01,000.000*0001_01 jayati parāśarasūnuḥ satyavatīhṛdayanandano vyāsaḥ
01,000.000*0001_02 yasyāsyakamalakośe vāṅmayam amṛtaṃ pibati lokaḥ
01,000.000*0002_01 dharmadṛḍhabaddhamūlo vedaskandhaḥ purāṇaśākhāḍhyaḥ
01,000.000*0002_02 kratukusumo mokṣaphalo jayati kalpadrumo viṣṇuḥ
01,000.000*0003_01 pitāmahādyaṃ pravadanti ṣaṣṭhaṃ; maharṣim akṣayyavibhūtiyuktam
01,000.000*0003_02 nārāyaṇasyāṃśajam ekaputraṃ; dvaipāyanaṃ vedanidhiṃ namāmi
01,000.000*0004_01 pārāśaryavacassarojam amalaṃ gītārthagandhotkaṭaṃ
01,000.000*0004_02 nānākhyānakakesaraṃ harikathāsaṃbodhanābodhitam
01,000.000*0004_03 loke sajjanaṣaṭpadair aharahaḥ pepīyamānaṃ mudā
01,000.000*0004_04 bhūyād bhāratapaṅkajaṃ kalimalapradhvaṃsi naḥ śreyase
01,000.000*0005_01 yaḥ śvetatvam upāgataḥ kṛtayuge tretāyuge raktatāṃ
01,000.000*0005_02 yugme yaḥ kapilaḥ kalau ca bhagavān kṛṣṇatvam āyāga *
01,000.000*0005_03 . . . . . . . danti munayo yo yogibhir gīyate
01,000.000*0005_04 sa brahmā yadi vā haro yadi śivo yaḥ ko 'pi tasmai namaḥ
01,000.000*0006_01 vāgīśādyāḥ sumanasaḥ sarvārthānām u . . .
01,000.000*0006_02 . . tvā kṛtakṛtyāḥ syus taṃ namāmi gajānanam
01,000.000*0007_01 vyāsaṃ vasiṣṭhanaptāraṃ śakteḥ pautram akalmaṣam
01,000.000*0007_02 parāśarātmajaṃ vande śukatātaṃ taponidhim
01,000.000*0008_01 acaturvadano brahmā dvibāhur a . . . .
01,000.000*0008_02 abhālalocanaḥ śambhur bhagavān bādarāyaṇaḥ
01,000.000*0009_01 śuklāmbaradharaṃ devaṃ śaśivarṇaṃ caturbhujam
01,000.000*0009_02 prasannavadanaṃ dhyāyet sarvavighnopaśāntaye
01,000.000*0010_01 jñānānandamayaṃ devaṃ nirmalaṃ sphaṭikākṛtim
01,000.000*0010_02 ādhāraṃ sarvavidyānāṃ hayagrīvam upāsmahe
01,000.000*0011_01 vyāsāya viṣṇurūpāya vyāsarūpāya viṣṇave
01,000.000*0011_02 namo vai brahmanidhaye vāsiṣṭhāya namo namaḥ
01,000.000*0012_01 namo dharmāya mahate namaḥ kṛṣṇāya vedhase
01,000.000*0012_02 brāhmaṇebhyo namaskṛtvā dharmān vakṣyāmi śāśvatān
01,000.000*0013_01 abhraśyāmaḥ piṅgajaṭābaddhakalāpaḥ
01,000.000*0013_02 prāṃśur daṇḍī kṛṣṇamṛgatvakparidhānaḥ
01,000.000*0013_03 sākṣāl lokān pāvayamānaḥ kavimukhyaḥ
01,000.000*0013_04 pārāśaryaḥ parvasu rūpaṃ vivṛṇotu
01,000.000*0014_01 aśubhāni nirācaṣṭe tanoti śubhasaṃtatim
01,000.000*0014_02 smṛtamātreṇa yaḥ puṃsāṃ brahma tan maṅgalaṃ viduḥ
01,000.000*0015_01 dharmo vivardhati yudhiṣṭhirakīrtanena
01,000.000*0015_02 pāpaṃ praṇaśyati vṛkodarakīrtanena
01,000.000*0015_03 śatrur vinaśyati dhanaṃjayakīrtanena
01,000.000*0015_04 mādrīsutau kathayatāṃ na bhavanti rogāḥ
01,000.000*0016_01 sarasvatīpadaṃ vande śriyaḥ patim umāpatim
01,000.000*0016_02 tviṣāṃ patiṃ gaṇapatiṃ bṛhaspatimukhān ṛṣīn
01,000.000*0017_01 nārāyaṇaṃ suraguruṃ jagadekanāthaṃ
01,000.000*0017_02 bhaktapriyaṃ sakalalokanamaskṛtaṃ ca
01,000.000*0017_03 traiguṇyavarjitam ajaṃ vibhum ādyam īśaṃ
01,000.000*0017_04 vande bhavaghnam asurāsurasiddhavandyam
01,001.000a nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
01,001.000c devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
01,001.001A lomaharṣaṇaputra ugraśravāḥ sūtaḥ paurāṇiko naimiṣāraṇye śaunakasya kulapater dvādaśavārṣike satre
01,001.002a samāsīnān abhyagacchad brahmarṣīn saṃśitavratān
01,001.002c vinayāvanato bhūtvā kadā cit sūtanandanaḥ
01,001.003a tam āśramam anuprāptaṃ naimiṣāraṇyavāsinaḥ
01,001.003b*0018_01 uvāca tān ṛṣīn sarvān dhanyo vo 'smy adya darśanāt
01,001.003b*0018_02 veda vaiyāsikīḥ sarvāḥ kathā dharmārthasaṃhitāḥ
01,001.003b*0018_03 vakṣyāmi vo dvijaśreṣṭhāḥ śṛṇvantv adya tapodhanāḥ
01,001.003b*0018_04 tasya tad vacanaṃ śrutvā naimiṣāraṇyavāsinaḥ
01,001.003c citrāḥ śrotuṃ kathās tatra parivavrus tapasvinaḥ
01,001.004a abhivādya munīṃs tāṃs tu sarvān eva kṛtāñjaliḥ
01,001.004c apṛcchat sa tapovṛddhiṃ sadbhiś caivābhinanditaḥ
01,001.005a atha teṣūpaviṣṭeṣu sarveṣv eva tapasviṣu
01,001.005c nirdiṣṭam āsanaṃ bheje vinayāl lomaharṣaṇiḥ
01,001.006a sukhāsīnaṃ tatas taṃ tu viśrāntam upalakṣya ca
01,001.006c athāpṛcchad ṛṣis tatra kaś cit prastāvayan kathāḥ
01,001.007a kuta āgamyate saute kva cāyaṃ vihṛtas tvayā
01,001.007c kālaḥ kamalapatrākṣa śaṃsaitat pṛcchato mama
01,001.007d*0019_01 evaṃ pṛṣṭo 'bravīt samyag yathāval lomaharṣaṇiḥ
01,001.007d*0019_02 vākyaṃ vacanasaṃpannas teṣāṃ tu caritāśrayam
01,001.007d*0019_03 tasmin sadasi vistīrṇe munīnāṃ bhāvitātmanām
01,001.008 sūta uvāca
01,001.008a janamejayasya rājarṣeḥ sarpasatre mahātmanaḥ
01,001.008c samīpe pārthivendrasya samyak pārikṣitasya ca
01,001.009a kṛṣṇadvaipāyanaproktāḥ supuṇyā vividhāḥ kathāḥ
01,001.009c kathitāś cāpi vidhivad yā vaiśaṃpāyanena vai
01,001.010a śrutvāhaṃ tā vicitrārthā mahābhāratasaṃśritāḥ
01,001.010c bahūni saṃparikramya tīrthāny āyatanāni ca
01,001.011a samantapañcakaṃ nāma puṇyaṃ dvijaniṣevitam
01,001.011c gatavān asmi taṃ deśaṃ yuddhaṃ yatrābhavat purā
01,001.011e pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca sarveṣāṃ ca mahīkṣitām
01,001.012a didṛkṣur āgatas tasmāt samīpaṃ bhavatām iha
01,001.012c āyuṣmantaḥ sarva eva brahmabhūtā hi me matāḥ
01,001.013a asmin yajñe mahābhāgāḥ sūryapāvakavarcasaḥ
01,001.013c kṛtābhiṣekāḥ śucayaḥ kṛtajapyā hutāgnayaḥ
01,001.013e bhavanta āsate svasthā bravīmi kim ahaṃ dvijāḥ
01,001.014a purāṇasaṃśritāḥ puṇyāḥ kathā vā dharmasaṃśritāḥ
01,001.014c itivṛttaṃ narendrāṇām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām
01,001.014d*0020_01 śrutaṃ me bhāratākhyānaṃ dharmakāmārthamokṣadam
01,001.014d*0020_02 janamejayena pṛṣṭaḥ san vaiśaṃpāyana uktavān
01,001.014d*0020_03 ṛṣīṇām agratas tatra dharmiṣṭhānāṃ mahātmanām
01,001.014d*0020_04 vyāsadevājñayā tatra yad vaiśaṃpāyanas tadā
01,001.014d*0020_05 śrutaṃ vai bhāratākhyānaṃ vedārthaiś copabṛṃhitam
01,001.014d*0020_06 tatra me viditaṃ sarvaṃ bhāratākhyānam āditaḥ
01,001.015 ṛṣaya ūcuḥ
01,001.015a dvaipāyanena yat proktaṃ purāṇaṃ paramarṣiṇā
01,001.015c surair brahmarṣibhiś caiva śrutvā yad abhipūjitam
01,001.016a tasyākhyānavariṣṭhasya vicitrapadaparvaṇaḥ
01,001.016c sūkṣmārthanyāyayuktasya vedārthair bhūṣitasya ca
01,001.017a bhāratasyetihāsasya puṇyāṃ granthārthasaṃyutām
01,001.017c saṃskāropagatāṃ brāhmīṃ nānāśāstropabṛṃhitām
01,001.018a janamejayasya yāṃ rājño vaiśaṃpāyana uktavān
01,001.018c yathāvat sa ṛṣis tuṣṭyā satre dvaipāyanājñayā
01,001.019a vedaiś caturbhiḥ samitāṃ vyāsasyādbhutakarmaṇaḥ
01,001.019c saṃhitāṃ śrotum icchāmo dharmyāṃ pāpabhayāpahām
01,001.020 sūta uvāca
01,001.020a ādyaṃ puruṣam īśānaṃ puruhūtaṃ puruṣṭutam
01,001.020c ṛtam ekākṣaraṃ brahma vyaktāvyaktaṃ sanātanam
01,001.021a asac ca sac caiva ca yad viśvaṃ sadasataḥ param
01,001.021c parāvarāṇāṃ sraṣṭāraṃ purāṇaṃ param avyayam
01,001.022a maṅgalyaṃ maṅgalaṃ viṣṇuṃ vareṇyam anaghaṃ śucim
01,001.022c namaskṛtya hṛṣīkeśaṃ carācaraguruṃ harim
01,001.023a maharṣeḥ pūjitasyeha sarvaloke mahātmanaḥ
01,001.023c pravakṣyāmi mataṃ kṛtsnaṃ vyāsasyāmitatejasaḥ
01,001.023d*0021_01 namo bhagavate tasmai vyāsāyāmitatejase
01,001.023d*0021_02 yasya prasādād vakṣyāmi nārāyaṇakathām imām
01,001.023d*0021_03 sarvāśramābhigamanaṃ sarvatīrthāvagāhanam
01,001.023d*0021_04 na tathā phaladaṃ sūte nārāyaṇakathā yathā
01,001.023d*0021_05 nāsti nārāyaṇasamaṃ na bhūtaṃ na bhaviṣyati
01,001.023d*0021_06 etena satyavākyena sarvārthān sādhayāmy aham
01,001.024a ācakhyuḥ kavayaḥ ke cit saṃpraty ācakṣate pare
01,001.024c ākhyāsyanti tathaivānye itihāsam imaṃ bhuvi
01,001.025a idaṃ tu triṣu lokeṣu mahaj jñānaṃ pratiṣṭhitam
01,001.025c vistaraiś ca samāsaiś ca dhāryate yad dvijātibhiḥ
01,001.026a alaṃkṛtaṃ śubhaiḥ śabdaiḥ samayair divyamānuṣaiḥ
01,001.026c chandovṛttaiś ca vividhair anvitaṃ viduṣāṃ priyam
01,001.026d*0022_01 puṇye himavataḥ pāde medhye giriguhālaye
01,001.026d*0022_02 viśodhya dehaṃ dharmātmā darbhasaṃstaram āśritaḥ
01,001.026d*0022_03 śuciḥ saniyamo vyāsaḥ śāntātmā tapasi sthitaḥ
01,001.026d*0022_04 bhāratasyetihāsasya dharmeṇānvīkṣya tāṃ gatim
01,001.026d*0022_05 praviśya yogaṃ jñānena so 'paśyat sarvam antataḥ
01,001.027a niṣprabhe 'smin nirāloke sarvatas tamasāvṛte
01,001.027c bṛhad aṇḍam abhūd ekaṃ prajānāṃ bījam akṣayam
01,001.028a yugasyādau nimittaṃ tan mahad divyaṃ pracakṣate
01,001.028c yasmiṃs tac chrūyate satyaṃ jyotir brahma sanātanam
01,001.029a adbhutaṃ cāpy acintyaṃ ca sarvatra samatāṃ gatam
01,001.029c avyaktaṃ kāraṇaṃ sūkṣmaṃ yat tat sadasadātmakam
01,001.030a yasmāt pitāmaho jajñe prabhur ekaḥ prajāpatiḥ
01,001.030c brahmā suraguruḥ sthāṇur manuḥ kaḥ parameṣṭhy atha
01,001.031a prācetasas tathā dakṣo dakṣaputrāś ca sapta ye
01,001.031c tataḥ prajānāṃ patayaḥ prābhavann ekaviṃśatiḥ
01,001.032a puruṣaś cāprameyātmā yaṃ sarvam ṛṣayo viduḥ
01,001.032c viśvedevās tathādityā vasavo 'thāśvināv api
01,001.033a yakṣāḥ sādhyāḥ piśācāś ca guhyakāḥ pitaras tathā
01,001.033c tataḥ prasūtā vidvāṃsaḥ śiṣṭā brahmarṣayo 'malāḥ
01,001.034a rājarṣayaś ca bahavaḥ sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ
01,001.034c āpo dyauḥ pṛthivī vāyur antarikṣaṃ diśas tathā
01,001.035a saṃvatsarartavo māsāḥ pakṣāhorātrayaḥ kramāt
01,001.035b*0023_01 kṣaṇā lavā muhūrtāś ca nimeṣā yugaparyayāḥ
01,001.035c yac cānyad api tat sarvaṃ saṃbhūtaṃ lokasākṣikam
01,001.036a yad idaṃ dṛśyate kiṃ cid bhūtaṃ sthāvarajaṅgamam
01,001.036c punaḥ saṃkṣipyate sarvaṃ jagat prāpte yugakṣaye
01,001.037a yathartāv ṛtuliṅgāni nānārūpāṇi paryaye
01,001.037c dṛśyante tāni tāny eva tathā bhāvā yugādiṣu
01,001.038a evam etad anādyantaṃ bhūtasaṃhārakārakam
01,001.038c anādinidhanaṃ loke cakraṃ saṃparivartate
01,001.039a trayastriṃśatsahasrāṇi trayastriṃśacchatāni ca
01,001.039c trayastriṃśac ca devānāṃ sṛṣṭiḥ saṃkṣepalakṣaṇā
01,001.040a divasputro bṛhadbhānuś cakṣur ātmā vibhāvasuḥ
01,001.040c savitā ca ṛcīko 'rko bhānur āśāvaho raviḥ
01,001.041a putrā vivasvataḥ sarve mahyas teṣāṃ tathāvaraḥ
01,001.041c devabhrāṭ tanayas tasya tasmāt subhrāḍ iti smṛtaḥ
01,001.042a subhrājas tu trayaḥ putrāḥ prajāvanto bahuśrutāḥ
01,001.042c daśajyotiḥ śatajyotiḥ sahasrajyotir ātmavān
01,001.043a daśa putrasahasrāṇi daśajyoter mahātmanaḥ
01,001.043c tato daśaguṇāś cānye śatajyoter ihātmajāḥ
01,001.044a bhūyas tato daśaguṇāḥ sahasrajyotiṣaḥ sutāḥ
01,001.044c tebhyo 'yaṃ kuruvaṃśaś ca yadūnāṃ bharatasya ca
01,001.045a yayātīkṣvākuvaṃśaś ca rājarṣīṇāṃ ca sarvaśaḥ
01,001.045c saṃbhūtā bahavo vaṃśā bhūtasargāḥ savistarāḥ
01,001.046a bhūtasthānāni sarvāṇi rahasyaṃ trividhaṃ ca yat
01,001.046c vedayogaṃ savijñānaṃ dharmo 'rthaḥ kāma eva ca
01,001.047a dharmakāmārthaśāstrāṇi śāstrāṇi vividhāni ca
01,001.047c lokayātrāvidhānaṃ ca saṃbhūtaṃ dṛṣṭavān ṛṣiḥ
01,001.047d*0024_01 nītir bharatavaṃśasya vistaraś caiva sarvaśaḥ
01,001.048a itihāsāḥ savaiyākhyā vividhāḥ śrutayo 'pi ca
01,001.048c iha sarvam anukrāntam uktaṃ granthasya lakṣaṇam
01,001.048d*0025_01 saṃkṣepeṇetihāsasya tato vakṣyāmi vistaram
01,001.049a vistīryaitan mahaj jñānam ṛṣiḥ saṃkṣepam abravīt
01,001.049c iṣṭaṃ hi viduṣāṃ loke samāsavyāsadhāraṇam
01,001.050a manvādi bhārataṃ ke cid āstīkādi tathāpare
01,001.050c tathoparicarādy anye viprāḥ samyag adhīyate
01,001.051a vividhaṃ saṃhitājñānaṃ dīpayanti manīṣiṇaḥ
01,001.051c vyākhyātuṃ kuśalāḥ ke cid granthaṃ dhārayituṃ pare
01,001.052a tapasā brahmacaryeṇa vyasya vedaṃ sanātanam
01,001.052c itihāsam imaṃ cakre puṇyaṃ satyavatīsutaḥ
01,001.053a parāśarātmajo vidvān brahmarṣiḥ saṃśitavrataḥ
01,001.053b@002_0001 kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsaṃ viddhi nārāyaṇaṃ prabhum
01,001.053b@002_0002 ko hy anyaḥ puṇḍarīkākṣān mahābhāratakṛd bhavet
01,001.053b@002_0003 bhāti sarveṣu vedeṣu ratiḥ sarveṣu jantuṣu
01,001.053b@002_0004 taraṇaṃ sarvalokānāṃ tasmād bhāratam ucyate
01,001.053c mātur niyogād dharmātmā gāṅgeyasya ca dhīmataḥ
01,001.054a kṣetre vicitravīryasya kṛṣṇadvaipāyanaḥ purā
01,001.054c trīn agnīn iva kauravyāñ janayām āsa vīryavān
01,001.055a utpādya dhṛtarāṣṭraṃ ca pāṇḍuṃ viduram eva ca
01,001.055c jagāma tapase dhīmān punar evāśramaṃ prati
01,001.056a teṣu jāteṣu vṛddheṣu gateṣu paramāṃ gatim
01,001.056b*0026_01 evaṃ vai saṃgrahādhyāyaḥ pūrvam eva maharṣiṇā
01,001.056b*0026_02 kramaṇaprastarair yuktaḥ kathaṃ cid apy atīva hi
01,001.056b*0026_03 etadarthaṃ ca vihitaḥ saṃgraho 'yaṃ yathāśrutaḥ
01,001.056b*0026_04 tac chrutvā sarvam ākhyātaṃ loke jñāsyanti mānavāḥ
01,001.056c abravīd bhārataṃ loke mānuṣe 'smin mahān ṛṣiḥ
01,001.057a janamejayena pṛṣṭaḥ san brāhmaṇaiś ca sahasraśaḥ
01,001.057c śaśāsa śiṣyam āsīnaṃ vaiśaṃpāyanam antike
01,001.058a sa sadasyaiḥ sahāsīnaḥ śrāvayām āsa bhāratam
01,001.058c karmāntareṣu yajñasya codyamānaḥ punaḥ punaḥ
01,001.059a vistaraṃ kuruvaṃśasya gāndhāryā dharmaśīlatām
01,001.059c kṣattuḥ prajñāṃ dhṛtiṃ kuntyāḥ samyag dvaipāyano 'bravīt
01,001.060a vāsudevasya māhātmyaṃ pāṇḍavānāṃ ca satyatām
01,001.060c durvṛttaṃ dhārtarāṣṭrāṇām uktavān bhagavān ṛṣiḥ
01,001.060d*0027_01 idaṃ śatasahasrākhyaṃ ślokānāṃ puṇyakarmaṇām
01,001.060d*0027_02 upākhyānaiḥ saha jñeyaṃ śrāvyaṃ bhāratam uttamam
01,001.061a caturviṃśatisāhasrīṃ cakre bhāratasaṃhitām
01,001.061c upākhyānair vinā tāvad bhārataṃ procyate budhaiḥ
01,001.062a tato 'dhyardhaśataṃ bhūyaḥ saṃkṣepaṃ kṛtavān ṛṣiḥ
01,001.062c anukramaṇim adhyāyaṃ vṛttāntānāṃ saparvaṇām
01,001.062d@001=0057 sūtaḥ
01,001.062d@001_0001 tasyākhyānavariṣṭhasya kṛtvā dvaipāyanaḥ prabhuḥ
01,001.062d@001_0002 katham adhyāpayānīha śiṣyān ittham acintayat
01,001.062d@001_0003 tasya cintayataś cāpi ṛṣer dvaipāyanasya ca
01,001.062d@001_0004 smṛtvājagāma bhagavān brahmā lokaguruḥ svayam
01,001.062d@001_0005 priyārthaṃ maharṣeś cāpi lokānāṃ hitakāmyayā
01,001.062d@001_0006 taṃ dṛṣṭvā vismito bhūtvā prāñjaliḥ praṇataḥ sthitaḥ
01,001.062d@001_0007 āsanaṃ kalpayām āsa sarvadevagaṇair yutam
01,001.062d@001_0008 hiraṇyagarbham āsīnaṃ tasmiṃs tu paramāsane
01,001.062d@001_0009 parivṛtyāsanābhyāśe vāsaveyaḥ sthito nataḥ
01,001.062d@001_0010 anujñāto 'tha kṛṣṇas tu brahmaṇā parameṣṭhinā
01,001.062d@001_0011 niṣasādāsanābhyāśe prīyamāṇaḥ suvismitaḥ
01,001.062d@001_0012 uvāca sa mahātejā brahmāṇaṃ parameṣṭhinam
01,001.062d@001_0013 kṛtaṃ mayedaṃ bhagavan kāvyaṃ paramapūjitam
01,001.062d@001_0014 brahman vedarahasyaṃ ca yac cānyat khyāpitaṃ mayā
01,001.062d@001_0015 sāṅgopaniṣadānāṃ ca vedānāṃ vistarakriyā
01,001.062d@001_0016 itihāsapurāṇānām unmeṣaṃ nimiṣaṃ ca yat
01,001.062d@001_0017 bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca trividhaṃ kālasaṃjñitam
01,001.062d@001_0018 jarāmṛtyubhayavyādhibhāvābhāvaviniścayam
01,001.062d@001_0019 vividhasya ca dharmasya hy āśramāṇāṃ ca lakṣaṇam
01,001.062d@001_0020 cāturvarṇyavidhānaṃ ca purāṇārthaṃ ca kṛtsnaśaḥ
01,001.062d@001_0021 tapaso brahmacaryasya pṛthivyāś candrasūryayoḥ
01,001.062d@001_0022 grahanakṣatratārāṇāṃ pramāṇaṃ ca yugaiḥ saha
01,001.062d@001_0023 ṛco yajūṃṣi sāmāni vedādhyātmaṃ tathaiva ca
01,001.062d@001_0024 nyāyaḥ śikṣā cikitsā ca jñānaṃ pāśupataṃ tathā
01,001.062d@001_0025 iti naikāśrayaṃ janma divyamānuṣasaṃśritam
01,001.062d@001_0026 tīrthānāṃ caiva puṇyānāṃ deśānāṃ caiva kīrtanam
01,001.062d@001_0027 nadīnāṃ parvatānāṃ ca vanānāṃ sāgarasya ca
01,001.062d@001_0028 purāṇāṃ caiva divyānāṃ kalpānāṃ yuddhakauśalam
01,001.062d@001_0029 vākyajātiviśeṣāṃś ca lokayātrākramaś ca yaḥ
01,001.062d@001_0030 yac cāpi sarvagaṃ vastu tat prabho kṣantum arhasi
01,001.062d@001_0031 tapoviśiṣṭād api vai vasiṣṭhān munipuṃgavāt
01,001.062d@001_0032 manye śreṣṭhatamaṃ tvādya rahasyajñānavedanāt
01,001.062d@001_0033 janmaprabhṛti satyāṃ te vidma gāṃ brahmavādinīm
01,001.062d@001_0034 tvayā ca kāvyam ity uktaṃ tasmāt kāvyaṃ bhaviṣyati
01,001.062d@001_0035 asya kāvyasya kavayo na samarthā viśeṣaṇe
01,001.062d@001_0036 viśeṣaṇe gṛhasthasya śeṣās traya ivāśramāḥ
01,001.062d@001_0037 jaḍāndhabadhironmattaṃ tamobhūtaṃ jagad bhavet
01,001.062d@001_0038 yadi jñānahutāśena tvayā nojjvalitaṃ bhavet
01,001.062d@001_0039 tamasāndhasya lokasya veṣṭitasya svakarmabhiḥ
01,001.062d@001_0040 jñānāñjanaśalākābhir buddhinetrotsavaḥ kṛtaḥ
01,001.062d@001_0041 dharmārthakāmamokṣārthaiḥ samāsavyāsakīrtanaiḥ
01,001.062d@001_0042 tvayā bhāratasūryeṇa nṛṇāṃ vinihataṃ tamaḥ
01,001.062d@001_0043 purāṇapūrṇacandreṇa śrutijyotsnāprakāśinā
01,001.062d@001_0044 nṛṇāṃ kumudasaumyānāṃ kṛtaṃ buddhiprabodhanam
01,001.062d@001_0045 itihāsapradīpena mohāvaraṇaghātinā
01,001.062d@001_0046 lokagarbhagṛhaṃ kṛtsnaṃ yathāvat saṃprakāśitam
01,001.062d@001_0047 saṃgrahādhyāyabījo vai paulomāstīkamūlavān
01,001.062d@001_0048 saṃbhavaskandhavistāraḥ sabhāraṇyaviṭaṅkavān
01,001.062d@001_0049 araṇīparvarūpāḍhyo virāṭodyogasāravān
01,001.062d@001_0050 bhīṣmaparvamahāśākho droṇaparvapalāśavān
01,001.062d@001_0051 karṇaparvacitaiḥ puṣpaiḥ śalyaparvasugandhibhiḥ
01,001.062d@001_0052 strīparvaiṣīkaviśrāmaḥ śāntiparvabṛhatphalaḥ
01,001.062d@001_0053 aśvamedhāmṛtarasas tvāśramasthānasaṃśrayaḥ
01,001.062d@001_0054 mausalaśrutisaṃkṣepaḥ śiṣṭadvijaniṣevitaḥ
01,001.062d@001_0055 sarveṣāṃ kavimukhyānām upajīvyo bhaviṣyati
01,001.062d@001_0056 parjanya iva bhūtānām akṣayo bhāratadrumaḥ
01,001.062d@001_0057 evam ābhāṣya taṃ brahmā jagāma svaṃ niveśanam
01,001.062d@001_0058 bhagavān sa jagatsraṣṭā ṛṣidevagaṇaiḥ saha
01,001.062d@001_0059 tasya vṛkṣasya vakṣyāmi śaśvat puṣpaphalodayam
01,001.062d@001_0060 svādumedhyarasopetam acchedyam amarair api
01,001.063a idaṃ dvaipāyanaḥ pūrvaṃ putram adhyāpayac chukam
01,001.063c tato 'nyebhyo 'nurūpebhyaḥ śiṣyebhyaḥ pradadau prabhuḥ
01,001.063d*0028_01 saṃhitās taiḥ pṛthaktvena bhāratasya prakīrtitāḥ
01,001.063d*0029_01 ṣaṣṭiṃ śatasahasrāṇi cakārānyāṃ sa saṃhitām
01,001.063d*0029_02 triṃśacchatasahasraṃ ca devaloke pratiṣṭhitam
01,001.063d*0029_03 pitrye pañcadaśa proktaṃ rakṣoyakṣe caturdaśa
01,001.063d*0029_04 ekaṃ śatasahasraṃ tu mānuṣeṣu pratiṣṭhitam
01,001.064a nārado 'śrāvayad devān asito devalaḥ pitṝn
01,001.064c gandharvayakṣarakṣāṃsi śrāvayām āsa vai śukaḥ
01,001.064d*0030_01 asmiṃs tu mānuṣe loke vaiśaṃpāyana uktavān
01,001.064d*0030_02 śiṣyo vyāsasya dharmātmā sarvavedavidāṃ varaḥ
01,001.064d*0030_03 ekaṃ śatasahasraṃ tu mayoktaṃ vai nibodhata
01,001.064d*0031_01 vaiśaṃpāyanaviprarṣiḥ śrāvayām āsa pārthivam
01,001.064d*0031_02 pārikṣitaṃ mahābāhuṃ nāmnā tu janamejayam
01,001.065a duryodhano manyumayo mahādrumaḥ; skandhaḥ karṇaḥ śakunis tasya śākhāḥ
01,001.065c duḥśāsanaḥ puṣpaphale samṛddhe; mūlaṃ rājā dhṛtarāṣṭro 'manīṣī
01,001.066a yudhiṣṭhiro dharmamayo mahādrumaḥ; skandho 'rjuno bhīmaseno 'sya śākhāḥ
01,001.066c mādrīsutau puṣpaphale samṛddhe; mūlaṃ kṛṣṇo brahma ca brāhmaṇāś ca
01,001.067a pāṇḍur jitvā bahūn deśān yudhā vikramaṇena ca
01,001.067c araṇye mṛgayāśīlo nyavasat sajanas tadā
01,001.068a mṛgavyavāyanidhane kṛcchrāṃ prāpa sa āpadam
01,001.068c janmaprabhṛti pārthānāṃ tatrācāravidhikramaḥ
01,001.069a mātror abhyupapattiś ca dharmopaniṣadaṃ prati
01,001.069c dharmasya vāyoḥ śakrasya devayoś ca tathāśvinoḥ
01,001.069d*0032_01 tato dharmopaniṣadaṃ bhūtvā bhartuḥ priyā pṛthā
01,001.069d*0032_02 dharmānilendrāṃs tābhiḥ sājuhāva sutavāñchayā
01,001.069d*0032_03 taddattopaniṣan mādrī cāśvināv ājuhāva ca
01,001.069d*0032_04 jātāḥ pārthās tataḥ sarve kuntyā mādryāś ca mantrataḥ
01,001.069d*0033_01 teṣu jāteṣu sarveṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
01,001.069d*0033_02 mādryā tu saha saṃgamya ṛṣiśāpaprabhāvataḥ
01,001.069d*0033_03 mṛtaḥ pāṇḍur mahāpuṇye śataśṛṅge mahāgirau
01,001.070a tāpasaiḥ saha saṃvṛddhā mātṛbhyāṃ parirakṣitāḥ
01,001.070c medhyāraṇyeṣu puṇyeṣu mahatām āśrameṣu ca
01,001.071a ṛṣibhiś ca tadānītā dhārtarāṣṭrān prati svayam
01,001.071c śiśavaś cābhirūpāś ca jaṭilā brahmacāriṇaḥ
01,001.072a putrāś ca bhrātaraś ceme śiṣyāś ca suhṛdaś ca vaḥ
01,001.072c pāṇḍavā eta ity uktvā munayo 'ntarhitās tataḥ
01,001.073a tāṃs tair niveditān dṛṣṭvā pāṇḍavān kauravās tadā
01,001.073c śiṣṭāś ca varṇāḥ paurā ye te harṣāc cukruśur bhṛśam
01,001.074a āhuḥ ke cin na tasyaite tasyaita iti cāpare
01,001.074c yadā ciramṛtaḥ pāṇḍuḥ kathaṃ tasyeti cāpare
01,001.075a svāgataṃ sarvathā diṣṭyā pāṇḍoḥ paśyāma saṃtatim
01,001.075c ucyatāṃ svāgatam iti vāco 'śrūyanta sarvaśaḥ
01,001.076a tasminn uparate śabde diśaḥ sarvā vinādayan
01,001.076c antarhitānāṃ bhūtānāṃ nisvanas tumulo 'bhavat
01,001.077a puṣpavṛṣṭiḥ śubhā gandhāḥ śaṅkhadundubhinisvanāḥ
01,001.077c āsan praveśe pārthānāṃ tad adbhutam ivābhavat
01,001.078a tatprītyā caiva sarveṣāṃ paurāṇāṃ harṣasaṃbhavaḥ
01,001.078c śabda āsīn mahāṃs tatra divaspṛk kīrtivardhanaḥ
01,001.079a te 'py adhītyākhilān vedāñ śāstrāṇi vividhāni ca
01,001.079c nyavasan pāṇḍavās tatra pūjitā akutobhayāḥ
01,001.080a yudhiṣṭhirasya śaucena prītāḥ prakṛtayo 'bhavan
01,001.080c dhṛtyā ca bhīmasenasya vikrameṇārjunasya ca
01,001.081a guruśuśrūṣayā kuntyā yamayor vinayena ca
01,001.081c tutoṣa lokaḥ sakalas teṣāṃ śauryaguṇena ca
01,001.082a samavāye tato rājñāṃ kanyāṃ bhartṛsvayaṃvarām
01,001.082c prāptavān arjunaḥ kṛṣṇāṃ kṛtvā karma suduṣkaram
01,001.083a tataḥ prabhṛti loke 'smin pūjyaḥ sarvadhanuṣmatām
01,001.083c āditya iva duṣprekṣyaḥ samareṣv api cābhavat
01,001.084a sa sarvān pārthivāñ jitvā sarvāṃś ca mahato gaṇān
01,001.084c ājahārārjuno rājñe rājasūyaṃ mahākratum
01,001.085a annavān dakṣiṇāvāṃś ca sarvaiḥ samudito guṇaiḥ
01,001.085c yudhiṣṭhireṇa saṃprāpto rājasūyo mahākratuḥ
01,001.086a sunayād vāsudevasya bhīmārjunabalena ca
01,001.086c ghātayitvā jarāsaṃdhaṃ caidyaṃ ca balagarvitam
01,001.087a duryodhanam upāgacchann arhaṇāni tatas tataḥ
01,001.087c maṇikāñcanaratnāni gohastyaśvadhanāni ca
01,001.087d*0034_01 vicitrāṇi ca vāsāṃsi prāvārāvaraṇāni ca
01,001.087d*0034_02 kambalājinaratnāni rāṅkavāstaraṇāni ca
01,001.088a samṛddhāṃ tāṃ tathā dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ tadā śriyam
01,001.088c īrṣyāsamutthaḥ sumahāṃs tasya manyur ajāyata
01,001.089a vimānapratimāṃ cāpi mayena sukṛtāṃ sabhām
01,001.089c pāṇḍavānām upahṛtāṃ sa dṛṣṭvā paryatapyata
01,001.090a yatrāvahasitaś cāsīt praskandann iva saṃbhramāt
01,001.090c pratyakṣaṃ vāsudevasya bhīmenānabhijātavat
01,001.091a sa bhogān vividhān bhuñjan ratnāni vividhāni ca
01,001.091c kathito dhṛtarāṣṭrasya vivarṇo hariṇaḥ kṛśaḥ
01,001.092a anvajānāt tato dyūtaṃ dhṛtarāṣṭraḥ sutapriyaḥ
01,001.092c tac chrutvā vāsudevasya kopaḥ samabhavan mahān
01,001.093a nātiprītamanāś cāsīd vivādāṃś cānvamodata
01,001.093c dyūtādīn anayān ghorān pravṛddhāṃś cāpy upaikṣata
01,001.094a nirasya viduraṃ droṇaṃ bhīṣmaṃ śāradvataṃ kṛpam
01,001.094c vigrahe tumule tasminn ahan kṣatraṃ parasparam
01,001.095a jayatsu pāṇḍuputreṣu śrutvā sumahad apriyam
01,001.095c duryodhanamataṃ jñātvā karṇasya śakunes tathā
01,001.095e dhṛtarāṣṭraś ciraṃ dhyātvā saṃjayaṃ vākyam abravīt
01,001.096a śṛṇu saṃjaya me sarvaṃ na me 'sūyitum arhasi
01,001.096c śrutavān asi medhāvī buddhimān prājñasaṃmataḥ
01,001.097a na vigrahe mama matir na ca prīye kurukṣaye
01,001.097c na me viśeṣaḥ putreṣu sveṣu pāṇḍusuteṣu ca
01,001.098a vṛddhaṃ mām abhyasūyanti putrā manyuparāyaṇāḥ
01,001.098c ahaṃ tv acakṣuḥ kārpaṇyāt putraprītyā sahāmi tat
01,001.098e muhyantaṃ cānumuhyāmi duryodhanam acetanam
01,001.099a rājasūye śriyaṃ dṛṣṭvā pāṇḍavasya mahaujasaḥ
01,001.099c tac cāvahasanaṃ prāpya sabhārohaṇadarśane
01,001.100a amarṣitaḥ svayaṃ jetum aśaktaḥ pāṇḍavān raṇe
01,001.100c nirutsāhaś ca saṃprāptuṃ śriyam akṣatriyo yathā
01,001.100e gāndhārarājasahitaś chadmadyūtam amantrayat
01,001.101a tatra yad yad yathā jñātaṃ mayā saṃjaya tac chṛṇu
01,001.101c śrutvā hi mama vākyāni buddhyā yuktāni tattvataḥ
01,001.101e tato jñāsyasi māṃ saute prajñācakṣuṣam ity uta
01,001.102a yadāśrauṣaṃ dhanur āyamya citraṃ; viddhaṃ lakṣyaṃ pātitaṃ vai pṛthivyām
01,001.102c kṛṣṇāṃ hṛtāṃ paśyatāṃ sarvarājñāṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.103a yadāśrauṣaṃ dvārakāyāṃ subhadrāṃ; prasahyoḍhāṃ mādhavīm arjunena
01,001.103c indraprasthaṃ vṛṣṇivīrau ca yātau; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.104a yadāśrauṣaṃ devarājaṃ pravṛṣṭaṃ; śarair divyair vāritaṃ cārjunena
01,001.104c agniṃ tathā tarpitaṃ khāṇḍave ca; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.104d*0035_01 yadāśrauṣaṃ jātuṣād veśmanas tān
01,001.104d*0035_02 muktān pārthān pañca kuntyā sametān
01,001.104d*0035_03 yuktaṃ caiṣāṃ viduraṃ svārthasiddhyai
01,001.104d*0035_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.104d*0036_01 yadāśrauṣaṃ draupadīṃ raṅgamadhye
01,001.104d*0036_02 lakṣyaṃ bhittvā nirjitām arjunena
01,001.104d*0036_03 śūrān pāñcālān pāṇḍaveyāṃś ca yuktāṃs
01,001.104d*0036_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.104d*0037_01 yadāśrauṣaṃ māgadhānāṃ variṣṭhaṃ
01,001.104d*0037_02 jarāsaṃdhaṃ kṣatramadhye jvalantam
01,001.104d*0037_03 dorbhyāṃ hataṃ bhīmasenena gatvā
01,001.104d*0037_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.104d*0038_01 yadāśrauṣaṃ digjaye pāṇḍuputrair
01,001.104d*0038_02 vaśīkṛtān bhūmipālān prasahya
01,001.104d*0038_03 mahākratuṃ rājasūyaṃ kṛtaṃ ca
01,001.104d*0038_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.104d*0039_01 yadāśrauṣaṃ sarvaviśvasya sārāṃ
01,001.104d*0039_02 prītyā rājñe nirmitāṃ tāṃ mayena
01,001.104d*0039_03 gadāṃ cogrāṃ bhīmasenāya dattāṃ
01,001.104d*0039_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.105a yadāśrauṣaṃ hṛtarājyaṃ yudhiṣṭhiraṃ; parājitaṃ saubalenākṣavatyām
01,001.105c anvāgataṃ bhrātṛbhir aprameyais; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.106a yadāśrauṣaṃ draupadīm aśrukaṇṭhīṃ; sabhāṃ nītāṃ duḥkhitām ekavastrām
01,001.106c rajasvalāṃ nāthavatīm anāthavat; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.106d*0040_01 yadāśrauṣaṃ vāsasāṃ tatra rāśiṃ
01,001.106d*0040_02 samākṣipat kitavo mandabuddhiḥ
01,001.106d*0040_03 duḥśāsano gatavān naiva cāntaṃ
01,001.106d*0040_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.107a yadāśrauṣaṃ vividhās tāta ceṣṭā; dharmātmanāṃ prasthitānāṃ vanāya
01,001.107c jyeṣṭhaprītyā kliśyatāṃ pāṇḍavānāṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.107d*0041_01 yadāśrauṣaṃ draupadīṃ tāṃ bruvāṇāṃ
01,001.107d*0041_02 pravrajyāyām aśrukaṇṭhīṃ rudantīm
01,001.107d*0041_03 patyau yuktāṃ nātra vastuṃ hi dharmas
01,001.107d*0041_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.108a yadāśrauṣaṃ snātakānāṃ sahasrair; anvāgataṃ dharmarājaṃ vanastham
01,001.108c bhikṣābhujāṃ brāhmaṇānāṃ mahātmanāṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.108d*0042_01 yadāśrauṣaṃ vanavāseṣu pārthān
01,001.108d*0042_02 samāgatān ṛṣimukhyaiḥ purāṇaiḥ
01,001.108d*0042_03 upāsyamānān sagaṇair jātu sarvāṃs
01,001.108d*0042_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.109a yadāśrauṣam arjuno devadevaṃ; kirātarūpaṃ tryambakaṃ toṣya yuddhe
01,001.109c avāpa tat pāśupataṃ mahāstraṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.110a yadāśrauṣaṃ tridivasthaṃ dhanaṃjayaṃ; śakrāt sākṣād divyam astraṃ yathāvat
01,001.110c adhīyānaṃ śaṃsitaṃ satyasaṃdhaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.110d*0043_01 yadāśrauṣaṃ kālakeyās tatas te
01,001.110d*0043_02 paulomāno varadattāś ca dṛptāḥ
01,001.110d*0043_03 devair ajeyā nirjitā arjunena
01,001.110d*0043_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.110d*0044_01 yadāśrauṣam asurāṇāṃ vadhārthaṃ
01,001.110d*0044_02 kirīṭinaṃ yātam amitrakarṣaṇam
01,001.110d*0044_03 kṛtārthaṃ cāpy āgataṃ śakralokāt
01,001.110d*0044_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.110d*0045_01 yadāśrauṣaṃ tīrthayātrāpravṛttaṃ
01,001.110d*0045_02 pāṇḍoḥ sutaṃ sahitaṃ romaśena
01,001.110d*0045_03 tasmāc chrutaṃ cārjunasyāstralābhaṃ
01,001.110d*0045_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.111a yadāśrauṣaṃ vaiśravaṇena sārdhaṃ; samāgataṃ bhīmam anyāṃś ca pārthān
01,001.111c tasmin deśe mānuṣāṇām agamye; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.112a yadāśrauṣaṃ ghoṣayātrāgatānāṃ; bandhaṃ gandharvair mokṣaṇaṃ cārjunena
01,001.112c sveṣāṃ sutānāṃ karṇabuddhau ratānāṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.112d*0046_01 yadāśrauṣaṃ draupadīṃ saindhavena
01,001.112d*0046_02 nānītāṃ (sic) mokṣitāṃ cārjunena
01,001.112d*0046_03 jayadrathaṃ mokṣitaṃ jīvaśeṣaṃ
01,001.112d*0046_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.113a yadāśrauṣaṃ yakṣarūpeṇa dharmaṃ; samāgataṃ dharmarājena sūta
01,001.113c praśnān uktān vibruvantaṃ ca samyak; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.113d*0047_01 yadāśrauṣaṃ na vidur māmakās tān
01,001.113d*0047_02 pracchannarūpān vasataḥ pāṇḍaveyān
01,001.113d*0047_03 virāṭarāṣṭre saha kṛṣṇayā tāṃs
01,001.113d*0047_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.113d*0048_01 yadāśrauṣaṃ tān athājñātavāse
01,001.113d*0048_02 tv apaśyamānān vividhair upāyaiḥ
01,001.113d*0048_03 dakṣān pārthān me sutair agnikalpāṃs
01,001.113d*0048_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.113d*0049_01 yadāśrauṣaṃ kīcakānāṃ variṣṭhaṃ
01,001.113d*0049_02 niṣūditaṃ bhrātṛśatena sārdham
01,001.113d*0049_03 draupadyarthaṃ bhīmasenena saṃkhye
01,001.113d*0049_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.113d*0050_01 yadāśrauṣaṃ vasataḥ pāṇḍuputrān
01,001.113d*0050_02 adṛśyamānān vividhair upāyaiḥ
01,001.113d*0050_03 dakṣān pārthān bhīmasenena saṃkhye
01,001.113d*0050_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.114a yadāśrauṣaṃ māmakānāṃ variṣṭhān; dhanaṃjayenaikarathena bhagnān
01,001.114c virāṭarāṣṭre vasatā mahātmanā; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.115a yadāśrauṣaṃ satkṛtāṃ matsyarājñā; sutāṃ dattām uttarām arjunāya
01,001.115c tāṃ cārjunaḥ pratyagṛhṇāt sutārthe; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.116a yadāśrauṣaṃ nirjitasyādhanasya; pravrājitasya svajanāt pracyutasya
01,001.116c akṣauhiṇīḥ sapta yudhiṣṭhirasya; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.117a yadāśrauṣaṃ naranārāyaṇau tau; kṛṣṇārjunau vadato nāradasya
01,001.117c ahaṃ draṣṭā brahmaloke sadeti; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.118a yadāśrauṣaṃ mādhavaṃ vāsudevaṃ; sarvātmanā pāṇḍavārthe niviṣṭam
01,001.118c yasyemāṃ gāṃ vikramam ekam āhus; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.118d*0051_01 yadāśrauṣaṃ lokahitāya kṛṣṇaṃ
01,001.118d*0051_02 śamārthinam upayātaṃ kurūṇām
01,001.118d*0051_03 śamaṃ kurvāṇam akṛtārthaṃ ca yātaṃ
01,001.118d*0051_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.119a yadāśrauṣaṃ karṇaduryodhanābhyāṃ; buddhiṃ kṛtāṃ nigrahe keśavasya
01,001.119c taṃ cātmānaṃ bahudhā darśayānaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.120a yadāśrauṣaṃ vāsudeve prayāte; rathasyaikām agratas tiṣṭhamānām
01,001.120c ārtāṃ pṛthāṃ sāntvitāṃ keśavena; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.120d*0052_01 yadāśrauṣaṃ vāsudeve prayāte
01,001.120d*0052_02 rathāṅgahaste phālgunenānvite 'pi
01,001.120d*0052_03 grahītukāmaṃ mama putraṃ dvipena
01,001.120d*0052_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.121a yadāśrauṣaṃ mantriṇaṃ vāsudevaṃ; tathā bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ ca teṣām
01,001.121c bhāradvājaṃ cāśiṣo 'nubruvāṇaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.122a yadāśrauṣaṃ karṇa uvāca bhīṣmaṃ; nāhaṃ yotsye yudhyamāne tvayīti
01,001.122c hitvā senām apacakrāma caiva; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.123a yadāśrauṣaṃ vāsudevārjunau tau; tathā dhanur gāṇḍivam aprameyam
01,001.123c trīṇy ugravīryāṇi samāgatāni; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.124a yadāśrauṣaṃ kaśmalenābhipanne; rathopasthe sīdamāne 'rjune vai
01,001.124c kṛṣṇaṃ lokān darśayānaṃ śarīre; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.125a yadāśrauṣaṃ bhīṣmam amitrakarśanaṃ; nighnantam ājāv ayutaṃ rathānām
01,001.125c naiṣāṃ kaś cid vadhyate dṛśyarūpas; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.125d*0053_01 yadāśrauṣaṃ cāpageyena saṃkhye
01,001.125d*0053_02 svayaṃ mṛtyuṃ vihitaṃ dhārmikeṇa
01,001.125d*0053_03 tac cākārṣuḥ pāṇḍaveyāḥ prahṛṣṭās
01,001.125d*0053_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.126a yadāśrauṣaṃ bhīṣmam atyantaśūraṃ; hataṃ pārthenāhaveṣv apradhṛṣyam
01,001.126c śikhaṇḍinaṃ purataḥ sthāpayitvā; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.127a yadāśrauṣaṃ śaratalpe śayānaṃ; vṛddhaṃ vīraṃ sāditaṃ citrapuṅkhaiḥ
01,001.127c bhīṣmaṃ kṛtvā somakān alpaśeṣāṃs; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.128a yadāśrauṣaṃ śāṃtanave śayāne; pānīyārthe coditenārjunena
01,001.128c bhūmiṃ bhittvā tarpitaṃ tatra bhīṣmaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.129a yadāśrauṣaṃ śukrasūryau ca yuktau; kaunteyānām anulomau jayāya
01,001.129c nityaṃ cāsmāñ śvāpadā vyābhaṣantas; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.130a yadā droṇo vividhān astramārgān; vidarśayan samare citrayodhī
01,001.130c na pāṇḍavāñ śreṣṭhatamān nihanti; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.131a yadāśrauṣaṃ cāsmadīyān mahārathān; vyavasthitān arjunasyāntakāya
01,001.131c saṃśaptakān nihatān arjunena; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.132a yadāśrauṣaṃ vyūham abhedyam anyair; bhāradvājenāttaśastreṇa guptam
01,001.132c bhittvā saubhadraṃ vīram ekaṃ praviṣṭaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.133a yadābhimanyuṃ parivārya bālaṃ; sarve hatvā hṛṣṭarūpā babhūvuḥ
01,001.133c mahārathāḥ pārtham aśaknuvantas; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.134a yadāśrauṣam abhimanyuṃ nihatya; harṣān mūḍhān krośato dhārtarāṣṭrān
01,001.134c krodhaṃ muktaṃ saindhave cārjunena; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.135a yadāśrauṣaṃ saindhavārthe pratijñāṃ; pratijñātāṃ tadvadhāyārjunena
01,001.135c satyāṃ nistīrṇāṃ śatrumadhye ca tena; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.136a yadāśrauṣaṃ śrāntahaye dhanaṃjaye; muktvā hayān pāyayitvopavṛttān
01,001.136c punar yuktvā vāsudevaṃ prayātaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.137a yadāśrauṣaṃ vāhaneṣv āśvasatsu; rathopasthe tiṣṭhatā gāṇḍivena
01,001.137c sarvān yodhān vāritān arjunena; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.138a yadāśrauṣaṃ nāgabalair durutsahaṃ; droṇānīkaṃ yuyudhānaṃ pramathya
01,001.138c yātaṃ vārṣṇeyaṃ yatra tau kṛṣṇapārthau; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.139a yadāśrauṣaṃ karṇam āsādya muktaṃ; vadhād bhīmaṃ kutsayitvā vacobhiḥ
01,001.139c dhanuṣkoṭyā tudya karṇena vīraṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.140a yadā droṇaḥ kṛtavarmā kṛpaś ca; karṇo drauṇir madrarājaś ca śūraḥ
01,001.140c amarṣayan saindhavaṃ vadhyamānaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.141a yadāśrauṣaṃ devarājena dattāṃ; divyāṃ śaktiṃ vyaṃsitāṃ mādhavena
01,001.141c ghaṭotkace rākṣase ghorarūpe; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.142a yadāśrauṣaṃ karṇaghaṭotkacābhyāṃ; yuddhe muktāṃ sūtaputreṇa śaktim
01,001.142c yayā vadhyaḥ samare savyasācī; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.143a yadāśrauṣaṃ droṇam ācāryam ekaṃ; dhṛṣṭadyumnenābhyatikramya dharmam
01,001.143c rathopasthe prāyagataṃ viśastaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.144a yadāśrauṣaṃ drauṇinā dvairathasthaṃ; mādrīputraṃ nakulaṃ lokamadhye
01,001.144c samaṃ yuddhe pāṇḍavaṃ yudhyamānaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.145a yadā droṇe nihate droṇaputro; nārāyaṇaṃ divyam astraṃ vikurvan
01,001.145c naiṣām antaṃ gatavān pāṇḍavānāṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.145d*0054_01 yadāśrauṣaṃ bhīmasenena pītaṃ
01,001.145d*0054_02 raktaṃ bhrātur yudhi duḥśāsanasya
01,001.145d*0054_03 nivāritaṃ nānyatamena bhīmaṃ
01,001.145d*0054_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.145d*0055_01 yadāśrauṣaṃ bhīmakarmāṇam ugraṃ
01,001.145d*0055_02 raṇe bhīmaṃ śoṇitaṃ pītavantam
01,001.145d*0055_03 bhittvā vakṣo yuvarājasya sūta
01,001.145d*0055_04 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.146a yadāśrauṣaṃ karṇam atyantaśūraṃ; hataṃ pārthenāhaveṣv apradhṛṣyam
01,001.146c tasmin bhrātṝṇāṃ vigrahe devaguhye; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.147a yadāśrauṣaṃ droṇaputraṃ kṛpaṃ ca; duḥśāsanaṃ kṛtavarmāṇam ugram
01,001.147c yudhiṣṭhiraṃ śūnyam adharṣayantaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.148a yadāśrauṣaṃ nihataṃ madrarājaṃ; raṇe śūraṃ dharmarājena sūta
01,001.148c sadā saṃgrāme spardhate yaḥ sa kṛṣṇaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.149a yadāśrauṣaṃ kalahadyūtamūlaṃ; māyābalaṃ saubalaṃ pāṇḍavena
01,001.149c hataṃ saṃgrāme sahadevena pāpaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.150a yadāśrauṣaṃ śrāntam ekaṃ śayānaṃ; hradaṃ gatvā stambhayitvā tad ambhaḥ
01,001.150c duryodhanaṃ virathaṃ bhagnadarpaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.151a yadāśrauṣaṃ pāṇḍavāṃs tiṣṭhamānān; gaṅgāhrade vāsudevena sārdham
01,001.151c amarṣaṇaṃ dharṣayataḥ sutaṃ me; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.152a yadāśrauṣaṃ vividhāṃs tāta mārgān; gadāyuddhe maṇḍalaṃ saṃcarantam
01,001.152c mithyā hataṃ vāsudevasya buddhyā; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.153a yadāśrauṣaṃ droṇaputrādibhis tair; hatān pāñcālān draupadeyāṃś ca suptān
01,001.153c kṛtaṃ bībhatsam ayaśasyaṃ ca karma; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.154a yadāśrauṣaṃ bhīmasenānuyātena; aśvatthāmnā paramāstraṃ prayuktam
01,001.154c kruddhenaiṣīkam avadhīd yena garbhaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.155a yadāśrauṣaṃ brahmaśiro 'rjunena; muktaṃ svastīty astram astreṇa śāntam
01,001.155c aśvatthāmnā maṇiratnaṃ ca dattaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.156a yadāśrauṣaṃ droṇaputreṇa garbhe; vairāṭyā vai pātyamāne mahāstre
01,001.156b*0056_01 saṃjīvayāmīti hareḥ pratijñāṃ
01,001.156b*0056_02 tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya
01,001.156c dvaipāyanaḥ keśavo droṇaputraṃ; paraspareṇābhiśāpaiḥ śaśāpa
01,001.156d*0057_01 buddhvā cāhaṃ buddhihīno 'dya sūta
01,001.156d*0057_02 saṃtapye 'haṃ putrapautraiś ca hīnaḥ
01,001.156d*0057_03 saṃcintayann adya vihīnabuddhiḥ
01,001.156d*0057_04 kartavyatāṃ nābhijānāmi sūta
01,001.157a śocyā gāndhārī putrapautrair vihīnā; tathā vadhvaḥ pitṛbhir bhrātṛbhiś ca
01,001.157c kṛtaṃ kāryaṃ duṣkaraṃ pāṇḍaveyaiḥ; prāptaṃ rājyam asapatnaṃ punas taiḥ
01,001.158a kaṣṭaṃ yuddhe daśa śeṣāḥ śrutā me; trayo 'smākaṃ pāṇḍavānāṃ ca sapta
01,001.158c dvyūnā viṃśatir āhatākṣauhiṇīnāṃ; tasmin saṃgrāme vigrahe kṣatriyāṇām
01,001.158d*0058_01 kālābhipannā samitir mahātmanāṃ
01,001.158d*0058_02 niṣūditā hetur āsīt suto me
01,001.159a tamasā tv abhyavastīrṇo moha āviśatīva mām
01,001.159c saṃjñāṃ nopalabhe sūta mano vihvalatīva me
01,001.160a ity uktvā dhṛtarāṣṭro 'tha vilapya bahuduḥkhitaḥ
01,001.160c mūrcchitaḥ punar āśvastaḥ saṃjayaṃ vākyam abravīt
01,001.161a saṃjayaivaṃgate prāṇāṃs tyaktum icchāmi māciram
01,001.161c stokaṃ hy api na paśyāmi phalaṃ jīvitadhāraṇe
01,001.162a taṃ tathāvādinaṃ dīnaṃ vilapantaṃ mahīpatim
01,001.162b*0059_01 niḥśvasantaṃ yathā nāgaṃ muhyamānaṃ punaḥ punaḥ
01,001.162c gāvalgaṇir idaṃ dhīmān mahārthaṃ vākyam abravīt
01,001.163a śrutavān asi vai rājño mahotsāhān mahābalān
01,001.163c dvaipāyanasya vadato nāradasya ca dhīmataḥ
01,001.164a mahatsu rājavaṃśeṣu guṇaiḥ samuditeṣu ca
01,001.164c jātān divyāstraviduṣaḥ śakrapratimatejasaḥ
01,001.165a dharmeṇa pṛthivīṃ jitvā yajñair iṣṭvāptadakṣiṇaiḥ
01,001.165c asmiṃl loke yaśaḥ prāpya tataḥ kālavaśaṃ gatāḥ
01,001.166a vainyaṃ mahārathaṃ vīraṃ sṛñjayaṃ jayatāṃ varam
01,001.166c suhotraṃ rantidevaṃ ca kakṣīvantaṃ tathauśijam
01,001.167a bāhlīkaṃ damanaṃ śaibyaṃ śaryātim ajitaṃ jitam
01,001.167c viśvāmitram amitraghnam ambarīṣaṃ mahābalam
01,001.168a maruttaṃ manum ikṣvākuṃ gayaṃ bharatam eva ca
01,001.168c rāmaṃ dāśarathiṃ caiva śaśabinduṃ bhagīratham
01,001.168d*0060_01 kṛtavīryaṃ mahābhāgaṃ tathaiva janamejayam
01,001.169a yayātiṃ śubhakarmāṇaṃ devair yo yājitaḥ svayam
01,001.169c caityayūpāṅkitā bhūmir yasyeyaṃ savanākarā
01,001.170a iti rājñāṃ caturviṃśan nāradena surarṣiṇā
01,001.170c putraśokābhitaptāya purā śaibyāya kīrtitāḥ
01,001.171a tebhyaś cānye gatāḥ pūrvaṃ rājāno balavattarāḥ
01,001.171c mahārathā mahātmānaḥ sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ
01,001.172a pūruḥ kurur yaduḥ śūro viṣvagaśvo mahādhṛtiḥ
01,001.172c anenā yuvanāśvaś ca kakutstho vikramī raghuḥ
01,001.173a vijitī vītihotraś ca bhavaḥ śveto bṛhadguruḥ
01,001.173c uśīnaraḥ śatarathaḥ kaṅko duliduho drumaḥ
01,001.174a dambhodbhavaḥ paro venaḥ sagaraḥ saṃkṛtir nimiḥ
01,001.174c ajeyaḥ paraśuḥ puṇḍraḥ śambhur devāvṛdho 'naghaḥ
01,001.175a devāhvayaḥ supratimaḥ supratīko bṛhadrathaḥ
01,001.175c mahotsāho vinītātmā sukratur naiṣadho nalaḥ
01,001.176a satyavrataḥ śāntabhayaḥ sumitraḥ subalaḥ prabhuḥ
01,001.176c jānujaṅgho 'naraṇyo 'rkaḥ priyabhṛtyaḥ śubhavrataḥ
01,001.177a balabandhur nirāmardaḥ ketuśṛṅgo bṛhadbalaḥ
01,001.177c dhṛṣṭaketur bṛhatketur dīptaketur nirāmayaḥ
01,001.178a avikṣit prabalo dhūrtaḥ kṛtabandhur dṛḍheṣudhiḥ
01,001.178c mahāpurāṇaḥ saṃbhāvyaḥ pratyaṅgaḥ parahā śrutiḥ
01,001.179a ete cānye ca bahavaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
01,001.179c śrūyante 'yutaśaś cānye saṃkhyātāś cāpi padmaśaḥ
01,001.180a hitvā suvipulān bhogān buddhimanto mahābalāḥ
01,001.180c rājāno nidhanaṃ prāptās tava putrair mahattamāḥ
01,001.181a yeṣāṃ divyāni karmāṇi vikramas tyāga eva ca
01,001.181c māhātmyam api cāstikyaṃ satyatā śaucam ārjavam
01,001.182a vidvadbhiḥ kathyate loke purāṇaiḥ kavisattamaiḥ
01,001.182c sarvarddhiguṇasaṃpannās te cāpi nidhanaṃ gatāḥ
01,001.183a tava putrā durātmānaḥ prataptāś caiva manyunā
01,001.183c lubdhā durvṛttabhūyiṣṭhā na tāñ śocitum arhasi
01,001.184a śrutavān asi medhāvī buddhimān prājñasaṃmataḥ
01,001.184c yeṣāṃ śāstrānugā buddhir na te muhyanti bhārata
01,001.185a nigrahānugrahau cāpi viditau te narādhipa
01,001.185c nātyantam evānuvṛttiḥ śrūyate putrarakṣaṇe
01,001.186a bhavitavyaṃ tathā tac ca nātaḥ śocitum arhasi
01,001.186c daivaṃ prajñāviśeṣeṇa ko nivartitum arhati
01,001.187a vidhātṛvihitaṃ mārgaṃ na kaś cid ativartate
01,001.187c kālamūlam idaṃ sarvaṃ bhāvābhāvau sukhāsukhe
01,001.188a kālaḥ pacati bhūtāni kālaḥ saṃharati prajāḥ
01,001.188c nirdahantaṃ prajāḥ kālaṃ kālaḥ śamayate punaḥ
01,001.189a kālo vikurute bhāvān sarvāṃl loke śubhāśubhān
01,001.189c kālaḥ saṃkṣipate sarvāḥ prajā visṛjate punaḥ
01,001.189d*0061_01 kālaḥ supteṣu jāgarti kālo hi duratikramaḥ
01,001.189d*0062=00 saṃjaya uvāca
01,001.189d*0062_01 atītān āgatān vāpi vartamānās tathā budhāḥ
01,001.189d*0062_02 nānuśocanti rājendra kālo hi jagadantakaḥ
01,001.189e kālaḥ sarveṣu bhūteṣu caraty avidhṛtaḥ samaḥ
01,001.190a atītānāgatā bhāvā ye ca vartanti sāṃpratam
01,001.190c tān kālanirmitān buddhvā na saṃjñāṃ hātum arhasi
01,001.190d*0063_01 ity evaṃ putraśokārtaṃ dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
01,001.190d*0063_02 āśvāsya svastham akarot sūto gāvalgaṇis tadā
01,001.190d*0064_01 evam uktvā ca rājānaṃ saṃjayo virarāma ha
01,001.190d*0064_02 dhṛtarāṣṭro 'pi tac chrutvā dhṛtim eva samāśrayat
01,001.190d*0064_03 diṣṭyedam āgatam iti matvā sa prājñasattamaḥ
01,001.191 sūta uvāca
01,001.191a atropaniṣadaṃ puṇyāṃ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
01,001.191c bhāratādhyayanāt puṇyād api pādam adhīyataḥ
01,001.191e śraddadhānasya pūyante sarvapāpāny aśeṣataḥ
01,001.191f*0065_01 lokānāṃ ca hitārthāya kāruṇyān munisattamaḥ
01,001.191f*0066_01 bhārataṃ bhānumān indur yadi na syur amī trayaḥ
01,001.191f*0066_02 ajñānatimirāndhasya kāvasthā jagato bhavet
01,001.191f*0066_03 matimanthānam āvidhya yena vedamahārṇavāt
01,001.191f*0066_04 jagaddhitāya janito mahābhāratacandramāḥ
01,001.192a devarṣayo hy atra puṇyā brahmarājarṣayas tathā
01,001.192c kīrtyante śubhakarmāṇas tathā yakṣamahoragāḥ
01,001.193a bhagavān vāsudevaś ca kīrtyate 'tra sanātanaḥ
01,001.193c sa hi satyam ṛtaṃ caiva pavitraṃ puṇyam eva ca
01,001.194a śāśvataṃ brahma paramaṃ dhruvaṃ jyotiḥ sanātanam
01,001.194c yasya divyāni karmāṇi kathayanti manīṣiṇaḥ
01,001.195a asat sat sad asac caiva yasmād devāt pravartate
01,001.195c saṃtatiś ca pravṛttiś ca janma mṛtyuḥ punarbhavaḥ
01,001.196a adhyātmaṃ śrūyate yac ca pañcabhūtaguṇātmakam
01,001.196c avyaktādi paraṃ yac ca sa eva parigīyate
01,001.197a yat tad yativarā yuktā dhyānayogabalānvitāḥ
01,001.197c pratibimbam ivādarśe paśyanty ātmany avasthitam
01,001.198a śraddadhānaḥ sadodyuktaḥ satyadharmaparāyaṇaḥ
01,001.198c āsevann imam adhyāyaṃ naraḥ pāpāt pramucyate
01,001.199a anukramaṇim adhyāyaṃ bhāratasyemam āditaḥ
01,001.199c āstikaḥ satataṃ śṛṇvan na kṛcchreṣv avasīdati
01,001.200a ubhe saṃdhye japan kiṃ cit sadyo mucyeta kilbiṣāt
01,001.200c anukramaṇyā yāvat syād ahnā rātryā ca saṃcitam
01,001.201a bhāratasya vapur hy etat satyaṃ cāmṛtam eva ca
01,001.201b*0067_01 divyā yajñāś ca nikhilā viṣṇuś copaniṣan mahat
01,001.201b*0068_01 āraṇyakaṃ ca vedebhya oṣadhibhyo 'mṛtaṃ yathā
01,001.201c navanītaṃ yathā dadhno dvipadāṃ brāhmaṇo yathā
01,001.202a hradānām udadhiḥ śreṣṭho gaur variṣṭhā catuṣpadām
01,001.202c yathaitāni variṣṭhāni tathā bhāratam ucyate
01,001.203a yaś cainaṃ śrāvayec chrāddhe brāhmaṇān pādam antataḥ
01,001.203c akṣayyam annapānaṃ tat pitṝṃs tasyopatiṣṭhati
01,001.204a itihāsapurāṇābhyāṃ vedaṃ samupabṛṃhayet
01,001.204c bibhety alpaśrutād vedo mām ayaṃ pratariṣyati
01,001.205a kārṣṇaṃ vedam imaṃ vidvāñ śrāvayitvārtham aśnute
01,001.205c bhrūṇahatyākṛtaṃ cāpi pāpaṃ jahyān na saṃśayaḥ
01,001.206a ya imaṃ śucir adhyāyaṃ paṭhet parvaṇi parvaṇi
01,001.206c adhītaṃ bhārataṃ tena kṛtsnaṃ syād iti me matiḥ
01,001.207a yaś cemaṃ śṛṇuyān nityam ārṣaṃ śraddhāsamanvitaḥ
01,001.207c sa dīrgham āyuḥ kīrtiṃ ca svargatiṃ cāpnuyān naraḥ
01,001.208a catvāra ekato vedā bhārataṃ caikam ekataḥ
01,001.208c samāgataiḥ surarṣibhis tulām āropitaṃ purā
01,001.208d*0069_01 caturbhyaḥ sarahasyebhyo vedebhyo hy adhikaṃ yadā
01,001.208d*0069_02 tadā prabhṛti loke 'smin mahābhāratam ucyate
01,001.208e mahattve ca gurutve ca dhriyamāṇaṃ tato 'dhikam
01,001.209a mahattvād bhāravattvāc ca mahābhāratam ucyate
01,001.209c niruktam asya yo veda sarvapāpaiḥ pramucyate
01,001.210a tapo na kalko 'dhyayanaṃ na kalkaḥ; svābhāviko vedavidhir na kalkaḥ
01,001.210c prasahya vittāharaṇaṃ na kalkas; tāny eva bhāvopahatāni kalkaḥ
01,001.210d@003=0000 śrīsūtaḥ
01,001.210d@003_0001 kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsaṃ viddhi nārāyaṇaṃ vibhum
01,001.210d@003_0002 ko hy anyaḥ puṇḍarīkākṣān mahābhāratakṛd bhavet
01,001.210d@003_0003 matimanthānam āvidhya yena vedamahārṇavāt
01,001.210d@003_0004 jagaddhitāya janito mahābhāratacandramāḥ
01,001.210d@003_0005 stutyaṃ tasyāsti kiṃ cānyat sarvalokahitaiṣiṇaḥ
01,001.210d@003_0006 vedā vyastāḥ kṛtaṃ tena mahābhāratam adbhutam
01,001.210d@003_0007 sarve tarantu durgāṇi sarvo bhadrāṇi paśyatu
01,001.210d@003_0008 ity uktvā sarvavedārthān bhārate tena darśitāḥ
01,001.210d@003_0009 śrūyatāṃ siṃhanādo 'yam ṛṣabhasya mahātmanaḥ
01,001.210d@003_0010 dharme cārthe ca kāme ca mokṣe ca paramarṣabha
01,001.210d@003_0011 yad ihāsti tad anyatra yan nehāsti na tat kva cit
01,001.210d@003_0012 eṣa prakṛtyaiva yato lokaḥ sakto 'rthakāmayoḥ
01,001.210d@003_0013 dharmamokṣaparaṃ tasmāt kariṣye 'haṃ samuccayam
01,001.210d@003_0014 kāmino varṇayan kāmaṃ lobhaṃ lubdhasya varṇayan
01,001.210d@003_0015 naraḥ kiṃ phalam āpnoti kūpe 'ndham iva pātayan
01,001.210d@003_0016 munināpi ca kāmārthau matvā lokamanoharau
01,001.210d@003_0017 nindyāv api sthitāv etau dharmamokṣavivakṣayā
01,001.210d@003_0018 anyathā ghorasaṃsārabandhahetū janasya tau
01,001.210d@003_0019 varṇayeta kathaṃ dhīmān mahākāruṇiko muniḥ
01,001.210d@003_0020 lokacintāvatārārthaṃ varṇayitvā ca tena tau
01,001.210d@003_0021 itihāsair vicitrārthaiḥ punar atraiva ninditau
01,001.210d@003_0022 bhārataṃ bhānumān indur yadi na syur amī trayaḥ
01,001.210d@003_0023 ajñānatimirāndhe kā vyavasthā jagato bhavet
01,001.210d@003_0024 etad vijñāya vidvadbhir nityaṃ śraddhāsamanvitaiḥ
01,001.210d@003_0025 adhyeyo bhāratīyo 'yam itihāsasamuccayaḥ
01,001.210d@003_0026 ślokā ye bhārate vāpi kva cit ke cid vyavasthitāḥ
01,001.210d@003_0027 tulyārthās saṃhitāṃ puṇyāṃ yojayiṣye tu tām aham
01,001.210d@003_0028 tac chlokāṃś ca samuddhartuṃ kaḥ kṛtsnān bhārate kṣamaḥ
01,001.210d@003_0029 yogataḥ sarvaratnāni samuddhartuṃ mahārṇavāt
01,001.210d@003_0030 na ca prajñābhimānena yad ayaṃ kartum udyataḥ
01,001.210d@003_0031 kiṃ tu bhāratabhaktir māṃ vivaśaṃ samacūcudat
01,002.001 ṛṣaya ūcuḥ
01,002.001a samantapañcakam iti yad uktaṃ sūtanandana
01,002.001c etat sarvaṃ yathānyāyaṃ śrotum icchāmahe vayam
01,002.002 sūta uvāca
01,002.002a śuśrūṣā yadi vo viprā bruvataś ca kathāḥ śubhāḥ
01,002.002c samantapañcakākhyaṃ ca śrotum arhatha sattamāḥ
01,002.003a tretādvāparayoḥ saṃdhau rāmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
01,002.003c asakṛt pārthivaṃ kṣatraṃ jaghānāmarṣacoditaḥ
01,002.004a sa sarvaṃ kṣatram utsādya svavīryeṇānaladyutiḥ
01,002.004c samantapañcake pañca cakāra rudhirahradān
01,002.004d*0070_01 yojayānām avistīrṇāñ jāmadagnyaḥ pratāpavān
01,002.005a sa teṣu rudhirāmbhassu hradeṣu krodhamūrcchitaḥ
01,002.005c pitṝn saṃtarpayām āsa rudhireṇeti naḥ śrutam
01,002.006a atharcīkādayo 'bhyetya pitaro brāhmaṇarṣabham
01,002.006b*0071=04 rāma uvāca
01,002.006b*0071_01 rāma rāma mahābhāga prītāḥ sma tava bhārgava
01,002.006b*0071_02 anayā pitṛbhaktyā ca vikrameṇa ca te vibho
01,002.006b*0071_03 varaṃ vṛṇīṣva bhadraṃ te kim icchasi mahādyute
01,002.006b*0071_04 yadi me pitaraḥ prītā yady anugrāhyatā mayi
01,002.006b*0071_05 yac ca roṣābhibhūtena kṣatram utsāditaṃ mayā
01,002.006b*0071_06 ataś ca pāpān mucyeham eṣa me prārthito varaḥ
01,002.006b*0071_07 hradāś ca tīrthabhūtā me bhaveyur bhuvi viśrutāḥ
01,002.006b*0071_08 evaṃ bhaviṣyatīty āhuḥ pitaro brāhmaṇarṣabhāḥ
01,002.006c taṃ kṣamasveti siṣidhus tataḥ sa virarāma ha
01,002.007a teṣāṃ samīpe yo deśo hradānāṃ rudhirāmbhasām
01,002.007c samantapañcakam iti puṇyaṃ tatparikīrtitam
01,002.008a yena liṅgena yo deśo yuktaḥ samupalakṣyate
01,002.008c tenaiva nāmnā taṃ deśaṃ vācyam āhur manīṣiṇaḥ
01,002.009a antare caiva saṃprāpte kalidvāparayor abhūt
01,002.009c samantapañcake yuddhaṃ kurupāṇḍavasenayoḥ
01,002.010a tasmin paramadharmiṣṭhe deśe bhūdoṣavarjite
01,002.010c aṣṭādaśa samājagmur akṣauhiṇyo yuyutsayā
01,002.010d*0072_01 sametya taṃ dvijās tāś ca tatraiva nidhanaṃ gatāḥ
01,002.011a evaṃ nāmābhinirvṛttaṃ tasya deśasya vai dvijāḥ
01,002.011c puṇyaś ca ramaṇīyaś ca sa deśo vaḥ prakīrtitaḥ
01,002.012a tad etat kathitaṃ sarvaṃ mayā vo munisattamāḥ
01,002.012c yathā deśaḥ sa vikhyātas triṣu lokeṣu viśrutaḥ
01,002.013 ṛṣaya ūcuḥ
01,002.013a akṣauhiṇya iti proktaṃ yat tvayā sūtanandana
01,002.013c etad icchāmahe śrotuṃ sarvam eva yathātatham
01,002.014a akṣauhiṇyāḥ parīmāṇaṃ rathāśvanaradantinām
01,002.014c yathāvac caiva no brūhi sarvaṃ hi viditaṃ tava
01,002.015 sūta uvāca
01,002.015a eko ratho gajaś caiko narāḥ pañca padātayaḥ
01,002.015c trayaś ca turagās tajjñaiḥ pattir ity abhidhīyate
01,002.016a pattiṃ tu triguṇām etām āhuḥ senāmukhaṃ budhāḥ
01,002.016c trīṇi senāmukhāny eko gulma ity abhidhīyate
01,002.017a trayo gulmā gaṇo nāma vāhinī tu gaṇās trayaḥ
01,002.017c smṛtās tisras tu vāhinyaḥ pṛtaneti vicakṣaṇaiḥ
01,002.018a camūs tu pṛtanās tisras tisraś camvas tv anīkinī
01,002.018c anīkinīṃ daśaguṇāṃ prāhur akṣauhiṇīṃ budhāḥ
01,002.019a akṣauhiṇyāḥ prasaṃkhyānaṃ rathānāṃ dvijasattamāḥ
01,002.019c saṃkhyāgaṇitatattvajñaiḥ sahasrāṇy ekaviṃśatiḥ
01,002.020a śatāny upari caivāṣṭau tathā bhūyaś ca saptatiḥ
01,002.020c gajānāṃ tu parīmāṇam etad evātra nirdiśet
01,002.021a jñeyaṃ śatasahasraṃ tu sahasrāṇi tathā nava
01,002.021c narāṇām api pañcāśac chatāni trīṇi cānaghāḥ
01,002.022a pañcaṣaṣṭisahasrāṇi tathāśvānāṃ śatāni ca
01,002.022c daśottarāṇi ṣaṭ prāhur yathāvad iha saṃkhyayā
01,002.023a etām akṣauhiṇīṃ prāhuḥ saṃkhyātattvavido janāḥ
01,002.023c yāṃ vaḥ kathitavān asmi vistareṇa dvijottamāḥ
01,002.024a etayā saṃkhyayā hy āsan kurupāṇḍavasenayoḥ
01,002.024c akṣauhiṇyo dvijaśreṣṭhāḥ piṇḍenāṣṭādaśaiva tāḥ
01,002.025a sametās tatra vai deśe tatraiva nidhanaṃ gatāḥ
01,002.025c kauravān kāraṇaṃ kṛtvā kālenādbhutakarmaṇā
01,002.026a ahāni yuyudhe bhīṣmo daśaiva paramāstravit
01,002.026c ahāni pañca droṇas tu rarakṣa kuruvāhinīm
01,002.027a ahanī yuyudhe dve tu karṇaḥ parabalārdanaḥ
01,002.027c śalyo 'rdhadivasaṃ tv āsīd gadāyuddham ataḥ param
01,002.027d*0073_01 duryodhanasya bhīmasya dinārdham abhavat tayoḥ
01,002.028a tasyaiva tu dinasyānte hārdikyadrauṇigautamāḥ
01,002.028c prasuptaṃ niśi viśvastaṃ jaghnur yaudhiṣṭhiraṃ balam
01,002.029a yat tu śaunakasatre te bhāratākhyānavistaram
01,002.029b*0074_01 janamejayasya tatsatre vyāsaśiṣyeṇa dhīmatā
01,002.029b*0074_02 kathitaṃ vistarārthaṃ ca yaśo vīryaṃ mahīkṣitām
01,002.029b*0075_01 ākhyānaṃ kathitaṃ kṛtsnaṃ mahābhāratam uttamam
01,002.029c ākhyāsye tatra paulomam ākhyānaṃ cāditaḥ param
01,002.030a vicitrārthapadākhyānam anekasamayānvitam
01,002.030c abhipannaṃ naraiḥ prājñair vairāgyam iva mokṣibhiḥ
01,002.031a ātmeva veditavyeṣu priyeṣv iva ca jīvitam
01,002.031c itihāsaḥ pradhānārthaḥ śreṣṭhaḥ sarvāgameṣv ayam
01,002.032a itihāsottame hy asminn arpitā buddhir uttamā
01,002.032c svaravyañjanayoḥ kṛtsnā lokavedāśrayeva vāk
01,002.033a asya prajñābhipannasya vicitrapadaparvaṇaḥ
01,002.033c bhāratasyetihāsasya śrūyatāṃ parvasaṃgrahaḥ
01,002.033d*0076_01 ādiparva purā proktaṃ pārāśaryeṇa dhīmatā
01,002.034a parvānukramaṇī pūrvaṃ dvitīyaṃ parvasaṃgrahaḥ
01,002.034c pauṣyaṃ paulomam āstīkam ādivaṃśāvatāraṇam
01,002.035a tataḥ saṃbhavaparvoktam adbhutaṃ devanirmitam
01,002.035c dāho jatugṛhasyātra haiḍimbaṃ parva cocyate
01,002.036a tato bakavadhaḥ parva parva caitrarathaṃ tataḥ
01,002.036c tataḥ svayaṃvaraṃ devyāḥ pāñcālyāḥ parva cocyate
01,002.037a kṣatradharmeṇa nirjitya tato vaivāhikaṃ smṛtam
01,002.037c vidurāgamanaṃ parva rājyalambhas tathaiva ca
01,002.038a arjunasya vane vāsaḥ subhadrāharaṇaṃ tataḥ
01,002.038c subhadrāharaṇād ūrdhvaṃ jñeyaṃ haraṇahārikam
01,002.039a tataḥ khāṇḍavadāhākhyaṃ tatraiva mayadarśanam
01,002.039c sabhāparva tataḥ proktaṃ mantraparva tataḥ param
01,002.040a jarāsaṃdhavadhaḥ parva parva digvijayas tathā
01,002.040c parva digvijayād ūrdhvaṃ rājasūyikam ucyate
01,002.041a tataś cārghābhiharaṇaṃ śiśupālavadhas tataḥ
01,002.041c dyūtaparva tataḥ proktam anudyūtam ataḥ param
01,002.042a tata āraṇyakaṃ parva kirmīravadha eva ca
01,002.042b*0077_01 arjunasyābhigamanaṃ parva jñeyam ataḥ param
01,002.042c īśvarārjunayor yuddhaṃ parva kairātasaṃjñitam
01,002.043a indralokābhigamanaṃ parva jñeyam ataḥ param
01,002.043c tīrthayātrā tataḥ parva kururājasya dhīmataḥ
01,002.044a jaṭāsuravadhaḥ parva yakṣayuddham ataḥ param
01,002.044b*0078_01 arjunasyāstrasaṃprāptir arjunāgamanaṃ tataḥ
01,002.044b*0079_01 nivātakavacair yuddhaṃ parva cājagaraṃ tataḥ
01,002.044c tathaivājagaraṃ parva vijñeyaṃ tadanantaram
01,002.045a mārkaṇḍeyasamasyā ca parvoktaṃ tadanantaram
01,002.045c saṃvādaś ca tataḥ parva draupadīsatyabhāmayoḥ
01,002.046a ghoṣayātrā tataḥ parva mṛgasvapnabhayaṃ tataḥ
01,002.046b*0082_01 rāmākhyānaṃ tataḥ parva sāvitryākhyānam eva ca
01,002.046b*0083_01 pativratāyā māhātmyaṃ sāvitryāś caivam adbhutam
01,002.046b*0083_02 rāmopākhyānam atraiva parva jñeyam ataḥ param
01,002.046c vrīhidrauṇikam ākhyānaṃ tato 'nantaram ucyate
01,002.046d*0080_01 mantrasya niścayaṃ kṛtvā kāryasyāpi vicintayan
01,002.046d*0081_01 nalākhyānam ataḥ parva mṛgasvapnam ataḥ param
01,002.046d*0081_02 tato nahuṣam ākhyānaṃ tato 'nantaram ucyate
01,002.047a draupadīharaṇaṃ parva saindhavena vanāt tataḥ
01,002.047c kuṇḍalāharaṇaṃ parva tataḥ param ihocyate
01,002.048a āraṇeyaṃ tataḥ parva vairāṭaṃ tadanantaram
01,002.048b*0084_01 pāṇḍavānāṃ praveśaś ca samayasya ca pālanam
01,002.048c kīcakānāṃ vadhaḥ parva parva gograhaṇaṃ tataḥ
01,002.049a abhimanyunā ca vairāṭyāḥ parva vaivāhikaṃ smṛtam
01,002.049c udyogaparva vijñeyam ata ūrdhvaṃ mahādbhutam
01,002.050a tataḥ saṃjayayānākhyaṃ parva jñeyam ataḥ param
01,002.050c prajāgaraṃ tataḥ parva dhṛtarāṣṭrasya cintayā
01,002.051a parva sānatsujātaṃ ca guhyam adhyātmadarśanam
01,002.051c yānasaṃdhis tataḥ parva bhagavad yānam eva ca
01,002.051d*0085_01 mātalīyam upākhyānaṃ caritaṃ gālavasya ca
01,002.051d*0085_02 sāvitraṃ vāmadevyaṃ ca vainyopākhyānam eva ca
01,002.051d*0085_03 jāmadagnyam upākhyānaṃ parva ṣoḍaśarājakam
01,002.051d*0085_04 sabhāpraveśaḥ kṛṣṇasya vidulāputraśāsanam
01,002.051d*0085_05 udyogaḥ sainyaniryāṇaṃ śvetopākhyānam eva ca
01,002.052a jñeyaṃ vivādaparvātra karṇasyāpi mahātmanaḥ
01,002.052b*0086_01 mantrasya niścayaṃ kṛtvā kāryaṃ samabhicintatam
01,002.052b*0086_02 kīrtyate cāpy upākhyānaṃ saināpatye 'bhiṣecanam
01,002.052b*0086_03 śvetasya vāsudevena citraṃ bahukathāśrayam
01,002.052c niryāṇaṃ parva ca tataḥ kurupāṇḍavasenayoḥ
01,002.053a rathātirathasaṃkhyā ca parvoktaṃ tadanantaram
01,002.053c ulūkadūtāgamanaṃ parvāmarṣavivardhanam
01,002.054a ambopākhyānam api ca parva jñeyam ataḥ param
01,002.054b*0087_01 divyaṃ cakṣur dadau yatra saṃjayāya mahān ṛṣiḥ
01,002.054c bhīṣmābhiṣecanaṃ parva jñeyam adbhutakāraṇam
01,002.055a jambūkhaṇḍavinirmāṇaṃ parvoktaṃ tadanantaram
01,002.055c bhūmiparva tato jñeyaṃ dvīpavistarakīrtanam
01,002.056a parvoktaṃ bhagavadgītā parva bhīṣmavadhas tataḥ
01,002.056c droṇābhiṣekaḥ parvoktaṃ saṃśaptakavadhas tataḥ
01,002.057a abhimanyuvadhaḥ parva pratijñāparva cocyate
01,002.057c jayadrathavadhaḥ parva ghaṭotkacavadhas tataḥ
01,002.058a tato droṇavadhaḥ parva vijñeyaṃ lomaharṣaṇam
01,002.058c mokṣo nārāyaṇāstrasya parvānantaram ucyate
01,002.059a karṇaparva tato jñeyaṃ śalyaparva tataḥ param
01,002.059c hradapraveśanaṃ parva gadāyuddham ataḥ param
01,002.060a sārasvataṃ tataḥ parva tīrthavaṃśaguṇānvitam
01,002.060c ata ūrdhvaṃ tu bībhatsaṃ parva sauptikam ucyate
01,002.061a aiṣīkaṃ parva nirdiṣṭam ata ūrdhvaṃ sudāruṇam
01,002.061c jalapradānikaṃ parva strīparva ca tataḥ param
01,002.062a śrāddhaparva tato jñeyaṃ kurūṇām aurdhvadehikam
01,002.062c ābhiṣecanikaṃ parva dharmarājasya dhīmataḥ
01,002.063a cārvākanigrahaḥ parva rakṣaso brahmarūpiṇaḥ
01,002.063c pravibhāgo gṛhāṇāṃ ca parvoktaṃ tadanantaram
01,002.064a śāntiparva tato yatra rājadharmānukīrtanam
01,002.064c āpaddharmaś ca parvoktaṃ mokṣadharmas tataḥ param
01,002.064d*0088_01 śukapraśnābhigamanaṃ brahmapraśnānuśāsanam
01,002.064d*0088_02 prādurbhāvaś ca durvāsaḥ saṃvādaś caiva māyayā
01,002.065a tataḥ parva parijñeyam ānuśāsanikaṃ param
01,002.065c svargārohaṇikaṃ parva tato bhīṣmasya dhīmataḥ
01,002.066a tato 'śvamedhikaṃ parva sarvapāpapraṇāśanam
01,002.066c anugītā tataḥ parva jñeyam adhyātmavācakam
01,002.067a parva cāśramavāsākhyaṃ putradarśanam eva ca
01,002.067c nāradāgamanaṃ parva tataḥ param ihocyate
01,002.067d*0089_01 varṇadharmas tato jñeyam āśramāṇāṃ ca kīrtanam
01,002.067d*0089_02 mṛtānāṃ darśanaṃ caiva vyāsenādbhutakarmaṇā
01,002.068a mausalaṃ parva ca tato ghoraṃ samanuvarṇyate
01,002.068c mahāprasthānikaṃ parva svargārohaṇikaṃ tataḥ
01,002.068d*0090_01 svargārohaṇikaṃ parva tato jñeyam ataḥ param
01,002.069a harivaṃśas tataḥ parva purāṇaṃ khilasaṃjñitam
01,002.069b*0091_01 viṣṇuparva śiśoś caryā viṣṇoḥ kaṃsavadhas tathā
01,002.069b*0092_01 saubhasya ca vadhaḥ parva bāṇasya narakasya ca
01,002.069b*0092_02 janamejayasya yajñe tu nakulākhyānam eva ca
01,002.069c bhaviṣyatparva cāpy uktaṃ khileṣv evādbhutaṃ mahat
01,002.070a etat parvaśataṃ pūrṇaṃ vyāsenoktaṃ mahātmanā
01,002.070c yathāvat sūtaputreṇa lomaharṣaṇinā punaḥ
01,002.071a kathitaṃ naimiṣāraṇye parvāṇy aṣṭādaśaiva tu
01,002.071c samāso bhāratasyāyaṃ tatroktaḥ parvasaṃgrahaḥ
01,002.071d*0093_01 pauṣyaṃ paulomam āstīkam ādivaṃśāvatāraṇam
01,002.071d*0093_02 saṃbhavo jatuveśmākhyaṃ hiḍimbabakayor vadhaḥ
01,002.071d*0093_03 tathā caitrarathaṃ devyāḥ pāñcālyāś ca svayaṃvaraḥ
01,002.071d*0093_04 kṣātradharmeṇa nirjitya tato vaivāhikaṃ smṛtam
01,002.071d*0093_05 vidurāgamanaṃ caiva rājyalambhas tathaiva ca
01,002.071d*0093_06 vanavāso 'rjunasyāpi subhadrāharaṇaṃ tataḥ
01,002.071d*0093_07 haraṇāharaṇaṃ caiva dahanaṃ khāṇḍavasya ca
01,002.071d*0093_08 mayasya darśanaṃ caiva ādiparvaṇi kathyate
01,002.072a pauṣye parvaṇi māhātmyam uttaṅkasyopavarṇitam
01,002.072c paulome bhṛguvaṃśasya vistāraḥ parikīrtitaḥ
01,002.072d*0094_01 ślokānāṃ ca sahasraṃ ca pañcāśac chatam eva ca
01,002.072d*0094_02 adhyāyānāṃ tathāṣṭau ca parvaṇy asmin prakīrtitāḥ
01,002.073a āstīke sarvanāgānāṃ garuḍasya ca saṃbhavaḥ
01,002.073c kṣīrodamathanaṃ caiva janmocchaiḥśravasas tathā
01,002.074a yajataḥ sarpasatreṇa rājñaḥ pārikṣitasya ca
01,002.074c katheyam abhinirvṛttā bhāratānāṃ mahātmanām
01,002.074d*0095_01 ślokāgraṃ ca sahasraṃ ca triśataṃ cottaraṃ tathā
01,002.074d*0095_02 ślokāś ca caturāśītiḥ parvaṇy asmiṃs tathaiva ca
01,002.074d*0095_03 adhyāyānāṃ tataḥ proktaṃ catvāriṃśan maharṣiṇā
01,002.075a vividhāḥ saṃbhavā rājñām uktāḥ saṃbhavaparvaṇi
01,002.075c anyeṣāṃ caiva viprāṇām ṛṣer dvaipāyanasya ca
01,002.076a aṃśāvataraṇaṃ cātra devānāṃ parikīrtitam
01,002.076c daityānāṃ dānavānāṃ ca yakṣāṇāṃ ca mahaujasām
01,002.077a nāgānām atha sarpāṇāṃ gandharvāṇāṃ patatriṇām
01,002.077c anyeṣāṃ caiva bhūtānāṃ vividhānāṃ samudbhavaḥ
01,002.077d*0096_01 maharṣer āśramapade kaṇvasya ca tapasvinaḥ
01,002.077d*0096_02 śakuntalāyāṃ duṣyantād bharataś cāpi jajñivān
01,002.077d*0096_03 yasya lokeṣu nāmnedaṃ prathitaṃ bhārataṃ kulam
01,002.078a vasūnāṃ punar utpattir bhāgīrathyāṃ mahātmanām
01,002.078c śaṃtanor veśmani punas teṣāṃ cārohaṇaṃ divi
01,002.079a tejoṃśānāṃ ca saṃghātād bhīṣmasyāpy atra saṃbhavaḥ
01,002.079c rājyān nivartanaṃ caiva brahmacaryavrate sthitiḥ
01,002.080a pratijñāpālanaṃ caiva rakṣā citrāṅgadasya ca
01,002.080c hate citrāṅgade caiva rakṣā bhrātur yavīyasaḥ
01,002.081a vicitravīryasya tathā rājye saṃpratipādanam
01,002.081c dharmasya nṛṣu saṃbhūtir aṇīmāṇḍavyaśāpajā
01,002.082a kṛṣṇadvaipāyanāc caiva prasūtir varadānajā
01,002.082c dhṛtarāṣṭrasya pāṇḍoś ca pāṇḍavānāṃ ca saṃbhavaḥ
01,002.083a vāraṇāvatayātrā ca mantro duryodhanasya ca
01,002.083b*0097_01 hitopadeśaś ca pathi dharmarājasya dhīmataḥ
01,002.083b*0097_02 vidureṇa kṛto yatra hitārthaṃ mlecchabhāṣayā
01,002.083c vidurasya ca vākyena suruṅgopakramakriyā
01,002.083d*0098_01 niṣādyāḥ pañcaputrāyāḥ suptāyā jatuveśmani
01,002.083d*0098_02 purocanasya cātraiva dahanaṃ saṃprakīrtitam
01,002.084a pāṇḍavānāṃ vane ghore hiḍimbāyāś ca darśanam
01,002.084b*0099_01 tatraiva ca hiḍimbasya vadho bhīmān mahābalāt
01,002.084c ghaṭotkacasya cotpattir atraiva parikīrtitā
01,002.084d*0100_01 maharṣer darśanaṃ caiva vyāsasyāmitatejasaḥ
01,002.084d*0100_02 tadājñayaikacakrāyāṃ brāhmaṇasya niveśane
01,002.085a ajñātacaryā pāṇḍūnāṃ vāso brāhmaṇaveśmani
01,002.085c bakasya nidhanaṃ caiva nāgarāṇāṃ ca vismayaḥ
01,002.085d*0101_01 saṃbhavaś caiva kṛṣṇāyā dhṛṣṭadyumnasya caiva ha
01,002.085d*0101_02 brāhmaṇāt samupaśrutya vyāsavākyapracoditāḥ
01,002.085d*0101_03 draupadīṃ prārthayantas te svayaṃvaradidṛkṣavaḥ
01,002.085d*0101_04 pāñcālān abhito jagmur yatra kautūhalānvitāḥ
01,002.085d*0102_01 kūṭasya dhārtarāṣṭreṇa preṣaṇaṃ pāṇḍavān prati
01,002.086a aṅgāraparṇaṃ nirjitya gaṅgākūle 'rjunas tadā
01,002.086b*0103_01 sakhyaṃ kṛtvā tatas tena tasmād eva sa śuśruve
01,002.086c bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvaiḥ pāñcālān abhito yayau
01,002.087a tāpatyam atha vāsiṣṭham aurvaṃ cākhyānam uttamam
01,002.087b*0104_01 pāñcālanagare cāpi lakṣyaṃ bhittvā dhanaṃjayaḥ
01,002.087b*0104_02 draupadīṃ labdhavān atra madhye sarvamahīkṣitām
01,002.087b*0104_03 bhīmasenārjunau yatra saṃrabdhān pṛthivīpatīn
01,002.087b*0104_04 śalyakarṇau ca tarasā jitavantau mahāmṛdhe
01,002.087b*0104_05 dṛṣṭvā tayoś ca tad vīryam aprameyam amānuṣam
01,002.087b*0104_06 śaṅkamānau pāṇḍavāṃs tān rāmakṛṣṇau mahāmatī
01,002.087b*0104_07 jagmatus taiḥ samāgantuṃ śālāṃ bhārgavaveśmani
01,002.087b*0105_01 svayaṃvaraṃ ca pāñcālyā rārāyantraprabhedanam
01,002.087b*0105_02 nṛpāṇāṃ saha saṃgrāmaḥ pāṇḍavānāṃ mahādbhutam
01,002.087c pañcendrāṇām upākhyānam atraivādbhutam ucyate
01,002.088a pañcānām ekapatnītve vimarśo drupadasya ca
01,002.088c draupadyā devavihito vivāhaś cāpy amānuṣaḥ
01,002.088d*0106_01 kṣattuś ca dhṛtarāṣṭreṇa preṣaṇaṃ pāṇḍavān prati
01,002.089a vidurasya ca saṃprāptir darśanaṃ keśavasya ca
01,002.089c khāṇḍavaprasthavāsaś ca tathā rājyārdhaśāsanam
01,002.090a nāradasyājñayā caiva draupadyāḥ samayakriyā
01,002.090c sundopasundayos tatra upākhyānaṃ prakīrtitam
01,002.090d*0107_01 anantaraṃ ca draupadyā sahāsīnaṃ yudhiṣṭhiram
01,002.090d*0107_02 anupraviśya viprārthaṃ phālguno gṛhya cāyudham
01,002.090d*0107_03 mokṣayitvā gṛhaṃ gatvā viprārthaṃ kṛtaniścayaḥ
01,002.090d*0107_04 samayaṃ pālayan vīro vanaṃ yatra jagāma ha
01,002.091a pārthasya vanavāsaś ca ulūpyā pathi saṃgamaḥ
01,002.091c puṇyatīrthānusaṃyānaṃ babhruvāhanajanma ca
01,002.091d*0108_01 tatraiva mokṣayām āsa pañca so 'psarasaḥ śubhāḥ
01,002.091d*0108_02 śāpād grāhatvam āpannā brāhmaṇasya tapasvinaḥ
01,002.091d*0108_03 prabhāsatīrthe pārthasya kṛṣṇena ca samāgamaḥ
01,002.092a dvārakāyāṃ subhadrā ca kāmayānena kāminī
01,002.092c vāsudevasyānumate prāptā caiva kirīṭinā
01,002.093a haraṇaṃ gṛhya saṃprāpte kṛṣṇe devakinandane
01,002.093b*0109_01 śakraprasthaṃ mahābāhuḥ prītyā paramayā yutaḥ
01,002.093b*0109_02 nyavasat saha pārthena tatraivodārakarmaṇā
01,002.093c saṃprāptiś cakradhanuṣoḥ khāṇḍavasya ca dāhanam
01,002.094a abhimanyoḥ subhadrāyāṃ janma cottamatejasaḥ
01,002.094b*0110_01 draupadyās tanayānāṃ ca saṃbhavo 'traiva kīrtitaḥ
01,002.094b*0110_02 vihārārthaṃ ca gatayoḥ kṛṣṇayor yamunām anu
01,002.094c mayasya mokṣo jvalanād bhujaṃgasya ca mokṣaṇam
01,002.094e maharṣer mandapālasya śārṅgyaṃ tanayasaṃbhavaḥ
01,002.095a ity etad ādhiparvoktaṃ prathamaṃ bahuvistaram
01,002.095c adhyāyānāṃ śate dve tu saṃkhyāte paramarṣiṇā
01,002.095e aṣṭādaśaiva cādhyāyā vyāsenottamatejasā
01,002.096a sapta ślokasahasrāṇi tathā nava śatāni ca
01,002.096c ślokāś ca caturāśītir dṛṣṭo grantho mahātmanā
01,002.097a dvitīyaṃ tu sabhāparva bahuvṛttāntam ucyate
01,002.097c sabhākriyā pāṇḍavānāṃ kiṃkarāṇāṃ ca darśanam
01,002.098a lokapālasabhākhyānaṃ nāradād devadarśanāt
01,002.098c rājasūyasya cārambho jarāsaṃdhavadhas tathā
01,002.099a girivraje niruddhānāṃ rājñāṃ kṛṣṇena mokṣaṇam
01,002.099b*0111_01 tathā digvijayo 'traiva pāṇḍavānāṃ prakīrtitaḥ
01,002.099b*0111_02 rājñām āgamanaṃ caiva sārhaṇānāṃ mahākratau
01,002.099c rājasūye 'rghasaṃvāde śiśupālavadhas tathā
01,002.100a yajñe vibhūtiṃ tāṃ dṛṣṭvā duḥkhāmarṣānvitasya ca
01,002.100c duryodhanasyāvahāso bhīmena ca sabhātale
01,002.101a yatrāsya manyur udbhūto yena dyūtam akārayat
01,002.101c yatra dharmasutaṃ dyūte śakuniḥ kitavo 'jayat
01,002.102a yatra dyūtārṇave magnān draupadī naur ivārṇavāt
01,002.102b*0112_01 dhṛtarāṣṭro mahāprājñaḥ snuṣāṃ paramaduḥkhitām
01,002.102c tārayām āsa tāṃs tīrṇāñ jñātvā duryodhano nṛpaḥ
01,002.102e punar eva tato dyūte samāhvayata pāṇḍavān
01,002.102f*0113_01 jitvā ca vanavāsāya preṣayām āsa tāṃs tataḥ
01,002.103a etat sarvaṃ sabhāparva samākhyātaṃ mahātmanā
01,002.103c adhyāyāḥ saptatir jñeyās tathā dvau cātra saṃkhyayā
01,002.104a ślokānāṃ dve sahasre tu pañca ślokaśatāni ca
01,002.104c ślokāś caikādaśa jñeyāḥ parvaṇy asmin prakīrtitāḥ
01,002.105a ataḥ paraṃ tṛtīyaṃ tu jñeyam āraṇyakaṃ mahat
01,002.105b*0114_01 vanavāsaṃ prayāteṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
01,002.105c paurānugamanaṃ caiva dharmaputrasya dhīmataḥ
01,002.105d*0115_01 yatrādityād varaprāptir dharmarājasya dhīmataḥ
01,002.105d*0116_01 annauṣadhīnāṃ ca kṛte pāṇḍavena mahātmanā
01,002.105d*0116_02 dvijānāṃ bharaṇārthaṃ ca kṛtam ārādhanaṃ raveḥ
01,002.105d*0116_03 hitaṃ ca bruvataḥ kṣattuḥ parityāgo 'mbikāsutāt
01,002.105d*0116_04 tyaktasya pāṇḍuputrāṇāṃ samīpagamanaṃ tathā
01,002.105d*0116_05 punarāgamanaṃ caiva dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt
01,002.105d*0116_06 karṇaprotsāhanaṃ caiva dhārtarāṣṭrasya durmateḥ
01,002.105d*0116_07 vanasthān pāṇḍavān hantuṃ mantro duryodhanasya ca
01,002.105d*0116_08 taṃ duṣṭabhāvaṃ vijñāya vyāsasyāgamanaṃ drutam
01,002.105d*0116_09 niryāṇapratiṣedhaś ca surabhyākhyānam eva ca
01,002.105d*0116_10 maitreyāgamanaṃ cātra rājñaś caivānuśāsanam
01,002.105d*0116_11 śāpotsargaś ca tenaiva rājño duryodhanasya ca
01,002.105d*0116_12 kirmīrasya vadhaś cātra bhīmasenena saṃyuge
01,002.105d*0117_01 dhaumyopadeśāt tigmāṃśuprasādād annasaṃbhavaḥ
01,002.105d*0118_01 maitreyaśāpotsargaś ca vidurasya pravāsanam
01,002.106a vṛṣṇīnām āgamo yatra pāñcālānāṃ ca sarvaśaḥ
01,002.106b*0119_01 śrutvā śakuninā dyūte nikṛtyā nirjitāṃś ca tān
01,002.106b*0119_02 kruddhasyānupraśamanaṃ hareś caiva kirīṭinā
01,002.106b*0119_03 paridevanaṃ ca pāñcālyā vāsudevasya saṃnidhau
01,002.106b*0119_04 āśvāsanaṃ ca kṛṣṇena duḥkhārtāyāḥ prakīrtitam
01,002.106b*0120_01 bāndhavāgamanaṃ caiva draupadyāś cāśrumokṣaṇam
01,002.106b*0121_01 tat kirmīravadhākhyānaṃ vṛṣṇīnām āgamas tathā
01,002.106b*0121_02 pāñcālānāṃ ca sarveṣāṃ saubhākhyānaṃ tathaiva ca
01,002.106c yatra saubhavadhākhyānaṃ kirmīravadha eva ca
01,002.106d*0122_01 subhadrāyāḥ saputrāyāḥ kṛṣṇena dvārakāṃ purīm
01,002.106d*0122_02 nayanaṃ draupadeyānāṃ dhṛṣṭadyumnena caiva hi
01,002.106d*0122_03 praveśaḥ pāṇḍaveyānāṃ ramye dvaitavane tataḥ
01,002.106d*0122_04 dharmarājasya cātraiva saṃvādaḥ kṛṣṇayā saha
01,002.106d*0122_05 saṃvādaś ca tathā rājñā bhīmasyāpi prakīrtitaḥ
01,002.106d*0122_06 samīpaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ vyāsasyāgamanaṃ tathā
01,002.106d*0122_07 pratismṛtyātha vidyāyā dānaṃ rājño maharṣiṇā
01,002.106d*0122_08 gamanaṃ kāmyakaṃ cāpi vyāse pratigate tataḥ
01,002.106e astrahetor vivāsaś ca pārthasyāmitatejasaḥ
01,002.107a mahādevena yuddhaṃ ca kirātavapuṣā saha
01,002.107c darśanaṃ lokapālānāṃ svargārohaṇam eva ca
01,002.107d*0123_01 mahendralokagamanam astrārthe ca kirīṭinaḥ
01,002.107d*0123_02 yatra cintā samutpannā dhṛtarāṣṭrasya bhūyasī
01,002.108a darśanaṃ bṛhadaśvasya maharṣer bhāvitātmanaḥ
01,002.108c yudhiṣṭhirasya cārtasya vyasane paridevanam
01,002.109a nalopākhyānam atraiva dharmiṣṭhaṃ karuṇodayam
01,002.109c damayantyāḥ sthitir yatra nalasya vyasanāgame
01,002.109d*0124_01 tathākṣahṛdayaprāptis tasmād eva maharṣitaḥ
01,002.109d*0124_02 lomaśasyāgamaś cātra svargāt pāṇḍusutān prati
01,002.110a vanavāsagatānāṃ ca pāṇḍavānāṃ mahātmanām
01,002.110c svarge pravṛttir ākhyātā lomaśenārjunasya vai
01,002.110d*0125_01 saṃdeśād arjunasyātra tīrthābhigamanakriyā
01,002.110d*0125_02 tīrthānāṃ ca phalaprāptiḥ puṇyatvaṃ cāpi kīrtitam
01,002.110d*0125_03 pulastyatīrthayātrā ca nāradena maharṣiṇā
01,002.111a tīrthayātrā tathaivātra pāṇḍavānāṃ mahātmanām
01,002.111c jaṭāsurasya tatraiva vadhaḥ samupavarṇyate
01,002.112a niyukto bhīmasenaś ca draupadyā gandhamādane
01,002.112c yatra mandārapuṣpārthaṃ nalinīṃ tām adharṣayat
01,002.113a yatrāsya sumahad yuddham abhavat saha rākṣasaiḥ
01,002.113c yakṣaiś cāpi mahāvīryair maṇimatpramukhais tathā
01,002.114a āgastyam api cākhyānaṃ yatra vātāpibhakṣaṇam
01,002.114c lopāmudrābhigamanam apatyārtham ṛṣer api
01,002.115a tataḥ śyenakapotīyam upākhyānam anantaram
01,002.115c indro 'gnir yatra dharmaś ca ajijñāsañ śibiṃ nṛpam
01,002.115d*0126_01 indraḥ śyenaḥ kapoto 'gnir bhūtvā yajñe 'bhijagmatuḥ
01,002.116a ṛśyaśṛṅgasya caritaṃ kaumārabrahmacāriṇaḥ
01,002.116c jāmadagnyasya rāmasya caritaṃ bhūritejasaḥ
01,002.117a kārtavīryavadho yatra haihayānāṃ ca varṇyate
01,002.117c saukanyam api cākhyānaṃ cyavano yatra bhārgavaḥ
01,002.118a śaryātiyajñe nāsatyau kṛtavān somapīthinau
01,002.118c tābhyāṃ ca yatra sa munir yauvanaṃ pratipāditaḥ
01,002.119a jantūpākhyānam atraiva yatra putreṇa somakaḥ
01,002.119c putrārtham ayajad rājā lebhe putraśataṃ ca saḥ
01,002.120a aṣṭāvakrīyam atraiva vivāde yatra bandinam
01,002.120c vijitya sāgaraṃ prāptaṃ pitaraṃ labdhavān ṛṣiḥ
01,002.120d*0127_01 pūrvaṃ prakṣiptam aśṛṇot pitaraṃ lavaṇāmbhasi
01,002.121a avāpya divyāny astrāṇi gurvarthe savyasācinā
01,002.121c nivātakavacair yuddhaṃ hiraṇyapuravāsibhiḥ
01,002.122a samāgamaś ca pārthasya bhrātṛbhir gandhamādane
01,002.122c ghoṣayātrā ca gandharvair yatra yuddhaṃ kirīṭinaḥ
01,002.123a punarāgamanaṃ caiva teṣāṃ dvaitavanaṃ saraḥ
01,002.123c jayadrathenāpahāro draupadyāś cāśramāntarāt
01,002.124a yatrainam anvayād bhīmo vāyuvegasamo jave
01,002.124c mārkaṇḍeyasamasyāyām upākhyānāni bhāgaśaḥ
01,002.125a saṃdarśanaṃ ca kṛṣṇasya saṃvādaś caiva satyayā
01,002.125c vrīhidrauṇikam ākhyānam aindradyumnaṃ tathaiva ca
01,002.126a sāvitryauddālakīyaṃ ca vainyopākhyānam eva ca
01,002.126c rāmāyaṇam upākhyānam atraiva bahuvistaram
01,002.126d*0128_01(127ab) karṇasya parimoṣo 'tra kuṇḍalābhyāṃ puraṃdarāt
01,002.126d*0128_02 tathā yajñavibhūtiś ca gayasyātra prakīrtitā
01,002.126d*0128_03(114) āgastyam api cākhyānaṃ yatra vātāpibhakṣaṇam
01,002.126d*0128_04(114) lopāmudrābhigamanam apatyārtham ṛṣer api
01,002.126d*0128_05(116) ṛśyaśṛṅgasya caritaṃ kaumārabrahmacāriṇaḥ
01,002.126d*0128_06(116) jāmadagnyasya rāmasya caritaṃ bhūritejasaḥ
01,002.126d*0128_07(117ab) kārtavīryavadho yatra haihayānāṃ ca varṇyate
01,002.126d*0128_08 prabhāsatīrthe pāṇḍūnāṃ vṛṣṇibhiś ca samāgamaḥ
01,002.126d*0128_09(117cd) saukanyam api cākhyānaṃ cyavano yatra bhārgavaḥ
01,002.126d*0128_10(118) śaryātiyajñe nāsatyau kṛtavān somapīthinau
01,002.126d*0128_11(118) tābhyāṃ ca yatra sa munir yauvanaṃ pratipāditaḥ
01,002.126d*0128_12 māndhātuś cāpy upākhyānaṃ rājño 'traiva prakīrtitam
01,002.126d*0128_13(119) jantūpākhyānam atraiva yatra putreṇa somakaḥ
01,002.126d*0128_14(119) putrārtham ayajad rājā lebhe putraśataṃ ca saḥ
01,002.126d*0128_15(115) tataḥ śyenakapotīyam upākhyānam anantaram
01,002.126d*0128_16(115) indro 'gnir yatra dharmaś ca ajijñāsañ śibiṃ nṛpam
01,002.126d*0128_17(120ab) aṣṭāvakrīyam atraiva vivādo yatra bandinā
01,002.126d*0128_18 aṣṭāvakrasya viprarṣer janakasyādhvare 'bhavat
01,002.126d*0128_19 naiyāyikānāṃ mukhyena varuṇasyātmajena hi
01,002.126d*0128_20 parājito yatra bandī vāde tena mahātmanā
01,002.126d*0128_21(120cd) vijitya sāgaraṃ prāptaṃ pitaraṃ labdhavān ṛṣiḥ
01,002.126d*0128_22 yavakrītasya cākhyānaṃ raibhyasya ca mahātmanaḥ
01,002.126d*0128_23 gandhamādanayātrā ca vāso nārāyaṇāśrame
01,002.126d*0128_24(112ab) niyukto bhīmasenaś ca draupadyā gandhamādane
01,002.126d*0128_25 vrajan pathi mahābāhur dṛṣṭavān pavanātmajam
01,002.126d*0128_26 kadalīkhaṇḍamadhyasthaṃ hanūmantaṃ mahābalam
01,002.126d*0128_27(112cd) yatra mandārapuṣpārthaṃ nalinīṃ tām adharṣayat
01,002.126d*0128_28(113) yatrāsya yuddham abhavat sumahad rākṣasaiḥ saha
01,002.126d*0128_29(113) yakṣaiś caiva mahāvīryair maṇimatpramukhais tathā
01,002.126d*0128_30(111cd) jaṭāsurasya ca vadho rākṣasasya vṛkodarāt
01,002.126d*0128_31 vṛṣaparvaṇaś ca rājarṣes tato 'bhigamanaṃ smṛtam
01,002.126d*0128_32 ārṣṭiṣeṇāśrame caiṣāṃ gamanaṃ vāsa eva ca
01,002.126d*0128_33 protsāhanaṃ ca pāñcālyā bhīmasyātra mahātmanaḥ
01,002.126d*0128_34 kailāsārohaṇaṃ proktaṃ yatra yakṣair balotkaṭaiḥ
01,002.126d*0128_35 yuddham āsīn mahāghoraṃ maṇimatpramukhaiḥ saha
01,002.126d*0128_36 samāgamaś ca pāṇḍūnāṃ yatra vaiśravaṇena ca
01,002.126d*0128_37 samāgamaś cārjunasya tatraiva bhrātṛbhiḥ saha
01,002.126d*0128_38(121) avāpya divyāny astrāṇi gurvarthe savyasācinā
01,002.126d*0128_39(121) nivātakavacair yuddhaṃ hiraṇyapuravāsibhiḥ
01,002.126d*0128_40 nivātakavacair ghorair dānavaiḥ suraśatrubhiḥ
01,002.126d*0128_41 paulomaiḥ kālakeyaiś ca yatra yuddhaṃ kirīṭinaḥ
01,002.126d*0128_42 vadhaś caiṣāṃ samākhyāto rājñas tenaiva dhīmatā
01,002.126d*0128_43 astrasaṃdarśanārambho dharmarājasya saṃnidhau
01,002.126d*0128_44 pārthasya pratiṣedhaś ca nāradena maharṣiṇā
01,002.126d*0128_45 avarohaṇaṃ punaś caiva pāṇḍūnāṃ gandhamādanāt
01,002.126d*0128_46 bhīmasya grahaṇaṃ cātra parvatābhogavarṣmaṇā
01,002.126d*0128_47 bhujagendreṇa balinā tasmin sugahane vane
01,002.126d*0128_48 amokṣayad yatra cainaṃ praśnān uktvā yudhiṣṭhiraḥ
01,002.126d*0128_49 kāmyakāgamanaṃ caiva punas teṣāṃ mahātmanām
01,002.126d*0128_50 tatrasthāṃś ca punar draṣṭuṃ pāṇḍavān puruṣarṣabhān
01,002.126d*0128_51 vāsudevasyāgamanam atraiva parikīrtitam
01,002.126d*0128_52(124cd) mārkaṇḍeyasamasyāyām upākhyānāni sarvaśaḥ
01,002.126d*0128_53 pṛthor vainyasya cākhyānaṃ yatroktaṃ paramarṣiṇā
01,002.126d*0128_54 saṃvādaś ca sarasvatyās tārkṣyarṣeḥ sumahātmanaḥ
01,002.126d*0128_55 matsyopākhyānam atraiva procyate tadanantaram
01,002.126d*0128_56 mārkaṇḍeyasamasyā ca purāṇaṃ parikīrtyate
01,002.126d*0128_57 aindradyumnam upākhyānaṃ dhaundhumāraṃ tathaiva ca
01,002.126d*0128_58 pativratāyāś cākhyānaṃ tathaivāṅgirasaṃ smṛtam
01,002.126d*0128_59(125ab) draupadyāḥ kīrtitaś cātra saṃvādaḥ satyabhāmayā
01,002.126d*0128_60(123ab) punar dvaitavanaṃ caiva pāṇḍavāḥ samupāgatāḥ
01,002.126d*0128_61(122cd) ghoṣayātrā ca gandharvair yatra baddhaḥ suyodhanaḥ
01,002.126d*0128_62 hriyamāṇas tu mandātmā mokṣito 'sau kirīṭinā
01,002.126d*0128_63 dharmarājasya cātraiva mṛgasvapnanidarśanam
01,002.126d*0128_64 kāmyake kānanaśreṣṭhe punargamanam ucyate
01,002.126d*0128_65 vrīhidrauṇikam ākhyānam atraiva bahuvistaram
01,002.126d*0128_66 durvāsaso 'py upākhyānam atraiva parikīrtitam
01,002.126d*0128_67(123cd) jayadrathenāpaharo draupadyāś cāśramāntarāt
01,002.126d*0128_68(124ab) yatrainam anvayād bhīmo vāyuvegasamo jave
01,002.126d*0128_69 cakre cainaṃ pañcaśikhaṃ yatra bhīmo mahābalaḥ
01,002.126d*0128_70(126cd) rāmāyaṇam upākhyānam atraiva bahuvistaram
01,002.126d*0128_71 yatra rāmeṇa vikramya nihato rāvaṇo yudhi
01,002.126d*0128_72(126ab) sāvitryāś cāpy upākhyānam atraiva parikīrtyate
01,002.126d*0129_01 mārkaṇḍeyasya ca tathā devarṣer nāradasya ca
01,002.127a karṇasya parimoṣo 'tra kuṇḍalābhyāṃ puraṃdarāt
01,002.127b*0130_01 yatrāsya śaktiṃ tuṣṭo 'dād ekavīravadhāya ca
01,002.127c āraṇeyam upākhyānaṃ yatra dharmo 'nvaśāt sutam
01,002.127e jagmur labdhavarā yatra pāṇḍavāḥ paścimāṃ diśam
01,002.128a etad āraṇyakaṃ parva tṛtīyaṃ parikīrtitam
01,002.128c atrādhyāyaśate dve tu saṃkhyāte paramarṣiṇā
01,002.128e ekonasaptatiś caiva tathādhyāyāḥ prakīrtitāḥ
01,002.129a ekādaśa sahasrāṇi ślokānāṃ ṣaṭśatāni ca
01,002.129c catuḥṣaṣṭis tathā ślokāḥ parvaitat parikīrtitam
01,002.130a ataḥ paraṃ nibodhedaṃ vairāṭaṃ parvavistaram
01,002.130c virāṭanagaraṃ gatvā śmaśāne vipulāṃ śamīm
01,002.130e dṛṣṭvā saṃnidadhus tatra pāṇḍavā āyudhāny uta
01,002.131a yatra praviśya nagaraṃ chadmabhir nyavasanta te
01,002.131b*0131_01 pāñcālīṃ prārthayānasya kāmopahatacetasaḥ
01,002.131c durātmano vadho yatra kīcakasya vṛkodarāt
01,002.131d*0132_01 pāṇḍavānveṣaṇārthaṃ ca rājño duryodhanasya ca
01,002.131d*0132_02 cārāḥ prasthāpitāś cātra nipuṇāḥ sarvato diśam
01,002.131d*0132_03 na ca pravṛttis tair labdhā pāṇḍavānāṃ mahātmanām
01,002.131d*0132_04 gograhaś ca virāṭasya trigartaiḥ prathamaṃ kṛtaḥ
01,002.131d*0132_05 yatrāsya yuddhaṃ sumahat tair āsīl lomaharṣaṇam
01,002.131d*0132_06 hriyamāṇaś ca yatrāsau bhīmasenena mokṣitaḥ
01,002.132a gograhe yatra pārthena nirjitāḥ kuravo yudhi
01,002.132b*0134_01 pratyāhṛtaṃ godhanaṃ ca vikrameṇa kirīṭinā
01,002.132c godhanaṃ ca virāṭasya mokṣitaṃ yatra pāṇḍavaiḥ
01,002.132d*0133_01 anantaraṃ ca kurubhis tasya gograhaṇaṃ kṛtam
01,002.133a virāṭenottarā dattā snuṣā yatra kirīṭinaḥ
01,002.133c abhimanyuṃ samuddiśya saubhadram arighātinam
01,002.134a caturtham etad vipulaṃ vairāṭaṃ parva varṇitam
01,002.134c atrāpi parisaṃkhyātam adhyāyānāṃ mahātmanā
01,002.135a saptaṣaṣṭir atho pūrṇā ślokāgram api me śṛṇu
01,002.135c ślokānāṃ dve sahasre tu ślokāḥ pañcāśad eva tu
01,002.135e parvaṇy asmin samākhyātāḥ saṃkhyayā paramarṣiṇā
01,002.136a udyogaparva vijñeyaṃ pañcamaṃ śṛṇv ataḥ param
01,002.136c upaplavye niviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu jigīṣayā
01,002.136e duryodhano 'rjunaś caiva vāsudevam upasthitau
01,002.137a sāhāyyam asmin samare bhavān nau kartum arhati
01,002.137c ity ukte vacane kṛṣṇo yatrovāca mahāmatiḥ
01,002.138a ayudhyamānam ātmānaṃ mantriṇaṃ puruṣarṣabhau
01,002.138c akṣauhiṇīṃ vā sainyasya kasya vā kiṃ dadāmy aham
01,002.139a vavre duryodhanaḥ sainyaṃ mandātmā yatra durmatiḥ
01,002.139c ayudhyamānaṃ sacivaṃ vavre kṛṣṇaṃ dhanaṃjayaḥ
01,002.139d*0135_01 madrarājaṃ ca rājānam āyāntaṃ pāṇḍavān prati
01,002.139d*0135_02 upahārair vañcayitvā vartmany eva suyodhanaḥ
01,002.139d*0135_03 varadaṃ taṃ varaṃ vavre sāhāyyaṃ kriyatāṃ mama
01,002.139d*0135_04 śalyas tasmai pratiśrutya jagāmoddiśya pāṇḍavān
01,002.139d*0135_05 sāntvapūrvaṃ cākathayad yatrendravijayaṃ ca yaḥ
01,002.139d*0135_06 purohitapreṣaṇaṃ ca pāṇḍavaiḥ kauravān prati
01,002.139d*0135_07 vaicitravīryasya vacaḥ samādāya purodhasaḥ
01,002.139d*0136_01 tathendravijayaṃ cāpi yānaṃ caiva purodhasaḥ
01,002.140a saṃjayaṃ preṣayām āsa śamārthaṃ pāṇḍavān prati
01,002.140c yatra dūtaṃ mahārājo dhṛtarāṣṭraḥ pratāpavān
01,002.141a śrutvā ca pāṇḍavān yatra vāsudevapurogamān
01,002.141c prajāgaraḥ saṃprajajñe dhṛtarāṣṭrasya cintayā
01,002.142a viduro yatra vākyāni vicitrāṇi hitāni ca
01,002.142c śrāvayām āsa rājānaṃ dhṛtarāṣṭraṃ manīṣiṇam
01,002.143a tathā sanatsujātena yatrādhyātmam anuttamam
01,002.143c manastāpānvito rājā śrāvitaḥ śokalālasaḥ
01,002.144a prabhāte rājasamitau saṃjayo yatra cābhibhoḥ
01,002.144c aikātmyaṃ vāsudevasya proktavān arjunasya ca
01,002.145a yatra kṛṣṇo dayāpannaḥ saṃdhim icchan mahāyaśāḥ
01,002.145c svayam āgāc chamaṃ kartuṃ nagaraṃ nāgasāhvayam
01,002.146a pratyākhyānaṃ ca kṛṣṇasya rājñā duryodhanena vai
01,002.146c śamārthaṃ yācamānasya pakṣayor ubhayor hitam
01,002.146d*0137_01 dambhodbhavasya cākhyānam atraiva parikīrtitam
01,002.146d*0137_02 varānveṣaṇam atraiva mātaleś ca mahātmanaḥ
01,002.146d*0137_03 maharṣeś cāpi kathitaṃ caritaṃ gālavasya ca
01,002.146d*0137_04 vidulāyāś ca putrasya proktaṃ cāpy anuśāsanam
01,002.147a karṇaduryodhanādīnāṃ duṣṭaṃ vijñāya mantritam
01,002.147c yogeśvaratvaṃ kṛṣṇena yatra rājasu darśitam
01,002.148a ratham āropya kṛṣṇena yatra karṇo 'numantritaḥ
01,002.148c upāyapūrvaṃ śauṇḍīryāt pratyākhyātaś ca tena saḥ
01,002.148d*0138_01 śvetābhiṣekaḥ kṛṣṇokto vicitro bahuvistaraḥ
01,002.148d*0139_01 āgamya hāstinapurād upaplavyam ariṃdamaḥ
01,002.148d*0139_02 pāṇḍavānāṃ yathāvṛttaṃ sarvam ākhyātavān hariḥ
01,002.148d*0139_03 te tasya vacanaṃ śrutvā mantrayitvā ca yad dhitam
01,002.148d*0139_04 sāṃgrāmikaṃ tataḥ sarvaṃ sajjaṃ cakruḥ paraṃtapāḥ
01,002.149a tataś cāpy abhiniryātrā rathāśvanaradantinām
01,002.149c nagarād dhāstinapurād balasaṃkhyānam eva ca
01,002.150a yatra rājñā ulūkasya preṣaṇaṃ pāṇḍavān prati
01,002.150c śvobhāvini mahāyuddhe dūtyena krūravādinā
01,002.150d*0140_01 parivādaś ca pāṇḍūnāṃ śvodarśanavilambanam
01,002.150e rathātirathasaṃkhyānam ambopākhyānam eva ca
01,002.150f*0141_01 ambopākhyānam atraiva rāmabhīṣmasamāgame
01,002.151a etat subahuvṛttāntaṃ pañcamaṃ parva bhārate
01,002.151c udyogaparva nirdiṣṭaṃ saṃdhivigrahasaṃśritam
01,002.152a adhyāyāḥ saṃkhyayā tv atra ṣaḍaśītiśataṃ smṛtam
01,002.152c ślokānāṃ ṣaṭ sahasrāṇi tāvanty eva śatāni ca
01,002.153a ślokāś ca navatiḥ proktās tathaivāṣṭau mahātmanā
01,002.153c vyāsenodāramatinā parvaṇy asmiṃs tapodhanāḥ
01,002.154a ata ūrdhvaṃ vicitrārthaṃ bhīṣmaparva pracakṣate
01,002.154c jambūkhaṇḍavinirmāṇaṃ yatroktaṃ saṃjayena ha
01,002.155a yatra yuddham abhūd ghoraṃ daśāhāny atidāruṇam
01,002.155c yatra yaudhiṣṭhiraṃ sainyaṃ viṣādam agamat param
01,002.156a kaśmalaṃ yatra pārthasya vāsudevo mahāmatiḥ
01,002.156c mohajaṃ nāśayām āsa hetubhir mokṣadarśanaiḥ
01,002.156d*0142_01 samīkṣyādhokṣajaḥ kṣipraṃ yudhiṣṭhirahite rataḥ
01,002.156d*0142_02 rathād āplutya vegena svayaṃ kṛṣṇa udāradhīḥ
01,002.156d*0142_03 pratodapāṇir ādhāvad bhīṣmaṃ hantuṃ vyapetabhīḥ
01,002.156d*0142_04 vākyapratodābhihato yatra kṛṣṇena pāṇḍavaḥ
01,002.156d*0142_05 gāṇḍīvadhanvā samare sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
01,002.157a śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya yatra pārtho mahādhanuḥ
01,002.157c vinighnan niśitair bāṇai rathād bhīṣmam apātayat
01,002.157d*0143_01 śaratalpagataś caiva bhīṣmo yatra babhūva ha
01,002.158a ṣaṣṭham etan mahāparva bhārate parikīrtitam
01,002.158c adhyāyānāṃ śataṃ proktaṃ saptadaśa tathāpare
01,002.159a pañca ślokasahasrāṇi saṃkhyayāṣṭau śatāni ca
01,002.159c ślokāś ca caturāśītiḥ parvaṇy asmin prakīrtitāḥ
01,002.159e vyāsena vedaviduṣā saṃkhyātā bhīṣmaparvaṇi
01,002.160a droṇaparva tataś citraṃ bahuvṛttāntam ucyate
01,002.160b*0144_01 saināpatye 'bhiṣikto 'tha yatrācāryaḥ pratāpavān
01,002.160b*0144_02 duryodhanasya prītyarthaṃ pratijajñe mahāstravit
01,002.160b*0144_03 grahaṇaṃ dharmarājasya pāṇḍuputrasya dhīmataḥ
01,002.160c yatra saṃśaptakāḥ pārtham apaninyū raṇājirāt
01,002.161a bhagadatto mahārājo yatra śakrasamo yudhi
01,002.161c supratīkena nāgena saha śastaḥ kirīṭinā
01,002.162a yatrābhimanyuṃ bahavo jaghnur lokamahārathāḥ
01,002.162c jayadrathamukhā bālaṃ śūram aprāptayauvanam
01,002.163a hate 'bhimanyau kruddhena yatra pārthena saṃyuge
01,002.163c akṣauhiṇīḥ sapta hatvā hato rājā jayadrathaḥ
01,002.163d*0145_01 yatra bhīmo mahābāhuḥ sātyakiś ca mahārathaḥ
01,002.163d*0145_02 anveṣaṇārthaṃ pārthasya yudhiṣṭhiranṛpājñayā
01,002.163d*0145_03 praviṣṭau bhāratīṃ senām apradhṛṣyāṃ surair api
01,002.163e saṃśaptakāvaśeṣaṃ ca kṛtaṃ niḥśeṣam āhave
01,002.163f*0146_01 saṃśaptakānāṃ vīrāṇāṃ koṭyo nava mahātmanām
01,002.163f*0146_02 kirīṭinābhiniṣkramya gamitā yamasādanam
01,002.163f*0147_01 saṃśaptakavadhotsāhī jiṣṇuḥ putravadhārditaḥ
01,002.163f*0147_02 pratijñāṃ mahatīṃ kṛtvā tīrṇaḥ śrīpatimāyayā
01,002.164a alambusaḥ śrutāyuś ca jalasaṃdhaś ca vīryavān
01,002.164c saumadattir virāṭaś ca drupadaś ca mahārathaḥ
01,002.164d*0148_01 dhṛtarāṣṭrasya putrāś ca tathā pāṣāṇayodhinaḥ
01,002.164d*0148_02 nārāyaṇāś ca gopālāḥ samare citrayodhinaḥ
01,002.164e ghaṭotkacādayaś cānye nihatā droṇaparvaṇi
01,002.165a aśvatthāmāpi cātraiva droṇe yudhi nipātite
01,002.165c astraṃ prāduścakārograṃ nārāyaṇam amarṣitaḥ
01,002.165d*0149_01 āgneyaṃ kīrtyate yatra rudramāhātmyam uttamam
01,002.165d*0149_02 vyāsasya cāpy āgamanaṃ māhātmyaṃ kṛṣṇapārthayoḥ
01,002.165d*0150_01 śatarudrīyam atraiva śaṃkarasya mahāstavaḥ
01,002.166a saptamaṃ bhārate parva mahad etad udāhṛtam
01,002.166c atra te pṛthivīpālāḥ prāyaśo nidhanaṃ gatāḥ
01,002.166e droṇaparvaṇi ye śūrā nirdiṣṭāḥ puruṣarṣabhāḥ
01,002.167a adhyāyānāṃ śataṃ proktam adhyāyāḥ saptatis tathā
01,002.167c aṣṭau ślokasahasrāṇi tathā nava śatāni ca
01,002.168a ślokā nava tathaivātra saṃkhyātās tattvadarśinā
01,002.168c pārāśaryeṇa muninā saṃcintya droṇaparvaṇi
01,002.169a ataḥ paraṃ karṇaparva procyate paramādbhutam
01,002.169c sārathye viniyogaś ca madrarājasya dhīmataḥ
01,002.169e ākhyātaṃ yatra paurāṇaṃ tripurasya nipātanam
01,002.170a prayāṇe paruṣaś cātra saṃvādaḥ karṇaśalyayoḥ
01,002.170c haṃsakākīyam ākhyānam atraivākṣepasaṃhitam
01,002.170d*0151_01 vadhaḥ pāṇḍyasya ca tathā aśvatthāmnā mahātmanā
01,002.170d*0151_02 daṇḍasenasya ca vadho daṇḍasya ca vadhas tathā
01,002.170d*0151_03 dvairathe yatra karṇena dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
01,002.170d*0151_04 saṃśayaṃ gamito yuddhe miṣatāṃ sarvadhanvinām
01,002.171a anyonyaṃ prati ca krodho yudhiṣṭhirakirīṭinoḥ
01,002.171b*0152_01 yatraivānunayaḥ prokto mādhavenārjunasya vai
01,002.171b*0152_02 pratijñāpūrvakaṃ cāpi vakṣo duḥśāsanasya ca
01,002.171b*0152_03 bhittvā vṛkodaro raktaṃ pītavān yatra saṃyuge
01,002.171b*0153_01 duḥśāsanasya ca vadho vṛṣasenasya cobhayoḥ
01,002.171b*0153_02 karṇaputraś ca pārthena hataḥ karṇasya paśyataḥ
01,002.171b*0154_01 yathāvad balasainyaṃ ca varṇayām āsa vāyujaḥ
01,002.171b*0154_02 pūrayitvāñjaliṃ pūrṇāṃ na dadhno hīdṛśo rasaḥ
01,002.171b*0154_03 anyeṣāṃ ca rasānāṃ tu pratijñādṛḍhaniścayaḥ
01,002.171b*0154_04 karṇārjunadvairathe tu vartamāne bhayānake
01,002.171b*0154_05 śāpenaiva ca karṇasya tataś cakraṃ mahīgatam
01,002.171b*0154_06 nāgamātraṃ valīkaṃ ca karṇo 'muñcata phālgune
01,002.171b*0154_07 tadbhayāt keśavo bhūmiṃ prāveśayata taṃ ratham
01,002.171c dvairathe yatra pārthena hataḥ karṇo mahārathaḥ
01,002.172a aṣṭamaṃ parva nirdiṣṭam etad bhāratacintakaiḥ
01,002.172c ekonasaptatiḥ proktā adhyāyāḥ karṇaparvaṇi
01,002.172e catvāry eva sahasrāṇi nava ślokaśatāni ca
01,002.172f*0155_01 catuḥṣaṣṭis tathā ślokā parvaitat parikīrtitam
01,002.173a ataḥ paraṃ vicitrārthaṃ śalyaparva prakīrtitam
01,002.173c hatapravīre sainye tu netā madreśvaro 'bhavat
01,002.173d*0156_01 yatra kaumāram ākhyānam abhiṣekasya karma ca
01,002.174a vṛttāni rathayuddhāni kīrtyante yatra bhāgaśaḥ
01,002.174c vināśaḥ kurumukhyānāṃ śalyaparvaṇi kīrtyate
01,002.175a śalyasya nidhanaṃ cātra dharmarājān mahārathāt
01,002.175b*0157_01 śakuneś ca vadho 'traiva sahadevena saṃyuge
01,002.175b*0157_02 sainye ca hatabhūyiṣṭhe kiṃcicchiṣṭe suyodhanaḥ
01,002.175b*0157_03 hradaṃ praviśya yatrāsau saṃstabhyāpo vyavasthitaḥ
01,002.175b*0157_04 pravṛttis tatra cākhyātā yatra bhīmasya lubdhakaiḥ
01,002.175b*0157_05 kṣepayuktair vacobhiś ca dharmarājasya dhīmataḥ
01,002.175b*0157_06 hradāt samutthito yatra dhārtarāṣṭro 'tyamarṣaṇaḥ
01,002.175b*0157_07 bhīmena gadayā yuddhaṃ yatrāsau kṛtavān saha
01,002.175b*0157_08 samavāye ca yuddhasya rāmasyāgamanaṃ smṛtam
01,002.175c gadāyuddhaṃ tu tumulam atraiva parikīrtitam
01,002.175d*0158_01 duryodhanasya rājño 'tha yatra bhīmena saṃyuge
01,002.175d*0158_02 ūrū bhagnau prasahyājau gadayā bhīmavegayā
01,002.175e sarasvatyāś ca tīrthānāṃ puṇyatā parikīrtitā
01,002.176a navamaṃ parva nirdiṣṭam etad adbhutam arthavat
01,002.176c ekonaṣaṣṭir adhyāyās tatra saṃkhyāviśāradaiḥ
01,002.177a saṃkhyātā bahuvṛttāntāḥ ślokāgraṃ cātra śasyate
01,002.177c trīṇi ślokasahasrāṇi dve śate viṃśatis tathā
01,002.177e muninā saṃpraṇītāni kauravāṇāṃ yaśobhṛtām
01,002.178a ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sauptikaṃ parva dāruṇam
01,002.178c bhagnoruṃ yatra rājānaṃ duryodhanam amarṣaṇam
01,002.179a vyapayāteṣu pārtheṣu trayas te 'bhyāyayū rathāḥ
01,002.179c kṛtavarmā kṛpo drauṇiḥ sāyāhne rudhirokṣitāḥ
01,002.179d*0159_01 sametya dadṛśur bhūmau patitaṃ raṇamūrdhani
01,002.180a pratijajñe dṛḍhakrodho drauṇir yatra mahārathaḥ
01,002.180c ahatvā sarvapāñcālān dhṛṣṭadyumnapurogamān
01,002.180e pāṇḍavāṃś ca sahāmātyān na vimokṣyāmi daṃśanam
01,002.180f*0160_01 yatraivam uktvā rājānam apakramya trayo rathāḥ
01,002.180f*0160_02 sūryāstamanavelāyām āsedus te mahad vanam
01,002.180f*0160_03 nyagrodhasyātra mahato yatrādhastād vyavasthitāḥ
01,002.180f*0160_04 tataḥ kākān bahūn rātrau dṛṣṭvolūkena hiṃsitān
01,002.180f*0160_05 drauṇiḥ krodhasamāviṣṭaḥ pitur vadham anusmaran
01,002.180f*0160_06 pāñcālānāṃ prasuptānāṃ vadhaṃ prati mano dadhe
01,002.180f*0160_07 gatvā ca śibiradvāri durdarśaṃ tatra rākṣasam
01,002.180f*0160_08 ghorarūpam apaśyat sa divam āvṛtya dhiṣṭhitam
01,002.180f*0160_09 tena vyāghātam astrāṇāṃ kriyamāṇam avekṣya ca
01,002.180f*0160_10 drauṇir yatra virūpākṣaṃ rudram ārādhya satvaraḥ
01,002.181a prasuptān niśi viśvastān yatra te puruṣarṣabhāḥ
01,002.181c pāñcālān saparīvārāñ jaghnur drauṇipurogamāḥ
01,002.181d*0161_01 kṛtavarmaṇā ca sahitaḥ kṛpeṇa ca nijaghnivān
01,002.182a yatrāmucyanta pārthās te pañca kṛṣṇabalāśrayāt
01,002.182c sātyakiś ca maheṣvāsaḥ śeṣāś ca nidhanaṃ gatāḥ
01,002.182d*0162_01 pāñcālānāṃ prasuptānāṃ yatra droṇasutād vadhaḥ
01,002.182d*0162_02 dhṛṣṭadyumnasya sūtena pāṇḍaveṣu niveditaḥ
01,002.183a draupadī putraśokārtā pitṛbhrātṛvadhārditā
01,002.183c kṛtānaśanasaṃkalpā yatra bhartṝn upāviśat
01,002.184a draupadīvacanād yatra bhīmo bhīmaparākramaḥ
01,002.184b*0163_01 priyaṃ tasyāś cikīrṣan vai gadām ādāya vīryavān
01,002.184c anvadhāvata saṃkruddho bhāradvājaṃ guroḥ sutam
01,002.185a bhīmasenabhayād yatra daivenābhipracoditaḥ
01,002.185c apāṇḍavāyeti ruṣā drauṇir astram avāsṛjat
01,002.186a maivam ity abravīt kṛṣṇaḥ śamayaṃs tasya tad vacaḥ
01,002.186c yatrāstram astreṇa ca tac chamayām āsa phālgunaḥ
01,002.186d*0164_01 drauṇeś ca drohabuddhitvaṃ vīkṣya pāpātmanas tathā
01,002.187a drauṇidvaipāyanādīnāṃ śāpāś cānyonyakāritāḥ
01,002.187b*0165_01 maṇiṃ tathā samādāya droṇaputrān mahārathāt
01,002.187b*0165_02 pāṇḍavāḥ pradadur hṛṣṭā draupadyai jitakāśinaḥ
01,002.187b*0165_03 etad vai daśamaṃ parva sauptikaṃ samudāhṛtam
01,002.187c toyakarmaṇi sarveṣāṃ rājñām udakadānike
01,002.188a gūḍhotpannasya cākhyānaṃ karṇasya pṛthayātmanaḥ
01,002.188c sutasyaitad iha proktaṃ daśamaṃ parva sauptikam
01,002.189a aṣṭādaśāsminn adhyāyāḥ parvaṇy uktā mahātmanā
01,002.189c ślokāgram atra kathitaṃ śatāny aṣṭau tathaiva ca
01,002.190a ślokāś ca saptatiḥ proktā yathāvad abhisaṃkhyayā
01,002.190c sauptikaiṣīkasaṃbandhe parvaṇy amitabuddhinā
01,002.191a ata ūrdhvam idaṃ prāhuḥ strīparva karuṇodayam
01,002.191b*0166_01 putraśokābhisaṃtaptaḥ prajñācakṣur narādhipa
01,002.191b*0166_02 kṛṣṇopanītāṃ yatrāsāv āyasīṃ pratimāṃ dṛḍhām
01,002.191b*0166_03 bhīmasenadrohabuddhir dhṛtarāṣṭro babhañja ha
01,002.191b*0166_04 tathā śokāgnitaptasya dhṛtarāṣṭrasya dhīmataḥ
01,002.191b*0166_05 saṃsāragamanaṃ buddhyā hetubhir mokṣadarśanaiḥ
01,002.191b*0166_06 vidureṇa ca yatrāsya rājña āśvāsanaṃ kṛtam
01,002.191b*0166_07 dhṛtarāṣṭrasya cātraiva kauravāyodhanaṃ tathā
01,002.191b*0166_08 sāntaḥpurasya gamanaṃ śokārtasya prakīrtitam
01,002.191c vilāpo vīrapatnīnāṃ yatrātikaruṇaḥ smṛtaḥ
01,002.191e krodhāveśaḥ prasādaś ca gāndhārīdhṛtarāṣṭrayoḥ
01,002.192a yatra tān kṣatriyāñ śūrān diṣṭāntān anivartinaḥ
01,002.192c putrān bhrātṝn pitṝṃś caiva dadṛśur nihatān raṇe
01,002.192d*0167_01 putrapautravadhārtāyās tathātraiva prakīrtitā
01,002.192d*0167_02 gāndhāryāś cāpi kṛṣṇena krodhopaśamanakriyā
01,002.193a yatra rājā mahāprājñaḥ sarvadharmabhṛtāṃ varaḥ
01,002.193c rājñāṃ tāni śarīrāṇi dāhayām āsa śāstrataḥ
01,002.194a etad ekādaśaṃ proktaṃ parvātikaruṇaṃ mahat
01,002.194c saptaviṃśatir adhyāyāḥ parvaṇy asminn udāhṛtāḥ
01,002.195a ślokāḥ saptaśataṃ cātra pañcasaptatir ucyate
01,002.195c saṃkhyayā bhāratākhyānaṃ kartrā hy atra mahātmanā
01,002.195e praṇītaṃ sajjanamanovaiklavyāśrupravartakam
01,002.196a ataḥ paraṃ śāntiparva dvādaśaṃ buddhivardhanam
01,002.196c yatra nirvedam āpanno dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
01,002.196e ghātayitvā pitṝn bhrātṝn putrān saṃbandhibāndhavān
01,002.197a śāntiparvaṇi dharmāś ca vyākhyātāḥ śaratalpikāḥ
01,002.197c rājabhir veditavyā ye samyaṅ nayabubhutsubhiḥ
01,002.198a āpaddharmāś ca tatraiva kālahetupradarśakāḥ
01,002.198c yān buddhvā puruṣaḥ samyak sarvajñatvam avāpnuyāt
01,002.198e mokṣadharmāś ca kathitā vicitrā bahuvistarāḥ
01,002.199a dvādaśaṃ parva nirdiṣṭam etat prājñajanapriyam
01,002.199c parvaṇy atra parijñeyam adhyāyānāṃ śatatrayam
01,002.199e triṃśac caiva tathādhyāyā nava caiva tapodhanāḥ
01,002.200a ślokānāṃ tu sahasrāṇi kīrtitāni caturdaśa
01,002.200c pañca caiva śatāny āhuḥ pañcaviṃśatisaṃkhyayā
01,002.201a ata ūrdhvaṃ tu vijñeyam ānuśāsanam uttamam
01,002.201c yatra prakṛtim āpannaḥ śrutvā dharmaviniścayam
01,002.201e bhīṣmād bhāgīrathīputrāt kururājo yudhiṣṭhiraḥ
01,002.202a vyavahāro 'tra kārtsnyena dharmārthīyo nidarśitaḥ
01,002.202c vividhānāṃ ca dānānāṃ phalayogāḥ pṛthagvidhāḥ
01,002.203a tathā pātraviśeṣāś ca dānānāṃ ca paro vidhiḥ
01,002.203c ācāravidhiyogaś ca satyasya ca parā gatiḥ
01,002.203d*0168_01 mahābhāgyaṃ gavāṃ caiva brāhmaṇānāṃ tathaiva ca
01,002.203d*0168_02 rahasyaṃ caiva dharmāṇāṃ deśakālopasaṃhitam
01,002.204a etat subahuvṛttāntam uttamaṃ cānuśāsanam
01,002.204c bhīṣmasyātraiva saṃprāptiḥ svargasya parikīrtitā
01,002.205a etat trayodaśaṃ parva dharmaniścayakārakam
01,002.205c adhyāyānāṃ śataṃ cātra ṣaṭcatvāriṃśad eva ca
01,002.205e ślokānāṃ tu sahasrāṇi ṣaṭ saptaiva śatāni ca
01,002.206a tato 'śvamedhikaṃ nāma parva proktaṃ caturdaśam
01,002.206c tat saṃvartamaruttīyaṃ yatrākhyānam anuttamam
01,002.207a suvarṇakośasaṃprāptir janma coktaṃ parikṣitaḥ
01,002.207c dagdhasyāstrāgninā pūrvaṃ kṛṣṇāt saṃjīvanaṃ punaḥ
01,002.208a caryāyāṃ hayam utsṛṣṭaṃ pāṇḍavasyānugacchataḥ
01,002.208c tatra tatra ca yuddhāni rājaputrair amarṣaṇaiḥ
01,002.209a citrāṅgadāyāḥ putreṇa putrikāyā dhanaṃjayaḥ
01,002.209c saṃgrāme babhruvāhena saṃśayaṃ cātra darśitaḥ
01,002.209d*0169_01 anugītā tathā proktā samyag bhagavatā punaḥ
01,002.209d*0169_02 kathitaḥ śāśvato dharmaḥ kṛṣṇenārjunasaṃnidhau
01,002.209d*0169_03 tathā brāhmaṇagītā ca saṃvādo guruśiṣyayoḥ
01,002.209d*0170_01 sudarśanaṃ tathākhyānaṃ vaiṣṇavaṃ dharmam eva ca
01,002.209e aśvamedhe mahāyajñe nakulākhyānam eva ca
01,002.210a ity āśvamedhikaṃ parva proktam etan mahādbhutam
01,002.210c atrādhyāyaśataṃ triṃśat trayo 'dhyāyāś ca śabditāḥ
01,002.211a trīṇi ślokasahasrāṇi tāvanty eva śatāni ca
01,002.211c viṃśatiś ca tathā ślokāḥ saṃkhyātās tattvadarśinā
01,002.212a tata āśramavāsākyaṃ parva pañcadaśaṃ smṛtam
01,002.212c yatra rājyaṃ parityajya gāndhārīsahito nṛpaḥ
01,002.212e dhṛtarāṣṭrāśramapadaṃ viduraś ca jagāma ha
01,002.213a yaṃ dṛṣṭvā prasthitaṃ sādhvī pṛthāpy anuyayau tadā
01,002.213c putrarājyaṃ parityajya guruśuśrūṣaṇe ratā
01,002.214a yatra rājā hatān putrān pautrān anyāṃś ca pārthivān
01,002.214c lokāntaragatān vīrān apaśyat punarāgatān
01,002.215a ṛṣeḥ prasādāt kṛṣṇasya dṛṣṭvāścaryam anuttamam
01,002.215c tyaktvā śokaṃ sadāraś ca siddhiṃ paramikāṃ gataḥ
01,002.216a yatra dharmaṃ samāśritya viduraḥ sugatiṃ gataḥ
01,002.216c saṃjayaś ca mahāmātro vidvān gāvalgaṇir vaśī
01,002.217a dadarśa nāradaṃ yatra dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
01,002.217c nāradāc caiva śuśrāva vṛṣṇīnāṃ kadanaṃ mahat
01,002.218a etad āśramavāsākhyaṃ pūrvoktaṃ sumahādbhutam
01,002.218c dvicatvāriṃśad adhyāyāḥ parvaitad abhisaṃkhyayā
01,002.219a sahasram ekaṃ ślokānāṃ pañca ślokaśatāni ca
01,002.219c ṣaḍ eva ca tathā ślokāḥ saṃkhyātās tattvadarśinā
01,002.220a ataḥ paraṃ nibodhedaṃ mausalaṃ parva dāruṇam
01,002.220c yatra te puruṣavyāghrāḥ śastrasparśasahā yudhi
01,002.220e brahmadaṇḍaviniṣpiṣṭāḥ samīpe lavaṇāmbhasaḥ
01,002.221a āpāne pānagalitā daivenābhipracoditāḥ
01,002.221c erakārūpibhir vajrair nijaghnur itaretaram
01,002.222a yatra sarvakṣayaṃ kṛtvā tāv ubhau rāmakeśavau
01,002.222c nāticakramatuḥ kālaṃ prāptaṃ sarvaharaṃ samam
01,002.223a yatrārjuno dvāravatīm etya vṛṣṇivinākṛtām
01,002.223c dṛṣṭvā viṣādam agamat parāṃ cārtiṃ nararṣabhaḥ
01,002.224a sa satkṛtya yaduśreṣṭhaṃ mātulaṃ śaurim ātmanaḥ
01,002.224c dadarśa yaduvīrāṇām āpāne vaiśasaṃ mahat
01,002.225a śarīraṃ vāsudevasya rāmasya ca mahātmanaḥ
01,002.225c saṃskāraṃ lambhayām āsa vṛṣṇīnāṃ ca pradhānataḥ
01,002.226a sa vṛddhabālam ādāya dvāravatyās tato janam
01,002.226c dadarśāpadi kaṣṭāyāṃ gāṇḍīvasya parābhavam
01,002.227a sarveṣāṃ caiva divyānām astrāṇām aprasannatām
01,002.227c nāśaṃ vṛṣṇikalatrāṇāṃ prabhāvānām anityatām
01,002.228a dṛṣṭvā nirvedam āpanno vyāsavākyapracoditaḥ
01,002.228c dharmarājaṃ samāsādya saṃnyāsaṃ samarocayet
01,002.229a ity etan mausalaṃ parva ṣoḍaśaṃ parikīrtitam
01,002.229c adhyāyāṣṭau samākhyātāḥ ślokānāṃ ca śatatrayam
01,002.229d*0171_01 ślokānāṃ viṃśatiś caiva saṃkhyātā tattvadarśinā
01,002.230a mahāprasthānikaṃ tasmād ūrdhvaṃ saptadaśaṃ smṛtam
01,002.230c yatra rājyaṃ parityajya pāṇḍavāḥ puruṣarṣabhāḥ
01,002.230e draupadyā sahitā devyā siddhiṃ paramikāṃ gatāḥ
01,002.230f*0172_01 yatra te 'gniṃ dadṛśire lauhityaṃ prāpya sāgaram
01,002.230f*0172_02 yatrāgninā coditasya pārthas tasmai mahātmane
01,002.230f*0172_03 dadau saṃpūjya tad divyaṃ gāṇḍīvaṃ dhanur uttamam
01,002.230f*0172_04 yatra bhrātṛn nipatitān draupadīṃ ca yudhiṣṭhiraḥ
01,002.230f*0172_05 dṛṣṭvā hitvā jagāmaiva sarvān anavalokayan
01,002.230f*0172_06 etat saptadaśaṃ parva mahāprasthānikaṃ smṛtam
01,002.231a atrādhyāyās trayaḥ proktāḥ ślokānāṃ ca śataṃ tathā
01,002.231c viṃśatiś ca tathā ślokāḥ saṃkhyātās tattvadarśinā
01,002.232a svargaparva tato jñeyaṃ divyaṃ yat tad amānuṣam
01,002.232b*0173_01 prāptaṃ devarathaṃ svargān neṣṭavān yatra dharmarāṭ
01,002.232b*0173_02 āroḍhuṃ sumahāprājña ānṛśaṃsyāc chunā vinā
01,002.232b*0173_03 tām asyāvicalāṃ jñātvā sthitiṃ dharme mahātmanaḥ
01,002.232b*0173_04 śvarūpaṃ yatra tat tyaktvā dharmeṇāsau samanvitaḥ
01,002.232b*0173_05 svargaṃ prāptaḥ sa ca tathā yātanā vipulā bhṛśam
01,002.232b*0173_06 devadūtena narakaṃ yatra vyājena darśitam
01,002.232b*0173_07 śuśrāva yatra dharmātmā bhrātṝṇāṃ karuṇā giraḥ
01,002.232b*0173_08 nideśe vartamānānāṃ deśe tatraiva vartatām
01,002.232b*0173_09 anudarśitaś ca dharmeṇa devarājñā ca pāṇḍavaḥ
01,002.232b*0173_10 āplutyākāśagaṅgāyāṃ dehaṃ tyaktvā sa mānuṣam
01,002.232b*0173_11 svadharmanirjitaṃ sthānaṃ svarge prāpya sa dharmarāṭ
01,002.232b*0173_12 mumude pūjitaḥ sarvaiḥ sendraiḥ suragaṇaiḥ saha
01,002.232b*0173_13 etad aṣṭādaśaṃ parva proktaṃ vyāsena dhīmatā
01,002.232b*0174_01 karṇasya narakaprāptiḥ pramokṣaś cātra kīrtyate
01,002.232b*0174_02 samāgamaś ca vīrāṇāṃ svargaloke mahātmanām
01,002.232b*0174_03 kīrtyate yatra vidhivat svargasaṃvāda eva ca
01,002.232b*0174_04 svāni sthānāni ca prāptā yatra te puruṣarṣabhāḥ
01,002.232b*0175_01 yatra duryodhanādīnāṃ śriyaṃ dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraḥ
01,002.232b*0175_02 nirvedaṃ paramaṃ gatvā svargaṃ nākāṅkṣad avyayam
01,002.232b*0175_03 devānāṃ vacanād yatra tanuṃ tyaktvā mahārathaḥ
01,002.232b*0175_04 svargaṃ nityaṃ mahātejāḥ svasthānam agamad vanam
01,002.232c adhyāyāḥ pañca saṃkhyātāḥ parvaitad abhisaṃkhyayā
01,002.232e ślokānāṃ dve śate caiva prasaṃkhyāte tapodhanāḥ
01,002.232f*0176_01 nava ślokās tathaivānye saṃkhyātāḥ paramarṣiṇā
01,002.233a aṣṭādaśaivam etāni parvāṇy uktāny aśeṣataḥ
01,002.233b*0177_01 harivaṃśas tataḥ parva purāṇaṃ khilasaṃjñitam
01,002.233b*0177_02 viṣṇuparva śiśoś caryā viṣṇoḥ kaṃsavadhas tathā
01,002.233b*0177_03 bhaviṣyaṃ parva cāpy uktaṃ khileṣv evādbhutaṃ mahat
01,002.233b*0178_01 tataḥ paraṃ viṣṇuparva mahat parvety udāhṛtam
01,002.233b*0178_02 janma yatra tu devasya padmanābhasya mānuṣam
01,002.233b*0178_03 vasudevakule jāto nandagopakule dhṛtaḥ
01,002.233b*0178_04 yatra bālye svakarmāṇi ramaṇāny adbhutāni ca
01,002.233b*0178_05 yatra kaṃsavadhaṃ kṛtvā raṅgamadhye cakarṣa ha
01,002.233b*0178_06 anekaiḥ saṃśrayaiś cāpi jarāsaṃdhavadhena ha
01,002.233b*0178_07 vikramād rukmiṇīṃ devīm āhṛtya paravīrahā
01,002.233b*0178_08 parīkṣya ca nivāsārthaṃ dvārakāṃ viniveśayat
01,002.233b*0178_09 kaliṅgaṃ dantavakraṃ ca raṇe vikramya jaghnivān
01,002.233b*0178_10 rājaśulkāṃ ca vai kṛṣṇaḥ satyabhāmām athodvahat
01,002.233b*0178_11 tayoditaḥ satyabhāmayā gatvā divam adhokṣajaḥ
01,002.233b*0178_12 jitvāmarādhipaṃ yatra pārijātam athānayat
01,002.233b*0178_13 jaghne yatra mahābāhur dhenukaṃ raṇamūrdhani
01,002.233b*0178_14 narakāsurakālīyahayagrīvaṃ ca dānavam
01,002.233b*0178_15 keśiṃ sakāliyadamaṃ kālaneminam eva ca
01,002.233b*0178_16 doṣṇāṃ sahasraṃ ciccheda bāṇasyādbhutakarmaṇaḥ
01,002.233b*0178_17 naptāraṃ bhāryayā sārdhaṃ mumocad yatra saṃyuge
01,002.233b*0178_18 bhāratīyā kathā yatra vṛṣṇivaṃśaś ca kīrtyate
01,002.233b*0178_19 bhaviṣyad dharivaṃśasya khilānām iti kathyate
01,002.233b*0178_20 vārāhaṃ nārasiṃhaṃ ca vāmanaṃ pauṣkaraṃ tathā
01,002.233b*0179_01 jitvā nṛpān rathāṃs tyaktvā bhīmasena bhavatprabhuḥ
01,002.233b*0180_01 daśaślokasahasrāṇi viṃśacchlokaśatāni ca
01,002.233b*0180_02 khileṣu harivaṃśe ca saṃkhyātāni maharṣiṇā
01,002.233b*0181_01 atrāpi parisaṃkhyātā kathitā tattvabuddhinā
01,002.233b*0181_02 adhyāyānāṃ sahasraṃ tu kīrtitaṃ vai dvijottamāḥ
01,002.233b*0182_01 aṣṭādaśasahasrāṇi ślokānāṃ kīrtitāni vai
01,002.233b*0183_01 aṣṭādaśasahasrāṇi ślokānāṃ ca śataṃ tathā
01,002.233b*0184_01 ślokāś ca caturāśītir harivaṃśe prakīrtitāḥ
01,002.233c khileṣu harivaṃśaś ca bhaviṣyac ca prakīrtitam
01,002.233d*0185_01 khileṣu harivaṃśasya vyākhyātāḥ paramarṣiṇā
01,002.233d*0185_02 yatra divyāḥ kathāḥ puṇyāḥ kīrtitāḥ pāpanāśanāḥ
01,002.233d*0185_03 devāsurakathāś caiva vicitrāḥ samudāhṛtāḥ
01,002.233d*0185_04 bhaviṣyad api cākhyānaṃ vicitraṃ puṇyavardhanam
01,002.233d*0185_05 yatra kṛṣṇasya karmāṇi śrūyante janmanā saha
01,002.233d@004_0001 adhyāyās tv ekam ekānāṃ saptāśītir udāhṛtā
01,002.233d@004_0002 ślokānāṃ ca sahasrāṇi daśa trīṇi śatāni ca
01,002.233d@004_0003 paulomādīni sarvāṇi daśāṣṭau ca mahān ṛṣiḥ
01,002.233d@004_0004 uktavān sapurāṇāni rahasyaṃ cāvasānikam
01,002.233d@004_0005 evam aṣṭādaśaitāni parvāṇy uktāni dhīmatā
01,002.233d@004_0006 adhyāyānāṃ sahasre dve parvaṇāṃ śatam eva ca
01,002.233d@004_0007 ślokānāṃ ca sahasrāṇi navatir daśa eva ca
01,002.233d@004_0008 eṣā vai parvaṇāṃ saṃkhyā ślokā granthe yathākramam
01,002.233d@004_0009 yad uktam ṛṣiṇā tena vyāsenottamatejasā
01,002.233d@004_0010 janamejayasyāśvamedhaṃ draṣṭukāmasya dhīmataḥ
01,002.233d@004_0011 saṃpravṛtto 'śvamedhaś ca yatra śakreṇa dharṣitaḥ
01,002.233d@004_0012 virodhaś cābhavad rājño brāhmaṇais tasya ṛtvijaiḥ
01,002.233d@004_0013 viśvāvasupurānīto rājā rājyam acīkarat
01,002.233d@004_0014 eṣā vai parvaṇāṃ saṃkhyā khilāny āha tataḥ param
01,002.234a etad akhilam ākhyātaṃ bhārataṃ parvasaṃgrahāt
01,002.234c aṣṭādaśa samājagmur akṣauhiṇyo yuyutsayā
01,002.234e tan mahad dāruṇaṃ yuddham ahāny aṣṭādaśābhavat
01,002.235a yo vidyāc caturo vedān sāṅgopaniṣadān dvijaḥ
01,002.235c na cākhyānam idaṃ vidyān naiva sa syād vicakṣaṇaḥ
01,002.235d*0186_01 arthaśāstram idaṃ proktaṃ dharmaśāstram idaṃ mahat
01,002.235d*0186_02 kāmaśāstram idaṃ proktaṃ vyāsenāmitabuddhinā
01,002.236a śrutvā tv idam upākhyānaṃ śrāvyam anyan na rocate
01,002.236c puṃskokilarutaṃ śrutvā rūkṣā dhvāṅkṣasya vāg iva
01,002.236d@005_0001 dharme cārthe ca kāme ca mokṣe ca bharatarṣabha
01,002.236d@005_0002 yad ihāsti tad anyatra yan nehāsti na tat kva cit
01,002.236d@005_0003 evaṃ vijñāya tattvajñāḥ kathayanti manīṣiṇaḥ
01,002.236d@005_0004 bharatānāṃ mahaj janma mahābhāratam ity uta
01,002.236d@005_0005 niruktam asya yo veda sarvapāpaiḥ pramucyate
01,002.236d@005_0006 bhāratādhyayanāt puṇyād api pādam adhīyataḥ
01,002.236d@005_0007 śraddadhānasya pūyante sarvapāpāny asaṃśayaḥ
01,002.236d@005_0008 tribhir varṣair mahābhāgaḥ kṛṣṇadvaipāyanaḥ śubhaḥ
01,002.236d@005_0009 prabandhaṃ bhāratasyemaṃ cakāra bhagavān prabhuḥ
01,002.236d@005_0010 kṛṣṇadvaipāyanaḥ putraṃ pūrvam adhyāpayac chukam
01,002.236d@005_0011 sumantuṃ jaiminiṃ pailaṃ vaiśaṃpāyanam eva ca
01,002.236d@005_0012 taiś cāpy ananyabuddhibhyo brāhmaṇebhyaḥ prakāśitam
01,002.236d@005_0013 yā kriyā kriyate kā cid yaś ca kaś cit kriyāvidhiḥ
01,002.236d@005_0014 idaṃ pravartate sarvaṃ śrotṝṇāṃ prītaye kṣitau
01,002.236d@005_0015 adhīyīta yathānyāyaṃ vedajño vedabhṛd dvijaḥ
01,002.236d@005_0016 vedaiś caturbhiḥ samitam idam ākhyānam uttamam
01,002.236d@005_0017 bhaviṣyaty upajīvyaṃ ca kavīnām idam annavat
01,002.236d@005_0018 na cāsya kavayaḥ ke cid bhaviṣyanti viśeṣaṇe
01,002.236d@005_0019 viśeṣaṇe gṛhasthasya traya evāśramā yathā
01,002.236d@005_0020 dhanyam ārogyam āyuṣyaṃ puṇyaṃ satkarmasādhakam
01,002.236d@005_0021 bubhūṣate mahākhyānam abhimantavyam āditaḥ
01,002.236d@005_0022 yad adhītaṃ tadā samyag dvijaśreṣṭhair dvijottamāt
01,002.236d@005_0023 vaiśaṃpāyanaviprādyais taiś cāpi kathitaṃ tadā
01,002.237a itihāsottamād asmāj jāyante kavibuddhayaḥ
01,002.237c pañcabhya iva bhūtebhyo lokasaṃvidhayas trayaḥ
01,002.238a asyākhyānasya viṣaye purāṇaṃ vartate dvijāḥ
01,002.238c antarikṣasya viṣaye prajā iva caturvidhāḥ
01,002.239a kriyāguṇānāṃ sarveṣām idam ākhyānam āśrayaḥ
01,002.239c indriyāṇāṃ samastānāṃ citrā iva manaḥkriyāḥ
01,002.240a anāśrityaitad ākhyānaṃ kathā bhuvi na vidyate
01,002.240c āhāram anapāśritya śarīrasyeva dhāraṇam
01,002.241a idaṃ sarvaiḥ kavivarair ākhyānam upajīvyate
01,002.241c udayaprepsubhir bhṛtyair abhijāta iveśvaraḥ
01,002.241d*0187_01 asya kāvyasya kavayo na samarthā viśeṣaṇe
01,002.241d*0187_02 sādhor iva gṛhasthasya śeṣās traya ivāśramāḥ
01,002.241d*0188_01 dharme matir bhavatu vaḥ satatotthitānāṃ
01,002.241d*0188_02 sa hy eka eva paralokagatasya bandhuḥ
01,002.241d*0188_03 arthāḥ striyaś ca nipuṇair api sevyamānā
01,002.241d*0188_04 naivātmabhāvam upayānti na ca sthiratvam
01,002.242a dvaipāyanauṣṭhapuṭaniḥsṛtam aprameyaṃ; puṇyaṃ pavitram atha pāpaharaṃ śivaṃ ca
01,002.242c yo bhārataṃ samadhigacchati vācyamānaṃ; kiṃ tasya puṣkarajalair abhiṣecanena
01,002.242d*0189_01 yad ahnā kurute pāpaṃ brāhmaṇas tv indriyaiś caran
01,002.242d*0189_02 mahābhāratam ākhyāya saṃdhyāṃ mucyati paścimām
01,002.242d*0190_01 yad rātrau kurute pāpaṃ karmaṇā manasā girā
01,002.242d*0190_02 mahābhāratam ākhyāya pūrvāṃ saṃdhyāṃ pramucyate
01,002.242d*0191_01 yo gośataṃ kanakaśṛṅgamayaṃ dadāti
01,002.242d*0191_02 viprāya vedaviduṣe ca bahuśrutāya
01,002.242d*0191_03 puṇyāṃ ca bhāratakathāṃ śṛṇuyāc ca nityaṃ
01,002.242d*0191_04 tulyaṃ phalaṃ bhavati tasya ca tasya caiva
01,002.243a ākhyānaṃ tad idam anuttamaṃ mahārthaṃ; vinyastaṃ mahad iha parvasaṃgraheṇa
01,002.243c śrutvādau bhavati nṛṇāṃ sukhāvagāhaṃ; vistīrṇaṃ lavaṇajalaṃ yathā plavena
01,003.001 sūta uvāca
01,003.001A janamejayaḥ pārikṣitaḥ saha bhrātṛbhiḥ kurukṣetre dīrghasatram upāste
01,003.001B tasya bhrātaras trayaḥ śrutasena ugraseno bhīmasena iti
01,003.002A teṣu tat satram upāsīneṣu tatra śvābhyāgacchat sārameyaḥ
01,003.002B sa janamejayasya bhrātṛbhir abhihato rorūyamāṇo mātuḥ samīpam upāgacchat
01,003.003A taṃ mātā rorūyamāṇam uvāca
01,003.003B kiṃ rodiṣi
01,003.003C kenāsy abhihata iti
01,003.004A sa evam ukto mātaraṃ pratyuvāca
01,003.004B janamejayasya bhrātṛbhir abhihato 'smīti
01,003.005A taṃ mātā pratyuvāca
01,003.005B vyaktaṃ tvayā tatrāparāddhaṃ yenāsy abhihata iti
01,003.006A sa tāṃ punar uvāca
01,003.006B nāparādhyāmi kiṃ cit
01,003.006C nāvekṣe havīṃṣi nāvaliha iti
01,003.007A tac chrutvā tasya mātā saramā putraśokārtā tat satram upāgacchad yatra sa janamejayaḥ saha bhrātṛbhir dīrghasatram upāste
01,003.008*0192_01 na kiṃ cid uktavantas te | sā tān uvāca |
01,003.008A sa tayā kruddhayā tatroktaḥ
01,003.008B ayaṃ me putro na kiṃ cid aparādhyati
01,003.008C kimartham abhihata iti
01,003.008D yasmāc cāyam abhihato 'napakārī tasmād adṛṣṭaṃ tvāṃ bhayam āgamiṣyatīti
01,003.009A sa janamejaya evam ukto devaśunyā saramayā dṛḍhaṃ saṃbhrānto viṣaṇṇaś cāsīt
01,003.010A sa tasmin satre samāpte hāstinapuraṃ pratyetya purohitam anurūpam anvicchamānaḥ paraṃ yatnam akarod yo me pāpakṛtyāṃ śamayed iti
01,003.011A sa kadā cin mṛgayāṃ yātaḥ pārikṣito janamejayaḥ kasmiṃś cit svaviṣayoddeśe āśramam apaśyat
01,003.012A tatra kaś cid ṛṣir āsāṃ cakre śrutaśravā nāma
01,003.012B tasyābhimataḥ putra āste somaśravā nāma
01,003.013A tasya taṃ putram abhigamya janamejayaḥ pārikṣitaḥ paurohityāya vavre
01,003.014A sa namaskṛtya tam ṛṣim uvāca
01,003.014B bhagavann ayaṃ tava putro mama purohito 'stv iti
01,003.015A sa evam uktaḥ pratyuvāca
01,003.015B bho janamejaya putro 'yaṃ mama sarpyāṃ jātaḥ
01,003.015C mahātapasvī svādhyāyasaṃpanno mattapovīryasaṃbhṛto macchukraṃ pītavatyās tasyāḥ kukṣau saṃvṛddhaḥ
01,003.015D samartho 'yaṃ bhavataḥ sarvāḥ pāpakṛtyāḥ śamayitum antareṇa mahādevakṛtyām
01,003.015E asya tv ekam upāṃśuvratam
01,003.015F yad enaṃ kaś cid brāhmaṇaḥ kaṃ cid artham abhiyācet taṃ tasmai dadyād ayam
01,003.015G yady etad utsahase tato nayasvainam iti
01,003.016A tenaivam utko janamejayas taṃ pratyuvāca
01,003.016B bhagavaṃs tathā bhaviṣyatīti
01,003.017A sa taṃ purohitam upādāyopāvṛtto bhrātṝn uvāca
01,003.017B mayāyaṃ vṛta upādhyāyaḥ
01,003.017C yad ayaṃ brūyāt tat kāryam avicārayadbhir iti
01,003.018A tenaivam uktā bhrātaras tasya tathā cakruḥ
01,003.018B sa tathā bhrātṝn saṃdiśya takṣaśilāṃ pratyabhipratasthe
01,003.018C taṃ ca deśaṃ vaśe sthāpayām āsa
01,003.019A etasminn antare kaś cid ṛṣir dhaumyo nāmāyodaḥ
01,003.019B tasya śiṣyās trayo babhūvur upamanyur āruṇir vedaś ceti
01,003.020A sa ekaṃ śiṣyam āruṇiṃ pāñcālyaṃ preṣayām āsa
01,003.020B gaccha kedārakhaṇḍaṃ badhāneti
01,003.021A sa upādhyāyena saṃdiṣṭa āruṇiḥ pāñcālyas tatra gatvā tat kedārakhaṇḍaṃ baddhuṃ nāśaknot
01,003.022A sa kliśyamāno 'paśyad upāyam
01,003.022B bhavatv evaṃ kariṣyāmīti
01,003.023A sa tatra saṃviveśa kedārakhaṇḍe
01,003.023B śayāne tasmiṃs tad udakaṃ tasthau
01,003.024A tataḥ kadā cid upādhyāya āyodo dhaumyaḥ śiṣyān apṛcchat
01,003.024B kva āruṇiḥ pāñcālyo gata iti
01,003.025A te pratyūcuḥ
01,003.025B bhagavataiva preṣito gaccha kedārakhaṇḍaṃ badhāneti
01,003.026A sa evam uktas tāñ śiṣyān pratyuvāca
01,003.026B tasmāt sarve tatra gacchāmo yatra sa iti
01,003.027A sa tatra gatvā tasyāhvānāya śabdaṃ cakāra
01,003.027B bho āruṇe pāñcālya kvāsi
01,003.027C vatsaihīti
01,003.028A sa tac chrutvā āruṇir upādhyāyavākyaṃ tasmāt kedārakhaṇḍāt sahasotthāya tam upādhyāyam upatasthe
01,003.028B provāca cainam
01,003.028C ayam asmy atra kedārakhaṇḍe niḥsaramāṇam udakam avāraṇīyaṃ saṃroddhuṃ saṃviṣṭo bhagavacchabdaṃ śrutvaiva sahasā vidārya kedārakhaṇḍaṃ bhavantam upasthitaḥ
01,003.028D tad abhivādaye bhagavantam
01,003.028E ājñāpayatu bhavān
01,003.028F kiṃ karavāṇīti
01,003.029A tam upādhyāyo 'bravīt
01,003.029B yasmād bhavān kedārakhaṇḍam avadāryotthitas tasmād bhavān uddālaka eva nāmnā bhaviṣyatīti
01,003.030A sa upādhyāyenānugṛhītaḥ
01,003.030B yasmāt tvayā madvaco 'nuṣṭhitaṃ tasmāc chreyo 'vāpsyasīti
01,003.030C sarve ca te vedāḥ pratibhāsyanti sarvāṇi ca dharmaśāstrāṇīti
01,003.031A sa evam ukta upādhyāyeneṣṭaṃ deśaṃ jagāma
01,003.032A athāparaḥ śiṣyas tasyaivāyodasya dhaumyasyopamanyur nāma
01,003.033A tam upādhyāyaḥ preṣayām āsa
01,003.033B vatsopamanyo gā rakṣasveti
01,003.034A sa upādhyāyavacanād arakṣad gāḥ
01,003.034B sa cāhani gā rakṣitvā divasakṣaye 'bhyāgamyopādhyāyasyāgrataḥ sthitvā namaścakre
01,003.035A tam upādhyāyaḥ pīvānam apaśyat
01,003.035B uvāca cainam
01,003.035C vatsopamanyo kena vṛttiṃ kalpayasi
01,003.035D pīvān asi dṛḍham iti
01,003.036A sa upādhyāyaṃ pratyuvāca
01,003.036B bhaikṣeṇa vṛttiṃ kalpayāmīti
01,003.037*0193_01 sa tathety uktvā bhaikṣaṃ caritvopādhyāyāya nyavedayat |
01,003.037*0193_02 sa tasmād upādhyāyaḥ sarvam eva bhaikṣam agṛhṇāt |
01,003.037A tam upādhyāyaḥ pratyuvāca
01,003.037B mamānivedya bhaikṣaṃ nopayoktavyam iti
01,003.038A sa tathety uktvā punar arakṣad gāḥ
01,003.038B rakṣitvā cāgamya tathaivopādhyāyasyāgrataḥ sthitvā namaścakre
01,003.039A tam upādhyāyas tathāpi pīvānam eva dṛṣṭvovāca
01,003.039B vatsopamanyo sarvam aśeṣatas te bhaikṣaṃ gṛhṇāmi
01,003.039C kenedānīṃ vṛttiṃ kalpayasīti
01,003.040A sa evam ukta upādhyāyena pratyuvāca
01,003.040B bhagavate nivedya pūrvam aparaṃ carāmi
01,003.040C tena vṛttiṃ kalpayāmīti
01,003.041A tam upādhyāyaḥ pratyuvāca
01,003.041B naiṣā nyāyyā guruvṛttiḥ
01,003.041C anyeṣām api vṛttyuparodhaṃ karoṣy evaṃ vartamānaḥ
01,003.041D lubdho 'sīti
01,003.042A sa tathety uktvā gā arakṣat
01,003.042B rakṣitvā ca punar upādhyāyagṛham āgamyopādhyāyasyāgrataḥ sthitvā namaścakre
01,003.043A tam upādhyāyas tathāpi pīvānam eva dṛṣṭvā punar uvāca
01,003.043B ahaṃ te sarvaṃ bhaikṣaṃ gṛhṇāmi na cānyac carasi
01,003.043C pīvān asi
01,003.043D kena vṛttiṃ kalpayasīti
01,003.044A sa upādhyāyaṃ pratyuvāca
01,003.044B bho etāsāṃ gavāṃ payasā vṛttiṃ kalpayāmīti
01,003.045A tam upādhyāyaḥ pratyuvāca
01,003.045B naitan nyāyyaṃ paya upayoktuṃ bhavato mayānanujñātam iti
01,003.046A sa tatheti pratijñāya gā rakṣitvā punar upādhyāyagṛhān etya guror agrataḥ sthitvā namaścakre
01,003.047A tam upādhyāyaḥ pīvānam evāpaśyat
01,003.047B uvāca cainam
01,003.047C bhaikṣaṃ nāśnāsi na cānyac carasi
01,003.047D payo na pibasi
01,003.047E pīvān asi
01,003.047F kena vṛttiṃ kalpayasīti
01,003.048A sa evam ukta upādhyāyaṃ pratyuvāca
01,003.048B bhoḥ phenaṃ pibāmi yam ime vatsā mātṝṇāṃ stanaṃ pibanta udgirantīti
01,003.049A tam upādhyāyaḥ pratyuvāca
01,003.049B ete tvadanukampayā guṇavanto vatsāḥ prabhūtataraṃ phenam udgiranti
01,003.049C tad evam api vatsānāṃ vṛttyuparodhaṃ karoṣy evaṃ vartamānaḥ
01,003.049D phenam api bhavān na pātum arhatīti
01,003.050A sa tatheti pratijñāya nirāhāras tā gā arakṣat
01,003.050B tathā pratiṣiddho bhaikṣaṃ nāśnāti na cānyac carati
01,003.050C payo na pibati
01,003.050D phenaṃ nopayuṅkte
01,003.051A sa kadā cid araṇye kṣudhārto 'rkapatrāṇy abhakṣayat
01,003.052A sa tair arkapatrair bhakṣitaiḥ kṣārakaṭūṣṇavipākibhiś cakṣuṣy upahato 'ndho 'bhavat
01,003.052B so 'ndho 'pi caṅkramyamāṇaḥ kūpe 'patat
01,003.053*0194_01 nāyāty upamanyuḥ | ta ūcuḥ | vanaṃ gato gā rakṣitum iti |
01,003.053*0194_02 tān āha upādhyāyaḥ |
01,003.053A atha tasminn anāgacchaty upādhyāyaḥ śiṣyān avocat
01,003.053B mayopamanyuḥ sarvataḥ pratiṣiddhaḥ
01,003.053C sa niyataṃ kupitaḥ
01,003.053D tato nāgacchati ciragataś ceti
01,003.054A sa evam uktvā gatvāraṇyam upamanyor āhvānaṃ cakre
01,003.054B bho upamanyo kvāsi
01,003.054C vatsaihīti
01,003.055A sa tadāhvānam upādhyāyāc chrutvā pratyuvācoccaiḥ
01,003.055B ayam asmi bho upādhyāya kūpe patita iti
01,003.056A tam upādhyāyaḥ pratyuvāca
01,003.056B katham asi kūpe patita iti
01,003.057A sa taṃ pratyuvāca
01,003.057B arkapatrāṇi bhakṣayitvāndhībhūto 'smi
01,003.057C ataḥ kūpe patita iti
01,003.058A tam upādhyāyaḥ pratyuvāca
01,003.058B aśvinau stuhi
01,003.058C tau tvāṃ cakṣuṣmantaṃ kariṣyato devabhiṣajāv iti
01,003.059A sa evam ukta upādhyāyena stotuṃ pracakrame devāv aśvinau vāgbhir ṛgbhiḥ
01,003.060a pra pūrvagau pūrvajau citrabhānū; girā vā śaṃsāmi tapanāv anantau
01,003.060c divyau suparṇau virajau vimānāv; adhikṣiyantau bhuvanāni viśvā
01,003.061a hiraṇmayau śakunī sāṃparāyau; nāsatyadasrau sunasau vaijayantau
01,003.061c śukraṃ vayantau tarasā suvemāv; abhi vyayantāv asitaṃ vivasvat
01,003.062a grastāṃ suparṇasya balena vartikām; amuñcatām aśvinau saubhagāya
01,003.062c tāvat suvṛttāv anamanta māyayā; sattamā gā aruṇā udāvahan
01,003.063a ṣaṣṭiś ca gāvas triśatāś ca dhenava; ekaṃ vatsaṃ suvate taṃ duhanti
01,003.063c nānāgoṣṭhā vihitā ekadohanās; tāv aśvinau duhato gharmam ukthyam
01,003.064a ekāṃ nābhiṃ saptaśatā arāḥ śritāḥ; pradhiṣv anyā viṃśatir arpitā arāḥ
01,003.064c anemi cakraṃ parivartate 'jaraṃ; māyāśvinau samanakti carṣaṇī
01,003.065a ekaṃ cakraṃ vartate dvādaśāraṃ pradhi;ṣaṇṇābhim ekākṣam amṛtasya dhāraṇam
01,003.065c yasmin devā adhi viśve viṣaktās; tāv aśvinau muñcato mā viṣīdatam
01,003.066*0195_01 idaṃ vṛttam api varṣāsu bhūyas
01,003.066*0195_02 tirodhattām aśvinau dāsapatnīḥ
01,003.066*0195_03 bhittvā meghān aśivam udācarantaṃ
01,003.066*0195_04 yad vṛṣṭikarma prathitau balasya
01,003.066a aśvināv indram amṛtaṃ vṛttabhūyau; tirodhattām aśvinau dāsapatnī
01,003.066c bhittvā girim aśvinau gām udācarantau; tadvṛṣṭamahnā prathitā valasya
01,003.067a yuvāṃ diśo janayatho daśāgre; samānaṃ mūrdhni rathayā viyanti
01,003.067c tāsāṃ yātam ṛṣayo 'nuprayānti; devā manuṣyāḥ kṣitim ācaranti
01,003.068a yuvāṃ varṇān vikurutho viśvarūpāṃs; te 'dhikṣiyanti bhuvanāni viśvā
01,003.068c te bhānavo 'py anusṛtāś caranti; devā manuṣyāḥ kṣitim ācaranti
01,003.069a tau nāsatyāv aśvināv āmahe vāṃ; srajaṃ ca yāṃ bibhṛthaḥ puṣkarasya
01,003.069c tau nāsatyāv amṛtāvṛtāvṛdhāv; ṛte devās tat prapadena sūte
01,003.070*0196_01 stotuṃ na śaknomi guṇair bhavantau
01,003.070*0196_02 cakṣurvihīnaḥ pathi saṃpramūḍhaḥ
01,003.070*0196_03 durge 'ham asmin patito 'smi kūpe
01,003.070*0196_04 yuvāṃ śaraṇyau śaraṇaṃ prapadye
01,003.070a mukhena garbhaṃ labhatāṃ yuvānau; gatāsur etat prapadena sūte
01,003.070c sadyo jāto mātaram atti garbhas; tāv aśvinau muñcatho jīvase gāḥ
01,003.071A evaṃ tenābhiṣṭutāv aśvināv ājagmatuḥ
01,003.071B āhatuś cainam
01,003.071C prītau svaḥ
01,003.071D eṣa te 'pūpaḥ
01,003.071E aśānainam iti
01,003.072A sa evam uktaḥ pratyuvāca
01,003.072B nānṛtam ūcatur bhavantau
01,003.072C na tv aham etam apūpam upayoktum utsahe anivedya gurava iti
01,003.073A tatas tam aśvināv ūcatuḥ
01,003.073B āvābhyāṃ purastād bhavata upādhyāyenaivam evābhiṣṭutābhyām apūpaḥ prītābhyāṃ dattaḥ
01,003.073C upayuktaś ca sa tenānivedya gurave
01,003.073D tvam api tathaiva kuruṣva yathā kṛtam upādhyāyeneti
01,003.074A sa evam uktaḥ punar eva pratyuvācaitau
01,003.074B pratyanunaye bhavantāv aśvinau
01,003.074C notsahe 'ham anivedyopādhyāyāyopayoktum iti
01,003.075A tam aśvināv āhatuḥ
01,003.075B prītau svas tavānayā guruvṛttyā
01,003.075C upādhyāyasya te kārṣṇāyasā dantāḥ
01,003.075D bhavato hiraṇmayā bhaviṣyanti
01,003.075E cakṣuṣmāṃś ca bhaviṣyasi
01,003.075F śreyaś cāvāpsyasīti
01,003.076A sa evam ukto 'śvibhyāṃ labdhacakṣur upādhyāyasakāśam āgamyopādhyāyam abhivādyācacakṣe
01,003.076B sa cāsya prītimān abhūt
01,003.077A āha cainam
01,003.077B yathāśvināv āhatus tathā tvaṃ śreyo 'vāpsyasīti
01,003.077C sarve ca te vedāḥ pratibhāsyantīti
01,003.078A eṣā tasyāpi parīkṣopamanyoḥ
01,003.079A athāparaḥ śiṣyas tasyaivāyodasya dhaumyasya vedo nāma
01,003.080A tam upādhyāyaḥ saṃdideśa
01,003.080B vatsa veda ihāsyatām
01,003.080C bhavatā madgṛhe kaṃ cit kālaṃ śuśrūṣamāṇena bhavitavyam
01,003.080D śreyas te bhaviṣyatīti
01,003.081A sa tathety uktvā gurukule dīrghakālaṃ guruśuśrūṣaṇaparo 'vasat
01,003.081B gaur iva nityaṃ guruṣu dhūrṣu niyujyamānaḥ śītoṣṇakṣuttṛṣṇāduḥkhasahaḥ sarvatrāpratikūlaḥ
01,003.082A tasya mahatā kālena guruḥ paritoṣaṃ jagāma
01,003.082B tatparitoṣāc ca śreyaḥ sarvajñatāṃ cāvāpa
01,003.082C eṣā tasyāpi parīkṣā vedasya
01,003.083A sa upādhyāyenānujñātaḥ samāvṛttas tasmād gurukulavāsād gṛhāśramaṃ pratyapadyata
01,003.083B tasyāpi svagṛhe vasatas trayaḥ śiṣyā babhūvuḥ
01,003.084A sa śiṣyān na kiṃ cid uvāca
01,003.084B karma vā kriyatāṃ guruśuśrūṣā veti
01,003.084C duḥkhābhijño hi gurukulavāsasya śiṣyān parikleśena yojayituṃ neyeṣa
01,003.085A atha kasya cit kālasya vedaṃ brāhmaṇaṃ janamejayaḥ pauṣyaś ca kṣatriyāv upetyopādhyāyaṃ varayāṃ cakratuḥ
01,003.086A sa kadā cid yājyakāryeṇābhiprasthita uttaṅkaṃ nāma śiṣyaṃ niyojayām āsa
01,003.086B bho uttaṅka yat kiṃ cid asmadgṛhe parihīyate tad icchāmy aham aparihīṇaṃ bhavatā kriyamāṇam iti
01,003.087A sa evaṃ pratisamādiśyottaṅkaṃ vedaḥ pravāsaṃ jagāma
01,003.088A athottaṅko guruśuśrūṣur guruniyogam anutiṣṭhamānas tatra gurukule vasati sma
01,003.089A sa vasaṃs tatropādhyāyastrībhiḥ sahitābhir āhūyoktaḥ
01,003.089B upādhyāyinī te ṛtumatī
01,003.089C upādhyāyaś ca proṣitaḥ
01,003.089D asyā yathāyam ṛtur vandhyo na bhavati tathā kriyatām
01,003.089E etad viṣīdatīti
01,003.090*0197_01 tasya strīvākyaṃ na kāryam iti dharmalopabhayād evam avadat |
01,003.090A sa evam uktas tāḥ striyaḥ pratyuvāca
01,003.090B na mayā strīṇāṃ vacanād idam akāryaṃ kāryam
01,003.090C na hy aham upādhyāyena saṃdiṣṭaḥ
01,003.090D akāryam api tvayā kāryam iti
01,003.091A tasya punar upādhyāyaḥ kālāntareṇa gṛhān upajagāma tasmāt pravāsāt
01,003.091B sa tadvṛttaṃ tasyāśeṣam upalabhya prītimān abhūt
01,003.092*0198_01 sa uvāca | sarvaṃ kṛtam iti | upādhyāyaḥ pratyuvāca |
01,003.092A uvāca cainam
01,003.092B vatsottaṅka kiṃ te priyaṃ karavāṇīti
01,003.092C dharmato hi śuśrūṣito 'smi bhavatā
01,003.092D tena prītiḥ paraspareṇa nau saṃvṛddhā
01,003.092E tad anujāne bhavantam
01,003.092F sarvām eva siddhiṃ prāpsyasi
01,003.092G gamyatām iti
01,003.093A sa evam uktaḥ pratyuvāca
01,003.093B kiṃ te priyaṃ karavāṇīti
01,003.093C evaṃ hy āhuḥ
01,003.094A yaś cādharmeṇa vibrūyād yaś cādharmeṇa pṛcchati
01,003.095A tayor anyataraḥ praiti vidveṣaṃ cādhigacchati
01,003.095B so 'ham anujñāto bhavatā icchāmīṣṭaṃ te gurvartham upahartum iti
01,003.096A tenaivam ukta upādhyāyaḥ pratyuvāca
01,003.096B vatsottaṅka uṣyatāṃ tāvad iti
01,003.097A sa kadā cit tam upādhyāyam āhottaṅkaḥ
01,003.097B ājñāpayatu bhavān
01,003.097C kiṃ te priyam upaharāmi gurvartham iti
01,003.098*0199_01 tenaivam ukta upādhyāyaḥ pratyuvāca | kimartham upahareyam iti |
01,003.098A tam upādhyāyaḥ pratyuvāca
01,003.098B vatsottaṅka bahuśo māṃ codayasi gurvartham upahareyam iti
01,003.098C tad gaccha
01,003.098D enāṃ praviśyopādhyāyinīṃ pṛccha kim upaharāmīti
01,003.098E eṣā yad bravīti tad upaharasveti
01,003.099A sa evam ukta upādhyāyenopādhyāyinīm apṛcchat
01,003.099B bhavaty upādhyāyenāsmy anujñāto gṛhaṃ gantum
01,003.099C tad icchāmīṣṭaṃ te gurvartham upahṛtyānṛṇo gantum
01,003.099D tad ājñāpayatu bhavatī
01,003.099E kim upaharāmi gurvartham iti
01,003.100A saivam uktopādhyāyiny uttaṅkaṃ pratyuvāca
01,003.100B gaccha pauṣyaṃ rājānam
01,003.100C bhikṣasva tasya kṣatriyayā pinaddhe kuṇḍale
01,003.100D te ānayasva
01,003.100E itaś caturthe 'hani puṇyakaṃ bhavitā
01,003.100F tābhyām ābaddhābhyāṃ brāhmaṇān pariveṣṭum icchāmi
01,003.100G śobhamānā yathā tābhyāṃ kuṇḍalābhyāṃ tasminn ahani saṃpādayasva
01,003.100H śreyo hi te syāt kṣaṇaṃ kurvata iti
01,003.101A sa evam ukta upādhyāyinyā prātiṣṭhatottaṅkaḥ
01,003.101B sa pathi gacchann apaśyad ṛṣabham atipramāṇaṃ tam adhirūḍhaṃ ca puruṣam atipramāṇam eva
01,003.102A sa puruṣa uttaṅkam abhyabhāṣata
01,003.102B uttaṅkaitat purīṣam asya ṛṣabhasya bhakṣayasveti
01,003.103A sa evam ukto naicchat
01,003.104A tam āha puruṣo bhūyaḥ
01,003.104B bhakṣayasvottaṅka
01,003.104C mā vicāraya
01,003.104D upādhyāyenāpi te bhakṣitaṃ pūrvam iti
01,003.105A sa evam ukto bāḍham ity uktvā tadā tad ṛṣabhasya purīṣaṃ mūtraṃ ca bhakṣayitvottaṅkaḥ pratasthe yatra sa kṣatriyaḥ pauṣyaḥ
01,003.106A tam upetyāpaśyad uttaṅka āsīnam
01,003.106B sa tam upetyāśīrbhir abhinandyovāca
01,003.106C arthī bhavantam upagato 'smīti
01,003.107A sa enam abhivādyovāca
01,003.107B bhagavan pauṣyaḥ khalv aham
01,003.107C kiṃ karavāṇīti
01,003.108A tam uvācottaṅkaḥ
01,003.108B gurvarthe kuṇḍalābhyām arthy āgato 'smīti ye te kṣatriyayā pinaddhe kuṇḍale te bhavān dātum arhatīti
01,003.109*0200_01 tasyās tat strīdhanaṃ iṃdreṇa yajñe tuṣṭena dattam āsīt |
01,003.109A taṃ pauṣyaḥ pratyuvāca
01,003.109B praviśyāntaḥpuraṃ kṣatriyā yācyatām iti
01,003.110A sa tenaivam uktaḥ praviśyāntaḥpuraṃ kṣatriyāṃ nāpaśyat
01,003.111A sa pauṣyaṃ punar uvāca
01,003.111B na yuktaṃ bhavatā vayam anṛtenopacaritum
01,003.111C na hi te kṣatriyāntaḥpure saṃnihitā
01,003.111D naināṃ paśyāmīti
01,003.112A sa evam uktaḥ pauṣyas taṃ pratyuvāca
01,003.112B saṃprati bhavān ucchiṣṭaḥ
01,003.112C smara tāvat
01,003.112D na hi sā kṣatriyā ucchiṣṭenāśucinā vā śakyā draṣṭum
01,003.112E pativratātvād eṣā nāśucer darśanam upaitīti
01,003.113A athaivam ukta uttaṅkaḥ smṛtvovāca
01,003.113B asti khalu mayocchiṣṭenopaspṛṣṭaṃ śīghraṃ gacchatā ceti
01,003.114A taṃ pauṣyaḥ pratyuvāca
01,003.114B etat tad evaṃ hi
01,003.114C na gacchatopaspṛṣṭaṃ bhavati na sthiteneti
01,003.115A athottaṅkas tathety uktvā prāṅmukha upaviśya suprakṣālitapāṇipādavadano 'śabdābhir hṛdayaṃgamābhir adbhir upaspṛśya triḥ pītvā dviḥ parimṛjya khāny adbhir upaspṛśyāntaḥpuraṃ praviśya tāṃ kṣatriyām apaśyat
01,003.116A sā ca dṛṣṭvaivottaṅkam abhyutthāyābhivādyovāca
01,003.116B svāgataṃ te bhagavan
01,003.116C ājñāpaya kiṃ karavāṇīti
01,003.117A sa tām uvāca
01,003.117B ete kuṇḍale gurvarthaṃ me bhikṣite dātum arhasīti
01,003.118A sā prītā tena tasya sadbhāvena pātram ayam anatikramaṇīyaś ceti matvā te kuṇḍale avamucyāsmai prāyacchat
01,003.119A āha cainam
01,003.119B ete kuṇḍale takṣako nāgarājaḥ prārthayati
01,003.119C apramatto netum arhasīti
01,003.120A sa evam uktas tāṃ kṣatriyāṃ pratyuvāca
01,003.120B bhavati sunirvṛtā bhava
01,003.120C na māṃ śaktas takṣako nāgarājo dharṣayitum iti
01,003.121A sa evam uktvā tāṃ kṣatriyām āmantrya pauṣyasakāśam āgacchat
01,003.122A sa taṃ dṛṣṭvovāca
01,003.122B bhoḥ pauṣya prīto 'smīti
01,003.123A taṃ pauṣyaḥ pratyuvāca
01,003.123B bhagavaṃś cirasya pātram āsādyate
01,003.123C bhavāṃś ca guṇavān atithiḥ
01,003.123D tat kariṣye śrāddham
01,003.123E kṣaṇaḥ kriyatām iti
01,003.124A tam uttaṅkaḥ pratyuvāca
01,003.124B kṛtakṣaṇa evāsmi
01,003.124C śīghram icchāmi yathopapannam annam upahṛtaṃ bhavateti
01,003.125A sa tathety uktvā yathopapannenānnenainaṃ bhojayām āsa
01,003.126A athottaṅkaḥ śītam annaṃ sakeśaṃ dṛṣṭvā aśucy etad iti matvā pauṣyam uvāca
01,003.126B yasmān me aśucy annaṃ dadāsi tasmad andho bhaviṣyasīti
01,003.127*0201_01 tam uttaṅkaḥ pratyuvāca | na yuktaṃ bhavatānnam aśuci dattvā
01,003.127*0201_02 pratiśāpaṃ dātum | tasmād annam eva pratyakṣīkuru |
01,003.127A taṃ pauṣyaḥ pratyuvāca
01,003.127B yasmāt tvam apy aduṣṭam annaṃ dūṣayasi tasmād anapatyo bhaviṣyasīti
01,003.128A so 'tha pauṣyas tasyāśucibhāvam annasyāgamayām āsa
01,003.129A atha tadannaṃ muktakeśyā striyopahṛtaṃ sakeśam aśuci matvottaṅkaṃ prasādayām āsa
01,003.129B bhagavann ajñānād etad annaṃ sakeśam upahṛtaṃ śītaṃ ca
01,003.129C tat kṣāmaye bhavantam
01,003.129D na bhaveyam andha iti
01,003.130A tam uttaṅkaḥ pratyuvāca
01,003.130B na mṛṣā bravīmi
01,003.130C bhūtvā tvam andho nacirād anandho bhaviṣyasīti
01,003.130D mamāpi śāpo na bhaved bhavatā datta iti
01,003.131A taṃ pauṣyaḥ pratyuvāca
01,003.131B nāhaṃ śaktaḥ śāpaṃ pratyādātum
01,003.131C na hi me manyur adyāpy upaśamaṃ gacchati
01,003.131D kiṃ caitad bhavatā na jñāyate yathā
01,003.132a nāvanītaṃ hṛdayaṃ brāhmaṇasya; vāci kṣuro nihitas tīkṣṇadhāraḥ
01,003.132c viparītam etad ubhayaṃ kṣatriyasya; vāṅ nāvanītī hṛdayaṃ tīkṣṇadhāram
01,003.133*0202_01 mama śāpo bhaviṣyatīti |
01,003.133A iti
01,003.133B tad evaṃ gate na śakto 'haṃ tīkṣṇahṛdayatvāt taṃ śāpam anyathā kartum
01,003.133C gamyatām iti
01,003.134A tam uttaṅkaḥ pratyuvāca
01,003.134B bhavatāham annasyāśucibhāvam āgamayya pratyanunītaḥ
01,003.134C prāk ca te 'bhihitam
01,003.134D yasmād aduṣṭam annaṃ dūṣayasi tasmād anapatyo bhaviṣyasīti
01,003.134E duṣṭe cānne naiṣa mama śāpo bhaviṣyatīti
01,003.135A sādhayāmas tāvad ity uktvā prātiṣṭhatottaṅkas te kuṇḍale gṛhītvā
01,003.136A so 'paśyat pathi nagnaṃ śramaṇam āgacchantaṃ muhur muhur dṛśyamānam adṛśyamānaṃ ca
01,003.136B athottaṅkas te kuṇḍale bhūmau nikṣipyodakārthaṃ pracakrame
01,003.137*0203_01 kṛtodakakāryaḥ śuciḥ prayato namo devebhyo gurubhyaś ca
01,003.137*0203_02 kṛtvā mahatā javena tam anvayāt | tasya takṣako dṛḍham āsannaḥ |
01,003.137*0203_03 sa taṃ jagrāha |
01,003.137A etasminn antare sa śramaṇas tvaramāṇa upasṛtya te kuṇḍale gṛhītvā prādravat
01,003.137B tam uttaṅko 'bhisṛtya jagrāha
01,003.137C sa tad rūpaṃ vihāya takṣakarūpaṃ kṛtvā sahasā dharaṇyāṃ vivṛtaṃ mahābilaṃ viveśa
01,003.138*0204_01 athottaṅkas tasyāḥ kṣatriyāyā vacaḥ smṛtvā taṃ takṣakam anvagacchat |
01,003.138*0204_02 sa tadbilaṃ daṇḍakāṣṭhena cakhāna | na cāśakat | taṃ
01,003.138*0204_03 kliśyamānam indro 'paśyat | sa vajraṃ preṣayām āsa | gacchāsya
01,003.138*0204_04 brāhmaṇasya sāhāyyaṃ kuruṣveti | atha vajro daṇḍakāṣṭham anupraviśya
01,003.138*0204_05 tadbilam adārayat |
01,003.138*0205_01 taṃ nāgalokam aparyantam anekavidhaprāsādaharmyavalabhīniryūhaśatasaṃkulam
01,003.138*0205_02 uccāvacakrīḍāścaryasthānāvakīrṇam apaśyat | sa tatra |
01,003.138A praviśya ca nāgalokaṃ svabhavanam agacchat
01,003.138B tam uttaṅko 'nvāviveśa tenaiva bilena
01,003.138C praviśya ca nāgān astuvad ebhiḥ ślokaiḥ
01,003.139a ya airāvatarājānaḥ sarpāḥ samitiśobhanāḥ
01,003.139c varṣanta iva jīmūtāḥ savidyutpavaneritāḥ
01,003.140a surūpāś ca virūpāś ca tathā kalmāṣakuṇḍalāḥ
01,003.140c ādityavan nākapṛṣṭhe rejur airāvatodbhavāḥ
01,003.141*0206_01 tatrasthān api saṃstaumi mahataḥ pannagān aham |
01,003.141a bahūni nāgavartmāni gaṅgāyās tīra uttare
01,003.141c icchet ko 'rkāṃśusenāyāṃ cartum airāvataṃ vinā
01,003.142a śatāny aśītir aṣṭau ca sahasrāṇi ca viṃśatiḥ
01,003.142c sarpāṇāṃ pragrahā yānti dhṛtarāṣṭro yad ejati
01,003.143a ye cainam upasarpanti ye ca dūraṃ paraṃ gatāḥ
01,003.143c aham airāvatajyeṣṭhabhrātṛbhyo 'karavaṃ namaḥ
01,003.144a yasya vāsaḥ kurukṣetre khāṇḍave cābhavat sadā
01,003.144c taṃ kādraveyam astauṣaṃ kuṇḍalārthāya takṣakam
01,003.145*0207_01 nadīṃ mandākinīṃ ramyāṃ prasannasalilām anu |
01,003.145a takṣakaś cāśvasenaś ca nityaṃ sahacarāv ubhau
01,003.145c kurukṣetre nivasatāṃ nadīm ikṣumatīm anu
01,003.146*0208_01 evaṃ stutvā sa viprarṣir uttaṅko bhujagottamān
01,003.146*0208_02 naiva te kuṇḍale lebhe tataś cintām upāgamat
01,003.146*0209_01 nāgarājāya mukhyāya kuṇḍale āpnuyāṃ yathā
01,003.146a jaghanyajas takṣakasya śrutaseneti yaḥ śrutaḥ
01,003.146c avasadyo mahad dyumni prārthayan nāgamukhyatām
01,003.146e karavāṇi sadā cāhaṃ namas tasmai mahātmane
01,003.147*0210_01 tadā vai cintayām āsa upādhyāyyā yad īritam
01,003.147*0210_02 kāle ca samatikrānte śāpaṃ dāsyati manyunā
01,003.147A evaṃ stuvann api nāgān yadā te kuṇḍale nālabhad athāpaśyat striyau tantre adhiropya paṭaṃ vayantyau
01,003.148A tasmiṃś ca tantre kṛṣṇāḥ sitāś ca tantavaḥ
01,003.148B cakraṃ cāpaśyat ṣaḍbhiḥ kumāraiḥ parivartyamānam
01,003.148C puruṣaṃ cāpaśyad darśanīyam
01,003.149A sa tān sarvāṃs tuṣṭāva ebhir mantravādaślokaiḥ
01,003.150a trīṇy arpitāny atra śatāni madhye; ṣaṣṭiś ca nityaṃ carati dhruve 'smin
01,003.150c cakre caturviṃśatiparvayoge; ṣaḍ yat kumārāḥ parivartayanti
01,003.151a tantraṃ cedaṃ viśvarūpaṃ yuvatyau; vayatas tantūn satataṃ vartayantyau
01,003.151c kṛṣṇān sitāṃś caiva vivartayantyau; bhūtāny ajasraṃ bhuvanāni caiva
01,003.152a vajrasya bhartā bhuvanasya goptā; vṛtrasya hantā namucer nihantā
01,003.152c kṛṣṇe vasāno vasane mahātmā; satyānṛte yo vivinakti loke
01,003.153a yo vājinaṃ garbham apāṃ purāṇaṃ; vaiśvānaraṃ vāhanam abhyupetaḥ
01,003.153c namaḥ sadāsmai jagadīśvarāya; lokatrayeśāya puraṃdarāya
01,003.154A tataḥ sa enaṃ puruṣaḥ prāha
01,003.154B prīto 'smi te 'ham anena stotreṇa
01,003.154C kiṃ te priyaṃ karavāṇīti
01,003.155A sa tam uvāca
01,003.155B nāgā me vaśam īyur iti
01,003.156A sa enaṃ puruṣaḥ punar uvāca
01,003.156B etam aśvam apāne dhamasveti
01,003.157A sa tam aśvam apāne 'dhamat
01,003.157B athāśvād dhamyamānāt sarvasrotobhyaḥ sadhūmā arciṣo 'gner niṣpetuḥ
01,003.158A tābhir nāgaloko dhūpitaḥ
01,003.159A atha sasaṃbhramas takṣako 'gnitejobhayaviṣaṇṇas te kuṇḍale gṛhītvā sahasā svabhavanān niṣkramyottaṅkam uvāca
01,003.159B ete kuṇḍale pratigṛhṇātu bhavān iti
01,003.160A sa te pratijagrāhottaṅkaḥ
01,003.160B kuṇḍale pratigṛhyācintayat
01,003.160C adya tat puṇyakam upādhyāyinyāḥ
01,003.160D dūraṃ cāham abhyāgataḥ
01,003.160E kathaṃ nu khalu saṃbhāvayeyam iti
01,003.161A tata enaṃ cintayānam eva sa puruṣa uvāca
01,003.161B uttaṅka enam aśvam adhiroha
01,003.161C eṣa tvāṃ kṣaṇād evopādhyāyakulaṃ prāpayiṣyatīti
01,003.162A sa tathety uktvā tam aśvam adhiruhya pratyājagāmopādhyāyakulam
01,003.162B upādhyāyinī ca snātā keśān āvapayanty upaviṣṭottaṅko nāgacchatīti śāpāyāsya mano dadhe
01,003.163A athottaṅkaḥ praviśya upādhyāyinīm abhyavādayat
01,003.163B te cāsyai kuṇḍale prāyacchat
01,003.164A sā cainaṃ pratyuvāca
01,003.164B uttaṅka deśe kāle 'bhyāgataḥ
01,003.164C svāgataṃ te vatsa
01,003.164D manāg asi mayā na śaptaḥ
01,003.164E śreyas tavopasthitam
01,003.164F siddhim āpnuhīti
01,003.165A athottaṅka upādhyāyam abhyavādayat
01,003.165B tam upādhyāyaḥ pratyuvāca
01,003.165C vatsottaṅka svāgataṃ te
01,003.165D kiṃ ciraṃ kṛtam iti
01,003.166A tam uttaṅka upādhyāyaṃ pratyuvāca
01,003.166B bhos takṣakeṇa nāgarājena vighnaḥ kṛto 'smin karmaṇi
01,003.166C tenāsmi nāgalokaṃ nītaḥ
01,003.167A tatra ca mayā dṛṣṭe striyau tantre 'dhiropya paṭaṃ vayantyau
01,003.167B tasmiṃś ca tantre kṛṣṇāḥ sitāś ca tantavaḥ
01,003.167C kiṃ tat
01,003.168A tatra ca mayā cakraṃ dṛṣṭaṃ dvādaśāram
01,003.168B ṣaṭ cainaṃ kumārāḥ parivartayanti
01,003.168C tad api kim
01,003.169A puruṣaś cāpi mayā dṛṣṭaḥ
01,003.169B sa punaḥ kaḥ
01,003.170A aśvaś cātipramāṇayuktaḥ
01,003.170B sa cāpi kaḥ
01,003.171A pathi gacchatā mayā ṛṣabho dṛṣṭaḥ
01,003.171B taṃ ca puruṣo 'dhirūḍhaḥ
01,003.171C tenāsmi sopacāram uktaḥ
01,003.171D uttaṅkāsya ṛṣabhasya purīṣaṃ bhakṣaya
01,003.171E upādhyāyenāpi te bhakṣitam iti
01,003.171F tatas tadvacanān mayā tadṛṣabhasya purīṣam upayuktam
01,003.171G tad icchāmi bhavatopadiṣṭaṃ kiṃ tad iti
01,003.172A tenaivam ukta upādhyāyaḥ pratyuvāca
01,003.172B ye te striyau dhātā vidhātā ca
01,003.172C ye ca te kṛṣṇāḥ sitāś ca tantavas te rātryahanī
01,003.173*0211_01 dvādaśāraṃ dvādaśa māsāḥ |
01,003.173A yad api tac cakraṃ dvādaśāraṃ ṣaṭ kumārāḥ parivartayanti te ṛtavaḥ ṣaṭ saṃvatsaraś cakram
01,003.173B yaḥ puruṣaḥ sa parjanyaḥ
01,003.173C yo 'śvaḥ so 'gniḥ
01,003.174A ya ṛṣabhas tvayā pathi gacchatā dṛṣṭaḥ sa airāvato nāgarājaḥ
01,003.174B yaś cainam adhirūḍhaḥ sa indraḥ
01,003.174C yad api te purīṣaṃ bhakṣitaṃ tasya ṛṣabhasya tad amṛtam
01,003.175A tena khalv asi na vyāpannas tasmin nāgabhavane
01,003.175B sa cāpi mama sakhā indraḥ
01,003.176A tadanugrahāt kuṇḍale gṛhītvā punar abhyāgato 'si
01,003.176B tat saumya gamyatām
01,003.176C anujāne bhavantam
01,003.176D śreyo 'vāpsyasīti
01,003.177A sa upādhyāyenānujñāta uttaṅkaḥ kruddhas takṣakasya praticikīrṣamāṇo hāstinapuraṃ pratasthe
01,003.178a sa hāstinapuraṃ prāpya nacirād dvijasattamaḥ
01,003.178c samāgacchata rājānam uttaṅko janamejayam
01,003.179a purā takṣaśilātas taṃ nivṛttam aparājitam
01,003.179c samyag vijayinaṃ dṛṣṭvā samantān mantribhir vṛtam
01,003.180a tasmai jayāśiṣaḥ pūrvaṃ yathānyāyaṃ prayujya saḥ
01,003.180c uvācainaṃ vacaḥ kāle śabdasaṃpannayā girā
01,003.181a anyasmin karaṇīye tvaṃ kārye pārthivasattama
01,003.181c bālyād ivānyad eva tvaṃ kuruṣe nṛpasattama
01,003.182a evam uktas tu vipreṇa sa rājā pratyuvāca ha
01,003.182c janamejayaḥ prasannātmā samyak saṃpūjya taṃ munim
01,003.183a āsāṃ prajānāṃ paripālanena; svaṃ kṣatradharmaṃ paripālayāmi
01,003.183c prabrūhi vā kiṃ kriyatāṃ dvijendra; śuśrūṣur asmy adya vacas tvadīyam
01,003.184a sa evam uktas tu nṛpottamena; dvijottamaḥ puṇyakṛtāṃ variṣṭhaḥ
01,003.184c uvāca rājānam adīnasattvaṃ; svam eva kāryaṃ nṛpateś ca yat tat
01,003.185a takṣakeṇa narendrendra yena te hiṃsitaḥ pitā
01,003.185c tasmai pratikuruṣva tvaṃ pannagāya durātmane
01,003.186a kāryakālaṃ ca manye 'haṃ vidhidṛṣṭasya karmaṇaḥ
01,003.186c tad gacchāpacitiṃ rājan pitus tasya mahātmanaḥ
01,003.187a tena hy anaparādhī sa daṣṭo duṣṭāntarātmanā
01,003.187c pañcatvam agamad rājā vajrāhata iva drumaḥ
01,003.188a baladarpasamutsiktas takṣakaḥ pannagādhamaḥ
01,003.188c akāryaṃ kṛtavān pāpo yo 'daśat pitaraṃ tava
01,003.189a rājarṣivaṃśagoptāram amarapratimaṃ nṛpam
01,003.189c jaghāna kāśyapaṃ caiva nyavartayata pāpakṛt
01,003.190a dagdhum arhasi taṃ pāpaṃ jvalite havyavāhane
01,003.190c sarpasatre mahārāja tvayi tad dhi vidhīyate
01,003.191a evaṃ pituś cāpacitiṃ gatavāṃs tvaṃ bhaviṣyasi
01,003.191c mama priyaṃ ca sumahat kṛtaṃ rājan bhaviṣyati
01,003.192a karmaṇaḥ pṛthivīpāla mama yena durātmanā
01,003.192c vighnaḥ kṛto mahārāja gurvarthaṃ carato 'nagha
01,003.193a etac chrutvā tu nṛpatis takṣakasya cukopa ha
01,003.193c uttaṅkavākyahaviṣā dīpto 'gnir haviṣā yathā
01,003.194a apṛcchac ca tadā rājā mantriṇaḥ svān suduḥkhitaḥ
01,003.194c uttaṅkasyaiva sāṃnidhye pituḥ svargagatiṃ prati
01,003.195*0212_01 pauṣye parvaṇi rājendra svasti vācya dvijān atha
01,003.195*0212_02 samāpte parvaṇi tadā svaśaktyā tarpayed dvijān
01,003.195a tadaiva hi sa rājendro duḥkhaśokāpluto 'bhavat
01,003.195c yadaiva pitaraṃ vṛttam uttaṅkād aśṛṇot tadā
01,004.001A lomaharṣaṇaputra ugraśravāḥ sūtaḥ paurāṇiko naimiṣāraṇye śaunakasya kulapater dvādaśavārṣike satre ṛṣīn abhyāgatān upatasthe
01,004.002*0213_01 mayodaṅkasya caritam aśeṣam uktam | janamejayasya sarpasatrasya
01,004.002*0213_02 nimittāntaram idam api |
01,004.002A paurāṇikaḥ purāṇe kṛtaśramaḥ sa tān kṛtāñjalir uvāca
01,004.002B kiṃ bhavantaḥ śrotum icchanti
01,004.002C kim ahaṃ bruvāṇīti
01,004.003A tam ṛṣaya ūcuḥ
01,004.003B paramaṃ lomaharṣaṇe prakṣyāmas tvāṃ vakṣyasi ca naḥ śuśrūṣatāṃ kathāyogam
01,004.003C tad bhagavāṃs tu tāvac chaunako 'gniśaraṇam adhyāste
01,004.004a yo 'sau divyāḥ kathā veda devatāsurasaṃkathāḥ
01,004.004c manuṣyoragagandharvakathā veda ca sarvaśaḥ
01,004.005a sa cāpy asmin makhe saute vidvān kulapatir dvijaḥ
01,004.005c dakṣo dhṛtavrato dhīmāñ śāstre cāraṇyake guruḥ
01,004.006a satyavādī śamaparas tapasvī niyatavrataḥ
01,004.006c sarveṣām eva no mānyaḥ sa tāvat pratipālyatām
01,004.007a tasminn adhyāsati gurāv āsanaṃ paramārcitam
01,004.007c tato vakṣyasi yat tvāṃ sa prakṣyati dvijasattamaḥ
01,004.008 sūta uvāca
01,004.008a evam astu gurau tasminn upaviṣṭe mahātmani
01,004.008c tena pṛṣṭaḥ kathāḥ puṇyā vakṣyāmi vividhāśrayāḥ
01,004.009a so 'tha viprarṣabhaḥ kāryaṃ kṛtvā sarvaṃ yathākramam
01,004.009c devān vāgbhiḥ pitṝn adbhis tarpayitvājagāma ha
01,004.010a yatra brahmarṣayaḥ siddhās ta āsīnā yatavratāḥ
01,004.010c yajñāyatanam āśritya sūtaputrapuraḥsarāḥ
01,004.011a ṛtvikṣv atha sadasyeṣu sa vai gṛhapatis tataḥ
01,004.011c upaviṣṭeṣūpaviṣṭaḥ śaunako 'thābravīd idam
01,005.001 śaunaka uvāca
01,005.001a purāṇam akhilaṃ tāta pitā te 'dhītavān purā
01,005.001b*0214_01 bhāratādhyayanaṃ sarvaṃ kṛṣṇadvaipāyanāt tadā
01,005.001c kaccit tvam api tat sarvam adhīṣe lomaharṣaṇe
01,005.002a purāṇe hi kathā divyā ādivaṃśāś ca dhīmatām
01,005.002c kathyante tāḥ purāsmābhiḥ śrutāḥ pūrvaṃ pitus tava
01,005.003a tatra vaṃśam ahaṃ pūrvaṃ śrotum icchāmi bhārgavam
01,005.003c kathayasva kathām etāṃ kalyāḥ sma śravaṇe tava
01,005.004 sūta uvāca
01,005.004a yad adhītaṃ purā samyag dvijaśreṣṭha mahātmabhiḥ
01,005.004c vaiśaṃpāyanaviprādyais taiś cāpi kathitaṃ purā
01,005.005a yad adhītaṃ ca pitrā me samyak caiva tato mayā
01,005.005c tat tāvac chṛṇu yo devaiḥ sendraiḥ sāgnimarudgaṇaiḥ
01,005.005e pūjitaḥ pravaro vaṃśo bhṛgūṇāṃ bhṛgunandana
01,005.006a imaṃ vaṃśam ahaṃ brahman bhārgavaṃ te mahāmune
01,005.006c nigadāmi kathāyuktaṃ purāṇāśrayasaṃyutam
01,005.006d*0215_01 śṛṇuṣvāvahito brahman purāṇe yac chrutaṃ mayā
01,005.006d*0216_01 bhṛgur maharṣir bhagavān brahmaṇā vai svayaṃbhuvā
01,005.006d*0216_02 varuṇasya kratau jātaḥ pāvakād iti naḥ śrutam
01,005.006d@006_0001 bhṛgor babhūvuḥ ṣaṭ putrās tapasā bhāvitātmanaḥ
01,005.006d@006_0002 kaviś ca cyavanaś caiva śaṅkhalaś ca mahātapāḥ
01,005.006d@006_0003 suraśmiḥ saptaraśmiś ca vitathaś ca mahātapāḥ
01,005.006d@006_0004 vītahavyasya tanayaḥ smṛto gṛtsamadaḥ prabhuḥ
01,005.006d@006_0005 gṛtsasyāpi sutas tv asya brahman sāvedaso 'bhavat
01,005.006d@006_0006 sāvedasya tu putro 'bhūd ūrvaḥ śrutavatāṃ varaḥ
01,005.006d@006_0007 ūrvasya tu vihavyo 'bhūd brahmasūnur mahātmanaḥ
01,005.006d@006_0008 vihavyasya tu dāyādo viharaḥ kīrtimān smṛtaḥ
01,005.006d@006_0009 viharasyātmavān putro vatsaś cādhirathaḥ smṛtaḥ
01,005.006d@006_0010 vatsasyāpi vinindas tu sūnur āsīn mahātapāḥ
01,005.006d@006_0011 bhṛgor vinindasya sutaḥ sadyo nāma babhūva ha
01,005.006d@006_0012 sadyasyāpy ātmajo brahman vitto nāma suvīryavān
01,005.006d@006_0013 vittasya tu mahātejā babhūva ca śrutaśravāḥ
01,005.006d@006_0014 śrutaśravasas tu sūnur babhūva tapavān prabho
01,005.006d@006_0015 tapasas tu mahātejāḥ prakāśas tanayo 'bhavat
01,005.006d@006_0016 ūrdhvaḥ prakāśasya suto brahmarṣir brahmavittamaḥ
01,005.006d@006_0017 brahmasṛṣṭo mato yena yena pūrvaṃ mahātmanā
01,005.006d@006_0018 ūrdhvasya caiva vāgindro vāgindro brahmavādinaḥ
01,005.006d@006_0019 ṛcīkas tasya tanayo brahmasūnur mahātapāḥ
01,005.006d@006_0020 jamadagniḥ sutas tasya jajñe janakasaṃnibhaḥ
01,005.006d@006_0021 jamadagnes tu vai pañca āsan putrā mahātmanaḥ
01,005.006d@006_0022 rumaṇvāṃś ca suṣeṇaś ca vasur viśvāvasus tathā
01,005.006d@006_0023 rāmas tasya jaghanyo 'bhūn mahāstro reṇukāsutaḥ
01,005.006d@006_0024 triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivī yena niḥkṣatriyā kṛtā
01,005.007a bhṛgoḥ sudayitaḥ putraś cyavano nāma bhārgavaḥ
01,005.007c cyavanasyāpi dāyādaḥ pramatir nāma dhārmikaḥ
01,005.007e pramater apy abhūt putro ghṛtācyāṃ rurur ity uta
01,005.008a ruror api suto jajñe śunako vedapāragaḥ
01,005.008c pramadvarāyāṃ dharmātmā tava pūrvapitāmahāt
01,005.009a tapasvī ca yaśasvī ca śrutavān brahmavittamaḥ
01,005.009c dharmiṣṭhaḥ satyavādī ca niyato niyatendriyaḥ
01,005.010 śaunaka uvāca
01,005.010a sūtaputra yathā tasya bhārgavasya mahātmanaḥ
01,005.010c cyavanatvaṃ parikhyātaṃ tan mamācakṣva pṛcchataḥ
01,005.011 sūta uvāca
01,005.011a bhṛgoḥ sudayitā bhāryā pulomety abhiviśrutā
01,005.011c tasyāṃ garbhaḥ samabhavad bhṛgor vīryasamudbhavaḥ
01,005.012a tasmin garbhe saṃbhṛte 'tha pulomāyāṃ bhṛgūdvaha
01,005.012c samaye samaśīlinyāṃ dharmapatnyāṃ yaśasvinaḥ
01,005.013a abhiṣekāya niṣkrānte bhṛgau dharmabhṛtāṃ vare
01,005.013c āśramaṃ tasya rakṣo 'tha pulomābhyājagāma ha
01,005.014a taṃ praviśyāśramaṃ dṛṣṭvā bhṛgor bhāryām aninditām
01,005.014c hṛcchayena samāviṣṭo vicetāḥ samapadyata
01,005.015a abhyāgataṃ tu tad rakṣaḥ pulomā cārudarśanā
01,005.015c nyamantrayata vanyena phalamūlādinā tadā
01,005.016a tāṃ tu rakṣas tato brahman hṛcchayenābhipīḍitam
01,005.016c dṛṣṭvā hṛṣṭam abhūt tatra jihīrṣus tām aninditām
01,005.016d*0217_01 jātam ity abravīt kāryaṃ jihīrṣur muditaḥ śubhām
01,005.016d*0217_02 sā hi pūrvaṃ vṛtā tena pulomnā tu śucismitā
01,005.016d*0217_03 tāṃ tu prādāt pitā paścād bhṛgave śāstravat tadā
01,005.016d*0217_04 tasya tat kilbiṣaṃ nityaṃ hṛdi vartati bhārgava
01,005.016d*0217_05 idam antaram ity evaṃ hartuṃ cakre manas tadā
01,005.017a athāgniśaraṇe 'paśyaj jvalitaṃ jātavedasam
01,005.017c tam apṛcchat tato rakṣaḥ pāvakaṃ jvalitaṃ tadā
01,005.018a śaṃsa me kasya bhāryeyam agne pṛṣṭa ṛtena vai
01,005.018c satyas tvam asi satyaṃ me vada pāvaka pṛcchate
01,005.019a mayā hīyaṃ pūrvavṛtā bhāryārthe varavarṇinī
01,005.019c paścāt tv imāṃ pitā prādād bhṛgave 'nṛtakāriṇe
01,005.020a seyaṃ yadi varārohā bhṛgor bhāryā rahogatā
01,005.020c tathā satyaṃ samākhyāhi jihīrṣāmy āśramād imām
01,005.021a manyur hi hṛdayaṃ me 'dya pradahann iva tiṣṭhati
01,005.021c matpurvabhāryāṃ yad imāṃ bhṛguḥ prāpa sumadhyamām
01,005.021d*0218_01 asaṃmataṃ kṛtaṃ me 'dya hariṣyāmy āśramād imām
01,005.022a tad rakṣa evam āmantrya jvalitaṃ jātavedasam
01,005.022c śaṅkamāno bhṛgor bhāryāṃ punaḥ punar apṛcchata
01,005.023a tvam agne sarvabhūtānām antaś carasi nityadā
01,005.023c sākṣivat puṇyapāpeṣu satyaṃ brūhi kave vacaḥ
01,005.024a matpūrvabhāryāpahṛtā bhṛguṇānṛtakāriṇā
01,005.024c seyaṃ yadi tathā me tvaṃ satyam ākhyātum arhasi
01,005.025a śrutvā tvatto bhṛgor bhāryāṃ hariṣyāmy aham āśramāt
01,005.025c jātavedaḥ paśyatas te vada satyāṃ giraṃ mama
01,005.026a tasya tad vacanaṃ śrutvā saptārcir duḥkhito bhṛśam
01,005.026b*0219_01 satyaṃ vadāmi yadi me śāpaḥ syād brahmavittamāt
01,005.026b*0219_02 asatyaṃ ced ahaṃ brūve patiṣye narakān kramāt
01,005.026c bhīto 'nṛtāc ca śāpāc ca bhṛgor ity abravīc chanaiḥ
01,005.026d*0220=00 agnir uvāca
01,005.026d*0220_01 tvayā vṛtā pulomeyaṃ pūrvaṃ dānavanandana
01,005.026d*0220_02 kiṃ tv iyaṃ vidhinā pūrvaṃ mantravan na vṛtā tvayā
01,005.026d*0220_03 pitrā tu bhṛgave dattā pulomeyaṃ yaśasvinī
01,005.026d*0220_04 dadāti na pitā tubhyaṃ varalobhān mahāyaśāḥ
01,005.026d*0220_05 athemāṃ vedadṛṣṭena karmaṇā vidhipūrvakam
01,005.026d*0220_06 bhāryām ṛṣir bhṛguḥ prāpa māṃ puraskṛtya dānava
01,005.026d*0220_07 seyam ity avagacchāmi nānṛtaṃ vaktum utsahe
01,005.026d*0220_08 nānṛtaṃ hi sadā loke pūjyate dānavottama
01,006.001 sūta uvāca
01,006.001a agner atha vacaḥ śrutvā tad rakṣaḥ prajahāra tām
01,006.001c brahman varāharūpeṇa manomārutaraṃhasā
01,006.002a tataḥ sa garbho nivasan kukṣau bhṛgukulodvaha
01,006.002c roṣān mātuś cyutaḥ kukṣeś cyavanas tena so 'bhavat
01,006.003a taṃ dṛṣṭvā mātur udarāc cyutam ādityavarcasam
01,006.003c tad rakṣo bhasmasād bhūtaṃ papāta parimucya tām
01,006.004a sā tam ādāya suśroṇī sasāra bhṛgunandanam
01,006.004c cyavanaṃ bhārgavaṃ brahman pulomā duḥkhamūrcchitā
01,006.005a tāṃ dadarśa svayaṃ brahmā sarvalokapitāmahaḥ
01,006.005c rudatīṃ bāṣpapūrṇākṣīṃ bhṛgor bhāryām aninditām
01,006.005e sāntvayām āsa bhagavān vadhūṃ brahmā pitāmahaḥ
01,006.006a aśrubindūdbhavā tasyāḥ prāvartata mahānadī
01,006.006c anuvartatī sṛtiṃ tasyā bhṛgoḥ patnyā yaśasvinaḥ
01,006.007a tasyā mārgaṃ sṛtavatīṃ dṛṣṭvā tu saritaṃ tadā
01,006.007c nāma tasyās tadā nadyāś cakre lokapitāmahaḥ
01,006.007e vadhūsareti bhagavāṃś cyavanasyāśramaṃ prati
01,006.008a sa evaṃ cyavano jajñe bhṛgoḥ putraḥ pratāpavān
01,006.008c taṃ dadarśa pitā tatra cyavanaṃ tāṃ ca bhāminīm
01,006.009a sa pulomāṃ tato bhāryāṃ papraccha kupito bhṛguḥ
01,006.009c kenāsi rakṣase tasmai kathiteha jihīrṣave
01,006.009e na hi tvāṃ veda tad rakṣo madbhāryāṃ cāruhāsinīm
01,006.010a tat tvam ākhyāhi taṃ hy adya śaptum icchāmy ahaṃ ruṣā
01,006.010c bibheti ko na śāpān me kasya cāyaṃ vyatikramaḥ
01,006.011 pulomovāca
01,006.011a agninā bhagavaṃs tasmai rakṣase 'haṃ niveditā
01,006.011c tato mām anayad rakṣaḥ krośantīṃ kurarīm iva
01,006.012a sāhaṃ tava sutasyāsya tejasā parimokṣitā
01,006.012c bhasmībhūtaṃ ca tad rakṣo mām utsṛjya papāta vai
01,006.013 sūta uvāca
01,006.013a iti śrutvā pulomāyā bhṛguḥ paramamanyumān
01,006.013c śaśāpāgnim abhikruddhaḥ sarvabhakṣo bhaviṣyasi
01,007.001 sūta uvāca
01,007.001a śaptas tu bhṛguṇā vahniḥ kruddho vākyam athābravīt
01,007.001c kim idaṃ sāhasaṃ brahman kṛtavān asi sāṃpratam
01,007.002a dharme prayatamānasya satyaṃ ca vadataḥ samam
01,007.002c pṛṣṭo yad abruvaṃ satyaṃ vyabhicāro 'tra ko mama
01,007.003a pṛṣṭo hi sākṣī yaḥ sākṣyaṃ jānamāno 'nyathā vadet
01,007.003c sa pūrvān ātmanaḥ sapta kule hanyāt tathā parān
01,007.004a yaś ca kāryārthatattvajño jānamāno na bhāṣate
01,007.004c so 'pi tenaiva pāpena lipyate nātra saṃśayaḥ
01,007.005a śakto 'ham api śaptuṃ tvāṃ mānyās tu brāhmaṇā mama
01,007.005c jānato 'pi ca te vyaktaṃ kathayiṣye nibodha tat
01,007.006a yogena bahudhātmānaṃ kṛtvā tiṣṭhāmi mūrtiṣu
01,007.006c agnihotreṣu satreṣu kriyāsv atha makheṣu ca
01,007.007a vedoktena vidhānena mayi yad dhūyate haviḥ
01,007.007c devatāḥ pitaraś caiva tena tṛptā bhavanti vai
01,007.008a āpo devagaṇāḥ sarve āpaḥ pitṛgaṇās tathā
01,007.008c darśaś ca paurṇamāsaś ca devānāṃ pitṛbhiḥ saha
01,007.009a devatāḥ pitaras tasmāt pitaraś cāpi devatāḥ
01,007.009c ekībhūtāś ca pūjyante pṛthaktvena ca parvasu
01,007.010a devatāḥ pitaraś caiva juhvate mayi yat sadā
01,007.010c tridaśānāṃ pitṝṇāṃ ca mukham evam ahaṃ smṛtaḥ
01,007.011a amāvāsyāṃ ca pitaraḥ paurṇamāsyāṃ ca devatāḥ
01,007.011c manmukhenaiva hūyante bhuñjate ca hutaṃ haviḥ
01,007.011e sarvabhakṣaḥ kathaṃ teṣāṃ bhaviṣyāmi mukhaṃ tv aham
01,007.012a cintayitvā tato vahniś cakre saṃhāram ātmanaḥ
01,007.012c dvijānām agnihotreṣu yajñasatrakriyāsu ca
01,007.013a niroṃkāravaṣaṭkārāḥ svadhāsvāhāvivarjitāḥ
01,007.013c vināgninā prajāḥ sarvās tata āsan suduḥkhitāḥ
01,007.014a atharṣayaḥ samudvignā devān gatvābruvan vacaḥ
01,007.014c agnināśāt kriyābhraṃśād bhrāntā lokās trayo 'naghāḥ
01,007.014e vidhadhvam atra yat kāryaṃ na syāt kālātyayo yathā
01,007.015a atharṣayaś ca devāś ca brahmāṇam upagamya tu
01,007.015c agner āvedayañ śāpaṃ kriyāsaṃhāram eva ca
01,007.016a bhṛguṇā vai mahābhāga śapto 'gniḥ kāraṇāntare
01,007.016c kathaṃ devamukho bhūtvā yajñabhāgāgrabhuk tathā
01,007.016e hutabhuk sarvalokeṣu sarvabhakṣatvam eṣyati
01,007.017a śrutvā tu tad vacas teṣām agnim āhūya lokakṛt
01,007.017c uvāca vacanaṃ ślakṣṇaṃ bhūtabhāvanam avyayam
01,007.018a lokānām iha sarveṣāṃ tvaṃ kartā cānta eva ca
01,007.018c tvaṃ dhārayasi lokāṃs trīn kriyāṇāṃ ca pravartakaḥ
01,007.018e sa tathā kuru lokeśa nocchidyeran kriyā yathā
01,007.019a kasmād evaṃ vimūḍhas tvam īśvaraḥ san hutāśanaḥ
01,007.019c tvaṃ pavitraṃ yadā loke sarvabhūtagataś ca ha
01,007.020a na tvaṃ sarvaśarīreṇa sarvabhakṣatvam eṣyasi
01,007.020c upādāne 'rciṣo yās te sarvaṃ dhakṣyanti tāḥ śikhin
01,007.020d*0221_01 kravyādā ca tanur yā te sā sarvaṃ bhakṣayiṣyati
01,007.021a yathā sūryāṃśubhiḥ spṛṣṭaṃ sarvaṃ śuci vibhāvyate
01,007.021c tathā tvadarcirnirdagdhaṃ sarvaṃ śuci bhaviṣyati
01,007.022a tad agne tvaṃ mahat tejaḥ svaprabhāvād vinirgatam
01,007.022c svatejasaiva taṃ śāpaṃ kuru satyam ṛṣer vibho
01,007.022e devānāṃ cātmano bhāgaṃ gṛhāṇa tvaṃ mukhe hutam
01,007.023a evam astv iti taṃ vahniḥ pratyuvāca pitāmaham
01,007.023c jagāma śāsanaṃ kartuṃ devasya parameṣṭhinaḥ
01,007.024a devarṣayaś ca muditās tato jagmur yathāgatam
01,007.024c ṛṣayaś ca yathāpūrvaṃ kriyāḥ sarvāḥ pracakrire
01,007.025a divi devā mumudire bhūtasaṃghāś ca laukikāḥ
01,007.025c agniś ca paramāṃ prītim avāpa hatakalmaṣaḥ
01,007.025d*0222_01 evaṃ sa bhagavāñ śāpaṃ lebhe 'gnir bhṛgutaḥ purā
01,007.026a evam eṣa purāvṛtta itihāso 'gniśāpajaḥ
01,007.026c pulomasya vināśaś ca cyavanasya ca saṃbhavaḥ
01,008.001 sūta uvāca
01,008.001a sa cāpi cyavano brahman bhārgavo 'janayat sutam
01,008.001c sukanyāyāṃ mahātmānaṃ pramatiṃ dīptatejasam
01,008.002a pramatis tu ruruṃ nāma ghṛtācyāṃ samajījanat
01,008.002c ruruḥ pramadvarāyāṃ tu śunakaṃ samajījanat
01,008.002d*0223_01 śaunakas tu mahābhāgaḥ śunakasya suto 'bhavat
01,008.002d*0224_01 śaunakas tu mahāsattvaḥ sarvabhārgavanandanaḥ
01,008.002d*0224_02 jātas tapasi tīvre ca sthitaḥ sthirayaśās tataḥ
01,008.003a tasya brahman ruroḥ sarvaṃ caritaṃ bhūritejasaḥ
01,008.003c vistareṇa pravakṣyāmi tac chṛṇu tvam aśeṣataḥ
01,008.004a ṛṣir āsīn mahān pūrvaṃ tapovidyāsamanvitaḥ
01,008.004c sthūlakeśa iti khyātaḥ sarvabhūtahite rataḥ
01,008.005a etasminn eva kāle tu menakāyāṃ prajajñivān
01,008.005c gandharvarājo viprarṣe viśvāvasur iti śrutaḥ
01,008.006a athāpsarā menakā sā taṃ garbhaṃ bhṛgunandana
01,008.006c utsasarja yathākālaṃ sthūlakeśāśramaṃ prati
01,008.007a utsṛjya caiva taṃ garbhaṃ nadyās tīre jagāma ha
01,008.007b*0225_01 apsarā menakā brahman nirdayā nirapatrapā
01,008.007c kanyām amaragarbhābhāṃ jvalantīm iva ca śriyā
01,008.008a tāṃ dadarśa samutsṛṣṭāṃ nadītīre mahān ṛṣiḥ
01,008.008c sthūlakeśaḥ sa tejasvī vijane bandhuvarjitām
01,008.009a sa tāṃ dṛṣṭvā tadā kanyāṃ sthūlakeśo dvijottamaḥ
01,008.009c jagrāhātha muniśreṣṭhaḥ kṛpāviṣṭaḥ pupoṣa ca
01,008.009e vavṛdhe sā varārohā tasyāśramapade śubhā
01,008.009f*0226_01 jātakarma kriyāś cāsyā vidhipūrvaṃ yathākramam
01,008.009f*0226_02 sthūlakeśo mahābhāgaś cakāra sumahān ṛṣiḥ
01,008.010a pramadābhyo varā sā tu sarvarūpaguṇānvitā
01,008.010c tataḥ pramadvarety asyā nāma cakre mahān ṛṣiḥ
01,008.011a tām āśramapade tasya rurur dṛṣṭvā pramadvarām
01,008.011c babhūva kila dharmātmā madanānugatātmavān
01,008.012a pitaraṃ sakhibhiḥ so 'tha vācayām āsa bhārgavaḥ
01,008.012c pramatiś cābhyayāc chrutvā sthūlakeśaṃ yaśasvinam
01,008.012d*0227_01 yācayām āsa tāṃ kanyāṃ putrārthe varavarṇinīm
01,008.013a tataḥ prādāt pitā kanyāṃ rurave tāṃ pramadvarām
01,008.013c vivāhaṃ sthāpayitvāgre nakṣatre bhagadaivate
01,008.014a tataḥ katipayāhasya vivāhe samupasthite
01,008.014c sakhībhiḥ krīḍatī sārdhaṃ sā kanyā varavarṇinī
01,008.015a nāpaśyata prasuptaṃ vai bhujagaṃ tiryag āyatam
01,008.015c padā cainaṃ samākrāman mumūrṣuḥ kālacoditā
01,008.016a sa tasyāḥ saṃpramattāyāś coditaḥ kāladharmaṇā
01,008.016c viṣopaliptān daśanān bhṛśam aṅge nyapātayat
01,008.017a sā daṣṭā sahasā bhūmau patitā gatacetanā
01,008.017b*0228_01 vivarṇā vigataśrīkā bhraṣṭābharaṇacetanā
01,008.017b*0228_02 nirānandakarī teṣāṃ bandhūnāṃ muktamūrdhajā
01,008.017c vyasur aprekṣaṇīyāpi prekṣaṇīyatamākṛtiḥ
01,008.018a prasuptevābhavac cāpi bhuvi sarpaviṣārditā
01,008.018c bhūyo manoharatarā babhūva tanumadhyamā
01,008.019a dadarśa tāṃ pitā caiva te caivānye tapasvinaḥ
01,008.019c viceṣṭamānāṃ patitāṃ bhūtale padmavarcasam
01,008.020a tataḥ sarve dvijavarāḥ samājagmuḥ kṛpānvitāḥ
01,008.020c svastyātreyo mahājānuḥ kuśikaḥ śaṅkhamekhalaḥ
01,008.020d*0229_01 uddālakaḥ kaṭhaś caiva śvetaketus tathaiva ca
01,008.021a bhāradvājaḥ kauṇakutsa ārṣṭiṣeṇo 'tha gautamaḥ
01,008.021c pramatiḥ saha putreṇa tathānye vanavāsinaḥ
01,008.022a tāṃ te kanyāṃ vyasuṃ dṛṣṭvā bhujagasya viṣārditām
01,008.022c ruruduḥ kṛpayāviṣṭā rurus tv ārto bahir yayau
01,008.022d*0230_01 te ca sarve dvijaśreṣṭhās tatraivopāviśaṃs tadā
01,009.001 sūta uvāca
01,009.001a teṣu tatropaviṣṭeṣu brāhmaṇeṣu samantataḥ
01,009.001c ruruś cukrośa gahanaṃ vanaṃ gatvā suduḥkhitaḥ
01,009.002a śokenābhihataḥ so 'tha vilapan karuṇaṃ bahu
01,009.002c abravīd vacanaṃ śocan priyāṃ cintya pramadvarām
01,009.003a śete sā bhuvi tanvaṅgī mama śokavivardhinī
01,009.003b*0231_01 prāṇān apaharantīva pūrṇacandranibhānanā
01,009.003b*0231_02 yadi pīnāyataśroṇī padmapatranibhekṣaṇā
01,009.003b*0231_03 mumūrṣur api me prāṇān ādāyāśu gamiṣyati
01,009.003b*0231_04 pitṛmātṛsakhīnāṃ ca luptapiṇḍasya tasya me
01,009.003c bāndhavānāṃ ca sarveṣāṃ kiṃ nu duḥkham ataḥ param
01,009.004a yadi dattaṃ tapas taptaṃ guravo vā mayā yadi
01,009.004c samyag ārādhitās tena saṃjīvatu mama priyā
01,009.005a yathā janmaprabhṛti vai yatātmāhaṃ dhṛtavrataḥ
01,009.005c pramadvarā tathādyaiva samuttiṣṭhatu bhāminī
01,009.005d*0232_01 evaṃ lālapyatas tasya bhāryārthe duḥkhitasya ca
01,009.005d*0232_02 devadūtas tadābhyetya vākyam āha ruruṃ vane
01,009.005d*0233_01 kṛṣṇe viṣṇau hṛṣīkeśe lokeśe 'suravidviṣi
01,009.005d*0233_02 yadi me niścalā bhaktir mama jīvatu sā priyā
01,009.005d*0233_03 vilapyamāne tu rurau sarve devāḥ kṛpānvitāḥ
01,009.005d*0233_04 dūtaṃ prasthāpayām āsuḥ saṃdiśyāsya hitaṃ vacaḥ
01,009.005d*0233_05 sa dūtas tvarito 'bhyetya devānāṃ priyakṛc chuciḥ
01,009.005d*0233_06 uvāca devavacanaṃ rurum ābhāṣya duḥkhitam
01,009.005d*0233_07 devaiḥ sarvair ahaṃ brahman preṣito 'smi tavāntikam
01,009.005d*0233_08 tvaddhitaṃ tvaddhitair uktaṃ śṛṇu vākyaṃ dvijottama
01,009.005d*0234_01 pralapantam atīvārtaṃ ruruṃ dīnataraṃ tadā
01,009.005d*0234_02 devadūtaḥ samāgamya vacanaṃ cedam abravīt
01,009.006 devadūta uvāca
01,009.006a abhidhatse ha yad vācā ruro duḥkhena tan mṛṣā
01,009.006c na tu martyasya dharmātmann āyur asti gatāyuṣaḥ
01,009.007a gatāyur eṣā kṛpaṇā gandharvāpsarasoḥ sutā
01,009.007c tasmāc choke manas tāta mā kṛthās tvaṃ kathaṃ cana
01,009.008a upāyaś cātra vihitaḥ pūrvaṃ devair mahātmabhiḥ
01,009.008c taṃ yadīcchasi kartuṃ tvaṃ prāpsyasīmāṃ pramadvarām
01,009.009 rurur uvāca
01,009.009a ka upāyaḥ kṛto devair brūhi tattvena khecara
01,009.009c kariṣye taṃ tathā śrutvā trātum arhati māṃ bhavān
01,009.010 devadūta uvāca
01,009.010a āyuṣo 'rdhaṃ prayacchasva kanyāyai bhṛgunandana
01,009.010c evam utthāsyati ruro tava bhāryā pramadvarā
01,009.011 rurur uvāca
01,009.011a āyuṣo 'rdhaṃ prayacchāmi kanyāyai khecarottama
01,009.011c śṛṅgārarūpābharaṇā uttiṣṭhatu mama priyā
01,009.011d*0235_01 saṃlāpaguṇasaṃpannā pūrṇacandranibhānanā
01,009.011d*0235_02 macchokaṃ vākyatoyena vyapanītaṃ kariṣyati
01,009.012 sūta uvāca
01,009.012a tato gandharvarājaś ca devadūtaś ca sattamau
01,009.012c dharmarājam upetyedaṃ vacanaṃ pratyabhāṣatām
01,009.013a dharmarājāyuṣo 'rdhena ruror bhāryā pramadvarā
01,009.013c samuttiṣṭhatu kalyāṇī mṛtaiva yadi manyase
01,009.014 dharmarāja uvāca
01,009.014a pramadvarā ruror bhāryā devadūta yadīcchasi
01,009.014c uttiṣṭhatv āyuṣo 'rdhena ruror eva samanvitā
01,009.015 sūta uvāca
01,009.015a evam ukte tataḥ kanyā sodatiṣṭhat pramadvarā
01,009.015c ruros tasyāyuṣo 'rdhena supteva varavarṇinī
01,009.016a etad dṛṣṭaṃ bhaviṣye hi ruror uttamatejasaḥ
01,009.016c āyuṣo 'tipravṛddhasya bhāryārthe 'rdhaṃ hrasatv iti
01,009.017a tata iṣṭe 'hani tayoḥ pitarau cakratur mudā
01,009.017c vivāhaṃ tau ca remāte parasparahitaiṣiṇau
01,009.018a sa labdhvā durlabhāṃ bhāryāṃ padmakiñjalkasaprabhām
01,009.018c vrataṃ cakre vināśāya jihmagānāṃ dhṛtavrataḥ
01,009.019a sa dṛṣṭvā jihmagān sarvāṃs tīvrakopasamanvitaḥ
01,009.019c abhihanti yathāsannaṃ gṛhya praharaṇaṃ sadā
01,009.020a sa kadā cid vanaṃ vipro rurur abhyāgaman mahat
01,009.020c śayānaṃ tatra cāpaśyaḍ ḍuṇḍubhaṃ vayasānvitam
01,009.021a tata udyamya daṇḍaṃ sa kāladaṇḍopamaṃ tadā
01,009.021c abhyaghnad ruṣito vipras tam uvācātha ḍuṇḍubhaḥ
01,009.022a nāparādhyāmi te kiṃ cid aham adya tapodhana
01,009.022c saṃrambhāt tat kimarthaṃ mām abhihaṃsi ruṣānvitaḥ
01,010.001 rurur uvāca
01,010.001a mama prāṇasamā bhāryā daṣṭāsīd bhujagena ha
01,010.001c tatra me samayo ghora ātmanoraga vai kṛtaḥ
01,010.002a hanyāṃ sadaiva bhujagaṃ yaṃ yaṃ paśyeyam ity uta
01,010.002c tato 'haṃ tvāṃ jighāṃsāmi jīvitena vimokṣyase
01,010.003 ḍuṇḍubha uvāca
01,010.003a anye te bhujagā vipra ye daśantīha mānavān
01,010.003c ḍuṇḍubhān ahigandhena na tvaṃ hiṃsitum arhasi
01,010.004a ekānarthān pṛthagarthān ekaduḥkhān pṛthaksukhān
01,010.004c ḍuṇḍubhān dharmavid bhūtvā na tvaṃ hiṃsitum arhasi
01,010.005 sūta uvāca
01,010.005a iti śrutvā vacas tasya bhujagasya rurus tadā
01,010.005c nāvadhīd bhayasaṃvigna ṛṣiṃ matvātha ḍuṇḍubham
01,010.006a uvāca cainaṃ bhagavān ruruḥ saṃśamayann iva
01,010.006b*0236_01 kena karmavipākena bhujagatvam upāgataḥ
01,010.006c kāmayā bhujaga brūhi ko 'sīmāṃ vikriyāṃ gataḥ
01,010.007 ḍuṇḍubha uvāca
01,010.007a ahaṃ purā ruro nāmnā ṛṣir āsaṃ sahasrapāt
01,010.007c so 'haṃ śāpena viprasya bhujagatvam upāgataḥ
01,010.007d*0237_01 brāhmaṇasya tu śāpena prāpto 'haṃ vikriyām imām
01,010.007d*0237_02 sadā samupayuktasya vedādhyāyaratasya ca
01,010.008 rurur uvāca
01,010.008a kimarthaṃ śaptavān kruddho dvijas tvāṃ bhujagottama
01,010.008c kiyantaṃ caiva kālaṃ te vapur etad bhaviṣyati
01,011.001 ḍuṇḍubha uvāca
01,011.001a sakhā babhūva me pūrvaṃ khagamo nāma vai dvijaḥ
01,011.001c bhṛśaṃ saṃśitavāk tāta tapobalasamanvitaḥ
01,011.002a sa mayā krīḍatā bālye kṛtvā tārṇam athoragam
01,011.002c agnihotre prasaktaḥ san bhīṣitaḥ pramumoha vai
01,011.003a labdhvā ca sa punaḥ saṃjñāṃ mām uvāca tapodhanaḥ
01,011.003b@007_0001 maivaṃ sarpeṇa bādhethāḥ sakhe bhīr āviśan mama
01,011.003b@007_0002 śaptaś ca tvaṃ mayā vipra na nandāmi kadācana
01,011.003b@007_0003 tenaiva bahuśokto 'haṃ sarpake tv ātmaṇai (sic) dvija
01,011.003b@007_0004 agnihotre samāsīnaṃ veṣayāmi samohitaḥ
01,011.003c nirdahann iva kopena satyavāk saṃśitavrataḥ
01,011.004a yathāvīryas tvayā sarpaḥ kṛto 'yaṃ madbibhīṣayā
01,011.004c tathāvīryo bhujaṃgas tvaṃ mama kopād bhaviṣyasi
01,011.005a tasyāhaṃ tapaso vīryaṃ jānamānas tapodhana
01,011.005b*0238_01 muhur uṣṇaṃ ca niḥśvasya susaṃbhrāntas tapodhanaḥ
01,011.005c bhṛśam udvignahṛdayas tam avocaṃ vanaukasam
01,011.006a prayataḥ saṃbhramāc caiva prāñjaliḥ praṇataḥ sthitaḥ
01,011.006c sakheti hasatedaṃ te narmārthaṃ vai kṛtaṃ mayā
01,011.007a kṣantum arhasi me brahmañ śāpo 'yaṃ vinivartyatām
01,011.007c so 'tha mām abravīd dṛṣṭvā bhṛśam udvignacetasam
01,011.008a muhur uṣṇaṃ viniḥśvasya susaṃbhrāntas tapodhanaḥ
01,011.008c nānṛtaṃ vai mayā proktaṃ bhavitedaṃ kathaṃ cana
01,011.009a yat tu vakṣyāmi te vākyaṃ śṛṇu tan me dhṛtavrata
01,011.009c śrutvā ca hṛdi te vākyam idam astu tapodhana
01,011.009d*0239_01 yaṃ samābhāṣya dṛṣṭvā ca śāpād asmād vimokṣyase
01,011.010a utpatsyati rurur nāma pramater ātmajaḥ śuciḥ
01,011.010c taṃ dṛṣṭvā śāpamokṣas te bhavitā nacirād iva
01,011.010d*0240_01 evam uktas tu tenāham uragatvam avāptavān
01,011.011a sa tvaṃ rurur iti khyātaḥ pramater ātmajaḥ śuciḥ
01,011.011b*0240a_01 śāpamokṣaś ca bhavitā na cirād dvijasattama
01,011.011c svarūpaṃ pratilabhyāham adya vakṣyāmi te hitam
01,011.011d*0241_01 sa ḍauṇḍubhaṃ parityajya rūpaṃ viprarṣabhas tadā
01,011.011d*0241_02 svarūpaṃ bhāsvaraṃ bhūyaḥ pratipede mahāyaśāḥ
01,011.011d*0241_03 idaṃ covāca vacanaṃ rurum apratimaujasam
01,011.011d*0242=00 sūtaḥ
01,011.011d*0242_01 iti svarūpaṃ gṛhyāśu tam ṛṣiṃ vākyam abravīt
01,011.012a ahiṃsā paramo dharmaḥ sarvaprāṇabhṛtāṃ smṛtaḥ
01,011.012c tasmāt prāṇabhṛtaḥ sarvān na hiṃsyād brāhmaṇaḥ kva cit
01,011.013a brāhmaṇaḥ saumya eveha jāyateti parā śrutiḥ
01,011.013c vedavedāṅgavit tāta sarvabhūtābhayapradaḥ
01,011.014a ahiṃsā satyavacanaṃ kṣamā ceti viniścitam
01,011.014c brāhmaṇasya paro dharmo vedānāṃ dharaṇād api
01,011.015a kṣatriyasya tu yo dharmaḥ sa neheṣyati vai tava
01,011.015b*0243_01 kṣatriyasya tu yo dharmaḥ sa te nārhati vai dvija
01,011.015c daṇḍadhāraṇam ugratvaṃ prajānāṃ paripālanam
01,011.016a tad idaṃ kṣatriyasyāsīt karma vai śṛṇu me ruro
01,011.016c janamejayasya dharmātman sarpāṇāṃ hiṃsanaṃ purā
01,011.017a paritrāṇaṃ ca bhītānāṃ sarpāṇāṃ brāhmaṇād api
01,011.017c tapovīryabalopetād vedavedāṅgapāragāt
01,011.017e āstīkād dvijamukhyād vai sarpasatre dvijottama
01,012.001 rurur uvāca
01,012.001a kathaṃ hiṃsitavān sarpān kṣatriyo janamejayaḥ
01,012.001c sarpā vā hiṃsitās tāta kimarthaṃ dvijasattama
01,012.002a kimarthaṃ mokṣitāś caiva pannagās tena śaṃsa me
01,012.002c āstīkena tad ācakṣva śrotum icchāmy aśeṣataḥ
01,012.003 ṛṣir uvāca
01,012.003*0244_01 ity uktvāntarhite yogāt tasminn ṛṣivare prabho
01,012.003*0244_02 saṃbhramāviṣṭahṛdaya ṛṣir mene tad adbhutam
01,012.003a śroṣyasi tvaṃ ruro sarvam āstīkacaritaṃ mahat
01,012.003c brāhmaṇānāṃ kathayatām ity uktvāntaradhīyata
01,012.004 sūta uvāca
01,012.004a ruruś cāpi vanaṃ sarvaṃ paryadhāvat samantataḥ
01,012.004c tam ṛṣiṃ draṣṭum anvicchan saṃśrānto nyapatad bhuvi
01,012.004d*0245_01 sa mohaṃ paramaṃ gatvā naṣṭasaṃjña ivābhavat
01,012.004d*0245_02 tad ṛṣer vacanaṃ tathyaṃ cintayānaḥ punaḥ punaḥ
01,012.005a labdhasaṃjño ruruś cāyāt tac cācakhyau pitus tadā
01,012.005b*0246_01 nyavedayata tat sarvaṃ yathāvṛttaṃ pitur dvijaḥ
01,012.005b*0247_01 pitre tu sarvam ākhyāya ḍuṇḍubhasya vaco 'rthavat
01,012.005b*0247_02 apṛcchat pitaraṃ bhūyaḥ so 'stikasya vacas tadā
01,012.005b*0247_03 yat tad ākhyānam akhilaṃ ḍuṇḍubhenātha kīrtitam
01,012.005b*0247_04 tat kīrtyamānaṃ bhagavañ chrotum icchāmi tattvataḥ
01,012.005c pitā cāsya tad ākhyānaṃ pṛṣṭaḥ sarvaṃ nyavedayat
01,012.005d@008_0001 kimarthaṃ rājaśārdūla rājā sa janamejayaḥ
01,012.005d@008_0002 sarpasatreṇa sarpāṇāṃ gato 'ntaṃ tad vadasva me
01,012.005d@008_0003 iti śrīrāmāya namaḥ | śrīgurubhyo namaḥ | śrīvedavyāsāya namaḥ |
01,012.005d@008_0004 akṣaraṃ yat paribhraṣṭaṃ mātrāhīnaṃ tu yad bhavet
01,012.005d@008_0005 kṣantum arhanti vidvāṃsaḥ kasya na syād vyatikramaḥ
01,012.005d@008_0006 śiva śiva | kapardi samartha bhūteśa bhaganetranipātana
01,012.005d@008_0007 vyatikramaṃ me bhagavan kṣantum arhasi śaṃkara
01,012.005d@008_0008 nārāyaṇāya namaḥ | śrīvedavyāsāya namaḥ | gaṇapataye namaḥ |
01,012.005d@008_0009 avighnam astu |
01,013.001 śaunaka uvāca
01,013.001a kimarthaṃ rājaśārdūlaḥ sa rājā janamejayaḥ
01,013.001c sarpasatreṇa sarpāṇāṃ gato 'ntaṃ tad vadasva me
01,013.001d*0248_01 nikhilena yathātattvaṃ saute sarvam aśeṣataḥ
01,013.002a āstīkaś ca dvijaśreṣṭhaḥ kimarthaṃ japatāṃ varaḥ
01,013.002c mokṣayām āsa bhujagān dīptāt tasmād dhutāśanāt
01,013.003a kasya putraḥ sa rājāsīt sarpasatraṃ ya āharat
01,013.003c sa ca dvijātipravaraḥ kasya putro vadasva me
01,013.004 sūta uvāca
01,013.004a mahad ākhyānam āstīkaṃ yatraitat procyate dvija
01,013.004c sarvam etad aśeṣeṇa śṛṇu me vadatāṃ vara
01,013.005 śaunaka uvāca
01,013.005a śrotum icchāmy aśeṣeṇa kathām etāṃ manoramām
01,013.005c āstīkasya purāṇasya brāhmaṇasya yaśasvinaḥ
01,013.006 sūta uvāca
01,013.006a itihāsam imaṃ vṛddhāḥ purāṇaṃ paricakṣate
01,013.006c kṛṣṇadvaipāyanaproktaṃ naimiṣāraṇyavāsinaḥ
01,013.007a pūrvaṃ pracoditaḥ sūtaḥ pitā me lomaharṣaṇaḥ
01,013.007c śiṣyo vyāsasya medhāvī brāhmaṇair idam uktavān
01,013.008a tasmād aham upaśrutya pravakṣyāmi yathātatham
01,013.008c idam āstīkam ākhyānaṃ tubhyaṃ śaunaka pṛcchate
01,013.008d*0249_01 kathayiṣyāmy aśeṣeṇa sarvapāpapraṇāśanam
01,013.009a āstīkasya pitā hy āsīt prajāpatisamaḥ prabhuḥ
01,013.009c brahmacārī yatāhāras tapasy ugre rataḥ sadā
01,013.010a jaratkārur iti khyāta ūrdhvaretā mahān ṛṣiḥ
01,013.010c yāyāvarāṇāṃ dharmajñaḥ pravaraḥ saṃśitavrataḥ
01,013.010d*0250_01 sa kadā cin mahābhāgas tapobalasamanvitaḥ
01,013.010d*0250_02 cacāra pṛthivīṃ sarvāṃ yatra sāyaṃgṛho muniḥ
01,013.010d*0250_03 tīrtheṣu ca samāplāvaṃ kurvann aṭati sarvaśaḥ
01,013.010d*0250_04 caran dīkṣāṃ mahātejā duścarām akṛtātmabhiḥ
01,013.010d*0250_05 vāyubhakṣo nirāhāraḥ śuṣyann animiṣo muniḥ
01,013.010d*0250_06 itas tataḥ paricaran dīptapāvakasaprabhaḥ
01,013.011a aṭamānaḥ kadā cit sa svān dadarśa pitāmahān
01,013.011c lambamānān mahāgarte pādair ūrdhvair adhomukhān
01,013.012a tān abravīt sa dṛṣṭvaiva jaratkāruḥ pitāmahān
01,013.012c ke bhavanto 'valambante garte 'smin vā adhomukhāḥ
01,013.013a vīraṇastambake lagnāḥ sarvataḥ paribhakṣite
01,013.013c mūṣakena nigūḍhena garte 'smin nityavāsinā
01,013.014 pitara ūcuḥ
01,013.014a yāyāvarā nāma vayam ṛṣayaḥ saṃśitavratāḥ
01,013.014c saṃtānaprakṣayād brahmann adho gacchāma medinīm
01,013.014d*0251_01 yeṣāṃ tu saṃtatir nāsti martyaloke sukhāvahā
01,013.014d*0251_02 na te labhante vasatiṃ svarge puṇyavratā api
01,013.015a asmākaṃ saṃtatis tv eko jaratkārur iti śrutaḥ
01,013.015c mandabhāgyo 'lpabhāgyānāṃ tapa eva samāsthitaḥ
01,013.016a na sa putrāñ janayituṃ dārān mūḍhaś cikīrṣati
01,013.016c tena lambāmahe garte saṃtānaprakṣayād iha
01,013.017a anāthās tena nāthena yathā duṣkṛtinas tathā
01,013.017c kas tvaṃ bandhur ivāsmākam anuśocasi sattama
01,013.018a jñātum icchāmahe brahman ko bhavān iha dhiṣṭhitaḥ
01,013.018c kimarthaṃ caiva naḥ śocyān anukampitum arhasi
01,013.019 jaratkārur uvāca
01,013.019a mama pūrve bhavanto vai pitaraḥ sapitāmahāḥ
01,013.019c brūta kiṃ karavāṇy adya jaratkārur ahaṃ svayam
01,013.020 pitara ūcuḥ
01,013.020*0252_01 pitaras te vayaṃ tāta saṃtāraya kulaṃ svayam
01,013.020a yatasva yatnavāṃs tāta saṃtānāya kulasya naḥ
01,013.020c ātmano 'rthe 'smadarthe ca dharma ity eva cābhibho
01,013.021a na hi dharmaphalais tāta na tapobhiḥ susaṃcitaiḥ
01,013.021c tāṃ gatiṃ prāpnuvantīha putriṇo yāṃ vrajanti ha
01,013.022a tad dāragrahaṇe yatnaṃ saṃtatyāṃ ca manaḥ kuru
01,013.022c putrakāsmanniyogāt tvam etan naḥ paramaṃ hitam
01,013.023 jaratkārur uvāca
01,013.023a na dārān vai kariṣyāmi sadā me bhāvitaṃ manaḥ
01,013.023c bhavatāṃ tu hitārthāya kariṣye dārasaṃgraham
01,013.024a samayena ca kartāham anena vidhipūrvakam
01,013.024c tathā yady upalapsyāmi kariṣye nānyathā tv aham
01,013.025a sanāmnī yā bhavitrī me ditsitā caiva bandhubhiḥ
01,013.025c bhaikṣavat tām ahaṃ kanyām upayaṃsye vidhānataḥ
01,013.026a daridrāya hi me bhāryāṃ ko dāsyati viśeṣataḥ
01,013.026c pratigrahīṣye bhikṣāṃ tu yadi kaś cit pradāsyati
01,013.027a evaṃ dārakriyāhetoḥ prayatiṣye pitāmahāḥ
01,013.027c anena vidhinā śaśvan na kariṣye 'ham anyathā
01,013.028a tatra cotpatsyate jantur bhavatāṃ tāraṇāya vai
01,013.028c śāśvataṃ sthānam āsādya modantāṃ pitaro mama
01,013.029 sūta uvāca
01,013.029*0253_01 ity uktamātre vacane tathety uktvā pitāmahāḥ
01,013.029*0253_02 antardhānaṃ gatāḥ sarve vismayaṃ sa yayau muniḥ
01,013.029a tato niveśāya tadā sa vipraḥ saṃśitavrataḥ
01,013.029c mahīṃ cacāra dārārthī na ca dārān avindata
01,013.030a sa kadā cid vanaṃ gatvā vipraḥ pitṛvacaḥ smaran
01,013.030c cukrośa kanyābhikṣārthī tisro vācaḥ śanair iva
01,013.031a taṃ vāsukiḥ pratyagṛhṇād udyamya bhaginīṃ tadā
01,013.031c na sa tāṃ pratijagrāha na sanāmnīti cintayan
01,013.032a sanāmnīm udyatāṃ bhāryāṃ gṛhṇīyām iti tasya hi
01,013.032c mano niviṣṭam abhavaj jaratkāror mahātmanaḥ
01,013.033a tam uvāca mahāprājño jaratkārur mahātapāḥ
01,013.033c kiṃnāmnī bhaginīyaṃ te brūhi satyaṃ bhujaṃgama
01,013.034 vāsukir uvāca
01,013.034a jaratkāro jaratkāruḥ svaseyam anujā mama
01,013.034b*0254_01 pratigṛhṇīṣva bhāryārthe mayā dattāṃ sumadhyamām
01,013.034c tvadarthaṃ rakṣitā pūrvaṃ pratīcchemāṃ dvijottama
01,013.034d*0255_01 evam uktvā tataḥ prādād bhāryārthe varavarṇinīm
01,013.035 sūta uvāca
01,013.035a mātrā hi bhujagāḥ śaptāḥ pūrvaṃ brahmavidāṃ vara
01,013.035c janamejayasya vo yajñe dhakṣyaty anilasārathiḥ
01,013.036a tasya śāpasya śāntyarthaṃ pradadau pannagottamaḥ
01,013.036c svasāram ṛṣaye tasmai suvratāya tapasvine
01,013.037a sa ca tāṃ pratijagrāha vidhidṛṣṭena karmaṇā
01,013.037c āstīko nāma putraś ca tasyāṃ jajñe mahātmanaḥ
01,013.038a tapasvī ca mahātmā ca vedavedāṅgapāragaḥ
01,013.038c samaḥ sarvasya lokasya pitṛmātṛbhayāpahaḥ
01,013.039a atha kālasya mahataḥ pāṇḍaveyo narādhipaḥ
01,013.039c ājahāra mahāyajñaṃ sarpasatram iti śrutiḥ
01,013.040a tasmin pravṛtte satre tu sarpāṇām antakāya vai
01,013.040c mocayām āsa taṃ śāpam āstīkaḥ sumahāyaśāḥ
01,013.041a nāgāṃś ca mātulāṃś caiva tathā cānyān sa bāndhavān
01,013.041c pitṝṃś ca tārayām āsa saṃtatyā tapasā tathā
01,013.041e vrataiś ca vividhair brahman svādhyāyaiś cānṛṇo 'bhavat
01,013.042a devāṃś ca tarpayām āsa yajñair vividhadakṣiṇaiḥ
01,013.042c ṛṣīṃś ca brahmacaryeṇa saṃtatyā ca pitāmahān
01,013.043a apahṛtya guruṃ bhāraṃ pitṝṇāṃ saṃśitavrataḥ
01,013.043c jaratkārur gataḥ svargaṃ sahitaḥ svaiḥ pitāmahaiḥ
01,013.044a āstīkaṃ ca sutaṃ prāpya dharmaṃ cānuttamaṃ muniḥ
01,013.044c jaratkāruḥ sumahatā kālena svargam īyivān
01,013.045a etad ākhyānam āstīkaṃ yathāvat kīrtitaṃ mayā
01,013.045c prabrūhi bhṛguśārdūla kiṃ bhūyaḥ kathyatām iti
01,014.001 śaunaka uvāca
01,014.001a saute kathaya tām etāṃ vistareṇa kathāṃ punaḥ
01,014.001c āstīkasya kaveḥ sādhoḥ śuśrūṣā paramā hi naḥ
01,014.002a madhuraṃ kathyate saumya ślakṣṇākṣarapadaṃ tvayā
01,014.002c prīyāmahe bhṛśaṃ tāta pitevedaṃ prabhāṣase
01,014.003a asmacchuśrūṣaṇe nityaṃ pitā hi niratas tava
01,014.003c ācaṣṭaitad yathākhyānaṃ pitā te tvaṃ tathā vada
01,014.004 sūta uvāca
01,014.004a āyuṣyam idam ākhyānam āstīkaṃ kathayāmi te
01,014.004c yathā śrutaṃ kathayataḥ sakāśād vai pitur mayā
01,014.005a purā devayuge brahman prajāpatisute śubhe
01,014.005c āstāṃ bhaginyau rūpeṇa samupete 'dbhute 'naghe
01,014.006a te bhārye kaśyapasyāstāṃ kadrūś ca vinatā ca ha
01,014.006c prādāt tābhyāṃ varaṃ prītaḥ prajāpatisamaḥ patiḥ
01,014.006e kaśyapo dharmapatnībhyāṃ mudā paramayā yutaḥ
01,014.007a varātisargaṃ śrutvaiva kaśyapād uttamaṃ ca te
01,014.007c harṣād apratimāṃ prītiṃ prāpatuḥ sma varastriyau
01,014.008a vavre kadrūḥ sutān nāgān sahasraṃ tulyatejasaḥ
01,014.008c dvau putrau vinatā vavre kadrūputrādhikau bale
01,014.008e ojasā tejasā caiva vikrameṇādhikau sutau
01,014.008f*0256_01 bhavato bhavato yuktau prasādāt tanayau mama
01,014.009a tasyai bhartā varaṃ prādād adhyardhaṃ putram īpsitam
01,014.009c evam astv iti taṃ cāha kaśyapaṃ vinatā tadā
01,014.009d*0257_01 ukte samāhite garbhāv etau dhārayatas tadā
01,014.009d*0258_01 yathāvat prārthitaṃ labdhvā varaṃ tuṣṭābhavat tadā
01,014.010a kṛtakṛtyā tu vinatā labdhvā vīryādhikau sutau
01,014.010c kadrūś ca labdhvā putrāṇāṃ sahasraṃ tulyatejasām
01,014.011a dhāryau prayatnato garbhāv ity uktvā sa mahātapāḥ
01,014.011c te bhārye varasaṃhṛṣṭe kaśyapo vanam āviśat
01,014.012a kālena mahatā kadrūr aṇḍānāṃ daśatīr daśa
01,014.012c janayām āsa viprendra dve aṇḍe vinatā tadā
01,014.013a tayor aṇḍāni nidadhuḥ prahṛṣṭāḥ paricārikāḥ
01,014.013c sopasvedeṣu bhāṇḍeṣu pañca varṣaśatāni ca
01,014.014a tataḥ pañcaśate kāle kadrūputrā viniḥsṛtāḥ
01,014.014c aṇḍābhyāṃ vinatāyās tu mithunaṃ na vyadṛśyata
01,014.015a tataḥ putrārthiṇī devī vrīḍitā sā tapasvinī
01,014.015c aṇḍaṃ bibheda vinatā tatra putram adṛkṣata
01,014.016a pūrvārdhakāyasaṃpannam itareṇāprakāśatā
01,014.016c sa putro roṣasaṃpannaḥ śaśāpainām iti śrutiḥ
01,014.017a yo 'ham evaṃ kṛto mātas tvayā lobhaparītayā
01,014.017c śarīreṇāsamagro 'dya tasmād dāsī bhaviṣyasi
01,014.018a pañca varṣaśatāny asyā yayā vispardhase saha
01,014.018c eṣa ca tvāṃ suto mātar dāsyatvān mokṣayiṣyati
01,014.019a yady enam api mātas tvaṃ mām ivāṇḍavibhedanāt
01,014.019c na kariṣyasy adehaṃ vā vyaṅgaṃ vāpi tapasvinam
01,014.020a pratipālayitavyas te janmakālo 'sya dhīrayā
01,014.020c viśiṣṭabalam īpsantyā pañcavarṣaśatāt paraḥ
01,014.021a evaṃ śaptvā tataḥ putro vinatām antarikṣagaḥ
01,014.021c aruṇo dṛśyate brahman prabhātasamaye sadā
01,014.021d*0259_01 ādityarathamadhyās te sārathyaṃ samakalpayat
01,014.021d*0260_01 udyann atha sahasrāṃśur dṛṣṭvā tam aruṇaṃ prabhuḥ
01,014.021d*0260_02 svatejasā prajvalantam ātmanaḥ samatejasam
01,014.021d*0260_03 sārathye kalpayām āsa prīyamāṇas tamonudaḥ
01,014.021d*0260_04 so 'pi taṃ ratham āruhya bhānor amitatejasaḥ
01,014.021d*0260_05 sarvalokapradīpasya hy aruṇo 'py amaro 'bhavat
01,014.022a garuḍo 'pi yathākālaṃ jajñe pannagasūdanaḥ
01,014.022c sa jātamātro vinatāṃ parityajya kham āviśat
01,014.023a ādāsyann ātmano bhojyam annaṃ vihitam asya yat
01,014.023c vidhātrā bhṛguśārdūla kṣudhitasya bubhukṣataḥ
01,015.001 sūta uvāca
01,015.001a etasminn eva kāle tu bhaginyau te tapodhana
01,015.001c apaśyatāṃ samāyāntam uccaiḥśravasam antikāt
01,015.002a yaṃ taṃ devagaṇāḥ sarve hṛṣṭarūpā apūjayan
01,015.002c mathyamāne 'mṛte jātam aśvaratnam anuttamam
01,015.003a mahaughabalam aśvānām uttamaṃ javatāṃ varam
01,015.003c śrīmantam ajaraṃ divyaṃ sarvalakṣaṇalakṣitam
01,015.004 śaunaka uvāca
01,015.004a kathaṃ tad amṛtaṃ devair mathitaṃ kva ca śaṃsa me
01,015.004b*0261_01 kāraṇaṃ cātha mathane kiṃ jātam amṛtāt param
01,015.004c yatra jajñe mahāvīryaḥ so 'śvarājo mahādyutiḥ
01,015.005 sūta uvāca
01,015.005a jvalantam acalaṃ meruṃ tejorāśim anuttamam
01,015.005b*0262_01 pūrvaṃ suragaṇāḥ sarve tathā daityāś ca sarvaśaḥ
01,015.005b*0262_02 kṣujjarābhyāṃ samākrāntā brahmāṇam upatasthire
01,015.005c ākṣipantaṃ prabhāṃ bhānoḥ svaśṛṅgaiḥ kāñcanojjvalaiḥ
01,015.006a kāñcanābharaṇaṃ citraṃ devagandharvasevitam
01,015.006c aprameyam anādhṛṣyam adharmabahulair janaiḥ
01,015.007a vyālair ācaritaṃ ghorair divyauṣadhividīpitam
01,015.007c nākam āvṛtya tiṣṭhantam ucchrayeṇa mahāgirim
01,015.008a agamyaṃ manasāpy anyair nadīvṛkṣasamanvitam
01,015.008c nānāpatagasaṃghaiś ca nāditaṃ sumanoharaiḥ
01,015.009a tasya pṛṣṭham upāruhya bahuratnācitaṃ śubham
01,015.009c anantakalpam udviddhaṃ surāḥ sarve mahaujasaḥ
01,015.010a te mantrayitum ārabdhās tatrāsīnā divaukasaḥ
01,015.010c amṛtārthe samāgamya taponiyamasaṃsthitāḥ
01,015.011a tatra nārāyaṇo devo brahmāṇam idam abravīt
01,015.011c cintayatsu sureṣv evaṃ mantrayatsu ca sarvaśaḥ
01,015.012a devair asurasaṃghaiś ca mathyatāṃ kalaśodadhiḥ
01,015.012c bhaviṣyaty amṛtaṃ tatra mathyamāne mahodadhau
01,015.013a sarvauṣadhīḥ samāvāpya sarvaratnāni caiva hi
01,015.013c manthadhvam udadhiṃ devā vetsyadhvam amṛtaṃ tataḥ
01,016.001 sūta uvāca
01,016.001a tato 'bhraśikharākārair giriśṛṅgair alaṃkṛtam
01,016.001c mandaraṃ parvatavaraṃ latājālasamāvṛtam
01,016.002a nānāvihagasaṃghuṣṭaṃ nānādaṃṣṭrisamākulam
01,016.002c kiṃnarair apsarobhiś ca devair api ca sevitam
01,016.003a ekādaśa sahasrāṇi yojanānāṃ samucchritam
01,016.003c adho bhūmeḥ sahasreṣu tāvatsv eva pratiṣṭhitam
01,016.004a tam uddhartuṃ na śaktā vai sarve devagaṇās tadā
01,016.004c viṣṇum āsīnam abhyetya brahmāṇaṃ cedam abruvan
01,016.005a bhavantāv atra kurutāṃ buddhiṃ naiḥśreyasīṃ parām
01,016.005c mandaroddharaṇe yatnaḥ kriyatāṃ ca hitāya naḥ
01,016.006a tatheti cābravīd viṣṇur brahmaṇā saha bhārgava
01,016.006b*0263_01 acodayad ameyātmā phaṇīndraṃ padmalocanaḥ
01,016.006c tato 'nantaḥ samutthāya brahmaṇā paricoditaḥ
01,016.006e nārāyaṇena cāpy uktas tasmin karmaṇi vīryavān
01,016.007a atha parvatarājānaṃ tam ananto mahābalaḥ
01,016.007c ujjahāra balād brahman savanaṃ savanaukasam
01,016.007c*0264_01 . . . . . . . . līlayā madhusūdanaḥ
01,016.007c*0264_02 siddharṣisevitaṃ divyaṃ
01,016.008a tatas tena surāḥ sārdhaṃ samudram upatasthire
01,016.008c tam ūcur amṛtārthāya nirmathiṣyāmahe jalam
01,016.009a apāṃpatir athovāca mamāpy aṃśo bhavet tataḥ
01,016.009c soḍhāsmi vipulaṃ mardaṃ mandarabhramaṇād iti
01,016.010a ūcuś ca kūrmarājānam akūpāraṃ surāsurāḥ
01,016.010c girer adhiṣṭhānam asya bhavān bhavitum arhati
01,016.011a kūrmeṇa tu tathety uktvā pṛṣṭham asya samarpitam
01,016.011c tasya śailasya cāgraṃ vai yantreṇendro 'bhyapīḍayat
01,016.012a manthānaṃ mandaraṃ kṛtvā tathā netraṃ ca vāsukim
01,016.012c devā mathitum ārabdhāḥ samudraṃ nidhim ambhasām
01,016.012e amṛtārthinas tato brahman sahitā daityadānavāḥ
01,016.013a ekam antam upāśliṣṭā nāgarājño mahāsurāḥ
01,016.013c vibudhāḥ sahitāḥ sarve yataḥ pucchaṃ tataḥ sthitāḥ
01,016.013d*0265_01 vāsuker agram āśliṣṭā nāgarājño mahāsurāḥ
01,016.014a ananto bhagavān devo yato nārāyaṇas tataḥ
01,016.014c śira udyamya nāgasya punaḥ punar avākṣipat
01,016.015a vāsuker atha nāgasya sahasākṣipyataḥ suraiḥ
01,016.015c sadhūmāḥ sārciṣo vātā niṣpetur asakṛn mukhāt
01,016.015d@009=0020 sūtaḥ
01,016.015d@009_0001 vāsuker mathyamānasya niḥsṛtena viṣeṇa ca
01,016.015d@009_0002 abhavan miśritaṃ toyaṃ tadā bhārgavanandana
01,016.015d@009_0003 mathanān mandareṇātha devadānavabāhubhiḥ
01,016.015d@009_0004 viṣaṃ tīkṣṇaṃ samudbhūtaṃ hālāhalam iti śrutam
01,016.015d@009_0005 devāś ca dānavāś caiva dagdhās tena viṣeṇa ha
01,016.015d@009_0006 apākrāmaṃs tato bhītā viṣādam agamaṃs tadā
01,016.015d@009_0007 brahmāṇam abruvan devāḥ sametya munipuṃgavaiḥ
01,016.015d@009_0008 mathyamāne 'mṛte jātaṃ viṣaṃ kālānalaprabham
01,016.015d@009_0009 tenaiva tāpitā lokās tasya pratikuruṣva ha
01,016.015d@009_0010 evam uktas tadā brahmā dadhyau lokeśvaraṃ haram
01,016.015d@009_0011 tryakṣaṃ triśūlinaṃ rudraṃ devadevam umāpatim
01,016.015d@009_0012 tadātha cintito devas taj jñātvā drutam āyayau
01,016.015d@009_0013 tasyātha devas tat sarvam ācacakṣe prajāpatiḥ
01,016.015d@009_0014 tac chrutvā devadeveśo lokasyāsya hitepsayā
01,016.015d@009_0015 apibat tad viṣaṃ rudraḥ kālānalasamaprabham
01,016.015d@009_0016 kaṇṭhe sthāpitavān devo lokānāṃ hitakāmyayā
01,016.015d@009_0017 yasmāt tu nīlatā kaṇṭhe nīlakaṇṭhas tataḥ smṛtaḥ
01,016.015d@009_0018 pītamātre viṣe tatra rudreṇāmitatejasā
01,016.015d@009_0019 devāḥ prītāḥ punar jagmuś cakrur vai karma tat tathā
01,016.015d@009_0020 mathyamāne 'mṛtasyārthe bhūyo vai devadānavaiḥ |
01,016.016a te dhūmasaṃghāḥ saṃbhūtā meghasaṃghāḥ savidyutaḥ
01,016.016c abhyavarṣan suragaṇāñ śramasaṃtāpakarśitān
01,016.017a tasmāc ca girikūṭāgrāt pracyutāḥ puṣpavṛṣṭayaḥ
01,016.017c surāsuragaṇān mālyaiḥ sarvataḥ samavākiran
01,016.018a babhūvātra mahāghoṣo mahāmegharavopamaḥ
01,016.018c udadher mathyamānasya mandareṇa surāsuraiḥ
01,016.019a tatra nānājalacarā viniṣpiṣṭā mahādriṇā
01,016.019c vilayaṃ samupājagmuḥ śataśo lavaṇāmbhasi
01,016.020a vāruṇāni ca bhūtāni vividhāni mahīdharaḥ
01,016.020c pātālatalavāsīni vilayaṃ samupānayat
01,016.021a tasmiṃś ca bhrāmyamāṇe 'drau saṃghṛṣyantaḥ parasparam
01,016.021c nyapatan patagopetāḥ parvatāgrān mahādrumāḥ
01,016.022a teṣāṃ saṃgharṣajaś cāgnir arcirbhiḥ prajvalan muhuḥ
01,016.022c vidyudbhir iva nīlābhram āvṛṇon mandaraṃ girim
01,016.023a dadāha kuñjarāṃś caiva siṃhāṃś caiva viniḥsṛtān
01,016.023c vigatāsūni sarvāṇi sattvāni vividhāni ca
01,016.024a tam agnim amaraśreṣṭhaḥ pradahantaṃ tatas tataḥ
01,016.024c vāriṇā meghajenendraḥ śamayām āsa sarvataḥ
01,016.025a tato nānāvidhās tatra susruvuḥ sāgarāmbhasi
01,016.025c mahādrumāṇāṃ niryāsā bahavaś cauṣadhīrasāḥ
01,016.026a teṣām amṛtavīryāṇāṃ rasānāṃ payasaiva ca
01,016.026c amaratvaṃ surā jagmuḥ kāñcanasya ca niḥsravāt
01,016.027a atha tasya samudrasya taj jātam udakaṃ payaḥ
01,016.027c rasottamair vimiśraṃ ca tataḥ kṣīrād abhūd ghṛtam
01,016.027d@010_0001 etasmin nantare jātaṃ vāsuker mukhaniḥsravāt
01,016.027d@010_0002 kālakūṭaṃ viṣaṃ ghoraṃ sarvasattvabhayaṃkaram
01,016.027d@010_0003 tasmin samutthite ghore viṣe kālānalaprabhe
01,016.027d@010_0004 saṃtrastāsuradevaughā diśaḥ sarvāḥ prapedire
01,016.027d@010_0005 yena viṣṇuḥ kṛtaḥ kṛṣṇo viṣeṇa mahatā tadā
01,016.027d@010_0006 yatra hāhākṛtaṃ sarvaṃ jagad āsīc carācaram
01,016.027d@010_0007 tatas tu brahmaṇo vākyād devadevo maheśvaraḥ
01,016.027d@010_0008 apibat tad viṣaṃ ghoraṃ pratyakṣaṃ daivateṣu vai
01,016.027d@010_0009 tasmin viṣe pīyamāne hareṇāmitatejasā
01,016.027d@010_0010 vismayaṃ paramaṃ jagmur devāś ca munidānavāḥ
01,016.027d@010_0011 tataḥ kaṇṭham anuprāptaṃ viṣaṃ dṛṣṭvā harasya ca
01,016.027d@010_0012 brahmā provāca deveśaṃ kaṇṭhe dhāraya vai prabho
01,016.027d@010_0013 svayaṃbhuvacanāc chaṃbhur dadhāra viṣam uttamam
01,016.027d@010_0014 kaṇṭhe hālāhalaṃ ghoraṃ nīlakaṇṭhas tataḥ smṛtaḥ
01,016.028a tato brahmāṇam āsīnaṃ devā varadam abruvan
01,016.028c śrāntāḥ sma subhṛśaṃ brahman nodbhavaty amṛtaṃ ca tat
01,016.029a ṛte nārāyaṇaṃ devaṃ daityā nāgottamās tathā
01,016.029c cirārabdham idaṃ cāpi sāgarasyāpi manthanam
01,016.029d*0266_01 glānir asmān samāviṣṭā na cātrāmṛtam utthitam
01,016.029d*0267_01 devānāṃ vacanaṃ śrutvā brahmā lokapitāmahaḥ
01,016.030a tato nārāyaṇaṃ devaṃ brahmā vacanam abravīt
01,016.030c vidhatsvaiṣāṃ balaṃ viṣṇo bhavān atra parāyaṇam
01,016.031 viṣṇur uvāca
01,016.031a balaṃ dadāmi sarveṣāṃ karmaitad ye samāsthitāḥ
01,016.031c kṣobhyatāṃ kalaśaḥ sarvair mandaraḥ parivartyatām
01,016.032 sūta uvāca
01,016.032a nārāyaṇavacaḥ śrutvā balinas te mahodadheḥ
01,016.032c tat payaḥ sahitā bhūyaś cakrire bhṛśam ākulam
01,016.032d*0268_01 tatra pūrvaṃ viṣaṃ jātaṃ tad brahmavacanāc chivaḥ
01,016.032d*0268_02 prāgrasal lokarakṣārthaṃ tato jyeṣṭhā samutthitā
01,016.032d*0268_03 kṛṣṇarūpadharā devī sarvābharaṇabhūṣitā
01,016.033a tataḥ śatasahasrāṃśuḥ samāna iva sāgarāt
01,016.033c prasannabhāḥ samutpannaḥ somaḥ śītāṃśur ujjvalaḥ
01,016.034a śrīr anantaram utpannā ghṛtāt pāṇḍuravāsinī
01,016.034c surā devī samutpannā turagaḥ pāṇḍuras tathā
01,016.035a kaustubhaś ca maṇir divya utpanno 'mṛtasaṃbhavaḥ
01,016.035c marīcivikacaḥ śrīmān nārāyaṇaürogataḥ
01,016.035d*0269_01 pārijātaś ca tatraiva surabhiś ca mahāmune
01,016.035d*0269_02 jajñāte tau tadā brahman sarvakāmaphalapradau
01,016.035d*0269_03 tato jajñe mahābhāga caturdanto mahāgajaḥ
01,016.036a śrīḥ surā caiva somaś ca turagaś ca manojavaḥ
01,016.036b*0270_01 ataḥ paraṃ mahākāyaś caturdaṃṣṭro mahotkaṭaḥ
01,016.036b*0270_02 airāvaṇas tu nāgendra utthito 'mṛtasaṃbhavaḥ
01,016.036b*0271_01 viṣaṃ jyeṣṭhā ca somaś ca śrīḥ surā turagas tathā
01,016.036b*0271_02 kaustubhaś cāpsarāś caiva airāvatamahāgajaḥ
01,016.036b*0272_01 kapilā kāmavṛkṣaś ca kaustubhaś cāpsarogaṇāḥ
01,016.036b*0273_01 airāvataḥ sa vai nāgo nāgānāṃ pravaraḥ śubhaḥ
01,016.036b*0274_01 śvetair dantaiś caturbhis tu mahākāyas tataḥ param
01,016.036b*0274_02 airāvaṇo mahānāgo 'bhavad vajrabhṛtā dhṛtaḥ
01,016.036b*0274_03 atinirmathanād eva kālakūṭas tataḥ paraḥ
01,016.036b*0274_04 jagad āvṛtya sahasā sadhūmo 'gnir iva jvalan
01,016.036b*0274_05 trailokyaṃ mohitaṃ yasya gandham āghrāya tad viṣam
01,016.036b*0274_06 dadhāra bhagavān kaṇṭhe mantramūrtir maheśvaraḥ
01,016.036b*0274_07 tadā prabhṛti devas tu nīlakaṇṭha iti śrutiḥ
01,016.036b*0275_01 etasminn antare daityā devān nirjitya kṛtsnaśaḥ
01,016.036b*0275_02 jagṛhur amṛtaṃ divyaṃ devā vimanaso 'bhavan
01,016.036b*0276_01 prāgrasal lokarakṣārthaṃ brahmaṇo vacanāc chivaḥ
01,016.036b*0277_01 etat tad adbhutaṃ dṛṣṭvā nirāśā dānavāḥ sthitāḥ
01,016.036b*0277_02 amṛtārthe ca lakṣmyarthe mahāntaṃ vairam āśritāḥ
01,016.036c yato devās tato jagmur ādityapatham āśritāḥ
01,016.036d@011_0001 bhramamāṇasya tu girer mandarasya tu vipruṣaḥ
01,016.036d@011_0002 teṣv aṣṭāpsaraso jajñe ṣaṣṭiḥ koṭyo varāṅganāḥ
01,016.036d@011_0003 ajarāmarāś cārurūpāḥ pīnaśroṇipayodharāḥ
01,016.036d@011_0004 yāsāṃ saṃdarśanān martyaḥ unmattaka ivābhavat
01,016.037a dhanvantaris tato devo vapuṣmān udatiṣṭhata
01,016.037c śvetaṃ kamaṇḍaluṃ bibhrad amṛtaṃ yatra tiṣṭhati
01,016.038a etad atyadbhutaṃ dṛṣṭvā dānavānāṃ samutthitaḥ
01,016.038c amṛtārthe mahān nādo mamedam iti jalpatām
01,016.039a tato nārāyaṇo māyām āsthito mohinīṃ prabhuḥ
01,016.039c strīrūpam adbhutaṃ kṛtvā dānavān abhisaṃśritaḥ
01,016.040a tatas tad amṛtaṃ tasyai dadus te mūḍhacetasaḥ
01,016.040c striyai dānavadaiteyāḥ sarve tadgatamānasāḥ
01,016.040d*0278_01 sā tu nārāyaṇī māyā dhārayantī kamaṇḍalum
01,016.040d*0278_02 āsyamāneṣu daityeṣu paṅktyā ca prati dānavaiḥ
01,016.040d*0278_03 devān apāyayad devī na daityāṃs te ca cukruśuḥ
01,017.001 sūta uvāca
01,017.001a athāvaraṇamukhyāni nānāpraharaṇāni ca
01,017.001c pragṛhyābhyadravan devān sahitā daityadānavāḥ
01,017.002a tatas tad amṛtaṃ devo viṣṇur ādāya vīryavān
01,017.002c jahāra dānavendrebhyo nareṇa sahitaḥ prabhuḥ
01,017.003a tato devagaṇāḥ sarve papus tad amṛtaṃ tadā
01,017.003c viṣṇoḥ sakāśāt saṃprāpya saṃbhrame tumule sati
01,017.003d*0279_01 pāyayaty amṛtaṃ devān harau bāhubalena ca
01,017.003d*0279_02 nirodhayati cāpena dūrīkṛtya dhanurdharān
01,017.004a tataḥ pibatsu tatkālaṃ deveṣv amṛtam īpsitam
01,017.004b*0280_01 ye ye 'mṛtaṃ pibanti sma te te yudhyanti dānavaiḥ
01,017.004c rāhur vibudharūpeṇa dānavaḥ prāpibat tadā
01,017.005a tasya kaṇṭham anuprāpte dānavasyāmṛte tadā
01,017.005c ākhyātaṃ candrasūryābhyāṃ surāṇāṃ hitakāmyayā
01,017.006a tato bhagavatā tasya śiraś chinnam alaṃkṛtam
01,017.006c cakrāyudhena cakreṇa pibato 'mṛtam ojasā
01,017.007a tac chailaśṛṅgapratimaṃ dānavasya śiro mahat
01,017.007c cakreṇotkṛttam apatac cālayad vasudhātalam
01,017.007d*0281_01 cakracchinnaṃ kham utpatya nanādātibhayaṃkaram
01,017.007d*0282_01 tat kabandhaṃ papātāsya visphurad dharaṇītale
01,017.007d*0282_02 saparvatavanadvīpāṃ daityasyākampayan mahīm
01,017.007d*0283_01 trayodaśasahasrāṇi yojanāni samantataḥ
01,017.008a tato vairavinirbandhaḥ kṛto rāhumukhena vai
01,017.008c śāśvataś candrasūryābhyāṃ grasaty adyāpi caiva tau
01,017.009a vihāya bhagavāṃś cāpi strīrūpam atulaṃ hariḥ
01,017.009c nānāpraharaṇair bhīmair dānavān samakampayat
01,017.010a tataḥ pravṛttaḥ saṃgrāmaḥ samīpe lavaṇāmbhasaḥ
01,017.010c surāṇām asurāṇāṃ ca sarvaghorataro mahān
01,017.011a prāsāḥ suvipulās tīkṣṇā nyapatanta sahasraśaḥ
01,017.011c tomarāś ca sutīkṣṇāgrāḥ śastrāṇi vividhāni ca
01,017.012a tato 'surāś cakrabhinnā vamanto rudhiraṃ bahu
01,017.012c asiśaktigadārugṇā nipetur dharaṇītale
01,017.013a chinnāni paṭṭiśaiś cāpi śirāṃsi yudhi dāruṇe
01,017.013c taptakāñcanajālāni nipetur aniśaṃ tadā
01,017.014a rudhireṇāvaliptāṅgā nihatāś ca mahāsurāḥ
01,017.014c adrīṇām iva kūṭāni dhāturaktāni śerate
01,017.014d*0284_01 tato halahalāśabdaḥ saṃbabhūva samantataḥ
01,017.015a hāhākāraḥ samabhavat tatra tatra sahasraśaḥ
01,017.015c anyonyaṃ chindatāṃ śastrair āditye lohitāyati
01,017.016a parighaiś cāyasaiḥ pītaiḥ saṃnikarṣe ca muṣṭibhiḥ
01,017.016c nighnatāṃ samare 'nyonyaṃ śabdo divam ivāspṛśat
01,017.017a chindhi bhindhi pradhāvadhvaṃ pātayābhisareti ca
01,017.017c vyaśrūyanta mahāghorāḥ śabdās tatra samantataḥ
01,017.018a evaṃ sutumule yuddhe vartamāne bhayāvahe
01,017.018c naranārāyaṇau devau samājagmatur āhavam
01,017.019a tatra divyaṃ dhanur dṛṣṭvā narasya bhagavān api
01,017.019c cintayām āsa vai cakraṃ viṣṇur dānavasūdanam
01,017.020a tato 'mbarāc cintitamātram āgataṃ; mahāprabhaṃ cakram amitratāpanam
01,017.020c vibhāvasos tulyam akuṇṭhamaṇḍalaṃ; sudarśanaṃ bhīmam ajayyam uttamam
01,017.021a tad āgataṃ jvalitahutāśanaprabhaṃ; bhayaṃkaraṃ karikarabāhur acyutaḥ
01,017.021c mumoca vai capalam udagravegavan; mahāprabhaṃ paranagarāvadāraṇam
01,017.022a tad antakajvalanasamānavarcasaṃ; punaḥ punar nyapatata vegavat tadā
01,017.022c vidārayad ditidanujān sahasraśaḥ; kareritaṃ puruṣavareṇa saṃyuge
01,017.023a dahat kva cij jvalana ivāvalelihat; prasahya tān asuragaṇān nyakṛntata
01,017.023c praveritaṃ viyati muhuḥ kṣitau tadā; papau raṇe rudhiram atho piśācavat
01,017.024a athāsurā giribhir adīnacetaso; muhur muhuḥ suragaṇam ardayaṃs tadā
01,017.024c mahābalā vigalitameghavarcasaḥ; sahasraśo gaganam abhiprapadya ha
01,017.025a athāmbarād bhayajananāḥ prapedire; sapādapā bahuvidhamegharūpiṇaḥ
01,017.025c mahādrayaḥ pravigalitāgrasānavaḥ; parasparaṃ drutam abhihatya sasvanāḥ
01,017.026a tato mahī pravicalitā sakānanā; mahādripātābhihatā samantataḥ
01,017.026c parasparaṃ bhṛśam abhigarjatāṃ muhū; raṇājire bhṛśam abhisaṃpravartite
01,017.027a naras tato varakanakāgrabhūṣaṇair; maheṣubhir gaganapathaṃ samāvṛṇot
01,017.027c vidārayan giriśikharāṇi patribhir; mahābhaye 'suragaṇavigrahe tadā
01,017.028a tato mahīṃ lavaṇajalaṃ ca sāgaraṃ; mahāsurāḥ praviviśur arditāḥ suraiḥ
01,017.028c viyadgataṃ jvalitahutāśanaprabhaṃ; sudarśanaṃ parikupitaṃ niśāmya ca
01,017.029a tataḥ surair vijayam avāpya mandaraḥ; svam eva deśaṃ gamitaḥ supūjitaḥ
01,017.029c vinādya khaṃ divam api caiva sarvaśas; tato gatāḥ saliladharā yathāgatam
01,017.030a tato 'mṛtaṃ sunihitam eva cakrire; surāḥ parāṃ mudam abhigamya puṣkalām
01,017.030c dadau ca taṃ nidhim amṛtasya rakṣituṃ; kirīṭine balabhid athāmaraiḥ saha
01,018.001 sūta uvāca
01,018.001a etat te sarvam ākhyātam amṛtaṃ mathitaṃ yathā
01,018.001c yatra so 'śvaḥ samutpannaḥ śrīmān atulavikramaḥ
01,018.002a yaṃ niśāmya tadā kadrūr vinatām idam abravīt
01,018.002c uccaiḥśravā nu kiṃvarṇo bhadre jānīhi māciram
01,018.003 vinatovāca
01,018.003a śveta evāśvarājo 'yaṃ kiṃ vā tvaṃ manyase śubhe
01,018.003c brūhi varṇaṃ tvam apy asya tato 'tra vipaṇāvahe
01,018.004 kadrūr uvāca
01,018.004a kṛṣṇavālam ahaṃ manye hayam enaṃ śucismite
01,018.004c ehi sārdhaṃ mayā dīvya dāsībhāvāya bhāmini
01,018.005 sūta uvāca
01,018.005a evaṃ te samayaṃ kṛtvā dāsībhāvāya vai mithaḥ
01,018.005c jagmatuḥ svagṛhān eva śvo drakṣyāva iti sma ha
01,018.006a tataḥ putrasahasraṃ tu kadrūr jihmaṃ cikīrṣatī
01,018.006c ājñāpayām āsa tadā vālā bhūtvāñjanaprabhāḥ
01,018.007a āviśadhvaṃ hayaṃ kṣipraṃ dāsī na syām ahaṃ yathā
01,018.007c tad vākyaṃ nānvapadyanta tāñ śaśāpa bhujaṃgamān
01,018.008a sarpasatre vartamāne pāvako vaḥ pradhakṣyati
01,018.008c janamejayasya rājarṣeḥ pāṇḍaveyasya dhīmataḥ
01,018.009a śāpam enaṃ tu śuśrāva svayam eva pitāmahaḥ
01,018.009c atikrūraṃ samuddiṣṭaṃ kadrvā daivād atīva hi
01,018.010a sārdhaṃ devagaṇaiḥ sarvair vācaṃ tām anvamodata
01,018.010c bahutvaṃ prekṣya sarpāṇāṃ prajānāṃ hitakāmyayā
01,018.011a tigmavīryaviṣā hy ete dandaśūkā mahābalāḥ
01,018.011c teṣāṃ tīkṣṇaviṣatvād dhi prajānāṃ ca hitāya vai
01,018.011d*0285_01 yuktaṃ mātrā kṛtaṃ teṣāṃ parapīḍopasarpiṇām
01,018.011d*0285_02 anyeṣām api sattvānāṃ nityaṃ doṣaparās tu ye
01,018.011d*0285_03 teṣāṃ prāṇāntiko daṇḍo daivena vinipātyate
01,018.011d*0285_04 evaṃ saṃbhāṣya devas tu pūjya kadrūṃ ca tāṃ tadā
01,018.011d*0285_05 āhūya kaśyapaṃ deva idaṃ vacanam abravīt
01,018.011d*0285_06 yad ete dandaśūkāś ca sarpā jātās tvayānagha
01,018.011d*0285_07 viṣolbaṇā mahābhogā mātrā śaptāḥ paraṃtapa
01,018.011d*0285_08 tatra manyus tvayā tāta na kartavyaḥ kathaṃ cana
01,018.011d*0285_09 dṛṣṭaṃ purātanaṃ hy etad yajñe sarpavināśanam
01,018.011d*0285_10 ity uktvā sṛṣṭikṛd devas taṃ prasādya prajāpatim
01,018.011e prādād viṣahaṇīṃ vidyāṃ kāśyapāya mahātmane
01,018.011f*0286_01 evaṃ śapteṣu nāgeṣu kadrvā ca dvijasattama
01,018.011f*0286_02 udvignaḥ śāpatas tasyāḥ kadrūṃ karkoṭako 'bravīt
01,018.011f*0286_03 mātaraṃ paramaprītas tadā bhujagasattamaḥ
01,018.011f*0286_04 āviśya vājinaṃ mukhyaṃ vālo bhūtvāñjanaprabhaḥ
01,018.011f*0286_05 darśayiṣyāmi tatrāham ātmānaṃ kāmam āśvasa
01,018.011f*0286_06 evam astv iti taṃ putraṃ pratyuvāca yaśasvinī
01,019.001 sūta uvāca
01,019.001a tato rajanyāṃ vyuṣṭāyāṃ prabhāta udite ravau
01,019.001c kadrūś ca vinatā caiva bhaginyau te tapodhana
01,019.002a amarṣite susaṃrabdhe dāsye kṛtapaṇe tadā
01,019.002b*0287_01 sāgarasya paraṃ pāraṃ velāvanavibhūṣitam
01,019.002c jagmatus turagaṃ draṣṭum ucchaiḥśravasam antikāt
01,019.003a dadṛśāte tadā tatra samudraṃ nidhim ambhasām
01,019.003b*0288_01 mahāntam udakāgādhaṃ kṣobhyamāṇaṃ mahāsvanam
01,019.003c timiṃgilajhaṣākīrṇaṃ makarair āvṛtaṃ tathā
01,019.004a sattvaiś ca bahusāhasrair nānārūpaiḥ samāvṛtam
01,019.004b*0289_01 bhīṣaṇair vikṛtair anyair ghorair jalacarais tathā
01,019.004c ugrair nityam anādhṛṣyaṃ kūrmagrāhasamākulam
01,019.005a ākaraṃ sarvaratnānām ālayaṃ varuṇasya ca
01,019.005c nāgānām ālayaṃ ramyam uttamaṃ saritāṃ patim
01,019.006a pātālajvalanāvāsam asurāṇāṃ ca bandhanam
01,019.006c bhayaṃkaraṃ ca sattvānāṃ payasāṃ nidhim arṇavam
01,019.007a śubhaṃ divyam amartyānām amṛtasyākaraṃ param
01,019.007c aprameyam acintyaṃ ca supuṇyajalam adbhutam
01,019.008a ghoraṃ jalacarārāvaraudraṃ bhairavanisvanam
01,019.008c gambhīrāvartakalilaṃ sarvabhūtabhayaṃkaram
01,019.009a velādolānilacalaṃ kṣobhodvegasamutthitam
01,019.009c vīcīhastaiḥ pracalitair nṛtyantam iva sarvaśaḥ
01,019.010a candravṛddhikṣayavaśād udvṛttormidurāsadam
01,019.010c pāñcajanyasya jananaṃ ratnākaram anuttamam
01,019.011a gāṃ vindatā bhagavatā govindenāmitaujasā
01,019.011c varāharūpiṇā cāntarvikṣobhitajalāvilam
01,019.012a brahmarṣiṇā ca tapatā varṣāṇāṃ śatam atriṇā
01,019.012c anāsāditagādhaṃ ca pātālatalam avyayam
01,019.013a adhyātmayoganidrāṃ ca padmanābhasya sevataḥ
01,019.013c yugādikālaśayanaṃ viṣṇor amitatejasaḥ
01,019.013d*0290_01 vajrapātanasaṃtrastamainākasyābhayapradam
01,019.013d*0290_02 ḍimbāhavārditānāṃ ca asurāṇāṃ parāyaṇam
01,019.014a vaḍavāmukhadīptāgnes toyahavyapradaṃ śubham
01,019.014c agādhapāraṃ vistīrṇam aprameyaṃ saritpatim
01,019.015a mahānadībhir bahvībhiḥ spardhayeva sahasraśaḥ
01,019.015c abhisāryamāṇam aniśaṃ dadṛśāte mahārṇavam
01,019.015d*0291_01 āpūryamāṇam atyarthaṃ nṛtyamānam ivormibhiḥ
01,019.016a gambhīraṃ timimakarograsaṃkulaṃ taṃ; garjantaṃ jalacararāvaraudranādaiḥ
01,019.016c vistīrṇaṃ dadṛśatur ambaraprakāśaṃ; te 'gādhaṃ nidhim urum ambhasām anantam
01,019.017a ity evaṃ jhaṣamakarormisaṃkulaṃ taṃ; gambhīraṃ vikasitam ambaraprakāśam
01,019.017c pātālajvalanaśikhāvidīpitaṃ taṃ; paśyantyau drutam abhipetatus tadānīm
01,019.017d@012=0000 sautir uvāca
01,019.017d@012_0001 tatas te paṇitaṃ kṛtvā bhaginyau dvijasattama
01,019.017d@012_0002 jagmatuḥ paramaprīte paraṃ pāraṃ mahodadheḥ
01,019.017d@012_0003 kadrūś ca vinatā caiva dākṣāyaṇyau vihāyasā
01,019.017d@012_0004 ālokayantyāv akṣobhyaṃ samudraṃ nidhim ambhasām
01,019.017d@012_0005 vāyunātīva mahatā kṣobhyamāṇaṃ mahāsvanam
01,019.017d@012_0006 timiṃgilasamākīrṇaṃ makarair āvṛtaṃ tathā
01,019.017d@012_0007 saṃyutaṃ bahusāhasraiḥ sattvair nānāvidhair api
01,019.017d@012_0008 ghorair ghoram anādhṛṣyaṃ gambhīram atibhairavam
01,019.017d@012_0009 ākaraṃ sarvaratnānām ālayaṃ varuṇasya ca
01,019.017d@012_0010 nāgānām ālayaṃ cāpi suramyaṃ saritāṃ patim
01,019.017d@012_0011 pātālajvalanāvāsam asurāṇāṃ tathālayam
01,019.017d@012_0012 bhayaṃkarāṇāṃ sattvānāṃ payaso nidhim avyayam
01,019.017d@012_0013 śubhaṃ divyam amartyānām amṛtasyākaraṃ param
01,019.017d@012_0014 aprameyam acintyaṃ ca supuṇyajalasaṃmitam
01,019.017d@012_0015 mahānadībhir bahvībhis tatra tatra sahasraśaḥ
01,019.017d@012_0016 āpūryamāṇam atyarthaṃ nṛtyantam iva cormibhiḥ
01,020.001 sūta uvāca
01,020.001@013_0001 nāgāś ca saṃvidaṃ kṛtvā kartavyam iti tad vacaḥ
01,020.001@013_0002 niḥsnehā vai dahen mātā asaṃprāptamanorathā
01,020.001@013_0003 prasannā mokṣayed asmāṃs tasmāc chāpāc ca bhāminī
01,020.001@013_0004 kṛṣṇaṃ pucchaṃ kariṣyāmas turagasya na saṃśayaḥ
01,020.001@013_0005 tathā hi gatvā te tasya pucche vālā iva sthitāḥ
01,020.001@013_0006 etasminn antare te tu sapatnyau paṇite tadā
01,020.001a taṃ samudram atikramya kadrūr vinatayā saha
01,020.001c nyapatat turagābhyāśe nacirād iva śīghragā
01,020.001d*0292_01 tatas te taṃ hayaśreṣṭhaṃ dadṛśāte mahājavam
01,020.001d*0292_02 śaśāṅkakiraṇaprakhyaṃ kālavālam ubhe tadā
01,020.002a niśāmya ca bahūn vālān kṛṣṇān pucchaṃ samāśritān
01,020.002b*0293_01 viṣaṇṇavadanā tatra vinatā sarvato 'bhavat
01,020.002b*0293_02 dṛṣṭvā kṛṣṇaṃ tu pucchaṃ sā vājirājasya vismitā
01,020.002b*0293_03 avākśirā dīnamanā kadrvā dāsatvam āgatā
01,020.002c vinatāṃ viṣaṇṇavadanāṃ kadrūr dāsye nyayojayat
01,020.003a tataḥ sā vinatā tasmin paṇitena parājitā
01,020.003c abhavad duḥkhasaṃtaptā dāsībhāvaṃ samāsthitā
01,020.004a etasminn antare caiva garuḍaḥ kāla āgate
01,020.004c vinā mātrā mahātejā vidāryāṇḍam ajāyata
01,020.004d*0294_01 mahāsattvabalopetaḥ sarvā vidyotayan diśaḥ
01,020.004d*0294_02 kāmarūpaḥ kāmagamaḥ kāmavīryo vihaṃgamaḥ
01,020.005a agnirāśir ivodbhāsan samiddho 'tibhayaṃkaraḥ
01,020.005b*0295_01 vidyudvispaṣṭapiṅgākṣo yugāntāgnisamaprabhaḥ
01,020.005c pravṛddhaḥ sahasā pakṣī mahākāyo nabhogataḥ
01,020.005d*0296_01 ghoro ghorasvano raudro vahnir aurva ivāparaḥ
01,020.006a taṃ dṛṣṭvā śaraṇaṃ jagmuḥ prajāḥ sarvā vibhāvasum
01,020.006c praṇipatyābruvaṃś cainam āsīnaṃ viśvarūpiṇam
01,020.007a agne mā tvaṃ pravardhiṣṭhāḥ kaccin no na didhakṣasi
01,020.007c asau hi rāśiḥ sumahān samiddhas tava sarpati
01,020.008 agnir uvāca
01,020.008a naitad evaṃ yathā yūyaṃ manyadhvam asurārdanāḥ
01,020.008c garuḍo balavān eṣa mama tulyaḥ svatejasā
01,020.008d*0297_01 jātaḥ paramatejasvī vinatānandavardhanaḥ
01,020.008d*0297_02 tejorāśim imaṃ dṛṣṭvā yuṣmān mohaḥ samāviśat
01,020.008d*0298_01 nāgakṣayakaraś caiva kāśyapeyo mahābalaḥ
01,020.008d*0298_02 devānāṃ ca hite yuktas tv ahito daityarakṣasām
01,020.008d*0298_03 na bhīḥ kāryā kathaṃ cātra paśyadhvaṃ sahitā mama
01,020.009 sūta uvāca
01,020.009a evam uktās tato gatvā garuḍaṃ vāgbhir astuvan
01,020.009c adūrād abhyupetyainaṃ devāḥ sarṣigaṇās tadā
01,020.010a tvam ṛṣis tvaṃ mahābhāgas tvaṃ devaḥ patageśvaraḥ
01,020.010c tvaṃ prabhus tapanaprakhyas tvaṃ nas trāṇam anuttamam
01,020.010d*0299_01 tvaṃ vibhus tapanaḥ sūryaḥ parameṣṭhī prajāpatiḥ
01,020.010d*0299_02 tvam indras tvaṃ hayamukhas tvaṃ śaras tvaṃ jagatpatiḥ
01,020.010d*0299_03 tvaṃ mukhaṃ padmajo vipras tvam agniḥ pavanas tathā
01,020.010d*0299_04 tvaṃ hi dhātā vidhātā ca tvaṃ viṣṇuḥ surasattamaḥ
01,020.010d*0299_05 tvaṃ mahān abhibhūḥ śaśvad amṛtaṃ tvaṃ mahad yaśaḥ
01,020.010d*0299_06 tvaṃ prabhās tvam abhipretaṃ tvaṃ nas trāṇam anuttamam
01,020.010d*0299_07 tvaṃ gatiḥ satataṃ tvattaḥ kathaṃ naḥ prāpnuyād bhayam
01,020.011a balormimān sādhur adīnasattvaḥ; samṛddhimān duṣprasahas tvam eva
01,020.011c tapaḥ śrutaṃ sarvam ahīnakīrte; anāgataṃ copagataṃ ca sarvam
01,020.012a tvam uttamaḥ sarvam idaṃ carācaraṃ; gabhastibhir bhānur ivāvabhāsase
01,020.012c samākṣipan bhānumataḥ prabhāṃ muhus; tvam antakaḥ sarvam idaṃ dhruvādhruvam
01,020.013a divākaraḥ parikupito yathā dahet; prajās tathā dahasi hutāśanaprabha
01,020.013c bhayaṃkaraḥ pralaya ivāgnir utthito; vināśayan yugaparivartanāntakṛt
01,020.014a khageśvaraṃ śaraṇam upasthitā vayaṃ; mahaujasaṃ vitimiram abhragocaram
01,020.014c mahābalaṃ garuḍam upetya khecaraṃ; parāvaraṃ varadam ajayyavikramam
01,020.014d*0300_01 jvalanasamānavarcasam | taḍitprabham |
01,020.014d*0301_01 tavaujasā sarvam idaṃ pratāpitaṃ
01,020.014d*0301_02 jagat prabho taptasuvarṇavarcasā
01,020.014d*0301_03 bhayānvitā nabhasi vimānagāminaḥ
01,020.014d*0301_04 vimānitā vipathagatiṃ prayānti te
01,020.014d*0301_05 ṛṣeḥ sutas tvam asi dayāvataḥ prabho
01,020.014d*0301_06 mahātmanaḥ khagavara kaśyapasya ha
01,020.014d*0301_07 sa mā krudhaḥ kuru jagato dayāṃ parāṃ
01,020.014d*0301_08 tvam īśvaraḥ praśamam upaihi pāhi naḥ
01,020.014d*0301_09 mahāśanisphuritasamasvanena te
01,020.014d*0301_10 diśo 'mbaraṃ tridivam iyaṃ ca medinī
01,020.014d*0301_11 calanti naḥ khaga hṛdayāni cāniśaṃ
01,020.014d*0301_12 nigṛhyatāṃ vapur idam agnisaṃnibham
01,020.014d*0301_13 tava dyutiṃ kupitakṛtāntasaṃnibhāṃ
01,020.014d*0301_14 niśāmya naś calati mano vyavasthitam
01,020.014d*0301_15 prasīda naḥ patagapate prayācatāṃ
01,020.014d*0301_16 śivaś ca no bhava bhagavan sukhāvahaḥ
01,020.014d*0302_01 tvaṃ pāhi sarvāṃś ca surān mahātmanaḥ
01,020.015a evaṃ stutaḥ suparṇas tu devaiḥ sarṣigaṇais tadā
01,020.015c tejasaḥ pratisaṃhāram ātmanaḥ sa cakāra ha
01,020.015d@014=0000 sautir uvāca
01,020.015d@014=0003 suparṇa uvāca
01,020.015d@014=0005 sautir uvāca
01,020.015d@014=0010 rurur uvāca
01,020.015d@014=0012 pramatir uvāca
01,020.015d@014=0024 devā ūcuḥ
01,020.015d@014=0027 pitāmaha uvāca
01,020.015d@014=0034 pramatir uvāca
01,020.015d@014_0001 sa śrutvāthātmano dehaṃ suparṇaḥ prekṣya ca svayam
01,020.015d@014_0002 śarīrapratisaṃhāram ātmanaḥ saṃpracakrame
01,020.015d@014_0003 na me sarvāṇi bhūtāni bibhiyur dehadarśanāt
01,020.015d@014_0004 bhīmarūpāt samudvignās tasmāt tejas tu saṃhare
01,020.015d@014_0005 aruṇaṃ cātmanaḥ pṛṣṭham āropya sa pitur gṛhāt
01,020.015d@014_0006 tataḥ kāmagamaḥ pakṣī kāmavīryo vihaṃgamaḥ
01,020.015d@014_0007 mātur antikam āgacchat parayā mudayā yutaḥ
01,020.015d@014_0008 tatrāruṇaḥ sa nikṣiptaḥ diśaṃ pūrvāṃ mahādyutiḥ
01,020.015d@014_0009 sūryatejovinihatāṃl lokān dagdhuṃ mahārathaḥ
01,020.015d@014_0010 kimarthaṃ bhagavān sūryo lokān dagdhumanās tadā
01,020.015d@014_0011 kim asyāpakṛtaṃ devair yenemaṃ manyur āviśat
01,020.015d@014_0012 candrādityair yadā rāhur ākhyāto hy amṛtaṃ piban
01,020.015d@014_0013 vairānubandhaṃ kṛtavāṃś candrāditye tadānagha
01,020.015d@014_0014 vadhyamāne graheṇātha āditye manyur āviśat
01,020.015d@014_0015 surārthāya samutpanno roṣo rāhos tu māṃ prati
01,020.015d@014_0016 bahvanarthakaraṃ pāpam eko 'haṃ samavāpnuyām
01,020.015d@014_0017 sahāya ekaḥ kāryeṣu na me kṛcchreṣu jāyate
01,020.015d@014_0018 paśyanti grasyamānaṃ māṃ saha devair divaukasaḥ
01,020.015d@014_0019 tasmāl lokavināśāya hy avatiṣṭhe na saṃśayaḥ
01,020.015d@014_0020 evaṃ kṛtamatiḥ sūryo hy astam abhyagamad girim
01,020.015d@014_0021 tato 'rdharātrasamaye sarvalokabhayāvahaḥ
01,020.015d@014_0022 utpatsyate mahān dāhas trailokyasya vināśanaḥ
01,020.015d@014_0023 tato devāḥ sarṣigaṇā upagamya pitāmaham
01,020.015d@014_0024 bhagavan kimidaṃ cādya mahad dāhakṛtaṃ bhayam
01,020.015d@014_0025 na tāvad dṛśyate sūryaḥ kṣapeyaṃ na prabhāti ca
01,020.015d@014_0026 udite bhagavan bhānau katham etad bhaviṣyati
01,020.015d@014_0027 eṣa lokavināśāya ravir udyantum udyataḥ
01,020.015d@014_0028 dṛśyann eva hi lokān sa bhasmarāśīkariṣyati
01,020.015d@014_0029 tasya pratividhānaṃ ca vihitaṃ pūrvam eva hi
01,020.015d@014_0030 kaśyapasya suto vidvān aruṇety abhiviśrutaḥ
01,020.015d@014_0031 mahākāyo mahātejāḥ sa sthāsyati puro raveḥ
01,020.015d@014_0032 kariṣyati ca sārathyaṃ tejaś cāsya hariṣyati
01,020.015d@014_0033 lokānāṃ śāntir evaṃ syād ṛṣīṇāṃ ca divaukasām
01,020.015d@014_0034 tataḥ pitāmahājñātaḥ sarvaṃ cakre tadāruṇaḥ
01,020.015d@014_0035 uditaś caiva savitā aruṇena tadāvṛtaḥ
01,020.015d@014_0036 etat te sarvam ākhyātaṃ yat sūryaṃ manyur āviśat
01,020.015d@014_0037 aruṇaś ca yathaivāsya sārathyam akarot prabhuḥ
01,020.015d@014_0038 bhūya evāparaṃ praśnaṃ śṛṇu pūrvam udāhṛtam
01,021.001 sūta uvāca
01,021.001a tataḥ kāmagamaḥ pakṣī mahāvīryo mahābalaḥ
01,021.001c mātur antikam āgacchat paraṃ tīraṃ mahodadheḥ
01,021.002a yatra sā vinatā tasmin paṇitena parājitā
01,021.002c atīva duḥkhasaṃtaptā dāsībhāvam upāgatā
01,021.003a tataḥ kadā cid vinatāṃ pravaṇāṃ putrasaṃnidhau
01,021.003c kāla āhūya vacanaṃ kadrūr idam abhāṣata
01,021.004a nāgānām ālayaṃ bhadre suramyaṃ ramaṇīyakam
01,021.004c samudrakukṣāv ekānte tatra māṃ vinate vaha
01,021.005a tataḥ suparṇamātā tām avahat sarpamātaram
01,021.005c pannagān garuḍaś cāpi mātur vacanacoditaḥ
01,021.006a sa sūryasyābhito yāti vainateyo vihaṃgamaḥ
01,021.006c sūryaraśmiparītāś ca mūrcchitāḥ pannagābhavan
01,021.006e tadavasthān sutān dṛṣṭvā kadrūḥ śakram athāstuvat
01,021.007a namas te devadeveśa namas te balasūdana
01,021.007c namucighna namas te 'stu sahasrākṣa śacīpate
01,021.008a sarpāṇāṃ sūryataptānāṃ vāriṇā tvaṃ plavo bhava
01,021.008c tvam eva paramaṃ trāṇam asmākam amarottama
01,021.009a īśo hy asi payaḥ sraṣṭuṃ tvam analpaṃ puraṃdara
01,021.009c tvam eva meghas tvaṃ vāyus tvam agnir vaidyuto 'mbare
01,021.010a tvam abhraghanavikṣeptā tvām evāhuḥ punar ghanam
01,021.010c tvaṃ vajram atulaṃ ghoraṃ ghoṣavāṃs tvaṃ balāhakaḥ
01,021.011a sraṣṭā tvam eva lokānāṃ saṃhartā cāparājitaḥ
01,021.011c tvaṃ jyotiḥ sarvabhūtānāṃ tvam ādityo vibhāvasuḥ
01,021.012a tvaṃ mahad bhūtam āścaryaṃ tvaṃ rājā tvaṃ surottamaḥ
01,021.012c tvaṃ viṣṇus tvaṃ sahasrākṣas tvaṃ devas tvaṃ parāyaṇam
01,021.013a tvaṃ sarvam amṛtaṃ deva tvaṃ somaḥ paramārcitaḥ
01,021.013c tvaṃ muhūrtas tithiś ca tvaṃ lavas tvaṃ vai punaḥ kṣaṇaḥ
01,021.014a śuklas tvaṃ bahulaś caiva kalā kāṣṭhā truṭis tathā
01,021.014c saṃvatsarartavo māsā rajanyaś ca dināni ca
01,021.015a tvam uttamā sagirivanā vasuṃdharā; sabhāskaraṃ vitimiram ambaraṃ tathā
01,021.015c mahodadhiḥ satimitimiṃgilas tathā; mahormimān bahumakaro jhaṣālayaḥ
01,021.016a mahad yaśas tvam iti sadābhipūjyase; manīṣibhir muditamanā maharṣibhiḥ
01,021.016c abhiṣṭutaḥ pibasi ca somam adhvare; vaṣaṭkṛtāny api ca havīṃṣi bhūtaye
01,021.017a tvaṃ vipraiḥ satatam ihejyase phalārthaṃ; vedāṅgeṣv atulabalaugha gīyase ca
01,021.017c tvaddhetor yajanaparāyaṇā dvijendrā; vedāṅgāny abhigamayanti sarvavedaiḥ
01,022.001 sūta uvāca
01,022.001a evaṃ stutas tadā kadrvā bhagavān harivāhanaḥ
01,022.001b*0303_01 meghān ājñāpayām āsa varṣadhvam udakaṃ śubham
01,022.001c nīlajīmūtasaṃghātair vyoma sarvaṃ samāvṛṇot
01,022.002a te meghā mumucus toyaṃ prabhūtaṃ vidyudujjvalāḥ
01,022.002c parasparam ivātyarthaṃ garjantaḥ satataṃ divi
01,022.003a saṃghātitam ivākāśaṃ jaladaiḥ sumahādbhutaiḥ
01,022.003c sṛjadbhir atulaṃ toyam ajasraṃ sumahāravaiḥ
01,022.004a saṃpranṛttam ivākāśaṃ dhārormibhir anekaśaḥ
01,022.004c meghastanitanirghoṣam ambaraṃ samapadyata
01,022.004c*0304_01 . . . . . . . . vidyutpavanakampitaiḥ
01,022.004c*0304_02 tair meghaiḥ saṃtatāsāraṃ varṣadbhir aniśaṃ tadā
01,022.004c*0304_03 naṣṭacandrārkakiraṇam
01,022.005a nāgānām uttamo harśas tadā varṣati vāsave
01,022.005c āpūryata mahī cāpi salilena samantataḥ
01,022.005d*0305_01 rasātalam anuprāptaṃ śītalaṃ vimalaṃ jalam
01,022.005d*0305_02 tadā bhūr abhavac channā jalormibhir anekaśaḥ
01,022.005d*0305_03 rāmaṇīyakam āgacchan mātrā saha bhujaṃgamāḥ
01,023.001 sūta uvāca
01,023.001*0306_01 saṃprahṛṣṭās tato nāgā jaladhārāplutās tadā
01,023.001a suparṇenohyamānās te jagmus taṃ deśam āśu vai
01,023.001b*0307_01 taṃ dvīpaṃ makarāvāsaṃ vihitaṃ viśvakarmaṇā
01,023.001b*0307_02 indratulyabalā ghoraṃ dadṛśuḥ sarvam āyatam
01,023.001b*0307_03 suparṇasahitāḥ sarpāḥ kānanaṃ ca manoramam
01,023.001c sāgarāmbuparikṣiptaṃ pakṣisaṃghanināditam
01,023.002a vicitraphalapuṣpābhir vanarājibhir āvṛtam
01,023.002c bhavanair āvṛtaṃ ramyais tathā padmākarair api
01,023.003a prasannasalilaiś cāpi hradaiś citrair vibhūṣitam
01,023.003c divyagandhavahaiḥ puṇyair mārutair upavījitam
01,023.004a upajighradbhir ākāśaṃ vṛkṣair malayajair api
01,023.004c śobhitaṃ puṣpavarṣāṇi muñcadbhir mārutoddhutaiḥ
01,023.004d*0308_01 vāyuvikṣiptakusumais tathānyair api pādapaiḥ
01,023.005a kiradbhir iva tatrasthān nāgān puṣpāmbuvṛṣṭibhiḥ
01,023.005c manaḥsaṃharṣaṇaṃ puṇyaṃ gandharvāpsarasāṃ priyam
01,023.005d*0309_01 mattabhramarasaṃghuṣṭaṃ manojñākṛtidarśanam
01,023.005d*0309_02 ramaṇīyaṃ śivaṃ puṇyaṃ sarvair janamanoharaiḥ
01,023.005e nānāpakṣirutaṃ ramyaṃ kadrūputrapraharṣaṇam
01,023.006a tat te vanaṃ samāsādya vijahruḥ pannagā mudā
01,023.006c abruvaṃś ca mahāvīryaṃ suparṇaṃ patagottamam
01,023.007a vahāsmān aparaṃ dvīpaṃ suramyaṃ vipulodakam
01,023.007c tvaṃ hi deśān bahūn ramyān patan paśyasi khecara
01,023.008a sa vicintyābravīt pakṣī mātaraṃ vinatāṃ tadā
01,023.008c kiṃ kāraṇaṃ mayā mātaḥ kartavyaṃ sarpabhāṣitam
01,023.008d*0310_01 kimarthaṃ ca vayaṃ sarpān vahāmo durbalādhamān
01,023.008d*0311_01 evam uktas tadā tena vinatā prāha khecaram
01,023.008d*0311_02 putraṃ sarvaguṇopetaṃ mahāvīryabalācalam
01,023.009 vinatovāca
01,023.009a dāsībhūtāsmy anāryāyā bhaginyāḥ patagottama
01,023.009c paṇaṃ vitatham āsthāya sarpair upadhinā kṛtam
01,023.010 sūta uvāca
01,023.010a tasmiṃs tu kathite mātrā kāraṇe gaganecaraḥ
01,023.010c uvāca vacanaṃ sarpāṃs tena duḥkhena duḥkhitaḥ
01,023.011a kim āhṛtya viditvā vā kiṃ vā kṛtveha pauruṣam
01,023.011c dāsyād vo vipramucyeyaṃ satyaṃ śaṃsata lelihāḥ
01,023.012a śrutvā tam abruvan sarpā āharāmṛtam ojasā
01,023.012c tato dāsyād vipramokṣo bhavitā tava khecara
01,024.001 sūta uvāca
01,024.001a ity ukto garuḍaḥ sarpais tato mātaram abravīt
01,024.001c gacchāmy amṛtam āhartuṃ bhakṣyam icchāmi veditum
01,024.002 vinatovāca
01,024.002a samudrakukṣāv ekānte niṣādālayam uttamam
01,024.002b*0312_01 bhavanāni niṣādānāṃ tatra santi dvijottama
01,024.002b*0312_02 pāpināṃ naṣṭalokānāṃ nirghṛṇānāṃ durātmanām
01,024.002c sahasrāṇām anekānāṃ tān bhuktvāmṛtam ānaya
01,024.003a na tu te brāhmaṇaṃ hantuṃ kāryā buddhiḥ kathaṃ cana
01,024.003c avadhyaḥ sarvabhūtānāṃ brāhmaṇo hy analopamaḥ
01,024.004a agnir arko viṣaṃ śastraṃ vipro bhavati kopitaḥ
01,024.004b*0313_01 evamādibhī rūpais tu satāṃ vai brāhmaṇo mataḥ
01,024.004b*0313_02 sa te tāta na hantavyaḥ saṃkruddhenāpi sarvadā
01,024.004b*0313_03 brāhmaṇānām abhidroho na kartavyaḥ kathaṃ cana
01,024.004b*0313_04 na hy evam agnir nādityo bhasma kuryāt tathānagha
01,024.004b*0313_05 yathā kuryād abhikruddho brāhmaṇaḥ saṃśitavrataḥ
01,024.004b*0313_06 tad etair vividhair liṅgais tvaṃ vidyās taṃ dvijottamam
01,024.004b*0314_01 gurur hi sarvabhūtānāṃ brāhmaṇaḥ parikīrtitaḥ
01,024.004b*0315_01 tarhi vakṣyāmi vispaṣṭaṃ kāraṇaṃ tan nibodhatha
01,024.004c bhūtānām agrabhug vipro varṇaśreṣṭhaḥ pitā guruḥ
01,024.005 garuḍa uvāca
01,024.005a yathāham abhijānīyāṃ brāhmaṇaṃ lakṣaṇaiḥ śubhaiḥ
01,024.005c tan me kāraṇato mātaḥ pṛcchato vaktum arhasi
01,024.005d*0316_01 kiṃrūpo brāhmaṇo mātaḥ kiṃśīlaḥ kiṃparākramaḥ
01,024.005d*0316_02 kiṃ svid agninibho bhāti kiṃ svit saumyapradarśanaḥ
01,024.006 vinatovāca
01,024.006@015_0001 mekhalājinadaṇḍena brahmacārīti lakṣayet
01,024.006@015_0002 śuklavastraḥ śucir dānto rukmakuṇḍalamaṇḍitaḥ
01,024.006@015_0003 vaiṇavīṃ dhārayan yaṣṭim upavītaṃ kamaṇḍalum
01,024.006@015_0004 etais tu lakṣaṇair yuktaṃ gṛhastham iti lakṣayet
01,024.006@015_0005 nakharomācitaṃ vipraṃ cīrājinajaṭādharam
01,024.006@015_0006 vanavāsarataṃ nityaṃ vanavāsīti lakṣayet
01,024.006@015_0007 muṇḍī tridaṇḍī kāṣāyī kamaṇḍaludharo yatiḥ
01,024.006@015_0008 etais tu lakṣaṇaiḥ putra viddhi tān brāhmaṇān ṛjūn
01,024.006a yas te kaṇṭham anuprāpto nigīrṇaṃ baḍiśaṃ yathā
01,024.006c dahed aṅgāravat putra taṃ vidyād brāhmaṇarṣabham
01,024.007 sūta uvāca
01,024.007a provāca cainaṃ vinatā putrahārdād idaṃ vacaḥ
01,024.007b*0317_01 jaṭhare na ca jīryed yas taṃ jānīhi dvijottamam
01,024.007c jānanty apy atulaṃ vīryam āśīrvādasamanvitam
01,024.007d*0318_01 putrahārdād uvācainaṃ vinatā garuḍaṃ tadā
01,024.007d*0319_01 prītā paramaduḥkhārtā nāgair viprakṛtā satī
01,024.008a pakṣau te mārutaḥ pātu candraḥ pṛṣṭhaṃ tu putraka
01,024.008c śiras tu pātu te vahnir bhāskaraḥ sarvam eva tu
01,024.008d*0320_01 viṣṇuḥ sarvagataḥ sarvam aṅgāni tava caiva ca
01,024.009a ahaṃ ca te sadā putra śāntisvastiparāyaṇā
01,024.009b*0321_01 ihāsīnā bhaviṣyāmi svastikāre sadā ratā
01,024.009b*0322_01 vratopavāsaniyatā bhavāmi suralokataḥ
01,024.009b*0322_02 bhaviṣyati na saṃdeho yāvad āgamanaṃ tava
01,024.009c ariṣṭaṃ vraja panthānaṃ vatsa kāryārthasiddhaye
01,024.010a tataḥ sa mātur vacanaṃ niśamya; vitatya pakṣau nabha utpapāta
01,024.010c tato niṣādān balavān upāgamad; bubhukṣitaḥ kāla ivāntako mahān
01,024.011a sa tān niṣādān upasaṃharaṃs tadā; rajaḥ samuddhūya nabhaḥspṛśaṃ mahat
01,024.011c samudrakukṣau ca viśoṣayan payaḥ; samīpagān bhūmidharān vicālayan
01,024.012a tataḥ sa cakre mahad ānanaṃ tadā; niṣādamārgaṃ pratirudhya pakṣirāṭ
01,024.012b*0323_01 tadā nipatyāśanicaṇḍavikramaḥ
01,024.012b*0323_02 prasārya pakṣau sa niṣādam āgataḥ
01,024.012c tato niṣādās tvaritāḥ pravavrajur; yato mukhaṃ tasya bhujaṃgabhojinaḥ
01,024.013a tadānanaṃ vivṛtam atipramāṇavat; samabhyayur gaganam ivārditāḥ khagāḥ
01,024.013c sahasraśaḥ pavanarajobhramohitā; mahānilapracalitapādape vane
01,024.014a tataḥ khago vadanam amitratāpanaḥ; samāharat paricapalo mahābalaḥ
01,024.014c niṣūdayan bahuvidhamatsyabhakṣiṇo; bubhukṣito gaganacareśvaras tadā
01,025.001 sūta uvāca
01,025.001a tasya kaṇṭham anuprāpto brāhmaṇaḥ saha bhāryayā
01,025.001c dahan dīpta ivāṅgāras tam uvācāntarikṣagaḥ
01,025.002a dvijottama vinirgaccha tūrṇam āsyād apāvṛtāt
01,025.002c na hi me brāhmaṇo vadhyaḥ pāpeṣv api rataḥ sadā
01,025.002d@016_0001 kathaṃ ca tvam ihāyāto niṣādānāṃ mahālayam
01,025.002d@016_0002 aspṛśyā yājināṃ nityaṃ satyaṃ ca vada me dvija
01,025.003a bruvāṇam evaṃ garuḍaṃ brāhmaṇaḥ samabhāṣata
01,025.003b@016=0003 brāhmaṇa uvāca
01,025.003b@016_0003 madhyadeśāt samāyāto dhanārthī medinīṃ bhraman
01,025.003b@016_0004 tato niṣādān saṃprāpto ratiṃ cāpy atra labdhavān
01,025.003b@016_0005 gāṃ hiraṇyaṃ dhanaṃ dhānyaṃ ghaṭāṃś ca kaṭakāṃs tathā
01,025.003b@016_0006 niṣādā me prayacchanti satataṃ priyakāriṇaḥ
01,025.003b@016_0007 niṣādī śobhanā cātra bhāryā jātā khagottama
01,025.003b@016_0008 tayā saha vasan nityaṃ ratim agryām avāptavān
01,025.003c niṣādī mama bhāryeyaṃ nirgacchatu mayā saha
01,025.003d@016_0009 tato 'haṃ nirgamiṣyāmi na nirgaccheyam anyathā
01,025.004 garuḍa uvāca
01,025.004a etām api niṣādīṃ tvaṃ parigṛhyāśu niṣpata
01,025.004c tūrṇaṃ saṃbhāvayātmānam ajīrṇaṃ mama tejasā
01,025.005 sūta uvāca
01,025.005a tataḥ sa vipro niṣkrānto niṣādīsahitas tadā
01,025.005c vardhayitvā ca garuḍam iṣṭaṃ deśaṃ jagāma ha
01,025.006a sahabhārye viniṣkrānte tasmin vipre sa pakṣirāṭ
01,025.006c vitatya pakṣāv ākāśam utpapāta manojavaḥ
01,025.007a tato 'paśyat sa pitaraṃ pṛṣṭaś cākhyātavān pituḥ
01,025.007b*0324_01 yathānyāyam ameyātmā taṃ covāca mahān ṛṣiḥ
01,025.007b*0324_02 kaccid vaḥ kuśalaṃ nityaṃ bhojane bahulaṃ suta
01,025.007b*0324_03 kaccic ca mānuṣe loke tavānnaṃ vidyate bahu
01,025.007b*0325_01 samutpatyābhiviśrāntaḥ pitaraṃ ca sametya saḥ
01,025.007b*0326_01 vavande patatāṃ śreṣṭho brahma brahmavidāṃ prabhum
01,025.007b*0326_02 pṛṣṭaś ca pitrā balavān vainateyaḥ pratāpavān
01,025.007b*0326_03 kva gantāsīti vegena mama tvaṃ vaktum arhasi
01,025.007b*0327=00 garuḍa uvāca
01,025.007b*0327_01 mātā me kuśalā śaśvat tathā bhrātā tathā hy aham
01,025.007b*0327_02 na hi me kuśalaṃ tāta bhojane bahule sadā
01,025.007c ahaṃ hi sarpaiḥ prahitaḥ somam āhartum udyataḥ
01,025.007e mātur dāsyavimokṣārtham āhariṣye tam adya vai
01,025.008a mātrā cāsmi samādiṣṭo niṣādān bhakṣayeti vai
01,025.008c na ca me tṛptir abhavad bhakṣayitvā sahasraśaḥ
01,025.009a tasmād bhoktavyam aparaṃ bhagavan pradiśasva me
01,025.009c yad bhuktvāmṛtam āhartuṃ samarthaḥ syām ahaṃ prabho
01,025.009d*0328_01 kṣutpipāsāvighātārthaṃ bhakṣyam ākhyātu me bhavān
01,025.010 kaśyapa uvāca
01,025.010*0329_01 idaṃ saro mahāpuṇyaṃ devaloke 'pi viśrutam
01,025.010*0329_02 yatra kūrmāgrajaṃ hastī sadā karṣaty avāṅmukhaḥ
01,025.010*0329_03 tayor janma tu te kṛtsnaṃ pravakṣyāmy anupūrvaśaḥ
01,025.010*0329_04 tan me tattvaṃ nibodhasva yatpramāṇau ca tau matau
01,025.010*0330_01 śṛṇu tvaṃ vatsa bhadraṃ te kathāṃ vairāgyavardhinīm
01,025.010*0330_02 pitror arthavibhāge vai samutpannāṃ purāṇḍaja
01,025.010a āsīd vibhāvasur nāma maharṣiḥ kopano bhṛśam
01,025.010c bhrātā tasyānujaś cāsīt supratīko mahātapāḥ
01,025.011a sa necchati dhanaṃ bhrātrā sahaikasthaṃ mahāmuniḥ
01,025.011c vibhāgaṃ kīrtayaty eva supratīko 'tha nityaśaḥ
01,025.012a athābravīc ca taṃ bhrātā supratīkaṃ vibhāvasuḥ
01,025.012b*0331_01 vibhāge bahavo doṣā bhaviṣyanti mahātapāḥ
01,025.012c vibhāgaṃ bahavo mohāt kartum icchanti nityadā
01,025.012e tato vibhaktā anyonyaṃ nādriyante 'rthamohitāḥ
01,025.013a tataḥ svārthaparān mūḍhān pṛthag bhūtān svakair dhanaiḥ
01,025.013c viditvā bhedayanty etān amitrā mitrarūpiṇaḥ
01,025.014a viditvā cāpare bhinnān antareṣu patanty atha
01,025.014c bhinnānām atulo nāśaḥ kṣipram eva pravartate
01,025.015a tasmāc caiva vibhāgārthaṃ na praśaṃsanti paṇḍitāḥ
01,025.015b*0332_01 evam uktaḥ supratīko bhāgaṃ kīrtayate 'niśam
01,025.015b*0332_02 evaṃ nirbadhyamānas tu śaśāpainaṃ vibhāvasuḥ
01,025.015c guruśāstre nibaddhānām anyonyam abhiśaṅkinām
01,025.015d*0333_01 teṣāṃ madhye tvam apy ekaś chadmakṛc ca mahātmabhiḥ
01,025.016a niyantuṃ na hi śakyas tvaṃ bhedato dhanam icchasi
01,025.016c yasmāt tasmāt supratīka hastitvaṃ samavāpsyasi
01,025.017a śaptas tv evaṃ supratīko vibhāvasum athābravīt
01,025.017c tvam apy antarjalacaraḥ kacchapaḥ saṃbhaviṣyasi
01,025.018a evam anyonyaśāpāt tau supratīkavibhāvasū
01,025.018c gajakacchapatāṃ prāptāv arthārthaṃ mūḍhacetasau
01,025.019a roṣadoṣānuṣaṅgeṇa tiryagyonigatāv api
01,025.019c parasparadveṣaratau pramāṇabaladarpitau
01,025.020a sarasy asmin mahākāyau pūrvavairānusāriṇau
01,025.020c tayor ekataraḥ śrīmān samupaiti mahāgajaḥ
01,025.021a tasya bṛṃhitaśabdena kūrmo 'py antarjaleśayaḥ
01,025.021c utthito 'sau mahākāyaḥ kṛtsnaṃ saṃkṣobhayan saraḥ
01,025.022a taṃ dṛṣṭvāveṣṭitakaraḥ pataty eṣa gajo jalam
01,025.022c dantahastāgralāṅgūlapādavegena vīryavān
01,025.023a taṃ vikṣobhayamāṇaṃ tu saro bahujhaṣākulam
01,025.023c kūrmo 'py abhyudyataśirā yuddhāyābhyeti vīryavān
01,025.024a ṣaḍ ucchrito yojanāni gajas tad dviguṇāyataḥ
01,025.024c kūrmas triyojanotsedho daśayojanamaṇḍalaḥ
01,025.025a tāv etau yuddhasaṃmattau parasparajayaiṣiṇau
01,025.025c upayujyāśu karmedaṃ sādhayepsitam ātmanaḥ
01,025.025d*0334_01 mahābhraghanasaṃkāśaṃ taṃ bhuktvāmṛtam ānaya
01,025.025d*0334_02 mahāgirisamaprakhyaṃ ghorarūpaṃ ca hastinam
01,025.026 sūta uvāca
01,025.026*0335_01 ity uktvā garuḍaṃ sarṣiḥ māṅgalyam akarot tadā
01,025.026*0335_02 yudhyataḥ saha devais te yuddhe bhavatu maṅgalam
01,025.026*0335_03 pūrṇakumbho dvijā gāvo yac cānyat kiṃ cid uttamam
01,025.026*0335_04 śubhaṃ svastyayanaṃ cāpi bhaviṣyati tavānḍaja
01,025.026*0335_05 yudhyamānasya saṃgrāme devaiḥ sārdhaṃ mahābala
01,025.026*0335_06 ṛco yajūṃṣi sāmāni pavitrāṇi havīṃṣi ca
01,025.026*0335_07 rahasyāni ca sarvāṇi sarve vedāś ca te balam
01,025.026*0335_08 ity ukto garuḍaḥ pitrā gatas taṃ hradam antikāt
01,025.026*0335_09 apaśyan nirmalajalaṃ nānāpakṣisamākulam
01,025.026*0336_01 etasminn eva kāle tu tāv ṛṣī vittalolupau
01,025.026*0336_02 gajakacchapatāṃ prāpya yuyudhāte parasparam
01,025.026a sa tac chrutvā pitur vākyaṃ bhīmavego 'ntarikṣagaḥ
01,025.026c nakhena gajam ekena kūrmam ekena cākṣipat
01,025.027a samutpapāta cākāśaṃ tata uccair vihaṃgamaḥ
01,025.027c so 'lambatīrtham āsādya devavṛkṣān upāgamat
01,025.028a te bhītāḥ samakampanta tasya pakṣānilāhatāḥ
01,025.028c na no bhañjyād iti tadā divyāḥ kanakaśākhinaḥ
01,025.029a pracalāṅgān sa tān dṛṣṭvā manorathaphalāṅkurān
01,025.029c anyān atularūpāṅgān upacakrāma khecaraḥ
01,025.030a kāñcanai rājataiś caiva phalair vaiḍūryaśākhinaḥ
01,025.030c sāgarāmbuparikṣiptān bhrājamānān mahādrumān
01,025.030d*0337_01 teṣāṃ madhye mahān āsīt pādapaḥ sumanoharaḥ
01,025.030d*0337_02 sahasrayojanotsedho bahuśākhāsamanvitaḥ
01,025.030d*0337_03 khagānām ālayo divyo nāmnā rohiṇapādapaḥ
01,025.030d*0337_04 yasya chāyāṃ samāśritya sadyo bhavati nirvṛtaḥ
01,025.031a tam uvāca khagaśreṣṭhaṃ tatra rohiṇapādapaḥ
01,025.031c atipravṛddhaḥ sumahān āpatantaṃ manojavam
01,025.032a yaiṣā mama mahāśākhā śatayojanam āyatā
01,025.032c etām āsthāya śākhāṃ tvaṃ khādemau gajakacchapau
01,025.033a tato drumaṃ patagasahasrasevitaṃ; mahīdharapratimavapuḥ prakampayan
01,025.033c khagottamo drutam abhipatya vegavān; babhañja tām aviralapatrasaṃvṛtām
01,026.001 sūta uvāca
01,026.001a spṛṣṭamātrā tu padbhyāṃ sā garuḍena balīyasā
01,026.001c abhajyata taroḥ śākhā bhagnāṃ cainām adhārayat
01,026.002a tāṃ bhagnāṃ sa mahāśākhāṃ smayan samavalokayan
01,026.002c athātra lambato 'paśyad vālakhilyān adhomukhān
01,026.002d*0338_01 ṛṣayo hy atra lambante na hanyām iti tān ṛṣīn
01,026.002d*0339_01 taporatāṃl lambamānān brahmarṣīn abhivīkṣya saḥ
01,026.002d*0340_01 vaikhānasāṃś ca śākhāyāṃ lambamānān adhomukhān
01,026.002d*0341_01 hanyād etān saṃpatantī śākhety atha vicintya saḥ
01,026.002d*0341_02 nakhair dṛḍhataraṃ vīraḥ saṃgṛhya gajakacchapau
01,026.002d*0342_01 tapasyato bhayāviṣṭo vainateyo mahābalaḥ
01,026.003a sa tadvināśasaṃtrāsād anupatya khagādhipaḥ
01,026.003c śākhām āsyena jagrāha teṣām evānvavekṣayā
01,026.003d*0343_01 atidaivaṃ tu tat tasya karma dṛṣṭvā maharṣayaḥ
01,026.003d*0343_02 vismayotkampahṛdayā nāma cakrur mahākhage
01,026.003d*0343_03 guruṃ bhāraṃ samāsādyoḍḍīna eṣa vihaṃgamaḥ
01,026.003d*0343_04 garuḍas tu khagaśreṣṭhas tasmāt pannagabhojanaḥ
01,026.003e śanaiḥ paryapatat pakṣī parvatān praviśātayan
01,026.004a evaṃ so 'bhyapatad deśān bahūn sagajakacchapaḥ
01,026.004c dayārthaṃ vālakhilyānāṃ na ca sthānam avindata
01,026.005a sa gatvā parvataśreṣṭhaṃ gandhamādanam avyayam
01,026.005c dadarśa kaśyapaṃ tatra pitaraṃ tapasi sthitam
01,026.006a dadarśa taṃ pitā cāpi divyarūpaṃ vihaṃgamam
01,026.006c tejovīryabalopetaṃ manomārutaraṃhasam
01,026.007a śailaśṛṅgapratīkāśaṃ brahmadaṇḍam ivodyatam
01,026.007c acintyam anabhijñeyaṃ sarvabhūtabhayaṃkaram
01,026.008a māyāvīryadharaṃ sākṣād agnim iddham ivodyatam
01,026.008c apradhṛṣyam ajeyaṃ ca devadānavarākṣasaiḥ
01,026.009a bhettāraṃ giriśṛṅgāṇāṃ nadījalaviśoṣaṇam
01,026.009c lokasaṃloḍanaṃ ghoraṃ kṛtāntasamadarśanam
01,026.010a tam āgatam abhiprekṣya bhagavān kaśyapas tadā
01,026.010c viditvā cāsya saṃkalpam idaṃ vacanam abravīt
01,026.011a putra mā sāhasaṃ kārṣīr mā sadyo lapsyase vyathām
01,026.011c mā tvā daheyuḥ saṃkruddhā vālakhilyā marīcipāḥ
01,026.012a prasādayām āsa sa tān kaśyapaḥ putrakāraṇāt
01,026.012c vālakhilyāṃs tapaḥsiddhān idam uddiśya kāraṇam
01,026.013a prajāhitārtham ārambho garuḍasya tapodhanāḥ
01,026.013c cikīrṣati mahat karma tad anujñātum arhatha
01,026.014a evam uktā bhagavatā munayas te samabhyayuḥ
01,026.014c muktvā śākhāṃ giriṃ puṇyaṃ himavantaṃ taporthinaḥ
01,026.015a tatas teṣv apayāteṣu pitaraṃ vinatātmajaḥ
01,026.015c śākhāvyākṣiptavadanaḥ paryapṛcchata kaśyapam
01,026.016a bhagavan kva vimuñcāmi taruśākhām imām aham
01,026.016c varjitaṃ brāhmaṇair deśam ākhyātu bhagavān mama
01,026.017a tato niṣpuruṣaṃ śailaṃ himasaṃruddhakandaram
01,026.017c agamyaṃ manasāpy anyais tasyācakhyau sa kaśyapaḥ
01,026.018a taṃ parvatamahākukṣim āviśya manasā khagaḥ
01,026.018c javenābhyapatat tārkṣyaḥ saśākhāgajakacchapaḥ
01,026.019a na tāṃ vadhraḥ pariṇahec chatacarmā mahān aṇuḥ
01,026.019c śākhino mahatīṃ śākhāṃ yāṃ pragṛhya yayau khagaḥ
01,026.020a tataḥ sa śatasāhasraṃ yojanāntaram āgataḥ
01,026.020c kālena nātimahatā garuḍaḥ patatāṃ varaḥ
01,026.021a sa taṃ gatvā kṣaṇenaiva parvataṃ vacanāt pituḥ
01,026.021c amuñcan mahatīṃ śākhāṃ sasvanāṃ tatra khecaraḥ
01,026.022a pakṣānilahataś cāsya prākampata sa śailarāṭ
01,026.022c mumoca puṣpavarṣaṃ ca samāgalitapādapaḥ
01,026.023a śṛṅgāṇi ca vyaśīryanta gires tasya samantataḥ
01,026.023c maṇikāñcanacitrāṇi śobhayanti mahāgirim
01,026.024a śākhino bahavaś cāpi śākhayābhihatās tayā
01,026.024c kāñcanaiḥ kusumair bhānti vidyutvanta ivāmbudāḥ
01,026.025a te hemavikacā bhūyo yuktāḥ parvatadhātubhiḥ
01,026.025c vyarājañ śākhinas tatra sūryāṃśupratirañjitāḥ
01,026.026a tatas tasya gireḥ śṛṅgam āsthāya sa khagottamaḥ
01,026.026c bhakṣayām āsa garuḍas tāv ubhau gajakacchapau
01,026.026d*0344_01 tāv ubhau bhakṣayitvā tu sa tārkṣyaḥ kūrmakuñjarau
01,026.027a tataḥ parvatakūṭāgrād utpapāta manojavaḥ
01,026.027c prāvartantātha devānām utpātā bhayavedinaḥ
01,026.028a indrasya vajraṃ dayitaṃ prajajvāla vyathānvitam
01,026.028c sadhūmā cāpatat sārcir divolkā nabhasaś cyutā
01,026.029a tathā vasūnāṃ rudrāṇām ādityānāṃ ca sarvaśaḥ
01,026.029c sādhyānāṃ marutāṃ caiva ye cānye devatāgaṇāḥ
01,026.029e svaṃ svaṃ praharaṇaṃ teṣāṃ parasparam upādravat
01,026.030a abhūtapūrvaṃ saṃgrāme tadā devāsure 'pi ca
01,026.030c vavur vātāḥ sanirghātāḥ petur ulkāḥ samantataḥ
01,026.031a nirabhram api cākāśaṃ prajagarja mahāsvanam
01,026.031c devānām api yo devaḥ so 'py avarṣad asṛk tadā
01,026.032a mamlur mālyāni devānāṃ śemus tejāṃsi caiva hi
01,026.032c utpātameghā raudrāś ca vavarṣuḥ śoṇitaṃ bahu
01,026.032e rajāṃsi mukuṭāny eṣām utthitāni vyadharṣayan
01,026.033a tatas trāsasamudvignaḥ saha devaiḥ śatakratuḥ
01,026.033c utpātān dāruṇān paśyann ity uvāca bṛhaspatim
01,026.034a kimarthaṃ bhagavan ghorā mahotpātāḥ samutthitāḥ
01,026.034c na ca śatruṃ prapaśyāmi yudhi yo naḥ pradharṣayet
01,026.035 bṛhaspatir uvāca
01,026.035a tavāparādhād devendra pramādāc ca śatakrato
01,026.035c tapasā vālakhilyānāṃ bhūtam utpannam adbhutam
01,026.036a kaśyapasya muneḥ putro vinatāyāś ca khecaraḥ
01,026.036c hartuṃ somam anuprāpto balavān kāmarūpavān
01,026.037a samartho balināṃ śreṣṭho hartuṃ somaṃ vihaṃgamaḥ
01,026.037c sarvaṃ saṃbhāvayāmy asminn asādhyam api sādhayet
01,026.038 sūta uvāca
01,026.038a śrutvaitad vacanaṃ śakraḥ provācāmṛtarakṣiṇaḥ
01,026.038c mahāvīryabalaḥ pakṣī hartuṃ somam ihodyataḥ
01,026.039a yuṣmān saṃbodhayāmy eṣa yathā sa na hared balāt
01,026.039a*0345_01 . . . . . . . . gṛhītvā varuṇāyudhān
01,026.039a*0345_02 parivāryāmṛtaṃ sarve yūyaṃ madvacanād iha
01,026.039a*0345_03 rakṣadhvaṃ vibudhā vīrā . . . . . . . .
01,026.039c atulaṃ hi balaṃ tasya bṛhaspatir uvāca me
01,026.040a tac chrutvā vibudhā vākyaṃ vismitā yatnam āsthitāḥ
01,026.040c parivāryāmṛtaṃ tasthur vajrī cendraḥ śatakratuḥ
01,026.041a dhārayanto mahārhāṇi kavacāni manasvinaḥ
01,026.041c kāñcanāni vicitrāṇi vaiḍūryavikṛtāni ca
01,026.041d*0346_01 carmāṇy api ca gātreṣu bhānumanti dṛḍhāni ca
01,026.042a vividhāni ca śastrāṇi ghorarūpāṇy anekaśaḥ
01,026.042c śitatīkṣṇāgradhārāṇi samudyamya sahasraśaḥ
01,026.043a savisphuliṅgajvālāni sadhūmāni ca sarvaśaḥ
01,026.043b*0347_01 bhūṣitāni ca anyāni jvalitāny aparāṇi ca
01,026.043b*0347_02 śitatīkṣṇāgradhārāṇi vajrachedīni sarvaśaḥ
01,026.043c cakrāṇi parighāṃś caiva triśūlāni paraśvadhān
01,026.044a śaktīś ca vividhās tīkṣṇāḥ karavālāṃś ca nirmalān
01,026.044c svadeharūpāṇy ādāya gadāś cograpradarśanāḥ
01,026.045a taiḥ śastrair bhānumadbhis te divyābharaṇabhūṣitāḥ
01,026.045c bhānumantaḥ suragaṇās tasthur vigatakalmaṣāḥ
01,026.046a anupamabalavīryatejaso; dhṛtamanasaḥ parirakṣaṇe 'mṛtasya
01,026.046c asurapuravidāraṇāḥ surā; jvalanasamiddhavapuḥprakāśinaḥ
01,026.047a iti samaravaraṃ surāsthitaṃ; parighasahasraśataiḥ samākulam
01,026.047c vigalitam iva cāmbarāntare; tapanamarīcivibhāsitaṃ babhau
01,027.001 śaunaka uvāca
01,027.001a ko 'parādho mahendrasya kaḥ pramādaś ca sūtaja
01,027.001c tapasā vālakhilyānāṃ saṃbhūto garuḍaḥ katham
01,027.002a kaśyapasya dvijāteś ca kathaṃ vai pakṣirāṭ sutaḥ
01,027.002c adhṛṣyaḥ sarvabhūtānām avadhyaś cābhavat katham
01,027.003a kathaṃ ca kāmacārī sa kāmavīryaś ca khecaraḥ
01,027.003c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ purāṇe yadi paṭhyate
01,027.004 sūta uvāca
01,027.004a viṣayo 'yaṃ purāṇasya yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
01,027.004c śṛṇu me vadataḥ sarvam etat saṃkṣepato dvija
01,027.005a yajataḥ putrakāmasya kaśyapasya prajāpateḥ
01,027.005c sāhāyyam ṛṣayo devā gandharvāś ca daduḥ kila
01,027.006a tatredhmānayane śakro niyuktaḥ kaśyapena ha
01,027.006c munayo vālakhilyāś ca ye cānye devatāgaṇāḥ
01,027.007a śakras tu vīryasadṛśam idhmabhāraṃ giriprabham
01,027.007c samudyamyānayām āsa nātikṛcchrād iva prabhuḥ
01,027.008a athāpaśyad ṛṣīn hrasvān aṅguṣṭhodaraparvaṇaḥ
01,027.008c palāśavṛntikām ekāṃ sahitān vahataḥ pathi
01,027.009a pralīnān sveṣv ivāṅgeṣu nirāhārāṃs tapodhanān
01,027.009c kliśyamānān mandabalān goṣpade saṃplutodake
01,027.010a tāṃś ca sarvān smayāviṣṭo vīryonmattaḥ puraṃdaraḥ
01,027.010c avahasyātyagāc chīghraṃ laṅghayitvāvamanya ca
01,027.011a te 'tha roṣasamāviṣṭāḥ subhṛśaṃ jātamanyavaḥ
01,027.011c ārebhire mahat karma tadā śakrabhayaṃkaram
01,027.012a juhuvus te sutapaso vidhivaj jātavedasam
01,027.012c mantrair uccāvacair viprā yena kāmena tac chṛṇu
01,027.013a kāmavīryaḥ kāmagamo devarājabhayapradaḥ
01,027.013c indro 'nyaḥ sarvadevānāṃ bhaved iti yatavratāḥ
01,027.014a indrāc chataguṇaḥ śaurye vīrye caiva manojavaḥ
01,027.014c tapaso naḥ phalenādya dāruṇaḥ saṃbhavatv iti
01,027.015a tad buddhvā bhṛśasaṃtapto devarājaḥ śatakratuḥ
01,027.015c jagāma śaraṇaṃ tatra kaśyapaṃ saṃśitavratam
01,027.016a tac chrutvā devarājasya kaśyapo 'tha prajāpatiḥ
01,027.016c vālakhilyān upāgamya karmasiddhim apṛcchata
01,027.016d*0348=00 kāśyapaḥ
01,027.016d*0348=03 vālakhilyāḥ
01,027.016d*0348_01 kena kāmena cārabdhaṃ bhavadbhir homakarma ca
01,027.016d*0348_02 yāthātathyena me brūta śrotuṃ kautūhalaṃ hi me
01,027.016d*0348_03 avajñātāḥ surendreṇa mūḍhenākṛtabuddhinā
01,027.016d*0348_04 aiśvaryamadamattena sadācārān nirasyatā
01,027.016d*0348_05 tadvighātārtham ārambho vidhivat tasya kāśyapa
01,027.017a evam astv iti taṃ cāpi pratyūcuḥ satyavādinaḥ
01,027.017c tān kaśyapa uvācedaṃ sāntvapūrvaṃ prajāpatiḥ
01,027.018a ayam indras tribhuvane niyogād brahmaṇaḥ kṛtaḥ
01,027.018c indrārthaṃ ca bhavanto 'pi yatnavantas tapodhanāḥ
01,027.019a na mithyā brahmaṇo vākyaṃ kartum arhatha sattamāḥ
01,027.019c bhavatāṃ ca na mithyāyaṃ saṃkalpo me cikīrṣitaḥ
01,027.020a bhavatv eṣa patatrīṇām indro 'tibalasattvavān
01,027.020c prasādaḥ kriyatāṃ caiva devarājasya yācataḥ
01,027.021a evam uktāḥ kaśyapena vālakhilyās tapodhanāḥ
01,027.021c pratyūcur abhisaṃpūjya muniśreṣṭhaṃ prajāpatim
01,027.022a indrārtho 'yaṃ samārambhaḥ sarveṣāṃ naḥ prajāpate
01,027.022c apatyārthaṃ samārambho bhavataś cāyam īpsitaḥ
01,027.023a tad idaṃ saphalaṃ karma tvayā vai pratigṛhyatām
01,027.023c tathā caiva vidhatsvātra yathā śreyo 'nupaśyasi
01,027.024a etasminn eva kāle tu devī dākṣāyaṇī śubhā
01,027.024c vinatā nāma kalyāṇī putrakāmā yaśasvinī
01,027.025a tapas taptvā vrataparā snātā puṃsavane śuciḥ
01,027.025c upacakrāma bhartāraṃ tām uvācātha kaśyapaḥ
01,027.026a ārambhaḥ saphalo devi bhavitāyaṃ tavepsitaḥ
01,027.026c janayiṣyasi putrau dvau vīrau tribhuvaneśvarau
01,027.027a tapasā vālakhilyānāṃ mama saṃkalpajau tathā
01,027.027c bhaviṣyato mahābhāgau putrau te lokapūjitau
01,027.028a uvāca caināṃ bhagavān mārīcaḥ punar eva ha
01,027.028c dhāryatām apramādena garbho 'yaṃ sumahodayaḥ
01,027.029a ekaḥ sarvapatatrīṇām indratvaṃ kārayiṣyati
01,027.029c lokasaṃbhāvito vīraḥ kāmavīryo vihaṃgamaḥ
01,027.030a śatakratum athovāca prīyamāṇaḥ prajāpatiḥ
01,027.030c tvatsahāyau khagāv etau bhrātarau te bhaviṣyataḥ
01,027.031a naitābhyāṃ bhavitā doṣaḥ sakāśāt te puraṃdara
01,027.031c vyetu te śakra saṃtāpas tvam evendro bhaviṣyasi
01,027.032a na cāpy evaṃ tvayā bhūyaḥ kṣeptavyā brahmavādinaḥ
01,027.032c na cāvamānyā darpāt te vāgviṣā bhṛśakopanāḥ
01,027.033a evam ukto jagāmendro nirviśaṅkas triviṣṭapam
01,027.033c vinatā cāpi siddhārthā babhūva muditā tadā
01,027.034a janayām āsa putrau dvāv aruṇaṃ garuḍaṃ tathā
01,027.034c aruṇas tayos tu vikala ādityasya puraḥsaraḥ
01,027.035a patatrīṇāṃ tu garuḍa indratvenābhyaṣicyata
01,027.035c tasyaitat karma sumahac chrūyatāṃ bhṛgunandana
01,028.001 sūta uvāca
01,028.001a tatas tasmin dvijaśreṣṭha samudīrṇe tathāvidhe
01,028.001c garutmān pakṣirāṭ tūrṇaṃ saṃprāpto vibudhān prati
01,028.002a taṃ dṛṣṭvātibalaṃ caiva prākampanta samantataḥ
01,028.002c parasparaṃ ca pratyaghnan sarvapraharaṇāny api
01,028.003a tatra cāsīd ameyātmā vidyudagnisamaprabhaḥ
01,028.003c bhauvanaḥ sumahāvīryaḥ somasya parirakṣitā
01,028.004a sa tena patagendreṇa pakṣatuṇḍanakhaiḥ kṣataḥ
01,028.004c muhūrtam atulaṃ yuddhaṃ kṛtvā vinihato yudhi
01,028.005a rajaś coddhūya sumahat pakṣavātena khecaraḥ
01,028.005c kṛtvā lokān nirālokāṃs tena devān avākirat
01,028.006a tenāvakīrṇā rajasā devā moham upāgaman
01,028.006c na cainaṃ dadṛśuś channā rajasāmṛtarakṣiṇaḥ
01,028.007a evaṃ saṃloḍayām āsa garuḍas tridivālayam
01,028.007c pakṣatuṇḍaprahāraiś ca devān sa vidadāra ha
01,028.008a tato devaḥ sahasrākṣas tūrṇaṃ vāyum acodayat
01,028.008c vikṣipemāṃ rajovṛṣṭiṃ tavaitat karma māruta
01,028.009a atha vāyur apovāha tad rajas tarasā balī
01,028.009c tato vitimire jāte devāḥ śakunim ārdayan
01,028.010a nanāda coccair balavān mahāmegharavaḥ khagaḥ
01,028.010c vadhyamānaḥ suragaṇaiḥ sarvabhūtāni bhīṣayan
01,028.010e utpapāta mahāvīryaḥ pakṣirāṭ paravīrahā
01,028.011a tam utpatyāntarikṣasthaṃ devānām upari sthitam
01,028.011c varmiṇo vibudhāḥ sarve nānāśastrair avākiran
01,028.012a paṭṭiśaiḥ parighaiḥ śūlair gadābhiś ca savāsavāḥ
01,028.012c kṣurāntair jvalitaiś cāpi cakrair ādityarūpibhiḥ
01,028.013a nānāśastravisargaiś ca vadhyamānaḥ samantataḥ
01,028.013c kurvan sutumulaṃ yuddhaṃ pakṣirāṇ na vyakampata
01,028.014a vinardann iva cākāśe vainateyaḥ pratāpavān
01,028.014c pakṣābhyām urasā caiva samantād vyākṣipat surān
01,028.015a te vikṣiptās tato devāḥ prajagmur garuḍārditāḥ
01,028.015c nakhatuṇḍakṣatāś caiva susruvuḥ śoṇitaṃ bahu
01,028.016a sādhyāḥ prācīṃ sagandharvā vasavo dakṣiṇāṃ diśam
01,028.016c prajagmuḥ sahitā rudraiḥ patagendrapradharṣitāḥ
01,028.017a diśaṃ pratīcīm ādityā nāsatyā uttarāṃ diśam
01,028.017c muhur muhuḥ prekṣamāṇā yudhyamānā mahaujasam
01,028.018a aśvakrandena vīreṇa reṇukena ca pakṣiṇā
01,028.018b*0349_01 balākena ca śūreṇa ghasena praghasena ca
01,028.018c krathanena ca śūreṇa tapanena ca khecaraḥ
01,028.018d*0350_01 suparṇena ca śūreṇa śvasanena ca pakṣirāṭ
01,028.019a ulūkaśvasanābhyāṃ ca nimeṣeṇa ca pakṣiṇā
01,028.019c prarujena ca saṃyuddhaṃ cakāra pralihena ca
01,028.020a tān pakṣanakhatuṇḍāgrair abhinad vinatāsutaḥ
01,028.020c yugāntakāle saṃkruddhaḥ pinākīva mahābalaḥ
01,028.021a mahāvīryā mahotsāhās tena te bahudhā kṣatāḥ
01,028.021c rejur abhraghanaprakhyā rudhiraughapravarṣiṇaḥ
01,028.022a tān kṛtvā patagaśreṣṭhaḥ sarvān utkrāntajīvitān
01,028.022c atikrānto 'mṛtasyārthe sarvato 'gnim apaśyata
01,028.023a āvṛṇvānaṃ mahājvālam arcirbhiḥ sarvato 'mbaram
01,028.023c dahantam iva tīkṣṇāṃśuṃ ghoraṃ vāyusamīritam
01,028.023d*0351_01 nabhaḥ spṛśantaṃ jvālābhiḥ sarvabhūtabhayaṃkaram
01,028.024a tato navatyā navatīr mukhānāṃ; kṛtvā tarasvī garuḍo mahātmā
01,028.024b*0352_01 mukhaṃ sahasraṃ sa cakāra pakṣī
01,028.024b*0352_02 nadīyutaṃ vahnivināśahetoḥ
01,028.024b*0352_03 mahāyutais taiḥ sabalair mahātmā
01,028.024b*0352_04 tam agnim iddhaṃ śamayāṃ cakāra
01,028.024c nadīḥ samāpīya mukhais tatas taiḥ; suśīghram āgamya punar javena
01,028.025a jvalantam agniṃ tam amitratāpanaḥ; samāstarat patraratho nadībhiḥ
01,028.025c tataḥ pracakre vapur anyad alpaṃ; praveṣṭukāmo 'gnim abhipraśāmya
01,029.001 sūta uvāca
01,029.001a jāmbūnadamayo bhūtvā marīcivikacojjvalaḥ
01,029.001c praviveśa balāt pakṣī vārivega ivārṇavam
01,029.002a sa cakraṃ kṣuraparyantam apaśyad amṛtāntike
01,029.002c paribhramantam aniśaṃ tīkṣṇadhāram ayasmayam
01,029.003a jvalanārkaprabhaṃ ghoraṃ chedanaṃ somahāriṇām
01,029.003c ghorarūpaṃ tad atyarthaṃ yantraṃ devaiḥ sunirmitam
01,029.004a tasyāntaraṃ sa dṛṣṭvaiva paryavartata khecaraḥ
01,029.004c arāntareṇābhyapatat saṃkṣipyāṅgaṃ kṣaṇena ha
01,029.005a adhaś cakrasya caivātra dīptānalasamadyutī
01,029.005c vidyujjihvau mahāghorau dīptāsyau dīptalocanau
01,029.006a cakṣurviṣau mahāvīryau nityakruddhau tarasvinau
01,029.006c rakṣārtham evāmṛtasya dadarśa bhujagottamau
01,029.007a sadā saṃrabdhanayanau sadā cānimiṣekṣaṇau
01,029.007b*0353_01 tau dṛṣṭvā sahasā khedaṃ jagāma vinatātmajaḥ
01,029.007b*0353_02 katham etau mahāvīryau jetavyau haribhojinau
01,029.007b*0353_03 iti saṃcintya garuḍas tayos tūrṇaṃ nirākaraḥ
01,029.007c tayor eko 'pi yaṃ paśyet sa tūrṇaṃ bhasmasād bhavet
01,029.008a tayoś cakṣūṃṣi rajasā suparṇas tūrṇam āvṛṇot
01,029.008c adṛṣṭarūpas tau cāpi sarvataḥ paryakālayat
01,029.009a tayor aṅge samākramya vainateyo 'ntarikṣagaḥ
01,029.009c ācchinat tarasā madhye somam abhyadravat tataḥ
01,029.010a samutpāṭyāmṛtaṃ tat tu vainateyas tato balī
01,029.010c utpapāta javenaiva yantram unmathya vīryavān
01,029.011a apītvaivāmṛtaṃ pakṣī parigṛhyāśu vīryavān
01,029.011c agacchad apariśrānta āvāryārkaprabhāṃ khagaḥ
01,029.012a viṣṇunā tu tadākāśe vainateyaḥ sameyivān
01,029.012c tasya nārāyaṇas tuṣṭas tenālaulyena karmaṇā
01,029.013a tam uvācāvyayo devo varado 'smīti khecaram
01,029.013c sa vavre tava tiṣṭheyam uparīty antarikṣagaḥ
01,029.014a uvāca cainaṃ bhūyo 'pi nārāyaṇam idaṃ vacaḥ
01,029.014c ajaraś cāmaraś ca syām amṛtena vināpy aham
01,029.014d*0354_01 evam astv iti taṃ viṣṇur uvāca vinatāsutam
01,029.015a pratigṛhya varau tau ca garuḍo viṣṇum abravīt
01,029.015c bhavate 'pi varaṃ dadmi vṛṇītāṃ bhagavān api
01,029.016a taṃ vavre vāhanaṃ kṛṣṇo garutmantaṃ mahābalam
01,029.016c dhvajaṃ ca cakre bhagavān upari sthāsyasīti tam
01,029.016d*0355_01 evam astv iti taṃ devam uktvā nārāyaṇaṃ khagaḥ
01,029.016d*0355_02 vavrāja tarasā vegād vāyuṃ spardhan mahājavaḥ
01,029.016d*0356_01 tathety evābravīt pakṣī bhagavantaṃ sanātanam
01,029.016d*0357_01 etasminn eva kāle tu bhagavān harivāhanaḥ
01,029.017a anupatya khagaṃ tv indro vajreṇāṅge 'bhyatāḍayat
01,029.017c vihaṃgamaṃ surāmitraṃ harantam amṛtaṃ balāt
01,029.018a tam uvācendram ākrande garuḍaḥ patatāṃ varaḥ
01,029.018c prahasañ ślakṣṇayā vācā tathā vajrasamāhataḥ
01,029.019a ṛṣer mānaṃ kariṣyāmi vajraṃ yasyāsthisaṃbhavam
01,029.019c vajrasya ca kariṣyāmi tava caiva śatakrato
01,029.020a eṣa patraṃ tyajāmy ekaṃ yasyāntaṃ nopalapsyase
01,029.020b*0358_01 tasyāgrakhaṇḍād abhavan mayūro
01,029.020b*0358_02 madhye dvivaktrā bhujagendrarājī
01,029.020b*0358_03 mūle ca śatrur nakulaḥ phaṇīnāṃ
01,029.020b*0358_04 te vai trayaḥ sarpaviṣāpahā[ḥ] smṛtāḥ
01,029.020c na hi vajranipātena rujā me 'sti kadā cana
01,029.020d*0359_01 evam uktvā tataḥ patram utsasarja sa pakṣirāṭ
01,029.020d*0359_02 tad utsṛṣṭam abhiprekṣya tasya parṇam anuttamam
01,029.020d*0360_01 ity evam uktvā garuḍaḥ patraṃ caikaṃ vyasarjayat
01,029.021a tatra taṃ sarvabhūtāni vismitāny abruvaṃs tadā
01,029.021c surūpaṃ patram ālakṣya suparṇo 'yaṃ bhavatv iti
01,029.021d*0361_01 tridhā kṛtvā tadā vajraṃ gataṃ sthānaṃ svam eva hi
01,029.022a dṛṣṭvā tad adbhutaṃ cāpi sahasrākṣaḥ puraṃdaraḥ
01,029.022c khago mahad idaṃ bhūtam iti matvābhyabhāṣata
01,029.023a balaṃ vijñātum icchāmi yat te param anuttamam
01,029.023c sakhyaṃ cānantam icchāmi tvayā saha khagottama
01,030.000*0362_01 ity evam ukto garuḍaḥ pratyuvāca śacīpatim
01,030.001 garuḍa uvāca
01,030.001a sakhyaṃ me 'stu tvayā deva yathecchasi puraṃdara
01,030.001c balaṃ tu mama jānīhi mahac cāsahyam eva ca
01,030.002a kāmaṃ naitat praśaṃsanti santaḥ svabalasaṃstavam
01,030.002b*0363_01 animittaṃ suraśreṣṭha sadyaḥ prāpnoti garhaṇām
01,030.002c guṇasaṃkīrtanaṃ cāpi svayam eva śatakrato
01,030.002c*0364_01 pṛṣṭenānyena gopate | vaktavyaṃ na tu vaktavyaṃ
01,030.003a sakheti kṛtvā tu sakhe pṛṣṭo vakṣyāmy ahaṃ tvayā
01,030.003c na hy ātmastavasaṃyuktaṃ vaktavyam animittataḥ
01,030.004a saparvatavanām urvīṃ sasāgaravanām imām
01,030.004c pakṣanāḍyaikayā śakra tvāṃ caivātrāvalambinam
01,030.005a sarvān saṃpiṇḍitān vāpi lokān sasthāṇujaṅgamān
01,030.005c vaheyam apariśrānto viddhīdaṃ me mahad balam
01,030.005d*0365_01 aṣṭau bhūmīr nava divas trīn samudrāñ śacīpate
01,030.005d*0365_02 paraḥ sahasrān parvatān vaheyaṃ kāmayetha cet
01,030.006 sūta uvāca
01,030.006a ity uktavacanaṃ vīraṃ kirīṭī śrīmatāṃ varaḥ
01,030.006c āha śaunaka devendraḥ sarvabhūtahitaḥ prabhuḥ
01,030.006d*0366=00 śakra uvāca
01,030.006d*0366_01 evam eva yathāttha tvaṃ sarvaṃ saṃbhāvyate tvayi
01,030.007a pratigṛhyatām idānīṃ me sakhyam ānantyam uttamam
01,030.007c na kāryaṃ tava somena mama somaḥ pradīyatām
01,030.007e asmāṃs te hi prabādheyur yebhyo dadyād bhavān imam
01,030.008 garuḍa uvāca
01,030.008a kiṃ cit kāraṇam uddiśya somo 'yaṃ nīyate mayā
01,030.008c na dāsyāmi samādātuṃ somaṃ kasmai cid apy aham
01,030.009a yatremaṃ tu sahasrākṣa nikṣipeyam ahaṃ svayam
01,030.009c tvam ādāya tatas tūrṇaṃ harethās tridaśeśvara
01,030.010 śakra uvāca
01,030.010a vākyenānena tuṣṭo 'haṃ yat tvayoktam ihāṇḍaja
01,030.010c yad icchasi varaṃ mattas tad gṛhāṇa khagottama
01,030.011 sūta uvāca
01,030.011a ity uktaḥ pratyuvācedaṃ kadrūputrān anusmaran
01,030.011c smṛtvā caivopadhikṛtaṃ mātur dāsyanimittataḥ
01,030.012a īśo 'ham api sarvasya kariṣyāmi tu te 'rthitām
01,030.012c bhaveyur bhujagāḥ śakra mama bhakṣyā mahābalāḥ
01,030.013a tathety uktvānvagacchat taṃ tato dānavasūdanaḥ
01,030.013b*0367_01 devadevaṃ mahātmānaṃ yoginām īśvaraṃ harim
01,030.013b*0367_02 sa cānvamodat tat sarvaṃ yathoktaṃ garuḍena vai
01,030.013b*0367_03 idaṃ bhūyo vacaḥ prāha bhagavāṃs tridaśeśvaraḥ
01,030.013c hariṣyāmi vinikṣiptaṃ somam ity anubhāṣya tam
01,030.014a ājagāma tatas tūrṇaṃ suparṇo mātur antikam
01,030.014b*0368=02 garuḍaḥ
01,030.014b*0368=04 vinatā
01,030.014b*0368_01 vinayāvanato bhūtvā vacanaṃ cedam abravīt
01,030.014b*0368_02 idam ānītam amṛtaṃ devānāṃ bhavanān mayā
01,030.014b*0368_03 praśādhi kim ato mātaḥ kariṣyāmi śubhavrate
01,030.014b*0368_04 parituṣṭāham etena karmaṇā tava putraka
01,030.014b*0368_05 ajaraś cāmaraś caiva devānāṃ supriyo bhava
01,030.014c atha sarpān uvācedaṃ sarvān paramahṛṣṭavat
01,030.015a idam ānītam amṛtaṃ nikṣepsyāmi kuśeṣu vaḥ
01,030.015c snātā maṅgalasaṃyuktās tataḥ prāśnīta pannagāḥ
01,030.015d*0369_01 bhavadbhir idam āsīnair yad uktaṃ tad vacas tadā
01,030.016a adāsī caiva māteyam adyaprabhṛti cāstu me
01,030.016c yathoktaṃ bhavatām etad vaco me pratipāditam
01,030.017a tataḥ snātuṃ gatāḥ sarpāḥ pratyuktvā taṃ tathety uta
01,030.017c śakro 'py amṛtam ākṣipya jagāma tridivaṃ punaḥ
01,030.018a athāgatās tam uddeśaṃ sarpāḥ somārthinas tadā
01,030.018c snātāś ca kṛtajapyāś ca prahṛṣṭāḥ kṛtamaṅgalāḥ
01,030.018d*0370_01 yatraitad amṛtaṃ cāpi sthāpitaṃ kuśasaṃstare
01,030.018d*0371_01 parasparakṛtadveṣāḥ somaprāśanakarmaṇi
01,030.018d*0371_02 ahaṃ pūrvam ahaṃ pūrvam ity uktvā te samādravan
01,030.019a tad vijñāya hṛtaṃ sarpāḥ pratimāyākṛtaṃ ca tat
01,030.019c somasthānam idaṃ ceti darbhāṃs te lilihus tadā
01,030.020a tato dvaidhīkṛtā jihvā sarpāṇāṃ tena karmaṇā
01,030.020c abhavaṃś cāmṛtasparśād darbhās te 'tha pavitriṇaḥ
01,030.020d*0372_01 evaṃ tad amṛtaṃ tena hṛtam āhṛtam eva ca
01,030.020d*0372_02 dvijihvāś ca kṛtāḥ sarpā garuḍena mahātmanā
01,030.020d*0373_01 nāgāś ca vañcitā bhūtvā visṛjya vinatāṃ tadā
01,030.020d*0373_02 viṣādam agamaṃs tīvraṃ garuḍasya balāt prabho
01,030.021a tataḥ suparṇaḥ paramaprahṛṣṭavān; vihṛtya mātrā saha tatra kānane
01,030.021c bhujaṃgabhakṣaḥ paramārcitaḥ khagair; ahīnakīrtir vinatām anandayat
01,030.022a imāṃ kathāṃ yaḥ śṛṇuyān naraḥ sadā; paṭheta vā dvijajanamukhyasaṃsadi
01,030.022c asaṃśayaṃ tridivam iyāt sa puṇyabhāṅ; mahātmanaḥ patagapateḥ prakīrtanāt
01,030.022d@017_0001 na cāgnijaṃ coranṛpāśrayaṃ vā; kṣutsarpavetālapiśācajaṃ vā
01,030.022d@017_0002 bhayaṃ bhaved yatra gṛhe garutmato; tiṣṭhet katheyaṃ likhitāpi pustake
01,030.022d@017_0003 yaḥ saṃsmaren nityam atandrito naro; garutmato mūrtim athārcayed gṛhe
01,030.022d@017_0004 oṃ pakṣirājeti japaṃś ca sarvadā; tasyāśu sarpā vaśagā bhavanti
01,031.001 śaunaka uvāca
01,031.001a bhujaṃgamānāṃ śāpasya mātrā caiva sutena ca
01,031.001c vinatāyās tvayā proktaṃ kāraṇaṃ sūtanandana
01,031.002a varapradānaṃ bhartrā ca kadrūvinatayos tathā
01,031.002c nāmanī caiva te prokte pakṣiṇor vainateyayoḥ
01,031.003a pannagānāṃ tu nāmāni na kīrtayasi sūtaja
01,031.003c prādhānyenāpi nāmāni śrotum icchāmahe vayam
01,031.004 sūta uvāca
01,031.004a bahutvān nāmadheyāni bhujagānāṃ tapodhana
01,031.004c na kīrtayiṣye sarveṣāṃ prādhānyena tu me śṛṇu
01,031.005a śeṣaḥ prathamato jāto vāsukis tadanantaram
01,031.005c airāvatas takṣakaś ca karkoṭakadhanaṃjayau
01,031.006a kāliyo maṇināgaś ca nāgaś cāpūraṇas tathā
01,031.006c nāgas tathā piñjaraka elāpatro 'tha vāmanaḥ
01,031.007a nīlānīlau tathā nāgau kalmāṣaśabalau tathā
01,031.007c āryakaś cādikaś caiva nāgaś ca śalapotakaḥ
01,031.008a sumanomukho dadhimukhas tathā vimalapiṇḍakaḥ
01,031.008c āptaḥ koṭanakaś caiva śaṅkho vālaśikhas tathā
01,031.009a niṣṭhyūnako hemaguho nahuṣaḥ piṅgalas tathā
01,031.009c bāhyakarṇo hastipadas tathā mudgarapiṇḍakaḥ
01,031.010a kambalāśvatarau cāpi nāgaḥ kālīyakas tathā
01,031.010c vṛttasaṃvartakau nāgau dvau ca padmāv iti śrutau
01,031.011a nāgaḥ śaṅkhanakaś caiva tathā ca sphaṇḍako 'paraḥ
01,031.011c kṣemakaś ca mahānāgo nāgaḥ piṇḍārakas tathā
01,031.011d*0374_01 viprasyāvajñayā śakro mātuḥ sarpā vipadgatāḥ
01,031.011d*0374_02 suparṇas tūbhayaprītyā harer apy upari sthitaḥ
01,031.012a karavīraḥ puṣpadaṃṣṭra eḷako bilvapāṇḍukaḥ
01,031.012c mūṣakādaḥ śaṅkhaśirāḥ pūrṇadaṃṣṭro haridrakaḥ
01,031.013a aparājito jyotikaś ca pannagaḥ śrīvahas tathā
01,031.013c kauravyo dhṛtarāṣṭraś ca puṣkaraḥ śalyakas tathā
01,031.014a virajāś ca subāhuś ca śālipiṇḍaś ca vīryavān
01,031.014c hastibhadraḥ piṭharako mukharaḥ koṇavāsanaḥ
01,031.015a kuñjaraḥ kuraraś caiva tathā nāgaḥ prabhākaraḥ
01,031.015c kumudaḥ kumudākṣaś ca tittirir halikas tathā
01,031.015d*0375_01 sumukho vimukhaś caiva vimukho 'simukhas tathā
01,031.015d*0376_01 kardamaś ca mahānāgo nāgaś ca bahumūlakaḥ
01,031.015e karkarākarkarau cobhau kuṇḍodaramahodarau
01,031.016a ete prādhānyato nāgāḥ kīrtitā dvijasattama
01,031.016c bahutvān nāmadheyānām itare na prakīrtitāḥ
01,031.017a eteṣāṃ prasavo yaś ca prasavasya ca saṃtatiḥ
01,031.017c asaṃkhyeyeti matvā tān na bravīmi dvijottama
01,031.018a bahūnīha sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
01,031.018c aśakyāny eva saṃkhyātuṃ bhujagānāṃ tapodhana
01,032.001 śaunaka uvāca
01,032.001a jātā vai bhujagās tāta vīryavanto durāsadāḥ
01,032.001c śāpaṃ taṃ tv atha vijñāya kṛtavanto nu kiṃ param
01,032.001d@018_0001 kaś ca teṣāṃ bhaven mantraḥ sarpāṇāṃ sūtanandana
01,032.001d@018_0002 kiṃ vā kāryam akurvanta śāpajaṃ bhujagottamāḥ
01,032.001d@018_0003 vāsukiś cāpi nāgendro mahāprājñaḥ kim ācarat
01,032.002 sūta uvāca
01,032.002a teṣāṃ tu bhagavāñ śeṣas tyaktvā kadrūṃ mahāyaśāḥ
01,032.002c tapo vipulam ātasthe vāyubhakṣo yatavrataḥ
01,032.003a gandhamādanam āsādya badaryāṃ ca taporataḥ
01,032.003c gokarṇe puṣkarāraṇye tathā himavatas taṭe
01,032.004a teṣu teṣu ca puṇyeṣu tīrtheṣv āyataneṣu ca
01,032.004c ekāntaśīlī niyataḥ satataṃ vijitendriyaḥ
01,032.004d*0377_01 śītavātātapasahaḥ parityaktapriyāpriyaḥ
01,032.004d*0377_02 dharme manaḥ samādhāya snāne triṣavaṇe tathā
01,032.005a tapyamānaṃ tapo ghoraṃ taṃ dadarśa pitāmahaḥ
01,032.005c pariśuṣkamāṃsatvaksnāyuṃ jaṭācīradharaṃ prabhum
01,032.006a tam abravīt satyadhṛtiṃ tapyamānaṃ pitāmahaḥ
01,032.006c kim idaṃ kuruṣe śeṣa prajānāṃ svasti vai kuru
01,032.007a tvaṃ hi tīvreṇa tapasā prajās tāpayase 'nagha
01,032.007c brūhi kāmaṃ ca me śeṣa yat te hṛdi ciraṃ sthitam
01,032.008 śeṣa uvāca
01,032.008a sodaryā mama sarve hi bhrātaro mandacetasaḥ
01,032.008c saha tair notsahe vastuṃ tad bhavān anumanyatām
01,032.009a abhyasūyanti satataṃ parasparam amitravat
01,032.009c tato 'haṃ tapa ātiṣṭhe naitān paśyeyam ity uta
01,032.010a na marṣayanti satataṃ vinatāṃ sasutāṃ ca te
01,032.010c asmākaṃ cāparo bhrātā vainateyaḥ pitāmaha
01,032.011a taṃ ca dviṣanti te 'tyarthaṃ sa cāpi sumahābalaḥ
01,032.011c varapradānāt sa pituḥ kaśyapasya mahātmanaḥ
01,032.012a so 'haṃ tapaḥ samāsthāya mokṣyāmīdaṃ kalevaram
01,032.012c kathaṃ me pretyabhāve 'pi na taiḥ syāt saha saṃgamaḥ
01,032.012d*0378_01 tam evaṃvādinaṃ śeṣaṃ pitāmaha uvāca ha
01,032.013 brahmovāca
01,032.013a jānāmi śeṣa sarveṣāṃ bhrātṝṇāṃ te viceṣṭitam
01,032.013c mātuś cāpy aparādhād vai bhrātṝṇāṃ te mahad bhayam
01,032.014a kṛto 'tra parihāraś ca pūrvam eva bhujaṃgama
01,032.014c bhrātṝṇāṃ tava sarveṣāṃ na śokaṃ kartum arhasi
01,032.014d*0379_01 śāpāt tasmān mahāghorād uktān mātrā mahābala
01,032.015a vṛṇīṣva ca varaṃ mattaḥ śeṣa yat te 'bhikāṅkṣitam
01,032.015c ditsāmi hi varaṃ te 'dya prītir me paramā tvayi
01,032.016a diṣṭyā ca buddhir dharme te niviṣṭā pannagottama
01,032.016c ato bhūyaś ca te buddhir dharme bhavatu susthirā
01,032.017 śeṣa uvāca
01,032.017a eṣa eva varo me 'dya kāṅkṣitaḥ prapitāmaha
01,032.017c dharme me ramatāṃ buddhiḥ śame tapasi ceśvara
01,032.018 brahmovāca
01,032.018a prīto 'smy anena te śeṣa damena praśamena ca
01,032.018c tvayā tv idaṃ vacaḥ kāryaṃ manniyogāt prajāhitam
01,032.019a imāṃ mahīṃ śailavanopapannāṃ; sasāgarāṃ sākarapattanāṃ ca
01,032.019c tvaṃ śeṣa samyak calitāṃ yathāvat; saṃgṛhya tiṣṭhasva yathācalā syāt
01,032.019d*0380_01 anyam eva varaṃ dadmi tavāhaṃ bhujagottama
01,032.019d*0380_02 imāṃ tvaṃ sakalāṃ pṛthvīṃ mūrdhnā saṃdhārayiṣyasi
01,032.020 śeṣa uvāca
01,032.020a yathāha devo varadaḥ prajāpatir; mahīpatir bhūtapatir jagatpatiḥ
01,032.020c tathā mahīṃ dhārayitāsmi niścalāṃ; prayaccha tāṃ me śirasi prajāpate
01,032.021 brahmovāca
01,032.021a adho mahīṃ gaccha bhujaṃgamottama; svayaṃ tavaiṣā vivaraṃ pradāsyati
01,032.021c imāṃ dharāṃ dhārayatā tvayā hi me; mahat priyaṃ śeṣa kṛtaṃ bhaviṣyati
01,032.022 sūta uvāca
01,032.022a tatheti kṛtvā vivaraṃ praviśya sa; prabhur bhuvo bhujagavarāgrajaḥ sthitaḥ
01,032.022c bibharti devīṃ śirasā mahīm imāṃ; samudranemiṃ parigṛhya sarvataḥ
01,032.023 brahmovāca
01,032.023a śeṣo 'si nāgottama dharmadevo; mahīm imāṃ dhārayase yad ekaḥ
01,032.023c anantabhogaḥ parigṛhya sarvāṃ; yathāham evaṃ balabhid yathā vā
01,032.024 sūta uvāca
01,032.024a adho bhūmer vasaty evaṃ nāgo 'nantaḥ pratāpavān
01,032.024c dhārayan vasudhām ekaḥ śāsanād brahmaṇo vibhuḥ
01,032.025a suparṇaṃ ca sakhāyaṃ vai bhagavān amarottamaḥ
01,032.025c prādād anantāya tadā vainateyaṃ pitāmahaḥ
01,032.025d*0381_01 anante 'bhiprayāte tu vāsukiḥ sa mahābalaḥ
01,032.025d*0381_02 abhyaṣicyata nāgais tu daivatair iva vāsavaḥ
01,033.001 sūta uvāca
01,033.001a mātuḥ sakāśāt taṃ śāpaṃ śrutvā pannagasattamaḥ
01,033.001c vāsukiś cintayām āsa śāpo 'yaṃ na bhavet katham
01,033.002a tataḥ sa mantrayām āsa bhrātṛbhiḥ saha sarvaśaḥ
01,033.002c airāvataprabhṛtibhir ye sma dharmaparāyaṇāḥ
01,033.003 vāsukir uvāca
01,033.003a ayaṃ śāpo yathoddiṣṭo viditaṃ vas tathānaghāḥ
01,033.003c tasya śāpasya mokṣārthaṃ mantrayitvā yatāmahe
01,033.004a sarveṣām eva śāpānāṃ pratighāto hi vidyate
01,033.004c na tu mātrābhiśaptānāṃ mokṣo vidyeta pannagāḥ
01,033.004d@019_0001 ārādhya tu jagannāthaṃ brahmāṇaṃ pannagottamāḥ
01,033.004d@019_0002 mātṛśāpavimokṣārthaṃ na śeṣo labdhavān varam
01,033.005a avyayasyāprameyasya satyasya ca tathāgrataḥ
01,033.005c śaptā ity eva me śrutvā jāyate hṛdi vepathuḥ
01,033.006a nūnaṃ sarvavināśo 'yam asmākaṃ samudāhṛtaḥ
01,033.006b*0382_01 śāpaḥ sṛṣṭo mahāghoro mātrā khalv avinītayā
01,033.006c na hy enāṃ so 'vyayo devaḥ śapantīṃ pratyaṣedhayat
01,033.007a tasmāt saṃmantrayāmo 'tra bhujagānām anāmayam
01,033.007c yathā bhaveta sarveṣāṃ mā naḥ kālo 'tyagād ayam
01,033.007d*0383_01 sarva eva hi nas tāvad buddhimanto vicakṣaṇāḥ
01,033.008a api mantrayamāṇā hi hetuṃ paśyāma mokṣaṇe
01,033.008c yathā naṣṭaṃ purā devā gūḍham agniṃ guhāgatam
01,033.009a yathā sa yajño na bhaved yathā vāpi parābhavet
01,033.009c janamejayasya sarpāṇāṃ vināśakaraṇāya hi
01,033.010 sūta uvāca
01,033.010a tathety uktvā tu te sarve kādraveyāḥ samāgatāḥ
01,033.010c samayaṃ cakrire tatra mantrabuddhiviśāradāḥ
01,033.010d*0384_01 teṣu tatropaviṣṭeṣu pannageṣu dvijottama
01,033.010d*0384_02 elāpatro 'bravīt teṣāṃ mantravidyottamo balaiḥ
01,033.011a eke tatrābruvan nāgā vayaṃ bhūtvā dvijarṣabhāḥ
01,033.011c janamejayaṃ taṃ bhikṣāmo yajñas te na bhaved iti
01,033.012a apare tv abruvan nāgās tatra paṇḍitamāninaḥ
01,033.012c mantriṇo 'sya vayaṃ sarve bhaviṣyāmaḥ susaṃmatāḥ
01,033.013a sa naḥ prakṣyati sarveṣu kāryeṣv arthaviniścayam
01,033.013c tatra buddhiṃ pravakṣyāmo yathā yajño nivartate
01,033.014a sa no bahumatān rājā buddhvā buddhimatāṃ varaḥ
01,033.014c yajñārthaṃ prakṣyati vyaktaṃ neti vakṣyāmahe vayam
01,033.015a darśayanto bahūn doṣān pretya ceha ca dāruṇān
01,033.015c hetubhiḥ kāraṇaiś caiva yathā yajño bhaven na saḥ
01,033.016a athavā ya upādhyāyaḥ kratau tasmin bhaviṣyati
01,033.016c sarpasatravidhānajño rājakāryahite rataḥ
01,033.017a taṃ gatvā daśatāṃ kaś cid bhujagaḥ sa mariṣyati
01,033.017c tasmin hate yajñakare kratuḥ sa na bhaviṣyati
01,033.018a ye cānye sarpasatrajñā bhaviṣyanty asya ṛtvijaḥ
01,033.018c tāṃś ca sarvān daśiṣyāmaḥ kṛtam evaṃ bhaviṣyati
01,033.019a tatrāpare 'mantrayanta dharmātmāno bhujaṃgamāḥ
01,033.019c abuddhir eṣā yuṣmākaṃ brahmahatyā na śobhanā
01,033.020a samyak saddharmamūlā hi vyasane śāntir uttamā
01,033.020c adharmottaratā nāma kṛtsnaṃ vyāpādayej jagat
01,033.021a apare tv abruvan nāgāḥ samiddhaṃ jātavedasam
01,033.021c varṣair nirvāpayiṣyāmo meghā bhūtvā savidyutaḥ
01,033.022a srugbhāṇḍaṃ niśi gatvā vā apare bhujagottamāḥ
01,033.022c pramattānāṃ harantv āśu vighna evaṃ bhaviṣyati
01,033.023a yajñe vā bhujagās tasmiñ śataśo 'tha sahasraśaḥ
01,033.023c janaṃ daśantu vai sarvam evaṃ trāso bhaviṣyati
01,033.024a athavā saṃskṛtaṃ bhojyaṃ dūṣayantu bhujaṃgamāḥ
01,033.024c svena mūtrapurīṣeṇa sarvabhojyavināśinā
01,033.025a apare tv abruvaṃs tatra ṛtvijo 'sya bhavāmahe
01,033.025c yajñavighnaṃ kariṣyāmo dīyatāṃ dakṣiṇā iti
01,033.025e vaśyatāṃ ca gato 'sau naḥ kariṣyati yathepṣitam
01,033.026a apare tv abruvaṃs tatra jale prakrīḍitaṃ nṛpam
01,033.026c gṛham ānīya badhnīmaḥ kratur evaṃ bhaven na saḥ
01,033.027a apare tv abruvaṃs tatra nāgāḥ sukṛtakāriṇaḥ
01,033.027c daśāmainaṃ pragṛhyāśu kṛtam evaṃ bhaviṣyati
01,033.027e chinnaṃ mūlam anarthānāṃ mṛte tasmin bhaviṣyati
01,033.028a eṣā vai naiṣṭhikī buddhiḥ sarveṣām eva saṃmatā
01,033.028c yathā vā manyase rājaṃs tat kṣipraṃ saṃvidhīyatām
01,033.029a ity uktvā samudaikṣanta vāsukiṃ pannageśvaram
01,033.029c vāsukiś cāpi saṃcintya tān uvāca bhujaṃgamān
01,033.030a naiṣā vo naiṣṭhikī buddhir matā kartuṃ bhujaṃgamāḥ
01,033.030c sarveṣām eva me buddhiḥ pannagānāṃ na rocate
01,033.031a kiṃ tv atra saṃvidhātavyaṃ bhavatāṃ yad bhaved dhitam
01,033.031b*0385_01 śreyaḥ prasādanaṃ manye kaśyapasya mahātmanaḥ
01,033.031b*0385_02 jñātivargasya sauhārdād ātmanaś ca bhujaṃgamāḥ
01,033.031b*0385_03 na ca jānāti me buddhiḥ kiṃ cit kartuṃ vaco hi vaḥ
01,033.031b*0385_04 mayā hīdaṃ vidhātavyaṃ bhavatāṃ yad dhitaṃ bhavet
01,033.031c anenāhaṃ bhṛśaṃ tapye guṇadoṣau madāśrayau
01,034.001 sūta uvāca
01,034.001a śrutvā tu vacanaṃ teṣāṃ sarveṣām iti ceti ca
01,034.001c vāsukeś ca vacaḥ śrutvā elāpatro 'bravīd idam
01,034.001d*0386_01 prāg eva darśitā buddhir mayaiṣā bhujagottamāḥ
01,034.001d*0386_02 heyeti yadi vo buddhis tavāpi ca tathā prabho
01,034.001d*0386_03 astu kāmaṃ mamādyāpi buddhiḥ smaraṇam āgatā
01,034.001d*0386_04 tāṃ śṛṇuṣva pravakṣyāmi yathātathyena pannagāḥ
01,034.002a na sa yajño na bhavitā na sa rājā tathāvidhaḥ
01,034.002c janamejayaḥ pāṇḍaveyo yato 'smākaṃ mahābhayam
01,034.003a daivenopahato rājan yo bhaved iha pūruṣaḥ
01,034.003c sa daivam evāśrayate nānyat tatra parāyaṇam
01,034.004a tad idaṃ daivam asmākaṃ bhayaṃ pannagasattamāḥ
01,034.004c daivam evāśrayāmo 'tra śṛṇudhvaṃ ca vaco mama
01,034.005a ahaṃ śāpe samutsṛṣṭe samaśrauṣaṃ vacas tadā
01,034.005c mātur utsaṅgam ārūḍho bhayāt pannagasattamāḥ
01,034.006a devānāṃ pannagaśreṣṭhās tīkṣṇās tīkṣṇā iti prabho
01,034.006b*0387_01 śāpaduḥkhāgnitaptānāṃ pannagānām anāmayam
01,034.006b*0387_02 kṛpayā parayāviṣṭāḥ prārthayanto divaukasaḥ
01,034.006c pitāmaham upāgamya duḥkhārtānāṃ mahādyute
01,034.007 devā ūcuḥ
01,034.007a kā hi labdhvā priyān putrāñ śaped evaṃ pitāmaha
01,034.007c ṛte kadrūṃ tīkṣṇarūpāṃ devadeva tavāgrataḥ
01,034.008a tatheti ca vacas tasyās tvayāpy uktaṃ pitāmaha
01,034.008c etad icchāma vijñātuṃ kāraṇaṃ yan na vāritā
01,034.009 brahmovāca
01,034.009a bahavaḥ pannagās tīkṣṇā bhīmavīryā viṣolbaṇāḥ
01,034.009c prajānāṃ hitakāmo 'haṃ na nivāritavāṃs tadā
01,034.010a ye dandaśūkāḥ kṣudrāś ca pāpacārā viṣolbaṇāḥ
01,034.010c teṣāṃ vināśo bhavitā na tu ye dharmacāriṇaḥ
01,034.011a yannimittaṃ ca bhavitā mokṣas teṣāṃ mahābhayāt
01,034.011c pannagānāṃ nibodhadhvaṃ tasmin kāle tathāgate
01,034.012a yāyāvarakule dhīmān bhaviṣyati mahān ṛṣiḥ
01,034.012c jaratkārur iti khyātas tejasvī niyatendriyaḥ
01,034.013a tasya putro jaratkāror utpatsyati mahātapāḥ
01,034.013c āstīko nāma yajñaṃ sa pratiṣetsyati taṃ tadā
01,034.013e tatra mokṣyanti bhujagā ye bhaviṣyanti dhārmikāḥ
01,034.014 devā ūcuḥ
01,034.014a sa munipravaro deva jaratkārur mahātapāḥ
01,034.014c kasyāṃ putraṃ mahātmānaṃ janayiṣyati vīryavān
01,034.015 brahmovāca
01,034.015*0388_01 vāsuker bhaginī kanyā samutpannā suśobhanā
01,034.015*0388_02 tasmai dāsyati tāṃ kanyāṃ vāsukir bhujagottamaḥ
01,034.015*0388_03 tasyāṃ janayitā putraṃ vedavedāṅgapāragam
01,034.015a sanāmāyāṃ sanāmā sa kanyāyāṃ dvijasattamaḥ
01,034.015c apatyaṃ vīryavān devā vīryavaj janayiṣyati
01,034.015d*0389_01 vāsukeḥ sarparājasya jaratkāruḥ svasā kila
01,034.015d*0389_02 sa tasyāṃ bhavitā putraḥ śāpān nāgāṃś ca mokṣyati
01,034.016 elāpatra uvāca
01,034.016a evam astv iti taṃ devāḥ pitāmaham athābruvan
01,034.016c uktvā caivaṃ gatā devāḥ sa ca devaḥ pitāmahaḥ
01,034.017a so 'ham evaṃ prapaśyāmi vāsuke bhaginīṃ tava
01,034.017c jaratkārur iti khyātāṃ tāṃ tasmai pratipādaya
01,034.018a bhaikṣavad bhikṣamāṇāya nāgānāṃ bhayaśāntaye
01,034.018c ṛṣaye suvratāya tvam eṣa mokṣaḥ śruto mayā
01,035.001 sūta uvāca
01,035.001a elāpatrasya tu vacaḥ śrutvā nāgā dvijottama
01,035.001c sarve prahṛṣṭamanasaḥ sādhu sādhv ity apūjayan
01,035.002a tataḥ prabhṛti tāṃ kanyāṃ vāsukiḥ paryarakṣata
01,035.002c jaratkāruṃ svasāraṃ vai paraṃ harṣam avāpa ca
01,035.003a tato nātimahān kālaḥ samatīta ivābhavat
01,035.003c atha devāsurāḥ sarve mamanthur varuṇālayam
01,035.004a tatra netram abhūn nāgo vāsukir balināṃ varaḥ
01,035.004c samāpyaiva ca tat karma pitāmaham upāgaman
01,035.005a devā vāsukinā sārdhaṃ pitāmaham athābruvan
01,035.005c bhagavañ śāpabhīto 'yaṃ vāsukis tapyate bhṛśam
01,035.006a tasyedaṃ mānasaṃ śalyaṃ samuddhartuṃ tvam arhasi
01,035.006c jananyāḥ śāpajaṃ deva jñātīnāṃ hitakāṅkṣiṇaḥ
01,035.007a hito hy ayaṃ sadāsmākaṃ priyakārī ca nāgarāṭ
01,035.007c kuru prasādaṃ deveśa śamayāsya manojvaram
01,035.008 brahmovāca
01,035.008a mayaivaitad vitīrṇaṃ vai vacanaṃ manasāmarāḥ
01,035.008c elāpatreṇa nāgena yad asyābhihitaṃ purā
01,035.008d@020_0001 mātṛśāpo nānyathāyaṃ kartuṃ śakyo mayā surāḥ
01,035.008d@020_0002 yasmān mātā gurutarī sarveṣām eva dehinām
01,035.009a tat karotv eṣa nāgendraḥ prāptakālaṃ vacas tathā
01,035.009c vinaśiṣyanti ye pāpā na tu ye dharmacāriṇaḥ
01,035.010a utpannaḥ sa jaratkārus tapasy ugre rato dvijaḥ
01,035.010c tasyaiṣa bhaginīṃ kāle jaratkāruṃ prayacchatu
01,035.011a yad elāpatreṇa vacas tadoktaṃ bhujagena ha
01,035.011c pannagānāṃ hitaṃ devās tat tathā na tad anyathā
01,035.012 sūta uvāca
01,035.012a etac chrutvā sa nāgendraḥ pitāmahavacas tadā
01,035.012b*0390_01 saṃdiśya pannagān sarvān vāsukiḥ śāpamohitaḥ
01,035.012b*0390_02 svasāram udyamya tadā jaratkārum ṛṣiṃ prati
01,035.012c sarpān bahūñ jaratkārau nityayuktān samādadhat
01,035.013a jaratkārur yadā bhāryām icched varayituṃ prabhuḥ
01,035.013c śīghram etya mamākhyeyaṃ tan naḥ śreyo bhaviṣyati
01,036.001 śaunaka uvāca
01,036.001a jaratkārur iti proktaṃ yat tvayā sūtanandana
01,036.001c icchāmy etad ahaṃ tasya ṛṣeḥ śrotuṃ mahātmanaḥ
01,036.002a kiṃ kāraṇaṃ jaratkāror nāmaitat prathitaṃ bhuvi
01,036.002c jaratkāruniruktaṃ tvaṃ yathāvad vaktum arhasi
01,036.002d*0391_01 tat tasya vacanaṃ śrutvā provāca sa mahādyutiḥ
01,036.003 sūta uvāca
01,036.003a jareti kṣayam āhur vai dāruṇaṃ kārusaṃjñitam
01,036.003c śarīraṃ kāru tasyāsīt tat sa dhīmāñ śanaiḥ śanaiḥ
01,036.004a kṣapayām āsa tīvreṇa tapasety ata ucyate
01,036.004c jaratkārur iti brahman vāsuker bhaginī tathā
01,036.005a evam uktas tu dharmātmā śaunakaḥ prāhasat tadā
01,036.005c ugraśravasam āmantrya upapannam iti bruvan
01,036.005d*0392=00 śaunaka uvāca
01,036.005d*0392_01 uktaṃ nāma yathāpūrvaṃ sarvaṃ tac chrutavān aham
01,036.005d*0392_02 yathā tu jāto hy āstīka etad icchāmi veditum
01,036.005d*0392_03 tac chrutvā vacanaṃ tasya sūtaḥ provāca śāstrataḥ
01,036.006 sūta uvāca
01,036.006*0393_01 saṃdiśya pannagān sarvān vāsukiḥ susamāhitaḥ
01,036.006*0393_02 svasāram udyamya tadā jaratkārum ṛṣiṃ prati
01,036.006a atha kālasya mahataḥ sa muniḥ saṃśitavrataḥ
01,036.006c tapasy abhirato dhīmān na dārān abhyakāṅkṣata
01,036.007a sa ūrdhvaretās tapasi prasaktaḥ; svādhyāyavān vītabhayaklamaḥ san
01,036.007c cacāra sarvāṃ pṛthivīṃ mahātmā; na cāpi dārān manasāpy akāṅkṣat
01,036.008a tato 'parasmin saṃprāpte kāle kasmiṃś cid eva tu
01,036.008c parikṣid iti vikhyāto rājā kauravavaṃśabhṛt
01,036.009a yathā pāṇḍur mahābāhur dhanurdharavaro bhuvi
01,036.009c babhūva mṛgayāśīlaḥ purāsya prapitāmahaḥ
01,036.009d*0394_01 tathā vikhyātavāṃl loke parikṣid abhimanyujaḥ
01,036.010a mṛgān vidhyan varāhāṃś ca tarakṣūn mahiṣāṃs tathā
01,036.010c anyāṃś ca vividhān vanyāṃś cacāra pṛthivīpatiḥ
01,036.011a sa kadā cin mṛgaṃ viddhvā bāṇena nataparvaṇā
01,036.011c pṛṣṭhato dhanur ādāya sasāra gahane vane
01,036.012a yathā hi bhagavān rudro viddhvā yajñamṛgaṃ divi
01,036.012c anvagacchad dhanuṣpāṇiḥ paryanveṣaṃs tatas tataḥ
01,036.013a na hi tena mṛgo viddho jīvan gacchati vai vanam
01,036.013c pūrvarūpaṃ tu tan nūnam āsīt svargagatiṃ prati
01,036.013e parikṣitas tasya rājño viddho yan naṣṭavān mṛgaḥ
01,036.014a dūraṃ cāpahṛtas tena mṛgeṇa sa mahīpatiḥ
01,036.014c pariśrāntaḥ pipāsārta āsasāda muniṃ vane
01,036.015a gavāṃ pracāreṣv āsīnaṃ vatsānāṃ mukhaniḥsṛtam
01,036.015c bhūyiṣṭham upayuñjānaṃ phenam āpibatāṃ payaḥ
01,036.016a tam abhidrutya vegena sa rājā saṃśitavratam
01,036.016c apṛcchad dhanur udyamya taṃ muniṃ kṣucchramānvitaḥ
01,036.017a bho bho brahmann ahaṃ rājā parikṣid abhimanyujaḥ
01,036.017c mayā viddho mṛgo naṣṭaḥ kaccit tvaṃ dṛṣṭavān asi
01,036.018a sa munis tasya novāca kiṃ cin maunavrate sthitaḥ
01,036.018c tasya skandhe mṛtaṃ sarpaṃ kruddho rājā samāsajat
01,036.019a dhanuṣkoṭyā samutkṣipya sa cainaṃ samudaikṣata
01,036.019c na ca kiṃ cid uvācainaṃ śubhaṃ vā yadi vāśubham
01,036.020a sa rājā krodham utsṛjya vyathitas taṃ tathāgatam
01,036.020c dṛṣṭvā jagāma nagaram ṛṣis tv āste tathaiva saḥ
01,036.020d*0395_01 na hi taṃ rājaśārdūlaṃ kṣamāśīlo mahāmuniḥ
01,036.020d*0395_02 svadharmanirataṃ bhūpaṃ samākṣipto 'py adharṣayat
01,036.020d*0396_01 na hi taṃ rājaśārdūlas tathā dharmaparāyaṇam
01,036.020d*0396_02 jānāti bharataśreṣṭhas tata enam adharṣayat
01,036.021a taruṇas tasya putro 'bhūt tigmatejā mahātapāḥ
01,036.021c śṛṅgī nāma mahākrodho duṣprasādo mahāvrataḥ
01,036.022a sa devaṃ param īśānaṃ sarvabhūtahite ratam
01,036.022c brahmāṇam upatasthe vai kāle kāle susaṃyataḥ
01,036.022e sa tena samanujñāto brahmaṇā gṛham eyivān
01,036.023a sakhyoktaḥ krīḍamānena sa tatra hasatā kila
01,036.023c saṃrambhī kopano 'tīva viṣakalpa ṛṣeḥ sutaḥ
01,036.023d*0397_01 uddiśya pitaraṃ tasya yac chrutvā roṣam āharat
01,036.023e ṛṣiputreṇa narmārthaṃ kṛśena dvijasattama
01,036.024a tejasvinas tava pitā tathaiva ca tapasvinaḥ
01,036.024c śavaṃ skandhena vahati mā śṛṅgin garvito bhava
01,036.025a vyāharatsv ṛṣiputreṣu mā sma kiṃ cid vaco vadīḥ
01,036.025c asmadvidheṣu siddheṣu brahmavitsu tapasviṣu
01,036.026a kva te puruṣamānitvaṃ kva te vācas tathāvidhāḥ
01,036.026c darpajāḥ pitaraṃ yas tvaṃ draṣṭā śavadharaṃ tathā
01,036.026d*0398_01 pitrā ca tava tat karma nānurūpam ivātmanaḥ
01,036.026d*0398_02 kṛtaṃ munijanaśreṣṭha yenāhaṃ bhṛśaduḥkhitaḥ
01,037.001 sūta uvāca
01,037.001a evam uktaḥ sa tejasvī śṛṅgī kopasamanvitaḥ
01,037.001c mṛtadhāraṃ guruṃ śrutvā paryatapyata manyunā
01,037.002a sa taṃ kṛśam abhipreṣkya sūnṛtāṃ vācam utsṛjan
01,037.002c apṛcchata kathaṃ tātaḥ sa me 'dya mṛtadhārakaḥ
01,037.002d*0399_01 ananyacetāḥ satataṃ viṣṇuṃ devam atoṣayat
01,037.002d*0399_02 vanyānnabhojī satataṃ munir maunavrate sthitaḥ
01,037.002d*0399_03 evaṃbhūtaḥ sa tejasvī sa me 'dya mṛtadhārakaḥ
01,037.003 kṛśa uvāca
01,037.003a rājñā parikṣitā tāta mṛgayāṃ paridhāvatā
01,037.003c avasaktaḥ pitus te 'dya mṛtaḥ skandhe bhujaṃgamaḥ
01,037.004 śṛṅgy uvāca
01,037.004a kiṃ me pitrā kṛtaṃ tasya rājño 'niṣṭaṃ durātmanaḥ
01,037.004c brūhi tvaṃ kṛśa tattvena paśya me tapaso balam
01,037.005 kṛśa uvāca
01,037.005a sa rājā mṛgayāṃ yātaḥ parikṣid abhimanyujaḥ
01,037.005c sasāra mṛgam ekākī viddhvā bāṇena patriṇā
01,037.006a na cāpaśyan mṛgaṃ rājā caraṃs tasmin mahāvane
01,037.006c pitaraṃ te sa dṛṣṭvaiva papracchānabhibhāṣiṇam
01,037.007a taṃ sthāṇubhūtaṃ tiṣṭhantaṃ kṣutpipāsāśramāturaḥ
01,037.007c punaḥ punar mṛgaṃ naṣṭaṃ papraccha pitaraṃ tava
01,037.008a sa ca maunavratopeto naiva taṃ pratyabhāṣata
01,037.008c tasya rājā dhanuṣkoṭyā sarpaṃ skandhe samāsṛjat
01,037.009a śṛṅgiṃs tava pitādyāsau tathaivāste yatavrataḥ
01,037.009c so 'pi rājā svanagaraṃ pratiyāto gajāhvayam
01,037.010 sūta uvāca
01,037.010a śrutvaivam ṛṣiputras tu divaṃ stabdhveva viṣṭhitaḥ
01,037.010c kopasaṃraktanayanaḥ prajvalann iva manyunā
01,037.011a āviṣṭaḥ sa tu kopena śaśāpa nṛpatiṃ tadā
01,037.011c vāry upaspṛśya tejasvī krodhavegabalātkṛtaḥ
01,037.012 śṛṅgy uvāca
01,037.012a yo 'sau vṛddhasya tātasya tathā kṛcchragatasya ca
01,037.012c skandhe mṛtam avāsrākṣīt pannagaṃ rājakilbiṣī
01,037.013a taṃ pāpam atisaṃkruddhas takṣakaḥ pannagottamaḥ
01,037.013c āśīviṣas tigmatejā madvākyabalacoditaḥ
01,037.014a saptarātrādito netā yamasya sadanaṃ prati
01,037.014c dvijānām avamantāraṃ kurūṇām ayaśaskaram
01,037.014d*0400_01 no cet tatas takṣako 'pi yāsyate yamamandiram
01,037.015 sūta uvāca
01,037.015a iti śaptvā nṛpaṃ kruddhaḥ śṛṅgī pitaram abhyayāt
01,037.015c āsīnaṃ gocare tasmin vahantaṃ śavapannagam
01,037.016a sa tam ālakṣya pitaraṃ śṛṅgī skandhagatena vai
01,037.016c śavena bhujagenāsīd bhūyaḥ krodhasamanvitaḥ
01,037.017a duḥkhāc cāśrūṇi mumuce pitaraṃ cedam abravīt
01,037.017c śrutvemāṃ dharṣaṇāṃ tāta tava tena durātmanā
01,037.018a rājñā parikṣitā kopād aśapaṃ tam ahaṃ nṛpam
01,037.018c yathārhati sa evograṃ śāpaṃ kurukulādhamaḥ
01,037.019a saptame 'hani taṃ pāpaṃ takṣakaḥ pannagottamaḥ
01,037.019c vaivasvatasya bhavanaṃ netā paramadāruṇam
01,037.020a tam abravīt pitā brahmaṃs tathā kopasamanvitam
01,037.020c na me priyaṃ kṛtaṃ tāta naiṣa dharmas tapasvinām
01,037.020d@021_0001 kāmaṃ krodhaṃ tathā lobhaṃ yas tapasvī na śaknuyāt
01,037.020d@021_0002 vijetum akṛtaprajñaḥ sa yāti narakaṃ dhruvam
01,037.020d@021_0003 trividhaṃ narakasyedaṃ dvāraṃ nāśanam ātmanaḥ
01,037.020d@021_0004 kāmaḥ krodhas tathā lobhas tasmād etat trayaṃ tyajet
01,037.020d@021_0005 yaḥ pravrajyāṃ gṛhītvā tu na bhaved vijitendriyaḥ
01,037.020d@021_0006 varṣakoṭisahasrāṇi sa yāti narakaṃ dhruvam
01,037.021a vayaṃ tasya narendrasya viṣaye nivasāmahe
01,037.021c nyāyato rakṣitās tena tasya pāpaṃ na rocaye
01,037.022a sarvathā vartamānasya rājño hy asmadvidhaiḥ sadā
01,037.022c kṣantavyaṃ putra dharmo hi hato hanti na saṃśayaḥ
01,037.023a yadi rājā na rakṣeta pīḍā vai naḥ parā bhavet
01,037.023c na śaknuyāma carituṃ dharmaṃ putra yathāsukham
01,037.024a rakṣyamāṇā vayaṃ tāta rājabhiḥ śāstradṛṣṭibhiḥ
01,037.024c carāmo vipulaṃ dharmaṃ teṣāṃ cāṃśo 'sti dharmataḥ
01,037.024d*0401_01 sarvathā vartamānasya rājñaḥ kṣantavyam eva hi
01,037.025a parikṣit tu viśeṣeṇa yathāsya prapitāmahaḥ
01,037.025c rakṣaty asmān yathā rājñā rakṣitavyāḥ prajās tathā
01,037.026a teneha kṣudhitenādya śrāntena ca tapasvinā
01,037.026c ajānatā vratam idaṃ kṛtam etad asaṃśayam
01,037.026d*0402_01 arājake janapade doṣā jāyanti vai sadā
01,037.026d*0402_02 udvṛttaṃ satataṃ lokaṃ rājā daṇḍena śāsti vai
01,037.026d*0402_03 daṇḍāt pratibhayaṃ bhūyaḥ śāntir utpadyate tadā
01,037.026d*0402_04 nodvignaś carate dharmaṃ nodvignaś carate kriyām
01,037.026d*0402_05 rājñā pratiṣṭhito dharmo dharmāt svargaḥ pratiṣṭhitaḥ
01,037.026d*0402_06 rājño yajñakriyāḥ sarvā yajñād devāḥ pratiṣṭhitāḥ
01,037.026d*0402_07 devād vṛṣṭiḥ pravarteta vṛṣṭer oṣadhayaḥ smṛtāḥ
01,037.026d*0402_08 oṣadhibhyo manuṣyāṇāṃ dhārayan satataṃ hitam
01,037.026d*0402_09 manuṣyāṇāṃ ca yo dhātā rājā rājyakaraḥ punaḥ
01,037.026d*0402_10 daśaśrotriyasamo rājā ity evaṃ manur abravīt
01,037.027a tasmād idaṃ tvayā bālyāt sahasā duṣkṛtaṃ kṛtam
01,037.027c na hy arhati nṛpaḥ śāpam asmattaḥ putra sarvathā
01,037.027d@022_0001 krodhāt śāpam utsṛjatā tapohānir anuttamā
01,037.027d@022_0002 kṛtātmanas tvayā tāta vipreṇeva pratigrahāt
01,037.027d@022_0003 ato 'haṃ tvāṃ prabravīmi śāpo 'sya na bhaved yathā
01,037.027d@022_0004 parikṣito mahābhāga tathā kuru yatavrata
01,038.001 śṛṅgy uvāca
01,038.001a yady etat sāhasaṃ tāta yadi vā duṣkṛtaṃ kṛtam
01,038.001c priyaṃ vāpy apriyaṃ vā te vāg uktā na mṛṣā mayā
01,038.002a naivānyathedaṃ bhavitā pitar eṣa bravīmi te
01,038.002c nāhaṃ mṛṣā prabravīmi svaireṣv api kutaḥ śapan
01,038.003 śamīka uvāca
01,038.003a jānāmy ugraprabhāvaṃ tvāṃ putra satyagiraṃ tathā
01,038.003c nānṛtaṃ hy uktapūrvaṃ te naitan mithyā bhaviṣyati
01,038.004a pitrā putro vayaḥstho 'pi satataṃ vācya eva tu
01,038.004c yathā syād guṇasaṃyuktaḥ prāpnuyāc ca mahad yaśaḥ
01,038.005a kiṃ punar bāla eva tvaṃ tapasā bhāvitaḥ prabho
01,038.005c vardhate ca prabhavatāṃ kopo 'tīva mahātmanām
01,038.005d*0403_01 utsīdeyur ime lokāḥ kṣamā cāsya pratikriyā
01,038.006a so 'haṃ paśyāmi vaktavyaṃ tvayi dharmabhṛtāṃ vara
01,038.006c putratvaṃ bālatāṃ caiva tavāvekṣya ca sāhasam
01,038.007a sa tvaṃ śamayuto bhūtvā vanyam āhāram āharan
01,038.007c cara krodham imaṃ tyaktvā naivaṃ dharmaṃ prahāsyasi
01,038.008a krodho hi dharmaṃ harati yatīnāṃ duḥkhasaṃcitam
01,038.008c tato dharmavihīnānāṃ gatir iṣṭā na vidyate
01,038.008d@023_0001 te 'tra dhanyāḥ śubhadhiyo ye dharme satataṃ ratāḥ
01,038.008d@023_0002 narāḥ sukṛtakalyāṇā ātmanaḥ priyakāṅkṣiṇaḥ
01,038.009a śama eva yatīnāṃ hi kṣamiṇāṃ siddhikārakaḥ
01,038.009c kṣamāvatām ayaṃ lokaḥ paraś caiva kṣamāvatām
01,038.010a tasmāc carethāḥ satataṃ kṣamāśīlo jitendriyaḥ
01,038.010c kṣamayā prāpsyase lokān brahmaṇaḥ samanantarān
01,038.011a mayā tu śamam āsthāya yac chakyaṃ kartum adya vai
01,038.011c tat kariṣye 'dya tātāhaṃ preṣayiṣye nṛpāya vai
01,038.011d@023_0003 tato gauramukhaṃ śiṣyaṃ śīlavantaṃ guṇānvitam
01,038.011d@023_0004 āhūya yāhi rājānaṃ vṛttāntam idam ucyatām
01,038.012a mama putreṇa śapto 'si bālenākṛtabuddhinā
01,038.012c mamemāṃ dharṣaṇāṃ tvattaḥ prekṣya rājann amarṣiṇā
01,038.013 sūta uvāca
01,038.013a evamādiśya śiṣyaṃ sa preṣayām āsa suvrataḥ
01,038.013c parikṣite nṛpataye dayāpanno mahātapāḥ
01,038.014a saṃdiśya kuśalapraśnaṃ kāryavṛttāntam eva ca
01,038.014c śiṣyaṃ gauramukhaṃ nāma śīlavantaṃ samāhitam
01,038.015a so 'bhigamya tataḥ śīghraṃ narendraṃ kuruvardhanam
01,038.015c viveśa bhavanaṃ rājñaḥ pūrvaṃ dvāḥsthair niveditaḥ
01,038.016a pūjitaś ca narendreṇa dvijo gauramukhas tataḥ
01,038.016c ācakhyau pariviśrānto rājñe sarvam aśeṣataḥ
01,038.016e śamīkavacanaṃ ghoraṃ yathoktaṃ mantrisaṃnidhau
01,038.017a śamīko nāma rājendra viṣaye vartate tava
01,038.017c ṛṣiḥ paramadharmātmā dāntaḥ śānto mahātapāḥ
01,038.018a tasya tvayā naravyāghra sarpaḥ prāṇair viyojitaḥ
01,038.018c avasakto dhanuṣkoṭyā skandhe bharatasattama
01,038.018e kṣāntavāṃs tava tat karma putras tasya na cakṣame
01,038.019a tena śapto 'si rājendra pitur ajñātam adya vai
01,038.019c takṣakaḥ saptarātreṇa mṛtyus te vai bhaviṣyati
01,038.020a tatra rakṣāṃ kuruṣveti punaḥ punar athābravīt
01,038.020c tad anyathā na śakyaṃ ca kartuṃ kena cid apy uta
01,038.021a na hi śaknoti saṃyantuṃ putraṃ kopasamanvitam
01,038.021c tato 'haṃ preṣitas tena tava rājan hitārthinā
01,038.022a iti śrutvā vaco ghoraṃ sa rājā kurunandanaḥ
01,038.022c paryatapyata tat pāpaṃ kṛtvā rājā mahātapāḥ
01,038.023a taṃ ca maunavratadharaṃ śrutvā munivaraṃ tadā
01,038.023c bhūya evābhavad rājā śokasaṃtaptamānasaḥ
01,038.024a anukrośātmatāṃ tasya śamīkasyāvadhārya tu
01,038.024c paryatapyata bhūyo 'pi kṛtvā tat kilbiṣaṃ muneḥ
01,038.025a na hi mṛtyuṃ tathā rājā śrutvā vai so 'nvatapyata
01,038.025c aśocad amaraprakhyo yathā kṛtveha karma tat
01,038.026a tatas taṃ preṣayām āsa rājā gauramukhaṃ tadā
01,038.026c bhūyaḥ prasādaṃ bhagavān karotv iti mameti vai
01,038.026d*0404_01 śrutvā tu vacanaṃ rājño munir gauramukhas tadā
01,038.026d*0404_02 tam anujñāpya vegena prajagāmāśramaṃ guroḥ
01,038.027a tasmiṃś ca gatamātre vai rājā gauramukhe tadā
01,038.027c mantribhir mantrayām āsa saha saṃvignamānasaḥ
01,038.028a niścitya mantribhiś caiva sahito mantratattvavit
01,038.028c prāsādaṃ kārayām āsa ekastambhaṃ surakṣitam
01,038.029a rakṣāṃ ca vidadhe tatra bhiṣajaś cauṣadhāni ca
01,038.029c brāhmaṇān siddhamantrāṃś ca sarvato vai nyaveśayat
01,038.030a rājakāryāṇi tatrasthaḥ sarvāṇy evākaroc ca saḥ
01,038.030c mantribhiḥ saha dharmajñaḥ samantāt parirakṣitaḥ
01,038.030d*0405_01 na cainaṃ kaś cid ārūḍhaṃ labhate rājasattamam
01,038.030d*0405_02 vāto 'pi niścaraṃs tatra praveśe vinivāryate
01,038.031a prāpte tu divase tasmin saptame dvijasattama
01,038.031c kāśyapo 'bhyāgamad vidvāṃs taṃ rājānaṃ cikitsitum
01,038.032a śrutaṃ hi tena tad abhūd adya taṃ rājasattamam
01,038.032c takṣakaḥ pannagaśreṣṭho neṣyate yamasādanam
01,038.033a taṃ daṣṭaṃ pannagendreṇa kariṣye 'ham apajvaram
01,038.033c tatra me 'rthaś ca dharmaś ca bhaviteti vicintayan
01,038.034a taṃ dadarśa sa nāgendras takṣakaḥ kāśyapaṃ pathi
01,038.034c gacchantam ekamanasaṃ dvijo bhūtvā vayotigaḥ
01,038.035a tam abravīt pannagendraḥ kāśyapaṃ munipuṃgavam
01,038.035c kva bhavāṃs tvarito yāti kiṃ ca kāryaṃ cikīrṣati
01,038.036 kāśyapa uvāca
01,038.036a nṛpaṃ kurukulotpannaṃ parikṣitam ariṃdamam
01,038.036c takṣakaḥ pannagaśreṣṭhas tejasādya pradhakṣyati
01,038.037a taṃ daṣṭaṃ pannagendreṇa tenāgnisamatejasā
01,038.037c pāṇḍavānāṃ kulakaraṃ rājānam amitaujasam
01,038.037e gacchāmi saumya tvaritaṃ sadyaḥ kartum apajvaram
01,038.037f*0406_01 vijñātaviṣavidyo 'haṃ brāhmaṇo lokapūjitaḥ
01,038.037f*0406_02 asmadgurukaṭākṣeṇa kalyo 'haṃ viṣanāśane
01,038.038 takṣaka uvāca
01,038.038a ahaṃ sa takṣako brahmaṃs taṃ dhakṣyāmi mahīpatim
01,038.038c nivartasva na śaktas tvaṃ mayā daṣṭaṃ cikitsitum
01,038.039 kāśyapa uvāca
01,038.039a ahaṃ taṃ nṛpatiṃ nāga tvayā daṣṭam apajvaram
01,038.039c kariṣya iti me buddhir vidyābalam upāśritaḥ
01,039.001 takṣaka uvāca
01,039.001a daṣṭaṃ yadi mayeha tvaṃ śaktaḥ kiṃ cic cikitsitum
01,039.001c tato vṛkṣaṃ mayā daṣṭam imaṃ jīvaya kāśyapa
01,039.002a paraṃ mantrabalaṃ yat te tad darśaya yatasva ca
01,039.002c nyagrodham enaṃ dhakṣyāmi paśyatas te dvijottama
01,039.002d*0407=00 sūtaḥ
01,039.002d*0407_01 evam uktas takṣakeṇa kāśyapaḥ punar abravīt
01,039.003 kāśyapa uvāca
01,039.003a daśa nāgendra vṛkṣaṃ tvaṃ yam enam abhimanyase
01,039.003c aham enaṃ tvayā daṣṭaṃ jīvayiṣye bhujaṃgama
01,039.003d*0408_01 paśya mantrabalaṃ me 'dya nyagrodhaṃ daśa pannaga
01,039.004 sūta uvāca
01,039.004a evam uktaḥ sa nāgendraḥ kāśyapena mahātmanā
01,039.004c adaśad vṛkṣam abhyetya nyagrodhaṃ pannagottamaḥ
01,039.005a sa vṛkṣas tena daṣṭaḥ san sadya eva mahādyute
01,039.005c āśīviṣaviṣopetaḥ prajajvāla samantataḥ
01,039.006a taṃ dagdhvā sa nagaṃ nāgaḥ kāśyapaṃ punar abravīt
01,039.006c kuru yatnaṃ dvijaśreṣṭha jīvayainaṃ vanaspatim
01,039.007a bhasmībhūtaṃ tato vṛkṣaṃ pannagendrasya tejasā
01,039.007c bhasma sarvaṃ samāhṛtya kāśyapo vākyam abravīt
01,039.008a vidyābalaṃ pannagendra paśya me 'smin vanaspatau
01,039.008c ahaṃ saṃjīvayāmy enaṃ paśyatas te bhujaṃgama
01,039.009a tataḥ sa bhagavān vidvān kāśyapo dvijasattamaḥ
01,039.009c bhasmarāśīkṛtaṃ vṛkṣaṃ vidyayā samajīvayat
01,039.010a aṅkuraṃ taṃ sa kṛtavāṃs tataḥ parṇadvayānvitam
01,039.010c palāśinaṃ śākhinaṃ ca tathā viṭapinaṃ punaḥ
01,039.011a taṃ dṛṣṭvā jīvitaṃ vṛkṣaṃ kāśyapena mahātmanā
01,039.011c uvāca takṣako brahmann etad atyadbhutaṃ tvayi
01,039.012a viprendra yad viṣaṃ hanyā mama vā madvidhasya vā
01,039.012c kaṃ tvam artham abhiprepsur yāsi tatra tapodhana
01,039.013a yat te 'bhilaṣitaṃ prāptuṃ phalaṃ tasmān nṛpottamāt
01,039.013c aham eva pradāsyāmi tat te yady api durlabham
01,039.014a vipraśāpābhibhūte ca kṣīṇāyuṣi narādhipe
01,039.014c ghaṭamānasya te vipra siddhiḥ saṃśayitā bhavet
01,039.015a tato yaśaḥ pradīptaṃ te triṣu lokeṣu viśrutam
01,039.015c viraśmir iva gharmāṃśur antardhānam ito vrajet
01,039.016 kāśyapa uvāca
01,039.016a dhanārthī yāmy ahaṃ tatra tan me ditsa bhujaṃgama
01,039.016c tato 'haṃ vinivartiṣye gṛhāyoragasattama
01,039.016d*0409_01 yatteyaṃ ca pragṛhya vai vinivarte bhujaṃgama
01,039.017 takṣaka uvāca
01,039.017a yāvad dhanaṃ prārthayase tasmād rājñas tato 'dhikam
01,039.017c ahaṃ te 'dya pradāsyāmi nivartasva dvijottama
01,039.017d@024_0001 tad dhanaṃ tasya vo rājā na grahīṣyati kiṃ cana
01,039.017d@024_0002 ime nāgā vahiṣyanti dattaṃ hema mayā bahu
01,039.018 sūta uvāca
01,039.018a takṣakasya vacaḥ śrutvā kāśyapo dvijasattamaḥ
01,039.018c pradadhyau sumahātejā rājānaṃ prati buddhimān
01,039.019a divyajñānaḥ sa tejasvī jñātvā taṃ nṛpatiṃ tadā
01,039.019c kṣīṇāyuṣaṃ pāṇḍaveyam apāvartata kāśyapaḥ
01,039.019d@025_0001 daśako prastaṃ me dehi dhanaṃ pannagasattama
01,039.019d@025_0002 na rājānaṃ gamiṣyāmi kiṃ tena nṛpasūnunā
01,039.019d@025_0003 ity uktas takṣakas tena viṃśat koṭīr dhanaṃ dadau
01,039.019d@025_0004 sa jagāma tato vipro dhanaṃ labdhvā yathāsukham
01,039.019e labdhvā vittaṃ munivaras takṣakād yāvad īpsitam
01,039.020a nivṛtte kāśyape tasmin samayena mahātmani
01,039.020c jagāma takṣakas tūrṇaṃ nagaraṃ nāgasāhvayam
01,039.021a atha śuśrāva gacchan sa takṣako jagatīpatim
01,039.021c mantrāgadair viṣaharai rakṣyamāṇaṃ prayatnataḥ
01,039.022a sa cintayām āsa tadā māyāyogena pārthivaḥ
01,039.022c mayā vañcayitavyo 'sau ka upāyo bhaved iti
01,039.023a tatas tāpasarūpeṇa prāhiṇot sa bhujaṃgamān
01,039.023c phalapatrodakaṃ gṛhya rājñe nāgo 'tha takṣakaḥ
01,039.024 takṣaka uvāca
01,039.024a gacchadhvaṃ yūyam avyagrā rājānaṃ kāryavattayā
01,039.024c phalapatrodakaṃ nāma pratigrāhayituṃ nṛpam
01,039.025 sūta uvāca
01,039.025a te takṣakasamādiṣṭās tathā cakrur bhujaṃgamāḥ
01,039.025c upaninyus tathā rājñe darbhān āpaḥ phalāni ca
01,039.026a tac ca sarvaṃ sa rājendraḥ pratijagrāha vīryavān
01,039.026c kṛtvā ca teṣāṃ kāryāṇi gamyatām ity uvāca tān
01,039.027a gateṣu teṣu nāgeṣu tāpasacchadmarūpiṣu
01,039.027c amātyān suhṛdaś caiva provāca sa narādhipaḥ
01,039.028a bhakṣayantu bhavanto vai svādūnīmāni sarvaśaḥ
01,039.028c tāpasair upanītāni phalāni sahitā mayā
01,039.029a tato rājā sasacivaḥ phalāny ādātum aicchata
01,039.029b*0410_01 vidhinā saṃprayukto vai ṛṣivākyena tena tu
01,039.029b*0410_02 yasminn eva phale nāgas tam evābhakṣayat svayam
01,039.029c yad gṛhītaṃ phalaṃ rājñā tatra kṛmir abhūd aṇuḥ
01,039.029e hrasvakaḥ kṛṣṇanayanas tāmro varṇena śaunaka
01,039.030a sa taṃ gṛhya nṛpaśreṣṭhaḥ sacivān idam abravīt
01,039.030c astam abhyeti savitā viṣād adya na me bhayam
01,039.031a satyavāg astu sa muniḥ kṛmiko māṃ daśatv ayam
01,039.031c takṣako nāma bhūtvā vai tathā parihṛtaṃ bhavet
01,039.032a te cainam anvavartanta mantriṇaḥ kālacoditāḥ
01,039.032c evam uktvā sa rājendro grīvāyāṃ saṃniveśya ha
01,039.032e kṛmikaṃ prāhasat tūrṇaṃ mumūrṣur naṣṭacetanaḥ
01,039.033a hasann eva ca bhogena takṣakeṇābhiveṣṭitaḥ
01,039.033c tasmāt phalād viniṣkramya yat tad rājñe niveditam
01,039.033d*0411_01 veṣṭayitvā ca bhogena vinadya ca mahāsvanam
01,039.033d*0411_02 adaśat pṛthivīpālaṃ takṣakaḥ pannageśvaraḥ
01,040.001 sūta uvāca
01,040.001a taṃ tathā mantriṇo dṛṣṭvā bhogena pariveṣṭitam
01,040.001c vivarṇavadanāḥ sarve rurudur bhṛśaduḥkhitāḥ
01,040.002a taṃ tu nādaṃ tataḥ śrutvā mantriṇas te pradudruvuḥ
01,040.002c apaśyaṃś caiva te yāntam ākāśe nāgam adbhutam
01,040.003a sīmantam iva kurvāṇaṃ nabhasaḥ padmavarcasam
01,040.003c takṣakaṃ pannagaśreṣṭhaṃ bhṛśaṃ śokaparāyaṇāḥ
01,040.004a tatas tu te tad gṛham agninā vṛtaṃ; pradīpyamānaṃ viṣajena bhoginaḥ
01,040.004c bhayāt parityajya diśaḥ prapedire; papāta tac cāśanitāḍitaṃ yathā
01,040.005a tato nṛpe takṣakatejasā hate; prayujya sarvāḥ paralokasatkriyāḥ
01,040.005c śucir dvijo rājapurohitas tadā; tathaiva te tasya nṛpasya mantriṇaḥ
01,040.006a nṛpaṃ śiśuṃ tasya sutaṃ pracakrire; sametya sarve puravāsino janāḥ
01,040.006c nṛpaṃ yam āhus tam amitraghātinaṃ; kurupravīraṃ janamejayaṃ janāḥ
01,040.007a sa bāla evāryamatir nṛpottamaḥ; sahaiva tair mantripurohitais tadā
01,040.007c śaśāsa rājyaṃ kurupuṃgavāgrajo; yathāsya vīraḥ prapitāmahas tathā
01,040.008a tatas tu rājānam amitratāpanaṃ; samīkṣya te tasya nṛpasya mantriṇaḥ
01,040.008c suvarṇavarmāṇam upetya kāśipaṃ; vapuṣṭamārthaṃ varayāṃ pracakramuḥ
01,040.009a tataḥ sa rājā pradadau vapuṣṭamāṃ; kurupravīrāya parīkṣya dharmataḥ
01,040.009c sa cāpi tāṃ prāpya mudā yuto 'bhavan; na cānyanārīṣu mano dadhe kva cit
01,040.010a saraḥsu phulleṣu vaneṣu caiva ha; prasannacetā vijahāra vīryavān
01,040.010c tathā sa rājanyavaro vijahrivān; yathorvaśīṃ prāpya purā purūravāḥ
01,040.011a vapuṣṭamā cāpi varaṃ patiṃ tadā; pratītarūpaṃ samavāpya bhūmipam
01,040.011c bhāvena rāmā ramayāṃ babhūva vai; vihārakāleṣv avarodhasundarī
01,041.001 sūta uvāca
01,041.001a etasminn eva kāle tu jaratkārur mahātapāḥ
01,041.001c cacāra pṛthivīṃ kṛtsnāṃ yatrasāyaṃgṛho muniḥ
01,041.002a caran dīkṣāṃ mahātejā duścarām akṛtātmabhiḥ
01,041.002c tīrtheṣv āplavanaṃ kurvan puṇyeṣu vicacāra ha
01,041.003a vāyubhakṣo nirāhāraḥ śuṣyann aharahar muniḥ
01,041.003c sa dadarśa pitṝn garte lambamānān adhomukhān
01,041.004a ekatantvavaśiṣṭaṃ vai vīraṇastambam āśritān
01,041.004c taṃ ca tantuṃ śanair ākhum ādadānaṃ bilāśrayam
01,041.005a nirāhārān kṛśān dīnān garte ''rtāṃs trāṇam icchataḥ
01,041.005c upasṛtya sa tān dīnān dīnarūpo 'bhyabhāṣata
01,041.006a ke bhavanto 'valambante vīraṇastambam āśritāḥ
01,041.006c durbalaṃ khāditair mūlair ākhunā bilavāsinā
01,041.007a vīraṇastambake mūlaṃ yad apy ekam iha sthitam
01,041.007c tad apy ayaṃ śanair ākhur ādatte daśanaiḥ śitaiḥ
01,041.008a chetsyate 'lpāvaśiṣṭatvād etad apy acirād iva
01,041.008c tataḥ stha patitāro 'tra garte asminn adhomukhāḥ
01,041.009a tato me duḥkham utpannaṃ dṛṣṭvā yuṣmān adhomukhān
01,041.009c kṛcchrām āpadam āpannān priyaṃ kiṃ karavāṇi vaḥ
01,041.010a tapaso 'sya caturthena tṛtīyenāpi vā punaḥ
01,041.010c ardhena vāpi nistartum āpadaṃ brūta māciram
01,041.011a athavāpi samagreṇa tarantu tapasā mama
01,041.011c bhavantaḥ sarva evāsmāt kāmam evaṃ vidhīyatām
01,041.012 pitara ūcuḥ
01,041.012a ṛddho bhavān brahmacārī yo nas trātum ihecchati
01,041.012c na tu viprāgrya tapasā śakyam etad vyapohitum
01,041.013a asti nas tāta tapasaḥ phalaṃ pravadatāṃ vara
01,041.013c saṃtānaprakṣayād brahman patāmo niraye 'śucau
01,041.013d*0412_01 saṃtānaṃ hi paro dharma evam āha pitāmahaḥ
01,041.014a lambatām iha nas tāta na jñānaṃ pratibhāti vai
01,041.014c yena tvāṃ nābhijānīmo loke vikhyātapauruṣam
01,041.015a ṛddho bhavān mahābhāgo yo naḥ śocyān suduḥkhitān
01,041.015b*0413_01 śocyān suduḥkhitān asmān kasmād vedavidāṃ vara
01,041.015c śocasy upetya kāruṇyāc chṛṇu ye vai vayaṃ dvija
01,041.016a yāyāvarā nāma vayam ṛṣayaḥ saṃśitavratāḥ
01,041.016c lokāt puṇyād iha bhraṣṭāḥ saṃtānaprakṣayād vibho
01,041.017a pranaṣṭaṃ nas tapaḥ puṇyaṃ na hi nas tantur asti vai
01,041.017c asti tv eko 'dya nas tantuḥ so 'pi nāsti yathā tathā
01,041.018a mandabhāgyo 'lpabhāgyānāṃ bandhuḥ sa kila naḥ kule
01,041.018c jaratkārur iti khyāto vedavedāṅgapāragaḥ
01,041.018e niyatātmā mahātmā ca suvrataḥ sumahātapāḥ
01,041.019a tena sma tapaso lobhāt kṛcchram āpāditā vayam
01,041.019c na tasya bhāryā putro vā bāndhavo vāsti kaś cana
01,041.020a tasmāl lambāmahe garte naṣṭasaṃjñā hy anāthavat
01,041.020c sa vaktavyas tvayā dṛṣṭvā asmākaṃ nāthavattayā
01,041.021a pitaras te 'valambante garte dīnā adhomukhāḥ
01,041.021c sādhu dārān kuruṣveti prajāyasveti cābhibho
01,041.021d@026_0001 na tac ca kutapodānaiḥ prāpyate phalam uttamam
01,041.021d@026_0002 yac ca kudārasaṃtānaprāptau saṃprāpyate 'mitam
01,041.021d@026_0003 kṣālanas tāta jāyaṃte sarva eva hi mānavāḥ
01,041.021d@026_0004 pitṛdevarṣimanujā bhartavyā āryavarṇajaiḥ
01,041.021d@026_0005 athānyathā vartamānā vāryāḥ syus tridivaukasām
01,041.021d@026_0006 tvaṃ tāta samyag jānīhi dharmajñaḥ san na vetsi kim
01,041.021e kulatantur hi naḥ śiṣṭas tvam evaikas tapodhana
01,041.022a yaṃ tu paśyasi no brahman vīraṇastambam āśritān
01,041.022c eṣo 'smākaṃ kulastamba āsīt svakulavardhanaḥ
01,041.023a yāni paśyasi vai brahman mūlānīhāsya vīrudhaḥ
01,041.023c ete nas tantavas tāta kālena paribhakṣitāḥ
01,041.024a yat tv etat paśyasi brahman mūlam asyārdhabhakṣitam
01,041.024c tatra lambāmahe sarve so 'py ekas tapa āsthitaḥ
01,041.025a yam ākhuṃ paśyasi brahman kāla eṣa mahābalaḥ
01,041.025c sa taṃ taporataṃ mandaṃ śanaiḥ kṣapayate tudan
01,041.025e jaratkāruṃ tapolubdhaṃ mandātmānam acetasam
01,041.026a na hi nas tat tapas tasya tārayiṣyati sattama
01,041.026c chinnamūlān paribhraṣṭān kālopahatacetasaḥ
01,041.026e narakapratiṣṭhān paśyāsmān yathā duṣkṛtinas tathā
01,041.027a asmāsu patiteṣv atra saha pūrvaiḥ pitāmahaiḥ
01,041.027c chinnaḥ kālena so 'py atra gantā vai narakaṃ tataḥ
01,041.028a tapo vāpy athavā yajño yac cānyat pāvanaṃ mahat
01,041.028c tat sarvaṃ na samaṃ tāta saṃtatyeti satāṃ matam
01,041.029a sa tāta dṛṣṭvā brūyās tvaṃ jaratkāruṃ tapasvinam
01,041.029c yathādṛṣṭam idaṃ cāsmai tvayākhyeyam aśeṣataḥ
01,041.030a yathā dārān prakuryāt sa putrāṃś cotpādayed yathā
01,041.030c tathā brahmaṃs tvayā vācyaḥ so 'smākaṃ nāthavattayā
01,041.030d*0414_01 bāndhavānāṃ hitasyeha yathā cātmakulaṃ tathā
01,041.030d*0414_02 kas tvaṃ bandhum ivāsmākam anuśocasi sattama
01,041.030d*0414_03 śrotum icchāma sarveṣāṃ ko bhavān iha tiṣṭhati
01,042.001 sūta uvāca
01,042.001a etac chrutvā jaratkārur duḥkhaśokaparāyaṇaḥ
01,042.001c uvāca svān pitṝn duḥkhād bāṣpasaṃdigdhayā girā
01,042.001d*0415=00 jaratkārur uvāca
01,042.001d*0415_01 mama pūrve bhavanto vai pitaraḥ sapitāmahāḥ
01,042.001d*0415_02 tad brūta yan mayā kāryaṃ bhavatāṃ priyakāmyayā
01,042.002a aham eva jaratkāruḥ kilbiṣī bhavatāṃ sutaḥ
01,042.002c tad daṇḍaṃ dhārayata me duṣkṛter akṛtātmanaḥ
01,042.003 pitara ūcuḥ
01,042.003a putra diṣṭyāsi saṃprāpta imaṃ deśaṃ yadṛcchayā
01,042.003c kimarthaṃ ca tvayā brahman na kṛto dārasaṃgrahaḥ
01,042.003d@027_0001 dharmārthakāmais tu sukhaprahīṇā; bhikṣāṭanāḥ karpaṭabaddhagātrāḥ
01,042.003d@027_0002 kṣutkṣāmakaṇṭhā vasudhāṃ bhramanti; dārān parityajya gatā narā ye
01,042.003d@027_0003 na te kratuśatair lokāḥ prāpyante divi mānada; tapobhir vividhair vāpi yāṃl lokān putriṇo gatāḥ
01,042.004 jaratkārur uvāca
01,042.004a mamāyaṃ pitaro nityaṃ hṛdy arthaḥ parivartate
01,042.004c ūrdhvaretāḥ śarīraṃ vai prāpayeyam amutra vai
01,042.004d*0416_01 na dārān vai kariṣye 'ham iti me bhāvitaṃ manaḥ
01,042.005a evaṃ dṛṣṭvā tu bhavataḥ śakuntān iva lambataḥ
01,042.005c mayā nivartitā buddhir brahmacaryāt pitāmahāḥ
01,042.006a kariṣye vaḥ priyaṃ kāmaṃ nivekṣye nātra saṃśayaḥ
01,042.006c sanāmnīṃ yady ahaṃ kanyām upalapsye kadā cana
01,042.007a bhaviṣyati ca yā kā cid bhaikṣavat svayam udyatā
01,042.007c pratigrahītā tām asmi na bhareyaṃ ca yām aham
01,042.008a evaṃvidham ahaṃ kuryāṃ niveśaṃ prāpnuyāṃ yadi
01,042.008c anyathā na kariṣye tu satyam etat pitāmahāḥ
01,042.008d*0417_01 tatra cotpatsyate jantur bhavatāṃ tāraṇāya vai
01,042.008d*0417_02 śāśvatāś cāvyayāś caiva tiṣṭhantu pitaro mama
01,042.009 sūta uvāca
01,042.009a evam uktvā tu sa pitṝṃś cacāra pṛthivīṃ muniḥ
01,042.009c na ca sma labhate bhāryāṃ vṛddho 'yam iti śaunaka
01,042.010a yadā nirvedam āpannaḥ pitṛbhiś coditas tathā
01,042.010c tadāraṇyaṃ sa gatvoccaiś cukrośa bhṛśaduḥkhitaḥ
01,042.010d*0418_01 sa tv araṇyagataḥ prājñaḥ pitṝṇāṃ hitakāmyayā
01,042.010d*0418_02 uvāca kanyāṃ yācāmi tisro vācaḥ śanair imāḥ
01,042.011a yāni bhūtāni santīha sthāvarāṇi carāṇi ca
01,042.011c antarhitāni vā yāni tāni śṛṇvantu me vacaḥ
01,042.012a ugre tapasi vartantaṃ pitaraś codayanti mām
01,042.012c niviśasveti duḥkhārtās teṣāṃ priyacikīrṣayā
01,042.013a niveśārthy akhilāṃ bhūmiṃ kanyābhaikṣaṃ carāmi bhoḥ
01,042.013c daridro duḥkhaśīlaś ca pitṛbhiḥ saṃniyojitaḥ
01,042.014a yasya kanyāsti bhūtasya ye mayeha prakīrtitāḥ
01,042.014c te me kanyāṃ prayacchantu carataḥ sarvatodiśam
01,042.015a mama kanyā sanāmnī yā bhaikṣavac codyatā bhavet
01,042.015c bhareyaṃ caiva yāṃ nāhaṃ tāṃ me kanyāṃ prayacchata
01,042.016a tatas te pannagā ye vai jaratkārau samāhitāḥ
01,042.016c tām ādāya pravṛttiṃ te vāsukeḥ pratyavedayan
01,042.017a teṣāṃ śrutvā sa nāgendraḥ kanyāṃ tāṃ samalaṃkṛtām
01,042.017c pragṛhyāraṇyam agamat samīpaṃ tasya pannagaḥ
01,042.018a tatra tāṃ bhaikṣavat kanyāṃ prādāt tasmai mahātmane
01,042.018c nāgendro vāsukir brahman na sa tāṃ pratyagṛhṇata
01,042.019a asanāmeti vai matvā bharaṇe cāvicārite
01,042.019c mokṣabhāve sthitaś cāpi dvandvībhūtaḥ parigrahe
01,042.020a tato nāma sa kanyāyāḥ papraccha bhṛgunandana
01,042.020c vāsuke bharaṇaṃ cāsyā na kuryām ity uvāca ha
01,042.020d@028_0000 rurur uvāca
01,042.020d@028_0001 kimarthaṃ sā tu nāgendro dvijendrāya kṛtātmane
01,042.020d@028_0002 avijñātāya vai dattā svasā rājīvalocanā
01,042.020d@028_0002 pramatir uvāca
01,043.001 sūta uvāca
01,043.001a vāsukis tv abravīd vākyaṃ jaratkārum ṛṣiṃ tadā
01,043.001c sanāmā tava kanyeyaṃ svasā me tapasānvitā
01,043.002a bhariṣyāmi ca te bhāryāṃ pratīcchemāṃ dvijottama
01,043.002c rakṣaṇaṃ ca kariṣye 'syāḥ sarvaśaktyā tapodhana
01,043.002d*0419=02 ṛṣir uvāca
01,043.002d*0419_01 tvadarthaṃ rakṣyate caiṣā mayā munivarottama
01,043.002d*0419_02 na bhariṣye 'ham etāṃ vai eṣa me samayaḥ kṛtaḥ
01,043.002d*0419_03 apriyaṃ ca na kartavyaṃ kṛte caināṃ tyajāmy aham
01,043.003a pratiśrute tu nāgena bhariṣye bhaginīm iti
01,043.003c jaratkārus tadā veśma bhujagasya jagāma ha
01,043.004a tatra mantravidāṃ śreṣṭhas tapovṛddho mahāvrataḥ
01,043.004c jagrāha pāṇiṃ dharmātmā vidhimantrapuraskṛtam
01,043.005a tato vāsagṛhaṃ śubhraṃ pannagendrasya saṃmatam
01,043.005c jagāma bhāryām ādāya stūyamāno maharṣibhiḥ
01,043.006a śayanaṃ tatra vai kḷptaṃ spardhyāstaraṇasaṃvṛtam
01,043.006c tatra bhāryāsahāyaḥ sa jaratkārur uvāsa ha
01,043.007a sa tatra samayaṃ cakre bhāryayā saha sattamaḥ
01,043.007c vipriyaṃ me na kartavyaṃ na ca vācyaṃ kadā cana
01,043.008a tyajeyam apriye hi tvāṃ kṛte vāsaṃ ca te gṛhe
01,043.008c etad gṛhāṇa vacanaṃ mayā yat samudīritam
01,043.009a tataḥ paramasaṃvignā svasā nāgapates tu sā
01,043.009c atiduḥkhānvitā vācaṃ tam uvācaivam astv iti
01,043.010a tathaiva sā ca bhartāraṃ duḥkhaśīlam upācarat
01,043.010c upāyaiḥ śvetakākīyaiḥ priyakāmā yaśasvinī
01,043.011a ṛtukāle tataḥ snātā kadā cid vāsukeḥ svasā
01,043.011c bhartāraṃ taṃ yathānyāyam upatasthe mahāmunim
01,043.012a tatra tasyāḥ samabhavad garbho jvalanasaṃnibhaḥ
01,043.012c atīva tapasā yukto vaiśvānarasamadyutiḥ
01,043.012e śuklapakṣe yathā somo vyavardhata tathaiva saḥ
01,043.013a tataḥ katipayāhasya jaratkārur mahātapāḥ
01,043.013c utsaṅge 'syāḥ śiraḥ kṛtvā suṣvāpa parikhinnavat
01,043.014a tasmiṃś ca supte viprendre savitāstam iyād girim
01,043.014c ahnaḥ parikṣaye brahmaṃs tataḥ sācintayat tadā
01,043.014e vāsuker bhaginī bhītā dharmalopān manasvinī
01,043.015a kiṃ nu me sukṛtaṃ bhūyād bhartur utthāpanaṃ na vā
01,043.015c duḥkhaśīlo hi dharmātmā kathaṃ nāsyāparādhnuyām
01,043.016a kopo vā dharmaśīlasya dharmalopo 'tha vā punaḥ
01,043.016c dharmalopo garīyān vai syād atrety akaron manaḥ
01,043.017a utthāpayiṣye yady enaṃ dhruvaṃ kopaṃ kariṣyati
01,043.017c dharmalopo bhaved asya saṃdhyātikramaṇe dhruvam
01,043.018a iti niścitya manasā jaratkārur bhujaṃgamā
01,043.018c tam ṛṣiṃ dīptatapasaṃ śayānam analopamam
01,043.018e uvācedaṃ vacaḥ ślakṣṇaṃ tato madhurabhāṣiṇī
01,043.019a uttiṣṭha tvaṃ mahābhāga sūryo 'stam upagacchati
01,043.019c saṃdhyām upāssva bhagavann apaḥ spṛṣṭvā yatavrataḥ
01,043.020a prāduṣkṛtāgnihotro 'yaṃ muhūrto ramyadāruṇaḥ
01,043.020c saṃdhyā pravartate ceyaṃ paścimāyāṃ diśi prabho
01,043.021a evam uktaḥ sa bhagavāñ jaratkārur mahātapāḥ
01,043.021c bhāryāṃ prasphuramāṇoṣṭha idaṃ vacanam abravīt
01,043.022a avamānaḥ prayukto 'yaṃ tvayā mama bhujaṃgame
01,043.022c samīpe te na vatsyāmi gamiṣyāmi yathāgatam
01,043.023a na hi tejo 'sti vāmoru mayi supte vibhāvasoḥ
01,043.023c astaṃ gantuṃ yathākālam iti me hṛdi vartate
01,043.024a na cāpy avamatasyeha vastuṃ roceta kasya cit
01,043.024c kiṃ punar dharmaśīlasya mama vā madvidhasya vā
01,043.024d*0420_01 nāvamānāt kṛtavatī divaso 'stam upeyivān
01,043.025a evam uktā jaratkārur bhartrā hṛdayakampanam
01,043.025c abravīd bhaginī tatra vāsukeḥ saṃniveśane
01,043.026a nāvamānāt kṛtavatī tavāhaṃ pratibodhanam
01,043.026c dharmalopo na te vipra syād ity etat kṛtaṃ mayā
01,043.027a uvāca bhāryām ity ukto jaratkārur mahātapāḥ
01,043.027c ṛṣiḥ kopasamāviṣṭas tyaktukāmo bhujaṃgamām
01,043.028a na me vāg anṛtaṃ prāha gamiṣye 'haṃ bhujaṃgame
01,043.028c samayo hy eṣa me pūrvaṃ tvayā saha mithaḥ kṛtaḥ
01,043.029a sukham asmy uṣito bhadre brūyās tvaṃ bhrātaraṃ śubhe
01,043.029c ito mayi gate bhīru gataḥ sa bhagavān iti
01,043.029e tvaṃ cāpi mayi niṣkrānte na śokaṃ kartum arhasi
01,043.030a ity uktā sānavadyāṅgī pratyuvāca patiṃ tadā
01,043.030c jaratkāruṃ jaratkāruś cintāśokaparāyaṇā
01,043.031a bāṣpagadgadayā vācā mukhena pariśuṣyatā
01,043.031c kṛtāñjalir varārohā paryaśrunayanā tataḥ
01,043.031e dhairyam ālambya vāmorūr hṛdayena pravepatā
01,043.032a na mām arhasi dharmajña parityaktum anāgasam
01,043.032c dharme sthitāṃ sthito dharme sadā priyahite ratām
01,043.033a pradāne kāraṇaṃ yac ca mama tubhyaṃ dvijottama
01,043.033b*0421_01 apatyārthaṃ tu me bhrātā jñātīnāṃ hitakāmyayā
01,043.033c tad alabdhavatīṃ mandāṃ kiṃ māṃ vakṣyati vāsukhiḥ
01,043.034a mātṛśāpābhibhūtānāṃ jñātīnāṃ mama sattama
01,043.034c apatyam īpṣitaṃ tvattas tac ca tāvan na dṛśyate
01,043.035a tvatto hy apatyalābhena jñātīnāṃ me śivaṃ bhavet
01,043.035c saṃprayogo bhaven nāyaṃ mama moghas tvayā dvija
01,043.036a jñātīnāṃ hitam icchantī bhagavaṃs tvāṃ prasādaye
01,043.036c imam avyaktarūpaṃ me garbham ādhāya sattama
01,043.036e kathaṃ tyaktvā mahātmā san gantum icchasy anāgasam
01,043.037a evam uktas tu sa munir bhāryāṃ vacanam abravīt
01,043.037c yady uktam anurūpaṃ ca jaratkārus tapodhanaḥ
01,043.038a asty eṣa garbhaḥ subhage tava vaiśvānaropamaḥ
01,043.038c ṛṣiḥ paramadharmātmā vedavedāṅgapāragaḥ
01,043.039a evam uktvā sa dharmātmā jaratkārur mahān ṛṣiḥ
01,043.039c ugrāya tapase bhūyo jagāma kṛtaniścayaḥ
01,044.001 sūta uvāca
01,044.001a gatamātraṃ tu bhartāraṃ jaratkārur avedayat
01,044.001c bhrātus tvaritam āgamya yathātathyaṃ tapodhana
01,044.002a tataḥ sa bhujagaśreṣṭhaḥ śrutvā sumahad apriyam
01,044.002c uvāca bhaginīṃ dīnāṃ tadā dīnataraḥ svayam
01,044.003a jānāsi bhadre yat kāryaṃ pradāne kāraṇaṃ ca yat
01,044.003c pannagānāṃ hitārthāya putras te syāt tato yadi
01,044.004a sa sarpasatrāt kila no mokṣayiṣyati vīryavān
01,044.004c evaṃ pitāmahaḥ pūrvam uktavān māṃ suraiḥ saha
01,044.005a apy asti garbhaḥ subhage tasmāt te munisattamāt
01,044.005c na cecchāmy aphalaṃ tasya dārakarma manīṣiṇaḥ
01,044.006a kāmaṃ ca mama na nyāyyaṃ praṣṭuṃ tvāṃ kāryam īdṛśam
01,044.006c kiṃ tu kāryagarīyastvāt tatas tvāham acūcudam
01,044.007a durvāsatāṃ viditvā ca bhartus te 'titapasvinaḥ
01,044.007c nainam anvāgamiṣyāmi kadā cid dhi śapet sa mām
01,044.008a ācakṣva bhadre bhartus tvaṃ sarvam eva viceṣṭitam
01,044.008c śalyam uddhara me ghoraṃ bhadre hṛdi cirasthitam
01,044.009a jaratkārus tato vākyam ity uktā pratyabhāṣata
01,044.009c āśvāsayantī saṃtaptaṃ vāsukiṃ pannageśvaram
01,044.010a pṛṣṭo mayāpatyahetoḥ sa mahātmā mahātapāḥ
01,044.010c astīty udaram uddiśya mamedaṃ gatavāṃś ca saḥ
01,044.010d*0422_01 bhūya evābhavad bhrātā śokasaṃtaptamānasaḥ
01,044.011a svaireṣv api na tenāhaṃ smarāmi vitathaṃ kva cit
01,044.011c uktapūrvaṃ kuto rājan sāṃparāye sa vakṣyati
01,044.012a na saṃtāpas tvayā kāryaḥ kāryaṃ prati bhujaṃgame
01,044.012c utpatsyati hi te putro jvalanārkasamadyutiḥ
01,044.013a ity uktvā hi sa māṃ bhrātar gato bhartā tapovanam
01,044.013c tasmād vyetu paraṃ duḥkhaṃ tavedaṃ manasi sthitam
01,044.014a etac chrutvā sa nāgendro vāsukiḥ parayā mudā
01,044.014c evam astv iti tad vākyaṃ bhaginyāḥ pratyagṛhṇata
01,044.015a sāntvamānārthadānaiś ca pūjayā cānurūpayā
01,044.015c sodaryāṃ pūjayām āsa svasāraṃ pannagottamaḥ
01,044.016a tataḥ sa vavṛdhe garbho mahātejā raviprabhaḥ
01,044.016c yathā somo dvijaśreṣṭha śuklapakṣodito divi
01,044.017a yathākālaṃ tu sā brahman prajajñe bhujagasvasā
01,044.017c kumāraṃ devagarbhābhaṃ pitṛmātṛbhayāpaham
01,044.018a vavṛdhe sa ca tatraiva nāgarājaniveśane
01,044.018c vedāṃś cādhijage sāṅgān bhārgavāc cyavanātmajāt
01,044.019a caritavrato bāla eva buddhisattvaguṇānvitaḥ
01,044.019c nāma cāsyābhavat khyātaṃ lokeṣv āstīka ity uta
01,044.020a astīty uktvā gato yasmāt pitā garbhastham eva tam
01,044.020c vanaṃ tasmād idaṃ tasya nāmāstīketi viśrutam
01,044.021a sa bāla eva tatrasthaś carann amitabuddhimān
01,044.021c gṛhe pannagarājasya prayatnāt paryarakṣyata
01,044.022a bhagavān iva deveśaḥ śūlapāṇir hiraṇyadaḥ
01,044.022c vivardhamānaḥ sarvāṃs tān pannagān abhyaharṣayat
01,045.001 śaunaka uvāca
01,045.001*0423_01 sūtasya vacanaṃ śrutvā śaunakaḥ prāha vismitaḥ
01,045.001a yad apṛcchat tadā rājā mantriṇo janamejayaḥ
01,045.001c pituḥ svargagatiṃ tan me vistareṇa punar vada
01,045.002 sūta uvāca
01,045.002a śṛṇu brahman yathā pṛṣṭā mantriṇo nṛpates tadā
01,045.002c ākhyātavantas te sarve nidhanaṃ tat parikṣitaḥ
01,045.003 janamejaya uvāca
01,045.003a jānanti tu bhavantas tad yathāvṛttaḥ pitā mama
01,045.003c āsīd yathā ca nidhanaṃ gataḥ kāle mahāyaśāḥ
01,045.004a śrutvā bhavatsakāśād dhi pitur vṛttam aśeṣataḥ
01,045.004c kalyāṇaṃ pratipatsyāmi viparītaṃ na jātu cit
01,045.005 sūta uvāca
01,045.005a mantriṇo 'thābruvan vākyaṃ pṛṣṭās tena mahātmanā
01,045.005c sarvadharmavidaḥ prājñā rājānaṃ janamejayam
01,045.006*0424_01 śṛṇu pārthiva yad brūṣe pitus tava mahātmanaḥ
01,045.006*0424_02 caritaṃ pārthivendrasya yathā niṣṭhāṃ gataś ca saḥ
01,045.006a dharmātmā ca mahātmā ca prajāpālaḥ pitā tava
01,045.006c āsīd iha yathāvṛttaḥ sa mahātmā śṛṇuṣva tat
01,045.007a cāturvarṇyaṃ svadharmasthaṃ sa kṛtvā paryarakṣata
01,045.007c dharmato dharmavid rājā dharmo vigrahavān iva
01,045.008a rarakṣa pṛthivīṃ devīṃ śrīmān atulavikramaḥ
01,045.008c dveṣṭāras tasya naivāsan sa ca na dveṣṭi kaṃ cana
01,045.008e samaḥ sarveṣu bhūteṣu prajāpatir ivābhavat
01,045.009a brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś caiva svakarmasu
01,045.009c sthitāḥ sumanaso rājaṃs tena rājñā svanuṣṭhitāḥ
01,045.010a vidhavānāthakṛpaṇān vikalāṃś ca babhāra saḥ
01,045.010c sudarśaḥ sarvabhūtānām āsīt soma ivāparaḥ
01,045.011a tuṣṭapuṣṭajanaḥ śrīmān satyavāg dṛḍhavikramaḥ
01,045.011c dhanurvede ca śiṣyo 'bhūn nṛpaḥ śāradvatasya saḥ
01,045.012a govindasya priyaś cāsīt pitā te janamejaya
01,045.012c lokasya caiva sarvasya priya āsīn mahāyaśāḥ
01,045.013a parikṣīṇeṣu kuruṣu uttarāyām ajāyata
01,045.013c parikṣid abhavat tena saubhadrasyātmajo balī
01,045.014a rājadharmārthakuśalo yuktaḥ sarvaguṇair nṛpaḥ
01,045.014c jitendriyaś cātmavāṃś ca medhāvī vṛddhasevitaḥ
01,045.015a ṣaḍvargavin mahābuddhir nītidharmavid uttamaḥ
01,045.015c prajā imās tava pitā ṣaṣṭiṃ varṣāṇy apālayat
01,045.015d*0425_01 tato gatiṃ samāpannaḥ sarveṣām anivartinīm
01,045.015e tato diṣṭāntam āpannaḥ sarpeṇānativartitam
01,045.016a tatas tvaṃ puruṣaśreṣṭha dharmeṇa pratipedivān
01,045.016c idaṃ varṣasahasrāya rājyaṃ kurukulāgatam
01,045.016e bāla evābhijāto 'si sarvabhūtānupālakaḥ
01,045.017 janamejaya uvāca
01,045.017a nāsmin kule jātu babhūva rājā; yo na prajānāṃ hitakṛt priyaś ca
01,045.017c viśeṣataḥ prekṣya pitāmahānāṃ; vṛttaṃ mahad vṛttaparāyaṇānām
01,045.018a kathaṃ nidhanam āpannaḥ pitā mama tathāvidhaḥ
01,045.018c ācakṣadhvaṃ yathāvan me śrotum icchāmi tattvataḥ
01,045.019 sūta uvāca
01,045.019*0426_01 sa rājā pṛthivīpālaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
01,045.019a evaṃ saṃcoditā rājñā mantriṇas te narādhipam
01,045.019c ūcuḥ sarve yathāvṛttaṃ rājñaḥ priyahite ratāḥ
01,045.020a babhūva mṛgayāśīlas tava rājan pitā sadā
01,045.020c yathā pāṇḍur mahābhāgo dhanurdharavaro yudhi
01,045.020e asmāsv āsajya sarvāṇi rājakāryāṇy aśeṣataḥ
01,045.021a sa kadā cid vanacaro mṛgaṃ vivyādha patriṇā
01,045.021c viddhvā cānvasarat tūrṇaṃ taṃ mṛgaṃ gahane vane
01,045.022a padātir baddhanistriṃśas tatāyudhakalāpavān
01,045.022c na cāsasāda gahane mṛgaṃ naṣṭaṃ pitā tava
01,045.023a pariśrānto vayaḥsthaś ca ṣaṣṭivarṣo jarānvitaḥ
01,045.023c kṣudhitaḥ sa mahāraṇye dadarśa munim antike
01,045.024a sa taṃ papraccha rājendro muniṃ maunavratānvitam
01,045.024c na ca kiṃ cid uvācainaṃ sa muniḥ pṛcchato 'pi san
01,045.025a tato rājā kṣucchramārtas taṃ muniṃ sthāṇuvat sthitam
01,045.025c maunavratadharaṃ śāntaṃ sadyo manyuvaśaṃ yayau
01,045.026a na bubodha hi taṃ rājā maunavratadharaṃ munim
01,045.026c sa taṃ manyusamāviṣṭo dharṣayām āsa te pitā
01,045.027a mṛtaṃ sarpaṃ dhanuṣkoṭyā samutkṣipya dharātalāt
01,045.027c tasya śuddhātmanaḥ prādāt skandhe bharatasattama
01,045.028a na covāca sa medhāvī tam atho sādhv asādhu vā
01,045.028c tasthau tathaiva cākrudhyan sarpaṃ skandhena dhārayan
01,046.001 mantriṇa ūcuḥ
01,046.001a tataḥ sa rājā rājendra skandhe tasya bhujaṃgamam
01,046.001c muneḥ kṣutkṣāma āsajya svapuraṃ punar āyayau
01,046.002a ṛṣes tasya tu putro 'bhūd gavi jāto mahāyaśāḥ
01,046.002c śṛṅgī nāma mahātejās tigmavīryo 'tikopanaḥ
01,046.003a brahmāṇaṃ so 'bhyupāgamya muniḥ pūjāṃ cakāra ha
01,046.003c anujñāto gatas tatra śṛṅgī śuśrāva taṃ tadā
01,046.003e sakhyuḥ sakāśāt pitaraṃ pitrā te dharṣitaṃ tathā
01,046.004a mṛtaṃ sarpaṃ samāsaktaṃ pitrā te janamejaya
01,046.004c vahantaṃ kuruśārdūla skandhenānapakāriṇam
01,046.005a tapasvinam atīvātha taṃ munipravaraṃ nṛpa
01,046.005c jitendriyaṃ viśuddhaṃ ca sthitaṃ karmaṇy athādbhute
01,046.006a tapasā dyotitātmānaṃ sveṣv aṅgeṣu yataṃ tathā
01,046.006c śubhācāraṃ śubhakathaṃ susthiraṃ tam alolupam
01,046.007a akṣudram anasūyaṃ ca vṛddhaṃ maunavrate sthitam
01,046.007c śaraṇyaṃ sarvabhūtānāṃ pitrā viprakṛtaṃ tava
01,046.008a śaśāpātha sa tac chrutvā pitaraṃ te ruṣānvitaḥ
01,046.008c ṛṣeḥ putro mahātejā bālo 'pi sthavirair varaḥ
01,046.009a sa kṣipram udakaṃ spṛṣṭvā roṣād idam uvāca ha
01,046.009c pitaraṃ te 'bhisaṃdhāya tejasā prajvalann iva
01,046.010a anāgasi gurau yo me mṛtaṃ sarpam avāsṛjat
01,046.010c taṃ nāgas takṣakaḥ kruddhas tejasā sādayiṣyati
01,046.010d*0427_01 āśīviṣas tigmatejā madvākyabalacoditaḥ
01,046.010e saptarātrād itaḥ pāpaṃ paśya me tapaso balam
01,046.011a ity uktvā prayayau tatra pitā yatrāsya so 'bhavat
01,046.011c dṛṣṭvā ca pitaraṃ tasmai śāpaṃ taṃ pratyavedayat
01,046.012a sa cāpi muniśārdūlaḥ preṣayām āsa te pituḥ
01,046.012b*0428_01 śiṣyaṃ gauramukhaṃ nāma śīlavantaṃ guṇānvitam
01,046.012b*0428_02 ācakhyau sa ca viśrānto rājñaḥ sarvam aśeṣataḥ
01,046.012c śapto 'si mama putreṇa yatto bhava mahīpate
01,046.012e takṣakas tvāṃ mahārāja tejasā sādayiṣyati
01,046.013a śrutvā tu tad vaco ghoraṃ pitā te janamejaya
01,046.013c yatto 'bhavat paritrastas takṣakāt pannagottamāt
01,046.014a tatas tasmiṃs tu divase saptame samupasthite
01,046.014c rājñaḥ samīpaṃ brahmarṣiḥ kāśyapo gantum aicchata
01,046.015a taṃ dadarśātha nāgendraḥ kāśyapaṃ takṣakas tadā
01,046.015c tam abravīt pannagendraḥ kāśyapaṃ tvaritaṃ vrajan
01,046.015e kva bhavāṃs tvarito yāti kiṃ ca kāryaṃ cikīrṣati
01,046.016 kāśyapa uvāca
01,046.016a yatra rājā kuruśreṣṭhaḥ parikṣin nāma vai dvija
01,046.016c takṣakeṇa bhujaṃgena dhakṣyate kila tatra vai
01,046.017a gacchāmy ahaṃ taṃ tvaritaḥ sadyaḥ kartum apajvaram
01,046.017c mayābhipannaṃ taṃ cāpi na sarpo dharṣayiṣyati
01,046.018 takṣaka uvāca
01,046.018a kimarthaṃ taṃ mayā daṣṭaṃ saṃjīvayitum icchasi
01,046.018b*0429_01 ahaṃ sa takṣako brahman paśya me vīryam adbhutam
01,046.018b*0429_02 na śaktas tvaṃ mayā daṣṭaṃ taṃ saṃjīvayituṃ nṛpam
01,046.018b*0429_03 ity uktvā takṣakas tatra so 'daśad vai vanaspatim
01,046.018b*0429_04 sa daṣṭamātro nāgena bhasmībhūto 'bhavan nagaḥ
01,046.018b*0429_05 kāśyapaś ca tato rājann ajīvayata taṃ nagam
01,046.018b*0429_06 tatas taṃ lobhayām āsa kāmaṃ brūhīti takṣakaḥ
01,046.018b*0429_07 sa evam uktas taṃ prāha kāśyapas takṣakaṃ punaḥ
01,046.018c brūhi kāmam ahaṃ te 'dya dadmi svaṃ veśma gamyatām
01,046.019 mantriṇa ūcuḥ
01,046.019a dhanalipsur ahaṃ tatra yāmīty uktaś ca tena saḥ
01,046.019c tam uvāca mahātmānaṃ mānayañ ślakṣṇayā girā
01,046.020a yāvad dhanaṃ prārthayase tasmād rājñas tato 'dhikam
01,046.020c gṛhāṇa matta eva tvaṃ saṃnivartasva cānagha
01,046.021a sa evam ukto nāgena kāśyapo dvipadāṃ varaḥ
01,046.021c labdhvā vittaṃ nivavṛte takṣakād yāvad īpsitam
01,046.022a tasmin pratigate vipre chadmanopetya takṣakaḥ
01,046.022c taṃ nṛpaṃ nṛpatiśreṣṭha pitaraṃ dhārmikaṃ tava
01,046.023a prāsādasthaṃ yattam api dagdhavān viṣavahninā
01,046.023c tatas tvaṃ puruṣavyāghra vijayāyābhiṣecitaḥ
01,046.024a etad dṛṣṭaṃ śrutaṃ cāpi yathāvan nṛpasattama
01,046.024c asmābhir nikhilaṃ sarvaṃ kathitaṃ te sudāruṇam
01,046.025a śrutvā caitaṃ nṛpaśreṣṭha pārthivasya parābhavam
01,046.025c asya carṣer uttaṅkasya vidhatsva yad anantaram
01,046.025d*0430=00 sautir uvāca
01,046.025d*0430=03 janamejaya uvāca
01,046.025d*0430_01 etasminn eva kāle tu sa rājā janamejayaḥ
01,046.025d*0430_02 uvāca mantriṇaḥ sarvān idaṃ vākyam ariṃdamaḥ
01,046.025d*0430_03 atha tat kathitaṃ kena yad vṛttaṃ tad vanaspatau
01,046.025d*0430_04 āścaryabhūtaṃ lokasya bhasmarāśīkṛtaṃ tadā
01,046.025d*0430_05 yad vṛkṣaṃ jīvayām āsa kāśyapas takṣakeṇa vai
01,046.025d*0430_06 nūnaṃ mantrair hataviṣo na praṇaśyeta kāśyapāt
01,046.025d*0430_07 cintayām āsa pāpātmā manasā pannagādhamaḥ
01,046.025d*0430_08 daṣṭaṃ yadi mayā vipraḥ pārthivaṃ jīvayiṣyati
01,046.025d*0430_09 takṣakaḥ saṃhataviṣo loke yāsyati hāsyatām
01,046.025d*0430_10 vicintyaivaṃ kṛtā tena dhruvaṃ tuṣṭir dvijasya vai
01,046.025d*0430_11 bhaviṣyati hy upāyena yasya dāsyāmi yātanām
01,046.026 janamejaya uvāca
01,046.026a etat tu śrotum icchāmi aṭavyāṃ nirjane vane
01,046.026c saṃvādaṃ pannagendrasya kāśyapasya ca yat tadā
01,046.027a kena dṛṣṭaṃ śrutaṃ cāpi bhavatāṃ śrotram āgatam
01,046.027c śrutvā cātha vidhāsyāmi pannagāntakarīṃ matim
01,046.028 mantriṇa ūcuḥ
01,046.028a śṛṇu rājan yathāsmākaṃ yenaitat kathitaṃ purā
01,046.028c samāgamaṃ dvijendrasya pannagendrasya cādhvani
01,046.029a tasmin vṛkṣe naraḥ kaś cid indhanārthāya pārthiva
01,046.029c vicinvan pūrvam ārūḍhaḥ śuṣkaśākhaṃ vanaspatim
01,046.029e abudhyamānau taṃ tatra vṛkṣasthaṃ pannagadvijau
01,046.030a sa tu tenaiva vṛkṣeṇa bhasmībhūto 'bhavat tadā
01,046.030c dvijaprabhāvād rājendra jīvitaḥ savanaspatiḥ
01,046.031a tena gatvā nṛpaśreṣṭha nagare 'smin niveditam
01,046.031c yathāvṛttaṃ tu tat sarvaṃ takṣakasya dvijasya ca
01,046.032a etat te kathitaṃ rājan yathāvṛttaṃ yathāśrutam
01,046.032c śrutvā tu nṛpaśārdūla prakuruṣva yathepsitam
01,046.033 sūta uvāca
01,046.033a mantriṇāṃ tu vacaḥ śrutvā sa rājā janamejayaḥ
01,046.033c paryatapyata duḥkhārtaḥ pratyapiṃṣat kare karam
01,046.034a niḥśvāsam uṣṇam asakṛd dīrghaṃ rājīvalocanaḥ
01,046.034c mumocāśrūṇi ca tadā netrābhyāṃ pratataṃ nṛpaḥ
01,046.034e uvāca ca mahīpālo duḥkhaśokasamanvitaḥ
01,046.034f*0431_01 durdharaṃ bāṣpam utsṛjya spṛṣṭvā cāpo yathāvidhi
01,046.034f*0431_02 muhūrtam iva ca dhyātvā niścitya manasā nṛpaḥ
01,046.034f*0431_03 amarṣī mantriṇaḥ sarvān idaṃ vacanam abravīt
01,046.035a śrutvaitad bhavatāṃ vākyaṃ pitur me svargatiṃ prati
01,046.035c niściteyaṃ mama matir yā vai tāṃ me nibodhata
01,046.036a anantaram ahaṃ manye takṣakāya durātmane
01,046.036c pratikartavyam ity eva yena me hiṃsitaḥ pitā
01,046.037a ṛṣer hi śṛṅger vacanaṃ kṛtvā dagdhvā ca pārthivam
01,046.037b*0432_01 iyaṃ durātmatā tasya kāśyapaṃ yo nyavartayat
01,046.037c yadi gacched asau pāpo nanu jīvet pitā mama
01,046.038a parihīyeta kiṃ tasya yadi jīvet sa pārthivaḥ
01,046.038c kāśyapasya prasādena mantriṇāṃ sunayena ca
01,046.039a sa tu vāritavān mohāt kāśyapaṃ dvijasattamam
01,046.039c saṃjijīvayiṣuṃ prāptaṃ rājānam aparājitam
01,046.040a mahān atikramo hy eṣa takṣakasya durātmanaḥ
01,046.040c dvijasya yo 'dadad dravyaṃ mā nṛpaṃ jīvayed iti
01,046.041a uttaṅkasya priyaṃ kurvann ātmanaś ca mahat priyam
01,046.041c bhavatāṃ caiva sarveṣāṃ yāsyāmy apacitiṃ pituḥ
01,046.041d*0433_01 sarpasatraṃ vidhāsyāmi nāgānāṃ kṣayakārakam
01,047.001 sūta uvāca
01,047.001a evam uktvā tataḥ śrīmān mantribhiś cānumoditaḥ
01,047.001c āruroha pratijñāṃ sa sarpasatrāya pārthivaḥ
01,047.001e brahman bharataśārdūlo rājā pārikṣitas tadā
01,047.002a purohitam athāhūya ṛtvijaṃ vasudhādhipaḥ
01,047.002c abravīd vākyasaṃpannaḥ saṃpadarthakaraṃ vacaḥ
01,047.003a yo me hiṃsitavāṃs tātaṃ takṣakaḥ sa durātmavān
01,047.003c pratikuryāṃ yathā tasya tad bhavanto bruvantu me
01,047.004a api tat karma viditaṃ bhavatāṃ yena pannagam
01,047.004c takṣakaṃ saṃpradīpte 'gnau prāpsye 'haṃ sahabāndhavam
01,047.005a yathā tena pitā mahyaṃ pūrvaṃ dagdho viṣāgninā
01,047.005c tathāham api taṃ pāpaṃ dagdhum icchāmi pannagam
01,047.006 ṛtvija ūcuḥ
01,047.006a asti rājan mahat satraṃ tvadarthaṃ devanirmitam
01,047.006c sarpasatram iti khyātaṃ purāṇe kathyate nṛpa
01,047.007a āhartā tasya satrasya tvan nānyo 'sti narādhipa
01,047.007c iti paurāṇikāḥ prāhur asmākaṃ cāsti sa kratuḥ
01,047.008 sūta uvāca
01,047.008a evam uktaḥ sa rājarṣir mene sarpaṃ hi takṣakam
01,047.008c hutāśanamukhaṃ dīptaṃ praviṣṭam iti sattama
01,047.009a tato 'bravīn mantravidas tān rājā brāhmaṇāṃs tadā
01,047.009c āhariṣyāmi tat satraṃ saṃbhārāḥ saṃbhriyantu me
01,047.010a tatas te ṛtvijas tasya śāstrato dvijasattama
01,047.010c deśaṃ taṃ māpayām āsur yajñāyatanakāraṇāt
01,047.010e yathāvaj jñānaviduṣaḥ sarve buddhyā paraṃ gatāḥ
01,047.011a ṛddhyā paramayā yuktam iṣṭaṃ dvijagaṇāyutam
01,047.011c prabhūtadhanadhānyāḍhyam ṛtvigbhiḥ suniveśitam
01,047.012a nirmāya cāpi vidhivad yajñāyatanam īpsitam
01,047.012c rājānaṃ dīkṣayām āsuḥ sarpasatrāptaye tadā
01,047.013a idaṃ cāsīt tatra pūrvaṃ sarpasatre bhaviṣyati
01,047.013c nimittaṃ mahad utpannaṃ yajñavighnakaraṃ tadā
01,047.014a yajñasyāyatane tasmin kriyamāṇe vaco 'bravīt
01,047.014c sthapatir buddhisaṃpanno vāstuvidyāviśāradaḥ
01,047.015a ity abravīt sūtradhāraḥ sūtaḥ paurāṇikas tadā
01,047.015c yasmin deśe ca kāle ca māpaneyaṃ pravartitā
01,047.015e brāhmaṇaṃ kāraṇaṃ kṛtvā nāyaṃ saṃsthāsyate kratuḥ
01,047.016a etac chrutvā tu rājā sa prāgdīkṣākālam abravīt
01,047.016c kṣattāraṃ neha me kaś cid ajñātaḥ praviśed iti
01,047.017a tataḥ karma pravavṛte sarpasatre vidhānataḥ
01,047.017c paryakrāmaṃś ca vidhivat sve sve karmaṇi yājakāḥ
01,047.018a paridhāya kṛṣṇavāsāṃsi dhūmasaṃraktalocanāḥ
01,047.018c juhuvur mantravac caiva samiddhaṃ jātavedasam
01,047.019a kampayantaś ca sarveṣām uragāṇāṃ manāṃsi te
01,047.019c sarpān ājuhuvus tatra sarvān agnimukhe tadā
01,047.020a tataḥ sarpāḥ samāpetuḥ pradīpte havyavāhane
01,047.020c viveṣṭamānāḥ kṛpaṇā āhvayantaḥ parasparam
01,047.021a visphurantaḥ śvasantaś ca veṣṭayantas tathā pare
01,047.021c pucchaiḥ śirobhiś ca bhṛśaṃ citrabhānuṃ prapedire
01,047.022a śvetāḥ kṛṣṇāś ca nīlāś ca sthavirāḥ śiśavas tathā
01,047.022c ruvanto bhairavān nādān petur dīpte vibhāvasau
01,047.022d*0434_01 krośayojanamātrā hi gokarṇasya pramāṇataḥ
01,047.022d*0434_02 patanty ajasraṃ vegena cāgnāv agnimatāṃ vara
01,047.023a evaṃ śatasahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
01,047.023c avaśāni vinaṣṭāni pannagānāṃ dvijottama
01,047.024a indurā iva tatrānye hastihastā ivāpare
01,047.024c mattā iva ca mātaṅgā mahākāyā mahābalāḥ
01,047.025a uccāvacāś ca bahavo nānāvarṇā viṣolbaṇāḥ
01,047.025c ghorāś ca parighaprakhyā dandaśūkā mahābalāḥ
01,047.025e prapetur agnāv uragā mātṛvāgdaṇḍapīḍitāḥ
01,048.001 śaunaka uvāca
01,048.001a sarpasatre tadā rājñaḥ pāṇḍaveyasya dhīmataḥ
01,048.001c janamejayasya ke tv āsann ṛtvijaḥ paramarṣayaḥ
01,048.002a ke sadasyā babhūvuś ca sarpasatre sudāruṇe
01,048.002c viṣādajanane 'tyarthaṃ pannagānāṃ mahābhaye
01,048.003a sarvaṃ vistaratas tāta bhavāñ śaṃsitum arhati
01,048.003c sarpasatravidhānajñā vijñeyās te hi sūtaja
01,048.004 sūta uvāca
01,048.004a hanta te kathayiṣyāmi nāmānīha manīṣiṇām
01,048.004c ye ṛtvijaḥ sadasyāś ca tasyāsan nṛpates tadā
01,048.005a tatra hotā babhūvātha brāhmaṇaś caṇḍabhārgavaḥ
01,048.005c cyavanasyānvaye jātaḥ khyāto vedavidāṃ varaḥ
01,048.006a udgātā brāhmaṇo vṛddho vidvān kautsāryajaiminiḥ
01,048.006c brahmābhavac chārṅgaravo adhvaryur bodhapiṅgalaḥ
01,048.006d*0435_01 uttaṅko hy abhavat tatra netā ca brāhmaṇottamaḥ
01,048.006d*0435_02 kuṇḍaladveṣatas tatra sarpān dahati sarvataḥ
01,048.007a sadasyaś cābhavad vyāsaḥ putraśiṣyasahāyavān
01,048.007c uddālakaḥ śamaṭhakaḥ śvetaketuś ca pañcamaḥ
01,048.008a asito devalaś caiva nāradaḥ parvatas tathā
01,048.008c ātreyaḥ kuṇḍajaṭharo dvijaḥ kuṭighaṭas tathā
01,048.009a vātsyaḥ śrutaśravā vṛddhas tapaḥsvādhyāyaśīlavān
01,048.009c kahoḍo devaśarmā ca maudgalyaḥ śamasaubharaḥ
01,048.010a ete cānye ca bahavo brāhmaṇāḥ saṃśitavratāḥ
01,048.010c sadasyā abhavaṃs tatra satre pārikṣitasya ha
01,048.011a juhvatsv ṛtvikṣv atha tadā sarpasatre mahākratau
01,048.011c ahayaḥ prāpataṃs tatra ghorāḥ prāṇibhayāvahāḥ
01,048.012a vasāmedovahāḥ kulyā nāgānāṃ saṃpravartitāḥ
01,048.012c vavau gandhaś ca tumulo dahyatām aniśaṃ tadā
01,048.013a patatāṃ caiva nāgānāṃ dhiṣṭhitānāṃ tathāmbare
01,048.013c aśrūyatāniśaṃ śabdaḥ pacyatāṃ cāgninā bhṛśam
01,048.014a takṣakas tu sa nāgendraḥ puraṃdaraniveśanam
01,048.014b*0436_01 jagāma bhayasaṃvignaḥ śaraṇārthī surarṣabham
01,048.014c gataḥ śrutvaiva rājānaṃ dīkṣitaṃ janamejayam
01,048.015a tataḥ sarvaṃ yathāvṛttam ākhyāya bhujagottamaḥ
01,048.015c agacchac charaṇaṃ bhīta āgaskṛtvā puraṃdaram
01,048.016a tam indraḥ prāha suprīto na tavāstīha takṣaka
01,048.016c bhayaṃ nāgendra tasmād vai sarpasatrāt kathaṃ cana
01,048.017a prasādito mayā pūrvaṃ tavārthāya pitāmahaḥ
01,048.017c tasmāt tava bhayaṃ nāsti vyetu te mānaso jvaraḥ
01,048.018a evam āśvāsitas tena tataḥ sa bhujagottamaḥ
01,048.018c uvāsa bhavane tatra śakrasya muditaḥ sukhī
01,048.019a ajasraṃ nipatatsv agnau nāgeṣu bhṛśaduḥkhitaḥ
01,048.019c alpaśeṣaparīvāro vāsukiḥ paryatapyata
01,048.020a kaśmalaṃ cāviśad ghoraṃ vāsukiṃ pannageśvaram
01,048.020c sa ghūrṇamānahṛdayo bhaginīm idam abravīt
01,048.021a dahyante 'ṅgāni me bhadre diśo na pratibhānti ca
01,048.021c sīdāmīva ca saṃmohād ghūrṇatīva ca me manaḥ
01,048.022a dṛṣṭir bhramati me 'tīva hṛdayaṃ dīryatīva ca
01,048.022c patiṣyāmy avaśo 'dyāhaṃ tasmin dīpte vibhāvasau
01,048.023a pārikṣitasya yajño 'sau vartate 'smajjighāṃsayā
01,048.023c vyaktaṃ mayāpi gantavyaṃ pitṛrājaniveśanam
01,048.024a ayaṃ sa kālaḥ saṃprāpto yadartham asi me svasaḥ
01,048.024c jaratkāroḥ purā dattā sā trāhy asmān sabāndhavān
01,048.025a āstīkaḥ kila yajñaṃ taṃ vartantaṃ bhujagottame
01,048.025c pratiṣetsyati māṃ pūrvaṃ svayam āha pitāmahaḥ
01,048.026a tad vatse brūhi vatsaṃ svaṃ kumāraṃ vṛddhasaṃmatam
01,048.026c mamādya tvaṃ sabhṛtyasya mokṣārthaṃ vedavittamam
01,049.001 sūta uvāca
01,049.001a tata āhūya putraṃ svaṃ jaratkārur bhujaṃgamā
01,049.001c vāsuker nāgarājasya vacanād idam abravīt
01,049.002a ahaṃ tava pituḥ putra bhrātrā dattā nimittataḥ
01,049.002c kālaḥ sa cāyaṃ saṃprāptas tat kuruṣva yathātatham
01,049.003 āstīka uvāca
01,049.003a kiṃnimittaṃ mama pitur dattā tvaṃ mātulena me
01,049.003c tan mamācakṣva tattvena śrutvā kartāsmi tat tathā
01,049.004 sūta uvāca
01,049.004a tata ācaṣṭa sā tasmai bāndhavānāṃ hitaiṣiṇī
01,049.004c bhaginī nāgarājasya jaratkārur aviklavā
01,049.005a bhujagānām aśeṣāṇāṃ mātā kadrūr iti śrutiḥ
01,049.005c tayā śaptā ruṣitayā sutā yasmān nibodha tat
01,049.006a ucchaiḥśravāḥ so 'śvarājo yan mithyā na kṛto mama
01,049.006c vinatānimittaṃ paṇite dāsabhāvāya putrakāḥ
01,049.007a janamejayasya vo yajñe dhakṣyaty anilasārathiḥ
01,049.007c tatra pañcatvam āpannāḥ pretalokaṃ gamiṣyatha
01,049.008a tāṃ ca śaptavatīm evaṃ sākṣāl lokapitāmahaḥ
01,049.008c evam astv iti tad vākyaṃ provācānumumoda ca
01,049.009a vāsukiś cāpi tac chrutvā pitāmahavacas tadā
01,049.009c amṛte mathite tāta devāñ śaraṇam īyivān
01,049.010a siddhārthāś ca surāḥ sarve prāpyāmṛtam anuttamam
01,049.010c bhrātaraṃ me puraskṛtya prajāpatim upāgaman
01,049.011a te taṃ prasādayām āsur devāḥ sarve pitāmaham
01,049.011c rājñā vāsukinā sārdhaṃ sa śāpo na bhaved iti
01,049.012a vāsukir nāgarājo 'yaṃ duḥkhito jñātikāraṇāt
01,049.012c abhiśāpaḥ sa mātrāsya bhagavan na bhaved iti
01,049.012d*0437_01 tathā vidhīyatām etad devadeva jagatpate
01,049.013 brahmovāca
01,049.013a jaratkārur jaratkāruṃ yāṃ bhāryāṃ samavāpsyati
01,049.013c tatra jāto dvijaḥ śāpād bhujagān mokṣayiṣyati
01,049.014 jaratkārur uvāca
01,049.014a etac chrutvā tu vacanaṃ vāsukiḥ pannageśvaraḥ
01,049.014c prādān mām amaraprakhya tava pitre mahātmane
01,049.014e prāg evānāgate kāle tatra tvaṃ mayy ajāyathāḥ
01,049.015a ayaṃ sa kālaḥ saṃprāpto bhayān nas trātum arhasi
01,049.015c bhrātaraṃ caiva me tasmāt trātum arhasi pāvakāt
01,049.016a amoghaṃ naḥ kṛtaṃ tat syād yad ahaṃ tava dhīmate
01,049.016c pitre dattā vimokṣārthaṃ kathaṃ vā putra manyase
01,049.017 sūta uvāca
01,049.017a evam uktas tathety uktvā so 'stīko mātaraṃ tadā
01,049.017c abravīd duḥkhasaṃtaptaṃ vāsukiṃ jīvayann iva
01,049.018a ahaṃ tvāṃ mokṣayiṣyāmi vāsuke pannagottama
01,049.018c tasmāc chāpān mahāsattva satyam etad bravīmi te
01,049.019a bhava svasthamanā nāga na hi te vidyate bhayam
01,049.019c prayatiṣye tathā saumya yathā śreyo bhaviṣyati
01,049.019e na me vāg anṛtaṃ prāha svaireṣv api kuto 'nyathā
01,049.020a taṃ vai nṛpavaraṃ gatvā dīkṣitaṃ janamejayam
01,049.020c vāgbhir maṅgalayuktābhis toṣayiṣye 'dya mātula
01,049.020e yathā sa yajño nṛpater nirvartiṣyati sattama
01,049.021a sa saṃbhāvaya nāgendra mayi sarvaṃ mahāmate
01,049.021c na te mayi mano jātu mithyā bhavitum arhati
01,049.022 vāsukir uvāca
01,049.022a āstīka parighūrṇāmi hṛdayaṃ me vidīryate
01,049.022c diśaś ca na prajānāmi brahmadaṇḍanipīḍitaḥ
01,049.023 āstīka uvāca
01,049.023a na saṃtāpas tvayā kāryaḥ kathaṃ cit pannagottama
01,049.023c dīptād agneḥ samutpannaṃ nāśayiṣyāmi te bhayam
01,049.024a brahmadaṇḍaṃ mahāghoraṃ kālāgnisamatejasam
01,049.024c nāśayiṣyāmi mātra tvaṃ bhayaṃ kārṣīḥ kathaṃ cana
01,049.025 sūta uvāca
01,049.025a tataḥ sa vāsuker ghoram apanīya manojvaram
01,049.025c ādhāya cātmano 'ṅgeṣu jagāma tvarito bhṛśam
01,049.026a janamejayasya taṃ yajñaṃ sarvaiḥ samuditaṃ guṇaiḥ
01,049.026c mokṣāya bhujagendrāṇām āstīko dvijasattamaḥ
01,049.027a sa gatvāpaśyad āstīko yajñāyatanam uttamam
01,049.027c vṛtaṃ sadasyair bahubhiḥ sūryavahnisamaprabhaiḥ
01,049.028a sa tatra vārito dvāḥsthaiḥ praviśan dvijasattamaḥ
01,049.028c abhituṣṭāva taṃ yajñaṃ praveśārthī dvijottamaḥ
01,049.028d*0438_01 sa prāpya yajñāyatanaṃ variṣṭhaṃ
01,049.028d*0438_02 dvijottamaḥ puṇyakṛtāṃ variṣṭhaḥ
01,049.028d*0438_03 tuṣṭāva rājānam anantakīrtim
01,049.028d*0438_04 ṛtviksadasyāṃś ca tathaiva cāgnim
01,050.001 āstīka uvāca
01,050.001a somasya yajño varuṇasya yajñaḥ; prajāpater yajña āsīt prayāge
01,050.001c tathā yajño 'yaṃ tava bhāratāgrya; pārikṣita svasti no 'stu priyebhyaḥ
01,050.001d@029_0001 dilīparājño nahuṣasya rājño; nalasya rājñaḥ śatabindoś ca rājñaḥ
01,050.002a śakrasya yajñaḥ śatasaṃkhya uktas; tathāparas tulyasaṃkhyaḥ śataṃ vai
01,050.002c tathā yajño 'yaṃ tava bhāratāgrya; pārikṣita svasti no 'stu priyebhyaḥ
01,050.003a yamasya yajño harimedhasaś ca; yathā yajño rantidevasya rājñaḥ
01,050.003c tathā yajño 'yaṃ tava bhāratāgrya; pārikṣita svasti no 'stu priyebhyaḥ
01,050.004a gayasya yajñaḥ śaśabindoś ca rājño; yajñas tathā vaiśravaṇasya rājñaḥ
01,050.004c tathā yajño 'yaṃ tava bhāratāgrya; pārikṣita svasti no 'stu priyebhyaḥ
01,050.005a nṛgasya yajñas tv ajamīḍhasya cāsīd; yathā yajño dāśaratheś ca rājñaḥ
01,050.005c tathā yajño 'yaṃ tava bhāratāgrya; pārikṣita svasti no 'stu priyebhyaḥ
01,050.006a yajñaḥ śruto no divi devasūnor; yudhiṣṭhirasyājamīḍhasya rājñaḥ
01,050.006c tathā yajño 'yaṃ tava bhāratāgrya; pārikṣita svasti no 'stu priyebhyaḥ
01,050.006d@030_0001 nahuṣasya yajñaḥ sagarasya yajñaḥ; dhundhos tathā rantidevasya caiva
01,050.007a kṛṣṇasya yajñaḥ satyavatyāḥ sutasya; svayaṃ ca karma pracakāra yatra
01,050.007c tathā yajño 'yaṃ tava bhāratāgrya; pārikṣita svasti no 'stu priyebhyaḥ
01,050.008a ime hi te sūryahutāśavarcasaḥ; samāsate vṛtrahaṇaḥ kratuṃ yathā
01,050.008c naiṣāṃ jñānaṃ vidyate jñātum adya; dattaṃ yebhyo na praṇaśyet kathaṃ cit
01,050.009a ṛtviksamo nāsti lokeṣu caiva; dvaipāyaneneti viniścitaṃ me
01,050.009c etasya śiṣyā hi kṣitiṃ caranti; sarvartvijaḥ karmasu sveṣu dakṣāḥ
01,050.010a vibhāvasuś citrabhānur mahātmā; hiraṇyaretā viśvabhuk kṛṣṇavartmā
01,050.010c pradakṣiṇāvartaśikhaḥ pradīpto; havyaṃ tavedaṃ hutabhug vaṣṭi devaḥ
01,050.011a neha tvad anyo vidyate jīvaloke; samo nṛpaḥ pālayitā prajānām
01,050.011c dhṛtyā ca te prītamanāḥ sadāhaṃ; tvaṃ vā rājā dharmarājo yamo vā
01,050.012a śakraḥ sākṣād vajrapāṇir yatheha; trātā loke 'smiṃs tvaṃ tatheha prajānām
01,050.012c matas tvaṃ naḥ puruṣendreha loke; na ca tvad anyo gṛhapatir asti yajñe
01,050.013a khaṭvāṅganābhāgadilīpakalpo; yayātimāndhātṛsamaprabhāvaḥ
01,050.013c ādityatejaḥpratimānatejā; bhīṣmo yathā bhrājasi suvratas tvam
01,050.014a vālmīkivat te nibhṛtaṃ sudhairyaṃ; vasiṣṭhavat te niyataś ca kopaḥ
01,050.014c prabhutvam indreṇa samaṃ mataṃ me; dyutiś ca nārāyaṇavad vibhāti
01,050.015a yamo yathā dharmaviniścayajñaḥ; kṛṣṇo yathā sarvaguṇopapannaḥ
01,050.015c śriyāṃ nivāso 'si yathā vasūnāṃ; nidhānabhūto 'si tathā kratūnām
01,050.016a dambhodbhavenāsi samo balena; rāmo yathā śastravid astravic ca
01,050.016c aurvatritābhyām asi tulyatejā; duṣprekṣaṇīyo 'si bhagīratho vā
01,050.016d*0439_01 tulyo 'si tenaiva mahātmanā vā
01,050.016d*0439_02 gaṅgā devī mānayām āsa yo vai
01,050.017 sūta uvāca
01,050.017a evaṃ stutāḥ sarva eva prasannā; rājā sadasyā ṛtvijo havyavāhaḥ
01,050.017c teṣāṃ dṛṣṭvā bhāvitānīṅgitāni; provāca rājā janamejayo 'tha
01,051.001 janamejaya uvāca
01,051.001a bālo vākyaṃ sthavira iva prabhāṣate; nāyaṃ bālaḥ sthaviro 'yaṃ mato me
01,051.001c icchāmy ahaṃ varam asmai pradātuṃ; tan me viprā vitaradhvaṃ sametāḥ
01,051.002 sadasyā ūcuḥ
01,051.002a bālo 'pi vipro mānya eveha rājñāṃ; yaś cāvidvān yaś ca vidvān yathāvat
01,051.002b*0440_01 prasādayainaṃ tvam ato narendra
01,051.002b*0440_02 dvijātivaryaṃ sakalārthasiddhaye
01,051.002c sarvān kāmāṃs tvatta eṣo 'rhate 'dya; yathā ca nas takṣaka eti śīghram
01,051.003 sūta uvāca
01,051.003a vyāhartukāme varade nṛpe dvijaṃ; varaṃ vṛṇīṣveti tato 'bhyuvāca
01,051.003c hotā vākyaṃ nātihṛṣṭāntarātmā; karmaṇy asmiṃs takṣako naiti tāvat
01,051.004 janamejaya uvāca
01,051.004a yathā cedaṃ karma samāpyate me; yathā ca nas takṣaka eti śīghram
01,051.004c tathā bhavantaḥ prayatantu sarve; paraṃ śaktyā sa hi me vidviṣāṇaḥ
01,051.005 ṛtvija ūcuḥ
01,051.005a yathā śāstrāṇi naḥ prāhur yathā śaṃsati pāvakaḥ
01,051.005c indrasya bhavane rājaṃs takṣako bhayapīḍitaḥ
01,051.005d*0441_01 āste viṣadharo nāgo nihantā janakasya te
01,051.006 sūta uvāca
01,051.006a yathā sūto lohitākṣo mahātmā; paurāṇiko veditavān purastāt
01,051.006c sa rājānaṃ prāha pṛṣṭas tadānīṃ; yathāhur viprās tadvad etan nṛdeva
01,051.007a purāṇam āgamya tato bravīmy ahaṃ; dattaṃ tasmai varam indreṇa rājan
01,051.007c vaseha tvaṃ matsakāśe sugupto; na pāvakas tvāṃ pradahiṣyatīti
01,051.008a etac chrutvā dīkṣitas tapyamāna; āste hotāraṃ codayan karmakāle
01,051.008b*0442_01 indreṇa sārdhaṃ takṣakaṃ pātayadhvaṃ
01,051.008b*0442_02 vibhāvasor na tu mucyeta nāgaḥ
01,051.008c hotā ca yattaḥ sa juhāva mantrair; atho indraḥ svayam evājagāma
01,051.008d*0443_01 āyātu cendro 'pi satakṣakaḥ pated
01,051.008d*0443_02 vibhāvasau nāgarājena tūrṇam
01,051.008d*0443_03 jambhasya hanteti juhāva hotā
01,051.008d*0443_04 tadājagāmāhidattābhayaḥ prabhuḥ
01,051.009a vimānam āruhya mahānubhāvaḥ; sarvair devaiḥ parisaṃstūyamānaḥ
01,051.009c balāhakaiś cāpy anugamyamāno; vidyādharair apsarasāṃ gaṇaiś ca
01,051.009d*0444_01 nāgasya nāśo mama caiva nāśo
01,051.009d*0444_02 bhaviṣyatīty eva vicintyamānaḥ
01,051.010a tasyottarīye nihitaḥ sa nāgo; bhayodvignaḥ śarma naivābhyagacchat
01,051.010c tato rājā mantravido 'bravīt punaḥ; kruddho vākyaṃ takṣakasyāntam icchan
01,051.011a indrasya bhavane viprā yadi nāgaḥ sa takṣakaḥ
01,051.011c tam indreṇaiva sahitaṃ pātayadhvaṃ vibhāvasau
01,051.011d*0445_01 na tyajed yadi taṃ cendraḥ sa nāgaṃ takṣakaṃ tathā
01,051.011d*0446=00 sūta uvāca
01,051.011d*0446_01 janamejayena rājñā tu coditas takṣakaṃ prati
01,051.011d*0446_02 hotā juhāva tatrasthaṃ takṣakaṃ pannagaṃ tathā
01,051.011d*0446_03 hūyamāne tathā caiva takṣakaḥ sapuraṃdaraḥ
01,051.011d*0446_04 ākāśe dadṛśe caiva kṣaṇena vyathitas tadā
01,051.011d*0446_05 puraṃdaras tu taṃ yajñaṃ dṛṣṭvorubhayam āviśat
01,051.011d*0446_06 hitvā tu takṣakaṃ trastaḥ svam eva bhavanaṃ yayau
01,051.011d*0446_07 indre gate tu nāgendras takṣako bhayamohitaḥ
01,051.011d*0446_08 mantraśaktyā pāvakārciḥsamīpam avaśo gataḥ
01,051.011d*0447_01 taṃ dṛṣṭvā ṛtvijas tatra vacanaṃ cedam abruvan
01,051.012 ṛtvija ūcuḥ
01,051.012a ayam āyāti vai tūrṇaṃ takṣakas te vaśaṃ nṛpa
01,051.012c śrūyate 'sya mahān nādo ruvato bhairavaṃ bhayāt
01,051.013a nūnaṃ mukto vajrabhṛtā sa nāgo; bhraṣṭaś cāṅkān mantravisrastakāyaḥ
01,051.013c ghūrṇann ākāśe naṣṭasaṃjño 'bhyupaiti; tīvrān niḥśvāsān niḥśvasan pannagendraḥ
01,051.014a vartate tava rājendra karmaitad vidhivat prabho
01,051.014c asmai tu dvijamukhyāya varaṃ tvaṃ dātum arhasi
01,051.015 janamejaya uvāca
01,051.015a bālābhirūpasya tavāprameya; varaṃ prayacchāmi yathānurūpam
01,051.015c vṛṇīṣva yat te 'bhimataṃ hṛdi sthitaṃ; tat te pradāsyāmy api ced adeyam
01,051.016 sūta uvāca
01,051.016a patiṣyamāṇe nāgendre takṣake jātavedasi
01,051.016c idam antaram ity evaṃ tadāstīko 'bhyacodayat
01,051.017a varaṃ dadāsi cen mahyaṃ vṛṇomi janamejaya
01,051.017c satraṃ te viramatv etan na pateyur ihoragāḥ
01,051.018a evam uktas tato rājā brahman pārikṣitas tadā
01,051.018c nātihṛṣṭamanā vākyam āstīkam idam abravīt
01,051.019a suvarṇaṃ rajataṃ gāś ca yac cānyan manyase vibho
01,051.019c tat te dadyāṃ varaṃ vipra na nivartet kratur mama
01,051.020 āstīka uvāca
01,051.020a suvarṇaṃ rajataṃ gāś ca na tvāṃ rājan vṛṇomy aham
01,051.020c satraṃ te viramatv etat svasti mātṛkulasya naḥ
01,051.021 sūta uvāca
01,051.021a āstīkenaivam uktas tu rājā pārikṣitas tadā
01,051.021c punaḥ punar uvācedam āstīkaṃ vadatāṃ varam
01,051.022a anyaṃ varaya bhadraṃ te varaṃ dvijavarottama
01,051.022c ayācata na cāpy anyaṃ varaṃ sa bhṛgunandana
01,051.023a tato vedavidas tatra sadasyāḥ sarva eva tam
01,051.023c rājānam ūcuḥ sahitā labhatāṃ brāhmaṇo varam
01,051.023d*0448_01 śrutvā tan nṛpatir vākyaṃ dadau tasmai varaṃ tadā
01,051.023d*0448_02 sarveṣāṃ paśyatāṃ tatra pūrṇakāmo dvijo 'bhavat
01,052.001 śaunaka uvāca
01,052.001a ye sarpāḥ sarpasatre 'smin patitā havyavāhane
01,052.001c teṣāṃ nāmāni sarveṣāṃ śrotum icchāmi sūtaja
01,052.002 sūta uvāca
01,052.002a sahasrāṇi bahūny asmin prayutāny arbudāni ca
01,052.002c na śakyaṃ parisaṃkhyātuṃ bahutvād vedavittama
01,052.003a yathāsmṛti tu nāmāni pannagānāṃ nibodha me
01,052.003c ucyamānāni mukhyānāṃ hutānāṃ jātavedasi
01,052.004a vāsukeḥ kulajāṃs tāvat prādhānyena nibodha me
01,052.004c nīlaraktān sitān ghorān mahākāyān viṣolbaṇān
01,052.004d*0449_01 avaśān mātṛvāgdaṇḍapīḍitān kṛpaṇān hutān
01,052.005a koṭiko mānasaḥ pūrṇaḥ sahaḥ pailo halīsakaḥ
01,052.005c picchilaḥ koṇapaś cakraḥ koṇavegaḥ prakālanaḥ
01,052.006a hiraṇyavāhaḥ śaraṇaḥ kakṣakaḥ kāladantakaḥ
01,052.006c ete vāsukijā nāgāḥ praviṣṭā havyavāhanam
01,052.006d*0450_01 anye ca bahavo vipra tathā vai kulasaṃbhavāḥ
01,052.006d*0450_02 pradīptāgnau hutāḥ sarve ghorarūpā mahābalāḥ
01,052.007a takṣakasya kule jātān pravakṣyāmi nibodha tān
01,052.007c pucchaṇḍako maṇḍalakaḥ piṇḍabhettā rabheṇakaḥ
01,052.008a ucchikhaḥ suraso draṅgo balaheḍo virohaṇaḥ
01,052.008c śilīśalakaro mūkaḥ sukumāraḥ pravepanaḥ
01,052.009a mudgaraḥ śaśaromā ca sumanā vegavāhanaḥ
01,052.009c ete takṣakajā nāgāḥ praviṣṭā havyavāhanam
01,052.010a pārāvataḥ pāriyātraḥ pāṇḍaro hariṇaḥ kṛśaḥ
01,052.010b*0451_01 subhojanaḥ parāśaś ca vīryavān ekasāhasaḥ
01,052.010c vihaṃgaḥ śarabho modaḥ pramodaḥ saṃhatāṅgadaḥ
01,052.011a airāvatakulād ete praiviṣṭā havyavāhanam
01,052.011c kauravyakulajān nāgāñ śṛṇu me dvijasattama
01,052.012a aiṇḍilaḥ kuṇḍalo muṇḍo veṇiskandhaḥ kumārakaḥ
01,052.012c bāhukaḥ śṛṅgavegaś ca dhūrtakaḥ pātapātarau
01,052.012d*0452_01 kauravyakulajās tv ete praviṣṭā havyavāhanam
01,052.012d*0453_01 ete kauravyajā nāgā vibhāvasumukhaṃ gatāḥ
01,052.013a dhṛtarāṣṭrakule jātāñ śṛṇu nāgān yathātatham
01,052.013c kīrtyamānān mayā brahman vātavegān viṣolbaṇān
01,052.014a śaṅkukarṇaḥ piṅgalakaḥ kuṭhāramukhamecakau
01,052.014c pūrṇāṅgadaḥ pūrṇamukhaḥ prahasaḥ śakunir hariḥ
01,052.015a āmāhaṭhaḥ komaṭhakaḥ śvasano mānavo vaṭaḥ
01,052.015c bhairavo muṇḍavedāṅgaḥ piśaṅgaś codrapāragaḥ
01,052.016a ṛṣabho vegavān nāma piṇḍārakamahāhanū
01,052.016c raktāṅgaḥ sarvasāraṅgaḥ samṛddhaḥ pāṭarākṣasau
01,052.017a varāhako vāraṇakaḥ sumitraś citravedikaḥ
01,052.017b*0454_01 varāhako vāruṇakaḥ sucitrā etraveṇikaḥ
01,052.017c parāśaras taruṇako maṇiskandhas tathāruṇiḥ
01,052.018a iti nāgā mayā brahman kīrtitāḥ kīrtivardhanāḥ
01,052.018c prādhānyena bahutvāt tu na sarve parikīrtitāḥ
01,052.019a eteṣāṃ putrapautrās tu prasavasya ca saṃtatiḥ
01,052.019c na śakyāḥ parisaṃkhyātuṃ ye dīptaṃ pāvakaṃ gatāḥ
01,052.020a saptaśīrṣā dviśīrṣāś ca pañcaśīrṣās tathāpare
01,052.020b*0455_01 śataśīrṣās tathā nāgāḥ kālānalaviṣolbaṇāḥ
01,052.020b*0456_01 daśaśīrṣāḥ śataśīrṣās tathānye bahuśīrṣakāḥ
01,052.020c kālānalaviṣā ghorā hutāḥ śatasahasraśaḥ
01,052.021a mahākāyā mahāvīryāḥ śailaśṛṅgasamucchrayāḥ
01,052.021c yojanāyāmavistārā dviyojanasamāyatāḥ
01,052.021d*0457_01 pañcayojanavistārā daśadvādaśasaṃkhyayā
01,052.022a kāmarūpāḥ kāmagamā dīptānalaviṣolbaṇāḥ
01,052.022c dagdhās tatra mahāsatre brahmadaṇḍanipīḍitāḥ
01,053.001 sūta uvāca
01,053.001a idam atyadbhutaṃ cānyad āstīkasyānuśuśrumaḥ
01,053.001c tathā varaiś chandyamāne rājñā pārikṣitena ha
01,053.002a indrahastāc cyuto nāgaḥ kha eva yad atiṣṭhata
01,053.002c tataś cintāparo rājā babhūva janamejayaḥ
01,053.003a hūyamāne bhṛśaṃ dīpte vidhivat pāvake tadā
01,053.003c na sma sa prāpatad vahnau takṣako bhayapīḍitaḥ
01,053.004 śaunaka uvāca
01,053.004a kiṃ sūta teṣāṃ viprāṇāṃ mantragrāmo manīṣiṇām
01,053.004c na pratyabhāt tadāgnau yan na papāta sa takṣakaḥ
01,053.005 sūta uvāca
01,053.005a tam indrahastād visrastaṃ visaṃjñaṃ pannagottamam
01,053.005c āstīkas tiṣṭha tiṣṭheti vācas tisro 'bhyudairayat
01,053.006a vitasthe so 'ntarikṣe 'tha hṛdayena vidūyatā
01,053.006c yathā tiṣṭheta vai kaś cid gocakrasyāntarā naraḥ
01,053.007a tato rājābravīd vākyaṃ sadasyaiś codito bhṛśam
01,053.007c kāmam etad bhavatv evaṃ yathāstīkasya bhāṣitam
01,053.008a samāpyatām idaṃ karma pannagāḥ santv anāmayāḥ
01,053.008c prīyatām ayam āstīkaḥ satyaṃ sūtavaco 'stu tat
01,053.009a tato halahalāśabdaḥ prītijaḥ samavartata
01,053.009c āstīkasya vare datte tathaivopararāma ca
01,053.010a sa yajñaḥ pāṇḍaveyasya rājñaḥ pārikṣitasya ha
01,053.010b*0458_01 samāpite tataḥ satre vidhivad vidhidarśibhiḥ
01,053.010c prītimāṃś cābhavad rājā bhārato janamejayaḥ
01,053.011a ṛtvigbhyaḥ sasadasyebhyo ye tatrāsan samāgatāḥ
01,053.011c tebhyaś ca pradadau vittaṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
01,053.012a lohitākṣāya sūtāya tathā sthapataye vibhuḥ
01,053.012c yenoktaṃ tatra satrāgre yajñasya vinivartanam
01,053.013a nimittaṃ brāhmaṇa iti tasmai vittaṃ dadau bahu
01,053.013b*0459_01 datvā dravyaṃ yathānyāyaṃ bhojanācchādanānvitan
01,053.013b*0459_02 prītas tasmai narapatir aprameyaparākramaḥ
01,053.013b*0460_01 tato gatvā cāvabhṛthaṃ kṛtvā snānam anantaram
01,053.013c tataś cakārāvabhṛthaṃ vidhidṛṣṭena karmaṇā
01,053.014a āstīkaṃ preṣayām āsa gṛhān eva susatkṛtam
01,053.014c rājā prītamanāḥ prītaṃ kṛtakṛtyaṃ manīṣiṇam
01,053.015a punarāgamanaṃ kāryam iti cainaṃ vaco 'bravīt
01,053.015c bhaviṣyasi sadasyo me vājimedhe mahākratau
01,053.016a tathety uktvā pradudrāva sa cāstīko mudā yutaḥ
01,053.016c kṛtvā svakāryam atulaṃ toṣayitvā ca pārthivam
01,053.017a sa gatvā paramaprīto mātaraṃ mātulaṃ ca tam
01,053.017c abhigamyopasaṃgṛhya yathāvṛttaṃ nyavedayat
01,053.018a etac chrutvā prīyamāṇāḥ sametā; ye tatrāsan pannagā vītamohāḥ
01,053.018c te ''stīke vai prītimanto babhūvur; ūcuś cainaṃ varam iṣṭaṃ vṛṇīṣva
01,053.019a bhūyo bhūyaḥ sarvaśas te 'bruvaṃs taṃ; kiṃ te priyaṃ karavāmo 'dya vidvan
01,053.019c prītā vayaṃ mokṣitāś caiva sarve; kāmaṃ kiṃ te karavāmo 'dya vatsa
01,053.020 āstīka uvāca
01,053.020a sāyaṃ prātaḥ suprasannātmarūpā; loke viprā mānavāś cetare 'pi
01,053.020c dharmākhyānaṃ ye vadeyur mamedaṃ; teṣāṃ yuṣmadbhyo naiva kiṃ cid bhayaṃ syāt
01,053.021 sūta uvāca
01,053.021a taiś cāpy ukto bhāgineyaḥ prasannair; etat satyaṃ kāmam evaṃ carantaḥ
01,053.021c prītyā yuktā īpsitaṃ sarvaśas te; kartāraḥ sma pravaṇā bhāgineya
01,053.022a jaratkāror jaratkārvāṃ samutpanno mahāyaśāḥ
01,053.022b*0461_01 guṇavān vai mahātejā kāryakartā mahāyaśāḥ
01,053.022c āstīkaḥ satyasaṃdho māṃ pannagebhyo 'bhirakṣatu
01,053.022d*0462_01 āstīkenoragaiḥ sārdhaṃ yaḥ purā samayaḥ kṛtaḥ
01,053.022d*0463=06 sūta uvāca
01,053.022d*0463_01 taṃ smarantaṃ mahābhāgā na māṃ hiṃsitum arhatha
01,053.022d*0463_02 sarpāpasarpa bhadraṃ te gaccha sarpa mahāviṣa
01,053.022d*0463_03 janamejayasya yajñānte āstīkavacanaṃ smara
01,053.022d*0463_04 āstīkavacanaṃ smṛtvā yaḥ sarpo na nivartate
01,053.022d*0463_05 śatadhā bhidyate mūrdhni śiṃśavṛkṣaphalaṃ yathā
01,053.022d*0463_06 sa evam uktas tu tadā dvijendraḥ
01,053.022d*0463_07 samāgatais tair bhujagendramukhyaiḥ
01,053.022d*0463_08 saṃprāpya prītiṃ vipulāṃ mahātmā
01,053.022d*0463_09 tato mano gamanāyātha dadhre
01,053.023a asitaṃ cārtimantaṃ ca sunīthaṃ cāpi yaḥ smaret
01,053.023c divā vā yadi vā rātrau nāsya sarpabhayaṃ bhavet
01,053.023d*0464_01 ity evaṃ nāgarājo 'tha nāgānāṃ madhyamas tathā
01,053.023d*0464_02 uktvā sahaiva te sarvaiḥ svam eva bhavanaṃ yayau
01,053.024 sūta uvāca
01,053.024a mokṣayitvā sa bhujagān sarpasatrād dvijottamaḥ
01,053.024c jagāma kāle dharmātmā diṣṭāntaṃ putrapautravān
01,053.025a ity ākhyānaṃ mayāstīkaṃ yathāvat kīrtitaṃ tava
01,053.025c yat kīrtayitvā sarpebhyo na bhayaṃ vidyate kva cit
01,053.025d*0465_01 yan māṃ tvaṃ pṛṣṭavān brahmañ śrutvā ḍuṇḍubhabhāṣitam
01,053.025d*0465_02 vyetu te sumahad brahman kautūhalam ariṃdama
01,053.026a śrutvā dharmiṣṭham ākhyānam āstīkaṃ puṇyavardhanam
01,053.026b*0466_01 sarvapāpair vinirmukto brahmaloke mahīyate
01,053.026b*0467_01 yathā kathitavān brahman pramatiḥ pūrvajas tava
01,053.026b*0467_02 putrāya rurave prītaḥ pṛcchate bhārgavottama
01,053.026b*0467_03 yad vākyaṃ śrutavāṃś cāhaṃ tathā ca kathitaṃ mayā
01,053.026c āstīkasya kaver vipra śrīmaccaritam āditaḥ
01,053.026d*0468_01 śrutvāstīkaś ca caritaṃ yaḥ smared bhaktitatparaḥ
01,053.026d*0468_02 putrapautradhanāyuś ca kulasaṃtati cākṣayā
01,053.026d*0468_03 mahāpuṇyaṃ yaśaś caiva labhate nātra saṃśayaḥ
01,053.026d*0469_01 sarvapāpavinirmukto dīrgham āyur avāpnuyāt
01,053.026d*0469_02 gārhasthyaṃ dharmam akhilaṃ prayāyāt putrapautravān
01,053.027 śaunaka uvāca
01,053.027a bhṛguvaṃśāt prabhṛty eva tvayā me kathitaṃ mahat
01,053.027c ākhyānam akhilaṃ tāta saute prīto 'smi tena te
01,053.028a prakṣyāmi caiva bhūyas tvāṃ yathāvat sūtanandana
01,053.028c yāṃ kathāṃ vyāsasaṃpannāṃ tāṃ ca bhūyaḥ pracakṣva me
01,053.029a tasmin paramaduṣprāpe sarpasatre mahātmanām
01,053.029c karmāntareṣu vidhivat sadasyānāṃ mahākave
01,053.030a yā babhūvuḥ kathāś citrā yeṣv artheṣu yathātatham
01,053.030c tvatta icchāmahe śrotuṃ saute tvaṃ vai vicakṣaṇaḥ
01,053.031 sūta uvāca
01,053.031a karmāntareṣv akathayan dvijā vedāśrayāḥ kathāḥ
01,053.031c vyāsas tv akathayan nityam ākhyānaṃ bhārataṃ mahat
01,053.032 śaunaka uvāca
01,053.032a mahābhāratam ākhyānaṃ pāṇḍavānāṃ yaśaskaram
01,053.032c janamejayena yat pṛṣṭaḥ kṛṣṇadvaipāyanas tadā
01,053.033a śrāvayām āsa vidhivat tadā karmāntareṣu saḥ
01,053.033c tām ahaṃ vidhivat puṇyāṃ śrotum icchāmi vai kathām
01,053.034a manaḥsāgarasaṃbhūtāṃ maharṣeḥ puṇyakarmaṇaḥ
01,053.034c kathayasva satāṃ śreṣṭha na hi tṛpyāmi sūtaja
01,053.035 sūta uvāca
01,053.035a hanta te kathayiṣyāmi mahad ākhyānam uttamam
01,053.035c kṛṣṇadvaipāyanamataṃ mahābhāratam āditaḥ
01,053.036a taj juṣasvottamamate kathyamānaṃ mayā dvija
01,053.036c śaṃsituṃ tan manoharṣo mamāpīha pravartate
01,054.001 sūta uvāca
01,054.001a śrutvā tu sarpasatrāya dīkṣitaṃ janamejayam
01,054.001b*0470_01 brāhmaṇānāṃ purastāt sa nṛpeṇaivaṃ praṇoditaḥ
01,054.001c abhyāgacchad ṛṣir vidvān kṛṣṇadvaipāyanas tadā
01,054.002a janayām āsa yaṃ kālī śakteḥ putrāt parāśarāt
01,054.002c kanyaiva yamunādvīpe pāṇḍavānāṃ pitāmaham
01,054.003a jātamātraś ca yaḥ sadya iṣṭyā deham avīvṛdhat
01,054.003c vedāṃś cādhijage sāṅgān setihāsān mahāyaśāḥ
01,054.004a yaṃ nātitapasā kaś cin na vedādhyayanena ca
01,054.004c na vratair nopavāsaiś ca na prasūtyā na manyunā
01,054.005a vivyāsaikaṃ caturdhā yo vedaṃ vedavidāṃ varaḥ
01,054.005c parāvarajño brahmarṣiḥ kaviḥ satyavrataḥ śuciḥ
01,054.006a yaḥ pāṇḍuṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca viduraṃ cāpy ajījanat
01,054.006c śaṃtanoḥ saṃtatiṃ tanvan puṇyakīrtir mahāyaśāḥ
01,054.007a janamejayasya rājarṣeḥ sa tad yajñasadas tadā
01,054.007c viveśa śiṣyaiḥ sahito vedavedāṅgapāragaiḥ
01,054.008a tatra rājānam āsīnaṃ dadarśa janamejayam
01,054.008c vṛtaṃ sadasyair bahubhir devair iva puraṃdaram
01,054.009a tathā mūrdhāvasiktaiś ca nānājanapadeśvaraiḥ
01,054.009c ṛtvigbhir devakalpaiś ca kuśalair yajñasaṃstare
01,054.010a janamejayas tu rājarṣir dṛṣṭvā tam ṛṣim āgatam
01,054.010c sagaṇo 'byudyayau tūrṇaṃ prītyā bharatasattamaḥ
01,054.011a kāñcanaṃ viṣṭaraṃ tasmai sadasyānumate prabhuḥ
01,054.011c āsanaṃ kalpayām āsa yathā śakro bṛhaspateḥ
01,054.012a tatropaviṣṭaṃ varadaṃ devarṣigaṇapūjitam
01,054.012c pūjayām āsa rājendraḥ śāstradṛṣṭena karmaṇā
01,054.013a pādyam ācamanīyaṃ ca arghyaṃ gāṃ ca vidhānataḥ
01,054.013c pitāmahāya kṛṣṇāya tadarhāya nyavedayat
01,054.014a pratigṛhya ca tāṃ pūjāṃ pāṇḍavāj janamejayāt
01,054.014c gāṃ caiva samanujñāya vyāsaḥ prīto 'bhavat tadā
01,054.015a tathā saṃpūjayitvā taṃ yatnena prapitāmaham
01,054.015c upopaviśya prītātmā paryapṛcchad anāmayam
01,054.016a bhagavān api taṃ dṛṣṭvā kuśalaṃ prativedya ca
01,054.016c sadasyaiḥ pūjitaḥ sarvaiḥ sadasyān abhyapūjayat
01,054.017a tatas taṃ satkṛtaṃ sarvaiḥ sadasyair janamejayaḥ
01,054.017c idaṃ paścād dvijaśreṣṭhaṃ paryapṛcchat kṛtāñjaliḥ
01,054.018a kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca bhavān pratyakṣadarśivān
01,054.018c teṣāṃ caritam icchāmi kathyamānaṃ tvayā dvija
01,054.019a kathaṃ samabhavad bhedas teṣām akliṣṭakarmaṇām
01,054.019c tac ca yuddhaṃ kathaṃ vṛttaṃ bhūtāntakaraṇaṃ mahat
01,054.020a pitāmahānāṃ sarveṣāṃ daivenāviṣṭacetasām
01,054.020c kārtsnyenaitat samācakṣva bhagavan kuśalo hy asi
01,054.021a tasya tad vacanaṃ śrutvā kṛṣṇadvaipāyanas tadā
01,054.021c śaśāsa śiṣyam āsīnaṃ vaiśaṃpāyanam antike
01,054.022a kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca yathā bhedo 'bhavat purā
01,054.022c tad asmai sarvam ācakṣva yan mattaḥ śrutavān asi
01,054.023a guror vacanam ājñāya sa tu viprarṣabhas tadā
01,054.023c ācacakṣe tataḥ sarvam itihāsaṃ purātanam
01,054.024a tasmai rājñe sadasyebhyaḥ kṣatriyebhyaś ca sarvaśaḥ
01,054.024c bhedaṃ rājyavināśaṃ ca kurupāṇḍavayos tadā
01,055.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,055.001*0471_01 pātu vaḥ kavimātaṅgo vyāsaḥ satyavatīsutaḥ
01,055.001*0471_02 yasya vāgmadagandhena vāsitaṃ bhuvanatrayam
01,055.001*0472_01 śṛṇu rājan yathā vīrā bhrātaraḥ pañca pāṇḍavāḥ
01,055.001*0472_02 virodham anvagacchanta dhārtarāṣṭrair durātmabhiḥ
01,055.001a gurave prāṅ namaskṛtya manobuddhisamādhibhiḥ
01,055.001c saṃpūjya ca dvijān sarvāṃs tathānyān viduṣo janān
01,055.002a maharṣeḥ sarvalokeṣu viśrutasyāsya dhīmataḥ
01,055.002c pravakṣyāmi mataṃ kṛtsnaṃ vyāsasyāmitatejasaḥ
01,055.003a śrotuṃ pātraṃ ca rājaṃs tvaṃ prāpyemāṃ bhāratīṃ kathām
01,055.003c guror vaktuṃ parispando mudā protsāhatīva mām
01,055.003d@031=0000 śaunaka uvāca
01,055.003d@031=0005 sūta uvāca
01,055.003d@031_0001 janamejayena rājñā vai kimarthaṃ sūtanandana
01,055.003d@031_0002 sarpasatrāntare pṛṣṭo vyāsaśiṣyo mahātapāḥ
01,055.003d@031_0003 pūrvajānāṃ kathāṃ māṃ vai tan no vada mahāmate
01,055.003d@031_0004 sarvajñaḥ sarvadarśī ca na te hy aviditaṃ kva cit
01,055.003d@031_0005 sarpasatre ca saṃpūrṇe ṛtvijaś cāgataśramāḥ
01,055.003d@031_0006 dhūmasaṃbhrāntanetrās tu daśāṣṭau suṣupus tadā
01,055.003d@031_0007 teṣu supteṣu sarveṣu rājā pārikṣitas tadā
01,055.003d@031_0008 yajñānte ṛṣibhir naiva nidrā kāryā kathaṃ cana
01,055.003d@031_0009 iti smṛtyuktavacanaṃ smṛtvā tān ṛṣisattamān
01,055.003d@031_0010 abhimantritenodakena ṛṣibhiś cābhicārakaiḥ
01,055.003d@031_0011 prokṣayām āsa teṣāṃ vai nidrāntaṃ tu cikīrṣavān
01,055.003d@031_0012 etasminn antare tatra mūrcchām āpuḥ sudīrghikām
01,055.003d@031_0013 acetanāṃś ca munayas tān dṛṣṭvā duḥkhito 'bhavat
01,055.003d@031_0014 tadā sabhāsado viprāḥ procuś ca janamejayam
01,055.003d@031_0015 dhig dhik te ceṣṭitaṃ rājan brāhmaṇān hatavān asi
01,055.003d@031_0016 brahmahatyāṣṭādaśa vai kṛtās tvayā narādhipa
01,055.003d@031_0017 cara tīrthāny anekāni paścāc chuddhim avāpsyasi
01,055.003d@031_0018 etasminn antare tatra vāg uvācāśarīriṇī
01,055.003d@031_0019 duḥkhitaṃ cintayākrāntaṃ rājānaṃ jīvayann iva
01,055.003d@031_0020 brahmahatyāvimokṣārthaṃ kṛtvā cīraṃ niḷīyutam
01,055.003d@031_0021 aṣṭādaśāratnikaṃ ca tad vāsaḥ paridhāya ca
01,055.003d@031_0022 pāṇḍavānāṃ kathā hy atra aṣṭādaśakaparvakam
01,055.003d@031_0023 śṛṇu tvaṃ bhārataṃ ca tataḥ śuddhim avāpsyasi
01,055.003d@031_0024 iti tad vacanaṃ śrutvā ṛṣibhiś cānumoditaḥ
01,055.003d@031_0025 vāsas tad uktaṃ vāsitvā vyāsaṃ satyavatīsutam
01,055.003d@031_0026 praśrayāvanato rājā papraccha pūrvajāṃ kathām
01,055.003d@031_0027 tām ahaṃ varṇayiṣyāmi śṛṇudhvaṃ bho munīśvarāḥ
01,055.004a śṛṇu rājan yathā bhedaḥ kurupāṇḍavayor abhūt
01,055.004c rājyārthe dyūtasaṃbhūto vanavāsas tathaiva ca
01,055.005a yathā ca yuddham abhavat pṛthivīkṣayakārakam
01,055.005c tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi pṛcchate bharatarṣabha
01,055.006a mṛte pitari te vīrā vanād etya svamandiram
01,055.006c nacirād iva vidvāṃso vede dhanuṣi cābhavan
01,055.007a tāṃs tathā rūpavīryaujaḥsaṃpannān paurasaṃmatān
01,055.007c nāmṛṣyan kuravo dṛṣṭvā pāṇḍavāñ śrīyaśobhṛtaḥ
01,055.008a tato duryodhanaḥ krūraḥ karṇaś ca sahasaubalaḥ
01,055.008c teṣāṃ nigrahanirvāsān vividhāṃs te samācaran
01,055.008d*0473_01 tato duryodhanaḥ krūraḥ karṇasya ca mate sthitaḥ
01,055.008d*0473_02 pāṇḍavān vividhopāyai rājyahetor apīḍayat
01,055.009a dadāv atha viṣaṃ pāpo bhīmāya dhṛtarāṣṭrajaḥ
01,055.009c jarayām āsa tad vīraḥ sahānnena vṛkodaraḥ
01,055.010a pramāṇakoṭyāṃ saṃsuptaṃ punar baddhvā vṛkodaram
01,055.010c toyeṣu bhīmaṃ gaṅgāyāḥ prakṣipya puram āvrajat
01,055.011a yadā prabuddhaḥ kaunteyas tadā saṃchidya bandhanam
01,055.011c udatiṣṭhan mahārāja bhīmaseno gatavyathaḥ
01,055.012a āśīviṣaiḥ kṛṣṇasarpaiḥ suptaṃ cainam adaṃśayat
01,055.012c sarveṣv evāṅgadeśeṣu na mamāra ca śatruhā
01,055.012d*0474_01 upāyair bahubhiḥ kṣudraiḥ saṃvṛtair vivṛtair api
01,055.012d*0474_02 pāṇḍavān pīḍayām āsa na ca kiṃ cid asādhayat
01,055.013a teṣāṃ tu viprakāreṣu teṣu teṣu mahāmatiḥ
01,055.013c mokṣaṇe pratighāte ca viduro 'vahito 'bhavat
01,055.014a svargastho jīvalokasya yathā śakraḥ sukhāvahaḥ
01,055.014c pāṇḍavānāṃ tathā nityaṃ viduro 'pi sukhāvahaḥ
01,055.015a yadā tu vividhopāyaiḥ saṃvṛtair vivṛtair api
01,055.015c nāśaknod vinihantuṃ tān daivabhāvyartharakṣitān
01,055.016a tataḥ saṃmantrya sacivair vṛṣaduḥśāsanādibhiḥ
01,055.016c dhṛtarāṣṭram anujñāpya jātuṣaṃ gṛham ādiśat
01,055.017a tatra tān vāsayām āsa pāṇḍavān amitaujasaḥ
01,055.017c adāhayac ca visrabdhān pāvakena punas tadā
01,055.018a vidurasyaiva vacanāt khanitrī vihitā tataḥ
01,055.018c mokṣayām āsa yogena te muktāḥ prādravan bhayāt
01,055.018d*0475_01 prāptā hiḍimbī bhīmena yatra jāto ghaṭotkacaḥ
01,055.019a tato mahāvane ghore hiḍimbaṃ nāma rākṣasam
01,055.019c bhīmaseno 'vadhīt kruddho bhuvi bhīmaparākramaḥ
01,055.020a atha saṃdhāya te vīrā ekacakrāṃ vrajaṃs tadā
01,055.020c brahmarūpadharā bhūtvā mātrā saha paraṃtapāḥ
01,055.021a tatra te brāhmaṇārthāya bakaṃ hatvā mahābalam
01,055.021c brāhmaṇaiḥ sahitā jagmuḥ pāñcālānāṃ puraṃ tataḥ
01,055.021d*0476_01 sutapriyaiṣī tān rājā pāṇḍavān ambikāsutaḥ
01,055.021d*0476_02 (17ab) tato vivāsayām āsa rājyabhogabubhukṣayā
01,055.021d*0476_03 te prātiṣṭhanta sahitā nagarān nāgasāhvayāt
01,055.021d*0476_04 prasthāne cābhavan mantrī kṣattā teṣāṃ mahātmanām
01,055.021d*0476_05 yena muktā jatugṛhān niśīthe prādravan vanam
01,055.021d*0476_06 tataḥ saṃprāpya kaunteyā nagaraṃ vāraṇāvatam
01,055.021d*0476_07 nyavasanta mahātmāno mātrā saha paraṃtapāḥ
01,055.021d*0476_08 dhṛtarāṣṭreṇa cājñaptā uṣitā jātuṣe gṛhe
01,055.021d*0476_09 purocanād rakṣamāṇāḥ saṃvatsaram atandritāḥ
01,055.021d*0476_10 (18ab) suruṅgāṃ kārayitvā te vidureṇa pracoditāḥ
01,055.021d*0476_11 ādīpya jātuṣaṃ veśma dagdhvā caiva purocanam
01,055.021d*0476_12 (18cd) prādravan bhayasaṃvignā mātrā saha paraṃtapāḥ
01,055.021d*0476_13 (19ab) dadṛśur dāruṇaṃ rakṣo hiḍimbaṃ vananirjhare
01,055.021d*0476_14 hatvā ca taṃ rākṣasendraṃ bhītāḥ samanubodhanāt
01,055.021d*0476_15 niśi saṃprādravan pārthā dhārtarāṣṭrabhayārditāḥ
01,055.021d*0476_16 (20ab) ekacakrāṃ tato gatvā pāṇḍavāḥ saṃśitavratāḥ
01,055.021d*0476_17 (20cd) vedādhyayanasaṃpannās te 'bhavan brahmacāriṇaḥ
01,055.021d*0476_18 te tatra prayatāḥ kālaṃ kaṃ cid ūṣur nararṣabhāḥ
01,055.021d*0476_19 mātrā sahaikacakrāyāṃ brāhmaṇasya niveśane
01,055.021d*0476_20 tatrāsasāda kṣudhitaṃ puruṣādaṃ vṛkodaraḥ
01,055.021d*0476_21 (21ab) bhīmaseno mahābāhur bakaṃ nāma mahābalam
01,055.021d*0476_22 taṃ cāpi puruṣavyāghro bāhuvīryeṇa pāṇḍavaḥ
01,055.021d*0476_23 nihatya tarasā vīro nāgarān paryasāntvayat
01,055.021d*0476_24 tatas te śuśruvuḥ kṛṣṇāṃ pañcāleṣu svayaṃvarām
01,055.021d*0476_25 śrutvā caivābhyagacchanta gatvā caivālabhanta tām
01,055.022a te tatra draupadīṃ labdhvā parisaṃvatsaroṣitāḥ
01,055.022c viditā hāstinapuraṃ pratyājagmur ariṃdamāḥ
01,055.023a ta uktā dhṛtarāṣṭreṇa rājñā śāṃtanavena ca
01,055.023c bhrātṛbhir vigrahas tāta kathaṃ vo na bhaved iti
01,055.023e asmābhiḥ khāṇḍavaprasthe yuṣmadvāso 'nucintitaḥ
01,055.024a tasmāj janapadopetaṃ suvibhaktamahāpatham
01,055.024c vāsāya khāṇḍavaprasthaṃ vrajadhvaṃ gatamanyavaḥ
01,055.025a tayos te vacanāj jagmuḥ saha sarvaiḥ suhṛjjanaiḥ
01,055.025c nagaraṃ khāṇḍavaprasthaṃ ratnāny ādāya sarvaśaḥ
01,055.026a tatra te nyavasan rājan saṃvatsaragaṇān bahūn
01,055.026c vaśe śastrapratāpena kurvanto 'nyān mahīkṣitaḥ
01,055.027a evaṃ dharmapradhānās te satyavrataparāyaṇāḥ
01,055.027c apramattotthitāḥ kṣāntāḥ pratapanto 'hitāṃs tadā
01,055.028a ajayad bhīmasenas tu diśaṃ prācīṃ mahābalaḥ
01,055.028c udīcīm arjuno vīraḥ pratīcīṃ nakulas tathā
01,055.029a dakṣiṇāṃ sahadevas tu vijigye paravīrahā
01,055.029c evaṃ cakrur imāṃ sarve vaśe kṛtsnāṃ vasuṃdharām
01,055.030a pañcabhiḥ sūryasaṃkāśaiḥ sūryeṇa ca virājatā
01,055.030c ṣaṭsūryevābabhau pṛthvī pāṇḍavaiḥ satyavikramaiḥ
01,055.031a tato nimitte kasmiṃś cid dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
01,055.031b*0477_01 sa vai saṃvatsarān daśa dve caiva tu vane vasan
01,055.031c vanaṃ prasthāpayām āsa bhrātaraṃ vai dhanaṃjayam
01,055.031c*0478_01 . . . . . . . . tejasvī satyavikramaḥ
01,055.031c*0478_02 prāṇebhyo 'pi priyataraṃ
01,055.031d*0479_01 arjunaṃ puruṣavyāghraṃ sthirātmānaṃ guṇair yutam
01,055.031d*0480_01 dhairyād dharmāc ca satyāc ca vijayāc cādhikaṃ priyam
01,055.031d*0480_02 arjuno bhrātaraṃ jyeṣṭhaṃ nātyavartata jātu cit
01,055.032a sa vai saṃvatsaraṃ pūrṇaṃ māsaṃ caikaṃ vane 'vasat
01,055.032b*0481_01 tīrthayātrāṃ ca kṛtavān nāgakanyām avāpya ca
01,055.032b*0481_02 atha pāṇḍyasya tanayāṃ labdhvā tābhyāṃ sahoṣitaḥ
01,055.032c tato 'gacchad dhṛṣīkeśaṃ dvāravatyāṃ kadā cana
01,055.033a labdhavāṃs tatra bībhatsur bhāryāṃ rājīvalocanām
01,055.033c anujāṃ vāsudevasya subhadrāṃ bhadrabhāṣiṇīm
01,055.034a sā śacīva mahendreṇa śrīḥ kṛṣṇeneva saṃgatā
01,055.034c subhadrā yuyuje prītā pāṇḍavenārjunena ha
01,055.035a atarpayac ca kaunteyaḥ khāṇḍave havyavāhanam
01,055.035c bībhatsur vāsudevena sahito nṛpasattama
01,055.036a nātibhāro hi pārthasya keśavenābhavat saha
01,055.036c vyavasāyasahāyasya viṣṇoḥ śatruvadheṣv iva
01,055.037a pārthāyāgnir dadau cāpi gāṇḍīvaṃ dhanur uttamam
01,055.037c iṣudhī cākṣayair bāṇai rathaṃ ca kapilakṣaṇam
01,055.038a mokṣayām āsa bībhatsur mayaṃ tatra mahāsuram
01,055.038c sa cakāra sabhāṃ divyāṃ sarvaratnasamācitām
01,055.039a tasyāṃ duryodhano mando lobhaṃ cakre sudurmatiḥ
01,055.039c tato 'kṣair vañcayitvā ca saubalena yudhiṣṭhiram
01,055.040a vanaṃ prasthāpayām āsa sapta varṣāṇi pañca ca
01,055.040c ajñātam ekaṃ rāṣṭre ca tathā varṣaṃ trayodaśam
01,055.041a tataś caturdaśe varṣe yācamānāḥ svakaṃ vasu
01,055.041c nālabhanta mahārāja tato yuddham avartata
01,055.042a tatas te sarvam utsādya hatvā duryodhanaṃ nṛpam
01,055.042c rājyaṃ vidrutabhūyiṣṭhaṃ pratyapadyanta pāṇḍavāḥ
01,055.042d*0482_01 iṣṭvā kratūṃś ca vividhān aśvamedhādikān bahūn
01,055.042d*0482_02 dhṛtarāṣṭre gate svargaṃ vidure pañcatāṃ gate
01,055.042d*0482_03 gamayitvā striyaḥ svargaṃ rājñām amitatejasām
01,055.042d*0482_04 vārṣṇeye nilayaṃ prāpte kṛṣṇadārān prarakṣya ca
01,055.042d*0482_05 mahāprasthānikaṃ kṛtvā gatāḥ svargam anuttamam
01,055.043a evam etat purāvṛttaṃ teṣām akliṣṭakarmaṇām
01,055.043c bhedo rājyavināśaś ca jayaś ca jayatāṃ vara
01,056.001 janamejaya uvāca
01,056.001a kathitaṃ vai samāsena tvayā sarvaṃ dvijottama
01,056.001c mahābhāratam ākhyānaṃ kurūṇāṃ caritaṃ mahat
01,056.002a kathāṃ tv anagha citrārthām imāṃ kathayati tvayi
01,056.002c vistaraśravaṇe jātaṃ kautūhalam atīva me
01,056.003a sa bhavān vistareṇemāṃ punar ākhyātum arhati
01,056.003c na hi tṛpyāmi pūrveṣāṃ śṛṇvānaś caritaṃ mahat
01,056.004a na tat kāraṇam alpaṃ hi dharmajñā yatra pāṇḍavāḥ
01,056.004c avadhyān sarvaśo jaghnuḥ praśasyante ca mānavaiḥ
01,056.005a kimarthaṃ te naravyāghrāḥ śaktāḥ santo hy anāgasaḥ
01,056.005c prayujyamānān saṃkleśān kṣāntavanto durātmanām
01,056.006a kathaṃ nāgāyutaprāṇo bāhuśālī vṛkodaraḥ
01,056.006b*0483_01 bhrātṝṇāṃ kleśam āyātaṃ gatavān vai paraṃtapaḥ
01,056.006c parikliśyann api krodhaṃ dhṛtavān vai dvijottama
01,056.007a kathaṃ sā draupadī kṛṣṇā kliśyamānā durātmabhiḥ
01,056.007c śaktā satī dhārtarāṣṭrān nādahad ghoracakṣuṣā
01,056.007d*0484_01 kathaṃ sā draupadī śaktā dhārtarāṣṭrāṃś ca nādahat
01,056.008a kathaṃ vyatikraman dyūte pārthau mādrīsutau tathā
01,056.008c anuvrajan naravyāghraṃ vañcyamānaṃ durātmabhiḥ
01,056.009a kathaṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭhaḥ suto dharmasya dharmavit
01,056.009c anarhaḥ paramaṃ kleśaṃ soḍhavān sa yudhiṣṭhiraḥ
01,056.010a kathaṃ ca bahulāḥ senāḥ pāṇḍavaḥ kṛṣṇasārathiḥ
01,056.010c asyann eko 'nayat sarvāḥ pitṛlokaṃ dhanaṃjayaḥ
01,056.011a etad ācakṣva me sarvaṃ yathāvṛttaṃ tapodhana
01,056.011c yad yac ca kṛtavantas te tatra tatra mahārathāḥ
01,056.012 vaiśaṃpāyana uvāca
01,056.012*0485_01 kṣaṇaṃ kuru mahārāja vipulo 'yam anukramaḥ
01,056.012*0485_02 puṇyākhyānasya vaktavyaḥ kṛṣṇadvaipāyaneritaḥ
01,056.012a maharṣeḥ sarvalokeṣu pūjitasya mahātmanaḥ
01,056.012c pravakṣyāmi mataṃ kṛtsnaṃ vyāsasyāmitatejasaḥ
01,056.013a idaṃ śatasahasraṃ hi ślokānāṃ puṇyakarmaṇām
01,056.013c satyavatyātmajeneha vyākhyātam amitaujasā
01,056.013d*0486_01 upākhyānaiḥ saha jñeyaṃ śrāvyaṃ bhāratam uttamam
01,056.013d*0486_02 saṃkṣepeṇa tu vakṣyāmi sarvam etan narādhipa
01,056.013d*0486_03 adhyāyānāṃ sahasre dve parvaṇāṃ śatam eva ca
01,056.013d*0486_04 ślokānāṃ tu sahasrāṇi navatiś ca daśaiva ca
01,056.013d*0486_05 tato 'ṣṭādaśabhiḥ parvaiḥ saṃgṛhītaṃ maharṣiṇā
01,056.014a ya idaṃ śrāvayed vidvān yaś cedaṃ śṛṇuyān naraḥ
01,056.014c te brahmaṇaḥ sthānam etya prāpnuyur devatulyatām
01,056.015a idaṃ hi vedaiḥ samitaṃ pavitram api cottamam
01,056.015c śrāvyāṇām uttamaṃ cedaṃ purāṇam ṛṣisaṃstutam
01,056.016a asminn arthaś ca dharmaś ca nikhilenopadiśyate
01,056.016c itihāse mahāpuṇye buddhiś ca parinaiṣṭhikī
01,056.017a akṣudrān dānaśīlāṃś ca satyaśīlān anāstikān
01,056.017c kārṣṇaṃ vedam imaṃ vidvāñ śrāvayitvārtham aśnute
01,056.018a bhrūṇahatyākṛtaṃ cāpi pāpaṃ jahyād asaṃśayam
01,056.018c itihāsam imaṃ śrutvā puruṣo 'pi sudāruṇaḥ
01,056.018d*0487_01 mucyate sarvapāpebhyo rāhuṇā candramā yathā
01,056.018d*0488_01 tatkṣaṇāj jāyate dāntaḥ śaśvac chāntiṃ niyacchati
01,056.019a jayo nāmetihāso 'yaṃ śrotavyo vijigīṣuṇā
01,056.019c mahīṃ vijayate sarvāṃ śatrūṃś cāpi parājayet
01,056.019d*0489_01 prasūte garbhiṇī putraṃ kanyā satpatim aśnute
01,056.020a idaṃ puṃsavanaṃ śreṣṭham idaṃ svastyayanaṃ mahat
01,056.020c mahiṣīyuvarājābhyāṃ śrotavyaṃ bahuśas tathā
01,056.020d*0490_01 vīraṃ janayate putraṃ kanyāṃ vā rājyabhāginīm
01,056.021a arthaśāstram idaṃ puṇyaṃ dharmaśāstram idaṃ param
01,056.021c mokṣaśāstram idaṃ proktaṃ vyāsenāmitabuddhinā
01,056.022a saṃpraty ācakṣate caiva ākhyāsyanti tathāpare
01,056.022c putrāḥ śuśrūṣavaḥ santi preṣyāś ca priyakāriṇaḥ
01,056.023a śarīreṇa kṛtaṃ pāpaṃ vācā ca manasaiva ca
01,056.023c sarvaṃ tat tyajati kṣipram idaṃ śṛṇvan naraḥ sadā
01,056.024a bhāratānāṃ mahaj janma śṛṇvatām anasūyatām
01,056.024c nāsti vyādhibhayaṃ teṣāṃ paralokabhayaṃ kutaḥ
01,056.025a dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ svargyaṃ puṇyaṃ tathaiva ca
01,056.025c kṛṣṇadvaipāyanenedaṃ kṛtaṃ puṇyacikīrṣuṇā
01,056.026a kīrtiṃ prathayatā loke pāṇḍavānāṃ mahātmanām
01,056.026c anyeṣāṃ kṣatriyāṇāṃ ca bhūridraviṇatejasām
01,056.026d*0491_01 sarvavidyāvadātānāṃ loke prathitakarmaṇām
01,056.026d*0492_01 ya idaṃ mānavo loke puṇyān vai brāhmaṇāñ śucīn
01,056.026d*0492_02 śrāvayeta mahāpuṇyaṃ tasya dharmaḥ sanātanaḥ
01,056.026d*0492_03 kurūṇāṃ prathitaṃ vaṃśaṃ kīrtayan satataṃ śuciḥ
01,056.026d*0493_01 vaṃśam āpnoti vipulaṃ loke pūjyatamo bhavet
01,056.026d*0494_01 yo 'dhīte bhārataṃ puṇyaṃ brāhmaṇo niyatavrataḥ
01,056.026d*0494_02 caturo vārṣikān māsān sarvapāpaiḥ pramucyate
01,056.026d*0494_03 vijñeyaḥ sa ca vedānāṃ pārago bhārataṃ paṭhan
01,056.026d*0494_04 devā brahmarṣayo yatra puṇyā rājarṣayas tathā
01,056.026d*0494_05 kīrtyante dhūtapāpmānaḥ kīrtyate keśavas tathā
01,056.026d*0495_01 bhagavāṃś cāpi deveśo yatra devī ca kīrtyate
01,056.026d*0495_02 anekajanano yatra kārttikeyasya saṃbhavaḥ
01,056.026d*0495_03 brāhmaṇānāṃ gavāṃ caiva māhātmyaṃ yatra kīrtyate
01,056.026d*0495_04 sarvaśrutisamūho 'yaṃ śrotavyo dharmabuddhibhiḥ
01,056.027a yathā samudro bhagavān yathā ca himavān giriḥ
01,056.027c khyātāv ubhau ratnanidhī tathā bhāratam ucyate
01,056.028a ya idaṃ śrāvayed vidvān brāhmaṇān iha parvasu
01,056.028c dhūtapāpmā jitasvargo brahmabhūyaṃ sa gacchati
01,056.029a yaś cedaṃ śrāvayec chrāddhe brāhmaṇān pādam antataḥ
01,056.029c akṣayyaṃ tasya tac chrāddham upatiṣṭhet pitṝn api
01,056.030a ahnā yad enaś cājñānāt prakaroti naraś caran
01,056.030c tan mahābhāratākhyānaṃ śrutvaiva pravilīyate
01,056.030d*0496_01 ahnā yad enaḥ kriyate indriyair manasāpi vā
01,056.030d*0496_02 jñānād ajñānato vāpi prakaroti naraś ca yat
01,056.031a bhāratānāṃ mahaj janma mahābhāratam ucyate
01,056.031c niruktam asya yo veda sarvapāpaiḥ pramucyate
01,056.031d@033_0001 bharatānāṃ yataś cāyam itihāso mahādbhutaḥ
01,056.031d@033_0002 mahato hy enaso martyān mocayed anukīrtitaḥ
01,056.031d@033_0003 tribhir varṣair labdhakāmaḥ kṛṣṇadvaipāyano muniḥ
01,056.031d@033_0004 nityotthitaḥ śuciḥ śakto mahābhāratam āditaḥ
01,056.031d@033_0005 tapo niyamam āsthāya kṛtam etan maharṣiṇā
01,056.031d@033_0006 tasmān niyamasaṃyuktaiḥ śrotavyaṃ brāhmaṇair idam
01,056.031d@033_0007 kṛṣṇaproktām imāṃ puṇyāṃ bhāratīm uttamāṃ kathām
01,056.031d@033_0008 śrāvayiṣyanti ye viprā ye ca śroṣyanti mānavāḥ
01,056.031d@033_0009 sarvathā vartamānā vai na te śocyāḥ kṛtākṛtaiḥ
01,056.031d@033_0010 nareṇa dharmakāmena sarvaḥ śrotavya ity api
01,056.031d@033_0011 nikhilenetihāso 'yaṃ tataḥ siddhim avāpnuyāt
01,056.031d@033_0012 na tāṃ svargagatiṃ prāpya tuṣṭiṃ prāpnoti mānavaḥ
01,056.031d@033_0013 yāṃ śrutvaiva mahāpuṇyam itihāsam upāśnute
01,056.031d@033_0014 śṛṇvañ śrāddhaḥ puṇyaśīlaḥ śrāvayaṃś cedam adbhutam
01,056.031d@033_0015 naraḥ phalam avāpnoti rājasūyāśvamedhayoḥ
01,056.031d@033_0016 yathā samudro bhagavān yathā merur mahāgiriḥ
01,056.031d@033_0017 ubhau khyātau ratnanidhī tathā bhāratam ucyate
01,056.031d@033_0018 idaṃ hi vedaiḥ samitaṃ pavitram api cottamam
01,056.031d@033_0019 śravyaṃ śrutisukhaṃ caiva pāvanaṃ śīlavardhanam
01,056.031d@033_0020 pārikṣita kathāṃ divyāṃ puṇyāya vijayāya ca
01,056.031d@033_0021 kathyamānāṃ mayā kṛtsnāṃ śṛṇu harṣakarīm imām
01,056.032a tribhir varṣaiḥ sadotthāyī kṛṣṇadvaipāyano muniḥ
01,056.032c mahābhāratam ākhyānaṃ kṛtavān idam uttamam
01,056.032d@032_0001 yas tu rājā śṛṇotīdam akhilām aśnute mahīm
01,056.032d@032_0002 prasūte garbhiṇī putraṃ kanyā cāśu pradīyate
01,056.032d@032_0003 vaṇijaḥ siddhayātrāḥ syur vīrā vijayam āpnuyuḥ
01,056.032d@032_0004 āstikāñ śrāvayen nityaṃ brāhmaṇān anasūyakān
01,056.032d@032_0005 vedavidyāvratasnātān kṣatriyāñ jayam āsthitān
01,056.032d@032_0006 svadharmanityān vaiśyāṃś ca śrāvayet kṣatrasaṃśritān
01,056.032d@032_0007 eṣa dharmaḥ purā dṛṣṭaḥ sarvavarṇeṣu bhārata
01,056.032d@032_0008 brāhmaṇāc chravaṇaṃ rājan viśeṣeṇa vidhīyate
01,056.032d@032_0009 bhūyo bhūyaḥ paṭhen nityaṃ gacchet sa paramāṃ gatim
01,056.032d@032_0010 ślokaṃ vāpy anugṛhṇīta tathārdhaṃ ślokam eva vā
01,056.032d@032_0011 api pādaṃ paṭhen nityaṃ na ca nirbhārato bhavet
01,056.032d@032_0012 iha naikāśrayaṃ janma rājarṣīṇāṃ mahātmanām
01,056.032d@032_0013 iha mantrapadaṃ yuktaṃ dharmaṃ cānekadarśanam
01,056.032d@032_0014 iha yuddhāni citrāṇi rājñāṃ vṛddhir ihaiva ca
01,056.032d@032_0015 ṛṣīṇāṃ ca kathās tāta iha gandharvarakṣasām
01,056.032d@032_0016 iha tat tat samāsādya vihito vākyavistaraḥ
01,056.032d@032_0017 tīrthānāṃ nāma puṇyānāṃ darśanaṃ caiva kīrtitam
01,056.032d@032_0018 vanānāṃ parvatānāṃ ca nadīnāṃ sāgarasya ca
01,056.032d@032_0019 deśānāṃ caiva divyānāṃ purāṇāṃ caiva kīrtanam
01,056.032d@032_0020 upacāras tathaivāgryo vīryam apratimānuṣam
01,056.032d@032_0021 iha satkārayogaś ca bhārate paramarṣiṇā
01,056.032d@032_0022 rathāśvavāraṇendrāṇāṃ kalpanā yuddhakauśalam
01,056.032d@032_0023 vākyajātir anekā ca sarvam asmin samarpitam
01,056.032d@032_0024 yathā samudro 'timahān yathā ca himavān giriḥ
01,056.032d@032_0025 khyātau ratnākarau tadvan mahābhāratam ucyate
01,056.032d@032_0026 nāprītir upapadyeta yathā prāpya triviṣṭapam
01,056.032d@032_0027 puṇyaṃ tathedam ākhyānaṃ śrutvā prītir bhavaty uta
01,056.032d@032_0028 striyaś ca śūdrāḥ śṛṇuyuḥ puraskṛtya dvijottamān
01,056.032d@032_0029 prāpnuvanti yathoktāni phalāny avikalāni ca
01,056.032d@032_0030 kulasya vṛddhaye rājann āyuṣe vijayāya ca
01,056.032d@032_0031 śṛṇu kīrtayataḥ kṛtsnam itihāsaṃ purātanam
01,056.032d@032_0032 yaś cedaṃ śrāvayet pitrye brāhmaṇān pādam antataḥ
01,056.032d@032_0033 akṣayyam annapānaṃ tat pitṝṃs tasyopatiṣṭhati
01,056.032d@032_0034 ya idaṃ śrāvayed vidvān yaś cedaṃ śṛṇuyān naraḥ
01,056.032d@032_0035 sa brahmaṇaḥ sthānam etya prāpnuyād devatulyatām
01,056.032d@032_0036 prātar yad enaḥ kurute indriyair brāhmaṇaś caran
01,056.032d@032_0037 mahābhāratam ākhyāya paścāt saṃdhyāṃ pramucyate
01,056.032d@032_0038 rātryāṃ yad enaḥ kurute indriyair brāhmaṇaś caran
01,056.032d@032_0039 mahābhāratam ākhyāya pūrvāṃ saṃdhyāṃ pramucyate
01,056.032d@032_0040 bhāratānāṃ mahaj janma mahābhāratam ucyate
01,056.032d@032_0041 niruktam asya yo veda sarvapāpaiḥ pramucyate
01,056.032d@032_0042 tribhir varṣair mahābhāgaḥ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
01,056.032d@032_0043 nityotthitaḥ sadā yogī mahābhāratam āditaḥ
01,056.033a dharme cārthe ca kāme ca mokṣe ca bharatarṣabha
01,056.033c yad ihāsti tad anyatra yan nehāsti na tat kva cit
01,056.033d*0497_01 idaṃ hi brāhmaṇair loke ākhyātaṃ brāhmaṇeṣv iha
01,056.033d@034_0001 dātuṃ bhoktuṃ tathā śrotuṃ prahartum aribhiḥ saha
01,056.033d@034_0002 sa kiṃ jānāti puruṣo bhārataṃ yena na śrutam
01,056.033d@034_0003 ya idaṃ bhārataṃ rājan vācakāya prayacchati
01,056.033d@034_0004 tena sarvā mahī dattā bhavet sāgaramekhalā
01,056.033d@034_0005 parvāṇy aṣṭādaśemāni vyāsena kathitāni vai
01,056.033d@034_0006 yady ekam api yo dadyāt tena sarvaṃ kṛtaṃ bhavet
01,057.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,057.001a rājoparicaro nāma dharmanityo mahīpatiḥ
01,057.001c babhūva mṛgayāṃ gantuṃ sa kadā cid dhṛtavrataḥ
01,057.002a sa cediviṣayaṃ ramyaṃ vasuḥ pauravanandanaḥ
01,057.002c indropadeśāj jagrāha grahaṇīyaṃ mahīpatiḥ
01,057.003a tam āśrame nyastaśastraṃ nivasantaṃ taporatim
01,057.003c devaḥ sākṣāt svayaṃ vajrī samupāyān mahīpatim
01,057.004a indratvam arho rājāyaṃ tapasety anucintya vai
01,057.004b*0498_01 tvaṃ no gatir mahārājann iti vajry avadan muhuḥ
01,057.004c taṃ sāntvena nṛpaṃ sākṣāt tapasaḥ saṃnyavartayat
01,057.005 indra uvāca
01,057.005*0499_01 devān ahaṃ pālayitā pālaya tvaṃ hi mānuṣān
01,057.005a na saṃkīryeta dharmo 'yaṃ pṛthivyāṃ pṛthivīpate
01,057.005c taṃ pāhi dharmo hi dhṛtaḥ kṛtsnaṃ dhārayate jagat
01,057.006a lokyaṃ dharmaṃ pālaya tvaṃ nityayuktaḥ samāhitaḥ
01,057.006c dharmayuktas tato lokān puṇyān āpsyasi śāśvatān
01,057.007a diviṣṭhasya bhuviṣṭhas tvaṃ sakhā bhūtvā mama priyaḥ
01,057.007c ūdhaḥ pṛthivyā yo deśas tam āvasa narādhipa
01,057.008a paśavyaś caiva puṇyaś ca susthiro dhanadhānyavān
01,057.008c svārakṣyaś caiva saumyaś ca bhogyair bhūmiguṇair yutaḥ
01,057.009a aty anyān eṣa deśo hi dhanaratnādibhir yutaḥ
01,057.009c vasupūrṇā ca vasudhā vasa cediṣu cedipa
01,057.010a dharmaśīlā janapadāḥ susaṃtoṣāś ca sādhavaḥ
01,057.010c na ca mithyāpralāpo 'tra svaireṣv api kuto 'nyathā
01,057.011a na ca pitrā vibhajyante narā guruhite ratāḥ
01,057.011c yuñjate dhuri no gāś ca kṛśāḥ saṃdhukṣayanti ca
01,057.012a sarve varṇāḥ svadharmasthāḥ sadā cediṣu mānada
01,057.012c na te 'sty aviditaṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu yad bhavet
01,057.013a devopabhogyaṃ divyaṃ ca ākāśe sphāṭikaṃ mahat
01,057.013c ākāśagaṃ tvāṃ maddattaṃ vimānam upapatsyate
01,057.014a tvam ekaḥ sarvamartyeṣu vimānavaram āsthitaḥ
01,057.014c cariṣyasy uparistho vai devo vigrahavān iva
01,057.015a dadāmi te vaijayantīṃ mālām amlānapaṅkajām
01,057.015c dhārayiṣyati saṃgrāme yā tvāṃ śastrair avikṣatam
01,057.016a lakṣaṇaṃ caitad eveha bhavitā te narādhipa
01,057.016c indramāleti vikhyātaṃ dhanyam apratimaṃ mahat
01,057.016d*0500_01 evaṃ saṃsāntvya nṛpatiṃ tapasaḥ saṃnyavartayat
01,057.017 vaiśaṃpāyana uvāca
01,057.017a yaṣṭiṃ ca vaiṇavīṃ tasmai dadau vṛtraniṣūdanaḥ
01,057.017c iṣṭapradānam uddiśya śiṣṭānāṃ paripālinīm
01,057.017d*0501_01 prayayau devataiḥ sārdhaṃ kṛtvā kāryaṃ divaukasām
01,057.017d*0501_02 tatas tu rājā cedīnām indrābharaṇabhūṣitaḥ
01,057.017d*0501_03 indradattaṃ vimānaṃ tadāsthāya prayayau purīm
01,057.018a tasyāḥ śakrasya pūjārthaṃ bhūmau bhūmipatis tadā
01,057.018c praveśaṃ kārayām āsa gate saṃvatsare tadā
01,057.018c*0502_01 . . . . . . . . sarvotsavavaraṃ tadā
01,057.018c*0502_02 mārgaśīrṣe mahārāja
01,057.018d*0503_01 mārgaśīrṣe mahārāja paurṇamāsyāṃ mahāmaham
01,057.019a tataḥ prabhṛti cādyāpi yaṣṭyāḥ kṣitipasattamaiḥ
01,057.019c praveśaḥ kriyate rājan yathā tena pravartitaḥ
01,057.020a aparedyus tathā cāsyāḥ kriyate ucchrayo nṛpaiḥ
01,057.020c alaṃkṛtāyāḥ piṭakair gandhair mālyaiś ca bhūṣaṇaiḥ
01,057.020e mālyadāmaparikṣiptā vidhivat kriyate 'pi ca
01,057.020e*0504_01 . . . . . . . . dvātriṃśatkiṣkusaṃmitām
01,057.020e*0504_02 uddhṛtya pīṭhake cāpi dvādaśāratnikocchrite
01,057.020e*0504_03 mahārājatavāsobhiḥ parikṣipya dhvajottamam
01,057.020e*0504_04 vāsobhir annapānaiś ca pūjitair brāhmaṇarṣabhaiḥ
01,057.020e*0504_05 puṇyāhavācanaṃ kṛtvā dhvaja ucchrīyate tadā
01,057.020e*0504_06 śaṅkhabherīmṛdaṅgaiś ca
01,057.020e*0505_01 caturviṃśaty aṅgulātmā hastaḥ kiṣkur iti smṛtaḥ
01,057.020e*0506_01 . . . . . . . . dvātriṃśatkiṣkur āyatā
01,057.020e*0506_02 pīṭhe ca dvādaśāratnīr ucchrite ratnabhūṣite
01,057.020e*0506_03 vāsobhiḥ pañcavarṇais tu samālyair bhūṣitaṃ dhvajam
01,057.021a bhagavān pūjyate cātra hāsyarūpeṇa śaṃkaraḥ
01,057.021b*0507_01 māṇibhadrādayo yakṣāḥ pūjyante daivataiḥ saha
01,057.021b*0507_02 nānāvidhāni dānāni datvārthibhyaḥ suhṛjjanaiḥ
01,057.021b*0507_03 alaṃkṛtvā mālyadāmair vastrair nānāvidhais tathā
01,057.021b*0507_04 vratibhiḥ sajalaiḥ sarvaiḥ krīḍitvā nṛpaśāsanāt
01,057.021b*0507_05 sabhājayitvā rājānaṃ kṛtvā narmāśritāḥ kathāḥ
01,057.021b*0507_06 ramante nāgarāḥ sarve tathā jānapadaiḥ saha
01,057.021b*0507_07 sūtāś ca māgadhāś caiva naṭante naṭanartakaiḥ
01,057.021b*0507_08 prītyā ca naraśārdūla sarve cakrur mahotsavam
01,057.021b*0507_09 sāntaḥpuraḥ sahāmātyaḥ sarvābharaṇabhūṣitaḥ
01,057.021b*0507_10 mahārājatavāsāṃsi vasitvā cedirāṭ tathā
01,057.021b*0507_11 jātihiṅgulikenāktaḥ sadāro mumude tadā
01,057.021b*0507_12 evaṃ jānapadāḥ sarve cakrur indramahaṃ tadā
01,057.021b*0507_13 yathā cedipatiḥ prītaś cakārendramakhaṃ vasuḥ
01,057.021b*0508_01 reje cedipatis tatra divi devapatir yathā
01,057.021c svayam eva gṛhītena vasoḥ prītyā mahātmanaḥ
01,057.022a etāṃ pūjāṃ mahendras tu dṛṣṭvā deva kṛtāṃ śubhām
01,057.022b*0509_01 haribhir vājibhir yuktam antarikṣagataṃ ratham
01,057.022b*0509_02 āsthāya saha śacyā ca vṛto hy apsarasāṃ gaṇaiḥ
01,057.022c vasunā rājamukhyena prītimān abravīd vibhuḥ
01,057.023a ye pūjayiṣyanti narā rājānaś ca mahaṃ mama
01,057.023c kārayiṣyanti ca mudā yathā cedipatir nṛpaḥ
01,057.024a teṣāṃ śrīr vijayaś caiva sarāṣṭrāṇāṃ bhaviṣyati
01,057.024c tathā sphīto janapado muditaś ca bhaviṣyati
01,057.024d*0510_01 nirītikāni sasyāni bhavanti bahudhā nṛpa
01,057.024d*0510_02 rākṣasāś ca piśācāś ca na lumpante kathaṃ cana
01,057.025a evaṃ mahātmanā tena mahendreṇa narādhipa
01,057.025c vasuḥ prītyā maghavatā mahārājo 'bhisatkṛtaḥ
01,057.025d*0511_01 evaṃ kṛtvā mahendras tu jagāma svaṃ niveśanam
01,057.026a utsavaṃ kārayiṣyanti sadā śakrasya ye narāḥ
01,057.026c bhūmidānādibhir dānair yathā pūtā bhavanti vai
01,057.026e varadānamahāyajñais tathā śakrotsavena te
01,057.027a saṃpūjito maghavatā vasuś cedipatis tadā
01,057.027c pālayām āsa dharmeṇa cedisthaḥ pṛthivīm imām
01,057.027e indraprītyā bhūmipatiś cakārendramahaṃ vasuḥ
01,057.028a putrāś cāsya mahāvīryāḥ pañcāsann amitaujasaḥ
01,057.028c nānārājyeṣu ca sutān sa samrāḍ abhyaṣecayat
01,057.029a mahāratho magadharāḍ viśruto yo bṛhadrathaḥ
01,057.029c pratyagrahaḥ kuśāmbaś ca yam āhur maṇivāhanam
01,057.029e macchillaś ca yaduś caiva rājanyaś cāparājitaḥ
01,057.030a ete tasya sutā rājan rājarṣer bhūritejasaḥ
01,057.030c nyaveśayan nāmabhiḥ svais te deśāṃś ca purāṇi ca
01,057.030e vāsavāḥ pañca rājānaḥ pṛthagvaṃśāś ca śāśvatāḥ
01,057.031a vasantam indraprāsāde ākāśe sphāṭike ca tam
01,057.031c upatasthur mahātmānaṃ gandharvāpsaraso nṛpam
01,057.031e rājoparicarety evaṃ nāma tasyātha viśrutam
01,057.032a puropavāhinīṃ tasya nadīṃ śuktimatīṃ giriḥ
01,057.032c arautsīc cetanāyuktaḥ kāmāt kolāhalaḥ kila
01,057.033a giriṃ kolāhalaṃ taṃ tu padā vasur atāḍayat
01,057.033c niścakrāma nadī tena prahāravivareṇa sā
01,057.034a tasyāṃ nadyām ajanayan mithunaṃ parvataḥ svayam
01,057.034c tasmād vimokṣaṇāt prītā nadī rājñe nyavedayat
01,057.034d*0512_01 mahiṣī bhavitā kanyā pauṣyaḥ senāpatir bhavet
01,057.034d*0512_02 śuktimatyā vacaḥ śrutvā dṛṣṭvā tau rājasattamaḥ
01,057.035a yaḥ pumān abhavat tatra taṃ sa rājarṣisattamaḥ
01,057.035c vasur vasupradaś cakre senāpatim ariṃdamam
01,057.035e cakāra patnīṃ kanyāṃ tu dayitāṃ girikāṃ nṛpaḥ
01,057.036a vasoḥ patnī tu girikā kāmāt kāle nyavedayat
01,057.036c ṛtukālam anuprāptaṃ snātā puṃsavane śuciḥ
01,057.037a tadahaḥ pitaraś cainam ūcur jahi mṛgān iti
01,057.037c taṃ rājasattamaṃ prītās tadā matimatāṃ varam
01,057.038a sa pitṝṇāṃ niyogaṃ tam avyatikramya pārthivaḥ
01,057.038c cacāra mṛgayāṃ kāmī girikām eva saṃsmaran
01,057.038e atīva rūpasaṃpannāṃ sākṣāc chriyam ivāparām
01,057.038f*0513_01 aśokaiś campakaiś cūtais tilakair atimuktakaiḥ
01,057.038f*0513_02 puṃnāgaiḥ karṇikāraiś ca bakuḷair divyapādapaiḥ
01,057.038f*0513_03 panasair nārikelaiś ca candanaiś cārjunais tathā
01,057.038f*0513_04 etair anyair mahāvṛkṣaiḥ puṇyaiḥ svāduphalair yutam
01,057.038f*0513_05 kokilākulasaṃnādaṃ mattabhramaranāditam
01,057.038f*0513_06 vasantakāle tat paśyan vanaṃ caitrarathopamam
01,057.038f*0513_07 manmathābhiparītātmā nāpaśyad girikāṃ tadā
01,057.038f*0513_08 apaśyat kāmasaṃtaptaś caramāṇo yadṛcchayā
01,057.038f*0513_09 puṣpasaṃcchannaśākhāgraṃ pallavair upaśobhitam
01,057.038f*0513_10 aśokastabakaiś channaṃ ramaṇīyaṃ tadā nṛpaḥ
01,057.038f*0513_11 taror adhastāc chākhāyāṃ sukhāsīno narādhipaḥ
01,057.038f*0513_12 madhugandhaiś ca saṃpṛktaṃ puṣpagandhaṃ manoramam
01,057.038f*0513_13 vāyunā preryamāṇaṃ tam āghrāya mudam anvagāt
01,057.038f*0514_01 bhāryāṃ cintayamānasya manmathāgnir avardhata
01,057.039a tasya retaḥ pracaskanda carato rucire vane
01,057.039b*0515_01 tad retaś cāpi tatraiva pratijagrāha bhūmipaḥ
01,057.039c skannamātraṃ ca tad reto vṛkṣapatreṇa bhūmipaḥ
01,057.040a pratijagrāha mithyā me na skanded reta ity uta
01,057.040b*0516_01 idaṃ vṛthā pariskannaṃ reto vai na bhaved iti
01,057.040b*0517_01 aṅgulīyena śuklasya rakṣāṃ pravidadhe nṛpaḥ
01,057.040b*0517_02 aśokastabakais tāmraiḥ pallavaiś cāpy abandhayat
01,057.040b*0517_03 idaṃ vṛthaiva skannaṃ me retaḥ sa sumahān vadhaḥ
01,057.040c ṛtuś ca tasyāḥ patnyā me na moghaḥ syād iti prabhuḥ
01,057.041a saṃcintyaivaṃ tadā rājā vicārya ca punaḥ punaḥ
01,057.041c amoghatvaṃ ca vijñāya retaso rājasattamaḥ
01,057.042a śukraprasthāpane kālaṃ mahiṣyāḥ prasamīkṣya saḥ
01,057.042c abhimantryātha tac chukram ārāt tiṣṭhantam āśugam
01,057.042e sūkṣmadharmārthatattvajño jñātvā śyenaṃ tato 'bravīt
01,057.043a matpriyārtham idaṃ saumya śukraṃ mama gṛhaṃ naya
01,057.043c girikāyāḥ prayacchāśu tasyā hy ārtavam adya vai
01,057.044a gṛhītvā tat tadā śyenas tūrṇam utpatya vegavān
01,057.044c javaṃ paramam āsthāya pradudrāva vihaṃgamaḥ
01,057.045a tam apaśyad athāyāntaṃ śyenaṃ śyenas tathāparaḥ
01,057.045c abhyadravac ca taṃ sadyo dṛṣṭvaivāmiṣaśaṅkayā
01,057.046a tuṇḍayuddham athākāśe tāv ubhau saṃpracakratuḥ
01,057.046c yudhyator apatad retas tac cāpi yamunāmbhasi
01,057.047a tatrādriketi vikhyātā brahmaśāpād varāpsarāḥ
01,057.047c mīnabhāvam anuprāptā babhūva yamunācarī
01,057.048a śyenapādaparibhraṣṭaṃ tad vīryam atha vāsavam
01,057.048c jagrāha tarasopetya sādrikā matsyarūpiṇī
01,057.049a kadā cid atha matsīṃ tāṃ babandhur matsyajīvinaḥ
01,057.049c māse ca daśame prāpte tadā bharatasattama
01,057.049e ujjahrur udarāt tasyāḥ strīpumāṃsaṃ ca mānuṣam
01,057.050a āścaryabhūtaṃ matvā tad rājñas te pratyavedayan
01,057.050c kāye matsyā imau rājan saṃbhūtau mānuṣāv iti
01,057.051a tayoḥ pumāṃsaṃ jagrāha rājoparicaras tadā
01,057.051c sa matsyo nāma rājāsīd dhārmikaḥ satyasaṃgaraḥ
01,057.052a sāpsarā muktaśāpā ca kṣaṇena samapadyata
01,057.052c puroktā yā bhagavatā tiryagyonigatā śubhe
01,057.052e mānuṣau janayitvā tvaṃ śāpamokṣam avāpsyasi
01,057.053a tataḥ sā janayitvā tau viśastā matsyaghātinā
01,057.053c saṃtyajya matsyarūpaṃ sā divyaṃ rūpam avāpya ca
01,057.053e siddharṣicāraṇapathaṃ jagāmātha varāpsarāḥ
01,057.054a yā kanyā duhitā tasyā matsyā matsyasagandhinī
01,057.054c rājñā dattātha dāśāya iyaṃ tava bhavatv iti
01,057.054e rūpasattvasamāyuktā sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ
01,057.055a sā tu satyavatī nāma matsyaghātyabhisaṃśrayāt
01,057.055c āsīn matsyasagandhaiva kaṃ cit kālaṃ śucismitā
01,057.056a śuśrūṣārthaṃ pitur nāvaṃ tāṃ tu vāhayatīṃ jale
01,057.056c tīrthayātrāṃ parikrāmann apaśyad vai parāśaraḥ
01,057.057a atīva rūpasaṃpannāṃ siddhānām api kāṅkṣitām
01,057.057b*0518_01 saṃgamaṃ mama kalyāṇi kuruṣvety abhyabhāṣata
01,057.057c dṛṣṭvaiva ca sa tāṃ dhīmāṃś cakame cārudarśanām
01,057.057e vidvāṃs tāṃ vāsavīṃ kanyāṃ kāryavān munipuṃgavaḥ
01,057.057f@035_0001 saṃbhavaṃ cintayitvā tāṃ jñātvā provāca śaktijaḥ
01,057.057f@035_0002 matsyagandhā
01,057.057f@035_0002 kva karṇadhāro naur yena nīyate brūhi bhāmini
01,057.057f@035_0003 anapatyasya dāśasya sutā tatpriyakāmyayā
01,057.057f@035_0004 sahasrajanasaṃpūrṇā naur mayā vāhyate dvija
01,057.057f@035_0004 parāśaraḥ
01,057.057f@035_0005 śobhanaṃ vāsavi śubhe kiṃ cirāyasi vāhyatām
01,057.057f@035_0006 kalaśaṃ bhavitā bhadre sahasrārdhena saṃmitam
01,057.057f@035_0007 ahaṃ śeṣo bhaviṣyāmi nīyatām acireṇa nauḥ
01,057.057f@035_0007 vaiśaṃpāyanaḥ
01,057.057f@035_0008 matsyagandhā tathety uktvā nāvaṃ vāhayatī jale
01,057.057f@035_0009 matsyagandhā
01,057.057f@035_0009 vīkṣamāṇaṃ muniṃ dṛṣṭvā provācedaṃ vacas tadā
01,057.057f@035_0010 matsyagandheti mām āhur dāśarājasutāṃ janāḥ
01,057.057f@035_0011 parāśaraḥ
01,057.057f@035_0011 janma śokābhitaptāyāḥ kathaṃ jñāsyasi kathyatām
01,057.057f@035_0012 divyajñānena dṛṣṭaṃ hi dṛṣṭamātreṇa te vapuḥ
01,057.057f@035_0013 praṇayagrahaṇārthāya vakṣye vāsavi tac chṛṇu
01,057.057f@035_0014 barhiṣada iti khyātāḥ pitaraḥ somapās tu te
01,057.057f@035_0015 teṣāṃ tvaṃ mānasī kanyā acchodā nāma viśrutā
01,057.057f@035_0016 acchodaṃ nāma tad divyaṃ saro yasmāt samutthitam
01,057.057f@035_0017 tvayā na dṛṣṭapūrvās tu pitaras te kadā cana
01,057.057f@035_0018 saṃbhūtā manasā teṣāṃ pitṝn svān nābhijānatī
01,057.057f@035_0019 sā tv anyaṃ pitaraṃ vavre svān atikramya tān pitṝn
01,057.057f@035_0020 nāmnā vasur iti khyātaṃ manuputraṃ mahīśvaram
01,057.057f@035_0021 adrikāpsarasā yuktaṃ vimāne divi viṣṭhitam
01,057.057f@035_0022 sā tena vyabhicāreṇa manasā kāmacāriṇī
01,057.057f@035_0023 pitaraṃ prārthayitvānyaṃ yogād bhraṣṭā papāta sā
01,057.057f@035_0024 apaśyat patamānā sā vimānatrayam antikāt
01,057.057f@035_0025 trasareṇupramāṇāṃs tāṃs tatrāpaśyat svakān pitṝn
01,057.057f@035_0026 susūkṣmān aparivyaktān aṅgair aṅgeṣv ivāhitān
01,057.057f@035_0027 trāteti tān uvācārtā patantī sā hy adhomukhī
01,057.057f@035_0028 tair uktā sā tu mā bhaiṣīs tena sā saṃsthitā divi
01,057.057f@035_0029 tataḥ prasādayām āsa svān pitṝn dīnayā girā
01,057.057f@035_0030 tām ūcuḥ pitaraḥ kanyāṃ bhraṣṭaiśvaryāṃ vyatikramāt
01,057.057f@035_0031 bhraṣṭaiśvaryā svadoṣeṇa patasi tvaṃ śucismite
01,057.057f@035_0032 yair ārabhante karmāṇi śarīrair iha devatāḥ
01,057.057f@035_0033 tair eva tatkarmaphalaṃ prāpnuvanti sma devatāḥ
01,057.057f@035_0034 manuṣyās tv anyadehena śubhāśubham iti sthitiḥ
01,057.057f@035_0035 sadyaḥ phalanti karmāṇi devatve pretya mānuṣe
01,057.057f@035_0036 tasmāt tvaṃ patase putri pretya tvaṃ prāpsyase phalam
01,057.057f@035_0037 pitṛhīnā tu kanyā tvaṃ vasor hi tvaṃ samāgatā
01,057.057f@035_0038 matsyayonau samutpannā sutā rājño bhaviṣyasi
01,057.057f@035_0039 adrikā matsyarūpābhūd gaṅgāyamunasaṃgame
01,057.057f@035_0040 parāśarasya dāyādaṃ tvaṃ putraṃ janayiṣyasi
01,057.057f@035_0041 yo vedam ekaṃ brahmarṣiś caturdhā vibhajiṣyati
01,057.057f@035_0042 mahābhiṣaksutasyaiva śaṃtanoḥ kīrtivardhanam
01,057.057f@035_0043 jyeṣṭhaṃ citrāṅgadaṃ vīraṃ citravīraṃ ca viśrutam
01,057.057f@035_0044 etān utpādya putrāṃs tvaṃ punar evāgamiṣyasi
01,057.057f@035_0045 vyatikramāt pitṝṇāṃ ca prāpsyase janma kutsitam
01,057.057f@035_0046 asyaiva rājñas tvaṃ kanyā hy adrikāyāṃ bhaviṣyasi
01,057.057f@035_0047 aṣṭāviṃśe bhavitrī tvaṃ dvāpare matsyayonijā
01,057.057f@035_0048 evam uktā purā tais tvaṃ jātā satyavatī śubhā
01,057.057f@035_0049 adrikety abhivikhyātā brahmaśāpād varāpsarāḥ
01,057.057f@035_0050 mīnabhāvam anuprāptā tvāṃ janitvā gatā divam
01,057.057f@035_0051 tasyāṃ jātāsi sā kanyā rājño vīryeṇa caiva hi
01,057.057f@035_0052 tasmād vāsavi bhadraṃ te yāce vaṃśakaraṃ sutam
01,057.057f@035_0052 vaiśaṃpāyanaḥ
01,057.057f@035_0053 vismayāviṣṭasarvāṅgī jātismaraṇatāṃ gatā
01,057.058a sābravīt paśya bhagavan pārāvāre ṛṣīn sthitān
01,057.058c āvayor dṛśyator ebhiḥ kathaṃ nu syāt samāgamaḥ
01,057.059a evaṃ tayokto bhagavān nīhāram asṛjat prabhuḥ
01,057.059c yena deśaḥ sa sarvas tu tamobhūta ivābhavat
01,057.060a dṛṣṭvā sṛṣṭaṃ tu nīhāraṃ tatas taṃ paramarṣiṇā
01,057.060c vismitā cābravīt kanyā vrīḍitā ca manasvinī
01,057.061a viddhi māṃ bhagavan kanyāṃ sadā pitṛvaśānugām
01,057.061c tvatsaṃyogāc ca duṣyeta kanyābhāvo mamānagha
01,057.062a kanyātve dūṣite cāpi kathaṃ śakṣye dvijottama
01,057.062c gantuṃ gṛhaṃ gṛhe cāhaṃ dhīman na sthātum utsahe
01,057.062e etat saṃcintya bhagavan vidhatsva yad anantaram
01,057.063a evam uktavatīṃ tāṃ tu prītimān ṛṣisattamaḥ
01,057.063c uvāca matpriyaṃ kṛtvā kanyaiva tvaṃ bhaviṣyasi
01,057.064a vṛṇīṣva ca varaṃ bhīru yaṃ tvam icchasi bhāmini
01,057.064c vṛthā hi na prasādo me bhūtapūrvaḥ śucismite
01,057.065a evam uktā varaṃ vavre gātrasaugandhyam uttamam
01,057.065c sa cāsyai bhagavān prādān manasaḥ kāṅkṣitaṃ prabhuḥ
01,057.066a tato labdhavarā prītā strībhāvaguṇabhūṣitā
01,057.066b*0519_01 lajjānatamukhī bhūtvā muner abhyāśam āgatā
01,057.066c jagāma saha saṃsargam ṛṣiṇādbhutakarmaṇā
01,057.067a tena gandhavatīty eva nāmāsyāḥ prathitaṃ bhuvi
01,057.067c tasyās tu yojanād gandham ājighranti narā bhuvi
01,057.068a tato yojanagandheti tasyā nāma pariśrutam
01,057.068b@036_0001 tato ramye vanoddeśe divyāstaraṇasaṃvṛtam
01,057.068b@036_0002 vīrāsanam upāsthāya yogī dhyānaparo 'bhavat
01,057.068b@036_0003 śvetapaṭṭagṛhe ramye paryaṅke sottaracchade
01,057.068b@036_0004 tūṣṇīṃbhūtāṃ tadā kanyāṃ jvalantīṃ yogatejasā
01,057.068b@036_0005 dṛṣṭvā tāṃ tu samādhāya vicārya ca punaḥ punaḥ
01,057.068b@036_0006 sa cintayām āsa muniḥ kiṃ kṛtaṃ sukṛtaṃ bhavet
01,057.068b@036_0007 śiṣṭānāṃ tu samācāraḥ śiṣṭācāra iti smṛtaḥ
01,057.068b@036_0008 śrutismṛtivido viprā dharmajñā jñāninaḥ smṛtāḥ
01,057.068b@036_0009 dharmajñair vihito dharmaḥ śrautaḥ smārto dvidhā dvijaiḥ
01,057.068b@036_0010 dānāgnihotram ijyā ca śrautasyaitad dhi lakṣaṇam
01,057.068b@036_0011 smārto varṇāśramācāro yamaiś ca niyamair yutaḥ
01,057.068b@036_0012 dharme tu dhāraṇe dhātur mahattve cāpi paṭhyate
01,057.068b@036_0013 tatreṣṭaphalabhāgdharma ācāryair upadiśyate
01,057.068b@036_0014 aniṣṭaphalabhāk ceti tair adharmo bhaviṣyati
01,057.068b@036_0015 tasmād iṣṭaphalārthāya dharmam eva samācaret
01,057.068b@036_0016 brāhmo daivas tathaivārṣaḥ prājāpatyaś ca dhārmikaḥ
01,057.068b@036_0017 vivāhā brāhmaṇānāṃ tu gāndharvo naiva dhārmikaḥ
01,057.068b@036_0018 trivarṇetarajātīnāṃ gāndharvāsurarākṣasāḥ
01,057.068b@036_0019 paiśāco naiva kartavyaḥ piśācaś cāṣṭamo 'dhamaḥ
01,057.068b@036_0020 sāmarṣāṃ vyaṅgitāṃ kanyāṃ mātuḥ svakulajāṃ tathā
01,057.068b@036_0021 vṛddhāṃ pravrājitāṃ vandhyāṃ patitāṃ ca rajasvalām
01,057.068b@036_0022 apasmārakule jātāṃ piṅgalāṃ kuṣṭhinīṃ vraṇīm
01,057.068b@036_0023 na cāsnātāṃ striyaṃ gacched iti dharmānuśāsanam
01,057.068b@036_0024 pitā pitāmaho bhrātā mātā mātula eva ca
01,057.068b@036_0025 upādhyāyartvijaiś caiva kanyādāne prabhūttamāḥ
01,057.068b@036_0026 etair dattāṃ niṣeveta nādattām ādadīta ca
01,057.068b@036_0027 ity eva ṛṣayaḥ prāhur vivāhe dharmavittamāḥ
01,057.068b@036_0028 asyā nāsti pitā bhrātā mātā mātula eva ca
01,057.068b@036_0029 gāndharveṇa vivāhena na spṛśāmi yadṛcchayā
01,057.068b@036_0030 kriyāhīnaṃ tu gāndharvaṃ na kartavyam anāpadi
01,057.068b@036_0031 yady asyāṃ jāyate putro vedavyāso bhaved ṛṣiḥ
01,057.068b@036_0032 kriyāhīnaḥ kathaṃ vipro bhaved ṛṣir udāradhīḥ
01,057.068b@036_0033 evaṃ cintayato bhāvaṃ maharṣer bhāvitātmanaḥ
01,057.068b@036_0034 jñātvā caivābhyavartanta pitaro barhiṣas tadā
01,057.068b@036_0035 tasmin kṣaṇe brahmaputro vasiṣṭho 'pi sameyivān
01,057.068b@036_0036 pitṛgaṇāḥ
01,057.068b@036_0036 pūrvaṃ svāgatam ity uktvā vasiṣṭhaḥ pratyabhāṣata
01,057.068b@036_0037 asmākaṃ mānasīṃ kanyām asmacchāpena vāsavīm
01,057.068b@036_0038 yadi cecchasi putrārthaṃ kanyāṃ gṛhṇīṣva māciram
01,057.068b@036_0038 vaiśaṃpāyanaḥ
01,057.068b@036_0039 pitṝṇāṃ vacanaṃ śrutvā vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha
01,057.068b@036_0040 maharṣīṇāṃ vacaḥ satyaṃ purāṇe 'pi mayā śrutam
01,057.068b@036_0041 parāśaro brahmacārī prajārthī mama vaṃśadhṛt
01,057.068b@036_0042 evaṃ saṃbhāṣamāṇe tu vasiṣṭhe pitṛbhiḥ saha
01,057.068b@036_0043 ṛṣayo 'bhyāgamaṃs tatra naimiṣāraṇyavāsinaḥ
01,057.068b@036_0044 vivāhaṃ draṣṭum icchantaḥ śaktiputrasya dhīmataḥ
01,057.068b@036_0045 arundhatī mahābhāgā adṛśyantyā sahaiva sā
01,057.068b@036_0046 viśvakarmakṛtāṃ divyāṃ parṇaśālāṃ praviśya sā
01,057.068b@036_0047 vaivāhikāṃs tu saṃbhārān saṃkalpya ca yathākramam
01,057.068b@036_0048 arundhatī satyavatīṃ vadhūṃ saṃgṛhya pāṇinā
01,057.068b@036_0049 bhadrāsane pratiṣṭhāpya indrāṇīṃ samakārayat
01,057.068b@036_0050 āpūryamāṇapakṣe tu vaiśākhyāṃ somadaivate
01,057.068b@036_0051 śubhagrahe trayodaśyāṃ muhūrte maitra āgate
01,057.068b@036_0052 vivāhakāla ity uktvā vasiṣṭho munibhiḥ saha
01,057.068b@036_0053 yamunādvīpam āsādya śiṣyaiś ca munipatnibhiḥ
01,057.068b@036_0054 sthaṇḍilaṃ caturasraṃ ca gomayenopalipya ca
01,057.068b@036_0055 akṣataiḥ phalapuṣpaiś ca svastikair ārdrapallavaiḥ
01,057.068b@036_0056 jalapūrṇaghaṭaiś caiva sarvataḥ pariśobhitam
01,057.068b@036_0057 tasya madhye pratiṣṭhāpya bṛsyāṃ munivaraṃ tadā
01,057.068b@036_0058 siddhārthayavakalkaiś ca snātaṃ sarvauṣadhair api
01,057.068b@036_0059 kṛtvārjunāni vastrāṇi paridhāpya mahāmunim
01,057.068b@036_0060 vācayitvā tu puṇyāham akṣatais tu samarcitaḥ
01,057.068b@036_0061 gandhānuliptaḥ sragvī ca sapratodo vadhūgṛhe
01,057.068b@036_0062 apadātis tato gatvā vadhūjñātibhir arcitaḥ
01,057.068b@036_0063 snātām ahatasaṃvītāṃ gandhaliptāṃ sragujjvalām
01,057.068b@036_0064 vadhūṃ maṅgalasaṃyuktām iṣuhastāṃ samīkṣya ca
01,057.068b@036_0065 uvāca vacanaṃ kāle kālajñaḥ sarvadharmavit
01,057.068b@036_0066 pratigraho dātṛvaśaḥ śrutam evaṃ mayā purā
01,057.068b@036_0067 vaiśaṃpāyanaḥ
01,057.068b@036_0067 yathā vakṣyanti pitaras tat kariṣyāmahe vayam
01,057.068b@036_0068 tad dharmiṣṭhaṃ yaśasyaṃ ca vacanaṃ satyavādinaḥ
01,057.068b@036_0069 śrutvā tu pitaraḥ sarve niḥsaṅgā niṣparigrahāḥ
01,057.068b@036_0070 vasuṃ paramadharmiṣṭham āhūyedaṃ vaco 'bruvan
01,057.068b@036_0071 matsyayonau samutpannā tava putrī viśeṣataḥ
01,057.068b@036_0072 vasuḥ
01,057.068b@036_0072 parāśarāya munaye dātum arhasi dharmataḥ
01,057.068b@036_0073 satyaṃ mama sutā sā hi dāśarājena dhīmatā
01,057.068b@036_0074 ahaṃ prabhuḥ pradāne tu prajāpālaḥ prajārthinām
01,057.068b@036_0074 pitaraḥ
01,057.068b@036_0075 nirāśiṣo vayaṃ sarve niḥsaṅgā niṣparigrahāḥ
01,057.068b@036_0076 kanyādānena saṃbandho dakṣiṇābandha ucyate
01,057.068b@036_0077 karmabhūmis tu mānuṣyaṃ bhogabhūmis triviṣṭapam
01,057.068b@036_0078 iha puṇyakṛto yānti svargalokaṃ na saṃśayaḥ
01,057.068b@036_0079 iha loke duṣkṛtino narakaṃ yānti nirghṛṇāḥ
01,057.068b@036_0080 dakṣiṇābandha ity ukte ubhe sukṛtaduṣkṛte
01,057.068b@036_0081 dakṣiṇābandhasaṃyuktā yoginaḥ prapatanti te
01,057.068b@036_0082 tasmān no mānasīṃ kanyāṃ yogād bhraṣṭāṃ viśāṃ pate
01,057.068b@036_0083 sutātvaṃ tava saṃprāptāṃ satīṃ bhikṣāṃ dadasva vai
01,057.068b@036_0083 vaiśaṃpāyanaḥ
01,057.068b@036_0084 ity uktvā pitaraḥ sarve kṣaṇād antarhitās tadā
01,057.068b@036_0085 yājñavalkyaṃ samāhūya vivāhācāryam ity uta
01,057.068b@036_0086 vasuṃ cāpi samāhūya vasiṣṭho munibhiḥ saha
01,057.068b@036_0087 vasuḥ
01,057.068b@036_0087 vivāhaṃ kārayām āsa śrutidṛṣṭena karmaṇā
01,057.068b@036_0088 parāśara mahāprājña tava dāsyāmy ahaṃ sutām
01,057.068b@036_0089 pratīccha caināṃ bhadraṃ te pāṇiṃ gṛhṇīṣva pāṇinā
01,057.068b@036_0089 vaiśaṃpāyanaḥ
01,057.068b@036_0090 vasos tu vacanaṃ śrutvā yājñavalkyamate sthitaḥ
01,057.068b@036_0091 kṛtakautukamaṅgalyaḥ pāṇinā pāṇim aspṛśat
01,057.068b@036_0092 prabhūtājyena haviṣā hutvā mantrair hutāśanam
01,057.068b@036_0093 trir agniṃ tu parikramya samabhyarcya hutāśanam
01,057.068b@036_0094 maharṣīn yājñavalkyādīn dakṣiṇābhiḥ pratarpya ca
01,057.068b@036_0095 labdhānujño 'bhivādyāśu pradakṣiṇam athākarot
01,057.068b@036_0096 parāśare kṛtodvāhe devāḥ sarṣigaṇās tadā
01,057.068b@036_0097 hṛṣṭā jagmuḥ kṣaṇād eva vedavyāso bhavatv iti
01,057.068c parāśaro 'pi bhagavāñ jagāma svaṃ niveśanam
01,057.069a iti satyavatī hṛṣṭā labdhvā varam anuttamam
01,057.069c parāśareṇa saṃyuktā sadyo garbhaṃ suṣāva sā
01,057.069e jajñe ca yamunādvīpe pārāśaryaḥ sa vīryavān
01,057.069f@037_0001 jātamātraḥ sa vavṛdhe saptavarṣo 'bhavat tadā
01,057.069f@037_0002 snātvābhivādya pitaraṃ tasthau vyāsaḥ samāhitaḥ
01,057.069f@037_0003 svastīti vacanaṃ coktvā dadau kalaśam uttamam
01,057.069f@037_0004 gṛhītvā kalaśaṃ pārśve tasthau vyāsaḥ samāhitaḥ
01,057.069f@037_0005 tato dāśabhayāt patnī snātvā kanyā babhūva sā
01,057.069f@037_0006 abhivādya muneḥ pādau putraṃ jagrāha pāṇinā
01,057.069f@037_0007 spṛṣṭamātre tu nirbhartsya mātaraṃ vākyam abravīt
01,057.069f@037_0008 mama pitrā tu saṃsparśān mātas tvam abhavaḥ śuciḥ
01,057.069f@037_0009 vaiśaṃpāyanaḥ
01,057.069f@037_0009 adya dāśasutā kanyā na spṛśer mām anindite
01,057.069f@037_0010 vyāsasya vacanaṃ śrutvā bāṣpapūrṇamukhī tadā
01,057.069f@037_0011 manuṣyabhāvāt sā yoṣit patitā munipādayoḥ
01,057.069f@037_0012 mahāprasādo bhagavān putraṃ provāca dharmavit
01,057.069f@037_0013 mā tvam evaṃvidhaṃ kārṣīr naitad dharmyaṃ mataṃ hi naḥ
01,057.069f@037_0014 na dūṣyau mātāpitarau tathā pūrvopakāriṇau
01,057.069f@037_0015 dhāraṇād duḥkhasahanāt tayor mātā garīyasī
01,057.069f@037_0016 bījakṣetrasamāyoge sasyaṃ jāyeta laukikam
01,057.069f@037_0017 jāyate ca sutas tadvat puruṣastrīsamāgame
01,057.069f@037_0018 mṛgīṇāṃ pakṣiṇāṃ caiva apsarāṇāṃ tathaiva ca
01,057.069f@037_0019 śūdrayonyāṃ ca jāyante munayo vedapāragāḥ
01,057.069f@037_0020 ṛṣyaśṛṅgo mṛgīputraḥ kaṇvo barhisutas tathā
01,057.069f@037_0021 agastyaś ca vasiṣṭhaś ca urvaśyāṃ janitāv ubhau
01,057.069f@037_0022 somaśravās tu sarpyāṃ tu aśvināv aśvisaṃbhavau
01,057.069f@037_0023 skandaḥ skannena śuklena jātaḥ śaravaṇe purā
01,057.069f@037_0024 evam eva ca devānām ṛṣīṇāṃ caiva saṃbhavaḥ
01,057.069f@037_0025 lokavādapravṛttir hi na mīmāṃsyā budhaiḥ sadā
01,057.069f@037_0026 vedavyāsa iti proktaḥ purāṇe ca svayaṃbhuvā
01,057.069f@037_0027 dharmanetā maharṣīṇāṃ manuṣyāṇāṃ tvam eva ca
01,057.069f@037_0028 tasmāt putra na dūṣyeta vāsavī yogacāriṇī
01,057.069f@037_0029 matprītyarthaṃ mahāprājña sasnehaṃ vaktum arhasi
01,057.069f@037_0030 prajāhitārthaṃ saṃbhūto viṣṇor bhāgo mahān ṛṣiḥ
01,057.069f@037_0031 vaiśaṃpāyanaḥ
01,057.069f@037_0031 tasmāt svamātaraṃ snehāt prabravīhi tapodhana
01,057.069f@037_0032 guror vacanam ājñāya vyāsaḥ prīto 'bhavat tadā
01,057.069f@037_0033 cintayitvā lokavṛttaṃ mātur aṅkam athāviśat
01,057.069f@037_0034 putrasparśāt tu lokeṣu nānyat sukham atīva hi
01,057.069f@037_0035 vyāsaṃ kamalapatrākṣaṃ pariṣvajyāśrvavartayat
01,057.069f@037_0036 stanyāsāraiḥ klidyamānā putram āghrāya mūrdhani
01,057.069f@037_0036 vāsavī
01,057.069f@037_0037 putralābhāt paraṃ loke nāstīha prasavārthinām
01,057.069f@037_0038 durlabhaṃ ceti manye 'haṃ mayā prāptaṃ mahat tapaḥ
01,057.069f@037_0039 mahatā tapasā tāta mahāyogabalena ca
01,057.069f@037_0040 mayā tvaṃ hi mahāprājña labdho 'mṛtam ivāmaraiḥ
01,057.069f@037_0041 tasmāt tvaṃ mām ṛṣeḥ putra tyaktuṃ nārhasi sāṃpratam
01,057.069f@037_0041 vaiśaṃpāyanaḥ
01,057.069f@037_0042 evam uktas tataḥ snehād vyāso mātaram abravīt
01,057.069f@037_0043 tvayā spṛṣṭaḥ pariṣvakto mūrdhni cāghrāyito muhuḥ
01,057.069f@037_0044 etāvan mātrayā prītā bhaviṣyethā nṛpātmaje
01,057.070a sa mātaram upasthāya tapasy eva mano dadhe
01,057.070c smṛto 'haṃ darśayiṣyāmi kṛtyeṣv iti ca so 'bravīt
01,057.070d@038_0001 tataḥ kanyām anujñāya punaḥ kanyā bhavatv iti
01,057.070d@038_0002 parāśaro 'pi bhagavān putreṇa sahito yayau
01,057.070d@038_0003 gatvāśramapadaṃ puṇyam adṛśyantyāḥ parāśaraḥ
01,057.070d@038_0004 jātakarmādisaṃskāraṃ kārayām āsa dharmataḥ
01,057.070d@038_0005 kṛtopanayano vyāso yājñavalkyena bhārata
01,057.070d@038_0006 vedān adhijage sāṅgān oṃkāreṇa trimātrayā
01,057.070d@038_0007 gurave dakṣiṇāṃ dattvā tapaḥ kartuṃ pracakrame
01,057.071a evaṃ dvaipāyano jajñe satyavatyāṃ parāśarāt
01,057.071c dvīpe nyastaḥ sa yad bālas tasmād dvaipāyano 'bhavat
01,057.072a pādāpasāriṇaṃ dharmaṃ vidvān sa tu yuge yuge
01,057.072c āyuḥ śaktiṃ ca martyānāṃ yugānugam avekṣya ca
01,057.073a brahmaṇo brāhmaṇānāṃ ca tathānugrahakāmyayā
01,057.073b*0520_01 tataḥ sa maharṣir vidvāñ śiṣyān āhūya dharmataḥ
01,057.073c vivyāsa vedān yasmāc ca tasmād vyāsa iti smṛtaḥ
01,057.074a vedān adhyāpayām āsa mahābhāratapañcamān
01,057.074c sumantuṃ jaiminiṃ pailaṃ śukaṃ caiva svam ātmajam
01,057.075a prabhur variṣṭho varado vaiśaṃpāyanam eva ca
01,057.075c saṃhitās taiḥ pṛthaktvena bhāratasya prakāśitāḥ
01,057.075d@039_0001 tataḥ satyavatī hṛṣṭā jagāma svaṃ niveśanam
01,057.075d@039_0002 tasyās tu yojanād gandham ājighranti narā bhuvi
01,057.075d@039_0003 dāśarājaḥ
01,057.075d@039_0003 dāśarājas tu tad gandham ājighran prītim āvahat
01,057.075d@039_0004 tvām āhur matsyagandheti kathaṃ bāle sugandhatā
01,057.075d@039_0005 apāsya matsyagandhatvaṃ kena dattā sugandhatā
01,057.075d@039_0005 satyavatī
01,057.075d@039_0006 śakteḥ putro mahāprājñaḥ parāśara iti śrutaḥ
01,057.075d@039_0007 nāvaṃ vāhayamānāyā mama dṛṣṭvā sugarhitam
01,057.075d@039_0008 apāsya matsyagandhatvaṃ yojanād gandhatāṃ dadau
01,057.075d@039_0009 ṛṣeḥ prasādaṃ dṛṣṭvā tu janāḥ prītim upāgaman
01,057.075d@039_0010 evaṃ labdho mayā gandho na roṣaṃ kartum arhasi
01,057.075d@039_0010 vaiśaṃpāyanaḥ
01,057.075d@039_0011 dāśarājas tu tad vākyaṃ praśaśaṃsa nananda ca
01,057.075d@039_0012 etat pavitraṃ puṇyaṃ ca vyāsasaṃbhavam uttamam
01,057.075d@039_0013 itihāsam imaṃ śrutvā prajāvanto bhavanti ca
01,057.076a tathā bhīṣmaḥ śāṃtanavo gaṅgāyām amitadyutiḥ
01,057.076c vasuvīryāt samabhavan mahāvīryo mahāyaśāḥ
01,057.076d*0521_01 vedārthavic ca bhagavān ṛṣir vipro mahāyaśāḥ
01,057.077a śūle protaḥ purāṇarṣir acoraś coraśaṅkayā
01,057.077c aṇīmāṇḍavya iti vai vikhyātaḥ sumahāyaśāḥ
01,057.078a sa dharmam āhūya purā maharṣir idam uktavān
01,057.078c iṣīkayā mayā bālyād ekā viddhā śakuntikā
01,057.079a tat kilbiṣaṃ smare dharma nānyat pāpam ahaṃ smare
01,057.079c tan me sahasrasamitaṃ kasmān nehājayat tapaḥ
01,057.080a garīyān brāhmaṇavadhaḥ sarvabhūtavadhād yataḥ
01,057.080c tasmāt tvaṃ kilbiṣād asmāc chūdrayonau janiṣyasi
01,057.081a tena śāpena dharmo 'pi śūdrayonāv ajāyata
01,057.081c vidvān vidurarūpeṇa dhārmī tanur akilbiṣī
01,057.082a saṃjayo munikalpas tu jajñe sūto gavalgaṇāt
01,057.082c sūryāc ca kuntikanyāyāṃ jajñe karṇo mahārathaḥ
01,057.082e sahajaṃ kavacaṃ bibhrat kuṇḍaloddyotitānanaḥ
01,057.083a anugrahārthaṃ lokānāṃ viṣṇur lokanamaskṛtaḥ
01,057.083c vasudevāt tu devakyāṃ prādurbhūto mahāyaśāḥ
01,057.084a anādinidhano devaḥ sa kartā jagataḥ prabhuḥ
01,057.084b*0522_01 āder ādiḥ samastānāṃ sa kartā na kṛtaḥ prabhuḥ
01,057.084c avyaktam akṣaraṃ brahma pradhānaṃ nirguṇātmakam
01,057.085a ātmānam avyayaṃ caiva prakṛtiṃ prabhavaṃ param
01,057.085c puruṣaṃ viśvakarmāṇaṃ sattvayogaṃ dhruvākṣaram
01,057.086a anantam acalaṃ devaṃ haṃsaṃ nārāyaṇaṃ prabhum
01,057.086c dhātāram ajaraṃ nityaṃ tam āhuḥ param avyayam
01,057.086d*0523_01 kaivalyaṃ nirguṇaṃ viśvam anādim ajam avyayam
01,057.087a puruṣaḥ sa vibhuḥ kartā sarvabhūtapitāmahaḥ
01,057.087c dharmasaṃvardhanārthāya prajajñe 'ndhakavṛṣṇiṣu
01,057.088a astrajñau tu mahāvīryau sarvaśastraviśāradau
01,057.088b*0524_01 yad āpnoti yad ādatte yac cāti viṣayāṇi ca
01,057.088b*0524_02 yac cāsya satato bhāvas tasmād ātmeti kīrtyate
01,057.088c sātyakiḥ kṛtavarmā ca nārāyaṇam anuvratau
01,057.088e satyakād dhṛdikāc caiva jajñāte 'straviśāradau
01,057.088f*0525_01 hṛdikaḥ kṛtavarmā ca yuyudhānas tu sātyakiḥ
01,057.089a bharadvājasya ca skannaṃ droṇyāṃ śukram avardhata
01,057.089c maharṣer ugratapasas tasmād droṇo vyajāyata
01,057.090a gautamān mithunaṃ jajñe śarastambāc charadvataḥ
01,057.090c aśvatthāmnaś ca jananī kṛpaś caiva mahābalaḥ
01,057.090e aśvatthāmā tato jajñe droṇād astrabhṛtāṃ varaḥ
01,057.090f*0526_01 dhṛṣṭadyumnavināśāya sṛṣṭo dhātrā mahātmanā
01,057.091a tathaiva dhṛṣṭadyumno 'pi sākṣād agnisamadyutiḥ
01,057.091c vaitāne karmaṇi tate pāvakāt samajāyata
01,057.091e vīro droṇavināśāya dhanuṣā saha vīryavān
01,057.092a tathaiva vedyāṃ kṛṣṇāpi jajñe tejasvinī śubhā
01,057.092c vibhrājamānā vapuṣā bibhratī rūpam uttamam
01,057.093a prahrādaśiṣyo nagnajit subalaś cābhavat tataḥ
01,057.093c tasya prajā dharmahantrī jajñe devaprakopanāt
01,057.094a gāndhārarājaputro 'bhūc chakuniḥ saubalas tathā
01,057.094c duryodhanasya mātā ca jajñāte 'rthavidāv ubhau
01,057.095a kṛṣṇadvaipāyanāj jajñe dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ
01,057.095c kṣetre vicitravīryasya pāṇḍuś caiva mahābalaḥ
01,057.095d*0527_01 dharmārthakuśalo dhīmān medhāvī dhūtakalmaṣaḥ
01,057.095d*0527_02 viduraḥ śūdrayonau tu jajñe dvaipāyanād api
01,057.096a pāṇḍos tu jajñire pañca putrā devasamāḥ pṛthak
01,057.096c dvayoḥ striyor guṇajyeṣṭhas teṣām āsīd yudhiṣṭhiraḥ
01,057.097a dharmād yudhiṣṭhiro jajñe mārutāt tu vṛkodaraḥ
01,057.097c indrād dhanaṃjayaḥ śrīmān sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
01,057.098a jajñāte rūpasaṃpannāv aśvibhyāṃ tu yamāv ubhau
01,057.098c nakulaḥ sahadevaś ca guruśuśrūṣaṇe ratau
01,057.099a tathā putraśataṃ jajñe dhṛtarāṣṭrasya dhīmataḥ
01,057.099c duryodhanaprabhṛtayo yuyutsuḥ karaṇas tathā
01,057.099d*0528_01 tato duḥśāsanaś caiva duḥsahaś cāpi bhārata
01,057.099d*0528_02 durmarṣaṇo vikarṇaś ca citraseno viviṃśatiḥ
01,057.099d*0528_03 jayaḥ satyavrataś caiva purumitraś ca bhārata
01,057.099d*0528_04 vaiśyāputro yuyutsuś ca ekādaśa mahārathāḥ
01,057.100a abhimanyuḥ subhadrāyām arjunād abhyajāyata
01,057.100c svasrīyo vāsudevasya pautraḥ pāṇḍor mahātmanaḥ
01,057.101a pāṇḍavebhyo 'pi pañcabhyaḥ kṛṣṇāyāṃ pañca jajñire
01,057.101c kumārā rūpasaṃpannāḥ sarvaśastraviśāradāḥ
01,057.102a prativindhyo yudhiṣṭhirāt sutasomo vṛkodarāt
01,057.102c arjunāc chrutakīrtis tu śatānīkas tu nākuliḥ
01,057.103a tathaiva sahadevāc ca śrutasenaḥ pratāpavān
01,057.103c hiḍimbāyāṃ ca bhīmena vane jajñe ghaṭotkacaḥ
01,057.104a śikhaṇḍī drupadāj jajñe kanyā putratvam āgatā
01,057.104c yāṃ yakṣaḥ puruṣaṃ cakre sthūṇaḥ priyacikīrṣayā
01,057.105a kurūṇāṃ vigrahe tasmin samāgacchan bahūny atha
01,057.105c rājñāṃ śatasahasrāṇi yotsyamānāni saṃyuge
01,057.106a teṣām aparimeyāni nāmadheyāni sarvaśaḥ
01,057.106c na śakyaṃ parisaṃkhyātuṃ varṣāṇām ayutair api
01,057.106e ete tu kīrtitā mukhyā yair ākhyānam idaṃ tatam
01,058.001 janamejaya uvāca
01,058.001a ya ete kīrtitā brahman ye cānye nānukīrtitāḥ
01,058.001c samyak tāñ śrotum icchāmi rājñaś cānyān suvarcasaḥ
01,058.002a yadartham iha saṃbhūtā devakalpā mahārathāḥ
01,058.002c bhuvi tan me mahābhāga samyag ākhyātum arhasi
01,058.003 vaiśaṃpāyana uvāca
01,058.003a rahasyaṃ khalv idaṃ rājan devānām iti naḥ śrutam
01,058.003c tat tu te kathayiṣyāmi namaskṛtvā svayaṃbhuve
01,058.004a triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivīṃ kṛtvā niḥkṣatriyāṃ purā
01,058.004c jāmadagnyas tapas tepe mahendre parvatottame
01,058.005a tadā niḥkṣatriye loke bhārgaveṇa kṛte sati
01,058.005c brāhmaṇān kṣatriyā rājan garbhārthinyo 'bhicakramuḥ
01,058.006a tābhiḥ saha samāpetur brāhmaṇāḥ saṃśitavratāḥ
01,058.006c ṛtāv ṛtau naravyāghra na kāmān nānṛtau tathā
01,058.007a tebhyas tu lebhire garbhān kṣatriyās tāḥ sahasraśaḥ
01,058.007c tataḥ suṣuvire rājan kṣatriyān vīryasaṃmatān
01,058.007e kumārāṃś ca kumārīś ca punaḥ kṣatrābhivṛddhaye
01,058.008a evaṃ tad brāhmaṇaiḥ kṣatraṃ kṣatriyāsu tapasvibhiḥ
01,058.008b@040_0001 pranaṣṭam uddhṛtaṃ rājan yathā proktaṃ svayaṃbhuvā
01,058.008b@040_0002 sarveṣām eva varṇānāṃ pranaṣṭānāṃ mahīpate
01,058.008b@040_0003 brāhmaṇā eva kurvanti nityam eva yuge yuge
01,058.008c jātam ṛdhyata dharmeṇa sudīrgheṇāyuṣānvitam
01,058.008d*0529_01 kṣatraṃ tadā mahīpāla svadharmaṃ paripāṭhanāt
01,058.008e catvāro 'pi tadā varṇā babhūvur brāhmaṇottarāḥ
01,058.009a abhyagacchann ṛtau nārīṃ na kāmān nānṛtau tathā
01,058.009c tathaivānyāni bhūtāni tiryagyonigatāny api
01,058.009e ṛtau dārāṃś ca gacchanti tadā sma bharatarṣabha
01,058.010a tato 'vardhanta dharmeṇa sahasraśatajīvinaḥ
01,058.010c tāḥ prajāḥ pṛthivīpāla dharmavrataparāyaṇāḥ
01,058.010e ādhibhir vyādhibhiś caiva vimuktāḥ sarvaśo narāḥ
01,058.011a athemāṃ sāgarāpāṅgāṃ gāṃ gajendragatākhilām
01,058.011c adhyatiṣṭhat punaḥ kṣatraṃ saśailavanakānanām
01,058.012a praśāsati punaḥ kṣatre dharmeṇemāṃ vasuṃdharām
01,058.012c brāhmaṇādyās tadā varṇā lebhire mudam uttamām
01,058.013a kāmakrodhodbhavān doṣān nirasya ca narādhipāḥ
01,058.013c daṇḍaṃ daṇḍyeṣu dharmeṇa praṇayanto 'nvapālayan
01,058.014a tathā dharmapare kṣatre sahasrākṣaḥ śatakratuḥ
01,058.014c svādu deśe ca kāle ca vavarṣāpyāyayan prajāḥ
01,058.015a na bāla eva mriyate tadā kaś cin narādhipa
01,058.015c na ca striyaṃ prajānāti kaś cid aprāptayauvanaḥ
01,058.016a evam āyuṣmatībhis tu prajābhir bharatarṣabha
01,058.016c iyaṃ sāgaraparyantā samāpūryata medinī
01,058.017a ījire ca mahāyajñaiḥ kṣatriyā bahudakṣiṇaiḥ
01,058.017c sāṅgopaniṣadān vedān viprāś cādhīyate tadā
01,058.018a na ca vikrīṇate brahma brāhmaṇāḥ sma tadā nṛpa
01,058.018c na ca śūdrasamābhyāśe vedān uccārayanty uta
01,058.019a kārayantaḥ kṛṣiṃ gobhis tathā vaiśyāḥ kṣitāv iha
01,058.019c na gām ayuñjanta dhuri kṛśāṅgāś cāpy ajīvayan
01,058.020a phenapāṃś ca tathā vatsān na duhanti sma mānavāḥ
01,058.020c na kūṭamānair vaṇijaḥ paṇyaṃ vikrīṇate tadā
01,058.021a karmāṇi ca naravyāghra dharmopetāni mānavāḥ
01,058.021c dharmam evānupaśyantaś cakrur dharmaparāyaṇāḥ
01,058.022a svakarmaniratāś cāsan sarve varṇā narādhipa
01,058.022b*0530_01 dharmam evānuvartante na paśyanti sma kilbiṣam
01,058.022b*0530_02 babhūvuḥ karmasu sveṣu samyak sarvāḥ prajāḥ sthitāḥ
01,058.022c evaṃ tadā naravyāghra dharmo na hrasate kva cit
01,058.023a kāle gāvaḥ prasūyante nāryaś ca bharatarṣabha
01,058.023c phalanty ṛtuṣu vṛkṣāś ca puṣpāṇi ca phalāni ca
01,058.024a evaṃ kṛtayuge samyag vartamāne tadā nṛpa
01,058.024c āpūryata mahī kṛtsnā prāṇibhir bahubhir bhṛśam
01,058.025a tataḥ samudite loke mānuṣe bharatarṣabha
01,058.025c asurā jajñire kṣetre rājñāṃ manujapuṃgava
01,058.026a ādityair hi tadā daityā bahuśo nirjitā yudhi
01,058.026c aiśvaryād bhraṃśitāś cāpi saṃbabhūvuḥ kṣitāv iha
01,058.027a iha devatvam icchanto mānuṣeṣu manasvinaḥ
01,058.027c jajñire bhuvi bhūteṣu teṣu teṣv asurā vibho
01,058.028a goṣv aśveṣu ca rājendra kharoṣṭramahiṣeṣu ca
01,058.028c kravyādeṣu ca bhūteṣu gajeṣu ca mṛgeṣu ca
01,058.029a jātair iha mahīpāla jāyamānaiś ca tair mahī
01,058.029c na śaśākātmanātmānam iyaṃ dhārayituṃ dharā
01,058.030a atha jātā mahīpālāḥ ke cid balasamanvitāḥ
01,058.030c diteḥ putrā danoś caiva tasmāl lokād iha cyutāḥ
01,058.031a vīryavanto 'valiptās te nānārūpadharā mahīm
01,058.031c imāṃ sāgaraparyantāṃ parīyur arimardanāḥ
01,058.032a brāhmaṇān kṣatriyān vaiśyāñ śūdrāṃś caivāpy apīḍayan
01,058.032c anyāni caiva bhūtāni pīḍayām āsur ojasā
01,058.033a trāsayanto vinighnantas tāṃs tān bhūtagaṇāṃś ca te
01,058.033c viceruḥ sarvato rājan mahīṃ śatasahasraśaḥ
01,058.034a āśramasthān maharṣīṃś ca dharṣayantas tatas tataḥ
01,058.034c abrahmaṇyā vīryamadā mattā madabalena ca
01,058.035a evaṃ vīryabalotsiktair bhūr iyaṃ tair mahāsuraiḥ
01,058.035c pīḍyamānā mahīpāla brahmāṇam upacakrame
01,058.036a na hīmāṃ pavano rājan na nāgā na nagā mahīm
01,058.036c tadā dhārayituṃ śekur ākrāntāṃ dānavair balāt
01,058.037a tato mahī mahīpāla bhārārtā bhayapīḍitā
01,058.037c jagāma śaraṇaṃ devaṃ sarvabhūtapitāmaham
01,058.038a sā saṃvṛtaṃ mahābhāgair devadvijamaharṣibhiḥ
01,058.038c dadarśa devaṃ brahmāṇaṃ lokakartāram avyayam
01,058.039a gandharvair apsarobhiś ca bandikarmasu niṣṭhitaiḥ
01,058.039c vandyamānaṃ mudopetair vavande cainam etya sā
01,058.040a atha vijñāpayām āsa bhūmis taṃ śaraṇārthinī
01,058.040c saṃnidhau lokapālānāṃ sarveṣām eva bhārata
01,058.041a tat pradhānātmanas tasya bhūmeḥ kṛtyaṃ svayaṃbhuvaḥ
01,058.041c pūrvam evābhavad rājan viditaṃ parameṣṭhinaḥ
01,058.042a sraṣṭā hi jagataḥ kasmān na saṃbudhyeta bhārata
01,058.042c surāsurāṇāṃ lokānām aśeṣeṇa manogatam
01,058.043a tam uvāca mahārāja bhūmiṃ bhūmipatir vibhuḥ
01,058.043c prabhavaḥ sarvabhūtānām īśaḥ śaṃbhuḥ prajāpatiḥ
01,058.044a yadartham asi saṃprāptā matsakāśaṃ vasuṃdhare
01,058.044c tadarthaṃ saṃniyokṣyāmi sarvān eva divaukasaḥ
01,058.044d*0531_01 uttiṣṭha gaccha vasudhe svasthānam iti sāgamat
01,058.045a ity uktvā sa mahīṃ devo brahmā rājan visṛjya ca
01,058.045c ādideśa tadā sarvān vibudhān bhūtakṛt svayam
01,058.046a asyā bhūmer nirasituṃ bhāraṃ bhāgaiḥ pṛthak pṛthak
01,058.046c asyām eva prasūyadhvaṃ virodhāyeti cābravīt
01,058.047a tathaiva ca samānīya gandharvāpsarasāṃ gaṇān
01,058.047c uvāca bhagavān sarvān idaṃ vacanam uttamam
01,058.047e svair aṃśaiḥ saṃprasūyadhvaṃ yatheṣṭaṃ mānuṣeṣv iti
01,058.048a atha śakrādayaḥ sarve śrutvā suraguror vacaḥ
01,058.048c tathyam arthyaṃ ca pathyaṃ ca tasya te jagṛhus tadā
01,058.049a atha te sarvaśo 'ṃśaiḥ svair gantuṃ bhūmiṃ kṛtakṣaṇāḥ
01,058.049c nārāyaṇam amitraghnaṃ vaikuṇṭham upacakramuḥ
01,058.050a yaḥ sa cakragadāpāṇiḥ pītavāsāsitaprabhaḥ
01,058.050c padmanābhaḥ surārighnaḥ pṛthucārvañcitekṣaṇaḥ
01,058.050d*0532_01 prajāpatipatir devaḥ suranātho mahābalaḥ
01,058.050d*0532_02 śrīvatsāṅko hṛṣīkeśaḥ sarvadaivatapūjitaḥ
01,058.050d*0533_01 so 'pi janma manuṣyeṣu lebhe suravaro hariḥ
01,058.051a taṃ bhuvaḥ śodhanāyendra uvāca puruṣottamam
01,058.051c aṃśenāvatarasveti tathety āha ca taṃ hariḥ
01,059.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,059.001a atha nārāyaṇenendraś cakāra saha saṃvidam
01,059.001c avatartuṃ mahīṃ svargād aṃśataḥ sahitaḥ suraiḥ
01,059.002a ādiśya ca svayaṃ śakraḥ sarvān eva divaukasaḥ
01,059.002c nirjagāma punas tasmāt kṣayān nārāyaṇasya ha
01,059.003a te 'marārivināśāya sarvalokahitāya ca
01,059.003c avateruḥ krameṇemāṃ mahīṃ svargād divaukasaḥ
01,059.004a tato brahmarṣivaṃśeṣu pārthivarṣikuleṣu ca
01,059.004c jajñire rājaśārdūla yathākāmaṃ divaukasaḥ
01,059.005a dānavān rākṣasāṃś caiva gandharvān pannagāṃs tathā
01,059.005c puruṣādāni cānyāni jaghnuḥ sattvāny anekaśaḥ
01,059.006a dānavā rākṣasāś caiva gandharvāḥ pannagās tathā
01,059.006c na tān balasthān bālye 'pi jaghnur bharatasattama
01,059.007 janamejaya uvāca
01,059.007*0534_01 dānavānāṃ ca ye mukhyāḥ tathā bhujagarakṣasām
01,059.007a devadānavasaṃghānāṃ gandharvāpsarasāṃ tathā
01,059.007c mānavānāṃ ca sarveṣāṃ tathā vai yakṣarakṣasām
01,059.008a śrotum icchāmi tattvena saṃbhavaṃ kṛtsnam āditaḥ
01,059.008c prāṇināṃ caiva sarveṣāṃ sarvaśaḥ sarvavid dhyasi
01,059.009 vaiśaṃpāyana uvāca
01,059.009a hanta te kathayiṣyāmi namaskṛtvā svayaṃbhuve
01,059.009c surādīnām ahaṃ samyag lokānāṃ prabhavāpyayam
01,059.009d*0535_01 prāṇināṃ caiva sarveṣāṃ sarvaśaḥ prabhavāpyayam
01,059.010a brahmaṇo mānasāḥ putrā viditāḥ ṣaṇ maharṣayaḥ
01,059.010c marīcir atryaṅgirasau pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ
01,059.011a marīceḥ kaśyapaḥ putraḥ kaśyapāt tu imāḥ prajāḥ
01,059.011c prajajñire mahābhāgā dakṣakanyās trayodaśa
01,059.012a aditir ditir danuḥ kālā anāyuḥ siṃhikā muniḥ
01,059.012c krodhā prāvā ariṣṭā ca vinatā kapilā tathā
01,059.013a kadrūś ca manujavyāghra dakṣakanyaiva bhārata
01,059.013c etāsāṃ vīryasaṃpannaṃ putrapautram anantakam
01,059.014a adityāṃ dvādaśādityāḥ saṃbhūtā bhuvaneśvarāḥ
01,059.014c ye rājan nāmatas tāṃs te kīrtayiṣyāmi bhārata
01,059.015a dhātā mitro 'ryamā śakro varuṇaś cāṃśa eva ca
01,059.015c bhago vivasvān pūṣā ca savitā daśamas tathā
01,059.016a ekādaśas tathā tvaṣṭā viṣṇur dvādaśa ucyate
01,059.016c jaghanyajaḥ sa sarveṣām ādityānāṃ guṇādhikaḥ
01,059.017a eka eva diteḥ putro hiraṇyakaśipuḥ smṛtaḥ
01,059.017c nāmnā khyātās tu tasyeme putrāḥ pañca mahātmanaḥ
01,059.018a prahrādaḥ pūrvajas teṣāṃ saṃhrādas tadanantaram
01,059.018c anuhrādas tṛtīyo 'bhūt tasmāc ca śibibāṣkalau
01,059.019a prahrādasya trayaḥ putrāḥ khyātāḥ sarvatra bhārata
01,059.019c virocanaś ca kumbhaś ca nikumbhaś ceti viśrutāḥ
01,059.020a virocanasya putro 'bhūd balir ekaḥ pratāpavān
01,059.020c baleś ca prathitaḥ putro bāṇo nāma mahāsuraḥ
01,059.020d*0536_01 rudrasyānucaraḥ śrīmān mahākāleti yaṃ viduḥ
01,059.021a catvāriṃśad danoḥ putrāḥ khyātāḥ sarvatra bhārata
01,059.021c teṣāṃ prathamajo rājā vipracittir mahāyaśāḥ
01,059.022a śambaro namuciś caiva pulomā ceti viśrutaḥ
01,059.022c asilomā ca keśī ca durjayaś caiva dānavaḥ
01,059.023a ayaḥśirā aśvaśirā ayaḥśaṅkuś ca vīryavān
01,059.023c tathā gaganamūrdhā ca vegavān ketumāṃś ca yaḥ
01,059.024a svarbhānur aśvo 'śvapatir vṛṣaparvājakas tathā
01,059.024c aśvagrīvaś ca sūkṣmaś ca tuhuṇḍaś ca mahāsuraḥ
01,059.025a isṛpā ekacakraś ca virūpākṣo harāharau
01,059.025c nicandraś ca nikumbhaś ca kupathaḥ kāpathas tathā
01,059.026a śarabhaḥ śalabhaś caiva sūryācandramasau tathā
01,059.026c iti khyātā danor vaṃśe dānavāḥ parikīrtitāḥ
01,059.026e anyau tu khalu devānāṃ sūryācandramasau smṛtau
01,059.026f*0537_01 anyau dānavamukhyānāṃ sūryācandramasau tathā
01,059.027a ime ca vaṃśe prathitāḥ sattvavanto mahābalāḥ
01,059.027c danuputrā mahārāja daśa dānavapuṅgavāḥ
01,059.028a ekākṣo mṛtapā vīraḥ pralambanarakāv api
01,059.028c vātāpiḥ śatrutapanaḥ śaṭhaś caiva mahāsuraḥ
01,059.029a gaviṣṭhaś ca danāyuś ca dīrghajihvaś ca dānavaḥ
01,059.029c asaṃkhyeyāḥ smṛtās teṣāṃ putrāḥ pautrāś ca bhārata
01,059.030a siṃhikā suṣuve putraṃ rāhuṃ candrārkamardanam
01,059.030c sucandraṃ candrahantāraṃ tathā candravimardanam
01,059.031a krūrasvabhāvaṃ krūrāyāḥ putrapautram anantakam
01,059.031c gaṇaḥ krodhavaśo nāma krūrakarmārimardanaḥ
01,059.032a anāyuṣaḥ punaḥ putrāś catvāro 'surapuṃgavāḥ
01,059.032c vikṣaro balavīrau ca vṛtraś caiva mahāsuraḥ
01,059.033a kālāyāḥ prathitāḥ putrāḥ kālakalpāḥ prahāriṇaḥ
01,059.033c bhuvi khyātā mahāvīryā dānaveṣu paraṃtapāḥ
01,059.034a vināśanaś ca krodhaś ca hantā krodhasya cāparaḥ
01,059.034c krodhaśatrus tathaivānyaḥ kāleyā iti viśrutāḥ
01,059.035a asurāṇām upādhyāyaḥ śukras tv ṛṣisuto 'bhavat
01,059.035c khyātāś cośanasaḥ putrāś catvāro 'surayājakāḥ
01,059.036a tvaṣṭāvaras tathātriś ca dvāv anyau mantrakarmiṇau
01,059.036c tejasā sūryasaṃkāśā brahmalokaprabhāvanāḥ
01,059.037a ity eṣa vaṃśaprabhavaḥ kathitas te tarasvinām
01,059.037c asurāṇāṃ surāṇāṃ ca purāṇe saṃśruto mayā
01,059.038a eteṣāṃ yad apatyaṃ tu na śakyaṃ tad aśeṣataḥ
01,059.038c prasaṃkhyātuṃ mahīpāla guṇabhūtam anantakam
01,059.039a tārkṣyaś cāriṣṭanemiś ca tathaiva garuḍāruṇau
01,059.039c āruṇir vāruṇiś caiva vainateyā iti smṛtāḥ
01,059.040a śeṣo 'nanto vāsukiś ca takṣakaś ca bhujaṃgamaḥ
01,059.040c kūrmaś ca kulikaś caiva kādraveyā mahābalāḥ
01,059.041a bhīmasenograsenau ca suparṇo varuṇas tathā
01,059.041c gopatir dhṛtarāṣṭraś ca sūryavarcāś ca saptamaḥ
01,059.041d*0538_01 anetro varhaparṇaś ca tathā kāśīpatiś ca saḥ
01,059.042a patravān arkaparṇaś ca prayutaś caiva viśrutaḥ
01,059.042c bhīmaś citrarathaś caiva vikhyātaḥ sarvavid vaśī
01,059.043a tathā śāliśirā rājan pradyumnaś ca caturdaśaḥ
01,059.043c kaliḥ pañcadaśaś caiva nāradaś caiva ṣoḍaśaḥ
01,059.043e ity ete devagandharvā mauneyāḥ parikīrtitāḥ
01,059.044a atas tu bhūtāny anyāni kīrtayiṣyāmi bhārata
01,059.044c anavadyām anuvaśām anūnām aruṇāṃ priyām
01,059.044e anūpāṃ subhagāṃ bhāsīm iti prāvā vyajāyata
01,059.045a siddhaḥ pūrṇaś ca barhī ca pūrṇāśaś ca mahāyaśāḥ
01,059.045c brahmacārī ratiguṇaḥ suparṇaś caiva saptamaḥ
01,059.046a viśvāvasuś ca bhānuś ca sucandro daśamas tathā
01,059.046c ity ete devagandharvāḥ prāveyāḥ parikīrtitāḥ
01,059.047a imaṃ tv apsarasāṃ vaṃśaṃ viditaṃ puṇyalakṣaṇam
01,059.047c prāvāsūta mahābhāgā devī devarṣitaḥ purā
01,059.047d*0539_01 menakā sahajanyā ca pārṣṇinā puñjakas tathā
01,059.047d*0539_02 ghṛtasthalā ghṛtācī ca viśvāsī corvaśī tathā
01,059.048a alambusā miśrakeṣī vidyutparṇā tulānaghā
01,059.048c aruṇā rakṣitā caiva rambhā tadvan manoramā
01,059.049a asitā ca subāhuś ca suvratā subhujā tathā
01,059.049c supriyā cātibāhuś ca vikhyātau ca hahāhuhū
01,059.049e tumburuś ceti catvāraḥ smṛtā gandharvasattamāḥ
01,059.049f*0540_01 jānībāhuś ca vikhyātā hāhāhūhūḥ punas tathā
01,059.050a amṛtaṃ brāhmaṇā gāvo gandharvāpsarasas tathā
01,059.050c apatyaṃ kapilāyās tu purāṇe parikīrtitam
01,059.051a iti te sarvabhūtānāṃ saṃbhavaḥ kathito mayā
01,059.051c yathāvat parisaṃkhyāto gandharvāpsarasāṃ tathā
01,059.052a bhujagānāṃ suparṇānāṃ rudrāṇāṃ marutāṃ tathā
01,059.052c gavāṃ ca brāhmaṇānāṃ ca śrīmatāṃ puṇyakarmaṇām
01,059.053a āyuṣyaś caiva puṇyaś ca dhanyaḥ śrutisukhāvahaḥ
01,059.053c śrotavyaś caiva satataṃ śrāvyaś caivānasūyatā
01,059.054a imaṃ tu vaṃśaṃ niyamena yaḥ paṭhen; mahātmanāṃ brāhmaṇadevasaṃnidhau
01,059.054c apatyalābhaṃ labhate sa puṣkalaṃ; śriyaṃ yaśaḥ pretya ca śobhanāṃ gatim
01,060.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,060.001a brahmaṇo mānasāḥ putrā viditāḥ ṣaṇ maharṣayaḥ
01,060.001c ekādaśa sutāḥ sthāṇoḥ khyātāḥ paramamānasāḥ
01,060.002a mṛgavyādhaś ca śarvaś ca nirṛtiś ca mahāyaśāḥ
01,060.002c ajaikapād ahirbudhnyaḥ pinākī ca paraṃtapaḥ
01,060.003a dahano 'theśvaraś caiva kapālī ca mahādyutiḥ
01,060.003c sthāṇur bhavaś ca bhagavān rudrā ekādaśa smṛtāḥ
01,060.004a marīcir aṅgirā atriḥ pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ
01,060.004c ṣaḍ ete brahmaṇaḥ putrā vīryavanto maharṣayaḥ
01,060.005a trayas tv aṅgirasaḥ putrā loke sarvatra viśrutāḥ
01,060.005c bṛhaspatir utathyaś ca saṃvartaś ca dhṛtavratāḥ
01,060.006a atres tu bahavaḥ putrāḥ śrūyante manujādhipa
01,060.006c sarve vedavidaḥ siddhāḥ śāntātmāno maharṣayaḥ
01,060.007a rākṣasās tu pulastyasya vānarāḥ kiṃnarās tathā
01,060.007b*0541_01 yakṣāś ca manujavyāghra putrās tasya ca dhīmataḥ
01,060.007c pulahasya mṛgāḥ siṃhā vyāghrāḥ kiṃpuruṣās tathā
01,060.007d*0542_01 pulahasya sutā rājañ śarabhāś ca prakīrtitāḥ
01,060.007d*0542_02 siṃhāḥ kiṃpuruṣā vyāghrā ṛkṣā īhāmṛgās tathā
01,060.008a kratoḥ kratusamāḥ putrāḥ pataṃgasahacāriṇaḥ
01,060.008c viśrutās triṣu lokeṣu satyavrataparāyaṇāḥ
01,060.009a dakṣas tv ajāyatāṅguṣṭhād dakṣiṇād bhagavān ṛṣiḥ
01,060.009c brahmaṇaḥ pṛthivīpāla putraḥ putravatāṃ varaḥ
01,060.010a vāmād ajāyatāṅguṣṭhād bhāryā tasya mahātmanaḥ
01,060.010c tasyāṃ pañcāśataṃ kanyāḥ sa evājanayan muniḥ
01,060.011a tāḥ sarvās tv anavadyāṅgyaḥ kanyāḥ kamalalocanāḥ
01,060.011c putrikāḥ sthāpayām āsa naṣṭaputraḥ prajāpatiḥ
01,060.012a dadau sa daśa dharmāya saptaviṃśatim indave
01,060.012c divyena vidhinā rājan kaśyapāya trayodaśa
01,060.013a nāmato dharmapatnyas tāḥ kīrtyamānā nibodha me
01,060.013c kīrtir lakṣmīr dhṛtir medhā puṣṭiḥ śraddhā kriyā tathā
01,060.014a buddhir lajjā matiś caiva patnyo dharmasya tā daśa
01,060.014c dvārāṇy etāni dharmasya vihitāni svayaṃbhuvā
01,060.015a saptaviṃśati somasya patnyo loke pariśrutāḥ
01,060.015c kālasya nayane yuktāḥ somapatnyaḥ śubhavratāḥ
01,060.015e sarvā nakṣatrayoginyo lokayātrāvidhau sthitāḥ
01,060.016a pitāmaho munir devas tasya putraḥ prajāpatiḥ
01,060.016c tasyāṣṭau vasavaḥ putrās teṣāṃ vakṣyāmi vistaram
01,060.017a dharo dhruvaś ca somaś ca ahaś caivānilo 'nalaḥ
01,060.017c pratyūṣaś ca prabhāsaś ca vasavo 'ṣṭāv iti smṛtāḥ
01,060.018a dhūmrāyāś ca dharaḥ putro brahmavidyo dhruvas tathā
01,060.018c candramās tu manasvinyāḥ śvasāyāḥ śvasanas tathā
01,060.019a ratāyāś cāpy ahaḥ putraḥ śāṇḍilyāś ca hutāśanaḥ
01,060.019c pratyūṣaś ca prabhāsaś ca prabhātāyāḥ sutau smṛtau
01,060.020a dharasya putro draviṇo hutahavyavahas tathā
01,060.020b*0543_01 āpasya putro vaitaṇḍyaḥ śramaśrānto munis tathā
01,060.020c dhruvasya putro bhagavān kālo lokaprakālanaḥ
01,060.021a somasya tu suto varcā varcasvī yena jāyate
01,060.021c manoharāyāḥ śiśiraḥ prāṇo 'tha ramaṇas tathā
01,060.022a ahnaḥ sutaḥ smṛto jyotiḥ śramaḥ śāntas tathā muniḥ
01,060.022c agneḥ putraḥ kumāras tu śrīmāñ śaravaṇālayaḥ
01,060.023a tasya śākho viśākhaś ca naigameśaś ca pṛṣṭhajaḥ
01,060.023c kṛttikābhyupapatteś ca kārttikeya iti smṛtaḥ
01,060.024a anilasya śivā bhāryā tasyāḥ putraḥ purojavaḥ
01,060.024b*0544_01 viśvakarmā mahābhāgo tasya putro manojavaḥ
01,060.024c avijñātagatiś caiva dvau putrāv anilasya tu
01,060.025a pratyūṣasya viduḥ putram ṛṣiṃ nāmnātha devalam
01,060.025c dvau putrau devalasyāpi kṣamāvantau manīṣiṇau
01,060.025d*0545_01 śaṅkhaś ca likhitaś caiva sarvaśāstraviśāradau
01,060.026a bṛhaspates tu bhaginī varastrī brahmacāriṇī
01,060.026c yogasiddhā jagat sarvam asaktaṃ vicaraty uta
01,060.026e prabhāsasya tu bhāryā sā vasūnām aṣṭamasya ha
01,060.026f*0546_01 prāsūta viśvakarmāṇaṃ sarvaśilpavatāṃ varam
01,060.027a viśvakarmā mahābhāgo jajñe śilpaprajāpatiḥ
01,060.027c kartā śilpasahasrāṇāṃ tridaśānāṃ ca vardhakiḥ
01,060.028a bhūṣaṇānāṃ ca sarveṣāṃ kartā śilpavatāṃ varaḥ
01,060.028c yo divyāni vimānāni devatānāṃ cakāra ha
01,060.029a manuṣyāś copajīvanti yasya śilpaṃ mahātmanaḥ
01,060.029c pūjayanti ca yaṃ nityaṃ viśvakarmāṇam avyayam
01,060.030a stanaṃ tu dakṣiṇaṃ bhittvā brahmaṇo naravigrahaḥ
01,060.030c niḥsṛto bhagavān dharmaḥ sarvalokasukhāvahaḥ
01,060.031a trayas tasya varāḥ putrāḥ sarvabhūtamanoharāḥ
01,060.031c śamaḥ kāmaś ca harṣaś ca tejasā lokadhāriṇaḥ
01,060.032a kāmasya tu ratir bhāryā śamasya prāptir aṅganā
01,060.032c nandī tu bhāryā harṣasya yatra lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
01,060.033a marīceḥ kaśyapaḥ putraḥ kaśyapasya surāsurāḥ
01,060.033c jajñire nṛpaśārdūla lokānāṃ prabhavas tu saḥ
01,060.034a tvāṣṭrī tu savitur bhāryā vaḍavārūpadhāriṇī
01,060.034c asūyata mahābhāgā sāntarikṣe 'śvināv ubhau
01,060.035a dvādaśaivāditeḥ putrāḥ śakramukhyā narādhipa
01,060.035c teṣām avarajo viṣṇur yatra lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
01,060.036a trayas triṃśata ity ete devās teṣām ahaṃ tava
01,060.036c anvayaṃ saṃpravakṣyāmi pakṣaiś ca kulato gaṇān
01,060.037a rudrāṇām aparaḥ pakṣaḥ sādhyānāṃ marutāṃ tathā
01,060.037c vasūnāṃ bhārgavaṃ vidyād viśvedevāṃs tathaiva ca
01,060.038a vainateyas tu garuḍo balavān aruṇas tathā
01,060.038c bṛhaspatiś ca bhagavān ādityeṣv eva gaṇyate
01,060.039a aśvibhyāṃ guhyakān viddhi sarvauṣadhyas tathā paśūn
01,060.039c eṣa devagaṇo rājan kīrtitas te 'nupūrvaśaḥ
01,060.039e yaṃ kīrtayitvā manujaḥ sarvapāpaiḥ pramucyate
01,060.040a brahmaṇo hṛdayaṃ bhittvā niḥsṛto bhagavān bhṛguḥ
01,060.040c bhṛgoḥ putraḥ kavir vidvāñ śukraḥ kavisuto grahaḥ
01,060.041a trailokyaprāṇayātrārthe varṣāvarṣe bhayābhaye
01,060.041c svayaṃbhuvā niyuktaḥ san bhuvanaṃ paridhāvati
01,060.042a yogācāryo mahābuddhir daityānām abhavad guruḥ
01,060.042c surāṇāṃ cāpi medhāvī brahmacārī yatavrataḥ
01,060.042d*0547_01 ṣaṇḍāmārkau prathamataḥ prathitāv ugratejasau
01,060.043a tasmin niyukte vibhunā yogakṣemāya bhārgave
01,060.043c anyam utpādayām āsa putraṃ bhṛgur aninditam
01,060.044a cyavanaṃ dīptatapasaṃ dharmātmānaṃ manīṣiṇam
01,060.044c yaḥ sa roṣāc cyuto garbhān mātur mokṣāya bhārata
01,060.044d*0548_01 āsīt tasya sukanyā vai bhāryā cāpi mahātmanaḥ
01,060.045a āruṣī tu manoḥ kanyā tasya patnī manīṣiṇaḥ
01,060.045c aurvas tasyāṃ samabhavad ūruṃ bhittvā mahāyaśāḥ
01,060.045e mahātapā mahātejā bāla eva guṇair yutaḥ
01,060.046a ṛcīkas tasya putras tu jamadagnis tato 'bhavat
01,060.046c jamadagnes tu catvāra āsan putrā mahātmanaḥ
01,060.047a rāmas teṣāṃ jaghanyo 'bhūd ajaghanyair guṇair yutaḥ
01,060.047c sarvaśastrāstrakuśalaḥ kṣatriyāntakaro vaśī
01,060.048a aurvasyāsīt putraśataṃ jamadagnipurogamam
01,060.048c teṣāṃ putrasahasrāṇi babhūvur bhṛguvistaraḥ
01,060.049a dvau putrau brahmaṇas tv anyau yayos tiṣṭhati lakṣaṇam
01,060.049c loke dhātā vidhātā ca yau sthitau manunā saha
01,060.050a tayor eva svasā devī lakṣmīḥ padmagṛhā śubhā
01,060.050c tasyās tu mānasāḥ putrās turagā vyomacāriṇaḥ
01,060.051a varuṇasya bhāryā jyeṣṭhā tu śukrād devī vyajāyata
01,060.051c tasyāḥ putraṃ balaṃ viddhi surāṃ ca suranandinīm
01,060.052a prajānām annakāmānām anyonyaparibhakṣaṇāt
01,060.052c adharmas tatra saṃjātaḥ sarvabhūtavināśanaḥ
01,060.053a tasyāpi nirṛtir bhāryā nairṛtā yena rākṣasāḥ
01,060.053c ghorās tasyās trayaḥ putrāḥ pāpakarmaratāḥ sadā
01,060.053e bhayo mahābhayaś caiva mṛtyur bhūtāntakas tathā
01,060.053f*0549_01 na tasya bhāryā putro vā kaś cid asty antako hi saḥ
01,060.054a kākīṃ śyenīṃ ca bhāsīṃ ca dhṛtarāṣṭrīṃ tathā śukīm
01,060.054c tāmrā tu suṣuve devī pañcaitā lokaviśrutāḥ
01,060.054d*0550_01 bhāryā garutmataś caiva bhāsī krauñcī śukī tathā
01,060.054d*0550_02 caturthī dhṛtarāṣṭrī ca tāsv apatyān nibodha me
01,060.055a ulūkān suṣuve kākī śyenī śyenān vyajāyata
01,060.055c bhāsī bhāsān ajanayad gṛdhrāṃś caiva janādhipa
01,060.056a dhṛtarāṣṭrī tu haṃsāṃś ca kalahaṃsāṃś ca sarvaśaḥ
01,060.056c cakravākāṃś ca bhadraṃ te prajajñe sā tu bhāminī
01,060.057a śukī vijajñe dharmajña śukān eva manasvinī
01,060.057c kalyāṇaguṇasaṃpannā sarvalakṣaṇapūjitā
01,060.058a nava krodhavaśā nārīḥ prajajñe 'py ātmasaṃbhavāḥ
01,060.058c mṛgīṃ ca mṛgamandāṃ ca hariṃ bhadramanām api
01,060.059a mātaṅgīm atha śārdūlīṃ śvetāṃ surabhim eva ca
01,060.059c sarvalakṣaṇasaṃpannāṃ surasāṃ ca yaśasvinīm
01,060.060a apatyaṃ tu mṛgāḥ sarve mṛgyā naravarātmaja
01,060.060c ṛkṣāś ca mṛgamandāyāḥ sṛmarāś camarā api
01,060.061a tatas tv airāvataṃ nāgaṃ jajñe bhadramanā sutam
01,060.061c airāvataḥ sutas tasyā devanāgo mahāgajaḥ
01,060.062a haryāś ca harayo 'patyaṃ vānarāś ca tarasvinaḥ
01,060.062c golāṅgūlāṃś ca bhadraṃ te haryāḥ putrān pracakṣate
01,060.063a prajajñe tv atha śārdūlī siṃhān vyāghrāṃś ca bhārata
01,060.063c dvīpinaś ca mahābhāga sarvān eva na saṃśayaḥ
01,060.064a mātaṅgyās tv atha mātaṅgā apatyāni narādhipa
01,060.064c diśāgajaṃ tu śvetākhyaṃ śvetājanayad āśugam
01,060.065a tathā duhitarau rājan surabhir vai vyajāyata
01,060.065c rohiṇīṃ caiva bhadraṃ te gandharvīṃ ca yaśasvinīm
01,060.065d*0551_01 vimalām api bhadraṃ te amalām api bhārata
01,060.065e rohiṇyāṃ jajñire gāvo gandharvyāṃ vājinaḥ sutāḥ
01,060.066a surasājanayan nāgān rājan kadrūś ca pannagān
01,060.066b*0552_01 irāyāṃ kanyakā jātās tisraḥ kamalalocanāḥ
01,060.066b*0552_02 vanaspatīnāṃ vṛkṣāṇāṃ vīrudhāṃ caiva mātaraḥ
01,060.066b*0552_03 latāruhe ca dve prokte vīrudhā eva tāḥ smṛtāḥ
01,060.066b*0552_04 gṛhṇanti ye 'pi tāḥ puṣpaṃ phalāni tarasā pṛthak
01,060.066b*0552_05 tato sutās te vijñeyās tān evāhur vanaspatīn
01,060.066b*0552_06 puṣpaiḥ phalagrahān vṛkṣān ruhāyāḥ prasavaṃ viduḥ
01,060.066b*0552_07 latāgulmāni vallyaś ca tvaksāratṛṇajātayaḥ
01,060.066b*0552_08 vīrudho yāḥ prajās tasyās tatra vaṃśaḥ samāpyate
01,060.066c sapta piṇḍaphalān vṛkṣān analāpi vyajāyata
01,060.066e analāyāḥ śukī putrī kadrvās tu surasā sutā
01,060.067a aruṇasya bhāryā śyenī tu vīryavantau mahābalau
01,060.067c saṃpātiṃ janayām āsa tathaiva ca jaṭāyuṣam
01,060.067d*0553_01 kadrūr nāgam anantaṃ ca prajajñe dharaṇīdharam
01,060.067e dvau putrau vinatāyās tu vikhyātau garuḍāruṇau
01,060.068a ity eṣa sarvabhūtānāṃ mahatāṃ manujādhipa
01,060.068c prabhavaḥ kīrtitaḥ samyaṅ mayā matimatāṃ vara
01,060.069a yaṃ śrutvā puruṣaḥ samyak pūto bhavati pāpmanaḥ
01,060.069c sarvajñatāṃ ca labhate gatim agryāṃ ca vindati
01,061.001 janamejaya uvāca
01,061.001a devānāṃ dānavānāṃ ca yakṣāṇām atha rakṣasām
01,061.001b*0554_01 siṃhavyāghramṛgāṇāṃ ca pannagānāṃ patatriṇām
01,061.001c anyeṣāṃ caiva bhūtānāṃ sarveṣāṃ bhagavann aham
01,061.002a śrotum icchāmi tattvena mānuṣeṣu mahātmanām
01,061.002c janma karma ca bhūtānām eteṣām anupūrvaśaḥ
01,061.003 vaiśaṃpāyana uvāca
01,061.003a mānuṣeṣu manuṣyendra saṃbhūtā ye divaukasaḥ
01,061.003c prathamaṃ dānavāṃś caiva tāṃs te vakṣyāmi sarvaśaḥ
01,061.004a vipracittir iti khyāto ya āsīd dānavarṣabhaḥ
01,061.004c jarāsaṃdha iti khyātaḥ sa āsīn manujarṣabhaḥ
01,061.005a diteḥ putras tu yo rājan hiraṇyakaśipuḥ smṛtaḥ
01,061.005c sa jajñe mānuṣe loke śiśupālo nararṣabhaḥ
01,061.006a saṃhrāda iti vikhyātaḥ prahrādasyānujas tu yaḥ
01,061.006c sa śalya iti vikhyāto jajñe bāhlīkapuṃgavaḥ
01,061.007a anuhrādas tu tejasvī yo 'bhūt khyāto jaghanyajaḥ
01,061.007c dhṛṣṭaketur iti khyātaḥ sa āsīn manujeśvaraḥ
01,061.008a yas tu rājañ śibir nāma daiteyaḥ parikīrtitaḥ
01,061.008c druma ity abhivikhyātaḥ sa āsīd bhuvi pārthivaḥ
01,061.009a bāṣkalo nāma yas teṣām āsīd asurasattamaḥ
01,061.009c bhagadatta iti khyātaḥ sa āsīn manujeśvaraḥ
01,061.010a ayaḥśirā aśvaśirā ayaḥśaṅkuś ca vīryavān
01,061.010c tathā gaganamūrdhā ca vegavāṃś cātra pañcamaḥ
01,061.011a pañcaite jajñire rājan vīryavanto mahāsurāḥ
01,061.011c kekayeṣu mahātmānaḥ pārthivarṣabhasattamāḥ
01,061.012a ketumān iti vikhyāto yas tato 'nyaḥ pratāpavān
01,061.012c amitaujā iti khyātaḥ pṛthivyāṃ so 'bhavann nṛpaḥ
01,061.013a svarbhānur iti vikhyātaḥ śrīmān yas tu mahāsuraḥ
01,061.013c ugrasena iti khyāta ugrakarmā narādhipaḥ
01,061.014a yas tv aśva iti vikhyātaḥ śrīmān āsīn mahāsuraḥ
01,061.014c aśoko nāma rājāsīn mahāvīryaparākramaḥ
01,061.015a tasmād avarajo yas tu rājann aśvapatiḥ smṛtaḥ
01,061.015c daiteyaḥ so 'bhavad rājā hārdikyo manujarṣabhaḥ
01,061.016a vṛṣaparveti vikhyātaḥ śrīmān yas tu mahāsuraḥ
01,061.016c dīrghaprajña iti khyātaḥ pṛthivyāṃ so 'bhavan nṛpaḥ
01,061.017a ajakas tv anujo rājan ya āsīd vṛṣaparvaṇaḥ
01,061.017c sa malla iti vikhyātaḥ pṛthivyām abhavan nṛpaḥ
01,061.018a aśvagrīva iti khyātaḥ sattvavān yo mahāsuraḥ
01,061.018c rocamāna iti khyātaḥ pṛthivyāṃ so 'bhavan nṛpaḥ
01,061.019a sūkṣmas tu matimān rājan kīrtimān yaḥ prakīrtitaḥ
01,061.019c bṛhanta iti vikhyātaḥ kṣitāv āsīt sa pārthivaḥ
01,061.020a tuhuṇḍa iti vikhyāto ya āsīd asurottamaḥ
01,061.020c senābindur iti khyātaḥ sa babhūva narādhipaḥ
01,061.021a isṛpā nāma yas teṣām asurāṇāṃ balādhikaḥ
01,061.021c pāpajin nāma rājāsīd bhuvi vikhyātavikramaḥ
01,061.022a ekacakra iti khyāta āsīd yas tu mahāsuraḥ
01,061.022c prativindhya iti khyāto babhūva prathitaḥ kṣitau
01,061.023a virūpākṣas tu daiteyaś citrayodhī mahāsuraḥ
01,061.023c citravarmeti vikhyātaḥ kṣitāv āsīt sa pārthivaḥ
01,061.024a haras tv ariharo vīra āsīd yo dānavottamaḥ
01,061.024c suvāstur iti vikhyātaḥ sa jajñe manujarṣabhaḥ
01,061.025a aharas tu mahātejāḥ śatrupakṣakṣayaṃkaraḥ
01,061.025c bāhlīko nāma rājā sa babhūva prathitaḥ kṣitau
01,061.026a nicandraś candravaktraś ca ya āsīd asurottamaḥ
01,061.026c muñjakeśa iti khyātaḥ śrīmān āsīt sa pārthivaḥ
01,061.027a nikumbhas tv ajitaḥ saṃkhye mahāmatir ajāyata
01,061.027c bhūmau bhūmipatiḥ śreṣṭho devādhipa iti smṛtaḥ
01,061.028a śarabho nāma yas teṣāṃ daiteyānāṃ mahāsuraḥ
01,061.028c pauravo nāma rājarṣiḥ sa babhūva nareṣv iha
01,061.028d*0555_01 kāpathas tu mahāvīryaḥ śrīmān rājan mahāsuraḥ
01,061.028d*0555_02 supārśva iti vikhyātaḥ kṣitau jajñe mahīpatiḥ
01,061.028d*0555_03 krathas tu rājan rājarṣiḥ kṣitau jajñe mahāsuraḥ
01,061.028d*0555_04 pārvateya iti khyātaḥ kāñcanācalasaṃnibhaḥ
01,061.029a dvitīyaḥ śalabhas teṣām asurāṇāṃ babhūva yaḥ
01,061.029c prahrādo nāma bāhlīkaḥ sa babhūva narādhipaḥ
01,061.030a candras tu ditijaśreṣṭho loke tārādhipopamaḥ
01,061.030b*0556_01 candravarmeti vikhyātaḥ kāmbojānāṃ narādhipaḥ
01,061.030b*0556_02 arka ity abhivikhyāto yas tu dānavapuṃgavaḥ
01,061.030c ṛṣiko nāma rājarṣir babhūva nṛpasattamaḥ
01,061.031a mṛtapā iti vikhyāto ya āsīd asurottamaḥ
01,061.031c paścimānūpakaṃ viddhi taṃ nṛpaṃ nṛpasattama
01,061.032a gaviṣṭhas tu mahātejā yaḥ prakhyāto mahāsuraḥ
01,061.032c drumasena iti khyātaḥ pṛthivyāṃ so 'bhavan nṛpaḥ
01,061.033a mayūra iti vikhyātaḥ śrīmān yas tu mahāsuraḥ
01,061.033c sa viśva iti vikhyāto babhūva pṛthivīpatiḥ
01,061.034a suparṇa iti vikhyātas tasmād avarajas tu yaḥ
01,061.034c kālakīrtir iti khyātaḥ pṛthivyāṃ so 'bhavan nṛpaḥ
01,061.035a candrahanteti yas teṣāṃ kīrtitaḥ pravaro 'suraḥ
01,061.035c śunako nāma rājarṣiḥ sa babhūva narādhipaḥ
01,061.036a vināśanas tu candrasya ya ākhyāto mahāsuraḥ
01,061.036c jānakir nāma rājarṣiḥ sa babhūva narādhipaḥ
01,061.037a dīrghajihvas tu kauravya ya ukto dānavarṣabhaḥ
01,061.037c kāśirāja iti khyātaḥ pṛthivyāṃ pṛthivīpatiḥ
01,061.038a grahaṃ tu suṣuve yaṃ taṃ siṃhī candrārkamardanam
01,061.038c krātha ity abhivikhyātaḥ so 'bhavan manujādhipaḥ
01,061.039a anāyuṣas tu putrāṇāṃ caturṇāṃ pravaro 'suraḥ
01,061.039c vikṣaro nāma tejasvī vasumitro 'bhavan nṛpaḥ
01,061.040a dvitīyo vikṣarādyas tu narādhipa mahāsuraḥ
01,061.040c pāṃsurāṣṭrādhipa iti viśrutaḥ so 'bhavan nṛpaḥ
01,061.041a balavīra iti khyāto yas tv āsīd asurottamaḥ
01,061.041c pauṇḍramatsyaka ity eva sa babhūva narādhipaḥ
01,061.042a vṛtra ity abhivikhyāto yas tu rājan mahāsuraḥ
01,061.042c maṇimān nāma rājarṣiḥ sa babhūva narādhipaḥ
01,061.043a krodhahanteti yas tasya babhūvāvarajo 'suraḥ
01,061.043c daṇḍa ity abhivikhyātaḥ sa āsīn nṛpatiḥ kṣitau
01,061.044a krodhavardhana ity eva yas tv anyaḥ parikīrtitaḥ
01,061.044c daṇḍadhāra iti khyātaḥ so 'bhavan manujeśvaraḥ
01,061.045a kālakāyās tu ye putrās teṣām aṣṭau narādhipāḥ
01,061.045c jajñire rājaśārdūla śārdūlasamavikramāḥ
01,061.046a magadheṣu jayatsenaḥ śrīmān āsīt sa pārthivaḥ
01,061.046c aṣṭānāṃ pravaras teṣāṃ kāleyānāṃ mahāsuraḥ
01,061.047a dvitīyas tu tatas teṣāṃ śrīmān harihayopamaḥ
01,061.047c aparājita ity eva sa babhūva narādhipaḥ
01,061.048a tṛtīyas tu mahārāja mahābāhur mahāsuraḥ
01,061.048c niṣādādhipatir jajñe bhuvi bhīmaparākramaḥ
01,061.049a teṣām anyatamo yas tu caturthaḥ parikīrtitaḥ
01,061.049c śreṇimān iti vikhyātaḥ kṣitau rājarṣisattamaḥ
01,061.050a pañcamas tu babhūvaiṣāṃ pravaro yo mahāsuraḥ
01,061.050c mahaujā iti vikhyāto babhūveha paraṃtapaḥ
01,061.051a ṣaṣṭhas tu matimān yo vai teṣām āsīn mahāsuraḥ
01,061.051c abhīrur iti vikhyātaḥ kṣitau rājarṣisattamaḥ
01,061.051d*0557_01 saptamas tu babhūvaiṣāṃ pravaro yo mahāsuraḥ
01,061.052a samudrasenaś ca nṛpas teṣām evābhavad gaṇāt
01,061.052c viśrutaḥ sāgarāntāyāṃ kṣitau dharmārthatattvavit
01,061.053a bṛhan nāmāṣṭamas teṣāṃ kāleyānāṃ paraṃtapaḥ
01,061.053c babhūva rājan dharmātmā sarvabhūtahite rataḥ
01,061.053d*0558_01 kupathas tv atha vikhyāto dānavānāṃ mahābalaḥ
01,061.053d*0558_02 pārvatīya iti khyātaḥ kāñcanācalasaṃnibhaḥ
01,061.053d*0558_03 krathanas tu mahāvīryaḥ śrīmān rājan mahāsuraḥ
01,061.053d*0558_04 supārśva iti vikhyātaḥ kṣitau jajñe mahīpatiḥ
01,061.053d*0558_05 asurāṇāṃ tu yaḥ sūryaḥ śrīmān rājan mahāsuraḥ
01,061.053d*0558_06 darado nāma bāhlīko varaḥ sarvamahīkṣitām
01,061.054a gaṇaḥ krodhavaśo nāma yas te rājan prakīrtitaḥ
01,061.054c tataḥ saṃjajñire vīrāḥ kṣitāv iha narādhipāḥ
01,061.055a nandikaḥ karṇaveṣṭaś ca siddhārthaḥ kīṭakas tathā
01,061.055c suvīraś ca subāhuś ca mahāvīro 'tha bāhlikaḥ
01,061.056a krodho vicityaḥ surasaḥ śrīmān nīlaś ca bhūmipaḥ
01,061.056c vīradhāmā ca kauravya bhūmipālaś ca nāmataḥ
01,061.057a dantavaktraś ca nāmāsīd durjayaś caiva nāmataḥ
01,061.057c rukmī ca nṛpaśārdūlo rājā ca janamejayaḥ
01,061.058a āṣāḍho vāyuvegaś ca bhūritejās tathaiva ca
01,061.058c ekalavyaḥ sumitraś ca vāṭadhāno 'tha gomukhaḥ
01,061.059a kārūṣakāś ca rājānaḥ kṣemadhūrtis tathaiva ca
01,061.059c śrutāyur uddhavaś caiva bṛhatsenas tathaiva ca
01,061.060a kṣemogratīrthaḥ kuharaḥ kaliṅgeṣu narādhipaḥ
01,061.060c matimāṃś ca manuṣyendra īśvaraś ceti viśrutaḥ
01,061.061a gaṇāt krodhavaśād evaṃ rājapūgo 'bhavat kṣitau
01,061.061c jātaḥ purā mahārāja mahākīrtir mahābalaḥ
01,061.061d*0559_01 kālanemir iti khyāto dānavānāṃ mahābalaḥ
01,061.061d*0559_02 sa kaṃsa iti vikhyāta ugrasenasuto balī
01,061.062a yas tv āsīd devako nāma devarājasamadyutiḥ
01,061.062c sa gandharvapatir mukhyaḥ kṣitau jajñe narādhipaḥ
01,061.063a bṛhaspater bṛhatkīrter devarṣer viddhi bhārata
01,061.063c aṃśād droṇaṃ samutpannaṃ bhāradvājam ayonijam
01,061.064a dhanvināṃ nṛpaśārdūla yaḥ sa sarvāstravittamaḥ
01,061.064c bṛhatkīrtir mahātejāḥ saṃjajñe manujeṣv iha
01,061.065a dhanurvede ca vede ca yaṃ taṃ vedavido viduḥ
01,061.065c variṣṭham indrakarmāṇaṃ droṇaṃ svakulavardhanam
01,061.066a mahādevāntakābhyāṃ ca kāmāt krodhāc ca bhārata
01,061.066c ekatvam upapannānāṃ jajñe śūraḥ paraṃtapaḥ
01,061.067a aśvatthāmā mahāvīryaḥ śatrupakṣakṣayaṃkaraḥ
01,061.067c vīraḥ kamalapatrākṣaḥ kṣitāv āsīn narādhipa
01,061.068a jajñire vasavas tv aṣṭau gaṅgāyāṃ śaṃtanoḥ sutāḥ
01,061.068c vasiṣṭhasya ca śāpena niyogād vāsavasya ca
01,061.069a teṣām avarajo bhīṣmaḥ kurūṇām abhayaṃkaraḥ
01,061.069c matimān vedavid vāgmī śatrupakṣakṣayaṃkaraḥ
01,061.070a jāmadagnyena rāmeṇa yaḥ sa sarvavidāṃ varaḥ
01,061.070c ayudhyata mahātejā bhārgaveṇa mahātmanā
01,061.071a yas tu rājan kṛpo nāma brahmarṣir abhavat kṣitau
01,061.071c rudrāṇāṃ taṃ gaṇād viddhi saṃbhūtam atipauruṣam
01,061.072a śakunir nāma yas tv āsīd rājā loke mahārathaḥ
01,061.072c dvāparaṃ viddhi taṃ rājan saṃbhūtam arimardanam
01,061.073a sātyakiḥ satyasaṃdhas tu yo 'sau vṛṣṇikulodvahaḥ
01,061.073c pakṣāt sa jajñe marutāṃ devānām arimardanaḥ
01,061.074a drupadaś cāpi rājarṣis tata evābhavad gaṇāt
01,061.074c mānuṣe nṛpa loke 'smin sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
01,061.075a tataś ca kṛtavarmāṇaṃ viddhi rājañ janādhipam
01,061.075c jātam apratikarmāṇaṃ kṣatriyarṣabhasattamam
01,061.076a marutāṃ tu gaṇād viddhi saṃjātam arimardanam
01,061.076c virāṭaṃ nāma rājarṣiṃ pararāṣṭrapratāpanam
01,061.077a ariṣṭāyās tu yaḥ putro haṃsa ity abhiviśrutaḥ
01,061.077c sa gandharvapatir jajñe kuruvaṃśavivardhanaḥ
01,061.078a dhṛtarāṣṭra iti khyātaḥ kṛṣṇadvaipāyanād api
01,061.078c dīrghabāhur mahātejāḥ prajñācakṣur narādhipaḥ
01,061.078e mātur doṣād ṛṣeḥ kopād andha eva vyajāyata
01,061.078f*0560_01 tasyaivāvarajo bhrātā mahāsattvo mahābalaḥ
01,061.078f*0560_02 sa pāṇḍur iti vikhyātaḥ satyadharmarataḥ śuciḥ
01,061.078f*0561_01 marutāṃ tu gaṇād vīraḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
01,061.078f*0561_02 pāṇḍur jajñe mahābhāga tava pūrvapitāmahaḥ
01,061.079a atres tu sumahābhāgaṃ putraṃ putravatāṃ varam
01,061.079c viduraṃ viddhi loke 'smiñ jātaṃ buddhimatāṃ varam
01,061.080a kaler aṃśāt tu saṃjajñe bhuvi duryodhano nṛpaḥ
01,061.080c durbuddhir durmatiś caiva kurūṇām ayaśaskaraḥ
01,061.081a jagato yaḥ sa sarvasya vidviṣṭaḥ kalipūruṣaḥ
01,061.081c yaḥ sarvāṃ ghātayām āsa pṛthivīṃ puruṣādhamaḥ
01,061.081e yena vairaṃ samuddīptaṃ bhūtāntakaraṇaṃ mahat
01,061.082a paulastyā bhrātaraḥ sarve jajñire manujeṣv iha
01,061.082c śataṃ duḥśāsanādīnāṃ sarveṣāṃ krūrakarmaṇām
01,061.083a durmukho duḥsahaś caiva ye cānye nānuśabditāḥ
01,061.083c duryodhanasahāyās te paulastyā bharatarṣabha
01,061.083d@041_0001 janamejaya uvāca
01,061.083d@041_0001 vaiśyāputro yuyutsuś ca dhārtarāṣṭraḥ śatādhikaḥ
01,061.083d@041_0002 jyeṣṭhānujyeṣṭhatāṃ caiva nāmadheyāni vā vibho
01,061.083d@041_0003 vaiśaṃpāyana uvāca
01,061.083d@041_0003 dhṛtarāṣṭrasya putrāṇām ānupūrvyeṇa kīrtaya
01,061.083d@041_0004 duryodhano yuyutsuś ca rājan duḥśāsanas tathā
01,061.083d@041_0005 duḥsaho duḥśalaś caiva durmukhaś ca tathāparaḥ
01,061.083d@041_0006 viviṃśatir vikarṇaś ca jalasaṃdhaḥ sulocanaḥ
01,061.083d@041_0007 vindānuvindau durdharṣaḥ subāhur duṣpradharṣaṇaḥ
01,061.083d@041_0008 durmarṣaṇo durmukhaś ca duṣkarṇaḥ karṇa eva ca
01,061.083d@041_0009 citropacitrau citrākṣaś cārucitrāṅgadaś ca ha
01,061.083d@041_0010 durmado duṣpraharṣaś ca vivitsur vikaṭaḥ samaḥ
01,061.083d@041_0011 ūrṇanābhaḥ sunābhaś ca tathā nandopanandakau
01,061.083d@041_0012 senāpatiḥ suṣeṇaś ca kuṇḍodaramahodarau
01,061.083d@041_0013 citrabāhuś citravarmā suvarmā durvimocanaḥ
01,061.083d@041_0014 ayobāhur mahābāhuś citracāpasukuṇḍalau
01,061.083d@041_0015 bhīmavego bhīmabalo balākī balavardhanaḥ
01,061.083d@041_0016 ugrāyudho bhīmaśaraḥ kanakāyur dṛḍhāyudhaḥ
01,061.083d@041_0017 dṛḍhavarmā dṛḍhakṣatraḥ somakīrtir anūdaraḥ
01,061.083d@041_0018 jarāsaṃdho dṛḍhasaṃdhaḥ satyasaṃdhaḥ sahasravāk
01,061.083d@041_0019 ugraśravā ugrasenaḥ senānīr duṣparājayaḥ
01,061.083d@041_0020 aparājitaḥ paṇḍitako viśālākṣo durādharaḥ
01,061.083d@041_0021 dṛḍhahastaḥ suhastaś ca vātavegasuvarcasau
01,061.083d@041_0022 ādityaketur bahvāśī nāgadantograyāyinau
01,061.083d@041_0023 kavacī niṣaṅgī pāśī daṇḍadhāro dhanurgrahaḥ
01,061.083d@041_0024 ugro bhīmaratho vīro vīrabāhur alolupaḥ
01,061.083d@041_0025 abhayo raudrakarmā ca tathā dṛḍharathaś ca yaḥ
01,061.083d@041_0026 anādhṛṣyaḥ kuṇḍabhedī virāvī dīrghalocanaḥ
01,061.083d@041_0027 dīrghabāhur mahābāhur vyūḍhoruḥ kanakadhvajaḥ
01,061.083d@041_0028 kuṇḍāśī virajāś caiva duḥśalā ca śatādhikā
01,061.083d@041_0029 vaiśyāputro yuyutsuś ca dhārtarāṣṭraḥ śatādhikaḥ
01,061.083d@041_0030 etad ekaśataṃ rājan kanyā caikā prakīrtitā
01,061.083d@041_0031 nāmadheyānupūrvyā ca jyeṣṭhānujyeṣṭhatāṃ viduḥ
01,061.083d@041_0032 sarve tv atirathāḥ śūrāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ
01,061.083d@041_0033 sarve vedavidaś caiva rājaśāstre ca pāragāḥ
01,061.083d@041_0034 sarve saṃsargavidyāsu vidyābhijanaśobhinaḥ
01,061.083d@041_0035 sarveṣām anurūpāś ca kṛtā dārā mahīpate
01,061.083d@041_0036 duḥśalāṃ caiva samaye sindhurājāya kauravaḥ
01,061.083d@041_0037 jayadrathāya pradadau saubalānumate tadā
01,061.084a dharmasyāṃśaṃ tu rājānaṃ viddhi rājan yudhiṣṭhiram
01,061.084c bhīmasenaṃ tu vātasya devarājasya cārjunam
01,061.085a aśvinos tu tathaivāṃśau rūpeṇāpratimau bhuvi
01,061.085c nakulaḥ sahadevaś ca sarvalokamanoharau
01,061.086a yaḥ suvarcā iti khyātaḥ somaputraḥ pratāpavān
01,061.086c abhimanyur bṛhatkīrtir arjunasya suto 'bhavat
01,061.086d@042_0001 yasyāvataraṇe rājan surān somo 'bravīd vacaḥ
01,061.086d@042_0002 nāhaṃ dadyāṃ priyaṃ putraṃ preyāṃsam api jīvitāt
01,061.086d@042_0003 samayaḥ kriyatām eṣa na śakyam ativartitum
01,061.086d@042_0004 surakāryaṃ hi naḥ kāryam asurāṇāṃ kṣitau vadhaḥ
01,061.086d@042_0005 tatra yāsyatyayaṃ varcā na ca sthāsyati me ciram
01,061.086d@042_0006 aindrir naras tu bhavitā yasya nārāyaṇaḥ sakhā
01,061.086d@042_0007 so 'rjunety abhivikhyātaḥ pāṇḍoḥ putraḥ pratāpavān
01,061.086d@042_0008 tasyāyaṃ bhavitā putro bālo bhuvi mahārathaḥ
01,061.086d@042_0009 tatra ṣoḍaśa varṣāṇi sthāsyaty amarasattamāḥ
01,061.086d@042_0010 asya ṣoḍaśavarṣasya sa saṃgrāmo bhaviṣyati
01,061.086d@042_0011 yatrāṃśā vaḥ kariṣyanti karma dānavasūdanam
01,061.086d@042_0012 naranārāyaṇābhyāṃ tu sa saṃgrāmo vinākṛtaḥ
01,061.086d@042_0013 cakravyūhaṃ samāsthāya yodhayiṣyanti cāsurāḥ
01,061.086d@042_0014 vimukhāñ śātravān sarvān kārayiṣyati me sutaḥ
01,061.086d@042_0015 bālaḥ praviśya taṃ vyūham abhedyaṃ vicariṣyati
01,061.086d@042_0016 mahārathānāṃ vīrāṇāṃ kadanaṃ ca kariṣyati
01,061.086d@042_0017 sarveṣāṃ caiva śatrūṇāṃ caturthāṃśaṃ nayiṣyati
01,061.086d@042_0018 dinārdhena mahābāhuḥ pretarājapuraṃ prati
01,061.086d@042_0019 tato mahārathair vīraiḥ sametya bahubhī raṇe
01,061.086d@042_0020 dinakṣaye mahābāhur mayā bhūyaḥ sameṣyati
01,061.086d@042_0021 ekaṃ vaṃśakaraṃ vīraṃ putraṃ vai janayiṣyati
01,061.086d@042_0022 pranaṣṭaṃ bhārataṃ vaṃśaṃ sa bhūyo dhārayiṣyati
01,061.086d@042_0023 etat somavacaḥ śrutvā tathāstv iti divaukasaḥ
01,061.086d@042_0024 pratyūcuḥ sahitāḥ sarve tārādhipam apūjayan
01,061.086d@042_0025 evaṃ te kathitaṃ rājaṃs tava janma pituḥ pituḥ
01,061.087a agner aṃśaṃ tu viddhi tvaṃ dhṛṣṭadyumnaṃ mahāratham
01,061.087c śikhaṇḍinam atho rājan strīpuṃsaṃ viddhi rākṣasam
01,061.088a draupadeyāś ca ye pañca babhūvur bharatarṣabha
01,061.088c viśvedevagaṇān rājaṃs tān viddhi bharatarṣabha
01,061.088d*0562_01 bhīmasenād rākṣasendro guhyakebhyas tv ajāyata
01,061.088d*0562_02 jayasya parirakṣārthaṃ sa hi sṛṣṭo mahātmanā
01,061.088d*0563_01 sarveṣāṃ devatābhāgaṃ dattvā viddhi mahīpate
01,061.088d@043_0001 prativindhyaḥ sutasomaḥ śrutakīrtis tathāparaḥ
01,061.088d@043_0002 nākuliś ca śatānīkaḥ śrutasenaś ca vīryavān
01,061.088d@043_0003 śūro nāma yaduśreṣṭho vasudevapitābhavat
01,061.088d@043_0004 tasya kanyā pṛthā nāma rūpeṇāsadṛśī bhuvi
01,061.088d@043_0005 pituḥ svasrīyaputrāya so 'napatyāya vīryavān
01,061.088d@043_0006 agram agre pratijñāya svasyāpatyasya vai tadā
01,061.088d@043_0007 agrajāteti tāṃ kanyāṃ śūro 'nugrahakāṅkṣayā
01,061.088d@043_0008 adadat kuntibhojāya sa tāṃ duhitaraṃ tadā
01,061.088d@043_0009 sā niyuktā pitur gehe brāhmaṇātithipūjane
01,061.088d@043_0010 ugraṃ paryacarad ghoraṃ brāhmaṇaṃ saṃśitavratam
01,061.088d@043_0011 nigūḍhaniścayaṃ dharme yaṃ taṃ durvāsasaṃ viduḥ
01,061.088d@043_0012 tam ugraṃ śaṃsitātmānaṃ sarvayatnair atoṣayat
01,061.088d@043_0013 tuṣṭo 'bhicārasaṃyuktam ācacakṣe yathāvidhi
01,061.088d@043_0014 uvāca caināṃ bhagavān prīto 'smi subhage tava
01,061.088d@043_0015 yaṃ yaṃ devaṃ tvam etena mantreṇāvāhayiṣyasi
01,061.088d@043_0016 tasya tasya prasādāt tvaṃ devi putrāñ janiṣyasi
01,061.088d@043_0017 evam uktā ca sā bālā tadā kautūhalānvitā
01,061.088d@043_0018 kanyā satī devam arkam ājuhāva yaśasvinī
01,061.088d@043_0019 prakāśakarmā tapanas tasyāṃ garbhaṃ dadhau tadā
01,061.088d@043_0020 ajījanat sutaṃ cāsyāṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam
01,061.088d@043_0021 sakuṇḍalaṃ sakavacaṃ devagarbhaṃ śriyānvitam
01,061.088d@043_0022 divākarasamaṃ dīptyā cārusarvāṅgabhūṣaṇam
01,061.088d@043_0023 nigūhayantī jātaṃ vai bandhupakṣabhayāt tadā
01,061.088d@043_0024 utsasarja jale kuntī taṃ kumāraṃ yaśasvinam
01,061.088d@043_0025 tam utsṛṣṭaṃ jale garbhaṃ rādhābhartā mahāyaśāḥ
01,061.088d@043_0026 rādhāyāḥ kalpayām āsa putraṃ so 'dhirathas tadā
01,061.088d@043_0027 cakratur nāmadheyaṃ ca tasya bālasya tāv ubhau
01,061.088d@043_0028 dampatī vasuṣeṇeti dikṣu sarvāsu viśrutam
01,061.088d@043_0029 sa vardhamāno balavān sarvāstreṣūttamo 'bhavat
01,061.088d@043_0030 ā pṛṣṭhatāpāc ca tadā jajāpa japatāṃ varaḥ
01,061.088d@043_0031 yasmin kāle japann āste dhīmān satyaparākramaḥ
01,061.088d@043_0032 nādeyaṃ brāhmaṇeṣv āsīt tasmin kāle mahātmanaḥ
01,061.088d@043_0033 tam indro brāhmaṇo bhūtvā putrārthe bhūtabhāvanaḥ
01,061.088d@043_0034 yayāce kuṇḍale vīraṃ kavacaṃ ca sahāṅgajam
01,061.088d@043_0035 utkṛtya karṇo hy adadat kuṇḍale kavacaṃ ca tat
01,061.088d@043_0036 śaktiṃ śakro 'dadat tasmai vismitaś cedam abravīt
01,061.088d@043_0037 devāsuramanuṣyāṇāṃ gandharvoragarakṣasām
01,061.088d@043_0038 yasmin kṣepsyasi durdharṣa sa eko na bhaviṣyati
01,061.088d@043_0039 purā nāma tu tasyāsīd vasuṣeṇeti viśrutam
01,061.088d@043_0040 tato vaikartanaḥ karṇaḥ karmaṇā tena so 'bhavat
01,061.089a āmuktakavacaḥ karṇo yas tu jajñe mahārathaḥ
01,061.089b*0564_01 karṇa ity abhivikhyātaḥ pṛthāyāḥ prathamaḥ sutaḥ
01,061.089b*0564_02 sa tu sūtakule vīro vavṛdhe rājasattama
01,061.089b*0564_03 karṇaṃ naravaraśreṣṭhaṃ śreṣṭhaṃ sarvadhanuṣmatām
01,061.089b*0564_04 duryodhanasya sacivaṃ mantriṇaṃ śakuneḥ samam
01,061.089c divākarasya taṃ viddhi devasyāṃśam anuttamam
01,061.090a yas tu nārāyaṇo nāma devadevaḥ sanātanaḥ
01,061.090b*0565_01 vaśitā sarvabhūtānāṃ saṃhartā cāparājitaḥ
01,061.090c tasyāṃśo mānuṣeṣv āsīd vāsudevaḥ pratāpavān
01,061.091a śeṣasyāṃśas tu nāgasya baladevo mahābalaḥ
01,061.091c sanatkumāraṃ pradyumnaṃ viddhi rājan mahaujasam
01,061.092a evam anye manuṣyendra bahavo 'ṃśā divaukasām
01,061.092c jajñire vasudevasya kule kulavivardhanāḥ
01,061.093a gaṇas tv apsarasāṃ yo vai mayā rājan prakīrtitaḥ
01,061.093c tasya bhāgaḥ kṣitau jajñe niyogād vāsavasya ca
01,061.094a tāni ṣoḍaśa devīnāṃ sahasrāṇi narādhipa
01,061.094c babhūvur mānuṣe loke nārāyaṇaparigrahaḥ
01,061.095a śriyas tu bhāgaḥ saṃjajñe ratyarthaṃ pṛthivītale
01,061.095b*0566_01 bhīṣmakasya kule sādhvī rukmiṇī nāma nāmataḥ
01,061.095b*0566_02 draupadī tv atha saṃjajñe śacībhāgād aninditā
01,061.095c drupadasya kule kanyā vedimadhyād aninditā
01,061.096a nātihrasvā na mahatī nīlotpalasugandhinī
01,061.096c padmāyatākṣī suśroṇī asitāyatamūrdhajā
01,061.097a sarvalakṣaṇasaṃpannā vaiḍūryamaṇisaṃnibhā
01,061.097c pañcānāṃ puruṣendrāṇāṃ cittapramathinī rahaḥ
01,061.098a siddhir dhṛtiś ca ye devyau pañcānāṃ mātarau tu te
01,061.098c kuntī mādrī ca jajñāte matis tu subalātmajā
01,061.099a iti devāsurāṇāṃ te gandharvāpsarasāṃ tathā
01,061.099c aṃśāvataraṇaṃ rājan rākṣasānāṃ ca kīrtitam
01,061.100a ye pṛthivyāṃ samudbhūtā rājāno yuddhadurmadāḥ
01,061.100c mahātmāno yadūnāṃ ca ye jātā vipule kule
01,061.100d*0567_01 ye ca yasmin kule jātā rājāno bhūritejasaḥ
01,061.100d*0568_01 brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyā mayā te parikīrtitāḥ
01,061.100d*0569_01 ete tu mukhyāḥ kathitā mayā te rājasattama
01,061.101a dhanyaṃ yaśasyaṃ putrīyam āyuṣyaṃ vijayāvaham
01,061.101c idam aṃśāvataraṇaṃ śrotavyam anasūyatā
01,061.102a aṃśāvataraṇaṃ śrutvā devagandharvarakṣasām
01,061.102c prabhavāpyayavit prājño na kṛcchreṣv avasīdati
01,062.001 janamejaya uvāca
01,062.001a tvattaḥ śrutam idaṃ brahman devadānavarakṣasām
01,062.001c aṃśāvataraṇaṃ samyag gandharvāpsarasāṃ tathā
01,062.002*0570_01 dharmārthakāmasahitaṃ rājarṣīṇāṃ prakīrtitam
01,062.002*0570_02 pavitraṃ kīrtyamānaṃ me nibodhedaṃ manīṣiṇām
01,062.002*0571=00 janamejayaḥ
01,062.002*0571_01 bhagavan vistareṇeha bharatasya mahātmanaḥ
01,062.002*0571_02 janma karma ca śuśrūṣus tan me śaṃsitum arhasi
01,062.002a imaṃ tu bhūya icchāmi kurūṇāṃ vaṃśam āditaḥ
01,062.002c kathyamānaṃ tvayā vipra viprarṣigaṇasaṃnidhau
01,062.003 vaiśaṃpāyana uvāca
01,062.003a pauravāṇāṃ vaṃśakaro duḥṣanto nāma vīryavān
01,062.003c pṛthivyāś caturantāyā goptā bharatasattama
01,062.004a caturbhāgaṃ bhuvaḥ kṛtsnaṃ sa bhuṅkte manujeśvaraḥ
01,062.004c samudrāvaraṇāṃś cāpi deśān sa samitiṃjayaḥ
01,062.005a āmlecchāṭavikān sarvān sa bhuṅkte ripumardanaḥ
01,062.005c ratnākarasamudrāntāṃś cāturvarṇyajanāvṛtān
01,062.006a na varṇasaṃkarakaro nākṛṣyakarakṛjjanaḥ
01,062.006c na pāpakṛt kaś cid āsīt tasmin rājani śāsati
01,062.007a dharmyāṃ ratiṃ sevamānā dharmārthāv abhipedire
01,062.007c tadā narā naravyāghra tasmiñ janapadeśvare
01,062.008a nāsīc corabhayaṃ tāta na kṣudhābhayam aṇv api
01,062.008c nāsīd vyādhibhayaṃ cāpi tasmiñ janapadeśvare
01,062.009a svair dharmai remire varṇā daive karmaṇi niḥspṛhāḥ
01,062.009c tam āśritya mahīpālam āsaṃś caivākutobhayāḥ
01,062.010a kālavarṣī ca parjanyaḥ sasyāni phalavanti ca
01,062.010c sarvaratnasamṛddhā ca mahī vasumatī tadā
01,062.010d*0572_01 svakarmaniratā viprā nānṛtaṃ teṣu vidyate
01,062.011a sa cādbhutamahāvīryo vajrasaṃhanano yuvā
01,062.011c udyamya mandaraṃ dorbhyāṃ haret savanakānanam
01,062.012a dhanuṣy atha gadāyuddhe tsarupraharaṇeṣu ca
01,062.012c nāgapṛṣṭhe 'śvapṛṣṭhe ca babhūva pariniṣṭhitaḥ
01,062.013a bale viṣṇusamaś cāsīt tejasā bhāskaropamaḥ
01,062.013c akṣubdhatve 'rṇavasamaḥ sahiṣṇutve dharāsamaḥ
01,062.014a saṃmataḥ sa mahīpālaḥ prasannapurarāṣṭravān
01,062.014c bhūyo dharmaparair bhāvair viditaṃ janam āvasat
01,063.000*0573=00 janamejaya uvāca
01,063.000*0573_01 saṃbhavaṃ bharatasyāhaṃ caritaṃ ca mahāmateḥ
01,063.000*0573_02 śakuntalāyāś cotpattiṃ śrotum icchāmi tattvataḥ
01,063.000*0573_03 duṣyantena ca vīreṇa yathā prāptā śakuntalā
01,063.000*0573_04 taṃ vai puruṣasiṃhasya bhagavan vistaraṃ tv aham
01,063.000*0573_05 śrotum icchāmi tattvajña sarvaṃ matimatāṃ vara
01,063.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,063.001a sa kadā cin mahābāhuḥ prabhūtabalavāhanaḥ
01,063.001c vanaṃ jagāma gahanaṃ hayanāgaśatair vṛtaḥ
01,063.002a khaḍgaśaktidharair vīrair gadāmusalapāṇibhiḥ
01,063.002c prāsatomarahastaiś ca yayau yodhaśatair vṛtaḥ
01,063.003a siṃhanādaiś ca yodhānāṃ śaṅkhadundubhinisvanaiḥ
01,063.003c rathanemisvanaiś cāpi sanāgavarabṛṃhitaiḥ
01,063.003d*0574_01 nānāyudhadharaiś cāpi nānāveṣadharais tathā
01,063.004a heṣitasvanamiśraiś ca kṣveḍitāsphoṭitasvanaiḥ
01,063.004c āsīt kilakilāśabdas tasmin gacchati pārthive
01,063.005a prāsādavaraśṛṅgasthāḥ parayā nṛpaśobhayā
01,063.005c dadṛśus taṃ striyas tatra śūram ātmayaśaskaram
01,063.006a śakropamam amitraghnaṃ paravāraṇavāraṇam
01,063.006b*0575_01 balena caturaṅgeṇa vṛtaḥ paramavalgunā
01,063.006c paśyantaḥ strīgaṇās tatra śastrapāṇiṃ sma menire
01,063.007a ayaṃ sa puruṣavyāghro raṇe 'dbhutaparākramaḥ
01,063.007c yasya bāhubalaṃ prāpya na bhavanty asuhṛdgaṇāḥ
01,063.008a iti vāco bruvantyas tāḥ striyaḥ premṇā narādhipam
01,063.008c tuṣṭuvuḥ puṣpavṛṣṭīś ca sasṛjus tasya mūrdhani
01,063.009a tatra tatra ca viprendraiḥ stūyamānaḥ samantataḥ
01,063.009c niryayau parayā prītyā vanaṃ mṛgajighāṃsayā
01,063.009d*0576_01 taṃ devarājapratimaṃ mattavāraṇadhūrgatam
01,063.009d*0576_02 dvijakṣatriyaviṭśūdrā niryāntam anujagmire
01,063.009d*0576_03 dadṛśur vardhamānās te āśīrbhiś ca jayena ca
01,063.010a sudūram anujagmus taṃ paurajānapadās tadā
01,063.010c nyavartanta tataḥ paścād anujñātā nṛpeṇa ha
01,063.011a suparṇapratimenātha rathena vasudhādhipaḥ
01,063.011c mahīm āpūrayām āsa ghoṣeṇa tridivaṃ tathā
01,063.012a sa gacchan dadṛśe dhīmān nandanapratimaṃ vanam
01,063.012c bilvārkakhadirākīrṇaṃ kapitthadhavasaṃkulam
01,063.013a viṣamaṃ parvataprasthair aśmabhiś ca samāvṛtam
01,063.013c nirjalaṃ nirmanuṣyaṃ ca bahuyojanam āyatam
01,063.013e mṛgasaṃghair vṛtaṃ ghorair anyaiś cāpi vanecaraiḥ
01,063.014a tad vanaṃ manujavyāghraḥ sabhṛtyabalavāhanaḥ
01,063.014c loḍayām āsa duḥṣantaḥ sūdayan vividhān mṛgān
01,063.015a bāṇagocarasaṃprāptāṃs tatra vyāghragaṇān bahūn
01,063.015c pātayām āsa duḥṣanto nirbibheda ca sāyakaiḥ
01,063.016a dūrasthān sāyakaiḥ kāṃś cid abhinat sa nararṣabhaḥ
01,063.016c abhyāśam āgatāṃś cānyān khaḍgena nirakṛntata
01,063.017a kāṃś cid eṇān sa nirjaghne śaktyā śaktimatāṃ varaḥ
01,063.017c gadāmaṇḍalatattvajñaś cacārāmitavikramaḥ
01,063.018a tomarair asibhiś cāpi gadāmusalakarpaṇaiḥ
01,063.018c cacāra sa vinighnan vai vanyāṃs tatra mṛgadvijān
01,063.019a rājñā cādbhutavīryeṇa yodhaiś ca samarapriyaiḥ
01,063.019c loḍyamānaṃ mahāraṇyaṃ tatyajuś ca mahāmṛgāḥ
01,063.020a tatra vidrutasaṃghāni hatayūthapatīni ca
01,063.020c mṛgayūthāny athautsukyāc chabdaṃ cakrus tatas tataḥ
01,063.021a śuṣkāṃ cāpi nadīṃ gatvā jalanairāśyakarśitāḥ
01,063.021c vyāyāmaklāntahṛdayāḥ patanti sma vicetasaḥ
01,063.022a kṣutpipāsāparītāś ca śrāntāś ca patitā bhuvi
01,063.022c ke cit tatra naravyāghrair abhakṣyanta bubhukṣitaiḥ
01,063.023a ke cid agnim athotpādya samidhya ca vanecarāḥ
01,063.023c bhakṣayanti sma māṃsāni prakuṭya vidhivat tadā
01,063.024a tatra ke cid gajā mattā balinaḥ śastravikṣatāḥ
01,063.024c saṃkocyāgrakarān bhītāḥ pradravanti sma vegitāḥ
01,063.025a śakṛnmūtraṃ sṛjantaś ca kṣarantaḥ śoṇitaṃ bahu
01,063.025c vanyā gajavarās tatra mamṛdur manujān bahūn
01,063.026a tad vanaṃ balameghena śaradhāreṇa saṃvṛtam
01,063.026c vyarocan mahiṣākīrṇaṃ rājñā hatamahāmṛgam
01,064.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,064.001a tato mṛgasahasrāṇi hatvā vipulavāhanaḥ
01,064.001b*0577_01 tato meghaghanaprakhyaṃ siddhacāraṇasevitam
01,064.001b*0577_02 vanam ālokayām āsa nagarād yojanadvaye
01,064.001b*0577_03 mṛgān anucaran vanyāñ śrameṇa paripīḍitaḥ
01,064.001b*0577_04 mṛgān anucaraṃś caiva vegenāśvān acodayat
01,064.001c rājā mṛgaprasaṅgena vanam anyad viveśa ha
01,064.002a eka evottamabalaḥ kṣutpipāsāsamanvitaḥ
01,064.002c sa vanasyāntam āsādya mahad īriṇam āsadat
01,064.003a tac cāpy atītya nṛpatir uttamāśramasaṃyutam
01,064.003c manaḥprahlādajananaṃ dṛṣṭikāntam atīva ca
01,064.003e śītamārutasaṃyuktaṃ jagāmānyan mahad vanam
01,064.004a puṣpitaiḥ pādapaiḥ kīrṇam atīva sukhaśādvalam
01,064.004c vipulaṃ madhurārāvair nāditaṃ vihagais tathā
01,064.004d*0578_01 puṃskokilaninādaiś ca jhillīkagaṇanāditam
01,064.005a pravṛddhaviṭapair vṛkṣaiḥ sukhacchāyaiḥ samāvṛtam
01,064.005c ṣaṭpadāghūrṇitalataṃ lakṣmyā paramayā yutam
01,064.006a nāpuṣpaḥ pādapaḥ kaś cin nāphalo nāpi kaṇṭakī
01,064.006c ṣaṭpadair vāpy anākīrṇas tasmin vai kānane 'bhavat
01,064.007a vihagair nāditaṃ puṣpair alaṃkṛtam atīva ca
01,064.007c sarvartukusumair vṛkṣair atīva sukhaśādvalam
01,064.007e manoramaṃ maheṣvāso viveśa vanam uttamam
01,064.008a mārutāgalitās tatra drumāḥ kusumaśālinaḥ
01,064.008c puṣpavṛṣṭiṃ vicitrāṃ sma vyasṛjaṃs te punaḥ punaḥ
01,064.009a divaspṛśo 'tha saṃghuṣṭāḥ pakṣibhir madhurasvaraiḥ
01,064.009c virejuḥ pādapās tatra vicitrakusumāmbarāḥ
01,064.010a teṣāṃ tatra pravāleṣu puṣpabhārāvanāmiṣu
01,064.010c ruvanti rāvaṃ vihagāḥ ṣaṭpadaiḥ sahitā mṛdu
01,064.011a tatra pradeśāṃś ca bahūn kusumotkaramaṇḍitān
01,064.011c latāgṛhaparikṣiptān manasaḥ prītivardhanān
01,064.011e saṃpaśyan sa mahātejā babhūva muditas tadā
01,064.012a parasparāśliṣṭaśākhaiḥ pādapaiḥ kusumācitaiḥ
01,064.012c aśobhata vanaṃ tat tair mahendradhvajasaṃnibhaiḥ
01,064.012d*0579_01 siddhacāraṇasaṃghaiś ca gandharvāpsarasāṃ gaṇaiḥ
01,064.012d*0579_02 sevitaṃ vanam atyarthaṃ mattavāraṇakiṃnaraiḥ
01,064.013a sukhaśītaḥ sugandhī ca puṣpareṇuvaho 'nilaḥ
01,064.013c parikrāman vane vṛkṣān upaitīva riraṃsayā
01,064.014a evaṃguṇasamāyuktaṃ dadarśa sa vanaṃ nṛpaḥ
01,064.014c nadīkacchodbhavaṃ kāntam ucchritadhvajasaṃnibham
01,064.015a prekṣamāṇo vanaṃ tat tu suprahṛṣṭavihaṃgamam
01,064.015c āśramapravaraṃ ramyaṃ dadarśa ca manoramam
01,064.016a nānāvṛkṣasamākīrṇaṃ saṃprajvalitapāvakam
01,064.016b*0580_01 taṃ tadāpratimaṃ śrīmān āśramaṃ pratyapūjayat
01,064.016c yatibhir vālakhilyaiś ca vṛtaṃ munigaṇānvitam
01,064.017a agnyāgāraiś ca bahubhiḥ puṣpasaṃstarasaṃstṛtam
01,064.017c mahākacchair bṛhadbhiś ca vibhrājitam atīva ca
01,064.018a mālinīm abhito rājan nadīṃ puṇyāṃ sukhodakām
01,064.018c naikapakṣigaṇākīrṇāṃ tapovanamanoramām
01,064.018e tatra vyālamṛgān saumyān paśyan prītim avāpa saḥ
01,064.019a taṃ cāpy atirathaḥ śrīmān āśramaṃ pratyapadyata
01,064.019c devalokapratīkāśaṃ sarvataḥ sumanoharam
01,064.020a nadīm āśramasaṃśliṣṭāṃ puṇyatoyāṃ dadarśa saḥ
01,064.020c sarvaprāṇabhṛtāṃ tatra jananīm iva viṣṭhitām
01,064.021a sacakravākapulināṃ puṣpaphenapravāhinīm
01,064.021c sakiṃnaragaṇāvāsāṃ vānararkṣaniṣevitām
01,064.022a puṇyasvādhyāyasaṃghuṣṭāṃ pulinair upaśobhitām
01,064.022c mattavāraṇaśārdūlabhujagendraniṣevitām
01,064.022d*0581_01 tasyās tīre bhagavataḥ kāśyapasya mahātmanaḥ
01,064.022d*0581_02 āśramapravaraṃ puṇyaṃ maharṣigaṇasevitam
01,064.023a nadīm āśramasaṃbaddhāṃ dṛṣṭvāśramapadaṃ tathā
01,064.023c cakārābhipraveśāya matiṃ sa nṛpatis tadā
01,064.024a alaṃkṛtaṃ dvīpavatyā mālinyā ramyatīrayā
01,064.024c naranārāyaṇasthānaṃ gaṅgayevopaśobhitam
01,064.024e mattabarhiṇasaṃghuṣṭaṃ praviveśa mahad vanam
01,064.025a tat sa caitrarathaprakhyaṃ samupetya nareśvaraḥ
01,064.025c atīva guṇasaṃpannam anirdeśyaṃ ca varcasā
01,064.025e maharṣiṃ kāśyapaṃ draṣṭum atha kaṇvaṃ tapodhanam
01,064.026a rathinīm aśvasaṃbādhāṃ padātigaṇasaṃkulām
01,064.026c avasthāpya vanadvāri senām idam uvāca saḥ
01,064.027a muniṃ virajasaṃ draṣṭuṃ gamiṣyāmi tapodhanam
01,064.027c kāśyapaṃ sthīyatām atra yāvadāgamanaṃ mama
01,064.028a tad vanaṃ nandanaprakhyam āsādya manujeśvaraḥ
01,064.028c kṣutpipāse jahau rājā harṣaṃ cāvāpa puṣkalam
01,064.029a sāmātyo rājaliṅgāni so 'panīya narādhipaḥ
01,064.029c purohitasahāyaś ca jagāmāśramam uttamam
01,064.029e didṛkṣus tatra tam ṛṣiṃ taporāśim athāvyayam
01,064.030a brahmalokapratīkāśam āśramaṃ so 'bhivīkṣya ca
01,064.030c ṣaṭpadodgītasaṃghuṣṭaṃ nānādvija gaṇāyutam
01,064.030d*0582_01 tathaiva sāmagītaiś ca sāmavidbhir udāhṛtaiḥ
01,064.030d*0582_02 tābhir ṛksāmagītābhir atharvaśirasānvitam
01,064.030d*0582_03 amitābhir uktābhi(sic) suśruve sa nṛpas tadā
01,064.030d*0583_01 vismayotphullanayano rājā tatra babhūva ha
01,064.031a ṛco bahvṛcamukhyaiś ca preryamāṇāḥ padakramaiḥ
01,064.031b*0584_01 kratvarthāṃś ca prakāśadbhir yajurbhir nirmalasvaraiḥ
01,064.031b*0584_02 jaṭāvarṇavibhāgajñair ucyamānāny anekaśaḥ
01,064.031c śuśrāva manujavyāghro vitateṣv iha karmasu
01,064.032a yajñavidyāṅgavidbhiś ca kramadbhiś ca kramān api
01,064.032b*0585_01 madhuraiḥ sāmagītaiś ca ṛṣibhir niyatavrataiḥ
01,064.032b*0585_02 bhāruṇḍasāmagītābhir atharvaśirasodgataiḥ
01,064.032c amitātmabhiḥ suniyataiḥ śuśubhe sa tadāśramaḥ
01,064.033a atharvavedapravarāḥ pūgayājñika saṃmatāḥ
01,064.033c saṃhitām īrayanti sma padakramayutāṃ tu te
01,064.034a śabdasaṃskārasaṃyuktaṃ bruvadbhiś cāparair dvijaiḥ
01,064.034c nāditaḥ sa babhau śrīmān brahmaloka ivāśramaḥ
01,064.035a yajñasaṃskāravidbhiś ca kramaśikṣā viśāradaiḥ
01,064.035c nyāyatattvārthavijñānasaṃpannair vedapāragaiḥ
01,064.036a nānāvākyasamāhārasamavāyaviśāradaiḥ
01,064.036c viśeṣakāryavidbhiś ca mokṣadharmaparāyaṇaiḥ
01,064.037a sthāpanākṣepasiddhāntaparamārthajñatāṃ gataiḥ
01,064.037b*0586_01 śabdacchandoniruktajñaiḥ kālajñānaviśāradaiḥ
01,064.037b*0586_02 dravyakarmaguṇajñaiś ca kāryakāraṇavedibhiḥ
01,064.037b*0586_03 jalpavādavitaṇḍajñair vyāsagranthasamāśritaiḥ
01,064.037b*0586_04 nānāśāstreṣu mukhyaiś ca śuśrāva svanam īritam
01,064.037c lokāyatikamukhyaiś ca samantād anunāditam
01,064.038a tatra tatra ca viprendrān niyatān saṃśitavratān
01,064.038c japahomaparān siddhān dadarśa paravīrahā
01,064.039a āsanāni vicitrāṇi puṣpavanti mahīpatiḥ
01,064.039c prayatnopahitāni sma dṛṣṭvā vismayam āgamat
01,064.040a devatāyatanānāṃ ca pūjāṃ prekṣya kṛtāṃ dvijaiḥ
01,064.040c brahmalokastham ātmānaṃ mene sa nṛpasattamaḥ
01,064.041a sa kāśyapatapoguptam āśramapravaraṃ śubham
01,064.041c nātṛpyat prekṣamāṇo vai tapodhanagaṇair yutam
01,064.042a sa kāśyapasyāyatanaṃ mahāvratair; vṛtaṃ samantād ṛṣibhis tapodhanaiḥ
01,064.042c viveśa sāmātyapurohito 'rihā; viviktam atyarthamanoharaṃ śivam
01,065.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,065.001a tato gacchan mahābāhur eko 'mātyān visṛjya tān
01,065.001c nāpaśyad āśrame tasmiṃs tam ṛṣiṃ saṃśitavratam
01,065.002a so 'paśyamānas tam ṛṣiṃ śūnyaṃ dṛṣṭvā tam āśramam
01,065.002c uvāca ka ihety uccair vanaṃ saṃnādayann iva
01,065.003a śrutvātha tasya taṃ śabdaṃ kanyā śrīr iva rūpiṇī
01,065.003c niścakrāmāśramāt tasmāt tāpasīveṣadhāriṇī
01,065.003d*0587_01 suvratābhyāgataṃ taṃ tu pūjyaṃ prāptam atheśvaram
01,065.003d*0587_02 rūpayauvanasaṃpannā śīlācāravatī śubhā
01,065.003d*0587_03 sā tam āyatapadmākṣaṃ vyūḍhoraskaṃ susaṃhitam
01,065.003d*0587_04 siṃhaskandhaṃ dīrghabhujaṃ sarvalakṣaṇapūjitam
01,065.003d*0587_05 spaṣṭaṃ madhurayā vācā sābravīj janamejaya
01,065.004a sā taṃ dṛṣṭvaiva rājānaṃ duḥṣantam asitekṣaṇā
01,065.004c svāgataṃ ta iti kṣipram uvāca pratipūjya ca
01,065.005a āsanenārcayitvā ca pādyenārghyeṇa caiva hi
01,065.005c papracchānāmayaṃ rājan kuśalaṃ ca narādhipam
01,065.006a yathāvad arcayitvā sā pṛṣṭvā cānāmayaṃ tadā
01,065.006c uvāca smayamāneva kiṃ kāryaṃ kriyatām iti
01,065.006d*0588_01 āśramasyābhigamane kiṃ tvaṃ kāryaṃ cikīrṣasi
01,065.006d*0588_02 kas tvam adyeha saṃprāpto maharṣer āśramaṃ śubham
01,065.007a tām abravīt tato rājā kanyāṃ madhurabhāṣiṇīm
01,065.007c dṛṣṭvā sarvānavadyāṅgīṃ yathāvat pratipūjitaḥ
01,065.007d*0589=00 duḥṣantaḥ
01,065.007d*0589_01 rājarṣer asmi putro 'ham ililasya mahīpateḥ
01,065.007d*0589_02 duḥṣanta iti me nāma satyaṃ puṣkaralocane
01,065.007d*0590_01 svāgataṃ te mahārāja phalamūlodakaṃ ca naḥ
01,065.007d*0590_02 parigṛhyopabhuṅkṣva tvaṃ kiṃ ca te karavāṇy aham
01,065.008a āgato 'haṃ mahābhāgam ṛṣiṃ kaṇvam upāsitum
01,065.008c kva gato bhagavān bhadre tan mamācakṣva śobhane
01,065.008d*0591_01 dvijaśreṣṭha namo bhadre muniḥ kaṇvaḥ pratāpavān
01,065.009 śakuntalovāca
01,065.009a gataḥ pitā me bhagavān phalāny āhartum āśramāt
01,065.009c muhūrtaṃ saṃpratīkṣasva drakṣyasy enam ihāgatam
01,065.010 vaiśaṃpāyana uvāca
01,065.010a apaśyamānas tam ṛṣiṃ tayā coktas tathā nṛpaḥ
01,065.010c tāṃ ca dṛṣṭvā varārohāṃ śrīmatīṃ cāruhāsinīm
01,065.011a vibhrājamānāṃ vapuṣā tapasā ca damena ca
01,065.011c rūpayauvanasaṃpannām ity uvāca mahīpatiḥ
01,065.012a kāsi kasyāsi suśroṇi kimarthaṃ cāgatā vanam
01,065.012c evaṃrūpaguṇopetā kutas tvam asi śobhane
01,065.013a darśanād eva hi śubhe tvayā me 'pahṛtaṃ manaḥ
01,065.013c icchāmi tvām ahaṃ jñātuṃ tan mamācakṣva śobhane
01,065.013d*0592_01 sthito 'smy amitasaubhāgye vivakṣuś cāsmi kiṃ cana
01,065.013d*0592_02 śṛṇu me nāganāsoru vacanaṃ mattakāśini
01,065.013d*0592_03 rājarṣer anvaye jātaḥ pūror asmi viśeṣataḥ
01,065.013d*0592_04 vṛṇe tvām adya suśroṇi duḥṣanto varavarṇini
01,065.013d*0592_05 na me 'nyatra kṣatriyāyā mano jātu pravartate
01,065.013d*0592_06 ṛṣiputrīṣu cānyāsu nāvarṇāsv aparāsu ca
01,065.013d*0592_07 evaṃ praṇihitātmānaṃ viddhi māṃ kalabhāṣiṇi
01,065.013d*0592_08 tasya me tvayi bhāvo 'sti kṣatriyā hy asi kā vada
01,065.013d*0592_09 na hi me bhīru viprāyāṃ manaḥ prasahate gatim
01,065.013d*0592_10 bhaje tvām āyatāpāṅge bhaktaṃ bhajitum arhasi
01,065.013d*0592_11 bhuṅkṣa rājyaṃ viśālākṣi buddhiṃ mā tv anyathā kṛthāḥ
01,065.014a evam uktā tadā kanyā tena rājñā tadāśrame
01,065.014c uvāca hasatī vākyam idaṃ sumadhurākṣaram
01,065.015a kaṇvaṣyāhaṃ bhagavato duḥṣanta duhitā matā
01,065.015b*0593_01 tām uvāca tato rājā kanyāṃ rājīvalocanām
01,065.015c tapasvino dhṛtimato dharmajñasya yaśasvinaḥ
01,065.015d*0594_01 asvatantrāsmi rājendra kāśyapo me guruḥ pitā
01,065.015d*0594_02 tam eva prārthaya svārthaṃ nāyuktaṃ kartum arhasi
01,065.016 duḥṣanta uvāca
01,065.016a ūrdhvaretā mahābhāgo bhagavāṃl lokapūjitaḥ
01,065.016c caled dhi vṛttād dharmo 'pi na calet saṃśitavrataḥ
01,065.017a kathaṃ tvaṃ tasya duhitā saṃbhūtā varavarṇinī
01,065.017c saṃśayo me mahān atra taṃ me chettum ihārhasi
01,065.018 śakuntalovāca
01,065.018a yathāyam āgamo mahyaṃ yathā cedam abhūt purā
01,065.018b*0595_01 anyathā santam ātmānam anyathā satsu bhāṣate
01,065.018b*0595_02 sa pāpenāvṛto mūrkhas tena ātmāpahārakaḥ
01,065.018c śṛṇu rājan yathātattvaṃ yathāsmi duhitā muneḥ
01,065.019a ṛṣiḥ kaś cid ihāgamya mama janmābhyacodayat
01,065.019b*0596_01 ūrdhvaretā yathāsi tvaṃ kutas teyaṃ śakuntalā
01,065.019b*0596_02 putrī tvattaḥ kathaṃ jātā tat tvaṃ me brūhi kāśyapa
01,065.019c tasmai provāca bhagavān yathā tac chṛṇu pārthiva
01,065.020a tapyamānaḥ kila purā viśvāmitro mahat tapaḥ
01,065.020c subhṛśaṃ tāpayām āsa śakraṃ suragaṇeśvaram
01,065.021a tapasā dīptavīryo 'yaṃ sthānān māṃ cyāvayed iti
01,065.021c bhītaḥ puraṃdaras tasmān menakām idam abravīt
01,065.022a guṇair divyair apsarasāṃ menake tvaṃ viśiṣyase
01,065.022c śreyo me kuru kalyāṇi yat tvāṃ vakṣyāmi tac chṛṇu
01,065.023a asāv ādityasaṃkāśo viśvāmitro mahātapāḥ
01,065.023c tapyamānas tapo ghoraṃ mama kampayate manaḥ
01,065.023d*0597_01 tapas tasya mahāghoraṃ brahmacaryaṃ ca saṃśritam
01,065.024a menake tava bhāro 'yaṃ viśvāmitraḥ sumadhyame
01,065.024c saṃśitātmā sudurdharṣa ugre tapasi vartate
01,065.025a sa māṃ na cyāvayet sthānāt taṃ vai gatvā pralobhaya
01,065.025c cara tasya tapovighnaṃ kuru me priyam uttamam
01,065.026a rūpayauvanamādhuryaceṣṭitasmitabhāṣitaiḥ
01,065.026c lobhayitvā varārohe tapasaḥ saṃnivartaya
01,065.027 menakovāca
01,065.027a mahātejāḥ sa bhagavān sadaiva ca mahātapāḥ
01,065.027c kopanaś ca tathā hy enaṃ jānāti bhagavān api
01,065.028a tejasas tapasaś caiva kopasya ca mahātmanaḥ
01,065.028c tvam apy udvijase yasya nodvijeyam ahaṃ katham
01,065.029a mahābhāgaṃ vasiṣṭhaṃ yaḥ putrair iṣṭair vyayojayat
01,065.029c kṣatre jātaś ca yaḥ pūrvam abhavad brāhmaṇo balāt
01,065.030a śaucārthaṃ yo nadīṃ cakre durgamāṃ bahubhir jalaiḥ
01,065.030c yāṃ tāṃ puṇyatamāṃ loke kauśikīti vidur janāḥ
01,065.031a babhāra yatrāsya purā kāle durge mahātmanaḥ
01,065.031c dārān mataṅgo dharmātmā rājarṣir vyādhatāṃ gataḥ
01,065.032a atītakāle durbhikṣe yatraitya punar āśramam
01,065.032c muniḥ pāreti nadyā vai nāma cakre tadā prabhuḥ
01,065.033a mataṅgaṃ yājayāṃ cakre yatra prītamanāḥ svayam
01,065.033c tvaṃ ca somaṃ bhayād yasya gataḥ pātuṃ śureśvara
01,065.034a ati nakṣatravaṃśāṃś ca kruddho nakṣatrasaṃpadā
01,065.034c prati śravaṇapūrvāṇi nakṣatrāṇi sasarja yaḥ
01,065.034d*0598_01 guruśāpahatasyāpi triśaṅkoḥ śaraṇaṃ dadau
01,065.034d*0599_01 brahmarṣiśāpaṃ rājarṣiḥ kathaṃ mokṣyati kauśikaḥ
01,065.034d*0599_02 avamatya tadā devair yajñāṅgaṃ tadvināśitam
01,065.034d*0599_03 anyāni ca mahātejā yajñāṅgāny asṛjat prabhuḥ
01,065.034d*0599_04 nināya ca tadā svargaṃ triśaṅkuṃ sa mahātapāḥ
01,065.035a etāni yasya karmāṇi tasyāhaṃ bhṛśam udvije
01,065.035c yathā māṃ na dahet kruddhas tathājñāpaya māṃ vibho
01,065.036a tejasā nirdahel lokān kampayed dharaṇīṃ padā
01,065.036c saṃkṣipec ca mahāmeruṃ tūrṇam āvartayet tathā
01,065.036c*0600_01 saṃśoṣec ca mahodadhim | saṃkṣipec ca mahānadriṃ
01,065.037a tādṛśaṃ tapasā yuktaṃ pradīptam iva pāvakam
01,065.037c katham asmadvidhā bālā jitendriyam abhispṛśet
01,065.038a hutāśanamukhaṃ dīptaṃ sūryacandrākṣitārakam
01,065.038c kālajihvaṃ suraśreṣṭha katham asmadvidhā spṛśet
01,065.039a yamaś ca somaś ca maharṣayaś ca; sādhyā viśve vālakhilyāś ca sarve
01,065.039c ete 'pi yasyodvijante prabhāvāt; kasmāt tasmān mādṛśī nodvijeta
01,065.040a tvayaivam uktā ca kathaṃ samīpam; ṛṣer na gaccheyam ahaṃ surendra
01,065.040c rakṣāṃ tu me cintaya devarāja; yathā tvadarthaṃ rakṣitāhaṃ careyam
01,065.041a kāmaṃ tu me mārutas tatra vāsaḥ; prakrīḍitāyā vivṛṇotu deva
01,065.041c bhavec ca me manmathas tatra kārye; sahāyabhūtas tava devaprasādāt
01,065.042a vanāc ca vāyuḥ surabhiḥ pravāyet; tasmin kāle tam ṛṣiṃ lobhayantyāḥ
01,065.042c tathety uktvā vihite caiva tasmiṃs; tato yayau sāśramaṃ kauśikasya
01,066.001 śakuntalovāca
01,066.001a evam uktas tayā śakraḥ saṃdideśa sadāgatim
01,066.001c prātiṣṭhata tadā kāle menakā vāyunā saha
01,066.002a athāpaśyad varārohā tapasā dagdhakilbiṣam
01,066.002c viśvāmitraṃ tapasyantaṃ menakā bhīrur āśrame
01,066.003a abhivādya tataḥ sā taṃ prākrīḍad ṛṣisaṃnidhau
01,066.003c apovāha ca vāso 'syā mārutaḥ śaśisaṃnibham
01,066.004a sāgacchat tvaritā bhūmiṃ vāsas tad abhiliṅgatī
01,066.004c utsmayantīva savrīḍaṃ mārutaṃ varavarṇinī
01,066.004d*0601_01 paśyatas tatra tasyarṣer apy agnisamatejasaḥ
01,066.004d*0601_02 viśvāmitras tatas tāṃ tu viṣamasthām aninditām
01,066.005a gṛddhāṃ vāsasi saṃbhrāntāṃ menakāṃ munisattamaḥ
01,066.005c anirdeśyavayorūpām apaśyad vivṛtāṃ tadā
01,066.006a tasyā rūpaguṇaṃ dṛṣṭvā sa tu viprarṣabhas tadā
01,066.006c cakāra bhāvaṃ saṃsarge tayā kāmavaśaṃ gataḥ
01,066.007a nyamantrayata cāpy enāṃ sā cāpy aicchad aninditā
01,066.007c tau tatra suciraṃ kālaṃ vane vyaharatām ubhau
01,066.007e ramamāṇau yathākāmaṃ yathaikadivasaṃ tathā
01,066.007f*0602_01 evaṃ varṣasahasrāṇām atītaṃ nābhyacintayat
01,066.007f*0602_02 kāmakrodhāv ajitavān munir nityaṃ kṣamānvitaḥ
01,066.007f*0602_03 cirārjitasya tapasaḥ kṣayaṃ sa kṛtavān ṛṣiḥ
01,066.007f*0602_04 tapasaḥ saṃkṣayād eva munir mohaṃ viveśa saḥ
01,066.007f*0602_05 mohābhibhūtaḥ krodhātmā grasan mūlaphalaṃ muniḥ
01,066.007f*0602_06 pādair jalaravaṃ kṛtvā antardvīpe kuṭīṃ gataḥ
01,066.007f*0602_07 menakā gantukāmā vai śuśrāva jalanisvanam
01,066.007f*0602_08 tapasā dīptavīryo 'sāv ākāśād eti yāti ca
01,066.007f*0602_09 adya saṃjñāṃ vijānāmi yena kena tapaḥkṣayam
01,066.007f*0602_10 hanta niryāmi cety uktvā ṛtusnātā tu menakā
01,066.007f*0602_11 kāmarāgābhibhūtasya muneḥ pārśvaṃ jagāma sā
01,066.008a janayām āsa sa munir menakāyāṃ śakuntalām
01,066.008c prasthe himavato ramye mālinīm abhito nadīm
01,066.008d*0603_01 devagarbhopamāṃ balāṃ sarvābharaṇabhūṣitām
01,066.008d*0603_02 śayānāṃ śayane ramye menakā vākyam abravīt
01,066.008d*0603_03 maharṣer ugratapasas tejas tvam avināśinī
01,066.008d*0603_04 tasmāt svargaṃ gamiṣyāmi devakāryārtham āgatā
01,066.009a jātam utsṛjya taṃ garbhaṃ menakā mālinīm anu
01,066.009c kṛtakāryā tatas tūrṇam agacchac chakrasaṃsadam
01,066.010a taṃ vane vijane garbhaṃ siṃhavyāghrasamākule
01,066.010c dṛṣṭvā śayānaṃ śakunāḥ samantāt paryavārayan
01,066.011a nemāṃ hiṃsyur vane bālāṃ kravyādā māṃsagṛddhinaḥ
01,066.011c paryarakṣanta tāṃ tatra śakuntā menakātmajām
01,066.012a upaspraṣṭuṃ gataś cāham apaśyaṃ śayitām imām
01,066.012b*0604_01 māṃ dṛṣṭvaivābhyapadyanta pādayoḥ patitā dvijāḥ
01,066.012b*0604_02 abruvañ śakunāḥ sarve kalaṃ madhurabhāṣiṇaḥ
01,066.012b*0604_03 viśvāmitrasutāṃ brahman nyāsabhūtāṃ bharasva vai
01,066.012b*0604_04 kāmakrodhāv ajitavān sakhā te kauśikīṃ gataḥ
01,066.012b*0604_05 tasmāt poṣaya putrīṃ te dayāvann iti te 'bruvan
01,066.012b*0604_06 sarvabhūtarutajño 'haṃ dayāvān sarvajantuṣu
01,066.012c nirjane vipine 'raṇye śakuntaiḥ parivāritām
01,066.012e ānayitvā tataś caināṃ duhitṛtve nyayojayam
01,066.013a śarīrakṛt prāṇadātā yasya cānnāni bhuñjate
01,066.013c krameṇa te trayo 'py uktāḥ pitaro dharmaniścaye
01,066.014a nirjane ca vane yasmāc chakuntaiḥ parirakṣitā
01,066.014c śakuntaleti nāmāsyāḥ kṛtaṃ cāpi tato mayā
01,066.015a evaṃ duhitaraṃ viddhi mama saumya śakuntalām
01,066.015c śakuntalā ca pitaraṃ manyate mām aninditā
01,066.016a etad ācaṣṭa pṛṣṭaḥ san mama janma maharṣaye
01,066.016c sutāṃ kaṇvasya mām evaṃ viddhi tvaṃ manujādhipa
01,066.017a kaṇvaṃ hi pitaraṃ manye pitaraṃ svam ajānatī
01,066.017c iti te kathitaṃ rājan yathāvṛttaṃ śrutaṃ mayā
01,067.001 duḥṣanta uvāca
01,067.001a suvyaktaṃ rājaputrī tvaṃ yathā kalyāṇi bhāṣase
01,067.001c bhāryā me bhava suśroṇi brūhi kiṃ karavāṇi te
01,067.002a suvarṇamālā vāsāṃsi kuṇḍale parihāṭake
01,067.002c nānāpattanaje śubhre maṇiratne ca śobhane
01,067.003a āharāmi tavādyāhaṃ niṣkādīny ajināni ca
01,067.003c sarvaṃ rājyaṃ tavādyāstu bhāryā me bhava śobhane
01,067.004a gāndharveṇa ca māṃ bhīru vivāhenaihi sundari
01,067.004c vivāhānāṃ hi rambhoru gāndharvaḥ śreṣṭha ucyate
01,067.005 śakuntalovāca
01,067.005a phalāhāro gato rājan pitā me ita āśramāt
01,067.005c taṃ muhūrtaṃ pratīkṣasva sa māṃ tubhyaṃ pradāsyati
01,067.005d*0605=07 duḥṣantaḥ
01,067.005d*0605_01 pitā hi me prabhur nityaṃ daivataṃ paramaṃ mama
01,067.005d*0605_02 yasya māṃ dāsyati pitā sa me bhartā bhaviṣyati
01,067.005d*0605_03 pitā rakṣati kaumāre bhartā rakṣati yauvane
01,067.005d*0605_04 putras tu sthavire bhāve na strī svātantryam arhati
01,067.005d*0605_05 amanyamānā rājendra pitaraṃ me tapasvinam
01,067.005d*0605_06 adharmeṇa hi dharmiṣṭha kathaṃ varam upāsmahe
01,067.005d*0605_07 mā maivaṃ vada suśroṇi taporāśiṃ dayātmakam
01,067.005d*0605_08 manyupraharaṇā viprā na viprāḥ śastrapāṇayaḥ
01,067.005d*0605_09 agnir dahati tejobhiḥ sūryo dahati raśmibhiḥ
01,067.005d*0605_10 rājā dahati daṇḍena brāhmaṇo manyunā dahet
01,067.005d*0605_11 krodhito manyunā hanti vajrapāṇir ivāsurān
01,067.005d*0605_12 jānāmi bhadre tam ṛṣiṃ tasya manyur na vidyate
01,067.005d*0606_01 manyunā ghnanti te śatrūn vajreṇendra ivāsurān
01,067.006 duḥṣanta uvāca
01,067.006a icchāmi tvāṃ varārohe bhajamānām anindite
01,067.006c tvadarthaṃ māṃ sthitaṃ viddhi tvadgataṃ hi mano mama
01,067.007a ātmano bandhur ātmaiva gatir ātmaiva cātmanaḥ
01,067.007b*0607_01 ātmano mitram ātmaiva tathā cātmātmanaḥ pitā
01,067.007c ātmanaivātmano dānaṃ kartum arhasi dharmataḥ
01,067.008a aṣṭāv eva samāsena vivāhā dharmataḥ smṛtāḥ
01,067.008c brāhmo daivas tathaivārṣaḥ prājāpatyas tathāsuraḥ
01,067.009a gāndharvo rākṣasaś caiva paiśācaś cāṣṭamaḥ smṛtaḥ
01,067.009c teṣāṃ dharmān yathāpūrvaṃ manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt
01,067.010a praśastāṃś caturaḥ pūrvān brāhmaṇasyopadhāraya
01,067.010c ṣaḍ ānupūrvyā kṣatrasya viddhi dharmyān anindite
01,067.011a rājñāṃ tu rākṣaso 'py ukto viṭśūdreṣv āsuraḥ smṛtaḥ
01,067.011c pañcānāṃ tu trayo dharmyā dvāv adharmyau smṛtāv iha
01,067.012a paiśācaś cāsuraś caiva na kartavyau kathaṃ cana
01,067.012c anena vidhinā kāryo dharmasyaiṣā gatiḥ smṛtā
01,067.013a gāndharvarākṣasau kṣatre dharmyau tau mā viśaṅkithāḥ
01,067.013c pṛthag vā yadi vā miśrau kartavyau nātra saṃśayaḥ
01,067.014a sā tvaṃ mama sakāmasya sakāmā varavarṇini
01,067.014b@044_0001 tvayaivaṃ kā samā nārī na gandharvī tathāpsarāḥ
01,067.014b@044_0002 na miśrakeśī rambhā vā na ghṛtācī na menakā
01,067.014b@044_0003 cārvaṅgī vasukeśī ca yathā tvaṃ mattakāśini
01,067.014b@044_0004 kambugrīvā ca suśroṇī mṛgākṣī sustanīti ca
01,067.014b@044_0005 nigūḍhagulphā raktauṣṭhī suraktanakhapaddhatiḥ
01,067.014b@044_0006 īṣac ca gadgadāṃ vācaṃ rambhoru tvaṃ śucismite
01,067.014b@044_0007 yau tau jātau susaṃśliṣṭau madhye hāravilakṣitau
01,067.014b@044_0008 anarhaṃ dhārayan nityam amalaṃ vā cīravalkalam
01,067.014b@044_0009 idaṃ śailakuśākīrṇaṃ pallavair upasevitam
01,067.014b@044_0010 siṃhaśārdūlasaṃyuktaṃ mṛgapakṣisamākulam
01,067.014b@044_0011 vanaṃ kaṇṭakitaṃ ghoraṃ nirmanuṣyam abhūtavat
01,067.014b@044_0012 arhase harmyaprāsādān sauvarṇān maṇikuṭṭimān
01,067.014b@044_0013 svāstīrṇatalpamuditān kārtasvaravibhūṣitān
01,067.014b@044_0014 idaṃ nārhasi kalyāṇi kṛpaṇatvaṃ varānane
01,067.014b@044_0015 mumūrṣuṃ madanāśliṣṭaṃ trāhi māṃ śubhacāriṇam
01,067.014b@044_0016 na smṛtiṃ vābhijānāmi na diśaṃ gatacāpalaḥ
01,067.014b@044_0017 ardhanālīkanārācaśaktitomaramudgarāḥ
01,067.014b@044_0018 patanti sma śarīraṃ me pādam ūruśirāṃsi ca
01,067.014b@044_0019 punaḥ prarohate devi vanaṃ paraśunā hatam
01,067.014b@044_0020 kāmāgninā susaṃdīptaṃ tapaty eva mamāṅgakam
01,067.014b@044_0021 hṛdi prauḍhe sutīkṣṇāgre manye bhaiṣajyam īdṛśam
01,067.014b@044_0022 premṇā saṃbhāṣaṇaṃ sparśaṃ smṛtir dṛṣṭiḥ kathām api
01,067.014b@044_0023 vinānyauṣadhakāminyaḥ prajāpatir athābravīt
01,067.014b@044_0024 evam etan mahābhāge supriye smitabhāṣiṇi
01,067.014c gāndharveṇa vivāhena bhāryā bhavitum arhasi
01,067.015 śakuntalovāca
01,067.015a yadi dharmapathas tv eṣa yadi cātmā prabhur mama
01,067.015c pradāne pauravaśreṣṭha śṛṇu me samayaṃ prabho
01,067.016a satyaṃ me pratijānīhi yat tvāṃ vakṣyāmy ahaṃ rahaḥ
01,067.016b*0608_01 brāhmīṃ me pratijānīhi pratijñāṃ rājasattama
01,067.016c mama jāyeta yaḥ putraḥ sa bhavet tvadanantaram
01,067.017a yuvarājo mahārāja satyam etad bravīhi me
01,067.017c yady etad evaṃ duḥṣanta astu me saṃgamas tvayā
01,067.017d*0609=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,067.017d*0609=03 śakuntalā
01,067.017d*0609_01 tasyās tu sarvaṃ saṃśrutya yathoktaṃ sa viśāṃ patiḥ
01,067.017d*0609_02 duḥṣantaḥ punar evāha yad yad icchasi tad vada
01,067.017d*0609_03 khyāto lokapravādo 'yaṃ vivāha iti śāstrataḥ
01,067.017d*0609_04 vaivāhikīṃ kriyāṃ santaḥ praśaṃsanti prajāhitām
01,067.017d*0609_05 lokapravādaśāntyarthaṃ vivāhaṃ vidhinā kuru
01,067.017d*0609_06 santy atra yajñapātrāṇi darbhāḥ sumanaso 'kṣatāḥ
01,067.017d*0609_07 yathā yukto vivāhaḥ syāt tathā yuktā prajā bhavet
01,067.017d*0609_08 tasmād ājyaṃ havir lājāḥ sikatā brāhmaṇās tava
01,067.017d*0609_09 vaivāhikāni cānyāni samastānīha pārthiva
01,067.017d*0609_10 duruktam api rājendra kṣantavyaṃ dharmakāraṇāt
01,067.018 vaiśaṃpāyana uvāca
01,067.018a evam astv iti tāṃ rājā pratyuvācāvicārayan
01,067.018b*0610_01 purohitaṃ samāhūya vacanaṃ cedam abravīt
01,067.018b*0610_02 rājaputryā yad uktaṃ vai na vṛthā kartum utsahe
01,067.018b*0610_03 kriyāhīno hi na bhaven mama putro mahādyutiḥ
01,067.018b*0610_04 tathā kuruṣva śāstroktaṃ vivāhaṃ mā ciraṃ kuru
01,067.018b*0610_05 evam ukto nṛpatinā dvijaḥ paramayantritaḥ
01,067.018b*0610_06 śobhanaṃ rājarājeti vidhinā kṛtavān dvijaḥ
01,067.018b*0610_07 śāsanād vipramukhyasya kṛtakautukamaṅgalaḥ
01,067.018c api ca tvāṃ nayiṣyāmi nagaraṃ svaṃ śucismite
01,067.018e yathā tvam arhā suśroṇi satyam etad bravīmi te
01,067.019a evam uktvā sa rājarṣis tām aninditagāminīm
01,067.019c jagrāha vidhivat pāṇāv uvāsa ca tayā saha
01,067.020a viśvāsya caināṃ sa prāyād abravīc ca punaḥ punaḥ
01,067.020c preṣayiṣye tavārthāya vāhinīṃ caturaṅgiṇīm
01,067.020d*0611_01 traividyavṛddhaiḥ sahitāṃ nānārājajanaiḥ saha
01,067.020d*0611_02 śibikāsahasraiḥ sahitā vanam āyānti bāndhavāḥ
01,067.020d*0611_03 mūkāś caiva kirātāś ca kubjā vāmanakaiḥ saha
01,067.020d*0611_04 sahitā kañcukivarair vāhinī sūtamāgadhaiḥ
01,067.020d*0611_05 śaṅkhadundubhinirghoṣair vanaṃ ca samupaiṣyati
01,067.020e tayā tvām ānayiṣyāmi nivāsaṃ svaṃ śucismite
01,067.020f*0612=03 vaiśaṃpāyanaḥ
01,067.020f*0612_01 anyathā tvāṃ na neṣyāmi svaniveśam asatkṛtām
01,067.020f*0612_02 sarvamaṅgalasatkārair ahaṃ satyaṃ bravīmi te
01,067.020f*0612_03 evam uktvā sa rājarṣis tām aninditagāminīm
01,067.020f*0612_04 pariṣvajya ca bāhubhyāṃ smitapūrvam udaikṣata
01,067.020f*0612_05 pradakṣiṇīkṛtāṃ devīṃ punas tāṃ pariṣasvaje
01,067.020f*0612_06 śakuntalā sāśrumukhī papāta nṛpapādayoḥ
01,067.020f*0612_07 tāṃ devīṃ punar utthāpya mā śuceti punaḥ punaḥ
01,067.020f*0612_08 śapeyaṃ sukṛtenaiva prāpayiṣye nṛpātmaje
01,067.021a iti tasyāḥ pratiśrutya sa nṛpo janamejaya
01,067.021c manasā cintayan prāyāt kāśyapaṃ prati pārthivaḥ
01,067.022a bhagavāṃs tapasā yuktaḥ śrutvā kiṃ nu kariṣyati
01,067.022b*0613_01 taṃ na prasādyāgato 'haṃ prasīdeti dvijottamam
01,067.022c evaṃ saṃcintayann eva praviveśa svakaṃ puram
01,067.023a muhūrtayāte tasmiṃs tu kaṇvo 'py āśramam āgamat
01,067.023c śakuntalā ca pitaraṃ hriyā nopajagāma tam
01,067.023d@045_0001 śaṅkiteva ca viprarṣim upacakrāma sā śanaiḥ
01,067.023d@045_0002 tato 'sya bhāraṃ jagrāha āsanaṃ cāpy akalpayat
01,067.023d@045_0003 prākṣālayac ca sā pādau kāśyapasya mahātmanaḥ
01,067.023d@045_0004 na cainaṃ lajjayāśaknod akṣibhyām abhivīkṣitum
01,067.023d@045_0005 śakuntalā ca savrīḍā tam ṛṣiṃ nābhyabhāṣata
01,067.023d@045_0006 tasmāt svadharmāt skhalitā bhītā sā bharatarṣabha
01,067.023d@045_0007 abhavad doṣadarśitvād brahmacāriṇy ayantritā
01,067.023d@045_0008 sa tadā vrīḍitāṃ dṛṣṭvā ṛṣis tāṃ pratyabhāṣata
01,067.023d@045_0008 kaṇvaḥ
01,067.023d@045_0009 savrīḍaiva ca dīrghāyuḥ pureva bhavitā na ca
01,067.023d@045_0010 vaiśaṃpāyanaḥ
01,067.023d@045_0010 vṛttaṃ kathaya rambhoru mā trāsaṃ ca prakalpaya
01,067.023d@045_0011 tataḥ prakṣālya pādau sā viśrāntaṃ punar abravīt
01,067.023d@045_0012 nidhāya kāmaṃ tasyarṣeḥ kandāni ca phalāni ca
01,067.023d@045_0013 tataḥ saṃvāhya pādau sā viśrāntaṃ vedimadhyamā
01,067.023d@045_0014 śakuntalā pauravāṇāṃ duḥṣantaṃ jagmuṣī patim
01,067.023d@045_0015 tataḥ kṛcchrād atiśubhā savrīḍā śrīmatī tadā
01,067.023d@045_0016 sagadgadam uvācedaṃ kāśyapaṃ sā śucismitā
01,067.023d@045_0016 śakuntalā
01,067.023d@045_0017 rājā tātājagāmeha duḥṣanta ililātmajaḥ
01,067.023d@045_0018 mayā patir vṛto yo 'sau daivayogād ihāgataḥ
01,067.023d@045_0019 tasya tāta prasīda tvaṃ bhartā me sumahāyaśāḥ
01,067.023d@045_0020 ataḥ sarvaṃ tu yad vṛttaṃ divyajñānena paśyasi
01,067.023d@045_0021 abhayaṃ kṣatriyakule prasādaṃ kartum arhasi
01,067.024a vijñāyātha ca tāṃ kaṇvo divyajñāno mahātapāḥ
01,067.024b*0614_01 tato dharmiṣṭhatāṃ matvā dharme cāskhalitaṃ manaḥ
01,067.024c uvāca bhagavān prītaḥ paśyan divyena cakṣuṣā
01,067.024c*0615_01 . . . . . . . . sadvṛttaḥ sa mahāyaśāḥ
01,067.024c*0615_02 evam etan mayā jñātaṃ
01,067.025a tvayādya rājānvayayā mām anādṛtya yatkṛtaḥ
01,067.025c puṃsā saha samāyogo na sa dharmopaghātakaḥ
01,067.025d*0616_01 na bhayaṃ vidyate bhadre mā śucaḥ sukṛtaṃ kṛtam
01,067.026a kṣatriyasya hi gāndharvo vivāhaḥ śreṣṭha ucyate
01,067.026c sakāmāyāḥ sakāmena nirmantro rahasi smṛtaḥ
01,067.026d*0617_01 kiṃ punar vidhivat kṛtvā suprajās tvaṃ bhaviṣyasi
01,067.027a dharmātmā ca mahātmā ca duḥṣantaḥ puruṣottamaḥ
01,067.027c abhyagacchaḥ patiṃ yaṃ tvaṃ bhajamānaṃ śakuntale
01,067.028a mahātmā janitā loke putras tava mahābalaḥ
01,067.028c ya imāṃ sāgarāpāṅgāṃ kṛtsnāṃ bhokṣyati medinīm
01,067.029a paraṃ cābhiprayātasya cakraṃ tasya mahātmanaḥ
01,067.029c bhaviṣyaty apratihataṃ satataṃ cakravartinaḥ
01,067.030a tataḥ prakṣālya pādau sā viśrāntaṃ munim abravīt
01,067.030c vinidhāya tato bhāraṃ saṃnidhāya phalāni ca
01,067.031a mayā patir vṛto yo 'sau duḥṣantaḥ puruṣottamaḥ
01,067.031b*0618_01 mama caiva patir dṛṣṭo devatānāṃ samakṣataḥ
01,067.031c tasmai sasacivāya tvaṃ prasādaṃ kartum arhasi
01,067.032 kaṇva uvāca
01,067.032a prasanna eva tasyāhaṃ tvatkṛte varavarṇini
01,067.032b*0619_01 ṛtavo bahavas te vai gatā vyarthāḥ śucismite
01,067.032b*0619_02 sārthakaṃ sāṃprataṃ hy etan na ca pāpo 'sti te 'naghe
01,067.032c gṛhāṇa ca varaṃ mattas tatkṛte yad abhīpsitam
01,067.033 vaiśaṃpāyana uvāca
01,067.033*0620_01 ity evam uktvā sahasā praṇidhāya manasvinī
01,067.033a tato dharmiṣṭhatāṃ vavre rājyāc cāskhalanaṃ tathā
01,067.033c śakuntalā pauravāṇāṃ duḥṣantahitakāmyayā
01,067.033d*0621=03 kaṇvaḥ
01,067.033d*0621=05 vaiśaṃpāyanaḥ
01,067.033d*0621_01 evam astv iti tāṃ prāha kaṇvo dharmabhṛtāṃ varaḥ
01,067.033d*0621_02 pasparśa cāpi pāṇibhyāṃ sutāṃ śrīm iva rūpiṇīm
01,067.033d*0621_03 adya prabhṛti devi tvaṃ duḥṣantasya mahātmanaḥ
01,067.033d*0621_04 pativratānāṃ yad vṛttis tāṃ vṛttim anupālaya
01,067.033d*0621_05 ity evam uktvā dharmātmā tāṃ viśudhyartham aspṛśat
01,067.033d*0621_06 spṛṣṭamātre śarīre tu paraṃ harṣam avāpa sā
01,068.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,068.001a pratijñāya tu duḥṣante pratiyāte śakuntalā
01,068.001b*0622_01 āśrame nyavasat tatra kāśyapasya mahātmanaḥ
01,068.001b*0623_01 garbhaś ca vavṛdhe tasyāṃ rājaputryāṃ mahātmanaḥ
01,068.001b*0623_02 śakuntalā cintayantī rājānaṃ kāryagauravāt
01,068.001b*0623_03 divārātram anidraiva snānabhojanavarjitā
01,068.001b*0623_04 rājapreṣaṇikā viprāś caturaṅgabalānvitāḥ
01,068.001b*0623_05 adya śvo vā paraśvo vā samāyāntīti niścitā
01,068.001b*0623_06 dinān pakṣān ṛtūn māsān ayanāni ca sarvaśaḥ
01,068.001b*0623_07 gaṇyamānāni varṣāṇi vyatīyus trīṇi bhārata
01,068.001b*0623_08 triṣu varṣeṣu pūrṇeṣu ṛṣer vacanagauravāt
01,068.001b*0623_09 ṛṣipatnyaḥ subahuśo hetumad vākyam abruvan
01,068.001b*0623_10 śṛṇu bhadre lokavṛttaṃ śrutvā yad rocate tava
01,068.001b*0623_11 tat kuruṣva hitaṃ devi nāvamānyaṃ guror vacaḥ
01,068.001b*0623_12 devānāṃ daivataṃ viṣṇur viprāṇām agnir eva ca
01,068.001b*0623_13 nārīṇāṃ daivataṃ bhartā lokānāṃ brāhmaṇo guruḥ
01,068.001b*0623_14 sūtikāle prasūyeti bhagavāṃs te pitābravīt
01,068.001b*0623_15 kariṣyāmīti kartavyaṃ tadā te sukṛtaṃ bhavet
01,068.001b*0623_16 patnīnāṃ vacanaṃ śrutvā sādhu sādhv ity acintayat
01,068.001c garbhaṃ suṣāva vāmoruḥ kumāram amitaujasam
01,068.002a triṣu varṣeṣu pūrṇeṣu diptānalasamadyutim
01,068.002c rūpaudāryaguṇopetaṃ dauḥṣantiṃ janamejaya
01,068.002d*0624_01 jāte tasminn antarikṣāt puṣpavṛṣṭiḥ papāta ha
01,068.002d*0624_02 devadundubhayo nedur nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ
01,068.002d*0624_03 gāyadbhir madhuraṃ tatra devaiḥ śakro 'bhyuvāca ha
01,068.002d*0624_04 śakuntale tava sutaś cakravartī bhaviṣyati
01,068.002d*0624_05 balaṃ tejaś ca rūpaṃ ca na samaṃ bhuvi kena cit
01,068.002d*0624_06 āhartā vājimedhasya śatasaṃkhyasya pauravaḥ
01,068.002d*0624_07 anekair api sāhasrai rājasūyādibhir makhaiḥ
01,068.002d*0624_08 svārthaṃ brāhmaṇasāt kṛtvā dakṣiṇām amitāṃ dadat
01,068.002d*0624_09 devatānāṃ vacaḥ śrutvā kaṇvāśramanivāsinaḥ
01,068.002d*0624_10 sabhājayantaḥ kaṇvasya sutāṃ sarve maharṣayaḥ
01,068.002d*0624_11 śakuntalā ca tac chrutvā paraṃ harṣam avāpa sā
01,068.002d*0624_12 dvijān āhūya munibhiḥ satkṛtya ca mahāyaśāḥ
01,068.003a jātakarmādisaṃskāraṃ kaṇvaḥ puṇyakṛtāṃ varaḥ
01,068.003c tasyātha kārayām āsa vardhamānasya dhīmataḥ
01,068.003d*0625_01 yathāvidhi yathānyāyaṃ kriyāḥ sarvās tv akārayat
01,068.004a dantaiḥ śuklaiḥ śikharibhiḥ siṃhasaṃhanano yuvā
01,068.004c cakrāṅkitakaraḥ śrīmān mahāmūrdhā mahābalaḥ
01,068.004c*0626_01 . . . . . . . . svayaṃ viṣṇur ivāparaḥ
01,068.004c*0626_02 catuṣkiṣkur mahātejāḥ
01,068.004e kumāro devagarbhābhaḥ sa tatrāśu vyavardhata
01,068.004f*0627_01 ṛṣer bhayāt tu duḥṣantaḥ smaran naivāhvayat tadā
01,068.004f*0627_02 gate kāle tu mahati na sasmāra tapovanam
01,068.005a ṣaḍvarṣa eva bālaḥ sa kaṇvāśramapadaṃ prati
01,068.005c vyāghrān siṃhān varāhāṃś ca gajāṃś ca mahiṣāṃs tathā
01,068.005d*0628_01 ṛkṣāṃś cāpi dvipān anyān vyālān āśramapīḍakān
01,068.005d*0628_02 balād bhujābhyāṃ saṃgṛhya balavān saṃniyamya ca
01,068.006a baddhvā vṛkṣeṣu balavān āśramasya samantataḥ
01,068.006c ārohan damayaṃś caiva krīḍaṃś ca paridhāvati
01,068.006d*0629_01 vanaṃ ca loḍayām āsa siṃhavyāghragaṇair vṛtam
01,068.006d*0629_02 tataś ca rākṣasān sarvān piśācāṃś ca ripūn raṇe
01,068.006d*0629_03 muṣṭiyuddhena tān hatvā ṛṣīn ārādhayat tadā
01,068.006d*0629_04 kaś cid ditisutas taṃ tu hantukāmo mahābalaḥ
01,068.006d*0629_05 vadhyamānāṃs tu daiteyān amarṣī taṃ samabhyayāt
01,068.006d*0629_06 tam āgataṃ prahasyaiva bāhubhyāṃ parigṛhya ca
01,068.006d*0629_07 dṛḍhaṃ cābadhya bāhubhyāṃ pīḍayām āsa taṃ tadā
01,068.006d*0629_08 mardito na śaśākāsmān mocituṃ balavattayā
01,068.006d*0629_09 prākrośad bhairavaṃ tatra dvārebhyo niḥsṛtaṃ tv asṛk
01,068.006d*0629_10 tena śabdena vitrastā mṛgāḥ siṃhādayo gaṇāḥ
01,068.006d*0629_11 susruvuś ca śakṛnmūtram āśramasthāś ca susruvuḥ
01,068.006d*0629_12 nirasuṃ jānubhiḥ kṛtvā visasarja ca so 'patat
01,068.006d*0629_13 tad dṛṣṭvā vismayaṃ jagmuḥ kumārasya viceṣṭitam
01,068.006d*0629_14 nityakālaṃ vadhyamānā daiteyā rākṣasaiḥ saha
01,068.006d*0629_15 kumārasya bhayād eva naiva jagmus tadāśramam
01,068.007a tato 'sya nāma cakrus te kaṇvāśramanivāsinaḥ
01,068.007b*0630_01 kaṇvena sahitā dṛṣṭvā karma sarve 'timānuṣam
01,068.007c astv ayaṃ sarvadamanaḥ sarvaṃ hi damayaty ayam
01,068.008a sa sarvadamano nāma kumāraḥ samapadyata
01,068.008c vikrameṇaujasā caiva balena ca samanvitaḥ
01,068.008d*0631_01 apreṣayati duḥṣante mahiṣyās tanayasya ca
01,068.008d*0631_02 pāṇḍubhāvaparītāṅgīṃ cintayā samabhiplutām
01,068.008d*0631_03 lambālakāṃ kṛśāṃ dīnāṃ tathā malinavāsasam
01,068.008d*0631_04 śakuntalāṃ ca saṃprekṣya pradadhyau sa munis tadā
01,068.008d*0631_05 śāstrāṇi sarvavedāś ca dvādaśābdasya cābhavan
01,068.009a taṃ kumāram ṛṣir dṛṣṭvā karma cāsyātimānuṣam
01,068.009c samayo yauvarājyāyety abravīc ca śakuntalām
01,068.009d@046=0002 kaṇvaḥ
01,068.009d@046=0016 vaiśaṃpāyanaḥ
01,068.009d@046=0025 vaiśaṃpāyanaḥ
01,068.009d@046=0033 vaiśaṃpāyanaḥ
01,068.009d@046=0039 śakuntalā
01,068.009d@046=0048 vaiśaṃpāyanaḥ
01,068.009d@046=0051 kaṇvaḥ
01,068.009d@046=0057 vaiśaṃpāyanaḥ
01,068.009d@046_0001 śakuntalāṃ samāhūya kaṇvo vacanam abravīt
01,068.009d@046_0002 śṛṇu bhadre mama sute mama vākyaṃ śucismite
01,068.009d@046_0003 pativratānāṃ nārīṇāṃ viśiṣṭam iti cocyate
01,068.009d@046_0004 patiśuśrūṣaṇaṃ pūrvaṃ manovākkāyaceṣṭitaiḥ
01,068.009d@046_0005 anujñātā mayā pūrvaṃ pūjayaitad vrataṃ tava
01,068.009d@046_0006 etenaiva ca vṛttena puṇyāṃl lokān avāpya ca
01,068.009d@046_0007 tasyānte mānuṣe loke viśiṣṭāṃ lapsyase śriyam
01,068.009d@046_0008 tasmād bhadre 'dya yātavyaṃ samīpaṃ pauravasya ha
01,068.009d@046_0009 svayaṃ nāyāti matvā te gataṃ kālaṃ śucismite
01,068.009d@046_0010 gatvārādhaya rājānaṃ duḥṣantaṃ hitakāmyayā
01,068.009d@046_0011 dauḥṣantiṃ yauvarājyasthaṃ dṛṣṭvā prītim avāpsyasi
01,068.009d@046_0012 devatānāṃ gurūṇāṃ ca kṣatriyāṇāṃ ca bhāmini
01,068.009d@046_0013 bhartṝṇāṃ ca viśeṣeṇa hitaṃ saṃgamanaṃ satām
01,068.009d@046_0014 tasmāt putri kumāreṇa gantavyaṃ matpriyepsayā
01,068.009d@046_0015 prativākyaṃ na dadyās tvaṃ śāpitā mama pādayoḥ
01,068.009d@046_0016 evam uktvā sutāṃ tatra pautraṃ kaṇvo 'bhyabhāṣata
01,068.009d@046_0017 pariṣvajya ca bāhubhyāṃ mūrdhny upāghrāya pauravam
01,068.009d@046_0018 somavaṃśodbhavo rājā duḥṣanta iti viśrutaḥ
01,068.009d@046_0019 tasyāgramahiṣī caiṣā tava mātā śucivratā
01,068.009d@046_0020 gantukāmā bhartṛpārśvaṃ tvayā saha sumadhyamā
01,068.009d@046_0021 gatvābhivādya rājānaṃ yauvarājyam avāpsyasi
01,068.009d@046_0022 sa pitā tava rājendras tasya tvaṃ vaśago bhava
01,068.009d@046_0023 pitṛpaitāmahaṃ rājyam ātiṣṭhasva svabhāvataḥ
01,068.009d@046_0024 tasmin kāle svarājyastho mām anusmara paurava
01,068.009d@046_0025 abhivādya muneḥ pādau pauravo vākyam abravīt
01,068.009d@046_0026 tvaṃ pitā mama viprarṣe tvaṃ mātā tvaṃ gatiś ca me
01,068.009d@046_0027 na cānyaṃ pitaraṃ manye tvām ṛte tu mahātapaḥ
01,068.009d@046_0028 tava śuśrūṣaṇaṃ puṇyam iha loke paratra ca
01,068.009d@046_0029 śakuntalā bhartṛkāmā svayaṃ yātu yatheṣṭataḥ
01,068.009d@046_0030 ahaṃ śuśrūṣaṇaparaḥ pādamūle vasāmi vaḥ
01,068.009d@046_0031 krīḍāṃ vyālamṛgaiḥ sārdhaṃ kariṣye na purā yathā
01,068.009d@046_0032 tvac chāsanaparo nityaṃ svādhyāyaṃ ca karomy aham
01,068.009d@046_0033 evam uktvā tu saṃśliṣya pādau kaṇvasya tiṣṭhati
01,068.009d@046_0034 tasya tad vacanaṃ śrutvā praruroda śakuntalā
01,068.009d@046_0035 snehāt pituś ca putrasya harṣaśokasamanvitā
01,068.009d@046_0036 niśāmya rudatīm ārtāṃ dauḥṣantir vākyam abravīt
01,068.009d@046_0037 śrutvā bhagavato vākyaṃ kiṃ rodiṣi śakuntale
01,068.009d@046_0038 gantavyaṃ kālya utthāya bhartṛprītis tavāsti cet
01,068.009d@046_0039 ekas tu kurute pāpaṃ phalaṃ bhuṅkte mahājanaḥ
01,068.009d@046_0040 bhoktāras tatra mucyante kartā doṣeṇa lipyate
01,068.009d@046_0041 mayā nivārito nityaṃ na karoṣi vaco mama
01,068.009d@046_0042 niḥsṛtān kuñjarān nityaṃ bāhubhyāṃ saṃpramathya vai
01,068.009d@046_0043 vanaṃ ca loḍayan nityaṃ siṃhavyāghragaṇair yutam
01,068.009d@046_0044 evaṃvidhāni cānyāni kṛtvā vai purunandana
01,068.009d@046_0045 ruṣito bhagavāṃs tāta tasmād āvāṃ vivāsitau
01,068.009d@046_0046 ahaṃ na gacche duḥṣantaṃ nāsmi putrahitaiṣiṇī
01,068.009d@046_0047 pādamūle vasiṣyāmi maharṣer bhāvitātmanaḥ
01,068.009d@046_0048 evam uktvā tu rudatī papāta munipādayoḥ
01,068.009d@046_0049 evaṃ vilapatīṃ kaṇvaś cānunīya ca hetubhiḥ
01,068.009d@046_0050 punaḥ provāca bhagavān ānṛśaṃsyād dhitaṃ vacaḥ
01,068.009d@046_0051 śakuntale śṛṇuṣvedaṃ hitaṃ pathyaṃ ca bhāmini
01,068.009d@046_0052 pativratābhāvaguṇān hitvā sādhyaṃ na kiṃcana
01,068.009d@046_0053 pativratānāṃ devā vai tuṣṭāḥ sarvavarapradāḥ
01,068.009d@046_0054 prasādaṃ ca kariṣyanti āpadarthe ca bhāmini
01,068.009d@046_0055 patiprasādāt puṇyagatiṃ prāpnuvanti na cāśubham
01,068.009d@046_0056 tasmād gatvā tu rājānam ārādhaya śucismite
01,068.009d@046_0057 śakuntalāṃ tathoktvā vai śākuntalam athābravīt
01,068.009d@046_0058 dauhitro mama pautras tvam ililasya mahātmanaḥ
01,068.009d@046_0059 śṛṇuṣva vacanaṃ satyaṃ prabravīmi tavānagha
01,068.009d@046_0060 manasā bhartṛkāmā vai vāgbhir uktvā pṛthagvidham
01,068.009d@046_0061 gantuṃ necchati kalyāṇī tasmāt tāta vahasva vai
01,068.009d@046_0062 śaktas tvaṃ pratigantuṃ ca munibhiḥ saha paurava
01,068.010a tasya tad balam ājñāya kaṇvaḥ śiṣyān uvāca ha
01,068.010c śakuntalām imāṃ śīghraṃ sahaputrām ito ''śramāt
01,068.010e bhartre prāpayatādyaiva sarvalakṣaṇapūjitām
01,068.011a nārīṇāṃ ciravāso hi bāndhaveṣu na rocate
01,068.011c kīrticāritradharmaghnas tasmān nayata māciram
01,068.011d@047=0000 vaiśaṃpāyanaḥ
01,068.011d@047_0001 dharmābhipūjitaṃ putraṃ kāśyapena niśāmya tu
01,068.011d@047_0002 kāśyapāt prāpya cānujñāṃ mumude ca śakuntalā
01,068.011d@047_0003 kaṇvasya vacanaṃ śrutvā pratigaccheti cāsakṛt
01,068.011d@047_0004 tathety uktvā tu kaṇvaṃ ca mātaraṃ pauravo 'bravīt
01,068.011d@047_0005 kiṃ cirāyasi mātas tvaṃ gamiṣyāmo nṛpālayam
01,068.011d@047_0006 evam uktvā tu tāṃ devīṃ duḥṣantasya mahātmanaḥ
01,068.011d@047_0007 abhivādya muneḥ pādau gantum aicchat sa pauravaḥ
01,068.011d@047_0008 śakuntalā ca pitaram abhivādya kṛtāñjaliḥ
01,068.011d@047_0009 pradakṣiṇīkṛtya tadā pitaraṃ vākyam abravīt
01,068.011d@047_0010 ajñānān me pitā ceti duruktaṃ vāpi cānṛtam
01,068.011d@047_0011 akāryaṃ vāpy aniṣṭaṃ vā kṣantum arhati tad bhavān
01,068.011d@047_0012 evam ukto nataśirā munir novāca kiṃ cana
01,068.011d@047_0013 manuṣyabhāvāt kaṇvo 'pi munir aśrūṇy avartayat
01,068.011d@047_0014 abbhakṣān vāyubhakṣāṃś ca śīrṇaparṇāśanān munīn
01,068.011d@047_0015 phalamūlāśino dāntān kṛśān dhamanisaṃtatān
01,068.011d@047_0016 vratino jaṭilān muṇḍān valkalājinasaṃvṛtān
01,068.011d@047_0017 samāhūya muniḥ kaṇvaḥ kāruṇyād idam abravīt
01,068.011d@047_0018 mayā tu lālitā nityaṃ mama putrī yaśasvinī
01,068.011d@047_0019 vane jātā vivṛddhā ca na ca jānāti kiṃ cana
01,068.011d@047_0020 āśrameṇa pathā sarvair nīyatāṃ kṣatriyālayam
01,068.011d@047_0021 dvitīyayojane viprāḥ pratiṣṭhānaṃ pratiṣṭhitam
01,068.011d@047_0022 pratiṣṭhāne pure rājā śākuntalapitāmahaḥ
01,068.011d@047_0023 adhyuvāsa ciraṃ kālam urvaśyā sahitaḥ purā
01,068.011d@047_0024 anūpajāṅgalayutaṃ dhanadhānyasamākulam
01,068.011d@047_0025 pratiṣṭhitaṃ puravaraṃ gaṅgāyāmunasaṅgame
01,068.011d@047_0026 tatra saṃgamam āsādya snātvā hutahutāśanāḥ
01,068.011d@047_0027 śākamūlaphalāhārā nivartadhvaṃ mahātapāḥ
01,068.011d@047_0028 anyathā tu bhaved viprā adhvano gamane śramaḥ
01,068.012a tathety uktvā tu te sarve prātiṣṭhantāmitaujasaḥ
01,068.012c śakuntalāṃ puraskṛtya saputrāṃ gajasāhvayam
01,068.013a gṛhītvāmaragarbhābhaṃ putraṃ kamalalocanam
01,068.013c ājagāma tataḥ śubhrā duḥṣantaviditād vanāt
01,068.013d@048=0031 ṛṣayaḥ
01,068.013d@048=0034 vaiśaṃpāyanaḥ
01,068.013d@048=0041 nāgarāḥ
01,068.013d@048=0043 vaiśaṃpāyanaḥ
01,068.013d@048=0065 vaiśaṃpāyanaḥ
01,068.013d@048_0001 śakuntalāṃ samādāya munayo dharmavatsalāḥ
01,068.013d@048_0002 te vanāni nadīḥ śailān giriprasravaṇāni ca
01,068.013d@048_0003 kandarāṇi nitambāṃś ca rāṣṭrāṇi nagarāṇi ca
01,068.013d@048_0004 āśramāṇi ca puṇyāni gatvā caiva gataśramāḥ
01,068.013d@048_0005 śanair madhyāhnavelāyāṃ pratiṣṭhānaṃ samāyayuḥ
01,068.013d@048_0006 tāṃ purīṃ puruhūtena ailasyārthe vinirmitām
01,068.013d@048_0007 parighāṭṭālakair mukhyair upatalpaśatair api
01,068.013d@048_0008 śataghnīśatayantraiś ca guptām anyair durāsadām
01,068.013d@048_0009 harmyaprāsādasaṃbādhāṃ nānāpaṇyavibhūṣitām
01,068.013d@048_0010 maṇṭapaiḥ sasabhai ramyaiḥ prapābhiś ca samāvṛtām
01,068.013d@048_0011 rājamārgeṇa mahatā suvibhaktena śobhitām
01,068.013d@048_0012 kailāsaśikharākārair gopuraiḥ samalaṅkṛtām
01,068.013d@048_0013 dvāratoraṇaniryūhair maṅgalair upaśobhitām
01,068.013d@048_0014 udyānāmravaṇopetāṃ mahatīṃ sālamekhalām
01,068.013d@048_0015 sarvapuṣkariṇībhiś ca udyānaiś ca samāvṛtām
01,068.013d@048_0016 varṇāśramaiḥ svadharmasthair nityotsavasamāhitaiḥ
01,068.013d@048_0017 dhanadhānyasamṛddhaiś ca saṃtuṣṭai ratnapūjitaiḥ
01,068.013d@048_0018 kratuyuktaiś ca vidvadbhir agnihotraparaiḥ sadā
01,068.013d@048_0019 varjitākāryakaraṇair dānaśīlair dayāparaiḥ
01,068.013d@048_0020 adharmabhīrubhiḥ sarvaiḥ svargalokajigīṣubhiḥ
01,068.013d@048_0021 evaṃvidhajanopetam indralokam ivāparam
01,068.013d@048_0022 tasmin nagaramadhye tu rājaveśmapratiṣṭhitam
01,068.013d@048_0023 indrasadmapratīkāśaṃ saṃpūrṇaṃ vittasaṃcayaiḥ
01,068.013d@048_0024 tasya madhye sabhā divyā nānāratnavicitritā
01,068.013d@048_0025 tasyāṃ sabhāyāṃ rājarṣiḥ sarvālaṃkārabhūṣitaḥ
01,068.013d@048_0026 brāhmaṇaiḥ kṣatriyaiś cāpi mantribhiś cāpi saṃvṛtaḥ
01,068.013d@048_0027 saṃstūyamāno rājendraḥ sūtamāgadhabandibhiḥ
01,068.013d@048_0028 kāryārthibhiḥ samabhyetya kṛtvā kāryaṃ gateṣu saḥ
01,068.013d@048_0029 sukhāsīno 'bhavad rājā tasmin kāle maharṣayaḥ
01,068.013d@048_0030 śakuntānāṃ svanaṃ śrutvā nimittajñās tv alakṣayan
01,068.013d@048_0031 śakuntale nimittāni śobhanāni bhavanti naḥ
01,068.013d@048_0032 kāryasiddhiṃ vadanty ete dhruvaṃ rājñī bhaviṣyasi
01,068.013d@048_0033 asmiṃs tu divase putro yuvarājo bhaviṣyati
01,068.013d@048_0034 vardhamānapuradvāraṃ tūryaghoṣanināditam
01,068.013d@048_0035 śakuntalāṃ puraskṛtya viviśus te maharṣayaḥ
01,068.013d@048_0036 praviśantaṃ nṛpasutaṃ praśaśaṃsuś ca prekṣakāḥ
01,068.013d@048_0037 vardhamānapuradvāraṃ praviśann eva pauravaḥ
01,068.013d@048_0038 indralokastham ātmānaṃ mene harṣasamanvitaḥ
01,068.013d@048_0039 tato vai nāgarāḥ sarve samāhūya parasparam
01,068.013d@048_0040 draṣṭukāmā nṛpasutaṃ samapadyanta bhārata
01,068.013d@048_0041 devateva janasyāgre bhrājate śrīr ivāgatā
01,068.013d@048_0042 jayanteneva paulomī indralokād ihāgatā
01,068.013d@048_0043 iti bruvantas te sarve maharṣīn idam abruvan
01,068.013d@048_0044 abhivādayantaḥ sahitā maharṣīn devavarcasaḥ
01,068.013d@048_0045 adya naḥ saphalaṃ janma kṛtārthāś ca tato vayam
01,068.013d@048_0046 evaṃ ye sma prapaśyāmo maharṣīn sūryavarcasaḥ
01,068.013d@048_0047 ity uktvā sahitāḥ ke cid anvagacchanta pauravam
01,068.013d@048_0048 haimavatyāḥ sutam iva kumāraṃ puṣkarekṣaṇam
01,068.013d@048_0049 ye ke cid abruvan mūḍhāḥ śākuntaladidṛkṣavaḥ
01,068.013d@048_0050 kṛṣṇājinena saṃchannān draṣṭuṃ necchanti tāpasān
01,068.013d@048_0051 piśācā iva dṛśyante nāgarāṇāṃ virūpiṇaḥ
01,068.013d@048_0052 vinā saṃdhyāṃ piśācās te praviśanti purottamam
01,068.013d@048_0053 kṣutpipāsārditān dīnān valkalājinavāsasaḥ
01,068.013d@048_0054 tvagasthibhūtān nirmāṃsān dhamanīsaṃtatān api
01,068.013d@048_0055 piṅgalākṣān piṅgajaṭān dīrghadantān nirūdarān
01,068.013d@048_0056 viśīrṣakān ūrdhvahastān dṛṣṭvā hāsyanti nāgarāḥ
01,068.013d@048_0057 evam uktavatāṃ teṣāṃ giraṃ śrutvā maharṣayaḥ
01,068.013d@048_0058 anyonyaṃ te samāhūya idaṃ vacanam abruvan
01,068.013d@048_0059 uktaṃ bhagavatā vākyaṃ na kṛtaṃ satyavādinā
01,068.013d@048_0060 purapraveśanaṃ nātra kartavyam iti śāsanam
01,068.013d@048_0061 kiṃ kāraṇaṃ pravekṣyāmo nagaraṃ durjanair vṛtam
01,068.013d@048_0062 tyaktasaṃgasya ca muner nagare kiṃ prayojanam
01,068.013d@048_0063 tasmād gamiṣyāma vayaṃ gaṅgāyāmunasaṃgamam
01,068.013d@048_0064 evam uktvā munigaṇāḥ pratijagmur yathāgatam
01,068.013d@048_0065 gatān munigaṇān dṛṣṭvā putraṃ saṃgṛhya pāṇinā
01,068.013d@048_0066 mātāpitṛbhyāṃ virahād yathā śocanti dārakāḥ
01,068.013d@048_0067 tathā śokaparītāṅgī dhṛtim ālambya duḥkhitā
01,068.013d@048_0068 gateṣu teṣu vipreṣu rājamārgeṇa bhāminī
01,068.013d@048_0069 putreṇaiva sahāyena sā jagāma śanaiḥ śanaiḥ
01,068.013d@048_0070 adṛṣṭapūrvān paśyan vai rājamārgeṇa pauravaḥ
01,068.013d@048_0071 harmyaprāsādacaityāṃś ca sabhā divyā vicitritāḥ
01,068.013d@048_0072 kautūhalasamāviṣṭo dṛṣṭvā vismayam āgataḥ
01,068.013d@048_0073 sarve bruvanti tāṃ dṛṣṭvā padmahīnām iva śriyam
01,068.013d@048_0074 gatena haṃsīsadṛśīṃ kokilena svare samām
01,068.013d@048_0075 mukhena candrasadṛśīṃ śriyā padmālayāsamām
01,068.013d@048_0076 smitena kundasadṛśīṃ padmagarbhasamatvacam
01,068.013d@048_0077 padmapatraviśālākṣīṃ taptajāmbūnadaprabhām
01,068.013d@048_0078 karāntamitamadhyāṃ tāṃ sukeśīṃ saṃhatastanīm
01,068.013d@048_0079 jaghanaṃ suviśālaṃ vai ūrū karikaropamau
01,068.013d@048_0080 raktatuṅganakhau pādau dharaṇyāṃ supratiṣṭhitau
01,068.013d@048_0081 evaṃrūpasamāyuktā svargalokād ihāgatā
01,068.013d@048_0082 iti sma sarve 'manyanta duḥṣantanagare janāḥ
01,068.013d@048_0083 punaḥ punar avocaṃs te śākuntalaguṇān api
01,068.013d@048_0084 siṃhekṣaṇaḥ siṃhadaṃṣṭraḥ siṃhaskandho mahābhujaḥ
01,068.013d@048_0085 siṃhoraskaḥ siṃhabalaḥ siṃhavikrāntagāmy ayam
01,068.013d@048_0086 pṛthvaṃsaḥ pṛthuvakṣāś ca chatrākāraśirā mahān
01,068.013d@048_0087 pāṇipādatale rakto raktāsyo dundubhisvanaḥ
01,068.013d@048_0088 rājalakṣaṇayuktaś ca rājaśrīś cāsya dṛśyate
01,068.013d@048_0089 ākāreṇa ca rūpeṇa śarīreṇāpi tejasā
01,068.013d@048_0090 duḥṣantena samo hy eṣa kasya putro bhaviṣyati
01,068.013d@048_0091 evaṃ bruvantas te sarve praśaśaṃsuḥ sahasraśaḥ
01,068.013d@048_0092 yuktivādān avocanta sarvāḥ prāṇabhṛtaḥ striyaḥ
01,068.013d@048_0093 bāndhavā iva sasnehā anujagmuḥ śakuntalām
01,068.013d@048_0094 paurāṇāṃ tad vacaḥ śrutvā tūṣṇīṃbhūtā śakuntalā
01,068.013d@048_0095 veśmadvāraṃ samāsādya vihvalantī nṛpātmajā
01,068.013d@048_0096 cintayām āsa sahasā kāryagauravakāraṇāt
01,068.013d@048_0097 lajjayā ca parītāṅgī rājan rājasamakṣataḥ
01,068.013d@048_0098 aghṛṇā kiṃ nu vakṣyāmi duḥṣantaṃ mama kāraṇāt
01,068.013d@048_0099 evam uktvā tu kṛpaṇā cintayantī śakuntalā
01,068.014a abhisṛtya ca rājānaṃ viditā sā praveśitā
01,068.014c saha tenaiva putreṇa taruṇādityavarcasā
01,068.014d*0632_01 nivedayitvā te sarve āśramaṃ punar āgatāḥ
01,068.014d*0633_01 siṃhāsanasthaṃ rājānaṃ mahendrasadṛśadyutim
01,068.014d*0633_02 śakuntalā nataśirāḥ paraṃ harṣam avāpya ca
01,068.015a pūjayitvā yathānyāyam abravīt taṃ śakuntalā
01,068.015b*0634=09 śakuntalā
01,068.015b*0634_01 abhivādaya rājānaṃ pitaraṃ te dṛḍhavratam
01,068.015b*0634_02 evam uktvā sutaṃ tatra lajjānatamukhī sthitā
01,068.015b*0634_03 stambham āliṅgya rājānaṃ prasīdasvety uvāca sā
01,068.015b*0634_04 śākuntalo 'pi rājānam abhivādya kṛtāñjaliḥ
01,068.015b*0634_05 harṣeṇotphullanayano rājānaṃ cānvavaikṣata
01,068.015b*0634_06 duḥṣanto dharmabuddhyā tu cintayann eva so 'bravīt
01,068.015b*0634_07 kim āgamanakāryaṃ te brūhi tvaṃ varavarṇini
01,068.015b*0634_08 kariṣyāmi na saṃdehaḥ saputrāyā viśeṣataḥ
01,068.015b*0634_09 prasīdasva mahārāja vakṣyāmi puruṣottama
01,068.015c ayaṃ putras tvayā rājan yauvarājye 'bhiṣicyatām
01,068.016a tvayā hy ayaṃ suto rājan mayy utpannaḥ suropamaḥ
01,068.016c yathāsamayam etasmin vartasva puruṣottama
01,068.017a yathā samāgame pūrvaṃ kṛtaḥ sa samayas tvayā
01,068.017c taṃ smarasva mahābhāga kaṇvāśramapadaṃ prati
01,068.017d*0635=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,068.017d*0635_01 tasyopabhogasaktasya strīṣu cānyāsu bhārata
01,068.017d*0635_02 śakuntalā saputrā ca manasy antaradhīyata
01,068.017d*0636_01 sa dhārayan manasy enāṃ saputrāṃ sasmitāṃ tadā
01,068.017d*0636_02 tadopagṛhya manasā ciraṃ sukham avāpa saḥ
01,068.018a so 'tha śrutvaiva tad vākyaṃ tasyā rājā smarann api
01,068.018c abravīn na smarāmīti kasya tvaṃ duṣṭatāpasi
01,068.018d*0637_01 maithunaṃ ca vṛthā nāhaṃ gaccheyam iti me matiḥ
01,068.018d*0637_02 nābhijānāmi kalyāṇi tvayā saha samāgamam
01,068.019a dharmakāmārthasaṃbandhaṃ na smarāmi tvayā saha
01,068.019c gaccha vā tiṣṭha vā kāmaṃ yad vāpīcchasi tat kuru
01,068.020a saivam uktā varārohā vrīḍiteva manasvinī
01,068.020c visaṃjñeva ca duḥkhena tasthau sthāṇur ivācalā
01,068.021a saṃrambhāmarṣatāmrākṣī sphuramāṇoṣṭhasaṃpuṭā
01,068.021c kaṭākṣair nirdahantīva tiryag rājānam aikṣata
01,068.022a ākāraṃ gūhamānā ca manyunābhisamīritā
01,068.022c tapasā saṃbhṛtaṃ tejo dhārayām āsa vai tadā
01,068.023a sā muhūrtam iva dhyātvā duḥkhāmarṣasamanvitā
01,068.023c bhartāram abhisaṃprekṣya kruddhā vacanam abravīt
01,068.024a jānann api mahārāja kasmād evaṃ prabhāṣase
01,068.024c na jānāmīti niḥsaṅgaṃ yathānyaḥ prākṛtas tathā
01,068.025a atra te hṛdayaṃ veda satyasyaivānṛtasya ca
01,068.025c kalyāṇa bata sākṣī tvaṃ mātmānam avamanyathāḥ
01,068.026a yo 'nyathā santam ātmānam anyathā pratipadyate
01,068.026c kiṃ tena na kṛtaṃ pāpaṃ coreṇātmāpahāriṇā
01,068.027a eko 'ham asmīti ca manyase tvaṃ; na hṛcchayaṃ vetsi muniṃ purāṇam
01,068.027c yo veditā karmaṇaḥ pāpakasya; tasyāntike tvaṃ vṛjinaṃ karoṣi
01,068.027d*0638_01 dharma eva hi sādhūnāṃ sarveṣāṃ hitakāraṇam
01,068.027d*0638_02 nityaṃ mithyāvihīnānāṃ na ca duḥkhāvaho bhavet
01,068.028a manyate pāpakaṃ kṛtvā na kaś cid vetti mām iti
01,068.028c vidanti cainaṃ devāś ca svaś caivāntarapūruṣaḥ
01,068.029a ādityacandrāv anilānalau ca; dyaur bhūmir āpo hṛdayaṃ yamaś ca
01,068.029c ahaś ca rātriś ca ubhe ca saṃdhye; dharmaś ca jānāti narasya vṛttam
01,068.030a yamo vaivasvatas tasya niryātayati duṣkṛtam
01,068.030c hṛdi sthitaḥ karmasākṣī kṣetrajño yasya tuṣyati
01,068.031a na tu tuṣyati yasyaiṣa puruṣasya durātmanaḥ
01,068.031c taṃ yamaḥ pāpakarmāṇaṃ niryātayati duṣkṛtam
01,068.032a avamanyātmanātmānam anyathā pratipadyate
01,068.032c devā na tasya śreyāṃso yasyātmāpi na kāraṇam
01,068.033a svayaṃ prāpteti mām evaṃ māvamaṃsthāḥ pativratām
01,068.033c arghyārhāṃ nārcayasi māṃ svayaṃ bhāryām upasthitām
01,068.034a kimarthaṃ māṃ prākṛtavad upaprekṣasi saṃsadi
01,068.034c na khalv aham idaṃ śūnye raumi kiṃ na śṛṇoṣi me
01,068.035a yadi me yācamānāyā vacanaṃ na kariṣyasi
01,068.035c duḥṣanta śatadhā mūrdhā tatas te 'dya phaliṣyati
01,068.036a bhāryāṃ patiḥ saṃpraviśya sa yasmāj jāyate punaḥ
01,068.036c jāyāyā iti jāyātvaṃ purāṇāḥ kavayo viduḥ
01,068.037a yad āgamavataḥ puṃsas tad apatyaṃ prajāyate
01,068.037c tat tārayati saṃtatyā pūrvapretān pitāmahān
01,068.038a pun nāmno narakād yasmāt pitaraṃ trāyate sutaḥ
01,068.038c tasmāt putra iti proktaḥ svayam eva svayambhuvā
01,068.038d*0639_01 putreṇa lokāñ jayati putreṇānantyam aśnute
01,068.038d*0639_02 atha putrasya putreṇa modante prapitāmahāḥ
01,068.039a sā bhāryā yā gṛhe dakṣā sā bhāryā yā prajāvatī
01,068.039c sā bhāryā yā patiprāṇā sā bhāryā yā pativratā
01,068.040a ardhaṃ bhāryā manuṣyasya bhāryā śreṣṭhatamaḥ sakhā
01,068.040a*0640_01 . . . . . . . . . śarīraṃ procyate budhaiḥ
01,068.040a*0640_02 bhāryā śreṣṭhatamā loke . . . . . . . .
01,068.040c bhāryā mūlaṃ trivargasya bhāryā mitraṃ mariṣyataḥ
01,068.041a bhāryāvantaḥ kriyāvantaḥ sabhāryā gṛhamedhinaḥ
01,068.041c bhāryāvantaḥ pramodante bhāryāvantaḥ śriyānvitāḥ
01,068.041d@049_0001 brahmā surāsuraguruḥ so 'pi śaktiṃ purākarot
01,068.041d@049_0002 prakṛtiṃ svāṃ praviśyāśu brahmāṇḍam abhavat tataḥ
01,068.041d@049_0003 bhartavyā rakṣaṇīyā ca bhāryā hi patinā sadā
01,068.041d@049_0004 dharmārthakāmasaṃsiddhau bhāryā bhartuḥ sahāyinī
01,068.041d@049_0005 yadā bhartā ca bhāryā ca parasparavaśānugau
01,068.041d@049_0006 tadā dharmārthakāmānāṃ trayāṇām api saṃgamaḥ
01,068.041d@049_0007 kathaṃ bhāryām ṛte dharmaḥ kathaṃ vā puruṣaḥ prabho
01,068.041d@049_0008 prāpnoti kāmam arthaṃ vāpy asyāṃ tritayam āhitam
01,068.041d@049_0009 tathaiva bhartāram ṛte bhāryā dharmādisādhane
01,068.041d@049_0010 na samarthā trivargo 'yaṃ daṃpatyoḥ samupāśritaḥ
01,068.041d@049_0011 devatātithibhṛtyānām atithīnāṃ ca pūjanam
01,068.041d@049_0012 na pumbhiḥ śakyate kartum ṛte bhāryāṃ kathaṃ cana
01,068.041d@049_0013 prāpto 'pi cārtho manujair ānīto 'pi nijaṃ gṛham
01,068.041d@049_0014 nāśam eti vinā bhāryāṃ kubhāryāsaṃgraheṇa vā
01,068.041d@049_0015 kāmas tu naiva tasyāsti pratyakṣeṇopadṛśyate
01,068.042a sakhāyaḥ pravivikteṣu bhavanty etāḥ priyaṃvadāḥ
01,068.042c pitaro dharmakāryeṣu bhavanty ārtasya mātaraḥ
01,068.043a kāntāreṣv api viśrāmo narasyādhvanikasya vai
01,068.043c yaḥ sadāraḥ sa viśvāsyas tasmād dārāḥ parā gatiḥ
01,068.044a saṃsarantam api pretaṃ viṣameṣv ekapātinam
01,068.044c bhāryaivānveti bhartāraṃ satataṃ yā pativratā
01,068.045a prathamaṃ saṃsthitā bhāryā patiṃ pretya pratīkṣate
01,068.045c pūrvaṃ mṛtaṃ ca bhartāraṃ paścāt sādhvy anugacchati
01,068.046a etasmāt kāraṇād rājan pāṇigrahaṇam iṣyate
01,068.046c yad āpnoti patir bhāryām iha loke paratra ca
01,068.046d*0641_01 poṣaṇārthaṃ śarīrasya pātheyaṃ svargatasya vai
01,068.047a ātmātmanaiva janitaḥ putra ity ucyate budhaiḥ
01,068.047c tasmād bhāryāṃ naraḥ paśyen mātṛvat putramātaram
01,068.047d*0642_01 antarātmaiva sarvasya putro nāmocyate sadā
01,068.047d*0642_02 gatī rūpaṃ ca ceṣṭā ca āvartā lakṣaṇāni ca
01,068.047d*0642_03 pitṝṇāṃ yāni dṛśyante putrāṇāṃ santi tāni ca
01,068.047d*0642_04 teṣāṃ śīlaguṇācārāḥ saṃparkāc ca śubhāśubhāt
01,068.048a bhāryāyāṃ janitaṃ putram ādarśe svam ivānanam
01,068.048c hlādate janitā preṣkya svargaṃ prāpyeva puṇyakṛt
01,068.048d*0643_01 pativratārūpadharāḥ parabījasya saṃgrahāt
01,068.048d*0643_02 kulaṃ vināśya bhartṝṇāṃ narakaṃ yānti dāruṇam
01,068.048d*0643_03 pareṇa janitāḥ putrāḥ svabhāryāyāṃ yatheṣṭataḥ
01,068.048d*0643_04 mama putrā iti matās te putrā api śatravaḥ
01,068.048d*0643_05 dviṣanti pratikurvanti na te vacanakāriṇaḥ
01,068.048d*0643_06 dveṣṭi tāṃś ca pitā cāpi svabīje na tathā nṛpa
01,068.048d*0643_07 na dveṣṭi pitaraṃ putro janitāram athāpi vā
01,068.048d*0643_08 na dveṣṭi janitā putraṃ tasmād ātmā suto bhavet
01,068.049a dahyamānā manoduḥkhair vyādhibhiś cāturā narāḥ
01,068.049c hlādante sveṣu dāreṣu gharmārtāḥ salileṣv iva
01,068.049d*0644_01 vipravāsakṛśā dīnā narā malinavāsasaḥ
01,068.049d*0644_02 te 'pi svadārāṃs tuṣyanti daridrā dhanalābhavat
01,068.050a susaṃrabdho 'pi rāmāṇāṃ na brūyād apriyaṃ budhaḥ
01,068.050c ratiṃ prītiṃ ca dharmaṃ ca tāsv āyattam avekṣya ca
01,068.050d*0645_01 ātmano 'rdham iti śrautaṃ sā rakṣati dhanaṃ prajā
01,068.050d*0645_02 śarīraṃ lokayātrāṃ vai dharmaṃ svargam ṛṣīn pitṝn
01,068.051a ātmano janmanaḥ kṣetraṃ puṇyaṃ rāmāḥ sanātanam
01,068.051c ṛṣīṇām api kā śaktiḥ sraṣṭuṃ rāmām ṛte prajāḥ
01,068.051d*0646_01 devānām api kā śaktiḥ kartuṃ saṃbhavam ātmanaḥ
01,068.051d*0646_02 paṇḍitasyāpi lokeṣu strīṣu sṛṣṭiḥ pratiṣṭhitā
01,068.051d*0646_03 ṛṣibhyo ṛṣayaḥ ke cic caṇḍālīṣv api jajñire
01,068.052a paripatya yadā sūnur dharaṇīreṇuguṇṭhitaḥ
01,068.052c pitur āśliṣyate 'ṅgāni kim ivāsty adhikaṃ tataḥ
01,068.053a sa tvaṃ svayam anuprāptaṃ sābhilāṣam imaṃ sutam
01,068.053c prekṣamāṇaṃ ca kākṣeṇa kimartham avamanyase
01,068.054a aṇḍāni bibhrati svāni na bhindanti pipīlikāḥ
01,068.054c na bharethāḥ kathaṃ nu tvaṃ dharmajñaḥ san svam ātmajam
01,068.054d*0647_01 mamāṇḍānīti vardhante kokilāṇḍāni vāyasāḥ
01,068.054d*0647_02 kiṃ punas tvaṃ na manyethāḥ sarvajñaḥ putram īdṛśam
01,068.054d*0647_03 malayāc candanaṃ jātam atiśītaṃ vadanti vai
01,068.054d*0647_04 śiśor āliṅganaṃ tasmāc candanād adhikaṃ bhavet
01,068.055a na vāsasāṃ na rāmāṇāṃ nāpāṃ sparśas tathā sukhaḥ
01,068.055c śiśor āliṅgyamānasya sparśaḥ sūnor yathā sukhaḥ
01,068.056a brāhmaṇo dvipadāṃ śreṣṭho gaur variṣṭhā catuṣpadām
01,068.056c gurur garīyasāṃ śreṣṭhaḥ putraḥ sparśavatāṃ varaḥ
01,068.057a spṛśatu tvāṃ samāśliṣya putro 'yaṃ priyadarśanaḥ
01,068.057b@050_0001 aputrasya jagac chūnyam aputrasya gṛheṇa kim
01,068.057b@050_0002 putreṇa lokāñ jayati śrutir eṣā sanātanī
01,068.057b@050_0003 nāsti putrasamaḥ sneho nāsti putrasamaṃ sukham
01,068.057b@050_0004 nāsti putrasamā prītiḥ nāsti putrasamā gatiḥ
01,068.057b@050_0005 anṛtaṃ vakti loko 'yaṃ candanaṃ kila śītalam
01,068.057b@050_0006 putragātrapariṣvaṅgaś candanād api śītalaḥ
01,068.057c putrasparśāt sukhataraḥ sparśo loke na vidyate
01,068.058a triṣu varṣeṣu pūrṇeṣu prajātāham ariṃdama
01,068.058b*0648_01 adyāyaṃ manniyogāt tu tavāhvānaṃ pratīkṣate
01,068.058c imaṃ kumāraṃ rājendra tava śokapraṇāśanam
01,068.059a āhartā vājimedhasya śatasaṃkhyasya paurava
01,068.059b*0649_01 rājasūyādikān anyān kratūn amitadakṣiṇān
01,068.059c iti vāg antarikṣe māṃ sūtake 'bhyavadat purā
01,068.060a nanu nāmāṅkam āropya snehād grāmāntaraṃ gatāḥ
01,068.060a*0650_01 . . . . . . . . mūrdhny upāghrāya putrakam
01,068.060a*0650_02 evaṃ hi putreṇānye 'pi . . . . . . . .
01,068.060c mūrdhni putrān upāghrāya pratinandanti mānavāḥ
01,068.061a vedeṣv api vadantīmaṃ mantravādaṃ dvijātayaḥ
01,068.061c jātakarmaṇi putrāṇāṃ tavāpi viditaṃ tathā
01,068.062a aṅgād aṅgāt saṃbhavasi hṛdayād abhijāyase
01,068.062c ātmā vai putranāmāsi sa jīva śaradaḥ śatam
01,068.062d*0651_01 upajighranti pitaro mantreṇānena mūrdhani
01,068.063a poṣo hi tvadadhīno me saṃtānam api cākṣayam
01,068.063c tasmāt tvaṃ jīva me vatsa susukhī śaradāṃ śatam
01,068.063d*0652_01 eko bhūtvā dvidhā bhūta iti vādaḥ pradṛśyate
01,068.064a tvadaṅgebhyaḥ prasūto 'yaṃ puruṣāt puruṣo 'paraḥ
01,068.064c sarasīvāmale ''tmānaṃ dvitīyaṃ paśya me sutam
01,068.064d*0653_01 sarasīvāmale somaṃ prekṣātmānaṃ tvam ātmani
01,068.065a yathā hy āhavanīyo 'gnir gārhapatyāt praṇīyate
01,068.065c tathā tvattaḥ prasūto 'yaṃ tvam ekaḥ san dvidhā kṛtaḥ
01,068.066a mṛgāpakṛṣṭena hi te mṛgayāṃ paridhāvatā
01,068.066c aham āsāditā rājan kumārī pitur āśrame
01,068.067a urvaśī pūrvacittiś ca sahajanyā ca menakā
01,068.067c viśvācī ca ghṛtācī ca ṣaḍ evāpsarasāṃ varāḥ
01,068.068a tāsāṃ māṃ menakā nāma brahmayonir varāpsarāḥ
01,068.068c divaḥ saṃprāpya jagatīṃ viśvāmitrād ajījanat
01,068.068d*0654_01 śrīmān ṛṣir dharmaparo vaiśvānara ivāparaḥ
01,068.068d*0654_02 brahmayoniḥ kuśo nāma viśvāmitrapitāmahaḥ
01,068.068d*0654_03 kuśasya putro balavān kuśanābhaś ca dhārmikaḥ
01,068.068d*0654_04 gādhis tasya suto rājā viśvāmitras tu gādhijaḥ
01,068.068d*0654_05 evaṃvidhaḥ pitā rājan mātā me menakāpsarāḥ
01,068.069a sā māṃ himavataḥ pṛṣṭhe suṣuve menakāpsarāḥ
01,068.069c avakīrya ca māṃ yātā parātmajam ivāsatī
01,068.069d@051_0001 pakṣiṇaḥ puṇyavantas te sahitā dharmatas tadā
01,068.069d@051_0002 pakṣais tair abhiguptā ca tasmād asmi śakuntalā
01,068.069d@051_0003 tato 'ham ṛṣiṇā dṛṣṭā kāśyapena mahātmanā
01,068.069d@051_0004 jalārtham agnihotrasya gataṃ dṛṣṭvā tu pakṣiṇaḥ
01,068.069d@051_0005 nyāsabhūtām iva muneḥ pradadur māṃ dayāvataḥ
01,068.069d@051_0006 kaṇvas tv ālokya māṃ prīto hasantīti havirbhujaḥ
01,068.069d@051_0007 sa māraṇim ivādāya svam āśramam upāgamat
01,068.069d@051_0008 sā vai saṃbhāvitā rājann anukrośān maharṣiṇā
01,068.069d@051_0009 tenaiva svasutevāhaṃ rājan vai varavarṇinī
01,068.069d@051_0010 viśvāmitrasutā cāhaṃ vardhitā muninā nṛpa
01,068.069d@051_0011 yauvane vartamānāṃ ca dṛṣṭavān asi māṃ nṛpa
01,068.069d@051_0012 āśrame parṇaśālāyāṃ kumārīṃ vijane vane
01,068.069d@051_0013 dhātrā pracoditāṃ śūnye pitrā virahitāṃ mithaḥ
01,068.069d@051_0014 vāgbhis tvaṃ sūnṛtābhir mām apatyārtham acūcudaḥ
01,068.069d@051_0015 akārṣīs tv āśrame vāsaṃ dharmakāmārthaniścitam
01,068.069d@051_0016 gāndharveṇa vivāhena vidhinā pāṇim agrahīḥ
01,068.069d@051_0017 sāhaṃ kulaṃ ca śīlaṃ ca satyavāditvam ātmanaḥ
01,068.069d@051_0018 svadharmaṃ ca puraskṛtya tvām adya śaraṇaṃ gatā
01,068.069d@051_0019 tasmān nārhasi saṃśrutya tatheti vitathaṃ vacaḥ
01,068.069d@051_0020 svadharmaṃ pṛṣṭhataḥ kṛtvā parityaktum upasthitām
01,068.069d@051_0021 tvannāthāṃ lokanāthas tvaṃ nārhasi tvam anāgasam
01,068.070a kiṃ nu karmāśubhaṃ pūrvaṃ kṛtavaty asmi janmani
01,068.070c yad ahaṃ bāndhavais tyaktā bālye saṃprati ca tvayā
01,068.070d*0655_01 saṃgatā rājaśārdūla pūrvakarmāvasādinī
01,068.071a kāmaṃ tvayā parityaktā gamiṣyāmy aham āśramam
01,068.071c imaṃ tu bālaṃ saṃtyaktuṃ nārhasy ātmajam ātmanā
01,068.072 duḥṣanta uvāca
01,068.072a na putram abhijānāmi tvayi jātaṃ śakuntale
01,068.072c asatyavacanā nāryaḥ kas te śraddhāsyate vacaḥ
01,068.073a menakā niranukrośā bandhakī jananī tava
01,068.073c yayā himavataḥ pṛṣṭhe nirmālyeva praveritā
01,068.074a sa cāpi niranukrośaḥ kṣatrayoniḥ pitā tava
01,068.074c viśvāmitro brāhmaṇatve lubdhaḥ kāmaparāyaṇaḥ
01,068.074d*0656_01 suṣāva suranārī māṃ viśvāmitrād yatheṣṭataḥ
01,068.074d*0656_02 aho jānāmi te janma kutsitaṃ kulaṭe janaiḥ
01,068.075a menakāpsarasāṃ śreṣṭhā maharṣīṇāṃ ca te pitā
01,068.075c tayor apatyaṃ kasmāt tvaṃ puṃścalīvābhidhāsyasi
01,068.075d*0657_01 jātiś cāpi nikṛṣṭā te kulīneti vijalpase
01,068.075d*0657_02 janayitvā tvam utsṛṣṭā kokileva parair bhṛtā
01,068.075d*0657_03 ariṣṭair iva durbuddhiḥ kaṇvo vardhayitā pitā
01,068.075d*0657_04 aśraddheyam idaṃ vākyaṃ yat tvaṃ jalpasi tāpasi
01,068.075d*0657_05 bruvantī rājasāṃnidhye gamyatāṃ yatra cecchasi
01,068.075d*0657_06 suvarṇamaṇimuktāni vastrāṇy ābharaṇāni ca
01,068.075d*0657_07 yad ihecchasi bhogārthaṃ tāpasi pratigṛhyatām
01,068.076a aśraddheyam idaṃ vākyaṃ kathayantī na lajjase
01,068.076c viśeṣato matsakāśe duṣṭatāpasi gamyatām
01,068.077a kva maharṣiḥ sadaivograḥ sāpsarā kva ca menakā
01,068.077c kva ca tvam evaṃ kṛpaṇā tāpasīveṣadhāriṇī
01,068.078a atikāyaś ca putras te bālo 'pi balavān ayam
01,068.078c katham alpena kālena śālaskandha ivodgataḥ
01,068.079a sunikṛṣṭā ca yonis te puṃścalī pratibhāsi me
01,068.079c yadṛcchayā kāmarāgāj jātā menakayā hy asi
01,068.080a sarvam etat parokṣaṃ me yat tvaṃ vadasi tāpasi
01,068.080b*0658_01 sarvā vāmāḥ striyo loke sarvāḥ kāmaparāyaṇāḥ
01,068.080b*0658_02 sarvāḥ striyaḥ paravaśāḥ sarvāḥ krodhasamākulāḥ
01,068.080b*0658_03 asatyoktāḥ striyaḥ sarvā na kaṇvaṃ vaktum arhasi
01,068.080c nāhaṃ tvām abhijānāmi yatheṣṭaṃ gamyatāṃ tvayā
01,069.001 śakuntalovāca
01,069.001a rājan sarṣapamātrāṇi paracchidrāṇi paśyasi
01,069.001c ātmano bilvamātrāṇi paśyann api na paśyasi
01,069.002a menakā tridaśeṣv eva tridaśāś cānu menakām
01,069.002c mamaivodricyate janma duḥṣanta tava janmataḥ
01,069.003a kṣitāv aṭasi rājaṃs tvam antarikṣe carāmy aham
01,069.003c āvayor antaraṃ paśya merusarṣapayor iva
01,069.004a mahendrasya kuberasya yamasya varuṇasya ca
01,069.004c bhavanāny anusaṃyāmi prabhāvaṃ paśya me nṛpa
01,069.004d*0659_01 purā naravaraḥ putra urvaśyāṃ janitas tadā
01,069.004d*0659_02 āyur nāma mahārāja tava pūrvapitāmahaḥ
01,069.004d*0659_03 maharṣayaś ca bahavaḥ kṣatriyāś ca paraṃtapa
01,069.004d*0659_04 apsarassu mṛgīṇāṃ ca mātṛdoṣo na vidyate
01,069.005a satyaś cāpi pravādo 'yaṃ yaṃ pravakṣyāmi te 'nagha
01,069.005c nidarśanārthaṃ na dveṣāt tac chrutvā kṣantum arhasi
01,069.005d*0660_01 pāṃsupātena hṛṣyanti kuñjarā madaśālinaḥ
01,069.006a virūpo yāvad ādarśe nātmanaḥ paśyate mukham
01,069.006c manyate tāvad ātmānam anyebhyo rūpavattaram
01,069.007a yadā tu mukham ādarśe vikṛtaṃ so 'bhivīkṣate
01,069.007c tadetaraṃ vijānāti ātmānaṃ netaraṃ janam
01,069.008a atīva rūpasaṃpanno na kiṃ cid avamanyate
01,069.008c atīva jalpan durvāco bhavatīha viheṭhakaḥ
01,069.009a mūrkho hi jalpatāṃ puṃsāṃ śrutvā vācaḥ śubhāśubhāḥ
01,069.009c aśubhaṃ vākyam ādatte purīṣam iva sūkaraḥ
01,069.010a prājñas tu jalpatāṃ puṃsāṃ śrutvā vācaḥ śubhāśubhāḥ
01,069.010c guṇavad vākyam ādatte haṃsaḥ kṣīram ivāmbhasaḥ
01,069.010d*0661_01 ātmano duṣṭabhāvatvāj jānan nīco 'prasannadhīḥ
01,069.010d*0661_02 pareṣām api jānāti svakarmasadṛśān guṇān
01,069.010d*0661_03 dahyamānās tu tīvreṇa nīcāḥ parayaśo 'gninā
01,069.010d*0661_04 aśaktās tāṃ gatiṃ gantuṃ tato nindāṃ prakurvate
01,069.011a anyān parivadan sādhur yathā hi paritapyate
01,069.011c tathā parivadann anyāṃs tuṣṭo bhavati durjanaḥ
01,069.011d*0662_01 apavādaratā mūrkhā bhavantīha viśeṣataḥ
01,069.011d*0662_02 nāpavādaratāḥ santo bhavanti sma viśeṣataḥ
01,069.012a abhivādya yathā vṛddhān santo gacchanti nirvṛtim
01,069.012c evaṃ sajjanam ākruśya mūrkho bhavati nirvṛtaḥ
01,069.013a sukhaṃ jīvanty adoṣajñā mūrkhā doṣānudarśinaḥ
01,069.013c yatra vācyāḥ paraiḥ santaḥ parān āhus tathāvidhān
01,069.014a ato hāsyataraṃ loke kiṃ cid anyan na vidyate
01,069.014c yatra durjana ity āha durjanaḥ sajjanaṃ svayam
01,069.014d*0663_01 dāruṇāl lokasaṃkleśād duḥkham āpnoty asaṃśayam
01,069.015a satyadharmacyutāt puṃsaḥ kruddhād āśīviṣād iva
01,069.015c anāstiko 'py udvijate janaḥ kiṃ punar āstikaḥ
01,069.016a svayam utpādya vai putraṃ sadṛśaṃ yo 'vamanyate
01,069.016c tasya devāḥ śriyaṃ ghnanti na ca lokān upāśnute
01,069.016d*0664_01 abhavye 'py anṛte 'śuddhe nāstike pāpakarmaṇi
01,069.016d*0664_02 durācāre kalir bhūyān na kalir dharmacāriṣu
01,069.017a kulavaṃśapratiṣṭhāṃ hi pitaraḥ putram abruvan
01,069.017c uttamaṃ sarvadharmāṇāṃ tasmāt putraṃ na saṃtyajet
01,069.018a svapatnīprabhavān pañca labdhān krītān vivardhitān
01,069.018c kṛtān anyāsu cotpannān putrān vai manur abravīt
01,069.018d*0665_01 tatra ṣaḍ bandhudāyādāḥ ṣaḍ adāyādabāndhavāḥ
01,069.019a dharmakīrtyāvahā nṝṇāṃ manasaḥ prītivardhanāḥ
01,069.019c trāyante narakāj jātāḥ putrā dharmaplavāḥ pitṝn
01,069.020a sa tvaṃ nṛpatiśārdūla na putraṃ tyaktum arhasi
01,069.020b*0666_01 tasmāt putraṃ ca satyaṃ ca pālayasva mahīpate
01,069.020b*0666_02 ubhayaṃ pālayan hy etan nānṛtaṃ vaktum arhasi
01,069.020c ātmānaṃ satyadharmau ca pālayāno mahīpate
01,069.020e narendrasiṃha kapaṭaṃ na voḍhuṃ tvam ihārhasi
01,069.021a varaṃ kūpaśatād vāpī varaṃ vāpīśatāt kratuḥ
01,069.021b*0667_01 varaṃ saraśatād yajñaḥ varaṃ yajñāt suputrakaḥ
01,069.021c varaṃ kratuśatāt putraḥ satyaṃ putraśatād varam
01,069.022a aśvamedhasahasraṃ ca satyaṃ ca tulayā dhṛtam
01,069.022c aśvamedhasahasrād dhi satyam eva viśiṣyate
01,069.023a sarvavedādhigamanaṃ sarvatīrthāvagāhanam
01,069.023c satyaṃ ca vadato rājan samaṃ vā syān na vā samam
01,069.024a nāsti satyāt paro dharmo na satyād vidyate param
01,069.024c na hi tīvrataraṃ kiṃ cid anṛtād iha vidyate
01,069.025a rājan satyaṃ paraṃ brahma satyaṃ ca samayaḥ paraḥ
01,069.025c mā tyākṣīḥ samayaṃ rājan satyaṃ saṃgatam astu te
01,069.025d*0668_01 yaḥ pāpaṃ na vijānāti karma kṛtvā narādhipa
01,069.025d*0668_02 na hi tādṛk paraṃ pāpam anṛtād iha vidyate
01,069.025d*0668_03 yasya te hṛdayaṃ veda satyasyaivānṛtasya ca
01,069.025d*0668_04 kalyāṇaṃ sākṣiṇaṃ tasmāt kartum arhasi dharmataḥ
01,069.025d*0668_05 yo na kāmān na ca krodhān na mohād abhivartate
01,069.025d*0668_06 amitraṃ vāpi mitraṃ vā sa vai uttamapūruṣaḥ
01,069.026a anṛte cet prasaṅgas te śraddadhāsi na cet svayam
01,069.026c ātmano hanta gacchāmi tvādṛśe nāsti saṃgatam
01,069.026d*0669_01 putratve śaṅkamānasya buddhir jñāpakadīpinī
01,069.026d*0669_02 gatiḥ svaraḥ smṛtiḥ sattvaṃ śīlaṃ vidyā ca vikramaḥ
01,069.026d*0669_03 dhṛṣṇuprakṛtibhāvau ca āvartā romarājayaḥ
01,069.026d*0669_04 samā yasya yadi syus te tasya putro na saṃśayaḥ
01,069.026d*0669_05 sādṛśyenoddhṛtaṃ bimbaṃ tava dehād viśāṃpate
01,069.026d*0669_06 tāteti bhāṣamāṇaṃ vai mā sma rājan vṛthā kṛthāḥ
01,069.026d*0669_07 ṛte 'pi gardabhakṣīrāt payaḥ pāsyati me sutaḥ
01,069.027a ṛte 'pi tvayi duḥṣanta śailarājāvataṃsakām
01,069.027c caturantām imām urvīṃ putro me pālayiṣyati
01,069.027d*0670_01 evam ukto mahendreṇa bhaviṣyati ca nānyathā
01,069.027d*0670_02 sākṣitve bahavo 'py uktā devadūtādayo matāḥ
01,069.027d*0670_03 na bruvanti tathā satyam utāho vānṛtaṃ kila
01,069.027d*0670_04 asākṣiṇī mandabhāgyā gamiṣyāmi yathāgatam
01,069.028 vaiśaṃpāyana uvāca
01,069.028a etāvad uktvā vacanaṃ prātiṣṭhata śakuntalā
01,069.028b*0671_01 tasyāḥ krodhasamuttho 'gniḥ sadhūmo mūrdhny adṛśyata
01,069.028b*0671_02 saṃniyamyātmano 'ṅgeṣu tataḥ krodhāgnim ātmajam
01,069.028b*0671_03 prasthitaivānavadyāṅgī saha putreṇa vai vanam
01,069.028c athāntarikṣe duḥṣantaṃ vāg uvācāśarīriṇī
01,069.028e ṛtvikpurohitācāryair mantribhiś cāvṛtaṃ tadā
01,069.029a bhastrā mātā pituḥ putro yena jātaḥ sa eva saḥ
01,069.029c bharasva putraṃ duḥṣanta māvamaṃsthāḥ śakuntalām
01,069.029c*0672_01 . . . . . . . . satyam āha śakuntalā
01,069.029c*0672_02 sarvebhyo hy aṅgam aṅgebhyaḥ sākṣād utpadyate sutaḥ
01,069.029c*0672_03 ātmā caiva suto nāma tenaiva tava paurava
01,069.029c*0672_04 āhitaṃ hy ātmanātmānaṃ parirakṣa imaṃ sutam
01,069.029c*0672_05 ananyāṃ tvaṃ pratīkṣasva
01,069.029d*0673_01 striyaḥ pavitram atulam etad duḥṣanta dharmataḥ
01,069.029d*0673_02 māsi māsi rajo hy āsāṃ duritāny apakarṣati
01,069.029d*0673_03 tataḥ sarvāṇi bhūtāni vyājahrus taṃ samantataḥ
01,069.029d*0673_04 āhitas tvattanor eṣa
01,069.030a retodhāḥ putra unnayati naradeva yamakṣayāt
01,069.030c tvaṃ cāsya dhātā garbhasya satyam āha śakuntalā
01,069.030d*0674_01 patir jāyāṃ praviśati sa tasyāṃ jāyate punaḥ
01,069.030d*0674_02 anyonyaprakṛtir hy eṣā
01,069.031a jāyā janayate putram ātmano 'ṅgaṃ dvidhā kṛtam
01,069.031c tasmād bharasva duḥṣanta putraṃ śākuntalaṃ nṛpa
01,069.032a abhūtir eṣā kas tyajyāj jīvañ jīvantam ātmajam
01,069.032c śākuntalaṃ mahātmānaṃ dauḥṣantiṃ bhara paurava
01,069.033a bhartavyo 'yaṃ tvayā yasmād asmākaṃ vacanād api
01,069.033c tasmād bhavatv ayaṃ nāmnā bharato nāma te sutaḥ
01,069.033d*0675=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,069.033d*0675_01 evam uktvā tato devā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
01,069.033d*0675_02 pativrateti saṃhṛṣṭāḥ puṣpavṛṣṭiṃ vavarṣire
01,069.034a tac chrutvā pauravo rājā vyāhṛtaṃ vai divaukasām
01,069.034b*0676_01 siṃhāsanāt samutthāya praṇamya ca divaukasaḥ
01,069.034c purohitam amātyāṃś ca saṃprahṛṣṭo 'bravīd idam
01,069.035a śṛṇvantv etad bhavanto 'sya devadūtasya bhāṣitam
01,069.035b*0677_01 śṛṇvantu devatānāṃ ca maharṣīṇāṃ ca bhāṣitam
01,069.035c aham apy evam evainaṃ jānāmi svayam ātmajam
01,069.036a yady ahaṃ vacanād eva gṛhṇīyām imam ātmajam
01,069.036c bhaved dhi śaṅkā lokasya naivaṃ śuddho bhaved ayam
01,069.037a taṃ viśodhya tadā rājā devadūtena bhārata
01,069.037c hṛṣṭaḥ pramuditaś cāpi pratijagrāha taṃ sutam
01,069.037d*0678_01 tatas tasya tadā rājā pitṛkāryāṇi sarvaśaḥ
01,069.037d*0678_02 kārayām āsa muditaḥ prītimān ātmajasya ha
01,069.038a mūrdhni cainam upāghrāya sasnehaṃ pariṣasvaje
01,069.038c sabhājyamāno vipraiś ca stūyamānaś ca bandibhiḥ
01,069.038e sa mudaṃ paramāṃ lebhe putrasaṃsparśajāṃ nṛpaḥ
01,069.039a tāṃ caiva bhāryāṃ dharmajñaḥ pūjayām āsa dharmataḥ
01,069.039c abravīc caiva tāṃ rājā sāntvapūrvam idaṃ vacaḥ
01,069.040a kṛto lokaparokṣo 'yaṃ saṃbandho vai tvayā saha
01,069.040b*0679_01 lokasyāyaṃ parokṣas tu saṃbandho nau purābhavat
01,069.040b*0679_02 kṛto lokasamakṣo 'dya saṃbandho vai punaḥ kṛtaḥ
01,069.040b*0680_01 tasmād etan mayā tv adya tannimittaṃ prabhāṣitam
01,069.040c tasmād etan mayā devi tvacchuddhyarthaṃ vicāritam
01,069.040d*0681_01 brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś caiva pṛthagvidhāḥ
01,069.040d*0681_02 tvāṃ devi pūjayiṣyanti nirviśaṅkaṃ pativratām
01,069.041a manyate caiva lokas te strībhāvān mayi saṃgatam
01,069.041c putraś cāyaṃ vṛto rājye mayā tasmād vicāritam
01,069.042a yac ca kopitayātyarthaṃ tvayokto 'smy apriyaṃ priye
01,069.042c praṇayinyā viśālākṣi tat kṣāntaṃ te mayā śubhe
01,069.042d*0682_01 anṛtaṃ vāpy aniṣṭaṃ vā duruktaṃ vāpi duṣkṛtam
01,069.042d*0682_02 tvayāpy evaṃ viśālākṣi kṣantavyaṃ mama durvacaḥ
01,069.042d*0682_03 kṣamyāḥ patikṛtaṃ nāryaḥ pātivratyaṃ vrajanti yāḥ
01,069.043a tām evam uktvā rājarṣir duḥṣanto mahiṣīṃ priyām
01,069.043a*0683_01 . . . . . . . . tām aninditagāminīm
01,069.043a*0683_02 antaḥpuraṃ praveśyaiva . . . . . . . .
01,069.043c vāsobhir annapānaiś ca pūjayām āsa bhārata
01,069.043d*0684_01 sa mātaram upasthāya rathantaryām abhāṣata
01,069.043d*0684_02 mama putro vane jātas tava śokapraṇāśanaḥ
01,069.043d*0684_03 ṛṇād adya vimukto 'haṃ tava pautreṇa śobhane
01,069.043d*0684_04 viśvāmitrasutā ceyaṃ kaṇvena ca vivardhitā
01,069.043d*0684_05 snuṣā tava mahābhāge prasīdasva śakuntalām
01,069.043d*0684_06 putrasya vacanaṃ śrutvā pautraṃ sā pariṣasvaje
01,069.043d*0684_07 pādayoḥ patitāṃ tatra rathantaryā śakuntalām
01,069.043d*0684_08 pariṣvajya ca bāhubhyāṃ harṣād aśrūṇy avartayat
01,069.043d*0684_09 uvāca vacanaṃ satyaṃ lakṣaye lakṣaṇāni ca
01,069.043d*0684_10 tava putro viśālākṣi cakravartī bhaviṣyati
01,069.043d*0684_11 tava bhartā viśālākṣi trailokyavijayī bhavet
01,069.043d*0684_12 divyān bhogān anuprāptā bhava tvaṃ varavarṇini
01,069.043d*0684_13 evam uktā rathantaryā paraṃ harṣam avāpa sā
01,069.043d*0684_14 śakuntalāṃ tato rājā śāstroktenaiva karmaṇā
01,069.043d*0684_15 tato 'gramahiṣīṃ kṛtvā sarvābharaṇabhūṣitām
01,069.043d*0684_16 brāhmaṇebhyo dhanaṃ dattvā sainikānāṃ ca bhūpatiḥ
01,069.044a duḥṣantaś ca tato rājā putraṃ śākuntalaṃ tadā
01,069.044c bharataṃ nāmataḥ kṛtvā yauvarājye 'bhyaṣecayat
01,069.044d*0685_01 tataś cirāya rājyaṃ tat kṛtvā rājany upeyuṣi
01,069.044d*0685_02 kāladharmaṃ sa bharatas tato rājyam avāptavān
01,069.044d*0686_01 bharate bhāram āveśya kṛtakṛtyo 'bhavan nṛpaḥ
01,069.044d*0686_02 tato varṣaśataṃ pūrṇaṃ rājyaṃ kṛtvā tv asau nṛpaḥ
01,069.044d*0686_03 kṛtvā dānāni duḥṣantaḥ svargalokam upeyivān
01,069.044d*0686_04 dauḥṣantir bharato rājyaṃ yathānyāyam avāpa saḥ
01,069.045a tasya tat prathitaṃ cakraṃ prāvartata mahātmanaḥ
01,069.045c bhāsvaraṃ divyam ajitaṃ lokasaṃnādanaṃ mahat
01,069.046a sa vijitya mahīpālāṃś cakāra vaśavartinaḥ
01,069.046c cacāra ca satāṃ dharmaṃ prāpa cānuttamaṃ yaśaḥ
01,069.047a sa rājā cakravarty āsīt sārvabhaumaḥ pratāpavān
01,069.047c īje ca bahubhir yajñair yathā śakro marutpatiḥ
01,069.048a yājayām āsa taṃ kaṇvo dakṣavad bhūridakṣiṇam
01,069.048c śrīmān govitataṃ nāma vājimedham avāpa saḥ
01,069.048e yasmin sahasraṃ padmānāṃ kaṇvāya bharato dadau
01,069.049a bharatād bhāratī kīrtir yenedaṃ bhārataṃ kulam
01,069.049c apare ye ca pūrve ca bhāratā iti viśrutāḥ
01,069.050a bharatasyānvavāye hi devakalpā mahaujasaḥ
01,069.050c babhūvur brahmakalpāś ca bahavo rājasattamāḥ
01,069.051a yeṣām aparimeyāni nāmadheyāni sarvaśaḥ
01,069.051c teṣāṃ tu te yathāmukhyaṃ kīrtayiṣyāmi bhārata
01,069.051e mahābhāgān devakalpān satyārjavaparāyaṇān
01,069.051f*0687_01 ya idaṃ śṛṇuyān nityaṃ śākuntalam anuttamam
01,069.051f*0687_02 sa putravān bhaved rājan duḥṣantavad iti dhruvam
01,069.051f*0687_03 tasmāc chrotavyam etad vai śrāvayec ca prayatnataḥ
01,069.051f*0687_04 śrī[ḥ] kīrtir viśadā nṝṇāṃ dvaipāyanavaco yathā
01,070.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,070.001a prajāpates tu dakṣasya manor vaivasvatasya ca
01,070.001c bharatasya kuroḥ pūror ajamīḍhasya cānvaye
01,070.002a yādavānām imaṃ vaṃśaṃ pauravāṇāṃ ca sarvaśaḥ
01,070.002c tathaiva bhāratānāṃ ca puṇyaṃ svastyayanaṃ mahat
01,070.002e dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ kīrtayiṣyāmi te 'nagha
01,070.003a tejobhir uditāḥ sarve maharṣisamatejasaḥ
01,070.003c daśa pracetasaḥ putrāḥ santaḥ pūrvajanāḥ smṛtāḥ
01,070.003e meghajenāgninā ye te pūrvaṃ dagdhā mahaujasaḥ
01,070.004a tebhyaḥ prācetaso jajñe dakṣo dakṣād imāḥ prajāḥ
01,070.004c saṃbhūtāḥ puruṣavyāghra sa hi lokapitāmahaḥ
01,070.005a vīriṇyā saha saṃgamya dakṣaḥ prācetaso muniḥ
01,070.005c ātmatulyān ajanayat sahasraṃ saṃśitavratān
01,070.006a sahasrasaṃkhyān samitān sutān dakṣasya nāradaḥ
01,070.006c mokṣam adhyāpayām āsa sāṃkhyajñānam anuttamam
01,070.006d*0688_01 nāśārthaṃ yojayām āsa digantajñānakarmasu
01,070.007a tataḥ pañcāśataṃ kanyāḥ putrikā abhisaṃdadhe
01,070.007c prajāpatiḥ prajā dakṣaḥ sisṛkṣur janamejaya
01,070.008a dadau sa daśa dharmāya kaśyapāya trayodaśa
01,070.008c kālasya nayane yuktāḥ saptaviṃśatim indave
01,070.009a trayodaśānāṃ patnīnāṃ yā tu dākṣāyaṇī varā
01,070.009c mārīcaḥ kaśyapas tasyām ādityān samajījanat
01,070.009e indrādīn vīryasaṃpannān vivasvantam athāpi ca
01,070.010a vivasvataḥ suto jajñe yamo vaivasvataḥ prabhuḥ
01,070.010c mārtaṇḍaś ca yamasyāpi putro rājann ajāyata
01,070.011a mārtaṇḍasya manur dhīmān ajāyata sutaḥ prabhuḥ
01,070.011b*0689_01 yamaś cāpi suto jajñe khyātas tasyānujaḥ prabhuḥ
01,070.011b*0689_02 dharmātmā sa manur dhīmān yatra vaṃśaḥ pratiṣṭhitaḥ
01,070.011c manor vaṃśo mānavānāṃ tato 'yaṃ prathito 'bhavat
01,070.011e brahmakṣatrādayas tasmān manor jātās tu mānavāḥ
01,070.012a tatrābhavat tadā rājan brahma kṣatreṇa saṃgatam
01,070.012c brāhmaṇā mānavās teṣāṃ sāṅgaṃ vedam adīdharan
01,070.013a venaṃ dhṛṣṇuṃ nariṣyantaṃ nābhāgekṣvākum eva ca
01,070.013c karūṣam atha śaryātiṃ tathaivātrāṣṭamīm ilām
01,070.014a pṛṣadhranavamān āhuḥ kṣatradharmaparāyaṇān
01,070.014c nābhāgāriṣṭadaśamān manoḥ putrān mahābalān
01,070.015a pañcāśataṃ manoḥ putrās tathaivānye 'bhavan kṣitau
01,070.015c anyonyabhedāt te sarve vineśur iti naḥ śrutam
01,070.016a purūravās tato vidvān ilāyāṃ samapadyata
01,070.016c sā vai tasyābhavan mātā pitā ceti hi naḥ śrutam
01,070.017a trayodaśa samudrasya dvīpān aśnan purūravāḥ
01,070.017c amānuṣair vṛtaḥ sattvair mānuṣaḥ san mahāyaśāḥ
01,070.017d*0690_01 tutoṣa naiva ratnānāṃ lobhād iti ca naḥ śrutam
01,070.018a vipraiḥ sa vigrahaṃ cakre vīryonmattaḥ purūravāḥ
01,070.018c jahāra ca sa viprāṇāṃ ratnāny utkrośatām api
01,070.019a sanatkumāras taṃ rājan brahmalokād upetya ha
01,070.019c anudarśayāṃ tataś cakre pratyagṛhṇān na cāpy asau
01,070.020a tato maharṣibhiḥ kruddhaiḥ śaptaḥ sadyo vyanaśyata
01,070.020c lobhānvito madabalān naṣṭasaṃjño narādhipaḥ
01,070.021a sa hi gandharvalokastha urvaśyā sahito virāṭ
01,070.021c ānināya kriyārthe 'gnīn yathāvad vihitāṃs tridhā
01,070.022a ṣaṭ putrā jajñire 'thailād āyur dhīmān amāvasuḥ
01,070.022c dṛḍhāyuś ca vanāyuś ca śrutāyuś corvaśīsutāḥ
01,070.023a nahuṣaṃ vṛddhaśarmāṇaṃ rajiṃ rambham anenasam
01,070.023c svarbhānavīsutān etān āyoḥ putrān pracakṣate
01,070.024a āyuṣo nahuṣaḥ putro dhīmān satyaparākramaḥ
01,070.024c rājyaṃ śaśāsa sumahad dharmeṇa pṛthivīpatiḥ
01,070.025a pitṝn devān ṛṣīn viprān gandharvoragarākṣasān
01,070.025c nahuṣaḥ pālayām āsa brahmakṣatram atho viśaḥ
01,070.026a sa hatvā dasyusaṃghātān ṛṣīn karam adāpayat
01,070.026c paśuvac caiva tān pṛṣṭhe vāhayām āsa vīryavān
01,070.027a kārayām āsa cendratvam abhibhūya divaukasaḥ
01,070.027c tejasā tapasā caiva vikrameṇaujasā tathā
01,070.027d*0691_01 viśiṣṭo nahuṣaḥ śaptaḥ sadyo hy ajagaro 'bhavat
01,070.028a yatiṃ yayātiṃ saṃyātim āyātiṃ pāñcam uddhavam
01,070.028c nahuṣo janayām āsa ṣaṭ putrān priyavāsasi
01,070.028d*0692_01 yatis tu yogam āsthāya brahmabhūto 'bhavan muniḥ
01,070.029a yayātir nāhuṣaḥ samrāḍ āsīt satyaparākramaḥ
01,070.029c sa pālayām āsa mahīm īje ca vividhaiḥ savaiḥ
01,070.030a atiśaktyā pitṝn arcan devāṃś ca prayataḥ sadā
01,070.030c anvagṛhṇāt prajāḥ sarvā yayātir aparājitaḥ
01,070.031a tasya putrā maheṣvāsāḥ sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ
01,070.031c devayānyāṃ mahārāja śarmiṣṭhāyāṃ ca jajñire
01,070.032a devayānyām ajāyetāṃ yadus turvasur eva ca
01,070.032c druhyuś cānuś ca pūruś ca śarmiṣṭhāyāṃ prajajñire
01,070.033a sa śāśvatīḥ samā rājan prajā dharmeṇa pālayan
01,070.033c jarām ārchan mahāghorāṃ nāhuṣo rūpanāśinīm
01,070.034a jarābhibhūtaḥ putrān sa rājā vacanam abravīt
01,070.034c yaduṃ pūruṃ turvasuṃ ca druhyuṃ cānuṃ ca bhārata
01,070.035a yauvanena caran kāmān yuvā yuvatibhiḥ saha
01,070.035c vihartum aham icchāmi sāhyaṃ kuruta putrakāḥ
01,070.036a taṃ putro devayāneyaḥ pūrvajo yadur abravīt
01,070.036c kiṃ kāryaṃ bhavataḥ kāryam asmābhir yauvanena ca
01,070.037a yayātir abravīt taṃ vai jarā me pratigṛhyatām
01,070.037c yauvanena tvadīyena careyaṃ viṣayān aham
01,070.038a yajato dīrghasatrair me śāpāc cośanaso muneḥ
01,070.038c kāmārthaḥ parihīṇo me tapye 'haṃ tena putrakāḥ
01,070.039a māmakena śarīreṇa rājyam ekaḥ praśāstu vaḥ
01,070.039c ahaṃ tanvābhinavayā yuvā kāmān avāpnuyām
01,070.040a na te tasya pratyagṛhṇan yaduprabhṛtayo jarām
01,070.040c tam abravīt tataḥ pūruḥ kanīyān satyavikramaḥ
01,070.041a rājaṃś carābhinavayā tanvā yauvanagocaraḥ
01,070.041c ahaṃ jarāṃ samāsthāya rājye sthāsyāmi te ''jñayā
01,070.042a evam uktaḥ sa rājarṣis tapovīryasamāśrayāt
01,070.042c saṃcārayām āsa jarāṃ tadā putre mahātmani
01,070.043a pauraveṇātha vayasā rājā yauvanam āsthitaḥ
01,070.043c yāyātenāpi vayasā rājyaṃ pūrur akārayat
01,070.044a tato varṣasahasrānte yayātir aparājitaḥ
01,070.044b*0693_01 sthitaḥ sa nṛpaśārdūlaḥ śārdūlasamavikramaḥ
01,070.044b*0693_02 yayātir api patnībhyāṃ dīrghakālaṃ vihṛtya ca
01,070.044b*0693_03 viśvācyā sahito reme punaś caitrarathe vane
01,070.044b*0693_04 nādhyagacchat tadā tṛptiṃ kāmānāṃ sa mahāyaśāḥ
01,070.044b*0693_05 avetya manasā rājann imāṃ gāthāṃ tadā jagau
01,070.044b*0693_06 na jātu kāmaḥ kāmānām upabhogena śāmyati
01,070.044b*0693_07 haviṣā kṛṣṇavartmeva bhūya evābhivardhate
01,070.044b*0693_08 pṛthivī ratnasaṃpūrṇā hiraṇyaṃ paśavaḥ striyaḥ
01,070.044b*0693_09 nālam ekasya tat sarvam iti matvā śamaṃ vrajet
01,070.044b*0693_10 yadā na kurute pāpaṃ sarvabhūteṣu karhi cit
01,070.044b*0693_11 karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā
01,070.044b*0693_12 yadā cāyaṃ na bibheti yadā cāsmān na bibhyati
01,070.044b*0693_13 yadā necchati na dveṣṭi brahma saṃpadyate tadā
01,070.044b*0693_14 ity avekṣya mahāprājñaḥ kāmānāṃ phalgutāṃ nṛpa
01,070.044b*0693_15 samādhāya mano buddhyā pratyagṛhṇāj jarāṃ sutāt
01,070.044b*0693_16 dattvā ca yauvanaṃ rājā pūruṃ rājye 'bhiṣicya ca
01,070.044c atṛpta eva kāmānāṃ pūruṃ putram uvāca ha
01,070.045a tvayā dāyādavān asmi tvaṃ me vaṃśakaraḥ sutaḥ
01,070.045c pauravo vaṃśa iti te khyātiṃ loke gamiṣyati
01,070.046a tataḥ sa nṛpaśārdūlaḥ pūruṃ rājye 'bhiṣicya ca
01,070.046b*0694_01 tapaḥ sucaritaṃ kṛtvā bhṛgutuṅge mahātapāḥ
01,070.046c kālena mahatā paścāt kāladharmam upeyivān
01,070.046d*0695_01 pārayitvā tv anaśanaṃ sadāraḥ svargam āptavān
01,071.001 janamejaya uvāca
01,071.001a yayātiḥ pūrvako 'smākaṃ daśamo yaḥ prajāpateḥ
01,071.001c kathaṃ sa śukratanayāṃ lebhe paramadurlabhām
01,071.002a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vistareṇa dvijottama
01,071.002b*0696_01 varṇasaṃkarajo dharmaḥ kathaṃ taṃ nāspṛśat tadā
01,071.002b*0696_02 jarāsaṃcāraṇaṃ cāpi anyadeheṣu naḥ śrutam
01,071.002c ānupūrvyā ca me śaṃsa pūror vaṃśakarān pṛthak
01,071.003 vaiśaṃpāyana uvāca
01,071.003a yayātir āsīd rājarṣir devarājasamadyutiḥ
01,071.003c taṃ śukravṛṣaparvāṇau vavrāte vai yathā purā
01,071.004a tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi pṛcchato janamejaya
01,071.004c devayānyāś ca saṃyogaṃ yayāter nāhuṣasya ca
01,071.005a surāṇām asurāṇāṃ ca samajāyata vai mithaḥ
01,071.005c aiśvaryaṃ prati saṃgharṣas trailokye sacarācare
01,071.006a jigīṣayā tato devā vavrire ''ṅgirasaṃ munim
01,071.006c paurohityena yājyārthe kāvyaṃ tūśanasaṃ pare
01,071.006e brāhmaṇau tāv ubhau nityam anyonyaspardhinau bhṛśam
01,071.007a tatra devā nijaghnur yān dānavān yudhi saṃgatān
01,071.007c tān punar jīvayām āsa kāvyo vidyābalāśrayāt
01,071.007e tatas te punar utthāya yodhayāṃ cakrire surān
01,071.008a asurās tu nijaghnur yān surān samaramūrdhani
01,071.008c na tān saṃjīvayām āsa bṛhaspatir udāradhīḥ
01,071.009a na hi veda sa tāṃ vidyāṃ yāṃ kāvyo veda vīryavān
01,071.009c saṃjīvanīṃ tato devā viṣādam agaman param
01,071.010a te tu devā bhayodvignāḥ kāvyād uśanasas tadā
01,071.010c ūcuḥ kacam upāgamya jyeṣṭhaṃ putraṃ bṛhaspateḥ
01,071.011a bhajamānān bhajasvāsmān kuru naḥ sāhyam uttamam
01,071.011c yāsau vidyā nivasati brāhmaṇe 'mitatejasi
01,071.011e śukre tām āhara kṣipraṃ bhāgabhāṅ no bhaviṣyasi
01,071.012a vṛṣaparvasamīpe sa śakyo draṣṭuṃ tvayā dvijaḥ
01,071.012c rakṣate dānavāṃs tatra na sa rakṣaty adānavān
01,071.013a tam ārādhayituṃ śakto bhavān pūrvavayāḥ kavim
01,071.013c devayānīṃ ca dayitāṃ sutāṃ tasya mahātmanaḥ
01,071.014a tvam ārādhayituṃ śakto nānyaḥ kaś cana vidyate
01,071.014c śīladākṣiṇyamādhuryair ācāreṇa damena ca
01,071.014e devayānyāṃ hi tuṣṭāyāṃ vidyāṃ tāṃ prāpsyasi dhruvam
01,071.015a tathety uktvā tataḥ prāyād bṛhaspatisutaḥ kacaḥ
01,071.015c tadābhipūjito devaiḥ samīpaṃ vṛṣaparvaṇaḥ
01,071.016a sa gatvā tvarito rājan devaiḥ saṃpreṣitaḥ kacaḥ
01,071.016c asurendrapure śukraṃ dṛṣṭvā vākyam uvāca ha
01,071.017a ṛṣer aṅgirasaḥ pautraṃ putraṃ sākṣād bṛhaspateḥ
01,071.017c nāmnā kaca iti khyātaṃ śiṣyaṃ gṛhṇātu māṃ bhavān
01,071.018a brahmacaryaṃ cariṣyāmi tvayy ahaṃ paramaṃ gurau
01,071.018c anumanyasva māṃ brahman sahasraṃ parivatsarān
01,071.019 śukra uvāca
01,071.019a kaca susvāgataṃ te 'stu pratigṛhṇāmi te vacaḥ
01,071.019c arcayiṣye 'ham arcyaṃ tvām arcito 'stu bṛhaspatiḥ
01,071.020 vaiśaṃpāyana uvāca
01,071.020a kacas tu taṃ tathety uktvā pratijagrāha tad vratam
01,071.020c ādiṣṭaṃ kaviputreṇa śukreṇośanasā svayam
01,071.021a vratasya vratakālaṃ sa yathoktaṃ pratyagṛhṇata
01,071.021c ārādhayann upādhyāyaṃ devayānīṃ ca bhārata
01,071.022a nityam ārādhayiṣyaṃs tāṃ yuvā yauvanago ''mukhe
01,071.022c gāyan nṛtyan vādayaṃś ca devayānīm atoṣayat
01,071.023a saṃśīlayan devayānīṃ kanyāṃ saṃprāptayauvanām
01,071.023c puṣpaiḥ phalaiḥ preṣaṇaiś ca toṣayām āsa bhārata
01,071.023d*0697_01 tataḥ sahasraṃ gurugāḥ saṃrakṣan vanyam āharat
01,071.024a devayāny api taṃ vipraṃ niyamavratacāriṇam
01,071.024c anugāyamānā lalanā rahaḥ paryacarat tadā
01,071.024d*0698_01 gāyantaṃ caiva śuklaṃ ca dātāraṃ priyavādinam
01,071.024d*0698_02 nāryo naraṃ kāmayante rūpiṇaṃ sragviṇaṃ tathā
01,071.025a pañca varṣaśatāny evaṃ kacasya carato vratam
01,071.025c tatrātīyur atho buddhvā dānavās taṃ tataḥ kacam
01,071.026a gā rakṣantaṃ vane dṛṣṭvā rahasy ekam amarṣitāḥ
01,071.026c jaghnur bṛhaspater dveṣād vidyārakṣārtham eva ca
01,071.026e hatvā śālāvṛkebhyaś ca prāyacchaṃs tilaśaḥ kṛtam
01,071.027a tato gāvo nivṛttās tā agopāḥ svaṃ niveśanam
01,071.027c tā dṛṣṭvā rahitā gās tu kacenābhyāgatā vanāt
01,071.027e uvāca vacanaṃ kāle devayāny atha bhārata
01,071.028a ahutaṃ cāgnihotraṃ te sūryaś cāstaṃ gataḥ prabho
01,071.028c agopāś cāgatā gāvaḥ kacas tāta na dṛśyate
01,071.029a vyaktaṃ hato mṛto vāpi kacas tāta bhaviṣyati
01,071.029c taṃ vinā na ca jīveyaṃ kacaṃ satyaṃ bravīmi te
01,071.030 śukra uvāca
01,071.030a ayam ehīti śabdena mṛtaṃ saṃjīvayāmy aham
01,071.031 vaiśaṃpāyana uvāca
01,071.031a tataḥ saṃjīvanīṃ vidyāṃ prayujya kacam āhvayat
01,071.031c āhūtaḥ prādurabhavat kaco 'riṣṭo 'tha vidyayā
01,071.031d*0699a_01 kasmāc cirāyito 'sīti pṛṣṭas tām āha bhārgavīm
01,071.031d*0700_00 kacaḥ
01,071.031d*0700_01 samidhaś ca kuśādīni kāṣṭhabhāraṃ ca bhāmini
01,071.031d*0700_02 gṛhītvā śramabhārārto vaṭavṛkṣaṃ samāśritaḥ
01,071.031d*0700_03 gāvaś ca sahitāḥ sarvā vṛkṣacchāyām upāśritāḥ
01,071.031d*0700_04 asurās tatra māṃ dṛṣṭvā kas tvam ity abhyacodayan
01,071.031d*0700_05 bṛhaspatisutaś cāhaṃ kaca ity abhiviśrutaḥ
01,071.031d*0700_06 ity uktamātre māṃ hatvā peśīkṛtvā tu dānavāḥ
01,071.031d*0700_07 dattvā śālāvṛkebhyas tu sukhaṃ jagmuḥ svam ālayam
01,071.031d*0700_08 āhūto vidyayā bhadre bhārgaveṇa mahātmanā
01,071.031d*0700_09 tvatsamīpam ihāyātaḥ kathaṃ cit samajīvitaḥ
01,071.031e hato 'ham iti cācakhyau pṛṣṭo brāhmaṇakanyayā
01,071.031f*0699_01 bhittvā bhittvā śarīrāṇi vṛkāṇāṃ sa viniṣpatat
01,071.032a sa punar devayānyoktaḥ puṣpāhāro yadṛcchayā
01,071.032c vanaṃ yayau tato vipro dadṛśur dānavāś ca tam
01,071.032d*0701_01 punas taṃ peṣayitvā tu samudrāmbhasy amiśrayan
01,071.032d*0701_02 ciraṃ gataṃ punaḥ kanyā pitre taṃ saṃnyavedayat
01,071.032d*0701_03 vipreṇa punar āhūto vidyayā gurudehajaḥ
01,071.032d*0701_04 punar āvṛtya tad vṛttaṃ nyavedayata tat tathā
01,071.032d*0702_01 bhedayitvā śarīrāṇi matsyādīnāṃ sa nirgataḥ
01,071.032d*0703_01 devayānyā punas tatra kadā cid vanyam āhara
01,071.032d*0703_02 ukto 'gacchad vanaṃ taṃ tu dadṛśur dānavāḥ punaḥ
01,071.033a tato dvitīyaṃ hatvā taṃ dagdhvā kṛtvā ca cūrṇaśaḥ
01,071.033b*0704_01 saṃgṛhya pūrayitvā ca surayā samaloḍya ca
01,071.033c prāyacchan brāhmaṇāyaiva surāyām asurās tadā
01,071.033d*0705_01 apibat surayā sārdhaṃ kacabhasma bhṛgūdvahaḥ
01,071.033d*0705_02 sā sāyaṃtanavelāyām agopā gāḥ samāgatāḥ
01,071.034a devayāny atha bhūyo 'pi vākyaṃ pitaram abravīt
01,071.034b*0706=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,071.034b*0706_01 śrutvā putrīvacaḥ kāvyo mantreṇāhūtavān kacam
01,071.034b*0706_02 jñātvā bahiṣṭham ajñātvā svakukṣisthaṃ kacaṃ nṛpa
01,071.034c puṣpāhāraḥ preṣaṇakṛt kacas tāta na dṛśyate
01,071.035 śukra uvāca
01,071.035*0707_01 vidyayotthāpyamāno 'pi nābhyeti karavāṇi kim
01,071.035a bṛhaspateḥ sutaḥ putri kacaḥ pretagatiṃ gataḥ
01,071.035c vidyayā jīvito 'py evaṃ hanyate karavāṇi kim
01,071.036a maivaṃ śuco mā ruda devayāni; na tvādṛśī martyam anupraśocet
01,071.036b*0708_01 yasyās tava brahma ca brāhmaṇāś ca
01,071.036b*0708_02 sendrā devā vasavo 'thāśvinau ca
01,071.036c surāś ca viśve ca jagac ca sarvam; upasthitāṃ vaikṛtim ānamanti
01,071.036d*0709_01 aśakyo 'sau jīvayituṃ dvijātiḥ
01,071.036d*0709_02 saṃjīvito vadhyate caiva bhūyaḥ
01,071.037 devayāny uvāca
01,071.037a yasyāṅgirā vṛddhatamaḥ pitāmaho; bṛhaspatiś cāpi pitā tapodhanaḥ
01,071.037c ṛṣeḥ putraṃ tam atho vāpi pautraṃ; kathaṃ na śoceyam ahaṃ na rudyām
01,071.038a sa brahmacārī ca tapodhanaś ca; sadotthitaḥ karmasu caiva dakṣaḥ
01,071.038c kacasya mārgaṃ pratipatsye na bhokṣye; priyo hi me tāta kaco 'bhirūpaḥ
01,071.039 śukra uvāca
01,071.039a asaṃśayaṃ mām asurā dviṣanti; ye me śiṣyaṃ nāgasaṃ sūdayanti
01,071.039c abrāhmaṇaṃ kartum icchanti raudrās; te māṃ yathā prastutaṃ dānavair hi
01,071.039e apy asya pāpasya bhaved ihāntaḥ; kaṃ brahmahatyā na dahed apīndram
01,071.040 vaiśaṃpāyana uvāca
01,071.040a saṃcodito devayānyā maharṣiḥ punar āhvayat
01,071.040c saṃrambheṇaiva kāvyo hi bṛhaspatisutaṃ kacam
01,071.040d*0710_01 sa pīḍito devayānyā maharṣiḥ
01,071.040d*0710_02 samārabhat saṃrambhāc caiva kāvyaḥ
01,071.040d*0711_01 kaco 'pi rājan sumahānubhāvo
01,071.040d*0711_02 vidyābalāl labdhamatir mahātmā
01,071.040d*0712=00 vaiśaṃpāyana uvāca
01,071.040d*0712_01 akārayām āsa tadā devayānyāḥ kṛte vibhuḥ
01,071.041a guror bhīto vidyayā copahūtaḥ; śanair vācaṃ jaṭhare vyājahāra
01,071.041b*0713=00 kacaḥ
01,071.041b*0713_01 prasīda bhagavan mahyaṃ kaco 'ham abhivādaye
01,071.041b*0713_02 yathā bahumataḥ putras tathā manyatu māṃ bhavān
01,071.041c tam abravīt kena pathopanīto; mamodare tiṣṭhasi brūhi vipra
01,071.041d*0714_01 asmin muhūrte hy asurān vināśya
01,071.041d*0714_02 gacchāmi devān aham adya vipra
01,071.042 kaca uvāca
01,071.042a bhavatprasādān na jahāti māṃ smṛtiḥ; smare ca sarvaṃ yac ca yathā ca vṛttam
01,071.042c na tv evaṃ syāt tapaso vyayo me; tataḥ kleśaṃ ghoram imaṃ sahāmi
01,071.043a asuraiḥ surāyāṃ bhavato 'smi datto; hatvā dagdhvā cūrṇayitvā ca kāvya
01,071.043c brāhmīṃ māyām āsurī caiva māyā; tvayi sthite katham evātivartet
01,071.044 śukra uvāca
01,071.044a kiṃ te priyaṃ karavāṇy adya vatse; vadhena me jīvitaṃ syāt kacasya
01,071.044c nānyatra kukṣer mama bhedanena; dṛśyet kaco madgato devayāni
01,071.045 devayāny uvāca
01,071.045a dvau māṃ śokāv agnikalpau dahetāṃ; kacasya nāśas tava caivopaghātaḥ
01,071.045c kacasya nāśe mama nāsti śarma; tavopaghāte jīvituṃ nāsmi śaktā
01,071.046 śukra uvāca
01,071.046a saṃsiddharūpo 'si bṛhaspateḥ suta; yat tvāṃ bhaktaṃ bhajate devayānī
01,071.046c vidyām imāṃ prāpnuhi jīvanīṃ tvaṃ; na ced indraḥ kacarūpī tvam adya
01,071.047a na nivartet punar jīvan kaś cid anyo mamodarāt
01,071.047c brāhmaṇaṃ varjayitvaikaṃ tasmād vidyām avāpnuhi
01,071.048a putro bhūtvā bhāvaya bhāvito mām; asmād dehād upaniṣkramya tāta
01,071.048c samīkṣethā dharmavatīm avekṣāṃ; guroḥ sakāśāt prāpya vidyāṃ savidyaḥ
01,071.049 vaiśaṃpāyana uvāca
01,071.049a guroḥ sakāśāt samavāpya vidyāṃ; bhittvā kukṣiṃ nirvicakrāma vipraḥ
01,071.049c kaco 'bhirūpo dakṣiṇaṃ brāhmaṇasya; śuklātyaye paurṇamāsyām ivenduḥ
01,071.050a dṛṣṭvā ca taṃ patitaṃ brahmarāśim; utthāpayām āsa mṛtaṃ kaco 'pi
01,071.050c vidyāṃ siddhāṃ tām avāpyābhivādya; tataḥ kacas taṃ gurum ity uvāca
01,071.050d*0715_01 yaḥ śrotrayor amṛtaṃ saṃniṣiñced
01,071.050d*0715_02 vidyām avidyasya yathā mamāyam
01,071.050d*0715_03 taṃ manye 'haṃ pitaraṃ mātaraṃ ca
01,071.050d*0715_04 tasmai na druhyet kṛtam asya jānan
01,071.051a ṛtasya dātāram anuttamasya; nidhiṃ nidhīnāṃ caturanvayānām
01,071.051c ye nādriyante gurum arcanīyaṃ; pāpāṃl lokāṃs te vrajanty apratiṣṭhān
01,071.052 vaiśaṃpāyana uvāca
01,071.052*0716_01 śṛṇvatsu bhūteṣv idam āha kāvyaḥ
01,071.052*0716_02 samutthito brahmarāśiḥ purāṇaḥ
01,071.052a surāpānād vañcanāṃ prāpayitvā; saṃjñānāśaṃ caiva tathātighoram
01,071.052c dṛṣṭvā kacaṃ cāpi tathābhirūpaṃ; pītaṃ tadā surayā mohitena
01,071.053a samanyur utthāya mahānubhāvas; tadośanā viprahitaṃ cikīrṣuḥ
01,071.053c kāvyaḥ svayaṃ vākyam idaṃ jagāda; surāpānaṃ prati vai jātaśaṅkaḥ
01,071.054a yo brāhmaṇo 'dya prabhṛtīha kaś cin; mohāt surāṃ pāsyati mandabuddhiḥ
01,071.054c apetadharmo brahmahā caiva sa syād; asmiṃl loke garhitaḥ syāt pare ca
01,071.055a mayā cemāṃ vipradharmoktisīmāṃ; maryādāṃ vai sthāpitāṃ sarvaloke
01,071.055c santo viprāḥ śuśruvāṃso gurūṇāṃ; devā lokāś copaśṛṇvantu sarve
01,071.055d*0717_01 brahmahatyāsamaṃ tasya pāpaṃ syād brāhmaṇasya tu
01,071.055d*0717_02 yaḥ pāsyati surāṃ mohān narakaṃ cāpi yāsyati
01,071.056a itīdam uktvā sa mahānubhāvas; taponidhīnāṃ nidhir aprameyaḥ
01,071.056c tān dānavān daivavimūḍhabuddhīn; idaṃ samāhūya vaco 'bhyuvāca
01,071.057a ācakṣe vo dānavā bāliśāḥ stha; siddhaḥ kaco vatsyati matsakāśe
01,071.057c saṃjīvanīṃ prāpya vidyāṃ mahārthāṃ; tulyaprabhāvo brahmaṇā brahmabhūtaḥ
01,071.057d*0718_01 yo 'kārṣīd duṣkaraṃ karma devānāṃ kāraṇāt kacaḥ
01,071.057d*0718_02 na tatkīrtir jarāṃ gacched yājñīyaś ca bhaviṣyati
01,071.057d*0719_01 etāvad uktvā vacanaṃ virarāma sa bhārgavaḥ
01,071.057d*0719_02 dānavā vismayāviṣṭāḥ prayayuḥ svaṃ niveśanam
01,071.058a guror uṣya sakāśe tu daśa varṣaśatāni saḥ
01,071.058c anujñātaḥ kaco gantum iyeṣa tridaśālayam
01,072.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,072.001a samāvṛttavrataṃ taṃ tu visṛṣṭaṃ guruṇā tadā
01,072.001c prasthitaṃ tridaśāvāsaṃ devayāny abravīd idam
01,072.002a ṛṣer aṅgirasaḥ pautra vṛttenābhijanena ca
01,072.002c bhrājase vidyayā caiva tapasā ca damena ca
01,072.003a ṛṣir yathāṅgirā mānyaḥ pitur mama mahāyaśāḥ
01,072.003c tathā mānyaś ca pūjyaś ca bhūyo mama bṛhaspatiḥ
01,072.004a evaṃ jñātvā vijānīhi yad bravīmi tapodhana
01,072.004c vratasthe niyamopete yathā vartāmy ahaṃ tvayi
01,072.005a sa samāvṛttavidyo māṃ bhaktāṃ bhajitum arhasi
01,072.005c gṛhāṇa pāṇiṃ vidhivan mama mantrapuraskṛtam
01,072.006 kaca uvāca
01,072.006a pūjyo mānyaś ca bhagavān yathā tava pitā mama
01,072.006c tathā tvam anavadyāṅgi pūjanīyatarā mama
01,072.007a ātmaprāṇaiḥ priyatamā bhārgavasya mahātmanaḥ
01,072.007c tvaṃ bhadre dharmataḥ pūjyā guruputrī sadā mama
01,072.007d*0720_01 guror garīyasī vṛttyā tasmād gurutarā mama
01,072.007d*0720_02 na mām arhasi kalyāṇi vaktum evaṃ śucismite
01,072.008a yathā mama gurur nityaṃ mānyaḥ śukraḥ pitā tava
01,072.008c devayāni tathaiva tvaṃ naivaṃ māṃ vaktum arhasi
01,072.009 devayāny uvāca
01,072.009a guruputrasya putro vai na tu tvam asi me pituḥ
01,072.009c tasmān mānyaś ca pūjyaś ca mamāpi tvaṃ dvijottama
01,072.010a asurair hanyamāne ca kaca tvayi punaḥ punaḥ
01,072.010c tadā prabhṛti yā prītis tāṃ tvam eva smarasva me
01,072.011a sauhārde cānurāge ca vettha me bhaktim uttamām
01,072.011c na mām arhasi dharmajña tyaktuṃ bhaktām anāgasam
01,072.012 kaca uvāca
01,072.012a aniyojye niyoge māṃ niyunakṣi śubhavrate
01,072.012c prasīda subhru tvaṃ mahyaṃ guror gurutarī śubhe
01,072.013a yatroṣitaṃ viśālākṣi tvayā candranibhānane
01,072.013c tatrāham uṣito bhadre kukṣau kāvyasya bhāmini
01,072.014a bhaginī dharmato me tvaṃ maivaṃ vocaḥ śubhānane
01,072.014c sukham asmy uṣito bhadre na manyur vidyate mama
01,072.015a āpṛcche tvāṃ gamiṣyāmi śivam āśaṃsa me pathi
01,072.015c avirodhena dharmasya smartavyo 'smi kathāntare
01,072.015e apramattotthitā nityam ārādhaya guruṃ mama
01,072.016 devayāny uvāca
01,072.016*0721_01 dharmakārye niyuñjānā kanyā saṃprāptayauvanā
01,072.016a yadi māṃ dharmakāmārthe pratyākhyāsyasi coditaḥ
01,072.016c tataḥ kaca na te vidyā siddhim eṣā gamiṣyati
01,072.017 kaca uvāca
01,072.017a guruputrīti kṛtvāhaṃ pratyācakṣe na doṣataḥ
01,072.017c guruṇā cābhyanujñātaḥ kāmam evaṃ śapasva mām
01,072.018a ārṣaṃ dharmaṃ bruvāṇo 'haṃ devayāni yathā tvayā
01,072.018c śapto nārho 'smi śāpasya kāmato 'dya na dharmataḥ
01,072.019a tasmād bhavatyā yaḥ kāmo na tathā sa bhaviṣyati
01,072.019c ṛṣiputro na te kaś cij jātu pāṇiṃ grahīṣyati
01,072.020a phaliṣyati na te vidyā yat tvaṃ mām āttha tat tathā
01,072.020c adhyāpayiṣyāmi tu yaṃ tasya vidyā phaliṣyati
01,072.021 vaiśaṃpāyana uvāca
01,072.021a evam uktvā dvijaśreṣṭho devayānīṃ kacas tadā
01,072.021c tridaśeśālayaṃ śīghraṃ jagāma dvijasattamaḥ
01,072.022a tam āgatam abhiprekṣya devā indrapurogamāḥ
01,072.022c bṛhaspatiṃ sabhājyedaṃ kacam āhur mudānvitāḥ
01,072.023a yat tvam asmaddhitaṃ karma cakartha paramādbhutam
01,072.023c na te yaśaḥ praṇaśitā bhāgabhāṅ no bhaviṣyasi
01,073.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,073.001a kṛtavidye kace prāpte hṛṣṭarūpā divaukasaḥ
01,073.001c kacād adhītya tāṃ vidyāṃ kṛtārthā bharatarṣabha
01,073.002a sarva eva samāgamya śatakratum athābruvan
01,073.002c kālas te vikramasyādya jahi śatrūn puraṃdara
01,073.003a evam uktas tu sahitais tridaśair maghavāṃs tadā
01,073.003c tathety uktvopacakrāma so 'paśyata vane striyaḥ
01,073.004a krīḍantīnāṃ tu kanyānāṃ vane caitrarathopame
01,073.004c vāyubhūtaḥ sa vastrāṇi sarvāṇy eva vyamiśrayat
01,073.005a tato jalāt samuttīrya kanyās tāḥ sahitās tadā
01,073.005c vastrāṇi jagṛhus tāni yathāsannāny anekaśaḥ
01,073.006a tatra vāso devayānyāḥ śarmiṣṭhā jagṛhe tadā
01,073.006c vyatimiśram ajānantī duhitā vṛṣaparvaṇaḥ
01,073.007a tatas tayor mithas tatra virodhaḥ samajāyata
01,073.007c devayānyāś ca rājendra śarmiṣṭhāyāś ca tatkṛte
01,073.008 devayāny uvāca
01,073.008a kasmād gṛhṇāsi me vastraṃ śiṣyā bhūtvā mamāsuri
01,073.008c samudācārahīnāyā na te śreyo bhaviṣyati
01,073.009 śarmiṣṭhovāca
01,073.009a āsīnaṃ ca śayānaṃ ca pitā te pitaraṃ mama
01,073.009c stauti vandati cābhīkṣṇaṃ nīcaiḥ sthitvā vinītavat
01,073.010a yācatas tvaṃ hi duhitā stuvataḥ pratigṛhṇataḥ
01,073.010c sutāhaṃ stūyamānasya dadato 'pratigṛhṇataḥ
01,073.010d*0722_01 ādhūnvasva vidhūnvasva druhya kupya ca yācaki
01,073.011a anāyudhā sāyudhāyā riktā kṣubhyasi bhikṣuki
01,073.011b*0723_01 ādhūnvanyā vidhūnvanyā havyaṃ kavyaṃ ca yācake
01,073.011c lapsyase pratiyoddhāraṃ na hi tvāṃ gaṇayāmy aham
01,073.011d*0724_01 pratikūlaṃ vadasi ced itaḥ prabhṛti yācaki
01,073.011d*0724_02 ākṛṣya mama dāsībhiḥ prasthāsyāmi bahir bahiḥ
01,073.012 vaiśaṃpāyana uvāca
01,073.012a samucchrayaṃ devayānīṃ gatāṃ saktāṃ ca vāsasi
01,073.012b*0725_01 hṛtvā tadvyasane divye gṛhītvā jaṭhare ruṣā
01,073.012c śarmiṣṭhā prākṣipat kūpe tataḥ svapuram āvrajat
01,073.012d*0726_01 tṛṇavīrutsamācchanne svapuraṃ prayayau tadā
01,073.013a hateyam iti vijñāya śarmiṣṭhā pāpaniścayā
01,073.013c anavekṣya yayau veśma krodhavegaparāyaṇā
01,073.013d*0727_01 praviśya svagṛhaṃ svasthā dharmam āsuram āsthitā
01,073.014a atha taṃ deśam abhyāgād yayātir nahuṣātmajaḥ
01,073.014c śrāntayugyaḥ śrāntahayo mṛgalipsuḥ pipāsitaḥ
01,073.015a sa nāhuṣaḥ prekṣamāṇa udapānaṃ gatodakam
01,073.015c dadarśa kanyāṃ tāṃ tatra dīptām agniśikhām iva
01,073.015d*0728_01 tāṃ dṛṣṭvā rūpasaṃpannāṃ sarvābharaṇabhūṣitām
01,073.015d*0728_02 sarvalakṣaṇasaṃpannām apṛcchat sa narādhipaḥ
01,073.016a tām apṛcchat sa dṛṣṭvaiva kanyām amaravarṇinīm
01,073.016c sāntvayitvā nṛpaśreṣṭhaḥ sāmnā paramavalgunā
01,073.017a kā tvaṃ tāmranakhī śyāmā sumṛṣṭamaṇikuṇḍalā
01,073.017c dīrghaṃ dhyāyasi cātyarthaṃ kasmāc chvasiṣi cāturā
01,073.018a kathaṃ ca patitāsy asmin kūpe vīruttṛṇāvṛte
01,073.018c duhitā caiva kasya tvaṃ vada sarvaṃ sumadhyame
01,073.019 devayāny uvāca
01,073.019a yo 'sau devair hatān daityān utthāpayati vidyayā
01,073.019c tasya śukrasya kanyāhaṃ sa māṃ nūnaṃ na budhyate
01,073.019d*0729=03 yayātiḥ
01,073.019d*0729=05 devayānī
01,073.019d*0729_01 pṛcchase māṃ kas tvam asi rūpavīryabalānvitaḥ
01,073.019d*0729_02 brūhy atrāgamanaṃ kiṃ vā śrotum icchāmi tattvataḥ
01,073.019d*0729_03 yayātir nāhuṣo 'haṃ tu śrānto 'dya mṛgakāṅkṣayā
01,073.019d*0729_04 kva cid atrāgato bhadre dṛṣṭavān asmi tvām iha
01,073.020a eṣa me dakṣiṇo rājan pāṇis tāmranakhāṅguliḥ
01,073.020c samuddhara gṛhītvā māṃ kulīnas tvaṃ hi me mataḥ
01,073.021a jānāmi hi tvāṃ saṃśāntaṃ vīryavantaṃ yaśasvinam
01,073.021c tasmān māṃ patitām asmāt kūpād uddhartum arhasi
01,073.022 vaiśaṃpāyana uvāca
01,073.022a tām atha brāhmaṇīṃ strīṃ ca vijñāya nahuṣātmajaḥ
01,073.022c gṛhītvā dakṣiṇe pāṇāv ujjahāra tato 'vaṭāt
01,073.023a uddhṛtya caināṃ tarasā tasmāt kūpān narādhipaḥ
01,073.023b*0730=00 yayātiḥ
01,073.023b*0730=09 devayānī
01,073.023b*0730_01 gaccha bhadre yathākāmaṃ na bhayaṃ vidyate tava
01,073.023b*0730_02 ity ucyamānā nṛpatiṃ devayānīdam uttaram
01,073.023b*0730_03 uvāca mām upādāya gaccha śīghraṃ priyo 'si me
01,073.023b*0730_04 gṛhītāhaṃ tvayā pāṇau tasmād bhartā bhaviṣyasi
01,073.023b*0730_05 ity evam ukto nṛpatir āha kṣatrakulodbhavaḥ
01,073.023b*0730_06 tvaṃ bhadre brāhmaṇī tasmān mayā nārhasi saṃgamam
01,073.023b*0730_07 sarvalokaguruḥ kāvyas tvaṃ tasya duhitāsi vai
01,073.023b*0730_08 tasmād api bhayaṃ me 'dya tasmāt kalyāṇi nārhasi
01,073.023b*0730_09 yadi madvacanān nādya māṃ necchasi narādhipa
01,073.023b*0730_10 tvām eva varaye pitrā paścāj jñāsyasi gaccha hi
01,073.023c āmantrayitvā suśroṇīṃ yayātiḥ svapuraṃ yayau
01,073.023d*0731_01 gate tu nāhuṣe tasmin devayāny apy aninditā
01,073.023d*0732=07 dhātrī
01,073.023d*0732_01 kva cid ārtā ca rudatī vṛkṣam āśritya tiṣṭhatī
01,073.023d*0732_02 tataś cirāyamāṇāyāṃ duhitary āha bhārgavaḥ
01,073.023d*0732_03 dhātri tvam ānaya kṣipraṃ devayānīṃ śucismitām
01,073.023d*0732_04 ity uktamātre sā dhātrī tvaritānayituṃ gatā
01,073.023d*0732_05 yatra yatra sakhībhiḥ sā gatā padam amārgata
01,073.023d*0732_06 sā dadarśa tathā dīnāṃ śramārtāṃ rudatīṃ sthitām
01,073.023d*0732_07 vṛttaṃ te kim idaṃ bhadre śīghraṃ vada pitāhvayat
01,073.023d*0732_08 evam uktāha dhātrīṃ tāṃ śarmiṣṭhāvṛjinaṃ kṛtam
01,073.023d*0733_01 saṃsmṛtyovāca dhātrīṃ tāṃ duhituḥ snehaviklavaḥ
01,073.023d*0734_01 aśrubhiḥ snāpayantīṃ tāṃ pīnonnatakucāv ubhau
01,073.023d*0734_02 vṛkṣamūlam upāśritya devatām iva tadvane
01,073.023d*0735_01 uvāca śokasaṃtaptā ghūrṇikām āgatāṃ puraḥ
01,073.024 devayāny uvāca
01,073.024a tvaritaṃ ghūrṇike gaccha sarvam ācakṣva me pituḥ
01,073.024c nedānīṃ hi pravekyāmi nagaraṃ vṛṣaparvaṇaḥ
01,073.025 vaiśaṃpāyana uvāca
01,073.025a sā tu vai tvaritaṃ gatvā ghūrṇikāsuramandiram
01,073.025c dṛṣṭvā kāvyam uvācedaṃ saṃbhramāviṣṭacetanā
01,073.025d*0736_01 tvaritaṃ ghūrṇikā gatvā praviveśa purottamam
01,073.025d*0736_02 dvijapravaram āsādya vacanaṃ cedam abravīt
01,073.026a ācakṣe te mahāprājña devayānī vane hatā
01,073.026c śarmiṣṭhayā mahābhāga duhitrā vṛṣaparvaṇaḥ
01,073.027a śrutvā duhitaraṃ kāvyas tatra śarmiṣṭhayā hatām
01,073.027b*0737_01 tvaramāṇo 'numārgaṃ sa niścakrāma purottamāt
01,073.027c tvarayā niryayau duḥkhān mārgamāṇaḥ sutāṃ vane
01,073.028a dṛṣṭvā duhitaraṃ kāvyo devayānīṃ tato vane
01,073.028c bāhubhyāṃ saṃpariṣvajya duḥkhito vākyam abravīt
01,073.029a ātmadoṣair niyacchanti sarve duḥkhasukhe janāḥ
01,073.029c manye duścaritaṃ te 'sti yasyeyaṃ niṣkṛtiḥ kṛtā
01,073.030 devayāny uvāca
01,073.030a niṣkṛtir me 'stu vā māstu śṛṇuṣvāvahito mama
01,073.030c śarmiṣṭhayā yad uktāsmi duhitrā vṛṣaparvaṇaḥ
01,073.030e satyaṃ kilaitat sā prāha daityānām asi gāyanaḥ
01,073.031a evaṃ hi me kathayati śarmiṣṭhā vārṣaparvaṇī
01,073.031b*0738_01 evaṃ mām āha śarmiṣṭhā śiṣyā tava mahāmune
01,073.031c vacanaṃ tīkṣṇaparuṣaṃ krodharaktekṣaṇā bhṛśam
01,073.032a stuvato duhitā hi tvaṃ yācataḥ pratigṛhṇataḥ
01,073.032c sutāhaṃ stūyamānasya dadato 'pratigṛhṇataḥ
01,073.033a iti mām āha śarmiṣṭhā duhitā vṛṣaparvaṇaḥ
01,073.033c krodhasaṃraktanayanā darpapūrṇā punaḥ punaḥ
01,073.034a yady ahaṃ stuvatas tāta duhitā pratigṛhṇataḥ
01,073.034c prasādayiṣye śarmiṣṭhām ity uktā hi sakhī mayā
01,073.034d*0739_01 uktāpy evaṃ bhṛśaṃ kruddhā māṃ gṛhya vijane vane
01,073.034d*0739_02 kūpe prakṣepayām āsa prakṣipyaiva gṛhaṃ yayau
01,073.034d*0740_01 amṛtāṃ māṃ mṛtāṃ matvā kūpe 'tīva nirūdake
01,073.034d*0740_02 anāvṛttāṃ nirīkṣyaiva hṛṣṭā svabhavanaṃ yayau
01,073.035 śukra uvāca
01,073.035a stuvato duhitā na tvaṃ bhadre na pratigṛhṇataḥ
01,073.035c astotuḥ stūyamānasya duhitā devayāny asi
01,073.036a vṛṣaparvaiva tad veda śakro rājā ca nāhuṣaḥ
01,073.036c acintyaṃ brahma nirdvandvam aiśvaraṃ hi balaṃ mama
01,073.036c*0741_01 . . . . . . . . ahaṃ na vedmi na cāpare
01,073.036c*0741_02 gāyan nāhaṃ tad eveha
01,073.036c*0742_01 . . . . . . . . na stotā na ca vanditā
01,073.036c*0742_02 mama vidyā hi nirdvandvā
01,073.036d*0743_01 dainyaṃ śāṭhyaṃ ca jaihmyaṃ ca nāsti me tattvataḥ śubhe
01,073.036d*0744=05 vaiśaṃpāyana uvāca
01,073.036d*0744_01 yac ca kiṃ cit sarvagataṃ bhūmau vā yadi vā divi
01,073.036d*0744_02 tasyāham īśvaro nityaṃ tuṣṭenoktaḥ svayaṃbhuvā
01,073.036d*0744_03 ahaṃ jalaṃ vimuñcāmi prajānāṃ hitakāmyayā
01,073.036d*0744_04 puṣṇāmy auṣadhayaḥ sarvā iti satyaṃ bravīmi te
01,073.036d*0744_05 evaṃ viṣādam āpannāṃ manyunā saṃprapīḍitām
01,073.036d*0744_06 vacanair madhuraiḥ ślakṣṇaiḥ sāntvayām āsa tāṃ pitā
01,074.001 śukra uvāca
01,074.001a yaḥ pareṣāṃ naro nityam ativādāṃs titikṣati
01,074.001c devayāni vijānīhi tena sarvam idaṃ jitam
01,074.002a yaḥ samutpatitaṃ krodhaṃ nigṛhṇāti hayaṃ yathā
01,074.002c sa yantety ucyate sadbhir na yo raśmiṣu lambate
01,074.003a yaḥ samutpatitaṃ krodham akrodhena nirasyati
01,074.003c devayāni vijānīhi tena sarvam idaṃ jitam
01,074.004a yaḥ samutpatitaṃ krodhaṃ kṣamayeha nirasyati
01,074.004c yathoragas tvacaṃ jīrṇāṃ sa vai puruṣa ucyate
01,074.005a yaḥ saṃdhārayate manyuṃ yo 'tivādāṃs titikṣati
01,074.005c yaś ca tapto na tapati dṛḍhaṃ so 'rthasya bhājanam
01,074.006a yo yajed apariśrānto māsi māsi śataṃ samāḥ
01,074.006c na krudhyed yaś ca sarvasya tayor akrodhano 'dhikaḥ
01,074.006d*0745_01 tasmād akrodhanaḥ śreṣṭhaḥ kāmakrodhau na pūjitau
01,074.006d*0745_02 kruddhasya niṣphalāny eva dānayajñatapāṃsi ca
01,074.006d*0745_03 tasmād akrodhane yajñas tapo dānaṃ mahat phalam
01,074.006d*0745_04 na pūto na tapasvī ca na yajvā na ca dharmakṛt
01,074.006d*0745_05 krodhasya yo vaśaṃ gacchet tasya lokadvayaṃ na ca
01,074.006d*0745_06 putrabhṛtyasuhṛnmitrabhāryā dharmaś ca satyataḥ
01,074.006d*0745_07 tasyaitāny apayāsyanti krodhaśīlasya niścitam
01,074.007a yat kumārāḥ kumāryaś ca vairaṃ kuryur acetasaḥ
01,074.007c na tat prājño 'nukurvīta vidus te na balābalam
01,074.008 devayāny uvāca
01,074.008a vedāhaṃ tāta bālāpi dharmāṇāṃ yad ihāntaram
01,074.008c akrodhe cātivāde ca veda cāpi balābalam
01,074.008d*0746_01 svavṛttim ananuṣṭhāya dharmam utsṛjya tattvataḥ
01,074.009a śiṣyasyāśiṣyavṛtter hi na kṣantavyaṃ bubhūṣatā
01,074.009b*0747_01 śiṣye cācāryavṛttiṃ hi visṛjya vipathaṃ gate
01,074.009c tasmāt saṃkīrṇavṛtteṣu vāso mama na rocate
01,074.009d*0748_01 dahyamānās tu tīvreṇa nīcāḥ parayaśo 'gninā
01,074.009d*0748_02 aśaktās tāṃ gatiṃ gantuṃ tato nindāṃ prakurvate
01,074.010a pumāṃso ye hi nindanti vṛttenābhijanena ca
01,074.010c na teṣu nivaset prājñaḥ śreyorthī pāpabuddhiṣu
01,074.011a ye tv enam abhijānanti vṛttenābhijanena ca
01,074.011c teṣu sādhuṣu vastavyaṃ sa vāsaḥ śreṣṭha ucyate
01,074.011d*0749_01 suyantritā narā nityaṃ vihīnā vā dhanair narāḥ
01,074.011d*0749_02 durvṛttāḥ pāpakarmāṇaś caṇḍālā dhanino 'pi vā
01,074.011d*0749_03 na hi jātyā ca caṇḍālāḥ svakarmavihitair vinā
01,074.011d*0749_04 dhanābhijanavidyāsu saktāś caṇḍāladharmiṇaḥ
01,074.011d*0749_05 akāraṇād vidviṣanti parivādaṃ vadanti ca
01,074.011d*0749_06 na tatrāsya nivāso 'sti pāpibhiḥ pāpatāṃ vrajet
01,074.011d*0749_07 sukṛte duṣkṛte vāpi yatra sajjati yo naraḥ
01,074.011d*0749_08 dhruvaṃ ratir bhavet tatra tasmāt teṣāṃ na rocaye
01,074.012a vāg duruktaṃ mahāghoraṃ duhitur vṛṣaparvaṇaḥ
01,074.012c na hy ato duṣkarataraṃ manye lokeṣv api triṣu
01,074.012d*0751_01 niḥsaṃśayo viśeṣeṇa puruṣaṃ marmakṛntanam
01,074.012d*0751_02 suhṛnmitrajanās teṣu sauhṛdaṃ na ca kurvate
01,074.012e yaḥ sapatnaśriyaṃ dīptāṃ hīnaśrīḥ paryupāsate
01,074.012f*0750_10 mama mathnāti hṛdayam agnikāma ivāraṇim
01,074.012f*0752_01 maraṇaṃ śobhanaṃ tasya iti vidvajjanā viduḥ
01,074.012f*0753_01 avamānam avāpnoti śanair nīceṣu saṃgataḥ
01,074.012f*0753_02 ativādā vaktrato niḥsaranti
01,074.012f*0753_03 yair āhataḥ śocati rātryahāni
01,074.012f*0753_04 parasya vai marmasu ye patanti
01,074.012f*0753_05 tān paṇḍito nāvasṛjet pareṣu
01,074.012f*0753_06 śanair duḥkhaṃ śastraviṣāgnijātaṃ
01,074.012f*0753_07 rohen na saṃrohati vāgvraṇaṃ tu
01,074.012f*0753_08 saṃrohati śanair viddhaṃ vanaṃ paraśunā hatam
01,074.012f*0753_09 vācā duruktaṃ bībhatsaṃ na saṃrohati vākkṣatam
01,075.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,075.001a tataḥ kāvyo bhṛguśreṣṭhaḥ samanyur upagamya ha
01,075.001b*0754_01 praviśyāntaḥpuraṃ śukro vandito vṛṣaparvaṇā
01,075.001b*0755_01 sa praviśyāsane śukraḥ saṃdaṣṭoṣṭhapuṭo ruṣā
01,075.001c vṛṣaparvāṇam āsīnam ity uvācāvicārayan
01,075.002a nādharmaś carito rājan sadyaḥ phalati gaur iva
01,075.002b*0756_01 śanair āvartyamāno hi kartur mūlāni kṛntati
01,075.002c putreṣu vā naptṛṣu vā na ced ātmani paśyati
01,075.002e phalaty eva dhruvaṃ pāpaṃ gurubhuktam ivodare
01,075.002f*0757_01 adhīyānaṃ hi taṃ rājan kṣamāvantaṃ jitendriyam
01,075.003a yad aghātayathā vipraṃ kacam āṅgirasaṃ tadā
01,075.003c apāpaśīlaṃ dharmajñaṃ śuśrūṣuṃ madgṛhe ratam
01,075.003d*0758_01 śarmiṣṭhayā devayānī krūram uktā bahu prabho
01,075.003d*0758_02 viprakṛtya ca saṃrambhāt kūpe kṣiptā manasvinī
01,075.003d*0758_03 sā na kalpeta vāsāya tayā hi rahitaḥ katham
01,075.003d*0758_04 vaseyam iha tasmāt te tyajāmi viṣayaṃ nṛpa
01,075.004a vadhād anarhatas tasya vadhāc ca duhitur mama
01,075.004c vṛṣaparvan nibodhedaṃ tyakṣyāmi tvāṃ sabāndhavam
01,075.004d*0759_01 mā śocīr vṛṣaparvas tvaṃ mā krudhyasva viśāṃ pate
01,075.004e sthātuṃ tvadviṣaye rājan na śakṣyāmi tvayā saha
01,075.004f*0760=02 vṛṣaparvā
01,075.004f*0760_01 asyā gatir gatir mahyaṃ priyam asyāḥ priyaṃ mama
01,075.004f*0760_02 yadi brahman ghātayāmi yadi copadiśāmy aham
01,075.004f*0760_03 śarmiṣṭhayā devayānīṃ tena gacchāmy asadgatim
01,075.005a aho mām abhijānāsi daitya mithyāpralāpinam
01,075.005c yathemam ātmano doṣaṃ na niyacchasy upekṣase
01,075.006 vṛṣaparvovāca
01,075.006a nādharmaṃ na mṛṣāvādaṃ tvayi jānāmi bhārgava
01,075.006c tvayi dharmaś ca satyaṃ ca tat prasīdatu no bhavān
01,075.007a yady asmān apahāya tvam ito gacchasi bhārgava
01,075.007c samudraṃ saṃpravekṣyāmo nānyad asti parāyaṇam
01,075.007c*0761_01 . . . . . . . . pūrvaṃ madbāndhavaiḥ saha
01,075.007c*0761_02 pātālam atha vā cāgniṃ
01,075.007d*0762_01 yady eva devān gacches tvaṃ māṃ ca tyaktvā gṛhādhipa
01,075.007d*0762_02 sarvatyāgaṃ tataḥ kṛtvā praviśāmi hutāśanam
01,075.008 śukra uvāca
01,075.008a samudraṃ praviśadhvaṃ vā diśo vā dravatāsurāḥ
01,075.008c duhitur nāpriyaṃ soḍhuṃ śakto 'haṃ dayitā hi me
01,075.009a prasādyatāṃ devayānī jīvitaṃ hy atra me sthitam
01,075.009b*0763_01 prasannā devayānī cet priyaṃ nānyataraṃ mama
01,075.009c yogakṣemakaras te 'ham indrasyeva bṛhaspatiḥ
01,075.010 vṛṣaparvovāca
01,075.010a yat kiṃ cid asurendrāṇāṃ vidyate vasu bhārgava
01,075.010c bhuvi hastigavāśvaṃ vā tasya tvaṃ mama ceśvaraḥ
01,075.011 śukra uvāca
01,075.011a yat kiṃ cid asti draviṇaṃ daityendrāṇāṃ mahāsura
01,075.011c tasyeśvaro 'smi yadi te devayānī prasādyatām
01,075.011d*0764=00 vaiśaṃpāyana uvāca
01,075.011d*0764_01 tatas tu tvaritaṃ śukras tena rājñā samaṃ yayau
01,075.011d*0764_02 uvāca caināṃ subhage pratipannaṃ vacas tava
01,075.011d*0765=00 vaiśaṃpāyana uvāca
01,075.011d*0765_01 evam uktas tathety āha vṛṣaparvā mahākaviḥ
01,075.011d*0765_02 devayānyantikaṃ gatvā tam arthaṃ prāha bhārgavaḥ
01,075.011d*0766=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,075.011d*0766_01 śukrasya vacanaṃ śrutvā vṛṣaparvā sabāndhavaḥ
01,075.011d*0766_02 devayānīṃ prasīdeti papāta bhuvi pādayoḥ
01,075.012 devayāny uvāca
01,075.012a yadi tvam īśvaras tāta rājño vittasya bhārgava
01,075.012c nābhijānāmi tat te 'haṃ rājā tu vadatu svayam
01,075.013 vṛṣaparvovāca
01,075.013*0767_01 stutyo vandyaś ca satataṃ mayā tātaś ca te śubhe
01,075.013a yaṃ kāmam abhikāmāsi devayāni śucismite
01,075.013c tat te 'haṃ saṃpradāsyāmi yadi ced api durlabham
01,075.014 devayāny uvāca
01,075.014a dāsīṃ kanyāsahasreṇa śarmiṣṭhām abhikāmaye
01,075.014c anu māṃ tatra gacchet sā yatra dāsyati me pitā
01,075.015 vṛṣaparvovāca
01,075.015a uttiṣṭha he saṃgrahītri śarmiṣṭhāṃ śīghram ānaya
01,075.015c yaṃ ca kāmayate kāmaṃ devayānī karotu tam
01,075.015d*0768_01 tyajed ekaṃ kulasyārthe grāmasyārthe kulaṃ tyajet
01,075.015d*0768_02 grāmaṃ janapadasyārthe ātmārthe pṛthivīṃ tyajet
01,075.016 vaiśaṃpāyana uvāca
01,075.016a tato dhātrī tatra gatvā śarmiṣṭhāṃ vākyam abravīt
01,075.016c uttiṣṭha bhadre śarmiṣṭhe jñātīnāṃ sukham āvaha
01,075.017a tyajati brāhmaṇaḥ śiṣyān devayānyā pracoditaḥ
01,075.017c sā yaṃ kāmayate kāmaṃ sa kāryo 'dya tvayānaghe
01,075.018 śarmiṣṭhovāca
01,075.018a sā yaṃ kāmayate kāmaṃ karavāṇy aham adya tam
01,075.018b*0769_01 yady evam āhvayec chukro devayānīkṛte hi mām
01,075.018c mā tv evāpagamac chukro devayānī ca matkṛte
01,075.019 vaiśaṃpāyana uvāca
01,075.019a tataḥ kanyāsahasreṇa vṛtā śibikayā tadā
01,075.019c pitur niyogāt tvaritā niścakrāma purottamāt
01,075.020 śarmiṣṭhovāca
01,075.020a ahaṃ kanyāsahasreṇa dāsī te paricārikā
01,075.020b*0770_01 caṇḍāle 'pi niyuṅkṣvādya śirasā dhārayāmi tam
01,075.020b*0770_02 guruṃ vā sparśayāmy adya dāsīnāṃ dharmam uttamam
01,075.020c anu tvāṃ tatra yāsyāmi yatra dāsyati te pitā
01,075.021 devayāny uvāca
01,075.021a stuvato duhitā te 'haṃ bandinaḥ pratigṛhṇataḥ
01,075.021c stūyamānasya duhitā kathaṃ dāsī bhaviṣyasi
01,075.022 śarmiṣṭhovāca
01,075.022a yena kena cid ārtānāṃ jñātīnāṃ sukham āvahet
01,075.022b*0771_01 sarvam āhṛtya kartavyam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
01,075.022b*0771_02 evaṃ kṛtvā kariṣyāmi yan māṃ vakṣyasi śobhane
01,075.022c atas tvām anuyāsyāmi yatra dāsyati te pitā
01,075.023 vaiśaṃpāyana uvāca
01,075.023a pratiśrute dāsabhāve duhitrā vṛṣaparvaṇaḥ
01,075.023c devayānī nṛpaśreṣṭha pitaraṃ vākyam abravīt
01,075.024a praviśāmi puraṃ tāta tuṣṭāsmi dvijasattama
01,075.024c amoghaṃ tava vijñānam asti vidyābalaṃ ca te
01,075.025a evam ukto duhitrā sa dvijaśreṣṭho mahāyaśāḥ
01,075.025c praviveśa puraṃ hṛṣṭaḥ pūjitaḥ sarvadānavaiḥ
01,076.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,076.001a atha dīrghasya kālasya devayānī nṛpottama
01,076.001c vanaṃ tad eva niryātā krīḍārthaṃ varavarṇinī
01,076.002a tena dāsīsahasreṇa sārdhaṃ śarmiṣṭhayā tadā
01,076.002c tam eva deśaṃ saṃprāptā yathākāmaṃ cacāra sā
01,076.002e tābhiḥ sakhībhiḥ sahitā sarvābhir muditā bhṛśam
01,076.003a krīḍantyo 'bhiratāḥ sarvāḥ pibantyo madhumādhavīm
01,076.003c khādantyo vividhān bhakṣyān vidaśantyaḥ phalāni ca
01,076.004a punaś ca nāhuṣo rājā mṛgalipsur yadṛcchayā
01,076.004c tam eva deśaṃ saṃprāpto jalārthī śramakarśitaḥ
01,076.005a dadṛśe devayānīṃ ca śarmiṣṭhāṃ tāś ca yoṣitaḥ
01,076.005c pibantīr lalamānāś ca divyābharaṇabhūṣitāḥ
01,076.005d*0772_01 āsanapravare divye sarvaratnavibhūṣite
01,076.006a upaviṣṭāṃ ca dadṛśe devayānīṃ śucismitām
01,076.006c rūpeṇāpratimāṃ tāsāṃ strīṇāṃ madhye varāṅganām
01,076.006d*0773_01 āsanāc ca tataḥ kiṃ cid vihīnāṃ hemabhūṣitām
01,076.006d*0773_02 asurendrasutāṃ cāpi śarmiṣṭhāṃ cāruhāsinīm
01,076.006e śarmiṣṭhayā sevyamānāṃ pādasaṃvāhanādibhiḥ
01,076.006f*0774_01 gāyantyaś caiva nṛtyantyo vādayantyaś ca bhārata
01,076.006f*0774_02 dṛṣṭvā yayātiṃ lalanā lajjayāvanatāḥ sthitāḥ
01,076.007 yayātir uvāca
01,076.007a dvābhyāṃ kanyāsahasrābhyāṃ dve kanye parivārite
01,076.007c gotre ca nāmanī caiva dvayoḥ pṛcchāmi vām aham
01,076.008 devayāny uvāca
01,076.008a ākhyāsyāmy aham ādatsva vacanaṃ me narādhipa
01,076.008c śukro nāmāsuraguruḥ sutāṃ jānīhi tasya mām
01,076.009a iyaṃ ca me sakhī dāsī yatrāhaṃ tatra gāminī
01,076.009c duhitā dānavendrasya śarmiṣṭhā vṛṣaparvaṇaḥ
01,076.010 yayātir uvāca
01,076.010a kathaṃ nu te sakhī dāsī kanyeyaṃ varavarṇinī
01,076.010c asurendrasutā subhru paraṃ kautūhalaṃ hi me
01,076.010d*0775_01 naiva devī na gandharvī na yakṣī na ca kiṃnarī
01,076.010d*0775_02 evaṃrūpā mayā nārī dṛṣṭapūrvā mahītale
01,076.010d*0775_03 śrīr ivāyatapadmākṣī sarvalakṣaṇaśobhitā
01,076.010d*0776_01 daivenopahatā subhrūr utāho tapasāpi vā
01,076.010d*0776_02 anyathaiṣānavadyāṅgī dāsī neha bhaviṣyati
01,076.010d*0777_01 asyā rūpeṇa te rūpaṃ na kiṃ cit sadṛśaṃ bhavet
01,076.010d*0777_02 purā duścariteneyaṃ tava dāsī bhavaty aho
01,076.011 devayāny uvāca
01,076.011a sarva eva naravyāghra vidhānam anuvartate
01,076.011c vidhānavihitaṃ matvā mā vicitrāḥ kathāḥ kṛthāḥ
01,076.012a rājavad rūpaveṣau te brāhmīṃ vācaṃ bibharṣi ca
01,076.012c kiṃnāmā tvaṃ kutaś cāsi kasya putraś ca śaṃsa me
01,076.013 yayātir uvāca
01,076.013a brahmacaryeṇa kṛtsno me vedaḥ śrutipathaṃ gataḥ
01,076.013c rājāhaṃ rājaputraś ca yayātir iti viśrutaḥ
01,076.014 devayāny uvāca
01,076.014a kenāsy arthena nṛpate imaṃ deśam upāgataḥ
01,076.014c jighṛkṣur vārijaṃ kiṃ cid atha vā mṛgalipsayā
01,076.015 yayātir uvāca
01,076.015a mṛgalipsur ahaṃ bhadre pānīyārtham upāgataḥ
01,076.015c bahu cāpy anuyukto 'smi tan mānujñātum arhasi
01,076.016 devayāny uvāca
01,076.016a dvābhyāṃ kanyāsahasrābhyāṃ dāsyā śarmiṣṭhayā saha
01,076.016c tvadadhīnāsmi bhadraṃ te sakhā bhartā ca me bhava
01,076.016d*0778=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,076.016d*0778_01 asurendrasutām īkṣya tasyāṃ saktena cetasā
01,076.016d*0778_02 śarmiṣṭhā mahiṣī mahyam iti matvā vaco 'bravīt
01,076.017 yayātir uvāca
01,076.017a viddhy auśanasi bhadraṃ te na tvām arho 'smi bhāmini
01,076.017c avivāhyā hi rājāno devayāni pitus tava
01,076.017d*0779_01 caturṇām api varṇānāṃ vivāhaṃ brāhmaṇo 'rhati
01,076.017d*0779_02 kṣatriyādyāḥ kramādhastān nottarottarakāriṇaḥ
01,076.017d*0779_03 kāmāt krodhād atho lobhād yat kiṃ cit kurute naraḥ
01,076.017d*0779_04 devayāni vijānīhi sa gacchen narakaṃ dhruvam
01,076.017d*0780_01 parabhāryā svasā jyeṣṭhā sagotrā patitā snuṣā
01,076.017d*0780_02 aparā bhikṣukāsvasthā agamyāḥ kīrtitā budhaiḥ
01,076.018 devayāny uvāca
01,076.018a saṃsṛṣṭaṃ brahmaṇā kṣatraṃ kṣatraṃ ca brahmasaṃhitam
01,076.018b*0781_01 tayor apy anyatā nāsti ekāntaratamau hi tau
01,076.018c ṛṣiś ca ṛṣiputraś ca nāhuṣāṅga vahasva mām
01,076.019 yayātir uvāca
01,076.019a ekadehodbhavā varṇāś catvāro 'pi varāṅgane
01,076.019c pṛthagdharmāḥ pṛthakśaucās teṣāṃ tu brāhmaṇo varaḥ
01,076.020 devayāny uvāca
01,076.020a pāṇidharmo nāhuṣāyaṃ na pumbhiḥ sevitaḥ purā
01,076.020c taṃ me tvam agrahīr agre vṛṇomi tvām ahaṃ tataḥ
01,076.021a kathaṃ nu me manasvinyāḥ pāṇim anyaḥ pumān spṛśet
01,076.021c gṛhītam ṛṣiputreṇa svayaṃ vāpy ṛṣiṇā tvayā
01,076.022 yayātir uvāca
01,076.022a kruddhād āśīviṣāt sarpāj jvalanāt sarvatomukhāt
01,076.022c durādharṣataro vipraḥ puruṣeṇa vijānatā
01,076.023 devayāny uvāca
01,076.023a katham āśīviṣāt sarpāj jvalanāt sarvatomukhāt
01,076.023c durādharṣataro vipra ity āttha puruṣarṣabha
01,076.024 yayātir uvāca
01,076.024a ekam āśīviṣo hanti śastreṇaikaś ca vadhyate
01,076.024c hanti vipraḥ sarāṣṭrāṇi purāṇy api hi kopitaḥ
01,076.024d*0782_01 kva cid āśīviṣo hanyāc chastram anyaṃ nikṛntati
01,076.024d*0782_02 yadṛcchayāgnir dahati manasā hanti vai dvijaḥ
01,076.025a durādharṣataro vipras tasmād bhīru mato mama
01,076.025c ato 'dattāṃ ca pitrā tvāṃ bhadre na vivahāmy aham
01,076.026 devayāny uvāca
01,076.026a dattāṃ vahasva pitrā māṃ tvaṃ hi rājan vṛto mayā
01,076.026c ayācato bhayaṃ nāsti dattāṃ ca pratigṛhṇataḥ
01,076.026d*0783_01 tiṣṭha rājan muhūrtaṃ tvaṃ preṣayiṣyāmy ahaṃ pituḥ
01,076.026d*0783_02 gaccha tvaṃ dhātrike śīghraṃ brahmakalpam ihānaya
01,076.026d*0783_03 svayaṃvare vṛtaṃ śīghraṃ nivedaya ca nāhuṣam
01,076.027 vaiśaṃpāyana uvāca
01,076.027a tvaritaṃ devayānyātha preṣitaṃ pitur ātmanaḥ
01,076.027b*0784_01 sarvaṃ nivedayām āsa dhātrī tasmai yathātatham
01,076.027c śrutvaiva ca sa rājānaṃ darśayām āsa bhārgavaḥ
01,076.027d*0785=05 śukraḥ
01,076.027d*0785=07 vaiśaṃpāyanaḥ
01,076.027d*0785_01 tato dhātreyikā gatvā śīghraṃ tūśanasaṃ prati
01,076.027d*0785_02 dṛṣṭvā cainaṃ yathānyāyam abhivādyedam abravīt
01,076.027d*0785_03 devayānyā vṛto bhartā nāhuṣaḥ pṛthivīpatiḥ
01,076.027d*0785_04 tatrānujñāṃ kuruṣvādya brahman satyaparāyaṇa
01,076.027d*0785_05 gaccha gacchāgrato bhadre gacchāmi sahitas tvayā
01,076.027d*0785_06 kariṣyāmi vacas tasyāḥ pṛṣṭvā rājānam acyutam
01,076.027d*0785_07 prādurāsīt tadā śukraḥ prajvalann iva tejasā
01,076.027d*0785_08 brāhmaṇaḥ sarvabhūtāni tejorāśiḥ prakāśayan
01,076.028a dṛṣṭvaiva cāgataṃ śukraṃ yayātiḥ pṛthivīpatiḥ
01,076.028c vavande brāhmaṇaṃ kāvyaṃ prāñjaliḥ praṇataḥ sthitaḥ
01,076.029 devayāny uvāca
01,076.029a rājāyaṃ nāhuṣas tāta durge me pāṇim agrahīt
01,076.029b*0786_01 nānyapūrvagṛhītaṃ me tenāham abhayā kṛtā
01,076.029c namas te dehi mām asmai nānyaṃ loke patiṃ vṛṇe
01,076.030 śukra uvāca
01,076.030*0787_01 anyo dharmaḥ priyas tv anyo vṛtas te nāhuṣaḥ patiḥ
01,076.030*0787_02 kacaśāpāt tvayā pūrvaṃ nānyad bhavitum arhati
01,076.030a vṛto 'nayā patir vīra sutayā tvaṃ mameṣṭayā
01,076.030b*0788_01 svayaṃgrahe mahān doṣo brāhmaṇyāṃ varṇasaṃkarāt
01,076.030c gṛhāṇemāṃ mayā dattāṃ mahiṣīṃ nahuṣātmaja
01,076.031 yayātir uvāca
01,076.031a adharmo na spṛśed evaṃ mahān mām iha bhārgava
01,076.031c varṇasaṃkarajo brahmann iti tvāṃ pravṛṇomy aham
01,076.032 śukra uvāca
01,076.032a adharmāt tvāṃ vimuñcāmi varayasva yathepṣitam
01,076.032c asmin vivāhe mā glāsīr ahaṃ pāpaṃ nudāmi te
01,076.033a vahasva bhāryāṃ dharmeṇa devayānīṃ sumadhyamām
01,076.033c anayā saha saṃprītim atulāṃ samavāpsyasi
01,076.034a iyaṃ cāpi kumārī te śarmiṣṭhā vārṣaparvaṇī
01,076.034c saṃpūjyā satataṃ rājan mā caināṃ śayane hvayeḥ
01,076.034d*0789_01 iyaṃ kumārī śarmiṣṭhā duhitā vṛṣaparvaṇaḥ
01,076.034d*0789_02 tāṃ pūjayethā mā caināṃ śayane vai samāhvaya
01,076.034d*0789_03 rahasy enāṃ samāhūya na vader na ca saṃspṛśeḥ
01,076.034d*0789_04 vahasva bhāryāṃ bhadraṃ te yathākāmam avāpsyasi
01,076.035 vaiśaṃpāyana uvāca
01,076.035*0790_01 gāndharveṇa vivāhena devayānī vṛtā tadā
01,076.035a evam ukto yayātis tu śukraṃ kṛtvā pradakṣiṇam
01,076.035b*0791_01 śāstroktavidhinā rājan vivāham akaroc chubham
01,076.035b*0791_02 labdhvā śukrān mahad vittaṃ devayānīṃ tathottamām
01,076.035b*0791_03 dvisahasreṇa kanyānāṃ tathā śarmiṣṭhayā saha
01,076.035b*0791_04 saṃpūjitaś ca śukreṇa daityaiś ca nṛpasattamaḥ
01,076.035b*0792_01 vivāhaṃ vidhivat kṛtvā pradakṣiṇam athākarot
01,076.035c jagāma svapuraṃ hṛṣṭo anujñāto mahātmanā
01,077.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,077.001a yayātiḥ svapuraṃ prāpya mahendrapurasaṃnibham
01,077.001c praviśyāntaḥpuraṃ tatra devayānīṃ nyaveśayat
01,077.002a devayānyāś cānumate tāṃ sutāṃ vṛṣaparvaṇaḥ
01,077.002c aśokavanikābhyāśe gṛhaṃ kṛtvā nyaveśayat
01,077.003a vṛtāṃ dāsīsahasreṇa śarmiṣṭhām āsurāyaṇīm
01,077.003c vāsobhir annapānaiś ca saṃvibhajya susatkṛtām
01,077.004a devayānyā tu sahitaḥ sa nṛpo nahuṣātmajaḥ
01,077.004b*0793_01 prītyā paramayā yukto mumude śāśvatīḥ samāḥ
01,077.004b*0793_02 aśokavanikābhyāśe devayānī samāgatā
01,077.004b*0793_03 śarmiṣṭhayā sā krīḍitvā ramaṇīye manorame
01,077.004b*0793_04 tatraiva tāṃ tu nirdiśya saha rājñā yayau gṛham
01,077.004b*0793_05 evam eva bahuprītyā mumude bahukālataḥ
01,077.004c vijahāra bahūn abdān devavan mudito bhṛśam
01,077.005a ṛtukāle tu saṃprāpte devayānī varāṅganā
01,077.005c lebhe garbhaṃ prathamataḥ kumāraṃ ca vyajāyata
01,077.006a gate varṣasahasre tu śarmiṣṭhā vārṣaparvaṇī
01,077.006c dadarśa yauvanaṃ prāptā ṛtuṃ sā cānvacintayat
01,077.006d*0794_01 śuddhā snātā tu śarmiṣṭhā sarvālaṃkārabhūṣitā
01,077.006d*0794_02 aśokaśākhām ālambya suphullaiḥ stabakair vṛtām
01,077.006d*0794_03 ādarśe mukham udvīkṣya bhartṛdarśanalālasā
01,077.006d*0794_04 śokamohasamāviṣṭā vacanaṃ cedam abravīt
01,077.006d*0794_05 aśoka śokāpanuda śokopahatacetasam
01,077.006d*0794_06 tvannāmānaṃ kuru kṣipraṃ priyasaṃdarśanād dhi mām
01,077.006d*0794_07 evam uktavatī sā tu śarmiṣṭhā punar abravīt
01,077.007a ṛtukālaś ca saṃprāpto na ca me 'sti patir vṛtaḥ
01,077.007c kiṃ prāptaṃ kiṃ nu kartavyaṃ kiṃ vā kṛtvā kṛtaṃ bhavet
01,077.008a devayānī prajātāsau vṛthāhaṃ prāptayauvanā
01,077.008b*0795_01 devayānī puṇyakṛtā tasyā bhartā hi nāhuṣaḥ
01,077.008c yathā tayā vṛto bhartā tathaivāhaṃ vṛṇomi tam
01,077.009a rājñā putraphalaṃ deyam iti me niścitā matiḥ
01,077.009c apīdānīṃ sa dharmātmā iyān me darśanaṃ rahaḥ
01,077.009d*0796=02 vaiśaṃpāyanaḥ
01,077.009d*0796_01 keśe baddhvā tu rājānaṃ yāce 'haṃ sadṛśaṃ patim
01,077.009d*0796_02 gṛhe mudā devayānīputram īkṣya punaḥ punaḥ
01,077.009d*0796_03 krīḍann antaḥpure tasyāḥ kva cit kṣaṇam avāpa saḥ
01,077.010a atha niṣkramya rājāsau tasmin kāle yadṛcchayā
01,077.010c aśokavanikābhyāśe śarmiṣṭhāṃ prāpya viṣṭhitaḥ
01,077.011a tam ekaṃ rahite dṛṣṭvā śarmiṣṭhā cāruhāsinī
01,077.011c pratyudgamyāñjaliṃ kṛtvā rājānaṃ vākyam abravīt
01,077.012a somasyendrasya viṣṇor vā yamasya varuṇasya vā
01,077.012c tava vā nāhuṣa kule kaḥ striyaṃ spraṣṭum arhati
01,077.013a rūpābhijanaśīlair hi tvaṃ rājan vettha māṃ sadā
01,077.013c sā tvāṃ yāce prasādyāham ṛtuṃ dehi narādhipa
01,077.014 yayātir uvāca
01,077.014a vedmi tvāṃ śīlasaṃpannāṃ daityakanyām aninditām
01,077.014c rūpe ca te na paśyāmi sūcyagram api ninditam
01,077.014d*0797_01 tadā prabhṛti tvāṃ dṛṣṭvā smarāmy aniśam uttame
01,077.015a abravīd uśanā kāvyo devayānīṃ yadāvaham
01,077.015c neyam āhvayitavyā te śayane vārṣaparvaṇī
01,077.015d*0798_01 devayānyāḥ priyaṃ kṛtvā śarmiṣṭhām api poṣaya
01,077.016 śarmiṣṭhovāca
01,077.016a na narmayuktaṃ vacanaṃ hinasti; na strīṣu rājan na vivāhakāle
01,077.016c prāṇātyaye sarvadhanāpahāre; pañcānṛtāny āhur apātakāni
01,077.017a pṛṣṭaṃ tu sākṣye pravadantam anyathā; vadanti mithyopahitaṃ narendra
01,077.017c ekārthatāyāṃ tu samāhitāyāṃ; mithyā vadantam anṛtaṃ hinasti
01,077.017d*0799_01 anṛtaṃ nānṛtaṃ strīṣu parihāsavivāhayoḥ
01,077.017d*0799_02 ātmaprāṇārthaghāteṣu tad evottamatāṃ vrajet
01,077.017d*0800_01 dharmasūkṣmārthatattvajñā evam āhur manīṣiṇaḥ
01,077.018 yayātir uvāca
01,077.018*0801_01 yathā vadasi kalyāṇi mamāpy etad dhi kāṅkṣitam
01,077.018*0801_02 brāhmaṇasya tu tad vākyaṃ hṛdi me parivartate
01,077.018a rājā pramāṇaṃ bhūtānāṃ sa naśyeta mṛṣā vadan
01,077.018c arthakṛcchram api prāpya na mithyā kartum utsahe
01,077.019 śarmiṣṭhovāca
01,077.019a samāv etau matau rājan patiḥ sakhyāś ca yaḥ patiḥ
01,077.019c samaṃ vivāham ity āhuḥ sakhyā me 'si patir vṛtaḥ
01,077.020 yayātir uvāca
01,077.020a dātavyaṃ yācamānebhya iti me vratam āhitam
01,077.020c tvaṃ ca yācasi māṃ kāmaṃ brūhi kiṃ karavāṇi te
01,077.020d*0802_01 dhanaṃ vā yadi vā kāmaṃ rājyaṃ vāpi śucismite
01,077.021 śarmiṣṭhovāca
01,077.021a adharmāt trāhi māṃ rājan dharmaṃ ca pratipādaya
01,077.021b*0803_01 nānyaṃ vṛṇe putrakāmā putrāt parataraṃ na ca
01,077.021c tvatto 'patyavatī loke careyaṃ dharmam uttamam
01,077.021d*0804_01 putrārthaṃ bhartṛpoṣārthaṃ striyaḥ sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā
01,077.021d*0804_02 apatiś cāpi yā kanyā anapatyā ca yā bhavet
01,077.021d*0804_03 tasyā janma vṛthā loke gatis tasyā na vidyate
01,077.022a traya evādhanā rājan bhāryā dāsas tathā sutaḥ
01,077.022c yat te samadhigacchanti yasya te tasya tad dhanam
01,077.022d*0805_01 saha dattāsmi kāvyena devayānyā maharṣiṇā
01,077.022d*0805_02 pūjyā poṣayitavyeti na mṛṣā kartum arhasi
01,077.022d*0805_03 suvarṇamaṇimuktāni vastrāṇy ābharaṇāni ca
01,077.022d*0805_04 yācatāṃ hi dadāsi tvaṃ gogrāmādīni yāni ca
01,077.022d*0805_05 bāhiraṃ dānam ity uktaṃ na śarīrāśrayaṃ nṛpa
01,077.022d*0805_06 duṣkaraṃ putradānaṃ ca ātmadānaṃ ca duṣkaram
01,077.022d*0805_07 śarīradānāt tat sarvaṃ dattaṃ bhavati māriṣa
01,077.022d*0805_08 yasya yasya yathākāmaṃ tasya tasya dadāmy aham
01,077.022d*0805_09 ity uktvā nagare rājaṃs trikālaṃ ghoṣitaṃ tvayā
01,077.022d*0805_10 anṛtaṃ tvayoktaṃ rājendra vṛthā ghoṣitam eva ca
01,077.022d*0805_11 tat satyaṃ kuru rājendra yathā vaiśravaṇas tathā
01,077.023a devayānyā bhujiṣyāsmi vaśyā ca tava bhārgavī
01,077.023c sā cāhaṃ ca tvayā rājan bharaṇīye bhajasva mām
01,077.024 vaiśaṃpāyana uvāca
01,077.024a evam uktas tu rājā sa tathyam ity eva jajñivān
01,077.024b*0806_01 kāvyasya devayānyāś ca bhīto dharmabhayād api
01,077.024c pūjayām āsa śarmiṣṭhāṃ dharmaṃ ca pratyapādayat
01,077.024d*0807_01 ṛtvikpurohitācāryair mantribhiś caiva saṃvṛtaḥ
01,077.024d*0807_02 kṛtvā vivāhaṃ vidhivad datvā brāhmaṇadakṣiṇām
01,077.024d*0807_03 puṇye nakṣatrasaṃyoge muhūrte dvijapūjite
01,077.025a samāgamya ca śarmiṣṭhāṃ yathākāmam avāpya ca
01,077.025c anyonyam abhisaṃpūjya jagmatus tau yathāgatam
01,077.026a tasmin samāgame subhrūḥ śarmiṣṭhā cāruhāsinī
01,077.026c lebhe garbhaṃ prathamatas tasmān nṛpatisattamāt
01,077.027a prajajñe ca tataḥ kāle rājan rājīvalocanā
01,077.027c kumāraṃ devagarbhābhaṃ rājīvanibhalocanam
01,078.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,078.001*0808=03 yayātiḥ
01,078.001*0808=07 vaiśaṃpāyanaḥ
01,078.001*0808_01 tasmin nakṣatrasaṃyoge śukle puṇyarkṣagendunā
01,078.001*0808_02 sa rājā mumude samrāṭ tayā śarmiṣṭhayā saha
01,078.001*0808_03 prajānāṃ śrīr ivāgryā me śarmiṣṭhā hy abhavad vadhūḥ
01,078.001*0808_04 pannagīvograrūpā vai devayānī mamāpy abhūt
01,078.001*0808_05 parjanya iva sasyānāṃ devānām amṛtaṃ yathā
01,078.001*0808_06 tadvan mamāpi saṃbhūtā śarmiṣṭhā vārṣaparvaṇī
01,078.001*0808_07 ity evaṃ manasā dhyātvā devayānīm avarjayat
01,078.001a śrutvā kumāraṃ jātaṃ tu devayānī śucismitā
01,078.001c cintayām āsa duḥkhārtā śarmiṣṭhāṃ prati bhārata
01,078.002a abhigamya ca śarmiṣṭhāṃ devayāny abravīd idam
01,078.002c kim idaṃ vṛjinaṃ subhru kṛtaṃ te kāmalubdhayā
01,078.003 śarmiṣṭhovāca
01,078.003a ṛṣir abhyāgataḥ kaś cid dharmātmā vedapāragaḥ
01,078.003c sa mayā varadaḥ kāmaṃ yācito dharmasaṃhitam
01,078.003d*0809_01 apatyārthe sa tu mayā vṛto vai cāruhāsini
01,078.004a nāham anyāyataḥ kāmam ācarāmi śucismite
01,078.004c tasmād ṛṣer mamāpatyam iti satyaṃ bravīmi te
01,078.005 devayāny uvāca
01,078.005a śobhanaṃ bhīru satyaṃ ced atha sa jñāyate dvijaḥ
01,078.005c gotranāmābhijanato vettum icchāmi taṃ dvijam
01,078.006 śarmiṣṭhovāca
01,078.006a ojasā tejasā caiva dīpyamānaṃ raviṃ yathā
01,078.006c taṃ dṛṣṭvā mama saṃpraṣṭuṃ śaktir nāsīc chucismite
01,078.007 devayāny uvāca
01,078.007a yady etad evaṃ śarmiṣṭhe na manyur vidyate mama
01,078.007c apatyaṃ yadi te labdhaṃ jyeṣṭhāc chreṣṭhāc ca vai dvijāt
01,078.008 vaiśaṃpāyana uvāca
01,078.008a anyonyam evam uktvā ca saṃprahasya ca te mithaḥ
01,078.008c jagāma bhārgavī veśma tathyam ity eva jajñuṣī
01,078.009a yayātir devayānyāṃ tu putrāv ajanayan nṛpaḥ
01,078.009c yaduṃ ca turvasuṃ caiva śakraviṣṇū ivāparau
01,078.009d*0810_01 tasmin kāle tu rājarṣir yayātiḥ pṛthivīpatiḥ
01,078.009d*0810_02 mādhvīkarasaṃyuktāṃ madirāṃ madavardhinīm
01,078.009d*0810_03 pāyayām āsa śukrasya tanayāṃ raktapiñjarām
01,078.009d*0810_04 pītvā pītvā ca madirāṃ devayānī mumoha sā
01,078.009d*0810_05 rudatī gāyamānā sā nṛtyantī ca muhur muhuḥ
01,078.009d*0810_06 bahu pralapatī devī rājānam idam abravīt
01,078.009d*0810_07 rājavad rūpaveṣau te kimarthaṃ tvam ihāgataḥ
01,078.009d*0810_08 kena kāryeṇa saṃprāpto nirjanaṃ gahanaṃ vanam
01,078.009d*0810_09 dvijaśreṣṭha nṛpaśreṣṭho yayātiś cogradarśanaḥ
01,078.009d*0810_10 tasmād itaḥ palāyasva hitam icchasi ced dvija
01,078.009d*0810_11 ity evaṃ pralapantīṃ tāṃ devayānīṃ tu nāhuṣaḥ
01,078.009d*0810_12 bhartsayām āsa vacanair apāpāṃ pāpavardhinīm
01,078.009d*0810_13 tato varṣavarān mūkān paṅgūn vṛddhān sapaṇḍakān
01,078.009d*0810_14 rakṣaṇe devayānyāḥ sa poṣaṇe ca śaśāsa tān
01,078.009d*0810_15 tatas tu nāhuṣo rājā śarmiṣṭhāṃ prāpya buddhimān
01,078.009d*0810_16 reme ca suciraṃ kālaṃ tayā śarmiṣṭhayā saha
01,078.010a tasmād eva tu rājarṣeḥ śarmiṣṭhā vārṣaparvaṇī
01,078.010c druhyuṃ cānuṃ ca pūruṃ ca trīn kumārān ajījanat
01,078.010d*0811_01 śarmiṣṭhākāmuko rājā yadāsīt tadratākulaḥ
01,078.010d*0811_02 madirāvivaśāṃ kṛtvā reme śarmiṣṭhayānvaham
01,078.011a tataḥ kāle tu kasmiṃś cid devayānī śucismitā
01,078.011c yayātisahitā rājan nirjagāma mahāvanam
01,078.012a dadarśa ca tadā tatra kumārān devarūpiṇaḥ
01,078.012c krīḍamānān suviśrabdhān vismitā cedam abravīt
01,078.013a kasyaite dārakā rājan devaputropamāḥ śubhāḥ
01,078.013c varcasā rūpataś caiva sadṛśā me matās tava
01,078.014a evaṃ pṛṣṭvā tu rājānaṃ kumārān paryapṛcchata
01,078.014a*0812_01 . . . . . . . . paśyantam avanītalam
01,078.014a*0812_02 jñātvā tu tatkṛtaṃ śāpaṃ . . . . . . . .
01,078.014b*0813_01 tasmin kāle tu tac chrutvā dhātrī teṣāṃ vaco 'bravīt
01,078.014b*0813_02 kiṃ na brūta kumārā vaḥ pitaraṃ vai dvijarṣabham
01,078.014c kiṃnāmadheyagotro vaḥ putrakā brāhmaṇaḥ pitā
01,078.014d*0814_01 prabrūta tattvataḥ kṣipraṃ kaś cāsau kva ca vartate
01,078.014e vibrūta me yathātathyaṃ śrotum icchāmi taṃ hy aham
01,078.014f*0815_01 evam uktāḥ kumārās te devayānyā sumadhyayā
01,078.015a te 'darśayan pradeśinyā tam eva nṛpasattamam
01,078.015c śarmiṣṭhāṃ mātaraṃ caiva tasyācakhyuś ca dārakāḥ
01,078.015d*0816_01 ṛṣiś ca brāhmaṇaś caiva dvijātiś caiva naḥ pitā
01,078.015d*0816_02 śarmiṣṭhā nānṛtaṃ brūyād devayāni kṣamasva vai
01,078.015d*0816_03 tayā rahaḥ pṛcchyamānās tathyam ūcuś ca dārakāḥ
01,078.016a ity uktvā sahitās te tu rājānam upacakramuḥ
01,078.016c nābhyanandata tān rājā devayānyās tadāntike
01,078.016e rudantas te 'tha śarmiṣṭhām abhyayur bālakās tataḥ
01,078.016f*0817_01 nātidūrāc ca rājānam avātiṣṭhad avāṅmukhī
01,078.017a dṛṣṭvā tu teṣāṃ bālānāṃ praṇayaṃ pārthivaṃ prati
01,078.017c buddhvā ca tattvato devī śarmiṣṭhām idam abravīt
01,078.017d*0818_01 śrutvā tu teṣāṃ bālānāṃ savrīḍa iva pārthivaḥ
01,078.017d*0818_02 prativaktum aśakto 'bhūt tūṣṇīṃbhūto 'bhavan nṛpaḥ
01,078.017d*0818_03 gṛhītvā tu kare roṣāc charmiṣṭhāṃ punar abravīt
01,078.017d*0819=00 devayāny uvāca
01,078.017d*0819_01 abhyāgacchati māṃ kaś cid ṛṣir ity evam abravīt
01,078.017d*0819_02 yayātim eva nūnaṃ tvaṃ protsāhayasi bhāmini
01,078.017d*0819_03 pūrvam eva mayā proktaṃ tvayā tu vṛjinaṃ kṛtam
01,078.018a madadhīnā satī kasmād akārṣīr vipriyaṃ mama
01,078.018c tam evāsuradharmaṃ tvam āsthitā na bibheṣi kim
01,078.019 śarmiṣṭhovāca
01,078.019a yad uktam ṛṣir ity eva tat satyaṃ cāruhāsini
01,078.019c nyāyato dharmataś caiva carantī na bibhemi te
01,078.020a yadā tvayā vṛto rājā vṛta eva tadā mayā
01,078.020c sakhībhartā hi dharmeṇa bhartā bhavati śobhane
01,078.021a pūjyāsi mama mānyā ca jyeṣṭhā śreṣṭhā ca brāhmaṇī
01,078.021c tvatto 'pi me pūjyatamo rājarṣiḥ kiṃ na vettha tat
01,078.021d*0820_01 tava pitrā me guruṇā sahadatte ubhe śubhe
01,078.021d*0820_02 tato bhartā ca pūjyaś ca poṣyāṃ poṣayatīha mām
01,078.022 vaiśaṃpāyana uvāca
01,078.022a śrutvā tasyās tato vākyaṃ devayāny abravīd idam
01,078.022c rājan nādyeha vatsyāmi vipriyaṃ me kṛtaṃ tvayā
01,078.022d*0821_01 ramasveha yathākāmaṃ devyā śarmiṣṭhayā saha
01,078.022d*0821_02 pratijajvāla kopena devayānī tadā bhṛśam
01,078.022d*0821_03 nirdahantīva savrīḍāṃ śarmiṣṭhāṃ samudīkṣya ca
01,078.022d*0821_04 apavidhya ca sarvāṇi bhūṣaṇāny asitekṣaṇā
01,078.023a sahasotpatitāṃ śyāmāṃ dṛṣṭvā tāṃ sāśrulocanām
01,078.023c tvaritaṃ sakāśaṃ kāvyasya prasthitāṃ vyathitas tadā
01,078.024a anuvavrāja saṃbhrāntaḥ pṛṣṭhataḥ sāntvayan nṛpaḥ
01,078.024c nyavartata na caiva sma krodhasaṃraktalocanā
01,078.025a avibruvantī kiṃ cit tu rājānaṃ cārulocanā
01,078.025c acirād iva saṃprāptā kāvyasyośanaso 'ntikam
01,078.026a sā tu dṛṣṭvaiva pitaram abhivādyāgrataḥ sthitā
01,078.026c anantaraṃ yayātis tu pūjayām āsa bhārgavam
01,078.027 devayāny uvāca
01,078.027a adharmeṇa jito dharmaḥ pravṛttam adharottaram
01,078.027c śarmiṣṭhayātivṛttāsmi duhitrā vṛṣaparvaṇaḥ
01,078.028a trayo 'syāṃ janitāḥ putrā rājñānena yayātinā
01,078.028c durbhagāyā mama dvau tu putrau tāta bravīmi te
01,078.029a dharmajña iti vikhyāta eṣa rājā bhṛgūdvaha
01,078.029c atikrāntaś ca maryādāṃ kāvyaitat kathayāmi te
01,078.030 śukra uvāca
01,078.030a dharmajñaḥ san mahārāja yo 'dharmam akṛthāḥ priyam
01,078.030c tasmāj jarā tvām acirād dharṣayiṣyati durjayā
01,078.031 yayātir uvāca
01,078.031a ṛtuṃ vai yācamānāyā bhagavan nānyacetasā
01,078.031c duhitur dānavendrasya dharmyam etat kṛtaṃ mayā
01,078.032a ṛtuṃ vai yācamānāyā na dadāti pumān vṛtaḥ
01,078.032c bhrūṇahety ucyate brahman sa iha brahmavādibhiḥ
01,078.033a abhikāmāṃ striyaṃ yas tu gamyāṃ rahasi yācitaḥ
01,078.033c nopaiti sa ca dharmeṣu bhrūṇahety ucyate budhaiḥ
01,078.033d*0822_01 yad yad yācati māṃ kaś cit tat tad deyam iti vratam
01,078.033d*0822_02 tvayāpi sā ca dattā me nānyaṃ nātham ihecchati
01,078.033d*0822_03 matvaitan mama dharmaṃ tu kṛtaṃ brahman kṣamasva mām
01,078.034a ity etāni samīkṣyāhaṃ kāraṇāni bhṛgūdvaha
01,078.034c adharmabhayasaṃvignaḥ śarmiṣṭhām upajagmivān
01,078.035 śukra uvāca
01,078.035a nanv ahaṃ pratyavekṣyas te madadhīno 'si pārthiva
01,078.035c mithyācārasya dharmeṣu cauryaṃ bhavati nāhuṣa
01,078.036 vaiśaṃpāyana uvāca
01,078.036a kruddhenośanasā śapto yayātir nāhuṣas tadā
01,078.036c pūrvaṃ vayaḥ parityajya jarāṃ sadyo 'nvapadyata
01,078.037 yayātir uvāca
01,078.037a atṛpto yauvanasyāhaṃ devayānyāṃ bhṛgūdvaha
01,078.037c prasādaṃ kuru me brahmañ jareyaṃ mā viśeta mām
01,078.038 śukra uvāca
01,078.038a nāhaṃ mṛṣā bravīmy etaj jarāṃ prāpto 'si bhūmipa
01,078.038c jarāṃ tv etāṃ tvam anyasmai saṃkrāmaya yadīcchasi
01,078.039 yayātir uvāca
01,078.039a rājyabhāk sa bhaved brahman puṇyabhāk kīrtibhāk tathā
01,078.039c yo me dadyād vayaḥ putras tad bhavān anumanyatām
01,078.040 śukra uvāca
01,078.040*0823_01 putro jyeṣṭhaḥ kaniṣṭho vā yo dadāti vayas tava
01,078.040a saṃkrāmayiṣyasi jarāṃ yatheṣṭaṃ nahuṣātmaja
01,078.040c mām anudhyāya bhāvena na ca pāpam avāpsyasi
01,078.041a vayo dāsyati te putro yaḥ sa rājā bhaviṣyati
01,078.041c āyuṣmān kīrtimāṃś caiva bahvapatyas tathaiva ca
01,079.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,079.001a jarāṃ prāpya yayātis tu svapuraṃ prāpya caiva ha
01,079.001c putraṃ jyeṣṭhaṃ variṣṭhaṃ ca yadum ity abravīd vacaḥ
01,079.002a jarā valī ca māṃ tāta palitāni ca paryaguḥ
01,079.002c kāvyasyośanasaḥ śāpān na ca tṛpto 'smi yauvane
01,079.003a tvaṃ yado pratipadyasva pāpmānaṃ jarayā saha
01,079.003c yauvanena tvadīyena careyaṃ viṣayān aham
01,079.004a pūrṇe varṣasahasre tu punas te yauvanaṃ tv aham
01,079.004c dattvā svaṃ pratipatsyāmi pāpmānaṃ jarayā saha
01,079.005 yadur uvāca
01,079.005*0824_01 jarāyāṃ bahavo doṣāḥ pānabhojanakāritāḥ
01,079.005*0824_02 tasmān na grahīṣye rājann iti me rocate manaḥ
01,079.005a sitaśmaśruśirā dīno jarayā śithilīkṛtaḥ
01,079.005c valīsaṃtatagātraś ca durdarśo durbalaḥ kṛśaḥ
01,079.006a aśaktaḥ kāryakaraṇe paribhūtaḥ sa yauvanaiḥ
01,079.006c sahopajīvibhiś caiva tāṃ jarāṃ nābhikāmaye
01,079.006c*0825_01 . . . . . . . . bhāryāputrasuhṛjjanaiḥ
01,079.006c*0825_02 surūpanāśinīṃ ghorāṃ
01,079.006d*0826_01 santi te bahavaḥ putrā mattaḥ priyatarā nṛpa
01,079.006d*0826_02 jarāṃ grahītuṃ dharmajña tasmād anyaṃ vṛṇīṣva vai
01,079.007 yayātir uvāca
01,079.007a yat tvaṃ me hṛdayāj jāto vayaḥ svaṃ na prayacchasi
01,079.007c tasmād arājyabhāk tāta prajā te vai bhaviṣyati
01,079.007d*0827_01 pratyākhyātas tu rājā sa turvaśuṃ pratyabhāṣata
01,079.008a turvaso pratipadyasva pāpmānaṃ jarayā saha
01,079.008c yauvanena careyaṃ vai viṣayāṃs tava putraka
01,079.009a pūrṇe varṣasahasre tu punar dāsyāmi yauvanam
01,079.009c svaṃ caiva pratipatsyāmi pāpmānaṃ jarayā saha
01,079.010 turvasur uvāca
01,079.010a na kāmaye jarāṃ tāta kāmabhogapraṇāśinīm
01,079.010c balarūpāntakaraṇīṃ buddhiprāṇavināśinīm
01,079.011 yayātir uvāca
01,079.011a yat tvaṃ me hṛdayāj jāto vayaḥ svaṃ na prayacchasi
01,079.011b*0828_01 turvaśo tvaṃ priyaṃ kāmaṃ naitat saṃpatsyate kva cit
01,079.011c tasmāt prajā samucchedaṃ turvaso tava yāsyati
01,079.012a saṃkīrṇācāradharmeṣu pratilomacareṣu ca
01,079.012c piśitāśiṣu cāntyeṣu mūḍha rājā bhaviṣyasi
01,079.013a gurudāraprasakteṣu tiryagyonigateṣu ca
01,079.013c paśudharmiṣu pāpeṣu mleccheṣu prabhaviṣyasi
01,079.014 vaiśaṃpāyana uvāca
01,079.014a evaṃ sa turvasuṃ śaptvā yayātiḥ sutam ātmanaḥ
01,079.014c śarmiṣṭhāyāḥ sutaṃ druhyum idaṃ vacanam abravīt
01,079.015a druhyo tvaṃ pratipadyasva varṇarūpavināśinīm
01,079.015c jarāṃ varṣasahasraṃ me yauvanaṃ svaṃ dadasva ca
01,079.016a pūrṇe varṣasahasre tu pratidāsyāmi yauvanam
01,079.016c svaṃ cādāsyāmi bhūyo 'haṃ pāpmānaṃ jarayā saha
01,079.017 druhyur uvāca
01,079.017a na gajaṃ na rathaṃ nāśvaṃ jīrṇo bhuṅkte na ca striyam
01,079.017c vāgbhaṅgaś cāsya bhavati taj jarāṃ nābhikāmaye
01,079.018 yayātir uvāca
01,079.018a yat tvaṃ me hṛdayāj jāto vayaḥ svaṃ na prayacchasi
01,079.018c tasmād druhyo priyaḥ kāmo na te saṃpatsyate kva cit
01,079.018d*0829_01 yatrāśvarathamukhyānām aśvānāṃ syād gataṃ na ca
01,079.018d*0829_02 hastināṃ pīṭhakānāṃ ca gardabhānāṃ tathaiva ca
01,079.018d*0829_03 bastānāṃ ca gavāṃ caiva śibikāyās tathaiva ca
01,079.019a uḍupaplavasaṃtāro yatra nityaṃ bhaviṣyati
01,079.019c arājā bhojaśabdaṃ tvaṃ tatrāvāpsyasi sānvayaḥ
01,079.020a ano tvaṃ pratipadyasva pāpmānaṃ jarayā saha
01,079.020c ekaṃ varṣasahasraṃ tu careyaṃ yauvanena te
01,079.021 anur uvāca
01,079.021a jīrṇaḥ śiśuvad ādatte 'kāle 'nnam aśucir yathā
01,079.021c na juhoti ca kāle 'gniṃ tāṃ jarāṃ nābhikāmaye
01,079.022 yayātir uvāca
01,079.022a yat tvaṃ me hṛdayāj jāto vayaḥ svaṃ na prayacchasi
01,079.022c jarādoṣas tvayokto 'yaṃ tasmāt tvaṃ pratipatsyase
01,079.023a prajāś ca yauvanaprāptā vinaśiṣyanty ano tava
01,079.023c agnipraskandanaparas tvaṃ cāpy evaṃ bhaviṣyasi
01,079.023d*0830=00 druhyuḥ
01,079.023d*0830=04 yayātiḥ
01,079.023d*0830=12 anuḥ
01,079.023d*0830=14 yayātiḥ
01,079.023d*0830=20 vaiśaṃpāyanaḥ
01,079.023d*0830_01(cf. 21ab) jīrṇaḥ śiśuvad ādatte 'kāle 'nnam aśucir yathā
01,079.023d*0830_02(21c) na juhoti ca kāle 'gniṃ na budhyati ca kālataḥ
01,079.023d*0830_03(21d) na ca kṛtyaṃ karoty eṣa tāṃ jarāṃ nābhikāmaye
01,079.023d*0830_04(22ab) yo me tvaṃ hṛdayāj jāto vayaḥ svaṃ na prayacchasi
01,079.023d*0830_05(22cd) jarādoṣas tvayokto 'yaṃ tasmāt tvaṃ nābhipadyase
01,079.023d*0830_06(23ab) prajāś ca yauvanaṃ prāptā vinaśiṣyanty atas tava
01,079.023d*0830_07(23cd) agnipraskandanaparas tvaṃ cāpy evaṃ bhaviṣyasi
01,079.023d*0830_08(20ab) ano tvaṃ pratipadyasva pāpmānaṃ jarayā saha
01,079.023d*0830_09(20cd) ekaṃ varṣasahasraṃ vai careyaṃ tava rūpadhṛk
01,079.023d*0830_10 pūrṇe varṣasahasre tu punas te yauvanaṃ tv aham
01,079.023d*0830_11 dattvā ca pratipatsye vai pātmānaṃ jarayā saha
01,079.023d*0830_12(17ab) na hastinaṃ naro nāśvaṃ jīrṇo bhuṅkte na pīṭhakam
01,079.023d*0830_13(17cd) vāg durbhagāsya bhavati tāṃ jarāṃ naiva kāmaye
01,079.023d*0830_14(18ab) yo me tvaṃ hṛdayāj jāto vayaḥ svaṃ na prayacchasi
01,079.023d*0830_15 {hastyaśvarathayugyānām adhvā na syāt kadā cana
01,079.023d*0830_16(*829) { hastināṃ pīṭhakānāṃ vā gardabhānāṃ tathaiva ca
01,079.023d*0830_17 {uṣṭrāṇāṃ ca gavāṃ caiva śibikāyās tathaiva ca
01,079.023d*0830_18 yad vānyad vāhanaṃ kiṃ cid devo hanyāt kva cit kva cit
01,079.023d*0830_19 arājā tava jātaś ca bhaviṣyati ca durmate
01,079.023d*0830_20 pratyākhyātaś caturbhiś ca śaptvā tān yadyadicchayā
01,079.023d*0830_21 pūroḥ sakāśam agamaj jñātvā pūrum alaṅghinam
01,079.023d*0831_01 evaṃ bruvantaṃ śaptvātha yayātiḥ sutam ātmanaḥ
01,079.023d*0831_02 śarmiṣṭhāyāḥ sutaṃ cānum idaṃ vacanam abravīt
01,079.023d*0832_01 anuṃ putram athāhūya rājā vacanam abravīt
01,079.024a pūro tvaṃ me priyaḥ putras tvaṃ varīyān bhaviṣyasi
01,079.024c jarā valī ca me tāta palitāni ca paryaguḥ
01,079.024e kāvyasyośanasaḥ śāpān na ca tṛpto 'smi yauvane
01,079.025a pūro tvaṃ pratipadyasva pāpmānaṃ jarayā saha
01,079.025c kaṃ cit kālaṃ careyaṃ vai viṣayān vayasā tava
01,079.026a pūrṇe varṣasahasre tu pratidāsyāmi yauvanam
01,079.026c svaṃ caiva pratipatsyāmi pāpmānaṃ jarayā saha
01,079.027 vaiśaṃpāyana uvāca
01,079.027a evam uktaḥ pratyuvāca pūruḥ pitaram añjasā
01,079.027c yathāttha māṃ mahārāja tat kariṣyāmi te vacaḥ
01,079.027d*0833_01 guror vai vacanaṃ puṇyaṃ svargyam āyuṣkaraṃ nṛṇām
01,079.027d*0833_02 guruprasādāt trailokyam anvaśāsac chatakratuḥ
01,079.027d*0833_03 guror anumataṃ prāpya sarvān kāmān avāpnuyāt
01,079.028a pratipatsyāmi te rājan pāpmānaṃ jarayā saha
01,079.028b*0834_01 yāvad icchasi vā jīvaṃ tāvat tāṃ dhārayāmy aham
01,079.028c gṛhāṇa yauvanaṃ mattaś cara kāmān yathepsitān
01,079.029a jarayāhaṃ praticchanno vayorūpadharas tava
01,079.029c yauvanaṃ bhavate dattvā cariṣyāmi yathāttha mām
01,079.030 yayātir uvāca
01,079.030a pūro prīto 'smi te vatsa prītaś cedaṃ dadāmi te
01,079.030c sarvakāmasamṛddhā te prajā rājye bhaviṣyati
01,079.030d*0835_01 dharme cārthe ca kāme ca khyātiṃ loke gamiṣyati
01,079.030d*0836_01 evam uktvā yayātis tu kāvyaṃ smṛtvā mahātapāḥ
01,079.030d*0836_02 saṃkrāmayām āsa jarāṃ tadā pūrau mahātmani
01,080.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,080.001a pauraveṇātha vayasā yayātir nahuṣātmajaḥ
01,080.001b*0837_01 rūpayauvanasaṃpannaḥ kumāra iva so 'bhavat
01,080.001c prītiyukto nṛpaśreṣṭhaś cacāra viṣayān priyān
01,080.002a yathākāmaṃ yathotsāhaṃ yathākālaṃ yathāsukham
01,080.002c dharmāviruddhān rājendro yathārhati sa eva hi
01,080.003a devān atarpayad yajñaiḥ śrāddhais tadvat pitṝn api
01,080.003c dīnān anugrahair iṣṭaiḥ kāmaiś ca dvijasattamān
01,080.004a atithīn annapānaiś ca viśaś ca paripālanaiḥ
01,080.004c ānṛśaṃsyena śūdrāṃś ca dasyūn saṃnigraheṇa ca
01,080.005a dharmeṇa ca prajāḥ sarvā yathāvad anurañjayan
01,080.005c yayātiḥ pālayām āsa sākṣād indra ivāparaḥ
01,080.006a sa rājā siṃhavikrānto yuvā viṣayagocaraḥ
01,080.006c avirodhena dharmasya cacāra sukham uttamam
01,080.007a sa saṃprāpya śubhān kāmāṃs tṛptaḥ khinnaś ca pārthivaḥ
01,080.007c kālaṃ varṣasahasrāntaṃ sasmāra manujādhipaḥ
01,080.008a parisaṃkhyāya kālajñaḥ kalāḥ kāṣṭhāś ca vīryavān
01,080.008b*0838_01 yauvanaṃ prāpya rājarṣiḥ sahasraparivatsarān
01,080.008b*0838_02 viśvācyā sahito reme vyabhrājan nandane vane
01,080.008b*0838_03 alakāyāṃ sa kālaṃ tu meruśṛṅge tathottare
01,080.008b*0838_04 yadā sa paśyate kālaṃ dharmātmā taṃ mahīpatiḥ
01,080.008c pūrṇaṃ matvā tataḥ kālaṃ pūruṃ putram uvāca ha
01,080.009a yathākāmaṃ yathotsāhaṃ yathākālam ariṃdama
01,080.009c sevitā viṣayāḥ putra yauvanena mayā tava
01,080.009d*0839_01 tejasā tava satputra pūrṇaṃ yauvanam uttamam
01,080.009d*0840_01 na jātu kāmaḥ kāmānām upabhogena śāmyati
01,080.009d*0840_02 haviṣā kṛṣṇavartmeva bhūya evābhivardhate
01,080.009d*0840_03 yat pṛthivyāṃ vrīhiyavaṃ hiraṇyaṃ paśavaḥ striyaḥ
01,080.009d*0840_04 ekasyāpi na paryāptaṃ tasmāt tṛṣṇāṃ parityajet
01,080.009d*0840_05 yā dustyajā durmatibhir yā na jīryati jīryataḥ
01,080.009d*0840_06 yo 'sau prāṇāntiko rogas tāṃ tṛṣṇāṃ tyajataḥ sukham
01,080.009d*0840_07 pūrṇaṃ varṣasahasraṃ me viṣayāsaktacetasaḥ
01,080.009d*0840_08 tathāpy anudinaṃ tṛṣṇā mamaiteṣv abhijāyate
01,080.009d*0840_09 tasmād enām ahaṃ tyaktvā brahmaṇy ādhāya mānasam
01,080.009d*0840_10 nirdvandvo nirmamo bhūtvā cariṣyāmi mṛgaiḥ saha
01,080.010a pūro prīto 'smi bhadraṃ te gṛhāṇedaṃ svayauvanam
01,080.010c rājyaṃ caiva gṛhāṇedaṃ tvaṃ hi me priyakṛt sutaḥ
01,080.010c*0841_01 . . . . . . . . yāvad icchasi yauvanam
01,080.010c*0841_02 tāvad dīrghāyuṣaṃ bhuṅkṣva
01,080.010c*0842_01 . . . . . . . . mayā dattaṃ tu sānvayam
01,080.010c*0842_02 yāvad icchasi tāvac ca yauvanena samanvitam
01,080.010c*0842_03 bhuṅkṣva rājyaṃ sudīrghāyuḥ
01,080.011a pratipede jarāṃ rājā yayātir nāhuṣas tadā
01,080.011c yauvanaṃ pratipede ca pūruḥ svaṃ punar ātmanaḥ
01,080.012a abhiṣektukāmaṃ nṛpatiṃ pūruṃ putraṃ kanīyasam
01,080.012c brāhmaṇapramukhā varṇā idaṃ vacanam abruvan
01,080.013a kathaṃ śukrasya naptāraṃ devayānyāḥ sutaṃ prabho
01,080.013c jyeṣṭhaṃ yadum atikramya rājyaṃ pūroḥ pradāsyasi
01,080.014a yadur jyeṣṭhas tava suto jātas tam anu turvasuḥ
01,080.014c śarmiṣṭhāyāḥ suto druhyus tato 'nuḥ pūrur eva ca
01,080.015a kathaṃ jyeṣṭhān atikramya kanīyān rājyam arhati
01,080.015c etat saṃbodhayāmas tvāṃ dharmaṃ tvam anupālaya
01,080.015d*0843_01 dharmaṃ collaṅghayan rājā prajānāṃ duḥkham āvahet
01,080.016 yayātir uvāca
01,080.016a brāhmaṇapramukhā varṇāḥ sarve śṛṇvantu me vacaḥ
01,080.016c jyeṣṭhaṃ prati yathā rājyaṃ na deyaṃ me kathaṃ cana
01,080.017a mama jyeṣṭhena yadunā niyogo nānupālitaḥ
01,080.017c pratikūlaḥ pitur yaś ca na sa putraḥ satāṃ mataḥ
01,080.018a mātāpitror vacanakṛd dhitaḥ pathyaś ca yaḥ sutaḥ
01,080.018c sa putraḥ putravad yaś ca vartate pitṛmātṛṣu
01,080.018d*0844_01 aputrī tu naraḥ svargād duḥkhaṃ narakam āviśet
01,080.018d*0845_01 pud iti narakasyākhyā duḥkhaṃ hi narakaṃ viduḥ
01,080.018d*0845_02 putas trāṇāt tataḥ putram ihecchanti paratra ca
01,080.018d*0845_03 ātmanaḥ sadṛśaḥ putraḥ pitṛdevarṣipūjane
01,080.018d*0845_04 yo bahūnāṃ guṇataraḥ sa putro jyeṣṭha ucyate
01,080.018d*0845_05 jyeṣṭhāṃśahāro guṇakṛd iha loke paratra ca
01,080.018d*0845_06 śreyān putraguṇopetaḥ sa putro netaro vṛthā
01,080.018d*0845_07 vadanti dharmaṃ dharmajñāḥ pitṝṇāṃ putrakāraṇāt
01,080.018d*0846_01 mūko 'ndhabadhiraḥ śvitrī svadharmaṃ nānutiṣṭhati
01,080.018d*0846_02 coraḥ kilbiṣakaḥ putro jyeṣṭho na jyeṣṭha ucyate
01,080.019a yadunāham avajñātas tathā turvasunāpi ca
01,080.019c druhyunā cānunā caiva mayy avajñā kṛtā bhṛśam
01,080.020a pūruṇā me kṛtaṃ vākyaṃ mānitaś ca viśeṣataḥ
01,080.020c kanīyān mama dāyādo jarā yena dhṛtā mama
01,080.020d*0847_01 vedoktaṃ saṃbhavaṃ mahyam anena hṛdayodbhavam
01,080.020d*0847_02 tasya jātam idaṃ kṛtsnam ātmā putra iti śrutiḥ
01,080.020e mama kāmaḥ sa ca kṛtaḥ pūruṇā putrarūpiṇā
01,080.021a śukreṇa ca varo dattaḥ kāvyenośanasā svayam
01,080.021c putro yas tvānuvarteta sa rājā pṛthivīpatiḥ
01,080.021d*0848_01 yo vānuvartī putrāṇāṃ sa putro dāyabhāg bhavet
01,080.021e bhavato 'nunayāmy evaṃ pūrū rājye 'bhiṣicyatām
01,080.022 prakṛtaya ūcuḥ
01,080.022a yaḥ putro guṇasaṃpanno mātāpitror hitaḥ sadā
01,080.022c sarvam arhati kalyāṇaṃ kanīyān api sa prabho
01,080.022d*0849_01 vedadharmārthaśāstreṣu munibhiḥ kathitaṃ purā
01,080.023a arhaḥ pūrur idaṃ rājyaṃ yaḥ sutaḥ priyakṛt tava
01,080.023c varadānena śukrasya na śakyaṃ vaktum uttaram
01,080.024 vaiśaṃpāyana uvāca
01,080.024a paurajānapadais tuṣṭair ity ukto nāhuṣas tadā
01,080.024c abhyaṣiñcat tataḥ pūruṃ rājye sve sutam ātmajam
01,080.024d*0850_01 yaduṃ ca turvasuṃ cobhau druhyuṃ caiva sahānujam
01,080.024d*0850_02 anteṣu sa vinikṣipya nāhuṣaḥ svātmajān sutān
01,080.025a dattvā ca pūrave rājyaṃ vanavāsāya dīkṣitaḥ
01,080.025c purāt sa niryayau rājā brāhmaṇais tāpasaiḥ saha
01,080.025d*0851_01 devayānyā ca sahitaḥ śarmiṣṭhayā ca bhārata
01,080.025d*0851_02 akarot sa vane rājā sabhāryas tapa uttamam
01,080.026a yados tu yādavā jātās turvasor yavanāḥ sutāḥ
01,080.026c druhyor api sutā bhojā anos tu mlecchajātayaḥ
01,080.027a pūros tu pauravo vaṃśo yatra jāto 'si pārthiva
01,080.027c idaṃ varṣasahasrāya rājyaṃ kārayituṃ vaśī
01,081.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,081.001a evaṃ sa nāhuṣo rājā yayātiḥ putram īpsitam
01,081.001c rājye 'bhiṣicya mudito vānaprastho 'bhavan muniḥ
01,081.002a uṣitvā ca vane vāsaṃ brāhmaṇaiḥ saha saṃśritaḥ
01,081.002c phalamūlāśano dānto yathā svargam ito gataḥ
01,081.003a sa gataḥ suravāsaṃ taṃ nivasan muditaḥ sukham
01,081.003c kālasya nātimahataḥ punaḥ śakreṇa pātitaḥ
01,081.003d*0852=02 janamejayaḥ
01,081.003d*0852_01 sādhubhiḥ saṃgatiṃ labdhvā punaḥ svargam upeyivān
01,081.003d*0852_02 svargataś ca punar brahman nivasan devaveśmani
01,081.003d*0852_03 kālena nātimahatā śakreṇa cyāvitaḥ katham
01,081.004a nipatan pracyutaḥ svargād aprāpto medinītalam
01,081.004c sthita āsīd antarikṣe sa tadeti śrutaṃ mayā
01,081.005a tata eva punaś cāpi gataḥ svargam iti śrutiḥ
01,081.005c rājñā vasumatā sārdham aṣṭakena ca vīryavān
01,081.005e pratardanena śibinā sametya kila saṃsadi
01,081.006 janamejaya uvāca
01,081.006a karmaṇā kena sa divaṃ punaḥ prāpto mahīpatiḥ
01,081.006c sarvam etad aśeṣeṇa śrotum icchāmi tattvataḥ
01,081.006e kathyamānaṃ tvayā vipra viprarṣigaṇasaṃnidhau
01,081.007a devarājasamo hy āsīd yayātiḥ pṛthivīpatiḥ
01,081.007c vardhanaḥ kuruvaṃśasya vibhāvasusamadyutiḥ
01,081.008a tasya vistīrṇayaśasaḥ satyakīrter mahātmanaḥ
01,081.008c caritaṃ śrotum icchāmi divi ceha ca sarvaśaḥ
01,081.009 vaiśaṃpāyana uvāca
01,081.009a hanta te kathayiṣyāmi yayāter uttarāṃ kathām
01,081.009c divi ceha ca puṇyārthāṃ sarvapāpapraṇāśinīm
01,081.010a yayātir nāhuṣo rājā pūruṃ putraṃ kanīyasam
01,081.010c rājye 'bhiṣicya muditaḥ pravavrāja vanaṃ tadā
01,081.011a anteṣu sa vinikṣipya putrān yadupurogamān
01,081.011c phalamūlāśano rājā vane saṃnyavasac ciram
01,081.012a saṃśitātmā jitakrodhas tarpayan pitṛdevatāḥ
01,081.012c agnīṃś ca vidhivaj juhvan vānaprasthavidhānataḥ
01,081.013a atithīn pūjayām āsa vanyena haviṣā vibhuḥ
01,081.013c śiloñchavṛttim āsthāya śeṣānnakṛtabhojanaḥ
01,081.014a pūrṇaṃ varṣasahasraṃ sa evaṃvṛttir abhūn nṛpaḥ
01,081.014c abbhakṣaḥ śaradas triṃśad āsīn niyatavāṅmanāḥ
01,081.015a tataś ca vāyubhakṣo 'bhūt saṃvatsaram atandritaḥ
01,081.015c pañcāgnimadhye ca tapas tepe saṃvatsaraṃ nṛpaḥ
01,081.016a ekapādasthitaś cāsīt ṣaṇ māsān anilāśanaḥ
01,081.016b*0853_01 evam eva tathābdānāṃ paryāyeṇa gataṃ tadā
01,081.016c puṇyakīrtis tataḥ svargaṃ jagāmāvṛtya rodasī
01,082.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,082.001a svargataḥ sa tu rājendro nivasan devasadmani
01,082.001c pūjitas tridaśaiḥ sādhyair marudbhir vasubhis tathā
01,082.002a devalokād brahmalokaṃ saṃcaran puṇyakṛd vaśī
01,082.002b*0854_01 pūjitas tridaśaiḥ sādhyair yayātir atidhārmikaḥ
01,082.002c avasat pṛthivīpālo dīrghakālam iti śrutiḥ
01,082.003a sa kadā cin nṛpaśreṣṭho yayātiḥ śakram āgamat
01,082.003b*0855_01 kathayitvā kathās tāta śakreṇa saha pauravaḥ
01,082.003c kathānte tatra śakreṇa pṛṣṭaḥ sa pṛthivīpatiḥ
01,082.004 śakra uvāca
01,082.004a yadā sa pūrus tava rūpeṇa rājañ; jarāṃ gṛhītvā pracacāra bhūmau
01,082.004c tadā rājyaṃ saṃpradāyaiva tasmai; tvayā kim uktaḥ kathayeha satyam
01,082.005 yayātir uvāca
01,082.005a gaṅgāyamunayor madhye kṛtsno 'yaṃ viṣayas tava
01,082.005c madhye pṛthivyās tvaṃ rājā bhrātaro 'ntyādhipās tava
01,082.005d*0856=16 indraḥ
01,082.005d*0856_01 na ca kuryān naro dainyaṃ śāṭhyaṃ krodhaṃ tathaiva ca
01,082.005d*0856_02 jaihmyaṃ ca matsaraṃ vairaṃ sarvatraitan na kārayet
01,082.005d*0856_03 mātaraṃ pitaraṃ caiva vidvāṃsaṃ ca tapodhanam
01,082.005d*0856_04 kṣamāvantaṃ ca devendra nāvamanyeta buddhimān
01,082.005d*0856_05 śaktas tu kṣamate nityam aśaktaḥ krośate naraḥ
01,082.005d*0856_06 durjanaḥ sajjanaṃ dveṣṭi durbalo balavattaram
01,082.005d*0856_07 rūpavantam arūpī ca dhanavantaṃ ca nirdhanaḥ
01,082.005d*0856_08 akarmī karmiṇaṃ dveṣṭi dhārmikaṃ cāpy adhārmikaḥ
01,082.005d*0856_09 nirguṇo guṇavantaṃ ca śakraitat kalilakṣaṇam
01,082.005d*0856_10 viparītaṃ ca devendra eteṣu kṛtalakṣaṇam
01,082.005d*0856_11 brāhmaṇo vātha rājā vā vaiśyo vā śūdra eva vā
01,082.005d*0856_12 praśasteṣu praśastāraḥ praśasyante yaśasvinaḥ
01,082.005d*0856_13 tasmāt praśaste devendra naraḥ saktamanā bhavet
01,082.005d*0856_14 alokajñā hy apraśastā bhrātaras te hy abuddhayaḥ
01,082.005d*0856_15 antādhipatayaḥ sarve hy abhavan mama śāsanāt
01,082.005d*0856_16 tvaṃ hi vai dharmado rājan kathyase dharmam uttamam
01,082.005d*0856_17 kathayasva punar me 'dya lokavṛttāntam uttamam
01,082.006a akrodhanaḥ krodhanebhyo viśiṣṭas; tathā titikṣur atitikṣor viśiṣṭaḥ
01,082.006c amānuṣebhyo mānuṣāś ca pradhānā; vidvāṃs tathaivāviduṣaḥ pradhānaḥ
01,082.007a ākruśyamāno nākrośen manyur eva titikṣataḥ
01,082.007c ākroṣṭāraṃ nirdahati sukṛtaṃ cāsya vindati
01,082.008a nāruṃtudaḥ syān na nṛśaṃsavādī; na hīnataḥ param abhyādadīta
01,082.008c yayāsya vācā para udvijeta; na tāṃ vaded ruśatīṃ pāpalokyām
01,082.009a aruṃtudaṃ puruṣaṃ rūkṣavācaṃ; vākkaṇṭakair vitudantaṃ manuṣyān
01,082.009c vidyād alakṣmīkatamaṃ janānāṃ; mukhe nibaddhāṃ nirṛtiṃ vahantam
01,082.010a sadbhiḥ purastād abhipūjitaḥ syāt; sadbhis tathā pṛṣṭhato rakṣitaḥ syāt
01,082.010c sadāsatām ativādāṃs titikṣet; satāṃ vṛttaṃ cādadītāryavṛttaḥ
01,082.011a vāksāyakā vadanān niṣpatanti; yair āhataḥ śocati rātryahāni
01,082.011c parasya vā marmasu ye patanti; tān paṇḍito nāvasṛjet pareṣu
01,082.012a na hīdṛśaṃ saṃvananaṃ triṣu lokeṣu vidyate
01,082.012c yathā maitrī ca bhūteṣu dānaṃ ca madhurā ca vāk
01,082.013a tasmāt sāntvaṃ sadā vācyaṃ na vācyaṃ paruṣaṃ kva cit
01,082.013c pūjyān saṃpūjayed dadyān na ca yācet kadā cana
01,083.001 indra uvāca
01,083.001a sarvāṇi karmāṇi samāpya rājan; gṛhān parityajya vanaṃ gato 'si
01,083.001c tat tvāṃ pṛcchāmi nahuṣasya putra; kenāsi tulyas tapasā yayāte
01,083.002 yayātir uvāca
01,083.002a nāhaṃ devamanuṣyeṣu na gandharvamaharṣiṣu
01,083.002c ātmanas tapasā tulyaṃ kaṃ cit paśyāmi vāsava
01,083.003 indra uvāca
01,083.003a yadāvamaṃsthāḥ sadṛśaḥ śreyasaś ca; pāpīyasaś cāviditaprabhāvaḥ
01,083.003c tasmāl lokā antavantas taveme; kṣīṇe puṇye patitāsy adya rājan
01,083.004 yayātir uvāca
01,083.004a surarṣigandharvanarāvamānāt; kṣayaṃ gatā me yadi śakra lokāḥ
01,083.004c iccheyaṃ vai suralokād vihīnaḥ; satāṃ madhye patituṃ devarāja
01,083.005 indra uvāca
01,083.005a satāṃ sakāśe patitāsi rājaṃś; cyutaḥ pratiṣṭhāṃ yatra labdhāsi bhūyaḥ
01,083.005c evaṃ viditvā tu punar yayāte; na te 'vamānyāḥ sadṛśaḥ śreyasaś ca
01,083.006 vaiśaṃpāyana uvāca
01,083.006a tataḥ prahāyāmararājajuṣṭān; puṇyāṃl lokān patamānaṃ yayātim
01,083.006c saṃprekṣya rājarṣivaro 'ṣṭakas tam; uvāca saddharmavidhānagoptā
01,083.007a kas tvaṃ yuvā vāsavatulyarūpaḥ; svatejasā dīpyamāno yathāgniḥ
01,083.007c patasy udīrṇāmbudharāndhakārāt; khāt khecarāṇāṃ pravaro yathārkaḥ
01,083.008a dṛṣṭvā ca tvāṃ sūryapathāt patantaṃ; vaiśvānarārkadyutim aprameyam
01,083.008c kiṃ nu svid etat patatīti sarve; vitarkayantaḥ parimohitāḥ smaḥ
01,083.009a dṛṣṭvā ca tvāṃ viṣṭhitaṃ devamārge; śakrārkaviṣṇupratimaprabhāvam
01,083.009c abhyudgatās tvāṃ vayam adya sarve; tattvaṃ pāte tava jijñāsamānāḥ
01,083.010a na cāpi tvāṃ dhṛṣṇumaḥ praṣṭum agre; na ca tvam asmān pṛcchasi ye vayaṃ smaḥ
01,083.010c tat tvāṃ pṛcchāmaḥ spṛhaṇīyarūpaṃ; kasya tvaṃ vā kiṃnimittaṃ tvam āgāḥ
01,083.011a bhayaṃ tu te vyetu viṣādamohau; tyajāśu devendrasamānarūpa
01,083.011c tvāṃ vartamānaṃ hi satāṃ sakāśe; nālaṃ prasoḍhuṃ balahāpi śakraḥ
01,083.012a santaḥ pratiṣṭhā hi sukhacyutānāṃ; satāṃ sadaivāmararājakalpa
01,083.012c te saṃgatāḥ sthāvarajaṅgameśāḥ; pratiṣṭhitas tvaṃ sadṛśeṣu satsu
01,083.013a prabhur agniḥ pratapane bhūmir āvapane prabhuḥ
01,083.013c prabhuḥ sūryaḥ prakāśitve satāṃ cābhyāgataḥ prabhuḥ
01,084.001 yayātir uvāca
01,084.001a ahaṃ yayātir nahuṣasya putraḥ; pūroḥ pitā sarvabhūtāvamānāt
01,084.001c prabhraṃśitaḥ surasiddharṣilokāt; paricyutaḥ prapatāmy alpapuṇyaḥ
01,084.002a ahaṃ hi pūrvo vayasā bhavadbhyas; tenābhivādaṃ bhavatāṃ na prayuñje
01,084.002c yo vidyayā tapasā janmanā vā; vṛddhaḥ sa pūjyo bhavati dvijānām
01,084.003 aṣṭaka uvāca
01,084.003a avādīś ced vayasā yaḥ sa vṛddha; iti rājan nābhyavadaḥ kathaṃ cit
01,084.003c yo vai vidvān vayasā san sma vṛddhaḥ; sa eva pūjyo bhavati dvijānām
01,084.004 yayātir uvāca
01,084.004a pratikūlaṃ karmaṇāṃ pāpam āhus; tad vartate 'pravaṇe pāpalokyam
01,084.004c santo 'satāṃ nānuvartanti caitad; yathā ātmaiṣām anukūlavādī
01,084.005a abhūd dhanaṃ me vipulaṃ mahad vai; viceṣṭamāno nādhigantā tad asmi
01,084.005c evaṃ pradhāryātmahite niviṣṭo; yo vartate sa vijānāti jīvan
01,084.005d*0857_01 mahādhano yo yajate suyajñair
01,084.005d*0857_02 yaḥ sarvavidyāsu vinītabuddhiḥ
01,084.005d*0857_03 vedān adhītya tapasā yojya dehaṃ
01,084.005d*0857_04 divaṃ samāyāt puruṣo vītamohaḥ
01,084.005d*0857_05 na jātu hṛṣyen mahatā dhanena
01,084.005d*0857_06 vedān adhīyīta nāhaṃkṛtaḥ syāt
01,084.006a nānābhāvā bahavo jīvaloke; daivādhīnā naṣṭaceṣṭādhikārāḥ
01,084.006c tat tat prāpya na vihanyeta dhīro; diṣṭaṃ balīya iti matvātmabuddhyā
01,084.007a sukhaṃ hi jantur yadi vāpi duḥkhaṃ; daivādhīnaṃ vindati nātmaśaktyā
01,084.007c tasmād diṣṭaṃ balavan manyamāno; na saṃjvaren nāpi hṛṣyet kadā cit
01,084.008a duḥkhe na tapyen na sukhena hṛṣyet; samena varteta sadaiva dhīraḥ
01,084.008c diṣṭaṃ balīya iti manyamāno; na saṃjvaren nāpi hṛṣyet kadā cit
01,084.008d*0858_01 dṛṣṭo hi me parataś cāpi lokaḥ
01,084.008d*0858_02 prāptā bhogāḥ sarvato nāsti niṣṭhā
01,084.009a bhaye na muhyāmy aṣṭakāhaṃ kadā cit; saṃtāpo me mānaso nāsti kaś cit
01,084.009c dhātā yathā māṃ vidadhāti loke; dhruvaṃ tathāhaṃ bhaviteti matvā
01,084.010a saṃsvedajā aṇḍajā udbhidāś ca; sarīsṛpāḥ kṛmayo 'thāpsu matsyāḥ
01,084.010c tathāśmānas tṛṇakāṣṭhaṃ ca sarvaṃ; diṣṭakṣaye svāṃ prakṛtiṃ bhajante
01,084.011a anityatāṃ sukhaduḥkhasya buddhvā; kasmāt saṃtāpam aṣṭakāhaṃ bhajeyam
01,084.011c kiṃ kuryāṃ vai kiṃ ca kṛtvā na tapye; tasmāt saṃtāpaṃ varjayāmy apramattaḥ
01,084.011d*0859=00 vaiśaṃpāyana uvāca
01,084.011d*0859_01 evaṃ bruvāṇaṃ nṛpatiṃ yayātim
01,084.011d*0859_02 athāṣṭakaḥ punar evānvapṛcchat
01,084.011d*0860_01 mātāmahaṃ sarvaguṇopapannaṃ
01,084.011d*0860_02 tatra sthitaṃ svargaloke yathāvat
01,084.012 aṣṭaka uvāca
01,084.012a ye ye lokāḥ pārthivendra pradhānās; tvayā bhuktā yaṃ ca kālaṃ yathā ca
01,084.012c tan me rājan brūhi sarvaṃ yathāvat; kṣetrajñavad bhāṣase tvaṃ hi dharmān
01,084.013 yayātir uvāca
01,084.013a rājāham āsam iha sārvabhaumas; tato lokān mahato ajayaṃ vai
01,084.013c tatrāvasaṃ varṣasahasramātraṃ; tato lokaṃ param asmy abhyupetaḥ
01,084.014a tataḥ purīṃ puruhūtasya ramyāṃ; sahasradvārāṃ śatayojanāyatām
01,084.014c adhyāvasaṃ varṣasahasramātraṃ; tato lokaṃ param asmy abhyupetaḥ
01,084.015a tato divyam ajaraṃ prāpya lokaṃ; prajāpater lokapater durāpam
01,084.015c tatrāvasaṃ varṣasahasramātraṃ; tato lokaṃ param asmy abhyupetaḥ
01,084.016a devasya devasya niveśane ca; vijitya lokān avasaṃ yatheṣṭam
01,084.016c saṃpūjyamānas tridaśaiḥ samastais; tulyaprabhāvadyutir īśvarāṇām
01,084.017a tathāvasaṃ nandane kāmarūpī; saṃvatsarāṇām ayutaṃ śatānām
01,084.017c sahāpsarobhir viharan puṇyagandhān; paśyan nagān puṣpitāṃś cārurūpān
01,084.018a tatrasthaṃ māṃ devasukheṣu saktaṃ; kāle 'tīte mahati tato 'timātram
01,084.018c dūto devānām abravīd ugrarūpo; dhvaṃsety uccais triḥ plutena svareṇa
01,084.019a etāvan me viditaṃ rājasiṃha; tato bhraṣṭo 'haṃ nandanāt kṣīṇapuṇyaḥ
01,084.019c vāco 'śrauṣaṃ cāntarikṣe surāṇām; anukrośāc chocatāṃ mānavendra
01,084.020a aho kaṣṭaṃ kṣīṇapuṇyo yayātiḥ; pataty asau puṇyakṛt puṇyakīrtiḥ
01,084.020c tān abruvaṃ patamānas tato 'haṃ; satāṃ madhye nipateyaṃ kathaṃ nu
01,084.021a tair ākhyātā bhavatāṃ yajñabhūmiḥ; samīkṣya caināṃ tvaritam upāgato 'smi
01,084.021c havirgandhaṃ deśikaṃ yajñabhūmer; dhūmāpāṅgaṃ pratigṛhya pratītaḥ
01,085.001 aṣṭaka uvāca
01,085.001a yadāvaso nandane kāmarūpī; saṃvatsarāṇām ayutaṃ śatānām
01,085.001c kiṃ kāraṇaṃ kārtayugapradhāna; hitvā tattvaṃ vasudhām anvapadyaḥ
01,085.002 yayātir uvāca
01,085.002a jñātiḥ suhṛt svajano yo yatheha; kṣīṇe vitte tyajyate mānavair hi
01,085.002c tathā tatra kṣīṇapuṇyaṃ manuṣyaṃ; tyajanti sadyaḥ seśvarā devasaṃghāḥ
01,085.003 aṣṭaka uvāca
01,085.003a kathaṃ tasmin kṣīṇapuṇyā bhavanti; saṃmuhyate me 'tra mano 'timātram
01,085.003c kiṃviśiṣṭāḥ kasya dhāmopayānti; tad vai brūhi kṣetravit tvaṃ mato me
01,085.004 yayātir uvāca
01,085.004a imaṃ bhaumaṃ narakaṃ te patanti; lālapyamānā naradeva sarve
01,085.004c te kaṅkagomāyubalāśanārthaṃ; kṣīṇā vivṛddhiṃ bahudhā vrajanti
01,085.005a tasmād etad varjanīyaṃ nareṇa; duṣṭaṃ loke garhaṇīyaṃ ca karma
01,085.005c ākhyātaṃ te pārthiva sarvam etad; bhūyaś cedānīṃ vada kiṃ te vadāmi
01,085.006 aṣṭaka uvāca
01,085.006a yadā tu tān vitudante vayāṃsi; tathā gṛdhrāḥ śitikaṇṭhāḥ pataṃgāḥ
01,085.006c kathaṃ bhavanti katham ābhavanti; na bhaumam anyaṃ narakaṃ śṛṇomi
01,085.007 yayātir uvāca
01,085.007a ūrdhvaṃ dehāt karmaṇo jṛmbhamāṇād; vyaktaṃ pṛthivyām anusaṃcaranti
01,085.007c imaṃ bhaumaṃ narakaṃ te patanti; nāvekṣante varṣapūgān anekān
01,085.008a ṣaṣṭiṃ sahasrāṇi patanti vyomni; tathā aśītiṃ parivatsarāṇi
01,085.008c tān vai tudanti prapatataḥ prapātaṃ; bhīmā bhaumā rākṣasās tīkṣṇadaṃṣṭrāḥ
01,085.009 aṣṭaka uvāca
01,085.009a yad enasas te patatas tudanti; bhīmā bhaumā rākṣasās tīkṣṇadaṃṣṭrāḥ
01,085.009c kathaṃ bhavanti katham ābhavanti; kathaṃbhūtā garbhabhūtā bhavanti
01,085.010 yayātir uvāca
01,085.010a asraṃ retaḥ puṣpaphalānupṛktam; anveti tad vai puruṣeṇa sṛṣṭam
01,085.010c sa vai tasyā raja āpadyate vai; sa garbhabhūtaḥ samupaiti tatra
01,085.011a vanaspatīṃś cauṣadhīś cāviśanti; apo vāyuṃ pṛthivīṃ cāntarikṣam
01,085.011c catuṣpadaṃ dvipadaṃ cāpi sarvam; evaṃbhūtā garbhabhūtā bhavanti
01,085.012 aṣṭaka uvāca
01,085.012a anyad vapur vidadhātīha garbha; utāho svit svena kāmena yāti
01,085.012c āpadyamāno narayonim etām; ācakṣva me saṃśayāt prabravīmi
01,085.013a śarīradehādisamucchrayaṃ ca; cakṣuḥśrotre labhate kena saṃjñām
01,085.013c etat tattvaṃ sarvam ācakṣva pṛṣṭaḥ; kṣetrajñaṃ tvāṃ tāta manyāma sarve
01,085.014 yayātir uvāca
01,085.014a vāyuḥ samutkarṣati garbhayonim; ṛtau retaḥ puṣparasānupṛktam
01,085.014c sa tatra tanmātrakṛtādhikāraḥ; krameṇa saṃvardhayatīha garbham
01,085.015a sa jāyamāno vigṛhītagātraḥ; ṣaḍjñānaniṣṭhāyatano manuṣyaḥ
01,085.015c sa śrotrābhyāṃ vedayatīha śabdaṃ; sarvaṃ rūpaṃ paśyati cakṣuṣā ca
01,085.016a ghrāṇena gandhaṃ jihvayātho rasaṃ ca; tvacā sparśaṃ manasā veda bhāvam
01,085.016c ity aṣṭakehopacitiṃ ca viddhi; mahātmanaḥ prāṇabhṛtaḥ śarīre
01,085.017 aṣṭaka uvāca
01,085.017a yaḥ saṃsthitaḥ puruṣo dahyate vā; nikhanyate vāpi nighṛṣyate vā
01,085.017c abhāvabhūtaḥ sa vināśam etya; kenātmānaṃ cetayate purastāt
01,085.018 yayātir uvāca
01,085.018a hitvā so 'sūn suptavan niṣṭanitvā; purodhāya sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ ca
01,085.018c anyāṃ yoniṃ pavanāgrānusārī; hitvā dehaṃ bhajate rājasiṃha
01,085.019a puṇyāṃ yoniṃ puṇyakṛto vrajanti; pāpāṃ yoniṃ pāpakṛto vrajanti
01,085.019c kīṭāḥ pataṃgāś ca bhavanti pāpā; na me vivakṣāsti mahānubhāva
01,085.020a catuṣpadā dvipadāḥ ṣaṭpadāś ca; tathābhūtā garbhabhūtā bhavanti
01,085.020c ākhyātam etan nikhilena sarvaṃ; bhūyas tu kiṃ pṛcchasi rājasiṃha
01,085.021 aṣṭaka uvāca
01,085.021a kiṃ svit kṛtvā labhate tāta lokān; martyaḥ śreṣṭhāṃs tapasā vidyayā vā
01,085.021c tan me pṛṣṭaḥ śaṃsa sarvaṃ yathāvac; chubhāṃl lokān yena gacchet krameṇa
01,085.022 yayātir uvāca
01,085.022a tapaś ca dānaṃ ca śamo damaś ca; hrīr ārjavaṃ sarvabhūtānukampā
01,085.022b*0861_01 svargasya lokasya vadanti santo
01,085.022b*0861_02 dvārāṇi saptaiva mahānti puṃsām
01,085.022c naśyanti mānena tamo 'bhibhūtāḥ; puṃsaḥ sadaiveti vadanti santaḥ
01,085.023a adhīyānaḥ paṇḍitaṃ manyamāno; yo vidyayā hanti yaśaḥ pareṣām
01,085.023c tasyāntavantaś ca bhavanti lokā; na cāsya tad brahma phalaṃ dadāti
01,085.024a catvāri karmāṇy abhayaṃkarāṇi; bhayaṃ prayacchanty ayathākṛtāni
01,085.024c mānāgnihotram uta mānamaunaṃ; mānenādhītam uta mānayajñaḥ
01,085.025a na mānyamāno mudam ādadīta; na saṃtāpaṃ prāpnuyāc cāvamānāt
01,085.025c santaḥ sataḥ pūjayantīha loke; nāsādhavaḥ sādhubuddhiṃ labhante
01,085.026a iti dadyād iti yajed ity adhīyīta me vratam
01,085.026c ity asminn abhayāny āhus tāni varjyāni nityaśaḥ
01,085.027a yenāśrayaṃ vedayante purāṇaṃ; manīṣiṇo mānasamānabhaktam
01,085.027c tan niḥśreyas taijasaṃ rūpam etya; parāṃ śāntiṃ prāpnuyuḥ pretya ceha
01,086.001 aṣṭaka uvāca
01,086.001a caran gṛhasthaḥ katham eti devān; kathaṃ bhikṣuḥ katham ācāryakarmā
01,086.001c vānaprasthaḥ satpathe saṃniviṣṭo; bahūny asmin saṃprati vedayanti
01,086.002 yayātir uvāca
01,086.002a āhūtādhyāyī gurukarmasvacodyaḥ; pūrvotthāyī caramaṃ copaśāyī
01,086.002c mṛdur dānto dhṛtimān apramattaḥ; svādhyāyaśīlaḥ sidhyati brahmacārī
01,086.003a dharmāgataṃ prāpya dhanaṃ yajeta; dadyāt sadaivātithīn bhojayec ca
01,086.003c anādadānaś ca parair adattaṃ; saiṣā gṛhasthopaniṣat purāṇī
01,086.004a svavīryajīvī vṛjinān nivṛtto; dātā parebhyo na paropatāpī
01,086.004c tādṛṅ muniḥ siddhim upaiti mukhyāṃ; vasann araṇye niyatāhāraceṣṭaḥ
01,086.005a aśilpajīvī nagṛhaś ca nityaṃ; jitendriyaḥ sarvato vipramuktaḥ
01,086.005c anokasārī laghur alpacāraś; caran deśān ekacaraḥ sa bhikṣuḥ
01,086.006a rātryā yayā cābhijitāś ca lokā; bhavanti kāmā vijitāḥ sukhāś ca
01,086.006c tām eva rātriṃ prayateta vidvān; araṇyasaṃstho bhavituṃ yatātmā
01,086.007a daśaiva pūrvān daśa cāparāṃs tu; jñātīn sahātmānam athaikaviṃśam
01,086.007c araṇyavāsī sukṛte dadhāti; vimucyāraṇye svaśarīradhātūn
01,086.008 aṣṭaka uvāca
01,086.008a kati svid eva munayo maunāni kati cāpy uta
01,086.008c bhavantīti tad ācakṣva śrotum icchāmahe vayam
01,086.009 yayātir uvāca
01,086.009a araṇye vasato yasya grāmo bhavati pṛṣṭhataḥ
01,086.009c grāme vā vasato 'raṇyaṃ sa muniḥ syāj janādhipa
01,086.010 aṣṭaka uvāca
01,086.010a kathaṃ svid vasato 'raṇye grāmo bhavati pṛṣṭhataḥ
01,086.010c grāme vā vasato 'raṇyaṃ kathaṃ bhavati pṛṣṭhataḥ
01,086.011 yayātir uvāca
01,086.011a na grāmyam upayuñjīta ya āraṇyo munir bhavet
01,086.011c tathāsya vasato 'raṇye grāmo bhavati pṛṣṭhataḥ
01,086.012a anagnir aniketaś ca agotracaraṇo muniḥ
01,086.012c kaupīnācchādanaṃ yāvat tāvad icchec ca cīvaram
01,086.013a yāvat prāṇābhisaṃdhānaṃ tāvad icchec ca bhojanam
01,086.013c tathāsya vasato grāme 'raṇyaṃ bhavati pṛṣṭhataḥ
01,086.014a yas tu kāmān parityajya tyaktakarmā jitendriyaḥ
01,086.014c ātiṣṭheta munir maunaṃ sa loke siddhim āpnuyāt
01,086.015a dhautadantaṃ kṛttanakhaṃ sadā snātam alaṃkṛtam
01,086.015c asitaṃ sitakarmasthaṃ kas taṃ nārcitum arhati
01,086.016a tapasā karśitaḥ kṣāmaḥ kṣīṇamāṃsāsthiśoṇitaḥ
01,086.016c yadā bhavati nirdvandvo munir maunaṃ samāsthitaḥ
01,086.016e atha lokam imaṃ jitvā lokaṃ vijayate param
01,086.017a āsyena tu yadāhāraṃ govan mṛgayate muniḥ
01,086.017c athāsya lokaḥ pūrvo yaḥ so 'mṛtatvāya kalpate
01,086.017d*0862=04 aṣṭakaḥ
01,086.017d*0862=06 yayātiḥ
01,086.017d*0862_01 sāmānyadharmaḥ sarveṣāṃ krodhalobhau druhākṣame
01,086.017d*0862_02 vihāya matsaraṃ stainyaṃ darpaṃ dambhaṃ ca paiśunam
01,086.017d*0862_03 krodhaṃ lobhaṃ mamatvaṃ ca yasya nāsti sa dharmavit
01,086.017d*0862_04 nityasnāyī brahmacārī gṛhastho vanago muniḥ
01,086.017d*0862_05 nādharmam aśanāt prāpyet kathaṃ brūhīha pṛcchataḥ
01,086.017d*0862_06 aṣṭau grāsā muner bhakṣyāḥ ṣoḍaśāraṇyavāsinaḥ
01,086.017d*0862_07 dvātriṃśataṃ gṛhasthasya amitaṃ brahmacāriṇaḥ
01,086.017d*0862_08 ity evaṃ kāraṇaṃ jñeyam aṣṭakaitac chubhāśubham
01,087.001 aṣṭaka uvāca
01,087.001a kataras tv etayoḥ pūrvaṃ devānām eti sātmyatām
01,087.001c ubhayor dhāvato rājan sūryācandramasor iva
01,087.002 yayātir uvāca
01,087.002a aniketo gṛhastheṣu kāmavṛtteṣu saṃyataḥ
01,087.002c grāma eva vasan bhikṣus tayoḥ pūrvataraṃ gataḥ
01,087.003a aprāpya dīrgham āyus tu yaḥ prāpto vikṛtiṃ caret
01,087.003c tapyeta yadi tat kṛtvā caret so 'nyat tatas tapaḥ
01,087.003d*0863_01 pāpānāṃ karmaṇāṃ nityaṃ bibhiyād yas tu mānavaḥ
01,087.003d*0863_02 sukham apy ācaran nityaṃ so 'tyantaṃ sukham edhate
01,087.004a yad vai nṛśaṃsaṃ tad apathyam āhur; yaḥ sevate dharmam anarthabuddhiḥ
01,087.004c asvo 'py anīśaś ca tathaiva rājaṃs; tadārjavaṃ sa samādhis tadāryam
01,087.005 aṣṭaka uvāca
01,087.005a kenāsi dūtaḥ prahito 'dya rājan; yuvā sragvī darśanīyaḥ suvarcāḥ
01,087.005c kuta āgataḥ katarasyāṃ diśi tvam; utāho svit pārthivaṃ sthānam asti
01,087.006 yayātir uvāca
01,087.006a imaṃ bhaumaṃ narakaṃ kṣīṇapuṇyaḥ; praveṣṭum urvīṃ gaganād viprakīrṇaḥ
01,087.006b*0864_01 vidvāṃś caivaṃ matimān āryabuddhir
01,087.006b*0864_02 mamābhavat karmalokyaṃ ca sarvam
01,087.006c uktvāhaṃ vaḥ prapatiṣyāmy anantaraṃ; tvaranti māṃ brāhmaṇā lokapālāḥ
01,087.007a satāṃ sakāśe tu vṛtaḥ prapātas; te saṃgatā guṇavantaś ca sarve
01,087.007c śakrāc ca labdho hi varo mayaiṣa; patiṣyatā bhūmitale narendra
01,087.008 aṣṭaka uvāca
01,087.008a pṛcchāmi tvāṃ mā prapata prapātaṃ; yadi lokāḥ pārthiva santi me 'tra
01,087.008c yady antarikṣe yadi vā divi śritāḥ; kṣetrajñaṃ tvāṃ tasya dharmasya manye
01,087.009 yayātir uvāca
01,087.009a yāvat pṛthivyāṃ vihitaṃ gavāśvaṃ; sahāraṇyaiḥ paśubhiḥ parvataiś ca
01,087.009c tāval lokā divi te saṃsthitā vai; tathā vijānīhi narendrasiṃha
01,087.010 aṣṭaka uvāca
01,087.010a tāṃs te dadāmi mā prapata prapātaṃ; ye me lokā divi rājendra santi
01,087.010c yady antarikṣe yadi vā divi śritās; tān ākrama kṣipram amitrasāha
01,087.011 yayātir uvāca
01,087.011a nāsmadvidho 'brāhmaṇo brahmavic ca; pratigrahe vartate rājamukhya
01,087.011c yathā pradeyaṃ satataṃ dvijebhyas; tathādadaṃ pūrvam ahaṃ narendra
01,087.012a nābrāhmaṇaḥ kṛpaṇo jātu jīved; yā cāpi syād brāhmaṇī vīrapatnī
01,087.012c so 'haṃ yadaivākṛtapūrvaṃ careyaṃ; vivitsamānaḥ kim u tatra sādhu
01,087.013 pratardana uvāca
01,087.013a pṛcchāmi tvāṃ spṛhaṇīyarūpa; pratardano 'haṃ yadi me santi lokāḥ
01,087.013c yady antarikṣe yadi vā divi śritāḥ; kṣetrajñaṃ tvāṃ tasya dharmasya manye
01,087.014 yayātir uvāca
01,087.014a santi lokā bahavas te narendra; apy ekaikaḥ sapta saptāpy ahāni
01,087.014c madhucyuto ghṛtapṛktā viśokās; te nāntavantaḥ pratipālayanti
01,087.015 pratardana uvāca
01,087.015a tāṃs te dadāmi mā prapata prapātaṃ; ye me lokās tava te vai bhavantu
01,087.015c yady antarikṣe yadi vā divi śritās; tān ākrama kṣipram apetamohaḥ
01,087.016 yayātir uvāca
01,087.016a na tulyatejāḥ sukṛtaṃ kāmayeta; yogakṣemaṃ pārthiva pārthivaḥ san
01,087.016c daivādeśād āpadaṃ prāpya vidvāṃś; caren nṛśaṃsaṃ na hi jātu rājā
01,087.017a dharmyaṃ mārgaṃ cetayāno yaśasyaṃ; kuryān nṛpo dharmam avekṣamāṇaḥ
01,087.017c na madvidho dharmabuddhiḥ prajānan; kuryād evaṃ kṛpaṇaṃ māṃ yathāttha
01,087.017d*0865_01 dharmādharmau suviniścitya samyak
01,087.017d*0865_02 kāryākāryeṣv apramattaś cared yaḥ
01,087.017d*0865_03 sa vai dhīmān satyasaṃdhaḥ kṛtātmā
01,087.017d*0865_04 rājā bhavel lokapālo mahimnā
01,087.017d*0865_05 yadā bhavet saṃśayo dharmakārye
01,087.017d*0865_06 kāmārthe vā yatra vindanti samyak
01,087.017d*0865_07 kāryaṃ tatra prathamaṃ dharmakāryaṃ
01,087.017d*0865_08 yan no viruddhyād arthakāmau sa dharmaḥ
01,087.018a kuryām apūrvaṃ na kṛtaṃ yad anyair; vivitsamānaḥ kim u tatra sādhu
01,087.018c bruvāṇam evaṃ nṛpatiṃ yayātiṃ; nṛpottamo vasumanābravīt tam
01,088.001 vasumanā uvāca
01,088.001a pṛcchāmi tvāṃ vasumanā rauśadaśvir; yady asti loko divi mahyaṃ narendra
01,088.001c yady antarikṣe prathito mahātman; kṣetrajñaṃ tvāṃ tasya dharmasya manye
01,088.002 yayātir uvāca
01,088.002a yad antarikṣaṃ pṛthivī diśaś ca; yat tejasā tapate bhānumāṃś ca
01,088.002c lokās tāvanto divi saṃsthitā vai; te nāntavantaḥ pratipālayanti
01,088.003 vasumanā uvāca
01,088.003a tāṃs te dadāmi pata mā prapātaṃ; ye me lokās tava te vai bhavantu
01,088.003c krīṇīṣvaināṃs tṛṇakenāpi rājan; pratigrahas te yadi samyak praduṣṭaḥ
01,088.004 yayātir uvāca
01,088.004a na mithyāhaṃ vikrayaṃ vai smarāmi; vṛthā gṛhītaṃ śiśukāc chaṅkamānaḥ
01,088.004c kuryāṃ na caivākṛtapūrvam anyair; vivitsamānaḥ kim u tatra sādhu
01,088.005 vasumanā uvāca
01,088.005a tāṃs tvaṃ lokān pratipadyasva rājan; mayā dattān yadi neṣṭaḥ krayas te
01,088.005c ahaṃ na tān vai pratigantā narendra; sarve lokās tava te vai bhavantu
01,088.006 śibir uvāca
01,088.006a pṛcchāmi tvāṃ śibir auśīnaro 'haṃ; mamāpi lokā yadi santīha tāta
01,088.006c yady antarikṣe yadi vā divi śritāḥ; kṣetrajñaṃ tvāṃ tasya dharmasya manye
01,088.007 yayātir uvāca
01,088.007a na tvaṃ vācā hṛdayenāpi vidvan; parīpsamānān nāvamaṃsthā narendra
01,088.007c tenānantā divi lokāḥ śritās te; vidyudrūpāḥ svanavanto mahāntaḥ
01,088.008 śibir uvāca
01,088.008a tāṃs tvaṃ lokān pratipadyasva rājan; mayā dattān yadi neṣṭaḥ krayas te
01,088.008c na cāhaṃ tān pratipatsyeha dattvā; yatra gatvā tvam upāsse ha lokān
01,088.009 yayātir uvāca
01,088.009a yathā tvam indrapratimaprabhāvas; te cāpy anantā naradeva lokāḥ
01,088.009c tathādya loke na rame 'nyadatte; tasmāc chibe nābhinandāmi dāyam
01,088.010 aṣṭaka uvāca
01,088.010a na ced ekaikaśo rājaṃl lokān naḥ pratinandasi
01,088.010c sarve pradāya bhavate gantāro narakaṃ vayam
01,088.011 yayātir uvāca
01,088.011a yad arhāya dadadhvaṃ tat santaḥ satyānṛśaṃsyataḥ
01,088.011c ahaṃ tu nābhidhṛṣṇomi yatkṛtaṃ na mayā purā
01,088.011d*0866_01 alipsamānasya tu me yad uktaṃ
01,088.011d*0866_02 na tat tathāstīha narendrasiṃha
01,088.011d*0866_03 asya pradānasya yad etad uktaṃ
01,088.011d*0866_04 tasyaiva dānasya phalaṃ bhaviṣyati
01,088.012 aṣṭaka uvāca
01,088.012a kasyaite pratidṛśyante rathāḥ pañca hiraṇmayāḥ
01,088.012c uccaiḥ santaḥ prakāśante jvalanto 'gniśikhā iva
01,088.012d@052=0000 vaiśaṃpāyanaḥ
01,088.012d@052=0017 vasumanāḥ
01,088.012d@052=0019 mādhavī
01,088.012d@052=0023 vaiśaṃpāyanaḥ
01,088.012d@052=0026 mādhavī
01,088.012d@052=0030 yayātiḥ
01,088.012d@052=0042 vaiśaṃpāyanaḥ
01,088.012d@052_0001 aśvamedhe mahāyajñe svayaṃbhuvihite purā
01,088.012d@052_0002 hayasya yāni cāṅgāni saṃnikṛtya yathākramam
01,088.012d@052_0003 hotādhvaryur athodgātā brahmaṇā saha bhārata
01,088.012d@052_0004 agnau prāsyanti vidhivat samastāḥ ṣoḍaśartvijaḥ
01,088.012d@052_0005 dhūmagandhaṃ ca pāpiṣṭhā ye jighranti narā bhuvi
01,088.012d@052_0006 vimuktapāpāḥ pūtās te tatkṣaṇenābhavan narāḥ
01,088.012d@052_0007 etasminn antare caiva mādhavī sā tapodhanā
01,088.012d@052_0008 mṛgacarmaparītāṅgī paridhāya mṛgatvacam
01,088.012d@052_0009 mṛgaiḥ paricarantī sā mṛgāhāraviceṣṭitā
01,088.012d@052_0010 yajñavāṭaṃ mṛgagaṇaiḥ praviśya bhṛśavismitā
01,088.012d@052_0011 āghrāyantī dhūmagandhaṃ mṛgair eva cacāra sā
01,088.012d@052_0012 yajñavāṭam aṭantī sā putrāṃs tān aparājitān
01,088.012d@052_0013 paśyantī yajñamāhātmyaṃ mudaṃ lebhe ca mādhavī
01,088.012d@052_0014 asaṃspṛśantaṃ vasudhāṃ yayātiṃ nāhuṣaṃ tadā
01,088.012d@052_0015 diviṣṭhaṃ prāptam ājñāya vavande pitaraṃ tadā
01,088.012d@052_0016 tadā vasumanāpṛcchan mātaraṃ vai tapasvinīm
01,088.012d@052_0017 bhavatyā yat kṛtam idaṃ vandanaṃ pādayor iha
01,088.012d@052_0018 ko 'yaṃ devopamo rājā yābhivandasi me vada
01,088.012d@052_0019 śṛṇudhvaṃ sahitāḥ putrā nāhuṣo 'yaṃ pitā mama
01,088.012d@052_0020 yayātir mama putrāṇāṃ mātāmaha iti smṛtaḥ
01,088.012d@052_0021 pūruṃ me bhrātaraṃ rājye samāveśya divaṃ gataḥ
01,088.012d@052_0022 kena vā kāraṇenaivam iha prāpto mahāyaśāḥ
01,088.012d@052_0023 tasyās tad vacanaṃ śrutvā svargād bhraṣṭeti cābravīt
01,088.012d@052_0024 sā putrasya vacaḥ śrutvā saṃbhramāviṣṭacetanā
01,088.012d@052_0025 mādhavī pitaraṃ prāha dauhitraparivāritam
01,088.012d@052_0026 tapasā nirjitāṃl lokān pratigṛhṇīṣva māmakān
01,088.012d@052_0027 putrāṇām iva pautrāṇāṃ dharmād adhigataṃ dhanam
01,088.012d@052_0028 svārtham eva vadantīha ṛṣayo dharmapāṭhakāḥ
01,088.012d@052_0029 tasmād dānena tapasā cāsmākaṃ divam āvraja
01,088.012d@052_0030 yadi dharmaphalaṃ hy etac chobhanaṃ bhavitā tava
01,088.012d@052_0031 duhitrā caiva dauhitrais tārito 'haṃ mahātmabhiḥ
01,088.012d@052_0032 tasmāt pavitraṃ dauhitram adya prabhṛti paitṛke
01,088.012d@052_0033 trīṇi śrāddhe pavitrāṇi dauhitraḥ kutapas tilāḥ
01,088.012d@052_0034 trīṇi cātra praśaṃsanti śaucam akrodham atvarām
01,088.012d@052_0035 bhoktāraḥ pariveṣṭāraḥ śrāvitāraḥ pavitrakāḥ
01,088.012d@052_0036 divasasyāṣṭame bhāge mandībhavati bhāskare
01,088.012d@052_0037 sa kālaḥ kutapo nāma pitṝṇāṃ dattam akṣayam
01,088.012d@052_0038 tilāḥ piśācād rakṣanti darbhā rakṣanti rākṣasāt
01,088.012d@052_0039 rakṣanti śrotriyāḥ paṅktiṃ yatibhir bhuktam akṣayam
01,088.012d@052_0040 labdhvā pātraṃ tu vidvāṃsaṃ śrotriyaṃ suvrataṃ śucim
01,088.012d@052_0041 sa kālaḥ kālato dattaṃ nānyathā kāla iṣyate
01,088.012d@052_0042 evam uktvā yayātis tu punaḥ provāca buddhimān
01,088.012d@052_0043 sarve hy avabhṛthasnātās tvaradhvaṃ kāryagauravāt
01,088.013 yayātir uvāca
01,088.013a yuṣmān ete hi vakṣyanti rathāḥ pañca hiraṇmayāḥ
01,088.013c uccaiḥ santaḥ prakāśante jvalanto 'gniśikhā iva
01,088.014 aṣṭaka uvāca
01,088.014a ātiṣṭhasva rathaṃ rājan vikramasva vihāyasā
01,088.014c vayam apy anuyāsyāmo yadā kālo bhaviṣyati
01,088.015 yayātir uvāca
01,088.015a sarvair idānīṃ gantavyaṃ sahasvargajito vayam
01,088.015c eṣa no virajāḥ panthā dṛśyate devasadmanaḥ
01,088.016 vaiśaṃpāyana uvāca
01,088.016a te 'dhiruhya rathān sarve prayātā nṛpasattamāḥ
01,088.016c ākramanto divaṃ bhābhir dharmeṇāvṛtya rodasī
01,088.016d*0867_01 aṣṭakaś ca śibiś caiva kāśeyaś ca pratardanaḥ
01,088.016d*0867_02 aikṣvākavo vasumanāś catvāro bhūmipās tadā
01,088.016d*0867_03 sarve tv avabhṛthasnātāḥ svargatāḥ sādhavaḥ saha
01,088.017 aṣṭaka uvāca
01,088.017a ahaṃ manye pūrvam eko 'smi gantā; sakhā cendraḥ sarvathā me mahātmā
01,088.017c kasmād evaṃ śibir auśīnaro 'yam; eko 'tyagāt sarvavegena vāhān
01,088.018 yayātir uvāca
01,088.018a adadād devayānāya yāvad vittam avindata
01,088.018c uśīnarasya putro 'yaṃ tasmāc chreṣṭho hi naḥ śibiḥ
01,088.019a dānaṃ tapaḥ satyam athāpi dharmo; hrīḥ śrīḥ kṣamā saumya tathā titikṣā
01,088.019c rājann etāny apratimasya rājñaḥ; śibeḥ sthitāny anṛśaṃsasya buddhyā
01,088.019e evaṃvṛtto hrīniṣedhaś ca yasmāt; tasmāc chibir atyagād vai rathena
01,088.020 vaiśaṃpāyana uvāca
01,088.020a athāṣṭakaḥ punar evānvapṛcchan; mātāmahaṃ kautukād indrakalpam
01,088.020c pṛcchāmi tvāṃ nṛpate brūhi satyaṃ; kutaś ca kasyāsi sutaś ca kasya
01,088.020e kṛtaṃ tvayā yad dhi na tasya kartā; loke tvad anyaḥ kṣatriyo brāhmaṇo vā
01,088.021 yayātir uvāca
01,088.021a yayātir asmi nahuṣasya putraḥ; pūroḥ pitā sārvabhaumas tv ihāsam
01,088.021c guhyam arthaṃ māmakebhyo bravīmi; mātāmaho 'haṃ bhavatāṃ prakāśaḥ
01,088.022a sarvām imāṃ pṛthivīṃ nirjigāya; prasthe baddhvā hy adadaṃ brāhmaṇebhyaḥ
01,088.022c medhyān aśvān ekaśaphān surūpāṃs; tadā devāḥ puṇyabhājo bhavanti
01,088.023a adām ahaṃ pṛthivīṃ brāhmaṇebhyaḥ; pūrṇām imām akhilāṃ vāhanasya
01,088.023c gobhiḥ suvarṇena dhanaiś ca mukhyais; tatrāsan gāḥ śatam arbudāni
01,088.024a satyena me dyauś ca vasuṃdharā ca; tathaivāgnir jvalate mānuṣeṣu
01,088.024c na me vṛthā vyāhṛtam eva vākyaṃ; satyaṃ hi santaḥ pratipūjayanti
01,088.024d*0868_01 sādhv aṣṭaka prabravīmīha satyaṃ
01,088.024d*0868_02 pratardanaṃ caupadaśviṃ tathaiva
01,088.024e sarve ca devā munayaś ca lokāḥ; satyena pūjyā iti me manogatam
01,088.025a yo naḥ svargajitaḥ sarvān yathāvṛttaṃ nivedayet
01,088.025c anasūyur dvijāgrebhyaḥ sa labhen naḥ salokatām
01,088.026 vaiśaṃpāyana uvāca
01,088.026a evaṃ rājā sa mahātmā hy atīva; svair dauhitrais tārito 'mitrasāhaḥ
01,088.026c tyaktvā mahīṃ paramodārakarmā; svargaṃ gataḥ karmabhir vyāpya pṛthvīm
01,088.026d*0869_01 yataḥ sarvaṃ vistarato yathāvad
01,088.026d*0869_02 ākhyātaṃ te caritaṃ nāhuṣasya
01,088.026d*0869_03 vaṃśo yasya prathitaḥ kauraveyo
01,088.026d*0869_04 yasmiñ jātas tvaṃ manujendrakarmā
01,088.026d*0869_05 etat puṇyatamaṃ rājan yayāteś caritaṃ mahat
01,088.026d*0869_06 yac chrutvā śrāvayitvā ca svargaṃ yātīha mānavaḥ
01,089.001 janamejaya uvāca
01,089.001a bhagavañ śrotum icchāmi pūror vaṃśakarān nṛpān
01,089.001c yadvīryā yādṛśāś caiva yāvanto yatparākramāḥ
01,089.001d*0870_01 putraṃ yayāteḥ prabrūhi pūruṃ dharmabhṛtāṃ varam
01,089.001d*0870_02 ānupūrvyeṇa ye cānye pūror vaṃśavivardhanāḥ
01,089.001d*0870_03 vistareṇa punar brūhi dauḥṣanter janamejayāt
01,089.001d*0870_04 saṃbabhūva yathā rājā bharato dvijasattama
01,089.002a na hy asmiñ śīlahīno vā nirvīryo vā narādhipaḥ
01,089.002c prajāvirahito vāpi bhūtapūrvaḥ kadā cana
01,089.003a teṣāṃ prathitavṛttānāṃ rājñāṃ vijñānaśālinām
01,089.003c caritaṃ śrotum icchāmi vistareṇa tapodhana
01,089.004 vaiśaṃpāyana uvāca
01,089.004a hanta te kathayiṣyāmi yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
01,089.004c pūror vaṃśadharān vīrāñ śakrapratimatejasaḥ
01,089.004d*0871_01 pūrur nṛpatiśārdūlo yathaivāsya pitā nṛpaḥ
01,089.004d*0871_02 dharmanityaḥ sthito rājye śakravīryaparākramaḥ
01,089.004d*0872_01 bhūridraviṇavikrāntān sarvalakṣaṇapūjitān
01,089.005a pravīreśvararaudrāśvās trayaḥ putrā mahārathāḥ
01,089.005c pūroḥ pauṣṭyām ajāyanta pravīras tatra vaṃśakṛt
01,089.006a manasyur abhavat tasmāc chūraḥ śyenīsutaḥ prabhuḥ
01,089.006c pṛthivyāś caturantāyā goptā rājīvalocanaḥ
01,089.007a subhrūḥ saṃhanano vāgmī sauvīrītanayās trayaḥ
01,089.007c manasyor abhavan putrāḥ śūrāḥ sarve mahārathāḥ
01,089.007d*0873_01 anvagbhānuprabhṛtayo miśrakeśyāṃ manasvinaḥ
01,089.007d*0874_01 sunvantaṃ vasunābhaṃ ca garbharamyau yaśasvinau
01,089.007d*0874_02 śūrān abhayadān rājā janayām āsa vīryavān
01,089.007d*0874_03 yavīyān sunvataḥ putro rathaṃtaryām ajāyata
01,089.007d*0874_04 śūraś ca dṛḍhadhanvā ca vapuṣmān sa nṛpottamaḥ
01,089.007d*0874_05 rudrāśvaṃ pṛṣadaśvaṃ ca rathāśvaṃ ca gayaṃ manum
01,089.007d*0874_06 yavīyāñ janayām āsa gandharvyāṃ bhīmavikramān
01,089.008a raudrāśvasya maheṣvāsā daśāpsarasi sūnavaḥ
01,089.008c yajvāno jajñire śūrāḥ prajāvanto bahuśrutāḥ
01,089.008e sarve sarvāstravidvāṃsaḥ sarve dharmaparāyaṇāḥ
01,089.009a ṛcepur atha kakṣepuḥ kṛkaṇepuś ca vīryavān
01,089.009c sthaṇḍilepur vanepuś ca sthalepuś ca mahārathaḥ
01,089.010a tejepur balavān dhīmān satyepuś cendravikramaḥ
01,089.010c dharmepuḥ saṃnatepuś ca daśamo devavikramaḥ
01,089.010d*0875_01 anādhṛṣṭir abhūt teṣāṃ vidvān arcepur ekarāṭ
01,089.010d*0875_02 ṛcepur atha vikrānto devānām iva vāsavaḥ
01,089.010e anādhṛṣṭisutās tāta rājasūyāśvamedhinaḥ
01,089.011a matināras tato rājā vidvāṃś carceputo 'bhavat
01,089.011c matinārasutā rājaṃś catvāro 'mitavikramāḥ
01,089.011e taṃsur mahān atiratho druhyuś cāpratimadyutiḥ
01,089.011f*0876_01 etān vai suṣuve sādhvī antinārād yaśasvinī
01,089.012a teṣāṃ taṃsur mahāvīryaḥ pauravaṃ vaṃśam udvahan
01,089.012c ājahāra yaśo dīptaṃ jigāya ca vasuṃdharām
01,089.013a ilinaṃ tu sutaṃ taṃsur janayām āsa vīryavān
01,089.013c so 'pi kṛtsnām imāṃ bhūmiṃ vijigye jayatāṃ varaḥ
01,089.014a rathaṃtaryāṃ sutān pañca pañcabhūtopamāṃs tataḥ
01,089.014c ilino janayām āsa duḥṣantaprabhṛtīn nṛpa
01,089.015a duḥṣantaṃ śūrabhīmau ca prapūrvaṃ vasum eva ca
01,089.015c teṣāṃ jyeṣṭho 'bhavad rājā duḥṣanto janamejaya
01,089.016a duḥṣantād bharato jajñe vidvāñ śākuntalo nṛpaḥ
01,089.016b*0877_01 duḥṣantāl lakṣmaṇāyāṃ tu jajñe vai janamejayaḥ
01,089.016b*0877_02 śakuntalāyāṃ bharato dauḥṣantir abhavat sutaḥ
01,089.016c tasmād bharatavaṃśasya vipratasthe mahad yaśaḥ
01,089.016d*0878_01 so 'śvamedhaśatair īje yamunām anu tīragaḥ
01,089.016d*0878_02 triṃśatā ca sarasvatyāṃ gaṅgām anu catuḥśataiḥ
01,089.016d*0878_03 dauḥṣantir bharato yajñair īje śākuntalo nṛpaḥ
01,089.017a bharatas tisṛṣu strīṣu nava putrān ajījanat
01,089.017c nābhyanandanta tān rājā nānurūpā mamety uta
01,089.017d*0879_01 tatas tān mātaraḥ kruddhāḥ putrān ninyur yamakṣayam
01,089.018a tato mahadbhiḥ kratubhir ījāno bharatas tadā
01,089.018c lebhe putraṃ bharadvājād bhumanyuṃ nāma bhārata
01,089.018d*0880_01 dharme praṇihitātmānaṃ matvā taṃ puruṣottamam
01,089.019a tataḥ putriṇam ātmānaṃ jñātvā pauravanandanaḥ
01,089.019c bhumanyuṃ bharataśreṣṭha yauvarājye 'bhyaṣecayat
01,089.020a tatas tasya mahīndrasya vitathaḥ putrako 'bhavat
01,089.020c tataḥ sa vitatho nāma bhumanyor abhavat sutaḥ
01,089.021a suhotraś ca suhotā ca suhaviḥ suyajus tathā
01,089.021c puṣkariṇyām ṛcīkasya bhumanyor abhavan sutāḥ
01,089.021d*0881_01 catvāro bhārate vaṃśe suhotras tatra vaṃśabhāk
01,089.022a teṣāṃ jyeṣṭhaḥ suhotras tu rājyam āpa mahīkṣitām
01,089.022c rājasūyāśvamedhādyaiḥ so 'yajad bahubhiḥ savaiḥ
01,089.023a suhotraḥ pṛthivīṃ sarvāṃ bubhuje sāgarāmbarām
01,089.023c pūrṇāṃ hastigavāśvasya bahuratnasamākulām
01,089.024a mamajjeva mahī tasya bhūribhārāvapīḍitā
01,089.024c hastyaśvarathasaṃpūrṇā manuṣyakalilā bhṛśam
01,089.025a suhotre rājani tadā dharmataḥ śāsati prajāḥ
01,089.025c caityayūpāṅkitā cāsīd bhūmiḥ śatasahasraśaḥ
01,089.025e pravṛddhajanasasyā ca sahadevā vyarocata
01,089.026a aikṣvākī janayām āsa suhotrāt pṛthivīpateḥ
01,089.026c ajamīḍhaṃ sumīḍhaṃ ca purumīḍhaṃ ca bhārata
01,089.026d*0882_01 ajamīḍhas tu rājendra dharmanityo yaśassu ca
01,089.027a ajamīḍho varas teṣāṃ tasmin vaṃśaḥ pratiṣṭhitaḥ
01,089.027b*0883_01 aikṣvākyāṃ janayad rājñām ajamīḍho yaśasvinaḥ
01,089.027c ṣaṭ putrān so 'py ajanayat tisṛṣu strīṣu bhārata
01,089.028a ṛkṣaṃ dhūminy atho nīlī duḥṣantaparameṣṭhinau
01,089.028c keśiny ajanayaj jahnum ubhau ca janarūpiṇau
01,089.028d*0884_01 viduḥ saṃvaraṇaṃ śūram ṛkṣād rāthaṃtarīsutam
01,089.029a tatheme sarvapāñcālā duḥṣantaparameṣṭhinoḥ
01,089.029c anvayāḥ kuśikā rājañ jahnor amitatejasaḥ
01,089.030a janarūpiṇayor jyeṣṭham ṛkṣam āhur janādhipam
01,089.030c ṛkṣāt saṃvaraṇo jajñe rājan vaṃśakaras tava
01,089.031a ārkṣe saṃvaraṇe rājan praśāsati vasuṃdharām
01,089.031c saṃkṣayaḥ sumahān āsīt prajānām iti śuśrumaḥ
01,089.032a vyaśīryata tato rāṣṭraṃ kṣayair nānāvidhais tathā
01,089.032c kṣunmṛtyubhyām anāvṛṣṭyā vyādhibhiś ca samāhatam
01,089.032d*0885_01 anvakīryanta bharatāḥ sapatnaiś ca mahābalaiḥ
01,089.032e abhyaghnan bhāratāṃś caiva sapatnānāṃ balāni ca
01,089.033a cālayan vasudhāṃ caiva balena caturaṅgiṇā
01,089.033c abhyayāt taṃ ca pāñcālyo vijitya tarasā mahīm
01,089.033e akṣauhiṇībhir daśabhiḥ sa enaṃ samare 'jayat
01,089.034a tataḥ sadāraḥ sāmātyaḥ saputraḥ sasuhṛjjanaḥ
01,089.034c rājā saṃvaraṇas tasmāt palāyata mahābhayāt
01,089.034d*0886_01 te pratīcīṃ parābhūtāḥ prapannā bhāratā diśam
01,089.035a sindhor nadasya mahato nikuñje nyavasat tadā
01,089.035c nadīviṣayaparyante parvatasya samīpataḥ
01,089.035e tatrāvasan bahūn kālān bhāratā durgamāśritāḥ
01,089.036a teṣāṃ nivasatāṃ tatra sahasraṃ parivatsarān
01,089.036c athābhyagacchad bharatān vasiṣṭho bhagavān ṛṣiḥ
01,089.037a tam āgataṃ prayatnena pratyudgamyābhivādya ca
01,089.037c arghyam abhyāharaṃs tasmai te sarve bhāratās tadā
01,089.037e nivedya sarvam ṛṣaye satkāreṇa suvarcase
01,089.038a taṃ samām aṣṭamīm uṣṭaṃ rājā vavre svayaṃ tadā
01,089.038c purohito bhavān no 'stu rājyāya prayatāmahe
01,089.038e om ity evaṃ vasiṣṭho 'pi bhāratān pratyapadyata
01,089.039a athābhyaṣiñcat sāmrājye sarvakṣatrasya pauravam
01,089.039c viṣāṇabhūtaṃ sarvasyāṃ pṛthivyām iti naḥ śrutam
01,089.040a bharatādhyuṣitaṃ pūrvaṃ so 'dhyatiṣṭhat purottamam
01,089.040c punar balibhṛtaś caiva cakre sarvamahīkṣitaḥ
01,089.041a tataḥ sa pṛthivīṃ prāpya punar īje mahābalaḥ
01,089.041c ājamīḍho mahāyajñair bahubhir bhūridakṣiṇaiḥ
01,089.042a tataḥ saṃvaraṇāt saurī suṣuve tapatī kurum
01,089.042c rājatve taṃ prajāḥ sarvā dharmajña iti vavrire
01,089.042d*0887_01 mahimnā tasya kuravo lebhire pratyayaṃ bhṛśam
01,089.043a tasya nāmnābhivikhyātaṃ pṛthivyāṃ kurujāṅgalam
01,089.043c kurukṣetraṃ sa tapasā puṇyaṃ cakre mahātapāḥ
01,089.044a aśvavantam abhiṣvantaṃ tathā citrarathaṃ munim
01,089.044c janamejayaṃ ca vikhyātaṃ putrāṃś cāsyānuśuśrumaḥ
01,089.044e pañcaitān vāhinī putrān vyajāyata manasvinī
01,089.045a abhiṣvataḥ parikṣit tu śabalāśvaś ca vīryavān
01,089.045c abhirājo virājaś ca śalmalaś ca mahābalaḥ
01,089.046a uccaiḥśravā bhadrakāro jitāriś cāṣṭamaḥ smṛtaḥ
01,089.046b*0888_01 śabalāśvādayaḥ sapta tathaivānye mahābalāḥ
01,089.046c eteṣām anvavāye tu khyātās te karmajair guṇaiḥ
01,089.047a janamejayādayaḥ sapta tathaivānye mahābalāḥ
01,089.047c parikṣito 'bhavan putrāḥ sarve dharmārthakovidāḥ
01,089.048a kakṣasenograsenau ca citrasenaś ca vīryavān
01,089.048c indrasenaḥ suṣeṇaś ca bhīmasenaś ca nāmataḥ
01,089.048d*0889_01 aśvasenaś ca balavān kīrtitāḥ sapta nāmataḥ
01,089.049a janamejayasya tanayā bhuvi khyātā mahābalāḥ
01,089.049c dhṛtarāṣṭraḥ prathamajaḥ pāṇḍur bāhlīka eva ca
01,089.050a niṣadhaś ca mahātejās tathā jāmbūnado balī
01,089.050c kuṇḍodaraḥ padātiś ca vasātiś cāṣṭamaḥ smṛtaḥ
01,089.050e sarve dharmārthakuśalāḥ sarve bhūtahite ratāḥ
01,089.051a dhṛtarāṣṭro 'tha rājāsīt tasya putro 'tha kuṇḍikaḥ
01,089.051c hastī vitarkaḥ krāthaś ca kuṇḍalaś cāpi pañcamaḥ
01,089.051d*0890_01 bhīmasenān maheṣvāsaḥ pratīpaḥ samapadyata
01,089.051d*0891_01 atirājaś ca nahuṣas tathā śakrapuraṃjayau
01,089.051d*0891_02 tato dharmabhṛtāṃ śreṣṭhaḥ paryaśravasa ucyate
01,089.051d*0891_03 ṛṣiṃ puṇyakṛtāṃ śreṣṭhaṃ tam eva paramaṃ viduḥ
01,089.051d*0892_01 dhārtarāṣṭrasutān āhus trīn etān prathitān bhuvi
01,089.051d*0892_02 pratīpaṃ dharmanetraṃ ca sunetraṃ caiva bhārata
01,089.051d*0892_03 pratīpaḥ prathitas teṣāṃ babhūvāpratimo bhuvi
01,089.051e haviḥśravās tathendrābhaḥ sumanyuś cāparājitaḥ
01,089.052a pratīpasya trayaḥ putrā jajñire bharatarṣabha
01,089.052c devāpiḥ śaṃtanuś caiva bāhlīkaś ca mahārathaḥ
01,089.053a devāpis tu pravavrāja teṣāṃ dharmaparīpsayā
01,089.053c śaṃtanuś ca mahīṃ lebhe bāhlīkaś ca mahārathaḥ
01,089.054a bharatasyānvaye jātāḥ sattvavanto mahārathāḥ
01,089.054c devarṣikalpā nṛpate bahavo rājasattamāḥ
01,089.055a evaṃvidhāś cāpy apare devakalpā mahārathāḥ
01,089.055c jātā manor anvavāye ailavaṃśavivardhanāḥ
01,089.055d*0893_01 bharatasya mahat karma prathitaṃ sarvarājasu
01,089.055d*0893_02 aśvamedhasahasreṇa rājasūyaśatena ca
01,089.055d*0893_03 iṣṭavān sa mahārāja dauḥṣantir bharataḥ purā
01,089.055d*0893_04 cakravartir adīnātmā jetā yuddhe 'jitaḥ paraiḥ
01,089.055d*0894_01 gaṅgātīraṃ samāgamya dīkṣito janamejaya
01,089.055d*0894_02 aśvamedhasahasrāṇi vājapeyaśatāni ca
01,089.055d*0894_03 punar īje mahāyajñaiḥ samāptavaradakṣiṇaiḥ
01,089.055d*0894_04 agniṣṭomātirātrāṇām ukthānāṃ somavat punaḥ
01,089.055d*0894_05 vājapeyeṣṭisatrāṇāṃ sahasraiś ca susaṃbhṛtaiḥ
01,089.055d*0894_06 iṣṭvā śākuntalo rājā tarpayitvā dvijān dhanaiḥ
01,089.055d*0894_07 punaḥ sahasraṃ padmānāṃ kaṇvāya bharato dadau
01,089.055d*0894_08 jāmbūnadasya śuddhasya kanakasya mahāyaśāḥ
01,089.055d*0894_09 yasya yūpāḥ śatavyāmāḥ pariṇāhe 'tha kāñcanāḥ
01,089.055d*0894_10 sahasravyāmam udvṛddhāḥ sendrair devaiḥ samucchritāḥ
01,089.055d*0894_11 svalaṃkṛtā bhrājamānāḥ sarvaratnair manoramaiḥ
01,089.055d*0894_12 hiraṇyaṃ dviradān aśvān mahiṣoṣṭrān ajāvikān
01,089.055d*0894_13 dāsīdāsaṃ dhanaṃ dhānyaṃ savatsā gāḥ payasvinīḥ
01,089.055d*0894_14 bhūmiṃ yūpasahasrāṅkāṃ kaṇvāya bahudakṣiṇām
01,089.055d*0894_15 bahūnāṃ brahmakalpānāṃ dhanaṃ dattvā kratūn bahūn
01,089.055d*0894_16 grāmān gṛhāṇi kṣetrāṇi koṭiśo 'yutaśas tathā
01,089.055d*0895_01 kṛtvā paitāmahe loke vāsaṃ cakre mahārathaḥ
01,090.001 janamejaya uvāca
01,090.001a śrutas tvatto mayā vipra pūrveṣāṃ saṃbhavo mahān
01,090.001c udārāś cāpi vaṃśe 'smin rājāno me pariśrutāḥ
01,090.002a kiṃ tu laghvarthasaṃyuktaṃ priyākhyānaṃ na mām ati
01,090.002c prīṇāty ato bhavān bhūyo vistareṇa bravītu me
01,090.003a etām eva kathāṃ divyām ā prajāpatito manoḥ
01,090.003c teṣām ājananaṃ puṇyaṃ kasya na prītim āvahet
01,090.004a saddharmaguṇamāhātmyair abhivardhitam uttamam
01,090.004c viṣṭabhya lokāṃs trīn eṣāṃ yaśaḥ sphītam avasthitam
01,090.005a guṇaprabhāvavīryaujaḥsattvotsāhavatām aham
01,090.005c na tṛpyāmi kathāṃ śṛṇvann amṛtāsvādasaṃmitām
01,090.006 vaiśaṃpāyana uvāca
01,090.006a śṛṇu rājan purā samyaṅ mayā dvaipāyanāc chrutam
01,090.006c procyamānam idaṃ kṛtsnaṃ svavaṃśajananaṃ śubham
01,090.006d*0896_01 pūror vaṃśam ahaṃ dhanyaṃ rājñām amitatejasām
01,090.006d*0896_02 pravakṣyāmi pitṝṇāṃ te teṣāṃ nāmāni me śṛṇu
01,090.007*0897_01 avyaktaprabhavo brahmā śāśvato nitya (!) avyayaḥ
01,090.007*0897_02 tasmān marīciḥ saṃjajñe dakṣaś caiva prajāpatiḥ
01,090.007*0897_03 marīceḥ kaśyapaḥ putro dakṣasya duhitāditiḥ
01,090.007A dakṣasyāditiḥ
01,090.007B aditer vivasvān
01,090.007C vivasvato manuḥ
01,090.007D manor ilā
01,090.007E ilāyāḥ purūravāḥ
01,090.007F purūravasa āyuḥ
01,090.007G āyuṣo nahuṣaḥ
01,090.007H nahuṣasya yayātiḥ
01,090.007H*0898_01 aṅguṣṭhād dakṣam asṛjac cakṣurbhyāṃ ca marīcinam
01,090.008A yayāter dve bhārye babhūvatuḥ
01,090.008B uśanaso duhitā devayānī vṛṣaparvaṇaś ca duhitā śarmiṣṭhā nāma
01,090.008C atrānuvaṃśo bhavati
01,090.009a yaduṃ ca turvasuṃ caiva devayānī vyajāyata
01,090.009c druhyuṃ cānuṃ ca pūruṃ ca śarmiṣṭhā vārṣaparvaṇī
01,090.010A tatra yador yādavāḥ
01,090.010B pūroḥ pauravāḥ
01,090.011A pūror bhāryā kausalyā nāma
01,090.011B tasyām asya jajñe janamejayo nāma
01,090.011C yas trīn aśvamedhān ājahāra
01,090.011D viśvajitā ceṣṭvā vanaṃ praviveśa
01,090.012A janamejayaḥ khalv anantāṃ nāmopayeme mādhavīm
01,090.012B tasyām asya jajñe prācinvān
01,090.012C yaḥ prācīṃ diśaṃ jigāya yāvat sūryodayāt
01,090.012D tatas tasya prācinvatvam
01,090.013A prācinvān khalv aśmakīm upayeme
01,090.013B tasyām asya jajñe saṃyātiḥ
01,090.014A saṃyātiḥ khalu dṛṣadvato duhitaraṃ varāṅgīṃ nāmopayeme
01,090.014B tasyām asya jajñe ahaṃpātiḥ
01,090.015A ahaṃpātis tu khalu kṛtavīryaduhitaram upayeme bhānumatīṃ nāma
01,090.015B tasyām asya jajñe sārvabhaumaḥ
01,090.016A sārvabhaumaḥ khalu jitvājahāra kaikeyīṃ sunandāṃ nāma
01,090.016B tasyām asya jajñe jayatsenaḥ
01,090.017A jayatsenaḥ khalu vaidarbhīm upayeme suṣuvāṃ nāma
01,090.017B tasyām asya jajñe arācīnaḥ
01,090.018A arācīno 'pi vaidarbhīm evāparām upayeme maryādāṃ nāma
01,090.018B tasyām asya jajñe mahābhaumaḥ
01,090.018B*0899_01 tasyām asya jajñe arihaḥ | arihaḥ khalvāṅgīm upayeme |
01,090.019A mahābhaumaḥ khalu prāsenajitīm upayeme suyajñāṃ nāma
01,090.019B tasyām asya jajñe ayutanāyī
01,090.019C yaḥ puruṣamedhānām ayutam ānayat
01,090.019D tad asyāyutanāyitvam
01,090.020A ayutanāyī khalu pṛthuśravaso duhitaram upayeme bhāsāṃ nāma
01,090.020B tasyām asya jajñe akrodhanaḥ
01,090.021A akrodhanaḥ khalu kāliṅgīṃ karaṇḍuṃ nāmopayeme
01,090.021B tasyām asya jajñe devātithiḥ
01,090.022A devātithiḥ khalu vaidehīm upayeme maryādāṃ nāma
01,090.022B tasyām asya jajñe ṛcaḥ
01,090.023A ṛcaḥ khalv āṅgeyīm upayeme sudevāṃ nāma
01,090.023B tasyāṃ putram ajanayad ṛkṣam
01,090.024A ṛkṣaḥ khalu takṣakaduhitaram upayeme jvālāṃ nāma
01,090.024B tasyāṃ putraṃ matināraṃ nāmotpādayām āsa
01,090.025A matināraḥ khalu sarasvatyāṃ dvādaśavārṣikaṃ satram ājahāra
01,090.026A nivṛtte ca satre sarasvaty abhigamya taṃ bhartāraṃ varayām āsa
01,090.026B tasyāṃ putram ajanayat taṃsuṃ nāma
01,090.027A atrānuvaṃśo bhavati
01,090.028a taṃsuṃ sarasvatī putraṃ matinārād ajījanat
01,090.028c ilinaṃ janayām āsa kālindyāṃ taṃsur ātmajam
01,090.029A ilinas tu rathaṃtaryāṃ duḥṣantādyān pañca putrān ajanayat
01,090.029A*0900_01 janamejayam utpādayām āsa | janamejayas tu khalu lakṣmaṇāṃ
01,090.029A*0900_02 nāma bhāgīrathīm upayeme | tasyāṃ
01,090.029A*0901_01 duḥṣantas tu khalu lakṣaṇāṃ nāma bhāgīrathīm upayeme |
01,090.029A*0901_02 tasyām asya jajñe janamejayaḥ |
01,090.030A duḥṣantaḥ khalu viśvāmitraduhitaraṃ śakuntalāṃ nāmopayeme
01,090.030B tasyām asya jajñe bharataḥ
01,090.030C tatra ślokau bhavataḥ
01,090.031a mātā bhastrā pituḥ putro yena jātaḥ sa eva saḥ
01,090.031c bharasva putraṃ duḥṣanta māvamaṃsthāḥ śakuntalām
01,090.032a retodhāḥ putra unnayati naradeva yamakṣayāt
01,090.032c tvaṃ cāsya dhātā garbhasya satyam āha śakuntalā
01,090.033A tato 'sya bharatatvam
01,090.034A bharataḥ khalu kāśeyīm upayeme sārvasenīṃ sunandāṃ nāma
01,090.034B tasyām asya jajñe bhumanyuḥ
01,090.035A bhumanyuḥ khalu dāśārhīm upayeme jayāṃ nāma
01,090.035B tasyām asya jajñe suhotraḥ
01,090.036A suhotraḥ khalv ikṣvākukanyām upayeme suvarṇāṃ nāma
01,090.036B tasyām asya jajñe hastī
01,090.036C ya idaṃ hāstinapuraṃ māpayām āsa
01,090.036D etad asya hāstinapuratvam
01,090.037A hastī khalu traigartīm upayeme yaśodharāṃ nāma
01,090.037B tasyām asya jajñe vikuṇṭhanaḥ
01,090.038A vikuṇṭhanaḥ khalu dāśārhīm upayeme sudevāṃ nāma
01,090.038B tasyām asya jajñe 'jamīḍhaḥ
01,090.039A ajamīḍhasya caturviṃśaṃ putraśataṃ babhūva kaikeyyāṃ nāgāyāṃ gāndhāryāṃ vimalāyām ṛkṣāyāṃ ceti
01,090.039B pṛthak pṛthag vaṃśakarā nṛpatayaḥ
01,090.039C tatra vaṃśakaraḥ saṃvaraṇaḥ
01,090.040A saṃvaraṇaḥ khalu vaivasvatīṃ tapatīṃ nāmopayeme
01,090.040B tasyām asya jajñe kuruḥ
01,090.041A kuruḥ khalu dāśārhīm upayeme śubhāṅgīṃ nāma
01,090.041B tasyām asya jajñe viḍūrathaḥ
01,090.042A viḍūrathas tu māgadhīm upayeme saṃpriyāṃ nāma
01,090.042B tasyām asya jajñe 'rugvān nāma
01,090.043A arugvān khalu māgadhīm upayeme 'mṛtāṃ nāma
01,090.043B tasyām asya jajñe parikṣit
01,090.044A parikṣit khalu bāhudām upayeme suyaśāṃ nāma
01,090.044B tasyām asya jajñe bhīmasenaḥ
01,090.045A bhīmasenaḥ khalu kaikeyīm upayeme sukumārīṃ nāma
01,090.045B tasyām asya jajñe paryaśravāḥ
01,090.045C yam āhuḥ pratīpaṃ nāma
01,090.046A pratīpaḥ khalu śaibyām upayeme sunandāṃ nāma
01,090.046B tasyāṃ putrān utpādayām āsa devāpiṃ śaṃtanuṃ bāhlīkaṃ ceti
01,090.047A devāpiḥ khalu bāla evāraṇyaṃ praviveśa
01,090.047B śaṃtanus tu mahīpālo 'bhavat
01,090.047C atrānuvaṃśo bhavati
01,090.048a yaṃ yaṃ karābhyāṃ spṛśati jīrṇaṃ sa sukham aśnute
01,090.048c punar yuvā ca bhavati tasmāt taṃ śaṃtanuṃ viduḥ
01,090.049A tad asya śaṃtanutvam
01,090.050A śaṃtanuḥ khalu gaṅgāṃ bhāgīrathīm upayeme
01,090.050B tasyām asya jajñe devavrataḥ
01,090.050C yam āhur bhīṣma iti
01,090.051A bhīṣmaḥ khalu pituḥ priyacikīrṣayā satyavatīm udavahan mātaram
01,090.051B yām āhur gandhakālīti
01,090.052A tasyāṃ kānīno garbhaḥ parāśarād dvaipāyanaḥ
01,090.052B tasyām eva śaṃtanor dvau putrau babhūvatuḥ
01,090.052C citrāṅgado vicitravīryaś ca
01,090.053A tayor aprāptayauvana eva citrāṅgado gandharveṇa hataḥ
01,090.053B vicitravīryas tu rājā samabhavat
01,090.054A vicitravīryaḥ khalu kausalyātmaje 'mbikāmbālike kāśirājaduhitarāv upayeme
01,090.055A vicitravīryas tv anapatya eva videhatvaṃ prāptaḥ
01,090.056A tataḥ satyavatī cintayām āsa
01,090.056B dauḥṣanto vaṃśa ucchidyate iti
01,090.057A sā dvaipāyanam ṛṣiṃ cintayām āsa
01,090.058A sa tasyāḥ purataḥ sthitaḥ kiṃ karavāṇīti
01,090.059A sā tam uvāca
01,090.059B bhrātā tavānapatya eva svaryāto vicitravīryaḥ
01,090.059C sādhv apatyaṃ tasyotpādayeti
01,090.060A sa param ity uktvā trīn putrān utpādayām āsa dhṛtarāṣṭraṃ pāṇḍuṃ viduraṃ ceti
01,090.061A tatra dhṛtarāṣṭrasya rājñaḥ putraśataṃ babhūva gāndhāryāṃ varadānād dvaipāyanasya
01,090.062A teṣāṃ dhṛtarāṣṭrasya putrāṇāṃ catvāraḥ pradhānā babhūvur duryodhano duḥśāsano vikarṇaś citrasena iti
01,090.063A pāṇḍos tu dve bhārye babhūvatuḥ kuntī mādrī cety ubhe strīratne
01,090.064A atha pāṇḍur mṛgayāṃ caran maithunagatam ṛṣim apaśyan mṛgyāṃ vartamānam
01,090.064B tathaivāplutam anāsāditakāmarasam atṛptaṃ bāṇenābhijaghāna
01,090.065A sa bāṇaviddha uvāca pāṇḍum
01,090.065B caratā dharmam imaṃ yena tvayābhijñena kāmarasasyāham anavāptakāmaraso 'bhihatas tasmāt tvam apy etām avasthām āsādyānavāptakāmarasaḥ pañcatvam āpsyasi kṣipram eveti
01,090.065B*0902_01 yo 'kṛtārthaṃ hi māṃ krūra bāṇenāhan mṛgavratam
01,090.065B*0902_02 tvām apy etādṛśo bhāvaḥ kṣipram evāgamiṣyati
01,090.066A sa vivarṇarūpaḥ pāṇḍuḥ śāpaṃ pariharamāṇo nopāsarpata bhārye
01,090.067A vākyaṃ covāca
01,090.067B svacāpalyād idaṃ prāptavān aham
01,090.067C śṛṇomi ca nānapatyasya lokā santīti
01,090.068A sā tvaṃ madarthe putrān utpādayeti kuntīm uvāca
01,090.069A sā tatra putrān utpādayām āsa dharmād yudhiṣṭhiraṃ mārutād bhīmasenaṃ śakrād arjunam iti
01,090.070A sa tāṃ hṛṣṭarūpaḥ pāṇḍur uvāca
01,090.070B iyaṃ te sapatnyanapatyā
01,090.070C sādhv asyām apatyam utpādyatām iti
01,090.071A sa evam astv ity uktaḥ kuntyā
01,090.072A tato mādryām aśvibhyāṃ nakulasahadevāv utpāditau
01,090.073A mādrīṃ khalv alaṃkṛtāṃ dṛṣṭvā pāṇḍur bhāvaṃ cakre
01,090.074A sa tāṃ spṛṣṭvaiva videhatvaṃ prāptaḥ
01,090.075A tatrainaṃ citāsthaṃ mādrī samanvāruroha
01,090.076A uvāca kuntīm
01,090.076B yamayor āryayāpramattayā bhavitavyam iti
01,090.077A tatas te pañca pāṇḍavāḥ kuntyā sahitā hāstinapuram ānīya tāpasair bhīṣmasya vidurasya ca niveditāḥ
01,090.077A*0903_01 sarvavarṇānāṃ ca nivedyāntarhitās tāpasā babhūvuḥ prekṣamāṇānām
01,090.077A*0903_02 eva teṣām | tac ca vākyam upaśrutya bhagavatām antarikṣāt puṣpavṛṣṭiḥ
01,090.077A*0903_03 papāta devadundubhayaś ca praṇeduḥ | pratigṛhītāś ca pāṇḍavāḥ
01,090.077A*0903_04 pitur nidhanam āvedayan | tasyaurdhvadehikaṃ nyāyataḥ kṛtavantaḥ | tāṃs tatra
01,090.077A*0903_05 nivasataḥ pāṇḍavān bālyāt prabhṛti duryodhano nāmarṣayat | pāpācāro
01,090.077A*0903_06 rākṣasīṃ buddhim āśrito 'nekair upāyair uddhartuṃ ca vyavasito bhāvitvāc
01,090.077A*0903_07 cārthasya na śakitāḥ samuddhartum | tataś ca dhṛtarāṣṭreṇa vyājena
01,090.077A*0903_08 vāraṇāvatam anu prahitā gamanam arocayan |
01,090.078A tatrāpi jatugṛhe dagdhuṃ samārabdhā na śakitā viduramantritena
01,090.079A tataś ca hiḍimbam antarā hatvā ekacakrāṃ gatāḥ
01,090.080A tasyām apy ekacakrāyāṃ bakaṃ nāma rākṣasaṃ hatvā pāñcālanagaram abhigatāḥ
01,090.081A tasmād draupadīṃ bhāryām avindan svaviṣayaṃ cājagmuḥ kuśalinaḥ
01,090.082A putrāṃś cotpādayām āsuḥ
01,090.082B prativindhyaṃ yudhiṣṭhiraḥ
01,090.082C sutasomaṃ vṛkodaraḥ
01,090.082D śrutakīrtim arjunaḥ
01,090.082E śatānīkaṃ nakulaḥ
01,090.082F śrutakarmāṇaṃ sahadeva iti
01,090.083A yudhiṣṭhiras tu govāsanasya śaibyasya devikāṃ nāma kanyāṃ svayaṃvare lebhe
01,090.083B tasyāṃ putraṃ janayām āsa yaudheyaṃ nāma
01,090.084A bhīmaseno 'pi kāśyāṃ baladharāṃ nāmopayeme vīryaśulkām
01,090.084B tasyāṃ putraṃ sarvagaṃ nāmotpādayām āsa
01,090.085A arjunaḥ khalu dvāravatīṃ gatvā bhaginīṃ vāsudevasya subhadrāṃ nāma bhāryām udavahat
01,090.085B tasyāṃ putram abhimanyuṃ nāma janayām āsa
01,090.085B*0904_01 so 'rjunas tu nāgakanyāyām ulūpyām irāvantaṃ nāma putraṃ
01,090.085B*0904_02 janayām āsa | maṇalūrapatikanyāyāṃ citrāṅgadāyām arjunaḥ putram
01,090.085B*0904_03 utpādayām āsa babhruvāhanaṃ nāma |
01,090.086A nakulas tu caidyāṃ kareṇuvatīṃ nāma bhāryām udavahat
01,090.086B tasyāṃ putraṃ niramitraṃ nāmājanayat
01,090.087A sahadevo 'pi mādrīm eva svayaṃvare vijayāṃ nāmopayeme
01,090.087B tasyāṃ putram ajanayat suhotraṃ nāma
01,090.088A bhīmasenas tu pūrvam eva hiḍimbāyāṃ rākṣasyāṃ ghaṭotkacaṃ nāma putraṃ janayām āsa
01,090.089A ity ete ekādaśa pāṇḍavānāṃ putrāḥ
01,090.089A*0905_01 ity eta ekādaśa pāṇḍavānāṃ
01,090.089A*0905_02 putrā mayā te kathitā narendra
01,090.089A*0905_03 teṣām abhūd vaṃśakaro mahātmā
01,090.089A*0905_04 vīraḥ subhadrātanayo 'bhimanyuḥ
01,090.090A virāṭasya duhitaram uttarāṃ nāmābhimanyur upayeme
01,090.090B tasyām asya parāsur garbho 'jāyata
01,090.091A tam utsaṅgena pratijagrāha pṛthā niyogāt puruṣottamasya vāsudevasya
01,090.091B ṣāṇmāsikaṃ garbham aham enaṃ jīvayiṣyāmīti
01,090.091B*0906_01 sa bhagavatā vāsudevenāsaṃjātabalavīryaparākramo 'kālajāto 'strāgninā
01,090.091B*0906_02 dagdhas tejasā svena saṃjīvitaḥ |
01,090.091B*0907_01 vāsudeva uvāca | ahaṃ jīvayāmi kumāram anantavīryam |
01,090.091B*0907_02 jāta evāyam abhimanyoḥ | satyena ceyaṃ pṛthivī dhārayatv iti |
01,090.091B*0907_03 vāsudevasya pādasparśāt sajīvo 'jāyata |
01,090.092A saṃjīvayitvā cainam uvāca
01,090.092B parikṣīṇe kule jāto bhavatv ayaṃ parikṣin nāmeti
01,090.092B*0908_01 parikṣīṇe kule jāta uttarāyāṃ paraṃtapaḥ
01,090.092B*0908_02 parikṣid abhavat tasmāt saubhadrāt tu yaśasvinaḥ
01,090.093A parikṣit tu khalu mādravatīṃ nāmopayeme
01,090.093B tasyām asya janamejayaḥ
01,090.094A janamejayāt tu vapuṣṭamāyāṃ dvau putrau śatānīkaḥ śaṅkuś ca
01,090.095A śatānīkas tu khalu vaidehīm upayeme
01,090.095B tasyām asya jajñe putro 'śvamedhadattaḥ
01,090.096a ity eṣa pūror vaṃśas tu pāṇḍavānāṃ ca kīrtitaḥ
01,090.096c pūror vaṃśam imaṃ śrutvā sarvapāpaiḥ pramucyate
01,090.096d*0909_01 itihāsam imaṃ puṇyam aśeṣataḥ śrāvayiṣyanti ye brāhmaṇāḥ
01,090.096d*0909_02 śroṣyanti vā niyatātmāno vimatsarā maitrā devaparās te 'pi
01,090.096d*0909_03 svargajitaḥ puṇyalokā bhavanti satataṃ devabrāhmaṇamanuṣyāṇāṃ
01,090.096d*0909_04 mānyāḥ saṃpūjyāś ca | paraṃ hīdaṃ bhārataṃ bhagavatā vyāsena proktaṃ
01,090.096d*0909_05 pāvanaṃ ye brāhmaṇādayo varṇāḥ śraddadhānā vimatsarā maitrā vedavratasaṃpannāḥ
01,090.096d*0909_06 śroṣyanti te 'pi svargajitaḥ sukṛtino 'śocyāḥ kṛtākṛte
01,090.096d*0909_07 bhavanti | bhavati cātra ślokaḥ
01,090.096d*0909_08 idaṃ hi vedaiḥ samitaṃ pavitram api cottamam
01,090.096d*0909_09 dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ śrotavyaṃ niyatātmabhiḥ
01,091.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,091.001a ikṣvākuvaṃśaprabhavo rājāsīt pṛthivīpatiḥ
01,091.001c mahābhiṣa iti khyātaḥ satyavāk satyavikramaḥ
01,091.002a so 'śvamedhasahasreṇa vājapeyaśatena ca
01,091.002c toṣayām āsa devendraṃ svargaṃ lebhe tataḥ prabhuḥ
01,091.002d*0910_01 yauvanaṃ cānusaṃprāptaṃ kumāraṃ vadatāṃ varam
01,091.002d*0910_02 saṃsmaraṃś cākṣayāṃl lokān viditāṃś ca svakarmaṇā
01,091.003a tataḥ kadā cid brahmāṇam upāsāṃ cakrire surāḥ
01,091.003c tatra rājarṣayo āsan sa ca rājā mahābhiṣaḥ
01,091.004a atha gaṅgā saricchreṣṭhā samupāyāt pitāmaham
01,091.004c tasyā vāsaḥ samuddhūtaṃ mārutena śaśiprabham
01,091.005a tato 'bhavan suragaṇāḥ sahasāvāṅmukhās tadā
01,091.005c mahābhiṣas tu rājarṣir aśaṅko dṛṣṭavān nadīm
01,091.006a apadhyāto bhagavatā brahmaṇā sa mahābhiṣaḥ
01,091.006c uktaś ca jāto martyeṣu punar lokān avāpsyasi
01,091.006d*0911_01 manuṣyeṣu ciraṃ sthitvā lokān prāpsyasi śobhanān
01,091.006d*0911_02 yayā hṛtamanāś cāsi gaṅgayā tvaṃ sudurmate
01,091.006d*0911_03 sā te vai mānuṣe loke vipriyāṇy ācariṣyati
01,091.006d*0911_04 yadā te bhavitā manyus tadā śāpād vimokṣyase
01,091.007a sa cintayitvā nṛpatir nṛpān sarvāṃs tapodhanān
01,091.007c pratīpaṃ rocayām āsa pitaraṃ bhūrivarcasam
01,091.008a mahābhiṣaṃ tu taṃ dṛṣṭvā nadī dhairyāc cyutaṃ nṛpam
01,091.008c tam eva manasādhyāyam upāvartat saridvarā
01,091.008d*0912_01 bhāvaṃ manasi vai kṛtvā jagāma nṛpatiṃ patim
01,091.009a sā tu vidhvastavapuṣaḥ kaśmalābhihataujasaḥ
01,091.009c dadarśa pathi gacchantī vasūn devān divaukasaḥ
01,091.010a tathārūpāṃś ca tān dṛṣṭvā papraccha saritāṃ varā
01,091.010c kim idaṃ naṣṭarūpāḥ stha kaccit kṣemaṃ divaukasām
01,091.010d*0913_01 sukhāni na prasannāni vivarṇāni kṛtāni kim
01,091.010d*0914_01 kimarthaṃ manujā bhūmau nipatiṣyanti duḥkhitāḥ
01,091.011a tām ūcur vasavo devāḥ śaptāḥ smo vai mahānadi
01,091.011c alpe 'parādhe saṃrambhād vasiṣṭhena mahātmanā
01,091.012a vimūḍhā hi vayaṃ sarve pracchannam ṛṣisattamam
01,091.012c saṃdhyāṃ vasiṣṭham āsīnaṃ tam atyabhisṛtāḥ purā
01,091.013a tena kopād vayaṃ śaptā yonau saṃbhavateti ha
01,091.013c na śakyam anyathā kartuṃ yad uktaṃ brahmavādinā
01,091.014a tvaṃ tasmān mānuṣī bhūtvā sūṣva putrān vasūn bhuvi
01,091.014c na mānuṣīṇāṃ jaṭharaṃ praviśemāśubhaṃ vayam
01,091.015a ity uktā tān vasūn gaṅgā tathety uktvābravīd idam
01,091.015c martyeṣu puruṣaśreṣṭhaḥ ko vaḥ kartā bhaviṣyati
01,091.015d*0915_01 ity uktā gaṅgayā te ca tām ūcur vasavas tadā
01,091.016 vasava ūcuḥ
01,091.016a pratīpasya suto rājā śaṃtanur nāma dhārmikaḥ
01,091.016c bhavitā mānuṣe loke sa naḥ kartā bhaviṣyati
01,091.017 gaṅgovāca
01,091.017a mamāpy evaṃ mataṃ devā yathāvadata mānaghāḥ
01,091.017c priyaṃ tasya kariṣyāmi yuṣmākaṃ caitad īpśitam
01,091.018 vasava ūcuḥ
01,091.018a jātān kumārān svān apsu prakṣeptuṃ vai tvam arhasi
01,091.018c yathā nacirakālaṃ no niṣkṛtiḥ syāt trilokage
01,091.019 gaṅgovāca
01,091.019a evam etat kariṣyāmi putras tasya vidhīyatām
01,091.019c nāsya moghaḥ saṃgamaḥ syāt putrahetor mayā saha
01,091.020 vasava ūcuḥ
01,091.020a turīyārdhaṃ pradāsyāmo vīryasyaikaikaśo vayam
01,091.020c tena vīryeṇa putras te bhavitā tasya cepsitaḥ
01,091.021a na saṃpatsyati martyeṣu punas tasya tu saṃtatiḥ
01,091.021c tasmād aputraḥ putras te bhaviṣyati sa vīryavān
01,091.022 vaiśaṃpāyana uvāca
01,091.022a evaṃ te samayaṃ kṛtvā gaṅgayā vasavaḥ saha
01,091.022c jagmuḥ prahṛṣṭamanaso yathāsaṃkalpam añjasā
01,091.022d*0916_01 sā tu vidhvastavapuṣaṃ kaśmalābhihataṃ nṛpa
01,092.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,092.001a tataḥ pratīpo rājā sa sarvabhūtahite rataḥ
01,092.001c niṣasāda samā bahvīr gaṅgātīragato japan
01,092.002a tasya rūpaguṇopetā gaṅgā śrīr iva rūpiṇī
01,092.002c uttīrya salilāt tasmāl lobhanīyatamākṛtiḥ
01,092.003a adhīyānasya rājarṣer divyarūpā manasvinī
01,092.003c dakṣiṇaṃ śālasaṃkāśam ūruṃ bheje śubhānanā
01,092.004a pratīpas tu mahīpālas tām uvāca manasvinīm
01,092.004b*0917_01 vākyaṃ vākyavidāṃ śreṣṭho dharmaniścayatattvavit
01,092.004c karavāṇi kiṃ te kalyāṇi priyaṃ yat te 'bhikāṅkṣitam
01,092.005 stry uvāca
01,092.005a tvām ahaṃ kāmaye rājan kuruśreṣṭha bhajasva mām
01,092.005c tyāgaḥ kāmavatīnāṃ hi strīṇāṃ sadbhir vigarhitaḥ
01,092.006 pratīpa uvāca
01,092.006a nāhaṃ parastriyaṃ kāmād gaccheyaṃ varavarṇini
01,092.006c na cāsavarṇāṃ kalyāṇi dharmyaṃ tad viddhi me vratam
01,092.006d*0918_01 yaḥ svadārān parityajya pārakyāṃ sevate svayam
01,092.006d*0918_02 sa saṃsārān na mucyeta yāvad ābhūtasaṃplavam
01,092.007 stry uvāca
01,092.007a nāśreyasy asmi nāgamyā na vaktavyā ca karhi cit
01,092.007c bhaja māṃ bhajamānāṃ tvaṃ rājan kanyāṃ varastriyam
01,092.008 pratīpa uvāca
01,092.008a mayātivṛttam etat te yan māṃ codayasi priyam
01,092.008c anyathā pratipannaṃ māṃ nāśayed dharmaviplavaḥ
01,092.009a prāpya dakṣiṇam ūruṃ me tvam āśliṣṭā varāṅgane
01,092.009c apatyānāṃ snuṣāṇāṃ ca bhīru viddhy etad āsanam
01,092.010a savyataḥ kāminībhāgas tvayā sa ca vivarjitaḥ
01,092.010c tasmād ahaṃ nācariṣye tvayi kāmaṃ varāṅgane
01,092.011a snuṣā me bhava kalyāṇi putrārthe tvāṃ vṛṇomy aham
01,092.011c snuṣāpakṣaṃ hi vāmoru tvam āgamya samāśritā
01,092.012 stry uvāca
01,092.012a evam apy astu dharmajña saṃyujyeyaṃ sutena te
01,092.012c tvadbhaktyaiva bhajiṣyāmi prakhyātaṃ bhārataṃ kulam
01,092.013a pṛthivyāṃ pārthivā ye ca teṣāṃ yūyaṃ parāyaṇam
01,092.013c guṇā na hi mayā śakyā vaktuṃ varṣaśatair api
01,092.013e kulasya ye vaḥ prasthitās tatsādhutvam anuttamam
01,092.014a sa me nābhijanajñaḥ syād ācareyaṃ ca yad vibho
01,092.014c tat sarvam eva putras te na mīmāṃseta karhi cit
01,092.015a evaṃ vasantī putre te vardhayiṣyāmy ahaṃ priyam
01,092.015c putraiḥ puṇyaiḥ priyaiś cāpi svargaṃ prāpsyati te sutaḥ
01,092.016 vaiśaṃpāyana uvāca
01,092.016a tathety uktvā tu sā rājaṃs tatraivāntaradhīyata
01,092.016b*0919_01 adṛśyā rājasiṃhasya paśyataḥ sābhavat tadā
01,092.016c putrajanma pratīkṣaṃs tu sa rājā tad adhārayat
01,092.017a etasminn eva kāle tu pratīpaḥ kṣatriyarṣabhaḥ
01,092.017c tapas tepe sutasyārthe sabhāryaḥ kurunandana
01,092.017d*0920_01 pratīpasya tu bhāryāyāṃ garbhaḥ śrīmān avardhata
01,092.017d*0920_02 śriyā paramayā yuktaḥ śaracchukle yathā śaśī
01,092.017d*0920_03 tatas tu daśame māsi prājāyata raviprabham
01,092.017d*0920_04 kumāraṃ devagarbhābhaṃ pratīpamahiṣī tadā
01,092.018a tayoḥ samabhavat putro vṛddhayoḥ sa mahābhiṣaḥ
01,092.018c śāntasya jajñe saṃtānas tasmād āsīt sa śaṃtanuḥ
01,092.018d*0921_01 tasya jātasya kṛtyāni pratīpo 'kārayat prabhuḥ
01,092.018d*0921_02 jātakarmādi vipreṇa vedoktaiḥ karmabhis tadā
01,092.018d*0921_03 nāmakarma ca viprās tu cakruḥ paramasatkṛtam
01,092.018d*0921_04 śaṃtanor avanīpāla vedoktaiḥ karmabhis tadā
01,092.018d*0921_05 tataḥ saṃvardhito rājā śaṃtanur lokadhārmikaḥ
01,092.018d*0921_06 sa tu lebhe parāṃ niṣṭhāṃ prāpya dharmabhṛtāṃ varaḥ
01,092.018d*0921_07 dhanurvede ca vede ca gatiṃ sa paramāṃ gataḥ
01,092.018d*0921_08 yauvanaṃ cāpi saṃprāptaḥ kumāro vadatāṃ varaḥ
01,092.018d*0922_01 dṛṣṭvā tu yauvanasthaṃ taṃ tatprītyā rājasattama
01,092.018d*0923_01 yauvarājye 'bhiṣicyainaṃ śaṃtanuṃ rājasattamaḥ
01,092.018d*0924_01 babhūva karmakṛd rājā śaṃtanur bharatarṣabha
01,092.019a saṃsmaraṃś cākṣayāṃl lokān vijitān svena karmaṇā
01,092.019b*0925_01 mahābhiṣaḥ sa saṃjajñe kṣetre tasya mahātmanaḥ
01,092.019c puṇyakarmakṛd evāsīc chaṃtanuḥ kurusattama
01,092.020a pratīpaḥ śaṃtanuṃ putraṃ yauvanasthaṃ tato 'nvaśāt
01,092.020c purā māṃ strī samabhyāgāc chaṃtano bhūtaye tava
01,092.021a tvām āvrajed yadi rahaḥ sā putra varavarṇinī
01,092.021c kāmayānābhirūpāḍhyā divyā strī putrakāmyayā
01,092.021e sā tvayā nānuyoktavyā kāsi kasyāsi vāṅgane
01,092.022a yac ca kuryān na tat kāryaṃ praṣṭavyā sā tvayānagha
01,092.022c manniyogād bhajantīṃ tāṃ bhajethā ity uvāca tam
01,092.023a evaṃ saṃdiśya tanayaṃ pratīpaḥ śaṃtanuṃ tadā
01,092.023c sve ca rājye 'bhiṣicyainaṃ vanaṃ rājā viveśa ha
01,092.024a sa rājā śaṃtanur dhīmān khyātaḥ pṛthvyāṃ dhanurdharaḥ
01,092.024b@053_0001 babhūva sarvalokasya satyavāg iti saṃmataḥ
01,092.024b@053_0002 pīnaskandho mahābāhur mattavāraṇavikramaḥ
01,092.024b@053_0003 anvitaḥ paripūrṇārthaiḥ sarvair nṛpatilakṣaṇaiḥ
01,092.024b@053_0004 amātyasaṃpadopetaḥ kṣatradharmaviśeṣavit
01,092.024b@053_0005 vaśe cakre mahīm eko vijitya vasudhādhipān
01,092.024b@053_0006 vedān āgamayat kṛtsnān rājadharmāṃś ca sarvaśaḥ
01,092.024b@053_0007 īje ca bahubhiḥ satraiḥ kratubhir bhūridakṣiṇaiḥ
01,092.024b@053_0008 tarpayām āsa viprāṃś ca vedādhyayanakovidān
01,092.024b@053_0009 ratnair uccāvacair gobhir grāmair aśvair dhanair api
01,092.024b@053_0010 vayorūpeṇa saṃpannaḥ pauruṣeṇa balena ca
01,092.024b@053_0011 aiśvaryeṇa pratāpena vikrameṇa dhanena ca
01,092.024b@053_0012 vartamānaṃ ca satyena sarvadharmaviśāradam
01,092.024b@053_0013 taṃ mahīpaṃ mahīpālā rājarājam akurvata
01,092.024b@053_0014 vītaśokabhayābādhāḥ sukhasvapnaprabodhanāḥ
01,092.024b@053_0015 śriyā bharataśārdūla samapadyanta bhūmipāḥ
01,092.024b@053_0016 śaṃtanupramukhair guptaṃ rāṣṭrādhipatibhir jagat
01,092.024b@053_0017 niyamaiḥ sarvavarṇānāṃ brahmottaram avartata
01,092.024b@053_0018 brāhmaṇābhimukhaṃ kṣatraṃ kṣatriyābhimukhā viśaḥ
01,092.024b@053_0019 brahmakṣatrānulomāś ca śūdrāḥ paryacaran viśaḥ
01,092.024b@053_0020 evaṃ paśuvarāhāṇāṃ tathaiva mṛgapakṣiṇām
01,092.024b@053_0021 śaṃtanāv atha rājyasthe nāvartata vṛthā vadhaḥ
01,092.024b@053_0022 asukhānām anāthānāṃ tiryagyoniṣu vartatām
01,092.024b@053_0023 sa eva rājā sarveṣāṃ bhūtānām abhavat pitā
01,092.024b@053_0024 sa hastināmni dharmātmā viharan kurunandanaḥ
01,092.024b@053_0025 tejasā sūryakalpo 'bhūd vāyunā ca samo bale
01,092.024b@053_0026 antakapratimaḥ kope kṣamayā pṛthivīsamaḥ
01,092.024b@053_0027 babhūva rājā sumatiḥ prajānāṃ satyavikramaḥ
01,092.024b@053_0028 sa vaneṣu ca ramyeṣu śailaprasravaṇeṣu ca
01,092.024c babhūva mṛgayāśīlaḥ satataṃ vanagocaraḥ
01,092.024d*0926_01 sa vaneṣu vāraṇyeṣu śailapraśravaṇeṣu ca
01,092.025a sa mṛgān mahiṣāṃś caiva vinighnan rājasattamaḥ
01,092.025b*0927_01 nadīm anvacarad rājā śaṃtanuḥ parayā mudā
01,092.025c gaṅgām anucacāraikaḥ siddhacāraṇasevitām
01,092.026a sa kadā cin mahārāja dadarśa paramastriyam
01,092.026b*0928_01 sā ca śaṃtanum abhyāgād alakṣmīm apakarṣatī
01,092.026c jājvalyamānāṃ vapuṣā sākṣāt padmām iva śriyam
01,092.027a sarvānavadyāṃ sudatīṃ divyābharaṇabhūṣitām
01,092.027c sūkṣmāmbaradharām ekāṃ padmodarasamaprabhām
01,092.027d*0929_01 snātamātrām adhovastrāṃ gaṅgātīraruhe vane
01,092.027d*0929_02 prakīrṇakeśīṃ pāṇibhyāṃ saṃspṛśantīṃ śiroruhān
01,092.027d*0930_01 rūpeṇa vayasā kāntyā śarīrāvayavais tathā
01,092.027d*0930_02 hāvabhāvavilāsaiś ca locanāñcalavikriyaiḥ
01,092.027d*0930_03 śroṇībhareṇa madhyena stanābhyām urasā dṛśā
01,092.027d*0930_04 kabarībhareṇa pādābhyām iṅgitena smitena ca
01,092.027d*0930_05 kokilālāpasaṃlāpair nyakkurvantīṃ trilokagām
01,092.027d*0930_06 vāṇīṃ ca girijāṃ lakṣmīṃ yoṣito 'nyāḥ surāṅganāḥ
01,092.027d*0931_01 snehāt kāṅkṣeṇa rājānaṃ vīkṣamāṇāṃ vilāsinīm
01,092.028a tāṃ dṛṣṭvā hṛṣṭaromābhūd vismito rūpasaṃpadā
01,092.028b*0932_01 rūpeṇāti ca sā rājan sarvarājanyayoṣitaḥ
01,092.028b*0932_02 adhaś cakāra rūpeṇa sarvarājanyayoṣitaḥ
01,092.028b*0932_03 tām uvāca tato rājā kāminīṃ tu manoramām
01,092.028c pibann iva ca netrābhyāṃ nātṛpyata narādhipaḥ
01,092.029a sā ca dṛṣṭvaiva rājānaṃ vicarantaṃ mahādyutim
01,092.029c snehād āgatasauhārdā nātṛpyata vilāsinī
01,092.029d*0933_01 gaṅgā kāṅkṣeṇa rājānaṃ prekṣamāṇā vilāsinī
01,092.029d*0934_01 cañcūryatāgratas tasya kiṃnarīvāpsaropamā
01,092.029d*0934_02 dṛṣṭvā prahṛṣṭarūpo 'bhūd darśanād eva śaṃtanuḥ
01,092.029d*0934_03 rūpeṇātītya tiṣṭhantīṃ sarvā rājanyayoṣitaḥ
01,092.030a tām uvāca tato rājā sāntvayañ ślakṣṇayā girā
01,092.030c devī vā dānavī vā tvaṃ gandharvī yadi vāpsarāḥ
01,092.031a yakṣī vā pannagī vāpi mānuṣī vā sumadhyame
01,092.031c yā vā tvaṃ suragarbhābhe bhāryā me bhava śobhane
01,092.031d*0935_01 tvadgatā hi mama prāṇā vasu yan me 'sti kiṃ cana
01,092.032a etac chrutvā vaco rājñaḥ sasmitaṃ mṛdu valgu ca
01,092.032b*0936_01 yaśasvinī ca sāgacchac chaṃtanor bhūtaye tadā
01,092.032b*0936_02 sā ca dṛṣṭvā nṛpaśreṣṭhaṃ carantī tīram āśritam
01,092.032b*0937_01 prajārthinī rājaputraṃ śaṃtanuṃ pṛthivīpatim
01,092.032b*0937_02 pratīpavacanaṃ cāpi saṃsmṛtyaiva svayaṃ nṛpam
01,092.032b*0937_03 kālo 'yam iti matvā sā vasūnāṃ śāpacoditā
01,092.032b*0938_01 abravīc chaṃtanuṃ gaṅgā bhaja māṃ tvaṃ narādhipa
01,092.032c vasūnāṃ samayaṃ smṛtvā abhyagacchad aninditā
01,092.033a uvāca caiva rājñaḥ sā hlādayantī mano girā
01,092.033c bhaviṣyāmi mahīpāla mahiṣī te vaśānugā
01,092.033d*0939_01 jñāto 'si mahyaṃ pitrā te bhartā me tvaṃ bhava prabho
01,092.033d*0940_01 nanu tvaṃ vā dvitīyo vā jñātum iccheḥ kathaṃ cana
01,092.034a yat tu kuryām ahaṃ rājañ śubhaṃ vā yadi vāśubham
01,092.034c na tad vārayitavyāsmi na vaktavyā tathāpriyam
01,092.035a evaṃ hi vartamāne 'haṃ tvayi vatsyāmi pārthiva
01,092.035c vāritā vipriyaṃ coktā tyajeyaṃ tvām asaṃśayam
01,092.035d*0941_01 eṣa me samayo rājan bhaja māṃ tvaṃ yathepsitam
01,092.035d*0941_02 anunītāsmi te pitrā bhartā me tvaṃ bhava prabho
01,092.036a tatheti rājñā sā tūktā tadā bharatasattama
01,092.036c praharṣam atulaṃ lebhe prāpya taṃ pārthivottamam
01,092.036d*0942_01 pratijñāya tu tat tasyās tatheti manujādhipaḥ
01,092.036d*0942_02 ratham āropya tāṃ devīṃ jagāma sa tayā saha
01,092.036d*0942_03 sā ca śaṃtanum abhyāgāt sākṣāl lakṣmīr ivāparā
01,092.037a āsādya śaṃtanus tāṃ ca bubhuje kāmato vaśī
01,092.037a*0943_01 . . . . . . . . gāndharveṇa vidhānataḥ
01,092.037a*0943_02 vivāhitāṃ ca rājñena . . . . . . . .
01,092.037c na praṣṭavyeti manvāno na sa tāṃ kiṃ cid ūcivān
01,092.038a sa tasyāḥ śīlavṛttena rūpaudāryaguṇena ca
01,092.038c upacāreṇa ca rahas tutoṣa jagatīpatiḥ
01,092.038d*0944_01 sa rājā paramaprītaḥ paramastrīpralālitaḥ
01,092.039a divyarūpā hi sā devī gaṅgā tripathagā nadī
01,092.039c mānuṣaṃ vigrahaṃ śrīmat kṛtvā sā varavarṇinī
01,092.040a bhāgyopanatakāmasya bhāryevopasthitābhavat
01,092.040c śaṃtano rājasiṃhasya devarājasamadyuteḥ
01,092.041a saṃbhogasnehacāturyair hāvalāsyair manoharaiḥ
01,092.041c rājānaṃ ramayām āsa yathā reme tathaiva saḥ
01,092.042a sa rājā ratisaktatvād uttamastrīguṇair hṛtaḥ
01,092.042c saṃvatsarān ṛtūn māsān na bubodha bahūn gatān
01,092.043a ramamāṇas tayā sārdhaṃ yathākāmaṃ janeśvaraḥ
01,092.043b*0945_01 diviṣṭhān mānuṣāṃś caiva bhogān bhuṅkte sma vai nṛpaḥ
01,092.043b*0945_02 āsādya śaṃtanuḥ śrīmān mumude ca paraṃtapaḥ
01,092.043b*0945_03 ṛtukāle ca sā devī divyaṃ garbham adhārayat
01,092.043c aṣṭāv ajanayat putrāṃs tasyām amaravarṇinaḥ
01,092.044a jātaṃ jātaṃ ca sā putraṃ kṣipaty ambhasi bhārata
01,092.044b*0946_01 sūtake kaṇṭham ākramya tān nināya yamakṣayam
01,092.044c prīṇāmi tvāham ity uktvā gaṅgāsrotasy amajjayat
01,092.045a tasya tan na priyaṃ rājñaḥ śaṃtanor abhavat tadā
01,092.045c na ca tāṃ kiṃ canovāca tyāgād bhīto mahīpatiḥ
01,092.045d*0947_01 amīmāṃsyā karmayonir āgamaś ceti śaṃtanuḥ
01,092.045d*0947_02 smaran pitṛvacaś caiva nāpṛcchat putrakilbiṣam
01,092.045d*0947_03 jātaṃ jātaṃ ca vai hanti sā strī sapta varān sutān
01,092.045d*0947_04 śaṃtanur dharmabhaṅgāc ca nāpṛcchat tāṃ kathaṃ cana
01,092.045d*0947_05 aṣṭamaṃ tu jighāṃsantyā cukṣubhe śaṃtanor dhṛtiḥ
01,092.046a atha tām aṣṭame putre jāte prahasitām iva
01,092.046c uvāca rājā duḥkhārtaḥ parīpsan putram ātmanaḥ
01,092.046d*0948_01 ārabhantīṃ tadā dṛṣṭvā tāṃ sa kauravanandanaḥ
01,092.046d*0948_02 abravīd bharataśreṣṭho vākyaṃ paramaduḥkhitaḥ
01,092.047a mā vadhīḥ kāsi kasyāsi kiṃ hiṃsasi sutān iti
01,092.047c putraghni sumahat pāpaṃ mā prāpas tiṣṭha garhite
01,092.048 stry uvāca
01,092.048a putrakāma na te hanmi putraṃ putravatāṃ vara
01,092.048c jīrṇas tu mama vāso 'yaṃ yathā sa samayaḥ kṛtaḥ
01,092.049a ahaṃ gaṅgā jahnusutā maharṣigaṇasevitā
01,092.049c devakāryārthasiddhyartham uṣiṭāhaṃ tvayā saha
01,092.050a aṣṭeme vasavo devā mahābhāgā mahaujasaḥ
01,092.050c vasiṣṭhaśāpadoṣeṇa mānuṣatvam upāgatāḥ
01,092.051a teṣāṃ janayitā nānyas tvad ṛte bhuvi vidyate
01,092.051c madvidhā mānuṣī dhātrī na caivāstīha kā cana
01,092.052a tasmāt tajjananīhetor mānuṣatvam upāgatā
01,092.052b*0949_01 vasavas te sutā jātā rājaṃl lokasya kīrtaye
01,092.052c janayitvā vasūn aṣṭau jitā lokās tvayākṣayāḥ
01,092.053a devānāṃ samayas tv eṣa vasūnāṃ saṃśruto mayā
01,092.053c jātaṃ jātaṃ mokṣayiṣye janmato mānuṣād iti
01,092.054a tat te śāpād vinirmuktā āpavasya mahātmanaḥ
01,092.054c svasti te 'stu gamiṣyāmi putraṃ pāhi mahāvratam
01,092.054d*0950_01 ayaṃ tava sutas teṣāṃ vīryeṇa kulanandanaḥ
01,092.054d*0950_02 saṃbhūto 'ti janān anyān bhaviṣyati na saṃśayaḥ
01,092.055a eṣa paryāyavāso me vasūnāṃ saṃnidhau kṛtaḥ
01,092.055c matprasūtaṃ vijānīhi gaṅgādattam imaṃ sutam
01,092.055d*0951_01 tasmād devavrataś caiva gaṅgādattaś ca vīryavān
01,092.055d*0951_02 dvināmā śaṃtanoḥ putraḥ śaṃtanor adhiko guṇaiḥ
01,092.055d*0951_03 teṣāṃ lokān avāpnoti vasūnāṃ vasudhādhipa
01,093.001 śaṃtanur uvāca
01,093.001a āpavo nāma ko nv eṣa vasūnāṃ kiṃ ca duṣkṛtam
01,093.001b*0952_01 śaśāpa yasmāt kalyāṇi sa vasūṃś cārudarśane
01,093.001c yasyābhiśāpāt te sarve mānuṣīṃ tanum āgatāḥ
01,093.002a anena ca kumāreṇa gaṅgādattena kiṃ kṛtam
01,093.002c yasya caiva kṛtenāyaṃ mānuṣeṣu nivatsyati
01,093.003a īśānāḥ sarvalokasya vasavas te ca vai katham
01,093.003c mānuṣeṣūdapadyanta tan mamācakṣva jāhnavi
01,093.004 vaiśaṃpāyana uvāca
01,093.004a saivam uktā tato gaṅgā rājānam idam abravīt
01,093.004c bhartāraṃ jāhnavī devī śaṃtanuṃ puruṣarṣabham
01,093.005a yaṃ lebhe varuṇaḥ putraṃ purā bharatasattama
01,093.005c vasiṣṭho nāma sa muniḥ khyāta āpava ity uta
01,093.006a tasyāśramapadaṃ puṇyaṃ mṛgapakṣigaṇānvitam
01,093.006c meroḥ pārśve nagendrasya sarvartukusumāvṛtam
01,093.007a sa vāruṇis tapas tepe tasmin bharatasattama
01,093.007c vane puṇyakṛtāṃ śreṣṭhaḥ svādumūlaphalodake
01,093.008a dakṣasya duhitā yā tu surabhīty atigarvitā
01,093.008c gāṃ prajātā tu sā devī kaśyapād bharatarṣabha
01,093.009a anugrahārthaṃ jagataḥ sarvakāmadughāṃ varām
01,093.009c tāṃ lebhe gāṃ tu dharmātmā homadhenuṃ sa vāruṇiḥ
01,093.010a sā tasmiṃs tāpasāraṇye vasantī munisevite
01,093.010c cacāra ramye dharmye ca gaur apetabhayā tadā
01,093.011a atha tad vanam ājagmuḥ kadā cid bharatarṣabha
01,093.011c pṛthvādyā vasavaḥ sarve devadevarṣisevitam
01,093.012a te sadārā vanaṃ tac ca vyacaranta samantataḥ
01,093.012c remire ramaṇīyeṣu parvateṣu vaneṣu ca
01,093.013a tatraikasya tu bhāryā vai vasor vāsavavikrama
01,093.013c sā carantī vane tasmin gāṃ dadarśa sumadhyamā
01,093.013e yā sā vasiṣṭhasya muneḥ sarvakāmadhug uttamā
01,093.014a sā vismayasamāviṣṭā śīladraviṇasaṃpadā
01,093.014c dive vai darśayām āsa tāṃ gāṃ govṛṣabhekṣaṇa
01,093.014d*0953_01 ṣaḍunnatāṃ supārśvoruṃ pṛthupañcasamāyatām
01,093.014d*0953_02 aṣṭāyataśirogrīvāṃ pṛthus tāṃ samapadyata
01,093.015a svāpīnāṃ ca sudogdhrīṃ ca suvāladhimukhāṃ śubhām
01,093.015c upapannāṃ guṇaiḥ sarvaiḥ śīlenānuttamena ca
01,093.016a evaṃguṇasamāyuktāṃ vasave vasunandinī
01,093.016c darśayām āsa rājendra purā pauravanandana
01,093.017a dyaus tadā tāṃ tu dṛṣṭvaiva gāṃ gajendrendravikrama
01,093.017b*0954_01 uvāca rājaṃs tāṃ devīṃ nṛpottama sumadhyamāṃ
01,093.017c uvāca rājaṃs tāṃ devīṃ tasyā rūpaguṇān vadan
01,093.018a eṣā gaur uttamā devi vāruṇer asitekṣaṇe
01,093.018c ṛṣes tasya varārohe yasyedaṃ vanam uttamam
01,093.019a asyāḥ kṣīraṃ piben martyaḥ svādu yo vai sumadhyame
01,093.019c daśa varṣasahasrāṇi sa jīvet sthirayauvanaḥ
01,093.020a etac chrutvā tu sā devī nṛpottama sumadhyamā
01,093.020c tam uvācānavadyāṅgī bhartāraṃ dīptatejasam
01,093.021a asti me mānuṣe loke naradevātmajā sakhī
01,093.021c nāmnā jinavatī nāma rūpayauvanaśālinī
01,093.022a uśīnarasya rājarṣeḥ satyasaṃdhasya dhīmataḥ
01,093.022c duhitā prathitā loke mānuṣe rūpasaṃpadā
01,093.023a tasyā hetor mahābhāga savatsāṃ gāṃ mamepsitām
01,093.023c ānayasvāmaraśreṣṭha tvaritaṃ puṇyavardhana
01,093.024a yāvad asyāḥ payaḥ pītvā sā sakhī mama mānada
01,093.024c mānuṣeṣu bhavatv ekā jarārogavivarjitā
01,093.025a etan mama mahābhāga kartum arhasy anindita
01,093.025c priyaṃ priyataraṃ hy asmān nāsti me 'nyat kathaṃ cana
01,093.026a etac chrutvā vacas tasyā devyāḥ priyacikīrṣayā
01,093.026c pṛthvādyair bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ dyaus tadā tāṃ jahāra gām
01,093.027a tayā kamalapatrākṣyā niyukto dyaus tadā nṛpa
01,093.027c ṛṣes tasya tapas tīvraṃ na śaśāka nirīkṣitum
01,093.027e hṛtā gauḥ sā tadā tena prapātas tu na tarkitaḥ
01,093.028a athāśramapadaṃ prāptaḥ phalāny ādāya vāruṇiḥ
01,093.028c na cāpaśyata gāṃ tatra savatsāṃ kānanottame
01,093.029a tataḥ sa mṛgayām āsa vane tasmiṃs tapodhanaḥ
01,093.029c nādhyagacchac ca mṛgayaṃs tāṃ gāṃ munir udāradhīḥ
01,093.030a jñātvā tathāpanītāṃ tāṃ vasubhir divyadarśanaḥ
01,093.030c yayau krodhavaśaṃ sadyaḥ śaśāpa ca vasūṃs tadā
01,093.031a yasmān me vasavo jahrur gāṃ vai dogdhrīṃ suvāladhim
01,093.031c tasmāt sarve janiṣyanti mānuṣeṣu na saṃśayaḥ
01,093.032a evaṃ śaśāpa bhagavān vasūṃs tān munisattamaḥ
01,093.032c vaśaṃ kopasya saṃprāpta āpavo bharatarṣabha
01,093.033a śaptvā ca tān mahābhāgas tapasy eva mano dadhe
01,093.033c evaṃ sa śaptavān rājan vasūn aṣṭau tapodhanaḥ
01,093.033e mahāprabhāvo brahmarṣir devān roṣasamanvitaḥ
01,093.033f*0955_01 evaṃ śaptās tatas tena muninā yāmunena vai
01,093.033f*0955_02 aṣṭau samastā vasavo mune roṣeṇa sattama
01,093.034a athāśramapadaṃ prāpya taṃ sma bhūyo mahātmanaḥ
01,093.034c śaptāḥ sma iti jānanta ṛṣiṃ tam upacakramuḥ
01,093.035a prasādayantas tam ṛṣiṃ vasavaḥ pārthivarṣabha
01,093.035c na lebhire ca tasmāt te prasādam ṛṣisattamāt
01,093.035d*0956_01 cakāra ca na teṣāṃ vai prasādaṃ bhagavān ṛṣiḥ
01,093.035e āpavāt puruṣavyāghra sarvadharmaviśāradāt
01,093.036a uvāca ca sa dharmātmā sapta yūyaṃ dharādayaḥ
01,093.036c anu saṃvatsarāc chāpamokṣaṃ vai samavāpsyatha
01,093.037a ayaṃ tu yatkṛte yūyaṃ mayā śaptāḥ sa vatsyati
01,093.037c dyaus tadā mānuṣe loke dīrghakālaṃ svakarmaṇā
01,093.038a nānṛtaṃ tac cikīrṣāmi yuṣmān kruddho yad abruvam
01,093.038b*0957_01 prajā hy anṛtavākyena hiṃsyām apy ātmanas tathā
01,093.038c na prajāsyati cāpy eṣa mānuṣeṣu mahāmanāḥ
01,093.039a bhaviṣyati ca dharmātmā sarvaśāstraviśāradaḥ
01,093.039c pituḥ priyahite yuktaḥ strībhogān varjayiṣyati
01,093.039e evam uktvā vasūn sarvāñ jagāma bhagavān ṛṣiḥ
01,093.040a tato mām upajagmus te samastā vasavas tadā
01,093.040c ayācanta ca māṃ rājan varaṃ sa ca mayā kṛtaḥ
01,093.040e jātāñ jātān prakṣipāsmān svayaṃ gaṅge tvam ambhasi
01,093.041a evaṃ teṣām ahaṃ samyak śaptānāṃ rājasattama
01,093.041c mokṣārthaṃ mānuṣāl lokād yathāvat kṛtavaty aham
01,093.042a ayaṃ śāpād ṛṣes tasya eka eva nṛpottama
01,093.042c dyau rājan mānuṣe loke ciraṃ vatsyati bhārata
01,093.042d*0958_01 ayaṃ kumāraḥ putras te vivṛddhaḥ punar eṣyati
01,093.042d*0958_02 ahaṃ ca te bhaviṣyāmi āhvānopagatā nṛpa
01,093.043a etad ākhyāya sā devī tatraivāntaradhīyata
01,093.043c ādāya ca kumāraṃ taṃ jagāmātha yathepsitam
01,093.043d*0959_01 tasmād devavrataś caiva gaṅgādattaś ca so 'bhavat
01,093.044a sa tu devavrato nāma gāṅgeya iti cābhavat
01,093.044c dvināmā śaṃtanoḥ putraḥ śaṃtanor adhiko guṇaiḥ
01,093.045a śaṃtanuś cāpi śokārto jagāma svapuraṃ tataḥ
01,093.045b*0960_01 tasya kīrtiṃ ca vṛttiṃ ca mahato nṛpasadguṇān
01,093.045c tasyāhaṃ kīrtayiṣyāmi śaṃtanor amitān guṇān
01,093.046a mahābhāgyaṃ ca nṛpater bhāratasya yaśasvinaḥ
01,093.046c yasyetihāso dyutimān mahābhāratam ucyate
01,094.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,094.001a sa evaṃ śaṃtanur dhīmān devarājarṣisatkṛtaḥ
01,094.001c dharmātmā sarvalokeṣu satyavāg iti viśrutaḥ
01,094.001d*0961_01 śaṃtanoḥ kīrtayiṣyāmi sarvān eva guṇān aham
01,094.002a damo dānaṃ kṣamā buddhir hrīr dhṛtis teja uttamam
01,094.002c nityāny āsan mahāsattve śaṃtanau puruṣarṣabhe
01,094.003a evaṃ sa guṇasaṃpanno dharmārthakuśalo nṛpaḥ
01,094.003c āsīd bharatavaṃśasya goptā sādhujanasya ca
01,094.004a kambugrīvaḥ pṛthuvyaṃso mattavāraṇavikramaḥ
01,094.004b*0962_01 anvitaḥ paripūrṇārthaiḥ sarvair nṛpatilakṣaṇaiḥ
01,094.004b*0962_02 tasya kīrtimato vṛttam avekṣya satataṃ narāḥ
01,094.004c dharma eva paraḥ kāmād arthāc ceti vyavasthitaḥ
01,094.005a etāny āsan mahāsattve śaṃtanau bharatarṣabha
01,094.005c na cāsya sadṛśaḥ kaś cit kṣatriyo dharmato 'bhavat
01,094.006a vartamānaṃ hi dharme sve sarvadharmavidāṃ varam
01,094.006c taṃ mahīpā mahīpālaṃ rājarājye 'bhyaṣecayan
01,094.007a vītaśokabhayābādhāḥ sukhasvapnavibodhanāḥ
01,094.007c prati bhāratagoptāraṃ samapadyanta bhūmipāḥ
01,094.007d*0963_01 tena kīrtimatā śiṣṭāḥ śakrapratimatejasā
01,094.007d*0963_02 yajñadānatapaḥśīlāḥ samapadyanta pārthivāḥ
01,094.008a śaṃtanupramukhair gupte loke nṛpatibhis tadā
01,094.008c niyamāt sarvavarṇānāṃ brahmottaram avartata
01,094.009a brahma paryacarat kṣatraṃ viśaḥ kṣatram anuvratāḥ
01,094.009c brahmakṣatrānuraktāś ca śūdrāḥ paryacaran viśaḥ
01,094.010a sa hāstinapure ramye kurūṇāṃ puṭabhedane
01,094.010c vasan sāgaraparyantām anvaśād vai vasuṃdharām
01,094.011a sa devarājasadṛśo dharmajñaḥ satyavāg ṛjuḥ
01,094.011c dānadharmatapoyogāc chriyā paramayā yutaḥ
01,094.012a arāgadveṣasaṃyuktaḥ somavat priyadarśanaḥ
01,094.012c tejasā sūryasaṃkāśo vāyuvegasamo jave
01,094.012e antakapratimaḥ kope kṣamayā pṛthivīsamaḥ
01,094.013a vadhaḥ paśuvarāhāṇāṃ tathaiva mṛgapakṣiṇām
01,094.013c śaṃtanau pṛthivīpāle nāvartata vṛthā nṛpa
01,094.014a dharmabrahmottare rājye śaṃtanur vinayātmavān
01,094.014c samaṃ śaśāsa bhūtāni kāmarāgavivarjitaḥ
01,094.014d*0964_01 cakoranetras tāmrāsyaḥ siṃharṣabhagatir yuvā
01,094.014d*0964_02 guṇair anupamair yuktaḥ samastair abhikāmikaiḥ
01,094.014d*0964_03 gambhīraḥ sattvasaṃpannaḥ pūrṇacandranibhānanaḥ
01,094.015a devarṣipitṛyajñārtham ārabhyanta tadā kriyāḥ
01,094.015c na cādharmeṇa keṣāṃ cit prāṇinām abhavad vadhaḥ
01,094.016a asukhānām anāthānāṃ tiryagyoniṣu vartatām
01,094.016c sa eva rājā bhūtānāṃ sarveṣām abhavat pitā
01,094.017a tasmin kurupatiśreṣṭhe rājarājeśvare sati
01,094.017c śritā vāg abhavat satyaṃ dānadharmāśritaṃ manaḥ
01,094.017d*0965_01 yajñārthaṃ paśavaḥ sṛṣṭāḥ saṃtānārthaṃ ca maithunam
01,094.018a sa samāḥ ṣoḍaśāṣṭau ca catasro 'ṣṭau tathāparāḥ
01,094.018c ratim aprāpnuvan strīṣu babhūva vanagocaraḥ
01,094.018d*0966_01 tapasā karṣitogreṇa japadhyānarataḥ sadā
01,094.019a tathārūpas tathācāras tathāvṛttas tathāśrutaḥ
01,094.019c gāṅgeyas tasya putro 'bhūn nāmnā devavrato vasuḥ
01,094.020a sarvāstreṣu sa niṣṇātaḥ pārthiveṣv itareṣu ca
01,094.020c mahābalo mahāsattvo mahāvīryo mahārathaḥ
01,094.021a sa kadā cin mṛgaṃ viddhvā gaṅgām anusaran nadīm
01,094.021c bhāgīrathīm alpajalāṃ śaṃtanur dṛṣṭavān nṛpaḥ
01,094.022a tāṃ dṛṣṭvā cintayām āsa śaṃtanuḥ puruṣarṣabhaḥ
01,094.022c syandate kiṃ nv iyaṃ nādya saricchreṣṭhā yathā purā
01,094.023a tato nimittam anvicchan dadarśa sa mahāmanāḥ
01,094.023c kumāraṃ rūpasaṃpannaṃ bṛhantaṃ cārudarśanam
01,094.024a divyam astraṃ vikurvāṇaṃ yathā devaṃ puraṃdaram
01,094.024c kṛtsnāṃ gaṅgāṃ samāvṛtya śarais tīkṣṇair avasthitam
01,094.025a tāṃ śarair āvṛtāṃ dṛṣṭvā nadīṃ gaṅgāṃ tadantike
01,094.025c abhavad vismito rājā karma dṛṣṭvātimānuṣam
01,094.026a jātamātraṃ purā dṛṣṭaṃ taṃ putraṃ śaṃtanus tadā
01,094.026c nopalebhe smṛtiṃ dhīmān abhijñātuṃ tam ātmajam
01,094.026d*0967_01 na smṛtiḥ śaṃtanor āsīd abhijñātuṃ svam ātmajam
01,094.027a sa tu taṃ pitaraṃ dṛṣṭvā mohayām āsa māyayā
01,094.027c saṃmohya tu tataḥ kṣipraṃ tatraivāntaradhīyata
01,094.028a tad adbhutaṃ tadā dṛṣṭvā tatra rājā sa śaṃtanuḥ
01,094.028c śaṅkamānaḥ sutaṃ gaṅgām abravīd darśayeti ha
01,094.028d*0968_01 śaṅkamānaḥ sutaṃ prāpya gaṅgā vacanam abravīt
01,094.029a darśayām āsa taṃ gaṅgā bibhratī rūpam uttamam
01,094.029c gṛhītvā dakṣiṇe pāṇau taṃ kumāram alaṃkṛtam
01,094.030a alaṃkṛtām ābharaṇair arajombaradhāriṇīm
01,094.030c dṛṣṭapūrvām api satīṃ nābhyajānāt sa śaṃtanuḥ
01,094.031 gaṅgovāca
01,094.031a yaṃ putram aṣṭamaṃ rājaṃs tvaṃ purā mayy ajāyithāḥ
01,094.031c sa te 'yaṃ puruṣavyāghra nayasvainaṃ gṛhāntikam
01,094.031c*0969_01 . . . . . . . . sarvāstravid anuttamaḥ
01,094.031c*0969_02 gṛhāṇemaṃ mahārāja mayā saṃvardhitaṃ sutam
01,094.031c*0969_03 ādāya puruṣavyāghra
01,094.032a vedān adhijage sāṅgān vasiṣṭhād eva vīryavān
01,094.032b*0970_01 sa khilān sopaniṣadān sāṅgopāṅgān yathāvidhi
01,094.032c kṛtāstraḥ parameṣvāso devarājasamo yudhi
01,094.033a surāṇāṃ saṃmato nityam asurāṇāṃ ca bhārata
01,094.033c uśanā veda yac chāstram ayaṃ tad veda sarvaśaḥ
01,094.034a tathaivāṅgirasaḥ putraḥ surāsuranamaskṛtaḥ
01,094.034c yad veda śāstraṃ tac cāpi kṛtsnam asmin pratiṣṭhitam
01,094.034e tava putre mahābāhau sāṅgopāṅgaṃ mahātmani
01,094.035a ṛṣiḥ parair anādhṛṣyo jāmadagnyaḥ pratāpavān
01,094.035b*0971_01 sarvaśāstrārthatattvajñaḥ smṛtimān pratibhānavān
01,094.035c yad astraṃ veda rāmaś ca tad apy asmin pratiṣṭhitam
01,094.036a maheṣvāsam imaṃ rājan rājadharmārthakovidam
01,094.036c mayā dattaṃ nijaṃ putraṃ vīraṃ vīra gṛhān naya
01,094.037 vaiśaṃpāyana uvāca
01,094.037a tayaivaṃ samanujñātaḥ putram ādāya śaṃtanuḥ
01,094.037c bhrājamānaṃ yathādityam āyayau svapuraṃ prati
01,094.037d*0972_01 ity uktvā sā mahābhāgā tatraivāntaradhīyata
01,094.038a pauravaḥ svapuraṃ gatvā puraṃdarapuropamam
01,094.038c sarvakāmasamṛddhārthaṃ mene ātmānam ātmanā
01,094.038e pauraveṣu tataḥ putraṃ yauvarājye 'bhyaṣecayat
01,094.038e*0973_01 . . . . . . . . rājyārtham abhayapradam
01,094.038e*0973_02 guṇavantaṃ mahātmānaṃ
01,094.039a pauravāñ śaṃtanoḥ putraḥ pitaraṃ ca mahāyaśāḥ
01,094.039c rāṣṭraṃ ca rañjayām āsa vṛttena bharatarṣabha
01,094.039d*0974_01 tathāvṛttasamācāras tathādharmas tathāśrutaḥ
01,094.039d*0974_02 putro devavrato nāma śaṃtanor adhiko guṇaiḥ
01,094.039d*0974_03 sarvāstreṣv abhyanujñātaḥ pārthiveṣv itareṣu ca
01,094.039d*0974_04 guṇair viśiṣṭo bahubhiḥ putro devavrato 'bhavat
01,094.040a sa tathā saha putreṇa ramamāṇo mahīpatiḥ
01,094.040c vartayām āsa varṣāṇi catvāry amitavikramaḥ
01,094.041a sa kadā cid vanaṃ yāto yamunām abhito nadīm
01,094.041c mahīpatir anirdeśyam ājighrad gandham uttamam
01,094.042a tasya prabhavam anvicchan vicacāra samantataḥ
01,094.042c sa dadarśa tadā kanyāṃ dāśānāṃ devarūpiṇīm
01,094.043a tām apṛcchat sa dṛṣṭvaiva kanyām asitalocanām
01,094.043c kasya tvam asi kā cāsi kiṃ ca bhīru cikīrṣasi
01,094.044a sābravīd dāśakanyāsmi dharmārthaṃ vāhaye tarīm
01,094.044c pitur niyogād bhadraṃ te dāśarājño mahātmanaḥ
01,094.045a rūpamādhuryagandhais tāṃ saṃyuktāṃ devarūpiṇīm
01,094.045c samīkṣya rājā dāśeyīṃ kāmayām āsa śaṃtanuḥ
01,094.046a sa gatvā pitaraṃ tasyā varayām āsa tāṃ tadā
01,094.046c paryapṛcchat tatas tasyāḥ pitaraṃ cātmakāraṇāt
01,094.046d*0975_01 icchāmi dāśadattāṃ me sutāṃ bhāryām aninditām
01,094.047a sa ca taṃ pratyuvācedaṃ dāśarājo mahīpatim
01,094.047c jātamātraiva me deyā varāya varavarṇinī
01,094.047e hṛdi kāmas tu me kaś cit taṃ nibodha janeśvara
01,094.048a yadīmāṃ dharmapatnīṃ tvaṃ mattaḥ prārthayase 'nagha
01,094.048c satyavāg asi satyena samayaṃ kuru me tataḥ
01,094.049a samayena pradadyāṃ te kanyām aham imāṃ nṛpa
01,094.049c na hi me tvatsamaḥ kaś cid varo jātu bhaviṣyati
01,094.050 śaṃtanur uvāca
01,094.050a śrutvā tava varaṃ dāśa vyavasyeyam ahaṃ na vā
01,094.050c dātavyaṃ cet pradāsyāmi na tv adeyaṃ kathaṃ cana
01,094.051 dāśa uvāca
01,094.051a asyāṃ jāyeta yaḥ putraḥ sa rājā pṛthivīpatiḥ
01,094.051c tvad ūrdhvam abhiṣektavyo nānyaḥ kaś cana pārthiva
01,094.052 vaiśaṃpāyana uvāca
01,094.052a nākāmayata taṃ dātuṃ varaṃ dāśāya śaṃtanuḥ
01,094.052c śarīrajena tīvreṇa dahyamāno 'pi bhārata
01,094.053a sa cintayann eva tadā dāśakanyāṃ mahīpatiḥ
01,094.053c pratyayād dhāstinapuraṃ śokopahatacetanaḥ
01,094.054a tataḥ kadā cic chocantaṃ śaṃtanuṃ dhyānam āsthitam
01,094.054c putro devavrato 'bhyetya pitaraṃ vākyam abravīt
01,094.055a sarvato bhavataḥ kṣemaṃ vidheyāḥ sarvapārthivāḥ
01,094.055b*0976_01 sa kasmād rājaśārdūla śocaṃs tu paridahyase
01,094.055c tat kimartham ihābhīkṣṇaṃ pariśocasi duḥkhitaḥ
01,094.055e dhyāyann iva ca kiṃ rājan nābhibhāṣasi kiṃ cana
01,094.055f*0977_01 na cāśvena viniryāsi vivarṇo hariṇaḥ kṛśaḥ
01,094.055f*0977_02 vyādhim icchāmi te jñātuṃ pratikuryāṃ hi tatra vai
01,094.055f*0978=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,094.055f*0978_01 sa taṃ kāmam avācyaṃ vai dāśakanyāṃ pratīdṛśam
01,094.055f*0978_02 vivṛtaṃ nāśakat tasmai pitā putrāya śaṃsitum
01,094.056a evam uktaḥ sa putreṇa śaṃtanuḥ pratyabhāṣata
01,094.056c asaṃśayaṃ dhyānaparaṃ yathā māttha tathāsmy uta
01,094.057a apatyaṃ nas tvam evaikaḥ kule mahati bhārata
01,094.057b*0979_01 śastranityaś ca satataṃ pauruṣe dhury avasthitaḥ
01,094.057c anityatā ca martyānām ataḥ śocāmi putraka
01,094.058a kathaṃ cit tava gāṅgeya vipattau nāsti naḥ kulam
01,094.058c asaṃśayaṃ tvam evaikaḥ śatād api varaḥ sutaḥ
01,094.059a na cāpy ahaṃ vṛthā bhūyo dārān kartum ihotsahe
01,094.059c saṃtānasyāvināśāya kāmaye bhadram astu te
01,094.059e anapatyataikaputratvam ity āhur dharmavādinaḥ
01,094.059f*0980_01 cakṣur ekaṃ ca putraṃ ca asti nāsti ca bhārata
01,094.059f*0980_02 cakṣurnāśe tanor nāśaḥ putranāśe kulakṣayaḥ
01,094.060a agnihotraṃ trayo vedā yajñāś ca sahadakṣiṇāḥ
01,094.060c sarvāṇy etāny apatyasya kalāṃ nārhanti ṣoḍaśīm
01,094.061a evam eva manuṣyeṣu syāc ca sarvaprajāsv api
01,094.061c yad apatyaṃ mahāprājña tatra me nāsti saṃśayaḥ
01,094.061d*0981_01 apatyenānṛṇo loke pitṝṇāṃ nāsti saṃśayaḥ
01,094.061e eṣā trayī purāṇānām uttamānāṃ ca śāśvatī
01,094.061f*0982_01 apatyaṃ karma vidyā ca trīṇi jyotīṃṣi bhārata
01,094.061f*0982_02 yad idaṃ kāraṇaṃ tāta sarvam ākhyātam añjasā
01,094.062a tvaṃ ca śūraḥ sadāmarṣī śastranityaś ca bhārata
01,094.062c nānyatra śastrāt tasmāt te nidhanaṃ vidyate 'nagha
01,094.063a so 'smi saṃśayam āpannas tvayi śānte kathaṃ bhavet
01,094.063c iti te kāraṇaṃ tāta duḥkhasyoktam aśeṣataḥ
01,094.064a tatas tat kāraṇaṃ jñātvā kṛtsnaṃ caivam aśeṣataḥ
01,094.064c devavrato mahābuddhiḥ prayayāv anucintayan
01,094.064d@054=0008 sūtaḥ
01,094.064d@054=0014 vaiśaṃpāyanaḥ
01,094.064d@054_0001 apatyaphalasaṃyuktam etac chrutvā pitur vacaḥ
01,094.064d@054_0002 sūtaṃ bhūyo 'pi saṃtapta āhvayām āsa vai pituḥ
01,094.064d@054_0003 sūtas tu kurumukhyasya upayātas tadājñayā
01,094.064d@054_0004 tam uvāca mahāprājño bhīṣmo vai sārathiṃ pituḥ
01,094.064d@054_0005 tvaṃ sārathe pitur mahyaṃ sakhāsi rathadhūrgataḥ
01,094.064d@054_0006 abhijānāsi yadi vai kasyāṃ bhāvo nṛpasya tu
01,094.064d@054_0007 etad ācakṣva me pṛṣṭaḥ kariṣye na tadanyathā
01,094.064d@054_0008 dāśakanyā naraśreṣṭha tatra bhāvaḥ pitur gataḥ
01,094.064d@054_0009 vṛtaḥ sa naradevena tadā vacanam abravīt
01,094.064d@054_0010 yo 'syāṃ pumān bhaved garbhaḥ sa rājā tvadanantaram
01,094.064d@054_0011 nākāmayata taṃ dātuṃ pitā tava varaṃ tadā
01,094.064d@054_0012 sa cāpi niścayas tasya na ca dadyām ato 'nyathā
01,094.064d@054_0013 evaṃ te kathitaṃ vīra kuruṣva yad anantaram
01,094.064d@054_0014 tataḥ sa pitur ājñāya mataṃ samyag avekṣya ca
01,094.064d@054_0015 jñātvā vimanasaṃ putraḥ prayayau yamunāṃ prati
01,094.065a abhyagacchat tadaivāśu vṛddhāmātyaṃ pitur hitam
01,094.065c tam apṛcchat tadābhyetya pitus tac chokakāraṇam
01,094.066a tasmai sa kurumukhyāya yathāvat paripṛcchate
01,094.066c varaṃ śaśaṃsa kanyāṃ tām uddiśya bharatarṣabha
01,094.067a tato devavrato vṛddhaiḥ kṣatriyaiḥ sahitas tadā
01,094.067c abhigamya dāśarājānaṃ kanyāṃ vavre pituḥ svayam
01,094.068a taṃ dāśaḥ pratijagrāha vidhivat pratipūjya ca
01,094.068c abravīc cainam āsīnaṃ rājasaṃsadi bhārata
01,094.068d*0983=00 uccaiḥśravāḥ
01,094.068d*0983_01 rājyaśulkā pradātavyā kanyeyaṃ yācatāṃ vara
01,094.068d*0983_02 apatyaṃ yad bhaved asyāḥ sa rājāstu pituḥ param
01,094.069a tvam eva nāthaḥ paryāptaḥ śaṃtanoḥ puruṣarṣabha
01,094.069c putraḥ putravatāṃ śreṣṭhaḥ kiṃ nu vakṣyāmi te vacaḥ
01,094.069d*0984_01 kumārikāyāḥ śulkena kiṃ cid vakṣyāmi bhārata
01,094.070a ko hi saṃbandhakaṃ ślāghyam īpsitaṃ yaunam īdṛśam
01,094.070c atikrāman na tapyeta sākṣād api śatakratuḥ
01,094.071a apatyaṃ caitad āryasya yo yuṣmākaṃ samo guṇaiḥ
01,094.071c yasya śukrāt satyavatī prādurbhūtā yaśasvinī
01,094.072a tena me bahuśas tāta pitā te parikīrtitaḥ
01,094.072c arhaḥ satyavatīṃ voḍhuṃ sarvarājasu bhārata
01,094.073a asito hy api devarṣiḥ pratyākhyātaḥ purā mayā
01,094.073c satyavatyā bhṛśaṃ hy arthī sa āsīd ṛṣisattamaḥ
01,094.074a kanyāpitṛtvāt kiṃ cit tu vakṣyāmi bharatarṣabha
01,094.074c balavat sapatnatām atra doṣaṃ paśyāmi kevalam
01,094.074d*0985_01 bhūyāṃsaṃ tvayi paśyāmi taṃ doṣam aparājita
01,094.075a yasya hi tvaṃ sapatnaḥ syā gandharvasyāsurasya vā
01,094.075c na sa jātu sukhaṃ jīvet tvayi kruddhe paraṃtapa
01,094.076a etāvān atra doṣo hi nānyaḥ kaś cana pārthiva
01,094.076c etaj jānīhi bhadraṃ te dānādāne paraṃtapa
01,094.077a evam uktas tu gāṅgeyas tadyuktaṃ pratyabhāṣata
01,094.077c śṛṇvatāṃ bhūmipālānāṃ pitur arthāya bhārata
01,094.078a idaṃ me matam ādatsva satyaṃ satyavatāṃ vara
01,094.078c naiva jāto na vājāta īdṛśaṃ vaktum utsahet
01,094.079a evam etat kariṣyāmi yathā tvam anubhāṣase
01,094.079c yo 'syāṃ janiṣyate putraḥ sa no rājā bhaviṣyati
01,094.080a ity uktaḥ punar evātha taṃ dāśaḥ pratyabhāṣata
01,094.080c cikīrṣur duṣkaraṃ karma rājyārthe bharatarṣabha
01,094.081a tvam eva nāthaḥ paryāptaḥ śaṃtanor amitadyuteḥ
01,094.081c kanyāyāś caiva dharmātman prabhur dānāya ceśvaraḥ
01,094.082a idaṃ tu vacanaṃ saumya kāryaṃ caiva nibodha me
01,094.082c kaumārikāṇāṃ śīlena vakṣyāmy aham ariṃdama
01,094.083a yat tvayā satyavatyarthe satyadharmaparāyaṇa
01,094.083c rājamadhye pratijñātam anurūpaṃ tavaiva tat
01,094.084a nānyathā tan mahābāho saṃśayo 'tra na kaś cana
01,094.084b*0986_01 nāsti tasyānyathā bhāvas tvatto ripunibarhaṇaḥ
01,094.084b*0986_02 vidyate puruṣavyāghra tvayi satyaṃ mahāvrata
01,094.084c tavāpatyaṃ bhaved yat tu tatra naḥ saṃśayo mahān
01,094.085a tasya tan matam ājñāya satyadharmaparāyaṇaḥ
01,094.085c pratyajānāt tadā rājan pituḥ priyacikīrṣayā
01,094.086 devavrata uvāca
01,094.086a dāśarāja nibodhedaṃ vacanaṃ me nṛpottama
01,094.086b*0987_01 ṛṣayo vātha vā devā bhūtāny antarhitāni ca
01,094.086b*0987_02 yāni tānīha śṛṇvantu nāsti vaktāsya matsamaḥ
01,094.086b*0987_03 idaṃ vacanam ādhatsva satyena mama jalpataḥ
01,094.086c śṛṇvatāṃ bhūmipālānāṃ yad bravīmi pituḥ kṛte
01,094.087a rājyaṃ tāvat pūrvam eva mayā tyaktaṃ narādhipa
01,094.087c apatyahetor api ca karomy eṣa viniścayam
01,094.088a adya prabhṛti me dāśa brahmacaryaṃ bhaviṣyati
01,094.088c aputrasyāpi me lokā bhaviṣyanty akṣayā divi
01,094.088d*0988_01 na hi janmaprabhṛty uktaṃ mayā kiṃ cid ihānṛtam
01,094.088d*0988_02 yāvat prāṇā dhriyante vai mama dehaṃ samāśritāḥ
01,094.088d*0988_03 tāvan na janayiṣyāmi pitre kanyāṃ prayaccha me
01,094.088d*0988_04 parityajāmy ahaṃ rājyaṃ maithunaṃ cāpi sarvaśaḥ
01,094.088d*0988_05 ūrdhvaretā bhaviṣyāmi dāśa satyaṃ bravīmi te
01,094.089 vaiśaṃpāyana uvāca
01,094.089a tasya tad vacanaṃ śrutvā saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ
01,094.089c dadānīty eva taṃ dāśo dharmātmā pratyabhāṣata
01,094.090a tato 'ntarikṣe 'psaraso devāḥ sarṣigaṇās tathā
01,094.090b*0989_01 taṃ dṛṣṭvā duṣkaraṃ karma praśaśaṃsuś ca pārthivāḥ
01,094.090c abhyavarṣanta kusumair bhīṣmo 'yam iti cābruvan
01,094.091a tataḥ sa pitur arthāya tām uvāca yaśasvinīm
01,094.091c adhiroha rathaṃ mātar gacchāvaḥ svagṛhān iti
01,094.092a evam uktvā tu bhīṣmas tāṃ ratham āropya bhāminīm
01,094.092c āgamya hāstinapuraṃ śaṃtanoḥ saṃnyavedayat
01,094.093a tasya tad duṣkaraṃ karma praśaśaṃsur narādhipāḥ
01,094.093c sametāś ca pṛthak caiva bhīṣmo 'yam iti cābruvan
01,094.094a tad dṛṣṭvā duṣkaraṃ karma kṛtaṃ bhīṣmeṇa śaṃtanuḥ
01,094.094b*0990_01 babhūva duḥkhito rājā cirarātrāya bhārata
01,094.094b*0990_02 sa tena karmaṇā sūnoḥ prītas tasmai varaṃ dadau
01,094.094c svacchandamaraṇaṃ tasmai dadau tuṣṭaḥ pitā svayam
01,094.094d*0991_01 na te prabhavitā mṛtyur yāvad icchasi jīvitum
01,094.094d*0992_01 tvatto hy anujñāṃ saṃprāpya mṛtyuḥ prabhavitānagha
01,094.094d*0993_01 svena kāmena kartāsi nākāmas tvaṃ kathaṃ cana
01,095.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,095.001*0994_01 cedirājasutāṃ jñātvā dāśarājena poṣitām
01,095.001*0994_02 vivāhaṃ kārayām āsa śāstradṛṣṭena karmaṇā
01,095.001a tato vivāhe nirvṛtte sa rājā śaṃtanur nṛpaḥ
01,095.001c tāṃ kanyāṃ rūpasaṃpannāṃ svagṛhe saṃnyaveśayat
01,095.002a tataḥ śāṃtanavo dhīmān satyavatyām ajāyata
01,095.002c vīraś citrāṅgado nāma vīryeṇa manujān ati
01,095.003a athāparaṃ maheṣvāsaṃ satyavatyāṃ punaḥ prabhuḥ
01,095.003c vicitravīryaṃ rājānaṃ janayām āsa vīryavān
01,095.004a aprāptavati tasmiṃś ca yauvanaṃ bharatarṣabha
01,095.004c sa rājā śaṃtanur dhīmān kāladharmam upeyivān
01,095.005a svargate śaṃtanau bhīṣmaś citrāṅgadam ariṃdamam
01,095.005c sthāpayām āsa vai rājye satyavatyā mate sthitaḥ
01,095.006a sa tu citrāṅgadaḥ śauryāt sarvāṃś cikṣepa pārthivān
01,095.006c manuṣyaṃ na hi mene sa kaṃ cit sadṛśam ātmanaḥ
01,095.007a taṃ kṣipantaṃ surāṃś caiva manuṣyān asurāṃs tathā
01,095.007c gandharvarājo balavāṃs tulyanāmābhyayāt tadā
01,095.007d*0995_01 tvaṃ vai sadṛśanāmāsi yuddhaṃ dehi nṛpātmaja
01,095.007d*0995_02 nāma vānyat pragṛhṇīṣva yadi yuddhaṃ na dāsyasi
01,095.007d*0995_03 tvayāhaṃ yuddham icchāmi tvatsakāśāt tu nāmataḥ
01,095.007d*0995_04 āgato 'smi vṛthābhāṣyo na gacchen nāmato mayā
01,095.007d*0995_05 ity uktvā garjamānau tau hiraṇyātīram āśritau
01,095.007e tenāsya sumahad yuddhaṃ kurukṣetre babhūva ha
01,095.008a tayor balavatos tatra gandharvakurumukhyayoḥ
01,095.008c nadyās tīre hiraṇvatyāḥ samās tisro 'bhavad raṇaḥ
01,095.009a tasmin vimarde tumule śastravṛṣṭisamākule
01,095.009c māyādhiko 'vadhīd vīraṃ gandharvaḥ kurusattamam
01,095.010a citrāṅgadaṃ kuruśreṣṭhaṃ vicitraśarakārmukam
01,095.010c antāya kṛtvā gandharvo divam ācakrame tataḥ
01,095.011a tasmin nṛpatiśārdūle nihate bhūrivarcasi
01,095.011c bhīṣmaḥ śāṃtanavo rājan pretakāryāṇy akārayat
01,095.012a vicitravīryaṃ ca tadā bālam aprāptayauvanam
01,095.012c kururājye mahābāhur abhyaṣiñcad anantaram
01,095.013a vicitravīryas tu tadā bhīṣmasya vacane sthitaḥ
01,095.013c anvaśāsan mahārāja pitṛpaitāmahaṃ padam
01,095.014a sa dharmaśāstrakuśalo bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ nṛpaḥ
01,095.014c pūjayām āsa dharmeṇa sa cainaṃ pratyapālayat
01,096.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,096.001a hate citrāṅgade bhīṣmo bāle bhrātari cānagha
01,096.001c pālayām āsa tad rājyaṃ satyavatyā mate sthitaḥ
01,096.001d*0996_01 tathā vicitravīryaṃ tu vartamānaṃ sukhe 'tule
01,096.002a saṃprāptayauvanaṃ paśyan bhrātaraṃ dhīmatāṃ varam
01,096.002c bhīṣmo vicitravīryasya vivāhāyākaron matim
01,096.003a atha kāśipater bhīṣmaḥ kanyās tisro 'psaraḥsamāḥ
01,096.003c śuśrāva sahitā rājan vṛṇvatīr vai svayaṃ varam
01,096.004a tataḥ sa rathināṃ śreṣṭho rathenaikena varmabhṛt
01,096.004c jagāmānumate mātuḥ purīṃ vārāṇasīṃ prati
01,096.005a tatra rājñaḥ samuditān sarvataḥ samupāgatān
01,096.005c dadarśa kanyās tāś caiva bhīṣmaḥ śaṃtanunandanaḥ
01,096.005d*0997_01 tāsāṃ kāmena saṃmattāḥ sahitāḥ kāśikosalāḥ
01,096.005d*0997_02 vaṅgāḥ puṇḍrāḥ kaliṅgāś ca te jagmus tāṃ purīṃ prati
01,096.006a kīrtyamāneṣu rājñāṃ tu nāmasv atha sahasraśaḥ
01,096.006b*0998=09 vaiśaṃpāyanaḥ
01,096.006b*0998_01 ekākinaṃ tadā bhīṣmaṃ vṛddhaṃ śāṃtanunandanam
01,096.006b*0998_02 sodvegā iva taṃ dṛṣṭvā kanyāḥ paramaśobhanāḥ
01,096.006b*0998_03 apākrāmanta tāḥ sarvā vṛddha ity eva cintayā
01,096.006b*0998_04 vṛddhaḥ paramadharmātmā valīpalitadhāraṇaḥ
01,096.006b*0998_05 kiṃkāraṇam ihāyāto nirlajjo bharatarṣabhaḥ
01,096.006b*0998_06 mithyāpratijño lokeṣu kiṃ vadiṣyati bhārata
01,096.006b*0998_07 brahmacārīti bhīṣmo hi vṛthaiva prathito bhuvi
01,096.006b*0998_08 ity evaṃ prabruvantas te hasanti sma nṛpādhamāḥ
01,096.006b*0998_09 kṣatriyāṇāṃ vacaḥ śrutvā bhīṣmaś cukrodha bhārata
01,096.006c bhīṣmaḥ svayaṃ tadā rājan varayām āsa tāḥ prabhuḥ
01,096.007a uvāca ca mahīpālān rājañ jaladaniḥsvanaḥ
01,096.007c ratham āropya tāḥ kanyā bhīṣmaḥ praharatāṃ varaḥ
01,096.008a āhūya dānaṃ kanyānāṃ guṇavadbhyaḥ smṛtaṃ budhaiḥ
01,096.008c alaṃkṛtya yathāśakti pradāya ca dhanāny api
01,096.009a prayacchanty apare kanyāṃ mithunena gavām api
01,096.009c vittena kathitenānye balenānye 'numānya ca
01,096.010a pramattām upayānty anye svayam anye ca vindate
01,096.010b*0999_01 ārṣaṃ vidhiṃ puraskṛtya dārān vindanti cāpare
01,096.010c aṣṭamaṃ tam atho vitta vivāhaṃ kavibhiḥ smṛtam
01,096.011a svayaṃvaraṃ tu rājanyāḥ praśaṃsanty upayānti ca
01,096.011c pramathya tu hṛtām āhur jyāyasīṃ dharmavādinaḥ
01,096.012a tā imāḥ pṛthivīpālā jihīrṣāmi balād itaḥ
01,096.012c te yatadhvaṃ paraṃ śaktyā vijayāyetarāya vā
01,096.012e sthito 'haṃ pṛthivīpālā yuddhāya kṛtaniścayaḥ
01,096.013a evam uktvā mahīpālān kāśirājaṃ ca vīryavān
01,096.013c sarvāḥ kanyāḥ sa kauravyo ratham āropayat svakam
01,096.013e āmantrya ca sa tān prāyāc chīghraṃ kanyāḥ pragṛhya tāḥ
01,096.014a tatas te pārthivāḥ sarve samutpetur amarṣitāḥ
01,096.014c saṃspṛśantaḥ svakān bāhūn daśanto daśanacchadān
01,096.015a teṣām ābharaṇāny āśu tvaritānāṃ vimuñcatām
01,096.015c āmuñcatāṃ ca varmāṇi saṃbhramaḥ sumahān abhūt
01,096.016a tārāṇām iva saṃpāto babhūva janamejaya
01,096.016c bhūṣaṇānāṃ ca śubhrāṇāṃ kavacānāṃ ca sarvaśaḥ
01,096.017a savarmabhir bhūṣaṇais te drāg bhrājadbhir itas tataḥ
01,096.017c sakrodhāmarṣajihmabhrūsakaṣāyadṛśas tathā
01,096.018a sūtopakḷptān rucirān sadaśvodyatadhūrgatān
01,096.018c rathān āsthāya te vīrāḥ sarvapraharaṇānvitāḥ
01,096.018e prayāntam ekaṃ kauravyam anusasrur udāyudhāḥ
01,096.019a tataḥ samabhavad yuddhaṃ teṣāṃ tasya ca bhārata
01,096.019c ekasya ca bahūnāṃ ca tumulaṃ lomaharṣaṇam
01,096.020a te tv iṣūn daśasāhasrāṃs tasmai yugapad ākṣipan
01,096.020c aprāptāṃś caiva tān āśu bhīṣmaḥ sarvāṃs tadācchinat
01,096.020d*1000_01 ācchinac charavarṣeṇa mahatā lomavāhinā
01,096.021a tatas te pārthivāḥ sarve sarvataḥ parivārayan
01,096.021c vavarṣuḥ śaravarṣeṇa varṣeṇevādrim ambudāḥ
01,096.022a sa tad bāṇamayaṃ varṣaṃ śarair āvārya sarvataḥ
01,096.022c tataḥ sarvān mahīpālān pratyavidhyat tribhis tribhiḥ
01,096.022d*1001_01 ekaikas tu tato bhīṣmaṃ rājan vivyādha pañcabhiḥ
01,096.022d*1001_02 sa ca tān prativivyādha dvābhyāṃ dvābhyāṃ parākramī
01,096.022d*1001_03 tad yuddham āsīt tumulaṃ ghoraṃ devāsuropamam
01,096.022d*1001_04 asyatāṃ lokavīrāṇāṃ śaraśaktisamākulam
01,096.022d*1001_05 sa dhanūṃṣi dhvajāgrāṇi varmāṇi ca śirāṃsi ca
01,096.022d*1001_06 ciccheda samare bhīṣmaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
01,096.023a tasyāti puruṣān anyāṃl lāghavaṃ rathacāriṇaḥ
01,096.023c rakṣaṇaṃ cātmanaḥ saṃkhye śatravo 'py abhyapūjayan
01,096.023d*1002_01 akṣataḥ kṣapayitvānyān asaṃkhyeyaparākramaḥ
01,096.023d*1002_02 ānināya sa kāśyasya sutāḥ sāgaragāsutaḥ
01,096.024a tān vinirjitya tu raṇe sarvaśastraviśāradaḥ
01,096.024c kanyābhiḥ sahitaḥ prāyād bhārato bhāratān prati
01,096.025a tatas taṃ pṛṣṭhato rājañ śālvarājo mahārathaḥ
01,096.025c abhyāhanad ameyātmā bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ raṇe
01,096.026a vāraṇaṃ jaghane nighnan dantābhyām aparo yathā
01,096.026c vāśitām anusaṃprāpto yūthapo balināṃ varaḥ
01,096.027a strīkāma tiṣṭha tiṣṭheti bhīṣmam āha sa pārthivaḥ
01,096.027c śālvarājo mahābāhur amarṣeṇābhicoditaḥ
01,096.028a tataḥ sa puruṣavyāghro bhīṣmaḥ parabalārdanaḥ
01,096.028b*1003_01 sālvarājaṃ susaṃkraddho nyavartata paraṃtapaḥ
01,096.028c tadvākyākulitaḥ krodhād vidhūmo 'gnir iva jvalan
01,096.028d*1004_01 vitateṣu dhanuṣpāṇir vikuñcitalalāṭabhṛt
01,096.028d*1005_01 dahan yathā kṛṣṇagatiḥ kakṣaṃ vāteritaḥ prabhuḥ
01,096.029a kṣatradharmaṃ samāsthāya vyapetabhayasaṃbhramaḥ
01,096.029c nivartayām āsa rathaṃ śālvaṃ prati mahārathaḥ
01,096.030a nivartamānaṃ taṃ dṛṣṭvā rājānaḥ sarva eva te
01,096.030c prekṣakāḥ samapadyanta bhīṣmaśālvasamāgame
01,096.031a tau vṛṣāv iva nardantau balinau vāśitāntare
01,096.031c anyonyam abhivartetāṃ balavikramaśālinau
01,096.031d*1006_01 tataḥ kruddhaḥ śāṃtanavo dṛṣṭvā taṃ nṛpam āgatam
01,096.031d*1006_02 sālveśvaraṃ sa rājānaṃ hayān kruddho 'bhyacodayat
01,096.031d*1006_03 saṃspṛśaṃś ca dhanuḥśreṣṭhaṃ sajyaṃ kṛtvā nararṣabhaḥ
01,096.031d*1006_04 samavasthāya durdharṣaḥ saśaraḥ saśarāsanaḥ
01,096.031d*1006_05 abhyadravat sālvapatiṃ yuddhāya kurupuṃgavaḥ
01,096.031d*1006_06 kavacī baddhanistriṃśas talabaddhaḥ pratāpavān
01,096.031d*1006_07 tiṣṭha tiṣṭheti rājānaṃ sālvaṃ śāṃtanavo 'bravīt
01,096.031d*1006_08 kanyārthaṃ vai tataḥ sālvaṃ prāvartata mahābalaḥ
01,096.031d*1006_09 tatas tu yuddham abhavat tadā rājan svayaṃvare
01,096.031d*1006_10 bhīṣmasya caiva rājarṣeḥ sālvasyāpi tathaiva ca
01,096.031d*1007_01 āyodha naṃ mahāghoram indralekhāriṇor iva
01,096.031d*1007_02 bhīrūṇāṃ bhītijanakaṃ śūrāṇāṃ harṣavardhanam
01,096.031d*1007_03 surāṇāṃ vismayakaraṃ duṣṭānāṃ prītivardhanam
01,096.031d*1007_04 adṛṣṭam aśrutaṃ kaiś cit sarvalokabhayaṃkaram
01,096.032a tato bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ śaraiḥ śatasahasraśaḥ
01,096.032c śālvarājo naraśreṣṭhaḥ samavākirad āśugaiḥ
01,096.032d*1008_01 vivyādha ca tadā bhīṣmaṃ vāmapārśve stanāntare
01,096.032d*1008_02 tvaramāṇas tvarākāle kṣatriyarṣabhasattamaḥ
01,096.033a pūrvam abhyarditaṃ dṛṣṭvā bhīṣmaṃ śālvena te nṛpāḥ
01,096.033c vismitāḥ samapadyanta sādhu sādhv iti cābruvan
01,096.034a lāghavaṃ tasya te dṛṣṭvā saṃyuge sarvapārthivāḥ
01,096.034c apūjayanta saṃhṛṣṭā vāgbhiḥ śālvaṃ narādhipāḥ
01,096.035a kṣatriyāṇāṃ tadā vācaḥ śrutvā parapuraṃjayaḥ
01,096.035c kruddhaḥ śāṃtanavo bhīṣmas tiṣṭha tiṣṭhety abhāṣata
01,096.036a sārathiṃ cābravīt kruddho yāhi yatraiṣa pārthivaḥ
01,096.036c yāvad enaṃ nihanmy adya bhujaṃgam iva pakṣirāṭ
01,096.036d*1009_01 tadvacaḥ sārathiḥ śrutvā yatra śālvas tato yayau
01,096.036d*1010_01 na bhetavyaṃ tvayā sūta tasmāt sālvanṛpātmajāt
01,096.036d*1010_02 paśyatas te vadhiṣyāmi sālveśaṃ paśya me balam
01,096.036d*1010_03 patet tvayi śaraḥ kaś cin nāhaṃ sālvasya śaṃtanuḥ
01,096.037a tato 'straṃ vāruṇaṃ samyag yojayām āsa kauravaḥ
01,096.037c tenāśvāṃś caturo 'mṛdnāc chālvarājño narādhipa
01,096.038a astrair astrāṇi saṃvārya śālvarājñaḥ sa kauravaḥ
01,096.038c bhīṣmo nṛpatiśārdūla nyavadhīt tasya sārathim
01,096.038d*1011_01 ardhacandreṇa bāṇena dhanuś ciccheda jahnujaḥ
01,096.038e astreṇa cāpy athaikena nyavadhīt turagottamān
01,096.038f*1012_01 sālvas tu viratho rājan hatāśvo hatasārathiḥ
01,096.038f*1012_02 nikṣipya ca dhanuḥ śrīmān bhūmau tiṣṭhad avāṅmukhaḥ
01,096.039a kanyāhetor naraśreṣṭha bhīṣmaḥ śāṃtanavas tadā
01,096.039c jitvā visarjayām āsa jīvantaṃ nṛpasattamam
01,096.039e tataḥ śālvaḥ svanagaraṃ prayayau bharatarṣabha
01,096.039f*1013_01 svarājyam anvaśāc caiva dharmeṇa nṛpatis tadā
01,096.040a rājāno ye ca tatrāsan svayaṃvaradidṛkṣavaḥ
01,096.040c svāny eva te 'pi rāṣṭrāṇi jagmuḥ parapuraṃjaya
01,096.040d*1014_01 te vanāni ca ramyāṇi śailāṃś ca saritas tathā
01,096.040d*1014_02 atikramya ca rājānaḥ svaṃ svaṃ rājyaṃ pracakramuḥ
01,096.040d*1014_03 bhīṣmaḥ svayaṃvare kanyā vijitya kurusattamaḥ
01,096.041a evaṃ vijitya tāḥ kanyā bhīṣmaḥ praharatāṃ varaḥ
01,096.041b*1015_01 nihatyājau nṛpān kāṃś cit kaś cid vidrāvya sainikān
01,096.041b*1015_02 yaśaḥ kīrtiṃ balaṃ dhairyaṃ nṛpāṇām apahṛtya ca
01,096.041c prayayau hāstinapuraṃ yatra rājā sa kauravaḥ
01,096.041c*1016_01 . . . . . . . . bhīṣmaḥ śāṃtanavas tadā
01,096.041c*1016_02 atikramya ca rājānaḥ svaṃ svaṃ rājyaṃ pracakramuḥ
01,096.041c*1016_03 kurukṣetraṃ puṇyatamaṃ
01,096.041d*1017_01 vicitravīryo dharmātmā praśāsti vasudhām imām
01,096.041d*1017_02 yathā pitāsya kauravyaḥ śaṃtanur nṛpasattamaḥ
01,096.042a so 'cireṇaiva kālena atyakrāman narādhipa
01,096.042c vanāni saritaś caiva śailāṃś ca vividhadrumān
01,096.043a akṣataḥ kṣapayitvārīn saṃkhye 'saṃkhyeyavikramaḥ
01,096.043c ānayām āsa kāśyasya sutāḥ sāgaragāsutaḥ
01,096.044a snuṣā iva sa dharmātmā bhaginya iva cānujāḥ
01,096.044c yathā duhitaraś caiva pratigṛhya yayau kurūn
01,096.044d*1018_01 āninye sa mahābāhur bhrātuḥ priyacikīrṣayā
01,096.045a tāḥ sarvā guṇasaṃpannā bhrātā bhrātre yavīyase
01,096.045c bhīṣmo vicitravīryāya pradadau vikramāhṛtāḥ
01,096.046a satāṃ dharmeṇa dharmajñaḥ kṛtvā karmātimānuṣam
01,096.046c bhrātur vicitravīryasya vivāhāyopacakrame
01,096.046e satyavatyā saha mithaḥ kṛtvā niścayam ātmavān
01,096.047a vivāhaṃ kārayiṣyantaṃ bhīṣmaṃ kāśipateḥ sutā
01,096.047c jyeṣṭhā tāsām idaṃ vākyam abravīd dha satī tadā
01,096.048a mayā saubhapatiḥ pūrvaṃ manasābhivṛtaḥ patiḥ
01,096.048c tena cāsmi vṛtā pūrvam eṣa kāmaś ca me pituḥ
01,096.049a mayā varayitavyo 'bhūc chālvas tasmin svayaṃvare
01,096.049c etad vijñāya dharmajña tatas tvaṃ dharmam ācara
01,096.050a evam uktas tayā bhīṣmaḥ kanyayā viprasaṃsadi
01,096.050c cintām abhyagamad vīro yuktāṃ tasyaiva karmaṇaḥ
01,096.050d*1019_01 anyāsaktā tv iyaṃ kanyā jyeṣṭhā kṣātre mayā jitā
01,096.050d*1019_02 vācā dattā manodattā kṛtamaṅgalavācanā
01,096.050d*1019_03 nirdiṣṭā tu parasyaiva sā tyājyā paracintanī
01,096.050d*1019_04 ity uktvā cānumānyaiva bhrātaraṃ svavaśānugam
01,096.051a sa viniścitya dharmajño brāhmaṇair vedapāragaiḥ
01,096.051c anujajñe tadā jyeṣṭām ambāṃ kāśipateḥ sutām
01,096.052a ambikāmbālike bhārye prādād bhrātre yavīyase
01,096.052c bhīṣmo vicitravīryāya vidhidṛṣṭena karmaṇā
01,096.053a tayoḥ pāṇiṃ gṛhītvā sa rūpayauvanadarpitaḥ
01,096.053c vicitravīryo dharmātmā kāmātmā samapadyata
01,096.053e@055=0003 vicitravīryaḥ
01,096.053e@055=0005 bhīṣmaḥ
01,096.053e@055=0014 vaiśaṃpāyanaḥ
01,096.053e@055=0061 ambā
01,096.053e@055=0066 vaiśaṃpāyanaḥ
01,096.053e@055=0072 ambā
01,096.053e@055=0082 yajñasenaḥ
01,096.053e@055=0090 vaiśaṃpāyanaḥ
01,096.053e@055=0094 ambā
01,096.053e@055=0098 vaiśaṃpāyanaḥ
01,096.053e@055=0123 vaiśaṃpāyanaḥ
01,096.053e@055_0001 nainām aicchat kathaṃ cana
01,096.053e@055_0002 ambām anyasya kīrtyantīm abravīc cārudarśanām
01,096.053e@055_0003 pratyakṣaphala evaiṣa kāmo 'sādhur nirarthakaḥ
01,096.053e@055_0004 paratantropabhoge mām ārya nāyoktum arhasi
01,096.053e@055_0005 pratiṣṭhitaḥ śaṃtanor vai tāta yasya tvam anvayaḥ
01,096.053e@055_0006 akāmavṛtto dharmātman sādhu manye mataṃ tava
01,096.053e@055_0007 ity uktvāmbāṃ samālokya vidhivad vākyam abravīt
01,096.053e@055_0008 visṛṣṭā hy asi gaccha tvaṃ yathākāmam anindite
01,096.053e@055_0009 nāniyojye samartho 'haṃ niyoktuṃ bhrātaraṃ priyam
01,096.053e@055_0010 anyabhāvagatāṃ cāpi ko nārīṃ vāsayed gṛhe
01,096.053e@055_0011 atas tvāṃ na niyokṣyāmi anyakāmāsi gamyatām
01,096.053e@055_0012 aham apy ūrdhvaretā vai nivṛtto dārakarmaṇi
01,096.053e@055_0013 na saṃbandhas tad āvābhyāṃ bhavitā vai kathaṃ cana
01,096.053e@055_0014 ity uktā sā gatā tatra sakhībhiḥ parivāritā
01,096.053e@055_0015 nirdiṣṭā hi śanai rājan sālvarājapuraṃ prati
01,096.053e@055_0016 athāmbā sālvam āgamya sābravīn manasā vṛtā
01,096.053e@055_0017 purā nirdiṣṭabhāvā tvām āgatāsmi varānana
01,096.053e@055_0018 devavrataṃ samutsṛjya sānujaṃ bharatarṣabham
01,096.053e@055_0019 pratigṛhṇīṣva bhadraṃ te vidhivan māṃ samudyatām
01,096.053e@055_0020 tayaivam uktaḥ sālvo 'pi prahasann idam abravīt
01,096.053e@055_0021 nirjitāsīha bhīṣmeṇa māṃ vinirjitya rājasu
01,096.053e@055_0022 anyena nirjitāṃ bhadre visṛṣṭāṃ tena cālayāt
01,096.053e@055_0023 na gṛhṇāmi varārohe tatra caiva tu gamyatām
01,096.053e@055_0024 ity uktā sā samāgamya bhīṣmaṃ punar athābravīt
01,096.053e@055_0025 ambābravīt tato bhīṣmaṃ tvayāhaṃ sahasā hṛtā
01,096.053e@055_0026 kṣatradharmam avekṣasva tvaṃ bhartā mama dharmataḥ
01,096.053e@055_0027 yāṃ yaḥ svayaṃvare kanyāṃ nirjayec chauryasaṃpadā
01,096.053e@055_0028 rājñaḥ sarvān vinirjitya sa tām udvāhayed dhruvam
01,096.053e@055_0029 atas tvam eva bhartā me tvayāhaṃ nirjitā yataḥ
01,096.053e@055_0030 tasmād vahasva māṃ bhīṣma nirjitāṃ saṃsadi tvayā
01,096.053e@055_0031 ūrdhvaretā hy aham iti pratyuvāca punaḥ punaḥ
01,096.053e@055_0032 bhīṣmaṃ sā cābravīd ambā yathājaiṣīs tathā kuru
01,096.053e@055_0033 evam anvagamad bhīṣmaṃ ṣaṭ samāḥ puṣkarekṣaṇā
01,096.053e@055_0034 ūrdhvaretās tv ahaṃ bhadre vivāhavimukho 'bhavam
01,096.053e@055_0035 tam eva sālvaṃ gaccha tvaṃ yaḥ purā manasā vṛtaḥ
01,096.053e@055_0036 anyasaktaṃ kimarthaṃ tvam ātmānam avadaḥ purā
01,096.053e@055_0037 anyasaktāṃ vadhūṃ kanyāṃ vāsayet svagṛhe na hi
01,096.053e@055_0038 nāham udvāhayiṣye tvāṃ mama bhrātre yavīyase
01,096.053e@055_0039 vicitravīryāya śubhe yatheṣṭaṃ gamyatām iti
01,096.053e@055_0040 bhūyaḥ sālvaṃ samabhyetya rājan gṛhṇīṣva mām iti
01,096.053e@055_0041 nāhaṃ gṛhṇāmy anyajitām iti sālvanirākṛtā
01,096.053e@055_0042 ūrdhvaretās tv aham iti bhīṣmeṇa ca nirākṛtā
01,096.053e@055_0043 ambā bhīṣmaṃ punaḥ sālvaṃ bhīṣmaṃ sālvaṃ punaḥ punaḥ
01,096.053e@055_0044 gamanāgamanenaivam anaiṣīt ṣaṭ samā nṛpa
01,096.053e@055_0045 aśrubhir bhūmim ukṣantī śocantī sā manasvinī
01,096.053e@055_0046 pīnonnatakucadvandvā viśālajaghanekṣaṇā
01,096.053e@055_0047 śroṇībharālasagamā rākācandranibhānanā
01,096.053e@055_0048 varṣatkādambinīmūrdhni sphurantī cañcaleva sā
01,096.053e@055_0049 sā tato dvādaśa samā bāhudāmabhito nadīm
01,096.053e@055_0050 pārśve himavato ramye tapo ghoraṃ samādade
01,096.053e@055_0051 saṃkṣiptakaraṇā tatra tapa āsthāya suvratā
01,096.053e@055_0052 pādāṅguṣṭhena sātiṣṭhad akampanta tataḥ surāḥ
01,096.053e@055_0053 tasyās tat tu tapo dṛṣṭvā surāṇāṃ kṣobhakārakam
01,096.053e@055_0054 vismitaś caiva hṛṣṭaś ca tasyānugrahabuddhimān
01,096.053e@055_0055 anantaseno bhagavān kumāro varadaḥ prabhuḥ
01,096.053e@055_0056 mānayan rājaputrīṃ tāṃ dadau tasyai śubhāṃ srajam
01,096.053e@055_0057 eṣā puṣkariṇī divyā yathāvat samupasthitā
01,096.053e@055_0058 ambe tvacchokaśamanī mālā bhuvi bhaviṣyati
01,096.053e@055_0059 etāṃ caiva mayā dattāṃ mālāṃ yo dhārayiṣyati
01,096.053e@055_0060 so 'sya bhīṣmasya nidhane kāraṇaṃ vai bhaviṣyati
01,096.053e@055_0061 anyapūrveti māṃ sālvo nābhinandati bāliśaḥ
01,096.053e@055_0062 sāhaṃ dharmāc ca kāmāc ca vihīnā śokadhāriṇī
01,096.053e@055_0063 apatiḥ kṣatriyān sarvān ākrandāmi samantataḥ
01,096.053e@055_0064 iyaṃ vaḥ kṣatriyā mālā yā bhīṣmaṃ nihaniṣyati
01,096.053e@055_0065 ahaṃ ca bhāryā tasya syāṃ yo bhīṣmaṃ ghātayiṣyati
01,096.053e@055_0066 tasyāś caṅkramyamāṇāyāḥ samāḥ pañca gatāḥ parāḥ
01,096.053e@055_0067 nābhavac charaṇaṃ kaś cit kṣatriyo bhīṣmajād bhayāt
01,096.053e@055_0068 agacchat somakaṃ sāmbā pāñcāleṣu yaśasvinam
01,096.053e@055_0069 satyasaṃdhaṃ maheṣvāsaṃ satyadharmaparāyaṇam
01,096.053e@055_0070 sā sabhādvāram āgamya pāñcālair abhirakṣitam
01,096.053e@055_0071 pāñcālarājam ākrandat pragṛhya subhujā bhujau
01,096.053e@055_0072 bhīṣmeṇa hanyamānāṃ māṃ majjantīm iva ca hrade
01,096.053e@055_0073 yajñasenābhidhāveha pāṇim ālambya ceśvara
01,096.053e@055_0074 tena me sarvadharmāś ca ratibhogāś ca kevalāḥ
01,096.053e@055_0075 ubhau ca lokau kīrtiś ca samūlau saphalau hṛtau
01,096.053e@055_0076 krośanty evaṃ na vindāmi rājanyaṃ śaraṇaṃ kva cit
01,096.053e@055_0077 kiṃ nu niḥkṣatriyo loko yatrānātho 'vasīdati
01,096.053e@055_0078 samāgamya tu rājāno mayoktā rājasattamāḥ
01,096.053e@055_0079 ikṣvākūṇāṃ tu ye vṛddhāḥ pāñcālānāṃ ca ye varāḥ
01,096.053e@055_0080 tvatprasādād vivāhe 'smin mā dharmo mā parājayet
01,096.053e@055_0081 prasīda yajñaseneha gatir me bhava somaka
01,096.053e@055_0082 jānāmi tvāṃ bodhayāmi rājaputri viśeṣataḥ
01,096.053e@055_0083 yathāśakti yathādharmaṃ balaṃ saṃdhārayāmy aham
01,096.053e@055_0084 anyasmāt pārthivād yat te bhayaṃ syāt pārthivātmaje
01,096.053e@055_0085 tasyāpanayane hetuṃ saṃvidhātum ahaṃ prabhuḥ
01,096.053e@055_0086 na hi śāṃtanavasyāhaṃ mahāstrasya prahāriṇaḥ
01,096.053e@055_0087 īśvaraḥ kṣatriyāṇāṃ hi balaṃ dharmo 'nuvartate
01,096.053e@055_0088 sā sādhu vraja kalyāṇi na māṃ bhīṣmo dahed balāt
01,096.053e@055_0089 na hi bhīṣmād ahaṃ dharmaṃ śakto dātuṃ kathaṃ cana
01,096.053e@055_0090 ity uktā srajam āsajya dvāri rājño vyapādravat
01,096.053e@055_0091 vyudastāṃ sarvalokeṣu tapasā saṃśitavratām
01,096.053e@055_0092 tām anvagacchad drupadaḥ sāntvaṃ jalpan punaḥ punaḥ
01,096.053e@055_0093 srajaṃ gṛhāṇa kalyāṇi na no vairaṃ prasañjaya
01,096.053e@055_0094 evam eva tvayā kāryam iti sma pratikāṅkṣate
01,096.053e@055_0095 na tu tasyānyathā bhāvo daivam etad amānuṣam
01,096.053e@055_0096 yaś caināṃ srajam ādāya svayaṃ vai pratimokṣate
01,096.053e@055_0097 sa bhīṣmaṃ samare hantā mama dharmapraṇāśanam
01,096.053e@055_0098 tāṃ srajaṃ drupado rājā kaṃ cit kālaṃ rarakṣa saḥ
01,096.053e@055_0099 tato visrambham āsthāya tūṣṇīm etām upaikṣata
01,096.053e@055_0100 tāṃ śikhaṇḍiny abadhnāt tu bālā pitur avajñayā
01,096.053e@055_0101 tāṃ pitā tv atyajac chīghraṃ trasto bhīṣmasya kilbiṣāt
01,096.053e@055_0102 iṣīkaṃ brāhmaṇaṃ bhītā sābhyagacchat tapasvinam
01,096.053e@055_0103 gaṅgādvāri tapasyantaṃ tuṣṭihetos tapasvinī
01,096.053e@055_0104 upacārābhituṣṭas tām abravīd ṛṣisattamaḥ
01,096.053e@055_0105 gaṅgādvāre vibhajanaṃ bhavitā nacirād iva
01,096.053e@055_0106 tatra gandharvarājānaṃ tumburuṃ priyadarśanam
01,096.053e@055_0107 ārādhayitum īhasva samyak paricarasva tam
01,096.053e@055_0108 aham apy atra sācivyaṃ kartāsmi tava śobhane
01,096.053e@055_0109 taṃ tadācara bhadraṃ te sa te śreyo vidhāsyati
01,096.053e@055_0110 tato vibhajanaṃ tatra gandharvāṇām avartata
01,096.053e@055_0111 tatra dvāv avaśiṣyetāṃ gandharvāv amitaujasau
01,096.053e@055_0112 tayor ekaḥ samīkṣyaināṃ strībubhūṣur uvāca ha
01,096.053e@055_0113 idaṃ gṛhṇīṣva puṃliṅgaṃ vṛṇe strīliṅgam eva te
01,096.053e@055_0114 niyamaṃ cakratus tatra strī pumāṃś caiva tāv ubhau
01,096.053e@055_0115 tataḥ pumān samabhavac chikhaṇḍī paravīrahā
01,096.053e@055_0116 strī bhūtvā hy apacakrāma sa gandharvo mudānvitaḥ
01,096.053e@055_0117 labdhvā tu mahatīṃ prītiṃ yājñasenir mahāyaśāḥ
01,096.053e@055_0118 tato budbudakaṃ gatvā punar astrāṇi so 'karot
01,096.053e@055_0119 tatra cāstrāṇi divyāni kṛtvā sa sumahādyutiḥ
01,096.053e@055_0120 svadeśam abhisaṃpede pāñcālaṃ kurunandana
01,096.053e@055_0121 so 'bhivādya pituḥ pādau maheṣvāsaḥ kṛtāñjaliḥ
01,096.053e@055_0122 uvāca bhavatā bhīṣmān na bhetavyaṃ kathaṃ cana
01,096.053e@055_0123 ambāyāṃ nirgatāyāṃ tu bhīṣmaḥ śāṃtanavas tadā
01,096.053e@055_0124 nyāyena kārayām āsa rājño vaivāhikīṃ kriyām
01,096.053e@055_0125 ambikāmbālike caiva pariṇīyāgnisaṃnidhau
01,096.054a te cāpi bṛhatī śyāme nīlakuñcitamūrdhaje
01,096.054c raktatuṅganakhopete pīnaśroṇipayodhare
01,096.055a ātmanaḥ pratirūpo 'sau labdhaḥ patir iti sthite
01,096.055c vicitravīryaṃ kalyāṇaṃ pūjayām āsatus tu te
01,096.055d*1020_01 anyonyaṃ prītisakte ca ekabhāvāv iva sthite
01,096.056a sa cāśvirūpasadṛśo devasattvaparākramaḥ
01,096.056c sarvāsām eva nārīṇāṃ cittapramathano 'bhavat
01,096.057a tābhyāṃ saha samāḥ sapta viharan pṛthivīpatiḥ
01,096.057c vicitravīryas taruṇo yakṣmāṇaṃ samapadyata
01,096.058a suhṛdāṃ yatamānānām āptaiḥ saha cikitsakaiḥ
01,096.058c jagāmāstam ivādityaḥ kauravyo yamasādanam
01,096.058d*1021_01 dharmātmā sa tu gāṅgeyaś cintāśokaparāyaṇaḥ
01,096.059a pretakāryāṇi sarvāṇi tasya samyag akārayat
01,096.059c rājño vicitravīryasya satyavatyā mate sthitaḥ
01,096.059e ṛtvigbhiḥ sahito bhīṣmaḥ sarvaiś ca kurupuṃgavaiḥ
01,097.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,097.001a tataḥ satyavatī dīnā kṛpaṇā putragṛddhinī
01,097.001c putrasya kṛtvā kāryāṇi snuṣābhyāṃ saha bhārata
01,097.001d*1022_01 samāśvāsya snuṣe te ca bhīṣmaṃ dharmabhṛtāṃ varam
01,097.001d*1023_01 mātā satyavatī bhīṣmam uvāca vadatāṃ varam
01,097.002a dharmaṃ ca pitṛvaṃśaṃ ca mātṛvaṃśaṃ ca māninī
01,097.002c prasamīkṣya mahābhāgā gāṅgeyaṃ vākyam abravīt
01,097.002d*1024_01 duḥkhārditā tu śokena majjantīva ca sāgare
01,097.003a śaṃtanor dharmanityasya kauravyasya yaśasvinaḥ
01,097.003c tvayi piṇḍaś ca kīrtiś ca saṃtānaṃ ca pratiṣṭhitam
01,097.003d*1025_01 bhrātā vicitravīryas te bhūtānām antam eyivān
01,097.004a yathā karma śubhaṃ kṛtvā svargopagamanaṃ dhruvam
01,097.004c yathā cāyur dhruvaṃ satye tvayi dharmas tathā dhruvaḥ
01,097.005a vettha dharmāṃś ca dharmajña samāsenetareṇa ca
01,097.005c vividhās tvaṃ śrutīr vettha vettha vedāṃś ca sarvaśaḥ
01,097.006a vyavasthānaṃ ca te dharme kulācāraṃ ca lakṣaye
01,097.006c pratipattiṃ ca kṛcchreṣu śukrāṅgirasayor iva
01,097.007a tasmāt subhṛśam āśvasya tvayi dharmabhṛtāṃ vara
01,097.007c kārye tvāṃ viniyokṣyāmi tac chrutvā kartum arhasi
01,097.008a mama putras tava bhrātā vīryavān supriyaś ca te
01,097.008c bāla eva gataḥ svargam aputraḥ puruṣarṣabha
01,097.009a ime mahiṣyau bhrātus te kāśirājasute śubhe
01,097.009c rūpayauvanasaṃpanne putrakāme ca bhārata
01,097.009d*1026_01 dharmyam etat paraṃ jñātvā
01,097.010a tayor utpādayāpatyaṃ saṃtānāya kulasya naḥ
01,097.010a*1027_01 . . . . . . . . saṃtānakulavardhanam
01,097.010c manniyogān mahābhāga dharmaṃ kartum ihārhasi
01,097.011a rājye caivābhiṣicyasva bhāratān anuśādhi ca
01,097.011c dārāṃś ca kuru dharmeṇa mā nimajjīḥ pitāmahān
01,097.011d*1028_01 agnihotraṃ trayo vedāḥ saṃtānam api cākṣayam
01,097.011d*1028_02 eṣā trayī tu saṃproktā svargamokṣaphalapradā
01,097.012a tathocyamāno mātrā ca suhṛdbhiś ca paraṃtapaḥ
01,097.012c pratyuvāca sa dharmātmā dharmyam evottaraṃ vacaḥ
01,097.013a asaṃśayaṃ paro dharmas tvayā mātar udāhṛtaḥ
01,097.013c tvam apatyaṃ prati ca me pratijñāṃ vettha vai parām
01,097.013d*1029_01 rājyārthe nābhiṣicyeyaṃ nopeyāṃ jātu maithunam
01,097.013d*1029_02 bhavatyā matam ājñāya kṛtam etad vrataṃ mayā
01,097.014a jānāsi ca yathāvṛttaṃ śulkahetos tvadantare
01,097.014c sa satyavati satyaṃ te pratijānāmy ahaṃ punaḥ
01,097.015a parityajeyaṃ trailokyaṃ rājyaṃ deveṣu vā punaḥ
01,097.015c yad vāpy adhikam etābhyāṃ na tu satyaṃ kathaṃ cana
01,097.016a tyajec ca pṛthivī gandham āpaś ca rasam ātmanaḥ
01,097.016c jyotis tathā tyajed rūpaṃ vāyuḥ sparśaguṇaṃ tyajet
01,097.017a prabhāṃ samutsṛjed arko dhūmaketus tathoṣṇatām
01,097.017c tyajec chabdaṃ tathākāśaḥ somaḥ śītāṃśutāṃ tyajet
01,097.018a vikramaṃ vṛtrahā jahyād dharmaṃ jahyāc ca dharmarāṭ
01,097.018c na tv ahaṃ satyam utsraṣṭuṃ vyavaseyaṃ kathaṃ cana
01,097.018d*1030_01 tan na jātv anyathā kāryaṃ lokānām api saṃkṣaye
01,097.018d*1030_02 amaratvasya vā hetos trailokyasadanasya vā
01,097.019a evam uktā tu putreṇa bhūridraviṇatejasā
01,097.019c mātā satyavatī bhīṣmam uvāca tadanantaram
01,097.020a jānāmi te sthitiṃ satye parāṃ satyaparākrama
01,097.020c icchan sṛjethās trīṃl lokān anyāṃs tvaṃ svena tejasā
01,097.021a jānāmi caiva satyaṃ tan madarthaṃ yad abhāṣathāḥ
01,097.021c āpaddharmam avekṣasva vaha paitāmahīṃ dhuram
01,097.022a yathā te kulatantuś ca dharmaś ca na parābhavet
01,097.022c suhṛdaś ca prahṛṣyeraṃs tathā kuru paraṃtapa
01,097.022d*1031_01 ātmanaś ca hitaṃ tāta priyaṃ ca mama bhārata
01,097.023a lālapyamānāṃ tām evaṃ kṛpaṇāṃ putragṛddhinīm
01,097.023c dharmād apetaṃ bruvatīṃ bhīṣmo bhūyo 'bravīd idam
01,097.024a rājñi dharmān avekṣasva mā naḥ sarvān vyanīnaśaḥ
01,097.024c satyāc cyutiḥ kṣatriyasya na dharmeṣu praśasyate
01,097.025a śaṃtanor api saṃtānaṃ yathā syād akṣayaṃ bhuvi
01,097.025c tat te dharmaṃ pravakṣyāmi kṣātraṃ rājñi sanātanam
01,097.026a śrutvā taṃ pratipadyethāḥ prājñaiḥ saha purohitaiḥ
01,097.026c āpaddharmārthakuśalair lokatantram avekṣya ca
01,098.001 bhīṣma uvāca
01,098.001a jāmadagnyena rāmeṇa pitur vadham amṛṣyatā
01,098.001b*1032_01 rājā paraśuhastena
01,098.001c kruddhena ca mahābhāge haihayādhipatir hataḥ
01,098.001c*1033_01 . . . . . . . . hehayasya mahātmanaḥ
01,098.001e śatāni daśa bāhūnāṃ nikṛttāny arjunasya vai
01,098.002a punaś ca dhanur ādāya mahāstrāṇi pramuñcatā
01,098.002c nirdagdhaṃ kṣatram asakṛd rathena jayatā mahīm
01,098.003a evam uccāvacair astrair bhārgaveṇa mahātmanā
01,098.003c triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivī kṛtā niḥkṣatriyā purā
01,098.003d*1034_01 evaṃ niḥkṣatriye loke kṛte tena maharṣiṇā
01,098.004a tataḥ saṃbhūya sarvābhiḥ kṣatriyābhiḥ samantataḥ
01,098.004c utpāditāny apatyāni brāhmaṇair niyatātmabhiḥ
01,098.005a pāṇigrāhasya tanaya iti vedeṣu niścitam
01,098.005c dharmaṃ manasi saṃsthāpya brāhmaṇāṃs tāḥ samabhyayuḥ
01,098.005e loke 'py ācarito dṛṣṭaḥ kṣatriyāṇāṃ punarbhavaḥ
01,098.005f*1035_01 tataḥ punaḥ samuditaṃ kṣatraṃ samabhavat tadā
01,098.005f*1035_02 imaṃ caivātra vakṣye 'ham itihāsaṃ purātanam
01,098.006a athotathya iti khyāta āsīd dhīmān ṛṣiḥ purā
01,098.006c mamatā nāma tasyāsīd bhāryā paramasaṃmatā
01,098.007a utathyasya yavīyāṃs tu purodhās tridivaukasām
01,098.007c bṛhaspatir bṛhattejā mamatāṃ so 'nvapadyata
01,098.008a uvāca mamatā taṃ tu devaraṃ vadatāṃ varam
01,098.008c antarvatnī ahaṃ bhrātrā jyeṣṭhenāramyatām iti
01,098.009a ayaṃ ca me mahābhāga kukṣāv eva bṛhaspate
01,098.009c autathyo vedam atraiva ṣaḍaṅgaṃ pratyadhīyata
01,098.010a amogharetās tvaṃ cāpi nūnaṃ bhavitum arhasi
01,098.010c tasmād evaṃgate 'dya tvam upāramitum arhasi
01,098.011a evam uktas tayā samyag bṛhattejā bṛhaspatiḥ
01,098.011c kāmātmānaṃ tadātmānaṃ na śaśāka niyacchitum
01,098.012a saṃbabhūva tataḥ kāmī tayā sārdham akāmayā
01,098.012c utsṛjantaṃ tu taṃ retaḥ sa garbhastho 'bhyabhāṣata
01,098.013a bhos tāta kanyasa vade dvayor nāsty atra saṃbhavaḥ
01,098.013c amoghaśukraś ca bhavān pūrvaṃ cāham ihāgataḥ
01,098.013d*1036_01 amogharetāś ca bhavān na pīḍāṃ kartum arhati
01,098.013d*1036_02 aśrutvaiva tu tad vākyaṃ garbhasthasya bṛhaspatiḥ
01,098.013d*1036_03 jagāma maithunāyaiva mamatāṃ cārulocanām
01,098.013d*1036_04 śukrotsargaṃ tato buddhvā tasyā garbhagato muniḥ
01,098.013d*1036_05 padbhyām ārodhayan mārgaṃ śukrasya ca bṛhaspateḥ
01,098.013d*1036_06 sthānam aprāptam atha tac chukraṃ pratihataṃ tadā
01,098.013d*1036_07 papāta sahasā bhūmau tataḥ kruddho bṛhaspatiḥ
01,098.014a śaśāpa taṃ tataḥ kruddha evam ukto bṛhaspatiḥ
01,098.014c utathyaputraṃ garbhasthaṃ nirbhartsya bhagavān ṛṣiḥ
01,098.015a yasmāt tvam īdṛśe kāle sarvabhūtepsite sati
01,098.015c evam āttha vacas tasmāt tamo dīrghaṃ pravekṣyasi
01,098.016a sa vai dīrghatamā nāma śāpād ṛṣir ajāyata
01,098.016c bṛhaspater bṛhatkīrter bṛhaspatir ivaujasā
01,098.016d*1037_01 jātyandho vedavit prājñaḥ patnīṃ lebhe svavidyayā
01,098.016d*1037_02 taruṇīṃ rūpasaṃpannāṃ pradveṣīṃ nāma brāhmaṇīm
01,098.017a sa putrāñ janayām āsa gautamādīn mahāyaśāḥ
01,098.017c ṛṣer utathyasya tadā saṃtānakulavṛddhaye
01,098.017d*1038_01 dharmātmā ca mahātmā ca vedavedāṅgapāragaḥ
01,098.017d*1038_02 godharmaṃ saurabheyāc ca so 'dhītya nikhilaṃ muniḥ
01,098.017d*1038_03 prāvartata tathā kartuṃ śraddhāvāṃs tam aśaṅkayā
01,098.017d*1038_04 tato vitathamaryādaṃ taṃ dṛṣṭvā munisattamāḥ
01,098.017d*1038_05 kruddhā mohābhibhūtās te sarve tatrāśramaukasaḥ
01,098.017d*1038_06 aho 'yaṃ bhinnamaryādo nāśrame vastum arhati
01,098.017d*1038_07 tasmād enaṃ vayaṃ sarve pāpātmānaṃ tyajāmahe
01,098.017d*1038_08 ity anyonyaṃ samābhāṣya te dīrghatamasaṃ munim
01,098.017d@056=0003 patnī
01,098.017d@056=0006 bhīṣmaḥ
01,098.017d@056=0009 patnī
01,098.017d@056=0011 dīrghatamāḥ
01,098.017d@056=0018 bhīṣmaḥ
01,098.017d@056_0001 putralābhāc ca sā patnī na tutoṣa patiṃ tadā
01,098.017d@056_0002 pradviṣantīṃ patir bhāryāṃ kiṃ māṃ dveṣṭīti cābravīt
01,098.017d@056_0003 patir bhāryānubharaṇād bhartā ceti prakīrtyate
01,098.017d@056_0004 ahaṃ tvāṃ bharaṇaṃ kṛtvā jātyandhaṃ sasutā sadā
01,098.017d@056_0005 nityakālaṃ śrameṇārtā na bhareyaṃ mahātapaḥ
01,098.017d@056_0006 tasyās tad vacanaṃ śrutvā ṛṣiḥ kopasamanvitaḥ
01,098.017d@056_0007 pratyuvāca tataḥ patnīṃ pradveṣīṃ sasutāṃ tadā
01,098.017d@056_0008 nīyatāṃ kṣatriyakule dhanārthī tvaṃ bhaviṣyasi
01,098.017d@056_0009 tvayā dattaṃ dhanaṃ vipra neccheyaṃ duḥkhakārakam
01,098.017d@056_0010 yatheṣṭaṃ kuru viprendra na bhareyaṃ yathā purā
01,098.017d@056_0011 adya prabhṛti maryādā mayā loke pratiṣṭhitā
01,098.017d@056_0012 eka eva patir nāryā yāvajjīvaṃ parāyaṇam
01,098.017d@056_0013 mṛte jīvati vā tasmin nāparaṃ prāpnuyān naram
01,098.017d@056_0014 abhigamya paraṃ nārī patiṣyati na saṃśayaḥ
01,098.017d@056_0015 apatīnāṃ tu nārīṇām adya prabhṛti pātakam
01,098.017d@056_0016 yady asti ced dhanaṃ sarvaṃ vṛthābhogā bhavantu tāḥ
01,098.017d@056_0017 akīrtiḥ parivādaś ca nityakālaṃ bhavantu vai
01,098.017d@056_0018 tasya tad vacanaṃ śrutvā brāhmaṇī bhṛśakopitā
01,098.017d@056_0019 gaṅgām ānīyatām eṣa putrā ity evam abravīt
01,098.018a lobhamohābhibhūtās te putrās taṃ gautamādayaḥ
01,098.018c kāṣṭhe samudge prakṣipya gaṅgāyāṃ samavāsṛjan
01,098.019a na syād andhaś ca vṛddhaś ca bhartavyo 'yam iti sma te
01,098.019b*1039_01 karmaṇy atha tataḥ krūre teṣāṃ buddhir ajāyata
01,098.019c cintayitvā tataḥ krūrāḥ pratijagmur atho gṛhān
01,098.020a so 'nusrotas tadā rājan plavamāna ṛṣis tataḥ
01,098.020c jagāma subahūn deśān andhas tenoḍupena ha
01,098.021a taṃ tu rājā balir nāma sarvadharmaviśāradaḥ
01,098.021c apaśyan majjanagataḥ srotasābhyāśam āgatam
01,098.022a jagrāha cainaṃ dharmātmā baliḥ satyaparākramaḥ
01,098.022c jñātvā cainaṃ sa vavre 'tha putrārthaṃ manujarṣabha
01,098.022d*1040_01 taṃ pūjayitvā rājarṣir viśrāntaṃ munim abravīt
01,098.023a saṃtānārthaṃ mahābhāga bhāryāsu mama mānada
01,098.023c putrān dharmārthakuśalān utpādayitum arhasi
01,098.024a evam uktaḥ sa tejasvī taṃ tathety uktavān ṛṣiḥ
01,098.024c tasmai sa rājā svāṃ bhāryāṃ sudeṣṇāṃ prāhiṇot tadā
01,098.025a andhaṃ vṛddhaṃ ca taṃ matvā na sā devī jagāma ha
01,098.025c svāṃ tu dhātreyikāṃ tasmai vṛddhāya prāhiṇot tadā
01,098.026a tasyāṃ kākṣīvadādīn sa śūdrayonāv ṛṣir vaśī
01,098.026c janayām āsa dharmātmā putrān ekādaśaiva tu
01,098.027a kākṣīvadādīn putrāṃs tān dṛṣṭvā sarvān adhīyataḥ
01,098.027b*1041_01 mudā ca tān balī rājā dṛṣṭvā kakṣīvadādikān
01,098.027c uvāca tam ṛṣiṃ rājā mamaita iti vīryavān
01,098.028a nety uvāca maharṣis taṃ mamaivaita iti bruvan
01,098.028c śūdrayonau mayā hīme jātāḥ kākṣīvadādayaḥ
01,098.029a andhaṃ vṛddhaṃ ca māṃ matvā sudeṣṇā mahiṣī tava
01,098.029c avamanya dadau mūḍhā śūdrāṃ dhātreyikāṃ hi me
01,098.030a tataḥ prasādayām āsa punas tam ṛṣisattamam
01,098.030c baliḥ sudeṣṇāṃ bhāryāṃ ca tasmai tāṃ prāhiṇot punaḥ
01,098.031a tāṃ sa dīrghatamāṅgeṣu spṛṣṭvā devīm athābravīt
01,098.031c bhaviṣyati kumāras te tejasvī satyavāg iti
01,098.032a tatrāṅgo nāma rājarṣiḥ sudeṣṇāyām ajāyata
01,098.032b*1042_01 aṅgo vaṅgaḥ kaliṅgaś ca puṇḍraḥ suhmaś ca te sutāḥ
01,098.032b*1042_02 teṣāṃ deśāḥ samākhyātāḥ svanāmakathitā bhuvi
01,098.032b*1042_03 aṅgasyāṅgo 'bhavad deśo vaṅgo vaṅgasya ca smṛtaḥ
01,098.032b*1042_04 kaliṅgaviṣayaś caiva kaliṅgasya ca sa smṛtaḥ
01,098.032b*1042_05 puṇḍrasya puṇḍrāḥ prakhyātāḥ suhmāḥ suhmasya ca smṛtāḥ
01,098.032b*1042_06 evaṃ baleḥ purā vaṃśaḥ prakhyāto vai maharṣijaḥ
01,098.032c evam anye maheṣvāsā brāhmaṇaiḥ kṣatriyā bhuvi
01,098.033a jātāḥ paramadharmajñā vīryavanto mahābalāḥ
01,098.033c etac chrutvā tvam apy atra mātaḥ kuru yathepsitam
01,099.001 bhīṣma uvāca
01,099.001a punar bharatavaṃśasya hetuṃ saṃtānavṛddhaye
01,099.001c vakṣyāmi niyataṃ mātas tan me nigadataḥ śṛṇu
01,099.002a brāhmaṇo guṇavān kaś cid dhanenopanimantryatām
01,099.002c vicitravīryakṣetreṣu yaḥ samutpādayet prajāḥ
01,099.003 vaiśaṃpāyana uvāca
01,099.003a tataḥ satyavatī bhīṣmaṃ vācā saṃsajjamānayā
01,099.003c vihasantīva savrīḍam idaṃ vacanam abravīt
01,099.003d@057=0003 satyavatī
01,099.003d@057=0013 bhīṣmaḥ
01,099.003d@057=0027 satyavatī
01,099.003d@057=0031 bhīṣmaḥ
01,099.003d@057=0037 vaiśaṃpāyanaḥ
01,099.003d@057_0001 bhīṣmasya tu vacaḥ śrutvā dharmyaṃ hetvarthasaṃhitam
01,099.003d@057_0002 mātā satyavatī bhīṣmaṃ punar evābhyabhāṣata
01,099.003d@057_0003 aucathyam adhikṛtyedam aṅgaṃ ca yad udāhṛtam
01,099.003d@057_0004 paurāṇī śrutir ity eṣā prāptakālam idaṃ kuru
01,099.003d@057_0005 tvaṃ hi putra kulasyāsya jyeṣṭhaḥ śreṣṭhaś ca bhārata
01,099.003d@057_0006 yathā ca te pitur vākyaṃ mama kāryaṃ tavānagha
01,099.003d@057_0007 mama putras tava bhrātā yavīyān supriyaś ca te
01,099.003d@057_0008 bāla eva gataḥ svargaṃ bhārato bharatarṣabha
01,099.003d@057_0009 ime mahiṣyau tasyeha kāśirājasute ubhe
01,099.003d@057_0010 rūpayauvanasaṃpanne putrakāme ca bhārata
01,099.003d@057_0011 dharmam etat paraṃ jñātvā saṃtānāya kulasya ca
01,099.003d@057_0012 ābhyāṃ mama niyogāt tu dharmaṃ caritum arhasi
01,099.003d@057_0013 asaṃśayaṃ paro dharmas tvayā mātaḥ prakīrtitaḥ
01,099.003d@057_0014 tvam apy etāṃ pratijñāṃ tu vettha yā paramā mayi
01,099.003d@057_0015 jānīṣe yat tadā vṛttaṃ śulkahetos tvadantare
01,099.003d@057_0016 tat satyavati satyaṃ vai punar eva bravīmi te
01,099.003d@057_0017 tan na jātv anyathā kāryaṃ lokānām api saṃkṣaye
01,099.003d@057_0018 parityajeyaṃ trailokyaṃ rājyaṃ deveṣu vā punaḥ
01,099.003d@057_0019 yad vābhyadhikam etābhyāṃ na tu satyaṃ parityaje
01,099.003d@057_0020 tyajec ca pṛthivī gandham āpaś ca rasam uttamam
01,099.003d@057_0021 jyotiś ca paramaṃ rūpaṃ vāyuḥ sparśaguṇaṃ tyajet
01,099.003d@057_0022 tyajec ca ghoṣam ākāśaḥ somaḥ śītatvam utsṛjet
01,099.003d@057_0023 prabhāṃ samutsṛjed arko dhūmaketur athoṣṇatām
01,099.003d@057_0024 vṛtrahā vikramaṃ jahyād dharmaṃ jahyāc ca dharmarāṭ
01,099.003d@057_0025 amaratvasya vā hetos trailokyasadanasya vā
01,099.003d@057_0026 utsṛjeyam ahaṃ prāṇān na tu satyaṃ kathaṃ cana
01,099.003d@057_0027 jānāmi tvayi dharmajña satyaṃ satyavatāṃ vara
01,099.003d@057_0028 icchaṃs tvam iha lokāṃs trīn sṛjer anyān ariṃdama
01,099.003d@057_0029 yathā tu vaḥ kulaṃ caiva dharmaś ca na parābhavet
01,099.003d@057_0030 suhṛdaś ca suhṛṣṭāḥ syus tathā tvaṃ kartum arhasi
01,099.003d@057_0031 tvam eva kulavṛddhāsi gauravaṃ tu paraṃ tvayi
01,099.003d@057_0032 sopāyaṃ kulasaṃtāne vaktum arhasi naḥ param
01,099.003d@057_0033 striyo hi paramaṃ guhyaṃ dhārayanti kule kule
01,099.003d@057_0034 puruṣāṃś cāpi māyābhir bahvībhir upagṛhṇate
01,099.003d@057_0035 sā satyavati saṃpaśya dharmaṃ satyaparāyaṇe
01,099.003d@057_0036 yathā na jahyāṃ satyaṃ ca na sīdec ca kulaṃ hi naḥ
01,099.004a satyam etan mahābāho yathā vadasi bhārata
01,099.004c viśvāsāt te pravakṣyāmi saṃtānāya kulasya ca
01,099.004d*1043=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,099.004d*1043_01 evam uktvā tato bhīṣmaṃ taṃ mātā pratyabhāṣata
01,099.004d*1043_02 rocate me vacas tubhyaṃ mamāpi vacanaṃ śṛṇu
01,099.004e na te śakyam anākhyātum āpad dhīyaṃ tathāvidhā
01,099.005a tvam eva naḥ kule dharmas tvaṃ satyaṃ tvaṃ parā gatiḥ
01,099.005b*1044_01 yat tvaṃ vakṣyasi tat kāryam asmābhir iti me matiḥ
01,099.005b*1045_01 yan me bālye purā vṛttaṃ kumāryās tac chṛṇuṣva me
01,099.005c tasmān niśamya vākyaṃ me kuruṣva yad anantaram
01,099.005d*1046_01 śṛṇu bhīṣma vaco mahyaṃ dharmārthasahitaṃ hitam
01,099.005d*1046_02 na ca visrambhakathitaṃ bhavān sūcitum arhati
01,099.005d*1046_03 yas tu rājā vasur nāma śrutas te bharatarṣabha
01,099.005d*1046_04 tasya śuklād ahaṃ matsyā dhṛtā kukṣau purā kila
01,099.005d*1046_05 mātaraṃ me jalād dhṛtvā dāśaḥ paramadharmavit
01,099.005d*1046_06 māṃ tu svagṛham ānīya duhitṛtve hy akalpayat
01,099.006a dharmayuktasya dharmātman pitur āsīt tarī mama
01,099.006c sā kadā cid ahaṃ tatra gatā prathamayauvane
01,099.006d*1047_01 atārayaṃ janaṃ tatra pāragāminam añjasā
01,099.007a atha dharmabhṛtāṃ śreṣṭhaḥ paramarṣiḥ parāśaraḥ
01,099.007c ājagāma tarīṃ dhīmāṃs tariṣyan yamunāṃ nadīm
01,099.008a sa tāryamāṇo yamunāṃ mām upetyābravīt tadā
01,099.008c sāntvapūrvaṃ muniśreṣṭhaḥ kāmārto madhuraṃ bahu
01,099.008d*1048_01 uktvā janmakulaṃ mahyaṃ nāsi dāśasuteti ca
01,099.009a tam ahaṃ śāpabhītā ca pitur bhītā ca bhārata
01,099.009c varair asulabhair uktā na pratyākhyātum utsahe
01,099.009d*1049_01 prekṣya tāṃs tu mahābhāgān pare pāre ṛṣīn sthitān
01,099.009d*1049_02 yamunātīravinyastān pradīptān iva pāvakān
01,099.009d*1049_03 purastād aruṇaś caiva taruṇaḥ saṃprakāśate
01,099.009d*1049_04 yenaiṣā tāmravastreva dyauḥ kṛtā pravijṛmbhitā
01,099.009d*1049_05 uktamātro mayā tatra nīhāram asṛjat prabhuḥ
01,099.009d*1049_06 parāśaraḥ satyadhṛtir dvīpe ca yamunāmbhasi
01,099.010a abhibhūya sa māṃ bālāṃ tejasā vaśam ānayat
01,099.010c tamasā lokam āvṛtya naugatām eva bhārata
01,099.011a matsyagandho mahān āsīt purā mama jugupsitaḥ
01,099.011c tam apāsya śubhaṃ gandham imaṃ prādāt sa me muniḥ
01,099.011d*1050_01 kanyātvaṃ ca dadau prītaḥ punar vidvāṃs tapodhanaḥ
01,099.011d*1050_02 tasya vīryam ahaṃ dṛṣṭvā tathā yuktaṃ mahātmanaḥ
01,099.011d*1050_03 vismitā vyathitā caiva prādām ātmānam eva ca
01,099.011d*1050_04 vasiṣṭhena samānītā yājñavalkyādayo dvijāḥ
01,099.011d*1050_05 kṛtvā vivāhaṃ me sarve pratijagmur yathāgatam
01,099.011d*1050_06 tatas tadā mahātmā sa kanyāyāṃ mayi bhārata
01,099.011d*1050_07 prahṛṣṭo 'janayat putraṃ dvīpa eva parāśaraḥ
01,099.011d*1051_01 himaṃ caivāsṛjad dhīmān dvīpaṃ ca yamunāmbhasi
01,099.011d*1052_01 tataḥ pitā vasuś caiva pitaraś ca tapodhanāḥ
01,099.012a tato mām āha sa munir garbham utsṛjya māmakam
01,099.012c dvīpe 'syā eva saritaḥ kanyaiva tvaṃ bhaviṣyasi
01,099.012d*1053_01 evam uktvā gataḥ so 'tha ṛṣiḥ paramadharmavit
01,099.012d*1053_02 mamāpi prasavo jātas tatkṣaṇād eva bhārata
01,099.013a pārāśaryo mahāyogī sa babhūva mahān ṛṣiḥ
01,099.013c kanyāputro mama purā dvaipāyana iti smṛtaḥ
01,099.014a yo vyasya vedāṃś caturas tapasā bhagavān ṛṣiḥ
01,099.014c loke vyāsatvam āpede kārṣṇyāt kṛṣṇatvam eva ca
01,099.015a satyavādī śamaparas tapasvī dagdhakilbiṣaḥ
01,099.015b*1054_01 sadyotpannaḥ sa tu mahān saha pitrā tato gataḥ
01,099.015c sa niyukto mayā vyaktaṃ tvayā ca amitadyute
01,099.015e bhrātuḥ kṣetreṣu kalyāṇam apatyaṃ janayiṣyati
01,099.016a sa hi mām uktavāṃs tatra smareḥ kṛtyeṣu mām iti
01,099.016c taṃ smariṣye mahābāho yadi bhīṣma tvam icchasi
01,099.016d*1055_01 tava cānumate kāmam ābhyām utpādayet prajāḥ
01,099.017a tava hy anumate bhīṣma niyataṃ sa mahātapāḥ
01,099.017c vicitravīryakṣetreṣu putrān utpādayiṣyati
01,099.018*1056_01 ity uktamātre bhīṣmas tu mūrdhny añjalikṛto 'hṛṣat
01,099.018*1057_01 sarvavit sarvakartā ca yady etat tat karoti ca
01,099.018a maharṣeḥ kīrtane tasya bhīṣmaḥ prāñjalir abravīt
01,099.018b*1058_01 deśakālau tu jānāmi kriyatām arthasiddhaye
01,099.018c dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca trīn etān yo 'nupaśyati
01,099.019a artham arthānubandhaṃ ca dharmaṃ dharmānubandhanam
01,099.019c kāmaṃ kāmānubandhaṃ ca viparītān pṛthak pṛthak
01,099.019d*1059_01 śubhaṃ śubhānubaṃdhaṃ ca tāṃś caiva trividhān punaḥ
01,099.019e yo vicintya dhiyā samyag vyavasyati sa buddhimān
01,099.019f*1060_01 punaḥ punar yo vicintya dhiyā samyag vyavasyati
01,099.019f*1060_02 sa buddhimān manuṣyeṣu sa naraḥ kṛtsnakarmakṛt
01,099.020a tad idaṃ dharmayuktaṃ ca hitaṃ caiva kulasya naḥ
01,099.020c uktaṃ bhavatyā yac chreyaḥ paramaṃ rocate mama
01,099.021a tatas tasmin pratijñāte bhīṣmeṇa kurunandana
01,099.021c kṛṣṇadvaipāyanaṃ kālī cintayām āsa vai munim
01,099.021d*1061_01 tasyāḥ sa cintitaṃ jñātvā satyavatyā mahātapāḥ
01,099.022a sa vedān vibruvan dhīmān mātur vijñāya cintitam
01,099.022c prādurbabhūvāviditaḥ kṣaṇena kurunandana
01,099.023a tasmai pūjāṃ tadā dattvā sutāya vidhipūrvakam
01,099.023c pariṣvajya ca bāhubhyāṃ prasnavair abhiṣicya ca
01,099.023e mumoca bāṣpaṃ dāśeyī putraṃ dṛṣṭvā cirasya tam
01,099.024a tām adbhiḥ pariṣicyārtāṃ maharṣir abhivādya ca
01,099.024c mātaraṃ pūrvajaḥ putro vyāso vacanam abravīt
01,099.025a bhavatyā yad abhipretaṃ tad ahaṃ kartum āgataḥ
01,099.025c śādhi māṃ dharmatattvajñe karavāṇi priyaṃ tava
01,099.026a tasmai pūjāṃ tato 'kārṣīt purodhāḥ paramarṣaye
01,099.026c sa ca tāṃ pratijagrāha vidhivan mantrapūrvakam
01,099.026d*1062_01 pūjito mantrapūrvaṃ tu vidhivat prītim āpa saḥ
01,099.027a tam āsanagataṃ mātā pṛṣṭvā kuśalam avyayam
01,099.027b*1063_01 ācacakṣe krameṇāsmai tadartham abhicintitam
01,099.027c satyavaty abhivīkṣyainam uvācedam anantaram
01,099.028a mātāpitroḥ prajāyante putrāḥ sādhāraṇāḥ kave
01,099.028c teṣāṃ pitā yathā svāmī tathā mātā na saṃśayaḥ
01,099.029a vidhātṛvihitaḥ sa tvaṃ yathā me prathamaḥ sutaḥ
01,099.029c vicitravīryo brahmarṣe tathā me 'varajaḥ sutaḥ
01,099.030a yathaiva pitṛto bhīṣmas tathā tvam api mātṛtaḥ
01,099.030c bhrātā vicitravīryasya yathā vā putra manyase
01,099.031a ayaṃ śāṃtanavaḥ satyaṃ pālayan satyavikramaḥ
01,099.031c buddhiṃ na kurute 'patye tathā rājyānuśāsane
01,099.032a sa tvaṃ vyapekṣayā bhrātuḥ saṃtānāya kulasya ca
01,099.032c bhīṣmasya cāsya vacanān niyogāc ca mamānagha
01,099.033a anukrośāc ca bhūtānāṃ sarveṣāṃ rakṣaṇāya ca
01,099.033c ānṛśaṃsyena yad brūyāṃ tac chrutvā kartum arhasi
01,099.034a yavīyasas tava bhrātur bhārye surasutopame
01,099.034c rūpayauvanasaṃpanne putrakāme ca dharmataḥ
01,099.035a tayor utpādayāpatyaṃ samartho hy asi putraka
01,099.035c anurūpaṃ kulasyāsya saṃtatyāḥ prasavasya ca
01,099.036 vyāsa uvāca
01,099.036a vettha dharmaṃ satyavati paraṃ cāparam eva ca
01,099.036c yathā ca tava dharmajñe dharme praṇihitā matiḥ
01,099.037a tasmād ahaṃ tvanniyogād dharmam uddiśya kāraṇam
01,099.037c īpsitaṃ te kariṣyāmi dṛṣṭaṃ hy etat purātanam
01,099.038a bhrātuḥ putrān pradāsyāmi mitrāvaruṇayoḥ samān
01,099.038c vrataṃ caretāṃ te devyau nirdiṣṭam iha yan mayā
01,099.039a saṃvatsaraṃ yathānyāyaṃ tataḥ śuddhe bhaviṣyataḥ
01,099.039c na hi mām avratopetā upeyāt kā cid aṅganā
01,099.039d*1064_01 na hi mām arhataḥ prāptum aśuddhe kosalātmaje
01,099.039f*1065_01 evaṃ satyavatī dharmaṃ paramaṃ jñātum arhasi
01,099.040 satyavaty uvāca
01,099.040a yathā sadyaḥ prapadyeta devī garbhaṃ tathā kuru
01,099.040c arājakeṣu rāṣṭreṣu nāsti vṛṣṭir na devatāḥ
01,099.040c*1066_01 . . . . . . . . prajānāthā vinaśyati
01,099.040c*1066_02 naśyanti ca kriyāḥ sarvāḥ
01,099.041a katham arājakaṃ rāṣṭraṃ śakyaṃ dhārayituṃ prabho
01,099.041c tasmād garbhaṃ samādhatsva bhīṣmas taṃ vardhayiṣyati
01,099.042 vyāsa uvāca
01,099.042a yadi putraḥ pradātavyo mayā kṣipram akālikam
01,099.042c virūpatāṃ me sahatām etad asyāḥ paraṃ vratam
01,099.043a yadi me sahate gandhaṃ rūpaṃ veṣaṃ tathā vapuḥ
01,099.043c adyaiva garbhaṃ kausalyā viśiṣṭaṃ pratipadyatām
01,099.043d*1067_01 tasya cāpi śataṃ putrā bhavitāro na saṃśayaḥ
01,099.043d*1067_02 goptāraḥ kuruvaṃśasya bhavatyāḥ śokanāśanāḥ
01,099.044 vaiśaṃpāyana uvāca
01,099.044*1068_01 evam uktvā mahātejā vyāsaḥ satyavatīṃ tadā
01,099.044*1069_01 śayane tv atha kausalyā śucivastrā svalaṃkṛtā
01,099.044a samāgamanam ākāṅkṣann iti so 'ntarhito muniḥ
01,099.044c tato 'bhigamya sā devī snuṣāṃ rahasi saṃgatām
01,099.044e dharmyam arthasamāyuktam uvāca vacanaṃ hitam
01,099.045a kausalye dharmatantraṃ yad bravīmi tvāṃ nibodha me
01,099.045c bharatānāṃ samucchedo vyaktaṃ madbhāgyasaṃkṣayāt
01,099.046a vyathitāṃ māṃ ca saṃprekṣya pitṛvaṃśaṃ ca pīḍitam
01,099.046c bhīṣmo buddhim adān me 'tra dharmasya ca vivṛddhaye
01,099.046d*1070_01 ahaṃ tvām adya vakṣyāmi buddhyā niścitya bhāmini
01,099.046d*1070_02 śrutvā tu tadvacaḥ subhru kartum arhasi nānyathā
01,099.047a sā ca buddhis tavādhīnā putri jñātaṃ mayeti ha
01,099.047c naṣṭaṃ ca bhārataṃ vaṃśaṃ punar eva samuddhara
01,099.047d*1071_01 garbhaṃ dhāraya kalyāṇi devarasya mahātmanaḥ
01,099.048a putraṃ janaya suśroṇi devarājasamaprabham
01,099.048c sa hi rājyadhuraṃ gurvīm udvakṣyati kulasya naḥ
01,099.048d*1072_01 evam uktvā tu sā devī snuṣāṃ satyavatī tadā
01,099.049a sā dharmato 'nunīyaināṃ kathaṃ cid dharmacāriṇīm
01,099.049c bhojayām āsa viprāṃś ca devarṣīn atithīṃs tathā
01,100.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,100.001a tataḥ satyavatī kāle vadhūṃ snātām ṛtau tadā
01,100.001c saṃveśayantī śayane śanakair vākyam abravīt
01,100.002a kausalye devaras te 'sti so 'dya tvānupravekṣyati
01,100.002c apramattā pratīkṣainaṃ niśīthe āgamiṣyati
01,100.003a śvaśrvās tad vacanaṃ śrutvā śayānā śayane śubhe
01,100.003c sācintayat tadā bhīṣmam anyāṃś ca kurupuṃgavān
01,100.003d*1073_01 tataḥ suptajanaprāye niśīthe bhagavān ṛṣiḥ
01,100.004a tato 'mbikāyāṃ prathamaṃ niyuktaḥ satyavāg ṛṣiḥ
01,100.004c dīpyamāneṣu dīpeṣu śayanaṃ praviveśa ha
01,100.004d*1074_01 satyavatyā niyuktas tu satyavāg ṛṣisattamaḥ
01,100.004d*1074_02 jagāma tasyāḥ śayanaṃ vipule tapasi sthitaḥ
01,100.005a tasya kṛṣṇasya kapilā jaṭā dīpte ca locane
01,100.005c babhrūṇi caiva śmaśrūṇi dṛṣṭvā devī nyamīlayat
01,100.005d*1075_01 taṃ samīkṣya tu kausalyā duṣprekṣyam atathocitā
01,100.005d*1075_02 virūpam iti vitrastā saṃkucyāsīn nimīlitā
01,100.005d*1075_03 virūpo hi jaṭī cāpi durvarṇaḥ puruṣaḥ kṛśaḥ
01,100.005d*1075_04 sugandhetaragandhaś ca sarvathā duṣpradharṣaṇaḥ
01,100.006a saṃbabhūva tayā rātrau mātuḥ priyacikīrṣayā
01,100.006c bhayāt kāśisutā taṃ tu nāśaknod abhivīkṣitum
01,100.007a tato niṣkrāntam āsādya mātā putram athābravīt
01,100.007c apy asyāṃ guṇavān putra rājaputro bhaviṣyati
01,100.007d*1076_01 ity uktaḥ so 'bravīn mātaḥ kumāro mātṛdoṣataḥ
01,100.007d*1076_02 andho nāgāyutaprāṇo bhaviṣyaty ambikodarāt
01,100.008a niśamya tad vaco mātur vyāsaḥ paramabuddhimān
01,100.008c provācātīndriyajñāno vidhinā saṃpracoditaḥ
01,100.009a nāgāyutasamaprāṇo vidvān rājarṣisattamaḥ
01,100.009c mahābhāgo mahāvīryo mahābuddhir bhaviṣyati
01,100.010a tasya cāpi śataṃ putrā bhaviṣyanti mahābalāḥ
01,100.010c kiṃ tu mātuḥ sa vaiguṇyād andha eva bhaviṣyati
01,100.011a tasya tad vacanaṃ śrutvā mātā putram athābravīt
01,100.011b*1077_01 alabdhalābhaḥ putro 'yaṃ yady andho vai bhaviṣyati
01,100.011b*1077_02 asya vaṃśasya goptāraṃ satāṃ śokavināśanam
01,100.011b*1077_03 tasmād avarajaṃ putraṃ janayānyaṃ narādhipam
01,100.011b*1077_04 bhrātur bhāryāparā ceyaṃ rūpayauvanaśālinī
01,100.011b*1077_05 asyām utpādayāpatyaṃ manniyogād guṇādhikam
01,100.011c nāndhaḥ kurūṇāṃ nṛpatir anurūpas tapodhana
01,100.012a jñātivaṃśasya goptāraṃ pitṝṇāṃ vaṃśavardhanam
01,100.012c dvitīyaṃ kuruvaṃśasya rājānaṃ dātum arhasi
01,100.013a sa tatheti pratijñāya niścakrāma mahātapāḥ
01,100.013c sāpi kālena kausalyā suṣuve 'ndhaṃ tam ātmajam
01,100.013d*1078_01 ambālikāṃ samādhāya tasyāṃ satyavatī sutam
01,100.013d*1078_02 bhūyo niyojayām āsa saṃtānāya kulasya vai
01,100.013d*1078_03 viṣaṇṇāmbālikā sādhvī niṣaṇṇā śayanottame
01,100.013d*1078_04 ko nv eṣyatīti dhyāyantī niyatā saṃpratīkṣate
01,100.013d*1079_01 dhṛtarāṣṭra yatas tena dhṛtarāṣṭras tato 'bhavat
01,100.014a punar eva tu sā devī paribhāṣya snuṣāṃ tataḥ
01,100.014c ṛṣim āvāhayat satyā yathāpūrvam aninditā
01,100.015a tatas tenaiva vidhinā maharṣis tām apadyata
01,100.015c ambālikām athābhyāgād ṛṣiṃ dṛṣṭvā ca sāpi tam
01,100.015e viṣaṇṇā pāṇḍusaṃkāśā samapadyata bhārata
01,100.016a tāṃ bhītāṃ pāṇḍusaṃkāśāṃ viṣaṇṇāṃ prekṣya pārthiva
01,100.016c vyāsaḥ satyavatīputra idaṃ vacanam abravīt
01,100.017a yasmāt pāṇḍutvam āpannā virūpaṃ prekṣya mām api
01,100.017c tasmād eṣa sutas tubhyaṃ pāṇḍur eva bhaviṣyati
01,100.018a nāma cāsya tad eveha bhaviṣyati śubhānane
01,100.018c ity uktvā sa nirākrāmad bhagavān ṛṣisattamaḥ
01,100.019a tato niṣkrāntam ālokya satyā putram abhāṣata
01,100.019b*1080_01 apy asya guṇavān putra rājaputro bhaviṣyati
01,100.019b*1081_01 kumāro brūhi me putra asty atra bhavitā śubhaḥ
01,100.019c śaśaṃsa sa punar mātre tasya bālasya pāṇḍutām
01,100.019d*1082_01 tam uvāca tato mātā apy atra bhavitā śubhaḥ
01,100.019d*1082_02 kumāro brūhi me tattvam ṛṣis tāṃ pratyuvāca ha
01,100.019d*1083_01 bhaviṣyati suvikrāntaḥ kumāro dikṣu viśrutaḥ
01,100.019d*1083_02 pāṇḍutvaṃ varṇatas tasya mātṛdoṣād bhaviṣyati
01,100.020a taṃ mātā punar evānyam ekaṃ putram ayācata
01,100.020c tatheti ca maharṣis tāṃ mātaraṃ pratyabhāṣata
01,100.021a tataḥ kumāraṃ sā devī prāptakālam ajījanat
01,100.021c pāṇḍuṃ lakṣaṇasaṃpannaṃ dīpyamānam iva śriyā
01,100.021e tasya putrā maheṣvāsā jajñire pañca pāṇḍavāḥ
01,100.021f*1084_01(21ef) tasya putrā maheṣvāsā janiṣyantīha pañca vai
01,100.021f*1084_02 ity uktvā mātaraṃ tatra so 'bhivādya jagāma ha
01,100.021f*1084_03 munau yāte 'mbikā putraṃ mahābhāgam asūyata
01,100.021f*1084_04 dhṛtarāṣṭraṃ mahāprājñaṃ prajñācakṣuṣam īśvaram
01,100.021f*1084_05(21ab) anujāmbālikā tatra putraṃ kāle vyajāyata
01,100.021f*1084_06(21cd) pāṇḍuṃ lakṣaṇasaṃpannaṃ dīpyamānaṃ śriyāvṛtam
01,100.021f*1084_07 tayor janmakriyāḥ sarvā yathāvad anupūrvaśaḥ
01,100.021f*1084_08 kārayām āsa vai bhīṣmo brāhmaṇair vedapāragaiḥ
01,100.021f*1084_09 andhaṃ dṛṣṭvāmbikāputraṃ jātaṃ satyavatī sutam
01,100.021f*1084_10(20ab) kausalyārthe samāhūya putram anyam ayācata
01,100.021f*1084_11 andho 'yam anyam icchāmi kausalyātanayaṃ śubham
01,100.021f*1084_12(20cd) evam ukto maharṣis tāṃ mātaraṃ pratyabhāṣata
01,100.021f*1084_13 niyatā yadi kausalyā bhaviṣyati punaḥ śubhā
01,100.021f*1084_14 bhaviṣyati kumāro 'syāṃ dharmaśāstrārthatattvavit
01,100.021f*1084_15 tāṃ samādhāya vai bhūyaḥ snuṣāṃ satyavatī tadā
01,100.022a ṛtukāle tato jyeṣṭhāṃ vadhūṃ tasmai nyayojayat
01,100.022c sā tu rūpaṃ ca gandhaṃ ca maharṣeḥ pravicintya tam
01,100.022e nākarod vacanaṃ devyā bhayāt surasutopamā
01,100.023a tataḥ svair bhūṣaṇair dāsīṃ bhūṣayitvāpsaropamām
01,100.023c preṣayām āsa kṛṣṇāya tataḥ kāśipateḥ sutā
01,100.024a dāsī ṛṣim anuprāptaṃ pratyudgamyābhivādya ca
01,100.024c saṃviveśābhyanujñātā satkṛtyopacacāra ha
01,100.024d*1085_01 upacāreṇa śīlena rūpayauvanasaṃpadā
01,100.024d*1086_01 vāgbhāvopapradānena gātrasaṃsparśanena ca
01,100.025a kāmopabhogena tu sa tasyāṃ tuṣṭim agād ṛṣiḥ
01,100.025c tayā sahoṣito rātriṃ maharṣiḥ prīyamāṇayā
01,100.026a uttiṣṭhann abravīd enām abhujiṣyā bhaviṣyasi
01,100.026c ayaṃ ca te śubhe garbhaḥ śrīmān udaram āgataḥ
01,100.026e dharmātmā bhavitā loke sarvabuddhimatāṃ varaḥ
01,100.027a sa jajñe viduro nāma kṛṣṇadvaipāyanātmajaḥ
01,100.027c dhṛtarāṣṭrasya ca bhrātā pāṇḍoś cāmitabuddhimān
01,100.028a dharmo vidurarūpeṇa śāpāt tasya mahātmanaḥ
01,100.028c māṇḍavyasyārthatattvajñaḥ kāmakrodhavivarjitaḥ
01,100.028d*1087_01 kṛṣṇadvaipāyano 'py etat satyavatyai nyavedayat
01,100.028d*1087_02 pralambham ātmanaś caiva śūdrāyāḥ putrajanma ca
01,100.029a sa dharmasyānṛṇo bhūtvā punar mātrā sametya ca
01,100.029c tasyai garbhaṃ samāvedya tatraivāntaradhīyata
01,100.030a evaṃ vicitravīryasya kṣetre dvaipāyanād api
01,100.030c jajñire devagarbhābhāḥ kuruvaṃśavivardhanāḥ
01,100.030d*1088_01 teṣu triṣu kumāreṣu jāteṣu kurujāṅgalam
01,100.030d*1088_02 kuravo 'tha kurukṣetraṃ sarvaṃ trayam avardhata
01,100.030d*1088_03 gandhavatyā tathaivokto dharmarūpaṃ sutaṃ prati
01,100.030d*1088_04 nāham asmi punar yoktuṃ śakto mātaḥ sutaṃ prati
01,101.001 janamejaya uvāca
01,101.001a kiṃ kṛtaṃ karma dharmeṇa yena śāpam upeyivān
01,101.001c kasya śāpāc ca brahmarṣe śūdrayonāv ajāyata
01,101.002 vaiśaṃpāyana uvāca
01,101.002a babhūva brāhmaṇaḥ kaś cin māṇḍavya iti viśrutaḥ
01,101.002c dhṛtimān sarvadharmajñaḥ satye tapasi ca sthitaḥ
01,101.002d*1089_01 sa tīrthayātrāṃ vicarañ jagāma ca yadṛcchayā
01,101.002d*1089_02 saṃnikṛṣṭāni tīrthāni grāmāṇāṃ yāni kāni cit
01,101.002d*1089_03 tatrāśramapadaṃ kṛtvā vasati sma mahāmuniḥ
01,101.003a sa āśramapadadvāri vṛkṣamūle mahātapāḥ
01,101.003c ūrdhvabāhur mahāyogī tasthau maunavratānvitaḥ
01,101.004a tasya kālena mahatā tasmiṃs tapasi tiṣṭhataḥ
01,101.004c tam āśramapadaṃ prāptā dasyavo loptrahāriṇaḥ
01,101.004e anusāryamāṇā bahubhī rakṣibhir bharatarṣabha
01,101.004f*1090_01 tām eva vasatiṃ jagmus tadgrāmāl loptrahāriṇaḥ
01,101.005a te tasyāvasathe loptraṃ nidadhuḥ kurusattama
01,101.005c nidhāya ca bhayāl līnās tatraivānvāgate bale
01,101.006a teṣu līneṣv atho śīghraṃ tatas tad rakṣiṇāṃ balam
01,101.006b*1091_01 tataḥ śīghrataraṃ rājaṃs tadā rājabalaṃ mahat
01,101.006b*1091_02 yasminn āvasathe śete sa muniḥ saṃśitavrataḥ
01,101.006c ājagāma tato 'paśyaṃs tam ṛṣiṃ taskarānugāḥ
01,101.007a tam apṛcchaṃs tato rājaṃs tathāvṛttaṃ tapodhanam
01,101.007c katareṇa pathā yātā dasyavo dvijasattama
01,101.007e tena gacchāmahe brahman pathā śīghrataraṃ vayam
01,101.008a tathā tu rakṣiṇāṃ teṣāṃ bruvatāṃ sa tapodhanaḥ
01,101.008c na kiṃ cid vacanaṃ rājann avadat sādhv asādhu vā
01,101.009a tatas te rājapuruṣā vicinvānās tadāśramam
01,101.009c dadṛśus tatra saṃlīnāṃs tāṃś corān dravyam eva ca
01,101.010a tataḥ śaṅkā samabhavad rakṣiṇāṃ taṃ muniṃ prati
01,101.010c saṃyamyainaṃ tato rājñe dasyūṃś caiva nyavedayan
01,101.011a taṃ rājā saha taiś corair anvaśād vadhyatām iti
01,101.011c sa vadhyaghātair ajñātaḥ śūle proto mahātapāḥ
01,101.012a tatas te śūlam āropya taṃ muniṃ rakṣiṇas tadā
01,101.012c pratijagmur mahīpālaṃ dhanāny ādāya tāny atha
01,101.013a śūlasthaḥ sa tu dharmātmā kālena mahatā tataḥ
01,101.013c nirāhāro 'pi viprarṣir maraṇaṃ nābhyupāgamat
01,101.013e dhārayām āsa ca prāṇān ṛṣīṃś ca samupānayat
01,101.014a śūlāgre tapyamānena tapas tena mahātmanā
01,101.014c saṃtāpaṃ paramaṃ jagmur munayo 'tha paraṃtapa
01,101.014d*1092_01 duḥkhitā ṛṣayas tatra āśramasthāś ca taṃ tadā
01,101.015a te rātrau śakunā bhūtvā saṃnyavartanta sarvataḥ
01,101.015c darśayanto yathāśakti tam apṛcchan dvijottamam
01,101.015d*1093_01 bhagavan kena doṣeṇa gantāsi dvijasattama
01,101.015e śrotum icchāmahe brahman kiṃ pāpaṃ kṛtavān asi
01,101.015f*1094_01 yeneha samanuprāptaṃ śūle duḥkhabhayaṃ mahat
01,101.015f*1095_01 tat te dvijavaraśreṣṭha saṃśayaḥ sumahān iha
01,101.015f*1095_02 īdṛśasya dvijaśreṣṭha ugre tapasi vartataḥ
01,101.016a tataḥ sa muniśārdūlas tān uvāca tapodhanān
01,101.016c doṣataḥ kaṃ gamiṣyāmi na hi me 'nyo 'parādhyati
01,101.016d*1096_01 taṃ dṛṣṭvā rakṣiṇas tatra tathā bahutithe 'hani
01,101.016d*1096_02 nyavedayaṃs tathā rājñe yathā vṛttaṃ narādhipa
01,101.016d*1097_01 śrutvā ca vacanaṃ teṣāṃ śūlastham ṛṣisattamam
01,101.017a rājā ca tam ṛṣiṃ śrutvā niṣkramya saha mantribhiḥ
01,101.017c prasādayām āsa tadā śūlastham ṛṣisattamam
01,101.018a yan mayāpakṛtaṃ mohād ajñānād ṛṣisattama
01,101.018c prasādaye tvāṃ tatrāhaṃ na me tvaṃ kroddhum arhasi
01,101.019a evam uktas tato rājñā prasādam akaron muniḥ
01,101.019c kṛtaprasādo rājā taṃ tataḥ samavatārayat
01,101.020a avatārya ca śūlāgrāt tac chūlaṃ niścakarṣa ha
01,101.020c aśaknuvaṃś ca niṣkraṣṭuṃ śūlaṃ mūle sa cicchide
01,101.021a sa tathāntargatenaiva śūlena vyacaran muniḥ
01,101.021b*1098_01 kaṇṭhapārśvāntarasthena śaṅkunā munir ācarat
01,101.021b*1098_02 puṣpabhājanadhārī syād iti cintāparo 'bhavat
01,101.021c sa tena tapasā lokān vijigye durlabhān paraiḥ
01,101.021e aṇīmāṇḍavya iti ca tato lokeṣu kathyate
01,101.022a sa gatvā sadanaṃ vipro dharmasya paramārthavit
01,101.022c āsanasthaṃ tato dharmaṃ dṛṣṭvopālabhata prabhuḥ
01,101.023a kiṃ nu tad duṣkṛtaṃ karma mayā kṛtam ajānatā
01,101.023c yasyeyaṃ phalanirvṛttir īdṛśy āsāditā mayā
01,101.023e śīghram ācakṣva me tattvaṃ paśya me tapaso balam
01,101.024 dharma uvāca
01,101.024a pataṃgakānāṃ puccheṣu tvayeṣīkā praveśitā
01,101.024c karmaṇas tasya te prāptaṃ phalam etat tapodhana
01,101.024d*1099_01 svalpam eva yathā dattaṃ dānaṃ bahuguṇaṃ bhavet
01,101.024d*1099_02 adharma evaṃ viprarṣe bahuduḥkhaphalapradaḥ
01,101.024d*1100=00 āṇimāṇḍavyaḥ
01,101.024d*1100_01 kasmin kāle mayā tat tu kṛtaṃ brūhi yathātatham
01,101.024d*1100_02 tenokto dharmarājo 'tha bālabhāve tvayā kṛtam
01,101.025 aṇīmāṇḍavya uvāca
01,101.025a alpe 'parādhe vipulo mama daṇḍas tvayā kṛtaḥ
01,101.025c śūdrayonāv ato dharma mānuṣaḥ saṃbhaviṣyasi
01,101.025d*1101_01 bālo hi dvādaśād varṣāj janmano yat kariṣyati
01,101.025d*1101_02 na bhaviṣyaty adharmo 'tra na prajñāsyati vai diśaḥ
01,101.026a maryādāṃ sthāpayāmy adya loke dharmaphalodayām
01,101.026c ā caturdaśamād varṣān na bhaviṣyati pātakam
01,101.026e pareṇa kurvatām evaṃ doṣa eva bhaviṣyati
01,101.027 vaiśaṃpāyana uvāca
01,101.027a etena tv aparādhena śāpāt tasya mahātmanaḥ
01,101.027c dharmo vidurarūpeṇa śūdrayonāv ajāyata
01,101.028a dharme cārthe ca kuśalo lobhakrodhavivarjitaḥ
01,101.028c dīrghadarśī śamaparaḥ kurūṇāṃ ca hite rataḥ
01,101.028d*1102=00 vaiśaṃpāyana uvāca
01,101.028d*1102_01 sarvato balavān dharmas tato 'pi brāhmaṇo mahān
01,101.028d*1102_02 itīha kathayām āsa bhagavān bādarāyaṇaḥ
01,102.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,102.001*1103_01 dhṛtarāṣṭre ca pāṇḍau ca vidure ca mahātmani
01,102.001a teṣu triṣu kumāreṣu jāteṣu kurujāṅgalam
01,102.001c kuravo 'tha kurukṣetraṃ trayam etad avardhata
01,102.002a ūrdhvasasyābhavad bhūmiḥ sasyāni phalavanti ca
01,102.002c yathartuvarṣī parjanyo bahupuṣpaphalā drumāḥ
01,102.003a vāhanāni prahṛṣṭāni muditā mṛgapakṣiṇaḥ
01,102.003c gandhavanti ca mālyāni rasavanti phalāni ca
01,102.004a vaṇigbhiś cāvakīryanta nagarāṇy atha śilpibhiḥ
01,102.004c śūrāś ca kṛtavidyāś ca santaś ca sukhino 'bhavan
01,102.005a nābhavan dasyavaḥ ke cin nādharmarucayo janāḥ
01,102.005c pradeśeṣv api rāṣṭrāṇāṃ kṛtaṃ yugam avartata
01,102.006a dānakriyādharmaśīlā yajñavrataparāyaṇāḥ
01,102.006c anyonyaprītisaṃyuktā vyavardhanta prajās tadā
01,102.007a mānakrodhavihīnāś ca janā lobhavivarjitāḥ
01,102.007c anyonyam abhyavardhanta dharmottaram avartata
01,102.008a tan mahodadhivat pūrṇaṃ nagaraṃ vai vyarocata
01,102.008c dvāratoraṇaniryūhair yuktam abhracayopamaiḥ
01,102.008e prāsādaśatasaṃbādhaṃ mahendrapurasaṃnibham
01,102.009a nadīṣu vanakhaṇḍeṣu vāpīpalvalasānuṣu
01,102.009c kānaneṣu ca ramyeṣu vijahrur muditā janāḥ
01,102.010a uttaraiḥ kurubhiḥ sārdhaṃ dakṣiṇāḥ kuravas tadā
01,102.010c vispardhamānā vyacaraṃs tathā siddharṣicāraṇaiḥ
01,102.010e nābhavat kṛpaṇaḥ kaś cin nābhavan vidhavāḥ striyaḥ
01,102.011a tasmiñ janapade ramye bahavaḥ kurubhiḥ kṛtāḥ
01,102.011c kūpārāmasabhāvāpyo brāhmaṇāvasathās tathā
01,102.011d*1104_01 babhūvuḥ sarvarddhiyutās tasmin rāṣṭre sadotsavāḥ
01,102.011d*1105_01 svāhākāraiḥ svadhābhiś ca saṃnivāsaḥ kurūṣitaḥ
01,102.011e bhīṣmeṇa śāstrato rājan sarvataḥ parirakṣite
01,102.012a babhūva ramaṇīyaś ca caityayūpaśatāṅkitaḥ
01,102.012c sa deśaḥ pararāṣṭrāṇi pratigṛhyābhivardhitaḥ
01,102.012e bhīṣmeṇa vihitaṃ rāṣṭre dharmacakram avartata
01,102.013a kriyamāṇeṣu kṛtyeṣu kumārāṇāṃ mahātmanām
01,102.013c paurajānapadāḥ sarve babhūvuḥ satatotsavāḥ
01,102.014a gṛheṣu kurumukhyānāṃ paurāṇāṃ ca narādhipa
01,102.014c dīyatāṃ bhujyatāṃ ceti vāco 'śrūyanta sarvaśaḥ
01,102.015a dhṛtarāṣṭraś ca pāṇḍuś ca viduraś ca mahāmatiḥ
01,102.015c janmaprabhṛti bhīṣmeṇa putravat paripālitāḥ
01,102.015d*1106_01 vaidikādhyayane yukto nītiśāstreṣu pāragaḥ
01,102.015d*1106_02 bhīṣmeṇa rājā kauravyo dhṛtarāṣṭro 'bhiṣecitaḥ
01,102.015d*1106_03(cf.17) dhanurvede 'śvapṛṣṭhe ca gadāyuddhe 'sicarmaṇi
01,102.015d*1106_04(cf.17) tathaiva gajaśikṣāyām astreṣu vividheṣu ca
01,102.015d*1106_05 arthadharmapradhānāsu vidyāsu vividhāsu ca
01,102.015d*1106_06 gataḥ pāraṃ yadā pāṇḍus tadā senāpatiḥ kṛtaḥ
01,102.015d*1106_07(23) dhṛtarāṣṭras tv acakṣuṣṭvād rājyaṃ na pratyapadyata
01,102.015d*1106_08(23) avaratvāc ca viduraḥ pāṇḍuś cāsīn mahīpatiḥ
01,102.015d*1106_09 amātyo manujendrasya bāla eva yaśasvinaḥ
01,102.015d*1106_10 praṇetā sarvadharmāṇāṃ bhīṣmeṇa viduraḥ kṛtaḥ
01,102.015d*1106_11 sarvaśāstrārthatattvajño buddhimedhāpaṭur yuvā
01,102.015d*1106_12 bhāvenāgamayuktena sarvaṃ vedayate jagat
01,102.015d*1106_13(21) pranaṣṭaḥ śaṃtanor vaṃśaḥ bhīṣmeṇa punar uddhṛtaḥ
01,102.015d*1106_14(21) tato nirvacanaṃ satsu tad idaṃ paripaṭhyate
01,102.015d*1106_15(22) kausalyā vīrasūḥ strīṇāṃ deśānāṃ kurujāṅgalam
01,102.015d*1106_16(22) bhīṣmo dharmabhṛtāṃ śreṣṭhaḥ purāṇāṃ gajasāhvayam
01,102.015d*1106_17 te trayaḥ kālayogena kumārā janamejaya
01,102.015d*1106_18 avardhanta mahātmāno nandayantaḥ suhṛjjanam
01,102.016a saṃskāraiḥ saṃskṛtās te tu vratādhyayanasaṃyutāḥ
01,102.016c śramavyāyāmakuśalāḥ samapadyanta yauvanam
01,102.017a dhanurvede 'śvapṛṣṭhe ca gadāyuddhe 'sicarmaṇi
01,102.017c tathaiva gajaśikṣāyāṃ nītiśāstre ca pāragāḥ
01,102.018a itihāsapurāṇeṣu nānāśikṣāsu cābhibho
01,102.018c vedavedāṅgatattvajñāḥ sarvatra kṛtaniśramāḥ
01,102.019a pāṇḍur dhanuṣi vikrānto narebhyo 'bhyadhiko 'bhavat
01,102.019c aty anyān balavān āsīd dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ
01,102.020a triṣu lokeṣu na tv āsīt kaś cid vidurasaṃmitaḥ
01,102.020c dharmanityas tato rājan dharme ca paramaṃ gataḥ
01,102.020d*1107_01 atha śuśrāva viprebhyo yādavasya mahīpateḥ
01,102.020d*1107_02 rūpayauvanasaṃpannāṃ sutāṃ sāgaragāsutaḥ
01,102.020d*1107_03 subalasya ca kalyāṇīṃ gāndhārādhipateḥ sutām
01,102.020d*1107_04 sutāṃ ca madrarājasya rūpeṇāpratimāṃ bhuvi
01,102.021a pranaṣṭaṃ śaṃtanor vaṃśaṃ samīkṣya punar uddhṛtam
01,102.021c tato nirvacanaṃ loke sarvarāṣṭreṣv avartata
01,102.022a vīrasūnāṃ kāśisute deśānāṃ kurujāṅgalam
01,102.022c sarvadharmavidāṃ bhīṣmaḥ purāṇāṃ gajasāhvayam
01,102.023a dhṛtarāṣṭras tv acakṣuṣṭvād rājyaṃ na pratyapadyata
01,102.023c karaṇatvāc ca viduraḥ pāṇḍur āsīn mahīpatiḥ
01,102.023d*1108_01 kadā cid atha gāṅgeyaḥ sarvanītiviśāradaḥ
01,102.023d*1108_02 viduraṃ dharmatattvajñaṃ vākyam āha yathocitam
01,102.023d*1109_01 tataḥ kāle bahutithe bhīṣmo viduram abravīt
01,103.001 bhīṣma uvāca
01,103.001a guṇaiḥ samuditaṃ samyag idaṃ naḥ prathitaṃ kulam
01,103.001c aty anyān pṛthivīpālān pṛthivyām adhirājyabhāk
01,103.002a rakṣitaṃ rājabhiḥ pūrvair dharmavidbhir mahātmabhiḥ
01,103.002c notsādam agamac cedaṃ kadā cid iha naḥ kulam
01,103.003a mayā ca satyavatyā ca kṛṣṇena ca mahātmanā
01,103.003c samavasthāpitaṃ bhūyo yuṣmāsu kulatantuṣu
01,103.004a vardhate tad idaṃ putra kulaṃ sāgaravad yathā
01,103.004c tathā mayā vidhātavyaṃ tvayā caiva viśeṣataḥ
01,103.005a śrūyate yādavī kanyā anurūpā kulasya naḥ
01,103.005c subalasyātmajā caiva tathā madreśvarasya ca
01,103.006a kulīnā rūpavatyaś ca nāthavatyaś ca sarvaśaḥ
01,103.006c ucitāś caiva saṃbandhe te 'smākaṃ kṣatriyarṣabhāḥ
01,103.007a manye varayitavyās tā ity ahaṃ dhīmatāṃ vara
01,103.007c saṃtānārthaṃ kulasyāsya yad vā vidura manyase
01,103.008 vidura uvāca
01,103.008a bhavān pitā bhavān mātā bhavān naḥ paramo guruḥ
01,103.008c tasmāt svayaṃ kulasyāsya vicārya kuru yad dhitam
01,103.009 vaiśaṃpāyana uvāca
01,103.009a atha śuśrāva viprebhyo gāndhārīṃ subalātmajām
01,103.009c ārādhya varadaṃ devaṃ bhaganetraharaṃ haram
01,103.009e gāndhārī kila putrāṇāṃ śataṃ lebhe varaṃ śubhā
01,103.010a iti śrutvā ca tattvena bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ
01,103.010c tato gāndhārarājasya preṣayām āsa bhārata
01,103.011a acakṣur iti tatrāsīt subalasya vicāraṇā
01,103.011c kulaṃ khyātiṃ ca vṛttaṃ ca buddhyā tu prasamīkṣya saḥ
01,103.011e dadau tāṃ dhṛtarāṣṭrāya gāndhārīṃ dharmacāriṇīm
01,103.012a gāndhārī tv api śuśrāva dhṛtarāṣṭram acakṣuṣam
01,103.012c ātmānaṃ ditsitaṃ cāsmai pitrā mātrā ca bhārata
01,103.013a tataḥ sā paṭṭam ādāya kṛtvā bahuguṇaṃ śubhā
01,103.013c babandha netre sve rājan pativrataparāyaṇā
01,103.013e nātyaśnīyāṃ patim aham ity evaṃ kṛtaniścayā
01,103.014a tato gāndhārarājasya putraḥ śakunir abhyayāt
01,103.014c svasāraṃ parayā lakṣmyā yuktām ādāya kauravān
01,103.014d*1110_01 tāṃ tadā dhṛtarāṣṭrāya dadau paramasatkṛtām
01,103.014d*1110_02 bhīṣmasyānumate caiva vivāhaṃ samakārayat
01,103.014d*1111_01 tato vivāhaṃ cakre 'syā nakṣatre sarvasaṃmate
01,103.014d*1111_02 saubalas tu mahārājā śakuniḥ priyadarśanaḥ
01,103.015a dattvā sa bhaginīṃ vīro yathārhaṃ ca paricchadam
01,103.015c punar āyāt svanagaraṃ bhīṣmeṇa pratipūjitaḥ
01,103.016a gāndhāry api varārohā śīlācāraviceṣṭitaiḥ
01,103.016c tuṣṭiṃ kurūṇāṃ sarveṣāṃ janayām āsa bhārata
01,103.016d*1112_01 gāndhārī sā patiṃ dṛṣṭvā prajñācakṣuṣam īśvaram
01,103.016d*1112_02 aticārād bhṛśaṃ bhītā bhartuḥ sā samacintayat
01,103.016d*1112_03 sā dṛṣṭivinivṛttāpi bhartuś ca samatāṃ yayau
01,103.016d*1112_04 na hi sūkṣme 'py atīcāre bhartuḥ sā vavṛte tadā
01,103.017a vṛttenārādhya tān sarvān pativrataparāyaṇā
01,103.017c vācāpi puruṣān anyān suvratā nānvakīrtayat
01,103.017d*1113_01 tasyāḥ sahodarāḥ kanyāḥ punar eva dadau daśa
01,103.017d*1113_02 gāndhārarājaḥ subalo bhīṣmeṇa varitas tadā
01,103.017d*1113_03 satyavratāṃ satyasenāṃ sudeṣṇāṃ ca susaṃhitām
01,103.017d*1113_04 tejaḥśravāṃ suśravāṃ ca tathaiva nikṛtiṃ śubhām
01,103.017d*1113_05 śaṃbhuvāṃ ca daśārṇāṃ ca gāndhārīr daśa viśrutāḥ
01,103.017d*1113_06 ekāhnā pratijagrāha dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ
01,103.017d*1113_07 tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo dhanuṣkrītās tatas tataḥ
01,103.017d*1113_08 adadād dhṛtarāṣṭrāya rājaputrīḥ paraḥ śatam
01,104.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,104.001a śūro nāma yaduśreṣṭho vasudevapitābhavat
01,104.001c tasya kanyā pṛthā nāma rūpeṇāsadṛśī bhuvi
01,104.002a paitṛṣvaseyāya sa tām anapatyāya vīryavān
01,104.002c agryam agre pratijñāya svasyāpatyasya vīryavān
01,104.003a agrajāteti tāṃ kanyām agryānugrahakāṅkṣiṇe
01,104.003c pradadau kuntibhojāya sakhā sakhye mahātmane
01,104.004a sā niyuktā pitur gehe devatātithipūjane
01,104.004c ugraṃ paryacarad ghoraṃ brāhmaṇaṃ saṃśitavratam
01,104.005a nigūḍhaniścayaṃ dharme yaṃ taṃ durvāsasaṃ viduḥ
01,104.005c tam ugraṃ saṃśitātmānaṃ sarvayatnair atoṣayat
01,104.005d*1114_01 dadhyājyakādibhir nityaṃ vyañjanaiḥ pratyahaṃ śubhā
01,104.005d*1114_02 sahasrasaṃkhyair yogīndraṃ samupācarad uttamā
01,104.005d*1114_03 durvāsā vatsarasyānte dadau mantram anuttamam
01,104.006a tasyai sa pradadau mantram āpaddharmānvavekṣayā
01,104.006c abhicārābhisaṃyuktam abravīc caiva tāṃ muniḥ
01,104.006d*1115_01 abhicārāyutaṃ tasyā ācaṣṭa bhagavān ṛṣiḥ
01,104.007a yaṃ yaṃ devaṃ tvam etena mantreṇāvāhayiṣyasi
01,104.007c tasya tasya prasādena putras tava bhaviṣyati
01,104.008a tathoktā sā tu vipreṇa tena kautūhalāt tadā
01,104.008b*1116_01 raves tasya parīkṣārthaṃ kuntī kanyāpi bhāskaram
01,104.008c kanyā satī devam arkam ājuhāva yaśasvinī
01,104.008d*1117_01 tato ghanāntaraṃ kṛtvā svamārgaṃ tapanas tadā
01,104.008d*1117_02 upatasthe sa tāṃ kanyāṃ pṛthāṃ pṛthulalocanām
01,104.008d*1118_01 avatīrya svamārgāc ca divyamūrtidharaḥ svayam
01,104.009a sā dadarśa tam āyāntaṃ bhāskaraṃ lokabhāvanam
01,104.009c vismitā cānavadyāṅgī dṛṣṭvā tan mahad adbhutam
01,104.009d@058=0003 kunty uvāca
01,104.009d@058=0007 sūrya uvāca
01,104.009d@058=0011 vaiśaṃpāyana uvāca
01,104.009d@058_0001 tāṃ samāsādya devas tu vivasvān idam abravīt
01,104.009d@058_0002 ayam asmy asitāpāṅge brūhi kiṃ karavāṇi te
01,104.009d@058_0003 kaś cin me brahmavit prādād varaṃ vidyāṃ ca śatruhan
01,104.009d@058_0004 yad vijijñāsayāhvānaṃ kṛtavaty asmi te vibho
01,104.009d@058_0005 tad asminn aparādhe tvāṃ śirasābhiprasādaye
01,104.009d@058_0006 yoṣito hi sadā rakṣyāḥ svaparāddhāpi nityadā
01,104.009d@058_0007 vedāhaṃ sarvam evaitad yad durvāsā dadau tava
01,104.009d@058_0008 saṃtyajyobhe mānabhaye kriyatāṃ saṃgamo mayā
01,104.009d@058_0009 amoghaṃ darśanaṃ mahyam āhūtaś cāsmi te śubhe
01,104.009d@058_0010 vṛthāhvānād dhi te bhīru doṣo hi syād asaṃśayam
01,104.009d@058_0011 saivam uktā bahuvidhaṃ sāntvaṃ krūraṃ vivasvatā
01,104.009d@058_0012 sā tu naicchad varārohā kanyāham iti pārthiva
01,104.009d@058_0013 bandhupakṣabhayād bhītā lajjayā ca tapasvinī
01,104.009d@058_0014 tām arkaḥ punar evedam abravīd bharatarṣabha
01,104.009d@058_0015 matprasādān na te rājñi bhavitā doṣa ity uta
01,104.009d@058_0016 evam uktvā tu bhagavān kuntibhojasutāṃ tadā
01,104.009d@059=0002 sūryaḥ
01,104.009d@059=0010 vaiśaṃpāyanaḥ
01,104.009d@059=0012 sūryaḥ
01,104.009d@059=0016 kuntī
01,104.009d@059=0018 sūryaḥ
01,104.009d@059=0020 vaiśaṃpāyanaḥ
01,104.009d@059_0001 sābravīd bhagavan kas tvaṃ prādurbhūto mamāgrataḥ
01,104.009d@059_0002 āhūtopasthitaṃ bhadre ṛṣimantreṇa coditam
01,104.009d@059_0003 viddhi māṃ putralābhāya devam arkaṃ śucismite
01,104.009d@059_0004 putras te nirmitaḥ subhru śṛṇu yādṛk śubhānane
01,104.009d@059_0005 āditye kuṇḍale bibhrat kavacaṃ caiva māmakam
01,104.009d@059_0006 śastrāstrāṇām abhedyaṃ ca bhaviṣyati śucismite
01,104.009d@059_0007 nāsya kiṃ cid adeyaṃ ca brāhmaṇebhyo bhaviṣyati
01,104.009d@059_0008 codyamāno mayā cāpi na kṣamaṃ cintayiṣyati
01,104.009d@059_0009 dāsyate sa hi viprebhyo mānī caiva bhaviṣyati
01,104.009d@059_0010 evam uktā tataḥ kuntī gopatiṃ pratyuvāca ha
01,104.009d@059_0011 kanyā pitṛvaśā cāhaṃ puruṣārtho na caiva me
01,104.009d@059_0012 yady evaṃ manyase bhīru kim āhvayasi bhāskaram
01,104.009d@059_0013 yadi mām avajānāsi ṛṣiḥ sa na bhaviṣyati
01,104.009d@059_0014 mantradānena yasya tvam avalepena darpitā
01,104.009d@059_0015 kulaṃ ca te 'dya dhakṣyāmi krodhadīptena cakṣuṣā
01,104.009d@059_0016 prasīda bhagavan mahyam avalepo hi nāsti me
01,104.009d@059_0017 mamaiva parihāryaṃ syāt kanyābhāvasya dūṣaṇam
01,104.009d@059_0018 vyapayātu bhayaṃ te 'dya kumāraṃ prasamīkṣyase
01,104.009d@059_0019 mayā tvaṃ cāpy anujñātā punaḥ kanyā bhaviṣyasi
01,104.009d@059_0020 evam uktā tataḥ kuntī saṃprahṛṣṭatanūruhā
01,104.009d@059_0021 saṃgatā ca tataḥ subhrūr ādityena mahātmanā
01,104.010a prakāśakarmā tapanas tasyāṃ garbhaṃ dadhau tataḥ
01,104.010c ajījanat tato vīraṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam
01,104.010e āmuktakavacaḥ śrīmān devagarbhaḥ śriyāvṛtaḥ
01,104.011a sahajaṃ kavacaṃ bibhrat kuṇḍaloddyotitānanaḥ
01,104.011c ajāyata sutaḥ karṇaḥ sarvalokeṣu viśrutaḥ
01,104.011d*1119_01 mañjūṣāṃ ratnasaṃpūrṇāṃ karṇanāmābhisaṃjñitām
01,104.012a prādāc ca tasyāḥ kanyātvaṃ punaḥ sa paramadyutiḥ
01,104.012c dattvā ca dadatāṃ śreṣṭho divam ācakrame tataḥ
01,104.012d*1120_01 dṛṣṭvā kumāraṃ jātaṃ sā vārṣṇeyī dīnamānasā
01,104.012d*1120_02 ekāgrā cintayām āsa kiṃ kṛtvā sukṛtaṃ bhavet
01,104.013a gūhamānāpacāraṃ taṃ bandhupakṣabhayāt tadā
01,104.013c utsasarja jale kuntī taṃ kumāraṃ salakṣaṇam
01,104.014a tam utsṛṣṭaṃ tadā garbhaṃ rādhābhartā mahāyaśāḥ
01,104.014c putratve kalpayām āsa sabhāryaḥ sūtanandanaḥ
01,104.015a nāmadheyaṃ ca cakrāte tasya bālasya tāv ubhau
01,104.015c vasunā saha jāto 'yaṃ vasuṣeṇo bhavatv iti
01,104.016a sa vardhamāno balavān sarvāstreṣūdyato 'bhavat
01,104.016b*1121_01 loke caiva hi vikhyātaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
01,104.016c ā pṛṣṭhatāpād ādityam upatasthe sa vīryavān
01,104.017a yasmin kāle japann āste sa vīraḥ satyasaṃgaraḥ
01,104.017c nādeyaṃ brāhmaṇeṣv āsīt tasmin kāle mahātmanaḥ
01,104.017d@060=0007 karṇaḥ
01,104.017d@060=0011 sūryaḥ
01,104.017d@060=0013 vaiśaṃpāyanaḥ
01,104.017d@060_0001 tataḥ kāle tu kasmiṃś cit svapnānte karṇam abravīt
01,104.017d@060_0002 ādityo brāhmaṇo bhūtvā śṛṇu vīra vaco mama
01,104.017d@060_0003 prabhātāyāṃ rajanyāṃ tvām āgamiṣyati vāsavaḥ
01,104.017d@060_0004 na tasya bhikṣā dātavyā viprarūpī bhaviṣyati
01,104.017d@060_0005 niścayo 'syāpahartuṃ te kavacaṃ kuṇḍale tathā
01,104.017d@060_0006 atas tvāṃ bodhayāmy eṣa smartāsi vacanaṃ mama
01,104.017d@060_0007 śakro māṃ viprarūpeṇa yadi vai yācate dvija
01,104.017d@060_0008 kathaṃ tasmai na dāsyāmi yathā cāsmy avabodhitaḥ
01,104.017d@060_0009 viprāḥ pūjyās tu devānāṃ satataṃ priyam icchatām
01,104.017d@060_0010 taṃ devadevaṃ jānan vai na śaknomy avamantraṇe
01,104.017d@060_0011 yady evaṃ śṛṇu me vīra varaṃ te so 'pi dāsyati
01,104.017d@060_0012 śaktiṃ tvam api yācethāḥ sarvaśatruvighātinīm
01,104.017d@060_0013 evam uktvā dvijaḥ svapne tatraivāntaradhīyata
01,104.017d@060_0014 karṇaḥ prabuddhas taṃ svapnaṃ cintayāno 'bhavat tadā
01,104.018a tam indro brāhmaṇo bhūtvā bhikṣārthaṃ bhūtabhāvanaḥ
01,104.018c kuṇḍale prārthayām āsa kavacaṃ ca mahādyutiḥ
01,104.018d*1122_01 evam uktas tadā karṇo brāhmaṇena mahātmanaḥ
01,104.018d*1123_01 karṇaḥ[tu] kuṇḍale bhittvā prāyacchat sa kṛtāñjaliḥ
01,104.019a utkṛtya vimanāḥ svāṅgāt kavacaṃ rudhirasravam
01,104.019c karṇas tu kuṇḍale chittvā prāyacchat sa kṛtāñjaliḥ
01,104.019d*1124_01 pratigṛhya tu deveśas tuṣṭas tenāsya karmaṇā
01,104.019d*1125=05 karṇaḥ
01,104.019d*1125_01 aho sāhasam ity āha manasā vāsavo hasan
01,104.019d*1125_02 devadānavayakṣāṇāṃ gandharvoragarakṣasām
01,104.019d*1125_03 na taṃ paśyāmi yo hy etat karma kartā bhaviṣyati
01,104.019d*1125_04 prīto 'smi karmaṇā tena varaṃ vṛṇu yad icchasi
01,104.019d*1125_05 icchāmi bhagavaddattāṃ śaktiṃ śatrunibarhaṇīm
01,104.019d*1126_01 amoghām apratihatāṃ tvattaḥ suragaṇeśvara
01,104.020a śaktiṃ tasmai dadau śakraḥ vismito vākyam abravīt
01,104.020c devāsuramanuṣyāṇāṃ gandharvoragarakṣasām
01,104.020e yasmai kṣepsyasi ruṣṭaḥ san so 'nayā na bhaviṣyati
01,104.020f*1127_01 hatvaikaṃ samare śatruṃ tato mām āgamiṣyati
01,104.020f*1128_01 ity uktvāntardadhe śakro varaṃ dattvā tu tasya vai
01,104.021a purā nāma tu tasyāsīd vasuṣeṇa iti śrutam
01,104.021c tato vaikartanaḥ karṇaḥ karmaṇā tena so 'bhavat
01,105.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,105.001a rūpasattvaguṇopetā dharmārāmā mahāvratā
01,105.001c duhitā kuntibhojasya kṛte pitrā svayaṃvare
01,105.001d*1129_01 tāṃ tu tejasvinīṃ kanyāṃ rūpayauvanaśālinīm
01,105.001d*1129_02 nāvṛṇvan pārthivāḥ ke cid atīva strīguṇair yutām
01,105.001d*1129_03 tataḥ sā kuntibhojena rājñāhūya narādhipān
01,105.001d*1129_04 pitrā svayaṃvare dattā duhitā rājasattama
01,105.001d*1129_05 tataḥ sā raṅgamadhyasthaṃ teṣāṃ rājñāṃ manasvinī
01,105.001d*1129_06 dadarśa rājaśārdūlaṃ pāṇḍuṃ bharatasattamam
01,105.002a siṃhadaṃṣṭraṃ gajaskandham ṛṣabhākṣaṃ mahābalam
01,105.002b*1130_01 patiṃ vavre maheṣvāsaṃ pāṇḍuṃ kuntī yaśasvinī
01,105.002b*1131_01 ādityam iva sarveṣāṃ rājñāṃ pracchādya vai prabhāḥ
01,105.002b*1131_02 tiṣṭhantaṃ rājasamitau puraṃdaram ivāparam
01,105.002b*1131_03 taṃ dṛṣṭvā sānavadyāṅgī kuntibhojasutā śubhā
01,105.002b*1131_04 pāṇḍuṃ naravaraṃ raṅge hṛdayenākulābhavat
01,105.002b*1131_05 tataḥ kāmaparītāṅgī sakṛt pracalamānasā
01,105.002b*1131_06 vrīḍamānā srajaṃ kuntī rājñaḥ skandhe samāsṛjat
01,105.002b*1131_07 taṃ niśamya vṛtaṃ pāṇḍuṃ kuntyā sarve narādhipāḥ
01,105.002b*1131_08 yathāgataṃ samājagmur gajair aśvai rathais tathā
01,105.002b*1131_09 tatas tasyāḥ pitā rājann udvāham akarot prabhuḥ
01,105.002c bhūmipālasahasrāṇāṃ madhye pāṇḍum avindata
01,105.003a sa tayā kuntibhojasya duhitrā kurunandanaḥ
01,105.003c yuyuje 'mitasaubhāgyaḥ paulomyā maghavān iva
01,105.004a yātvā devavratenāpi madrāṇāṃ puṭabhedanam
01,105.004c viśrutā triṣu lokeṣu mādrī madrapateḥ sutā
01,105.005a sarvarājasu vikhyātā rūpeṇāsadṛśī bhuvi
01,105.005c pāṇḍor arthe parikrītā dhanena mahatā tadā
01,105.005e vivāhaṃ kārayām āsa bhīṣmaḥ pāṇḍor mahātmanaḥ
01,105.006a siṃhoraskaṃ gajaskandham ṛṣabhākṣaṃ manasvinam
01,105.006c pāṇḍuṃ dṛṣṭvā naravyāghraṃ vyasmayanta narā bhuvi
01,105.007a kṛtodvāhas tataḥ pāṇḍur balotsāhasamanvitaḥ
01,105.007b*1132_01 goptā bharatavaṃśasya śrīmān sarvāstrakovidaḥ
01,105.007c jigīṣamāṇo vasudhāṃ yayau śatrūn anekaśaḥ
01,105.007d@061=0008 vaiśaṃpāyana uvāca
01,105.007d@061_0001 kuntyāḥ pāṇḍoś ca rājendra kuntibhojo mahīpatiḥ
01,105.007d@061_0002 kṛtvodvāhaṃ tadā taṃ tu nānāvasubhir arcitam
01,105.007d@061_0003 svapuraṃ preṣayām āsa sa rājā kurusattamam
01,105.007d@061_0004 tato balena mahatā nānādhvajapatākinā
01,105.007d@061_0005 stūyamānaḥ sa cāśībhir brāhmaṇaiś ca maharṣibhiḥ
01,105.007d@061_0006 saṃprāpya nagaraṃ rājā pāṇḍuḥ kauravanandanaḥ
01,105.007d@061_0007 nyaveśayata tāṃ bhāryāṃ kuntīṃ svabhavane prabhuḥ
01,105.007d@061_0008 tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo rājñaḥ pāṇḍor yaśasvinaḥ
01,105.007d@061_0009 vivāhasyāparasyārthe cakāra matimān matim
01,105.007d@061_0010 so 'mātyaiḥ sthaviraiḥ sārdhaṃ brāhmaṇaiś ca maharṣibhiḥ
01,105.007d@061_0011 balena caturaṅgena yayau madrapateḥ puram
01,105.007d@061_0012 tam āgatam abhiśrutya bhīṣmaṃ bāhlīkapuṅgavaḥ
01,105.007d@061_0013 pratyudgamyārcayitvā ca puraṃ prāveśayan nṛpaḥ
01,105.007d@061_0014 dattvā tasyāsanaṃ śubhraṃ pādyam arghyaṃ tathaiva ca
01,105.007d@061_0015 madhuparkaṃ ca madreśaḥ papracchāgamane 'rthitām
01,105.007d@061_0016 taṃ bhīṣmaḥ pratyuvācedaṃ madrarājaṃ kurūdvahaḥ
01,105.007d@061_0017 āgataṃ māṃ vijānīhi varārthinam ariṃdama
01,105.007d@061_0018 śrūyate bhavataḥ sādhvī svasā mādrī yaśasvinī
01,105.007d@061_0019 tām ahaṃ varayiṣyāmi pāṇḍor arthe yaśasvinīm
01,105.007d@061_0020 yuktarūpo hi saṃbandhe tvaṃ no rājan vayaṃ tava
01,105.007d@061_0021 etat saṃcintya madreśa gṛhāṇāsmān yathāvidhi
01,105.007d@061_0022 tam evaṃvādinaṃ bhīṣmaṃ pratyabhāṣata madrapaḥ
01,105.007d@061_0023 na hi me 'nyo varas tvattaḥ śreyān iti matir mama
01,105.007d@061_0024 pūrvaiḥ pravartitaṃ kiṃ cit kule 'smin nṛpasattamaiḥ
01,105.007d@061_0025 sādhu vā yadi vāsādhu tan nātikrāntum utsahe
01,105.007d@061_0026 vyaktaṃ tad bhavataś cāpi viditaṃ nātra saṃśayaḥ
01,105.007d@061_0027 na ca yuktaṃ tathā vaktuṃ bhavān dehīti sattama
01,105.007d@061_0028 kuladharmaḥ sa no vīra pramāṇaṃ paramaṃ ca tat
01,105.007d@061_0029 tena tvāṃ na bravīmy etad asaṃdigdhaṃ vaco 'rihan
01,105.007d@061_0030 taṃ bhīṣmaḥ pratyuvācedaṃ madrarājaṃ mahāmatiḥ
01,105.007d@061_0031 dharma eṣa paro rājan svayam uktaḥ svayaṃbhuvā
01,105.007d@061_0032 nātra kaś cana doṣo 'sti pūrvair vidhir ayaṃ kṛtaḥ
01,105.007d@061_0033 viditeyaṃ ca te śalya maryādā sādhusaṃmatā
01,105.007d@061_0034 ity uktvā sa mahātejāḥ śātakumbhaṃ kṛtākṛtam
01,105.007d@061_0035 ratnāni ca vicitrāṇi śalyāyādāt sahasraśaḥ
01,105.007d@061_0036 gajān aśvān rathāṃś caiva vāsāṃsy ābharaṇāni ca
01,105.007d@061_0037 maṇimuktāpravālaṃ ca gāṅgeyo vyasṛjac chubham
01,105.007d@061_0038 tat pragṛhya dhanaṃ sarvaṃ śalyaḥ saṃprītamānasaḥ
01,105.007d@061_0039 dadau tāṃ samalaṃkṛtya svasāraṃ kauravarṣabhe
01,105.007d@061_0040 sa tāṃ mādrīm upādāya bhīṣmaḥ sāgaragāsutaḥ
01,105.007d@061_0041 ājagāma puraṃ dhīmān praviṣṭo gajasāhvayam
01,105.007d@061_0042 tata iṣṭe 'hani prāpte muhūrte sādhusaṃmate
01,105.007d@061_0043 jagrāha vidhivat pāṇiṃ mādryāḥ pāṇḍur narādhipaḥ
01,105.007d@061_0044 tato vivāhe nirvṛtte sa rājā kurunandanaḥ
01,105.007d@061_0045 sthāpayām āsa tāṃ bhāryāṃ śubhe veśmani bhāvinīm
01,105.007d@061_0046 sa tābhyāṃ vyacarat sārdhaṃ bhāryābhyāṃ rājasattamaḥ
01,105.007d@061_0047 kuntyā mādryā ca rājendro yathākāmaṃ yathāsukham
01,105.007d@061_0048 tataḥ sa kauravo rājā vihṛtya tridaśā niśāḥ
01,105.007d@061_0049 jigīṣayā mahīṃ pāṇḍur niścakrāma purāt prabho
01,105.007d@061_0050 sa bhīṣmapramukhān vṛddhān abhivādya praṇamya ca
01,105.007d@061_0051 dhṛtarāṣṭraṃ ca kauravyaṃ tathānyān kurusattamān
01,105.007d@061_0052 āmantrya prayayau rājā taiś caivābhyanumoditaḥ
01,105.007d@061_0053 maṅgalācārayuktābhir āśīrbhiś cābhinanditaḥ
01,105.007d@061_0054 gajavājirathaughena balena mahatāgamat
01,105.007d@061_0055 sa rājā devarājābho vijigīṣur vasuṃdharām
01,105.007d@061_0056 hṛṣṭapuṣṭabalaḥ prāyāt pāṇḍuḥ śatrūn anekaśaḥ
01,105.008a pūrvam āgaskṛto gatvā daśārṇāḥ samare jitāḥ
01,105.008c pāṇḍunā narasiṃhena kauravāṇāṃ yaśobhṛtā
01,105.009a tataḥ senām upādāya pāṇḍur nānāvidhadhvajām
01,105.009c prabhūtahastyaśvarathāṃ padātigaṇasaṃkulām
01,105.010a āgaskṛt sarvavīrāṇāṃ vairī sarvamahībhṛtām
01,105.010c goptā magadharāṣṭrasya dārvo rājagṛhe hataḥ
01,105.011a tataḥ kośaṃ samādāya vāhanāni balāni ca
01,105.011c pāṇḍunā mithilāṃ gatvā videhāḥ samare jitāḥ
01,105.012a tathā kāśiṣu suhmeṣu puṇḍreṣu bharatarṣabha
01,105.012c svabāhubalavīryeṇa kurūṇām akarod yaśaḥ
01,105.013a taṃ śaraughamahājvālam astrārciṣam ariṃdamam
01,105.013c pāṇḍupāvakam āsādya vyadahyanta narādhipāḥ
01,105.014a te sasenāḥ sasenena vidhvaṃsitabalā nṛpāḥ
01,105.014c pāṇḍunā vaśagāḥ kṛtvā karakarmasu yojitāḥ
01,105.015a tena te nirjitāḥ sarve pṛthivyāṃ sarvapārthivāḥ
01,105.015c tam ekaṃ menire śūraṃ deveṣv iva puraṃdaram
01,105.016a taṃ kṛtāñjalayaḥ sarve praṇatā vasudhādhipāḥ
01,105.016c upājagmur dhanaṃ gṛhya ratnāni vividhāni ca
01,105.017a maṇimuktāpravālaṃ ca suvarṇaṃ rajataṃ tathā
01,105.017c goratnāny aśvaratnāni ratharatnāni kuñjarān
01,105.018a kharoṣṭramahiṣāṃś caiva yac ca kiṃ cid ajāvikam
01,105.018c tat sarvaṃ pratijagrāha rājā nāgapurādhipaḥ
01,105.019a tad ādāya yayau pāṇḍuḥ punar muditavāhanaḥ
01,105.019c harṣayiṣyan svarāṣṭrāṇi puraṃ ca gajasāhvayam
01,105.020a śaṃtano rājasiṃhasya bharatasya ca dhīmataḥ
01,105.020c pranaṣṭaḥ kīrtijaḥ śabdaḥ pāṇḍunā punar uddhṛtaḥ
01,105.021a ye purā kururāṣṭrāṇi jahruḥ kurudhanāni ca
01,105.021c te nāgapurasiṃhena pāṇḍunā karadāḥ kṛtāḥ
01,105.022a ity abhāṣanta rājāno rājāmātyāś ca saṃgatāḥ
01,105.022b*1133_01 abhyanandanta vai pāṇḍum āśīrvādaiḥ pṛthagvidhaiḥ
01,105.022c pratītamanaso hṛṣṭāḥ paurajānapadaiḥ saha
01,105.023a pratyudyayus taṃ saṃprāptaṃ sarve bhīṣmapurogamāḥ
01,105.023c te nadūram ivādhvānaṃ gatvā nāgapurālayāḥ
01,105.023e āvṛtaṃ dadṛśur lokaṃ hṛṣṭā bahuvidhair janaiḥ
01,105.024a nānāyānasamānītai ratnair uccāvacais tathā
01,105.024c hastyaśvaratharatnaiś ca gobhir uṣṭrair athāvikaiḥ
01,105.024e nāntaṃ dadṛśur āsādya bhīṣmeṇa saha kauravāḥ
01,105.025a so 'bhivādya pituḥ pādau kausalyānandavardhanaḥ
01,105.025c yathārhaṃ mānayām āsa paurajānapadān api
01,105.026a pramṛdya pararāṣṭrāṇi kṛtārthaṃ punarāgatam
01,105.026c putram āsādya bhīṣmas tu harṣād aśrūṇy avartayat
01,105.027a sa tūryaśatasaṃghānāṃ bherīṇāṃ ca mahāsvanaiḥ
01,105.027c harṣayan sarvaśaḥ paurān viveśa gajasāhvayam
01,106.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,106.001a dhṛtarāṣṭrābhyanujñātaḥ svabāhuvijitaṃ dhanam
01,106.001c bhīṣmāya satyavatyai ca mātre copajahāra saḥ
01,106.002a vidurāya ca vai pāṇḍuḥ preṣayām āsa tad dhanam
01,106.002c suhṛdaś cāpi dharmātmā dhanena samatarpayat
01,106.003a tataḥ satyavatīṃ bhīṣmaḥ kausalyāṃ ca yaśasvinīm
01,106.003c śubhaiḥ pāṇḍujitai ratnais toṣayām āsa bhārata
01,106.004a nananda mātā kausalyā tam apratimatejasam
01,106.004c jayantam iva paulomī pariṣvajya nararṣabham
01,106.005a tasya vīrasya vikrāntaiḥ sahasraśatadakṣiṇaiḥ
01,106.005a*1134_01 . . . . . . . . pāṇḍor bāhuvinirjitaiḥ
01,106.005a*1134_02 asaṃkhyeyair dhanai rājā . . . . . . . .
01,106.005c aśvamedhaśatair īje dhṛtarāṣṭro mahāmakhaiḥ
01,106.006a saṃprayuktaś ca kuntyā ca mādryā ca bharatarṣabha
01,106.006c jitatandrīs tadā pāṇḍur babhūva vanagocaraḥ
01,106.007a hitvā prāsādanilayaṃ śubhāni śayanāni ca
01,106.007c araṇyanityaḥ satataṃ babhūva mṛgayāparaḥ
01,106.008a sa caran dakṣiṇaṃ pārśvaṃ ramyaṃ himavato gireḥ
01,106.008c uvāsa giripṛṣṭheṣu mahāśālavaneṣu ca
01,106.009a rarāja kuntyā mādryā ca pāṇḍuḥ saha vane vasan
01,106.009c kareṇvor iva madhyasthaḥ śrīmān pauraṃdaro gajaḥ
01,106.010a bhārataṃ saha bhāryābhyāṃ bāṇakhaḍgadhanurdharam
01,106.010c vicitrakavacaṃ vīraṃ paramāstravidaṃ nṛpam
01,106.010e devo 'yam ity amanyanta carantaṃ vanavāsinaḥ
01,106.011a tasya kāmāṃś ca bhogāṃś ca narā nityam atandritāḥ
01,106.011c upajahrur vanānteṣu dhṛtarāṣṭreṇa coditāḥ
01,106.012a atha pāraśavīṃ kanyāṃ devakasya mahīpateḥ
01,106.012c rūpayauvanasaṃpannāṃ sa śuśrāvāpagāsutaḥ
01,106.013a tatas tu varayitvā tām ānāyya puruṣarṣabhaḥ
01,106.013c vivāhaṃ kārayām āsa vidurasya mahāmateḥ
01,106.014a tasyāṃ cotpādayām āsa viduraḥ kurunandanaḥ
01,106.014c putrān vinayasaṃpannān ātmanaḥ sadṛśān guṇaiḥ
01,107.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,107.001a tataḥ putraśataṃ jajñe gāndhāryāṃ janamejaya
01,107.001c dhṛtarāṣṭrasya vaiśyāyām ekaś cāpi śatāt paraḥ
01,107.002a pāṇḍoḥ kuntyāṃ ca mādryāṃ ca pañca putrā mahārathāḥ
01,107.002c devebhyaḥ samapadyanta saṃtānāya kulasya vai
01,107.003 janamejaya uvāca
01,107.003a kathaṃ putraśataṃ jajñe gāndhāryāṃ dvijasattama
01,107.003c kiyatā caiva kālena teṣām āyuś ca kiṃ param
01,107.004a kathaṃ caikaḥ sa vaiśyāyāṃ dhṛtarāṣṭrasuto 'bhavat
01,107.004c kathaṃ ca sadṛśīṃ bhāryāṃ gāndhārīṃ dharmacāriṇīm
01,107.004e ānukūlye vartamānāṃ dhṛtarāṣṭro 'tyavartata
01,107.005a kathaṃ ca śaptasya sataḥ pāṇḍos tena mahātmanā
01,107.005c samutpannā daivatebhyaḥ pañca putrā mahārathāḥ
01,107.006a etad vidvan yathāvṛttaṃ vistareṇa tapodhana
01,107.006c kathayasva na me tṛptiḥ kathyamāneṣu bandhuṣu
01,107.007 vaiśaṃpāyana uvāca
01,107.007a kṣucchramābhipariglānaṃ dvaipāyanam upasthitam
01,107.007c toṣayām āsa gāndhārī vyāsas tasyai varaṃ dadau
01,107.008a sā vavre sadṛśaṃ bhartuḥ putrāṇāṃ śatam ātmanaḥ
01,107.008c tataḥ kālena sā garbhaṃ dhṛtarāṣṭrād athāgrahīt
01,107.008d*1135_01 gāndhāryām āhite garbhe pāṇḍur ambālikāsutaḥ
01,107.008d*1135_02 agacchat paramaṃ duḥkham apatyārtham ariṃdama
01,107.008d*1135_03 garbhiṇyām atha gāndhāryāṃ pāṇḍuḥ paramaduḥkhitaḥ
01,107.008d*1135_04 mṛgābhiśāpād ātmānaṃ śocann uparatakriyaḥ
01,107.008d*1135_05 sa gatvā tapasā siddhiṃ viśvāmitro yathā bhuvi
01,107.008d*1135_06 dehanyāse kṛtamanā idaṃ vacanam abravīt
01,107.009a saṃvatsaradvayaṃ taṃ tu gāndhārī garbham āhitam
01,107.009c aprajā dhārayām āsa tatas tāṃ duḥkham āviśat
01,107.010a śrutvā kuntīsutaṃ jātaṃ bālārkasamatejasam
01,107.010c udarasyātmanaḥ sthairyam upalabhyānvacintayat
01,107.011a ajñātaṃ dhṛtarāṣṭrasya yatnena mahatā tataḥ
01,107.011c sodaraṃ pātayām āsa gāndhārī duḥkhamūrcchitā
01,107.012a tato jajñe māṃsapeśī lohāṣṭhīleva saṃhatā
01,107.012c dvivarṣasaṃbhṛtāṃ kukṣau tām utsraṣṭuṃ pracakrame
01,107.013a atha dvaipāyano jñātvā tvaritaḥ samupāgamat
01,107.013c tāṃ sa māṃsamayīṃ peśīṃ dadarśa japatāṃ varaḥ
01,107.014a tato 'bravīt saubaleyīṃ kim idaṃ te cikīrṣitam
01,107.014c sā cātmano mataṃ satyaṃ śaśaṃsa paramarṣaye
01,107.015a jyeṣṭhaṃ kuntīsutaṃ jātaṃ śrutvā ravisamaprabham
01,107.015c duḥkhena parameṇedam udaraṃ pātitaṃ mayā
01,107.016a śataṃ ca kila putrāṇāṃ vitīrṇaṃ me tvayā purā
01,107.016c iyaṃ ca me māṃsapeśī jātā putraśatāya vai
01,107.017 vyāsa uvāca
01,107.017a evam etat saubaleyi naitaj jātv anyathā bhavet
01,107.017c vitathaṃ noktapūrvaṃ me svaireṣv api kuto 'nyathā
01,107.018a ghṛtapūrṇaṃ kuṇḍaśataṃ kṣipram eva vidhīyatām
01,107.018b*1136_01 svanugupteṣu deśeṣu rakṣā caiva vidhīyatām
01,107.018c śītābhir adbhir aṣṭhīlām imāṃ ca pariṣiñcata
01,107.019 vaiśaṃpāyana uvāca
01,107.019a sā sicyamānā aṣṭhīlā abhavac chatadhā tadā
01,107.019c aṅguṣṭhaparvamātrāṇāṃ garbhāṇāṃ pṛthag eva tu
01,107.020a ekādhikaśataṃ pūrṇaṃ yathāyogaṃ viśāṃ pate
01,107.020b*1137_01 tataḥ kuṇḍaśataṃ tatra ānāyya tu mahān ṛṣiḥ
01,107.020c māṃsapeśyās tadā rājan kramaśaḥ kālaparyayāt
01,107.021a tatas tāṃs teṣu kuṇḍeṣu garbhān avadadhe tadā
01,107.021c svanugupteṣu deśeṣu rakṣāṃ ca vyadadhāt tataḥ
01,107.021d*1138_01 śaśāsa caiva kṛṣṇo vai garbhāṇāṃ rakṣaṇaṃ tadā
01,107.022a śaśāsa caiva bhagavān kālenaitāvatā punaḥ
01,107.022c vighaṭṭanīyāny etāni kuṇḍānīti sma saubalīm
01,107.022d*1139_01 ahnottarā kumārās te kuṇḍebhyas tu samutthitāḥ
01,107.023a ity uktvā bhagavān vyāsas tathā pratividhāya ca
01,107.023c jagāma tapase dhīmān himavantaṃ śiloccayam
01,107.023d*1140_01 evaṃ saṃdiśya kauravya kṛṣṇadvaipāyanas tadā
01,107.023d*1140_02 jagāma parvatāyaiva tapase saṃśitavrataḥ
01,107.024a jajñe krameṇa caitena teṣāṃ duryodhano nṛpaḥ
01,107.024c janmatas tu pramāṇena jyeṣṭho rājā yudhiṣṭhiraḥ
01,107.024d*1141_01 tadākhyātaṃ tu bhīṣmāya vidurāya ca dhīmate
01,107.024d*1142_01 yasminn ahani durdharṣo jajñe duryodhanas tadā
01,107.024d*1142_02 tasminn eva mahābāhur jajñe bhīmo 'pi vīryavān
01,107.024d*1142_03 sa jātamātra evātha dhṛtarāṣṭrasuto nṛpa
01,107.024d*1142_04 rāsabhārāvasadṛśaṃ rurāva ca nanāda ca
01,107.024d*1142_05 taṃ kharāḥ pratyabhāṣanta gṛdhragomāyuvāyasāḥ
01,107.024d*1142_06 vātāś ca pravavuś cāpi digdāhaś cābhavat tadā
01,107.025a jātamātre sute tasmin dhṛtarāṣṭro 'bravīd idam
01,107.025b*1143_01 duryodhane jātamātre dikṣu sarvāsu bhārata
01,107.025b*1143_02 kravyādāḥ prāṇadan ghorāḥ śivāś cāśivanisvanāḥ
01,107.025b*1143_03 vavarṣa rudhiraṃ devo bhayam āvedayan mahat
01,107.025b*1143_04 etasminn antare rājā dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
01,107.025c samānīya bahūn viprān bhīṣmaṃ viduram eva ca
01,107.025d*1144_01 anyāṃś ca suhṛdo rājan kurūn sarvāṃs tathaiva ca
01,107.026a yudhiṣṭhiro rājaputro jyeṣṭho naḥ kulavardhanaḥ
01,107.026c prāptaḥ svaguṇato rājyaṃ na tasmin vācyam asti naḥ
01,107.027a ayaṃ tv anantaras tasmād api rājā bhaviṣyati
01,107.027c etad dhi brūta me satyaṃ yad atra bhavitā dhruvam
01,107.027d*1145_01 asmiñ jāte nimittāni śaṃsanti hy aśivaṃ mahat
01,107.027d*1145_02 ato bravīmi vidura drutaṃ māṃ bhayam āviśat
01,107.028a vākyasyaitasya nidhane dikṣu sarvāsu bhārata
01,107.028c kravyādāḥ prāṇadan ghorāḥ śivāś cāśivaśaṃsinaḥ
01,107.029a lakṣayitvā nimittāni tāni ghorāṇi sarvaśaḥ
01,107.029c te 'bruvan brāhmaṇā rājan viduraś ca mahāmatiḥ
01,107.029d*1146_01 yathemāni nimittāni ghorāṇi manujādhipa
01,107.029d*1146_02 utthitāni sute jāte jyeṣṭhe te puruṣarṣabha
01,107.029d*1147_01 eṣa duryodhano rājā śyāmaḥ piṅgalalocanaḥ
01,107.029d*1147_02 na kevalaṃ kulasyāntaṃ kṣatriyāntaṃ kariṣyati
01,107.030a vyaktaṃ kulāntakaraṇo bhavitaiṣa sutas tava
01,107.030c tasya śāntiḥ parityāge puṣṭyā tv apanayo mahān
01,107.031a śatam ekonam apy astu putrāṇāṃ te mahīpate
01,107.031b*1148_01 tyajainam ekaṃ śāntiṃ cet kulasyecchasi bhārata
01,107.031c ekena kuru vai kṣemaṃ lokasya ca kulasya ca
01,107.032a tyajed ekaṃ kulasyārthe grāmasyārthe kulaṃ tyajet
01,107.032c grāmaṃ janapadasyārthe ātmārthe pṛthivīṃ tyajet
01,107.033a sa tathā vidureṇoktas taiś ca sarvair dvijottamaiḥ
01,107.033c na cakāra tathā rājā putrasnehasamanvitaḥ
01,107.034a tataḥ putraśataṃ sarvaṃ dhṛtarāṣṭrasya pārthiva
01,107.034c māsamātreṇa saṃjajñe kanyā caikā śatādhikā
01,107.035a gāndhāryāṃ kliśyamānāyām udareṇa vivardhatā
01,107.035c dhṛtarāṣṭraṃ mahābāhuṃ vaiśyā paryacarat kila
01,107.036a tasmin saṃvatsare rājan dhṛtarāṣṭrān mahāyaśāḥ
01,107.036c jajñe dhīmāṃs tatas tasyāṃ yuyutsuḥ karaṇo nṛpa
01,107.037a evaṃ putraśataṃ jajñe dhṛtarāṣṭrasya dhīmataḥ
01,107.037c mahārathānāṃ vīrāṇāṃ kanyā caikātha duḥśalā
01,107.037d*1149_01 yuyutsuś ca mahātejā vaiśyāputraḥ pratāpavān
01,107.037d*1150_01 dhṛtarāṣṭrasya rājendra yathā te kathitaṃ mayā
01,107.037d@063=0000 janamejaya uvāca
01,107.037d@063=0011 vaiśaṃpāyana uvāca
01,107.037d@063=0031 vyāsa uvāca
01,107.037d@063=0034 vaiśaṃpāyana uvāca
01,107.037d@063_0001 dhṛtarāṣṭrasya putrāṇām āditaḥ kathitaṃ tvayā
01,107.037d@063_0002 ṛṣeḥ prasādāt tu śataṃ na ca kanyā prakīrtitā
01,107.037d@063_0003 vaiśyāputro yuyutsuś ca kanyā caikā śatādhikā
01,107.037d@063_0004 gāndhārarājaduhitā śataputreti cānagha
01,107.037d@063_0005 uktā maharṣiṇā tena vyāsenāmitatejasā
01,107.037d@063_0006 kathaṃ tv idānīṃ bhagavan kanyāṃ jātāṃ bravīṣi me
01,107.037d@063_0007 yadi bhāgaśataṃ peśī kṛtā tena maharṣiṇā
01,107.037d@063_0008 na prajāsyati ced bhūyaḥ saubaleyī kathaṃ cana
01,107.037d@063_0009 kathaṃ tu saṃbhavas tasyā duḥśalāyā vadasva me
01,107.037d@063_0010 yathārham iha viprarṣe paraṃ me 'tra kutūhalam
01,107.037d@063_0011 sādhv ayaṃ praśna uddiṣṭaḥ pāṇḍaveya bravīmi te
01,107.037d@063_0012 tāṃ māṃsapeśīṃ bhagavān svayam eva mahātapāḥ
01,107.037d@063_0013 śītābhir adbhir āsicya bhāgaṃ bhāgam akalpayat
01,107.037d@063_0014 yo yathā kalpito bhāgas taṃ taṃ dhātryā tadā nṛpa
01,107.037d@063_0015 ghṛtapūrṇeṣu kuṇḍeṣu ekaikaṃ prākṣipat tadā
01,107.037d@063_0016 etasmin nantare sādhvī gāndhārī sudṛḍhavratā
01,107.037d@063_0017 duhitṛsnehasaṃyogam anudhyāya varāṅganā
01,107.037d@063_0018 manasācintayad devī etat putraśataṃ mama
01,107.037d@063_0019 bhaviṣyati na saṃdeho na bravīty anyathā muniḥ
01,107.037d@063_0020 mameyaṃ paramā tuṣṭir duhitā me bhaved yadi
01,107.037d@063_0021 ekā śatādhikā bālā bhaviṣyati kanīyasī
01,107.037d@063_0022 tato dauhitrajāl lokād abāhyo 'sau patir mama
01,107.037d@063_0023 adhikā kila nārīṇāṃ prītir jāmātṛjā bhavet
01,107.037d@063_0024 yadi nāma mamāpi syād duhitaikā śatādhikā
01,107.037d@063_0025 kṛtakṛtyā bhaveyaṃ vai putradauhitrasaṃvṛtā
01,107.037d@063_0026 yadi satyaṃ tapas taptaṃ dattaṃ vāpy athavā hutam
01,107.037d@063_0027 guravas toṣitā vāpi tathāstu duhitā mama
01,107.037d@063_0028 etasminn eva kāle tu kṛṣṇadvaipāyanaḥ svayam
01,107.037d@063_0029 vibhajya tāṃ tadā peśīṃ bhagavān ṛṣisattamaḥ
01,107.037d@063_0030 gaṇayitvā śataṃ pūrṇam aṃśānām āha saubalīm
01,107.037d@063_0031 pūrṇaṃ putraśataṃ tv etan na mithyā vāg udāhṛtā
01,107.037d@063_0032 daivayogād ayaṃ bhāga ekaḥ śiṣṭaḥ śatāt paraḥ
01,107.037d@063_0033 eṣā te subhage kanyā bhaviṣyati yathepsitā
01,107.037d@063_0034 tato 'nyaṃ ghṛtakumbhaṃ tu samānāyya mahātapāḥ
01,107.037d@063_0035 taṃ cāpi prākṣipat tatra kanyābhāgaṃ tapodhanaḥ
01,107.037d@063_0036 etat te kathitaṃ rājan duḥśalājanma bhārata
01,107.037d@063_0037 brūhi rājendra kiṃ bhūyo vartayiṣyāmi te 'nagha
01,108.001 janamejaya uvāca
01,108.001a jyeṣṭhānujyeṣṭhatāṃ teṣāṃ nāmadheyāni cābhibho
01,108.001c dhṛtarāṣṭrasya putrāṇām ānupūrvyeṇa kīrtaya
01,108.002 vaiśaṃpāyana uvāca
01,108.002a duryodhano yuyutsuś ca rājan duḥśāsanas tathā
01,108.002c duḥsaho duḥśalaś caiva jalasaṃdhaḥ samaḥ sahaḥ
01,108.003a vindānuvindau durdharṣaḥ subāhur duṣpradharṣaṇaḥ
01,108.003c durmarṣaṇo durmukhaś ca duṣkarṇaḥ karṇa eva ca
01,108.004a viviṃśatir vikarṇaś ca jalasaṃdhaḥ sulocanaḥ
01,108.004c citropacitrau citrākṣaś cārucitraḥ śarāsanaḥ
01,108.005a durmado duṣpragāhaś ca vivitsur vikaṭaḥ samaḥ
01,108.005c ūrṇanābhaḥ sunābhaś ca tathā nandopanandakau
01,108.006a senāpatiḥ suṣeṇaś ca kuṇḍodaramahodarau
01,108.006b*1151_01 citradhvajaś citrarathaś citrabāhur amitrajit
01,108.006c citrabāṇaś citravarmā suvarmā durvimocanaḥ
01,108.007a ayobāhur mahābāhuś citrāṅgaś citrakuṇḍalaḥ
01,108.007c bhīmavego bhīmabalo balākī balavardhanaḥ
01,108.008a ugrāyudho bhīmakarmā kanakāyur dṛḍhāyudhaḥ
01,108.008b*1152_01 citrāyudho niṣaṅgī ca pāśī vṛndārakas tathā
01,108.008c dṛḍhavarmā dṛḍhakṣatraḥ somakīrtir anūdaraḥ
01,108.009a dṛḍhasaṃdho jarāsaṃdhaḥ satyasaṃdhaḥ sadaḥsuvāk
01,108.009c ugraśravā aśvasenaḥ senānīr duṣparājayaḥ
01,108.010a aparājitaḥ paṇḍitako viśālākṣo durāvaraḥ
01,108.010b*1153_01 ajitaś ca jayantaś ca jayatseno 'tha durjayaḥ
01,108.010c dṛḍhahastaḥ suhastaś ca vātavegasuvarcasau
01,108.011a ādityaketur bahvāśī nāgadantograyāyinau
01,108.011c kavacī niṣaṅgī pāśī ca daṇḍadhāro dhanurgrahaḥ
01,108.012a ugro bhīmaratho vīro vīrabāhur alolupaḥ
01,108.012b*1154_01 bhīmakarmā subāhuś ca bhīmavikrānta eva ca
01,108.012c abhayo raudrakarmā ca tathā dṛḍharathas trayaḥ
01,108.013a anādhṛṣyaḥ kuṇḍabhedī virāvī dīrghalocanaḥ
01,108.013b*1155_01 pramathaś ca pramāthī ca dīrghālātaś ca vīryavān
01,108.013b*1156_01 dīrghadhvajo dīrghabhuja adīrgho dīrgha eva ca
01,108.013c dīrghabāhur mahābāhur vyūḍhoruḥ kanakadhvajaḥ
01,108.013d*1157_01 mahākuṇḍaś ca kuṇḍaś ca kuṇḍajaś citrajas tathā
01,108.014a kuṇḍāśī virajāś caiva duḥśalā ca śatādhikā
01,108.014c etad ekaśataṃ rājan kanyā caikā prakīrtitā
01,108.015a nāmadheyānupūrvyeṇa viddhi janmakramaṃ nṛpa
01,108.015c sarve tv atirathāḥ śūrāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ
01,108.016a sarve vedavidaś caiva rājaśāstreṣu kovidāḥ
01,108.016c sarve saṃsargavidyāsu vidyābhijanaśobhinaḥ
01,108.017a sarveṣām anurūpāś ca kṛtā dārā mahīpate
01,108.017c dhṛtarāṣṭreṇa samaye samīkṣya vidhivat tadā
01,108.018a duḥśalāṃ samaye rājā sindhurājāya bhārata
01,108.018c jayadrathāya pradadau saubalānumate tadā
01,108.018d*1158_01 iti putraśataṃ rājan yuyutsuś ca śatādhikaḥ
01,108.018d*1158_02 kanyakā duḥśalā caiva yathāvat kīrtitaṃ mayā
01,109.001 janamejaya uvāca
01,109.001a kathito dhārtarāṣṭrāṇām ārṣaḥ saṃbhava uttamaḥ
01,109.001c amānuṣo mānuṣāṇāṃ bhavatā brahmavittama
01,109.002a nāmadheyāni cāpy eṣāṃ kathyamānāni bhāgaśaḥ
01,109.002c tvattaḥ śrutāni me brahman pāṇḍavānāṃ tu kīrtaya
01,109.003a te hi sarve mahātmāno devarājaparākramāḥ
01,109.003c tvayaivāṃśāvataraṇe devabhāgāḥ prakīrtitāḥ
01,109.004a tasmād icchāmy ahaṃ śrotum atimānuṣakarmaṇām
01,109.004c teṣām ājananaṃ sarvaṃ vaiśaṃpāyana kīrtaya
01,109.005 vaiśaṃpāyana uvāca
01,109.005a rājā pāṇḍur mahāraṇye mṛgavyālaniṣevite
01,109.005c vane maithunakālasthaṃ dadarśa mṛgayūthapam
01,109.006a tatas tāṃ ca mṛgīṃ taṃ ca rukmapuṅkhaiḥ supatribhiḥ
01,109.006c nirbibheda śarais tīkṣṇaiḥ pāṇḍuḥ pañcabhir āśugaiḥ
01,109.007a sa ca rājan mahātejā ṛṣiputras tapodhanaḥ
01,109.007c bhāryayā saha tejasvī mṛgarūpeṇa saṃgataḥ
01,109.007d*1159_01 mṛgo ṛṣir mṛgī bhāryā ubhau tau tapasānvitau
01,109.007d*1159_02 remāte vipine bhūtvā niraṅkuśaratekṣaṇau
01,109.008a saṃsaktas tu tayā mṛgyā mānuṣīm īrayan giram
01,109.008c kṣaṇena patito bhūmau vilalāpākulendriyaḥ
01,109.009 mṛga uvāca
01,109.009a kāmamanyuparītāpi buddhyaṅgarahitāpi ca
01,109.009c varjayanti nṛśaṃsāni pāpeṣv abhiratā narāḥ
01,109.010a na vidhiṃ grasate prajñā prajñāṃ tu grasate vidhiḥ
01,109.010c vidhiparyāgatān arthān prajñā na pratipadyate
01,109.011a śaśvaddharmātmanāṃ mukhye kule jātasya bhārata
01,109.011c kāmalobhābhibhūtasya kathaṃ te calitā matiḥ
01,109.012 pāṇḍur uvāca
01,109.012a śatrūṇāṃ yā vadhe vṛttiḥ sā mṛgāṇāṃ vadhe smṛtā
01,109.012c rājñāṃ mṛga na māṃ mohāt tvaṃ garhayitum arhasi
01,109.013a acchadmanāmāyayā ca mṛgāṇāṃ vadha iṣyate
01,109.013c sa eva dharmo rājñāṃ tu tad vidvān kiṃ nu garhase
01,109.014a agastyaḥ satram āsīnaś cacāra mṛgayām ṛṣiḥ
01,109.014c āraṇyān sarvadaivatyān mṛgān prokṣya mahāvane
01,109.015a pramāṇadṛṣṭadharmeṇa katham asmān vigarhase
01,109.015c agastyasyābhicāreṇa yuṣmākaṃ vai vapā hutā
01,109.016 mṛga uvāca
01,109.016a na ripūn vai samuddiśya vimuñcanti purā śarān
01,109.016b*1160_01 na ripūṇāṃ samādhānaṃ parīpsante purātanāḥ
01,109.016c randhra eṣāṃ viśeṣeṇa vadhakālaḥ praśasyate
01,109.017 pāṇḍur uvāca
01,109.017a pramattam apramattaṃ vā vivṛtaṃ ghnanti caujasā
01,109.017c upāyair iṣubhis tīkṣṇaiḥ kasmān mṛga vigarhase
01,109.017d*1161_01 maithunasthaṃ mahārāja yat tvaṃ hanyā(t) hy akāraṇe
01,109.018 mṛga uvāca
01,109.018a nāhaṃ ghnantaṃ mṛgān rājan vigarhe ātmakāraṇāt
01,109.018c maithunaṃ tu pratīkṣyaṃ me syāt tvayehānṛśaṃsataḥ
01,109.019a sarvabhūtahite kāle sarvabhūtepsite tathā
01,109.019c ko hi vidvān mṛgaṃ hanyāc carantaṃ maithunaṃ vane
01,109.019d*1162_01 asyāṃ mṛgyāṃ ca rājendra harṣān maithunam ācaram
01,109.019e puruṣārthaphalaṃ kāntaṃ yat tvayā vitathaṃ kṛtam
01,109.020a pauravāṇām ṛṣīṇāṃ ca teṣām akliṣṭakarmaṇām
01,109.020c vaṃśe jātasya kauravya nānurūpam idaṃ tava
01,109.021a nṛśaṃsaṃ karma sumahat sarvalokavigarhitam
01,109.021c asvargyam ayaśasyaṃ ca adharmiṣṭhaṃ ca bhārata
01,109.022a strībhogānāṃ viśeṣajñaḥ śāstradharmārthatattvavit
01,109.022c nārhas tvaṃ surasaṃkāśa kartum asvargyam īdṛśam
01,109.023a tvayā nṛśaṃsakartāraḥ pāpācārāś ca mānavāḥ
01,109.023c nigrāhyāḥ pārthivaśreṣṭha trivargaparivarjitāḥ
01,109.024a kiṃ kṛtaṃ te naraśreṣṭha nighnato mām anāgasam
01,109.024c muniṃ mūlaphalāhāraṃ mṛgaveṣadharaṃ nṛpa
01,109.024e vasamānam araṇyeṣu nityaṃ śamaparāyaṇam
01,109.025a tvayāhaṃ hiṃsito yasmāt tasmāt tvām apy asaṃśayam
01,109.025c dvayor nṛśaṃsakartāram avaśaṃ kāmamohitam
01,109.025e jīvitāntakaro bhāva evam evāgamiṣyati
01,109.026a ahaṃ hi kiṃdamo nāma tapasāpratimo muniḥ
01,109.026c vyapatrapan manuṣyāṇāṃ mṛgyāṃ maithunam ācaram
01,109.027a mṛgo bhūtvā mṛgaiḥ sārdhaṃ carāmi gahane vane
01,109.027b*1163_01 gajāśvamahiṣādīnāṃ lajjā nāsti catuṣpadām
01,109.027b*1163_02 lajjāśaṅkābhītihīnaṃ maithunaṃ paramaṃ sukham
01,109.027b*1163_03 tat sukhaṃ dvipadāṃ nāsti vidyate tac catuṣpadām
01,109.027b*1163_04 nṛpāṇāṃ mṛgayā dharmas tatrāpi na vadhaḥ smṛtaḥ
01,109.027b*1163_05 maithunāsaktacittasya mṛgadvandvasya bhūmipa
01,109.027c na tu te brahmahatyeyaṃ bhaviṣyaty avijānataḥ
01,109.027e mṛgarūpadharaṃ hatvā mām evaṃ kāmamohitam
01,109.028a asya tu tvaṃ phalaṃ mūḍha prāpsyasīdṛśam eva hi
01,109.028c priyayā saha saṃvāsaṃ prāpya kāmavimohitaḥ
01,109.028e tvam apy asyām avasthāyāṃ pretalokaṃ gamiṣyasi
01,109.029a antakāle ca saṃvāsaṃ yayā gantāsi kāntayā
01,109.029c pretarājavaśaṃ prāptaṃ sarvabhūtaduratyayam
01,109.029e bhaktyā matimatāṃ śreṣṭha saiva tvām anuyāsyati
01,109.030a vartamānaḥ sukhe duḥkhaṃ yathāhaṃ prāpitas tvayā
01,109.030c tathā sukhaṃ tvāṃ saṃprāptaṃ duḥkham abhyāgamiṣyati
01,109.031 vaiśaṃpāyana uvāca
01,109.031a evam uktvā suduḥkhārto jīvitāt sa vyayujyata
01,109.031c mṛgaḥ pāṇḍuś ca śokārtaḥ kṣaṇena samapadyata
01,110.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,110.001a taṃ vyatītam atikramya rājā svam iva bāndhavam
01,110.001c sabhāryaḥ śokaduḥkhārtaḥ paryadevayad āturaḥ
01,110.002 pāṇḍur uvāca
01,110.002a satām api kule jātāḥ karmaṇā bata durgatim
01,110.002c prāpnuvanty akṛtātmānaḥ kāmajālavimohitāḥ
01,110.003a śaśvad dharmātmanā jāto bāla eva pitā mama
01,110.003c jīvitāntam anuprāptaḥ kāmātmaiveti naḥ śrutam
01,110.004a tasya kāmātmanaḥ kṣetre rājñaḥ saṃyatavāg ṛṣiḥ
01,110.004c kṛṣṇadvaipāyanaḥ sākṣād bhagavān mām ajījanat
01,110.005a tasyādya vyasane buddhiḥ saṃjāteyaṃ mamādhamā
01,110.005c tyaktasya devair anayān mṛgayāyāṃ durātmanaḥ
01,110.006a mokṣam eva vyavasyāmi bandho hi vyasanaṃ mahat
01,110.006c suvṛttim anuvartiṣye tām ahaṃ pitur avyayām
01,110.006e atīva tapasātmānaṃ yojayiṣyāmy asaṃśayam
01,110.007a tasmād eko 'ham ekāham ekaikasmin vanaspatau
01,110.007c caran bhaikṣaṃ munir muṇḍaś cariṣyāmi mahīm imām
01,110.008a pāṃsunā samavacchannaḥ śūnyāgārapratiśrayaḥ
01,110.008c vṛkṣamūlaniketo vā tyaktasarvapriyāpriyaḥ
01,110.009a na śocan na prahṛṣyaṃś ca tulyanindātmasaṃstutiḥ
01,110.009c nirāśīr nirnamaskāro nirdvandvo niṣparigrahaḥ
01,110.010a na cāpy avahasan kaṃ cin na kurvan bhrukuṭīṃ kva cit
01,110.010c prasannavadano nityaṃ sarvabhūtahite rataḥ
01,110.011a jaṅgamājaṅgamaṃ sarvam avihiṃsaṃś caturvidham
01,110.011c svāsu prajāsv iva sadā samaḥ prāṇabhṛtāṃ prati
01,110.012a ekakālaṃ caran bhaikṣaṃ kulāni dve ca pañca ca
01,110.012c asaṃbhave vā bhaikṣasya carann anaśanāny api
01,110.013a alpam alpaṃ yathābhojyaṃ pūrvalābhena jātu cit
01,110.013c nityaṃ nāticaraṃl lābhe alābhe sapta pūrayan
01,110.013d*1164_01 alābhe yadi vā lābhe samadarśī mahātapāḥ
01,110.014a vāsyaikaṃ takṣato bāhuṃ candanenaikam ukṣataḥ
01,110.014c nākalyāṇaṃ na kalyāṇaṃ pradhyāyann ubhayos tayoḥ
01,110.015a na jijīviṣuvat kiṃ cin na mumūrṣuvad ācaran
01,110.015c maraṇaṃ jīvitaṃ caiva nābhinandan na ca dviṣan
01,110.016a yāḥ kāś cij jīvatā śakyāḥ kartum abhyudayakriyāḥ
01,110.016c tāḥ sarvāḥ samatikramya nimeṣādiṣv avasthitaḥ
01,110.017a tāsu sarvāsv avasthāsu tyaktasarvendriyakriyaḥ
01,110.017c saṃparityaktadharmātmā sunirṇiktātmakalmaṣaḥ
01,110.018a nirmuktaḥ sarvapāpebhyo vyatītaḥ sarvavāgurāḥ
01,110.018c na vaśe kasya cit tiṣṭhan sadharmā mātariśvanaḥ
01,110.019a etayā satataṃ vṛttyā carann evaṃprakārayā
01,110.019c dehaṃ saṃdhārayiṣyāmi nirbhayaṃ mārgam āsthitaḥ
01,110.020a nāhaṃ śvācarite mārge avīryakṛpaṇocite
01,110.020c svadharmāt satatāpete rameyaṃ vīryavarjitaḥ
01,110.021a satkṛto 'saktṛto vāpi yo 'nyāṃ kṛpaṇacakṣuṣā
01,110.021c upaiti vṛttiṃ kāmātmā sa śunāṃ vartate pathi
01,110.022 vaiśaṃpāyana uvāca
01,110.022a evam uktvā suduḥkhārto niḥśvāsaparamo nṛpaḥ
01,110.022c avekṣamāṇaḥ kuntīṃ ca mādrīṃ ca samabhāṣata
01,110.023a kausalyā viduraḥ kṣattā rājā ca saha bandhubhiḥ
01,110.023c āryā satyavatī bhīṣmas te ca rājapurohitāḥ
01,110.024a brāhmaṇāś ca mahātmānaḥ somapāḥ saṃśitavratāḥ
01,110.024c pauravṛddhāś ca ye tatra nivasanty asmadāśrayāḥ
01,110.024e prasādya sarve vaktavyāḥ pāṇḍuḥ pravrajito vanam
01,110.025a niśamya vacanaṃ bhartur vanavāse dhṛtātmanaḥ
01,110.025c tatsamaṃ vacanaṃ kuntī mādrī ca samabhāṣatām
01,110.026a anye 'pi hy āśramāḥ santi ye śakyā bharatarṣabha
01,110.026b*1165_01 āvābhyāṃ saha saṃvastuṃ dharmam āśritya cintitaḥ
01,110.026c āvābhyāṃ dharmapatnībhyāṃ saha taptvā tapo mahat
01,110.026d*1166_01 śarīrasya vimokṣāya dharmaṃ prāpya mahāphalam
01,110.026e tvam eva bhavitā sārthaḥ svargasyāpi na saṃśayaḥ
01,110.027a praṇidhāyendriyagrāmaṃ bhartṛlokaparāyaṇe
01,110.027c tyaktakāmasukhe hy āvāṃ tapsyāvo vipulaṃ tapaḥ
01,110.028a yadi āvāṃ mahāprājña tyakṣyasi tvaṃ viśāṃ pate
01,110.028c adyaivāvāṃ prahāsyāvo jītivaṃ nātra saṃśayaḥ
01,110.029 pāṇḍur uvāca
01,110.029a yadi vyavasitaṃ hy etad yuvayor dharmasaṃhitam
01,110.029c svavṛttim anuvartiṣye tām ahaṃ pitur avyayām
01,110.030a tyaktagrāmyasukhācāras tapyamāno mahat tapaḥ
01,110.030c valkalī phalamūlāśī cariṣyāmi mahāvane
01,110.031a agniṃ juhvann ubhau kālāv ubhau kālāv upaspṛśan
01,110.031c kṛśaḥ parimitāhāraś cīracarmajaṭādharaḥ
01,110.032a śītavātātapasahaḥ kṣutpipāsāśramānvitaḥ
01,110.032c tapasā duścareṇedaṃ śarīram upaśoṣayan
01,110.033a ekāntaśīlī vimṛśan pakvāpakvena vartayan
01,110.033c pitṝn devāṃś ca vanyena vāgbhir adbhiś ca tarpayan
01,110.034a vānaprasthajanasyāpi darśanaṃ kulavāsinām
01,110.034c nāpriyāṇy ācarañ jātu kiṃ punar grāmavāsinām
01,110.035a evam āraṇyaśāstrāṇām ugram ugrataraṃ vidhim
01,110.035c kāṅkṣamāṇo 'ham āsiṣye dehasyāsya samāpanāt
01,110.036 vaiśaṃpāyana uvāca
01,110.036a ity evam uktvā bhārye te rājā kauravavaṃśajaḥ
01,110.036c tataś cūḍāmaṇiṃ niṣkam aṅgade kuṇḍalāni ca
01,110.036d*1167_01 mukuṭaṃ hārasūtraṃ ca kaṭibandhaṃ tathaiva ca
01,110.036e vāsāṃsi ca mahārhāṇi strīṇām ābharaṇāni ca
01,110.036f*1168_01 vāhanāni ca mukhyāni śastrāṇi kavacāni ca
01,110.036f*1168_02 hemabhāṇḍāni divyāni paryaṅkāstaraṇāni ca
01,110.036f*1168_03 maṇimuktāpravālāni vasūni vividhāni ca
01,110.036f*1168_04 āsanāni ca mukhyāni bahūni vividhāni ca
01,110.037a pradāya sarvaṃ viprebhyaḥ pāṇḍuḥ punar abhāṣata
01,110.037c gatvā nāgapuraṃ vācyaṃ pāṇḍuḥ pravrajito vanam
01,110.038a arthaṃ kāmaṃ sukhaṃ caiva ratiṃ ca paramātmikām
01,110.038c pratasthe sarvam utsṛjya sabhāryaḥ kurupuṃgavaḥ
01,110.039a tatas tasyānuyātrāṇi te caiva paricārakāḥ
01,110.039c śrutvā bharatasiṃhasya vividhāḥ karuṇā giraḥ
01,110.039e bhīmam ārtasvaraṃ kṛtvā hāheti paricukruśuḥ
01,110.040a uṣṇam aśru vimuñcantas taṃ vihāya mahīpatim
01,110.040c yayur nāgapuraṃ tūrṇaṃ sarvam ādāya tadvacaḥ
01,110.040d*1169_01 te gatvā nagaraṃ rājñe yathāvṛttaṃ mahātmane
01,110.040d*1169_02 kathayāṃ cakrire sarvaṃ dhanaṃ ca vividhaṃ daduḥ
01,110.041a śrutvā ca tebhyas tat sarvaṃ yathāvṛttaṃ mahāvane
01,110.041c dhṛtarāṣṭro naraśreṣṭhaḥ pāṇḍum evānvaśocata
01,110.041d*1170_01 na śayyāsanabhogeṣu ratiṃ vindati karhi cit
01,110.041d*1170_02 bhrātṛśokasamāviṣṭas tam evārthaṃ vicintayan
01,110.042a rājaputras tu kauravyaḥ pāṇḍur mūlaphalāśanaḥ
01,110.042c jagāma saha bhāryābhyāṃ tato nāgasabhaṃ girim
01,110.043a sa caitraratham āsādya vāriṣeṇam atītya ca
01,110.043c himavantam atikramya prayayau gandhamādanam
01,110.044a rakṣyamāṇo mahābhūtaiḥ siddhaiś ca paramarṣibhiḥ
01,110.044c uvāsa sa tadā rājā sameṣu viṣameṣu ca
01,110.045a indradyumnasaraḥ prāpya haṃsakūṭam atītya ca
01,110.045c śataśṛṅge mahārāja tāpasaḥ samapadyata
01,111.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,111.001a tatrāpi tapasi śreṣṭhe vartamānaḥ sa vīryavān
01,111.001c siddhacāraṇasaṃghānāṃ babhūva priyadarśanaḥ
01,111.002a śuśrūṣur anahaṃvādī saṃyatātmā jitendriyaḥ
01,111.002c svargaṃ gantuṃ parākrāntaḥ svena vīryeṇa bhārata
01,111.003a keṣāṃ cid abhavad bhrātā keṣāṃ cid abhavat sakhā
01,111.003c ṛṣayas tv apare cainaṃ putravat paryapālayan
01,111.004a sa tu kālena mahatā prāpya niṣkalmaṣaṃ tapaḥ
01,111.004c brahmarṣisadṛśaḥ pāṇḍur babhūva bharatarṣabha
01,111.004d*1171=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,111.004d*1171=05 ṛṣayaḥ
01,111.004d*1171=08 vaiśaṃpāyanaḥ
01,111.004d*1171_01 amāvāsyāṃ tu sahitā ṛṣayaḥ saśitavratāḥ
01,111.004d*1171_02 brahmāṇaṃ draṣṭukāmās te saṃpratasthur maharṣayaḥ
01,111.004d*1171_03 saṃprasthitān ṛṣīn dṛṣṭvā pāṇḍur vacanam abravīt
01,111.004d*1171_04 bhavantaḥ kva gamiṣyanti brūta me vadatāṃ varāḥ
01,111.004d*1171_05 samavāyo mahān adya brahmaloke mahātmanām
01,111.004d*1171_06 devānāṃ ca ṛṣīṇāṃ ca pitṝṇāṃ ca mahātmanām
01,111.004d*1171_07 vayaṃ tatra gamiṣyāmo draṣṭukāmāḥ svayaṃbhuvam
01,111.004d*1171_08 pāṇḍum utthāya sahasā gantukāmaṃ maharṣibhiḥ
01,111.004d*1172_01 tac chrutvā vacanaṃ teṣāṃ pāṇḍur vacanam abravīt
01,111.004d*1172_02 aham apy āgamiṣyāmi yatra yūyaṃ gamiṣyatha
01,111.005a svargapāraṃ titīrṣan sa śataśṛṅgād udaṅmukhaḥ
01,111.005c pratasthe saha patnībhyām abruvaṃs tatra tāpasāḥ
01,111.005e upary upari gacchantaḥ śailarājam udaṅmukhāḥ
01,111.006a dṛṣṭavanto girer asya durgān deśān bahūn vayam
01,111.006b*1173_01 vimānaśatasaṃbādhāṃ gītasvananināditām
01,111.006b*1174_01 yakṣarākṣasaguptāni gandharvacaritāni ca
01,111.006c ākrīḍabhūtān devānāṃ gandharvāpsarasāṃ tathā
01,111.007a udyānāni kuberasya samāni viṣamāṇi ca
01,111.007c mahānadīnitambāṃś ca durgāṃś ca girigahvarān
01,111.008a santi nityahimā deśā nirvṛkṣamṛgapakṣiṇaḥ
01,111.008c santi ke cin mahāvarṣā durgāḥ ke cid durāsadāḥ
01,111.009a atikrāmen na pakṣī yān kuta evetare mṛgāḥ
01,111.009c vāyur eko 'tigād yatra siddhāś ca paramarṣayaḥ
01,111.010a gacchantyau śailarāje 'smin rājaputryau kathaṃ tv ime
01,111.010c na sīdetām aduḥkhārhe mā gamo bharatarṣabha
01,111.010d*1175_01 aprajasya mahābhāga na svargaṃ gantum arhasi
01,111.010d*1176_01 aprajātvaṃ manuṣyendra sādhu mā puṣkarekṣaṇa
01,111.011 pāṇḍur uvāca
01,111.011a aprajasya mahābhāgā na dvāraṃ paricakṣate
01,111.011c svarge tenābhitapto 'ham aprajas tad bravīmi vaḥ
01,111.011d*1177_01 so 'ham ugreṇa tapasā sabhāryas tyaktajīvitaḥ
01,111.011d*1177_02 anapatyo 'pi vindeyaṃ svargam ugreṇa karmaṇā
01,111.012a ṛṇaiś caturbhiḥ saṃyuktā jāyante manujā bhuvi
01,111.012c pitṛdevarṣimanujadeyaiḥ śatasahasraśaḥ
01,111.013a etāni tu yathākālaṃ yo na budhyati mānavaḥ
01,111.013c na tasya lokāḥ santīti dharmavidbhiḥ pratiṣṭhitam
01,111.014a yajñaiś ca devān prīṇāti svādhyāyatapasā munīn
01,111.014c putraiḥ śrāddhaiḥ pitṝṃś cāpi ānṛśaṃsyena mānavān
01,111.015a ṛṣidevamanuṣyāṇāṃ parimukto 'smi dharmataḥ
01,111.015b*1178_01 trayāṇām itareṣāṃ tu nāśa ātmani naśyati
01,111.015b*1179_01 pitryād ṛṇād anirmukta idānīm asmi tāpasāḥ
01,111.015c pitryād ṛṇād anirmuktas tena tapye tapodhanāḥ
01,111.016a dehanāśe dhruvo nāśaḥ pitṝṇām eṣa niścayaḥ
01,111.016b*1180_01 pitṝṇām ṛṇanāśād dhi na prajā nāśam ṛcchati
01,111.016c iha tasmāt prajāhetoḥ prajāyante narottamāḥ
01,111.017a yathaivāhaṃ pituḥ kṣetre sṛṣṭas tena mahātmanā
01,111.017c tathaivāsmin mama kṣetre kathaṃ vai saṃbhavet prajā
01,111.018 tāpasā ūcuḥ
01,111.018a asti vai tava dharmātman vidma devopamaṃ śubham
01,111.018c apatyam anaghaṃ rājan vayaṃ divyena cakṣuṣā
01,111.019a daivadiṣṭaṃ naravyāghra karmaṇehopapādaya
01,111.019c akliṣṭaṃ phalam avyagro vindate buddhimān naraḥ
01,111.020a tasmin dṛṣṭe phale tāta prayatnaṃ kartum arhasi
01,111.020c apatyaṃ guṇasaṃpannaṃ labdhvā prītim avāpsyasi
01,111.021 vaiśaṃpāyana uvāca
01,111.021a tac chrutvā tāpasavacaḥ pāṇḍuś cintāparo 'bhavat
01,111.021c ātmano mṛgaśāpena jānann upahatāṃ kriyām
01,111.021d*1181=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,111.021d*1181_01 sa samānīya kuntīṃ ca mādrīṃ ca bharatarṣabha
01,111.021d*1181_02 ācaṣṭa putralābhasya vyuṣṭiṃ sarvakriyādhikām
01,111.021d*1181_03 uttamād avarāḥ puṃsaḥ kāṅkṣante putram āpadi
01,111.021d*1181_04 apatyaṃ dharmaphaladaṃ śreṣṭhād icchanti sādhavaḥ
01,111.021d*1181_05 anunīya tu te samyaṅ mahābrāhmaṇasaṃsadi
01,111.021d*1181_06 brāhmaṇaṃ guṇavantaṃ vai cintayām āsa dharmavit
01,111.022a so 'bravīd vijane kuntīṃ dharmapatnīṃ yaśasvinīm
01,111.022c apatyotpādane yogam āpadi prasamarthayan
01,111.023a apatyaṃ nāma lokeṣu pratiṣṭhā dharmasaṃhitā
01,111.023c iti kunti vidur dhīrāḥ śāśvataṃ dharmam āditaḥ
01,111.024a iṣṭaṃ dattaṃ tapas taptaṃ niyamaś ca svanuṣṭhitaḥ
01,111.024c sarvam evānapatyasya na pāvanam ihocyate
01,111.025a so 'ham evaṃ viditvaitat prapaśyāmi śucismite
01,111.025c anapatyaḥ śubhāṃl lokān nāvāpsyāmīti cintayan
01,111.026a mṛgābhiśāpān naṣṭaṃ me prajanaṃ hy akṛtātmanaḥ
01,111.026c nṛśaṃsakāriṇo bhīru yathaivopahataṃ tathā
01,111.027a ime vai bandhudāyādāḥ ṣaṭ putrā dharmadarśane
01,111.027c ṣaḍ evābandhudāyādāḥ putrās tāñ śṛṇu me pṛthe
01,111.028a svayaṃjātaḥ praṇītaś ca parikrītaś ca yaḥ sutaḥ
01,111.028a*1182_01 . . . . . . . . tatsamaṃ putrikāsutaḥ
01,111.028a*1182_02 svayaṃjātaḥ kṣatriyaś ca . . . . . . . .
01,111.028c paunarbhavaś ca kānīnaḥ svairiṇyāṃ yaś ca jāyate
01,111.029a dattaḥ krītaḥ kṛtrimaś ca upagacchet svayaṃ ca yaḥ
01,111.029c sahoḍho jātaretāś ca hīnayonidhṛtaś ca yaḥ
01,111.030a pūrvapūrvatamābhāve matvā lipseta vai sutam
01,111.030c uttamād avarāḥ puṃsaḥ kāṅkṣante putram āpadi
01,111.031a apatyaṃ dharmaphaladaṃ śreṣṭhaṃ vindanti sādhavaḥ
01,111.031c ātmaśukrād api pṛthe manuḥ svāyambhuvo 'bravīt
01,111.032a tasmāt praheṣyāmy adya tvāṃ hīnaḥ prajananāt svayam
01,111.032c sadṛśāc chreyaso vā tvaṃ viddhy apatyaṃ yaśasvini
01,111.032d*1183_01 yā hi te bhaginī sādhvī śrutasenā yaśasvinī
01,111.032d*1183_02 uvāha yāṃ tu kaikeyaḥ śāradaṇḍāyanir mahān
01,111.033a śṛṇu kunti kathāṃ cemāṃ śāradaṇḍāyanīṃ prati
01,111.033c yā vīrapatnī gurubhir niyuktāpatyajanmani
01,111.034a puṣpeṇa prayatā snātā niśi kunti catuṣpathe
01,111.034b*1184_01 apatyārthe prajālābhe anvagacchac chubhavratā
01,111.034c varayitvā dvijaṃ siddhaṃ hutvā puṃsavane 'nalam
01,111.035a karmaṇy avasite tasmin sā tenaiva sahāvasat
01,111.035c tatra trīñ janayām āsa durjayādīn mahārathān
01,111.036a tathā tvam api kalyāṇi brāhmaṇāt tapasādhikāt
01,111.036c manniyogād yata kṣipram apatyotpādanaṃ prati
01,112.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,112.001a evam uktā mahārāja kuntī pāṇḍum abhāṣata
01,112.001c kurūṇām ṛṣabhaṃ vīraṃ tadā bhūmipatiṃ patim
01,112.002a na mām arhasi dharmajña vaktum evaṃ kathaṃ cana
01,112.002c dharmapatnīm abhiratāṃ tvayi rājīvalocana
01,112.003a tvam eva tu mahābāho mayy apatyāni bhārata
01,112.003c vīra vīryopapannāni dharmato janayiṣyasi
01,112.004a svargaṃ manujaśārdūla gaccheyaṃ sahitā tvayā
01,112.004c apatyāya ca māṃ gaccha tvam eva kurunandana
01,112.005a na hy ahaṃ manasāpy anyaṃ gaccheyaṃ tvad ṛte naram
01,112.005c tvattaḥ prativiśiṣṭaś ca ko 'nyo 'sti bhuvi mānavaḥ
01,112.006a imāṃ ca tāvad dharmyāṃ tvaṃ paurāṇīṃ śṛṇu me kathām
01,112.006c pariśrutāṃ viśālākṣa kīrtayiṣyāmi yām aham
01,112.007a vyuṣitāśva iti khyāto babhūva kila pārthivaḥ
01,112.007c purā paramadharmiṣṭhaḥ pūror vaṃśavivardhanaḥ
01,112.008a tasmiṃś ca yajamāne vai dharmātmani mahātmani
01,112.008c upāgamaṃs tato devāḥ sendrāḥ saha maharṣibhiḥ
01,112.009a amādyad indraḥ somena dakṣiṇābhir dvijātayaḥ
01,112.009c vyuṣitāśvasya rājarṣes tato yajñe mahātmanaḥ
01,112.009d*1185_01 devā brahmarṣayaś caiva cakruḥ karma svayaṃ tadā
01,112.010a vyuṣitāśvas tato rājann ati martyān vyarocata
01,112.010c sarvabhūtāny ati yathā tapanaḥ śiśirātyaye
01,112.011a sa vijitya gṛhītvā ca nṛpatīn rājasattamaḥ
01,112.011c prācyān udīcyān madhyāṃś ca dakṣiṇātyān akālayat
01,112.012a aśvamedhe mahāyajñe vyuṣitāśvaḥ pratāpavān
01,112.012c babhūva sa hi rājendro daśanāgabalānvitaḥ
01,112.013a apy atra gāthāṃ gāyanti ye purāṇavido janāḥ
01,112.013b*1186_01 vyuṣitāśve yaśovṛddhe manuṣyendre kurūttama
01,112.013b*1187_01 aprameyam aparyantaṃ vyuṣitāśvo dhanaṃ dadau
01,112.013c vyuṣitāśvaḥ samudrāntāṃ vijityemāṃ vasuṃdharām
01,112.013e apālayat sarvavarṇān pitā putrān ivaurasān
01,112.014a yajamāno mahāyajñair brāhmaṇebhyo dadau dhanam
01,112.014c anantaratnāny ādāya ājahāra mahākratūn
01,112.014e suṣāva ca bahūn somān somasaṃsthās tatāna ca
01,112.015a āsīt kākṣīvatī cāsya bhāryā paramasaṃmatā
01,112.015c bhadrā nāma manuṣyendra rūpeṇāsadṛśī bhuvi
01,112.016a kāmayām āsatus tau tu parasparam iti śrutiḥ
01,112.016c sa tasyāṃ kāmasaṃmatto yakṣmāṇaṃ samapadyata
01,112.017a tenācireṇa kālena jagāmāstam ivāṃśumān
01,112.017c tasmin prete manuṣyendre bhāryāsya bhṛśaduḥkhitā
01,112.018a aputrā puruṣavyāghra vilalāpeti naḥ śrutam
01,112.018c bhadrā paramaduḥkhārtā tan nibodha narādhipa
01,112.019a nārī paramadharmajña sarvā putravinākṛtā
01,112.019c patiṃ vinā jīvati yā na sā jīvati duḥkhitā
01,112.020a patiṃ vinā mṛtaṃ śreyo nāryāḥ kṣatriyapuṃgava
01,112.020c tvadgatiṃ gantum icchāmi prasīdasva nayasva mām
01,112.021a tvayā hīnā kṣaṇam api nāhaṃ jīvitum utsahe
01,112.021c prasādaṃ kuru me rājann itas tūrṇaṃ nayasva mām
01,112.022a pṛṣṭhato 'nugamiṣyāmi sameṣu viṣameṣu ca
01,112.022c tvām ahaṃ naraśārdūla gacchantam anivartinam
01,112.023a chāyevānapagā rājan satataṃ vaśavartinī
01,112.023c bhaviṣyāmi naravyāghra nityaṃ priyahite ratā
01,112.024a adya prabhṛti māṃ rājan kaṣṭā hṛdayaśoṣaṇāḥ
01,112.024c ādhayo 'bhibhaviṣyanti tvad ṛte puṣkarekṣaṇa
01,112.025a abhāgyayā mayā nūnaṃ viyuktāḥ sahacāriṇaḥ
01,112.025c saṃyogā viprayuktā vā pūrvadeheṣu pārthiva
01,112.025d*1188_01 tena me viprayogo 'yam upapannas tvayā saha
01,112.025d*1188_02 viprayuktā tu yā patyā muhūrtam api jīvati
01,112.025d*1188_03 duḥkhaṃ jīvati sā pāpā narakastheva pārthiva
01,112.026a tad idaṃ karmabhiḥ pāpaiḥ pūrvadeheṣu saṃcitam
01,112.026c duḥkhaṃ mām anusaṃprāptaṃ rājaṃs tvadviprayogajam
01,112.027a adya prabhṛty ahaṃ rājan kuśaprastaraśāyinī
01,112.027c bhaviṣyāmy asukhāviṣṭā tvaddarśanaparāyaṇā
01,112.028a darśayasva naravyāghra sādhu mām asukhānvitām
01,112.028c dīnām anāthāṃ kṛpaṇāṃ vilapantīṃ nareśvara
01,112.029a evaṃ bahuvidhaṃ tasyāṃ vilapantyāṃ punaḥ punaḥ
01,112.029c taṃ śavaṃ saṃpariṣvajya vāk kilāntarhitābravīt
01,112.030a uttiṣṭha bhadre gaccha tvaṃ dadānīha varaṃ tava
01,112.030c janayiṣyāmy apatyāni tvayy ahaṃ cāruhāsini
01,112.031a ātmīye ca varārohe śayanīye caturdaśīm
01,112.031c aṣṭamīṃ vā ṛtusnātā saṃviśethā mayā saha
01,112.032a evam uktā tu sā devī tathā cakre pativratā
01,112.032c yathoktam eva tad vākyaṃ bhadrā putrārthinī tadā
01,112.033a sā tena suṣuve devī śavena manujādhipa
01,112.033c trīñ śālvāṃś caturo madrān sutān bharatasattama
01,112.034a tathā tvam api mayy eva manasā bharatarṣabha
01,112.034c śakto janayituṃ putrāṃs tapoyogabalānvayāt
01,113.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,113.001a evam uktas tayā rājā tāṃ devīṃ punar abravīt
01,113.001c dharmavid dharmasaṃyuktam idaṃ vacanam uttamam
01,113.002a evam etat purā kunti vyuṣitāśvaś cakāra ha
01,113.002c yathā tvayoktaṃ kalyāṇi sa hy āsīd amaropamaḥ
01,113.003a atha tv imaṃ pravakṣyāmi dharmaṃ tv etaṃ nibodha me
01,113.003c purāṇam ṛṣibhir dṛṣṭaṃ dharmavidbhir mahātmabhiḥ
01,113.004a anāvṛtāḥ kila purā striya āsan varānane
01,113.004c kāmacāravihāriṇyaḥ svatantrāś cārulocane
01,113.005a tāsāṃ vyuccaramāṇānāṃ kaumārāt subhage patīn
01,113.005c nādharmo 'bhūd varārohe sa hi dharmaḥ purābhavat
01,113.006a taṃ caiva dharmaṃ paurāṇaṃ tiryagyonigatāḥ prajāḥ
01,113.006c adyāpy anuvidhīyante kāmadveṣavivarjitāḥ
01,113.006e purāṇadṛṣṭo dharmo 'yaṃ pūjyate ca maharṣibhiḥ
01,113.007a uttareṣu ca rambhoru kuruṣv adyāpi vartate
01,113.007c strīṇām anugrahakaraḥ sa hi dharmaḥ sanātanaḥ
01,113.007d*1189_01 nāgnis tṛpyati kāṣṭhānāṃ nāpagānāṃ mahodadhiḥ
01,113.007d*1189_02 nāntakaḥ sarvabhūtānāṃ na puṃsāṃ vāmalocanāḥ
01,113.007d*1189_03 evaṃ tṛṣṇā tu nārīṇāṃ puruṣaṃ puruṣaṃ prati
01,113.007d*1189_04 agamyāgamanaṃ strīṇāṃ nāsti nityaṃ śucismite
01,113.007d*1189_05 putraṃ vā kila pautraṃ vā kāsāṃ cid bhrātaraṃ tathā
01,113.007d*1189_06 rahasīha naraṃ dṛṣṭvā yonir utklidyate tataḥ
01,113.007d*1189_07 etat svābhāvikaṃ strīṇāṃ na nimittakṛtaṃ śubhe
01,113.008a asmiṃs tu loke nacirān maryādeyaṃ śucismite
01,113.008c sthāpitā yena yasmāc ca tan me vistarataḥ śṛṇu
01,113.009a babhūvoddālako nāma maharṣir iti naḥ śrutam
01,113.009c śvetaketur iti khyātaḥ putras tasyābhavan muniḥ
01,113.010a maryādeyaṃ kṛtā tena mānuṣeṣv iti naḥ śrutam
01,113.010c kopāt kamalapatrākṣi yadarthaṃ tan nibodha me
01,113.010d@064=0015 uddālakaḥ
01,113.010d@064=0021 brāhmaṇaḥ
01,113.010d@064=0025 pāṇḍuḥ
01,113.010d@064_0001 śvetaketoḥ pitā devi tapa ugraṃ samāsthitaḥ
01,113.010d@064_0002 grīṣme pañcatapā bhūtvā varṣāsv ākāśago 'bhavat
01,113.010d@064_0003 śiśire salilasthāyī saha patnyā mahātapāḥ
01,113.010d@064_0004 uddālakaṃ tapasyantaṃ niyamena samāhitam
01,113.010d@064_0005 tasya putraḥ śvetaketuḥ paricaryāṃ cakāra ha
01,113.010d@064_0006 abhyāgacchad dvijaḥ kaś cid valīpalitasaṃtataḥ
01,113.010d@064_0007 taṃ dṛṣṭvaiva muniḥ prītaḥ pūjayām āsa śāstrataḥ
01,113.010d@064_0008 svāgatena ca pādyena mṛduvākyaiś ca bhārata
01,113.010d@064_0009 śākamūlaphalādyaiś ca vanyair anyair apūjayat
01,113.010d@064_0010 kṣutpipāsāśramair ārtaḥ pūjitas tu maharṣiṇā
01,113.010d@064_0011 viśrānto munim āsādya paryapṛcchad dvijas tadā
01,113.010d@064_0012 uddālaka maharṣe tvaṃ satyaṃ me brūhi mānṛtam
01,113.010d@064_0013 ṛṣiputraḥ kumāro 'yaṃ darśanīyo viśeṣataḥ
01,113.010d@064_0014 tava putram imaṃ manye kṛtakṛtyo 'si tad vada
01,113.010d@064_0015 mama patnī mahāprājña kuśikasya sutā matā
01,113.010d@064_0016 mām evānugatā patnī mama nityam anuvratā
01,113.010d@064_0017 arundhatīva patnīnāṃ tapasā karśitastanī
01,113.010d@064_0018 tasyāṃ jātaḥ śvetaketur mama putro mahātapāḥ
01,113.010d@064_0019 vedavedāṅgavid vipra macchāsanaparāyaṇaḥ
01,113.010d@064_0020 lokajñaḥ sarvalokeṣu viśrutaḥ satyavāg ghṛṇī
01,113.010d@064_0021 apūrvī bhāryayā cārthī vṛddho 'haṃ mandacākṣuṣaḥ
01,113.010d@064_0022 pitryād ṛṇād anirmuktaḥ pūrvam evākṛtastriyaḥ
01,113.010d@064_0023 prajāraṇī tu patnī te kulaśīlasamādhinī
01,113.010d@064_0024 sadṛśī mama gotreṇa vahāmy enāṃ kṣamasva vai
01,113.010d@064_0025 ity uktvā mṛgaśāvākṣīṃ cīrakṛṣṇājināmbarām
01,113.010d@064_0026 yaṣṭyādhāraḥ srastagātro mandacakṣur abuddhimān
01,113.010d@064_0027 svavyāpārām akṣamāṃ tām acittām ātmani dvijaḥ
01,113.011a śvetaketoḥ kila purā samakṣaṃ mātaraṃ pituḥ
01,113.011c jagrāha brāhmaṇaḥ pāṇau gacchāva iti cābravīt
01,113.012a ṛṣiputras tataḥ kopaṃ cakārāmarṣitas tadā
01,113.012c mātaraṃ tāṃ tathā dṛṣṭvā nīyamānāṃ balād iva
01,113.012d@065_0001 tapasā dīptavīryo hi śvetaketur na cakṣame
01,113.012d@065_0002 saṃgṛhya mātaraṃ haste śvetaketur abhāṣata
01,113.012d@065_0003 durbrāhmaṇa vimuñca tvaṃ mātaraṃ me pativratām
01,113.012d@065_0004 ayaṃ pitā me brahmarṣiḥ kṣamāvān brahmavittamaḥ
01,113.012d@065_0005 śāpānugrahayoḥ śaktas tūṣṇīṃbhūto mahāvrataḥ
01,113.012d@065_0006 tasya patnī damopetā mama mātā viśeṣataḥ
01,113.012d@065_0007 pativratāṃ tapovṛddhāṃ sādhvācārair alaṃkṛtām
01,113.012d@065_0008 apradānena te brahman mātṛbhūtāṃ vimuñca me
01,113.012d@065_0009 evam uktvā tu yācantaṃ vimuñceti muhur muhuḥ
01,113.012d@065_0010 pratyavocad dvijo rājann apragalbham idaṃ vacaḥ
01,113.012d@065_0011 apatyārthī śvetaketo vṛddho 'haṃ mandacākṣuṣaḥ
01,113.012d@065_0012 pitā te ṛṇanirmuktas tvayā putreṇa kāśyapa
01,113.012d@065_0013 ṛṇād aham anirmukto vṛddho 'haṃ vigataspṛhaḥ
01,113.012d@065_0014 mama ko dāsyati sutāṃ kanyāṃ saṃprāptayauvanām
01,113.012d@065_0015 prajāraṇīm imāṃ patnīṃ vimuñca tvaṃ mahātapaḥ
01,113.012d@065_0016 ekayā prajayā pitror mātaraṃ te dadāmy aham
01,113.012d@065_0017 evam uktaḥ śvetaketur lajjayā krodham eyivān
01,113.013a kruddhaṃ taṃ tu pitā dṛṣṭvā śvetaketum uvāca ha
01,113.013b*1190_01 saṃgṛhya mātaraṃ haste
01,113.013c mā tāta kopaṃ kārṣīs tvam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
01,113.014a anāvṛtā hi sarveṣāṃ varṇānām aṅganā bhuvi
01,113.014c yathā gāvaḥ sthitās tāta sve sve varṇe tathā prajāḥ
01,113.014d*1191_01 tathaiva ca kuṭumbeṣu na pramādyanti karhi cit
01,113.014d*1191_02 ṛtukāle tu saṃprāpte bhartāraṃ na jahus tadā
01,113.015a ṛṣiputro 'tha taṃ dharmaṃ śvetaketur na cakṣame
01,113.015c cakāra caiva maryādām imāṃ strīpuṃsayor bhuvi
01,113.016a mānuṣeṣu mahābhāge na tv evānyeṣu jantuṣu
01,113.016c tadā prabhṛti maryādā sthiteyam iti naḥ śrutam
01,113.017a vyuccarantyāḥ patiṃ nāryā adya prabhṛti pātakam
01,113.017c bhrūṇahatyākṛtaṃ pāpaṃ bhaviṣyaty asukhāvaham
01,113.017d*1192_01 adyāpy anuvidhīyante kāmadveṣavivarjitāḥ
01,113.017d*1192_02 uttareṣu mahābhāge kuruṣv evaṃ yaśasvinī
01,113.018a bhāryāṃ tathā vyuccarataḥ kaumārīṃ brahmacāriṇīm
01,113.018c pativratām etad eva bhavitā pātakaṃ bhuvi
01,113.019a patyā niyuktā yā caiva patny apatyārtham eva ca
01,113.019c na kariṣyati tasyāś ca bhaviṣyaty etad eva hi
01,113.020a iti tena purā bhīru maryādā sthāpitā balāt
01,113.020c uddālakasya putreṇa dharmyā vai śvetaketunā
01,113.020d*1193_01 tena bhūyas tato dṛṣṭaṃ yasminn arthe nibodha tat
01,113.020d*1193_02 niyuktā patinā bhāryā yady apatyasya kāraṇāt
01,113.020d*1193_03 na kuryāt tat tadā bhīru sainaḥ sumahad āpnuyāt
01,113.021a saudāsena ca rambhoru niyuktāpatyajanmani
01,113.021c madayantī jagāmarṣiṃ vasiṣṭham iti naḥ śrutam
01,113.022a tasmāl lebhe ca sā putram aśmakaṃ nāma bhāminī
01,113.022c bhāryā kalmāṣapādasya bhartuḥ priyacikīrṣayā
01,113.023a asmākam api te janma viditaṃ kamalekṣaṇe
01,113.023c kṛṣṇadvaipāyanād bhīru kurūṇāṃ vaṃśavṛddhaye
01,113.024a ata etāni sarvāṇi kāraṇāni samīkṣya vai
01,113.024c mamaitad vacanaṃ dharmyaṃ kartum arhasy anindite
01,113.025a ṛtāv ṛtau rājaputri striyā bhartā yatavrate
01,113.025c nātivartavya ity evaṃ dharmaṃ dharmavido viduḥ
01,113.026a śeṣeṣv anyeṣu kāleṣu svātantryaṃ strī kilārhati
01,113.026c dharmam etaṃ janāḥ santaḥ purāṇaṃ paricakṣate
01,113.027a bhartā bhāryāṃ rājaputri dharmyaṃ vādharmyam eva vā
01,113.027c yad brūyāt tat tathā kāryam iti dharmavido viduḥ
01,113.028a viśeṣataḥ putragṛddhī hīnaḥ prajananāt svayam
01,113.028c yathāham anavadyāṅgi putradarśanalālasaḥ
01,113.029a tathā raktāṅgulitalaḥ padmapatranibhaḥ śubhe
01,113.029c prasādārthaṃ mayā te 'yaṃ śirasy abhyudyato 'ñjaliḥ
01,113.030a manniyogāt sukeśānte dvijātes tapasādhikāt
01,113.030c putrān guṇasamāyuktān utpādayitum arhasi
01,113.030e tvatkṛte 'haṃ pṛthuśroṇi gaccheyaṃ putriṇāṃ gatim
01,113.030f*1194_01 tat kuruṣva mahābhāge vacanaṃ dharmasaṃmatam
01,113.031a evam uktā tataḥ kuntī pāṇḍuṃ parapuraṃjayam
01,113.031c pratyuvāca varārohā bhartuḥ priyahite ratā
01,113.031d*1195_01 adharmaḥ sumahān eṣa strīṇāṃ bharatasattama
01,113.031d*1195_02 yat prasādayate bhartā prasādyaḥ kṣatriyarṣabha
01,113.031d*1195_03 śṛṇu cedaṃ mahābāho mama prītikaraṃ vacaḥ
01,113.032a pitṛveśmany ahaṃ bālā niyuktātithipūjane
01,113.032c ugraṃ paryacaraṃ tatra brāhmaṇaṃ saṃśitavratam
01,113.033a nigūḍhaniścayaṃ dharme yaṃ taṃ durvāsasaṃ viduḥ
01,113.033c tam ahaṃ saṃśitātmānaṃ sarvayatnair atoṣayam
01,113.034a sa me 'bhicārasaṃyuktam ācaṣṭa bhagavān varam
01,113.034c mantragrāmaṃ ca me prādād abravīc caiva mām idam
01,113.035a yaṃ yaṃ devaṃ tvam etena mantreṇāvāhayiṣyasi
01,113.035c akāmo vā sakāmo vā sa te vaśam upaiṣyati
01,113.035d*1196_01 tasya tasya prasādāt te rājñi putro bhaviṣyati
01,113.036a ity uktāhaṃ tadā tena pitṛveśmani bhārata
01,113.036c brāhmaṇena vacas tathyaṃ tasya kālo 'yam āgataḥ
01,113.037a anujñātā tvayā devam āhvayeyam ahaṃ nṛpa
01,113.037c tena mantreṇa rājarṣe yathā syān nau prajā vibho
01,113.037d*1197=03 kuntī
01,113.037d*1197_01 yāṃ me vidyāṃ mahārāja adadāt sa mahāyaśāḥ
01,113.037d*1197_02 tayāhūtaḥ suraḥ putraṃ pradāsyati suropamam
01,113.037d*1197_03 anapatyakṛtaṃ yas te śokaṃ vīra vineṣyati
01,113.037d*1197_04 apatyakāma evaṃ syān mamāpatyaṃ bhaved iti
01,113.037d*1197_05 vipraṃ vā guṇasaṃpannaṃ sarvabhūtahite ratam
01,113.037d*1197_06 anujānīhi bhadraṃ te daivataṃ hi patiḥ striyaḥ
01,113.037d*1197_07 yaṃ tvaṃ vakṣyasi dharmajña devaṃ brāhmaṇam eva ca
01,113.037d*1197_08 yathoddiṣṭaṃ tvayā vīra tat kartāsmi mahābhuja
01,113.037d*1197_09 devāt putraphalaṃ sadyo viprāt kālāntare bhavet
01,113.038a āvāhayāmi kaṃ devaṃ brūhi tattvavidāṃ vara
01,113.038c tvatto 'nujñāpratīkṣāṃ māṃ viddhy asmin karmaṇi sthitām
01,113.038d*1198=00 pāṇḍuḥ
01,113.038d*1198=06 vaiśaṃpāyanaḥ
01,113.038d*1198_01 dhanyo 'smy anugṛhīto 'smi tvaṃ no dhātrī kulasya hi
01,113.038d*1198_02 namo maharṣaye tasmai yena datto varas tava
01,113.038d*1198_03 na cādharmeṇa dharmajñe śakyāḥ pālayituṃ prajāḥ
01,113.038d*1198_04 tasmāt tvaṃ putralābhāya saṃtānāya mamaiva ca
01,113.038d*1198_05 pravaraṃ sarvadevānāṃ dharmam āvāhayābale
01,113.038d*1198_06 pāṇḍunā samanujñātā bhāratena yaśasvinā
01,113.038d*1198_07 matiṃ cakre mahārāja dharmasyāvāhane tadā
01,113.039 pāṇḍur uvāca
01,113.039a adyaiva tvaṃ varārohe prayatasva yathāvidhi
01,113.039c dharmam āvāhaya śubhe sa hi deveṣu puṇyabhāk
01,113.040a adharmeṇa na no dharmaḥ saṃyujyeta kathaṃ cana
01,113.040b@066=0039 bhīṣma uvāca
01,113.040b@066_0001 yathāsau nīyate daṇḍaḥ satataṃ pāpakāriṣu
01,113.040b@066_0002 daṇḍasya nayanāt sā hi daṇḍanītir ihocyate
01,113.040b@066_0003 bhūyaṃ sa bhagavān dhyātvā ciraṃ śūladharaḥ prabhuḥ
01,113.040b@066_0004 asṛjat sarvaśāstrāṇi mahādevo maheśvaraḥ
01,113.040b@066_0005 daṇḍanīteḥ prayogārthaṃ pramāṇāni ca sarvaśaḥ
01,113.040b@066_0006 vidyāś catasraḥ kūṭasthās tāsāṃ bhedavikalpanā
01,113.040b@066_0007 aṅgāni vedāś catvāro mīmāṃsā nyāyavistaraḥ
01,113.040b@066_0008 purāṇaṃ dharmaśāstraṃ ca vidyā hy etāś caturdaśa
01,113.040b@066_0009 āyurvedo dhanurvedo gāndharvaś ceti niścayaḥ
01,113.040b@066_0010 arthaśāstraṃ caturthaṃ tu vidyā hy aṣṭādaśaiva tu
01,113.040b@066_0011 daśa cāṣṭau ca vikhyātā etā dharmasya saṃhitāḥ
01,113.040b@066_0012 etāsām eva vidyānāṃ vyāsam āha maheśvaraḥ
01,113.040b@066_0013 śatāni trīṇi śāstrāṇām āha tantrāṇi saptatiḥ
01,113.040b@066_0014 vyāsa eva tu vidyānāṃ mahādevena kīrtitaḥ
01,113.040b@066_0015 tantraṃ pāśupataṃ nāma pāñcarātraṃ ca viśrutam
01,113.040b@066_0016 yogaśāstraṃ ca sāṃkhyaṃ ca tantraṃ lokāyataṃ tathā
01,113.040b@066_0017 tantraṃ brahmalulā nāma tarkavidyā divaukasām
01,113.040b@066_0018 sukhaduḥkhārthajijñāsākārakaś ceti viśrutam
01,113.040b@066_0019 tarkavidyās tathā cāṣṭau saśloko nava vistaraḥ
01,113.040b@066_0020 daśa cāṣṭau ca vijñeyāḥ paurāṇāṃ yajñasaṃhitāḥ
01,113.040b@066_0021 purāṇasya praṇītāś ca tāvad eveha saṃhitā
01,113.040b@066_0022 dharmaśāstrāṇi tadvācaḥ ekārthā nīti nānyathā
01,113.040b@066_0023 ekārthāni purāṇāni vedāś caikārthasaṃhitāḥ
01,113.040b@066_0024 nānārthāni ca sarvāṇi tataḥ śāstrāṇi śaṃkaraḥ
01,113.040b@066_0025 provāca bhagavān devaḥ kālajñānāni yāni ca
01,113.040b@066_0026 catuḥṣaṣṭipramāṇānām āyurvedaṃ ca sottaram
01,113.040b@066_0027 aṣṭādaśavikalpāntāṃ daṇḍanītiṃ ca śāśvatīm
01,113.040b@066_0028 gāndharvam itihāsaṃ ca nānāvistaram uktavān
01,113.040b@066_0029 ity etāḥ śāṃkaraproktā vidyāḥ śabdārthasaṃhitāḥ
01,113.040b@066_0030 punar bhedasahasraṃ ca tāsām eva tu vistaraḥ
01,113.040b@066_0031 ṛṣibhir devagandharvaiḥ savikalpaḥ savistaraḥ
01,113.040b@066_0032 śaśvad abhyasyate loke veda eva ca sarvaśaḥ
01,113.040b@066_0033 vidyāś catasraḥ saṃkṣiptāḥ vedavādāś ca te smṛtāḥ
01,113.040b@066_0034 etāsāṃ pārago yaś ca sa cokto vedapāragaḥ
01,113.040b@066_0035 vidānāṃ pārago rudro viṣṇur indro bṛhaspatiḥ
01,113.040b@066_0036 śakraḥ svāyaṃbhuvaś caiva manuḥ paramadharmavit
01,113.040b@066_0037 brahmā ca paramo devaḥ sadā sarvaiḥ surāsuraiḥ
01,113.040b@066_0038 sarvasyānugrahaś caiva vyāso vai vedapāragaḥ
01,113.040b@066_0039 ahaṃ śāṃtanavo bhīṣmaḥ prasādān mādhavasya ca
01,113.040b@066_0040 śaṃkarasya prasādāc ca brahmaṇaś ca kurūdvaha
01,113.040b@066_0041 vedapāraga ity ukto yājñavalkyaś ca sarvaśaḥ
01,113.040b@066_0042 kalpe kalpe mahābhāgair ṛṣibhis tattvadarśibhiḥ
01,113.040b@066_0043 ṛṣiputrair ṛṣigaṇair bhidyate ''śramikair api
01,113.040b@066_0044 śivena brahmaṇā caiva viṣṇunā ca vikalpitāḥ
01,113.040b@066_0045 ādikalpe punaś caiva bhidyante sādhubhiḥ punaḥ
01,113.040b@066_0046 idānīm api vidvadbhiḥ bhidyante ca vikalpakaiḥ
01,113.040b@066_0047 pūrvajanmānusāreṇa bahudheyaṃ sarasvatī
01,113.040c lokaś cāyaṃ varārohe dharmo 'yam iti maṃsyate
01,113.041a dhārmikaś ca kurūṇāṃ sa bhaviṣyati na saṃśayaḥ
01,113.041c dattasyāpi ca dharmeṇa nādharme raṃsyate manaḥ
01,113.041d*1199_01 dharmādikaṃ hi dharmajñe dharmāntaṃ dharmamadhyamam
01,113.041d*1199_02 apatyam iṣṭaṃ lokeṣu yaśaḥkīrtivivardhanam
01,113.042a tasmād dharmaṃ puraskṛtya niyatā tvaṃ śucismite
01,113.042c upacārābhicārābhyāṃ dharmam ārādhayasva vai
01,113.043 vaiśaṃpāyana uvāca
01,113.043a sā tathoktā tathety uktvā tena bhartrā varāṅganā
01,113.043c abhivādyābhyanujñātā pradakṣiṇam avartata
01,114.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,114.001a saṃvatsarāhite garbhe gāndhāryā janamejaya
01,114.001c āhvayām āsa vai kuntī garbhārthaṃ dharmam acyutam
01,114.002a sā baliṃ tvaritā devī dharmāyopajahāra ha
01,114.002b*1200_01 jānatī dharmam agryaṃ vai mantrair vaśam upānayat
01,114.002b*1200_02 āhūto niyamāt kuntyā sarvabhūtanamaskṛtaḥ
01,114.002b*1200_03 dadṛśe bhagavān dharmaḥ saṃtānārthāya pāṇḍave
01,114.002b*1200_04 tasmin bahumṛge 'raṇye śataśṛṅge nagottame
01,114.002b*1200_05 pāṇḍor arthe mahābhāgā kuntī dharmam upāgamat
01,114.002b*1200_06 ṛtukāle śucisnātā śuklavastrā yaśasvinī
01,114.002b*1200_07 śayyāṃ jagrāha suśroṇī saha dharmeṇa suvratā
01,114.002c jajāpa japyaṃ vidhivad dattaṃ durvāsasā purā
01,114.002d*1201_01 ājagāma tato devo dharmo mantrabalāt tataḥ
01,114.002d*1201_02 vimāne sūryasaṃkāśe kuntī yatra japasthitā
01,114.002d*1201_03 vihasya tāṃ tato brūyāḥ kunti kiṃ te dadāmy aham
01,114.002d*1201_04 sā taṃ vihasyamānāpi putraṃ dehy abravīd idam
01,114.003a saṃgamya sā tu dharmeṇa yogamūrtidhareṇa vai
01,114.003c lebhe putraṃ varārohā sarvaprāṇabhṛtāṃ varam
01,114.004a aindre candrasamāyukte muhūrte 'bhijite 'ṣṭame
01,114.004c divā madhyagate sūrye tithau puṇye 'bhipūjite
01,114.005a samṛddhayaśasaṃ kuntī suṣāva samaye sutam
01,114.005c jātamātre sute tasmin vāg uvācāśarīriṇī
01,114.006a eṣa dharmabhṛtāṃ śreṣṭho bhaviṣyati na saṃśayaḥ
01,114.006b*1202_01 vikrāntaḥ satyavāk caiva rājā pṛthvyāṃ bhaviṣyati
01,114.006c yudhiṣṭhira iti khyātaḥ pāṇḍoḥ prathamajaḥ sutaḥ
01,114.007a bhavitā prathito rājā triṣu lokeṣu viśrutaḥ
01,114.007c yaśasā tejasā caiva vṛttena ca samanvitaḥ
01,114.008a dhārmikaṃ taṃ sutaṃ labdhvā pāṇḍus tāṃ punar abravīt
01,114.008c prāhuḥ kṣatraṃ balajyeṣṭhaṃ balajyeṣṭhaṃ sutaṃ vṛṇu
01,114.008d*1203_01 prāhuḥ putrā bahutarāḥ kartavyāḥ karmaviddvijāḥ
01,114.008d*1204_01 tataḥ kuntīm abhikramya śaśāsātīva bhārata
01,114.008d*1204_02 vāyum āvāhayasveti sa devo balavattaraḥ
01,114.008d*1204_03 aśvamedhaḥ kratuśreṣṭho jyotiḥśreṣṭho divākaraḥ
01,114.008d*1204_04 brāhmaṇo dvipadāṃ śreṣṭho devaśreṣṭhaś ca mārutaḥ
01,114.008d*1204_05 mārutaṃ marutāṃ śreṣṭhaṃ sarvaprāṇibhir īḍitam
01,114.008d*1204_06 āvāhaya tvaṃ niyamāt putrārthaṃ varavarṇini
01,114.008d*1204_07 sa no yaṃ dāsyati sutaṃ sa prāṇabalavān nṛṣu
01,114.008d*1204_08 bhaviṣyati varārohe balajyeṣṭhā hi bhūmipāḥ
01,114.009a tatas tathoktā patyā tu vāyum evājuhāva sā
01,114.009b*1205_01 tatas tām āgato vāyur mṛgārūḍho mahābalaḥ
01,114.009b*1205_02 kiṃ te kunti dadāmy adya brūhi yat te hṛdi sthitam
01,114.009b*1205_03 sā salajjā vihasyāha putraṃ dehi surottama
01,114.009b*1205_04 balavantaṃ mahākāyaṃ sarvadarpaprabhañjanam
01,114.009b*1206_01 dvitīyenopahāreṇa tenoktavidhinā punaḥ
01,114.009b*1206_02 tair eva niyamaiḥ sthitvā mantragrāmam udairayat
01,114.009b*1206_03 ājagāma tato vāyuḥ kiṃ karomīti cābravīt
01,114.009b*1206_04 lajjānvitā tataḥ kuntī putram aicchan mahābalam
01,114.009b*1206_05 tathāstv iti ca tāṃ vāyuḥ samālabhya divaṃ gataḥ
01,114.009c tasmāj jajñe mahābāhur bhīmo bhīmaparākramaḥ
01,114.010a tam apy atibalaṃ jātaṃ vāg abhyavadad acyutam
01,114.010c sarveṣāṃ balināṃ śreṣṭho jāto 'yam iti bhārata
01,114.010d*1207_01 jātamātre kumāre tu sarvalokasya pārthivāḥ
01,114.010d*1207_02 mūtraṃ prasusruvuḥ sarve vyathitāś ca prapedire
01,114.010d*1207_03 vāhanāni vyaśīryanta vimuñcanty aśrubindavaḥ
01,114.010d*1207_04 yathānilaḥ samuddhūtaḥ samarthaḥ kampane bhuvaḥ
01,114.010d*1207_05 tathā manyuparītāṅgo bhīmo bhīmaparākramaḥ
01,114.011a idam atyadbhutaṃ cāsīj jātamātre vṛkodare
01,114.011c yad aṅkāt patito mātuḥ śilāṃ gātrair acūrṇayat
01,114.011d*1208=00 janamejaya uvāca
01,114.011d*1208=05 vaiśaṃpāyana uvāca
01,114.011d*1208_01 kathaṃ sa vajrasaṃghātaḥ kumāro nyapatad girau
01,114.011d*1208_02 kathaṃ tu tena patatā śilā gātrair vicūrṇitā
01,114.011d*1208_03 etad icchāmi bhagavaṃs tvattaḥ śrotuṃ dvijottama
01,114.011d*1208_04 yathāvad iha viprarṣe paraṃ me 'tra kutūhalam
01,114.011d*1208_05 sādhv ayaṃ praśnam uddiṣṭaḥ pāṇḍaveya bravīmi te
01,114.011d*1209_01 kuntī tu saha putreṇa yātvā suruciraṃ saraḥ
01,114.011d*1209_02 snātvā tu sutam ādāya daśame 'hani yādavī
01,114.011d*1209_03 daivatāny arcayiṣyantī nirjagāmāśramāt pṛthā
01,114.011d*1209_04 śailābhyāśena gacchantyās tadā bharatasattama
01,114.011d*1209_05 niścakrāma mahāvyāghro jighāṃsur girigahvarāt
01,114.011d*1209_06 tam āpatantaṃ śārdūlaṃ vikṛṣya dhanur uttamam
01,114.011d*1209_07 nirbibheda śaraiḥ pāṇḍus tribhis tridaśavikramaḥ
01,114.011d*1209_08 nādena mahatā tāṃ tu pūrayantaṃ girer guhām
01,114.011d*1209_09 dṛṣṭvā śailam upāroḍhum aicchat kuntī bhayāt tadā
01,114.011d*1209_10 trāsāt tasyāḥ sutas tv aṅkāt papāta bharatarṣabha
01,114.011d*1209_11 parvatasyoparisthāyām adhastād apatac chiśuḥ
01,114.011d*1209_12 sa śilāṃ cūrṇayām āsa vajravad vajricoditaḥ
01,114.011d*1209_13 putrasnehāt tataḥ pāṇḍur abhyadhāvad gires taṭam
01,114.012a kuntī vyāghrabhayodvignā sahasotpatitā kila
01,114.012c nānvabudhyata saṃsuptam utsaṅge sve vṛkodaram
01,114.013a tataḥ sa vajrasaṃghātaḥ kumāro 'bhyapatad girau
01,114.013c patatā tena śatadhā śilā gātrair vicūrṇitā
01,114.013e tāṃ śilāṃ cūrṇitāṃ dṛṣṭvā pāṇḍur vismayam āgamat
01,114.013f*1210_01 sa tu janmani bhīmasya vinadantaṃ mahāsvanam
01,114.013f*1210_02 dadarśa giriśṛṅgasthaṃ vyāghraṃ vyāghraparākramaḥ
01,114.013f*1210_03 dārasaṃrakṣaṇārthāya putrasaṃrakṣaṇāya ca
01,114.013f*1210_04 sadā bāṇadhanuṣpāṇir abhavat kurunandanaḥ
01,114.013f*1210_05 maghe candramasā yukte siṃhe cābhyudite gurau
01,114.013f*1210_06 divā madhyagate sūrye tithau puṇye trayodaśīm
01,114.013f*1210_07 maitre muhūrte sā kuntī suṣuve bhīmam acyutam
01,114.014a yasminn ahani bhīmas tu jajñe bharatasattama
01,114.014c duryodhano 'pi tatraiva prajajñe vasudhādhipa
01,114.015a jāte vṛkodare pāṇḍur idaṃ bhūyo 'nvacintayat
01,114.015c kathaṃ nu me varaḥ putro lokaśreṣṭho bhaved iti
01,114.016a daive puruṣakāre ca loko 'yaṃ hi pratiṣṭhitaḥ
01,114.016c tatra daivaṃ tu vidhinā kālayuktena labhyate
01,114.017a indro hi rājā devānāṃ pradhāna iti naḥ śrutam
01,114.017c aprameyabalotsāho vīryavān amitadyutiḥ
01,114.018a taṃ toṣayitvā tapasā putraṃ lapsye mahābalam
01,114.018c yaṃ dāsyati sa me putraṃ sa varīyān bhaviṣyati
01,114.018d*1211_01 amānuṣān mānuṣāṃś ca sa saṃgrāme haniṣyati
01,114.018e karmaṇā manasā vācā tasmāt tapsye mahat tapaḥ
01,114.019a tataḥ pāṇḍur mahātejā mantrayitvā maharṣibhiḥ
01,114.019c dideśa kuntyāḥ kauravyo vrataṃ sāṃvatsaraṃ śubham
01,114.020a ātmanā ca mahābāhur ekapādasthito 'bhavat
01,114.020c ugraṃ sa tapa ātasthe parameṇa samādhinā
01,114.021a ārirādhayiṣur devaṃ tridaśānāṃ tam īśvaram
01,114.021c sūryeṇa saha dharmātmā paryavartata bhārata
01,114.022a taṃ tu kālena mahatā vāsavaḥ pratyabhāṣata
01,114.022c putraṃ tava pradāsyāmi triṣu lokeṣu viśrutam
01,114.023a devānāṃ brāhmaṇānāṃ ca suhṛdāṃ cārthasādhakam
01,114.023b*1212_01 durhṛdāṃ śokajananaṃ sarvabāndhavanandanam
01,114.023c sutaṃ te 'gryaṃ pradāsyāmi sarvāmitravināśanam
01,114.024a ity uktaḥ kauravo rājā vāsavena mahātmanā
01,114.024b*1213_01 kuntīṃ rājasutāṃ pāṇḍur apatyārthe 'bhyacodayat
01,114.024b*1213_02 dharmaṃ balaṃ ca niścitya yathā syād iti bhārata
01,114.024c uvāca kuntīṃ dharmātmā devarājavacaḥ smaran
01,114.024d*1214_01 udarkas tava kalyāṇi tuṣṭo devagaṇeśvaraḥ
01,114.024d*1214_02 dātum icchati te putraṃ yathā saṃkalpitaṃ hṛdā
01,114.024d*1214_03 atimānuṣakarmāṇaṃ yaśasvinam ariṃdamam
01,114.025a nītimantaṃ mahātmānam ādityasamatejasam
01,114.025c durādharṣaṃ kriyāvantam atīvādbhutadarśanam
01,114.026a putraṃ janaya suśroṇi dhāma kṣatriyatejasām
01,114.026c labdhaḥ prasādo devendrāt tam āhvaya śucismite
01,114.026d*1215=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,114.026d*1215_01 jāteṣu dhṛtarāṣṭrasya kumāreṣu mahātmasu
01,114.027a evam uktā tataḥ śakram ājuhāva yaśasvinī
01,114.027b*1216_01 tataḥ paryacarat tena balinā bhagavān api
01,114.027c athājagāma devendro janayām āsa cārjunam
01,114.027d*1217_01 uttarābhyāṃ tu pūrvābhyāṃ phalgunībhyāṃ tato divā
01,114.027d*1217_02 jātas tu phālgune māsi tenāsau phalgunaḥ smṛtaḥ
01,114.028a jātamātre kumāre tu vāg uvācāśarīriṇī
01,114.028a*1218_01 . . . . . . . . sarvabhūtapraharṣiṇī
01,114.028a*1218_02 sūtake vartamānāṃ tāṃ . . . . . . . .
01,114.028c mahāgambhīranirghoṣā nabho nādayatī tadā
01,114.028d*1219_01 śṛṇvatāṃ sarvabhūtānāṃ teṣāṃ cāśramavāsinām
01,114.028d*1219_02 kuntīm ābhāṣya vispaṣṭam uvācedaṃ śucismitām
01,114.029a kārtavīryasamaḥ kunti śibitulyaparākramaḥ
01,114.029b*1220_01 eṣa vīryavatāṃ śreṣṭho bhaviṣyaty aparājitaḥ
01,114.029b*1220_02 tathā divyāni cāstrāṇi nikhilāny āhariṣyati
01,114.029c eṣa śakra ivājeyo yaśas te prathayiṣyati
01,114.030a adityā viṣṇunā prītir yathābhūd abhivardhitā
01,114.030c tathā viṣṇusamaḥ prītiṃ vardhayiṣyati te 'rjunaḥ
01,114.031a eṣa madrān vaśe kṛtvā kurūṃś ca saha kekayaiḥ
01,114.031c cedikāśikarūṣāṃś ca kurulakṣma sudhāsyati
01,114.031d*1221_01 etasya bhujavīryeṇa trāsitāḥ sarvaśatravaḥ
01,114.031d*1221_02 nivātakavacāḥ sarve prahāsyanti ca jīvitam
01,114.031d*1221_03 hiraṇyapuram ārujya nihaniṣyati saṃyuge
01,114.031d*1221_04 pulomāyās tu tanayān kālakeyāṃś ca sarvaśaḥ
01,114.031d*1221_05 gatvottarāṃ diśaṃ vīro vijitya yudhi pārthivān
01,114.031d*1221_06 dhanaratnaugham amitam ānayiṣyati pāṇḍavaḥ
01,114.032a etasya bhujavīryeṇa khāṇḍave havyavāhanaḥ
01,114.032c medasā sarvabhūtānāṃ tṛptiṃ yāsyati vai parām
01,114.033a grāmaṇīś ca mahīpālān eṣa jitvā mahābalaḥ
01,114.033c bhrātṛbhiḥ sahito vīras trīn medhān āhariṣyati
01,114.034a jāmadagnyasamaḥ kunti viṣṇutulyaparākramaḥ
01,114.034c eṣa vīryavatāṃ śreṣṭho bhaviṣyaty aparājitaḥ
01,114.034d*1222_01 eṣa yuddhe mahādevaṃ toṣayiṣyati śaṃkaram
01,114.034d*1222_02 astraṃ pāśupataṃ nāma tasmāt tuṣṭād avāpsyati
01,114.034d*1222_03 nivātakavacā nāma daityā vibudhavidviṣaḥ
01,114.034d*1222_04 śakrājñayā mahābāhus tān vadhiṣyati te sutaḥ
01,114.035a tathā divyāni cāstrāṇi nikhilāny āhariṣyati
01,114.035c vipranaṣṭāṃ śriyaṃ cāyam āhartā puruṣarṣabhaḥ
01,114.036a etām atyadbhutāṃ vācaṃ kuntīputrasya sūtake
01,114.036c uktavān vāyur ākāśe kuntī śuśrāva cāsya tām
01,114.037a vācam uccāritām uccais tāṃ niśamya tapasvinām
01,114.037c babhūva paramo harṣaḥ śataśṛṅganivāsinām
01,114.038a tathā devaṛṣīṇāṃ ca sendrāṇāṃ ca divaukasām
01,114.038c ākāśe dundubhīnāṃ ca babhūva tumulaḥ svanaḥ
01,114.039a udatiṣṭhan mahāghoṣaḥ puṣpavṛṣṭibhir āvṛtaḥ
01,114.039c samavetya ca devānāṃ gaṇāḥ pārtham apūjayan
01,114.040a kādraveyā vainateyā gandharvāpsarasas tathā
01,114.040c prajānāṃ patayaḥ sarve sapta caiva maharṣayaḥ
01,114.041a bharadvājaḥ kaśyapo gautamaś ca; viśvāmitro jamadagnir vasiṣṭhaḥ
01,114.041c yaś codito bhāskare 'bhūt pranaṣṭe; so 'py atrātrir bhagavān ājagāma
01,114.042a marīcir aṅgirāś caiva pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ
01,114.042c dakṣaḥ prajāpatiś caiva gandharvāpsarasas tathā
01,114.043a divyamālyāmbaradharāḥ sarvālaṃkārabhūṣitāḥ
01,114.043b*1223_01 te ca prakāśā martyeṣu sarvopaskārasaṃbhṛtāḥ
01,114.043c upagāyanti bībhatsum upanṛtyanti cāpsarāḥ
01,114.043d*1224_01 tathā maharṣayaś cāpi jepus tatra samantataḥ
01,114.043d*1225_01 tato gandharvatūryeṣu praṇadatsu vihāyasi
01,114.043e gandharvaiḥ sahitaḥ śrīmān prāgāyata ca tumburuḥ
01,114.044a bhīmasenograsenau ca ūrṇāyur anaghas tathā
01,114.044c gopatir dhṛtarāṣṭraś ca sūryavarcāś ca saptamaḥ
01,114.045a yugapas tṛṇapaḥ kārṣṇir nandiś citrarathas tathā
01,114.045c trayodaśaḥ śāliśirāḥ parjanyaś ca caturdaśaḥ
01,114.046a kaliḥ pañcadaśaś cātra nāradaś caiva ṣoḍaśaḥ
01,114.046c sad vā bṛhad vā bṛhakaḥ karālaś ca mahāyaśāḥ
01,114.047a brahmacārī bahuguṇaḥ suparṇaś ceti viśrutaḥ
01,114.047c viśvāvasur bhumanyuś ca sucandro daśamas tathā
01,114.048a gītamādhuryasaṃpannau vikhyātau ca hahāhuhū
01,114.048c ity ete devagandharvā jagus tatra nararṣabham
01,114.049a tathaivāpsaraso hṛṣṭāḥ sarvālaṃkārabhūṣitāḥ
01,114.049c nanṛtur vai mahābhāgā jaguś cāyatalocanāḥ
01,114.050a anūnā cānavadyā ca priyamukhyā guṇāvarā
01,114.050c adrikā ca tathā sācī miśrakeśī alambusā
01,114.051a marīciḥ śicukā caiva vidyutparṇā tilottamā
01,114.051c agnikā lakṣaṇā kṣemā devī rambhā manoramā
01,114.051d*1226_01 urvaśī caiva rājendra nanṛtur gītanisvanaiḥ
01,114.052a asitā ca subāhuś ca supriyā suvapus tathā
01,114.052c puṇḍarīkā sugandhā ca surathā ca pramāthinī
01,114.053a kāmyā śāradvatī caiva nanṛtus tatra saṃghaśaḥ
01,114.053c menakā sahajanyā ca parṇikā puñjikasthalā
01,114.054a kratusthalā ghṛtācī ca viśvācī pūrvacitty api
01,114.054c umlocety abhivikhyātā pramloceti ca tā daśa
01,114.054e urvaśy ekādaśīty etā jagur āyatalocanāḥ
01,114.055a dhātāryamā ca mitraś ca varuṇo 'ṃśo bhagas tathā
01,114.055c indro vivasvān pūṣā ca tvaṣṭā ca savitā tathā
01,114.056a parjanyaś caiva viṣṇuś ca ādityāḥ pāvakārciṣaḥ
01,114.056b*1227_01 ity ete dvādaśādityā jvalantaḥ sūryavarcasaḥ
01,114.056c mahimānaṃ pāṇḍavasya vardhayanto 'mbare sthitāḥ
01,114.057a mṛgavyādhaś ca śarvaś ca nirṛtiś ca mahāyaśāḥ
01,114.057c ajaikapād ahirbudhnyaḥ pinākī ca paraṃtapaḥ
01,114.058a dahano 'theśvaraś caiva kapālī ca viśāṃ pate
01,114.058c sthāṇur bhavaś ca bhagavān rudrās tatrāvatasthire
01,114.059a aśvinau vasavaś cāṣṭau marutaś ca mahābalāḥ
01,114.059b*1228_01 nāsatyaś caiva dasraś ca smṛtau dvāv aśvināv iti
01,114.059b*1228_02 tau cāśvinau tathā sādhyās tasyāsañ janmani sthitāḥ
01,114.059b*1228_03 kratur dakṣas tapaḥ satyaḥ kālaḥ kāmo dhuris tathā
01,114.059b*1228_04 kurumān madhumāṃś caiva rocamānaś ca tejasā
01,114.059c viśvedevās tathā sādhyās tatrāsan parisaṃsthitāḥ
01,114.060a karkoṭako 'tha śeṣaś ca vāsukiś ca bhujaṃgamaḥ
01,114.060c kacchapaś cāpakuṇḍaś ca takṣakaś ca mahoragaḥ
01,114.061a āyayus tejasā yuktā mahākrodhā mahābalāḥ
01,114.061c ete cānye ca bahavas tatra nāgā vyavasthitāḥ
01,114.061d*1229_01 mahān pitāmahas tv enaṃ vastreṇārajasā tadā
01,114.061d*1229_02 pratijagrāha naptāraṃ rājarṣiparivāritaḥ
01,114.061d*1229_03 sagareṇāmbarīṣeṇa nahuṣeṇa yayātinā
01,114.061d*1229_04 dhīmatā dhundhumāreṇa rājñoparicareṇa ha
01,114.061d*1229_05 mucukundena māndhātrā śibināriṣṭaneminā
01,114.061d*1229_06 bharatena dilīpena sarvaiś ca janamejaya
01,114.061d*1229_07 pūruḥ sārdhaṃ nṛpatibhir jagrāha kurupuṃgavam
01,114.061d*1229_08 anye ca bahavas tatra samāsan rājasattamāḥ
01,114.061d*1229_09 ete cānye ca bahavo naralokādhipās tathā
01,114.061d*1229_10 devalokād ihāgamya praikṣanta bharatarṣabham
01,114.061d*1229_11 vidyotamānaṃ vapuṣā bhāsayantaṃ diśo daśa
01,114.061d*1229_12 lakṣaṇair vyañjitair yuktaṃ sarvair māhātmyasūcakaiḥ
01,114.061d*1230_01 tāṃś ca devagaṇān sarvāṃs tapaḥsiddhā maharṣayaḥ
01,114.061d*1230_02 vimānagiryagragatān dadṛśur netare janāḥ
01,114.062a tārkṣyaś cāriṣṭanemiś ca garuḍaś cāsitadhvajaḥ
01,114.062c aruṇaś cāruṇiś caiva vainateyā vyavasthitāḥ
01,114.063a tad dṛṣṭvā mahad āścaryaṃ vismitā munisattamāḥ
01,114.063c adhikāṃ sma tato vṛttim avartan pāṇḍavān prati
01,114.063d*1231_01 pāṇḍuḥ prītena manasā devatādīn apūjayat
01,114.063d*1231_02 pāṇḍunā pūjitā devāḥ pratyūcur nṛpasattamam
01,114.063d*1231_03 prādurbhūto hy ayaṃ dharmo devatānāṃ prasādajaḥ
01,114.063d*1231_04 mātariśvā hy ayaṃ bhīmo balavān arimardanaḥ
01,114.063d*1231_05 sākṣād indraḥ svayaṃ jātaḥ prasādāc ca śatakratoḥ
01,114.063d*1231_06 pitṛtvād devatānāṃ hi nāsti puṇyataras tvayā
01,114.063d*1231_07 pitṝṇām ṛṇamukto 'si svargaṃ prāpsyasi puṇyabhāk
01,114.063d*1231_08 ity uktvā devatāḥ sarvā viprajagmur yathāgatam
01,114.064a pāṇḍus tu punar evaināṃ putralobhān mahāyaśāḥ
01,114.064c prāhiṇod darśanīyāṅgīṃ kuntī tv enam athābravīt
01,114.065a nātaś caturthaṃ prasavam āpatsv api vadanty uta
01,114.065c ataḥ paraṃ cāriṇī syāt pañcame bandhakī bhavet
01,114.066a sa tvaṃ vidvan dharmam imaṃ buddhigamyaṃ kathaṃ nu mām
01,114.066c apatyārthaṃ samutkramya pramādād iva bhāṣase
01,114.066d*1232=00 pāṇḍuḥ
01,114.066d*1232_01 evam etad dharmaśāstraṃ yathā vadasi tat tathā
01,115.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,115.001a kuntīputreṣu jāteṣu dhṛtarāṣṭrātmajeṣu ca
01,115.001c madrarājasutā pāṇḍuṃ raho vacanam abravīt
01,115.002a na me 'sti tvayi saṃtāpo viguṇe 'pi paraṃtapa
01,115.002b*1233_01 na tāpo yauvanasthāyī parābhavaṃ kathaṃ ca naḥ
01,115.002c nāvaratve varārhāyāḥ sthitvā cānagha nityadā
01,115.003a gāndhāryāś caiva nṛpate jātaṃ putraśataṃ tathā
01,115.003c śrutvā na me tathā duḥkham abhavat kurunandana
01,115.004a idaṃ tu me mahad duḥkhaṃ tulyatāyām aputratā
01,115.004c diṣṭyā tv idānīṃ bhartur me kuntyām apy asti saṃtatiḥ
01,115.005a yadi tv apatyasaṃtānaṃ kuntirājasutā mayi
01,115.005c kuryād anugraho me syāt tava cāpi hitaṃ bhavet
01,115.006a stambho hi me sapatnītvād vaktuṃ kuntisutāṃ prati
01,115.006c yadi tu tvaṃ prasanno me svayam enāṃ pracodaya
01,115.007 pāṇḍur uvāca
01,115.007a mamāpy eṣa sadā mādri hṛdy arthaḥ parivartate
01,115.007c na tu tvāṃ prasahe vaktum iṣṭāniṣṭavivakṣayā
01,115.008a tava tv idaṃ mataṃ jñātvā prayatiṣyāmy ataḥ param
01,115.008c manye dhruvaṃ mayoktā sā vaco me pratipatsyate
01,115.009 vaiśaṃpāyana uvāca
01,115.009a tataḥ kuntīṃ punaḥ pāṇḍur vivikta idam abravīt
01,115.009b*1234_01 anugṛhṇīṣva kalyāṇi madrarājasutām api
01,115.009c kulasya mama saṃtānaṃ lokasya ca kuru priyam
01,115.010a mama cāpiṇḍanāśāya pūrveṣām api cātmanaḥ
01,115.010c matpriyārthaṃ ca kalyāṇi kuru kalyāṇam uttamam
01,115.010d*1235_01 kulasya piṇḍavṛddhiś ca kulasya kulasaṃtatiḥ
01,115.010d*1235_02 mama ceṣṭasya nirvṛttis tava cāpi paraṃ yaśaḥ
01,115.011a yaśaso 'rthāya caiva tvaṃ kuru karma suduṣkaram
01,115.011c prāpyādhipatyam indreṇa yajñair iṣṭaṃ yaśorthinā
01,115.012a tathā mantravido viprās tapas taptvā suduṣkaram
01,115.012c gurūn abhyupagacchanti yaśaso 'rthāya bhāmini
01,115.013a tathā rājarṣayaḥ sarve brāhmaṇāś ca tapodhanāḥ
01,115.013c cakrur uccāvacaṃ karma yaśaso 'rthāya duṣkaram
01,115.013d*1236_01 tathā rājarṣayo dhīrā manuvainyādayaḥ pṛthak
01,115.013d*1236_02 yaśo 'rthaṃ dharmayuktāni cakruḥ karmāṇi śobhane
01,115.014a sā tvaṃ mādrīṃ plaveneva tārayemām anindite
01,115.014c apatyasaṃvibhāgena parāṃ kīrtim avāpnuhi
01,115.014d*1237_01 dharmaṃ vai dharmaśāstroktaṃ yathā vadasi tat tathā
01,115.014d*1237_02 tasmād anugrahaṃ mādryāḥ kuruṣva varavarṇini
01,115.015a evam uktābravīn mādrīṃ sakṛc cintaya daivatam
01,115.015c tasmāt te bhavitāpatyam anurūpam asaṃśayam
01,115.015d*1238_01 kuntyā mantre kṛte tasmin vidhidṛṣṭena karmaṇā
01,115.015d*1238_02 tato rājasutā snātā śayane saṃviveśa ha
01,115.016a tato mādrī vicāryaiva jagāma manasāśvinau
01,115.016c tāv āgamya sutau tasyāṃ janayām āsatur yamau
01,115.017a nakulaṃ sahadevaṃ ca rūpeṇāpratimau bhuvi
01,115.017c tathaiva tāv api yamau vāg uvācāśarīriṇī
01,115.017d*1239_01 karmato bhaktitaś caiva balato 'pi nayais tathā
01,115.018a rūpasattvaguṇopetāv etāv anyāñ janān ati
01,115.018c bhāsatas tejasātyarthaṃ rūpadraviṇasaṃpadā
01,115.019a nāmāni cakrire teṣāṃ śataśṛṅganivāsinaḥ
01,115.019c bhaktyā ca karmaṇā caiva tathāśīrbhir viśāṃ pate
01,115.020a jyeṣṭhaṃ yudhiṣṭhirety āhur bhīmaseneti madhyamam
01,115.020c arjuneti tṛtīyaṃ ca kuntīputrān akalpayan
01,115.021a pūrvajaṃ nakulety evaṃ sahadeveti cāparam
01,115.021c mādrīputrāv akathayaṃs te viprāḥ prītamānasāḥ
01,115.021e anusaṃvatsaraṃ jātā api te kurusattamāḥ
01,115.021f*1240_01 pāṇḍuputrā vyarājanta pañca saṃvatsarā iva
01,115.021f*1241_01 anvavartanta pārthāś ca mādrīputrau tathaiva ca
01,115.021f*1242_01 mahāsattvā mahāvīryā mahābalaparākramāḥ
01,115.021f*1242_02 pāṇḍur dṛṣṭvā sutāṃs tāṃs tu devarūpān mahaujasaḥ
01,115.021f*1242_03 mudaṃ paramikāṃ lebhe nananda ca narādhipaḥ
01,115.021f*1242_04 ṛṣīṇām api sarveṣāṃ śataśṛṅganivāsinām
01,115.021f*1242_05 priyā babhūvus tāsāṃ ca tathaiva muniyoṣitām
01,115.022a kuntīm atha punaḥ pāṇḍur mādryarthe samacodayat
01,115.022c tam uvāca pṛthā rājan rahasy uktā satī sadā
01,115.023a uktā sakṛd dvandvam eṣā lebhe tenāsmi vañcitā
01,115.023c bibhemy asyāḥ paribhavān nārīṇāṃ gatir īdṛśī
01,115.024a nājñāsiṣam ahaṃ mūḍhā dvandvāhvāne phaladvayam
01,115.024c tasmān nāhaṃ niyoktavyā tvayaiṣo 'stu varo mama
01,115.025a evaṃ pāṇḍoḥ sutāḥ pañca devadattā mahābalāḥ
01,115.025c saṃbhūtāḥ kīrtimantas te kuruvaṃśavivardhanāḥ
01,115.025d*1243_01 devaujasaḥ sattvavantaḥ sarvaśāstraviśāradāḥ
01,115.025d*1243_02 divyasaṃhananāḥ sarve sarve bhāsvaramūrtayaḥ
01,115.026a śubhalakṣaṇasaṃpannāḥ somavat priyadarśanāḥ
01,115.026c siṃhadarpā maheṣvāsāḥ siṃhavikrāntagāminaḥ
01,115.026d*1244_01 siṃhoraskāḥ siṃhasattvāḥ siṃhākṣāḥ siṃhavikramāḥ
01,115.026e siṃhagrīvā manuṣyendrā vavṛdhur devavikramāḥ
01,115.027a vivardhamānās te tatra puṇye haimavate girau
01,115.027c vismayaṃ janayām āsur maharṣīṇāṃ sameyuṣām
01,115.028a te ca pañca śataṃ caiva kuruvaṃśavivardhanāḥ
01,115.028c sarve vavṛdhur alpena kālenāpsv iva nīrajāḥ
01,115.028d@067=0047 vaiśaṃpāyanaḥ
01,115.028d@067_0001 jātamātrān upādāya śataśṛṅganivāsinaḥ
01,115.028d@067_0002 pāṇḍoḥ putrān amanyanta tāpasāḥ svān ivātmajān
01,115.028d@067_0003 tatas tu vṛṣṇayaḥ sarve vasudevapurogamāḥ
01,115.028d@067_0004 pāṇḍuḥ śāpabhayād bhītaḥ śataśṛṅgam upeyivān
01,115.028d@067_0005 tatraiva munibhiḥ sārdhaṃ tāpaso 'bhūt tapaś caran
01,115.028d@067_0006 śākamūlaphalāhāras tapasvī niyatendriyaḥ
01,115.028d@067_0007 yogadhyānaparo rājā babhūveti ca vādakāḥ
01,115.028d@067_0008 prabruvanti sma bahavas tac chrutvā śokakarśitāḥ
01,115.028d@067_0009 pāṇḍoḥ prītisamāyuktāḥ kadā śroṣyāma satkathāḥ
01,115.028d@067_0010 ity evaṃ kathayantas te vṛṣṇayaḥ saha bāndhavaiḥ
01,115.028d@067_0011 pāṇḍoḥ putrāgamaṃ śrutvā sarve harṣasamanvitāḥ
01,115.028d@067_0012 sabhājayantas te 'nyonyaṃ vasudevaṃ vaco 'bruvan
01,115.028d@067_0013 na bhaveran kriyāhīnāḥ pāṇḍoḥ putrā mahābalāḥ
01,115.028d@067_0014 pāṇḍoḥ priyahitānveṣī preṣaya tvaṃ purohitam
01,115.028d@067_0015 vasudevas tathety uktvā visasarja purohitam
01,115.028d@067_0016 yuktāni ca kumārāṇāṃ pāribarhāṇy anekaśaḥ
01,115.028d@067_0017 kuntīṃ mādrīṃ ca saṃdiśya dāsadāsīparicchadam
01,115.028d@067_0018 gāvo hiraṇyaṃ rūpyaṃ ca preṣayām āsa bhārata
01,115.028d@067_0019 tāni sarvāṇi saṃgṛhya prayayau sa purohitaḥ
01,115.028d@067_0020 tam āgataṃ dvijaśreṣṭhaṃ kāśyapaṃ vai purohitam
01,115.028d@067_0021 pūjayām āsa vidhivat pāṇḍuḥ parapuraṃjayaḥ
01,115.028d@067_0022 pṛthā mādrī ca saṃhṛṣṭe vasudevaṃ praśaṃsatām
01,115.028d@067_0023 tataḥ pāṇḍuḥ kriyāḥ sarvāḥ pāṇḍavānām akārayat
01,115.028d@067_0024 garbhādhānādikṛtyāni caulopanayanāni ca
01,115.028d@067_0025 kāśyapaḥ kṛtavān sarvam upākarma ca bhārata
01,115.028d@067_0026 caulopanayanād ūrdhvaṃ vṛṣabhākṣā yaśasvinaḥ
01,115.028d@067_0027 vaidikādhyayane sarve samapadyanta pāragāḥ
01,115.028d@067_0028 śaryāteḥ pṛṣataḥ putraḥ śuko nāma paraṃtapaḥ
01,115.028d@067_0029 yena sāgaraparyantā dhanuṣā nirjitā mahī
01,115.028d@067_0030 aśvamedhaśatair iṣṭvā sa mahātmā mahāmakhaiḥ
01,115.028d@067_0031 ārādhya devatāḥ sarvāḥ pitṝn api mahāmatiḥ
01,115.028d@067_0032 śataśṛṅge tapas tepe śākamūlaphalāśanaḥ
01,115.028d@067_0033 tenopakaraṇaśreṣṭhaiḥ śikṣayā copabṛṃhitāḥ
01,115.028d@067_0034 tatprasādād dhanurvede samapadyanta pāragāḥ
01,115.028d@067_0035 gadāyāṃ pārago bhīmas tomareṣu yudhiṣṭhiraḥ
01,115.028d@067_0036 asicarmaṇi niṣṇātau yamau sattvavatāṃ varau
01,115.028d@067_0037 dhanurvede gataḥ pāraṃ savyasācī paraṃtapaḥ
01,115.028d@067_0038 śukena samanujñāto matsamo 'yam iti prabho
01,115.028d@067_0039 anujñāya tato rājā śaktiṃ khaḍgaṃ tathā śarān
01,115.028d@067_0040 dhanuś ca dadatāṃ śreṣṭhas tālamātraṃ mahāprabham
01,115.028d@067_0041 vipāṭhakṣuranārācān gṛdhrapakṣān alaṃkṛtān
01,115.028d@067_0042 dadau pārthāya saṃhṛṣṭo mahoragasamaprabhān
01,115.028d@067_0043 avāpya sarvaśastrāṇi mudito vāsavātmajaḥ
01,115.028d@067_0044 mene sarvān mahīpālān aparyāptān svatejasā
01,115.028d@067_0045 ekavarṣāntarās tv evaṃ parasparam ariṃdamāḥ
01,115.028d@067_0046 anvavardhanta pārthāś ca mādrīputrau tathaiva ca
01,115.028d@067_0047 pāṇḍavānāṃ tathāyus tvaṃ śṛṇu kauravanandana
01,115.028d@067_0048 jagāma hāstinapuraṃ ṣoḍaśābdo yudhiṣṭhiraḥ
01,115.028d@067_0049 bhīmasenaḥ pañcadaśe bībhatsur vai caturdaśe
01,115.028d@067_0050 trayodaśābdau ca yamau jagmatur nāgasāhvayam
01,115.028d@067_0051 tatra trayodaśābdāni dhārtarāṣṭraiḥ sahoṣitāḥ
01,115.028d@067_0052 ṣaṭ ca māsāñ jatugṛhān muktā jāto ghaṭotkacaḥ
01,115.028d@067_0053 ṣaṇmāsān ekacakrāyāṃ varṣaṃ pāñcālake gṛhe
01,115.028d@067_0054 dhārtarāṣṭraiḥ sahoṣitvā pañca varṣāṇi bhārata
01,115.028d@067_0055 indraprasthe 'vasaṃs tatra trīṇi varṣāṇi viṃśatim
01,115.028d@067_0056 dvādaśābdān athaikaṃ ca vibhramadyūtanirjitāḥ
01,115.028d@067_0057 bhuṅktvā ṣaṭtriṃśataṃ rājyaṃ sāgarāntāṃ vasuṃdharām
01,115.028d@067_0058 māsaiḥ ṣaḍbhir mahātmānaḥ sarve kṛṣṇaparāyaṇāḥ
01,115.028d@067_0059 rājye parikṣitaṃ sthāpya iṣṭāṃ gatim avāpnuvan
01,115.028d@067_0060 evaṃ yudhiṣṭhirasyāpi āyur aṣṭottaraṃ śatam
01,115.028d@067_0061 arjunāt keśavo jyeṣṭhas tribhir māsair mahābhujaḥ
01,115.028d@067_0062 kṛṣṇāt saṃkarṣaṇo jyeṣṭhas tribhir māsair mahābalaḥ
01,116.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,116.001a darśanīyāṃs tataḥ putrān pāṇḍuḥ pañca mahāvane
01,116.001c tān paśyan parvate reme svabāhubalapālitān
01,116.002a supuṣpitavane kāle kadā cin madhumādhave
01,116.002b*1245_01 pūrṇe caturdaśe varṣe phalgunasya ca dhīmataḥ
01,116.002b*1245_02 tadā uttaraphalgunyāṃ pravṛtte svastivācane
01,116.002b*1245_03 rakṣaṇe vismṛtā kuntī vyagrā brāhmaṇabhojane
01,116.002b*1245_04 purohitena saha sā brāhmaṇān paryaveṣayat
01,116.002b*1245_05 tasmin kāle samāhūya mādrīṃ madanamohitaḥ
01,116.002c bhūtasaṃmohane rājā sabhāryo vyacarad vanam
01,116.003a palāśais tilakaiś cūtaiś campakaiḥ pāribhadrakaiḥ
01,116.003c anyaiś ca bahubhir vṛkṣaiḥ phalapuṣpasamṛddhibhiḥ
01,116.003d*1246_01 karṇikārair aśokaiś ca keśarair atimuktakaiḥ
01,116.003d*1247_01 tadā kurabakaiś caiva mattabhramarakūjitaiḥ
01,116.003d*1247_02 cūtair mañjiribhiś caiva pārijātavanair api
01,116.003d*1248_01 parapuṣṭopasaṃghuṣṭasaṃgītaiḥ ṣaṭpadair api
01,116.003d*1249_01 jambūdumbarasaihuṇḍair vaṭair āmrātakair dhavaiḥ
01,116.003d*1249_02 nīpārjunakadambaiś ca badarair nāgakesaraiḥ
01,116.003d*1249_03 tamālair bilvakais tālaiḥ panasair vanakiṃśukaiḥ
01,116.003d*1249_04 mattabhramarasaṃgītakokilasvanamiśritam
01,116.003d*1250_01 hintālakadalīśālaiḥ panasair vanakiṃśukaiḥ
01,116.003d*1251_01 bakulais tilakais tālaiḥ panasair vanakiṃśukaiḥ
01,116.004a jalasthānaiś ca vividhaiḥ padminībhiś ca śobhitam
01,116.004b*1252_01 nānāvihaṃgasaṃghuṣṭaṃ parapuṣṭanināditam
01,116.004b*1253_01 samīkṣya ca tatas tatra ramyaṃ kusumitaṃ drumam
01,116.004c pāṇḍor vanaṃ tu saṃprekṣya prajajñe hṛdi manmathaḥ
01,116.004d*1254_01 mattabhramarasaṃgītaṃ kokilasvanamiśritam
01,116.004d*1254_02 gāyamānais tu gandharvaiḥ purā nāgapure yathā
01,116.005a prahṛṣṭamanasaṃ tatra viharantaṃ yathāmaram
01,116.005c taṃ mādry anujagāmaikā vasanaṃ bibhratī śubham
01,116.006a samīkṣamāṇaḥ sa tu tāṃ vayaḥsthāṃ tanuvāsasam
01,116.006c tasya kāmaḥ pravavṛdhe gahane 'gnir ivotthitaḥ
01,116.007a rahasy ātmasamāṃ dṛṣṭvā rājā rājīvalocanām
01,116.007c na śaśāka niyantuṃ taṃ kāmaṃ kāmabalātkṛtaḥ
01,116.007d*1255_01 atha so 'ṣṭādaśe varṣe ṛtau mādrīm alaṃkṛtām
01,116.007d*1255_02 ājuhāva tataḥ pāṇḍuḥ parītātmā yaśasvinīm
01,116.008a tata enāṃ balād rājā nijagrāha rahogatām
01,116.008c vāryamāṇas tayā devyā visphurantyā yathābalam
01,116.009a sa tu kāmaparītātmā taṃ śāpaṃ nānvabudhyata
01,116.009c mādrīṃ maithunadharmeṇa gacchamāno balād iva
01,116.010a jīvitāntāya kauravyo manmathasya vaśaṃ gataḥ
01,116.010c śāpajaṃ bhayam utsṛjya jagāmaiva balāt priyām
01,116.011a tasya kāmātmano buddhiḥ sākṣāt kālena mohitā
01,116.011c saṃpramathyendriyagrāmaṃ pranaṣṭā saha cetasā
01,116.012a sa tayā saha saṃgamya bhāryayā kurunandana
01,116.012c pāṇḍuḥ paramadharmātmā yuyuje kāladharmaṇā
01,116.012d*1256_01 kṣaṇenābhyapatad rājā rājadhānīṃ yamasya vai
01,116.013a tato mādrī samāliṅgya rājānaṃ gatacetasam
01,116.013c mumoca duḥkhajaṃ śabdaṃ punaḥ punar atīva ha
01,116.013d*1257_01 taṃ śrutvā karuṇaṃ śabdaṃ sahasotpatitaṃ tadā
01,116.014a saha putrais tataḥ kuntī mādrīputrau ca pāṇḍavau
01,116.014c ājagmuḥ sahitās tatra yatra rājā tathāgataḥ
01,116.015a tato mādry abravīd rājann ārtā kuntīm idaṃ vacaḥ
01,116.015c ekaiva tvam ihāgaccha tiṣṭhantv atraiva dārakāḥ
01,116.016a tac chrutvā vacanaṃ tasyās tatraivāvārya dārakān
01,116.016c hatāham iti vikruśya sahasopajagāma ha
01,116.017a dṛṣṭvā pāṇḍuṃ ca mādrīṃ ca śayānau dharaṇītale
01,116.017c kuntī śokaparītāṅgī vilalāpa suduḥkhitā
01,116.018a rakṣyamāṇo mayā nityaṃ vīraḥ satatam ātmavān
01,116.018c kathaṃ tvam abhyatikrāntaḥ śāpaṃ jānan vanaukasaḥ
01,116.019a nanu nāma tvayā mādri rakṣitavyo janādhipaḥ
01,116.019c sā kathaṃ lobhitavatī vijane tvaṃ narādhipam
01,116.019d*1258=00 mādrī
01,116.019d*1258_01 vidhinā coditasyāsya māṃ dṛṣṭvā vijane vane
01,116.019d*1258_02 acintayitvā tac chāpaṃ praharṣaḥ samajāyata
01,116.020a kathaṃ dīnasya satataṃ tvām āsādya rahogatām
01,116.020c taṃ vicintayataḥ śāpaṃ praharṣaḥ samajāyata
01,116.021a dhanyā tvam asi bāhlīki matto bhāgyatarā tathā
01,116.021c dṛṣṭavaty asi yad vaktraṃ prahṛṣṭasya mahīpateḥ
01,116.022 mādry uvāca
01,116.022a vilobhyamānena mayā vāryamāṇena cāsakṛt
01,116.022c ātmā na vārito 'nena satyaṃ diṣṭaṃ cikīrṣuṇā
01,116.022d@068=0000 vaiśaṃpāyanaḥ
01,116.022d@068=0019 kuntī
01,116.022d@068=0032 vaiśaṃpāyanaḥ
01,116.022d@068=0037 yudhiṣṭhiraḥ
01,116.022d@068=0045 bhīmaḥ
01,116.022d@068=0052 vaiśaṃpāyanaḥ
01,116.022d@068=0053 arjunaḥ
01,116.022d@068=0057 vaiśaṃpāyanaḥ
01,116.022d@068=0058 yamau
01,116.022d@068=0061 vaiśaṃpāyanaḥ
01,116.022d@068_0001 tasyās tad vacanaṃ śrutvā kuntī śokāgnidīpitā
01,116.022d@068_0002 papāta sahasā bhūmau chinnamūla iva drumaḥ
01,116.022d@068_0003 niśceṣṭā patitā bhūmau mohe na tu cacāla sā
01,116.022d@068_0004 tasmin kṣaṇe kṛtasnānam amalāmbarasaṃvṛtam
01,116.022d@068_0005 alaṃkārakṛtaṃ pāṇḍuṃ śayānaṃ śayane śubhe
01,116.022d@068_0006 kuntīm utthāpya mādrī tu mohenāviṣṭacetanām
01,116.022d@068_0007 ehy ehīti ca tāṃ kuntīṃ darśayām āsa kauravam
01,116.022d@068_0008 pādayoḥ patitā kuntī punar utthāya bhūmipam
01,116.022d@068_0009 raktacandanadigdhāṅgaṃ mahārajatavāsasam
01,116.022d@068_0010 sasmitena tu vaktreṇa gadantam iva bhāratīm
01,116.022d@068_0011 parirabhya tadā mohād vilalāpākulendriyā
01,116.022d@068_0012 mādrī cāpi samāliṅgya rājānaṃ vilalāpa sā
01,116.022d@068_0013 taṃ tathāśāyinaṃ pāṇḍum ṛṣayaḥ saha cāraṇaiḥ
01,116.022d@068_0014 abhyetya sahitāḥ sarve śokād aśrūṇy avartayan
01,116.022d@068_0015 astaṃ gatam ivādityaṃ saṃśuṣkam iva sāgaram
01,116.022d@068_0016 dṛṣṭvā pāṇḍuṃ naravyāghraṃ śocanti sma maharṣayaḥ
01,116.022d@068_0017 samānaśokā ṛṣayaḥ pāṇḍavāś ca bubhūvire
01,116.022d@068_0018 te samāśvāsite viprair vilepatur anindite
01,116.022d@068_0019 hā rājan kasya nau hitvā gacchasi tridaśālayam
01,116.022d@068_0020 hā rājan mama mandāyāḥ kathaṃ mādrīṃ sametya vai
01,116.022d@068_0021 nidhanaṃ prāptavān rājan madbhāgyaparisaṃkṣayāt
01,116.022d@068_0022 yudhiṣṭhiraṃ bhīmasenam arjunaṃ ca yamāv ubhau
01,116.022d@068_0023 kasmāt putrān priyān hitvā prayāto 'si viśāṃ pate
01,116.022d@068_0024 nūnaṃ tvāṃ tridaśā devāḥ pratinandanti bhārata
01,116.022d@068_0025 yathā hi tapa ugraṃ te caritaṃ viprasaṃsadi
01,116.022d@068_0026 āvābhyāṃ sahito rājan gamiṣyasi divaṃ śubham
01,116.022d@068_0027 ājamīḍhājamīḍhānāṃ karmaṇā caritāṃ gatim
01,116.022d@068_0028 nanu nāma sahāvābhyāṃ gamiṣyāmīti nas tvayā
01,116.022d@068_0029 pratijñātaṃ kuruśreṣṭha yadāsi vanam āgataḥ
01,116.022d@068_0030 āvābhyāṃ tv eva sahito gamiṣyasi viśāṃ pate
01,116.022d@068_0031 muhūrtaṃ kṣamyatāṃ rājann ārokṣyāvaś citāṃ tava
01,116.022d@068_0032 vilapitvā bhṛśaṃ tv evaṃ niḥsaṃjñe patite bhuvi
01,116.022d@068_0033 yathā viddhe hate mṛgyau lubdhair vanagate tathā
01,116.022d@068_0034 yudhiṣṭhiramukhāḥ sarve pāṇḍavā vedapāragāḥ
01,116.022d@068_0035 te 'py āgatya pitur mūle niḥsaṃjñāḥ patitā bhuvi
01,116.022d@068_0036 pāṇḍoḥ pādau pariṣvajya vilapanti sma pāṇḍavāḥ
01,116.022d@068_0037 hā vinaṣṭāḥ sma tāteti hā vināthā bhavāmahe
01,116.022d@068_0038 tvadvihīnā mahāprājña kathaṃ vartāma bālakāḥ
01,116.022d@068_0039 lokanāthasya putrāḥ smo na sanāthā bhavāmahe
01,116.022d@068_0040 kṣaṇenaiva mahārāja aho lokasya citratā
01,116.022d@068_0041 nāsmadvidhā rājaputrā adhanyāḥ santi bhārata
01,116.022d@068_0042 tvadvināśāc ca rājendra rājyapraskhalanāt tathā
01,116.022d@068_0043 bāndhavānām athājñānāt prāptāḥ sma vyasanaṃ vayam
01,116.022d@068_0044 kiṃ kariṣyāmahe rājan kartavyaṃ naḥ prasīdatām
01,116.022d@068_0045 hitvā rājyaṃ ca bhogāṃś ca śataśṛṅganivāsinā
01,116.022d@068_0046 tvayā labdhāḥ sma rājendra mahatā tapasā vayam
01,116.022d@068_0047 hitvā mānaṃ vanaṃ gatvā svayam āhṛtya bhakṣaṇam
01,116.022d@068_0048 śākamūlaphalair vanyair bharaṇaṃ vai tvayā kṛtam
01,116.022d@068_0049 putrān utpādya pitaro yam icchanti mahātmanaḥ
01,116.022d@068_0050 trivargaphalam icchantas tasya kālo 'yam āgataḥ
01,116.022d@068_0051 abhuktvaiva phalaṃ rājan gantuṃ nārhasi bhārata
01,116.022d@068_0052 ity evam uktvā pitaraṃ bhīmo 'pi vilalāpa ha
01,116.022d@068_0053 praṇaṣṭaṃ bhārataṃ vaṃśaṃ pāṇḍunā punar uddhṛtam
01,116.022d@068_0054 tasmiṃs tapovanagate naṣṭaṃ rājyaṃ sarāṣṭrakam
01,116.022d@068_0055 punar nistāritaṃ kṣatraṃ pāṇḍuputrair mahātmabhiḥ
01,116.022d@068_0056 etac chrutvā tu moditvā gantum arhasi kaurava
01,116.022d@068_0057 ity evam uktvā pitaraṃ vilalāpa dhanaṃjayaḥ
01,116.022d@068_0058 duḥsaṃcayaṃ tapaḥ kṛtvā labdhvā nau bharatarṣabha
01,116.022d@068_0059 putralābhasya mahataḥ śuśrūṣādiphalaṃ tvayā
01,116.022d@068_0060 na cāvāptaṃ kiṃ cid eva rājyaṃ pitrā yathā purā
01,116.022d@068_0061 evam uktvā yamau cāpi vilepatur athāturau
01,116.023 kunty uvāca
01,116.023a ahaṃ jyeṣṭhā dharmapatnī jyeṣṭhaṃ dharmaphalaṃ mama
01,116.023c avaśyaṃ bhāvino bhāvān mā māṃ mādri nivartaya
01,116.024a anveṣyāmīha bhartāram ahaṃ pretavaśaṃ gatam
01,116.024c uttiṣṭha tvaṃ visṛjyainam imān rakṣasva dārakān
01,116.024d*1259=02 vaiśaṃpāyanaḥ
01,116.024d*1259_01 avāpya putrāṃl labdhātmā vīrapatnītvam arthaye
01,116.024d*1259_02 madrarājasutā kuntīm idaṃ vacanam abravīt
01,116.025 mādry uvāca
01,116.025a aham evānuyāsyāmi bhartāram apalāyinam
01,116.025c na hi tṛptāsmi kāmānāṃ taj jyeṣṭhā anumanyatām
01,116.026a māṃ cābhigamya kṣīṇo 'yaṃ kāmād bharatasattamaḥ
01,116.026c tam ucchindyām asya kāmaṃ kathaṃ nu yamasādane
01,116.026d*1260_01 mama hetor gato rājā divaṃ rājarṣisattamaḥ
01,116.026d*1260_02 na caiva tādṛśī buddhir bāndhavāś ca na tādṛśāḥ
01,116.026d*1260_03 na cotsahe dhārayituṃ prāṇān bhartṛvinākṛtā
01,116.026d*1260_04 tasmāt tam anuyāsyāmi yāntaṃ vaivasvatakṣayam
01,116.027a na cāpy ahaṃ vartayantī nirviśeṣaṃ suteṣu te
01,116.027c vṛttim ārye cariṣyāmi spṛśed enas tathā hi mām
01,116.027d*1261_01 tvaṃ tu matsutayor nityaṃ tvatsuteṣu samā sadā
01,116.028a tasmān me sutayoḥ kunti vartitavyaṃ svaputravat
01,116.028c māṃ hi kāmayamāno 'yaṃ rājā pretavaśaṃ gataḥ
01,116.028d*1262_01 anveṣyāmi ca bhartāraṃ vrajantaṃ yamasādanam
01,116.029a rājñaḥ śarīreṇa saha mamāpīdaṃ kalevaram
01,116.029c dagdhavyaṃ supraticchannam etad ārye priyaṃ kuru
01,116.030a dārakeṣv apramattā ca bhavethāś ca hitā mama
01,116.030c ato 'nyan na prapaśyāmi saṃdeṣṭavyaṃ hi kiṃ cana
01,116.030d*1263_01 tasyās tad vacanaṃ śrutvā kuntī śokāgnidīpitā
01,116.030d*1263_02 papāta sahasā bhūmau chinnamūla iva drumaḥ
01,116.030d*1263_03 niśceṣṭā patitā bhūmau mohenaiva cacāla sā
01,116.030d*1263_04 tasmin kṣaṇe kṛtasnānaṃ mahad ambarasaṃvṛtam
01,116.030d*1263_05 alaṃkārakṛtaṃ pāṇḍuṃ śayānaṃ śayane śubhe
01,116.030d*1263_06 kuntīm utthāpya mādrī tu mohenāviṣṭacetanām
01,116.030d*1263_07 ehy ehi kunti mā rodīḥ darśayāmi svakautukam
01,116.030d*1263_08 pādayoḥ patitā kuntī punar utthāya bhūmipam
01,116.030d*1263_09 raktacandanadigdhāṅgaṃ mahārajatavāsasam
01,116.030d@069=0000 vaiśaṃpāyanaḥ
01,116.030d@069=0016 kuntī
01,116.030d@069=0020 mādrī
01,116.030d@069=0028 vaiśaṃpāyanaḥ
01,116.030d@069_0001 ṛṣayas tān samāśvāsya pāṇḍavān satyavikramān
01,116.030d@069_0002 ūcuḥ kuntīṃ ca mādrīṃ ca samāśvāsya tapasvinaḥ
01,116.030d@069_0003 subhage bālaputre tu na martavyaṃ kathaṃ cana
01,116.030d@069_0004 pāṇḍavāṃś cāpi neṣyāmaḥ kururāṣṭraṃ paraṃtapān
01,116.030d@069_0005 adharmeṣv arthajāteṣu dhṛtarāṣṭraś ca lobhavān
01,116.030d@069_0006 sa kadācin na varteta pāṇḍaveṣu yathāvidhi
01,116.030d@069_0007 kuntyāḥś ca vṛṣṇayo nāthāḥ kuntibhojas tathaiva ca
01,116.030d@069_0008 mādryāś ca balināṃ śreṣṭhaḥ śalyo bhrātā mahārathaḥ
01,116.030d@069_0009 bhartrā tu maraṇaṃ sārdhaṃ phalavan nātra saṃśayaḥ
01,116.030d@069_0010 yuvābhyāṃ duṣkaraṃ caitad vadanti dvijapuṃgavāḥ
01,116.030d@069_0011 mṛte bhartari sādhvī strī brahmacarye vyavasthitā
01,116.030d@069_0012 yamaiś ca niyamaiḥ śrāntā manovākkāyajaiḥ śubhaiḥ
01,116.030d@069_0013 bhartāraṃ cintayantī sā bhartāraṃ nistarec chubhā
01,116.030d@069_0014 tāritaś cāpi bhartā syād ātmā putrais tathaiva ca
01,116.030d@069_0015 tasmāj jīvitam evaitad yuvayor vidma śobhanam
01,116.030d@069_0016 yathā pāṇḍos tu nirdeśas tathā vipragaṇasya ca
01,116.030d@069_0017 ājñā śirasi nikṣiptā kariṣyāmi ca tat tathā
01,116.030d@069_0018 yad āhur bhagavanto hi tan manye śobhanaṃ param
01,116.030d@069_0019 bhartuś ca mama putrāṇāṃ mama caiva na saṃśayaḥ
01,116.030d@069_0020 kuntī samarthā putrāṇāṃ yogakṣemasya dhāraṇe
01,116.030d@069_0021 assyā hi na samā buddhyā yady api syād arundhatī
01,116.030d@069_0022 kuntyāś ca vṛṣṇayo nāthā kuntibhojas tathaiva ca
01,116.030d@069_0023 nāhaṃ tvam iva putrāṇāṃ samarthā dhāraṇe tathā
01,116.030d@069_0024 sāhaṃ bhartāram anviṣye saṃtṛptā na tv ahaṃ tathā
01,116.030d@069_0025 bhartṛlokasya tu jyeṣṭhā devī mām anumanyatām
01,116.030d@069_0026 dharmajñasya kṛtajñasya satyasaṃdhasya dhīmataḥ
01,116.030d@069_0027 pādau paricariṣyāmi tathāryādyanumanyatām
01,116.030d@069_0028 evam uktvā mahārāja madrarājasutā śubhā
01,116.030d@069_0029 dadau kuntyai yamau mādrī śirasābhipraṇamya ca
01,116.030d@069_0030 abhivādya maharṣīn sā pariṣvajya ca pāṇḍavān
01,116.030d@069_0031 mūrdhny upāghrāya bahuśaḥ pārthān ātmasutau tathā
01,116.030d@069_0032 haste yudhiṣṭhiraṃ gṛhya mādrī vākyam abhāṣata
01,116.030d@069_0033 kuntī mātā ahaṃ dhātrī yuṣmākaṃ tu pitā mṛtaḥ
01,116.030d@069_0034 yudhiṣṭhiraḥ pitā jyeṣṭhaś caturṇāṃ dharmataḥ sadā
01,116.030d@069_0035 vṛddhādyupāsanāsaktāḥ satyadharmaparāyaṇāḥ
01,116.030d@069_0036 tādṛśā na vinaśyanti naiva yānti parābhavam
01,116.030d@069_0037 tasmāt sarve kurudhvaṃ vai guruvṛttim atandritāḥ
01,116.030d@069_0038 ṛṣīṇāṃ ca pṛthāyāś ca namaskṛtya punaḥ punaḥ
01,116.030d@069_0039 āyāsakṛpaṇā mādrī pratyuvāca pṛthāṃ tataḥ
01,116.030d@069_0040 dhanyā tvam asi vārṣṇeyi nāsti strī sadṛśī tvayā
01,116.030d@069_0041 vīryaṃ tejaś ca yogaṃ ca māhātmyaṃ ca yaśasvinām
01,116.030d@069_0042 kunti drakṣyasi putrāṇāṃ pañcānām amitaujasām
01,116.030d@069_0043 ṛṣīṇāṃ saṃnidhau yaiṣā mayā vāg abhyudīritā
01,116.030d@069_0044 didṛkṣamāṇayā svargaṃ na mamaiṣā vṛthā bhavet
01,116.030d@069_0045 āryā cāpy abhivādyā ca mama pūjyā ca sarvataḥ
01,116.030d@069_0046 jyeṣṭhā variṣṭhā tvaṃ devi bhūṣitā svaguṇaiḥ śubhaiḥ
01,116.030d@069_0047 abhyanujñātum icchāmi tvayā yādavanandini
01,116.030d@069_0048 dharmaṃ svargaṃ ca kīrtiṃ ca tvatkṛte 'ham avāpnuyām
01,116.030d@069_0049 yathā tathā vidhatsveha mā ca kārṣīr vicāraṇām
01,116.030d@069_0050 bāṣpasaṃdigdhayā vācā kunty uvāca yaśasvinī
01,116.030d@069_0051 anujñātāsi kalyāṇi tridive saṃgamo 'stu te
01,116.030d@069_0052 bhartrā saha viśālākṣi kṣipram adyaiva bhāmini
01,116.030d@069_0053 saṃgatā svargaloke tvaṃ ramethāḥ śāśvatīḥ samāḥ
01,116.030d@069_0054 tataḥ purohitaḥ snātvā pretakarmaṇi pāragaḥ
01,116.030d@069_0055 hiraṇyaśakalān ājyaṃ tilān dadhi ca taṇḍulān
01,116.030d@069_0056 udakumbhaṃ saparaśuṃ samanīya tapasvibhiḥ
01,116.030d@069_0057 aśvamedhāgnim āhṛtya yathānyāyaṃ samantataḥ
01,116.030d@069_0058 kāśyapaḥ kārayām āsa pāṇḍoḥ pretasya tāṃ kriyām
01,116.030d@069_0059 purohitoktavidhinā pāṇḍoḥ putro yudhiṣṭhiraḥ
01,116.030d@069_0060 tenāgninādahat pāṇḍuṃ kṛtvā cāpi kriyās tadā
01,116.030d@069_0061 rudan śokābhisaṃtaptaḥ papāta bhuvi pāṇḍavaḥ
01,116.030d@069_0062 ṛṣīn putrān pṛthāṃ caiva visṛjya ca nṛpātmajān
01,116.031 vaiśaṃpāyana uvāca
01,116.031a ity uktvā taṃ citāgnisthaṃ dharmapatnī nararṣabham
01,116.031c madrarājātmajā tūrṇam anvārohad yaśasvinī
01,116.031d*1264_01 āhatāmbarasaṃvīto bhrātṛbhiḥ sahito 'naghaḥ
01,116.031d*1264_02 udakaṃ kṛtavāṃs tatra purohitamate sthitaḥ
01,116.031d*1264_03 arhatas tasya kṛtyāni śataśṛṅganivāsinaḥ
01,116.031d*1264_04 tāpasā vidhivac cakruś cāraṇā ṛṣibhiḥ saha
01,116.031d*1265_01 tāpasā vidhivat karma kārayām āsur ātmajaiḥ
01,117.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,117.001a pāṇḍor avabhṛthaṃ kṛtvā devakalpā maharṣayaḥ
01,117.001c tato mantram akurvanta te sametya tapasvinaḥ
01,117.002a hitvā rājyaṃ ca rāṣṭraṃ ca sa mahātmā mahātapāḥ
01,117.002c asmin sthāne tapas taptuṃ tāpasāñ śaraṇaṃ gataḥ
01,117.003a sa jātamātrān putrāṃś ca dārāṃś ca bhavatām iha
01,117.003c pradāyopanidhiṃ rājā pāṇḍuḥ svargam ito gataḥ
01,117.003d*1266_01 tasyemān ātmajān dehaṃ bhāryāṃ ca sumahātmanaḥ
01,117.003d*1266_02 svarāṣṭraṃ gṛhya gacchāmo dharma eṣa hi naḥ smṛtaḥ
01,117.003d*1267_01 tasmāt kṛtyaṃ parīkṣadhvam iti hovāca dharmavit
01,117.003d*1267_02 śukaḥ paramakalyāṇo girā samabhibhāṣata
01,117.004a te parasparam āmantrya sarvabhūtahite ratāḥ
01,117.004b*1268_01 dharmaṃ caiva puraskṛtya śreṣṭhāṃ matim akurvata
01,117.004b*1268_02 kurukṣetram itaḥ kuntīṃ tāṃ saputrāṃ nayāmahe
01,117.004c pāṇḍoḥ putrān puraskṛtya nagaraṃ nāgasāhvayam
01,117.005a udāramanasaḥ siddhā gamane cakrire manaḥ
01,117.005c bhīṣmāya pāṇḍavān dātuṃ dhṛtarāṣṭrāya caiva hi
01,117.006a tasminn eva kṣaṇe sarve tān ādāya pratasthire
01,117.006c pāṇḍor dārāṃś ca putrāṃś ca śarīraṃ caiva tāpasāḥ
01,117.006d*1269_01 ādāya prasthitāḥ sarve śataśṛṅgān nagottamāt
01,117.007a sukhinī sā purā bhūtvā satataṃ putravatsalā
01,117.007c prapannā dīrgham adhvānaṃ saṃkṣiptaṃ tad amanyata
01,117.008a sā nadīrgheṇa kālena saṃprāptā kurujāṅgalam
01,117.008c vardhamānapuradvāram āsasāda yaśasvinī
01,117.008d*1270_01 dvāriṇaṃ tāpasā ūcū rājānaṃ ca prakāśaya
01,117.008d*1270_02 te tu gatvā kṣaṇenaiva sabhāyāṃ viniveditāḥ
01,117.009a taṃ cāraṇasahasrāṇāṃ munīnām āgamaṃ tadā
01,117.009c śrutvā nāgapure nṝṇāṃ vismayaḥ samajāyata
01,117.010a muhūrtodita āditye sarve dharmapuraskṛtāḥ
01,117.010c sadārās tāpasān draṣṭuṃ niryayuḥ puravāsinaḥ
01,117.011a strīsaṃghāḥ kṣatrasaṃghāś ca yānasaṃghān samāsthitāḥ
01,117.011c brāhmaṇaiḥ saha nirjagmur brāhmaṇānāṃ ca yoṣitaḥ
01,117.012a tathā viṭśūdrasaṃghānāṃ mahān vyatikaro 'bhavat
01,117.012c na kaś cid akarod īrṣyām abhavan dharmabuddhayaḥ
01,117.013a tathā bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ somadatto 'tha bāhlikaḥ
01,117.013c prajñācakṣuś ca rājarṣiḥ kṣattā ca viduraḥ svayam
01,117.014a sā ca satyavatī devī kausalyā ca yaśasvinī
01,117.014c rājadāraiḥ parivṛtā gāndhārī ca viniryayau
01,117.015a dhṛtarāṣṭrasya dāyādā duryodhanapurogamāḥ
01,117.015c bhūṣitā bhūṣaṇaiś citraiḥ śatasaṃkhyā viniryayuḥ
01,117.016a tān maharṣigaṇān sarvāñ śirobhir abhivādya ca
01,117.016b*1271_01 svāgataṃ vacanaṃ coktvā pāṇḍor bhavanam āviśan
01,117.016c upopaviviśuḥ sarve kauravyāḥ sapurohitāḥ
01,117.017a tathaiva śirasā bhūmāv abhivādya praṇamya ca
01,117.017c upopaviviśuḥ sarve paurajānapadā api
01,117.018a tam akūjam ivājñāya janaughaṃ sarvaśas tadā
01,117.018b*1272_01 pūjayitvā yathānyāyaṃ pādyenārghyeṇa ca prabho
01,117.018c bhīṣmo rājyaṃ ca rāṣṭraṃ ca maharṣibhyo nyavedayat
01,117.019a teṣām atho vṛddhatamaḥ pratyutthāya jaṭājinī
01,117.019c maharṣimatam ājñāya maharṣir idam abravīt
01,117.020a yaḥ sa kauravyadāyādaḥ pāṇḍur nāma narādhipaḥ
01,117.020c kāmabhogān parityajya śataśṛṅgam ito gataḥ
01,117.020d*1273_01 kāmabhogān parityajya tapasvī saṃbabhūva ha
01,117.020d*1273_02 sa yathoktaṃ tapas tepe tatra mūlaphalāśanaḥ
01,117.020d*1273_03 patnībhyāṃ saha dharmātmā kaṃ cit kālam atandritaḥ
01,117.020d*1273_04 tena vṛttasamācārais tapasā ca tapasvinaḥ
01,117.020d*1273_05 toṣitās tāpasās tatra śataśṛṅganivāsinaḥ
01,117.020d*1273_06 svargalokaṃ gantukāmaṃ tāpasā vinivārya tam
01,117.020d*1273_07 udyataṃ saha patnībhyāṃ viprā vacanam abruvan
01,117.020d*1273_08 anapatyasya rājendra puṇyalokā na santi te
01,117.020d*1273_09 tasmād dharmaṃ ca vāyuṃ ca mahendraṃ ca tathāśvinau
01,117.020d*1273_10 ārādhayasva rājendra patnībhyāṃ saha devatāḥ
01,117.020d*1273_11 tṛptāḥ putrān prayacchanti ṛṇamukto bhaviṣyasi
01,117.020d*1273_12 tapasā divyacakṣuṣṭvāt paśyāmas te tathā sutān
01,117.020d*1273_13 asmākaṃ vacanaṃ śrutvā devān ārādhayat tadā
01,117.020d*1274_01 kuntī saṃpreṣayām āsa devaranyāyadharmataḥ
01,117.020d*1274_02 svānām anyatamair nāryaḥ puṇyair ākhyāyikair api
01,117.020d*1274_03 muner mantraprabhāveṇa śaṃkarāṃśābhiyoginaḥ
01,117.020d*1274_04 āhūya dharmaṃ vāyuṃ ca mahendraṃ ca tathāśvinau
01,117.020d*1274_05 asūta putrān kuntī ca mādrī ca dvau sutāv api
01,117.021a brahmacaryavratasthasya tasya divyena hetunā
01,117.021c sākṣād dharmād ayaṃ putras tasya jāto yudhiṣṭhiraḥ
01,117.022a tathemaṃ balināṃ śreṣṭhaṃ tasya rājño mahātmanaḥ
01,117.022c mātariśvā dadau putraṃ bhīmaṃ nāma mahābalam
01,117.023a puruhūtād ayaṃ jajñe kuntyāṃ satyaparākramaḥ
01,117.023c yasya kīritr maheṣvāsān sarvān abhibhaviṣyati
01,117.023d*1275_01 asmiñ jāte maheṣvāse devāḥ sendrās tathābruvan
01,117.023d*1275_02 matprasādād ayaṃ jātaḥ kuntyāṃ satyaparākramaḥ
01,117.023d*1275_03 ajeyo yudhi jetārīn devatādīn na saṃśayaḥ
01,117.023d*1276_01 sa laṅghayitvā hariṇā bhuvo bhārān niyojitaḥ
01,117.023d*1276_02 naro mām āviśat kunti viṣṇor ardhaṃ naraṃ viduḥ
01,117.023d*1276_03 so 'haṃ tvām āviśaṃ bhadre jāto 'haṃ phalgunāhvayaḥ
01,117.023d*1276_04 tasmād ajayyo bhuvane caturdaśabhir apy asau
01,117.023d*1277_01 yudhiṣṭhiro rājasūyaṃ bhrātṛvīryād avāpsyati
01,117.023d*1277_02 indrasya vacanaṃ śrutvā pāṇḍuḥ prītim avāpa saḥ
01,117.023d*1277_03 eṣa jetā manuṣyāṃś ca sarvān gandharvarākṣasān
01,117.023d*1277_04 eṣa duryodhanaṃ kīrtyā bhāratāṃś ca vijeṣyati
01,117.023d*1277_05 vīrasyaikasya vikrāntair dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
01,117.023d*1277_06 yakṣyate rājasūyādyair dharma evāparaḥ sadā
01,117.023d*1278_01 vijitya nṛpatīn sarvān kṛtvā ca karadān prabhuḥ
01,117.023d*1278_02 svayaṃ bhokṣyati dharmātmā pṛthivīṃ sāgarāmbarām
01,117.023d*1279_01 surāsuroragāṃś caiva vīryād ekaratho jayet
01,117.023d*1280_01 ajātaśatrur dharmātmā pṛthvaiśvaryābhipūjitaḥ
01,117.024a yau tu mādrī maheṣvāsāv asūta kurusattamau
01,117.024c aśvibhyāṃ manujavyāghrāv imau tāv api tiṣṭhataḥ
01,117.024d*1281_01 nakulaḥ sahadevaś ca tāv apy amitatejasau
01,117.024d*1281_02 pāṇḍavau naraśārdūlāv imāv apy aparājitau
01,117.025a caratā dharmanityena vanavāsaṃ yaśasvinā
01,117.025c eṣa paitāmaho vaṃśaḥ pāṇḍunā punar uddhṛtaḥ
01,117.026a putrāṇāṃ janma vṛddhiṃ ca vaidikādhyayanāni ca
01,117.026c paśyataḥ satataṃ pāṇḍoḥ śaśvat prītir avardhata
01,117.027a vartamānaḥ satāṃ vṛtte putralābham avāpya ca
01,117.027c pitṛlokaṃ gataḥ pāṇḍur itaḥ saptadaśe 'hani
01,117.028a taṃ citāgatam ājñāya vaiśvānaramukhe hutam
01,117.028c praviṣṭā pāvakaṃ mādrī hitvā jīvitam ātmanaḥ
01,117.029a sā gatā saha tenaiva patilokam anuvratā
01,117.029c tasyās tasya ca yat kāryaṃ kriyatāṃ tadanantaram
01,117.029d*1282_01 bhīṣmaṃ ca dhṛtarāṣṭraṃ ca viduraṃ ca mahāmatim
01,117.029d*1283_01 pṛthāṃ ca śaraṇaṃ prāptāṃ pāṇḍavāṃś ca yaśasvinaḥ
01,117.029d*1283_02 yathāvad anugṛhṇantāṃ dharmo hy eṣa sanātanaḥ
01,117.029d*1284_01 eteṣāṃ bharaṇaṃ bhīṣma mahān dharmas tathaiva ca
01,117.029d*1284_02 kṣattuś ca dhṛtarāṣṭrasya gāndhāryāś ca viśeṣataḥ
01,117.029d*1285_01 ime śarīre ca tayoḥ pṛthāṃ ca śaraṇāgatām
01,117.029d*1285_02 tasya putrāṃś ca dharmajñān sarvān satkartum arhatha
01,117.030a ime tayoḥ śarīre dve sutāś ceme tayor varāḥ
01,117.030c kriyābhir anugṛhyantāṃ saha mātrā paraṃtapāḥ
01,117.031a pretakārye ca nirvṛtte pitṛmedhaṃ mahāyaśāḥ
01,117.031c labhatāṃ sarvadharmajñaḥ pāṇḍuḥ kurukulodvahaḥ
01,117.032a evam uktvā kurūn sarvān kurūṇām eva paśyatām
01,117.032c kṣaṇenāntarhitāḥ sarve cāraṇā guhyakaiḥ saha
01,117.033a gandharvanagarākāraṃ tatraivāntarhitaṃ punaḥ
01,117.033c ṛṣisiddhagaṇaṃ dṛṣṭvā vismayaṃ te paraṃ yayuḥ
01,117.033d*1286_01 kauravāḥ sahasotpatya sādhu sādhv iti vismitāḥ
01,118.000*1287=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,118.000*1287_01 kuravaś ca tadā sarve pāṇḍoḥ śrutvā tathā vidhim
01,118.000*1287_02 bhīṣmaprabhṛtayo mātrā jagṛhus tān sutān saha
01,118.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
01,118.001a pāṇḍor vidura sarvāṇi pretakāryāṇi kāraya
01,118.001c rājavad rājasiṃhasya mādryāś caiva viśeṣataḥ
01,118.002a paśūn vāsāṃsi ratnāni dhanāni vividhāni ca
01,118.002c pāṇḍoḥ prayaccha mādryāś ca yebhyo yāvac ca vāñchitam
01,118.003a yathā ca kuntī satkāraṃ kuryān mādryās tathā kuru
01,118.003c yathā na vāyur nādityaḥ paśyetāṃ tāṃ susaṃvṛtām
01,118.004a na śocyaḥ pāṇḍur anaghaḥ praśasyaḥ sa narādhipaḥ
01,118.004c yasya pañca sutā vīrā jātāḥ surasutopamāḥ
01,118.004d*1288_01 sa pāṇḍuś ca na śocyaḥ syāt pravaraḥ puṇyakarmaṇām
01,118.005 vaiśaṃpāyana uvāca
01,118.005a viduras taṃ tathety uktvā bhīṣmeṇa saha bhārata
01,118.005c pāṇḍuṃ saṃskārayām āsa deśe paramasaṃvṛte
01,118.006a tatas tu nagarāt tūrṇam ājyahomapuraskṛtāḥ
01,118.006c nirhṛtāḥ pāvakā dīptāḥ pāṇḍo rājapurohitaiḥ
01,118.006d*1289_01 palāśavṛntakāṣṭhaiś ca kuśamuñjakabalvajaiḥ
01,118.006d*1289_02 sūtroktena vidhānena śarīre cakrur añjasā
01,118.006d*1289_03 atha darbhe tayor bhūpa kṛtvā pratikṛtī tayoḥ
01,118.006d*1289_04 śibikāyām athāropya śobhitāyām alaṃkṛtaiḥ
01,118.007a athainam ārtavair gandhair mālyaiś ca vividhair varaiḥ
01,118.007c śibikāṃ samalaṃcakrur vāsasācchādya sarvaśaḥ
01,118.007d*1290_01 muktāpravālamāṇikyahemasragbhir alaṃkṛtām
01,118.008a tāṃ tathā śobhitāṃ mālyair vāsobhiś ca mahādhanaiḥ
01,118.008b*1291_01 darpaṇāśokapunnāgamallikājāticampakaiḥ
01,118.008b*1291_02 nālikeraphalaiḥ puṣpaiḥ pūgīphalasunārcitaiḥ
01,118.008c amātyā jñātayaś caiva suhṛdaś copatasthire
01,118.009a nṛsiṃhaṃ narayuktena paramālaṃkṛtena tam
01,118.009c avahan yānamukhyena saha mādryā susaṃvṛtam
01,118.010a pāṇḍureṇātapatreṇa cāmaravyajanena ca
01,118.010c sarvavāditranādaiś ca samalaṃcakrire tataḥ
01,118.011a ratnāni cāpy upādāya bahūni śataśo narāḥ
01,118.011c pradaduḥ kāṅkṣamāṇebhyaḥ pāṇḍos tatraurdhvadehikam
01,118.012a atha chatrāṇi śubhrāṇi pāṇḍurāṇi bṛhanti ca
01,118.012c ājahruḥ kauravasyārthe vāsāṃsi rucirāṇi ca
01,118.013a yājakaiḥ śuklavāsobhir hūyamānā hutāśanāḥ
01,118.013c agacchann agratas tasya dīpyamānāḥ svalaṃkṛtāḥ
01,118.014a brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś caiva sahasraśaḥ
01,118.014c rudantaḥ śokasaṃtaptā anujagmur narādhipam
01,118.014c*1292_01 rudantaś ca tathā striyaḥ
01,118.014c*1292_02 vikīrṇamūrdhajāḥ sarve mūrdhni vinyastapāṇayaḥ
01,118.014c*1292_03 urastāḍaṃ rudantyaś ca striyaḥ sarvā anuvratāḥ
01,118.014c*1292_04 ekavastradharāḥ sarve nirābharaṇabhūṣitāḥ
01,118.014c*1292_05 noṣṇīṣiṇo mahārāja nirānandā bhṛśāturāḥ
01,118.014c*1292_06 puruṣāś ca striyaḥ sarvā
01,118.015a ayam asmān apāhāya duḥkhe cādhāya śāśvate
01,118.015c kṛtvānāthān paro nāthaḥ kva yāsyati narādhipaḥ
01,118.015d*1293_01 anidhāya sutān rājye vane jātān yaśasvinaḥ
01,118.015d*1293_02 a . . putrasaṃpattiṃ kva yāsyasi mahīpate
01,118.016a krośantaḥ pāṇḍavāḥ sarve bhīṣmo vidura eva ca
01,118.016b*1294_01 bāhlīkaḥ somadattaś ca tathā bhūriśravā nṛpaḥ
01,118.016b*1294_02 anyonyaṃ vai samāśliṣya anujagmuḥ sahasraśaḥ
01,118.016c ramaṇīye vanoddeśe gaṅgātīre same śubhe
01,118.017a nyāsayām āsur atha tāṃ śibikāṃ satyavādinaḥ
01,118.017c sabhāryasya nṛsiṃhasya pāṇḍor akliṣṭakarmaṇaḥ
01,118.017d*1295_01 āchidya vāsasaṃvītaṃ deśaśuddhiṃ vitenire
01,118.018a tatas tasya śarīraṃ tat sarvagandhaniṣevitam
01,118.018c śucikālīyakādigdhaṃ mukhyasnānādhivāsitam
01,118.018e paryaṣiñcaj jalenāśu śātakumbhamayair ghaṭaiḥ
01,118.019a candanena ca mukhyena śuklena samalepayan
01,118.019c kālāguruvimiśreṇa tathā tuṅgarasena ca
01,118.020a athainaṃ deśajaiḥ śuklair vāsobhiḥ samayojayan
01,118.020c ācchannaḥ sa tu vāsobhir jīvann iva nararṣabhaḥ
01,118.020e śuśubhe puruṣavyāghro mahārhaśayanocitaḥ
01,118.020f*1296_01 hayamedhāgninā sarve yājakāḥ sapurohitāḥ
01,118.020f*1296_02 vedoktena vidhānena kriyāś cakruḥ samantrakam
01,118.021a yājakair abhyanujñātaṃ pretakarmaṇi niṣṭhitaiḥ
01,118.021c ghṛtāvasiktaṃ rājānaṃ saha mādryā svalaṃkṛtam
01,118.022a tuṅgapadmakamiśreṇa candanena sugandhinā
01,118.022b*1297_01 saralaṃ devadāruṃ ca gugguluṃ lākṣayā saha
01,118.022b*1297_02 raktacandanakāṣṭhaiś ca hariberair uśīrajaiḥ
01,118.022c anyaiś ca vividhair gandhair analpaiḥ samadāhayan
01,118.022d*1298_01 ghṛtāplutais tathā vastraiḥ prāvāraiś ca mahādhanaiḥ
01,118.022d*1298_02 ghṛtapūrṇais tathā kumbhai rājānaṃ samadāhayan
01,118.023a tatas tayoḥ śarīre te dṛṣṭvā mohavaśaṃ gatā
01,118.023c hāhā putreti kausalyā papāta sahasā bhuvi
01,118.024a tāṃ prekṣya patitām ārtāṃ paurajānapado janaḥ
01,118.024c ruroda sasvanaṃ sarvo rājabhaktyā kṛpānvitaḥ
01,118.025a klāntānīvārtanādena sarvāṇi ca vicukruśuḥ
01,118.025c mānuṣaiḥ saha bhūtāni tiryagyonigatāny api
01,118.025d*1299_01 sarvāṇi sahaduḥkhāni ruruduḥ saha tair janaiḥ
01,118.026a tathā bhīṣmaḥ śāṃtanavo viduraś ca mahāmatiḥ
01,118.026c sarvaśaḥ kauravāś caiva prāṇadan bhṛśaduḥkhitāḥ
01,118.026d*1300_01 cukruśuḥ pāṇḍavāḥ sarve dhṛtarāṣṭraś ca bhārata
01,118.027a tato bhīṣmo 'tha viduro rājā ca saha bandhubhiḥ
01,118.027c udakaṃ cakrire tasya sarvāś ca kuruyoṣitaḥ
01,118.027d*1301_01 cukruśuḥ pāṇḍavāḥ sarve bhīṣmaḥ śāṃtanavas tathā
01,118.027d*1301_02 viduro jñātayaś caiva cakruś cāpy udakakriyām
01,118.027d*1302_01 ekakuṇḍe pṛthak caiva piṇḍāṃś caiva pṛthak pṛthak
01,118.027d*1302_02 dadur dharmodakaṃ sarve sarvāś ca kuruyoṣitaḥ
01,118.028a kṛtodakāṃs tān ādāya pāṇḍavāñ śokakarśitān
01,118.028c sarvāḥ prakṛtayo rājañ śocantyaḥ paryavārayan
01,118.029a yathaiva pāṇḍavā bhūmau suṣupuḥ saha bāndhavaiḥ
01,118.029c tathaiva nāgarā rājañ śiśyire brāhmaṇādayaḥ
01,118.030a tad anānandam asvastham ākumāram ahṛṣṭavat
01,118.030c babhūva pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ nagaraṃ dvādaśa kṣapāḥ
01,119.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,119.001a tataḥ kṣattā ca rājā ca bhīṣmaś ca saha bandhubhiḥ
01,119.001c daduḥ śrāddhaṃ tadā pāṇḍoḥ svadhāmṛtamayaṃ tadā
01,119.001d*1303_01 purohitasahāyās te yathānyāyam akurvata
01,119.001d*1304_01 ekapāke pṛthak caiva svaśākhoktavidhānataḥ
01,119.002a kurūṃś ca vipramukhyāṃś ca bhojayitvā sahasraśaḥ
01,119.002c ratnaughān dvijamukhyebhyo dattvā grāmavarān api
01,119.003a kṛtaśaucāṃs tatas tāṃs tu pāṇḍavān bharatarṣabhān
01,119.003c ādāya viviśuḥ paurāḥ puraṃ vāraṇasāhvayam
01,119.004a satataṃ smānvatapyanta tam eva bharatarṣabham
01,119.004c paurajānapadāḥ sarve mṛtaṃ svam iva bāndhavam
01,119.005a śrāddhāvasāne tu tadā dṛṣṭvā taṃ duḥkhitaṃ janam
01,119.005c saṃmūḍhāṃ duḥkhaśokārtāṃ vyāso mātaram abravīt
01,119.006a atikrāntasukhāḥ kālāḥ pratyupasthitadāruṇāḥ
01,119.006c śvaḥ śvaḥ pāpīyadivasāḥ pṛthivī gatayauvanā
01,119.007a bahumāyāsamākīrṇo nānādoṣasamākulaḥ
01,119.007c luptadharmakriyācāro ghoraḥ kālo bhaviṣyati
01,119.007d*1305_01 kurūṇām anayāc cāpi pṛthivī na bhaviṣyati
01,119.007d@070_0001 tataḥ putrāś ca pautrāś ca rājānaḥ sarva eva hi
01,119.007d@070_0002 pāṇḍavāḥ kauravāś caiva rājyaiśvaryamadānvitāḥ
01,119.007d@070_0003 pṛthvīnimittam anyonyaṃ ghātayiṣyanti nirghṛṇāḥ
01,119.007d@070_0004 kurupāṇḍavayor arthaḥ pṛthivīkṣayakāraṇaḥ
01,119.007d@070_0005 anyonyaṃ ghoram āsādya kariṣyanti mahīm imām
01,119.007d@070_0006 rudhiraughanimagnāṃ ca bālavṛddhāvaśeṣitām
01,119.007d@070_0007 ghoram enam adṛṣṭvaiva kālaṃ sarvakṣayāvaham
01,119.007d@070_0008 dṛṣṭvānandasukhaṃ prītyā dṛṣṭyā mātaḥ śṛṇuṣva ha
01,119.008a gaccha tvaṃ tyāgam āsthāya yuktā vasa tapovane
01,119.008c mā drakṣyasi kulasyāsya ghoraṃ saṃkṣayam ātmanaḥ
01,119.009a tatheti samanujñāya sā praviśyābravīt snuṣām
01,119.009c ambike tava putrasya durnayāt kila bhāratāḥ
01,119.009e sānubandhā vinaṅkṣyanti pautrāś caiveti naḥ śrutam
01,119.010a tat kausalyām imām ārtāṃ putraśokābhipīḍitām
01,119.010c vanam ādāya bhadraṃ te gacchāvo yadi manyase
01,119.011a tathety ukte ambikayā bhīṣmam āmantrya suvratā
01,119.011c vanaṃ yayau satyavatī snuṣābhyāṃ saha bhārata
01,119.012a tāḥ sughoraṃ tapaḥ kṛtvā devyo bharatasattama
01,119.012c dehaṃ tyaktvā mahārāja gatim iṣṭāṃ yayus tadā
01,119.013a avāpnuvanta vedoktān saṃskārān pāṇḍavās tadā
01,119.013c avardhanta ca bhogāṃs te bhuñjānāḥ pitṛveśmani
01,119.014a dhārtarāṣṭraiś ca sahitāḥ krīḍantaḥ pitṛveśmani
01,119.014c bālakrīḍāsu sarvāsu viśiṣṭāḥ pāṇḍavābhavan
01,119.015a jave lakṣyābhiharaṇe bhojye pāṃsuvikarṣaṇe
01,119.015c dhārtarāṣṭrān bhīmasenaḥ sarvān sa parimardati
01,119.016a harṣād etān krīḍamānān gṛhya kākanilīyane
01,119.016c śiraḥsu ca nigṛhyainān yodhayām āsa pāṇḍavaḥ
01,119.017a śatam ekottaraṃ teṣāṃ kumārāṇāṃ mahaujasām
01,119.017c eka eva vimṛdnāti nātikṛcchrād vṛkodaraḥ
01,119.018a pādeṣu ca nigṛhyainān vinihatya balād balī
01,119.018c cakarṣa krośato bhūmau ghṛṣṭajānuśirokṣikān
01,119.019a daśa bālāñ jale krīḍan bhujābhyāṃ parigṛhya saḥ
01,119.019c āste sma salile magnaḥ pramṛtāṃś ca vimuñcati
01,119.020a phalāni vṛkṣam āruhya pracinvanti ca te yadā
01,119.020c tadā pādaprahāreṇa bhīmaḥ kampayate drumam
01,119.020d*1306_01 pragṛhya vṛkṣamūlaṃ ca pāṇibhyāṃ kampayan drumam
01,119.020d*1306_02 agraśākhāgrasaṃlīnān pātayām āsa bhūtale
01,119.020d*1306_03 bhagnapādorupṛṣṭhāś ca bhinnamastakapārśvakāḥ
01,119.021a prahāravegābhihatād drumād vyāghūrṇitās tataḥ
01,119.021c saphalāḥ prapatanti sma drutaṃ srastāḥ kumārakāḥ
01,119.021d*1307_01 ke cid bhagnaśiroraskāḥ ke cid bhagnakaṭītaṭāḥ
01,119.021d*1307_02 nipetur bhrātaraḥ sarve bhīmasenabhujārditāḥ
01,119.022a na te niyuddhe na jave na yogyāsu kadā cana
01,119.022c kumārā uttaraṃ cakruḥ spardhamānā vṛkodaram
01,119.023a evaṃ sa dhārtarāṣṭrāṇāṃ spardhamāno vṛkodaraḥ
01,119.023c apriye 'tiṣṭhad atyantaṃ bālyān na drohacetasā
01,119.024a tato balam atikhyātaṃ dhārtarāṣṭraḥ pratāpavān
01,119.024c bhīmasenasya taj jñātvā duṣṭabhāvam adarśayat
01,119.025a tasya dharmād apetasya pāpāni paripaśyataḥ
01,119.025c mohād aiśvaryalobhāc ca pāpā matir ajāyata
01,119.026a ayaṃ balavatāṃ śreṣṭhaḥ kuntīputro vṛkodaraḥ
01,119.026c madhyamaḥ pāṇḍuputrāṇāṃ nikṛtyā saṃnihanyatām
01,119.026d*1308_01 prāṇavān vikramī caiva śauryeṇa mahatānvitaḥ
01,119.026d*1308_02 spardhate cāpi sahitān asmān eko vṛkodaraḥ
01,119.026d*1308_03 taṃ tu suptaṃ purodyāne gaṅgāyāṃ prakṣipāmahe
01,119.027a atha tasmād avarajaṃ jyeṣṭhaṃ caiva yudhiṣṭhiram
01,119.027c prasahya bandhane baddhvā praśāsiṣye vasuṃdharām
01,119.028a evaṃ sa niścayaṃ pāpaḥ kṛtvā duryodhanas tadā
01,119.028c nityam evāntaraprekṣī bhīmasyāsīn mahātmanaḥ
01,119.029a tato jalavihārārthaṃ kārayām āsa bhārata
01,119.029c celakambalaveśmāni vicitrāṇi mahānti ca
01,119.029d*1309_01 sarvakāmaiḥ supūrṇāni patākocchrayavanti ca
01,119.029d*1310_01 tatra saṃjanayām āsa nānāgārāṇy anekaśaḥ
01,119.029d*1310_02 udakakrīḍanaṃ nāma kārayām āsa bhārata
01,119.030a pramāṇakoṭyām uddeśaṃ sthalaṃ kiṃ cid upetya ca
01,119.030b@071_0001 bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca peyaṃ ca coṣyaṃ lehyam athāpi ca
01,119.030b@071_0002 upāhṛtaṃ narais tatra kuśalaiḥ sūdakarmaṇi
01,119.030b@071_0003 nyavedayaṃs tat puruṣā dhārtarāṣṭrāya vai tadā
01,119.030b@071_0004 tato duryodhanas tatra pāṇḍavān āha durmatiḥ
01,119.030b@071_0005 gaṅgāṃ caivānuyāsyāma udyānavanaśobhitām
01,119.030b@071_0006 sahitā bhrātaraḥ sarve jalakrīḍām avāpnumaḥ
01,119.030b@071_0007 evam astv iti taṃ cāpi pratyuvāca yudhiṣṭhiraḥ
01,119.030b@071_0008 te rathair nagarākārair deśajaiś ca gajottamaiḥ
01,119.030b@071_0009 niryayur nagarāc chūrāḥ kauravāḥ pāṇḍavaiḥ saha
01,119.030b@071_0010 udyānavanam āsādya visṛjya ca mahājanam
01,119.030b@071_0011 viśanti sma tadā vīrāḥ siṃhā iva girer guhām
01,119.030b@071_0012 udyānam abhipaśyanto bhrātaraḥ sarva eva te
01,119.030b@071_0013 upasthānagṛhaiḥ śubhrair valabhībhiś ca śobhitam
01,119.030b@071_0014 gavākṣakais tathā jālair jalaiḥ sāṃcārikair api
01,119.030b@071_0015 saṃmārjitaṃ saudhakāraiś citrakāraiś ca citritam
01,119.030b@071_0016 dīrghikābhiś ca pūrṇābhis tathā puṣkariṇībhir hi (!)
01,119.030b@071_0017 jalaṃ tac chuśubhe channaṃ phullair jalaruhais tathā
01,119.030b@071_0018 upacchannā vasumatī tathā puṣpair yathartukaiḥ
01,119.030b@071_0019 tatropaviṣṭās te sarve pāṇḍavāḥ kauravāś ca ha
01,119.030b@071_0020 upacchannān bahūn kāmāṃs te bhuñjanti tatas tataḥ
01,119.030b@071_0021 athodyānavare tasmiṃs tathā krīḍāgatāś ca te
01,119.030b@071_0022 parasparasya vaktrebhyo dadur bhakṣyāṃs tatas tataḥ
01,119.030b@071_0023 tato duryodhanaḥ pāpas tadbhakṣye kālakūṭakam
01,119.030b@071_0024 viṣaṃ prakṣepayām āsa bhīmasenajighāṃsayā
01,119.030b@071_0025 svayam utthāya caivātha hṛdayena kṣuropamaḥ
01,119.030b@071_0026 sa vācāmṛtakalpaś ca bhrātṛvac ca suhṛd yathā
01,119.030b@071_0027 svayaṃ prakṣipate bhakṣyaṃ vaktre bhīmasya pāpakṛt
01,119.030b@071_0028 pratīcchitaṃ ca bhīmena taṃ vai doṣam ajānatā
01,119.030b@071_0029 tato duryodhanas tatra hṛdayena hasann iva
01,119.030b@071_0030 kṛtakṛtyam ivātmānaṃ manyate puruṣādhamaḥ
01,119.030b@071_0031 tatas te sahitāḥ sarve jalakrīḍām akurvata
01,119.030b@071_0032 pāṇḍavā dhārtarāṣṭrāś ca tadā muditamānasāḥ
01,119.030c krīḍāvasāne sarve te śucivastrāḥ svalaṃkṛtāḥ
01,119.030e sarvakāmasamṛddhaṃ tad annaṃ bubhujire śanaiḥ
01,119.031a divasānte pariśrāntā vihṛtya ca kurūdvahāḥ
01,119.031c vihārāvasatheṣv eva vīrā vāsam arocayan
01,119.032a khinnas tu balavān bhīmo vyāyāmābhyadhikas tadā
01,119.032c vāhayitvā kumārāṃs tāñ jalakrīḍāgatān vibhuḥ
01,119.032e pramāṇakoṭyāṃ vāsārthī suṣvāpāruhya tat sthalam
01,119.033a śītaṃ vāsaṃ samāsādya śrānto madavimohitaḥ
01,119.033c niśceṣṭaḥ pāṇḍavo rājan suṣvāpa mṛtakalpavat
01,119.034a tato baddhvā latāpāśair bhīmaṃ duryodhanaḥ śanaiḥ
01,119.034b*1311_01 pramāṇakoṭyāṃ saṃsuptaṃ gaṅgāyāṃ balināṃ varam
01,119.034c gambhīraṃ bhīmavegaṃ ca sthalāj jalam apātayat
01,119.034d*1312_01 sa niḥsaṃjño jalasyāntam atha vai pāṇḍavo 'viśat
01,119.034d*1312_02 ākrāman nāgabhavane tadā nāgakumārakān
01,119.034d*1312_03 tataḥ sametya bahubhis tadā nāgair mahāviṣaiḥ
01,119.034d*1312_04 adṛśyata bhṛśaṃ bhīmo mahādaṃṣṭrair viṣolbaṇaiḥ
01,119.034d*1312_05 tato 'sya daśyamānasya tad viṣaṃ kālakūṭakam
01,119.034d*1312_06 hataṃ sarpaviṣeṇaiva sthāvaraṃ jaṅgamena tu
01,119.035a tataḥ prabuddhaḥ kaunteyaḥ sarvaṃ saṃchidya bandhanam
01,119.035c udatiṣṭhaj jalād bhūyo bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ
01,119.035d*1313_01 sa vimukto mahātejā nājñāsīt tena tat kṛtam
01,119.035d*1313_02 punar nidrāvaśaṃ prāptas tatraiva prāsvapad balī
01,119.035d*1313_03 atha rātryāṃ vyatītāyām uttasthuḥ kurupāṇḍavāḥ
01,119.035d*1313_04 duryodhanas tu kaunteyaṃ dṛṣṭvā nirvedam abhyagāt
01,119.035d*1314_01 samāsādya tataḥ kāṃś cin mamarda ca śirāṃsi ca
01,119.035d*1314_02 śirobhiḥ śirasā vīraḥ kṛtavān yuddham adbhutam
01,119.035d*1315_01 tathānyadivase suptaṃ sarpair ghorānanaiḥ punaḥ
01,119.035d*1315_02 kupitaiś ca mahākāyais tīkṣṇadaṃṣṭrair mahāviṣaiḥ
01,119.036a suptaṃ cāpi punaḥ sarpais tīkṣṇadaṃṣṭrair mahāviṣaiḥ
01,119.036c kupitair daṃśayām āsa sarveṣv evāṅgamarmasu
01,119.037a daṃṣṭrāś ca daṃṣṭriṇāṃ teṣāṃ marmasv api nipātitāḥ
01,119.037c tvacaṃ naivāsya bibhiduḥ sāratvāt pṛthuvakṣasaḥ
01,119.038a pratibuddhas tu bhīmas tān sarvān sarpān apothayat
01,119.038b@072=0027 vaiśaṃpāyana uvāca
01,119.038b@072=0059 vidura uvāca
01,119.038b@072=0063 vaiśaṃpāyana uvāca
01,119.038b@072_0001 hatāvaśeṣā bhīmena sarpā vāsukim abhyayuḥ
01,119.038b@072_0002 ūcuś ca sarparājānaṃ vāsukiṃ vāsavopamam
01,119.038b@072_0003 ayaṃ naro vai nāgendra apsu baddhvā praveśitaḥ
01,119.038b@072_0004 yathā ca no matir vīra viṣapīto bhaviṣyati
01,119.038b@072_0005 niśceṣṭo 'smān anuprāptaḥ sa ca daṣṭo 'nvabudhyata
01,119.038b@072_0006 sasaṃjñaś cāpi saṃvṛttaś chittvā bandhanam āśu naḥ
01,119.038b@072_0007 pothayantaṃ mahābāhuṃ taṃ vai tvaṃ jñātum arhasi
01,119.038b@072_0008 tato vāsukir abhyetya nāgair anugatas tadā
01,119.038b@072_0009 paśyati sma mahābāhuṃ bhīmaṃ bhīmaparākramam
01,119.038b@072_0010 āryakeṇa ca dṛṣṭaḥ sa pṛthāyā āryakeṇa ca
01,119.038b@072_0011 tadā dauhitradauhitraḥ pariṣvaktaḥ supīḍitam
01,119.038b@072_0012 suprītaś cābhavat tasya vāsukiḥ sumahāyaśāḥ
01,119.038b@072_0013 abravīt taṃ ca nāgendraḥ kim asya kriyatāṃ priyam
01,119.038b@072_0014 dhanaugho ratnanicayo vasu cāsya pradīyatām
01,119.038b@072_0015 evam uktas tadā nāgo vāsukiṃ pratyabhāṣata
01,119.038b@072_0016 yadi nāgendra tuṣṭo 'si kim asya dhanasaṃcayaiḥ
01,119.038b@072_0017 rasaṃ pibet kumāro 'yaṃ tvayi prīte mahābalaḥ
01,119.038b@072_0018 balaṃ nāgasahasrasya tasmin kuṇḍe pratiṣṭhitam
01,119.038b@072_0019 yāvat pibati bālo 'yaṃ tāvad asmai pradīyatām
01,119.038b@072_0020 evam astv iti taṃ nāgaṃ vāsukiḥ pratyabhāṣata
01,119.038b@072_0021 tato bhīmas tadā nāgaiḥ kṛtasvastyayanaḥ śuciḥ
01,119.038b@072_0022 prāṅmukhaś copaviṣṭaḥ san rasaṃ pibati pāṇḍavaḥ
01,119.038b@072_0023 ekocchvāsāt tataḥ kuṇḍaṃ pibati sma mahābalaḥ
01,119.038b@072_0024 evam aṣṭau sa kuṇḍāni hy apibat pāṇḍunandanaḥ
01,119.038b@072_0025 tatas tu śayane divye nāgadatte mahābhujaḥ
01,119.038b@072_0026 aśeta bhīmasenas tu yathāsukham ariṃdamaḥ
01,119.038b@072_0027 tatas te kauravāḥ sarve vinā bhīmaṃ ca pāṇḍavāḥ
01,119.038b@072_0028 vṛttakrīḍāvihārās tu pratasthur gajasāhvayam
01,119.038b@072_0029 rathair gajais tathā cāśvair yānaiś cānyair anekaśaḥ
01,119.038b@072_0030 bruvanto bhīmasenas tu yāto hy agrata eva naḥ
01,119.038b@072_0031 tato duryodhanaḥ pāpas tatrāpaśyan vṛkodaram
01,119.038b@072_0032 bhrātṛbhiḥ sahito hṛṣṭo nagaraṃ praviveśa ha
01,119.038b@072_0033 yudhiṣṭhiras tu dharmātmā avindan pāpam ātmani
01,119.038b@072_0034 svenānumānena paraṃ sādhuṃ samanupaśyati
01,119.038b@072_0035 so 'bhyupetya tadā pārtho mātaraṃ bhrātṛvatsalaḥ
01,119.038b@072_0036 abhivādyābravīt kuntīm amba bhīma ihāgataḥ
01,119.038b@072_0037 kva gato bhavitā mātar neha paśyāmi taṃ śubhe
01,119.038b@072_0038 udyānāni vanaṃ caiva vicitāni samantataḥ
01,119.038b@072_0039 tadarthaṃ na ca taṃ vīraṃ dṛṣṭavanto vṛkodaram
01,119.038b@072_0040 manyamānās tataḥ sarve yāto naḥ pūrvam eva saḥ
01,119.038b@072_0041 āgatāḥ sma mahābhāge vyākulenāntarātmanā
01,119.038b@072_0042 ihāgamya kva nu gatas tvayā vā preṣitaḥ kva nu
01,119.038b@072_0043 kathayasva mahābāhuṃ bhīmasenaṃ yaśasvini
01,119.038b@072_0044 na hi me śudhyate bhāvas taṃ vīraṃ prati śobhane
01,119.038b@072_0045 yataḥ prasuptaṃ manye 'haṃ bhīmaṃ neti hatas tu saḥ
01,119.038b@072_0046 ity uktā ca tataḥ kuntī dharmarājena dhīmatā
01,119.038b@072_0047 hā heti kṛtvā saṃbhrāntā pratyuvāca yudhiṣṭhiram
01,119.038b@072_0048 na putra bhīmaṃ paśyāmi na mām abhyeti sa prabho
01,119.038b@072_0049 śīghram anveṣaṇe yatnaṃ kuru tasyānujaiḥ saha
01,119.038b@072_0050 ity uktvā tanayaṃ jyeṣṭhaṃ hṛdayena vidūyatā
01,119.038b@072_0051 kṣattāram ānāyya tadā kuntī vacanam abravīt
01,119.038b@072_0052 kva gato bhagavan kṣattar bhīmaseno na dṛśyate
01,119.038b@072_0053 udyānān nirgatāḥ sarve bhrātaro bhrātṛbhiḥ saha
01,119.038b@072_0054 tatraikas tu mahābāhur bhīmo nābhyeti mām iha
01,119.038b@072_0055 na ca prīṇayate cakṣuḥ sadā duryodhanasya saḥ
01,119.038b@072_0056 krūro 'sau durmatiḥ kṣudro rājyalubdho 'napatrapaḥ
01,119.038b@072_0057 nihanyād api taṃ vīraṃ jātamanyuḥ suyodhanaḥ
01,119.038b@072_0058 tena me vyākulaṃ cittaṃ hṛdayaṃ dahyatīva ca
01,119.038b@072_0059 maivaṃ vadasva kalyāṇi śeṣasaṃrakṣaṇaṃ kuru
01,119.038b@072_0060 pratyādiṣṭo hi duṣṭātmā śeṣe 'pi praharet tava
01,119.038b@072_0061 dīrghāyuṣas tava sutā yathovāca mahāmuniḥ
01,119.038b@072_0062 āgamiṣyati te putraḥ prītiṃ cotpādayiṣyati
01,119.038b@072_0063 evam uktvā yayau vidvān viduraḥ svaṃ niveśanam
01,119.038b@072_0064 kuntī cintāparā bhūtvā sahāsīnā sutair gṛhe
01,119.038b@072_0065 tato 'ṣṭame tu divase pratyabudhyata pāṇḍavaḥ
01,119.038b@072_0066 tasmiṃs tadā rase jīrṇe so 'prameyabalo balī
01,119.038b@072_0067 taṃ dṛṣṭvā pratibuddhaṃ tu pāṇḍavaṃ te bhujaṃgamāḥ
01,119.038b@072_0068 sāntvayām āsur avyagrā vacanaṃ cedam abruvan
01,119.038b@072_0069 yas te pīto mahābāho raso 'yaṃ vīryasaṃbhṛtaḥ
01,119.038b@072_0070 tasmān nāgāyutabalo raṇe 'dhṛṣyo bhaviṣyasi
01,119.038b@072_0071 gacchādya ca tvaṃ svagṛhaṃ snāto divyair imair jalaiḥ
01,119.038b@072_0072 bhrātaras te nu tapyanti tvāṃ vinā kurupuṃgava
01,119.038b@072_0073 tataḥ snāto mahābāhuḥ śuciḥ śuklāmbarasrajaḥ
01,119.038b@072_0074 tato nāgasya bhavane kṛtakautukamaṅgalaḥ
01,119.038b@072_0075 oṣadhībhir viṣaghnībhiḥ surabhībhir viśeṣataḥ
01,119.038b@072_0076 bhuktavān paramānnaṃ ca nāgair dattaṃ mahābalaḥ
01,119.038b@072_0077 pūjito bhujagair vīra āśīrbhiś cābhinanditaḥ
01,119.038b@072_0078 divyābharaṇasaṃchanno nāgān āmantrya pāṇḍavaḥ
01,119.038b@072_0079 udatiṣṭhat prahṛṣṭātmā nāgalokād ariṃdamaḥ
01,119.038b@072_0080 utkṣiptaḥ sa tu nāgena jalāj jalaruhekṣaṇaḥ
01,119.038b@072_0081 tasminn eva vanoddeśe sthāpitaḥ kurunandanaḥ
01,119.038b@072_0082 te cāntardadhire nāgāḥ pāṇḍavasyaiva paśyataḥ
01,119.038b@072_0083 tata utthāya kaunteyo bhīmaseno mahābalaḥ
01,119.038b@072_0084 ājagāma mahābāhur mātur antikam añjasā
01,119.038b@072_0085 tato 'bhivādya jananīṃ jyeṣṭhaṃ bhrātaram eva ca
01,119.038b@072_0086 kanīyasaḥ samāghrāya śiraḥsv arivimardanaḥ
01,119.038b@072_0087 taiś cāpi saṃpariṣvaktaḥ saha mātrā nararṣabhaiḥ
01,119.038b@072_0088 anyonyagatasauhārdād diṣṭyā diṣṭyeti cābruvan
01,119.038b@072_0089 tatas tat sarvam ācaṣṭa duryodhanaviceṣṭitam
01,119.038b@072_0090 bhrātṝṇāṃ bhīmasenaś ca mahābalaparākramaḥ
01,119.038b@072_0091 nāgaloke ca yad vṛttaṃ guṇadoṣam aśeṣataḥ
01,119.038b@072_0092 tac ca sarvam aśeṣeṇa kathayām āsa pāṇḍavaḥ
01,119.038b@072_0093 tato yudhiṣṭhiro rājā bhīmam āha vaco 'rthavat
01,119.038b@072_0094 tūṣṇīṃ bhava na te jalpyam idaṃ kāryaṃ kathaṃ cana
01,119.038b@072_0095 evam uktvā mahābāhur dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
01,119.038b@072_0096 bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvair apramatto 'bhavat tadā
01,119.038c sārathiṃ cāsya dayitam apahastena jaghnivān
01,119.038d*1316_01 dharmātmā viduras teṣāṃ pārthānāṃ pradadau matim
01,119.038d*1317_01 tāḍitas tena sūto 'pi yayau sa yamasādanam
01,119.038d*1318_01 tathānyadivase rājan hantukāmo 'tyamarṣaṇaḥ
01,119.038d*1318_02 valalena sahāmantrya saubalasya mate sthitaḥ
01,119.039a bhojane bhīmasenasya punaḥ prākṣepayad viṣam
01,119.039c kālakūṭaṃ navaṃ tīkṣṇaṃ saṃbhṛtaṃ lomaharṣaṇam
01,119.040a vaiśyāputras tadācaṣṭa pārthānāṃ hitakāmyayā
01,119.040c tac cāpi bhuktvājarayad avikāro vṛkodaraḥ
01,119.041a vikāraṃ na hy ajanayat sutīkṣṇam api tad viṣam
01,119.041c bhīmasaṃhanano bhīmas tad apy ajarayat tataḥ
01,119.041d*1319_01 tato 'nyadivase rājan hantukāmo vṛkodaram
01,119.041d*1319_02 saubalena sahāyena dhārtarāṣṭro 'bhyacintayat
01,119.041d*1319_03 cintayan nālabhan nidrāṃ divārātrim atandritaḥ
01,119.042a evaṃ duryodhanaḥ karṇaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ
01,119.042c anekair abhyupāyais tāñ jighāṃsanti sma pāṇḍavān
01,119.042d*1320_01 na jajñire tu tad vṛttaṃ pāṇḍavā mandacetasaḥ
01,119.043a pāṇḍavāś cāpi tat sarvaṃ pratyajānann ariṃdamāḥ
01,119.043c udbhāvanam akurvanto vidurasya mate sthitāḥ
01,119.043d*1321_01 kumārān krīḍamānāṃs tān dṛṣṭvā rājātidurmadān
01,119.043d*1321_02 guruśikṣārtham anvicchan gautamaṃ tān nyavedayat
01,119.043d*1321_03 śarastambasamudbhūtaṃ vedaśāstrārthapāragam
01,119.043d*1322_01 rājñā niveditās tasmai te ca sarve hy adhiṣṭhitāḥ
01,119.043d*1323_01 adhijagmuś ca kuravo dhanurvedaṃ kṛpāt tu te
01,119.043d@073=0000 vaiśaṃpāyanaḥ
01,119.043d@073=0107 viduraḥ
01,119.043d@073=0111 vaiśaṃpāyanaḥ
01,119.043d@073_0001 tatas te mantrayām āsur duryodhanapurogamāḥ
01,119.043d@073_0002 prāṇahā vikramī cāpi śaurye ca mahati sthitaḥ
01,119.043d@073_0003 spardhate cāpi satatam asmān eko vṛkodaraḥ
01,119.043d@073_0004 taṃ tu suptaṃ purodyāne jalaśūle kṣipāmahe
01,119.043d@073_0005 tato jalavihārārthaṃ kārayām āsa bhārata
01,119.043d@073_0006 celakambalaveśmāni citrāṇi ca śubhāni ca
01,119.043d@073_0007 tatra saṃskārayām āsur nānāgārāṇy anekaśaḥ
01,119.043d@073_0008 udakakrīḍanārthāni kārayām āsa bhārata
01,119.043d@073_0009 pramāṇakoṭyām uddeśe sthale kṛtvā paricchadam
01,119.043d@073_0010 bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca peyaṃ ca coṣyaṃ lehyaṃ tathaiva ca
01,119.043d@073_0011 upārjitaṃ narais tatra tathā sūdakṛtaṃ ca tat
01,119.043d@073_0012 nyavedayanta puruṣā dhārtarāṣṭrasya tat tathā
01,119.043d@073_0013 tato duryodhanas tv āha pāṇḍavāṃs tu sudurmatiḥ
01,119.043d@073_0014 gaṅgāṃ vai mānayāmo 'dya udyānavanaśobhitām
01,119.043d@073_0015 sahitā bhrātaraḥ sarve jalakrīḍām avāpnumaḥ
01,119.043d@073_0016 evam astv iti taṃ cāpi pratyuvāca yudhiṣṭhiraḥ
01,119.043d@073_0017 te rathair nagarākārair deśajaiś ca hayottamaiḥ
01,119.043d@073_0018 niryayur nagarād vīrāḥ kuravaḥ pāṇḍavaiḥ saha
01,119.043d@073_0019 udyānavanam āsādya saṃprasṛjya ca vāhanam
01,119.043d@073_0020 prāviśaṃs tu mahāvīryāḥ siṃhā iva girer guhām
01,119.043d@073_0021 udyānaṃ smātha paśyanti bhrātaraḥ sarva eva te
01,119.043d@073_0022 upasthānagṛhaiḥ śuddhair valabhībhiś ca śobhitam
01,119.043d@073_0023 gavākṣakais tathā jālair jalasaṃsārakair api
01,119.043d@073_0024 sūpasthitaṃ sudhākāraiś citrakāraiś ca śilpibhiḥ
01,119.043d@073_0025 dīrghikābhiś ca puṇyābhis tathā kāraṇḍakair api
01,119.043d@073_0026 jalaṃ tu śuśubhe channaṃ phullair jalaruhais tathā
01,119.043d@073_0027 upakīrṇā vasumatī tathā puṣpair yathartukaiḥ
01,119.043d@073_0028 upaviṣṭās tadā sarve pāṇḍavāḥ kuravas tathā
01,119.043d@073_0029 upapannān bahūn kāmāṃs te 'tha bhuktvā tatas tataḥ
01,119.043d@073_0030 athodyānavane tasmiṃs tathā krīḍāgatāś ca te
01,119.043d@073_0031 parasparasya vaktreṣu dadur bhakṣyāṃs tatas tataḥ
01,119.043d@073_0032 tato duryodhanaḥ pāpas tadbhakṣye kālakūṭakam
01,119.043d@073_0033 viṣaṃ prakṣepayām āsa bhīmasenajighāṃsayā
01,119.043d@073_0034 svayam utthāya caivātha hṛdayena kṣuropamaḥ
01,119.043d@073_0035 satkṛtya bhrātṛvat tatra vācā cāmṛtakalpayā
01,119.043d@073_0036 prākṣipad vai svayaṃ bhakṣyaṃ vaktre bhīmasya pāpakṛt
01,119.043d@073_0037 prabhakṣitaṃ ca bhīmena hy asya doṣam ajānatā
01,119.043d@073_0038 tato duryodhanas tatra hṛdayena hasann iva
01,119.043d@073_0039 kṛtakṛtyam ivātmānaṃ mene sa puruṣādhamaḥ
01,119.043d@073_0040 tatas te sahitāḥ sarve jalakrīḍām akurvata
01,119.043d@073_0041 divasānte pariśrāntā vihṛtya kurunandanāḥ
01,119.043d@073_0042 vihārāyataneṣv eva vīrā vāsam arocayan
01,119.043d@073_0043 bhīmas tu balavān bhuktvā vyāyāmābhyadhikaṃ jale
01,119.043d@073_0044 vāhayitvā kumārāṃs tāñ jale krīḍāṃ mahābalaḥ
01,119.043d@073_0045 pramāṇakoṭyāṃ vāsārthī suṣvāpāruhya tat sthalam
01,119.043d@073_0046 sa hi tat sthalam āsādya śrāntaś cāpsu viśeṣataḥ
01,119.043d@073_0047 śrameṇa ca parītāṅgaḥ suṣvāpa mṛtakalpavat
01,119.043d@073_0048 tato baddhvā latāpāśair bhīmaṃ duryodhanaḥ svayam
01,119.043d@073_0049 śūlāny apsu nikhānyāśu sthalāj jalam apātayat
01,119.043d@073_0050 saśeṣatvān na saṃprāpto jale śūlāni pāṇḍavaḥ
01,119.043d@073_0051 papāta yatra tatrāsya śūlaṃ nāsīd yadṛcchayā
01,119.043d@073_0052 sa niḥsaṃjño jalasyāntam avāg vai pāṇḍavo 'viśat
01,119.043d@073_0053 ākramya nāgabhavane tathā nāgakumārakān
01,119.043d@073_0054 tataḥ sametya bahubhis tadā nāgair mahāviṣaiḥ
01,119.043d@073_0055 daśyate pāṇḍavas tatra viṣadigdho mahāviṣaiḥ
01,119.043d@073_0056 tato 'sya daśyamānasya tad viṣaṃ kālakūṭakam
01,119.043d@073_0057 hataṃ sarpaviṣeṇāśu sthāvaraṃ jaṅgamena tu
01,119.043d@073_0058 tataḥ prabuddhaḥ kaunteyaḥ sa tat saṃchidya bandhanam
01,119.043d@073_0059 pothayām āsa tān sarvān kāṃś cit prāṇair vyayojayat
01,119.043d@073_0060 te hanyamānāḥ pārthena sarpā vāsukim abhyayuḥ
01,119.043d@073_0061 ūcuś ca sarparājānaṃ vāsukiṃ vāsavopamam
01,119.043d@073_0062 ayaṃ naro vai nāgendra hy apsu baddhvā praveśitaḥ
01,119.043d@073_0063 yathā ca no matir vīra viṣapīto bhaviṣyati
01,119.043d@073_0064 viniviṣṭo 'ntaraṃ prāptaḥ sa ca daṣṭo hy anekaśaḥ
01,119.043d@073_0065 sasaṃjñaś cāpi saṃvṛttaś chittvā bandhanam āśu naḥ
01,119.043d@073_0066 pothayāno mahābāhus taṃ vai tvaṃ jñātum arhasi
01,119.043d@073_0067 tato vāsukir abhyetya nāgair anugatas tadā
01,119.043d@073_0068 paśyati sma mahānāgo bhīmaṃ bhīmaparākramam
01,119.043d@073_0069 āryakeṇa ca dṛṣṭaḥ san pṛthāyāś cāryakeṇa tu
01,119.043d@073_0070 tato dṛṣṭaś ca tenāpi pariṣvaktaś ca pāṇḍavaḥ
01,119.043d@073_0071 suprītaś cābhavat tasya vāsukiḥ sumahāyaśāḥ
01,119.043d@073_0072 abravīt taṃ ca nāgendraḥ kim asya kriyatām iti
01,119.043d@073_0073 priyaṃ dhanaughaṃ ratnāni yāvad asya pradīyatām
01,119.043d@073_0074 evam uktas tadā nāgo vāsukiṃ pratyabhāṣata
01,119.043d@073_0075 yadi nāgendra prīto 'si kim asya dhanasaṃcayaiḥ
01,119.043d@073_0076 rasaṃ pibet kumāro 'yaṃ tvayi prīte mahābalaḥ
01,119.043d@073_0077 balaṃ nāgasahasrasya kuṇḍe cāsmin pratiṣṭhitam
01,119.043d@073_0078 yāvat pibati bālo 'yaṃ tāvad asmai pradīyatām
01,119.043d@073_0079 evam astv iti taṃ nāgaṃ vāsukiḥ pratyabhāṣata
01,119.043d@073_0080 tato bhīmas tadā nāgaiḥ kṛtasvastyayanaḥ śuciḥ
01,119.043d@073_0081 prāṅmukhaś copaviṣṭaḥ san rasaṃ pibati pāṇḍavaḥ
01,119.043d@073_0082 ekocchvāsāt tadā kuṇḍaṃ pibati sma mahābalaḥ
01,119.043d@073_0083 evam aṣṭau tu kuṇḍāni so 'pibat pāṇḍunandanaḥ
01,119.043d@073_0084 tatas tu śayane divye nāgadatte mahābhujaḥ
01,119.043d@073_0085 śete sma ca tadā bhīmo divasāny aṣṭa caiva tu
01,119.043d@073_0086 duryodhano 'pi pāpātmā bhīmam āśīviṣahrade
01,119.043d@073_0087 prakṣipya kṛtakṛtyaṃ sma ātmānaṃ manyate tadā
01,119.043d@073_0088 prabhātāyāṃ rajanyāṃ tu vanāt praviviśuḥ puram
01,119.043d@073_0089 vadanto bhīmasenas tu yāto hy agrata eva saḥ
01,119.043d@073_0090 yudhiṣṭhiras tu dharmātmā cintayan pāpam ātmani
01,119.043d@073_0091 svenānumānena paraṃ tadā taṃ smānupaśyati
01,119.043d@073_0092 upagamya tataḥ pārthā mātaraṃ mātṛvatsalāḥ
01,119.043d@073_0093 abhivādyābruvaṃs te vai amba bhīma ihāgataḥ
01,119.043d@073_0094 neti smāha tadā kuntī tatas te vyathitābhavan
01,119.043d@073_0095 drutaṃ gatvā purodyānaṃ vicinvanti sma pāṇḍavāḥ
01,119.043d@073_0096 bhīma bhīmeti te vācaṃ nityam uccair udīrayan
01,119.043d@073_0097 vicinvanto 'tha te sarve na sma paśyanti bhrātaram
01,119.043d@073_0098 āgatāḥ svagṛhaṃ bhūya idam ūcuḥ pṛthāṃ tadā
01,119.043d@073_0099 na dṛśyate mahābāhur amba bhīmo vane citaḥ
01,119.043d@073_0100 vicitāni ca sarvāṇi udyānāni nadīs tathā
01,119.043d@073_0101 tato viduram ānāyya kuntī sā svaniveśanam
01,119.043d@073_0102 uvāca kṣattar balavān bhīmaseno na dṛśyate
01,119.043d@073_0103 udyānān nirgatāḥ sarve bhrātaro bhrātṛbhiḥ saha
01,119.043d@073_0104 tatra hy eko mahābāhur bhīmo nābhyeti mām iha
01,119.043d@073_0105 na ca prīṇayate cakṣuḥ sadā duryodhanasya tu
01,119.043d@073_0106 tataḥ prasuptaṃ manye 'haṃ pāpena nihataṃ sutam
01,119.043d@073_0107 mā maivaṃ vada kalyāṇi śeṣasaṃrakṣaṇaṃ kuru
01,119.043d@073_0108 pratyādiṣṭo hi pāpātmā śeṣeṣu prahareta ha
01,119.043d@073_0109 dīrghāyuṣaḥ sutās tubhyaṃ tathā hy ṛṣir abhāṣata
01,119.043d@073_0110 āgamiṣyati te putraḥ prītiṃ te vardhayiṣyati
01,119.043d@073_0111 evam uktā tadā kuntī niḥśvasantī muhur muhuḥ
01,119.043d@073_0112 śayyāparā mahābhāgā putraiḥ parivṛtā tadā
01,119.043d@073_0113 tato 'ṣṭame 'tha divase pratyabudhyata pāṇḍavaḥ
01,119.043d@073_0114 tasmiṃs tadā rase jīrṇe hy aprameyabalo balī
01,119.043d@073_0115 oṣadhībhir viṣaghnībhiḥ surabhībhir vibhūṣitaḥ
01,119.043d@073_0116 bhuktvā tu paramānnaṃ ca nāgair dattaṃ mahābhujaḥ
01,119.043d@073_0117 utkṣipya ca tadā nāgair jalāj jalaruhekṣaṇaḥ
01,119.043d@073_0118 tasminn eva vanoddeśe sthāpitaḥ pāṇḍunandanaḥ
01,119.043d@073_0119 antardadhuś ca te nāgāḥ pāṇḍavasyaiva paśyataḥ
01,119.043d@073_0120 tata utthāya bhīmas tu ājagāma svakaṃ gṛham
01,119.043d@073_0121 abhivādya pariṣvaktaḥ samāghrātaś ca mūrdhani
01,119.043d@073_0122 praṇamya dharmaputrāya sasvaje phalgunaṃ tataḥ
01,119.043d@073_0123 abhivāditaś ca tair vīraiḥ sasvaje ca yamāv api
01,119.043d@073_0124 tac ca sarvaṃ yathāvṛttam ākhyāti sma vṛkodaraḥ
01,119.043d@073_0125 yadā tv avagamaṃs te vai pāṇḍavās tasya karma tat
01,119.043d@073_0126 na tv eva bahulaṃ cakruḥ prayatā mantrarakṣaṇe
01,119.043d@073_0127 dharmātmā viduras teṣāṃ pradadau matimān matim
01,119.043d@073_0128 duryodhano 'pi taṃ dṛṣṭvā pāṇḍavaṃ punar āgatam
01,119.043d@073_0129 niḥśvasaṃś cintayaṃś caiva ahany ahani tapyate
01,119.043d@073_0130 evaṃ duryodhanaḥ pāpaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ
01,119.043d@073_0131 anekair abhyupāyais tāñ jighāṃsanti sma pāṇḍavān
01,119.043d@073_0132 pāṇḍavāś cāpi tat sarvaṃ pratyajānann ariṃdamāḥ
01,119.043d@073_0133 udbhāvanam akurvanto vidurasya mate sthitāḥ
01,119.043d@073_0134 adhijagmuś ca kuravo dhanurvedaṃ kṛpāt tu te
01,120.001 janamejaya uvāca
01,120.001a kṛpasyāpi mahābrahman saṃbhavaṃ vaktum arhasi
01,120.001c śarastambhāt kathaṃ jajñe kathaṃ cāstrāṇy avāptavān
01,120.002 vaiśaṃpāyana uvāca
01,120.002a maharṣer gautamasyāsīc charadvān nāma nāmataḥ
01,120.002c putraḥ kila mahārāja jātaḥ saha śarair vibho
01,120.003a na tasya vedādhyayane tathā buddhir ajāyata
01,120.003c yathāsya buddhir abhavad dhanurvede paraṃtapa
01,120.004a adhijagmur yathā vedāṃs tapasā brahmavādinaḥ
01,120.004c tathā sa tapasopetaḥ sarvāṇy astrāṇy avāpa ha
01,120.005a dhanurvedaparatvāc ca tapasā vipulena ca
01,120.005c bhṛśaṃ saṃtāpayām āsa devarājaṃ sa gautamaḥ
01,120.006a tato jālapadīṃ nāma devakanyāṃ sureśvaraḥ
01,120.006c prāhiṇot tapaso vighnaṃ kuru tasyeti kaurava
01,120.007a sābhigamyāśramapadaṃ ramaṇīyaṃ śaradvataḥ
01,120.007c dhanurbāṇadharaṃ bālā lobhayām āsa gautamam
01,120.008a tām ekavasanāṃ dṛṣṭvā gautamo 'psarasaṃ vane
01,120.008c loke 'pratimasaṃsthānām utphullanayano 'bhavat
01,120.009a dhanuś ca hi śarāś cāsya karābhyāṃ prāpatan bhuvi
01,120.009c vepathuś cāsya tāṃ dṛṣṭvā śarīre samajāyata
01,120.010a sa tu jñānagarīyastvāt tapasaś ca samanvayāt
01,120.010c avatasthe mahāprājño dhairyeṇa parameṇa ha
01,120.011a yas tv asya sahasā rājan vikāraḥ samapadyata
01,120.011c tena susrāva reto 'sya sa ca tan nāvabudhyata
01,120.012a sa vihāyāśramaṃ taṃ ca tāṃ caivāpsarasaṃ muniḥ
01,120.012c jagāma retas tat tasya śarastambe papāta ha
01,120.013a śarastambe ca patitaṃ dvidhā tad abhavan nṛpa
01,120.013c tasyātha mithunaṃ jajñe gautamasya śaradvataḥ
01,120.013d*1324_01 maharṣer gautamasyāsya āśramasya samīpataḥ
01,120.014a mṛgayāṃ carato rājñaḥ śaṃtanos tu yadṛcchayā
01,120.014c kaś cit senācaro 'raṇye mithunaṃ tad apaśyata
01,120.015a dhanuś ca saśaraṃ dṛṣṭvā tathā kṛṣṇājināni ca
01,120.015c vyavasya brāhmaṇāpatyaṃ dhanurvedāntagasya tat
01,120.015e sa rājñe darśayām āsa mithunaṃ saśaraṃ tadā
01,120.016a sa tad ādāya mithunaṃ rājātha kṛpayānvitaḥ
01,120.016c ājagāma gṛhān eva mama putrāv iti bruvan
01,120.017a tataḥ saṃvardhayām āsa saṃskāraiś cāpy ayojayat
01,120.017b*1325_01 prātipeyo naraśreṣṭho mithunaṃ gautamasya tam
01,120.017c gautamo 'pi tadāpetya dhanurvedaparo 'bhavat
01,120.018a kṛpayā yan mayā bālāv imau saṃvardhitāv iti
01,120.018c tasmāt tayor nāma cakre tad eva sa mahīpatiḥ
01,120.018d*1326_01 tasmāt kṛpa iti khyātaḥ kṛpī kanyā ca sābhavat
01,120.019a nihitau gautamas tatra tapasā tāv avindata
01,120.019c āgamya cāsmai gotrādi sarvam ākhyātavāṃs tadā
01,120.020a caturvidhaṃ dhanurvedam astrāṇi vividhāni ca
01,120.020c nikhilenāsya tat sarvaṃ guhyam ākhyātavāṃs tadā
01,120.020d*1327_01 kṛpaś ca saptarātreṇa dhanurvedaparo 'bhavat
01,120.020e so 'cireṇaiva kālena paramācāryatāṃ gataḥ
01,120.020f*1328_01 kṛpam āhūya gāṅgeyas tava śiṣyā iti bruvan
01,120.020f*1328_02 pautrān parisamādāya kṛpayārādhayat tadā
01,120.021a tato 'dhijagmuḥ sarve te dhanurvedaṃ mahārathāḥ
01,120.021c dhṛtarāṣṭrātmajāś caiva pāṇḍavāś ca mahābalāḥ
01,120.021e vṛṣṇayaś ca nṛpāś cānye nānādeśasamāgatāḥ
01,120.021f*1329_01 kṛpam ācāryam āsādya paramāstrajñatāṃ gatāḥ
01,121.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,121.001a viśeṣārthī tato bhīṣmaḥ pautrāṇāṃ vinayepsayā
01,121.001c iṣvastrajñān paryapṛcchad ācāryān vīryasaṃmatān
01,121.002a nālpadhīr nāmahābhāgas tathānānāstrakovidaḥ
01,121.002c nādevasattvo vinayet kurūn astre mahābalān
01,121.002d*1330_01 iti saṃcintya gāṅgeyas tadā bharatasattamaḥ
01,121.002d*1330_02 droṇāya vedaviduṣe bhāradvājāya dhīmate
01,121.002d*1330_03 pāṇḍavān kauravāṃś caiva dadau śiṣyān nararṣabha
01,121.002d*1330_04 śāstrataḥ pūjitaś caiva samyak tena mahātmanā
01,121.002d*1330_05 sa bhīṣmeṇa mahābhāgas tuṣṭo 'straviduṣāṃ varaḥ
01,121.002d*1330_06 pratijagrāha tān sarvāñ śiṣyatvena mahāyaśāḥ
01,121.002d*1330_07 śikṣayām āsa ca droṇo dhanurvedam aśeṣataḥ
01,121.002d*1330_08 te 'cireṇaiva kālena sarvaśastraviśāradāḥ
01,121.002d*1330_09 babhūvuḥ kauravā rājan pāṇḍavāś cāmitaujasaḥ
01,121.002d*1331=00 janamejaya uvāca
01,121.002d*1331=05 vaiśaṃpāyana uvāca
01,121.002d*1331_01 kathaṃ samabhavad droṇaḥ kathaṃ cāstrāṇy avāptavān
01,121.002d*1331_02 kathaṃ cāgāt kurūn brahman kasya putraḥ sa vīryavān
01,121.002d*1331_03 kathaṃ cāsya suto jātaḥ so 'śvatthāmāstravittamaḥ
01,121.002d*1331_04 etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vistareṇa prakīrtaya
01,121.002d*1331_05 gaṅgādvāraṃ prati mahān babhūva bhagavān ṛṣiḥ
01,121.002d*1331_06 bharadvāja iti khyātaḥ satataṃ saṃśitavrataḥ
01,121.002d*1331_07 so 'bhiṣektuṃ tato gaṅgāṃ pūrvam evāgaman nadīm
01,121.003a maharṣis tu bharadvājo havirdhāne caran purā
01,121.003c dadarśāpsarasaṃ sākṣād ghṛtācīm āplutām ṛṣiḥ
01,121.003d*1332_01 rūpayauvanasaṃpannāṃ madadṛptāṃ madālasām
01,121.004a tasyā vāyuḥ samuddhūto vasanaṃ vyapakarṣata
01,121.004b*1333_01 tad guhyadarśanād asyā rāgo 'jāyata cetasi
01,121.004c tato 'sya retaś caskanda tad ṛṣir droṇa ādadhe
01,121.004d*1334_01 vyapakṛṣṭāmbarāṃ dṛṣṭvā tām ṛṣiś cakame tataḥ
01,121.004d*1334_02 tatra saṃsaktamanaso bharadvājasya dhīmataḥ
01,121.004d*1335_01 ramyaguhyasthalāṃ nṛpa
01,121.004d*1335_02 pīnottuṅgakucāṃ dṛṣṭvā
01,121.005a tasmin samabhavad droṇaḥ kalaśe tasya dhīmataḥ
01,121.005c adhyagīṣṭa sa vedāṃś ca vedāṅgāni ca sarvaśaḥ
01,121.005d*1336_01 agner astram upādāya yad ṛṣir veda kāśyapaḥ
01,121.005d*1336_02 adhyagacchad bharadvājas tad astraṃ devakāritam
01,121.006a agniveśyaṃ mahābhāgaṃ bharadvājaḥ pratāpavān
01,121.006c pratyapādayad āgneyam astraṃ dharmabhṛtāṃ varaḥ
01,121.007a agniṣṭuj jātaḥ sa munis tato bharatasattama
01,121.007a*1337_01 . . . . . . . . bhrātā bhrātaram antike
01,121.007a*1337_02 agniveśyas tadā droṇaṃ . . . . . . . .
01,121.007c bhāradvājaṃ tadāgneyaṃ mahāstraṃ pratyapādayat
01,121.007d*1338_01 sa vai yukto gurur iha yadīcchet kṛpaṇaḥ sukham
01,121.007d*1338_02 bhīṣmo 'py alapad evaṃ sa bhāradvājaparīpsayā
01,121.008a bharadvājasakhā cāsīt pṛṣato nāma pārthivaḥ
01,121.008c tasyāpi drupado nāma tadā samabhavat sutaḥ
01,121.009a sa nityam āśramaṃ gatvā droṇena saha pārṣataḥ
01,121.009c cikrīḍādhyayanaṃ caiva cakāra kṣatriyarṣabhaḥ
01,121.010a tato vyatīte pṛṣate sa rājā drupado 'bhavat
01,121.010c pāñcāleṣu mahābāhur uttareṣu nareśvaraḥ
01,121.011a bharadvājo 'pi bhagavān āruroha divaṃ tadā
01,121.011b*1339_01 tatraiva ca vasan droṇas tapas tepe mahātapāḥ
01,121.011b*1339_02 vedavedāṅgavidvān sa tapasā dagdhakilbiṣaḥ
01,121.011c tataḥ pitṛniyuktātmā putralobhān mahāyaśāḥ
01,121.011e śāradvatīṃ tato droṇaḥ kṛpīṃ bhāryām avindata
01,121.012a agnihotre ca dharme ca dame ca satataṃ ratā
01,121.012c alabhad gautamī putram aśvatthāmānam eva ca
01,121.013a sa jātamātro vyanadad yathaivoccaiḥśravā hayaḥ
01,121.013c tac chrutvāntarhitaṃ bhūtam antarikṣastham abravīt
01,121.014a aśvasyevāsya yat sthāma nadataḥ pradiśo gatam
01,121.014c aśvatthāmaiva bālo 'yaṃ tasmān nāmnā bhaviṣyati
01,121.015a sutena tena suprīto bhāradvājas tato 'bhavat
01,121.015c tatraiva ca vasan dhīmān dhanurvedaparo 'bhavat
01,121.016a sa śuśrāva mahātmānaṃ jāmadagnyaṃ paraṃtapam
01,121.016b*1340_01 sarvajñānavidaṃ vipraṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam
01,121.016c brāhmaṇebhyas tadā rājan ditsantaṃ vasu sarvaśaḥ
01,121.016d*1341_01 sa rāmasya dhanurvedaṃ divyāny astrāṇi caiva ha
01,121.016d*1341_02 śrutvā teṣu manaś cakre nītiśāstre tathaiva ca
01,121.016d*1341_03 tataḥ sa vratibhiḥ śiṣyais tapoyuktair mahātapāḥ
01,121.016d*1341_04 vṛtaḥ prāyān mahābāhur mahendraṃ parvatottamam
01,121.016d*1341_05 tato mahendram āsādya bhāradvājo mahātapāḥ
01,121.016d*1341_06 kṣāntaṃ dāntam amitraghnam apaśyad bhṛgunandanam
01,121.016d*1341_07 tato droṇo vṛtaḥ śiṣyair upagamya bhṛgūdvaham
01,121.016d*1341_08 ācakhyāv ātmano nāma janma cāṅgirasaḥ kule
01,121.016d*1341_09 nivedya śirasā bhūmau pādau caivābhyavādayat
01,121.016d*1341_10 tatas taṃ sarvam utsṛjya vanaṃ jigamiṣuṃ tadā
01,121.016d*1342_01 śastrāstreṣu ca niṣṇātaṃ śrutvā tatra samāgatam
01,121.016d*1343_01 tam abravīn mahātmā sa sarvakṣatriyamardanaḥ
01,121.016d*1343_02 svāgataṃ te dvijaśreṣṭha yad icchasi vadasva me
01,121.016d*1343_03 evam uktas tu rāmeṇa bhāradvājo 'bravīd vacaḥ
01,121.017a vanaṃ tu prasthitaṃ rāmaṃ bhāradvājas tadābravīt
01,121.017b*1344_01 bharadvājāt samutpannaṃ tathā tvaṃ mām ayonijam
01,121.017c āgataṃ vittakāmaṃ māṃ viddhi droṇaṃ dvijarṣabham
01,121.017d*1345_01 rāmaṃ praharatāṃ śreṣṭhaṃ ditsantaṃ vividhaṃ vasu
01,121.017d*1345_02 ahaṃ dhanam anantaṃ hi prārthaye vipulavrata
01,121.018 rāma uvāca
01,121.018a hiraṇyaṃ mama yac cānyad vasu kiṃ cana vidyate
01,121.018c brāhmaṇebhyo mayā dattaṃ sarvam eva tapodhana
01,121.019a tathaiveyaṃ dharā devī sāgarāntā sapattanā
01,121.019c kaśyapāya mayā dattā kṛtsnā nagaramālinī
01,121.020a śarīramātram evādya mayedam avaśeṣitam
01,121.020c astrāṇi ca mahārhāṇi śastrāṇi vividhāni ca
01,121.020d*1346_01 astrāṇi vā śarīraṃ vā varayaitan mayodyatam
01,121.020e vṛṇīṣva kiṃ prayacchāmi tubhyaṃ droṇa vadāśu tat
01,121.021 droṇa uvāca
01,121.021a astrāṇi me samagrāṇi sasaṃhārāṇi bhārgava
01,121.021c saprayogarahasyāni dātum arhasy aśeṣataḥ
01,121.021d*1347_01 etad vasu vasūnāṃ hi sarveṣāṃ viprasattama
01,121.021d@074=0003 rāma uvāca
01,121.021d@074_0001 prayaccha bhagavan mahyaṃ varam etan mayā vṛtam
01,121.021d@074_0002 kṛtārthaṃ ca bhaviṣyāmi varaṃ labdhvā dvijottama
01,121.021d@074_0003 pratigṛhṇīṣva viprendra droṇa matto yadīcchasi
01,121.021d@074_0004 varaṃ tava dadāmy adya yad uktaṃ te dvijottama
01,121.021d@074_0005 gṛhāṇāstrāṇi divyāni dhanurvedaṃ ca māmakam
01,121.021d@074_0006 saputrasya dadāmy etat tava droṇa mahad varam
01,121.021d@074_0007 kṛtārtho gaccha viprendra gaccha caiva yathāgatam
01,121.021d@074_0008 kṛtāstraś caiva śūraś ca sarvaśāstraviśāradaḥ
01,121.021d@074_0009 aśvatthāmeti vikhyāto bhaviṣyati mahārathaḥ
01,121.022 vaiśaṃpāyana uvāca
01,121.022a tathety uktvā tatas tasmai prādād astrāṇi bhārgavaḥ
01,121.022c sarahasyavrataṃ caiva dhanurvedam aśeṣataḥ
01,121.023a pratigṛhya tu tat sarvaṃ kṛtāstro dvijasattamaḥ
01,121.023c priyaṃ sakhāyaṃ suprīto jagāma drupadaṃ prati
01,122.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,122.001a tato drupadam āsādya bhāradvājaḥ pratāpavān
01,122.001c abravīt pārṣataṃ rājan sakhāyaṃ viddhi mām iti
01,122.001d*1348_01 ity evam uktaḥ sakhyā sa prītipūrvaṃ janeśvaraḥ
01,122.001d*1348_02 bhāradvājena pāñcālyo nāmṛṣyata vaco 'sya tat
01,122.001d*1348_03 sa krodhāmarṣajihmabhrūḥ kaṣāyīkṛtalocanaḥ
01,122.001d*1348_04 aiśvaryamadasaṃpanno droṇaṃ rājābravīd idam
01,122.002 drupada uvāca
01,122.002a akṛteyaṃ tava prajñā brahman nātisamañjasī
01,122.002c yan māṃ bravīṣi prasabhaṃ sakhā te 'ham iti dvija
01,122.003a na hi rājñām udīrṇānām evaṃ bhūtair naraiḥ kva cit
01,122.003c sakhyaṃ bhavati mandātmañ śriyā hīnair dhanacyutaiḥ
01,122.004a sauhṛdāny api jīryante kālena parijīryatām
01,122.004c sauhṛdaṃ me tvayā hy āsīt pūrvaṃ sāmarthyabandhanam
01,122.005a na sakhyam ajaraṃ loke jātu dṛśyeta karhi cit
01,122.005c kāmo vainaṃ viharati krodhaś cainaṃ pravṛścati
01,122.005d*1349_01 kālena saṃviharati kālenaiva praṇaśyati
01,122.006a maivaṃ jīrṇam upāsiṣṭhāḥ sakhyaṃ navam upākuru
01,122.006c āsīt sakhyaṃ dvijaśreṣṭha tvayā me 'rthanibandhanam
01,122.007a na daridro vasumato nāvidvān viduṣaḥ sakhā
01,122.007c śūrasya na sakhā klībaḥ sakhipūrvaṃ kim iṣyate
01,122.008a yayor eva samaṃ vittaṃ yayor eva samaṃ kulam
01,122.008c tayoḥ sakhyaṃ vivāhaś ca na tu puṣṭavipuṣṭayoḥ
01,122.009a nāśrotriyaḥ śrotriyasya nārathī rathinaḥ sakhā
01,122.009c nārājñā saṃgataṃ rājñaḥ sakhipūrvaṃ kim iṣyate
01,122.009d*1350_01 tvadvidhair madvidhānāṃ hi vihīnārthair na jātu cit
01,122.009d*1351_01 sakhyaṃ bhavati mandātman sakhipūrvaṃ kim iṣyate
01,122.009d*1352_01 evam eva kṛtaprajña na rājñā vipra te kva cit
01,122.009d*1352_02 naiva tīrṇam upātiṣṭha sakhyaṃ navam upākṛdhi
01,122.009d*1352_03 sakhā rājñaḥ kathaṃ vipra tvadvidhaś ca bhaviṣyati
01,122.010 vaiśaṃpāyana uvāca
01,122.010a drupadenaivam uktas tu bhāradvājaḥ pratāpavān
01,122.010c muhūrtaṃ cintayām āsa manyunābhipariplutaḥ
01,122.011a sa viniścitya manasā pāñcālaṃ prati buddhimān
01,122.011b*1353_01 tāṃ pratijñāṃ pratijñāya yāṃ kartā na cirād api
01,122.011b*1354_01 śiṣyaiḥ parivṛtaḥ śrīmān putreṇānugatas tadā
01,122.011c jagāma kurumukhyānāṃ nagaraṃ nāgasāhvayam
01,122.011d*1355_01 droṇaḥ samuditān dṛṣṭvā kurūn vṛttiparīpsayā
01,122.011d*1355_02 ājagāma mahātejā vipro nāgapuraṃ prati
01,122.011d*1355_03 sa tathoktas tadā tena sadāraḥ prādravat kurūn
01,122.011d*1356_01 syālasyaiva gṛhaṃ droṇaḥ sadāraḥ pratyupasthitaḥ
01,122.011d*1356_02 aśvatthāmnā ca putreṇa mahābalavatā saha
01,122.011d*1357_01 sa nāgapuram āgamya gautamasya niveśane
01,122.011d*1357_02 bhāradvājo 'vasat tatra pracchannaṃ dvijasattamaḥ
01,122.011d*1357_03 tato 'sya tanujaḥ pārthān kṛpasyānantaraṃ prabhuḥ
01,122.011d*1357_04 astrāṇi śikṣayām āsa nābudhyanta ca taṃ janāḥ
01,122.011d*1357_05 evaṃ sa tatra gūḍhātmā kaṃ cit kālam uvāsa ha
01,122.012a kumārās tv atha niṣkramya sametā gajasāhvayāt
01,122.012c krīḍanto vīṭayā tatra vīrāḥ paryacaran mudā
01,122.012d*1358_01 teṣāṃ saṃkrīḍamānānām udapāne 'ṅgulīyakam
01,122.013a papāta kūpe sā vīṭā teṣāṃ vai krīḍatāṃ tadā
01,122.013b*1359_01 tatas te yatnam ātiṣṭhan vīṭām uddhartum ādṛtāḥ
01,122.013b*1360_01 tat tv ambunā praticchannaṃ tārārūpam ivāmbare
01,122.013b*1360_02 dṛṣṭvā te vai kumārāś ca taṃ yatnāt paryavārayan
01,122.013c na ca te pratyapadyanta karma vīṭopalabdhaye
01,122.013d*1361_01 tato 'nyonyam avaikṣanta vrīḍayāvanatānanāḥ
01,122.013d*1361_02 tasyā yogam avindanto bhṛśaṃ cotkaṇṭhitābhavan
01,122.013d*1362_01 te 'paśyan brāhmaṇaṃ śyāmam āpannaṃ palitaṃ kṛśam
01,122.013d*1362_02 kṛtyavantam adūrastham agnihotrapuraskṛtam
01,122.013d*1363_01 te taṃ dṛṣṭvā mahātmānam upagamya kumārakāḥ
01,122.013d*1363_02 bhagnotsāhakriyātmāno brāhmaṇaṃ paryavārayan
01,122.014a atha droṇaḥ kumārāṃs tān dṛṣṭvā kṛtyavatas tadā
01,122.014c prahasya mandaṃ paiśalyād abhyabhāṣata vīryavān
01,122.014d*1364_01 sa tān kṛtyavato dṛṣṭvā kumārāṃs tu vicetasaḥ
01,122.014d*1364_02 brāhmaṇaḥ prahasan mandaṃ kauśalenābhyabhāṣata
01,122.015a aho nu dhig balaṃ kṣātraṃ dhig etāṃ vaḥ kṛtāstratām
01,122.015c bharatasyānvaye jātā ye vīṭāṃ nādhigacchata
01,122.015d*1365_01 vīṭāṃ ca mudrikāṃ caiva hy aham etad api dvayam
01,122.015d*1365_02 uddhareyam iṣīkābhir bhojanaṃ me pradīyatām
01,122.015d*1365_03 evam uktvā kumārāṃs tān droṇaḥ svāṅguliveṣṭanam
01,122.015d*1365_04 kūpe nirudake tasminn apātayad ariṃdamaḥ
01,122.015d*1365_05 tato 'bravīt tadā droṇaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
01,122.015d*1365_06 kṛpasyānumate brahman bhikṣām āpnuhi śāśvatīm
01,122.015d*1365_07 evam uktaḥ pratyuvāca prahasya bharatān idam
01,122.016a eṣa muṣṭir iṣīkāṇāṃ mayāstreṇābhimantritaḥ
01,122.016c asya vīryaṃ nirīkṣadhvaṃ yad anyasya na vidyate
01,122.017a vetsyāmīṣīkayā vīṭāṃ tām iṣīkām athānyayā
01,122.017b*1366_01 tām apīṣīkayā caiva anyām apy anyayā punaḥ
01,122.017c tām anyayā samāyogo vīṭāyā grahaṇe mama
01,122.017d*1367_01 tato yathoktaṃ droṇena tat sarvaṃ kṛtam añjasā
01,122.018a tad apaśyan kumārās te vismayotphullalocanāḥ
01,122.018c aveṣkya coddhṛtāṃ vīṭāṃ vīṭāveddhāram abruvan
01,122.018d*1368_01 mudrikām api viprarṣe śīghram etāṃ samuddhara
01,122.018d*1368_02 tataḥ sa śaram ādāya dhanur droṇo mahāyaśāḥ
01,122.018d*1368_03 śareṇa viddhvā mudrāṃ tām ūrdhvam āvāhayat prabhuḥ
01,122.018d*1368_04 sa śaraṃ samupādāya kūpād aṅguliveṣṭanam
01,122.018d*1368_05 dadau tataḥ kumārāṇāṃ vismitānām avismitaḥ
01,122.018d*1368_06 mudrikām uddhṛtāṃ dṛṣṭvā tam āhus te kumārakāḥ
01,122.019a abhivādayāmahe brahman naitad anyeṣu vidyate
01,122.019c ko 'si kaṃ tvābhijānīmo vayaṃ kiṃ karavāmahe
01,122.019d*1369_01 evam uktas tato droṇaḥ pratyuvāca kumārakān
01,122.020 droṇa uvāca
01,122.020a ācakṣadhvaṃ ca bhīṣmāya rūpeṇa ca guṇaiś ca mām
01,122.020c sa eva sumahābuddhiḥ sāṃprataṃ pratipatsyate
01,122.021 vaiśaṃpāyana uvāca
01,122.021a tathety uktvā tu te sarve bhīṣmam ūcuḥ pitāmaham
01,122.021c brāhmaṇasya vacas tathyaṃ tac ca karmaviśeṣavat
01,122.022a bhīṣmaḥ śrutvā kumārāṇāṃ droṇaṃ taṃ pratyajānata
01,122.022c yuktarūpaḥ sa hi gurur ity evam anucintya ca
01,122.023a athainam ānīya tadā svayam eva susatkṛtam
01,122.023b*1370_01 arhaṇīyena kāmaiś ca yathānyāyam apūjayat
01,122.023c paripapraccha nipuṇaṃ bhīṣmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
01,122.023e hetum āgamane tasya droṇaḥ sarvaṃ nyavedayat
01,122.024a maharṣer agniveśyasya sakāśam aham acyuta
01,122.024c astrārtham agamaṃ pūrvaṃ dhanurvedajighṛkṣayā
01,122.025a brahmacārī vinītātmā jaṭilo bahulāḥ samāḥ
01,122.025c avasaṃ tatra suciraṃ dhanurvedacikīrṣayā
01,122.026a pāñcālarājaputras tu yajñaseno mahābalaḥ
01,122.026c mayā sahākarod vidyāṃ guroḥ śrāmyan samāhitaḥ
01,122.027a sa me tatra sakhā cāsīd upakārī priyaś ca me
01,122.027c tenāhaṃ saha saṃgamya ratavān suciraṃ bata
01,122.027e bālyāt prabhṛti kauravya sahādhyayanam eva ca
01,122.028a sa samāsādya māṃ tatra priyakārī priyaṃvadaḥ
01,122.028c abravīd iti māṃ bhīṣma vacanaṃ prītivardhanam
01,122.029a ahaṃ priyatamaḥ putraḥ pitur droṇa mahātmanaḥ
01,122.029c abhiṣekṣyati māṃ rājye sa pāñcālyo yadā tadā
01,122.029d*1371_01 bhaviṣyati ca te bhojyaṃ sakhyuḥ sakhi dhanaṃ yathā
01,122.030a tvadbhojyaṃ bhavitā rājyaṃ sakhe satyena te śape
01,122.030c mama bhogāś ca vittaṃ ca tvadadhīnaṃ sukhāni ca
01,122.030d*1372_01 mama rājyaṃ mahābhāga tvayā bhoktavyam icchatā
01,122.031a evam uktaḥ pravavrāja kṛtāstro 'haṃ dhanepsayā
01,122.031b@075_0001 tac ca vākyam ahaṃ nityaṃ manasādhārayaṃ tadā
01,122.031b@075_0002 so 'haṃ pitṛniyogena putralobhād yaśasvinīm
01,122.031b@075_0003 nātikeśīṃ mahāprajñām upayeme mahāvratām
01,122.031b@075_0004 agnihotre ca satye ca dame ca satataṃ ratām
01,122.031b@075_0005 alabhad gautamī putram aśvatthāmānam aurasam
01,122.031b@075_0006 bhīmavikramakarmāṇam ādityasamatejasam
01,122.031b@075_0007 putreṇa tena prīto 'haṃ bharadvājo yathā mayā
01,122.031b@075_0008 gokṣīraṃ pibato dṛṣṭvā dhaninas tatra putrakān
01,122.031b@075_0009 aśvatthāmārudad bālas tan me saṃdehayad diśaḥ
01,122.031b@075_0010 na snātako 'vasīdeta vartamānaḥ svakarmasu
01,122.031b@075_0011 iti saṃcintya manasā taṃ deśaṃ bahuśo bhraman
01,122.031b@075_0012 viśuddham icchan gāṅgeya dharmopetaṃ pratigraham
01,122.031b@075_0013 antād antaṃ parikramya nādhyagacchaṃ payasvinīm
01,122.031b@075_0014 atha piṣṭodakenainaṃ lobhayanti kumārakāḥ
01,122.031b@075_0015 pītvā piṣṭarasaṃ bālaḥ kṣīraṃ pītaṃ mayāpi ca
01,122.031b@075_0016 nanartotthāya kauravya hṛṣṭo bālyād vimohitaḥ
01,122.031b@075_0017 taṃ dṛṣṭvā nṛtyamānaṃ tu bālaiḥ parivṛtaṃ sutam
01,122.031b@075_0018 hāsyatām upasaṃprāptaṃ kaśmalaṃ tatra me 'bhavat
01,122.031b@075_0019 droṇaṃ dhig astv adhaninaṃ yo dhanaṃ nādhigacchati
01,122.031b@075_0020 piṣṭodakaṃ suto yasya pītvā kṣīrasya tṛṣṇayā
01,122.031b@075_0021 nṛtyati sma mudāviṣṭaḥ kṣīraṃ pītaṃ mayāpy uta
01,122.031b@075_0022 iti saṃbhāṣatāṃ vācaṃ śrutvā me buddhir acyavat
01,122.031b@075_0023 ātmānaṃ cātmanā garhan manasedaṃ vyacintayam
01,122.031b@075_0024 api cāhaṃ purā viprair varjito garhito bhṛśam
01,122.031b@075_0025 paropasevāṃ pāpiṣṭhāṃ na ca kuryāṃ dhanepsayā
01,122.031b@075_0026 iti matvā priyaṃ putraṃ bhīṣmādāya tato hy aham
01,122.031b@075_0027 pūrvasnehānurāgitvāt sadāraḥ saumakiṃ gataḥ
01,122.031c abhiṣiktaṃ ca śrutvainaṃ kṛtārtho 'smīti cintayan
01,122.032a priyaṃ sakhāyaṃ suprīto rājyasthaṃ punar āvrajam
01,122.032c saṃsmaran saṃgamaṃ caiva vacanaṃ caiva tasya tat
01,122.033a tato drupadam āgamya sakhipūrvam ahaṃ prabho
01,122.033c abruvaṃ puruṣavyāghra sakhāyaṃ viddhi mām iti
01,122.034a upasthitaṃ tu drupadaḥ sakhivac cābhisaṃgatam
01,122.034c sa māṃ nirākāram iva prahasann idam abravīt
01,122.035a akṛteyaṃ tava prajñā brahman nātisamañjasī
01,122.035c yad āttha māṃ tvaṃ prasabhaṃ sakhā te 'ham iti dvija
01,122.035d*1373_01(Cf. 4) saṃgatānīha jīryanti kālena parijīryataḥ
01,122.035d*1373_02(Cf. 4) sauhṛdaṃ me tvayā hy āsīt pūrvaṃ sāmarthyabandhanam
01,122.035d*1373_03(=9ab) nāśrotriyaḥ śrotriyasya nārathī rathinaḥ sakhā
01,122.035d*1373_04 sāmyād dhi sakhyaṃ bhavati vaiṣamyān nopapadyate
01,122.035d*1373_05(Cf. 5) na sakhyam ajaraṃ loke vidyate jātu kasya cit
01,122.035d*1373_06(Cf. 5) kālo vainaṃ viharati krodho vainaṃ haraty uta
01,122.035d*1373_07(6) maivaṃ jīrṇam upāssva tvaṃ sakhyaṃ bhavad upākṛdhi
01,122.035d*1373_08(6) āsīt sakhyaṃ dvijaśreṣṭha tvayā me 'rthanibandhanam
01,122.035d*1373_09(7) na hy anāḍhyaḥ sakhāḍhyasya nāvidvān viduṣaḥ sakhā
01,122.035d*1373_10(7) na śūrasya sakhā klībaḥ sakhipūrvaṃ kim iṣyate
01,122.035d*1374_01 nārājā pārthivasyāpi sakhipūrvaṃ kim iṣyate
01,122.036a na hi rājñām udīrṇānām evaṃbhūtair naraiḥ kva cit
01,122.036c sakhyaṃ bhavati mandātmañ śriyā hīnair dhanacyutaiḥ
01,122.036d*1375_01 ahaṃ tvayā na jānāmi rājyārthe saṃvidaṃ kṛtām
01,122.036d*1375_02 ekarātraṃ tu te brahman kāmaṃ dāsyāmi bhojanam
01,122.036d*1375_03 evam uktas tv ahaṃ tena sadāraḥ prasthitas tadā
01,122.036d*1375_04 tāṃ pratijñāṃ pratijñāya yāṃ kartāsmy acirād iva
01,122.036d*1376_01 ādatsvainaṃ dvijaśreṣṭha sauhārdaṃ hy arthabandhanam
01,122.037a nāśrotriyaḥ śrotriyasya nārathī rathinaḥ sakhā
01,122.037c nārājā pārthivasyāpi sakhipūrvaṃ kim iṣyate
01,122.038a drupadenaivam ukto 'haṃ manyunābhipariplutaḥ
01,122.038c abhyāgacchaṃ kurūn bhīṣma śiṣyair arthī guṇānvitaiḥ
01,122.038d*1377=03 vaiśaṃpāyana uvāca
01,122.038d*1377=04 bhīṣma uvāca
01,122.038d*1377_01 tato 'haṃ bhavataḥ kāmaṃ saṃvardhayitum āgataḥ
01,122.038d*1377_02 idaṃ nāgapuraṃ ramyaṃ brūhi kiṃ karavāṇi te
01,122.038d*1377_03 evam uktas tadā bhīṣmo bhāradvājam abhāṣata
01,122.038d*1377_04 apajyaṃ kriyatāṃ cāpaṃ sādhv astraṃ pratipādaya
01,122.038d*1377_05 bhuṅkṣva bhogān bhṛśaṃ prītaḥ pūjyamānaḥ kurukṣaye
01,122.038d*1377_06 kurūṇām asti yad vittaṃ rājyaṃ cedaṃ sarāṣṭrakam
01,122.038d*1377_07 tvam eva paramo rājā sarve ca kuravas tava
01,122.038d*1377_08 yac ca te prārthitaṃ brahman kṛtaṃ tad iti cintyatām
01,122.038d*1377_09 diṣṭyā prāpto 'si viprarṣe mahān me 'nugrahaḥ kṛtaḥ
01,122.038d*1378_01 droṇas tathokto bhīṣmeṇa pūjito vasatiṃ nayan
01,122.038d*1378_02 kurūṇāṃ saphalaṃ karma droṇaprāptau tadābhavat
01,122.038d*1378_03 astraṃ caturvidhaṃ kṛtsnaṃ kumārān pratyapādayat
01,122.038d*1378_04 tatra kṣatrasya loke 'smin rājaputrā mahābalāḥ
01,122.038d*1379=00 vaiśaṃpāyana uvāca
01,122.038d*1379_01 tataḥ saṃpūjito droṇo bhīṣmeṇa dvipadāṃ varaḥ
01,122.038d*1379_02 viśaśrāma mahātejāḥ pūjitaḥ kuruveśmani
01,122.038d*1379_03 viśrānte 'tha gurau tasmin pautrān ādāya kauravān
01,122.038d*1379_04 śiṣyatvena dadau bhīṣmo vasūni vividhāni ca
01,122.038d*1379_05 gṛhaṃ ca suparicchannaṃ dhanadhānyasamākulam
01,122.038d*1379_06 bhāradvājāya suprītaḥ pratyapādayata prabhuḥ
01,122.039a pratijagrāha taṃ bhīṣmo guruṃ pāṇḍusutaiḥ saha
01,122.039c pautrān ādāya tān sarvān vasūni vividhāni ca
01,122.040a śiṣyā iti dadau rājan droṇāya vidhipūrvakam
01,122.040c sa ca śiṣyān maheṣvāsaḥ pratijagrāha kauravān
01,122.040d*1380_01 pāṇḍavān dhārtarāṣṭrāṃś ca droṇo muditamānasaḥ
01,122.041a pratigṛhya ca tān sarvān droṇo vacanam abravīt
01,122.041c rahasy ekaḥ pratītātmā kṛtopasadanāṃs tadā
01,122.042a kāryaṃ me kāṅkṣitaṃ kiṃ cid dhṛdi saṃparivartate
01,122.042c kṛtāstrais tat pradeyaṃ me tad ṛtaṃ vadatānaghāḥ
01,122.043a tac chrutvā kauraveyās te tūṣṇīm āsan viśāṃ pate
01,122.043c arjunas tu tataḥ sarvaṃ pratijajñe paraṃtapaḥ
01,122.044a tato 'rjunaṃ mūrdhni tadā samāghrāya punaḥ punaḥ
01,122.044c prītipūrvaṃ pariṣvajya praruroda mudā tadā
01,122.044d*1381_01 aśvatthāmānam āhūya droṇo vacanam abravīt
01,122.044d*1381_02 sakhāyaṃ viddhi te pārthaṃ mayā dattaṃ pragṛhyatām
01,122.044d*1381_03 sādhu sādhv iti taṃ pārthaḥ pariṣvajyedam abravīt
01,122.044d*1381_04 adya prabhṛti viprendra paravān asmi dharmataḥ
01,122.044d*1381_05 śiṣyo 'haṃ tvatprasādena jīvāmi dvijasattama
01,122.044d*1381_06 ity uktvā tu tadā pārthaḥ pādau jagrāha pāṇḍavaḥ
01,122.045a tato droṇaḥ pāṇḍuputrān astrāṇi vividhāni ca
01,122.045c grāhayām āsa divyāni mānuṣāṇi ca vīryavān
01,122.046a rājaputrās tathaivānye sametya bharatarṣabha
01,122.046c abhijagmus tato droṇam astrārthe dvijasattamam
01,122.046e vṛṣṇayaś cāndhakāś caiva nānādeśyāś ca pārthivāḥ
01,122.047a sūtaputraś ca rādheyo guruṃ droṇam iyāt tadā
01,122.047c spardhamānas tu pārthena sūtaputro 'tyamarṣaṇaḥ
01,122.047e duryodhanam upāśritya pāṇḍavān atyamanyata
01,122.047f@076_0001 abhyayāt sa tato droṇaṃ dhanurvedacikīrṣayā
01,122.047f@076_0002 śikṣābhujabalodyogais teṣu sarveṣu pāṇḍavaḥ
01,122.047f@076_0003 astravidyānurāgāc ca viśiṣṭo 'bhavad arjunaḥ
01,122.047f@076_0004 tulyeṣv astraprayogeṣu lāghave sauṣṭhaveṣu ca
01,122.047f@076_0005 sarveṣām eva śiṣyāṇāṃ babhūvābhyadhiko 'rjunaḥ
01,122.047f@076_0006 aindrim apratimaṃ droṇa upadeśeṣv amanyata
01,122.047f@076_0007 evaṃ sarvakumārāṇām iṣvastraṃ pratyapādayat
01,122.047f@076_0008 kamaṇḍaluṃ ca sarveṣāṃ prāyacchac cirakāraṇāt
01,122.047f@076_0009 putrāya ca dadau kumbham avilambanakāraṇāt
01,122.047f@076_0010 yāvat te nopagacchanti tāvad asmai parāṃ kriyām
01,122.047f@076_0011 droṇa ācaṣṭa putrāya tat karma jiṣṇur auhata
01,122.047f@076_0012 tataḥ sa vāruṇāstreṇa pūrayitvā kamaṇḍalum
01,122.047f@076_0013 samam ācāryaputreṇa gurum abhyeti phālgunaḥ
01,122.047f@076_0014 ācāryaputrāt tasmāt tu viśeṣopacaye pṛthak
01,122.047f@076_0015 na vyahīyata medhāvī pārtho 'straviduṣāṃ varaḥ
01,123.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,123.001a arjunas tu paraṃ yatnam ātasthe gurupūjane
01,123.001c astre ca paramaṃ yogaṃ priyo droṇasya cābhavat
01,123.001d*1382_01 taṃ dṛṣṭvā nityam udyuktam iṣvastraṃ prati phālgunam
01,123.001d*1383_01 tato droṇo 'bravīd enaṃ rājña eva niveśane
01,123.002a droṇena tu tadāhūya rahasy ukto 'nnasādhakaḥ
01,123.002c andhakāre 'rjunāyānnaṃ na deyaṃ te kathaṃ cana
01,123.002d*1384_01 na cākhyeyam idaṃ cāpi madvākyaṃ vijaye tvayā
01,123.003a tataḥ kadā cid bhuñjāne pravavau vāyur arjune
01,123.003c tena tatra pradīpaḥ sa dīpyamāno nivāpitaḥ
01,123.004a bhuṅkta evārjuno bhaktaṃ na cāsyāsyād vyamuhyata
01,123.004c hastas tejasvino nityam annagrahaṇakāraṇāt
01,123.004e tad abhyāsakṛtaṃ matvā rātrāv abhyasta pāṇḍavaḥ
01,123.004f*1385_01 yogyāṃ cakre mahābāhur dhanuṣā pāṇḍunandanaḥ
01,123.005a tasya jyātalanirghoṣaṃ droṇaḥ śuśrāva bhārata
01,123.005c upetya cainam utthāya pariṣvajyedam abravīt
01,123.006a prayatiṣye tathā kartuṃ yathā nānyo dhanurdharaḥ
01,123.006b@077_0001 astravān nānviyeṣāstraṃ yathā tvaṃ nādya kaś cana
01,123.006b@077_0002 dhanurgrahe 'pi me śiṣyo bhaviṣyasi viśeṣavān
01,123.006b@077_0003 etad hṛdi tadā jiṣṇor vavṛdhe droṇaśāsanam
01,123.006b@077_0004 paramaṃ cākarod yatnaṃ dhanurvede paraṃtapaḥ
01,123.006b@077_0005 arjuno naraśārdūlaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
01,123.006b@077_0006 sarvakriyābhyanujñānāt tathā śiṣyān samānayat
01,123.006b@077_0007 duryodhanaṃ citrasenaṃ duḥśāsanaviviṃśatī
01,123.006b@077_0008 arjunaṃ ca samānīya aśvatthāmānam eva ca
01,123.006b@077_0009 śiśukaṃ mṛṇmayaṃ kṛtvā droṇo gaṅgājale tataḥ
01,123.006b@077_0010 śiṣyāṇāṃ paśyatāṃ caiva kṣipati sma mahābhujaḥ
01,123.006b@077_0011 cakṣuṣī vāsasā caiva baddhvā prādāc charāsanam
01,123.006b@077_0012 śiśukaṃ vidhyatemaṃ vai jalasthaṃ baddhacakṣuṣaḥ
01,123.006b@077_0013 tatkṣaṇenaiva bībhatsur āvāpair daśabhir vaśī
01,123.006b@077_0014 pañcakair anuvivyādha magnaṃ śiśukam ambhasi
01,123.006b@077_0015 tasya dṛṣṭvā kriyāḥ sarvā droṇo 'manyata pāṇḍavam
01,123.006b@077_0016 viśiṣṭaṃ sarvaśiṣyebhyaḥ prītimāṃś cābhavat tadā
01,123.006b@077_0017 athābravīn mahātmānaṃ bhāradvājo mahāratham
01,123.006b@077_0018 astraṃ viśiṣṭam anyeṣu yan na vidyeta pāṇḍava
01,123.006b@077_0019 sasaṃhāraprayogaṃ ca tvam adhīṣva vrataṃ cara
01,123.006b@077_0020 astraṃ brahmaśiro nāma dahed yatpṛthivīm api
01,123.006b@077_0021 yāvan mantraprayogo 'pi viniyoge bhaviṣyati
01,123.006b@077_0022 tāvān eva tu saṃhāre kartavya iti cāntataḥ
01,123.006b@077_0023 na mānuṣe prayoktavyaṃ brahmaṇo 'straṃ kathaṃ cana
01,123.006b@077_0024 bādhate mānuṣāñ śatrūn yadā vāmānuṣaḥ kva cit
01,123.006b@077_0025 tasmād etat prayoktavyaṃ brāhmam astraṃ sanātanam
01,123.006b@077_0026 tathetyeva ca bībhatsur uvāca ca kṛtāñjaliḥ
01,123.006b@077_0027 cakāra ca tathā sarvaṃ yathoktaṃ manujarṣabha
01,123.006b@077_0028 avāptāstraṃ tu bībhatsum anujñāya mahāmatiḥ
01,123.006b@077_0029 uvāca paramaprīto matsamo 'sīti pāṇḍavam
01,123.006c tvatsamo bhavitā loke satyam etad bravīmi te
01,123.007a tato droṇo 'rjunaṃ bhūyo ratheṣu ca gajeṣu ca
01,123.007c aśveṣu bhūmāv api ca raṇaśikṣām aśikṣayat
01,123.007d*1386_01 astreṣu samyak cāreṣu droṇaśiṣyo vyacārayat
01,123.008a gadāyuddhe 'sicaryāyāṃ tomaraprāsaśaktiṣu
01,123.008c droṇaḥ saṃkīrṇayuddheṣu śikṣayām āsa pāṇḍavam
01,123.009a tasya tat kauśalaṃ dṛṣṭvā dhanurvedajighṛkṣavaḥ
01,123.009c rājāno rājaputrāś ca samājagmuḥ sahasraśaḥ
01,123.009d*1387_01 tān sarvāñ śikṣayām āsa droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
01,123.010a tato niṣādarājasya hiraṇyadhanuṣaḥ sutaḥ
01,123.010c ekalavyo mahārāja droṇam abhyājagāma ha
01,123.011a na sa taṃ pratijagrāha naiṣādir iti cintayan
01,123.011c śiṣyaṃ dhanuṣi dharmajñas teṣām evānvavekṣayā
01,123.011d*1388_01 śiṣyo 'si mama naiṣāde prayogo balavattaraḥ
01,123.011d*1388_02 nivartasva gṛhān eva anujñāto 'si nityaśaḥ
01,123.012a sa tu droṇasya śirasā pādau gṛhya paraṃtapaḥ
01,123.012c araṇyam anusaṃprāptaḥ kṛtvā droṇaṃ mahīmayam
01,123.013a tasminn ācāryavṛttiṃ ca paramām āsthitas tadā
01,123.013c iṣvastre yogam ātasthe paraṃ niyamam āsthitaḥ
01,123.014a parayā śraddhayā yukto yogena parameṇa ca
01,123.014c vimokṣādānasaṃdhāne laghutvaṃ param āpa saḥ
01,123.014d*1389_01 lāghavaṃ cāstrayogaṃ ca nacirāt pratyapadyata
01,123.015a atha droṇābhyanujñātāḥ kadā cit kurupāṇḍavāḥ
01,123.015c rathair viniryayuḥ sarve mṛgayām arimardanāḥ
01,123.016a tatropakaraṇaṃ gṛhya naraḥ kaś cid yadṛcchayā
01,123.016c rājann anujagāmaikaḥ śvānam ādāya pāṇḍavān
01,123.017a teṣāṃ vicaratāṃ tatra tat tat karma cikīrṣatām
01,123.017c śvā caran sa vane mūḍho naiṣādiṃ prati jagmivān
01,123.017d*1390_01 tasya rorūyamāṇasya naṣṭasya vijane vane
01,123.017d*1390_02 śabdaṃ śuśrāva naiṣādiḥ śunas tasya tu māriṣa
01,123.018a sa kṛṣṇaṃ maladigdhāṅgaṃ kṛṣṇājinadharaṃ vane
01,123.018c naiṣādiṃ śvā samālakṣya bhaṣaṃs tasthau tadantike
01,123.019a tadā tasyātha bhaṣataḥ śunaḥ sapta śarān mukhe
01,123.019c lāghavaṃ darśayann astre mumoca yugapad yathā
01,123.019d*1391_01 vegamajjana . . . . . . . . ḷaṃ vanaiḥ
01,123.019d*1391_02 āyāmapariṇāmābhyāṃ babhus te tu śarāṅkurāḥ
01,123.019d*1391_03 samapramāṇibhir jihmā kṣiprair vyābhaṣataḥ śaraiḥ
01,123.019d*1391_04 yathā śailaṃ śilotthābhiḥ saptārcibhir ariṃdamaiḥ
01,123.020a sa tu śvā śarapūrṇāsyaḥ pāṇḍavān ājagāma ha
01,123.020c taṃ dṛṣṭvā pāṇḍavā vīrā vismayaṃ paramaṃ yayuḥ
01,123.021a lāghavaṃ śabdavedhitvaṃ dṛṣṭvā tat paramaṃ tadā
01,123.021c prekṣya taṃ vrīḍitāś cāsan praśaśaṃsuś ca sarvaśaḥ
01,123.021d*1392_01 śvānaṃ tu pāṇḍavā dṛṣṭvā vismayotphullalocanāḥ
01,123.022a taṃ tato 'nveṣamāṇās te vane vananivāsinam
01,123.022c dadṛśuḥ pāṇḍavā rājann asyantam aniśaṃ śarān
01,123.023a na cainam abhyajānaṃs te tadā vikṛtadarśanam
01,123.023c athainaṃ paripapracchuḥ ko bhavān kasya vety uta
01,123.023d*1393_01 sa śrutvā vacanaṃ teṣāṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
01,123.024 ekalavya uvāca
01,123.024a niṣādādhipater vīrā hiraṇyadhanuṣaḥ sutam
01,123.024c droṇaśiṣyaṃ ca māṃ vitta dhanurvedakṛtaśramam
01,123.025 vaiśaṃpāyana uvāca
01,123.025a te tam ājñāya tattvena punar āgamya pāṇḍavāḥ
01,123.025c yathāvṛttaṃ ca te sarvaṃ droṇāyācakhyur adbhutam
01,123.026a kaunteyas tv arjuno rājann ekalavyam anusmaran
01,123.026c raho droṇaṃ samāgamya praṇayād idam abravīt
01,123.027a nanv ahaṃ parirabhyaikaḥ prītipūrvam idaṃ vacaḥ
01,123.027c bhavatokto na me śiṣyas tvadviśiṣṭo bhaviṣyati
01,123.028a atha kasmān madviśiṣṭo lokād api ca vīryavān
01,123.028c asty anyo bhavataḥ śiṣyo niṣādādhipateḥ sutaḥ
01,123.029a muhūrtam iva taṃ droṇaś cintayitvā viniścayam
01,123.029c savyasācinam ādāya naiṣādiṃ prati jagmivān
01,123.030a dadarśa maladigdhāṅgaṃ jaṭilaṃ cīravāsasam
01,123.030c ekalavyaṃ dhanuṣpāṇim asyantam aniśaṃ śarān
01,123.031a ekalavyas tu taṃ dṛṣṭvā droṇam āyāntam antikāt
01,123.031c abhigamyopasaṃgṛhya jagāma śirasā mahīm
01,123.032a pūjayitvā tato droṇaṃ vidhivat sa niṣādajaḥ
01,123.032c nivedya śiṣyam ātmānaṃ tasthau prāñjalir agrataḥ
01,123.033a tato droṇo 'bravīd rājann ekalavyam idaṃ vacaḥ
01,123.033c yadi śiṣyo 'si me tūrṇaṃ vetanaṃ saṃpradīyatām
01,123.034a ekalavyas tu tac chrutvā prīyamāṇo 'bravīd idam
01,123.034c kiṃ prayacchāmi bhagavann ājñāpayatu māṃ guruḥ
01,123.035a na hi kiṃ cid adeyaṃ me gurave brahmavittama
01,123.035c tam abravīt tvayāṅguṣṭho dakṣiṇo dīyatāṃ mama
01,123.035d*1394_01 yady avaśyaṃ tvayā deyam ekalavya prayaccha me
01,123.035d*1394_02 ekāṅguṣṭhaṃ dakṣiṇasya hastasyeti mataṃ mama
01,123.035d*1395_01 bāḍham ity eva naiṣādiś chittvāṅguṣṭhau dadau tataḥ
01,123.036a ekalavyas tu tac chrutvā vaco droṇasya dāruṇam
01,123.036c pratijñām ātmano rakṣan satye ca nirataḥ sadā
01,123.037a tathaiva hṛṣṭavadanas tathaivādīnamānasaḥ
01,123.037c chittvāvicārya taṃ prādād droṇāyāṅguṣṭham ātmanaḥ
01,123.037d*1396_01 aviṣaṇṇaś ca tau prādāc chittvā droṇasya vetanam
01,123.037d*1397_01 satyasaṃdhaṃ ca naiṣādiṃ dṛṣṭvā prīto 'bravīd idam
01,123.037d*1398_01 manīṣitaṃ tvayā vīra guror dattaṃ mamojasā
01,123.037d*1399_01 evaṃ kartavyam iti vai ekalavyam abhāṣata
01,123.038a tataḥ paraṃ tu naiṣādir aṅgulībhir vyakarṣata
01,123.038c na tathā sa tu śīghro 'bhūd yathā pūrvaṃ narādhipa
01,123.039a tato 'rjunaḥ prītamanā babhūva vigatajvaraḥ
01,123.039c droṇaś ca satyavāg āsīn nānyo 'bhyabhavad arjunam
01,123.039d*1400_01 evaṃ vṛttaṃ dṛṣṭavān no 'tha karma
01,123.039d*1400_02 prajñānityaṃ khecarāś cocur etau
01,123.039d*1400_03 droṇaṃ pārthaṃ cātra dhī . . . .
01,123.039d*1400_04 . . . tyā gacchatāṃ svaṃ niveśanam
01,123.039d*1401=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,123.039d*1401_01 droṇas tataḥ parāṃ pūjāṃ kuruṣu prāpnuvan dhanam
01,123.039d*1401_02 catuṣpādaṃ kṛtsnam astraṃ kumārān pratyavedayat
01,123.039d*1401_03 pārthivasya tu kṣatrasya rājaputrā mahābalāḥ
01,123.039d*1401_04 anujagmus tato droṇaṃ kuruṣv astracikīrṣayā
01,123.039d*1402_01 yudhiṣṭhiro rathaśreṣṭhas tomareṣv adhiko 'bhavat
01,123.040a droṇasya tu tadā śiṣyau gadāyogyāṃ viśeṣataḥ
01,123.040c duryodhanaś ca bhīmaś ca kurūṇām abhyagacchatām
01,123.041a aśvatthāmā rahasyeṣu sarveṣv abhyadhiko 'bhavat
01,123.041c tathāti puruṣān anyān tsārukau yamajāv ubhau
01,123.041c*1403_01 sa rādheyo mahābalaḥ
01,123.041c*1404_01 tomareṣv adhiko 'bhavat
01,123.041c*1404_02 arjuno jayatāṃ śreṣṭhaḥ
01,123.041e yudhiṣṭhiro rathaśreṣṭhaḥ sarvatra tu dhanaṃjayaḥ
01,123.042a prathitaḥ sāgarāntāyāṃ rathayūthapayūthapaḥ
01,123.042c buddhiyogabalotsāhaiḥ sarvāstreṣu ca pāṇḍavaḥ
01,123.043a astre gurvanurāge ca viśiṣṭo 'bhavad arjunaḥ
01,123.043c tulyeṣv astropadeśeṣu sauṣṭhavena ca vīryavān
01,123.043e ekaḥ sarvakumārāṇāṃ babhūvātiratho 'rjunaḥ
01,123.044a prāṇādhikaṃ bhīmasenaṃ kṛtavidyaṃ dhanaṃjayam
01,123.044c dhārtarāṣṭrā durātmāno nāmṛṣyanta narādhipa
01,123.045a tāṃs tu sarvān samānīya sarvavidyāsu niṣṭhitān
01,123.045c droṇaḥ praharaṇajñāne jijñāsuḥ puruṣarṣabha
01,123.046a kṛtrimaṃ bhāsam āropya vṛkṣāgre śilpibhiḥ kṛtam
01,123.046c avijñātaṃ kumārāṇāṃ lakṣyabhūtam upādiśat
01,123.047 droṇa uvāca
01,123.047a śīghraṃ bhavantaḥ sarve vai dhanūṃṣy ādāya satvarāḥ
01,123.047c bhāsam etaṃ samuddiśya tiṣṭhantāṃ saṃhiteṣavaḥ
01,123.048a madvākyasamakālaṃ ca śiro 'sya vinipātyatām
01,123.048c ekaikaśo niyokṣyāmi tathā kuruta putrakāḥ
01,123.049 vaiśaṃpāyana uvāca
01,123.049a tato yudhiṣṭhiraṃ pūrvam uvācāṅgirasāṃ varaḥ
01,123.049c saṃdhatsva bāṇaṃ durdharṣa madvākyānte vimuñca ca
01,123.050a tato yudhiṣṭhiraḥ pūrvaṃ dhanur gṛhya mahāravam
01,123.050c tasthau bhāsaṃ samuddiśya guruvākyapracoditaḥ
01,123.051a tato vitatadhanvānaṃ droṇas taṃ kurunandanam
01,123.051c sa muhūrtād uvācedaṃ vacanaṃ bharatarṣabha
01,123.052a paśyasy enaṃ drumāgrasthaṃ bhāsaṃ naravarātmaja
01,123.052c paśyāmīty evam ācāryaṃ pratyuvāca yudhiṣṭhiraḥ
01,123.053a sa muhūrtād iva punar droṇas taṃ pratyabhāṣata
01,123.053c atha vṛkṣam imaṃ māṃ vā bhrātṝn vāpi prapaśyasi
01,123.054a tam uvāca sa kaunteyaḥ paśyāmy enaṃ vanaspatim
01,123.054c bhavantaṃ ca tathā bhrātṝn bhāsaṃ ceti punaḥ punaḥ
01,123.055a tam uvācāpasarpeti droṇo 'prītamanā iva
01,123.055c naitac chakyaṃ tvayā veddhuṃ lakṣyam ity eva kutsayan
01,123.056a tato duryodhanādīṃs tān dhārtarāṣṭrān mahāyaśāḥ
01,123.056c tenaiva kramayogena jijñāsuḥ paryapṛcchata
01,123.057a anyāṃś ca śiṣyān bhīmādīn rājñaś caivānyadeśajān
01,123.057c tathā ca sarve sarvaṃ tat paśyāma iti kutsitāḥ
01,123.058a tato dhanaṃjayaṃ droṇaḥ smayamāno 'bhyabhāṣata
01,123.058c tvayedānīṃ prahartavyam etal lakṣyaṃ niśamyatām
01,123.059a madvākyasamakālaṃ te moktavyo 'tra bhavec charaḥ
01,123.059c vitatya kārmukaṃ putra tiṣṭha tāvan muhūrtakam
01,123.060a evam uktaḥ savyasācī maṇḍalīkṛtakārmukaḥ
01,123.060c tasthau lakṣyaṃ samuddiśya guruvākyapracoditaḥ
01,123.061a muhūrtād iva taṃ droṇas tathaiva samabhāṣata
01,123.061c paśyasy enaṃ sthitaṃ bhāsaṃ drumaṃ mām api vety uta
01,123.062a paśyāmy enaṃ bhāsam iti droṇaṃ pārtho 'bhyabhāṣata
01,123.062c na tu vṛkṣaṃ bhavantaṃ vā paśyāmīti ca bhārata
01,123.063a tataḥ prītamanā droṇo muhūrtād iva taṃ punaḥ
01,123.063c pratyabhāṣata durdharṣaḥ pāṇḍavānāṃ ratharṣabham
01,123.064a bhāsaṃ paśyasi yady enaṃ tathā brūhi punar vacaḥ
01,123.064c śiraḥ paśyāmi bhāsasya na gātram iti so 'bravīt
01,123.065a arjunenaivam uktas tu droṇo hṛṣṭatanūruhaḥ
01,123.065c muñcasvety abravīt pārthaṃ sa mumocāvicārayan
01,123.066a tatas tasya nagasthasya kṣureṇa niśitena ha
01,123.066c śira utkṛtya tarasā pātayām āsa pāṇḍavaḥ
01,123.067a tasmin karmaṇi saṃsiddhe paryaśvajata phalgunam
01,123.067c mene ca drupadaṃ saṃkhye sānubandhaṃ parājitam
01,123.068a kasya cit tv atha kālasya saśiṣyo 'ṅgirasāṃ varaḥ
01,123.068c jagāma gaṅgām abhito majjituṃ bharatarṣabha
01,123.069a avagāḍham atho droṇaṃ salile salilecaraḥ
01,123.069c grāho jagrāha balavāñ jaṅghānte kālacoditaḥ
01,123.070a sa samartho 'pi mokṣāya śiṣyān sarvān acodayat
01,123.070c grāhaṃ hatvā mokṣayadhvaṃ mām iti tvarayann iva
01,123.071a tadvākyasamakālaṃ tu bībhatsur niśitaiḥ śaraiḥ
01,123.071c āvāpaiḥ pañcabhir grāhaṃ magnam ambhasy atāḍayat
01,123.071e itare tu visaṃmūḍhās tatra tatra prapedire
01,123.072a taṃ ca dṛṣṭvā kriyopetaṃ droṇo 'manyata pāṇḍavam
01,123.072c viśiṣṭaṃ sarvaśiṣyebhyaḥ prītimāṃś cābhavat tadā
01,123.073a sa pārthabāṇair bahudhā khaṇḍaśaḥ parikalpitaḥ
01,123.073c grāhaḥ pañcatvam āpede jaṅghāṃ tyaktvā mahātmanaḥ
01,123.074a athābravīn mahātmānaṃ bhāradvājo mahāratham
01,123.074c gṛhāṇedaṃ mahābāho viśiṣṭam atidurdharam
01,123.074e astraṃ brahmaśiro nāma saprayoganivartanam
01,123.075a na ca te mānuṣeṣv etat prayoktavyaṃ kathaṃ cana
01,123.075c jagad vinirdahed etad alpatejasi pātitam
01,123.076a asāmānyam idaṃ tāta lokeṣv astraṃ nigadyate
01,123.076c tad dhārayethāḥ prayataḥ śṛṇu cedaṃ vaco mama
01,123.077a bādhetāmānuṣaḥ śatrur yadā tvāṃ vīra kaś cana
01,123.077c tadvadhāya prayuñjīthās tadāstram idam āhave
01,123.078a tatheti tat pratiśrutya bībhatsuḥ sa kṛtāñjaliḥ
01,123.078c jagrāha paramāstraṃ tad āha cainaṃ punar guruḥ
01,123.078e bhavitā tvatsamo nānyaḥ pumāṃl loke dhanurdharaḥ
01,124.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,124.001a kṛtāstrān dhārtarāṣṭrāṃś ca pāṇḍuputrāṃś ca bhārata
01,124.001c dṛṣṭvā droṇo 'bravīd rājan dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
01,124.002a kṛpasya somadattasya bāhlīkasya ca dhīmataḥ
01,124.002c gāṅgeyasya ca sāṃnidhye vyāsasya vidurasya ca
01,124.002d*1405_01 trayāṇām iva lokānāṃ prajāpatim iva sthitam
01,124.003a rājan saṃprāptavidyās te kumarāḥ kurusattama
01,124.003c te darśayeyuḥ svāṃ śikṣāṃ rājann anumate tava
01,124.004a tato 'bravīn mahārājaḥ prahṛṣṭenāntarātmanā
01,124.004c bhāradvāja mahat karma kṛtaṃ te dvijasattama
01,124.005a yadā tu manyase kālaṃ yasmin deśe yathā yathā
01,124.005c tathā tathā vidhānāya svayam ājñāpayasva mām
01,124.006a spṛhayāmy adya nirvedāt puruṣāṇāṃ sacakṣuṣām
01,124.006c astrahetoḥ parākrāntān ye me drakṣyanti putrakān
01,124.007a kṣattar yad gurur ācāryo bravīti kuru tat tathā
01,124.007c na hīdṛśaṃ priyaṃ manye bhavitā dharmavatsala
01,124.008a tato rājānam āmantrya vidurānugato bahiḥ
01,124.008c bhāradvājo mahāprājño māpayām āsa medinīm
01,124.008d*1406_01 prekṣyāgāraṃ suvipulaṃ śāstradṛṣṭyā yathāvidhi
01,124.008e samām avṛkṣāṃ nirgulmām udakpravaṇasaṃsthitām
01,124.009a tasyāṃ bhūmau baliṃ cakre tithau nakṣatrapūjite
01,124.009c avaghuṣṭaṃ pure cāpi tadarthaṃ vadatāṃ vara
01,124.010a raṅgabhūmau suvipulaṃ śāstradṛṣṭaṃ yathāvidhi
01,124.010c prekṣāgāraṃ suvihitaṃ cakrus tatra ca śilpinaḥ
01,124.010e rājñaḥ sarvāyudhopetaṃ strīṇāṃ caiva nararṣabha
01,124.010f*1407_01 manasyamañcān vipulān akarod darśanepsayā
01,124.011a mañcāṃś ca kārayām āsus tatra jānapadā janāḥ
01,124.011c vipulān ucchrayopetāñ śibikāś ca mahādhanāḥ
01,124.012a tasmiṃs tato 'hani prāpte rājā sasacivas tadā
01,124.012b*1408_01 sāntaḥpuraḥ sahāmātyo vyāsasyānumate tadā
01,124.012c bhīṣmaṃ pramukhataḥ kṛtvā kṛpaṃ cācāryasattamam
01,124.012d*1409_01 bāhlīkaṃ somadattaṃ ca bhūriśravasam eva ca
01,124.012d*1409_02 kurūn anyāṃś ca sacivān ādāya nagarād bahiḥ
01,124.012d*1409_03 raṅgabhūmiṃ samāsādya brāhmaṇaiḥ sahito nṛpaḥ
01,124.013a muktājālaparikṣiptaṃ vaiḍūryamaṇibhūṣitam
01,124.013c śātakumbhamayaṃ divyaṃ prekṣāgāram upāgamat
01,124.014a gāndhārī ca mahābhāgā kuntī ca jayatāṃ vara
01,124.014c striyaś ca sarvā yā rājñaḥ sapreṣyāḥ saparicchadāḥ
01,124.014e harṣād āruruhur mañcān meruṃ devastriyo yathā
01,124.015a brāhmaṇakṣatriyādyaṃ ca cāturvarṇyaṃ purād drutam
01,124.015c darśanepsu samabhyāgāt kumārāṇāṃ kṛtāstratām
01,124.015d*1410_01 kṣaṇenaikasthatāṃ tatra darśanepsu jagāma ha
01,124.016a pravāditaiś ca vāditrair janakautūhalena ca
01,124.016c mahārṇava iva kṣubdhaḥ samājaḥ so 'bhavat tadā
01,124.017a tataḥ śuklāmbaradharaḥ śuklayajñopavītavān
01,124.017c śuklakeśaḥ sitaśmaśruḥ śuklamālyānulepanaḥ
01,124.018a raṅgamadhyaṃ tadācāryaḥ saputraḥ praviveśa ha
01,124.018c nabho jaladharair hīnaṃ sāṅgāraka ivāṃśumān
01,124.019a sa yathāsamayaṃ cakre baliṃ balavatāṃ varaḥ
01,124.019c brāhmaṇāṃś cātra mantrajñān vācayām āsa maṅgalam
01,124.019d*1411_01 suvarṇamaṇiratnāni vastrāṇi vividhāni ca
01,124.019d*1411_02 pradadau dakṣiṇāṃ rājā droṇasya ca kṛpasya ca
01,124.020a atha puṇyāhaghoṣasya puṇyasya tadanantaram
01,124.020c viviśur vividhaṃ gṛhya śastropakaraṇaṃ narāḥ
01,124.021a tato baddhatanutrāṇā baddhakakṣyā mahābalāḥ
01,124.021c baddhatūṇāḥ sadhanuṣo viviśur bharatarṣabhāḥ
01,124.022a anujyeṣṭhaṃ ca te tatra yudhiṣṭhirapurogamāḥ
01,124.022b*1412_01 raṅgamadhye sthitaṃ droṇam abhivādya nararṣabhāḥ
01,124.022b*1412_02 cakruḥ pūjāṃ yathānyāyaṃ droṇasya ca kṛpasya ca
01,124.022b*1412_03 āśīrbhiś ca prayuktābhiḥ sarve saṃhṛṣṭamānasāḥ
01,124.022b*1412_04 abhivādya punaḥ śastrān balipuṣpaiḥ samarcitān
01,124.022b*1412_05 raktacandanasaṃmiśraiḥ svayam arcanta kauravāḥ
01,124.022b*1412_06 raktacandanadigdhāś ca raktamālyānudhāriṇaḥ
01,124.022b*1412_07 sarve raktapatākāś ca sarve raktāntalocanāḥ
01,124.022b*1412_08 droṇena samanujñātāḥ gṛhya śastraṃ paraṃtapāḥ
01,124.022b*1412_09 dhanūṃṣi pūrvaṃ saṃgṛhya taptakāñcanabhūṣitāḥ
01,124.022b*1412_10 sajjāni vividhākārāḥ śaraiḥ saṃdhāya kauravāḥ
01,124.022b*1412_11 jyāghoṣatalaghoṣaṃ ca kṛtvā bhūtāny apūjayan
01,124.022b*1413_01 śastramārgān yathotsṛṣṭāṃś ceruḥ sarve nararṣabhāḥ
01,124.022c cakrur astraṃ mahāvīryāḥ kumārāḥ paramādbhutam
01,124.022d*1414_01 keṣāṃ cit tarumūleṣu śarā nipatitā nṛpa
01,124.022d*1414_02 keṣāṃ cit puṣpamukuṭe nipatanti sma sāyakāḥ
01,124.022d*1414_03 ke cil lakṣyāṇi vividhair bāṇair āhatalakṣaṇaiḥ
01,124.022d*1414_04 vivyadhur lāghavotsṛṣṭair gurūṇi ca laghūni ca
01,124.023a ke cic charākṣepabhayāc chirāṃsy avananāmire
01,124.023c manujā dhṛṣṭam apare vīkṣāṃ cakruḥ savismayāḥ
01,124.024a te sma lakṣyāṇi vividhur bāṇair nāmāṅkaśobhitaiḥ
01,124.024c vividhair lāghavotsṛṣṭair uhyanto vājibhir drutam
01,124.025a tat kumārabalaṃ tatra gṛhītaśarakārmukam
01,124.025c gandharvanagarākāraṃ prekṣya te vismitābhavan
01,124.026a sahasā cukruśus tatra narāḥ śatasahasraśaḥ
01,124.026c vismayotphullanayanāḥ sādhu sādhv iti bhārata
01,124.027a kṛtvā dhanuṣi te mārgān rathacaryāsu cāsakṛt
01,124.027c gajapṛṣṭhe 'śvapṛṣṭhe ca niyuddhe ca mahābalāḥ
01,124.028a gṛhītakhaḍgacarmāṇas tato bhūyaḥ prahāriṇaḥ
01,124.028c tsarumārgān yathoddiṣṭāṃś ceruḥ sarvāsu bhūmiṣu
01,124.029a lāghavaṃ sauṣṭhavaṃ śobhāṃ sthiratvaṃ dṛḍhamuṣṭitām
01,124.029c dadṛśus tatra sarveṣāṃ prayoge khaḍgacarmaṇām
01,124.030a atha tau nityasaṃhṛṣṭau suyodhanavṛkodarau
01,124.030c avatīrṇau gadāhastāv ekaśṛṅgāv ivācalau
01,124.031a baddhakakṣyau mahābāhū pauruṣe paryavasthitau
01,124.031c bṛṃhantau vāśitāhetoḥ samadāv iva kuñjarau
01,124.032a tau pradakṣiṇasavyāni maṇḍalāni mahābalau
01,124.032c ceratur nirmalagadau samadāv iva govṛṣau
01,124.033a viduro dhṛtarāṣṭrāya gāndhāryai pāṇḍavāraṇiḥ
01,124.033c nyavedayetāṃ tat sarvaṃ kumārāṇāṃ viceṣṭitam
01,125.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,125.001a kururāje ca raṅgasthe bhīme ca balināṃ vare
01,125.001c pakṣapātakṛtasnehaḥ sa dvidhevābhavaj janaḥ
01,125.002a hā vīra kururājeti hā bhīmeti ca nardatām
01,125.002c puruṣāṇāṃ suvipulāḥ praṇādāḥ sahasotthitāḥ
01,125.003a tataḥ kṣubdhārṇavanibhaṃ raṅgam ālokya buddhimān
01,125.003c bhāradvājaḥ priyaṃ putram aśvatthāmānam abravīt
01,125.004a vārayaitau mahāvīryau kṛtayogyāv ubhāv api
01,125.004c mā bhūd raṅgaprakopo 'yaṃ bhīmaduryodhanodbhavaḥ
01,125.004d*1415_01 tata utthāya vegena aśvatthāmā nyavārayat
01,125.004d*1415_02 guror ājñā bhīma iti gāndhāre guruśāsanam
01,125.004d*1415_03 alaṃ yogyākṛtaṃ vegam alaṃ sāhasam ity uta
01,125.005a tatas tāv udyatagadau guruputreṇa vāritau
01,125.005c yugāntānilasaṃkṣubdhau mahāvegāv ivārṇavau
01,125.006a tato raṅgāṅgaṇagato droṇo vacanam abravīt
01,125.006c nivārya vāditragaṇaṃ mahāmeghanibhasvanam
01,125.007a yo me putrāt priyataraḥ sarvāstraviduṣāṃ varaḥ
01,125.007c aindrir indrānujasamaḥ sa pārtho dṛśyatām iti
01,125.008a ācāryavacanenātha kṛtasvastyayano yuvā
01,125.008c baddhagodhāṅgulitrāṇaḥ pūrṇatūṇaḥ sakārmukaḥ
01,125.009a kāñcanaṃ kavacaṃ bibhrat pratyadṛśyata phalgunaḥ
01,125.009c sārkaḥ sendrāyudhataḍit sasaṃdhya iva toyadaḥ
01,125.010a tataḥ sarvasya raṅgasya samutpiñjo 'bhavan mahān
01,125.010c prāvādyanta ca vādyāni saśaṅkhāni samantataḥ
01,125.011a eṣa kuntīsutaḥ śrīmān eṣa pāṇḍavamadhyamaḥ
01,125.011c eṣa putro mahendrasya kurūṇām eṣa rakṣitā
01,125.012a eṣo 'straviduṣāṃ śreṣṭha eṣa dharmabhṛtāṃ varaḥ
01,125.012c eṣa śīlavatāṃ cāpi śīlajñānanidhiḥ paraḥ
01,125.012d*1416_01 eṣa kaṃsavimardasya sākṣāt prāṇasamaḥ sakhā
01,125.012d*1416_02 eṣa yat pratijānāti tasya pāraṃ gamiṣyati
01,125.013a ity evam atulā vācaḥ śṛṇvantyāḥ prekṣakeritāḥ
01,125.013c kuntyāḥ prasnavasaṃmiśrair asraiḥ klinnam uro 'bhavat
01,125.014a tena śabdena mahatā pūrṇaśrutir athābravīt
01,125.014c dhṛtarāṣṭro naraśreṣṭho viduraṃ hṛṣṭamānasaḥ
01,125.015a kṣattaḥ kṣubdhārṇavanibhaḥ kim eṣa sumahāsvanaḥ
01,125.015c sahasaivotthito raṅge bhindann iva nabhastalam
01,125.016 vidura uvāca
01,125.016a eṣa pārtho mahārāja phalgunaḥ pāṇḍunandanaḥ
01,125.016c avatīrṇaḥ sakavacas tatraiṣa sumahāsvanaḥ
01,125.017 dhṛtarāṣṭra uvāca
01,125.017a dhanyo 'smy anugṛhīto 'smi rakṣito 'smi mahāmate
01,125.017c pṛthāraṇisamudbhūtais tribhiḥ pāṇḍavavahnibhiḥ
01,125.018 vaiśaṃpāyana uvāca
01,125.018a tasmin samudite raṅge kathaṃ cit paryavasthite
01,125.018c darśayām āsa bībhatsur ācāryād astralāghavam
01,125.019a āgneyenāsṛjad vahniṃ vāruṇenāsṛjat payaḥ
01,125.019c vāyavyenāsṛjad vāyuṃ pārjanyenāsṛjad ghanān
01,125.020a bhaumena prāviśad bhūmiṃ pārvatenāsṛjad girīn
01,125.020c antardhānena cāstreṇa punar antarhito 'bhavat
01,125.021a kṣaṇāt prāṃśuḥ kṣaṇād dhrasvaḥ kṣaṇāc ca rathadhūrgataḥ
01,125.021c kṣaṇena rathamadhyasthaḥ kṣaṇenāvāpatan mahīm
01,125.022a sukumāraṃ ca sūkṣmaṃ ca guruṃ cāpi gurupriyaḥ
01,125.022c sauṣṭhavenābhisaṃyuktaḥ so 'vidhyad vividhaiḥ śaraiḥ
01,125.023a bhramataś ca varāhasya lohasya pramukhe samam
01,125.023c pañca bāṇān asaṃsaktān sa mumocaikabāṇavat
01,125.024a gavye viṣāṇakośe ca cale rajjvavalambite
01,125.024c nicakhāna mahāvīryaḥ sāyakān ekaviṃśatim
01,125.025a ity evamādi sumahat khaḍge dhanuṣi cābhavat
01,125.025c gadāyāṃ śastrakuśalo darśanāni vyadarśayat
01,125.025d*1417_01 cakratomarapāśānāṃ bhiṇḍipālaparaśvadhām
01,125.025d*1417_02 anyeṣāṃ cāpi śikṣāṇāṃ darśayām āsa lāghavam
01,125.026a tataḥ samāptabhūyiṣṭhe tasmin karmaṇi bhārata
01,125.026c mandībhūte samāje ca vāditrasya ca nisvane
01,125.027a dvāradeśāt samudbhūto māhātmya balasūcakaḥ
01,125.027c vajraniṣpeṣasadṛśaḥ śuśruve bhujanisvanaḥ
01,125.027d*1418_01 sa śabdaḥ sumahān āsīt pūrayann iva rodasī
01,125.028a dīryante kiṃ nu girayaḥ kiṃ svid bhūmir vidīryate
01,125.028c kiṃ svid āpūryate vyoma jalabhāraghanair ghanaiḥ
01,125.029a raṅgasyaivaṃ matir abhūt kṣaṇena vasudhādhipa
01,125.029c dvāraṃ cābhimukhāḥ sarve babhūvuḥ prekṣakās tadā
01,125.030a pañcabhir bhrātṛbhiḥ pārthair droṇaḥ parivṛto babhau
01,125.030c pañcatāreṇa saṃyuktaḥ sāvitreṇeva candramāḥ
01,125.031a aśvatthāmnā ca sahitaṃ bhrātṝṇāṃ śatam ūrjitam
01,125.031c duryodhanam amitraghnam utthitaṃ paryavārayat
01,125.032a sa tais tadā bhrātṛbhir udyatāyudhair; vṛto gadāpāṇir avasthitaiḥ sthitaḥ
01,125.032c babhau yathā dānavasaṃkṣaye purā; puraṃdaro devagaṇaiḥ samāvṛtaḥ
01,126.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,126.001*1419_01 etasminn eva kāle tu tasmiñ janasamāgame
01,126.001a datte 'vakāśe puruṣair vismayotphullalocanaiḥ
01,126.001c viveśa raṅgaṃ vistīrṇaṃ karṇaḥ parapuraṃjayaḥ
01,126.002a sahajaṃ kavacaṃ bibhrat kuṇḍaloddyotitānanaḥ
01,126.002c sadhanur baddhanistriṃśaḥ pādacārīva parvataḥ
01,126.003a kanyāgarbhaḥ pṛthuyaśāḥ pṛthāyāḥ pṛthulocanaḥ
01,126.003c tīkṣṇāṃśor bhāskarasyāṃśaḥ karṇo 'rigaṇasūdanaḥ
01,126.004a siṃharṣabhagajendrāṇāṃ tulyavīryaparākramaḥ
01,126.004c dīptikāntidyutiguṇaiḥ sūryendujvalanopamaḥ
01,126.005a prāṃśuḥ kanakatālābhaḥ siṃhasaṃhanano yuvā
01,126.005c asaṃkhyeyaguṇaḥ śrīmān bhāskarasyātmasaṃbhavaḥ
01,126.006a sa nirīkṣya mahābāhuḥ sarvato raṅgamaṇḍalam
01,126.006c praṇāmaṃ droṇakṛpayor nātyādṛtam ivākarot
01,126.007a sa sāmājajanaḥ sarvo niścalaḥ sthiralocanaḥ
01,126.007c ko 'yam ity āgatakṣobhaḥ kautūhalaparo 'bhavat
01,126.008a so 'bravīn meghadhīreṇa svareṇa vadatāṃ varaḥ
01,126.008c bhrātā bhrātaram ajñātaṃ sāvitraḥ pākaśāsanim
01,126.009a pārtha yat te kṛtaṃ karma viśeṣavad ahaṃ tataḥ
01,126.009c kariṣye paśyatāṃ nṝṇāṃ mātmanā vismayaṃ gamaḥ
01,126.010a asamāpte tatas tasya vacane vadatāṃ vara
01,126.010c yantrotkṣipta iva kṣipram uttasthau sarvato janaḥ
01,126.011a prītiś ca puruṣavyāghra duryodhanam athāspṛśat
01,126.011c hrīś ca krodhaś ca bībhatsuṃ kṣaṇenānvaviśac ca ha
01,126.012a tato droṇābhyanujñātaḥ karṇaḥ priyaraṇaḥ sadā
01,126.012c yat kṛtaṃ tatra pārthena tac cakāra mahābalaḥ
01,126.013a atha duryodhanas tatra bhrātṛbhiḥ saha bhārata
01,126.013c karṇaṃ pariṣvajya mudā tato vacanam abravīt
01,126.014a svāgataṃ te mahābāho diṣṭyā prāpto 'si mānada
01,126.014c ahaṃ ca kururājyaṃ ca yatheṣṭam upabhujyatām
01,126.015 karṇa uvāca
01,126.015a kṛtaṃ sarveṇa me 'nyena sakhitvaṃ ca tvayā vṛṇe
01,126.015c dvandvayuddhaṃ ca pārthena kartum icchāmi bhārata
01,126.015d*1420_01 evam uktas tu karṇena rājā duryodhanas tadā
01,126.015d*1420_02 karṇaṃ dīrghāñcitabhujaṃ pariṣvajyedam abravīt
01,126.016 duryodhana uvāca
01,126.016a bhuṅkṣva bhogān mayā sārdhaṃ bandhūnāṃ priyakṛd bhava
01,126.016c durhṛdāṃ kuru sarveṣāṃ mūrdhni pādam ariṃdama
01,126.017 vaiśaṃpāyana uvāca
01,126.017a tataḥ kṣiptam ivātmānaṃ matvā pārtho 'bhyabhāṣata
01,126.017c karṇaṃ bhrātṛsamūhasya madhye 'calam iva sthitam
01,126.018a anāhūtopasṛptānām anāhūtopajalpinām
01,126.018c ye lokās tān hataḥ karṇa mayā tvaṃ pratipatsyase
01,126.019 karṇa uvāca
01,126.019a raṅgo 'yaṃ sarvasāmānyaḥ kim atra tava phalguna
01,126.019c vīryaśreṣṭhāś ca rājanyā balaṃ dharmo 'nuvartate
01,126.019d*1421_01 vāgvīryā brāhmaṇāḥ proktā vaiśyāś ca dhanavīryataḥ
01,126.019d*1421_02 karmavīryāḥ smṛtāḥ śūdrā brahmaṇā parameṣṭhinā
01,126.020a kiṃ kṣepair durbalāśvāsaiḥ śaraiḥ kathaya bhārata
01,126.020c guroḥ samakṣaṃ yāvat te harāmy adya śiraḥ śaraiḥ
01,126.021 vaiśaṃpāyana uvāca
01,126.021a tato droṇābhyanujñātaḥ pārthaḥ parapuraṃjayaḥ
01,126.021c bhrātṛbhis tvarayāśliṣṭo raṇāyopajagāma tam
01,126.022a tato duryodhanenāpi sabhrātrā samarodyataḥ
01,126.022c pariṣvaktaḥ sthitaḥ karṇaḥ pragṛhya saśaraṃ dhanuḥ
01,126.023a tataḥ savidyutstanitaiḥ sendrāyudhapurojavaiḥ
01,126.023c āvṛtaṃ gaganaṃ meghair balākāpaṅktihāsibhiḥ
01,126.024a tataḥ snehād dharihayaṃ dṛṣṭvā raṅgāvalokinam
01,126.024c bhāskaro 'py anayan nāśaṃ samīpopagatān ghanān
01,126.025a meghacchāyopagūḍhas tu tato 'dṛśyata pāṇḍavaḥ
01,126.025c sūryātapaparikṣiptaḥ karṇo 'pi samadṛśyata
01,126.026a dhārtarāṣṭrā yataḥ karṇas tasmin deśe vyavasthitāḥ
01,126.026c bhāradvājaḥ kṛpo bhīṣmo yataḥ pārthas tato 'bhavan
01,126.027a dvidhā raṅgaḥ samabhavat strīṇāṃ dvaidham ajāyata
01,126.027c kuntibhojasutā mohaṃ vijñātārthā jagāma ha
01,126.028a tāṃ tathā mohasaṃpannāṃ viduraḥ sarvadharmavit
01,126.028c kuntīm āśvāsayām āsa prokṣyādbhiś candanokṣitaiḥ
01,126.029a tataḥ pratyāgataprāṇā tāv ubhāv api daṃśitau
01,126.029c putrau dṛṣṭvā susaṃtaptā nānvapadyata kiṃ cana
01,126.030a tāv udyatamahācāpau kṛpaḥ śāradvato 'bravīt
01,126.030c dvandvayuddhasamācāre kuśalaḥ sarvadharmavit
01,126.031a ayaṃ pṛthāyās tanayaḥ kanīyān pāṇḍunandanaḥ
01,126.031c kauravo bhavatā sārdhaṃ dvandvayuddhaṃ kariṣyati
01,126.032a tvam apy evaṃ mahābāho mātaraṃ pitaraṃ kulam
01,126.032c kathayasva narendrāṇāṃ yeṣāṃ tvaṃ kulavardhanaḥ
01,126.032e tato viditvā pārthas tvāṃ pratiyotsyati vā na vā
01,126.032f*1422_01 vṛthākulasamācārair na yudhyante nṛpātmajāḥ
01,126.033a evam uktasya karṇasya vrīḍāvanatam ānanam
01,126.033c babhau varṣāmbubhiḥ klinnaṃ padmam āgalitaṃ yathā
01,126.034 duryodhana uvāca
01,126.034a ācārya trividhā yonī rājñāṃ śāstraviniścaye
01,126.034c tatkulīnaś ca śūraś ca senāṃ yaś ca prakarṣati
01,126.034d*1423_01 adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam
01,126.034d*1423_02 teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati
01,126.035a yady ayaṃ phalguno yuddhe nārājñā yoddhum icchati
01,126.035c tasmād eṣo 'ṅgaviṣaye mayā rājye 'bhiṣicyate
01,126.035d*1424_01 tato rājānam āmantrya gāṅgeyaṃ ca pitāmaham
01,126.035d*1424_02 abhiṣekasya saṃbhārān samānīya dvijātibhiḥ
01,126.035d*1424_03 gosahasrāyutaṃ dattvā yuktānāṃ puṇyakarmaṇām
01,126.035d*1424_04 arho 'yam aṅgarājyasya iti vācya dvijātibhiḥ
01,126.036 vaiśaṃpāyana uvāca
01,126.036a tatas tasmin kṣaṇe karṇaḥ salājakusumair ghaṭaiḥ
01,126.036c kāñcanaiḥ kāñcane pīṭhe mantravidbhir mahārathaḥ
01,126.036e abhiṣikto 'ṅgarājye sa śriyā yukto mahābalaḥ
01,126.036f*1425_01 samaulihārakeyūraiḥ sahastābharaṇāṅgadaiḥ
01,126.036f*1425_02 rājaliṅgais tathānyaiś ca bhūṣito bhūṣaṇaiḥ śubhaiḥ
01,126.037a sacchatravālavyajano jayaśabdāntareṇa ca
01,126.037c uvāca kauravaṃ rājā rājānaṃ taṃ vṛṣas tadā
01,126.037d*1426_01 sabhājyamāno vipraiś ca pradattvā hy amitaṃ vasu
01,126.038a asya rājyapradānasya sadṛśaṃ kiṃ dadāni te
01,126.038c prabrūhi rājaśārdūla kartā hy asmi tathā nṛpa
01,126.038e atyantaṃ sakhyam icchāmīty āha taṃ sa suyodhanaḥ
01,126.039a evam uktas tataḥ karṇas tatheti pratyabhāṣata
01,126.039b*1427=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,126.039b*1427_01 aṅgarājasya yuktāṃś ca dattvā rājaparicchadān
01,126.039c harṣāc cobhau samāśliṣya parāṃ mudam avāpatuḥ
01,127.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,127.001a tataḥ srastottarapaṭaḥ saprasvedaḥ savepathuḥ
01,127.001c viveśādhiratho raṅgaṃ yaṣṭiprāṇo hvayann iva
01,127.002a tam ālokya dhanus tyaktvā pitṛgauravayantritaḥ
01,127.002c karṇo 'bhiṣekārdraśirāḥ śirasā samavandata
01,127.003a tataḥ pādāv avacchādya paṭāntena sasaṃbhramaḥ
01,127.003c putreti paripūrṇārtham abravīd rathasārathiḥ
01,127.004a pariṣvajya ca tasyātha mūrdhānaṃ snehaviklavaḥ
01,127.004c aṅgarājyābhiṣekārdram aśrubhiḥ siṣice punaḥ
01,127.005a taṃ dṛṣṭvā sūtaputro 'yam iti niścitya pāṇḍavaḥ
01,127.005c bhīmasenas tadā vākyam abravīt prahasann iva
01,127.006a na tvam arhasi pārthena sūtaputra raṇe vadham
01,127.006c kulasya sadṛśas tūrṇaṃ pratodo gṛhyatāṃ tvayā
01,127.007a aṅgarājyaṃ ca nārhas tvam upabhoktuṃ narādhama
01,127.007c śvā hutāśasamīpasthaṃ puroḍāśam ivādhvare
01,127.008a evam uktas tataḥ karṇaḥ kiṃ cit prasphuritādharaḥ
01,127.008c gaganasthaṃ viniḥśvasya divākaram udaikṣata
01,127.009a tato duryodhanaḥ kopād utpapāta mahābalaḥ
01,127.009c bhrātṛpadmavanāt tasmān madotkaṭa iva dvipaḥ
01,127.010a so 'bravīd bhīmakarmāṇaṃ bhīmasenam avasthitam
01,127.010c vṛkodara na yuktaṃ te vacanaṃ vaktum īdṛśam
01,127.011a kṣatriyāṇāṃ balaṃ jyeṣṭhaṃ yoddhavyaṃ kṣatrabandhunā
01,127.011c śūrāṇāṃ ca nadīnāṃ ca prabhavā durvidāḥ kila
01,127.012a salilād utthito vahnir yena vyāptaṃ carācaram
01,127.012c dadhīcasyāsthito vajraṃ kṛtaṃ dānavasūdanam
01,127.013a āgneyaḥ kṛttikāputro raudro gāṅgeya ity api
01,127.013c śrūyate bhagavān devaḥ sarvaguhyamayo guhaḥ
01,127.014a kṣatriyābhyaś ca ye jātā brāhmaṇās te ca viśrutāḥ
01,127.014b*1428_01 viśvāmitraprabhṛtayaḥ prāptā brahmatvam avyayam
01,127.014b*1429_01 jātān āhuḥ kṣatriyāsu brāhmaṇaiḥ kṣatrasaṃkṣaye
01,127.014c ācāryaḥ kalaśāj jātaḥ śarastambād guruḥ kṛpaḥ
01,127.014c*1430_01 droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
01,127.014c*1430_02 gautamasyānvavāye ca
01,127.014e bhavatāṃ ca yathā janma tad apy āgamitaṃ nṛpaiḥ
01,127.015a sakuṇḍalaṃ sakavacaṃ divyalakṣaṇalakṣitam
01,127.015c katham ādityasaṃkāśaṃ mṛgī vyāghraṃ janiṣyati
01,127.015c*1431_01 sūto 'muṃ janayiṣyati
01,127.015c*1431_02 evaṃ kṣatraguṇair yuktaṃ śaraṃ samitiśobhanam
01,127.016a pṛthivīrājyam arho 'yaṃ nāṅgarājyaṃ nareśvaraḥ
01,127.016c anena bāhuvīryeṇa mayā cājñānuvartinā
01,127.017a yasya vā manujasyedaṃ na kṣāntaṃ madviceṣṭitam
01,127.017c ratham āruhya padbhyāṃ vā vināmayatu kārmukam
01,127.018a tataḥ sarvasya raṅgasya hāhākāro mahān abhūt
01,127.018c sādhuvādānusaṃbaddhaḥ sūryaś cāstam upāgamat
01,127.019a tato duryodhanaḥ karṇam ālambyātha kare nṛpa
01,127.019c dīpikāgnikṛtālokas tasmād raṅgād viniryayau
01,127.020a pāṇḍavāś ca sahadroṇāḥ sakṛpāś ca viśāṃ pate
01,127.020c bhīṣmeṇa sahitāḥ sarve yayuḥ svaṃ svaṃ niveśanam
01,127.021a arjuneti janaḥ kaś cit kaś cit karṇeti bhārata
01,127.021c kaś cid duryodhanety evaṃ bruvantaḥ prasthitās tadā
01,127.022a kuntyāś ca pratyabhijñāya divyalakṣaṇasūcitam
01,127.022c putram aṅgeśvaraṃ snehāc channā prītir avardhata
01,127.023a duryodhanasyāpi tadā karṇam āsādya pārthiva
01,127.023c bhayam arjunasāṃjātaṃ kṣipram antaradhīyata
01,127.024a sa cāpi vīraḥ kṛtaśastraniśramaḥ; pareṇa sāmnābhyavadat suyodhanam
01,127.024c yudhiṣṭhirasyāpy abhavat tadā matir; na karṇatulyo 'sti dhanurdharaḥ kṣitau
01,128.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,128.001*1432_01 tataḥ śiṣyān samānīya droṇaḥ sarvān aśeṣataḥ
01,128.001*1433_01 pāṇḍavān dhārtarāṣṭrāṃś ca kṛtāstrān prasamīkṣya saḥ
01,128.001*1433_02 gurvarthaṃ dakṣiṇākāle prāpte 'manyata vai guruḥ
01,128.001*1434_01 kṛtāstrāṃś ca tataḥ śiṣyāṃś codayām āsa vai guruḥ
01,128.001a tataḥ śiṣyān samānīya ācāryārtham acodayat
01,128.001b*1435_01 astraśikṣām anujñātān gaṅgādvāram upāgatān
01,128.001b*1435_02 bhāradvājas tatas tāṃs tu sarvān evābhyabhāṣata
01,128.001b*1435_03 icchāmi dattāṃ sahitair mahyaṃ paramadakṣiṇām
01,128.001b*1435_04 evam uktās tatas te vai śiṣyā droṇam upāgaman
01,128.001b*1435_05 bhagavan kiṃ prayacchāma ājñāpayatu no guruḥ
01,128.001c droṇaḥ sarvān aśeṣeṇa dakṣiṇārthaṃ mahīpate
01,128.002a pāñcālarājaṃ drupadaṃ gṛhītvā raṇamūrdhani
01,128.002c paryānayata bhadraṃ vaḥ sā syāt paramadakṣiṇā
01,128.003a tathety uktvā tu te sarve rathais tūrṇaṃ prahāriṇaḥ
01,128.003c ācāryadhanadānārthaṃ droṇena sahitā yayuḥ
01,128.004a tato 'bhijagmuḥ pāñcālān nighnantas te nararṣabhāḥ
01,128.004b@078=0116 arjunaḥ
01,128.004b@078=0118 vaiśaṃpāyanaḥ
01,128.004b@078_0001 duryodhanaś ca karṇaś ca yuyutsuś ca mahābalaḥ
01,128.004b@078_0002 duḥśāsano vikarṇaś ca jalasaṃdhaḥ sulocanaḥ
01,128.004b@078_0003 ete cānye ca bahavaḥ kumārā bahuvikramāḥ
01,128.004b@078_0004 ahaṃ pūrvam ahaṃ pūrvam ity evaṃ kṣatriyarṣabhāḥ
01,128.004b@078_0005 tato rathapadātyoghāḥ kuñjarāḥ sādibhiḥ saha
01,128.004b@078_0006 praviśya nagaraṃ sarve rājamārgam upāyayuḥ
01,128.004b@078_0007 tasmin kāle tu pāñcālaḥ śrutvā dṛṣṭvā mahad balam
01,128.004b@078_0008 bhrātṛbhiḥ sahito rājā tvarayā niryayau gṛhāt
01,128.004b@078_0009 tatas tu kṛtasaṃnāhā yajñasenasahodarāḥ
01,128.004b@078_0010 śaravarṣāṇi muñcantaḥ praṇeduḥ sarvatodiśam
01,128.004b@078_0011 tato rathena śubhreṇa samāsādya tu kauravān
01,128.004b@078_0012 yajñasenaḥ śarān ghorān vavarṣa yudhi durjayaḥ
01,128.004b@078_0013 pūrvam eva tu saṃmantrya pārtho droṇam athābravīt
01,128.004b@078_0014 darpotsekaḥ kumārāṇām avāryo dvijasattama
01,128.004b@078_0015 eṣāṃ parākramasyānte vayaṃ kuryāma sāhasam
01,128.004b@078_0016 kumārair aśakyaḥ pāñcālo grahītuṃ raṇamūrdhani
01,128.004b@078_0017 evam uktvā tu kaunteyo bhrātṛbhiḥ sahito 'naghaḥ
01,128.004b@078_0018 ardhakrośe tu nagarād atiṣṭhad bahir eva saḥ
01,128.004b@078_0019 drupadaḥ kauravān dṛṣṭvā pradhāvata samantataḥ
01,128.004b@078_0020 śarajālena mahatā mohayan kauravīṃ camūm
01,128.004b@078_0021 tam udyantaṃ rathenaikam āśukāriṇam āhave
01,128.004b@078_0022 anekam iva saṃtrāsān menire sarvakauravāḥ
01,128.004b@078_0023 drupadasya śarā ghorā viceruḥ sarvatodiśam
01,128.004b@078_0024 tataḥ śaṅkhāś ca bheryaś ca mṛdaṅgāś ca sahasraśaḥ
01,128.004b@078_0025 prāvādyanta mahārāja pāñcālānāṃ niveśane
01,128.004b@078_0026 siṃhanādaś ca saṃjajñe pāñcālānāṃ mahātmanām
01,128.004b@078_0027 dhanurjyātalaśabdaś ca saṃspṛśan gaganaṃ mahat
01,128.004b@078_0028 duḥśāsano vikarṇaś ca subāhur dīrghalocanaḥ
01,128.004b@078_0029 duryodhanaś ca saṃkruddhaḥ śaravarṣair avākiran
01,128.004b@078_0030 so 'tividdho maheṣvāsaḥ pārṣato yudhi durjayaḥ
01,128.004b@078_0031 vyadhamat tāny anīkāni tatkṣaṇād eva bhārata
01,128.004b@078_0032 duryodhanaṃ vikarṇaṃ ca karṇaṃ cāpi mahābalam
01,128.004b@078_0033 nānānṛpasutān vīrān sainyāni vividhāni ca
01,128.004b@078_0034 alātacakravat sarvāṃś caran bāṇair atarpayat
01,128.004b@078_0035 tatas tu nāgarāḥ sarve musalair yaṣṭipāṇayaḥ
01,128.004b@078_0036 abhyavarṣanta kauravyān varṣamāṇā ghanā iva
01,128.004b@078_0037 sabālavṛddhāḥ kāmpilyāḥ kauravān abhyayus tadā
01,128.004b@078_0038 śrutvā tu tumulaṃ yuddhaṃ nāgarāṇāṃ ca bhārata
01,128.004b@078_0039 dravanti sma nadanti sma krośantaḥ pāṇḍavān prati
01,128.004b@078_0040 pāṇḍavās tu svanaṃ śrutvā ārtānāṃ romaharṣaṇam
01,128.004b@078_0041 abhivādya tato droṇaṃ rathān āruhya pāṇḍavāḥ
01,128.004b@078_0042 yudhiṣṭhiraṃ nivāryāśu mā yuddham iti pāṇḍava
01,128.004b@078_0043 mādreyau cakrarakṣau tu phalgunas tu tadākarot
01,128.004b@078_0044 senāgrago bhīmaseno gadāpāṇir nadasthitaḥ
01,128.004b@078_0045 tadā śaṅkhadhvaniṃ kṛtvā bhrātṛbhiḥ sahito 'naghaḥ
01,128.004b@078_0046 āyāj javena kaunteyo rathaghoṣeṇa nādayan
01,128.004b@078_0047 pāñcālānāṃ tataḥ senām uddhūtārṇavaniḥsvanām
01,128.004b@078_0048 bhīmaseno mahābāhur daṇḍapāṇir ivāntakaḥ
01,128.004b@078_0049 praviveśa mahāsenāṃ sāgaraṃ makaro yathā
01,128.004b@078_0050 svayam abhyadravad bhīmo nāgānīkaṃ gadādharaḥ
01,128.004b@078_0051 suyuddhakuśalaḥ pārtho bāhuvīryeṇa cātulaḥ
01,128.004b@078_0052 ahanat kuñjarānīkaṃ gadayā kālarūpadhṛk
01,128.004b@078_0053 te gajā girisaṃkāśāḥ kṣaranto rudhiraṃ bahu
01,128.004b@078_0054 bhīmasenasya gadayā bhinnamastakapiṇḍakāḥ
01,128.004b@078_0055 patanti dviradā bhūmau vajraghātād ivācalāḥ
01,128.004b@078_0056 gajān aśvān rathāṃś caiva pātayām āsa pāṇḍavaḥ
01,128.004b@078_0057 padātīn nāgarāṃś caiva nāvadhīd arjunāgrajaḥ
01,128.004b@078_0058 gopāla iva daṇḍena yathā paśugaṇān vane
01,128.004b@078_0059 kālayan rathanāgāśvān saṃcacāra vṛkodaraḥ
01,128.004b@078_0060 bhāradvājapriyaṃ kartum udyataḥ phalgunas tadā
01,128.004b@078_0061 pārṣataṃ śarajālena kṣipraṃ pracchādya pāṇḍavaḥ
01,128.004b@078_0062 hayaughāṃś ca gajaughāṃś ca rathaughāṃś ca samantataḥ
01,128.004b@078_0063 pātayan samare rājan yugāntāgnir iva jvalan
01,128.004b@078_0064 tatas te hanyamānā vai pāñcālāḥ sṛñjayās tathā
01,128.004b@078_0065 śarair nānāvidhais tūrṇaṃ pārthaṃ pracchādya sarvaśaḥ
01,128.004b@078_0066 siṃhanādaravān kṛtvā samayudhyanta pāṇḍavam
01,128.004b@078_0067 tad yuddham abhavad ghoraṃ sumahādbhutadarśanam
01,128.004b@078_0068 siṃhanādasvanaṃ śrutvā nāmṛṣyata dhanaṃjayaḥ
01,128.004b@078_0069 tataḥ kirīṭī sahasā pāñcālaṃ samabhidravat
01,128.004b@078_0070 chādayann iṣujālena mahatā mohayann iva
01,128.004b@078_0071 śīghram abhyasyato bāṇān saṃdadhānasya cāniśam
01,128.004b@078_0072 nāntaraṃ dadṛśe kiṃ cit kaunteyasya yaśasvinaḥ
01,128.004b@078_0073 na diśo nāntarikṣaṃ ca tadā naiva ca medinī
01,128.004b@078_0074 nādṛśyata mahārāja tatra kiṃ cana saṃyuge
01,128.004b@078_0075 bāṇāndhakāre balinā kṛte gāṇḍīvadhanvinā
01,128.004b@078_0076 pāñcālānāṃ kurūṇāṃ ca sādhu sādhv iti niḥsvanaḥ
01,128.004b@078_0077 tatas tūryaninādaś ca śaṅkhānāṃ ca mahāsvanaḥ
01,128.004b@078_0078 siṃhanādaś ca saṃjajñe sādhuśabdena miśritaḥ
01,128.004b@078_0079 tataḥ pāñcālarājas tu tathā satyajitā saha
01,128.004b@078_0080 tvaramāṇo 'bhidudrāva mahendraṃ śambaro yathā
01,128.004b@078_0081 mahatā śaravarṣeṇa pārthaḥ pāñcālam āvṛṇot
01,128.004b@078_0082 tato halahalāśabda āsīt pāñcālake bale
01,128.004b@078_0083 jighṛkṣati mahāsiṃhe gajānām iva yūthapam
01,128.004b@078_0084 dṛṣṭvā pārthaṃ tadāyāntaṃ satyajit satyavikramaḥ
01,128.004b@078_0085 pāñcālaṃ vai pariprepsur dhanaṃjayam abhidravat
01,128.004b@078_0086 tatas tv arjunapāñcālau yuddhāya samupāgatau
01,128.004b@078_0087 vyakṣobhayetāṃ tau sene indravairocanāv iva
01,128.004b@078_0088 tataḥ satyajitaṃ pārtho daśabhir marmabhedibhiḥ
01,128.004b@078_0089 vivyādha balavad rājaṃs tad adbhutam ivābhavat
01,128.004b@078_0090 tataḥ śaraśataiḥ pārthaṃ pāñcālaḥ śīghram ardayat
01,128.004b@078_0091 pārthas tu śaravarṣeṇa chādyamāno mahārathaḥ
01,128.004b@078_0092 vegaṃ cakre mahāvego dhanurjyām avamṛjya ca
01,128.004b@078_0093 tataḥ satyajitaś cāpaṃ chittvā rājānam abhyayāt
01,128.004b@078_0094 athānyad dhanur ādāya satyajid vegavattaram
01,128.004b@078_0095 sāśvaṃ sasūtaṃ sarathaṃ pārthaṃ vivyādha satvaraḥ
01,128.004b@078_0096 sa taṃ na mamṛṣe pārthaḥ pāñcālenārdito mṛdhe
01,128.004b@078_0097 tatas tasya vināśārthaṃ satvaraṃ vyasṛjac charān
01,128.004b@078_0098 hayān dhvajaṃ dhanur muṣṭim ubhau tau pārṣṇisārathī
01,128.004b@078_0099 sa tathā bhidyamāneṣu kārmukeṣu punaḥ punaḥ
01,128.004b@078_0100 hayeṣu vinikṛtteṣu vimukho 'bhavad āhave
01,128.004b@078_0101 sa satyajitam ālokya tathā vimukham āhave
01,128.004b@078_0102 vegena mahatā rājann abhyadhāvata pārṣatam
01,128.004b@078_0103 tadā cakre mahad yuddham arjuno jayatāṃ varaḥ
01,128.004b@078_0104 tasya pārtho dhvajaṃ chatraṃ dhanuś corvyām apātayat
01,128.004b@078_0105 pañcabhis tasya vivyādha hayān sūtaṃ ca sāyakaiḥ
01,128.004b@078_0106 tata utsṛjya tac cāpam ādadānaṃ śarāvaram
01,128.004b@078_0107 khaḍgam udgṛhya kaunteyaḥ siṃhanādam athākarot
01,128.004b@078_0108 pāñcālasya rathasyeṣām āplutya sahasānadat
01,128.004b@078_0109 pāñcālaratham āsthāya avitrasto dhanaṃjayaḥ
01,128.004b@078_0110 vikṣobhyāmbhonidhiṃ tārkṣyas taṃ nāgam iva so 'grahīt
01,128.004b@078_0111 tatas tu sarve pāñcālā vidravanti diśo daśa
01,128.004b@078_0112 darśayan sarvasainyānāṃ bāhvor balam athātmanaḥ
01,128.004b@078_0113 siṃhanādasvanaṃ kṛtvā nirjagāma dhanaṃjayaḥ
01,128.004b@078_0114 āyāntam arjunaṃ dṛṣṭvā kumārāḥ sahitās tadā
01,128.004b@078_0115 mamṛdus tasya nagaraṃ drupadasya mahātmanaḥ
01,128.004b@078_0116 saṃbandhī kuruvīrāṇāṃ drupado rājasattamaḥ
01,128.004b@078_0117 mā vadhīs tad balaṃ bhīma gurudānaṃ pradīyatām
01,128.004b@078_0118 bhīmasenas tadā rājann arjunena nivāritaḥ
01,128.004b@078_0119 atṛpto yuddhadharmeṣu nyavartata mahārathaḥ
01,128.004c mamṛdus tasya nagaraṃ drupadasya mahaujasaḥ
01,128.005a te yajñasenaṃ drupadaṃ gṛhītvā raṇamūrdhani
01,128.005c upājahruḥ sahāmātyaṃ droṇāya bharatarṣabhāḥ
01,128.006a bhagnadarpaṃ hṛtadhanaṃ tathā ca vaśam āgatam
01,128.006c sa vairaṃ manasā dhyātvā droṇo drupadam abravīt
01,128.007a pramṛdya tarasā rāṣṭraṃ puraṃ te mṛditaṃ mayā
01,128.007c prāpya jīvan ripuvaśaṃ sakhipūrvaṃ kim iṣyate
01,128.008a evam uktvā prahasyainaṃ niścitya punar abravīt
01,128.008c mā bhaiḥ prāṇabhayād rājan kṣamiṇo brāhmaṇā vayam
01,128.009a āśrame krīḍitaṃ yat tu tvayā bālye mayā saha
01,128.009c tena saṃvardhitaḥ snehas tvayā me kṣatriyarṣabha
01,128.010a prārthayeyaṃ tvayā sakhyaṃ punar eva nararṣabha
01,128.010c varaṃ dadāmi te rājan rājyasyārdham avāpnuhi
01,128.011a arājā kila no rājñāṃ sakhā bhavitum arhati
01,128.011c ataḥ prayatitaṃ rājye yajñasena mayā tava
01,128.012a rājāsi dakṣiṇe kūle bhāgīrathyāham uttare
01,128.012c sakhāyaṃ māṃ vijānīhi pāñcāla yadi manyase
01,128.013 drupada uvāca
01,128.013a anāścaryam idaṃ brahman vikrānteṣu mahātmasu
01,128.013c prīye tvayāhaṃ tvattaś ca prītim icchāmi śāśvatīm
01,128.014 vaiśaṃpāyana uvāca
01,128.014a evam uktas tu taṃ droṇo mokṣayām āsa bhārata
01,128.014c satkṛtya cainaṃ prītātmā rājyārdhaṃ pratyapādayat
01,128.015a mākandīm atha gaṅgāyās tīre janapadāyutām
01,128.015c so 'dhyāvasad dīnamanāḥ kāmpilyaṃ ca purottamam
01,128.015e dakṣiṇāṃś caiva pāñcālān yāvac carmaṇvatī nadī
01,128.016a droṇena vairaṃ drupadaḥ saṃsmaran na śaśāma ha
01,128.016c kṣātreṇa ca balenāsya nāpaśyat sa parājayam
01,128.017a hīnaṃ viditvā cātmānaṃ brāhmaṇena balena ca
01,128.017c putrajanma parīpsan vai sa rājā tad adhārayat
01,128.017e ahicchatraṃ ca viṣayaṃ droṇaḥ samabhipadyata
01,128.018a evaṃ rājann ahicchatrā purī janapadāyutā
01,128.018c yudhi nirjitya pārthena droṇāya pratipāditā
01,128.018d@079=0000 vaiśaṃpāyanaḥ
01,128.018d@079=0100 pṛṣatī
01,128.018d@079=0102 yājaḥ
01,128.018d@079=0104 vaiśaṃpāyanaḥ
01,128.018d@079=0148 janamejayaḥ
01,128.018d@079=0152 vaiśaṃpāyanaḥ
01,128.018d@079=0191 vaiśaṃpāyanaḥ
01,128.018d@079_0001 droṇena vairaṃ drupado na suṣvāpa smaraṃs tadā
01,128.018d@079_0002 kṣātreṇa ca balenāsya nāśaśaṃse parājayam
01,128.018d@079_0003 hīnaṃ viditvā cātmānaṃ brāhmaṇena balena ca
01,128.018d@079_0004 drupadas tv amarṣān nṛpatiḥ karmasiddhyai dvijottamam
01,128.018d@079_0005 anvicchan paricakrāma brāhmaṇāvasathān bahūn
01,128.018d@079_0006 nāsti śreṣṭhaṃ mamāpatyaṃ dhig bandhūn iti cābravīt
01,128.018d@079_0007 niśvāsaparamo hy āsīd droṇāpriyacikīrṣayā
01,128.018d@079_0008 na santi mama mitrāṇi loke 'smin nāsti vīryavān
01,128.018d@079_0009 putrajanma parīpsan vai pṛthivīm anviyād imām
01,128.018d@079_0010 prabhāvaśikṣāvinayād droṇasyāstrabalena ca
01,128.018d@079_0011 kartuṃ prayatamāno 'pi na śaśāka parājayam
01,128.018d@079_0012 abhitaḥ so 'tha kalmāṣīṃ gaṅgākūle paribhraman
01,128.018d@079_0013 brāhmaṇāvasathaṃ puṇyam āsasāda mahīpatiḥ
01,128.018d@079_0014 tatra nāsnātakaḥ kaś cin na cāsīd avrato dvijaḥ
01,128.018d@079_0015 tathaiva tau mahābhāgau so 'paśyac chaṃsitavratau
01,128.018d@079_0016 yājopayājau brahmarṣī śrāmyantau pṛṣatātmajaḥ
01,128.018d@079_0017 saṃhitādhyayane yuktau gotrataś cāpi kāśyapau
01,128.018d@079_0018 araṇye yuktarūpau tau brāhmaṇāv ṛṣisattamau
01,128.018d@079_0019 sa upāmantrayām āsa sarvakāmair atandritaḥ
01,128.018d@079_0020 buddhvā tayor balaṃ buddhiṃ kanīyāṃsam upahvare
01,128.018d@079_0021 prapede chandayan kāmair upayājaṃ dhṛtavratam
01,128.018d@079_0022 guruśuśrūṣaṇe yuktaḥ priyakṛt sarvakāmadaḥ
01,128.018d@079_0023 pādyenāsanadānena tathārghyeṇa phalaiś ca tam
01,128.018d@079_0024 arcayitvā yathānyāyam upayājo 'bravīt tataḥ
01,128.018d@079_0025 kena kāryaviśeṣeṇa tvam asmān abhikāṅkṣase
01,128.018d@079_0026 kutaś cāyaṃ samudyogas tad bravītu bhavān iti
01,128.018d@079_0027 sa buddhvā prītisaṃyuktam ṛṣīṇām uttamaṃ tadā
01,128.018d@079_0028 uvāca chandayan kāmair drupadaḥ sa tapasvinam
01,128.018d@079_0029 yena me karmaṇā brahman putraḥ syād droṇamṛtyave
01,128.018d@079_0030 arjunasya tathā bhāryā bhaved yā varavarṇinī
01,128.018d@079_0031 upayāja carasvaitat pradāsyāmy arbudaṃ gavām
01,128.018d@079_0032 evam uktas tu tenarṣiḥ pratyuvāca punaś ca tam
01,128.018d@079_0033 nāhaṃ phalārthī drupada yo 'rthī syāt tatra gamyatām
01,128.018d@079_0034 pratyākhyātas tu tenaivaṃ sa vai sajjanasaṃnidhau
01,128.018d@079_0035 ārādhayiṣyan drupadaḥ sa taṃ paryacarat tataḥ
01,128.018d@079_0036 tataḥ saṃvatsarasyānte drupadaṃ dvijasattamaḥ
01,128.018d@079_0037 upayājo 'bravīd vākyaṃ kāle madhurayā girā
01,128.018d@079_0038 jyeṣṭho bhrātā mamāgṛhṇād vicaran vananirjhare
01,128.018d@079_0039 aparijñātaśaucāyāṃ bhūmau nipatitaṃ phalam
01,128.018d@079_0040 tad apaśyam ahaṃ bhrātur asāṃpratam anuvrajan
01,128.018d@079_0041 vimarśaṃ ca phalādāne nāyaṃ kuryāt kathaṃ cana
01,128.018d@079_0042 yo nāpaśyat phalaṃ dṛṣṭvā doṣāṃs tasyānubandhikān
01,128.018d@079_0043 vivinakti na śaucārthaṃ so 'nyatrāpi kathaṃ bhavet
01,128.018d@079_0044 saṃhitādhyayanasyānte pañca yajñān nirūpya ca
01,128.018d@079_0045 bhaikṣam uñchena sahitaṃ bhuñjānas tat tadā tataḥ
01,128.018d@079_0046 kīrtayaty eva rājarṣe bhojanasya rasaṃ punaḥ
01,128.018d@079_0047 saṃhitādhyayanaṃ kurvan vane gurukule vasan
01,128.018d@079_0048 bhaikṣam ucchiṣṭam anyeṣāṃ bhuṅkte sma satataṃ tadā
01,128.018d@079_0049 kīrtayan guṇam annānām atha prīto muhur muhuḥ
01,128.018d@079_0050 evaṃ phalārthinaṃ tasmān manye 'haṃ tarkacakṣuṣā
01,128.018d@079_0051 taṃ vai gaccheha nṛpate sa tvāṃ saṃyājayiṣyati
01,128.018d@079_0052 jugupsamāno nṛpatiḥ phalānāṃ kaluṣāṃ gatim
01,128.018d@079_0053 upayājavacaḥ śrutvā drupadaḥ sarvadharmavit
01,128.018d@079_0054 bhṛśaṃ saṃpūjya pūjārham ṛṣiṃ yājam uvāca ha
01,128.018d@079_0055 goyutāni dadāmy aṣṭau yāja yājaya māṃ vibho
01,128.018d@079_0056 droṇavairāntare taptaṃ viṣaṇṇaṃ śaraṇāgatam
01,128.018d@079_0057 brahmabandhupraṇihitaṃ na kṣatraṃ kṣatriyo jayet
01,128.018d@079_0058 tasmād droṇabhayārtaṃ māṃ bhavāṃs trātum ihārhati
01,128.018d@079_0059 bhāradvājāgninā dagdhaṃ saṃhlādayitum arhasi
01,128.018d@079_0060 sa hi brahmavidāṃ śreṣṭhaḥ kṣatrāstre cāpy anuttamaḥ
01,128.018d@079_0061 tato droṇas tu mā jaiṣīt sakhivigrahakāraṇāt
01,128.018d@079_0062 kṣatriyo nāsti tulyo 'sya pṛthivyāṃ kaś cid agraṇīḥ
01,128.018d@079_0063 bhāratācāryamukhyasya bhāradvājasya dhīmataḥ
01,128.018d@079_0064 droṇasya śarajālāni ripudehaharāṇi ca
01,128.018d@079_0065 ṣaḍaratni dhanuś cāsya khaḍgam apratimaṃ mahat
01,128.018d@079_0066 sa hi brāhmaṇavegena kṣatravegam asaṃśayam
01,128.018d@079_0067 pratihatya caraty eva bhāradvājo mahāmanāḥ
01,128.018d@079_0068 kārtavīryasamo hy eṣa khaṭvāṅgapratimo 'pi vā
01,128.018d@079_0069 sahitaṃ kṣatravegena brāhmaṃ vegaṃ hi sāṃpratam
01,128.018d@079_0070 upapannaṃ hi manye 'haṃ bhāradvājaṃ yaśasvinam
01,128.018d@079_0071 kṣatracchedaparāyattaṃ jāmadagnyam ivodyatam
01,128.018d@079_0072 neṣavas taṃ parākuryur na ca prāsā na cāsayaḥ
01,128.018d@079_0073 brāhmaṃ tasya haret tejo mantrāhutihutaṃ yathā
01,128.018d@079_0074 tasya hy astrabalaṃ ghoram aprasahyaṃ parair bhuvi
01,128.018d@079_0075 śatrūn sametya jayati kṣatradharmapuraskṛtam
01,128.018d@079_0076 brahmakṣatre ca sahite brahmatejo viśiṣyate
01,128.018d@079_0077 so 'haṃ kṣatrabalād dhīno brahmatejaḥ prapedivān
01,128.018d@079_0078 droṇād viśiṣṭam āsādya bhavantaṃ brahmavittamam
01,128.018d@079_0079 droṇāntakam ahaṃ putraṃ labheyaṃ yudhi durjayam
01,128.018d@079_0080 droṇamṛtyur yathā me 'dya putro jāyeta vīryavān
01,128.018d@079_0081 tat karma kuru me yāja nirvapāmy arbudaṃ gavām
01,128.018d@079_0082 tathety uktvā tu taṃ yājo yājyārthaṃ vākyam abravīt
01,128.018d@079_0083 mā bhais tvaṃ saṃpradātāsmi karmaṇā bhavataḥ sutam
01,128.018d@079_0084 kṣipram uttiṣṭha cāvyagraḥ saṃbhārāṃś copakalpaya
01,128.018d@079_0085 evam uktvā pratijñāya karma cāsyādade muniḥ
01,128.018d@079_0086 yājo droṇavināśāya yājayām āsa taṃ nṛpam
01,128.018d@079_0087 gurvarthaṃ yājayan karma yājasyāpi samīpagaḥ
01,128.018d@079_0088 tatas tasya narendrasya upayājo mahātapāḥ
01,128.018d@079_0089 ācakhyau karma vaitānaṃ tadā putraphalāya vai
01,128.018d@079_0090 sa ca putro mahāvīryo mahātejā mahābalaḥ
01,128.018d@079_0091 iṣyate yadvidho rājan bhavitā sa tathāvidhaḥ
01,128.018d@079_0092 bhāradvājasya hantāraṃ so 'bhisaṃdhāya bhūmipaḥ
01,128.018d@079_0093 ājahre taṃ tathā yajñaṃ drupadaḥ karmasiddhaye
01,128.018d@079_0094 brāhmaṇo dvipadāṃ śreṣṭho juhāva ca yathāvidhi
01,128.018d@079_0095 kaukilīṃ nāma tāṃ tasya cakre vai putragṛddhinaḥ
01,128.018d@079_0096 sautrāmaṇīṃ tu taṃ patnīṃ tataḥ kāle 'bhyayāt tadā
01,128.018d@079_0097 yājas tu havanasyānte devīm āhvāpayat tadā
01,128.018d@079_0098 praihi vai rājñi pṛṣati mithunaṃ tvām upasthitam
01,128.018d@079_0099 kumāraś ca kumārī ca pitṛvaṃśavivṛddhaye
01,128.018d@079_0100 nāliptaṃ vai mama mukhaṃ puṇyān gandhān bibharmi ca
01,128.018d@079_0101 na patnī te 'smi sūtyarthaṃ tiṣṭha yāja mama priye
01,128.018d@079_0102 yājena śrapitaṃ havyam upayājena mantritam
01,128.018d@079_0103 kathaṃ kāmaṃ na saṃdadhyāt pṛṣati praihi tiṣṭha vā
01,128.018d@079_0104 evam ukte tu yājena hute haviṣi saṃskṛte
01,128.018d@079_0105 uttasthau pāvakāt tasmāt kumāro devasaṃmitaḥ
01,128.018d@079_0106 jvālārūpo ghoravarṇaḥ kirīṭī varma dhārayan
01,128.018d@079_0107 vīraḥ sakhaḍgaḥ saśaro dhanuṣmān vinadan muhuḥ
01,128.018d@079_0108 so 'dhyārohad rathavaraṃ tena ca prayayau tadā
01,128.018d@079_0109 jātamātre kumāre ca vāk kilāntarhitābravīt
01,128.018d@079_0110 eṣa śiṣyaś ca mṛtyuś ca bhāradvājasya jāyate
01,128.018d@079_0111 tataḥ praṇeduḥ pāñcālāḥ prahṛṣṭāḥ sādhu sādhv iti
01,128.018d@079_0112 bhayāpaho rājaputraḥ pāñcālānāṃ yaśaskaraḥ
01,128.018d@079_0113 rājñaḥ śokāpaho jāta eṣa droṇavadhāya hi
01,128.018d@079_0114 ity avocan mahad bhūtam adṛśyaṃ khecaraṃ tadā
01,128.018d@079_0115 dvitīyāyāṃ ca hotrāyāṃ hute haviṣi mantrite
01,128.018d@079_0116 kumārī caiva pāñcālī vedimadhyāt samutthitā
01,128.018d@079_0117 pratyākhyāte pṛṣatyā ca yājake bharatarṣabha
01,128.018d@079_0118 punaḥ kumārī pāñcālī subhagā vedimadhyamā
01,128.018d@079_0119 antarvedyāṃ samudbhūtā kanyā sā sumanoharā
01,128.018d@079_0120 śyāmā padmapalāśākṣī nīlakuñcitamūrdhajā
01,128.018d@079_0121 mānuṣaṃ vigrahaṃ kṛtvā sākṣād amaravarṇinī
01,128.018d@079_0122 nīlotpalasamo gandho yasyāḥ krośāt pravāyati
01,128.018d@079_0123 yā bibharti paraṃ rūpaṃ yasyā nāsty upamā bhuvi
01,128.018d@079_0124 devadānavayakṣāṇām īpsitā devavarṇinī
01,128.018d@079_0125 tāṃ cāpi jātāṃ suśroṇīṃ vāg uvācāśarīriṇī
01,128.018d@079_0126 sarvayoṣidvarā kṛṣṇā kṣayaṃ kṣatraṃ ninīṣati
01,128.018d@079_0127 surakāryam iyaṃ kāle kariṣyati sumadhyamā
01,128.018d@079_0128 asyā hetoḥ kṣatriyāṇāṃ mahad utpatsyate bhayam
01,128.018d@079_0129 tac chrutvā sarvapāñcālāḥ praṇeduḥ siṃhasaṃghavat
01,128.018d@079_0130 na cainān harṣasaṃpūrṇān iyaṃ sehe vasuṃdharā
01,128.018d@079_0131 tathā tu mithunaṃ jajñe drupadasya mahātmanaḥ
01,128.018d@079_0132 kumāraś ca kumārī ca manojñau bharatarṣabha
01,128.018d@079_0133 śriyā paramayā yuktau kṣātreṇa vapuṣā tadā
01,128.018d@079_0134 tau dṛṣṭvā pṛṣatī rājan prapede sā sutārthinī
01,128.018d@079_0135 na vai mad anyāṃ jananīṃ jānīyātām imāv iti
01,128.018d@079_0136 tathety uvāca tāṃ yājo rājñaḥ priyacikīrṣayā
01,128.018d@079_0137 tayos tu nāmanī cakrur dvijāḥ saṃpūrṇamānasāḥ
01,128.018d@079_0138 dhṛṣṭatvād apradhṛṣyatvāt dharmād dyumnabhavād api
01,128.018d@079_0139 dhṛṣṭadyumnaḥ kumāro 'yaṃ drupadasya bhavatv iti
01,128.018d@079_0140 kṛṣṇety evābruvan kṛṣṇāṃ kṛṣṇābhūt sā hi varṇataḥ
01,128.018d@079_0141 tathā tan mithunaṃ jajñe drupadasya mahāmakhe
01,128.018d@079_0142 vaidikādhyayane pāraṃ dhṛṣṭadyumno gatas tadā
01,128.018d@079_0143 dhṛṣṭadyumnaṃ tu pañcālyam ānīya drupadātmajam
01,128.018d@079_0144 upākarod astrahetor bhāradvājaḥ pratāpavān
01,128.018d@079_0145 amokṣaṇīyaṃ daivaṃ hi bhāvitatvān mahāmatiḥ
01,128.018d@079_0146 tathā tat kṛtavān droṇa ātmakīrtyartharakṣaṇāt
01,128.018d@079_0147 sarvāstrāṇi tu sa kṣipram āptavān dṛṣṭamātrayā
01,128.018d@079_0148 drupadasyāpi brahmarṣe śrotum icchāmi saṃbhavam
01,128.018d@079_0149 kathaṃ cāpi samutpannaḥ katham astrāṇy avāptavān
01,128.018d@079_0150 etad icchāmi bhagavaṃs tvattaḥ śrotuṃ dvijottama
01,128.018d@079_0151 kautuhalaṃ janmasu me kathyamāneṣv atīva hi
01,128.018d@079_0152 rājā babhūva pāñcālaḥ putrārthī putrakāraṇāt
01,128.018d@079_0153 vanaṃ gatvā mahārājas tapas tepe sudāruṇam
01,128.018d@079_0154 ārādhayan prayatnena tasyāpatyasya kāraṇāt
01,128.018d@079_0155 tasya saṃtapyamānasya vane mṛgagaṇāyute
01,128.018d@079_0156 kālas tu sumahān rājan pratyayāt sutakāraṇāt
01,128.018d@079_0157 sa tu rājā mahāvīryas tapas tīvraṃ samādade
01,128.018d@079_0158 kiṃ cit kālaṃ vāyubhakṣo nirāhāras tathaiva ca
01,128.018d@079_0159 tasyaivaṃ tu mahābāho vartamānasya bhārata
01,128.018d@079_0160 kālas tatra mahān rājan pratyayān nṛpasattama
01,128.018d@079_0161 tataḥ prāpte mahārāja vasante kāmadīpane
01,128.018d@079_0162 phullāśokavane kāle prāṇināṃ sumanohare
01,128.018d@079_0163 nadyās tīram atho gatvā gaṅgāyāḥ padmalocanaḥ
01,128.018d@079_0164 niyamasthaḥ sa rājāsīt tadā bharatasattama
01,128.018d@079_0165 tato nāticirāt kālād vanaṃ tan manujeśvara
01,128.018d@079_0166 saṃprāptā sahasā rājan menaketi pariśrutā
01,128.018d@079_0167 nadyās tīre carantī vai krīḍantī ca punaḥ punaḥ
01,128.018d@079_0168 puṣpadrumān prabhañjānā rājño darśanam āgamat
01,128.018d@079_0169 na dadarśa tu sā rājaṃs tathā sthānagataṃ nṛpam
01,128.018d@079_0170 dṛṣṭvā cāpsarasaṃ tāṃ tu śuklaṃ rājño 'patad bhuvi
01,128.018d@079_0171 tac ca rājā tu rājendra lajjayā nṛpatiḥ svayam
01,128.018d@079_0172 padbhyām ākramatāyuṣmaṃs tatas tu drupado 'bhavat
01,128.018d@079_0173 tatas tu tasya tapasā rājarṣer bhāvitātmanaḥ
01,128.018d@079_0174 putraḥ samabhavat tv ārdrāt pādāntasyāntareṇa tu
01,128.018d@079_0175 te tasya ṛṣayaḥ sarve samāgamya tapodhanāḥ
01,128.018d@079_0176 nāma cakrar hi vidvāṃso drupado 'stv iti bhūmipa
01,128.018d@079_0177 sa tasyaivāśrame rājan bharadvājasya bhārata
01,128.018d@079_0178 vavṛdhe ca sukhaṃ tatra kāmaiḥ sarvair nṛpottama
01,128.018d@079_0179 pāñcālo 'pi hi rājendra svarājyaṃ gatavān prabhuḥ
01,128.018d@079_0180 bharadvājasya śikṣārthaṃ sutaṃ dattvā mahātmanaḥ
01,128.018d@079_0181 sa kumāras tato rājan droṇena sahito vane
01,128.018d@079_0182 vedāṃś cādhijage sāṅgān dhanurvedaṃ ca bhārata
01,128.018d@079_0183 parayā sa mudā yukto vicacāra vane sukham
01,128.018d@079_0184 tasyaivaṃ vartamānasya vane vanacaraiḥ saha
01,128.018d@079_0185 kālān nāticirād rājan pitā svargam upeyivān
01,128.018d@079_0186 sa samāgamya pāñcālaiḥ pāñcāleṣv abhiṣecitaḥ
01,128.018d@079_0187 prāptaś ca rājyaṃ rājendra suhṛdāṃ prītivardhanaḥ
01,128.018d@079_0188 rājyaṃ rarakṣa dharmeṇa yathā cendras triviṣṭape
01,128.018d@079_0189 etan mayā te rājendra yathāvat parikīrtitam
01,128.018d@079_0190 drupadasya janma rājarṣe dhṛṣṭadyumnasya caiva hi
01,128.018d@079_0191 dhṛtarāṣṭras tu rājendra yadā pauravanandanaḥ
01,128.018d@079_0192 yudhiṣṭhiram ajānād vai samarthaṃ rājyadhāraṇe
01,128.018d@079_0193 yauvarājye 'bhiṣekārtham amantrayata mantribhiḥ
01,128.018d@079_0194 te tu buddhvānvatapyanta dhṛtarāṣṭrātmajās tadā
01,128.018d@080=0000 vaiśaṃpāyana uvāca
01,128.018d@080_0001 tataḥ saṃvatsarasyānte yauvarājyāya pārthiva
01,128.018d@080_0002 sthāpito dhṛtarāṣṭreṇa pāṇḍuputro yudhiṣṭhiraḥ
01,128.018d@080_0003 dhṛtisthairyasahiṣṇutvād ānṛśaṃsyāt tathārjavāt
01,128.018d@080_0004 bhṛtyānām anukampāc ca tathaiva sthirasauhṛdāt
01,128.018d@080_0005 tato 'dīrgheṇa kālena kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
01,128.018d@080_0006 pitur antardadhe kīrtiṃ śīlavṛttasamādhibhiḥ
01,128.018d@080_0007 asiyuddhe gadāyuddhe rathayuddhe ca pāṇḍavaḥ
01,128.018d@080_0008 saṃkarṣaṇād aśikṣad vai śaśvac chikṣāṃ vṛkodaraḥ
01,128.018d@080_0009 samāptaśikṣo bhīmas tu dyumatsenasamo bale
01,128.018d@080_0010 parākrameṇa saṃpanno bhrātṝṇām acarad vaśe
01,128.018d@080_0011 pragāḍhadṛḍhamuṣṭitve lāghave vedhane tathā
01,128.018d@080_0012 kṣuranārācabhallānāṃ vipāṭhānāṃ ca tattvavit
01,128.018d@080_0013 ṛjuvakraviśālānāṃ prayoktā phālguno 'bhavat
01,128.018d@080_0014 lāghave sauṣṭhave caiva nānyaḥ kaś cana vidyate
01,128.018d@080_0015 bībhatsusadṛśo loke iti droṇo vyavasthitaḥ
01,128.018d@080_0016 tato 'bravīd guḍākeśaṃ droṇaḥ kauravasaṃsadi
01,128.018d@080_0017 agastyasya dhanurvede śiṣyo mama guruḥ purā
01,128.018d@080_0018 agniveśya iti khyātas tasya śiṣyo 'smi bhārata
01,128.018d@080_0019 tīrthāt tīrthaṃ gamayitum aham etat samudyataḥ
01,128.018d@080_0020 tapasā yan mayā prāptam amogham aniśaprabham
01,128.018d@080_0021 astraṃ brahmaśiro nāma yad dahet pṛthivīm api
01,128.018d@080_0022 dadatā guruṇā coktaṃ na manuṣyeṣv idaṃ tvayā
01,128.018d@080_0023 bhāradvāja vimoktavyam alpavīryeṣv api prabho
01,128.018d@080_0024 yat tvayāptam idaṃ vīra divyaṃ nānyo 'rhati tv idam
01,128.018d@080_0025 samayas tu tvayā rakṣyo munisṛṣṭo viśāṃ pate
01,128.018d@080_0026 ācāryadakṣiṇāṃ dehi jñātigrāmasya paśyataḥ
01,128.018d@080_0027 dadānīti pratijñāte phālgunenābravīd guruḥ
01,128.018d@080_0028 yuddhe 'haṃ pratiyoddhavyo yudhyamānas tvayānagha
01,128.018d@080_0029 tatheti ca pratijñāya droṇāya kurupuṃgavaḥ
01,128.018d@080_0030 upasaṃgṛhya caraṇau sa prāyād uttarāṃ diśam
01,128.018d@080_0031 svabhāvād agamac chabdo mahīṃ sāgaramekhalām
01,128.018d@080_0032 arjunasya samo loke nāsti kaś cid dhanurdharaḥ
01,128.018d@080_0033 gadāyuddhe 'siyuddhe ca rathayuddhe ca pāṇḍavaḥ
01,128.018d@080_0034 pāragaś ca dhanuryuddhe babhūvātha dhanaṃjayaḥ
01,128.018d@080_0035 nītimān sakalāṃ nītiṃ vibudhādhipates tadā
01,128.018d@080_0036 avāpya sahadevo 'pi bhrātṝṇāṃ vavṛte vaśe
01,128.018d@080_0037 droṇenaiva vinītaś ca bhrātṝṇāṃ nakulaḥ priyaḥ
01,128.018d@080_0038 citrayodhī samājñāto babhūvātirathoditaḥ
01,128.018d@080_0039 trivarṣakṛtayajñas tu gandharvāṇām upaplave
01,128.018d@080_0040 arjunapramukhaiḥ pārthaiḥ sauvīraḥ samare hataḥ
01,128.018d@080_0041 na śaśāka vaśe kartuṃ yaṃ pāṇḍur api vīryavān
01,128.018d@080_0042 so 'rjunena vaśaṃ nīto rājāsīd yavanādhipaḥ
01,128.018d@080_0043 atīva balasaṃpannaḥ sadā mānī kurūn prati
01,128.018d@080_0044 vittalo nāma sauvīraḥ śastaḥ pārthena dhīmatā
01,128.018d@080_0045 dattamitram iti khyātaṃ saṃgrāmakṛtaniścayam
01,128.018d@080_0046 sumitraṃ nāma sauvīram arjuno 'damayac charaiḥ
01,128.018d@080_0047 bhīmasenasahāyaś ca rathino marudhanvasu
01,128.018d@080_0048 arjunaḥ samare prācyān sarvān ekaratho 'jayat
01,128.018d@080_0049 tathaivaikaratho gatvā dakṣiṇām ajayad diśam
01,128.018d@080_0050 dhanaughaṃ prāpayām āsa kururāṣṭraṃ dhanaṃjayaḥ
01,128.018d@080_0051 evaṃ sarve mahātmānaḥ pāṇḍavā manujottamāḥ
01,128.018d@080_0052 pararāṣṭrāṇi nirjitya svarāṣṭraṃ vavṛdhuḥ purā
01,128.018d@080_0053 tato balam abhikhyātaṃ vijñāya dṛḍhadhanvinām
01,128.018d@080_0054 dūṣitaḥ sahasā bhāvo dhṛtarāṣṭrasya pāṇḍuṣu
01,128.018d@080_0055 sa cintāparamo rājā na nidrām alabhan niśi
01,128.018d@081=0000 vaiśaṃpāyana uvāca
01,128.018d@081=0005 dhṛtarāṣṭra uvāca
01,128.018d@081=0008 vaiśaṃpāyana uvāca
01,128.018d@081=0009 kaṇika uvāca
01,128.018d@081=0049 dhṛtarāṣṭra uvāca
01,128.018d@081=0051 kaṇika uvāca
01,128.018d@081=0057 jambuka uvāca
01,128.018d@081=0062 kaṇika uvāca
01,128.018d@081=0070 vyāghra uvāca
01,128.018d@081=0072 jambuka uvāca
01,128.018d@081=0076 vyāghra uvāca
01,128.018d@081=0081 jambuka uvāca
01,128.018d@081=0095 nakula uvāca
01,128.018d@081=0098 kaṇika uvāca
01,128.018d@081=0191 vaiśaṃpāyana uvāca
01,128.018d@081=0193 vaiśaṃpāyana uvāca
01,128.018d@081=0225 janamejaya uvāca
01,128.018d@081=0229 vaiśaṃpāyana uvāca
01,128.018d@081_0001 śrutvā pāṇḍusutān vīrān balodriktān mahaujasaḥ
01,128.018d@081_0002 dhṛtarāṣṭro mahīpālaś cintām agamad āturaḥ
01,128.018d@081_0003 tata āhūya mantrajñaṃ rājaśāstrārthavittamam
01,128.018d@081_0004 kaṇikaṃ mantriṇāṃ śreṣṭhaṃ dhṛtarāṣṭro 'bravīd vacaḥ
01,128.018d@081_0005 utsiktāḥ pāṇḍavā nityaṃ tebhyo 'sūye dvijottama
01,128.018d@081_0006 tatra me niścitatamaṃ saṃdhivigrahakāraṇam
01,128.018d@081_0007 kaṇika matam ācakṣva kariṣye 'haṃ vacas tava
01,128.018d@081_0008 sa prasannamanās tena paripṛṣṭo dvijottamaḥ
01,128.018d@081_0009 uvāca vacanaṃ tīkṣṇaṃ rājaśāstranidarśanam
01,128.018d@081_0010 śṛṇu rājann idaṃ tatra procyamānaṃ mayānagha
01,128.018d@081_0011 na me 'bhyasūyā kartavyā śrutvaitat kurusattama
01,128.018d@081_0012 nityam udyatadaṇḍaḥ syān nityaṃ vivṛtapauruṣaḥ
01,128.018d@081_0013 acchidraś chidradarśī syāt pareṣāṃ vivarānugaḥ
01,128.018d@081_0014 nityam udyatadaṇḍād dhi bhṛśam udvijate janaḥ
01,128.018d@081_0015 tasmāt sarvāṇi kāryāṇi daṇḍenaiva vidhārayet
01,128.018d@081_0016 nāsya cchidraṃ paraḥ paśyec chidreṇa param anviyāt
01,128.018d@081_0017 gūhet kūrma ivāṅgāni rakṣed vivaram ātmanaḥ
01,128.018d@081_0018 nāsamyak kṛtakārī syād upakramya kadā cana
01,128.018d@081_0019 kaṇṭako hy api duśchinna āsrāvaṃ janayec ciram
01,128.018d@081_0020 vadham eva praśaṃsanti śatrūṇām apakāriṇām
01,128.018d@081_0021 suvidīrṇaṃ suvikrāntaṃ suyuddhaṃ supalāyitam
01,128.018d@081_0022 āpady āpadi kāle ca kurvīta na vicārayet
01,128.018d@081_0023 nāvajñeyo ripus tāta durbalo 'pi kathaṃ cana
01,128.018d@081_0024 alpo 'py agnir vanaṃ kṛtsnaṃ dahaty āśrayasaṃśrayāt
01,128.018d@081_0025 andhaḥ syād andhavelāyāṃ bādhiryam api cāśrayet
01,128.018d@081_0026 kuryāt tṛṇamayaṃ cāpaṃ śayīta mṛgaśāyikām
01,128.018d@081_0027 sāntvādibhir upāyais tu hanyāc chatruṃ vaśe sthitam
01,128.018d@081_0028 dayā tasmin na kartavyā śaraṇāgata ity uta
01,128.018d@081_0029 nirudvigno hi bhavati na hatāj jāyate bhayam
01,128.018d@081_0030 hanyād amitraṃ dānena tathā pūrvāpakāriṇam
01,128.018d@081_0031 hanyāt trīn pañca sapteti parapakṣasya sarvaśaḥ
01,128.018d@081_0032 mūlam evāditaś chindyāt parapakṣasya nityaśaḥ
01,128.018d@081_0033 tataḥ sahāyāṃs tatpakṣān sarvāṃś ca tadanantaram
01,128.018d@081_0034 chinnamūle hy adhiṣṭhāne sarve tajjīvino hatāḥ
01,128.018d@081_0035 kathaṃ nu śākhās tiṣṭheraṃś chinnamūle vanaspatau
01,128.018d@081_0036 ekāgraḥ syād avivṛto nityaṃ vivaradarśakaḥ
01,128.018d@081_0037 rājan rājyaṃ sapatneṣu nityodvignaḥ samācaret
01,128.018d@081_0038 agnyādhānena yajñena kāṣāyeṇa jaṭājinaiḥ
01,128.018d@081_0039 lokān viśvāsayitvā ca tato lumped yathā vṛkaḥ
01,128.018d@081_0040 aṅkuśaṃ śaucam ity āhur arthānām upadhāraṇe
01,128.018d@081_0041 ānāmya phalinīṃ śākhāṃ pakvaṃ pakvaṃ praśātayet
01,128.018d@081_0042 phalārtho 'yaṃ samārambho loke puṃsāṃ vipaścitām
01,128.018d@081_0043 vahed amitraṃ skandhena yādat kālasya paryayaḥ
01,128.018d@081_0044 tataḥ paryāgate kāle bhindyād ghaṭam ivāśmani
01,128.018d@081_0045 amitro na vimoktavyaḥ kṛpaṇaṃ bahv api bruvan
01,128.018d@081_0046 kṛpā tasmin na kartavyā hanyād evāpakāriṇam
01,128.018d@081_0047 hanyād amitraṃ sāntvena tathā dānena vā punaḥ
01,128.018d@081_0048 tathaiva bhedadaṇḍābhyāṃ sarvopāyaiḥ praśātayet
01,128.018d@081_0049 kathaṃ sāntvena dānena bhedair daṇḍena vā punaḥ
01,128.018d@081_0050 amitraḥ śakyate hantuṃ tan me brūhi yathātatham
01,128.018d@081_0051 śṛṇu rājan yathā vṛttaṃ vane nivasataḥ purā
01,128.018d@081_0052 jambukasya mahārāja nītiśāstrārthadarśinaḥ
01,128.018d@081_0053 atha kaś cit kṛtaprajñaḥ śṛgālaḥ svārthapaṇḍitaḥ
01,128.018d@081_0054 sakhibhir nyavasat sārdhaṃ vyāghrākhuvṛkababhṛbhīḥ
01,128.018d@081_0055 te 'paśyan vipine tasmin balinaṃ mṛgayūthapam
01,128.018d@081_0056 aśaktā grahaṇe tasya tato mantram amantrayan
01,128.018d@081_0057 asakṛd yatito hy eṣa hantuṃ vyāghra vane tvayā
01,128.018d@081_0058 yuvā vai javasaṃpanno buddhiśālī na śakyate
01,128.018d@081_0059 mūṣiko 'sya śayānasya caraṇau bhakṣayatv ayam
01,128.018d@081_0060 athainaṃ bhakṣitaiḥ pādair vyāghro gṛhṇātu vai tataḥ
01,128.018d@081_0061 tato vai bhakṣayiṣyāmaḥ sarve muditamānasāḥ
01,128.018d@081_0062 jambukasya tu tad vākyaṃ tathā cakruḥ samāhitāḥ
01,128.018d@081_0063 mūṣikābhakṣitaiḥ pādair mṛgaṃ vyāghro 'vadhīt tadā
01,128.018d@081_0064 dṛṣṭvā viceṣṭamānaṃ tu bhūmau mṛgakalevaram
01,128.018d@081_0065 snātvāgacchata bhadraṃ vo rakṣāmīty āha jambukaḥ
01,128.018d@081_0066 śṛgālavacanāt te 'pi gatāḥ sarve nadīṃ tataḥ
01,128.018d@081_0067 sa cintāparamo bhūtvā tasthau tatraiva jambukaḥ
01,128.018d@081_0068 athājagāma pūrvaṃ tu snātvā vyāghro mahābalaḥ
01,128.018d@081_0069 dadarśa jambukaṃ caiva cintākulitamānasam
01,128.018d@081_0070 kiṃ śocasi mahāprājña tvaṃ no buddhimatāṃ varaḥ
01,128.018d@081_0071 aśitvā piśitāny adya vihariṣyāmahe vayam
01,128.018d@081_0072 śṛṇu me tvaṃ mahābāho yad vākyaṃ mūṣiko 'bravīt
01,128.018d@081_0073 dhig balaṃ mṛgarājasya mayādyāyaṃ mṛgo hataḥ
01,128.018d@081_0074 madbāhubalam āśritya tṛptim adya gamiṣyati
01,128.018d@081_0075 garjamānasya tasyaivam ato bhakṣyaṃ na rocaye
01,128.018d@081_0076 bravīti yadi sa hy evaṃ kāle hy asmin prabodhitaḥ
01,128.018d@081_0077 svabāhubalam āśritya haniṣye 'haṃ vanecarān
01,128.018d@081_0078 khādiṣye tatra māṃsāni ity uktvā prasthito vanam
01,128.018d@081_0079 etasminn eva kāle tu mūṣiko 'pyājagāma ha
01,128.018d@081_0080 tam āgatam abhiprekṣya śṛgālo 'py abravīd vacaḥ
01,128.018d@081_0081 śṛṇu mūṣika bhadraṃ te nakulo yad ihābravīt
01,128.018d@081_0082 mṛgamāṃsaṃ na khādeyaṃ garam etan na rocate
01,128.018d@081_0083 mūṣikaṃ bhakṣayiṣyāmi tad bhavān anumanyatām
01,128.018d@081_0084 tac chrutvā mūṣiko vākyaṃ saṃtrastaḥ prādravad bhayāt
01,128.018d@081_0085 tataḥ snātvā sa vai tatra ājagāma vṛko nṛpa
01,128.018d@081_0086 tam āgatam idaṃ vākyam abravīj jambukas tadā
01,128.018d@081_0087 mṛgarājo hi saṃkruddho na te sādhu bhaviṣyati
01,128.018d@081_0088 sakalatras tv ihāyāti kuruṣva yad anantaram
01,128.018d@081_0089 evaṃ saṃcoditas tena jambukena tadā vṛkaḥ
01,128.018d@081_0090 vṛkāvalumpanaṃ kṛtvā prayātaḥ piśitāśanaḥ
01,128.018d@081_0091 etasminn eva kāle tu nakulo 'py ājagāma ha
01,128.018d@081_0092 tam uvāca mahārāja nakulaṃ jambuko vane
01,128.018d@081_0093 svabāhubalam āśritya nirjitās te 'nyato gatāḥ
01,128.018d@081_0094 mama dattvā niyuddhaṃ tvaṃ bhuṅkṣva māṃsaṃ yathepsitam
01,128.018d@081_0095 mṛgarājo vṛkaś caiva buddhimān api mūṣikaḥ
01,128.018d@081_0096 nirjitā yat tvayā vīrās tasmād vīrataro bhavān
01,128.018d@081_0097 na tvayābhyutsahe yoddhum ity uktvā so 'py upāgamat
01,128.018d@081_0098 evaṃ teṣu prayāteṣu jambuko hṛṣṭamānasaḥ
01,128.018d@081_0099 khādati sma tadā māṃsam ekaḥ san mantraniścayāt
01,128.018d@081_0100 evaṃ samācaran nityaṃ sukham edhati bhūmipaḥ
01,128.018d@081_0101 bhayena bhedayed bhīruṃ śūram añjalikarmaṇā
01,128.018d@081_0102 lubdham arthapradānena samaṃ nyūnaṃ tathaujasā
01,128.018d@081_0103 evaṃ te kathitaṃ rājañ śṛṇu cāpy aparaṃ tathā
01,128.018d@081_0104 putraḥ sakhā vā bhrātā vā pitā vā yadi vā guruḥ
01,128.018d@081_0105 ripusthāneṣu vartantaḥ kartavyā bhūtivardhanāḥ
01,128.018d@081_0106 śapathenāpy ariṃ hanyād arthadānena vā punaḥ
01,128.018d@081_0107 viṣeṇa māyayā vāpi nopekṣeta kathaṃ cana
01,128.018d@081_0108 ubhau cet saṃśayopetau śraddhāvāṃs tatra vardhate
01,128.018d@081_0109 guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ
01,128.018d@081_0110 utpathapratipannasya nyāyyaṃ bhavati śāsanam
01,128.018d@081_0111 kruddho 'py akruddharūpaḥ syāt smitapūrvābhibhāṣitā
01,128.018d@081_0112 na cāpy anyam apadhvaṃset kadā cit kopasaṃyutaḥ
01,128.018d@081_0113 prahariṣyan priyaṃ brūyāt praharann api bhārata
01,128.018d@081_0114 prahṛtya ca kṛpāyīta śoceta ca rudeta ca
01,128.018d@081_0115 āśvāsayec cāpi paraṃ sāntvadharmārthavṛttibhiḥ
01,128.018d@081_0116 athāsya praharet kāle yadā vicalite pathi
01,128.018d@081_0117 api ghorāparādhasya dharmam āśritya tiṣṭhataḥ
01,128.018d@081_0118 sa hi pracchādyate doṣaḥ śailo meghair ivāsitaiḥ
01,128.018d@081_0119 yaḥ syād anuprāptavadhas tasyāgāraṃ pradīpayet
01,128.018d@081_0120 adhanān dāmbhikāṃś corān viṣye sve na vāsayet
01,128.018d@081_0121 pratyutthānāsanādyena saṃpradānena kena cit
01,128.018d@081_0122 prativiśrabdhaghātī syāt tīkṣṇadaṃṣṭro nimagnakaḥ
01,128.018d@081_0123 aśaṅkitebhyaḥ śaṅketa śaṅkitebhyaś ca sarvaśaḥ
01,128.018d@081_0124 aśaṅkyād bhayam utpannam api mūlaṃ nikṛntati
01,128.018d@081_0125 na viśvased aviśvaste viśvaste nātiviśvaset
01,128.018d@081_0126 viśvāsād bhayam utpannaṃ mūlāny api nikṛntati
01,128.018d@081_0127 cāraḥ suvihitaḥ kārya ātmanaś ca parasya ca
01,128.018d@081_0128 pāṣaṇḍāṃs tāpasādīṃś ca pararāṣṭreṣu yojayet
01,128.018d@081_0129 udyāneṣu vihāreṣu devatāyataneṣu ca
01,128.018d@081_0130 pānāgāreṣu rathyāsu sarvatīrtheṣu cāpy atha
01,128.018d@081_0131 catvareṣu ca dyūteṣu parvateṣu vaneṣu ca
01,128.018d@081_0132 samavāyeṣu sarveṣu saritsu ca vicārayet
01,128.018d@081_0133 vācā bhṛśaṃ vinītaḥ syād hṛdayena tathā kṣuraḥ
01,128.018d@081_0134 ślakṣṇapūrvābhibhāṣī syāt sṛṣṭo raudreṇa karmaṇā
01,128.018d@081_0135 añjaliṃ śapathaṃ sāntvaṃ śirasā pādavandanam
01,128.018d@081_0136 āśākaraṇam ity ekaṃ kartavyaṃ bhūtim icchatā
01,128.018d@081_0137 supuṣpitaḥ syād aphalaḥ phalavān syād durāruhaḥ
01,128.018d@081_0138 āmaḥ syāt pakvasaṃkāśo na ca jīryeta karhi cit
01,128.018d@081_0139 trivarge trividhā pīḍā anubandhās tathaiva ca
01,128.018d@081_0140 anubandhāḥ śubhā jñeyāḥ pīḍās tu parivarjayet
01,128.018d@081_0141 dharmaṃ vicarataḥ pīḍā sāpi dvābhyāṃ niyacchati
01,128.018d@081_0142 arthaḥ syād arthalubdhasya kāmasyātipravartinaḥ
01,128.018d@081_0143 agarvitātmā yuktaś ca sāntvayukto 'nasūyitā
01,128.018d@081_0144 avekṣitārthaḥ śuddhātmā mantrayīta dvijaiḥ saha
01,128.018d@081_0145 karmaṇā yena teneha mṛdunā dāruṇena vā
01,128.018d@081_0146 uddhared dīnam ātmānaṃ samartho dharmam ācaret
01,128.018d@081_0147 na saṃśayam anārūḍho naro bhadrāṇi paśyati
01,128.018d@081_0148 saṃśayaṃ punar āruhya yadi jīvati paśyati
01,128.018d@081_0149 yasya buddhiḥ paribhavet tam atītena sāntvayet
01,128.018d@081_0150 anāgatena durbuddhiṃ pratyutpannena paṇḍitam
01,128.018d@081_0151 yo 'riṇā saha saṃdhāya śayīta kṛtakṛtyavat
01,128.018d@081_0152 sa vṛkṣāgre yathā suptaḥ patitaḥ pratibudhyate
01,128.018d@081_0153 mantrasaṃvaraṇe yatnaḥ sadā kāryo 'nasūyatā
01,128.018d@081_0154 ākāraś cātmano rakṣyaś cāreṇāpy anupālitaḥ
01,128.018d@081_0155 nācchitvā paramarmāṇi nākṛtvā karma dāruṇam
01,128.018d@081_0156 nāhatvā matsyaghātīva prāpnoti mahatīṃ śriyam
01,128.018d@081_0157 karśitaṃ vyādhitaṃ klinnam apānīyam aghāsakam
01,128.018d@081_0158 pariviśvastamandaṃ ca prahartavyam arer balam
01,128.018d@081_0159 nārthiko 'rthinam abhyeti kṛtārthe nāsti saṃgatam
01,128.018d@081_0160 tasmāt sarvāṇi kāryāṇi sāvaśeṣāṇi kārayet
01,128.018d@081_0161 saṃgrahe vigrahe caiva yatnaḥ kāryo 'nasūyatā
01,128.018d@081_0162 utsāhaś cāpi yatnena kartavyo bhūtim icchatā
01,128.018d@081_0163 nāsya kṛtyāni budhyeran mitrāṇi ripavas tathā
01,128.018d@081_0164 ārabdhāny eva paśyeran suparyavasitāni ca
01,128.018d@081_0165 bhītavat saṃvidhātavyaṃ yāvad bhayam anāgatam
01,128.018d@081_0166 āgataṃ tu bhayaṃ dṛṣṭvā prahartavyam abhītavat
01,128.018d@081_0167 daṇḍenopanataṃ śatrum anugṛhṇāti yo naraḥ
01,128.018d@081_0168 sa mṛtyum upagṛhyāste garbham aśvatarī yathā
01,128.018d@081_0169 anāgataṃ hi budhyeta yac ca kāryaṃ puraḥ sthitam
01,128.018d@081_0170 na tu buddhikṣayāt kiṃ cid atikrāmet prayojanam
01,128.018d@081_0171 utsāhaś cāpi yatnena kartavyo bhūtim icchatā
01,128.018d@081_0172 vibhajya deśakālau ca daivaṃ dharmādayas trayaḥ
01,128.018d@081_0173 naiḥśreyasau tu tau jñeyau deśakālāv iti sthitiḥ
01,128.018d@081_0174 tālavat kurute mūlaṃ bālaḥ śatrur upekṣitaḥ
01,128.018d@081_0175 gahane 'gnir ivotsṛṣṭaḥ kṣipraṃ saṃjāyate mahān
01,128.018d@081_0176 agniṃ stokam ivātmānaṃ saṃdhukṣayati yo naraḥ
01,128.018d@081_0177 sa vardhamāno grasate mahāntam api saṃcayam
01,128.018d@081_0178 āśāṃ kālavatīṃ kuryāt kālaṃ vighnena yojayet
01,128.018d@081_0179 vighnaṃ nimittato brūyān nimittaṃ cāpi hetutaḥ
01,128.018d@081_0180 kṣuro bhūtvā haret prāṇān niśitaḥ kālasādhanaḥ
01,128.018d@081_0181 praticchanno lomavāhī dviṣatāṃ parikartanaḥ
01,128.018d@081_0182 pāṇḍaveṣu yathānyāyam anyeṣu ca kurūdvaha
01,128.018d@081_0183 vartamāno na majjes tvaṃ tathā kṛtyaṃ samācara
01,128.018d@081_0184 sarvakalyāṇasaṃpanno viśiṣṭa iti niścayaḥ
01,128.018d@081_0185 tasmāt tvaṃ pāṇḍuputrebhyo rakṣātmānaṃ narādhipa
01,128.018d@081_0186 bhrātṛbhyo balino yasmāt pāṇḍuputrā narādhipa
01,128.018d@081_0187 bravīmi tasmād vispaṣṭaṃ yat kartavyam ariṃdama
01,128.018d@081_0188 saputraḥ śṛṇu tad rājañ śrutvā ca bhava yatnavān
01,128.018d@081_0189 yathā bhayaṃ na pāṇḍubhyas tathā kuru narādhipa
01,128.018d@081_0190 paścāttāpo yathā na syāt tathā nītir vidhīyatām
01,128.018d@081_0191 evam uktvā saṃpratasthe kaṇikaḥ svagṛhaṃ tataḥ
01,128.018d@081_0192 dhṛtarāṣṭro 'pi kauravyaḥ śokārtaḥ samapadyata
01,128.018d@081_0193 tataḥ subalaputras tu rājā duryodhanaś ca ha
01,128.018d@081_0194 duḥśāsanaś ca karṇaś ca duṣṭaṃ mantram amantrayan
01,128.018d@081_0195 te kauravyam anujñāpya dhṛtarāṣṭraṃ narādhipam
01,128.018d@081_0196 dahane tu saputrāyāḥ kuntyā buddhim akārayan
01,128.018d@081_0197 teṣām iṅgitabhāvajño viduras tattvadarśivān
01,128.018d@081_0198 ākāreṇaiva taṃ mantraṃ bubudhe duṣṭacetasām
01,128.018d@081_0199 tato viditavedyātmā pāṇḍavānāṃ hite rataḥ
01,128.018d@081_0200 palāyane matiṃ cakre kuntyāḥ putraiḥ sahānaghaḥ
01,128.018d@081_0201 tato vātasahāṃ nāvaṃ yantrayuktāṃ patākinīm
01,128.018d@081_0202 ūrmikṣamāṃ dṛḍhāṃ kṛtvā kuntīm idam uvāca ha
01,128.018d@081_0203 eṣa jātaḥ kulasyāsya kīrtivaṃśapraṇāśanaḥ
01,128.018d@081_0204 dhṛtarāṣṭraḥ parītātmā dharmaṃ tyajati śāśvatam
01,128.018d@081_0205 iyaṃ vāripathe yuktā taraṅgapavanakṣamā
01,128.018d@081_0206 naur yayā mṛtyupāśāt tvaṃ saputrā mokṣyase śubhe
01,128.018d@081_0207 tac chrutvā vyathitā kuntī putraiḥ saha yaśasvinī
01,128.018d@081_0208 nāvam āruhya gaṅgāyāṃ prayayau bharatarṣabha
01,128.018d@081_0209 tato viduravākyena nāvaṃ vikṣipya pāṇḍavāḥ
01,128.018d@081_0210 dhanaṃ cādāya tair dattam ariṣṭaṃ prāviśan vanam
01,128.018d@081_0211 niṣādī pañcaputrā tu jātuṣe tatra veśmani
01,128.018d@081_0212 kāraṇābhyāgatā dagdhā saha putrair anāgasā
01,128.018d@081_0213 sa ca mlecchādhamaḥ pāpo dagdhas tatra purocanaḥ
01,128.018d@081_0214 vañcitāś ca durātmāno dhārtarāṣṭrāḥ sahānugāḥ
01,128.018d@081_0215 avijñātā mahātmāno janānām akṣatās tathā
01,128.018d@081_0216 jananyā saha kaunteyā muktā viduramantritāt
01,128.018d@081_0217 tatas tasmin pure lokā nagare vāraṇāvate
01,128.018d@081_0218 dṛṣṭvā jatugṛhaṃ dagdham anvaśocanta duḥkhitāḥ
01,128.018d@081_0219 preṣayām āsū rājñe ca yathāvṛttaṃ niveditum
01,128.018d@081_0220 saṃvṛttas te mahān kāmaḥ pāṇḍavān dagdhavān asi
01,128.018d@081_0221 sakāmo bhava kauravya bhuṅkṣva rājyaṃ saputrakaḥ
01,128.018d@081_0222 tac chrutvā dhṛtarāṣṭraś ca saha putreṇa śocayan
01,128.018d@081_0223 pretakāryāṇi ca tathā cakāra saha bāndhavaiḥ
01,128.018d@081_0224 pāṇḍavānāṃ tathā kṣattā bhīṣmaś ca kurusattamaḥ
01,128.018d@081_0225 punar vistaraśaḥ śrotum icchāmi dvijasattama
01,128.018d@081_0226 dāhaṃ jatugṛhasyaivaṃ pāṇḍavānāṃ ca mokṣaṇam
01,128.018d@081_0227 sunṛśaṃsam idaṃ karma teṣāṃ krūropasaṃhitam
01,128.018d@081_0228 kīrtayasva yathāvṛttaṃ paraṃ kautūhalaṃ mama
01,128.018d@081_0229 śṛṇu vistaraśo rājan bruvato me paraṃtapa
01,128.018d@081_0230 dāhaṃ jatugṛhasyaitat pāṇḍavānāṃ ca mokṣaṇam
01,129.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,129.001a prāṇādhikaṃ bhīmasenaṃ kṛtavidyaṃ dhanaṃjayam
01,129.001c duryodhano lakṣayitva paryatapyata durmatiḥ
01,129.002a tato vaikartanaḥ karṇaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ
01,129.002c anekair abhyupāyais tāñ jighāṃsanti sma pāṇḍavān
01,129.003a pāṇḍavāś cāpi tat sarvaṃ pratyajānann ariṃdamāḥ
01,129.003c udbhāvanam akurvanto vidurasya mate sthitāḥ
01,129.004a guṇaiḥ samuditān dṛṣṭvā paurāḥ pāṇḍusutāṃs tadā
01,129.004b*1436_01 kathayāṃ cakrire teṣāṃ guṇān saṃsatsu bhārata
01,129.004b*1436_02 rājyaprāptiṃ ca saṃprāptaṃ jyeṣṭhaṃ pāṇḍusutaṃ tadā
01,129.004c kathayanti sma saṃbhūya catvareṣu sabhāsu ca
01,129.005a prajñācakṣur acakṣuṣṭvād dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ
01,129.005c rājyam aprāptavān pūrvaṃ sa kathaṃ nṛpatir bhavet
01,129.006a tathā bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ satyasaṃdho mahāvrataḥ
01,129.006c pratyākhyāya purā rājyaṃ nādya jātu grahīṣyati
01,129.006d*1437_01 viduraḥ karaṇatvāc ca pāṇḍavas tv abhiṣicyatām
01,129.007a te vayaṃ pāṇḍavaṃ jyeṣṭhaṃ taruṇaṃ vṛddhaśīlinam
01,129.007c abhiṣiñcāma sādhv adya satyaṃ karuṇavedinam
01,129.007d*1438_01 sa hi vṛddhān amātyāṃś ca jñātīṃś cāpi mahāyaśāḥ
01,129.007d*1438_02 satkṛtya nityaṃ pūjārhān pāṇḍavaḥ pūjayiṣyati
01,129.008a sa hi bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca dharmavit
01,129.008c saputraṃ vividhair bhogair yojayiṣyati pūjayan
01,129.009a teṣāṃ duryodhanaḥ śrutvā tāni vākyāni bhāṣatām
01,129.009c yudhiṣṭhirānuraktānāṃ paryatapyata durmatiḥ
01,129.010a sa tapyamāno duṣṭātmā teṣāṃ vāco na cakṣame
01,129.010c īrṣyayā cābhisaṃtapto dhṛtarāṣṭram upāgamat
01,129.011a tato virahitaṃ dṛṣṭvā pitaraṃ pratipūjya saḥ
01,129.011c paurānurāgasaṃtaptaḥ paścād idam abhāṣata
01,129.012a śrutā me jalpatāṃ tāta paurāṇām aśivā giraḥ
01,129.012b*1439_01 teṣāṃ śrutvā tu vākyāni paritapsyāmi bhārata
01,129.012b*1439_02 yudhiṣṭhirānuraktānāṃ paurāṇām aśivāni ca
01,129.012b*1440_01 āgato 'haṃ mahāprājña pādamūlaṃ vacaḥ śṛṇu
01,129.012c tvām anādṛtya bhīṣmaṃ ca patim icchanti pāṇḍavam
01,129.013a matam etac ca bhīṣmasya na sa rājyaṃ bubhūṣati
01,129.013c asmākaṃ tu parāṃ pīḍāṃ cikīrṣanti pure janāḥ
01,129.014a pitṛtaḥ prāptavān rājyaṃ pāṇḍur ātmaguṇaiḥ purā
01,129.014c tvam apy aguṇasaṃyogāt prāptaṃ rājyaṃ na labdhavān
01,129.015a sa eṣa pāṇḍor dāyādyaṃ yadi prāpnoti pāṇḍavaḥ
01,129.015c tasya putro dhruvaṃ prāptas tasya tasyeti cāparaḥ
01,129.016a te vayaṃ rājavaṃśena hīnāḥ saha sutair api
01,129.016c avajñātā bhaviṣyāmo lokasya jagatīpate
01,129.017a satataṃ nirayaṃ prāptāḥ parapiṇḍopajīvinaḥ
01,129.017c na bhavema yathā rājaṃs tathā śīghraṃ vidhīyatām
01,129.017d*1441_01 atha tvam api rājendra rājavaṃśo bhaviṣyasi
01,129.018a abhaviṣyaḥ sthiro rājye yadi hi tvaṃ purā nṛpa
01,129.018c dhruvaṃ prāpsyāma ca vayaṃ rājyam apy avaśe jane
01,129.018d*1442_01 yadi tvaṃ ca mahārāja rājavaṃśāc cariṣyasi
01,129.018d*1442_02 vayaṃ caiva yatiṣyāmo hy agādhe niraye 'śucau
01,129.018d*1443_01 sa tathā kuru kauravya rakṣyā vaṃśyā yathā vayam
01,129.018d*1443_02 saṃprāpnuma svayaṃ rājyaṃ mantrayasva sahānugaiḥ
01,129.018d@083=0000 vaiśaṃpāyanaḥ
01,129.018d@083=0000 vaiśaṃpāyanaḥ
01,129.018d@083=0003 dhṛtarāṣṭraḥ
01,129.018d@083=0018 duryodhanaḥ
01,129.018d@083_0001 dhṛtarāṣṭras tu putrasya śrutvā vacanam īdṛśam
01,129.018d@083_0001 prāṇādhikaṃ bhīmasenaṃ kṛtavidyaṃ dhanaṃjayam
01,129.018d@083_0002 muhūrtam iva saṃcintya duryodhanam athābravīt
01,129.018d@083_0002 duryodhano lakṣayitvā paryatapyata durmatiḥ
01,129.018d@083_0003 tathā vaikartanaḥ karṇaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ
01,129.018d@083_0003 dharmavṛttaḥ sadā pāṇḍuḥ suvṛtto mayi gauravāt
01,129.018d@083_0004 sarveṣu jñātiṣu tathā madīyeṣu viśeṣataḥ
01,129.018d@083_0004 anekair apy upāyais te jighāṃsanti sma pāṇḍavān
01,129.018d@083_0005 nātra kiṃ cana jānāti bhojanāni cikīrṣati
01,129.018d@083_0005 pāṇḍavāś cāpi tat sarvaṃ praticakrur yathābalam
01,129.018d@083_0006 udbhāvanam akurvāṇā vidurasya mate sthitāḥ
01,129.018d@083_0006 nivedayati dharmastho mayi dharmabhṛtāṃ varaḥ
01,129.018d@083_0007 guṇaiḥ samuditān dṛṣṭvā paurāḥ pāṇḍusutāṃs tadā
01,129.018d@083_0007 tasya putro yathā pāṇḍus tadā dharmaparaḥ sadā
01,129.018d@083_0008 kathayāṃ cakrire teṣāṃ guṇān saṃsatsu bhārata
01,129.018d@083_0008 guṇavāṃl lokavikhyāto nagare ca pratiṣṭhitaḥ
01,129.018d@083_0009 sa kathaṃ śakyate 'smābhir apakraṣṭuṃ nararṣabha
01,129.018d@083_0009 rājyaprāptiṃ ca saṃprāptaṃ jyeṣṭhaṃ pāṇḍusutaṃ tadā
01,129.018d@083_0010 kathayanti sma saṃbhūya catvareṣu sabhāsu ca
01,129.018d@083_0010 rājyam eṣa hi naḥ prāptaḥ sasahāyo viśeṣataḥ
01,129.018d@083_0011 bhrātṛbhiḥ pāṇḍunāmātyaṃ balaṃ ca satataṃ dhṛtam
01,129.018d@083_0011 prajñācakṣur acakṣuṣmān dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ
01,129.018d@083_0012 rājyaṃ ca prāptavān pūrvaṃ sa kathaṃ nṛpatir bhavet
01,129.018d@083_0012 dhṛtāḥ putrāś ca pautrāś ca teṣām api viśeṣataḥ
01,129.018d@083_0013 te tathā satkṛtās tāta viṣaye pāṇḍunā narāḥ
01,129.018d@083_0013 tathā bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ satyasaṃdho jitendriyaḥ
01,129.018d@083_0014 kathaṃ yudhiṣṭhirasyārthe na no hanyuḥ sabāndhavān
01,129.018d@083_0014 pratyākhyāya tadā rājyaṃ nādya jātu grahīṣyati
01,129.018d@083_0015 te vayaṃ pāṇḍavaśreṣṭhaṃ taruṇaṃ vṛddhaśīlinam
01,129.018d@083_0015 naite viṣayam iccheyur dharmatyāge viśeṣataḥ
01,129.018d@083_0016 abhiṣiñcāma sādhv atra satyaṃ karuṇavedinam
01,129.018d@083_0016 te vayaṃ kauraveyāṇām eteṣāṃ ca mahātmanām
01,129.018d@083_0017 sa hi bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca buddhimān
01,129.018d@083_0017 kathaṃ na vācyatāṃ tāta gacchema jagatas tathā
01,129.018d@083_0018 saputraṃ vividhair bhogair yojayiṣyati pūjayan
01,129.018d@083_0018 madhyasthaḥ satataṃ bhīṣmo droṇaputro mayi sthitaḥ
01,129.018d@083_0019 yataḥ putras tato droṇo bhavitā nātra saṃśayaḥ
01,129.018d@083_0019 teṣāṃ duryodhanaḥ śrutvā tāni vākyāni bhārata
01,129.018d@083_0020 yudhiṣṭhirānuraktānāṃ paryatapyata durmatiḥ
01,129.018d@083_0020 kṛpaḥ śāradvataś caiva yata eva vayaṃ tataḥ
01,129.018d@083_0021 saṃtapyamāno duṣṭātmā teṣāṃ vāco na cakṣame
01,129.018d@083_0021 bhāgineyaṃ tato drauṇiṃ na tyakṣyati kathaṃ cana
01,129.018d@083_0022 kṣattārthabaddhas tv asmāsu pracchannas tu yataḥ pare
01,129.018d@083_0022 īrṣyayā cāpi saṃtapto dhṛtarāṣṭram upāgamat
01,129.018d@083_0023 na tv ekaḥ sa samartho 'smān pāṇḍavārthe pravādhitum
01,129.018d@083_0023 tato virahitaṃ dṛṣṭvā pitaraṃ pratipūjya ca
01,129.018d@083_0024 suvisrabdhān pāṇḍusutān saha mātrā vivāsaya
01,129.018d@083_0024 dṛṣṭvā pāṇḍoḥ purāvṛttaṃ paścād idam uvāca ha
01,129.018d@083_0025 śrutā me jalpatāṃ vācaḥ paurāṇām aśivā giraḥ
01,129.018d@083_0025 vāraṇāvatam adyaiva nātra doṣo bhaviṣyati
01,129.018d@083_0026 āgato 'haṃ mahāprājña pādamūlaṃ vacaḥ śṛṇu
01,129.018d@083_0026 vinidrākaraṇaṃ ghoraṃ hṛdi śalyam ivārpitam
01,129.018d@083_0027 śokapāvakam udbhūtaṃ karmaṇā tena nāśaya
01,129.018d@083_0027 tvām anādṛtya bhīṣmaṃ ca patim icchanti pāṇḍavam
01,129.018d@083_0028 saumye matiś ca bhīṣmasya na ca rājyaṃ bubhūṣati
01,129.018d@083_0029 tasya putro dhruvaṃ prāptas tasya tasyeti cāparaḥ
01,129.018d@083_0030 te vayaṃ rājavaṃśena hīnāḥ saha sutair api
01,129.018d@083_0031 avijñātā bhaviṣyāmo lokasya jagatīpate
01,129.018d@083_0032 satataṃ nirayaṃ prāptāḥ parapiṇḍopajīvinaḥ
01,129.018d@083_0033 na bhavema yathā rājaṃs tathā śīghraṃ vidhīyatām
01,129.018d@083_0034 atha tvam api rājendra rājavaṃśo bhaviṣyasi
01,129.018d@083_0035 yadi hi tvaṃ purā rājye bhavān āsthāpito nṛpaḥ
01,129.018d@083_0036 dhruvaṃ lapsyāmahe rājyaṃ vayam apy avaśena te
01,129.018d@083_0037 sa tathā kuru kauravya rakṣyā vaṃśyā yathā vayam
01,129.018d@083_0038 saṃprāpnumaḥ svayaṃ rājyaṃ mantrayasva sahānugaiḥ
01,130.000@082=0022 duryodhanaḥ
01,130.000@082=0036 vaiśaṃpāyanaḥ
01,130.000@082_0001 dhṛtarāṣṭras tu vacanaṃ śrutvā sumahad apriyam
01,130.000@082_0002 uvāca matimān vākyaṃ duryodhanam ariṃdamam
01,130.000@082_0003 jātyandhaś cāpy ahaṃ tāta pāṇḍunā pūjito bhṛśam
01,130.000@082_0004 rājāno yady api śreṣṭhā dharmahetor bhavanti hi
01,130.000@082_0005 prajñācakṣur anetratvād aśakto rāṣṭragopane
01,130.000@082_0006 na cāndhaḥ paracakrāṇi prativyūhati saṃgare
01,130.000@082_0007 arthaśāstraṃ mayādhītaṃ sāṅgā vedāś ca putraka
01,130.000@082_0008 dhārtarāṣṭra svayaṃ rājñā yoddhavyaṃ dharmakāṅkṣiṇā
01,130.000@082_0009 raṇe ca mṛtyuḥ svargāya rājanyasya vidhīyate
01,130.000@082_0010 putrasaṃkrāmitaśrīr vā vāsāya vanam āśrayet
01,130.000@082_0011 jyeṣṭho 'yam iti rājye ca sthāpito vikalo 'pi san
01,130.000@082_0012 nirjitya pararāṣṭrāṇi pāṇḍur mahyaṃ nyavedayat
01,130.000@082_0013 kuladharmasthāpanāya jyeṣṭho 'haṃ jyeṣṭhabhāṅ na ca
01,130.000@082_0014 bahūnāṃ bhrātṛṇāṃ (!) madhye śreṣṭho jyeṣṭho hi śreyasā
01,130.000@082_0015 kanīyān api sa jyeṣṭhaḥ śreṣṭhaḥ śreyān kulasya vai
01,130.000@082_0016 tasmāj jyeṣṭhaś ca śreṣṭhaś ca pāṇḍur dharmabhṛtāṃ varaḥ
01,130.000@082_0017 tasya putrā guṇaiḥ khyātā arthe ca kṛtaniścayāḥ
01,130.000@082_0018 kṛtāstrā labdhalakṣāś ca pāṇḍuputrā mahārathāḥ
01,130.000@082_0019 dharme ca nītiśāstre ca tathā ca niratāḥ sadā
01,130.000@082_0020 paurajānapadānāṃ ca prītir eṣu viśeṣataḥ
01,130.000@082_0021 kathaṃ nāmotsahe vatsa nagarāc ca vivāsitum
01,130.000@082_0022 paurajānapadaiḥ sārdhaṃ viprā jalpanti nityaśaḥ
01,130.000@082_0023 prajñācakṣur anetratvād aśakto rājyarakṣaṇe
01,130.000@082_0024 te vayaṃ pāṇḍavaśreṣṭhaṃ taruṇaṃ vṛddhaśīlinam
01,130.000@082_0025 rājānam abhiṣiñcāmaḥ satyaṃ karuṇavedinam
01,130.000@082_0026 sa hi vṛddhān amātyāṃś ca jñātīṃś cāpi mahāyaśāḥ
01,130.000@082_0027 satkṛtya nityaṃ pūjārhān pāṇḍavaḥ pūjayiṣyati
01,130.000@082_0028 pitāmahaṃ śāṃtanavaṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca dharmataḥ
01,130.000@082_0029 saputraṃ vividhair bhogair vāsayiṣyati mānitaḥ
01,130.000@082_0030 ity evaṃ vilapanti sma vadanti ca janā muhuḥ
01,130.000@082_0031 rājan duḥkhaśatāviṣṭāḥ paurāḥ śatasahasraśaḥ
01,130.000@082_0032 teṣāṃ śrutvā tu vākyāni paurāṇām aśivāni ca
01,130.000@082_0033 yudhiṣṭhirānuraktānāṃ paritapsyāmi bhārata
01,130.000@082_0034 dhṛtarāṣṭras tu putrasya śrutvā vākyam uvāca ha
01,130.000@082_0035 yathā na vācyatāṃ putra gacchema ca tathā kuru
01,130.000@082_0036 evaṃ tasya vacaḥ śrutvā praviśya ca gṛhaṃ mahat
01,130.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,130.001*1444_01 evaṃ śrutvā tu putrasya prajñācakṣur narādhipaḥ
01,130.001*1444_02 kaṇikasya ca vākyāni tāni śrutvā sa sarvaśaḥ
01,130.001*1444_03 dhṛtarāṣṭro dvidhācittaḥ śokārtaḥ samapadyata
01,130.001*1444_04 duryodhanaś ca karṇaś ca śakuniḥ saubalas tathā
01,130.001*1444_05 duḥśāsanacaturthās te mantrayām āsur ekataḥ
01,130.001*1444_06 tato duryodhano rājā dhṛtarāṣṭram abhāṣata
01,130.001*1444_07 pāṇḍavebhyo bhayaṃ naḥ syāt tān vivāsayatāṃ bhavān
01,130.001*1444_08 nipuṇenābhyupāyena nagaraṃ vāraṇāvatam
01,130.001a dhṛtarāṣṭras tu putrasya śrutvā vacanam īdṛśam
01,130.001c muhūrtam iva saṃcintya duryodhanam athābravīt
01,130.002a dharmanityaḥ sadā pāṇḍur mamāsīt priyakṛd dhitaḥ
01,130.002c sarveṣu jñātiṣu tathā mayi tv āsīd viśeṣataḥ
01,130.003a nāsya kiṃ cin na jānāmi bhojanādi cikīrṣitam
01,130.003c nivedayati nityaṃ hi mama rājyaṃ dhṛtavrataḥ
01,130.004a tasya putro yathā pāṇḍus tathā dharmaparāyaṇaḥ
01,130.004c guṇavāṃl lokavikhyātaḥ paurāṇāṃ ca susaṃmataḥ
01,130.004d*1445_01 sa tathā vartamāno 'sau dharmasūnur yathānujaḥ
01,130.005a sa kathaṃ śakyam asmābhir apakraṣṭuṃ balād itaḥ
01,130.005c pitṛpaitāmahād rājyāt sasahāyo viśeṣataḥ
01,130.006a bhṛtā hi pāṇḍunāmātyā balaṃ ca satataṃ bhṛtam
01,130.006c bhṛtāḥ putrāś ca pautrāś ca teṣām api viśeṣataḥ
01,130.007a te purā satkṛtās tāta pāṇḍunā pauravā janāḥ
01,130.007c kathaṃ yudhiṣṭhirasyārthe na no hanyuḥ sabāndhavān
01,130.008 duryodhana uvāca
01,130.008a evam etan mayā tāta bhāvitaṃ doṣam ātmani
01,130.008c dṛṣṭvā prakṛtayaḥ sarvā arthamānena yojitāḥ
01,130.009a dhruvam asmatsahāyās te bhaviṣyanti pradhānataḥ
01,130.009c arthavargaḥ sahāmātyo matsaṃstho 'dya mahīpate
01,130.010a sa bhavān pāṇḍavān āśu vivāsayitum arhati
01,130.010c mṛdunaivābhyupāyena nagaraṃ vāraṇāvatam
01,130.011a yadā pratiṣṭhitaṃ rājyaṃ mayi rājan bhaviṣyati
01,130.011c tadā kuntī sahāpatyā punar eṣyati bhārata
01,130.012 dhṛtarāṣṭra uvāca
01,130.012a duryodhana mamāpy etad dhṛdi saṃparivartate
01,130.012c abhiprāyasya pāpatvān naitat tu vivṛṇomy aham
01,130.013a na ca bhīṣmo na ca droṇo na kṣattā na ca gautamaḥ
01,130.013c vivāsyamānān kaunteyān anumaṃsyanti karhi cit
01,130.014a samā hi kauraveyāṇāṃ vayam ete ca putraka
01,130.014c naite viṣamam iccheyur dharmayuktā manasvinaḥ
01,130.015a te vayaṃ kauraveyāṇām eteṣāṃ ca mahātmanām
01,130.015c kathaṃ na vadhyatāṃ tāta gacchema jagatas tathā
01,130.016 duryodhana uvāca
01,130.016a madhyasthaḥ satataṃ bhīṣmo droṇaputro mayi sthitaḥ
01,130.016c yataḥ putras tato droṇo bhavitā nātra sāṃśayaḥ
01,130.017a kṛpaḥ śāradvataś caiva yata ete trayas tataḥ
01,130.017c droṇaṃ ca bhāgineyaṃ ca na sa tyakṣyati karhi cit
01,130.018a kṣattārthabaddhas tv asmākaṃ pracchannaṃ tu yataḥ pare
01,130.018c na caikaḥ sa samartho 'smān pāṇḍavārthe prabādhitum
01,130.019a sa viśrabdhaḥ pāṇḍuputrān saha mātrā vivāsaya
01,130.019c vāraṇāvatam adyaiva nātra doṣo bhaviṣyati
01,130.020a vinidrakaraṇaṃ ghoraṃ hṛdi śalyam ivārpitam
01,130.020c śokapāvakam udbhūtaṃ karmaṇaitena nāśaya
01,131.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,131.001a tato duryodhano rājā sarvās tāḥ prakṛtīḥ śanaiḥ
01,131.001c arthamānapradānābhyāṃ saṃjahāra sahānujaḥ
01,131.001d*1446_01 yuyutsum apanīyaikaṃ dhārtarāṣṭrāḥ sahodarāḥ
01,131.002a dhṛtarāṣṭraprayuktās tu ke cit kuśalamantriṇaḥ
01,131.002c kathayāṃ cakrire ramyaṃ nagaraṃ vāraṇāvatam
01,131.003a ayaṃ samājaḥ sumahān ramaṇīyatamo bhuvi
01,131.003c upasthitaḥ paśupater nagare vāraṇāvate
01,131.004a sarvaratnasamākīrṇe puṃsāṃ deśe manorame
01,131.004c ity evaṃ dhṛtarāṣṭrasya vacanāc cakrire kathāḥ
01,131.005a kathyamāne tathā ramye nagare vāraṇāvate
01,131.005c gamane pāṇḍuputrāṇāṃ jajñe tatra matir nṛpa
01,131.006a yadā tv amanyata nṛpo jātakautūhalā iti
01,131.006c uvācainān atha tadā pāṇḍavān ambikāsutaḥ
01,131.006d*1447_01 adhītāni ca śāstrāṇi yuṣmābhir iha kṛtsnaśaḥ
01,131.006d*1447_02 astrāṇi ca tathā droṇād gautamāc ca śaradvataḥ
01,131.006d*1447_03 so 'ham evaṃgate tāta cintayāmi samantataḥ
01,131.006d*1447_04 rakṣaṇe vyavahāre ca rājyasya satataṃ hitāḥ
01,131.007a mameme puruṣā nityaṃ kathayanti punaḥ punaḥ
01,131.007c ramaṇīyataraṃ loke nagaraṃ vāraṇāvatam
01,131.008a te tāta yadi manyadhvam utsavaṃ vāraṇāvate
01,131.008c sagaṇāḥ sānuyātrāś ca viharadhvaṃ yathāmarāḥ
01,131.009a brāhmaṇebhyaś ca ratnāni gāyanebhyaś ca sarvaśaḥ
01,131.009c prayacchadhvaṃ yathākāmaṃ devā iva suvarcasaḥ
01,131.010a kaṃ cit kālaṃ vihṛtyaivam anubhūya parāṃ mudam
01,131.010c idaṃ vai hāstinapuraṃ sukhinaḥ punar eṣyatha
01,131.010d*1448_01 nivasadhvaṃ ca tatraiva saṃrakṣaṇaparāyaṇāḥ
01,131.010d*1448_02 vailakṣaṇyaṃ hi tatraiva bhaviṣyati paraṃtapāḥ
01,131.010d*1449_01 nagaraṃ punar evedam upayāsyatha pāṇḍavāḥ
01,131.011a dhṛtarāṣṭrasya taṃ kāmam anubuddhvā yudhiṣṭhiraḥ
01,131.011c ātmanaś cāsahāyatvaṃ tatheti pratyuvāca tam
01,131.012a tato bhīṣmaṃ mahāprājñaṃ viduraṃ ca mahāmatim
01,131.012c droṇaṃ ca bāhlikaṃ caiva somadattaṃ ca kauravam
01,131.013a kṛpam ācāryaputraṃ ca gāndhārīṃ ca yaśasvinīm
01,131.013a*1450_01 . . . . . . . . bhūriśravasam eva ca
01,131.013a*1450_02 mānyān anyān amātyāṃś ca brāhmaṇāṃś ca tapodhanān
01,131.013a*1450_03 purohitāṃś ca paurāṃś ca . . . . . . . .
01,131.013b*1451_01 sarvamātṝr upaspṛṣṭvā (sic) vidurasya ca yoṣitaḥ
01,131.013c yudhiṣṭhiraḥ śanair dīnam uvācedaṃ vacas tadā
01,131.014a ramaṇīye janākīrṇe nagare vāraṇāvate
01,131.014c sagaṇās tāta vatsyāmo dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt
01,131.015a prasannamanasaḥ sarve puṇyā vāco vimuñcata
01,131.015c āśīrbhir vardhitān asmān na pāpaṃ prasahiṣyati
01,131.016a evam uktās tu te sarve pāṇḍuputreṇa kauravāḥ
01,131.016c prasannavadanā bhūtvā te 'bhyavartanta pāṇḍavān
01,131.017a svasty astu vaḥ pathi sadā bhūtebhyaś caiva sarvaśaḥ
01,131.017c mā ca vo 'stv aśubhaṃ kiṃ cit sarvataḥ pāṇḍunandanāḥ
01,131.018a tataḥ kṛtasvastyayanā rājyalābhāya pāṇḍavāḥ
01,131.018c kṛtvā sarvāṇi kāryāṇi prayayur vāraṇāvatam
01,132.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,132.001a evam ukteṣu rājñā tu pāṇḍaveṣu mahātmasu
01,132.001c duryodhanaḥ paraṃ harṣam ājagāma durātmavān
01,132.001d*1452_01 tataḥ subalaputraś ca karṇo duryodhanas tathā
01,132.001d*1452_02 dāhane sahaputrāyāḥ kuntyā matim akurvata
01,132.001d*1452_03 mantrayitvā sa taiḥ sārdhaṃ durātmā dhṛtarāṣṭrajaḥ
01,132.002a sa purocanam ekāntam ānīya bharatarṣabha
01,132.002c gṛhītvā dakṣiṇe pāṇau sacivaṃ vākyam abravīt
01,132.003a mameyaṃ vasusaṃpūrṇā purocana vasuṃdharā
01,132.003c yatheyaṃ mama tadvat te sa tāṃ rakṣitum arhasi
01,132.004a na hi me kaś cid anyo 'sti vaiśvāsikataras tvayā
01,132.004c sahāyo yena saṃdhāya mantrayeyaṃ yathā tvayā
01,132.005a saṃrakṣa tāta mantraṃ ca sapatnāṃś ca mamoddhara
01,132.005c nipuṇenābhyupāyena yad bravīmi tathā kuru
01,132.006a pāṇḍavā dhṛtarāṣṭreṇa preṣitā vāraṇāvatam
01,132.006c utsave vihariṣyanti dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt
01,132.007a sa tvaṃ rāsabhayuktena syandanenāśugāminā
01,132.007c vāraṇāvatam adyaiva yathā yāsi tathā kuru
01,132.008a tatra gatvā catuḥśālaṃ gṛhaṃ paramasaṃvṛtam
01,132.008c āyudhāgāram āśritya kārayethā mahādhanam
01,132.009a śaṇasarjarasādīni yāni dravyāṇi kāni cit
01,132.009c āgneyāny uta santīha tāni sarvāṇi dāpaya
01,132.009d*1453_01 balvajena ca saṃmiśraṃ madhūcchiṣṭena caiva hi
01,132.010a sarpiṣā ca satailena lākṣayā cāpy analpayā
01,132.010c mṛttikāṃ miśrayitvā tvaṃ lepaṃ kuḍyeṣu dāpayeḥ
01,132.010d*1454_01 yathājñaptaṃ nṛpatinā kauraveṇa yaśasvinā
01,132.010d*1454_02 eṣāṃ tu pāṇḍaveyānāṃ gṛhaṃ raudram akārayat
01,132.011a śaṇān vaṃśaṃ ghṛtaṃ dāru yantrāṇi vividhāni ca
01,132.011c tasmin veśmani sarvāṇi nikṣipethāḥ samantataḥ
01,132.012a yathā ca tvāṃ na śaṅkeran parīkṣanto 'pi pāṇḍavāḥ
01,132.012c āgneyam iti tat kāryam iti cānye ca mānavāḥ
01,132.013a veśmany evaṃ kṛte tatra kṛtvā tān paramārcitān
01,132.013c vāsayeḥ pāṇḍaveyāṃś ca kuntīṃ ca sasuhṛjjanām
01,132.014a tatrāsanāni mukhyāni yānāni śayanāni ca
01,132.014c vidhātavyāni pāṇḍūnāṃ yathā tuṣyeta me pitā
01,132.015a yathā rameran viśrabdhā nagare vāraṇāvate
01,132.015c tathā sarvaṃ vidhātavyaṃ yāvat kālasya paryayaḥ
01,132.016a jñātvā tu tān suviśvastāñ śayānān akutobhayān
01,132.016c agnis tatas tvayā deyo dvāratas tasya veśmanaḥ
01,132.017a dagdhān evaṃ svake gehe dagdhā iti tato janāḥ
01,132.017c jñātayo vā vadiṣyanti pāṇḍavārthāya karhi cit
01,132.018a tat tatheti pratijñāya kauravāya purocanaḥ
01,132.018c prāyād rāsabhayuktena nagaraṃ vāraṇāvatam
01,132.019a sa gatvā tvarito rājan duryodhanamate sthitaḥ
01,132.019c yathoktaṃ rājaputreṇa sarvaṃ cakre purocanaḥ
01,133.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,133.001a pāṇḍavās tu rathān yuktvā sadaśvair anilopamaiḥ
01,133.001c ārohamāṇā bhīṣmasya pādau jagṛhur ārtavat
01,133.002a rājñaś ca dhṛtarāṣṭrasya droṇasya ca mahātmanaḥ
01,133.002c anyeṣāṃ caiva vṛddhānāṃ vidurasya kṛpasya ca
01,133.003a evaṃ sarvān kurūn vṛddhān abhivādya yatavratāḥ
01,133.003c samāliṅgya samānāṃś ca bālaiś cāpy abhivāditāḥ
01,133.004a sarvā mātṝs tathāpṛṣṭvā kṛtvā caiva pradakṣiṇam
01,133.004a*1455_01 . . . . . . . . yathārham amitaujasaḥ
01,133.004a*1455_02 śocantaḥ pāṇḍavāḥ sarve . . . . . . . .
01,133.004c sarvāḥ prakṛtayaś caiva prayayur vāraṇāvatam
01,133.005a viduraś ca mahāprājñas tathānye kurupuṃgavāḥ
01,133.005c paurāś ca puruṣavyāghrān anvayuḥ śokakarśitāḥ
01,133.006a tatra kec cid bruvanti sma brāhmaṇā nirbhayās tadā
01,133.006c śocamānāḥ pāṇḍuputrān atīva bharatarṣabha
01,133.007a viṣamaṃ paśyate rājā sarvathā tamasāvṛtaḥ
01,133.007c dhṛtarāṣṭraḥ sudurbuddhir na ca dharmaṃ prapaśyati
01,133.008a na hi pāpam apāpātmā rocayiṣyati pāṇḍavaḥ
01,133.008c bhīmo vā balināṃ śreṣṭhaḥ kaunteyo vā dhanaṃjayaḥ
01,133.008e kuta eva mahāprājñau mādrīputrau kariṣyataḥ
01,133.009a tad rājyaṃ pitṛtaḥ prāptaṃ dhṛtarāṣṭro na mṛṣyate
01,133.009c adharmam akhilaṃ kiṃ nu bhīṣmo 'yam anumanyate
01,133.009e vivāsyamānān asthāne kaunteyān bharatarṣabhān
01,133.010a piteva hi nṛpo 'smākam abhūc chāṃtanavaḥ purā
01,133.010c vicitravīryo rājarṣiḥ pāṇḍuś ca kurunandanaḥ
01,133.011a sa tasmin puruṣavyāghre diṣṭabhāvaṃ gate sati
01,133.011c rājaputrān imān bālān dhṛtarāṣṭro na mṛṣyate
01,133.012a vayam etad amṛṣyantaḥ sarva eva purottamāt
01,133.012c gṛhān vihāya gacchāmo yatra yāti yudhiṣṭhiraḥ
01,133.013a tāṃs tathāvādinaḥ paurān duḥkhitān duḥkhakarśitaḥ
01,133.013c uvāca paramaprīto dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
01,133.014a pitā mānyo guruḥ śreṣṭho yad āha pṛthivīpatiḥ
01,133.014c aśaṅkamānais tat kāryam asmābhir iti no vratam
01,133.015a bhavantaḥ suhṛdo 'smākam asmān kṛtvā pradakṣiṇam
01,133.015c āśīrbhir abhinandyāsmān nivartadhvaṃ yathāgṛham
01,133.016a yadā tu kāryam asmākaṃ bhavadbhir upapatsyate
01,133.016c tadā kariṣyatha mama priyāṇi ca hitāni ca
01,133.017a te tatheti pratijñāya kṛtvā caitān pradakṣiṇam
01,133.017c āśīrbhir abhinandyaināñ jagmur nagaram eva hi
01,133.018a paureṣu tu nivṛtteṣu viduraḥ sarvadharmavit
01,133.018c bodhayan pāṇḍavaśreṣṭham idaṃ vacanam abravīt
01,133.018e prājñaḥ prājñaṃ pralāpajñaḥ samyag dharmārthadarśivān
01,133.018f*1456_01 prājñaś ca vipralāpajñaḥ samyag dharmārthatattvavit
01,133.018f*1457_01 prājñaṃ prājñaḥ pralāpajñaḥ pralāpajñaṃ vaco 'bravīt (!)
01,133.018f*1458_01 yo jānāti paraprajñāṃ nītiśāstrānusāriṇīm
01,133.019a vijñāyedaṃ tathā kuryād āpadaṃ nistared yathā
01,133.019c alohaṃ niśitaṃ śastraṃ śarīraparikartanam
01,133.019e yo vetti na tam āghnanti pratighātavidaṃ dviṣaḥ
01,133.020a kakṣaghnaḥ śiśiraghnaś ca mahākakṣe bilaukasaḥ
01,133.020c na dahed iti cātmānaṃ yo rakṣati sa jīvati
01,133.021a nācakṣur vetti panthānaṃ nācakṣur vindate diśaḥ
01,133.021c nādhṛtir bhūtim āpnoti budhyasvaivaṃ prabodhitaḥ
01,133.022a anāptair dattam ādatte naraḥ śastram alohajam
01,133.022c śvāvic charaṇam āsādya pramucyeta hutāśanāt
01,133.023a caran mārgān vijānāti nakṣatrair vindate diśaḥ
01,133.023c ātmanā cātmanaḥ pañca pīḍayan nānupīḍyate
01,133.023d*1459_01 evam uktaḥ pratyuvāca dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
01,133.023d*1459_02 viduraṃ viduṣāṃ śreṣṭhaṃ jñātam ity eva pāṇḍavaḥ
01,133.024a anuśiṣṭvānugatvā ca kṛtvā cainān pradakṣiṇam
01,133.024b*1460_01 abhivādya tataḥ kuntīṃ rudan pāṇḍum acintayat
01,133.024c pāṇḍavān abhyanujñāya viduraḥ prayayau gṛhān
01,133.025a nivṛtte vidure caiva bhīṣme paurajane tathā
01,133.025c ajātaśatrum āmantrya kuntī vacanam abravīt
01,133.026a kṣattā yad abravīd vākyaṃ janamadhye 'bruvann iva
01,133.026c tvayā ca tat tathety ukto jānīmo na ca tad vayam
01,133.027a yadi tac chakyam asmābhiḥ śrotuṃ na ca sadoṣavat
01,133.027c śrotum icchāmi tat sarvaṃ saṃvādaṃ tava tasya ca
01,133.028 yudhiṣṭhira uvāca
01,133.028a viṣād agneś ca boddhavyam iti māṃ viduro 'bravīt
01,133.028c panthāś ca vo nāviditaḥ kaś cit syād iti cābravīt
01,133.029a jitendriyaś ca vasudhāṃ prāpsyasīti ca mābravīt
01,133.029c vijñātam iti tat sarvam ity ukto viduro mayā
01,133.030 vaiśaṃpāyana uvāca
01,133.030a aṣṭame 'hani rohiṇyāṃ prayātāḥ phalgunasya te
01,133.030c vāraṇāvatam āsādya dadṛśur nāgaraṃ janam
01,134.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,134.001a tataḥ sarvāḥ prakṛtayo nagarād vāraṇāvatāt
01,134.001c sarvamaṅgalasaṃyuktā yathāśāstram atandritāḥ
01,134.002a śrutvāgatān pāṇḍuputrān nānāyānaiḥ sahasraśaḥ
01,134.002c abhijagmur naraśreṣṭhāñ śrutvaiva parayā mudā
01,134.003a te samāsādya kaunteyān vāraṇāvatakā janāḥ
01,134.003c kṛtvā jayāśiṣaḥ sarve parivāryopatasthire
01,134.004a tair vṛtaḥ puruṣavyāghro dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
01,134.004c vibabhau devasaṃkāśo vajrapāṇir ivāmaraiḥ
01,134.005a satkṛtās te tu pauraiś ca paurān satkṛtya cānaghāḥ
01,134.005c alaṃkṛtaṃ janākīrṇaṃ viviśur vāraṇāvatam
01,134.006a te praviśya puraṃ vīrās tūrṇaṃ jagmur atho gṛhān
01,134.006c brāhmaṇānāṃ mahīpāla ratānāṃ sveṣu karmasu
01,134.007a nagarādhikṛtānāṃ ca gṛhāṇi rathināṃ tathā
01,134.007c upatasthur naraśreṣṭhā vaiśyaśūdragṛhān api
01,134.008a arcitāś ca naraiḥ pauraiḥ pāṇḍavā bharatarṣabhāḥ
01,134.008c jagmur āvasathaṃ paścāt purocanapuraskṛtāḥ
01,134.009a tebhyo bhakṣyānnapānāni śayanāni śubhāni ca
01,134.009c āsanāni ca mukhyāni pradadau sa purocanaḥ
01,134.010a tatra te satkṛtās tena sumahārhaparicchadāḥ
01,134.010c upāsyamānāḥ puruṣair ūṣuḥ puranivāsibhiḥ
01,134.011a daśarātroṣitānāṃ tu tatra teṣāṃ purocanaḥ
01,134.011c nivedayām āsa gṛhaṃ śivākhyam aśivaṃ tadā
01,134.012a tatra te puruṣavyāghrā viviśuḥ saparicchadāḥ
01,134.012c purocanasya vacanāt kailāsam iva guhyakāḥ
01,134.013a tat tv agāram abhiprekṣya sarvadharmaviśāradaḥ
01,134.013c uvācāgneyam ity evaṃ bhīmasenaṃ yudhiṣṭhiraḥ
01,134.013e jighran somya vasāgandhaṃ sarpir jatuvimiśritam
01,134.014a kṛtaṃ hi vyaktam āgneyam idaṃ veśma paraṃtapa
01,134.014b*1461_01 mṛd eṣā vyaktam āgneyair dravyair miśrasya veśmanaḥ
01,134.014c śaṇasarjarasaṃ vyaktam ānītaṃ gṛhakarmaṇi
01,134.014e muñjabalvajavaṃśādi dravyaṃ sarvaṃ ghṛtokṣitam
01,134.014f*1462_01 śaṇabalvajakārpāsavaṃśadārukaṭāny api
01,134.014f*1462_02 āgneyāny atra kṣiptāni parito veśmanas tathā
01,134.015a śilpibhiḥ sukṛtaṃ hy āptair vinītair veśmakarmaṇi
01,134.015c viśvastaṃ mām ayaṃ pāpo dagdhukāmaḥ purocanaḥ
01,134.015d*1463_01 tathā hi vartate mandaḥ suyodhanavaśe sthitaḥ
01,134.016a imāṃ tu tāṃ mahābuddhir viduro dṛṣṭavāṃs tadā
01,134.016c āpadaṃ tena māṃ pārtha sa saṃbodhitavān purā
01,134.016d*1464_01 āgneyaṃ ruciraṃ veśma kāritaṃ dṛśyate śubham
01,134.016d*1465_01 asmākaṃ bhāgadheyena vidureṇa mahātmanā
01,134.017a te vayaṃ bodhitās tena buddhavanto 'śivaṃ gṛham
01,134.017a*1466_01 . . . . . . . . nityam asmaddhitaiṣiṇā
01,134.017a*1466_02 pitrā kanīyasā snehāt . . . . . . . .
01,134.017c ācāryaiḥ sukṛtaṃ gūḍhair duryodhanavaśānugaiḥ
01,134.018 bhīma uvāca
01,134.018a yad idaṃ gṛham āgneyaṃ vihitaṃ manyate bhavān
01,134.018b*1467_01 purocanam imaṃ dagdhvā gamyate vāraṇāvatān
01,134.018c tatraiva sādhu gacchāmo yatra pūrvoṣitā vayam
01,134.018d@084_0001 darśayitvā pṛthag gantuṃ na kāryaṃ pratibhāti me
01,134.018d@084_0002 aśubhaṃ vā śubhaṃ vāpi tair vasāma sahaiva tu
01,134.018d@084_0003 adya prabhṛti cāsmāsu gateṣu bhayavihvalaḥ
01,134.018d@084_0004 rūḍhamūlo bhaved rājye dhārtarāṣṭro janeśvaraḥ
01,134.018d@084_0005 tadīyaṃ ca bhaved rājyaṃ tadīyāḥ syuḥ prajā imāḥ
01,134.018d@084_0006 tasmāt sahaiva vatsyāmo galanyastapadā vayam
01,134.018d@084_0007 asmākaṃ kālam āsādya rājyam ācchidya śatrutaḥ
01,134.018d@084_0008 ardhaṃ paitṛkam asmākaṃ sukhaṃ bhokṣyāma śāśvatam
01,134.018d@084_0009 dhṛtarāṣṭravaco 'smābhiḥ kimartham anumanyate
01,134.018d@084_0010 tebhyo bhītyānyathā gantuṃ daurbalyaṃ te kuto nṛpa
01,134.018d@084_0011 āpatsu rakṣitāsmākaṃ viduro 'sti mahāmatiḥ
01,134.018d@084_0012 madhyastha eva gāṅgeyo rājyabhogaparāṅmukhaḥ
01,134.018d@084_0013 bāhlikapramukhā vṛddhā madhyasthā eva sarvadā
01,134.018d@084_0014 asmadīyo bhaved droṇaḥ phalgunapremasaṃyutaḥ
01,134.018d@084_0015 tasmāt sahaiva vastavyaṃ na gantavyaṃ pṛthaṅ nṛpa
01,134.018d@084_0016 athavāsmāsu te kuryuḥ kim aśaktāḥ parākramaiḥ
01,134.018d@084_0017 kṣudrāḥ kapaṭino dhūrtā jāgratsu manujeśvara
01,134.018d@084_0018 kiṃ na kuryuḥ purā mahyaṃ kiṃ na dattaṃ purā viṣam
01,134.018d@084_0019 āśīviṣair mahāghoraiḥ sarpais taiḥ kiṃ na daṃśitaḥ
01,134.018d@084_0020 pramāṇakoṭyāṃ saṃnahya nidrāparavaśe mayi
01,134.018d@084_0021 sarpair dṛṣṭiviṣair ghorair gaṅgāyāṃ śūlasaṃtatau
01,134.018d@084_0022 kiṃ tair na pātito bhūpa tadā kiṃ mṛtavāhanam
01,134.018d@084_0023 āpatsu ca sughorāsu duṣprayuktāsu pāpibhiḥ
01,134.018d@084_0024 asmān arakṣad yo devo jagad yasya vaśe sthitam
01,134.018d@084_0025 carācarātmakaṃ so 'dya yātaḥ kva nu nṛpottama
01,134.018d@084_0026 yāvat soḍhavyam asmābhis tāvat soḍhāsmi yatnataḥ
01,134.018d@084_0027 yadā na rakṣyate 'smābhis tadā paśyāma no hitam
01,134.018d@084_0028 kiṃ draṣṭavyaṃ tadāsmābhir vigṛhya tarasā balāt
01,134.018d@084_0029 sāntvavādena dānena bhedenāpi yatāmahe
01,134.018d@084_0030 ardharājyasya saṃprāptyai tato daṇḍaḥ praśasyate
01,134.018d@084_0031 tasmāt sahaiva vastavyaṃ tanmanorpitaśalyavat
01,134.018d@084_0032 darśayitvā pṛthag vāpi na gantavyaṃ subhītavat
01,134.019 yudhiṣṭhira uvāca
01,134.019a iha yattair nirākārair vastavyam iti rocaye
01,134.019b*1468_01 iti kiṃ tv ayam etāvān kim ataḥ param āpatat
01,134.019b*1468_02 vicārayanto jāgrantaḥ prāṇibhir hitakāṅkṣibhiḥ
01,134.019b*1468_03 ihaiva vastavyam iti manmano rocate 'nuja
01,134.019c naṣṭair iva vicinvadbhir gatim iṣṭāṃ dhruvām itaḥ
01,134.019d*1469_01 itaḥ paraṃ te kiṃ kuryur jijñāsadbhir abhītavat
01,134.020a yadi vindeta cākāram asmākaṃ hi purocanaḥ
01,134.020c śīghrakārī tato bhūtvā prasahyāpi daheta naḥ
01,134.021a nāyaṃ bibhety upakrośād adharmād vā purocanaḥ
01,134.021c tathā hi vartate mandaḥ suyodhanamate sthitaḥ
01,134.022a api ceha pradagdheṣu bhīṣmo 'smāsu pitāmahaḥ
01,134.022c kopaṃ kuryāt kimarthaṃ vā kauravān kopayeta saḥ
01,134.022d*1470_01 athavāpīha dagdheṣu bhīṣmo 'smākaṃ pitāmahaḥ
01,134.022e dharma ity eva kupyeta tathānye kurupuṃgavāḥ
01,134.022f*1471_01 upapannaṃ tu dagdheṣu kulavaṃśānukīrtitāḥ
01,134.022f*1471_02 kupyeran yadi dharmajñās tathānye kurupuṃgavāḥ
01,134.023a vayaṃ tu yadi dāhasya bibhyataḥ pradravema hi
01,134.023c spaśair no ghātayet sārvān rājyalubdhaḥ suyodhanaḥ
01,134.024a apadasthān pade tiṣṭhann apakṣān pakṣasaṃsthitaḥ
01,134.024c hīnakośān mahākośaḥ prayogair ghātayed dhruvam
01,134.025a tad asmābhir imaṃ pāpaṃ taṃ ca pāpaṃ suyodhanam
01,134.025c vañcayadbhir nivastavyaṃ channavāsaṃ kva cit kva cit
01,134.026a te vayaṃ mṛgayāśīlāś carāma vasudhām imām
01,134.026c tathā no viditā mārgā bhaviṣyanti palāyatām
01,134.027a bhaumaṃ ca bilam adyaiva karavāma susaṃvṛtam
01,134.027c gūḍhocchvasān na nas tatra hutāśaḥ saṃpradhakṣyati
01,134.028a vasato 'tra yathā cāsmān na budhyeta purocanaḥ
01,134.028c pauro vāpi janaḥ kaś cit tathā kāryam atandritaiḥ
01,135.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,135.001a vidurasya suhṛt kaś cit khanakaḥ kuśalaḥ kva cit
01,135.001c vivikte pāṇḍavān rājann idaṃ vacanam abravīt
01,135.002a prahito vidureṇāsmi khanakaḥ kuśalo bhṛśam
01,135.002c pāṇḍavānāṃ priyaṃ kāryam iti kiṃ karavāṇi vaḥ
01,135.003a pracchannaṃ vidureṇoktaḥ śreyas tvam iha pāṇḍavān
01,135.003c pratipādaya viśvāsād iti kiṃ karavāṇi vaḥ
01,135.004a kṛṣṇapakṣe caturdaśyāṃ rātrāv asya purocanaḥ
01,135.004c bhavanasya tava dvāri pradāsyati hutāśanam
01,135.005a mātrā saha pradagdhavyāḥ pāṇḍavāḥ puruṣarṣabhāḥ
01,135.005c iti vyavasitaṃ pārtha dhārtarāṣṭrasya me śrutam
01,135.006a kiṃ cic ca vidureṇokto mlecchavācāsi pāṇḍava
01,135.006c tvayā ca tat tathety uktam etad viśvāsakāraṇam
01,135.007a uvāca taṃ satyadhṛtiḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
01,135.007c abhijānāmi saumya tvāṃ suhṛdaṃ vidurasya vai
01,135.008a śucim āptaṃ priyaṃ caiva sadā ca dṛḍhabhaktikam
01,135.008c na vidyate kaveḥ kiṃ cid abhijñānaprayojanam
01,135.009a yathā naḥ sa tathā nas tvaṃ nirviśeṣā vayaṃ tvayi
01,135.009c bhavataḥ sma yathā tasya pālayāsmān yathā kaviḥ
01,135.010a idaṃ śaraṇam āgneyaṃ madartham iti me matiḥ
01,135.010c purocanena vihitaṃ dhārtarāṣṭrasya śāsanāt
01,135.011a sa pāpaḥ kośavāṃś caiva sasahāyaś ca durmatiḥ
01,135.011c asmān api ca duṣṭātmā nityakālaṃ prabādhate
01,135.012a sa bhavān mokṣayatv asmān yatnenāsmād dhutāśanāt
01,135.012c asmāsv iha hi dagdheṣu sakāmaḥ syāt suyodhanaḥ
01,135.013a samṛddham āyudhāgāram idaṃ tasya durātmanaḥ
01,135.013c vaprānte niṣpratīkāram āśliṣyedaṃ kṛtaṃ mahat
01,135.014a idaṃ tad aśubhaṃ nūnaṃ tasya karma cikīrṣitam
01,135.014c prāg eva viduro veda tenāsmān anvabodhayat
01,135.015a seyam āpad anuprāptā kṣattā yāṃ dṛṣṭavān purā
01,135.015c purocanasyāviditān asmāṃs tvaṃ vipramocaya
01,135.016a sa tatheti pratiśrutya khanako yatnam āsthitaḥ
01,135.016c parikhām utkiran nāma cakāra sumahad bilam
01,135.017a cakre ca veśmanas tasya madhye nātimahan mukham
01,135.017c kapāṭayuktam ajñātaṃ samaṃ bhūmyā ca bhārata
01,135.018a purocanabhayāc caiva vyadadhāt saṃvṛtaṃ mukham
01,135.018b*1472_01 sa vai svargād ihāyātaḥ indrasyātipriyaṃkaraḥ
01,135.018b*1472_02 pāṇḍavānāṃ hitaṃ kartum indreṇa preṣitas tadā
01,135.018b*1472_03 nityamṛdbhakṣaṇaparo dinair daśabhir eva ca
01,135.018b*1472_04 kṛtvā bilaṃ ca sumahat punaḥ svargam ito gataḥ
01,135.018b*1472_05 sarvam indre nivedyātha punaḥ svargāt samāgataḥ
01,135.018c sa tatra ca gṛhadvāri vasaty aśubhadhīḥ sadā
01,135.019a tatra te sāyudhāḥ sarve vasanti sma kṣapāṃ nṛpa
01,135.019c divā caranti mṛgayāṃ pāṇḍaveyā vanād vanam
01,135.020a viśvastavad aviśvastā vañcayantaḥ purocanam
01,135.020c atuṣṭās tuṣṭavad rājann ūṣuḥ paramaduḥkhitāḥ
01,135.021a na cainān anvabudhyanta narā nagaravāsinaḥ
01,135.021c anyatra vidurāmātyāt tasmāt khanakasattamāt
01,136.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,136.001a tāṃs tu dṛṣṭvā sumanasaḥ parisaṃvatsaroṣitān
01,136.001c viśvastān iva saṃlakṣya harṣaṃ cakre purocanaḥ
01,136.001d*1473_01 sa tu saṃcintayām āsa prahṛṣṭenāntarātmanā
01,136.001d*1473_02 prāptakālam idaṃ manye pāṇḍavānāṃ vināśane
01,136.001d*1473_03 tad asyāntargataṃ bhāvaṃ vijñāya kurupuṃgavaḥ
01,136.001d*1473_04 cintayām āsa matimān dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
01,136.002a purocane tathā hṛṣṭe kaunteyo 'tha yudhiṣṭhiraḥ
01,136.002c bhīmasenārjunau caiva yamau covāca dharmavit
01,136.003a asmān ayaṃ suviśvastān vetti pāpaḥ purocanaḥ
01,136.003c vañcito 'yaṃ nṛśaṃsātmā kālaṃ manye palāyane
01,136.004a āyudhāgāram ādīpya dagdhvā caiva purocanam
01,136.004c ṣaṭ prāṇino nidhāyeha dravāmo 'nabhilakṣitāḥ
01,136.005a atha dānāpadeśena kuntī brāhmaṇabhojanam
01,136.005c cakre niśi mahad rājann ājagmus tatra yoṣitaḥ
01,136.006a tā vihṛtya yathākāmaṃ bhuktvā pītvā ca bhārata
01,136.006c jagmur niśi gṛhān eva samanujñāpya mādhavīm
01,136.006d*1474_01 purocanapraṇihitā pṛthāṃ sma kila sevate
01,136.006d*1474_02 niṣādī duṣṭahṛdayā nityam antaracāriṇī
01,136.007a niṣādī pañcaputrā tu tasmin bhojye yadṛcchayā
01,136.007b*1475_01 purābhyāsakṛtasnehā sakhī kuntyāḥ samā sutaiḥ
01,136.007b*1475_02 ānīya madhumūlāni phalāni vividhāni ca
01,136.007c annārthinī samabhyāgāt saputrā kālacoditā
01,136.007d*1476_01 pāpā ca pañcaputrā sā pṛthāyāḥ sakhimāninī
01,136.008a sā pītvā madirāṃ mattā saputrā madavihvalā
01,136.008c saha sarvaiḥ sutai rājaṃs tasminn eva niveśane
01,136.008e suṣvāpa vigatajñānā mṛtakalpā narādhipa
01,136.009a atha pravāte tumule niśi supte jane vibho
01,136.009c tad upādīpayad bhīmaḥ śete yatra purocanaḥ
01,136.009d*1477_01 tato jatugṛhadvāraṃ dīpayām āsa pāṇḍavaḥ
01,136.009d*1477_02 samantato dadau paścād agniṃ tatra niveśane
01,136.009d*1477_03 jñātvā tu tad gṛhaṃ sarvam ādīptaṃ pāṇḍunandanāḥ
01,136.009d*1477_04 suraṅgāṃ (!) viviśus tūrṇaṃ mātrā sārdham ariṃdamāḥ
01,136.009d*1478_01 pūrvam eva bilaṃ śodhya bhīmaseno mahāmatiḥ
01,136.009d*1478_02 pāṇḍavaiḥ sahitāṃ kuntīṃ prāveśayata tad bilam
01,136.009d*1478_03 dattvāgniṃ sahasā bhīmo nirjagāma bilena saḥ
01,136.009d*1479_01 gṛhe tatparitaḥ sudhīḥ
01,136.009d*1479_02 gṛhasthaṃ dravyasaṃjātaṃ
01,136.010a tataḥ pratāpaḥ sumahāñ śabdaś caiva vibhāvasoḥ
01,136.010c prādurāsīt tadā tena bubudhe sa janavrajaḥ
01,136.010d*1480_01 tad avekṣya gṛhaṃ dīptam āhuḥ paurāḥ kṛśānanāḥ
01,136.011 paurā ūcuḥ
01,136.011a duryodhanaprayuktena pāpenākṛtabuddhinā
01,136.011c gṛham ātmavināśāya kāritaṃ dāhitaṃ ca yat
01,136.011d*1481_01 aho dhik pāṇḍavāḥ sarve dahyanta iti cukruśuḥ
01,136.011d*1481_02 cakruś ca paramaṃ yatnaṃ narās teṣāṃ pramokṣaṇe
01,136.011d*1481_03 tatas te jātuṣaṃ veśma dadṛśū romaharṣaṇam
01,136.011d*1481_04 pāṇḍavānāṃ vināśāya vihitaṃ krūrakarmaṇā
01,136.011d*1482_01 purocanena pāpena duryodhanahitepsayā
01,136.012a aho dhig dhṛtarāṣṭrasya buddhir nātisamañjasī
01,136.012c yaḥ śucīn pāṇḍavān bālān dāhayām āsa mantriṇā
01,136.013a diṣṭyā tv idānīṃ pāpātmā dagdho 'yam atidurmatiḥ
01,136.013c anāgasaḥ suviśvastān yo dadāha narottamān
01,136.014 vaiśaṃpāyana uvāca
01,136.014a evaṃ te vilapanti sma vāraṇāvatakā janāḥ
01,136.014c parivārya gṛhaṃ tac ca tasthū rātrau samantataḥ
01,136.015a pāṇḍavāś cāpi te rājan mātrā saha suduḥkhitāḥ
01,136.015c bilena tena nirgatya jagmur gūḍham alakṣitāḥ
01,136.016a tena nidroparodhena sādhvasena ca pāṇḍavāḥ
01,136.016c na śekuḥ sahasā gantuṃ saha mātrā paraṃtapāḥ
01,136.017a bhīmasenas tu rājendra bhīmavegaparākramaḥ
01,136.017c jagāma bhrātṝn ādāya sarvān mātaram eva ca
01,136.018a skandham āropya jananīṃ yamāv aṅkena vīryavān
01,136.018c pārthau gṛhītvā pāṇibhyāṃ bhrātarau sumahābalau
01,136.018d*1483_01 bilena yojanaṃ dūraṃ gatvā siddhapade śubhe
01,136.018d*1483_02 niścerur vaṭamūle te nidrāmudritalocanāḥ
01,136.018d*1483_03 bilān nirgatya sahasā bhrātṝn mātaram eva ca
01,136.018d*1483_04 gaṅgātīravanaṃ prāpya vahan prāyāt sa mārutiḥ
01,136.019a tarasā pādapān bhañjan mahīṃ padbhyāṃ vidārayan
01,136.019c sa jagāmāśu tejasvī vātaraṃhā vṛkodaraḥ
01,136.019d*1484_01 avyaktavanamārgaḥ san bhañjan gulmalatāgurūn
01,136.019d@085=0000 vaiśaṃpāyana uvāca
01,136.019d@085_0001 etasminn eva kāle tu yathāsaṃpraty ayaṃ kaviḥ
01,136.019d@085_0002 viduraḥ preṣayām āsa tadvanaṃ puruṣaṃ śucim
01,136.019d@085_0003 sa gatvā tu yathoddeśaṃ pāṇḍavān dadṛśe vane
01,136.019d@085_0004 jananyā saha kauravya māpayānān nadījalam
01,136.019d@085_0005 viditaṃ tan mahābuddher vidurasya mahātmanaḥ
01,136.019d@085_0006 tatas tasyāpi cāreṇa ceṣṭitaṃ pāpacetasaḥ
01,136.019d@085_0007 tataḥ saṃpreṣito vidvān vidureṇa naras tadā
01,136.019d@085_0008 pārthānāṃ darśayām āsa manomārutagāminīm
01,136.019d@085_0009 sarvavātasahāṃ nāvaṃ yantrayuktāṃ patākinīm
01,136.019d@085_0010 śive bhāgīrathītīre narair visrambhibhiḥ kṛtām
01,136.019d@085_0011 tataḥ punar athovāca jñāpakaṃ pūrvacoditam
01,136.019d@085_0012 yudhiṣṭhira nibodhedaṃ saṃjñārthaṃ vacanaṃ kaveḥ
01,136.019d@085_0013 kakṣaghnaḥ śiśiraghnaś ca mahākakṣe bilaukasaḥ
01,136.019d@085_0014 na hantīty evam ātmānaṃ yo rakṣati sa jīvati
01,136.019d@085_0015 tena māṃ preṣitaṃ viddhi viśvastaṃ saṃjñayānayā
01,136.019d@085_0016 bhūyaś caivāha māṃ kṣattā viduraḥ sarvato 'rthavit
01,136.019d@085_0017 karṇaṃ duryodhanaṃ caiva bhrātṛbhiḥ sahitaṃ raṇe
01,136.019d@085_0018 śakuniṃ caiva kaunteya vijetāsi na saṃśayaḥ
01,136.019d@085_0019 iyaṃ vāripathe yuktā naur apsu sukhagāminī
01,136.019d@085_0020 mocayiṣyati vaḥ sarvān asmād deśān na saṃśayaḥ
01,136.019d@085_0021 atha tān vyathitān dṛṣṭvā saha mātrā narottamān
01,136.019d@085_0022 nāvam āropya gaṅgāyāṃ prasthitān abravīt punaḥ
01,136.019d@085_0023 viduro mūrdhny upāghrāya pariṣvajya ca vo muhuḥ
01,136.019d@085_0024 ariṣṭaṃ gacchatāvyagrāḥ panthānam iti cābravīt
01,136.019d@085_0025 ity uktvā sa tu tān vīrān pumān viduracoditaḥ
01,136.019d@085_0026 tārayām āsa rājendra gaṅgāṃ nāvā nararṣabhān
01,136.019d@085_0027 tārayitvā tato gaṅgāṃ pāraṃ prāptāṃś ca sarvaśaḥ
01,136.019d@085_0028 jayāśiṣaḥ prayujyātha yathāgatam agād dhi saḥ
01,136.019d@085_0029 pāṇḍavāś ca mahātmānaḥ pratisaṃdiśya vai kaveḥ
01,136.019d@085_0030 gaṅgām uttīrya vegena jagmur gūḍham alakṣitāḥ
01,137.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,137.001a atha rātryāṃ vyatītāyām aśeṣo nāgaro janaḥ
01,137.001c tatrājagāma tvarito didṛkṣuḥ pāṇḍunandanān
01,137.002a nirvāpayanto jvalanaṃ te janā dadṛśus tataḥ
01,137.002c jātuṣaṃ tad gṛhaṃ dagdham amātyaṃ ca purocanam
01,137.003a nūnaṃ duryodhanenedaṃ vihitaṃ pāpakarmaṇā
01,137.003c pāṇḍavānāṃ vināśāya ity evaṃ cukruṣur janāḥ
01,137.004a vidite dhṛtarāṣṭrasya dhārtarāṣṭro na saṃśayaḥ
01,137.004c dagdhavān pāṇḍudāyādān na hy enaṃ pratiṣiddhavān
01,137.005a nūnaṃ śāṃtanavo bhīṣmo na dharmam anuvartate
01,137.005c droṇaś ca viduraś caiva kṛpaś cānye ca kauravāḥ
01,137.005d*1485_01 nāvekṣante hataṃ dharmaṃ dharmajñā apy aho vidhe
01,137.005d*1485_02 śrutavanto 'pi vidvāṃso dhanavad vaśagā aho
01,137.005d*1485_03 sādhūn anāthān dharmiṣṭhān satyavrataparāyaṇān
01,137.005d*1485_04 nāvekṣante mahānto 'pi daivaṃ teṣāṃ parāyaṇam
01,137.006a te vayaṃ dhṛtarāṣṭrasya preṣayāmo durātmanaḥ
01,137.006c saṃvṛttas te paraḥ kāmaḥ pāṇḍavān dagdhavān asi
01,137.007a tato vyapohamānās te pāṇḍavārthe hutāśanam
01,137.007c niṣādīṃ dadṛśur dagdhāṃ pañcaputrām anāgasam
01,137.007d*1486_01 itaḥ paśyata kuntīyaṃ dagdhā śete yaśasvinī
01,137.007d*1486_02 putraiḥ sahaiva vārṣṇeyī hanta paśyata nāgarāḥ
01,137.008a khanakena tu tenaiva veśma śodhayatā bilam
01,137.008c pāṃsubhiḥ pratyapihitaṃ puruṣais tair alakṣitam
01,137.008d*1487_01 ity eva sarve śocantaḥ pṛthak caiva tathābruvan
01,137.009a tatas te preṣayām āsur dhṛtarāṣṭrasya nāgarāḥ
01,137.009c pāṇḍavān agninā dagdhān amātyaṃ ca purocanam
01,137.010a śrutvā tu dhṛtarāṣṭras tad rājā sumahad apriyam
01,137.010c vināśaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ vilalāpa suduḥkhitaḥ
01,137.010d*1488_01 antarhṛṣṭamanāś cāsau bahirduḥkhasamākulaḥ
01,137.010d*1488_02 antaḥ śīto bahiś coṣṇo grīṣme 'gādhahrado yathā
01,137.011a adya pāṇḍur mṛto rājā bhrātā mama sudurlabhaḥ
01,137.011c teṣu vīreṣu dagdheṣu mātrā saha viśeṣataḥ
01,137.012a gacchantu puruṣāḥ śīghraṃ nagaraṃ vāraṇāvatam
01,137.012c satkārayantu tān vīrān kuntirājasutāṃ ca tām
01,137.013a kārayantu ca kulyāni śubhrāṇi ca mahānti ca
01,137.013c ye ca tatra mṛtās teṣāṃ suhṛdo 'rcantu tān api
01,137.013d*1489_01 mama dagdhā mahātmānaḥ kulavaṃśavivardhanāḥ
01,137.014a evaṃgate mayā śakyaṃ yad yat kārayituṃ hitam
01,137.014c pāṇḍavānāṃ ca kuntyāś ca tat sarvaṃ kriyatāṃ dhanaiḥ
01,137.014d*1490=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,137.014d*1490_01 sametās tu tataḥ sarve bhīṣmeṇa saha kauravāḥ
01,137.014d*1490_02 dhṛtarāṣṭraḥ saputraś ca gaṅgām abhimukhā yayuḥ
01,137.014d*1490_03 ekavastrā nirānandā nirābharaṇaveṣṭanāḥ
01,137.014d*1490_04 udakaṃ kartukāmā vai pāṇḍavānāṃ mahātmanām
01,137.014d*1491_01 saputrabāndhavāmātyās tyaktamaṅgalavāhanāḥ
01,137.014d*1491_02 acchatrāś cāntarā rājan gaṅgām abhimukhā yayuḥ
01,137.015a evam uktvā tataś cakre jñātibhiḥ parivāritaḥ
01,137.015c udakaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
01,137.016a cukruśuḥ kauravāḥ sarve bhṛśaṃ śokaparāyaṇāḥ
01,137.016b*1492_01 hā yudhiṣṭhira kauravya hā bhīma iti cāpare
01,137.016b*1492_02 hā phālguneti cāpy anye hā yamāv iti cāpare
01,137.016b*1492_03 kuntīm ārtāś ca śocanta udakaṃ cakrire janāḥ
01,137.016b*1492_04 anye paurajanāś caivam anvaśocanta pāṇḍavān
01,137.016b*1493_01 aho rūpaṃ tu lāvaṇyam atha vidyābalaṃ muhuḥ
01,137.016b*1493_02 aucityam athavā prema kiṃ kiṃ śocāmahe vayam
01,137.016b*1493_03 ity evaṃ bahu bhāṣanto rurudur nāgarā bhṛśam
01,137.016c viduras tv alpaśaś cakre śokaṃ veda paraṃ hi saḥ
01,137.016d@086=0040 vaiśaṃpāyanaḥ
01,137.016d@086=0047 bhīṣmaḥ
01,137.016d@086=0051 vaiśaṃpāyanaḥ
01,137.016d@086=0053 viduraḥ
01,137.016d@086_0001 tataḥ pravyathito bhīṣmaḥ pāṇḍurājasutān mṛtān
01,137.016d@086_0002 mātrā saheti tāñ śrutvā vilalāpa ruroda ca
01,137.016d@086_0003 hā yudhiṣṭhira hā bhīma hā dhanaṃjaya hā yamau
01,137.016d@086_0004 hā pṛthe saha putrais tvam ekarātreṇa svargatā
01,137.016d@086_0005 mātrā saha kumārās te sarve tatraiva saṃsthitāḥ
01,137.016d@086_0006 na hi tau notsaheyātāṃ bhīmasenadhanaṃjayau
01,137.016d@086_0007 tarasā vegitātmānau nirbhettum api mandiram
01,137.016d@086_0008 parāsutvaṃ na paśyāmi pṛthāyāḥ saha pāṇḍavaiḥ
01,137.016d@086_0009 sarvathā vikṛtaṃ tat tu yadi te nidhanaṃ gatāḥ
01,137.016d@086_0010 dharmarājaḥ sa nirdiṣṭo nanu viprair yudhiṣṭhiraḥ
01,137.016d@086_0011 pṛthivyāṃ caratāṃ śreṣṭho bhavitā sa dhanaṃjayaḥ
01,137.016d@086_0012 satyavrato dharmadattaḥ satyavāk śubhalakṣaṇaḥ
01,137.016d@086_0013 kathaṃ kālavaśaṃ prāptaḥ pāṇḍaveyo yudhiṣṭhiraḥ
01,137.016d@086_0014 ātmānam upamāṃ kṛtvā pareṣāṃ vartate tu yaḥ
01,137.016d@086_0015 saha mātrā tu kauravyaḥ kathaṃ kālavaśaṃ gataḥ
01,137.016d@086_0016 paripālitaś ciraṃ kālaṃ phalakāle yathā drumaḥ
01,137.016d@086_0017 bhagnaḥ syād vāyuvegena tathā rājā yudhiṣṭhiraḥ
01,137.016d@086_0018 yauvarājyābhiṣiktena pitur yenāhṛtaṃ yaśaḥ
01,137.016d@086_0019 ātmanaś ca pituś caiva satyadharmāryavṛttibhiḥ
01,137.016d@086_0020 sa brahmaṇyaḥ paraprekṣī hṛdi śokaṃ nidhāya me
01,137.016d@086_0021 kālena sa hi saṃbhagno dhik kṛtāntam anarthadam
01,137.016d@086_0022 yac ca sā vanavāsena kleśitā duḥkhabhāginī
01,137.016d@086_0023 putragṛdhnutayā kuntī na bhartāraṃ mṛtā tv anu
01,137.016d@086_0024 alpakālaṃ kule jātā bhartuḥ prītim avāpa yā
01,137.016d@086_0025 dagdhādya saha putraiḥ sā asaṃpūrṇamanorathā
01,137.016d@086_0026 etac ca cintayānasya bahudhā vyathitaṃ manaḥ
01,137.016d@086_0027 avadhūya ca me dehaṃ hṛdaye 'gnir na dīryate
01,137.016d@086_0028 pīnaskandhaś cārubāhur merukūṭasamo yuvā
01,137.016d@086_0029 mṛto bhīma iti śrutvā mano na śraddadhāti me
01,137.016d@086_0030 atityāgī ca yogī ca kṣiprahasto dṛḍhāyudhaḥ
01,137.016d@086_0031 pravṛttimāṃl labdhalakṣyo rathayānaviśāradaḥ
01,137.016d@086_0032 dūrapātī tv asaṃbhrānto mahāvīryo mahāstravit
01,137.016d@086_0033 adīnātmā naravyāghraḥ śreṣṭhaḥ sarvadhanuṣmatām
01,137.016d@086_0034 yena prācyās tu sauvīrā dākṣiṇātyāś ca nirjitāḥ
01,137.016d@086_0035 khyāpitaṃ yena śūreṇa triṣu lokeṣu pauruṣam
01,137.016d@086_0036 yasmiñ jāte viśokābhūt kuntī pāṇḍuś ca vīryavān
01,137.016d@086_0037 puraṃdarasamo jiṣṇuḥ kathaṃ kālavaśaṃ gataḥ
01,137.016d@086_0038 kathaṃ tau vṛṣabhaskandhau siṃhavikrāntagāminau
01,137.016d@086_0039 martyadharmam anuprāptau yamāv arinibarhaṇau
01,137.016d@086_0040 tasya vikranditaṃ śrutvā udakaṃ ca prasiñcataḥ
01,137.016d@086_0041 deśakālaṃ samājñāya viduraḥ pratyabhāṣata
01,137.016d@086_0042 mā śocas tvaṃ naravyāghra jahi śokaṃ mahāvrata
01,137.016d@086_0043 na teṣāṃ vidyate pāpaṃ prāptakālaṃ kṛtaṃ mayā
01,137.016d@086_0044 tac ca tebhyaḥ sa udakaṃ vipraṣiñcatu bhārata
01,137.016d@086_0045 so 'bravīt kiṃ cid uccārya kauravāṇām aśṛṇvatām
01,137.016d@086_0046 kṣattāram anusaṃgṛhya bāṣpotpīḍakalasvaraḥ
01,137.016d@086_0047 kathaṃ te tāta jīvanti pāṇḍoḥ putrā mahārathāḥ
01,137.016d@086_0048 katham asmatkṛte pakṣaḥ pāṇḍor na hi nipātitaḥ
01,137.016d@086_0049 kathaṃ matpramukhāḥ sarve pramuktā mahato bhayāt
01,137.016d@086_0050 jananī garuḍeneva kumārās te samuddhṛtāḥ
01,137.016d@086_0051 evam uktas tu kauravyaḥ kauravāṇām aśṛṇvatām
01,137.016d@086_0052 ācacakṣe sa dharmātmā bhīṣmāyādbhutakarmaṇe
01,137.016d@086_0053 dhṛtarāṣṭrasya śakuneḥ rājño duryodhanasya ca
01,137.016d@086_0054 vināśe pāṇḍuputrāṇāṃ kṛto mativiniścayaḥ
01,137.016d@086_0055 tatrāham api ca jñātvā tasya pāpasya niścayam
01,137.016d@086_0056 taṃ jighāṃsur ahaṃ cāpi teṣām anumate sthitaḥ
01,137.016d@086_0057 tato jatugṛhaṃ gatvā dahane 'smin niyojite
01,137.016d@086_0058 pṛthāyāś ca saputrāyā dhārtarāṣṭrasya śāsanāt
01,137.016d@086_0059 tataḥ khanakam āhūya suraṅgāṃ vai bile tadā
01,137.016d@086_0060 saguhāṃ kārayitvā te kuntyā pāṇḍusutās tadā
01,137.016d@086_0061 niṣkrāmitā mayā pūrvaṃ mā sma śoke manaḥ kṛthāḥ
01,137.016d@086_0062 tatas tu nāvam āropya sahaputrāṃ pṛthām aham
01,137.016d@086_0063 dattvābhayaṃ saputrāyai kuntyai gṛham adāhayam
01,137.016d@086_0064 tasmāt te mā sma bhūd duḥkhaṃ muktāḥ pāpāt tu pāṇḍavāḥ
01,137.016d@086_0065 nirgatāḥ pāṇḍavā rājan mātrā saha paraṃtapāḥ
01,137.016d@086_0066 agnidāhān mahāghorān mayā tasmād upāyataḥ
01,137.016d@086_0067 mā sma śokam imaṃ kārṣīr jīvanty eva ca pāṇḍavāḥ
01,137.016d@086_0068 pracchannā vicariṣyanti yāvat kālasya paryayaḥ
01,137.016d@086_0069 tasmin yudhiṣṭhiraṃ kāle drakṣyanti bhuvi mānavāḥ
01,137.016d@086_0070 vimalaṃ kṛṣṇapakṣānte jagaccandram ivoditam
01,137.016d@086_0071 na tasya nāśaṃ paśyāmi yasya bhrātā dhanaṃjayaḥ
01,137.016d@086_0072 bhīmasenaś ca durdharṣo mādrīputrau ca bhārata
01,137.017a pāṇḍavāś cāpi nirgatya nagarād vāraṇāvatāt
01,137.017b*1494_01 nadīṃ gaṅgām anuprāptā mātṛṣaṣṭhā mahābalāḥ
01,137.017b*1494_02 dāśānāṃ bhujavegena nadyāḥ srotojavena ca
01,137.017b*1494_03 vāyunā cānukūlena tūrṇaṃ pāram avāpnuvan
01,137.017c javena prayayū rājan dakṣiṇāṃ diśam āśritāḥ
01,137.018a vijñāya niśi panthānaṃ nakṣatrair dakṣiṇāmukhāḥ
01,137.018c yatamānā vanaṃ rājan gahanaṃ pratipedire
01,137.019a tataḥ śrāntāḥ pipāsārtā nidrāndhāḥ pāṇḍunandanāḥ
01,137.019c punar ūcur mahāvīryaṃ bhīmasenam idaṃ vacaḥ
01,137.020a itaḥ kaṣṭataraṃ kiṃ nu yad vayaṃ gahane vane
01,137.020c diśaś ca na prajānīmo gantuṃ caiva na śaknumaḥ
01,137.021a taṃ ca pāpaṃ na jānīmo yadi dagdhaḥ purocanaḥ
01,137.021c kathaṃ nu vipramucyema bhayād asmād alakṣitāḥ
01,137.022a punar asmān upādāya tathaiva vraja bhārata
01,137.022c tvaṃ hi no balavān eko yathā satatagas tathā
01,137.023a ity ukto dharmarājena bhīmaseno mahābalaḥ
01,137.023c ādāya kuntīṃ bhrātṝṃś ca jagāmāśu mahābalaḥ
01,138.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,138.001a tena vikramatā tūrṇam ūruvegasamīritam
01,138.001b*1495_01 vanaṃ savṛkṣaviṭapaṃ vyāghūrṇitam ivābhavat
01,138.001c pravavāv anilo rājañ śuciśukrāgame yathā
01,138.001d*1496_01 āvarjitalatāvṛkṣaṃ mārgaṃ cakre mahābalaḥ
01,138.002a sa mṛdnan puṣpitāṃś caiva phalitāṃś ca vanaspatīn
01,138.002c ārujan dārugulmāṃś ca pathas tasya samīpajān
01,138.002d*1497_01 sa roṣita iva kruddho vane bhañjan mahādrumān
01,138.002d*1497_02 triḥprasrutamadaḥ śuṣmī ṣaṣṭivarṣī mataṅgarāṭ
01,138.003a tathā vṛkṣān bhañjamāno jagāmāmitavikramaḥ
01,138.003b*1498_01 tasya kakṣadvayodbhūtapavanadhvanir utthitaḥ
01,138.003b*1498_02 gumbhitāśeṣadigbhāgaḥ śuśruve 'tibhayaṃkaraḥ
01,138.003c tasya vegena pāṇḍūnāṃ mūrccheva samajāyata
01,138.004a asakṛc cāpi saṃtīrya dūrapāraṃ bhujaplavaiḥ
01,138.004b*1499_01 uttatāra nadīṃ gaṅgāṃ vihaṃgāsaṃgavāgminīm
01,138.004b*1500_01 mātaraṃ ca vahan bhrātṝn aśrameṇa samīrajaḥ
01,138.004c pathi pracchannam āsedur dhārtarāṣṭrabhayāt tadā
01,138.005a kṛcchreṇa mātaraṃ tv ekāṃ sukumārīṃ yaśasvinīm
01,138.005c avahat tatra pṛṣṭhena rodhaḥsu viṣameṣu ca
01,138.006a āgamaṃs te vanoddeśam alpamūlaphalodakam
01,138.006c krūrapakṣimṛgaṃ ghoraṃ sāyāhne bharatarṣabhāḥ
01,138.007a ghorā samabhavat saṃdhyā dāruṇā mṛgapakṣiṇaḥ
01,138.007c aprakāśā diśaḥ sarvā vātair āsann anārtavaiḥ
01,138.007d*1501_01 śīrṇaparṇaphalai rājan bahugulmakṣupair drumaiḥ
01,138.007d*1501_02 bhagnāvabhugnabhūyiṣṭhair nānādrumasamākulaiḥ
01,138.008a te śrameṇa ca kauravyās tṛṣṇayā ca prapīḍitāḥ
01,138.008c nāśaknuvaṃs tadā gantuṃ nidrayā ca pravṛddhayā
01,138.008d*1502_01 atīva gahanaṃ ghoraṃ durvijñeyapathaṃ kva cit
01,138.008d*1503_01 nyaviśanta hi te sarve nirāsvāde mahāvane
01,138.008d*1503_02 tatas tṛṣāparikṣāmā kuntī putrān athābravīt
01,138.008d*1503_03 mātā satī pāṇḍavānāṃ pañcānāṃ madhyataḥ sthitā
01,138.008d*1503_04 tṛṣṇayā hi parītāsmi putrān bhṛśam athābravīt
01,138.008d*1503_05 tac chrutvā bhīmasenasya mātṛsnehāt prajalpitam
01,138.008d*1503_06 kāruṇyena manas taptaṃ gamanāyopacakrame
01,138.008d*1504_01 rātryām eva gatās tūrṇaṃ caturviṃśatiyojanam
01,138.008d*1505_01 itaḥ param ahaṃ śaktā na gantuṃ ca padāt padam
01,138.008d*1505_02 śayiṣye vṛkṣamūle 'tra dhārtarāṣṭrā harantu mām
01,138.008d*1505_03 śṛṇu bhīma vaco mahyaṃ tava bāhubalāt puraḥ
01,138.008d*1505_04 sthātuṃ na śaktāḥ kauravyāḥ kiṃ bibheṣi vṛthā suta
01,138.008d*1506_01 anye 'rayo na me santi bhīmasenād ṛte bhuvi
01,138.008d*1506_02 dhārtarāṣṭrād vṛthā bhīro na māṃ svaptum ihecchasi
01,138.008d*1506_03 bhīmapṛṣṭhasthitā cetthaṃ dūyamānena cetasā
01,138.008d*1506_04 sāśrudhvani rudantī sā nidrāvaśam upāgatā
01,138.009a tato bhīmo vanaṃ ghoraṃ praviśya vijanaṃ mahat
01,138.009c nyagrodhaṃ vipulacchāyaṃ ramaṇīyam upādravat
01,138.010a tatra nikṣipya tān sarvān uvāca bharatarṣabhaḥ
01,138.010c pānīyaṃ mṛgayāmīha viśramadhvam iti prabho
01,138.011a ete ruvanti madhuraṃ sārasā jalacāriṇaḥ
01,138.011c dhruvam atra jalasthāyo mahān iti matir mama
01,138.012a anujñātaḥ sa gaccheti bhrātrā jyeṣṭhena bhārata
01,138.012c jagāma tatra yatra sma ruvanti jalacāriṇaḥ
01,138.013a sa tatra pītvā pānīyaṃ snātvā ca bharatarṣabha
01,138.013b*1507_01 teṣām arthe ca jagrāha bhrātṝṇāṃ bhrātṛvatsalaḥ
01,138.013b*1508_01 paṅkajānām anekaiś ca patrair baddhvā jalāśayān
01,138.013c uttarīyeṇa pānīyam ājahāra tadā nṛpa
01,138.014a gavyūtimātrād āgatya tvarito mātaraṃ prati
01,138.014b*1509_01 śokaduḥkhaparītātmā niśaśvāsorago yathā
01,138.014b*1510_01 bhātṝṃś ca mātaraṃ caiva jalaṃ śītam apāyayat
01,138.014b*1510_02 pītodakās te sarve 'pi pariśramavaśāt punaḥ
01,138.014b*1510_03 nidrāpahṛtadhairyāś ca suṣupur bhṛśavihvalāḥ
01,138.014c sa suptāṃ mātaraṃ dṛṣṭvā bhrātṝṃś ca vasudhātale
01,138.014d*1511_01 mahāraudre vane ghore vṛkṣamūle suśītale
01,138.014d*1511_02 vikṣiptakarapādāṃś ca dīrghocchvāsamahāravān
01,138.014d*1511_03 ūrdhvavaktrān mahākāyān pañcendrān iva bhūtale
01,138.014d*1511_04 ajñātavṛkṣanilayapretarākṣasasādhvasān
01,138.014e bhṛśaṃ duḥkhaparītātmā vilalāpa vṛkodaraḥ
01,138.014f*1512_01 ataḥ kaṣṭataraṃ kiṃ nu draṣṭavyaṃ hi bhaviṣyati
01,138.014f*1512_02 yat paśyāmi mahīsuptān bhrātṝn adya sumandabhāk
01,138.015a śayaneṣu parārdhyeṣu ye purā vāraṇāvate
01,138.015c nādhijagmus tadā nidrāṃ te 'dya suptā mahītale
01,138.016a svasāraṃ vasudevasya śatrusaṃghāvamardinaḥ
01,138.016c kuntibhojasutāṃ kuntīṃ sarvalakṣaṇapūjitām
01,138.017a snuṣāṃ vicitravīryasya bhāryāṃ pāṇḍor mahātmanaḥ
01,138.017c prāsādaśayanāṃ nityaṃ puṇḍarīkāntaraprabhām
01,138.018a sukumāratarāṃ strīṇāṃ mahārhaśayanocitām
01,138.018c śayānāṃ paśyatādyeha pṛthivyām atathocitām
01,138.019a dharmād indrāc ca vāyoś ca suṣuve yā sutān imān
01,138.019c seyaṃ bhūmau pariśrāntā śete hy adyātathocitā
01,138.020a kiṃ nu duḥkhataraṃ śakyaṃ mayā draṣṭum ataḥ param
01,138.020c yo 'ham adya naravyāghrān suptān paśyāmi bhūtale
01,138.021a triṣu lokeṣu yad rājyaṃ dharmavidyo 'rhate nṛpaḥ
01,138.021c so 'yaṃ bhūmau pariśrāntaḥ śete prākṛtavat katham
01,138.022a ayaṃ nīlāmbudaśyāmo nareṣv apratimo bhuvi
01,138.022c śete prākṛtavad bhūmāv ato duḥkhataraṃ nu kim
01,138.022d*1513_01 imau nīlotpalaśyāmau nareṣv apratimau bhuvi
01,138.023a aśvināv iva devānāṃ yāv imau rūpasaṃpadā
01,138.023c tau prākṛtavad adyemau prasuptau dharaṇītale
01,138.024a jñātayo yasya naiva syur viṣamāḥ kulapāṃsanāḥ
01,138.024c sa jīvet susukhaṃ loke grāme druma ivaikajaḥ
01,138.025a eko vṛkṣo hi yo grāme bhavet parṇaphalānvitaḥ
01,138.025c caityo bhavati nirjñātir arcanīyaḥ supūjitaḥ
01,138.026a yeṣāṃ ca bahavaḥ śūrā jñātayo dharmasaṃśritāḥ
01,138.026c te jīvanti sukhaṃ loke bhavanti ca nirāmayāḥ
01,138.027a balavantaḥ samṛddhārthā mitrabāndhavanandanāḥ
01,138.027c jīvanty anyonyam āśritya drumāḥ kānanajā iva
01,138.028a vayaṃ tu dhṛtarāṣṭreṇa saputreṇa durātmanā
01,138.028b*1514_01 rājyalubdhena mūrkheṇa durmantrisahitena ca
01,138.028b*1514_02 duṣṭenādharmaśīlena svārthaniṣṭhaikabuddhinā
01,138.028c vivāsitā na dagdhāś ca kathaṃ cit tasya śāsanāt
01,138.029a tasmān muktā vayaṃ dāhād imaṃ vṛkṣam upāśritāḥ
01,138.029c kāṃ diśaṃ pratipatsyāmaḥ prāptāḥ kleśam anuttamam
01,138.029d*1515_01 sakāmo bhava durbuddhe dhārtarāṣṭrālpadarśana
01,138.029d*1515_02 nūnaṃ devāḥ prasannās te nānujñāṃ me yudhiṣṭhiraḥ
01,138.029d*1515_03 prayacchati vadhe tubhyaṃ tena jīvasi durmate
01,138.029d*1515_04 nanv adya sasutāmātyaṃ sakarṇānujasaubalam
01,138.029d*1515_05 gatvā krodhasamāviṣṭaḥ preṣayiṣye yamakṣayam
01,138.029d*1515_06 kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ yat te na krudhyate nṛpaḥ
01,138.029d*1515_07 dharmātmā pāṇḍavaśreṣṭhaḥ pāpācāra yudhiṣṭhiraḥ
01,138.029d*1515_08 evam uktvā mahābāhuḥ krodhasaṃdīptamānasaḥ
01,138.029d*1515_09 karaṃ kareṇa niṣpiṣya niḥśvasan dīnamānasaḥ
01,138.029d*1515_10 punar dīnamanā bhūtvā śāntārcir iva pāvakaḥ
01,138.029d*1515_11 bhrātṝn mahītale suptān avaikṣata vṛkodaraḥ
01,138.029d*1515_12 viśvastān iva saṃviṣṭān pṛthagjanasamān iva
01,138.030a nātidūre ca nagaraṃ vanād asmād dhi lakṣaye
01,138.030c jāgartavye svapantīme hanta jāgarmy ahaṃ svayam
01,138.031a pāsyantīme jalaṃ paścāt pratibuddhā jitaklamāḥ
01,138.031c iti bhīmo vyavasyaiva jajāgāra svayaṃ tadā
01,139.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,139.001a tatra teṣu śayāneṣu hiḍimbo nāma rākṣasaḥ
01,139.001c avidūre vanāt tasmāc chālavṛkṣam upāśritaḥ
01,139.002a krūro mānuṣamāṃsādo mahāvīryo mahābalaḥ
01,139.002b*1516_01 prāvṛḍjaladharaśyāmaḥ piṅgākṣo dāruṇākṛtiḥ
01,139.002b*1516_02 daṃṣṭrākarālavadanaḥ piśitepsuḥ kṣudhārditaḥ
01,139.002b*1516_03 lambasphig lambajaṭharo raktaśmaśruśiroruhaḥ
01,139.002b*1516_04 mahāvṛkṣagalaskandhaḥ śaṅkukarṇo vibhīṣaṇaḥ
01,139.002b*1516_05 yadṛcchayā tān apaśyat pāṇḍuputrān mahārathān
01,139.002c virūparūpaḥ piṅgākṣaḥ karālo ghoradarśanaḥ
01,139.002e piśitepsuḥ kṣudhārtas tān apaśyata yadṛcchayā
01,139.003a ūrdhvāṅguliḥ sa kaṇḍūyan dhunvan rūkṣāñ śiroruhān
01,139.003c jṛmbhamāṇo mahāvaktraḥ punaḥ punar avekṣya ca
01,139.004a duṣṭo mānuṣamāṃsādo mahākāyo mahābalaḥ
01,139.004c āghrāya mānuṣaṃ gandhaṃ bhaginīm idam abravīt
01,139.005a upapannaś cirasyādya bhakṣo mama manaḥpriyaḥ
01,139.005c snehasravān prasravati jihvā paryeti me mukham
01,139.006a aṣṭau daṃṣṭrāḥ sutīkṣṇāgrāś cirasyāpātaduḥsahāḥ
01,139.006c deheṣu majjayiṣyāmi snigdheṣu piśiteṣu ca
01,139.007a ākramya mānuṣaṃ kaṇṭham ācchidya dhamanīm api
01,139.007c uṣṇaṃ navaṃ prapāsyāmi phenilaṃ rudhiraṃ bahu
01,139.008a gaccha jānīhi ke tv ete śerate vanam āśritāḥ
01,139.008c mānuṣo balavān gandho ghrāṇaṃ tarpayatīva me
01,139.009a hatvaitān mānuṣān sarvān ānayasva mamāntikam
01,139.009c asmadviṣayasuptebhyo naitebhyo bhayam asti te
01,139.010a eṣāṃ māṃsāni saṃskṛtya mānuṣāṇāṃ yatheṣṭataḥ
01,139.010c bhakṣayiṣyāva sahitau kuru tūrṇaṃ vaco mama
01,139.010d*1517_01 bhakṣayitvā ca māṃsāni mānuṣāṇāṃ prakāmataḥ
01,139.010d*1517_02 nṛtyāva sahitāv āvāṃ dattatālāv anekaśaḥ
01,139.010d*1517_03 evam uktā hiḍimbā tu hiḍimbena tadā vane
01,139.010d*1518_01 āplutyāplutya ca tarūn agacchat pāṇḍavān prati
01,139.011a bhrātur vacanam ājñāya tvaramāṇeva rākṣasī
01,139.011c jagāma tatra yatra sma pāṇḍavā bharatarṣabha
01,139.012a dadarśa tatra gatvā sā pāṇḍavān pṛthayā saha
01,139.012c śayānān bhīmasenaṃ ca jāgrataṃ tv aparājitam
01,139.012d*1519_01 upāsyamānān bhīmena rūpayauvanaśālinā
01,139.012d*1519_02 sukumārāṃś ca pārthāṃś ca vyāyāmena ca karśitān
01,139.012d*1519_03 duḥkhena saṃprayuktāṃś ca sahajyeṣṭhān pramāthinaḥ
01,139.012d*1519_04 raudrī satī rājaputrān darśanīyapradarśanam
01,139.013a dṛṣṭvaiva bhīmasenaṃ sā śālaskandham ivodgatam
01,139.013c rākṣasī kāmayām āsa rūpeṇāpratimaṃ bhuvi
01,139.013d*1520_01 antargatena manasā cintayām āsa rākṣasī
01,139.014a ayaṃ śyāmo mahābāhuḥ siṃhaskandho mahādyutiḥ
01,139.014c kambugrīvaḥ puṣkarākṣo bhartā yukto bhaven mama
01,139.015a nāhaṃ bhrātṛvaco jātu kuryāṃ krūropasaṃhitam
01,139.015c patisneho 'tibalavān na tathā bhrātṛsauhṛdam
01,139.016a muhūrtam iva tṛptiś ca bhaved bhrātur mamaiva ca
01,139.016c hatair etair ahatvā tu modiṣye śāśvatiḥ samāḥ
01,139.016d*1521_01 hiḍimbī tu mahāraudrā tadā bharatasattama
01,139.016d*1521_02 utsṛjya rākṣasaṃ rūpaṃ mānuṣaṃ rūpam āsthitā
01,139.017a sā kāmarūpiṇī rūpaṃ kṛtvā mānuṣam uttamam
01,139.017c upatasthe mahābāhuṃ bhīmasenaṃ śanaiḥ śanaiḥ
01,139.017d*1522_01 iṅgitākārakuśalā hy upāsarpac chanaiḥ śanaiḥ
01,139.017d*1522_02 vinamyamāneva latā sarvābharaṇabhūṣitā
01,139.017d*1522_03 śanaiḥ śanaiḥ sa tāṃ bhīmaḥ samīpam upasarpatīm
01,139.017d*1522_04 vīkṣamāṇas tadāpaśyat tanvīṃ pīnapayodharām
01,139.017d*1522_05 candrānanāṃ padmanetrāṃ nīlakuñcitamūrdhajām
01,139.017d*1522_06 kṛṣṇāṃ supāṇḍurair dantair bimboṣṭhīṃ cārudarśanām
01,139.017d*1522_07 dṛṣṭvā tāṃ rūpasaṃpannāṃ bhīmo vismayam āgataḥ
01,139.017d*1522_08 upacāraguṇair yuktāṃ lālitair hāsyasaṃsthitaiḥ
01,139.017d*1522_09 samīpam upasaṃprāpya bhīmasyātha varānanā
01,139.017d*1522_10 vaco vacanavelāyām idaṃ provāca pāṇḍavam
01,139.018a vilajjamāneva latā divyābharaṇabhūṣitā
01,139.018c smitapūrvam idaṃ vākyaṃ bhīmasenam athābravīt
01,139.019a kutas tvam asi saṃprāptaḥ kaś cāsi puruṣarṣabha
01,139.019c ka ime śerate ceha puruṣā devarūpiṇaḥ
01,139.020a keyaṃ ca bṛhatī śyāmā sukumārī tavānagha
01,139.020c śete vanam idaṃ prāpya viśvastā svagṛhe yathā
01,139.021a nedaṃ jānāti gahanaṃ vanaṃ rākṣasasevitam
01,139.021c vasati hy atra pāpātmā hiḍimbo nāma rākṣasaḥ
01,139.022a tenāhaṃ preṣitā bhrātrā duṣṭabhāvena rakṣasā
01,139.022c bibhakṣayiṣatā māṃsaṃ yuṣmākam amaropama
01,139.023a sāhaṃ tvām abhisaṃprekṣya devagarbhasamaprabham
01,139.023c nānyaṃ bhartāram icchāmi satyam etad bravīmi te
01,139.024a etad vijñāya dharmajña yuktaṃ mayi samācara
01,139.024c kāmopahatacittāṅgīṃ bhajamānāṃ bhajasva mām
01,139.025a trāsye 'haṃ tvāṃ mahābāho rākṣasāt puruṣādakāt
01,139.025c vatsyāvo giridurgeṣu bhartā bhava mamānagha
01,139.025d*1523_01 icchāmi vīra bhadraṃ te mā mā prāṇān vihāsiṣuḥ
01,139.025d*1523_02 tvayā hy ahaṃ parityaktā na jīveyam ariṃdama
01,139.026a antarikṣacarā hy asmi kāmato vicarāmi ca
01,139.026c atulām āpnuhi prītiṃ tatra tatra mayā saha
01,139.026d*1524_01 eṣa jyeṣṭho mama bhrātā nānyaḥ paramako guruḥ
01,139.026d*1524_02 aniviṣṭaś ca taṃ nāhaṃ parividyāṃ kathaṃ cana
01,139.027 bhīma uvāca
01,139.027a mātaraṃ bhrātaraṃ jyeṣṭhaṃ kaniṣṭhān aparān imān
01,139.027c parityajeta ko nv adya prabhavann iva rākṣasi
01,139.028a ko hi suptān imān bhrātṝn dattvā rākṣasabhojanam
01,139.028c mātaraṃ ca naro gacchet kāmārta iva madvidhaḥ
01,139.028d*1525=00 rākṣasī
01,139.028d*1525=03 bhīmaḥ
01,139.028d*1525_01 ekaṃ tvāṃ mokṣayiṣyāmi saha mātrā paraṃtapa
01,139.028d*1525_02 sodarān utsṛjaitāṃs tvam āroha jaghanaṃ mama
01,139.028d*1525_03 nāhaṃ jīvitum āśaṃse bhrātṝn utsṛjya rākṣasi
01,139.028d*1525_04 yathāgataṃ vrajaikā tvaṃ vipriyaṃ me prabhāṣase
01,139.029 rākṣasy uvāca
01,139.029a yat te priyaṃ tat kariṣye sarvān etān prabodhaya
01,139.029c mokṣayiṣyāmi vaḥ kāmaṃ rākṣasāt puruṣādakāt
01,139.030 bhīma uvāca
01,139.030a sukhasuptān vane bhrātṝn mātaraṃ caiva rākṣasi
01,139.030c na bhayād bodhayiṣyāmi bhrātus tava durātmanaḥ
01,139.031a na hi me rākṣasā bhīru soḍhuṃ śaktāḥ parākramam
01,139.031c na manuṣyā na gandharvā na yakṣāś cārulocane
01,139.032a gaccha vā tiṣṭha vā bhadre yad vāpīcchasi tat kuru
01,139.032c taṃ vā preṣaya tanvaṅgi bhrātaraṃ puruṣādakam
01,140.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,140.001a tāṃ viditvā ciragatāṃ hiḍimbo rākṣaseśvaraḥ
01,140.001c avatīrya drumāt tasmād ājagāmātha pāṇḍavān
01,140.002a lohitākṣo mahābāhur ūrdhvakeśo mahābalaḥ
01,140.002c meghasaṃghātavarṣmā ca tīkṣṇadaṃṣṭrojjvalānanaḥ
01,140.002d*1526_01 talaṃ talena saṃhatya bāhū vikṣipya cāsakṛt
01,140.002d*1526_02 udvṛttanetraḥ saṃkruddho dantān danteṣu niṣpiṣan
01,140.002d*1527_01 na bibheti hiḍimbī ca preṣitā kim anāgatā
01,140.003a tam āpatantaṃ dṛṣṭvaiva tathā vikṛtadarśanam
01,140.003c hiḍimbovāca vitrastā bhīmasenam idaṃ vacaḥ
01,140.004a āpataty eṣa duṣṭātmā saṃkruddhaḥ puruṣādakaḥ
01,140.004c tvām ahaṃ bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ yad bravīmi tathā kuru
01,140.005a ahaṃ kāmagamā vīra rakṣobalasamanvitā
01,140.005c āruhemāṃ mama śroṇīṃ neṣyāmi tvāṃ vihāyasā
01,140.006a prabodhayainān saṃsuptān mātaraṃ ca paraṃtapa
01,140.006c sarvān eva gamiṣyāmi gṛhītvā vo vihāyasā
01,140.007 bhīma uvāca
01,140.007a mā bhais tvaṃ vipulaśroṇi naiṣa kaś cin mayi sthite
01,140.007b*1528_01 hiṃsituṃ śaknuyād rakṣa iti me niścitā matiḥ
01,140.007b*1529_01 etān bādhayituṃ śakto devo vā dānavo 'pi vā
01,140.007c aham enaṃ haniṣyāmi prekṣantyās te sumadhyame
01,140.008a nāyaṃ pratibalo bhīru rākṣasāpasado mama
01,140.008c soḍhuṃ yudhi parispandam athavā sarvarākṣasāḥ
01,140.009a paśya bāhū suvṛttau me hastihastanibhāv imau
01,140.009c ūrū parighasaṃkāśau saṃhataṃ cāpy uro mama
01,140.010a vikramaṃ me yathendrasya sādya drakṣyasi śobhane
01,140.010c māvamaṃsthāḥ pṛthuśroṇi matvā mām iha mānuṣam
01,140.011 hiḍimbovāca
01,140.011a nāvamanye naravyāghra tvām ahaṃ devarūpiṇam
01,140.011c dṛṣṭāpadānas tu mayā mānuṣeṣv eva rākṣasaḥ
01,140.012 vaiśaṃpāyana uvāca
01,140.012a tathā saṃjalpatas tasya bhīmasenasya bhārata
01,140.012c vācaḥ śuśrāva tāḥ kruddho rākṣasaḥ puruṣādakaḥ
01,140.013a avekṣamāṇas tasyāś ca hiḍimbo mānuṣaṃ vapuḥ
01,140.013c sragdāmapūritaśikhaṃ samagrendunibhānanam
01,140.014a subhrūnāsākṣikeśāntaṃ sukumāranakhatvacam
01,140.014c sarvābharaṇasaṃyuktaṃ susūkṣmāmbaravāsasam
01,140.015a tāṃ tathā mānuṣaṃ rūpaṃ bibhratīṃ sumanoharam
01,140.015b*1530_01 sa dadarśāgratas tasya bhīmasya puruṣādakaḥ
01,140.015c puṃskāmāṃ śaṅkamānaś ca cukrodha puruṣādakaḥ
01,140.016a saṃkruddho rākṣasas tasyā bhaginyāḥ kurusattama
01,140.016c utphālya vipule netre tatas tām idam abravīt
01,140.017a ko hi me bhoktukāmasya vighnaṃ carati durmatiḥ
01,140.017c na bibheṣi hiḍimbe kiṃ matkopād vipramohitā
01,140.018a dhik tvām asati puṃskāme mama vipriyakāriṇi
01,140.018c pūrveṣāṃ rākṣasendrāṇāṃ sarveṣām ayaśaskari
01,140.019a yān imān āśritākārṣīr apriyaṃ sumahan mama
01,140.019c eṣa tān adya vai sarvān haniṣyāmi tvayā saha
01,140.020a evam uktvā hiḍimbāṃ sa hiḍimbo lohitekṣaṇaḥ
01,140.020c vadhāyābhipapātaināṃ dantair dantān upaspṛśan
01,140.020d*1531_01 garjantam evaṃ vijane bhīmaseno 'bhivīkṣya tam
01,140.020d*1531_02 rakṣan prabodhaṃ bhrātṝṇāṃ mātuś ca paravīrahā
01,140.021a tam āpatantaṃ saṃprekṣya bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ
01,140.021c bhartsayām āsa tejasvī tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
01,141.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,141.001a bhīmasenas tu taṃ dṛṣṭvā rākṣasaṃ prahasann iva
01,141.001c bhaginīṃ prati saṃkruddham idaṃ vacanam abravīt
01,141.002a kiṃ te hiḍimba etair vā sukhasuptaiḥ prabodhitaiḥ
01,141.002c mām āsādaya durbuddhe tarasā tvaṃ narāśana
01,141.003a mayy eva praharaihi tvaṃ na striyaṃ hantum arhasi
01,141.003c viśeṣato 'napakṛte pareṇāpakṛte sati
01,141.004a na hīyaṃ svavaśā bālā kāmayaty adya mām iha
01,141.004c coditaiṣā hy anaṅgena śarīrāntaracāriṇā
01,141.004e bhaginī tava durbuddhe rākṣasānāṃ yaśohara
01,141.005a tvanniyogena caiveyaṃ rūpaṃ mama samīkṣya ca
01,141.005c kāmayaty adya māṃ bhīrur naiṣā dūṣayate kulam
01,141.006a anaṅgena kṛte doṣe nemāṃ tvam iha rākṣasa
01,141.006b*1532_01 hantum arhasi durbuddhe śūraś cet saṃhara smaram
01,141.006c mayi tiṣṭhati duṣṭātman na striyaṃ hantum arhasi
01,141.006d*1533_01 madarthaṃ kāmabāṇārtāṃ tvām ahaṃ hanmi rākṣasa
01,141.007a samāgaccha mayā sārdham ekenaiko narāśana
01,141.007c aham eva nayiṣyāmi tvām adya yamasādanam
01,141.008a adya te talaniṣpiṣṭaṃ śiro rākṣasa dīryatām
01,141.008b*1534_01 śatadhā bhedam āyāti pūrṇakumbha ivāśmani
01,141.008c kuñjarasyeva pādena viniṣpiṣṭaṃ balīyasaḥ
01,141.009a adya gātrāṇi kravyādāḥ śyenā gomāyavaś ca te
01,141.009c karṣantu bhuvi saṃhṛṣṭā nihatasya mayā mṛdhe
01,141.010a kṣaṇenādya kariṣye 'ham idaṃ vanam akaṇṭakam
01,141.010c purastād dūṣitaṃ nityaṃ tvayā bhakṣayatā narān
01,141.011a adya tvāṃ bhaginī pāpa kṛṣyamāṇaṃ mayā bhuvi
01,141.011c drakṣaty adripratīkāśaṃ siṃheneva mahādvipam
01,141.012a nirābādhās tvayi hate mayā rākṣasapāṃsana
01,141.012c vanam etac cariṣyanti puruṣā vanacāriṇaḥ
01,141.013 hiḍimba uvāca
01,141.013a garjitena vṛthā kiṃ te katthitena ca mānuṣa
01,141.013b*1535_01 śāradasyeva meghasya garjitaṃ niṣphalaṃ hi te
01,141.013c kṛtvaitat karmaṇā sarvaṃ katthethā mā ciraṃ kṛthāḥ
01,141.014a balinaṃ manyase yac ca ātmānam aparākramam
01,141.014c jñāsyasy adya samāgamya mayātmānaṃ balādhikam
01,141.015a na tāvad etān hiṃsiṣye svapantv ete yathāsukham
01,141.015c eṣa tvām eva durbuddhe nihanmy adyāpriyaṃvadam
01,141.016a pītvā tavāsṛg gātrebhyas tataḥ paścād imān api
01,141.016c haniṣyāmi tataḥ paścād imāṃ vipriyakāriṇīm
01,141.017 vaiśaṃpāyana uvāca
01,141.017a evam uktvā tato bāhuṃ pragṛhya puruṣādakaḥ
01,141.017c abhyadhāvata saṃkruddho bhīmasenam ariṃdamam
01,141.018a tasyābhipatatas tūrṇaṃ bhīmo bhīmaparākramaḥ
01,141.018c vegena prahṛtaṃ bāhuṃ nijagrāha hasann iva
01,141.019a nigṛhya taṃ balād bhīmo visphurantaṃ cakarṣa ha
01,141.019c tasmād deśād dhanūṃṣy aṣṭau siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā
01,141.020a tataḥ sa rākṣasaḥ kruddhaḥ pāṇḍavena balād dhṛtaḥ
01,141.020c bhīmasenaṃ samāliṅgya vyanadad bhairavaṃ ravam
01,141.021a punar bhīmo balād enaṃ vicakarṣa mahābalaḥ
01,141.021c mā śabdaḥ sukhasuptānāṃ bhrātṝṇāṃ me bhaved iti
01,141.021d*1536_01 haste gṛhītvā tad rakṣo dūram anyatra nītavān
01,141.021d*1536_02 pucche gṛhītvā tuṇḍena garuḍaḥ pannagaṃ yathā
01,141.022a anyonyaṃ tau samāsādya vicakarṣatur ojasā
01,141.022c rākṣaso bhīmasenaś ca vikramaṃ cakratuḥ param
01,141.022d*1537_01 bhaṅktvā vṛkṣān mahāśākhāṃs tāḍayām āsatuḥ krudhā
01,141.022d*1537_02 sālatālatamālāmravaṭārjunavibhītakān
01,141.022d*1537_03 nyagrodhaplakṣakharjūrapanasān aśmakaṇṭakān
01,141.022d*1537_04 etān anyān mahāvṛkṣān utkhāya tarasākhilān
01,141.022d*1537_05 utkṣipyānyonyaroṣeṇa tāḍayām āsatū raṇe
01,141.022d*1537_06 yadābhavad vanaṃ sarvaṃ nirvṛkṣaṃ vṛkṣasaṃkulam
01,141.022d*1537_07 tadā śilāś ca kuñjāṃś ca vṛkṣān kaṇṭakinas tathā
01,141.022d*1537_08 tatas tau giriśṛṅgāṇi parvatāṃś cābhralelihān
01,141.022d*1537_09 śailāṃś ca gaṇḍapāṣāṇān utkhāyādāya vairiṇau
01,141.022d*1537_10 cikṣepatur upary ājāv anyonyaṃ vijayeṣiṇau
01,141.022d*1537_11 tad vanaṃ paritaḥ pañca yojanaṃ nirmahīruham
01,141.022d*1537_12 nirlatāgulmapāṣāṇaṃ nirmṛgaṃ cakratur bhṛśam
01,141.022d*1537_13 tayor yuddhena rājendra tad vanaṃ bhīmarakṣasoḥ
01,141.022d*1537_14 muhūrtenābhavat kūrmapṛṣṭhavac chlakṣṇam avyayam
01,141.023a babhañjatur mahāvṛkṣāṃl latāś cākarṣatus tataḥ
01,141.023c mattāv iva susaṃrabdhau vāraṇau ṣaṣṭihāyanau
01,141.023d*1538_01 pādapān uddharantau tāv ūruvegena vegitau
01,141.023d*1538_02 sphoṭayantau latājālāny ūrubhyāṃ gṛhya sarvaśaḥ
01,141.023d*1538_03 vitrāsayantau tau śabdaiḥ sarvato mṛgapakṣiṇaḥ
01,141.023d*1538_04 balena balinau mattāv anyonyavadhakāṅkṣiṇau
01,141.023d*1538_05 bhīmarākṣasayor yuddhaṃ tadāvartata dāruṇam
01,141.023d*1538_06 ūrubāhuparikleśāt karṣantāv itaretaram
01,141.023d*1538_07 utkarṣantau vikarṣantau prakarṣantau parasparam
01,141.023d*1538_08 tataḥ śabdena mahatā garjantau tau parasparam
01,141.023d*1538_09 pāṣāṇasaṃghātanibhaiḥ prahārair abhijaghnatuḥ
01,141.023d*1538_10 anyonyaṃ tau samāliṅgya vikarṣantau parasparam
01,141.023d*1538_11 bāhuyuddham abhūd ghoraṃ balivāsavayor iva
01,141.023d*1538_12 yuddhasaṃrambhanirgacchat phūtkāraravanisvanam
01,141.023d*1539_01 purā devāsure yuddhe vṛtravāsavayor iva
01,141.024a tayoḥ śabdena mahatā vibuddhās te nararṣabhāḥ
01,141.024c saha mātrā tu dadṛśur hiḍimbām agrataḥ sthitām
01,142.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,142.001a prabuddhās te hiḍimbāyā rūpaṃ dṛṣṭvātimānuṣam
01,142.001c vismitāḥ puruṣavyāghrā babhūvuḥ pṛthayā saha
01,142.002a tataḥ kuntī samīkṣyaināṃ vismitā rūpasaṃpadā
01,142.002c uvāca madhuraṃ vākyaṃ sāntvapūrvam idaṃ śanaiḥ
01,142.003a kasya tvaṃ suragarbhābhe kā cāsi varavarṇini
01,142.003c kena kāryeṇa suśroṇi kutaś cāgamanaṃ tava
01,142.004a yadi vāsya vanasyāsi devatā yadi vāpsarāḥ
01,142.004c ācakṣva mama tat sarvaṃ kimarthaṃ ceha tiṣṭhasi
01,142.005 hiḍimbovāca
01,142.005a yad etat paśyasi vanaṃ nīlameghanibhaṃ mahat
01,142.005c nivāso rākṣasasyaitad dhiḍimbasya mamaiva ca
01,142.006a tasya māṃ rākṣasendrasya bhaginīṃ viddhi bhāmini
01,142.006c bhrātrā saṃpreṣitām ārye tvāṃ saputrāṃ jighāṃsatā
01,142.007a krūrabuddher ahaṃ tasya vacanād āgatā iha
01,142.007c adrākṣaṃ hemavarṇābhaṃ tava putraṃ mahaujasam
01,142.008a tato 'haṃ sarvabhūtānāṃ bhāve vicaratā śubhe
01,142.008c coditā tava putrasya manmathena vaśānugā
01,142.009a tato vṛto mayā bhartā tava putro mahābalaḥ
01,142.009c apanetuṃ ca yatito na caiva śakito mayā
01,142.010a cirāyamāṇāṃ māṃ jñātvā tataḥ sa puruṣādakaḥ
01,142.010c svayam evāgato hantum imān sarvāṃs tavātmajān
01,142.011a sa tena mama kāntena tava putreṇa dhīmatā
01,142.011c balād ito viniṣpiṣya vyapakṛṣṭo mahātmanā
01,142.012a vikarṣantau mahāvegau garjamānau parasparam
01,142.012c paśyadhvaṃ yudhi vikrāntāv etau tau nararākṣasau
01,142.012d*1540_01 yudhyantau vijayākāṅkṣī rākṣaso mandabuddhimān
01,142.012d*1540_02 na vāñche ('haṃ) jīvitaṃ bhrātuḥ kadā ye duṣṭakarmaṇaḥ
01,142.013 vaiśaṃpāyana uvāca
01,142.013a tasyāḥ śrutvaiva vacanam utpapāta yudhiṣṭhiraḥ
01,142.013c arjuno nakulaś caiva sahadevaś ca vīryavān
01,142.014a tau te dadṛśur āsaktau vikarṣantau parasparam
01,142.014c kāṅkṣamāṇau jayaṃ caiva siṃhāv iva raṇotkaṭau
01,142.015a tāv anyonyaṃ samāśliṣya vikarṣantau parasparam
01,142.015c dāvāgnidhūmasadṛśaṃ cakratuḥ pārthivaṃ rajaḥ
01,142.016a vasudhāreṇusaṃvītau vasudhādharasaṃnibhau
01,142.016c vibhrājetāṃ yathā śailau nīhāreṇābhisaṃvṛtau
01,142.016d*1541_01 te paśyanto mahad yuddhaṃ sarve vyathitacetasaḥ
01,142.017a rākṣasena tathā bhīmaṃ kliśyamānaṃ nirīkṣya tu
01,142.017b*1542_01 ciraprayuddhau tau dṛṣṭvā tvayonyavadhakāṅkṣayā
01,142.017c uvācedaṃ vacaḥ pārthaḥ prahasañ śanakair iva
01,142.018a bhīma mā bhair mahābāho na tvāṃ budhyāmahe vayam
01,142.018c sametaṃ bhīmarūpeṇa prasuptāḥ śramakarśitāḥ
01,142.019a sāhāyye 'smi sthitaḥ pārtha yodhayiṣyāmi rākṣasam
01,142.019c nakulaḥ sahadevaś ca mātaraṃ gopayiṣyataḥ
01,142.020 bhīma uvāca
01,142.020a udāsīno nirīkṣasva na kāryaḥ saṃbhramas tvayā
01,142.020c na jātv ayaṃ punar jīven madbāhvantaram āgataḥ
01,142.020d*1543_01 bhujayor antaraṃ prāpto bhīmasenasya rākṣasaḥ
01,142.020d*1543_02 amuktvā pārtha vīryeṇa mṛto mā bhūd iti dhvaniḥ
01,142.020d*1543_03 ayam asmān na no hanyāj jātu vai pārtha rākṣasaḥ
01,142.020d*1543_04 jīvantaṃ na pramokṣyāmi mā bhaiṣīr bharatarṣabha
01,142.021 arjuna uvāca
01,142.021*1544_01 pūrvarātre prabuddho 'si bhīma krūreṇa rakṣasā
01,142.021*1544_02 kṣapā vyuṣṭā na cedānīṃ samāpto 'si mahāraṇam
01,142.021a kim anena ciraṃ bhīma jīvatā pāparakṣasā
01,142.021c gantavyaṃ na ciraṃ sthātum iha śakyam ariṃdama
01,142.022a purā saṃrajyate prācī purā saṃdhyā pravartate
01,142.022c raudre muhūrte rakṣāṃsi prabalāni bhavanti ca
01,142.023a tvarasva bhīma mā krīḍa jahi rakṣo vibhīṣaṇam
01,142.023c purā vikurute māyāṃ bhujayoḥ sāram arpaya
01,142.023d*1545_01 māhātmyam ātmano vettha narāṇāṃ hitakāmyayā
01,142.023d*1545_02 rakṣo jahi yathā śakraḥ purā vṛtraṃ mahāvane
01,142.024 vaiśaṃpāyana uvāca
01,142.024a arjunenaivam uktas tu bhīmo bhīmasya rakṣasaḥ
01,142.024a*1546_01 . . . . . . . . bhīmo roṣāj jvalann iva
01,142.024a*1546_02 balam āhārayām āsa yad vāyor jagataḥ kṣaye
01,142.024a*1546_03 tatas tasyāmbudābhasya . . . . . . . .
01,142.024c utkṣipyābhrāmayad dehaṃ tūrṇaṃ guṇaśatādhikam
01,142.024d*1547_01 iti covāca saṃkruddho bhrāmayan rākṣasaṃ tu saḥ
01,142.024d*1547_02 bhīmaseno mahābāhur abhigarjan muhur muhuḥ
01,142.025 bhīma uvāca
01,142.025a vṛthāmāṃsair vṛthā puṣṭo vṛthā vṛddho vṛthāmatiḥ
01,142.025c vṛthāmaraṇam arhas tvaṃ vṛthādya na bhaviṣyasi
01,142.025d*1548_01 kṣemam adya kariṣyāmi yathā vanam akaṇṭakam
01,142.025d*1548_02 na punar mānuṣān hatvā bhakṣayiṣyasi rākṣasa
01,142.026 arjuna uvāca
01,142.026a atha vā manyase bhāraṃ tvam imaṃ rākṣasaṃ yudhi
01,142.026c karomi tava sāhāyyaṃ śīghram eva nihanyatām
01,142.027a atha vāpy aham evainaṃ haniṣyāmi vṛkodara
01,142.027c kṛtakarmā pariśrāntaḥ sādhu tāvad upārama
01,142.028 vaiśaṃpāyana uvāca
01,142.028a tasya tad vacanaṃ śrutvā bhīmaseno 'tyamarṣaṇaḥ
01,142.028c niṣpiṣyainaṃ balād bhūmau paśumāram amārayat
01,142.028d*1549_01 athainam ākṣipya balāt paśuvac cāpy amārayat
01,142.029a sa māryamāṇo bhīmena nanāda vipulaṃ svanam
01,142.029c pūrayaṃs tad vanaṃ sarvaṃ jalārdra iva dundubhiḥ
01,142.030a bhujābhyāṃ yoktrayitvā taṃ balavān pāṇḍunandanaḥ
01,142.030b*1550_01 samudbhrāmya śiraś cāsya sagrīvaṃ tad udāvahat
01,142.030b*1550_02 madhye bhittvā śiraś cāsya sugrīvaṃ tad upākṣipat
01,142.030b*1550_03 tasya niṣkarṇanayanaṃ nirjihvaṃ rudhirokṣitam
01,142.030b*1550_04 praviddhaṃ bhīmasenena śiro vidaśanaṃ babhau
01,142.030b*1550_05 prasāritabhujoddhṛṣṭo bhinnamāṃsatvagantaraḥ
01,142.030b*1550_06 kabandhabhūtas tatrāsīd adrir vajrahato yathā
01,142.030c madhye bhaṅktvā sa balavān harṣayām āsa pāṇḍavān
01,142.031a hiḍimbaṃ nihataṃ dṛṣṭvā saṃhṛṣṭās te tarasvinaḥ
01,142.031b*1551_01 hiḍimbā caiva saṃprekṣya nihataṃ rākṣasaṃ raṇe
01,142.031b*1551_02 adṛśyāś caiva ye svasthāḥ sametā bhūtavādikāḥ
01,142.031b*1551_03 pūjayanti sma saṃhṛṣṭāḥ sādhu sādhv iti pāṇḍavam
01,142.031b*1551_04 bhrātaraś cāpi saṃhṛṣṭā yudhiṣṭhirapurogamāḥ
01,142.031c apūjayan naravyāghraṃ bhīmasenam ariṃdamam
01,142.032a abhipūjya mahātmānaṃ bhīmaṃ bhīmaparākramam
01,142.032c punar evārjuno vākyam uvācedaṃ vṛkodaram
01,142.033a nadūre nagaraṃ manye vanād asmād ahaṃ prabho
01,142.033c śīghraṃ gacchāma bhadraṃ te na no vidyāt suyodhanaḥ
01,142.034a tataḥ sarve tathety uktvā saha mātrā paraṃtapāḥ
01,142.034c prayayuḥ puruṣavyāghrā hiḍimbā caiva rākṣasī
01,143.000*1552=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,143.000*1552_01 sā tato nyapatat tūrṇaṃ bhaginī tasya rakṣasaḥ
01,143.000*1552_02 abruvāṇā hiḍimbā tu rākṣasī pāṇḍavān prati
01,143.000*1552_03 abhivādya tataḥ kuntīṃ dharmarājaṃ ca pāṇḍavam
01,143.000*1552_04 abhipūjya ca tān sarvān bhīmasenam abhāṣata
01,143.000*1552_05 ahaṃ te darśanād eva manmathasya vaśaṃ gatā
01,143.000*1552_06 krūraṃ bhrātṛvaco hitvā sā tvām evānurundhatī
01,143.000*1552_07 rākṣase raudrasaṃkāśe tavāpaśyaṃ viceṣṭitam
01,143.000*1552_08 ahaṃ śuśrūṣur iccheyaṃ tava gātraṃ niṣevitum
01,143.001 bhīma uvāca
01,143.001a smaranti vairaṃ rakṣāṃsi māyām āśritya mohinīm
01,143.001c hiḍimbe vraja panthānaṃ tvaṃ vai bhrātṛniṣevitam
01,143.002 yudhiṣṭhira uvāca
01,143.002a kruddho 'pi puruṣavyāghra bhīma mā sma striyaṃ vadhīḥ
01,143.002c śarīraguptyābhyadhikaṃ dharmaṃ gopaya pāṇḍava
01,143.002d*1553_01 śaraṇāgatagūhyā tvaṃ dharmaṃ gopāya pāṇḍava
01,143.003a vadhābhiprāyam āyāntam avadhīs tvaṃ mahābalam
01,143.003c rakṣasas tasya bhaginī kiṃ naḥ kruddhā kariṣyati
01,143.004 vaiśaṃpāyana uvāca
01,143.004a hiḍimbā tu tataḥ kuntīm abhivādya kṛtāñjaliḥ
01,143.004c yudhiṣṭhiraṃ ca kaunteyam idaṃ vacanam abravīt
01,143.005a ārye jānāsi yad duḥkham iha strīṇām anaṅgajam
01,143.005c tad idaṃ mām anuprāptaṃ bhīmasenakṛtaṃ śubhe
01,143.006a soḍhaṃ tat paramaṃ duḥkhaṃ mayā kālapratīkṣayā
01,143.006c so 'yam abhyāgataḥ kālo bhavitā me sukhāya vai
01,143.007a mayā hy utsṛjya suhṛdaḥ svadharmaṃ svajanaṃ tathā
01,143.007c vṛto 'yaṃ puruṣavyāghras tava putraḥ patiḥ śubhe
01,143.008a vareṇāpi tathānena tvayā cāpi yaśasvini
01,143.008b*1554_01 tad arhasi kṛpāṃ kartuṃ mayi tvaṃ varavarṇini
01,143.008c tathā bruvantī hi tadā pratyākhyātā kriyāṃ prati
01,143.008d*1555_01 bhūmyāṃ duṣkṛtino lokān gamiṣye 'haṃ na saṃśayaḥ
01,143.009a tvaṃ māṃ mūḍheti vā matvā bhaktā vānugateti vā
01,143.009c bhartrānena mahābhāge saṃyojaya sutena te
01,143.010a tam upādāya gaccheyaṃ yatheṣṭaṃ devarūpiṇam
01,143.010c punaś caivāgamiṣyāmi viśrambhaṃ kuru me śubhe
01,143.010d*1556_01 ahaṃ hi samaye lipse prāg bhrātur apavarjanāt
01,143.010d*1556_02 tataḥ so 'bhyapatad rātrau bhīmasenajighāṃsayā
01,143.010d*1556_03 yathā yathā vikramate yathā ramati tiṣṭhati
01,143.010d*1556_04 tathā tathā samādhāya pāṇḍavaṃ kāmamohitā
01,143.010d*1556_05 na yātudhāny ahaṃ tv ārye na cāsmi rajanīcarī
01,143.010d*1556_06 īśā rakṣaḥsu sādhvy asmi rājñī sālakaṭaṅkaṭī
01,143.010d*1556_07 putreṇa tava saṃyuktā yuvatir devavarṇinī
01,143.010d*1556_08 sarvān vo 'ham upasthāsye puraskṛtya vṛkodaram
01,143.010d*1556_09 apramattā pramatteṣu śuśrūṣur anahaṃvadā
01,143.011a ahaṃ hi manasā dhyātā sarvān neṣyāmi vaḥ sadā
01,143.011c vṛjine tārayiṣyāmi durgeṣu ca nararṣabhān
01,143.012a pṛṣṭhena vo vahiṣyāmi śīghrāṃ gatim abhīpsataḥ
01,143.012c yūyaṃ prasādaṃ kuruta bhīmaseno bhajeta mām
01,143.012d*1557_01 uvāca sā tadā kuntī hiḍimbāṃ nāma rākṣasīm
01,143.013a āpadas taraṇe prāṇān dhārayed yena yena hi
01,143.013c sarvam ādṛtya kartavyaṃ tad dharmam anuvartatā
01,143.014a āpatsu yo dhārayati dharmaṃ dharmavid uttamaḥ
01,143.014c vyasanaṃ hy eva dharmasya dharmiṇām āpad ucyate
01,143.015a puṇyaṃ prāṇān dhārayati puṇyaṃ prāṇadam ucyate
01,143.015c yena yenācared dharmaṃ tasmin garhā na vidyate
01,143.015d@087=0017 vaiśaṃpāyanaḥ
01,143.015d@087_0001 mahato 'tra striyaṃ kāmād bādhitāṃ trāhi mām api
01,143.015d@087_0002 dharmārthakāmamokṣeṣu dayāṃ kurvanti sādhavaḥ
01,143.015d@087_0003 taṃ tu dharmam iti prāhur munayo dharmavatsalāḥ
01,143.015d@087_0004 divyajñānena paśyāmi atītānāgatān aham
01,143.015d@087_0005 tasmād vakṣyāmi vaḥ śreya āsannaṃ sara uttamam
01,143.015d@087_0006 adyāsādya saraḥ snātvā viśramya ca vanaspatau
01,143.015d@087_0007 śvaḥ prabhāte mahad bhūtaṃ prādurbhūtaṃ jagatpatim
01,143.015d@087_0008 vyāsaṃ kamalapatrākṣaṃ dṛṣṭvā śokaṃ vihāsyatha
01,143.015d@087_0009 dhṛtarāṣṭrād vivāsaś ca dahanaṃ vāraṇāvate
01,143.015d@087_0010 trāṇaṃ ca vidurāt tubhyaṃ viditaṃ jñānacakṣuṣā
01,143.015d@087_0011 āvāse śālihotrasya sa vo vāsaṃ vidhāsyati
01,143.015d@087_0012 varṣavātātapasahaḥ ayaṃ puṇyo vanaspatiḥ
01,143.015d@087_0013 pītamātre tu pānīye kṣutpipāse vinaśyataḥ
01,143.015d@087_0014 tapasā śālihotreṇa saro vṛkṣaś ca nirmitaḥ
01,143.015d@087_0015 kādambāḥ sārasā haṃsāḥ kuraryaḥ kuraraiḥ saha
01,143.015d@087_0016 ruvanti madhuraṃ gītaṃ gāndharvasvanamiśritam
01,143.015d@087_0017 tasyās tad vacanaṃ śrutvā kuntī vacanam abravīt
01,143.015d@087_0018 yudhiṣṭhiraṃ mahāprājñaṃ sarvaśāstraviśāradam
01,143.015d@087_0019 tvaṃ hi dharmabhṛtāṃ śreṣṭha mayoktaṃ śṛṇu bhārata
01,143.015d@087_0020 rākṣasy eṣā hi vākyena dharmaṃ vadati sādhu vai
01,143.015d@087_0021 bhāvena duṣṭā bhīmaṃ sā kiṃ kariṣyati rākṣasī
01,143.015d@087_0022 bhajatāṃ pāṇḍavaṃ vīram apatyārthaṃ yadīcchasi
01,143.016 yudhiṣṭhira uvāca
01,143.016a evam etad yathāttha tvaṃ hiḍimbe nātra saṃśayaḥ
01,143.016c sthātavyaṃ tu tvayā dharme yathā brūyāṃ sumadhyame
01,143.016d*1558_01 nityaṃ kṛtāhnikā snātvā kṛtaśaucā surūpiṇī
01,143.017a snātaṃ kṛtāhnikaṃ bhadre kṛtakautukamaṅgalam
01,143.017c bhīmasenaṃ bhajethās tvaṃ prāg astagamanād raveḥ
01,143.018a ahaḥsu viharānena yathākāmaṃ manojavā
01,143.018c ayaṃ tv ānayitavyas te bhīmasenaḥ sadā niśi
01,143.018d@088=0005 vaiśaṃpāyanaḥ
01,143.018d@088_0001 prāk saṃdhyāto vimoktavyo rakṣitavyaś ca nityaśaḥ
01,143.018d@088_0002 evaṃ ramasva bhīmena yāvad garbhasya vedanam
01,143.018d@088_0003 eṣa te samayo bhadre śuśrūṣyaś cāpramattayā
01,143.018d@088_0004 nityānukūlayā bhūtvā kartavyaṃ śobhanaṃ tvayā
01,143.018d@088_0005 yudhiṣṭhireṇaivam uktā kuntyā cāṅke 'dhiropitā
01,143.018d@088_0006 bhīmārjunāntaragatā yamābhyāṃ ca puraskṛtā
01,143.018d@088_0007 tiryag yudhiṣṭhire yāti hiḍimbā bhīmagāminī
01,143.018d@088_0008 śālihotrasaro ramyam āsedus te jalārthinaḥ
01,143.018d@088_0009 tat tatheti pratijñāya hiḍimbā rākṣasī tadā
01,143.018d@088_0010 vanaspatitalaṃ gatvā parimṛjya gṛhaṃ yathā
01,143.018d@088_0011 pāṇḍavānāṃ ca vāsaṃ sā kṛtvā parṇamayaṃ tathā
01,143.018d@088_0012 ātmanaś ca tathā kuntyā ekoddeśe cakāra sā
01,143.018d@088_0013 pāṇḍavās tu tataḥ snātvā śuddhāḥ saṃdhyām upāsya ca
01,143.018d@088_0014 tṛṣitāḥ kṣutpipāsārtā jalamātreṇa vartayan
01,143.018d@088_0015 śālihotras tadā jñātvā kṣudhārtān pāṇḍavāṃs tadā
01,143.018d@088_0016 manasā cintayām āsa pānīyaṃ bhojanaṃ mahat
01,143.018d@088_0017 tatas te pāṇḍavāḥ sarve viśrāntāḥ pṛthayā saha
01,143.018d@088_0018 yathā jatugṛhe vṛttaṃ rākṣasena kṛtaṃ ca yat
01,143.018d@088_0019 kṛtvā kathā bahuvidhāḥ kathānte pāṇḍunandanam
01,143.018d@088_0020 kuntī rājasutā vākyaṃ bhīmasenam athābravīt
01,143.018d@088_0021 yathā pāṇḍus tathā mānyas tava jyeṣṭho yudhiṣṭhiraḥ
01,143.018d@088_0022 ahaṃ dharmavidhānena mānyā gurutarī tava
01,143.018d@088_0023 tasmāt pāṇḍuhitārthaṃ me yuvarāja hitaṃ kuru
01,143.018d@088_0024 nikṛtā dhārtarāṣṭreṇa pāpenākṛtabuddhinā
01,143.018d@088_0025 duṣkṛtasya pratīkāraṃ na paśyāmi vṛkodara
01,143.018d@088_0026 tasmāt katipayāhena yogakṣemaṃ bhaviṣyati
01,143.018d@088_0027 kṣemaṃ durgam imaṃ vāsaṃ vasiṣyāmo yathāsukham
01,143.018d@088_0028 idam adya mahad duḥkhaṃ dharmakṛcchraṃ vṛkodara
01,143.018d@088_0029 dṛṣṭvaiva tvāṃ mahāprājña anaṅgenābhicoditā
01,143.018d@088_0030 yudhiṣṭhiraṃ ca māṃ caiva varayām āsa dharmataḥ
01,143.018d@088_0031 dharmārthaṃ dehi putraṃ tvaṃ sa naḥ śreyaḥ kariṣyati
01,143.018d@088_0032 prativākyaṃ tu necchāmi hy āvābhyāṃ vacanaṃ kuru
01,143.019 vaiśaṃpāyana uvāca
01,143.019a tatheti tat pratijñāya hiḍimbā rākṣasī tadā
01,143.019a*1559_01 . . . . . . . . bhīmaseno 'bravīd idam
01,143.019b*1560_01 śāsanaṃ te kariṣyāmi devaśāsanam ity api
01,143.019b*1560_02 samakṣaṃ bhrātṛmadhye tu bhīmaseno 'bravīd idam
01,143.019b*1561_01 śṛṇu rākṣasi satyena samayaṃ te vadāmy aham
01,143.019b*1561_02 yāvatkālena bhavati putrasyotpādanaṃ śubhe
01,143.019b*1561_03 tāvatkālaṃ gamiṣyāmi tvayā saha sumadhyame
01,143.019b*1562_01 viśeṣato matsakāśe mā prakāśaya nīcatām
01,143.019b*1562_02 uttamastrīguṇopetā bhajethā varavarṇini
01,143.019b*1563_01 gatāhani niveśeṣu bhojyaṃ rājārham ānayat
01,143.019b*1563_02 sā kadā cid vihārārthaṃ hiḍimbā kāmacāriṇī
01,143.019c bhīmasenam upādāya ūrdhvam ācakrame tataḥ
01,143.020a śailaśṛṅgeṣu ramyeṣu devatāyataneṣu ca
01,143.020c mṛgapakṣivighuṣṭeṣu ramaṇīyeṣu sarvadā
01,143.021a kṛtvā ca paramaṃ rūpaṃ sarvābharaṇabhūṣitā
01,143.021c saṃjalpantī sumadhuraṃ ramayām āsa pāṇḍavam
01,143.022a tathaiva vanadurgeṣu puṣpitadrumasānuṣu
01,143.022c saraḥsu ramaṇīyeṣu padmotpalayuteṣu ca
01,143.023a nadīdvīpapradeśeṣu vaiḍūryasikatāsu ca
01,143.023c sutīrthavanatoyāsu tathā girinadīṣu ca
01,143.023d*1564_01 kānaneṣu vicitreṣu puṣpitadrumavalliṣu
01,143.023d*1564_02 himavadgirikuñjeṣu guhāsu vividhāsu ca
01,143.023d*1564_03 praphullaśatapatreṣu saraḥsv amalavāriṣu
01,143.024a sagarasya pradeśeṣu maṇihemaciteṣu ca
01,143.024c pattaneṣu ca ramyeṣu mahāśālavaneṣu ca
01,143.025a devāraṇyeṣu puṇyeṣu tathā parvatasānuṣu
01,143.025c guhyakānāṃ nivāseṣu tāpasāyataneṣu ca
01,143.026a sarvartuphalapuṣpeṣu mānaseṣu saraḥsu ca
01,143.026c bibhratī paramaṃ rūpaṃ ramayām āsa pāṇḍavam
01,143.026d*1565=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,143.026d*1565_01 gate bhagavati vyāse pāṇḍavā vigatajvarāḥ
01,143.026d*1565_02 ūṣus tatra ca ṣaṇmāsān vaṭavṛkṣe yathāsukham
01,143.026d*1565_03 śākamūlaphalāhārās tapaḥ kurvanti pāṇḍavāḥ
01,143.026d*1565_04 anujñātā mahārāja tataḥ kamalapālikā
01,143.026d@089_0001 yathā ca sukṛtī svarge modate 'psarasā saha
01,143.026d@089_0002 sa tathā paramaprītas tayā reme mahādyutiḥ
01,143.026d@089_0003 śubhaṃ hi jaghanaṃ tasyāḥ suvarṇamaṇimekhalam
01,143.026d@089_0004 na tatarpa mudā mṛdnan bhīmaseno muhur muhuḥ
01,143.026d@089_0005 ramayantī tato bhīmaṃ tatra tatra manojavā
01,143.026d@089_0006 sā reme tena saṃharṣād atṛpyantī muhur muhuḥ
01,143.026d@089_0007 ahaḥsu vicarantī sā niśākāleṣu pāṇḍavam
01,143.026d@089_0008 ānīya vai svake gehe darśayām āsa mātaram
01,143.026d@089_0009 bhrātṛbhiḥ sahito nityaṃ svapate pāṇḍavas tadā
01,143.026d@089_0010 kuntyāḥ paricarantī sā tasyāḥ pārśve 'vasan niśām
01,143.026d@089_0011 kāmāṃś ca mukhavāsādīn ānayiṣyati bhojanam
01,143.026d@089_0012 tasyāṃ rātryāṃ vyatītāyām ājagāma mahāvrataḥ
01,143.026d@089_0013 pārāśaryo mahāprājño divyadarśī mahātapāḥ
01,143.026d@089_0014 te 'bhivādya mahātmānaṃ kṛṣṇadvaipāyanaṃ tadā
01,143.026d@089_0015 tasthuḥ prāñjalayaḥ sarve sasnuṣā caiva mādhavī
01,143.027a ramayantī tathā bhīmaṃ tatra tatra manojavā
01,143.027b*1566_01 divyābharaṇavastrāṅgī divyasraganulepanā
01,143.027b*1566_02 evaṃ bhrātṝn sapta māsān hiḍimbāvāsayad vane
01,143.027b*1566_03 pāṇḍavān bhīmasenārthaṃ rākṣasī kāmarūpiṇī
01,143.027b*1566_04 sukhaṃ sa viharan bhīmas tatkālaṃ paryaṇāmayat
01,143.027b*1566_05 tato 'labhata sā garbhaṃ rākṣasī kāmarūpiṇī
01,143.027b*1566_06 atṛptā bhīmasenena saptamāsopasaṃgatā
01,143.027c prajajñe rākṣasī putraṃ bhīmasenān mahābalam
01,143.028a virūpākṣaṃ mahāvaktraṃ śaṅkukarṇaṃ vibhīṣaṇam
01,143.028c bhīmarūpaṃ sutāmroṣṭhaṃ tīkṣṇadaṃṣṭraṃ mahābalam
01,143.029a maheṣvāsaṃ mahāvīryaṃ mahāsattvaṃ mahābhujam
01,143.029c mahājavaṃ mahākāyaṃ mahāmāyam ariṃdamam
01,143.029d*1567_01 dīrghaghoṇaṃ mahoraskaṃ vikaṭodbaddhapiṇḍikam
01,143.030a amānuṣaṃ mānuṣajaṃ bhīmavegaṃ mahābalam
01,143.030c yaḥ piśācān atīvānyān babhūvāti sa mānuṣān
01,143.031a bālo 'pi yauvanaṃ prāpto mānuṣeṣu viśāṃ pate
01,143.031c sarvāstreṣu paraṃ vīraḥ prakarṣam agamad balī
01,143.032a sadyo hi garbhaṃ rākṣasyo labhante prasavanti ca
01,143.032c kāmarūpadharāś caiva bhavanti bahurūpiṇaḥ
01,143.033a praṇamya vikacaḥ pādāv agṛhṇāt sa pitus tadā
01,143.033c mātuś ca parameṣvāsas tau ca nāmāsya cakratuḥ
01,143.034a ghaṭabhāsotkaca iti mātaraṃ so 'bhyabhāṣata
01,143.034c abhavat tena nāmāsya ghaṭotkaca iti sma ha
01,143.035a anuraktaś ca tān āsīt pāṇḍavān sa ghaṭotkacaḥ
01,143.035b*1568_01 vikīrṇakeśo ghaṭate pitror agre yatas tataḥ
01,143.035b*1568_02 purataḥ pāṇḍavānāṃ ca tena cāsau ghaṭotkacaḥ
01,143.035c teṣāṃ ca dayito nityam ātmabhūto babhūva saḥ
01,143.035d*1569=07 vaiśaṃpāyanaḥ
01,143.035d*1569_01 ghaṭotkaco mahākāyaḥ pāṇḍavān pṛthayā saha
01,143.035d*1569_02 abhivādya yathānyāyam abravīc ca prabhāṣya tān
01,143.035d*1569_03 kiṃ karomy aham āryāṇāṃ niḥśaṅkaṃ vadatānaghāḥ
01,143.035d*1569_04 taṃ bruvantaṃ bhaimaseniṃ kuntī vacanam abravīt
01,143.035d*1569_05 tvaṃ kurūṇāṃ kule jātaḥ sākṣād bhīmasamo hy asi
01,143.035d*1569_06 jyeṣṭhaḥ putro 'si pañcānāṃ sāhāyyaṃ kuru putraka
01,143.035d*1569_07 pṛthayāpy evam uktas tu praṇamyedaṃ vaco 'bravīt
01,143.035d*1569_08 yathā hi rāvaṇo loke indrajid vā mahābalaḥ
01,143.035d*1569_09 varṣmavīryasamo loke viśiṣṭaś cābhavaṃ nṛṣu
01,143.036a saṃvāsasamayo jīrṇa ity abhāṣata taṃ tataḥ
01,143.036b*1570=02 hiḍimbā
01,143.036b*1570_01 punar drakṣyasi rājyasthān ity abhāṣata tāṃ tadā
01,143.036b*1570_02 yadā me tvaṃ smareḥ kānta riraṃsū rahasi prabho
01,143.036b*1570_03 tadā tava vaśaṃ bhūya āgantāsmy āśu bhārata
01,143.036b*1570_04 ity uktvā sā jagāmāśu bhāvam āsajya pāṇḍave
01,143.036c hiḍimbā samayaṃ kṛtvā svāṃ gatiṃ pratyapadyata
01,143.036d*1571_01 tatas tu pāṇḍavāḥ sarve śālihotrāśrame tadā
01,143.036d*1571_02 pūjitās tena vanyena tam āmantrya mahāmunim
01,143.037a kṛtyakāla upasthāsye pitṝn iti ghaṭotkacaḥ
01,143.037a*1572_01 . . . . . . . . bhavatsmaraṇamātrataḥ
01,143.037a*1572_02 mahatkṛcchre vane durge . . . . . . . .
01,143.037c āmantrya rākṣasaśreṣṭhaḥ pratasthe cottarāṃ diśam
01,143.038a sa hi sṛṣṭo maghavatā śaktihetor mahātmanā
01,143.038c karṇasyāprativīryasya vināśāya mahātmanaḥ
01,144.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,144.001a te vanena vanaṃ vīrā ghnanto mṛgagaṇān bahūn
01,144.001c apakramya yayū rājaṃs tvaramāṇā mahārathāḥ
01,144.002a matsyāṃs trigartān pāñcālān kīcakān antareṇa ca
01,144.002c ramaṇīyān vanoddeśān prekṣamāṇāḥ sarāṃsi ca
01,144.003a jaṭāḥ kṛtvātmanaḥ sarve valkalājinavāsasaḥ
01,144.003c saha kuntyā mahātmāno bibhratas tāpasaṃ vapuḥ
01,144.004a kva cid vahanto jananīṃ tvaramāṇā mahārathāḥ
01,144.004b*1573_01 nityakarma prakurvanto vanyamūlaphalāśanāḥ
01,144.004c kva cic chandena gacchantas te jagmuḥ prasabhaṃ punaḥ
01,144.004d*1574_01 pathi dvaipāyanaṃ sarve dadṛśuḥ svaṃ pitāmaham
01,144.005a brāhmaṃ vedam adhīyānā vedāṅgāni ca sarvaśaḥ
01,144.005c nītiśāstraṃ ca dharmajñā dadṛśus te pitāmaham
01,144.005d*1575_01 śālihotraprasādena labdhvā prītim avāpya ca
01,144.006a te 'bhivādya mahātmānaṃ kṛṣṇadvaipāyanaṃ tadā
01,144.006c tasthuḥ prāñjalayaḥ sarve saha mātrā paraṃtapāḥ
01,144.006d*1576=00 vyāsaḥ
01,144.006d*1576_01 tadāśramān nirgamanaṃ mayā jñātaṃ nararṣabhāḥ
01,144.006d*1576_02 ghaṭotkacasya cotpattiṃ jñātvā prītir avardhata
01,144.007 vyāsa uvāca
01,144.007a mayedaṃ manasā pūrvaṃ viditaṃ bharatarṣabhāḥ
01,144.007c yathā sthitair adharmeṇa dhārtarāṣṭrair vivāsitāḥ
01,144.007d*1577_01 vivāsitāś ca mātrā vai pāpair durmantraṇaiḥ sadā
01,144.008a tad viditvāsmi saṃprāptaś cikīrṣuḥ paramaṃ hitam
01,144.008c na viṣādo 'tra kartavyaḥ sarvam etat sukhāya vaḥ
01,144.008d*1578_01 suhṛdviyogajaṃ karma purā kṛtam ariṃdamāḥ
01,144.008d*1578_02 tasya siddhir iyaṃ prāptā mā śocata paraṃtapāḥ
01,144.008d*1578_03 samāpte duṣkṛte caiva yūyaṃ caiva na saṃśayaḥ
01,144.008d*1578_04 svarāṣṭre vihariṣyanto bhaviṣyatha sabāndhavāḥ
01,144.009a samās te caiva me sarve yūyaṃ caiva na saṃśayaḥ
01,144.009c dīnato bālataś caiva snehaṃ kurvanti bāndhavāḥ
01,144.010a tasmād abhyadhikaḥ sneho yuṣmāsu mama sāṃpratam
01,144.010c snehapūrvaṃ cikīrṣāmi hitaṃ vas tan nibodhata
01,144.011a idaṃ nagaram abhyāśe ramaṇīyaṃ nirāmayam
01,144.011c vasateha praticchannā mamāgamanakāṅkṣiṇaḥ
01,144.011d*1579_01 etad vai śālihotrasya tapasā nirmitaṃ saraḥ
01,144.011d*1579_02 ramaṇīyam idaṃ toyaṃ kṣutpipāsāśramāpaham
01,144.011d*1579_03 kāryārthinas tu ṣaṇmāsaṃ viharadhvaṃ yathāsukham
01,144.012 vaiśaṃpāyana uvāca
01,144.012a evaṃ sa tān samāśvāsya vyāsaḥ pārthān ariṃdamān
01,144.012c ekacakrām abhigataḥ kuntīm āśvāsayat prabhuḥ
01,144.012d*1580_01 snuṣe mā roda mā rodety evaṃ vyāso 'bravīd vacaḥ
01,144.012d*1581_01 punar eva ca dharmātmā idaṃ vacanam abravīt
01,144.012d*1582=00 vyāsaḥ
01,144.012d*1582_01 kuryān na kevalaṃ dharmaṃ duṣkṛtaṃ ca tathā naraḥ
01,144.012d*1582_02 sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ loke na kartā nāsti śobhane
01,144.012d*1582_03 avaśyaṃ labhate kartā phalaṃ vai puṇyapāpayoḥ
01,144.012d*1582_04 duṣkṛtasya phalenaivaṃ prāptaṃ vyasanam uttamam
01,144.012d*1582_05 tasmān mādhavi mānārhe mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ
01,144.013a jīvaputri sutas te 'yaṃ dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
01,144.013c pṛthivyāṃ pārthivān sarvān praśāsiṣyati dharmarāṭ
01,144.014a dharmeṇa jitvā pṛthivīm akhilāṃ dharmavid vaśī
01,144.014b*1583_01 pṛthivīm akhilāṃ jitvā sarvāṃ sāgaramekhalām
01,144.014b*1584_01 sthāpayitvā vaśe sarvāṃ saparvatavanāṃ śubhām
01,144.014c bhīmasenārjunabalād bhokṣyaty ayam asaṃśayaḥ
01,144.015a putrās tava ca mādryāś ca sarva eva mahārathāḥ
01,144.015c svarāṣṭre vihariṣyanti sukhaṃ sumanasas tadā
01,144.016a yakṣyanti ca naravyāghrā vijitya pṛthivīm imām
01,144.016c rājasūyāśvamedhādyaiḥ kratubhir bhūridakṣiṇaiḥ
01,144.017a anugṛhya suhṛdvargaṃ dhanena ca sukhena ca
01,144.017c pitṛpaitāmahaṃ rājyam iha bhokṣyanti te sutāḥ
01,144.017d*1585_01 snuṣā kamalapatrākṣī nāmnā kamalapālikā
01,144.017d*1585_02 vaśavartinī tu bhīmasya putram eṣā janiṣyati
01,144.017d*1585_03 tena putreṇa kṛcchreṣu bhaviṣyatha ca tāritāḥ
01,144.018a evam uktvā niveśyainān brāhmaṇasya niveśane
01,144.018c abravīt pārthivaśreṣṭham ṛṣir dvaipāyanas tadā
01,144.019a iha māṃ saṃpratīkṣadhvam āgamiṣyāmy ahaṃ punaḥ
01,144.019c deśakālau viditvaiva vetsyadhvaṃ paramāṃ mudam
01,144.020a sa taiḥ prāñjalibhiḥ sarvais tathety ukto narādhipa
01,144.020c jagāma bhagavān vyāso yathākāmam ṛṣiḥ prabhuḥ
01,145.001 janamejaya uvāca
01,145.001a ekacakrāṃ gatās te tu kuntīputrā mahārathāḥ
01,145.001c ataḥ paraṃ dvijaśreṣṭha kim akurvata pāṇḍavāḥ
01,145.002 vaiśaṃpāyana uvāca
01,145.002a ekacakrāṃ gatās te tu kuntīputrā mahārathāḥ
01,145.002c ūṣur nāticiraṃ kālaṃ brāhmaṇasya niveśane
01,145.003a ramaṇīyāni paśyanto vanāni vividhāni ca
01,145.003c pārthivān api coddeśān saritaś ca sarāṃsi ca
01,145.004a cerur bhaikṣaṃ tadā te tu sarva eva viśāṃ pate
01,145.004b*1586_01 yudhiṣṭhiraṃ ca kuntīṃ ca cintayanta upāsate
01,145.004b*1586_02 bhaikṣaṃ carantas tu sadā jaṭilā brahmacāriṇaḥ
01,145.004c babhūvur nāgarāṇāṃ ca svair guṇaiḥ priyadarśanāḥ
01,145.004d*1587=00 nāgarāḥ
01,145.004d*1587_01 darśanīyā dvijāḥ śuddhā devagarbhopamāḥ śubhāḥ
01,145.004d*1587_02 bhaikṣārhā na ca rājyārhāḥ sukumārās tapasvinaḥ
01,145.004d*1587_03 sarvalakṣaṇasaṃpannā bhaikṣaṃ nārhanti nityaśaḥ
01,145.004d*1587_04 kāryārthinaś carantīti tarkayanta iti bruvan
01,145.004d*1587_05 bandhūnām āgamān nityam upacintya tu nāgarāḥ
01,145.004d*1587_06 bhojanāni ca pūrṇāni bhakṣyabhojyair akārayan
01,145.004d*1587_07 maunavratena saṃyuktā bhaikṣaṃ gṛhṇanti pāṇḍavāḥ
01,145.004d*1587_08 mātā ciragatān dṛṣṭvā śocantīti ca pāṇḍavāḥ
01,145.004d*1587_09 tvaramāṇā nivartante mātṛgauravayantritāḥ
01,145.004d*1588_01 naite yathārthato viprāḥ sukumārās tapasvinaḥ
01,145.004d*1588_02 caranti bhūmau pracchannāḥ kasmāc cit kāraṇād iha
01,145.004d*1589_01 duḥkhāśrupūrṇanayanā likhantyās te mahītalam
01,145.004d*1589_02 bhikṣitvā dvijageheṣu cintayantaś ca mātaram
01,145.005a nivedayanti sma ca te bhaikṣaṃ kuntyāḥ sadā niśi
01,145.005b*1590_01 sarvasaṃpūrṇabhaikṣānnaṃ mātrā dattaṃ pṛthak pṛthak
01,145.005c tayā vibhaktān bhāgāṃs te bhuñjate sma pṛthak pṛthak
01,145.006a ardhaṃ te bhuñjate vīrāḥ saha mātrā paraṃtapāḥ
01,145.006c ardhaṃ bhaikṣasya sarvasya bhīmo bhuṅkte mahābalaḥ
01,145.006d*1591_01 na cāśito 'sau bhavati kalyāṇānnabhṛtaḥ purā
01,145.006d*1591_02 sa vaivarṇyaṃ ca kārśyaṃ ca jagāmātṛptikāritam
01,145.006d*1592_01 ājyabindur yathā vahnau mahati jvalite yathā
01,145.006d*1592_02 tathārdhabhāgaṃ bhīmasya bhikṣānnasya nṛpottama
01,145.007a tathā tu teṣāṃ vasatāṃ tatra rājan mahātmanām
01,145.007c aticakrāma sumahān kālo 'tha bharatarṣabha
01,145.007d*1593_01 bhīmo 'pi krīḍayitvā tu mitho brāhmaṇabandhuṣu
01,145.007d*1593_02 kumbhakāreṇa saṃbandhaṃ lebhe pātraṃ bṛhat tadā
01,145.007d*1593_03 sa dadāti mahat pātraṃ bhīmāya prahasann iva
01,145.007d*1593_04 tasyādbhutaṃ karma kṛtvā mahan mṛdbhāram ādade
01,145.007d*1593_05 tasya bhāraḥ śataguṇaḥ kumbhakāram atoṣayat
01,145.007d*1593_06 cakre cakre ca mṛdbhāṇḍān satataṃ bhaikṣam āharan
01,145.007d*1593_07 tad ādāya gataṃ dṛṣṭvā hasanti prahasanti ca
01,145.007d*1593_08 bhakṣyabhojyāni vividhāny ādāya prakṣipanti ca
01,145.007d*1593_09 evam eṣa sadā bhuktvā mātre vadati vai rahaḥ
01,145.007d*1594_01 kumbhakāro 'dadāt pātraṃ mahat kṛtvā tu pātrakam
01,145.007d*1594_02 prahasan bhīmasenāya vismitas tasya karmaṇā
01,145.007d*1595_01 iti pṛṣṭaḥ sadā pauraiḥ kṣudhitaḥ kila pāṇḍavaḥ
01,145.008a tataḥ kadā cid bhaikṣāya gatās te bharatarṣabhāḥ
01,145.008c saṃgatyā bhīmasenas tu tatrāste pṛthayā saha
01,145.009a athārtijaṃ mahāśabdaṃ brāhmaṇasya niveśane
01,145.009c bhṛśam utpatitaṃ ghoraṃ kuntī śuśrāva bhārata
01,145.010a rorūyamāṇāṃs tān sarvān paridevayataś ca sā
01,145.010c kāruṇyāt sādhubhāvāc ca devī rājan na cakṣame
01,145.011a mathyamāneva duḥkhena hṛdayena pṛthā tataḥ
01,145.011c uvāca bhīmaṃ kalyāṇī kṛpānvitam idaṃ vacaḥ
01,145.012a vasāmaḥ susukhaṃ putra brāhmaṇasya niveśane
01,145.012c ajñātā dhārtarāṣṭrāṇāṃ satkṛtā vītamanyavaḥ
01,145.013a sā cintaye sadā putra brāhmaṇasyāsya kiṃ nv aham
01,145.013c priyaṃ kuryām iti gṛhe yat kuryur uṣitāḥ sukham
01,145.014a etāvān puruṣas tāta kṛtaṃ yasmin na naśyati
01,145.014c yāvac ca kuryād anyo 'sya kuryād abhyadhikaṃ tataḥ
01,145.015a tad idaṃ brāhmaṇasyāsya duḥkham āpatitaṃ dhruvam
01,145.015c tatrāsya yadi sāhāyyaṃ kuryāma sukṛtaṃ bhavet
01,145.016 bhīma uvāca
01,145.016a jñāyatām asya yad duḥkhaṃ yataś caiva samutthitam
01,145.016c vidite vyavasiṣyāmi yady api syāt suduṣkaram
01,145.017 vaiśaṃpāyana uvāca
01,145.017a tathā hi kathayantau tau bhūyaḥ śuśruvatuḥ svanam
01,145.017c ārtijaṃ tasya viprasya sabhāryasya viśāṃ pate
01,145.018a antaḥpuraṃ tatas tasya brāhmaṇasya mahātmanaḥ
01,145.018c viveśa kuntī tvaritā baddhavatseva saurabhī
01,145.019a tatas taṃ brāhmaṇaṃ tatra bhāryayā ca sutena ca
01,145.019c duhitrā caiva sahitaṃ dadarśa vikṛtānanam
01,145.020 brāhmaṇa uvāca
01,145.020a dhig idaṃ jīvitaṃ loke 'nalasāram anarthakam
01,145.020c duḥkhamūlaṃ parādhīnaṃ bhṛśam apriyabhāgi ca
01,145.021a jīvite paramaṃ duḥkhaṃ jīvite paramo jvaraḥ
01,145.021c jīvite vartamānasya dvandvānām āgamo dhruvaḥ
01,145.022a ekātmāpi hi dharmārthau kāmaṃ ca na niṣevate
01,145.022c etaiś ca viprayogo 'pi duḥkhaṃ paramakaṃ matam
01,145.023a āhuḥ ke cit paraṃ mokṣaṃ sa ca nāsti kathaṃ cana
01,145.023c arthaprāptau ca narakaḥ kṛtsna evopapadyate
01,145.024a arthepsutā paraṃ duḥkham arthaprāptau tato 'dhikam
01,145.024c jātasnehasya cārtheṣu viprayoge mahattaram
01,145.024d*1596_01 yāvanto yasya saṃyogā dravyair iṣṭair bhavanty uta
01,145.024d*1596_02 tāvanto 'sya nikhanyante hṛdaye śokaśaṅkavaḥ
01,145.024d*1596_03 tad idaṃ jīvitaṃ prāpya svalpakālaṃ mahābhayam
01,145.024d*1596_04 tyāgo 'py ayaṃ mahān prāpto bhāryayā sahitena ca
01,145.025a na hi yogaṃ prapaśyāmi yena mucyeyam āpadaḥ
01,145.025c putradāreṇa vā sārdhaṃ prādraveyām anāmayam
01,145.026a yatitaṃ vai mayā pūrvaṃ yathā tvaṃ vettha brāhmaṇi
01,145.026c yataḥ kṣemaṃ tato gantuṃ tvayā tu mama na śrutam
01,145.027a iha jātā vivṛddhāsmi pitā ceha mameti ca
01,145.027c uktavaty asi durmedhe yācyamānā mayāsakṛt
01,145.028a svargato hi pitā vṛddhas tathā mātā ciraṃ tava
01,145.028c bāndhavā bhūtapūrvāś ca tatra vāse tu kā ratiḥ
01,145.028d*1597_01 na bhojanaṃ viruddhaṃ syān na strī deśo nibandhanam
01,145.028d*1597_02 sudūram api kāryārthe vrajed garuḍahaṃsavat
01,145.029a so 'yaṃ te bandhukāmāyā aśṛṇvantyā vaco mama
01,145.029c bandhupraṇāśaḥ saṃprāpto bhṛśaṃ duḥkhakaro mama
01,145.029d*1598_01 upasthitaṃ tu kalyāṇi yatheṣṭam anubhūyatām
01,145.029d*1599=00 brāhmaṇī
01,145.029d*1599_01 mām eva preṣaya tvaṃ tu bakāya karam adya vai
01,145.029d*1600=00 dvijaḥ
01,145.029d*1600_01 tyāgo 'yaṃ mama saṃprāpto mama vā me sutasya vā
01,145.029d*1600_02 tava vā tava putryāś ca atra vāsasya tat phalam
01,145.029d*1600_03 na śṛṇoṣi vaco mahyaṃ tat phalaṃ bhuṅkṣva bhāmini
01,145.029d*1600_04 athavāhaṃ na śakṣyāmi svayaṃ martuṃ sutaṃ mama
01,145.029d*1600_05 evaṃ tyaktuṃ na śaknomi bhavatīṃ na sutām api
01,145.030a athavā madvināśo 'yaṃ na hi śakṣyāmi kaṃ cana
01,145.030c parityaktum ahaṃ bandhuṃ svayaṃ jīvan nṛśaṃsavat
01,145.031a sahadharmacarīṃ dāntāṃ nityaṃ mātṛsamāṃ mama
01,145.031c sakhāyaṃ vihitāṃ devair nityaṃ paramikāṃ gatim
01,145.032a mātrā pitrā ca vihitāṃ sadā gārhasthyabhāginīm
01,145.032c varayitvā yathānyāyaṃ mantravat pariṇīya ca
01,145.033a kulīnāṃ śīlasaṃpannām apatyajananīṃ mama
01,145.033c tvām ahaṃ jīvitasyārthe sādhvīm anapakāriṇīm
01,145.033e parityaktuṃ na śakṣyāmi bhāryāṃ nityam anuvratām
01,145.034a kuta eva parityaktuṃ sutāṃ śakṣyāmy ahaṃ svayam
01,145.034c bālām aprāptavayasam ajātavyañjanākṛtim
01,145.034d*1601_01 sutāṃ caināṃ na śakṣyāmi parityaktuṃ kathaṃ cana
01,145.034d*1602_01 prārthaye 'haṃ parāṃ prītiṃ yasmin svargaphalāni ca
01,145.034d*1602_02 dayitaṃ me kathaṃ bālam ahaṃ tyaktum ihotsahe
01,145.034d*1602_03 yasya jātasya pitaro mukhaṃ dṛṣṭvā divaṃ gatāḥ
01,145.034d*1602_04 pitṝṇām ṛṇanirmukto yasya jātasya tejasā
01,145.034d*1602_05 tam ahaṃ jyeṣṭhaputraṃ me kulanistārakaṃ bhuvi
01,145.034d*1602_06 mama piṇḍodakanidhiṃ kathaṃ tyakṣyāmi putrakam
01,145.034d*1603_01 kuta eva parityaktuṃ putrīṃ śakṣyāmy ahaṃ svayam
01,145.035a bhartur arthāya nikṣiptāṃ nyāsaṃ dhātrā mahātmanā
01,145.035c yasyāṃ dauhitrajāṃl lokān āśaṃse pitṛbhiḥ saha
01,145.035e svayam utpādya tāṃ bālāṃ katham utsraṣṭum utsahe
01,145.036a manyante ke cid adhikaṃ snehaṃ putre pitur narāḥ
01,145.036c kanyāyāṃ naiva tu punar mama tulyāv ubhau matau
01,145.037a yasmiṃl lokāḥ prasūtiś ca sthitā nityam atho sukham
01,145.037c apāpāṃ tām ahaṃ bālāṃ katham utsraṣṭum utsahe
01,145.037d*1604_01 medhāvinīm adoṣāṃ ca śuśrūṣum anahaṃkṛtām
01,145.037d*1604_02 tām imāṃ me sutāṃ bālāṃ katham utsraṣṭum utsahe
01,145.037d*1604_03 kāṅkṣamāṇāṃ ratiṃ caiva sukhāni ca bahūny api
01,145.037d*1604_04 utpādayanty apatyāni dharmakāmārthahetave
01,145.038a ātmānam api cotsṛjya tapsye pretavaśaṃ gataḥ
01,145.038b*1605_01 svayaṃ ca na parityaktuṃ śaknomy etān ahaṃ yathā
01,145.038c tyaktā hy ete mayā vyaktaṃ neha śakṣyanti jīvitum
01,145.039a eṣāṃ cānyatamatyāgo nṛśaṃso garhito budhaiḥ
01,145.039c ātmatyāge kṛte ceme mariṣyanti mayā vinā
01,145.040a sa kṛcchrām aham āpanno na śaktas tartum āpadam
01,145.040c aho dhik kāṃ gatiṃ tv adya gamiṣyāmi sabāndhavaḥ
01,145.040e sarvaiḥ saha mṛtaṃ śreyo na tu me jīvitaṃ kṣamam
01,146.001 brāhmaṇy uvāca
01,146.001a na saṃtāpas tvayā kāryaḥ prākṛteneva karhi cit
01,146.001c na hi saṃtāpakālo 'yaṃ vaidyasya tava vidyate
01,146.002a avaśyaṃ nidhanaṃ sarvair gantavyam iha mānavaiḥ
01,146.002c avaśyabhāviny arthe vai saṃtāpo neha vidyate
01,146.003a bhāryā putro 'tha duhitā sarvam ātmārtham iṣyate
01,146.003c vyathāṃ jahi subuddhyā tvaṃ svayaṃ yāsyāmi tatra vai
01,146.004a etad dhi paramaṃ nāryāḥ kāryaṃ loke sanātanam
01,146.004c prāṇān api parityajya yad bhartṛhitam ācaret
01,146.005a tac ca tatra kṛtaṃ karma tavāpīha sukhāvaham
01,146.005c bhavaty amutra cākṣayyaṃ loke 'smiṃś ca yaśaskaram
01,146.006a eṣa caiva gurur dharmo yaṃ pravakṣāmy ahaṃ tava
01,146.006c arthaś ca tava dharmaś ca bhūyān atra pradṛśyate
01,146.007a yadartham iṣyate bhāryā prāptaḥ so 'rthas tvayā mayi
01,146.007c kanyā caiva kumāraś ca kṛtāham anṛṇā tvayā
01,146.008a samarthaḥ poṣaṇe cāsi sutayo rakṣaṇe tathā
01,146.008c na tv ahaṃ sutayoḥ śaktā tathā rakṣaṇapoṣaṇe
01,146.009a mama hi tvadvihīnāyāḥ sarvakāmā na āpadaḥ
01,146.009c kathaṃ syātāṃ sutau bālau bhaveyaṃ ca kathaṃ tv aham
01,146.010a kathaṃ hi vidhavānāthā bālaputrā vinā tvayā
01,146.010c mithunaṃ jīvayiṣyāmi sthitā sādhugate pathi
01,146.011a ahaṃkṛtāvaliptaiś ca prārthyamānām imāṃ sutām
01,146.011c ayuktais tava saṃbandhe kathaṃ śakṣyāmi rakṣitum
01,146.012a utsṛṣṭam āmiṣaṃ bhūmau prārthayanti yathā khagāḥ
01,146.012c prārthayanti janāḥ sarve vīrahīnāṃ tathā striyam
01,146.013a sāhaṃ vicālyamānā vai prārthyamānā durātmabhiḥ
01,146.013c sthātuṃ pathi na śakṣyāmi sajjaneṣṭe dvijottama
01,146.013d*1606_01 strījanma garhitaṃ nātha loke duṣṭajanākule
01,146.013d*1606_02 mātāpitror vaśe kanyā ūḍhā bhartṛvaśe tathā
01,146.013d*1606_03 abhāve cānayoḥ putre svatantrā strī vigarhyate
01,146.013d*1606_04 anāthatvaṃ striyo dvāraṃ duṣṭānāṃ vivṛtaṃ hi tat
01,146.013d*1606_05 vastrakhaṇḍaṃ ghṛtāktaṃ hi yathā saṃkṛṣyate śvabhiḥ
01,146.013d*1606_06 dṛṣṭvā tathābalā nātha prārthitaiśvaryagarvitaiḥ
01,146.014a kathaṃ tava kulasyaikām imāṃ bālām asaṃskṛtām
01,146.014c pitṛpaitāmahe mārge niyoktum aham utsahe
01,146.015a kathaṃ śakṣyāmi bāle 'smin guṇān ādhātum īpṣitān
01,146.015c anāthe sarvato lupte yathā tvaṃ dharmadarśivān
01,146.015d*1607_01 ādvādaśābdaṃ bālo 'yaṃ duścaritraṃ cacāra ha
01,146.015d*1607_02 mātāpitros tu tat pāpam ity āhur dharmavādinaḥ
01,146.015d*1607_03 śikṣaye tat pitā mātā tat putraś ca caritrataḥ
01,146.016a imām api ca te bālām anāthāṃ paribhūya mām
01,146.016c anarhāḥ prārthayiṣyanti śūdrā vedaśrutiṃ yathā
01,146.017a tāṃ ced ahaṃ na ditseyaṃ tvadguṇair upabṛṃhitām
01,146.017c pramathyaināṃ hareyus te havir dhvāṅkṣā ivādhvarāt
01,146.017c*1608_01 ko 'syāḥ kartā bhaved iti
01,146.017c*1608_02 paśyantyā me haranty eva krośantyāś cāpi nistrapāḥ
01,146.017c*1608_03 anāthatvāt sutāṃ vidvan
01,146.018a saṃprekṣamāṇā putraṃ te nānurūpam ivātmanaḥ
01,146.018c anarhavaśam āpannām imāṃ cāpi sutāṃ tava
01,146.019a avajñātā ca lokasya tathātmānam ajānatī
01,146.019c avaliptair narair brahman mariṣyāmi na saṃśayaḥ
01,146.019c*1609_01 hrīyamāṇām anāgasāḥ
01,146.019c*1609_02 aśaktatvād anāthatvān
01,146.019c*1610_01 mṛte tvayi mayāvaśyaṃ sahāgamanam iṣyate
01,146.019c*1610_02 mṛte bhartari nārīṇāṃ sukhaleśaṃ na vidyate
01,146.020a tau vihīnau mayā bālau tvayā caiva mamātmajau
01,146.020c vinaśyetāṃ na saṃdeho matsyāv iva jalakṣaye
01,146.021a tritayaṃ sarvathāpy evaṃ vinaśiṣyaty asaṃśayam
01,146.021c tvayā vihīnaṃ tasmāt tvaṃ māṃ parityaktum arhasi
01,146.022a vyuṣṭir eṣā parā strīṇāṃ pūrvaṃ bhartuḥ parā gatiḥ
01,146.022c na tu brāhmaṇa putrāṇāṃ viṣaye parivartitum
01,146.022d*1611_01 haridrāñjanapuṣpādisaumaṅgalyayutā satī
01,146.022d*1611_02 maraṇaṃ yāti yā bhartus tad dattajalapāyinī
01,146.022d*1611_03 bhartṛpādārpitamanāḥ sā yāti girijāpadam
01,146.022d*1611_04 girijāyāḥ sakhī bhūtvā modate nagakanyayā
01,146.022d*1612_01 mitaṃ dadāti hi pitā mitaṃ bhrātā mitaṃ sutaḥ
01,146.022d*1612_02 amitasya hi dātāraṃ kā patiṃ nābhinandati
01,146.023a parityaktaḥ sutaś cāyaṃ duhiteyaṃ tathā mayā
01,146.023c bāndhavāś ca parityaktās tvadarthaṃ jīvitaṃ ca me
01,146.024a yajñais tapobhir niyamair dānaiś ca vividhais tathā
01,146.024c viśiṣyate striyā bhartur nityaṃ priyahite sthitiḥ
01,146.024d*1613_01 āśramāś cāgnisaṃskārā japahomavratāni ca
01,146.024d*1613_02 strīṇāṃ naite vidhātavyā vinā patim aninditam
01,146.024d*1613_03 kṣamā śaucam anāhāram etāvad viditaṃ striyāḥ
01,146.025a tad idaṃ yac cikīrṣāmi dharmyaṃ paramasaṃmatam
01,146.025c iṣṭaṃ caiva hitaṃ caiva tava caiva kulasya ca
01,146.026a iṣṭāni cāpy apatyāni dravyāṇi suhṛdaḥ priyāḥ
01,146.026c āpaddharmavimokṣāya bhāryā cāpi satāṃ matam
01,146.026d*1614_01 āpadarthe dhanaṃ rakṣed dārān rakṣed dhanair api
01,146.026d*1614_02 ātmānaṃ satataṃ rakṣed dārair api dhanair api
01,146.026d*1614_03 dṛṣṭādṛṣṭaphalārthaṃ hi bhāryā putro dhanaṃ gṛham
01,146.026d*1614_04 sarvam etad vidhātavyaṃ budhānām eṣa niścayaḥ
01,146.027a ekato vā kulaṃ kṛtsnam ātmā vā kulavardhana
01,146.027c na samaṃ sarvam eveti budhānām eṣa niścayaḥ
01,146.027d*1615_01 ubhayoḥ ko 'dhiko vidvānn ātmā caivādhikaḥ kulāt
01,146.027d*1615_02 ātmano vidyamānatvād bhuvanāni caturdaśa
01,146.027d*1615_03 vidyante dvijaśārdūla ātmā rakṣyaḥ sadā tvayā
01,146.027d*1615_04 ātmany avidyamāne cet tasya nāstīha kiṃ cana
01,146.027d*1615_05 etaj jagad idaṃ sarvam ātmanā na samaṃ kila
01,146.028a sa kuruṣva mayā kāryaṃ tārayātmānam ātmanā
01,146.028c anujānīhi mām ārya sutau me parirakṣa ca
01,146.028d*1616_01 kiṃ cānyac chṛṇu me nātha yad vakṣyāmi hitaṃ tava
01,146.028d*1616_02 śrutvāvadhāryatāṃ tan me tatas te tad dhitaṃ kuru
01,146.029a avadhyāḥ striya ity āhur dharmajñā dharmaniścaye
01,146.029c dharmajñān rākṣasān āhur na hanyāt sa ca mām api
01,146.030a niḥsaṃśayo vadhaḥ puṃsāṃ strīṇāṃ saṃśayito vadhaḥ
01,146.030c ato mām eva dharmajña prasthāpayitum arhasi
01,146.031a bhuktaṃ priyāṇy avāptāni dharmaś ca carito mayā
01,146.031b*1617_01 tvacchuśrūṣaṇasaṃbhūtā kīrtiś cāpy atulā mama
01,146.031c tvatprasūtiḥ priyā prāptā na māṃ tapsyaty ajīvitam
01,146.032a jātaputrā ca vṛddhā ca priyakāmā ca te sadā
01,146.032c samīkṣyaitad ahaṃ sarvaṃ vyavasāyaṃ karomy ataḥ
01,146.033a utsṛjyāpi ca mām ārya vetsyasy anyām api striyam
01,146.033b*1618_01 labhasva kulajāṃ kanyāṃ dharmas te bhavitā punaḥ
01,146.033b*1618_02 anāśramī na tiṣṭheta kṣaṇamātram api dvijaḥ
01,146.033c tataḥ pratiṣṭhito dharmo bhaviṣyati punas tava
01,146.034a na cāpy adharmaḥ kalyāṇa bahupatnīkatā nṛṇām
01,146.034c strīṇām adharmaḥ sumahān bhartuḥ pūrvasya laṅghane
01,146.035a etat sarvaṃ samīkṣya tvam ātmatyāgaṃ ca garhitam
01,146.035b*1619_01 kuru vākyaṃ mama vibho nānyathā mānasaṃ kuru
01,146.035c ātmānaṃ tāraya mayā kulaṃ cemau ca dārakau
01,146.036 vaiśaṃpāyana uvāca
01,146.036a evam uktas tayā bhartā tāṃ samāliṅgya bhārata
01,146.036c mumoca bāṣpaṃ śanakaiḥ sabhāryo bhṛśaduḥkhitaḥ
01,146.036d*1620_01 tato 'nantaram evāsya duhitā vaktum udyatā
01,146.036d*1621_01 maivaṃ vada sukalyāṇi tiṣṭha gehe sumadhyame
01,146.036d*1621_02 na svāṃ bhāryāṃ tyajet prājñaḥ putrān vāpi kadā cana
01,146.036d*1621_03 viśeṣataḥ striyaṃ rakṣet puruṣo buddhimān iha
01,146.036d*1621_04 tyaktvā tu puruṣo jīven na hātavyān imān sadā
01,146.036d*1621_05 na vetti dharmam arthaṃ ca kāmaṃ mokṣaṃ ca tattvataḥ
01,147.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,147.001a tayor duḥkhitayor vākyam atimātraṃ niśamya tat
01,147.001c bhṛśaṃ duḥkhaparītāṅgī kanyā tāv abhyabhāṣata
01,147.002a kim idaṃ bhṛśaduḥkhārtau roravītho anāthavat
01,147.002c mamāpi śrūyatāṃ kiṃ cic chrutvā ca kriyatāṃ kṣamam
01,147.003a dharmato 'haṃ parityājyā yuvayor nātra saṃśayaḥ
01,147.003c tyaktavyāṃ māṃ parityajya trātaṃ sarvaṃ mayaikayā
01,147.004a ity artham iṣyate 'patyaṃ tārayiṣyati mām iti
01,147.004c tasminn upasthite kāle tarataṃ plavavan mayā
01,147.005a iha vā tārayed durgād uta vā pretya tārayet
01,147.005c sarvathā tārayet putraḥ putra ity ucyate budhaiḥ
01,147.005d*1622_01 punnāmno narakāt trāṇāt tanayaḥ putra ucyate
01,147.006a ākāṅkṣante ca dauhitrān api nityaṃ pitāmahāḥ
01,147.006c tān svayaṃ vai paritrāsye rakṣantī jīvitaṃ pituḥ
01,147.007a bhrātā ca mama bālo 'yaṃ gate lokam amuṃ tvayi
01,147.007c acireṇaiva kālena vinaśyeta na saṃśayaḥ
01,147.008a tāte 'pi hi gate svargaṃ vinaṣṭe ca mamānuje
01,147.008c piṇḍaḥ pitṝṇāṃ vyucchidyet tat teṣām apriyaṃ bhavet
01,147.009a pitrā tyaktā tathā mātrā bhrātrā cāham asaṃśayam
01,147.009c duḥkhād duḥkhataraṃ prāpya mriyeyam atathocitā
01,147.010a tvayi tv aroge nirmukte mātā bhrātā ca me śiśuḥ
01,147.010c saṃtānaś caiva piṇḍaś ca pratiṣṭhāsyaty asaṃśayam
01,147.011a ātmā putraḥ sakhā bhāryā kṛcchraṃ tu duhitā kila
01,147.011c sa kṛcchrān mocayātmānaṃ māṃ ca dharmeṇa yojaya
01,147.012a anāthā kṛpaṇā bālā yatrakvacanagāminī
01,147.012c bhaviṣyāmi tvayā tāta vihīnā kṛpaṇā bata
01,147.013a athavāhaṃ kariṣyāmi kulasyāsya vimokṣaṇam
01,147.013c phalasaṃsthā bhaviṣyāmi kṛtvā karma suduṣkaram
01,147.014a athavā yāsyase tatra tyaktvā māṃ dvijasattama
01,147.014c pīḍitāhaṃ bhaviṣyāmi tad avekṣasva mām api
01,147.015a tad asmadarthaṃ dharmārthaṃ prasavārthaṃ ca sattama
01,147.015c ātmānaṃ parirakṣasva tyaktavyāṃ māṃ ca saṃtyaja
01,147.016a avaśyakaraṇīye 'rthe mā tvāṃ kālo 'tyagād ayam
01,147.016c tvayā dattena toyena bhaviṣyati hitaṃ ca me
01,147.017a kiṃ nv ataḥ paramaṃ duḥkhaṃ yad vayaṃ svargate tvayi
01,147.017c yācamānāḥ parād annaṃ paridhāvemahi śvavat
01,147.018a tvayi tv aroge nirmukte kleśād asmāt sabāndhave
01,147.018c amṛte vasatī loke bhaviṣyāmi sukhānvitā
01,147.018d*1623_01 itaḥ pradāne devāś ca pitaraś ceti naḥ śrutam
01,147.018d*1624_01 ity etad ubhayaṃ tāta niśāmya tava yad dhitam
01,147.018d*1624_02 tad vyavasya tathāmbāyā hitaṃ svasya sutasya ca
01,147.018d*1624_03 mātāpitroḥ punaḥ putrā bhavitāro guṇānvitāḥ
01,147.018d*1624_04 na tu putrasya pitarau punar jātu bhaviṣyataḥ
01,147.019a evaṃ bahuvidhaṃ tasyā niśamya paridevitam
01,147.019c pitā mātā ca sā caiva kanyā prarurudus trayaḥ
01,147.020a tataḥ praruditān sarvān niśamyātha sutas tayoḥ
01,147.020c utphullanayano bālaḥ kalam avyaktam abravīt
01,147.021a mā rodīs tāta mā mātar mā svasas tvam iti bruvan
01,147.021c prahasann iva sarvāṃs tān ekaikaṃ so 'pasarpati
01,147.022a tataḥ sa tṛṇam ādāya prahṛṣṭaḥ punar abravīt
01,147.022c anena taṃ haniṣyāmi rākṣasaṃ puruṣādakam
01,147.023a tathāpi teṣāṃ duḥkhena parītānāṃ niśamya tat
01,147.023c bālasya vākyam avyaktaṃ harṣaḥ samabhavan mahān
01,147.024a ayaṃ kāla iti jñātvā kuntī samupasṛtya tān
01,147.024c gatāsūn amṛteneva jīvayantīdam abravīt
01,148.001 kunty uvāca
01,148.001a kutomūlam idaṃ duḥkhaṃ jñātum icchāmi tattvataḥ
01,148.001c viditvā apakarṣeyaṃ śakyaṃ ced apakarṣitum
01,148.002 brāhmaṇa uvāca
01,148.002a upapannaṃ satām etad yad bravīṣi tapodhane
01,148.002c na tu duḥkham idaṃ śakyaṃ mānuṣeṇa vyapohitum
01,148.002d*1625_01 tathāpi tattvam ākhyāsye etad duḥkhasya saṃbhavam
01,148.002d*1625_02 śakyaṃ vā yadi vāśakyaṃ śṛṇu bhadre yathātatham
01,148.003a samīpe nagarasyāsya bako vasati rākṣasaḥ
01,148.003b*1626_01 ito gavyūtimātre 'sti yamunāgahvare guhā
01,148.003b*1626_02 tasyāṃ ghoraḥ sa vasati jighāṃsuḥ puruṣādakaḥ
01,148.003b*1626_03 bako nāma sa nāmnā vai duṣṭātmā rākṣasādhamaḥ
01,148.003c īśo janapadasyāsya purasya ca mahābalaḥ
01,148.003d*1627_01 pralambakaḥ kāmarūpī rākṣaso vai mahābalaḥ
01,148.003d*1627_02 tenopasṛṣṭā nagarī varṣam adya trayodaśam
01,148.004a puṣṭo mānuṣamāṃsena durbuddhiḥ puruṣādakaḥ
01,148.004c rakṣaty asurarāṇ nityam imaṃ janapadaṃ balī
01,148.005a nagaraṃ caiva deśaṃ ca rakṣobalasamanvitaḥ
01,148.005c tatkṛte paracakrāc ca bhūtebhyaś ca na no bhayam
01,148.005d@091_0001 puruṣādakena raudreṇa bhakṣyamāṇā durātmanā
01,148.005d@091_0002 anāthā nagarī nāthaṃ trātāraṃ nādhigacchati
01,148.005d@091_0003 guhāyāṃ vasatas tatra bādhate satataṃ janam
01,148.005d@091_0004 striyo bālāṃś ca vṛddhāṃś ca yūnaś cāpi durātmavān
01,148.005d@091_0005 atra mantraiś ca homaiś ca bhojanaiś ca sa rākṣasaḥ
01,148.005d@091_0006 īḍito dvijamukhyaiś ca pūjitaś ca durātmavān
01,148.005d@091_0007 yadā ca sakalān evaṃ prasūdayati rākṣasaḥ
01,148.005d@091_0008 athainaṃ brāhmaṇāḥ sarve samaye samayojayan
01,148.005d@091_0009 māsmān kāmād vadhī rakṣo dāsyāmas te sadā vayam
01,148.005d@091_0010 paryāyeṇa yathākāmam iha māṃsodanaṃ prabho
01,148.005d@091_0011 annaṃ māṃsasamāyuktaṃ tilacūrṇasamanvitam
01,148.005d@091_0012 sarpiṣā ca samāyukta vyañjanaiś ca vibhūṣitam
01,148.005d@091_0013 srajaś citrās tilān piṇḍāṃl lājāpūpasurāsavān
01,148.005d@091_0014 śṛtāśṛtān pānakumbhān sthūlamāṃsaṃ śṛtāśṛtam
01,148.005d@091_0015 sarpiḥkumbhāṃś ca vividhān anyāṃś ca vividhān bahūn
01,148.005d@091_0016 adya siddhaiḥ samāyuktais tilacūrṇaiḥ samākulān
01,148.005d@091_0017 kulāt kulāc ca puruṣaṃ balīvardau ca kālakau
01,148.005d@091_0018 prāpsyasi tvam asaṃkruddho rakṣobhāgaṃ prakalpitam
01,148.005d@091_0019 tiṣṭheha samaye 'smākam ity ayācanta taṃ dvijāḥ
01,148.005d@091_0020 bāḍham ity eva tad rakṣas tadvacaḥ pratyagṛhṇata
01,148.005d@091_0021 paracakrān na bibhyaṃś ca rakṣaṇaṃ sa karoti ca
01,148.005d@091_0022 tasmin bhāge vinirdiṣṭe cāsthitaḥ samayaṃ balī
01,148.006a vetanaṃ tasya vihitaṃ śālivāhasya bhojanam
01,148.006c mahiṣau puruṣaś caiko yas tad ādāya gacchati
01,148.007a ekaikaś caiva puruṣas tat prayacchati bhojanam
01,148.007c sa vāro bahubhir varṣair bhavaty asutaro naraiḥ
01,148.008a tadvimokṣāya ye cāpi yatante puruṣāḥ kva cit
01,148.008c saputradārāṃs tān hatvā tad rakṣo bhakṣayaty uta
01,148.009a vetrakīyagṛhe rājā nāyaṃ nayam ihāsthitaḥ
01,148.009b*1628_01 upāyaṃ taṃ na kurute yatnād api sa mandadhīḥ
01,148.009c anāmayaṃ janasyāsya yena syād adya śāśvatam
01,148.010a etadarhā vayaṃ nūnaṃ vasāmo durbalasya ye
01,148.010c viṣaye nityam udvignāḥ kurājānam upāśritāḥ
01,148.010d*1629_01 purātanasya vāsasya gṛhakṣetrādikasya ca
01,148.010d*1629_02 parityāgaṃ necchamānā vasāmo nagare tataḥ
01,148.010d*1629_03 ekacakrāpi vasatiḥ svavāco duṣparityajaḥ
01,148.010d*1629_04 dīyamāne narakare satataṃ bakarākṣase
01,148.011a brāhmaṇāḥ kasya vaktavyāḥ kasya vā chandacāriṇaḥ
01,148.011c guṇair ete hi vāsyante kāmagāḥ pakṣiṇo yathā
01,148.012a rājānaṃ prathamaṃ vindet tato bhāryāṃ tato dhanam
01,148.012b*1630_01 rājany asati loke 'smin kuto bhāryā kuto dhanam
01,148.012c trayasya saṃcaye cāsya jñātīn putrāṃś ca dhārayet
01,148.013a viparītaṃ mayā cedaṃ trayaṃ sarvam upārjitam
01,148.013c ta imām āpadaṃ prāpya bhṛśaṃ tapsyāmahe vayam
01,148.014a so 'yam asmān anuprāpto vāraḥ kulavināśanaḥ
01,148.014c bhojanaṃ puruṣaś caikaḥ pradeyaṃ vetanaṃ mayā
01,148.015a na ca me vidyate vittaṃ saṃkretuṃ puruṣaṃ kva cit
01,148.015c suhṛjjanaṃ pradātuṃ ca na śakṣyāmi kathaṃ cana
01,148.015e gatiṃ cāpi na paśyāmi tasmān mokṣāya rakṣasaḥ
01,148.016a so 'haṃ duḥkhārṇave magno mahaty asutare bhṛśam
01,148.016c sahaivaitair gamiṣyāmi bāndhavair adya rākṣasam
01,148.016e tato naḥ sahitan kṣudraḥ sarvān evopabhokṣyati
01,148.016f*1631_01 duḥkhamūlam idaṃ bhadre mayoktaṃ praśnato 'naghe
01,149.001 kunty uvāca
01,149.001a na viṣādas tvayā kāryo bhayād asmāt kathaṃ cana
01,149.001c upāyaḥ paridṛṣṭo 'tra tasmān mokṣāya rakṣasaḥ
01,149.001d*1632_01 naiva svayaṃ saputrasya gamanaṃ tatra rocaye
01,149.002a ekas tava suto bālaḥ kanyā caikā tapasvinī
01,149.002c na te tayos tathā patnyā gamanaṃ tatra rocaye
01,149.003a mama pañca sutā brahmaṃs teṣām eko gamiṣyati
01,149.003c tvadarthaṃ balim ādāya tasya pāpasya rakṣasaḥ
01,149.004 brāhmaṇa uvāca
01,149.004a nāham etat kariṣyāmi jīvitārthī kathaṃ cana
01,149.004c brāhmaṇasyātitheś caiva svārthe prāṇair viyojanam
01,149.005a na tv etad akulīnāsu nādharmiṣṭhāsu vidyate
01,149.005c yad brāhmaṇārthe visṛjed ātmānam api cātmajam
01,149.006a ātmanas tu mayā śreyo boddhavyam iti rocaye
01,149.006c brahmavadhyātmavadhyā vā śreya ātmavadho mama
01,149.006d*1633_01 brahmahatyā paraṃ pāpaṃ śreyān ātmavadho mama
01,149.007a brahmavadhyā paraṃ pāpaṃ niṣkṛtir nātra vidyate
01,149.007b*1634_01 prayoktā cānumantā ca hantā ceti trayaḥ samāḥ
01,149.007c abuddhipūrvaṃ kṛtvāpi śreya ātmavadho mama
01,149.008a na tv ahaṃ vadham ākāṅkṣe svayam evātmanaḥ śubhe
01,149.008c paraiḥ kṛte vadhe pāpaṃ na kiṃ cin mayi vidyate
01,149.009a abhisaṃdhikṛte tasmin brāhmaṇasya vadhe mayā
01,149.009c niṣkṛtiṃ na prapaśyāmi nṛśaṃsaṃ kṣudram eva ca
01,149.010a āgatasya gṛhe tyāgas tathaiva śaraṇārthinaḥ
01,149.010c yācamānasya ca vadho nṛśaṃsaṃ paramaṃ matam
01,149.011a kuryān na ninditaṃ karma na nṛśaṃsaṃ kadā cana
01,149.011c iti pūrve mahātmāna āpaddharmavido viduḥ
01,149.012a śreyāṃs tu sahadārasya vināśo 'dya mama svayam
01,149.012c brāhmaṇasya vadhaṃ nāham anumaṃsye kathaṃ cana
01,149.013 kunty uvāca
01,149.013a mamāpy eṣā matir brahman viprā rakṣyā iti sthirā
01,149.013c na cāpy aniṣṭaḥ putro me yadi putraśataṃ bhavet
01,149.014a na cāsau rākṣasaḥ śakto mama putravināśane
01,149.014c vīryavān mantrasiddhaś ca tejasvī ca suto mama
01,149.015a rākṣasāya ca tat sarvaṃ prāpayiṣyati bhojanam
01,149.015c mokṣayiṣyati cātmānam iti me niścitā matiḥ
01,149.016a samāgatāś ca vīreṇa dṛṣṭapūrvāś ca rākṣasāḥ
01,149.016c balavanto mahākāyā nihatāś cāpy anekaśaḥ
01,149.017a na tv idaṃ keṣu cid brahman vyāhartavyaṃ kathaṃ cana
01,149.017c vidyārthino hi me putrān viprakuryuḥ kutūhalāt
01,149.018a guruṇā cānanujñāto grāhayed yaṃ suto mama
01,149.018c na sa kuryāt tayā kāryaṃ vidyayeti satāṃ matam
01,149.019 vaiśaṃpāyana uvāca
01,149.019a evam uktas tu pṛthayā sa vipro bhāryayā saha
01,149.019c hṛṣṭaḥ saṃpūjayām āsa tad vākyam amṛtopamam
01,149.020a tataḥ kuntī ca vipraś ca sahitāv anilātmajam
01,149.020c tam abrūtāṃ kuruṣveti sa tathety abravīc ca tau
01,150.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,150.001a kariṣya iti bhīmena pratijñāte tu bhārata
01,150.001c ājagmus te tataḥ sarve bhaikṣam ādāya pāṇḍavāḥ
01,150.001d*1635_01 bhīmasenaṃ tato dṛṣṭvā āpūrṇavadanaṃ tadā
01,150.001d*1635_02 bubodha dharmarājas tu hṛṣitaṃ bhīmam acyutam
01,150.001d*1635_03 harṣituṃ kāraṇaṃ yat tan manasā cintayan guruḥ
01,150.001d*1635_04 sa samīkṣya tadā rājañ śrotukāmo yudhāṃ patiḥ
01,150.002a ākāreṇaiva taṃ jñātvā pāṇḍuputro yudhiṣṭhiraḥ
01,150.002c rahaḥ samupaviśyaikas tataḥ papraccha mātaram
01,150.003a kiṃ cikīrṣaty ayaṃ karma bhīmo bhīmaparākramaḥ
01,150.003c bhavaty anumate kaccid ayaṃ kartum ihecchati
01,150.004 kunty uvāca
01,150.004a mamaiva vacanād eṣa kariṣyati paraṃtapaḥ
01,150.004c brāhmaṇārthe mahat kṛtyaṃ moṣkāya nagarasya ca
01,150.004d*1636_01 bakāya kalpitaṃ putra mahāntaṃ balim uttamam
01,150.004d*1636_02 bhīmo bhunakti saṃpuṣṭam apy ekāhaṃ tapaḥsuta
01,150.005 yudhiṣṭhira uvāca
01,150.005a kim idaṃ sāhasaṃ tīkṣṇaṃ bhavatyā duṣkṛtaṃ kṛtam
01,150.005c parityāgaṃ hi putrasya na praśaṃsanti sādhavaḥ
01,150.006a kathaṃ parasutasyārthe svasutaṃ tyaktum icchasi
01,150.006c lokavṛttiviruddhaṃ vai putratyāgāt kṛtaṃ tvayā
01,150.007a yasya bāhū samāśritya sukhaṃ sarve svapāmahe
01,150.007c rājyaṃ cāpahṛtaṃ kṣudrair ājihīrṣāmahe punaḥ
01,150.008a yasya duryodhano vīryaṃ cintayann amitaujasaḥ
01,150.008c na śete vasatīḥ sarvā duḥkhāc chakuninā saha
01,150.009a yasya vīrasya vīryeṇa muktā jatugṛhād vayam
01,150.009c anyebhyaś caiva pāpebhyo nihataś ca purocanaḥ
01,150.010a yasya vīryaṃ samāśritya vasupūrṇāṃ vasuṃdharām
01,150.010b*1637_01 bhoktum icchāmahe mātaḥ niḥsapatnā mahāmanaḥ
01,150.010c imāṃ manyāmahe prāptāṃ nihatya dhṛtarāṣṭrajān
01,150.010d*1638_01 karṇaṃ duḥśāsanaṃ caiva śakuniṃ cāpi saubalam
01,150.011a tasya vyavasitas tyāgo buddhim āsthāya kāṃ tvayā
01,150.011c kaccin na duḥkhair buddhis te viplutā gatacetasaḥ
01,150.012 kunty uvāca
01,150.012a yudhiṣṭhira na saṃtāpaḥ kāryaḥ prati vṛkodaram
01,150.012c na cāyaṃ buddhidaurbalyād vyavasāyaḥ kṛto mayā
01,150.012d*1639_01 na ca śokena buddhir me viplutā gatacetanā
01,150.013a iha viprasya bhavane vayaṃ putra sukhoṣitāḥ
01,150.013b*1640_01 ajñātā dhārtarāṣṭrāṇāṃ satkṛtā vītamanyavaḥ
01,150.013c tasya pratikriyā tāta mayeyaṃ prasamīkṣitā
01,150.013e etāvān eva puruṣaḥ kṛtaṃ yasmin na naśyati
01,150.013f*1641_01 brāhmaṇārthe mahān dharmo jānatītthaṃ vṛkodare
01,150.013f*1642_01 yāvac ca kuryād anyo 'sya kuryād bahuguṇaṃ tataḥ
01,150.014a dṛṣṭvā bhīṣmasya vikrāntaṃ tadā jatugṛhe mahat
01,150.014c hiḍimbasya vadhāc caiva viśvāso me vṛkodare
01,150.015a bāhvor balaṃ hi bhīmasya nāgāyutasamaṃ mahat
01,150.015c yena yūyaṃ gajaprakhyā nirvyūḍhā vāraṇāvatāt
01,150.016a vṛkodarabalo nānyo na bhūto na bhaviṣyati
01,150.016c yo 'bhyudīyād yudhi śreṣṭham api vajradharaṃ svayam
01,150.017a jātamātraḥ purā caiṣa mamāṅkāt patito girau
01,150.017c śarīragauravāt tasya śilā gātrair vicūrṇitā
01,150.017d*1643_01 tathā hi dṛṣṭaṃ svapnaṃ tu mayā gataniśe mahat
01,150.017d*1643_02 bhuktvā bhīmo bakaṃ hatvā nāgaraiḥ parivāritaḥ
01,150.017d*1643_03 hṛṣṭaḥ punar imaṃ vāsam āyāto 'laṃkṛtaḥ śubhaiḥ
01,150.018a tad ahaṃ prajñayā smṛtvā balaṃ bhīmasya pāṇḍava
01,150.018c pratīkāraṃ ca viprasya tataḥ kṛtavatī matim
01,150.019a nedaṃ lobhān na cājñānān na ca mohād viniścitam
01,150.019c buddhipūrvaṃ tu dharmasya vyavasāyaḥ kṛto mayā
01,150.020a arthau dvāv api niṣpannau yudhiṣṭhira bhaviṣyataḥ
01,150.020c pratīkāraś ca vāsasya dharmaś ca carito mahān
01,150.021a yo brāhmaṇasya sāhāyyaṃ kuryād artheṣu karhi cit
01,150.021c kṣatriyaḥ sa śubhāṃl lokān prāpnuyād iti me śrutam
01,150.022a kṣatriyaḥ kṣatriyasyaiva kurvāṇo vadhamokṣaṇam
01,150.022c vipulāṃ kīrtim āpnoti loke 'smiṃś ca paratra ca
01,150.023a vaiśyasyaiva tu sāhāyyaṃ kurvāṇaḥ kṣatriyo yudhi
01,150.023c sa sarveṣv api lokeṣu prajā rañjayate dhruvam
01,150.024a śūdraṃ tu mokṣayan rājā śaraṇārthinam āgatam
01,150.024c prāpnotīha kule janma sadravye rājasatkṛte
01,150.025a evaṃ sa bhagavān vyāsaḥ purā kauravanandana
01,150.025c provāca sutarāṃ prājñas tasmād etac cikīrṣitam
01,150.026 yudhiṣṭhira uvāca
01,150.026a upapannam idaṃ mātas tvayā yad buddhipūrvakam
01,150.026c ārtasya brāhmaṇasyaivam anukrośād idaṃ kṛtam
01,150.026e dhruvam eṣyati bhīmo 'yaṃ nihatya puruṣādakam
01,150.026f*1644_01 sarvathā brāhmaṇasyārthe yad anukrośavaty asi
01,150.026f*1645_01 manvādimunibhiḥ proktaṃ vedavidbhir mahātmabhiḥ
01,150.026f*1645_02 gavārthe brāhmaṇasyārthe sadyaḥ prāṇān parityajet
01,150.026f*1645_03 mucyate brahmahatyāyā goptāro brāhmaṇasya ca
01,150.026f*1646_01 āgantā nagaraṃ caiva tasmāt pāpād vimucyate
01,150.027a yathā tv idaṃ na vindeyur narā nagaravāsinaḥ
01,150.027c tathāyaṃ brāhmaṇo vācyaḥ parigrāhyaś ca yatnataḥ
01,150.027d*1647=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,150.027d*1647_01 yudhiṣṭhireṇa saṃmantrya brāhmaṇārtham ariṃdama
01,150.027d*1647_02 kuntī praviśya tān sarvān sāntvayām āsa bhārata
01,151.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,151.001a tato rātryāṃ vyatītāyām annam ādāya pāṇḍavaḥ
01,151.001c bhīmaseno yayau tatra yatrāsau puruṣādakaḥ
01,151.001d@092=0000 vaiśaṃpāyanaḥ
01,151.001d@092=0003 bhīmasenaḥ
01,151.001d@092=0009 vaiśaṃpāyanaḥ
01,151.001d@092_0001 atha rātryāṃ vyatītāyāṃ bhīmaseno mahābalaḥ
01,151.001d@092_0002 brāhmaṇaṃ samupāgamya vākyaṃ cedam uvāca ha
01,151.001d@092_0003 āpadas tvāṃ mocayeyaṃ saputraṃ brāhmaṇapriya
01,151.001d@092_0004 mā bhaiṣī rākṣasāt tasmān māṃ dadātu baliṃ bhavān
01,151.001d@092_0005 iha mām āśitaṃ kartuṃ prayatasva dvijottama
01,151.001d@092_0006 athātmānaṃ pradāsyāmi tasmai ghorāya rakṣase
01,151.001d@092_0007 tvaradhvaṃ kiṃ vilambadhvaṃ mā ciraṃ kurutānaghāḥ
01,151.001d@092_0008 vyavasyeyaṃ mama prāṇair yuṣmān rakṣitum adya vai
01,151.001d@092_0009 evam uktas tu bhīmena brāhmaṇo bharatarṣabha
01,151.001d@092_0010 suhṛdāṃ tat samākhyāya dadāv annaṃ susaṃskṛtam
01,151.001d@092_0011 piśitodanam ājahrur athāsmai puravāsinaḥ
01,151.001d@092_0012 saghṛtaṃ sopadaṃśaṃ ca sūpair nānāvidhaiḥ saha
01,151.001d@092_0013 tad aśitvā bhīmaseno māṃsāni vividhāni ca
01,151.001d@092_0014 modakāni ca mukhyāni citrodanacayān bahūn
01,151.001d@092_0015 tato 'pibad dadhighaṭān subahūn droṇasaṃmitān
01,151.001d@092_0016 tasya bhuktavataḥ paurā yathāvat samupārjitam
01,151.001d@092_0017 upajahrur bhūtabhāgaṃ samṛddhamanasas tadā
01,151.001d@092_0018 tato rātryāṃ vyatītāyāṃ savyañjanadadhiplutam
01,151.001d@092_0019 samāruhyānnasaṃpūrṇaṃ śakaṭaṃ sa vṛkodaraḥ
01,151.001d@092_0020 prayayau tūryanirghoṣaiḥ pauraiś ca parivāritaḥ
01,151.001d@092_0021 ātmānam eṣo 'nnabhṛto rākṣasāya pradāsyati
01,151.001d@092_0022 taruṇo 'pratirūpaś ca dṛḍha audariko yuvā
01,151.001d@092_0023 vāgbhir evaṃprakārābhiḥ stūyamāno vṛkodaraḥ
01,151.001d@092_0024 cucoda sa balīvardau yuktau sarvāṅgakālakau
01,151.001d@092_0025 vāditrāṇāṃ praṇādena tatas taṃ puruṣādakam
01,151.001d@092_0026 abhyagacchat susaṃhṛṣṭaḥ sa tatra manujair vṛtaḥ
01,151.001d@092_0027 saṃprāpya sa ca taṃ deśam ekākī samupāyayau
01,151.001d@092_0028 puruṣādabhayād bhītas tatraivāsīj janavrajaḥ
01,151.001d@092_0029 sa gatvā dīrgham adhvānaṃ dakṣiṇām abhito diśam
01,151.001d@092_0030 yathopadiṣṭam uddeśe dadarśa viṭapadrumam
01,151.001d@092_0031 keśamajjāsthimedobhir bāhūrucaraṇair api
01,151.001d@092_0032 ārdraiḥ śuṣkaiś ca saṃkīrṇam abhito 'tha vanaspatim
01,151.001d@092_0033 gṛdhrakaṅkabalacchannaṃ gomāyugaṇasaṃkulam
01,151.001d@092_0034 ugragandham acakṣuṣyaṃ śmaśānam iva dāruṇam
01,151.001d@092_0035 taṃ praviśya mahāvṛkṣaṃ cintayām āsa vīryavān
01,151.001d@092_0036 yāvan na dṛśyate rakṣo bakas tu baladarpitaḥ
01,151.001d@092_0037 ācitaṃ vividhair bhojyair annair girinibhair idam
01,151.001d@092_0038 śakaṭaṃ sūpasaṃpūrṇaṃ yāvad drakṣyati rākṣasaḥ
01,151.001d@092_0039 tāvad eva hi bhokṣye 'haṃ durlabhaṃ vai punar bhavet
01,151.001d@092_0040 viprakīryeta sarvaṃ hi prayuddhe mayi rakṣasā
01,151.001d@092_0041 abhojyaṃ ca śavaṃ spṛṣṭvā nigṛhīte bake bhavet
01,151.001d@092_0042 sa tv evaṃ bhīmakarmā tu bhīmaseno 'bhilakṣya ca
01,151.001d@092_0043 upaviṣṭaḥ śanair annaṃ prabhuṅkte sma paraṃ varam
01,151.001d@092_0044 te tataḥ sarvato 'paśyan drumān āruhya nāgarāḥ
01,151.001d@092_0045 nārakṣo balim aśnīyād evaṃ bahu ca mānavāḥ
01,151.001d@092_0046 bhuṅkte brāhmaṇarūpeṇa bako 'yam iti cābruvan
01,151.001d@092_0047 sa taṃ hasati tejasvī tadannam upayujya ca
01,151.002a āsādya tu vanaṃ tasya rakṣasaḥ pāṇḍavo balī
01,151.002c ājuhāva tato nāmnā tadannam upayojayan
01,151.003a tataḥ sa rākṣasaḥ śrutvā bhīmasenasya tad vacaḥ
01,151.003c ājagāma susaṃkruddho yatra bhīmo vyavasthitaḥ
01,151.004a mahākāyo mahāvego dārayann iva medinīm
01,151.004b*1648_01 lohitākṣaḥ karālī ca lohitaśmaśrumūrdhajaḥ
01,151.004b*1648_02 ākarṇād bhinnavaktraś ca śaṅkukarṇo vibhīṣaṇaḥ
01,151.004c triśikhāṃ bhṛkuṭiṃ kṛtvā saṃdaśya daśanacchadam
01,151.005a bhuñjānam annaṃ taṃ dṛṣṭvā bhīmasenaṃ sa rākṣasaḥ
01,151.005c vivṛtya nayane kruddha idaṃ vacanam abravīt
01,151.006a ko 'yam annam idaṃ bhuṅkte madartham upakalpitam
01,151.006c paśyato mama durbuddhir yiyāsur yamasādanam
01,151.007a bhīmasenas tu tac chrutvā prahasann iva bhārata
01,151.007c rākṣasaṃ tam anādṛtya bhuṅkta eva parāṅmukhaḥ
01,151.008a tataḥ sa bhairavaṃ kṛtvā samudyamya karāv ubhau
01,151.008c abhyadravad bhīmasenaṃ jighāṃsuḥ puruṣādakaḥ
01,151.009a tathāpi paribhūyainaṃ nekṣamāṇo vṛkodaraḥ
01,151.009c rākṣasaṃ bhuṅkta evānnaṃ pāṇḍavaḥ paravīrahā
01,151.010a amarṣeṇa tu saṃpūrṇaḥ kuntīputrasya rākṣasaḥ
01,151.010c jaghāna pṛṣṭhaṃ pāṇibhyām ubhābhyāṃ pṛṣṭhataḥ sthitaḥ
01,151.011a tathā balavatā bhīmaḥ pāṇibhyāṃ bhṛśam āhataḥ
01,151.011c naivāvalokayām āsa rākṣasaṃ bhuṅkta eva saḥ
01,151.011d*1649_01 bhīmodaragatāḥ piṇḍāḥ sāntarālāḥ paraṃ śatam
01,151.011d*1649_02 rakṣaḥpāṇiprahāreṇa saṃśliṣṭā ekapiṇḍavat
01,151.012a tataḥ sa bhūyaḥ saṃkruddho vṛkṣam ādāya rākṣasaḥ
01,151.012c tāḍayiṣyaṃs tadā bhīmaṃ punar abhyadravad balī
01,151.013a tato bhīmaḥ śanair bhuktvā tadannaṃ puruṣarṣabhaḥ
01,151.013c vāry upaspṛśya saṃhṛṣṭas tasthau yudhi mahābalaḥ
01,151.013d*1650_01 sthitvā muhūrtaṃ viśramya vīrāsanam upāśritaḥ
01,151.013d*1650_02 bhrāmayantaṃ mahāvṛkṣam āyāntaṃ bhīmadarśanam
01,151.013d*1650_03 dṛṣṭvotthāyāhave vīraḥ siṃhanādaṃ vyanādayat
01,151.013d*1651=09 vaiśaṃpāyanaḥ
01,151.013d*1651_01 bhujavegaṃ tathā sphoṭaṃ kṣveḍitaṃ ca mahāsvanam
01,151.013d*1651_02 kṛtvāhvayata saṃkruddho bhīmaseno 'tha rākṣasam
01,151.013d*1651_03 bahukālaṃ supuṣṭaṃ te śarīraṃ rākṣasādhama
01,151.013d*1651_04 madbāhubalam āśritya na tvaṃ bhūyas tv aśiṣyasi
01,151.013d*1651_05 adya madbāhuniṣpiṣṭo gamiṣyasi yamakṣayam
01,151.013d*1651_06 adya prabhṛti svapsyanti viprakīrya nivāsinaḥ
01,151.013d*1651_07 nirudvignāḥ purasyāsya kaṇṭake sūddhṛte mayā
01,151.013d*1651_08 adya yuddhe śarīraṃ te kaṅkagomāyuvāyasāḥ
01,151.013d*1651_09 mayā hatasya khādantu vikarṣantu ca bhūtale
01,151.013d*1651_10 evam uktvā susaṃkruddhaḥ pārtho bakajighāṃsayā
01,151.013d*1651_11 upadhāvad bakaś cāpi pārthaṃ pārthivasattama
01,151.013d*1651_12 mahākāyo mahāvego dārayann iva medinīm
01,151.013d*1651_13 virūparūpaḥ piṅgākṣo bhīmasenam abhidravat
01,151.013d*1651_14 triśikhāṃ bhṛkuṭiṃ kṛtvā daṣṭvā ca daśanacchadam
01,151.013d*1651a_01 uvācāśaniśabdena dhvaninā bhīṣayann iva
01,151.013d*1651b_01 dvipaccatuṣpanmāṃsaiś ca bahubhiś caudanācalaiḥ
01,151.013d*1652_01 śakaṭānnaṃ tato bhuktvā rakṣasaḥ pāṇinā saha
01,151.013d*1652_02 gṛhṇann eva mahāvṛkṣaṃ niḥśeṣaṃ parvatopamam
01,151.013d*1652_03 bhīmaseno hasann eva bhuktvā tyaktvā ca rākṣasam
01,151.013d*1652_04 pītvā dadhighaṭān pūrṇān ghṛtakumbhāñ śataṃ śatam
01,151.013d*1653_01 tadrakṣaḥprahitaṃ vṛkṣaṃ mahāśākhaṃ vanaspatim
01,151.013d*1653_02 gṛhītvā pāṇinaikena savyenodyamya cetaram
01,151.013d*1653_03 rakṣovadanam udvīkṣya bhṛkuṭīvikaṭānanam
01,151.013d*1653_04 darśayan rakṣase dantān prajahāsāśanisvanaḥ
01,151.014a kṣiptaṃ kruddhena taṃ vṛkṣaṃ pratijagrāha vīryavān
01,151.014c savyena pāṇinā bhīmaḥ prahasann iva bhārata
01,151.015a tataḥ sa punar udyamya vṛkṣān bahuvidhān balī
01,151.015c prāhiṇod bhīmasenāya tasmai bhīmaś ca pāṇḍavaḥ
01,151.015d*1654_01 sarvān apohayad vṛkṣān svasya hastasthaśākhinā
01,151.016a tad vṛkṣayuddham abhavan mahīruhavināśanam
01,151.016c ghorarūpaṃ mahārāja bakapāṇḍavayor mahat
01,151.017a nāma viśrāvya tu bakaḥ samabhidrutya pāṇḍavam
01,151.017c bhujābhyāṃ parijagrāha bhīmasenaṃ mahābalam
01,151.018a bhīmaseno 'pi tad rakṣaḥ parirabhya mahābhujaḥ
01,151.018c visphurantaṃ mahāvegaṃ vicakarṣa balād balī
01,151.018d*1655_01 paribhrāmaṇavikṣepaparirambhāvapātanaiḥ
01,151.018d*1655_02 utsarpaṇāvasarpais tāv anyonyaṃ pratyarundhatām
01,151.018d*1655_03 utthāpanair unnayanaiś cālanaiḥ sthāpanair api
01,151.018d@093_0001 jagrāha bhīmaḥ pāṇibhyāṃ gṛhītvā cainam ākṣipat
01,151.018d@093_0002 ākṣipto bhīmasenena punar evotthito hasan
01,151.018d@093_0003 āliṅgyāpīḍya caivenaṃ nyahanad vasudhātale
01,151.018d@093_0004 bhīmo vyasarjayac cainaṃ samāśvasihi cety api
01,151.018d@093_0005 āsphoṭayām āsa balī uttiṣṭheti ca so 'bravīt
01,151.018d@093_0006 samutpatya tataḥ kruddho rūpaṃ kṛtvā mahattaram
01,151.018d@093_0007 virūpaḥ sahasā tasthau tarjayitvā vṛkodaram
01,151.018d@093_0008 ahasad bhīmaseno 'tha rākṣasaṃ bhīmadarśanam
01,151.018d@093_0009 bhīmasenas tu jagrāha grīvāyāṃ bhīmadarśanam
01,151.018d@093_0010 bhujābhyāṃ jānunaikena pṛṣṭhe samabhipīḍayat
01,151.018d@093_0011 tataḥ kruddho visṛjyainaṃ sa bhīmas tasya rakṣasaḥ
01,151.018d@093_0012 svāṃ kaṭīm īṣad utkṣipya bāhū caiva parāmṛśat
01,151.018d@093_0013 tasya bāhū samādāya tvaramāṇo vṛkodaraḥ
01,151.018d@093_0014 utkṣipya cāvadhūyainaṃ pātayan balavān bhuvi
01,151.018d@093_0015 taṃ tu vāmena pādena kruddho bhīmaparākramaḥ
01,151.018d@093_0016 urasy enaṃ samājaghne bhīmas tu patitaṃ bhuvi
01,151.018d@093_0017 sa saṃkruddhaḥ samutpatya bhīmam abhyahanad bhṛśam
01,151.018d@093_0018 vyāttānano dīptajihvo bāhum udyamya dakṣiṇam
01,151.018d@093_0019 tenābhidrutya kruddhena bhīmo mūrdhni samāhataḥ
01,151.018d@093_0020 muṣṭinā jānunā caiva vāmapārśve samāhataḥ
01,151.018d@093_0021 evaṃ nihanyamānaḥ san rākṣasena balīyasā
01,151.018d@093_0022 roṣeṇa mahatāviṣṭo bhīmo bhīmaparākramaḥ
01,151.018d@093_0023 tataḥ kruddhaḥ samutpatya bhīmo jagrāha rākṣasam
01,151.018d@093_0024 tāv anyonyaṃ pīḍayantau puruṣādavṛkodarau
01,151.018d@093_0025 mattāv iva mahānāgāv anyonyaṃ vicakarṣatuḥ
01,151.018d@093_0026 bāhuvikṣepaśabdaiś ca bhīmarākṣasayos tadā
01,151.018d@093_0027 vetrakīyapurī sarvā vitrastā samapadyata
01,151.018d@093_0028 tayor vegena mahatā tatra bhūmir akampata
01,151.018d@093_0029 pādapān vīrudhaś caiva cūrṇayām āsatuś ca tau
01,151.018d@093_0030 samāgatau ca tau vīrāv anyonyavadhakāṅkṣiṇau
01,151.018d@093_0031 aśmabhiḥ pādavegaiś ca cūrṇayām āsatus tadā
01,151.018d@093_0032 atha taṃ loḷayitvā tu bhīmaseno mahābalaḥ
01,151.018d@093_0033 agṛhṇāt parirabhyainaṃ bāhubhyāṃ bharatarṣabha
01,151.018d@093_0034 jānubhyāṃ parijagrāha bhīmaseno bakaṃ balāt
01,151.018d@093_0035 visphurantaṃ mahākāyaṃ vicakarṣa mahābalaḥ
01,151.018d@093_0036 vikṛṣyamāṇo bhīmena karṣaṃś ca yudhi pāṇḍavam
01,151.018d@093_0037 samayujyata tīvreṇa śrameṇa puruṣādakaḥ
01,151.019a sa kṛṣyamāṇo bhīmena karṣamāṇaś ca pāṇḍavam
01,151.019c samayujyata tīvreṇa śrameṇa puruṣādakaḥ
01,151.020a tayor vegena mahatā pṛthivī samakampata
01,151.020c pādapāṃś ca mahākāyāṃś cūrṇayām āsatus tadā
01,151.021a hīyamānaṃ tu tad rakṣaḥ samīkṣya bharatarṣabha
01,151.021c niṣpiṣya bhūmau pāṇibhyāṃ samājaghne vṛkodaraḥ
01,151.022a tato 'sya jānunā pṛṣṭham avapīḍya balād iva
01,151.022c bāhunā parijagrāha dakṣiṇena śirodharām
01,151.022d*1656_01 jānuny āropya tatpṛṣṭhaṃ mahāśabdaṃ babhañja ha
01,151.022d*1656_02 nikṣipya bhūmau pāṇibhyāṃ dharaṇyāṃ niṣpipeṣa ha
01,151.023a savyena ca kaṭīdeśe gṛhya vāsasi pāṇḍavaḥ
01,151.023c tad rakṣo dviguṇaṃ cakre nadantaṃ bhairavān ravān
01,151.024a tato 'sya rudhiraṃ vaktrāt prādurāsīd viśāṃ pate
01,151.024c bhajyamānasya bhīmena tasya ghorasya rakṣasaḥ
01,151.052d@094=0000 brāhmaṇa uvāca
01,151.052d@094=0015 jñānasāgara uvāca
01,151.052d@094_0001 tataḥ sā vavṛdhe bālā yājñasenī dvijottama
01,151.052d@094_0002 krameṇa yauvanaṃ prāptā manmathānaladīpikā
01,151.052d@094_0003 dṛṣṭvā tām anavadyāṅgīṃ drupado hṛṣṭamānasaḥ
01,151.052d@094_0004 yadṛcchayā saṃcarantīm āsthāne samabhāṣata
01,151.052d@094_0005 arjunāya dadāmīti hṛdayaṃ vyāvṛṇot tadā
01,151.052d@094_0006 śrutvā drupadarājasya vacanaṃ vyathitas tadā
01,151.052d@094_0007 mantrī vasuprado nāma śanair idam abhāṣata
01,151.052d@094_0008 kuntyā saha maheṣvāsāḥ pāṇḍavā rājasattama
01,151.052d@094_0009 dagdhā jatugṛhe suptā duryodhanadhiyā rahaḥ
01,151.052d@094_0010 arjunāya kathaṃ dadyāḥ pāñcālīṃ pṛṣatātmajām
01,151.052d@094_0011 tasya vākyaṃ tu nṛpatiḥ śrutvā pravyathito 'bhavat
01,151.052d@094_0012 vyathitaṃ drupadaṃ dṛṣṭvā purodhā jñānasāgaraḥ
01,151.052d@094_0013 jānāmi śakunād rājan na dagdhās tety abhāṣata
01,151.052d@094_0014 hṛṣṭo 'tha nṛpatiḥ prāha draṣṭavyās te kathaṃ dvija
01,151.052d@094_0015 svayaṃvareṇa draṣṭāsi tat kuruṣva narādhipa
01,151.052d@094_0016 tac chrutvā sarvapāñcālāḥ sādhu sādhv iti cābruvan
01,151.052d@094_0017 tataḥ saṃghoṣayām āsa duhituś ca svayaṃvaram
01,151.052d@094_0018 phālgune māsi saptamyām itaḥ saptamite 'hani
01,151.052d@094_0019 mañcāṃś ca kārayām āsa rājayogyān bahūn nṛpa
01,151.052d@094_0020 merumandarasaṃkāśān svarṇaratnaparicchadān
01,151.052d@094_0021 drupadaś ca dhanuś citraṃ durānāmaṃ kṣitīśvaraiḥ
01,151.052d@094_0022 kārayām āsa śulkārtham arjunasya didṛkṣayā
01,151.052d@094_0023 matsyayantraṃ ca kṛtavān dūre varṇapariṣkṛtam
01,151.052d@094_0024 anena dhanuṣā yo vai śareṇemaṃ jalecaram
01,151.052d@094_0025 pātayiṣyati yo jāyāṃ pāñcālīṃ svāṃ kariṣyati
01,151.052d@094_0026 itas tad utsavadinaṃ samīpe vartate dvijāḥ
01,151.052d@094_0027 rājāno rājaputrāś ca pṛthivyāṃ ye vilāsinaḥ
01,151.052d@094_0028 prayānti ca tathā viprāḥ sūtamāgadhabandinaḥ
01,151.052d@094_0029 ahaṃ tadutsavaṃ draṣṭuṃ yāmi dravyārjanāya ca
01,151.052d@094_0030 bhavatāṃ gamane buddhiḥ prayatadhvaṃ dvijottamāḥ
01,151.052d@094_0031 iti vaḥ sarvam ākhyātaṃ yathādṛṣṭaṃ yathāśrutam
01,151.052d@095=0000 brāhmaṇaḥ
01,151.052d@095=0074 vaiśaṃpāyanaḥ
01,151.052d@095_0001 śrutvā jatugṛhe vṛttaṃ brāhmaṇāḥ sapurohitāḥ
01,151.052d@095_0002 pāñcālarājaṃ drupadam idaṃ vacanam abruvan
01,151.052d@095_0003 dhārtarāṣṭrāḥ sahāmātyā mantrayitvā parasparam
01,151.052d@095_0004 pāṇḍavānāṃ vināśāya matiṃ cakruḥ suduṣkarām
01,151.052d@095_0005 duryodhanena prahitaḥ purocana iti śrutaḥ
01,151.052d@095_0006 vāraṇāvatam āsādya kṛtvā jatugṛhaṃ mahat
01,151.052d@095_0007 tasmin gṛhe suviśvastān pāṇḍavān pṛthayā saha
01,151.052d@095_0008 ardharātre mahārāja dagdhavān sa purocanaḥ
01,151.052d@095_0009 agninā tu svayam api dagdhaḥ kṣudro nṛśaṃsavat
01,151.052d@095_0010 etac chrutvā tu saṃhṛṣṭo dhṛtarāṣṭraḥ sabāndhavaḥ
01,151.052d@095_0011 śrutvā tu pāṇḍavān dagdhān dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
01,151.052d@095_0012 alpaśokaḥ prahṛṣṭātmā śaśāsa viduraṃ tadā
01,151.052d@095_0013 pāṇḍavānāṃ mahāprājña kuru piṇḍodakakriyām
01,151.052d@095_0014 etāvad uktvā karuṇo dhṛtarāṣṭras tu māriṣaḥ
01,151.052d@095_0015 adya pāṇḍur mṛtaḥ kṣattaḥ pāṇḍavānāṃ vināśane
01,151.052d@095_0016 aho vidhivaśād eva gatās te yamasādanam
01,151.052d@095_0017 ity uktvā prārudat tatra dhṛtarāṣṭraḥ sasaubalaḥ
01,151.052d@095_0018 śrutvā bhīṣmeṇa vidhivat kṛtavān aurdhvadehikam
01,151.052d@095_0019 pāṇḍavānāṃ vināśāya kṛtaṃ karma durātmanā
01,151.052d@095_0020 evaṃ kāryasya kartā tu na dṛṣṭo na śrutaḥ purā
01,151.052d@095_0021 etad vṛttaṃ mahārāja pāṇḍavān prati naḥ śrutam
01,151.052d@095_0022 śrutvā tu vacanaṃ teṣāṃ yajñaseno mahāmatiḥ
01,151.052d@095_0023 yathā tajjanakaḥ śoced aurasasya vināśane
01,151.052d@095_0024 tathātapyata pāñcālaḥ pāṇḍavānāṃ vināśane
01,151.052d@095_0025 samāhūya prakṛtayaḥ sahitāḥ sarvabāndhavaiḥ
01,151.052d@095_0026 kāruṇyād eva pāñcālaḥ provācedaṃ vacas tadā
01,151.052d@095_0027 aho rūpam aho dhairyam aho vīryaṃ ca śikṣitam
01,151.052d@095_0028 cintayāmi divārātram arjunaṃ prati bāndhavāḥ
01,151.052d@095_0029 bhrātṛbhiḥ sahito mātrā so 'dahyata hutāśane
01,151.052d@095_0030 kim āścaryam ito loke kālo hi duratikramaḥ
01,151.052d@095_0031 mithyāpratijño lokeṣu kiṃ vadiṣyāmi sāṃpratam
01,151.052d@095_0032 antargatena duḥkhena dahyamāno divāniśam
01,151.052d@095_0033 yājopayājau satkṛtya yācitau tu mayānaghāḥ
01,151.052d@095_0034 bhāradvājasya hantāraṃ devīṃ cāpy arjunasya vai
01,151.052d@095_0035 lokas tad veda yac caiva tathā yājena naḥ śrutam
01,151.052d@095_0036 yājena putrakāmīyaṃ hutvā cotpāditāv ubhau
01,151.052d@095_0037 dhṛṣṭadyumnaś ca kṛṣṇā ca mama tuṣṭikarāv ubhau
01,151.052d@095_0038 kiṃ kariṣyāmi te naṣṭāḥ pāṇḍavāḥ pṛthayā saha
01,151.052d@095_0039 ity evam uktvā pāñcālaḥ śuśoca paramāturaḥ
01,151.052d@095_0040 dṛṣṭvā śocantam atyarthaṃ pāñcālaṃ cedam abravīt
01,151.052d@095_0041 purodhāḥ satvasaṃpannaḥ samyag vidyāviśeṣavān
01,151.052d@095_0042 vṛddhānuśāsane yuktāḥ pāṇḍavā dharmacāriṇaḥ
01,151.052d@095_0043 tādṛśā na vinaśyanti naiva yānti parābhavam
01,151.052d@095_0044 mayā dṛṣṭam idaṃ satyaṃ śṛṇu tvaṃ manujādhipa
01,151.052d@095_0045 brāhmaṇaiḥ kathitaṃ satyaṃ vedeṣu ca mayā śrutam
01,151.052d@095_0046 bṛhaspatimatenātha paulomyāpi purā śrutam
01,151.052d@095_0047 naṣṭa indro bisagranthyām upaśrutyā visarjitaḥ
01,151.052d@095_0048 upaśrutir mahārāja pāṇḍavārthe mayā śrutā
01,151.052d@095_0049 yatra vā tatra jīvanti pāṇḍavās te na saṃśayaḥ
01,151.052d@095_0050 mayā dṛṣṭāni liṅgāni ihaivaiṣyanti pāṇḍavāḥ
01,151.052d@095_0051 yan nimittam ihāyānti tac chruṇuṣva narādhipa
01,151.052d@095_0052 svayaṃvaraḥ kṣatriyāṇāṃ kanyādāne pradarśitaḥ
01,151.052d@095_0053 svayaṃvaras tu nagare ghuṣyatāṃ rājasattama
01,151.052d@095_0054 yatra vā nivasantas te pāṇḍavāḥ pṛthayā saha
01,151.052d@095_0055 dūrasthā vā samīpasthāḥ svargasthā vāpi pāṇḍavāḥ
01,151.052d@095_0056 śrutvā svayaṃvaraṃ rājan sameṣyanti na saṃśayaḥ
01,151.052d@095_0057 tasmāt svayaṃvaro rājan ghuṣyatāṃ mā ciraṃ kṛthāḥ
01,151.052d@095_0058 śrutvā purohitenoktaṃ pāñcālaḥ prītimāṃs tadā
01,151.052d@095_0059 ghoṣayām āsa nagare draupadyās tu svayaṃvaram
01,151.052d@095_0060 puṣyamāse tu rohiṇyāṃ śuklapakṣe śubhe tithau
01,151.052d@095_0061 divasaiḥ pañcasaptatyā bhaviṣyati svayaṃvaraḥ
01,151.052d@095_0062 devagandharvayakṣāś ca ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
01,151.052d@095_0063 svayaṃvaraṃ draṣṭukāmā gacchanty eva na saṃśayaḥ
01,151.052d@095_0064 tava putrā mahātmāno darśanīyā viśeṣataḥ
01,151.052d@095_0065 yadṛcchayā tu pāñcālī gacched vā madhyamaṃ patim
01,151.052d@095_0066 ko hi jānāti lokeṣu prajāpatividhiṃ śubham
01,151.052d@095_0067 tasmāt saputrā gacchethā brāhmaṇi yadi rocate
01,151.052d@095_0068 nityakālaṃ subhikṣās te pāñcālās tu tapodhane
01,151.052d@095_0069 yajñasenas tu rājāsau brahmaṇyaḥ satyasaṃgaraḥ
01,151.052d@095_0070 brahmaṇyā nāgarāḥ sarve brāhmaṇāś cātithipriyāḥ
01,151.052d@095_0071 nityakālaṃ pradāsyanti āgantṝṇām ayācitam
01,151.052d@095_0072 ahaṃ ca tatra gacchāmi mamaibhiḥ saha śiṣyakaiḥ
01,151.052d@095_0073 ekasārthāḥ prayātāsmo brāhmaṇyā yadi rocate
01,151.052d@095_0074 etāvad uktvā vacanaṃ brāhmaṇo virarāma ha
01,152.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,152.001*1657_01 tataḥ sa bhagnapārśvāṅgo naditvā bhairavaṃ ravam
01,152.001*1657_02 śailarājapratīkāśo gatāsur abhavad bakaḥ
01,152.001a tena śabdena vitrasto janas tasyātha rakṣasaḥ
01,152.001c niṣpapāta gṛhād rājan sahaiva paricāribhiḥ
01,152.001d*1658_01 tatas tu nihataṃ dṛṣṭvā rākṣasendraṃ mahābalam
01,152.001d*1658_02 bākāḥ paramasaṃtrastā bhīmaṃ śaraṇam āyayuḥ
01,152.001d*1659_01 bakasya paricārakāḥ
01,152.001d*1659_02 ārāmodyānacaityasthāḥ kṣudradevālayāśritāḥ
01,152.001d*1659_03 bhīmaṃ dṛṣṭvā śauryarāśiṃ
01,152.002a tān bhītān vigatajñānān bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ
01,152.002c sāntvayām āsa balavān samaye ca nyaveśayat
01,152.003a na hiṃsyā mānuṣā bhūyo yuṣmābhir iha karhi cit
01,152.003c hiṃsatāṃ hi vadhaḥ śīghram evam eva bhaved iti
01,152.004a tasya tad vacanaṃ śrutvā tāni rakṣāṃsi bhārata
01,152.004c evam astv iti taṃ prāhur jagṛhuḥ samayaṃ ca tam
01,152.004d*1660_01 sagaṇas tu bakabhrātā prāṇamat pāṇḍavaṃ tadā
01,152.004d*1661_01 tatpuropavanodyānacaityārāmān visṛjya te
01,152.004d*1661_02 bibhītakakapitthārkaplakṣaśālmalikānanam
01,152.004d*1661_03 prapedire bhayatrastā bhīmasādhvasakātarāḥ
01,152.004d*1662_01 yamunātīram utsṛjya prapede pitṛkānanam
01,152.005a tataḥ prabhṛti rakṣāṃsi tatra saumyāni bhārata
01,152.005c nagare pratyadṛśyanta narair nagaravāsibhiḥ
01,152.006a tato bhimas tam ādāya gatāsuṃ puruṣādakam
01,152.006b*1663_01 niṣkarṇanetraṃ nirjihvaṃ niḥsaṃjñaṃ kaṇṭhapīḍanāt
01,152.006b*1663_02 kurvantaṃ bahudhā ceṣṭāṃ sa narādam akarṣata
01,152.006b*1663_03 sa eva rākṣaso nūnaṃ punar āyāti naḥ purīm
01,152.006b*1663_04 sabālavṛddhāḥ puruṣā iti bhītāḥ pradudruvuḥ
01,152.006b*1664_01 ācchidya bāhū pādau ca śiraś ca sa vṛkodaraḥ
01,152.006b*1664_02 dvāreṣu caturṣu kṣiptvā punar āgāt sa mārutiḥ
01,152.006c dvāradeśe vinikṣipya jagāmānupalakṣitaḥ
01,152.006d*1665_01 dṛṣṭvā bhīmabaloddhūtaṃ bakaṃ vinihataṃ tadā
01,152.006d*1665_02 jñātayo 'sya bhayodvignāḥ pratijagmus tatas tataḥ
01,152.007a tataḥ sa bhīmas taṃ hatvā gatvā brāhmaṇaveśma tat
01,152.007b*1666_01 balīvardau ca śakaṭaṃ brāhmaṇāya nyavedayat
01,152.007b*1667_01 tūṣṇīm antargṛhaṃ gacchety abhidhāya dvijottamam
01,152.007b*1667_02 mātṛbhrātṛsamakṣaṃ ca gatvā śayanam etya ca
01,152.007c ācacakṣe yathāvṛttaṃ rājñaḥ sarvam aśeṣataḥ
01,152.007d*1668_01 aśito 'smy adya janani tṛptir me daśavārṣikī
01,152.008a tato narā viniṣkrāntā nagarāt kālyam eva tu
01,152.008c dadṛśur nihataṃ bhūmau rākṣasaṃ rudhirokṣitam
01,152.009a tam adrikūṭasadṛśaṃ vinikīrṇaṃ bhayāvaham
01,152.009b*1669_01 dṛṣṭvā saṃhṛṣṭaromāṇo babhūvus tatra nāgarāḥ
01,152.009c ekacakrāṃ tato gatvā pravṛttiṃ pradaduḥ pare
01,152.010a tataḥ sahasraśo rājan narā nagaravāsinaḥ
01,152.010c tatrājagmur bakaṃ draṣṭuṃ sastrīvṛddhakumārakāḥ
01,152.010d*1670_01 dadṛśus te bakaṃ sarve viśiraḥpāṇipādakam
01,152.010d*1670_02 niḥśṛṅgavṛkṣaṃ nirgulmaṃ vinikīrṇaṃ giriṃ yathā
01,152.011a tatas te vismitāḥ sarve karma dṛṣṭvātimānuṣam
01,152.011b*1671_01 vismayotphullanayanās tarjanyāsaktanāsikāḥ
01,152.011c daivatāny arcayāṃ cakruḥ sarva eva viśāṃ pate
01,152.012a tataḥ pragaṇayām āsuḥ kasya vāro 'dya bhojane
01,152.012c jñātvā cāgamya taṃ vipraṃ papracchuḥ sarva eva tat
01,152.013a evaṃ pṛṣṭas tu bahuśo rakṣamāṇaś ca pāṇḍavān
01,152.013c uvāca nāgarān sarvān idaṃ viprarṣabhas tadā
01,152.014a ājñāpitaṃ mām aśane rudantaṃ saha bandhubhiḥ
01,152.014c dadarśa brāhmaṇaḥ kaś cin mantrasiddho mahābalaḥ
01,152.014d*1672_01 adya te rākṣaso vāraḥ pūrvedyur jñāpito mama
01,152.014d*1672_02 grāmasādhāraṇenaiva sūcakena puraukasaḥ
01,152.015a paripṛcchya sa māṃ pūrvaṃ parikleśaṃ purasya ca
01,152.015c abravīd brāhmaṇaśreṣṭha āśvāsya prahasann iva
01,152.016a prāpayiṣyāmy ahaṃ tasmai idam annaṃ durātmane
01,152.016c mannimittaṃ bhayaṃ cāpi na kāryam iti vīryavān
01,152.017a sa tadannam upādāya gato bakavanaṃ prati
01,152.017c tena nūnaṃ bhaved etat karma lokahitaṃ kṛtam
01,152.018a tatas te brāhmaṇāḥ sarve kṣatriyāś ca suvismitāḥ
01,152.018c vaiśyāḥ śūdrāś ca muditāś cakrur brahmamahaṃ tadā
01,152.019a tato jānapadāḥ sarve ājagmur nagaraṃ prati
01,152.019c tad adbhutatamaṃ draṣṭuṃ pārthās tatraiva cāvasan
01,152.019d*1673_01 śrutvā bakavadhaṃ yas tu vācakaṃ pūjayen naraḥ
01,152.019d*1673_02 tasya vaṃśe 'pi rājendra na rākṣasabhayaṃ bhavet
01,152.019d*1673_03 naśyanti śatravas tasya upasargās tathaiva ca
01,152.019d*1673_04 mahat puṇyam avāpnoti śrutvā bhīmaparākramam
01,152.019d*1674_01 vetrakīyagṛhe sarve parivārya vṛkodaram
01,152.019d*1674_02 vismayād abhyagacchanta bhīmaṃ bhīmaparākramam
01,152.019d*1674_03 na vai na saṃbhavet sarvaṃ brāhmaṇeṣu mahātmasu
01,152.019d*1674_04 iti satkṛtya taṃ paurāḥ parivavruḥ samantataḥ
01,152.019d*1674_05 ayaṃ trātā hi naḥ sarvān piteva paramārthataḥ
01,152.019d*1674_06 asya śuśrūṣavaḥ pādau paricarya upāsmahe
01,152.019d*1674_07 paśumad dadhimac cānnaṃ paraṃ bhaktam upāharan
01,152.019d*1674_08 tasmin hate te puruṣā bhītāḥ samanubodhanāḥ
01,152.019d*1674_09 tataḥ saṃprādravan pārthāḥ saha mātrā paraṃtapāḥ
01,152.019d*1674_10 āgacchann ekacakrāṃ te pāṇḍavāḥ saṃśitavratāḥ
01,152.019d*1674_11 vaidikādhyayane yuktā jaṭilā brahmacāriṇaḥ
01,152.019d*1674_12 avasaṃs te ca tatrāpi brāhmaṇasya niveśane
01,152.019d*1674_13 mātrā sahaikacakrāyāṃ dīrghakālaṃ sahoṣitāḥ
01,153.001 janamejaya uvāca
01,153.001a te tathā puruṣavyāghrā nihatya bakarākṣasam
01,153.001c ata ūrdhvaṃ tato brahman kim akurvata pāṇḍavāḥ
01,153.002 vaiśaṃpāyana uvāca
01,153.002a tatraiva nyavasan rājan nihatya bakarākṣasam
01,153.002c adhīyānāḥ paraṃ brahma brāhmaṇasya niveśane
01,153.003a tataḥ katipayāhasya brāhmaṇaḥ saṃśitavrataḥ
01,153.003c pratiśrayārthaṃ tad veśma brāhmaṇasyājagāma ha
01,153.004a sa samyak pūjayitvā taṃ vidvān viprarṣabhas tadā
01,153.004c dadau pratiśrayaṃ tasmai sadā sarvātithivratī
01,153.005a tatas te pāṇḍavāḥ sarve saha kuntyā nararṣabhāḥ
01,153.005c upāsāṃ cakrire vipraṃ kathayānaṃ kathās tadā
01,153.006a kathayām āsa deśān sa tīrthāni vividhāni ca
01,153.006c rājñāṃ ca vividhāś caryāḥ purāṇi vividhāni ca
01,153.007a sa tatrākathayad vipraḥ kathānte janamejaya
01,153.007c pāñcāleṣv adbhutākāraṃ yājñasenyāḥ svayaṃvaram
01,153.008a dhṛṣṭadyumnasya cotpattim utpattiṃ ca śikhaṇḍinaḥ
01,153.008c ayonijatvaṃ kṛṣṇāyā drupadasya mahāmakhe
01,153.009a tad adbhutatamaṃ śrutvā loke tasya mahātmanaḥ
01,153.009c vistareṇaiva papracchuḥ kathāṃ tāṃ puruṣarṣabhāḥ
01,153.010a kathaṃ drupadaputrasya dhṛṣṭadyumnasya pāvakāt
01,153.010c vedimadhyāc ca kṛṣṇāyāḥ saṃbhavaḥ katham adbhutaḥ
01,153.011a kathaṃ droṇān maheṣvāsāt sarvāṇy astrāṇy aśikṣata
01,153.011b*1675_01 dhṛṣṭadyumno maheṣvāsaḥ kathaṃ droṇasya mṛtyudaḥ
01,153.011c kathaṃ priyasakhāyau tau bhinnau kasya kṛtena ca
01,153.012a evaṃ taiś codito rājan sa vipraḥ puruṣarṣabhaiḥ
01,153.012c kathayām āsa tat sarvaṃ draupadīsaṃbhavaṃ tadā
01,154.001 brāhmaṇa uvāca
01,154.001a gaṅgādvāraṃ prati mahān babhūvarṣir mahātapāḥ
01,154.001c bharadvājo mahāprājñaḥ satataṃ saṃśitavrataḥ
01,154.002a so 'bhiṣektuṃ gato gaṅgāṃ pūrvam evāgatāṃ satīm
01,154.002c dadarśāpsarasaṃ tatra ghṛtācīm āplutām ṛṣiḥ
01,154.003a tasyā vāyur nadītīre vasanaṃ vyaharat tadā
01,154.003c apakṛṣṭāmbarāṃ dṛṣṭvā tām ṛṣiś cakame tataḥ
01,154.004a tasyāṃ saṃsaktamanasaḥ kaumārabrahmacāriṇaḥ
01,154.004b*1676_01 paśyato yonisaṃsthānam anyāvayavasauṣṭhavam
01,154.004c hṛṣṭasya retaś caskanda tad ṛṣir droṇa ādadhe
01,154.005a tataḥ samabhavad droṇaḥ kumāras tasya dhīmataḥ
01,154.005c adhyagīṣṭa sa vedāṃś ca vedāṅgāni ca sarvaśaḥ
01,154.006a bharadvājasya tu sakhā pṛṣato nāma pārthivaḥ
01,154.006c tasyāpi drupado nāma tadā samabhavat sutaḥ
01,154.007a sa nityam āśramaṃ gatvā droṇena saha pārṣataḥ
01,154.007c cikrīḍādhyayanaṃ caiva cakāra kṣatriyarṣabhaḥ
01,154.008a tatas tu pṛṣate 'tīte sa rājā drupado 'bhavat
01,154.008c droṇo 'pi rāmaṃ śuśrāva ditsantaṃ vasu sarvaśaḥ
01,154.009a vanaṃ tu prasthitaṃ rāmaṃ bharadvājasuto 'bravīt
01,154.009c āgataṃ vittakāmaṃ māṃ viddhi droṇaṃ dvijarṣabha
01,154.010 rāma uvāca
01,154.010a śarīramātram evādya mayedam avaśeṣitam
01,154.010c astrāṇi vā śarīraṃ vā brahmann anyataraṃ vṛṇu
01,154.011 droṇa uvāca
01,154.011a astrāṇi caiva sarvāṇi teṣāṃ saṃhāram eva ca
01,154.011c prayogaṃ caiva sarveṣāṃ dātum arhati me bhavān
01,154.012 brāhmaṇa uvāca
01,154.012a tathety uktvā tatas tasmai pradadau bhṛgunandanaḥ
01,154.012c pratigṛhya tato droṇaḥ kṛtakṛtyo 'bhavat tadā
01,154.013a saṃprahṛṣṭamanāś cāpi rāmāt paramasaṃmatam
01,154.013c brahmāstraṃ samanuprāpya nareṣv abhyadhiko 'bhavat
01,154.014a tato drupadam āsādya bhāradvājaḥ pratāpavān
01,154.014c abravīt puruṣavyāghraḥ sakhāyaṃ viddhi mām iti
01,154.015 drupada uvāca
01,154.015a nāśrotriyaḥ śrotriyasya nārathī rathinaḥ sakhā
01,154.015c nārājā pārthivasyāpi sakhipūrvaṃ kim iṣyate
01,154.015d*1677_01 yayor eva samaṃ vittaṃ yayor eva samaṃ śrutam
01,154.015d*1677_02 tayor vivāhaḥ sakhyaṃ ca na tu puṣṭavipuṣṭayoḥ
01,154.016 brāhmaṇa uvāca
01,154.016a sa viniścitya manasā pāñcālyaṃ prati buddhimān
01,154.016c jagāma kurumukhyānāṃ nagaraṃ nāgasāhvayam
01,154.017a tasmai pautrān samādāya vasūni vividhāni ca
01,154.017c prāptāya pradadau bhīṣmaḥ śiṣyān droṇāya dhīmate
01,154.018a droṇaḥ śiṣyāṃs tataḥ sarvān idaṃ vacanam abravīt
01,154.018c samānīya tadā vidvān drupadasyāsukhāya vai
01,154.018d*1678=00 droṇaḥ
01,154.018d*1678_01 guruśuśrūṣaṇaṃ caiva tathaiva gurudakṣiṇām
01,154.019a ācāryavetanaṃ kiṃ cid dhṛdi saṃparivartate
01,154.019c kṛtāstrais tat pradeyaṃ syāt tad ṛtaṃ vadatānaghāḥ
01,154.019d*1679_01 so 'rjunapramukhair uktas tathāstv iti gurus tadā
01,154.019d*1680_01 tathety uktvā ca taṃ pārthaḥ pādau jagrāha buddhimān
01,154.019d*1681_01 vidyāniṣkrayajaṃ vittaṃ kiṃ deyaṃ brūhi me guro
01,154.020a yadā ca pāṇḍavāḥ sarve kṛtāstrāḥ kṛtaniśramāḥ
01,154.020c tato droṇo 'bravīd bhūyo vetanārtham idaṃ vacaḥ
01,154.021a pārṣato drupado nāma chatravatyāṃ nareśvaraḥ
01,154.021c tasyāpakṛṣya tad rājyaṃ mama śīghraṃ pradīyatām
01,154.021d*1682_01 dhārtarāṣṭraiś ca sahitāḥ pāñcālān pāṇḍavā yayuḥ
01,154.021d*1682_02 yajñasenena saṃgamya karṇaduryodhanādayaḥ
01,154.021d*1682_03 nirjitāḥ saṃnyavartanta tathānye kṣatriyarṣabhāḥ
01,154.022a tataḥ pāṇḍusutāḥ pañca nirjitya drupadaṃ yudhi
01,154.022c droṇāya darśayām āsur baddhvā sasacivaṃ tadā
01,154.022d*1683_01 mahendra iva durdharṣo mahendra iva dānavam
01,154.022d*1683_02 mahendraputraḥ pāñcālaṃ jitavān arjunas tadā
01,154.022d*1683_03 taṃ dṛṣṭvā tu mahāvīryaṃ phalgunasyāmitaujasaḥ
01,154.022d*1683_04 vyasmayanta janāḥ sarve yajñasenasya bāndhavāḥ
01,154.022d*1683_05 nāsty arjunasamo vīrye rājaputra iti bruvan
01,154.023 droṇa uvāca
01,154.023a prārthayāmi tvayā sakhyaṃ punar eva narādhipa
01,154.023c arājā kila no rājñaḥ sakhā bhavitum arhati
01,154.024a ataḥ prayatitaṃ rājye yajñasena mayā tava
01,154.024c rājāsi dakṣiṇe kūle bhāgīrathyāham uttare
01,154.024d*1684_01 tatheti drupadenokte vacane dvijasattama
01,154.024d*1684_02 saṃpūjya drupadaṃ droṇo preṣayām āsa tattvavit
01,154.024d*1685_01 kanyākubje ca kāmpilye vasethās tvaṃ narottama
01,154.024d*1685_02 brāhmaṇaiḥ sahito rājann ahicchatre vasāmy aham
01,154.025 brāhmaṇa uvāca
01,154.025a asatkāraḥ sa sumahān muhūrtam api tasya tu
01,154.025c na vyeti hṛdayād rājño durmanāḥ sa kṛśo 'bhavat
01,154.025d*1686_01 evam ukto hi pāñcālyo bhāradvājena dhīmatā
01,154.025d*1686_02 uvācāstravidāṃ śreṣṭho droṇaṃ brāhmaṇasattamam
01,154.025d*1686_03 evaṃ bhavatu bhadraṃ te bhāradvāja mahāmate
01,154.025d*1686_04 sakhyaṃ tad eva bhavatu śaśvad yad abhimanyase
01,154.025d*1686_05 evam anyonyam uktvā tau kṛtvā sakhyam anuttamam
01,154.025d*1686_06 jagmatur droṇapāñcālyau yathāgatam ariṃdamau
01,154.025d*1687_01 niśamya tasya vacanaṃ kṛtvā manasi durmanāḥ
01,155.001 brāhmaṇa uvāca
01,155.001a amarṣī drupado rājā karmasiddhān dvijarṣabhān
01,155.001b*1688_01 droṇena vairaṃ drupado na suṣvāpa smaraṃs tadā
01,155.001c anvicchan paricakrāma brāhmaṇāvasathān bahūn
01,155.002a putrajanma parīpsan vai śokopahatacetanaḥ
01,155.002c nāsti śreṣṭhaṃ mamāpatyam iti nityam acintayat
01,155.003a jātān putrān sa nirvedād dhig bandhūn iti cābravīt
01,155.003c niḥśvāsaparamaś cāsīd droṇaṃ praticikīrṣayā
01,155.004a prabhāvaṃ vinayaṃ śikṣāṃ droṇasya caritāni ca
01,155.004c kṣātreṇa ca balenāsya cintayan nānvapadyata
01,155.004e pratikartuṃ nṛpaśreṣṭho yatamāno 'pi bhārata
01,155.005a abhitaḥ so 'tha kalmāṣīṃ gaṅgākūle paribhraman
01,155.005c brāhmaṇāvasathaṃ puṇyam āsasāda mahīpatiḥ
01,155.006a tatra nāsnātakaḥ kaś cin na cāsīd avratī dvijaḥ
01,155.006c tathaiva nāmahābhāgaḥ so 'paśyat saṃśitavratau
01,155.007a yājopayājau brahmarṣī śāmyantau pṛṣatātmajaḥ
01,155.007c saṃhitādhyayane yuktau gotrataś cāpi kāśyapau
01,155.008a tāraṇe yuktarūpau tau brāhmaṇāv ṛṣisattamau
01,155.008c sa tāv āmantrayām āsa sarvakāmair atandritaḥ
01,155.009a buddhvā tayor balaṃ buddhiṃ kanīyāṃsam upahvare
01,155.009c prapede chandayan kāmair upayājaṃ dhṛtavratam
01,155.010a pādaśuśrūṣaṇe yuktaḥ priyavāk sarvakāmadaḥ
01,155.010c arhayitvā yathānyāyam upayājam uvāca saḥ
01,155.011a yena me karmaṇā brahman putraḥ syād droṇamṛtyave
01,155.011b*1689_01 arjunasya tathā bhāryā bhaved vā varavarṇinī
01,155.011c upayāja kṛte tasmin gavāṃ dātāsmi te 'rbudam
01,155.012a yad vā te 'nyad dvijaśreṣṭha manasaḥ supriyaṃ bhavet
01,155.012c sarvaṃ tat te pradātāhaṃ na hi me 'sty atra saṃśayaḥ
01,155.013a ity ukto nāham ity evaṃ tam ṛṣiḥ pratyuvāca ha
01,155.013c ārādhayiṣyan drupadaḥ sa taṃ paryacarat punaḥ
01,155.014a tataḥ saṃvatsarasyānte drupadaṃ sa dvijottamaḥ
01,155.014c upayājo 'bravīd rājan kāle madhurayā girā
01,155.015a jyeṣṭho bhrātā mamāgṛhṇād vicaran vananirjhare
01,155.015c aparijñātaśaucāyāṃ bhūmau nipatitaṃ phalam
01,155.016a tad apaśyam ahaṃ bhrātur asāṃpratam anuvrajan
01,155.016c vimarśaṃ saṃkarādāne nāyaṃ kuryāt kathaṃ cana
01,155.017a dṛṣṭvā phalasya nāpaśyad doṣā ye 'syānubandhikāḥ
01,155.017c vivinakti na śaucaṃ yaḥ so 'nyatrāpi kathaṃ bhavet
01,155.018a saṃhitādhyayanaṃ kurvan vasan gurukule ca yaḥ
01,155.018c bhaikṣam ucchiṣṭam anyeṣāṃ bhuṅkte cāpi sadā sadā
01,155.018e kīrtayan guṇam annānām aghṛṇī ca punaḥ punaḥ
01,155.019a tam ahaṃ phalārthinaṃ manye bhrātaraṃ tarkacakṣuṣā
01,155.019c taṃ vai gacchasva nṛpate sa tvāṃ saṃyājayiṣyati
01,155.020a jugupsamāno nṛpatir manasedaṃ vicintayan
01,155.020c upayājavacaḥ śrutvā nṛpatiḥ sarvadharmavit
01,155.020e abhisaṃpūjya pūjārham ṛṣiṃ yājam uvāca ha
01,155.021a ayutāni dadāny aṣṭau gavāṃ yājaya māṃ vibho
01,155.021c droṇavairābhisaṃtaptaṃ tvaṃ hlādayitum arhasi
01,155.022a sa hi brahmavidāṃ śreṣṭho brahmāstre cāpy anuttamaḥ
01,155.022c tasmād droṇaḥ parājaiṣīn māṃ vai sa sakhivigrahe
01,155.023a kṣatriyo nāsti tulyo 'sya pṛthivyāṃ kaś cid agraṇīḥ
01,155.023c kauravācāryamukhyasya bhāradvājasya dhīmataḥ
01,155.024a droṇasya śarajālāni prāṇidehaharāṇi ca
01,155.024c ṣaḍaratni dhanuś cāsya dṛśyate 'pratimaṃ mahat
01,155.025a sa hi brāhmaṇavegena kṣātraṃ vegam asaṃśayam
01,155.025c pratihanti maheṣvāso bhāradvājo mahāmanāḥ
01,155.026a kṣatrocchedāya vihito jāmadagnya ivāsthitaḥ
01,155.026c tasya hy astrabalaṃ ghoram aprasahyaṃ narair bhuvi
01,155.027a brāhmam uccārayaṃs tejo hutāhutir ivānalaḥ
01,155.027c sametya sa dahaty ājau kṣatraṃ brahmapuraḥsaraḥ
01,155.027e brahmakṣatre ca vihite brahmatejo viśiṣyate
01,155.028a so 'haṃ kṣatrabalād dhīno brahmatejaḥ prapedivān
01,155.028c droṇād viśiṣṭam āsādya bhavantaṃ brahmavittamam
01,155.029a droṇāntakam ahaṃ putraṃ labheyaṃ yudhi durjayam
01,155.029c tat karma kuru me yāja nirvapāmy arbudaṃ gavām
01,155.030a tathety uktvā tu taṃ yājo yājyārtham upakalpayat
01,155.030c gurvartha iti cākāmam upayājam acodayat
01,155.030d*1690_01 yājas tu yajatāṃ śreṣṭho havyavāham atarpayat
01,155.030e yājo droṇavināśāya pratijajñe tathā ca saḥ
01,155.030f*1691_01 pāṇḍoḥ snuṣārthaṃ kanyā ca bhaved iti matir mama
01,155.030f*1692_01 tathety uktvā tu taṃ rājñaḥ putrakāmīyam ārabhat
01,155.031a tatas tasya narendrasya upayājo mahātapāḥ
01,155.031c ācakhyau karma vaitānaṃ tadā putraphalāya vai
01,155.031d*1693_01 yathoktaṃ kalpayām āsa rājā vipreṇa taṃ kratum
01,155.032a sa ca putro mahāvīryo mahātejā mahābalaḥ
01,155.032c iṣyate yadvidho rājan bhavitā te tathāvidhaḥ
01,155.033a bhāradvājasya hantāraṃ so 'bhisaṃdhāya bhūmipaḥ
01,155.033c ājahre tat tathā sarvaṃ drupadaḥ karmasiddhaye
01,155.034a yājas tu havanasyānte devīm āhvāpayat tadā
01,155.034c praihi māṃ rājñi pṛṣati mithunaṃ tvām upasthitam
01,155.034d*1694_01 kumāraś ca kumārī ca pativaṃśavivṛddhaye
01,155.035 devy uvāca
01,155.035a avaliptaṃ me mukhaṃ brahman puṇyān gandhān bibharmi ca
01,155.035c sutārthenoparuddhāsmi tiṣṭha yāja mama priye
01,155.035d*1695_01 rājñā caivam abhihito yājo rājñīm uvāca ha
01,155.035d*1695_02 tat sarvaṃ sahamānaś ca brahmatejonidhiḥ svayam
01,155.036 yāja uvāca
01,155.036a yājena śrapitaṃ havyam upayājena mantritam
01,155.036c kathaṃ kāmaṃ na saṃdadhyāt sā tvaṃ vipraihi tiṣṭha vā
01,155.037 brāhmaṇa uvāca
01,155.037a evam ukte tu yājena hute haviṣi saṃskṛte
01,155.037c uttasthau pāvakāt tasmāt kumāro devasaṃnibhaḥ
01,155.038a jvālāvarṇo ghorarūpaḥ kirīṭī varma cottamam
01,155.038c bibhrat sakhaḍgaḥ saśaro dhanuṣmān vinadan muhuḥ
01,155.039a so 'dhyārohad rathavaraṃ tena ca prayayau tadā
01,155.039c tataḥ praṇeduḥ pāñcālāḥ prahṛṣṭāḥ sādhu sādhv iti
01,155.039d*1696_01 harṣāviṣṭāṃs tataś caitān neyaṃ sehe vasuṃdharā
01,155.040a bhayāpaho rājaputraḥ pāñcālānāṃ yaśaskaraḥ
01,155.040c rājñaḥ śokāpaho jāta eṣa droṇavadhāya vai
01,155.040e ity uvāca mahad bhūtam adṛśyaṃ khecaraṃ tadā
01,155.041a kumārī cāpi pāñcālī vedimadhyāt samutthitā
01,155.041c subhagā darśanīyāṅgī vedimadhyā manoramā
01,155.042a śyāmā padmapalāśākṣī nīlakuñcitamūrdhajā
01,155.042b*1697_01 tāmratuṅganakhī subhrūś cārupīnapayodharā
01,155.042c mānuṣaṃ vigrahaṃ kṛtvā sākṣād amaravarṇinī
01,155.043a nīlotpalasamo gandho yasyāḥ krośāt pravāyati
01,155.043c yā bibharti paraṃ rūpaṃ yasyā nāsty upamā bhuvi
01,155.043d*1698_01 devadānavayakṣāṇām īpsitā devarūpiṇī
01,155.043d*1699_01 sadṛśī pāṇḍuputrasya arjunasyeti bhārata
01,155.043d*1699_02 ūcuḥ prahṛṣṭamanaso rājabhaktipuraskṛtāḥ
01,155.044a tāṃ cāpi jātāṃ suśroṇīṃ vāg uvācāśarīriṇī
01,155.044c sarvayoṣidvarā kṛṣṇā kṣayaṃ kṣatraṃ ninīṣati
01,155.045a surakāryam iyaṃ kāle kariṣyati sumadhyamā
01,155.045c asyā hetoḥ kṣatriyāṇāṃ mahad utpatsyate bhayam
01,155.046a tac chrutvā sarvapāñcālāḥ praṇeduḥ siṃhasaṃghavat
01,155.046b*1700_01 pāñcālarājas tāṃ dṛṣṭvā harṣād aśrūṇy avartayat
01,155.046b*1700_02 pariṣvajya sutāṃ kṛṣṇāṃ snuṣāṃ pāṇḍor iti bruvan
01,155.046b*1700_03 aṅkam āropya pāñcālīṃ rājā harṣam avāpa saḥ
01,155.046c na caitān harṣasaṃpūṇān iyaṃ sehe vasuṃdharā
01,155.047a tau dṛṣṭvā pṛṣatī yājaṃ prapede vai sutārthinī
01,155.047c na vai mad anyāṃ jananīṃ jānīyātām imāv iti
01,155.048a tathety uvāca tāṃ yājo rājñaḥ priyacikīrṣayā
01,155.048c tayoś ca nāmanī cakrur dvijāḥ saṃpūrṇamānasāḥ
01,155.049a dhṛṣṭatvād atidhṛṣṇutvād dharmād dyutsaṃbhavād api
01,155.049c dhṛṣṭadyumnaḥ kumāro 'yaṃ drupadasya bhavatv iti
01,155.050a kṛṣṇety evābruvan kṛṣṇāṃ kṛṣṇābhūt sā hi varṇataḥ
01,155.050b*1701_01 niṣaṇṇakarṣaṇād bhūme rasāc ca haviṣo 'bhavat
01,155.050c tathā tan mithunaṃ jajñe drupadasya mahāmakhe
01,155.050d*1702_01 kriyāsu caiva sarvāsu kṛtavān drupadena ha
01,155.050d*1702_02 vaidikādhyayane pāraṃ dhṛṣṭadyumno gataḥ param
01,155.050d*1703_01 dhṛṣṭadyumnas tu pāñcālān siṃhanādena nādayan
01,155.050d*1703_02 so 'dhyārohad rathavaraṃ tena saṃprayayau gṛham
01,155.050d*1703_03 kṛṣṇā ca śibikāṃ prāpya praviveśa niveśanam
01,155.051a dhṛṣṭadyumnaṃ tu pāñcālyam ānīya svaṃ viveśanam
01,155.051b*1704_01 droṇaḥ saṃpūjayām āsa sakhyuḥ putram udāradhīḥ
01,155.051b*1705_01 droṇaṃ saṃpūjya vidhivad gurur ity eva dharmataḥ
01,155.051b*1705_02 paridāya tu taṃ śiṣyaṃ dhṛṣṭadyumnaṃ tu somakaḥ
01,155.051b*1705_03 aho rājñaḥ prasīdeti prābruvan priyavādinaḥ
01,155.051b*1705_04 mahāprabhāvo brahmarṣir jñātvā tasya ca saṃbhavam
01,155.051c upākarod astrahetor bhāradvājaḥ pratāpavān
01,155.052a amokṣaṇīyaṃ daivaṃ hi bhāvi matvā mahāmatiḥ
01,155.052c tathā tat kṛtavān droṇa ātmakīrty anurakṣaṇāt
01,155.052d*1706_01 sarvāstrāṇi sa tu kṣipram āptavān dṛṣṭamātrataḥ
01,156.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,156.001a etac chrutvā tu kaunteyāḥ śalyaviddhā ivābhavan
01,156.001a*1707_01 . . . . . . . . pāṇḍavā bharatarṣabha
01,156.001a*1707_02 manasā draupadīṃ jagmur anaṅgaśarapīḍitāḥ
01,156.001a*1707_03 tatas tāṃ rajanīṃ rājan . . . . . . . .
01,156.001c sarve cāsvasthamanaso babhūvus te mahārathāḥ
01,156.002a tataḥ kuntī sutān dṛṣṭvā vibhrāntān gatacetasaḥ
01,156.002c yudhiṣṭhiram uvācedaṃ vacanaṃ satyavādinī
01,156.003a cirarātroṣitāḥ smeha brāhmaṇasya niveśane
01,156.003c ramamāṇāḥ pure ramye labdhabhaikṣā yudhiṣṭhira
01,156.004a yānīha ramaṇīyāni vanāny upavanāni ca
01,156.004c sarvāṇi tāni dṛṣṭāni punaḥ punar ariṃdama
01,156.005a punar dṛṣṭāni tāny eva prīṇayanti na nas tathā
01,156.005c bhaikṣaṃ ca na tathā vīra labhyate kurunandana
01,156.006a te vayaṃ sādhu pāñcālān gacchāma yadi manyase
01,156.006c apūrvadarśanaṃ tāta ramaṇīyaṃ bhaviṣyati
01,156.007a subhikṣāś caiva pāñcālāḥ śrūyante śatrukarśana
01,156.007c yajñasenaś ca rājāsau brahmaṇya iti śuśrumaḥ
01,156.008a ekatra ciravāso hi kṣamo na ca mato mama
01,156.008c te tatra sādhu gacchāmo yadi tvaṃ putra manyase
01,156.009 yudhiṣṭhira uvāca
01,156.009a bhavatyā yan mataṃ kāryaṃ tad asmākaṃ paraṃ hitam
01,156.009c anujāṃs tu na jānāmi gaccheyur neti vā punaḥ
01,156.010 vaiśaṃpāyana uvāca
01,156.010a tataḥ kuntī bhīmasenam arjunaṃ yamajau tathā
01,156.010c uvāca gamanaṃ te ca tathety evābruvaṃs tadā
01,156.011a tata āmantrya taṃ vipraṃ kuntī rājan sutaiḥ saha
01,156.011c pratasthe nagarīṃ ramyāṃ drupadasya mahātmanaḥ
01,157.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,157.001a vasatsu teṣu pracchannaṃ pāṇḍaveṣu mahātmasu
01,157.001c ājagāmātha tān draṣṭuṃ vyāsaḥ satyavatīsutaḥ
01,157.002a tam āgatam abhiprekṣya pratyudgamya paraṃtapāḥ
01,157.002c praṇipatyābhivādyainaṃ tasthuḥ prāñjalayas tadā
01,157.003a samanujñāpya tān sarvān āsīnān munir abravīt
01,157.003c prasannaḥ pūjitaḥ pārthaiḥ prītipūrvam idaṃ vacaḥ
01,157.004a api dharmeṇa vartadhvaṃ śāstreṇa ca paraṃtapāḥ
01,157.004c api vipreṣu vaḥ pūjā pūjārheṣu na hīyate
01,157.005a atha dharmārthavad vākyam uktvā sa bhagavān ṛṣiḥ
01,157.005c vicitrāś ca kathās tās tāḥ punar evedam abravīt
01,157.006a āsīt tapovane kā cid ṛṣeḥ kanyā mahātmanaḥ
01,157.006c vilagnamadhyā suśroṇī subhrūḥ sarvaguṇānvitā
01,157.007a karmabhiḥ svakṛtaiḥ sā tu durbhagā samapadyata
01,157.007c nādhyagacchat patiṃ sā tu kanyā rūpavatī satī
01,157.008a tapas taptum athārebhe patyartham asukhā tataḥ
01,157.008c toṣayām āsa tapasā sā kilogreṇa śaṃkaram
01,157.009a tasyāḥ sa bhagavāṃs tuṣṭas tām uvāca tapasvinīm
01,157.009c varaṃ varaya bhadraṃ te varado 'smīti bhāmini
01,157.010a atheśvaram uvācedam ātmanaḥ sā vaco hitam
01,157.010c patiṃ sarvaguṇopetam icchāmīti punaḥ punaḥ
01,157.011a tām atha pratyuvācedam īśāno vadatāṃ varaḥ
01,157.011c pañca te patayo bhadre bhaviṣyantīti śaṃkaraḥ
01,157.011d*1708_01 evam uktā tataḥ kanyā devaṃ varadam abravīt
01,157.012a pratibruvantīm ekaṃ me patiṃ dehīti śaṃkaram
01,157.012c punar evābravīd deva idaṃ vacanam uttamam
01,157.013a pañcakṛtvas tvayā uktaḥ patiṃ dehīty ahaṃ punaḥ
01,157.013c deham anyaṃ gatāyās te yathoktaṃ tad bhaviṣyati
01,157.014a drupadasya kule jātā kanyā sā devarūpiṇī
01,157.014c nirdiṣṭā bhavatāṃ patnī kṛṣṇā pārṣaty aninditā
01,157.015a pāñcālanagaraṃ tasmāt praviśadhvaṃ mahābalāḥ
01,157.015c sukhinas tām anuprāpya bhaviṣyatha na saṃśayaḥ
01,157.015d*1709_01 rājyaṃ caivāgataṃ pārthā indraprasthaṃ praviśya ha
01,157.016a evam uktvā mahābhāgaḥ pāṇḍavānāṃ pitāmahaḥ
01,157.016c pārthān āmantrya kuntīṃ ca prātiṣṭhata mahātapāḥ
01,157.016d@096=0000 vaiśaṃpāyanaḥ
01,157.016d@096=0005 yudhiṣṭhiraḥ
01,157.016d@096=0009 brāhmaṇāḥ
01,157.016d@096=0039 yudhiṣṭhiraḥ
01,157.016d@096_0001 te prayātā naravyāghrā mātrā saha paraṃtapāḥ
01,157.016d@096_0002 brāhmaṇān gacchato 'paśyan pāñcālān sagaṇān bahūn
01,157.016d@096_0003 atha te brāhmaṇā ūcuḥ pāṇḍavān dharmacāriṇaḥ
01,157.016d@096_0004 kva bhavanto gamiṣyanti kuto vāgacchateti ha
01,157.016d@096_0005 prayātān ekacakrāyāḥ sodaryān devadarśinaḥ
01,157.016d@096_0006 bhavanto no 'bhijānantu sahitān mātṛcāriṇaḥ
01,157.016d@096_0007 gacchato nas tu pāñcālān drupadasya purīṃ prati
01,157.016d@096_0008 icchāmo bhavato jñātuṃ mahat kautūhalaṃ hi naḥ
01,157.016d@096_0009 ekasārthaṃ prayātāḥ sma vayam apy atra gāminaḥ
01,157.016d@096_0010 tatrāpy adbhutasaṃkāśa utsavo bhavitā mahān
01,157.016d@096_0011 tatas tu yajñasenasya drupadasya mahātmanaḥ
01,157.016d@096_0012 yāsāv ayonijā kanyā sthāsyate sā svayaṃvare
01,157.016d@096_0013 darśanīyānavadyāṅgī sukumārī yaśasvinī
01,157.016d@096_0014 dhṛṣṭadyumnasya bhaginī droṇaśatroḥ pratāpinaḥ
01,157.016d@096_0015 jāto yaḥ pāvakāc chūraḥ saśaraḥ saśarāsanaḥ
01,157.016d@096_0016 susamiddhān mahābhāgaḥ somakānāṃ mahārathaḥ
01,157.016d@096_0017 tasmin saṃjāyamāne ca vāg uvācāśarīriṇī
01,157.016d@096_0018 eṣa mṛtyuś ca śiṣyaś ca bhāradvājasya jāyate
01,157.016d@096_0019 svasā tasya tu vedyāś ca jātā tasmin mahāmakhe
01,157.016d@096_0020 strīratnam asitāpāṅgī śyāmā nīlotpalaṃ yathā
01,157.016d@096_0021 tāṃ yajñasenasya sutāṃ draupadīṃ paramastriyam
01,157.016d@096_0022 gacchāmas tatra vai draṣṭuṃ taṃ caivāsyāḥ svayaṃvaram
01,157.016d@096_0023 rājāno rājaputrāś ca yajvāno bhūridakṣiṇāḥ
01,157.016d@096_0024 svādhyāyavantaḥ śucayo mahātmāno dhṛtavratāḥ
01,157.016d@096_0025 taruṇā darśanīyāś ca balavanto durāsadāḥ
01,157.016d@096_0026 mahārathāḥ kṛtāstrāś ca sameṣyantīha bhūmipāḥ
01,157.016d@096_0027 te tatra vividhaṃ dānaṃ vijayārthe nareśvarāḥ
01,157.016d@096_0028 pradāsyanti dhanaṃ gāś ca bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca sarvaśaḥ
01,157.016d@096_0029 pratilabhya ca tat sarvaṃ dṛṣṭvā kṛṣṇāṃ svayaṃvare
01,157.016d@096_0030 yaṃ ca sā kṣatriyaṃ raṅge kumārī varayiṣyati
01,157.016d@096_0031 naṭā vaitālikāś caiva nartakāḥ sūtamāgadhāḥ
01,157.016d@096_0032 niyodhakāś ca deśebhyaḥ sameṣyanti mahābalāḥ
01,157.016d@096_0033 etat kautūhalaṃ tatra dṛṣṭvā vai pratigṛhya ca
01,157.016d@096_0034 sahāsmābhir mahātmāno mātrā saha nivartsyatha
01,157.016d@096_0035 darśanīyāṃś ca vaḥ sarvān ekarūpān avasthitān
01,157.016d@096_0036 samīkṣya kṛṣṇā varayet saṃgatyānyatamaṃ patim
01,157.016d@096_0037 ayam ekaś ca vo bhrātā darśanīyo mahābhujaḥ
01,157.016d@096_0038 niyudhyamāno vijayet saṃgatyā draviṇaṃ mahat
01,157.016d@096_0039 paramaṃ bho gamiṣyāmo draṣṭuṃ tatra svayaṃvaram
01,157.016d@096_0040 draupadīṃ yajñasenasya kanyāṃ tasyās tathotsavam
01,158.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,158.001*1710_01 gate bhagavati vyāse pāṇḍavā hṛṣṭamānasāḥ
01,158.001a te pratasthuḥ puraskṛtya mātaraṃ puruṣarṣabhāḥ
01,158.001b*1711_01 āmantrya brāhmaṇaṃ pūrvam abhivādyānumānya ca
01,158.001c samair udaṅmukhair mārgair yathoddiṣṭaṃ paraṃtapāḥ
01,158.002a te gacchantas tv ahorātraṃ tīrthaṃ somaśravāyaṇam
01,158.002a*1712_01 . . . . . . . . pāñcālanagaraṃ prati
01,158.002a*1712_02 abhyājagmur lokanadīṃ gaṅgāṃ bhāgīrathīṃ prati
01,158.002a*1712_03 candrāstamayavelāyām ardharātre samāgame
01,158.002a*1712_04 vāri caivānumajjantaḥ . . . . . . . .
01,158.002c āseduḥ puruṣavyāghrā gaṅgāyāṃ pāṇḍunandanāḥ
01,158.003a ulmukaṃ tu samudyamya teṣām agre dhanaṃjayaḥ
01,158.003c prakāśārthaṃ yayau tatra rakṣārthaṃ ca mahāyaśāḥ
01,158.004a tatra gaṅgājale ramye vivikte krīḍayan striyaḥ
01,158.004c īrṣyur gandharvarājaḥ sma jalakrīḍām upāgataḥ
01,158.005a śabdaṃ teṣāṃ sa śuśrāva nadīṃ samupasarpatām
01,158.005c tena śabdena cāviṣṭaś cukrodha balavad balī
01,158.006a sa dṛṣṭvā pāṇḍavāṃs tatra saha mātrā paraṃtapān
01,158.006c visphārayan dhanur ghoram idaṃ vacanam abravīt
01,158.007a saṃdhyā saṃrajyate ghorā pūrvarātrāgameṣu yā
01,158.007c aśītibhis truṭair hīnaṃ taṃ muhūrtaṃ pracakṣate
01,158.008a vihitaṃ kāmacārāṇāṃ yakṣagandharvarakṣasām
01,158.008c śeṣam anyan manuṣyāṇāṃ kāmacāram iha smṛtam
01,158.009a lobhāt pracāraṃ caratas tāsu velāsu vai narān
01,158.009c upakrāntā nigṛhṇīmo rākṣasaiḥ saha bāliśān
01,158.010a tato rātrau prāpnuvato jalaṃ brahmavido janāḥ
01,158.010c garhayanti narān sarvān balasthān nṛpatīn api
01,158.011a ārāt tiṣṭhata mā mahyaṃ samīpam upasarpata
01,158.011c kasmān māṃ nābhijānīta prāptaṃ bhāgīrathījalam
01,158.012a aṅgāraparṇaṃ gandharvaṃ vitta māṃ svabalāśrayam
01,158.012c ahaṃ hi mānī cerṣyuś ca kuberasya priyaḥ sakhā
01,158.013a aṅgāraparṇam iti ca khyataṃ vanam idaṃ mama
01,158.013c anu gaṅgāṃ ca vākāṃ ca citraṃ yatra vasāmy aham
01,158.014a na kuṇapāḥ śṛṅgiṇo vā na devā na ca mānuṣāḥ
01,158.014c idaṃ samupasarpanti tat kiṃ samupasarpatha
01,158.015 arjuna uvāca
01,158.015a samudre himavatpārśve nadyām asyāṃ ca durmate
01,158.015c rātrāv ahani saṃdhau ca kasya kḷptaḥ parigrahaḥ
01,158.015d*1713_01 bhukto vāpy athavābhukto rātrāv ahani khecara
01,158.015d*1713_02 na kālaniyamo hy asti gaṅgāṃ prāpya saridvarām
01,158.016a vayaṃ ca śaktisaṃpannā akāle tvām adhṛṣṇumaḥ
01,158.016c aśaktā hi kṣaṇe krūre yuṣmān arcanti mānavāḥ
01,158.017a purā himavataś caiṣā hemaśṛṅgād viniḥsṛtā
01,158.017c gaṅgā gatvā samudrāmbhaḥ saptadhā pratipadyate
01,158.017d*1714_01 gaṅgāṃ ca yamunāṃ caiva plakṣajātāṃ sarasvatīm
01,158.017d*1714_02 rathasthāṃ sarayūṃ caiva gomatīṃ gaṇḍakīṃ tathā
01,158.017d*1714_03 aparyuṣitapāpās te nadīḥ sapta pibanti ye
01,158.018a iyaṃ bhūtvā caikavaprā śucir ākāśagā punaḥ
01,158.018c deveṣu gaṅgā gandharva prāpnoty alakanandatām
01,158.018d*1715_01 vaṅkṣur bhadrā cottaragā himavatpadaniḥsṛtā
01,158.019a tathā pitṝn vaitaraṇī dustarā pāpakarmabhiḥ
01,158.019c gaṅgā bhavati gandharva yathā dvaipāyano 'bravīt
01,158.020a asaṃbādhā devanadī svargasaṃpādanī śubhā
01,158.020c katham icchasi tāṃ roddhuṃ naiṣa dharmaḥ sanātanaḥ
01,158.021a anivāryam asaṃbādhaṃ tava vācā kathaṃ vayam
01,158.021c na spṛśema yathākāmaṃ puṇyaṃ bhāgīrathījalam
01,158.022 vaiśaṃpāyana uvāca
01,158.022a aṅgāraparṇas tac chrutvā kruddha ānamya kārmukam
01,158.022c mumoca sāyakān dīptān ahīn āśīviṣān iva
01,158.023a ulmukaṃ bhrāmayaṃs tūrṇaṃ pāṇḍavaś carma cottamam
01,158.023c vyapovāha śarāṃs tasya sarvān eva dhanaṃjayaḥ
01,158.024 arjuna uvāca
01,158.024a bibhīṣikaiṣā gandharva nāstrajñeṣu prayujyate
01,158.024c astrajñeṣu prayuktaiṣā phenavat pravilīyate
01,158.025a mānuṣān ati gandharvān sarvān gandharva lakṣaye
01,158.025c tasmād astreṇa divyena yotsye 'haṃ na tu māyayā
01,158.026a purāstram idam āgneyaṃ prādāt kila bṛhaspatiḥ
01,158.026c bharadvājasya gandharva guruputraḥ śatakratoḥ
01,158.027a bharadvājād agniveśyo agniveśyād gurur mama
01,158.027c sa tv idaṃ mahyam adadād droṇo brāhmaṇasattamaḥ
01,158.028 vaiśaṃpāyana uvāca
01,158.028a ity uktvā pāṇḍavaḥ kruddho gandharvāya mumoca ha
01,158.028c pradīptam astram āgneyaṃ dadāhāsya rathaṃ tu tat
01,158.029a virathaṃ viplutaṃ taṃ tu sa gandharvaṃ mahābalam
01,158.029c astratejaḥpramūḍhaṃ ca prapatantam avāṅmukham
01,158.030a śiroruheṣu jagrāha mālyavatsu dhanaṃjayaḥ
01,158.030c bhrātṝn prati cakarṣātha so 'strapātād acetasam
01,158.031a yudhiṣṭhiraṃ tasya bhāryā prapede śaraṇārthinī
01,158.031c nāmnā kumbhīnasī nāma patitrāṇam abhīpsatī
01,158.032 gandharvy uvāca
01,158.032a trāhi tvaṃ māṃ mahārāja patiṃ cemaṃ vimuñca me
01,158.032c gandharvīṃ śaraṇaṃ prāptāṃ nāmnā kumbīnasīṃ prabho
01,158.032d*1716_01 dīnaṃ vākyaṃ tu tac chrutvā yudhiṣṭhira uvāca ha
01,158.032d*1717_01 dṛṣṭvovāca mahābāhuḥ phālgunaṃ vai yudhiṣṭhiraḥ
01,158.032d*1718_01 dṛṣṭvānugrahabhāvāc ca pārthaḥ pārtham uvāca ha
01,158.033 yudhiṣṭhira uvāca
01,158.033a yuddhe jitaṃ yaśohīnaṃ strīnātham aparākramam
01,158.033c ko nu hanyād ripuṃ tvādṛṅ muñcemaṃ ripusūdana
01,158.034 arjuna uvāca
01,158.034a aṅgemaṃ pratipadyasva gaccha gandharva mā śucaḥ
01,158.034c pradiśaty abhayaṃ te 'dya kururājo yudhiṣṭhiraḥ
01,158.035 gandharva uvāca
01,158.035a jito 'haṃ pūrvakaṃ nāma muñcāmy aṅgāraparṇatām
01,158.035c na ca ślāghe balenādya na nāmnā janasaṃsadi
01,158.036a sādhv imaṃ labdhavāṃl lābhaṃ yo 'haṃ divyāstradhāriṇam
01,158.036c gāndharvyā māyayā yoddhum icchāmi vayasā varam
01,158.037a astrāgninā vicitro 'yaṃ dagdho me ratha uttamaḥ
01,158.037c so 'haṃ citraratho bhūtvā nāmnā dagdharatho 'bhavam
01,158.038a saṃbhṛtā caiva vidyeyaṃ tapaseha purā mayā
01,158.038c nivedayiṣye tām adya prāṇadāyā mahātmane
01,158.039a saṃstambhitaṃ hi tarasā jitaṃ śaraṇam āgatam
01,158.039c yo 'riṃ saṃyojayet prāṇaiḥ kalyāṇaṃ kiṃ na so 'rhati
01,158.040a cakṣuṣī nāma vidyeyaṃ yāṃ somāya dadau manuḥ
01,158.040c dadau sa viśvāvasave mahyaṃ viśvāvasur dadau
01,158.041a seyaṃ kāpuruṣaṃ prāptā gurudattā praṇaśyati
01,158.041c āgamo 'syā mayā prokto vīryaṃ pratinibodha me
01,158.042a yac cakṣuṣā draṣṭum icchet triṣu lokeṣu kiṃ cana
01,158.042c tat paśyed yādṛśaṃ cecchet tādṛṣaṃ draṣṭum arhati
01,158.043a samānapadye ṣaṇmāsān sthito vidyāṃ labhed imām
01,158.043c anuneṣyāmy ahaṃ vidyāṃ svayaṃ tubhyaṃ vrate kṛte
01,158.044a vidyayā hy anayā rājan vayaṃ nṛbhyo viśeṣitāḥ
01,158.044c aviśiṣṭāś ca devānām anubhāvapravartitāḥ
01,158.045a gandharvajānām aśvānām ahaṃ puruṣasattama
01,158.045c bhrātṛbhyas tava pañcabhyaḥ pṛthag dātā śataṃ śatam
01,158.046a devagandharvavāhās te divyagandhā manogamāḥ
01,158.046c kṣīṇāḥ kṣīṇā bhavanty ete na hīyante ca raṃhasaḥ
01,158.047a purā kṛtaṃ mahendrasya vajraṃ vṛtranibarhaṇe
01,158.047c daśadhā śatadhā caiva tac chīrṇaṃ vṛtramūrdhani
01,158.048a tato bhāgīkṛto devair vajrabhāga upāsyate
01,158.048c loke yat sādhanaṃ kiṃ cit sā vai vajratanuḥ smṛtā
01,158.049a vajrapāṇir brāhmaṇaḥ syāt kṣatraṃ vajrarathaṃ smṛtam
01,158.049c vaiśyā vai dānavajrāś ca karmavajrā yavīyasaḥ
01,158.050a vajraṃ kṣatrasya vājino avadhyā vājinaḥ smṛtāḥ
01,158.050c rathāṅgaṃ vaḍavā sūte sūtāś cāśveṣu ye matāḥ
01,158.051a kāmavarṇāḥ kāmajavāḥ kāmataḥ samupasthitāḥ
01,158.051c ime gandharvajāḥ kāmaṃ pūrayiṣyanti te hayāḥ
01,158.052 arjuna uvāca
01,158.052a yadi prītena vā dattaṃ saṃśaye jīvitasya vā
01,158.052c vidyā vittaṃ śrutaṃ vāpi na tad gandharva kāmaye
01,158.053 gandharva uvāca
01,158.053a saṃyogo vai prītikaraḥ saṃsatsu pratidṛśyate
01,158.053c jīvitasya pradānena prīto vidyāṃ dadāmi te
01,158.054a tvatto hy ahaṃ grahīṣyāmi astram āgneyam uttamam
01,158.054c tathaiva sakhyaṃ bībhatso cirāya bharatarṣabha
01,158.055 arjuna uvāca
01,158.055a tvatto 'streṇa vṛṇomy aśvān saṃyogaḥ śāśvato 'stu nau
01,158.055c sakhe tad brūhi gandharva yuṣmabhyo yad bhayaṃ tyajet
01,159.001 arjuna uvāca
01,159.001a kāraṇaṃ brūhi gandharva kiṃ tad yena sma dharṣitāḥ
01,159.001c yānto brahmavidaḥ santaḥ sarve rātrāv ariṃdama
01,159.002 gandharva uvāca
01,159.002a anagnayo 'nāhutayo na ca viprapuraskṛtāḥ
01,159.002c yūyaṃ tato dharṣitāḥ stha mayā pāṇḍavanandana
01,159.003a yakṣarākṣasagandharvāḥ piśācoragamānavāḥ
01,159.003b*1719_01 dharṣayanti naravyāghra na brāhmaṇapuraskṛtān
01,159.003b*1719_02 jānatā ca mayā tasmāt tejaś cābhijanaṃ ca vaḥ
01,159.003b*1719_03 iyam agnimatāṃ śreṣṭha dharṣituṃ vai kṛtā matiḥ
01,159.003b*1719_04 ko hi vas triṣu lokeṣu na veda bharatarṣabha
01,159.003b*1719_05 svair guṇair vistṛtaṃ śrīmad yaśo 'gryaṃ bhūrivarcasām
01,159.003c vistaraṃ kuruvaṃśasya śrīmataḥ kathayanti te
01,159.004a nāradaprabhṛtīnāṃ ca devarṣīṇāṃ mayā śrutam
01,159.004c guṇān kathayatāṃ vīra pūrveṣāṃ tava dhīmatām
01,159.005a svayaṃ cāpi mayā dṛṣṭaś caratā sāgarāmbarām
01,159.005c imāṃ vasumatīṃ kṛtsnāṃ prabhāvaḥ svakulasya te
01,159.006a vede dhanuṣi cācāryam abhijānāmi te 'rjuna
01,159.006c viśrutaṃ triṣu lokeṣu bhāradvājaṃ yaśasvinam
01,159.006d*1720_01 sarvavedavidāṃ śreṣṭhaṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam
01,159.006d*1720_02 droṇam iṣvastrakuśalaṃ dhanuṣy aṅgirasāṃ varam
01,159.007a dharmaṃ vāyuṃ ca śakraṃ ca vijānāmy aśvinau tathā
01,159.007c pāṇḍuṃ ca kuruśārdūla ṣaḍ etān kulavardhanān
01,159.007e pitṝn etān ahaṃ pārtha devamānuṣasattamān
01,159.008a divyātmāno mahātmānaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varāḥ
01,159.008c bhavanto bhrātaraḥ śūrāḥ sarve sucaritavratāḥ
01,159.009a uttamāṃ tu manobuddhiṃ bhavatāṃ bhāvitātmanām
01,159.009c jānann api ca vaḥ pārtha kṛtavān iha dharṣaṇām
01,159.010a strīsakāśe ca kauravya na pumān kṣantum arhati
01,159.010c dharṣaṇām ātmanaḥ paśyan bāhudraviṇam āśritaḥ
01,159.011a naktaṃ ca balam asmākaṃ bhūya evābhivardhate
01,159.011c yatas tato māṃ kaunteya sadāraṃ manyur āviśat
01,159.012a so 'haṃ tvayeha vijitaḥ saṃkhye tāpatyavardhana
01,159.012c yena teneha vidhinā kīrtyamānaṃ nibodha me
01,159.013a brahmacaryaṃ paro dharmaḥ sa cāpi niyatas tvayi
01,159.013c yasmāt tasmād ahaṃ pārtha raṇe 'smin vijitas tvayā
01,159.014a yas tu syāt kṣatriyaḥ kaś cit kāmavṛttaḥ paraṃtapa
01,159.014c naktaṃ ca yudhi yudhyeta na sa jīvet kathaṃ cana
01,159.015a yas tu syāt kāmavṛtto 'pi rājā tāpatya saṃgare
01,159.015c jayen naktaṃcarān sarvān sa purohitadhūrgataḥ
01,159.016a tasmāt tāpatya yat kiṃ cin nṛṇāṃ śreya ihepsitam
01,159.016c tasmin karmaṇi yoktavyā dāntātmānaḥ purohitāḥ
01,159.017a vede ṣaḍaṅge niratāḥ śucayaḥ satyavādinaḥ
01,159.017c dharmātmānaḥ kṛtātmānaḥ syur nṛpāṇāṃ purohitāḥ
01,159.018a jayaś ca niyato rājñaḥ svargaś ca syād anantaram
01,159.018c yasya syād dharmavid vāgmī purodhāḥ śīlavāñ śuciḥ
01,159.019a lābhaṃ labdhum alabdhaṃ hi labdhaṃ ca parirakṣitum
01,159.019c purohitaṃ prakurvīta rājā guṇasamanvitam
01,159.020a purohitamate tiṣṭhed ya icchet pṛthivīṃ nṛpaḥ
01,159.020c prāptuṃ meruvarottaṃsāṃ sarvaśaḥ sāgarāmbarām
01,159.021a na hi kevalaśauryeṇa tāpatyābhijanena ca
01,159.021c jayed abrāhmaṇaḥ kaś cid bhūmiṃ bhūmipatiḥ kva cit
01,159.022a tasmād evaṃ vijānīhi kurūṇāṃ vaṃśavardhana
01,159.022c brāhmaṇapramukhaṃ rājyaṃ śakyaṃ pālayituṃ ciram
01,160.001 arjuna uvāca
01,160.001a tāpatya iti yad vākyam uktavān asi mām iha
01,160.001c tad ahaṃ jñātum icchāmi tāpatyārthaviniścayam
01,160.002a tapatī nāma kā caiṣā tāpatyā yatkṛte vayam
01,160.002c kaunteyā hi vayaṃ sādho tattvam icchāmi veditum
01,160.002d*1721_01 tat sarvaṃ tvam aśeṣeṇa tad brūhy aṅgāraparṇaka
01,160.003 vaiśaṃpāyana uvāca
01,160.003a evam uktaḥ sa gandharvaḥ kuntīputraṃ dhanaṃjayam
01,160.003c viśrutāṃ triṣu lokeṣu śrāvayām āsa vai kathām
01,160.004 gandharva uvāca
01,160.004a hanta te kathayiṣyāmi kathām etāṃ manoramām
01,160.004c yathāvad akhilāṃ pārtha dharmyāṃ dharmabhṛtāṃ vara
01,160.005a uktavān asmi yena tvāṃ tāpatya iti yad vacaḥ
01,160.005c tat te 'haṃ kathayiṣyāmi śṛṇuṣvaikamanā mama
01,160.006a ya eṣa divi dhiṣṇyena nākaṃ vyāpnoti tejasā
01,160.006c etasya tapatī nāma babhūvāsadṛśī sutā
01,160.007a vivasvato vai kaunteya sāvitryavarajā vibho
01,160.007c viśrutā triṣu lokeṣu tapatī tapasā yutā
01,160.008a na devī nāsurī caiva na yakṣī na ca rākṣasī
01,160.008c nāpsarā na ca gandharvī tathārūpeṇa kā cana
01,160.009a suvibhaktānavadyāṅgī svasitāyatalocanā
01,160.009c svācārā caiva sādhvī ca suveṣā caiva bhāminī
01,160.010a na tasyāḥ sadṛśaṃ kaṃ cit triṣu lokeṣu bhārata
01,160.010c bhartāraṃ savitā mene rūpaśīlakulaśrutaiḥ
01,160.011a saṃprāptayauvanāṃ paśyan deyāṃ duhitaraṃ tu tām
01,160.011b*1722_01 dvyaṣṭavarṣāṃ tu tāṃ paśyan savitā rūpaśālinīm
01,160.011c nopalebhe tataḥ śāntiṃ saṃpradānaṃ vicintayan
01,160.012a artharkṣaputraḥ kaunteya kurūṇām ṛṣabho balī
01,160.012c sūryam ārādhayām āsa nṛpaḥ saṃvaraṇaḥ sadā
01,160.013a arghyamālyopahāraiś ca śaśvac ca nṛpatir yataḥ
01,160.013c niyamair upavāsaiś ca tapobhir vividhair api
01,160.014a śuśrūṣur anahaṃvādī śuciḥ pauravanandanaḥ
01,160.014c aṃśumantaṃ samudyantaṃ pūjayām āsa bhaktimān
01,160.015a tataḥ kṛtajñaṃ dharmajñaṃ rūpeṇāsadṛśaṃ bhuvi
01,160.015c tapatyāḥ sadṛśaṃ mene sūryaḥ saṃvaraṇaṃ patim
01,160.016a dātum aicchat tataḥ kanyāṃ tasmai saṃvaraṇāya tām
01,160.016c nṛpottamāya kauravya viśrutābhijanāya vai
01,160.017a yathā hi divi dīptāṃśuḥ prabhāsayati tejasā
01,160.017c tathā bhuvi mahīpālo dīptyā saṃvaraṇo 'bhavat
01,160.018a yathārcayanti cādityam udyantaṃ brahmavādinaḥ
01,160.018c tathā saṃvaraṇaṃ pārtha brāhmaṇāvarajāḥ prajāḥ
01,160.019a sa somam ati kāntatvād ādityam ati tejasā
01,160.019c babhūva nṛpatiḥ śrīmān suhṛdāṃ durhṛdām api
01,160.020a evaṃguṇasya nṛpates tathāvṛttasya kaurava
01,160.020c tasmai dātuṃ manaś cakre tapatīṃ tapanaḥ svayam
01,160.021a sa kadā cid atho rājā śrīmān uruyaśā bhuvi
01,160.021c cacāra mṛgayāṃ pārtha parvatopavane kila
01,160.022a carato mṛgayāṃ tasya kṣutpipāsāśramānvitaḥ
01,160.022c mamāra rājñaḥ kaunteya girāv apratimo hayaḥ
01,160.023a sa mṛtāśvaś caran pārtha padbhyām eva girau nṛpaḥ
01,160.023c dadarśāsadṛśīṃ loke kanyām āyatalocanām
01,160.024a sa eka ekām āsādya kanyāṃ tām arimardanaḥ
01,160.024c tasthau nṛpatiśārdūlaḥ paśyann avicalekṣaṇaḥ
01,160.025a sa hi tāṃ tarkayām āsa rūpato nṛpatiḥ śriyam
01,160.025c punaḥ saṃtarkayām āsa raver bhraṣṭām iva prabhām
01,160.025d*1723_01 vapuṣā varcasā caiva śikhām iva vibhāvasoḥ
01,160.025d*1723_02 prasannatvena kāntyā ca candrarekhām ivāmalām
01,160.026a giriprasthe tu sā yasmin sthitā svasitalocanā
01,160.026b*1724_01 vibhrājamānā śuśubhe pratimeva hiraṇmayī
01,160.026b*1724_02 tasyā rūpeṇa sa girir veṣeṇa ca viśeṣataḥ
01,160.026c sa savṛkṣakṣupalato hiraṇmaya ivābhavat
01,160.026d*1725_01 tāṃ tu dṛṣṭvā sa cārvaṅgīṃ rājā rājīvalocanām
01,160.027a avamene ca tāṃ dṛṣṭvā sarvaprāṇabhṛtāṃ vapuḥ
01,160.027c avāptaṃ cātmano mene sa rājā cakṣuṣaḥ phalam
01,160.028a janmaprabhṛti yat kiṃ cid dṛṣṭavān sa mahīpatiḥ
01,160.028c rūpaṃ na sadṛśaṃ tasyās tarkayām āsa kiṃ cana
01,160.029a tayā baddhamanaścakṣuḥ pāśair guṇamayais tadā
01,160.029c na cacāla tato deśād bubudhe na ca kiṃ cana
01,160.030a asyā nūnaṃ viśālākṣyāḥ sadevāsuramānuṣam
01,160.030c lokaṃ nirmathya dhātredaṃ rūpam āviṣkṛtaṃ kṛtam
01,160.031a evaṃ sa tarkayām āsa rūpadraviṇasaṃpadā
01,160.031c kanyām asadṛśīṃ loke nṛpaḥ saṃvaraṇas tadā
01,160.032a tāṃ ca dṛṣṭvaiva kalyāṇīṃ kalyāṇābhijano nṛpaḥ
01,160.032c jagāma manasā cintāṃ kāmamārgaṇapīḍitaḥ
01,160.033a dahyamānaḥ sa tīvreṇa nṛpatir manmathāgninā
01,160.033c apragalbhāṃ pragalbhaḥ sa tām uvāca yaśasvinīm
01,160.034a kāsi kasyāsi rambhoru kimarthaṃ ceha tiṣṭhasi
01,160.034c kathaṃ ca nirjane 'raṇye carasy ekā śucismite
01,160.035a tvaṃ hi sarvānavadyāṅgī sarvābharaṇabhūṣitā
01,160.035c vibhūṣaṇam ivaiteṣāṃ bhūṣaṇānām abhīpsitam
01,160.036a na devīṃ nāsurīṃ caiva na yakṣīṃ na ca rākṣasīm
01,160.036c na ca bhogavatīṃ manye na gandharvīṃ na mānuṣīm
01,160.037a yā hi dṛṣṭā mayā kāś cic chrutā vāpi varāṅganāḥ
01,160.037c na tāsāṃ sadṛśīṃ manye tvām ahaṃ mattakāśini
01,160.037d*1726_01 dṛṣṭvaiva cāruvadane candrāt kāntataraṃ tava
01,160.037d*1726_02 vadanaṃ padmapatrākṣaṃ māṃ mathnātīva manmathaḥ
01,160.038a evaṃ tāṃ sa mahīpālo babhāṣe na tu sā tadā
01,160.038c kāmārtaṃ nirjane 'raṇye pratyabhāṣata kiṃ cana
01,160.039a tato lālapyamānasya pārthivasyāyatekṣaṇā
01,160.039c saudāminīva sābhreṣu tatraivāntaradhīyata
01,160.040a tām anvicchan sa nṛpatiḥ paricakrāma tat tadā
01,160.040c vanaṃ vanajapatrākṣīṃ bhramann unmattavat tadā
01,160.041a apaśyamānaḥ sa tu tāṃ bahu tatra vilapya ca
01,160.041c niśceṣṭaḥ kauravaśreṣṭho muhūrtaṃ sa vyatiṣṭhata
01,161.001 gandharva uvāca
01,161.001a atha tasyām adṛśyāyāṃ nṛpatiḥ kāmamohitaḥ
01,161.001c pātanaḥ śatrusaṃghānāṃ papāta dharaṇītale
01,161.002a tasmin nipatite bhūmāv atha sā cāruhāsinī
01,161.002c punaḥ pīnāyataśroṇī darśayām āsa taṃ nṛpam
01,161.003a athābabhāṣe kalyāṇī vācā madhurayā nṛpam
01,161.003c taṃ kurūṇāṃ kulakaraṃ kāmābhihatacetasam
01,161.003d*1727_01 uvāca madhuraṃ vākyaṃ tapatī prahasann iva
01,161.004a uttiṣṭhottiṣṭha bhadraṃ te na tvam arhasy ariṃdama
01,161.004c mohaṃ nṛpatiśārdūla gantum āviṣkṛtaḥ kṣitau
01,161.005a evam ukto 'tha nṛpatir vācā madhurayā tadā
01,161.005c dadarśa vipulaśroṇīṃ tām evābhimukhe sthitām
01,161.006a atha tām asitāpāṅgīm ābabhāṣe narādhipaḥ
01,161.006c manmathāgniparītātmā saṃdigdhākṣarayā girā
01,161.007a sādhu mām asitāpāṅge kāmārtaṃ mattakāśini
01,161.007c bhajasva bhajamānaṃ māṃ prāṇā hi prajahanti mām
01,161.008a tvadarthaṃ hi viśālākṣi mām ayaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
01,161.008c kāmaḥ kamalagarbhābhe pratividhyan na śāmyati
01,161.009a grastam evam anākrande bhadre kāmamahāhinā
01,161.009c sā tvaṃ pīnāyataśroṇi paryāpnuhi śubhānane
01,161.010a tvayy adhīnā hi me prāṇāḥ kiṃnarodgītabhāṣiṇi
01,161.010c cārusarvānavadyāṅgi padmendusadṛśānane
01,161.011a na hy ahaṃ tvad ṛte bhīru śakṣye jīvitum ātmanā
01,161.011b*1728_01 kāmaḥ kamalapatrākṣi pratividhyati mām ayam
01,161.011c tasmāt kuru viśālākṣi mayy anukrośam aṅgane
01,161.012a bhaktaṃ mām asitāpāṅge na parityaktum arhasi
01,161.012c tvaṃ hi māṃ prītiyogena trātum arhasi bhāmini
01,161.012d*1729_01 tvaddarśanakṛtasnehaṃ manaś calati me bhṛśam
01,161.012d*1729_02 na tvāṃ dṛṣṭvā punar anyāṃ draṣṭuṃ kalyāṇi rocaye
01,161.012d*1729_03 prasīda vaśago 'haṃ te bhaktaṃ māṃ bhaja bhāvini
01,161.012d*1730_01 dṛṣṭvaiva tvāṃ varārohe manmatho bhṛśam aṅgane
01,161.012d*1730_02 antargataṃ viśālākṣi vidhyati sma patatribhiḥ
01,161.012d*1730_03 manmathāgnisamudbhūtaṃ dāhaṃ kamalalocane
01,161.012d*1730_04 prītisaṃyogayuktābhir adbhiḥ prahlādayasva me
01,161.012d*1730_05 puṣpāyudhaṃ durādharṣaṃ pracaṇḍaśarakārmukam
01,161.012d*1730_06 tvaddarśanasamudbhūtaṃ vidhyantaṃ duḥsahaiḥ śaraiḥ
01,161.012d*1730_07 upaśāmaya kalyāṇi ātmadānena bhāvini
01,161.013a gāndharveṇa ca māṃ bhīru vivāhenaihi sundari
01,161.013c vivāhānāṃ hi rambhoru gāndharvaḥ śreṣṭha ucyate
01,161.014 tapaty uvāca
01,161.014a nāham īśātmano rājan kanyā pitṛmatī hy aham
01,161.014c mayi ced asti te prītir yācasva pitaraṃ mama
01,161.015a yathā hi te mayā prāṇāḥ saṃgṛhītā nareśvara
01,161.015c darśanād eva bhūyas tvaṃ tathā prāṇān mamāharaḥ
01,161.016a na cāham īśā dehasya tasmān nṛpatisattama
01,161.016c samīpaṃ nopagacchāmi na svatantrā hi yoṣitaḥ
01,161.017a kā hi sarveṣu lokeṣu viśrutābhijanaṃ nṛpam
01,161.017c kanyā nābhilaṣen nāthaṃ bhartāraṃ bhaktavatsalam
01,161.018a tasmād evaṃgate kāle yācasva pitaraṃ mama
01,161.018c ādityaṃ praṇipātena tapasā niyamena ca
01,161.019a sa cet kāmayate dātuṃ tava mām arimardana
01,161.019c bhaviṣyāmy atha te rājan satataṃ vaśavartinī
01,161.020a ahaṃ hi tapatī nāma sāvitryavarajā sutā
01,161.020c asya lokapradīpasya savituḥ kṣatriyarṣabha
01,162.001 gandharva uvāca
01,162.001a evam uktvā tatas tūrṇaṃ jagāmordhvam aninditā
01,162.001b*1731_01 tapatī tapatīty evaṃ vilalāpāturo nṛpaḥ
01,162.001b*1731_02 prāskhalac cāsakṛd rājā punar utthāya dhāvati
01,162.001b*1731_03 dhāvamānas tu tapatīm adṛṣṭvaiva mahīpatiḥ
01,162.001c sa tu rājā punar bhūmau tatraiva nipapāta ha
01,162.001d*1732_01 anveṣamāṇaḥ sabalas taṃ rājānaṃ nṛpottamam
01,162.002a amātyaḥ sānuyātras tu taṃ dadarśa mahāvane
01,162.002c kṣitau nipatitaṃ kāle śakradhvajam ivocchritam
01,162.003a taṃ hi dṛṣṭvā maheṣvāsaṃ niraśvaṃ patitaṃ kṣitau
01,162.003c babhūva so 'sya sacivaḥ saṃpradīpta ivāgninā
01,162.004a tvarayā copasaṃgamya snehād āgatasaṃbhramaḥ
01,162.004c taṃ samutthāpayām āsa nṛpatiṃ kāmamohitam
01,162.005a bhūtalād bhūmipāleśaṃ piteva patitaṃ sutam
01,162.005c prajñayā vayasā caiva vṛddhaḥ kīrtyā damena ca
01,162.006a amātyas taṃ samutthāpya babhūva vigatajvaraḥ
01,162.006c uvāca cainaṃ kalyāṇyā vācā madhurayotthitam
01,162.006e mā bhair manujaśārdūla bhadraṃ cāstu tavānagha
01,162.007a kṣutpipāsāpariśrāntaṃ tarkayām āsa taṃ nṛpam
01,162.007c patitaṃ pātanaṃ saṃkhye śātravāṇāṃ mahītale
01,162.008a vāriṇātha suśītena śiras tasyābhyaṣecayat
01,162.008c aspṛśan mukuṭaṃ rājñaḥ puṇḍarīkasugandhinā
01,162.009a tataḥ pratyāgataprāṇas tad balaṃ balavān nṛpaḥ
01,162.009c sarvaṃ visarjayām āsa tam ekaṃ sacivaṃ vinā
01,162.010a tatas tasyājñayā rājño vipratasthe mahad balam
01,162.010c sa tu rājā giriprasthe tasmin punar upāviśat
01,162.010d*1733_01 cintayānas tu tapatīṃ tadrūpākṛṣṭamānasaḥ
01,162.010d*1733_02 unmattaka ivāsaṃjñas tadāsīd bharatarṣabhaḥ
01,162.011a tatas tasmin girivare śucir bhūtvā kṛtāñjaliḥ
01,162.011c ārirādhayiṣuḥ sūryaṃ tasthāv ūrdhvabhujaḥ kṣitau
01,162.011d*1734_01 pūjayāno dinakaraṃ bhaktiyukto mahīpatiḥ
01,162.012a jagāma manasā caiva vasiṣṭham ṛṣisattamam
01,162.012c purohitam amitraghnas tadā saṃvaraṇo nṛpaḥ
01,162.013a naktaṃdinam athaikasthe sthite tasmiñ janādhipe
01,162.013c athājagāma viprarṣis tadā dvādaśame 'hani
01,162.014a sa viditvaiva nṛpatiṃ tapatyā hṛtamānasam
01,162.014c divyena vidhinā jñātvā bhāvitātmā mahān ṛṣiḥ
01,162.015a tathā tu niyatātmānaṃ sa taṃ nṛpatisattamam
01,162.015c ābabhāṣe sa dharmātmā tasyaivārthacikīrṣayā
01,162.015d*1735_01 bhadraṃ te rājaśārdūla tapatī yācate hy aham
01,162.015d*1735_02 vivasvatas tadarthe cety uktvāgād ṛṣisattamaḥ
01,162.016a sa tasya manujendrasya paśyato bhagavān ṛṣiḥ
01,162.016c ūrdhvam ācakrame draṣṭuṃ bhāskaraṃ bhāskaradyutiḥ
01,162.016d*1736_01 yojanānāṃ tu niyutaṃ kṣaṇād gatvā tapodhanaḥ
01,162.017a sahasrāṃśuṃ tato vipraḥ kṛtāñjalir upasthitaḥ
01,162.017c vasiṣṭho 'ham iti prītyā sa cātmānaṃ nyavedayat
01,162.018a tam uvāca mahātejā vivasvān munisattamam
01,162.018c maharṣe svāgataṃ te 'stu kathayasva yathecchasi
01,162.018d*1737=00 gandharvaḥ
01,162.018d*1737=03 vasiṣṭhaḥ
01,162.018d*1737=11 sūryaḥ
01,162.018d*1737_01 yojanānāṃ catuḥṣaṣṭiṃ nimeṣāt triṃśataṃ tathā
01,162.018d*1737_02 aśvair gacchati nityaṃ yas tatpārśvastho 'bravīd idam
01,162.018d*1737_03 ajāya lokatrayabhāvanāya
01,162.018d*1737_04 bhūtātmane gopataye vṛṣāya
01,162.018d*1737_05 sūryāya sargapralayālayāya
01,162.018d*1737_06 namo mahākāruṇikottamāya
01,162.018d*1737_07 vivasvate jñānabhṛd antarātmane
01,162.018d*1737_08 jagatpradīpāya jagaddhitaiṣiṇe
01,162.018d*1737_09 svayaṃbhuve dīptasahasracakṣuṣe
01,162.018d*1737_10 surottamāyāmitatejase namaḥ
01,162.018d*1737_11 stuto 'smi varadas te 'haṃ varaṃ varaya suvrata
01,162.018d*1737_12 stutis tvayoktā bhaktānāṃ japyeyaṃ varado 'smy aham
01,162.018d*1738_01 namaḥ savitre jagadekacakṣuṣe
01,162.018d*1738_02 jagatprasūtisthitināśahetave
01,162.018d*1738_03 trayīmayāya triguṇātmadhāriṇe
01,162.018d*1738_04 viriñcinārāyaṇaśaṃkarātmane
01,162.018d*1739_01 yad icchasi mahābhāga mattaḥ pravadatāṃ vara
01,162.018d*1739_02 tat te dadyām abhipretaṃ yady api syāt sudurlabham
01,162.018d*1739_03 evam uktaḥ sa tenarṣir vasiṣṭhaḥ pratyabhāṣata
01,162.018d*1739_04 praṇipatya vivasvantaṃ bhānumantaṃ mahātapāḥ
01,163.001 vasiṣṭha uvāca
01,163.001a yaiṣā te tapatī nāma sāvitryavarajā sutā
01,163.001c tāṃ tvāṃ saṃvaraṇasyārthe varayāmi vibhāvaso
01,163.002a sa hi rājā bṛhatkīrtir dharmārthavid udāradhīḥ
01,163.002c yuktaḥ saṃvaraṇo bhartā duhitus te vihaṃgama
01,163.003 gandharva uvāca
01,163.003a ity uktaḥ savitā tena dadānīty eva niścitaḥ
01,163.003c pratyabhāṣata taṃ vipraṃ pratinandya divākaraḥ
01,163.004a varaḥ saṃvaraṇo rājñāṃ tvam ṛṣīṇāṃ varo mune
01,163.004c tapatī yoṣitāṃ śreṣṭhā kim anyatrāpavarjanāt
01,163.005a tataḥ sarvānavadyāgnīṃ tapatīṃ tapanaḥ svayam
01,163.005c dadau saṃvaraṇasyārthe vasiṣṭhāya mahātmane
01,163.005e pratijagrāha tāṃ kanyāṃ maharṣis tapatīṃ tadā
01,163.006a vasiṣṭho 'tha visṛṣṭaś ca punar evājagāma ha
01,163.006c yatra vikhyatakīrtiḥ sa kurūṇām ṛṣabho 'bhavat
01,163.007a sa rājā manmathāviṣṭas tadgatenāntarātmanā
01,163.007c dṛṣṭvā ca devakanyāṃ tāṃ tapatīṃ cāruhāsinīm
01,163.007e vasiṣṭhena sahāyāntīṃ saṃhṛṣṭo 'bhyadhikaṃ babhau
01,163.007f*1740_01 ruruce sādhikaṃ subhrūr āpatantī nabhastalāt
01,163.007f*1740_02 saudāminīva vibhraṣṭā dyotayantī svatejasā
01,163.008a kṛcchre dvādaśarātre tu tasya rājñaḥ samāpite
01,163.008c ājagāma viśuddhātmā vasiṣṭho bhagavān ṛṣiḥ
01,163.009a tapasārādhya varadaṃ devaṃ gopatim īśvaram
01,163.009c lebhe saṃvaraṇo bhāryāṃ vasiṣṭhasyaiva tejasā
01,163.010a tatas tasmin giriśreṣṭhe devagandharvasevite
01,163.010c jagrāha vidhivat pāṇiṃ tapatyāḥ sa nararṣabhaḥ
01,163.011a vasiṣṭhenābhyanujñātas tasminn eva dharādhare
01,163.011c so 'kāmayata rājarṣir vihartuṃ saha bhāryayā
01,163.012a tataḥ pure ca rāṣṭre ca vāhaneṣu baleṣu ca
01,163.012c ādideśa mahīpālas tam eva sacivaṃ tadā
01,163.012d*1741_01 atha dattvā mahīpāle tapatīṃ tāṃ manoramām
01,163.012d*1741_02 tiṣṭha suśroṇi yāsyāmi tvam āśraya patiṃ śubhe
01,163.013a nṛpatiṃ tv abhyanujñāya vasiṣṭho 'thāpacakrame
01,163.013c so 'pi rājā girau tasmin vijahārāmaropamaḥ
01,163.014a tato dvādaśa varṣāṇi kānaneṣu jaleṣu ca
01,163.014c reme tasmin girau rājā tayaiva saha bhāryayā
01,163.015a tasya rājñaḥ pure tasmin samā dvādaśa sarvaśaḥ
01,163.015c na vavarṣa sahasrākṣo rāṣṭre caivāsya sarvaśaḥ
01,163.015d*1742_01 tatas tasyām anāvṛṣṭyāṃ pravṛttāyām ariṃdama
01,163.015d*1742_02 prajāḥ kṣayam upājagmuḥ sarvāḥ sasthāṇujaṅgamāḥ
01,163.015d*1742_03 tasmiṃs tathāvidhe kāle vartamāne sudāruṇe
01,163.015d*1742_04 nāvaśyāyaḥ papātorvyāṃ tataḥ sasyāni nāruhan
01,163.015d*1742_05 tato vibhrāntamanaso janāḥ kṣudbhayapīḍitāḥ
01,163.015d*1742_06 gṛhāṇi saṃparityajya babhramuḥ pradiśo diśaḥ
01,163.015d*1742_07 tatas tasmin pure rāṣṭre tyaktadāraparigrahāḥ
01,163.015d*1742_08 parasparam amaryādāḥ kṣudhārtā jaghnire janāḥ
01,163.016a tat kṣudhārtair nirānandaiḥ śavabhūtais tadā naraiḥ
01,163.016c abhavat pretarājasya puraṃ pretair ivāvṛtam
01,163.016d*1743_01 snāyvasthiśeṣair nirmāṃsair dhamanīsaṃtatair bhṛśam
01,163.017a tatas tat tādṛśaṃ dṛṣṭvā sa eva bhagavān ṛṣiḥ
01,163.017c abhyapadyata dharmātmā vasiṣṭho rājasattamam
01,163.018a taṃ ca pārthivaśārdūlam ānayām āsa tat puram
01,163.018c tapatyā sahitaṃ rājann uṣitaṃ dvādaśīḥ samāḥ
01,163.019a tataḥ pravṛṣṭas tatrāsīd yathāpūrvaṃ surārihā
01,163.019c tasmin nṛpatiśārdūle praviṣṭe nagaraṃ punaḥ
01,163.019d*1744_01 pravavarṣa sahasrākṣaḥ sasyāni janayan prabhuḥ
01,163.020a tataḥ sarāṣṭraṃ mumude tat puraṃ parayā mudā
01,163.020c tena pārthivamukhyena bhāvitaṃ bhāvitātmanā
01,163.021a tato dvādaśa varṣāṇi punar īje narādhipaḥ
01,163.021c patnyā tapatyā sahito yathā śakro marutpatiḥ
01,163.022a evam āsīn mahābhāgā tapatī nāma paurvikī
01,163.022c tava vaivasvatī pārtha tāpatyas tvaṃ yayā mataḥ
01,163.023a tasyāṃ saṃjanayām āsa kuruṃ saṃvaraṇo nṛpaḥ
01,163.023c tapatyāṃ tapatāṃ śreṣṭha tāpatyas tvaṃ tato 'rjuna
01,163.023d*1745_01 daśa varṣasahasrāṇi vihṛtya sa tayā saha
01,163.023d*1745_02 abhiṣicya kuruṃ rājye tapas taptvā tapodhanaḥ
01,163.023d*1745_03 ādityalokaṃ ca tato jagāma bharatarṣabha
01,163.023d*1746_01 kurūdbhavā yato yūyaṃ kauravāḥ kuravas tathā
01,163.023d*1746_02 pauravā ājamīḍhāś ca bhāratā bharatarṣabha
01,163.023d*1746_03 tāpatyam akhilaṃ proktaṃ vṛttāntaṃ tava pūrvikam
01,163.023d*1746_04 purohitamukhā yūyaṃ bhuṅkṣadhvaṃ pṛthivīm imām
01,164.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,164.001a sa gandharvavacaḥ śrutvā tat tadā bharatarṣabha
01,164.001c arjunaḥ parayā prītyā pūrṇacandra ivābabhau
01,164.002a uvāca ca maheṣvāso gandharvaṃ kurusattamaḥ
01,164.002c jātakautūhalo 'tīva vasiṣṭhasya tapobalāt
01,164.003a vasiṣṭha iti yasyaitad ṛṣer nāma tvayeritam
01,164.003c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ yathāvat tad vadasva me
01,164.004a ya eṣa gandharvapate pūrveṣāṃ naḥ purohitaḥ
01,164.004c āsīd etan mamācakṣva ka eṣa bhagavān ṛṣiḥ
01,164.004d*1747_01 subhikṣaṃ rājyaṃ labdhaṃ vai vasiṣṭhasya tapobalāt
01,164.004d*1748_01 brahmaṇo mānasaḥ putro vasiṣṭho 'rundhatīpatiḥ
01,164.005 gandharva uvāca
01,164.005a tapasā nirjitau śaśvad ajeyāv amarair api
01,164.005c kāmakrodhāv ubhau yasya caraṇau saṃvavāhatuḥ
01,164.005d*1749_01 indriyāṇāṃ vaśakaro vaśiṣṭha iti cocyate
01,164.005d*1750_01 yathā kāmaś ca krodhaś ca nirjitāv ajitau naraiḥ
01,164.005d*1750_02 jitārayo jitā lokāḥ panthānaś ca jitā divaḥ
01,164.006a yas tu nocchedanaṃ cakre kuśikānām udāradhīḥ
01,164.006c viśvāmitrāparādhena dhārayan manyum uttamam
01,164.007a putravyasanasaṃtaptaḥ śaktimān api yaḥ prabhuḥ
01,164.007c viśvāmitravināśāya na mene karma dāruṇam
01,164.008a mṛtāṃś ca punar āhartuṃ yaḥ sa putrān yamakṣayāt
01,164.008c kṛtāntaṃ nāticakrāma velām iva mahodadhiḥ
01,164.009a yaṃ prāpya vijitātmānaṃ mahātmānaṃ narādhipāḥ
01,164.009c ikṣvākavo mahīpālā lebhire pṛthivīm imām
01,164.010a purohitavaraṃ prāpya vasiṣṭham ṛṣisattamam
01,164.010c ījire kratubhiś cāpi nṛpās te kurunandana
01,164.011a sa hi tān yājayām āsa sarvān nṛpatisattamān
01,164.011c brahmarṣiḥ pāṇḍavaśreṣṭha bṛhaspatir ivāmarān
01,164.011d*1751_01 tathā vasiṣṭhena saha saudāsaḥ saṃgatas tadā
01,164.011d*1751_02 rakṣobhir viprayuktas tu viśvāmitreṇa yojitaiḥ
01,164.011d*1751_03 tathā dvijasahāyād vai na gandharvā na rākṣasāḥ
01,164.011d*1751_04 śaktāḥ prārthayituṃ vīra manasāpi mahābalāḥ
01,164.012a tasmād dharmapradhānātmā vedadharmavid īpsitaḥ
01,164.012c brāhmaṇo guṇavān kaś cit purodhāḥ pravimṛśyatām
01,164.013a kṣatriyeṇa hi jātena pṛthivīṃ jetum icchatā
01,164.013c pūrvaṃ purohitaḥ kāryaḥ pārtha rājyābhivṛddhaye
01,164.014a mahīṃ jigīṣatā rājñā brahma kāryaṃ puraḥsaram
01,164.014c tasmāt purohitaḥ kaś cid guṇavān astu vo dvijaḥ
01,164.014d*1752_01 vidvān bhavatu vo vipro dharmakāmārthatattvavit
01,165.001 arjuna uvāca
01,165.001a kiṃnimittam abhūd vairaṃ viśvāmitravasiṣṭhayoḥ
01,165.001c vasator āśrame puṇye śaṃsa naḥ sarvam eva tat
01,165.002 gandharva uvāca
01,165.002a idaṃ vāsiṣṭham ākhyānaṃ purāṇaṃ paricakṣate
01,165.002c pārtha sarveṣu lokeṣu yathāvat tan nibodha me
01,165.003a kanyakubje mahān āsīt pārthivo bharatarṣabha
01,165.003c gādhīti viśruto loke satyadharmaparāyaṇaḥ
01,165.004a tasya dharmātmanaḥ putraḥ samṛddhabalavāhanaḥ
01,165.004c viśvāmitra iti khyāto babhūva ripumardanaḥ
01,165.005a sa cacāra sahāmātyo mṛgayāṃ gahane vane
01,165.005c mṛgān vidhyan varāhāṃś ca ramyeṣu marudhanvasu
01,165.006a vyāyāmakarśitaḥ so 'tha mṛgalipsuḥ pipāsitaḥ
01,165.006c ājagāma naraśreṣṭha vasiṣṭhasyāśramaṃ prati
01,165.007a tam āgatam abhiprekṣya vasiṣṭhaḥ śreṣṭhabhāg ṛṣiḥ
01,165.007c viśvāmitraṃ naraśreṣṭhaṃ pratijagrāha pūjayā
01,165.008a pādyārghyācamanīyena svāgatena ca bhārata
01,165.008c tathaiva pratijagrāha vanyena haviṣā tathā
01,165.009a tasyātha kāmadhug dhenur vasiṣṭhasya mahātmanaḥ
01,165.009c uktā kāmān prayaccheti sā kāmān duduhe tataḥ
01,165.009d*1753_01 bāṣpāḍhyasyaudanasyaiva rāśayaḥ parvatopamāḥ
01,165.009d*1753_02 niṣṭhānnāni ca sūpāṃś ca dadhikulyās tathaiva ca
01,165.009d*1753_03 kūpāṃś ca ghṛtasaṃpūrṇān bhakṣyāṇāṃ rāśayas tathā
01,165.009d*1753_04 bhojanāni mahārhāṇi tatra tatra sahasraśaḥ
01,165.009d*1753_05 ikṣūn madhu ca lājāṃś ca maireyāṃś ca varāsavān
01,165.009d*1753_06 vastrāṇi ca mahārhāṇi kambalāni sahasraśaḥ
01,165.010a grāmyāraṇyā oṣadhīś ca duduhe paya eva ca
01,165.010c ṣaḍrasaṃ cāmṛtarasaṃ rasāyanam anuttamam
01,165.011a bhojanīyāni peyāni bhakṣyāṇi vividhāni ca
01,165.011c lehyāny amṛtakalpāni coṣyāṇi ca tathārjuna
01,165.011d*1754_01 ratnāni ca mahārhāṇi vāsāṃsi vividhāni ca
01,165.012a taiḥ kāmaiḥ sarvasaṃpūrṇaiḥ pūjitaḥ sa mahīpatiḥ
01,165.012c sāmātyaḥ sabalaś caiva tutoṣa sa bhṛśaṃ nṛpaḥ
01,165.012d*1755_01 śiro grīvā sakthinī ca sāsnāpucchamahastanāḥ
01,165.012d*1755_02 śubhāny etāni dhenūnām āyatāni pracakṣate
01,165.012d*1755_03 pṛthubhiḥ pañcabhī raṅgaiḥ samāvṛttāṃ ṣaḍāyatām
01,165.012d*1755_04 lalāṭaṃ śravaṇe caiva nayanadvitayaṃ tathā
01,165.012d*1755_05 pṛthūny etāni śasyante dhenūnāṃ pañca sūribhiḥ
01,165.012d*1755_06 maṇḍūkasyaivam ucchūne . . yasyāḥ ṣaḍāyatām
01,165.013a ṣaḍāyatāṃ supārśvoruṃ tripṛthuṃ pañca saṃvṛtām
01,165.013c maṇḍūkanetrāṃ svākārāṃ pīnodhasam aninditām
01,165.014a suvāladhiṃ śaṅkukarṇāṃ cāruśṛṅgāṃ manoramām
01,165.014c puṣṭāyataśirogrīvāṃ vismitaḥ so 'bhivīkṣya tām
01,165.014c*1756_01 supuṣṭāṅgīṃ suyonikām
01,165.014c*1756_02 saṃbhṛtobhayapārśvorūṃ dīrghavālāṃ pṛthūdarām
01,165.014c*1756_03 dṛṣṭvā gṛṣṭim ṛṣer bhūpo
01,165.015a abhinandati tāṃ nandīṃ vasiṣṭhasya payasvinīm
01,165.015c abravīc ca bhṛśaṃ tuṣṭo viśvāmitro muniṃ tadā
01,165.016a arbudena gavāṃ brahman mama rājyena vā punaḥ
01,165.016c nandinīṃ saṃprayacchasva bhuṅkṣva rājyaṃ mahāmune
01,165.017 vasiṣṭha uvāca
01,165.017a devatātithipitrartham ājyārthaṃ ca payasvinī
01,165.017c adeyā nandinīyaṃ me rājyenāpi tavānagha
01,165.018 viśvāmitra uvāca
01,165.018a kṣatriyo 'haṃ bhavān vipras tapaḥsvādhyāyasādhanaḥ
01,165.018c brāhmaṇeṣu kuto vīryaṃ praśānteṣu dhṛtātmasu
01,165.018d*1757_01 ratnaṃ hi bhagavann etad ratnahārī ca pārthivaḥ
01,165.019a arbudena gavāṃ yas tvaṃ na dadāsi mamepsitām
01,165.019c svadharmaṃ na prahāsyāmi nayiṣye te balena gām
01,165.019d*1758_01 kṣatriyo 'smi na vipro 'haṃ bāhuvīryo 'smi dharmataḥ
01,165.019d*1758_02 tasmād bhujabalenemāṃ hariṣyāmīha paśyataḥ
01,165.019d*1759_01 atra havyaṃ ca kavyaṃ ca prāṇayātrā tathaiva ca
01,165.019d*1759_02 āyattam agnihotraṃ ca ātithyaṃ ca na saṃśayaḥ
01,165.019d*1759_03 bahunā kiṃ pralāpena na dāsye kāmadohinīm
01,165.020 vasiṣṭha uvāca
01,165.020a balasthaś cāsi rājā ca bāhuvīryaś ca kṣatriyaḥ
01,165.020c yathecchasi tathā kṣipraṃ kuru tvaṃ mā vicāraya
01,165.020d*1760_01 ratnadvayaṃ brāhmaṇasya nāpahāryaṃ nṛpair bhuvi
01,165.020d*1760_02 agnihotrī ca gauḥ patnī prajāraṇir anuttamā
01,165.021 gandharva uvāca
01,165.021a evam uktas tadā pārtha viśvāmitro balād iva
01,165.021c haṃsacandrapratīkāśāṃ nandinīṃ tāṃ jahāra gām
01,165.021d*1761_01 sā tadā hriyamāṇā ca viśvāmitrabalair balāt
01,165.022a kaśādaṇḍapratihatā kālyamānā tatas tataḥ
01,165.022c hambhāyamānā kalyāṇī vasiṣṭhasyātha nandinī
01,165.023a āgamyābhimukhī pārtha tasthau bhagavadunmukhī
01,165.023c bhṛśaṃ ca tāḍyamānāpi na jagāmāśramāt tataḥ
01,165.023d*1762_01 balāni teṣāṃ nirdhūya chitvā pāśanibandhanam
01,165.023d*1763_01 āśramān naiva gacchantī humbhārāvair nanāda ca
01,165.024 vasiṣṭha uvāca
01,165.024a śṛṇomi te ravaṃ bhadre vinadantyāḥ punaḥ punaḥ
01,165.024c balād dhriyasi me nandi kṣamāvān brāhmaṇo hy aham
01,165.024c*1764_01 viśvāmitreṇa nandini | kiṃ kartavyaṃ mayā tatra
01,165.024d*1765_01 athaināṃ nandinīṃ bhūyo viśvāmitrasya sainikāḥ
01,165.024d*1765_02 sarvataḥ samakālyanta kaśāpāṣāṇapāṇayaḥ
01,165.025 gandharva uvāca
01,165.025a sā tu teṣāṃ balān nandī balānāṃ bharatarṣabha
01,165.025c viśvāmitrabhayodvignā vasiṣṭhaṃ samupāgamat
01,165.026 gaur uvāca
01,165.026a pāṣāṇadaṇḍābhihatāṃ krandantīṃ mām anāthavat
01,165.026b*1766_01 upekṣase kathaṃ brahman bhaktāṃ pādābjasevinīm
01,165.026c viśvāmitrabalair ghorair bhagavan kim upekṣase
01,165.027 gandharva uvāca
01,165.027a evaṃ tasyāṃ tadā partha dharṣitāyāṃ mahāmuniḥ
01,165.027c na cukṣubhe na dhairyāc ca vicacāla dhṛtavrataḥ
01,165.028 vasiṣṭha uvāca
01,165.028a kṣatriyāṇāṃ balaṃ tejo brāhmaṇānāṃ kṣamā balam
01,165.028c kṣamā māṃ bhajate tasmād gamyatāṃ yadi rocate
01,165.029 gaur uvāca
01,165.029a kiṃ nu tyaktāsmi bhagavan yad evaṃ māṃ prabhāṣase
01,165.029c atyaktāhaṃ tvayā brahman na śakyā nayituṃ balāt
01,165.030 vasiṣṭha uvāca
01,165.030a na tvāṃ tyajāmi kalyāṇi sthīyatāṃ yadi śakyate
01,165.030c dṛḍhena dāmnā baddhvaiṣa vatsas te hriyate balāt
01,165.030d*1767_01 yena kenāpy upāyena tvayā vatso nivāryatām
01,165.031 gandharva uvāca
01,165.031a sthīyatām iti tac chrutvā vasiṣṭhasya payasvinī
01,165.031c ūrdhvāñcitaśirogrīvā prababhau ghoradarśanā
01,165.032a krodharaktekṣaṇā sā gaur hambhāravaghanasvanā
01,165.032c viśvāmitrasya tat sainyaṃ vyadrāvayata sarvaśaḥ
01,165.033a kaśāgradaṇḍābhihatā kālyamānā tatas tataḥ
01,165.033c krodhadīptekṣaṇā krodhaṃ bhūya eva samādadhe
01,165.034a āditya iva madhyāhne krodhadīptavapur babhau
01,165.034c aṅgāravarṣaṃ muñcantī muhur vāladhito mahat
01,165.035a asṛjat pahlavān pucchāc chakṛtaḥ śabarāñ śakān
01,165.035b*1768_01 yonideśāc ca yavanāñ chakṛddeśāc chakāṃs tathā
01,165.035c mūtrataś cāsṛjac cāpi yavanān krodhamūrcchitā
01,165.035c*1769_01 barbarāṃś caiva pārśvataḥ
01,165.035c*1769_02 prāṇataḥ prāsṛjac ceyaṃ
01,165.036a puṇḍrān kirātān dramiḍān siṃhalān barbarāṃs tathā
01,165.036b*1770_01 cibukāṃś ca pulindāṃś ca cīnān hūṇān sakeralān
01,165.036c tathaiva daradān mlecchān phenataḥ sā sasarja ha
01,165.037a tair visṛṣṭair mahat sainyaṃ nānāmlecchagaṇais tadā
01,165.037c nānāvaraṇasaṃchannair nānāyudhadharais tathā
01,165.037e avākīryata saṃrabdhair viśvāmitrasya paśyataḥ
01,165.038a ekaikaś ca tadā yodhaḥ pañcabhiḥ saptabhir vṛtaḥ
01,165.038c astravarṣeṇa mahatā kālyamānaṃ balaṃ tataḥ
01,165.038e prabhagnaṃ sarvatas trastaṃ viśvāmitrasya paśyataḥ
01,165.038f*1771_01 tasya tac caturaṅgaṃ vai balaṃ paramaduḥsaham
01,165.038f*1771_02 prabhagnaṃ sarvato ghoraṃ payasvinyā vivarjitam
01,165.039a na ca prāṇair viyujyanta ke cit te sainikās tadā
01,165.039c viśvāmitrasya saṃkruddhair vāsiṣṭhair bharatarṣabha
01,165.039d*1772_01 sā gaus tat sakalaṃ sainyaṃ kālayām āsa dūrataḥ
01,165.040a viśvāmitrasya sainyaṃ tu kālyamānaṃ triyojanam
01,165.040c krośamānaṃ bhayodvignaṃ trātāraṃ nādhyagacchata
01,165.040d@097_0001 viśvāmitras tato dṛṣṭvā krodhāviṣṭaḥ sa rodasī
01,165.040d@097_0002 vavarṣa śaravarṣāṇi vasiṣṭhe munisattame
01,165.040d@097_0003 ghorarūpāṃś ca nārācān kṣurān bhallān mahāmuniḥ
01,165.040d@097_0004 viśvāmitraprayuktāṃs tān vaiṇavena vyamocayat
01,165.040d@097_0005 vasiṣṭhasya tadā dṛṣṭvā karmakauśalam āhave
01,165.040d@097_0006 viśvāmitro 'pi kopena bhūyaḥ śatrunipātanaḥ
01,165.040d@097_0007 divyāstravarṣaṃ tasmai sa prāhiṇon munaye ruṣā
01,165.040d@097_0008 āgneyaṃ vāruṇaṃ caindraṃ yāmyaṃ vāyavyam eva ca
01,165.040d@097_0009 visasarja mahābhāge vasiṣṭhe brahmaṇaḥ sute
01,165.040d@097_0010 astrāṇi sarvato jvālā visṛjantaḥ prapedire
01,165.040d@097_0011 yugāntasamaye ghorāḥ pataṃgasyeva raśmayaḥ
01,165.040d@097_0012 vasiṣṭho 'pi mahātejā brahmaśaktiprayuktayā
01,165.040d@097_0013 yaṣṭyā nivārayām āsa sarvāṇy astrāṇi sa smayan
01,165.040d@097_0014 tatas te bhasmasād bhūtāḥ patanti sma mahītale
01,165.040d@097_0015 apohya divyāny astrāṇi vasiṣṭho vākyam abravīt
01,165.040d@097_0016 nirjito 'si mahārāja durātman gādhinandana
01,165.040d@097_0017 yadi te 'sti paraṃ śauryaṃ tad darśaya mayi sthite
01,165.040d@097_0018 viśvāmitras tathā cokto vasiṣṭhena narādhipaḥ
01,165.040d@097_0019 novāca kiṃ cid vrīḍāḍhyo vidrāvitamahābalaḥ
01,165.041a dṛṣṭvā tan mahad āścaryaṃ brahmatejobhavaṃ tadā
01,165.041c viśvāmitraḥ kṣatrabhāvān nirviṇṇo vākyam abravīt
01,165.042a dhig balaṃ kṣatriyabalaṃ brahmatejobalaṃ balam
01,165.042c balābalaṃ viniścitya tapa eva paraṃ balam
01,165.043a sa rājyaṃ sphītam utsṛjya tāṃ ca dīptāṃ nṛpaśriyam
01,165.043c bhogāṃś ca pṛṣṭhataḥ kṛtvā tapasy eva mano dadhe
01,165.044a sa gatvā tapasā siddhiṃ lokān viṣṭabhya tejasā
01,165.044c tatāpa sarvān dīptaujā brāhmaṇatvam avāpa ca
01,165.044e apibac ca sutaṃ somam indreṇa saha kauśikaḥ
01,165.044f*1773_01 evaṃvīryas tu rājarṣir viprarṣiḥ saṃbabhūva ha
01,166.000*1774=00 arjunaḥ
01,166.000*1774_01 ṛṣyos tu yatkṛte vairaṃ viśvāmitravasiṣṭhayoḥ
01,166.000*1774_02 babhūva gandharvapate brūhi tat sarvam eva ca
01,166.000*1774_03 māhātmyaṃ ca vasiṣṭhasya brāhmaṇyaṃ brahmatejasaḥ
01,166.000*1774_04 viśvāmitrasya ca tathā kṣatriyasya mahātmanaḥ
01,166.000*1774_05 na śṛṇvānas tv ahaṃ tṛptim upagacchāmi khecara
01,166.000*1774_06 ākhyāhi gandharvapate vicitrāṇīha bhāṣase
01,166.000*1774_07 māhātmyaṃ ca vasiṣṭhasya viśvāmitrasya bhāṣase
01,166.001 gandharva uvāca
01,166.001a kalmāṣapāda ity asmiṃl loke rājā babhūva ha
01,166.001c ikṣvākuvaṃśajaḥ pārtha tejasāsadṛśo bhuvi
01,166.001d*1775_01 nāsti tatra mahārāja vaiśvānarasamadyuteḥ
01,166.002a sa kadā cid vanaṃ rājā mṛgayāṃ niryayau purāt
01,166.002c mṛgān vidhyan varāhāṃś ca cacāra ripumardanaḥ
01,166.002d*1776_01 tasmin vane mahāghore khaḍgāṃś ca bahuśo 'hanat
01,166.002d*1776_02 hatvā ca suciraṃ śrānto rājā nivavṛte tataḥ
01,166.002d*1777_01 akāmayat taṃ yājyārthe viśvāmitraḥ pratāpavān
01,166.003a sa tu rājā mahātmānaṃ vāsiṣṭham ṛṣisattamam
01,166.003c tṛṣārtaś ca kṣudhārtaś ca ekāyanagataḥ pathi
01,166.004a apaśyad ajitaḥ saṃkhye muniṃ pratimukhāgatam
01,166.004c śaktiṃ nāma mahābhāgaṃ vasiṣṭhakulanandanam
01,166.004e jyeṣṭhaṃ putraśatāt putraṃ vasiṣṭhasya mahātmanaḥ
01,166.005a apagaccha patho 'smākam ity evaṃ pārthivo 'bravīt
01,166.005c tathā ṛṣir uvācainaṃ sāntvayañ ślakṣṇayā girā
01,166.005d*1778_01 mama panthā mahārāja dharma eṣa sanātanaḥ
01,166.005d*1778_02 rājñā sarveṣu dharmeṣu deyaḥ panthā dvijātaye
01,166.005d*1779_01 evaṃ parasparaṃ tau tu patho 'rthaṃ vākyam ūcatuḥ
01,166.005d*1779_02 apasarpāpasarpeti vāguttaram akurvatām
01,166.006a ṛṣis tu nāpacakrāma tasmin dharmapathe sthitaḥ
01,166.006c nāpi rājā muner mānāt krodhāc cāpi jagāma ha
01,166.007a amuñcantaṃ tu panthānaṃ tam ṛṣiṃ nṛpasattamaḥ
01,166.007c jaghāna kaśayā mohāt tadā rākṣasavan munim
01,166.008a kaśāprahārābhihatas tataḥ sa munisattamaḥ
01,166.008c taṃ śaśāpa nṛpaśreṣṭhaṃ vāsiṣṭhaḥ krodhamūrcchitaḥ
01,166.009a haṃsi rākṣasavad yasmād rājāpasada tāpasam
01,166.009c tasmāt tvam adya prabhṛti puruṣādo bhaviṣyasi
01,166.010a manuṣyapiśite saktaś cariṣyasi mahīm imām
01,166.010c gaccha rājādhamety uktaḥ śaktinā vīryaśaktinā
01,166.011a tato yājyanimittaṃ tu viśvāmitravasiṣṭhayoḥ
01,166.011c vairam āsīt tadā taṃ tu viśvāmitro 'nvapadyata
01,166.012a tayor vivadator evaṃ samīpam upacakrame
01,166.012c ṛṣir ugratapāḥ pārtha viśvāmitraḥ pratāpavān
01,166.013a tataḥ sa bubudhe paścāt tam ṛṣiṃ nṛpasattamaḥ
01,166.013c ṛṣeḥ putraṃ vasiṣṭhasya vasiṣṭham iva tejasā
01,166.014a antardhāya tadātmānaṃ viśvāmitro 'pi bhārata
01,166.014c tāv ubhāv upacakrāma cikīrṣann ātmanaḥ priyam
01,166.015a sa tu śaptas tadā tena śaktinā vai nṛpottamaḥ
01,166.015b*1780_01 tasthau tatra ca rājā tu saviṣādo babhūva ha
01,166.015b*1781_01 śāpānto dvādaśe varṣe tava rājan bhaviṣyati
01,166.015b*1781_02 uktas tu śaktriṇā rājā sa tu tatraiva saṃsthitaḥ
01,166.015c jagāma śaraṇaṃ śaktiṃ prasādayitum arhayan
01,166.016a tasya bhāvaṃ viditvā sa nṛpateḥ kurunandana
01,166.016c viśvāmitras tato rakṣa ādideśa nṛpaṃ prati
01,166.017a sa śāpāt tasya viprarṣer viśvāmitrasya cājñayā
01,166.017c rākṣasaḥ kiṃkaro nāma viveśa nṛpatiṃ tadā
01,166.018a rakṣasā tu gṛhītaṃ taṃ viditvā sa munis tadā
01,166.018c viśvāmitro 'py apakrāmat tasmād deśād ariṃdama
01,166.019a tataḥ sa nṛpatir vidvān rakṣann ātmānam ātmanā
01,166.019c balavat pīḍyamāno 'pi rakṣasāntargatena ha
01,166.020a dadarśa taṃ dvijaḥ kaś cid rājānaṃ prasthitaṃ punaḥ
01,166.020c yayāce kṣudhitaś cainaṃ samāṃsaṃ bhojanaṃ tadā
01,166.021a tam uvācātha rājarṣir dvijaṃ mitrasahas tadā
01,166.021c āssva brahmaṃs tvam atraiva muhūrtam iti sāntvayan
01,166.022a nivṛttaḥ pratidāsyāmi bhojanaṃ te yathepsitam
01,166.022c ity uktvā prayayau rājā tasthau ca dvijasattamaḥ
01,166.023a antargataṃ tu tad rājñas tadā brāhmaṇabhāṣitam
01,166.023c so 'ntaḥpuraṃ praviśyātha saṃviveśa narādhipaḥ
01,166.023d*1782_01 tato rājā parikramya yathākāmaṃ yathāsukham
01,166.023d*1782_02 nivṛtto 'ntaḥpuraṃ pārtha praviveśa mahāmanāḥ
01,166.024a tato 'rdharātra utthāya sūdam ānāyya satvaram
01,166.024c uvāca rājā saṃsmṛtya brāhmaṇasya pratiśrutam
01,166.025a gacchāmuṣminn asau deśe brāhmaṇo māṃ pratīkṣate
01,166.025c annārthī tvaṃ tam annena samāṃsenopapādaya
01,166.026a evam uktas tadā sūdaḥ so 'nāsādyāmiṣaṃ kva cit
01,166.026c nivedayām āsa tadā tasmai rājñe vyathānvitaḥ
01,166.027a rājā tu rakṣasāviṣṭaḥ sūdam āha gatavyathaḥ
01,166.027c apy enaṃ naramāṃsena bhojayeti punaḥ punaḥ
01,166.028a tathety uktvā tataḥ sūdaḥ saṃsthānaṃ vadhyaghātinām
01,166.028c gatvā jahāra tvarito naramāṃsam apetabhīḥ
01,166.029a sa tat saṃskṛtya vidhivad annopahitam āśu vai
01,166.029c tasmai prādād brāhmaṇāya kṣudhitāya tapasvine
01,166.030a sa siddhacakṣuṣā dṛṣṭvā tadannaṃ dvijasattamaḥ
01,166.030c abhojyam idam ity āha krodhaparyākulekṣaṇaḥ
01,166.031a yasmād abhojyam annaṃ me dadāti sa narādhipaḥ
01,166.031c tasmāt tasyaiva mūḍhasya bhaviṣyaty atra lolupā
01,166.032a sakto mānuṣamāṃseṣu yathoktaḥ śaktinā purā
01,166.032c udvejanīyo bhūtānāṃ cariṣyati mahīm imām
01,166.033a dvir anuvyāhṛte rājñaḥ sa śāpo balavān abhūt
01,166.033c rakṣobalasamāviṣṭo visaṃjñaś cābhavat tadā
01,166.034a tataḥ sa nṛpatiśreṣṭho rākṣasopahatendriyaḥ
01,166.034c uvāca śaktiṃ taṃ dṛṣṭvā nacirād iva bhārata
01,166.035a yasmād asadṛśaḥ śāpaḥ prayukto 'yaṃ tvayā mayi
01,166.035c tasmāt tvattaḥ pravartiṣye khādituṃ mānuṣān aham
01,166.036a evam uktvā tataḥ sadyas taṃ prāṇair viprayujya saḥ
01,166.036c śaktinaṃ bhakṣayām āsa vyāghraḥ paśum ivepsitam
01,166.037a śaktinaṃ tu hataṃ dṛṣṭvā viśvāmitras tataḥ punaḥ
01,166.037c vasiṣṭhasyaiva putreṣu tad rakṣaḥ saṃdideśa ha
01,166.038a sa tāñ śatāvarān putrān vasiṣṭhasya mahātmanaḥ
01,166.038c bhakṣayām āsa saṃkruddhaḥ siṃhaḥ kṣudramṛgān iva
01,166.039a vasiṣṭho ghātitāñ śrutvā viśvāmitreṇa tān sutān
01,166.039c dhārayām āsa taṃ śokaṃ mahādrir iva medinīm
01,166.040a cakre cātmavināśāya buddhiṃ sa munisattamaḥ
01,166.040c na tv eva kuśikocchedaṃ mene matimatāṃ varaḥ
01,166.041a sa merukūṭād ātmānaṃ mumoca bhagavān ṛṣiḥ
01,166.041c śiras tasya śilāyāṃ ca tūlarāśāv ivāpatat
01,166.042a na mamāra ca pātena sa yadā tena pāṇḍava
01,166.042c tadāgnim iddhvā bhagavān saṃviveśa mahāvane
01,166.043a taṃ tadā susamiddho 'pi na dadāha hutāśanaḥ
01,166.043c dīpyamāno 'py amitraghna śīto 'gnir abhavat tataḥ
01,166.044a sa samudram abhipretya śokāviṣṭo mahāmuniḥ
01,166.044c baddhvā kaṇṭhe śilāṃ gurvīṃ nipapāta tadambhasi
01,166.045a sa samudrormivegena sthale nyasto mahāmuniḥ
01,166.045b*1783_01 na mamāra tadā vipraḥ kathaṃ cit saṃśitavrataḥ
01,166.045c jagāma sa tataḥ khinnaḥ punar evāśramaṃ prati
01,167.001 gandharva uvāca
01,167.001a tato dṛṣṭvāśramapadaṃ rahitaṃ taiḥ sutair muniḥ
01,167.001c nirjagāma suduḥkhārtaḥ punar evāśramāt tataḥ
01,167.002a so 'paśyat saritaṃ pūrṇāṃ prāvṛṭkāle navāmbhasā
01,167.002c vṛkṣān bahuvidhān pārtha vahantīṃ tīrajān bahūn
01,167.003a atha cintāṃ samāpede punaḥ pauravanandana
01,167.003c ambhasy asyā nimajjeyam iti duḥkhasamanvitaḥ
01,167.004a tataḥ pāśais tadātmānaṃ gāḍhaṃ baddhvā mahāmuniḥ
01,167.004c tasyā jale mahānadyā nimamajja suduḥkhitaḥ
01,167.005a atha chittvā nadī pāśāṃs tasyāribalamardana
01,167.005c samasthaṃ tam ṛṣiṃ kṛtvā vipāśaṃ samavāsṛjat
01,167.006a uttatāra tataḥ pāśair vimuktaḥ sa mahān ṛṣiḥ
01,167.006c vipāśeti ca nāmāsyā nadyāś cakre mahān ṛṣiḥ
01,167.006d*1784_01 sā vipāśeti vikhyātā nadī lokeṣu bhārata
01,167.006d*1784_02 ṛṣes tasya naravyāghra vacanāt tasya dhīmataḥ
01,167.006d*1784_03 uttīrya ca tato rājan duḥkhito bhagavān ṛṣiḥ
01,167.007a śoke buddhiṃ tataś cakre na caikatra vyatiṣṭhata
01,167.007c so 'gacchat parvatāṃś caiva saritaś ca sarāṃsi ca
01,167.008a tataḥ sa punar evarṣir nadīṃ haimavatīṃ tadā
01,167.008c caṇḍagrāhavatīṃ dṛṣṭvā tasyāḥ srotasy avāpatat
01,167.008d*1785_01 majjayām āsa śokārto maraṇe kṛtaniścayaḥ
01,167.009a sā tam agnisamaṃ vipram anucintya saridvarā
01,167.009c śatadhā vidrutā yasmāc chatadrur iti viśrutā
01,167.010a tataḥ sthalagataṃ dṛṣṭvā tatrāpy ātmānam ātmanā
01,167.010c martuṃ na śakyam ity uktvā punar evāśramaṃ yayau
01,167.010d*1786_01 sa gatvā vividhāñ śailān deśān bahuvidhāṃs tathā
01,167.011a vadhvādṛśyantyānugata āśramābhimukho vrajan
01,167.011c atha śuśrāva saṃgatyā vedādhyayananiḥsvanam
01,167.011e pṛṣṭhataḥ paripūrṇārthaiḥ ṣaḍbhir aṅgair alaṃkṛtam
01,167.012a anuvrajati ko nv eṣa mām ity eva ca so 'bravīt
01,167.012c ahaṃ tv adṛśyatī nāmnā taṃ snuṣā pratyabhāṣata
01,167.012e śakter bhāryā mahābhāga tapoyuktā tapasvinī
01,167.013 vasiṣṭha uvāca
01,167.013a putri kasyaiṣa sāṅgasya vedasyādhyayanasvanaḥ
01,167.013c purā sāṅgasya vedasya śakter iva mayā śrutaḥ
01,167.014 adṛśyanty uvāca
01,167.014a ayaṃ kukṣau samutpannaḥ śakter garbhaḥ sutasya te
01,167.014c samā dvādaśa tasyeha vedān abhyasato mune
01,167.015 gandharva uvāca
01,167.015a evam uktas tato hṛṣṭo vasiṣṭhaḥ śreṣṭhabhāg ṛṣiḥ
01,167.015c asti saṃtānam ity uktvā mṛtyoḥ pārtha nyavartata
01,167.016a tataḥ pratinivṛttaḥ sa tayā vadhvā sahānagha
01,167.016c kalmāṣapādam āsīnaṃ dadarśa vijane vane
01,167.017a sa tu dṛṣṭvaiva taṃ rājā kruddha utthāya bhārata
01,167.017c āviṣṭo rakṣasogreṇa iyeṣāttuṃ tataḥ sma tam
01,167.018a adṛśyantī tu taṃ dṛṣṭvā krūrakarmāṇam agrataḥ
01,167.018c bhayasaṃvignayā vācā vasiṣṭham idam abravīt
01,167.019a asau mṛtyur ivogreṇa daṇḍena bhagavann itaḥ
01,167.019c pragṛhītena kāṣṭhena rākṣaso 'bhyeti bhīṣaṇaḥ
01,167.020a taṃ nivārayituṃ śakto nānyo 'sti bhuvi kaś cana
01,167.020c tvad ṛte 'dya mahābhāga sarvavedavidāṃ vara
01,167.021a trāhi māṃ bhagavan pāpād asmād dāruṇadarśanāt
01,167.021c rakṣo attum iha hy āvāṃ nūnam etac cikīrṣati
01,168.001 vasiṣṭha uvāca
01,168.001a mā bhaiḥ putri na bhetavyaṃ rakṣasas te kathaṃ cana
01,168.001c naitad rakṣo bhayaṃ yasmāt paśyasi tvam upasthitam
01,168.002a rājā kalmāṣapādo 'yaṃ vīryavān prathito bhuvi
01,168.002c sa eṣo 'smin vanoddeśe nivasaty atibhīṣaṇaḥ
01,168.003 gandharva uvāca
01,168.003a tam āpatantaṃ saṃprekṣya vasiṣṭho bhagavān ṛṣiḥ
01,168.003c vārayām āsa tejasvī huṃkareṇaiva bhārata
01,168.004a mantrapūtena ca punaḥ sa tam abhyukṣya vāriṇā
01,168.004c mokṣayām āsa vai ghorād rākṣasād rājasattamam
01,168.005a sa hi dvādaśa varṣāṇi vasiṣṭhasyaiva tejasā
01,168.005c grasta āsīd gṛheṇeva parvakāle divākaraḥ
01,168.006a rakṣasā vipramukto 'tha sa nṛpas tad vanaṃ mahat
01,168.006c tejasā rañjayām āsa saṃdhyābhram iva bhāskaraḥ
01,168.007a pratilabhya tataḥ saṃjñām abhivādya kṛtāñjaliḥ
01,168.007c uvāca nṛpatiḥ kāle vasiṣṭham ṛṣisattamam
01,168.008a saudāso 'haṃ mahābhāga yājyas te dvijasattama
01,168.008c asmin kāle yad iṣṭaṃ te brūhi kiṃ karavāṇi te
01,168.009 vasiṣṭha uvāca
01,168.009a vṛttam etad yathākālaṃ gaccha rājyaṃ praśādhi tat
01,168.009c brāhmaṇāṃś ca manuṣyendra māvamaṃsthāḥ kadā cana
01,168.010 rājovāca
01,168.010a nāvamaṃsyāmy ahaṃ brahman kadā cid brāhmaṇarṣabhān
01,168.010c tvan nideśe sthitaḥ śaśvat pujayiṣyāmy ahaṃ dvijān
01,168.011a ikṣvākūṇāṃ tu yenāham anṛṇaḥ syāṃ dvijottama
01,168.011c tat tvattaḥ prāptum icchāmi varaṃ vedavidāṃ vara
01,168.012a apatyāyepsitāṃ mahyaṃ mahiṣīṃ gantum arhasi
01,168.012c śīlarūpaguṇopetām ikṣvākukulavṛddhaye
01,168.013 gandharva uvāca
01,168.013a dadānīty eva taṃ tatra rājānaṃ pratyuvāca ha
01,168.013c vasiṣṭhaḥ parameṣvāsaṃ satyasaṃdho dvijottamaḥ
01,168.014a tataḥ pratiyayau kāle vasiṣṭhasahito 'nagha
01,168.014c khyātaṃ puravaraṃ lokeṣv ayodhyāṃ manujeśvaraḥ
01,168.015a taṃ prajāḥ pratimodantyaḥ sarvāḥ pratyudyayus tadā
01,168.015c vipāpmānaṃ mahātmānaṃ divaukasa iveśvaram
01,168.016a acirāt sa manuṣyendro nagarīṃ puṇyakarmaṇām
01,168.016c viveśa sahitas tena vasiṣṭhena mahātmanā
01,168.017a dadṛśus taṃ tato rājann ayodhyāvāsino janāḥ
01,168.017c puṣyeṇa sahitaṃ kāle divākaram ivoditam
01,168.018a sa hi tāṃ pūrayām āsa lakṣmyā lakṣmīvatāṃ varaḥ
01,168.018c ayodhyāṃ vyoma śītāṃśuḥ śaratkāla ivoditaḥ
01,168.019a saṃsiktamṛṣṭapanthānaṃ patākocchrayabhūṣitam
01,168.019c manaḥ prahlādayām āsā tasya tat puram uttamam
01,168.020a tuṣṭapuṣṭajanākīrṇā sā purī kurunandana
01,168.020c aśobhata tadā tena śakreṇevāmarāvatī
01,168.021a tataḥ praviṣṭe rājendre tasmin rājani tāṃ purīm
01,168.021c tasya rājño ''jñayā devī vasiṣṭham upacakrame
01,168.022a ṛtāv atha maharṣiḥ sa saṃbabhūva tayā saha
01,168.022c devyā divyena vidhinā vasiṣṭhaḥ śreṣṭhabhāg ṛṣiḥ
01,168.023a atha tasyāṃ samutpanne garbhe sa munisattamaḥ
01,168.023c rājñābhivāditas tena jagāma punar āśramam
01,168.024a dīrghakāladhṛtaṃ garbhaṃ suṣāva na tu taṃ yadā
01,168.024c sātha devy aśmanā kukṣiṃ nirbibheda tadā svakam
01,168.025a dvādaśe 'tha tato varṣe sa jajñe manujarṣabha
01,168.025c aśmako nāma rājarṣiḥ potanaṃ yo nyaveśayat
01,169.001 gandharva uvāca
01,169.001a āśramasthā tataḥ putram adṛśyantī vyajāyata
01,169.001c śakteḥ kulakaraṃ rājan dvitīyam iva śaktinam
01,169.002a jātakarmādikās tasya kriyāḥ sa munipuṃgavaḥ
01,169.002c pautrasya bharataśreṣṭha cakāra bhagavān svayam
01,169.003a parāsuś ca yatas tena vasiṣṭhaḥ sthāpitas tadā
01,169.003c garbhasthena tato loke parāśara iti smṛtaḥ
01,169.004a amanyata sa dharmātmā vasiṣṭhaṃ pitaraṃ tadā
01,169.004c janmaprabhṛti tasmiṃś ca pitarīva vyavartata
01,169.005a sa tāta iti viprarṣiṃ vasiṣṭhaṃ pratyabhāṣata
01,169.005c mātuḥ samakṣaṃ kaunteya adṛśyantyāḥ paraṃtapa
01,169.006a tāteti paripūrṇārthaṃ tasya tan madhuraṃ vacaḥ
01,169.006c adṛśyanty aśrupūrṇākṣī śṛṇvantī tam uvāca ha
01,169.007a mā tāta tāta tāteti na te tāto mahāmuniḥ
01,169.007c rakṣasā bhakṣitas tāta tava tāto vanāntare
01,169.008a manyase yaṃ tu tāteti naiṣa tātas tavānagha
01,169.008c āryas tv eṣa pitā tasya pitus tava mahātmanaḥ
01,169.009a sa evam ukto duḥkhārtaḥ satyavāg ṛṣisattamaḥ
01,169.009c sarvalokavināśāya matiṃ cakre mahāmanāḥ
01,169.010a taṃ tathā niścitātmānaṃ mahātmānaṃ mahātapāḥ
01,169.010b*1787_01 ṛṣir brahmavidāṃ śreṣṭho maitrāvaruṇir antyadhīḥ
01,169.010c vasiṣṭho vārayām āsa hetunā yena tac chṛṇu
01,169.011 vasiṣṭha uvāca
01,169.011a kṛtavīrya iti khyāto babhūva nṛpatiḥ kṣitau
01,169.011c yājyo vedavidāṃ loke bhṛgūṇāṃ pārthivarṣabhaḥ
01,169.012a sa tān agrabhujas tāta dhānyena ca dhanena ca
01,169.012c somānte tarpayām āsa vipulena viśāṃ patiḥ
01,169.013a tasmin nṛpatiśārdūle svaryāte 'tha kadā cana
01,169.013c babhūva tatkuleyānāṃ dravyakāryam upasthitam
01,169.014a te bhṛgūṇāṃ dhanaṃ jñātvā rājānaḥ sarva eva ha
01,169.014c yāciṣṇavo 'bhijagmus tāṃs tāta bhārgavasattamān
01,169.015a bhūmau tu nidadhuḥ ke cid bhṛgavo dhanam akṣayam
01,169.015c daduḥ ke cid dvijātibhyo jñātvā kṣatriyato bhayam
01,169.016a bhṛgavas tu daduḥ ke cit teṣāṃ vittaṃ yathepsitam
01,169.016c kṣatriyāṇāṃ tadā tāta kāraṇāntaradarśanāt
01,169.017a tato mahītalaṃ tāta kṣatriyeṇa yadṛcchayā
01,169.017c khanatādhigataṃ vittaṃ kena cid bhṛguveśmani
01,169.017e tad vittaṃ dadṛśuḥ sarve sametāḥ kṣatriyarṣabhāḥ
01,169.018a avamanya tataḥ kopād bhṛgūṃs tāñ śaraṇāgatān
01,169.018c nijaghnus te maheṣvāsāḥ sarvāṃs tān niśitaiḥ śaraiḥ
01,169.018e ā garbhād anukṛntantaś ceruś caiva vasuṃdharām
01,169.019a tata ucchidyamāneṣu bhṛguṣv evaṃ bhayāt tadā
01,169.019c bhṛgupatnyo giriṃ tāta himavantaṃ prapedire
01,169.020a tāsām anyatamā garbhaṃ bhayād dādhāra taijasam
01,169.020c ūruṇaikena vāmorūr bhartuḥ kulavivṛddhaye
01,169.020d*1788_01 tadgarbham upalabhyāśu brāhmaṇī yā bhayārditā
01,169.020d*1788_02 gatvaikā kathayām āsa kṣatriyāṇām upahvare
01,169.020d*1788_03 tatas te kṣatriyā jagmus taṃ garbhaṃ hantum udyatāḥ
01,169.020e dadṛśur brāhmaṇīṃ tāṃ te dīpyamānāṃ svatejasā
01,169.021a atha garbhaḥ sa bhittvoruṃ brāhmaṇyā nirjagāma ha
01,169.021c muṣṇan dṛṣṭīḥ kṣatriyāṇāṃ madhyāhna iva bhāskaraḥ
01,169.021e tataś cakṣurviyuktās te giridurgeṣu babhramuḥ
01,169.022a tatas te moghasaṃkalpā bhayārtāḥ kṣatriyarṣabhāḥ
01,169.022c brahmaṇīṃ śaraṇaṃ jagmur dṛṣṭyarthaṃ tām aninditām
01,169.023a ūcuś caināṃ mahābhāgāṃ kṣatriyās te vicetasaḥ
01,169.023c jyotiḥprahīṇā duḥkhārtāḥ śāntārciṣa ivāgnayaḥ
01,169.024a bhagavatyāḥ prasādena gacchet kṣatraṃ sacakṣuṣam
01,169.024c upāramya ca gacchema sahitāḥ pāpakarmaṇaḥ
01,169.025a saputrā tvaṃ prasādaṃ naḥ sarveṣāṃ kartum arhasi
01,169.025c punar dṛṣṭipradānena rājñaḥ saṃtrātum arhasi
01,170.001 brāhmaṇy uvāca
01,170.001a nāhaṃ gṛhṇāmi vas tāta dṛṣṭīr nāsti ruṣānvitā
01,170.001c ayaṃ tu bhārgavo nūnam ūrujaḥ kupito 'dya vaḥ
01,170.002a tena cakṣūṃṣi vas tāta nūnaṃ kopān mahātmanā
01,170.002c smaratā nihatān bandhūn ādattāni na saṃśayaḥ
01,170.003a garbhān api yadā yūyaṃ bhṛgūṇāṃ ghnata putrakāḥ
01,170.003c tadāyam ūruṇā garbho mayā varṣaśataṃ dhṛtaḥ
01,170.004a ṣaḍaṅgaś cākhilo veda imaṃ garbhastham eva hi
01,170.004c viveśa bhṛguvaṃśasya bhūyaḥ priyacikīrṣayā
01,170.005a so 'yaṃ pitṛvadhān nūnaṃ krodhād vo hantum icchati
01,170.005c tejasā yasya divyena cakṣūṃṣi muṣitāni vaḥ
01,170.006a tam imaṃ tāta yācadhvam aurvaṃ mama sutottamam
01,170.006c ayaṃ vaḥ praṇipātena tuṣṭo dṛṣṭīr vimokṣyati
01,170.007 gandharva uvāca
01,170.007a evam uktās tataḥ sarve rājānas te tam ūrujam
01,170.007c ūcuḥ prasīdeti tadā prasādaṃ ca cakāra saḥ
01,170.008a anenaiva ca vikhyāto nāmnā lokeṣu sattamaḥ
01,170.008c sa aurva iti viprarṣir ūruṃ bhittvā vyajāyata
01,170.009a cakṣūṃṣi pratilabhyātha pratijagmus tato nṛpāḥ
01,170.009c bhārgavas tu munir mene sarvalokaparābhavam
01,170.010a sa cakre tāta lokānāṃ vināśāya mahāmanāḥ
01,170.010c sarveṣām eva kārtsnyena manaḥ pravaṇam ātmanaḥ
01,170.011a icchann apacitiṃ kartuṃ bhṛgūṇāṃ bhṛgusattamaḥ
01,170.011c sarvalokavināśāya tapasā mahataidhitaḥ
01,170.012a tāpayām āsa lokān sa sadevāsuramānuṣān
01,170.012c tapasogreṇa mahatā nandayiṣyan pitāmahān
01,170.013a tatas taṃ pitaras tāta vijñāya bhṛgusattamam
01,170.013c pitṛlokād upāgamya sarva ūcur idaṃ vacaḥ
01,170.014a aurva dṛṣṭaḥ prabhāvas te tapasograsya putraka
01,170.014c prasādaṃ kuru lokānāṃ niyaccha krodham ātmanaḥ
01,170.015a nānīśair hi tadā tāta bhṛgubhir bhāvitātmabhiḥ
01,170.015c vadho 'bhyupekṣitaḥ sarvaiḥ kṣatriyāṇāṃ vihiṃsatām
01,170.016a āyuṣā hi prakṛṣṭena yadā naḥ kheda āviśat
01,170.016c tadāsmābhir vadhas tāta kṣatriyair īpsitaḥ svayam
01,170.017a nikhātaṃ tad dhi vai vittaṃ kena cid bhṛguveśmani
01,170.017c vairāyaiva tadā nyastaṃ kṣatriyān kopayiṣṇubhiḥ
01,170.017e kiṃ hi vittena naḥ kāryaṃ svargepsūnāṃ dvijarṣabha
01,170.017f*1789_01 yad asmākaṃ dhanādhyakṣaḥ prabhūtaṃ dhanam āharat
01,170.018a yadā tu mṛtyur ādātuṃ na naḥ śaknoti sarvaśaḥ
01,170.018c tadāsmābhir ayaṃ dṛṣṭa upāyas tāta saṃmataḥ
01,170.019a ātmahā ca pumāṃs tāta na lokāṃl labhate śubhān
01,170.019c tato 'smābhiḥ samīkṣyaivaṃ nātmanātmā vināśitaḥ
01,170.019d*1790_01 etasya parihārārthaṃ tvaṃ tu dharmaṃ samācara
01,170.020a na caitan naḥ priyaṃ tāta yad idaṃ kartum icchasi
01,170.020c niyacchedaṃ manaḥ pāpāt sarvalokaparābhavāt
01,170.021a na hi naḥ kṣatriyāḥ ke cin na lokāḥ sapta putraka
01,170.021c dūṣayanti tapas tejaḥ krodham utpatitaṃ jahi
01,171.001 aurva uvāca
01,171.001a uktavān asmi yāṃ krodhāt pratijñāṃ pitaras tadā
01,171.001c sarvalokavināśāya na sā me vitathā bhavet
01,171.002a vṛthāroṣapratijño hi nāhaṃ jīvitum utsahe
01,171.002c anistīrṇo hi māṃ roṣo dahed agnir ivāraṇim
01,171.003a yo hi kāraṇataḥ krodhaṃ saṃjātaṃ kṣantum arhati
01,171.003c nālaṃ sa manujaḥ samyak trivargaṃ parirakṣitum
01,171.004a aśiṣṭānāṃ niyantā hi śiṣṭānāṃ parirakṣatā
01,171.004c sthāne roṣaḥ prayuktaḥ syān nṛpaiḥ svargajigīṣubhiḥ
01,171.005a aśrauṣam aham ūrustho garbhaśayyāgatas tadā
01,171.005c ārāvaṃ mātṛvargasya bhṛgūṇāṃ kṣatriyair vadhe
01,171.006a sāmarair hi yadā lokair bhṛgūṇāṃ kṣatriyādhamaiḥ
01,171.006c āgarbhotsādanaṃ kṣāntaṃ tadā māṃ manyur āviṣat
01,171.007a āpūrṇakośāḥ kila me mātaraḥ pitaras tathā
01,171.007c bhayāt sarveṣu lokeṣu nādhijagmuḥ parāyaṇam
01,171.008a tān bhṛgūṇāṃ tadā dārān kaś cin nābhyavapadyata
01,171.008c yadā tadā dadhāreyam ūruṇaikena māṃ śubhā
01,171.009a pratiṣeddhā hi pāpasya yadā lokeṣu vidyate
01,171.009c tadā sarveṣu lokeṣu pāpakṛn nopapadyate
01,171.010a yadā tu pratiṣeddhāraṃ pāpo na labhate kva cit
01,171.010c tiṣṭhanti bahavo loke tadā pāpeṣu karmasu
01,171.011a jānann api ca yaḥ pāpaṃ śaktimān na niyacchati
01,171.011c īśaḥ san so 'pi tenaiva karmaṇā saṃprayujyate
01,171.012a rājabhiś ceśvaraiś caiva yadi vai pitaro mama
01,171.012c śaktair na śakitā trātum iṣṭaṃ matveha jīvitam
01,171.013a ata eṣām ahaṃ kruddho lokānām īśvaro 'dya san
01,171.013c bhavatāṃ tu vaco nāham alaṃ samativartitum
01,171.014a mama cāpi bhaved etad īśvarasya sato mahat
01,171.014c upekṣamāṇasya punar lokānāṃ kilbiṣād bhayam
01,171.015a yaś cāyaṃ manyujo me 'gnir lokān ādātum icchati
01,171.015c dahed eṣa ca mām eva nigṛhītaḥ svatejasā
01,171.016a bhavatāṃ ca vijānāmi sarvalokahitepsutām
01,171.016c tasmād vidadhvaṃ yac chreyo lokānāṃ mama ceśvarāḥ
01,171.017 pitara ūcuḥ
01,171.017a ya eṣa manyujas te 'gnir lokān ādātum icchati
01,171.017c apsu taṃ muñca bhadraṃ te lokā hy apsu pratiṣṭhitāḥ
01,171.017d*1791_01 kuru tāta vaco 'smākaṃ mā lokān hiṃsi cādhunā
01,171.018a āpomayāḥ sarvarasāḥ sarvam āpomayaṃ jagat
01,171.018c tasmād apsu vimuñcemaṃ krodhāgniṃ dvijasattama
01,171.019a ayaṃ tiṣṭhatu te vipra yadīcchasi mahodadhau
01,171.019c manyujo 'gnir dahann āpo lokā hy āpomayāḥ smṛtāḥ
01,171.020a evaṃ pratijñā satyeyaṃ tavānagha bhaviṣyati
01,171.020c na caiva sāmarā lokā gamiṣyanti parābhavam
01,171.021 vasiṣṭha uvāca
01,171.021a tatas taṃ krodhajaṃ tāta aurvo 'gniṃ varuṇālaye
01,171.021c utsasarja sa caivāpa upayuṅkte mahodadhau
01,171.022a mahad dhayaśiro bhūtvā yat tad vedavido viduḥ
01,171.022c tam agnim udgiran vaktrāt pibaty āpo mahodadhau
01,171.023a tasmāt tvam api bhadraṃ te na lokān hantum arhasi
01,171.023c parāśara parān dharmāñ jānañ jñānavatāṃ vara
01,172.001 gandharva uvāca
01,172.001a evam uktaḥ sa viprarṣir vasiṣṭhena mahātmanā
01,172.001c nyayacchad ātmanaḥ kopaṃ sarvalokaparābhavāt
01,172.002a īje ca sa mahātejāḥ sarvavedavidāṃ varaḥ
01,172.002c ṛṣī rākṣasasatreṇa śākteyo 'tha parāśaraḥ
01,172.003a tato vṛddhāṃś ca bālāṃś ca rākṣasān sa mahāmuniḥ
01,172.003c dadāha vitate yajñe śakter vadham anusmaran
01,172.004a na hi taṃ vārayām āsa vasiṣṭho rakṣasāṃ vadhāt
01,172.004c dvitīyām asya mā bhāṅkṣaṃ pratijñām iti niścayāt
01,172.005a trayāṇāṃ pāvakānāṃ sa satre tasmin mahāmuniḥ
01,172.005c āsīt purastād dīptānāṃ caturtha iva pāvakaḥ
01,172.006a tena yajñena śubhreṇa hūyamānena yuktitaḥ
01,172.006c tad vidīpitam ākāśaṃ sūryeṇeva ghanātyaye
01,172.007a taṃ vasiṣṭhādayaḥ sarve munayas tatra menire
01,172.007c tejasā divi dīpyantaṃ dvitīyam iva bhāskaram
01,172.008a tataḥ paramaduṣprāpam anyair ṛṣir udāradhīḥ
01,172.008c samāpipayiṣuḥ satraṃ tam atriḥ samupāgamat
01,172.009a tathā pulastyaḥ pulahaḥ kratuś caiva mahākratum
01,172.009c upājagmur amitraghna rakṣasāṃ jīvitepsayā
01,172.010a pulastyas tu vadhāt teṣāṃ rakṣasāṃ bharatarṣabha
01,172.010c uvācedaṃ vacaḥ pārtha parāśaram ariṃdamam
01,172.011a kaccit tātāpavighnaṃ te kaccin nandasi putraka
01,172.011c ajānatām adoṣāṇāṃ sarveṣāṃ rakṣasāṃ vadhāt
01,172.012a prajocchedam imaṃ mahyaṃ sarvaṃ somapasattama
01,172.012b*1792_01 naiṣa tāta dvijātīnāṃ dharmo dṛṣṭas tapasvinām
01,172.012b*1792_02 śama eva paro dharmas tam ācara parāśara
01,172.012c adharmiṣṭhaṃ variṣṭhaḥ san kuruṣe tvaṃ parāśara
01,172.012d*1793_01 śaktinaṃ cāpi dharmajña nātikrāntum ihārhasi
01,172.012d*1793_02 prajānāṃ ca mamocchedaṃ na caivaṃ kartum arhasi
01,172.012d*1793_03 śāpād dhi śakter vāsiṣṭha tat tāvad upapāditam
01,172.012d*1793_04 ātmajena saroṣeṇa śaktir nīta ito divam
01,172.012d*1793_05 na hi taṃ rākṣasaḥ kaś cic chakto bhakṣayituṃ mune
01,172.012d*1793_06 ātmanaivātmanas tena sṛṣṭo mṛtyus tadābhavat
01,172.012d*1793_07 nimittabhūtas tatrāsīd viśvāmitraḥ parāśara
01,172.012d*1794_01 vāsiṣṭhā bhakṣitāś cāsan kauśikotsṛṣṭarakṣasā
01,172.012d*1794_02 śāpaṃ na kurvanti tadā vākśastrā yat parāyaṇam
01,172.012d*1794_03 kṣamāvanto 'dahan dehaṃ deham anyaṃ vrajanti hi
01,172.012e rājā kalmāṣapādaś ca divam āroḍhum icchati
01,172.013a ye ca śaktyavarāḥ putrā vasiṣṭhasya mahāmuneḥ
01,172.013c te ca sarve mudā yuktā modante sahitāḥ suraiḥ
01,172.013e sarvam etad vasiṣṭhasya viditaṃ vai mahāmune
01,172.014a rakṣasāṃ ca samuccheda eṣa tāta tapasvinām
01,172.014c nimittabhūtas tvaṃ cātra kratau vāsiṣṭhanandana
01,172.014e sa satraṃ muñca bhadraṃ te samāptam idam astu te
01,172.015a evam uktaḥ pulastyena vasiṣṭhena ca dhīmatā
01,172.015c tadā samāpayām āsa satraṃ śāktiḥ parāśaraḥ
01,172.016a sarvarākṣasasatrāya saṃbhṛtaṃ pāvakaṃ muniḥ
01,172.016c uttare himavatpārśve utsasarja mahāvane
01,172.017a sa tatrādyāpi rakṣāṃsi vṛkṣān aśmāna eva ca
01,172.017c bhakṣayan dṛśyate vahniḥ sadā parvaṇi parvaṇi
01,173.000*1795=00 gandharvaḥ
01,173.000*1795_01 punaś caiva mahātejā viśvāmitrajighāṃsayā
01,173.000*1795_02 agniṃ saṃbhṛtavān ghoraṃ śākteyaḥ sumahātapāḥ
01,173.000*1795_03 vāsiṣṭhasaṃbhṛtaś cāgnir viśvāmitrahitaiṣiṇā
01,173.000*1795_04 tejasā vahnitulyena grastaḥ skandena dhīmatā
01,173.001 arjuna uvāca
01,173.001a rājñā kalmāṣapādena gurau brahmavidāṃ vare
01,173.001c kāraṇaṃ kiṃ puraskṛtya bhāryā vai saṃniyojitā
01,173.002a jānatā ca paraṃ dharmaṃ lokyaṃ tena mahātmanā
01,173.002c agamyāgamanaṃ kasmād vasiṣṭhena mahātmanā
01,173.002d*1796_01 adharmiṣṭhaṃ vasiṣṭhena kṛtaṃ cāpi purā sakhe
01,173.002d*1797_01 tatra me saṃśayo jātaḥ kāryākāryaviniścaye
01,173.002e kṛtaṃ tena purā sarvaṃ vaktum arhasi pṛcchataḥ
01,173.003 gandharva uvāca
01,173.003a dhanaṃjaya nibodhedaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
01,173.003c vasiṣṭhaṃ prati durdharṣaṃ tathāmitrasahaṃ nṛpam
01,173.004a kathitaṃ te mayā pūrvaṃ yathā śaptaḥ sa pārthivaḥ
01,173.004c śaktinā bharataśreṣṭha vāsiṣṭhena mahātmanā
01,173.005a sa tu śāpavaśaṃ prāptaḥ krodhaparyākulekṣaṇaḥ
01,173.005c nirjagāma purād rājā sahadāraḥ paraṃtapaḥ
01,173.006a araṇyaṃ nirjanaṃ gatvā sadāraḥ paricakrame
01,173.006c nānāmṛgagaṇākīrṇaṃ nānāsattvasamākulam
01,173.007a nānāgulmalatācchannaṃ nānādrumasamāvṛtam
01,173.007c araṇyaṃ ghorasaṃnādaṃ śāpagrastaḥ paribhraman
01,173.008a sa kadā cit kṣudhāviṣṭo mṛgayan bhakṣam ātmanaḥ
01,173.008c dadarśa suparikliṣṭaḥ kasmiṃś cid vananirjhare
01,173.008e brāhmaṇīṃ brāhmaṇaṃ caiva maithunāyopasaṃgatau
01,173.009a tau samīkṣya tu vitrastāv akṛtārthau pradhāvitau
01,173.009c tayoś ca dravator vipraṃ jagṛhe nṛpatir balāt
01,173.010a dṛṣṭvā gṛhītaṃ bhartāram atha brāhmaṇy abhāṣata
01,173.010c śṛṇu rājan vaco mahyaṃ yat tvāṃ vakṣyāmi suvrata
01,173.011a ādityavaṃśaprabhavas tvaṃ hi lokapariśrutaḥ
01,173.011c apramattaḥ sthito dharme guruśuśrūṣaṇe rataḥ
01,173.011d*1798_01 vaiṣṇavo 'si mahīpāla ravivaṃśavivardhana
01,173.011d*1798_02 yena tvayā purā viṣṇus toṣitaḥ śubhakarmaṇā
01,173.011d*1798_03 ātmanaṃ tṛṇavat kṛtvā jīvitaṃ haraye 'rpitam
01,173.011d*1798_04 tadāsi rakṣitas tvaṃ vai viṣṇunā prabhaviṣṇunā
01,173.012a śāpaṃ prāpto 'si durdharṣa na pāpaṃ kartum arhasi
01,173.012c ṛtukāle tu saṃprāpte bhartrāsmy adya samāgatā
01,173.013a akṛtārthā hy ahaṃ bhartrā prasavārthaś ca me mahān
01,173.013c prasīda nṛpatiśreṣṭha bhartā me 'yaṃ visṛjyatām
01,173.014a evaṃ vikrośamānāyās tasyāḥ sa sunṛśaṃsakṛt
01,173.014c bhartāraṃ bhakṣayām āsa vyāghro mṛgam ivepsitam
01,173.015a tasyāḥ krodhābhibhūtāyā yad aśru nyapatad bhuvi
01,173.015c so 'gniḥ samabhavad dīptas taṃ ca deśaṃ vyadīpayat
01,173.016a tataḥ sā śokasaṃtaptā bhartṛvyasanaduḥkhitā
01,173.016c kalmāṣapādaṃ rājarṣim aśapad brāhmaṇī ruṣā
01,173.017a yasmān mamākṛtārthāyās tvayā kṣudra nṛśaṃsavat
01,173.017c prekṣantyā bhakṣito me 'dya prabhur bhartā mahāyaśāḥ
01,173.018a tasmāt tvam api durbuddhe macchāpaparivikṣataḥ
01,173.018c patnīm ṛtāv anuprāpya sadyas tyakṣyasi jīvitam
01,173.018d*1799_01 tena prasādyamānā sā prasādam akarot tadā
01,173.019a yasya carṣer vasiṣṭhasya tvayā putrā vināśitāḥ
01,173.019c tena saṃgamya te bhāryā tanayaṃ janayiṣyati
01,173.019e sa te vaṃśakaraḥ putro bhaviṣyati nṛpādhama
01,173.020a evaṃ śaptvā tu rājānaṃ sā tam āṅgirasī śubhā
01,173.020c tasyaiva saṃnidhau dīptaṃ praviveśa hutāśanam
01,173.021a vasiṣṭhaś ca mahābhāgaḥ sarvam etad apaśyata
01,173.021c jñānayogena mahatā tapasā ca paraṃtapa
01,173.021d*1800_01 na cāpy atra mahābāho adharmaḥ pratipadyate
01,173.021d*1800_02 brāhmaṇo yad apatyaṃ hi prārthitaḥ saṃprayacchati
01,173.021d*1800_03 yadā tu kāmato gacchet paranārīṃ naro nṛpa
01,173.021d*1800_04 tadāsya paradāroktam adharmasya phalaṃ bhavet
01,173.021d*1800_05 apakalkas tu rājendra nistīryaitad dvijottamaḥ
01,173.021d*1800_06 nānyato bharataśreṣṭha sa hi lokagurur yataḥ
01,173.022a muktaśāpaś ca rājarṣiḥ kālena mahatā tataḥ
01,173.022c ṛtukāle 'bhipatito madayantyā nivāritaḥ
01,173.023a na hi sasmāra nṛpatis taṃ śāpaṃ śāpamohitaḥ
01,173.023c devyāḥ so 'tha vacaḥ śrutvā sa tasyā nṛpasattamaḥ
01,173.023e taṃ ca śāpam anusmṛtya paryatapyad bhṛśaṃ tadā
01,173.024a etasmāt kāraṇād rājā vasiṣṭhaṃ saṃnyayojayat
01,173.024c svadāre bharataśreṣṭha śāpadoṣasamanvitaḥ
01,173.024d*1801_01 yadā kalmāṣapādas tu rākṣasatvam avāpa saḥ
01,173.024d*1801_02 tadā vasiṣṭhaḥ kuruṇā yajñārthe saṃvṛto 'bhavat
01,173.024d*1801_03 yadā kalmāṣapādas tu rākṣasatvaṃ visṛṣṭavān
01,173.024d*1801_04 tadā tenaiva rājñā tu vasiṣṭhaḥ saṃvṛto 'bhavat
01,173.024d*1801_05 evaṃ vasiṣṭho yuṣmākaṃ purodhāḥ saṃvṛto 'bhavat
01,174.001 arjuna uvāca
01,174.001a asmākam anurūpo vai yaḥ syād gandharva vedavit
01,174.001c purohitas tam ācakṣva sarvaṃ hi viditaṃ tava
01,174.002 gandharva uvāca
01,174.002a yavīyān devalasyaiṣa vane bhrātā tapasyati
01,174.002c dhaumya utkocake tīrthe taṃ vṛṇudhvaṃ yadīcchatha
01,174.003 vaiśaṃpāyana uvāca
01,174.003a tato 'rjuno 'stram āgneyaṃ pradadau tad yathāvidhi
01,174.003c gandharvāya tadā prīto vacanaṃ cedam abravīt
01,174.004a tvayy eva tāvat tiṣṭhantu hayā gandharvasattama
01,174.004c karmakāle grahīṣyāmi svasti te 'stv iti cābravīt
01,174.005a te 'nyonyam abhisaṃpūjya gandharvaḥ pāṇḍavāś ca ha
01,174.005c ramyād bhāgīrathīkacchād yathākāmaṃ pratasthire
01,174.006a tata utkocakaṃ tīrthaṃ gatvā dhaumyāśramaṃ tu te
01,174.006c taṃ vavruḥ pāṇḍavā dhaumyaṃ paurohityāya bhārata
01,174.007a tān dhaumyaḥ pratijagrāha sarvavedavidāṃ varaḥ
01,174.007c pādyena phalamūlena paurohityena caiva ha
01,174.008a te tadāśaṃsire labdhāṃ śriyaṃ rājyaṃ ca pāṇḍavāḥ
01,174.008c taṃ brāhmaṇaṃ puraskṛtya pāñcālyāś ca svayaṃvaram
01,174.009a mātṛṣaṣṭhās tu te tena guruṇā saṃgatās tadā
01,174.009c nāthavantam ivātmānaṃ menire bharatarṣabhāḥ
01,174.010a sa hi vedārthatattvajñas teṣāṃ gurur udāradhīḥ
01,174.010c tena dharmavidā pārthā yājyāḥ sarvavidā kṛtāḥ
01,174.011a vīrāṃs tu sa hi tān mene prāptarājyān svadharmataḥ
01,174.011c buddhivīryabalotsāhair yuktān devān ivāparān
01,174.012a kṛtasvastyayanās tena tatas te manujādhipāḥ
01,174.012c menire sahitā gantuṃ pāñcālyās taṃ svayaṃvaram
01,174.014b*1802_01 vedavic caiva vāgmī ca dhaumyaḥ śrīmān dvijottamaḥ
01,174.014b*1802_02 tejasā caiva buddhyā ca rūpeṇa yaśasā śriyā
01,174.014b*1802_03 mantraiś ca vividhair dhaumyas tulya āsīd bṛhaspateḥ
01,174.014b*1802_04 sa cāpi vipras tān mene svabhāvābhyadhikān bhuvi
01,175.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,175.001a tatas te naraśārdūlā bhrātaraḥ pañca pāṇḍavāḥ
01,175.001b*1803_01 brahmarūpadharāḥ pārthā jaṭilā brahmacāriṇaḥ
01,175.001c prayayur draupadīṃ draṣṭuṃ taṃ ca devamahotsavam
01,175.002a te prayātā naravyāghrā mātrā saha paraṃtapāḥ
01,175.002c brāhmaṇān dadṛśur mārge gacchataḥ sagaṇān bahūn
01,175.003a tān ūcur brāhmaṇā rājan pāṇḍavān brahmacāriṇaḥ
01,175.003c kva bhavanto gamiṣyanti kuto vāgacchateti ha
01,175.004 yudhiṣṭhira uvāca
01,175.004a āgatān ekacakrāyāḥ sodaryān devadarśinaḥ
01,175.004c bhavanto hi vijānantu sahitān mātṛcāriṇaḥ
01,175.005 brāhmaṇā ūcuḥ
01,175.005a gacchatādyaiva pāñcālān drupadasya niveśanam
01,175.005c svayaṃvaro mahāṃs tatra bhavitā sumahādhanaḥ
01,175.006a ekasārthaṃ prayātāḥ smo vayam apy atra gāminaḥ
01,175.006c tatra hy adbhutasaṃkāśo bhavitā sumahotsavaḥ
01,175.007a yajñasenasya duhitā drupadasya mahātmanaḥ
01,175.007c vedīmadhyāt samutpannā padmapatranibhekṣaṇā
01,175.008a darśanīyānavadyāṅgī sukumārī manasvinī
01,175.008c dhṛṣṭadyumnasya bhaginī droṇaśatroḥ pratāpinaḥ
01,175.009a yo jātaḥ kavacī khaḍgī saśaraḥ saśarāsanaḥ
01,175.009c susamiddhe mahābāhuḥ pāvake pāvakaprabhaḥ
01,175.009d*1804_01 yasmin saṃjāyamāne ca vāg uvācāśarīriṇī
01,175.009d*1804_02 eṣa śiṣyaś ca mṛtyuś ca bharadvājasya jāyate
01,175.010a svasā tasyānavadyāṅgī draupadī tanumadhyamā
01,175.010c nīlotpalasamo gandho yasyāḥ krośāt pravāyati
01,175.011a tāṃ yajñasenasya sutāṃ svayaṃvarakṛtakṣaṇām
01,175.011c gacchāmahe vayaṃ draṣṭuṃ taṃ ca devamahotsavam
01,175.012a rājāno rājaputrāś ca yajvāno bhūridakṣiṇāḥ
01,175.012c svādhyāyavantaḥ śucayo mahātmāno yatavratāḥ
01,175.013a taruṇā darśanīyāś ca nānādeśasamāgatāḥ
01,175.013c mahārathāḥ kṛtāstrāś ca samupaiṣyanti bhūmipāḥ
01,175.014a te tatra vividhān dāyān vijayārthaṃ nareśvarāḥ
01,175.014c pradāsyanti dhanaṃ gāś ca bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca sarvaśaḥ
01,175.015a pratigṛhya ca tat sarvaṃ dṛṣṭvā caiva svayaṃvaram
01,175.015c anubhūyotsavaṃ caiva gamiṣyāmo yathepsitam
01,175.016a naṭā vaitālikāś caiva nartakāḥ sūtamāgadhāḥ
01,175.016c niyodhakāś ca deśebhyaḥ sameṣyanti mahābalāḥ
01,175.017a evaṃ kautūhalaṃ kṛtvā dṛṣṭvā ca pratigṛhya ca
01,175.017c sahāsmābhir mahātmānaḥ punaḥ pratinivartsyatha
01,175.018a darśanīyāṃś ca vaḥ sarvān devarūpān avasthitān
01,175.018c samīkṣya kṛṣṇā varayet saṃgatyānyatamaṃ varam
01,175.019a ayaṃ bhrātā tava śrīmān darśanīyo mahābhujaḥ
01,175.019c niyudhyamāno vijayet saṃgatyā draviṇaṃ bahu
01,175.019d*1805_01 āhariṣyann ayaṃ nūnaṃ prītiṃ vo vardhayiṣyati
01,175.020 yudhiṣṭhira uvāca
01,175.020a paramaṃ bho gamiṣyāmo draṣṭuṃ devamahotsavam
01,175.020c bhavadbhiḥ sahitāḥ sarve kanyāyās taṃ svayaṃvaram
01,176.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,176.001a evam uktāḥ prayātās te pāṇḍavā janamejaya
01,176.001c rājñā dakṣiṇapāñcālān drupadenābhirakṣitān
01,176.002a tatas te taṃ mahātmānaṃ śuddhātmānam akalmaṣam
01,176.002c dadṛśuḥ pāṇḍavā rājan pathi dvaipāyanaṃ tadā
01,176.003a tasmai yathāvat satkāraṃ kṛtvā tena ca sāntvitāḥ
01,176.003c kathānte cābhyanujñātāḥ prayayur drupadakṣayam
01,176.004a paśyanto ramaṇīyāni vanāni ca sarāṃsi ca
01,176.004c tatra tatra vasantaś ca śanair jagmur mahārathāḥ
01,176.005a svādhyāyavantaḥ śucayo madhurāḥ priyavādinaḥ
01,176.005c ānupūrvyeṇa saṃprāptāḥ pāñcālān kurunandanāḥ
01,176.006a te tu dṛṣṭvā puraṃ tac ca skandhāvāraṃ ca pāṇḍavāḥ
01,176.006c kumbhakārasya śālāyāṃ niveśaṃ cakrire tadā
01,176.007a tatra bhaikṣaṃ samājahrur brāhmīṃ vṛttiṃ samāśritāḥ
01,176.007c tāṃś ca prāptāṃs tadā vīrāñ jajñire na narāḥ kva cit
01,176.007d*1806_01 yajñasenas tu pāñcālo bhīṣmadroṇakṛtāgasam
01,176.007d*1806_02 jñātvātmānaṃ tadārebhe trāṇāyātmakriyāṃ kṣamām
01,176.007d*1806_03 avāpya dhṛṣṭadyumnaṃ hi na sa droṇam acintayat
01,176.007d*1806_04 sutavairaprasaṅgāc ca bhīṣmād bhayam acintayat
01,176.007d*1807_01 kanyādānāt tu śaraṇaṃ so 'manyata mahīpatiḥ
01,176.007d*1807_02 jāmātur balasaṃyogān mene ha balavattaram
01,176.008a yajñasenasya kāmas tu pāṇḍavāya kirīṭine
01,176.008c kṛṣṇāṃ dadyām iti sadā na caitad vivṛṇoti saḥ
01,176.009a so 'nveṣamāṇaḥ kaunteyān pāñcālyo janamejaya
01,176.009b*1808_01 śaṃkareṇa varo dattaḥ prītena ca mahātmanā
01,176.009b*1808_02 sa niṣphalaḥ syān na tu me iti prāmāṇyam āgataḥ
01,176.009b*1808_03 mayā kartavyam adhunā duṣkaraṃ lakṣyavedhanam
01,176.009b*1808_04 iti niścitya manasā kāritaṃ lakṣyam uttamam
01,176.009c dṛḍhaṃ dhanur anāyamyaṃ kārayām āsa bhārata
01,176.009d*1809_01 vaiyyāghrapadyasograṃ vai sṛñjayasya mahīpateḥ
01,176.009d*1809_02 tad dhanuḥ kiṃdhuraṃ nāma devadattam upānayat
01,176.009d*1809_03 āyasī tasya jyā cāsīt pratibaddhā mahābalā
01,176.009d*1809_04 na tu jyāṃ prasahed anyāṃ tad dhanuḥpravaraṃ mahat
01,176.010a yantraṃ vaihāyasaṃ cāpi kārayām āsa kṛtrimam
01,176.010c tena yantreṇa sahitaṃ rājā lakṣyaṃ ca kāñcanam
01,176.011 drupada uvāca
01,176.011a idaṃ sajyaṃ dhanuḥ kṛtvā sajyenānena sāyakaiḥ
01,176.011c atītya lakṣyaṃ yo veddhā sa labdhā matsutām iti
01,176.012 vaiśaṃpāyana uvāca
01,176.012a iti sa drupado rājā sarvataḥ samaghoṣayat
01,176.012c tac chrutvā pārthivāḥ sarve samīyus tatra bhārata
01,176.013a ṛṣayaś ca mahātmānaḥ svayaṃvaradidṛkṣayā
01,176.013b*1810_01 yādavā vāsudevena sārdham andhakavṛṣṇayaḥ
01,176.013b*1810_02 rājāno rājaputrāś ca yuvāno mṛṣṭakuṇḍalāḥ
01,176.013b*1810_03 nānājanapadādhīśā yajvāno bhūridakṣiṇāḥ
01,176.013b*1810_04 manojñarūpalāvaṇyā mahendrasamavikramāḥ
01,176.013b*1810_05 krodhena cāgnisadṛśāḥ kṣamayā pṛthivīsamāḥ
01,176.013b*1810_06 sthairye merusamā dhīrāḥ sūryavaiśvānaropamāḥ
01,176.013b*1810_07 pṛthivyāṃ ye ca rājāna ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
01,176.013b*1810_08 bālavṛddhān ṛte sarve mahīpālāḥ samāgatāḥ
01,176.013b*1810_09 trayastriṃśat surāḥ sarve vimānair vyomni niṣṭhitāḥ
01,176.013c duryodhanapurogāś ca sakarṇāḥ kuravo nṛpa
01,176.014a brāhmaṇāś ca mahābhāgā deśebhyaḥ samupāgaman
01,176.014c te 'bhyarcitā rājagaṇā drupadena mahātmanā
01,176.014d*1811_01 brāhmaṇair eva sahitāḥ pāṇḍavāḥ samupāviśan
01,176.014d*1811_02 vaitālikā nartakāś ca sūtamāgadhabandinaḥ
01,176.014d*1812_01 upopaviṣṭā mañceṣu draṣṭukāmāḥ svayaṃvaram
01,176.015a tataḥ paurajanāḥ sarve sāgaroddhūtaniḥsvanāḥ
01,176.015c śiśumārapuraṃ prāpya nyaviśaṃs te ca pārthivāḥ
01,176.016a prāguttareṇa nagarād bhūmibhāge same śubhe
01,176.016c samājavāṭaḥ śuśubhe bhavanaiḥ sarvato vṛtaḥ
01,176.017a prākāraparikhopeto dvāratoraṇamaṇḍitaḥ
01,176.017c vitānena vicitreṇa sarvataḥ samavastṛtaḥ
01,176.018a tūryaughaśatasaṃkīrṇaḥ parārdhyāgurudhūpitaḥ
01,176.018c candanodakasiktaś ca mālyadāmaiś ca śobhitaḥ
01,176.019a kailāsaśikharaprakhyair nabhastalavilekhibhiḥ
01,176.019c sarvataḥ saṃvṛtair naddhaḥ prāsādaiḥ sukṛtocchritaiḥ
01,176.020a suvarṇajālasaṃvītair maṇikuṭṭimabhūṣitaiḥ
01,176.020c sukhārohaṇasopānair mahāsanaparicchadaiḥ
01,176.021a agrāmyasamavacchannair agurūttamavāsitaiḥ
01,176.021c haṃsācchavarṇair bahubhir āyojanasugandhibhiḥ
01,176.022a asaṃbādhaśatadvāraiḥ śayanāsanaśobhitaiḥ
01,176.022c bahudhātupinaddhāṅgair himavacchikharair iva
01,176.023a tatra nānāprakāreṣu vimāneṣu svalaṃkṛtāḥ
01,176.023c spardhamānās tadānyonyaṃ niṣeduḥ sarvapārthivāḥ
01,176.024a tatropaviṣṭān dadṛśur mahāsattvaparākramān
01,176.024c rājasiṃhān mahābhāgān kṛṣṇāguruvibhūṣitān
01,176.025a mahāprasādān brahmaṇyān svarāṣṭraparirakṣiṇaḥ
01,176.025c priyān sarvasya lokasya sukṛtaiḥ karmabhiḥ śubhaiḥ
01,176.026a mañceṣu ca parārdhyeṣu paurajānapadā janāḥ
01,176.026c kṛṣṇādarśanatuṣṭyarthaṃ sarvataḥ samupāviśan
01,176.027a brāhmaṇais te ca sahitāḥ pāṇḍavāḥ samupāviśan
01,176.027c ṛddhiṃ pāñcālarājasya paśyantas tām anuttamām
01,176.028a tataḥ samājo vavṛdhe sa rājan divasān bahūn
01,176.028c ratnapradānabahulaḥ śobhito naṭanartakaiḥ
01,176.029a vartamāne samāje tu ramaṇīye 'hni ṣoḍaśe
01,176.029b@098_0001 maitre muhūrte tat tasyā rājadārāḥ purāvidaḥ
01,176.029b@098_0002 putravatyaḥ suvasanāḥ pratikarmopacakramuḥ
01,176.029b@098_0003 svarṇapātraṃ ca kauśeyaṃ dūrvāsiddhyarthasaṃyutam
01,176.029b@098_0004 nidhāya tailaṃ snānārthaṃ ninyur bālā haripriyāḥ
01,176.029b@098_0005 lodhrakalkahṛtābhyaṅgatailaṃ kāleyacandanam
01,176.029b@098_0006 catuṣkābhimukhīṃ ninyur abhiṣekāya yoṣitaḥ
01,176.029b@098_0007 vaiḍūryamaṇipīṭheṣu niviṣṭāṃ draupadīṃ tadā
01,176.029b@098_0008 satūryaṃ snāpayāṃ cakruḥ svarṇakumbhasthitair jalaiḥ
01,176.029b@098_0009 tāṃ nivṛttābhiṣekāṃ ca dukūladvayadhāriṇīm
01,176.029b@098_0010 ninyur maṇistambhayutāṃ vedīṃ vai supariṣkṛtām
01,176.029b@098_0011 niveśya prāṅmukhīṃ hṛṣṭāṃ vismitākṣāḥ prasādhikāḥ
01,176.029b@098_0012 kenānukāraṇenemām ity anyonyaṃ vyalokayan
01,176.029b@098_0013 dhūpoṣmaṇā ca keśānām ārdrabhāvaṃ vyapohayan
01,176.029b@098_0014 babandhur asyā dhammillaṃ mālyaiḥ surabhigandhibhiḥ
01,176.029b@098_0015 dūrvāmadhūkaracitaṃ mālyaṃ tasyā daduḥ kare
01,176.029b@098_0016 cakruś ca kṛṣṇāgaruṇā patrabhaṅgaṃ kucadvaye
01,176.029b@098_0017 reje sā cakravākāṅkā svarṇadīrghasaridvarā
01,176.029b@098_0018 alakaiḥ kuṭilais tasyā mukhaṃ vikasitaṃ babhau
01,176.029b@098_0019 āsaktabhṛṅgaṃ kusumaṃ śaśibimbaṃ jigāya tat
01,176.029b@098_0020 kālāñjanaṃ nayanayor ācārārthaṃ samādadhuḥ
01,176.029b@098_0021 bhūṣaṇai ratnakhacitair alaṃcakrur yathocitam
01,176.029b@098_0022 mātā ca tasyāḥ pṛṣatī haritālamanaḥśilām
01,176.029b@098_0023 aṅgulībhyām upādāya tilakaṃ vidadhe mukhe
01,176.029b@098_0024 alaṃkṛtāṃ vadhūṃ dṛṣṭvā yoṣito mudam āyayuḥ
01,176.029b@098_0025 mātā na mumude tasyāḥ patiḥ kīdṛg bhaviṣyati
01,176.029b@098_0026 sauvidallāḥ samāgamya drupadasyājñayā tataḥ
01,176.029b@098_0027 enām āropayām āsuḥ kariṇīṃ kuthabhūṣitām
01,176.029b@098_0028 tato 'vādyanta vādyāni maṅgalāni divi spṛśan
01,176.029b@098_0029 vilāsinījanaś cāpi pravaraṃ kariṇīśatam
01,176.029b@098_0030 māṅgalyagītaṃ gāyantyaḥ pārśvayor ubhayor yayuḥ
01,176.029b@098_0031 janāpaharaṇe yattāḥ pratihāryaḥ puro yayuḥ
01,176.029b@098_0032 kolāhalo mahān āsīt tasmin puravare tadā
01,176.029b@098_0033 dhṛṣṭadyumno yayāv agre hayam āruhya bhārata
01,176.029b@098_0034 drupado raṅgadeśe tu balena mahatā yutaḥ
01,176.029b@098_0035 tasthau vyūhya mahānīkaṃ pālitaṃ dṛḍhadhanvibhiḥ
01,176.029b@098_0036 tasyāṃ varāṅgyām āyantyāṃ mañcasthā nṛpasattamāḥ
01,176.029b@098_0037 tāṃ dṛṣṭvā manmathāviṣṭā vilāsān vidadhuḥ kila
01,176.029b@098_0038 kaś cid abhrāmayad bhūyaḥ kamalaṃ sumanoharam
01,176.029b@098_0039 lolapatraṃ calad bhṛṅgaṃ pariveṣṭitakesaram
01,176.029b@098_0040 kaś cid vilāsī galitaṃ lagnam aṅgadakoṭibhiḥ
01,176.029b@098_0041 prālambam akarod aṃse sācīkṛtamukhāmbujam
01,176.029b@098_0042 lilekha pīṭhaṃ pādena haimaṃ tiryaṅ mukhatviṣā
01,176.029b@098_0043 ketakīdalam anyo 'pi priyaṃ karṇavibhūṣaṇam
01,176.029b@098_0044 nakhāgraiḥ pāṭayām āsa kuśālekhaviśāradaiḥ
01,176.029b@098_0045 kaś cit kamalaśoṇena nakhena svastipāṇinā
01,176.029b@098_0046 ratnāṅgulīyaprabhayā vidvān akṣān avāsṛjat
01,176.029b@098_0047 yathābhā tasya vimalā svasthānāc calitā tathā
01,176.029b@098_0048 kaś cid vyāpārayām āsa kararatnāṅgulīyakam
01,176.029b@098_0049 bhūyān evaṃvidhāṃs tatra draupadī kamalekṣaṇā
01,176.029b@098_0050 nīlotpalamayaṃ deśaṃ kurvāṇevāvalokayat
01,176.029c āplutāṅgī suvasanā sarvābharaṇabhūṣitā
01,176.030a vīrakāṃsyam upādāya kāñcanaṃ samalaṃkṛtam
01,176.030c avatīrṇā tato raṅgaṃ draupadī bharatarṣabha
01,176.031a purohitaḥ somakānāṃ mantravid brāhmaṇaḥ śuciḥ
01,176.031c paristīrya juhāvāgnim ājyena vidhinā tadā
01,176.032a sa tarpayitvā jvalanaṃ brāhmaṇān svasti vācya ca
01,176.032c vārayām āsa sarvāṇi vāditrāṇi samantataḥ
01,176.033a niḥśabde tu kṛte tasmin dhṛṣṭadyumno viśāṃ pate
01,176.033b*1813_01 kṛṣṇām ādāya vidhivan meghadundubhiniḥsvanaḥ
01,176.033c raṅgamadhyagatas tatra meghagambhīrayā girā
01,176.033e vākyam uccair jagādedaṃ ślakṣṇam arthavad uttamam
01,176.034a idaṃ dhanur lakṣyam ime ca bāṇāḥ; śṛṇvantu me pārthivāḥ sarva eva
01,176.034c yantracchidreṇābhyatikramya lakṣyaṃ; samarpayadhvaṃ khagamair daśārdhaiḥ
01,176.035a etat kartā karma suduṣkaraṃ yaḥ; kulena rūpeṇa balena yuktaḥ
01,176.035c tasyādya bhāryā bhaginī mameyaṃ; kṛṣṇā bhavitrī na mṛṣā bravīmi
01,176.036a tān evam uktvā drupadasya putraḥ; paścād idaṃ draupadīm abhyuvāca
01,176.036c nāmnā ca gotreṇa ca karmaṇā ca; saṃkīrtayaṃs tān nṛpatīn sametān
01,177.001 dhṛṣṭadyumna uvāca
01,177.001a duryodhano durviṣaho durmukho duṣpradharṣaṇaḥ
01,177.001c viviṃśatir vikarṇaś ca saho duḥśāsanaḥ samaḥ
01,177.002a yuyutsur vātavegaś ca bhīmavegadharas tathā
01,177.002c ugrāyudho balākī ca kanakāyur virocanaḥ
01,177.003a sukuṇḍalaś citrasenaḥ suvarcāḥ kanakadhvajaḥ
01,177.003c nandako bāhuśālī ca kuṇḍajo vikaṭas tathā
01,177.003d*1814_01 vindaś cāpy anuvindaś ca sajīvī vikalaḥ karī
01,177.004a ete cānye ca bahavo dhārtarāṣṭrā mahābalāḥ
01,177.004c karṇena sahitā vīrās tvadarthaṃ samupāgatāḥ
01,177.004e śatasaṃkhyā mahātmānaḥ prathitāḥ kṣatriyarṣabhāḥ
01,177.005a śakuniś ca balaś caiva vṛṣako 'tha bṛhadbalaḥ
01,177.005c ete gāndhārarājasya sutāḥ sarve samāgatāḥ
01,177.006a aśvatthāmā ca bhojaś ca sarvaśastrabhṛtāṃ varau
01,177.006c samavetau mahātmānau tvadarthe samalaṃkṛtau
01,177.007a bṛhanto maṇimāṃś caiva daṇḍadhāraś ca vīryavān
01,177.007c sahadevo jayatseno meghasaṃdhiś ca māgadhaḥ
01,177.008a virāṭaḥ saha putrābhyāṃ śaṅkhenaivottareṇa ca
01,177.008c vārdhakṣemiḥ suvarcāś ca senābinduś ca pārthivaḥ
01,177.009a abhibhūḥ saha putreṇa sudāmnā ca suvarcasā
01,177.009c sumitraḥ sukumāraś ca vṛkaḥ satyadhṛtis tathā
01,177.010a sūryadhvajo rocamāno nīlaś citrāyudhas tathā
01,177.010c aṃśumāṃś cekitānaś ca śreṇimāṃś ca mahābalaḥ
01,177.011a samudrasenaputraś ca candrasenaḥ pratāpavān
01,177.011c jalasaṃdhaḥ pitāputrau sudaṇḍo daṇḍa eva ca
01,177.012a pauṇḍrako vāsudevaś ca bhagadattaś ca vīryavān
01,177.012c kaliṅgas tāmraliptaś ca pattanādhipatis tathā
01,177.013a madrarājas tathā śalyaḥ sahaputro mahārathaḥ
01,177.013c rukmāṅgadena vīreṇa tathā rukmarathena ca
01,177.014a kauravyaḥ somadattaś ca putrāś cāsya mahārathāḥ
01,177.014c samavetās trayaḥ śūrā bhūrir bhūriśravāḥ śalaḥ
01,177.015a sudakṣiṇaś ca kāmbojo dṛḍhadhanvā ca kauravaḥ
01,177.015c bṛhadbalaḥ suṣeṇaś ca śibir auśīnaras tathā
01,177.015d*1815_01 paṭaccaranihantā ca kārūṣādhipatis tathā
01,177.015d*1816_01 pāṇḍyakeralacolendrās trayas tretāgnayo yathā
01,177.015d*1816_02 āsaneṣu virājante āśām āgastyam āśritāḥ
01,177.016a saṃkarṣaṇo vāsudevo raukmiṇeyaś ca vīryavān
01,177.016c sāmbaś ca cārudeṣṇaś ca sāraṇo 'tha gadas tathā
01,177.017a akrūraḥ sātyakiś caiva uddhavaś ca mahābalaḥ
01,177.017c kṛtavarmā ca hārdikyaḥ pṛthur vipṛthur eva ca
01,177.018a viḍūrathaś ca kaṅkaś ca samīkaḥ sāramejayaḥ
01,177.018a*1817_01 . . . . . . . . ye cānye yādavās tathā
01,177.018a*1817_02 āgatās tava hetoś ca kṛṣṇe jānīhi satvaram
01,177.018a*1817_03 kṛtavarmā ca hārdikyaḥ (= 17c)
01,177.018a*1818_01 śaṅkuś ca sagaveṣaṇaḥ
01,177.018a*1818_02 āśāvaho 'niruddhaś ca
01,177.018c vīro vātapatiś caiva jhillī piṇḍārakas tathā
01,177.018e uśīnaraś ca vikrānto vṛṣṇayas te prakīrtitāḥ
01,177.019a bhagīratho bṛhatkṣatraḥ saindhavaś ca jayadrathaḥ
01,177.019c bṛhadratho bāhlikaś ca śrutāyuś ca mahārathaḥ
01,177.020a ulūkaḥ kaitavo rājā citrāṅgadaśubhāṅgadau
01,177.020c vatsarājaś ca dhṛtimān kosalādhipatis tathā
01,177.020d*1819_01 karṇaś ca saha putreṇa vṛṣasenena vīryavān
01,177.020d*1819_02 bṛhadbalaś ca balavān rājā caivātha durjayaḥ
01,177.020d*1819_03 damaghoṣātmajaś caiva śiśupālo mahābalaḥ
01,177.020d*1819_04 cedīnām adhipo vīro balavān antakopamaḥ
01,177.020d*1820_01 prācyodīcyāḥ pratīcyāś ca dākṣiṇātyāḥ kṣitīśvarāḥ
01,177.020d*1821_01 śiśupālaś ca vikrānto jarāsaṃdhas tathaiva ca
01,177.021a ete cānye ca bahavo nānājanapadeśvarāḥ
01,177.021c tvadartham āgatā bhadre kṣatriyāḥ prathitā bhuvi
01,177.022a ete vetsyanti vikrāntās tvadarthaṃ lakṣyam uttamam
01,177.022c vidhyeta ya imaṃ lakṣyaṃ varayethāḥ śubhe 'dya tam
01,178.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,178.001a te 'laṃkṛtāḥ kuṇḍalino yuvānaḥ; parasparaṃ spardhamānāḥ sametāḥ
01,178.001c astraṃ balaṃ cātmani manyamānāḥ; sarve samutpetur ahaṃkṛtena
01,178.002a rūpeṇa vīryeṇa kulena caiva; dharmeṇa caivāpi ca yauvanena
01,178.002c samṛddhadarpā madavegabhinnā; mattā yathā haimavatā gajendrāḥ
01,178.003a parasparaṃ spardhayā prekṣamāṇāḥ; saṃkalpajenāpi pariplutāṅgāḥ
01,178.003c kṛṣṇā mamaiṣety abhibhāṣamāṇā; nṛpāsanebhyaḥ sahasopatasthuḥ
01,178.004a te kṣatriyā raṅgagatāḥ sametā; jigīṣamāṇā drupadātmajāṃ tām
01,178.004c cakāśire parvatarājakanyām; umāṃ yathā devagaṇāḥ sametāḥ
01,178.005a kandarpabāṇābhinipīḍitāṅgāḥ; kṛṣṇāgatais te hṛdayair narendrāḥ
01,178.005c raṅgāvatīrṇā drupadātmajārthaṃ; dveṣyān hi cakruḥ suhṛdo 'pi tatra
01,178.006a athāyayur devagaṇā vimānai; rudrādityā vasavo 'thāśvinau ca
01,178.006c sādhyāś ca sarve marutas tathaiva; yamaṃ puraskṛtya dhaneśvaraṃ ca
01,178.007a daityāḥ suparṇāś ca mahoragāś ca; devarṣayo guhyakāś cāraṇāś ca
01,178.007c viśvāvasur nāradaparvatau ca; gandharvamukhyāś ca sahāpsarobhiḥ
01,178.008a halāyudhas tatra ca keśavaś ca; vṛṣṇyandhakāś caiva yathā pradhānāḥ
01,178.008c prekṣāṃ sma cakrur yadupuṃgavās te; sthitāś ca kṛṣṇasya mate babhūvuḥ
01,178.009a dṛṣṭvā hi tān mattagajendrarūpān; pañcābhipadmān iva vāraṇendrān
01,178.009c bhasmāvṛtāṅgān iva havyavāhān; pārthān pradadhyau sa yadupravīraḥ
01,178.010a śaśaṃsa rāmāya yudhiṣṭhiraṃ ca; bhīmaṃ ca jiṣṇuṃ ca yamau ca vīrau
01,178.010c śanaiḥ śanais tāṃś ca nirīkṣya rāmo; janārdanaṃ prītamanā dadarśa
01,178.011a anye tu nānānṛpaputrapautrāḥ; kṛṣṇāgatair netramanaḥsvabhāvaiḥ
01,178.011c vyāyacchamānā dadṛśur bhramantīṃ; saṃdaṣṭadantacchadatāmravaktrāḥ
01,178.012a tathaiva pārthāḥ pṛthubāhavas te; vīrau yamau caiva mahānubhāvau
01,178.012c tāṃ draupadīṃ prekṣya tadā sma sarve; kandarpabāṇābhihatā babhūvuḥ
01,178.012d*1822_01 devāś ca sarve sagaṇāḥ sametās
01,178.012d*1822_02 tāṃ draṣṭukāmā vasavo 'śvinau ca
01,178.012d*1822_03 rudrāś ca somo varuṇo yamaś ca
01,178.012d*1822_04 śakraṃ puraskṛtya dhaneśvaraś ca
01,178.012d*1822_05 viśvāvasur nāradaparvatau ca
01,178.012d*1822_06 devarṣayaś cāpsarasāṃ gaṇāś ca
01,178.013a devarṣigandharvasamākulaṃ tat; suparṇanāgāsurasiddhajuṣṭam
01,178.013c divyena gandhena samākulaṃ ca; divyaiś ca mālyair avakīryamāṇam
01,178.014a mahāsvanair dundubhināditaiś ca; babhūva tat saṃkulam antarikṣam
01,178.014c vimānasaṃbādham abhūt samantāt; saveṇuvīṇāpaṇavānunādam
01,178.014d*1823_01 samājavāṭopari saṃsthitānāṃ
01,178.014d*1823_02 meghaiḥ samantād iva garjamānaiḥ
01,178.015a tatas tu te rājagaṇāḥ krameṇa; kṛṣṇānimittaṃ nṛpa vikramantaḥ
01,178.015b*1824_01 sakarṇaduryodhanaśālvaśalya-
01,178.015b*1824_02 drauṇāyanikrāthasunīthavakrāḥ
01,178.015b*1824_03 kaliṅgavaṅgādhipapāṇḍyapauṇḍrā
01,178.015b*1824_04 videharājo yavanādhipaś ca
01,178.015b*1824_05 anye ca nānā nṛpaputrapautrā
01,178.015b*1824_06 rāṣṭrādhipāḥ paṅkajapatranetrāḥ
01,178.015b*1824_07 kirīṭahārāṅgadacakravālair
01,178.015b*1824_08 vibhūṣitāṅgāḥ pṛthubāhavas te
01,178.015b*1824_09 anukramaṃ vikramasattvayuktā
01,178.015b*1824_10 balena vīryeṇa ca nardamānāḥ
01,178.015c tat kārmukaṃ saṃhananopapannaṃ; sajyaṃ na śekus tarasāpi kartum
01,178.016a te vikramantaḥ sphuratā dṛḍhena; niṣkṛṣyamāṇā dhanuṣā narendrāḥ
01,178.016c viceṣṭamānā dharaṇītalasthā; dīnā adṛśyanta vibhagnacittāḥ
01,178.016d*1825_01 gataujasaḥ srastakirīṭahārā
01,178.016d*1825_02 viniḥśvasantaḥ śamayāṃ babhūvuḥ
01,178.016d*1826_01 pāñcālarājasya sutā sakhībhiḥ
01,178.016d*1826_02 dṛṣṭvā dhanuḥkṣobham udārarūpā
01,178.016d*1826_03 jahāsa rājñāṃ bahuvīryabhājāṃ
01,178.016d*1826_04 līlāvilāsāñcitalocanāntā
01,178.017a hāhākṛtaṃ tad dhanuṣā dṛḍhena; niṣpiṣṭabhagnāṅgadakuṇḍalaṃ ca
01,178.017c kṛṣṇānimittaṃ vinivṛttabhāvaṃ; rājñāṃ tadā maṇḍalam ārtam āsīt
01,178.017d*1827_01 sarvān nṛpāṃs tān prasamīkṣya karṇo
01,178.017d*1827_02 dhanurdharāṇāṃ pravaro jagāma
01,178.017d*1827_03 uddhṛtya tūrṇaṃ dhanur udyataṃ tat
01,178.017d*1827_04 sajyaṃ cakārāśu yuyoja bāṇān
01,178.017d*1827_05 dṛṣṭvā sūtaṃ menire pāṇḍuputrā
01,178.017d*1827_06 bhittvā nītaṃ lakṣyavaraṃ dharāyām
01,178.017d*1827_07 dhanurdharā rāgakṛtapratijñam
01,178.017d*1827_08 atyagnisomārkam athārkaputram
01,178.017d*1827_09 dṛṣṭvā tu taṃ draupadī vākyam uccair
01,178.017d*1827_10 jagāda nāhaṃ varayāmi sūtam
01,178.017d*1827_11 sāmarṣahāsaṃ prasamīkṣya sūryaṃ
01,178.017d*1827_12 tatyāja karṇaḥ sphuritaṃ dhanus tat
01,178.017d*1828_01 evaṃ teṣu nivṛtteṣu kṣatriyeṣu samantataḥ
01,178.017d*1828_02 cedīnām adhipo vīro balavān antakopamaḥ
01,178.017d*1828_03 damaghoṣātmajo vīraḥ śiśupālo mahāmatiḥ
01,178.017d*1828_04 dhanur ādāyamānas tu jānubhyām agaman mahīm
01,178.017d*1828_05 tato rājā mahāvīryo jarāsaṃdho mahābalaḥ
01,178.017d*1828_06 dhanuṣo 'bhyāśam āgatya tasthau girir ivācalaḥ
01,178.017d*1828_07 dhanuṣā pīḍyamānas tu jānubhyām agaman mahīm
01,178.017d*1828_08 tata utthāya rājā sa svarāṣṭrāṇy abhijagmivān
01,178.017d*1828_09 tataḥ śalyo mahāvīryo madrarājo mahābalaḥ
01,178.017d*1828_10 tad apy āropyamāṇas tu jānubhyām agaman mahīm
01,178.017d*1829_01 tāḍitaḥ sa dhanuṣkoṭyā papātorvyāṃ viyanmukhaḥ
01,178.017d*1829_02 saṃraṃbhāt krośamātre tu rājāno 'nye bhayāturāḥ
01,178.017d*1830_01 tato vaikartanaḥ karṇo vṛṣā vai sūtanandanaḥ
01,178.017d*1830_02 dhanur āropyamāṇaṃ tu romamātre 'bhyatāḍayat
01,178.017d*1831_01 kambugrīvaḥ pṛthuvyaṃso mattavāraṇavikramaḥ
01,178.017d*1831_02 mattavāraṇatāmrākṣo mattavāraṇavegavān
01,178.017d*1832_01 dhanur āropyamāṇaṃ tu sarṣamātre 'bhyatāḍayat
01,178.017d*1833_01 trailokyavijayī karṇaḥ sattve trailokyaviśrutaḥ
01,178.017d*1833_02 dhanuṣā so 'pi nirdhūta iti sarve bhayākulāḥ
01,178.017d*1833_03 evaṃ karṇe vinirdhūte dhanuṣānye nṛpottamāḥ
01,178.017d*1833_04 cakṣurbhir api nāpaśyan vinamramukhapaṅkajāḥ
01,178.017d*1833_05 dṛṣṭvā karṇaṃ vinirdhūtaṃ lokavīrā nṛpottamāḥ
01,178.017d*1833_06 nirāśā dhanuṣoddhāre draupadīsaṃgame 'pi ca
01,178.017d*1833_07 tato duryodhano rājā dhārtarāṣṭraḥ paraṃtapaḥ
01,178.017d*1833_08 mānī dṛḍhāstraḥ saṃpannaḥ sarvaiś ca nṛpalakṣaṇaiḥ
01,178.017d*1833_09 utthitaḥ sahasā tatra bhrātṛmadhye mahābalaḥ
01,178.017d*1833_10 vilokya draupadīṃ hṛṣṭo dhanuṣo 'bhyāśam āgamat
01,178.017d*1833_11 sa babhau dhanur ādāya śakraś cāpadharo yathā
01,178.017d*1833_12 sa tadāropayām āsa tilamātre hy atāḍayat
01,178.017d*1833_13 āropyamāṇas tad rājā dhanuṣā balinā tadā
01,178.017d*1833_14 mā sa utthānam apatad aṅgulyagre sa tāḍitaḥ
01,178.017d*1833_15 sa yayau tāḍitas tena vrīḍann iva narādhipaḥ
01,178.017d*1834_01 tam athāropyamāṇaṃ tu mudgamātre 'bhyatāḍayat
01,178.017d*1834_02 sa papāta mahīṃ raṅgād ardhayojanadūrataḥ
01,178.017d*1834_03 tathaivāgāt svakaṃ rājyaṃ paścād anavalokayan
01,178.017d*1834_04 tato vaikartanaḥ karṇo vṛṣā vai sūtanandanaḥ
01,178.017d*1834_05 dhanur abhyāśam āgamya tolayām āsa tad dhanuḥ
01,178.017d*1834_06 taṃ cāpy āropyamāṇaṃ tad romamātre 'bhyatāḍayat
01,178.017d*1835_01 tato variṣṭhaḥ suradānavānām
01,178.017d*1835_02 udāradhīr vṛṣṇikulapravīraḥ
01,178.017d*1835_03 jaharṣa rāmeṇa sa pīḍya hastaṃ
01,178.017d*1835_04 hastaṃ gatāṃ pāṇḍusutasya matvā
01,178.017d*1835_05 na jajñur anye nṛpavīramukhyāḥ
01,178.017d*1835_06 saṃchannarūpān atha pāṇḍuputrān
01,178.017d*1835_07 vinā hi bhīṣmaṃ ca yadupravīrau
01,178.017d*1835_08 dhaumyaṃ ca dharmaṃ sahasodarāṃś ca
01,178.018a tasmiṃs tu saṃbhrāntajane samāje; nikṣiptavādeṣu narādhipeṣu
01,178.018c kuntīsuto jiṣṇur iyeṣa kartuṃ; sajyaṃ dhanus tat saśaraṃ sa vīraḥ
01,179.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,179.001a yadā nivṛttā rājāno dhanuṣaḥ sajyakarmaṇi
01,179.001b*1836_01 tadā yudhiṣṭhiro rājā saṃjñayārjunam anvaśāt
01,179.001b*1836_02 guror iṅgitam ājñāya dharmarājasya dhīmataḥ
01,179.001c athodatiṣṭhad viprāṇāṃ madhyāj jiṣṇur udāradhīḥ
01,179.001d*1837_01 tato 'vatīrṇaṃ raṅgasya madhyaṃ pāṇḍavamadhyamam
01,179.002a udakrośan vipramukhyā vidhunvanto 'jināni ca
01,179.002c dṛṣṭvā saṃprasthitaṃ pārtham indraketusamaprabham
01,179.003a ke cid āsan vimanasaḥ ke cid āsan mudā yutāḥ
01,179.003c āhuḥ parasparaṃ ke cin nipuṇā buddhijīvinaḥ
01,179.004a yat karṇaśalyapramukhaiḥ pārthivair lokaviśrutaiḥ
01,179.004c nānataṃ balavadbhir hi dhanurvedaparāyaṇaiḥ
01,179.005a tat kathaṃ tv akṛtāstreṇa prāṇato durbalīyasā
01,179.005c baṭumātreṇa śakyaṃ hi sajyaṃ kartuṃ dhanur dvijāḥ
01,179.005d*1838_01 sajyaṃ cet kṛtavān eṣa veddhuṃ lakṣyaṃ kathaṃ bhavet
01,179.006a avahāsyā bhaviṣyanti brāhmaṇāḥ sarvarājasu
01,179.006c karmaṇy asminn asaṃsiddhe cāpalād aparīkṣite
01,179.007a yady eṣa darpād dharṣād vā yadi vā brahmacāpalāt
01,179.007c prasthito dhanur āyantuṃ vāryatāṃ sādhu mā gamat
01,179.008a nāvahāsyā bhaviṣyāmo na ca lāghavam āsthitāḥ
01,179.008c na ca vidviṣṭatāṃ loke gamiṣyāmo mahīkṣitām
01,179.008d*1839_01 ke cid āhur jayo 'smākaṃ jayo nāsti parājayaḥ
01,179.008d*1839_02 parājayo jayo vā syāt kuryāt sajyaṃ dhanur dvijāḥ
01,179.009a ke cid āhur yuvā śrīmān nāgarājakaropamaḥ
01,179.009c pīnaskandhorubāhuś ca dhairyeṇa himavān iva
01,179.009d*1840_01 siṃhakhelagatiḥ śrīmān mattanāgendravikramaḥ
01,179.010a saṃbhāvyam asmin karmedam utsāhāc cānumīyate
01,179.010c śaktir asya mahotsāhā na hy aśaktaḥ svayaṃ vrajet
01,179.011a na ca tad vidyate kiṃ cit karma lokeṣu yad bhavet
01,179.011c brāhmaṇānām asādhyaṃ ca triṣu saṃsthānacāriṣu
01,179.012a abbhakṣā vāyubhakṣāś ca phalāhārā dṛḍhavratāḥ
01,179.012c durbalā hi balīyāṃso viprā hi brahmatejasā
01,179.013a brāhmaṇo nāvamantavyaḥ sad vāsad vā samācaran
01,179.013c sukhaṃ duḥkhaṃ mahad dhrasvaṃ karma yat samupāgatam
01,179.013d*1841_01 jāmadagnyena rāmeṇa nirjitāḥ kṣatriyā bhuvi
01,179.013d*1841_02 pītaḥ samudro 'gastyena agādho brahmatejasā
01,179.013d*1841_03 tasmād bruvantu sarve 'tra baṭur eṣa dhanur mahān
01,179.013d*1841_04 āropayatu śīghraṃ vai tathety ūcur dvijarṣabhāḥ
01,179.013d*1842_01 vandhyavṛddhikṣayakaro vātāpī bhakṣitaḥ purā
01,179.013d*1842_02 sarvabhakṣakṛto vahnir bhṛguṇā ca mahātmanā
01,179.013d*1843_01 dhanurvede ca vede ca yogeṣu vividheṣu ca
01,179.013d*1843_02 na taṃ paśyāmi medinyāṃ brāhmaṇād yo 'dhiko bhavet
01,179.013d*1843_03 mantrayogabalenāpi mahatātmabalena vā
01,179.013d*1843_04 jṛmbhayeyur imaṃ lokam amuṃ vā dvijasattamāḥ
01,179.014a evaṃ teṣāṃ vilapatāṃ viprāṇāṃ vividhā giraḥ
01,179.014c arjuno dhanuṣo 'bhyāśe tasthau girir ivācalaḥ
01,179.014d*1844_01 samavartata tān sarvāñ śṛṇvan devendranandanaḥ
01,179.014d*1845_01 arjunaḥ pāṇḍavaśreṣṭho dhṛṣṭadyumnam athābravīt
01,179.014d*1845_02 etad dhanur brāhmaṇānāṃ sajyaṃ kartum alaṃ nu kim
01,179.014d*1845_03 tasya tad vacanaṃ śrutvā dhṛṣṭadyumno 'bravīd vacaḥ
01,179.014d*1845_04 brāhmaṇo vātha rājanyo vaiśyo vā śūdra eva vā
01,179.014d*1845_05 eteṣāṃ yo dhanuḥśreṣṭhaṃ sajyaṃ kuryād dvijottama
01,179.014d*1845_06 tasmai pradeyā bhaginī satyam uktaṃ mayā vacaḥ
01,179.014d*1845_07 tasya tad vacanaṃ śrutvā prayayau brāhmaṇair vṛtaḥ
01,179.014d*1845_08 tataḥ paścān mahātejāḥ pāṇḍavo raṇadurjayaḥ
01,179.015a sa tad dhanuḥ parikramya pradakṣiṇam athākarot
01,179.015c praṇamya śirasā hṛṣṭo jagṛhe ca paraṃtapaḥ
01,179.015c*1846_01 īśānaṃ varadaṃ prabhum
01,179.015c*1846_02 kṛṣṇaṃ ca manasā kṛtvā
01,179.015d*1847_01 yat pārthivai rukmasunīthavakrai
01,179.015d*1847_02 rādheyaduryodhanaśalyaśālvaiḥ
01,179.015d*1847_03 tadā dhanurvedaparair nṛsiṃhaiḥ
01,179.015d*1847_04 kṛtaṃ na sajyaṃ mahato 'pi yatnāt
01,179.015d*1847_05 tad arjuno vīryavatāṃ sadarpas
01,179.015d*1847_06 tad aindrir indrāvarajaprabhāvaḥ
01,179.016a sajyaṃ ca cakre nimiṣāntareṇa; śarāṃś ca jagrāha daśārdhasaṃkhyān
01,179.016c vivyādha lakṣyaṃ nipapāta tac ca; chidreṇa bhūmau sahasātividdham
01,179.017a tato 'ntarikṣe ca babhūva nādaḥ; samājamadhye ca mahān ninādaḥ
01,179.017c puṣpāṇi divyāni vavarṣa devaḥ; pārthasya mūrdhni dviṣatāṃ nihantuḥ
01,179.018a celāvedhāṃs tataś cakrur hāhākārāṃś ca sarvaśaḥ
01,179.018b*1848_01 nanandur nanṛtuś cātra dhūnvanto vyajanāni ca
01,179.018b*1849_01 nṛtyanto 'bhimukhā rājñāṃ darśayanto dvijāvalim
01,179.018b*1849_02 kṣveḍantaś ca hasantaś ca vidyutpiṅgajaṭādharāḥ
01,179.018c nyapataṃś cātra nabhasaḥ samantāt puṣpavṛṣṭayaḥ
01,179.019a śatāṅgāni ca tūryāṇi vādakāś cāpy avādayan
01,179.019c sūtamāgadhasaṃghāś ca astuvaṃs tatra susvanāḥ
01,179.020a taṃ dṛṣṭvā drupadaḥ prīto babhūvāriniṣūdanaḥ
01,179.020c sahasainyaś ca pārthasya sāhāyyārtham iyeṣa saḥ
01,179.021a tasmiṃs tu śabde mahati pravṛtte; yudhiṣṭhiro dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ
01,179.021c āvāsam evopajagāma śīghraṃ; sārdhaṃ yamābhyāṃ puruṣottamābhyām
01,179.022a viddhaṃ tu lakṣyaṃ prasamīkṣya kṛṣṇā; pārthaṃ ca śakrapratimaṃ nirīkṣya
01,179.022b*1850_01 cikṣepa kaṇṭhe muditārjunasya
01,179.022b*1850_02 tat paśyato 'nekajanasya devī
01,179.022b*1851_01 svabhyastarūpāpi naveva nityaṃ
01,179.022b*1851_02 vināpi hāsaṃ hasatīva kāntyā
01,179.022b*1851_03 madād ṛte 'pi skhalatīva bhāvair
01,179.022b*1851_04 vācaṃ vinā vyāharatīva dṛṣṭyā
01,179.022c ādāya śuklaṃ varamālyadāma; jagāma kuntīsutam utsmayantī
01,179.022d*1852_01 tad dāma pauṣpaṃ kṣitipālamadhye
01,179.022d*1852_02 nyastaṃ tayā tasya kaṇṭhe tadānīm
01,179.022d*1853_01 gatvā tu paścāt prasamīkṣya kṛṣṇā
01,179.022d*1853_02 pārthasya vakṣasy aviśaṅkamānā
01,179.022d*1853_03 kṣiptvā tu tat pārthivasaṃghamadhye
01,179.022d*1853_04 varāya vavre dvijavīramadhye
01,179.022d*1853_05 śacīva devendram athāgnidevaṃ
01,179.022d*1853_06 svāheva lakṣmīś ca yathāprameyam
01,179.022d*1853_07 uṣeva sūryaṃ madanaṃ ratīva
01,179.022d*1853_08 maheśvaraṃ parvatarājaputrī
01,179.022d*1853_09 rāmaṃ yathā maithilarājaputrī
01,179.022d*1853_10 bhaimī yathā rājavaraṃ nalaṃ hi
01,179.022d*1854_01 sametya tasyopari sotsasarja
01,179.022d*1854_02 samāgatānāṃ purato nṛpāṇām
01,179.022d*1854_03 vinyasya mālāṃ vinayena tasthau
01,179.022d*1854_04 vihāya rājñaḥ sahasā nṛpātmajā
01,179.023a sa tām upādāya vijitya raṅge; dvijātibhis tair abhipūjyamānaḥ
01,179.023c raṅgān nirakrāmad acintyakarmā; patnyā tayā cāpy anugamyamānaḥ
01,180.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,180.001a tasmai ditsati kanyāṃ tu brāhmaṇāya mahātmane
01,180.001c kopa āsīn mahīpānām ālokyānyonyam antikāt
01,180.002a asmān ayam atikramya tṛṇīkṛtya ca saṃgatān
01,180.002c dātum icchati viprāya draupadīṃ yoṣitāṃ varām
01,180.002d*1855_01 avajñāyeha vṛddhatvaṃ kālikā vinipātyate
01,180.002d*1856_01 avaropyeha vṛkṣaṃ tu phalakāle nipātyate
01,180.002d*1857_01 avajñāyeta pṛṣataḥ kāryaṃ tena mahātmanā
01,180.003a nihanmainaṃ durātmānaṃ yo 'yam asmān na manyate
01,180.003c na hy arhaty eṣa satkāraṃ nāpi vṛddhakramaṃ guṇaiḥ
01,180.004a hanmainaṃ saha putreṇa durācāraṃ nṛpadviṣam
01,180.004c ayaṃ hi sarvān āhūya satkṛtya ca narādhipān
01,180.004e guṇavad bhojayitvā ca tataḥ paścād vinindati
01,180.005a asmin rājasamāvāye devānām iva saṃnaye
01,180.005c kim ayaṃ sadṛśaṃ kaṃ cin nṛpatiṃ naiva dṛṣṭavān
01,180.006a na ca vipreṣv adhīkāro vidyate varaṇaṃ prati
01,180.006c svayaṃvaraḥ kṣatriyāṇām itīyaṃ prathitā śrutiḥ
01,180.007a atha vā yadi kanyeyaṃ neha kaṃ cid bubhūṣati
01,180.007c agnāv enāṃ parikṣipya yāma rāṣṭrāṇi pārthivāḥ
01,180.008a brāhmaṇo yadi vā bālyāl lobhād vā kṛtavān idam
01,180.008c vipriyaṃ pārthivendrāṇāṃ naiṣa vadhyaḥ kathaṃ cana
01,180.009a brāhmaṇārthaṃ hi no rājyaṃ jīvitaṃ ca vasūni ca
01,180.009c putrapautraṃ ca yac cānyad asmākaṃ vidyate dhanam
01,180.010a avamānabhayād etat svadharmasya ca rakṣaṇāt
01,180.010c svayaṃvarāṇāṃ cānyeṣāṃ mā bhūd evaṃvidhā gatiḥ
01,180.011a ity uktvā rājaśārdūlā hṛṣṭāḥ parighabāhavaḥ
01,180.011c drupadaṃ saṃjighṛkṣantaḥ sāyudhāḥ samupādravan
01,180.012a tān gṛhītaśarāvāpān kruddhān āpatato nṛpān
01,180.012c drupado vīkṣya saṃtrāsād brāhmaṇāñ śaraṇaṃ gataḥ
01,180.012d*1858_01 na bhayān nāpi kārpaṇyān na prāṇaparirakṣaṇāt
01,180.012d*1858_02 jagāma drupado viprāñ śamārthī pratyapadyata
01,180.013a vegenāpatatas tāṃs tu prabhinnān iva vāraṇān
01,180.013c pāṇḍuputrau mahāvīryau pratīyatur ariṃdamau
01,180.014a tataḥ samutpetur udāyudhās te; mahīkṣito baddhatalāṅgulitrāḥ
01,180.014c jighāṃsamānāḥ kururājaputrāv; amarṣayanto 'rjunabhīmasenau
01,180.015a tatas tu bhīmo 'dbhutavīryakarmā; mahābalo vajrasamānavīryaḥ
01,180.015c utpāṭya dorbhyāṃ drumam ekavīro; niṣpatrayām āsa yathā gajendraḥ
01,180.016a taṃ vṛkṣam ādāya ripupramāthī; daṇḍīva daṇḍaṃ pitṛrāja ugram
01,180.016c tasthau samīpe puruṣarṣabhasya; pārthasya pārthaḥ pṛthudīrghabāhuḥ
01,180.016d*1859=00 bhīma uvāca
01,180.016d*1859_01 re bhūbhujo yadi bhuvollasitaṃ na kiṃ cit
01,180.016d*1859_02 tat kiṃ spṛhājani sutāṃ prati pārṣatasya
01,180.016d*1859_03 jajñe spṛhātha katham āgatam āgataṃ vā
01,180.016d*1859_04 prāṇādhike dhanuṣi tat katham āgraho 'bhūt
01,180.016d*1859_05 kasya droṇo dhanuṣi na guruḥ svasti devavratāya
01,180.016d*1859_06 mandābhyāsaḥ kurupatir ayaṃ śrīsamutthair vilāsaiḥ
01,180.016d*1859_07 re karṇādyāḥ śṛṇuta madhurāṃ brāhmaṇasyāśu vāṇīṃ
01,180.016d*1859_08 rādhā yantraṃ racayatu punar viddham apy astv aviddham
01,180.016d*1860_01 tadantare dharmasuto 'pi gatvā
01,180.016d*1860_02 vijñāya kuntīṃ kuśalāṃ kṣaṇena
01,180.016d*1860_03 āgamya tasthau saha sodarābhyāṃ
01,180.016d*1860_04 puruṣarṣabhābhyāṃ saha vīramukhyaḥ
01,180.016d*1860_05 athābravīj jiṣṇur udārakarmā
01,180.016d*1860_06 mā siṃhanādān kuru pūrvajeha
01,180.016d*1860_07 mā ghoratāṃ darśaya śatrumadhye
01,180.016d*1860_08 sādhāraṇaṃ yodhaya tāvad ārya
01,180.016d*1861_01 tat prekṣya karmātimanuṣyabuddhir
01,180.016d*1861_02 jiṣṇuḥ sa hi bhrātur acintyakarmā
01,180.016d*1861_03 visiṣmiye cāpi bhayaṃ vihāya
01,180.016d*1861_04 tasthau dhanur gṛhya mahendrakarmā
01,180.017a tat prekṣya karmātimanuṣyabuddher; jiṣṇoḥ sahabhrātur acintyakarmā
01,180.017c dāmodaro bhrātaram ugravīryaṃ; halāyudhaṃ vākyam idaṃ babhāṣe
01,180.018a ya eṣa mattarṣabhatulyagāmī; mahad dhanuḥ karṣati tālamātram
01,180.018c eṣo 'rjuno nātra vicāryam asti; yady asmi saṃkarṣaṇa vāsudevaḥ
01,180.019a ya eṣa vṛkṣaṃ tarasāvarujya; rājñāṃ vikāre sahasā nivṛttaḥ
01,180.019c vṛkodaro nānya ihaitad adya; kartuṃ samartho bhuvi martyadharmā
01,180.020a yo 'sau purastāt kamalāyatākṣas; tanur mahāsiṃhagatir vinītaḥ
01,180.020c gauraḥ pralambojjvalacārughoṇo; viniḥsṛtaḥ so 'cyuta dharmarājaḥ
01,180.021a yau tau kumārāv iva kārttikeyau; dvāv aśvineyāv iti me pratarkaḥ
01,180.021c muktā hi tasmāj jatuveśmadāhān; mayā śrutāḥ pāṇḍusutāḥ pṛthā ca
01,180.022a tam abravīn nirmalatoyadābho; halāyudho 'nantarajaṃ pratītaḥ
01,180.022c prīto 'smi diṣṭyā hi pitṛṣvasā naḥ; pṛthā vimuktā saha kauravāgryaiḥ
01,180.022d*1862_01 āse kimarthaṃ puruṣottameha
01,180.022d*1862_02 yoddhuṃ samāgaccha na dharṣayeyuḥ
01,180.022d*1862_03 yathā nṛpāḥ pāṇḍavam ājimadhye
01,180.022d*1862_04 tam abravīc cakradharo halāyudhaḥ
01,180.022d*1862_05 balaṃ vijānan puruṣottamas tadā
01,180.022d*1862_06 na kāryam āryeṇa ca saṃbhramas tvayā
01,180.022d*1862_07 bhīmānujo yodhayituṃ samartha
01,180.022d*1862_08 eko hi pārthaḥ sa surāsurān bahūn
01,180.022d*1862_09 alaṃ vijetuṃ kim u mānuṣān nṛpān
01,180.022d*1862_10 sāhāyyam asmān yadi savyasācī
01,180.022d*1862_11 sa vāñchati sma prayatāma vīra
01,180.022d*1862_12 parābhavaṃ pāṇḍusutā na yānti
01,181.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,181.001a ajināni vidhunvantaḥ karakāṃś ca dvijarṣabhāḥ
01,181.001c ūcus taṃ bhīr na kartavyā vayaṃ yotsyāmahe parān
01,181.002a tān evaṃ vadato viprān arjunaḥ prahasann iva
01,181.002c uvāca prekṣakā bhūtvā yūyaṃ tiṣṭhata pārśvataḥ
01,181.003a aham enān ajihmāgraiḥ śataśo vikirañ śaraiḥ
01,181.003c vārayiṣyāmi saṃkruddhān mantrair āśīviṣān iva
01,181.004a iti tad dhanur ādāya śulkāvāptaṃ mahārathaḥ
01,181.004c bhrātrā bhīmena sahitas tasthau girir ivācalaḥ
01,181.004d*1863_01 tayos tatrābhavad yuddhaṃ vikrāntaiḥ kṣatriyarṣabhaiḥ
01,181.004d*1863_02 daityadānavasaṃghaiś ca viṣṇuvāsavayor iva
01,181.004d*1863_03 vṛkṣapātair bhīmasenaḥ śarajālair dhanaṃjayaḥ
01,181.004d*1863_04 jaghāna naramukhyāṃs tān ye tatra purataḥ sthitāḥ
01,181.004d*1863_05 pāṇinātha gṛhītena dakṣiṇena vṛkodaraḥ
01,181.004d*1863_06 jaghāna vīrān vṛkṣeṇa vāmenādbhutam ācaran
01,181.004d*1863_07 hastinā hastinaṃ jaghne rathena ratham uttamam
01,181.004d*1864_01 aśvenāśvaṃ jaghānātha nareṇa ca tathā naram
01,181.004d*1864_02 tad adbhutatamaṃ dṛṣṭvā sarve te dūrataḥ sthitāḥ
01,181.004d*1864_03 atha śalyo gadāṃ vīkṣya na vṛkṣasadṛśīm iti
01,181.004d*1864_04 niyuddham akarot tena balinā sa mahābalaḥ
01,181.005a tataḥ karṇamukhān kruddhān kṣatriyāṃs tān ruṣotthitān
01,181.005c saṃpetatur abhītau tau gajau pratigajān iva
01,181.006a ūcuś ca vācaḥ paruṣās te rājāno jighāṃsavaḥ
01,181.006c āhave hi dvijasyāpi vadho dṛṣṭo yuyutsataḥ
01,181.006d*1865_01 ity evam uktvā rājānaḥ sahasā dudruvur dvijān
01,181.007a tato vaikartanaḥ karṇo jagāmārjunam ojasā
01,181.007c yuddhārthī vāśitāhetor gajaḥ pratigajaṃ yathā
01,181.008a bhīmasenaṃ yayau śalyo madrāṇām īśvaro balī
01,181.008b*1866_01 duryodhano dharmarājaṃ śakuniṃ nakulo yayau
01,181.008b*1866_02 duḥśāsanaḥ sahadevaṃ devarūpaprahāriṇam
01,181.008b*1866_03 agacchaj jayatāṃ śreṣṭhaṃ bhasmacchannam ivānalam
01,181.008b*1866_04 na kaś cid aśvaṃ na gajaṃ rathaṃ vāpy āruroha vai
01,181.008b*1866_05 padātayaḥ sarva eva pratyayudhyanta te parān
01,181.008b*1866_06 tatra karṇo 'gamat pārtham arjunaṃ gūḍhacāriṇam
01,181.008c duryodhanādayas tv anye brāhmaṇaiḥ saha saṃgatāḥ
01,181.008e mṛdupūrvam ayatnena pratyayudhyaṃs tadāhave
01,181.009a tato 'rjunaḥ pratyavidhyad āpatantaṃ tribhiḥ śaraiḥ
01,181.009c karṇaṃ vaikartanaṃ dhīmān vikṛṣya balavad dhanuḥ
01,181.009d*1867_01 balena suvyavacchinnair avāryaṃ tam avārayat
01,181.010a teṣāṃ śarāṇāṃ vegena śitānāṃ tigmatejasām
01,181.010c vimuhyamāno rādheyo yatnāt tam anudhāvati
01,181.011a tāv ubhāv apy anirdeśyau lāghavāj jayatāṃ varau
01,181.011c ayudhyetāṃ susaṃrabdhāv anyonyavijayaiṣiṇau
01,181.012a kṛte pratikṛtaṃ paśya paśya bāhubalaṃ ca me
01,181.012c iti śūrārthavacanair ābhāṣetāṃ parasparam
01,181.013a tato 'rjunasya bhujayor vīryam apratimaṃ bhuvi
01,181.013c jñātvā vaikartanaḥ karṇaḥ saṃrabdhaḥ samayodhayat
01,181.014a arjunena prayuktāṃs tān bāṇān vegavatas tadā
01,181.014c pratihatya nanādoccaiḥ sainyās tam abhipūjayan
01,181.015 karṇa uvāca
01,181.015a tuṣyāmi te vipramukhya bhujavīryasya saṃyuge
01,181.015c aviṣādasya caivāsya śastrāstravinayasya ca
01,181.016a kiṃ tvaṃ sākṣād dhanurvedo rāmo vā viprasattama
01,181.016c atha sākṣād dharihayaḥ sākṣād vā viṣṇur acyutaḥ
01,181.017a ātmapracchādanārthaṃ vai bāhuvīryam upāśritaḥ
01,181.017c viprarūpaṃ vidhāyedaṃ tato māṃ pratiyudhyase
01,181.018a na hi mām āhave kruddham anyaḥ sākṣāc chacīpateḥ
01,181.018c pumān yodhayituṃ śaktaḥ pāṇḍavād vā kirīṭinaḥ
01,181.018d*1868_01 dagdhā jatugṛhe sarve pāṇḍavāḥ sārjunās tadā
01,181.018d*1868_02 kas tvaṃ vadārjuno vipra pinākī svayam eva vā
01,181.018d*1868_03 ahaṃ karṇo dvijaśreṣṭha sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
01,181.018d*1868_04 brāhme cāstre ca vede ca niṣṭhito guruśāsanāt
01,181.018d*1868_05 tvām āsādya mahābāho balaṃ me pratihanyate
01,181.018d*1868_06 ity uktvā cārjunam idaṃ pratyāhantum aśaknuvan
01,181.019 vaiśaṃpāyana uvāca
01,181.019a tam evaṃvādinaṃ tatra phalgunaḥ pratyabhāṣata
01,181.019b*1869_01 nyastahasto dhanuṣkoṭyāṃ mandasmitamukhāmbujaḥ
01,181.019c nāsmi karṇa dhanurvedo nāsmi rāmaḥ pratāpavān
01,181.019d*1870_01 nāhaṃ viṣṇur na śakro 'haṃ kaś cid anyo balānvitaḥ
01,181.019e brāhmaṇo 'smi yudhāṃ śreṣṭhaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
01,181.019f*1871_01 yoddhuṃ ced yudhyatāṃ vīra no cet pratinivartatām
01,181.020a brāhme pauraṃdare cāstre niṣṭhito guruśāsanāt
01,181.020c sthito 'smy adya raṇe jetuṃ tvāṃ vīrāvicalo bhava
01,181.020d*1872_01 na tvāṃ saṃyodhayed vipro na me jīvan gamiṣyasi
01,181.020d*1872_02 nirjito 'smīti vā brūhi tato vraja yathāsukham
01,181.020d*1872_03 evam uktvā tu karṇasya dhanuś ciccheda pāṇḍavaḥ
01,181.020d*1872_04 tato 'nyad dhanur ādāya saṃyoddhuṃ saṃdadhe śaram
01,181.020d*1872_05 dṛṣṭvā tad api kaunteyaś ciccheda saśaraṃ dhanuḥ
01,181.020d*1872_06 punaḥ punas tu rādheyaś chinnadhanvā mahābalaḥ
01,181.020d*1872_07 śarair atīva viddhāṅgaḥ palāyanam athākarot
01,181.020d*1872_08 punar āyān muhūrtena gṛhītvā saśaraṃ dhanuḥ
01,181.020d*1872_09 vavarṣa śaravarṣeṇa pārthaṃ vaikartanas tadā
01,181.020d*1872_10 chittvāsya śarajālāni kaunteyo 'bhyahanac charaiḥ
01,181.020d*1872_11 jñātvā sarvāñ śarān ghorān karṇo 'thāyād drutaṃ bahiḥ
01,181.020d*1873_01 tataḥ karṇavināśāya saṃdadhe śaram arjunaḥ
01,181.020d*1873_02 jito 'smīty abravīt karṇaḥ saṃjahāra tato 'rjunaḥ
01,181.020d*1874_01 acchinad dhanuṣāṃ pārthaḥ śataṃ karṇasya saṃyuge
01,181.020d*1874_02 chittvā dhanūṃṣi karṇasya karṇamarmasv atāḍayat
01,181.020d*1874_03 sa chinnadhanvā bahuśaś chinneṣudhiniṣaṅgavān
01,181.020d*1875_01 vyadhamad bāṇajālena sarvāṅgaṃ phalgunasya ca
01,181.020d*1875_02 hastāvāpaṃ ca saṃcchidya vinanāda mahāsvanam
01,181.020d*1875_03 kaunteyo 'pi bhṛśaṃ kruddho bhṛśaṃ kārmukam āhave
01,181.020d*1876_01 ardayitvā bhṛśaṃ bāṇair drāvayām āsa pāṇḍavaḥ
01,181.020d*1876_02 matvāsahyān bāṇaghātān dvijasyeva śacīpateḥ
01,181.020d*1876_03 indro 'yaṃ viprarūpeṇa viṣṇur vā śaṃkaro 'pi vā
01,181.020d*1876_04 rāmo dāśarathir vāpi rāmo vā jamadagnijaḥ
01,181.021a evam uktas tu rādheyo yuddhāt karṇo nyavartata
01,181.021c brahmaṃ tejas tadājayyaṃ manyamāno mahārathaḥ
01,181.021d*1877_01 na jayed brāhmaṇaṃ saṃkhye yuddhāt kṣatrakulodbhavaḥ
01,181.021d*1877_02 iti matvā drutaṃ karṇaḥ śibirāya jagāma ha
01,181.022a yuddhaṃ tūpeyatus tatra rājañ śalyavṛkodarau
01,181.022c balinau yugapan mattau spardhayā ca balena ca
01,181.023a anyonyam āhvayantau tau mattāv iva mahāgajau
01,181.023c muṣṭibhir jānubhiś caiva nighnantāv itaretaram
01,181.023d*1878_01 prakarṣaṇākarṣaṇayor abhyākarṣavikarṣaṇaiḥ
01,181.023d*1878_02 ācakarṣatur anyonyaṃ muṣṭibhiś cābhijaghnatuḥ
01,181.023d*1878_03 tataś caṭacaṭāśabdaḥ sughoro hy abhavat tayoḥ
01,181.023d*1878_04 pāṣāṇasaṃpātanibhaiḥ prahārair abhijaghnatuḥ
01,181.023e muhūrtaṃ tau tathānyonyaṃ samare paryakarṣatām
01,181.024a tato bhīmaḥ samutkṣipya bāhubhyāṃ śalyam āhave
01,181.024c nyavadhīd balināṃ śreṣṭho jahasur brāhmaṇās tataḥ
01,181.024d*1879_01 parirabhyotkṣipya bāhubhyāṃ madhye bhāratasattama
01,181.025a tatrāścaryaṃ bhīmasenaś cakāra puruṣarṣabhaḥ
01,181.025c yac chalyaṃ patitaṃ bhūmau nāhanad balinaṃ balī
01,181.025d@099_0001 tato rājasamūhasya paśyato vṛkṣam ārujat
01,181.025d@099_0002 tatas tu bhīmaṃ saṃjñābhir vārayām āsa dharmarāṭ
01,181.025d@099_0003 ākārajñas tato bhrātuḥ pāṇḍavo 'pi nyavartata
01,181.025d@099_0004 dharmarājaś ca kauravyaṃ duryodhanam amarṣaṇam
01,181.025d@099_0005 etasmin nantare 'vidhyad bāṇena nataparvaṇā
01,181.025d@099_0006 duryodhanam amitraghnaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
01,181.025d@099_0007 tato duryodhanaḥ kruddho daṇḍāhata ivoragaḥ
01,181.025d@099_0008 pratyayudhyata rājānaṃ yatnaṃ paramam āsthitaḥ
01,181.025d@099_0009 chittvā rājā dhanuḥ sajyaṃ dhārtarāṣṭrasya saṃyuge
01,181.025d@099_0010 abhyavarṣac charoghais taṃ sa hitvā prādravad raṇam
01,181.025d@099_0011 duḥśāsanas tu saṃkruddhaḥ sahadevena pārthiva
01,181.025d@099_0012 yuddhvā ca suciraṃ kālaṃ dhanuṣā sa mahārathaḥ
01,181.025d@099_0013 visṛjya ca dhanuḥ saṃkhye varma cādāya bhāsvaram
01,181.025d@099_0014 asim ākāśasaṃkāśam abhidudrāva pāṇḍavam
01,181.025d@099_0015 vikarṇacitrasenābhyāṃ nigṛhītaś ca kauravaḥ
01,181.025d@099_0016 duḥṣaho nakulāc cāpi apakṛṣṭaś ca kauravaiḥ
01,181.025d@099_0017 nivartantāṃ bhavanto vai kuto vipreṣu vigrahaḥ
01,181.025d@099_0018 na ceme kevalaṃ viprā na caiṣāṃ mānuṣaṃ balam
01,181.025d@099_0019 dvāv atra brāhmaṇau krūrau dvāv indrasadṛśau bale
01,181.025d@099_0020 ye vā ke vā namas tebhyo gacchāmaḥ svapuraṃ vayam
01,181.025d@099_0021 evaṃ saṃbhāṣya te vīrā vinivartanta kauravāḥ
01,181.025d@099_0022 prajahur brāhmaṇās tatra sametaṃ rājamaṇḍalam
01,181.025d@099_0023 prayātās te tatas tatra kṣatriyā raṇamūrdhani
01,181.025d@099_0024 brāhmaṇāś ca jayaṃ prāptāḥ kanyām ādāya niryayuḥ
01,181.026a pātite bhīmasenena śalye karṇe ca śaṅkite
01,181.026b*1880_01 duryodhane cāpagate tathā duḥśāsane raṇāt
01,181.026c śaṅkitāḥ sarvarājānaḥ parivavrur vṛkodaram
01,181.027a ūcuś ca sahitās tatra sādhv ime brāhmaṇarṣabhāḥ
01,181.027c vijñāyantāṃ kvajanmānaḥ kvanivāsās tathaiva ca
01,181.028a ko hi rādhāsutaṃ karmaṃ śakto yodhayituṃ raṇe
01,181.028c anyatra rāmād droṇād vā kṛpād vāpi śaradvataḥ
01,181.029a kṛṣṇād vā devakīputrāt phalgunād vā paraṃtapāt
01,181.029c ko vā duryodhanaṃ śaktaḥ pratiyodhayituṃ raṇe
01,181.030a tathaiva madrarājānaṃ śalyaṃ balavatāṃ varam
01,181.030c baladevād ṛte vīrāt pāṇḍavād vā vṛkodarāt
01,181.030d*1881_01 vīrād duryodhanād vānyaḥ śaktaḥ pātayituṃ raṇe
01,181.031a kriyatām avahāro 'smād yuddhād brāhmaṇasaṃyutāt
01,181.031b*1882_01 brāhmaṇā hi sadā rakṣyāḥ sāparādhāpi nityadā
01,181.031c athainān upalabhyeha punar yotsyāmahe vayam
01,181.031d*1883_01 tāṃs tathā vadataḥ sarvān prasamīkṣya kṣitīśvarān
01,181.031d*1883_02 aty anyān puruṣāṃś cāpi kṛtvā tat karma saṃyuge
01,181.032a tat karma bhīmasya samīkṣya kṛṣṇaḥ; kuntīsutau tau pariśaṅkamānaḥ
01,181.032c nivārayām āsa mahīpatīṃs tān; dharmeṇa labdhety anunīya sarvān
01,181.033a ta evaṃ saṃnivṛttās tu yuddhād yuddhaviśāradāḥ
01,181.033c yathāvāsaṃ yayuḥ sarve vismitā rājasattamāḥ
01,181.034a vṛtto brahmottaro raṅgaḥ pāñcālī brāhmaṇair vṛtā
01,181.034c iti bruvantaḥ prayayur ye tatrāsan samāgatāḥ
01,181.035a brāhmaṇais tu praticchannau rauravājinavāsibhiḥ
01,181.035c kṛcchreṇa jagmatus tatra bhīmasenadhanaṃjayau
01,181.036a vimuktau janasaṃbādhāc chatrubhiḥ parivikṣatau
01,181.036c kṛṣṇayānugatau tatra nṛvīrau tau virejatuḥ
01,181.036d*1884_01 paurṇamāsyāṃ ghanair muktau candrasūryāv ivoditau
01,181.037a teṣāṃ mātā bahuvidhaṃ vināśaṃ paryacintayat
01,181.037c anāgacchatsu putreṣu bhaikṣakāle 'tigacchati
01,181.038a dhārtarāṣṭrair hatā na syur vijñāya kurupuṃgavāḥ
01,181.038c māyānvitair vā rakṣobhiḥ sughorair dṛḍhavairibhiḥ
01,181.039a viparītaṃ mataṃ jātaṃ vyāsasyāpi mahātmanaḥ
01,181.039c ity evaṃ cintayām āsa sutasnehānvitā pṛthā
01,181.039d*1885_01 tataḥ suptajanaprāye durdine meghasaṃplute
01,181.040a mahaty athāparāhṇe tu ghanaiḥ sūrya ivāvṛtaḥ
01,181.040c brāhmaṇaiḥ prāviśat tatra jiṣṇur brahmapuraskṛtaḥ
01,181.040d*1886_01 sahitair brāhmaṇais tais tu vedādhyayanapaṇḍitaiḥ
01,181.040d*1886_02 āgatas tu gṛhadvāri yatra tiṣṭhati vai pṛthā
01,182.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,182.001a gatvā tu tāṃ bhārgavakarmaśālāṃ; pārthau pṛthāṃ prāpya mahānubhāvau
01,182.001c tāṃ yājñasenīṃ paramapratītau; bhikṣety athāvedayatāṃ narāgryau
01,182.001d*1887_01 prāg eva saṃpraviṣṭeṣu bhavanaṃ bhrātṛṣu triṣu
01,182.001d*1887_02 amba bhikṣeyam ānītety āhatur bhīmaphalgunau
01,182.002a kuṭīgatā sā tv anavekṣya putrān; uvāca bhuṅkteti sametya sarve
01,182.002c paścāt tu kuntī prasamīkṣya kanyāṃ; kaṣṭaṃ mayā bhāṣitam ity uvāca
01,182.003a sādharmabhītā hi vilajjamānā; tāṃ yājñasenīṃ paramapratītām
01,182.003c pāṇau gṛhītvopajagāma kuntī; yudhiṣṭhiraṃ vākyam uvāca cedam
01,182.004a iyaṃ hi kanyā drupadasya rājñas; tavānujābhyāṃ mayi saṃnisṛṣṭā
01,182.004c yathocitaṃ putra mayāpi coktaṃ; sametya bhuṅkteti nṛpa pramādāt
01,182.005a kathaṃ mayā nānṛtam uktam adya; bhavet kurūṇām ṛṣabha bravīhi
01,182.005c pāñcālarājasya sutām adharmo; na copavarteta nabhūtapūrvaḥ
01,182.006a muhūrtamātraṃ tv anucintya rājā; yudhiṣṭhiro mātaram uttamaujāḥ
01,182.006c kuntīṃ samāśvāsya kurupravīro; dhanaṃjayaṃ vākyam idaṃ babhāṣe
01,182.007a tvayā jitā pāṇḍava yājñasenī; tvayā ca toṣiṣyati rājaputrī
01,182.007c prajvālyatāṃ hūyatāṃ cāpi vahnir; gṛhāṇa pāṇiṃ vidhivat tvam asyāḥ
01,182.008 arjuna uvāca
01,182.008a mā māṃ narendra tvam adharmabhājaṃ; kṛthā na dharmo hy ayam īpsito 'nyaiḥ
01,182.008c bhavān niveśyaḥ prathamaṃ tato 'yaṃ; bhīmo mahābāhur acintyakarmā
01,182.009a ahaṃ tato nakulo 'nantaraṃ me; mādrīsutaḥ sahadevo jaghanyaḥ
01,182.009c vṛkodaro 'haṃ ca yamau ca rājann; iyaṃ ca kanyā bhavataḥ sma sarve
01,182.010a evaṃgate yat karaṇīyam atra; dharmyaṃ yaśasyaṃ kuru tat pracintya
01,182.010c pāñcālarājasya ca yat priyaṃ syāt; tad brūhi sarve sma vaśe sthitās te
01,182.011 vaiśaṃpāyana uvāca
01,182.011*1888_01 jiṣṇor vacanam ājñāya bhaktisnehasamanvitam
01,182.011*1888_02 dṛṣṭiṃ niveśayām āsuḥ pāñcālyāṃ pāṇḍunandanāḥ
01,182.011a te dṛṣṭvā tatra tiṣṭhantīṃ sarve kṛṣṇāṃ yaśasvinīm
01,182.011c saṃprekṣyānyonyam āsīnā hṛdayais tām adhārayan
01,182.012a teṣāṃ hi draupadīṃ dṛṣṭvā sarveṣām amitaujasām
01,182.012c saṃpramathyendriyagrāmaṃ prādurāsīn manobhavaḥ
01,182.013a kāmyaṃ rūpaṃ hi pāñcālyā vidhātrā vihitaṃ svayam
01,182.013b*1889_01 te manyamānāḥ kaunteyāḥ sarvabhūtamanoharām
01,182.013b*1889_02 cakamuḥ sattvasaṃpannā vidhātrā ca pracoditāḥ
01,182.013c babhūvādhikam anyābhyaḥ sarvabhūtamanoharam
01,182.014a teṣām ākārabhāvajñaḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
01,182.014c dvaipāyanavacaḥ kṛtsnaṃ saṃsmaran vai nararṣabha
01,182.015a abravīt sa hi tān bhrātṝn mithobhedabhayān nṛpaḥ
01,182.015c sarveṣāṃ draupadī bhāryā bhaviṣyati hi naḥ śubhā
01,182.015d*1890_01 pratyagṛhṇaṃs tato vāṇīṃ bhrātur jyeṣṭhasya pāṇḍavāḥ
01,182.015d*1890_02 anyonyaṃ cānupaghnanto dharmārthaṃ kāmam īpsitam
01,182.015d*1891=00 janamejayaḥ
01,182.015d*1891=05 vaiśaṃpāyanaḥ
01,182.015d*1891_01 satāpi śaktena ca keśavena
01,182.015d*1891_02 sajjaṃ dhanus tan na kṛtaṃ kimartham
01,182.015d*1891_03 viddhaṃ ca lakṣyaṃ na ca kasya hetor
01,182.015d*1891_04 ācakṣva tan me dvipadāṃ variṣṭha
01,182.015d*1891_05 śaktena kṛṣṇena ca kārmukaṃ tan
01,182.015d*1891_06 nāropitaṃ jñātukāmena pārthān
01,182.015d*1891_07 pariśramād eva babhūva loke
01,182.015d*1891_08 jīvanti pārthā iti niścayo 'sya
01,182.015d*1891_09 anyān aśaktān nṛpatīn samīkṣya
01,182.015d*1891_10 svayaṃvare kārmukeṇottamena
01,182.015d*1891_11 dhanaṃjayas tad dhanur ekavīraḥ
01,182.015d*1891_12 sajyaṃ karotīty abhivīkṣya kṛṣṇaḥ
01,182.015d*1891_13 iti svayaṃ vāsudevo vicintya
01,182.015d*1891_14 pārthān vivitsan vividhair upāyaiḥ
01,182.015d*1891_15 na tad dhanuḥ sajyam iyeṣa kartuṃ
01,182.015d*1891_16 babhūvur asyeṣṭatamā hi pārthāḥ
01,183.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,183.001a bhrātur vacas tat prasamīkṣya sarve; jyeṣṭhasya pāṇḍos tanayās tadānīm
01,183.001c tam evārthaṃ dhyāyamānā manobhir; āsāṃ cakrur atha tatrāmitaujāḥ
01,183.002a vṛṣṇipravīras tu kurupravīrān; āśaṅkamānaḥ saharauhiṇeyaḥ
01,183.002c jagāma tāṃ bhārgavakarmaśālāṃ; yatrāsate te puruṣapravīrāḥ
01,183.003a tatropaviṣṭaṃ pṛthudīrghabāhuṃ; dadarśa kṛṣṇaḥ saharauhiṇeyaḥ
01,183.003c ajātaśatruṃ parivārya tāṃś ca; upopaviṣṭāñ jvalanaprakāśān
01,183.004a tato 'bravīd vāsudevo 'bhigamya; kuntīsutaṃ dharmabhṛtāṃ variṣṭham
01,183.004c kṛṣṇo 'ham asmīti nipīḍya pādau; yudhiṣṭhirasyājamīḍhasya rājñaḥ
01,183.005a tathaiva tasyāpy anu rauhiṇeyas; tau cāpi hṛṣṭāḥ kuravo 'bhyanandan
01,183.005c pitṛṣvasuś cāpi yadupravīrāv; agṛhṇatāṃ bhāratamukhya pādau
01,183.006a ajātaśatruś ca kurupravīraḥ; papraccha kṛṣṇaṃ kuśalaṃ nivedya
01,183.006c kathaṃ vayaṃ vāsudeva tvayeha; gūḍhā vasanto viditāḥ sma sarve
01,183.007a tam abravīd vāsudevaḥ prahasya; gūḍho 'py agnir jñāyata eva rājan
01,183.007c taṃ vikramaṃ pāṇḍaveyānatītya; ko 'nyaḥ kartā vidyate mānuṣeṣu
01,183.008a diṣṭyā tasmāt pāvakāt saṃpramuktā; yūyaṃ sarve pāṇḍavāḥ śatrusāhāḥ
01,183.008c diṣṭyā pāpo dhṛtarāṣṭrasya putraḥ; sahāmātyo na sakāmo 'bhaviṣyat
01,183.008d*1892_01 diṣṭyā kṛṣṇā vīryam āśritya labdhā
01,183.008d*1892_02 diṣṭyā bhūyaḥ śaśvad evaṃ kṛtārthāḥ
01,183.009a bhadraṃ vo 'stu nihitaṃ yad guhāyāṃ; vivardhadhvaṃ jvalana ivedhyamānaḥ
01,183.009c mā vo vidyuḥ pārthivāḥ ke caneha; yāsyāvahe śibirāyaiva tāvat
01,183.009e so 'nujñātaḥ pāṇḍavenāvyayaśrīḥ; prāyāc chīghraṃ baladevena sārdham
01,183.009f*1893_01 tatraivāsan pāṇḍavāś cājaghanyā
01,183.009f*1893_02 mātrā sārdhaṃ kṛṣṇayā cāpi vīrāḥ
01,184.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,184.001a dhṛṣṭadyumnas tu pāñcālyaḥ pṛṣṭhataḥ kurunandanau
01,184.001c anvagacchat tadā yāntau bhārgavasya niveśanam
01,184.002a so 'jñāyamānaḥ puruṣān avadhāya samantataḥ
01,184.002c svayam ārān niviṣṭo 'bhūd bhārgavasya niveśane
01,184.002d*1894_01 jijñāsamānas tu sa tān saṃdideśa nṛpātmajaḥ
01,184.002d*1894_02 puruṣān draupadīhetor jānīdhvaṃ ke tv ime dvijāḥ
01,184.003a sāye 'tha bhīmas tu ripupramāthī; jiṣṇur yamau cāpi mahānubhāvau
01,184.003c bhaikṣaṃ caritvā tu yudhiṣṭhirāya; nivedayāṃ cakrur adīnasattvāḥ
01,184.004a tatas tu kuntī drupadātmajāṃ tām; uvāca kāle vacanaṃ vadānyā
01,184.004c ato 'gram ādāya kuruṣva bhadre; baliṃ ca viprāya ca dehi bhikṣām
01,184.005a ye cānnam icchanti dadasva tebhyaḥ; pariśritā ye parito manuṣyāḥ
01,184.005c tataś ca śeṣaṃ pravibhajya śīghram; ardhaṃ caturṇāṃ mama cātmanaś ca
01,184.006a ardhaṃ ca bhīmāya dadāhi bhadre; ya eṣa mattarṣabhatulyarūpaḥ
01,184.006c śyāmo yuvā saṃhananopapanna; eṣo hi vīro bahubhuk sadaiva
01,184.007a sā hṛṣṭarūpaiva tu rājaputrī; tasyā vacaḥ sādhv aviśaṅkamānā
01,184.007c yathāvad uktaṃ pracakāra sādhvī; te cāpi sarve 'bhyavajahrur annam
01,184.008a kuśais tu bhūmau śayanaṃ cakāra; mādrīsutaḥ sahadevas tarasvī
01,184.008c yathātmīyāny ajināni sarve; saṃstīrya vīrāḥ suṣupur dharaṇyām
01,184.009a agastyaśāstām abhito diśaṃ tu; śirāṃsi teṣāṃ kurusattamānām
01,184.009c kuntī purastāt tu babhūva teṣāṃ; kṛṣṇā tiraś caiva babhūva pattaḥ
01,184.010a aśeta bhūmau saha pāṇḍuputraiḥ; pādopadhāneva kṛtā kuśeṣu
01,184.010c na tatra duḥkhaṃ ca babhūva tasyā; na cāvamene kurupuṃgavāṃs tān
01,184.011a te tatra śūrāḥ kathayāṃ babhūvuḥ; kathā vicitrāḥ pṛtanādhikārāḥ
01,184.011c astrāṇi divyāni rathāṃś ca nāgān; khaḍgān gadāś cāpi paraśvadhāṃś ca
01,184.012a teṣāṃ kathās tāḥ parikīrtyamānāḥ; pāñcālarājasya sutas tadānīm
01,184.012c śuśrāva kṛṣṇāṃ ca tathā niṣaṇṇāṃ; te cāpi sarve dadṛśur manuṣyāḥ
01,184.013a dhṛṣṭadyumno rājaputras tu sarvaṃ; vṛttaṃ teṣāṃ kathitaṃ caiva rātrau
01,184.013c sarvaṃ rājñe drupadāyākhilena; nivedayiṣyaṃs tvarito jagāma
01,184.014a pāñcālarājas tu viṣaṇṇarūpas; tān pāṇḍavān aprativindamānaḥ
01,184.014c dhṛṣṭadyumnaṃ paryapṛcchan mahātmā; kva sā gatā kena nītā ca kṛṣṇā
01,184.015a kaccin na śūdreṇa na hīnajena; vaiśyena vā karadenopapannā
01,184.015c kaccit padaṃ mūrdhni na me nidigdhaṃ; kaccin mālā patitā na śmaśāne
01,184.016a kaccit savarṇapravaro manuṣya; udriktavarṇo 'py uta veha kaccit
01,184.016c kaccin na vāmo mama mūrdhni pādaḥ; kṛṣṇābhimarśena kṛto 'dya putra
01,184.017a kaccic ca yakṣye paramapratītaḥ; saṃyujya pārthena nararṣabheṇa
01,184.017c bravīhi tattvena mahānubhāvaḥ; ko 'sau vijetā duhitur mamādya
01,184.018a vicitravīryasya tu kaccid adya; kurupravīrasya dharanti putrāḥ
01,184.018b*1895_01 kaccit tu me yajñaphalena putra
01,184.018b*1895_02 bhāgyena tasyāś ca kulaṃ ca vā me
01,184.018c kaccit tu pārthena yavīyasādya; dhanur gṛhītaṃ nihataṃ ca lakṣyam
01,185.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,185.001a tatas tathoktaḥ parihṛṣṭarūpaḥ; pitre śaśaṃsātha sa rājaputraḥ
01,185.001c dhṛṣṭadyumnaḥ somakānāṃ prabarho; vṛttaṃ yathā yena hṛtā ca kṛṣṇā
01,185.002a yo 'sau yuvā svāyatalohitākṣaḥ; kṛṣṇājinī devasamānarūpaḥ
01,185.002c yaḥ kārmukāgryaṃ kṛtavān adhijyaṃ; lakṣyaṃ ca tat pātitavān pṛthivyām
01,185.003a asajjamānaś ca gatas tarasvī; vṛto dvijāgryair abhipūjyamānaḥ
01,185.003c cakrāma vajrīva diteḥ suteṣu; sarvaiś ca devair ṛṣibhiś ca juṣṭaḥ
01,185.003d*1896_01 śyāmo yuvā vāraṇamattagāmī
01,185.003d*1896_02 kṛtvā mahat karma suduṣkaraṃ tat
01,185.003d*1897_01 vikṣobhya vidrāvya ca pārthivāṃs tān
01,185.003d*1897_02 svatejasā duṣprativīkṣyarūpau
01,185.004a kṛṣṇā ca gṛhyājinam anvayāt taṃ; nāgaṃ yathā nāgavadhūḥ prahṛṣṭā
01,185.004b*1898_01 yaḥ sūtaputreṇa cakāra yuddhaṃ
01,185.004b*1898_02 śaṅke 'rjunaṃ taṃ tridaśeśavīryam
01,185.004c amṛṣyamāṇeṣu narādhipeṣu; kruddheṣu taṃ tatra samāpatatsu
01,185.005a tato 'paraḥ pārthivarājamadhye; pravṛddham ārujya mahīpraroham
01,185.005c prakālayann eva sa pārthivaughān; kruddho 'ntakaḥ prāṇabhṛto yathaiva
01,185.005d*1899_01 taṃ bhīmasenaṃ paritarkayāmi
01,185.005d*1899_02 yaḥ pātayām āsa raṇe tu śalyam
01,185.006a tau pārthivānāṃ miṣatāṃ narendra; kṛṣṇām upādāya gatau narāgryau
01,185.006c vibhrājamānāv iva candrasūryau; bāhyāṃ purād bhārgavakarmaśālām
01,185.007a tatropaviṣṭārcir ivānalasya; teṣāṃ janitrīti mama pratarkaḥ
01,185.007c tathāvidhair eva narapravīrair; upopaviṣṭais tribhir agnikalpaiḥ
01,185.008a tasyās tatas tāv abhivādya pādāv; uktvā ca kṛṣṇām abhivādayeti
01,185.008c sthitau ca tatraiva nivedya kṛṣṇāṃ; bhaikṣapracārāya gatā narāgryāḥ
01,185.009a teṣāṃ tu bhaikṣaṃ pratigṛhya kṛṣṇā; kṛtvā baliṃ brāhmaṇasāc ca kṛtvā
01,185.009c tāṃ caiva vṛddhāṃ pariviṣya tāṃś ca; narapravīrān svayam apy abhuṅkta
01,185.010a suptās tu te pārthiva sarva eva; kṛṣṇā tu teṣāṃ caraṇopadhānam
01,185.010c āsīt pṛthivyāṃ śayanaṃ ca teṣāṃ; darbhājināgryāstaraṇopapannam
01,185.011a te nardamānā iva kālameghāḥ; kathā vicitrāḥ kathayāṃ babhūvuḥ
01,185.011c na vaiśyaśūdraupayikīḥ kathās tā; na ca dvijāteḥ kathayanti vīrāḥ
01,185.012a niḥsaṃśayaṃ kṣatriyapuṃgavās te; yathā hi yuddhaṃ kathayanti rājan
01,185.012c āśā hi no vyaktam iyaṃ samṛddhā; muktān hi pārthāñ śṛṇumo 'gnidāhāt
01,185.013a yathā hi lakṣyaṃ nihataṃ dhanuś ca; sajyaṃ kṛtaṃ tena tathā prasahya
01,185.013c yathā ca bhāṣanti parasparaṃ te; channā dhruvaṃ te pracaranti pārthāḥ
01,185.014a tataḥ sa rājā drupadaḥ prahṛṣṭaḥ; purohitaṃ preṣayāṃ tatra cakre
01,185.014c vidyāma yuṣmān iti bhāṣamāṇo; mahātmanaḥ pāṇḍusutāḥ stha kaccit
01,185.015a gṛhītavākyo nṛpateḥ purodhā; gatvā praśaṃsām abhidhāya teṣām
01,185.015c vākyaṃ yathāvan nṛpateḥ samagram; uvāca tān sa kramavit krameṇa
01,185.016a vijñātum icchaty avanīśvaro vaḥ; pāñcālarājo drupado varārhāḥ
01,185.016c lakṣyasya veddhāram imaṃ hi dṛṣṭvā; harṣasya nāntaṃ paripaśyate saḥ
01,185.017a tad ācaḍḍhvaṃ jñātikulānupūrvīṃ; padaṃ śiraḥsu dviṣatāṃ kurudhvam
01,185.017c prahlādayadhvaṃ hṛdayaṃ mamedaṃ; pāñcālarājasya sahānugasya
01,185.018a pāṇḍur hi rājā drupadasya rājñaḥ; priyaḥ sakhā cātmasamo babhūva
01,185.018c tasyaiṣa kāmo duhitā mameyaṃ; snuṣā yadi syād iti kauravasya
01,185.019a ayaṃ ca kāmo drupadasya rājño; hṛdi sthito nityam aninditāṅgāḥ
01,185.019c yad arjuno vai pṛthudīrghabāhur; dharmeṇa vindeta sutāṃ mameti
01,185.019d*1900_01 tad vai śrutvā pāṇḍavāḥ sarva eva
01,185.019d*1900_02 rājñā yad uktaṃ drupadena vākyam
01,185.019d*1900_03 kuntyā sārdhaṃ mānayāṃ cāpi cakruḥ
01,185.019d*1900_04 purohitaṃ te puruṣapravīrāḥ
01,185.019d*1901_01 kṛtaṃ hi tat syāt sukṛtaṃ mamedaṃ
01,185.019d*1901_02 yaśaś ca puṇyaṃ ca hitaṃ tad etat
01,185.020a tathoktavākyaṃ tu purohitaṃ taṃ; sthitaṃ vinītaṃ samudīkṣya rājā
01,185.020c samīpasthaṃ bhīmam idaṃ śaśāsa; pradīyatāṃ pādyam arghyaṃ tathāsmai
01,185.021a mānyaḥ purodhā drupadasya rājñas; tasmai prayojyābhyadhikaiva pūjā
01,185.021c bhīmas tathā tat kṛtavān narendra; tāṃ caiva pūjāṃ pratisaṃgṛhītvā
01,185.022a sukhopaviṣṭaṃ tu purohitaṃ taṃ; yudhiṣṭhiro brāhmaṇam ity uvāca
01,185.022c pāñcālarājena sutā nisṛṣṭā; svadharmadṛṣṭena yathānukāmam
01,185.023a pradiṣṭaśulkā drupadena rājñā; sānena vīreṇa tathānuvṛttā
01,185.023c na tatra varṇeṣu kṛtā vivakṣā; na jīvaśilpe na kule na gotre
01,185.024a kṛtena sajyena hi kārmukeṇa; viddhena lakṣyeṇa ca saṃnisṛṣṭā
01,185.024c seyaṃ tathānena mahātmaneha; kṛṣṇā jitā pārthivasaṃghamadhye
01,185.025a naivaṃgate saumakir adya rājā; saṃtāpam arhaty asukhāya kartum
01,185.025c kāmaś ca yo 'sau drupadasya rājñaḥ; sa cāpi saṃpatsyati pārthivasya
01,185.026a aprāpyarūpāṃ hi narendrakanyām; imām ahaṃ brāhmaṇa sādhu manye
01,185.026c na tad dhanur mandabalena śakyaṃ; maurvyā samāyojayituṃ tathā hi
01,185.026e na cākṛtāstreṇa na hīnajena; lakṣyaṃ tathā pātayituṃ hi śakyam
01,185.027a tasmān na tāpaṃ duhitur nimittaṃ; pāñcālarājo 'rhati kartum adya
01,185.027c na cāpi tat pātanam anyatheha; kartuṃ viṣahyaṃ bhuvi mānavena
01,185.028a evaṃ bruvaty eva yudhiṣṭhire tu; pāñcālarājasya samīpato 'nyaḥ
01,185.028c tatrājagāmāśu naro dvitīyo; nivedayiṣyann iha siddham annam
01,186.001 dūta uvāca
01,186.001a janyārtham annaṃ drupadena rājñā; vivāhahetor upasaṃskṛtaṃ ca
01,186.001c tad āpnuvadhvaṃ kṛtasarvakāryāḥ; kṛṣṇā ca tatraiva ciraṃ na kāryam
01,186.002a ime rathāḥ kāñcanapadmacitrāḥ; sadaśvayuktā vasudhādhipārhāḥ
01,186.002c etān samāruhya paraita sarve; pāñcālarājasya niveśanaṃ tat
01,186.003 vaiśaṃpāyana uvāca
01,186.003a tataḥ prayātāḥ kurupuṃgavās te; purohitaṃ taṃ prathamaṃ prayāpya
01,186.003c āsthāya yānāni mahānti tāni; kuntī ca kṛṣṇā ca sahaiva yāte
01,186.003d*1902_01 susnāpitāḥ sākṣatalājadhānair
01,186.003d*1902_02 varair ghaṭaiś candanavāripūrṇaiḥ
01,186.003d*1902_03 strībhiḥ sugandhāmbaramālyadāmair
01,186.003d*1902_04 vibhūṣitā ābharaṇair vicitraiḥ
01,186.003d*1902_05 māṅgalyagītadhvanivādyaśabdair
01,186.003d*1902_06 manoharaiḥ puṇyavatāṃ pravṛddhaiḥ
01,186.003d*1902_07 saṃgīyamānāḥ prayayuḥ prahṛṣṭā
01,186.003d*1902_08 dīpair jvaladbhiḥ sahitāś ca vipraiḥ
01,186.003d*1903_01 sa vai tathoktas tu yudhiṣṭhireṇa
01,186.003d*1903_02 pāñcālarājasya purohitāgryaḥ
01,186.003d*1903_03sarvaṃ yathoktaṃ kurunandanena
01,186.003d*1903_04 nivedayām āsa nṛpāya gatvā
01,186.004a śrutvā tu vākyāni purohitasya; yāny uktavān bhārata dharmarājaḥ
01,186.004c jijñāsayaivātha kurūttamānāṃ; dravyāṇy anekāny upasaṃjahāra
01,186.005a phalāni mālyāni susaṃskṛtāni; carmāṇi varmāṇi tathāsanāni
01,186.005c gāś caiva rājann atha caiva rajjūr; dravyāṇi cānyāni kṛṣīnimittam
01,186.006a anyeṣu śilpeṣu ca yāny api syuḥ; sarvāṇi kḷptāny akhilena tatra
01,186.006c krīḍānimittāni ca yāni tāni; sarvāṇi tatropajahāra rājā
01,186.007a rathāśvavarmāṇi ca bhānumanti; khaḍgā mahānto 'śvarathāś ca citrāḥ
01,186.007c dhanūṃṣi cāgryāṇi śarāś ca mukhyāḥ; śaktyṛṣṭayaḥ kāñcanabhūṣitāś ca
01,186.008a prāsā bhuśuṇḍyaś ca paraśvadhāś ca; sāṃgrāmikaṃ caiva tathaiva sarvam
01,186.008c śayyāsanāny uttamasaṃskṛtāni; tathaiva cāsan vividhāni tatra
01,186.009a kuntī tu kṛṣṇāṃ parigṛhya sādhvīm; antaḥpuraṃ drupadasyāviveṣa
01,186.009c striyaś ca tāṃ kauravarājapatnīṃ; pratyarcayāṃ cakrur adīnasattvāḥ
01,186.010a tān siṃhavikrāntagatīn avekṣya; maharṣabhākṣān ajinottarīyān
01,186.010c gūḍhottarāṃsān bhujagendrabhoga;pralambabāhūn puruṣapravīrān
01,186.011a rājā ca rājñaḥ sacivāś ca sarve; putrāś ca rājñaḥ suhṛdas tathaiva
01,186.011c preṣyāś ca sarve nikhilena rājan; harṣaṃ samāpetur atīva tatra
01,186.012a te tatra vīrāḥ paramāsaneṣu; sapādapīṭheṣv aviśaṅkamānāḥ
01,186.012c yathānupūrvyā viviśur narāgryās; tadā mahārheṣu na vismayantaḥ
01,186.013a uccāvacaṃ pārthivabhojanīyaṃ; pātrīṣu jāmbūnadarājatīṣu
01,186.013c dāsāś ca dāsyaś ca sumṛṣṭaveṣāḥ; bhojāpakāś cāpy upajahrur annam
01,186.014a te tatra bhuktvā puruṣapravīrā; yathānukāmaṃ subhṛśaṃ pratītāḥ
01,186.014c utkramya sarvāṇi vasūni tatra; sāṃgrāmikāny āviviśur nṛvīrāḥ
01,186.015a tal lakṣayitvā drupadasya putro; rājā ca sarvaiḥ saha mantrimukhyaiḥ
01,186.015c samarcayām āsur upetya hṛṣṭāḥ; kuntīsutān pārthivaputrapautrān
01,187.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,187.001a tata āhūya pāñcālyo rājaputraṃ yudhiṣṭhiram
01,187.001c parigraheṇa brāhmeṇa parigṛhya mahādyutiḥ
01,187.002a paryapṛcchad adīnātmā kuntīputraṃ suvarcasam
01,187.002c kathaṃ jānīma bhavataḥ kṣatriyān brāhmaṇān uta
01,187.003a vaiśyān vā guṇasaṃpannān uta vā śūdrayonijān
01,187.003c māyām āsthāya vā siddhāṃś carataḥ sarvatodiśam
01,187.004a kṛṣṇāhetor anuprāptān divaḥ saṃdarśanārthinaḥ
01,187.004c bravītu no bhavān satyaṃ saṃdeho hy atra no mahān
01,187.005a api naḥ saṃśayasyānte manastuṣṭir ihāviśet
01,187.005c api no bhāgadheyāni śubhāni syuḥ paraṃtapa
01,187.006a kāmayā brūhi satyaṃ tvaṃ satyaṃ rājasu śobhate
01,187.006c iṣṭāpūrtena ca tathā vaktavyam anṛtaṃ na tu
01,187.007a śrutvā hy amarasaṃkāśa tava vākyam ariṃdama
01,187.007c dhruvaṃ vivāhakaraṇam āsthāsyāmi vidhānataḥ
01,187.008 yudhiṣṭhira uvāca
01,187.008a mā rājan vimanā bhūs tvaṃ pāñcālya prītir astu te
01,187.008c īpsitas te dhruvaḥ kāmaḥ saṃvṛtto 'yam asaṃśayam
01,187.009a vayaṃ hi kṣatriyā rājan pāṇḍoḥ putrā mahātmanaḥ
01,187.009c jyeṣṭhaṃ māṃ viddhi kaunteyaṃ bhīmasenārjunāv imau
01,187.009e yābhyāṃ tava sutā rājan nirjitā rājasaṃsadi
01,187.010a yamau tu tatra rājendra yatra kṛṣṇā pratiṣṭhitā
01,187.010c vyetu te mānasaṃ duḥkhaṃ kṣatriyāḥ smo nararṣabha
01,187.010e padminīva suteyaṃ te hradād anyaṃ hradaṃ gatā
01,187.011a iti tathyaṃ mahārāja sarvam etad bravīmi te
01,187.011c bhavān hi gurur asmākaṃ paramaṃ ca parāyaṇam
01,187.012 vaiśaṃpāyana uvāca
01,187.012a tataḥ sa drupado rājā harṣavyākulalocanaḥ
01,187.012c prativaktuṃ tadā yuktaṃ nāśakat taṃ yudhiṣṭhiram
01,187.013a yatnena tu sa taṃ harṣaṃ saṃnigṛhya paraṃtapaḥ
01,187.013c anurūpaṃ tato rājā pratyuvāca yudhiṣṭhiram
01,187.014a papraccha cainaṃ dharmātmā yathā te pradrutāḥ purā
01,187.014c sa tasmai sarvam ācakhyāv ānupūrvyeṇa pāṇḍavaḥ
01,187.015a tac chrutvā drupado rājā kuntīputrasya bhāṣitam
01,187.015c vigarhayām āsa tadā dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
01,187.016a āśvāsayām āsa ca taṃ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
01,187.016c pratijajñe ca rājyāya drupado vadatāṃ varaḥ
01,187.017a tataḥ kuntī ca kṛṣṇā ca bhīmasenārjunāv api
01,187.017c yamau ca rājñā saṃdiṣṭau viviśur bhavanaṃ mahat
01,187.018a tatra te nyavasan rājan yajñasenena pūjitāḥ
01,187.018c pratyāśvastāṃs tato rājā saha putrair uvāca tān
01,187.019a gṛhṇātu vidhivat pāṇim adyaiva kurunandanaḥ
01,187.019c puṇye 'hani mahābāhur arjunaḥ kurutāṃ kṣaṇam
01,187.020a tatas tam abravīd rājā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
01,187.020c mamāpi dārasaṃbandhaḥ kāryas tāvad viśāṃ pate
01,187.020d*1904_01 tasmāt pūrvaṃ mayā kāryaṃ yad bhavān anumanyate
01,187.021 drupada uvāca
01,187.021a bhavān vā vidhivat pāṇiṃ gṛhṇātu duhitur mama
01,187.021c yasya vā manyase vīra tasya kṛṣṇām upādiśa
01,187.022 yudhiṣṭhira uvāca
01,187.022a sarveṣāṃ draupadī rājan mahiṣī no bhaviṣyati
01,187.022c evaṃ hi vyāhṛtaṃ pūrvaṃ mama mātrā viśāṃ pate
01,187.023a ahaṃ cāpy aniviṣṭo vai bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
01,187.023c pārthena vijitā caiṣā ratnabhūtā ca te sutā
01,187.024a eṣa naḥ samayo rājan ratnasya sahabhojanam
01,187.024c na ca taṃ hātum icchāmaḥ samayaṃ rājasattama
01,187.024d*1905_01 akrameṇa niveśe ca dharmalopo mahān bhavet
01,187.024d*1905_02 nirjitā caiva pārthena ratnabhūtā ca te sutā
01,187.025a sarveṣāṃ dharmataḥ kṛṣṇā mahiṣī no bhaviṣyati
01,187.025c ānupūrvyeṇa sarveṣāṃ gṛhṇātu jvalane karam
01,187.026 drupada uvāca
01,187.026a ekasya bahvyo vihitā mahiṣyaḥ kurunandana
01,187.026c naikasyā bahavaḥ puṃso vidhīyante kadā cana
01,187.026d*1906_01 so 'yaṃ na loke vede vā jātu dharmaḥ praśasyate
01,187.027a lokavedaviruddhaṃ tvaṃ nādharmaṃ dhārmikaḥ śuciḥ
01,187.027c kartum arhasi kaunteya kasmāt te buddhir īdṛśī
01,187.028 yudhiṣṭhira uvāca
01,187.028a sūkṣmo dharmo mahārāja nāsya vidmo vayaṃ gatim
01,187.028c pūrveṣām ānupūrvyeṇa yātaṃ vartmānuyāmahe
01,187.028d*1907_01 lokadharmaviruddho 'yaṃ dharmo dharmabhṛtāṃ vara
01,187.029a na me vāg anṛtaṃ prāha nādharme dhīyate matiḥ
01,187.029c evaṃ caiva vadaty ambā mama caiva manogatam
01,187.029d*1908_01 āśrame rudranirdiṣṭād vyāsād etan mayā śrutam
01,187.030a eṣa dharmo dhruvo rājaṃś carainam avicārayan
01,187.030c mā ca te 'tra viśaṅkā bhūt kathaṃ cid api pārthiva
01,187.031 drupada uvāca
01,187.031a tvaṃ ca kuntī ca kaunteya dhṛṣṭadyumnaś ca me sutaḥ
01,187.031c kathayantv itikartavyaṃ śvaḥ kāle karavāmahe
01,187.032 vaiśaṃpāyana uvāca
01,187.032a te sametya tataḥ sarve kathayanti sma bhārata
01,187.032c atha dvaipāyano rājann abhyāgacchad yadṛcchayā
01,188.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,188.001a tatas te pāṇḍavāḥ sarve pāñcālyaś ca mahāyaśāḥ
01,188.001c pratyutthāya mahātmānaṃ kṛṣṇaṃ dṛṣṭvābhyapūjayan
01,188.002a pratinandya sa tān sarvān pṛṣṭvā kuśalam antataḥ
01,188.002c āsane kāñcane śubhre niṣasāda mahāmanāḥ
01,188.003a anujñātās tu te sarve kṛṣṇenāmitatejasā
01,188.003c āsaneṣu mahārheṣu niṣedur dvipadāṃ varāḥ
01,188.004a tato muhūrtān madhurāṃ vāṇīm uccārya pārṣataḥ
01,188.004c papraccha taṃ mahātmānaṃ draupadyarthe viśāṃ patiḥ
01,188.005a katham ekā bahūnāṃ syān na ca syād dharmasaṃkaraḥ
01,188.005c etan no bhagavān sarvaṃ prabravītu yathātatham
01,188.006 vyāsa uvāca
01,188.006a asmin dharme vipralambhe lokavedavirodhake
01,188.006c yasya yasya mataṃ yad yac chrotum icchāmi tasya tat
01,188.007 drupada uvāca
01,188.007a adharmo 'yaṃ mama mato viruddho lokavedayoḥ
01,188.007c na hy ekā vidyate patnī bahūnāṃ dvijasattama
01,188.008a na cāpy ācaritaḥ pūrvair ayaṃ dharmo mahātmabhiḥ
01,188.008c na ca dharmo 'py anekasthaś caritavyaḥ sanātanaḥ
01,188.009a ato nāhaṃ karomy evaṃ vyavasāyaṃ kriyāṃ prati
01,188.009c dharmasaṃdehasaṃdigdhaṃ pratibhāti hi mām idam
01,188.010 dhṛṣṭadyumna uvāca
01,188.010a yavīyasaḥ kathaṃ bhāryāṃ jyeṣṭho bhrātā dvijarṣabha
01,188.010c brahman samabhivarteta sadvṛttaḥ saṃs tapodhana
01,188.011a na tu dharmasya sūkṣmatvād gatiṃ vidmaḥ kathaṃ cana
01,188.011c adharmo dharma iti vā vyavasāyo na śakyate
01,188.012a kartum asmadvidhair brahmaṃs tato na vyavasāmy aham
01,188.012c pañcānāṃ mahiṣī kṛṣṇā bhavatv iti kathaṃ cana
01,188.013 yudhiṣṭhira uvāca
01,188.013a na me vāg anṛtaṃ prāha nādharme dhīyate matiḥ
01,188.013c vartate hi mano me 'tra naiṣo 'dharmaḥ kathaṃ cana
01,188.014a śrūyate hi purāṇe 'pi jaṭilā nāma gautamī
01,188.014b*1909_01 tasya putrī mahāprājñā gautamasya yaśasvinī
01,188.014c ṛṣīn adhyāsitavatī sapta dharmabhṛtāṃ vara
01,188.014d*1910_01 tathaiva munijā vārkṣī tapobhir bhāvitātmanaḥ
01,188.014d*1910_02 saṃgatābhūd daśa bhrātṝn ekanāmnaḥ pracetasaḥ
01,188.015a guroś ca vacanaṃ prāhur dharmaṃ dharmajñasattama
01,188.015c gurūṇāṃ caiva sarveṣāṃ janitrī paramo guruḥ
01,188.016a sā cāpy uktavatī vācaṃ bhaikṣavad bhujyatām iti
01,188.016c tasmād etad ahaṃ manye dharmaṃ dvijavarottama
01,188.017 kunty uvāca
01,188.017*1911_01 bhujyatāṃ bhrātṛbhiḥ sārdham ity arjunam acodayam
01,188.017a evam etad yathāhāyaṃ dharmacārī yudhiṣṭhiraḥ
01,188.017c anṛtān me bhayaṃ tīvraṃ mucyeyam anṛtāt katham
01,188.018 vyāsa uvāca
01,188.018a anṛtān mokṣyase bhadre dharmaś caiṣa sanātanaḥ
01,188.018c na tu vakṣyāmi sarveṣāṃ pāñcāla śṛṇu me svayam
01,188.019a yathāyaṃ vihito dharmo yataś cāyaṃ sanātanaḥ
01,188.019c yathā ca prāha kaunteyas tathā dharmo na saṃśayaḥ
01,188.020 vaiśaṃpāyana uvāca
01,188.020a tata utthāya bhagavān vyāso dvaipāyanaḥ prabhuḥ
01,188.020c kare gṛhītvā rājānaṃ rājaveśma samāviśat
01,188.021a pāṇḍavāś cāpi kuntī ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
01,188.021c vicetasas te tatraiva pratīkṣante sma tāv ubhau
01,188.022a tato dvaipāyanas tasmai narendrāya mahātmane
01,188.022c ācakhyau tad yathā dharmo bahūnām ekapatnitā
01,188.022d*1912_01 yathā devā daduś caiva rājaputryāḥ purā varam
01,188.022d*1912_02 dharmādyās tapasā tuṣṭāḥ pañcapatnītvam īśvarāḥ
01,188.022d@100=0000 vyāsaḥ
01,188.022d@100=0017 ṛṣiḥ
01,188.022d@100=0021 vyāsaḥ
01,188.022d@100=0023 nāḷāyanī
01,188.022d@100=0026 vyāsaḥ
01,188.022d@100=0057 drupadaḥ
01,188.022d@100=0059 vyāsaḥ
01,188.022d@100=0071 indrasenā
01,188.022d@100=0075 ṛṣiḥ
01,188.022d@100=0081 vyāsaḥ
01,188.022d@100=0091 nāḷāyanī
01,188.022d@100=0093 maheśvaraḥ
01,188.022d@100=0095 nāḷāyanī
01,188.022d@100=0105 maheśvaraḥ
01,188.022d@100=0107 nāḷāyanī
01,188.022d@100=0111 maheśvaraḥ
01,188.022d@100=0117 vyāsaḥ
01,188.022d@100_0001 mā bhūd rājaṃs tava tāpo manaḥsthaḥ; pañcānāṃ bhāryā duhitā mameti
01,188.022d@100_0002 mātur eṣā pārthiva prārthitā syāt; pañcānāṃ bhāryā duhitā mameti
01,188.022d@100_0003 yājopayājau dharmaratau tapobhyāṃ; tau cakratuḥ pañcapatitvam asyāḥ
01,188.022d@100_0004 sā dharmataḥ pāṇḍuputrair avāptā; bhāryā kṛṣṇā modatāṃ vai kulaṃ te
01,188.022d@100_0005 loke nānyo nāthavāṃs tvad viśiṣṭaḥ; sarvārīṇām apradhṛṣyo 'si rājan
01,188.022d@100_0006 bhūyas tu me śṛṇv idaṃ tvaṃ viśoko; yathāgamaṃ pañcapatitvam asyāḥ
01,188.022d@100_0007 eṣā nāḷāyanī pūrvaṃ maudgalyaṃ sthaviraṃ patim
01,188.022d@100_0008 ārādhayām āsa tadā kuṣṭhinaṃ tam aninditā
01,188.022d@100_0009 tvagasthibhūtaṃ kaṭukaṃ lolam īrṣyuṃ sukopanam
01,188.022d@100_0010 sugandhetaragandhāḍhyaṃ valīpalitadhāriṇam
01,188.022d@100_0011 sthaviraṃ vikṛtākāraṃ śīryamāṇanakhatvacam
01,188.022d@100_0012 ucchiṣṭam upabhuñjānā paryupāste mahāvratā
01,188.022d@100_0013 tataḥ kadā cid aṅguṣṭho bhuñjānasya vyaśīryata
01,188.022d@100_0014 annād uddhṛtya tac cānnam upāyuṅktāviśaṅkitā
01,188.022d@100_0015 tena tasyāḥ prasannena kāmavyāhāriṇā tadā
01,188.022d@100_0016 varaṃ vṛṇīṣvety asakṛd uktā vavre varaṃ tadā
01,188.022d@100_0017 nāsmi vṛddho na kaṭuko nerṣyur naivātikopanaḥ
01,188.022d@100_0018 na ca durgandhavadano na kṛśo na ca lolupaḥ
01,188.022d@100_0019 kathaṃ tvāṃ ramayāmīha kathaṃ tvāṃ vāsayāmy aham
01,188.022d@100_0020 vada kalyāṇi bhadraṃ te yathā tvaṃ manasecchasi
01,188.022d@100_0021 sā tam akliṣṭakarmāṇaṃ varadaṃ sarvakāmadam
01,188.022d@100_0022 bhartāram anavadyāṅgī prasannaṃ pratyuvāca ha
01,188.022d@100_0023 pañcabāṇātividdhāhaṃ manmathasya mahāmate
01,188.022d@100_0024 pañcadhā māṃ vibhaktātmā bhagavāṃl lokaviśrutaḥ
01,188.022d@100_0025 ramaya tvam acintyātman punaś caikatvam āsthitaḥ
01,188.022d@100_0026 tāṃ tathety abravīd dhīmān brahmarṣir vai mahātapāḥ
01,188.022d@100_0027 sa pañcadhānubhūtvā tāṃ ramayām āsa sarvaśaḥ
01,188.022d@100_0028 nāḷāyanīṃ sukeśāntāṃ mudgalaś cāruhāsinīm
01,188.022d@100_0029 āśrameṣv adhikaṃ cāpi pūjyamāno maharṣibhiḥ
01,188.022d@100_0030 vicacāra yathākāmaṃ kāmarūpavapuḥ punaḥ
01,188.022d@100_0031 yadā yayau divaṃ cāpi tatra devarṣibhiḥ saha
01,188.022d@100_0032 sudhāmṛtarasāhāraḥ suraloke cacāra ha
01,188.022d@100_0033 pūjyamānas tathā śacyā śakrasya bhavaneṣv api
01,188.022d@100_0034 mahendrasenayā sārdhaṃ paryadhāvad riraṃsayā
01,188.022d@100_0035 sūryasya ca rathaṃ divyam āruhya bhagavān prabhuḥ
01,188.022d@100_0036 paryupetya punar meruṃ merau vāsam arocayat
01,188.022d@100_0037 ākāśagaṅgām āplutya tayā saha taponidhiḥ
01,188.022d@100_0038 aṃśujāleṣu candrasya uvāsa ca yathānilaḥ
01,188.022d@100_0039 girirūpaṃ yadā dadhre sa maharṣis tadā punaḥ
01,188.022d@100_0040 tatprabhāvena sā tasya madhye jajñe mahānadī
01,188.022d@100_0041 yadā puṣpākulaḥ sālaḥ saṃjajñe bhagavān ṛṣiḥ
01,188.022d@100_0042 latātvam atha saṃpede tam evābhyanuveṣṭatī
01,188.022d@100_0043 pupoṣa ca vapur yasya tasyānugaṃ punaḥ
01,188.022d@100_0044 sā pupoṣa samaṃ bhartuḥ skandhenāpi cacāra ha
01,188.022d@100_0045 tatas tasya ca tasyāś ca tulyā prītir avardhata
01,188.022d@100_0046 tathā hi bhagavāṃs tasyāḥ prasādād ṛṣisattamaḥ
01,188.022d@100_0047 vijajñuṣī ca sā tatra daivayogena bhāminī
01,188.022d@100_0048 sa ca tāṃ tapasā devīṃ ramayām āsa yogataḥ
01,188.022d@100_0049 ekapatnī purā bhūtvā sadaivāgre yaśasvinī
01,188.022d@100_0050 arundhatīva sīteva babhūvātipativratā
01,188.022d@100_0051 damayantyāś ca mātuḥ sā viśeṣam adhikaṃ yayau
01,188.022d@100_0052 etat tathyaṃ mahārāja mā te bhūd buddhir anyathā
01,188.022d@100_0053 eṣā nāḷāyanī jajñe daivayogena kena cit
01,188.022d@100_0054 rājaṃs tavātmajā kṛṣṇā vedyāṃ tejasvinī śubhā
01,188.022d@100_0055 tasmiṃs tasyā manaḥ saktaṃ na śaśāka kadā cana
01,188.022d@100_0056 tathā praṇihito hy ātmā tasyās tasmin dvijottame
01,188.022d@100_0057 brūhi tat kāraṇaṃ yena brahmañ jātā tapasvinī
01,188.022d@100_0058 sutā mamādhvare kṛṣṇā sarvavedavidāṃ vara
01,188.022d@100_0059 śṛṇu rājan yathā hy asyā datto rudreṇa vai varaḥ
01,188.022d@100_0060 yadarthaṃ caiva saṃbhūtā tava yajñe yaśasvinī
01,188.022d@100_0061 ahaṃ te kathayiṣyāmi kṛṣṇāyāḥ paurvadehikam
01,188.022d@100_0062 indraseneti vikhyātā purā nāḷāyanī śubhā
01,188.022d@100_0063 maudgalyaṃ patim āsādya cacāra vigatajvarā
01,188.022d@100_0064 maudgalyasya maharṣeś ca ramamāṇasya vai tayā
01,188.022d@100_0065 saṃvatsaragaṇā rājan vyatīyuḥ kṣaṇavat tadā
01,188.022d@100_0066 tataḥ kadā cid dharmātmā tṛptaḥ kāmād vyarajyata
01,188.022d@100_0067 anvicchan paramaṃ brahma tyāgadharmaparo 'bhavat
01,188.022d@100_0068 utsasarja sa tāṃ vipraḥ sā tadā cāpatad bhuvi
01,188.022d@100_0069 maudgalyo rājaśārdūla tapobhir bhāvitaḥ sadā
01,188.022d@100_0070 kāmabhogāturābhyetya vacanaṃ cedam abravīt
01,188.022d@100_0071 prasīda bhagavan mahyaṃ na mām utsraṣṭum arhasi
01,188.022d@100_0072 avitṛptāsmi brahmarṣe kāmānāṃ kāmasevanāt
01,188.022d@100_0073 māro māṃ bādhate 'tyartham anugṛhṇātu māṃ bhavān
01,188.022d@100_0074 tarpayasva mamākṣāṇi guhyaṃ māṃ bādhate 'niśam
01,188.022d@100_0075 yasmāt tvaṃ mayi niḥśaṅkā hy avaktavyaṃ prabhāṣase
01,188.022d@100_0076 ācarantī tapovighnaṃ tasmāc chṛṇu vaco mama
01,188.022d@100_0077 bhaviṣyasi nṛloke tvaṃ rājaputrī yaśasvinī
01,188.022d@100_0078 pāñcālarājasya sutā drupadasya mahātmanaḥ
01,188.022d@100_0079 bhavitāras tu te tatra patayaḥ pañca viśrutāḥ
01,188.022d@100_0080 taiḥ sārdhaṃ madhurākāraiś ciraṃ ratim avāpsyasi
01,188.022d@100_0081 saivaṃ śaptā tu vimanā vanaṃ prāptā yaśasvinī
01,188.022d@100_0082 bhogair atṛptā deveśaṃ tapasārādhayat tadā
01,188.022d@100_0083 nirāśīr mārutāhārā nirāhārā tathaiva ca
01,188.022d@100_0084 anuvartamānā tv ādityaṃ tathā pañcatapābhavat
01,188.022d@100_0085 tīvreṇa tapasā tasyās tuṣṭaḥ paśupatiḥ svayam
01,188.022d@100_0086 varaṃ prādāt tadā rudraḥ sarvalokeśvaraḥ prabhuḥ
01,188.022d@100_0087 bhaviṣyati paraṃ janma mānuṣeṣu varāṅgane
01,188.022d@100_0088 bhaviṣyanti ca te bhadre patayaḥ pañca suvratāḥ
01,188.022d@100_0089 mahendravapuṣaḥ sarve mahendrasamavikramāḥ
01,188.022d@100_0090 tatrasthā ca mahat karma surāṇāṃ tvaṃ kariṣyasi
01,188.022d@100_0091 ekaḥ khalu mayā bhartā vṛtaḥ pañcāpi me katham
01,188.022d@100_0092 bhaviṣyanti mamaikasyāḥ patayas tad bravīhi me
01,188.022d@100_0093 pañcakṛtvas tvayā hy uktaḥ patiṃ dehīty ahaṃ punaḥ
01,188.022d@100_0094 pañca te patayo bhadre bhaviṣyanti sukhāvahāḥ
01,188.022d@100_0095 dharma ekaḥ patiḥ strīṇāṃ pūrvam eva prakalpitaḥ
01,188.022d@100_0096 bahupatnīkatā puṃsāṃ dharmaś ca pitṛbhiḥ kṛtaḥ
01,188.022d@100_0097 strīdharmaḥ pūrvam evāyaṃ nirmito munibhiḥ purā
01,188.022d@100_0098 sahadharmacarī bhartur ekā ekasya cocyate
01,188.022d@100_0099 eko hi bhartā nārīṇāṃ kaumāra iti laukikaḥ
01,188.022d@100_0100 āpatsu ca niyogena saṃtānārthe paraḥ smṛtaḥ
01,188.022d@100_0101 gaccheta yā tṛtīyaṃ tu tasyā niṣkṛtir ucyate
01,188.022d@100_0102 caturthe patitā dharmāt pañcame vardhakī bhavet
01,188.022d@100_0103 evaṃ gate dharmapathe na vṛṇe bahupuṃskatām
01,188.022d@100_0104 alokācaritāt tasmāt kathaṃ mucyeya saṃkarāt
01,188.022d@100_0105 anāvṛtāḥ purā nāryo hy āsañ śudhyanti cārtave
01,188.022d@100_0106 sakṛd uktaṃ tvayā naitān nādharmas te bhaviṣyati
01,188.022d@100_0107 yadi me patayaḥ pañca varam icchāmi tair mithaḥ
01,188.022d@100_0108 kaumāraṃ ca bhavet sarvaiḥ saṃgame saṃgame ca me
01,188.022d@100_0109 patiśuśrūṣayā caiva siddhiḥ prāptā purā mayā
01,188.022d@100_0110 bhogecchā ca mayā prāptā sa ca bhogaś ca me bhavet
01,188.022d@100_0111 ratiś ca bhadre siddhiś ca na bhajete parasparam
01,188.022d@100_0112 abhogā lapsyase siddhiṃ yogenāpi mahatvatām
01,188.022d@100_0113 anyadehāntare ca tvaṃ rūpabhāgyaguṇānvitā
01,188.022d@100_0114 pañcabhiḥ prāpya kaumāraṃ mahābhāgā bhaviṣyasi
01,188.022d@100_0115 gaccha gaṅgājalasthā ca naraṃ paśyasi yaṃ śubhe
01,188.022d@100_0116 tam ānaya mamābhyāśaṃ surarājaṃ śucismite
01,188.022d@100_0117 ity uktā viśvarūpeṇa rudraṃ kṛtvā pradakṣiṇam
01,188.022d@100_0118 jagāma gaṅgām uddiśya puṇyāṃ tripathagāṃ nadīm
01,189.001 vyāsa uvāca
01,189.001a purā vai naimiṣāraṇye devāḥ satram upāsate
01,189.001c tatra vaivasvato rājañ śāmitram akarot tadā
01,189.002a tato yamo dīkṣitas tatra rājan; nāmārayat kiṃ cid api prajābhyaḥ
01,189.002c tataḥ prajās tā bahulā babhūvuḥ; kālātipātān maraṇāt prahīṇāḥ
01,189.002d*1913_01 sa tatra dīkṣitas tāta yamo nāmārayat prajāḥ
01,189.002d*1913_02 prāṇino 'tha na mṛtāś ca . . . . . . . .
01,189.003a tatas tu śakro varuṇaḥ kuberaḥ; sādhyā rudrā vasavaś cāśvinau ca
01,189.003c praṇetāraṃ bhuvanasya prajāpatiṃ; samājagmus tatra devās tathānye
01,189.004a tato 'bruvaṃl lokaguruṃ sametā; bhayaṃ nas tīvraṃ mānuṣāṇāṃ vivṛddhyā
01,189.004c tasmād bhayād udvijantaḥ sukhepsavaḥ; prayāma sarve śaraṇaṃ bhavantam
01,189.005 brahmovāca
01,189.005a kiṃ vo bhayaṃ mānuṣebhyo yūyaṃ sarve yadāmarāḥ
01,189.005c mā vo martyasakāśād vai bhayaṃ bhavatu karhi cit
01,189.006 devā ūcuḥ
01,189.006a martyā hy amartyāḥ saṃvṛttā na viśeṣo 'sti kaś cana
01,189.006c aviśeṣād udvijanto viśeṣārtham ihāgatāḥ
01,189.007 brahmovāca
01,189.007a vaivasvato vyāpṛtaḥ satrahetos; tena tv ime na mriyante manuṣyāḥ
01,189.007c tasminn ekāgre kṛtasarvakārye; tata eṣāṃ bhavitaivāntakālaḥ
01,189.008a vaivasvatasyāpi tanur vibhūtā; vīryeṇa yuṣmākam uta prayuktā
01,189.008c saiṣām anto bhavitā hy antakāle; tanur hi vīryaṃ bhavitā nareṣu
01,189.009 vyāsa uvāca
01,189.009a tatas tu te pūrvajadevavākyaṃ; śrutvā devā yatra devā yajante
01,189.009c samāsīnās te sametā mahābalā; bhāgīrathyāṃ dadṛśuḥ puṇḍarīkam
01,189.010a dṛṣṭvā ca tad vismitās te babhūvus; teṣām indras tatra śūro jagāma
01,189.010c so 'paśyad yoṣām atha pāvakaprabhāṃ; yatra gaṅgā satataṃ saṃprasūtā
01,189.011a sā tatra yoṣā rudatī jalārthinī; gaṅgāṃ devīṃ vyavagāhyāvatiṣṭhat
01,189.011c tasyāśrubinduḥ patito jale vai; tat padmam āsīd atha tatra kāñcanam
01,189.012a tad adbhutaṃ prekṣya vajrī tadānīm; apṛcchat tāṃ yoṣitam antikād vai
01,189.012c kā tvaṃ kathaṃ rodiṣi kasya hetor; vākyaṃ tathyaṃ kāmayeha bravīhi
01,189.013 stry uvāca
01,189.013a tvaṃ vetsyase mām iha yāsmi śakra; yadarthaṃ cāhaṃ rodimi mandabhāgyā
01,189.013c āgaccha rājan purato 'haṃ gamiṣye; draṣṭāsi tad rodimi yatkṛte 'ham
01,189.014 vyāsa uvāca
01,189.014a tāṃ gacchantīm anvagacchat tadānīṃ; so 'paśyad ārāt taruṇaṃ darśanīyam
01,189.014c siṃhāsanasthaṃ yuvatīsahāyaṃ; krīḍantam akṣair girirājamūrdhni
01,189.015a tam abravīd devarājo mamedaṃ; tvaṃ viddhi viśvaṃ bhuvanaṃ vaśe sthitam
01,189.015c īśo 'ham asmīti samanyur abravīd; dṛṣṭvā tam akṣaiḥ subhṛśaṃ pramattam
01,189.016a kruddhaṃ tu śakraṃ prasamīkṣya devo; jahāsa śakraṃ ca śanair udaikṣata
01,189.016c saṃstambhito 'bhūd atha devarājas; tenekṣitaḥ sthāṇur ivāvatasthe
01,189.017a yadā tu paryāptam ihāsya krīḍayā; tadā devīṃ rudatīṃ tām uvāca
01,189.017c ānīyatām eṣa yato 'ham ārān; mainaṃ darpaḥ punar apy āviśeta
01,189.018a tataḥ śakraḥ spṛṣṭamātras tayā tu; srastair aṅgaiḥ patito 'bhūd dharaṇyām
01,189.018c tam abravīd bhagavān ugratejā; maivaṃ punaḥ śakra kṛthāḥ kathaṃ cit
01,189.019a vivartayainaṃ ca mahādrirājaṃ; balaṃ ca vīryaṃ ca tavāprameyam
01,189.019c vivṛtya caivāviśa madhyam asya; yatrāsate tvadvidhāḥ sūryabhāsaḥ
01,189.020a sa tad vivṛtya śikharaṃ mahāgires; tulyadyutīṃś caturo 'nyān dadarśa
01,189.020c sa tān abhiprekṣya babhūva duḥkhitaḥ; kaccin nāhaṃ bhavitā vai yatheme
01,189.021a tato devo giriśo vajrapāṇiṃ; vivṛtya netre kupito 'bhyuvāca
01,189.021c darīm etāṃ praviśa tvaṃ śatakrato; yan māṃ bālyād avamaṃsthāḥ purastāt
01,189.022a uktas tv evaṃ vibhunā devarājaḥ; pravepamāno bhṛśam evābhiṣaṅgāt
01,189.022c srastair aṅgair anileneva nunnam; aśvatthapatraṃ girirājamūrdhni
01,189.023a sa prāñjalir vinatenānanena; pravepamānaḥ sahasaivam uktaḥ
01,189.023c uvāca cedaṃ bahurūpam ugraṃ; draṣṭā śeṣasya bhagavaṃs tvaṃ bhavādya
01,189.024a tam abravīd ugradhanvā prahasya; naivaṃśīlāḥ śeṣam ihāpnuvanti
01,189.024c ete 'py evaṃ bhavitāraḥ purastāt; tasmād etāṃ darim āviśya śedhvam
01,189.025a śeṣo 'py evaṃ bhavitā vo na saṃśayo; yoniṃ sarve mānuṣīm āviśadhvam
01,189.025c tatra yūyaṃ karma kṛtvāviṣahyaṃ; bahūn anyān nidhanaṃ prāpayitvā
01,189.025d*1914_01 śastrair divyair mānuṣān yodhayitvā
01,189.025d*1914_02 śūrān sarvān āhave tān vijitya
01,189.026a āgantāraḥ punar evendralokaṃ; svakarmaṇā pūrvajitaṃ mahārham
01,189.026c sarvaṃ mayā bhāṣitam etad evaṃ; kartavyam anyad vividhārthavac ca
01,189.027 pūrvendrā ūcuḥ
01,189.027a gamiṣyāmo mānuṣaṃ devalokād; durādharo vihito yatra mokṣaḥ
01,189.027c devās tv asmān ādadhīrañ jananyāṃ; dharmo vāyur maghavān aśvinau ca
01,189.027d*1915_01 astrair divyair mānuṣān yodhayitvā
01,189.027d*1915_02 āgantāraḥ punar evendralokam
01,189.028 vyāsa uvāca
01,189.028a etac chrutvā vajrapāṇir vacas tu; devaśreṣṭhaṃ punar evedam āha
01,189.028c vīryeṇāhaṃ puruṣaṃ kāryahetor; dadyām eṣāṃ pañcamaṃ matprasūtam
01,189.028d*1916_01 viśvabhug ṛtadhāmā ca śibir indraḥ pratāpavān
01,189.028d*1916_02 śāntiś caturthas teṣāṃ vai tejasvī pañcamaḥ smṛtaḥ
01,189.029a teṣāṃ kāmaṃ bhagavān ugradhanvā; prādād iṣṭaṃ sannisargād yathoktam
01,189.029c tāṃ cāpy eṣāṃ yoṣitaṃ lokakāntāṃ; śriyaṃ bhāryāṃ vyadadhān mānuṣeṣu
01,189.030a tair eva sārdhaṃ tu tataḥ sa devo; jagāma nārāyaṇam aprameyam
01,189.030b*1917_01 anantam avyaktam ajaṃ purāṇaṃ
01,189.030b*1917_02 sanātanaṃ viśvam anantarūpam
01,189.030c sa cāpi tad vyadadhāt sarvam eva; tataḥ sarve saṃbabhūvur dharaṇyām
01,189.030d*1918_01 naraṃ tu devaṃ vibudhapradhānam
01,189.030d*1918_02 indro jiṣṇuṃ pañcamaṃ kalpayitvā
01,189.031a sa cāpi keśau harir udbabarha; śuklam ekam aparaṃ cāpi kṛṣṇam
01,189.031c tau cāpi keśau viśatāṃ yadūnāṃ; kule striyau rohiṇīṃ devakīṃ ca
01,189.031c*1919_01 yo 'sau śvetas tasya devasya keśaḥ
01,189.031e tayor eko baladevo babhūva; kṛṣṇo dvitīyaḥ keśavaḥ saṃbabhūva
01,189.031f*1920_01 keśo yo 'sau varṇataḥ kṛṣṇa uktaḥ
01,189.032a ye te pūrvaṃ śakrarūpā niruddhās; tasyāṃ daryāṃ parvatasyottarasya
01,189.032c ihaiva te pāṇḍavā vīryavantaḥ; śakrasyāṃśaḥ pāṇḍavaḥ savyasācī
01,189.033a evam ete pāṇḍavāḥ saṃbabhūvur; ye te rājan pūrvam indrā babhūvuḥ
01,189.033c lakṣmīś caiṣāṃ pūrvam evopadiṣṭā; bhāryā yaiṣā draupadī divyarūpā
01,189.034a kathaṃ hi strī karmaṇo 'nte mahītalāt; samuttiṣṭhed anyato daivayogāt
01,189.034c yasyā rūpaṃ somasūryaprakāśaṃ; gandhaś cāgryaḥ krośamātrāt pravāti
01,189.035a idaṃ cānyat prītipūrvaṃ narendra; dadāmi te varam atyadbhutaṃ ca
01,189.035c divyaṃ cakṣuḥ paśya kuntīsutāṃs tvaṃ; puṇyair divyaiḥ pūrvadehair upetān
01,189.036 vaiśaṃpāyana uvāca
01,189.036a tato vyāsaḥ paramodārakarmā; śucir vipras tapasā tasya rājñaḥ
01,189.036c cakṣur divyaṃ pradadau tān sa sarvān; rājāpaśyat pūrvadehair yathāvat
01,189.037a tato divyān hemakirīṭamālinaḥ; śakraprakhyān pāvakādityavarṇān
01,189.037c baddhāpīḍāṃś cārurūpāṃś ca yūno; vyūḍhoraskāṃs tālamātrān dadarśa
01,189.038a divyair vastrair arajobhiḥ suvarṇair; mālyaiś cāgryaiḥ śobhamānān atīva
01,189.038c sākṣāt tryakṣān vasavo vātha divyān; ādityān vā sarvaguṇopapannān
01,189.038e tān pūrvendrān evam īkṣyābhirūpān; prīto rājā drupado vismitaś ca
01,189.038e*1921_01 śakrātmajaṃ cendrarūpaṃ niśamya
01,189.039a divyāṃ māyāṃ tām avāpyāprameyāṃ; tāṃ caivāgryāṃ śriyam iva rūpiṇīṃ ca
01,189.039b*1922_01 divyāṃ sākṣāt somavahniprakāśāṃ
01,189.039c yogyāṃ teṣāṃ rūpatejoyaśobhiḥ; patnīm ṛddhāṃ dṛṣṭavān pārthivendraḥ
01,189.040a sa tad dṛṣṭvā mahad āścaryarūpaṃ; jagrāha pādau satyavatyāḥ sutasya
01,189.040c naitac citraṃ paramarṣe tvayīti; prasannacetāḥ sa uvāca cainam
01,189.041 vyāsa uvāca
01,189.041a āsīt tapovane kā cid ṛṣeḥ kanyā mahātmanaḥ
01,189.041c nādhyagacchat patiṃ sā tu kanyā rūpavatī satī
01,189.042a toṣayām āsa tapasā sā kilogreṇa śaṃkaram
01,189.042c tām uvāceśvaraḥ prīto vṛṇu kāmam iti svayam
01,189.043a saivam uktābravīt kanyā devaṃ varadam īśvaram
01,189.043c patiṃ sarvaguṇopetam icchāmīti punaḥ punaḥ
01,189.044a dadau tasyai sa deveśas taṃ varaṃ prītimāṃs tadā
01,189.044c pañca te patayaḥ śreṣṭhā bhaviṣyantīti śaṃkaraḥ
01,189.045a sā prasādayatī devam idaṃ bhūyo 'bhyabhāṣata
01,189.045c ekaṃ patiṃ guṇopetaṃ tvatto 'rhāmīti vai tadā
01,189.045e tāṃ devadevaḥ prītātmā punaḥ prāha śubhaṃ vacaḥ
01,189.046a pañcakṛtvas tvayā uktaḥ patiṃ dehīty ahaṃ punaḥ
01,189.046c tat tathā bhavitā bhadre tava tad bhadram astu te
01,189.046e deham anyaṃ gatāyās te yathoktaṃ tad bhaviṣyati
01,189.046f@102_0001 saiva nāḷāyanī bhūtvā rūpeṇāpratimā bhuvi
01,189.046f@102_0002 maudgalyaṃ patim āsādya śivād varam avāpya ca
01,189.046f@102_0003 śṛṇu guhyaṃ mahīpāla vadataḥ sāvadhānataḥ
01,189.046f@102_0004 saṃśraddhatsva vaco mahyaṃ tataḥ paśyasi pāṇḍavān
01,189.046f@102_0005 hatvā vṛtraṃ surapatis tvāṣṭraṃ svargāt sa ha cyutaḥ
01,189.046f@102_0006 brahmahatyām avāpyātha dharmādirahitas tadā
01,189.046f@102_0007 aindro dharmo yamam agād balaṃ vāyum athāviśat
01,189.046f@102_0008 vīryaṃ varaṃ jñānarūpe nāsatyāv abhijagmatuḥ
01,189.046f@102_0009 hrīś ca lakṣmīś ca kīrtiś ca saṃnatir matir eva ca
01,189.046f@102_0010 etā vinirgatā indrād vāgdevīṃ tāḥ samāśritāḥ
01,189.046f@102_0011 pūrvendravaradānāc ca maheśasyājñayā nṛpa
01,189.046f@102_0012 dharmādīn pāṇḍavān viddhi hriyād yā draupadīṃ tathā
01,189.046f@102_0013 tad ime pāṇḍavā rājan indra eko na saṃśayaḥ
01,189.046f@102_0014 ekaiva draupadī rājan paulomī te na saṃśayaḥ
01,189.046f@102_0015 śṛṇu guhyatamaṃ cānyad rahasyaṃ devanirmitam
01,189.046f@102_0016 yac chrutvā saṃśayas te 'dya śatadhā viphaliṣyati
01,189.046f@102_0017 sadyojātamukhādīni mukhāni ca maheśituḥ
01,189.046f@102_0018 pāṇḍavāḥ pañca yāni syuḥ pārvatī draupadī tv iyam
01,189.046f@102_0019 idam anyad rahasyaṃ te devaguhyaṃ sanātanam
01,189.046f@102_0020 bhavataḥ pratyayārthaṃ ca niḥsaṃśayakaraṃ mahat
01,189.046f@102_0021 catvāraś ca bhujā viṣṇoḥ śaṅkhacakrādilāñchitāḥ
01,189.046f@102_0022 dharmarājaś ca bhīmaś ca yamau ca nṛpasattama
01,189.046f@102_0023 arjunas tu svayaṃ viṣṇuḥ pāñcālī kamalāvatī
01,189.046f@102_0024 catasro mūrtayo viṣṇoḥ svayaṃ viṣṇuś ca sindhujā
01,189.046f@102_0025 caturaḥ pāṇḍavāñ jiṣṇuṃ kṛṣṇāṃ viddhi mahīśvara
01,189.046f@102_0026 caturmūrtiś caturvyūho vāsudevādibhiḥ saha
01,189.046f@102_0027 avatīrṇo mahīṃ viṣṇuḥ pāñcālī kamalā svayam
01,189.046f@102_0028 pañcāyatanasaṃjñaś ca pañcamūrtiḥ sadāśivaḥ
01,189.046f@102_0029 nivṛttādilayān pañca pāñcālīṃ viddhi bhūmipa
01,189.046f@102_0030 tasmāt te saṃśayo mā bhūt pāṇḍavebhyaḥ pradīyatām
01,189.046f@102_0031 kṛṣṇā tava sutā rājan pañcabhiḥ pūrvasaṃbhavāt
01,189.046f@102_0032 pañcāgnayaḥ pāṇḍavāḥ syuḥ svāhā kṛṣṇā prakīrtitā
01,189.047a drupadaiṣā hi sā jajñe sutā te devarūpiṇī
01,189.047c pañcānāṃ vihitā patnī kṛṣṇā pārṣaty aninditā
01,189.048a svargaśrīḥ pāṇḍavārthāya samutpannā mahāmakhe
01,189.048c seha taptvā tapo ghoraṃ duhitṛtvaṃ tavāgatā
01,189.049a saiṣā devī rucirā devajuṣṭā; pañcānām ekā svakṛtena karmaṇā
01,189.049c sṛṣṭā svayaṃ devapatnī svayambhuvā; śrutvā rājan drupadeṣṭaṃ kuruṣva
01,189.049d@101=0000 vyāsaḥ
01,189.049d@101_0001 idaṃ cāpi purāvṛttaṃ tan nibodha ca bhūmipa
01,189.049d@101_0002 kīrtyamānaṃ nṛparṣīṇāṃ pūrveṣāṃ dārakarmaṇi
01,189.049d@101_0003 nitantur nāma rājarṣir babhūva bhuvi viśrutaḥ
01,189.049d@101_0004 tasya putrā maheṣvāsā babhūvuḥ pañca bhūmipāḥ
01,189.049d@101_0005 sālveyaḥ śūrasenaś ca śrutasenaś ca vīryavān
01,189.049d@101_0006 tindusāro 'tisāraś ca kṣatriyāḥ kratuyājinaḥ
01,189.049d@101_0007 nāticakramur anyonyam anyonyasya priyaṃvadāḥ
01,189.049d@101_0008 etān naitantavān pañca śaibyā cātra svayaṃvare
01,189.049d@101_0009 avāpa sā patīn vīrān bhaumāśvī manujādhipān
01,189.049d@101_0010 vīṇeva madhurārāvā gāndhārasvaramūrcchitā
01,189.049d@101_0011 uttamā sarvanārīṇāṃ bhaumāśvī hy abhavat tadā
01,189.049d@101_0012 yasyā naitantavāḥ pañca patayaḥ kṣatriyarṣabhāḥ
01,189.049d@101_0013 babhūvuḥ pṛthivīpālāḥ sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ
01,189.049d@101_0014 teṣām ekābhavad bhāryā rājñām auśīnarī nṛpa
01,189.049d@101_0015 bhaumāśvī nāma bhadraṃ te tadā rūpaguṇānvitā
01,189.049d@101_0016 pañcabhyaḥ pañcadhā pañca dāyādān sā vyajāyata
01,189.049d@101_0017 tebhyo naitantavebhyas tu rājaśārdūla vai tadā
01,189.049d@101_0018 pṛthag ākhyābhavat teṣāṃ matsyānāṃ pañcadhā bhuvi
01,189.049d@101_0019 yathāvat kīrtyamānāṃs tāñ śṛṇu me rājasattama
01,189.049d@101_0020 sālveyāḥ śūrasenāś ca śrutasenāś ca pārthivāḥ
01,189.049d@101_0021 tindusārātisārāś ca vaṃśā eṣāṃ nṛpottama
01,189.049d@101_0022 evam ekābhavad bhāryā bhaumāśvī bhuvi viśrutā
01,190.001 drupada uvāca
01,190.001a aśrutvaivaṃ vacanaṃ te maharṣe; mayā pūrvaṃ yatitaṃ kāryam etat
01,190.001b*1923_01 śrutvā vacas tathyam idaṃ mahārthaṃ
01,190.001b*1923_02 naṣṭapramoho 'smi mahānubhāva
01,190.001c na vai śakyaṃ vihitasyāpayātuṃ; tad evedam upapannaṃ vidhānam
01,190.002a diṣṭasya granthir anivartanīyaḥ; svakarmaṇā vihitaṃ neha kiṃ cit
01,190.002c kṛtaṃ nimittaṃ hi varaikahetos; tad evedam upapannaṃ bahūnām
01,190.003a yathaiva kṛṣṇoktavatī purastān; naikān patīn me bhagavān dadātu
01,190.003c sa cāpy evaṃ varam ity abravīt tāṃ; devo hi veda paramaṃ yad atra
01,190.004a yadi vāyaṃ vihitaḥ śaṃkareṇa; dharmo 'dharmo vā nātra mamāparādhaḥ
01,190.004c gṛhṇantv ime vidhivat pāṇim asyā; yathopajoṣaṃ vihitaiṣāṃ hi kṛṣṇā
01,190.004d*1924_01 nāyaṃ vidhir mānuṣāṇāṃ vivāhe
01,190.004d*1924_02 devā hy ete draupadī cāpi lakṣmīḥ
01,190.004d*1924_03 prāk karmaṇaḥ svakṛtāt pañca bhartṝn
01,190.004d*1924_04 avāpy eṣā devadevaprasādāt
01,190.004d*1924_05 naiṣām evāyaṃ vihitaḥ sadvivāho
01,190.004d*1924_06 yad bhāryaiṣā draupadī pāṇḍavānām
01,190.004d*1925_01 anye 'py evaṃ syur manuṣyāḥ striyaś ca
01,190.004d*1925_02 na dharmaḥ syān mānavokto narendra
01,190.005 vaiśaṃpāyana uvāca
01,190.005a tato 'bravīd bhagavān dharmarājam; adya puṇyāham uta pāṇḍaveya
01,190.005c adya pauṣyaṃ yogam upaiti candramāḥ; pāṇiṃ kṛṣṇāyās tvaṃ gṛhāṇādya pūrvam
01,190.005d*1926_01 pāṇiṃ gṛhāṇa prathamaṃ tvam asyāḥ
01,190.005d*1926_02 pāñcālarājasya narendra putryāḥ
01,190.005d*1927_01 tata ājagmatus tatra tau kṛṣṇadrupadāv ubhau
01,190.005d*1927_02 kuntī saputrā yatrāste dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
01,190.005d*1927_03 tato dvaipāyanaḥ kṛṣṇo yudhiṣṭhiram athābravīt
01,190.005d*1927_04 adya puṇyamahaś candro rohiṇyā ca sameṣyati
01,190.005d*1927_05 krameṇa manujavyāghrāḥ pāṇiṃ gṛhṇantu pāṇḍavāḥ
01,190.005d*1927_06 draupadyā dharmataḥ sarve dṛṣṭam etat purānagha
01,190.006a tato rājā yajñasenaḥ saputro; janyārtha yuktaṃ bahu tat tadagryam
01,190.006c samānayām āsa sutāṃ ca kṛṣṇām; āplāvya ratnair bahubhir vibhūṣya
01,190.007a tataḥ sarve suhṛdas tatra tasya; samājagmuḥ sacivā mantriṇaś ca
01,190.007c draṣṭuṃ vivāhaṃ paramapratītā; dvijāś ca paurāś ca yathāpradhānāḥ
01,190.008a tat tasya veśmārthijanopaśobhitaṃ; vikīrṇapadmotpalabhūṣitājiram
01,190.008c mahārharatnaughavicitram ābabhau; divaṃ yathā nirmalatārakācitam
01,190.009a tatas tu te kauravarājaputrā; vibhūṣitāḥ kuṇḍalino yuvānaḥ
01,190.009c mahārhavastrā varacandanokṣitāḥ; kṛtābhiṣekāḥ kṛtamaṅgalakriyāḥ
01,190.010a purohitenāgnisamānavarcasā; sahaiva dhaumyena yathāvidhi prabho
01,190.010c krameṇa sarve viviśuś ca tat sado; maharṣabhā goṣṭham ivābhinandinaḥ
01,190.011a tataḥ samādhāya sa vedapārago; juhāva mantrair jvalitaṃ hutāśanam
01,190.011c yudhiṣṭhiraṃ cāpy upanīya mantravin; niyojayām āsa sahaiva kṛṣṇayā
01,190.012a pradakṣiṇaṃ tau pragṛhītapāṇī; samānayām āsa sa vedapāragaḥ
01,190.012b*1928_01 viprāṃs tu saṃtarpya yudhiṣṭhiro 'nnair
01,190.012b*1928_02 gobhiś ca ratnair vividhair apūrvaiḥ
01,190.012b*1928_03 jagrāha pāṇiṃ naradevaputryā
01,190.012b*1928_04 dhaumyena mantrair vidhivad dhute 'gnau
01,190.012b*1928_05 tato 'ntarikṣāt kusumāni petur
01,190.012b*1928_06 vavau ca vāyuḥ sumanojñagandhaḥ
01,190.012c tato 'bhyanujñāya tam ājiśobhinaṃ; purohito rājagṛhād viniryayau
01,190.013a krameṇa cānena narādhipātmajā; varastriyās te jagṛhus tadā karam
01,190.013c ahany ahany uttamarūpadhāriṇo; mahārathāḥ kauravavaṃśavardhanāḥ
01,190.014a idaṃ ca tatrādbhutarūpam uttamaṃ; jagāda viprarṣir atītamānuṣam
01,190.014c mahānubhāvā kila sā sumadhyamā; babhūva kanyaiva gate gate 'hani
01,190.014d*1929_01 patiśvaśuratā jyeṣṭhe patidevaratānuje
01,190.014d*1929_02 madhyameṣu ca pāñcālyāḥ tritayaṃ tritayaṃ triṣu
01,190.015a kṛte vivāhe drupado dhanaṃ dadau; mahārathebhyo bahurūpam uttamam
01,190.015c śataṃ rathānāṃ varahemabhūṣiṇāṃ; caturyujāṃ hemakhalīnamālinām
01,190.016a śataṃ gajānām abhipadmināṃ tathā; śataṃ girīṇām iva hemaśṛṅgiṇām
01,190.016b*1930_01 śataṃ daśāśvān maṇihemabhūṣaṇān
01,190.016b*1930_02 manojavān dvādaśavārṣikān yathā
01,190.016c tathaiva dāsīśatam agryayauvanaṃ; mahārhaveṣābharaṇāmbarasrajam
01,190.016d*1931_01 haimāni śayyāsanabhājanāni
01,190.016d*1931_02 dravyāṇi cānyāni mahāsanāni
01,190.017a pṛthak pṛthak caiva daśāyutānvitaṃ; dhanaṃ dadau saumakir agnisākṣikam
01,190.017c tathaiva vastrāṇi ca bhūṣaṇāni; prabhāvayuktāni mahādhanāni
01,190.018a kṛte vivāhe ca tataḥ sma pāṇḍavāḥ; prabhūtaratnām upalabhya tāṃ śriyam
01,190.018c vijahrur indrapratimā mahābalāḥ; pure tu pāñcālanṛpasya tasya ha
01,190.018d*1932_01 sarve 'py atuṣyan nṛpa pāṇḍaveyās
01,190.018d*1932_02 tasyāḥ śubhaiḥ śīlasamādhivṛttaiḥ
01,190.018d*1932_03 sā cāpy eṣāṃ yājñasenī tadānīṃ
01,190.018d*1932_04 vivardhayām āsa mudaṃ svavṛttaiḥ
01,191.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,191.001a pāṇḍavaiḥ saha saṃyogaṃ gatasya drupadasya tu
01,191.001c na babhūva bhayaṃ kiṃ cid devebhyo 'pi kathaṃ cana
01,191.001d*1933_01 evaṃ vivāhaṃ kṛtvā te vīrā drupadaveśmani
01,191.001d*1933_02 ūṣuḥ sarve yathā puṇyaṃ kṛtavanto 'ntarikṣagāḥ
01,191.002a kuntīm āsādya tā nāryo drupadasya mahātmanaḥ
01,191.002c nāma saṃkīrtayantyas tāḥ pādau jagmuḥ svamūrdhabhiḥ
01,191.003a kṛṣṇā ca kṣaumasaṃvītā kṛtakautukamaṅgalā
01,191.003c kṛtābhivādanā śvaśrvās tasthau prahvā kṛtāñjaliḥ
01,191.004a rūpalakṣaṇasaṃpannāṃ śīlācārasamanvitām
01,191.004c draupadīm avadat premṇā pṛthāśīrvacanaṃ snuṣām
01,191.005a yathendrāṇī harihaye svāhā caiva vibhāvasau
01,191.005c rohiṇī ca yathā some damayantī yathā nale
01,191.006a yathā vaiśravaṇe bhadrā vasiṣṭhe cāpy arundhatī
01,191.006b*1934_01 yathā dāśarathau sītā yathā rudre nagātmajā
01,191.006b*1935_01 lopāmudrā yathāgastye yathā rāme ca jānakī
01,191.006c yathā nārāyaṇe lakṣmīs tathā tvaṃ bhava bhartṛṣu
01,191.006c*1936_01 vāgdevī caturānane
01,191.006c*1936_02 girijā giriśe yadvad uṣā bhānau yathā sthirā
01,191.006c*1936_03 sthirā ca vallabhā ca tvaṃ
01,191.007a jīvasūr vīrasūr bhadre bahusaukhyasamanvitā
01,191.007c subhagā bhogasaṃpannā yajñapatnī svanuvratā
01,191.008a atithīn āgatān sādhūn bālān vṛddhān gurūṃs tathā
01,191.008c pūjayantyā yathānyāyaṃ śaśvad gacchantu te samāḥ
01,191.009a kurujāṅgalamukhyeṣu rāṣṭreṣu nagareṣu ca
01,191.009c anu tvam abhiṣicyasva nṛpatiṃ dharmavatsalam
01,191.010a patibhir nirjitām urvīṃ vikrameṇa mahābalaiḥ
01,191.010c kuru brāhmaṇasāt sarvām aśvamedhe mahākratau
01,191.011a pṛthivyāṃ yāni ratnāni guṇavanti gunānvite
01,191.011c tāny āpnuhi tvaṃ kalyāṇi sukhinī śaradāṃ śatam
01,191.012a yathā ca tvābhinandāmi vadhv adya kṣaumasaṃvṛtām
01,191.012c tathā bhūyo 'bhinandiṣye sūtaputrāṃ guṇānvitām
01,191.013a tatas tu kṛtadārebhyaḥ pāṇḍubhyaḥ prāhiṇod dhariḥ
01,191.013c muktāvaiḍūryacitrāṇi haimāny ābharaṇāni ca
01,191.014a vāsāṃsi ca mahārhāṇi nānādeśyāni mādhavaḥ
01,191.014c kambalājinaratnāni sparśavanti śubhāni ca
01,191.015a śayanāsanayānāni vividhāni mahānti ca
01,191.015c vaiḍūryavajracitrāṇi śataśo bhājanāni ca
01,191.016a rūpayauvanadākṣiṇyair upetāś ca svalaṃkṛtāḥ
01,191.016b*1937_01 rākāśaśāṅkavadanāḥ padminījātisaṃbhavāḥ
01,191.016b*1937_02 padmagandhāḥ padmamukhāḥ padmapatranibhekṣaṇāḥ
01,191.016b*1937_03 muktāyuktasukarṇāś ca saptabindulalāṭikāḥ
01,191.016b*1937_04 pīvarastanabhārārtāḥ śaṅkhakaṇṭhyaḥ sunāsikāḥ
01,191.016b*1937_05 kṛṣṇadīrghasukeśinyo muṣṭigrāhyasumadhyamāḥ
01,191.016b*1937_06 bhṛṅgāliromalatikā hy āvartanibhanābhikāḥ
01,191.016b*1937_07 vipulaśroṇiphalakā rambhāstambhoruyugmakāḥ
01,191.016c preṣyāḥ saṃpradadau kṛṣṇo nānādeśyāḥ sahasraśaḥ
01,191.017a gajān vinītān bhadrāṃś ca sadaśvāṃś ca svalaṃkṛtān
01,191.017c rathāṃś ca dāntān sauvarṇaiḥ śubhaiḥ paṭṭair alaṃkṛtān
01,191.018a koṭiśaś ca suvarṇaṃ sa teṣām akṛtakaṃ tathā
01,191.018c vītīkṛtam ameyātmā prāhiṇon madhusūdanaḥ
01,191.019a tat sarvaṃ pratijagrāha dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
01,191.019c mudā paramayā yukto govindapriyakāmyayā
01,192.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,192.001a tato rājñāṃ carair āptaiś cāraḥ samupanīyata
01,192.001c pāṇḍavair upasaṃpannā draupadī patibhiḥ śubhā
01,192.002a yena tad dhanur āyamya lakṣyaṃ viddhaṃ mahātmanā
01,192.002c so 'rjuno jayatāṃ śreṣṭho mahābāṇadhanurdharaḥ
01,192.003a yaḥ śalyaṃ madrarājānam utkṣipyābhrāmayad balī
01,192.003c trāsayaṃś cāpi saṃkruddho vṛkṣeṇa puruṣān raṇe
01,192.004a na cāpi saṃbhramaḥ kaś cid āsīt tatra mahātmanaḥ
01,192.004c sa bhīmo bhīmasaṃsparśaḥ śatrusenāṅgapātanaḥ
01,192.004d*1938_01 yo 'sāv atyakramīd yuddhe yudhyan duryodhanaṃ tadā
01,192.004d*1938_02 sa rājā pāṇḍavaśreṣṭhaḥ śreṣṭhabhāg buddhivardhanaḥ
01,192.004d*1938_03 duryodhanād avarajair yau yudhyetāṃ pratītavat
01,192.004d*1938_04 tau yamau vṛttasaṃpannau saṃpannabalavikramau
01,192.004d*1938_05 cāraiḥ praṇihite cāre rājāno vigatajvarāḥ
01,192.005a brahmarūpadharāñ śrutvā pāṇḍurājasutāṃs tadā
01,192.005c kaunteyān manujendrāṇāṃ vismayaḥ samajāyata
01,192.006a saputrā hi purā kuntī dagdhā jatugṛhe śrutā
01,192.006b*1939_01 sarvabhūmipatīnāṃ ca rāṣṭrāṇāṃ ca yaśasvinām
01,192.006c punarjātān iti smaitān manyante sarvapārthivāḥ
01,192.007a dhik kurvantas tadā bhīṣmaṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca kauravam
01,192.007c karmaṇā sunṛśaṃsena purocanakṛtena vai
01,192.007d@103=0003 vaiśaṃpāyanaḥ
01,192.007d@103=0005 śakuniḥ
01,192.007d@103=0027 vaiśaṃpāyanaḥ
01,192.007d@103=0072 vaiśaṃpāyanaḥ
01,192.007d@103_0001 dhārmikān vṛttasaṃpannān mātuḥ priyahite ratān
01,192.007d@103_0002 yadā tān īdṛśān pārthān utsādayitum arhati
01,192.007d@103_0003 tataḥ svayaṃvare vṛtte dhārtarāṣṭrāḥ sma bhārata
01,192.007d@103_0004 mantrayante tataḥ sarve karṇasaubaladūṣitāḥ
01,192.007d@103_0005 kaś cic chatruḥ karśanīyaḥ pīḍanīyas tathā paraḥ
01,192.007d@103_0006 utsādanīyāḥ kaunteyāḥ sarve kṣatrasya me matāḥ
01,192.007d@103_0007 evaṃ parājitāḥ sarve yadi yūyaṃ gamiṣyatha
01,192.007d@103_0008 akṛtvā saṃvidaṃ kāṃ cit tad vas tapsyaty asaṃśayam
01,192.007d@103_0009 ayaṃ deśaś ca kālaś ca pāṇḍavoddharaṇāya naḥ
01,192.007d@103_0010 na ced evaṃ kariṣyadhvaṃ loke hāsyā bhaviṣyatha
01,192.007d@103_0011 yam ete saṃśritā vastuṃ kāmayante ca bhūmipam
01,192.007d@103_0012 so 'lpavīryabalo rājā drupado vai mato mama
01,192.007d@103_0013 yāvad etān na jānanti jīvato vṛṣṇipuṃgavāḥ
01,192.007d@103_0014 caidyaś ca puruṣavyāghraḥ śiśupālaḥ pratāpavān
01,192.007d@103_0015 ekībhāvaṃ gatā rājñā drupadena mahātmanā
01,192.007d@103_0016 durādharṣatarā rājan bhaviṣyanti na saṃśayaḥ
01,192.007d@103_0017 yāvat tv acalatāṃ sarve prāpnuvanti narādhipāḥ
01,192.007d@103_0018 tāvad eva vyavasyāmaḥ pāṇḍavānāṃ vadhaṃ prati
01,192.007d@103_0019 muktā jatugṛhād bhīmād āśīviṣamukhād iva
01,192.007d@103_0020 punar yad iha mucyante mahan no bhayam āviśet
01,192.007d@103_0021 teṣām ihopayātānām eṣāṃ ca puravāsinām
01,192.007d@103_0022 antare duṣkaraṃ sthātuṃ meṣayor mahator iva
01,192.007d@103_0023 haladhṛkpragṛhītāni balāni balināṃ svayam
01,192.007d@103_0024 yāvan na kurusenāyāṃ patanti patagā iva
01,192.007d@103_0025 tāvat sarvābhisāreṇa puram etad vināśyatām
01,192.007d@103_0026 etad atra paraṃ manye prāptakālaṃ nararṣabhāḥ
01,192.007d@103_0027 śakuner vacanaṃ śrutvā bhāṣamāṇasya durmateḥ
01,192.007d@103_0028 saumadattir idaṃ vākyaṃ jagāda paramaṃ tataḥ
01,192.007d@103_0029 prakṛtīḥ sapta vai jñātvā ātmanaś ca parasya ca
01,192.007d@103_0030 tathā deśaṃ ca kālaṃ ca ṣaḍvidhāṃś ca nayed guṇān
01,192.007d@103_0031 sthānaṃ vṛddhiṃ kṣayaṃ caiva bhūmiṃ mitrāṇi vikramam
01,192.007d@103_0032 samīkṣyāthābhiyuñjīta paraṃ vyasanapīḍitam
01,192.007d@103_0033 tato 'haṃ pāṇḍavān manye mitrakośasamanvitān
01,192.007d@103_0034 balasthān vikramasthāṃś ca svakṛtaiḥ prakṛtipriyān
01,192.007d@103_0035 vapuṣā bhuvi bhūtānāṃ netrāṇi ca manāṃsi ca
01,192.007d@103_0036 śrotraṃ madhurayā vācā ramayaty arjuno nṛṇām
01,192.007d@103_0037 na tu kevaladaivena prajā bhāvena bhejire
01,192.007d@103_0038 yad babhūva manaḥkāntaṃ karmaṇā sa cakāra tat
01,192.007d@103_0039 na hy ayuktaṃ na cāsaktaṃ nāmṛtaṃ na ca vipriyam
01,192.007d@103_0040 bhāṣitaṃ cārubhāṣasya jajñe pārthasya bhāratī
01,192.007d@103_0041 tān evaṃ guṇasaṃpannān saṃpannān rājalakṣaṇaiḥ
01,192.007d@103_0042 na tān paśyāmi ye śaktāḥ samucchettuṃ yathābalāt
01,192.007d@103_0043 prabhāvaśaktir vipulā mantraśaktiś ca puṣkalā
01,192.007d@103_0044 tathaivotsāhaśaktiś ca pārtheṣv abhyadhikā sadā
01,192.007d@103_0045 maulamitrabalānāṃ ca kālajño vai yudhiṣṭhiraḥ
01,192.007d@103_0046 sāmnā dānena bhedena daṇḍeneti yudhiṣṭhiraḥ
01,192.007d@103_0047 amitraṃ yatate jetuṃ na roṣeṇeti me matiḥ
01,192.007d@103_0048 parikrīya dhanaiḥ śatrūn mitrāṇi ca dhanāni ca
01,192.007d@103_0049 mūlaṃ ca sudṛḍhaṃ kṛtvā hanty arīn pāṇḍavas tataḥ
01,192.007d@103_0050 aśakyān pāṇḍavān manye devair api savāsavaiḥ
01,192.007d@103_0051 eṣām arthe sadā yuktau kṛṣṇasaṃkarṣaṇāv ubhau
01,192.007d@103_0052 śreyaś ca yadi manyadhvaṃ manmataṃ yadi vo matam
01,192.007d@103_0053 saṃvidaṃ pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ kṛtvā yāma yathāgatam
01,192.007d@103_0054 gopurāṭṭālakair uccair upatalpaśatair api
01,192.007d@103_0055 guptaṃ puravaraṃ śreṣṭham etad adbhiś ca saṃvṛtam
01,192.007d@103_0056 tṛṇadhānyendhanarasais tathā yantrāyudhauṣadhaiḥ
01,192.007d@103_0057 yuktaṃ hy urukavāṭaiś ca dravyāgāratuṣādikaiḥ
01,192.007d@103_0058 bhīmocchritamahācakraṃ bṛhadaṭṭālasaṃvṛtam
01,192.007d@103_0059 dṛḍhaprākāraniryūhaṃ śataghnījālasaṃvṛtam
01,192.007d@103_0060 aiṣṭako dāravo vapro mānuṣaś ceti yaḥ smṛtaḥ
01,192.007d@103_0061 prākārakartṛbhir vīrair nṛgarbhas tatra pūjitaḥ
01,192.007d@103_0062 tad etan naragarbheṇa pāṇḍareṇa virājate
01,192.007d@103_0063 sālenānekatālena sarvataḥ saṃvṛtaṃ puram
01,192.007d@103_0064 anuraktāḥ prakṛtayo drupadasya mahātmanaḥ
01,192.007d@103_0065 dānamānārcitāḥ sarve bāhyāś cābhyantarāś ca ye
01,192.007d@103_0066 pratiruddhān imāñ jñātvā rājabhir bhīmavikramaiḥ
01,192.007d@103_0067 upayāsyanti dāśārhāḥ samudagrocchritāyudhāḥ
01,192.007d@103_0068 tasmāt saṃdhiṃ vayaṃ kṛtvā dhārtarāṣṭrasya pāṇḍavaiḥ
01,192.007d@103_0069 svarāṣṭram eva gacchāmo yady āptaṃ vacanaṃ mama
01,192.007d@103_0070 etan mama mataṃ sarvaiḥ kriyatāṃ yadi rocate
01,192.007d@103_0071 etac ca sukṛtaṃ manye kṣemaṃ cāpi mahīkṣitām
01,192.007d@103_0072 saumadatter vacaḥ śrutvā karṇo vaikartano vṛṣā
01,192.007d@103_0073 uvāca vacanaṃ kāle kālajñaḥ sarvakarmaṇām
01,192.007d@103_0074 nītipūrvam idaṃ sarvam uktaṃ vacanam arthavat
01,192.007d@103_0075 vacanaṃ nābhyasūyāmi śrūyatāṃ madvacaḥsthitiḥ
01,192.007d@103_0076 dvaidhībhāvo na gantavyaḥ sarvakarmasu mānavaiḥ
01,192.007d@103_0077 dvidhābhūtena manasā hy anyat karma na sidhyati
01,192.007d@103_0078 saṃprayāṇāsanābhyāṃ tu karśanena tathaiva ca
01,192.007d@103_0079 naitac chakyaṃ puraṃ hantum ākrando 'syāpy aśobhanaḥ
01,192.007d@103_0080 avamardanakālo 'tra mataś cintayato mama
01,192.007d@103_0081 yāvan no vṛṣṇayaḥ pārṣṇīṃ na gṛhṇanti raṇapriyāḥ
01,192.007d@103_0082 prabhavanto hṛṣṭatuṣṭāḥ svabāhubalaśālinaḥ
01,192.007d@103_0083 prākāram avamṛdnantu parighāḥ pūrayantv api
01,192.007d@103_0084 prasrāvayantu salilaṃ kriyatāṃ viṣamaṃ samam
01,192.007d@103_0085 tṛṇakāṣṭhena mahatā khātam asya prapūryatām
01,192.007d@103_0086 ghuṣyatāṃ rājasainyeṣu pareṣāṃ yo haniṣyati
01,192.007d@103_0087 nāgam aśvaṃ padātiṃ vā dānamānaṃ sa lapsyate
01,192.007d@103_0088 nāge daśa sahasrāṇi pañca cāśvapadātiṣu
01,192.007d@103_0089 rathe vai dviguṇaṃ nāgād vasu dāsyanti pārthivāḥ
01,192.007d@103_0090 yaś ca kāmasukhe sakto bālaś ca sthaviraś ca yaḥ
01,192.007d@103_0091 ayuddhamanaso ye ca te tu tiṣṭhantu bhīravaḥ
01,192.007d@103_0092 pradaraś ca na dātavyo na gantavyam acoditaiḥ
01,192.007d@103_0093 yaśo rakṣata bhadraṃ vo jeṣyāmo vai vayaṃ puram
01,192.007d@103_0094 anulomāś ca no vātāḥ sarvato mṛgapakṣiṇaḥ
01,192.007d@103_0095 agnayaś ca virājante śastrāṇi kavacāni ca
01,192.007d@103_0096 tataḥ karṇavacaḥ śrutvā dhārtarāṣṭrapriyaiṣiṇaḥ
01,192.007d@103_0097 niryayuḥ pṛthivīpālāś cālayantaḥ parān raṇe
01,192.007d@103_0098 na hi teṣāṃ manaḥsaktir indriyārtheṣu sarvaśaḥ
01,192.007d@103_0099 yathā punar arighnānāṃ prasavo yuddha eva ca
01,192.007d@103_0100 vaikartanapurovātaḥ saindhavormimahāsvanaḥ
01,192.007d@103_0101 duḥśāsanamahāmatsyo duryodhanamahāgrahaḥ
01,192.007d@103_0102 sa rājasāgaro bhīmo bhīmaghoṣapradarśanaḥ
01,192.007d@103_0103 abhidudrāva vegena puraṃ tad apasavyataḥ
01,192.007d@103_0104 tad anīkam anādhṛṣyaṃ śastrāgnivyāladīpitam
01,192.007d@103_0105 samutkūlitam ājñāya cukruśur drupadātmajāḥ
01,192.007d@103_0106 te meghasamanirghoṣair balinaḥ syandanottamaiḥ
01,192.007d@103_0107 niryayur nagaradvārāt trāsayantaḥ parān raṇe
01,192.007d@103_0108 dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca sumitraḥ priyadarśanaḥ
01,192.007d@103_0109 citraketuḥ suketuś ca dhvajasenaś ca vīryavān
01,192.007d@103_0110 putrā drupadarājasya balavanto jayaiṣiṇaḥ
01,192.007d@103_0111 drupadaś ca mahāvīryaḥ pāṇḍaroṣṇīṣaketanaḥ
01,192.007d@103_0112 pāṇḍaravyajanacchatraḥ pāṇḍaradhvajavāhanaḥ
01,192.007d@103_0113 saputragaṇamadhyasthaḥ śuśubhe rājasattamaḥ
01,192.007d@103_0114 candramā jyotiṣāṃ madhye paurṇamāsyām ivoditaḥ
01,192.007d@103_0115 athoddhūtapatākāgram ajihmagatim avyayam
01,192.007d@103_0116 drupadānīkam āyāntaṃ kurusainyam abhidravat
01,192.007d@103_0117 tayor ubhayato jajñe bhairavas tumulaḥ svanaḥ
01,192.007d@103_0118 balayoḥ saṃpraharatoḥ sravantyoḥ saritor iva
01,192.007d@103_0119 prakīrṇarathanāgāśvais tāny anīkāni sarvaśaḥ
01,192.007d@103_0120 jyotīṃṣi viprakīrṇāni sarvataḥ pracakāśire
01,192.007d@103_0121 utkṛṣṭabherīninade saṃpravṛtte mahārave
01,192.007d@103_0122 amarṣitā mahātmānaḥ pāṇḍavā niryayus tataḥ
01,192.007d@103_0123 rathān vai meghanirghoṣān yuktān paramavājibhiḥ
01,192.007d@103_0124 dhanvino dhvajinaḥ śubhrān āsthāya bharatarṣabhāḥ
01,192.007d@103_0125 tataḥ pāṇḍusutān dṛṣṭvā rathasthān āttakārmukān
01,192.007d@103_0126 nṛpāṇām abhavat kampo vepathur hṛdayeṣu ca
01,192.007d@103_0127 niryāteṣv atha pārtheṣu draupadaṃ tad balaṃ raṇe
01,192.007d@103_0128 āviśat paramo harṣaḥ pramodaś ca jayaṃ prati
01,192.007d@103_0129 sa muhūrtaṃ vyatikaraḥ sainyānām abhavad bhṛśam
01,192.007d@103_0130 tato dvandvam ayudhyanta mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
01,192.007d@103_0131 jaghnatuḥ samare tasmin sumitrapriyadarśanau
01,192.007d@103_0132 jayadrathaś ca karṇaś ca paśyataḥ savyasācinaḥ
01,192.007d@103_0133 arjunaḥ prekṣya nihatau sumitrapriyadarśanau
01,192.007d@103_0134 jayadrathasutaṃ tatra jaghāna pitur antike
01,192.007d@103_0135 vṛṣasenād avarajaṃ subāhuṃ vai dhanaṃjayaḥ
01,192.007d@103_0136 karṇaputraṃ mahāvīryaṃ rathanīḍād apātayat
01,192.007d@103_0137 tau sutau nihatau dṛṣṭvā rājasiṃhau tarasvinau
01,192.007d@103_0138 nāmṛṣyetāṃ mahābāhū prahāram iva sadgajau
01,192.007d@103_0139 tau jagmatur asaṃbhrāntau phalgunasya rathaṃ prati
01,192.007d@103_0140 pratimuktatalatrāṇau trāyamāṇau parasparam
01,192.007d@103_0141 saṃnipātas tayor āsīt phalgunena mahāmṛdhe
01,192.007d@103_0142 vṛtraśambarayoḥ saṃkhye vajriṇeva mahāraṇe
01,192.007d@103_0143 trīn hayāñ jaghnatus tatra phalgunasya nararṣabhau
01,192.007d@103_0144 tataḥ kilikilāśabdaḥ kurūṇām abhavat tadā
01,192.007d@103_0145 tān hayān nihatān dṛṣṭvā bhīmasenaḥ pratāpavān
01,192.007d@103_0146 nimeṣāntaramātreṇa ratham aśvair ayojayat
01,192.007d@103_0147 upayātaṃ rathaṃ dṛṣṭvā duryodhanapuraḥsarau
01,192.007d@103_0148 saubalaḥ saumadattiś ca sameyātāṃ paraṃtapau
01,192.007d@103_0149 taiḥ pañcabhir adīnātmā bhīmaseno mahābalaḥ
01,192.007d@103_0150 ayudhyata balair vīrair indriyārthair iveśvaraḥ
01,192.007d@103_0151 tair niruddho na saṃtrāsaṃ jagāma samitiṃjayaḥ
01,192.007d@103_0152 pañcabhir dviradair mattair niruddha iva kesarī
01,192.007d@103_0153 tasya te yugapat pañca pañcabhir niśitaiḥ śaraiḥ
01,192.007d@103_0154 sārathiṃ vājinaś caiva ninyur vaivasvatakṣayam
01,192.007d@103_0155 hatāśvāt syandanaśreṣṭhād avaruhya mahārathaḥ
01,192.007d@103_0156 cacāra vividhān mārgān asim udyamya pāṇḍavaḥ
01,192.007d@103_0157 aśvaskandheṣu cakreṣu yugeṣv īṣāsu caiva ha
01,192.007d@103_0158 vyacarat pātayañ śatrūn suparṇa iva bhoginaḥ
01,192.007d@103_0159 vidhanuṣkaṃ vikavacaṃ virathaṃ ca samīkṣya tam
01,192.007d@103_0160 abhipetur naravyāghram arjunapramukhā rathāḥ
01,192.007d@103_0161 dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca yamau ca yudhi durjayau
01,192.007d@103_0162 tasmin dāśarathe yuddhe pravṛtte śaravṛṣṭibhiḥ
01,192.007d@103_0163 rathā dhvajāḥ patākāś ca sarvam antaradhīyata
01,192.007d@103_0164 tat pravṛttaṃ ciraṃ kālaṃ yuddhaṃ samam ivābhavat
01,192.007d@103_0165 rathenātha mahābāhur arjuno 'bhyapatat punaḥ
01,192.007d@103_0166 tam āpatantaṃ dṛṣṭvaiva mahābāhur dhanurdharaḥ
01,192.007d@103_0167 karṇo 'straviduṣāṃ śreṣṭho vārayām āsa sāyakaiḥ
01,192.007d@103_0168 sa tenābhihataḥ pārtho vāsavir vajrasaṃnibhān
01,192.007d@103_0169 trīñ śarān saṃdadhe kruddho vadhe karṇasya pāṇḍavaḥ
01,192.007d@103_0170 taiḥ śarair āhataṃ karṇaṃ dhvajayaṣṭim upāśritam
01,192.007d@103_0171 apovāha rathenāśu sūtaḥ parapuraṃjayam
01,192.007d@103_0172 tataḥ parājite karṇe dhārtarāṣṭrān mahad bhayam
01,192.007d@103_0173 viveśa samudagrāṃś ca pāñcālān prasamīkṣya ca
01,192.007d@103_0174 tat prakampitam atyarthaṃ dṛṣṭvā vai saubalo balam
01,192.007d@103_0175 girā gambhīrayā vīraḥ samāśvāsayatāsakṛt
01,192.007d@103_0176 dhārtarāṣṭrais tataḥ sarvair duryodhanapuraḥsaraiḥ
01,192.007d@103_0177 dhṛtaṃ tat punar evāsīd balaṃ pārthaprakampitam
01,192.007d@103_0178 tato duryodhanaṃ dṛṣṭvā bhīmo bhīmaparākramaḥ
01,192.007d@103_0179 akrudhyat sa mahābāhur agāraṃ jātuṣaṃ smaran
01,192.007d@103_0180 tataḥ saṃgrāmaśirasi dadarśa vipuladrumam
01,192.007d@103_0181 āyāmabhūtaṃ tiṣṭhantaṃ skandhapañcāśad unnatam
01,192.007d@103_0182 mahāskandhaṃ mahotsedhaṃ śakradhvajam ivocchritam
01,192.007d@103_0183 citramālyāmbaradharaṃ patākāśataśobhitam
01,192.007d@103_0184 sālam udyamya pāṇibhyām uddhṛtya ca raṇe balī
01,192.007d@103_0185 abhipede parān saṃkhye vajrapāṇir ivāsurān
01,192.007d@103_0186 bhīmasenabhayārtāni phalgunābhihatāni ca
01,192.007d@103_0187 na śekus tāny anīkāni dhārtarāṣṭrābhirakṣitum
01,192.007d@103_0188 tāni saṃbhrāntayodhāni śrāntavājigajāni ca
01,192.007d@103_0189 diśaḥ prākālayad bhīmo divīvābhrāṇi mārutaḥ
01,192.007d@103_0190 tān nivṛttān nirānandān hatavāraṇavājinaḥ
01,192.007d@103_0191 nānusasrur na cājaghnur nocuḥ kiṃ cic ca dāruṇam
01,192.007d@103_0192 svam eva śibiraṃ jagmuḥ kṣatriyāḥ śaravikṣatāḥ
01,192.007d@103_0193 pare 'py abhiyayur hṛṣṭāḥ puraṃ paurasukhāvahāḥ
01,192.007d@103_0194 muhūrtam abhavad vairaṃ teṣāṃ vai pāṇḍavaiḥ saha
01,192.007d@103_0195 yāvat tad yuddham abhavan mahad devāsuropamam
01,192.007d@103_0196 suvṛttaṃ cakrire sarve suprāptām abruvan vadhūm
01,192.007d@103_0197 kṛtārthaṃ drupadaṃ cocur dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam
01,192.007d@103_0198 śakuniḥ sindhurājaś ca karṇaduryodhanāv api
01,192.007d@103_0199 teṣāṃ tad abhavad duḥkhaṃ hṛdi vācā tu nābruvan
01,192.007d@103_0200 tataḥ prayātā rājānaḥ sarva eva yathāgatam
01,192.007d@103_0201 dhārtarāṣṭrā hi te sarve gatā nāgapuraṃ tadā
01,192.007d@103_0202 prāg eva purarodhāt tu pāṇḍavair aśvasādinaḥ
01,192.007d@103_0203 preṣitā gacchatāriṣṭān asmān ākhyāta śauraye
01,192.007d@103_0204 te tv adīrgheṇa kālena gatvā dvāravatīṃ purīm
01,192.007d@103_0205 ūcuḥ saṃkarṣaṇopendrau vacanaṃ vacanakṣamau
01,192.007d@103_0206 kuśalaṃ pāṇḍavāḥ sarvān āhuḥ smāndhakavṛṣṇayaḥ
01,192.007d@103_0207 ātmanaś cākṣatān āhur vimuktāñ jātuṣād gṛhāt
01,192.007d@103_0208 samāje draupadīṃ smāhur labdhāṃ rājīvalocanām
01,192.007d@103_0209 ātmanaḥ sadṛśīṃ sarve śīlavṛttasamādhibhiḥ
01,192.007d@103_0210 tac chrutvā vacanaṃ kṛṣṇas tān uvācottaraṃ vacaḥ
01,192.007d@103_0211 sarvam etad ahaṃ jāne vadhāt tasya tu rakṣasaḥ
01,192.007d@103_0212 tata udyojayām āsa keśavaś caturaṅgiṇīm
01,192.007d@103_0213 sevāṃ samupayāt tūrṇaṃ pāñcālanagaraṃ prati
01,192.007d@103_0214 tataḥ saṃkarṣaṇaś caiva keśavaś ca mahābalaḥ
01,192.007d@103_0215 yādavaiḥ saha sarvaiś ca pāṇḍavān abhijagmatuḥ
01,192.007d@103_0216 pitṛṣvasāraṃ saṃpūjya drupadaṃ ca yathāvidhi
01,192.007d@103_0217 draupadīṃ bhūṣaṇaiḥ śubhrair bhūṣayitvā mahādhanaiḥ
01,192.007d@103_0218 nyāyataḥ pūjitā rājñā drupadena mahātmanā
01,192.007d@103_0219 remire pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ pāñcālanagare tadā
01,192.008a vṛtte svayaṃvare caiva rājānaḥ sarva eva te
01,192.008c yathāgataṃ viprajagmur viditvā pāṇḍavān vṛtān
01,192.009a atha duryodhano rājā vimanā bhrātṛbhiḥ saha
01,192.009c aśvatthāmnā mātulena karṇena ca kṛpeṇa ca
01,192.010a vinivṛtto vṛtaṃ dṛṣṭvā draupadyā śvetavāhanam
01,192.010c taṃ tu duḥśāsano vrīḍan mandaṃ mandam ivābravīt
01,192.010d*1940_01 khidyacchuṣyanmukho rājā dūyamānena cetasā
01,192.011a yady asau brāhmaṇo na syād vindeta draupadīṃ na saḥ
01,192.011c na hi taṃ tattvato rājan veda kaś cid dhanaṃjayam
01,192.012a daivaṃ tu paramaṃ manye pauruṣaṃ tu nirarthakam
01,192.012c dhig asmatpauruṣaṃ tāta yad dharantīha pāṇḍavāḥ
01,192.012d*1941_01 baddhvā cakṣūṃṣi naḥ pārthā rājñāṃ ca drupadātmajām
01,192.012d*1941_02 udvāhya rājñāṃ tair nyastaṃ pādaṃ vāmaṃ pṛthāsutaiḥ
01,192.012d*1941_03 vimuktāḥ katham etena jatuveśmahavirbhujā
01,192.012d*1941_04 asmākaṃ pauruṣaṃ sattvaṃ buddhiś cāpi gatā kutaḥ
01,192.012d*1941_05 vayaṃ hatā mātulādya viśvasya ca purocanam
01,192.012d*1941_06 adagdhvā pāṇḍavān dagdhvā svayaṃ dagdho hutāśane
01,192.012d*1941_07 matto mātula manye 'haṃ pāṇḍavā buddhimattarāḥ
01,192.012d*1941_08 teṣāṃ nāsti bhayaṃ mṛtyor muktānāṃ jatuveśmanaḥ
01,192.013a evaṃ saṃbhāṣamāṇās te nindantaś ca purocanam
01,192.013b*1942_01 pañcaputrāṃ kirātīṃ ca viduraṃ ca mahāmatim
01,192.013c viviśur hāstinapuraṃ dīnā vigatacetasaḥ
01,192.014a trastā vigatasaṃkalpā dṛṣṭvā pārthān mahaujasaḥ
01,192.014c muktān havyavahāc cainān saṃyuktān drupadena ca
01,192.015a dhṛṣṭadyumnaṃ ca saṃcintya tathaiva ca śikhaṇḍinam
01,192.015c drupadasyātmajāṃś cānyān sarvayuddhaviśāradān
01,192.015d*1943_01 mukhāni dhārtarāṣṭrāṇāṃ dṛṣṭvā kṣattā mudānvitaḥ
01,192.015d*1943_02 vikasaddhṛnmukhāmbhojaḥ padmaṃ dṛṣṭveva bhāskaram
01,192.016a viduras tv atha tāñ śrutvā draupadyā pāṇḍavān vṛtān
01,192.016b*1944_01 sarvāṃs tu balino vīrān saṃyuktān drupadena ca
01,192.016c vrīḍitān dhārtarāṣṭrāṃś ca bhagnadarpān upāgatān
01,192.017a tataḥ prītamanāḥ kṣattā dhṛtarāṣṭraṃ viśāṃ pate
01,192.017c uvāca diṣṭyā kuravo vardhanta iti vismitaḥ
01,192.017d*1945=03 vaiśaṃpāyanaḥ
01,192.017d*1945_01 sarvāpadbhyo vimuktāś ca vimuktā rājasaṃgarāt
01,192.017d*1945_02 kṛṣṇayā saṃvṛtāś caiva vīralakṣmyā tathaiva ca
01,192.017d*1945_03 viduroktaṃ vacaḥ śrutvā sāmānyāt kauravā iti
01,192.017d*1945_04 ullalāsa sa harṣeṇa saṃtoṣabharito nṛpaḥ
01,192.017d*1945_05 praharṣaharito rājā stambhībhūta iva kṣaṇam
01,192.018a vaicitravīryas tu nṛpo niśamya vidurasya tat
01,192.018c abravīt paramaprīto diṣṭyā diṣṭyeti bhārata
01,192.019a manyate hi vṛtaṃ putraṃ jyeṣṭhaṃ drupadakanyayā
01,192.019c duryodhanam avijñānāt prajñācakṣur nareśvaraḥ
01,192.020a atha tv ājñāpayām āsa draupadyā bhūṣaṇaṃ bahu
01,192.020b*1946_01 putrāṇāṃ ca tathā sarvaṃ vicitrābharaṇaṃ varam
01,192.020c ānīyatāṃ vai kṛṣṇeti putraṃ duryodhanaṃ tadā
01,192.021a athāsya paścād vidura ācakhyau pāṇḍavān vṛtān
01,192.021b*1947_01 putrābhivṛddhisaṃtoṣaśravaṇānandanirbharam
01,192.021b*1947_02 kauravā iti sāmānyān na manyethās tavātmajān
01,192.021b*1947_03 vardhitā iti madvākyād vardhitāḥ pāṇḍunandanāḥ
01,192.021b*1947_04 kṛṣṇayā saṃvṛtāḥ pārthā vimuktā rājasaṃgarāt
01,192.021c sarvān kuśalino vīrān pūjitān drupadena ca
01,192.021d*1948_01 saṃkarṣaṇena kṛṣṇena satkṛtān pāṇḍunandanān
01,192.021d*1949_01 etac chrutvā tu vacanaṃ vidurasya narādhipaḥ
01,192.021d*1949_02 ākāracchādanārthaṃ tu diṣṭyā diṣṭyeti cābravīt
01,192.021d*1949_03 evaṃ vidura bhadraṃ te yadi jīvanti pāṇḍavāḥ
01,192.021d*1949_04 sādhvācārā tathā kuntī saṃbandho drupadena ca
01,192.021d*1949_05 anvavāye vasor jātaḥ pravaro mātsyake kule
01,192.021d*1949_06 vṛttavidyātapovṛddhaḥ pārthivānāṃ dhuraṃdharaḥ
01,192.021d*1949_07 putrāś cāsya tathā pautrāḥ sarve sucaritavratāḥ
01,192.021d*1950_01 na mamau me tanau prītis tvadvākyāmṛtasaṃbhavā
01,192.021d*1950_02 āliṅgasveti māṃ kṣattaḥ punaḥ punar abhāṣata
01,192.021d*1950_03 durbhāvagopanārthāya bāhū vistārya dūrataḥ
01,192.021d*1950_04 ehy ehi vidura prājña mām āliṅgitum arhasi
01,192.021d*1950_05 ity uktvākṛṣya viduraṃ jñātvāntarbhāvam ātmanaḥ
01,192.021d*1950_06 āliliṅge dṛḍhaṃ dorbhyāṃ nirucchvāsaṃ durātmavān
01,192.021e teṣāṃ saṃbandhinaś cānyān bahūn balasamanvitān
01,192.021f*1951_01 samāgatān pāṇḍaveyais tasminn eva svayaṃvare
01,192.022 dhṛtarāṣṭra uvāca
01,192.022a yathaiva pāṇḍoḥ putrās te tathaivābhyadhikā mama
01,192.022c seyam abhyadhikā prītir vṛddhir vidura me matā
01,192.022d*1952_01 yā prītiḥ pāṇḍuputreṣu na sānyatra mamābhibho
01,192.022d*1952_02 nityo 'yaṃ niścitaḥ kṣattaḥ satyaṃ satyena te śape
01,192.022d*1953_01 teṣāṃ saṃbandhinaś cānye bahavaḥ sumahābalāḥ
01,192.022d*1954_01 tan me putrā durātmāno vinaṣṭā iti me matiḥ
01,192.022e yat te kuśalino vīrā mitravantaś ca pāṇḍavāḥ
01,192.022f*1955_01 mitravanto 'bhavan putrā duryodhanamukhāḥ sadā
01,192.022f*1955_02 mayā śrutā yadā vahner dagdhāḥ pāṇḍusutā iti
01,192.022f*1955_03 tadādahyaṃ divārātraṃ na bhokṣye na svapāmi ca
01,192.022f*1955_04 asahāyāś ca me putrā lūnapakṣā iva dvijāḥ
01,192.022f*1955_05 tattvataḥ śṛṇu me kṣattaḥ susahāyāḥ sutā mama
01,192.022f*1955_06 adya me sthirasāmrājyam ācandrārkaṃ mamābhavat
01,192.023a ko hi drupadam āsādya mitraṃ kṣattaḥ sabāndhavam
01,192.023c na bubhūṣed bhavenārthī gataśrīr api pārthivaḥ
01,192.024 vaiśaṃpāyana uvāca
01,192.024a taṃ tathā bhāṣamāṇaṃ tu viduraḥ pratyabhāṣata
01,192.024b*1956_01 buddhir eṣā mahārāja rūḍhamūlā ca te hṛdi
01,192.024b*1956_02 karmaṇā manasā vācā sthirā yadi janeśvara
01,192.024c nityaṃ bhavatu te buddhir eṣā rājañ śataṃ samāḥ
01,192.024d*1957_01 ity uktvā prayayau rājan viduraḥ svaṃ niveśanam
01,192.024d*1958_01 ity uktvā niragāt kṣattā svagṛhāya mahāmate
01,192.025a tato duryodhanaś caiva rādheyaś ca viśāṃ pate
01,192.025c dhṛtarāṣṭram upāgamya vaco 'brūtām idaṃ tadā
01,192.026a saṃnidhau vidurasya tvāṃ vaktuṃ nṛpa na śaknuvaḥ
01,192.026c viviktam iti vakṣyāvaḥ kiṃ tavedaṃ cikīrṣitam
01,192.027a sapatnavṛddhiṃ yat tāta manyase vṛddhim ātmanaḥ
01,192.027c abhiṣṭauṣi ca yat kṣattuḥ samīpe dvipadāṃ vara
01,192.028a anyasmin nṛpa kartavye tvam anyat kuruṣe 'nagha
01,192.028c teṣāṃ balavighāto hi kartavyas tāta nityaśaḥ
01,192.029a te vayaṃ prāptakālasya cikīrṣāṃ mantrayāmahe
01,192.029c yathā no na graseyus te saputrabalabāndhavān
01,193.000*1959=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,193.000*1959_01 duryodhanenaivam uktaḥ karṇena ca viśāṃ pate
01,193.000*1959_02 putraṃ ca sūtaputraṃ ca dhṛtarāṣṭro 'bravīd idam
01,193.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
01,193.001a aham apy evam evaitac cintayāmi yathā yuvām
01,193.001c vivektuṃ nāham icchāmi tv ākāraṃ viduraṃ prati
01,193.002a atas teṣāṃ guṇān eva kīrtayāmi viśeṣataḥ
01,193.002c nāvabudhyeta viduro mamābhiprāyam iṅgitaiḥ
01,193.003a yac ca tvaṃ manyase prāptaṃ tad brūhi tvaṃ suyodhana
01,193.003c rādheya manyase tvaṃ ca yat prāptaṃ tad bravīhi me
01,193.004 duryodhana uvāca
01,193.004a adya tān kuśalair vipraiḥ sukṛtair āptakāribhiḥ
01,193.004c kuntīputrān bhedayāmo mādrīputrau ca pāṇḍavau
01,193.005a atha vā drupado rājā mahadbhir vittasaṃcayaiḥ
01,193.005c putrāś cāsya pralobhyantām amātyāś caiva sarvaśaḥ
01,193.006a parityajadhvaṃ rājānaṃ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
01,193.006c atha tatraiva vā teṣāṃ nivāsaṃ rocayantu te
01,193.007a ihaiṣāṃ doṣavad vāsaṃ varṇayantu pṛthak pṛthak
01,193.007c te bhidyamānās tatraiva manaḥ kurvantu pāṇḍavāḥ
01,193.008a athavā kuśalāḥ ke cid upāyanipuṇā narāḥ
01,193.008c itaretarataḥ pārthān bhedayantv anurāgataḥ
01,193.009a vyutthāpayantu vā kṛṣṇāṃ bahutvāt sukaraṃ hi tat
01,193.009c athavā pāṇḍavāṃs tasyāṃ bhedayantu tataś ca tām
01,193.010a bhīmasenasya vā rājann upāyakuśalair naraiḥ
01,193.010c mṛtyur vidhīyatāṃ channaiḥ sa hi teṣāṃ balādhikaḥ
01,193.010d*1960_01 tam āśritya hi kaunteyaḥ purā cāsmān na manyate
01,193.010d*1960_02 sa hi tīkṣṇaś ca śūraś ca teṣāṃ caiva parāyaṇam
01,193.011a tasmiṃs tu nihate rājan hatotsāhā hataujasaḥ
01,193.011c yatiṣyante na rājyāya sa hi teṣāṃ vyapāśrayaḥ
01,193.012a ajeyo hy arjunaḥ saṃkhye pṛṣṭhagope vṛkodare
01,193.012c tam ṛte phalguno yuddhe rādheyasya na pādabhāk
01,193.013a te jānamānā daurbalyaṃ bhīmasenam ṛte mahat
01,193.013c asmān balavato jñātvā naśiṣyanty abalīyasaḥ
01,193.014a ihāgateṣu pārtheṣu nideśavaśavartiṣu
01,193.014c pravartiṣyāmahe rājan yathāśraddhaṃ nibarhaṇe
01,193.014d*1961_01 darpaṃ vidadhatāṃ teṣāṃ ke cid atra manasvinaḥ
01,193.014d*1961_02 drupadasyātmajā rājaṃs te bhindyantāṃ tataḥ paraiḥ
01,193.015a athavā darśanīyābhiḥ pramadābhir vilobhyatām
01,193.015c ekaikas tatra kaunteyas tataḥ kṛṣṇā virajyatām
01,193.016a preṣyatāṃ vāpi rādheyas teṣām āgamanāya vai
01,193.016c te loptrahāraiḥ saṃdhāya vadhyantām āptakāribhiḥ
01,193.017a eteṣām abhyupāyānāṃ yas te nirdoṣavān mataḥ
01,193.017c tasya prayogam ātiṣṭha purā kālo 'tivartate
01,193.018a yāvac cākṛtaviśvāsā drupade pārthivarṣabhe
01,193.018c tāvad evādya te śakyā na śakyās tu tataḥ param
01,193.019a eṣā mama matis tāta nigrahāya pravartate
01,193.019c sādhu vā yadi vāsādhu kiṃ vā rādheya manyase
01,194.001 karṇa uvāca
01,194.001a duryodhana tava prajñā na samyag iti me matiḥ
01,194.001c na hy upāyena te śakyāḥ pāṇḍavāḥ kurunandana
01,194.002a pūrvam eva hi te sūkṣmair upāyair yatitās tvayā
01,194.002c nigrahītuṃ yadā vīra śakitā na tadā tvayā
01,194.003a ihaiva vartamānās te samīpe tava pārthiva
01,194.003c ajātapakṣāḥ śiśavaḥ śakitā naiva bādhitum
01,194.004a jātapakṣā videśasthā vivṛddhāḥ sarvaśo 'dya te
01,194.004c nopāyasādhyāḥ kaunteyā mamaiṣā matir acyuta
01,194.005a na ca te vyasanair yoktuṃ śakyā diṣṭakṛtā hi te
01,194.005c śaṅkitāś cepsavaś caiva pitṛpaitāmahaṃ padam
01,194.006a paraspareṇa bhedaś ca nādhātuṃ teṣu śakyate
01,194.006c ekasyāṃ ye ratāḥ patnyāṃ na bhidyante parasparam
01,194.007a na cāpi kṛṣṇā śakyeta tebhyo bhedayituṃ paraiḥ
01,194.007c paridyūnān vṛtavatī kim utādya mṛjāvataḥ
01,194.008a īpsitaś ca guṇaḥ strīṇām ekasyā bahubhartṛtā
01,194.008c taṃ ca prāptavatī kṛṣṇā na sā bhedayituṃ sukham
01,194.009a āryavṛttaś ca pāñcālyo na sa rājā dhanapriyaḥ
01,194.009c na saṃtyakṣyati kaunteyān rājyadānair api dhruvam
01,194.010a tathāsya putro guṇavān anuraktaś ca pāṇḍavān
01,194.010c tasmān nopāyasādhyāṃs tān ahaṃ manye kathaṃ cana
01,194.010d*1962_01 pāṇḍavān bharataśreṣṭha vikramas tatra rocatām
01,194.011a idaṃ tv adya kṣamaṃ kartum asmākaṃ puruṣarṣabha
01,194.011c yāvan na kṛtamūlās te pāṇḍaveyā viśāṃ pate
01,194.011e tāvat praharaṇīyās te rocatāṃ tava vikramaḥ
01,194.012a asmatpakṣo mahān yāvad yāvat pāñcālako laghuḥ
01,194.012c tāvat praharaṇaṃ teṣāṃ kriyatāṃ mā vicāraya
01,194.013a vāhanāni prabhūtāni mitrāṇi bahulāni ca
01,194.013c yāvan na teṣāṃ gāndhāre tāvad evāśu vikrama
01,194.014a yāvac ca rājā pāñcālyo nodyame kurute manaḥ
01,194.014c saha putrair mahāvīryais tāvad evāśu vikrama
01,194.014d*1963_01 sadā ca vairī drupadaḥ satataṃ nikṛtas tvayā
01,194.014d*1963_02 yāvan na vardhate mitrai rocatāṃ tatra vikramaḥ
01,194.015a yāvann āyāti vārṣṇeyaḥ karṣan yādavavāhinīm
01,194.015c rājyārthe pāṇḍaveyānāṃ tāvad evāśu vikrama
01,194.016a vasūni vividhān bhogān rājyam eva ca kevalam
01,194.016c nātyājyam asti kṛṣṇasya pāṇḍavārthe mahīpate
01,194.017a vikrameṇa mahī prāptā bharatena mahātmanā
01,194.017c vikrameṇa ca lokāṃs trīñ jitavān pākaśāsanaḥ
01,194.018a vikramaṃ ca praśaṃsanti kṣatriyasya viśāṃ pate
01,194.018c svako hi dharmaḥ śūrāṇāṃ vikramaḥ pārthivarṣabha
01,194.019a te balena vayaṃ rājan mahatā caturaṅgiṇā
01,194.019c pramathya drupadaṃ śīghram ānayāmeha pāṇḍavān
01,194.020a na hi sāmnā na dānena na bhedena ca pāṇḍavāḥ
01,194.020c śakyāḥ sādhayituṃ tasmād vikrameṇaiva tāñ jahi
01,194.021a tān vikrameṇa jitvemām akhilāṃ bhuṅkṣva medinīm
01,194.021c nānyam atra prapaśyāmi kāryopāyaṃ janādhipa
01,194.022 vaiśaṃpāyana uvāca
01,194.022a śrutvā tu rādheyavaco dhṛtarāṣṭraḥ pratāpavān
01,194.022c abhipūjya tataḥ paścād idaṃ vacanam abravīt
01,194.023a upapannaṃ mahāprājñe kṛtāstre sūtanandane
01,194.023c tvayi vikramasaṃpannam idaṃ vacanam īdṛśam
01,194.024a bhūya eva tu bhīṣmaś ca droṇo vidura eva ca
01,194.024c yuvāṃ ca kurutāṃ buddhiṃ bhaved yā naḥ sukhodayā
01,194.025a tata ānāyya tān sarvān mantriṇaḥ sumahāyaśāḥ
01,194.025c dhṛtarāṣṭro mahārāja mantrayām āsa vai tadā
01,195.001 bhīṣma uvāca
01,195.001a na rocate vigraho me pāṇḍuputraiḥ kathaṃ cana
01,195.001c yathaiva dhṛtarāṣṭro me tathā pāṇḍur asaṃśayam
01,195.002a gāndhāryāś ca yathā putrās tathā kuntīsutā matāḥ
01,195.002c yathā ca mama te rakṣyā dhṛtarāṣṭra tathā tava
01,195.003a yathā ca mama rājñaś ca tathā duryodhanasya te
01,195.003c tathā kurūṇāṃ sarveṣām anyeṣām api bhārata
01,195.004a evaṃ gate vigrahaṃ tair na rocaye; saṃdhāya vīrair dīyatām adya bhūmiḥ
01,195.004c teṣām apīdaṃ prapitāmahānāṃ; rājyaṃ pituś caiva kurūttamānām
01,195.005a duryodhana yathā rājyaṃ tvam idaṃ tāta paśyasi
01,195.005c mama paitṛkam ity evaṃ te 'pi paśyanti pāṇḍavāḥ
01,195.006a yadi rājyaṃ na te prāptāḥ pāṇḍaveyās tapasvinaḥ
01,195.006c kuta eva tavāpīdaṃ bhāratasya ca kasya cit
01,195.007a atha dharmeṇa rājyaṃ tvaṃ prāptavān bharatarṣabha
01,195.007c te 'pi rājyam anuprāptāḥ pūrvam eveti me matiḥ
01,195.008a madhureṇaiva rājyasya teṣām ardhaṃ pradīyatām
01,195.008c etad dhi puruṣavyāghra hitaṃ sarvajanasya ca
01,195.009a ato 'nyathā cet kriyate na hitaṃ no bhaviṣyati
01,195.009c tavāpy akīrtiḥ sakalā bhaviṣyati na saṃśayaḥ
01,195.010a kīrtirakṣaṇam ātiṣṭha kīrtir hi paramaṃ balam
01,195.010a*1964_01 . . . . . . . . dharmaṃ kuru kulocitam (= 12b)
01,195.010a*1964_02 kīrtis tu paramaṃ tejo . . . . . . . .
01,195.010c naṣṭakīrter manuṣyasya jīvitaṃ hy aphalaṃ smṛtam
01,195.011a yāvat kīrtir manuṣyasya na praṇaśyati kaurava
01,195.011c tāvaj jīvati gāndhāre naṣṭakīrtis tu naśyati
01,195.012a tam imaṃ samupātiṣṭha dharmaṃ kurukulocitam
01,195.012c anurūpaṃ mahābāho pūrveṣām ātmanaḥ kuru
01,195.013a diṣṭyā dharanti te vīrā diṣṭyā jīvati sā pṛthā
01,195.013c diṣṭyā purocanaḥ pāpo nasakāmo 'tyayaṃ gataḥ
01,195.013d*1965_01 yadā prabhṛti dagdhās te kuntibhojasutāsutāḥ
01,195.014a tadā prabhṛti gāndhāre na śaknomy abhivīkṣitum
01,195.014b*1966_01 adāhayo yadā pārthān sa tv agnau jatuveśmani
01,195.014c loke prāṇabhṛtāṃ kaṃ cic chrutvā kuntīṃ tathāgatām
01,195.014d*1967_01 duḥkhaṃ na jāyate rājan bhavān sarvasya kāraṇam
01,195.015a na cāpi doṣeṇa tathā loko vaiti purocanam
01,195.015c yathā tvāṃ puruṣavyāghra loko doṣeṇa gacchati
01,195.016a tad idaṃ jīvitaṃ teṣāṃ tava kalmaṣanāśanam
01,195.016c saṃmantavyaṃ mahārāja pāṇḍavānāṃ ca darśanam
01,195.017a na cāpi teṣāṃ vīrāṇāṃ jīvatāṃ kurunandana
01,195.017c pitryo 'ṃśaḥ śakya ādātum api vajrabhṛtā svayam
01,195.018a te hi sarve sthitā dharme sarve caivaikacetasaḥ
01,195.018c adharmeṇa nirastāś ca tulye rājye viśeṣataḥ
01,195.019a yadi dharmas tvayā kāryo yadi kāryaṃ priyaṃ ca me
01,195.019c kṣemaṃ ca yadi kartavyaṃ teṣām ardhaṃ pradīyatām
01,196.001 droṇa uvāca
01,196.001a mantrāya samupānītair dhṛtarāṣṭrahitair nṛpa
01,196.001c dharmyaṃ pathyaṃ yaśasyaṃ ca vācyam ity anuśuśrumaḥ
01,196.002a mamāpy eṣā matis tāta yā bhīṣmasya mahātmanaḥ
01,196.002c saṃvibhajyās tu kaunteyā dharma eṣa sanātanaḥ
01,196.003a preṣyatāṃ drupadāyāśu naraḥ kaś cit priyaṃvadaḥ
01,196.003c bahulaṃ ratnam ādāya teṣām arthāya bhārata
01,196.004a mithaḥ kṛtyaṃ ca tasmai sa ādāya bahu gacchatu
01,196.004c vṛddhiṃ ca paramāṃ brūyāt tatsaṃyogodbhavāṃ tathā
01,196.005a saṃprīyamāṇaṃ tvāṃ brūyād rājan dūryodhanaṃ tathā
01,196.005c asakṛd drupade caiva dhṛṣṭadyumne ca bhārata
01,196.006a ucitatvaṃ priyatvaṃ ca yogasyāpi ca varṇayet
01,196.006c punaḥ punaś ca kaunteyān mādrīputrau ca sāntvayan
01,196.007a hiraṇmayāni śubhrāṇi bahūny ābharaṇāni ca
01,196.007c vacanāt tava rājendra draupadyāḥ saṃprayacchatu
01,196.008a tathā drupadaputrāṇāṃ sarveṣāṃ bharatarṣabha
01,196.008c pāṇḍavānāṃ ca sarveṣāṃ kuntyā yuktāni yāni ca
01,196.008d*1968_01 dattvā tāni mahārhāṇi pāṇḍavān saṃpraharṣaya
01,196.009a evaṃ sāntvasamāyuktaṃ drupadaṃ pāṇḍavaiḥ saha
01,196.009c uktvāthānantaraṃ brūyāt teṣām āgamanaṃ prati
01,196.009d*1969_01 saṃdhīyatāṃ yathābuddhis tattvavettṛvidāṃ varaḥ
01,196.010a anujñāteṣu vīreṣu balaṃ gacchatu śobhanam
01,196.010c duḥśāsano vikarṇaś ca pāṇḍavān ānayantv iha
01,196.011a tatas te pārthivaśreṣṭha pūjyamānāḥ sadā tvayā
01,196.011c prakṛtīnām anumate pade sthāsyanti paitṛke
01,196.012a evaṃ tava mahārāja teṣu putreṣu caiva ha
01,196.012c vṛttam aupayikaṃ manye bhīṣmeṇa saha bhārata
01,196.013 karṇa uvāca
01,196.013a yojitāv arthamānābhyāṃ sarvakāryeṣv anantarau
01,196.013c na mantrayetāṃ tvacchreyaḥ kim adbhutataraṃ tataḥ
01,196.014a duṣṭena manasā yo vai pracchannenāntarātmanā
01,196.014c brūyān niḥśreyasaṃ nāma kathaṃ kuryāt satāṃ matam
01,196.015a na mitrāṇy arthakṛcchreṣu śreyase vetarāya vā
01,196.015c vidhipūrvaṃ hi sarvasya duḥkhaṃ vā yadi vā sukham
01,196.016a kṛtaprajño 'kṛtaprajño bālo vṛddhaś ca mānavaḥ
01,196.016c sasahāyo 'sahāyaś ca sarvaṃ sarvatra vindati
01,196.017a śrūyate hi purā kaś cid ambuvīca iti śrutaḥ
01,196.017c āsīd rājagṛhe rājā māgadhānāṃ mahīkṣitām
01,196.018a sa hīnaḥ karaṇaiḥ sarvair ucchvāsaparamo nṛpaḥ
01,196.018c amātyasaṃsthaḥ kāryeṣu sarveṣv evābhavat tadā
01,196.018d*1970_01 tasyāmātyā babhūvus te anyonyasahitās tadā
01,196.019a tasyāmātyo mahākarṇir babhūvaikeśvaraḥ purā
01,196.019c sa labdhabalam ātmānaṃ manyamāno 'vamanyate
01,196.020a sa rājña upabhogyāni striyo ratnadhanāni ca
01,196.020c ādade sarvaśo mūḍha aiśvaryaṃ ca svayaṃ tadā
01,196.021a tad ādāya ca lubdhasya lābhāl lobho vyavardhata
01,196.021c tathā hi sarvam ādāya rājyam asya jihīrṣati
01,196.022a hīnasya karaṇaiḥ sarvair ucchvāsaparamasya ca
01,196.022c yatamāno 'pi tad rājyaṃ na śaśāketi naḥ śrutam
01,196.023a kim anyad vihitān nūnaṃ tasya sā puruṣendratā
01,196.023b*1971_01 yat tasya rājyaṃ sāmātyo na śaknoty abhivardhitum
01,196.023c yadi te vihitaṃ rājyaṃ bhaviṣyati viśāṃ pate
01,196.024a miṣataḥ sarvalokasya sthāsyate tvayi tad dhruvam
01,196.024c ato 'nyathā ced vihitaṃ yatamāno na lapsyase
01,196.025a evaṃ vidvann upādatsva mantriṇāṃ sādhv asādhutām
01,196.025c duṣṭānāṃ caiva boddhavyam aduṣṭānāṃ ca bhāṣitam
01,196.026 droṇa uvāca
01,196.026a vidma te bhāvadoṣeṇa yadartham idam ucyate
01,196.026c duṣṭaḥ pāṇḍavahetos tvaṃ doṣaṃ khyāpayase hi naḥ
01,196.027a hitaṃ tu paramaṃ karṇa bravīmi kuruvardhanam
01,196.027c atha tvaṃ manyase duṣṭaṃ brūhi yat paramaṃ hitam
01,196.028a ato 'nyathā cet kriyate yad bravīmi paraṃ hitam
01,196.028c kuravo vinaśiṣyanti nacireṇeti me matiḥ
01,197.001 vidura uvāca
01,197.001a rājan niḥsaṃśayaṃ śreyo vācyas tvam asi bāndhavaiḥ
01,197.001c na tv aśuśrūṣamāṇeṣu vākyaṃ saṃpratitiṣṭhati
01,197.002a hitaṃ hi tava tad vākyam uktavān kurusattamaḥ
01,197.002c bhīṣmaḥ śāṃtanavo rājan pratigṛhṇāsi tan na ca
01,197.003a tathā droṇena bahudhā bhāṣitaṃ hitam uttamam
01,197.003c tac ca rādhāsutaḥ karṇo manyate na hitaṃ tava
01,197.004a cintayaṃś ca na paśyāmi rājaṃs tava suhṛttamam
01,197.004c ābhyāṃ puruṣasiṃhābhyāṃ yo vā syāt prajñayādhikaḥ
01,197.005a imau hi vṛddhau vayasā prajñayā ca śrutena ca
01,197.005c samau ca tvayi rājendra teṣu pāṇḍusuteṣu ca
01,197.006a dharme cānavamau rājan satyatāyāṃ ca bhārata
01,197.006c rāmād dāśaratheś caiva gayāc caiva na saṃśayaḥ
01,197.007a na coktavantāv aśreyaḥ purastād api kiṃ cana
01,197.007c na cāpy apakṛtaṃ kiṃ cid anayor lakṣyate tvayi
01,197.008a tāv imau puruṣavyāghrāv anāgasi nṛpa tvayi
01,197.008c na mantrayetāṃ tvac chreyaḥ kathaṃ satyaparākramau
01,197.009a prajñāvantau naraśreṣṭhāv asmiṃl loke narādhipa
01,197.009c tvannimittam ato nemau kiṃ cij jihmaṃ vadiṣyataḥ
01,197.009d*1972_01 etadartham imau rājan mahātmānau mahādyutī
01,197.009e iti me naiṣṭhikī buddhir vartate kurunandana
01,197.010a na cārthahetor dharmajñau vakṣyataḥ pakṣasaṃśritam
01,197.010c etad dhi paramaṃ śreyo menāte tava bhārata
01,197.011a duryodhanaprabhṛtayaḥ putrā rājan yathā tava
01,197.011c tathaiva pāṇḍaveyās te putrā rājan na saṃśayaḥ
01,197.012a teṣu ced ahitaṃ kiṃ cin mantrayeyur abuddhitaḥ
01,197.012c mantriṇas te na te śreyaḥ prapaśyanti viśeṣataḥ
01,197.013a atha te hṛdaye rājan viśeṣas teṣu vartate
01,197.013c antarasthaṃ vivṛṇvānāḥ śreyaḥ kuryur na te dhruvam
01,197.014a etadartham imau rājan mahātmānau mahādyutī
01,197.014c nocatur vivṛtaṃ kiṃ cin na hy eṣa tava niścayaḥ
01,197.015a yac cāpy aśakyatāṃ teṣām āhatuḥ puruṣarṣabhau
01,197.015c tat tathā puruṣavyāghra tava tad bhadram astu te
01,197.016a kathaṃ hi pāṇḍavaḥ śrīmān savyasācī paraṃtapaḥ
01,197.016c śakyo vijetuṃ saṃgrāme rājan maghavatā api
01,197.017a bhīmaseno mahābāhur nāgāyutabalo mahān
01,197.017c kathaṃ hi yudhi śakyeta vijetum amarair api
01,197.017d*1973_01 rākṣasāṇāṃ kṣayakaro bāhuśālī mahābalaḥ
01,197.017d*1973_02 hiḍimbo nihato yena bāhuyuddhena bhārata
01,197.017d*1973_03 yo rāvaṇasamo yuddhe tathā ca bakarākṣasaḥ
01,197.017d*1973_04 sa yudhyamāno rājendra bhīmo bhīmaparākramaḥ
01,197.017d*1973_05 udyogaṃ tvatkṛtaṃ śrutvā yuddhārthaṃ pāṇḍavaiḥ saha
01,197.017d*1973_06 āgamiṣyanti sarve vai yādavāḥ śalabhā iva
01,197.018a tathaiva kṛtinau yuddhe yamau yamasutāv iva
01,197.018c kathaṃ viṣahituṃ śakyau raṇe jīvitum icchatā
01,197.019a yasmin dhṛtir anukrośaḥ kṣamā satyaṃ parākramaḥ
01,197.019c nityāni pāṇḍavaśreṣṭhe sa jīyeta kathaṃ raṇe
01,197.020a yeṣāṃ pakṣadharo rāmo yeṣāṃ mantrī janārdanaḥ
01,197.020c kiṃ nu tair ajitaṃ saṃkhye yeṣāṃ pakṣe ca sātyakiḥ
01,197.021a drupadaḥ śvaśuro yeṣāṃ yeṣāṃ śyālāś ca pārṣatāḥ
01,197.021c dhṛṣṭadyumnamukhā vīrā bhrātaro drupadātmajāḥ
01,197.021d*1974_01 caidyaś ca yeṣāṃ bhrātā ca śiśupālo mahārathaḥ
01,197.022a so 'śakyatāṃ ca vijñāya teṣām agreṇa bhārata
01,197.022c dāyādyatāṃ ca dharmeṇa samyak teṣu samācara
01,197.023a idaṃ nirdigdham ayaśaḥ purocanakṛtaṃ mahat
01,197.023c teṣām anugraheṇādya rājan prakṣālayātmanaḥ
01,197.023d*1975_01 teṣām anugrahaś cāyaṃ sarveṣāṃ caiva naḥ kule
01,197.023d*1975_02 jīvitaṃ ca paraṃ śreyaḥ kṣatrasya ca vivardhanam
01,197.024a drupado 'pi mahān rājā kṛtavairaś ca naḥ purā
01,197.024c tasya saṃgrahaṇaṃ rājan svapakṣasya vivardhanam
01,197.025a balavantaś ca dāśārhā bahavaś ca viśāṃ pate
01,197.025c yataḥ kṛṣṇas tatas te syur yataḥ kṛṣṇas tato jayaḥ
01,197.026a yac ca sāmnaiva śakyeta kāryaṃ sādhayituṃ nṛpa
01,197.026c ko daivaśaptas tat kārtuṃ vigraheṇa samācaret
01,197.027a śrutvā ca jīvataḥ pārthān paurajānapado janaḥ
01,197.027c balavad darśane gṛdhnus teṣāṃ rājan kuru priyam
01,197.028a duryodhanaś ca karṇaś ca śakuniś cāpi saubalaḥ
01,197.028c adharmayuktā duṣprajñā bālā maiṣāṃ vacaḥ kṛthāḥ
01,197.029a uktam etan mayā rājan purā guṇavatas tava
01,197.029c duryodhanāparādhena prajeyaṃ vinaśiṣyati
01,197.029d@104=0027 dhṛtarāṣṭraḥ
01,197.029d@104_0001 ajayyāḥ pāṇḍavā yuddhe hareṇa hariṇāpi vā
01,197.029d@104_0002 trailokyenāpi bhūpāla kim u taiḥ khalu mānavaiḥ
01,197.029d@104_0003 daivānukūlāḥ kaunteyā daivaṃ teṣāṃ parāyaṇam
01,197.029d@104_0004 pratyakṣam etat sarveṣāṃ muktā jatugṛhānalāt
01,197.029d@104_0005 jitvā gandharvarājānaṃ dhaumyaṃ prāpya purohitam
01,197.029d@104_0006 pāñcālanagaraṃ prāpya hatvā lakṣam amānuṣam
01,197.029d@104_0007 anamyaṃ dhanur ānāmya śirobhiḥ saha bhūbhṛtām
01,197.029d@104_0008 caidyamāgadhakarṇādyaiḥ kiṃ kṛtaṃ tatra bhūmipaiḥ
01,197.029d@104_0009 ārūḍhamūlāḥ pārthāś ca daridrā nirdhanā iti
01,197.029d@104_0010 jetuṃ śakyā na manyethā ajayyāḥ pāṇḍavāḥ suraiḥ
01,197.029d@104_0011 yāvat tiṣṭhati loke 'smin kṛṣṇo yādavavaṃśajaḥ
01,197.029d@104_0012 murāriḥ keśihantā ca līlāmānuṣavigrahaḥ
01,197.029d@104_0013 praṇatārtiharo yogī keśavaḥ kleśanāśanaḥ
01,197.029d@104_0014 bhaktānuvatsalo bhaktasvāntaveśmagṛhī tathā
01,197.029d@104_0015 catuḥsāgaraparyantāṃ kevalaṃ pṛthivīṃ na hi
01,197.029d@104_0016 dharmātmajo mahārāja tāvat trailokyam arhati
01,197.029d@104_0017 alaṃ karṇānayā buddhyā notsāhaya suyodhanam
01,197.029d@104_0018 śakune gaccha mā gādhaṃ nirayaṃ kauravaiḥ saha
01,197.029d@104_0019 pāṇḍavāś ca vayaṃ sarve bhūmipālāḥ sabāndhavāḥ
01,197.029d@104_0020 vṛṣṇyandhakapurogāś ca yādavāḥ sahakeśavāḥ
01,197.029d@104_0021 sarve saṃbhūya jīvāma saputrapaśubāndhavāḥ
01,197.029d@104_0022 bodhayadhvaṃ tathā yūyaṃ tathaiva śaradāṃ śatam
01,197.029d@104_0023 mā putravaśago bhūpa tava putraḥ sudurmatiḥ
01,197.029d@104_0024 ānīya pāṇḍavān sādhūn putrāṃś ca saha sarvaśaḥ
01,197.029d@104_0025 abhedena nirīkṣasva na bhedaṃ cakṣuṣoḥ kuru
01,197.029d@104_0026 manasā snehapūrṇena nirbhedo nakhamāṃsavat
01,197.029d@104_0027 pārthivārthe priyaṃ brūhi nāpriyaṃ sūtanandana
01,197.029d@104_0028 putra tvaṃ ca na me brūhi pārthānām ahitaṃ kva cit
01,197.029d@104_0029 duryodhanam asanmārgān nivartaya mahāmate
01,198.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
01,198.001a bhīṣmaḥ śāṃtanavo vidvān droṇaś ca bhagavān ṛṣiḥ
01,198.001c hitaṃ paramakaṃ vākyaṃ tvaṃ ca satyaṃ bravīṣi mām
01,198.002a yathaiva pāṇḍos te vīrāḥ kuntīputrā mahārathāḥ
01,198.002c tathaiva dharmataḥ sarve mama putrā na saṃśayaḥ
01,198.003a yathaiva mama putrāṇām idaṃ rājyaṃ vidhīyate
01,198.003c tathaiva pāṇḍuputrāṇām idaṃ rājyaṃ na saṃśayaḥ
01,198.004a kṣattar ānaya gacchaitān saha mātrā susatkṛtān
01,198.004c tayā ca devarūpiṇyā kṛṣṇayā saha bhārata
01,198.005a diṣṭyā jīvanti te pārthā diṣṭyā jīvati sā pṛthā
01,198.005c diṣṭyā drupadakanyāṃ ca labdhavanto mahārathāḥ
01,198.006a diṣṭyā vardhāmahe sarve diṣṭyā śāntaḥ purocanaḥ
01,198.006c diṣṭyā mama paraṃ duḥkham apanītaṃ mahādyute
01,198.006d*1976_01 tvam eva gatvā vidura tān ihānaya mācirāt
01,198.007 vaiśaṃpāyana uvāca
01,198.007*1977_01 evam uktas tataḥ kṣattā ratham āruhya śīghragam
01,198.007*1977_02 agāt katipayāhobhiḥ pāñcālān rājadharmavit
01,198.007a tato jagāma viduro dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt
01,198.007c sakāśaṃ yajñasenasya pāṇḍavānāṃ ca bhārata
01,198.007d*1978_01 samupādāya ratnāni vasūni vividhāni ca
01,198.007d*1978_02 draupadyāḥ pāṇḍavānāṃ ca yajñasenasya caiva hi
01,198.007d*1979_01 āgataṃ viduraṃ śrutvā drupado rājasattamaḥ
01,198.007d*1979_02 svaputraiḥ saha dharmātmā pūjayām āsa dharmataḥ
01,198.008a tatra gatvā sa dharmajñaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ
01,198.008c drupadaṃ nyāyato rājan saṃyuktam upatasthivān
01,198.009a sa cāpi pratijagrāha dharmeṇa viduraṃ tataḥ
01,198.009b*1980_01 cakre pūjāṃ yathānyāyaṃ vidurasya mahātmanaḥ
01,198.009c cakratuś ca yathānyāyaṃ kuśalapraśnasaṃvidam
01,198.010a dadarśa pāṇḍavāṃs tatra vāsudevaṃ ca bhārata
01,198.010c snehāt pariṣvajya sa tān papracchānāmayaṃ tataḥ
01,198.011a taiś cāpy amitabuddhiḥ sa pūjito 'tha yathākramam
01,198.011c vacanād dhṛtarāṣṭrasya snehayuktaṃ punaḥ punaḥ
01,198.011d*1981_01 pāṇḍavā vinayopetā natvāliṅgya viśāṃ pate
01,198.011d*1981_02 dṛṣṭvā muhur muhū rājan harṣād aśrūṇy avartayan
01,198.012a papracchānāmayaṃ rājaṃs tatas tān pāṇḍunandanān
01,198.012c pradadau cāpi ratnāni vividhāni vasūni ca
01,198.013a pāṇḍavānāṃ ca kuntyāś ca draupadyāś ca viśāṃ pate
01,198.013c drupadasya ca putrāṇāṃ yathā dattāni kauravaiḥ
01,198.013d*1982_01 saṃkarṣaṇaṃ vāsudevaṃ praṇamya viduras tataḥ
01,198.013d*1982_02 āsane kāñcane śubhre niṣasāda mahāmatiḥ
01,198.013d*1982_03 kṛtvā mithas tu saṃlāpaṃ mudā punar abhāṣata
01,198.013d*1982_04 bhīṣmadroṇājamīḍhaiś ca yad uktaṃ pāṇḍavān prati
01,198.013d*1982_05 avadat tatra tat sarvaṃ sarveṣām anuśṛṇvatām
01,198.014a provāca cāmitamatiḥ praśritaṃ vinayānvitaḥ
01,198.014c drupadaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ saṃnidhau keśavasya ca
01,198.015a rājañ śṛṇu sahāmātyaḥ saputraś ca vaco mama
01,198.015c dhṛtarāṣṭraḥ saputras tvāṃ sahāmātyaḥ sabāndhavaḥ
01,198.016a abravīt kuśalaṃ rājan prīyamāṇaḥ punaḥ punaḥ
01,198.016c prītimāṃs te dṛḍhaṃ cāpi saṃbandhena narādhipa
01,198.017a tathā bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ kauravaiḥ saha sarvaśaḥ
01,198.017c kuśalaṃ tvāṃ mahāprājñaḥ sarvataḥ paripṛcchati
01,198.018a bhāradvājo maheṣvāso droṇaḥ priyasakhas tava
01,198.018c samāśleṣam upetya tvāṃ kuśalaṃ paripṛcchati
01,198.019a dhṛtarāṣṭraś ca pāñcālya tvayā saṃbandham īyivān
01,198.019c kṛtārthaṃ manyate ''tmānaṃ tathā sarve 'pi kauravāḥ
01,198.019d*1983_01 tridaśaiḥ saha saṃbandho na tathā prītikṛttamaḥ
01,198.020a na tathā rājyasaṃprāptis teṣāṃ prītikarī matā
01,198.020c yathā saṃbandhakaṃ prāpya yajñasena tvayā saha
01,198.021a etad viditvā tu bhavān prasthāpayatu pāṇḍavān
01,198.021c draṣṭuṃ hi pāṇḍudāyādāṃs tvarante kuravo bhṛśam
01,198.022a viproṣitā dīrghakālam ime cāpi nararṣabhāḥ
01,198.022c utsukā nagaraṃ draṣṭuṃ bhaviṣyanti pṛthā tathā
01,198.023a kṛṣṇām api ca pāñcālīṃ sarvāḥ kuruvarastriyaḥ
01,198.023c draṣṭukāmāḥ pratīkṣante puraṃ ca viṣayaṃ ca naḥ
01,198.024a sa bhavān pāṇḍuputrāṇām ājñāpayatu māciram
01,198.024c gamanaṃ sahadārāṇām etad āgamanaṃ mama
01,198.025a visṛṣṭeṣu tvayā rājan pāṇḍaveṣu mahātmasu
01,198.025c tato 'haṃ preṣayiṣyāmi dhṛtarāṣṭrasya śīghragān
01,198.025e āgamiṣyanti kaunteyāḥ kuntī ca saha kṛṣṇayā
01,199.001 drupada uvāca
01,199.001a evam etan mahāprājña yathāttha vidurādya mām
01,199.001c mamāpi paramo harṣaḥ saṃbandhe 'smin kṛte vibho
01,199.002a gamanaṃ cāpi yuktaṃ syād gṛham eṣāṃ mahātmanām
01,199.002c na tu tāvan mayā yuktam etad vaktuṃ svayaṃ girā
01,199.003a yadā tu manyate vīraḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
01,199.003c bhīmasenārjunau caiva yamau ca puruṣarṣabhau
01,199.004a rāmakṛṣṇau ca dharmajñau tadā gacchantu pāṇḍavāḥ
01,199.004c etau hi puruṣavyāghrāv eṣāṃ priyahite ratau
01,199.005 yudhiṣṭhira uvāca
01,199.005a paravanto vayaṃ rājaṃs tvayi sarve sahānugāḥ
01,199.005c yathā vakṣyasi naḥ prītyā kariṣyāmas tathā vayam
01,199.006 vaiśaṃpāyana uvāca
01,199.006a tato 'bravīd vāsudevo gamanaṃ mama rocate
01,199.006c yathā vā manyate rājā drupadaḥ sarvadharmavit
01,199.007 drupada uvāca
01,199.007a yathaiva manyate vīro dāśārhaḥ puruṣottamaḥ
01,199.007c prāptakālaṃ mahābāhuḥ sā buddhir niścitā mama
01,199.008a yathaiva hi mahābhāgāḥ kaunteyā mama sāṃpratam
01,199.008c tathaiva vāsudevasya pāṇḍuputrā na saṃśayaḥ
01,199.009a na tad dhyāyati kaunteyo dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
01,199.009c yad eṣāṃ puruṣavyāghraḥ śreyo dhyāyati keśavaḥ
01,199.009d@105=0000 vaiśaṃpāyanaḥ
01,199.009d@105=0004 kuntī
01,199.009d@105=0013 vaiśaṃpāyanaḥ
01,199.009d@105=0015 viduraḥ
01,199.009d@105_0001 pṛthāyās tu tathā veśma praviveśa mahādyutiḥ
01,199.009d@105_0002 pādau spṛṣṭvā pṛthāyās tu śirasā ca mahīṃ gataḥ
01,199.009d@105_0003 dṛṣṭvā tu devaraṃ kuntī śuśoca ca muhur muhuḥ
01,199.009d@105_0004 vaicitravīrya te putrāḥ kathaṃ cij jīvitās tvayā
01,199.009d@105_0005 tvatprasādāj jatugṛhe trātāḥ pratyāgatās tava
01,199.009d@105_0006 kūrmaś cintayate putrān yatra vā tatra vā gataḥ
01,199.009d@105_0007 cintayā vardhayet putrān yathā kuśalinas tathā
01,199.009d@105_0008 tava putrās tu jīvanti tvaṃ trātā bharatarṣabha
01,199.009d@105_0009 yathā parabhṛtaḥ putrān ariṣṭā vardhayet sadā
01,199.009d@105_0010 tathaiva tava putrās tu mayā tāta surakṣitāḥ
01,199.009d@105_0011 duḥkhās tu bahavaḥ prāptās tathā prāṇāntikā mayā
01,199.009d@105_0012 ataḥ paraṃ na jānāmi kartavyaṃ jñātum arhasi
01,199.009d@105_0013 ity evam uktvā duḥkhārtā śuśoca paramāturā
01,199.009d@105_0014 praṇipatyābravīt kṣattā mā śoca iti bhārata
01,199.009d@105_0015 na vinaśyanti lokeṣu tava putrā mahābalāḥ
01,199.009d@105_0016 acireṇaiva kālena svarājyasthā bhavanti te
01,199.009d@105_0017 bāndhavaiḥ sahitāḥ sarvair mā śokaṃ kuru mādhavi
01,199.010 vaiśaṃpāyana uvāca
01,199.010a tatas te samanujñātā drupadena mahātmanā
01,199.010c pāṇḍavāś caiva kṛṣṇaś ca viduraś ca mahāmatiḥ
01,199.011a ādāya draupadīṃ kṛṣṇāṃ kuntīṃ caiva yaśasvinīm
01,199.011c savihāraṃ sukhaṃ jagmur nagaraṃ nāgasāhvayam
01,199.011d@106_0001 suvarṇakakṣyāgraiveyān suvarṇāṅkuśabhūṣitān
01,199.011d@106_0002 jāmbūnadapariṣkārān prabhinnakaraṭāmukhān
01,199.011d@106_0003 adhiṣṭhitān mahāmātraiḥ sarvaśastrasamanvitān
01,199.011d@106_0004 sahasraṃ pradadau rājā gajānāṃ varavarmiṇām
01,199.011d@106_0005 rathānāṃ ca sahasraṃ vai suvarṇamaṇicitritam
01,199.011d@106_0006 caturyujāṃ bhānumac ca pāñcālaḥ pradadau tadā
01,199.011d@106_0007 suvarṇaparibarhāṇāṃ varacāmaramālinām
01,199.011d@106_0008 jātyaśvānāṃ ca pañcāśat sahasraṃ pradadau nṛpaḥ
01,199.011d@106_0009 dāsīnām ayutaṃ rājā pradadau varabhūṣaṇam
01,199.011d@106_0010 tataḥ sahasraṃ dāsānāṃ pradadau varadhanvinām
01,199.011d@106_0011 haimāni śayyāsanabhājanāni; dravyāṇi cānyāni ca godhanāni
01,199.011d@106_0012 pṛthak pṛthak caiva dadau sa koṭiṃ; pāñcālarājaḥ paramaprahṛṣṭaḥ
01,199.011d@106_0013 śibikānāṃ śataṃ pūrṇaṃ vāhān pañcaśataṃ varān
01,199.011d@106_0014 evam etāni pāñcālo janyārthe pradadau dhanam
01,199.011d@106_0015 haraṇaṃ tatra pāñcālyā jñātideyaṃ tu saumakiḥ
01,199.011d@106_0016 dhṛṣṭadyumno yayau tatra bhaginīṃ gṛhya bhārata
01,199.011d@106_0017 nānadyamāno bahubhis tūryaśabdaiḥ sahasraśaḥ
01,199.012a śrutvā copasthitān vīrān dhṛtarāṣṭro 'pi kauravaḥ
01,199.012c pratigrahāya pāṇḍūnāṃ preṣayām āsa kauravān
01,199.013a vikarṇaṃ ca maheṣvāsaṃ citrasenaṃ ca bhārata
01,199.013c droṇaṃ ca parameṣvāsaṃ gautamaṃ kṛpam eva ca
01,199.014a tais te parivṛtā vīrāḥ śobhamānā mahārathāḥ
01,199.014c nagaraṃ hāstinapuraṃ śanaiḥ praviviśus tadā
01,199.014d*1984_01 pāṇḍavān āgatāñ śrutvā nāgarās tu kutūhalāt
01,199.014d*1984_02 maṇḍayāṃ cakrire tatra nagaraṃ nāgasāhvayam
01,199.014d*1984_03 muktapuṣpāvakīrṇaṃ tu jalasiktaṃ tu sarvaśaḥ
01,199.014d*1984_04 dhūpitaṃ divyadhūpena maṅgalaiś cābhisaṃvṛtam
01,199.014d*1984_05 patākocchritamālyaṃ ca puram apratimaṃ babhau
01,199.014d*1984_06 śaṅkhabherīninādaiś ca nānāvāditranisvanaiḥ
01,199.015a kautūhalena nagaraṃ dīryamāṇam ivābhavat
01,199.015c yatra te puruṣavyāghrāḥ śokaduḥkhavināśanāḥ
01,199.016a tata uccāvacā vācaḥ priyāḥ priyacikīrṣubhiḥ
01,199.016c udīritā aśṛṇvaṃs te pāṇḍavā hṛdayaṃgamāḥ
01,199.017a ayaṃ sa puruṣavyāghraḥ punar āyāti dharmavit
01,199.017c yo naḥ svān iva dāyādān dharmeṇa parirakṣati
01,199.018a adya pāṇḍur mahārājo vanād iva vanapriyaḥ
01,199.018c āgataḥ priyam asmākaṃ cikīrṣur nātra saṃśayaḥ
01,199.019a kiṃ nu nādya kṛtaṃ tāvat sarveṣāṃ naḥ paraṃ priyam
01,199.019c yan naḥ kuntīsutā vīrā bhartāraḥ punarāgatāḥ
01,199.020a yadi dattaṃ yadi hutaṃ vidyate yadi nas tapaḥ
01,199.020c tena tiṣṭhantu nagare pāṇḍavāḥ śaradāṃ śatam
01,199.021a tatas te dhṛtarāṣṭrasya bhīṣmasya ca mahātmanaḥ
01,199.021c anyeṣāṃ ca tadarhāṇāṃ cakruḥ pādābhivandanam
01,199.022a kṛtvā tu kuśalapraśnaṃ sarveṇa nagareṇa te
01,199.022c samāviśanta veśmāni dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt
01,199.022d@107=0000 vaiśaṃpāyanaḥ
01,199.022d@107_0001 duryodhanasya mahiṣī kāśirājasutā tadā
01,199.022d@107_0002 dhṛtarāṣṭrasya putrāṇāṃ vadhūbhiḥ sahitā tadā
01,199.022d@107_0003 pāñcālīṃ pratijagrāha draupadīṃ śrīm ivāparām
01,199.022d@107_0004 pūjayām āsa pūjārhāṃ śacīṃ devīm ivāgatām
01,199.022d@107_0005 vavande tatra gāndhārīṃ mādhavī kṛṣṇayā saha
01,199.022d@107_0006 āśiṣaś ca prayuktvā tu pāñcālīṃ pariṣasvaje
01,199.022d@107_0007 pariṣvajya ca gāndhārī kṛṣṇāṃ kamalalocanām
01,199.022d@107_0008 putrāṇāṃ mama pāñcālī mṛtyur evety amanyata
01,199.022d@107_0009 sā cintya viduraṃ prāha yuktitaḥ subalātmajā
01,199.022d@107_0010 kuntīṃ rājasutāṃ kṣattaḥ savadhūṃ saparicchadām
01,199.022d@107_0011 pāṇḍor niveśanaṃ śīghraṃ nīyatāṃ yadi rocate
01,199.022d@107_0012 karaṇena muhūrtena nakṣatreṇa tithau śubhe
01,199.022d@107_0013 yathā sukhaṃ tathā kuntī raṃsyate svagṛhe sutaiḥ
01,199.022d@107_0014 tathety eva tadā kṣattā kārayām āsa tat tadā
01,199.022d@107_0015 pūjayām āsur atyarthaṃ bāndhavāḥ pāṇḍavāṃs tadā
01,199.022d@107_0016 nāgarāḥ śreṇimukhyāś ca pūjayanti sma pāṇḍavān
01,199.022d@107_0017 bhīṣmadroṇau tathā karṇo bāhlīkaḥ sasutas tadā
01,199.022d@107_0018 śāsanād dhṛtarāṣṭrasya akurvann atithikriyām
01,199.022d@107_0019 evaṃ viharatāṃ teṣāṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
01,199.022d@107_0020 netā sarvasya kāryasya viduro rājaśāsanāt
01,199.023a viśrāntās te mahātmānaḥ kaṃ cit kālaṃ mahābalāḥ
01,199.023c āhūtā dhṛtarāṣṭreṇa rājñā śāṃtanavena ca
01,199.024 dhṛtarāṣṭra uvāca
01,199.024a bhrātṛbhiḥ saha kaunteya nibodhedaṃ vaco mama
01,199.024b*1985_01 pāṇḍunā vardhitaṃ rājyaṃ pāṇḍunā pālitaṃ jagat
01,199.024b*1985_02 śāsanān mama kaunteya mama bhrātā mahābalaḥ
01,199.024b*1985_03 kṛtavān duṣkaraṃ karma nityam eva viśāṃ pate
01,199.024b*1985_04 tasmāt tvam api kaunteya śāsanaṃ kuru māciram
01,199.024b*1985_05 mama putrā durātmānaḥ sarve 'haṃkārasaṃyutāḥ
01,199.024b*1985_06 śāsanaṃ na kariṣyanti mama nityaṃ yudhiṣṭhira
01,199.024b*1985_07 svakāryaniratair nityam avaliptair durātmabhiḥ
01,199.024c punar vo vigraho mā bhūt khāṇḍavaprastham āviśa
01,199.025a na ca vo vasatas tatra kaś cic chaktaḥ prabādhitum
01,199.025c saṃrakṣyamāṇān pārthena tridaśān iva vajriṇā
01,199.025e ardhaṃ rājyasya saṃprāpya khāṇḍavaprastham āviśa
01,199.025f@108=0002 dhṛtarāṣṭraḥ
01,199.025f@108=0021 vaiśaṃpāyanaḥ
01,199.025f@108=0022 śrīvāsudevaḥ
01,199.025f@108=0024 vaiśaṃpāyanaḥ
01,199.025f@108=0059 vaiśaṃpāyanaḥ
01,199.025f@108_0000 keśavo yadi manyeta tat kartavyam asaṃśayam
01,199.025f@108_0001 vāsudevena saṃmantrya pāṇḍavāḥ samupāviśan
01,199.025f@108_0002 abhiṣekasya saṃbhārān kṣattar ānaya māciram
01,199.025f@108_0003 abhiṣiktaṃ kariṣyāmi adyaiva kurunandanam
01,199.025f@108_0004 brāhmaṇā naigamaśreṣṭhāḥ śreṇimukhyāś ca sarvaśaḥ
01,199.025f@108_0005 āhūyantāṃ prakṛtayo bāndhavāś ca viśeṣataḥ
01,199.025f@108_0006 puṇyāhaṃ vācyatāṃ tāta gosahasraṃ tu dīyatām
01,199.025f@108_0007 grāmamukhyāś ca viprebhyo dīyantāṃ sahadakṣiṇāḥ
01,199.025f@108_0008 aṅgade mukuṭaṃ kṣattar hastābharaṇam eva ca
01,199.025f@108_0009 muktāvalīṃ ca hāraṃ ca niṣkādīn kuṇḍalāni ca
01,199.025f@108_0010 kaṭibandhaṃ ca sūtraṃ ca tathodaranibandhanam
01,199.025f@108_0011 aṣṭottarasahasraṃ ca brāhmaṇādhiṣṭhitā gajāḥ
01,199.025f@108_0012 jāhnavīsalilaṃ śīghram ānayantāṃ purohitāḥ
01,199.025f@108_0013 abhiṣekodakaklinnaṃ sarvābharaṇabhūṣitam
01,199.025f@108_0014 aupavāhyoparigataṃ divyacāmaravījitam
01,199.025f@108_0015 suvarṇamaṇicitreṇa śvetacchatreṇa śobhitam
01,199.025f@108_0016 jayeti dvijavākyena stūyamānaṃ nṛpais tathā
01,199.025f@108_0017 dṛṣṭvā kuntīsutaṃ śreṣṭham ājamīḍhaṃ yudhiṣṭhiram
01,199.025f@108_0018 prītāḥ prītena manasā praśaṃsantu pure janāḥ
01,199.025f@108_0019 pāṇḍoḥ kṛtopakārasya rājyaṃ dattvā mamaiva ca
01,199.025f@108_0020 pratikriyā kṛtam idaṃ bhaviṣyati na saṃśayaḥ
01,199.025f@108_0021 bhīṣmo droṇaḥ kṛpaḥ kṣattā sādhu sādhv ity abhāṣata
01,199.025f@108_0022 yuktam etan mahārāja kauravāṇāṃ yaśaskaram
01,199.025f@108_0023 śīghram adyaiva rājendra yathoktaṃ kartum arhasi
01,199.025f@108_0024 ity evam uktvā vārṣṇeyas tvarayām āsa taṃ tadā
01,199.025f@108_0025 yathoktaṃ dhṛtarāṣṭreṇa kārayām āsa kaurava
01,199.025f@108_0026 tasmin kṣaṇe mahārāja kṛṣṇadvaipāyanas tadā
01,199.025f@108_0027 āgamya kurubhiḥ sarvaiḥ pūjitaḥ sasuhṛdgaṇaiḥ
01,199.025f@108_0028 mūrdhāvasiktaiḥ sahito brāhmaṇair vedapāragaiḥ
01,199.025f@108_0029 kārayām āsa vidhivat keśavānumate tadā
01,199.025f@108_0030 kṛpo droṇaś ca bhīṣmaś ca dhaumyaś ca vyāsakeśavau
01,199.025f@108_0031 bāhlīkaḥ somadattaś ca cāturvedyapuraskṛtāḥ
01,199.025f@108_0032 abhiṣekaṃ tadā cakrur bhadrapīṭhe susaṃyatam
01,199.025f@108_0033 jitvā tu pṛthivīṃ kṛtsnāṃ vaśe kṛtvā nararṣabhān
01,199.025f@108_0034 rājasūyādibhir yajñaiḥ kratubhir bhūridakṣiṇaiḥ
01,199.025f@108_0035 snātvā hy avabhṛthasnānaṃ modantāṃ bāndhavaiḥ saha
01,199.025f@108_0036 evam uktvā tu te sarve āśīrbhiḥ pratyapūjayan
01,199.025f@108_0037 mūrdhābhiṣiktaḥ kauravyaḥ sarvābharaṇabhūṣitaḥ
01,199.025f@108_0038 jayeti saṃstuto rājā pradadau dhanam akṣayam
01,199.025f@108_0039 sarvamūrdhāvasiktaiś ca pūjitaḥ kurunandanaḥ
01,199.025f@108_0040 aupavāhyam athāruhya divyacchatreṇa śobhitaḥ
01,199.025f@108_0041 rājñām anugato rājā mahendra iva daivataiḥ
01,199.025f@108_0042 tataḥ pradakṣiṇīkṛtya nagaraṃ nāgasāhvayam
01,199.025f@108_0043 praviveśa tadā rājā nāgaraiḥ pūjito bhṛśam
01,199.025f@108_0044 mūrdhāvasiktaṃ pāṇḍusutam abhyanandanta pāṇḍavāḥ
01,199.025f@108_0045 gāndhāriputrāḥ śocantaḥ sarve te saha bāndhavaiḥ
01,199.025f@108_0046 jñātvā śokaṃ tu putrāṇāṃ dhṛtarāṣṭro 'bravīn nṛpam
01,199.025f@108_0047 samakṣaṃ vāsudevasya kurūṇāṃ ca samakṣataḥ
01,199.025f@108_0048 abhiṣekaṃ tvayā prāptaṃ duṣprāpam akṛtātmabhiḥ
01,199.025f@108_0049 gaccha tvam adyaiva nṛpa kṛtakṛtyo 'si kaurava
01,199.025f@108_0050 āyuḥ purūravā rājan nahuṣaś ca yayātinā
01,199.025f@108_0051 tatraiva nivasanti sma khāṇḍavākhye nṛpottama
01,199.025f@108_0052 rājadhānī tu sarveṣāṃ pauravāṇāṃ mahābhuja
01,199.025f@108_0053 vināśitaṃ munigaṇair lobhān munisutasya tu
01,199.025f@108_0054 tasmāt tvaṃ khāṇḍavaprasthaṃ puraṃ rāṣṭraṃ ca vardhaya
01,199.025f@108_0055 brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś ca kṛtaniścayāḥ
01,199.025f@108_0056 tvadbhaktyā jantavaś cānye bhajanty eva puraṃ śubham
01,199.025f@108_0057 puraṃ rāṣṭraṃ samṛddhaṃ vai dhanadhānyaiḥ samāvṛtam
01,199.025f@108_0058 tasmād gacchasva kaunteya bhrātṛbhiḥ sahito 'nagha
01,199.025f@108_0059 rathair nāgair hayaiś cāpi sahitās tu padātibhiḥ
01,199.026 vaiśaṃpāyana uvāca
01,199.026a pratigṛhya tu tad vākyaṃ nṛpaṃ sarve praṇamya ca
01,199.026c pratasthire tato ghoraṃ vanaṃ tan manujarṣabhāḥ
01,199.026d*1986_01 pāṇḍavaiḥ sahitā gantuṃ nārhateti sa nāgarān
01,199.026d*1986_02 ghoṣayām āsa nagare dhārtarāṣṭraḥ sasaubalaḥ
01,199.026e ardhaṃ rājyasya saṃprāpya khāṇḍavaprastham āviśan
01,199.027a tatas te pāṇḍavās tatra gatvā kṛṣṇapurogamāḥ
01,199.027c maṇḍayāṃ cakrire tad vai puraṃ svargavad acyutāḥ
01,199.027d*1987_01 vāsudevo jagannāthaś cintayām āsa vāsavam
01,199.027d*1987_02 mahendraś cintito rājan viśvakarmāṇam ādiśat
01,199.027d*1987_03 viśvakarman mahāprājña adya prabhṛti tat puram
01,199.027d*1987_04 indraprastham iti khyātaṃ divyaṃ bhūmyāṃ bhaviṣyati
01,199.027d*1987_05 mahendraśāsanād gatvā viśvakarmā tu keśavam
01,199.027d*1987_06 praṇamya praṇipātārhaṃ kiṃ karomīty abhāṣata
01,199.027d*1987_07 vāsudevas tu tac chrutvā viśvakarmāṇam avyayaḥ
01,199.027d*1987_08 kuruṣva kururājasya mahendrapurasaṃnibham
01,199.027d*1987_09 indreṇa kṛtanāmānam idraprasthaṃ mahāpuram
01,199.028a tataḥ puṇye śive deśe śāntiṃ kṛtvā mahārathāḥ
01,199.028b*1988_01 svasti vācya yathānyāyam indraprasthaṃ bhavatv iti
01,199.028c nagaraṃ māpayām āsur dvaipāyanapurogamāḥ
01,199.028d*1989_01 tatas tu viśvakarmā tu cakāra puram uttamam
01,199.029a sāgarapratirūpābhiḥ parikhābhir alaṃkṛtam
01,199.029c prākāreṇa ca saṃpannaṃ divam āvṛtya tiṣṭhatā
01,199.030a pāṇḍurābhraprakāśena himarāśinibhena ca
01,199.030c śuśubhe tat puraśreṣṭhaṃ nāgair bhogavatī yathā
01,199.031a dvipakṣagaruḍaprakhyair dvārair ghorapradarśanaiḥ
01,199.031c guptam abhracayaprakhyair gopurair mandaropamaiḥ
01,199.032a vividhair atinirviddhaiḥ śastropetaiḥ susaṃvṛtaiḥ
01,199.032c śaktibhiś cāvṛtaṃ tad dhi dvijihvair iva pannagaiḥ
01,199.032e talpaiś cābhyāsikair yuktaṃ śuśubhe yodharakṣitam
01,199.033a tīkṣṇāṅkuśaśataghnībhir yantrajālaiś ca śobhitam
01,199.033c āyasaiś ca mahācakraiḥ śuśubhe tat purottamam
01,199.034a suvibhaktamahārathyaṃ devatābādhavarjitam
01,199.034c virocamānaṃ vividhaiḥ pāṇḍurair bhavanottamaiḥ
01,199.034d*1990_01 harmyaprāsādasaṃbādhaṃ nānāpaṇyavibhūṣitam
01,199.034d*1990_02 vispardhayeva prāsādā anyonyasyocchritābhavan
01,199.034d*1990_03 maṇḍapāś ca sabhāḥ śālāḥ prapāś caiva samantataḥ
01,199.035a tat triviṣṭapasaṃkāśam indraprasthaṃ vyarocata
01,199.035b@109_0001 purīṃ sarvaguṇopetāṃ nirmitāṃ viśvakarmaṇā
01,199.035b@109_0002 pauravāṇām adhipatiḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
01,199.035b@109_0003 kṛtamaṅgalasatkāro brāhmaṇair vedapāragaiḥ
01,199.035b@109_0004 dvaipāyanaṃ puraskṛtya dhaumyasyānumate sthitaḥ
01,199.035b@109_0005 bhrātṛbhiḥ sahito rājan keśavena sahābhibhūḥ
01,199.035b@109_0006 toraṇadvārasumukhāṃ dvātriṃśad dvārasaṃyutām
01,199.035b@109_0007 vardhamānapuradvārāṃ praviveśa mahādyutiḥ
01,199.035b@109_0008 śaṅkhadundubhinirghoṣāḥ śrūyante bahavo bhṛśam
01,199.035b@109_0009 jayeti brāhmaṇagiraḥ śrūyante ca sahasraśaḥ
01,199.035b@109_0010 saṃstūyamāno bahubhiḥ sūtamāgadhabandibhiḥ
01,199.035b@109_0011 aupavāhyagato rājā rājamārgam atītya ca
01,199.035b@109_0012 kṛtamaṅgalasatkāraṃ praviveśa gṛhottamam
01,199.035b@109_0013 praviśya bhavanaṃ rājā satkārair abhipūjitaḥ
01,199.035b@109_0014 pūjayām āsa viprendrān keśavena yathākramam
01,199.035b@109_0015 tatas tu rāṣṭraṃ vavṛdhe naranārīgaṇāyutam
01,199.035b@109_0016 godhanaiś ca samākīrṇaṃ sasyavṛddhis tadābhavat
01,199.035c meghavṛndam ivākāśe vṛddhaṃ vidyutsamāvṛtam
01,199.036a tatra ramye śubhe deśe kauravyasya niveśanam
01,199.036c śuśubhe dhanasaṃpūrṇaṃ dhanādhyakṣakṣayopamam
01,199.036d*1991_01 pauravāṇām adhipatiḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
01,199.036d*1991_02 kṛtamaṅgalasatkāro brāhmaṇair vedapāragaiḥ
01,199.036d*1991_03 dvaipāyanaṃ puraskṛtya dhaumyasyānumate sthitaḥ
01,199.036d*1991_04 bhrātṛbhiḥ sahito rājan keśavena sahābhibhūḥ
01,199.036d*1991_05 jayeti brahmaṇāṃ vācaḥ śrūyante ca sahasraśaḥ
01,199.036d*1991_06 saṃstūyamāno bahubhiḥ sūtamāgadhabandibhiḥ
01,199.036d*1991_07 aupavāhyagato rājā rājamārgam atītya ca
01,199.036d*1991_08 kṛtamaṅgalasaṃskāraṃ praviveśa gṛhottamam
01,199.036d*1991_09 praviśya bhavanaṃ rājā nāgarair abhipūjitaḥ
01,199.036d*1991_10 pūjayām āsa viprendrān keśavena yathākramam
01,199.036d*1991_11 tatas tu rāṣṭraṃ vavṛdhe naranārīgaṇair vṛtam
01,199.037a tatrāgacchan dvijā rājan sarvavedavidāṃ varāḥ
01,199.037c nivāsaṃ rocayanti sma sarvabhāṣāvidas tathā
01,199.038a vaṇijaś cābhyayus tatra deśe digbhyo dhanārthinaḥ
01,199.038c sarvaśilpavidaś caiva vāsāyābhyāgamaṃs tadā
01,199.039a udyānāni ca ramyāṇi nagarasya samantataḥ
01,199.039c āmrair āmrātakair nīpair aśokaiś campakais tathā
01,199.039d*1992_01 nālikeraiś ca likucaiḥ kadalībhiḥ samāvṛtāḥ
01,199.039d*1992_02 aśokais tilakair lodhrair nīlāśokaiś ca campakaiḥ
01,199.040a puṃnāgair nāgapuṣpaiś ca lakucaiḥ panasais tathā
01,199.040c śālatālakadambaiś ca bakulaiś ca saketakaiḥ
01,199.041a manoharaiḥ puṣpitaiś ca phalabhārāvanāmitaiḥ
01,199.041c prācīnāmalakair lodhrair aṅkolaiś ca supuṣpitaiḥ
01,199.042a jambūbhiḥ pāṭalābhiś ca kubjakair atimuktakaiḥ
01,199.042c karavīraiḥ pārijātair anyaiś ca vividhair drumaiḥ
01,199.043a nityapuṣpaphalopetair nānādvijagaṇāyutam
01,199.043c mattabarhiṇasaṃghuṣṭaṃ kokilaiś ca sadāmadaiḥ
01,199.044a gṛhair ādarśavimalair vividhaiś ca latāgṛhaiḥ
01,199.044c manoharaiś citragṛhais tathā jagatiparvataiḥ
01,199.044e vāpībhir vividhābhiś ca pūrṇābhiḥ paramāmbhasā
01,199.045a sarobhir atiramyaiś ca padmotpalasugandhibhiḥ
01,199.045c haṃsakāraṇḍavayutaiś cakravākopaśobhitaiḥ
01,199.046a ramyāś ca vividhās tatra puṣkariṇyo vanāvṛtāḥ
01,199.046b*1993_01 veśmamadhye śivaṃ divyam indravāsagṛhopamam
01,199.046b*1993_02 rājño vāsagṛhaṃ ramyaṃ viśvakarmā tv akārayat
01,199.046b*1993_03 suvarṇamaṇisopānaṃ sarvaratnavicitritam
01,199.046b*1993_04 vihārabhūmyo vividhāḥ kāritāḥ syur manoharāḥ
01,199.046b*1994_01 tathā prāsādamālāś ca śobhante sma sahasraśaḥ
01,199.046b*1994_02 nirantarā rājamārgāḥ strīratnaiḥ śobhitāḥ sitāḥ
01,199.046c taḍāgāni ca ramyāṇi bṛhanti ca mahānti ca
01,199.046d*1995_01 nadī ca nandinī nāma sā purīm upagūhate
01,199.046d*1995_02 cāturvarṇyasamākīrṇaṃ mālyaiḥ śilpibhir āvṛtam
01,199.046d*1995_03 upabhogasamarthaiś ca sarvair dravyaiḥ samāvṛtam
01,199.046d*1995_04 nityam āryajanopetaṃ naranārīgaṇāyutam
01,199.046d*1995_05 mattavāraṇasaṃpūrṇaṃ gobhir uṣṭraiḥ kharair ajaiḥ
01,199.046d*1995_06 sarvadābhisṛtaṃ sadbhiḥ kāritaṃ viśvakarmaṇā
01,199.047a teṣāṃ puṇyajanopetaṃ rāṣṭram āvasatāṃ mahat
01,199.047c pāṇḍavānāṃ mahārāja śaśvat prītir avardhata
01,199.047d*1996_01 saubalena ca karṇena dhārtarāṣṭraiḥ kṛpeṇa ca
01,199.048a tatra bhīṣmeṇa rājñā ca dharmapraṇayane kṛte
01,199.048c pāṇḍavāḥ samapadyanta khāṇḍavaprasthavāsinaḥ
01,199.049a pañcabhis tair maheṣvāsair indrakalpaiḥ samanvitam
01,199.049c śuśubhe tat puraśreṣṭhaṃ nāgair bhogavatī yathā
01,199.049d@110=0010 śrīvāsudevaḥ
01,199.049d@110=0017 vaiśaṃpāyanaḥ
01,199.049d@110=0019 kuntī
01,199.049d@110=0025 vaiśaṃpāyanaḥ
01,199.049d@110_0001 tatas tu viśvakarmāṇaṃ pūjayitvā visṛjya ca
01,199.049d@110_0002 dvaipāyanaṃ ca saṃpūjya visṛjya ca narādhipa
01,199.049d@110_0003 vārṣṇeyam abravīd rājā gantukāmaṃ kṛtakṣaṇam
01,199.049d@110_0004 tava prasādād vārṣṇeya rājyaṃ prāptaṃ mayānagha
01,199.049d@110_0005 prasādād eva te vīra śūnyaṃ rāṣṭraṃ sudurgamam
01,199.049d@110_0006 tavaiva tatprasādena rājyasthās tu bhavāmahe
01,199.049d@110_0007 gatis tvam antakāle ca pāṇḍavānāṃ tu mādhava
01,199.049d@110_0008 mātāsmākaṃ pitā devo na pāṇḍuṃ vidmahe vayam
01,199.049d@110_0009 jñātvā tu kṛtyaṃ kartavyaṃ pāṇḍavānāṃ tvayānagha
01,199.049d@110_0010 tvatprabhāvān mahābhāga rājyaṃ prāptaṃ svadharmataḥ
01,199.049d@110_0011 pitṛpaitāmahaṃ rājyaṃ kathaṃ na syāt tava prabho
01,199.049d@110_0012 dhārtarāṣṭrā durācārāḥ kiṃ kariṣyanti pāṇḍavān
01,199.049d@110_0013 yatheṣṭaṃ pālaya mahīṃ sadā dharmadhuraṃ vaha
01,199.049d@110_0014 dharmopadeśaḥ saṃkṣepād brāhmaṇān bhara kaurava
01,199.049d@110_0015 adyaiva nāradaḥ śrīmān āgamiṣyati satvaraḥ
01,199.049d@110_0016 ādṛtya tasya vākyāni śāsanaṃ kuru tasya vai
01,199.049d@110_0017 evam uktvā tataḥ kuntīm abhivādya janārdanaḥ
01,199.049d@110_0018 uvāca ślakṣṇayā vācā gamiṣyāmi namo 'stu te
01,199.049d@110_0019 jātuṣaṃ gṛham āsādya mayā prāptaṃ ca keśava
01,199.049d@110_0020 āryeṇāpi tava jñātaṃ kuntibhojena cānagha
01,199.049d@110_0021 tvayā nāthena govinda duḥkhaṃ prāptaṃ mahattaram
01,199.049d@110_0022 kiṃ punas tvam anāthānāṃ daridrāṇāṃ viśeṣataḥ
01,199.049d@110_0023 sarvaduḥkhāni śāmyanti tava saṃdarśanān mama
01,199.049d@110_0024 smarasvaitān mahāprājña tena jīvanti pāṇḍavāḥ
01,199.049d@110_0025 kariṣyāmīti cāmantrya abhivādya pitṛṣvasām
01,199.049d@110_0026 gamanāya matiṃ cakre vāsudevaḥ sahānugaḥ
01,199.050a tān niveśya tato vīro rāmeṇa saha keśavaḥ
01,199.050c yayau dvāravatīṃ rājan pāṇḍavānumate tadā
01,200.001 janamejaya uvāca
01,200.001a evaṃ saṃprāpya rājyaṃ tad indraprasthe tapodhana
01,200.001c ata ūrdhvaṃ mahātmānaḥ kim akurvanta pāṇḍavāḥ
01,200.002a sarva eva mahātmānaḥ pūrve mama pitāmahāḥ
01,200.002c draupadī dharmapatnī ca kathaṃ tān anvavartata
01,200.003a kathaṃ vā pañca kṛṣṇāyām ekasyāṃ te narādhipāḥ
01,200.003c vartamānā mahābhāgā nābhidyanta parasparam
01,200.004a śrotum icchāmy ahaṃ sarvaṃ vistareṇa tapodhana
01,200.004c teṣāṃ ceṣṭitam anyonyaṃ yuktānāṃ kṛṣṇayā tayā
01,200.005 vaiśaṃpāyana uvāca
01,200.005a dhṛtarāṣṭrābhyanujñātāḥ kṛṣṇayā saha pāṇḍavāḥ
01,200.005c remire puruṣavyāghrāḥ prāptarājyāḥ paraṃtapāḥ
01,200.006a prāpya rājyaṃ mahātejāḥ satyasaṃdho yudhiṣṭhiraḥ
01,200.006c pālayām āsa dharmeṇa pṛthivīṃ bhrātṛbhiḥ saha
01,200.007a jitārayo mahāprājñāḥ satyadharmaparāyaṇāḥ
01,200.007c mudaṃ paramikāṃ prāptās tatroṣuḥ pāṇḍunandanāḥ
01,200.008a kurvāṇāḥ paurakāryāṇi sarvāṇi puruṣarṣabhāḥ
01,200.008c āsāṃ cakrur mahārheṣu pārthiveṣv āsaneṣu ca
01,200.009a atha teṣūpaviṣṭeṣu sarveṣv eva mahātmasu
01,200.009b@111_0001 āyayau dharmarājaṃ tu draṣṭukāmo 'tha nāradaḥ
01,200.009b@111_0002 tathā nakṣatrajuṣṭena suparṇacaritena ca
01,200.009b@111_0003 candrasūryaprakāśena sevitena maharṣibhiḥ
01,200.009b@111_0004 nabhaḥsthalena divyena durlabhenātapasvinām
01,200.009b@111_0005 bhūtārcito bhūtadharāṃ rāṣṭraṃ nagaramālinīm
01,200.009b@111_0006 avekṣamāṇo dyutimān ājagāma mahātapāḥ
01,200.009b@111_0007 sarvavedāntago vipraḥ sarvavidyāsu pāragaḥ
01,200.009b@111_0008 pareṇa tapasā yukto brāhmeṇa tapasā vṛtaḥ
01,200.009b@111_0009 naye nītau ca niyato viśrutaś ca mahāmuniḥ
01,200.009b@111_0010 parāt parataraṃ prāpto dharmāt samabhijagmivān
01,200.009b@111_0011 bhāvitātmā gatarajāḥ śānto mṛduṛjur dvijaḥ
01,200.009b@111_0012 dharmeṇābhigataḥ sarvair devadānavamānavaiḥ
01,200.009b@111_0013 kṣīṇakarmasu pāpeṣu bhūteṣu vividheṣu ca
01,200.009b@111_0014 sarvathā kṛtamaryādo deveṣu vividheṣu ca
01,200.009b@111_0015 śataśaḥ somapā yajñe puṇyakarmakṛd agnicit
01,200.009b@111_0016 ṛksāmayajuṣāṃ vettā nyāyavṛttāntakovidaḥ
01,200.009b@111_0017 ṛjur ārohavāñ śuklo bhūyiṣṭhapathiko 'naghaḥ
01,200.009b@111_0018 ślakṣṇayā śikhayopetaḥ saṃpannaḥ paramatviṣā
01,200.009b@111_0019 avadāte ca sūkṣme ca divye ca rucire śubhe
01,200.009b@111_0020 mahendradatte mahatī bibhrat paramavāsasī
01,200.009b@111_0021 jāmbūnadamaye divye gaṇḍūpadamukhena vai
01,200.009b@111_0022 agnyarkasadṛśe divye dhārayan kuṇḍale śubhe
01,200.009b@111_0023 rājatacchatram ucchritya citraṃ paramavarcasam
01,200.009b@111_0024 prāpya duṣprāpam anyena brahmavarcasam uttamam
01,200.009b@111_0025 bhavane bhūmipālasya bṛhaspatir ivāplutaḥ
01,200.009b@111_0026 saṃhitāyāṃ ca sarveṣāṃ sthitasyopasthitasya ca
01,200.009b@111_0027 dvipadasya ca dharmasya kramadharmasya pāragaḥ
01,200.009b@111_0028 gāthāsāmānusāmajñaḥ sāmnāṃ paramavalgunām
01,200.009b@111_0029 ātmanā sarvamokṣibhyaḥ kṛtimān kṛtyavit tathā
01,200.009b@111_0030 yoktā dharme bahuvidhe mano matimatāṃ varaḥ
01,200.009b@111_0031 viditārthaḥ svasamayacchettā nigamasaṃśayān
01,200.009b@111_0032 arthanirvacane nityaṃ saṃśayacchid asaṃśayaḥ
01,200.009b@111_0033 prakṛtyā dharmakuśalo nānādharmaviśāradaḥ
01,200.009b@111_0034 lopenāgamadharmeṇa saṃkrameṇa ca vṛttiṣu
01,200.009b@111_0035 ekaśabdāṃś ca nānārthān ekārthāṃś ca pṛthak śrutīn
01,200.009b@111_0036 pṛthag arthābhidhānaṃ ca prayogāṇām avekṣitā
01,200.009b@111_0037 pramāṇabhūto lokasya sarvādhikaraṇeṣu ca
01,200.009b@111_0038 sarvavarṇavikāreṣu nityaṃ sakalapūjitaḥ
01,200.009b@111_0039 svare svare ca vividhe vṛtteṣu vividheṣu ca
01,200.009b@111_0040 samasthāneṣu sarveṣu samāmnāyeṣu dhātuṣu
01,200.009b@111_0041 uddeśyānāṃ samākhyātā sarvam ākhyātam uddiśan
01,200.009b@111_0042 abhisaṃdhiṣu tattvajñaḥ padāny aṅgāny anusmaran
01,200.009b@111_0043 kāladharmeṇa nirdiṣṭaṃ yathārthaṃ ca vicārayan
01,200.009b@111_0044 cikīrṣitaṃ ca yo vettā yathā lokena saṃvṛtam
01,200.009b@111_0045 vibhāṣitaṃ ca samayaṃ bhāṣitaṃ hṛdayaṃgamam
01,200.009b@111_0046 ātmane ca parasmai ca svarasaṃskārayogavān
01,200.009b@111_0047 eṣāṃ svarāṇāṃ jñātā ca boddhā pravacanasvarān
01,200.009b@111_0048 vijñātā uktavākyānāṃ ekatāṃ bahutāṃ tathā
01,200.009b@111_0049 boddhā ca paramārthāṃś ca vividhāṃś ca vyatikramān
01,200.009b@111_0050 abhedataś ca bahuśo bahuśaś cāpi bhedataḥ
01,200.009b@111_0051 vacanānāṃ ca vividhān ādeśāṃś ca samīkṣitā
01,200.009b@111_0052 nānārthakuśalas tatra taddhiteṣu ca kṛtsnaśaḥ
01,200.009b@111_0053 paribhūṣayitā vācāṃ varṇataḥ svarato 'rthataḥ
01,200.009b@111_0054 pratyayāṃś ca samākhyātā niyataṃ pratidhātukam
01,200.009b@111_0055 pañca cākṣarajātāni svarasaṃjñāni yāni ca
01,200.009c nāradas tv atha devarṣir ājagāma yadṛcchayā
01,200.009d*1997_01 tam āgatam ṛṣiṃ dṛṣṭvā pratyudgamyābhivādya ca
01,200.009e āsanaṃ ruciraṃ tasmai pradadau svaṃ yudhiṣṭhiraḥ
01,200.009f*1998_01 kṛṣṇājinottare tasminn upaviṣṭo mahān ṛṣiḥ
01,200.010a devarṣer upaviṣṭasya svayam arghyaṃ yathāvidhi
01,200.010c prādād yudhiṣṭhiro dhīmān rājyaṃ cāsmai nyavedayat
01,200.011a pratigṛhya tu tāṃ pūjām ṛṣiḥ prītamanābhavat
01,200.011c āśīrbhir vardhayitvā tu tam uvācāsyatām iti
01,200.012a niṣasādābhyanujñātas tato rājā yudhiṣṭhiraḥ
01,200.012c preṣayām āsa kṛṣṇāyai bhagavantam upasthitam
01,200.013a śrutvaiva draupadī cāpi śucir bhūtvā samāhitā
01,200.013c jagāma tatra yatrāste nāradaḥ pāṇḍavaiḥ saha
01,200.014a tasyābhivādya caraṇau devarṣer dharmacāriṇī
01,200.014c kṛtāñjaliḥ susaṃvītā sthitātha drupadātmajā
01,200.015a tasyāś cāpi sa dharmātmā satyavāg ṛṣisattamaḥ
01,200.015c āśiṣo vividhāḥ procya rājaputryās tu nāradaḥ
01,200.015e gamyatām iti hovāca bhagavāṃs tām aninditām
01,200.016a gatāyām atha kṛṣṇāyāṃ yudhiṣṭhirapurogamān
01,200.016c vivikte pāṇḍavān sarvān uvāca bhagavān ṛṣiḥ
01,200.017a pāñcālī bhavatām ekā dharmapatnī yaśasvinī
01,200.017c yathā vo nātra bhedaḥ syāt tathā nītir vidhīyatām
01,200.018a sundopasundāv asurau bhrātarau sahitāv ubhau
01,200.018c āstām avadhyāv anyeṣāṃ triṣu lokeṣu viśrutau
01,200.019a ekarājyāv ekagṛhāv ekaśayyāsanāśanau
01,200.019c tilottamāyās tau hetor anyonyam abhijaghnatuḥ
01,200.020a rakṣyatāṃ sauhṛdaṃ tasmād anyonyapratibhāvikam
01,200.020c yathā vo nātra bhedaḥ syāt tat kuruṣva yudhiṣṭhira
01,200.020d*1999_01 yathā ca sarveṣu samaṃ tat kuruṣva mahārathāḥ
01,200.021 yudhiṣṭhira uvāca
01,200.021a sundopasundāv asurau kasya putrau mahāmune
01,200.021c utpannaś ca kathaṃ bhedaḥ kathaṃ cānyonyam aghnatām
01,200.022a apsarā devakanyā vā kasya caiṣā tilottamā
01,200.022c yasyāḥ kāmena saṃmattau jaghnatus tau parasparam
01,200.023a etat sarvaṃ yathāvṛttaṃ vistareṇa tapodhana
01,200.023c śrotum icchāmahe vipra paraṃ kautūhalaṃ hi naḥ
01,201.001 nārada uvāca
01,201.001a śṛṇu me vistareṇemam itihāsaṃ purātanam
01,201.001c bhrātṛbhīḥ sahitaḥ pārtha yathāvṛttaṃ yudhiṣṭhira
01,201.002a mahāsurasyānvavāye hiraṇyakaśipoḥ purā
01,201.002c nikumbho nāma daityendras tejasvī balavān abhūt
01,201.003a tasya putrau mahāvīryau jātau bhīmaparākramau
01,201.003b*2000_01 sundopasundau daityendrau dāruṇau krūramānasau
01,201.003b*2000_02 tāv ekaniścayau daityāv ekakāryārthasaṃgatau
01,201.003b*2000_03 nirantaram avartetāṃ samaduḥkhasukhāv ubhau
01,201.003c sahānyonyena bhuñjāte vinānyonyaṃ na gacchataḥ
01,201.004a anyonyasya priyakarāv anyonyasya priyaṃvadau
01,201.004c ekaśīlasamācārau dvidhaivaikaṃ yathā kṛtau
01,201.005a tau vivṛddhau mahāvīryau kāryeṣv apy ekaniścayau
01,201.005c trailokyavijayārthāya samāsthāyaikaniścayam
01,201.006a kṛtvā dīkṣāṃ gatau vindhyaṃ tatrograṃ tepatus tapaḥ
01,201.006c tau tu dīrgheṇa kālena tapoyuktau babhūvatuḥ
01,201.007a kṣutpipāsāpariśrāntau jaṭāvalkaladhāriṇau
01,201.007c malopacitasarvāṅgau vāyubhakṣau babhūvatuḥ
01,201.007d*2001_01 grīṣme pañcāgnisaṃyuktāv ekī utthātapāratau (sic)
01,201.007d*2001_02 śayānau toyamadhye tu varṣākāle yudhiṣṭhira
01,201.008a ātmamāṃsāni juhvantau pādāṅguṣṭhāgradhiṣṭhitau
01,201.008c ūrdhvabāhū cānimiṣau dīrghakālaṃ dhṛtavratau
01,201.009a tayos tapaḥprabhāveṇa dīrghakālaṃ pratāpitaḥ
01,201.009c dhūmaṃ pramumuce vindhyas tad adbhutam ivābhavat
01,201.010a tato devābhavan bhītā ugraṃ dṛṣṭvā tayos tapaḥ
01,201.010c tapovighātārtham atho devā vighnāni cakrire
01,201.011a ratnaiḥ pralobhayām āsuḥ strībhiś cobhau punaḥ punaḥ
01,201.011c na ca tau cakratur bhaṅgaṃ vratasya sumahāvratau
01,201.012a atha māyāṃ punar devās tayoś cakrur mahātmanoḥ
01,201.012c bhaginyo mātaro bhāryās tayoḥ parijanas tathā
01,201.013a paripātyamānā vitrastāḥ śūlahastena rakṣasā
01,201.013c srastābharaṇakeśāntā ekāntabhraṣṭavāsasaḥ
01,201.014a abhidhāvya tataḥ sarvās tau trāhīti vicukruśuḥ
01,201.014c na ca tau cakratur bhaṅgaṃ vratasya sumahāvratau
01,201.015a yadā kṣobhaṃ nopayāti nārtim anyataras tayoḥ
01,201.015c tataḥ striyas tā bhūtaṃ ca sarvam antaradhīyata
01,201.016a tataḥ pitāmahaḥ sākṣād abhigamya mahāsurau
01,201.016c vareṇa chandayām āsa sarvalokapitāmahaḥ
01,201.017a tataḥ sundopasundau tau bhrātarau dṛḍhavikramau
01,201.017c dṛṣṭvā pitāmahaṃ devaṃ tasthatuḥ prāñjalī tadā
01,201.018a ūcatuś ca prabhuṃ devaṃ tatas tau sahitau tadā
01,201.018c āvayos tapasānena yadi prītaḥ pitāmahaḥ
01,201.019a māyāvidāv astravidau balinau kāmarūpiṇau
01,201.019c ubhāv apy amarau syāvaḥ prasanno yadi nau prabhuḥ
01,201.020 pitāmaha uvāca
01,201.020a ṛte 'maratvam anyad vāṃ sarvam uktaṃ bhaviṣyati
01,201.020c anyad vṛṇītāṃ mṛtyoś ca vidhānam amaraiḥ samam
01,201.021a kariṣyāvedam iti yan mahad abhyutthitaṃ tapaḥ
01,201.021c yuvayor hetunānena nāmaratvaṃ vidhīyate
01,201.022a trailokyavijayārthāya bhavadbhyām āsthitaṃ tapaḥ
01,201.022c hetunānena daityendrau na vāṃ kāmaṃ karomy aham
01,201.023 sundopasundāv ūcatuḥ
01,201.023a triṣu lokeṣu yad bhūtaṃ kiṃ cit sthāvarajaṅgamam
01,201.023c sarvasmān nau bhayaṃ na syād ṛte 'nyonyaṃ pitāmaha
01,201.024 pitāmaha uvāca
01,201.024a yat prārthitaṃ yathoktaṃ ca kāmam etad dadāni vām
01,201.024c mṛtyor vidhānam etac ca yathāvad vāṃ bhaviṣyati
01,201.025 nārada uvāca
01,201.025a tataḥ pitāmaho dattvā varam etat tadā tayoḥ
01,201.025c nivartya tapasas tau ca brahmalokaṃ jagāma ha
01,201.026a labdhvā varāṇi sarvāṇi daityendrāv api tāv ubhau
01,201.026c avadhyau sarvalokasya svam eva bhavanaṃ gatau
01,201.027a tau tu labdhavarau dṛṣṭvā kṛtakāmau mahāsurau
01,201.027c sarvaḥ suhṛjjanas tābhyāṃ pramodam upajagmivān
01,201.028a tatas tau tu jaṭā hitvā maulinau saṃbabhūvatuḥ
01,201.028c mahārhābharaṇopetau virajombaradhāriṇau
01,201.029a akālakaumudīṃ caiva cakratuḥ sārvakāmikīm
01,201.029c daityendrau paramaprītau tayoś caiva suhṛjjanaḥ
01,201.030a bhakṣyatāṃ bhujyatāṃ nityaṃ ramyatāṃ gīyatām iti
01,201.030c pīyatāṃ dīyatāṃ ceti vāca āsan gṛhe gṛhe
01,201.030d*2002_01 iti vācaḥ prahṛṣṭānāṃ tatra tatra mahātmanām
01,201.031a tatra tatra mahāpānair utkṛṣṭatalanāditaiḥ
01,201.031c hṛṣṭaṃ pramuditaṃ sarvaṃ daityānām abhavat puram
01,201.032a tais tair vihārair bahubhir daityānāṃ kāmarūpiṇām
01,201.032c samāḥ saṃkrīḍatāṃ teṣām ahar ekam ivābhavat
01,202.001 nārada uvāca
01,202.001a utsave vṛttamātre tu trailokyākāṅkṣiṇāv ubhau
01,202.001c mantrayitvā tataḥ senāṃ tāv ājñāpayatāṃ tadā
01,202.002a suhṛdbhir abhyanujñātau daityavṛddhaiś ca mantribhiḥ
01,202.002c kṛtvā prāsthānikaṃ rātrau maghāsu yayatus tadā
01,202.003a gadāpaṭṭiśadhāriṇyā śūlamudgarahastayā
01,202.003c prasthitau sahadharmiṇyā mahatyā daityasenayā
01,202.004a maṅgalaiḥ stutibhiś cāpi vijayapratisaṃhitaiḥ
01,202.004c cāraṇaiḥ stūyamānau tu jagmatuḥ parayā mudā
01,202.005a tāv antarikṣam utpatya daityau kāmagamāv ubhau
01,202.005c devānām eva bhavanaṃ jagmatur yuddhadurmadau
01,202.006a tayor āgamanaṃ jñātvā varadānaṃ ca tat prabhoḥ
01,202.006c hitvā triviṣṭapaṃ jagmur brahmalokaṃ tataḥ surāḥ
01,202.007a tāv indralokaṃ nirjitya yakṣarakṣogaṇāṃs tathā
01,202.007c khecarāṇy api bhūtāni jigyatus tīvravikramau
01,202.008a antarbhūmigatān nāgāñ jitvā tau ca mahāsurau
01,202.008c samudravāsinaḥ sarvān mlecchajātīn vijigyatuḥ
01,202.009a tataḥ sarvāṃ mahīṃ jetum ārabdhāv ugraśāsanau
01,202.009c sainikāṃś ca samāhūya sutīkṣṇāṃ vācam ūcatuḥ
01,202.010a rājarṣayo mahāyajñair havyakavyair dvijātayaḥ
01,202.010c tejo balaṃ ca devānāṃ vardhayanti śriyaṃ tathā
01,202.011a teṣām evaṃ pravṛddhānāṃ sarveṣām asuradviṣām
01,202.011c saṃbhūya sarvair asmābhiḥ kāryaḥ sarvātmanā vadhaḥ
01,202.012a evaṃ sarvān samādiśya pūrvatīre mahodadheḥ
01,202.012c krūrāṃ matiṃ samāsthāya jagmatuḥ sarvatomukham
01,202.013a yajñair yajante ye ke cid yājayanti ca ye dvijāḥ
01,202.013c tān sarvān prasabhaṃ dṛṣṭvā balinau jaghnatus tadā
01,202.014a āśrameṣv agnihotrāṇi ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām
01,202.014c gṛhītvā prakṣipanty apsu viśrabdhāḥ sainikās tayoḥ
01,202.015a tapodhanaiś ca ye śāpāḥ kruddhair uktā mahātmabhiḥ
01,202.015c nākrāmanti tayos te 'pi varadānena jṛmbhatoḥ
01,202.016a nākrāmanti yadā śāpā bāṇā muktāḥ śilāsv iva
01,202.016c niyamāṃs tadā parityajya vyadravanta dvijātayaḥ
01,202.017a pṛthivyāṃ ye tapaḥsiddhā dāntāḥ śamaparāyaṇāḥ
01,202.017c tayor bhayād dudruvus te vainateyād ivoragāḥ
01,202.018a mathitair āśramair bhagnair vikīrṇakalaśasruvaiḥ
01,202.018c śūnyam āsīj jagat sarvaṃ kāleneva hataṃ yathā
01,202.019a rājarṣibhir adṛśyadbhir ṛṣibhiś ca mahāsurau
01,202.019c ubhau viniścayaṃ kṛtvā vikurvāte vadhaiṣiṇau
01,202.020a prabhinnakaraṭau mattau bhūtvā kuñjararūpiṇau
01,202.020c saṃlīnān api durgeṣu ninyatur yamasādanam
01,202.021a siṃhau bhūtvā punar vyāghrau punaś cāntarhitāv ubhau
01,202.021c tais tair upāyais tau krūrāv ṛṣīn dṛṣṭvā nijaghnatuḥ
01,202.022a nivṛttayajñasvādhyāyā praṇaṣṭanṛpatidvijā
01,202.022c utsannotsavayajñā ca babhūva vasudhā tadā
01,202.023a hāhābhūtā bhayārtā ca nivṛttavipaṇāpaṇā
01,202.023c nivṛttadevakāryā ca puṇyodvāhavivarjitā
01,202.024a nivṛttakṛṣigorakṣā vidhvastanagarāśramā
01,202.024c asthikaṅkālasaṃkīrṇā bhūr babhūvogradarśanā
01,202.025a nivṛttapitṛkāryaṃ ca nirvaṣaṭkāramaṅgalam
01,202.025c jagat pratibhayākāraṃ duṣprekṣyam abhavat tadā
01,202.026a candrādityau grahās tārā nakṣatrāṇi divaukasaḥ
01,202.026c jagmur viṣādaṃ tat karma dṛṣṭvā sundopasundayoḥ
01,202.027a evaṃ sarvā diśo daityau jitvā krūreṇa karmaṇā
01,202.027c niḥsapatnau kurukṣetre niveśam abhicakratuḥ
01,203.001 nārada uvāca
01,203.001a tato devarṣayaḥ sarve siddhāś ca paramarṣayaḥ
01,203.001c jagmus tadā parām ārtiṃ dṛṣṭvā tat kadanaṃ mahat
01,203.002a te 'bhijagmur jitakrodhā jitātmāno jitendriyāḥ
01,203.002c pitāmahasya bhavanaṃ jagataḥ kṛpayā tadā
01,203.003a tato dadṛśur āsīnaṃ saha devaiḥ pitāmaham
01,203.003c siddhair brahmarṣibhiś caiva samantāt parivāritam
01,203.004a tatra devo mahādevas tatrāgnir vāyunā saha
01,203.004c candrādityau ca dharmaś ca parameṣṭhī tathā budhaḥ
01,203.005a vaikhānasā vālakhilyā vānaprasthā marīcipāḥ
01,203.005c ajāś caivāvimūḍhāś ca tejogarbhās tapasvinaḥ
01,203.005e ṛṣayaḥ sarva evaite pitāmaham upāsate
01,203.006a tato 'bhigamya sahitāḥ sarva eva maharṣayaḥ
01,203.006c sundopasundayoḥ karma sarvam eva śaśaṃsire
01,203.007a yathākṛtaṃ yathā caiva kṛtaṃ yena krameṇa ca
01,203.007c nyavedayaṃs tataḥ sarvam akhilena pitāmahe
01,203.008a tato devagaṇāḥ sarve te caiva paramarṣayaḥ
01,203.008c tam evārthaṃ puraskṛtya pitāmaham acodayan
01,203.009a tataḥ pitāmahaḥ śrutvā sarveṣāṃ tad vacas tadā
01,203.009c muhūrtam iva saṃcintya kartavyasya viniścayam
01,203.010a tayor vadhaṃ samuddiśya viśvakarmāṇam āhvayat
01,203.010c dṛṣṭvā ca viśvakarmāṇaṃ vyādideśa pitāmahaḥ
01,203.010e sṛjyatāṃ prārthanīyeha pramadeti mahātapāḥ
01,203.011a pitāmahaṃ namaskṛtya tadvākyam abhinandya ca
01,203.011c nirmame yoṣitaṃ divyāṃ cintayitvā prayatnataḥ
01,203.012a triṣu lokeṣu yat kiṃ cid bhūtaṃ sthāvarajaṅgamam
01,203.012c samānayad darśanīyaṃ tat tad yatnāt tatas tataḥ
01,203.013a koṭiśaś cāpi ratnāni tasyā gātre nyaveśayat
01,203.013c tāṃ ratnasaṃghātamayīm asṛjad devarūpiṇīm
01,203.014a sā prayatnena mahatā nirmitā viśvakarmaṇā
01,203.014c triṣu lokeṣu nārīṇāṃ rūpeṇāpratimābhavat
01,203.015a na tasyāḥ sūkṣmam apy asti yad gātre rūpasaṃpadā
01,203.015c na yuktaṃ yatra vā dṛṣṭir na sajjati nirīkṣatām
01,203.016a sā vigrahavatīva śrīḥ kāntarūpā vapuṣmatī
01,203.016b*2003_01 pitāmaham upātiṣṭhat kiṃ karomīti cābravīt
01,203.016b*2003_02 prīto bhūtvā sa dṛṣṭvaiva prītyā cāsyai dadau varam
01,203.016b*2003_03 kāntatvaṃ sarvabhūtānāṃ svaśriyānupamaṃ vapuḥ
01,203.016b*2003_04 sā tena varadānena kartuś ca kriyayā tadā
01,203.016c jahāra sarvabhūtānāṃ cakṣūṃṣi ca manāṃsi ca
01,203.017a tilaṃ tilaṃ samānīya ratnānāṃ yad vinirmitā
01,203.017c tilottamety atas tasyā nāma cakre pitāmahaḥ
01,203.017d*2004_01 brahmāṇaṃ sā namaskṛtya prāñjalir vākyam abravīt
01,203.017d*2004_02 kiṃ kāryaṃ mayi bhūteśa yenāsmy adyeha nirmitā
01,203.017d*2005=00 nārada uvāca
01,203.017d*2005_01 tatas tāṃ cārusarvāṅgīṃ manaḥprahlādinīṃ śubhām
01,203.017d*2005_02 uvāca bhagavān devaḥ kāryam etat prasādhyatām
01,203.018 pitāmaha uvāca
01,203.018a gaccha sundopasundābhyām asurābhyāṃ tilottame
01,203.018c prārthanīyena rūpeṇa kuru bhadre pralobhanam
01,203.019a tvatkṛte darśanād eva rūpasaṃpatkṛtena vai
01,203.019c virodhaḥ syād yathā tābhyām anyonyena tathā kuru
01,203.020 nārada uvāca
01,203.020a sā tatheti pratijñāya namaskṛtya pitāmaham
01,203.020c cakāra maṇḍalaṃ tatra vibudhānāṃ pradakṣiṇam
01,203.021a prāṅmukho bhagavān āste dakṣiṇena maheśvaraḥ
01,203.021c devāś caivottareṇāsan sarvatas tv ṛṣayo 'bhavan
01,203.022a kurvantyā tu tayā tatra maṇḍalaṃ tat pradakṣiṇam
01,203.022b*2006_01 brahmā viṣṇuś ca bhagavān tṛṇīkṛtyāvatiṣṭhatām
01,203.022c indraḥ sthāṇuś ca bhagavān dhairyeṇa pratyavasthitau
01,203.023a draṣṭukāmasya cātyarthaṃ gatāyāḥ pārśvatas tadā
01,203.023c anyad añcitapakṣmāntaṃ dakṣiṇaṃ niḥsṛtaṃ mukham
01,203.024a pṛṣṭhataḥ parivartantyāḥ paścimaṃ niḥsṛtaṃ mukham
01,203.024c gatāyāś cottaraṃ pārśvam uttaraṃ niḥsṛtaṃ mukham
01,203.025a mahendrasyāpi netrāṇāṃ pārśvataḥ pṛṣṭhato 'grataḥ
01,203.025c raktāntānāṃ viśālānāṃ sahasraṃ sarvato 'bhavat
01,203.026a evaṃ caturmukhaḥ sthāṇur mahādevo 'bhavat purā
01,203.026c tathā sahasranetraś ca babhūva balasūdanaḥ
01,203.027a tathā devanikāyānām ṛṣīṇāṃ caiva sarvaśaḥ
01,203.027c mukhāny abhipravartante yena yāti tilottamā
01,203.028a tasyā gātre nipatitā teṣāṃ dṛṣṭir mahātmanām
01,203.028c sarveṣām eva bhūyiṣṭham ṛte devaṃ pitāmaham
01,203.029a gacchantyās tu tadā devāḥ sarve ca paramarṣayaḥ
01,203.029c kṛtam ity eva tat kāryaṃ menire rūpasaṃpadā
01,203.030a tilottamāyāṃ tu tadā gatāyāṃ lokabhāvanaḥ
01,203.030c sarvān visarjayām āsa devān ṛṣigaṇāṃś ca tān
01,203.030d*2007_01 kṛtaṃ kāryam iti śrīmān abravīc ca pitāmahaḥ
01,204.001 nārada uvāca
01,204.001a jitvā tu pṛthivīṃ daityau niḥsapatnau gatavyathau
01,204.001c kṛtvā trailokyam avyagraṃ kṛtakṛtyau babhūvatuḥ
01,204.002a devagandharvayakṣāṇāṃ nāgapārthivarakṣasām
01,204.002c ādāya sarvaratnāni parāṃ tuṣṭim upāgatau
01,204.003a yadā na pratiṣeddhāras tayoḥ santīha ke cana
01,204.003c nirudyogau tadā bhūtvā vijahrāte 'marāv iva
01,204.004a strībhir mālyaiś ca gandhaiś ca bhakṣair bhojyaiś ca puṣkalaiḥ
01,204.004c pānaiś ca vividhair hṛdyaiḥ parāṃ prītim avāpatuḥ
01,204.005a antaḥpure vanodyāne parvatopavaneṣu ca
01,204.005c yathepsiteṣu deśeṣu vijahrāte 'marāv iva
01,204.006a tataḥ kadā cid vindhyasya pṛṣṭhe samaśilātale
01,204.006c puṣpitāgreṣu śāleṣu vihāram abhijagmatuḥ
01,204.007a divyeṣu sarvakāmeṣu samānīteṣu tatra tau
01,204.007c varāsaneṣu saṃhṛṣṭau saha strībhir niṣedatuḥ
01,204.008a tato vāditranṛttābhyām upātiṣṭhanta tau striyaḥ
01,204.008c gītaiś ca stutisaṃyuktaiḥ prītyartham upajagmire
01,204.008d*2008_01 nāmāpi tasyāḥ saṃhāraṃ vikāraṃ ca karoti vai
01,204.008d*2008_02 kiṃ punar darśanaṃ tasyā vilāsollāsitaṃ prabho
01,204.008d*2008_03 rahaḥpracārakuśalā mṛdugadgadabhāṣiṇī
01,204.008d*2008_04 kiṃ nu nārī chalayati suraktā tu sulocanā
01,204.008d*2008_05 muner api mano vaśyaṃ sarāgaṃ kurute 'ṅganā
01,204.008d*2008_06 prasannaṃ kāntijananaṃ saṃdhyeva śaśimaṇḍalam
01,204.008d*2008_07 manaḥ prahlāyantībhir mardayantībhir apy alam
01,204.008d*2008_08 mahānto 'pi hi bhidyante strībhir adbhir ivācalāḥ
01,204.009a tatas tilottamā tatra vane puṣpāṇi cinvatī
01,204.009c veṣam ākṣiptam ādhāya raktenaikena vāsasā
01,204.010a nadītīreṣu jātān sā karṇikārān vicinvatī
01,204.010c śanair jagāma taṃ deśaṃ yatrāstāṃ tau mahāsurau
01,204.011a tau tu pītvā varaṃ pānaṃ madaraktāntalocanau
01,204.011c dṛṣṭvaiva tāṃ varārohāṃ vyathitau saṃbabhūvatuḥ
01,204.012a tāv utpatyāsanaṃ hitvā jagmatur yatra sā sthitā
01,204.012c ubhau ca kāmasaṃmattāv ubhau prārthayataś ca tām
01,204.013a dakṣiṇe tāṃ kare subhrūṃ sundo jagrāha pāṇinā
01,204.013c upasundo 'pi jagrāha vāme pāṇau tilottamām
01,204.014a varapradānamattau tāv aurasena balena ca
01,204.014c dhanaratnamadābhyāṃ ca surāpānamadena ca
01,204.014d*2009_01 tau kaṭākṣeṇa daityendrāv ākarṣantī muhur muhuḥ
01,204.014d*2009_02 dakṣiṇena kaṭākṣeṇa sundaṃ jagrāha bhāminī
01,204.014d*2009_03 vāmenaiva kaṭākṣeṇa upasundaṃ jighūkṣatī
01,204.014d*2009_04 gandhābharaṇarūpais tau vyāmoham upajagmatuḥ
01,204.015a sarvair etair madair mattāv anyonyaṃ bhrukuṭīkṛtau
01,204.015c madakāmasamāviṣṭau parasparam athocatuḥ
01,204.016a mama bhāryā tava gurur iti sundo 'bhyabhāṣata
01,204.016c mama bhāryā tava vadhūr upasundo 'bhyabhāṣata
01,204.017a naiṣā tava mamaiṣeti tatra tau manyur āviśat
01,204.017b*2010_01 tasyā rūpeṇa saṃmattau vigatasnehasauhṛdau
01,204.017c tasyā hetor gade bhīme tāv ubhāv apy agṛhṇatām
01,204.018a tau pragṛhya gade bhīme tasyāḥ kāmena mohitau
01,204.018c ahaṃ pūrvam ahaṃ pūrvam ity anyonyaṃ nijaghnatuḥ
01,204.019a tau gadābhihatau bhīmau petatur dharaṇītale
01,204.019c rudhireṇāvaliptāṅgau dvāv ivārkau nabhaścyutau
01,204.020a tatas tā vidrutā nāryaḥ sa ca daityagaṇas tadā
01,204.020c pātālam agamat sarvo viṣādabhayakampitaḥ
01,204.021a tataḥ pitāmahas tatra saha devair maharṣibhiḥ
01,204.021c ājagāma viśuddhātmā pūjayiṣyaṃs tilottamām
01,204.022a vareṇa chanditā sā tu brahmaṇā prītim eva ha
01,204.022c varayām āsa tatraināṃ prītaḥ prāha pitāmahaḥ
01,204.023a ādityacaritāṃl lokān vicariṣyasi bhāmini
01,204.023c tejasā ca sudṛṣṭāṃ tvāṃ na kariṣyati kaś cana
01,204.024a evaṃ tasyai varaṃ dattvā sarvalokapitāmahaḥ
01,204.024c indre trailokyam ādhāya brahmalokaṃ gataḥ prabhuḥ
01,204.025a evaṃ tau sahitau bhūtvā sarvārtheṣv ekaniścayau
01,204.025c tilottamārthe saṃkruddhāv anyonyam abhijaghnatuḥ
01,204.026a tasmād bravīmi vaḥ snehāt sarvān bharatasattamān
01,204.026c yathā vo nātra bhedaḥ syāt sarveṣāṃ draupadīkṛte
01,204.026e tathā kuruta bhadraṃ vo mama cet priyam icchatha
01,204.026f*2011_01 yathā sundopasundābhyāṃ tathā na syād yudhiṣṭhira
01,204.027 vaiśaṃpāyana uvāca
01,204.027a evam uktā mahātmāno nāradena maharṣiṇā
01,204.027c samayaṃ cakrire rājaṃs te 'nyonyena samāgatāḥ
01,204.027e samakṣaṃ tasya devarṣer nāradasyāmitaujasaḥ
01,204.027f*2012_01 ekaikasya gṛhe kṛṣṇā vased varṣam akalmaṣā
01,204.028a draupadyā naḥ sahāsīnam anyo 'nyaṃ yo 'bhidarśayet
01,204.028c sa no dvādaśa varṣāṇi brahmacārī vane vaset
01,204.029a kṛte tu samaye tasmin pāṇḍavair dharmacāribhiḥ
01,204.029b*2013_01 tataḥ sa bhagavāṃs tatra pāṇḍavair arcitaḥ prabhuḥ
01,204.029c nārado 'py agamat prīta iṣṭaṃ deśaṃ mahāmuniḥ
01,204.030a evaṃ taiḥ samayaḥ pūrvaṃ kṛto naradacoditaiḥ
01,204.030c na cābhidyanta te sārve tadānyonyena bhārata
01,204.030d*2014_01 etad vistarataḥ sarvam ākhyātaṃ te nareśvara
01,204.030d*2014_02 kāle ca tasmin saṃpannaṃ yathāvaj janamejaya
01,205.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,205.001a evaṃ te samayaṃ kṛtvā nyavasaṃs tatra pāṇḍavāḥ
01,205.001c vaśe śastrapratāpena kurvanto 'nyān mahīkṣitaḥ
01,205.002a teṣāṃ manujasiṃhānāṃ pañcānām amitaujasām
01,205.002c babhūva kṛṣṇā sarveṣāṃ pārthānāṃ vaśavartinī
01,205.003a te tayā taiś ca sā vīraiḥ patibhiḥ saha pañcabhiḥ
01,205.003c babhūva paramaprītā nāgair iva sarasvatī
01,205.004a vartamāneṣu dharmeṇa pāṇḍaveṣu mahātmasu
01,205.004c vyavardhan kuravaḥ sarve hīnadoṣāḥ sukhānvitāḥ
01,205.005a atha dīrgheṇa kālena brāhmaṇasya viśāṃ pate
01,205.005c kasya cit taskarāḥ ke cij jahrur gā nṛpasattama
01,205.006a hriyamāṇe dhane tasmin brāhmaṇaḥ krodhamūrcchitaḥ
01,205.006c āgamya khāṇḍavaprastham udakrośata pāṇḍavān
01,205.007a hriyate godhanaṃ kṣudrair nṛśaṃsair akṛtātmabhiḥ
01,205.007c prasahya vo 'smād viṣayād abhidhāvata pāṇḍavāḥ
01,205.008a brāhmaṇasya pramattasya havir dhvāṅkṣair vilupyate
01,205.008c śārdūlasya guhāṃ śūnyāṃ nīcaḥ kroṣṭābhimarśati
01,205.008d*2015_01 arakṣitāraṃ rājānaṃ baliṣaḍbhāgahāriṇam
01,205.008d*2015_02 tam āhuḥ sarvalokasya samagraṃ pāpacāriṇam
01,205.009a brāhmaṇasve hṛte corair dharmārthe ca vilopite
01,205.009c rorūyamāṇe ca mayi kriyatām astradhāraṇam
01,205.010a rorūyamāṇasyābhyāśe tasya viprasya pāṇḍavaḥ
01,205.010c tāni vākyāni śuśrāva kuntīputro dhanaṃjayaḥ
01,205.011a śrutvā caiva mahābāhur mā bhair ity āha taṃ dvijam
01,205.011c āyudhāni ca yatrāsan pāṇḍavānāṃ mahātmanām
01,205.011e kṛṣṇayā saha tatrāsīd dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
01,205.012a sa praveśāya cāśakto gamanāya ca pāṇḍavaḥ
01,205.012c tasya cārtasya tair vākyaiś codyamānaḥ punaḥ punaḥ
01,205.012e ākrande tatra kaunteyaś cintayām āsa duḥkhitaḥ
01,205.013a hriyamāṇe dhane tasmin brāhmaṇasya tapasvinaḥ
01,205.013c aśrupramārjanaṃ tasya kartavyam iti niścitaḥ
01,205.014a upaprekṣaṇajo 'dharmaḥ sumahān syān mahīpateḥ
01,205.014c yady asya rudato dvāri na karomy adya rakṣaṇam
01,205.015a anāstikyaṃ ca sarveṣām asmākam api rakṣaṇe
01,205.015c pratitiṣṭheta loke 'sminn adharmaś caiva no bhavet
01,205.016a anāpṛcchya ca rājānaṃ gate mayi na saṃśayaḥ
01,205.016c ajātaśatror nṛpater mama caivāpriyaṃ bhavet
01,205.017a anupraveśe rājñas tu vanavāso bhaven mama
01,205.017b*2016_01 sarvam anyat parihṛtaṃ dharṣaṇāt tu mahīpateḥ
01,205.017c adharmo vā mahān astu vane vā maraṇaṃ mama
01,205.017e śarīrasyāpi nāśena dharma eva viśiṣyate
01,205.018a evaṃ viniścitya tataḥ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
01,205.018b*2017_01 mukham ācchādya nibiḍam uttarīyeṇa vāsasā
01,205.018c anupraviśya rājānam āpṛcchya ca viśāṃ pate
01,205.019a dhanur ādāya saṃhṛṣṭo brāhmaṇaṃ pratyabhāṣata
01,205.019c brāhmaṇāgamyatāṃ śīghraṃ yāvat paradhanaiṣiṇaḥ
01,205.020a na dūre te gatāḥ kṣudrās tāvad gacchāmahe saha
01,205.020c yāvad āvartayāmy adya corahastād dhanaṃ tava
01,205.021a so 'nusṛtya mahābāhur dhanvī varmī rathī dhvajī
01,205.021c śarair vidhvaṃsitāṃś corān avajitya ca tad dhanam
01,205.022a brāhmaṇasya upāhṛtya yaśaḥ pītvā ca pāṇḍavaḥ
01,205.022b*2018_01 tatas tad godhanaṃ pārtho dattvā tasmai dvijātaye
01,205.022c ājagāma puraṃ vīraḥ savyasācī paraṃtapaḥ
01,205.023a so 'bhivādya gurūn sarvāṃs taiś cāpi pratinanditaḥ
01,205.023c dharmarājam uvācedaṃ vratam ādiśyatāṃ mama
01,205.024a samayaḥ samatikrānto bhavatsaṃdarśanān mayā
01,205.024c vanavāsaṃ gamiṣyāmi samayo hy eṣa naḥ kṛtaḥ
01,205.025a ity ukto dharmarājas tu sahasā vākyam apriyam
01,205.025c katham ity abravīd vācā śokārtaḥ sajjamānayā
01,205.025e yudhiṣṭhiro guḍākeśaṃ bhrātā bhrātaram acyutam
01,205.025f*2019_01 uvāca dīno rājā ca dhanaṃjayam idaṃ vacaḥ
01,205.026a pramāṇam asmi yadi te mattaḥ śṛṇu vaco 'nagha
01,205.026c anupraveśe yad vīra kṛtavāṃs tvaṃ mamāpriyam
01,205.026e sarvaṃ tad anujānāmi vyalīkaṃ na ca me hṛdi
01,205.027a guror anupraveśo hi nopaghāto yavīyasaḥ
01,205.027c yavīyaso 'nupraveśo jyeṣṭhasya vidhilopakaḥ
01,205.028a nivartasva mahābāho kuruṣva vacanaṃ mama
01,205.028c na hi te dharmalopo 'sti na ca me dharṣaṇā kṛtā
01,205.029 arjuna uvāca
01,205.029a na vyājena cared dharmam iti me bhavataḥ śrutam
01,205.029c na satyād vicaliṣyāmi satyenāyudham ālabhe
01,205.029d*2020_01 kriyate svīkṛte rājan na hi ced ātmanā vratam
01,205.029d*2020_02 bhidyeta setuś cādharmo 'py ayaśaḥ prāpnuyāṃ mahat
01,205.029d*2021_01 ājñā tu mama dātavyā bhavatā kīrtivardhana
01,205.029d*2021_02 bhavadājñām ṛte kiṃ cin na kāryam iti niścayaḥ
01,205.030 vaiśaṃpāyana uvāca
01,205.030a so 'bhyanujñāpya rājānaṃ brahmacaryāya dīkṣitaḥ
01,205.030c vane dvādaśa varṣāṇi vāsāyopajagāma ha
01,206.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,206.001a taṃ prayāntaṃ mahābāhuṃ kauravāṇāṃ yaśaskaram
01,206.001c anujagmur mahātmāno brāhmaṇā vedapāragāḥ
01,206.002a vedavedāṅgavidvāṃsas tathaivādhyātmacintakāḥ
01,206.002c caukṣāś ca bhagavadbhaktāḥ sūtāḥ paurāṇikāś ca ye
01,206.003a kathakāś cāpare rājañ śramaṇāś ca vanaukasaḥ
01,206.003c divyākhyānāni ye cāpi paṭhanti madhuraṃ dvijāḥ
01,206.004a etaiś cānyaiś ca bahubhiḥ sahāyaiḥ pāṇḍunandanaḥ
01,206.004c vṛtaḥ ślakṣṇakathaiḥ prāyān marudbhir iva vāsavaḥ
01,206.005a ramaṇīyāni citrāṇi vanāni ca sarāṃsi ca
01,206.005c saritaḥ sāgarāṃś caiva deśān api ca bhārata
01,206.006a puṇyāni caiva tīrthāni dadarśa bharatarṣabha
01,206.006c sa gaṅgādvāram āsādya niveśam akarot prabhuḥ
01,206.007a tatra tasyādbhutaṃ karma śṛṇu me janamejaya
01,206.007c kṛtavān yad viśuddhātmā pāṇḍūnāṃ pravaro rathī
01,206.008a niviṣṭe tatra kaunteye brāhmaṇeṣu ca bhārata
01,206.008c agnihotrāṇi viprās te prāduścakrur anekaśaḥ
01,206.009a teṣu prabodhyamāneṣu jvaliteṣu huteṣu ca
01,206.009c kṛtapuṣpopahāreṣu tīrāntaragateṣu ca
01,206.010a kṛtābhiṣekair vidvadbhir niyataiḥ satpathi sthitaiḥ
01,206.010c śuśubhe 'tīva tad rājan gaṅgādvāraṃ mahātmabhiḥ
01,206.011a tathā paryākule tasmin niveśe pāṇḍunandanaḥ
01,206.011c abhiṣekāya kaunteyo gaṅgām avatatāra ha
01,206.012a tatrābhiṣekaṃ kṛtvā sa tarpayitvā pitāmahān
01,206.012c uttitīrṣur jalād rājann agnikāryacikīrṣayā
01,206.013a apakṛṣṭo mahābāhur nāgarājasya kanyayā
01,206.013c antarjale mahārāja ulūpyā kāmayānayā
01,206.013d*2022_01 gṛhītvā svapitur veśma nīto 'yaṃ pāṇḍunandanaḥ
01,206.014a dadarśa pāṇḍavas tatra pāvakaṃ susamāhitam
01,206.014c kauravyasyātha nāgasya bhavane paramārcite
01,206.015a tatrāgnikāryaṃ kṛtavān kuntīputro dhanaṃjayaḥ
01,206.015c aśaṅkamānena hutas tenātuṣyad dhutāśanaḥ
01,206.016a agnikāryaṃ sa kṛtvā tu nāgarājasutāṃ tadā
01,206.016c prahasann iva kaunteya idaṃ vacanam abravīt
01,206.017a kim idaṃ sāhasaṃ bhīru kṛtavaty asi bhāmini
01,206.017c kaś cāyaṃ subhago deśaḥ kā ca tvaṃ kasya cātmajā
01,206.018 ulūpy uvāca
01,206.018a airāvatakule jātaḥ kauravyo nāma pannagaḥ
01,206.018c tasyāsmi duhitā pārtha ulūpī nāma pannagī
01,206.019a sāhaṃ tvām abhiṣekārtham avatīrṇaṃ samudragām
01,206.019c dṛṣṭavaty eva kaunteya kandarpeṇāsmi mūrcchitā
01,206.020a tāṃ mām anaṅgamathitāṃ tvatkṛte kurunandana
01,206.020c ananyāṃ nandayasvādya pradānenātmano rahaḥ
01,206.021 arjuna uvāca
01,206.021a brahmacaryam idaṃ bhadre mama dvādaśavārṣikam
01,206.021c dharmarājena cādiṣṭaṃ nāham asmi svayaṃvaśaḥ
01,206.022a tava cāpi priyaṃ kartum icchāmi jalacāriṇi
01,206.022c anṛtaṃ noktapūrvaṃ ca mayā kiṃ cana karhi cit
01,206.023a kathaṃ ca nānṛtaṃ tat syāt tava cāpi priyaṃ bhavet
01,206.023c na ca pīḍyeta me dharmas tathā kuryāṃ bhujaṃgame
01,206.024 ulūpy uvāca
01,206.024a jānāmy ahaṃ pāṇḍaveya yathā carasi medinīm
01,206.024c yathā ca te brahmacaryam idam ādiṣṭavān guruḥ
01,206.025a parasparaṃ vartamānān drupadasyātmajāṃ prati
01,206.025c yo no 'nupraviśen mohāt sa no dvādaśavārṣikam
01,206.025e vane cared brahmacaryam iti vaḥ samayaḥ kṛtaḥ
01,206.026a tad idaṃ draupadīhetor anyonyasya pravāsanam
01,206.026b*2023_01 nāradasyājñayā tatra kṛtaṃ dharmariraṃsayā
01,206.026b*2023_02 ekaḥ saṃvatsaraḥ pūrṇaḥ pañcadhā śakalīkṛtaḥ
01,206.026b*2023_03 draupadyām eva kaunteya nāradasyābhyanujñayā
01,206.026c kṛtaṃ vas tatra dharmārtham atra dharmo na duṣyati
01,206.026d*2024_01 tvayā kāmapracārāya preritaṃ na hi yan manaḥ
01,206.026d*2024_02 tasmāt tava pratyavāyo yujyate na hi kutra cit
01,206.027a paritrāṇaṃ ca kartavyam ārtānāṃ pṛthulocana
01,206.027c kṛtvā mama paritrāṇaṃ tava dharmo na lupyate
01,206.028a yadi vāpy asya dharmasya sūkṣmo 'pi syād vyatikramaḥ
01,206.028c sa ca te dharma eva syād dāttvā prāṇān mamārjuna
01,206.029a bhaktāṃ bhajasva māṃ pārtha satām etan mataṃ prabho
01,206.029c na kariṣyasi ced evaṃ mṛtāṃ mām upadhāraya
01,206.030a prāṇadānān mahābāho cara dharmam anuttamam
01,206.030c śaraṇaṃ ca prapannāsmi tvām adya puruṣottama
01,206.031a dīnān anāthān kaunteya parirakṣasi nityaśaḥ
01,206.031c sāhaṃ śaraṇam abhyemi roravīmi ca duḥkhitā
01,206.032a yāce tvām abhikāmāhaṃ tasmāt kuru mama priyam
01,206.032c sa tvam ātmapradānena sakāmāṃ kartum arhasi
01,206.033 vaiśaṃpāyana uvāca
01,206.033a evam uktas tu kaunteyaḥ pannageśvarakanyayā
01,206.033c kṛtavāṃs tat tathā sarvaṃ dharmam uddiśya kāraṇam
01,206.034a sa nāgabhavane rātriṃ tām uṣitvā pratāpavān
01,206.034b*2025_01 putram utpādayām āsa tasyāṃ sa sumanoharam
01,206.034b*2025_02 irāvantaṃ mahābhāgaṃ mahābalaparākramam
01,206.034b*2026_01 prabhāte 'bhyuṣitolūpyā prāpitaḥ svaṃ niveśanam
01,206.034c udite 'bhyutthitaḥ sūrye kauravyasya niveśanāt
01,206.034d*2027_01 ājagāmārjuno dhīmān gaṅgādvārāśramaṃ prati
01,206.034d*2028_01 niścakrāma tadā pārthaḥ svam eva bhavanaṃ śubham
01,206.034d*2029_01 āgatas tu punas tatra gaṅgādvāraṃ tayā saha
01,206.034d*2029_02 parityajya gatā sādhvī ulūpī nijamandiram
01,206.034d*2029_03 dattvā varam ajeyatvaṃ jale sarvatra bhārata
01,206.034d*2029_04 sādhyā jalacarāḥ sarve bhaviṣyanti na saṃśayaḥ
01,207.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,207.001a kathayitvā tu tat sarvaṃ brāhmaṇebhyaḥ sa bhārata
01,207.001c prayayau himavatpārśvaṃ tato vajradharātmajaḥ
01,207.002a agastyavaṭam āsādya vasiṣṭhasya ca parvatam
01,207.002c bhṛgutuṅge ca kaunteyaḥ kṛtavāñ śaucam ātmanaḥ
01,207.003a pradadau gosahasrāṇi tīrtheṣv āyataneṣu ca
01,207.003c niveśāṃś ca dvijātibhyaḥ so 'dadat kurusattamaḥ
01,207.004a hiraṇyabindos tīrthe ca snātvā puruṣasattamaḥ
01,207.004c dṛṣṭavān parvataśreṣṭhaṃ puṇyāny āyatanāni ca
01,207.005a avatīrya naraśreṣṭho brāhmaṇaiḥ saha bhārata
01,207.005c prācīṃ diśam abhiprepsur jagāma bharatarṣabhaḥ
01,207.006a ānupūrvyeṇa tīrthāni dṛṣṭavān kurusattamaḥ
01,207.006c nadīṃ cotpalinīṃ ramyām araṇyaṃ naimiṣaṃ prati
01,207.007a nandām aparanandāṃ ca kauśikīṃ ca yaśasvinīm
01,207.007c mahānadīṃ gayāṃ caiva gaṅgām api ca bhārata
01,207.008a evaṃ sarvāṇi tīrthāni paśyamānas tathāśramān
01,207.008c ātmanaḥ pāvanaṃ kurvan brāhmaṇebhyo dadau vasu
01,207.009a aṅgavaṅgakaliṅgeṣu yāni puṇyāni kāni cit
01,207.009c jagāma tāni sarvāṇi tīrthāny āyatanāni ca
01,207.009e dṛṣṭvā ca vidhivat tāni dhanaṃ cāpi dadau tataḥ
01,207.010a kaliṅgarāṣṭradvāreṣu brāhmaṇāḥ pāṇḍavānugāḥ
01,207.010c abhyanujñāya kaunteyam upāvartanta bhārata
01,207.011a sa tu tair abhyanujñātaḥ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
01,207.011c sahāyair alpakaiḥ śūraḥ prayayau yena sāgaram
01,207.012a sa kaliṅgān atikramya deśān āyatanāni ca
01,207.012c dharmyāṇi ramaṇīyāni prekṣamāṇo yayau prabhuḥ
01,207.012d*2030_01 śūrpākāram athāplutya sāgarānūpam āśritaḥ
01,207.013a mahendraparvataṃ dṛṣṭvā tāpasair upaśobhitam
01,207.013b*2031_01 godāvaryāṃ tataḥ snātvā tām atītya mahābalaḥ
01,207.013b*2031_02 kāverīṃ tāṃ samāsādya saṃgame sāgarasya ha
01,207.013b*2031_03 snātvā saṃpūjya devāṃś ca pitṝṃś ca ṛṣibhiḥ saha
01,207.013c samudratīreṇa śanair maṇalūraṃ jagāma ha
01,207.014a tatra sarvāṇi tīrthāni puṇyāny āyatanāni ca
01,207.014b*2032_01 atha trayodaśe māse maṇalūreśvaraṃ prabhum
01,207.014c abhigamya mahābāhur abhyagacchan mahīpatim
01,207.014e maṇalūreśvaraṃ rājan dharmajñaṃ citravāhanam
01,207.014f*2033_01 sarvaśāstreṣu netāraṃ sarvāstrajñam akalmaṣam
01,207.014f*2033_02 dharme satye dame śauce śaurye caiva viśeṣataḥ
01,207.014f*2033_03 dvijarājaṛṣīṇāṃ ca dhārmikāṇāṃ mahītale
01,207.014f*2033_04 kīrtane copamābhūtaṃ kṣatradharmavid uttamam
01,207.014f*2034_01 sa ca taṃ pratijagrāha vidhipūrveṇa pāṇḍavam
01,207.015a tasya citrāṅgadā nāma duhitā cārudarśanā
01,207.015c tāṃ dadarśa pure tasmin vicarantīṃ yadṛcchayā
01,207.016a dṛṣṭvā ca tāṃ varārohāṃ cakame caitravāhinīm
01,207.016c abhigamya ca rājānaṃ jñāpayat svaṃ prayojanam
01,207.016d*2035_01 dehi me khalv imāṃ rājan kṣatriyāya mahātmane
01,207.016d*2035_02 tac chrutvā tv abravīd rājā kasya putro 'si nāma kim
01,207.016d*2035_03 uvāca taṃ pāṇḍavo 'haṃ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
01,207.016e tam uvācātha rājā sa sāntvapūrvam idaṃ vacaḥ
01,207.017a rājā prabhaṃkaro nāma kule asmin babhūva ha
01,207.017c aputraḥ prasavenārthī tapas tepe sa uttamam
01,207.018a ugreṇa tapasā tena praṇipātena śaṃkaraḥ
01,207.018c īśvaras toṣitas tena mahādeva umāpatiḥ
01,207.019a sa tasmai bhagavān prādād ekaikaṃ prasavaṃ kule
01,207.019c ekaikaḥ prasavas tasmād bhavaty asmin kule sadā
01,207.020a teṣāṃ kumārāḥ sarveṣāṃ pūrveṣāṃ mama jajñire
01,207.020c kanyā tu mama jāteyaṃ kulasyotpādanī dhruvam
01,207.021a putro mameyam iti me bhāvanā puruṣottama
01,207.021c putrikā hetuvidhinā saṃjñitā bharatarṣabha
01,207.021d*2036_01 tasmād ekaḥ suto yo 'syāṃ jāyate bhārata tvayā
01,207.022a etac chulkaṃ bhavatv asyāḥ kulakṛj jāyatām iha
01,207.022c etena samayenemāṃ pratigṛhṇīṣva pāṇḍava
01,207.023a sa tatheti pratijñāya kanyāṃ tāṃ pratigṛhya ca
01,207.023b*2037_01 māse trayodaśe pārthaḥ kṛtvā vaivāhikīṃ kriyām
01,207.023c uvāsa nagare tasmin kaunteyas trihimāḥ samāḥ
01,207.023d*2038_01 tasyāṃ sute samutpanne pariṣvajya varāṅganām
01,207.023d*2038_02 āmantrya nṛpatiṃ taṃ tu jagāma parivartitum
01,208.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,208.001a tataḥ samudre tīrthāni dakṣiṇe bharatarṣabhaḥ
01,208.001c abhyagacchat supuṇyāni śobhitāni tapasvibhiḥ
01,208.002a varjayanti sma tīrthāni pañca tatra tu tāpasāḥ
01,208.002c ācīrṇāni tu yāny āsan purastāt tu tapasvibhiḥ
01,208.003a agastyatīrthaṃ saubhadraṃ paulomaṃ ca supāvanam
01,208.003c kāraṃdhamaṃ prasannaṃ ca hayamedhaphalaṃ ca yat
01,208.003e bhāradvājasya tīrthaṃ ca pāpapraśamanaṃ mahat
01,208.003f*2039_01 etāni pañca tīrthāni dadarśa kurusattamaḥ
01,208.004a viviktāny upalakṣyātha tāni tīrthāni pāṇḍavaḥ
01,208.004c dṛṣṭvā ca varjyamānāni munibhir dharmabuddhibhiḥ
01,208.005a tapasvinas tato 'pṛcchat prājñaliḥ kurunandanaḥ
01,208.005c tīrthānīmāni varjyante kimarthaṃ brahmavādibhiḥ
01,208.006 tāpasā ūcuḥ
01,208.006a grāhāḥ pañca vasanty eṣu haranti ca tapodhanān
01,208.006c ata etāni varjyante tīrthāni kurunandana
01,208.007 vaiśaṃpāyana uvāca
01,208.007a teṣāṃ śrutvā mahābāhur vāryamāṇas tapodhanaiḥ
01,208.007c jagāma tāni tīrthāni draṣṭuṃ puruṣasattamaḥ
01,208.008a tataḥ saubhadram āsādya maharṣes tīrtham uttamam
01,208.008c vigāhya tarasā śūraḥ snānaṃ cakre paraṃtapaḥ
01,208.009a atha taṃ puruṣavyāghram antarjalacaro mahān
01,208.009c nijagrāha jale grāhaḥ kuntīputraṃ dhanaṃjayam
01,208.010a sa tam ādāya kaunteyo visphurantaṃ jalecaram
01,208.010c udatiṣṭhan mahābāhur balena balināṃ varaḥ
01,208.011a utkṛṣṭa eva tu grāhaḥ so 'rjunena yaśasvinā
01,208.011c babhūva nārī kalyāṇī sarvābharaṇabhūṣitā
01,208.011e dīpyamānā śriyā rājan divyarūpā manoramā
01,208.012a tad adbhutaṃ mahad dṛṣṭvā kuntīputro dhanaṃjayaḥ
01,208.012c tāṃ striyaṃ paramaprīta idaṃ vacanam abravīt
01,208.013a kā vai tvam asi kalyāṇi kuto vāsi jalecarī
01,208.013c kimarthaṃ ca mahat pāpam idaṃ kṛtavatī purā
01,208.014 nāry uvāca
01,208.014a apsarāsmi mahābāho devāraṇyavicāriṇī
01,208.014c iṣṭā dhanapater nityaṃ vargā nāma mahābala
01,208.015a mama sakhyaś catasro 'nyāḥ sarvāḥ kāmagamāḥ śubhāḥ
01,208.015c tābhiḥ sārdhaṃ prayātāsmi lokapālaniveśanam
01,208.016a tataḥ paśyāmahe sarvā brāhmaṇaṃ saṃśitavratam
01,208.016c rūpavantam adhīyānam ekam ekāntacāriṇam
01,208.017a tasya vai tapasā rājaṃs tad vanaṃ tejasāvṛtam
01,208.017c āditya iva taṃ deśaṃ kṛtsnaṃ sa vyavabhāsayat
01,208.018a tasya dṛṣṭvā tapas tādṛg rūpaṃ cādbhutadarśanam
01,208.018c avatīrṇāḥ sma taṃ deśaṃ tapovighnacikīrṣayā
01,208.019a ahaṃ ca saurabheyī ca samīcī budbudā latā
01,208.019c yaugapadyena taṃ vipram abhyagacchāma bhārata
01,208.020a gāyantyo vai hasantyaś ca lobhayantyaś ca taṃ dvijam
01,208.020b*2040_01 prekṣaṇāni ca kurvantyo vivṛtaṃ kārayanti ca
01,208.020b*2040_02 anicchantya ivāṅgāni hāsabhāvavilāsitaiḥ
01,208.020b*2040_03 bāhūrumūladantānāṃ darśanaṃ vai varāṅganāḥ
01,208.020b*2040_04 kurvantyo lobhayantyaś ca taṃ dvijaṃ paritaḥ sthitāḥ
01,208.020c sa ca nāsmāsu kṛtavān mano vīra kathaṃ cana
01,208.020e nākampata mahātejāḥ sthitas tapasi nirmale
01,208.021a so 'śapat kupito 'smāṃs tu brāhmaṇaḥ kṣatriyarṣabha
01,208.021c grāhabhūtā jale yūyaṃ cariṣyadhvaṃ śataṃ samāḥ
01,209.001 vargovāca
01,209.001a tato vayaṃ pravyathitāḥ sarvā bharatasattama
01,209.001c āyāma śaraṇaṃ vipraṃ taṃ tapodhanam acyutam
01,209.002a rūpeṇa vayasā caiva kandarpeṇa ca darpitāḥ
01,209.002c ayuktaṃ kṛtavatyaḥ sma kṣantum arhasi no dvija
01,209.003a eṣa eva vadho 'smākaṃ suparyāptas tapodhana
01,209.003c yad vayaṃ saṃśitātmānaṃ pralobdhuṃ tvām ihāgatāḥ
01,209.004a avadhyās tu striyaḥ sṛṣṭā manyante dharmacintakāḥ
01,209.004c tasmād dharmeṇa dharmajña nāsmān hiṃsitum arhasi
01,209.005a sarvabhūteṣu dharmajña maitro brāhmaṇa ucyate
01,209.005c satyo bhavatu kalyāṇa eṣa vādo manīṣiṇām
01,209.006a śaraṇaṃ ca prapannānāṃ śiṣṭāḥ kurvanti pālanam
01,209.006c śaraṇaṃ tvāṃ prapannāḥ sma tasmāt tvaṃ kṣantum arhasi
01,209.007 vaiśaṃpāyana uvāca
01,209.007a evam uktas tu dharmātmā brāhmaṇaḥ śubhakarmakṛt
01,209.007c prasādaṃ kṛtavān vīra ravisomasamaprabhaḥ
01,209.008 brāhmaṇa uvāca
01,209.008a śataṃ sahasraṃ viśvaṃ ca sarvam akṣayavācakam
01,209.008c parimāṇaṃ śataṃ tv etan naitad akṣayavācakam
01,209.009a yadā ca vo grāhabhūtā gṛhṇantīḥ puruṣāñ jale
01,209.009c utkarṣati jalāt kaś cit sthalaṃ puruṣasattamaḥ
01,209.010a tadā yūyaṃ punaḥ sarvāḥ svarūpaṃ pratipatsyatha
01,209.010c anṛtaṃ noktapūrvaṃ me hasatāpi kadā cana
01,209.011a tāni sarvāṇi tīrthāni itaḥ prabhṛti caiva ha
01,209.011c nārītīrthāni nāmneha khyātiṃ yāsyanti sarvaśaḥ
01,209.011e puṇyāni ca bhaviṣyanti pāvanāni manīṣiṇām
01,209.012 vargovāca
01,209.012a tato 'bhivādya taṃ vipraṃ kṛtvā caiva pradakṣiṇam
01,209.012c acintayāmopasṛtya tasmād deśāt suduḥkhitāḥ
01,209.013a kva nu nāma vayaṃ sarvāḥ kālenālpena taṃ naram
01,209.013c samāgacchema yo nas tad rūpam āpādayet punaḥ
01,209.014a tā vayaṃ cintayitvaivaṃ muhūrtād iva bhārata
01,209.014c dṛṣṭavatyo mahābhāgaṃ devarṣim uta nāradam
01,209.015a sarvā hṛṣṭāḥ sma taṃ dṛṣṭvā devarṣim amitadyutim
01,209.015c abhivādya ca taṃ pārtha sthitāḥ sma vyathitānanāḥ
01,209.016a sa no 'pṛcchad duḥkhamūlam uktavatyo vayaṃ ca tat
01,209.016b*2041_01 kva gacchāmo vayaṃ sarvā yatra lapsyāmahe punaḥ
01,209.016c śrutvā tac ca yathāvṛttam idaṃ vacanam abravīt
01,209.017a dakṣiṇe sāgarānūpe pañca tīrthāni santi vai
01,209.017c puṇyāni ramaṇīyāni tāni gacchata māciram
01,209.018a tatrāśu puruṣavyāghraḥ pāṇḍavo vo dhanaṃjayaḥ
01,209.018c mokṣayiṣyati śuddhātmā duḥkhād asmān na saṃśayaḥ
01,209.018d*2042_01 ity uktvā nāradaḥ sarvās tatraivāntaradhīyata
01,209.019a tasya sarvā vayaṃ vīra śrutvā vākyam ihāgatāḥ
01,209.019c tad idaṃ satyam evādya mokṣitāhaṃ tvayānagha
01,209.020a etās tu mama vai sakhyaś catasro 'nyā jale sthitāḥ
01,209.020c kuru karma śubhaṃ vīra etāḥ sarvā vimokṣaya
01,209.021 vaiśaṃpāyana uvāca
01,209.021a tatas tāḥ pāṇḍavaśreṣṭhaḥ sarvā eva viśāṃ pate
01,209.021c tasmāc chāpād adīnātmā mokṣayām āsa vīryavān
01,209.022a utthāya ca jalāt tasmāt pratilabhya vapuḥ svakam
01,209.022c tās tadāpsaraso rājann adṛśyanta yathā purā
01,209.023a tīrthāni śodhayitvā tu tathānujñāya tāḥ prabhuḥ
01,209.023c citrāṅgadāṃ punar draṣṭuṃ maṇalūrapuraṃ yayau
01,209.024a tasyām ajanayat putraṃ rājānaṃ babhruvāhanam
01,209.024c taṃ dṛṣṭvā pāṇḍavo rājan gokarṇam abhito 'gamat
01,209.024c@112_0001 citravāhanam abravīt
01,209.024c@112_0002 citrāṅgadāyāḥ śulkaṃ ca gṛhṇemaṃ babhruvāhanam
01,209.024c@112_0003 anena tu bhaviṣyāmi ṛṇān mukto janādhipa
01,209.024c@112_0004 citrāṅgadāṃ punar vākyam abravīt pākaśāsaniḥ
01,209.024c@112_0005 ihaiva bhava bhadre tvaṃ babhruvāhanavardhanā
01,209.024c@112_0006 indraprasthanivāsaṃ me āgatā tatra raṃsyase
01,209.024c@112_0007 kuntīṃ yudhiṣṭhiraṃ bhīmaṃ bhrātarau me kanīyasau
01,209.024c@112_0008 āgatā tatra paśyethā anyān api ca bāndhavān
01,209.024c@112_0009 bāndhavaiḥ sahitā bhadre nandase tvam anindite
01,209.024c@112_0010 dharme sthitaḥ satyadhṛtiḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
01,209.024c@112_0011 jitvā tu pṛthivīṃ sarvāṃ rājasūyaṃ kariṣyati
01,209.024c@112_0012 tatrāgacchanti rājānaḥ pṛthivyāṃ nṛpasaṃjñitāḥ
01,209.024c@112_0013 bahūni ratnāny ādāya āgamiṣyati te pitā
01,209.024c@112_0014 ekasārthaṃ prayātāsi citravāhanasenayā
01,209.024c@112_0015 drakṣyāmi rājasūye tvāṃ putraṃ pālaya mā śucaḥ
01,209.024c@112_0016 babhruvāhananāmā tu mama prāṇo bahiścaraḥ
01,209.024c@112_0017 tasmād bharasva putraṃ vai pūruvaṃśavivardhanam
01,209.024c@112_0018 citravāhanadāyādaṃ dharmāt pauravanandanam
01,209.024c@112_0019 pāṇḍavānāṃ priyaṃ putraṃ tasmāt pālaya sarvadā
01,209.024c@112_0020 viprayogena saṃtāpaṃ mā kṛthās tvam anindite
01,209.024c@112_0021 citrāṅgadām evam uktvā
01,209.024d*2043_01 ādyaṃ paśupateḥ sthānaṃ darśanād eva muktidam
01,209.024d*2043_02 yatra pāpo 'pi manujaḥ prāpnoty abhayadaṃ padam
01,210.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,210.001a so 'parānteṣu tīrthāni puṇyāny āyatanāni ca
01,210.001c sarvāṇy evānupūrvyeṇa jagāmāmitavikramaḥ
01,210.002a samudre paścime yāni tīrthāny āyatanāni ca
01,210.002c tāni sarvāṇi gatvā sa prabhāsam upajagmivān
01,210.002d@113=0020 satyabhāmā
01,210.002d@113=0024 śrībhagavān
01,210.002d@113=0036 vaiśaṃpāyanaḥ
01,210.002d@113_0001 cintayām āsa rātrau tu gadena kathitāṃ kathām
01,210.002d@113_0002 subhadrāyāś ca mādhuryaṃ rūpasaṃpadguṇāni ca
01,210.002d@113_0003 prāptuṃ tāṃ cintayām āsa ka upāyo bhaved iti
01,210.002d@113_0004 veṣavaikṛtam āpannaḥ parivrājakarūpadhṛk
01,210.002d@113_0005 kukurāndhakavṛṣṇīnām ajñāto veṣadhāraṇāt
01,210.002d@113_0006 bhramamāṇaś caran bhaikṣaṃ parivrājakaveṣavān
01,210.002d@113_0007 yena kenāpy upāyena praviśya ca gṛhaṃ mahat
01,210.002d@113_0008 dṛṣṭvā subhadrāṃ kṛṣṇasya bhaginīm ekasundarīm
01,210.002d@113_0009 vāsudevamataṃ jñātvā kariṣyāmi hitaṃ śubham
01,210.002d@113_0010 evaṃ viniścayaṃ kṛtvā dīkṣitas tu tadābhavat
01,210.002d@113_0011 tridaṇḍī muṇḍitaḥ kuṇḍī akṣamālāṅgulīyakaḥ
01,210.002d@113_0012 yogabhāraṃ vahan pārtho vaṭavṛkṣasya koṭaram
01,210.002d@113_0013 praviśann eva bībhatsur vṛṣṭiṃ varṣati vāsave
01,210.002d@113_0014 cintayām āsa deveśaṃ keśavaṃ kleśanāśanam
01,210.002d@113_0015 praṇatārtiharaṃ śaṃbhuṃ māyārūpeṇa vañcakam
01,210.002d@113_0016 keśavaś cintitaṃ jñātvā divyajñānena dṛṣṭavān
01,210.002d@113_0017 śayānaḥ śayane dhanye satyabhāmāsahāyavān
01,210.002d@113_0018 keśavaḥ sahasā rājañ jahāsa ca nananda ca
01,210.002d@113_0019 punaḥ punaḥ satyabhāmā cābravīt puruṣottamam
01,210.002d@113_0020 bhagavaṃś cintayāviṣṭaḥ śayane śayitaḥ sukham
01,210.002d@113_0021 bhavān bahuprakāreṇa jahāsa ca punaḥ punaḥ
01,210.002d@113_0022 śrotavyaṃ yadi vā kṛṣṇa prasādo yadi cen mayi
01,210.002d@113_0023 vaktum arhasi lokeśa tac chrotuṃ kāmaye hy aham
01,210.002d@113_0024 pitṛṣvasāyāḥ putro me bhīmasenānujo 'rjunaḥ
01,210.002d@113_0025 tīrthayātrāṃ gataḥ pārthaḥ kāraṇāt samayāt tadā
01,210.002d@113_0026 tīrthayātrāsamāptau tu nivṛtto niśi bhārataḥ
01,210.002d@113_0027 subhadrāṃ cintayānas tu tadarthe cāpi māṃ punaḥ
01,210.002d@113_0028 cintayann eva tāṃ bhadrāṃ yatirūpadharo 'bhavat
01,210.002d@113_0029 yatirūpapraticchanno dvārakāṃ prāpya mādhavīm
01,210.002d@113_0030 yena kenāpy upāyena dṛṣṭvā tu varavarṇinīm
01,210.002d@113_0031 vāsudevamataṃ jñātvā prayatiṣye manoratham
01,210.002d@113_0032 evaṃ vyavasitaḥ pārtho yatiliṅgena pāṇḍavaḥ
01,210.002d@113_0033 chāyāyāṃ vaṭavṛkṣasya vṛṣṭiṃ varṣati vāsave
01,210.002d@113_0034 yogabhāraṃ vahann eva mānasaṃ duḥkham āptavān
01,210.002d@113_0035 īdṛśaṃ māṃ vijānāti mādhavo yadi māṃ smaran
01,210.002d@113_0036 bhrātaraṃ tava paśyeti satyabhāmām adarśayat
01,210.002d@113_0037 tata utthāya śayanāt prasthito madhusūdanaḥ
01,210.003a prabhāsadeśaṃ saṃprāptaṃ bībhatsum aparājitam
01,210.003c tīrthāny anucarantaṃ ca śuśrāva madhusūdanaḥ
01,210.003d*2044_01 cāraṇānāṃ tu vacanād ekākī sa janārdanaḥ
01,210.004a tato 'bhyagacchat kaunteyam ajñāto nāma mādhavaḥ
01,210.004c dadṛśāte tadānyonyaṃ prabhāse kṛṣṇapāṇḍavau
01,210.005a tāv anyonyaṃ samāśliṣya pṛṣṭvā ca kuśalaṃ vane
01,210.005c āstāṃ priyasakhāyau tau naranārāyaṇāv ṛṣī
01,210.006a tato 'rjunaṃ vāsudevas tāṃ caryāṃ paryapṛcchata
01,210.006c kimarthaṃ pāṇḍavemāni tīrthāny anucarasy uta
01,210.007a tato 'rjuno yathāvṛttaṃ sarvam ākhyātavāṃs tadā
01,210.007c śrutvovāca ca vārṣṇeya evam etad iti prabhuḥ
01,210.008a tau vihṛtya yathākāmaṃ prabhāse kṛṣṇapāṇḍavau
01,210.008c mahīdharaṃ raivatakaṃ vāsāyaivābhijagmatuḥ
01,210.009a pūrvam eva tu kṛṣṇasya vacanāt taṃ mahīdharam
01,210.009c puruṣāḥ samalaṃcakrur upajahruś ca bhojanam
01,210.010a pratigṛhyārjunaḥ sarvam upabhujya ca pāṇḍavaḥ
01,210.010c sahaiva vāsudevena dṛṣṭavān naṭanartakān
01,210.011a abhyanujñāpya tān sarvān arcayitvā ca pāṇḍavaḥ
01,210.011c satkṛtaṃ śayanaṃ divyam abhyagacchan mahādyutiḥ
01,210.011d*2045_01 tatas tatra mahābāhuḥ śayānaḥ śayane śubhe
01,210.012a tīrthānāṃ darśanaṃ caiva parvatānāṃ ca bhārata
01,210.012c āpagānāṃ vanānāṃ ca kathayām āsa sātvate
01,210.013a sa kathāḥ kathayann eva nidrayā janamejaya
01,210.013c kaunteyo 'pahṛtas tasmiñ śayane svargasaṃmite
01,210.014a madhureṇa sa gītena vīṇāśabdena cānagha
01,210.014c prabodhyamāno bubudhe stutibhir maṅgalais tathā
01,210.015a sa kṛtvāvaśyakāryāṇi vārṣṇeyenābhinanditaḥ
01,210.015b*2046_01 vārṣṇeyaṃ samanujñāya tato vāsam arocayat
01,210.015b*2046_02 tathety uktvā vāsudevo bhojanaṃ vai śaśāsa ha
01,210.015b*2046_03 yatirūpadharaṃ pārthaṃ visṛjya sahasā hariḥ
01,210.015c rathena kāñcanāṅgena dvārakām abhijagmivān
01,210.016a alaṃkṛtā dvārakā tu babhūva janamejaya
01,210.016c kuntīsutasya pūjārtham api niṣkuṭakeṣv api
01,210.017a didṛkṣavaś ca kaunteyaṃ dvārakāvāsino janāḥ
01,210.017c narendramārgam ājagmus tūrṇaṃ śatasahasraśaḥ
01,210.017d*2047_01 kṣaṇārdham api vārṣṇeyā govindavirahākṣamāḥ
01,210.017d*2047_02 kautūhalasamāviṣṭā bhṛśam utprekṣya saṃsthitāḥ
01,210.018a avalokeṣu nārīṇāṃ sahasrāṇi śatāni ca
01,210.018c bhojavṛṣṇyandhakānāṃ ca samavāyo mahān abhūt
01,210.019a sa tathā satkṛtaḥ sarvair bhojavṛṣṇyandhakātmajaiḥ
01,210.019c abhivādyābhivādyāṃś ca sarvaiś ca pratinanditaḥ
01,210.020a kumāraiḥ sarvaśo vīraḥ satkāreṇābhivāditaḥ
01,210.020c samānavayasaḥ sarvān āśliṣya sa punaḥ punaḥ
01,210.021a kṛṣṇasya bhavane ramye ratnabhojyasamāvṛte
01,210.021c uvāsa saha kṛṣṇena bahulās tatra śarvarīḥ
01,210.021d*2048_01 kṛṣṇaḥ svabhavanaṃ ramyaṃ praviveśa mahādyutiḥ
01,210.021d*2048_02 pravāsād āgataṃ sarvā devyaḥ kṛṣṇam apūjayan
01,211.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,211.001a tataḥ katipayāhasya tasmin raivatake girau
01,211.001c vṛṣṇyandhakānām abhavat sumahān utsavo nṛpa
01,211.002a tatra dānaṃ dadur vīrā brāhmaṇānāṃ sahasraśaḥ
01,211.002c bhojavṛṣṇyandhakāś caiva mahe tasya gires tadā
01,211.003a prāsādai ratnacitraiś ca gires tasya samantataḥ
01,211.003c sa deśaḥ śobhito rājan dīpavṛkṣaiś ca sarvaśaḥ
01,211.004a vāditrāṇi ca tatra sma vādakāḥ samavādayan
01,211.004c nanṛtur nartakāś caiva jagur gānāni gāyanāḥ
01,211.005a alaṃkṛtāḥ kumārāś ca vṛṣṇīnāṃ sumahaujasaḥ
01,211.005c yānair hāṭakacitrāṅgaiś cañcūryante sma sarvaśaḥ
01,211.006a paurāś ca pādacāreṇa yānair uccāvacais tathā
01,211.006c sadārāḥ sānuyātrāś ca śataśo 'tha sahasraśaḥ
01,211.007a tato haladharaḥ kṣībo revatīsahitaḥ prabhuḥ
01,211.007c anugamyamāno gandharvair acarat tatra bhārata
01,211.008a tathaiva rājā vṛṣṇīnām ugrasenaḥ pratāpavān
01,211.008c upagīyamāno gandharvaiḥ strīsahasrasahāyavān
01,211.009a raukmiṇeyaś ca sāmbaś ca kṣībau samaradurmadau
01,211.009c divyamālyāmbaradharau vijahrāte 'marāv iva
01,211.010a akrūraḥ sāraṇaś caiva gado bhānur viḍūrathaḥ
01,211.010c niśaṭhaś cārudeṣṇaś ca pṛthur vipṛthur eva ca
01,211.011a satyakaḥ sātyakiś caiva bhaṅgakārasahācarau
01,211.011c hārdikyaḥ kṛtavarmā ca ye cānye nānukīrtitāḥ
01,211.012a ete parivṛtāḥ strībhir gandharvaiś ca pṛthak pṛthak
01,211.012c tam utsavaṃ raivatake śobhayāṃ cakrire tadā
01,211.012d*2049_01 vāsudevo yayau tatra saha strībhir guṇānvitaḥ
01,211.012d*2049_02 dattvā dānaṃ dvijātibhyaḥ parivrājam apaśyata
01,211.013a tadā kolāhale tasmin vartamāne mahāśubhe
01,211.013c vāsudevaś ca pārthaś ca sahitau parijagmatuḥ
01,211.014a tatra caṅkramyamāṇau tau vāsudevasutāṃ śubhām
01,211.014c alaṃkṛtāṃ sakhīmadhye bhadrāṃ dadṛśatus tadā
01,211.015a dṛṣṭvaiva tām arjunasya kandarpaḥ samajāyata
01,211.015c taṃ tathaikāgramanasaṃ kṛṣṇaḥ pārtham alakṣayat
01,211.016a athābravīt puṣkarākṣaḥ prahasann iva bhārata
01,211.016c vanecarasya kim idaṃ kāmenāloḍyate manaḥ
01,211.017a mamaiṣā bhaginī pārtha sāraṇasya sahodarā
01,211.017b*2050_01 subhadrā nāma bhadraṃ te pitur me dayitā sutā
01,211.017c yadi te vartate buddhir vakṣyāmi pitaraṃ svayam
01,211.017d*2051_01 abravīt puṇḍarīkākṣaṃ prahasann iva bhārata
01,211.018 arjuna uvāca
01,211.018a duhitā vasudevasya vāsudevasya ca svasā
01,211.018c rūpeṇa caiva saṃpannā kam ivaiṣā na mohayet
01,211.019a kṛtam eva tu kalyāṇaṃ sarvaṃ mama bhaved dhruvam
01,211.019c yadi syān mama vārṣṇeyī mahiṣīyaṃ svasā tava
01,211.019d*2052_01 devavṛndaḥ sadā tvāṃ tu smṛtvā vijayate 'surān
01,211.019d*2052_02 tava saṃdarśanāt svāminn aprāpyaṃ na hi tat kim u
01,211.020a prāptau tu ka upāyaḥ syāt tad bravīhi janārdana
01,211.020c āsthāsyāmi tathā sarvaṃ yadi śakyaṃ nareṇa tat
01,211.021 vāsudeva uvāca
01,211.021a svayaṃvaraḥ kṣatriyāṇāṃ vivāhaḥ puruṣarṣabha
01,211.021c sa ca saṃśayitaḥ pārtha svabhāvasyānimittataḥ
01,211.022a prasahya haraṇaṃ cāpi kṣatriyāṇāṃ praśasyate
01,211.022c vivāhahetoḥ śūrāṇām iti dharmavido viduḥ
01,211.023a sa tvam arjuna kalyāṇīṃ prasahya bhaginīṃ mama
01,211.023c hara svayaṃvare hy asyāḥ ko vai veda cikīrṣitam
01,211.023d*2053_01 yatirūpadharas tvaṃ tu yadā kālavipākatā
01,211.024 vaiśaṃpāyana uvāca
01,211.024a tato 'rjunaś ca kṛṣṇaś ca viniścityetikṛtyatām
01,211.024c śīghragān puruṣān rājan preṣayām āsatus tadā
01,211.025a dharmarājāya tat sarvam indraprasthagatāya vai
01,211.025c śrutvaiva ca mahābāhur anujajñe sa pāṇḍavaḥ
01,211.025d*2054_01 bhīmasenas tu tac chrutvā kṛtakṛtyaṃ sma manyate
01,211.025d*2054_02 ity evaṃ manujaiḥ sārdham uktvā prītim upeyivān
01,212.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,212.001a tataḥ saṃvādite tasminn anujñāto dhanaṃjayaḥ
01,212.001c gatāṃ raivatake kanyāṃ viditvā janamejaya
01,212.001d@114=0025 vaiśaṃpāyanaḥ
01,212.001d@114=0039 śrībhagavān
01,212.001d@114=0041 vaiśaṃpāyanaḥ
01,212.001d@114=0047 vāsudevaḥ
01,212.001d@114=0052 baladevaḥ
01,212.001d@114=0058 vaiśaṃpāyanaḥ
01,212.001d@114=0172 vaiśaṃpāyanaḥ
01,212.001d@114=0205 vaiśaṃpāyanaḥ
01,212.001d@114=0222 vaiśaṃpāyanaḥ
01,212.001d@114=0260 vaiśaṃpāyanaḥ
01,212.001d@114=0312 vaiśaṃpāyanaḥ
01,212.001d@114=0323 vaiśaṃpāyanaḥ
01,212.001d@114=0335 vaiśaṃpāyanaḥ
01,212.001d@114=0371 vaiśaṃpāyanaḥ
01,212.001d@114=0396 vaiśaṃpāyanaḥ
01,212.001d@114=0459 vaiśaṃpāyanaḥ
01,212.001d@114_0001 cintayānas tato bhadrām upaviṣṭaḥ śilātale
01,212.001d@114_0002 ramaṇīye vanoddeśe bahupādapasaṃvṛte
01,212.001d@114_0003 sālatālāśvakarṇaiś ca bakulair arjunais tathā
01,212.001d@114_0004 campakāśokapuṃnāgaiḥ ketakaiḥ pāṭalais tathā
01,212.001d@114_0005 karṇikārair aśokaiś ca aṅkolair atimuktakaiḥ
01,212.001d@114_0006 evamādibhir anyaiś ca saṃvṛte sa śilātale
01,212.001d@114_0007 punaḥ punaś cintayānaḥ subhadrāṃ bhadrabhāṣiṇīm
01,212.001d@114_0008 yadṛcchayā copapannān vṛṣṇivīrān dadarśa ha
01,212.001d@114_0009 baladevaṃ ca hārdikyaṃ sāmbaṃ sāraṇam eva ca
01,212.001d@114_0010 pradyumnaṃ ca gadaṃ caiva cārudeṣṇaṃ viḍūratham
01,212.001d@114_0011 bhānuṃ ca niśaṭhaṃ caiva pṛthuṃ vipṛthum eva ca
01,212.001d@114_0012 tathānyāṃś ca bahūn paśyan hṛdi śokam adhārayat
01,212.001d@114_0013 tatas te sahitāḥ sarve yatiṃ dṛṣṭvā samutsukāḥ
01,212.001d@114_0014 vṛṣṇayo vinayopetāḥ parivāryopatasthire
01,212.001d@114_0015 tato 'rjunaḥ prītamanāḥ svāgataṃ vyājahāra saḥ
01,212.001d@114_0016 āsyatām āsyatāṃ sarvai ramaṇīye śilātale
01,212.001d@114_0017 ity evam uktā yatinā prītās te yādavarṣabhāḥ
01,212.001d@114_0018 upopaviviśuḥ sarve susvāgatam iti bruvan
01,212.001d@114_0019 tatas teṣu niviṣṭeṣu vṛṣṇivīreṣu pāṇḍavaḥ
01,212.001d@114_0020 ākāraṃ gūhamānas tu kuśalapraśnam abravīt
01,212.001d@114_0021 sarvatra kuśalaṃ coktvā baladevo 'bravīd idam
01,212.001d@114_0022 prasādaṃ kuru me vipra kutas tvaṃ cāgato hy asi
01,212.001d@114_0023 tvayā dṛṣṭāni puṇyāni vadasva vadatāṃ vara
01,212.001d@114_0024 parvatāṃś caiva tīrthāni vanāny āyatanāni ca
01,212.001d@114_0025 tīrthānāṃ darśanaṃ caiva parvatānāṃ ca bhārata
01,212.001d@114_0026 āpagānāṃ vanānāṃ ca kathayām āsa yādave
01,212.001d@114_0027 tāḥ kathāḥ kathayann eva kathānte janamejaya
01,212.001d@114_0028 kathāṃ dharmasamāyuktāṃ vṛṣṇivīre nyavedayat
01,212.001d@114_0029 śrutvā dharmakathāṃ puṇyāṃ vṛṣṇivīro 'bhyapūjayat
01,212.001d@114_0030 tatas tu yādavāḥ sarve mantrayanti sma bhārata
01,212.001d@114_0031 ayaṃ deśātithiḥ śrīmān yatiliṅgadharo dvijaḥ
01,212.001d@114_0032 āvāsaṃ kam upāśritya vaseta nirupadravaḥ
01,212.001d@114_0033 ity evam abruvaṃs te vai rauhiṇeyaṃ tu yādavāḥ
01,212.001d@114_0034 dadṛśuḥ kṛṣṇam āyāntaṃ sarve yādavanandanam
01,212.001d@114_0035 ehi keśava tāteti rauhiṇeyo 'bravīd vacaḥ
01,212.001d@114_0036 yatiliṅgadharo vidvān deśātithir ayaṃ dvijaḥ
01,212.001d@114_0037 varṣarātranivāsārtham āgato naḥ puraṃ prati
01,212.001d@114_0038 sthāne yasmin nivasati tan me brūhi janārdana
01,212.001d@114_0039 tvayi sthite mahābhāga paravān asmi dharmataḥ
01,212.001d@114_0040 svayaṃ tu rucire sthāne vasatām iti māṃ vada
01,212.001d@114_0041 suprītas tena vākyena pariṣvajya janārdanam
01,212.001d@114_0042 baladevo 'bravīd vākyaṃ cintayitvā mahābalaḥ
01,212.001d@114_0043 ārāme tu vased dhīmāṃś caturo varṣamāsakān
01,212.001d@114_0044 kanyāpure subhadrāyā bhuktvā bhojanam iṣṭataḥ
01,212.001d@114_0045 latāgṛheṣu vasatām iti me dhīyate matiḥ
01,212.001d@114_0046 labdhānujñās tvayā tatra manyante sarvayādavāḥ
01,212.001d@114_0047 balavān darśanīyaś ca vāgvic chrīmān bahuśrutaḥ
01,212.001d@114_0048 kanyāpurasamīpe tu na yuktam iti me matiḥ
01,212.001d@114_0049 guruḥ śāstā ca netā ca śāstrajño dharmavittamaḥ
01,212.001d@114_0050 tvayoktaṃ na virudhye 'haṃ kariṣyāmi vacas tava
01,212.001d@114_0051 śubhāśubhasya vijñāne nānyo 'sti bhuvi kaś cana
01,212.001d@114_0052 ayaṃ deśātithiḥ śrīmān sarvadharmaviśāradaḥ
01,212.001d@114_0053 dhṛtimān vinayopetaḥ satyavāg vijitendriyaḥ
01,212.001d@114_0054 yatiliṅgadharo hy eṣa ko vijānāti mānasam
01,212.001d@114_0055 tvam imaṃ puṇḍarīkākṣa nītvā kanyāpuraṃ śubham
01,212.001d@114_0056 nivedaya subhadrāyai madvākyaparicoditaḥ
01,212.001d@114_0057 bhakṣyair bhojyaiś ca pānaiś ca anyair iṣṭaiś ca pūjaya
01,212.001d@114_0058 sa tatheti pratijñāya sahito yatinā hariḥ
01,212.001d@114_0059 kṛtvā tu saṃvidaṃ tena prahṛṣṭaḥ keśavo 'bhavat
01,212.001d@114_0060 parvate tau vihṛtyaiva yatheṣṭaṃ kṛṣṇapāṇḍavau
01,212.001d@114_0061 tāṃ purīṃ praviveśātha gṛhya haste ca pāṇḍavam
01,212.001d@114_0062 praviśya ca gṛhaṃ ramyaṃ sarvabhogasamanvitam
01,212.001d@114_0063 pārtham āvedayām āsa rukmiṇīsatyabhāmayoḥ
01,212.001d@114_0064 hṛṣīkeśavacaḥ śrutvā te ubhe ūcatur bhṛśam
01,212.001d@114_0065 manoratho mahān eṣa hṛdi naḥ parivartate
01,212.001d@114_0066 kadā drakṣyāma bībhatsuṃ pāṇḍavaṃ gṛham āgatam
01,212.001d@114_0067 iti cintayamānānāṃ pārtho duḥkham apānudat
01,212.001d@114_0068 prāptam ajñātapūjābhir uttamābhir apūjayat
01,212.001d@114_0069 sa taṃ priyātithiśreṣṭhaṃ samīkṣya yatim āgatam
01,212.001d@114_0070 sodaryāṃ bhaginīṃ kṛṣṇaḥ subhadrām idam abravīt
01,212.001d@114_0071 ayaṃ deśātithir bhadre saṃyato vratavān ṛṣiḥ
01,212.001d@114_0072 prāpnotu satataṃ pūjāṃ tava kanyāpure vasan
01,212.001d@114_0073 āryeṇa ca parijñātaḥ pūjanīyo yatiḥ sadā
01,212.001d@114_0074 tasmād bharasva vārṣṇeyi bhakṣyair bhojyair yatiṃ sadā
01,212.001d@114_0075 eṣa yad yad ṛṣir brūyāt kāryam eva na saṃśayaḥ
01,212.001d@114_0076 sakhībhiḥ sahitā bhadre bhavāsya vaśavartinī
01,212.001d@114_0077 purāpi yatayo bhadre ye bhaikṣārtham anuvratāḥ
01,212.001d@114_0078 te babhūvur daśārhāṇāṃ kanyāpuranivāsinaḥ
01,212.001d@114_0079 tebhyo bhojyāni bhakṣyāṇi yathākālam atandritāḥ
01,212.001d@114_0080 kanyāpuragatāḥ kanyāḥ prayacchanti yaśasvini
01,212.001d@114_0081 sā tathety abravīt kṛṣṇaṃ kariṣyāmi yathāttha mām
01,212.001d@114_0082 toṣayiṣyāmi vṛttena karmaṇā ca dvijarṣabham
01,212.001d@114_0083 evam etena rūpeṇa kaṃ cit kālaṃ dhanaṃjayaḥ
01,212.001d@114_0084 uvāsa bhakṣyair bhojyaiś ca bhadrayā paramārcitaḥ
01,212.001d@114_0085 tasya sarvaguṇopetāṃ vāsudevasahodarām
01,212.001d@114_0086 paśyataḥ satataṃ bhadrāṃ prādur āsīn manobhavaḥ
01,212.001d@114_0087 gūhayann iva cākāram ālokya varavarṇinīm
01,212.001d@114_0088 dīrgham uṣṇaṃ niśaśvāsa pārthaḥ kāmavaśaṃ gataḥ
01,212.001d@114_0089 na kṛṣṇāṃ rūpato mene vāsudevasahodarām
01,212.001d@114_0090 prāptāṃ hṛdīndrasenāṃ vā sākṣād vā varuṇātmajām
01,212.001d@114_0091 atītasamaye kāle sodaryāṇāṃ dhanaṃjayaḥ
01,212.001d@114_0092 na sasmāra subhadrāyāḥ kāmāṅkuśanivāritaḥ
01,212.001d@114_0093 krīḍāratiparāṃ bhadrāṃ sakhījanaśatair vṛtām
01,212.001d@114_0094 prīyate smārjunaḥ paśyan svāhām iva hutāśanaḥ
01,212.001d@114_0095 pāṇḍavasya subhadrāyāḥ sakāśe tu yaśasvinaḥ
01,212.001d@114_0096 samutpattiḥ prabhāvaś ca gadena kathitaḥ purā
01,212.001d@114_0097 śrutvā cāśaninirghoṣaṃ keśavenāpi dhīmatā
01,212.001d@114_0098 upamām arjunaṃ kṛtvā vistaraḥ kathitaḥ purā
01,212.001d@114_0099 kruddhamattapralāpaś ca vṛṣṇīnām arjunaṃ prati
01,212.001d@114_0100 pauruṣāṇy upamāṃ kṛtvā prāvardhanta dhanuṣmatām
01,212.001d@114_0101 anyonyakalahe cāpi vivāde cāpi vṛṣṇayaḥ
01,212.001d@114_0102 arjuno 'pi na me tulyaḥ kutas tvam iti te 'bruvan
01,212.001d@114_0103 jātāṃś ca putrān gṛhṇanta āśiṣo vṛṣṇayo 'bruvan
01,212.001d@114_0104 arjunasya samo vīrye bhava tāta dhanurdharaḥ
01,212.001d@114_0105 tasmāt subhadrā cakame pauruṣād bharatarṣabham
01,212.001d@114_0106 satyasaṃdhasya rūpeṇa cāturyeṇa ca mohitā
01,212.001d@114_0107 cāraṇātithisaṃghānāṃ gadasya ca niśamya sā
01,212.001d@114_0108 adṛṣṭe kṛtabhāvābhūt subhadrā bharatarṣabhe
01,212.001d@114_0109 kīrtayan dadṛśe yo yaḥ kathaṃ cit kurujāṅgalam
01,212.001d@114_0110 taṃ tam eva sadā bhadrā bībhatsuṃ smābhipṛcchati
01,212.001d@114_0111 abhīkṣṇaśaḥ paripraśnād abhīkṣṇaśravaṇāt tathā
01,212.001d@114_0112 pratyakṣa iva bhadrāyāḥ pāṇḍavaḥ samapadyata
01,212.001d@114_0113 bhujau bhujagasaṃkāśau jyāghātena kiṇīkṛtau
01,212.001d@114_0114 pārtho 'yam iti paśyantyā niḥsaṃśayam ajāyata
01,212.001d@114_0115 yathārūpaṃ hi śuśrāva subhadrā bharatarṣabham
01,212.001d@114_0116 tathārūpam avekṣyainaṃ parāṃ prītim avāpa sā
01,212.001d@114_0117 sā kadā cid upāsīnaṃ papraccha kurunandanam
01,212.001d@114_0118 kathaṃ deśāḥ kathaṃ śailā nānājanapadāḥ katham
01,212.001d@114_0119 sarāṃsi saritaś caiva vanāni ca kathaṃ yate
01,212.001d@114_0120 diśaḥ kāś ca kathaṃ prāptāś caratā bhavatā sadā
01,212.001d@114_0121 sa tathoktas tadā bhadrāṃ bahunarmānṛtaṃ bruvan
01,212.001d@114_0122 uvāca paramaprītas tasyā bahu tathā kathāḥ
01,212.001d@114_0123 niśamya vividhaṃ tasya loke caritam ātmanaḥ
01,212.001d@114_0124 kathāparigato bhāvaḥ kanyāyāḥ samapadyata
01,212.001d@114_0125 parvasaṃdhau ca kasmiṃś cit subhadrā bharatarṣabham
01,212.001d@114_0126 rahasy ekāntam āsādya hṛṣyamāṇābhyabhāṣata
01,212.001d@114_0127 yatinā caratā lokān khāṇḍavaprasthavāsinī
01,212.001d@114_0128 kaccid bhagavatā dṛṣṭā pṛthāsmākaṃ pitṛṣvasā
01,212.001d@114_0129 bhrātṛbhiḥ prayataiḥ sarvaiḥ kaccid āryo yudhiṣṭhiraḥ
01,212.001d@114_0130 kaccid dharmaparo bhīmo dharmarājasya dhīmataḥ
01,212.001d@114_0131 nivṛttasamayaḥ kaccid aparādhād dhanaṃjayaḥ
01,212.001d@114_0132 niyame kāmabhogānāṃ vartamānaḥ priyetare
01,212.001d@114_0133 kva nu pārthaś caraty adya bahvīr durvasatīr vasan
01,212.001d@114_0134 sukhocito hy aduḥkhārho dīrghabāhur ariṃdamaḥ
01,212.001d@114_0135 kaccic chruto vā dṛṣṭo vā pārtho bhagavatārjunaḥ
01,212.001d@114_0136 niśamya vacanaṃ tasyās tām uvāca hasann iva
01,212.001d@114_0137 ārye pṛthā ca kuśalā saputrā ca sahasnuṣā
01,212.001d@114_0138 prīyate paśyatī putrān kurukṣetraṃ ca paśyatī
01,212.001d@114_0139 anujñātas tu mātrā ca sodaryais tu dhanaṃjayaḥ
01,212.001d@114_0140 dvārakām āvasaty eko yatiliṅgena pāṇḍavaḥ
01,212.001d@114_0141 paśyantī satataṃ kasmān nābhijānāsi mādhavi
01,212.001d@114_0142 niśamya vacanaṃ tasya vāsudevasahodarā
01,212.001d@114_0143 niḥśvāsabahulā tasthau kṣitiṃ vilikhatī tadā
01,212.001d@114_0144 tataḥ paramasaṃhṛṣṭaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
01,212.001d@114_0145 arjuno 'ham iti prītas tām uvāca dhanaṃjayaḥ
01,212.001d@114_0146 yathā tava gato bhāvaḥ śravaṇān mayi bhāmini
01,212.001d@114_0147 tvadgataḥ satataṃ bhāvas tathā śataguṇo mama
01,212.001d@114_0148 praśaste 'hani dharmeṇa bhadre svayam ahaṃ vṛtaḥ
01,212.001d@114_0149 satyavān iva sāvitryā bhaviṣyāmi patis tava
01,212.001d@114_0150 evam uktvā tataḥ pārthaḥ praviveśa latāgṛham
01,212.001d@114_0151 tataḥ subhadrā lalitā lajjābhāvasamanvitā
01,212.001d@114_0152 mumoha śayane divye śayānā natathocitā
01,212.001d@114_0153 kanyāpure ca saṃvṛttaṃ jñātvā divyena cakṣuṣā
01,212.001d@114_0154 śaśāsa rukmiṇīṃ kṛṣṇo bhojanādikam arjune
01,212.001d@114_0155 tadā prabhṛti tāṃ bhadrāṃ cintayan vai dhanaṃjayaḥ
01,212.001d@114_0156 āste sma sa tadārāme kāryeṇaiva sahābhibhūḥ
01,212.001d@114_0157 subhadrāpi na ca svasthā pārthaṃ prati babhūva sā
01,212.001d@114_0158 kṛśā vivarṇavadanā cintāśokaparāyaṇā
01,212.001d@114_0159 niḥśvāsaparamā bhadrā mānasena manasvinī
01,212.001d@114_0160 na śayyāsanabhogeṣu ratiṃ vindati kena cit
01,212.001d@114_0161 na naktaṃ na divā śete babhūvonmattadarśanā
01,212.001d@114_0162 evaṃ śokaparāṃ bhadrāṃ devakī vākyam abravīt
01,212.001d@114_0163 mā śokaṃ kuru vārṣṇeyi dhṛtim ālamba śobhane
01,212.001d@114_0164 nivedayiṣye tvāṃ rāme kṛṣṇe caiva nararṣabhe
01,212.001d@114_0165 paścāj jānāmi te vārtāṃ mā śokaṃ kuru mādhavi
01,212.001d@114_0166 evam uktvā ca sā mātā bhadrāyāḥ priyakāminī
01,212.001d@114_0167 nivedayām āsa tadā bhadrām ānakadundubheḥ
01,212.001d@114_0168 rahasy ekāsanā tatra bhadrāsvastheti cābravīt
01,212.001d@114_0169 ārāme tu yatiḥ śrīmān arjunaḥ so 'tha naḥ śrutaḥ
01,212.001d@114_0170 akrūrāya ca kṛṣṇāya āhukāya ca sātyake
01,212.001d@114_0171 nivedyatāṃ mahāprājña śrotavyaṃ yadi bāndhavaiḥ
01,212.001d@114_0172 vasudevas tu tac chrutvā akrūrāhukayos tadā
01,212.001d@114_0173 nivedayitvā kṛṣṇāya mantrayām āsa naikadhā
01,212.001d@114_0174 idaṃ kāryam idaṃ kṛtyam idam evaṃ viniścitam
01,212.001d@114_0175 akrūraś cograsenaś ca satyakaś ca gadena ca
01,212.001d@114_0176 pṛthuśravāś ca kṛṣṇaś ca sahitāḥ śininā saha
01,212.001d@114_0177 rukmiṇī satyabhāmā ca devakī rohiṇī tathā
01,212.001d@114_0178 vāsudevena sahitāḥ purohitamate sthitāḥ
01,212.001d@114_0179 vivāhaṃ mantrayām āsur dvādaśe 'hani bhārata
01,212.001d@114_0180 ajñātaṃ rauhiṇeyasya uddhavasya ca bhārata
01,212.001d@114_0181 vivāhaṃ tu subhadrāyāḥ kartukāmo gadāgrajaḥ
01,212.001d@114_0182 mahādevasya pūjārthaṃ mahotsavam iti bruvan
01,212.001d@114_0183 catustriṃśad ahorātraṃ subhadrārtipraśāntaye
01,212.001d@114_0184 nagare ghoṣayām āsa hitārthaṃ savyasācinaḥ
01,212.001d@114_0185 itaś caturthe tv ahani antardvīpaṃ tu gamyatām
01,212.001d@114_0186 sadāraiḥ sānuyātraiś ca saputraiś ca sabāndhavaiḥ
01,212.001d@114_0187 gantavyaṃ sarvavarṇaiś ca gantavyaṃ sarvayādavaiḥ
01,212.001d@114_0188 evam uktās tu te sarve tathā cakruś ca sarvaśaḥ
01,212.001d@114_0189 tataḥ sarvadaśārhāṇām antardvīpe tu bhārata
01,212.001d@114_0190 catustriṃśad ahorātraṃ babhūva paramotsavaḥ
01,212.001d@114_0191 kṛṣṇarāmāhukākrūrapradyumnaśinisatyakāḥ
01,212.001d@114_0192 samudraṃ prayayur hṛṣṭāḥ kukurāndhakavṛṣṇayaḥ
01,212.001d@114_0193 yuktayantrapatākābhir vṛṣṇayo brāhmaṇaiḥ saha
01,212.001d@114_0194 samudraṃ prayayur naubhiḥ sarve puranivāsinaḥ
01,212.001d@114_0195 tatas tvaritam āgamya dāśārhagaṇapūjitam
01,212.001d@114_0196 subhadrā puṇḍarīkākṣam abravīd yatiśāsanāt
01,212.001d@114_0197 kṛtyavān dvādaśāhāni sthātā sa bhagavān iha
01,212.001d@114_0198 tiṣṭhatas tasya kaḥ kuryād upasthānavidhiṃ prati
01,212.001d@114_0199 tām uvāca hṛṣīkeśaḥ kas tvad anyo viśeṣataḥ
01,212.001d@114_0200 tam ṛṣiṃ pratyupasthātum ito nārhati mānavaḥ
01,212.001d@114_0201 tvam evāsmanmatenāsya maharṣer vaśavartinī
01,212.001d@114_0202 kuru sarvāṇi kāryāṇi kīrtiṃ dharmam avekṣya ca
01,212.001d@114_0203 tasya cātithimukhyasya sarveṣāṃ ca tapasvinām
01,212.001d@114_0204 saṃvidhānaparā bhadre bhava tvaṃ vaśavartinī
01,212.001d@114_0205 evam ādiśya bhadrāṃ ca rakṣāṃ ca madhusūdanaḥ
01,212.001d@114_0206 yayau śaṅkhapraṇādena bherīṇāṃ ca mahāsvanaiḥ
01,212.001d@114_0207 tatas tad dvīpam āsādya dānadharmaparāyaṇāḥ
01,212.001d@114_0208 ugrasenamukhāḥ sarve vijahruḥ kukurāndhakāḥ
01,212.001d@114_0209 saptayojanavistāra āyato daśayojanam
01,212.001d@114_0210 babhūva sa mahādvīpaḥ saparvatamahāvanaḥ
01,212.001d@114_0211 setupuṣkariṇījālair ākrīḍaḥ sarvasātvatām
01,212.001d@114_0212 vāpīpalvalasaṃghaiś ca kānanaiś ca manoramaiḥ
01,212.001d@114_0213 vāsudevasamair dvīpaḥ sa sarvaiḥ kukurāndhakaiḥ
01,212.001d@114_0214 babhūva paramopetas triviṣṭapa ivāmaraiḥ
01,212.001d@114_0215 catustriṃśad ahorātraṃ dānadharmaparāyaṇāḥ
01,212.001d@114_0216 ugrasenamukhāḥ sarve vijahruḥ kukurāndhakāḥ
01,212.001d@114_0217 vicitramālyābharaṇāś citrarūpānulepanāḥ
01,212.001d@114_0218 vihārābhimukhāḥ sarve yādavāḥ pānasaṃyutāḥ
01,212.001d@114_0219 sunṛttagītavāditrai ramamāṇās tato 'bhavan
01,212.001d@114_0220 tatra yāte daśārhāṇām ṛṣabhe śārṅgadhanvani
01,212.001d@114_0221 subhadrodvāhanaṃ pārthaḥ prāptakālam amanyata
01,212.001d@114_0222 vṛṣṇyandhakapurāt tasmād apayānaṃ ca pāṇḍavaḥ
01,212.001d@114_0223 viniścitya tataḥ pārthaḥ subhadrām idam abravīt
01,212.001d@114_0224 śṛṇu bhadre yathāśāstraṃ yathārtham ṛṣibhiḥ kṛtam
01,212.001d@114_0225 kanyāyās tu pitā bhrātā mātā mātula eva ca
01,212.001d@114_0226 pitṛbhrātā guruś cāpi dāne tu prabhutāṃ gataḥ
01,212.001d@114_0227 mahotsavaṃ paśupater draṣṭukāmaḥ pitāhukaḥ
01,212.001d@114_0228 antardvīpaṃ gato bhadre putraiḥ pautraiḥ sabāndhavaiḥ
01,212.001d@114_0229 mama caiva viśālākṣi videśasthās tu bāndhavāḥ
01,212.001d@114_0230 tasmāt subhadre gāndharvo vivāhaḥ pañcamo bhavet
01,212.001d@114_0231 samāgame tu kanyāyāḥ kriyāḥ proktāś caturvidhāḥ
01,212.001d@114_0232 teṣāṃ pravṛttiṃ sādhūnāṃ śṛṇu mādhavi tad yathā
01,212.001d@114_0233 varam āhūya vidhinā pitṛdattā yathārthine
01,212.001d@114_0234 sā patnī tu budhair uktā sā tu vaśyā pativratā
01,212.001d@114_0235 bhṛtyānāṃ bharaṇārthāya ātmanaḥ poṣaṇāya ca
01,212.001d@114_0236 dāre sthite gṛhītā sā bhāryā ceti budhair matā
01,212.001d@114_0237 dharmato varayitvā tu ānīya svaṃ niveśanam
01,212.001d@114_0238 nyāyena dattā tāruṇye dārāḥ pitṛkṛtā bhavet
01,212.001d@114_0239 janayed yā tu bhartāraṃ jāyā ity eva nāmataḥ
01,212.001d@114_0240 dārāḥ patnī ca bhāryā ca jāyā ceti caturvidhāḥ
01,212.001d@114_0241 catasra evāgnisākṣyāḥ kriyāyuktās tu dharmataḥ
01,212.001d@114_0242 gāndharveṇa vivāhena rāgāt putrārthakāraṇāt
01,212.001d@114_0243 ātmanānugṛhītā yā sā tu vaśyā prajāvatī
01,212.001d@114_0244 gāndharvas tu kriyāhīno rāgād eva pravartate
01,212.001d@114_0245 sakāmāyāḥ sakāmena nirmantro rahasi smṛtaḥ
01,212.001d@114_0246 mayoktam akriyaṃ cāpi kartavyaṃ mādhavi tvayā
01,212.001d@114_0247 ayanaṃ caiva māsaś ca ṛkṣaṃ pakṣas tathā tithiḥ
01,212.001d@114_0248 karaṇaṃ ca muhūrtaṃ ca lagnasaṃpad yathādya vai
01,212.001d@114_0249 vivāhasya viśālākṣi praśastaṃ cottarāyaṇam
01,212.001d@114_0250 vaiśākhaś caiva māsānāṃ pakṣāṇāṃ śubhra eva ca
01,212.001d@114_0251 nakṣatrāṇāṃ tathā hastas tṛtīyā ca tithiṣv api
01,212.001d@114_0252 lagno hi makaraḥ śreṣṭhaḥ karaṇānāṃ bavas tathā
01,212.001d@114_0253 maitro muhūrto vaivāhya āvayoḥ śubhakarmaṇi
01,212.001d@114_0254 sarvasaṃpad iyaṃ bhadre adya rātrau bhaviṣyati
01,212.001d@114_0255 bhagavān astam abhyeti tapanas tapatāṃ varaḥ
01,212.001d@114_0256 nārāyaṇo hi sarvajño nānubudhyeta viśvakṛt
01,212.001d@114_0257 dharmasaṃkaṭam āpanne kiṃ nu kṛtvā śubhaṃ bhavet
01,212.001d@114_0258 manobhavena kāmena mohitaṃ mā pralāpinam
01,212.001d@114_0259 prativākyaṃ tu me dehi kiṃ na vakṣyasi mādhavi
01,212.001d@114_0260 arjunasya vacaḥ śrutvā cintayantī janārdanam
01,212.001d@114_0261 novāca kiṃ cid vacanaṃ bāṣpadūṣitalocanā
01,212.001d@114_0262 rāgonmādapralāpī syād arjuno jayatāṃ varaḥ
01,212.001d@114_0263 cintayām āsa pitaraṃ praviśya ca latāgṛham
01,212.001d@114_0264 cintayānaṃ tu kaunteyaṃ jñātvā śacyā śacīpatiḥ
01,212.001d@114_0265 sahito nāradādyais tu munisiddhāpsarogaṇaiḥ
01,212.001d@114_0266 arundhatyā vasiṣṭhena ājagāma kuśasthalīm
01,212.001d@114_0267 cintitaṃ ca subhadrāyāś cintayitvā janārdanaḥ
01,212.001d@114_0268 nidrayāpahṛtajñānaṃ rauhiṇeyaṃ vinā tadā
01,212.001d@114_0269 sahākrūreṇa śininā satyakena gadena ca
01,212.001d@114_0270 vasudevena devakyā āhukena ca dhīmatā
01,212.001d@114_0271 ājagāma purīṃ rātrau dvārakāṃ svajanair vṛtaḥ
01,212.001d@114_0272 pūjayitvā tu deveśaṃ nāradādyair maharṣibhiḥ
01,212.001d@114_0273 kuśalapraśnam uktvā tu devendreṇābhiyācitaḥ
01,212.001d@114_0274 vaivāhikakriyāṃ kṛṣṇas tathety evam uvāca ha
01,212.001d@114_0275 āhuko vasudevaś ca sahākrūraḥ sasātyakiḥ
01,212.001d@114_0276 abhipraṇamya śirasā pākaśāsanam abruvan
01,212.001d@114_0277 devadeva namas te 'stu lokanātha jagatpate
01,212.001d@114_0278 vayaṃ dhanyāḥ sma lokeṣu bāndhavaiḥ sahitā vibho
01,212.001d@114_0279 kṛtaprasādās tu vayaṃ tava vākyena viśvajit
01,212.001d@114_0280 evam uktvā prasādyainaṃ pūjayitvā prayatnataḥ
01,212.001d@114_0281 mahendraśāsanāt sarve sahitāś ca maharṣibhiḥ
01,212.001d@114_0282 vivāhaṃ kārayām āsuḥ śakraputrasya śāstrataḥ
01,212.001d@114_0283 arundhatī śacī devī rukmiṇī devakī tathā
01,212.001d@114_0284 divyastrībhiś ca sahitāḥ kriyāṃ bhadrāṃ prayojayan
01,212.001d@114_0285 maharṣiḥ kāśyapo hotā sadasyā nāradādayaḥ
01,212.001d@114_0286 puṇyāśiṣaḥ prayoktāraḥ sarve hy āsaṃs tadārjune
01,212.001d@114_0287 abhiṣekaṃ tataḥ kṛtvā mahendraḥ pākaśāsanim
01,212.001d@114_0288 lokapālais tu sahitaḥ sarvair devair abhiṣṭutaḥ
01,212.001d@114_0289 kirīṭāṅgadahārādyair hastābharaṇakuṇḍalaiḥ
01,212.001d@114_0290 bhūṣayitvā tu taṃ pārthaṃ dvitīyam iva vāsavam
01,212.001d@114_0291 putraṃ pariṣvajya tadā prītim āpa puraṃdaraḥ
01,212.001d@114_0292 śacī devī tathā bhadrām arundhatyādibhis tadā
01,212.001d@114_0293 kārayām āsa vaivāhyaṃ maṅgalyaṃ yādavastriyaḥ
01,212.001d@114_0294 sahāpsarobhir muditā bhūṣaṇaiś cābhyapūjayan
01,212.001d@114_0295 paulomīm iva manyante subhadrāṃ devayoṣitaḥ
01,212.001d@114_0296 tato vivāho vavṛdhe kṛtaḥ sarvaguṇānvitaḥ
01,212.001d@114_0297 tasyāḥ pāṇiṃ gṛhītvā tu mantrahomapuraskṛtam
01,212.001d@114_0298 yathā tasyaiva hi pitā śacyā iva śatakratuḥ
01,212.001d@114_0299 sā jiṣṇum adhikaṃ bheje subhadrā cārudarśanā
01,212.001d@114_0300 pārthasya sadṛśī bhadrā rūpeṇa vayasā tathā
01,212.001d@114_0301 subhadrāyāś ca pārtho 'pi sadṛśo rūpalakṣaṇaiḥ
01,212.001d@114_0302 ity ūcuś ca tadā devāḥ prītāḥ sendrapurogamāḥ
01,212.001d@114_0303 evaṃ niveśya devās tu gandharvaiḥ sāpsarogaṇaiḥ
01,212.001d@114_0304 āmantrya yādavān sarve viprajagmur yathāgatam
01,212.001d@114_0305 yādavāḥ pārtham āmantrya antardvīpaṃ gatās tadā
01,212.001d@114_0306 vāsudevas tadā pārtham uvāca yadunandanaḥ
01,212.001d@114_0307 dvāviṃśad divasān pārtha ihoṣya bharatarṣabha
01,212.001d@114_0308 māmakaṃ ratham āruhya sainyasugrīvayojitam
01,212.001d@114_0309 subhadrayā sukhaṃ pārtha khāṇḍavaprastham āviśa
01,212.001d@114_0310 yādavaiḥ sahitaḥ paścād āgamiṣyāmi bhārata
01,212.001d@114_0311 yativeṣeṇa nirato vasa tvaṃ rukmiṇīgṛhe
01,212.001d@114_0312 evam uktvā pracakrāma antardvīpaṃ janārdanaḥ
01,212.001d@114_0313 kṛtodvāhas tadā pārthaḥ kṛtakāryo 'bhavat tadā
01,212.001d@114_0314 tasyāṃ copagato bhāvaḥ pārthasya sahasāgataḥ
01,212.001d@114_0315 sa tayā yuyuje vīro bhadrayā bharatarṣabhaḥ
01,212.001d@114_0316 abhiniṣpannayā rāmaḥ sītayeva samanvitaḥ
01,212.001d@114_0317 sa hi jiṣṇur vijajñe tāṃ hrīṃ śriyaṃ saṃnatikriyām
01,212.001d@114_0318 dvādaśānāṃ varastrīṇāṃ rūpeṇāsadṛśīṃ satīm
01,212.001d@114_0319 sa prakṛtyā śriyā dīptaḥ saṃdidīpe tayādhikam
01,212.001d@114_0320 udyatsahasradīptāṃśuḥ śaradīva divākaraḥ
01,212.001d@114_0321 sā tu taṃ manujavyāghram anuraktā manasvinī
01,212.001d@114_0322 kanyāpuragatā bhūtvā tatparā samapadyata
01,212.001d@114_0323 vṛṣṇyandhakapurāt tatra apayānaṃ dhanaṃjayaḥ
01,212.001d@114_0324 viniścitya tayā pārthaḥ subhadrām idam abravīt
01,212.001d@114_0325 dvijānāṃ gaṇamukhyānāṃ yathārhaṃ pratipādaya
01,212.001d@114_0326 bhakṣyair bhojyaiś ca kāmaiś ca prayaccha pratiyāsyatām
01,212.001d@114_0327 ātmanaś ca samuddiśya mahāvratasamāpanam
01,212.001d@114_0328 gaccha bhadre svayaṃ tūrṇaṃ mahārājaniveśanam
01,212.001d@114_0329 tejobalajavopetai ratnair hayavarottamaiḥ
01,212.001d@114_0330 sainyasugrīvasaṃyuktaṃ rathaṃ tūrṇam ihānaya
01,212.001d@114_0331 krīḍārtham iti bhāṣitvā sakhībhiḥ subhage saha
01,212.001d@114_0332 kṣipram ādāya paryehi rathaṃ sarvāyudhāni ca
01,212.001d@114_0333 anukarṣān patākāś ca tūṇīrāṃś ca dhanūṃṣi ca
01,212.001d@114_0334 sarvān rathavare kuryāḥ sotsedhāś ca mahāgadāḥ
01,212.001d@114_0335 arjunenaivam uktā tu subhadrā bhadrabhāṣiṇī
01,212.001d@114_0336 jagāma nṛpater veśma sakhībhis tvaritā saha
01,212.001d@114_0337 krīḍārtham iva tatrasthān rakṣiṇo vākyam abravīt
01,212.001d@114_0338 rathenānena yāsyāmi mahāvratasamāpanam
01,212.001d@114_0339 sainyasugrīvayuktena sāyudhena ca śārṅgiṇaḥ
01,212.001d@114_0340 subhadrayaivam ukte tu janāḥ prāñjalayo 'bruvan
01,212.001d@114_0341 rathenānena bhadre tvaṃ yatheṣṭaṃ kriyatām iti
01,212.001d@114_0342 yojayitvā rathavaraṃ kalyāṇair abhibhāṣya tām
01,212.001d@114_0343 yathoktaṃ sarvam āropya sakhībhiḥ saha bhāminī
01,212.001d@114_0344 kṣipram ādāya kalyāṇī subhadrārjunam abravīt
01,212.001d@114_0345 ratho 'yaṃ rathināṃ śreṣṭha ānītas tava śāsanāt
01,212.001d@114_0346 svasti yāhi yathākāmaṃ kurūn kauravanandana
01,212.001d@114_0347 nivedya taṃ rathaṃ bhartuḥ subhadrā bhadrasaṃmatā
01,212.001d@114_0348 brāhmaṇebhyo dadau hṛṣṭā tadā sā vividhaṃ vasu
01,212.001d@114_0349 snehavanti ca bhojyāni pradadāv īpsitāni ca
01,212.001d@114_0350 yathākāmaṃ yathāśraddhaṃ vastrāṇi vividhāni ca
01,212.001d@114_0351 tarpitā vividhair bhakṣyais tāny avāpya vasūni ca
01,212.001d@114_0352 brāhmaṇāḥ svagṛhaṃ jagmuḥ prayujya paramāśiṣaḥ
01,212.001d@114_0353 subhadrayā tu vijñaptaḥ pūrvam eva dhanaṃjayaḥ
01,212.001d@114_0354 raśmipragrahaṇe pārtha na me 'sti sadṛśo bhuvi
01,212.001d@114_0355 tasmāt sā pūrvam āruhya raśmīñ jagrāha mādhavī
01,212.001d@114_0356 sodarā vāsudevasya kṛtasvastyayanā hayān
01,212.001d@114_0357 varjayitvā tu tal liṅgaṃ samucchritamahādhanuḥ
01,212.001d@114_0358 āruroha rathaśreṣṭhaṃ śuklavāsā dhanaṃjayaḥ
01,212.001d@114_0359 mahendradattamukuṭaṃ tathā hy ābharaṇāni ca
01,212.001d@114_0360 alaṃkṛtya tu kaunteyaḥ prayātum upacakrame
01,212.001d@114_0361 tataḥ kanyāpure ghoṣas tumulaḥ samapadyata
01,212.001d@114_0362 dṛṣṭvā rathagataṃ pārthaṃ khaḍgapāṇiṃ dhanurdharam
01,212.001d@114_0363 abhīśuhastāṃ suśroṇīṃ arjunena rathe sthitām
01,212.001d@114_0364 ūcuḥ kanyāpure kanyā vāsudevasahodarām
01,212.001d@114_0365 sarve kāmāḥ samṛddhās te subhadre bhadrabhāṣiṇi
01,212.001d@114_0366 vāsudevapriyaṃ labdhvā bhartāraṃ vīram arjunam
01,212.001d@114_0367 sarvasīmantinīnāṃ tvaṃ śreṣṭhā kṛṣṇasahodare
01,212.001d@114_0368 yasmāt sarvamanuṣyāṇāṃ śreṣṭho bhartā tavārjunaḥ
01,212.001d@114_0369 upapannas tvayā vīraḥ sarvalokamahārathaḥ
01,212.001d@114_0370 svasti yāhi gṛhaṃ bhadre suhṛdbhiḥ saṃgamo 'stu te
01,212.001d@114_0371 evam uktā prahṛṣṭābhiḥ sakhībhiḥ parinanditā
01,212.001d@114_0372 bhadrā bhadrajavopetān punar aśvān acodayat
01,212.001d@114_0373 tataś cāmarahastā sā sakhī kubjāṅganābhavat
01,212.001d@114_0374 tataḥ kanyāpuradvārāt saghoṣam abhiniḥsṛtam
01,212.001d@114_0375 dadṛśus taṃ rathaśreṣṭhaṃ janā jīmūtaniḥsvanam
01,212.001d@114_0376 subhadrāsaṃgṛhītasya rathasya mahato ravam
01,212.001d@114_0377 meghasvanam ivākāśe śuśruvuḥ puravāsinaḥ
01,212.001d@114_0378 subhadrayā ca saṃpanne tiṣṭhan rathavare 'rjunaḥ
01,212.001d@114_0379 prababhau parayopetaḥ kailāsa iva gaṅgayā
01,212.001d@114_0380 pārthaḥ subhadrāsahito virarāja mahārathaḥ
01,212.001d@114_0381 pārthasyeva pitā śakro yathā śacyā samanvitaḥ
01,212.001d@114_0382 subhadrāṃ prekṣya dharmeṇa hriyamāṇāṃ yaśasvinīm
01,212.001d@114_0383 cakruḥ kilakilāśabdam āsādya bahavo janāḥ
01,212.001d@114_0384 dāśārhāṇāṃ kulasya śrīḥ subhadrā bhadrabhāṣiṇī
01,212.001d@114_0385 abhikāmā sakāmena pārthena saha gacchati
01,212.001d@114_0386 athāpare hi saṃkruddhā gṛhṇīta ghnata māciram
01,212.001d@114_0387 iti saṃvāryamāṇānāṃ sa nādaḥ sumahān abhūt
01,212.001d@114_0388 sa tena janaghoṣeṇa vīro gaja ivārditaḥ
01,212.001d@114_0389 vavarṣa śaravarṣāṇi na tu kaṃ cana roṣayat
01,212.001d@114_0390 mumoca niśitān bāṇān dīpyamānān svatejasā
01,212.001d@114_0391 prāsādavarasaṃgheṣu harmyeṣu bhavaneṣu ca
01,212.001d@114_0392 prāsādapaṅktistambheṣu vedikāsu dhvajeṣu ca
01,212.001d@114_0393 mumoca niśitān bāṇān na ca kaṃ cana roṣayat
01,212.001d@114_0394 kṣobhayitvā puraśreṣṭhaṃ garutmān iva sāgaram
01,212.001d@114_0395 prekṣan raivatakadvāraṃ niryayau bharatarṣabhaḥ
01,212.001d@114_0396 śāsanāt puruṣendrasya balena mahatā balī
01,212.001d@114_0397 girau raivatake nityaṃ babhūva vipṛthuśravāḥ
01,212.001d@114_0398 pravāse vāsudevasya tasmin haladharopamaḥ
01,212.001d@114_0399 saṃbabhūva tadā goptā purasya puravardhanaḥ
01,212.001d@114_0400 prāpya pāṇḍavaniryāṇaṃ niryayau vipṛthuśravāḥ
01,212.001d@114_0401 niśamya puranirghoṣaṃ svam anīkam acodayat
01,212.001d@114_0402 so 'bhipatya tadādhvānaṃ dadarśa puruṣarṣabham
01,212.001d@114_0403 niḥsṛtaṃ dvārakādvārād aṃśumantam ivāmbudāt
01,212.001d@114_0404 savidyutam ivāmbhodaṃ prekṣya bāṇadhanurdharam
01,212.001d@114_0405 pārtham āsādya yodhānāṃ vismayaḥ samapadyata
01,212.001d@114_0406 udīrṇarathanāgāśvam anīkam abhivīkṣya tat
01,212.001d@114_0407 uvāca paramaprītā subhadrā bhadrabhāṣiṇī
01,212.001d@114_0408 saṃgrahītum abhiprāyo dīrghakālakṛto mama
01,212.001d@114_0409 yudhyamānasya saṃgrāme rathaṃ tava nararṣabha
01,212.001d@114_0410 ojastejodyutibalair ācitasya mahātmanaḥ
01,212.001d@114_0411 pārthasya vai sārathitve bhavethā ity aśikṣayan
01,212.001d@114_0412 evam uktaḥ priyāṃ prītaḥ pratyuvāca nararṣabhaḥ
01,212.001d@114_0413 codayāśvān asaṃsaktān viśantu vipṛthor balam
01,212.001d@114_0414 bahubhir yudhyamānasya tāvakānāṃ jighāṃsataḥ
01,212.001d@114_0415 paśya bāhubalaṃ bhadre śarān vikṣipato mama
01,212.001d@114_0416 evam uktā tato bhadrā pārthena bharatarṣabha
01,212.001d@114_0417 cucoda cāśvān visrabdhā tatas te viviśur balam
01,212.001d@114_0418 tadāhatamahāvādyaṃ samudagradhvajāyutam
01,212.001d@114_0419 anīkaṃ vipṛthor hṛṣṭaṃ pārtham evānvavartata
01,212.001d@114_0420 rathair bahuvidhair hṛṣṭāḥ sadaśvaiś ca mahājavaiḥ
01,212.001d@114_0421 kirantaḥ śaravarṣāṇi parivavrur dhanaṃjayam
01,212.001d@114_0422 teṣām astrāṇi saṃvārya divyair astrair mahāstravit
01,212.001d@114_0423 āvṛṇon mahad ākāśaṃ śaraiḥ parapuraṃjayaḥ
01,212.001d@114_0424 teṣāṃ bāṇān mahābāhur makuṭāny aṅgadāny api
01,212.001d@114_0425 ciccheda niśitair bāṇaiḥ śarāṃś caiva dhanūṃṣi ca
01,212.001d@114_0426 yugānīṣā varūthāni yantrāṇi vividhāni ca
01,212.001d@114_0427 ajighāṃsan parān pārthaś ciccheda niśitaiḥ śaraiḥ
01,212.001d@114_0428 nirdhanuṣkān vikavacān virathāṃś ca mahārathān
01,212.001d@114_0429 kṛtvā pārthaḥ priyāṃ prītaḥ prekṣyatām ity adarśayat
01,212.001d@114_0430 sā dṛṣṭvā mahad āścaryaṃ subhadrā pārtham abravīt
01,212.001d@114_0431 avāptārthāsmi bhadraṃ te yāhi pārtha yathāsukham
01,212.001d@114_0432 saṃsaktaṃ pāṇḍuputreṇa samīkṣya vipṛthur balam
01,212.001d@114_0433 tvaramāṇo 'bhisaṃkramya sthīyatām ity abhāṣata
01,212.001d@114_0434 tat tu senāpater vākyaṃ nātyavartanta yādavāḥ
01,212.001d@114_0435 sāgare mārutoddhūtā velām iva mahormayaḥ
01,212.001d@114_0436 tato rathavarāt tūrṇam avaruhya nararṣabhaḥ
01,212.001d@114_0437 abhigamya naravyāghraṃ prahṛṣṭaḥ pariṣasvaje
01,212.001d@114_0438 so 'bravīt pārtham āsādya dīrghakālam idaṃ tava
01,212.001d@114_0439 nivāsam abhijānāmi śaṅkhacakragadādharāt
01,212.001d@114_0440 na me 'sty aviditaṃ kiṃ cid yad yad ācaritaṃ tvayā
01,212.001d@114_0441 subhadrāsaṃprayogena prītas tava janārdanaḥ
01,212.001d@114_0442 prāptasya yatiliṅgena dvārakāṃ tu dhanaṃjaya
01,212.001d@114_0443 visṛṣṭā sarvavṛṣṇīnām ṛṣabheṇa ca sodarā
01,212.001d@114_0444 tvam imāṃ vīra dāśārhāṃ śacīm iva śacīpatiḥ
01,212.001d@114_0445 bhaktāṃ guṇavatīṃ bhadrāṃ sadā satkartum arhasi
01,212.001d@114_0446 bandhur bhava subhadrāyā gatiś ca tvaṃ dhanaṃjaya
01,212.001d@114_0447 bandhumān asi rāmeṇa mahendrāvarajena ca
01,212.001d@114_0448 mām eva hi sadākārṣīn mantriṇaṃ madhusūdanaḥ
01,212.001d@114_0449 antareṇa subhadrāṃ ca tvāṃ ca tāta dhanaṃjaya
01,212.001d@114_0450 imaṃ rathavaraṃ divyaṃ sarvaśastrasamanvitam
01,212.001d@114_0451 idam evānuyātraṃ ca nirdiśya gadapūrvajaḥ
01,212.001d@114_0452 antardvīpaṃ tadā vīra yāto vṛṣṇisukhāvahaḥ
01,212.001d@114_0453 dīrghakālāvaruddhaṃ tvāṃ saṃprāptaṃ priyayā saha
01,212.001d@114_0454 paśyantu bhrātaras tatra vajrapāṇim ivāmarāḥ
01,212.001d@114_0455 āgate tu daśārhāṇām ṛṣabhe śārṅgadhanvani
01,212.001d@114_0456 bhadrām anugamiṣyanti ratnāni ca vasūni ca
01,212.001d@114_0457 ariṣṭaṃ gaccha panthānaṃ sukhī bhava dhanaṃjaya
01,212.001d@114_0458 naṣṭaśokair viśokasya suhṛdbhiḥ saṃgamo 'stu te
01,212.001d@114_0459 tato vipṛthum āmantrya pārthaḥ prīto 'bhivādya ca
01,212.001d@114_0460 kṛṣṇasya matam āsthāya kṛṣṇasya ratham āsthitaḥ
01,212.001d@114_0461 pūrvam eva tu pārthāya kṛṣṇena viniyojitam
01,212.001d@114_0462 sarvaratnasusaṃpūrṇaṃ sarvabhogasamanvitam
01,212.002a vāsudevābhyanujñātaḥ kathayitvetikṛtyatām
01,212.002c kṛṣṇasya matam ājñāya prayayau bharatarṣabhaḥ
01,212.002d*2055_01 vṛttaiḥ sahotsavair evaṃ vṛṣṇayo 'py agaman purīm
01,212.003a rathena kāñcanāṅgena kalpitena yathāvidhi
01,212.003c sainyasugrīvayuktena kiṅkiṇījālamālinā
01,212.004a sarvaśastropapannena jīmūtaravanādinā
01,212.004c jvalitāgniprakāśena dviṣatāṃ harṣaghātinā
01,212.005a saṃnaddhaḥ kavacī khaḍgī baddhagodhāṅgulitravān
01,212.005b*2056_01 yuktaḥ senānuyātreṇa ratham āropya mādhavīm
01,212.005c mṛgayāvyapadeśena yaugapadyena bhārata
01,212.006a subhadrā tv atha śailendram abhyarcya saha raivatam
01,212.006c daivatāni ca sarvāṇi brāhmaṇān svasti vācya ca
01,212.007a pradakṣiṇaṃ giriṃ kṛtvā prayayau dvārakāṃ prati
01,212.007b*2057_01 subhadrāṃ kṛṣṇabhaginīṃ strībhiḥ parivṛtāṃ tadā
01,212.007c tām abhidrutya kaunteyaḥ prasahyāropayad ratham
01,212.007d*2058_01 subhadrāṃ cārusarvāṅgīṃ kāmabāṇaprapīḍitaḥ
01,212.008a tataḥ sa puruṣavyāghras tām ādāya śucismitām
01,212.008c rathenākāśagenaiva prayayau svapuraṃ prati
01,212.009a hriyamāṇāṃ tu tāṃ dṛṣṭvā subhadrāṃ sainiko janaḥ
01,212.009c vikrośan prādravat sarvo dvārakām abhitaḥ purīm
01,212.010a te samāsādya sahitāḥ sudharmām abhitaḥ sabhām
01,212.010c sabhāpālasya tat sarvam ācakhyuḥ pārthavikramam
01,212.011a teṣāṃ śrutvā sabhāpālo bherīṃ sāṃnāhikīṃ tataḥ
01,212.011c samājaghne mahāghoṣāṃ jāmbūnadapariṣkṛtām
01,212.012a kṣubdhās tenātha śabdena bhojavṛṣṇyandhakās tadā
01,212.012b*2059_01 antardvīpāt samutpetuḥ sahasā sahitās tadā
01,212.012c annapānam apāsyātha samāpetuḥ sabhāṃ tataḥ
01,212.013a tato jāmbūnadāṅgāni spardhyāstaraṇavanti ca
01,212.013c maṇividrumacitrāṇi jvalitāgniprabhāṇi ca
01,212.014a bhejire puruṣavyāghrā vṛṣṇyandhakamahārathāḥ
01,212.014c siṃhāsanāni śataśo dhiṣṇyānīva hutāśanāḥ
01,212.015a teṣāṃ samupaviṣṭānāṃ devānām iva saṃnaye
01,212.015c ācakhyau ceṣṭitaṃ jiṣṇoḥ sabhāpālaḥ sahānugaḥ
01,212.016a tac chrutvā vṛṣṇivīrās te madaraktāntalocanāḥ
01,212.016c amṛṣyamāṇāḥ pārthasya samutpetur ahaṃkṛtāḥ
01,212.017a yojayadhvaṃ rathān āśu prāsān āharateti ca
01,212.017a*2060_01 . . . . . . . . nāgān aśvāṃs tathaiva ca
01,212.017a*2060_02 kavacān āhara kṣipraṃ . . . . . . . .
01,212.017c dhanūṃṣi ca mahārhāṇi kavacāni bṛhanti ca
01,212.018a sūtān uccukruśuḥ kec cid rathān yojayateti ca
01,212.018c svayaṃ ca turagān ke cin ninyur hemavibhūṣitān
01,212.019a ratheṣv ānīyamāneṣu kavaceṣu dhvajeṣu ca
01,212.019c abhikrande nṛvīrāṇāṃ tadāsīt saṃkulaṃ mahat
01,212.020a vanamālī tataḥ kṣībaḥ kailāsaśikharopamaḥ
01,212.020c nīlavāsā madotsikta idaṃ vacanam abravīt
01,212.021a kim idaṃ kuruthāprajñās tūṣṇīṃ bhūte janārdane
01,212.021c asya bhāvam avijñāya saṃkruddhā moghagarjitāḥ
01,212.022a eṣa tāvad abhiprāyam ākhyātu svaṃ mahāmatiḥ
01,212.022c yad asya rucitaṃ kartuṃ tat kurudhvam atandritāḥ
01,212.023a tatas te tad vacaḥ śrutvā grāhyarūpaṃ halāyudhāt
01,212.023c tūṣṇīṃ bhūtās tataḥ sarve sādhu sādhv iti cābruvan
01,212.024a samaṃ vaco niśamyeti baladevasya dhīmataḥ
01,212.024c punar eva sabhāmadhye sarve tu samupāviśan
01,212.025a tato 'bravīt kāmapālo vāsudevaṃ paraṃtapam
01,212.025b*2061_01 trailokyanātha he kṛṣṇa bhūtabhavyabhaviṣyakṛt
01,212.025c kim avāg upaviṣṭo 'si prekṣamāṇo janārdana
01,212.026a satkṛtas tvatkṛte pārthaḥ sarvair asmābhir acyuta
01,212.026c na ca so 'rhati tāṃ pūjāṃ durbuddhiḥ kulapāṃsanaḥ
01,212.027a ko hi tatraiva bhuktvānnaṃ bhājanaṃ bhettum arhati
01,212.027c manyamānaḥ kule jātam ātmānaṃ puruṣaḥ kva cit
01,212.028a īpsamānaś ca saṃbandhaṃ kṛtapūrvaṃ ca mānayan
01,212.028c ko hi nāma bhavenārthī sāhasena samācaret
01,212.029a so 'vamanya ca nāmāsmān anādṛtya ca keśavam
01,212.029c prasahya hṛtavān adya subhadrāṃ mṛtyum ātmanaḥ
01,212.030a kathaṃ hi śiraso madhye padaṃ tena kṛtaṃ mama
01,212.030b*2062_01 tvayā cen nābhyanujñāto dharṣayiṣyati mādhava
01,212.030c marṣayiṣyāmi govinda pādasparśam ivoragaḥ
01,212.031a adya niṣkauravām ekaḥ kariṣyāmi vasuṃdharām
01,212.031c na hi me marṣaṇīyo 'yam arjunasya vyatikramaḥ
01,212.031d*2063_01 tam ahaṃ bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ nihanmi kulapāṃsanam
01,212.032a taṃ tathā garjamānaṃ tu meghadundubhiniḥsvanam
01,212.032c anvapadyanta te sarve bhojavṛṣṇyandhakās tadā
01,213.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,213.001a uktavanto yadā vākyam asakṛt sarvavṛṣṇayaḥ
01,213.001c tato 'bravīd vāsudevo vākyaṃ dharmārthasaṃhitam
01,213.001d*2064_01 mayoktaṃ na śrutaṃ pūrvaṃ sahitaiḥ sarvayādavaiḥ
01,213.001d*2064_02 atikrāntam atikrāntaṃ na nivartati karhi cit
01,213.001d*2064_03 śṛṇudhvaṃ sahitāḥ sarve mama vākyaṃ sahetukam
01,213.002a nāvamānaṃ kulasyāsya guḍākeśaḥ prayuktavān
01,213.002c saṃmāno 'bhyadhikas tena prayukto 'yam asaṃśayam
01,213.003a arthalubdhān na vaḥ pārtho manyate sātvatān sadā
01,213.003c svayaṃvaram anādhṛṣyaṃ manyate cāpi pāṇḍavaḥ
01,213.004a pradānam api kanyāyāḥ paśuvat ko 'numaṃsyate
01,213.004c vikrayaṃ cāpy apatyasya kaḥ kuryāt puruṣo bhuvi
01,213.005a etān doṣāṃś ca kaunteyo dṛṣṭavān iti me matiḥ
01,213.005c ataḥ prasahya hṛtavān kanyāṃ dharmeṇa pāṇḍavaḥ
01,213.006a ucitaś caiva saṃbandhaḥ subhadrā ca yaśasvinī
01,213.006c eṣa cāpīdṛśaḥ pārthaḥ prasahya hṛtavān iti
01,213.007a bharatasyānvaye jātaṃ śaṃtanoś ca mahātmanaḥ
01,213.007c kuntibhojātmajāputraṃ ko bubhūṣeta nārjunam
01,213.008a na ca paśyāmi yaḥ pārthaṃ vikrameṇa parājayet
01,213.008b*2065_01 varjayitvā virūpākṣaṃ bhaganetraharaṃ haram
01,213.008c api sarveṣu lokeṣu sendrarudreṣu māriṣa
01,213.009a sa ca nāma rathas tādṛṅ madīyās te ca vājinaḥ
01,213.009b*2066_01 mama śastrāṇy aśeṣeṇa tūṇī cākṣayasāyakau
01,213.009c yoddhā pārthaś ca śīghrāstraḥ ko nu tena samo bhavet
01,213.010a tam anudrutya sāntvena parameṇa dhanaṃjayam
01,213.010c nivartayadhvaṃ saṃhṛṣṭā mamaiṣā paramā matiḥ
01,213.011a yadi nirjitya vaḥ pārtho balād gacchet svakaṃ puram
01,213.011c praṇaśyed vo yaśaḥ sadyo na tu sāntve parājayaḥ
01,213.011d*2067_01 pitṛṣvasāyāḥ putro me saṃbandhaṃ nārhati dviṣām
01,213.012a tac chrutvā vāsudevasya tathā cakrur janādhipa
01,213.012b@115=0046 vaiśaṃpāyanaḥ
01,213.012b@115_0001 udyogaṃ kṛtavantas te bherīṃ saṃnādya yādavāḥ
01,213.012b@115_0002 arjunas tu tadā śrutvā bherīsaṃnādanaṃ mahat
01,213.012b@115_0003 kaunteyas tvaramāṇas tu subhadrām abhyabhāṣata
01,213.012b@115_0004 āyānti vṛṣṇayaḥ sarve sasuhṛjjanabāndhavāḥ
01,213.012b@115_0005 tvadarthaṃ yoddhukāmās te madaraktāntalocanāḥ
01,213.012b@115_0006 pramattān aśucīn mūḍhān surāmattān narādhamān
01,213.012b@115_0007 vāmino vāśinādīṃs tu kariṣyāmi śarottamaiḥ
01,213.012b@115_0008 utāho vā madonmattān nayiṣyāmi yamakṣayam
01,213.012b@115_0009 evam uktvā priyāṃ pārtho nyavartata mahābalaḥ
01,213.012b@115_0010 nivartamānaṃ dṛṣṭvaiva subhadrā trastatāṃ gatā
01,213.012b@115_0011 evaṃ mā vada pārtheti pādayoḥ patitā tadā
01,213.012b@115_0012 subhadrā nu kalir jātā vṛṣṇīnāṃ nidhanāya ca
01,213.012b@115_0013 evaṃ bruvantaḥ paurās te janavādaṃ janāḥ prabho
01,213.012b@115_0014 mama śokaṃ vivardhanti tasmāt pāpaṃ na cintaya
01,213.012b@115_0015 parivādabhayān muktā tvatprasādād bhavāmy aham
01,213.012b@115_0016 evam uktas tataḥ pārthaḥ priyayā bhadrayā tadā
01,213.012b@115_0017 gamanāya matiṃ cakre pārthaḥ satyaparākramaḥ
01,213.012b@115_0018 smitapūrvaṃ tadābhāṣya pariṣvajya priyāṃ tadā
01,213.012b@115_0019 utthāpya ca punaḥ pārtho yāhi yāhīti so 'bravīt
01,213.012b@115_0020 tataḥ subhadrā tvaritā raśmīn saṃgṛhya pāṇinā
01,213.012b@115_0021 codayām āsa javanāñ śīghram aśvān kṛtatvarā
01,213.012b@115_0022 tatas tu kṛtasaṃnāhā vṛṣṇivīrāḥ samāhitāḥ
01,213.012b@115_0023 pratyānayārthaṃ pārthasya javanais turagottamaiḥ
01,213.012b@115_0024 rājamārgam anuprāptā dṛṣṭvā pārthasya vikramam
01,213.012b@115_0025 prāsādapaṅktistambheṣu vedikāsu dhvajeṣu ca
01,213.012b@115_0026 arjunasya śarān dṛṣṭvā vismayaṃ paramaṃ gatāḥ
01,213.012b@115_0027 keśavasya vacas tathyaṃ manyamānās tu yādavāḥ
01,213.012b@115_0028 atītya śailaṃ raivatakaṃ śrutvā tu vipṛthor vacaḥ
01,213.012b@115_0029 arjunena kṛtaṃ śrutvā gantukāmās tu vṛṣṇayaḥ
01,213.012b@115_0030 śrutvā dūraṃ gataṃ pārthaṃ nyavartanta narādhipāḥ
01,213.012b@115_0031 purodyānāny atikramya viśālaṃ ca girivrajam
01,213.012b@115_0032 sānuṃ muñjāvataṃ caiva vanāny upavanāni ca
01,213.012b@115_0033 puṇyeṣv ānartarāṣṭreṣu vāpīpadmasarāṃsi ca
01,213.012b@115_0034 prāpya dhenumatītīrtham aśvarodhasaraḥ prati
01,213.012b@115_0035 prekṣyāvartaṃ tataḥ śailam arbudaṃ ca nagottamam
01,213.012b@115_0036 ārāc chṛṅgam upasthāya tīrtvā kāravatīṃ nadīm
01,213.012b@115_0037 prāpya sālveyarāṣṭrāṇi niṣadhān abhyatītya ca
01,213.012b@115_0038 devāpṛthupuraṃ paśyan sarvataḥ susamāhitaḥ
01,213.012b@115_0039 tam atītya mahābāhur devāraṇyam apaśyata
01,213.012b@115_0040 pūjayām āsur āyāntaṃ devāraṇyamaharṣayaḥ
01,213.012b@115_0041 sa vanāni nadīḥ śailān giriprasravaṇāni ca
01,213.012b@115_0042 atītya ca tathā pārthaḥ subhadrāsārathis tadā
01,213.012b@115_0043 kauravaṃ viṣayaṃ prāpya viśaṅkaḥ samapadyata
01,213.012b@115_0044 sodaryāṇāṃ mahābāhuḥ siṃhāśayam ivāśayam
01,213.012b@115_0045 dūrād upavanopetāṃ dāśārhapratimāṃ purīm
01,213.012b@115_0046 krośamātre purasyāsīd goṣṭhaḥ pārthasya śobhanaḥ
01,213.012b@115_0047 tatrābhīyāt sa bībhatsur niviṣṭo yadukanyayā
01,213.012b@115_0048 tataḥ subhadrāṃ satkṛtya pārtho vacanam abravīt
01,213.012b@115_0049 gopālikānāṃ veṣeṇa gaccha tvaṃ vṛjinaṃ puram
01,213.012b@115_0050 kāmavyāhāriṇī kṛṣṇā rocatāṃ te vaco mama
01,213.012b@115_0051 dṛṣṭvā tu paruṣaṃ brūyāt saha tatra mayā gatām
01,213.012b@115_0052 anyaveṣeṇa tu gatāṃ dṛṣṭvā sā tvāṃ priyaṃ vadet
01,213.012b@115_0053 yat tu sā prathamaṃ brūyān na tasyāsti nivartanam
01,213.012b@115_0054 tasmān mānaṃ ca darpaṃ ca vyapanīya svayaṃ vraja
01,213.012b@115_0055 tasya tad vacanaṃ śrutvā subhadrā pratyabhāṣata
01,213.012b@115_0056 evam etat kariṣyāmi yathā tvaṃ pārtha bhāṣase
01,213.012b@115_0057 subhadrāyā vacaḥ śrutvā suprītaḥ pākaśāsaniḥ
01,213.012b@115_0058 gopālān sa samānīya tvarito vākyam abravīt
01,213.012b@115_0059 taruṇyaḥ santi yāvantyas tāḥ sarvā vrajayoṣitaḥ
01,213.012b@115_0060 āgacchantu gamiṣyantyā bhadrayā saha saṃgatāḥ
01,213.012b@115_0061 indraprasthaṃ puravaraṃ kṛṣṇāṃ draṣṭuṃ yaśasvinīm
01,213.012b@115_0062 etac chrutvā tu gopālair ānītā vrajayoṣitaḥ
01,213.012b@115_0063 tatas tābhiḥ parivṛtāṃ vrajastrībhir aninditām
01,213.012c nivṛttaś cārjunas tatra vivāhaṃ kṛtavāṃs tataḥ
01,213.013a uṣitvā tatra kaunteyaḥ saṃvatsaraparāḥ kṣapāḥ
01,213.013b*2068_01 vihṛtya ca yathākāmaṃ pūjito vṛṣṇinandanaiḥ
01,213.013c puṣkareṣu tataḥ śiṣṭaṃ kālaṃ vartitavān prabhuḥ
01,213.013e pūrṇe tu dvādaśe varṣe khāṇḍavaprastham āviśat
01,213.014a abhigamya sa rājānaṃ vinayena samāhitaḥ
01,213.014c abhyarcya brāhmaṇān pārtho draupadīm abhijagmivān
01,213.015a taṃ draupadī pratyuvāca praṇayāt kurunandanam
01,213.015c tatraiva gaccha kaunteya yatra sā sātvatātmajā
01,213.015e subaddhasyāpi bhārasya pūrvabandhaḥ ślathāyate
01,213.016a tathā bahuvidhaṃ kṛṣṇāṃ vilapantīṃ dhanaṃjayaḥ
01,213.016c sāntvayām āsa bhūyaś ca kṣamayām āsa cāsakṛt
01,213.017a subhadrāṃ tvaramāṇaś ca raktakauśeyavāsasam
01,213.017c pārthaḥ prasthāpayām āsa kṛtvā gopālikāvapuḥ
01,213.018a sādhikaṃ tena rūpeṇa śobhamānā yaśasvinī
01,213.018b*2069_01 gopālikāmadhyagatā prayayau vrajinaṃ puram
01,213.018b*2069_02 tataḥ puravaraśreṣṭham indraprasthaṃ yaśasvinī
01,213.018b*2069_03 tvaritā khāṇḍavaprastham āsasāda viveśa ca
01,213.018c bhavanaṃ śreṣṭham āsādya vīrapatnī varāṅganā
01,213.018e vavande pṛthutāmrākṣī pṛthāṃ bhadrā yaśasvinī
01,213.018f*2070_01 tāṃ kuntī cārusarvāṅgīm upājighrata mūrdhani
01,213.018f*2070_02 prītyā paramayā yuktā āśīrbhir yuñjatātulām
01,213.019a tato 'bhigamya tvaritā pūrṇendusadṛśānanā
01,213.019c vavande draupadīṃ bhadrā preṣyāham iti cābravīt
01,213.020a pratyutthāya ca tāṃ kṛṣṇā svasāraṃ mādhavasya tām
01,213.020c sasvaje cāvadat prītā niḥsapatno 'stu te patiḥ
01,213.020d*2071_01 vīrasūr bhava bhadre tvaṃ bhava bhartṛpriyā tathā
01,213.020d*2072_01 ojasā nibhṛtā bahvīr uvāca paramāśiṣaḥ
01,213.020e tathaiva muditā bhadrā tām uvācaivam astv iti
01,213.020f@116_0001 tataḥ subhadrāṃ vārṣṇeyīṃ pariṣvajya śubhānanām
01,213.020f@116_0002 aṅke niveśya muditā vāsudevaṃ praśasya tu
01,213.020f@116_0003 tataḥ kilakilāśabdaḥ kṣaṇena samapadyata
01,213.020f@116_0004 harṣād ānartayodhānām āsādya vṛjinaṃ puram
01,213.020f@116_0005 devaputraprakāśās te jāmbūnadamayadhvajāḥ
01,213.020f@116_0006 pṛṣṭhato 'nuyayuḥ pārthaṃ puruhūtam ivāmarāḥ
01,213.020f@116_0007 gobhir uṣṭraiḥ sadaśvaiś ca yuktāni bahulā janāḥ
01,213.020f@116_0008 dadṛśur yānamukhyāni dāśārhapuravāsinām
01,213.020f@116_0009 tataḥ puravare yūnāṃ praharṣaḥ samajāyata
01,213.020f@116_0010 prabhāsād āgataṃ pārthaṃ dṛṣṭvā svam iva bāndhavam
01,213.020f@116_0011 so 'bhiyāya puraśreṣṭhaṃ dāśārhagaṇasaṃvṛtaḥ
01,213.020f@116_0012 pauraiḥ puravaraiḥ prītyā parayā cābhinanditaḥ
01,213.020f@116_0013 prāpya cāntaḥpuradvāram avaruhya dhanaṃjayaḥ
01,213.020f@116_0014 vavande dhaumyam āsādya mātaraṃ ca dhanaṃjayaḥ
01,213.020f@116_0015 spṛṣṭvā ca caraṇau rājño bhīmasya ca dhanaṃjayaḥ
01,213.020f@116_0016 yamābhyāṃ vandito hṛṣṭaḥ sasvaje 'bhinananda ca
01,213.020f@116_0017 brāhmaṇapramukhān sarvān bhrātṛbhiḥ saha saṃgataḥ
01,213.020f@116_0018 yathārhaṃ mānayām āsa paurajānapadān api
01,213.020f@116_0019 tatrasthāny anuyātrāṇi pradāya gurave vadhūm
01,213.020f@116_0020 pūjayāṃ cakrur āsādya kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
01,213.020f@116_0021 purastād eva teṣāṃ tu sa mahātmā mahāyaśāḥ
01,213.020f@116_0022 pūjanārho 'bhavad rājā yathaiva gadapūrvajaḥ
01,213.020f@116_0023 pāṇḍavena yathārhaṃ te pūjārheṇa supūjitāḥ
01,213.020f@116_0024 nyaviśantābhyanujñātā rājñā tuṣṭā yaśasvinā
01,213.020f@116_0025 tām adīnām adīnārhāṃ subhadrāṃ prītivardhinīm
01,213.020f@116_0026 sākṣāc chriyam amanyanta pārthāḥ kṛṣṇasahodarām
01,213.020f@116_0027 gurūṇāṃ śvaśurāṇāṃ ca devarāṇāṃ tathaiva ca
01,213.020f@116_0028 subhadrā svena vṛttena babhūva paramapriyā
01,213.021a tatas te hṛṣṭamanasaḥ pāṇḍaveyā mahārathāḥ
01,213.021c kuntī ca paramaprītā babhūva janamejaya
01,213.021d*2073_01 yudhiṣṭhiramukhāḥ prītā babhūvur janamejaya
01,213.021d*2073_02 kuntī ca paramaprītā kṛṣṇā ca satataṃ tathā
01,213.021d*2074=00 vaiśaṃpāyanaḥ
01,213.021d*2074_01 atha śuśrāva nirvṛtte vṛṣṇīnāṃ paramotsave
01,213.021d*2074_02 arjunena hṛtāṃ bhadrāṃ śaṅkhacakragadādharaḥ
01,213.021d*2074_03 purastād eva paurāṇāṃ saṃśayaḥ samajāyata
01,213.021d*2074_04 jānatā vāsudevena vāsito bharatarṣabhaḥ
01,213.021d*2074_05 lokasya viditaṃ hy adya pūrvaṃ vipṛthunā yathā
01,213.021d*2074_06 sāntvayitvābhyanujñāto bhadrayā saha saṃgataḥ
01,213.021d*2074_07 ditsatā sodarāṃ tasmai patatrivaraketunā
01,213.021d*2074_08 arhate puruṣendrāya pārthāyāyatalocanām
01,213.021d*2074_09 satkṛtya pāṇḍavaśreṣṭhaṃ preṣayām āsa cārjunam
01,213.021d*2074_10 bhadrayā saha bībhatsuḥ prāpito vrajiṇaḥ puram
01,213.022a śrutvā tu puṇḍarīkākṣaḥ saṃprāptaṃ svapurottamam
01,213.022c arjunaṃ pāṇḍavaśreṣṭham indraprasthagataṃ tadā
01,213.022d*2075_01 yiyāsuḥ khāṇḍavaprastham āmantrayata keśavaḥ
01,213.022d*2075_02 pūrvaṃ satkṛtya rājānam āhukaṃ madhusūdanaḥ
01,213.022d*2075_03 rājā vipṛthur akrūraḥ saṃkarṣaṇaviḍūrathau
01,213.022d*2075_04 pitrā ca puruṣendreṇa purastād abhimānitaḥ
01,213.022d*2075_05 saṃprītaḥ prīyamāṇena vṛṣṇirājñā janārdanaḥ
01,213.022d*2075_06 abhimantryābhyanujñāto yojayām āsa vāhinīm
01,213.022d*2075_07 tatas tu yānāny āsādya dāśārhapuravāsinām
01,213.022d*2075_08 siṃhanādaḥ prahṛṣṭānāṃ kṣaṇena samapadyata
01,213.022d*2075_09 yojayantaḥ sadaśvāṃś ca yānayugyaṃ rathāṃs tathā
01,213.022d*2075_10 gajāṃś ca paramaprītāḥ samapadyanta vṛṣṇayaḥ
01,213.023a ājagāma viśuddhātmā saha rāmeṇa keśavaḥ
01,213.023c vṛṣṇyandhakamahāmātraiḥ saha vīrair mahārathaiḥ
01,213.024a bhrātṛbhiś ca kumāraiś ca yodhaiś ca śataśo vṛtaḥ
01,213.024c sainyena mahatā śaurir abhiguptaḥ paraṃtapaḥ
01,213.025a tatra dānapatir dhīmān ājagāma mahāyaśāḥ
01,213.025c akrūro vṛṣṇivīrāṇāṃ senāpatir ariṃdamaḥ
01,213.026a anādhṛṣṭir mahātejā uddhavaś ca mahāyaśāḥ
01,213.026c sākṣād bṛhaspateḥ śiṣyo mahābuddhir mahāyaśāḥ
01,213.027a satyakaḥ sātyakiś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ
01,213.027c pradyumnaś caiva sāmbaś ca niśaṭhaḥ śaṅkur eva ca
01,213.028a cārudeṣṇaś ca vikrānto jhillī vipṛthur eva ca
01,213.028c sāraṇaś ca mahābāhur gadaś ca viduṣāṃ varaḥ
01,213.029a ete cānye ca bahavo vṛṣṇibhojāndhakās tathā
01,213.029c ājagmuḥ khāṇḍavaprastham ādāya haraṇaṃ bahu
01,213.029d*2076_01 anvāhāraṃ samādāya pṛthag vṛṣṇipurogamāḥ
01,213.029d*2076_02 prayayuḥ siṃhanādena subhadrām avalokakāḥ
01,213.029d*2076_03 te tv adīrgheṇa kālena kṛṣṇena saha yādavāḥ
01,213.029d*2076_04 puram āsādya pārthānāṃ parāṃ prītim avāpnuvan
01,213.030a tato yudhiṣṭhiro rājā śrutvā mādhavam āgatam
01,213.030c pratigrahārthaṃ kṛṣṇasya yamau prāsthāpayat tadā
01,213.031a tābhyāṃ pratigṛhītaṃ tad vṛṣṇicakraṃ samṛddhimat
01,213.031c viveśa khāṇḍavaprasthaṃ patākādhvajaśobhitam
01,213.032a siktasaṃmṛṣṭapanthānaṃ puṣpaprakaraśobhitam
01,213.032c candanasya rasaiḥ śītaiḥ puṇyagandhair niṣevitam
01,213.033a dahyatāguruṇā caiva deśe deśe sugandhinā
01,213.033b*2077_01 gandhoddāmam ivākāśaṃ babhūva janamejaya
01,213.033c susaṃmṛṣṭajanākīrṇaṃ vaṇigbhir upaśobhitam
01,213.034a pratipede mahābāhuḥ saha rāmeṇa keśavaḥ
01,213.034c vṛṣṇyandhakamahābhojaiḥ saṃvṛtaḥ puruṣottamaḥ
01,213.035a saṃpūjyamānaḥ pauraiś ca brāhmaṇaiś ca sahasraśaḥ
01,213.035c viveśa bhavanaṃ rājñaḥ puraṃdaragṛhopamam
01,213.036a yudhiṣṭhiras tu rāmeṇa samāgacchad yathāvidhi
01,213.036c mūrdhni keśavam āghrāya paryaṣvajata bāhunā
01,213.037a taṃ prīyamāṇaṃ kṛṣṇas tu vinayenābhyapūjayat
01,213.037c bhīmaṃ ca puruṣavyāghraṃ vidhivat pratyapūjayat
01,213.038a tāṃś ca vṛṣṇyandhakaśreṣṭhān dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
01,213.038c pratijagrāha satkārair yathāvidhi yathopagam
01,213.039a guruvat pūjayām āsa kāṃś cit kāṃś cid vayasyavat
01,213.039c kāṃś cid abhyavadat premṇā kaiś cid apy abhivāditaḥ
01,213.039d*2078_01 tataḥ pṛthā ca pārthāś ca muditāḥ kṛṣṇayā saha
01,213.039d*2078_02 puṇḍarīkākṣam āsādya babhūvur muditendriyāḥ
01,213.039d*2078_03 harṣād abhigatau dṛṣṭvā saṃkarṣaṇajanārdanau
01,213.039d*2078_04 bandhumantaṃ pṛthā pārthaṃ yudhiṣṭhiram amanyata
01,213.039d*2078_05 tataḥ saṃkarṣaṇākrūrāv aprameyāv adīnavat
01,213.039d*2078_06 bhadravatyai subhadrāyai dhanaugham upajahratuḥ
01,213.039d*2078_07 pravālāni ca vastrāṇi bhūṣaṇāni sahasraśaḥ
01,213.039d*2078_08 kuthāstaraparistomān vyāghrājinapuraskṛtān
01,213.039d*2078_09 vividhaiś caiva ratnaughair dīptaprabham ajāyata
01,213.039d*2078_10 śayanāsanayānaiś ca yudhiṣṭhiraniveśanam
01,213.039d*2078_11 tataḥ prītikaro yūnāṃ vivāhaparamotsavaḥ
01,213.039d*2078_12 bhadravatyai subhadrāyai saptarātram avartata
01,213.040a tato dadau vāsudevo janyārthe dhanam uttamam
01,213.040c haraṇaṃ vai subhadrāyā jñātideyaṃ mahāyaśāḥ
01,213.041a rathānāṃ kāñcanāṅgānāṃ kiṅkiṇījālamālinām
01,213.041c caturyujām upetānāṃ sūtaiḥ kuśalasaṃmataiḥ
01,213.041d*2079_01 bāhlīkasindhujātānāṃ kāmbojānāṃ śataṃ śatam
01,213.041d*2079_02 haraṇārthaṃ dadau kṛṣṇas turagāṇāṃ janeśvara
01,213.041e sahasraṃ pradadau kṛṣṇo gavām ayutam eva ca
01,213.042a śrīmān māthuradeśyānāṃ dogdhrīṇāṃ puṇyavarcasām
01,213.042b*2080_01 dadau pārthāya śuddhātmā sahasrāṇy ekaviṃśatim
01,213.042c vaḍavānāṃ ca śubhrāṇāṃ candrāṃśusamavarcasām
01,213.042e dadau janārdanaḥ prītyā sahasraṃ hemabhūṣaṇam
01,213.042f*2081_01 gajānāṃ nityamattānāṃ sādibhiḥ samadhiṣṭhitām
01,213.042f*2081_02 meghābhānāṃ dadau kṛṣṇaḥ sahasram asitekṣaṇaḥ
01,213.042f*2082_01 kāmbojāraṭṭabāhlīkasindhujātāṃś ca bhārata
01,213.042f*2082_02 suvarṇakṛtasaṃnāhān ghaṇṭānādavināditān
01,213.042f*2082_03 śvetacāmarasaṃchannān sarvaśastrair alaṃkṛtān
01,213.042f*2082_04 jātyaśvānāṃ sahasrāṇi pañcāśat pradadau tadā
01,213.042f*2083_01 hayānāṃ candrasaṃkāśaṃ śyāmakarṇān dadau śatam
01,213.043a tathaivāśvatarīṇāṃ ca dāntānāṃ vātaraṃhasām
01,213.043c śatāny añjanakeśīnāṃ śvetānāṃ pañca pañca ca
01,213.043d*2084_01 śibikānāṃ sahasraṃ ca pradadau madhusūdanaḥ
01,213.043d*2085_01 prācyānāṃ ca pratīcyānāṃ bāhlīkānāṃ janārdanaḥ
01,213.043d*2085_02 dadau śatasahasraṃ vai kanyādhanam anuttamam
01,213.044a snāpanotsādane caiva suyuktaṃ vayasānvitam
01,213.044a*2086_01 . . . . . . . . bhojane pācane tathā
01,213.044a*2086_02 ādhānodvāsane caiva preraṇe yatra yatra ca
01,213.044a*2086_03 anulepe ca gandhānāṃ peṣaṇe ca vicakṣaṇam
01,213.044a*2086_04 sarvakarmaṇi niṣṇātaṃ . . . . . . . .
01,213.044c strīṇāṃ sahasraṃ gaurīṇāṃ suveṣāṇāṃ suvarcasām
01,213.045a suvarṇaśatakaṇṭhīnām arogāṇāṃ suvāsasām
01,213.045c paricaryāsu dakṣāṇāṃ pradadau puṣkarekṣaṇaḥ
01,213.045d*2087_01 pṛṣṭhyānām api cāśvānāṃ bāhlijānāṃ janārdanaḥ
01,213.045d*2087_02 dadau śatasahasrākhyaṃ kanyādhanam anuttamam
01,213.046a kṛtākṛtasya mukhyasya kanakasyāgnivarcasaḥ
01,213.046c manuṣyabhārān dāśārho dadau daśa janārdanaḥ
01,213.046d*2088_01 bhūṣaṇānāṃ tu mukhyānāṃ śatabhāraṃ dadau dhanam
01,213.046d*2088_02 muktāhārāṇi śubhrāṇi śatasaṃkhyāni keśavaḥ
01,213.046d*2088_03 pravālānāṃ sahasraṃ ca tathānyān api bhārata
01,213.046d*2088_04 suvarṇapādapīṭhānāṃ mahārhāstaraṇāṃs tathā
01,213.046d*2088_05 paryaṅkāṇāṃ sahasraṃ ca dadau kanyādhanaṃ tadā
01,213.047a gajānāṃ tu prabhinnānāṃ tridhā prasravatāṃ madam
01,213.047c girikūṭanikāśānāṃ samareṣv anivartinām
01,213.047d*2089_01 suvarṇakakṣyāgraiveyān suvarṇāṅkuśabhūṣitān
01,213.048a kḷptānāṃ paṭughaṇṭānāṃ varāṇāṃ hemamālinām
01,213.048c hastyārohair upetānāṃ sahasraṃ sāhasapriyaḥ
01,213.048d*2090_01 sthitānāṃ baddhaghaṇṭānāṃ gatānāṃ gocaraṃ bhuvaḥ
01,213.048d*2090_02 mahiṣīṇām adād bhūripayasām ayutadvayam
01,213.048d*2091_01 pradadau vāsudevas tu vasudevājñayā tadā
01,213.049a rāmaḥ pādagrāhaṇikaṃ dadau pārthāya lāṅgalī
01,213.049c prīyamāṇo haladharaḥ saṃbandhaprītim āvahan
01,213.050a sa mahādhanaratnaugho vastrakambalaphenavān
01,213.050c mahāgajamahāgrāhaḥ patākāśaivalākulaḥ
01,213.051a pāṇḍusāgaram āviddhaḥ praviveśa mahānadaḥ
01,213.051c pūrṇam āpūrayaṃs teṣāṃ dviṣac chokāvaho 'bhavat
01,213.052a pratijagrāha tat sarvaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
01,213.052a*2092_01 . . . . . . . . baladevas tato madhu
01,213.052a*2092_02 divārātraṃ ca satataṃ sānujair adhikaṃ madhu
01,213.052a*2092_03 drākṣāprabhavam atyantaṃ kāpiśāyanam eva ca
01,213.052a*2092_04 divyamākṣikasaṃmiśram āsavaṃ ca manoramam
01,213.052a*2092_05 padmarāgendranīlādibhājaneṣu vyavasthitam
01,213.052a*2092_06 raupyasauvarṇamukhyeṣu caṣakeṣu papuḥ surām
01,213.052a*2092_07 pāṇḍavo 'pi ca dharmātmā . . . . . . . .
01,213.052c pūjayām āsa tāṃś caiva vṛṣṇyandhakamahārathān
01,213.053a te sametā mahātmānaḥ kuruvṛṣṇyandhakottamāḥ
01,213.053c vijahrur amarāvāse narāḥ sukṛtino yathā
01,213.054a tatra tatra mahāpānair utkṛṣṭatalanāditaiḥ
01,213.054a*2093_01 . . . . . . . . āsavaiś ca mahādhanaiḥ
01,213.054a*2093_02 pītvā pītvā tu maireyān . . . . . . . .
01,213.054c yathāyogaṃ yathāprīti vijahruḥ kuruvṛṣṇayaḥ
01,213.055a evam uttamavīryās te vihṛtya divasān bahūn
01,213.055b*2094_01 pūjya pārthān pṛthāṃ caiva bhadrāṃ ca yadupuṃgavāḥ
01,213.055b*2094_02 keśavenābhyanujñātā gantukāmāḥ purīṃ prati
01,213.055c pūjitāḥ kurubhir jagmuḥ punar dvāravatīṃ purīm
01,213.056a rāmaṃ puraskṛtya yayur vṛṣṇyandhakamahārathāḥ
01,213.056b*2095_01 rāmaḥ subhadrāṃ saṃpūjya pariṣvajya svasāṃ tadā
01,213.056b*2095_02 nyāseti draupadīm uktvā paridāya mahābalaḥ
01,213.056b*2095_03 pitṛṣvasāyāś caraṇāv abhivādya yayau tadā
01,213.056b*2095_04 tasmin kāle pṛthā prītā pūjayām āsa taṃ tadā
01,213.056b*2095_05 vṛṣṇipravīrāḥ pārthaiś ca pauraiś ca paramārcitāḥ
01,213.056c ratnāny ādāya śubhrāṇi dattāni kurusattamaiḥ
01,213.057a vāsudevas tu pārthena tatraiva saha bhārata
01,213.057b*2096_01 caturviṃśad ahorātraṃ ramamāṇo mahābalaḥ
01,213.057c uvāsa nagare ramye śakraprasthe mahāmanāḥ
01,213.057e vyacarad yamunākūle pārthena saha bhārata
01,213.057f*2097_01 mṛgān vidhyan varāhāṃś ca reme sārdhaṃ kirīṭinā
01,213.058a tataḥ subhadrā saubhadraṃ keśavasya priyā svasā
01,213.058c jayantam iva paulomī dyutimantam ajījanat
01,213.059a dīrghabāhuṃ mahāsattvam ṛṣabhākṣam ariṃdamam
01,213.059c subhadrā suṣuve vīram abhimanyuṃ nararṣabham
01,213.060a abhīś ca manyumāṃś caiva tatas tam arimardanam
01,213.060c abhimanyum iti prāhur ārjuniṃ puruṣarṣabham
01,213.061a sa sātvatyām atirathaḥ saṃbabhūva dhanaṃjayāt
01,213.061c makhe nirmathyamānād vā śamīgarbhād dhutāśanaḥ
01,213.062a yasmiñ jāte mahābāhuḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
01,213.062c ayutaṃ gā dvijātibhyaḥ prādān niṣkāṃś ca tāvataḥ
01,213.063a dayito vāsudevasya bālyāt prabhṛti cābhavat
01,213.063c pitṝṇāṃ caiva sarveṣāṃ prajānām iva candramāḥ
01,213.064a janmaprabhṛti kṛṣṇaś ca cakre tasya kriyāḥ śubhāḥ
01,213.064c sa cāpi vavṛdhe bālaḥ śuklapakṣe yathā śaśī
01,213.065a catuṣpādaṃ daśavidhaṃ dhanurvedam ariṃdamaḥ
01,213.065c arjunād veda vedajñāt sakalaṃ divyamānuṣam
01,213.066a vijñāneṣv api cāstrāṇāṃ sauṣṭhave ca mahābalaḥ
01,213.066c kriyāsv api ca sarvāsu viśeṣān abhyaśikṣayat
01,213.067a āgame ca prayoge ca cakre tulyam ivātmanaḥ
01,213.067c tutoṣa putraṃ saubhadraṃ prekṣamāṇo dhanaṃjayaḥ
01,213.068a sarvasaṃhananopetaṃ sarvalakṣaṇalakṣitam
01,213.068c durdharṣam ṛṣabhaskandhaṃ vyāttānanam ivoragam
01,213.069a siṃhadarpaṃ maheṣvāsaṃ mattamātaṅgavikramam
01,213.069c meghadundubhinirghoṣaṃ pūrṇacandranibhānanam
01,213.070a kṛṣṇasya sadṛśaṃ śaurye vīrye rūpe tathākṛtau
01,213.070c dadarśa putraṃ bībhatsur maghavān iva taṃ yathā
01,213.071a pāñcāly api ca pañcabhyaḥ patibhyaḥ śubhalakṣaṇā
01,213.071c lebhe pañca sutān vīrāñ śubhān pañcācalān iva
01,213.072a yudhiṣṭhirāt prativindhyaṃ sutasomaṃ vṛkodarāt
01,213.072c arjunāc chrutakarmāṇaṃ śatānīkaṃ ca nākulim
01,213.073a sahadevāc chrutasenam etān pañca mahārathān
01,213.073c pāñcālī suṣuve vīrān ādityān aditir yathā
01,213.074a śāstrataḥ prativindhyaṃ tam ūcur viprā yudhiṣṭhiram
01,213.074c parapraharaṇajñāne prativindhyo bhavatv ayam
01,213.075a sute somasahasre tu somārkasamatejasam
01,213.075c sutasomaṃ maheṣvāsaṃ suṣuve bhīmasenataḥ
01,213.076a śrutaṃ karma mahat kṛtvā nivṛttena kirīṭinā
01,213.076c jātaḥ putras tavety evaṃ śrutakarmā tato 'bhavat
01,213.077a śatānīkasya rājarṣeḥ kauravyaḥ kurunandanaḥ
01,213.077c cakre putraṃ sanāmānaṃ nakulaḥ kīrtivardhanam
01,213.078a tatas tv ajījanat kṛṣṇā nakṣatre vahnidaivate
01,213.078c sahadevāt sutaṃ tasmāc chrutaseneti taṃ viduḥ
01,213.079a ekavarṣāntarās tv eva draupadeyā yaśasvinaḥ
01,213.079c anvajāyanta rājendra parasparahite ratāḥ
01,213.080a jātakarmāṇy ānupūrvyāc cūḍopanayanāni ca
01,213.080c cakāra vidhivad dhaumyas teṣāṃ bharatasattama
01,213.081a kṛtvā ca vedādhyayanaṃ tataḥ sucaritavratāḥ
01,213.081c jagṛhuḥ sarvam iṣvastram arjunād divyamānuṣam
01,213.082a devagarbhopamaiḥ putrair vyūḍhoraskair mahābalaiḥ
01,213.082c anvitā rājaśārdūla pāṇḍavā mudam āpnuvan
01,214.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,214.001a indraprasthe vasantas te jaghnur anyān narādhipān
01,214.001c śāsanād dhṛtarāṣṭrasya rājñaḥ śāṃtanavasya ca
01,214.002a āśritya dharmarājānaṃ sarvaloko 'vasat sukham
01,214.002c puṇyalakṣaṇakarmāṇaṃ svadeham iva dehinaḥ
01,214.003a sa samaṃ dharmakāmārthān siṣeve bharatarṣabhaḥ
01,214.003c trīn ivātmasamān bandhūn bandhumān iva mānayan
01,214.004a teṣāṃ samavibhaktānāṃ kṣitau dehavatām iva
01,214.004c babhau dharmārthakāmānāṃ caturtha iva pārthivaḥ
01,214.005a adhyetāraṃ paraṃ vedāḥ prayoktāraṃ mahādhvarāḥ
01,214.005c rakṣitāraṃ śubhaṃ varṇā lebhire taṃ janādhipam
01,214.005d*2098_01 catvāra iva te varṇā remire taṃ janādhipāḥ
01,214.006a adhiṣṭhānavatī lakṣmīḥ parāyaṇavatī matiḥ
01,214.006c bandhumān akhilo dharmas tenāsīt pṛthivīkṣitā
01,214.007a bhrātṛbhiḥ sahito rājā caturbhir adhikaṃ babhau
01,214.007c prayujyamānair vitato vedair iva mahādhvaraḥ
01,214.008a taṃ tu dhaumyādayo viprāḥ parivāryopatasthire
01,214.008c bṛhaspatisamā mukhyāḥ prajāpatim ivāmarāḥ
01,214.009a dharmarāje atiprītyā pūrṇacandra ivāmale
01,214.009c prajānāṃ remire tulyaṃ netrāṇi hṛdayāni ca
01,214.009d*2099_01 rañjayām āsa vai prītyā prītidānair anuttamaiḥ
01,214.010a na tu kevaladaivena prajā bhāvena remire
01,214.010c yad babhūva manaḥkāntaṃ karmaṇā sa cakāra tat
01,214.011a na hy ayuktaṃ na cāsatyaṃ nānṛtaṃ na ca vipriyam
01,214.011c bhāṣitaṃ cārubhāṣasya jajñe pārthasya dhīmataḥ
01,214.012a sa hi sarvasya lokasya hitam ātmana eva ca
01,214.012b*2100_01 rājate sakalā pṛthvī pāṇḍavena balīyasā
01,214.012b*2100_02 puṣpitāni vanānīva dhānyalakṣmyā ca bhārata
01,214.012c cikīrṣuḥ sumahātejā reme bharatasattamaḥ
01,214.013a tathā tu muditāḥ sarve pāṇḍavā vigatajvarāḥ
01,214.013c avasan pṛthivīpālāṃs trāsayantaḥ svatejasā
01,214.014a tataḥ katipayāhasya bībhatsuḥ kṛṣṇam abravīt
01,214.014c uṣṇāni kṛṣṇa vartante gacchāmo yamunāṃ prati
01,214.015a suhṛjjanavṛtās tatra vihṛtya madhusūdana
01,214.015c sāyāhne punar eṣyāmo rocatāṃ te janārdana
01,214.016 vāsudeva uvāca
01,214.016a kuntīmātar mamāpy etad rocate yad vayaṃ jale
01,214.016c suhṛjjanavṛtāḥ pārtha viharema yathāsukham
01,214.017 vaiśaṃpāyana uvāca
01,214.017a āmantrya dharmarājānam anujñāpya ca bhārata
01,214.017c jagmatuḥ pārthagovindau suhṛjjanavṛtau tataḥ
01,214.017d@117_0001 viharan khāṇḍavaprasthe kānaneṣu ca mādhavaḥ
01,214.017d@117_0002 puṣpitopavanāṃ ramyāṃ dadarśa yamunāṃ nadīm
01,214.017d@117_0003 ālayaṃ sarvabhūtānāṃ khāṇḍavaṃ khaḍgacarmabhṛt
01,214.017d@117_0004 dadarśa sa tu taṃ deśaṃ sahitaḥ savyasācinā
01,214.017d@117_0005 ṛkṣagomāyusaṃghuṣṭaṃ haṃsasārasanāditam
01,214.017d@117_0006 śākhāmṛgagaṇair juṣṭaṃ niketaṃ sarvarakṣasām
01,214.017d@117_0007 dvīpigomāyusiṃharkṣavarāharuruvāraṇaiḥ
01,214.017d@117_0008 nānāmṛgasahasraiś ca pakṣibhiś ca samāvṛtam
01,214.017d@117_0009 mānanārhaṃ ca sarveṣāṃ devadānavarakṣasām
01,214.017d@117_0010 ālayaṃ pannagendrasya takṣakasya mahātmanaḥ
01,214.017d@117_0011 veṇuśālmalimālyāṅgair upetaṃ vetrasaṃvṛtam
01,214.017d@117_0012 śākapadmakatālaiś ca śataśākhaiś ca rohiṇaiḥ
01,214.017d@117_0013 niruddeśatamaprakhyam āvṛtaṃ gajasaṃsthitaiḥ
01,214.017d@117_0014 gulmaiḥ kīcakaveṇūnām āśīviṣaniṣevitam
01,214.017d@117_0015 vigatārkamahābhogavratatidrumasaṃkaṭam
01,214.017d@117_0016 snuhivetrakuliṅgākṣair hintālaiś ca samāvṛtam
01,214.017d@117_0017 vyāladaṃṣṭrigaṇākīrṇaṃ varjitaṃ sarvamānuṣaiḥ
01,214.017d@117_0018 rakṣasāṃ bhujagendrāṇāṃ pakṣiṇāṃ ca mahālayam
01,214.017d@117_0019 bhūtānāṃ sarvadeveśaḥ sarvalokavibhāgavit
01,214.017d@117_0020 pītāmbaradharo devas tad vanaṃ bahudhā caran
01,214.017d@117_0021 sadrumasya sayakṣasya sabhūtagaṇapakṣiṇaḥ
01,214.017d@117_0022 khāṇḍavasya vināśaṃ taṃ dadarśa madhusūdanaḥ
01,214.018a vihāradeśaṃ saṃprāpya nānādrumavad uttamam
01,214.018c gṛhair uccāvacair yuktaṃ puraṃdaragṛhopamam
01,214.019a bhakṣyair bhojyaiś ca peyaiś ca rasavadbhir mahādhanaiḥ
01,214.019c mālyaiś ca vividhair yuktaṃ yuktaṃ vārṣṇeyapārthayoḥ
01,214.020a āviveśatur āpūrṇaṃ ratnair uccāvacaiḥ śubhaiḥ
01,214.020c yathopajoṣaṃ sarvaś ca janaś cikrīḍa bhārata
01,214.020d*2101_01 striyaś ca vipulaśroṇyaś cārupīnapayodharāḥ
01,214.020d*2101_02 madaskhalitagāminyaś cikrīḍur vāmalocanāḥ
01,214.021a vane kāś cij jale kāś cit kāś cid veśmasu cāṅganāḥ
01,214.021c yathādeśaṃ yathāprīti cikrīḍuḥ kṛṣṇapārthayoḥ
01,214.021d*2102_01 vāsudevapriyā nityaṃ satyabhāmā ca bhāminī
01,214.022a draupadī ca subhadrā ca vāsāṃsy ābharaṇāni ca
01,214.022c prayacchetāṃ mahārhāṇi strīṇāṃ te sma madotkaṭe
01,214.023a kāś cit prahṛṣṭā nanṛtuś cukruśuś ca tathāparāḥ
01,214.023c jahasuś cāparā nāryaḥ papuś cānyā varāsavam
01,214.024a ruruduś cāparās tatra prajaghnuś ca parasparam
01,214.024c mantrayām āsur anyāś ca rahasyāni parasparam
01,214.024d*2103_01 kāś cin mālyāni cinvanti kāś cin mālyāni dadhrire
01,214.025a veṇuvīṇāmṛdaṅgānāṃ manojñānāṃ ca sarvaśaḥ
01,214.025c śabdenāpūryate ha sma tad vanaṃ susamṛddhimat
01,214.026a tasmiṃs tathā vartamāne kurudāśārhanandanau
01,214.026c samīpe jagmatuḥ kaṃ cid uddeśaṃ sumanoharam
01,214.027a tatra gatvā mahātmānau kṛṣṇau parapuraṃjayau
01,214.027c mahārhāsanayo rājaṃs tatas tau saṃniṣīdatuḥ
01,214.028a tatra pūrvavyatītāni vikrāntāni ratāni ca
01,214.028c bahūni kathayitvā tau remāte pārthamādhavau
01,214.029a tatropaviṣṭau muditau nākapṛṣṭhe 'śvināv iva
01,214.029c abhyagacchat tadā vipro vāsudevadhanaṃjayau
01,214.029d*2104_01 siṃhāsanasamīpe tau vāsudevadhanaṃjayau
01,214.030a bṛhacchālapratīkāśaḥ prataptakanakaprabhaḥ
01,214.030c haripiṅgo hariśmaśruḥ pramāṇāyāmataḥ samaḥ
01,214.031a taruṇādityasaṃkāśaḥ kṛṣṇavāsā jaṭādharaḥ
01,214.031c padmapatrānanaḥ piṅgas tejasā prajvalann iva
01,214.031d*2105_01 jagāma tau kṛṣṇapārthau didhakṣan khāṇḍavaṃ vanam
01,214.032a upasṛṣṭaṃ tu taṃ kṛṣṇau bhrājamānaṃ dvijottamam
01,214.032b*2106_01 dṛṣṭvā jagāma manasā pāvako 'yam iti prabhuḥ
01,214.032c arjuno vāsudevaś ca tūrṇam utpatya tasthatuḥ
01,215.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,215.001a so 'bravīd arjunaṃ caiva vāsudevaṃ ca sātvatam
01,215.001c lokapravīrau tiṣṭhantau khāṇḍavasya samīpataḥ
01,215.002a brāhmaṇo bahubhoktāsmi bhuñje 'parimitaṃ sadā
01,215.002c bhikṣe vārṣṇeyapārthau vām ekāṃ tṛptiṃ prayacchatām
01,215.003a evam uktau tam abrūtāṃ tatas tau kṛṣṇapāṇḍavau
01,215.003c kenānnena bhavāṃs tṛpyet tasyānnasya yatāvahe
01,215.004a evam uktaḥ sa bhagavān abravīt tāv ubhau tataḥ
01,215.004c bhāṣamāṇau tadā vīrau kim annaṃ kriyatām iti
01,215.005a nāham annaṃ bubhukṣe vai pāvakaṃ māṃ nibodhatam
01,215.005c yadannam anurūpaṃ me tad yuvāṃ saṃprayacchatam
01,215.006a idam indraḥ sadā dāvaṃ khāṇḍavaṃ parirakṣati
01,215.006c taṃ na śaknomy ahaṃ dagdhuṃ rakṣyamāṇaṃ mahātmanā
01,215.007a vasaty atra sakhā tasya takṣakaḥ pannagaḥ sadā
01,215.007c sagaṇas tatkṛte dāvaṃ parirakṣati vajrabhṛt
01,215.008a tatra bhūtāny anekāni rakṣyante sma prasaṅgataḥ
01,215.008b*2107_01 bahūni ghorarūpāṇi ugravīryāṇi caiva hi
01,215.008c taṃ didhakṣur na śaknomi dagdhuṃ śakrasya tejasā
01,215.009a sa māṃ prajvalitaṃ dṛṣṭvā meghāmbhobhiḥ pravarṣati
01,215.009c tato dagdhuṃ na śaknomi didhakṣur dāvam īpsitam
01,215.010a sa yuvābhyāṃ sahāyābhyām astravidbhyāṃ samāgataḥ
01,215.010c daheyaṃ khāṇḍavaṃ dāvam etad annaṃ vṛtaṃ mayā
01,215.011a yuvāṃ hy udakadhārās tā bhūtāni ca samantataḥ
01,215.011c uttamāstravido samyak sarvato vārayiṣyathaḥ
01,215.011d@118=0000 janamejaya uvāca
01,215.011d@118=0007 vaiśaṃpāyana uvāca
01,215.011d@118=0062 rudra uvāca
01,215.011d@118=0065 vaiśaṃpāyana uvāca
01,215.011d@118=0124 vaiśaṃpāyana uvāca
01,215.011d@118_0001 kimarthaṃ bhagavān agniḥ khāṇḍavaṃ dagdhum icchati
01,215.011d@118_0002 rakṣyamāṇaṃ mahendreṇa nānāsattvasamāyutam
01,215.011d@118_0003 na hy etat kāraṇaṃ brahmann alpaṃ saṃpratibhāti me
01,215.011d@118_0004 yad dadāha susaṃkruddhaḥ khāṇḍavaṃ havyavāhanaḥ
01,215.011d@118_0005 etad vistaraśo brahmañ śrotum icchāmi tattvataḥ
01,215.011d@118_0006 khāṇḍavasya yathā dāhaḥ purā samabhavan mune
01,215.011d@118_0007 hanta te kathayiṣyāmi purāṇam ṛṣisaṃstutam
01,215.011d@118_0008 kathām imāṃ naraśreṣṭha khāṇḍavasya vināśinīm
01,215.011d@118_0009 paurāṇaḥ śrūyate tāta rājā harihayopamaḥ
01,215.011d@118_0010 śvetakir nāma vikhyāto balavikramasaṃyutaḥ
01,215.011d@118_0011 yajvā dānapatir dhīmān yathā nānyo 'sti kaś cana
01,215.011d@118_0012 īje sa ca mahāsatraiḥ kratubhiś cāptadakṣiṇaiḥ
01,215.011d@118_0013 tasya nānyābhavad buddhir divase divase nṛpa
01,215.011d@118_0014 satre kriyāsamārambhe dāneṣu vividheṣu ca
01,215.011d@118_0015 tasyaivaṃ vartamānasya kadā cit kālaparyaye
01,215.011d@118_0016 satram āhartukāmasya saṃvatsaraśataṃ kila
01,215.011d@118_0017 ṛtvijo nābhyapadyanta samāhartuṃ mahātmanaḥ
01,215.011d@118_0018 sa tu rājākarod yatnaṃ mahāntaṃ sasuhṛjjanaḥ
01,215.011d@118_0019 praṇipātena sāntvena dānena ca mahāyaśāḥ
01,215.011d@118_0020 ṛtvijo 'nunayām āsa bhūyo bhūyas tv atandritaḥ
01,215.011d@118_0021 te cāsya tam abhiprāyaṃ na cakrur amitaujasaḥ
01,215.011d@118_0022 sa cāśramasthān rājarṣis tān uvāca ruṣānvitaḥ
01,215.011d@118_0023 yady ahaṃ patito viprāḥ śuśrūṣāyāṃ na ca sthitaḥ
01,215.011d@118_0024 āśu tyājyo 'smi yuṣmābhir brāhmaṇaiś ca jugupsitaḥ
01,215.011d@118_0025 tan nārhatha kratuśraddhāṃ vyāghātayitum uttamām
01,215.011d@118_0026 asthāne vā parityāgaṃ kartuṃ me dvijasattamāḥ
01,215.011d@118_0027 prapanna eva vo viprāḥ prasādaṃ kartum arhatha
01,215.011d@118_0028 sāntvadānādibhir vākyais tattvataḥ kāryavattayā
01,215.011d@118_0029 prasādayitvā vakṣyāmi yan naḥ kāryaṃ dvijottamāḥ
01,215.011d@118_0030 athavāhaṃ parityakto bhavadbhir dveṣakāraṇāt
01,215.011d@118_0031 ṛtvijo 'nyān gamiṣyāmi yājanārthaṃ tapodhanāḥ
01,215.011d@118_0032 etāvad uktvā vacanaṃ virarāma sa pārthivaḥ
01,215.011d@118_0033 yadā na śekū rājānaṃ yājanārthaṃ paraṃtapa
01,215.011d@118_0034 tatas te yājakāḥ kruddhās tam ūcur nṛpasattamam
01,215.011d@118_0035 tava karmāṇy ajasraṃ vai vartante pārthivottama
01,215.011d@118_0036 tato vayaṃ pariśrāntāḥ satataṃ karmavāhinaḥ
01,215.011d@118_0037 śramād asmāt pariśrāntān sa tvaṃ nas tyaktum arhasi
01,215.011d@118_0038 buddhimohaṃ samāsthāya tvarāsaṃbhāvito 'nagha
01,215.011d@118_0039 gaccha rudrasakāśaṃ tvaṃ sa hi tvāṃ yājayiṣyati
01,215.011d@118_0040 sādhikṣepaṃ vacaḥ śrutvā saṃkruddhaḥ śvetakir nṛpaḥ
01,215.011d@118_0041 kailāsaṃ parvataṃ gatvā tapa ugraṃ samāsthitaḥ
01,215.011d@118_0042 ārādhayan mahādevaṃ niyataḥ saṃśitavrataḥ
01,215.011d@118_0043 upavāsaparo rājā dīrghakālam atiṣṭhata
01,215.011d@118_0044 kadā cid dvādaśe kāle kadā cid api ṣoḍaśe
01,215.011d@118_0045 āhāram akarod rājā mūlāni ca phalāni ca
01,215.011d@118_0046 ūrdhvabāhus tv animiṣas tiṣṭhan sthāṇur ivācalaḥ
01,215.011d@118_0047 ṣaṇmāsān abhavad rājā śvetakiḥ susamāhitaḥ
01,215.011d@118_0048 taṃ tathā nṛpaśārdūlaṃ tapyamānaṃ mahat tapaḥ
01,215.011d@118_0049 śaṃkaraḥ parayā prītyā darśayām āsa bhārata
01,215.011d@118_0050 uvāca cainaṃ bhagavān snigdhagambhīrayā girā
01,215.011d@118_0051 prīto 'smi rājaśārdūla tapasā te paraṃtapa
01,215.011d@118_0052 varaṃ vṛṇīṣva bhadraṃ te yaṃ tvam icchasi pārthiva
01,215.011d@118_0053 etac chrutvā tu vacanaṃ rudrasyāmitatejasaḥ
01,215.011d@118_0054 praṇipatya mahātmānaṃ rājarṣiḥ pratyabhāṣata
01,215.011d@118_0055 yadi me bhagavān prītaḥ sarvalokanamaskṛtaḥ
01,215.011d@118_0056 svayaṃ māṃ devadeveśa yājayasva sureśvara
01,215.011d@118_0057 etac chrutvā tu vacanaṃ rājñā tena prabhāṣitam
01,215.011d@118_0058 uvāca bhagavān prītaḥ smitapūrvam idaṃ vacaḥ
01,215.011d@118_0059 nāsmākam etadviṣaye vartate yājanaṃ prati
01,215.011d@118_0060 tvayā ca sumahat taptaṃ tapo rājan varārthinā
01,215.011d@118_0061 yājayiṣyāmi rājaṃs tvāṃ samayena paraṃtapa
01,215.011d@118_0062 samā dvādaśa rājendra brahmacārī samāhitaḥ
01,215.011d@118_0063 satataṃ tv ājyadhārābhir yadi tarpayase 'nalam
01,215.011d@118_0064 kāmaṃ prārthayase yaṃ tvaṃ mattaḥ prāpsyasi taṃ nṛpa
01,215.011d@118_0065 evam uktas tu rudreṇa śvetakir manujādhipaḥ
01,215.011d@118_0066 tathā cakāra tat sarvaṃ yathoktaṃ śūlapāṇinā
01,215.011d@118_0067 pūrṇe tu dvādaśe varṣe punar āyān maheśvaram
01,215.011d@118_0068 dṛṣṭvaiva ca sa rājānaṃ śaṃkaro lokabhāvanaḥ
01,215.011d@118_0069 uvāca paramaprītaḥ śvetakiṃ nṛpasattamam
01,215.011d@118_0070 toṣito 'haṃ nṛpaśreṣṭha tvayeha svena karmaṇā
01,215.011d@118_0071 yājanaṃ brāhmaṇānāṃ tu vidhidṛṣṭaṃ paraṃtapa
01,215.011d@118_0072 ato 'haṃ tvāṃ svayaṃ nādya yājayāmi paraṃtapa
01,215.011d@118_0073 mamāṃśas tu kṣititale mahābhāgo dvijottamaḥ
01,215.011d@118_0074 durvāsā iti vikhyātaḥ sa hi tvāṃ yājayiṣyati
01,215.011d@118_0075 manniyogān mahātejāḥ saṃbhārāḥ saṃbhriyantu te
01,215.011d@118_0076 etac chrutvā tu vacanaṃ rudreṇa samudāhṛtam
01,215.011d@118_0077 svapuraṃ punar āgamya saṃbhārān punar ārjayat
01,215.011d@118_0078 tataḥ saṃbhṛtasaṃbhāro bhūyo rudram upāgamat
01,215.011d@118_0079 saṃbhṛtā mama saṃbhārāḥ sarvopakaraṇāni ca
01,215.011d@118_0080 tvatprasādān mahādeva śvo me dīkṣā bhaved iti
01,215.011d@118_0081 etac chrutvā tu vacanaṃ tasya rājño mahātmanaḥ
01,215.011d@118_0082 durvāsasaṃ samāhūya rudro vacanam abravīt
01,215.011d@118_0083 eṣa rājā mahābhāgaḥ śvetakir dvijasattama
01,215.011d@118_0084 enaṃ yājaya viprendra manniyogena bhūmipam
01,215.011d@118_0085 bāḍham ity eva vacanaṃ rudram ṛṣir uvāca ha
01,215.011d@118_0086 tataḥ satraṃ samabhavat tasya rājño mahātmanaḥ
01,215.011d@118_0087 yathāvidhi yathākālaṃ yathoktaṃ bahudakṣiṇam
01,215.011d@118_0088 tasmin parisamāpte tu rājñaḥ satre mahātmanaḥ
01,215.011d@118_0089 durvāsasābhyanujñātā vipratasthuḥ sma yājakāḥ
01,215.011d@118_0090 ye tatra dīkṣitāḥ sarve sadasyāś ca mahaujasaḥ
01,215.011d@118_0091 so 'pi rājā mahābhāgaḥ svapuraṃ prāviśat tadā
01,215.011d@118_0092 tato bhagavato vahner vikāraḥ samajāyata
01,215.011d@118_0093 tejasā viprahīṇaś ca glāniś cainaṃ samāviśat
01,215.011d@118_0094 sa lakṣayitvā cātmānaṃ tejohīnaṃ hutāśanaḥ
01,215.011d@118_0095 jagāma sadanaṃ puṇyaṃ brahmaṇo lokapūjitam
01,215.011d@118_0096 tatra brāhmaṇam āsīnam idaṃ vacanam abravīt
01,215.011d@118_0097 tejasā viprahīṇo 'smi balena ca jagatpate
01,215.011d@118_0098 iccheyaṃ tvatprasādena svātmanaḥ prakṛtiṃ sthirām
01,215.011d@118_0099 etac chrutvā tu vacanaṃ bhagavān sarvalokakṛt
01,215.011d@118_0100 havyavāham idaṃ vākyam uvāca prahasann iva
01,215.011d@118_0101 tvayā dvādaśa varṣāṇi vasor dhārāhutaṃ haviḥ
01,215.011d@118_0102 upayuktaṃ mahābhāga tena tvāṃ glānir āviśat
01,215.011d@118_0103 tejasā viprahīṇatvāt sahasā havyavāhana
01,215.011d@118_0104 mā gamas tvaṃ vyathāṃ vahne prakṛtistho bhaviṣyasi
01,215.011d@118_0105 purā devaniyogena yat tvayā bhasmasāt kṛtam
01,215.011d@118_0106 ālayaṃ devaśatrūṇāṃ sughoraṃ khāṇḍavaṃ vanam
01,215.011d@118_0107 tatra sarvāṇi sattvāni nivasanti vibhāvaso
01,215.011d@118_0108 teṣāṃ tvaṃ medasā tṛptaḥ prakṛtistho bhaviṣyasi
01,215.011d@118_0109 gaccha śīghraṃ pradagdhuṃ tvaṃ tato mokṣyasi kilbiṣāt
01,215.011d@118_0110 etac chrutvā tu vacanaṃ parameṣṭhimukhāc cyutam
01,215.011d@118_0111 uttamaṃ javam āsthāya pradudrāva hutāśanaḥ
01,215.011d@118_0112 āgamya khāṇḍavaṃ dāvam uttamaṃ javam āsthitaḥ
01,215.011d@118_0113 sahasā prajvalaty agniḥ kruddho vāyusamīritaḥ
01,215.011d@118_0114 pradīptaṃ khāṇḍavaṃ dṛṣṭvā ye sma tatra nivāsinaḥ
01,215.011d@118_0115 paramaṃ yatnam ātiṣṭhan pāvakasya praśāntaye
01,215.011d@118_0116 karais tu kariṇaḥ śīghraṃ jalam ādāya satvarāḥ
01,215.011d@118_0117 siṣicuḥ pāvakaṃ kruddhāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
01,215.011d@118_0118 bahuśīrṣās tathā nāgāḥ śirobhir jalavṛṣṭayaḥ
01,215.011d@118_0119 mumucuḥ pāvakābhyāśe satvarāḥ krodhamūrcchitāḥ
01,215.011d@118_0120 tathaivānyāni sattvāni nānāpraharaṇodyamaiḥ
01,215.011d@118_0121 vilayaṃ pāvakaṃ śīghram anayan bharatottama
01,215.011d@118_0122 anena tu prakāreṇa bhūyo bhūyaś ca prajvalan
01,215.011d@118_0123 saptakṛtvaḥ praśamitaḥ khāṇḍave havyavāhanaḥ
01,215.011d@118_0124 sa tu nairāśyam āpannaḥ sadā glānisamanvitaḥ
01,215.011d@118_0125 pitāmaham upāgacchat saṃkruddho havyavāhanaḥ
01,215.011d@118_0126 tac ca sarvaṃ yathāvṛttaṃ brahmaṇe saṃnyavedayat
01,215.011d@118_0127 uvāca cainaṃ bhagavān muhūrtaṃ sa vicintya tu
01,215.011d@118_0128 upāyaḥ paridṛṣṭo me yathā tvaṃ dhakṣyase 'nala
01,215.011d@118_0129 khāṇḍavaṃ dāvam adyaiva miṣato 'sya śatakratoḥ
01,215.011d@118_0130 naranārāyaṇau yau tau pūrvadevau vibhāvaso
01,215.011d@118_0131 saṃprāptau mānuṣaṃ lokaṃ kāryārthaṃ hi divaukasām
01,215.011d@118_0132 arjunaṃ vāsudevaṃ ca yau tau loko 'bhimanyate
01,215.011d@118_0133 tāv etau sahitau vahne khāṇḍavasya samīpataḥ
01,215.011d@118_0134 tau tvaṃ yācasva sāhāyye dāhārthaṃ khāṇḍavasya ca
01,215.011d@118_0135 tato dhakṣyasi taṃ dāvaṃ rakṣitaṃ tridaśair api
01,215.011d@118_0136 tau tu sattvāni sarvāṇi yatnato vārayiṣyataḥ
01,215.011d@118_0137 devarājaṃ ca sahitau tatra me nāsti saṃśayaḥ
01,215.011d@118_0138 etac chrutvā tu vacanaṃ tvarito havyavāhanaḥ
01,215.011d@118_0139 kṛṣṇapārthāv upāgamya yam arthaṃ tv abhyabhāṣata
01,215.011d@118_0140 taṃ te kathitavān asmi pūrvam eva nṛpottama
01,215.012a evam ukte pratyuvāca bībhatsur jātavedasam
01,215.012b*2108_01 abravīn nṛpaśārdūla tatkālasadṛśaṃ vacaḥ
01,215.012c didhakṣuṃ khāṇḍavaṃ dāvam akāmasya śatakratoḥ
01,215.013a uttamāstrāṇi me santi divyāni ca bahūni ca
01,215.013c yair ahaṃ śaknuyāṃ yoddhum api vajradharān bahūn
01,215.014a dhanur me nāsti bhagavan bāhuvīryeṇa saṃmitam
01,215.014c kurvataḥ samare yatnaṃ vegaṃ yad viṣaheta me
01,215.015a śaraiś ca me 'rtho bahubhir akṣayaiḥ kṣipram asyataḥ
01,215.015b*2109_01 upāsaṃgau ca me na staḥ pratiyoddhuṃ puraṃdaram
01,215.015c na hi voḍhuṃ rathaḥ śaktaḥ śarān mama yathepsitān
01,215.016a aśvāṃś ca divyān iccheyaṃ pāṇḍurān vātaraṃhasaḥ
01,215.016c rathaṃ ca meghanirghoṣaṃ sūryapratimatejasam
01,215.017a tathā kṛṣṇasya vīryeṇa nāyudhaṃ vidyate samam
01,215.017c yena nāgān piśācāṃś ca nihanyān mādhavo raṇe
01,215.018a upāyaṃ karmaṇaḥ siddhau bhagavan vaktum arhasi
01,215.018c nivārayeyaṃ yenendraṃ varṣamāṇaṃ mahāvane
01,215.019a pauruṣeṇa tu yat kāryaṃ tat kartārau sva pāvaka
01,215.019c karaṇāni samarthāni bhagavan dātum arhasi
01,216.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,216.001a evam uktas tu bhagavān dhūmaketur hutāśanaḥ
01,216.001c cintayām āsa varuṇaṃ lokapālaṃ didṛkṣayā
01,216.001e ādityam udake devaṃ nivasantaṃ jaleśvaram
01,216.002a sa ca tac cintitaṃ jñātvā darśayām āsa pāvakam
01,216.002c tam abravīd dhūmaketuḥ pratipūjya jaleśvaram
01,216.002e caturthaṃ lokapālānāṃ rakṣitāraṃ maheśvaram
01,216.002f*2110_01 sa khyātamātro varuṇaḥ samāyāto mahādyutiḥ
01,216.002f*2110_02 athemaṃ nṛpaśārdūla vahnir vacanam abravīt
01,216.003a somena rājñā yad dattaṃ dhanuś caiveṣudhī ca te
01,216.003c tat prayacchobhayaṃ śīghraṃ rathaṃ ca kapilakṣaṇam
01,216.003c*2111_01 tvam asmai savyasācine
01,216.003c*2111_02 divyair aśvaiḥ samāyuktaṃ
01,216.004a kāryaṃ hi sumahat pārtho gāṇḍīvena kariṣyati
01,216.004c cakreṇa vāsudevaś ca tan madarthe pradīyatām
01,216.004e dadānīty eva varuṇaḥ pāvakaṃ pratyabhāṣata
01,216.005a tato 'dbhutaṃ mahāvīryaṃ yaśaḥkīrtivivardhanam
01,216.005c sarvaśastrair anādhṛṣyaṃ sarvaśastrapramāthi ca
01,216.005e sarvāyudhamahāmātraṃ parasenāpradharṣaṇam
01,216.006a ekaṃ śatasahasreṇa saṃmitaṃ rāṣṭravardhanam
01,216.006c citram uccāvacair varṇaiḥ śobhitaṃ ślakṣṇam avraṇam
01,216.007a devadānavagandharvaiḥ pūjitaṃ śāśvatīḥ samāḥ
01,216.007b*2112_01 tad divyaṃ dhanuṣāṃ śreṣṭhaṃ brahmaṇā nirmitaṃ purā
01,216.007c prādād vai dhanuratnaṃ tad akṣayyau ca maheṣudhī
01,216.008a rathaṃ ca divyāśvayujaṃ kapipravaraketanam
01,216.008c upetaṃ rājatair aśvair gāndharvair hemamālibhiḥ
01,216.008e pāṇḍurābhrapratīkāśair manovāyusamair jave
01,216.009a sarvopakaraṇair yuktam ajayyaṃ devadānavaiḥ
01,216.009c bhānumantaṃ mahāghoṣaṃ sarvabhūtamanoharam
01,216.010a sasarja yat svatapasā bhauvano bhuvanaprabhuḥ
01,216.010c prajāpatir anirdeśyaṃ yasya rūpaṃ raver iva
01,216.011a yaṃ sma somaḥ samāruhya dānavān ajayat prabhuḥ
01,216.011c nagameghapratīkāśaṃ jvalantam iva ca śriyā
01,216.011d*2113_01 surāriyoṣitsauvarṇaśrutitāṭaṅkanāśanam
01,216.012a āśritā taṃ rathaśreṣṭhaṃ śakrāyudhasamā śubhā
01,216.012c tāpanīyā surucirā dhvajayaṣṭir anuttamā
01,216.013a tasyāṃ tu vānaro divyaḥ siṃhaśārdūlalakṣaṇaḥ
01,216.013b*2114_01 hanūmān nāma tejasvī kāmarūpī samīrajaḥ
01,216.013b*2114_02 nādena ca mahāraudro bhūtakoṭisamāvṛtaḥ
01,216.013b*2115_01 yaḥ purā vāyusaṃbhūto rakṣogaṇavināśanaḥ
01,216.013c vinardann iva tatrasthaḥ saṃsthito mūrdhny aśobhata
01,216.014a dhvaje bhūtāni tatrāsan vividhāni mahānti ca
01,216.014c nādena ripusainyānāṃ yeṣāṃ saṃjñā praṇaśyati
01,216.015a sa taṃ nānāpatākābhiḥ śobhitaṃ ratham uttamam
01,216.015c pradakṣiṇam upāvṛtya daivatebhyaḥ praṇamya ca
01,216.016a saṃnaddhaḥ kavacī khaḍgī baddhagodhāṅgulitravān
01,216.016b*2116_01 viṣṇor ājñāṃ gṛhītvā tu phalgunaḥ paravīrahā
01,216.016c āruroha rathaṃ pārtho vimānaṃ sukṛtī yathā
01,216.017a tac ca divyaṃ dhanuḥśreṣṭhaṃ brahmaṇā nirmitaṃ purā
01,216.017c gāṇḍīvam upasaṃgṛhya babhūva mudito 'rjunaḥ
01,216.018a hutāśanaṃ namaskṛtya tatas tad api vīryavān
01,216.018c jagrāha balam āsthāya jyayā ca yuyuje dhanuḥ
01,216.019a maurvyāṃ tu yujyamānāyāṃ balinā pāṇḍavena ha
01,216.019c ye 'śṛṇvan kūjitaṃ tatra teṣāṃ vai vyathitaṃ manaḥ
01,216.020a labdhvā rathaṃ dhanuś caiva tathākṣayyau maheṣudhī
01,216.020c babhūva kalyaḥ kaunteyaḥ prahṛṣṭaḥ sāhyakarmaṇi
01,216.021a vajranābhaṃ tataś cakraṃ dadau kṛṣṇāya pāvakaḥ
01,216.021c āgneyam astraṃ dayitaṃ sa ca kalyo 'bhavat tadā
01,216.022a abravīt pāvakaś cainam etena madhusūdana
01,216.022c amānuṣān api raṇe vijeṣyasi na saṃśayaḥ
01,216.023a anena tvaṃ manuṣyāṇāṃ devānām api cāhave
01,216.023c rakṣaḥpiśācadaityānāṃ nāgānāṃ cādhikaḥ sadā
01,216.023e bhaviṣyasi na saṃdehaḥ pravarārinibarhaṇe
01,216.023f*2117_01 tavaitac cakram astraṃ yan nāmataś ca sudarśanam
01,216.023f*2117_02 tac cāsminn arpaya vibho daityaghāte yathā purā
01,216.023f*2118_01 cakreṇa bhasmasāt sarvaṃ visṛṣṭena tu vīryavān
01,216.024a kṣiptaṃ kṣiptaṃ raṇe caitat tvayā mādhava śatruṣu
01,216.024c hatvāpratihataṃ saṃkhye pāṇim eṣyati te punaḥ
01,216.025a varuṇaś ca dadau tasmai gadām aśaniniḥsvanām
01,216.025c daityāntakaraṇīṃ ghorāṃ nāmnā kaumodakīṃ hareḥ
01,216.025d@119_0001 tadāgner anumodāya sakhā sakhyuḥ priyaṃkaraḥ
01,216.025d@119_0002 uvāca pārthaṃ vārṣṇeyaḥ prīyamāṇo dhanaṃjayam
01,216.025d@119_0003 ajitas tvam ajeyaś ca jetā tvam asi pāṇḍava
01,216.025d@119_0004 ajitaḥ phālgunety uktvā raśmīn ādāya vīryavān
01,216.025d@119_0005 jitam ity eva bībhatsuṃ pratyuvāca janārdanaḥ
01,216.025d@119_0006 pradakṣiṇaṃ parikramya kareṇa ratham aspṛśat
01,216.025d@119_0007 prīyamāṇo rathe tasminn abhavat kṛṣṇasārathiḥ
01,216.025d@119_0008 pāvakāya namaskṛtya vavande gāṇḍivaṃ dhanuḥ
01,216.025d@119_0009 ratham āsthāya bībhatsuś cakre 'dhijyaṃ mahad dhanuḥ
01,216.025d@119_0010 maurvī kṛṣṇasya bāhubhyāṃ visṛjad bhṛśadāruṇam
01,216.025d@119_0011 kūjantī sāpatat tūrṇaṃ siṃhīva mṛgagṛddhinī
01,216.026a tataḥ pāvakam abrūtāṃ prahṛṣṭau kṛṣṇapāṇḍavau
01,216.026c kṛtāstrau śastrasaṃpannau rathinau dhvajināv api
01,216.027a kalyau svo bhagavan yoddhum api sarvaiḥ surāsuraiḥ
01,216.027c kiṃ punar vajriṇaikena pannagārthe yuyutsunā
01,216.028 arjuna uvāca
01,216.028a cakram astraṃ ca vārṣṇeyo visṛjan yudhi vīryavān
01,216.028c triṣu lokeṣu tan nāsti yan na jīyāj janārdanaḥ
01,216.029a gāṇḍīvaṃ dhanur ādāya tathākṣayyau maheṣudhī
01,216.029c aham apy utsahe lokān vijetuṃ yudhi pāvaka
01,216.029c*2119_01 sa surāsuramānavān
01,216.029c*2119_02 kiṃ punar vajriṇaikaṃ tu
01,216.030a sarvataḥ parivāryainaṃ dāvena mahatā prabho
01,216.030c kāmaṃ saṃprajvalādyaiva kalyau svaḥ sāhyakarmaṇi
01,216.030d*2120_01 yadi khāṇḍavam eṣyati pramādāt
01,216.030d*2120_02 sagaṇo vā parirakṣituṃ mahendraḥ
01,216.030d*2120_03 śaratāḍitakhaṇḍakuṇḍalānāṃ
01,216.030d*2120_04 kadanaṃ drakṣyati devavāhinīnām
01,216.031 vaiśaṃpāyana uvāca
01,216.031a evam uktaḥ sa bhagavān dāśārheṇārjunena ca
01,216.031c taijasaṃ rūpam āsthāya dāvaṃ dagdhuṃ pracakrame
01,216.032a sarvataḥ parivāryātha saptārcir jvalanas tadā
01,216.032c dadāha khāṇḍavaṃ kruddho yugāntam iva darśayan
01,216.033a parigṛhya samāviṣṭas tad vanaṃ bharatarṣabha
01,216.033c meghastanitanirghoṣaṃ sarvabhūtāni nirdahan
01,216.034a dahyatas tasya vibabhau rūpaṃ dāvasya bhārata
01,216.034c meror iva nagendrasya kāñcanasya mahādyuteḥ
01,217.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,217.001a tau rathābhyāṃ naravyāghrau dāvasyobhayataḥ sthitau
01,217.001c dikṣu sarvāsu bhūtānāṃ cakrāte kadanaṃ mahat
01,217.001d@120=0000 janamejayaḥ
01,217.001d@120=0003 vaiśaṃpāyanaḥ
01,217.001d@120_0001 kimarthaṃ bhagavān agniḥ khāṇḍavaṃ dagdhum icchati
01,217.001d@120_0002 etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vada brāhmaṇasattama
01,217.001d@120_0003 śveto nāma mahārāja āsīd ikṣvākuvaṃśajaḥ
01,217.001d@120_0004 yajatas tasya rājñas tu satraṃ dvādaśavārṣikam
01,217.001d@120_0005 nirantarājyadhāraughair hūyamāno vibhāvasuḥ
01,217.001d@120_0006 tatra pāṇḍucchavir abhūt pāṇḍurogeṇa dhiṣṭhitaḥ
01,217.001d@120_0007 nānyasya havir ādātuṃ śakto 'bhūd dhavyavāhanaḥ
01,217.001d@120_0008 śrāntaḥ śrāntatanur nityaṃ tato brahmāṇam āgamat
01,217.001d@120_0009 gatvā pitāmahaṃ devaṃ namaskṛtvā ca pāvakaḥ
01,217.001d@120_0010 vijñāpayām āsa tadā svaśarīrasya vedanām
01,217.001d@120_0011 brahmovāca tadā jñātvā dagdhvā khāṇḍavasatrakam
01,217.001d@120_0012 arogaḥ siddhatejāś ca bhaviṣyasi na saṃśayaḥ
01,217.001d@120_0013 uktamātre tadā tena brahmaṇā parameṣṭhinā
01,217.001d@120_0014 khāṇḍavaṃ dagdhukāmaḥ san gatvā dagdhuṃ pracakrame
01,217.001d@120_0015 vanapālais tadā devaiḥ śamito vāriṇāgamat
01,217.001d@120_0016 saptakṛtvo vighātaṃ ca vahan khāṇḍavadāhakam
01,217.001d@120_0017 tato brahmāṇam agamat punar jñāpitavān prabhum
01,217.001d@120_0018 tenāpi ca samādiṣṭas tad dhi pāṇḍaravigrahaḥ
01,217.001d@120_0019 naranārāyaṇau yau tu dvāpare kṛṣṇaphalgunau
01,217.001d@120_0020 bhaviṣyantau mahātmānau khāṇḍavasya samīpataḥ
01,217.001d@120_0021 tau prārthaya mahāśūrau sāhāyyaṃ te kariṣyataḥ
01,217.002a yatra yatra hi dṛśyante prāṇinaḥ khāṇḍavālayāḥ
01,217.002c palāyantas tatra tatra tau vīrau paryadhāvatām
01,217.003a chidraṃ hi na prapaśyanti rathayor āśuvikramāt
01,217.003c āviddhāv iva dṛśyete rathinau tau rathottamau
01,217.004a khāṇḍave dahyamāne tu bhūtāny atha sahasraśaḥ
01,217.004c utpetur bhairavān nādān vinadanto diśo daśa
01,217.005a dagdhaikadeśā bahavo niṣṭaptāś ca tathāpare
01,217.005c sphuṭitākṣā viśīrṇāś ca viplutāś ca vicetasaḥ
01,217.006a samāliṅgya sutān anye pitṝn mātṝṃs tathāpare
01,217.006c tyaktuṃ na śekuḥ snehena tathaiva nidhanaṃ gatāḥ
01,217.007a vikṛtair darśanair anye samutpetuḥ sahasraśaḥ
01,217.007c tatra tatra vighūrṇantaḥ punar agnau prapedire
01,217.008a dagdhapakṣākṣicaraṇā viceṣṭanto mahītale
01,217.008c tatra tatra sma dṛśyante vinaśyantaḥ śarīriṇaḥ
01,217.009a jalasthāneṣu sarveṣu kvāthyamāneṣu bhārata
01,217.009c gatasattvāḥ sma dṛśyante kūrmamatsyāḥ sahasraśaḥ
01,217.010a śarīraiḥ saṃpradīptaiś ca dehavanta ivāgnayaḥ
01,217.010c adṛśyanta vane tasmin prāṇinaḥ prāṇasaṃkṣaye
01,217.011a tāṃs tathotpatataḥ pārthaḥ śaraiḥ saṃchidya khaṇḍaśaḥ
01,217.011c dīpyamāne tataḥ prāsyat prahasan kṛṣṇavartmani
01,217.012a te śarācitasarvāṅgā vinadanto mahāravān
01,217.012c ūrdhvam utpatya vegena nipetuḥ pāvake punaḥ
01,217.013a śarair abhyāhatānāṃ ca dahyatāṃ ca vanaukasām
01,217.013c virāvaḥ śrūyate ha sma samudrasyeva mathyataḥ
01,217.013d*2121_01 upalabhya samutpetuḥ samutpetur mahīdharāt
01,217.014a vahneś cāpi prahṛṣṭasya kham utpetur mahārciṣaḥ
01,217.014c janayām āsur udvegaṃ sumahāntaṃ divaukasām
01,217.014d*2122_01 tenārciṣā susaṃtaptā devāḥ sarṣipurogamāḥ
01,217.015a tato jagmur mahātmānaḥ sarva eva divaukasaḥ
01,217.015c śaraṇaṃ devarājānaṃ sahasrākṣaṃ puraṃdaram
01,217.016 devā ūcuḥ
01,217.016a kiṃ nv ime mānavāḥ sarve dahyante kṛṣṇavartmanā
01,217.016c kaccin na saṃkṣayaḥ prāpto lokānām amareśvara
01,217.016d*2123_01 ity ākrośam akurvaṃs te lokāḥ sarve bhayānvitāḥ
01,217.017 vaiśaṃpāyana uvāca
01,217.017a tac chrutvā vṛtrahā tebhyaḥ svayam evānvavekṣya ca
01,217.017c khāṇḍavasya vimokṣārthaṃ prayayau harivāhanaḥ
01,217.018a mahatā meghajālena nānārūpeṇa vajrabhṛt
01,217.018c ākāśaṃ samavastīrya pravavarṣa sureśvaraḥ
01,217.019a tato 'kṣamātrā visṛjan dhārāḥ śatasahasraśaḥ
01,217.019c abhyavarṣat sahasrākṣaḥ pāvakaṃ khāṇḍavaṃ prati
01,217.020a asaṃprāptās tu tā dhārās tejasā jātavedasaḥ
01,217.020c kha eva samaśuṣyanta na kāś cit pāvakaṃ gatāḥ
01,217.021a tato namucihā kruddho bhṛśam arciṣmatas tadā
01,217.021c punar evābhyavarṣat tam ambhaḥ pravisṛjan bahu
01,217.022a arcir dhārābhisaṃbaddhaṃ dhūmavidyutsamākulam
01,217.022c babhūva tad vanaṃ ghoraṃ stanayitnusaghoṣavat
01,218.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,218.001a tasyābhivarṣato vāri pāṇḍavaḥ pratyavārayat
01,218.001c śaravarṣeṇa bībhatsur uttamāstrāṇi darśayan
01,218.002a śaraiḥ samantataḥ sarvaṃ khāṇḍavaṃ cāpi pāṇḍavaḥ
01,218.002c chādayām āsa tad varṣam apakṛṣya tato vanāt
01,218.003a na ca sma kiṃ cic chaknoti bhūtaṃ niścarituṃ tataḥ
01,218.003b*2124_01 tad dṛṣṭvā vāritaṃ toyaṃ nārācaiḥ savyasācinā
01,218.003b*2124_02 āścaryam agaman devā munayaś ca divi sthitāḥ
01,218.003c saṃchādyamāne khagamair asyatā savyasācinā
01,218.004a takṣakas tu na tatrāsīt sarparājo mahābalaḥ
01,218.004c dahyamāne vane tasmin kurukṣetre 'bhavat tadā
01,218.005a aśvasenas tu tatrāsīt takṣakasya suto balī
01,218.005c sa yatnam akarot tīvraṃ mokṣārthaṃ havyavāhanāt
01,218.006a na śaśāka vinirgantuṃ kaunteyaśarapīḍitaḥ
01,218.006c mokṣayām āsa taṃ mātā nigīrya bhujagātmajā
01,218.007a tasya pūrvaṃ śiro grastaṃ puccham asya nigīryate
01,218.007c ūrdhvam ācakrame sā tu pannagī putragṛddhinī
01,218.008a tasyās tīkṣṇena bhallena pṛthudhāreṇa pāṇḍavaḥ
01,218.008c śiraś ciccheda gacchantyās tām apaśyat sureśvaraḥ
01,218.009a taṃ mumocayiṣur vajrī vātavarṣeṇa pāṇḍavam
01,218.009c mohayām āsa tatkālam aśvasenas tv amucyata
01,218.010a tāṃ ca māyāṃ tadā dṛṣṭvā ghorāṃ nāgena vañcitaḥ
01,218.010c dvidhā tridhā ca ciccheda khagatān eva bhārata
01,218.011a śaśāpa taṃ ca saṃkruddho bībhatsur jihmagāminam
01,218.011c pāvako vāsudevaś ca apratiṣṭho bhaved iti
01,218.012a tato jiṣṇuḥ sahasrākṣaṃ khaṃ vitatyeṣubhiḥ śitaiḥ
01,218.012c yodhayām āsa saṃkruddho vañcanāṃ tām anusmaran
01,218.013a devarāḍ api taṃ dṛṣṭvā saṃrabdham iva phalgunam
01,218.013c svam astram asṛjad dīptaṃ yat tatānākhilaṃ nabhaḥ
01,218.013d*2125_01 subhadrajavam ādīptaṃ tadā vāyuṃ visarja ha
01,218.014a tato vāyur mahāghoṣaḥ kṣobhayan sarvasāgarān
01,218.014c viyatstho 'janayan meghāñ jaladhārāmuco ''kulān
01,218.014d*2126_01 tato 'śanimuco ghorāṃs taḍitstanitaniḥsvanān
01,218.015a tadvighātārtham asṛjad arjuno 'py astram uttamam
01,218.015c vāyavyam evābhimantrya pratipattiviśāradaḥ
01,218.016a tenendrāśanimeghānāṃ vīryaujas tadvināśitam
01,218.016c jaladhārāś ca tāḥ śoṣaṃ jagmur neśuś ca vidyutaḥ
01,218.017a kṣaṇena cābhavad vyoma saṃpraśāntarajastamaḥ
01,218.017c sukhaśītānilaguṇaṃ prakṛtisthārkamaṇḍalam
01,218.018a niṣpratīkārahṛṣṭaś ca hutabhug vividhākṛtiḥ
01,218.018b*2127_01 sicyamāno vasaughais taiḥ prāṇināṃ dehaniḥsṛtaiḥ
01,218.018c prajajvālātulārciṣmān svanādaiḥ pūrayañ jagat
01,218.019a kṛṣṇābhyāṃ rakṣitaṃ dṛṣṭvā taṃ ca dāvam ahaṃkṛtāḥ
01,218.019c samutpetur athākāśaṃ suparṇādyāḥ patatriṇaḥ
01,218.020a garuḍā vajrasadṛśaiḥ pakṣatuṇḍanakhais tathā
01,218.020c prahartukāmāḥ saṃpetur ākāśāt kṛṣṇapāṇḍavau
01,218.021a tathaivoragasaṃghātāḥ pāṇḍavasya samīpataḥ
01,218.021c utsṛjanto viṣaṃ ghoraṃ niścerur jvalitānanāḥ
01,218.021d*2128_01 tāṃś cārkasadṛśair astraiḥ parapakṣasamāśritān
01,218.022a tāṃś cakarta śaraiḥ pārthaḥ saroṣān dṛśya khecarān
01,218.022c vivaśāś cāpatan dīptaṃ dehābhāvāya pāvakam
01,218.023a tataḥ surāḥ sagandharvā yakṣarākṣasapannagāḥ
01,218.023c utpetur nādam atulam utsṛjanto raṇārthiṇaḥ
01,218.024a ayaḥkaṇapacakrāśmabhuśuṇḍyudyatabāhavaḥ
01,218.024c kṛṣṇapārthau jighāṃsantaḥ krodhasaṃmūrcchitaujasaḥ
01,218.025a teṣām abhivyāharatāṃ śastravarṣaṃ ca muñcatām
01,218.025c pramamāthottamāṅgāni bībhatsur niśitaiḥ śaraiḥ
01,218.026a kṛṣṇaś ca sumahātejāś cakreṇārinihā tadā
01,218.026c daityadānavasaṃghānāṃ cakāra kadanaṃ mahat
01,218.027a athāpare śarair viddhāś cakravegeritās tadā
01,218.027c velām iva samāsādya vyātiṣṭhanta mahaujasaḥ
01,218.027d*2129_01 śerate rudhiraklinnā indragopakasaṃnibhāḥ
01,218.028a tataḥ śakro 'bhisaṃkruddhas tridaśānāṃ maheśvaraḥ
01,218.028c pāṇḍuraṃ gajam āsthāya tāv ubhau samabhidravat
01,218.029a aśaniṃ gṛhya tarasā vajram astram avāsṛjat
01,218.029c hatāv etāv iti prāha surān asurasūdanaḥ
01,218.030a tataḥ samudyatāṃ dṛṣṭvā devendreṇa mahāśanim
01,218.030c jagṛhuḥ sarvaśastrāṇi svāni svāni surās tadā
01,218.031a kāladaṇḍaṃ yamo rājā śibikāṃ ca dhaneśvaraḥ
01,218.031c pāśaṃ ca varuṇas tatra vicakraṃ ca tathā śivaḥ
01,218.031d*2130_01 skandaḥ śaktiṃ samādāya tasthau merur ivācalaḥ
01,218.031d*2131_01 śaktiṃ khaḍgaṃ yāturājaḥ samīro 'ṅkuśam eva ca
01,218.032a oṣadhīr dīpyamānāś ca jagṛhāte 'śvināv api
01,218.032c jagṛhe ca dhanur dhātā musalaṃ ca jayas tathā
01,218.033a parvataṃ cāpi jagrāha kruddhas tvaṣṭā mahābalaḥ
01,218.033c aṃśas tu śaktiṃ jagrāha mṛtyur devaḥ paraśvadham
01,218.034a pragṛhya parighaṃ ghoraṃ vicacārāryamā api
01,218.034c mitraś ca kṣuraparyantaṃ cakraṃ gṛhya vyatiṣṭhata
01,218.035a pūṣā bhagaś ca saṃkruddhaḥ savitā ca viśāṃ pate
01,218.035c āttakārmukanistriṃśāḥ kṛṣṇapārthāv abhidrutāḥ
01,218.036a rudrāś ca vasavaś caiva marutaś ca mahābalāḥ
01,218.036c viśvedevās tathā sādhyā dīpyamānāḥ svatejasā
01,218.037a ete cānye ca bahavo devās tau puruṣottamau
01,218.037c kṛṣṇapārthau jighāṃsantaḥ pratīyur vividhāyudhāḥ
01,218.038a tatrādbhutāny adṛśyanta nimittāni mahāhave
01,218.038c yugāntasamarūpāṇi bhūtotsādāya bhārata
01,218.039a tathā tu dṛṣṭvā saṃrabdhaṃ śakraṃ devaiḥ sahācyutau
01,218.039c abhītau yudhi durdharṣau tasthatuḥ sajjakārmukau
01,218.040a āgatāṃś caiva tān dṛṣṭvā devān ekaikaśas tataḥ
01,218.040c nyavārayetāṃ saṃkruddhau bāṇair vajropamais tadā
01,218.041a asakṛd bhagnasaṃkalpāḥ surāś ca bahuśaḥ kṛtāḥ
01,218.041c bhayād raṇaṃ parityajya śakram evābhiśiśriyuḥ
01,218.042a dṛṣṭvā nivāritān devān mādhavenārjunena ca
01,218.042c āścaryam agamaṃs tatra munayo divi viṣṭhitāḥ
01,218.043a śakraś cāpi tayor vīryam upalabhyāsakṛd raṇe
01,218.043c babhūva paramaprīto bhūyaś caitāv ayodhayat
01,218.044a tato 'śmavarṣaṃ sumahad vyasṛjat pākaśāsanaḥ
01,218.044c bhūya eva tadā vīryaṃ jijñāsuḥ savyasācinaḥ
01,218.044e tac charair arjuno varṣaṃ pratijaghne 'tyamarṣaṇaḥ
01,218.045a viphalaṃ kriyamāṇaṃ tat saṃprekṣya ca śatakratuḥ
01,218.045c bhūyaḥ saṃvardhayām āsa tad varṣaṃ devarāḍ atha
01,218.046a so 'śmavarṣaṃ mahāvegair iṣubhiḥ pākaśāsaniḥ
01,218.046c vilayaṃ gamayām āsa harṣayan pitaraṃ tadā
01,218.047a samutpāṭya tu pāṇibhyāṃ mandarāc chikharaṃ mahat
01,218.047c sadrumaṃ vyasṛjac chakro jighāṃsuḥ pāṇḍunandanam
01,218.048a tato 'rjuno vegavadbhir jvalitāgrair ajihmagaiḥ
01,218.048c bāṇair vidhvaṃsayām āsa gireḥ śṛṅgaṃ sahasradhā
01,218.049a girer viśīryamāṇasya tasya rūpaṃ tadā babhau
01,218.049c sārkacandragrahasyeva nabhasaḥ praviśīryataḥ
01,218.050a tenāvākpatatā dāve śailena mahatā bhṛśam
01,218.050c bhūya eva hatās tatra prāṇinaḥ khāṇḍavālayāḥ
01,219.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,219.001a tathā śailanipātena bhīṣitāḥ khāṇḍavālayāḥ
01,219.001c dānavā rākṣasā nāgās tarakṣvṛkṣavanaukasaḥ
01,219.001e dvipāḥ prabhinnāḥ śārdūlāḥ siṃhāḥ kesariṇas tathā
01,219.002a mṛgāś ca mahiṣāś caiva śataśaḥ pakṣiṇas tathā
01,219.002c samudvignā visasṛpus tathānyā bhūtajātayaḥ
01,219.003a taṃ dāvaṃ samudīkṣantaḥ kṛṣṇau cābhyudyatāyudhau
01,219.003c utpātanādaśabdena saṃtrāsita ivābhavan
01,219.003d*2132_01 te vanaṃ prasamīkṣyātha dahyamānam anekadhā
01,219.003d*2132_02 kṛṣṇam abhyudyatāstraṃ ca nādaṃ mumucur ulbaṇam
01,219.003d*2132_03 tena nādena raudreṇa nādena ca vibhāvasoḥ
01,219.003d*2132_04 rarāsa gaganaṃ kṛtsnam utpātajaladair iva
01,219.003d*2132_05 tataḥ kṛṣṇo mahābāhuḥ svatejo bhāsvaraṃ mahat
01,219.004a svatejobhāsvaraṃ cakram utsasarja janārdanaḥ
01,219.004c tena tā jātayaḥ kṣudrāḥ sadānavaniśācarāḥ
01,219.004e nikṛttāḥ śataśaḥ sarvā nipetur analaṃ kṣaṇāt
01,219.005a adṛśyan rākṣasās tatra kṛṣṇacakravidāritāḥ
01,219.005c vasārudhirasaṃpṛktāḥ saṃdhyāyām iva toyadāḥ
01,219.006a piśācān pakṣiṇo nāgān paśūṃś cāpi sahasraśaḥ
01,219.006c nighnaṃś carati vārṣṇeyaḥ kālavat tatra bhārata
01,219.007a kṣiptaṃ kṣiptaṃ hi tac cakraṃ kṛṣṇasyāmitraghātinaḥ
01,219.007c hatvānekāni sattvāni pāṇim eti punaḥ punaḥ
01,219.008a tathā tu nighnatas tasya sarvasattvāni bhārata
01,219.008c babhūva rūpam atyugraṃ sarvabhūtātmanas tadā
01,219.009a sametānāṃ ca devānāṃ dānavānāṃ ca sarvaśaḥ
01,219.009c vijetā nābhavat kaś cit kṛṣṇapāṇḍavayor mṛdhe
01,219.010a tayor balāt paritrātuṃ taṃ dāvaṃ tu yadā surāḥ
01,219.010c nāśaknuvañ śamayituṃ tadābhūvan parāṅmukhāḥ
01,219.011a śatakratuś ca saṃprekṣya vimukhān devatāgaṇān
01,219.011c babhūvāvasthitaḥ prītaḥ praśaṃsan kṛṣṇapāṇḍavau
01,219.012a nivṛtteṣu tu deveṣu vāg uvācāśarīriṇī
01,219.012c śatakratum abhiprekṣya mahāgambhīraniḥsvanā
01,219.013a na te sakhā saṃnihitas takṣakaḥ pannagottamaḥ
01,219.013c dāhakāle khāṇḍavasya kurukṣetraṃ gato hy asau
01,219.014a na ca śakyau tvayā jetuṃ yuddhe 'smin samavasthitau
01,219.014c vāsudevārjunau śakra nibodhedaṃ vaco mama
01,219.015a naranārāyaṇau devau tāv etau viśrutau divi
01,219.015c bhavān apy abhijānāti yadvīryau yatparākramau
01,219.016a naitau śakyau durādharṣau vijetum ajitau yudhi
01,219.016c api sarveṣu lokeṣu purāṇāv ṛṣisattamau
01,219.017a pūjanīyatamāv etāv api sarvaiḥ surāsuraiḥ
01,219.017c sayakṣarakṣogandharvanarakiṃnarapannagaiḥ
01,219.018a tasmād itaḥ suraiḥ sārdhaṃ gantum arhasi vāsava
01,219.018c diṣṭaṃ cāpy anupaśyaitat khāṇḍavasya vināśanam
01,219.019a iti vācam abhiśrutya tathyam ity amareśvaraḥ
01,219.019c kopāmarṣau samutsṛjya saṃpratasthe divaṃ tadā
01,219.020a taṃ prasthitaṃ mahātmānaṃ samavekṣya divaukasaḥ
01,219.020c tvaritāḥ sahitā rājann anujagmuḥ śatakratum
01,219.021a devarājaṃ tadā yāntaṃ saha devair udīkṣya tu
01,219.021c vāsudevārjunau vīrau siṃhanādaṃ vinedatuḥ
01,219.022a devarāje gate rājan prahṛṣṭau kṛṣṇapāṇḍavau
01,219.022c nirviśaṅkaṃ punar dāvaṃ dāhayām āsatus tadā
01,219.023a sa māruta ivābhrāṇi nāśayitvārjunaḥ surān
01,219.023c vyadhamac charasaṃpātaiḥ prāṇinaḥ khāṇḍavālayān
01,219.024a na ca sma kiṃ cic chaknoti bhūtaṃ niścarituṃ tataḥ
01,219.024c saṃchidyamānam iṣubhir asyatā savyasācinā
01,219.025a nāśakaṃs tatra bhūtāni mahānty api raṇe 'rjunam
01,219.025c nirīkṣitum amogheṣuṃ kariṣyanti kuto raṇam
01,219.026a śatenaikaṃ ca vivyādha śataṃ caikena patriṇā
01,219.026c vyasavas te 'patann agnau sākṣāt kālahatā iva
01,219.027a na cālabhanta te śarma rodhaḥsu viṣameṣu ca
01,219.027c pitṛdevanivāseṣu saṃtāpaś cāpy ajāyata
01,219.028a bhūtasaṃghasahasrāś ca dīnāś cakrur mahāsvanam
01,219.028c ruruvur vāraṇāś caiva tathaiva mṛgapakṣiṇaḥ
01,219.028e tena śabdena vitresur gaṅgodadhicarā jhaṣāḥ
01,219.028f*2133_01 apsu na vyacaraṃś caiva tathānye mṛgapakṣiṇaḥ
01,219.028f*2134_01 vidyādharagaṇāś caiva ye ca tatra vanaukasaḥ
01,219.029a na hy arjunaṃ mahābāhuṃ nāpi kṛṣṇaṃ mahābalam
01,219.029c nirīkṣituṃ vai śaknoti kaś cid yoddhuṃ kutaḥ punaḥ
01,219.030a ekāyanagatā ye 'pi niṣpatanty atra ke cana
01,219.030c rākṣasān dānavān nāgāñ jaghne cakreṇa tān hariḥ
01,219.031a te vibhinnaśirodehāś cakravegād gatāsavaḥ
01,219.031c petur āsye mahākāyā dīptasya vasuretasaḥ
01,219.032a sa māṃsarudhiraughaiś ca medaughaiś ca samīritaḥ
01,219.032c upary ākāśago vahnir vidhūmaḥ samadṛśyata
01,219.033a dīptākṣo dīptajihvaś ca dīptavyāttamahānanaḥ
01,219.033c dīptordhvakeśaḥ piṅgākṣaḥ piban prāṇabhṛtāṃ vasām
01,219.034a tāṃ sa kṛṣṇārjunakṛtāṃ sudhāṃ prāpya hutāśanaḥ
01,219.034c babhūva muditas tṛptaḥ parāṃ nirvṛtim āgataḥ
01,219.035a athāsuraṃ mayaṃ nāma takṣakasya niveśanāt
01,219.035c vipradravantaṃ sahasā dadarśa madhusūdanaḥ
01,219.036a tam agniḥ prārthayām āsa didhakṣur vātasārathiḥ
01,219.036c dehavān vai jaṭī bhūtvā nadaṃś ca jalado yathā
01,219.036d*2135_01 jñātvā taṃ dānavendrāṇāṃ mayaṃ vai śilpināṃ varam
01,219.036e jighāṃsur vāsudevaś ca cakram udyamya viṣṭhitaḥ
01,219.036f*2136_01 jihvayā lelihāno 'gnir mayaṃ dagdhuṃ tam anvagāt
01,219.037a sa cakram udyataṃ dṛṣṭvā didhakṣuṃ ca hutāśanam
01,219.037c abhidhāvārjunety evaṃ mayaś cukrośa bhārata
01,219.038a tasya bhītasvanaṃ śrutvā mā bhair iti dhanaṃjayaḥ
01,219.038c pratyuvāca mayaṃ pārtho jīvayann iva bhārata
01,219.038d*2137_01 taṃ na bhetavyam ity āha mayaṃ pārtho dayāparaḥ
01,219.039a taṃ pārthenābhaye datte namucer bhrātaraṃ mayam
01,219.039c na hantum aicchad dāśārhaḥ pāvako na dadāha ca
01,219.039d*2138=00 vaiśaṃpāyana uvāca
01,219.039d*2138_01 tad vanaṃ pāvako dhīmān dināni daśa pañca ca
01,219.039d*2138_02 dadāha kṛṣṇapārthābhyāṃ rakṣitaḥ pākaśāsanāt
01,219.040a tasmin vane dahyamāne ṣaḍ agnir na dadāha ca
01,219.040c aśvasenaṃ mayaṃ cāpi caturaḥ śārṅgakān iti
01,220.001 janamejaya uvāca
01,220.001a kimarthaṃ śārṅgakān agnir na dadāha tathāgate
01,220.001c tasmin vane dahyamāne brahmann etad vadāśu me
01,220.002a adāhe hy aśvasenasya dānavasya mayasya ca
01,220.002c kāraṇaṃ kīrtitaṃ brahmañ śārṅgakānāṃ na kīrtitam
01,220.003a tad etad adbhutaṃ brahmañ śārṅgānām avināśanam
01,220.003c kīrtayasvāgnisaṃmarde kathaṃ te na vināśitāḥ
01,220.004 vaiśaṃpāyana uvāca
01,220.004a yadarthaṃ śārṅgakān agnir na dadāha tathāgate
01,220.004b*2139_01 tasmin vane dahyamāne sarvabhūtabhayaṃkaraḥ
01,220.004c tat te sarvaṃ yathāvṛttaṃ kathayiṣyāmi bhārata
01,220.005a dharmajñānāṃ mukhyatamas tapasvī saṃśitavrataḥ
01,220.005c āsīn maharṣiḥ śrutavān mandapāla iti śrutaḥ
01,220.006a sa mārgam āsthito rājann ṛṣīṇām ūrdhvaretasām
01,220.006c svādhyāyavān dharmaratas tapasvī vijitendriyaḥ
01,220.007a sa gatvā tapasaḥ pāraṃ deham utsṛjya bhārata
01,220.007c jagāma pitṛlokāya na lebhe tatra tat phalam
01,220.008a sa lokān aphalān dṛṣṭvā tapasā nirjitān api
01,220.008c papraccha dharmarājasya samīpasthān divaukasaḥ
01,220.009a kimartham āvṛtā lokā mamaite tapasārjitāḥ
01,220.009c kiṃ mayā na kṛtaṃ tatra yasyedaṃ karmaṇaḥ phalam
01,220.010a tatrāhaṃ tat kariṣyāmi yadartham idam āvṛtam
01,220.010b*2140_01 āpnomi saphalāṃl lokāṃs tat karma brūta māciram
01,220.010c phalam etasya tapasaḥ kathayadhvaṃ divaukasaḥ
01,220.011 devā ūcuḥ
01,220.011a ṛṇino mānavā brahmañ jāyante yena tac chṛṇu
01,220.011c kriyābhir brahmacaryeṇa prajayā ca na saṃśayaḥ
01,220.012a tad apākriyate sarvaṃ yajñena tapasā sutaiḥ
01,220.012c tapasvī yajñakṛc cāsi na tu te vidyate prajā
01,220.013a ta ime prasavasyārthe tava lokāḥ samāvṛtāḥ
01,220.013c prajāyasva tato lokān upabhoktāsi śāśvatān
01,220.014a punnāmno narakāt putras trātīti pitaraṃ mune
01,220.014c tasmād apatyasaṃtāne yatasva dvijasattama
01,220.015 vaiśaṃpāyana uvāca
01,220.015a tac chrutvā mandapālas tu teṣāṃ vākyaṃ divaukasām
01,220.015c kva nu śīghram apatyaṃ syād bahulaṃ cety acintayat
01,220.016a sa cintayann abhyagacchad bahulaprasavān khagān
01,220.016c śārṅgikāṃ śārṅgako bhūtvā jaritāṃ samupeyivān
01,220.017a tasyāṃ putrān ajanayac caturo brahmavādinaḥ
01,220.017c tān apāsya sa tatraiva jagāma lapitāṃ prati
01,220.017e bālān sutān aṇḍagatān mātrā saha munir vane
01,220.018a tasmin gate mahābhāge lapitāṃ prati bhārata
01,220.018c apatyasnehasaṃvignā jaritā bahv acintayat
01,220.019a tena tyaktān asaṃtyājyān ṛṣīn aṇḍagatān vane
01,220.019c nājahat putrakān ārtā jaritā khāṇḍave nṛpa
01,220.019e babhāra caitān saṃjātān svavṛttyā snehaviklavā
01,220.020a tato 'gniṃ khāṇḍavaṃ dagdhum āyāntaṃ dṛṣṭavān ṛṣiḥ
01,220.020c mandapālaś caraṃs tasmin vane lapitayā saha
01,220.021a taṃ saṃkalpaṃ viditvāsya jñātvā putrāṃś ca bālakān
01,220.021b*2141_01 maharṣir mandapālo 'sau vadhāt stotuṃ pracakrame
01,220.021c so 'bhituṣṭāva viprarṣir brāhmaṇo jātavedasam
01,220.021e putrān paridadad bhīto lokapālaṃ mahaujasam
01,220.022 mandapāla uvāca
01,220.022a tvam agne sarvadevānāṃ mukhaṃ tvam asi havyavāṭ
01,220.022c tvam antaḥ sarvabhūtānāṃ gūḍhaś carasi pāvaka
01,220.023a tvām ekam āhuḥ kavayas tvām āhus trividhaṃ punaḥ
01,220.023c tvām aṣṭadhā kalpayitvā yajñavāham akalpayan
01,220.024a tvayā sṛṣṭam idaṃ viśvaṃ vadanti paramarṣayaḥ
01,220.024c tvad ṛte hi jagat kṛtsnaṃ sadyo na syād dhutāśana
01,220.025a tubhyaṃ kṛtvā namo viprāḥ svakarmavijitāṃ gatim
01,220.025c gacchanti saha patnībhiḥ sutair api ca śāśvatīm
01,220.026a tvām agne jaladān āhuḥ khe viṣaktān savidyutaḥ
01,220.026c dahanti sarvabhūtāni tvatto niṣkramya hāyanāḥ
01,220.027a jātavedas tavaiveyaṃ viśvasṛṣṭir mahādyute
01,220.027c tavaiva karma vihitaṃ bhūtaṃ sarvaṃ carācaram
01,220.028a tvayāpo vihitāḥ pūrvaṃ tvayi sarvam idaṃ jagat
01,220.028c tvayi havyaṃ ca kavyaṃ ca yathāvat saṃpratiṣṭhitam
01,220.029a agne tvam eva jvalanas tvaṃ dhātā tvaṃ bṛhaspatiḥ
01,220.029c tvam aśvinau yamau mitraḥ somas tvam asi cānilaḥ
01,220.029d*2142_01 brahmā bhavān samuttasthau sthitihetur janārdanaḥ
01,220.029d*2142_02 pralaye caiva kālāgnī rudrarūpī vibhāvasuḥ
01,220.029d*2142_03 jarāyuṇāvṛtaṃ garbhaṃ pāsi deva jagatpate
01,220.029d*2142_04 tvam ātmā jagataḥ stutyo devadeva namo 'stu te
01,220.029d*2143_01 mama putrāṃś ca pautrāṃś ca patnīṃ rakṣa hutāśana
01,220.029d*2143_02 gṛhaṃ kṣetraṃ paśūn rakṣa rakṣa māṃ sarva sarvadā
01,220.030 vaiśaṃpāyana uvāca
01,220.030a evaṃ stutas tatas tena mandapālena pāvakaḥ
01,220.030c tutoṣa tasya nṛpate muner amitatejasaḥ
01,220.030e uvāca cainaṃ prītātmā kim iṣṭaṃ karavāṇi te
01,220.031a tam abravīn mandapālaḥ prāñjalir havyavāhanam
01,220.031c pradahan khāṇḍavaṃ dāvaṃ mama putrān visarjaya
01,220.031d*2144_01 bhāryāṃ rakṣa gṛhaṃ rakṣa paśuṃ me rakṣa sarvadā
01,220.031d*2144_02 patantu hetayaḥ sarve svanyad asmat tavābhibho
01,220.031d*2144_03 sarvatra sarvadāsmākaṃ śivo bhava hutāśana
01,220.032a tatheti tat pratiśrutya bhagavān havyavāhanaḥ
01,220.032c khāṇḍave tena kālena prajajvāla didhakṣayā
01,221.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,221.001a tataḥ prajvalite śukre śārṅgakās te suduḥkhitāḥ
01,221.001c vyathitāḥ paramodvignā nādhijagmuḥ parāyaṇam
01,221.002a niśāmya putrakān bālān mātā teṣāṃ tapasvinī
01,221.002c jaritā duḥkhasaṃtaptā vilalāpa nareśvara
01,221.003a ayam agnir dahan kakṣam ita āyāti bhīṣaṇaḥ
01,221.003c jagat saṃdīpayan bhīmo mama duḥkhavivardhanaḥ
01,221.004a ime ca māṃ karṣayanti śiśavo mandacetasaḥ
01,221.004c abarhāś caraṇair hīnāḥ pūrveṣāṃ naḥ parāyaṇam
01,221.004e trāsayaṃś cāyam āyāti lelihāno mahīruhān
01,221.005a aśaktimattvāc ca sutā na śaktāḥ saraṇe mama
01,221.005c ādāya ca na śaktāsmi putrān saritum anyataḥ
01,221.006a na ca tyaktum ahaṃ śaktā hṛdayaṃ dūyatīva me
01,221.006b*2145_01 kathaṃ pradīptāj jvalanād vimucyeran sutā mama
01,221.006b*2145_02 mandabhāgyā saputrāhaṃ kiṃ kariṣyāmi śocatī
01,221.006c kaṃ nu jahyām ahaṃ putraṃ kam ādāya vrajāmy aham
01,221.007a kiṃ nu me syāt kṛtaṃ kṛtvā manyadhvaṃ putrakāḥ katham
01,221.007c cintayānā vimokṣaṃ vo nādhigacchāmi kiṃ cana
01,221.007e chādayitvā ca vo gātraiḥ kariṣye maraṇaṃ saha
01,221.008a jaritārau kulaṃ hīdaṃ jyeṣṭhatvena pratiṣṭhitam
01,221.008c sārisṛkvaḥ prajāyeta pitṝṇāṃ kulavardhanaḥ
01,221.009a stambamitras tapaḥ kuryād droṇo brahmavid uttamaḥ
01,221.009c ity evam uktvā prayayau pitā vo nirghṛṇaḥ purā
01,221.009d*2146_01 sahaiva carituṃ bālair na śaknomi tapovane
01,221.010a kam upādāya śakyeta gantuṃ kasyāpad uttamā
01,221.010c kiṃ nu kṛtvā kṛtaṃ kāryaṃ bhaved iti ca vihvalā
01,221.011a nāpaśyat svadhiyā mokṣaṃ svasutānāṃ tadānalāt
01,221.011c evaṃ bruvantīṃ śārṅgās te pratyūcur atha mātaram
01,221.012a sneham utsṛjya mātas tvaṃ pata yatra na havyavāṭ
01,221.012c asmāsu hi vinaṣṭeṣu bhavitāraḥ sutās tava
01,221.012e tvayi mātar vinaṣṭāyāṃ na naḥ syāt kulasaṃtatiḥ
01,221.013a anvavekṣyaitad ubhayaṃ kṣamaṃ syād yat kulasya naḥ
01,221.013c tad vai kartuṃ paraḥ kālo mātar eṣa bhavet tava
01,221.014a mā vai kulavināśāya snehaṃ kārṣīḥ suteṣu naḥ
01,221.014c na hīdaṃ karma moghaṃ syāl lokakāmasya naḥ pituḥ
01,221.015 jaritovāca
01,221.015a idam ākhor bilaṃ bhūmau vṛkṣasyāsya samīpataḥ
01,221.015c tad āviśadhvaṃ tvaritā vahner atra na vo bhayam
01,221.016a tato 'haṃ pāṃsunā chidram apidhāsyāmi putrakāḥ
01,221.016c evaṃ pratikṛtaṃ manye jvalataḥ kṛṣṇavartmanaḥ
01,221.017a tata eṣyāmy atīte 'gnau vihartuṃ pāṃsusaṃcayam
01,221.017c rocatām eṣa vopāyo vimokṣāya hutāśanāt
01,221.018 śārṅgakā ūcuḥ
01,221.018a abarhān māṃsabhūtān naḥ kravyādākhur vināśayet
01,221.018c paśyamānā bhayam idaṃ na śakṣyāmo niṣevitum
01,221.019a katham agnir na no dahyāt katham ākhur na bhakṣayet
01,221.019c kathaṃ na syāt pitā moghaḥ kathaṃ mātā dhriyeta naḥ
01,221.020a bila ākhor vināśaḥ syād agner ākāśacāriṇām
01,221.020c anvavekṣyaitad ubhayaṃ śreyān dāho na bhakṣaṇam
01,221.021a garhitaṃ maraṇaṃ naḥ syād ākhunā khādatā bile
01,221.021c śiṣṭād iṣṭaḥ parityāgaḥ śarīrasya hutāśanāt
01,221.021d*2147_01 agnidāhe tu niyataṃ brahmaloke dhruvā gatiḥ
01,222.001 jaritovāca
01,222.001a asmād bilān niṣpatitaṃ śyena ākhuṃ jahāra tam
01,222.001c kṣudraṃ gṛhītvā pādābhyāṃ bhayaṃ na bhavitā tataḥ
01,222.002 śārṅgakā ūcuḥ
01,222.002a na hṛtaṃ taṃ vayaṃ vidmaḥ śyenenākhuṃ kathaṃ cana
01,222.002c anye 'pi bhavitāro 'tra tebhyo 'pi bhayam eva naḥ
01,222.003a saṃśayo hy agnir āgacched dṛṣṭaṃ vāyor nivartanam
01,222.003c mṛtyur no bilavāsibhyo bhaven mātar asaṃśayam
01,222.004a niḥsaṃśayāt saṃśayito mṛtyur mātar viśiṣyate
01,222.004c cara khe tvaṃ yathānyāyaṃ putrān vetsyasi śobhanān
01,222.005 jaritovāca
01,222.005a ahaṃ vai śyenam āyāntam adrākṣaṃ bilam antikāt
01,222.005c saṃcarantaṃ samādāya jahārākhuṃ bilād balī
01,222.006a taṃ patantam ahaṃ śyenaṃ tvaritā pṛṣṭhato 'nvagām
01,222.006c āśiṣo 'sya prayuñjānā harato mūṣakaṃ bilāt
01,222.006d*2148_01 namo 'stu te śyenarāja rakṣitā rājavat tvayā
01,222.007a yo no dveṣṭāram ādāya śyenarāja pradhāvasi
01,222.007c bhava tvaṃ divam āsthāya niramitro hiraṇmayaḥ
01,222.008a yadā sa bhakṣitas tena kṣudhitena patatriṇā
01,222.008c tadāhaṃ tam anujñāpya pratyupāyāṃ gṛhān prati
01,222.009a praviśadhvaṃ bilaṃ putrā viśrabdhā nāsti vo bhayam
01,222.009c śyenena mama paśyantyā hṛta ākhur na saṃśayaḥ
01,222.010 śārṅgakā ūcuḥ
01,222.010a na vidma vai vayaṃ mātar hṛtam ākhum itaḥ purā
01,222.010c avijñāya na śakṣyāmo bilam āviśatuṃ vayam
01,222.011 jaritovāca
01,222.011a ahaṃ hi taṃ prajānāmi hṛtaṃ śyenena mūṣakam
01,222.011c ata eva bhayaṃ nāsti kriyatāṃ vacanaṃ mama
01,222.012 śārṅgakā ūcuḥ
01,222.012a na tvaṃ mithyopacāreṇa mokṣayethā bhayaṃ mahat
01,222.012c samākuleṣu jñāneṣu na buddhikṛtam eva tat
01,222.013a na copakṛtam asmābhir na cāsmān vettha ye vayam
01,222.013c pīḍyamānā bharasy asmān kā satī ke vayaṃ tava
01,222.014a taruṇī darśanīyāsi samarthā bhartur eṣaṇe
01,222.014c anugaccha svabhartāraṃ putrān āpsyasi śobhanān
01,222.015a vayam apy agnim āviśya lokān prāpsyāmahe śubhān
01,222.015c athāsmān na dahed agnir āyās tvaṃ punar eva naḥ
01,222.015d*2149_01 samāgamaś ca bhavitā tvaṃ vai śokaṃ ca mā kṛthāḥ
01,222.016 vaiśaṃpāyana uvāca
01,222.016a evam uktā tataḥ śārṅgī putrān utsṛjya khāṇḍave
01,222.016c jagāma tvaritā deśaṃ kṣemam agner anāśrayam
01,222.017a tatas tīkṣṇārcir abhyāgāj jvalito havyavāhanaḥ
01,222.017c yatra śārṅgā babhūvus te mandapālasya putrakāḥ
01,222.018a te śārṅgā jvalanaṃ dṛṣṭvā jvalitaṃ svena tejasā
01,222.018b*2150_01 vyathitāḥ karuṇā vācaḥ śrāvayām āsur antikāt
01,222.018c jaritāris tato vācaṃ śrāvayām āsa pāvakam
01,223.001 jaritārir uvāca
01,223.001a purataḥ kṛcchrakālasya dhīmāñ jāgarti pūruṣaḥ
01,223.001c sa kṛcchrakālaṃ saṃprāpya vyathāṃ naivaiti karhi cit
01,223.001d*2151_01 kathaṃ nāma pitāsmākaṃ duḥkhāpannā vaśaṃtvite (sic)
01,223.002a yas tu kṛcchram asaṃprāptaṃ vicetā nāvabudhyate
01,223.002c sa kṛcchrakāle vyathito na prajānāti kiṃ cana
01,223.003 sārisṛkva uvāca
01,223.003a dhīras tvam asi medhāvī prāṇakṛcchram idaṃ ca naḥ
01,223.003c śūraḥ prājño bahūnāṃ hi bhavaty eko na saṃśayaḥ
01,223.004 stambamitra uvāca
01,223.004a jyeṣṭhas trātā bhavati vai jyeṣṭho muñcati kṛcchrataḥ
01,223.004c jyeṣṭhaś cen na prajānāti kanīyān kiṃ kariṣyati
01,223.005 droṇa uvāca
01,223.005a hiraṇyaretās tvarito jvalann āyāti naḥ kṣayam
01,223.005c saptajihvo 'nalaḥ kṣāmo lelihānopasarpati
01,223.006 vaiśaṃpāyana uvāca
01,223.006a evam ukto bhrātṛbhis tu jaritārir vibhāvasum
01,223.006c tuṣṭāva prāñjalir bhūtvā yathā tac chṛṇu pārthiva
01,223.007 jaritārir uvāca
01,223.007a ātmāsi vāyoḥ pavanaḥ śarīram uta vīrudhām
01,223.007c yonir āpaś ca te śukra yonis tvam asi cāmbhasaḥ
01,223.008a ūrdhvaṃ cādhaś ca gacchanti visarpanti ca pārśvataḥ
01,223.008c arciṣas te mahāvīrya raśmayaḥ savitur yathā
01,223.009 sārisṛkva uvāca
01,223.009a mātā prapannā pitaraṃ na vidmaḥ; pakṣāś ca no na prajātābjaketo
01,223.009c na nas trātā vidyate 'gne tvad anyas; tasmād dhi naḥ parirakṣaikavīra
01,223.010a yad agne te śivaṃ rūpaṃ ye ca te sapta hetayaḥ
01,223.010c tena naḥ parirakṣādya īḍitaḥ śaraṇaiṣiṇaḥ
01,223.011a tvam evaikas tapase jātavedo; nānyas taptā vidyate goṣu deva
01,223.011c ṛṣīn asmān bālakān pālayasva; pareṇāsmān praihi vai havyavāha
01,223.012 stambamitra uvāca
01,223.012a sarvam agne tvam evaikas tvayi sarvam idaṃ jagat
01,223.012c tvaṃ dhārayasi bhūtāni bhuvanaṃ tvaṃ bibharṣi ca
01,223.013a tvam agnir havyavāhas tvaṃ tvam eva paramaṃ haviḥ
01,223.013c manīṣiṇas tvāṃ yajante bahudhā caikadhaiva ca
01,223.014a sṛṣṭvā lokāṃs trīn imān havyavāha; prāpte kāle pacasi punaḥ samiddhaḥ
01,223.014c sarvasyāsya bhuvanasya prasūtis; tvam evāgne bhavasi punaḥ pratiṣṭhā
01,223.015a tvam annaṃ prāṇināṃ bhuktam antarbhūto jagatpate
01,223.015c nityaṃ pravṛddhaḥ pacasi tvayi sarvaṃ pratiṣṭhitam
01,223.016 droṇa uvāca
01,223.016a sūryo bhūtvā raśmibhir jātavedo; bhūmer ambho bhūmijātān rasāṃś ca
01,223.016c viśvān ādāya punar utsargakāle; sṛṣṭvā vṛṣṭyā bhāvayasīha śukra
01,223.017a tvatta etāḥ punaḥ śukra vīrudho haritacchadāḥ
01,223.017c jāyante puṣkariṇyaś ca samudraś ca mahodadhiḥ
01,223.018a idaṃ vai sadma tigmāṃśo varuṇasya parāyaṇam
01,223.018c śivas trātā bhavāsmākaṃ māsmān adya vināśaya
01,223.019a piṅgākṣa lohitagrīva kṛṣṇavartman hutāśana
01,223.019c pareṇa praihi muñcāsmān sāgarasya gṛhān iva
01,223.020 vaiśaṃpāyana uvāca
01,223.020a evam ukto jātavedā droṇenākliṣṭakarmaṇā
01,223.020c droṇam āha pratītātmā mandapālapratijñayā
01,223.021a ṛṣir droṇas tvam asi vai brahmaitad vyāhṛtaṃ tvayā
01,223.021c īpsitaṃ te kariṣyāmi na ca te vidyate bhayam
01,223.022a mandapālena yūyaṃ hi mama pūrvaṃ niveditāḥ
01,223.022c varjayeḥ putrakān mahyaṃ dahan dāvam iti sma ha
01,223.023a yac ca tad vacanaṃ tasya tvayā yac ceha bhāṣitam
01,223.023c ubhayaṃ me garīyas tad brūhi kiṃ karavāṇi te
01,223.023e bhṛśaṃ prīto 'smi bhadraṃ te brahman stotreṇa te vibho
01,223.024 droṇa uvāca
01,223.024*2152_01 tvadbhaktān sarvadeveśa jātavedo mahāyaśāḥ
01,223.024a ime mārjārakāḥ śukra nityam udvejayanti naḥ
01,223.024c etān kuruṣva daṃṣṭrāsu havyavāha sabāndhavān
01,223.025 vaiśaṃpāyana uvāca
01,223.025a tathā tat kṛtavān vahnir abhyanujñāya śārṅgakān
01,223.025c dadāha khāṇḍavaṃ caiva samiddho janamejaya
01,224.001 vaiśaṃpāyana uvāca
01,224.001a mandapālo 'pi kauravya cintayānaḥ sutāṃs tadā
01,224.001c uktavān apy aśītāṃśuṃ naiva sa sma na tapyate
01,224.002a sa tapyamānaḥ putrārthe lapitām idam abravīt
01,224.002c kathaṃ nv aśaktāḥ plavane lapite mama putrakāḥ
01,224.003a vardhamāne hutavahe vāte śīghraṃ pravāyati
01,224.003c asamarthā vimokṣāya bhaviṣyanti mamātmajāḥ
01,224.004a kathaṃ nv aśaktā trāṇāya mātā teṣāṃ tapasvinī
01,224.004c bhaviṣyaty asukhāviṣṭā putratrāṇam apaśyatī
01,224.005a kathaṃ nu saraṇe 'śaktān patane ca mamātmajān
01,224.005c saṃtapyamānā abhito vāśamānābhidhāvatī
01,224.006a jaritāriḥ kathaṃ putraḥ sārisṛkvaḥ kathaṃ ca me
01,224.006c stambamitraḥ kathaṃ droṇaḥ kathaṃ sā ca tapasvinī
01,224.007a lālapyamānaṃ tam ṛṣiṃ mandapālaṃ tathā vane
01,224.007c lapitā pratyuvācedaṃ sāsūyam iva bhārata
01,224.008a na te suteṣv avekṣāsti tān ṛṣīn uktavān asi
01,224.008c tejasvino vīryavanto na teṣāṃ jvalanād bhayam
01,224.009a tathāgnau te parīttāś ca tvayā hi mama saṃnidhau
01,224.009c pratiśrutaṃ tathā ceti jvalanena mahātmanā
01,224.010a lokapālo 'nṛtāṃ vācaṃ na tu vaktā kathaṃ cana
01,224.010c samarthās te ca vaktāro na te teṣv asti mānasam
01,224.011a tām eva tu mamāmitrīṃ cintayan paritapyase
01,224.011c dhruvaṃ mayi na te sneho yathā tasyāṃ purābhavat
01,224.012a na hi pakṣavatā nyāyyaṃ niḥsnehena suhṛjjane
01,224.012c pīḍyamāna upadraṣṭuṃ śaktenātmā kathaṃ cana
01,224.013a gaccha tvaṃ jaritām eva yadarthaṃ paritapyase
01,224.013c cariṣyāmy aham apy ekā yathā kāpuruṣe tathā
01,224.014 mandapāla uvāca
01,224.014a nāham evaṃ care loke yathā tvam abhimanyase
01,224.014c apatyahetor vicare tac ca kṛcchragataṃ mama
01,224.015a bhūtaṃ hitvā bhaviṣye 'rthe yo 'valambeta mandadhīḥ
01,224.015c avamanyeta taṃ loko yathecchasi tathā kuru
01,224.016a eṣa hi jvalamāno 'gnir lelihāno mahīruhān
01,224.016c dveṣyaṃ hi hṛdi saṃtāpaṃ janayaty aśivaṃ mama
01,224.017 vaiśaṃpāyana uvāca
01,224.017a tasmād deśād atikrānte jvalane jaritā tataḥ
01,224.017c jagāma putrakān eva tvaritā putragṛddhinī
01,224.018a sā tān kuśalinaḥ sarvān nirmuktāñ jātavedasaḥ
01,224.018c rorūyamāṇā kṛpaṇā sutān dṛṣṭavatī vane
01,224.019a aśraddheyatamaṃ teṣāṃ darśanaṃ sā punaḥ punaḥ
01,224.019c ekaikaśaś ca tān putrān krośamānānvapadyata
01,224.019d*2153_01 jaritā tu pariṣvajya putrasnehād acumbata
01,224.020a tato 'bhyagacchat sahasā mandapālo 'pi bhārata
01,224.020c atha te sarva evainaṃ nābhyanandanta vai sutāḥ
01,224.020d*2154_01 gurutvān mandapālasya tapasaś ca viśeṣataḥ
01,224.020d*2154_02 abhivādayāmahe sarve jātapakṣāḥ prasādataḥ
01,224.020d*2154_03 evam uktavatāṃ teṣāṃ pratinandya mahātapāḥ
01,224.020d*2154_04 pariṣvajya ca tān putrān mūrdhny upāghrāya bālakān
01,224.020d*2154_05 putrasparśāt tu yā prītis tām avāpa sa gautamaḥ
01,224.020d*2155_01 gurutvān mandapālasya iti pādāntikaṃ gatāḥ
01,224.021a lālapyamānam ekaikaṃ jaritāṃ ca punaḥ punaḥ
01,224.021c nocus te vacanaṃ kiṃ cit tam ṛṣiṃ sādhv asādhu vā
01,224.022 mandapāla uvāca
01,224.022a jyeṣṭhaḥ sutas te katamaḥ katamas tadanantaraḥ
01,224.022c madhyamaḥ katamaḥ putraḥ kaniṣṭhaḥ katamaś ca te
01,224.023a evaṃ bruvantaṃ duḥkhārtaṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase
01,224.023c kṛtavān asmi havyāśe naiva śāntim ito labhe
01,224.023d*2156_01 evam uktvā tu tāṃ patnīṃ mandapālas tathāspṛśat
01,224.024 jaritovāca
01,224.024a kiṃ te jyeṣṭhe sute kāryaṃ kim anantarajena vā
01,224.024c kiṃ ca te madhyame kāryaṃ kiṃ kaniṣṭhe tapasvini
01,224.025a yas tvaṃ māṃ sarvaśo hīnām utsṛjyāsi gataḥ purā
01,224.025c tām eva lapitāṃ gaccha taruṇīṃ cāruhāsinīm
01,224.026 mandapāla uvāca
01,224.026a na strīṇāṃ vidyate kiṃ cid anyatra puruṣāntarāt
01,224.026c sāpatnakam ṛte loke bhavitavyaṃ hi tat tathā
01,224.026d*2157_01 vairāgnidīpanaṃ caiva bhṛśam udvegakāri ca
01,224.026d*2158_01 strīṇāṃ sadā hi sāpatnyaṃ bhavitavyaṃ hi tat tathā
01,224.027a suvratāpi hi kalyāṇī sarvalokapariśrutā
01,224.027c arundhatī paryaśaṅkad vasiṣṭham ṛṣisattamam
01,224.028a viśuddhabhāvam atyantaṃ sadā priyahite ratam
01,224.028c saptarṣimadhyagaṃ vīram avamene ca taṃ munim
01,224.029a apadhyānena sā tena dhūmāruṇasamaprabhā
01,224.029c lakṣyālakṣyā nābhirūpā nimittam iva lakṣyate
01,224.030a apatyahetoḥ saṃprāptaṃ tathā tvam api mām iha
01,224.030c iṣṭam evaṃgate hitvā sā tathaiva ca vartase
01,224.031a naiva bhāryeti viśvāsaḥ kāryaḥ puṃsā kathaṃ cana
01,224.031c na hi kāryam anudhyāti bhāryā putravatī satī
01,224.032 vaiśaṃpāyana uvāca
01,224.032a tatas te sarva evainaṃ putrāḥ samyag upāsire
01,224.032c sa ca tān ātmajān rājann āśvāsayitum ārabhat
01,225.001 mandapāla uvāca
01,225.001a yuṣmākaṃ parirakṣārthaṃ vijñapto jvalano mayā
01,225.001c agninā ca tathety evaṃ pūrvam eva pratiśrutam
01,225.002a agner vacanam ājñāya mātur dharmajñatāṃ ca vaḥ
01,225.002c yuṣmākaṃ ca paraṃ vīryaṃ nāhaṃ pūrvam ihāgataḥ
01,225.003a na saṃtāpo hi vaḥ kāryaḥ putrakā maraṇaṃ prati
01,225.003c ṛṣīn veda hutāśo 'pi brahma tad viditaṃ ca vaḥ
01,225.004 vaiśaṃpāyana uvāca
01,225.004a evam āśvāsya putrān sa bhāryāṃ cādāya bhārata
01,225.004c mandapālas tato deśād anyaṃ deśaṃ jagāma ha
01,225.005a bhagavān api tigmāṃśuḥ samiddhaṃ khāṇḍavaṃ vanam
01,225.005c dadāha saha kṛṣṇābhyāṃ janayañ jagato 'bhayam
01,225.006a vasāmedovahāḥ kulyās tatra pītvā ca pāvakaḥ
01,225.006c agacchat paramāṃ tṛptiṃ darśayām āsa cārjunam
01,225.007a tato 'ntarikṣād bhagavān avatīrya sureśvaraḥ
01,225.007c marudgaṇavṛtaḥ pārthaṃ mādhavaṃ cābravīd idam
01,225.008a kṛtaṃ yuvābhyāṃ karmedam amarair api duṣkaram
01,225.008c varān vṛṇītaṃ tuṣṭo 'smi durlabhān apy amānuṣān
01,225.009a pārthas tu varayām āsa śakrād astrāṇi sarvaśaḥ
01,225.009b*2159=00 arjuna uvāca
01,225.009b*2159=03 devarāja uvāca
01,225.009b*2159_01 astraṃ pāśupataṃ deva vṛṇomi vadatāṃ vara
01,225.009b*2159_02 divyāny astrāṇi cānyāni dadasva harivāhana
01,225.009b*2159_03 aindrādīn gṛhyatāṃ pārtha astrāṇi vidhipūrvakam
01,225.009b*2159_04 astraṃ pāśupataṃ divyaṃ tryambakas te pradāsyati
01,225.009c grahītuṃ tac ca śakro 'sya tadā kālaṃ cakāra ha
01,225.010a yadā prasanno bhagavān mahādevo bhaviṣyati
01,225.010c tubhyaṃ tadā pradāsyāmi pāṇḍavāstrāṇi sarvaśaḥ
01,225.011a aham eva ca taṃ kālaṃ vetsyāmi kurunandana
01,225.011c tapasā mahatā cāpi dāsyāmi tava tāny aham
01,225.012a āgneyāni ca sarvāṇi vāyavyāni tathaiva ca
01,225.012c madīyāni ca sarvāṇi grahīṣyasi dhanaṃjaya
01,225.013a vāsudevo 'pi jagrāha prītiṃ pārthena śāśvatīm
01,225.013c dadau ca tasmai devendras taṃ varaṃ prītimāṃs tadā
01,225.014a dattvā tābhyāṃ varaṃ prītaḥ saha devair marutpatiḥ
01,225.014c hutāśanam anujñāpya jagāma tridivaṃ punaḥ
01,225.015a pāvakaś cāpi taṃ dāvaṃ dagdhvā samṛgapakṣiṇam
01,225.015c ahāni pañca caikaṃ ca virarāma sutarpitaḥ
01,225.016a jagdhvā māṃsāni pītvā ca medāṃsi rudhirāṇi ca
01,225.016c yuktaḥ paramayā prītyā tāv uvāca viśāṃ pate
01,225.017a yuvābhyāṃ puruṣāgryābhyāṃ tarpito 'smi yathāsukham
01,225.017c anujānāmi vāṃ vīrau carataṃ yatra vāñchitam
01,225.017d*2160_01 gāṇḍīvaṃ ca dhanur divyam akṣayyau ca maheṣudhī
01,225.017d*2160_02 kapidhvajo rathaś cāyaṃ tava dattau mahāratha
01,225.017d*2160_03 anena dhanuṣā caiva rathenānena bhārata
01,225.017d*2160_04 vijeṣyasi raṇe śatrūn sasurāsuramānuṣān
01,225.018a evaṃ tau samanujñātau pāvakena mahātmanā
01,225.018c arjuno vāsudevaś ca dānavaś ca mayas tathā
01,225.019a parikramya tataḥ sarve trayo 'pi bharatarṣabha
01,225.019c ramaṇīye nadīkūle sahitāḥ samupāviśan
01,225.019d*2161_01 tato 'bravīn mayaḥ pārthaṃ vāsudevasya saṃnidhau
01,225.019d*2161_02 prāñjaliḥ ślakṣṇayā vācā pūjayitvā punaḥ punaḥ
01,225.019d@121=0000 janamejaya uvāca
01,225.019d@121=0005 vaiśaṃpāyana uvāca
01,225.019d@121_0001 dadāha bhagavān vahniḥ kimarthaṃ khāṇḍavaṃ ca tat
01,225.019d@121_0002 kasya vā vipriyaṃ kurvan kasya vā priyakāmyayā
01,225.019d@121_0003 na hy alpe kāraṇe vahnir nirbandhaṃ kartum arhati
01,225.019d@121_0004 dahanaṃ prati viprendra khāṇḍavasyeti me matiḥ
01,225.019d@121_0005 śṛṇu me bhāvito rājan sarvam eva yathātatham
01,225.019d@121_0006 yannimittaṃ dadāhāgniḥ khāṇḍavaṃ pṛthivīpate
01,225.019d@121_0007 babhūva rājā rājendra śvetaketur iti śrutaḥ
01,225.019d@121_0008 ikṣvākūṇām atiratho yajvā vipuladakṣiṇaḥ
01,225.019d@121_0009 jagrāha dīkṣāṃ sa nṛpas tadā varṣasahasrakīm
01,225.019d@121_0010 ṛtvigbhiḥ sahito dhīmān ayajaj janamejaya
01,225.019d@121_0011 tasya satre tadā tasmin samāgacchan maharṣayaḥ
01,225.019d@121_0012 vedavedāṅgavidvāṃso brāhmaṇāś ca sahasraśaḥ
01,225.019d@121_0013 tatas tu ṛtvijas tasya dhūmavyākulalocanāḥ
01,225.019d@121_0014 kālena mahatā khinnās tatyajus te narādhipam
01,225.019d@121_0015 tataḥ prasādayām āsa ṛtvijaḥ sa mahīpatiḥ
01,225.019d@121_0016 cakṣur vikalatāṃ prāptā na prasīduś ca tasya te
01,225.019d@121_0017 tatas teṣām anumate vighnitas tu narādhipaḥ
01,225.019d@121_0018 satraṃ samāpayām āsa ṛtvigbhir aparaiḥ saha
01,225.019d@121_0019 satreṇa mahatā cāpi yayau svargam abhiṣṭutaḥ
01,225.019d@121_0020 ṛtvigbhiḥ sahitaḥ sarvaiḥ sasadasyaiḥ samanvitaḥ
01,225.019d@121_0021 satre papau havyavāhaḥ sahasraṃ parivatsarān
01,225.019d@121_0022 sa tena haviṣā vahniḥ parāṃ tṛptim agacchata
01,225.019d@121_0023 na caicchad agnir ādātuṃ havir anyasya kasya cit
01,225.019d@121_0024 aruciś cāviśat tasya tato 'gāt sa pitāmaham
01,225.019d@121_0025 sa pitāmaham āsādya etadarthaṃ nyavedayat
01,225.019d@121_0026 bhagavan paramā tṛptiḥ kṛtā vai śvetaketunā
01,225.019d@121_0027 aruciś cāviśat tīvrā tāṃ na śaknomy apohitum
01,225.019d@121_0028 tam abravīt tadā vahniṃ sarvabhūtapitāmahaḥ
01,225.019d@121_0029 aruciṃ nāśayiṣye te samayaṃ pratipadyase
01,225.019d@121_0030 bravītu tam uvācātha brahmāṇaṃ havyavāhanaḥ
01,225.019d@121_0031 abravīt taṃ tato brahmā khāṇḍavaṃ tvaṃ daher yadi
01,225.019d@121_0032 tatra hy aneke ripavaḥ surāṇāṃ nivasanty uta
01,225.019d@121_0033 matprasādād ruciḥ samyak tava vahne bhaviṣyati
01,225.019d@121_0034 kālaṃ ca kaṃ cit kṣamatāṃ tatas tad dhakṣyate bhavān
01,225.019d@121_0035 mānuṣye 'pi ca saṃbhūtau naranārāyaṇāv ṛṣī
01,225.019d@121_0036 tābhyāṃ tvaṃ sahito dāvaṃ dhakṣyase havyavāhana
01,225.019d@121_0037 evam astv iti taṃ vahnir brahmāṇaṃ pratyabhāṣata
01,225.019d@121_0038 saṃbhūtau tau viditvā tu naranārāyaṇāv ṛṣī
01,225.019d@121_0039 tadasya mahato rājaṃs tac ca vākyaṃ svayaṃbhuvaḥ
01,225.019d@121_0040 anusmṛtya jagāmātha dāvaṃ dagdhuṃ ca havyavāṭ
01,225.019d@121_0041 etat te kathitaṃ rājan yathaitad abhavat purā
01,225.019d@121_0042 dahanād yatra mukto 'sau mayo nāgo 'tha śārṅgakāḥ
02,000.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
02,000.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
02,000.000*0002_01 oṃ namo bhagavate tasmai vyāsāyāmitatejase
02,000.000*0002_02 yasya prasādād vakṣyāmi nārāyaṇakathāṃ śubhām
02,000.000*0003_01 * * * * * * * * * * * * * * * *
02,000.000*0003_02 tato 'jñānatamondhasya kāvasthā jagato bhavet
02,000.000*0004_00 janamejaya uvāca
02,000.000*0004_01 mayasya tu kathāṃ divyāṃ śrotum icchāmi sattama
02,000.000*0004_02 sabhāṃ caiva kṛtāṃ tena dharmarājasya dhīmataḥ
02,000.000*0005_00 janamejaya uvāca
02,000.000*0005_01 rakṣitaḥ pāṇḍavā * * mayo nāma mahāsuraḥ
02,000.000*0005_02 kṛṣṇāc ca pāvakāc caiva pārthenāmitatejasā
02,000.000*0005_03 sa cakāra yad ūrdhvaṃ vai karma pratyayakārakam
02,000.000*0005_04 tad brūhi bhagavan sarvaṃ prāṇadāya kirīṭine
02,000.000*0006_00 janamejayaḥ
02,000.000*0006_01 arjuno jayatāṃ śreṣṭho mokṣayitvā mayaṃ tadā
02,000.000*0006_02 kiṃ cakāra mahātejās tan me brūhi dvijottama
02,001.000*0007_01 śṛṇu rājann avahitaś caritaṃ pūrvakasya te
02,001.000*0007_02 mokṣayitvā mayaṃ tatra pārthaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
02,001.000*0007_03 gāṇḍīvaṃ kārmukaśreṣṭhaṃ tūṇī cākṣayasāyakau
02,001.000*0007_04 divyāny astrāṇi rājendra durlabhāni nṛpair bhuvi
02,001.000*0007_05 rathadhvajaṃ patākāś ca śvetāśvaiḥ saha vīryavān
02,001.000*0007_06 etāni pāvakāt prāpya mudā paramayā yutaḥ
02,001.000*0007_07 tasthau pārtho mahāvīryas tadā saha mayena saḥ
02,001.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,001.001a tato 'bravīn mayaḥ pārthaṃ vāsudevasya saṃnidhau
02,001.001b*0008_01 pāṇḍavena paritrātas tatkṛtaṃ pratyanusmaran
02,001.001c prāñjaliḥ ślakṣṇayā vācā pūjayitvā punaḥ punaḥ
02,001.002a asmāc ca kṛṣṇāt saṃkruddhāt pāvakāc ca didhakṣataḥ
02,001.002c tvayā trāto 'smi kaunteya brūhi kiṃ karavāṇi te
02,001.002d*0009_01 ahaṃ hi viśvakarmā vai asurāṇāṃ paraṃtapa
02,001.002d*0009_02 tasmāt te vismayaṃ kiṃ cit kuryām anyaiḥ suduṣkaram
02,001.002d*0009_03 evam ukto mahāvīryaḥ pārtho māyāvidaṃ mayam
02,001.002d*0009_04 dhyātvā muhūrtaṃ kaunteyaḥ prahasan vākyam abravīt
02,001.003 arjuna uvāca
02,001.003a kṛtam eva tvayā sarvaṃ svasti gaccha mahāsura
02,001.003c prītimān bhava me nityaṃ prītimanto vayaṃ ca te
02,001.003d*0010_01 prāptopakārād arthaṃ hi nāharāmīti me vratam
02,001.004 maya uvāca
02,001.004a yuktam etat tvayi vibho yathāttha puruṣarṣabha
02,001.004c prītipūrvam ahaṃ kiṃ cit kartum icchāmi bhārata
02,001.005a ahaṃ hi viśvakarmā vai dānavānāṃ mahākaviḥ
02,001.005c so 'haṃ vai tvatkṛte kiṃ cit kartum icchāmi pāṇḍava
02,001.005d*0011_01 dānavānāṃ purā pārtha prāsādā hi mayā kṛtāḥ
02,001.005d*0011_02 ramyāṇi sukhadarśāni bhogāḍhyāni sahasraśaḥ
02,001.005d*0011_03 udyānāni ca ramyāṇi sarāṃsi vividhāni ca
02,001.005d*0011_04 vicitrāṇi ca śastrāṇi rathāḥ kāmagamās tathā
02,001.005d*0011_05 nagarāṇi viśālāni sāṭṭaprākāratoraṇaiḥ
02,001.005d*0011_06 vāhanāni ca mukhyāni vicitrāṇi sahasraśaḥ
02,001.005d*0011_07 bilāni ramaṇīyāni sukhayuktāni vai bhṛśam
02,001.005d*0011_08 ete kṛtā mayā sarve tasmād icchāmi phalguna
02,001.006 arjuna uvāca
02,001.006a prāṇakṛcchrād vimuktaṃ tvam ātmānaṃ manyase mayā
02,001.006c evaṃ gate na śakṣyāmi kiṃ cit kārayituṃ tvayā
02,001.007a na cāpi tava saṃkalpaṃ mogham icchāmi dānava
02,001.007c kṛṣṇasya kriyatāṃ kiṃ cit tathā pratikṛtaṃ mayi
02,001.007d*0012_00 mayaḥ
02,001.007d*0012_01 vāsudeva mayā kartuṃ kim icchasi śubhānana
02,001.008 vaiśaṃpāyana uvāca
02,001.008a codito vāsudevas tu mayena bharatarṣabha
02,001.008c muhūrtam iva saṃdadhyau kim ayaṃ codyatām iti
02,001.008d*0013_01 naipuṇaṃ divi śilpasya saṃcintya mayam abravīt
02,001.008d*0014_01 tato vicintya manasā lokanāthaḥ prajāpatiḥ
02,001.009a codayām āsa taṃ kṛṣṇaḥ sabhā vai kriyatām iti
02,001.009b*0015_01 yadi tvaṃ kartukāmo 'si priyaṃ śilpavatāṃ vara
02,001.009c dharmarājasya daiteya yādṛśīm iha manyase
02,001.009d*0016_01 anavāpyāṃ manuṣyeṇa tādṛśīṃ kuru vai sabhām
02,001.009d*0016_02 asurān mānuṣān devān gandharvān rākṣasān api
02,001.010a yāṃ kṛtāṃ nānukuryus te mānavāḥ prekṣya vismitāḥ
02,001.010c manuṣyaloke kṛtsne 'smiṃs tādṛśīṃ kuru vai sabhām
02,001.011a yatra divyān abhiprāyān paśyema vihitāṃs tvayā
02,001.011c āsurān mānuṣāṃś caiva tāṃ sabhāṃ kuru vai maya
02,001.012a pratigṛhya tu tad vākyaṃ saṃprahṛṣṭo mayas tadā
02,001.012c vimānapratimāṃ cakre pāṇḍavasya sabhāṃ mudā
02,001.013a tataḥ kṛṣṇaś ca pārthaś ca dharmarāje yudhiṣṭhire
02,001.013c sarvam etad yathāvedya darśayām āsatur mayam
02,001.014a tasmai yudhiṣṭhiraḥ pūjāṃ yathārham akarot tadā
02,001.014b*0017_01 āsanaṃ kalpayām āsa pūjayām āsa ca prabhuḥ
02,001.014c sa tu tāṃ pratijagrāha mayaḥ satkṛtya satkṛtaḥ
02,001.015a sa pūrvadevacaritaṃ tatra tatra viśāṃ pate
02,001.015b*0018_01 saṃprahṛṣṭo mayo rājan pāṇḍavasya ca tattvataḥ
02,001.015c kathayām āsa daiteyaḥ pāṇḍuputreṣu bhārata
02,001.016a sa kālaṃ kaṃ cid āśvasya viśvakarmā pracintya ca
02,001.016c sabhāṃ pracakrame kartuṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
02,001.017a abhiprāyeṇa pārthānāṃ kṛṣṇasya ca mahātmanaḥ
02,001.017c puṇye 'hani mahātejāḥ kṛtakautukamaṅgalaḥ
02,001.018a tarpayitvā dvijaśreṣṭhān pāyasena sahasraśaḥ
02,001.018c dhanaṃ bahuvidhaṃ dattvā tebhya eva ca vīryavān
02,001.018d*0019_01 iti sarvavidhiṃ kṛtvā pradakṣiṇam avartata
02,001.019a sarvartuguṇasaṃpannāṃ divyarūpāṃ manoramām
02,001.019b*0020_01 janaughasya rathaughasya yānayugyasya caiva hi
02,001.019c daśakiṣkusahasrāṃ tāṃ māpayām āsa sarvataḥ
02,002.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,002.001a uṣitvā khāṇḍavaprasthe sukhavāsaṃ janārdanaḥ
02,002.001c pārthaiḥ prītisamāyuktaiḥ pūjanārho 'bhipūjitaḥ
02,002.002a gamanāya matiṃ cakre pitur darśanalālasaḥ
02,002.002c dharmarājam athāmantrya pṛthāṃ ca pṛthulocanaḥ
02,002.003a vavande caraṇau mūrdhnā jagadvandyaḥ pitṛṣvasuḥ
02,002.003c sa tayā mūrdhny upāghrātaḥ pariṣvaktaś ca keśavaḥ
02,002.004a dadarśānantaraṃ kṛṣṇo bhaginīṃ svāṃ mahāyaśāḥ
02,002.004c tām upetya hṛṣīkeśaḥ prītyā bāṣpasamanvitaḥ
02,002.005a arthyaṃ tathyaṃ hitaṃ vākyaṃ laghu yuktam anuttamam
02,002.005c uvāca bhagavān bhadrāṃ subhadrāṃ bhadrabhāṣiṇīm
02,002.006a tayā svajanagāmīni śrāvito vacanāni saḥ
02,002.006c saṃpūjitaś cāpy asakṛc chirasā cābhivāditaḥ
02,002.007a tām anujñāpya vārṣṇeyaḥ pratinandya ca bhāminīm
02,002.007c dadarśānantaraṃ kṛṣṇāṃ dhaumyaṃ cāpi janārdanaḥ
02,002.008a vavande ca yathānyāyaṃ dhaumyaṃ puruṣasattamaḥ
02,002.008c draupadīṃ sāntvayitvā ca āmantrya ca janārdanaḥ
02,002.009a bhrātṝn abhyagamad dhīmān pārthena sahito balī
02,002.009c bhrātṛbhiḥ pañcabhiḥ kṛṣṇo vṛtaḥ śakra ivāmaraiḥ
02,002.009d*0021_01 yātrākālasya yogyāni karmāṇi garuḍadhvajaḥ
02,002.009d*0021_02 kartukāmaḥ śucir bhūtvā snātavān samalaṃkṛtaḥ
02,002.009d*0022_01 āmantrya ca pṛthāṃ kṛṣṇaḥ pratasthe tasthuṣāṃ varaḥ
02,002.009d*0022_02 āmantrya ca pṛthāṃ kṛṣṇāṃ dhaumyaṃ ca puruṣottamaḥ
02,002.010a arcayām āsa devāṃś ca dvijāṃś ca yadupuṃgavaḥ
02,002.010c mālyajapyanamaskārair gandhair uccāvacair api
02,002.010e sa kṛtvā sarvakāryāṇi pratasthe tasthuṣāṃ varaḥ
02,002.010f*0023_01 upetya sa yaduśreṣṭho bāhyakakṣāṃ vinirgataḥ
02,002.011a svasti vācyārhato viprān dadhipātraphalākṣataiḥ
02,002.011c vasu pradāya ca tataḥ pradakṣiṇam avartata
02,002.011d*0024_01 tatas tu kṛtamāṅgalyo brāhmaṇair vedapāragaiḥ
02,002.012a kāñcanaṃ ratham āsthāya tārkṣyaketanam āśugam
02,002.012c gadācakrāsiśārṅgādyair āyudhaiś ca samanvitam
02,002.013a tithāv atha ca nakṣatre muhūrte ca guṇānvite
02,002.013c prayayau puṇḍarīkākṣaḥ sainyasugrīvavāhanaḥ
02,002.014a anvāruroha cāpy enaṃ premṇā rājā yudhiṣṭhiraḥ
02,002.014c apāsya cāsya yantāraṃ dārukaṃ yantṛsattamam
02,002.014e abhīṣūn saṃprajagrāha svayaṃ kurupatis tadā
02,002.015a upāruhyārjunaś cāpi cāmaravyajanaṃ sitam
02,002.015c rukmadaṇḍaṃ bṛhan mūrdhni dudhāvābhipradakṣiṇam
02,002.016a tathaiva bhīmaseno 'pi yamābhyāṃ sahito vaśī
02,002.016a*0025_01 **** **** ratham āruhya vīryavān
02,002.016a*0025_02 chatraṃ śataśalākaṃ ca divyamālyopaśobhitam
02,002.016a*0025_03 vaiḍūryamaṇidaṇḍaṃ ca cāmīkaravibhūṣitam
02,002.016a*0025_04 dadhāra tarasā bhīmaś chatraṃ tac chārṅgadhanvane
02,002.016a*0025_05 upāruhya rathaṃ śīghraṃ cāmaravyajane site
02,002.016a*0025_06 nakulaḥ sahadevaś ca dhūyamānau janārdanam
02,002.016a*0025_07 bhīmasenārjunau cāpi
02,002.016c pṛṣṭhato 'nuyayau kṛṣṇam ṛtvik paurajanair vṛtaḥ
02,002.017a sa tathā bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ keśavaḥ paravīrahā
02,002.017c anugamyamānaḥ śuśubhe śiṣyair iva guruḥ priyaiḥ
02,002.017d*0026_01 abhimanyuṃ ca saubhadraṃ vṛddhaiḥ parivṛtas tadā
02,002.017d*0026_02 ratham āropya niryāto dhaumyo brāhmaṇapuṃgavaḥ
02,002.017d*0026_03 indraprastham atikramya krośamātraṃ mahādyutiḥ
02,002.018a pārtham āmantrya govindaḥ pariṣvajya ca pīḍitam
02,002.018c yudhiṣṭhiraṃ pūjayitvā bhīmasenaṃ yamau tathā
02,002.019a pariṣvakto bhṛśaṃ tābhyāṃ yamābhyām abhivāditaḥ
02,002.019c tatas taiḥ saṃvidaṃ kṛtvā yathāvan madhusūdanaḥ
02,002.019d*0027_01 yojanārdham atho gatvā kṛṣṇaḥ parapuraṃjayaḥ
02,002.019d*0027_02 yudhiṣṭhiraṃ samāmantrya nivartasveti bhārata
02,002.019d*0027_03 tato 'bhivādya govindaḥ pādau jagrāha dharmavit
02,002.019d*0027_04 utthāpya dharmarājas tu mūrdhny upāghrāya keśavam
02,002.019d*0027_05 pāṇḍavo yādavaśreṣṭhaṃ kṛṣṇaṃ kamalalocanam
02,002.019d*0027_06 gamyatām ity anujñāpya dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,002.020a nivartayitvā ca tadā pāṇḍavān sapadānugān
02,002.020c svāṃ purīṃ prayayau kṛṣṇaḥ puraṃdara ivāparaḥ
02,002.021a locanair anujagmus te tam ā dṛṣṭipathāt tadā
02,002.021b*0028_01 pāṇḍavā yādavaśreṣṭhaṃ kṛṣṇaṃ kamalalocanam
02,002.021c manobhir anujagmus te kṛṣṇaṃ prītisamanvayāt
02,002.022a atṛptamanasām eva teṣāṃ keśavadarśane
02,002.022c kṣipram antardadhe śauriś cakṣuṣāṃ priyadarśanaḥ
02,002.023a akāmā iva pārthās te govindagatamānasāḥ
02,002.023c nivṛtyopayayuḥ sarve svapuraṃ puruṣarṣabhāḥ
02,002.023e syandanenātha kṛṣṇo 'pi samaye dvārakām agāt
02,002.023f@001_0001 sātvatena ca vīreṇa pṛṣṭhato yāyinā tadā
02,002.023f@001_0002 dārukeṇa ca sūtena sahito devakīsutaḥ
02,002.023f@001_0003 vaiśaṃpāyana uvāca
02,002.023f@001_0003 sa gato dvārakāṃ viṣṇur garutmān iva vegavān
02,002.023f@001_0004 nivṛtya dharmarājas tu saha bhrātṛbhir acyutaḥ
02,002.023f@001_0005 suhṛtparivṛto rājā praviveśa purottamam
02,002.023f@001_0006 visṛjya suhṛdaḥ sarvān bhrātṝn putrāṃś ca dharmarāṭ
02,002.023f@001_0007 mumoda puruṣavyāghro draupadyā sahito nṛpa
02,002.023f@001_0008 keśavo 'pi mudā yuktaḥ praviveśa purottamam
02,002.023f@001_0009 pūjyamāno yaduśreṣṭhair ugrasenamukhais tathā
02,002.023f@001_0010 āhukaṃ pitaraṃ vṛddhaṃ mātaraṃ ca yaśasvinīm
02,002.023f@001_0011 abhivādya balaṃ caiva sthitaḥ kamalalocanaḥ
02,002.023f@001_0012 pradyumnasāmbaniśaṭhāṃś cārudeṣṇaṃ gadaṃ tathā
02,002.023f@001_0013 aniruddhaṃ ca bhānuṃ ca pariṣvajya janārdanaḥ
02,002.023f@001_0014 sa vṛddhair abhyanujñāto rukmiṇyā bhavanaṃ yayau
02,002.023f@001_0015 mayo 'pi sa mahābhāgaḥ sarvaratnavibhūṣitām
02,002.023f@001_0016 vidhivat kalpayām āsa sabhāṃ dharmasutāya vai
02,003.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,003.001a athābravīn mayaḥ pārtham arjunaṃ jayatāṃ varam
02,003.001c āpṛcche tvāṃ gamiṣyāmi kṣipram eṣyāmi cāpy aham
02,003.002a uttareṇa tu kailāsaṃ mainākaṃ parvataṃ prati
02,003.002c yakṣyamāṇeṣu sarveṣu dānaveṣu tadā mayā
02,003.002e kṛtaṃ maṇimayaṃ bhāṇḍaṃ ramyaṃ bindusaraḥ prati
02,003.003a sabhāyāṃ satyasaṃdhasya yad āsīd vṛṣaparvaṇaḥ
02,003.003c āgamiṣyāmi tad gṛhya yadi tiṣṭhati bhārata
02,003.003d*0029_01 viśrutāṃ triṣu lokeṣu pārtha divyāṃ sabhāṃ tava
02,003.003d*0029_02 prāṇināṃ vismayakarīṃ tava prītivivardhinīm
02,003.003d*0029_03 pāṇḍavānāṃ ca sarveṣāṃ kariṣyāmi dhanaṃjaya
02,003.004a tataḥ sabhāṃ kariṣyāmi pāṇḍavāya yaśasvine
02,003.004c manaḥprahlādinīṃ citrāṃ sarvaratnavibhūṣitām
02,003.005a asti bindusarasy eva gadā śreṣṭhā kurūdvaha
02,003.005c nihitā yauvanāśvena rājñā hatvā raṇe ripūn
02,003.005e suvarṇabindubhiś citrā gurvī bhārasahā dṛḍhā
02,003.005f*0030_01 svarṇabhārasahasreṇa nirmitā śatrughātinī
02,003.006a sā vai śatasahasrasya saṃmitā sarvaghātinī
02,003.006c anurūpā ca bhīmasya gāṇḍīvaṃ bhavato yathā
02,003.007a vāruṇaś ca mahāśaṅkho devadattaḥ sughoṣavān
02,003.007c sarvam etat pradāsyāmi bhavate nātra saṃśayaḥ
02,003.007e ity uktvā so 'suraḥ pārthaṃ prāgudīcīm agād diśam
02,003.008a uttareṇa tu kailāsaṃ mainākaṃ parvataṃ prati
02,003.008c hiraṇyaśṛṅgo bhagavān mahāmaṇimayo giriḥ
02,003.009a ramyaṃ bindusaro nāma yatra rājā bhagīrathaḥ
02,003.009c dṛṣṭvā bhāgīrathīṃ gaṅgām uvāsa bahulāḥ samāḥ
02,003.010a yatreṣṭvā sarvabhūtānām īśvareṇa mahātmanā
02,003.010c āhṛtāḥ kratavo mukhyāḥ śataṃ bharatasattama
02,003.011a yatra yūpā maṇimayāś cityāś cāpi hiraṇmayāḥ
02,003.011c śobhārthaṃ vihitās tatra na tu dṛṣṭāntataḥ kṛtāḥ
02,003.012a yatreṣṭvā sa gataḥ siddhiṃ sahasrākṣaḥ śacīpatiḥ
02,003.012c yatra bhūtapatiḥ sṛṣṭvā sarvalokān sanātanaḥ
02,003.012e upāsyate tigmatejā vṛto bhūtaiḥ sahasraśaḥ
02,003.012f*0031_01 yatreṣṭaṃ munibhiḥ sarvair nāradādyair mumukṣubhiḥ
02,003.013a naranārāyaṇau brahmā yamaḥ sthāṇuś ca pañcamaḥ
02,003.013c upāsate yatra satraṃ sahasrayugaparyaye
02,003.014a yatreṣṭaṃ vāsudevena satrair varṣasahasrakaiḥ
02,003.014c śraddadhānena satataṃ śiṣṭasaṃpratipattaye
02,003.015a suvarṇamālino yūpāś cityāś cāpy atibhāsvarāḥ
02,003.015c dadau yatra sahasrāṇi prayutāni ca keśavaḥ
02,003.016a tatra gatvā sa jagrāha gadāṃ śaṅkhaṃ ca bhārata
02,003.016b*0032_01 tasmād girer upādāya śilāḥ surucirāḥ śubhāḥ
02,003.016c sphāṭikaṃ ca sabhādravyaṃ yad āsīd vṛṣaparvaṇaḥ
02,003.016e kiṃkaraiḥ saha rakṣobhir agṛhṇāt sarvam eva tat
02,003.016f*0033_01 tad agṛhṇān mayas tatra gatvā sarvaṃ mahāsuraḥ
02,003.017a tad āhṛtya tu tāṃ cakre so 'suro 'pratimāṃ sabhām
02,003.017c viśrutāṃ triṣu lokeṣu divyāṃ maṇimayīṃ śubhām
02,003.018a gadāṃ ca bhīmasenāya pravarāṃ pradadau tadā
02,003.018c devadattaṃ ca pārthāya dadau śaṅkham anuttamam
02,003.018d*0034_01 yasya śaṅkhasya nādena bhūtāni pracakampire
02,003.019a sabhā tu sā mahārāja śātakumbhamayadrumā
02,003.019c daśa kiṣkusahasrāṇi samantād āyatābhavat
02,003.020a yathā vahner yathārkasya somasya ca yathaiva sā
02,003.020c bhrājamānā tathā divyā babhāra paramaṃ vapuḥ
02,003.021a pratighnatīva prabhayā prabhām arkasya bhāsvarām
02,003.021c prababhau jvalamāneva divyā divyena varcasā
02,003.022a nagameghapratīkāśā divam āvṛtya viṣṭhitā
02,003.022c āyatā vipulā ślakṣṇā vipāpmā vigataklamā
02,003.023a uttamadravyasaṃpannā maṇiprākāramālinī
02,003.023c bahuratnā bahudhanā sukṛtā viśvakarmaṇā
02,003.024a na dāśārhī sudharmā vā brahmaṇo vāpi tādṛśī
02,003.024c āsīd rūpeṇa saṃpannā yāṃ cakre 'pratimāṃ mayaḥ
02,003.024c*0035_01 **** **** śaṃbhor vātha mahātmanaḥ
02,003.024c*0035_02 atīva rūpasaṃpannāṃ
02,003.025a tāṃ sma tatra mayenoktā rakṣanti ca vahanti ca
02,003.025c sabhām aṣṭau sahasrāṇi kiṃkarā nāma rākṣasāḥ
02,003.026a antarikṣacarā ghorā mahākāyā mahābalāḥ
02,003.026c raktākṣāḥ piṅgalākṣāś ca śuktikarṇāḥ prahāriṇaḥ
02,003.027a tasyāṃ sabhāyāṃ nalinīṃ cakārāpratimāṃ mayaḥ
02,003.027c vaiḍūryapatravitatāṃ maṇinālamayāmbujām
02,003.028a padmasaugandhikavatīṃ nānādvijagaṇāyutām
02,003.028c puṣpitaiḥ paṅkajaiś citrāṃ kūrmamatsyaiś ca śobhitām
02,003.029a sūpatīrthām akaluṣāṃ sarvartusalilāṃ śubhām
02,003.029c mārutenaiva coddhūtair muktābindubhir ācitām
02,003.029d*0036_01 mahāmaṇiśilāpaṭṭabaddhaparyantavedikām
02,003.030a maṇiratnacitāṃ tāṃ tu ke cid abhyetya pārthivāḥ
02,003.030c dṛṣṭvāpi nābhyajānanta te 'jñānāt prapatanty uta
02,003.031a tāṃ sabhām abhito nityaṃ puṣpavanto mahādrumāḥ
02,003.031c āsan nānāvidhā nīlāḥ śītacchāyā manoramāḥ
02,003.032a kānanāni sugandhīni puṣkariṇyaś ca sarvaśaḥ
02,003.032c haṃsakāraṇḍavayutāś cakravākopaśobhitāḥ
02,003.033a jalajānāṃ ca mālyānāṃ sthalajānāṃ ca sarvaśaḥ
02,003.033c māruto gandham ādāya pāṇḍavān sma niṣevate
02,003.033d*0037_01 aṣṭau tāni sahasrāṇi kiṃkarā nāma rākṣasāḥ
02,003.033d*0037_02 ayasmayapraharaṇāḥ śūlamudgarapāṇayaḥ
02,003.033d*0037_03 upagūḍhāḥ pranṛtyanti ramayanti sma pāṇḍavān
02,003.033d*0037_04 prākāreṇa parikṣiptāṃ ratnajālavibhūṣitām
02,003.034a īdṛśīṃ tāṃ sabhāṃ kṛtvā māsaiḥ paricaturdaśaiḥ
02,003.034c niṣṭhitāṃ dharmarājāya mayo rājñe nyavedayat
02,004.000*0038_01 tāṃ tu kṛtvā sabhāṃ śreṣṭhāṃ mayaś cārjunam abravīt
02,004.000*0038_02 bhūtānāṃ ca mahāvīryo dhvajāgre kiṃkaro gaṇaḥ
02,004.000*0038_03 tava viṣphāraghoṣeṇa meghavan ninadiṣyati
02,004.000*0038_04 ayaṃ hi sūryasaṃkāśo jvalanasya rathottamaḥ
02,004.000*0038_05 ime ca divijāḥ śvetā vīryavanto hayottamāḥ
02,004.000*0038_06 māyāmayaḥ kṛto hy eṣa dhvajo vānaralakṣaṇaḥ
02,004.000*0038_07 asajyamāno vṛkṣeṣu dhūmaketur ivocchritaḥ
02,004.000*0038_08 bahuvarṇaṃ hi lakṣyeta dhvajaṃ vānaralakṣaṇam
02,004.000*0038_09 dhvajotkaṭaṃ hy anavamaṃ yuddhe drakṣyasi viṣṭhitam
02,004.000*0038_10 ity uktvāliṅgya bībhatsuṃ visṛṣṭaḥ prayayau mayaḥ
02,004.000*0039_01 eṣā sabhā savyasācin dhvajo 'gryas te bhaviṣyati
02,004.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,004.001a tataḥ praveśanaṃ cakre tasyāṃ rājā yudhiṣṭhiraḥ
02,004.001c ayutaṃ bhojayām āsa brāhmaṇānāṃ narādhipaḥ
02,004.002a ghṛtapāyasena madhunā bhakṣyair mūlaphalais tathā
02,004.002c ahataiś caiva vāsobhir mālyair uccāvacair api
02,004.003a dadau tebhyaḥ sahasrāṇi gavāṃ pratyekaśaḥ prabhuḥ
02,004.003c puṇyāhaghoṣas tatrāsīd divaspṛg iva bhārata
02,004.004a vāditrair vividhair gītair gandhair uccāvacair api
02,004.004b*0040_01 bhakṣyair mūlaiḥ phalaiś caiva māṃsair vārāhahāriṇaiḥ
02,004.004b*0041_01 kṛsareṇātha jīvantyā haviṣyeṇa ca sarvaśaḥ
02,004.004b*0041_02 māṃsaprakārair vividhaiḥ khādyaiś cāpi tathā nṛpa
02,004.004b*0041_03 coṣyaiś ca vividhai rājan peyaiś ca bahuvistaraiḥ
02,004.004c pūjayitvā kuruśreṣṭho daivatāni niveśya ca
02,004.004d*0042_01 tarpayām āsa viprendrān nānādigbhyaḥ samāgatān
02,004.005a tatra mallā naṭā jhallāḥ sūtā vaitālikās tathā
02,004.005c upatasthur mahātmānaṃ saptarātraṃ yudhiṣṭhiram
02,004.006a tathā sa kṛtvā pūjāṃ tāṃ bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaḥ
02,004.006c tasyāṃ sabhāyāṃ ramyāyāṃ reme śakro yathā divi
02,004.007a sabhāyām ṛṣayas tasyāṃ pāṇḍavaiḥ saha āsate
02,004.007c āsāṃ cakrur narendrāś ca nānādeśasamāgatāḥ
02,004.008a asito devalaḥ satyaḥ sarpamālī mahāśirāḥ
02,004.008c arvāvasuḥ sumitraś ca maitreyaḥ śunako baliḥ
02,004.008d*0043_01 ātreyaḥ kaṇvajaṭharau maudgalyo hastikāśyapau
02,004.009a bako dālbhyaḥ sthūlaśirāḥ kṛṣṇadvaipāyanaḥ śukaḥ
02,004.009c sumantur jaiminiḥ pailo vyāsaśiṣyās tathā vayam
02,004.010a tittirir yājñavalkyaś ca sasuto lomaharṣaṇaḥ
02,004.010b*0044_01 satyāṣāḍhaś ca durvāsā bhāradvājas tathaiva ca
02,004.010b*0044_02 śunaḥśepho vasiṣṭhaś ca kaṇḍur uddālakas tathā
02,004.010b*0044_03 śvetaketuḥ sahaś caiva kapardī cāśvalāyanaḥ
02,004.010b*0044_04 bodhāyano bharadvāja āpastambas tathaiva ca
02,004.010c apsuhomyaś ca dhaumyaś ca āṇīmāṇḍavyakauśikau
02,004.011a dāmoṣṇīṣas traivaṇiś ca parṇādo ghaṭajānukaḥ
02,004.011c mauñjāyano vāyubhakṣaḥ pārāśaryaś ca sārikau
02,004.012a balavākaḥ śinīvākaḥ sutyapālaḥ kṛtaśramaḥ
02,004.012c jātūkarṇaḥ śikhāvāṃś ca subalaḥ pārijātakaḥ
02,004.013a parvataś ca mahābhāgo mārkaṇḍeyas tathā muniḥ
02,004.013c pavitrapāṇiḥ sāvarṇir bhālukir gālavas tathā
02,004.014a jaṅghābandhuś ca raibhyaś ca kopavegaśravā bhṛguḥ
02,004.014c haribabhruś ca kauṇḍinyo babhrumālī sanātanaḥ
02,004.015a kakṣīvān auśijaś caiva nāciketo 'tha gautamaḥ
02,004.015c paiṅgo varāhaḥ śunakaḥ śāṇḍilyaś ca mahātapāḥ
02,004.015e karkaro veṇujaṅghaś ca kalāpaḥ kaṭha eva ca
02,004.015f*0045_01 śārṅgaras tailakupyaś ca parṇavalkas tathaiva ca
02,004.016a munayo dharmasahitā dhṛtātmāno jitendriyāḥ
02,004.016c ete cānye ca bahavo vedavedāṅgapāragāḥ
02,004.017a upāsate mahātmānaṃ sabhāyām ṛṣisattamāḥ
02,004.017c kathayantaḥ kathāḥ puṇyā dharmajñāḥ śucayo 'malāḥ
02,004.018a tathaiva kṣatriyaśreṣṭhā dharmarājam upāsate
02,004.018c śrīmān mahātmā dharmātmā muñjaketur vivardhanaḥ
02,004.019a saṃgrāmajid durmukhaś ca ugrasenaś ca vīryavān
02,004.019c kakṣasenaḥ kṣitipatiḥ kṣemakaś cāparājitaḥ
02,004.019e kāmbojarājaḥ kamalaḥ kampanaś ca mahābalaḥ
02,004.020a satataṃ kampayām āsa yavanān eka eva yaḥ
02,004.020b*0046_01 balapauruṣasaṃpannān kṛtāstrān amitaujasaḥ
02,004.020c yathāsurān kālakeyān devo vajradharas tathā
02,004.021a jaṭāsuro madrakāntaś ca rājā; kuntiḥ kuṇindaś ca kirātarājaḥ
02,004.021c tathāṅgavaṅgau saha puṇḍrakeṇa; pāṇḍyoḍrarājau saha cāndhrakeṇa
02,004.021d*0047_01 jaṭāsuro madrakaś ca rājā kuntiḥ pulindakaḥ
02,004.021d*0047_02 kirātarājaś ca tathā vaṅgeśaḥ sahapuṇḍrakaḥ
02,004.021d*0047_03 pāṇḍyaś ca rājā sumahān andhrakeṇa mahātmanā
02,004.021d*0048_01 aṅgo vaṅgaḥ sumitraś ca śaibyaś cāmitrakarśanaḥ
02,004.022a kirātarājaḥ sumanā yavanādhipatis tathā
02,004.022b*0049_01 pāñcālaś ca virāṭaś ca drumaśalyaḥ pṛthuśravāḥ
02,004.022c cāṇūro devarātaś ca bhojo bhīmarathaś ca yaḥ
02,004.023a śrutāyudhaś ca kāliṅgo jayatsenaś ca māgadhaḥ
02,004.023c suśarmā cekitānaś ca suratho 'mitrakarṣaṇaḥ
02,004.024a ketumān vasudānaś ca vaideho 'tha kṛtakṣaṇaḥ
02,004.024c sudharmā cāniruddhaś ca śrutāyuś ca mahābalaḥ
02,004.025a anūparājo durdharṣaḥ kṣemajic ca sudakṣiṇaḥ
02,004.025c śiśupālaḥ sahasutaḥ karūṣādhipatis tathā
02,004.025d*0050_01 pāntyāndhrarājau sahitādaṃ * * na mahātmanām
02,004.026a vṛṣṇīnāṃ caiva durdharṣāḥ kumārā devarūpiṇaḥ
02,004.026c āhuko vipṛthuś caiva gadaḥ sāraṇa eva ca
02,004.027a akrūraḥ kṛtavarmā ca sātyakiś ca śineḥ sutaḥ
02,004.027c bhīṣmako 'thāhṛtiś caiva dyumatsenaś ca vīryavān
02,004.027e kekayāś ca maheṣvāsā yajñasenaś ca saumakiḥ
02,004.027f*0051_01 ketumān vasumāṃś caiva kṛtāstraś ca mahābalaḥ
02,004.027f*0052_01 ete cānye ca bahavaḥ kṣatriyā mukhyasaṃmatāḥ
02,004.027f*0052_02 upāsate sabhāyāṃ sma kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
02,004.028a arjunaṃ cāpi saṃśritya rājaputrā mahābalāḥ
02,004.028c aśikṣanta dhanurvedaṃ rauravājinavāsasaḥ
02,004.029a tatraiva śikṣitā rājan kumārā vṛṣṇinandanāḥ
02,004.029c raukmiṇeyaś ca sāmbaś ca yuyudhānaś ca sātyakiḥ
02,004.029d*0053_01 sudharmā cāniruddhaś ca śaibyaś ca narapuṃgavaḥ
02,004.030a ete cānye ca bahavo rājānaḥ pṛthivīpate
02,004.030b*0054_01 dhanaṃjayam upātiṣṭhan dhanurvedacikīrṣavaḥ
02,004.030c dhanaṃjayasakhā cātra nityam āste sma tumburuḥ
02,004.030d*0055_01 upāsate mahātmānam āsīnaṃ saptaviṃśatiḥ
02,004.031a citrasenaḥ sahāmātyo gandharvāpsarasas tathā
02,004.031b*0056_01 tasyāṃ sabhāyām āste sma bahubhiḥ parivāritaḥ
02,004.031c gītavāditrakuśalāḥ śamyātālaviśāradāḥ
02,004.032a pramāṇe 'tha layasthāne kiṃnarāḥ kṛtaniśramāḥ
02,004.032c saṃcoditās tumburuṇā gandharvāḥ sahitā jaguḥ
02,004.033a gāyanti divyatānais te yathānyāyaṃ manasvinaḥ
02,004.033b*0057_01 devatāṃś ca munīṃś caiva pārthivāṃś caiva toṣayan
02,004.033b*0058_01 śamyātāleṣu kuśalāḥ kuśalā gītavādane
02,004.033c pāṇḍuputrān ṛṣīṃś caiva ramayanta upāsate
02,004.033d*0059_01 hāhāhūhūḥ parvataś ca nāradaś ca pṛthuśravāḥ
02,004.033d*0059_02 gāyanti ca pranṛtyanti urvaśyādyapsarogaṇaiḥ
02,004.034a tasyāṃ sabhāyām āsīnāḥ suvratāḥ satyasaṃgarāḥ
02,004.034c divīva devā brahmāṇaṃ yudhiṣṭhiram upāsate
02,005.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,005.001a tathā tatropaviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
02,005.001c mahatsu copaviṣṭeṣu gandharveṣu ca bhārata
02,005.001d@002_0001 vedopaniṣadāṃ vettā ṛṣiḥ suragaṇārcitaḥ
02,005.001d@002_0002 itihāsapurāṇajñaḥ purākalpaviśeṣavit
02,005.001d@002_0003 nyāyavid dharmatattvajñaḥ ṣaḍaṅgavid anuttamaḥ
02,005.001d@002_0004 aikyasaṃyoganānātvasamavāyaviśāradaḥ
02,005.001d@002_0005 vaktā pragalbho medhāvī smṛtimān nayavit kaviḥ
02,005.001d@002_0006 parāparavibhāgajñaḥ pramāṇakṛtaniścayaḥ
02,005.001d@002_0007 pañcāvayavayuktasya vākyasya guṇadoṣavit
02,005.001d@002_0008 uttarottaravaktā ca vadato 'pi bṛhaspateḥ
02,005.001d@002_0009 dharmakāmārthamokṣeṣu yathāvat kṛtaniścayaḥ
02,005.001d@002_0010 tathā bhuvanakośasya sarvasyāsya mahāmatiḥ
02,005.001d@002_0011 pratyakṣadarśī lokasya tiryag ūrdhvam adhas tathā
02,005.001d@002_0012 sāṃkhyayogavibhāgajño nirvivitsuḥ surāsurān
02,005.001d@002_0013 saṃdhivigrahatattvajñas tv anumānavibhāgavit
02,005.001d@002_0014 ṣāḍguṇyavidhiyuktaś ca sarvaśāstraviśāradaḥ
02,005.001d@002_0015 yuddhagāndharvasevī ca sarvatrāpratighas tathā
02,005.001d@002_0016 etaiś cānyaiś ca bahubhir yukto guṇagaṇair muniḥ
02,005.002a lokān anucaran sarvān āgamat tāṃ sabhām ṛṣiḥ
02,005.002c nāradaḥ sumahātejā ṛṣibhiḥ sahitas tadā
02,005.003a pārijātena rājendra raivatena ca dhīmatā
02,005.003c sumukhena ca saumyena devarṣir amitadyutiḥ
02,005.003e sabhāsthān pāṇḍavān draṣṭuṃ prīyamāṇo manojavaḥ
02,005.003f*0060_01 jayāśīrbhiḥ stutaṃ vipro dharmarājānam ārcayat
02,005.004a tam āgatam ṛṣiṃ dṛṣṭvā nāradaṃ sarvadharmavit
02,005.004c sahasā pāṇḍavaśreṣṭhaḥ pratyutthāyānujaiḥ saha
02,005.004e abhyavādayata prītyā vinayāvanatas tadā
02,005.005a tadarham āsanaṃ tasmai saṃpradāya yathāvidhi
02,005.005b*0061_01 gāṃ caiva madhuparkaṃ ca saṃpradāyārdhyam eva ca
02,005.005c arcayām āsa ratnaiś ca sarvakāmaiś ca dharmavit
02,005.005d*0062_01 tutoṣa ca yathāvac ca pūjāṃ prāpya yudhiṣṭhirāt
02,005.006a so 'rcitaḥ pāṇḍavaiḥ sarvair maharṣir vedapāragaḥ
02,005.006c dharmakāmārthasaṃyuktaṃ papracchedaṃ yudhiṣṭhiram
02,005.007 nārada uvāca
02,005.007a kaccid arthāś ca kalpante dharme ca ramate manaḥ
02,005.007c sukhāni cānubhūyante manaś ca na vihanyate
02,005.008a kaccid ācaritāṃ pūrvair naradeva pitāmahaiḥ
02,005.008c vartase vṛttim akṣīṇāṃ dharmārthasahitāṃ nṛṣu
02,005.009a kaccid arthena vā dharmaṃ dharmeṇārtham athāpi vā
02,005.009c ubhau vā prītisāreṇa na kāmena prabādhase
02,005.010a kaccid arthaṃ ca dharmaṃ ca kāmaṃ ca jayatāṃ vara
02,005.010c vibhajya kāle kālajña sadā varada sevase
02,005.011a kaccid rājaguṇaiḥ ṣaḍbhiḥ saptopāyāṃs tathānagha
02,005.011c balābalaṃ tathā samyak caturdaśa parīkṣase
02,005.012a kaccid ātmānam anvīkṣya parāṃś ca jayatāṃ vara
02,005.012c tathā saṃdhāya karmāṇi aṣṭau bhārata sevase
02,005.013a kaccit prakṛtayaḥ ṣaṭ te na luptā bharatarṣabha
02,005.013c āḍhyās tathāvyasaninaḥ svanuraktāś ca sarvaśaḥ
02,005.014a kaccin na tarkair dūtair vā ye cāpy apariśaṅkitāḥ
02,005.014c tvatto vā tava vāmātyair bhidyate jātu mantritam
02,005.014d*0063_01 mitrodāsīnaśatrūṇāṃ kaccid vetsi cikīrṣitam
02,005.015a kaccit saṃdhiṃ yathākālaṃ vigrahaṃ copasevase
02,005.015c kaccid vṛttim udāsīne madhyame cānuvartase
02,005.016a kaccid ātmasamā buddhyā śucayo jīvitakṣamāḥ
02,005.016c kulīnāś cānuraktāś ca kṛtās te vīra mantriṇaḥ
02,005.017a vijayo mantramūlo hi rājñāṃ bhavati bhārata
02,005.017c susaṃvṛto mantradhanair amātyaiḥ śāstrakovidaiḥ
02,005.017d*0064_01 rāṣṭraṃ surakṣitaṃ tāta śatrubhir na vilupyate
02,005.018a kaccin nidrāvaśaṃ naiṣi kaccit kāle vibudhyase
02,005.018c kaccic cāpararātreṣu cintayasy artham arthavit
02,005.019a kaccin mantrayase naikaḥ kaccin na bahubhiḥ saha
02,005.019c kaccit te mantrito mantro na rāṣṭram anudhāvati
02,005.020a kaccid arthān viniścitya laghumūlān mahodayān
02,005.020c kṣipram ārabhase kartuṃ na vighnayasi tādṛśān
02,005.021a kaccin na sarve karmāntāḥ parokṣās te viśaṅkitāḥ
02,005.021b*0065_01 parokṣā vā mahārāja madhyaṃ hy atra praśasyate
02,005.021b*0066_01 āptair alubdhaiḥ kramikais te ca kaccid anuṣṭhitāḥ
02,005.021c sarve vā punar utsṛṣṭāḥ saṃsṛṣṭaṃ hy atra kāraṇam
02,005.022a kaccid rājan kṛtāny eva kṛtaprāyāṇi vā punaḥ
02,005.022c vidus te vīra karmāṇi nānavāptāni kāni cit
02,005.023a kaccit kāraṇikāḥ sarve sarvaśāstreṣu kovidāḥ
02,005.023c kārayanti kumārāṃś ca yodhamukhyāṃś ca sarvaśaḥ
02,005.024a kaccit sahasrair mūrkhāṇām ekaṃ krīṇāsi paṇḍitam
02,005.024c paṇḍito hy arthakṛcchreṣu kuryān niḥśreyasaṃ param
02,005.025a kaccid durgāṇi sarvāṇi dhanadhānyāyudhodakaiḥ
02,005.025c yantraiś ca paripūrṇāni tathā śilpidhanurdharaiḥ
02,005.026a eko 'py amātyo medhāvī śūro dānto vicakṣaṇaḥ
02,005.026c rājānaṃ rājaputraṃ vā prāpayen mahatīṃ śriyam
02,005.027a kaccid aṣṭādaśānyeṣu svapakṣe daśa pañca ca
02,005.027c tribhis tribhir avijñātair vetsi tīrthāni cārakaiḥ
02,005.028a kaccid dviṣām aviditaḥ pratiyattaś ca sarvadā
02,005.028c nityayukto ripūn sarvān vīkṣase ripusūdana
02,005.029a kaccid vinayasaṃpannaḥ kulaputro bahuśrutaḥ
02,005.029c anasūyur anupraṣṭā satkṛtas te purohitaḥ
02,005.030a kaccid agniṣu te yukto vidhijño matimān ṛjuḥ
02,005.030c hutaṃ ca hoṣyamāṇaṃ ca kāle vedayate sadā
02,005.031a kaccid aṅgeṣu niṣṇāto jyotiṣāṃ pratipādakaḥ
02,005.031c utpāteṣu ca sarveṣu daivajñaḥ kuśalas tava
02,005.032a kaccin mukhyā mahatsv eva madhyameṣu ca madhyamāḥ
02,005.032c jaghanyāś ca jaghanyeṣu bhṛtyāḥ karmasu yojitāḥ
02,005.033a amātyān upadhātītān pitṛpaitāmahāñ śucīn
02,005.033c śreṣṭhāñ śreṣṭheṣu kaccit tvaṃ niyojayasi karmasu
02,005.034a kaccin nogreṇa daṇḍena bhṛśam udvejitaprajāḥ
02,005.034c rāṣṭraṃ tavānuśāsanti mantriṇo bharatarṣabha
02,005.035a kaccit tvāṃ nāvajānanti yājakāḥ patitaṃ yathā
02,005.035c ugrapratigrahītāraṃ kāmayānam iva striyaḥ
02,005.035d*0067_01 kaccin na vidyate rāṣṭre tava kīrtivināśakāḥ
02,005.036a kaccid dhṛṣṭaś ca śūraś ca matimān dhṛtimāñ śuciḥ
02,005.036c kulīnaś cānuraktaś ca dakṣaḥ senāpatis tava
02,005.037a kaccid balasya te mukhyāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ
02,005.037c dṛṣṭāpadānā vikrāntās tvayā satkṛtya mānitāḥ
02,005.038a kaccid balasya bhaktaṃ ca vetanaṃ ca yathocitam
02,005.038c saṃprāptakālaṃ dātavyaṃ dadāsi na vikarṣasi
02,005.039a kālātikramaṇād dhy ete bhaktavetanayor bhṛtāḥ
02,005.039c bhartuḥ kupyanti daurgatyāt so 'narthaḥ sumahān smṛtaḥ
02,005.039d*0068_01 kaccit sarve mahīpālās tvadājñā mūrdhni dhāritāḥ
02,005.039d*0068_02 kaccit suhṛhayāḥ sarve hy arcayanti bhavatkṛte
02,005.039d*0068_03 kaccid antapurā devā kāle saṃsevitās tvayā
02,005.039d*0068_04 kaccid rājapurandhrībhiḥ prasūyante kulocitāḥ
02,005.039d*0068_05 kumārā dhārmikāḥ śūrā rājadharmaviśāradāḥ
02,005.039d*0068_06 kaccit teṣāṃ ca putrāṇāṃ vivāhaḥ kriyate tvayā
02,005.039d*0068_07 saṃtānārthaṃ tu vaṃśasya doṣaṃ tasya mahīyasaḥ
02,005.039d*0068_08 kaccid āśvāsi*rājaṃs tvayā śaraṇam āgatān
02,005.039d*0068_09 devādīn bhayasaṃtrastān akārpaṇyadhiyā bhṛśam
02,005.040a kaccit sarve 'nuraktās tvāṃ kulaputrāḥ pradhānataḥ
02,005.040c kaccit prāṇāṃs tavārtheṣu saṃtyajanti sadā yudhi
02,005.041a kaccin naiko bahūn arthān sarvaśaḥ sāṃparāyikān
02,005.041c anuśāssi yathākāmaṃ kāmātmā śāsanātigaḥ
02,005.042a kaccit puruṣakāreṇa puruṣaḥ karma śobhayan
02,005.042c labhate mānam adhikaṃ bhūyo vā bhaktavetanam
02,005.043a kaccid vidyāvinītāṃś ca narāñ jñānaviśāradān
02,005.043c yathārhaṃ guṇataś caiva dānenābhyavapadyase
02,005.044a kaccid dārān manuṣyāṇāṃ tavārthe mṛtyum eyuṣām
02,005.044c vyasanaṃ cābhyupetānāṃ bibharṣi bharatarṣabha
02,005.045a kaccid bhayād upanataṃ klībaṃ vā ripum āgatam
02,005.045c yuddhe vā vijitaṃ pārtha putravat parirakṣasi
02,005.046a kaccit tvam eva sarvasyāḥ pṛthivyāḥ pṛthivīpate
02,005.046c samaś ca nābhiśaṅkyaś ca yathā mātā yathā pitā
02,005.047a kaccid vyasaninaṃ śatruṃ niśamya bharatarṣabha
02,005.047c abhiyāsi javenaiva samīkṣya trividhaṃ balam
02,005.047d*0069_01 yātrām ārabhase diṣṭyā prāptakālam ariṃdama
02,005.048a pārṣṇimūlaṃ ca vijñāya vyavasāyaṃ parājayam
02,005.048c balasya ca mahārāja dattvā vetanam agrataḥ
02,005.049a kaccic ca balamukhyebhyaḥ pararāṣṭre paraṃtapa
02,005.049c upacchannāni ratnāni prayacchasi yathārhataḥ
02,005.050a kaccid ātmānam evāgre vijitya vijitendriyaḥ
02,005.050c parāñ jigīṣase pārtha pramattān ajitendriyān
02,005.051a kaccit te yāsyataḥ śatrūn pūrvaṃ yānti svanuṣṭhitāḥ
02,005.051c sāma dānaṃ ca bhedaś ca daṇḍaś ca vidhivad guṇāḥ
02,005.052a kaccin mūlaṃ dṛḍhaṃ kṛtvā yātrāṃ yāsi viśāṃ pate
02,005.052c tāṃś ca vikramase jetuṃ jitvā ca parirakṣasi
02,005.053a kaccid aṣṭāṅgasaṃyuktā caturvidhabalā camūḥ
02,005.053c balamukhyaiḥ sunītā te dviṣatāṃ pratibādhanī
02,005.054a kaccil lavaṃ ca muṣṭiṃ ca pararāṣṭre paraṃtapa
02,005.054c avihāya mahārāja vihaṃsi samare ripūn
02,005.055a kaccit svapararāṣṭreṣu bahavo 'dhikṛtās tava
02,005.055c arthān samanutiṣṭhanti rakṣanti ca parasparam
02,005.056a kaccid abhyavahāryāṇi gātrasaṃsparśakāni ca
02,005.056c ghreyāṇi ca mahārāja rakṣanty anumatās tava
02,005.057a kaccit kośaṃ ca koṣṭhaṃ ca vāhanaṃ dvāram āyudham
02,005.057c āyaś ca kṛtakalyāṇais tava bhaktair anuṣṭhitaḥ
02,005.058a kaccid ābhyantarebhyaś ca bāhyebhyaś ca viśāṃ pate
02,005.058c rakṣasy ātmānam evāgre tāṃś ca svebhyo mithaś ca tān
02,005.059a kaccin na pāne dyūte vā krīḍāsu pramadāsu ca
02,005.059c pratijānanti pūrvāhṇe vyayaṃ vyasanajaṃ tava
02,005.060a kaccid āyasya cārdhena caturbhāgena vā punaḥ
02,005.060c pādabhāgais tribhir vāpi vyayaḥ saṃśodhyate tava
02,005.061a kaccij jñātīn gurūn vṛddhān vaṇijaḥ śilpinaḥ śritān
02,005.061c abhīkṣṇam anugṛhṇāsi dhanadhānyena durgatān
02,005.062a kaccid āyavyaye yuktāḥ sarve gaṇakalekhakāḥ
02,005.062c anutiṣṭhanti pūrvāhṇe nityam āyavyayaṃ tava
02,005.063a kaccid artheṣu saṃprauḍhān hitakāmān anupriyān
02,005.063c nāpakarṣasi karmabhyaḥ pūrvam aprāpya kilbiṣam
02,005.064a kaccid viditvā puruṣān uttamādhamamadhyamān
02,005.064c tvaṃ karmasv anurūpeṣu niyojayasi bhārata
02,005.065a kaccin na lubdhāś caurā vā vairiṇo vā viśāṃ pate
02,005.065c aprāptavyavahārā vā tava karmasv anuṣṭhitāḥ
02,005.066a kaccin na lubdhaiś caurair vā kumāraiḥ strībalena vā
02,005.066c tvayā vā pīḍyate rāṣṭraṃ kaccit puṣṭāḥ kṛṣīvalāḥ
02,005.067a kaccid rāṣṭre taḍāgāni pūrṇāni ca mahānti ca
02,005.067c bhāgaśo viniviṣṭāni na kṛṣir devamātṛkā
02,005.068a kaccid bījaṃ ca bhaktaṃ ca karṣakāyāvasīdate
02,005.068c pratikaṃ ca śataṃ vṛddhyā dadāsy ṛṇam anugraham
02,005.068d*0070_01 kacit te dayitāḥ sarve kṛṣigorakṣajīvinaḥ
02,005.069a kaccit svanuṣṭhitā tāta vārttā te sādhubhir janaiḥ
02,005.069c vārttāyāṃ saṃśritas tāta loko 'yaṃ sukham edhate
02,005.070a kaccic chucikṛtaḥ prājñāḥ pañca pañca svanuṣṭhitāḥ
02,005.070c kṣemaṃ kurvanti saṃhatya rājañ janapade tava
02,005.071a kaccin nagaraguptyarthaṃ grāmā nagaravat kṛtāḥ
02,005.071c grāmavac ca kṛtā rakṣā te ca sarve tadarpaṇāḥ
02,005.072a kaccid balenānugatāḥ samāni viṣamāṇi ca
02,005.072c purāṇacaurāḥ sādhyakṣāś caranti viṣaye tava
02,005.073a kaccit striyaḥ sāntvayasi kaccit tāś ca surakṣitāḥ
02,005.073c kaccin na śraddadhāsy āsāṃ kaccid guhyaṃ na bhāṣase
02,005.074a kaccic cārān niśi śrutvā tat kāryam anucintya ca
02,005.074c priyāṇy anubhavañ śeṣe viditvābhyantaraṃ janam
02,005.075a kaccid dvau prathamau yāmau rātryāṃ suptvā viśāṃ pate
02,005.075c saṃcintayasi dharmārthau yāma utthāya paścime
02,005.076a kaccid darśayase nityaṃ manuṣyān samalaṃkṛtān
02,005.076c utthāya kāle kālajñaḥ saha pāṇḍava mantribhiḥ
02,005.077a kaccid raktāmbaradharāḥ khaḍgahastāḥ svalaṃkṛtāḥ
02,005.077c abhitas tvām upāsante rakṣaṇārtham ariṃdama
02,005.078a kaccid daṇḍyeṣu yamavat pūjyeṣu ca viśāṃ pate
02,005.078c parīkṣya vartase samyag apriyeṣu priyeṣu ca
02,005.079a kaccic chārīram ābādham auṣadhair niyamena vā
02,005.079c mānasaṃ vṛddhasevābhiḥ sadā pārthāpakarṣasi
02,005.080a kaccid vaidyāś cikitsāyām aṣṭāṅgāyāṃ viśāradāḥ
02,005.080c suhṛdaś cānuraktāś ca śarīre te hitāḥ sadā
02,005.081a kaccin na mānān mohād vā kāmād vāpi viśāṃ pate
02,005.081c arthipratyarthinaḥ prāptān apāsyasi kathaṃ cana
02,005.082a kaccin na lobhān mohād vā viśrambhāt praṇayena vā
02,005.082c āśritānāṃ manuṣyāṇāṃ vṛttiṃ tvaṃ saṃruṇatsi ca
02,005.082d*0071_01 kaccid artheṣu saṃprauḍhān arthakarmavicakṣaṇān
02,005.082d*0071_02 nāpakarṣasi karmabhyo hy arthayuktā itīva hi
02,005.083a kaccit paurā na sahitā ye ca te rāṣṭravāsinaḥ
02,005.083c tvayā saha virudhyante paraiḥ krītāḥ kathaṃ cana
02,005.084a kaccit te durbalaḥ śatrur balenopanipīḍitaḥ
02,005.084c mantreṇa balavān kaś cid ubhābhyāṃ vā yudhiṣṭhira
02,005.085a kaccit sarve 'nuraktās tvāṃ bhūmipālāḥ pradhānataḥ
02,005.085c kaccit prāṇāṃs tvadartheṣu saṃtyajanti tvayā hṛtāḥ
02,005.086a kaccit te sarvavidyāsu guṇato 'rcā pravartate
02,005.086c brāhmaṇānāṃ ca sādhūnāṃ tava niḥśreyase śubhā
02,005.086d*0072_01 dakṣiṇās tvaṃ dadāsy eṣāṃ nityaṃ svargāpavargadāḥ
02,005.087a kaccid dharme trayīmūle pūrvair ācarite janaiḥ
02,005.087c vartamānas tathā kartuṃ tasmin karmaṇi vartase
02,005.088a kaccit tava gṛhe 'nnāni svādūny aśnanti vai dvijāḥ
02,005.088c guṇavanti guṇopetās tavādhyakṣaṃ sadakṣiṇam
02,005.089a kaccit kratūn ekacitto vājapeyāṃś ca sarvaśaḥ
02,005.089c puṇḍarīkāṃś ca kārtsnyena yatase kartum ātmavān
02,005.090a kaccij jñātīn gurūn vṛddhān daivatāṃs tāpasān api
02,005.090c caityāṃś ca vṛkṣān kalyāṇān brāhmaṇāṃś ca namasyasi
02,005.090d*0073_01 kaccic choko na manyur vā tvayā protpādyate 'nagha
02,005.090d*0073_02 api maṅgalahastaś ca janaḥ pārśve 'nutiṣṭhati
02,005.091a kaccid eṣā ca te buddhir vṛttir eṣā ca te 'nagha
02,005.091c āyuṣyā ca yaśasyā ca dharmakāmārthadarśinī
02,005.092a etayā vartamānasya buddhyā rāṣṭraṃ na sīdati
02,005.092c vijitya ca mahīṃ rājā so 'tyantaṃ sukham edhate
02,005.093a kaccid āryo viśuddhātmā kṣāritaś caurakarmaṇi
02,005.093c adṛṣṭaśāstrakuśalair na lobhād vadhyate śuciḥ
02,005.094a pṛṣṭo gṛhītas tatkārī tajjñair dṛṣṭaḥ sakāraṇaḥ
02,005.094c kaccin na mucyate steno dravyalobhān nararṣabha
02,005.095a vyutpanne kaccid āḍhyasya daridrasya ca bhārata
02,005.095c arthān na mithyā paśyanti tavāmātyā hṛtā dhanaiḥ
02,005.096a nāstikyam anṛtaṃ krodhaṃ pramādaṃ dīrghasūtratām
02,005.096c adarśanaṃ jñānavatām ālasyaṃ kṣiptacittatām
02,005.097a ekacintanam arthānām anarthajñaiś ca cintanam
02,005.097c niścitānām anārambhaṃ mantrasyāparirakṣaṇam
02,005.098a maṅgalyasyāprayogaṃ ca prasaṅgaṃ viṣayeṣu ca
02,005.098c kaccit tvaṃ varjayasy etān rājadoṣāṃś caturdaśa
02,005.098d*0074_01 prāyaśo yair vinaśyanti kṛtamūlāpi pārthivāḥ
02,005.099a kaccit te saphalā vedāḥ kaccit te saphalaṃ dhanam
02,005.099c kaccit te saphalā dārāḥ kaccit te saphalaṃ śrutam
02,005.100 yudhiṣṭhira uvāca
02,005.100a kathaṃ vai saphalā vedāḥ kathaṃ vai saphalaṃ dhanam
02,005.100c kathaṃ vai saphalā dārāḥ kathaṃ vai saphalaṃ śrutam
02,005.100d*0075_01 ity evaṃ bhāṣito rājñā sarvaśāstrārthatattvavit
02,005.100d*0075_02 dharmarājaṃ mahātmānaṃ punar āha ca tattvataḥ
02,005.101 nārada uvāca
02,005.101a agnihotraphalā vedā dattabhuktaphalaṃ dhanam
02,005.101c ratiputraphalā dārāḥ śīlavṛttaphalaṃ śrutam
02,005.102 vaiśaṃpāyana uvāca
02,005.102a etad ākhyāya sa munir nāradaḥ sumahātapāḥ
02,005.102c papracchānantaram idaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
02,005.103 nārada uvāca
02,005.103a kaccid abhyāgatā dūrād vaṇijo lābhakāraṇāt
02,005.103c yathoktam avahāryante śulkaṃ śulkopajīvibhiḥ
02,005.104a kaccit te puruṣā rājan pure rāṣṭre ca mānitāḥ
02,005.104c upānayanti paṇyāni upadhābhir avañcitāḥ
02,005.105a kaccic chṛṇoṣi vṛddhānāṃ dharmārthasahitā giraḥ
02,005.105c nityam arthavidāṃ tāta tathā dharmānudarśinām
02,005.106a kaccit te kṛṣitantreṣu goṣu puṣpaphaleṣu ca
02,005.106b*0076_01 niyuktāḥ kuśalās teṣu vibhāgajñāḥ kulocitāḥ
02,005.106c dharmārthaṃ ca dvijātibhyo dīyate madhusarpiṣī
02,005.107a dravyopakaraṇaṃ kaccit sarvadā sarvaśilpinām
02,005.107c cāturmāsyāvaraṃ samyaṅ niyataṃ saṃprayacchasi
02,005.108a kaccit kṛtaṃ vijānīṣe kartāraṃ ca praśaṃsasi
02,005.108c satāṃ madhye mahārāja satkaroṣi ca pūjayan
02,005.109a kaccit sūtrāṇi sarvāṇi gṛhṇāsi bharatarṣabha
02,005.109c hastisūtrāśvasūtrāṇi rathasūtrāṇi cābhibho
02,005.110a kaccid abhyasyate śaśvad gṛhe te bharatarṣabha
02,005.110c dhanurvedasya sūtraṃ ca yantrasūtraṃ ca nāgaram
02,005.111a kaccid astrāṇi sarvāṇi brahmadaṇḍaś ca te 'nagha
02,005.111c viṣayogāś ca te sarve viditāḥ śatrunāśanāḥ
02,005.112a kaccid agnibhayāc caiva sarpavyālabhayāt tathā
02,005.112c rogarakṣobhayāc caiva rāṣṭraṃ svaṃ parirakṣasi
02,005.113a kaccid andhāṃś ca mūkāṃś ca paṅgūn vyaṅgān abāndhavān
02,005.113c piteva pāsi dharmajña tathā pravrajitān api
02,005.113d*0077_01 ṣaḍanarthā mahārāja kaccit te pṛṣṭhataḥ kṛtāḥ
02,005.113d*0077_02 nidrālasyaṃ bhayaṃ krodho mārdavaṃ dīrghasūtratā
02,005.114 vaiśaṃpāyana uvāca
02,005.114a etāḥ kurūṇām ṛṣabho mahātmā; śrutvā giro brāhmaṇasattamasya
02,005.114c praṇamya pādāv abhivādya hṛṣṭo; rājābravīn nāradaṃ devarūpam
02,005.115a evaṃ kariṣyāmi yathā tvayoktaṃ; prajñā hi me bhūya evābhivṛddhā
02,005.115c uktvā tathā caiva cakāra rājā; lebhe mahīṃ sāgaramekhalāṃ ca
02,005.116 nārada uvāca
02,005.116a evaṃ yo vartate rājā cāturvarṇyasya rakṣaṇe
02,005.116c sa vihṛtyeha susukhī śakrasyaiti salokatām
02,006.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,006.001a saṃpūjyāthābhyanujñāto maharṣer vacanāt param
02,006.001c pratyuvācānupūrvyeṇa dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,006.002a bhagavan nyāyyam āhaitaṃ yathāvad dharmaniścayam
02,006.002c yathāśakti yathānyāyaṃ kriyate 'yaṃ vidhir mayā
02,006.003a rājabhir yad yathā kāryaṃ purā tat tan na saṃśayaḥ
02,006.003c yathānyāyopanītārthaṃ kṛtaṃ hetumad arthavat
02,006.004a vayaṃ tu satpathaṃ teṣāṃ yātum icchāmahe prabho
02,006.004c na tu śakyaṃ tathā gantuṃ yathā tair niyatātmabhiḥ
02,006.004d*0078_01 taṃ tu viśrāntam āsīnaṃ devarṣim amitadyutim
02,006.005a evam uktvā sa dharmātmā vākyaṃ tad abhipūjya ca
02,006.005c muhūrtāt prāptakālaṃ ca dṛṣṭvā lokacaraṃ munim
02,006.006a nāradaṃ svastham āsīnam upāsīno yudhiṣṭhiraḥ
02,006.006c apṛcchat pāṇḍavas tatra rājamadhye mahāmatiḥ
02,006.007a bhavān saṃcarate lokān sadā nānāvidhān bahūn
02,006.007c brahmaṇā nirmitān pūrvaṃ prekṣamāṇo manojavaḥ
02,006.008a īdṛśī bhavatā kā cid dṛṣṭapūrvā sabhā kva cit
02,006.008c ito vā śreyasī brahmaṃs tan mamācakṣva pṛcchataḥ
02,006.009a tac chrutvā nāradas tasya dharmarājasya bhāṣitam
02,006.009c pāṇḍavaṃ pratyuvācedaṃ smayan madhurayā girā
02,006.010a mānuṣeṣu na me tāta dṛṣṭapūrvā na ca śrutā
02,006.010c sabhā maṇimayī rājan yatheyaṃ tava bhārata
02,006.011a sabhāṃ tu pitṛrājasya varuṇasya ca dhīmataḥ
02,006.011c kathayiṣye tathendrasya kailāsanilayasya ca
02,006.012a brahmaṇaś ca sabhāṃ divyāṃ kathayiṣye gataklamām
02,006.012b*0079_01 divyāṃ divyair abhiprāyair upetāṃ viśvarūpiṇīm
02,006.012b*0079_02 devaiḥ pitṛgaṇaiḥ sādhyair yajvabhir niyatātmabhiḥ
02,006.012b*0079_03 juṣṭāṃ munigaṇaiḥ śāntair vedayajñaiḥ sadakṣiṇaiḥ
02,006.012c yadi te śravaṇe buddhir vartate bharatarṣabha
02,006.013a nāradenaivam uktas tu dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,006.013c prāñjalir bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ taiś ca sarvair nṛpair vṛtaḥ
02,006.014a nāradaṃ pratyuvācedaṃ dharmarājo mahāmanāḥ
02,006.014c sabhāḥ kathaya tāḥ sarvāḥ śrotum icchāmahe vayam
02,006.015a kiṃdravyās tāḥ sabhā brahman kiṃvistārāḥ kimāyatāḥ
02,006.015c pitāmahaṃ ca ke tasyāṃ sabhāyāṃ paryupāsate
02,006.016a vāsavaṃ devarājaṃ ca yamaṃ vaivasvataṃ ca ke
02,006.016c varuṇaṃ ca kuberaṃ ca sabhāyāṃ paryupāsate
02,006.017a etat sarvaṃ yathātattvaṃ devarṣe vadatas tava
02,006.017c śrotum icchāma sahitāḥ paraṃ kautūhalaṃ hi naḥ
02,006.018a evam uktaḥ pāṇḍavena nāradaḥ pratyuvāca tam
02,006.018c krameṇa rājan divyās tāḥ śrūyantām iha naḥ sabhāḥ
02,007.001 nārada uvāca
02,007.001a śakrasya tu sabhā divyā bhāsvarā karmabhir jitā
02,007.001c svayaṃ śakreṇa kauravya nirmitārkasamaprabhā
02,007.002a vistīrṇā yojanaśataṃ śatam adhyardham āyatā
02,007.002c vaihāyasī kāmagamā pañcayojanam ucchritā
02,007.003a jarāśokaklamāpetā nirātaṅkā śivā śubhā
02,007.003c veśmāsanavatī ramyā divyapādapaśobhitā
02,007.004a tasyāṃ deveśvaraḥ pārtha sabhāyāṃ paramāsane
02,007.004c āste śacyā mahendrāṇyā śriyā lakṣmyā ca bhārata
02,007.005a bibhrad vapur anirdeśyaṃ kirīṭī lohitāṅgadaḥ
02,007.005c virajombaraś citramālyo hrīkīrtidyutibhiḥ saha
02,007.006a tasyām upāsate nityaṃ mahātmānaṃ śatakratum
02,007.006c marutaḥ sarvato rājan sarve ca gṛhamedhinaḥ
02,007.006e siddhā devarṣayaś caiva sādhyā devagaṇās tathā
02,007.006f*0080_01 marutvantaś ca sahitā bhāsvanto hemamālinaḥ
02,007.007a ete sānucarāḥ sarve divyarūpāḥ svalaṃkṛtāḥ
02,007.007c upāsate mahātmānaṃ devarājam ariṃdamam
02,007.008a tathā devarṣayaḥ sarve pārtha śakram upāsate
02,007.008c amalā dhūtapāpmāno dīpyamānā ivāgnayaḥ
02,007.008e tejasvinaḥ somayujo vipāpā vigataklamāḥ
02,007.009a parāśaraḥ parvataś ca tathā sāvarṇigālavau
02,007.009b*0081_01 ekataś ca dvitaś caiva tritaś caiva mahāmuniḥ
02,007.009c śaṅkhaś ca likhitaś caiva tathā gauraśirā muniḥ
02,007.010a durvāsāś ca dīrghatapā yājñavalkyo 'tha bhālukiḥ
02,007.010a*0082_01 **** **** tathā dīrghatamā muniḥ
02,007.010a*0082_02 pavitrapāṇiḥ sāvarṇiḥ
02,007.010c uddālakaḥ śvetaketus tathā śāṭyāyanaḥ prabhuḥ
02,007.011a haviṣmāṃś ca gaviṣṭhaś ca hariścandraś ca pārthivaḥ
02,007.011c hṛdyaś codaraśāṇḍilyaḥ pārāśaryaḥ kṛṣīvalaḥ
02,007.011d*0082a_01 jābālir vāmadevaś ca śaktir gārgyasuvāmanau
02,007.012a vātaskandho viśākhaś ca vidhātā kāla eva ca
02,007.012c anantadantas tvaṣṭā ca viśvakarmā ca tumburuḥ
02,007.013a ayonijā yonijāś ca vāyubhakṣā hutāśinaḥ
02,007.013c īśānaṃ sarvalokasya vajriṇaṃ samupāsate
02,007.014a sahadevaḥ sunīthaś ca vālmīkiś ca mahātapāḥ
02,007.014c samīkaḥ satyavāṃś caiva pracetāḥ satyasaṃgaraḥ
02,007.015a medhātithir vāmadevaḥ pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ
02,007.015c maruttaś ca marīciś ca sthāṇuś cātrir mahātapāḥ
02,007.016a kakṣīvān gautamas tārkṣyas tathā vaiśvānaro muniḥ
02,007.016b*0083_01 ṣaḍartuḥ kavaṣo dhūmro raibhyo nalaparāvasū
02,007.016b*0083_02 svastyātreyo jaratkāruḥ kahoḷaḥ kāśyapas tathā
02,007.016b*0083_03 vibhaṇḍako ṛṣyaśṛṅga unmukho vimukhas tathā
02,007.016c muniḥ kālakavṛkṣīya āśrāvyo 'tha hiraṇyadaḥ
02,007.016e saṃvarto devahavyaś ca viṣvaksenaś ca vīryavān
02,007.016f*0084_01 kaṇvaḥ kātyāyano rājan gārgyaḥ kauśika eva tu
02,007.017a divyā āpas tathauṣadhyaḥ śraddhā medhā sarasvatī
02,007.017c artho dharmaś ca kāmaś ca vidyutaś cāpi pāṇḍava
02,007.018a jalavāhās tathā meghā vāyavaḥ stanayitnavaḥ
02,007.018c prācī dig yajñavāhāś ca pāvakāḥ saptaviṃśatiḥ
02,007.019a agnīṣomau tathendrāgnī mitro 'tha savitāryamā
02,007.019c bhago viśve ca sādhyāś ca śukro manthī ca bhārata
02,007.019d*0085_01 sarveṣāṃ marutāṃ mānyā guruḥ śukras tathaiva ca
02,007.019d*0086_01 viśvāvasuś citrasenaḥ sumanas taruṇas tathā
02,007.020a yajñāś ca dakṣiṇāś caiva grahāḥ stobhāś ca sarvaśaḥ
02,007.020c yajñavāhāś ca ye mantrāḥ sarve tatra samāsate
02,007.021a tathaivāpsaraso rājan gandharvāś ca manoramāḥ
02,007.021a*0087_01 **** **** rambhorvaśy atha menakā
02,007.021a*0087_02 ghṛtācī pañcacūḍā ca vipracittipurogamāḥ
02,007.021a*0087_03 viśvāvasuś citrasenaḥ parvatas tumburus tathā
02,007.021a*0087_04 vidyādharās tu rājendra
02,007.021c nṛtyavāditragītaiś ca hāsyaiś ca vividhair api
02,007.021e ramayanti sma nṛpate devarājaṃ śatakratum
02,007.022a stutibhir maṅgalaiś caiva stuvantaḥ karmabhis tathā
02,007.022c vikramaiś ca mahātmānaṃ balavṛtraniṣūdanam
02,007.023a brahmarājarṣayaḥ sarve sarve devarṣayas tathā
02,007.023c vimānair vividhair divyair bhrājamānair ivāgnibhiḥ
02,007.024a sragviṇo bhūṣitāś cānye yānti cāyānti cāpare
02,007.024c bṛhaspatiś ca śukraś ca tasyām āyayatuḥ saha
02,007.025a ete cānye ca bahavo yatātmāno yatavratāḥ
02,007.025c vimānaiś candrasaṃkāśaiḥ somavat priyadarśanāḥ
02,007.025e brahmaṇo vacanād rājan bhṛguḥ saptarṣayas tathā
02,007.026a eṣā sabhā mayā rājan dṛṣṭā puṣkaramālinī
02,007.026c śatakrator mahārāja yāmyāṃ śṛṇu mamānagha
02,008.001 nārada uvāca
02,008.001a kathayiṣye sabhāṃ divyāṃ yudhiṣṭhira nibodha tām
02,008.001c vaivasvatasya yām arthe viśvakarmā cakāra ha
02,008.002a taijasī sā sabhā rājan babhūva śatayojanā
02,008.002c vistārāyāmasaṃpannā bhūyasī cāpi pāṇḍava
02,008.003a arkaprakāśā bhrājiṣṇuḥ sarvataḥ kāmacāriṇī
02,008.003c naivātiśītā nātyuṣṇā manasaś ca praharṣiṇī
02,008.004a na śoko na jarā tasyāṃ kṣutpipāse na cāpriyam
02,008.004c na ca dainyaṃ klamo vāpi pratikūlaṃ na cāpy uta
02,008.005a sarve kāmāḥ sthitās tasyāṃ ye divyā ye ca mānuṣāḥ
02,008.005c rasavac ca prabhūtaṃ ca bhakṣyabhojyam ariṃdama
02,008.005d*0088_01 lehyaṃ coṣyaṃ ca peyaṃ ca hṛdyaṃ svādu manoharam
02,008.006a puṇyagandhāḥ srajas tatra nityapuṣpaphaladrumāḥ
02,008.006c rasavanti ca toyāni śītāny uṣṇāni caiva ha
02,008.006d*0089_01 vṛkṣāś ca vividhās tatra nityapuṣpā manoramāḥ
02,008.006d*0089_02 śītalāni ca ramyāṇi sukhoṣṇāni ca bhārata
02,008.007a tasyāṃ rājarṣayaḥ puṇyās tathā brahmarṣayo 'malāḥ
02,008.007c yamaṃ vaivasvataṃ tāta prahṛṣṭāḥ paryupāsate
02,008.008a yayātir nahuṣaḥ pūrur māndhātā somako nṛgaḥ
02,008.008c trasadasyuś ca turayaḥ kṛtavīryaḥ śrutaśravāḥ
02,008.009a aripraṇut susiṃhaś ca kṛtavegaḥ kṛtir nimiḥ
02,008.009c pratardanaḥ śibir matsyaḥ pṛthvakṣo 'tha bṛhadrathaḥ
02,008.010a aiḍo maruttaḥ kuśikaḥ sāṃkāśyaḥ sāṃkṛtir bhavaḥ
02,008.010c caturaśvaḥ sadaśvormiḥ kārtavīryaś ca pārthivaḥ
02,008.011a bharatas tathā surathaḥ sunītho naiṣadho nalaḥ
02,008.011b*0090_01 bharataḥ surathaś caiva tathā rājā taporathaḥ
02,008.011b*0090_02 sunītho niśaṭho rājā nalo vai niṣadhādhipaḥ
02,008.011c divodāso 'tha sumanā ambarīṣo bhagīrathaḥ
02,008.011d*0091_01 lomapādo 'naraṇyaś ca lohitaḥ pūrur udvahaḥ
02,008.012a vyaśvaḥ sadaśvo vadhryaśvaḥ pañcahastaḥ pṛthuśravāḥ
02,008.012c ruṣadgur vṛṣasenaś ca kṣupaś ca sumahābalaḥ
02,008.013a ruṣadaśvo vasumanāḥ purukutso dhvajī rathī
02,008.013c ārṣṭiṣeṇo dilīpaś ca mahātmā cāpy uśīnaraḥ
02,008.014a auśīnaraḥ puṇḍarīkaḥ śaryātiḥ śarabhaḥ śuciḥ
02,008.014c aṅgo 'riṣṭaś ca venaś ca duḥṣantaḥ saṃjayo jayaḥ
02,008.015a bhāṅgāsvariḥ sunīthaś ca niṣadho 'tha tviṣīrathaḥ
02,008.015c karaṃdhamo bāhlikaś ca sudyumno balavān madhuḥ
02,008.015d*0092_01 ailo maruttaś ca tathā balavān pṛthivīpatiḥ
02,008.016a kapotaromā tṛṇakaḥ sahadevārjunau tathā
02,008.016b*0093_01 vyaśvaḥ sāśvaḥ kṛśāśvaś ca śaśabinduś ca pārthivaḥ
02,008.016b*0094_01 rājā daśarathaś caiva kakutstho 'tha pravardhanaḥ
02,008.016c rāmo dāśarathiś caiva lakṣmaṇo 'tha pratardanaḥ
02,008.017a alarkaḥ kakṣasenaś ca gayo gaurāśva eva ca
02,008.017c jāmadagnyo 'tha rāmo 'tra nābhāgasagarau tathā
02,008.018a bhūridyumno mahāśvaś ca pṛthvaśvo janakas tathā
02,008.018c vainyo rājā vāriṣeṇaḥ purujo janamejayaḥ
02,008.019a brahmadattas trigartaś ca rājoparicaras tathā
02,008.019c indradyumno bhīmajānur gayaḥ pṛṣṭho nayo 'naghaḥ
02,008.020a padmo 'tha mucukundaś ca bhūridyumnaḥ prasenajit
02,008.020c ariṣṭanemiḥ pradyumnaḥ pṛthagaśvo 'jakas tathā
02,008.021a śataṃ matsyā nṛpatayaḥ śataṃ nīpāḥ śataṃ hayāḥ
02,008.021c dhṛtarāṣṭrāś caikaśatam aśītir janamejayāḥ
02,008.022a śataṃ ca brahmadattānām īriṇāṃ vairiṇāṃ śatam
02,008.022b*0095_01 bhīṣmāṇāṃ dve śate 'py atra bhīmānāṃ tu tathā śatam
02,008.022b*0095_02 śataṃ ca prativindhyānāṃ śataṃ nāgāḥ śataṃ hayāḥ
02,008.022b*0095_03 palāśānāṃ śataṃ jñeyaṃ śataṃ kāśakuśādayaḥ
02,008.022c śaṃtanuś caiva rājarṣiḥ pāṇḍuś caiva pitā tava
02,008.023a uśadgavaḥ śataratho devarājo jayadrathaḥ
02,008.023c vṛṣādarbhiś ca rājarṣir dhāmnā saha samantriṇā
02,008.024a athāpare sahasrāṇi ye gatāḥ śaśabindavaḥ
02,008.024c iṣṭvāśvamedhair bahubhir mahadbhir bhūridakṣiṇaiḥ
02,008.025a ete rājarṣayaḥ puṇyāḥ kīrtimanto bahuśrutāḥ
02,008.025c tasyāṃ sabhāyāṃ rājarṣe vaivasvatam upāsate
02,008.026a agastyo 'tha mataṅgaś ca kālo mṛtyus tathaiva ca
02,008.026c yajvānaś caiva siddhāś ca ye ca yogaśarīriṇaḥ
02,008.027a agniṣvāttāś ca pitaraḥ phenapāś coṣmapāś ca ye
02,008.027c svadhāvanto barhiṣado mūrtimantas tathāpare
02,008.028a kālacakraṃ ca sākṣāc ca bhagavān havyavāhanaḥ
02,008.028c narā duṣkṛtakarmāṇo dakṣiṇāyanamṛtyavaḥ
02,008.029a kālasya nayane yuktā yamasya puruṣāś ca ye
02,008.029c tasyāṃ śiṃśapapālāśās tathā kāśakuśādayaḥ
02,008.029e upāsate dharmarājaṃ mūrtimanto nirāmayāḥ
02,008.030a ete cānye ca bahavaḥ pitṛrājasabhāsadaḥ
02,008.030c aśakyāḥ parisaṃkhyātuṃ nāmabhiḥ karmabhis tathā
02,008.031a asaṃbādhā hi sā pārtha ramyā kāmagamā sabhā
02,008.031c dīrghakālaṃ tapas taptvā nirmitā viśvakarmaṇā
02,008.032a prabhāsantī jvalantīva tejasā svena bhārata
02,008.032c tām ugratapaso yānti suvratāḥ satyavādinaḥ
02,008.033a śāntāḥ saṃnyāsinaḥ siddhāḥ pūtāḥ puṇyena karmaṇā
02,008.033c sarve bhāsvaradehāś ca sarve ca virajombarāḥ
02,008.034a citrāṅgadāś citramālyāḥ sarve jvalitakuṇḍalāḥ
02,008.034c sukṛtaiḥ karmabhiḥ puṇyaiḥ paribarhair vibhūṣitāḥ
02,008.035a gandharvāś ca mahātmānaḥ śataśaś cāpsarogaṇāḥ
02,008.035c vāditraṃ nṛttagītaṃ ca hāsyaṃ lāsyaṃ ca sarvaśaḥ
02,008.036a puṇyāś ca gandhāḥ śabdāś ca tasyāṃ pārtha samantataḥ
02,008.036c divyāni mālyāni ca tām upatiṣṭhanti sarvaśaḥ
02,008.037a śataṃ śatasahasrāṇi dharmiṇāṃ taṃ prajeśvaram
02,008.037c upāsate mahātmānaṃ rūpayuktā manasvinaḥ
02,008.038a īdṛśī sā sabhā rājan pitṛrājño mahātmanaḥ
02,008.038c varuṇasyāpi vakṣyāmi sabhāṃ puṣkaramālinīm
02,008.038d*0096_01 tvam ekāgramanā rājann avadhāraya pārthiva
02,009.001 nārada uvāca
02,009.001a yudhiṣṭhira sabhā divyā varuṇasya sitaprabhā
02,009.001c pramāṇena yathā yāmyā śubhaprākāratoraṇā
02,009.002a antaḥsalilam āsthāya vihitā viśvakarmaṇā
02,009.002c divyaratnamayair vṛkṣaiḥ phalapuṣpapradair yutā
02,009.003a nīlapītāsitaśyāmaiḥ sitair lohitakair api
02,009.003c avatānais tathā gulmaiḥ puṣpamañjaridhāribhiḥ
02,009.004a tathā śakunayas tasyāṃ nānārūpā mṛdusvarāḥ
02,009.004c anirdeśyā vapuṣmantaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
02,009.005a sā sabhā sukhasaṃsparśā na śītā na ca gharmadā
02,009.005c veśmāsanavatī ramyā sitā varuṇapālitā
02,009.006a yasyām āste sa varuṇo vāruṇyā saha bhārata
02,009.006c divyaratnāmbaradharo bhūṣaṇair upaśobhitaḥ
02,009.006d*0097_01 dvitīyena tu nāmnā yā gaurīti bhuvi viśrutā
02,009.006d*0097_02 patnyā sa varuṇo devaḥ pramodati sukhī sukham
02,009.006d*0098_01 divyamālyāmbaradharā divyālaṃkārabhūṣitā
02,009.007a sragviṇo bhūṣitāś cāpi divyamālyānukarṣiṇaḥ
02,009.007c ādityās tatra varuṇaṃ jaleśvaram upāsate
02,009.008a vāsukis takṣakaś caiva nāgaś cairāvatas tathā
02,009.008c kṛṣṇaś ca lohitaś caiva padmaś citraś ca vīryavān
02,009.009a kambalāśvatarau nāgau dhṛtarāṣṭrabalāhakau
02,009.009b*0099_01 maṇiś ca maṇināgaś ca nāgaḥ śaṅkhanakhas tathā
02,009.009b*0099_02 kauravyaḥ svastikaś caiva elāputraḥ suvāmanaḥ
02,009.009b*0099_03 aparājitaś ca doṣaś ca nandakaḥ pūraṇas tathā
02,009.009b*0099_04 abhīkaḥ śibhikaḥ śveto bhadro bhadreśvaras tathā
02,009.009c maṇimān kuṇḍaladharaḥ karkoṭakadhanaṃjayau
02,009.009d*0100_01 pāṇimān kuṇḍadhāraś ca balavān pṛthivīpate
02,009.010a prahlādo mūṣikādaś ca tathaiva janamejayaḥ
02,009.010c patākino maṇḍalinaḥ phaṇavantaś ca sarvaśaḥ
02,009.010d*0101_01 artho dharmaś ca kāmaś ca vasuḥ kapila eva ca
02,009.010d*0101_02 anantaś ca mahānāgo yaṃ sa dṛṣṭvā jaleśvaraḥ
02,009.010d*0101_03 abhyarcayati satkārair āsanena ca taṃ vibhum
02,009.010d*0101_04 vāsukipramukhāś caiva sarve prāñjalayaḥ sthitāḥ
02,009.010d*0101_05 anujñātāś ca śeṣeṇa yathārham upaviśya ca
02,009.011a ete cānye ca bahavaḥ sarpās tasyāṃ yudhiṣṭhira
02,009.011b*0102_01 vainateyaś ca garuḍo ye cānye paricāriṇaḥ
02,009.011c upāsate mahātmānaṃ varuṇaṃ vigataklamāḥ
02,009.012a balir vairocano rājā narakaḥ pṛthivīṃjayaḥ
02,009.012c prahlādo vipracittiś ca kālakhañjāś ca sarvaśaḥ
02,009.013a suhanur durmukhaḥ śaṅkhaḥ sumanāḥ sumatiḥ svanaḥ
02,009.013c ghaṭodaro mahāpārśvaḥ krathanaḥ piṭharas tathā
02,009.014a viśvarūpaḥ surūpaś ca virūpo 'tha mahāśirāḥ
02,009.014c daśagrīvaś ca vālī ca meghavāsā daśāvaraḥ
02,009.015a kaiṭabho viṭaṭūtaś ca saṃhrādaś cendratāpanaḥ
02,009.015c daityadānavasaṃghāś ca sarve rucirakuṇḍalāḥ
02,009.016a sragviṇo maulinaḥ sarve tathā divyaparicchadāḥ
02,009.016c sarve labdhavarāḥ śūrāḥ sarve vigatamṛtyavaḥ
02,009.017a te tasyāṃ varuṇaṃ devaṃ dharmapāśasthitāḥ sadā
02,009.017c upāsate mahātmānaṃ sarve sucaritavratāḥ
02,009.018a tathā samudrāś catvāro nadī bhāgīrathī ca yā
02,009.018c kālindī vidiśā veṇṇā narmadā vegavāhinī
02,009.019a vipāśā ca śatadruś ca candrabhāgā sarasvatī
02,009.019c irāvatī vitastā ca sindhur devanadas tathā
02,009.020a godāvarī kṛṣṇaveṇṇā kāverī ca saridvarā
02,009.020c etāś cānyāś ca saritas tīrthāni ca sarāṃsi ca
02,009.020d*0103_01 kiṃpunā ca viśalyā ca tathā vaitaraṇī nadī
02,009.020d*0103_02 tṛtīyā jyeṣṭhilā caiva śoṇaś cāpi mahānadaḥ
02,009.020d*0103_03 carmaṇvatī tathā caiva parṇāśā ca mahānadī
02,009.020d*0103_04 sarayūr vāravatyātha lāṅgalī ca saridvarā
02,009.020d*0104_01 karatoyā tathātreyī lauhityaś ca mahānadaḥ
02,009.020d*0104_02 laṅghanī gomatī caiva saṃdhyā trisrotasā tathā
02,009.020d*0105_01 kambudā ca viśalyā ca kauśikī gomatī tathā
02,009.020d*0105_02 devikā ca vipaṅkā ca tathā vaitaraṇī nadī
02,009.020d*0105_03 tṛtīyā jyeṣṭhilā caiva śoṇaś caiva mahānadaḥ
02,009.020d*0105_04 carmaṇvatī śvetanadī phalgunā ca mahānadī
02,009.020d*0105_05 sarayūś cīravalkelā kuliś ca saritas tathā
02,009.020d*0106_01 sutīrthā lokaviśrutāḥ
02,009.020d*0106_02 saritaḥ sarvataś cānyās
02,009.020d*0107_01 hradāś ca varuṇaṃ devaṃ sabhāyāṃ paryupāsate
02,009.021a kūpāś ca saprasravaṇā dehavanto yudhiṣṭhira
02,009.021c palvalāni taḍāgāni dehavanty atha bhārata
02,009.022a diśas tathā mahī caiva tathā sarve mahīdharāḥ
02,009.022c upāsate mahātmānaṃ sarve jalacarās tathā
02,009.023a gītavāditravantaś ca gandharvāpsarasāṃ gaṇāḥ
02,009.023c stuvanto varuṇaṃ tasyāṃ sarva eva samāsate
02,009.024a mahīdharā ratnavanto rasā yeṣu pratiṣṭhitāḥ
02,009.024c sarve vigrahavantas te tam īśvaram upāsate
02,009.024d*0108_01 kathayantaḥ sumadhurāḥ kathās tatra samāsate
02,009.024d*0108_02 vāruṇaś ca tathā mantrī sunābhaḥ paryupāsate
02,009.024d*0108_03 putrapautraiḥ parivṛto gonāmnā puṣkareṇa ca
02,009.025a eṣā mayā saṃpatatā vāruṇī bharatarṣabha
02,009.025c dṛṣṭapūrvā sabhā ramyā kuberasya sabhāṃ śṛṇu
02,010.001 nārada uvāca
02,010.001a sabhā vaiśravaṇī rājañ śatayojanam āyatā
02,010.001c vistīrṇā saptatiś caiva yojanāni sitaprabhā
02,010.002a tapasā nirmitā rājan svayaṃ vaiśravaṇena sā
02,010.002c śaśiprabhā khecarīṇāṃ kailāsaśikharopamā
02,010.003a guhyakair uhyamānā sā khe viṣakteva dṛśyate
02,010.003c divyā hemamayair uccaiḥ pādapair upaśobhitā
02,010.004a raśmivatī bhāsvarā ca divyagandhā manoramā
02,010.004c sitābhraśikharākārā plavamāneva dṛśyate
02,010.004d*0109_01 divyā hemamayair aṅgair vidyudbhir iva citritā
02,010.005a tasyāṃ vaiśravaṇo rājā vicitrābharaṇāmbaraḥ
02,010.005c strīsahasrāvṛtaḥ śrīmān āste jvalitakuṇḍalaḥ
02,010.005d*0110_01 saha patnyā mahārāja ṛddhyā saha virājate
02,010.005d*0110_02 sarvābharaṇabhūṣiṇyā puṣpavatyā dhaneśvaraḥ
02,010.006a divākaranibhe puṇye divyāstaraṇasaṃvṛte
02,010.006c divyapādopadhāne ca niṣaṇṇaḥ paramāsane
02,010.007a mandārāṇām udārāṇāṃ vanāni surabhīṇi ca
02,010.007c saugandhikānāṃ cādāya gandhān gandhavahaḥ śuciḥ
02,010.008a nalinyāś cālakākhyāyāś candanānāṃ vanasya ca
02,010.008c manohṛdayasaṃhlādī vāyus tam upasevate
02,010.009a tatra devāḥ sagandharvā gaṇair apsarasāṃ vṛtāḥ
02,010.009c divyatānena gītāni gānti divyāni bhārata
02,010.010a miśrakeśī ca rambhā ca citrasenā śucismitā
02,010.010c cārunetrā ghṛtācī ca menakā puñjikasthalā
02,010.011a viśvācī sahajanyā ca pramlocā urvaśī irā
02,010.011b*0111_01 pramlocāpy urvaśī caiva iḍā citrā vibhāvarī
02,010.011c vargā ca saurabheyī ca samīcī budbudā latā
02,010.011c*0112_01 **** **** devī rambhā manoramā
02,010.011c*0112_02 gopālī pañcacūḍā ca vidyudvarṇā sulocanā
02,010.011c*0112_03 citradevī ca nīlā ca
02,010.012a etāḥ sahasraśaś cānyā nṛttagītaviśāradāḥ
02,010.012c upatiṣṭhanti dhanadaṃ pāṇḍavāpsarasāṃ gaṇāḥ
02,010.013a aniśaṃ divyavāditrair nṛttair gītaiś ca sā sabhā
02,010.013c aśūnyā rucirā bhāti gandharvāpsarasāṃ gaṇaiḥ
02,010.014a kiṃnarā nāma gandharvā narā nāma tathāpare
02,010.014b*0113_01 ete gāyanti nṛtyanti dhanadaṃ hlādayanti ca
02,010.014c maṇibhadro 'tha dhanadaḥ śvetabhadraś ca guhyakaḥ
02,010.014d*0114_01 sthūṇaś ca sūryabhānuś ca tathā śoṇakatindukau
02,010.015a kaśerako gaṇḍakaṇḍuḥ pradyotaś ca mahābalaḥ
02,010.015c kustumburuḥ piśācaś ca gajakarṇo viśālakaḥ
02,010.016a varāhakarṇaḥ sāndroṣṭhaḥ phalabhakṣaḥ phalodakaḥ
02,010.016b*0115_01 mudgaś camūhilaḥ puṣpo hemanetrapraṇālukaḥ
02,010.016c aṅgacūḍaḥ śikhāvarto hemanetro vibhīṣaṇaḥ
02,010.017a puṣpānanaḥ piṅgalakaḥ śoṇitodaḥ pravālakaḥ
02,010.017c vṛkṣavāsyaniketaś ca cīravāsāś ca bhārata
02,010.018a ete cānye ca bahavo yakṣāḥ śatasahasraśaḥ
02,010.018c sadā bhagavatī ca śrīs tathaiva nalakūbaraḥ
02,010.019a ahaṃ ca bahuśas tasyāṃ bhavanty anye ca madvidhāḥ
02,010.019c ācāryāś cābhavaṃs tatra tathā devarṣayo 'pare
02,010.019d*0116_01 kravyādāś ca tathaivānye gandharvāś ca mahābalāḥ
02,010.019d*0116_02 upāsate mahātmānaṃ tasyāṃ dhanadam īśvaram
02,010.020a bhagavān bhūtasaṃghaiś ca vṛtaḥ śatasahasraśaḥ
02,010.020c umāpatiḥ paśupatiḥ śūladhṛg bhaganetrahā
02,010.021a tryambako rājaśārdūla devī ca vigataklamā
02,010.021c vāmanair vikaṭaiḥ kubjaiḥ kṣatajākṣair manojavaiḥ
02,010.022a māṃsamedovasāhārair ugraśravaṇadarśanaiḥ
02,010.022c nānāpraharaṇair ghorair vātair iva mahājavaiḥ
02,010.022e vṛtaḥ sakhāyam anvāste sadaiva dhanadaṃ nṛpa
02,010.022f@003_0001 prahṛṣṭāḥ śataśaś cānye bahuśaḥ saparicchadāḥ
02,010.022f@003_0002 gandharvāṇāṃ ca patayo viśvāvasur hahāhuhūḥ
02,010.022f@003_0003 tumburuḥ parvataś caiva śailūṣas tv atha nāradaḥ
02,010.022f@003_0004 citrasenaś ca gītajñas tathā citraratho 'pi ca
02,010.022f@003_0005 ete cānye ca gandharvā dhaneśvaram upāsate
02,010.022f@003_0006 vidyādharādhipaś caiva candrāpīḍaḥ sahānujaiḥ
02,010.022f@003_0007 upāsate mahātmānaṃ dhanānām īśvaraṃ prabhum
02,010.022f@003_0008 kiṃnarāḥ śataśas tatra dhanānām īśvaraṃ prabhum
02,010.022f@003_0009 āsate cāpi rājāno bhagadattapurogamāḥ
02,010.022f@003_0010 drumaḥ kiṃpuruṣeśaś ca upāste dhanadeśvaram
02,010.022f@003_0011 rākṣasānāṃ patiś caiva mahendro gandhamādanaḥ
02,010.022f@003_0012 saha yakṣaiḥ sagandharvaiḥ saha sarvair niśācaraiḥ
02,010.022f@003_0013 vibhīṣaṇaś ca dharmiṣṭha upāste bhrātaraṃ prabhum
02,010.022f@003_0014 himavān pāriyātraś ca vindhyakailāsamandarāḥ
02,010.022f@003_0015 malayo darduraś caiva mahendro gandhamādanaḥ
02,010.022f@003_0016 indranīlaḥ sunābhaś ca tathā divyau ca parvatau
02,010.022f@003_0017 ete cānye ca bahavaḥ sarve merupurogamāḥ
02,010.022f@003_0018 upāsate mahātmānaṃ dhanānām īśvaraṃ prabhum
02,010.022f@003_0019 nandīśvaraś ca bhagavān mahākālas tathaiva ca
02,010.022f@003_0020 śaṅkukarṇamukhāḥ sarve divyāḥ pāriṣadās tathā
02,010.022f@003_0021 kāṣṭhakūṭaḥ somanandī vijayaś ca tapodhikaḥ
02,010.022f@003_0022 śvetaś ca vṛṣabhas tatra nanarda sumahāravaḥ
02,010.022f@003_0023 dhanadaṃ rākṣasāś cānye gandharvāś ca samāsate
02,010.022f@003_0024 pariṣadgaṇaiḥ parivṛtam upayātaṃ maheśvaram
02,010.022f@003_0025 taṃ dṛṣṭvā devadeveśaṃ śivaṃ trailokyabhāvanam
02,010.022f@003_0026 praṇamya mūrdhnā paulastyo bahurūpam umāpatim
02,010.022f@003_0027 tato 'bhyanujñāṃ saṃprāpya mahādevād dhaneśvaraḥ
02,010.022f@003_0028 āste kadācid bhagavān bhavo dhanapateḥ sakhā
02,010.022f@003_0029 nidhīnāṃ pravarau mukhyau śaṅkhapadmau dhaneśvarau
02,010.022f@003_0030 sarvān nidhīn pragṛhyātha upāstāṃ vai dhaneśvaram
02,010.023a sā sabhā tādṛśī rājan mayā dṛṣṭāntarikṣagā
02,010.023c pitāmahasabhāṃ rājan kathayiṣye gataklamām
02,011.001 nārada uvāca
02,011.001a purā devayuge rājann ādityo bhagavān divaḥ
02,011.001c āgacchan mānuṣaṃ lokaṃ didṛkṣur vigataklamaḥ
02,011.001d*0117_01 pitāmahasabhāṃ tāta kathyamānāṃ nibodha me
02,011.001d*0117_02 śakyate yā na nirdeṣṭum evaṃrūpeti bhārata
02,011.002a caran mānuṣarūpeṇa sabhāṃ dṛṣṭvā svayaṃbhuvaḥ
02,011.002c sabhām akathayan mahyaṃ brāhmīṃ tattvena pāṇḍava
02,011.003a aprameyaprabhāṃ divyāṃ mānasīṃ bharatarṣabha
02,011.003c anirdeśyāṃ prabhāvena sarvabhūtamanoramām
02,011.004a śrutvā guṇān ahaṃ tasyāḥ sabhāyāḥ pāṇḍunandana
02,011.004c darśanepsus tathā rājann ādityam aham abruvam
02,011.005a bhagavan draṣṭum icchāmi pitāmahasabhām aham
02,011.005c yena sā tapasā śakyā karmaṇā vāpi gopate
02,011.006a auṣadhair vā tathā yuktair uta vā māyayā yayā
02,011.006c tan mamācakṣva bhagavan paśyeyaṃ tāṃ sabhāṃ katham
02,011.006d*0118_01 sa tan mama vacaḥ śrutvā sahasrāṃśur divākaraḥ
02,011.006d*0118_02 provāca bharataśreṣṭha vrataṃ varṣasahasrikam
02,011.006d*0118_03 brahmavratam upāssva tvaṃ prayatenāntarātmanā
02,011.006d*0118_04 tato 'haṃ himavatpṛṣṭhe samārabdho mahāvratam
02,011.007a tataḥ sa bhagavān sūryo mām upādāya vīryavān
02,011.007c agacchat tāṃ sabhāṃ brāhmīṃ vipāpāṃ vigataklamām
02,011.008a evaṃrūpeti sā śakyā na nirdeṣṭuṃ janādhipa
02,011.008c kṣaṇena hi bibharty anyad anirdeśyaṃ vapus tathā
02,011.009a na veda parimāṇaṃ vā saṃsthānaṃ vāpi bhārata
02,011.009c na ca rūpaṃ mayā tādṛg dṛṣṭapūrvaṃ kadā cana
02,011.010a susukhā sā sabhā rājan na śītā na ca gharmadā
02,011.010c na kṣutpipāse na glāniṃ prāpya tāṃ prāpnuvanty uta
02,011.011a nānārūpair iva kṛtā suvicitraiḥ subhāsvaraiḥ
02,011.011c stambhair na ca dhṛtā sā tu śāśvatī na ca sā kṣarā
02,011.011d*0119_01 divyair nānāvidhair bhāvair bhāsadbhir amitaprabhaiḥ
02,011.012a ati candraṃ ca sūryaṃ ca śikhinaṃ ca svayaṃprabhā
02,011.012c dīpyate nākapṛṣṭhasthā bhāsayantīva bhāskaram
02,011.013a tasyāṃ sa bhagavān āste vidadhad devamāyayā
02,011.013c svayam eko 'niśaṃ rājaṃl lokāṃl lokapitāmahaḥ
02,011.014a upatiṣṭhanti cāpy enaṃ prajānāṃ patayaḥ prabhum
02,011.014c dakṣaḥ pracetāḥ pulaho marīciḥ kaśyapas tathā
02,011.014d*0120_01 ādityāś ca tathā rājan rudrāś ca vasavo 'śvinau
02,011.015a bhṛgur atrir vasiṣṭhaś ca gautamaś ca tathāṅgirāḥ
02,011.015b*0121_01 pulastyaś ca kratuś caiva prahrādaḥ kardamas tathā
02,011.015b*0122_01 atharvāṅgirasaś caiva vālakhilyā marīcipāḥ
02,011.015b*0123_01 ṛṣayaś ca mahābhāgāḥ pitāmaham upāsate
02,011.015c mano 'ntarikṣaṃ vidyāś ca vāyus tejo jalaṃ mahī
02,011.016a śabdaḥ sparśas tathā rūpaṃ raso gandhaś ca bhārata
02,011.016c prakṛtiś ca vikāraś ca yac cānyat kāraṇaṃ bhuvaḥ
02,011.016d*0124_01 kṣamā dhṛtiḥ śuciś caiva prajñā buddhiḥ smṛtir yaśaḥ
02,011.016d*0124_02 bhāṣyāṇi tarkayuktāni dehavanti ca bhārata
02,011.016d*0125_01 agastyaś ca mahātejā mārkaṇḍeyaś ca vīryavān
02,011.016d*0125_02 jamadagnir bharadvājaḥ saṃvartaś cyavanas tathā
02,011.016d*0125_03 durvāsāś ca mahābhāga ṛṣyaśṛṅgaś ca dhārmikaḥ
02,011.016d*0125_04 sanatkumāro bhagavān yogācāryo mahātapāḥ
02,011.016d*0125_05 asito devalaś caiva jaigīṣavyaś ca tattvavit
02,011.016d*0125_06 ṛṣabho jitaśatruś ca mahāvīryas tathā maṇiḥ
02,011.016d*0125_07 āyurvedas tathāṣṭāṅgo dehavāṃs tatra bhārata
02,011.016d*0126_01 kṛṣṇadvaipāyanaś caiva saha śiṣyair mahāmuniḥ
02,011.017a candramāḥ saha nakṣatrair ādityaś ca gabhastimān
02,011.017c vāyavaḥ kratavaś caiva saṃkalpaḥ prāṇa eva ca
02,011.017d*0127_01 mūrtimanto mahātmāno mahāvrataparāyaṇāḥ
02,011.018a ete cānye ca bahavaḥ svayaṃbhuvam upasthitāḥ
02,011.018c artho dharmaś ca kāmaś ca harṣo dveṣas tapo damaḥ
02,011.019a āyānti tasyāṃ sahitā gandharvāpsarasas tathā
02,011.019b*0128_01 kālikā surabhī devī saramā caiva gautamī
02,011.019b*0128_02 prapā kadrūś ca tā devīs tatra devāḥ samātaraḥ
02,011.019c viṃśatiḥ sapta caivānye lokapālāś ca sarvaśaḥ
02,011.020a śukro bṛhaspatiś caiva budho 'ṅgāraka eva ca
02,011.020c śanaiścaraś ca rāhuś ca grahāḥ sarve tathaiva ca
02,011.021a mantro rathaṃtaraś caiva harimān vasumān api
02,011.021c ādityāḥ sādhirājāno nānādvaṃdvair udāhṛtāḥ
02,011.022a maruto viśvakarmā ca vasavaś caiva bhārata
02,011.022b*0129_01 sarve ca kāmapracurāḥ sabhāyāṃ tatra nityaśaḥ
02,011.022c tathā pitṛgaṇāḥ sarve sarvāṇi ca havīṃṣy atha
02,011.023a ṛgvedaḥ sāmavedaś ca yajurvedaś ca pāṇḍava
02,011.023c atharvavedaś ca tathā parvāṇi ca viśāṃ pate
02,011.024a itihāsopavedāś ca vedāṅgāni ca sarvaśaḥ
02,011.024c grahā yajñāś ca somaś ca daivatāni ca sarvaśaḥ
02,011.025a sāvitrī durgataraṇī vāṇī saptavidhā tathā
02,011.025c medhā dhṛtiḥ śrutiś caiva prajñā buddhir yaśaḥ kṣamā
02,011.026a sāmāni stutiśastrāṇi gāthāś ca vividhās tathā
02,011.026c bhāṣyāṇi tarkayuktāni dehavanti viśāṃ pate
02,011.026d*0130_01 nāṭakā vividhāḥ kāvyāḥ kathākhyāyikakārikāḥ
02,011.026d*0130_02 tatra tiṣṭhanti te puṇyā ye cānye gurupūjakāḥ
02,011.027a kṣaṇā lavā muhūrtāś ca divā rātris tathaiva ca
02,011.027c ardhamāsāś ca māsāś ca ṛtavaḥ ṣaṭ ca bhārata
02,011.028a saṃvatsarāḥ pañcayugam ahorātrāś caturvidhāḥ
02,011.028c kālacakraṃ ca yad divyaṃ nityam akṣayam avyayam
02,011.028d*0131_01 dharmacakraṃ tathā cāpi nityam āste yudhiṣṭhira
02,011.029a aditir ditir danuś caiva surasā vinatā irā
02,011.029c kālakā surabhir devī saramā cātha gautamī
02,011.029d*0132_01 prādhā kadrūś ca vai devyau devatānāṃ ca mātaraḥ
02,011.029d*0132_02 rudrāṇī śrīś ca lakṣmīś ca bhadrā ṣaṣṭhī tathāparā
02,011.029d*0132_03 pṛthivī gāṃ gatā devī hrīḥ svāhā kīrtir eva ca
02,011.029d*0132_04 surā devī śacī caiva tathā puṣṭir arundhatī
02,011.029d*0132_05 saṃvṛttir āśā niyatiḥ sṛṣṭir devī ratis tathā
02,011.029d*0132_06 etāś cānyāś ca vai devya upatasthuḥ prajāpatim
02,011.030a ādityā vasavo rudrā marutaś cāśvināv api
02,011.030c viśvedevāś ca sādhyāś ca pitaraś ca manojavāḥ
02,011.030d*0133_01 pitṝṇāṃ ca gaṇān viddhi saptaiva puruṣarṣabha
02,011.030d*0133_02 catvāro mūrtimanto vai trayaś cāpy aśarīriṇaḥ
02,011.030d*0133_03 vairājāś ca mahābhāgā agniṣvuāttāś ca bhārata
02,011.030d*0133_04 gārhapatyā nākacarāḥ pitaro lokaviśrutāḥ
02,011.030d*0133_05 somapā ekaśṛṅgāś ca caturvedāḥ kalās tathā
02,011.030d*0133_06 ete caturṣu varṇeṣu pūjyante pitaro nṛpa
02,011.030d*0133_07 etair āpyāyitaiḥ pūrvaṃ somaś cāpyāyyate punaḥ
02,011.030d*0133_08 ta ete pitaraḥ sarve prajāpatim upasthitāḥ
02,011.030d*0133_09 upāsate ca saṃhṛṣṭā brahmāṇam amitaujasam
02,011.031a rākṣasāś ca piśācāś ca dānavā guhyakās tathā
02,011.031c suparṇanāgapaśavaḥ pitāmaham upāsate
02,011.031d*0134_01 sthāvarā jaṅgamāś caiva mahābhūtās tathāpare
02,011.031d*0134_02 puraṃdaraś ca devendro varuṇo dhanado yamaḥ
02,011.031d*0134_03 mahādevaḥ sahomo 'tra sadāgacchati sarvaśaḥ
02,011.031d*0134_04 mahāsenaś ca rājendra sadopāste pitāmaham
02,011.032a devo nārāyaṇas tasyāṃ tathā devarṣayaś ca ye
02,011.032c ṛṣayo vālakhilyāś ca yonijāyonijās tathā
02,011.033a yac ca kiṃ cit triloke 'smin dṛśyate sthāṇujaṅgamam
02,011.033c sarvaṃ tasyāṃ mayā dṛṣṭaṃ tad viddhi manujādhipa
02,011.034a aṣṭāśītisahasrāṇi yatīnām ūrdhvaretasām
02,011.034c prajāvatāṃ ca pañcāśad ṛṣīṇām api pāṇḍava
02,011.035a te sma tatra yathākāmaṃ dṛṣṭvā sarve divaukasaḥ
02,011.035c praṇamya śirasā tasmai pratiyānti yathāgatam
02,011.036a atithīn āgatān devān daityān nāgān munīṃs tathā
02,011.036c yakṣān suparṇān kāleyān gandharvāpsarasas tathā
02,011.037a mahābhāgān amitadhīr brahmā lokapitāmahaḥ
02,011.037c dayāvān sarvabhūteṣu yathārhaṃ pratipadyate
02,011.038a pratigṛhya ca viśvātmā svayaṃbhūr amitaprabhaḥ
02,011.038b*0135_01 madhureṇa sāmnā bhagavān pratigṛhṇāti nityaśaḥ
02,011.038c sāntvamānārthasaṃbhogair yunakti manujādhipa
02,011.039a tathā tair upayātaiś ca pratiyātaiś ca bhārata
02,011.039c ākulā sā sabhā tāta bhavati sma sukhapradā
02,011.040a sarvatejomayī divyā brahmarṣigaṇasevitā
02,011.040c brāhmyā śriyā dīpyamānā śuśubhe vigataklamā
02,011.041a sā sabhā tādṛśī dṛṣṭā sarvalokeṣu durlabhā
02,011.041c sabheyaṃ rājaśārdūla manuṣyeṣu yathā tava
02,011.042a etā mayā dṛṣṭapūrvāḥ sabhā deveṣu pāṇḍava
02,011.042c taveyaṃ mānuṣe loke sarvaśreṣṭhatamā sabhā
02,011.043 yudhiṣṭhira uvāca
02,011.043a prāyaśo rājalokas te kathito vadatāṃ vara
02,011.043c vaivasvatasabhāyāṃ tu yathā vadasi vai prabho
02,011.044a varuṇasya sabhāyāṃ tu nāgās te kathitā vibho
02,011.044c daityendrāś caiva bhūyiṣṭhāḥ saritaḥ sāgarās tathā
02,011.045a tathā dhanapater yakṣā guhyakā rākṣasās tathā
02,011.045c gandharvāpsarasaś caiva bhagavāṃś ca vṛṣadhvajaḥ
02,011.046a pitāmahasabhāyāṃ tu kathitās te maharṣayaḥ
02,011.046c sarvadevanikāyāś ca sarvaśāstrāṇi caiva hi
02,011.047a śatakratusabhāyāṃ tu devāḥ saṃkīrtitā mune
02,011.047c uddeśataś ca gandharvā vividhāś ca maharṣayaḥ
02,011.048a eka eva tu rājarṣir hariścandro mahāmune
02,011.048c kathitas te sabhānityo devendrasya mahātmanaḥ
02,011.048d*0136_01 kena karmavipākena hariścandro dvijarṣabha
02,011.048d*0136_02 teṣu rājasahasreṣu prabhayāpy atirocate
02,011.049a kiṃ karma tenācaritaṃ tapo vā niyatavratam
02,011.049b*0137_01 kiṃ cid dattaṃ hutaṃ tena iṣṭaṃ vāpi mahāmune
02,011.049c yenāsau saha śakreṇa spardhate sma mahāyaśāḥ
02,011.050a pitṛlokagataś cāpi tvayā vipra pitā mama
02,011.050c dṛṣṭaḥ pāṇḍur mahābhāgaḥ kathaṃ cāsi samāgataḥ
02,011.051a kim uktavāṃś ca bhagavann etad icchāmi veditum
02,011.051b*0138_01 anāgatam atikrāntaṃ tat sarvaṃ tvayi niṣṭhitam
02,011.051c tvattaḥ śrotum ahaṃ sarvaṃ paraṃ kautūhalaṃ hi me
02,011.052 nārada uvāca
02,011.052a yan māṃ pṛcchasi rājendra hariścandraṃ prati prabho
02,011.052c tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi māhātmyaṃ tasya dhīmataḥ
02,011.052d*0139_01 ikṣvākūṇāṃ kule jātas triśaṅkur nāma pārthivaḥ
02,011.052d*0139_02 ayodhyādhipatir vīro viśvāmitreṇa saṃsthitaḥ
02,011.052d*0139_03 tasya satyavatī nāma patnī kekayavaṃśajā
02,011.052d*0139_04 tasyāṃ garbhaḥ samabhavad dharmeṇa kurunandana
02,011.052d*0139_05 sā ca kāle mahābhāgā janmamāsaṃ praviśya vai
02,011.052d*0139_06 kumāraṃ janayām āsa hariścandram akalmaṣam
02,011.052d*0139_07 sa vai rājā hariścandras traiśaṅkava iti smṛtaḥ
02,011.053a sa rājā balavān āsīt samrāṭ sarvamahīkṣitām
02,011.053c tasya sarve mahīpālāḥ śāsanāvanatāḥ sthitāḥ
02,011.054a tenaikaṃ ratham āsthāya jaitraṃ hemavibhūṣitam
02,011.054c śastrapratāpena jitā dvīpāḥ sapta nareśvara
02,011.055a sa vijitya mahīṃ sarvāṃ saśailavanakānanām
02,011.055c ājahāra mahārāja rājasūyaṃ mahākratum
02,011.056a tasya sarve mahīpālā dhanāny ājahrur ājñayā
02,011.056c dvijānāṃ pariveṣṭāras tasmin yajñe ca te 'bhavan
02,011.057a prādāc ca draviṇaṃ prītyā yājakānāṃ nareśvaraḥ
02,011.057c yathoktaṃ tatra tais tasmiṃs tataḥ pañcaguṇādhikam
02,011.058a atarpayac ca vividhair vasubhir brāhmaṇāṃs tathā
02,011.058c prāsarpakāle saṃprāpte nānādigbhyaḥ samāgatān
02,011.059a bhakṣyair bhojyaiś ca vividhair yathākāmapuraskṛtaiḥ
02,011.059c ratnaughatarpitais tuṣṭair dvijaiś ca samudāhṛtam
02,011.059e tejasvī ca yaśasvī ca nṛpebhyo 'bhyadhiko 'bhavat
02,011.060a etasmāt kāraṇāt pārtha hariścandro virājate
02,011.060c tebhyo rājasahasrebhyas tad viddhi bharatarṣabha
02,011.061a samāpya ca hariścandro mahāyajñaṃ pratāpavān
02,011.061c abhiṣiktaḥ sa śuśubhe sāmrājyena narādhipa
02,011.061d*0140_01 rājasūye 'bhiṣiktas tu samāptavaradakṣiṇe
02,011.062a ye cānye 'pi mahīpālā rājasūyaṃ mahākratum
02,011.062c yajante te mahendreṇa modante saha bhārata
02,011.063a ye cāpi nidhanaṃ prāptāḥ saṃgrāmeṣv apalāyinaḥ
02,011.063c te tatsadaḥ samāsādya modante bharatarṣabha
02,011.064a tapasā ye ca tīvreṇa tyajantīha kalevaram
02,011.064c te 'pi tat sthānam āsādya śrīmanto bhānti nityaśaḥ
02,011.065a pitā ca tvāha kaunteya pāṇḍuḥ kauravanandanaḥ
02,011.065c hariścandre śriyaṃ dṛṣṭvā nṛpatau jātavismayaḥ
02,011.065d*0141_01 vijñāya mānuṣaṃ lokam āyāntaṃ māṃ narādhipa
02,011.065d*0141_02 provāca praṇato bhūtvā vadethās tvaṃ yudhiṣṭhiram
02,011.066a samartho 'si mahīṃ jetuṃ bhrātaras te vaśe sthitāḥ
02,011.066c rājasūyaṃ kratuśreṣṭham āharasveti bhārata
02,011.066d*0142_01 tvayīṣṭavati putre 'haṃ hariścandravad āśu vai
02,011.066d*0142_02 modiṣye bahulāḥ śaśvat samāḥ śakrasya saṃsadi
02,011.066d*0142_03 evaṃ bhavatu vakṣye 'haṃ tava putraṃ narādhipam
02,011.066d*0142_04 bhūrlokaṃ yadi gaccheyam iti pāṇḍum athābruvam
02,011.067a tasya tvaṃ puruṣavyāghra saṃkalpaṃ kuru pāṇḍava
02,011.067b*0143_01 gantāras te mahendrasya pūrve sarve pitāmahāḥ
02,011.067b*0143_02 salokatāṃ surendrasya trailokyādhipater nṛpa
02,011.067c gantāras te mahendrasya pūrvaiḥ saha salokatām
02,011.068a bahuvighnaś ca nṛpate kratur eṣa smṛto mahān
02,011.068c chidrāṇy atra hi vāñchanti yajñaghnā brahmarākṣasāḥ
02,011.069a yuddhaṃ ca pṛṣṭhagamanaṃ pṛthivīkṣayakārakam
02,011.069c kiṃ cid eva nimittaṃ ca bhavaty atra kṣayāvaham
02,011.069d*0144_01 etat te sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ karavāṇi te
02,011.070a etat saṃcintya rājendra yat kṣamaṃ tat samācara
02,011.070c apramattotthito nityaṃ cāturvarṇyasya rakṣaṇe
02,011.070e bhava edhasva modasva dānais tarpaya ca dvijān
02,011.071a etat te vistareṇoktaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
02,011.071c āpṛcche tvāṃ gamiṣyāmi dāśārhanagarīṃ prati
02,011.072 vaiśaṃpāyana uvāca
02,011.072a evam ākhyāya pārthebhyo nārado janamejaya
02,011.072c jagāma tair vṛto rājann ṛṣibhir yaiḥ samāgataḥ
02,011.073a gate tu nārade pārtho bhrātṛbhiḥ saha kaurava
02,011.073c rājasūyaṃ kratuśreṣṭhaṃ cintayām āsa bhārata
02,012.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,012.001a ṛṣes tad vacanaṃ śrutvā niśaśvāsa yudhiṣṭhiraḥ
02,012.001c cintayan rājasūyāptiṃ na lebhe śarma bhārata
02,012.002a rājarṣīṇāṃ hi taṃ śrutvā mahimānaṃ mahātmanām
02,012.002c yajvanāṃ karmabhiḥ puṇyair lokaprāptiṃ samīkṣya ca
02,012.003a hariścandraṃ ca rājarṣiṃ rocamānaṃ viśeṣataḥ
02,012.003c yajvānaṃ yajñam āhartuṃ rājasūyam iyeṣa saḥ
02,012.004a yudhiṣṭhiras tataḥ sarvān arcayitvā sabhāsadaḥ
02,012.004c pratyarcitaś ca taiḥ sarvair yajñāyaiva mano dadhe
02,012.005a sa rājasūyaṃ rājendra kurūṇām ṛṣabhaḥ kratum
02,012.005c āhartuṃ pravaṇaṃ cakre manaḥ saṃcintya so 'sakṛt
02,012.006a bhūyaś cādbhutavīryaujā dharmam evānupālayan
02,012.006c kiṃ hitaṃ sarvalokānāṃ bhaved iti mano dadhe
02,012.007a anugṛhṇan prajāḥ sarvāḥ sarvadharmavidāṃ varaḥ
02,012.007c aviśeṣeṇa sarveṣāṃ hitaṃ cakre yudhiṣṭhiraḥ
02,012.007d*0145_01 sarveṣāṃ dīyatāṃ deyaṃ muṣṇan kopamadāv ubhau
02,012.007d*0145_02 sādhu dharmeti dharmeti nānyac chrūyeta bhāṣitam
02,012.008a evaṃ gate tatas tasmin pitarīvāśvasañ janāḥ
02,012.008c na tasya vidyate dveṣṭā tato 'syājātaśatrutā
02,012.008d@004_0001 parigrahān narendrasya bhīmasya paripālanāt
02,012.008d@004_0002 śatrūṇāṃ kṣapaṇāc caiva bībhatsoḥ savyasācinaḥ
02,012.008d@004_0003 dhīmataḥ sahadevasya dharmāṇām anuśāsanāt
02,012.008d@004_0004 avigrahā vītabhayāḥ svakarmaniratāḥ sadā
02,012.008d@004_0005 nikāmavarṣāḥ sphītāś ca āsañ janapadās tathā
02,012.008d@004_0006 vārdhuṣī yajñasattvāni gorakṣaṃ karṣaṇaṃ vaṇik
02,012.008d@004_0007 viśeṣāt sarvam evaitat saṃjajñe rājakarmaṇā
02,012.008d@004_0008 anukarṣaṃ ca niṣkarṣaṃ vyādhipāvakamūrchanam
02,012.008d@004_0009 sarvam eva na tatrāsīd dharmanitye yudhiṣṭhire
02,012.008d@004_0010 dasyubhyo vañcakebhyaś ca rājñaḥ prati parasparam
02,012.008d@004_0011 rājavallabhataś caiva nāśrūyata mṛṣākṛtam
02,012.008d@004_0012 priyaṃ kartum upasthātuṃ balikarma svakarmajam
02,012.008d@004_0013 abhihartuṃ nṛpāḥ ṣaṭsu pṛthak jātyaiś ca naigamaiḥ
02,012.008d@004_0014 vavṛdhe viṣayas tatra dharmanitye yudhiṣṭhire
02,012.008d@004_0015 kāmato 'py upayuñjānai rājasair lobhajair janaiḥ
02,012.008d@004_0016 sarvavyāpī sarvaguṇī sarvasāhaḥ sa sarvarāṭ
02,012.008d@004_0017 yasminn adhikṛtaḥ samrāḍ bhrājamāno mahāyaśāḥ
02,012.008d@004_0018 yatra rājan daśa diśaḥ pitṛto mātṛtas tathā
02,012.008d@004_0019 anuraktāḥ prajā āsann āgopālā dvijātayaḥ
02,012.009a sa mantriṇaḥ samānāyya bhrātṝṃś ca vadatāṃ varaḥ
02,012.009c rājasūyaṃ prati tadā punaḥ punar apṛcchata
02,012.010a te pṛcchyamānāḥ sahitā vaco 'rthyaṃ mantriṇas tadā
02,012.010c yudhiṣṭhiraṃ mahāprājñaṃ yiyakṣum idam abruvan
02,012.011a yenābhiṣikto nṛpatir vāruṇaṃ guṇam ṛcchati
02,012.011c tena rājāpi san kṛtsnaṃ samrāḍguṇam abhīpsati
02,012.012a tasya samrāḍguṇārhasya bhavataḥ kurunandana
02,012.012c rājasūyasya samayaṃ manyante suhṛdas tava
02,012.013a tasya yajñasya samayaḥ svādhīnaḥ kṣatrasaṃpadā
02,012.013c sāmnā ṣaḍ agnayo yasmiṃś cīyante saṃśitavrataiḥ
02,012.014a darvīhomān upādāya sarvān yaḥ prāpnute kratūn
02,012.014c abhiṣekaṃ ca yajñānte sarvajit tena cocyate
02,012.015a samartho 'si mahābāho sarve te vaśagā vayam
02,012.015b*0146_01 acirāt tvaṃ mahārāja rājasūyam avāpsyasi
02,012.015c avicārya mahārāja rājasūye manaḥ kuru
02,012.016a ity evaṃ suhṛdaḥ sarve pṛthak ca saha cābruvan
02,012.016c sa dharmyaṃ pāṇḍavas teṣāṃ vacaḥ śrutvā viśāṃ pate
02,012.016e dhṛṣṭam iṣṭaṃ variṣṭhaṃ ca jagrāha manasārihā
02,012.017a śrutvā suhṛdvacas tac ca jānaṃś cāpy ātmanaḥ kṣamam
02,012.017b*0147_01 vaiśaṃpāyanaḥ
02,012.017b*0147_01 saṃpraśastaḥ kṣamārambhaḥ parīkṣām upacakrame
02,012.017b*0147_02 caturbhir bhīmasenādyair bhrātṛbhiḥ sahitair hitam
02,012.017b*0147_03 evam uktas tadā pārtho dharma eva mano dadhe
02,012.017b*0147_04 sa rājasūyaṃ rājendraḥ kurūṇām ṛṣabhaḥ kratum
02,012.017b*0147_05 jagāma manasā sadya āhariṣyan yudhiṣṭhiraḥ
02,012.017b*0147_06 bhūyas tv adbhutavīryaujā dharmam evānupālayan
02,012.017c punaḥ punar mano dadhre rājasūyāya bhārata
02,012.018a sa bhrātṛbhiḥ punar dhīmān ṛtvigbhiś ca mahātmabhiḥ
02,012.018b*0148_01 mantribhiś cāpi sahito dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,012.018c dhaumyadvaipāyanādyaiś ca mantrayām āsa mantribhiḥ
02,012.018d*0149_01 bhīmārjunayamaiḥ sārdhaṃ pārṣatena ca dhīmatā
02,012.018d*0150_01 virāṭadrupadābhyāṃ ca sātyakena ca dhīmatā
02,012.018d*0150_02 yudhāmanyūttamaujobhyāṃ saubhadreṇa ca dhīmatā
02,012.018d*0150_03 draupadeyaiḥ paraṃ śūrair mantrayām āsa saṃvṛtaḥ
02,012.019 yudhiṣṭhira uvāca
02,012.019a iyaṃ yā rājasūyasya samrāḍarhasya sukratoḥ
02,012.019c śraddadhānasya vadataḥ spṛhā me sā kathaṃ bhavet
02,012.020 vaiśaṃpāyana uvāca
02,012.020a evam uktās tu te tena rājñā rājīvalocana
02,012.020c idam ūcur vacaḥ kāle dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
02,012.020e arhas tvam asi dharmajña rājasūyaṃ mahākratum
02,012.021a athaivam ukte nṛpatāv ṛtvigbhir ṛṣibhis tathā
02,012.021c mantriṇo bhrātaraś cāsya tad vacaḥ pratyapūjayan
02,012.022a sa tu rājā mahāprājñaḥ punar evātmanātmavān
02,012.022c bhūyo vimamṛśe pārtho lokānāṃ hitakāmyayā
02,012.023a sāmarthyayogaṃ saṃprekṣya deśakālau vyayāgamau
02,012.023c vimṛśya samyak ca dhiyā kurvan prājño na sīdati
02,012.023d*0151_01 sarvais tair niścitamatiḥ kāla ity eva bhārata
02,012.024a na hi yajñasamārambhaḥ kevalātmavipattaye
02,012.024c bhavatīti samājñāya yatnataḥ kāryam udvahan
02,012.025a sa niścayārthaṃ kāryasya kṛṣṇam eva janārdanam
02,012.025c sarvalokāt paraṃ matvā jagāma manasā harim
02,012.026a aprameyaṃ mahābāhuṃ kāmāj jātam ajaṃ nṛṣu
02,012.026c pāṇḍavas tarkayām āsa karmabhir devasaṃmitaiḥ
02,012.027a nāsya kiṃ cid avijñātaṃ nāsya kiṃ cid akarmajam
02,012.027c na sa kiṃ cin na viṣahed iti kṛṣṇam amanyata
02,012.028a sa tu tāṃ naiṣṭhikīṃ buddhiṃ kṛtvā pārtho yudhiṣṭhiraḥ
02,012.028c guruvad bhūtagurave prāhiṇod dūtam añjasā
02,012.029a śīghragena rathenāśu sa dūtaḥ prāpya yādavān
02,012.029c dvārakāvāsinaṃ kṛṣṇaṃ dvāravatyāṃ samāsadat
02,012.029d*0152_01 dūtaḥ
02,012.029d*0152_01 sa prahvaḥ prāñjalir bhūtvā vijñāpayata mādhavam
02,012.029d*0152_02 dharmarājo hṛṣīkeśa dhaumyavyāsādibhiḥ saha
02,012.029d*0152_03 pāñcālamātsyasahitair bhrātṛbhiś caiva sarvaśaḥ
02,012.029d*0152_04 tvaddarśanaṃ mahābāho kāṅkṣate sa yudhiṣṭhiraḥ
02,012.029d*0152_05 indrasenavacaḥ śrutvā yādavapravaro balī
02,012.030a darśanākāṅkṣiṇaṃ pārthaṃ darśanākāṅkṣayācyutaḥ
02,012.030b*0153_01 āmantrya vasudevaṃ ca baladevaṃ ca mādhavaḥ
02,012.030c indrasenena sahita indraprasthaṃ yayau tadā
02,012.031a vyatītya vividhān deśāṃs tvarāvān kṣipravāhanaḥ
02,012.031c indraprasthagataṃ pārtham abhyagacchaj janārdanaḥ
02,012.032a sa gṛhe bhrātṛvad bhrātrā dharmarājena pūjitaḥ
02,012.032c bhīmena ca tato 'paśyat svasāraṃ prītimān pituḥ
02,012.033a prītaḥ priyeṇa suhṛdā reme sa sahitas tadā
02,012.033c arjunena yamābhyāṃ ca guruvat paryupasthitaḥ
02,012.034a taṃ viśrāntaṃ śubhe deśe kṣaṇinaṃ kalyam acyutam
02,012.034c dharmarājaḥ samāgamya jñāpayat svaṃ prayojanam
02,012.035 yudhiṣṭhira uvāca
02,012.035a prārthito rājasūyo me na cāsau kevalepsayā
02,012.035c prāpyate yena tat te ha viditaṃ kṛṣṇa sarvaśaḥ
02,012.036a yasmin sarvaṃ saṃbhavati yaś ca sarvatra pūjyate
02,012.036c yaś ca sarveśvaro rājā rājasūyaṃ sa vindati
02,012.037a taṃ rājasūyaṃ suhṛdaḥ kāryam āhuḥ sametya me
02,012.037c tatra me niścitatamaṃ tava kṛṣṇa girā bhavet
02,012.038a ke cid dhi sauhṛdād eva doṣaṃ na paricakṣate
02,012.038c arthahetos tathaivānye priyam eva vadanty uta
02,012.039a priyam eva parīpsante ke cid ātmani yad dhitam
02,012.039c evaṃprāyāś ca dṛśyante janavādāḥ prayojane
02,012.040a tvaṃ tu hetūn atītyaitān kāmakrodhau vyatītya ca
02,012.040c paramaṃ naḥ kṣamaṃ loke yathāvad vaktum arhasi
02,013.001 śrīkṛṣṇa uvāca
02,013.001a sarvair guṇair mahārāja rājasūyaṃ tvam arhasi
02,013.001c jānatas tv eva te sarvaṃ kiṃ cid vakṣyāmi bhārata
02,013.002a jāmadagnyena rāmeṇa kṣatraṃ yad avaśeṣitam
02,013.002c tasmād avarajaṃ loke yad idaṃ kṣatrasaṃjñitam
02,013.003a kṛto 'yaṃ kulasaṃkalpaḥ kṣatriyair vasudhādhipa
02,013.003c nideśavāgbhis tat te ha viditaṃ bharatarṣabha
02,013.004a ailasyekṣvākuvaṃśasya prakṛtiṃ paricakṣate
02,013.004c rājānaḥ śreṇibaddhāś ca tato 'nye kṣatriyā bhuvi
02,013.005a ailavaṃśyās tu ye rājaṃs tathaivekṣvākavo nṛpāḥ
02,013.005c tāni caikaśataṃ viddhi kulāni bharatarṣabha
02,013.006a yayātes tv eva bhojānāṃ vistaro 'tiguṇo mahān
02,013.006c bhajate ca mahārāja vistaraḥ sa caturdiśam
02,013.007a teṣāṃ tathaiva tāṃ lakṣmīṃ sarvakṣatram upāsate
02,013.007b*0154_01 idānīm eva vai rājañ jarāsaṃdho mahīpatiḥ
02,013.007b*0154_02 abhibhūya śriyaṃ teṣāṃ kulānām abhiṣecitaḥ
02,013.007b*0154_03 sthito mūrdhni narendrāṇām ojasākramya sarvaśaḥ
02,013.007c so 'vanīṃ madhyamāṃ bhuktvā mithobhedeṣv amanyata
02,013.008a caturyus tv aparo rājā yasminn ekaśato 'bhavat
02,013.008c sa sāmrājyaṃ jarāsaṃdhaḥ prāpto bhavati yonitaḥ
02,013.009a taṃ sa rājā mahāprājña saṃśritya kila sarvaśaḥ
02,013.009c rājan senāpatir jātaḥ śiśupālaḥ pratāpavān
02,013.010a tam eva ca mahārāja śiṣyavat samupasthitaḥ
02,013.010c vakraḥ karūṣādhipatir māyāyodhī mahābalaḥ
02,013.011a aparau ca mahāvīryau mahātmānau samāśritau
02,013.011c jarāsaṃdhaṃ mahāvīryaṃ tau haṃsaḍibhakāv ubhau
02,013.012a dantavakraḥ karūṣaś ca kalabho meghavāhanaḥ
02,013.012c mūrdhnā divyaṃ maṇiṃ bibhrad yaṃ taṃ bhūtamaṇiṃ viduḥ
02,013.013a muraṃ ca narakaṃ caiva śāsti yo yavanādhipau
02,013.013c aparyantabalo rājā pratīcyāṃ varuṇo yathā
02,013.014a bhagadatto mahārāja vṛddhas tava pituḥ sakhā
02,013.014c sa vācā praṇatas tasya karmaṇā caiva bhārata
02,013.015a snehabaddhas tu pitṛvan manasā bhaktimāṃs tvayi
02,013.015c pratīcyāṃ dakṣiṇaṃ cāntaṃ pṛthivyāḥ pāti yo nṛpaḥ
02,013.015d*0155_01 te cāpi praṇatās tasya mahātmāno bhayārditāḥ
02,013.016a mātulo bhavataḥ śūraḥ purujit kuntivardhanaḥ
02,013.016c sa te saṃnatimān ekaḥ snehataḥ śatrutāpanaḥ
02,013.017a jarāsaṃdhaṃ gatas tv evaṃ purā yo na mayā hataḥ
02,013.017c puruṣottamavijñāto yo 'sau cediṣu durmatiḥ
02,013.018a ātmānaṃ pratijānāti loke 'smin puruṣottamam
02,013.018c ādatte satataṃ mohād yaḥ sa cihnaṃ ca māmakam
02,013.019a vaṅgapuṇḍrakirāteṣu rājā balasamanvitaḥ
02,013.019c pauṇḍrako vāsudeveti yo 'sau lokeṣu viśrutaḥ
02,013.020a caturyuḥ sa mahārāja bhoja indrasakho balī
02,013.020c vidyābalād yo vyajayat pāṇḍyakrathakakaiśikān
02,013.021a bhrātā yasyāhṛtiḥ śūro jāmadagnyasamo yudhi
02,013.021c sa bhakto māgadhaṃ rājā bhīṣmakaḥ paravīrahā
02,013.022a priyāṇy ācarataḥ prahvān sadā saṃbandhinaḥ sataḥ
02,013.022c bhajato na bhajaty asmān apriyeṣu vyavasthitaḥ
02,013.023a na kulaṃ na balaṃ rājann abhijānaṃs tathātmanaḥ
02,013.023c paśyamāno yaśo dīptaṃ jarāsaṃdham upāśritaḥ
02,013.024a udīcyabhojāś ca tathā kulāny aṣṭādaśābhibho
02,013.024c jarāsaṃdhabhayād eva pratīcīṃ diśam āśritāḥ
02,013.025a śūrasenā bhadrakārā bodhāḥ śālvāḥ paṭaccarāḥ
02,013.025c sustharāś ca sukuṭṭāś ca kuṇindāḥ kuntibhiḥ saha
02,013.026a śālveyānāṃ ca rājānaḥ sodaryānucaraiḥ saha
02,013.026c dakṣiṇā ye ca pāñcālāḥ pūrvāḥ kuntiṣu kośalāḥ
02,013.027a tathottarāṃ diśaṃ cāpi parityajya bhayārditāḥ
02,013.027c matsyāḥ saṃnyastapādāś ca dakṣiṇāṃ diśam āśritāḥ
02,013.028a tathaiva sarvapāñcālā jarāsaṃdhabhayārditāḥ
02,013.028c svarāṣṭraṃ saṃparityajya vidrutāḥ sarvatodiśam
02,013.028d*0156_01 agrato hy asya pāñcālās tatrānīke mahātmanaḥ
02,013.028d*0156_02 anirgate sārabale māgadhebhyo girivrajāt
02,013.029a kasya cit tv atha kālasya kaṃso nirmathya bāndhavān
02,013.029c bārhadrathasute devyāv upāgacchad vṛthāmatiḥ
02,013.030a astiḥ prāptiś ca nāmnā te sahadevānuje 'bale
02,013.030c balena tena sa jñātīn abhibhūya vṛthāmatiḥ
02,013.031a śraiṣṭhyaṃ prāptaḥ sa tasyāsīd atīvāpanayo mahān
02,013.031c bhojarājanyavṛddhais tu pīḍyamānair durātmanā
02,013.032a jñātitrāṇam abhīpsadbhir asmatsaṃbhāvanā kṛtā
02,013.032c dattvākrūrāya sutanuṃ tām āhukasutāṃ tadā
02,013.033a saṃkarṣaṇadvitīyena jñātikāryaṃ mayā kṛtam
02,013.033c hatau kaṃsasunāmānau mayā rāmeṇa cāpy uta
02,013.033d*0157_01 hatvā kaṃsaṃ tathaivājau jarāsaṃdhasya bibhyatā
02,013.033d*0157_02 mayā rāmeṇa cānyatra jñātayaḥ paripālitāḥ
02,013.034a bhaye tu samupakrānte jarāsaṃdhe samudyate
02,013.034c mantro 'yaṃ mantrito rājan kulair aṣṭādaśāvaraiḥ
02,013.035a anāramanto nighnanto mahāstraiḥ śataghātibhiḥ
02,013.035c na hanyāma vayaṃ tasya tribhir varṣaśatair balam
02,013.036a tasya hy amarasaṃkāśau balena balināṃ varau
02,013.036c nāmabhyāṃ haṃsaḍibhakāv ity āstāṃ yodhasattamau
02,013.037a tāv ubhau sahitau vīrau jarāsaṃdhaś ca vīryavān
02,013.037c trayas trayāṇāṃ lokānāṃ paryāptā iti me matiḥ
02,013.038a na hi kevalam asmākaṃ yāvanto 'nye ca pārthivāḥ
02,013.038c tathaiva teṣām āsīc ca buddhir buddhimatāṃ vara
02,013.038d*0158_01 aṣṭādaśa mayā tasya saṃgrāmā romaharṣaṇaḥ
02,013.038d*0158_02 dattā na ca hato rājañ jarāsaṃdho mahābalaḥ
02,013.039a atha haṃsa iti khyātaḥ kaś cid āsīn mahān nṛpaḥ
02,013.039c sa cānyaiḥ sahito rājan saṃgrāme 'ṣṭādaśāvaraiḥ
02,013.040a hato haṃsa iti proktam atha kenāpi bhārata
02,013.040c tac chrutvā ḍibhako rājan yamunāmbhasy amajjata
02,013.041a vinā haṃsena loke 'smin nāhaṃ jīvitum utsahe
02,013.041c ity etāṃ matim āsthāya ḍibhako nidhanaṃ gataḥ
02,013.042a tathā tu ḍibhakaṃ śrutvā haṃsaḥ parapuraṃjayaḥ
02,013.042c prapede yamunām eva so 'pi tasyāṃ nyamajjata
02,013.043a tau sa rājā jarāsaṃdhaḥ śrutvāpsu nidhanaṃ gatau
02,013.043c svapuraṃ śūrasenānāṃ prayayau bharatarṣabha
02,013.044a tato vayam amitraghna tasmin pratigate nṛpe
02,013.044c punar ānanditāḥ sarve mathurāyāṃ vasāmahe
02,013.045a yadā tv abhyetya pitaraṃ sā vai rājīvalocanā
02,013.045c kaṃsabhāryā jarāsaṃdhaṃ duhitā māgadhaṃ nṛpam
02,013.046a codayaty eva rājendra pativyasanaduḥkhitā
02,013.046c patighnaṃ me jahīty evaṃ punaḥ punar ariṃdama
02,013.047a tato vayaṃ mahārāja taṃ mantraṃ pūrvamantritam
02,013.047c saṃsmaranto vimanaso vyapayātā narādhipa
02,013.048a pṛthaktvena drutā rājan saṃkṣipya mahatīṃ śriyam
02,013.048c prapatāmo bhayāt tasya sadhanajñātibāndhavāḥ
02,013.049a iti saṃcintya sarve sma pratīcīṃ diśam āśritāḥ
02,013.049c kuśasthalīṃ purīṃ ramyāṃ raivatenopaśobhitām
02,013.050a punar niveśanaṃ tasyāṃ kṛtavanto vayaṃ nṛpa
02,013.050c tathaiva durgasaṃskāraṃ devair api durāsadam
02,013.051a striyo 'pi yasyāṃ yudhyeyuḥ kiṃ punar vṛṣṇipuṃgavāḥ
02,013.051c tasyāṃ vayam amitraghna nivasāmo 'kutobhayāḥ
02,013.052a ālokya girimukhyaṃ taṃ mādhavītīrtham eva ca
02,013.052c mādhavāḥ kuruśārdūla parāṃ mudam avāpnuvan
02,013.053a evaṃ vayaṃ jarāsaṃdhād āditaḥ kṛtakilbiṣāḥ
02,013.053c sāmarthyavantaḥ saṃbandhād bhavantaṃ samupāśritāḥ
02,013.054a triyojanāyataṃ sadma triskandhaṃ yojanād adhi
02,013.054c yojanānte śatadvāraṃ vikramakramatoraṇam
02,013.054e aṣṭādaśāvarair naddhaṃ kṣatriyair yuddhadurmadaiḥ
02,013.055a aṣṭādaśa sahasrāṇi vrātānāṃ santi naḥ kule
02,013.055c āhukasya śataṃ putrā ekaikas triśatāvaraḥ
02,013.056a cārudeṣṇaḥ saha bhrātrā cakradevo 'tha sātyakiḥ
02,013.056c ahaṃ ca rauhiṇeyaś ca sāmbaḥ śaurisamo yudhi
02,013.057a evam ete rathāḥ sapta rājann anyān nibodha me
02,013.057c kṛtavarmā anādhṛṣṭiḥ samīkaḥ samitiṃjayaḥ
02,013.058a kahvaḥ śaṅkur nidāntaś ca saptaivaite mahārathāḥ
02,013.058b*0159_01 pradyumnaś cāniruddhaś ca bhānur akrūrasāraṇau
02,013.058b*0159_02 niśaṭhaś ca gadaś caiva sapta caite mahārathāḥ
02,013.058b*0159_03 vitadrur jhallibabhrū ca uddhavo 'tha viḍūrathaḥ
02,013.058b*0159_04 vasudevograsenau ca saptaite mantripuṃgavāḥ
02,013.058b*0159_05 prasenajic ca yamalo rājarājaguṇānvitaḥ
02,013.058b*0159_06 syamantako maṇir yasya rukmaṃ nisravate bahu
02,013.058c putrau cāndhakabhojasya vṛddho rājā ca te daśa
02,013.059a lokasaṃhananā vīrā vīryavanto mahābalāḥ
02,013.059c smaranto madhyamaṃ deśaṃ vṛṣṇimadhye gatavyathāḥ
02,013.059d*0160_00 śrībhagavān
02,013.059d*0160_01 pāṇḍavaiś cāpi satataṃ nāthavanto vayaṃ nṛpa
02,013.060a sa tvaṃ samrāḍguṇair yuktaḥ sadā bharatasattama
02,013.060c kṣatre samrājam ātmānaṃ kartum arhasi bhārata
02,013.060d*0161_01 duryodhanaṃ śāṃtanavaṃ droṇaṃ droṇāyaniṃ kṛpam
02,013.060d*0161_02 karṇaṃ ca śiśupālaṃ ca rukmiṇaṃ ca dhanurdharam
02,013.060d*0161_03 ekalavyaṃ drumaṃ śvetaṃ śalyaṃ śakunim eva ca
02,013.060d*0161_04 etān ajitvā saṃgrāme kathaṃ śaknoṣi taṃ kratum
02,013.060d*0161_05 athaite gauraveṇaiva na yotsyanti narādhipāḥ
02,013.060d*0161_06 ekas tatra balonmattaḥ karṇo vaikartano vṛṣā
02,013.060d*0161_07 yotsyate sa balāmarṣī divyāstrabalagarvitaḥ
02,013.061a na tu śakyaṃ jarāsaṃdhe jīvamāne mahābale
02,013.061c rājasūyas tvayā prāptum eṣā rājan matir mama
02,013.062a tena ruddhā hi rājānaḥ sarve jitvā girivraje
02,013.062c kandarāyāṃ girīndrasya siṃheneva mahādvipāḥ
02,013.063a so 'pi rājā jarāsaṃdho yiyakṣur vasudhādhipaiḥ
02,013.063b*0162_01 mahādevaṃ mahātmānam umāpatim ariṃdama
02,013.063b*0163_01 abhiṣiktaiś ca rājanyaiḥ sahasrair uta cāṣṭabhiḥ
02,013.063c ārādhya hi mahādevaṃ nirjitās tena pārthivāḥ
02,013.063d*0164_01 pratijñāyāś ca pāraṃ sa gataḥ kṣatriyapuṃgavaḥ
02,013.064a sa hi nirjitya nirjitya pārthivān pṛtanāgatān
02,013.064c puram ānīya baddhvā ca cakāra puruṣavrajam
02,013.065a vayaṃ caiva mahārāja jarāsaṃdhabhayāt tadā
02,013.065c mathurāṃ saṃparityajya gatā dvāravatīṃ purīm
02,013.065d*0165_01 nivasāma tathādyāpi sadhanajñātibāndhavāḥ
02,013.065d*0165_02 kaṃsahetor hi yad vairaṃ māgadhasya mayā saha
02,013.065d*0165_03 pāraṃ gatvā sa tasyājau yiyakṣur devam uttamam
02,013.066a yadi tv enaṃ mahārāja yajñaṃ prāptum ihecchasi
02,013.066c yatasva teṣāṃ mokṣāya jarāsaṃdhavadhāya ca
02,013.067a samārambho hi śakyo 'yaṃ nānyathā kurunandana
02,013.067c rājasūyasya kārtsnyena kartuṃ matimatāṃ vara
02,013.067d*0166_01 jarāsaṃdhavadhopāyaś cintyatāṃ bharatarṣabha
02,013.067d*0166_02 tasmiñ jite jitaṃ sarvaṃ sakalaṃ pārthivaṃ balam
02,013.068a ity eṣā me matī rājan yathā vā manyase 'nagha
02,013.068c evaṃ gate mamācakṣva svayaṃ niścitya hetubhiḥ
02,014.001 yudhiṣṭhira uvāca
02,014.001a uktaṃ tvayā buddhimatā yan nānyo vaktum arhati
02,014.001c saṃśayānāṃ hi nirmoktā tvan nānyo vidyate bhuvi
02,014.002a gṛhe gṛhe hi rājānaḥ svasya svasya priyaṃkarāḥ
02,014.002c na ca sāmrājyam āptās te samrāṭśabdo hi kṛtsnabhāk
02,014.003a kathaṃ parānubhāvajñaḥ svaṃ praśaṃsitum arhati
02,014.003c pareṇa samavetas tu yaḥ praśastaḥ sa pūjyate
02,014.004a viśālā bahulā bhūmir bahuratnasamācitā
02,014.004c dūraṃ gatvā vijānāti śreyo vṛṣṇikulodvaha
02,014.005a śamam eva paraṃ manye na tu mokṣād bhavec chamaḥ
02,014.005c ārambhe pārameṣṭhyaṃ tu na prāpyam iti me matiḥ
02,014.006a evam evābhijānanti kule jātā manasvinaḥ
02,014.006c kaś cit kadā cid eteṣāṃ bhavec chreṣṭho janārdana
02,014.006d*0167_01 vayaṃ caiva mahābhāga jarāsaṃdhabhayāt tadā
02,014.006d*0167_02 śaṅkitāḥ sma mahābhāga daurātmyāt tasya cānagha
02,014.006d*0167_03 ahaṃ hi tava durdharṣa bhujavīryāśrayaḥ prabho
02,014.006d*0167_04 nātmānaṃ balinaṃ manye tvayi tasmād viśaṅkite
02,014.006d*0167_05 tvatsakāśāc ca rāmāc ca bhīmasenāc ca mādhava
02,014.006d*0167_06 arjunād vā mahābāho hantuṃ śakyo na veti vai
02,014.006d*0167_07 evaṃ jānan hi vārṣṇeya vimṛśāmi punaḥ punaḥ
02,014.006d*0167_08 tvaṃ me pramāṇabhūto 'si sarvakāryeṣu keśava
02,014.006d*0167_09 tac chrutvā cābravīd bhīmo vākyaṃ vākyaviśāradaḥ
02,014.007 bhīma uvāca
02,014.007a anārambhaparo rājā valmīka iva sīdati
02,014.007c durbalaś cānupāyena balinaṃ yo 'dhitiṣṭhati
02,014.008a atandritas tu prāyeṇa durbalo balinaṃ ripum
02,014.008c jayet samyaṅ nayo rājan nītyārthān ātmano hitān
02,014.009a kṛṣṇe nayo mayi balaṃ jayaḥ pārthe dhanaṃjaye
02,014.009c māgadhaṃ sādhayiṣyāmo vayaṃ traya ivāgnayaḥ
02,014.009d*0168_01 tvadbuddhibalam āśritya sarvaṃ prāpsyati dharmarāṭ
02,014.009d*0168_02 jayo 'smākaṃ hi govinda yeṣāṃ nātho bhavān sadā
02,014.010 kṛṣṇa uvāca
02,014.010a ādatte 'rthaparo bālo nānubandham avekṣate
02,014.010c tasmād ariṃ na mṛṣyanti bālam arthaparāyaṇam
02,014.010d*0169_01 sarvān vaṃśyān anumṛśann ekam eva satāṃ yuge
02,014.011a hitvā karān yauvanāśvaḥ pālanāc ca bhagīrathaḥ
02,014.011c kārtavīryas tapoyogād balāt tu bharato vibhuḥ
02,014.011e ṛddhyā maruttas tān pañca samrāja iti śuśrumaḥ
02,014.011f*0170_01 sāmrājyam icchatas te tu sarvākāraṃ yudhiṣṭhira
02,014.011f*0171_01 sarvān vaṃśān anumṛśan naite santi yuge yuge
02,014.012a nigrāhyalakṣaṇaṃ prāpto dharmārthanayalakṣaṇaiḥ
02,014.012c bārhadratho jarāsaṃdhas tad viddhi bharatarṣabha
02,014.013a na cainam anurudhyante kulāny ekaśataṃ nṛpāḥ
02,014.013c tasmād etad balād eva sāmrājyaṃ kurute 'dya saḥ
02,014.014a ratnabhājo hi rājāno jarāsaṃdham upāsate
02,014.014c na ca tuṣyati tenāpi bālyād anayam āsthitaḥ
02,014.015a mūrdhābhiṣiktaṃ nṛpatiṃ pradhānapuruṣaṃ balāt
02,014.015c ādatte na ca no dṛṣṭo 'bhāgaḥ puruṣataḥ kva cit
02,014.016a evaṃ sarvān vaśe cakre jarāsaṃdhaḥ śatāvarān
02,014.016c taṃ durbalataro rājā kathaṃ pārtha upaiṣyati
02,014.016d*0172_01 taṇḍulaprasthake rājā kapardinam upāsta saḥ
02,014.016d*0173_01 kathaṃ jitvā punar yūyam asmān saṃpratiyāsyatha
02,014.017a prokṣitānāṃ pramṛṣṭānāṃ rājñāṃ paśupater gṛhe
02,014.017c paśūnām iva kā prītir jīvite bharatarṣabha
02,014.018a kṣatriyaḥ śastramaraṇo yadā bhavati satkṛtaḥ
02,014.018c nanu sma māgadhaṃ sarve pratibādhema yad vayam
02,014.019a ṣaḍaśītiḥ samānītāḥ śeṣā rājaṃś caturdaśa
02,014.019c jarāsaṃdhena rājānas tataḥ krūraṃ prapatsyate
02,014.020a prāpnuyāt sa yaśo dīptaṃ tatra yo vighnam ācaret
02,014.020c jayed yaś ca jarāsaṃdhaṃ sa samrāṇ niyataṃ bhavet
02,015.001 yudhiṣṭhira uvāca
02,015.001a samrāḍguṇam abhīpsan vai yuṣmān svārthaparāyaṇaḥ
02,015.001c kathaṃ prahiṇuyāṃ bhīmaṃ balāt kevalasāhasāt
02,015.002a bhīmārjunāv ubhau netre mano manye janārdanam
02,015.002c manaścakṣurvihīnasya kīdṛśaṃ jīvitaṃ bhavet
02,015.003a jarāsaṃdhabalaṃ prāpya duṣpāraṃ bhīmavikramam
02,015.003c śramo hi vaḥ parājayyāt kim u tatra viceṣṭitam
02,015.004a asminn arthāntare yuktam anarthaḥ pratipadyate
02,015.004c yathāhaṃ vimṛśāmy ekas tat tāvac chrūyatāṃ mama
02,015.004d*0174_01 tasmān na pratipattis tu kāryā yuktā matā mama
02,015.005a saṃnyāsaṃ rocaye sādhu kāryasyāsya janārdana
02,015.005c pratihanti mano me 'dya rājasūyo durāsadaḥ
02,015.006 vaiśaṃpāyana uvāca
02,015.006a pārthaḥ prāpya dhanuḥśreṣṭham akṣayyau ca maheṣudhī
02,015.006c rathaṃ dhvajaṃ sabhāṃ caiva yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,015.007a dhanur astraṃ śarā vīryaṃ pakṣo bhūmir yaśo balam
02,015.007c prāptam etan mayā rājan duṣprāpaṃ yad abhīpsitam
02,015.008a kule janma praśaṃsanti vaidyāḥ sādhu suniṣṭhitāḥ
02,015.008c balena sadṛśaṃ nāsti vīryaṃ tu mama rocate
02,015.009a kṛtavīryakule jāto nirvīryaḥ kiṃ kariṣyati
02,015.009b*0175_01 nirvīrye tu kule jāto vīryavāṃs tu viśiṣyate
02,015.009c kṣatriyaḥ sarvaśo rājan yasya vṛttiḥ parājaye
02,015.010a sarvair api guṇair hīno vīryavān hi tared ripūn
02,015.010c sarvair api guṇair yukto nirvīryaḥ kiṃ kariṣyati
02,015.011a dravyabhūtā guṇāḥ sarve tiṣṭhanti hi parākrame
02,015.011c jayasya hetuḥ siddhir hi karma daivaṃ ca saṃśritam
02,015.012a saṃyukto hi balaiḥ kaś cit pramādān nopayujyate
02,015.012c tena dvāreṇa śatrubhyaḥ kṣīyate sabalo ripuḥ
02,015.013a dainyaṃ yathābalavati tathā moho balānvite
02,015.013c tāv ubhau nāśakau hetū rājñā tyājyau jayārthinā
02,015.014a jarāsaṃdhavināśaṃ ca rājñāṃ ca parimokṣaṇam
02,015.014c yadi kuryāma yajñārthaṃ kiṃ tataḥ paramaṃ bhavet
02,015.015a anārambhe tu niyato bhaved aguṇaniścayaḥ
02,015.015c guṇān niḥsaṃśayād rājan nairguṇyaṃ manyase katham
02,015.016a kāṣāyaṃ sulabhaṃ paścān munīnāṃ śamam icchatām
02,015.016c sāmrājyaṃ tu tavecchanto vayaṃ yotsyāmahe paraiḥ
02,016.001 vāsudeva uvāca
02,016.001a jātasya bhārate vaṃśe tathā kuntyāḥ sutasya ca
02,016.001c yā vai yuktā matiḥ seyam arjunena pradarśitā
02,016.002a na mṛtyoḥ samayaṃ vidma rātrau vā yadi vā divā
02,016.002c na cāpi kaṃ cid amaram ayuddhenāpi śuśrumaḥ
02,016.003a etāvad eva puruṣaiḥ kāryaṃ hṛdayatoṣaṇam
02,016.003c nayena vidhidṛṣṭena yad upakramate parān
02,016.004a sunayasyānapāyasya saṃyuge paramaḥ kramaḥ
02,016.004c saṃśayo jāyate sāmye sāmyaṃ ca na bhaved dvayoḥ
02,016.005a te vayaṃ nayam āsthāya śatrudehasamīpagāḥ
02,016.005c katham antaṃ na gacchema vṛkṣasyeva nadīrayāḥ
02,016.005e pararandhre parākrāntāḥ svarandhrāvaraṇe sthitāḥ
02,016.006a vyūḍhānīkair anubalair nopeyād balavattaram
02,016.006c iti buddhimatāṃ nītis tan mamāpīha rocate
02,016.007a anavadyā hy asaṃbuddhāḥ praviṣṭāḥ śatrusadma tat
02,016.007c śatrudeham upākramya taṃ kāmaṃ prāpnuyāmahe
02,016.008a eko hy eva śriyaṃ nityaṃ bibharti puruṣarṣabha
02,016.008c antarātmeva bhūtānāṃ tatkṣaye vai balakṣayaḥ
02,016.008d*0176_01 catuḥkikku (sic) caturdaṃṣṭro dviśukto daśapadmavān
02,016.008d*0176_02 ṣaḍ unnatair daśa bṛhat tribhir vyāptoti pārthivaḥ
02,016.009a atha cet taṃ nihatyājau śeṣeṇābhisamāgatāḥ
02,016.009c prāpnuyāma tataḥ svargaṃ jñātitrāṇaparāyaṇāḥ
02,016.010 yudhiṣṭhira uvāca
02,016.010a kṛṣṇa ko 'yaṃ jarāsaṃdhaḥ kiṃvīryaḥ kiṃparākramaḥ
02,016.010c yas tvāṃ spṛṣṭvāgnisadṛśaṃ na dagdhaḥ śalabho yathā
02,016.011 kṛṣṇa uvāca
02,016.011a śṛṇu rājañ jarāsaṃdho yadvīryo yatparākramaḥ
02,016.011c yathā copekṣito 'smābhir bahuśaḥ kṛtavipriyaḥ
02,016.012a akṣauhiṇīnāṃ tisṛṇām āsīt samaradarpitaḥ
02,016.012c rājā bṛhadratho nāma magadhādhipatiḥ patiḥ
02,016.013a rūpavān vīryasaṃpannaḥ śrīmān atulavikramaḥ
02,016.013b*0177_01 svarājyaṃ kārayām āsa magadheṣu girivraje
02,016.013c nityaṃ dīkṣākṛśatanuḥ śatakratur ivāparaḥ
02,016.014a tejasā sūryasadṛśaḥ kṣamayā pṛthivīsamaḥ
02,016.014c yamāntakasamaḥ kope śriyā vaiśravaṇopamaḥ
02,016.015a tasyābhijanasaṃyuktair guṇair bharatasattama
02,016.015c vyāpteyaṃ pṛthivī sarvā sūryasyeva gabhastibhiḥ
02,016.016a sa kāśirājasya sute yamaje bharatarṣabha
02,016.016c upayeme mahāvīryo rūpadraviṇasaṃmate
02,016.017a tayoś cakāra samayaṃ mithaḥ sa puruṣarṣabhaḥ
02,016.017c nātivartiṣya ity evaṃ patnībhyāṃ saṃnidhau tadā
02,016.018a sa tābhyāṃ śuśubhe rājā patnībhyāṃ manujādhipa
02,016.018c priyābhyām anurūpābhyāṃ kareṇubhyām iva dvipaḥ
02,016.019a tayor madhyagataś cāpi rarāja vasudhādhipaḥ
02,016.019c gaṅgāyamunayor madhye mūrtimān iva sāgaraḥ
02,016.020a viṣayeṣu nimagnasya tasya yauvanam atyagāt
02,016.020c na ca vaṃśakaraḥ putras tasyājāyata kaś cana
02,016.021a maṅgalair bahubhir homaiḥ putrakāmābhir iṣṭibhiḥ
02,016.021c nāsasāda nṛpaśreṣṭhaḥ putraṃ kulavivardhanam
02,016.021d*0178_01 sa bhāryābhyāṃ saha tadā nirvedam agamad bhṛśam
02,016.021d*0178_02 rājyaṃ cāpi parityajya tapovanam athāśrayat
02,016.021d*0178_03 vāryamāṇaḥ prakṛtibhir nṛpabhaktyā viśāṃ pate
02,016.022a atha kākṣīvataḥ putraṃ gautamasya mahātmanaḥ
02,016.022c śuśrāva tapasi śrāntam udāraṃ caṇḍakauśikam
02,016.023a yadṛcchayāgataṃ taṃ tu vṛkṣamūlam upāśritam
02,016.023c patnībhyāṃ sahito rājā sarvaratnair atoṣayat
02,016.023d*0179_01 bṛhadrathaṃ ca sa ṛṣir yathāvat pratyanandata
02,016.023d*0179_02 upaviṣṭaś ca tenātha anujñāto mahātmanā
02,016.023d*0179_03 tam apṛcchat tadā vipraḥ kim āgamanam ity atha
02,016.023d*0179_04 paurair anugatasyaiva patnībhyāṃ sahitasya ca
02,016.023d*0179_05 sa uvāca muniṃ rājā bhagavan nāsti me sutaḥ
02,016.023d*0179_06 aputrasya vṛthā janma ity āhur munisattamāḥ
02,016.023d*0179_07 tādṛśasya hi rājyena vṛddhatve kiṃ prayojanam
02,016.023d*0179_08 so 'haṃ tapaś cariṣyāmi patnībhyāṃ sahito vane
02,016.023d*0179_09 nāprajasya mune kīrtiḥ svargaś caivākṣayo bhavet
02,016.023d*0179_10 evam uktasya rājñā tu muneḥ kāruṇyam āgatam
02,016.024a tam abravīt satyadhṛtiḥ satyavāg ṛṣisattamaḥ
02,016.024c parituṣṭo 'smi te rājan varaṃ varaya suvrata
02,016.025a tataḥ sabhāryaḥ praṇatas tam uvāca bṛhadrathaḥ
02,016.025c putradarśananairāśyād bāṣpagadgadayā girā
02,016.026 bṛhadratha uvāca
02,016.026a bhagavan rājyam utsṛjya prasthitasya tapovanam
02,016.026c kiṃ vareṇālpabhāgyasya kiṃ rājyenāprajasya me
02,016.027 kṛṣṇa uvāca
02,016.027a etac chrutvā munir dhyānam agamat kṣubhitendriyaḥ
02,016.027c tasyaiva cāmravṛkṣasya chāyāyāṃ samupāviśat
02,016.028a tasyopaviṣṭasya muner utsaṅge nipapāta ha
02,016.028c avātam aśukādaṣṭam ekam āmraphalaṃ kila
02,016.029a tat pragṛhya muniśreṣṭho hṛdayenābhimantrya ca
02,016.029c rājñe dadāv apratimaṃ putrasaṃprāptikārakam
02,016.030a uvāca ca mahāprājñas taṃ rājānaṃ mahāmuniḥ
02,016.030c gaccha rājan kṛtārtho 'si nivarta manujādhipa
02,016.030d*0180_01 eṣa te tanayo rājan mā tapsīs tvaṃ tapo vane
02,016.030d*0180_02 prajāḥ pālaya dharmeṇa eṣa dharmo mahīkṣitām
02,016.030d*0180_03 yajasva vividhair yajñair indraṃ tarpaya cendunā
02,016.030d*0180_04 putraṃ rājye pratiṣṭhāpya tata āśramam āvraja
02,016.030d*0180_05 aṣṭau varān prayacchāmi tava putrasya pārthiva
02,016.030d*0180_06 brahmaṇyatām ajeyatvaṃ yuddheṣu ca tathā ratim
02,016.030d*0180_07 priyātitheyatāṃ caiva dīnānām anvavekṣaṇam
02,016.030d*0180_08 tathā balaṃ ca sumahal loke kīrtiṃ ca śāśvatīm
02,016.030d*0180_09 anurāgaṃ prajānāṃ ca dadau tasmai sa kauśikaḥ
02,016.030d*0180_10 gaccha rājan kṛtārtho 'si nivartasva janādhipa
02,016.030d*0180_11 anujñātaḥ sa ṛṣiṇā patnībhyāṃ sahito nṛpaḥ
02,016.030d*0180_12 paurair anugataś cāpi viveśa svapuraṃ punaḥ
02,016.030d*0181_01 etac chrutvā muner vākyaṃ śirasā praṇipatya ca
02,016.030d*0181_02 muneḥ pādau mahāprājñaḥ sa nṛpaḥ svagṛhaṃ gataḥ
02,016.031a yathāsamayam ājñāya tadā sa nṛpasattamaḥ
02,016.031c dvābhyām ekaṃ phalaṃ prādāt patnībhyāṃ bharatarṣabha
02,016.031d*0182_01 muneś ca bahumānena kālasya ca viparyayāt
02,016.032a te tad āmraṃ dvidhā kṛtvā bhakṣayām āsatuḥ śubhe
02,016.032c bhāvitvād api cārthasya satyavākyāt tathā muneḥ
02,016.033a tayoḥ samabhavad garbhaḥ phalaprāśanasaṃbhavaḥ
02,016.033c te ca dṛṣṭvā narapatiḥ parāṃ mudam avāpa ha
02,016.034a atha kāle mahāprājña yathāsamayam āgate
02,016.034c prajāyetām ubhe rājañ śarīraśakale tadā
02,016.035a ekākṣibāhucaraṇe ardhodaramukhasphije
02,016.035c dṛṣṭvā śarīraśakale pravepāte ubhe bhṛśam
02,016.036a udvigne saha saṃmantrya te bhaginyau tadābale
02,016.036c sajīve prāṇiśakale tatyajāte suduḥkhite
02,016.037a tayor dhātryau susaṃvīte kṛtvā te garbhasaṃplave
02,016.037c nirgamyāntaḥpuradvārāt samutsṛjyāśu jagmatuḥ
02,016.037d*0183_01 dukūlābhyāṃ susaṃchanne pāṇḍarābhyām ubhe tadā
02,016.037d*0183_02 ajñāte kasya cit te tu jahatus te catuṣpathe
02,016.037d*0183_03 tato viviśatur dhātryau punar antaḥpuraṃ tadā
02,016.037d*0183_04 kathayām āsatur ubhe devībhyāṃ tu pṛthak pṛthak
02,016.038a te catuṣpathanikṣipte jarā nāmātha rākṣasī
02,016.038c jagrāha manujavyāghra māṃsaśoṇitabhojanā
02,016.039a kartukāmā sukhavahe śakale sā tu rākṣasī
02,016.039c saṃghaṭṭayām āsa tadā vidhānabalacoditā
02,016.040a te samānītamātre tu śakale puruṣarṣabha
02,016.040c ekamūrtikṛte vīraḥ kumāraḥ samapadyata
02,016.041a tataḥ sā rākṣasī rājan vismayotphullalocanā
02,016.041c na śaśāka samudvoḍhuṃ vajrasāramayaṃ śiśum
02,016.042a bālas tāmratalaṃ muṣṭiṃ kṛtvā cāsye nidhāya saḥ
02,016.042c prākrośad atisaṃrambhāt satoya iva toyadaḥ
02,016.043a tena śabdena saṃbhrāntaḥ sahasāntaḥpure janaḥ
02,016.043c nirjagāma naravyāghra rājñā saha paraṃtapa
02,016.044a te cābale pariglāne payaḥpūrṇapayodhare
02,016.044c nirāśe putralābhāya sahasaivābhyagacchatām
02,016.045a atha dṛṣṭvā tathābhūte rājānaṃ ceṣṭasaṃtatim
02,016.045c taṃ ca bālaṃ subalinaṃ cintayām āsa rākṣasī
02,016.046a nārhāmi viṣaye rājño vasantī putragṛddhinaḥ
02,016.046b*0184_01 bālaṃ putram imaṃ hantuṃ dhārmikasya mahātmanaḥ
02,016.046c bālaṃ putram upādātuṃ meghalekheva bhāskaram
02,016.047a sā kṛtvā mānuṣaṃ rūpam uvāca manujādhipam
02,016.047c bṛhadratha sutas te 'yaṃ maddattaḥ pratigṛhyatām
02,016.048a tava patnīdvaye jāto dvijātivaraśāsanāt
02,016.048c dhātrījanaparityakto mayāyaṃ parirakṣitaḥ
02,016.049a tatas te bharataśreṣṭha kāśirājasute śubhe
02,016.049c taṃ bālam abhipatyāśu prasnavair abhiṣiñcatām
02,016.050a tataḥ sa rājā saṃhṛṣṭaḥ sarvaṃ tad upalabhya ca
02,016.050c apṛcchan navahemābhāṃ rākṣasīṃ tām arākṣasīm
02,016.051a kā tvaṃ kamalagarbhābhe mama putrapradāyinī
02,016.051c kāmayā brūhi kalyāṇi devatā pratibhāsi me
02,017.001 rākṣasy uvāca
02,017.001a jarā nāmāsmi bhadraṃ te rākṣasī kāmarūpiṇī
02,017.001c tava veśmani rājendra pūjitā nyavasaṃ sukham
02,017.001d*0185_01 gṛhe gṛhe manuṣyāṇāṃ nityaṃ tiṣṭhati rākṣasī
02,017.001d*0185_02 gṛhadevīti nāmnā vai purā sṛṣṭā svayaṃbhuvā
02,017.001d*0185_03 dānavānāṃ vināśāya sthāpitā divyarūpiṇī
02,017.001d*0185_04 yo māṃ bhaktyā likhet kuḍye saputrāṃ yauvanānvitām
02,017.001d*0185_05 gṛhe tasya bhaved vṛddhir anyathā kṣayam āpnuyāt
02,017.001d*0185_06 tvadgṛhe tiṣṭhamānā tu pūjitāhaṃ sadā vibho
02,017.001d*0185_07 likhitā caiva kuḍyeṣu putrair bahubhir āvṛtā
02,017.001d*0185_08 gandhapuṣpais tathā dhūpair bhakṣyair bhojyaiḥ supūjitā
02,017.002a sāhaṃ pratyupakārārthaṃ cintayanty aniśaṃ nṛpa
02,017.002c taveme putraśakale dṛṣṭavaty asmi dhārmika
02,017.003a saṃśleṣite mayā daivāt kumāraḥ samapadyata
02,017.003c tava bhāgyair mahārāja hetumātram ahaṃ tv iha
02,017.003d*0186_01 meruṃ vā khādituṃ śaktā kiṃ punas tava bālakam
02,017.003d*0186_02 gṛhasaṃpūjanāt tuṣṭyā mayā pratyarpitas tava
02,017.003d*0187_01 tasya bālasya yat kṛtyaṃ tat kuruṣva narādhipa
02,017.003d*0188_01 mama nāmnā ca loke 'smin khyāta eva bhaviṣyati
02,017.004 kṛṣṇa uvāca
02,017.004a evam uktvā tu sā rājaṃs tatraivāntaradhīyata
02,017.004c sa gṛhya ca kumāraṃ taṃ prāviśat svagṛhaṃ nṛpaḥ
02,017.005a tasya bālasya yat kṛtyaṃ tac cakāra nṛpas tadā
02,017.005c ājñāpayac ca rākṣasyā māgadheṣu mahotsavam
02,017.006a tasya nāmākarot tatra prajāpatisamaḥ pitā
02,017.006c jarayā saṃdhito yasmāj jarāsaṃdhas tato 'bhavat
02,017.007a so 'vardhata mahātejā magadhādhipateḥ sutaḥ
02,017.007c pramāṇabalasaṃpanno hutāhutir ivānalaḥ
02,017.007d*0189_01 māgadho balasaṃpanno * * hutīr ivānalaḥ
02,017.007d*0190_01 mātāpitror nandikaraḥ śuklapakṣe yathā śaśī
02,017.007d*0191_01 evaṃ sa vavṛdhe rājan kumāraḥ puṣkarekṣaṇaḥ
02,017.007d*0191_02 kālena mahatā cāpi yauvanastho babhūva ha
02,017.008a kasya cit tv atha kālasya punar eva mahātapāḥ
02,017.008c magadhān upacakrāma bhagavāṃś caṇḍakauśikaḥ
02,017.009a tasyāgamanasaṃhṛṣṭaḥ sāmātyaḥ sapuraḥsaraḥ
02,017.009c sabhāryaḥ saha putreṇa nirjagāma bṛhadrathaḥ
02,017.010a pādyārghyācamanīyais tam arcayām āsa bhārata
02,017.010c sa nṛpo rājyasahitaṃ putraṃ cāsmai nyavedayat
02,017.011a pratigṛhya tu tāṃ pūjāṃ pārthivād bhagavān ṛṣiḥ
02,017.011c uvāca māgadhaṃ rājan prahṛṣṭenāntarātmanā
02,017.012a sarvam etan mayā rājan vijñātaṃ jñānacakṣuṣā
02,017.012c putras tu śṛṇu rājendra yādṛśo 'yaṃ bhaviṣyati
02,017.012d*0192_01 asya rūpaṃ ca sattvaṃ ca balam ūrjitam eva ca
02,017.012d*0192_02 eṣa śriyā samuditaḥ putras tava na saṃśayaḥ
02,017.012d*0192_03 prāpayiṣyati tat sarvaṃ vikrameṇa samanvitaḥ
02,017.013a asya vīryavato vīryaṃ nānuyāsyanti pārthivāḥ
02,017.013b*0193_01 patato vainateyasya gatim anye yathā khagāḥ
02,017.013b*0194_01 vināśam upayāsyanti ye cāsya paripanthinaḥ
02,017.013c devair api visṛṣṭāni śastrāṇy asya mahīpate
02,017.013e na rujaṃ janayiṣyanti girer iva nadīrayāḥ
02,017.014a sarvamūrdhābhiṣiktānām eṣa mūrdhni jvaliṣyati
02,017.014c sarveṣāṃ niṣprabhakaro jyotiṣām iva bhāskaraḥ
02,017.015a enam āsādya rājānaḥ samṛddhabalavāhanāḥ
02,017.015c vināśam upayāsyanti śalabhā iva pāvakam
02,017.016a eṣa śriyaṃ samuditāṃ sarvarājñāṃ grahīṣyati
02,017.016c varṣāsv ivoddhatajalā nadīr nadanadīpatiḥ
02,017.017a eṣa dhārayitā samyak cāturvarṇyaṃ mahābalaḥ
02,017.017c śubhāśubham iva sphītā sarvasasyadharā dharā
02,017.017d*0195_01 śriyaṃ samuditāḥ sarve bhaviṣyanti narādhipāḥ
02,017.018a asyājñāvaśagāḥ sarve bhaviṣyanti narādhipāḥ
02,017.018c sarvabhūtātmabhūtasya vāyor iva śarīriṇaḥ
02,017.019a eṣa rudraṃ mahādevaṃ tripurāntakaraṃ haram
02,017.019c sarvalokeṣv atibalaḥ svayaṃ drakṣyati māgadhaḥ
02,017.020a evaṃ bruvann eva muniḥ svakāryārthaṃ vicintayan
02,017.020c visarjayām āsa nṛpaṃ bṛhadratham athārihan
02,017.021a praviśya nagaraṃ caiva jñātisaṃbandhibhir vṛtaḥ
02,017.021c abhiṣicya jarāsaṃdhaṃ magadhādhipatis tadā
02,017.021e bṛhadratho narapatiḥ parāṃ nirvṛtim āyayau
02,017.022a abhiṣikte jarāsaṃdhe tadā rājā bṛhadrathaḥ
02,017.022c patnīdvayenānugatas tapovanarato 'bhavat
02,017.023a tapovanasthe pitari mātṛbhyāṃ saha bhārata
02,017.023c jarāsaṃdhaḥ svavīryeṇa pārthivān akarod vaśe
02,017.024a atha dīrghasya kālasya tapovanagato nṛpaḥ
02,017.024c sabhāryaḥ svargam agamat tapas taptvā bṛhadrathaḥ
02,017.024d*0196_01 jarāsaṃdho 'pi nṛpatir yathoktaṃ kauśikena tat
02,017.024d*0196_02 varapradānam akhilaṃ prāpya rājyam apālayat
02,017.024d*0197_01 nihate vāsudevena tadā kaṃse mahīpatau
02,017.024d*0197_02 jāto vai vairanirbandhaḥ kṛṣṇena saha tasya vai
02,017.024d*0197_03 bhrāmayitvā śataguṇam ekonaṃ yena bhārata
02,017.024d*0197_04 gadā kṣiptā balavatā māgadhena girivrajāt
02,017.024d*0197_05 tiṣṭhato mathurāyāṃ vai kṛṣṇasyādbhutakarmaṇaḥ
02,017.024d*0197_06 ekonayojanaśate sā papāta gadā śubhā
02,017.024d*0197_07 dṛṣṭvā paurais tadā samyag gadā caiva niveditā
02,017.024d*0198_01 gadāvasānaṃ tat khyātaṃ mathurāyāṃ samīpataḥ
02,017.025a tasyāstāṃ haṃsaḍibhakāv aśastranidhanāv ubhau
02,017.025c mantre matimatāṃ śreṣṭhau yuddhaśāstraviśāradau
02,017.025d*0199_01 hate caiva mayā kaṃse sahaṃsaḍibhake tadā
02,017.025d*0199_02 jarāsaṃdhasya duhitā rodate pārśvataḥ pituḥ
02,017.025d*0199_03 tato vairaṃ vinirbaddhaṃ mayā tasya ca bhārata
02,017.026a yau tau mayā te kathitau pūrvam eva mahābalau
02,017.026c trayas trayāṇāṃ lokānāṃ paryāptā iti me matiḥ
02,017.027a evam eṣa tadā vīra balibhiḥ kukurāndhakaiḥ
02,017.027c vṛṣṇibhiś ca mahārāja nītihetor upekṣitaḥ
02,018.001 vāsudeva uvāca
02,018.001a patitau haṃsaḍibhakau kaṃsāmātyau nipātitau
02,018.001c jarāsaṃdhasya nidhane kālo 'yaṃ samupāgataḥ
02,018.002a na sa śakyo raṇe jetuṃ sarvair api surāsuraiḥ
02,018.002c prāṇayuddhena jetavyaḥ sa ity upalabhāmahe
02,018.003a mayi nītir balaṃ bhīme rakṣitā cāvayorjunaḥ
02,018.003c sādhayiṣyāma taṃ rājan vayaṃ traya ivāgnayaḥ
02,018.004a tribhir āsādito 'smābhir vijane sa narādhipaḥ
02,018.004c na saṃdeho yathā yuddham ekenābhyupayāsyati
02,018.005a avamānāc ca lokasya vyāyatatvāc ca dharṣitaḥ
02,018.005c bhīmasenena yuddhāya dhruvam abhyupayāsyati
02,018.006a alaṃ tasya mahābāhur bhīmaseno mahābalaḥ
02,018.006c lokasya samudīrṇasya nidhanāyāntako yathā
02,018.007a yadi te hṛdayaṃ vetti yadi te pratyayo mayi
02,018.007c bhīmasenārjunau śīghraṃ nyāsabhūtau prayaccha me
02,018.008 vaiśaṃpāyana uvāca
02,018.008a evam ukto bhagavatā pratyuvāca yudhiṣṭhiraḥ
02,018.008c bhīmapārthau samālokya saṃprahṛṣṭamukhau sthitau
02,018.009a acyutācyuta mā maivaṃ vyāharāmitrakarṣaṇa
02,018.009c pāṇḍavānāṃ bhavān nātho bhavantaṃ cāśritā vayam
02,018.010a yathā vadasi govinda sarvaṃ tad upapadyate
02,018.010c na hi tvam agratas teṣāṃ yeṣāṃ lakṣmīḥ parāṅmukhī
02,018.010d*0200_01 yeṣām abhimukhī lakṣmīs teṣāṃ kṛṣṇa tvam agrataḥ
02,018.011a nihataś ca jarāsaṃdho mokṣitāś ca mahīkṣitaḥ
02,018.011c rājasūyaś ca me labdho nideśe tava tiṣṭhataḥ
02,018.012a kṣiprakārin yathā tv etat kāryaṃ samupapadyate
02,018.012c mama kāryaṃ jagatkāryaṃ tathā kuru narottama
02,018.013a tribhir bhavadbhir hi vinā nāhaṃ jīvitum utsahe
02,018.013c dharmakāmārtharahito rogārta iva durgataḥ
02,018.014a na śauriṇā vinā pārtho na śauriḥ pāṇḍavaṃ vinā
02,018.014c nājeyo 'sty anayor loke kṛṣṇayor iti me matiḥ
02,018.015a ayaṃ ca balināṃ śreṣṭhaḥ śrīmān api vṛkodaraḥ
02,018.015c yuvābhyāṃ sahito vīraḥ kiṃ na kuryān mahāyaśāḥ
02,018.016a supraṇīto balaugho hi kurute kāryam uttamam
02,018.016c andhaṃ jaḍaṃ balaṃ prāhuḥ praṇetavyaṃ vicakṣaṇaiḥ
02,018.017a yato hi nimnaṃ bhavati nayantīha tato jalam
02,018.017c yataś chidraṃ tataś cāpi nayante dhīdhanā balam
02,018.018a tasmān nayavidhānajñaṃ puruṣaṃ lokaviśrutam
02,018.018c vayam āśritya govindaṃ yatāmaḥ kāryasiddhaye
02,018.019a evaṃ prajñānayabalaṃ kriyopāyasamanvitam
02,018.019c puraskurvīta kāryeṣu kṛṣṇa kāryārthasiddhaye
02,018.020a evam eva yaduśreṣṭhaṃ pārthaḥ kāryārthasiddhaye
02,018.020c arjunaḥ kṛṣṇam anvetu bhīmo 'nvetu dhanaṃjayam
02,018.020e nayo jayo balaṃ caiva vikrame siddhim eṣyati
02,018.021a evam uktās tataḥ sarve bhrātaro vipulaujasaḥ
02,018.021c vārṣṇeyaḥ pāṇḍaveyau ca pratasthur māgadhaṃ prati
02,018.022a varcasvināṃ brāhmaṇānāṃ snātakānāṃ paricchadān
02,018.022c ācchādya suhṛdāṃ vākyair manojñair abhinanditāḥ
02,018.022d*0201_01 mādhavaḥ pāṇḍaveyau ca pratasthur vratadhāriṇaḥ
02,018.023a amarṣād abhitaptānāṃ jñātyarthaṃ mukhyavāsasām
02,018.023c ravisomāgnivapuṣāṃ bhīmam āsīt tadā vapuḥ
02,018.024a hataṃ mene jarāsaṃdhaṃ dṛṣṭvā bhīmapurogamau
02,018.024c ekakāryasamudyuktau kṛṣṇau yuddhe 'parājitau
02,018.025a īśau hi tau mahātmānau sarvakāryapravartane
02,018.025c dharmārthakāmakāryāṇāṃ kāryāṇām iva nigrahe
02,018.026a kurubhyaḥ prasthitās te tu madhyena kurujāṅgalam
02,018.026c ramyaṃ padmasaro gatvā kālakūṭam atītya ca
02,018.027a gaṇḍakīyāṃ tathā śoṇaṃ sadānīrāṃ tathaiva ca
02,018.027c ekaparvatake nadyaḥ krameṇaitya vrajanti te
02,018.028a saṃtīrya sarayūṃ ramyāṃ dṛṣṭvā pūrvāṃś ca kosalān
02,018.028c atītya jagmur mithilāṃ mālāṃ carmaṇvatīṃ nadīm
02,018.029a uttīrya gaṅgāṃ śoṇaṃ ca sarve te prāṅmukhās trayaḥ
02,018.029c kuravoraśchadaṃ jagmur māgadhaṃ kṣetram acyutāḥ
02,018.030a te śaśvad godhanākīrṇam ambumantaṃ śubhadrumam
02,018.030c gorathaṃ girim āsādya dadṛśur māgadhaṃ puram
02,019.001 vāsudeva uvāca
02,019.001a eṣa pārtha mahān svāduḥ paśumān nityam ambumān
02,019.001c nirāmayaḥ suveśmāḍhyo niveśo māgadhaḥ śubhaḥ
02,019.001d*0202_01 puṣpauṣadhiphalopeto dhanadhānyasamṛddhimān
02,019.002a vaihāro vipulaḥ śailo varāho vṛṣabhas tathā
02,019.002c tathaivarṣigiris tāta śubhāś caityakapañcamāḥ
02,019.003a ete pañca mahāśṛṅgāḥ parvatāḥ śītaladrumāḥ
02,019.003c rakṣantīvābhisaṃhatya saṃhatāṅgā girivrajam
02,019.004a puṣpaveṣṭitaśākhāgrair gandhavadbhir manoramaiḥ
02,019.004c nigūḍhā iva lodhrāṇāṃ vanaiḥ kāmijanapriyaiḥ
02,019.004d*0203_01 yatra dīrghatamā nāma ṛṣiḥ paramayantritaḥ
02,019.005a śūdrāyāṃ gautamo yatra mahātmā saṃśitavrataḥ
02,019.005c auśīnaryām ajanayat kākṣīvādīn sutān ṛṣiḥ
02,019.006a gautamaḥ kṣayaṇād asmād athāsau tatra veśmani
02,019.006c bhajate māgadhaṃ vaṃśaṃ sa nṛpāṇām anugrahāt
02,019.007a aṅgavaṅgādayaś caiva rājānaḥ sumahābalāḥ
02,019.007c gautamakṣayam abhyetya ramante sma purārjuna
02,019.008a vanarājīs tu paśyemāḥ priyālānāṃ manoramāḥ
02,019.008c lodhrāṇāṃ ca śubhāḥ pārtha gautamaukaḥsamīpajāḥ
02,019.008c*0204_01 **** **** rājan rājīvalocana
02,019.008c*0204_02 puṃnāgānāṃ nagānāṃ ca
02,019.009a arbudaḥ śakravāpī ca pannagau śatrutāpanau
02,019.009c svastikasyālayaś cātra maṇināgasya cottamaḥ
02,019.010a aparihāryā meghānāṃ māgadheyaṃ maṇeḥ kṛte
02,019.010c kauśiko maṇimāṃś caiva vavṛdhāte hy anugraham
02,019.010d*0205_01 evaṃ prāpya puraṃ ramyaṃ durādharṣaṃ samantataḥ
02,019.010d*0206_01 pāṇḍare vipule caiva tathā vārāhake 'pi ca
02,019.010d*0206_02 caityake ca giriśreṣṭhe mātaṅge ca śiloccaye
02,019.010d*0206_03 eteṣu parvatendreṣu sarvasiddhisamālayāḥ
02,019.010d*0206_04 yatīnām āśramāś caiva munīnāṃ ca mahātmanām
02,019.010d*0206_05 vṛṣabhasya tamālasya mahāvīryasya vai tathā
02,019.010d*0206_06 gandharvarakṣasāṃ caiva nāgānāṃ ca tathālayāḥ
02,019.010d*0206_07 kakṣīvatas tapovīryāt tapodā iti viśrutāḥ
02,019.010d*0206_08 puṇyatīrthāś ca te sarve siddhānāṃ caiva kīrtitāḥ
02,019.010d*0206_09 maṇeś ca darśanād eva bhadraṃ hi śivam āpnuyāt
02,019.011a arthasiddhiṃ tv anapagāṃ jarāsaṃdho 'bhimanyate
02,019.011c vayam āsādane tasya darpam adya nihanma hi
02,019.012 vaiśaṃpāyana uvāca
02,019.012a evam uktvā tataḥ sarve bhrātaro vipulaujasaḥ
02,019.012c vārṣṇeyaḥ pāṇḍaveyau ca pratasthur māgadhaṃ puram
02,019.013a tuṣṭapuṣṭajanopetaṃ cāturvarṇyajanākulam
02,019.013c sphītotsavam anādhṛṣyam āseduś ca girivrajam
02,019.013d*0207_01 puradvāram apāsya tvam advāreṇa praviśya te
02,019.014a te 'tha dvāram anāsādya purasya girim ucchritam
02,019.014c bārhadrathaiḥ pūjyamānaṃ tathā nagaravāsibhiḥ
02,019.015a yatra māṣādam ṛṣabham āsasāda bṛhadrathaḥ
02,019.015c taṃ hatvā māṣanālāś ca tisro bherīr akārayat
02,019.016a ānahya carmaṇā tena sthāpayām āsa sve pure
02,019.016c yatra tāḥ prāṇadan bheryo divyapuṣpāvacūrṇitāḥ
02,019.016d*0208_01 bhaṅktvā bherītrayaṃ te 'pi caityaprākāram ādravan
02,019.016d*0208_02 dvārato 'bhimukhāḥ sarve yayur nānāyudhās tadā
02,019.016d*0209_01 ghoranādaṃ nadanty ete paracakrāgame sadā
02,019.016d*0209_02 śrutvā nādaṃ mahāghoraṃ girivrajanivāsinaḥ
02,019.017a māgadhānāṃ suruciraṃ caityakāntaṃ samādravan
02,019.017c śirasīva jighāṃsanto jarāsaṃdhajighāṃsavaḥ
02,019.018a sthiraṃ suvipulaṃ śṛṅgaṃ sumahāntaṃ purātanam
02,019.018c arcitaṃ mālyadāmaiś ca satataṃ supratiṣṭhitam
02,019.019a vipulair bāhubhir vīrās te 'bhihatyābhyapātayan
02,019.019c tatas te māgadhaṃ dṛṣṭvā puraṃ praviviśus tadā
02,019.019d*0210_01 dṛṣṭvā tu durnimittaṃ tad brāhmaṇā vedapāragāḥ
02,019.019d*0211_01 śāntidānajapair homair devān aprīṇayaṃs tadā
02,019.020a etasminn eva kāle tu jarāsaṃdhaṃ samarcayan
02,019.020c paryagni kurvaṃś ca nṛpaṃ dviradasthaṃ purohitāḥ
02,019.020d*0212_01 tatas tacchāntaye rājā jarāsaṃdhaḥ pratāpavān
02,019.020d*0213_01 dīkṣito niyamastho 'sāv upavāsaparo 'bhavat
02,019.020d*0214_01 nīrājayanti dīpais taṃ kālamṛtyuharair japaiḥ
02,019.020d*0214_02 etasminn eva kāle tu kṛṣṇabhīmadhanaṃjayāḥ
02,019.021a snātakavratinas te tu bāhuśastrā nirāyudhāḥ
02,019.021b*0215_01 paśyantaḥ purasaubhāgyam ūrjitāṃ ca puraśriyam
02,019.021c yuyutsavaḥ praviviśur jarāsaṃdhena bhārata
02,019.022a bhakṣyamālyāpaṇānāṃ ca dadṛśuḥ śriyam uttamām
02,019.022a*0216_01 **** **** vipaṇiṃ ratnavāsasām
02,019.022a*0216_02 divyanānāpaṇānāṃ ca
02,019.022c sphītāṃ sarvaguṇopetāṃ sarvakāmasamṛddhinīm
02,019.023a tāṃ tu dṛṣṭvā samṛddhiṃ te vīthyāṃ tasyāṃ narottamāḥ
02,019.023c rājamārgeṇa gacchantaḥ kṛṣṇabhīmadhanaṃjayāḥ
02,019.024a balād gṛhītvā mālyāni mālākārān mahābalāḥ
02,019.024b*0217_01 karpūraśṛṅgaṃ koṣṭaṃ ca saphalaṃ cāntarāpaṇe
02,019.024b*0217_02 vaiśyād balād gṛhītvā te vihṛtya ca mahārathāḥ
02,019.024c virāgavasanāḥ sarve sragviṇo mṛṣṭakuṇḍalāḥ
02,019.025a niveśanam athājagmur jarāsaṃdhasya dhīmataḥ
02,019.025c govāsam iva vīkṣantaḥ siṃhā haimavatā yathā
02,019.026a śailastambhanibhās teṣāṃ candanāgurubhūṣitāḥ
02,019.026c aśobhanta mahārāja bāhavo bāhuśālinām
02,019.027a tān dṛṣṭvā dviradaprakhyāñ śālaskandhān ivodgatān
02,019.027c vyūḍhoraskān māgadhānāṃ vismayaḥ samajāyata
02,019.027d*0218_01 advāreṇābhyavaskandya viviśur māgadhālayam
02,019.028a te tv atītya janākīrṇās tisraḥ kakṣyā nararṣabhāḥ
02,019.028c ahaṃkāreṇa rājānam upatasthur mahābalāḥ
02,019.028d*0219_01 bhośabdenaiva rājānam ūcus te tu mahārathāḥ
02,019.028d*0220_01 āyuṣmān bhava saumyeti vaded viprābhivādane
02,019.028d*0220_02 vijayaṃ bāhujaṃ brūyād vaiśye naṣṭa itīrayet
02,019.028d*0220_03 ārogyaṃ pādaje brūyāc chatrau nośabdam īrayet
02,019.028d*0220_04 rājadatteṣv anarghyeṣu na niṣedus tadāsane
02,019.028d*0220_05 pādenāsanam ākṛṣya tasminn upaviśed ripuḥ
02,019.028d*0220_06 bhūtale vāpy anāstīrṇe śatruveśmany ayaṃ kramaḥ
02,019.029a tān pādyamadhuparkārhān mānārhān satkṛtiṃ gatān
02,019.029c pratyutthāya jarāsaṃdha upatasthe yathāvidhi
02,019.030a uvāca caitān rājāsau svāgataṃ vo 'stv iti prabhuḥ
02,019.030b*0221_01 maunam āsīt tadā pārthabhīmayor janamejaya
02,019.030b*0221_02 teṣāṃ madhye mahābuddhiḥ kṛṣṇo vacanam abravīt
02,019.030b*0221_03 vaktuṃ nāyāti rājendra etayor niyamasthayoḥ
02,019.030b*0221_04 arvāṅ niśīthāt paratas tvayā sārdhaṃ vadiṣyataḥ
02,019.030b*0221_05 yajñāgāre sthāpayitvā rājā rājagṛhaṃ gataḥ
02,019.030b*0221_06 tato 'rdharātre saṃprāpte yāto yatra sthitā dvijāḥ
02,019.030c tasya hy etad vrataṃ rājan babhūva bhuvi viśrutam
02,019.030d*0222_01 bārhadratho vai rājendro mahābalaparākramaḥ
02,019.031a snātakān brāhmaṇān prāptāñ śrutvā sa samitiṃjayaḥ
02,019.031c apy ardharātre nṛpatiḥ pratyudgacchati bhārata
02,019.031c*0223_01 **** **** yoṣitsaṃghagato 'pi vā
02,019.031c*0223_02 śrutvā samāgatān viprān
02,019.032a tāṃs tv apūrveṇa veṣeṇa dṛṣṭvā nṛpatisattamaḥ
02,019.032c upatasthe jarāsaṃdho vismitaś cābhavat tadā
02,019.033a te tu dṛṣṭvaiva rājānaṃ jarāsaṃdhaṃ nararṣabhāḥ
02,019.033b*0224_01 satvaṃ tejo balaṃ dhairyaṃ gāmbhīryam iva mūrtimān
02,019.033c idam ūcur amitraghnāḥ sarve bharatasattama
02,019.033d*0225_01 rājan viddhy atithīn asmān arthino dūram āgatān
02,019.033d*0225_02 tan naḥ prayaccha bhadraṃ te yad vayaṃ kāmayāmahe
02,019.033d*0225_03 kiṃ durmarṣaṃ titikṣūṇāṃ kim akāryam asādhubhiḥ
02,019.033d*0225_04 kim adeyaṃ vadānyānāṃ kaḥ paraḥ samadarśinām
02,019.033d*0225_05 yo 'nityena śarīreṇa satāṃ geyaṃ yaśo dhruvam
02,019.033d*0225_06 nācinoti svayaṃ kalpaḥ sa vācyaḥ śocya eva saḥ
02,019.033d*0225_07 hariścandro rantideva uñchavṛttiḥ śibir baliḥ
02,019.033d*0225_08 vyādhaḥ kapoto bahavo hy adhruveṇa dhruvaṃ gatāḥ
02,019.034a svasty astu kuśalaṃ rājann iti sarve vyavasthitāḥ
02,019.034c taṃ nṛpaṃ nṛpaśārdūla vipraikṣanta parasparam
02,019.035a tān abravīj jarāsaṃdhas tadā yādavapāṇḍavān
02,019.035c āsyatām iti rājendra brāhmaṇacchadmasaṃvṛtān
02,019.036a athopaviviśuḥ sarve trayas te puruṣarṣabhāḥ
02,019.036c saṃpradīptās trayo lakṣmyā mahādhvara ivāgnayaḥ
02,019.036d*0226_01 svarair ākṛtibhis tāṃs tu prakoṣṭhair jyāhatair api
02,019.036d*0226_02 rājanyabandhūn vijñāya dṛṣṭapūrvān acintayat
02,019.036d*0226_03 rājanyabandhavo hy ete brahmaliṅgāni bibhrati
02,019.036d*0226_04 dadāmi bhikṣitaṃ tebhya ātmānam api dustyajam
02,019.036d*0226_05 baler na śrūyate kīrtir vitatā dikṣu sarvataḥ
02,019.036d*0226_06 aiśvaryād bhraṃśitaś cāpi vipravyājena viṣṇunā
02,019.036d*0226_07 śriyaṃ jihīrṣatendrasya viṣṇave dvijarūpiṇe
02,019.036d*0226_08 jānann api mahīṃ prādād vāryamāṇo 'pi daityarāṭ
02,019.036d*0226_09 vijitā brāhmaṇārthāya ko nv arthaḥ kṣatrabandhunā
02,019.036d*0226_10 dehena tapamānena neheta vipulaṃ yaśaḥ
02,019.036d*0226_11 ity udāramatiḥ prāha kṛṣṇārjunavṛkodarān
02,019.036d*0226_12 he viprā vrīyatāṃ kāmo dadāmy ātmā śiro 'pi ca
02,019.037a tān uvāca jarāsaṃdhaḥ satyasaṃdho narādhipaḥ
02,019.037b*0227_01 harim indraṃ samīraṃ ca līlāmānuṣavigrahān
02,019.037c vigarhamāṇaḥ kauravya veṣagrahaṇakāraṇāt
02,019.038a na snātakavratā viprā bahirmālyānulepanāḥ
02,019.038c bhavantīti nṛloke 'smin viditaṃ mama sarvaśaḥ
02,019.039a te yūyaṃ puṣpavantaś ca bhujair jyāghātalakṣaṇaiḥ
02,019.039b*0228_01 kṛtaśmaśrumukhā raktā raktatīkṣṇanakhāṅkurāḥ
02,019.039b*0228_02 raktoṣṇīṣadharā raktadantapaṅktivirājitāḥ
02,019.039c bibhrataḥ kṣātram ojaś ca brāhmaṇyaṃ pratijānatha
02,019.040a evaṃ virāgavasanā bahirmālyānulepanāḥ
02,019.040b*0229_01 kṣatriyā eva loke 'smin viditā mama sarvaśaḥ
02,019.040c satyaṃ vadata ke yūyaṃ satyaṃ rājasu śobhate
02,019.040d*0230_01 iyaṃ vasumatī satyaṃ satyarūpā mahīkṣitaḥ
02,019.040d*0230_02 satye sthito vadet satyam anyathā vinaśiṣyati
02,019.041a caityakaṃ ca gireḥ śṛṅgaṃ bhittvā kim iva sadma naḥ
02,019.041c advāreṇa praviṣṭāḥ stha nirbhayā rājakilbiṣāt
02,019.041c*0231_01 **** **** praveṣṭavyaṃ ripor gṛham
02,019.041c*0231_02 so 'haṃ na bhavatāṃ śatrur brāhmaṇā mama devatāḥ
02,019.041c*0231_03 atāḍayata kiṃ bherīr yuddhasaṃnāhalakṣaṇāḥ
02,019.041c*0231_04 yūyaṃ mayā na yoddhavyā
02,019.042a karma caitad viliṅgasya kiṃ vādya prasamīkṣitam
02,019.042c vadadhvaṃ vāci vīryaṃ ca brāhmaṇasya viśeṣataḥ
02,019.043a evaṃ ca mām upasthāya kasmāc ca vidhinārhaṇām
02,019.043c praṇītāṃ no na gṛhṇīta kāryaṃ kiṃ cāsmadāgame
02,019.044a evam uktas tataḥ kṛṣṇaḥ pratyuvāca mahāmanāḥ
02,019.044c snigdhagambhīrayā vācā vākyaṃ vākyaviśāradaḥ
02,019.045a snātakavratino rājan brāhmaṇāḥ kṣatriyā viśaḥ
02,019.045c viśeṣaniyamāś caiṣām aviśeṣāś ca santy uta
02,019.045d*0232_01 snātakān brāhmaṇān rājan viddhy asmāṃs tvaṃ narādhipa
02,019.046a viśeṣavāṃś ca satataṃ kṣatriyaḥ śriyam archati
02,019.046c puṣpavatsu dhruvā śrīś ca puṣpavantas tato vayam
02,019.047a kṣatriyo bāhuvīryas tu na tathā vākyavīryavān
02,019.047c apragalbhaṃ vacas tasya tasmād bārhadrathe smṛtam
02,019.048a svavīryaṃ kṣatriyāṇāṃ ca bāhvor dhātā nyaveśayat
02,019.048c tad didṛkṣasi ced rājan draṣṭāsy adya na saṃśayaḥ
02,019.049a advāreṇa ripor gehaṃ dvāreṇa suhṛdo gṛham
02,019.049c praviśanti sadā santo dvāraṃ no varjitaṃ tataḥ
02,019.050a kāryavanto gṛhān etya śatruto nārhaṇāṃ vayam
02,019.050c pratigṛhṇīma tad viddhi etan naḥ śāśvataṃ vratam
02,020.001 jarāsaṃdha uvāca
02,020.001a na smareyaṃ kadā vairaṃ kṛtaṃ yuṣmābhir ity uta
02,020.001c cintayaṃś ca na paśyāmi bhavatāṃ prati vaikṛtam
02,020.001d*0233_00 vaiśaṃpāyanaḥ
02,020.001d*0233_01 evam ukto bhagavatā bṛhadrathasuto balī
02,020.001d*0233_02 ātmany autsukam ālokya kṛṣṇam āha nṛpottamāḥ
02,020.002a vaikṛte cāsati kathaṃ manyadhvaṃ mām anāgasam
02,020.002c ariṃ vibrūta tad viprāḥ satāṃ samaya eṣa hi
02,020.003a atha dharmopaghātād dhi manaḥ samupatapyate
02,020.003c yo 'nāgasi prasṛjati kṣatriyo 'pi na saṃśayaḥ
02,020.003d*0234_01 kṣatriyā eva loke 'smin viditaṃ mama sarvaśaḥ
02,020.004a ato 'nyathācaraṃl loke dharmajñaḥ san mahāvrataḥ
02,020.004c vṛjināṃ gatim āpnoti śreyaso 'py upahanti ca
02,020.005a trailokye kṣatradharmād dhi śreyāṃsaṃ sādhucāriṇām
02,020.005b*0235_01 nānyaṃ dharmaṃ praśaṃsanti ye ca dharmavido janāḥ
02,020.005b*0235_02 tasya me 'dya sthitasyeha svadharme niyatātmanaḥ
02,020.005c anāgasaṃ prajānānāḥ pramādād iva jalpatha
02,020.006 vāsudeva uvāca
02,020.006a kulakāryaṃ mahārāja kaś cid ekaḥ kulodvahaḥ
02,020.006c vahate tanniyogād vai vayam abhyutthitās trayaḥ
02,020.007a tvayā copahṛtā rājan kṣatriyā lokavāsinaḥ
02,020.007c tad āgaḥ krūram utpādya manyase kiṃ tv anāgasam
02,020.008a rājā rājñaḥ kathaṃ sādhūn hiṃsyān nṛpatisattama
02,020.008c tad rājñaḥ saṃnigṛhya tvaṃ rudrāyopajihīrṣasi
02,020.009a asmāṃs tad eno gaccheta tvayā bārhadrathe kṛtam
02,020.009c vayaṃ hi śaktā dharmasya rakṣaṇe dharmacāriṇaḥ
02,020.009d*0236_01 tasmād adyopagacchāmas tava bārhadrathe 'ntikam
02,020.010a manuṣyāṇāṃ samālambho na ca dṛṣṭaḥ kadā cana
02,020.010c sa kathaṃ mānuṣair devaṃ yaṣṭum icchasi śaṃkaram
02,020.011a savarṇo hi savarṇānāṃ paśusaṃjñāṃ kariṣyati
02,020.011c ko 'nya evaṃ yathā hi tvaṃ jarāsaṃdha vṛthāmatiḥ
02,020.011d*0237_01 yasyāṃ yasyām avasthāyāṃ yad yat karma karoti yaḥ
02,020.011d*0237_02 tasyāṃ tasyām avasthāyāṃ tat phalaṃ samavāpnuyāt
02,020.012a te tvāṃ jñātikṣayakaraṃ vayam ārtānusāriṇaḥ
02,020.012c jñātivṛddhinimittārthaṃ viniyantum ihāgatāḥ
02,020.013a nāsti loke pumān anyaḥ kṣatriyeṣv iti caiva yat
02,020.013c manyase sa ca te rājan sumahān buddhiviplavaḥ
02,020.014a ko hi jānann abhijanam ātmanaḥ kṣatriyo nṛpa
02,020.014c nāviśet svargam atulaṃ raṇānantaram avyayam
02,020.015a svargaṃ hy eva samāsthāya raṇayajñeṣu dīkṣitāḥ
02,020.015c yajante kṣatriyā lokāṃs tad viddhi magadhādhipa
02,020.016a svargayonir jayo rājan svargayonir mahad yaśaḥ
02,020.016c svargayonis tapo yuddhe mārgaḥ so 'vyabhicāravān
02,020.017a eṣa hy aindro vaijayanto guṇo nityaṃ samāhitaḥ
02,020.017c yenāsurān parājitya jagat pāti śatakratuḥ
02,020.017d*0238_01 yena sarvān parājitya vijayas tv abhipāditaḥ
02,020.018a svargam āsthāya kasya syād vigrahitvaṃ yathā tava
02,020.018c māgadhair vipulaiḥ sainyair bāhulyabaladarpitaiḥ
02,020.019a māvamaṃsthāḥ parān rājan nāsti vīryaṃ nare nare
02,020.019c samaṃ tejas tvayā caiva kevalaṃ manujeśvara
02,020.020a yāvad eva na saṃbuddhaṃ tāvad eva bhavet tava
02,020.020c viṣahyam etad asmākam ato rājan bravīmi te
02,020.021a jahi tvaṃ sadṛśeṣv eva mānaṃ darpaṃ ca māgadha
02,020.021c mā gamaḥ sasutāmātyaḥ sabalaś ca yamakṣayam
02,020.022a dambhodbhavaḥ kārtavīrya uttaraś ca bṛhadrathaḥ
02,020.022c śreyaso hy avamanyeha vineśuḥ sabalā nṛpāḥ
02,020.023a mumukṣamāṇās tvattaś ca na vayaṃ brāhmaṇabruvāḥ
02,020.023c śaurir asmi hṛṣīkeśo nṛvīrau pāṇḍavāv imau
02,020.023d*0239_01 anayor mātuleyaṃ ca kṛṣṇaṃ māṃ viddhi te ripum
02,020.024a tvām āhvayāmahe rājan sthiro yudhyasva māgadha
02,020.024c muñca vā nṛpatīn sarvān mā gamas tvaṃ yamakṣayam
02,020.024d@005_0000 vaiśaṃpāyanaḥ
02,020.024d@005_0001 jarāsaṃdhaḥ
02,020.024d@005_0001 etac chrutvā jarāsaṃdhaḥ kruddho vacanam abravīt
02,020.024d@005_0002 nāhaṃ kaṃsaḥ pralambo vā na bāṇo na ca muṣṭikaḥ
02,020.024d@005_0003 narako nendratapano na keśī na ca pūtanā
02,020.024d@005_0004 na kālayavano vāpi ye tvayā nihatā yudhi
02,020.024d@005_0005 tvaṃ tu gopakulotpanno jātiṃ vai pūrvikāṃ smara
02,020.024d@005_0006 yo 'smadbhayād apakramya sāgarānūpam āśritaḥ
02,020.024d@005_0007 janmabhūmiṃ parityajya madhurāṃ prākṛto yathā
02,020.024d@005_0008 so 'dhunā katthase śaure śaradīva yathā ghanaḥ
02,020.024d@005_0009 adyānṛṇyaṃ kariṣyāmi bhojarājasya dhīmataḥ
02,020.024d@005_0010 jāmātur augrasenasya tvāṃ nihatyādya mādhava
02,020.024d@005_0011 cirakāṅkṣito me saṃgrāmas tvāṃ hantuṃ sasuhṛdgaṇam
02,020.024d@005_0012 diṣṭyā me saphalo yatnaḥ kṛto devaiḥ savāsavaiḥ
02,020.024d@005_0013 klībāv imau ca govinda bhīmasenārjunāv ubhau
02,020.024d@005_0014 hiṃsyāmi yudhi vikramya siṃhaḥ kṣudramṛgān iva
02,020.024d@005_0014 vaiśaṃpāyanaḥ
02,020.024d@005_0015 tasya roṣābhibhūtasya jarāsaṃdhasya garjataḥ
02,020.024d@005_0016 śrībhagavān
02,020.024d@005_0016 sarvabhūtāni vitresur ye tatrāsan samāgatāḥ
02,020.024d@005_0017 kiṃ garjasi jarāsaṃdha karmaṇā tān samācara
02,020.024d@005_0018 mama nirdeśakartṛbhyāṃ pāṇḍavābhyāṃ nṛpādhama
02,020.024d@005_0019 sāmātyaṃ sasutaṃ cādya ghātayiṣyāmy ahaṃ raṇe
02,020.024d@005_0020 na kathaṃ cana jīvan vai pravekṣyasi purottamam
02,020.025 jarāsaṃdha uvāca
02,020.025a nājitān vai narapatīn aham ādadmi kāṃś cana
02,020.025c jitaḥ kaḥ paryavasthātā ko 'tra yo na mayā jitaḥ
02,020.026a kṣatriyasyaitad evāhur dharmyaṃ kṛṣṇopajīvanam
02,020.026c vikramya vaśam ānīya kāmato yat samācaret
02,020.027a devatārtham upākṛtya rājñaḥ kṛṣṇa kathaṃ bhayāt
02,020.027c aham adya vimuñceyaṃ kṣātraṃ vratam anusmaran
02,020.028a sainyaṃ sainyena vyūḍhena eka ekena vā punaḥ
02,020.028c dvābhyāṃ tribhir vā yotsye 'haṃ yugapat pṛthag eva vā
02,020.029 vaiśaṃpāyana uvāca
02,020.029a evam uktvā jarāsaṃdhaḥ sahadevābhiṣecanam
02,020.029c ājñāpayat tadā rājā yuyutsur bhīmakarmabhiḥ
02,020.030a sa tu senāpatī rājā sasmāra bharatarṣabha
02,020.030c kauśikaṃ citrasenaṃ ca tasmin yuddha upasthite
02,020.031a yayos te nāmanī loke haṃseti ḍibhaketi ca
02,020.031c pūrvaṃ saṃkathite pumbhir nṛloke lokasatkṛte
02,020.031d*0240_01 niśaśvāsa jarāsaṃdho diṣṭaṃ saṃcintayaṃs tadā
02,020.032a taṃ tu rājan vibhuḥ śaurī rājānaṃ balināṃ varam
02,020.032c smṛtvā puruṣaśārdūla śārdūlasamavikramam
02,020.033a satyasaṃdho jarāsaṃdhaṃ bhuvi bhīmaparākramam
02,020.033c bhāgam anyasya nirdiṣṭaṃ vadhyaṃ bhūmibhṛd acyutaḥ
02,020.034a nātmanātmavatāṃ mukhya iyeṣa madhusūdanaḥ
02,020.034c brahmaṇo ''jñāṃ puraskṛtya hantuṃ haladharānujaḥ
02,020.034d@006_0000 janamejayaḥ
02,020.034d@006_0001 kimarthaṃ vairiṇāv āstām ubhau tau kṛṣṇamāgadhau
02,020.034d@006_0002 kathaṃ ca nirjitaḥ saṃkhye jarāsaṃdhena mādhavaḥ
02,020.034d@006_0003 kaś ca kaṃso māgadhasya yasya hetoḥ sa vairavān
02,020.034d@006_0004 etad ācakṣva me sarvaṃ vaiśaṃpāyana tattvataḥ
02,020.034d@006_0004 vaiśaṃpāyanaḥ
02,020.034d@006_0005 yādavānām anvavāye vasudevo mahāmatiḥ
02,020.034d@006_0006 udapadyata vārṣṇeyo hy ugrasenasya mantrabhṛt
02,020.034d@006_0007 ugrasenasya kaṃsas tu babhūva balavān sutaḥ
02,020.034d@006_0008 jyeṣṭho bahūnāṃ kauravya sarvaśastraviśāradaḥ
02,020.034d@006_0009 jarāsaṃdhasya duhitā tasya bhāryātiviśrutā
02,020.034d@006_0010 rājyaśulkena dattā sā jarāsaṃdhena dhīmatā
02,020.034d@006_0011 tadartham ugrasenasya madhurāyāṃ sutas tadā
02,020.034d@006_0012 abhiṣiktas tadāmātyaiḥ sa vai tīvraparākramaḥ
02,020.034d@006_0013 aiśvaryabalamattas tu sa tadā balamohitaḥ
02,020.034d@006_0014 nigṛhya pitaraṃ bhuṅkte tad rājyaṃ mantribhiḥ saha
02,020.034d@006_0015 vasudevasya tat kṛtyaṃ na śṛṇoti sa mandadhīḥ
02,020.034d@006_0016 sa tena saha tad rājyaṃ dharmataḥ paryapālayat
02,020.034d@006_0017 prītimān sa tu daityendro vasudevasya devakīm
02,020.034d@006_0018 uvāha bhāryāṃ sa tadā duhitā devakasya yā
02,020.034d@006_0019 tasyām udvāhyamānāyāṃ rathena janamejaya
02,020.034d@006_0020 upāruroha vārṣṇeyaṃ kaṃso bhūmipatis tadā
02,020.034d@006_0021 tato 'ntarikṣe vāg āsīd devadūtasya kasya cit
02,020.034d@006_0022 vasudevaś ca śuśrāva tāṃ vācaṃ pārthivaś ca saḥ
02,020.034d@006_0023 yām etāṃ vahamāno 'dya kaṃsodvahasi devakīm
02,020.034d@006_0024 asyā yaś cāṣṭamo garbhaḥ sa te mṛtyur bhaviṣyati
02,020.034d@006_0025 so 'vatīrya tato rājā khaḍgam uddhṛtya nirmalam
02,020.034d@006_0026 iyeṣa tasyā mūrdhānaṃ chettuṃ paramadurmatiḥ
02,020.034d@006_0027 sa sāntvayaṃs tadā kaṃsaṃ hasan krodhavaśānugam
02,020.034d@006_0028 rājann anunayām āsa vasudevo mahāmatiḥ
02,020.034d@006_0029 ahiṃsyāṃ pramadām āhuḥ sarvadharmeṣu pārthiva
02,020.034d@006_0030 akasmād abalāṃ nārīṃ hantāsīmām anāgasīm
02,020.034d@006_0031 yac ca te 'tra bhayaṃ rājañ śakyate bādhituṃ tvayā
02,020.034d@006_0032 iyaṃ ca śakyā pālayituṃ samayaś caiva rakṣitum
02,020.034d@006_0033 asyās tvam aṣṭamaṃ garbhaṃ jātamātraṃ mahīpate
02,020.034d@006_0034 vidhvaṃsaya tadā prāptam evaṃ parihṛtaṃ bhavet
02,020.034d@006_0035 evaṃ sa rājā kathito vasudevena bhārata
02,020.034d@006_0036 vaiśaṃpāyanaḥ
02,020.034d@006_0036 tasya tad vacanaṃ cakre śūrasenādhipas tadā
02,020.034d@006_0037 tatas tasyāṃ saṃbabhūvuḥ kumārāḥ sūryavarcasaḥ
02,020.034d@006_0038 jātāñ jātāṃs tu tān sarvāñ jaghāna madhureśvaraḥ
02,020.034d@006_0039 atha tasyāṃ samabhavad baladevas tu saptamaḥ
02,020.034d@006_0040 yāmyayā māyayā taṃ tu yamo rājā viśāṃ pate
02,020.034d@006_0041 devakyā garbham atulaṃ rohiṇyā jaṭhare 'kṣipat
02,020.034d@006_0042 ākṛṣya karṣaṇāt samyak saṃkarṣaṇa iti smṛtaḥ
02,020.034d@006_0043 balaśreṣṭhatayā tasya baladeva iti smṛtaḥ
02,020.034d@006_0044 punas tasyāṃ samabhavad aṣṭamo madhusūdanaḥ
02,020.034d@006_0045 tasya garbhasya rakṣāṃ tu cakre so 'bhyadhikaṃ nṛpaḥ
02,020.034d@006_0046 tataḥ kāle rakṣaṇārthaṃ vasudevasya sātvataḥ
02,020.034d@006_0047 ugraḥ prayuktaḥ kaṃsena sacivaḥ krūrakarmakṛt
02,020.034d@006_0048 vimūḍheṣu prabhāvena bālasyottīrya tatra vai
02,020.034d@006_0049 upāgamya sa ghoṣe tu jagāma samahādyutiḥ
02,020.034d@006_0050 jātamātraṃ vāsudevam athākṛṣya pitā tataḥ
02,020.034d@006_0051 upajahre parikrītāṃ sutāṃ gopasya kasya cit
02,020.034d@006_0052 mumukṣamāṇas taṃ śabdaṃ devadūtasya pārthiva
02,020.034d@006_0053 jaghāna kaṃsas tāṃ kanyāṃ prahasantī jagāma sā
02,020.034d@006_0054 āryeti vāśatī śabdaṃ tasmād āryeti kīrtitā
02,020.034d@006_0055 evaṃ taṃ vañcayitvā ca rājānaṃ sa mahāmatiḥ
02,020.034d@006_0056 vāsudevaṃ mahātmānaṃ vardhayām āsa gokule
02,020.034d@006_0057 vāsudevo 'pi gopeṣu vavṛdhe 'bjam ivāmbhasi
02,020.034d@006_0058 ajñāyamānaḥ kaṃsena gūḍho 'gnir iva dāruṣu
02,020.034d@006_0059 vipracakre 'tha tān sarvān ballavān madhureśvaraḥ
02,020.034d@006_0060 vardhamāno mahābāhus tejobalasamanvitaḥ
02,020.034d@006_0061 tatas te kliśyamānās tu puṇḍarīkākṣam acyutam
02,020.034d@006_0062 bhayena kāmād apare gaṇaśaḥ paryavārayan
02,020.034d@006_0063 sa tu labdhvā balaṃ rājann ugrasenasya saṃmataḥ
02,020.034d@006_0064 vasudevātmajaḥ sarvabhrātṛbhiḥ sahitaṃ punaḥ
02,020.034d@006_0065 nirjitya yudhi bhojendraṃ hatvā kaṃsaṃ mahābalaḥ
02,020.034d@006_0066 abhyaṣiñcat tato rājya ugrasenaṃ viśāṃ pate
02,020.034d@006_0067 tataḥ śrutvā jarāsaṃdho mādhavena hataṃ yudhi
02,020.034d@006_0068 śūrasenādhipaṃ cakre kaṃsaputraṃ tadā nṛpa
02,020.034d@006_0069 sa sainyaṃ mahad utthāpya vāsudevaṃ prasahya ca
02,020.034d@006_0070 abhyaṣiñcat sutaṃ tatra sutāyā janamejaya
02,020.034d@006_0071 ugrasenaṃ ca vṛṣṇīṃś ca mahābalasamanvitaḥ
02,020.034d@006_0072 sa tatra viprakurute jarāsaṃdhaḥ pratāpavān
02,020.034d@006_0073 etad vairaṃ kauraveya jarāsaṃdhasya mādhave
02,020.034d@006_0074 āśāsitārtho rājendra saṃrurodha vinirjitān
02,020.034d@006_0075 pārthivais tair nṛpatibhir yakṣyamāṇaḥ samṛddhimān
02,020.034d@006_0076 devaśreṣṭhaṃ mahādevaṃ kṛttivāsaṃ triyambakam
02,020.034d@006_0077 etat sarvaṃ yathāvṛttaṃ kathitaṃ bharatarṣabha
02,020.034d@006_0078 yathā tu sa hato rājā bhīmasenena tac chṛṇu
02,021.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,021.001a tatas taṃ niścitātmānaṃ yuddhāya yadunandanaḥ
02,021.001c uvāca vāgmī rājānaṃ jarāsaṃdham adhokṣajaḥ
02,021.002a trayāṇāṃ kena te rājan yoddhuṃ vitarate manaḥ
02,021.002c asmad anyatameneha sajjībhavatu ko yudhi
02,021.002d*0241_01 tvayā māyāvinā kṛṣṇa na yotsye 'haṃ kadā cana
02,021.002d*0241_02 bhayena me yojitānāṃ yadūnāṃ ca palāyataḥ
02,021.002d*0241_03 arjuno na bhaved yoddhā na ca tulyabalo mama
02,021.002d*0241_04 bhīmaḥ kṣaṇaṃ kṣaṇārdhaṃ vā kṣamaḥ syād iti me puraḥ
02,021.003a evam uktaḥ sa kṛṣṇena yuddhaṃ vavre mahādyutiḥ
02,021.003c jarāsaṃdhas tato rājan bhīmasenena māgadhaḥ
02,021.003d*0242_01 na tvayā bhīruṇā yotsye yudhi viklavacetasā
02,021.003d*0242_02 mathurāṃ svapurīṃ tyaktvā samudraṃ śaraṇaṃ gataḥ
02,021.003d*0242_03 ayaṃ tu vayasātulyo nātisattvo na me samaḥ
02,021.003d*0242_04 arjuno no bhaved yoddhā bhīmas tulyabalo mama
02,021.003d*0242_05 ity uktvā bhīmasenāya pradāya mahatīṃ gadām
02,021.003d*0242_06 dvitīyāṃ svayam ādāya nirjagāma purād bahiḥ
02,021.003d*0243_01 ādāya rocanāṃ mālāṃ māṅgalyāny aparāṇi ca
02,021.004a dhārayann agadān mukhyān nirvṛtīr vedanāni ca
02,021.004c upatasthe jarāsaṃdhaṃ yuyutsuṃ vai purohitaḥ
02,021.004d*0244_01 arjunaṃ vāsudevaṃ ca varjayām āsa māgadhaḥ
02,021.004d*0244_02 matvā devaṃ gopa iti bālo 'rjunam iti sma ha
02,021.005a kṛtasvastyayano vidvān brāhmaṇena yaśasvinā
02,021.005c samanahyaj jarāsaṃdhaḥ kṣatradharmam anuvrataḥ
02,021.006a avamucya kirīṭaṃ sa keśān samanumṛjya ca
02,021.006c udatiṣṭhaj jarāsaṃdho velātiga ivārṇavaḥ
02,021.007a uvāca matimān rājā bhīmaṃ bhīmaparākramam
02,021.007c bhīma yotsye tvayā sārdhaṃ śreyasā nirjitaṃ varam
02,021.007d*0245_01 kṣetrodaye tataḥ kṛṣṇa bālo 'yam anujo 'rjunaḥ
02,021.008a evam uktvā jarāsaṃdho bhīmasenam ariṃdamaḥ
02,021.008c pratyudyayau mahātejāḥ śakraṃ balir ivāsuraḥ
02,021.009a tataḥ saṃmantrya kṛṣṇena kṛtasvastyayano balī
02,021.009c bhīmaseno jarāsaṃdham āsasāda yuyutsayā
02,021.010a tatas tau naraśārdūlau bāhuśastrau samīyatuḥ
02,021.010c vīrau paramasaṃhṛṣṭāv anyonyajayakāṅkṣiṇau
02,021.010d@007_0001 karagrahaṇapūrvaṃ tu kṛtvā pādābhivandanam
02,021.010d@007_0002 kakṣaiḥ kakṣāṃ vidhunvānāv āsphoṭaṃ tatra cakratuḥ
02,021.010d@007_0003 skandhe dorbhyāṃ samāhatya nihatya ca muhur muhuḥ
02,021.010d@007_0004 aṅgam aṅgaiḥ samāśliṣya punar āsphālanaṃ vibho
02,021.010d@007_0005 citrahastādikaṃ kṛtvā kakṣābandhaṃ ca cakratuḥ
02,021.010d@007_0006 galagaṇḍābhighātena sasphuliṅgena cāśanim
02,021.010d@007_0007 bāhupāśādikaṃ kṛtvā pādāhataśirāv ubhau
02,021.010d@007_0008 urohastaṃ tataś cakre pūrṇakumbhau prayujya tau
02,021.010d@007_0009 karasaṃpīḍanaṃ kṛtvā garjantau vāraṇāv iva
02,021.010d@007_0010 nardantau meghasaṃkāśau bāhupraharaṇāv ubhau
02,021.010d@007_0011 talenāhanyamānau tu anyonyaṃ kṛtavīkṣaṇau
02,021.010d@007_0012 siṃhāv iva susaṃskruddhāv ākṛṣyākṛṣya yudhyatām
02,021.010d@007_0013 aṅgenāṅgaṃ samāpīḍya bāhubhyām ubhayor api
02,021.010d@007_0014 āvṛtya bāhubhiś cāpi udaraṃ ca pracakratuḥ
02,021.010d@007_0015 ubhau kaṭyāṃ supārśve tu takṣavantau ca śikṣitau
02,021.010d@007_0016 adhohastaṃ svakaṇṭhe tūdarasyorasi cākṣipat
02,021.010d@007_0017 sarvātikrāntamaryādaṃ pṛṣṭhabhaṅgaṃ ca cakratuḥ
02,021.010d@007_0018 saṃpūrṇamūrchāṃ bāhubhyāṃ pūrṇakumbhaṃ pracakratuḥ
02,021.010d@007_0019 tṛṇapīḍaṃ yathākāmaṃ pūrṇayogaṃ samuṣṭikam
02,021.010d@007_0020 evamādīni yuddhāni prakurvantau parasparam
02,021.010d@007_0021 tayor yuddhaṃ tato draṣṭuṃ sametāḥ puravāsinaḥ
02,021.010d@007_0022 brāhmaṇā vaṇijaś caiva kṣatriyāś ca sahasraśaḥ
02,021.010d@007_0023 śūdrāś ca naraśārdūla striyo vṛddhāś ca sarvaśaḥ
02,021.010d@007_0024 nirantaram abhūt tatra janaughair abhisaṃvṛtam
02,021.011a tayor atha bhujāghātān nigrahapragrahāt tathā
02,021.011c āsīt subhīmasaṃhrādo vajraparvatayor iva
02,021.012a ubhau paramasaṃhṛṣṭau balenātibalāv ubhau
02,021.012b*0246_01 anyonyaṃ tau karatalair yodhayām āsatur bhṛśam
02,021.012c anyonyasyāntaraṃ prepsū parasparajayaiṣiṇau
02,021.012d*0247_01 śirobhir iva tau meṣau vṛkṣair iva niśācarau
02,021.012d*0247_02 padair iva śubhāv aśvau tuṇḍābhyāṃ tittirāv iva
02,021.013a tad bhīmam utsārya janaṃ yuddham āsīd upahvare
02,021.013c balinoḥ saṃyuge rājan vṛtravāsavayor iva
02,021.014a prakarṣaṇākarṣaṇābhyām abhyākarṣavikarṣaṇaiḥ
02,021.014c ākarṣetāṃ tathānyonyaṃ jānubhiś cābhijaghnatuḥ
02,021.015a tataḥ śabdena mahatā bhartsayantau parasparam
02,021.015c pāṣāṇasaṃghātanibhaiḥ prahārair abhijaghnatuḥ
02,021.015d*0248_01 tato bhīmaṃ jarāsaṃdho jaghānorasi muṣṭinā
02,021.015d*0248_02 bhīmo 'pi taṃ jarāsaṃdhaṃ vakṣasy abhijaghāna ha
02,021.016a vyūḍhoraskau dīrghabhujau niyuddhakuśalāv ubhau
02,021.016c bāhubhiḥ samasajjetām āyasaiḥ parighair iva
02,021.017a kārttikasya tu māsasya pravṛttaṃ prathame 'hani
02,021.017b*0249_01 tadā tad yuddham abhavad dināni daśa pañca ca
02,021.017c anārataṃ divārātram aviśrāntam avartata
02,021.017d*0250_01 ghoraṃ vismāpanakaram abhūt pañcadaśe 'hani
02,021.018a tad vṛttaṃ tu trayodaśyāṃ samavetaṃ mahātmanoḥ
02,021.018b*0251_01 gātraṃ gātreṇa saṃpīḍya viśrāmam agamad dvayoḥ
02,021.018b*0251_02 vāyunā hy amṛtaśvāsād āpyāyata vṛkodaraḥ
02,021.018c caturdaśyāṃ niśāyāṃ tu nivṛtto māgadhaḥ klamāt
02,021.019a taṃ rājānaṃ tathā klāntaṃ dṛṣṭvā rājañ janārdanaḥ
02,021.019c uvāca bhīmakarmāṇaṃ bhīmaṃ saṃbodhayann iva
02,021.019d*0252_01 samayuddhe nṛṇāṃ madhyāt pāṭayan bodhayann iva
02,021.019d*0253_01 śatror janmamṛtī vidvāñ jīvitaṃ ca jarākṛtam
02,021.019d*0253_02 pārtham āpyāyayan svena tejasācintayad dhariḥ
02,021.019d*0253_03 saṃcintyārivadhopāyaṃ bhīmasyāmoghadarśanaḥ
02,021.019d*0253_04 darśayām āsa viṭapaṃ pāṭayann iva saṃjñayā
02,021.020a klāntaḥ śatrur na kaunteya labhyaḥ pīḍayituṃ raṇe
02,021.020c pīḍyamāno hi kārtsnyena jahyāj jīvitam ātmanaḥ
02,021.021a tasmāt te naiva kaunteya pīḍanīyo narādhipaḥ
02,021.021c samam etena yudhyasva bāhubhyāṃ bharatarṣabha
02,021.022a evam uktaḥ sa kṛṣṇena pāṇḍavaḥ paravīrahā
02,021.022c jarāsaṃdhasya tad randhraṃ jñātvā cakre matiṃ vadhe
02,021.023a tatas tam ajitaṃ jetuṃ jarāsaṃdhaṃ vṛkodaraḥ
02,021.023c saṃrabhya balināṃ mukhyo jagrāha kurunandanaḥ
02,022.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,022.001a bhīmasenas tataḥ kṛṣṇam uvāca yadunandanam
02,022.001c buddhim āsthāya vipulāṃ jarāsaṃdhajighāṃsayā
02,022.002a nāyaṃ pāpo mayā kṛṣṇa yuktaḥ syād anurodhitum
02,022.002c prāṇena yaduśārdūla baddhavaṅkṣaṇavāsasā
02,022.003a evam uktas tataḥ kṛṣṇaḥ pratyuvāca vṛkodaram
02,022.003c tvarayan puruṣavyāghro jarāsaṃdhavadhepsayā
02,022.004a yat te daivaṃ paraṃ sattvaṃ yac ca te mātariśvanaḥ
02,022.004c balaṃ bhīma jarāsaṃdhe darśayāśu tad adya naḥ
02,022.004d*0254_01 bale tubhyaṃ mahābāho tam imaṃ jahi māgadham
02,022.004d*0255_01 tavaiṣa vadhyo durbuddhir jarāsaṃdho mahārathaḥ
02,022.004d*0255_02 ity antarikṣe tv aśrauṣaṃ yadā vāyur apohyate
02,022.004d*0255_03 gomante parvataśreṣṭhe yenaiṣa parimokṣitaḥ
02,022.004d*0255_04 baladevabhujaṃ prāpya ko 'nyo jīveta māgadhāt
02,022.004d*0255_05 tad asya mṛtyur vihitas tvad ṛte na mahābala
02,022.004d*0255_06 vāyuṃ cintya mahābāho jahi tvaṃ magadhādhipam
02,022.004d*0255_07 evam uktas tadā bhīmo manasā cintya mārutam
02,022.004d*0255_08 janārdanaṃ namasyaiva pariṣvajya ca phalgunam
02,022.005a evam uktas tadā bhīmo jarāsaṃdham ariṃdamaḥ
02,022.005c utkṣipya bhrāmayad rājan balavantaṃ mahābalaḥ
02,022.006a bhrāmayitvā śataguṇaṃ bhujābhyāṃ bharatarṣabha
02,022.006c babhañja pṛṣṭhe saṃkṣipya niṣpiṣya vinanāda ca
02,022.006d*0256_01 kare gṛhītvā caraṇaṃ dvedhā cakre mahābalaḥ
02,022.007a tasya niṣpiṣyamāṇasya pāṇḍavasya ca garjataḥ
02,022.007c abhavat tumulo nādaḥ sarvaprāṇibhayaṃkaraḥ
02,022.007d*0257_01 sa vāmapādaṃ saṃkṛṣya gṛhītvā dakṣiṇe mahe
02,022.007d*0257_02 dvidhā cakāra taṃ pārtho jarāsaṃdhaṃ mahābalam
02,022.008a vitresur māgadhāḥ sarve strīṇāṃ garbhāś ca susruvuḥ
02,022.008c bhīmasenasya nādena jarāsaṃdhasya caiva ha
02,022.009a kiṃ nu svid dhimavān bhinnaḥ kiṃ nu svid dīryate mahī
02,022.009c iti sma māgadhā jajñur bhīmasenasya nisvanāt
02,022.009d*0258_01 gṛhītvā pādayoḥ śatruṃ pātayām āsa bhūtale
02,022.009d*0258_02 ekaṃ pādaṃ padākramya dorbhyām anyaṃ pragṛhya ca
02,022.009d*0258_03 gudataḥ pāṭayām āsa śākhām iva mahāgajaḥ
02,022.009d*0258_04 ekapādoruvṛṣaṇakaṭihṛtpṛṣṭhanāsike
02,022.009d*0258_05 ekabāhvakṣibhrūkarṇe śakale dadṛśuḥ prajāḥ
02,022.009d@008_0001 vīkṣya bhīmaṃ tataḥ kṛṣṇo naḷaṃ jagrāha pāṇinā
02,022.009d@008_0002 dvidhā vyatilikhat taṃ tu jarāsaṃdhavadhaṃ prati
02,022.009d@008_0003 tatas tv ājñāya tasyai * * * * * * * * *
02,022.009d@008_0004 * * * * * * * * traṃ prākṣipad vinanāda ca
02,022.009d@008_0005 punaḥ saṃdhāya tu tadā jarāsaṃdhaḥ pratāpavān
02,022.009d@008_0006 bhīmena saha saṃgamya bāhuyuddhaṃ cakāra ha
02,022.009d@008_0007 tayoḥ samabhavad yuddhaṃ tumulaṃ romaharṣaṇam
02,022.009d@008_0008 sarvalokakṣayakaraṃ sarva * * * * * *
02,022.009d@008_0009 * * * * * * * * * * * * dya mādhavaḥ
02,022.009d@008_0010 vyatyasya prākṣipat tat tu jarāsaṃdhavadhepsayā
02,022.009d@008_0011 bhīmasenas tadājñātvā nirbibheda ca māgadham
02,022.009d@008_0012 dvidhā vyatyasya pādena prākṣipac ca nanāda ha
02,022.009d@008_0013 śuṣkamāṃsāsthimedosṛg bhinnamastakapiṇḍakaḥ
02,022.009d@008_0014 śavabhūtas tadā rājan piṇḍīkṛta ivābabhau
02,022.010a tato rājakuladvāri prasuptam iva taṃ nṛpam
02,022.010c rātrau parāsum utsṛjya niścakramur ariṃdamāḥ
02,022.011a jarāsaṃdharathaṃ kṛṣṇo yojayitvā patākinam
02,022.011c āropya bhrātarau caiva mokṣayām āsa bāndhavān
02,022.012a te vai ratnabhujaṃ kṛṣṇaṃ ratnārhaṃ pṛthivīśvarāḥ
02,022.012c rājānaś cakrur āsādya mokṣitā mahato bhayāt
02,022.013a akṣataḥ śastrasaṃpanno jitāriḥ saha rājabhiḥ
02,022.013c ratham āsthāya taṃ divyaṃ nirjagāma girivrajāt
02,022.013d*0259_01 uṣṭrāṇāṃ śatasāhasraṃ vāhayitvā dhanaṃ bahu
02,022.013d*0259_02 mahārhāṇi ca ratnāni rajataṃ kāñcanaṃ tathā
02,022.013d*0259_03 sahadevaṃ pratiṣṭhāpya svādhīnaṃ ca girivraje
02,022.013d*0259_04 caturaṅgabalaiḥ sārdhaṃ nirjagāma girivrajāt
02,022.014a yaḥ sa sodaryavān nāma dviyodhaḥ kṛṣṇasārathiḥ
02,022.014c abhyāsaghātī saṃdṛśyo durjayaḥ sarvarājabhiḥ
02,022.015a bhīmārjunābhyāṃ yodhābhyām āsthitaḥ kṛṣṇasārathiḥ
02,022.015c śuśubhe rathavaryo 'sau durjayaḥ sarvadhanvibhiḥ
02,022.016a śakraviṣṇū hi saṃgrāme ceratus tārakāmaye
02,022.016c rathena tena taṃ kṛṣṇa upāruhya yayau tadā
02,022.016d*0260_01 evam etau mahābāhū tadā duṣkarakāriṇau
02,022.016d*0260_02 kṛṣṇapraṇītau loke 'smin rathe ko draṣṭum arhati
02,022.016d*0260_03 ity avocan vrajantaṃ taṃ jarāsaṃdhapurālayāḥ
02,022.016d*0260_04 vāsudevaṃ naraśreṣṭhaṃ yuktaṃ vātajavair hayaiḥ
02,022.017a taptacāmīkarābheṇa kiṅkiṇījālamālinā
02,022.017c meghanirghoṣanādena jaitreṇāmitraghātinā
02,022.018a yena śakro dānavānāṃ jaghāna navatīr nava
02,022.018c taṃ prāpya samahṛṣyanta rathaṃ te puruṣarṣabhāḥ
02,022.019a tataḥ kṛṣṇaṃ mahābāhuṃ bhrātṛbhyāṃ sahitaṃ tadā
02,022.019c rathasthaṃ māgadhā dṛṣṭvā samapadyanta vismitāḥ
02,022.020a hayair divyaiḥ samāyukto ratho vāyusamo jave
02,022.020c adhiṣṭhitaḥ sa śuśubhe kṛṣṇenātīva bhārata
02,022.021a asaṅgī devavihitas tasmin rathavare dhvajaḥ
02,022.021c yojanād dadṛśe śrīmān indrāyudhasamaprabhaḥ
02,022.022a cintayām āsa kṛṣṇo 'tha garutmantaṃ sa cābhyayāt
02,022.022c kṣaṇe tasmin sa tenāsīc caityayūpa ivocchritaḥ
02,022.023a vyāditāsyair mahānādaiḥ saha bhūtair dhvajālayaiḥ
02,022.023c tasthau rathavare tasmin garutmān pannagāśanaḥ
02,022.024a durnirīkṣyo hi bhūtānāṃ tejasābhyadhikaṃ babhau
02,022.024c āditya iva madhyāhne sahasrakiraṇāvṛtaḥ
02,022.025a na sa sajjati vṛkṣeṣu śastraiś cāpi na riṣyate
02,022.025c divyo dhvajavaro rājan dṛśyate devamānuṣaiḥ
02,022.026a tam āsthāya rathaṃ divyaṃ parjanyasamanisvanam
02,022.026c niryayau puruṣavyāghraḥ pāṇḍavābhyāṃ sahācyutaḥ
02,022.027a yaṃ lebhe vāsavād rājā vasus tasmād bṛhadrathaḥ
02,022.027c bṛhadrathāt krameṇaiva prāpto bārhadrathaṃ nṛpam
02,022.028a sa niryayau mahābāhuḥ puṇḍarīkekṣaṇas tataḥ
02,022.028c girivrajād bahis tasthau same deśe mahāyaśāḥ
02,022.029a tatrainaṃ nāgarāḥ sarve satkāreṇābhyayus tadā
02,022.029c brāhmaṇapramukhā rājan vidhidṛṣṭena karmaṇā
02,022.030a bandhanād vipramuktāś ca rājāno madhusūdanam
02,022.030c pūjayām āsur ūcuś ca sāntvapūrvam idaṃ vacaḥ
02,022.031a naitac citraṃ mahābāho tvayi devakinandana
02,022.031c bhīmārjunabalopete dharmasya paripālanam
02,022.032a jarāsaṃdhahrade ghore duḥkhapaṅke nimajjatām
02,022.032c rājñāṃ samabhyuddharaṇaṃ yad idaṃ kṛtam adya te
02,022.033a viṣṇo samavasannānāṃ giridurge sudāruṇe
02,022.033c diṣṭyā mokṣād yaśo dīptam āptaṃ te puruṣottama
02,022.034a kiṃ kurmaḥ puruṣavyāghra bravīhi puruṣarṣabha
02,022.034c kṛtam ity eva taj jñeyaṃ nṛpair yady api duṣkaram
02,022.035a tān uvāca hṛṣīkeśaḥ samāśvāsya mahāmanāḥ
02,022.035c yudhiṣṭhiro rājasūyaṃ kratum āhartum icchati
02,022.036a tasya dharmapravṛttasya pārthivatvaṃ cikīrṣataḥ
02,022.036c sarvair bhavadbhir yajñārthe sāhāyyaṃ dīyatām iti
02,022.037a tataḥ pratītamanasas te nṛpā bharatarṣabha
02,022.037c tathety evābruvan sarve pratijajñuś ca tāṃ giram
02,022.038a ratnabhājaṃ ca dāśārhaṃ cakrus te pṛthivīśvarāḥ
02,022.038c kṛcchrāj jagrāha govindas teṣāṃ tadanukampayā
02,022.039a jarāsaṃdhātmajaś caiva sahadevo mahārathaḥ
02,022.039c niryayau sajanāmātyaḥ puraskṛtya purohitam
02,022.040a sa nīcaiḥ praśrito bhūtvā bahuratnapurogamaḥ
02,022.040c sahadevo nṛṇāṃ devaṃ vāsudevam upasthitaḥ
02,022.040d@009_0000 sahadevaḥ
02,022.040d@009_0001 yat kṛtaṃ puruṣavyāghra mama pitrā janārdana
02,022.040d@009_0002 tat te hṛdi mahābāho na kāryaṃ puruṣottama
02,022.040d@009_0003 tvāṃ prapanno 'smi govinda prasādaṃ kuru me prabho
02,022.040d@009_0004 pitur icchāmi saṃskāraṃ kartuṃ devakinandana
02,022.040d@009_0005 tvatto 'bhyanujñāṃ saṃprāpya bhīmasenāt tathārjunāt
02,022.040d@009_0006 vaiśaṃpāyanaḥ
02,022.040d@009_0006 nirbhayo vicariṣyāmi yathākāmaṃ yathāsukham
02,022.040d@009_0007 evaṃ vijñāpyamānasya sahadevasya māriṣa
02,022.040d@009_0008 prahṛṣṭo devakīputraḥ pāṇḍavau ca mahārathau
02,022.040d@009_0009 kriyatāṃ saṃskriyā rājan pitus ta iti cābruvan
02,022.040d@009_0010 tac chrutvā vāsudevasya pārthayoś ca māgadhaḥ
02,022.040d@009_0011 praviśya nagaraṃ tūrṇaṃ saha mantribhir apy uta
02,022.040d@009_0012 citāṃ candanakāṣṭhaiś ca kāleyasaralais tathā
02,022.040d@009_0013 kālāgurusugandhaiś ca tailaiś ca vividhair api
02,022.040d@009_0014 ghṛtadhārākṣataiś caiva sumanobhiś ca māgadham
02,022.040d@009_0015 samantād avakīryanta dahyantaṃ magadhādhipam
02,022.040d@009_0016 udakaṃ tasya cakre 'tha sahadevaḥ sahānujaḥ
02,022.040d@009_0017 kṛtvā pituḥ svargagatiṃ niryayau yatra keśavaḥ
02,022.040d@009_0018 pāṇḍavau ca mahābhāgau bhīmasenārjunāv ubhau
02,022.040d@009_0019 sa prahvaḥ prāñjalir bhūtvā vijñāpayata mādhavam
02,022.040d@009_0020 ime ratnāni bhūrīṇi gojāvimahiṣādayaḥ
02,022.040d@009_0021 hastino 'śvāś ca govinda vāsāṃsi vividhāni ca
02,022.040d@009_0022 dīyatāṃ dharmarājāya yathā vā manyate bhavān
02,022.041a bhayārtāya tatas tasmai kṛṣṇo dattvābhayaṃ tadā
02,022.041b*0261_01 ādade 'sya mahārhāṇi ratnāni puruṣottamaḥ
02,022.041b*0262_01 **** **** sahadevaṃ janārdanaḥ
02,022.041b*0262_02 magadhānāṃ mahīpālaṃ
02,022.041c abhyaṣiñcata tatraiva jarāsaṃdhātmajaṃ tadā
02,022.042a gatvaikatvaṃ ca kṛṣṇena pārthābhyāṃ caiva satkṛtaḥ
02,022.042c viveśa rājā matimān punar bārhadrathaṃ puram
02,022.042d*0263_01 abhiṣikto mahābāhur jārāsaṃdhir mahātmabhiḥ
02,022.042d*0264_01 pārthābhyāṃ sahitaḥ kṛṣṇaḥ sarvaiś ca vasudhādhipaiḥ
02,022.042d*0264_02 yathāvayaḥ samāgamya visasarja narādhipān
02,022.042d*0264_03 visṛjya sarvān nṛpatīn rājasūye mahātmabhiḥ
02,022.042d*0264_04 āgantavyaṃ bhavadbhis tu dharmarājapriyepsubhiḥ
02,022.042d*0264_05 evam uktvā mādhavena sarve te vasudhādhipāḥ
02,022.042d*0264_06 evam astv iti cāpy uktvā sametāḥ parayā mudā
02,022.042d*0264_07 bhīmārjunahṛṣīkeśāḥ prahṛṣṭāḥ prayayuḥ saha
02,022.042d*0264_08 ratnāny ādāya bhūrīṇi jvalanto ripusūdanāḥ
02,022.043a kṛṣṇas tu saha pārthābhyāṃ śriyā paramayā jvalan
02,022.043c ratnāny ādāya bhūrīṇi prayayau puṣkarekṣaṇaḥ
02,022.044a indraprastham upāgamya pāṇḍavābhyāṃ sahācyutaḥ
02,022.044c sametya dharmarājānaṃ prīyamāṇo 'bhyabhāṣata
02,022.045a diṣṭyā bhīmena balavāñ jarāsaṃdho nipātitaḥ
02,022.045c rājāno mokṣitāś ceme bandhanān nṛpasattama
02,022.046a diṣṭyā kuśalinau cemau bhīmasenadhanaṃjayau
02,022.046c punaḥ svanagaraṃ prāptāv akṣatāv iti bhārata
02,022.047a tato yudhiṣṭhiraḥ kṛṣṇaṃ pūjayitvā yathārhataḥ
02,022.047c bhīmasenārjunau caiva prahṛṣṭaḥ pariṣasvaje
02,022.048a tataḥ kṣīṇe jarāsaṃdhe bhrātṛbhyāṃ vihitaṃ jayam
02,022.048c ajātaśatrur āsādya mumude bhrātṛbhiḥ saha
02,022.048d@010_0001 hṛṣṭaś ca dharmarāḍ vākyaṃ janārdanam abhāṣata
02,022.048d@010_0002 tvāṃ prāpya puruṣavyāghra bhīmasenena pātitaḥ
02,022.048d@010_0003 māgadho 'sau balonmatto jarāsaṃdhaḥ pratāpavān
02,022.048d@010_0004 rājasūyaṃ kratuśreṣṭhaṃ prāpsyāmi vigatajvaraḥ
02,022.048d@010_0005 tvadbuddhibalam āśritya yāgārho 'smi janārdana
02,022.048d@010_0006 pītaṃ pṛthivyāṃ kruddhena yaśas te puruṣottama
02,022.048d@010_0007 jarāsaṃdhavadhenaiva prāptās te vipulāḥ śriyaḥ
02,022.048d@010_0008 evaṃ saṃbhāṣya kaunteyaḥ prādād rathavaraṃ prabho
02,022.048d@010_0009 pratigṛhya tu govindo jarāsaṃdhasya taṃ ratham
02,022.048d@010_0010 prahṛṣṭas tasya mumude phalgunena janārdanaḥ
02,022.048d@010_0011 prītimān abhavad rājan dharmarājapuraskṛtaḥ
02,022.049a yathāvayaḥ samāgamya rājabhis taiś ca pāṇḍavaḥ
02,022.049c satkṛtya pūjayitvā ca visasarja narādhipān
02,022.050a yudhiṣṭhirābhyanujñātās te nṛpā hṛṣṭamānasāḥ
02,022.050c jagmuḥ svadeśāṃs tvaritā yānair uccāvacais tataḥ
02,022.051a evaṃ puruṣaśārdūlo mahābuddhir janārdanaḥ
02,022.051c pāṇḍavair ghātayām āsa jarāsaṃdham ariṃ tadā
02,022.052a ghātayitvā jarāsaṃdhaṃ buddhipūrvam ariṃdamaḥ
02,022.052c dharmarājam anujñāpya pṛthāṃ kṛṣṇāṃ ca bhārata
02,022.053a subhadrāṃ bhīmasenaṃ ca phalgunaṃ yamajau tathā
02,022.053c dhaumyam āmantrayitvā ca prayayau svāṃ purīṃ prati
02,022.053d*0265_01 pāṇḍavair anudhāvadbhir yudhiṣṭhirapurogamaiḥ
02,022.053d*0265_02 harṣeṇa mahatā yuktaḥ prāpya cānuttamaṃ yaśaḥ
02,022.053d*0265_03 jagāma hṛṣṭaḥ kṛṣṇas tu punar dvāravatīṃ purīm
02,022.054a tenaiva rathamukhyena taruṇādityavarcasā
02,022.054c dharmarājavisṛṣṭena divyenānādayan diśaḥ
02,022.055a tato yudhiṣṭhiramukhāḥ pāṇḍavā bharatarṣabha
02,022.055c pradakṣiṇam akurvanta kṛṣṇam akliṣṭakāriṇam
02,022.056a tato gate bhagavati kṛṣṇe devakinandane
02,022.056c jayaṃ labdhvā suvipulaṃ rājñām abhayadās tadā
02,022.057a saṃvardhitaujaso bhūyaḥ karmaṇā tena bhārata
02,022.057c draupadyāḥ pāṇḍavā rājan parāṃ prītim avardhayan
02,022.058a tasmin kāle tu yad yuktaṃ dharmakāmārthasaṃhitam
02,022.058c tad rājā dharmataś cakre rājyapālanakīrtimān
02,023.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,023.001a pārthaḥ prāpya dhanuḥśreṣṭham akṣayyau ca maheṣudhī
02,023.001c rathaṃ dhvajaṃ sabhāṃ caiva yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,023.001d*0266_01 ṛṣes tad vacanaṃ cintya niśaśvāsa yudhiṣṭhiraḥ
02,023.001d*0266_02 dharmaṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭhaḥ kartum icchan paraṃtapaḥ
02,023.001d*0266_03 tasyeṅgitajño bībhatsuḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
02,023.001d*0266_04 saṃvivartayiṣuḥ kāmaṃ pāvakāt pākaśāsaniḥ
02,023.002a dhanur astraṃ śarā vīryaṃ pakṣo bhūmir yaśo balam
02,023.002c prāptam etan mayā rājan duṣprāpaṃ yad abhīpsitam
02,023.002d@011_0001 etac chrutvā kuruśreṣṭho dharmarājaḥ sahānujaḥ
02,023.002d@011_0002 prahṛṣṭo mantribhiś caiva vyāsadhaumyādibhiḥ saha
02,023.002d@011_0003 tato vyāso mahābuddhir uvācedaṃ vaco 'rjunam
02,023.002d@011_0004 sādhu sādhv iti kaunteya diṣṭyā te buddhir īdṛśī
02,023.002d@011_0005 pṛthivīm akhilāṃ jetum eko vyavasito bhavān
02,023.002d@011_0006 dhanyaḥ pāṇḍur mahīpālo yasya putras tvam īdṛśaḥ
02,023.002d@011_0007 sarvaṃ prāpsyati rājendro dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
02,023.002d@011_0008 tvadvīryeṇa sa dharmātmā sārvabhaumatvam eṣyati
02,023.002d@011_0009 tvadbāhubalam āśritya rājasūyam avāpsyati
02,023.002d@011_0010 sunayād vāsudevasya bhīmārjunabalena ca
02,023.002d@011_0011 yamayoś caiva vīryeṇa sarvaṃ prāpsyati dharmarāṭ
02,023.002d@011_0012 tasmād diśaṃ devaguptām udīcīṃ gaccha phalguna
02,023.002d@011_0013 śakto bhavān surāñ jitvā ratnāny āhartum ojasā
02,023.002d@011_0014 prācīṃ bhīmo balaślāghī prayātu bharatarṣabha
02,023.002d@011_0015 yāmyāṃ tatra diśaṃ yātu sahadevo mahārathaḥ
02,023.002d@011_0016 pratīcīṃ nakulo gantā varuṇenābhipālitām
02,023.002d@011_0017 eṣā me naiṣṭhikī buddhiḥ kriyatāṃ bharatarṣabhāḥ
02,023.002d@011_0018 śrutvā vyāsavaco hṛṣṭās tam ūcuḥ pāṇḍunandanāḥ
02,023.002d@011_0019 evam astu muniśreṣṭha yathājñāpayasi prabho
02,023.002d@011_0020 te 'py anujñāpya rājānaṃ sainyena mahatā vṛtāḥ
02,023.003a tatra kṛtyam ahaṃ manye kośasyāsya vivardhanam
02,023.003c karam āhārayiṣyāmi rājñaḥ sarvān nṛpottama
02,023.004a vijayāya prayāsyāmi diśaṃ dhanadarakṣitām
02,023.004b*0267_01 sarve vāyupravegāś ca sarvālaṃkārabhūṣitāḥ
02,023.004c tithāv atha muhūrte ca nakṣatre ca tathā śive
02,023.005a dhanaṃjayavacaḥ śrutvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,023.005c snigdhagambhīranādinyā taṃ girā pratyabhāṣata
02,023.006a svasti vācyārhato viprān prayāhi bharatarṣabha
02,023.006c durhṛdām apraharṣāya suhṛdāṃ nandanāya ca
02,023.006e vijayas te dhruvaṃ pārtha priyaṃ kāmam avāpnuhi
02,023.007a ity uktaḥ prayayau pārthaḥ sainyena mahatā vṛtaḥ
02,023.007c agnidattena divyena rathenādbhutakarmaṇā
02,023.008a tathaiva bhīmaseno 'pi yamau ca puruṣarṣabhau
02,023.008c sasainyāḥ prayayuḥ sarve dharmarājābhipūjitāḥ
02,023.009a diśaṃ dhanapater iṣṭām ajayat pākaśāsaniḥ
02,023.009c bhīmasenas tathā prācīṃ sahadevas tu dakṣiṇām
02,023.010a pratīcīṃ nakulo rājan diśaṃ vyajayad astravit
02,023.010c khāṇḍavaprastham adhyāste dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,023.010d*0268_01 āsīt paramayā lakṣmyā suhṛdgaṇavṛtaḥ prabhuḥ
02,023.011 janamejaya uvāca
02,023.011a diśām abhijayaṃ brahman vistareṇānukīrtaya
02,023.011c na hi tṛpyāmi pūrveṣāṃ śṛṇvānaś caritaṃ mahat
02,023.012 vaiśaṃpāyana uvāca
02,023.012a dhanaṃjayasya vakṣyāmi vijayaṃ pūrvam eva te
02,023.012c yaugapadyena pārthair hi vijiteyaṃ vasuṃdharā
02,023.012d*0269_01 avāpya rājā rājyārdhaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
02,023.012d*0269_02 mahattve rājaśabdasya manaś cakre mahāmanāḥ
02,023.012d*0269_03 tadā kṣatraṃ viditvāsya pṛthivīvijayaṃ prati
02,023.012d*0269_04 amarṣāt pārthivendrās te taṃ sameyur yuyutsavaḥ
02,023.012d*0269_05 tat sametya bhuvaḥ kṣatraṃ rathanāgāśvapattimat
02,023.012d*0269_06 abhyayāt pārthivaṃ jiṣṇuṃ moghīkartuṃ janādhipa
02,023.012d*0269_07 tat pārthaḥ pārthivaṃ kṣatraṃ yuyutsuḥ paramāhave
02,023.012d*0269_08 pratyudyayau mahābāhus tarasā pākaśāsaniḥ
02,023.012d*0269_09 tad bhagnaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ pārthenākliṣṭakarmaṇā
02,023.012d*0269_10 vāyuneva ghanānīkaṃ moghībhūtaṃ yayau diśaḥ
02,023.012d*0269_11 taj jitvā pārthivaṃ kṣatraṃ samare paravīrahā
02,023.012d*0269_12 yayau tadā vaśe kartum udīcīṃ pāṇḍunandanaḥ
02,023.013a pūrvaṃ kuṇindaviṣaye vaśe cakre mahīpatīn
02,023.013c dhanaṃjayo mahābāhur nātitīvreṇa karmaṇā
02,023.013d*0270_01 tenaiva sahitaḥ prāyāj jiṣṇuḥ sālvapuraṃ prati
02,023.013d*0270_02 sa sālvapuram āsādya sālvarājaṃ dhanaṃjayaḥ
02,023.013d*0270_03 vikrameṇogradhanvānaṃ vaśe cakre mahāmanāḥ
02,023.013d*0270_04 taṃ pārthaḥ sahasā jitvā dyumatsenaṃ dhaneśvaram
02,023.013d*0270_05 kṛtvānusainikaṃ prāyāt kaṭadeśam ariṃdamaḥ
02,023.013d*0270_06 tatra pāpajitaṃ jiṣṇuḥ sunābhaṃ vasudhādhipam
02,023.013d*0270_07 vikrameṇa vaśe kṛtvā kṛtavān anusainikam
02,023.014a ānartān kālakūṭāṃś ca kuṇindāṃś ca vijitya saḥ
02,023.014c sumaṇḍalaṃ pāpajitaṃ kṛtavān anusainikam
02,023.015a sa tena sahito rājan savyasācī paraṃtapaḥ
02,023.015c vijigye sakalaṃ dvīpaṃ prativindhyaṃ ca pārthivam
02,023.016a sakaladvīpavāsāṃś ca saptadvīpe ca ye nṛpāḥ
02,023.016b*0271_01 tān sarvān ajayat pārtho dharmarājapriyepsayā
02,023.016c arjunasya ca sainyānāṃ vigrahas tumulo 'bhavat
02,023.017a sa tān api maheṣvāso vijitya bharatarṣabha
02,023.017c tair eva sahitaḥ sarvaiḥ prāgjyotiṣam upādravat
02,023.018a tatra rājā mahān āsīd bhagadatto viśāṃ pate
02,023.018c tenāsīt sumahad yuddhaṃ pāṇḍavasya mahātmanaḥ
02,023.019a sa kirātaiś ca cīnaiś ca vṛtaḥ prāgjyotiṣo 'bhavat
02,023.019c anyaiś ca bahubhir yodhaiḥ sāgarānūpavāsibhiḥ
02,023.020a tataḥ sa divasān aṣṭau yodhayitvā dhanaṃjayam
02,023.020b*0272_01 caturaṅgabalaiḥ sārdhaṃ bhagadattaḥ parājitaḥ
02,023.020b*0272_02 pārthasāyakanunnas tu vihvalāṅgo bhṛśāturaḥ
02,023.020c prahasann abravīd rājā saṃgrāme vigataklamaḥ
02,023.021a upapannaṃ mahābāho tvayi pāṇḍavanandana
02,023.021c pākaśāsanadāyāde vīryam āhavaśobhini
02,023.022a ahaṃ sakhā surendrasya śakrād anavamo raṇe
02,023.022c na ca śaknomi te tāta sthātuṃ pramukhato yudhi
02,023.023a kim īpsitaṃ pāṇḍaveya brūhi kiṃ karavāṇi te
02,023.023c yad vakṣyasi mahābāho tat kariṣyāmi putraka
02,023.024 arjuna uvāca
02,023.024a kurūṇām ṛṣabho rājā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
02,023.024b*0273_01 dharmajñaḥ satyasaṃdhaś ca yajvā vipuladakṣiṇaḥ
02,023.024c tasya pārthivatām īpse karas tasmai pradīyatām
02,023.025a bhavān pitṛsakhā caiva prīyamāṇo mayāpi ca
02,023.025c tato nājñāpayāmi tvāṃ prītipūrvaṃ pradīyatām
02,023.026 bhagadatta uvāca
02,023.026a kuntīmātar yathā me tvaṃ tathā rājā yudhiṣṭhiraḥ
02,023.026b*0274_01 sa tatra satkṛtas tena māsam uṣya dhanaṃjayaḥ
02,023.026b*0274_02 udakprācyāṃ vinirjitya prāyād rāmagiriṃ prati
02,023.026b*0274_03 tato rāmagiriṃ jitvā tathā bhuvanaparvatam
02,023.026b*0274_04 anyān api vaśe cakre tarasā pākaśāsaniḥ
02,023.026c sarvam etat kariṣyāmi kiṃ cānyat karavāṇi te
02,024.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,024.001a taṃ vijitya mahābāhuḥ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
02,024.001c prayayāv uttarāṃ tasmād diśaṃ dhanadapālitām
02,024.001d*0275_01 evam uktaḥ pratyuvāca bhagadattaṃ dhanaṃjayaḥ
02,024.001d*0275_02 anenaiva kṛtaṃ sarvaṃ bhaviṣyaty anujānatā
02,024.002a antargiriṃ ca kaunteyas tathaiva ca bahirgirim
02,024.002c tathoparigiriṃ caiva vijigye puruṣarṣabhaḥ
02,024.003a vijitya parvatān sarvān ye ca tatra narādhipāḥ
02,024.003c tān vaśe sthāpayitvā sa ratnāny ādāya sarvaśaḥ
02,024.004a tair eva sahitaḥ sarvair anurajya ca tān nṛpān
02,024.004c kulūtavāsinaṃ rājan bṛhantam upajagmivān
02,024.005a mṛdaṅgavaranādena rathanemisvanena ca
02,024.005c hastināṃ ca ninādena kampayan vasudhām imām
02,024.006a tato bṛhantas taruṇo balena caturaṅgiṇā
02,024.006c niṣkramya nagarāt tasmād yodhayām āsa pāṇḍavam
02,024.007a sumahān saṃnipāto 'bhūd dhanaṃjayabṛhantayoḥ
02,024.007c na śaśāka bṛhantas tu soḍhuṃ pāṇḍavavikramam
02,024.008a so 'viṣahyatamaṃ jñātvā kaunteyaṃ parvateśvaraḥ
02,024.008c upāvartata durmedhā ratnāny ādāya sarvaśaḥ
02,024.008d*0276_01 upacāracchalenāsau pradadau saṃcitān vasūn
02,024.008d*0276_02 arbudaṃ kuñjarāṇāṃ ca nyarbudaṃ vājināṃ tathā
02,024.008d*0276_03 tatas tenaiva sahitaḥ kaulūtena dhanaṃjayaḥ
02,024.009a sa tad rājyam avasthāpya kulūtasahito yayau
02,024.009c senābindum atho rājan rājyād āśu samākṣipat
02,024.010a modāpuraṃ vāmadevaṃ sudāmānaṃ susaṃkulam
02,024.010c kulūtān uttarāṃś caiva tāṃś ca rājñaḥ samānayat
02,024.011a tatrasthaḥ puruṣair eva dharmarājasya śāsanāt
02,024.011c vyajayad dhanaṃjayo rājan deśān pañca pramāṇataḥ
02,024.012a sa divaḥprastham āsādya senābindoḥ puraṃ mahat
02,024.012c balena caturaṅgeṇa niveśam akarot prabhuḥ
02,024.013a sa taiḥ parivṛtaḥ sarvair viṣvagaśvaṃ narādhipam
02,024.013c abhyagacchan mahātejāḥ pauravaṃ puruṣarṣabhaḥ
02,024.014a vijitya cāhave śūrān pārvatīyān mahārathān
02,024.014c dhvajinyā vyajayad rājan puraṃ pauravarakṣitam
02,024.014d*0277_01 mahatā tatra sainyena pramathyat kurunandanaḥ
02,024.014d*0277_02 urasāvalinaṃ caiva romāṇaṃ ca raṇe 'kṣipat
02,024.015a pauravaṃ tu vinirjitya dasyūn parvatavāsinaḥ
02,024.015a*0278_01 **** **** senābinduṃ ca tatpure
02,024.015a*0278_02 nyadhāpayad ameyātmā
02,024.015c gaṇān utsavasaṃketān ajayat sapta pāṇḍavaḥ
02,024.016a tataḥ kāśmīrakān vīrān kṣatriyān kṣatriyarṣabhaḥ
02,024.016c vyajayal lohitaṃ caiva maṇḍalair daśabhiḥ saha
02,024.017a tatas trigartān kaunteyo dārvān kokanadāś ca ye
02,024.017c kṣatriyā bahavo rājann upāvartanta sarvaśaḥ
02,024.018a abhisārīṃ tato ramyāṃ vijigye kurunandanaḥ
02,024.018c uraśāvāsinaṃ caiva rocamānaṃ raṇe 'jayat
02,024.019a tataḥ siṃhapuraṃ ramyaṃ citrāyudhasurakṣitam
02,024.019c prāmathad balam āsthāya pākaśāsanir āhave
02,024.020a tataḥ suhmāṃś ca colāṃś ca kirīṭī pāṇḍavarṣabhaḥ
02,024.020c sahitaḥ sarvasainyena prāmathat kurunandanaḥ
02,024.021a tataḥ paramavikrānto bāhlīkān kurunandanaḥ
02,024.021c mahatā parimardena vaśe cakre durāsadān
02,024.022a gṛhītvā tu balaṃ sāraṃ phalgu cotsṛjya pāṇḍavaḥ
02,024.022c daradān saha kāmbojair ajayat pākaśāsaniḥ
02,024.022d*0279_01 yavanāṃś ca mahārāja śakāṃś ca vyajayad yudhi
02,024.022d*0279_02 kirātān sabhayān kharvān khalān kācān bahuvṛtān
02,024.022d*0279_03 nīrān utpāsikāṃś caiva mlecchāṃś cānyān sahasraśaḥ
02,024.022d*0279_04 tān sarvān ajayat pārtho dharmarājapriyepsayā
02,024.023a prāguttarāṃ diśaṃ ye ca vasanty āśritya dasyavaḥ
02,024.023c nivasanti vane ye ca tān sarvān ajayat prabhuḥ
02,024.024a lohān paramakāmbojān ṛṣikān uttarān api
02,024.024c sahitāṃs tān mahārāja vyajayat pākaśāsaniḥ
02,024.025a ṛṣikeṣu tu saṃgrāmo babhūvātibhayaṃkaraḥ
02,024.025c tārakāmayasaṃkāśaḥ paramarṣikapārthayoḥ
02,024.026a sa vijitya tato rājann ṛṣikān raṇamūrdhani
02,024.026c śukodarasamaprakhyān hayān aṣṭau samānayat
02,024.026e mayūrasadṛśān anyān ubhayān eva cāparān
02,024.026f*0280_01 javanān āśugāṃś caiva karārthaṃ samupānayat
02,024.026f*0281_01 tataḥ sa jitvā bībhatsur bhārataṃ varṣakaṃ tadā
02,024.026f*0281_02 janamejayaḥ
02,024.026f*0281_02 anyān vai divyavarṣāṃś ca jitavān kulaparvatān
02,024.026f*0281_03 kathaṃ sa jitavān pārtho divyān varṣān saparvatān
02,024.026f*0281_04 ānupūrvyāc ca me śaṃsa nāmabhiḥ saha vai dvija
02,024.026f*0281_04 vaiśaṃpāyanaḥ
02,024.026f*0281_05 sa jitvā bhārataṃ varṣaṃ balād rājā dhanaṃjayaḥ
02,024.026f*0281_06 dasyūṃś cāpy ajayat sarvān kukṣau himavato balāt
02,024.027a sa vinirjitya saṃgrāme himavantaṃ saniṣkuṭam
02,024.027c śvetaparvatam āsādya nyavasat puruṣarṣabhaḥ
02,025.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,025.001a sa śvetaparvataṃ vīraḥ samatikramya bhārata
02,025.001c deśaṃ kiṃpuruṣāvāsaṃ drumaputreṇa rakṣitam
02,025.002a mahatā saṃnipātena kṣatriyāntakareṇa ha
02,025.002c vyajayat pāṇḍavaśreṣṭhaḥ kare caiva nyaveśayat
02,025.003a taṃ jitvā hāṭakaṃ nāma deśaṃ guhyakarakṣitam
02,025.003c pākaśāsanir avyagraḥ sahasainyaḥ samāsadat
02,025.004a tāṃs tu sāntvena nirjitya mānasaṃ sara uttamam
02,025.004c ṛṣikulyāś ca tāḥ sarvā dadarśa kurunandanaḥ
02,025.005a saro mānasam āsādya hāṭakān abhitaḥ prabhuḥ
02,025.005c gandharvarakṣitaṃ deśaṃ vyajayat pāṇḍavas tataḥ
02,025.006a tatra tittirikalmāṣān maṇḍūkākṣān hayottamān
02,025.006c lebhe sa karam atyantaṃ gandharvanagarāt tadā
02,025.006d@012_0001 hemakūṭam athāsādya nyaviśat phalgunas tadā
02,025.006d@012_0002 taṃ hemakūṭaṃ rājendra samatikramya pāṇḍavaḥ
02,025.006d@012_0003 harivarṣaṃ viveśātha sainyena mahatā vṛtaḥ
02,025.006d@012_0004 tatra pārtho dadarśātha bahūṃś caiva manoramān
02,025.006d@012_0005 nagarāṃś ca vanāṃś caiva nadīś ca vimalodakāḥ
02,025.006d@012_0006 puruṣān devakalpāṃś ca nārīś ca priyadarśanāḥ
02,025.006d@012_0007 tān sarvāṃs tatra dṛṣṭvātha mudā yukto dhanaṃjayaḥ
02,025.006d@012_0008 vaśe cakre ca ratnāni lebhe ca subahūni ca
02,025.006d@012_0009 tato niṣadham āsādya giristhān ajayat prabhuḥ
02,025.006d@012_0010 atha rājann atikramya niṣadhaṃ śailam āyatam
02,025.006d@012_0011 viveśa madhyamaṃ varṣaṃ pārtho divyam ilāvṛtam
02,025.006d@012_0012 tatra devopamān divyān puruṣān devadarśanān
02,025.006d@012_0013 adṛṣṭapūrvān subhagān sa dadarśa dhanaṃjayaḥ
02,025.006d@012_0014 sadanāni ca śubhrāṇi nārīś cāpsarasaṃnibhāḥ
02,025.006d@012_0015 dṛṣṭvā tān ajayad ramyān sa taiś ca dadṛśe tadā
02,025.006d@012_0016 jitvā ca tān mahābhāgān kare ca viniveśya saḥ
02,025.006d@012_0017 ratnāny ādāya divyāni bhūṣaṇair vasanaiḥ saha
02,025.006d@012_0018 udīcīm atha rājendra yayau pārtho mudānvitaḥ
02,025.006d@012_0019 sa dadarśa tato meruṃ śikharāṇāṃ prabhuṃ mahat
02,025.006d@012_0020 taṃ kāñcanamayaṃ divyaṃ caturvarṇaṃ durāsadam
02,025.006d@012_0021 āyataṃ śatasāhasraṃ yojanānāṃ tu susthitam
02,025.006d@012_0022 jvalantam acalaṃ meruṃ tejorāśim anuttamam
02,025.006d@012_0023 ākṣipantaṃ prabhāṃ bhānoḥ svaśṛṅgaiḥ kāñcanojjvalaiḥ
02,025.006d@012_0024 kāñcanābharaṇaṃ divyaṃ devagandharvasevitam
02,025.006d@012_0025 nityapuṣpaphalopetaṃ siddhacāraṇasevitam
02,025.006d@012_0026 aprameyam anādhṛṣyam adharmabahulair janaiḥ
02,025.006d@012_0027 vyālair ācaritaṃ ghorair divyauṣadhividīpitam
02,025.006d@012_0028 svargam āvṛtya tiṣṭhantam ucchrayeṇa mahāgirim
02,025.006d@012_0029 agamyaṃ manasāpy anyair nadīvṛkṣasamanvitam
02,025.006d@012_0030 nānāvihagasaṃghaiś ca nāditaṃ sumanoharaiḥ
02,025.006d@012_0031 taṃ dṛṣṭvā phalguno meruṃ prītimān abhavat tadā
02,025.006d@012_0032 meror ilāvṛtaṃ varṣaṃ sarvataḥ parimaṇḍalam
02,025.006d@012_0033 meros tu dakṣiṇe pārśve jambūr nāma vanaspatiḥ
02,025.006d@012_0034 nityapuṣpaphalopetaḥ siddhacāraṇasevitaḥ
02,025.006d@012_0035 āsvargam ucchritā rājaṃs tasya śākhā vanaspateḥ
02,025.006d@012_0036 yasya nāmnā tv idaṃ dvīpaṃ jambūdvīpam iti śrutam
02,025.006d@012_0037 tāṃ ca jambūṃ dadarśātha savyasācī paraṃtapaḥ
02,025.006d@012_0038 tau dṛṣṭvāpratimau loke jambūṃ meruṃ ca saṃsthitau
02,025.006d@012_0039 prītimān abhavad rājan sarvataḥ sa vilokayan
02,025.006d@012_0040 tatra lebhe tato jiṣṇuḥ siddhair divyaiś ca cāraṇaiḥ
02,025.006d@012_0041 ratnāni bahusāhasraṃ vastrāṇy ābharaṇāni ca
02,025.006d@012_0042 anyāni ca mahārhāṇi tatra labdhvārjunas tadā
02,025.006d@012_0043 āmantrayitvā tān sarvān yajñam uddiśya vai guroḥ
02,025.006d@012_0044 athādāya bahūn ratnān gamanāyopacakrame
02,025.006d@012_0045 meruṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā parvatapravaraṃ prabhuḥ
02,025.006d@012_0046 yayau jambūnadītīre nadīṃ śreṣṭhāṃ vilokayan
02,025.006d@012_0047 sa tāṃ manoramāṃ divyāṃ jambūsvādurasāvahām
02,025.006d@012_0048 haimapakṣigaṇair juṣṭāṃ sauvarṇajalajākulām
02,025.006d@012_0049 haimapaṅkāṃ haimajalāṃ śubhāṃ sauvarṇavālukām
02,025.006d@012_0050 kva cit sauvarṇapadmaiś ca saṃkulāṃ haimapuṣpakaiḥ
02,025.006d@012_0051 kva cit supuṣpitaiḥ kīrṇāṃ suvarṇakumudotpalaiḥ
02,025.006d@012_0052 kva cit tīraruhaiḥ kīrṇāṃ haimavṛkṣaiḥ supuṣpitaiḥ
02,025.006d@012_0053 tīrthaiś ca rukmasopānaiḥ sarvataḥ saṃkulāṃ śubhām
02,025.006d@012_0054 vimalair maṇijālaiś ca nṛttagītaravair yutām
02,025.006d@012_0055 dīptair hemavitānaś ca samantāc chobhitāṃ śubhām
02,025.006d@012_0056 tathāvidhāṃ nadīṃ dṛṣṭvā pārthas tāṃ praśaśaṃsa ha
02,025.006d@012_0057 adṛṣṭapūrvāṃ rājendra dṛṣṭvā harṣam avāpa ca
02,025.006d@012_0058 darśanīyān nadītīre puruṣān sumanoharān
02,025.006d@012_0059 tān nadīsalilāhārān sadārān amaropamān
02,025.006d@012_0060 nityaṃ sukhamudā yuktān sarvālaṃkāraśobhitān
02,025.006d@012_0061 tebhyo bahūni ratnāni tadā lebhe dhanaṃjayaḥ
02,025.006d@012_0062 divyajāmbūnadaṃ haimaṃ bhūṣaṇāni ca peśalam
02,025.006d@012_0063 labdhvā tān durlabhān pārthaḥ pratīcīṃ prayayau diśam
02,025.006d@012_0064 nāgānāṃ rakṣitaṃ deśam ajayac cārjunas tataḥ
02,025.006d@012_0065 tato gatvā mahārāja vāruṇīṃ pākaśāsaniḥ
02,025.006d@012_0066 gandhamādanam āsādya tatrasthān ajayat prabhuḥ
02,025.006d@012_0067 taṃ gandhamādanaṃ rājann atikramya tato 'rjunaḥ
02,025.006d@012_0068 ketumālaṃ viveśātha varṣaṃ ratnasamanvitam
02,025.006d@012_0069 sevitaṃ devakalpaiś ca nārībhiḥ priyadarśanaiḥ
02,025.006d@012_0070 taṃ jitvā cārjuno rājan kare ca viniveśya ca
02,025.006d@012_0071 āhṛtya tatra ratnāni durlabhāni tathārjunaḥ
02,025.006d@012_0072 punaś ca parivṛtyātha madhyaṃ deśam ilāvṛtam
02,025.006d@012_0073 gatvā prācīṃ diśaṃ rājan savyasācī paraṃtapaḥ
02,025.006d@012_0074 merumandarayor madhye śailodām abhito nadīm
02,025.006d@012_0075 ye te kīcakaveṇūnāṃ chāyāṃ ramyām upāsate
02,025.006d@012_0076 khaṣāñ jhaṣāṃś ca nadyotān praghasān dīrghaveṇikān
02,025.006d@012_0077 paśupāṃś ca kuṇindāṃś ca ṭaṅkaṇān paraṭaṅkaṇān
02,025.006d@012_0078 etān samastāñ jitvā ca kare ca viniveśya ca
02,025.006d@012_0079 ratnāny ādāya sarvebhyo mālyavantaṃ tato yayau
02,025.006d@012_0080 taṃ mālyavantaṃ śailendraṃ samatikramya pāṇḍavaḥ
02,025.006d@012_0081 bhadrāśvaṃ praviveśātha varṣaṃ svargopamaṃ śubham
02,025.006d@012_0082 tatrāmaropamān ramyān puruṣān sukhasaṃyutān
02,025.006d@012_0083 jitvā tān svavaśe kṛtvā kare ca viniveśya ca
02,025.006d@012_0084 āhṛtya sarvaratnāni asaṃkhyāni tatas tataḥ
02,025.006d@012_0085 nīlaṃ nāma giriṃ gatvā tatrasthān ajayat prabhuḥ
02,025.006d@012_0086 tato jiṣṇur atikramya parvataṃ nīlam āyatam
02,025.006d@012_0087 viveśa ramyakaṃ varṣaṃ saṃkīrṇaṃ mithunaiḥ śubhaiḥ
02,025.006d@012_0088 taṃ deśam atha jitvā sa kare ca viniveśya ca
02,025.006d@012_0089 ajayac cāpi bībhatsur deśaṃ guhyakarakṣitam
02,025.006d@012_0090 tatra lebhe ca rājendra sauvarṇān mṛgapakṣiṇaḥ
02,025.006d@012_0091 agṛhṇad yajñabhūtyarthaṃ ramaṇīyān manoramān
02,025.006d@012_0092 anyāni labdhvā ratnāni pāṇḍavo 'tha mahābalaḥ
02,025.006d@012_0093 gandharvarakṣitaṃ deśam ajayat sagaṇaṃ tadā
02,025.006d@012_0094 tatra ratnāni divyāni labdhvā rājann athārjunaḥ
02,025.006d@012_0095 śvetaparvatam āsādya jitvā parvatavāsinaḥ
02,025.006d@012_0096 sa śvetaṃ parvataṃ rājan samatikramya pāṇḍavaḥ
02,025.006d@012_0097 varṣaṃ hiraṇyakaṃ nāma viveśātha mahīpate
02,025.006d@012_0098 sa tu deśeṣu ramyeṣu gantuṃ tatropacakrame
02,025.006d@012_0099 madhye prāsādavṛndeṣu nakṣatrāṇāṃ śaśī yathā
02,025.006d@012_0100 mahāpatheṣu rājendra sarvato yāntam arjunam
02,025.006d@012_0101 prāsādavaraśṛṅgasthāḥ parayā vīryaśobhayā
02,025.006d@012_0102 dadṛśus tāḥ striyaḥ sarvāḥ pārtham ātmayaśaskaram
02,025.006d@012_0103 taṃ kalāpadharaṃ śūraṃ sarathaṃ sānugaṃ prabhum
02,025.006d@012_0104 savarmaṃ sakirīṭaṃ vai saṃnaddhaṃ saparicchadam
02,025.006d@012_0105 sukumāraṃ mahāsattvaṃ tejorāśim anuttamam
02,025.006d@012_0106 śakropamam amitraghnaṃ paravāraṇavāraṇam
02,025.006d@012_0107 paśyantaḥ strīgaṇās tatra śaktipāṇiṃ sma menire
02,025.006d@012_0108 ayaṃ sa puruṣavyāghro raṇe 'dbhutaparākramaḥ
02,025.006d@012_0109 asya bāhubalaṃ prāpya na bhavanty asuhṛdgaṇāḥ
02,025.006d@012_0110 iti vāco bruvantyas tāḥ striyaḥ premṇā dhanaṃjayam
02,025.006d@012_0111 tuṣṭuvuḥ puṣpavṛṣṭiṃ ca sasṛjus tasya mūrdhani
02,025.006d@012_0112 dṛṣṭvā te tu mudā yuktāḥ kautūhalasamanvitāḥ
02,025.006d@012_0113 ratnair vibhūṣaṇaiś caiva abhyavarṣanta pāṇḍavam
02,025.006d@012_0114 atha jitvā samastāṃs tān kare ca viniveśya ca
02,025.006d@012_0115 maṇihemapravālāni vastrāṇy ābharaṇāni ca
02,025.006d@012_0116 vaiśaṃpāyanaḥ
02,025.006d@012_0116 etāni labdhvā pārtho 'pi śṛṅgavantaṃ giriṃ yayau
02,025.006d@012_0117 śṛṅgavantaṃ ca kaunteyaḥ samatikramya phalgunaḥ
02,025.007a uttaraṃ harivarṣaṃ tu samāsādya sa pāṇḍavaḥ
02,025.007b*0282_01 vidyādharagaṇāṃś caiva yakṣendrāṃś ca vinirjayan
02,025.007b*0282_02 tatra lebhe mahātmā vai vāso divyam anuttamam
02,025.007b*0282_03 kiṃnaradrumapatrāṃś ca tatra kṛṣṇājinān bahūn
02,025.007b*0282_04 yājñīyāṃs tāṃs tadā divyāṃs tatra lebhe dhanaṃjayaḥ
02,025.007c iyeṣa jetuṃ taṃ deśaṃ pākaśāsananandanaḥ
02,025.008a tata enaṃ mahākāyā mahāvīryā mahābalāḥ
02,025.008c dvārapālāḥ samāsādya hṛṣṭā vacanam abruvan
02,025.009a pārtha nedaṃ tvayā śakyaṃ puraṃ jetuṃ kathaṃ cana
02,025.009c upāvartasva kalyāṇa paryāptam idam acyuta
02,025.010a idaṃ puraṃ yaḥ praviśed dhruvaṃ sa na bhaven naraḥ
02,025.010c prīyāmahe tvayā vīra paryāpto vijayas tava
02,025.011a na cāpi kiṃ cij jetavyam arjunātra pradṛśyate
02,025.011c uttarāḥ kuravo hy ete nātra yuddhaṃ pravartate
02,025.012a praviṣṭaś cāpi kaunteya neha drakṣyasi kiṃ cana
02,025.012c na hi mānuṣadehena śakyam atrābhivīkṣitum
02,025.013a atheha puruṣavyāghra kiṃ cid anyac cikīrṣasi
02,025.013c tad bravīhi kariṣyāmo vacanāt tava bhārata
02,025.014a tatas tān abravīd rājann arjunaḥ pākaśāsaniḥ
02,025.014c pārthivatvaṃ cikīrṣāmi dharmarājasya dhīmataḥ
02,025.014d*0283_01 kṛṣṇasya śāsanāc caiva pārthivatvaṃ cikīrṣati
02,025.015a na pravekṣyāmi vo deśaṃ bādhyatvaṃ yadi mānuṣaiḥ
02,025.015c yudhiṣṭhirāya yat kiṃ cit karavan naḥ pradīyatām
02,025.015d*0284_01 no cet kṛṣṇena sahito yodhayiṣyāmi pālakāḥ
02,025.016a tato divyāni vastrāṇi divyāny ābharaṇāni ca
02,025.016c mokājināni divyāni tasmai te pradaduḥ karam
02,025.017a evaṃ sa puruṣavyāghro vijigye diśam uttarām
02,025.017b*0285_01 sudarśanadvīpam idaṃ kārtsnyena bharatarṣabhaḥ
02,025.017c saṃgrāmān subahūn kṛtvā kṣatriyair dasyubhis tathā
02,025.018a sa vinirjitya rājñas tān kare ca viniveśya ha
02,025.018c dhanāny ādāya sarvebhyo ratnāni vividhāni ca
02,025.019a hayāṃs tittirikalmāṣāñ śukapatranibhān api
02,025.019c mayūrasadṛśāṃś cānyān sarvān anilaraṃhasaḥ
02,025.020a vṛtaḥ sumahatā rājan balena caturaṅgiṇā
02,025.020c ājagāma punar vīraḥ śakraprasthaṃ purottamam
02,025.020d*0285_01 dharmarājāya tat pārtho dhanaṃ sarvaṃ savāhanam
02,025.020d*0285_02 nyavedayad anujñātas tena rājñā gṛhān yayau
02,026.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,026.001a etasminn eva kāle tu bhīmaseno 'pi vīryavān
02,026.001c dharmarājam anujñāpya yayau prācīṃ diśaṃ prati
02,026.002a mahatā balacakreṇa pararāṣṭrāvamardinā
02,026.002b*0286_01 hastyaśvarathapūrṇena daṃśitena pratāpavān
02,026.002c vṛto bharataśārdūlo dviṣacchokavivardhanaḥ
02,026.003a sa gatvā rājaśārdūlaḥ pāñcālānāṃ puraṃ mahat
02,026.003c pāñcālān vividhopāyaiḥ sāntvayām āsa pāṇḍavaḥ
02,026.003d*0287_01 kiṃ cit karaṃ samādāya videhānāṃ puraṃ yayau
02,026.004a tataḥ sa gaṇḍakīṃ śūro videhāṃś ca nararṣabhaḥ
02,026.004c vijityālpena kālena daśārṇān agamat prabhuḥ
02,026.005a tatra dāśārṇako rājā sudharmā lomaharṣaṇam
02,026.005c kṛtavān karma bhīmena mahad yuddhaṃ nirāyudham
02,026.006a bhīmasenas tu tad dṛṣṭvā tasya karma paraṃtapaḥ
02,026.006b*0288_01 balaṃ sarvam avaṣṭabhya paricakrāma maṇḍalam
02,026.006b*0288_02 pothayitvā puraṃ sarvaṃ suvarmāṇaṃ tato 'jayat
02,026.006c adhisenāpatiṃ cakre sudharmāṇaṃ mahābalam
02,026.007a tataḥ prācīṃ diśaṃ bhīmo yayau bhīmaparākramaḥ
02,026.007c sainyena mahatā rājan kampayann iva medinīm
02,026.008a so 'śvamedheśvaraṃ rājan rocamānaṃ sahānujam
02,026.008c jigāya samare vīro balena balināṃ varaḥ
02,026.009a sa taṃ nirjitya kaunteyo nātitīvreṇa karmaṇā
02,026.009c pūrvadeśaṃ mahāvīryo vijigye kurunandanaḥ
02,026.010a tato dakṣiṇam āgamya pulindanagaraṃ mahat
02,026.010c sukumāraṃ vaśe cakre sumitraṃ ca narādhipam
02,026.011a tatas tu dharmarājasya śāsanād bharatarṣabhaḥ
02,026.011c śiśupālaṃ mahāvīryam abhyayāj janamejaya
02,026.012a cedirājo 'pi tac chrutvā pāṇḍavasya cikīrṣitam
02,026.012c upaniṣkramya nagarāt pratyagṛhṇāt paraṃtapaḥ
02,026.013a tau sametya mahārāja kurucedivṛṣau tadā
02,026.013c ubhayor ātmakulayoḥ kauśalyaṃ paryapṛcchatām
02,026.014a tato nivedya tad rāṣṭraṃ cedirājo viśāṃ pate
02,026.014c uvāca bhīmaṃ prahasan kim idaṃ kuruṣe 'nagha
02,026.015a tasya bhīmas tadācakhyau dharmarājacikīrṣitam
02,026.015c sa ca tat pratigṛhyaiva tathā cakre narādhipaḥ
02,026.016a tato bhīmas tatra rājann uṣitvā tridaśāḥ kṣapāḥ
02,026.016c satkṛtaḥ śiśupālena yayau sabalavāhanaḥ
02,027.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,027.001a tataḥ kumāraviṣaye śreṇimantam athājayat
02,027.001c kosalādhipatiṃ caiva bṛhadbalam ariṃdamaḥ
02,027.002a ayodhyāyāṃ tu dharmajñaṃ dīrghaprajñaṃ mahābalam
02,027.002c ajayat pāṇḍavaśreṣṭho nātitīvreṇa karmaṇā
02,027.003a tato gopālakacchaṃ ca sottamān api cottarān
02,027.003c mallānām adhipaṃ caiva pārthivaṃ vyajayat prabhuḥ
02,027.004a tato himavataḥ pārśve samabhyetya jaradgavam
02,027.004c sarvam alpena kālena deśaṃ cakre vaśe balī
02,027.005a evaṃ bahuvidhān deśān vijitya puruṣarṣabhaḥ
02,027.005c unnāṭam abhito jigye kukṣimantaṃ ca parvatam
02,027.005e pāṇḍavaḥ sumahāvīryo balena balināṃ varaḥ
02,027.006a sa kāśirājaṃ samare subandhum anivartinam
02,027.006c vaśe cakre mahābāhur bhīmo bhīmaparākramaḥ
02,027.007a tataḥ supārśvam abhitas tathā rājapatiṃ kratham
02,027.007c yudhyamānaṃ balāt saṃkhye vijigye pāṇḍavarṣabhaḥ
02,027.008a tato matsyān mahātejā malayāṃś ca mahābalān
02,027.008c anavadyān gayāṃś caiva paśubhūmiṃ ca sarvaśaḥ
02,027.009a nivṛtya ca mahābāhur madarvīkaṃ mahīdharam
02,027.009c sopadeśaṃ vinirjitya prayayāv uttarāmukhaḥ
02,027.009e vatsabhūmiṃ ca kaunteyo vijigye balavān balāt
02,027.010a bhargāṇām adhipaṃ caiva niṣādādhipatiṃ tathā
02,027.010c vijigye bhūmipālāṃś ca maṇimatpramukhān bahūn
02,027.011a tato dakṣiṇamallāṃś ca bhogavantaṃ ca pāṇḍavaḥ
02,027.011c tarasaivājayad bhīmo nātitīvreṇa karmaṇā
02,027.012a śarmakān varmakāṃś caiva sāntvenaivājayat prabhuḥ
02,027.012c vaidehakaṃ ca rājānaṃ janakaṃ jagatīpatim
02,027.012e vijigye puruṣavyāghro nātitīvreṇa karmaṇā
02,027.012f*0289_01 śakāṃś ca barbarāṃś caiva ajayac chadmapūrvakam
02,027.013a vaidehasthas tu kaunteya indraparvatam antikāt
02,027.013c kirātānām adhipatīn vyajayat sapta pāṇḍavaḥ
02,027.014a tataḥ suhmān prācyasuhmān samakṣāṃś caiva vīryavān
02,027.014c vijitya yudhi kaunteyo māgadhān upayād balī
02,027.015a daṇḍaṃ ca daṇḍadhāraṃ ca vijitya pṛthivīpatīn
02,027.015c tair eva sahitaḥ sarvair girivrajam upādravat
02,027.016a jārāsaṃdhiṃ sāntvayitvā kare ca viniveśya ha
02,027.016c tair eva sahito rājan karṇam abhyadravad balī
02,027.017a sa kampayann iva mahīṃ balena caturaṅgiṇā
02,027.017c yuyudhe pāṇḍavaśreṣṭhaḥ karṇenāmitraghātinā
02,027.017d*0290_01 tair eva sahitaḥ sarvaiḥ karṇaṃ cāpy ajayat prabhuḥ
02,027.017d*0291_01 śiśupālena sahitas taṃ vinirjitya pāṇḍavaḥ
02,027.018a sa karṇaṃ yudhi nirjitya vaśe kṛtvā ca bhārata
02,027.018c tato vijigye balavān rājñaḥ parvatavāsinaḥ
02,027.019a atha modāgiriṃ caiva rājānaṃ balavattaram
02,027.019c pāṇḍavo bāhuvīryeṇa nijaghāna mahāmṛdhe
02,027.020a tataḥ pauṇḍrādhipaṃ vīraṃ vāsudevaṃ mahābalam
02,027.020b*0292_01 idānīṃ vṛṣṇivīryeṇa na yotsyāmīti pauṇḍrakaḥ
02,027.020b*0292_02 kṛṣṇasya bhujasaṃtrāsāt karam āśu dadau nṛpaḥ
02,027.020c kauśikīkacchanilayaṃ rājānaṃ ca mahaujasam
02,027.021a ubhau balavṛtau vīrāv ubhau tīvraparākramau
02,027.021c nirjityājau mahārāja vaṅgarājam upādravat
02,027.022a samudrasenaṃ nirjitya candrasenaṃ ca pārthivam
02,027.022c tāmraliptaṃ ca rājānaṃ kācaṃ vaṅgādhipaṃ tathā
02,027.022d*0293_01 aṅgānām adhipaṃ caiva kāliṅgānām atheśvaram
02,027.023a suhmānām adhipaṃ caiva ye ca sāgaravāsinaḥ
02,027.023c sarvān mlecchagaṇāṃś caiva vijigye bharatarṣabhaḥ
02,027.023d*0294_01 kirātān puruṣādāṃś ca karṇapravaraṇān api
02,027.023d*0294_02 ye ca kākamukhā nāma nararākṣasayonayaḥ
02,027.023d*0294_03 kirātāṃs tṛṇamūlāṃś ca kirātān oṣṭhakarṇikān
02,027.024a evaṃ bahuvidhān deśān vijitya pavanātmajaḥ
02,027.024c vasu tebhya upādāya lauhityam agamad balī
02,027.025a sa sarvān mlecchanṛpatīn sāgaradvīpavāsinaḥ
02,027.025c karam āhārayām āsa ratnāni vividhāni ca
02,027.026a candanāguruvastrāṇi maṇimuktam anuttamam
02,027.026c kāñcanaṃ rajataṃ vajraṃ vidrumaṃ ca mahādhanam
02,027.027a sa koṭiśatasaṃkhyena dhanena mahatā tadā
02,027.027c abhyavarṣad ameyātmā dhanavarṣeṇa pāṇḍavam
02,027.028a indraprastham athāgamya bhīmo bhīmaparākramaḥ
02,027.028c nivedayām āsa tadā dharmarājāya tad dhanam
02,028.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,028.001a tathaiva sahadevo 'pi dharmarājena pūjitaḥ
02,028.001c mahatyā senayā sārdhaṃ prayayau dakṣiṇāṃ diśam
02,028.002a sa śūrasenān kārtsnyena pūrvam evājayat prabhuḥ
02,028.002c matsyarājaṃ ca kauravyo vaśe cakre balād balī
02,028.003a adhirājādhipaṃ caiva dantavakraṃ mahāhave
02,028.003c jigāya karadaṃ caiva svarājye saṃnyaveśayat
02,028.004a sukumāraṃ vaśe cakre sumitraṃ ca narādhipam
02,028.004c tathaivāparamatsyāṃś ca vyajayat sa paṭaccarān
02,028.004c*0295_01 śreṇim antam atho jitvā gośṛṅge 'tha paṭaccarān
02,028.005a niṣādabhūmiṃ gośṛṅgaṃ parvatapravaraṃ tathā
02,028.005c tarasā vyajayad dhīmāñ śreṇimantaṃ ca pārthivam
02,028.006a navarāṣṭraṃ vinirjitya kuntibhojam upādravat
02,028.006c prītipūrvaṃ ca tasyāsau pratijagrāha śāsanam
02,028.007a tataś carmaṇvatīkūle jambhakasyātmajaṃ nṛpam
02,028.007c dadarśa vāsudevena śeṣitaṃ pūrvavairiṇā
02,028.008a cakre tatra sa saṃgrāmaṃ saha bhojena bhārata
02,028.008c sa tam ājau vinirjitya dakṣiṇābhimukho yayau
02,028.008d*0296_01 bhagadattaṃ mahābāhuḥ kṣatriyaṃ narakātmajam
02,028.008d*0296_02 arjunāya karaṃ dattaṃ śrutvā tatra nyavartata
02,028.008d*0297_01 sekān aparasekāṃś ca vyajayat sumahābalaḥ
02,028.009a karāṃs tebhya upādāya ratnāni vividhāni ca
02,028.009c tatas tair eva sahito narmadām abhito yayau
02,028.010a vindānuvindāv āvantyau sainyena mahatā vṛtau
02,028.010c jigāya samare vīrāv āśvineyaḥ pratāpavān
02,028.010d@013_0001 tato ratnāny upādāya puraṃ bhojakaṭaṃ yayau
02,028.010d@013_0002 tatra yuddham abhūd rājan divasadvayam acyuta
02,028.010d@013_0003 sa vijitya durādharṣaṃ bhīṣmakaṃ mādrinandanaḥ
02,028.010d@013_0004 kośalādhipatiṃ caiva tathā veṇātaṭādhipam
02,028.010d@013_0005 kāntārakāṃś ca samare tathā prākoṭakān nṛpān
02,028.010d@013_0006 nāṭakeyāṃś ca samare tathā herambakān yudhi
02,028.010d@013_0007 mārudhaṃ ca vinirjitya ramyagrāmam atho balāt
02,028.010d@013_0008 nācīnān arbukāṃś caiva rājānaś ca sahasraśaḥ
02,028.010d@013_0009 tāṃs tān āṭavikān sarvān ajayat pāṇḍunandanaḥ
02,028.010d@013_0010 vātādhipaṃ ca nṛpatiṃ vaśe cakre mahābalaḥ
02,028.010d@013_0011 pulindāṃś ca raṇe jitvā yayau dakṣiṇataḥ punaḥ
02,028.010d@013_0012 yuyudhe pāṇḍyarājena divasaṃ nakulānujaḥ
02,028.010d@013_0013 taṃ jitvā sa mahābāhuḥ prayayau dakṣiṇāpatham
02,028.010d@013_0014 guhām āsādayām āsa kiṣkindhāṃ lokaviśrutām
02,028.010d@013_0015 tatra vānararājābhyāṃ maindena dvividena ca
02,028.010d@013_0016 yuyudhe divasān sapta na ca tau vikṛtiṃ gatau
02,028.010d@013_0017 tatas tuṣṭau mahātmānau sahadevāya vānarau
02,028.010d@013_0018 ūcatuś caiva saṃhṛṣṭau prītipūrvam idaṃ vacaḥ
02,028.010d@013_0019 gaccha pāṇḍavaśārdūla ratnāny ādāya sarvaśaḥ
02,028.010d@013_0020 avighnam astu kāryāya dharmarājāya dhīmate
02,028.011a tato ratnāny upādāya purīṃ māhiṣmatīṃ yayau
02,028.011c tatra nīlena rājñā sa cakre yuddhaṃ nararṣabhaḥ
02,028.012a pāṇḍavaḥ paravīraghnaḥ sahadevaḥ pratāpavān
02,028.012c tato 'sya sumahad yuddham āsīd bhīrubhayaṃkaram
02,028.013a sainyakṣayakaraṃ caiva prāṇānāṃ saṃśayāya ca
02,028.013c cakre tasya hi sāhāyyaṃ bhagavān havyavāhanaḥ
02,028.013d*0298_01 cakre bhārataśārdūla bahurūpatvam āsthitaḥ
02,028.014a tato hayā rathā nāgāḥ puruṣāḥ kavacāni ca
02,028.014c pradīptāni vyadṛśyanta sahadevabale tadā
02,028.015a tataḥ susaṃbhrāntamanā babhūva kurunandanaḥ
02,028.015c nottaraṃ prativaktuṃ ca śakto 'bhūj janamejaya
02,028.016 janamejaya uvāca
02,028.016a kimarthaṃ bhagavān agniḥ pratyamitro 'bhavad yudhi
02,028.016c sahadevasya yajñārthaṃ ghaṭamānasya vai dvija
02,028.017 vaiśaṃpāyana uvāca
02,028.017a tatra māhiṣmatīvāsī bhagavān havyavāhanaḥ
02,028.017c śrūyate nigṛhīto vai purastāt pāradārikaḥ
02,028.017d*0299_01 nīlasya rājño duhitā babhūvātīva śobhanā
02,028.017d*0299_02 sāgnihotram upātiṣṭhad bodhanāya pituḥ sadā
02,028.017d*0299_03 vyajanair dhūyamāno 'pi tāvat prajvalate na saḥ
02,028.017d*0299_04 yāvac cārupuṭauṣṭhena vāyunā na vidhūyate
02,028.017d*0299_05 tataḥ sa bhagavān agniś cakame tāṃ sudarśanām
02,028.018a nīlasya rājñaḥ pūrveṣām upanītaś ca so 'bhavat
02,028.018c tadā brāhmaṇarūpeṇa caramāṇo yadṛcchayā
02,028.018d*0300_01 cakame tāṃ varārohāṃ kanyām utpalalocanām
02,028.019a taṃ tu rājā yathāśāstram anvaśād dhārmikas tadā
02,028.019c prajajvāla tataḥ kopād bhagavān havyavāhanaḥ
02,028.020a taṃ dṛṣṭvā vismito rājā jagāma śirasā kavim
02,028.020b*0301_01 tataḥ kālena tāṃ kanyāṃ tathaiva hi tadā nṛpaḥ
02,028.020b*0301_02 pradadau viprarūpāya vahnaye śirasā nataḥ
02,028.020b*0301_03 pratigṛhya ca tāṃ subhrūṃ nīlarājñaḥ sutāṃ tadā
02,028.020c cakre prasādaṃ ca tadā tasya rājño vibhāvasuḥ
02,028.021a vareṇa chandayām āsa taṃ nṛpaṃ sviṣṭakṛttamaḥ
02,028.021c abhayaṃ ca sa jagrāha svasainye vai mahīpatiḥ
02,028.022a tataḥ prabhṛti ye ke cid ajñānāt tāṃ purīṃ nṛpāḥ
02,028.022c jigīṣanti balād rājaṃs te dahyantīha vahninā
02,028.023a tasyāṃ puryāṃ tadā caiva māhiṣmatyāṃ kurūdvaha
02,028.023c babhūvur anabhigrāhyā yoṣitaś chandataḥ kila
02,028.024a evam agnir varaṃ prādāt strīṇām aprativāraṇe
02,028.024c svairiṇyas tatra nāryo hi yatheṣṭaṃ pracaranty uta
02,028.025a varjayanti ca rājānas tad rāṣṭraṃ puruṣottama
02,028.025c bhayād agner mahārāja tadā prabhṛti sarvadā
02,028.026a sahadevas tu dharmātmā sainyaṃ dṛṣṭvā bhayārditam
02,028.026c parītam agninā rājann ākampata yathā giriḥ
02,028.027a upaspṛśya śucir bhūtvā so 'bravīt pāvakaṃ tataḥ
02,028.027c tvadartho 'yaṃ samārambhaḥ kṛṣṇavartman namo 'stu te
02,028.028a mukhaṃ tvam asi devānāṃ yajñas tvam asi pāvaka
02,028.028c pāvanāt pāvakaś cāsi vahanād dhavyavāhanaḥ
02,028.029a vedās tvadarthaṃ jātāś ca jātavedās tato hy asi
02,028.029b*0302_01 citrabhānuḥ sureśaś ca analas tvaṃ vibhāvasuḥ
02,028.029b*0302_02 agnir duḥsparśanaś cāsi hutāśo jvalanaḥ śikhī
02,028.029b*0302_03 vaiśvānaras tvaṃ piṅgeśa bhūritejāḥ plavaṃgamaḥ
02,028.029b*0302_04 kumārasūnur bhagavān rukmagarbho hiraṇyakṛt
02,028.029b@014_0001 citrabhānuḥ sureśaś ca analas tvaṃ vibhāvaso
02,028.029b@014_0002 svargadvāraspṛśaś cāsi hutāśo jvalanaḥ śikhī
02,028.029b@014_0003 vaiśvānaras tvaṃ piṅgeśaḥ plavaṃgo bhūritejasaḥ
02,028.029b@014_0004 kumārasūs tvaṃ bhagavān rudradharmo hiraṇyakṛt
02,028.029b@014_0005 agnir dadātu me tejo vāyuḥ prāṇaṃ dadātu me
02,028.029b@014_0006 pṛthivī balam ādadhyāc chivaṃ cāpo diśantu me
02,028.029b@014_0007 apāṃ garbha mahāsattva jātavedaḥ sureśvara
02,028.029b@014_0008 devānāṃ mukham agne tvaṃ satyena vipunīhi mām
02,028.029b@014_0009 ṛṣibhir brāhmaṇaiś caiva daivatair asurair api
02,028.029b@014_0010 nityaṃ suhuta yajñeṣu satyena vipunīhi mām
02,028.029b@014_0011 dhūmaketuḥ śikhī ca tvaṃ pāpahānilasaṃbhavaḥ
02,028.029b@014_0012 sarvaprāṇiṣu nityasthaḥ satyena vipunīhi mām
02,028.029b@014_0013 evaṃ stuto 'si bhagavan prītena śucinā mayā
02,028.029b@014_0014 vaiśaṃpāyana uvāca
02,028.029b@014_0014 tuṣṭiṃ puṣṭiṃ smṛtiṃ caiva prītiṃ cāgne prayaccha me
02,028.029b@014_0015 ity evaṃ mantram āgneyaṃ paṭhan yo juhuyād vibhum
02,028.029b@014_0016 ṛddhimān satataṃ dāntaḥ sarvapāpaiḥ pramucyate
02,028.029c yajñavighnam imaṃ kartuṃ nārhas tvaṃ havyavāhana
02,028.030a evam uktvā tu mādreyaḥ kuśair āstīrya medinīm
02,028.030c vidhivat puruṣavyāghraḥ pāvakaṃ pratyupāviśat
02,028.031a pramukhe sarvasainyasya bhītodvignasya bhārata
02,028.031c na cainam atyagād vahnir velām iva mahodadhiḥ
02,028.032a tam abhyetya śanair vahnir uvāca kurunandanam
02,028.032c sahadevaṃ nṛṇāṃ devaṃ sāntvapūrvam idaṃ vacaḥ
02,028.033a uttiṣṭhottiṣṭha kauravya jijñāseyaṃ kṛtā mayā
02,028.033b*0303_01 devadevasya kṛṣṇasya viṣṇor amitatejasaḥ
02,028.033b*0303_02 bhujam āśritya yajñaṃ taṃ cikīrṣuṃ pāṇḍunandanam
02,028.033b*0303_03 jānāmi sahadevādya kṛtārtho yāhi sāṃpratam
02,028.033c vedmi sarvam abhiprāyaṃ tava dharmasutasya ca
02,028.034a mayā tu rakṣitavyeyaṃ purī bharatasattama
02,028.034c yāvad rājño 'sya nīlasya kulavaṃśadharā iti
02,028.034e īpsitaṃ tu kariṣyāmi manasas tava pāṇḍava
02,028.035a tata utthāya hṛṣṭātmā prāñjaliḥ śirasānataḥ
02,028.035c pūjayām āsa mādreyaḥ pāvakaṃ puruṣarṣabhaḥ
02,028.036a pāvake vinivṛtte tu nīlo rājābhyayāt tadā
02,028.036b*0304_01 pāvakasyājñayā cainam arcayām āsa pārthivaḥ
02,028.036c satkāreṇa naravyāghraṃ sahadevaṃ yudhāṃ patim
02,028.037a pratigṛhya ca tāṃ pūjāṃ kare ca viniveśya tam
02,028.037c mādrīsutas tataḥ prāyād vijayī dakṣiṇāṃ diśam
02,028.038a traipuraṃ sa vaśe kṛtvā rājānam amitaujasam
02,028.038c nijagrāha mahābāhus tarasā potaneśvaram
02,028.039a āhṛtiṃ kauśikācāryaṃ yatnena mahatā tataḥ
02,028.039c vaśe cakre mahābāhuḥ surāṣṭrādhipatiṃ tathā
02,028.040a surāṣṭraviṣayasthaś ca preṣayām āsa rukmiṇe
02,028.040c rājñe bhojakaṭasthāya mahāmātrāya dhīmate
02,028.041a bhīṣmakāya sa dharmātmā sākṣād indrasakhāya vai
02,028.041c sa cāsya sasuto rājan pratijagrāha śāsanam
02,028.042a prītipūrvaṃ mahābāhur vāsudevam avekṣya ca
02,028.042c tataḥ sa ratnāny ādāya punaḥ prāyād yudhāṃ patiḥ
02,028.043a tataḥ śūrpārakaṃ caiva gaṇaṃ copakṛtāhvayam
02,028.043c vaśe cakre mahātejā daṇḍakāṃś ca mahābalaḥ
02,028.044a sāgaradvīpavāsāṃś ca nṛpatīn mlecchayonijān
02,028.044c niṣādān puruṣādāṃś ca karṇaprāvaraṇān api
02,028.044d*0305_01 niṣādān ajayat tatra sāgaramlecchayonijān
02,028.045a ye ca kālamukhā nāma narā rākṣasayonayaḥ
02,028.045b*0306_01 ye caikapādā manujā vṛkṣakoṭaraśāyinaḥ
02,028.045c kṛtsnaṃ kollagiriṃ caiva muracīpattanaṃ tathā
02,028.046a dvīpaṃ tāmrāhvayaṃ caiva parvataṃ rāmakaṃ tathā
02,028.046c timiṃgilaṃ ca nṛpatiṃ vaśe cakre mahāmatiḥ
02,028.047a ekapādāṃś ca puruṣān kevalān vanavāsinaḥ
02,028.047c nagarīṃ saṃjayantīṃ ca picchaṇḍaṃ karahāṭakam
02,028.047e dūtair eva vaśe cakre karaṃ cainān adāpayat
02,028.047f*0307_01 bhṛgukacchaṃ gato dhīmān daṇḍenāmitrakarśanaḥ
02,028.047f*0307_02 barbarān pāraśān anyān dvīpavāsān vaśe vaśī
02,028.047f*0307_03 tūlakān daradāṃś cānyān sindhurān vanavāsinaḥ
02,028.047f*0307_04 aśmakān mūlakāṃś caiva vidarbhāṃś ca mahābalān
02,028.047f*0307_05 dūtair eva vaśe cakre kare ca viniveśya saḥ
02,028.047f*0308_01 tataḥ kusṛtivītajñān dakṣiṇāpathavāsinaḥ
02,028.047f*0308_02 ajayat saṃyuge tatra dharmamārgeṇa pāṇḍavaḥ
02,028.048a pāṇḍyāṃś ca draviḍāṃś caiva sahitāṃś coḍrakeralaiḥ
02,028.048b*0309_01 siṃhaladvīpakān anyān dūtaiś cakre vaśe balāt
02,028.048b*0309_02 ghaṭotkacaṃ mahābāhuṃ rākṣasaṃ ghoradarśanam
02,028.048b*0309_03 āgamyatām iti prāha dharmarājasya śāsanāt
02,028.048b*0309_04 sarvasvaṃ karam ādāya tair eva sahito nṛpaḥ
02,028.048b*0309_05 uttaraṃ tīram āsādya sāgarasyormimālinaḥ
02,028.048b*0310_01 sa rākṣasaparīvāras taṃ praṇamyāśu saṃsthitaḥ
02,028.048c andhrāṃs talavanāṃś caiva kaliṅgān oṣṭrakarṇikān
02,028.049a antākhīṃ caiva romāṃ ca yavanānāṃ puraṃ tathā
02,028.049c dūtair eva vaśe cakre karaṃ cainān adāpayat
02,028.049d*0311_01 kānanadvīpakāṃś caiva tarasātītya cāhave
02,028.049d*0311_02 tāmraparṇīṃ tato gatvā kanyātīrtham atītya ca
02,028.049d*0311_03 dakṣiṇāṃ ca diśaṃ sarvāṃ vijitya kurunandana
02,028.049d*0311_04 sahadevas tato rājan mantribhiḥ saha tatra vai
02,028.049d*0311_05 saṃpradhārya mahābāhuḥ sacivair buddhimattaraiḥ
02,028.049d*0311_06 cintayām āsa kauravyo bhrātṛputraṃ ghaṭotkacam
02,028.049d*0311_07 tataś cintitamātras tu rākṣasaḥ pratyadṛśyata
02,028.049d*0311_08 atidīrgho mahābāhuḥ sarvābharaṇabhūṣitaḥ
02,028.049d*0311_09 abhivādya tato rājan sahadevaṃ ghaṭotkacaḥ
02,028.049d*0311_10 prahvaḥ kṛtāñjalis tasthau kiṃ kāryam iti cābravīt
02,028.049d*0311_11 taṃ meruśikharākāram āgataṃ pāṇḍunandanaḥ
02,028.050a bharukacchaṃ gato dhīmān dūtān mādravatīsutaḥ
02,028.050c preṣayām āsa rājendra paulastyāya mahātmane
02,028.050e vibhīṣaṇāya dharmātmā prītipūrvam ariṃdamaḥ
02,028.051a sa cāsya pratijagrāha śāsanaṃ prītipūrvakam
02,028.051c tac ca kālakṛtaṃ dhīmān anvamanyata sa prabhuḥ
02,028.051d*0312_01 bibhīṣaṇo mahātman yad īpsitaṃ karavāṇy aham
02,028.052a tataḥ saṃpreṣayām āsa ratnāni vividhāni ca
02,028.052c candanāgurumukhyāni divyāny ābharaṇāni ca
02,028.053a vāsāṃsi ca mahārhāṇi maṇīṃś caiva mahādhanān
02,028.053b*0313_01 prītimān abhavad dṛṣṭvā ratnaughaṃ taṃ ca pāṇḍavaḥ
02,028.053b@015_0000 janamejayaḥ
02,028.053b@015_0001 icchāmy āgamanaṃ śrotuṃ haiḍimbasya dvijottama
02,028.053b@015_0002 laṅkāyāṃ ca gatiṃ brahman paulastyasya ca darśanam
02,028.053b@015_0003 kāverīdarśanaṃ caiva rājānaḥ sarva eva tān
02,028.053b@015_0004 ānupūrvyāc ca me śaṃsa sarvaṃ brāhmaṇapuṃgava
02,028.053b@015_0004 vaiśaṃpāyanaḥ
02,028.053b@015_0005 śṛṇu rājan purā vṛttaṃ sahadevasya sāhasam
02,028.053b@015_0006 kānanadvīpakāṃś caiva tarasā jitya cāhave
02,028.053b@015_0007 dakṣiṇāṃ ca diśaṃ jitvā colasya viṣayaṃ yayau
02,028.053b@015_0008 dadarśa puṇyatoyāṃ vai kāverīṃ saritāṃ varām
02,028.053b@015_0009 nānāpakṣigaṇair juṣṭāṃ tāpasair upaśobhitām
02,028.053b@015_0010 sālalodhrārjunair bilvair jambūśalmalikiṃśukaiḥ
02,028.053b@015_0011 kadambaiḥ saptaparṇaiś ca kāśmaryāmalakair vṛtām
02,028.053b@015_0012 nyagrodhaiś ca mahāśākhaiḥ plakṣair audumbarair api
02,028.053b@015_0013 śamīpalāśavṛkṣaiś ca aśvatthaiḥ khadirair vṛtām
02,028.053b@015_0014 badarībhiś ca saṃpannām aśvakarṇaiś ca śobhitām
02,028.053b@015_0015 karañjatintriṇīkaiś ca tālavrātair alaṃkṛtām
02,028.053b@015_0016 śirīṣaiḥ kuṭajair nimbair madhūkaiḥ kṣīrakair vṛtām
02,028.053b@015_0017 puṃnāgair bakulaiḥ kundaiś campakaiḥ sarvato vṛtām
02,028.053b@015_0018 priyaṅgvaśokatilakair atimuktaiś ca śobhitām
02,028.053b@015_0019 asanaiḥ karṇikāraiś ca nāgavṛkṣair alaṃkṛtām
02,028.053b@015_0020 ketakībhiḥ kurabakair jātiyūthikakundalaiḥ
02,028.053b@015_0021 aṅkolaiḥ karavīraiś ca puṃnāgaiḥ pāṭalair vṛtām
02,028.053b@015_0022 kramukair nālikeraiś ca panasāmraiś ca śobhitām
02,028.053b@015_0023 cūtaiḥ puṇḍrakapatraiś ca kadalyāḍhakasaṃvṛtām
02,028.053b@015_0024 nīpaiś ca vetasaiḥ kīrṇāṃ nālakundakuśair vṛtām
02,028.053b@015_0025 evaṃ bahuvidhair vṛkṣair divyair anyaiś ca śobhitām
02,028.053b@015_0026 haṃsakāraṇḍavaiḥ kīrṇāṃ kuraraiḥ sārasaiḥ śukaiḥ
02,028.053b@015_0027 cakravākagaṇair juṣṭāṃ plavaiś ca jalavāyasaiḥ
02,028.053b@015_0028 samudrakākaiḥ krauñcaiś ca nāditāṃ jalakukkuṭaiḥ
02,028.053b@015_0029 evaṃ khagaiś ca bahubhiḥ saṃghuṣṭāṃ jalacāribhiḥ
02,028.053b@015_0030 āśramair bahubhir yuktāṃ caityavṛkṣaiś ca śobhitām
02,028.053b@015_0031 sevitāṃ brāhmaṇaiḥ śubhrair vedavedāṅgapāragaiḥ
02,028.053b@015_0032 kva cit tīraruhair vṛkṣair mālābhir iva śobhitām
02,028.053b@015_0033 puṣpagulmalatopetām aṅganām iva bhūṣaṇaiḥ
02,028.053b@015_0034 kva cit patracitaiḥ padmaiḥ kva cit saugandhikotpalaiḥ
02,028.053b@015_0035 kahlārakumudaiḥ phullaiḥ kamalair upaśobhitām
02,028.053b@015_0036 nānāpuṣparajodhvastāṃ pramadām iva bhūṣitām
02,028.053b@015_0037 ramaṇīyāṃ tathā hṛdyāṃ vihṛtām apsarogaṇaiḥ
02,028.053b@015_0038 mṛṣṭatīrthām akaluṣāṃ prāṇināṃ jīvanīṃ śubhām
02,028.053b@015_0039 apārāṃ svādutoyāṃ vai pulinadvīpaśobhitām
02,028.053b@015_0040 kāverīṃ tādṛśīṃ dṛṣṭvā prītimān pāṇḍavo 'bravīt
02,028.053b@015_0041 asmadrāṣṭre yathā gaṅgā kāverī ca tathā iha
02,028.053b@015_0042 sahadevas tu tāṃ tīrtvā nadīm anucaraiḥ saha
02,028.053b@015_0043 dakṣiṇaṃ tīram āsādya gamanāyopacakrame
02,028.053b@015_0044 āgataṃ pāṇḍavaṃ tatra śrutvā viṣayavāsinaḥ
02,028.053b@015_0045 darśanārthaṃ yayus te tu kautūhalasamanvitāḥ
02,028.053b@015_0046 dramiḷāḥ puruṣā rājan striyaś ca priyadarśanāḥ
02,028.053b@015_0047 gatvā pāṇḍusutaṃ tatra dadṛśus te mudānvitāḥ
02,028.053b@015_0048 sukumāraṃ viśālākṣaṃ vrajantaṃ tridaśopamam
02,028.053b@015_0049 darśanīyatamaṃ loke netrair animiṣair iva
02,028.053b@015_0050 āścaryabhūtaṃ dadṛśur dramiḷās te samāhitāḥ
02,028.053b@015_0051 mahāsenopamaṃ dṛṣṭvā pūjāṃ cakruś ca tasya vai
02,028.053b@015_0052 ratnaiś ca vividhair iṣṭair bhogair anyaiś ca saṃmataiḥ
02,028.053b@015_0053 gītamaṅgalayuktābhiḥ stuvanto nakulānujam
02,028.053b@015_0054 sahadevas tu tān dṛṣṭvā dramilān āgatāṃs tadā
02,028.053b@015_0055 visṛjya tān mahārāja prasthito dakṣiṇāṃ diśam
02,028.053b@015_0056 dūtena tarasā colaṃ vijitya dramiḷeśvaram
02,028.053b@015_0057 tato ratnāny upādāya pāṇḍyasya viṣayaṃ yayau
02,028.053b@015_0058 darśane sahadevasya na ca tṛptā narāḥ pare
02,028.053b@015_0059 gacchantam anugacchantaḥ prītyā kautūhalānvitāḥ
02,028.053b@015_0060 tato mādrīsuto rājan mṛgavrātān vyalokayat
02,028.053b@015_0061 gajān vanacarān anyān vyāghrān kṛṣṇamṛgān bahūn
02,028.053b@015_0062 śukān mayūrān dṛṣṭvā tu gṛdhrān āraṇyakukkuṭān
02,028.053b@015_0063 tato deśaṃ samāsādya śvaśurasya mahīpateḥ
02,028.053b@015_0064 preṣayām āsa mādreyo dūtān pāṇḍyāya vai tadā
02,028.053b@015_0065 pratijagrāha tasyājñāṃ saṃprītyā malayadhvajaḥ
02,028.053b@015_0066 bhāryā rūpavatī jiṣṇoḥ pāṇḍyasya tanayā śubhā
02,028.053b@015_0067 citrāṅgadeti vikhyātā dramilā yoṣitāṃ varā
02,028.053b@015_0068 āgataṃ sahadevaṃ tu sā śrutvāntaḥpure pituḥ
02,028.053b@015_0069 preṣayām āsa saṃprītyā pūjāṃ ratnāni vai bahu
02,028.053b@015_0070 pāṇḍyo 'pi bahuratnāni dūtaiḥ saha mumoca ha
02,028.053b@015_0071 maṇimuktāpravālāṃś ca śaṅkhaśuktiyutān bahūn
02,028.053b@015_0072 tāṃ dṛṣṭvā prītimān pūjāṃ pāṇḍavo 'tha mudā nṛpa
02,028.053b@015_0073 bhrātuḥ putre bahūn ratnān adadād babhruvāhane
02,028.053b@015_0074 pāṇḍyaṃ dramiḷarājānaṃ śvaśuraṃ malayadhvajam
02,028.053b@015_0075 sa dūtais taṃ vaśe kṛtvā maṇalūreśvaraṃ tadā
02,028.053b@015_0076 tato ratnāny upādāya dramiḷair āvṛto yayau
02,028.053b@015_0077 agastyasyālayaṃ divyaṃ devalokasamaṃ girim
02,028.053b@015_0078 sa taṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā malayaṃ bharatarṣabha
02,028.053b@015_0079 laṅghayitvā tu mādreyas tāmraparṇīṃ nadīṃ śubhām
02,028.053b@015_0080 prasannasalilāṃ divyāṃ suśītāṃ candanodvahām
02,028.053b@015_0081 samudratīram āsādya nyaviśat pāṇḍunandanaḥ
02,028.053b@015_0081 vaiśaṃpāyanaḥ
02,028.053b@015_0082 sahadevas tato rājan mantribhiḥ saha bhārata
02,028.053b@015_0083 saṃpradhārya mahābāhuḥ sacivair buddhimattaraiḥ
02,028.053b@015_0084 anumānya sa tāṃ rājan sahadevas tvarānvitaḥ
02,028.053b@015_0085 cintayām āsa rājendra bhrātuḥ putraṃ ghaṭotkacam
02,028.053b@015_0086 tataś cintitamātre tu rākṣasaḥ pratyadṛśyata
02,028.053b@015_0087 atidīrgho mahākāyaḥ sarvābharaṇabhūṣitaḥ
02,028.053b@015_0088 nīlajīmūtasaṃkāśas taptakāñcanakuṇḍalaḥ
02,028.053b@015_0089 vicitrahārakeyūraḥ kiṅkiṇīmaṇibhūṣitaḥ
02,028.053b@015_0090 hemamālī mahādaṃṣṭraḥ kirīṭī kukṣibandhanaḥ
02,028.053b@015_0091 tāmrakeśo hariśmaśrur bhīmākṣaḥ kanakāṅgadaḥ
02,028.053b@015_0092 raktacandanadigdhāṅgaḥ sūkṣmāmbaradharo balī
02,028.053b@015_0093 javena sa yayau tatra cālayann iva medinīm
02,028.053b@015_0094 tato dṛṣṭvā janā rājann āyāntaṃ parvatopamam
02,028.053b@015_0095 bhayād dhi dudruvuḥ sarve siṃhāt kṣudramṛgā yathā
02,028.053b@015_0096 āsasāda ca mādreyaṃ pulastyaṃ rāvaṇo yathā
02,028.053b@015_0097 abhivādya tato rājan sahadevaṃ ghaṭotkacaḥ
02,028.053b@015_0098 prahvaḥ kṛtāñjalis tasthau kiṃ kāryam iti cābravīt
02,028.053b@015_0099 taṃ meruśikharākāram āgataṃ pāṇḍunandanaḥ
02,028.053b@015_0100 taṃ pariṣvajya bāhubhyāṃ mūrdhny upāghrāya cāsakṛt
02,028.053b@015_0101 sahadevaḥ
02,028.053b@015_0101 pūjayitvā sahāmātyaḥ prīto vākyam uvāca ha
02,028.053b@015_0102 gaccha laṅkāṃ purīṃ vatsa karārthaṃ mama śāsanāt
02,028.053b@015_0103 tatra dṛṣṭvā mahātmānaṃ rākṣasendraṃ vibhīṣaṇam
02,028.053b@015_0104 ratnāni rājasūyārthaṃ vividhāni bahūni ca
02,028.053b@015_0105 vaiśaṃpāyanaḥ
02,028.053b@015_0105 upādāya ca sarvāṇi pratyāgaccha mahābala
02,028.053b@015_0106 pāṇḍavenaivam uktas tu mudā yukto ghaṭotkacaḥ
02,028.053b@015_0107 tathety uktvā mahārāja pratasthe dakṣiṇāṃ diśam
02,028.053b@015_0108 yayau pradakṣiṇaṃ kṛtvā sahadevaṃ ghaṭotkacaḥ
02,028.053b@015_0109 laṅkām abhimukho rājan samudram avalokayat
02,028.053b@015_0110 kūrmagrāhajhaṣākīrṇaṃ mīnair nakrais tathākulam
02,028.053b@015_0111 śuktivrātaiḥ samākīrṇaṃ śaṅkhānāṃ nicayākulam
02,028.053b@015_0112 sa dṛṣṭvā rāmasetuṃ ca cintayan rāmavikramam
02,028.053b@015_0113 praṇamya tam atikramya yāmyāṃ velām alokayat
02,028.053b@015_0114 gatvā pāraṃ samudrasya dakṣiṇaṃ sa ghaṭotkacaḥ
02,028.053b@015_0115 dadarśa laṅkāṃ rājendra nākapṛṣṭhopamāṃ śubhām
02,028.053b@015_0116 prākāreṇāvṛtāṃ ramyāṃ śubhadvāraiś ca śobhitām
02,028.053b@015_0117 prāsādair bahusāhasraiḥ śvetaraktaiś ca saṃkulām
02,028.053b@015_0118 tāpanīyagavākṣeṇa muktājālāntarāṇi ca
02,028.053b@015_0119 haimarājatajālena dāntajālaiś ca śobhitām
02,028.053b@015_0120 harmyagopurasaṃbādhāṃ rukmatoraṇasaṃkulām
02,028.053b@015_0121 divyadundubhinirhrādām udyānavanaśobhitām
02,028.053b@015_0122 sarvakālaphalair vṛkṣaiḥ puṣpitair upaśobhitām
02,028.053b@015_0123 puṣpagandhaiś ca saṃkīrṇāṃ ramaṇīyamahāpathām
02,028.053b@015_0124 nānāratnaiś ca saṃpūrṇām indrasyevāmarāvatīm
02,028.053b@015_0125 viveśa sa purīṃ laṅkāṃ rākṣasaiś ca niṣevitām
02,028.053b@015_0126 dadarśa rākṣasavrātāñ śūlaprāsadharān bahūn
02,028.053b@015_0127 nānāveṣadharān dakṣān nārīś ca priyadarśanāḥ
02,028.053b@015_0128 divyamālyāmbaradharā divyabhūṣaṇabhūṣitāḥ
02,028.053b@015_0129 madaraktāntanayanāḥ pīnaśroṇipayodharāḥ
02,028.053b@015_0130 bhaimaseniṃ tato dṛṣṭvā hṛṣṭās te vismayaṃ gatāḥ
02,028.053b@015_0131 āsasāda gṛhaṃ rājña indrasya sadanopamam
02,028.053b@015_0132 ghaṭotkacaḥ
02,028.053b@015_0132 sa dvārapālam āsādya vākyam etad uvāca ha
02,028.053b@015_0133 kurūṇām ṛṣabho rājā pāṇḍur nāma mahābalaḥ
02,028.053b@015_0134 kanīyāṃs tasya dāyādaḥ sahadeva iti śrutaḥ
02,028.053b@015_0135 kṛṣṇamitrasya tu guro rājasūyārtham udyataḥ
02,028.053b@015_0136 tenāhaṃ preṣito dūtaḥ karārthaṃ kauravasya ca
02,028.053b@015_0137 draṣṭum icchāmi rājendraṃ tvaṃ kṣipraṃ māṃ nivedaya
02,028.053b@015_0137 vaiśaṃpāyanaḥ
02,028.053b@015_0138 tasya tad vacanaṃ śrutvā dvārapālo mahīpateḥ
02,028.053b@015_0139 tathety uktvā viveśātha bhavanaṃ sa nivedakaḥ
02,028.053b@015_0140 sāñjaliḥ sa samācaṣṭa sarvāṃ dūtagiraṃ tadā
02,028.053b@015_0141 dvārapālavacaḥ śrutvā rākṣasendro vibhīṣaṇaḥ
02,028.053b@015_0142 uvāca vākyaṃ dharmātmā samīpaṃ me praveśyatām
02,028.053b@015_0143 evam uktas tu rājendra dharmajñena mahātmanā
02,028.053b@015_0144 atha niṣkramya saṃbhrānto dvāḥstho haiḍimbam abravīt
02,028.053b@015_0145 ehi dūta nṛpaṃ draṣṭuṃ kṣipraṃ praviśa ca svayam
02,028.053b@015_0146 dvārapālavacaḥ śrutvā praviveśa ghaṭotkacaḥ
02,028.053b@015_0147 sa praviśya dadarśātha rākṣasendrasya mandiram
02,028.053b@015_0148 tataḥ kailāsasaṃkāśaṃ taptakāñcanatoraṇam
02,028.053b@015_0149 prākāreṇa parikṣiptaṃ gopuraiś cāpi śobhitam
02,028.053b@015_0150 harmyaprāsādasaṃbādhaṃ nānāratnasamanvitam
02,028.053b@015_0151 kāñcanais tāpanīyaiś ca sphāṭikai rājatair api
02,028.053b@015_0152 vajravaiḍūryagarbhaiś ca stambhair dṛṣṭimanoharaiḥ
02,028.053b@015_0153 nānādhvajapatākābhir yuktaṃ maṇivicitritam
02,028.053b@015_0154 citramālyāvṛtaṃ ramyaṃ taptakāñcanavedikam
02,028.053b@015_0155 tān dṛṣṭvā tatra sarvān sa bhaimasenir manoramān
02,028.053b@015_0156 praviśann eva haiḍimbaḥ śuśrāva muravasvanam
02,028.053b@015_0157 tantrīgītasamākīrṇaṃ samatālamitākṣaram
02,028.053b@015_0158 divyadundubhinirhrādaṃ vāditraśatasaṃkulam
02,028.053b@015_0159 sa śrutvā madhuraṃ śabdaṃ prītimān abhavat tadā
02,028.053b@015_0160 tato vigāhya haiḍimbo bahukakṣyāṃ manoramām
02,028.053b@015_0161 sa dadarśa mahātmānaṃ dvāḥsthena saha bhārata
02,028.053b@015_0162 taṃ vibhīṣaṇam āsīnaṃ kāñcane paramāsane
02,028.053b@015_0163 divye bhāskarasaṃkāśe muktāmaṇivibhūṣite
02,028.053b@015_0164 divyābharaṇacitrāṅgaṃ divyarūpadharaṃ vibhum
02,028.053b@015_0165 divyamālyāmbaradharaṃ divyagandhokṣitaṃ śubham
02,028.053b@015_0166 vibhrājamānaṃ vapuṣā sūryavaiśvānaraprabham
02,028.053b@015_0167 upopaviṣṭaṃ sacivair devair iva śatakratum
02,028.053b@015_0168 yakṣair mahārathair divyair nārībhiḥ priyadarśanaiḥ
02,028.053b@015_0169 gīrbhir maṅgalayuktābhiḥ pūjyamānaṃ yathāvidhi
02,028.053b@015_0170 cāmare vyajane cāgrye hemadaṇḍe mahādhane
02,028.053b@015_0171 gṛhīte varanārībhyāṃ dhūyamāne ca mūrdhani
02,028.053b@015_0172 arciṣmantaṃ śriyā juṣṭaṃ kuberavaruṇopamam
02,028.053b@015_0173 dharme caiva sthitaṃ nityam adbhutaṃ rākṣaseśvaram
02,028.053b@015_0174 dṛṣṭvā ghaṭotkaco rājan vavande taṃ kṛtāñjaliḥ
02,028.053b@015_0175 prahvas tasthau mahāvīryaḥ śakraṃ citraratho yathā
02,028.053b@015_0176 taṃ dūtam āgataṃ dṛṣṭvā rākṣasendro vibhīṣaṇaḥ
02,028.053b@015_0177 vibhīṣaṇaḥ
02,028.053b@015_0177 pūjayitvā yathānyāyaṃ sāntvapūrvaṃ vaco 'bravīt
02,028.053b@015_0178 kasya vaṃśe nu saṃjātaḥ karam icchan mahīpatiḥ
02,028.053b@015_0179 tasyānujān samastāṃś ca puraṃ deśaṃ ca tasya vai
02,028.053b@015_0180 tvāṃ ca kāryaṃ ca tat sarvaṃ śrotum icchāmi tattvataḥ
02,028.053b@015_0181 vaiśaṃpāyanaḥ
02,028.053b@015_0181 vistareṇa mama brūhi sarvān etān pṛthak pṛthak
02,028.053b@015_0182 evam uktas tu haiḍimbaḥ paulastyena mahātmanā
02,028.053b@015_0183 ghaṭotkacaḥ
02,028.053b@015_0183 kṛtāñjalir uvācātha sāntvayan rākṣasādhipam
02,028.053b@015_0184 somasya vaṃśe rājāsīt pāṇḍur nāma mahābalaḥ
02,028.053b@015_0185 pāṇḍoḥ putrāś ca pañcāsañ śakratulyaparākramāḥ
02,028.053b@015_0186 teṣāṃ jyeṣṭhas tu nāmnābhūd dharmaputra iti śrutaḥ
02,028.053b@015_0187 ajātaśatrur dharmātmā dharmo vigrahavān iva
02,028.053b@015_0188 tato yudhiṣṭhiro rājā prāpya rājyam akārayat
02,028.053b@015_0189 gaṅgāyā dakṣiṇe tīre nagare nāgasāhvaye
02,028.053b@015_0190 tad datvā dhṛtarāṣṭrāya śakraprasthaṃ yayau tataḥ
02,028.053b@015_0191 bhrātṛbhiḥ saha rājendra śakraprasthe pramodate
02,028.053b@015_0192 gaṅgāyamunayor madhye tāv ubhau nagarottamau
02,028.053b@015_0193 nityaṃ dharme sthito rājā śakraprasthe praśāsati
02,028.053b@015_0194 tasyānujo mahābāhur bhīmaseno mahābalaḥ
02,028.053b@015_0195 mahātejā mahāvīryaḥ siṃhatulyaḥ sa pāṇḍavaḥ
02,028.053b@015_0196 daśanāgasahasrāṇāṃ bale tulyaḥ sa pāṇḍavaḥ
02,028.053b@015_0197 tasyānujo 'rjuno nāma mahāvīryaparākramaḥ
02,028.053b@015_0198 sukumāro mahāsattvo loke vīryeṇa viśrutaḥ
02,028.053b@015_0199 kārtavīryasamo vīrye sāgarapratimo bale
02,028.053b@015_0200 jāmadagnyasamo hy astre saṃkhye rāmasamo 'rjunaḥ
02,028.053b@015_0201 rūpe śakrasamaḥ pārthas tejasā bhāskaropamaḥ
02,028.053b@015_0202 devadānavagandharvaiḥ piśācoragarākṣasaiḥ
02,028.053b@015_0203 mānuṣaiś ca samastaiś ca ajeyaḥ phalguno raṇe
02,028.053b@015_0204 tena tat khāṇḍavaṃ dāvaṃ tarpitaṃ jātavedase
02,028.053b@015_0205 tarasā tarpayitvā taṃ śakraṃ devagaṇaiḥ saha
02,028.053b@015_0206 labdhāny astrāṇi divyāni tarpayitvā hutāśanam
02,028.053b@015_0207 tena labdhā mahārāja durlabhā daivatair api
02,028.053b@015_0208 vāsudevasya bhaginī subhadrā nāma viśrutā
02,028.053b@015_0209 arjunasyānujo rājan nakulaś ceti viśrutaḥ
02,028.053b@015_0210 darśanīyatamo loke mūrtimān iva manmathaḥ
02,028.053b@015_0211 tasyānujo mahātejāḥ sahadeva iti śrutaḥ
02,028.053b@015_0212 tenāhaṃ preṣito rājan sahadevena māriṣa
02,028.053b@015_0213 ahaṃ ghaṭotkaco nāma bhīmasenasuto balī
02,028.053b@015_0214 mama mātā mahābhāgā hiḍimbā nāma rākṣasī
02,028.053b@015_0215 pārthānām upakārārthaṃ carāmi pṛthivīm imām
02,028.053b@015_0216 āsīt pṛthivyāḥ sarvasyā mahīpālo yudhiṣṭhiraḥ
02,028.053b@015_0217 rājasūyaṃ kratuśreṣṭham āhartum upacakrame
02,028.053b@015_0218 saṃdideśa ca sa bhrātṝn karārthaṃ sarvatodiśam
02,028.053b@015_0219 udīcīm arjunas tūrṇaṃ karārthaṃ samupāyayau
02,028.053b@015_0220 gatvā śatasahasrāṇi yojanāni mahābalaḥ
02,028.053b@015_0221 jitvā sarvān nṛpān yuddhe hatvā ca tarasā vaśī
02,028.053b@015_0222 svargadvāram upāgamya ratnāny ādāya vai bhṛśam
02,028.053b@015_0223 aśvāṃś ca vividhān divyān sarvān ādāya phalgunaḥ
02,028.053b@015_0224 dhanaṃ bahuvidhaṃ rājan dharmaputrāya vai dadau
02,028.053b@015_0225 bhīmaseno hi rājendra jitvā prācīṃ diśaṃ balāt
02,028.053b@015_0226 vaśe kṛtvā mahīpālān pāṇḍavāya dhanaṃ dadau
02,028.053b@015_0227 diśaṃ pratīcīṃ nakulaḥ karārthaṃ prayayau tathā
02,028.053b@015_0228 sahadevo diśaṃ yāmyāṃ jitvā sarvān mahīkṣitaḥ
02,028.053b@015_0229 māṃ saṃdideśa rājendra karārtham iha satkṛtaḥ
02,028.053b@015_0230 pārthānāṃ caritaṃ tubhyaṃ saṃkṣepāt samudāhṛtam
02,028.053b@015_0231 tam avekṣya mahārāja dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
02,028.053b@015_0232 pāvakaṃ rājasūyaṃ ca bhagavantaṃ hariṃ prabhum
02,028.053b@015_0233 vaiśaṃpāyanaḥ
02,028.053b@015_0233 etān avekṣya dharmajña karaṃ tvaṃ dātum arhasi
02,028.053b@015_0234 tena tad bhāṣitaṃ śrutvā rākṣasendro vibhīṣaṇaḥ
02,028.053b@015_0235 prītimān abhavad rājan dharmātmā sacivaiḥ saha
02,028.053b@015_0236 sa cāsya pratijagrāha śāsanaṃ prītipūrvakam
02,028.053b@015_0237 tac ca kālakṛtaṃ dhīmān ity amanyata sa prabhuḥ
02,028.053b@015_0238 tato dadau vicitrāṇi kambalāni kuthāni ca
02,028.053b@015_0239 dāntakāñcanaparyaṅkān maṇihemavicitritān
02,028.053b@015_0240 bhūṣaṇāni vicitrāṇi mahārhāṇi bahūni ca
02,028.053b@015_0241 pravālāni ca śubhrāṇi maṇīṃś ca vividhān bahūn
02,028.053b@015_0242 kāñcanāni ca bhāṇḍāni kalaśāni ghaṭāni ca
02,028.053b@015_0243 rājatāni ca bhāṇḍāni citrāṇi ca bahūni ca
02,028.053b@015_0244 śastrāṇi rukmacitrāṇi maṇimuktair vicitritān
02,028.053b@015_0245 yajñasya toraṇe yuktān dadau tālāṃś caturdaśa
02,028.053b@015_0246 rukmapaṅkajapuṣpāṇi śibikā maṇibhūṣitāḥ
02,028.053b@015_0247 mukuṭāni mahārhāṇi hemavarṇāṃś ca kuṇḍalān
02,028.053b@015_0248 hemapuṣpāṇi vividhān rukmamālyāni cāparān
02,028.053b@015_0249 śaṅkhāṃś ca candrasaṃkāśāñ śatāvartān vicitriṇaḥ
02,028.053b@015_0250 candanāni ca mukhyāni rukmaratnāny anekaśaḥ
02,028.053b@015_0251 vāsāṃsi ca mahārhāṇi kambalāni bahūny api
02,028.053b@015_0252 anyāṃś ca vividhān rājan ratnāni ca bahūni ca
02,028.053b@015_0253 sa dadau sahadevāya tadā rājā vibhīṣaṇaḥ
02,028.053b@015_0254 vibhīṣaṇaṃ ca rājānam abhivādya kṛtāñjaliḥ
02,028.053b@015_0255 pradakṣiṇaṃ parītyaiva nirjagāma ghaṭotkacaḥ
02,028.053b@015_0256 tāni sarvāṇi ratnāni aṣṭāśītir niśācarāḥ
02,028.053b@015_0257 ājahruḥ samudā rājan haiḍimbena tadā saha
02,028.053b@015_0258 ratnāny ādāya sarvāṇi pratasthe sa ghaṭotkacaḥ
02,028.053b@015_0259 tato ratnāny upādāya haiḍimbo rākṣasaiḥ saha
02,028.053b@015_0260 jagāma tūrṇaṃ laṅkāyāḥ sahadevapadaṃ prati
02,028.053b@015_0261 āseduḥ pāṇḍavaṃ sarve laṅghayitvā mahodadhim
02,028.053b@015_0262 sahadevo dadarśātha ratnāhārān niśācarān
02,028.053b@015_0263 āgatān bhīmasaṃkāśān haiḍimbaṃ ca tathā nṛpa
02,028.053b@015_0264 dramilā nairṛtān dṛṣṭvā dudruvus te bhayārditāḥ
02,028.053b@015_0265 bhaimasenis tato gatvā mādreyaṃ prāñjaliḥ sthitaḥ
02,028.053b@015_0266 prītimān abhavad dṛṣṭvā ratnaughaṃ taṃ ca pāṇḍavaḥ
02,028.053b@015_0267 visṛjya dramilān sarvān gamanāyopacakrame
02,028.053c nyavartata tato dhīmān sahadevaḥ pratāpavān
02,028.054a evaṃ nirjitya tarasā sāntvena vijayena ca
02,028.054c karadān pārthivān kṛtvā pratyāgacchad ariṃdamaḥ
02,028.054d*0314_01 ratnasāram upādāya yayau saha niśācaraiḥ
02,028.054d*0314_02 indraprasthaṃ viveśātha kampayann iva medinīm
02,028.054d*0314_03 dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraṃ rājan sahadevaḥ kṛtāñjaliḥ
02,028.054d*0314_04 prahvo 'bhivādya tasthau sa pūjitaś caiva tena vai
02,028.054d*0314_05 laṅkāprāptān dhanaughāṃś ca dṛṣṭvā tān durlabhān bahūn
02,028.054d*0314_06 prītimān abhavad rājā vismayaṃ paramaṃ yayau
02,028.055a dharmarājāya tat sarvaṃ nivedya bharatarṣabha
02,028.055b*0315_01 koṭīsahasram adhikaṃ hiraṇyasya mahātmanaḥ
02,028.055b*0315_02 vicitrāṃs tu maṇīn ratnān gojāvimahiṣāṃs tathā
02,028.055c kṛtakarmā sukhaṃ rājann uvāsa janamejaya
02,029.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,029.001a nakulasya tu vakṣyāmi karmāṇi vijayaṃ tathā
02,029.001c vāsudevajitām āśāṃ yathāsau vyajayat prabhuḥ
02,029.002a niryāya khāṇḍavaprasthāt pratīcīm abhito diśam
02,029.002c uddiśya matimān prāyān mahatyā senayā saha
02,029.003a siṃhanādena mahatā yodhānāṃ garjitena ca
02,029.003c rathanemininādaiś ca kampayan vasudhām imām
02,029.004a tato bahudhanaṃ ramyaṃ gavāśvadhanadhānyavat
02,029.004c kārttikeyasya dayitaṃ rohītakam upādravat
02,029.005a tatra yuddhaṃ mahad vṛttaṃ śūrair mattamayūrakaiḥ
02,029.005c marubhūmiṃ ca kārtsnyena tathaiva bahudhānyakam
02,029.006a śairīṣakaṃ mahecchaṃ ca vaśe cakre mahādyutiḥ
02,029.006b*0316_01 ākrośaṃ caiva rājarṣiṃ tena yuddham abhūn mahat
02,029.006b*0316_02 tān daśārṇān sa jitvā ca pratasthe pāṇḍunandanaḥ
02,029.006b*0317_01 liliṭān pāṭanāṃś caiva dūtair eva jigāya tān
02,029.006c śibīṃs trigartān ambaṣṭhān mālavān pañcakarpaṭān
02,029.007a tathā madhyamikāyāṃś ca vāṭadhānān dvijān atha
02,029.007c punaś ca parivṛtyātha puṣkarāraṇyavāsinaḥ
02,029.008a gaṇān utsavasaṃketān vyajayat puruṣarṣabhaḥ
02,029.008c sindhukūlāśritā ye ca grāmaṇeyā mahābalāḥ
02,029.009a śūdrābhīragaṇāś caiva ye cāśritya sarasvatīm
02,029.009c vartayanti ca ye matsyair ye ca parvatavāsinaḥ
02,029.010a kṛtsnaṃ pañcanadaṃ caiva tathaivāparaparyaṭam
02,029.010b*0318_01 ratnākaram amitraghnaṃ tathā vellātaṭaṃ punaḥ
02,029.010b*0319_01 tathā siṃhanadaṃ caiva tathaivāparapattanān
02,029.010b*0319_02 dūtair eva vaśe cakre nakulaḥ kulanandanaḥ
02,029.010c uttarajyotikaṃ caiva tathā vṛndāṭakaṃ puram
02,029.010e dvārapālaṃ ca tarasā vaśe cakre mahādyutiḥ
02,029.011a ramaṭhān hārahūṇāṃś ca pratīcyāś caiva ye nṛpāḥ
02,029.011c tān sarvān sa vaśe cakre śāsanād eva pāṇḍavaḥ
02,029.011d*0320_01 araṇaṃ caiva romaṃ ca yavanānāṃ purāṇi ca
02,029.011d*0320_02 lambānudeśajāṃś caiva bandhakāṃś ca narottama
02,029.011d*0320_03 dūtair eva vaśe cakre karaṃ cainān adāpayat
02,029.012a tatrasthaḥ preṣayām āsa vāsudevāya cābhibhuḥ
02,029.012b*0321_01 dūtaṃ dharmavidaṃ śāntaṃ vāgminaṃ śucim uttamam
02,029.012b*0322_01 sa cāpi yojayām āsa vāsudevāya bhārata
02,029.012c sa cāsya daśabhī rājyaiḥ pratijagrāha śāsanam
02,029.013a tataḥ śākalam abhyetya madrāṇāṃ puṭabhedanam
02,029.013c mātulaṃ prītipūrveṇa śalyaṃ cakre vaśe balī
02,029.014a sa tasmin satkṛto rājñā satkārārho viśāṃ pate
02,029.014c ratnāni bhūrīṇy ādāya saṃpratasthe yudhāṃ patiḥ
02,029.015a tataḥ sāgarakukṣisthān mlecchān paramadāruṇān
02,029.015c pahlavān barbarāṃś caiva tān sarvān anayad vaśam
02,029.016a tato ratnāny upādāya vaśe kṛtvā ca pārthivān
02,029.016c nyavartata naraśreṣṭho nakulaś citramārgavit
02,029.017a karabhāṇāṃ sahasrāṇi kośaṃ tasya mahātmanaḥ
02,029.017c ūhur daśa mahārāja kṛcchrād iva mahādhanam
02,029.018a indraprasthagataṃ vīram abhyetya sa yudhiṣṭhiram
02,029.018c tato mādrīsutaḥ śrīmān dhanaṃ tasmai nyavedayat
02,029.019a evaṃ pratīcīṃ nakulo diśaṃ varuṇapālitām
02,029.019c vijigye vāsudevena nirjitāṃ bharatarṣabhaḥ
02,030.000@016_0001 evaṃ nirjitya pṛthivīṃ bhrātaraḥ kurunandana
02,030.000@016_0002 vartamānāḥ svadharmeṇa śaśāsuḥ pṛthivīm imām
02,030.000@016_0003 caturbhir bhīmasenādyair bhrātṛbhiḥ sahito nṛpaḥ
02,030.000@016_0004 anugṛhya prajāḥ sarvāḥ sarvavarṇān agopayat
02,030.000@016_0005 avirodhena sarveṣāṃ hitaṃ cakre yudhiṣṭhiraḥ
02,030.000@016_0006 krīyatāṃ dīyatāṃ sarvaṃ muktvā kopaṃ balaṃ vinā
02,030.000@016_0007 sādhudharmeti pārthasya nānyac chrūyata bhāṣitam
02,030.000@016_0008 evaṃ vṛtte jagat tasmin pitarīvānvarajyata
02,030.000@016_0009 na tasya vidyate dveṣṭā tato 'syājātaśatrutā
02,030.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,030.001a rakṣaṇād dharmarājasya satyasya paripālanāt
02,030.001c śatrūṇāṃ kṣapaṇāc caiva svakarmaniratāḥ prajāḥ
02,030.002a balīnāṃ samyag ādānād dharmataś cānuśāsanāt
02,030.002c nikāmavarṣī parjanyaḥ sphīto janapado 'bhavat
02,030.003a sarvārambhāḥ supravṛttā gorakṣaṃ karṣaṇaṃ vaṇik
02,030.003a*0323_01 **** **** nīrujā nirupadravāḥ
02,030.003a*0323_02 svādusasyā ca pṛthivī bahupuṣpaphaladrumā
02,030.003a*0323_03 brāhmaṇā yajñasaṃtānāḥ
02,030.003c viśeṣāt sarvam evaitat saṃjajñe rājakarmaṇaḥ
02,030.004a dasyubhyo vañcakebhyo vā rājan prati parasparam
02,030.004c rājavallabhataś caiva nāśrūyanta mṛṣā giraḥ
02,030.005a avarṣaṃ cātivarṣaṃ ca vyādhipāvakamūrchanam
02,030.005c sarvam etat tadā nāsīd dharmanitye yudhiṣṭhire
02,030.005d*0324_01 manastuṣṭiṃ kathaṃ gacched ity evamanaso narāḥ
02,030.005d*0324_02 sarvātmanā priyāṇy eva kartuṃ samupacakramuḥ
02,030.006a priyaṃ kartum upasthātuṃ balikarma svabhāvajam
02,030.006c abhihartuṃ nṛpā jagmur nānyaiḥ kāryaiḥ pṛthak pṛthak
02,030.007a dharmyair dhanāgamais tasya vavṛdhe nicayo mahān
02,030.007c kartuṃ yasya na śakyeta kṣayo varṣaśatair api
02,030.007d*0325_01 sarveṣāṃ bhūmipālānāṃ śreṣṭhaḥ sa ca mahīpatiḥ
02,030.008a svakośasya parīmāṇaṃ koṣṭhasya ca mahīpatiḥ
02,030.008c vijñāya rājā kaunteyo yajñāyaiva mano dadhe
02,030.009a suhṛdaś caiva taṃ sarve pṛthak ca saha cābruvan
02,030.009c yajñakālas tava vibho kriyatām atra sāṃpratam
02,030.010a athaivaṃ bruvatām eva teṣām abhyāyayau hariḥ
02,030.010c ṛṣiḥ purāṇo vedātmā dṛśyaś cāpi vijānatām
02,030.011a jagatas tasthuṣāṃ śreṣṭhaḥ prabhavaś cāpyayaś ca ha
02,030.011c bhūtabhavyabhavannāthaḥ keśavaḥ keśisūdanaḥ
02,030.011d*0326_01 pradhānaḥ sarvalokānāṃ bhojavṛṣṇyandhakāgraṇīḥ
02,030.012a prākāraḥ sarvavṛṣṇīnām āpatsv abhayado 'rihā
02,030.012c balādhikāre nikṣipya saṃhatyānakadundubhim
02,030.013a uccāvacam upādāya dharmarājāya mādhavaḥ
02,030.013c dhanaughaṃ puruṣavyāghro balena mahatā vṛtaḥ
02,030.014a taṃ dhanaugham aparyantaṃ ratnasāgaram akṣayam
02,030.014c nādayan rathaghoṣeṇa praviveśa purottamam
02,030.014d*0327_01 pūrṇam āpūrayaṃs teṣāṃ dviṣacchokāvaho 'bhavat
02,030.015a asūryam iva sūryeṇa nivātam iva vāyunā
02,030.015b*0328_01 atha sarve samutthāya kāñcanāsanam ādaduḥ
02,030.015c kṛṣṇena samupetena jahṛṣe bhārataṃ puram
02,030.016a taṃ mudābhisamāgamya satkṛtya ca yathāvidhi
02,030.016c saṃpṛṣṭvā kuśalaṃ caiva sukhāsīnaṃ yudhiṣṭhiraḥ
02,030.017a dhaumyadvaipāyanamukhair ṛtvigbhiḥ puruṣarṣabhaḥ
02,030.017c bhīmārjunayamaiś cāpi sahitaḥ kṛṣṇam abravīt
02,030.018a tvatkṛte pṛthivī sarvā madvaśe kṛṣṇa vartate
02,030.018c dhanaṃ ca bahu vārṣṇeya tvatprasādād upārjitam
02,030.019a so 'ham icchāmi tat sarvaṃ vidhivad devakīsuta
02,030.019c upayoktuṃ dvijāgryeṣu havyavāhe ca mādhava
02,030.020a tad ahaṃ yaṣṭum icchāmi dāśārha sahitas tvayā
02,030.020c anujaiś ca mahābāho tan mānujñātum arhasi
02,030.021a sa dīkṣāpaya govinda tvam ātmānaṃ mahābhuja
02,030.021c tvayīṣṭavati dāśārha vipāpmā bhavitā hy aham
02,030.022a māṃ vāpy abhyanujānīhi sahaibhir anujair vibho
02,030.022c anujñātas tvayā kṛṣṇa prāpnuyāṃ kratum uttamam
02,030.023a taṃ kṛṣṇaḥ pratyuvācedaṃ bahūktvā guṇavistaram
02,030.023c tvam eva rājaśārdūla samrāḍ arho mahākratum
02,030.023e saṃprāpnuhi tvayā prāpte kṛtakṛtyās tato vayam
02,030.024a yajasvābhīpsitaṃ yajñaṃ mayi śreyasy avasthite
02,030.024c niyuṅkṣva cāpi māṃ kṛtye sarvaṃ kartāsmi te vacaḥ
02,030.025 yudhiṣṭhira uvāca
02,030.025a saphalaḥ kṛṣṇa saṃkalpaḥ siddhiś ca niyatā mama
02,030.025c yasya me tvaṃ hṛṣīkeśa yathepsitam upasthitaḥ
02,030.025d@017_0001 āgatān pṛthivīpālān saṃprekṣyāha yudhiṣṭhiraḥ
02,030.025d@017_0002 kṛṣṇaṃ kamalapatrākṣaṃ sarvataḥ kāryasādhakam
02,030.025d@017_0003 pādāvanejanaṃ deyaṃ rājasūye mahākratau
02,030.025d@017_0004 na tādṛg dṛśyate mahyaṃ na ca bhūpaiḥ samāhṛtam
02,030.025d@017_0005 kṛṣṇa uvāca
02,030.025d@017_0005 kuto labhyaṃ mahābāho etasya ca dhanāgamam
02,030.025d@017_0006 mā viṣīdasva rājendra dhanasyārthe kathaṃ cana
02,030.025d@017_0007 haiḍimbaṃ preṣayiṣyāmi vibhīṣaṇam ariṃdamam
02,030.025d@017_0008 ānetuṃ rakṣasāṃ nāthaṃ dhanaughaparipūrtaye
02,030.025d@017_0009 tata āhūya haiḍimbaṃ bahumānapuraḥsaram
02,030.025d@017_0010 uvāca ślakṣṇayā vācā pūjayann iva mādhavaḥ
02,030.025d@017_0011 gaccha haiḍimba bhadraṃ te laṅkāyāṃ rakṣasāṃ patim
02,030.025d@017_0012 nivedayasva madvācā yad uktaṃ rākṣasaṃ prati
02,030.025d@017_0013 tat smṛtvā tvaṃ samāgaccha prasādaṃ mama ca smara
02,030.025d@017_0014 tato bhīmasutaḥ kṛtvā praṇāmaṃ kṛṣṇapādayoḥ
02,030.025d@017_0015 jagāma tvarito lokān draṣṭuṃ paulastyam añjasā
02,030.025d@017_0016 tataḥ sāgaram āsādya baddhaṃ rāmeṇa pādapam
02,030.025d@017_0017 tatra rāmeśvaraṃ devaṃ saṃpūjya vidhivat tadā
02,030.025d@017_0018 haiḍimbas tvarito lokān praviveśa nṛpājñayā
02,030.025d@017_0019 sa gato vāyuvegena laṅkāṃ dvāram upāsthitaḥ
02,030.025d@017_0020 sa pṛṣṭo dvārapālais tu kas tvaṃ ṣaṇḍākṛtiḥ kutaḥ
02,030.025d@017_0021 dvāḥsthān kāṃś cit samutkṣipya karṇābhyāṃ prāhasat tadā
02,030.025d@017_0022 durdṛśā rākṣasās tatra jāyante kurujāṅgale
02,030.025d@017_0023 bhaimasenis tadovāca dvārasthān krodhasaṃyutaḥ
02,030.025d@017_0024 kṛṣṇājñayāgataṃ māṃ ca nivedayata rākṣasāḥ
02,030.025d@017_0025 vibhīṣaṇāya vai śīghraṃ kāryārthaṃ rākṣasottamāḥ
02,030.025d@017_0026 tad uktam ākarṇya ca te paulastyāya nyavedayan
02,030.025d@017_0027 āhūya tam uvācedaṃ kiṃ kāryaṃ tan niśāmaya
02,030.025d@017_0028 sa sarvaṃ kathayām āsa kṛṣṇaproktaṃ tadāgrataḥ
02,030.025d@017_0029 vibhīṣaṇaś ca dharmātmā kṛṣṇājñāṃ śirasā dadhat
02,030.025d@017_0030 saṃsmṛtya rāmavacanaṃ kṛṣṇājñāṃ pālayat tadā
02,030.025d@017_0031 mandodaryai nivedyātha kṛṣṇarāmaprasādajam
02,030.025d@017_0032 kṛṣṇaṃ draṣṭuṃ gamiṣyāmi ājñāpaya nṛpātmaje
02,030.025d@017_0033 jagatsāraṃ ratnajātaṃ daśagrīvena rakṣitam
02,030.025d@017_0034 ānītaṃ vibudhādīṃś ca jitvā tac ca samṛddhimat
02,030.025d@017_0035 preṣayiṣyāmi tat sarvaṃ kṛṣṇaprītyai nṛpātmaje
02,030.025d@017_0036 paśyatobhayataḥ pādau ratnajaiḥ pūritair dhanaiḥ
02,030.025d@017_0037 indraprasthaṃ gata uta kṛṣṇaś cāsau mahāyaśāḥ
02,030.025d@017_0038 vaiśaṃpāyana uvāca
02,030.025d@017_0038 rākṣasā yādavendraṃ taṃ draṣṭuṃ gacchāma māciram
02,030.025d@017_0039 iti śrutvā vacas tasya vismitā vākyam abravīt
02,030.025d@017_0040 vibhīṣaṇa uvāca
02,030.025d@017_0040 mānuṣebhyaḥ kathaṃ rājan karaṃ datse vadasva me
02,030.025d@017_0041 śubhe kāraṇato dadmi na bibhemi kuto 'smy aham
02,030.025d@017_0042 purā rāmeṇa kathitaṃ mamāgre mayanandini
02,030.025d@017_0043 janma me yādave vaṃśe dvāpare samupasthite
02,030.025d@017_0044 sāhāyyaṃ pāṇḍavasyārthe kariṣyāmi tadā vraja
02,030.025d@017_0045 vaiśaṃpāyana uvāca
02,030.025d@017_0045 indraprasthe mahābāho darśanaṃ te karomy aham
02,030.025d@017_0046 ity uktvā sa yayau tatra yatra kṛṣṇaḥ surārihā
02,030.025d@017_0047 saṃpūjya kṛṣṇaṃ saṃśuddhaṃ paulastyaḥ paramo mahān
02,030.025d@017_0048 saṃpūjya rākṣasaṃ viṣṇur ity uvāca vibhīṣaṇam
02,030.025d@017_0049 vibhīṣaṇa uvāca
02,030.025d@017_0049 svāgataṃ te mahābāho kuśalaṃ te ca sarvadā
02,030.025d@017_0050 tava darśanato viṣṇo aśubhaṃ nāsti me kva cit
02,030.025d@017_0051 adya me svāgataṃ janma jīvitaṃ ca sujīvitam
02,030.025d@017_0052 idaṃ svarṇaṃ mayānītaṃ koṭiśo yadunandana
02,030.025d@017_0053 yajñārthaṃ dharmarājasya tavājñāṃ vacasāṃ dadhṛk
02,030.025d@017_0054 iti śrutvā vacas tasya tataḥ sphuritalocanaḥ
02,030.025d@017_0055 gantum ājñāṃ dadau laṅkāṃ paulastyāya mahātmane
02,030.025d@017_0056 vraja laṅkāṃ mahāvīra tulyaṃ balir ihāsura
02,030.025d@017_0057 iti śrutvā tato laṅkām agamad rāvaṇānujaḥ
02,030.025d@017_0058 pūjyamāno mahāvīrai rākṣaso bharatarṣabha
02,030.026 vaiśaṃpāyana uvāca
02,030.026a anujñātas tu kṛṣṇena pāṇḍavo bhrātṛbhiḥ saha
02,030.026c īhituṃ rājasūyāya sādhanāny upacakrame
02,030.027a tata ājñāpayām āsa pāṇḍavo 'rinibarhaṇaḥ
02,030.027c sahadevaṃ yudhāṃ śreṣṭhaṃ mantriṇaś caiva sarvaśaḥ
02,030.028a asmin kratau yathoktāni yajñāṅgāni dvijātibhiḥ
02,030.028c tathopakaraṇaṃ sarvaṃ maṅgalāni ca sarvaśaḥ
02,030.029a adhiyajñāṃś ca saṃbhārān dhaumyoktān kṣipram eva hi
02,030.029c samānayantu puruṣā yathāyogaṃ yathākramam
02,030.030a indraseno viśokaś ca pūruś cārjunasārathiḥ
02,030.030b*0329_01 sūtāś ca sahitāḥ sarve śucayo mṛṣṭakuṇḍalāḥ
02,030.030b*0330_01 samīko dhvajasenaś ca pañca sārathipuṃgavāḥ
02,030.030c annādyāharaṇe yuktāḥ santu matpriyakāmyayā
02,030.030d*0331_01 upasthitān sarvakāmān sugandhikanakaprabhān
02,030.031a sarvakāmāś ca kāryantāṃ rasagandhasamanvitāḥ
02,030.031c manoharāḥ prītikarā dvijānāṃ kurusattama
02,030.032a tad vākyasamakālaṃ tu kṛtaṃ sarvam avedayat
02,030.032c sahadevo yudhāṃ śreṣṭho dharmarāje mahātmani
02,030.033a tato dvaipāyano rājann ṛtvijaḥ samupānayat
02,030.033c vedān iva mahābhāgān sākṣān mūrtimato dvijān
02,030.034a svayaṃ brahmatvam akarot tasya satyavatīsutaḥ
02,030.034b*0332_01 mūrtimān sāmavedo 'tha vedavedāṅgapāragaḥ
02,030.034c dhanaṃjayānām ṛṣabhaḥ susāmā sāmago 'bhavat
02,030.035a yājñavalkyo babhūvātha brahmiṣṭho 'dhvaryusattamaḥ
02,030.035c pailo hotā vasoḥ putro dhaumyena sahito 'bhavat
02,030.036a eteṣāṃ śiṣyavargāś ca putrāś ca bharatarṣabha
02,030.036c babhūvur hotragāḥ sarve vedavedāṅgapāragāḥ
02,030.036d*0333_01 svayaṃ ca bhagavāṃs tatra śiṣyaiḥ sarvaiḥ puraskṛtaḥ
02,030.036d*0333_02 kṛṣṇadvaipāyano rājan sadasyam akarot prabhuḥ
02,030.037a te vācayitvā puṇyāham īhayitvā ca taṃ vidhim
02,030.037c śāstroktaṃ yojayām āsus tad devayajanaṃ mahat
02,030.038a tatra cakrur anujñātāḥ śaraṇāny uta śilpinaḥ
02,030.038c ratnavanti viśālāni veśmānīva divaukasām
02,030.039a tata ājñāpayām āsa sa rājā rājasattamaḥ
02,030.039c sahadevaṃ tadā sadyo mantriṇaṃ kurusattamaḥ
02,030.039d*0334_00 vaiśaṃpāyanaḥ
02,030.039d*0334_01 sahadevaṃ tadā prāha mantriṇaṃ kurusattamaḥ
02,030.039d*0334_02 uvāca rājā kaunteyo vacanaṃ vacanakṣamam
02,030.040a āmantraṇārthaṃ dūtāṃs tvaṃ preṣayasvāśugān drutam
02,030.040c upaśrutya vaco rājñaḥ sa dūtān prāhiṇot tadā
02,030.041a āmantrayadhvaṃ rāṣṭreṣu brāhmaṇān bhūmipān api
02,030.041c viśaś ca mānyāñ śūdrāṃś ca sarvān ānayateti ca
02,030.042a te sarvān pṛthivīpālān pāṇḍaveyasya śāsanāt
02,030.042c āmantrayāṃ babhūvuś ca preṣayām āsa cāparān
02,030.042d*0335_01 tathāparān api narān ātmanaḥ śīghragāminaḥ
02,030.042d*0336_01 dūtās te vāhanair jagmū rāṣṭrāṇi subahūni ca
02,030.043a tatas te tu yathākālaṃ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
02,030.043c dīkṣayāṃ cakrire viprā rājasūyāya bhārata
02,030.043d*0337_01 jyeṣṭhāmūle amāvasyāṃ mahājanasamāvṛtaḥ
02,030.043d*0337_02 rauravājinasaṃvīto navanītāktadehavān
02,030.044a dīkṣitaḥ sa tu dharmātmā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,030.044c jagāma yajñāyatanaṃ vṛto vipraiḥ sahasraśaḥ
02,030.045a bhrātṛbhir jñātibhiś caiva suhṛdbhiḥ sacivais tathā
02,030.045c kṣatriyaiś ca manuṣyendra nānādeśasamāgataiḥ
02,030.045e amātyaiś ca nṛpaśreṣṭho dharmo vigrahavān iva
02,030.046a ājagmur brāhmaṇās tatra viṣayebhyas tatas tataḥ
02,030.046c sarvavidyāsu niṣṇātā vedavedāṅgapāragāḥ
02,030.047a teṣām āvasathāṃś cakrur dharmarājasya śāsanāt
02,030.047c bahvannāñ śayanair yuktān sagaṇānāṃ pṛthak pṛthak
02,030.047e sarvartuguṇasaṃpannāñ śilpino 'tha sahasraśaḥ
02,030.048a teṣu te nyavasan rājan brāhmaṇā bhṛśasatkṛtāḥ
02,030.048c kathayantaḥ kathā bahvīḥ paśyanto naṭanartakān
02,030.049a bhuñjatāṃ caiva viprāṇāṃ vadatāṃ ca mahāsvanaḥ
02,030.049c aniśaṃ śrūyate smātra muditānāṃ mahātmanām
02,030.050a dīyatāṃ dīyatām eṣāṃ bhujyatāṃ bhujyatām iti
02,030.050c evaṃprakārāḥ saṃjalpāḥ śrūyante smātra nityaśaḥ
02,030.051a gavāṃ śatasahasrāṇi śayanānāṃ ca bhārata
02,030.051c rukmasya yoṣitāṃ caiva dharmarājaḥ pṛthag dadau
02,030.052a prāvartataivaṃ yajñaḥ sa pāṇḍavasya mahātmanaḥ
02,030.052c pṛthivyām ekavīrasya śakrasyeva triviṣṭape
02,030.053a tato yudhiṣṭhiro rājā preṣayām āsa pāṇḍavam
02,030.053c nakulaṃ hāstinapuraṃ bhīṣmāya bharatarṣabha
02,030.053d*0338_01 bāhlīkāya saputrāya bhūriśravasabhīṣmayoḥ
02,030.054a droṇāya dhṛtarāṣṭrāya vidurāya kṛpāya ca
02,030.054c bhrātṝṇāṃ caiva sarveṣāṃ ye 'nuraktā yudhiṣṭhire
02,031.000*0339_01 tata āmantritā rājan rājānaḥ satkṛtās tadā
02,031.000*0339_02 purebhyaḥ prayayuḥ svebhyo vimānebhya ivāmarāḥ
02,031.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,031.001a sa gatvā hāstinapuraṃ nakulaḥ samitiṃjayaḥ
02,031.001b*0340_01 prayataḥ prāñjalir bhūtvā bhāratān ānayat tadā
02,031.001c bhīṣmam āmantrayām āsa dhṛtarāṣṭraṃ ca pāṇḍavaḥ
02,031.002a prayayuḥ prītamanaso yajñaṃ brahmapuraḥsarāḥ
02,031.002c saṃśrutya dharmarājasya yajñaṃ yajñavidas tadā
02,031.003a anye ca śataśas tuṣṭair manobhir manujarṣabha
02,031.003b*0341_01 bahu vittaṃ samādāya vividhāḥ pārthivā yayuḥ
02,031.003c draṣṭukāmāḥ sabhāṃ caiva dharmarājaṃ ca pāṇḍavam
02,031.004a digbhyaḥ sarve samāpetuḥ pārthivās tatra bhārata
02,031.004c samupādāya ratnāni vividhāni mahānti ca
02,031.005a dhṛtarāṣṭraś ca bhīṣmaś ca viduraś ca mahāmatiḥ
02,031.005c duryodhanapurogāś ca bhrātaraḥ sarva eva te
02,031.006a satkṛtyāmantritāḥ sarve ācāryapramukhā nṛpāḥ
02,031.006c gāndhārarājaḥ subalaḥ śakuniś ca mahābalaḥ
02,031.007a acalo vṛṣakaś caiva karṇaś ca rathināṃ varaḥ
02,031.007c ṛtaḥ śalyo madrarājo bāhlikaś ca mahārathaḥ
02,031.008a somadatto 'tha kauravyo bhūrir bhūriśravāḥ śalaḥ
02,031.008c aśvatthāmā kṛpo droṇaḥ saindhavaś ca jayadrathaḥ
02,031.009a yajñasenaḥ saputraś ca śālvaś ca vasudhādhipaḥ
02,031.009c prāgjyotiṣaś ca nṛpatir bhagadatto mahāyaśāḥ
02,031.010a saha sarvais tathā mlecchaiḥ sāgarānūpavāsibhiḥ
02,031.010c pārvatīyāś ca rājāno rājā caiva bṛhadbalaḥ
02,031.011a pauṇḍrako vāsudevaś ca vaṅgaḥ kāliṅgakas tathā
02,031.011c ākarṣaḥ kuntalaś caiva vānavāsyāndhrakās tathā
02,031.012a draviḍāḥ siṃhalāś caiva rājā kāśmīrakas tathā
02,031.012c kuntibhojo mahātejāḥ suhmaś ca sumahābalaḥ
02,031.013a bāhlikāś cāpare śūrā rājānaḥ sarva eva te
02,031.013c virāṭaḥ saha putraiś ca mācellaś ca mahārathaḥ
02,031.013e rājāno rājaputrāś ca nānājanapadeśvarāḥ
02,031.014a śiśupālo mahāvīryaḥ saha putreṇa bhārata
02,031.014c āgacchat pāṇḍaveyasya yajñaṃ saṃgrāmadurmadaḥ
02,031.015a rāmaś caivāniruddhaś ca babhruś ca sahasāraṇaḥ
02,031.015c gadapradyumnasāmbāś ca cārudeṣṇaś ca vīryavān
02,031.016a ulmuko niśaṭhaś caiva vīraḥ prādyumnir eva ca
02,031.016c vṛṣṇayo nikhilenānye samājagmur mahārathāḥ
02,031.017a ete cānye ca bahavo rājāno madhyadeśajāḥ
02,031.017c ājagmuḥ pāṇḍuputrasya rājasūyaṃ mahākratum
02,031.018a dadus teṣām āvasathān dharmarājasya śāsanāt
02,031.018c bahukakṣyānvitān rājan dīrghikāvṛkṣaśobhitān
02,031.019a tathā dharmātmajas teṣāṃ cakre pūjām anuttamām
02,031.019c satkṛtāś ca yathoddiṣṭāñ jagmur āvasathān nṛpāḥ
02,031.020a kailāsaśikharaprakhyān manojñān dravyabhūṣitān
02,031.020c sarvataḥ saṃvṛtān uccaiḥ prākāraiḥ sukṛtaiḥ sitaiḥ
02,031.021a suvarṇajālasaṃvītān maṇikuṭṭimaśobhitān
02,031.021c sukhārohaṇasopānān mahāsanaparicchadān
02,031.022a sragdāmasamavacchannān uttamāgurugandhinaḥ
02,031.022c haṃsāṃśuvarṇasadṛśān āyojanasudarśanān
02,031.023a asaṃbādhān samadvārān yutān uccāvacair guṇaiḥ
02,031.023c bahudhātupinaddhāṅgān himavacchikharān iva
02,031.024a viśrāntās te tato 'paśyan bhūmipā bhūridakṣiṇam
02,031.024c vṛtaṃ sadasyair bahubhir dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
02,031.025a tat sadaḥ pārthivaiḥ kīrṇaṃ brāhmaṇaiś ca mahātmabhiḥ
02,031.025c bhrājate sma tadā rājan nākapṛṣṭham ivāmaraiḥ
02,032.000*0342_01 tatas tv ājñāpayām āsa pāṇḍavo 'rinibarhaṇaḥ
02,032.000*0342_02 sahadevaṃ kuruśreṣṭhaṃ mantriṇaś caiva sarvaśaḥ
02,032.000*0342_03 asmin kratau yathoktāni yajñāṅgāni dvijātibhiḥ
02,032.000*0342_04 adhiyajñāṃś ca saṃbhārān dhaumyoktān bharatarṣabha
02,032.000*0342_05 sarvam ānaya naḥ kṣipraṃ sahadeva yathātatham
02,032.000*0342_06 indraseno viśokaś ca rukmaś cārjunasārathiḥ
02,032.000*0342_07 annādye vyāpṛtāḥ santu sahadeva tavājñayā
02,032.000*0342_08 upārjitān sarvakāmān sugandharasamiśritān
02,032.000*0342_09 manoharān prītikarān annādye 'rthe susaṃskṛtān
02,032.000*0343_01 samīko dhvajasenaś ca pañcasārathipuṃgavāḥ
02,032.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,032.001a pitāmahaṃ guruṃ caiva pratyudgamya yudhiṣṭhiraḥ
02,032.001c abhivādya tato rājann idaṃ vacanam abravīt
02,032.001e bhīṣmaṃ droṇaṃ kṛpaṃ drauṇiṃ duryodhanaviviṃśatī
02,032.002a asmin yajñe bhavanto mām anugṛhṇantu sarvaśaḥ
02,032.002c idaṃ vaḥ svam ahaṃ caiva yad ihāsti dhanaṃ mama
02,032.002e prīṇayantu bhavanto māṃ yatheṣṭam aniyantritāḥ
02,032.003a evam uktvā sa tān sarvān dīkṣitaḥ pāṇḍavāgrajaḥ
02,032.003c yuyoja ha yathāyogam adhikāreṣv anantaram
02,032.004a bhakṣyabhojyādhikāreṣu duḥśāsanam ayojayat
02,032.004a*0344_01 **** **** yuyutsuṃ samayojayat
02,032.004a*0344_02 paṅktyāropaṇakārye tu ucchiṣṭāpanaye punaḥ
02,032.004a*0344_03 bhojanāvekṣaṇe caiva
02,032.004c parigrahe brāhmaṇānām aśvatthāmānam uktavān
02,032.005a rājñāṃ tu pratipūjārthaṃ saṃjayaṃ saṃnyayojayat
02,032.005c kṛtākṛtaparijñāne bhīṣmadroṇau mahāmatī
02,032.005d*0345_01 tatrānvatiṣṭhatāṃ rājā vṛddhau paramasaṃmatau
02,032.006a hiraṇyasya suvarṇasya ratnānāṃ cānvavekṣaṇe
02,032.006c dakṣiṇānāṃ ca vai dāne kṛpaṃ rājā nyayojayat
02,032.006e tathānyān puruṣavyāghrāṃs tasmiṃs tasmin nyayojayat
02,032.007a bāhliko dhṛtarāṣṭraś ca somadatto jayadrathaḥ
02,032.007c nakulena samānītāḥ svāmivat tatra remire
02,032.008a kṣattā vyayakaras tv āsīd viduraḥ sarvadharmavit
02,032.008c duryodhanas tv arhaṇāni pratijagrāha sarvaśaḥ
02,032.008d*0346_01 kuntī mādrī ca gāndhārī strīṇāṃ kurvantu cārcanam
02,032.008d*0346_02 anyāḥ sarvāḥ snuṣās tāsāṃ saṃdeśaṃ yāntu mā ciram
02,032.008d*0346_03 tiṣṭhet kṛṣṇāntike so 'yam arjunaḥ kāryasiddhaye
02,032.008d*0347_01 caraṇakṣālane kṛṣṇo brāhmaṇānāṃ svayaṃ hy abhūt
02,032.008d*0348_01 karṇaḥ kośagṛhādhīśaś cāyavyayasamīkṣakaḥ
02,032.009a sarvalokaḥ samāvṛttaḥ piprīṣuḥ phalam uttamam
02,032.009c draṣṭukāmaḥ sabhāṃ caiva dharmarājaṃ ca pāṇḍavam
02,032.010a na kaś cid āharat tatra sahasrāvaram arhaṇam
02,032.010c ratnaiś ca bahubhis tatra dharmarājam avardhayan
02,032.011a kathaṃ nu mama kauravyo ratnadānaiḥ samāpnuyāt
02,032.011c yajñam ity eva rājānaḥ spardhamānā dadur dhanam
02,032.012a bhavanaiḥ savimānāgraiḥ sodarkair balasaṃvṛtaiḥ
02,032.012c lokarājavimānaiś ca brāhmaṇāvasathaiḥ saha
02,032.013a kṛtair āvasathair divyair vimānapratimais tathā
02,032.013c vicitrai ratnavadbhiś ca ṛddhyā paramayā yutaiḥ
02,032.014a rājabhiś ca samāvṛttair atīvaśrīsamṛddhibhiḥ
02,032.014c aśobhata sado rājan kaunteyasya mahātmanaḥ
02,032.015a ṛddhyā ca varuṇaṃ devaṃ spardhamāno yudhiṣṭhiraḥ
02,032.015c ṣaḍagninātha yajñena so 'yajad dakṣiṇāvatā
02,032.015e sarvāñ janān sarvakāmaiḥ samṛddhaiḥ samatarpayat
02,032.016a annavān bahubhakṣyaś ca bhuktavajjanasaṃvṛtaḥ
02,032.016c ratnopahārakarmaṇyo babhūva sa samāgamaḥ
02,032.017a iḍājyahomāhutibhir mantraśikṣāsamanvitaiḥ
02,032.017c tasmin hi tatṛpur devās tate yajñe maharṣibhiḥ
02,032.018a yathā devās tathā viprā dakṣiṇānnamahādhanaiḥ
02,032.018c tatṛpuḥ sarvavarṇāś ca tasmin yajñe mudānvitāḥ
02,033.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,033.001a tato 'bhiṣecanīye 'hni brāhmaṇā rājabhiḥ saha
02,033.001c antarvedīṃ praviviśuḥ satkārārthaṃ maharṣayaḥ
02,033.002a nāradapramukhās tasyām antarvedyāṃ mahātmanaḥ
02,033.002c samāsīnāḥ śuśubhire saha rājarṣibhis tadā
02,033.003a sametā brahmabhavane devā devarṣayo yathā
02,033.003c karmāntaram upāsanto jajalpur amitaujasaḥ
02,033.004a idam evaṃ na cāpy evam evam etan na cānyathā
02,033.004c ity ūcur bahavas tatra vitaṇḍānāḥ parasparam
02,033.005a kṛśān arthāṃs tathā ke cid akṛśāṃs tatra kurvate
02,033.005c akṛśāṃś ca kṛśāṃś cakrur hetubhiḥ śāstraniścitaiḥ
02,033.006a tatra medhāvinaḥ ke cid artham anyaiḥ prapūritam
02,033.006c vicikṣipur yathā śyenā nabhogatam ivāmiṣam
02,033.007a ke cid dharmārthasaṃyuktāḥ kathās tatra mahāvratāḥ
02,033.007c remire kathayantaś ca sarvavedavidāṃ varāḥ
02,033.008a sā vedir vedasaṃpannair devadvijamaharṣibhiḥ
02,033.008c ābabhāse samākīrṇā nakṣatrair dyaur ivāmalā
02,033.009a na tasyāṃ saṃnidhau śūdraḥ kaś cid āsīn na cāvrataḥ
02,033.009c antarvedyāṃ tadā rājan yudhiṣṭhiraniveśane
02,033.010a tāṃ tu lakṣmīvato lakṣmīṃ tadā yajñavidhānajām
02,033.010c tutoṣa nāradaḥ paśyan dharmarājasya dhīmataḥ
02,033.011a atha cintāṃ samāpede sa munir manujādhipa
02,033.011c nāradas taṃ tadā paśyan sarvakṣatrasamāgamam
02,033.012a sasmāra ca purāvṛttāṃ kathāṃ tāṃ bharatarṣabha
02,033.012c aṃśāvataraṇe yāsau brahmaṇo bhavane 'bhavat
02,033.013a devānāṃ saṃgamaṃ taṃ tu vijñāya kurunandana
02,033.013c nāradaḥ puṇḍarīkākṣaṃ sasmāra manasā harim
02,033.014a sākṣāt sa vibudhārighnaḥ kṣatre nārāyaṇo vibhuḥ
02,033.014c pratijñāṃ pālayan dhīmāñ jātaḥ parapuraṃjayaḥ
02,033.015a saṃdideśa purā yo 'sau vibudhān bhūtakṛt svayam
02,033.015c anyonyam abhinighnantaḥ punar lokān avāpsyatha
02,033.016a iti nārāyaṇaḥ śaṃbhur bhagavāñ jagataḥ prabhuḥ
02,033.016c ādiśya vibudhān sarvān ajāyata yadukṣaye
02,033.017a kṣitāv andhakavṛṣṇīnāṃ vaṃśe vaṃśabhṛtāṃ varaḥ
02,033.017c parayā śuśubhe lakṣmyā nakṣatrāṇām ivoḍurāṭ
02,033.018a yasya bāhubalaṃ sendrāḥ surāḥ sarva upāsate
02,033.018c so 'yaṃ mānuṣavan nāma harir āste 'rimardanaḥ
02,033.019a aho bata mahad bhūtaṃ svayaṃbhūr yad idaṃ svayam
02,033.019c ādāsyati punaḥ kṣatram evaṃ balasamanvitam
02,033.020a ity etāṃ nāradaś cintāṃ cintayām āsa dharmavit
02,033.020c hariṃ nārāyaṇaṃ jñātvā yajñair īḍyaṃ tam īśvaram
02,033.021a tasmin dharmavidāṃ śreṣṭho dharmarājasya dhīmataḥ
02,033.021c mahādhvare mahābuddhis tasthau sa bahumānataḥ
02,033.021d@018_0000 vaiśaṃpāyanaḥ
02,033.021d@018_0001 tataḥ samuditā mukhyair guṇair guṇavatāṃ varāḥ
02,033.021d@018_0002 bahavo bhāvitātmānaḥ pṛthak pṛthag ariṃdamāḥ
02,033.021d@018_0003 ātmakṛtyam iti jñātvā pāñcālās tatra sarvaśaḥ
02,033.021d@018_0004 samīyur vṛṣṇayaś caiva tadānīkāgrahāriṇaḥ
02,033.021d@018_0005 sadārāḥ sajanāmātyā vahanto ratnasaṃcayān
02,033.021d@018_0006 vikṛṣṭatvāc ca deśasya gurubhāratayā ca te
02,033.021d@018_0007 yayuḥ pramuditāḥ paścād rājabhir na samaṃ yayuḥ
02,033.021d@018_0008 balaśeṣaṃ samuditaṃ parigṛhya samantataḥ
02,033.021d@018_0009 rājñāṃ cakrāyudhaḥ śaurir amitragaṇamardanaḥ
02,033.021d@018_0010 balādhikāre nikṣiptaṃ saṃmānyānakadundubhim
02,033.021d@018_0011 saṃprāyād yādavaśreṣṭho yajamāne yudhiṣṭhire
02,033.021d@018_0012 uccāvacam upādāya dharmarājāya mādhavaḥ
02,033.021d@018_0013 dhanaughaṃ purataḥ kṛtvā khāṇḍavaprastham āyayau
02,033.021d@018_0014 tatra yajñāgatān sarvāṃś caidyavakrapurogamān
02,033.021d@018_0015 bhūmipālagaṇān sarvān saprabhān iva toyadān
02,033.021d@018_0016 meghakāyān niḥśvasato yūthapān iva yūthapaḥ
02,033.021d@018_0017 balinaḥ siṃhasaṃkāśān mahīm āvṛtya tiṣṭhataḥ
02,033.021d@018_0018 tato janaughasaṃbādhaṃ rājasāgaram avyayam
02,033.021d@018_0019 nādayan rathaghoṣeṇābhyupāyān madhusūdanaḥ
02,033.021d@018_0020 asūryam iva sūryeṇa nivātam iva vāyunā
02,033.021d@018_0021 kṛṣṇena samupetena jaharṣe bhārataṃ puram
02,033.021d@018_0022 brāhmaṇakṣatriyāṇāṃ hi pūjārthaṃ sarvadharmavit
02,033.021d@018_0023 sahadevo viśeṣajño mādrīputraḥ kṛto 'bhavat
02,033.021d@018_0024 prabhavantaṃ tu bhūtānāṃ bhāsvantam iva tejasā
02,033.021d@018_0025 praviśantaṃ yajñabhūmiṃ sitasyāvarajaṃ vibhum
02,033.021d@018_0026 tejorāśim ṛṣiṃ vipram adṛśyam avijānatām
02,033.021d@018_0027 vayodhikānāṃ vṛddhānāṃ mārgam ātmani tiṣṭhatām
02,033.021d@018_0028 jagatas tasthuṣaś caiva prabhavāpyayam acyutam
02,033.021d@018_0029 anantam antaṃ śatrūṇām amitragaṇamardanam
02,033.021d@018_0030 prabhavaṃ sarvabhūtānām āpatsv abhayam acyutam
02,033.021d@018_0031 bhaviṣyaṃ bhāvanaṃ bhūtaṃ dvāravatyām ariṃdamam
02,033.021d@018_0032 sa dṛṣṭvā kṛṣṇam āyāntaṃ pratipūjyāmitaujasam
02,033.021d@018_0033 yathārhaṃ keśave vṛttiṃ pratyapadyata pāṇḍavaḥ
02,033.021d@018_0034 jyaiṣṭhyakāniṣṭhyasaṃyogaṃ saṃpradhārya guṇāguṇaiḥ
02,033.021d@018_0035 ārirādhayiṣur dharmaḥ pūjayitvā dvijottamān
02,033.021d@018_0036 mahad ādityasaṃkāśam āsanaṃ ca jagatpateḥ
02,033.021d@018_0037 dadau nāsāditaṃ kaiś cit tasminn upaviveśa saḥ
02,033.022a tato bhīṣmo 'bravīd rājan dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
02,033.022c kriyatām arhaṇaṃ rājñāṃ yathārham iti bhārata
02,033.023a ācāryam ṛtvijaṃ caiva saṃyuktaṃ ca yudhiṣṭhira
02,033.023c snātakaṃ ca priyaṃ cāhuḥ ṣaḍ arghyārhān nṛpaṃ tathā
02,033.024a etān arhān abhigatān āhuḥ saṃvatsaroṣitān
02,033.024c ta ime kālapūgasya mahato 'smān upāgatāḥ
02,033.025a eṣām ekaikaśo rājann arghyam ānīyatām iti
02,033.025c atha caiṣāṃ variṣṭhāya samarthāyopanīyatām
02,033.026 yudhiṣṭhira uvāca
02,033.026a kasmai bhavān manyate 'rgham ekasmai kurunandana
02,033.026c upanīyamānaṃ yuktaṃ ca tan me brūhi pitāmaha
02,033.027 vaiśaṃpāyana uvāca
02,033.027a tato bhīṣmaḥ śāṃtanavo buddhyā niścitya bhārata
02,033.027c vārṣṇeyaṃ manyate kṛṣṇam arhaṇīyatamaṃ bhuvi
02,033.028a eṣa hy eṣāṃ sametānāṃ tejobalaparākramaiḥ
02,033.028c madhye tapann ivābhāti jyotiṣām iva bhāskaraḥ
02,033.029a asūryam iva sūryeṇa nivātam iva vāyunā
02,033.029c bhāsitaṃ hlāditaṃ caiva kṛṣṇenedaṃ sado hi naḥ
02,033.030a tasmai bhīṣmābhyanujñātaḥ sahadevaḥ pratāpavān
02,033.030c upajahre 'tha vidhivad vārṣṇeyāyārghyam uttamam
02,033.030d*0349_01 gām arghyaṃ madhuparkaṃ cāpy ānīyāpāharat tadā
02,033.030d*0349_02 caraṇāv aspṛśac chaureḥ sahadevo viśāṃ pate
02,033.030d*0349_03 keśavaś cāpy upāghrāya mūrdhni śastrabhṛtāṃ varaḥ
02,033.030d*0349_04 sahadevam athovāca kaccid vaḥ kuśalaṃ gṛhe
02,033.030d*0350_01 so 'pi taṃ tu tathety āha sarvaṃ nanu tavājñayā
02,033.030d*0350_02 etasminn antare rājann idam āsīd athādbhutam
02,033.030d*0351_01 tāṃ dṛṣṭvā kṣatriyāḥ sarve pūjāṃ kṛṣṇasya bhūyasīm
02,033.030d*0351_02 saṃprekṣyānyonyam āsīnā hṛdayais tām adhārayan
02,033.031a pratijagrāha tat kṛṣṇaḥ śāstradṛṣṭena karmaṇā
02,033.031c śiśupālas tu tāṃ pūjāṃ vāsudeve na cakṣame
02,033.032a sa upālabhya bhīṣmaṃ ca dharmarājaṃ ca saṃsadi
02,033.032c apākṣipad vāsudevaṃ cedirājo mahābalaḥ
02,033.032d*0352_01 teṣām ākārabhāvajñaḥ sahadevo na cakṣame
02,033.032d*0352_02 mānināṃ balināṃ rājñāṃ puraḥ saṃdarśite pade
02,033.032d*0352_03 puṣpavṛṣṭir mahaty āsīt sahadevasya mūrdhani
02,033.032d*0352_04 janmaprabhṛti vṛṣṇīnāṃ sunīthaḥ śatrur abravīt
02,033.032d*0352_05 praṣṭā viyonijo rājā prativaktā nadīsutaḥ
02,033.032d*0352_06 pratigrahītā gopālaḥ pradātā ca viyonijaḥ
02,033.032d*0352_07 sadasyā mūkavat sarve āsate 'tra kim ucyate
02,033.032d*0352_08 ity uktvā sa vihasyāśu pāṇḍavaṃ punar abravīt
02,033.032d*0352_09 atipaśyasi vā sarvān na vā paśyasi pāṇḍava
02,033.032d*0352_10 tiṣṭhatsv anyeṣu pūjyeṣu gopam arcitavān asi
02,033.032d*0352_11 ete caivobhaye tāta kāryasya tu vināśake
02,033.032d*0352_12 atidṛṣṭir adṛṣṭir vā tayoḥ kiṃ tvaṃ samāsthitaḥ
02,034.001 śiśupāla uvāca
02,034.001a nāyam arhati vārṣṇeyas tiṣṭhatsv iha mahātmasu
02,034.001c mahīpatiṣu kauravya rājavat pārthivārhaṇam
02,034.002a nāyaṃ yuktaḥ samācāraḥ pāṇḍaveṣu mahātmasu
02,034.002c yat kāmāt puṇḍarīkākṣaṃ pāṇḍavārcitavān asi
02,034.003a bālā yūyaṃ na jānīdhvaṃ dharmaḥ sūkṣmo hi pāṇḍavāḥ
02,034.003c ayaṃ tatrābhyatikrānta āpageyo 'lpadarśanaḥ
02,034.004a tvādṛśo dharmayukto hi kurvāṇaḥ priyakāmyayā
02,034.004c bhavaty abhyadhikaṃ bhīṣmo lokeṣv avamataḥ satām
02,034.005a kathaṃ hy arājā dāśārho madhye sarvamahīkṣitām
02,034.005c arhaṇām arhati tathā yathā yuṣmābhir arcitaḥ
02,034.006a atha vā manyase kṛṣṇaṃ sthaviraṃ bharatarṣabha
02,034.006c vasudeve sthite vṛddhe katham arhati tatsutaḥ
02,034.007a atha vā vāsudevo 'pi priyakāmo 'nuvṛttavān
02,034.007c drupade tiṣṭhati kathaṃ mādhavo 'rhati pūjanam
02,034.008a ācāryaṃ manyase kṛṣṇam atha vā kurupuṃgava
02,034.008c droṇe tiṣṭhati vārṣṇeyaṃ kasmād arcitavān asi
02,034.009a ṛtvijaṃ manyase kṛṣṇam atha vā kurunandana
02,034.009c dvaipāyane sthite vipre kathaṃ kṛṣṇo 'rcitas tvayā
02,034.009d@019_0001 bhīṣme śāṃtanave rājan sthite puruṣasattame
02,034.009d@019_0002 svacchandamṛtyuke rājan kathaṃ kṛṣṇo 'rcitas tvayā
02,034.009d@019_0003 aśvatthāmni sthite vīre sarvaśāstraviśārade
02,034.009d@019_0004 kathaṃ kṛṣṇas tvayā rājann arcitaḥ kurunandana
02,034.009d@019_0005 duryodhane ca rājendre sthite puruṣasattame
02,034.009d@019_0006 kṛpe ca bhāratācārye kathaṃ kṛṣṇas tvayārcitaḥ
02,034.009d@019_0007 drumaṃ kiṃpuruṣācāryam atikramya tathārcitaḥ
02,034.009d@019_0008 bhīṣmake ca durādharṣe pāṇḍye ca kṛtalakṣaṇe
02,034.009d@019_0009 nṛpe ca rukmiṇi śreṣṭhe ekalavye tathaiva ca
02,034.009d@019_0010 śalye madrādhipe caiva kathaṃ kṛṣṇo 'rcitas tvayā
02,034.009d@019_0011 ayaṃ ca sarvarājñāṃ yo balaślāghī mahārathaḥ
02,034.009d@019_0012 jāmadagnyasya dayitaḥ śiṣyo viprasya bhārata
02,034.009d@019_0013 yenātmabalam āśritya rājāno yudhi nirjitāḥ
02,034.009d@019_0014 taṃ ca karṇam atikramya kathaṃ kṛṣṇo 'rcitas tvayā
02,034.009d@020_0001 bhīṣme śāṃtanave rājan sthite puruṣasattame
02,034.009d@020_0002 svacchandamṛtyuke tasmin kathaṃ kṛṣṇo 'rcitas tvayā
02,034.009d@020_0003 kṛpe ca bhāratācārye kathaṃ kṛṣṇo 'rcitas tvayā
02,034.009d@020_0004 aśvatthāmni sthite vīre sarvaśastraviśārade
02,034.009d@020_0005 kathaṃ kṛṣṇas tvayā rājann arcito yadunandanaḥ
02,034.009d@020_0006 drume kiṃpuruṣācārye kathaṃ kṛṣṇas tvayārcitaḥ
02,034.009d@020_0007 ayaṃ pārthād anavamo dhanurvede parākrame
02,034.009d@020_0008 ekalavye sthite rājan kathaṃ kṛṣṇas tvayārcitaḥ
02,034.009d@020_0009 bhagadatte mahāvīrye jayatsene ca māgadhe
02,034.009d@020_0010 kāliṅge ca sthite rājan kathaṃ kṛṣṇas tvayārcitaḥ
02,034.009d@020_0011 pūrvadeśādhipe vīre kausalendre bṛhadbale
02,034.009d@020_0012 virāṭe ca sthite vīre kathaṃ kṛṣṇo 'rcitas tvayā
02,034.009d@020_0013 bhīṣmake ca durādharṣe pāṇḍye ca kṛtadhanvani
02,034.009d@020_0014 nṛpe rukmiṇi ca śreṣṭhe dantavakre ca pārthive
02,034.009d@020_0015 śalye madrādhipe caiva kathaṃ kṛṣṇas tvayārcitaḥ
02,034.009d@020_0016 surāṣṭrādhipatau vīre mālave ca sthite nṛpe
02,034.009d@020_0017 kṛtakṣaṇe ca vaidehe kathaṃ kṛṣṇas tvayārcitaḥ
02,034.009d@020_0018 ayaṃ ca sarvarājñāṃ yo balaślāghī mahārathaḥ
02,034.009d@020_0019 jāmadagnyasya dayitaḥ śiṣyo viprasya bhārata
02,034.009d@020_0020 yenātmabalam āśritya jarāsaṃdho yudhā jitaḥ
02,034.009d@020_0021 taṃ karṇaṃ samatikramya kathaṃ kṛṣṇas tvayārcitaḥ
02,034.009d@020_0022 vindānuvindāv āvantyau kāmbhojaṃ ca sudakṣiṇam
02,034.009d@020_0023 sthite sālve ca rājendre kathaṃ kṛṣṇo 'rcitas tvayā
02,034.009d@020_0024 asmin pārthasakhe rājan gandharvāṇāṃ mahīpatau
02,034.009d@020_0025 sthite citrarathe vīre kathaṃ kṛṣṇas tvayārcitaḥ
02,034.009d@020_0026 bāhlīkaṃ sthaviraṃ vīraṃ kauravāṇāṃ mahāratham
02,034.009d@020_0027 saumadattiṃ mahāvīryaṃ somadattaṃ mahāratham
02,034.009d@020_0028 śakuniṃ saubalaṃ caiva sindhurājaṃ mahābalam
02,034.009d@020_0029 etān avamatān kṛtvā kathaṃ kṛṣṇo 'rcitas tvayā
02,034.010a naiva ṛtviṅ na cācāryo na rājā madhusūdanaḥ
02,034.010b*0353_01 na snātako na jāmātā kathaṃ kṛṣṇo 'rcitas tvayā
02,034.010c arcitaś ca kuruśreṣṭha kim anyat priyakāmyayā
02,034.011a atha vāpy arcanīyo 'yaṃ yuṣmākaṃ madhusūdanaḥ
02,034.011c kiṃ rājabhir ihānītair avamānāya bhārata
02,034.012a vayaṃ tu na bhayād asya kaunteyasya mahātmanaḥ
02,034.012c prayacchāmaḥ karān sarve na lobhān na ca sāntvanāt
02,034.013a asya dharmapravṛttasya pārthivatvaṃ cikīrṣataḥ
02,034.013c karān asmai prayacchāmaḥ so 'yam asmān na manyate
02,034.014a kim anyad avamānād dhi yad imaṃ rājasaṃsadi
02,034.014c aprāptalakṣaṇaṃ kṛṣṇam arghyeṇārcitavān asi
02,034.015a akasmād dharmaputrasya dharmātmeti yaśo gatam
02,034.015c ko hi dharmacyute pūjām evaṃ yuktāṃ prayojayet
02,034.015e yo 'yaṃ vṛṣṇikule jāto rājānaṃ hatavān purā
02,034.015f*0354_01 jarāsaṃdhaṃ mahātmānam anyāyena durātmavān
02,034.016a adya dharmātmatā caiva vyapakṛṣṭā yudhiṣṭhirāt
02,034.016c kṛpaṇatvaṃ niviṣṭaṃ ca kṛṣṇe 'rghyasya nivedanāt
02,034.017a yadi bhītāś ca kaunteyāḥ kṛpaṇāś ca tapasvinaḥ
02,034.017b*0355_01 rājñāṃ tu madhye pūjāṃ te kṛtavanto garīyasīm
02,034.017c nanu tvayāpi boddhavyaṃ yāṃ pūjāṃ mādhavo 'rhati
02,034.018a atha vā kṛpaṇair etām upanītāṃ janārdana
02,034.018c pūjām anarhaḥ kasmāt tvam abhyanujñātavān asi
02,034.019a ayuktām ātmanaḥ pūjāṃ tvaṃ punar bahu manyase
02,034.019c haviṣaḥ prāpya niṣyandaṃ prāśituṃ śveva nirjane
02,034.020a na tv ayaṃ pārthivendrāṇām avamānaḥ prayujyate
02,034.020c tvām eva kuravo vyaktaṃ pralambhante janārdana
02,034.021a klībe dārakriyā yādṛg andhe vā rūpadarśanam
02,034.021c arājño rājavat pūjā tathā te madhusūdana
02,034.022a dṛṣṭo yudhiṣṭhiro rājā dṛṣṭo bhīṣmaś ca yādṛśaḥ
02,034.022c vāsudevo 'py ayaṃ dṛṣṭaḥ sarvam etad yathātatham
02,034.023a ity uktvā śiśupālas tān utthāya paramāsanāt
02,034.023c niryayau sadasas tasmāt sahito rājabhis tadā
02,035.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,035.001a tato yudhiṣṭhiro rājā śiśupālam upādravat
02,035.001c uvāca cainaṃ madhuraṃ sāntvapūrvam idaṃ vacaḥ
02,035.002a nedaṃ yuktaṃ mahīpāla yādṛśaṃ vai tvam uktavān
02,035.002c adharmaś ca paro rājan pāruṣyaṃ ca nirarthakam
02,035.003a na hi dharmaṃ paraṃ jātu nāvabudhyeta pārthiva
02,035.003c bhīṣmaḥ śāṃtanavas tv enaṃ māvamaṃsthā ato 'nyathā
02,035.004a paśya cemān mahīpālāṃs tvatto vṛddhatamān bahūn
02,035.004c mṛṣyante cārhaṇāṃ kṛṣṇe tadvat tvaṃ kṣantum arhasi
02,035.005a veda tattvena kṛṣṇaṃ hi bhīṣmaś cedipate bhṛśam
02,035.005c na hy enaṃ tvaṃ tathā vettha yathainaṃ veda kauravaḥ
02,035.006 bhīṣma uvāca
02,035.006a nāsmā anunayo deyo nāyam arhati sāntvanam
02,035.006c lokavṛddhatame kṛṣṇe yo 'rhaṇāṃ nānumanyate
02,035.007a kṣatriyaḥ kṣatriyaṃ jitvā raṇe raṇakṛtāṃ varaḥ
02,035.007c yo muñcati vaśe kṛtvā gurur bhavati tasya saḥ
02,035.008a asyāṃ ca samitau rājñām ekam apy ajitaṃ yudhi
02,035.008c na paśyāmi mahīpālaṃ sātvatīputratejasā
02,035.009a na hi kevalam asmākam ayam arcyatamo 'cyutaḥ
02,035.009c trayāṇām api lokānām arcanīyo janārdanaḥ
02,035.010a kṛṣṇena hi jitā yuddhe bahavaḥ kṣatriyarṣabhāḥ
02,035.010c jagat sarvaṃ ca vārṣṇeye nikhilena pratiṣṭhitam
02,035.011a tasmāt satsv api vṛddheṣu kṛṣṇam arcāma netarān
02,035.011c evaṃ vaktuṃ na cārhas tvaṃ mā bhūt te buddhir īdṛśī
02,035.012a jñānavṛddhā mayā rājan bahavaḥ paryupāsitāḥ
02,035.012b*0356_01 yasya rājan prabhāvajñāḥ purā sarve ca rakṣitāḥ
02,035.012c teṣāṃ kathayatāṃ śaurer ahaṃ guṇavato guṇān
02,035.012e samāgatānām aśrauṣaṃ bahūn bahumatān satām
02,035.013a karmāṇy api ca yāny asya janmaprabhṛti dhīmataḥ
02,035.013c bahuśaḥ kathyamānāni narair bhūyaḥ śrutāni me
02,035.014a na kevalaṃ vayaṃ kāmāc cedirāja janārdanam
02,035.014c na saṃbandhaṃ puraskṛtya kṛtārthaṃ vā kathaṃ cana
02,035.015a arcāmahe 'rcitaṃ sadbhir bhuvi bhaumasukhāvaham
02,035.015c yaśaḥ śauryaṃ jayaṃ cāsya vijñāyārcāṃ prayujmahe
02,035.016a na hi kaś cid ihāsmābhiḥ subālo 'py aparīkṣitaḥ
02,035.016c guṇair vṛddhān atikramya harir arcyatamo mataḥ
02,035.017a jñānavṛddho dvijātīnāṃ kṣatriyāṇāṃ balādhikaḥ
02,035.017b*0357_01 vaiśyānāṃ dhānyadhanavāñ śūdrāṇām eva janmataḥ
02,035.017c pūjye tāv iha govinde hetū dvāv api saṃsthitau
02,035.018a vedavedāṅgavijñānaṃ balaṃ cāpy amitaṃ tathā
02,035.018c nṛṇāṃ hi loke kasyāsti viśiṣṭaṃ keśavād ṛte
02,035.019a dānaṃ dākṣyaṃ śrutaṃ śauryaṃ hrīḥ kīrtir buddhir uttamā
02,035.019c saṃnatiḥ śrīr dhṛtis tuṣṭiḥ puṣṭiś ca niyatācyute
02,035.020a tam imaṃ sarvasaṃpannam ācāryaṃ pitaraṃ gurum
02,035.020c arcyam arcitam arcārhaṃ sarve saṃmantum arhatha
02,035.021a ṛtvig gurur vivāhyaś ca snātako nṛpatiḥ priyaḥ
02,035.021c sarvam etad dhṛṣīkeśe tasmād abhyarcito 'cyutaḥ
02,035.022a kṛṣṇa eva hi lokānām utpattir api cāpyayaḥ
02,035.022c kṛṣṇasya hi kṛte bhūtam idaṃ viśvaṃ samarpitam
02,035.023a eṣa prakṛtir avyaktā kartā caiva sanātanaḥ
02,035.023c paraś ca sarvabhūtebhyas tasmād vṛddhatamo 'cyutaḥ
02,035.024a buddhir mano mahān vāyus tejo 'mbhaḥ khaṃ mahī ca yā
02,035.024c caturvidhaṃ ca yad bhūtaṃ sarvaṃ kṛṣṇe pratiṣṭhitam
02,035.025a ādityaś candramāś caiva nakṣatrāṇi grahāś ca ye
02,035.025c diśaś copadiśaś caiva sarvaṃ kṛṣṇe pratiṣṭhitam
02,035.025d*0358_01 agnihotramukhā vedā gāyatrī chandasāṃ mukham
02,035.025d*0358_02 rājā mukhaṃ manuṣyāṇāṃ nadīnāṃ sāgaro mukham
02,035.025d*0358_03 nakṣatrāṇāṃ mukhaṃ candra ādityas tejasāṃ mukham
02,035.025d*0358_04 parvatānāṃ mukhaṃ merur garuḍaḥ patatāṃ mukham
02,035.025d*0358_05 ūrdhvaṃ tiryag adhaś caiva yāvatī jagato gatiḥ
02,035.025d*0358_06 sadevakeṣu lokeṣu bhagavān keśavo mukham
02,035.025d*0359_01 eṣa rudraś ca sarvātmā brahmā caiṣa sanātanaḥ
02,035.025d*0359_02 akṣaraḥ kṣararūpeṇa mānuṣatvam upāgataḥ
02,035.026a ayaṃ tu puruṣo bālaḥ śiśupālo na budhyate
02,035.026c sarvatra sarvadā kṛṣṇaṃ tasmād evaṃ prabhāṣate
02,035.027a yo hi dharmaṃ vicinuyād utkṛṣṭaṃ matimān naraḥ
02,035.027c sa vai paśyed yathādharmaṃ na tathā cedirāḍ ayam
02,035.028a savṛddhabāleṣv atha vā pārthiveṣu mahātmasu
02,035.028c ko nārhaṃ manyate kṛṣṇaṃ ko vāpy enaṃ na pūjayet
02,035.029a athemāṃ duṣkṛtāṃ pūjāṃ śiśupālo vyavasyati
02,035.029c duṣkṛtāyāṃ yathānyāyaṃ tathāyaṃ kartum arhati
02,035.029d@021_0000 vaiśaṃpāyanaḥ
02,035.029d@021_0001 evam ukte tu gāṅgeye śiśupālaś cukopa ha
02,035.029d@021_0002 sahadevaḥ
02,035.029d@021_0002 kruddhaṃ sunīthaṃ dṛṣṭvātha sahadevo 'bravīt tadā
02,035.029d@021_0003 nītipūrvam idaṃ sarvaṃ cedirāja mayā kṛtam
02,035.029d@021_0004 na me vimatir astīha kāraṇaṃ cātra me śṛṇu
02,035.029d@021_0005 sa pārthivānāṃ sarveṣāṃ guruḥ kṛṣṇo balena vai
02,035.029d@021_0006 tasmād abhyarcito 'rghyārhaḥ sarve saṃmantum arhatha
02,035.029d@021_0007 yo vā na sahate rājñāṃ kaś cit sabalavāhanaḥ
02,035.029d@021_0008 kṣipraṃ yuddhāya niryātu śaktaś ced atra me yudhi
02,035.029d@021_0009 tasya mūrdhni susaṃnyastaṃ rājñaḥ savyaṃ padaṃ mayā
02,035.029d@021_0010 evam ukto mayā hetur uttaraṃ prabravītu me
02,035.029d@021_0010 vaiśaṃpāyanaḥ
02,035.029d@021_0011 tato na vyājahāraiṣāṃ kaś cid buddhimatāṃ satām
02,035.029d@021_0012 mānināṃ balināṃ rājñāṃ madhye saṃdarśite pade
02,035.029d@021_0013 puṣpavṛṣṭir mahaty āsīt sahadevasya mūrdhani
02,035.029d@021_0014 evam ukte sunīthasya sahadevena keśave
02,035.029d@021_0015 svabhāvarakte nayane bhūyo rakte babhūvatuḥ
02,035.029d@021_0016 tasya kopaṃ samudbhūtaṃ jñātvā bhīṣmaḥ pratāpavān
02,035.029d@021_0017 ācacakṣe punas tasmai kṛṣṇasyaivottamān guṇān
02,035.029d@021_0018 sa sunīthaṃ samāmantrya tāṃś ca sarvān mahīkṣitaḥ
02,035.029d@021_0019 uvāca vadatāṃ śreṣṭha idaṃ matimatāṃ varaḥ
02,035.029d@021_0020 sahadevena rājāno yad uktaṃ keśavaṃ prati
02,035.029d@021_0021 vaiśaṃpāyanaḥ
02,035.029d@021_0021 tat tatheti vijānīdhvaṃ bhūyaś cātra nibodhata
02,035.029d@021_0022 tato bhīṣmasya tac chrutvā vacaḥ kāle yudhiṣṭhiraḥ
02,035.029d@021_0023 uvāca matimān bhīṣmaṃ tataḥ kauravanandanaḥ
02,035.029d@021_0024 vistareṇāsya devasya karmāṇīcchāmi sarvaśaḥ
02,035.029d@021_0025 śrotuṃ bhagavatas tāni prabravīhi pitāmaha
02,035.029d@021_0026 karmaṇām ānupūrvyaṃ ca prādurbhāvāṃś ca me vibhoḥ
02,035.029d@021_0027 vaiśaṃpāyanaḥ
02,035.029d@021_0027 yathā ca prakṛtiḥ kṛṣṇe tan me brūhi pitāmaha
02,035.029d@021_0028 evam uktas tadā bhīṣmaḥ provāca puruṣarṣabham
02,035.029d@021_0029 yudhiṣṭhiram amitraghnaṃ tasmin kṣatrasamāgame
02,035.029d@021_0030 samakṣaṃ vāsudevasya devasyeva śatakratoḥ
02,035.029d@021_0031 karmāṇy asukarāṇy anyair ācacakṣe janādhipa
02,035.029d@021_0032 śṛṇvatāṃ pārthivānāṃ ca dharmarājasya cāntike
02,035.029d@021_0033 idaṃ matimatāṃ śreṣṭhaḥ kṛṣṇaṃ prati viśāṃ pate
02,035.029d@021_0034 sāmnaivāmantrya rājendraṃ cedirājam ariṃdamam
02,035.029d@021_0035 bhīmakarmā tato bhīṣmo bhūyaḥ sa idam abravīt
02,035.029d@021_0036 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0036 kurūṇāṃ cāpi rājānaṃ yudhiṣṭhiram uvāca ha
02,035.029d@021_0037 vartamānām atītāṃ ca śṛṇu rājan yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_0038 īśvarasyottamasyaināṃ karmaṇāṃ gahanāṃ gatim
02,035.029d@021_0039 avyakto vyaktaliṅgastho ya eṣa bhagavān prabhuḥ
02,035.029d@021_0040 purā nārāyaṇo devaḥ svayaṃbhūḥ prapitāmahaḥ
02,035.029d@021_0041 sahasraśīrṣaḥ puruṣo dhruvo 'vyaktaḥ sanātanaḥ
02,035.029d@021_0042 sahasrākṣaḥ sahasrāsyaḥ sahasracaraṇo vibhuḥ
02,035.029d@021_0043 sahasrabāhuḥ sāhasro devo nāmasahasravān
02,035.029d@021_0044 sahasramukuṭo devo viśvarūpo mahādyutiḥ
02,035.029d@021_0045 anekavarṇo devādir avyaktād vai pare sthitaḥ
02,035.029d@021_0046 asṛjat salilaṃ pūrvaṃ sa ca nārāyaṇaḥ prabhuḥ
02,035.029d@021_0047 tatas tu bhagavāṃs toye brahmāṇam asṛjat svayam
02,035.029d@021_0048 brahmā caturmukho lokān sarvāṃs tān asṛjat svayam
02,035.029d@021_0049 ādikāle purā hy evaṃ sarvalokasya codbhavaḥ
02,035.029d@021_0050 purātha pralaye prāpte naṣṭe sthāvarajaṅgame
02,035.029d@021_0051 brahmādiṣu pralīneṣu naṣṭe loke carācare
02,035.029d@021_0052 ābhūtasaṃplave prāpte pralīne prakṛtau mahān
02,035.029d@021_0053 ekas tiṣṭhati sarvātmā sa tu nārāyaṇaḥ prabhuḥ
02,035.029d@021_0054 nārāyaṇasya cāṅgāni sarvadaivāni bhārata
02,035.029d@021_0055 śiras tasya divaṃ rājan nābhiḥ khaṃ caraṇau mahī
02,035.029d@021_0056 aśvinau karṇayor devau cakṣuṣī śaśibhāskarau
02,035.029d@021_0057 indravaiśvānarau devau mukhaṃ tasya mahātmanaḥ
02,035.029d@021_0058 anyāni sarvadaivāni tasyāṅgāni mahātmanaḥ
02,035.029d@021_0059 sarvaṃ vyāpya haris tasthau sūtraṃ maṇigaṇān iva
02,035.029d@021_0060 ābhūtasaṃplavānte 'tha dṛṣṭvā sarvaṃ tamonvitam
02,035.029d@021_0061 nārāyaṇo mahāyogī sarvajñaḥ paramātmavān
02,035.029d@021_0062 brahmabhūtas tadātmānaṃ brahmāṇam asṛjat svayam
02,035.029d@021_0063 so 'dhyakṣaḥ sarvabhūtānāṃ prabhūtaḥ prabhavo 'cyutaḥ
02,035.029d@021_0064 sanatkumāraṃ rudraṃ ca manuṃ caiva tapodhanān
02,035.029d@021_0065 sarvam evāsṛjad brahmā tato lokān prajās tathā
02,035.029d@021_0066 tena tad vyasṛjat tatra prāpte kāle yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_0067 tebhyo 'bhavan mahātmabhyo bahudhā brahma śāśvatam
02,035.029d@021_0068 kalpānāṃ bahukoṭyaś ca samatītā hi bhārata
02,035.029d@021_0069 ābhūtasaṃplavāś caiva bahukoṭyo 'ticakramuḥ
02,035.029d@021_0070 manvantarayuge 'jasraṃ saṃkalpā bhūtasaṃplavāḥ
02,035.029d@021_0071 cakravat parivartante sarvaṃ viṣṇumayaṃ jagat
02,035.029d@021_0072 sṛṣṭvā caturmukhaṃ devaṃ devo nārāyaṇaḥ prabhuḥ
02,035.029d@021_0073 sa lokānāṃ hitārthāya kṣīrode vasati prabhuḥ
02,035.029d@021_0074 brahmā tu sarvabhūtānāṃ lokasya ca pitāmahaḥ
02,035.029d@021_0075 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0075 tato nārāyaṇo devaḥ sarvasya prapitāmahaḥ
02,035.029d@021_0076 avyakto vyaktaliṅgastho ya eṣa bhagavān prabhuḥ
02,035.029d@021_0077 nārāyaṇo jagac cakre prabhavāpyayasaṃhitaḥ
02,035.029d@021_0078 eṣa nārāyaṇo bhūtvā harir āsīd yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_0079 brahmāṇaṃ śaśisūryau ca dharmaṃ caivāsṛjat svayam
02,035.029d@021_0080 bahuśaḥ sarvabhūtātmā prādurbhavati kāryataḥ
02,035.029d@021_0081 prādurbhāvāṃs tu vakṣyāmi divyān devagaṇair yutān
02,035.029d@021_0082 suptvā yugasahasraṃ sa prādurbhavati kāryavān
02,035.029d@021_0083 pūrṇe yugasahasre 'tha devadevo jagatpatiḥ
02,035.029d@021_0084 brahmāṇaṃ kapilaṃ caiva parameṣṭhiṃ tathaiva ca
02,035.029d@021_0085 devān saptaṛṣīṃś caiva śaṃkaraṃ ca mahāyaśāḥ
02,035.029d@021_0086 sanatkumāraṃ bhagavān manuṃ caiva prajāpatim
02,035.029d@021_0087 purā cakre 'tha devādiḥ pradīptāgnisamaprabhaḥ
02,035.029d@021_0088 yena cārṇavamadhyasthau naṣṭe sthāvarajaṅgame
02,035.029d@021_0089 naṣṭadevāsuranare praṇaṣṭoragarākṣase
02,035.029d@021_0090 yoddhukāmau sudurdharṣau bhrātarau madhukaiṭabhau
02,035.029d@021_0091 hatau prabhavatā tena tayor dattvā vṛtaṃ varam
02,035.029d@021_0092 bhūmiṃ baddhvā kṛtau pūrvaṃ mṛnmayau dvau mahāsurau
02,035.029d@021_0093 karṇasrotodbhavau tau tu viṣṇos tasya mahātmanaḥ
02,035.029d@021_0094 mahārṇave prasvapataḥ śailarājasamau sthitau
02,035.029d@021_0095 tau viveśa svayaṃ vāyur brahmaṇā sādhu coditaḥ
02,035.029d@021_0096 tau divaṃ chādayitvā tu vavṛdhāte mahāsurau
02,035.029d@021_0097 vāyuprāṇau tu tau dṛṣṭvā brahmā paryāmṛśac chanaiḥ
02,035.029d@021_0098 ekaṃ mṛdutaraṃ viddhi kaṭhinaṃ viddhi cāparam
02,035.029d@021_0099 nāmanī tu tayoś cakre sa vibhuḥ salilodbhavaḥ
02,035.029d@021_0100 mṛdus tv ayaṃ madhur nāma kaṭhinaḥ kaiṭabhaḥ svayam
02,035.029d@021_0101 tau daityau kṛtanāmānau ceratur balagarvitau
02,035.029d@021_0102 tau purātha divaṃ sarvāṃ prāptau rājan mahāsurau
02,035.029d@021_0103 pracchādyātha divaṃ sarvāṃ ceratur madhukaiṭabhau
02,035.029d@021_0104 sarvam ekārṇavaṃ lokaṃ yoddhukāmau sunirbhayau
02,035.029d@021_0105 tau gatāv asurau dṛṣṭvā brahmā lokapitāmahaḥ
02,035.029d@021_0106 ekārṇavāmbunicaye tatraivāntaradhīyata
02,035.029d@021_0107 sa padme padmanābhasya nābhideśāt samutthite
02,035.029d@021_0108 āsīd ādau svayaṃ janma tat paṅkajam apaṅkajam
02,035.029d@021_0109 pūjayām āsa vasatiṃ brahmā lokapitāmahaḥ
02,035.029d@021_0110 tāv ubhau jalagarbhasthau nārāyaṇacaturmukhau
02,035.029d@021_0111 bahūn varṣāyutān apsu śayānau na cakampatuḥ
02,035.029d@021_0112 atha dīrghasya kālasya tāv ubhau madhukaiṭabhau
02,035.029d@021_0113 ājagmatus tam uddeśaṃ yatra brahmā vyavasthitaḥ
02,035.029d@021_0114 tau dṛṣṭvā lokanāthas tu kopāt saṃraktalocanaḥ
02,035.029d@021_0115 utpapātātha śayanāt padmanābho mahādyutiḥ
02,035.029d@021_0116 tad yuddham abhavad ghoraṃ tayos tasya ca vai tadā
02,035.029d@021_0117 ekārṇave tadā ghore trailokye jalatāṃ gate
02,035.029d@021_0118 tad abhūt tumulaṃ yuddhaṃ varṣasaṃghān sahasraśaḥ
02,035.029d@021_0119 na ca tāv asurau yuddhe tadā śramam avāpatuḥ
02,035.029d@021_0120 atha dīrghasya kālasya tau daityau yuddhadurmadau
02,035.029d@021_0121 ūcatuḥ prītamanasau devaṃ nārāyaṇaṃ prabhum
02,035.029d@021_0122 prītau svas tava yuddhena ślāghyas tvaṃ mṛtyur āvayoḥ
02,035.029d@021_0123 āvāṃ jahi na yatrorvī salilena pariplutā
02,035.029d@021_0124 hatau ca tava putratvaṃ prāpnuyāva surottama
02,035.029d@021_0125 yo hy āvāṃ yudhi nirjetā tasyāvāṃ vihitau sutau
02,035.029d@021_0126 tayoḥ sa vacanaṃ śrutvā tadā nārāyaṇaḥ prabhuḥ
02,035.029d@021_0127 tau pragṛhya mṛdhe daityau dorbhyāṃ tau samapīḍayat
02,035.029d@021_0128 ūrubhyāṃ nidhanaṃ cakre tāv ubhau madhukaiṭabhau
02,035.029d@021_0129 tau hatau cāplutau toye vapurbhyām ekatāṃ gatau
02,035.029d@021_0130 medo mumucatur daityau mathyamānau jalormibhiḥ
02,035.029d@021_0131 medasā taj jalaṃ vyāptaṃ tābhyām antardadhe tadā
02,035.029d@021_0132 nārāyaṇaś ca bhagavān asṛjad vividhāḥ prajāḥ
02,035.029d@021_0133 daityayor medasā channā sarvā rājan vasuṃdharā
02,035.029d@021_0134 tadā prabhṛti kaunteya medinīti smṛtā mahī
02,035.029d@021_0135 prabhāvāt padmanābhasya śāśvatī ca kṛtā nṛṇām
02,035.029d@021_0135 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0136 prādurbhāvasahasrāṇi samatītāny anekaśaḥ
02,035.029d@021_0137 yathāśakti tu vakṣyāmi śṛṇu tān kurunandana
02,035.029d@021_0138 purā kamalanābhasya svapataḥ sāgarāmbhasi
02,035.029d@021_0139 puṣkare yatra saṃbhūtā devā ṛṣigaṇaiḥ saha
02,035.029d@021_0140 eṣa pauṣkariko nāma prādurbhāvaḥ prakīrtitaḥ
02,035.029d@021_0141 purāṇaḥ kathyate yatra vedaśrutisamāhitaḥ
02,035.029d@021_0142 vārāhas tu śrutimukhaḥ prādurbhāvo mahātmanaḥ
02,035.029d@021_0143 yatra viṣṇuḥ suraśreṣṭho vārāhaṃ rūpam āsthitaḥ
02,035.029d@021_0144 ujjahāra mahīṃ toyāt saśailavanakānanām
02,035.029d@021_0145 vedapādo yūpadaṃṣṭraḥ kratudantaś citīmukhaḥ
02,035.029d@021_0146 agnijihvo darbharomā brahmaśīrṣo mahātapāḥ
02,035.029d@021_0147 ahorātrekṣaṇo divyo vedāṅgaḥ śrutibhūṣaṇaḥ
02,035.029d@021_0148 ājyanāsaḥ snuvatuṇḍaḥ sāmaghoṣasvano mahān
02,035.029d@021_0149 dharmasatyamayaḥ śrīmān karmavikramasatkṛtaḥ
02,035.029d@021_0150 prāyaścittamayo dhīraḥ paśujānur mahāvṛṣaḥ
02,035.029d@021_0151 udgātṛhomaliṅgo 'sau paśubījamahauṣadhiḥ
02,035.029d@021_0152 bāhyāntarātmā mantrāsthivikṛtaḥ saumyadarśanaḥ
02,035.029d@021_0153 vedaskandho havirgandho havyakavyādivegavān
02,035.029d@021_0154 prāgvaṃśakāyo dyutimān nānādīkṣābhir ācitaḥ
02,035.029d@021_0155 dakṣiṇāhṛdayo yogī mahāsatramayo mahān
02,035.029d@021_0156 upākarmoṣṭharucakaḥ pravargyāvartabhūṣaṇaḥ
02,035.029d@021_0157 chāyāpatnīsahāyo vai maṇiśṛṅga ivocchritaḥ
02,035.029d@021_0158 evaṃ yajñavarāho vai bhūtvā viṣṇuḥ sanātanaḥ
02,035.029d@021_0159 mahīṃ sāgaraparyantāṃ saśailavanakānanām
02,035.029d@021_0160 ekārṇavajale bhraṣṭām ekārṇavagataḥ prabhuḥ
02,035.029d@021_0161 majjitāṃ salile tasmin svadevīṃ pṛthivīṃ tadā
02,035.029d@021_0162 ujjahāra viṣāṇena mārkaṇḍeyasya paśyataḥ
02,035.029d@021_0163 śṛṅgeṇemāṃ samuddhṛtya lokānāṃ hitakāmyayā
02,035.029d@021_0164 sahasraśīrṣo deveśo nirmame jagatīṃ prabhuḥ
02,035.029d@021_0165 evaṃ yajñavarāheṇa bhūtabhavyabhavātmanā
02,035.029d@021_0166 uddhṛtā pṛthivī devī sāgarāmbudharā purā
02,035.029d@021_0167 nihatā dānavāḥ sarve devadevena viṣṇunā
02,035.029d@021_0168 vārāhaḥ kathito hy eṣa nārasiṃham atho śṛṇu
02,035.029d@021_0169 yatra bhūtvā mṛgendreṇa hiraṇyakaśipur hataḥ
02,035.029d@021_0169 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0170 daityendro balavān rājan surārir balagarvitaḥ
02,035.029d@021_0171 hiraṇyakaśipur nāma āsīt trailokyakaṇṭakaḥ
02,035.029d@021_0172 daityānām ādipuruṣo vīryavān dhṛtimān balī
02,035.029d@021_0173 sa praviśya vanaṃ rājaṃś cakāra tapa uttamam
02,035.029d@021_0174 daśa varṣasahasrāṇi śatāni daśa pañca ca
02,035.029d@021_0175 japopavāsas tasyāsīt sthāṇur maunavrato dṛḍhaḥ
02,035.029d@021_0176 tato damaśamābhyāṃ ca brahmacaryeṇa cānagha
02,035.029d@021_0177 brahmā prītamanās tasya tapasā niyamena ca
02,035.029d@021_0178 tataḥ svayaṃbhūr bhagavān svayam āgamya bhūpate
02,035.029d@021_0179 vimānenārkavarṇena haṃsayuktena bhāsvatā
02,035.029d@021_0180 ādityair vasubhiḥ sādhyair marudbhir daivataiḥ saha
02,035.029d@021_0181 radrair viśvasahāyaiś ca yakṣarākṣasakiṃnaraiḥ
02,035.029d@021_0182 diśābhir vidiśābhiś ca nadībhiḥ sāgarais tathā
02,035.029d@021_0183 nakṣatraiś ca muhūrtaiś ca khecaraiś cāparair grahaiḥ
02,035.029d@021_0184 devarṣibhis tapoyuktaiḥ siddhaiḥ saptarṣibhis tathā
02,035.029d@021_0185 rājarṣibhiḥ puṇyatamair gandharvair apsarogaṇaiḥ
02,035.029d@021_0186 carācaraguruḥ śrīmān vṛtaḥ sarvasurais tathā
02,035.029d@021_0187 brahmā
02,035.029d@021_0187 brahmā brahmavidāṃ śreṣṭho daityam āgamya cābravīt
02,035.029d@021_0188 prīto 'smi tava bhaktasya tapasānena suvrata
02,035.029d@021_0189 varaṃ varaya bhadraṃ te yatheṣṭaṃ kāmam āpnuhi
02,035.029d@021_0189 hiraṇyakaśipuḥ
02,035.029d@021_0190 na devāsuragandharvā na yakṣoragarākṣasāḥ
02,035.029d@021_0191 na mānuṣāḥ piśācāś ca hanyur māṃ devasattama
02,035.029d@021_0192 ṛṣayo vā na māṃ śāpaiḥ kruddhā lokapitāmaha
02,035.029d@021_0193 śapeyus tapasā yuktā vara eṣa vṛto mayā
02,035.029d@021_0194 na śastreṇa na cāstreṇa giriṇā pādapena ca
02,035.029d@021_0195 na śuṣkeṇa na cārdreṇa syān na cānyena me vadhaḥ
02,035.029d@021_0196 nākāśe vā na bhūmau vā rātrau vā divase 'pi vā
02,035.029d@021_0197 nāntar vā na bahir vāpi syād vadho me pitāmaha
02,035.029d@021_0198 paśubhir vā mṛgair na syāt pakṣibhir vā sarīsṛpaiḥ
02,035.029d@021_0199 brahmā
02,035.029d@021_0199 dadāsi ced varān etān devadeva vṛṇomy aham
02,035.029d@021_0200 ete divyā varās tāta mayā dattās tavādbhutāḥ
02,035.029d@021_0201 sarvakāmān varāṃs tāta prāpsyase tvaṃ na saṃśayaḥ
02,035.029d@021_0202 evam uktvā sa bhagavān ākāśena jagāma ha
02,035.029d@021_0203 rarāja brahmaloke sa brahmarṣigaṇasevitaḥ
02,035.029d@021_0204 tato devāś ca nāgāś ca gandharvā munayas tathā
02,035.029d@021_0205 varapradānaṃ śrutvā te brahmāṇam upatasthire
02,035.029d@021_0205 devāḥ
02,035.029d@021_0206 vareṇānena bhagavan bādhiṣyati sa no 'suraḥ
02,035.029d@021_0207 tat prasīdasva bhagavan vadho 'sya pravicintyatām
02,035.029d@021_0208 bhagavan sarvabhūtānāṃ svayaṃbhūr ādikṛd vibhuḥ
02,035.029d@021_0209 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0209 sraṣṭā ca havyakavyānām avyaktaprakṛtir dhruvaḥ
02,035.029d@021_0210 tato lokahitaṃ vākyaṃ śrutvā devaḥ prajāpatiḥ
02,035.029d@021_0211 provāca bhagavān vākyaṃ sarvadevagaṇāṃs tadā
02,035.029d@021_0212 avaśyaṃ tridaśās tena prāptavyaṃ tapasaḥ phalam
02,035.029d@021_0213 tapaso 'nte 'sya bhagavān vadhaṃ kṛṣṇaḥ kariṣyati
02,035.029d@021_0214 etac chrutvā surāḥ sarve brahmaṇā tasya vai vadham
02,035.029d@021_0215 svāni sthānāni divyāni jagmus te vai mudānvitāḥ
02,035.029d@021_0216 labdhamātre vare cāpi sarvās tā bādhate prajāḥ
02,035.029d@021_0217 hiraṇyakaśipur daityo varadānena darpitaḥ
02,035.029d@021_0218 rājyaṃ cakāra daityendro daityasaṃghaiḥ samāvṛtaḥ
02,035.029d@021_0219 sapta dvīpān vaśe cakre lokālokāntaraṃ balāt
02,035.029d@021_0220 divyalokān samastān vai bhogān divyān avāpa saḥ
02,035.029d@021_0221 devāṃs tribhuvanasthāṃs tān parājitya mahāsuraḥ
02,035.029d@021_0222 trailokyaṃ vaśam ānīya svarge vasati dānavaḥ
02,035.029d@021_0223 yadā varamadonmatto nyavasad dānavo divi
02,035.029d@021_0224 atha lokān samastāṃś ca vijitya sa mahābalaḥ
02,035.029d@021_0225 bhaveyam aham evendraḥ somo 'gnir māruto raviḥ
02,035.029d@021_0226 salilaṃ cāntarikṣaṃ ca nakṣatrāṇi diśo daśa
02,035.029d@021_0227 ahaṃ krodhaś ca kāmaś ca varuṇo vāsavo yamaḥ
02,035.029d@021_0228 dhanadaś ca dhanādhyakṣo yakṣaḥ kiṃpuruṣādhipaḥ
02,035.029d@021_0229 ete bhaveyam ity uktvā svayaṃ bhūtvā balāt sa ca
02,035.029d@021_0230 teṣāṃ gṛhītvā sthānāni teṣāṃ kāryāṇy avāpa saḥ
02,035.029d@021_0231 īḍyaś cāsmin makhavarair devakiṃnarasattamaiḥ
02,035.029d@021_0232 narakasthān samānīya svargasthāṃs tāṃś cakāra saḥ
02,035.029d@021_0233 evamādīni karmāṇi kṛtvā daityapatir balī
02,035.029d@021_0234 āśrameṣu mahābhāgān munīn vai saṃśitavratān
02,035.029d@021_0235 satyadharmaratān dāntān purā dharṣitavāṃś ca saḥ
02,035.029d@021_0236 yajñīyān kṛtavān daityān ayajñīyāś ca devatāḥ
02,035.029d@021_0237 yatra yatra surā jagmus tatra tatra vrajanty uta
02,035.029d@021_0238 sthānāni devatānāṃ tu hṛtvā rājyam apālayat
02,035.029d@021_0239 pañca koṭyaś ca varṣāṇi niyutāny ekaṣaṣṭi ca
02,035.029d@021_0240 ṣaṣṭiś caiva sahasrāṇāṃ jagmus tasya durātmanaḥ
02,035.029d@021_0241 etad varṣaṃ sa daityendro bhogaiśvaryam avāpa saḥ
02,035.029d@021_0242 tenāti bādhyamānās te daityendreṇa balīyasā
02,035.029d@021_0243 brahmalokaṃ surā jagmuḥ sarve śakrapurogamāḥ
02,035.029d@021_0244 devāḥ
02,035.029d@021_0244 pitāmahaṃ samāsādya khinnāḥ prāñjalayo 'bruvan
02,035.029d@021_0245 bhagavan bhūtabhavyeśa nas trāyasva ihāgatān
02,035.029d@021_0246 bhayaṃ ditisutād ghoraṃ bhavaty adya divāniśam
02,035.029d@021_0247 bhagavan sarvabhūtānāṃ svayaṃbhūr ādikṛd vibhuḥ
02,035.029d@021_0248 brahmā
02,035.029d@021_0248 sraṣṭā tvaṃ havyakavyānām avyaktaḥ prakṛtir dhruvaḥ
02,035.029d@021_0249 śrūyatām āpad evaṃ hi durvijñeyaṃ mayāpi ca
02,035.029d@021_0250 nārāyaṇas tu puruṣo viśvarūpo mahādyutiḥ
02,035.029d@021_0251 avyaktaḥ sarvabhūtānām acintyo vibhur avyayaḥ
02,035.029d@021_0252 mamāpi sa tu yuṣmākaṃ vyasane paramā gatiḥ
02,035.029d@021_0253 nārāyaṇaḥ paro 'vyaktād aham avyaktasaṃbhavaḥ
02,035.029d@021_0254 matto jajñuḥ prajā lokāḥ sarvadevāsurāś ca te
02,035.029d@021_0255 devā yathāhaṃ yuṣmākaṃ tathā nārāyaṇo mama
02,035.029d@021_0256 pitāmaho 'haṃ sarvasya sa viṣṇuḥ prapitāmahaḥ
02,035.029d@021_0257 niścitaṃ vibudhā daityaṃ sa viṣṇus taṃ haniṣyati
02,035.029d@021_0258 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0258 tasya nāsti hy aśakyaṃ ca tasmād vrajata māciram
02,035.029d@021_0259 pitāmahavacaḥ śrutvā sarve te bharatarṣabha
02,035.029d@021_0260 vibudhā brahmaṇā sārdhaṃ jagmuḥ kṣīrodadhiṃ prati
02,035.029d@021_0261 ādityā vasavaḥ sādhyā viśve ca marutas tathā
02,035.029d@021_0262 rudrā maharṣayaś caiva aśvinau ca surūpiṇau
02,035.029d@021_0263 anye ca divyā ye rājaṃs te sarve sagaṇāḥ surāḥ
02,035.029d@021_0264 caturmukhaṃ puraskṛtya śvetadvīpam upasthitāḥ
02,035.029d@021_0265 gatvā kṣīrasamudre taṃ śāśvatīṃ paramāṃ gatim
02,035.029d@021_0266 anantaśayanaṃ devam anantaṃ dīptatejasam
02,035.029d@021_0267 śaraṇyaṃ tridaśā viṣṇum upatasthuḥ sanātanam
02,035.029d@021_0268 devaṃ brahmamayaṃ yajñaṃ brahmadevaṃ mahābalam
02,035.029d@021_0269 bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca prabhuṃ lokanamaskṛtam
02,035.029d@021_0270 devāḥ
02,035.029d@021_0270 nārāyaṇaṃ vibhuṃ devaṃ śaraṇyaṃ śaraṇaṃ gatāḥ
02,035.029d@021_0271 trāyasva no 'dya deveśa hiraṇyakaśipor vadhāt
02,035.029d@021_0272 tvaṃ hi naḥ paramo dhātā brahmādīnāṃ surottama
02,035.029d@021_0273 utphullāmalapatrākṣa śatrupakṣabhayaṃkara
02,035.029d@021_0274 kṣayāya ditivaṃśasya śaraṇaṃ tvaṃ bhaviṣyasi
02,035.029d@021_0274 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0275 devānāṃ vacanaṃ śrutvā tadā viṣṇuḥ śuciśravāḥ
02,035.029d@021_0276 viṣṇuḥ
02,035.029d@021_0276 adṛśyaḥ sarvabhūtānāṃ vaktum evopacakrame
02,035.029d@021_0277 bhayaṃ tyajadhvam amarā abhayaṃ vo dadāmy aham
02,035.029d@021_0278 tad evaṃ tridivaṃ devāḥ pratipadyata māciram
02,035.029d@021_0279 eṣo 'haṃ sagaṇaṃ daityaṃ varadānena darpitam
02,035.029d@021_0280 brahmā
02,035.029d@021_0280 avadhyam amarendrāṇāṃ dānavendraṃ nihanmy aham
02,035.029d@021_0281 bhagavan bhūtabhavyeśa khinnā hy ete bhṛśaṃ surāḥ
02,035.029d@021_0282 viṣṇuḥ
02,035.029d@021_0282 tasmāt tvaṃ jahi daityendraṃ kṣipraṃ kālo 'sya mā ciram
02,035.029d@021_0283 kṣipraṃ devāḥ kariṣyāmi tvarayā daityanāśanam
02,035.029d@021_0284 tasmāt tvaṃ vibudhāś caiva pratipadyata vai divam
02,035.029d@021_0284 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0285 evam uktvā tu bhagavān visṛjya tridiveśvarān
02,035.029d@021_0286 narasyārdhatanuṃ kṛtvā siṃhasyārdhatanuṃ tathā
02,035.029d@021_0287 nārasiṃhena vapuṣā pāṇiṃ niṣpiṣya pāṇinā
02,035.029d@021_0288 bhīmarūpo mahātejā vyāditāsya ivāntakaḥ
02,035.029d@021_0289 hiraṇyakaśipuṃ rājañ jagāma harir īśvaraḥ
02,035.029d@021_0290 daityās tam āgataṃ dṛṣṭvā nārasiṃhaṃ mahābalam
02,035.029d@021_0291 vavarṣuḥ śastravarṣais te susaṃkruddhās tadā harim
02,035.029d@021_0292 tair visṛṣṭāni śastrāṇi bhakṣayām āsa vai hariḥ
02,035.029d@021_0293 jaghāna ca raṇe daityān sahasrāṇi bahūny api
02,035.029d@021_0294 tān nihatya ca daityendrān sarvān kruddhān mahābalān
02,035.029d@021_0295 abhyadhāvat susaṃkruddho daityendraṃ balagarvitam
02,035.029d@021_0296 jīmūtaghanasaṃkāśo jīmūtaghananisvanaḥ
02,035.029d@021_0297 jīmūta iva dīptaujā jīmūta iva vegavān
02,035.029d@021_0298 devārir ditijo duṣṭo nṛsiṃhaṃ samupādravat
02,035.029d@021_0299 daityaṃ so 'tibalaṃ dṛṣṭvā kruddhaśārdūlavikramam
02,035.029d@021_0300 dṛptair daityagaṇair guptaṃ kharair nakhamukhair uta
02,035.029d@021_0301 tataḥ kṛtvā tu yuddhaṃ vai tena daityena vai hariḥ
02,035.029d@021_0302 saṃdhyākāle mahātejā bhavanānte tvarānvitaḥ
02,035.029d@021_0303 ūrau nidhāya daityendraṃ nirbibheda nakhair hi tam
02,035.029d@021_0304 mahābalaṃ mahāvīryaṃ varadānena darpitam
02,035.029d@021_0305 daityaśreṣṭhaṃ suraśreṣṭho jaghāna tarasā hariḥ
02,035.029d@021_0306 hiraṇyakaśipuṃ hatvā sarvān daityāṃś ca vai tadā
02,035.029d@021_0307 vibudhānāṃ prajānāṃ ca hitaṃ kṛtvā mahādyutiḥ
02,035.029d@021_0308 pramumoda harir devaḥ prāpya dharmaṃ tadā bhuvi
02,035.029d@021_0309 eṣa te nārasiṃho 'tra kathitaḥ pāṇḍunandana
02,035.029d@021_0310 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0310 śṛṇu tvaṃ vāmanaṃ nāma prādurbhāvaṃ mahātmanaḥ
02,035.029d@021_0311 purā tretāyuge rājan balir vairocano 'bhavat
02,035.029d@021_0312 daityānāṃ pārthivo vīro balenāpratimo balī
02,035.029d@021_0313 tadā balir mahārāja daityasaṃghaiḥ samāvṛtaḥ
02,035.029d@021_0314 vijitya tarasā śakram indrasthānam avāpa saḥ
02,035.029d@021_0315 tena vitrāsitā devā balinākhaṇḍalādayaḥ
02,035.029d@021_0316 brahmāṇaṃ vai puraskṛtya gatvā kṣīrodadhiṃ tadā
02,035.029d@021_0317 tuṣṭuvuḥ sahitāḥ sarve devaṃ nārāyaṇaṃ prabhum
02,035.029d@021_0318 teṣāṃ prasādaṃ cakre 'tha vibudhānāṃ haris tadā
02,035.029d@021_0319 prasādajaṃ tasya vibhor adityāṃ janma ucyate
02,035.029d@021_0320 aditer api putratvam etya yādavanandanaḥ
02,035.029d@021_0321 eṣa viṣṇur iti khyāta indrasyāvarajo 'bhavat
02,035.029d@021_0322 tasminn eva tu kāle tu daityendro vīryavān balī
02,035.029d@021_0323 aśvamedhaṃ kratuśreṣṭham āhartum upacakrame
02,035.029d@021_0324 vartamāne tadā yajñe daityendrasya yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_0325 sa viṣṇur vāmano bhūtvā pracchanno brahmaveṣadhṛk
02,035.029d@021_0326 muṇḍo yajñopavītī ca kṛṣṇājinadharaḥ śikhī
02,035.029d@021_0327 palāśadaṇḍaṃ saṃgṛhya vāmano 'dbhutadarśanaḥ
02,035.029d@021_0328 praviśya sa baler yajñe vartamāne tu dakṣiṇām
02,035.029d@021_0329 dehīty uvāca daityendraṃ vikramāṃs trīn mamaiva ha
02,035.029d@021_0330 dīyatāṃ tripadīmātram ity avocan mahāsuram
02,035.029d@021_0331 sa tatheti pratiśrutya pradadau viṣṇave tadā
02,035.029d@021_0332 tena labdhvā harir bhūmiṃ jṛmbhayām āsa vai bhṛśam
02,035.029d@021_0333 sa śiśuḥ sadivaṃ khaṃ ca pṛthivīṃ ca viśāṃ pate
02,035.029d@021_0334 tribhir vikramaṇair etat sarvam ākramatābhibhūḥ
02,035.029d@021_0335 baler balavato yajñe balinā viṣṇunā purā
02,035.029d@021_0336 vikramais tribhir akṣobhyāḥ kṣobhitās te mahāsurāḥ
02,035.029d@021_0337 vipracittimukhāḥ kruddhā daityasaṃghā mahābalāḥ
02,035.029d@021_0338 nānāvaktrā mahākāyā nānāveṣadharā nṛpa
02,035.029d@021_0339 nānāpraharaṇā raudrā nānāmālyānulepanāḥ
02,035.029d@021_0340 svāny āyudhāni saṃgṛhya pradīptā iva tejasā
02,035.029d@021_0341 kramamāṇaṃ hariṃ tatra upāvartanta bhārata
02,035.029d@021_0342 pramathya sarvān daiteyān pādahastatalais tu tān
02,035.029d@021_0343 rūpaṃ kṛtvā mahābhīmaṃ jahārāśu sa medinīm
02,035.029d@021_0344 saṃprāpya divam ākāśam ādityasadane sthitaḥ
02,035.029d@021_0345 atyarocata bhūtātmā bhāskaraṃ svena tejasā
02,035.029d@021_0346 prakāśayan diśaḥ sarvāḥ pradiśaś ca mahābalaḥ
02,035.029d@021_0347 śuśubhe sa mahābāhuḥ sarvalokān prakāśayan
02,035.029d@021_0348 tasya vikramato bhūmiṃ candrādityau stanāntare
02,035.029d@021_0349 nabhaḥ prakramamāṇasya nābhyāṃ kila tadā sthitau
02,035.029d@021_0350 param ākramamāṇasya jānubhyāṃ tau vyavasthitau
02,035.029d@021_0351 viṣṇor amitavīryasya vadanty evaṃ dvijātayaḥ
02,035.029d@021_0352 athāsādya kapālaṃ sa aṇḍasya tu yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_0353 tacchidrāt syandinī tasya pādād bhraṣṭātha nimnagā
02,035.029d@021_0354 sasāra sāgaraṃ sāśu pāvanī sāgaraṃgamā
02,035.029d@021_0355 jahāra medinīṃ sarvāṃ hatvā dānavapuṃgavān
02,035.029d@021_0356 āsurīṃ śriyam āhṛtya trīṃl lokān sa janārdanaḥ
02,035.029d@021_0357 saputradārān asurān pātāle vinyapātayat
02,035.029d@021_0358 namuciḥ śambaraś caiva prahlādaś ca mahāmanāḥ
02,035.029d@021_0359 pādapātābhinirdhūtāḥ pātāle vinipātitāḥ
02,035.029d@021_0360 mahābhūtāni bhūtātmā saviśeṣāṇi vai hariḥ
02,035.029d@021_0361 kālaṃ ca sakalaṃ rājan gātrabhūtāny adarśayat
02,035.029d@021_0362 tasya gātre jagat sarvam ānītam iva dṛśyate
02,035.029d@021_0363 na kiṃ cid asti lokeṣu yad anāptaṃ mahātmanā
02,035.029d@021_0364 tad dhi rūpam upendrasya devadānavamānavāḥ
02,035.029d@021_0365 dṛṣṭvā taṃ mumuhuḥ sarve viṣṇutejobhipīḍitāḥ
02,035.029d@021_0366 balir baddho 'bhimānī ca yajñavāṭe mahātmanā
02,035.029d@021_0367 virocanakulaṃ sarvaṃ pātāle vinipātitam
02,035.029d@021_0368 evaṃvidhāni karmāṇi kṛtvā garuḍavāhanaḥ
02,035.029d@021_0369 na vismayam upāgacchat pārameṣṭhyena tejasā
02,035.029d@021_0370 sa sarvam amaraiśvaryaṃ saṃpradāya śacīpateḥ
02,035.029d@021_0371 trailokyaṃ ca dadau śakre viṣṇur dānavasūdanaḥ
02,035.029d@021_0372 eṣa te vāmano nāma prādurbhāvo mahātmanaḥ
02,035.029d@021_0373 vedavidbhir dvijair etat kathyate vaiṣṇavaṃ yaśaḥ
02,035.029d@021_0374 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0374 mānuṣeṣu yathā viṣṇoḥ prādurbhāvaṃ tathā śṛṇu
02,035.029d@021_0375 viṣṇoḥ punar mahārāja prādurbhāvo mahātmanaḥ
02,035.029d@021_0376 dattātreya iti khyāta ṛṣir āsīn mahāyaśāḥ
02,035.029d@021_0377 tena naṣṭeṣu vedeṣu kriyāsu ca makheṣu ca
02,035.029d@021_0378 cāturvarṇye ca saṃkīrṇe dharme śithilatāṃ gate
02,035.029d@021_0379 abhivardhati cādharme satye naṣṭe sthite 'nṛte
02,035.029d@021_0380 prajāsu kṣīyamāṇāsu dharme cākulatāṃ gate
02,035.029d@021_0381 sayajñāḥ sakriyā vedāḥ pratyānītāś ca tena vai
02,035.029d@021_0382 cāturvarṇyam asaṃkīrṇaṃ kṛtaṃ tena mahātmanā
02,035.029d@021_0383 sa eṣa vai yadā prādād dhehayādhipater varam
02,035.029d@021_0384 taṃ hehayānām adhipas tv arjuno 'bhiprasādayan
02,035.029d@021_0385 vane paryacarat samyak śuśrūṣur anasūyakaḥ
02,035.029d@021_0386 nirmamo nirahaṃkāro dīrghakālam atoṣayat
02,035.029d@021_0387 ārādhya dattātreyaṃ hi agṛhṇāt sa varān imān
02,035.029d@021_0388 āptād āptatarād viprād vidvān vidvanniṣevitān
02,035.029d@021_0389 ṛte 'maratvād vipreṇa dattātreyeṇa dhīmatā
02,035.029d@021_0390 varaiś caturbhiḥ pravṛta imāṃs tatrābhyanandata
02,035.029d@021_0391 śrīmān manasvī balavān satyavāg anasūyakaḥ
02,035.029d@021_0392 sahasrabāhur bhūyāsam eṣa me prathamo varaḥ
02,035.029d@021_0393 jarāyujāṇḍajaṃ sarvaṃ sarvaṃ caiva carācaram
02,035.029d@021_0394 prāśāstum icche dharmeṇa dvitīyas tv eṣa me varaḥ
02,035.029d@021_0395 pitṝn devān ṛṣīn viprān yajeyaṃ vipulair makhaiḥ
02,035.029d@021_0396 amitrān niśitair bāṇair ghātayeyaṃ raṇājire
02,035.029d@021_0397 dattātreyeha bhagavaṃs tṛtīyo vara eṣa me
02,035.029d@021_0398 yasya nāsīn na bhavitā na cāsti sadṛśaḥ pumān
02,035.029d@021_0399 iha vā divi vā loke sa me hantā bhaved iti
02,035.029d@021_0400 so 'rjunaḥ kṛtavīryasya varaḥ putro 'bhavad yudhi
02,035.029d@021_0401 sa sahasraṃ sahasrāṇāṃ māhiṣmatyām avardhata
02,035.029d@021_0402 sa bhūmim akhilāṃ jitvā dvīpāṃś cāpi samudriṇaḥ
02,035.029d@021_0403 nabhasīva jvalan sūryaḥ puṇyaiḥ karmabhir arjunaḥ
02,035.029d@021_0404 indradvīpaṃ kaśeruṃ ca tāmradvīpaṃ gabhastimat
02,035.029d@021_0405 gāndharvaṃ vāruṇaṃ dvīpaṃ saumyārṣam iti ca prabhuḥ
02,035.029d@021_0406 pūrvair ajitapūrvāṃś ca dvīpān ajayad arjunaḥ
02,035.029d@021_0407 sauvarṇaṃ sarvam apy āsīd vimānavaram uttamam
02,035.029d@021_0408 caturdhā vyabhajad rāṣṭraṃ tad vibhajyānvapālayat
02,035.029d@021_0409 ekāṃśenāharat senām ekāṃśenāvasad gṛhān
02,035.029d@021_0410 yas tu tasya tṛtīyāṃśo rājāsīj janasaṃgrahe
02,035.029d@021_0411 āptaḥ paramakalyāṇas tena yajñān akalpayat
02,035.029d@021_0412 ye dasyavo grāmacarā araṇye ca vasanti ye
02,035.029d@021_0413 caturthena ca so 'ṃśena tān sarvān pratyaṣedhayat
02,035.029d@021_0414 sarvebhyaś cāntavāsibhyaḥ kārtavīryo 'harad balim
02,035.029d@021_0415 āhṛtaṃ svabalair yat tad arjunasyāvamanyate
02,035.029d@021_0416 kāko vā mūṣiko vāpi taṃ tam eva nyabarhayat
02,035.029d@021_0417 dvārāṇi nāpidhīyante rāṣṭreṣu nagareṣu ca
02,035.029d@021_0418 sa eva rāṣṭrapālo 'bhūt strīpālo 'bhavad arjunaḥ
02,035.029d@021_0419 sa evāsīd ajāpālaḥ sa gopālo viśāṃ pate
02,035.029d@021_0420 sarvāṇy eva manuṣyāṇāṃ rājā kṣetrāṇi rakṣati
02,035.029d@021_0421 idaṃ tu kārtavīryasya babhūvāsadṛśaṃ janaiḥ
02,035.029d@021_0422 na pūrve nāpare tasya gamiṣyanti gatiṃ nṛpāḥ
02,035.029d@021_0423 yad arṇave prayātasya vastraṃ na pariṣicyate
02,035.029d@021_0424 śataṃ varṣasahasrāṇām anuśiṣyārjuno mahīm
02,035.029d@021_0425 dattātreyaprasādena evaṃ rājyaṃ cakāra saḥ
02,035.029d@021_0426 evaṃ bahūni karmāṇi cakre lokahitāya saḥ
02,035.029d@021_0427 dattātreya iti khyātaḥ prādurbhāvas tu vaiṣṇavaḥ
02,035.029d@021_0428 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0428 kathito bharataśreṣṭha śṛṇu bhūyo mahātmanaḥ
02,035.029d@021_0429 yadā bhṛgukule janma yadarthaṃ ca mahātmanaḥ
02,035.029d@021_0430 jāmadagnya iti khyātaḥ prādurbhāvas tu vaiṣṇavaḥ
02,035.029d@021_0431 jamadagneḥ suto rājan rāmo nāma sa vīryavān
02,035.029d@021_0432 hehayāntakaro rājan sa rāmo balināṃ varaḥ
02,035.029d@021_0433 kārtavīryo mahāvīryo balenāpratimas tathā
02,035.029d@021_0434 rāmeṇa jāmadagnyena hato viṣamam ācaran
02,035.029d@021_0435 taṃ kārtavīryaṃ rājānaṃ hehayānām ariṃdamam
02,035.029d@021_0436 rathasthaṃ pārthivaṃ rāmaḥ pātayitvāvadhīd raṇe
02,035.029d@021_0437 jambhasya yajñahantā sa ṛtvijaṃ caiva saṃstare
02,035.029d@021_0438 jambhasya mūrdhni bhettā ca hantā ca śatadundubheḥ
02,035.029d@021_0439 sa eṣa kṛṣṇo govindo jāto bhṛguṣu vīryavān
02,035.029d@021_0440 sahasrabāhum uddhartuṃ sahasrajitam āhave
02,035.029d@021_0441 kṣatriyāṇāṃ catuḥṣaṣṭim ayutāni mahāyaśāḥ
02,035.029d@021_0442 sarasvatyāṃ sametāni eṣa vai dhanuṣājayat
02,035.029d@021_0443 brahmadviṣāṃ vadhe tasmin sahasrāṇi caturdaśa
02,035.029d@021_0444 punar jagrāha śūrāṇām antaṃ cakre nararṣabhaḥ
02,035.029d@021_0445 tato daśasahasrasya bhaṅktvā pūrvam ariṃdamaḥ
02,035.029d@021_0446 sahasraṃ musalenāghnan sahasram udakṛntata
02,035.029d@021_0447 caturdaśa sahasrāṇi kaṇadhūmam apāyayat
02,035.029d@021_0448 śiṣṭān brahmadviṣo jitvā tato 'snāyata bhārgavaḥ
02,035.029d@021_0449 rāma rāmety abhikruṣṭo brāhmaṇaiḥ kṣatriyārditaiḥ
02,035.029d@021_0450 nyaghnad daśa sahasrāṇi rāmaḥ paraśunābhibhūḥ
02,035.029d@021_0451 na hy amṛṣyata tāṃ vācam ārtair bhṛśam udīritām
02,035.029d@021_0452 bhṛgo rāmābhidhāveti yadākrandan dvijātayaḥ
02,035.029d@021_0453 kāśmīrān daradān kuntīn kṣudrakān mālavāñ śakān
02,035.029d@021_0454 cedikāśikarūśāṃś ca ṛṣīkān krathakaiśikān
02,035.029d@021_0455 aṅgān vaṅgān kaliṅgāṃś ca māgadhān kāśikosalān
02,035.029d@021_0456 rātrāyaṇān vītihotrān kirātān mārttikāvatān
02,035.029d@021_0457 etān anyāṃś ca rājendrān deśe deśe sahasraśaḥ
02,035.029d@021_0458 nikṛtya niśitair bāṇaiḥ saṃpradāya vivasvate
02,035.029d@021_0459 kīrṇā kṣatriyakoṭībhir merumandarabhūṣaṇā
02,035.029d@021_0460 triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivī tena niḥkṣatriyā kṛtā
02,035.029d@021_0461 kṛtvā niḥkṣatriyāṃ caiva bhārgavaḥ sa mahāyaśāḥ
02,035.029d@021_0462 indragopakavarṇasya jīvaṃjīvanibhasya ca
02,035.029d@021_0463 pūrayām āsa saritaḥ kṣatajasya sarāṃsi ca
02,035.029d@021_0464 cakāra tarpaṇaṃ vīraḥ pitṝṇāṃ tāsu teṣu ca
02,035.029d@021_0465 sarvān aṣṭādaśa dvīpān vaśam ānīya bhārgavaḥ
02,035.029d@021_0466 so 'śvamedhasahasrāṇi naramedhaśatāni ca
02,035.029d@021_0467 iṣṭvā sāgaraparyantāṃ kāśyapāya mahīṃ dadau
02,035.029d@021_0468 tasyāgreṇānuparyeti bhūmiṃ kṛtvā vipāṃsulām
02,035.029d@021_0469 tataḥ kālakṛtāṃ satyāṃ bhārgavāya mahātmane
02,035.029d@021_0470 gāthām apy atra gāyanti ye purāṇavido janāḥ
02,035.029d@021_0471 vedim aṣṭādaśotsedhāṃ hiraṇyasyātipauruṣīm
02,035.029d@021_0472 rāmasya jāmadagnyasya pratijagrāha kāśyapaḥ
02,035.029d@021_0473 evam iṣṭvā mahābāhuḥ kratubhir bhūridakṣiṇaiḥ
02,035.029d@021_0474 anyad varṣaśataṃ rāmaḥ saubhe sālvam ayodhayat
02,035.029d@021_0475 tataḥ sa bhṛguśārdūlas taṃ saubhaṃ yodhayan prabhuḥ
02,035.029d@021_0476 subandhuraṃ rathaṃ rājann āsthāya bharatarṣabha
02,035.029d@021_0477 nagnikānāṃ kumārīṇāṃ gāyantīnām upāśṛṇot
02,035.029d@021_0478 rāma rāma mahābāho bhṛgūṇāṃ kīrtivardhana
02,035.029d@021_0479 tyaja śastrāṇi sarvāṇi na tvaṃ saubhaṃ vadhiṣyasi
02,035.029d@021_0480 cakrahasto gadāpāṇir bhītānām abhayaṃkaraḥ
02,035.029d@021_0481 yudhi pradyumnasāmbābhyāṃ kṛṣṇaḥ saubhaṃ vadhiṣyati
02,035.029d@021_0482 tac chrutvā puruṣavyāghras tata eva vanaṃ yayau
02,035.029d@021_0483 nyasya sarvāṇi śastrāṇi kālakāṅkṣī mahāyaśāḥ
02,035.029d@021_0484 rathaṃ varmāyudhaṃ caiva śarān paraśum eva ca
02,035.029d@021_0485 dhanūṃṣy apsu pratiṣṭhāpya rāmas tepe paraṃ tapaḥ
02,035.029d@021_0486 hriyaṃ prajñāṃ śriyaṃ kīrtiṃ lakṣmīṃ cāmitrakarśanaḥ
02,035.029d@021_0487 pañcādhiṣṭhāya dharmātmā taṃ rathaṃ visasarja ha
02,035.029d@021_0488 ādikāle pravṛttaṃ hi vibhajan kālam īśvaraḥ
02,035.029d@021_0489 nāhanac chraddhayā saubhaṃ na hy aśakto mahāyaśāḥ
02,035.029d@021_0490 jāmadagnya iti khyāto yas tv asau bhagavān ṛṣiḥ
02,035.029d@021_0491 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0491 so 'sya bhāgas tapas tepe bhārgavo lokaviśrutaḥ
02,035.029d@021_0492 śṛṇu rājaṃs tathā viṣṇoḥ prādurbhāvaṃ mahātmanaḥ
02,035.029d@021_0493 caturviṃśe yuge cāpi mārkaṇḍeyapuraḥsaraḥ
02,035.029d@021_0494 tithau nāvamike jajñe tathā daśarathād api
02,035.029d@021_0495 kṛtvātmānaṃ mahābāhuś caturdhā viṣṇur avyayaḥ
02,035.029d@021_0496 loke rāma iti khyātas tejasā bhāskaropamaḥ
02,035.029d@021_0497 prasādhanārthaṃ lokasya viṣṇus tasya sanātanaḥ
02,035.029d@021_0498 dharmārtham eva kaunteya jajñe tatra mahāyaśāḥ
02,035.029d@021_0499 tam apy āhur manuṣyendraṃ sarvabhūtapates tanum
02,035.029d@021_0500 yajñavighnaṃ tadā kṛtvā viśvāmitrasya bhārata
02,035.029d@021_0501 subāhur nihatahas tena mārīcas tāḍito bhṛśam
02,035.029d@021_0502 tasmai dattāni śastrāṇi viśvāmitreṇa dhīmatā
02,035.029d@021_0503 vadhārthaṃ devaśatrūṇāṃ durvārāṇi surair api
02,035.029d@021_0504 vartamāne tadā yajñe janakasya mahātmanaḥ
02,035.029d@021_0505 bhagnaṃ māheśvaraṃ cāpaṃ krīḍatā līlayā param
02,035.029d@021_0506 tato vivāhaṃ sītāyāḥ kṛtvā sa raghuvallabhaḥ
02,035.029d@021_0507 nagarīṃ punar āsādya mumude tatra sītayā
02,035.029d@021_0508 kasya cit tv atha kālasya pitrā tatrābhicoditaḥ
02,035.029d@021_0509 kaikeyyāḥ priyam anvicchan vanam abhyavapadyata
02,035.029d@021_0510 yaḥ samāḥ sarvadharmajñaś caturdaśa vane vasan
02,035.029d@021_0511 lakṣmaṇānucaro rāmaḥ sarvabhūtahite rataḥ
02,035.029d@021_0512 caturdaśa vane taptvā tapo varṣāṇi bhārata
02,035.029d@021_0513 rūpiṇī yasya pārśvasthā sītety abhihitā janaiḥ
02,035.029d@021_0514 pūrvocitatvāt sā lakṣmīr bhartāram anugacchati
02,035.029d@021_0515 janasthāne vasan kāryaṃ tridaśānāṃ cakāra saḥ
02,035.029d@021_0516 mārīcaṃ dūṣaṇaṃ hatvā kharaṃ triśirasaṃ tathā
02,035.029d@021_0517 caturdaśa sahasrāṇi rakṣasāṃ ghorakarmaṇām
02,035.029d@021_0518 jaghāna rāmo dharmātmā prajānāṃ hitakāmyayā
02,035.029d@021_0519 virādhaṃ ca kabandhaṃ ca rākṣasau krūrakarmiṇau
02,035.029d@021_0520 jaghāna ca tadā rāmo gandharvau śāpavikṣatau
02,035.029d@021_0521 sa rāvaṇasya bhaginīnāsācchedaṃ ca kārayat
02,035.029d@021_0522 bhāryāviyogaṃ taṃ prāpya mṛgayan vyacarad vanam
02,035.029d@021_0523 tatas tam ṛśyamūkaṃ sa gatvā pampām atītya ca
02,035.029d@021_0524 sugrīvaṃ mārutiṃ dṛṣṭvā cakre maitrīṃ tayoḥ sa vai
02,035.029d@021_0525 atha gatvā sa kiṣkindhāṃ sugrīveṇa tadā saha
02,035.029d@021_0526 nihatya vālinaṃ yuddhe vānarendraṃ mahābalam
02,035.029d@021_0527 abhyaṣiñcat tadā rāmaḥ sugrīvaṃ vānareśvaram
02,035.029d@021_0528 tataḥ sa vīryavān rājaṃs tvarayan vai samutsukaḥ
02,035.029d@021_0529 vicitya vāyuputreṇa laṅkādeśaṃ niveditam
02,035.029d@021_0530 setuṃ baddhvā samudrasya vānaraiḥ sahitas tadā
02,035.029d@021_0531 sītāyāḥ padam anvicchan rāmo laṅkāṃ viveśa ha
02,035.029d@021_0532 devoragagaṇānāṃ hi yakṣarākṣasapakṣiṇām
02,035.029d@021_0533 tatrāvadhyaṃ rākṣasendraṃ rāvaṇaṃ yudhi durjayam
02,035.029d@021_0534 yuktaṃ rākṣasakoṭībhir bhinnāñjanacayopamam
02,035.029d@021_0535 durnirīkṣyaṃ suragaṇair varadānena darpitam
02,035.029d@021_0536 jaghāna sacivaiḥ sārdhaṃ sānvayaṃ rāvaṇaṃ raṇe
02,035.029d@021_0537 trailokyakaṇṭakaṃ vīraṃ mahākāyaṃ mahābalam
02,035.029d@021_0538 rāvaṇaṃ sagaṇaṃ hatvā rāmo bhūtapatiḥ purā
02,035.029d@021_0539 laṅkāyāṃ taṃ mahātmānaṃ rākṣasendraṃ vibhīṣaṇam
02,035.029d@021_0540 abhiṣicya ca tatraiva amaratvaṃ dadau tadā
02,035.029d@021_0541 āruhya puṣpakaṃ rāmaḥ sītām ādāya pāṇḍava
02,035.029d@021_0542 sabalaḥ svapuraṃ gatvā dharmarājyam apālayat
02,035.029d@021_0543 dānavo lavaṇo nāma madhoḥ putro mahābalaḥ
02,035.029d@021_0544 śatrughnena hato rājaṃs tato rāmasya śāsanāt
02,035.029d@021_0545 evaṃ bahūni karmāṇi kṛtvā lokahitāya saḥ
02,035.029d@021_0546 rājyaṃ cakāra vidhivad rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ
02,035.029d@021_0547 daśāśvamedhān ājahre jyotirukthyān ahargaṇān
02,035.029d@021_0548 nāśrūyantāśubhā vāco nātyayaḥ prāṇināṃ tadā
02,035.029d@021_0549 na vittajaṃ bhayaṃ cāsīd rāme rājyaṃ praśāsati
02,035.029d@021_0550 prāṇināṃ ca bhayaṃ nāsīj jalānalavidhānajam
02,035.029d@021_0551 paryadevan na vidhavā nānāthāḥ kāś canābhavan
02,035.029d@021_0552 sarvam āsīt tadā tṛptaṃ rāme rājyaṃ praśāsati
02,035.029d@021_0553 na saṃkarakarā varṇā na kṛṣṭakarakṛj janaḥ
02,035.029d@021_0554 na ca sma vṛddhā bālānāṃ pretakāryāṇi kurvate
02,035.029d@021_0555 viśaḥ paryacaran kṣatraṃ kṣatraṃ nāpīḍayad viśaḥ
02,035.029d@021_0556 narā nātyacaran bhāryā bhāryā nātyacaran patīn
02,035.029d@021_0557 nāsīd alpakṛṣir loke rāme rājyaṃ praśāsati
02,035.029d@021_0558 āsan varṣasahasrāṇi tathā putrasahasriṇaḥ
02,035.029d@021_0559 arogāḥ prāṇino 'py āsan rāme rājyaṃ praśāsati
02,035.029d@021_0560 ṛṣīṇāṃ devatānāṃ ca manuṣyāṇāṃ tathaiva ca
02,035.029d@021_0561 pṛthivyāṃ sahavāso 'bhūd rāme rājyaṃ praśāsati
02,035.029d@021_0562 sarve hy āsaṃs tṛptarūpās tadā tasmin viśāṃ pate
02,035.029d@021_0563 dharmeṇa pṛthivīṃ sarvām anuśāsati bhūmipe
02,035.029d@021_0564 tapasy evābhavan sarve sarve dharmam anuvratāḥ
02,035.029d@021_0565 pṛthivyāṃ dhārmike tasmin rāme rājyaṃ praśāsati
02,035.029d@021_0566 nādharmiṣṭho naraḥ kaś cid babhūva prāṇināṃ kva cit
02,035.029d@021_0567 prāṇāpānau samāv āstāṃ rāme rājyaṃ praśāsati
02,035.029d@021_0568 gāthām apy atra gāyanti ye purāṇavido janāḥ
02,035.029d@021_0569 śyāmo yuvā lohitākṣo mātaṅgānām ivarṣabhaḥ
02,035.029d@021_0570 ājānubāhuḥ sumukhaḥ siṃhaskandho mahābalaḥ
02,035.029d@021_0571 daśa varṣasahasrāṇi daśa varṣaśatāni ca
02,035.029d@021_0572 rājyaṃ bhogaṃ ca saṃprāpya śaśāsa pṛthivīm imām
02,035.029d@021_0573 rāmo rāmo rāma iti prajānām abhavan kathāḥ
02,035.029d@021_0574 rāmabhūtaṃ jagad idaṃ rāme rājyaṃ praśāsati
02,035.029d@021_0575 ṛgyajuḥsāmahīnāś ca na tadāsan dvijātayaḥ
02,035.029d@021_0576 uṣitvā daṇḍake kāryaṃ tridaśānāṃ cakāra saḥ
02,035.029d@021_0577 pūrvāpakāriṇaṃ saṃkhye paulastyaṃ manujarṣabhaḥ
02,035.029d@021_0578 devagandharvanāgānām ariṃ sa nijaghāna ha
02,035.029d@021_0579 sattvavān guṇasaṃpanno dīpyamānaḥ svatejasā
02,035.029d@021_0580 evam eva mahābāhur ikṣvākukulavardhanaḥ
02,035.029d@021_0581 rāvaṇaṃ sagaṇaṃ hatvā divam ākramatābhibhūḥ
02,035.029d@021_0582 iti dāśaratheḥ khyātaḥ prādurbhāvo mahātmanaḥ
02,035.029d@021_0583 tataḥ kṛṣṇo mahābāhur bhītānām abhayaṃkaraḥ
02,035.029d@021_0584 aṣṭāviṃśe yuge rājañ jajñe śrīvatsalakṣaṇaḥ
02,035.029d@021_0585 peśalaś ca vadānyaś ca loke bahumato nṛṣu
02,035.029d@021_0586 smṛtimān deśakālajñaḥ śaṅkhacakragadāsidhṛk
02,035.029d@021_0587 vāsudeva iti khyāto lokānāṃ hitakṛt sadā
02,035.029d@021_0588 vṛṣṇīnāṃ ca kule jāto bhūmeḥ priyacikīrṣayā
02,035.029d@021_0589 sa nṛṇām abhayaṃ dātā madhuheti sa viśrutaḥ
02,035.029d@021_0590 sa śakrārjunarāmāṇāṃ kila sthānāny asūdayat
02,035.029d@021_0591 kaṃsādīn nijaghānājau daityān mānuṣavigrahān
02,035.029d@021_0592 ayaṃ lokahitārthāya prādurbhāvo mahātmanaḥ
02,035.029d@021_0593 kalkī viṣṇuyaśā nāma bhūyaś cotpatsyate hariḥ
02,035.029d@021_0594 kaler yugānte saṃprāpte dharme śithilatāṃ gate
02,035.029d@021_0595 pāṣaṇḍināṃ gaṇānāṃ hi vadhārthaṃ bharatarṣabha
02,035.029d@021_0596 dharmasya ca vivṛddhyarthaṃ viprāṇāṃ hitakāmyayā
02,035.029d@021_0597 ete cānye ca bahavo divyā devagaṇair yutāḥ
02,035.029d@021_0598 vaiśaṃpāyanaḥ
02,035.029d@021_0598 prādurbhāvāḥ purāṇeṣu gīyante brahmavādibhiḥ
02,035.029d@021_0599 evam ukto 'tha kaunteyas tataḥ pauravanandanaḥ
02,035.029d@021_0600 yudhiṣṭhiraḥ
02,035.029d@021_0600 ābabhāṣe punar bhīṣmaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,035.029d@021_0601 bhūya eva manuṣyendra upendrasya yaśasvinaḥ
02,035.029d@021_0602 janma vṛṣṇiṣu vijñātum icchāmi vadatāṃ vara
02,035.029d@021_0603 yathaiva bhagavāñ jātaḥ kṣitāv iha janārdanaḥ
02,035.029d@021_0604 mādhaveṣu mahābuddhis tan me brūhi pitāmaha
02,035.029d@021_0605 yadarthaṃ ca mahātejā gās tu govṛṣabhekṣaṇaḥ
02,035.029d@021_0606 rarakṣa kaṃsasya vadhāl lokānām abhirakṣitā
02,035.029d@021_0607 krīḍatā caiva yad bālye govindena viceṣṭitam
02,035.029d@021_0608 vaiśaṃpāyanaḥ
02,035.029d@021_0608 tadā matimatāṃ śreṣṭha tan me brūhi pitāmaha
02,035.029d@021_0609 evam uktas tato bhīṣmaḥ keśavasya mahātmanaḥ
02,035.029d@021_0610 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0610 mādhaveṣu tadā janma kathayām āsa vīryavān
02,035.029d@021_0611 hanta te kathayiṣyāmi yudhiṣṭhira yathātatham
02,035.029d@021_0612 yato nārāyaṇasyeha janma vṛṣṇiṣu kaurava
02,035.029d@021_0613 purā loke mahārāja vartamāne kṛte yuge
02,035.029d@021_0614 āsīt trailokyavikhyātaḥ saṃgrāmas tārakāmayaḥ
02,035.029d@021_0615 virocano mayas tāro varāhaḥ śveta eva ca
02,035.029d@021_0616 lambaḥ kiśoraḥ svarbhānur ariṣṭo 'tha kṣaraś ca vai
02,035.029d@021_0617 vipracittiḥ pralambaś ca vṛtrajambhabalādayaḥ
02,035.029d@021_0618 namuciḥ kālanemiś ca prahlāda iti viśrutaḥ
02,035.029d@021_0619 ete cānye ca bahavo daityasaṃghāḥ sahasraśaḥ
02,035.029d@021_0620 nānāśastradharā rājan nānābhūṣaṇavāhanāḥ
02,035.029d@021_0621 devatānām abhimukhās tasthur daiteyadānavāḥ
02,035.029d@021_0622 devās tu yudhyamānās te dānavān abhyayū raṇe
02,035.029d@021_0623 ādityā vasavo rudrāḥ sādhyā viśve marudgaṇāḥ
02,035.029d@021_0624 indro yamaś ca candraś ca varuṇo 'tha dhaneśvaraḥ
02,035.029d@021_0625 aśvinau ca mahāvīryau ye cānye devatāgaṇāḥ
02,035.029d@021_0626 cakrur yuddhaṃ mahāghoraṃ dānavaiś ca yathākramam
02,035.029d@021_0627 yudhyamānāḥ sameyuś ca devā daiteyadānavaiḥ
02,035.029d@021_0628 tad yuddham abhavad ghoraṃ devadānavasaṃkulam
02,035.029d@021_0629 tābhyāṃ balābhyāṃ saṃjajñe tumulo vigrahas tadā
02,035.029d@021_0630 tīkṣṇaiḥ śastraiḥ kiranto 'tha abhyayur devadānavāḥ
02,035.029d@021_0631 aghnan devān sagandharvān sayakṣoragacāraṇān
02,035.029d@021_0632 te vadhyamānā daiteyair devasaṃghās tadā raṇe
02,035.029d@021_0633 dudruvuḥ saṃpariśrāntāḥ kṣīṇapraharaṇā raṇe
02,035.029d@021_0634 trātāraṃ manasā jagmur devaṃ nārāyaṇaṃ prabhum
02,035.029d@021_0635 etasminn antare tatra jagāma harir īśvaraḥ
02,035.029d@021_0636 dīpayañ jyotiṣā bhūmiṃ śaṅkhacakragadādharaḥ
02,035.029d@021_0637 tam āgataṃ suparṇasthaṃ viṣṇuṃ lokanamaskṛtam
02,035.029d@021_0638 dṛṣṭvā mudā yutāḥ sarve bhayaṃ tyaktvā raṇe surāḥ
02,035.029d@021_0639 cakrur yuddhaṃ punaḥ sarve devā daiteyadānavaiḥ
02,035.029d@021_0640 tad yuddham abhavad ghoram acintyaṃ romaharṣaṇam
02,035.029d@021_0641 jaghnur daityān raṇe devāḥ sarve śakrapurogamāḥ
02,035.029d@021_0642 te vadhyamānā vibudhair dudruvur daityadānavāḥ
02,035.029d@021_0643 vidrutān dānavān dṛṣṭvā tadā bhārata saṃyuge
02,035.029d@021_0644 kālanemir iti khyāto dānavaḥ pratyadṛśyata
02,035.029d@021_0645 śatapraharaṇo ghoraḥ śatabāhuḥ śatānanaḥ
02,035.029d@021_0646 śataśīrṣaḥ sthitaḥ śrīmāñ śataśṛṅga ivācalaḥ
02,035.029d@021_0647 bhāskarākāramukuṭaḥ śiñjitābharaṇāṅgadaḥ
02,035.029d@021_0648 dhūmrakeśo hariśmaśrur nirdaṣṭhoṣṭhapuṭānanaḥ
02,035.029d@021_0649 trailokyāntaravistāraṃ dhārayan vipulaṃ vapuḥ
02,035.029d@021_0650 tarjayan vai raṇe devāñ chādayan sa diśo daśa
02,035.029d@021_0651 abhyadhāvat susaṃkruddho vyāditāsya ivāntakaḥ
02,035.029d@021_0652 tataḥ śastraprapātaiś ca devān dharṣitavān raṇe
02,035.029d@021_0653 athābhyayuḥ surān sarvān punas te daityadānavāḥ
02,035.029d@021_0654 āpīḍayan raṇe kruddhās tato devān yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_0655 te vadhyamānā vibudhāḥ samare kālaneminā
02,035.029d@021_0656 daityaiś caiva mahārāja dudruvuḥ sahitā diśaḥ
02,035.029d@021_0657 vidrutān vibudhān dṛṣṭvā kālanemir mahāsuraḥ
02,035.029d@021_0658 indraṃ yamāgnivaruṇān vāyuṃ ca dhanadaṃ ravim
02,035.029d@021_0659 etāṃś cānyān balāj jitvā teṣāṃ kāryāṇy avāpa saḥ
02,035.029d@021_0660 tān sarvāṃs tarasā jitvā kālanemir mahāsuraḥ
02,035.029d@021_0661 dadarśa gagane viṣṇuṃ suparṇasthaṃ mahādyutim
02,035.029d@021_0662 taṃ dṛṣṭvā krodhatāmrākṣas tarjayann abhyayāt tadā
02,035.029d@021_0663 sa bāhuśatam udyamya sarvāstragrahaṇaṃ raṇe
02,035.029d@021_0664 roṣād bhārata daityendro viṣṇor urasi pātayat
02,035.029d@021_0665 daityāś ca dānavāś caiva sarve mayapurogamāḥ
02,035.029d@021_0666 svāny āyudhāni saṃgṛhya sarve viṣṇum atāḍayan
02,035.029d@021_0667 sa tāḍyamāno 'tibalair daityaiḥ sarvāyudhodyataiḥ
02,035.029d@021_0668 na cacāla harir yuddhe 'kampyamāna ivācalaḥ
02,035.029d@021_0669 punar udyamya saṃkruddhaḥ kālanemir dṛḍhāṃ gadām
02,035.029d@021_0670 jaghāna saṃyuge rājan sa viṣṇuṃ garuḍaṃ ca vai
02,035.029d@021_0671 sa dṛṣṭvā garuḍaṃ śrāntaṃ cakram udyamya vai hariḥ
02,035.029d@021_0672 śataṃ śirāṃsi bāhūṃś ca so 'cchinat kālaneminaḥ
02,035.029d@021_0673 jaghānānyāṃś ca tān sarvān samare daityadānavān
02,035.029d@021_0674 tasmin rājan raṇe daityās traya eva viniḥsṛtāḥ
02,035.029d@021_0675 virocano mayaś caiva svarbhānuś ca mahāsuraḥ
02,035.029d@021_0676 sarvān aśeṣān hatvā tu viṣṇur vai daityadānavān
02,035.029d@021_0677 vibudhānām ṛṣīṇāṃ ca svāni sthānāni vai dadau
02,035.029d@021_0678 dattvā surāṇāṃ suprītiṃ prāpya sarvāṇi bhārata
02,035.029d@021_0679 jagāma brahmaṇā sārdhaṃ brahmalokaṃ tadā hariḥ
02,035.029d@021_0680 brahmalokaṃ praviśyātha tatra nārāyaṇaḥ prabhuḥ
02,035.029d@021_0681 paurāṇāṃ guhyasadanaṃ divyaṃ nārāyaṇāśramam
02,035.029d@021_0682 saṃpraviśya tadā devaḥ stūyamāno maharṣibhiḥ
02,035.029d@021_0683 sahasraśīrṣo bhūtvātha śayanāyopacakrame
02,035.029d@021_0684 ādidevaḥ purāṇātmā nidrāvaśam upāgataḥ
02,035.029d@021_0685 śete sukhaṃ sadā viṣṇur mohayañ jagad avyayaḥ
02,035.029d@021_0686 jagmus tasyātha varṣāṇi śayānasya mahātmanaḥ
02,035.029d@021_0687 ṣaṭtriṃśacchatasāhasraṃ mānuṣeṇeha saṃkhyayā
02,035.029d@021_0688 tataḥ kṛtayugatretādvāparānte bubodha saḥ
02,035.029d@021_0689 brahmādibhiḥ suraiś cāpi stūyamāno maharṣibhiḥ
02,035.029d@021_0690 utplutya śayanād viṣṇur brahmaṇā vibudhaiḥ saha
02,035.029d@021_0691 devānāṃ ca hitārthāya yayau devasabhāṃ prati
02,035.029d@021_0692 meroḥ śikharavinyastāṃ jvalantīṃ tāṃ śubhāṃ sabhām
02,035.029d@021_0693 viviśus tāṃ surāḥ sarve brahmaṇā saha bhārata
02,035.029d@021_0694 jagmus tatra niṣedus te sā niḥśabdam abhūt tadā
02,035.029d@021_0695 bhūmiḥ
02,035.029d@021_0695 tatra bhūmir uvācātha khedāt karuṇabhāṣiṇī
02,035.029d@021_0696 rājñāṃ balair balavatāṃ khinnāsmi bhṛśapīḍitā
02,035.029d@021_0697 nityaṃ bhārapariśrāntā duḥkhāj jīvāmi vai surāḥ
02,035.029d@021_0698 pure pure ca nṛpatiḥ koṭisaṃkhyair balair vṛtaḥ
02,035.029d@021_0699 rāṣṭre rāṣṭre ca śataśo grāmāḥ kulasahasriṇaḥ
02,035.029d@021_0700 bhūmipānāṃ sahasraiś ca teṣāṃ ca balināṃ balaiḥ
02,035.029d@021_0701 grāmāyutaiś ca rāṣṭraiś ca ahaṃ nirvivarīkṛtā
02,035.029d@021_0702 ke cid daityeṣu cotpannā ke cid rākṣasayonayaḥ
02,035.029d@021_0703 tasmād dhārayituṃ śaktā na śakṣyāmi janān aham
02,035.029d@021_0704 daityeśair bādhyamānās tāḥ prajā nityaṃ durātmabhiḥ
02,035.029d@021_0704 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0705 bhūmes tad vacanaṃ śrutvā devo nārāyaṇas tadā
02,035.029d@021_0706 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0706 vyādiśya tān surān sarvān kṣitau vastuṃ mano dadhe
02,035.029d@021_0707 yac cakre bhagavān viṣṇur vasudevakulodbhavaḥ
02,035.029d@021_0708 tat te 'haṃ nṛpa vakṣyāmi śṛṇu sarvam aśeṣataḥ
02,035.029d@021_0709 vāsudevasya māhātmyaṃ caritaṃ ca mahādyuteḥ
02,035.029d@021_0710 hitārthaṃ suramartyānāṃ lokānāṃ hi hitāya ca
02,035.029d@021_0711 yadā divi vibhus tāta na reme bhagavān asau
02,035.029d@021_0712 tato vyādiśya bhūtāni bhuvi bhaumasukhāvahaḥ
02,035.029d@021_0713 nigrahārthāya daityānāṃ codayām āsa vai tadā
02,035.029d@021_0714 marutaś ca vasūṃś caiva sūryācandramasāv ubhau
02,035.029d@021_0715 gandharvāpsarasaś caiva rudrādityāṃs tathāśvinau
02,035.029d@021_0716 jāyadhvaṃ mānuṣe loke sarvabhūtamaheśvarāḥ
02,035.029d@021_0717 jaṅgamāni viśālākṣo hy ātmānaṃ hy ātmanāsṛjat
02,035.029d@021_0718 jāyatām iti govindas tiryagyonigatair api
02,035.029d@021_0719 tāni sarvāṇi sarvajñaḥ sasurāṇi sureśvaraḥ
02,035.029d@021_0720 ta evam uktāḥ kṛṣṇena sarva eva divaukasaḥ
02,035.029d@021_0721 daityadānavahantāraḥ saṃbhūtā bhuvaneśvarāḥ
02,035.029d@021_0722 yayātivaṃśajasyātha vasudevasya dhīmataḥ
02,035.029d@021_0723 kule puṇyayaśaḥkarmā bheje nārāyaṇaḥ prabhuḥ
02,035.029d@021_0724 ājñāpayitvā ratyartham ajāyata yadoḥ kule
02,035.029d@021_0725 ātmānam ātmanā tāta kṛtvā bahuvidhaṃ hariḥ
02,035.029d@021_0726 ratyartham eva gāvas tā rarakṣa puruṣottamaḥ
02,035.029d@021_0727 ajātaśatro jātas tu yathaiṣa bhuvi bhūmipa
02,035.029d@021_0728 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0728 kīrtyamānaṃ mayā tāta nibodha bharatarṣabha
02,035.029d@021_0729 sāgarāḥ samakampanta mudā celuś ca parvatāḥ
02,035.029d@021_0730 jajvaluś cāgnayaḥ śāntā jāyamāne janārdane
02,035.029d@021_0731 śivāḥ saṃpravavur vātāḥ praśāntam abhavad rajaḥ
02,035.029d@021_0732 jyotīṃṣi saṃprakāśante jāyamāne janārdane
02,035.029d@021_0733 devadundubhayaś cāpi sasvanur bhṛśam ambare
02,035.029d@021_0734 abhyavarṣat tadāgamya nāradaḥ puṣpavṛṣṭibhiḥ
02,035.029d@021_0735 gīrbhir maṅgalayuktābhir astuvan madhusūdanam
02,035.029d@021_0736 upatasthus tadā prītāḥ prādurbhāve maharṣayaḥ
02,035.029d@021_0737 tatas tān abhisaṃprekṣya nāradapramukhān ṛṣīn
02,035.029d@021_0738 upānṛtyann upajagur gandharvāpsarasāṃ gaṇāḥ
02,035.029d@021_0739 upatasthe ca govindaṃ sahasrākṣaḥ śacīpatiḥ
02,035.029d@021_0740 abhyabhāṣata tejasvī maharṣīn pūjayaṃs tadā
02,035.029d@021_0741 kṛtyāni devakāryāṇi kṛtvā lokahitāya ca
02,035.029d@021_0742 svaṃ lokaṃ lokakṛd devaḥ punar gacchati tejasā
02,035.029d@021_0743 ity uktvā munibhiḥ sārdhaṃ jagāma tridiveśvaraḥ
02,035.029d@021_0744 abhyanujñāya tān sarvāñ chādayan prakṛtiṃ parām
02,035.029d@021_0745 nandagopakule kṛṣṇa uṣitvā bahulāḥ samāḥ
02,035.029d@021_0746 vasudevas tato jātaṃ bālam ādityasaṃnibham
02,035.029d@021_0747 nandagopakule rājan bhayāt pracchādayad dharim
02,035.029d@021_0748 tataḥ kadācit suptaṃ taṃ śakaṭasya tv adhaḥ śiśum
02,035.029d@021_0749 yaśodā saṃparityajya jagāma yamunāṃ nadīm
02,035.029d@021_0750 śiśulīlāṃ tataḥ kurvan svahastacaraṇau kṣipan
02,035.029d@021_0751 ruroda madhuraṃ kṛṣṇaḥ pādāv ūrdhvaṃ prasārayan
02,035.029d@021_0752 pādāṅguṣṭhena śakaṭaṃ dhārayann atha keśavaḥ
02,035.029d@021_0753 tatrāthaikena pādena pātayitvā tadā śiśuḥ
02,035.029d@021_0754 nyubjaṃ payodharākāṅkṣī cakāra ca ruroda ca
02,035.029d@021_0755 pātitaṃ śakaṭaṃ dṛṣṭvā bhinnabhāṇḍaghaṭīghaṭam
02,035.029d@021_0756 janās te śiśunā tena vismayaṃ paramaṃ yayuḥ
02,035.029d@021_0757 pratyakṣaṃ śūrasenānāṃ dṛśyate mahad adbhutam
02,035.029d@021_0758 śayānena hataḥ pakṣī śiśunā tigmatejasā
02,035.029d@021_0759 pūtanā cāpi nihatā mahākāyā mahāstanī
02,035.029d@021_0760 paśyatāṃ sarvadevānāṃ vāsudevena bhārata
02,035.029d@021_0761 tataḥ kāle mahārāja saṃsaktau rāmakeśavau
02,035.029d@021_0762 kṛṣṇaḥ saṃkarṣaṇaś cobhau riṅkhiṇau samapadyatām
02,035.029d@021_0763 anyonyakiraṇagrastau candrasūryāv ivāmbare
02,035.029d@021_0764 visarpayetāṃ sarvatra sarpabhogabhujau tadā
02,035.029d@021_0765 rejatuḥ pāṃsudigdhāṅgau rāmakṛṣṇau tadā nṛpa
02,035.029d@021_0766 kva cic ca jānubhiḥ spṛṣṭau krīḍamānau kva cid vane
02,035.029d@021_0767 pibantau dadhikulyāś ca mathyamāne ca bhārata
02,035.029d@021_0768 tataḥ sa bālo govindo navanītaṃ tadākṣayam
02,035.029d@021_0769 grasamānas tu tatrātha gopībhir dadṛśe 'tha vai
02,035.029d@021_0770 dāmnātholūkhale kṛṣṇo gopastrībhiś ca bandhitaḥ
02,035.029d@021_0771 tadātha śiśunā tena rājaṃs tāv arjunāv ubhau
02,035.029d@021_0772 samūlaviṭapau bhagnau tad adbhutam ivābhavat
02,035.029d@021_0773 tatas tau bālyam uttīrṇau kṛṣṇasaṃkarṣaṇāv ubhau
02,035.029d@021_0774 tasminn eva vrajasthāne saptavarṣau babhūvatuḥ
02,035.029d@021_0775 nīlapītāmbaradharau pītaśvetānulepanau
02,035.029d@021_0776 babhūvatur vatsapālau kākapakṣadharāv ubhau
02,035.029d@021_0777 parṇavādyaṃ śrutisukhaṃ vādayantau varānanau
02,035.029d@021_0778 śuśubhāte vanagatāv udīrṇāv iva pannagau
02,035.029d@021_0779 mayūrāṅgajakarṇau tau pallavāpīḍadhāriṇau
02,035.029d@021_0780 vanamālāparikṣiptau sālapotāv ivodgatau
02,035.029d@021_0781 aravindakṛtāpīḍau rajjuyajñopavītinau
02,035.029d@021_0782 śikyatumbadharau vīrau gopaveṇupravādakau
02,035.029d@021_0783 kva cid dhasantāv anyonyaṃ krīḍamānau kva cid vane
02,035.029d@021_0784 parṇaśayyāsu saṃsuptau kva cin nidrāntaraiṣiṇau
02,035.029d@021_0785 tau vatsān pālayantau hi śobhayantau mahad vanam
02,035.029d@021_0786 cañcūryantau ramantau sma rājann evaṃ tadā śubhau
02,035.029d@021_0787 tato vṛndāvanaṃ gatvā vasudevasutāv ubhau
02,035.029d@021_0788 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0788 govrajaṃ tatra kaunteya cārayantau vijahratuḥ
02,035.029d@021_0789 tataḥ kadā cid govindo jyeṣṭhaṃ saṃkarṣaṇaṃ vinā
02,035.029d@021_0790 cacāra tad vanaṃ ramyaṃ ramyarūpo varānanaḥ
02,035.029d@021_0791 kākapakṣadharaḥ śrīmāñ śyāmaḥ padmanibhekṣaṇaḥ
02,035.029d@021_0792 śrīvatsenorasā yuktaḥ śaśāṅka iva lakṣmaṇā
02,035.029d@021_0793 rajjuyajñopavītī sa pītāmbaradharo yuvā
02,035.029d@021_0794 śvetagandhena liptāṅgo nīlakuñcitamūrdhajaḥ
02,035.029d@021_0795 rājatā barhipatreṇa mandamārutakampinā
02,035.029d@021_0796 kva cid gāyan kva cit krīḍan kva cin nṛtyan kva cid dhasan
02,035.029d@021_0797 gopaveṇuṃ sa madhuraṃ kāmaṃ tad api vādayan
02,035.029d@021_0798 prahlādanārthaṃ tu gavāṃ kva cid vanagato yuvā
02,035.029d@021_0799 gokule meghakāle tu cacāra dyutimān prabhuḥ
02,035.029d@021_0800 bahuramyeṣu deśeṣu vanasya vanarājiṣu
02,035.029d@021_0801 tāsu kṛṣṇo mudaṃ lebhe krīḍayā bharatarṣabha
02,035.029d@021_0802 sa kadā cid vane tasmin gobhiḥ saha parivrajan
02,035.029d@021_0803 bhāṇḍīraṃ nāma dṛṣṭvātha nyagrodhaṃ keśavo mahān
02,035.029d@021_0804 tasya chāyānivāsāya matiṃ cakre tadā prabhuḥ
02,035.029d@021_0805 sa tatra vayasā tulyair vatsapālaiḥ sahānagha
02,035.029d@021_0806 reme sa divasān kṛṣṇaḥ purā svargapure yathā
02,035.029d@021_0807 taṃ krīḍamānaṃ gopālāḥ kṛṣṇaṃ bhāṇḍīravāsinaḥ
02,035.029d@021_0808 ramayanti sma bahavo mānyaiḥ krīḍanakais tadā
02,035.029d@021_0809 anye sma parigāyanti gopā muditamānasāḥ
02,035.029d@021_0810 gopālāḥ kṛṣṇam evānye gāyanti sma vanapriyāḥ
02,035.029d@021_0811 teṣāṃ sa gāyatām eva vādayām āsa keśavaḥ
02,035.029d@021_0812 parṇavādyāntare veṇuṃ tumbavīṇāṃ ca tatra vai
02,035.029d@021_0813 evaṃ krīḍāntaraiḥ kṛṣṇo gopālair vijahāra saḥ
02,035.029d@021_0814 tena bālena kaunteya kṛtaṃ lokahitaṃ tadā
02,035.029d@021_0815 paśyatāṃ sarvabhūtānāṃ vāsudevena bhārata
02,035.029d@021_0816 hrade nīpavane tatra krīḍitaṃ nāgamūrdhani
02,035.029d@021_0817 śāsayitvā tu kālīyaṃ sarvalokasya paśyataḥ
02,035.029d@021_0818 vijahāra tataḥ kṛṣṇo baladevasahāyavān
02,035.029d@021_0819 dhenuko dāruṇo daityo rājan rāsabhavigrahaḥ
02,035.029d@021_0820 tadā tālavane rājan baladevena vai hataḥ
02,035.029d@021_0821 tataḥ kadā cit kaunteya rāmakṛṣṇau vanaṃ gatau
02,035.029d@021_0822 cārayantau pravṛddhāni godhanāni śubhānanau
02,035.029d@021_0823 viharantau mudā yuktau vīkṣamāṇau vanāni vai
02,035.029d@021_0824 kṣvelayantau pragāyantau vicinvantau ca pādapān
02,035.029d@021_0825 nāmabhir vyāharantau ca vatsān gāś ca paraṃtapau
02,035.029d@021_0826 ceratur lokasiddhābhiḥ krīḍābhir aparājitau
02,035.029d@021_0827 tau devau mānuṣīṃ dīkṣāṃ vahantau surapūjitau
02,035.029d@021_0828 tajjātiguṇayuktābhiḥ krīḍābhiś ceratur vanam
02,035.029d@021_0829 tataḥ kṛṣṇo mahātejās tadā gatvā tu govrajam
02,035.029d@021_0830 giriyajñaṃ tam evaiṣa prakṛtaṃ gopadārakaiḥ
02,035.029d@021_0831 bubhuje pāyasaṃ śaurir īśvaraḥ sarvabhūtakṛt
02,035.029d@021_0832 taṃ dṛṣṭvā gopakāḥ sarve kṛṣṇam eva samarcayan
02,035.029d@021_0833 pūjyamānas tato gopair divyaṃ vapur adhārayat
02,035.029d@021_0834 dhṛto govardhano nāma saptāhaṃ parvatas tadā
02,035.029d@021_0835 śiśunā vāsudevena gavārtham arimardana
02,035.029d@021_0836 krīḍamānas tadā kṛṣṇaḥ kṛtavān karma duṣkaram
02,035.029d@021_0837 tad adbhutam ivātrāsīt sarvalokasya bhārata
02,035.029d@021_0838 devadevaḥ kṣitiṃ gatvā kṛṣṇaṃ dṛṣṭvā mudānvitaḥ
02,035.029d@021_0839 govinda iti taṃ hy uktvā hy abhyaṣiñcat puraṃdaraḥ
02,035.029d@021_0840 ity uktvāśliṣya govindaṃ puruhūto 'bhyayād divam
02,035.029d@021_0841 athāriṣṭa iti khyātaṃ daityaṃ vṛṣabhavigraham
02,035.029d@021_0842 jaghāna tarasā kṛṣṇaḥ paśūnāṃ hitakāmyayā
02,035.029d@021_0843 keśinaṃ nāma daiteyaṃ rājan vai hayavigraham
02,035.029d@021_0844 tathā vanagataṃ pārtha gajāyutabalaṃ hayam
02,035.029d@021_0845 pragṛhya bhojaputrasya jaghāna puruṣottamaḥ
02,035.029d@021_0846 āndhraṃ mallaṃ ca cāṇūraṃ nijaghāna mahāsuram
02,035.029d@021_0847 sunāmānam amitraghnaḥ sarvasainyapuraskṛtam
02,035.029d@021_0848 mṛgarūpeṇa govindaṃ trāsayām āsa bhārata
02,035.029d@021_0849 baladevena cāyatnāt samāje muṣṭiko hataḥ
02,035.029d@021_0850 trāsitaś ca tadā kaṃsaḥ sa hi kṛṣṇena bhārata
02,035.029d@021_0851 airāvataṃ yuyutsantaṃ mātaṅgānām ivarṣabham
02,035.029d@021_0852 kṛṣṇaḥ kuvalayāpīḍaṃ hatavāṃs tasya paśyataḥ
02,035.029d@021_0853 hatvā kaṃsam amitraghnaḥ sarveṣāṃ paśyatāṃ tadā
02,035.029d@021_0854 abhiṣicyograsenaṃ taṃ pitroḥ pādam avandata
02,035.029d@021_0855 evamādīni karmāṇi kṛtavān vai janārdanaḥ
02,035.029d@021_0856 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0856 evaṃ bālye 'pi gopālaiḥ krīḍābhis tau vijahratuḥ
02,035.029d@021_0857 tatas tau jagmatus tāta guruṃ sāndīpaniṃ punaḥ
02,035.029d@021_0858 guruśuśrūṣayā yuktau dharmajñau dharmacāriṇau
02,035.029d@021_0859 vratam ugraṃ mahātmānau vicarantāv avantiṣu
02,035.029d@021_0860 ahorātraiś catuḥṣaṣṭyā ṣaḍaṅgaṃ vedam āpatuḥ
02,035.029d@021_0861 lekhyaṃ ca gaṇitaṃ cobhau prāpnutāṃ yadunandanau
02,035.029d@021_0862 gāndharvavedaṃ citraṃ ca sakalaṃ samavāpatuḥ
02,035.029d@021_0863 hastiśikṣāśvaśikṣāṃ ca dvādaśāhena cāpatuḥ
02,035.029d@021_0864 tāv ubhau jagmatur vīrau guruṃ sāndīpaniṃ punaḥ
02,035.029d@021_0865 dhanurvedacikīrṣārthaṃ dharmajñau dharmacāriṇau
02,035.029d@021_0866 tāv iṣvastravarācāryam abhigamya praṇamya ca
02,035.029d@021_0867 tena tau satkṛtau rājan vicarantāv avantiṣu
02,035.029d@021_0868 pañcāśadbhir ahorātrair daśāṅgaṃ supratiṣṭhitam
02,035.029d@021_0869 sarahasyaṃ dhanurvedaṃ sakalaṃ tāv avāpatuḥ
02,035.029d@021_0870 dṛṣṭvā kṛtārthau viprendro gurvarthe tāv acodayat
02,035.029d@021_0871 ayācatārthaṃ govindaṃ tataḥ sāndīpanir vibhuḥ
02,035.029d@021_0872 mama putraḥ samudre 'smiṃs timinā cāpavāhitaḥ
02,035.029d@021_0873 putram ānaya bhadraṃ te bhakṣitaṃ timinā mama
02,035.029d@021_0874 ārtāya gurave tatra pratiśuśrāva duṣkaram
02,035.029d@021_0875 aśakyaṃ triṣu lokeṣu kartum anyena kena cit
02,035.029d@021_0876 yaś ca sāndīpaneḥ putraṃ jaghāna bharatarṣabha
02,035.029d@021_0877 so 'suraḥ samare tābhyāṃ samudre vinipātitaḥ
02,035.029d@021_0878 tataḥ sāndīpaneḥ putraḥ prasādād amitaujasaḥ
02,035.029d@021_0879 dīrghakālaṃ gataḥ pretaḥ punar āsīc charīravān
02,035.029d@021_0880 tad aśakyam acintyaṃ ca dṛṣṭvā sumahad adbhutam
02,035.029d@021_0881 sarveṣām eva bhūtānāṃ vismayaḥ samajāyata
02,035.029d@021_0882 aiśvaryāṇi ca sarvāṇi gavāśvaṃ ca dhanāni ca
02,035.029d@021_0883 sarvaṃ tad upajahrāte gurave rāmakeśavau
02,035.029d@021_0884 gadāparighayuddheṣu sarvāstreṣu ca keśavaḥ
02,035.029d@021_0885 paramāṃ mukhyatāṃ prāptaḥ sarvalokeṣu viśrutaḥ
02,035.029d@021_0886 kaś ca nārāyaṇād anyaḥ sarvaratnavibhūṣitam
02,035.029d@021_0887 ratham ādityasaṃkāśam ātiṣṭheta śacīpateḥ
02,035.029d@021_0888 tasya cāpratimo yantā vajrapāṇeḥ priyaḥ sakhā
02,035.029d@021_0889 mātaliḥ saṃgṛhītā syād anyatra puruṣottamāt
02,035.029d@021_0890 bhojarājatanūjo 'pi kaṃsas tāta yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_0891 astrajñāne bale vīrye kārtavīryasamo 'bhavat
02,035.029d@021_0892 tasya bhojapateḥ putrād bhojarājanyavardhanāt
02,035.029d@021_0893 udvijante sma rājānaḥ suparṇād iva pannagāḥ
02,035.029d@021_0894 citrakārmukanistriṃśavimalaprāsayodhinaḥ
02,035.029d@021_0895 śataṃ śatasahasrāṇi pādātās tasya bhārata
02,035.029d@021_0896 aṣṭau śatasahasrāṇi śūrāṇām anivartinām
02,035.029d@021_0897 abhavan bhojarājasya jāmbūnadamayadhvajāḥ
02,035.029d@021_0898 rukmakāñcanakakṣyās tu gajās tasya yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_0899 tāvanty eva sahasrāṇi gajānām anivartinām
02,035.029d@021_0900 te ca parvatasaṃkāśāś citradhvajapatākinaḥ
02,035.029d@021_0901 babhūvur bhojarājasya nityaṃ pramuditā gajāḥ
02,035.029d@021_0902 svalaṃkṛtānāṃ śīghrāṇāṃ kareṇūnāṃ yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_0903 abhavad bhojarājasya dvis tāvad dhi mahad balam
02,035.029d@021_0904 ṣoḍaśāśvasahasrāṇi kiṃśukābhāni tasya vai
02,035.029d@021_0905 aparas tu mahāvyūhaḥ kiśorāṇāṃ yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_0906 ārohavarasaṃpanno durdharṣaḥ kena cid balāt
02,035.029d@021_0907 sa ca ṣoḍaśasāhasraḥ kaṃsabhrātṛpuraḥsaraḥ
02,035.029d@021_0908 sunāmā sarvatas tv enaṃ sa kaṃsaṃ paryapālayat
02,035.029d@021_0909 ya āsan sarvavarṇās tu hayās tasya yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_0910 sa gaṇo miśrako nāma ṣaṣṭisāhasra ucyate
02,035.029d@021_0911 kaṃsaroṣamahāvegāṃ dhvajānūpamahādrumām
02,035.029d@021_0912 mattadvipamahāgrāhāṃ vaivasvatavaśānugām
02,035.029d@021_0913 śastrajālamahāphenāṃ sādivegamahājalām
02,035.029d@021_0914 gadāparighapāṭhīnāṃ nānākavacaśaivalām
02,035.029d@021_0915 rathanāgamahāvartāṃ nānārudhirakardamām
02,035.029d@021_0916 citrakārmukanistriṃśāṃ rathāśvakalilahradām
02,035.029d@021_0917 mahāmṛdhanadīṃ ghorāṃ yudhāvartananisvanām
02,035.029d@021_0918 ko vā nārāyaṇād ekaḥ kaṃsahantā yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_0919 eṣa śakrarathe tiṣṭhaṃs tāny anīkāni bhārata
02,035.029d@021_0920 vyadhamad bhojaputrasya mahābhrāṇīva mārutaḥ
02,035.029d@021_0921 taṃ sabhāsthaṃ sahāmātyaṃ hatvā kaṃsaṃ sahānvayam
02,035.029d@021_0922 mānayām āsa mānārhāṃ devakīṃ sasuhṛdgaṇām
02,035.029d@021_0923 yaśodāṃ rohiṇīṃ caiva abhivādya punaḥ punaḥ
02,035.029d@021_0924 ugrasenaṃ ca rājānam abhiṣicya janārdanaḥ
02,035.029d@021_0925 arcito yadumukhyais tu bhagavān vāsavānujaḥ
02,035.029d@021_0926 tataḥ pārthivam āyāntaṃ sahitaṃ sarvarājabhiḥ
02,035.029d@021_0927 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0927 sarasvatyāṃ jarāsaṃdham ajayat puruṣottamaḥ
02,035.029d@021_0928 śūrasenapuraṃ tyaktvā sarvayādavanandanaḥ
02,035.029d@021_0929 dvārakāṃ bhagavān kṛṣṇaḥ pratyapadyata keśavaḥ
02,035.029d@021_0930 pratyapadyata yānāni ratnāni ca bahūni ca
02,035.029d@021_0931 yathārhaṃ puṇḍarīkākṣo nairṛtān pratyapadyata
02,035.029d@021_0932 tatra vighnaṃ caranti sma daiteyāḥ saha dānavaiḥ
02,035.029d@021_0933 tāñ jaghāna mahābāhur varadattān mahāsurān
02,035.029d@021_0934 sa vighnam akarot tatra narako nāma nairṛtaḥ
02,035.029d@021_0935 trāsanaḥ surasaṃghānāṃ vidito vaḥ prabhāvataḥ
02,035.029d@021_0936 sa bhūmyāṃ mūrtiliṅgasthaḥ sarvadevāsurāntakaḥ
02,035.029d@021_0937 mānuṣāṇām ṛṣīṇāṃ ca pratīpam akarot tadā
02,035.029d@021_0938 tvaṣṭur duhitaraṃ bhaumaḥ kaśerum agamat tadā
02,035.029d@021_0939 gajarūpeṇa jagrāha rucirāṅgīṃ caturdaśīm
02,035.029d@021_0940 pramathya ca jahāraināṃ hṛtvā ca narako 'bravīt
02,035.029d@021_0941 narakaḥ
02,035.029d@021_0941 naṣṭaśokabhayābādhaḥ prāgjyotiṣapatis tadā
02,035.029d@021_0942 yāni devamanuṣyeṣu ratnāni vividhāni ca
02,035.029d@021_0943 bibharti ca mahī kṛtsnā sāgareṣu ca yad vasu
02,035.029d@021_0944 adyaprabhṛti tad devi sahitāḥ sarvanairṛtāḥ
02,035.029d@021_0945 tavaivopahariṣyanti daityāś ca saha dānavaiḥ
02,035.029d@021_0946 evam uttamaratnāni bahūni vividhāni ca
02,035.029d@021_0947 sa jahāra tadā bhaumaḥ strīratnāni ca bhārata
02,035.029d@021_0948 gandharvāṇāṃ ca yāḥ kanyā jahāra narako balāt
02,035.029d@021_0949 yāś ca devamanuṣyāṇāṃ sapta cāpsarasāṃ gaṇāḥ
02,035.029d@021_0950 caturdaśasahasrāṇām ekaviṃśacchatāni ca
02,035.029d@021_0951 ekaveṇīdharāḥ sarvāḥ satāṃ mārgam anuvratāḥ
02,035.029d@021_0952 tāsām antaḥpuraṃ bhaumo 'kārayan maṇiparvate
02,035.029d@021_0953 audakāyām adīnātmā murasya viṣayaṃ prati
02,035.029d@021_0954 tāś ca prāgjyotiṣo rājā murasya daśa cātmajāḥ
02,035.029d@021_0955 nairṛtāś ca yathā mukhyāḥ pālayanta upāsate
02,035.029d@021_0956 sa eṣa tapasaḥ pāre varadatto mahīsutaḥ
02,035.029d@021_0957 aditiṃ dharṣayām āsa kuṇḍalārthaṃ yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_0958 na cāsuragaṇaiḥ sarvaiḥ sahitaiḥ karma tat purā
02,035.029d@021_0959 kṛtapūrvaṃ mahāghoraṃ yad akārṣīn mahāsuraḥ
02,035.029d@021_0960 yaṃ mahī suṣuve devī yasya prāgjyotiṣaṃ puram
02,035.029d@021_0961 viṣayāntapālāś catvāro yasyāsan yuddhadurmadāḥ
02,035.029d@021_0962 ādevayānam āvṛtya panthānaṃ paryavasthitāḥ
02,035.029d@021_0963 trāsanāḥ surasaṃghānāṃ virūpai rākṣasaiḥ saha
02,035.029d@021_0964 hayagrīvo nisumbhaś ca ghoraḥ pañcajanas tathā
02,035.029d@021_0965 muraḥ putrasahasraiś ca varadatto mahāsuraḥ
02,035.029d@021_0966 tadvadhārthaṃ mahābāhur eṣa cakragadāsidhṛk
02,035.029d@021_0967 jāto vṛṣṇiṣu devakyāṃ vāsudevo janārdanaḥ
02,035.029d@021_0968 tasyāsya puruṣendrasya lokaprathitatejasaḥ
02,035.029d@021_0969 nivāso dvārakā tāta vidito vaḥ pradhānataḥ
02,035.029d@021_0970 atīva hi purī ramyā dvārakā vāsavakṣayāt
02,035.029d@021_0971 ati vai rājate pṛthvyāṃ pratyakṣaṃ te yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_0972 tasmin devapuraprakhye sā sabhā vṛṣṇyupāśrayā
02,035.029d@021_0973 yā dāśārhīti vikhyātā yojanāyatavistṛtā
02,035.029d@021_0974 tatra vṛṣṇyandhakāḥ sarve rāmakṛṣṇapurogamāḥ
02,035.029d@021_0975 lokayātrām imāṃ kṛtsnāṃ parirakṣanta āsate
02,035.029d@021_0976 tatrāsīneṣu sarveṣu kadā cid bharatarṣabha
02,035.029d@021_0977 divyagandhā vavur vātāḥ kusumānāṃ ca vṛṣṭayaḥ
02,035.029d@021_0978 tataḥ sūryasahasrābhas tejorāśir mahādbhutaḥ
02,035.029d@021_0979 muhūrtam antarikṣe 'bhūt tato bhūmau pratiṣṭhitaḥ
02,035.029d@021_0980 madhye tu tejasas tasya pāṇḍaraṃ gajam āsthitaḥ
02,035.029d@021_0981 vṛto devagaṇaiḥ sarvair vāsavaḥ pratyadṛśyata
02,035.029d@021_0982 rāmakṛṣṇau ca rājā ca vṛṣṇyandhakagaṇaiḥ saha
02,035.029d@021_0983 utpatya sahasā tasmai namaskāram akurvata
02,035.029d@021_0984 so 'vatīrya gajāt tūrṇaṃ pariṣvajya janārdanam
02,035.029d@021_0985 sasvaje baladevaṃ ca rājānaṃ ca tam āhukam
02,035.029d@021_0986 uddhavaṃ vasudevaṃ ca vikadruṃ ca mahāmatim
02,035.029d@021_0987 pradyumnasāmbaniśaṭhān aniruddhaṃ sasātyakim
02,035.029d@021_0988 gadaṃ sāraṇam akrūraṃ bhānujhilliviḍūrathān
02,035.029d@021_0989 kṛtavarmācārudeṣṇau dāśārhāṇāṃ purogamān
02,035.029d@021_0990 pariṣvajya ca dṛṣṭvā ca bhagavān bhūtabhāvanaḥ
02,035.029d@021_0991 vṛṣṇyandhakamahāmātrān pariṣvajyātha vāsavaḥ
02,035.029d@021_0992 pragṛhya pūjāṃ tair dattāṃ bhagavān pākaśāsanaḥ
02,035.029d@021_0993 so 'diter vacanāt tāta kuṇḍalārthe janārdana
02,035.029d@021_0994 uvāca paramaprīto jahi bhaumam iti prabho
02,035.029d@021_0994 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_0995 tam uvāca mahābāhuḥ priyamāṇo janārdanaḥ
02,035.029d@021_0996 nihatya narakaṃ bhaumam āhariṣyāmi kuṇḍale
02,035.029d@021_0997 evam uktvā tu govindo rāmam evābhyabhāṣata
02,035.029d@021_0998 pradyumnam aniruddhaṃ ca sāmbaṃ cāpratimaṃ bale
02,035.029d@021_0999 etāṃś coktvā tadā tatra vāsudevo mahāyaśāḥ
02,035.029d@021_1000 athāruhya suparṇaṃ vai śaṅkhacakragadāsidhṛt
02,035.029d@021_1001 yayau tadā hṛṣīkeśo devānāṃ hitakāmyayā
02,035.029d@021_1002 taṃ prayāntam amitraghnaṃ devāḥ sahapuraṃdarāḥ
02,035.029d@021_1003 pṛṣṭhato 'nuyayuḥ prītāḥ stuvanto viṣṇum acyutam
02,035.029d@021_1004 ugrān rakṣogaṇān hatvā narakasya mahāsurān
02,035.029d@021_1005 kṣurāntān mauravān pāśān ṣaṭsahasraṃ dadarśa saḥ
02,035.029d@021_1006 saṃchidya pāśāñ śastreṇa muraṃ hatvā sahānvayam
02,035.029d@021_1007 śilāsaṃghān atikramya niśumbham avapothayat
02,035.029d@021_1008 yaḥ sahasrasamas tv ekaḥ sarvān devān ayodhayat
02,035.029d@021_1009 taṃ jaghāna mahāvīryaṃ hayagrīvaṃ mahābalam
02,035.029d@021_1010 apāratejā durdharṣaḥ sarvayādavanandanaḥ
02,035.029d@021_1011 madhye lohitagaṅgāyāṃ bhagavān devakīsutaḥ
02,035.029d@021_1012 audakāyāṃ virūpākṣaṃ jaghāna madhusūdanaḥ
02,035.029d@021_1013 pañca pañcajanān ghorān narakasya mahāsurān
02,035.029d@021_1014 tataḥ prāgjyotiṣaṃ nāma dīpyamānam iva śriyā
02,035.029d@021_1015 puram āsādayām āsa tatra yuddham avartata
02,035.029d@021_1016 mahad devāsuraṃ yuddhaṃ yad vṛttaṃ bharatarṣabha
02,035.029d@021_1017 yuddhaṃ na syāt samaṃ tena lokavismayakārakam
02,035.029d@021_1018 cakralāṅgalasaṃchinnāḥ śaktikhaḍgahatās tadā
02,035.029d@021_1019 nipetur dānavās tatra samāsādya janārdanam
02,035.029d@021_1020 aṣṭau śatasahasrāṇi dānavānāṃ paraṃtapa
02,035.029d@021_1021 nihatya puruṣavyāghraḥ pātālavivaraṃ yayau
02,035.029d@021_1022 trāsanaṃ surasaṃghānāṃ narakaṃ puruṣottamaḥ
02,035.029d@021_1023 yodhayaty atitejasvī madhuvan madhusūdanaḥ
02,035.029d@021_1024 tad yuddham abhavad ghoraṃ tena bhaumena bhārata
02,035.029d@021_1025 kuṇḍalārthe sureśasya narakeṇa mahātmanā
02,035.029d@021_1026 muhūrtaṃ lālayitvātha narakaṃ madhusūdanaḥ
02,035.029d@021_1027 pravṛttacakraṃ cakreṇa pramamātha balād balī
02,035.029d@021_1028 cakrapramathitaṃ tasya papāta sahasā bhuvi
02,035.029d@021_1029 uttamāṅgaṃ hatāṅgasya vṛtre vajrahate yathā
02,035.029d@021_1030 bhūmis tu patitaṃ dṛṣṭvā te vai prādāc ca kuṇḍale
02,035.029d@021_1031 pradāya ca mahābāhum idaṃ vacanam abravīt
02,035.029d@021_1032 sṛṣṭas tvayaiva madhuhaṃs tvayaiva nihataḥ prabho
02,035.029d@021_1033 yathecchasi tathā krīḍan prajās tasyānupālaya
02,035.029d@021_1033 vāsudevaḥ
02,035.029d@021_1034 devānāṃ ca munīnāṃ ca pitṝṇāṃ ca mahātmanām
02,035.029d@021_1035 udvejanīyo bhūtānāṃ brahmadviṭ puruṣādhamaḥ
02,035.029d@021_1036 lokadviṣṭaḥ sutas tubhyaṃ devārir lokakaṇṭakaḥ
02,035.029d@021_1037 sarvalokanamaskāryām aditiṃ bādhate balī
02,035.029d@021_1038 kuṇḍale darpasaṃpūrṇas tato me nihato 'suraḥ
02,035.029d@021_1039 naiva manyus tvayā kāryo yat kṛtaṃ mayi bhāmini
02,035.029d@021_1040 matprabhāvāc ca te putro labdhavān gatim uttamām
02,035.029d@021_1041 tasmād gaccha mahābhāge bhārāvataraṇaṃ kṛtam
02,035.029d@021_1041 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_1042 nihatya narakaṃ bhaumaṃ satyabhāmāsahāyavān
02,035.029d@021_1043 sahito lokapālaiś ca dadarśa narakālayam
02,035.029d@021_1044 athāsya gṛham āsādya narakasya yaśasvinaḥ
02,035.029d@021_1045 dadarśa dhanam akṣayyaṃ ratnāni vividhāni ca
02,035.029d@021_1046 maṇimuktāpravālāni vaiḍūryavikṛtāni ca
02,035.029d@021_1047 aśmasārān arkamaṇīn vimalān sphāṭikān api
02,035.029d@021_1048 jāmbūnadamayāny eva śātakumbhamayāni ca
02,035.029d@021_1049 pradīptajvalanābhāni śītaraśmiprabhāṇi ca
02,035.029d@021_1050 hiraṇyavarṇaṃ ruciraṃ śvetam abhyantaraṃ gṛham
02,035.029d@021_1051 yat tad arthaṃ gṛhe dṛṣṭaṃ narakasya dhanaṃ bahu
02,035.029d@021_1052 na hi rājñaḥ kuberasya tāvad dhanasamucchrayaḥ
02,035.029d@021_1053 dṛṣṭapūrvaḥ purā sākṣān mahendrasadaneṣv api
02,035.029d@021_1054 hate bhaume nisumbhe ca vāsavaḥ sagaṇo 'bravīt
02,035.029d@021_1055 dāśārhapatim āsīnam āhṛtya maṇikuṇḍale
02,035.029d@021_1056 imāni maṇiratnāni vividhāni vasūni ca
02,035.029d@021_1057 hemasūtrā mahākakṣyās tomarair vīryaśālinaḥ
02,035.029d@021_1058 bhīmarūpāś ca mātaṅgāḥ pravālavikṛtāḥ kuthāḥ
02,035.029d@021_1059 vimalāni patākāni vāsāṃsi vividhāni ca
02,035.029d@021_1060 te ca viṃśatisāhasrā dvis tāvatyaḥ kareṇavaḥ
02,035.029d@021_1061 aṣṭau śatasahasrāṇi deśajāś cottamā hayāḥ
02,035.029d@021_1062 gobhiś cāvikṛtair yānaiḥ kāmaṃ tava janārdana
02,035.029d@021_1063 etat te prāpayiṣyāmi vṛṣṇyāvāsam ariṃdama
02,035.029d@021_1064 āvikāni ca sūkṣmāṇi śayanāny āsanāni ca
02,035.029d@021_1065 kāmavyāhāriṇaś cāpi pakṣiṇaḥ priyadarśanāḥ
02,035.029d@021_1066 candanāgarumiśrāṇi yānāni vividhāni ca
02,035.029d@021_1067 tac ca te prāpayiṣyāmi vṛṣṇyāvāsam ariṃdama
02,035.029d@021_1068 vasu yat triṣu lokeṣu dharmeṇaivārjitaṃ tvayā
02,035.029d@021_1069 devagandharvaratnāni daiteyāsurajāni ca
02,035.029d@021_1070 yāni santīha ratnāni narakasya niveśane
02,035.029d@021_1071 etat tu garuḍe sarvaṃ kṣipram āropya vāsavaḥ
02,035.029d@021_1072 dāśārhapatinā sārdham upāyān maṇiparvatam
02,035.029d@021_1073 tatra puṇyā vavur vātāḥ prabhāś citrāḥ samujjvalāḥ
02,035.029d@021_1074 prekṣatāṃ surasaṃghānāṃ vismayaḥ samapadyata
02,035.029d@021_1075 tridaśā ṛṣayaś caiva candrādityau tathā divi
02,035.029d@021_1076 prabhayā tasya śailasya nirviśeṣam ivābhavat
02,035.029d@021_1077 anujñātas tu rāmeṇa vāsavena ca keśavaḥ
02,035.029d@021_1078 prīyamāṇo mahābāhur viveśa maṇiparvatam
02,035.029d@021_1079 tatra vaiḍūryavarṇāni dadarśa madhusūdanaḥ
02,035.029d@021_1080 satoraṇapatākāni dvārāṇi śaraṇāni ca
02,035.029d@021_1081 citragrathitameghābhaḥ prababhau maṇiparvataḥ
02,035.029d@021_1082 hemacitrapatākaiś ca prāsādair upaśobhitaḥ
02,035.029d@021_1083 harmyāṇi ca viśālāni maṇisopānavanti ca
02,035.029d@021_1084 tatrasthā varavarṇābhā dadarśa madhusūdanaḥ
02,035.029d@021_1085 gandharvāsuramukhyānāṃ priyā duhitaras tadā
02,035.029d@021_1086 triviṣṭapasame deśe tiṣṭhantam aparājitam
02,035.029d@021_1087 parivavrur mahābāhum ekaveṇīdharāḥ striyaḥ
02,035.029d@021_1088 sarvāḥ kāṣāyavāsinyaḥ sarvāś ca niyatendriyāḥ
02,035.029d@021_1089 vratasaṃtāpajaḥ śoko nātra kāś cid apīḍayat
02,035.029d@021_1090 arajāṃsi ca vāsāṃsi bibhratyaḥ kauśikāny api
02,035.029d@021_1091 sametya yadusiṃhasya cakrur asyāñjaliṃ striyaḥ
02,035.029d@021_1092 ūcuś cainaṃ hṛṣīkeśaṃ sarvās tāḥ kamalekṣaṇāḥ
02,035.029d@021_1093 nāradena samākhyātam asmākaṃ puruṣottama
02,035.029d@021_1094 āgamiṣyati govindaḥ surakāryārthasiddhaye
02,035.029d@021_1095 so 'suraṃ narakaṃ hatvā nisumbhaṃ muram eva ca
02,035.029d@021_1096 bhaumaṃ ca saparīvāraṃ hayagrīvaṃ ca dānavam
02,035.029d@021_1097 tathā pañcajanaṃ caiva prāpsyate dhanam akṣayam
02,035.029d@021_1098 so 'cireṇaiva kālena yuṣmadbhartā bhaviṣyati
02,035.029d@021_1099 evam uktvāgamad dhīmān devarṣir nāradas tadā
02,035.029d@021_1100 tvāṃ cintayānāḥ satataṃ tapo ghoram upāsmahe
02,035.029d@021_1101 kāle 'tīte mahābāhuṃ kadā drakṣyāma mādhavam
02,035.029d@021_1102 ity evaṃ hṛdi saṃkalpaṃ kṛtvā puruṣasattama
02,035.029d@021_1103 tapaś carāma satataṃ rakṣyamāṇā hi dānavaiḥ
02,035.029d@021_1104 gāndharveṇa vivāhena vivāhaṃ kuru naḥ priyam
02,035.029d@021_1105 tato 'smatpriyakāmārthaṃ bhagavān mārutaḥ svayam
02,035.029d@021_1106 yathoktaṃ nāradenātha nacirāt tad bhaviṣyati
02,035.029d@021_1107 tāsāṃ paramanārīṇām ṛṣabhākṣaṃ puraskṛtam
02,035.029d@021_1108 dadṛśur devagandharvā gṛṣṭīnām iva gopatim
02,035.029d@021_1109 tasya candropamaṃ vaktram udīkṣya muditendriyāḥ
02,035.029d@021_1110 saṃprahṛṣṭā mahābāhum idaṃ vacanam abruvan
02,035.029d@021_1111 satyaṃ bata purā vāyur idam asmān ihābravīt
02,035.029d@021_1112 sarvabhūtakṛtajñaś ca maharṣir api nāradaḥ
02,035.029d@021_1113 viṣṇur nārāyaṇo devaḥ śaṅkhacakragadāsidhṛk
02,035.029d@021_1114 sa bhaumaṃ narakaṃ hatvā bhartā vo bhavitā hi saḥ
02,035.029d@021_1115 diṣṭyā tasyarṣimukhyasya nāradasya mahātmanaḥ
02,035.029d@021_1116 vacanaṃ darśanād eva satyaṃ bhavitum arhati
02,035.029d@021_1117 yat priyaṃ bata paśyāma vaktraṃ candropamaṃ tu te
02,035.029d@021_1118 darśanena kṛtārthāḥ sma vayam adya mahātmanaḥ
02,035.029d@021_1119 uvāca sa yaduśreṣṭhaḥ sarvās tā jātamanmathāḥ
02,035.029d@021_1120 yathā brūta viśālākṣyas tat sarvaṃ vo bhaviṣyati
02,035.029d@021_1121 tāni sarvāṇi ratnāni gamayitvātha kiṃkaraiḥ
02,035.029d@021_1122 striyaś ca gamayitvātha devarṣinṛpakanyakāḥ
02,035.029d@021_1123 vainateyabhuje kṛṣṇo maṇiparvatam uttamam
02,035.029d@021_1124 kṣipram āropayāṃ cakre bhagavān devakīsutaḥ
02,035.029d@021_1125 sapakṣigaṇamātaṅgaṃ savyālamṛgapannagam
02,035.029d@021_1126 śākhāmṛgagaṇair juṣṭaṃ saprastaraśilātalam
02,035.029d@021_1127 nyaṅkubhiś ca varāhaiś ca rurubhiś ca niṣevitam
02,035.029d@021_1128 saprapātamahāsānuṃ vicitraśikhisaṃkulam
02,035.029d@021_1129 taṃ mahendrānujaḥ śauriś cakāra garuḍopari
02,035.029d@021_1130 paśyatāṃ sarvabhūtānām utpāṭya maṇiparvatam
02,035.029d@021_1131 upendraṃ baladevaṃ ca vāsavaṃ ca mahābalam
02,035.029d@021_1132 taṃ ca ratnaugham atulaṃ parvataṃ ca mahābalaḥ
02,035.029d@021_1133 varuṇasyāmṛtaṃ divyaṃ chatraṃ candropamaṃ śubham
02,035.029d@021_1134 svapakṣabalavikṣepair mahādriśikharopamaḥ
02,035.029d@021_1135 dikṣu sarvāsu saṃrāvaṃ sa cakre garuḍo vahan
02,035.029d@021_1136 ārujan parvatāgrāṇi pādapāṃś ca samutkṣipan
02,035.029d@021_1137 saṃjahāra mahābhrāṇi vaiśvānarapathaṃ gataḥ
02,035.029d@021_1138 grahanakṣatratārāṇāṃ saptarṣigaṇatejasām
02,035.029d@021_1139 prabhājālam atikramya candrasūryapathaṃ yayau
02,035.029d@021_1140 meroḥ śikharam āsādya madhyamaṃ madhusūdanaḥ
02,035.029d@021_1141 devasthānāni sarvāṇi dadarśa bharatarṣabha
02,035.029d@021_1142 viśveṣāṃ marutāṃ caiva sādhyānāṃ ca yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_1143 bhrājamānāny atikramya aśvinoś ca paraṃtapa
02,035.029d@021_1144 prāpya puṇyatamaṃ sthānaṃ devalokam ariṃdamaḥ
02,035.029d@021_1145 śakrasadma samāsādya avaruhya janārdanaḥ
02,035.029d@021_1146 so 'bhivādya diteḥ pādāv arcitaḥ sarvadaivataiḥ
02,035.029d@021_1147 brahmadakṣapurogaiś ca prajāpatibhir eva ca
02,035.029d@021_1148 aditeḥ kuṇḍale divye dadāvātha tadā vibhuḥ
02,035.029d@021_1149 ratnāni ca parārdhyāṇi rāmeṇa saha keśavaḥ
02,035.029d@021_1150 pratigṛhya ca tat sarvam aditir vāsavānujam
02,035.029d@021_1151 pūjayām āsa dāśārhaṃ rāmaṃ ca vigatajvarā
02,035.029d@021_1152 śacī mahendramahiṣī kṛṣṇasya mahiṣīṃ tadā
02,035.029d@021_1153 satyabhāmāṃ tu saṃgṛhya adityai vai nyavedayat
02,035.029d@021_1154 sā tasyāḥ satyabhāmāyāḥ kṛṣṇapriyacikīrṣayā
02,035.029d@021_1155 aditiḥ
02,035.029d@021_1155 varaṃ prādād devamātā satyāyai vigatajvarā
02,035.029d@021_1156 jarāṃ na yāsyasi śubhe yāvad vai kṛṣṇamānuṣam
02,035.029d@021_1157 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_1157 sarvagandhaguṇopetā bhaviṣyasi varānane
02,035.029d@021_1158 vihṛtya satyabhāmā vai saha śacyā sumadhyamā
02,035.029d@021_1159 śacyāpi samanujñātā yayau kṛṣṇaniveśanam
02,035.029d@021_1160 saṃpūjyamānas tridaśair maharṣigaṇasevitaḥ
02,035.029d@021_1161 dvārakāṃ prayayau kṛṣṇo devalokād ariṃdamaḥ
02,035.029d@021_1162 so 'tipatya mahābāhur dīrgham adhvānam acyutaḥ
02,035.029d@021_1163 vardhamānapuradvāram āsasāda purottamam
02,035.029d@021_1163 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_1164 tāṃ purīṃ dvārakāṃ dṛṣṭvā vibhur nārāyaṇo hariḥ
02,035.029d@021_1165 hṛṣṭaḥ sarvārthasaṃpannāṃ praveṣṭum upacakrame
02,035.029d@021_1166 so 'paśyad vṛkṣaṣaṇḍāṃś ca ramyān ārāmajān bahūn
02,035.029d@021_1167 samantato dvāravatyāṃ nānāpuṣpaphalānvitān
02,035.029d@021_1168 arkacandrapratīkāśair merukūṭanibhair gṛhaiḥ
02,035.029d@021_1169 dvārakā racitā ramyaiḥ sukṛtā viśvakarmaṇā
02,035.029d@021_1170 padmaṣaṇḍākulābhiś ca haṃsasevitavāribhiḥ
02,035.029d@021_1171 gaṅgāsindhuprakāśābhiḥ parighābhir alaṃkṛtā
02,035.029d@021_1172 prākāreṇārkavarṇena pāṇḍareṇa virājatā
02,035.029d@021_1173 viyanmūrdhni niviṣṭena dyaur ivābhraparicchadā
02,035.029d@021_1174 nandanapratimaiś cāpi miśrakapratimair vanaiḥ
02,035.029d@021_1175 bhāti caitrarathaṃ divyaṃ pitāmahavanaṃ yathā
02,035.029d@021_1176 vaibhrājapratimaiś caiva sarvartukusumotkaṭaiḥ
02,035.029d@021_1177 bhāti tārāparikṣiptā dvārakā dyaur ivāmbare
02,035.029d@021_1178 bhāti raivatakaḥ śailo ramyasānur mahājiraḥ
02,035.029d@021_1179 pūrvasyāṃ diśi ramyāyāṃ dvārakāyāṃ vibhūṣaṇam
02,035.029d@021_1180 dakṣiṇasyāṃ latāveṣṭaḥ pañcavarṇo virājate
02,035.029d@021_1181 indraketupratīkāśaḥ paścimāṃ diśam āśritaḥ
02,035.029d@021_1182 sukakṣo rājataḥ śailaś citrapuṣpamahāvanaḥ
02,035.029d@021_1183 uttarasyāṃ diśi tathā veṇumanto virājate
02,035.029d@021_1184 mandarādripratīkāśaḥ pāṇḍaraḥ pāṇḍavarṣabha
02,035.029d@021_1185 citrakambalavarṇābhaṃ pāñcajanyavanaṃ tathā
02,035.029d@021_1186 sarvartukavanaṃ caiva bhāti raivatakaṃ prati
02,035.029d@021_1187 latāveṣṭaṃ samantāt tu meruprabhavanaṃ mahat
02,035.029d@021_1188 bhāti tālavanaṃ caiva puṣpakaṃ puṇḍarīki ca
02,035.029d@021_1189 sukakṣaṃ parivāryainaṃ citrapuṣpaṃ mahāvanam
02,035.029d@021_1190 śatapatravanaṃ caiva karavīrakusumbhi ca
02,035.029d@021_1191 bhāti caitrarathaṃ caiva nandanaṃ ca mahāvanam
02,035.029d@021_1192 ramaṇaṃ bhāvanaṃ caiva veṇumantaṃ samantataḥ
02,035.029d@021_1193 bhāti puṣkariṇī ramyā pūrvasyāṃ diśi bhārata
02,035.029d@021_1194 dhanuḥśataparīṇāhā keśavasya mahātmanaḥ
02,035.029d@021_1195 mahāpurīṃ dvāravatīṃ pañcāśadbhir mukhair yutām
02,035.029d@021_1196 praviṣṭo dvārakāṃ ramyāṃ bhāsayantīṃ samantataḥ
02,035.029d@021_1197 aprameyāṃ mahotsedhāṃ mahāgādhapariplavām
02,035.029d@021_1198 prāsādavarasaṃpannāṃ śvetaprāsādaśālinīm
02,035.029d@021_1199 tīkṣṇayantraśataghnībhir yantrajālaiḥ samanvitām
02,035.029d@021_1200 āyasaiś ca mahācakrair dadarśa dvārakāṃ purīm
02,035.029d@021_1201 aṣṭau rathasahasrāṇi prākāre kiṅkiṇīkinaḥ
02,035.029d@021_1202 samucchritapatākāni yathā devapure tathā
02,035.029d@021_1203 aṣṭayojanavistīrṇām acalāṃ dvādaśāyatām
02,035.029d@021_1204 dviguṇopaniveśāṃ ca dadarśa dvārakāṃ purīm
02,035.029d@021_1205 aṣṭamārgāṃ mahākakṣyāṃ mahāṣoḍaśacatvarām
02,035.029d@021_1206 evaṃ mārgaparikṣiptāṃ sākṣād uśanasā kṛtām
02,035.029d@021_1207 vyūhānām antarā mārgāḥ sapta caiva mahāpathāḥ
02,035.029d@021_1208 tatra sā vihitā sākṣān nagarī viśvakarmaṇā
02,035.029d@021_1209 kāñcanair maṇisopānair upetā janaharṣiṇī
02,035.029d@021_1210 gītaghoṣamahāghoṣaiḥ prāsādapravaraiḥ śubhā
02,035.029d@021_1211 tasmin puravaraśreṣṭhe dāśārhāṇāṃ yaśasvinām
02,035.029d@021_1212 veśmāni jahṛṣe dṛṣṭvā bhagavān pākaśāsanaḥ
02,035.029d@021_1213 samucchritapatākāni pāriplavanibhāni ca
02,035.029d@021_1214 kāñcanāgrāṇi bhāsvanti merukūṭanibhāni ca
02,035.029d@021_1215 sudhāpāṇḍaraśṛṅgaiś ca śātakumbhaparicchadaiḥ
02,035.029d@021_1216 ratnasānuguhāśṛṅgaiḥ sarvaratnavibhūṣitaiḥ
02,035.029d@021_1217 saharmyaiḥ sārdhacandraiś ca saniryūhaiḥ sapañjaraiḥ
02,035.029d@021_1218 sayantragṛhasaṃbādhaiḥ sadhātubhir ivādribhiḥ
02,035.029d@021_1219 maṇikāñcanabhaumaiś ca sudhāmṛṣṭatalais tathā
02,035.029d@021_1220 jāmbūnadamayair dvārair vaiḍūryavikṛtārgalaiḥ
02,035.029d@021_1221 sarvartusukhasaṃsparśair mahādhanaparicchadaiḥ
02,035.029d@021_1222 ramyasānuguhāśṛṅgair vicitrair iva parvataiḥ
02,035.029d@021_1223 pañcavarṇasuvarṇaiś ca puṣpavṛṣṭisamaprabhaiḥ
02,035.029d@021_1224 tulyaiḥ parjanyanirghoṣair nānāvarṇair ivāmbudaiḥ
02,035.029d@021_1225 mahendraśikharaprakhyair vihitair viśvakarmaṇā
02,035.029d@021_1226 ālikhadbhir ivākāśam aticandrārkabhāsvaraiḥ
02,035.029d@021_1227 tair dāśārhamahānāgair babhāse bhavanahradaiḥ
02,035.029d@021_1228 caṇḍanāgākulair ghorair hradair bhogavatī yathā
02,035.029d@021_1229 kṛṣṇadhvajopavāhyaiś ca dāśārhāyudharohitaiḥ
02,035.029d@021_1230 vṛṣṇimattamayūraiś ca strīsahasraprajākulaiḥ
02,035.029d@021_1231 vāsudevendraparjanyair gṛhameghair alaṃkṛtā
02,035.029d@021_1232 dadṛśe dvārakātīva meghair dyaur iva saṃvṛtā
02,035.029d@021_1233 sākṣād bhagavato veśma vihitaṃ viśvakarmaṇā
02,035.029d@021_1234 dadṛśur devadevasya caturyojanam āyatam
02,035.029d@021_1235 tāvad eva ca vistīrṇam aprameyaṃ mahādhanaiḥ
02,035.029d@021_1236 prāsādavarasaṃpannaṃ yuktaṃ jagatiparvataiḥ
02,035.029d@021_1237 yaṃ cakāra mahābāhus tvaṣṭā vāsavacoditaḥ
02,035.029d@021_1238 prāsādaṃ padmanābhasya sarvato yojanāyatam
02,035.029d@021_1239 meror iva gireḥ śṛṅgam ucchritaṃ kāñcanāyutam
02,035.029d@021_1240 rukmiṇyāḥ pravaro vāso vihitaḥ sa mahātmanā
02,035.029d@021_1241 satyabhāmā punar veśma sadā vasati pāṇḍaram
02,035.029d@021_1242 vicitramaṇisopānaṃ yaṃ viduḥ śītavān iti
02,035.029d@021_1243 vimalādityavarṇābhiḥ patākābhir alaṃkṛtam
02,035.029d@021_1244 vyaktabaddhaṃ vanoddeśaiś caturdiśi mahādhvajam
02,035.029d@021_1245 sa ca prāsādamukhyo 'tra jāmbavatyā vibhūṣitaḥ
02,035.029d@021_1246 prabhayā bhūṣaṇaiś citrais trailokyam iva bhāsayan
02,035.029d@021_1247 yas tu pāṇḍaravarṇābhas tayor antaram āśritaḥ
02,035.029d@021_1248 viśvakarmākarod enaṃ kailāsaśikharopamam
02,035.029d@021_1249 jāmbūnadapradīptāgraḥ pradīptajvalanopamaḥ
02,035.029d@021_1250 sāgarapratimo 'tiṣṭhan merur ity abhiviśrutaḥ
02,035.029d@021_1251 tasmin gāndhārarājasya duhitā kulaśālinī
02,035.029d@021_1252 sukeśī nāma vikhyātā keśavena niveśitā
02,035.029d@021_1253 padmakūṭa iti khyātaḥ padmavarṇo mahāprabhaḥ
02,035.029d@021_1254 suprabhāyā mahābāho nivāsaḥ paramārcitaḥ
02,035.029d@021_1255 yas tu sūryaprabho nāma prāsādavara ucyate
02,035.029d@021_1256 lakṣmaṇāyāḥ kuruśreṣṭha sa dattaḥ śārṅgadhanvanā
02,035.029d@021_1257 vaiḍūryavaravarṇābhaḥ prāsādo haritaprabhaḥ
02,035.029d@021_1258 setujālāni yatraiva tatraiva ca niveśitaḥ
02,035.029d@021_1259 yaṃ viduḥ sarvabhūtāni harir ity eva bhārata
02,035.029d@021_1260 sa mitravindayā vāso devarṣigaṇapūjitaḥ
02,035.029d@021_1261 mahiṣyā vāsudevasya bhūṣaṇaṃ sarvaveśmanām
02,035.029d@021_1262 yas tu prāsādamukhyo 'tra vihitaḥ sarvaśilpibhiḥ
02,035.029d@021_1263 atīva ramyaḥ so 'py atra prahasann iva tiṣṭhati
02,035.029d@021_1264 sudattāyāḥ suvāsas tu pūjitaḥ sarvaśilpibhiḥ
02,035.029d@021_1265 mahiṣyā vāsudevasya ketumān iti viśrutaḥ
02,035.029d@021_1266 prāsādo virajo nāma virajasko mahātmanaḥ
02,035.029d@021_1267 upasthānagṛhaṃ tāta keśavasya mahātmanaḥ
02,035.029d@021_1268 yas tu prāsādamukhyo 'tra yaṃ tvaṣṭā vyadadhāt svayam
02,035.029d@021_1269 yojanāyataviṣkambhaṃ sarvaratnamayaṃ vibhoḥ
02,035.029d@021_1270 teṣāṃ tu vihitāḥ sarve rukmadaṇḍāḥ patākinaḥ
02,035.029d@021_1271 sadane vāsudevasya mārgasaṃjananā dhvajāḥ
02,035.029d@021_1272 ghaṇṭājālāni tatraiva sarveṣāṃ ca niveśane
02,035.029d@021_1273 āhṛtya yadusiṃhena vaijayanty acalo mahān
02,035.029d@021_1274 haṃsakūṭasya yac chṛṅgam indradyumnasaro mahat
02,035.029d@021_1275 ṣaṣṭitālasamutsedham ardhayojanavistṛtam
02,035.029d@021_1276 sakiṃnaramahānādaṃ tad apy amitatejasaḥ
02,035.029d@021_1277 paśyatāṃ sarvabhūtānāṃ triṣu lokeṣu viśrutam
02,035.029d@021_1278 ādityapathagaṃ yat tan meroḥ śikharam uttamam
02,035.029d@021_1279 jāmbūnadamayaṃ divyaṃ triṣu lokeṣu viśrutam
02,035.029d@021_1280 tad apy utpāṭya kṛṣṇena svaṃ niveśanam āhṛtam
02,035.029d@021_1281 bhrājamānaṃ purā tatra sarvauṣadhivibhūṣitam
02,035.029d@021_1282 yam indrabhavanāc chaurir ājahāra paraṃtapaḥ
02,035.029d@021_1283 pārijātaḥ sa tatraiva keśavena niveśitaḥ
02,035.029d@021_1284 lepahastaśatair juṣṭo vimānaiś ca hiraṇmayaiḥ
02,035.029d@021_1285 vihitā vāsudevena brahmasthalamahādrumāḥ
02,035.029d@021_1286 padmākulajalopetā ratnasaugandhikotpalāḥ
02,035.029d@021_1287 maṇimauktikavālūkāḥ puṣkariṇyaḥ sarāṃsi ca
02,035.029d@021_1288 tāsāṃ paramakūlāni śobhayanti mahādrumāḥ
02,035.029d@021_1289 sālatālāśvakarṇāś ca śataśākhāś ca rohiṇaḥ
02,035.029d@021_1290 bhallātakāḥ kapitthāś ca candravṛkṣāś ca campakāḥ
02,035.029d@021_1291 kharjūrāḥ ketakāś caiva samantāt pariropitāḥ
02,035.029d@021_1292 ye ca haimavatā vṛkṣā ye ca nandanajās tathā
02,035.029d@021_1293 āhṛtya yadusiṃhena te 'pi tatra niveśitāḥ
02,035.029d@021_1294 raktapītāruṇaprakhyāḥ sitapuṣpāś ca pādapāḥ
02,035.029d@021_1295 sarvartuphalapūrṇās te teṣu kānanasaṃdhiṣu
02,035.029d@021_1296 sahasrapatrapadmāś ca mandārāś ca sahasraśaḥ
02,035.029d@021_1297 aśokāḥ karṇikārāś ca tilakā nāgamallikāḥ
02,035.029d@021_1298 kuravā nāgapuṣpāś ca campakās tṛṇagulmakāḥ
02,035.029d@021_1299 saptaparṇāḥ kadambāś ca nīpāḥ kuravakās tathā
02,035.029d@021_1300 ketakyaḥ kesarāś caiva hintālatalatāṭakāḥ
02,035.029d@021_1301 tālāḥ priyaṅguvakulāḥ piṇḍikā bījapūrakāḥ
02,035.029d@021_1302 drākṣāmalakakharjūrā mṛdvīkā jambukās tathā
02,035.029d@021_1303 āmrāḥ panasavṛkṣāś ca aṅkolās tilatindukāḥ
02,035.029d@021_1304 likucāmrātakāś caiva kṣīrikā kaṇṭakīs tathā
02,035.029d@021_1305 nālikereṅgudāś caiva utkrośakavanāni ca
02,035.029d@021_1306 vanāni ca kadalyāś ca jātimallikapāṭalāḥ
02,035.029d@021_1307 kumudotpalapūrṇāś ca vāpyaḥ kūpāḥ sahasraśaḥ
02,035.029d@021_1308 bhallātakakapitthāś ca taitabhā bandhujīvakāḥ
02,035.029d@021_1309 priyaṅgvaśokakāśmaryaḥ prācīnāś cāpi sarvaśaḥ
02,035.029d@021_1310 priyaṅgubadarībhiś ca yavaiḥ spandanacandanaiḥ
02,035.029d@021_1311 śamībilvapalāśaiś ca pālāśavaṭapippalaiḥ
02,035.029d@021_1312 udumbaraiś ca bilvaiś ca pālāśaiḥ pāribhadrakaiḥ
02,035.029d@021_1313 indravṛkṣārjunaiś caiva aśvatthaiś ciribilvakaiḥ
02,035.029d@021_1314 saubhañjanakavṛkṣaiś ca bhallaṭair aśvasāhvayaiḥ
02,035.029d@021_1315 sarjais tāmbūlavallībhir lavaṅgaiḥ kramukais tathā
02,035.029d@021_1316 vaṃśaiś ca vividhais tatra samantāt pariropitaiḥ
02,035.029d@021_1317 ye ca nandanajā vṛkṣā ye ca caitrarathe vane
02,035.029d@021_1318 sarve te yadunāthena samantāt pariropitāḥ
02,035.029d@021_1319 samākulā mahāvāpyaḥ pītā lohitavālukāḥ
02,035.029d@021_1320 tasmin gṛhavare nadyaḥ prasannasalilā hradāḥ
02,035.029d@021_1321 phullotpalajalopetā nānādrumasamākulāḥ
02,035.029d@021_1322 tasmin gṛhavare nadyo maṇiśarkaravālukāḥ
02,035.029d@021_1323 mattabarhiṇasaṃghāś ca kokilāś ca madodvahāḥ
02,035.029d@021_1324 babhūvuḥ paramopetāḥ sarve jagatiparvatāḥ
02,035.029d@021_1325 tatraiva gajayūthāni tatra gomahiṣās tathā
02,035.029d@021_1326 nivāsāś ca kṛtās tatra varāhamṛgapakṣiṇām
02,035.029d@021_1327 viśvakarmakṛtaḥ śailaḥ prākāras tasya veśmanaḥ
02,035.029d@021_1328 vyaktaṃ kiṣkuśatodyāmaḥ sudhākarasamaprabhaḥ
02,035.029d@021_1329 tena te ca mahāśailāḥ saritaś ca sarāṃsi ca
02,035.029d@021_1330 parikṣiptāni harmyasya vanāny upavanāni ca
02,035.029d@021_1330 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_1331 evam ālokayāṃ cakrur dvārakām ṛṣabhās trayaḥ
02,035.029d@021_1332 upendrabaladevau ca vāsavaś ca mahāyaśāḥ
02,035.029d@021_1333 tatas taṃ pāṇḍaraṃ śaurir mūrdhni tiṣṭhan garutmataḥ
02,035.029d@021_1334 prītaḥ śaṅkham upādadhmau vidviṣāṃ romaharṣaṇam
02,035.029d@021_1335 tasya śaṅkhasya śabdena sāgaraś cukṣubhe bhṛśam
02,035.029d@021_1336 rarāsa ca nabhaḥ sarvaṃ tac citram abhavat tadā
02,035.029d@021_1337 pāñcajanyasya nirghoṣaṃ niśamya kukurāndhakāḥ
02,035.029d@021_1338 viśokāḥ samapadyanta garuḍasya ca darśanāt
02,035.029d@021_1339 śaṅkhacakragadāpāṇiṃ suparṇaśirasi sthitam
02,035.029d@021_1340 dṛṣṭvā jahṛṣire kṛṣṇaṃ bhāskarodayatejasam
02,035.029d@021_1341 tatas tūryapraṇādaś ca bherīṇāṃ ca mahāsvanaḥ
02,035.029d@021_1342 siṃhanādaś ca saṃjajñe sarveṣāṃ puravāsinām
02,035.029d@021_1343 tatas te sarvadāśārhāḥ sarve ca kukurāndhakāḥ
02,035.029d@021_1344 prīyamāṇāḥ samājagmur ālokya madhusūdanam
02,035.029d@021_1345 vāsudevaṃ puraskṛtya veṇuśaṅkharavaiḥ saha
02,035.029d@021_1346 ugraseno yayau rājā vāsudevaniveśanam
02,035.029d@021_1347 ānandituṃ paryacaran sveṣu veśmasu devakī
02,035.029d@021_1348 rohiṇī ca yathoddeśam āhukasya ca yā striyaḥ
02,035.029d@021_1349 hatā brahmadviṣaḥ sarve jayanty andhakavṛṣṇayaḥ
02,035.029d@021_1350 evam uktaḥ saha strībhir akṣatair madhusūdanaḥ
02,035.029d@021_1351 tataḥ śauriḥ suparṇena svaṃ niveśanam abhyayāt
02,035.029d@021_1352 cakārātha yathoddeśam īśvaro maṇiparvatam
02,035.029d@021_1353 tato dhanāni ratnāni sabhāyāṃ madhusūdanaḥ
02,035.029d@021_1354 nidhāya puṇḍarīkākṣaḥ pitur darśanalālasaḥ
02,035.029d@021_1355 tataḥ sāndīpiniṃ pūrvam upaspṛṣṭvā mahāyaśāḥ
02,035.029d@021_1356 vavande pṛthutāmrākṣaḥ prīyamāṇo mahābhujaḥ
02,035.029d@021_1357 tathāśruparipūrṇākṣam ānandagatacetasam
02,035.029d@021_1358 vavande saha rāmeṇa pitaraṃ vāsavānujaḥ
02,035.029d@021_1359 tābhyāṃ ca mūrdhny upāghrātaḥ keśavaḥ paravīrahā
02,035.029d@021_1360 yathāśreṣṭham upāgamya sātvatān yadunandanaḥ
02,035.029d@021_1361 sarveṣāṃ nāma jagrāha dāśārhāṇām adhokṣajaḥ
02,035.029d@021_1362 tataḥ sarvāṇi vittāni sarvaratnamayāni ca
02,035.029d@021_1363 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_1363 vyabhajat tāni tebhyo 'tha sarvebhyo yadunandanaḥ
02,035.029d@021_1364 sā keśavamahāmātrair mahendrapramukhaiḥ saha
02,035.029d@021_1365 śuśubhe vṛṣṇiśārdūlaiḥ siṃhair iva girer guhā
02,035.029d@021_1366 athāsanagatān sarvān uvāca vibudhādhipaḥ
02,035.029d@021_1367 śubhayā harṣayan vācā mahendras tān mahāyaśāḥ
02,035.029d@021_1368 kukurāndhakamukhyāṃś ca taṃ ca rājānam āhukam
02,035.029d@021_1369 yadarthaṃ janma kṛṣṇasya mānuṣeṣu mahātmanaḥ
02,035.029d@021_1370 yat kṛtaṃ vāsudevena tad vakṣyāmi samāsataḥ
02,035.029d@021_1371 ayaṃ śatasahasrāṇi dānavānām ariṃdamaḥ
02,035.029d@021_1372 nihatya puṇḍarīkākṣaḥ pātālavivaraṃ yayau
02,035.029d@021_1373 yac ca nādhigataṃ pūrvaiḥ prahlādabaliśambaraiḥ
02,035.029d@021_1374 tad idaṃ śauriṇā vittaṃ prāpitaṃ bhavatām iha
02,035.029d@021_1375 sapāśaṃ muram ākramya pāñcajanyaṃ ca dhīmatā
02,035.029d@021_1376 śilāsaṃghān atikramya nisumbhaḥ sagaṇo hataḥ
02,035.029d@021_1377 hayagrīvaś ca vikrānto dānavo nihato balī
02,035.029d@021_1378 mathitaś ca mṛdhe bhaumaḥ kuṇḍale cāhṛte punaḥ
02,035.029d@021_1379 prāptaṃ ca divi deveṣu keśavena mahad yaśaḥ
02,035.029d@021_1380 vītaśokabhayābādhāḥ kṛṣṇabāhubalāśrayāḥ
02,035.029d@021_1381 yajanto vividhaiḥ somair makhair andhakavṛṣṇayaḥ
02,035.029d@021_1382 punar bāṇavadhe śaurim ādityā vasubhiḥ saha
02,035.029d@021_1383 manmukhābhigamiṣyanti sādhyāś ca madhusūdanam
02,035.029d@021_1384 evam uktvā tataḥ sarvān āmantrya kukurāndhakān
02,035.029d@021_1385 sasvaje rāmakṛṣṇau ca vasudevaṃ ca vāsavaḥ
02,035.029d@021_1386 pradyumnasāmbaniśaṭhān aniruddhaṃ ca sāraṇam
02,035.029d@021_1387 babhruṃ jhilliṃ gadaṃ bhānuṃ cārudeṣṇaṃ ca vṛtrahā
02,035.029d@021_1388 satkṛtya sāraṇākrūrau punar ābhāṣya sātyakim
02,035.029d@021_1389 sasvaje vṛṣṇirājānam āhukaṃ kukurādhipam
02,035.029d@021_1390 bhojaṃ ca kṛtavarmāṇam anyāṃś cāndhakavṛṣṇiṣu
02,035.029d@021_1391 āmantrya devapravaro vāsavo vāsavānujam
02,035.029d@021_1392 tataḥ śvetācalaprakhyaṃ gajam airāvataṃ prabhuḥ
02,035.029d@021_1393 paśyatāṃ sarvabhūtānām āruroha śacīpatiḥ
02,035.029d@021_1394 pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca divaṃ ca varavāraṇam
02,035.029d@021_1395 mukhāḍambaranirghoṣaiḥ pūrayantam ivāsakṛt
02,035.029d@021_1396 haimayantramahākakṣyaṃ hiraṇmayaviṣāṇinam
02,035.029d@021_1397 manoharakuthāstīrṇaṃ sarvaratnavibhūṣitam
02,035.029d@021_1398 anekaśataratnābhiḥ patākābhir alaṃkṛtam
02,035.029d@021_1399 nityasrutamadāsrāvaṃ kṣarantam iva toyadam
02,035.029d@021_1400 diśāgajaṃ mahāmātraṃ kāñcanasrajam āsthitaḥ
02,035.029d@021_1401 prababhau mandarāgrasthaḥ pratapan bhānumān iva
02,035.029d@021_1402 tato vajramayaṃ bhīmaṃ pragṛhya paramāṅkuśam
02,035.029d@021_1403 yayau balavatā sārdhaṃ pāvakena śacīpatiḥ
02,035.029d@021_1404 taṃ kareṇugajavrātair vimānaiś ca marudgaṇāḥ
02,035.029d@021_1405 pṛṣṭhato 'nuyayuḥ prītāḥ kuberavaruṇagrahāḥ
02,035.029d@021_1406 sa vāyupatham āsthāya vaiśvānarapathaṃ gataḥ
02,035.029d@021_1407 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_1407 prāpya sūryapathaṃ devas tatraivāntaradhīyata
02,035.029d@021_1408 tataḥ sarvadaśārhāṇām āhukasya ca yāḥ striyaḥ
02,035.029d@021_1409 nandagopasya mahiṣī yaśodā lokaviśrutā
02,035.029d@021_1410 revatī ca mahābhāgā rukmiṇī ca pativratā
02,035.029d@021_1411 satyā jāmbavatī cobhe gāndhārī śiṃśumāpi ca
02,035.029d@021_1412 viśokā lakṣmaṇā sādhvī sumitrā ketumā tathā
02,035.029d@021_1413 vāsudevamahiṣyo 'nyāḥ śriyā sārdhaṃ yayus tadā
02,035.029d@021_1414 vibhūtiṃ draṣṭumanasaḥ keśavasya varāṅganāḥ
02,035.029d@021_1415 prīyamāṇāḥ sabhāṃ jagmur ālokayitum acyutam
02,035.029d@021_1416 devakī sarvadevīnāṃ rohiṇī ca puraskṛtā
02,035.029d@021_1417 dadṛśur devam āsīnaṃ kṛṣṇaṃ halabhṛtā saha
02,035.029d@021_1418 tau tu pūrvam upakramya rohiṇīm abhivādya ca
02,035.029d@021_1419 abhyavādayatāṃ devau devakīṃ rāmakeśavau
02,035.029d@021_1420 devakīṃ saptadevīnāṃ yathāśreṣṭhaṃ ca mātaraḥ
02,035.029d@021_1421 vavande saha rāmeṇa bhagavān vāsavānujaḥ
02,035.029d@021_1422 athāsanavaraṃ prāpya vṛṣṇidārapuraskṛtā
02,035.029d@021_1423 ubhāv aṅkagatau cakre devakī rāmakeśavau
02,035.029d@021_1424 sā tābhyām ṛṣabhākṣābhyāṃ putrābhyāṃ śuśubhe tadā
02,035.029d@021_1425 devakī devamāteva mitreṇa varuṇena ca
02,035.029d@021_1426 tataḥ prāptā yaśodāyā duhitā vai kṣaṇena hi
02,035.029d@021_1427 jājvalyamānā vapuṣā prabhayātīva bhārata
02,035.029d@021_1428 ekānaṅgeti yām āhuḥ kanyāṃ tāṃ kāmarūpiṇīm
02,035.029d@021_1429 yatkṛte sagaṇaṃ kaṃsaṃ jaghāna puruṣottamaḥ
02,035.029d@021_1430 tataḥ sa bhagavān rāmas tām upākramya bhāminīm
02,035.029d@021_1431 mūrdhny upāghrāya savyena parijagrāha pāṇinā
02,035.029d@021_1432 tāṃ ca tatropasaṃgṛhya priyām iva sakhīṃ samām
02,035.029d@021_1433 dakṣiṇena karāgreṇa parijagrāha mādhavaḥ
02,035.029d@021_1434 dadṛśus tāṃ sabhāmadhye bhaginīṃ rāmakṛṣṇayoḥ
02,035.029d@021_1435 rukmapadmaśayāṃ padmāṃ śrīm ivottamanāgayoḥ
02,035.029d@021_1436 athākṣatamahāvṛṣṭyā lājapuṣpaghṛtair api
02,035.029d@021_1437 vṛṣṇayo 'vākiran prītāḥ saṃkarṣaṇajanārdanau
02,035.029d@021_1438 sabālāḥ sahavṛddhāś ca sajñātikulabāndhavāḥ
02,035.029d@021_1439 upopaviviśuḥ prītā vṛṣṇayo madhusūdanam
02,035.029d@021_1440 pūjyamāno mahābāhuḥ paurāṇāṃ rativardhanaḥ
02,035.029d@021_1441 viveśa puruṣavyāghraḥ svaveśma madhusūdanaḥ
02,035.029d@021_1442 rukmiṇyā sahito devyā pramumoda sukhī sukham
02,035.029d@021_1443 tadanantaraṃ ca satyāyā jāmbavatyāś ca bhārata
02,035.029d@021_1444 sarvāsāṃ ca yaduśreṣṭhaḥ sarvakālavihāravān
02,035.029d@021_1445 jagāma ca hṛṣīkeśo rukmiṇyāḥ sa niveśanam
02,035.029d@021_1446 eṣa tāta mahābāho vijayaḥ śārṅgadhanvanaḥ
02,035.029d@021_1447 etadarthaṃ ca janmāhur mānuṣeṣu mahātmanaḥ
02,035.029d@021_1447 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_1448 dvārakāyāṃ tataḥ kṛṣṇaḥ svadāreṣu divāniśam
02,035.029d@021_1449 sukhaṃ labdhvā mahārāja pramumoda mahāyaśāḥ
02,035.029d@021_1450 pautrasya kāraṇāc cakre vibudhānāṃ hitaṃ tadā
02,035.029d@021_1451 savāsavaiḥ suraiḥ sarvair dustaraṃ bharatarṣabha
02,035.029d@021_1452 bāṇo nāmābhavad rājā baler jyeṣṭhasuto balī
02,035.029d@021_1453 vīryavān bharataśreṣṭha sa ca bāhusahasravān
02,035.029d@021_1454 tataś cakre tapas tīvraṃ satyena manasā nṛpa
02,035.029d@021_1455 rudram ārādhayām āsa sa ca bāṇaḥ samā bahu
02,035.029d@021_1456 tasmai bahuvarā dattāḥ śaṃkareṇa mahātmanā
02,035.029d@021_1457 tasmāl labdhvā varān bāṇo durlabhān asurair bhuvi
02,035.029d@021_1458 sa śoṇitapure rājyaṃ cakārāpratimo bale
02,035.029d@021_1459 trāsitāś ca surāḥ sarve tena bāṇena pāṇḍava
02,035.029d@021_1460 vijitya vibudhān sarvān sendrān bāṇaḥ samā bahu
02,035.029d@021_1461 aśāsata mahad rājyaṃ kubera iva bhārata
02,035.029d@021_1462 ṛddhyarthaṃ kurute yatnaṃ tasya caivośanā kaviḥ
02,035.029d@021_1463 tato rājann uṣā nāma bāṇasya duhitā tathā
02,035.029d@021_1464 rūpeṇāpratimā loke menakāyāḥ sutā yathā
02,035.029d@021_1465 athopāyena kaunteya aniruddho mahādyutiḥ
02,035.029d@021_1466 prādyumnis tām uṣāṃ prāpya pracchannaḥ pramumoda ha
02,035.029d@021_1467 atha bāṇo mahātejās tadā tatra yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_1468 taṃ guhyanilayaṃ jñātvā prādyumniṃ sutayā saha
02,035.029d@021_1469 gṛhītvā kārayām āsa vastuṃ kārāgṛhe balāt
02,035.029d@021_1470 sukumāraḥ sukhārho 'tha tadā duḥkham avāpa saḥ
02,035.029d@021_1471 bāṇena khedito rājann aniruddho mumoha ca
02,035.029d@021_1472 etasminn eva kāle tu nārado munipuṅgavaḥ
02,035.029d@021_1473 dvārakāṃ prāpya kaunteya kṛṣṇaṃ dṛṣṭvā vaco 'bravīt
02,035.029d@021_1474 kṛṣṇa kṛṣṇa mahābāho yadūnāṃ kīrtivardhana
02,035.029d@021_1475 tvatpautro bādhyamāno 'tha bāṇenāmitatejasā
02,035.029d@021_1476 kṛcchraṃ prāpto 'niruddho vai śete kanyāgṛhe sadā
02,035.029d@021_1477 evam uktvā surarṣir vai bāṇasyātha puraṃ yayau
02,035.029d@021_1478 nāradasya vacaḥ śrutvā tato rājañ janārdanaḥ
02,035.029d@021_1479 āhūya baladevaṃ vai pradyumnaṃ ca mahādyutim
02,035.029d@021_1480 āruroha garutmantaṃ tābhyāṃ saha janārdanaḥ
02,035.029d@021_1481 tataḥ suparṇam āruhya trayas te puruṣarṣabhāḥ
02,035.029d@021_1482 jagmuḥ kruddhā mahāvīryā bāṇasya nagaraṃ prati
02,035.029d@021_1483 athāsādya mahārāja tat puraṃ dadṛśuś ca te
02,035.029d@021_1484 tāmraprākārasaṃvītāṃ rūpyadvāraiś ca śobhitām
02,035.029d@021_1485 hemaprāsādasaṃbādhāṃ muktāmaṇivicitritām
02,035.029d@021_1486 udyānavanasaṃpannāṃ nṛttagītaiś ca śobhitām
02,035.029d@021_1487 toraṇaiḥ pakṣibhiḥ kīrṇāṃ puṣkariṇyaiś ca śobhitām
02,035.029d@021_1488 tāṃ purīṃ svargasaṃkāśāṃ hṛṣṭapuṣṭajanākulām
02,035.029d@021_1489 dṛṣṭvā mudā yutāṃ haimāṃ vismayaṃ paramaṃ yayuḥ
02,035.029d@021_1490 tasya bāṇapurasyāsan dvārasthā devatāḥ sadā
02,035.029d@021_1491 maheśvaro guhaś caiva bhadrakālī ca pāvakaḥ
02,035.029d@021_1492 etā vai devatā rājan rarakṣus tāṃ purīṃ sadā
02,035.029d@021_1493 atha kṛṣṇo balāj jitvā dvārapālān yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_1494 susaṃkruddho mahātejāḥ śaṅkhacakragadādharaḥ
02,035.029d@021_1495 āsasādottaradvāraṃ śaṃkareṇābhipālitam
02,035.029d@021_1496 tatra tasthau mahātejāḥ śūlapāṇir maheśvaraḥ
02,035.029d@021_1497 pinākaṃ saśaraṃ gṛhya bāṇasya hitakāmyayā
02,035.029d@021_1498 jñātvā tam āgataṃ kṛṣṇaṃ vyāditāsyam ivāntakam
02,035.029d@021_1499 tatas tau cakratur yuddhaṃ vāsudevamaheśvarau
02,035.029d@021_1500 tad yuddham abhavad ghoram acintyaṃ romaharṣaṇam
02,035.029d@021_1501 anyonyaṃ tau tatakṣetām anyonyajayakāṅkṣiṇau
02,035.029d@021_1502 divyāstrāṇi ca tau devau kruddhau mumucatuś ca tau
02,035.029d@021_1503 tataḥ kṛṣṇo raṇaṃ kṛtvā muhūrtaṃ śūlapāṇinā
02,035.029d@021_1504 vijitya taṃ mahādevaṃ tato yuddhe janārdanaḥ
02,035.029d@021_1505 anyāṃś ca jitvā dvārasthān praviveśa purottamam
02,035.029d@021_1506 praviśya bāṇam āsādya sa tatrātha janārdanaḥ
02,035.029d@021_1507 cakre yuddhaṃ mahat kruddhas tena bāṇena pāṇḍava
02,035.029d@021_1508 bāṇo 'pi sarvaśastrāṇi śitāni bharatarṣabha
02,035.029d@021_1509 susaṃkruddhas tadā yuddhe pātayām āsa keśave
02,035.029d@021_1510 punar udyamya śastrāṇāṃ sahasraṃ sarvabāhubhiḥ
02,035.029d@021_1511 mumoca bāṇaḥ saṃkruddhaḥ kṛṣṇaṃ prati raṇājire
02,035.029d@021_1512 tataḥ kṛṣṇas tadā chitvā sarvaśastrāṇi bhārata
02,035.029d@021_1513 kṛtvā muhūrtaṃ bāṇena yuddhaṃ rājann adhokṣajaḥ
02,035.029d@021_1514 cakram udyamya rājan vai divyaṃ śastrottamaṃ tataḥ
02,035.029d@021_1515 sahasrabāhūṃś ciccheda bāṇasyāmitatejasaḥ
02,035.029d@021_1516 tato bāṇo mahārāja kṛṣṇena bhṛśapīḍitaḥ
02,035.029d@021_1517 chinnabāhuḥ papātāśu viśākha iva pādapaḥ
02,035.029d@021_1518 sa pātayitvā bāleyaṃ bāṇaṃ kṛṣṇas tvarānvitaḥ
02,035.029d@021_1519 prādyumniṃ mokṣayām āsa kṣiptaṃ rājagṛhe tadā
02,035.029d@021_1520 mokṣayitvātha govindaḥ prādyumniṃ saha bhāryayā
02,035.029d@021_1521 bāṇasya sarvaratnāni asaṃkhyāni jahāra saḥ
02,035.029d@021_1522 godhanāny atha sarvasvaṃ sa bāṇasyālaye balāt
02,035.029d@021_1523 jahāra ca hṛṣīkeśo yadūnāṃ kīrtivardhanaḥ
02,035.029d@021_1524 tataḥ sa sarvaratnāni cāhṛtya madhusūdanaḥ
02,035.029d@021_1525 kṣipram āropayāṃ cakre sarvasvaṃ garuḍopari
02,035.029d@021_1526 tvarayātha sa kaunteya baladevaṃ mahābalam
02,035.029d@021_1527 pradyumnaṃ ca mahāvīryam aniruddhaṃ mahādyutim
02,035.029d@021_1528 uṣāṃ ca sundarīṃ rājan bhṛtyadāsīgaṇaiḥ saha
02,035.029d@021_1529 sarvān etān samāropya ratnāni vividhāni ca
02,035.029d@021_1530 mudā yukto mahātejāḥ pītāmbaradharo balī
02,035.029d@021_1531 divyābharaṇacitrāṅgaḥ śaṅkhacakragadāsidhṛk
02,035.029d@021_1532 āruroha garutmantam udayaṃ bhāskaro yathā
02,035.029d@021_1533 athāruhya suparṇaṃ sa prayayau dvārakāṃ prati
02,035.029d@021_1534 praviśya svapuraṃ kṛṣṇo yādavaiḥ sahitas tadā
02,035.029d@021_1535 bhīṣmaḥ
02,035.029d@021_1535 pramumoda tadā rājan svargastho vāsavo yathā
02,035.029d@021_1536 sūditā mauravāḥ pāśā niśumbhanarakau hatau
02,035.029d@021_1537 kṛtakṣemaḥ punaḥ panthāḥ puraṃ prāgjyotiṣaṃ prati
02,035.029d@021_1538 śauriṇā pṛthivīpālās trāsitā bharatarṣabha
02,035.029d@021_1539 dhanuṣaś ca praṇādena pāñcajanyasvanena ca
02,035.029d@021_1540 meghaprakhyair anīkaiś ca dākṣiṇātyābhisaṃvṛtam
02,035.029d@021_1541 rukmiṇaṃ trāsayām āsa keśavo bharatarṣabha
02,035.029d@021_1542 tataḥ parjanyaghoṣeṇa rathenādityavarcasā
02,035.029d@021_1543 uvāha mahiṣīṃ bhojyām eṣa cakragadādharaḥ
02,035.029d@021_1544 jārūthyām āhṛtiḥ krāthaḥ śiśupālaś ca nirjitaḥ
02,035.029d@021_1545 vakraś ca saha śaibyena śatadhanvā ca kṣatriyaḥ
02,035.029d@021_1546 indradyumno hataḥ kopād yavanaś ca kaśerumān
02,035.029d@021_1547 hataḥ saubhapatiḥ sālvaḥ sahaiva krathadhanvanā
02,035.029d@021_1548 parvatānāṃ sahasraṃ ca cakreṇa puruṣottamaḥ
02,035.029d@021_1549 vibhidya puṇḍarīkākṣo dyumatsenam ayodhayat
02,035.029d@021_1550 mahendraśikhare caiva nimeṣāntaracāriṇau
02,035.029d@021_1551 jagrāha bharataśreṣṭha varuṇasyābhitaś carau
02,035.029d@021_1552 irāvatyām ubhau caitāv agnisūryasamau bale
02,035.029d@021_1553 gopatis tālaketuś ca nihatau śārṅgadhanvanā
02,035.029d@021_1554 akṣaprapatane caiva nemihaṃsapatheṣu ca
02,035.029d@021_1555 ubhau tāv api kṛṣṇena surāṣṭrau vinipātitau
02,035.029d@021_1556 dagdhā vārāṇasī tāta keśavena mahātmanā
02,035.029d@021_1557 sānubandhaḥ sarāṣṭraś ca kāśīnām ṛṣabho hataḥ
02,035.029d@021_1558 prāgjyotiṣaṃ puraśreṣṭham asurair bahubhir vṛtam
02,035.029d@021_1559 prāpya lohitakūṭāni kṛṣṇena varuṇo jitaḥ
02,035.029d@021_1560 ajeyo duṣpradharṣaś ca lokapālo mahādyutiḥ
02,035.029d@021_1561 indradvīpo mahendreṇa gupto maghavatā svayam
02,035.029d@021_1562 pārijāto hṛtaḥ pārtha keśavena balīyasā
02,035.029d@021_1563 pāṇḍyaṃ pauṇḍraṃ ca mātsyaṃ ca kaliṅgaṃ ca janārdanaḥ
02,035.029d@021_1564 jaghāna sahitān sarvān aṅgarājaṃ ca mādhavaḥ
02,035.029d@021_1565 eṣa caikaśataṃ hatvā rathena kṣatrapuṃgavān
02,035.029d@021_1566 gāndhārīm avahat kṛṣṇo mahiṣīṃ yādavarṣabhaḥ
02,035.029d@021_1567 atha gāṇḍīvadhanvānaṃ krīḍārthaṃ madhusūdanaḥ
02,035.029d@021_1568 jigāya bharataśreṣṭha kuntyāś ca pramukhe vibhuḥ
02,035.029d@021_1569 droṇaṃ drauṇiṃ kṛpaṃ karṇaṃ bhīmasenaṃ suyodhanam
02,035.029d@021_1570 vakrānuyāne sahitāñ jigāya bharatarṣabha
02,035.029d@021_1571 babhroś ca priyam anvicchann eṣa cakragadādharaḥ
02,035.029d@021_1572 veṇudārivṛtāṃ bhāryām unmamātha yudhiṣṭhira
02,035.029d@021_1573 paryāptāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ sāśvāṃ sarathakuñjarām
02,035.029d@021_1574 veṇudārivaśe yuktāṃ jigāya madhusūdanaḥ
02,035.029d@021_1575 avāpya tapasā vīryaṃ balam ojaś ca bhārata
02,035.029d@021_1576 trāsitāḥ sagaṇāḥ sarve bāṇena vibudhādhipāḥ
02,035.029d@021_1577 vajrāśanigadāpāśais trāsayadbhir anekaśaḥ
02,035.029d@021_1578 tasya nāsīd raṇe mṛtyur devair api savāsavaiḥ
02,035.029d@021_1579 so 'bhibhūtaś ca kṛṣṇena nihataś ca mahātmanā
02,035.029d@021_1580 chittvā bāhusahasraṃ tad govindena mahātmanā
02,035.029d@021_1581 eṣa pīṭhaṃ mahābāhuḥ kaṃsaṃ ca madhusūdanaḥ
02,035.029d@021_1582 paiṭhakaṃ cātilomānaṃ nijaghāna janārdanaḥ
02,035.029d@021_1583 jambham airāvataṃ caiva virūpaṃ ca mahāyaśāḥ
02,035.029d@021_1584 jaghāna bharataśreṣṭha śambaraṃ cārimardanam
02,035.029d@021_1585 eṣa bhogavatīṃ gatvā vāsukiṃ bharatarṣabha
02,035.029d@021_1586 nirjitya puṇḍarīkākṣo rauhiṇeyam amocayat
02,035.029d@021_1587 evaṃ bahūni karmāṇi śiśur eva janārdanaḥ
02,035.029d@021_1588 kṛtavān puṇḍarīkākṣaḥ saṃkarṣaṇasahāyavān
02,035.029d@021_1589 evam eṣo 'surāṇāṃ ca surāṇāṃ cāpi sarvaśaḥ
02,035.029d@021_1590 bhayābhayakaraḥ kṛṣṇaḥ sarvalokeśvaraḥ prabhuḥ
02,035.029d@021_1591 evam eṣa mahābāhuḥ śāstā sarvadurātmanām
02,035.029d@021_1592 kṛtvā devārtham amitaṃ svasthānaṃ pratipatsyate
02,035.029d@021_1593 eṣa bhogavatīṃ ramyām ṛṣīkāntāṃ mahāyaśāḥ
02,035.029d@021_1594 dvārakām ātmasāt kṛtvā sāgaraṃ gamayiṣyati
02,035.029d@021_1595 bahupuṇyavatīṃ ramyāṃ caityayūpavatīṃ śubhām
02,035.029d@021_1596 dvārakāṃ varuṇāvāsaṃ pravekṣyati sakānanām
02,035.029d@021_1597 tāṃ sūryasadanaprakhyāṃ manojñāṃ śārṅgadhanvanaḥ
02,035.029d@021_1598 visṛṣṭāṃ vāsudevena sāgaraḥ plāvayiṣyati
02,035.029d@021_1599 surāsuramanuṣyeṣu nāsīn na bhavitā kva cit
02,035.029d@021_1600 yas tām adhyavasad rājā anyatra madhusūdanāt
02,035.029d@021_1601 bhrājamānās tu śiśavo vṛṣṇyandhakamahārathāḥ
02,035.029d@021_1602 taj juṣṭaṃ pratipatsyante nākapṛṣṭhaṃ gatāsavaḥ
02,035.029d@021_1603 evam eṣa daśārhāṇāṃ vidhāya vidhinā vidhim
02,035.029d@021_1604 viṣṇur nārāyaṇaḥ somaḥ sūryaś ca bhavitā svayam
02,035.029d@021_1605 aprameyo 'niyojyaś ca yatrakāmagamo vaśī
02,035.029d@021_1606 modate bhagavān bhūtair bālaḥ krīḍanakair iva
02,035.029d@021_1607 naiṣa garbhatvam āpede na yonyām āvasat prabhuḥ
02,035.029d@021_1608 ātmanas tejasā kṛṣṇaḥ sarveṣāṃ kurute gatim
02,035.029d@021_1609 yathā budbuda utthāya tatraiva tu nilīyate
02,035.029d@021_1610 carācarāṇi bhūtāni tathā nārāyaṇe sadā
02,035.029d@021_1611 na pramātuṃ mahābāhuḥ śakyo bhārata keśavaḥ
02,035.029d@021_1612 paraṃ hy aparam etad viśvarūpān na vidyate
02,036.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,036.001a evam uktvā tato bhīṣmo virarāma mahāyaśāḥ
02,036.001c vyājahārottaraṃ tatra sahadevo 'rthavad vacaḥ
02,036.002a keśavaṃ keśihantāram aprameyaparākramam
02,036.002b*0360_01 sarvalokeśvaraṃ kṛṣṇaṃ vijñāya puruṣottamam
02,036.002c pūjyamānaṃ mayā yo vaḥ kṛṣṇaṃ na sahate nṛpāḥ
02,036.002d*0361_01 kṣipraṃ yuddhāya niryātu śaktaś ced atra me yudhi
02,036.003a sarveṣāṃ balināṃ mūrdhni mayedaṃ nihitaṃ padam
02,036.003c evam ukte mayā samyag uttaraṃ prabravītu saḥ
02,036.003d*0362_01 sa eva hi mayā vadhyo bhaviṣyati na saṃśayaḥ
02,036.004a matimantas tu ye ke cid ācāryaṃ pitaraṃ gurum
02,036.004c arcyam arcitam arcārham anujānantu te nṛpāḥ
02,036.005a tato na vyājahāraiṣāṃ kaś cid buddhimatāṃ satām
02,036.005c mānināṃ balināṃ rājñāṃ madhye saṃdarśite pade
02,036.006a tato 'patat puṣpavṛṣṭiḥ sahadevasya mūrdhani
02,036.006c adṛśyarūpā vācaś cāpy abruvan sādhu sādhv iti
02,036.007a āvidhyad ajinaṃ kṛṣṇaṃ bhaviṣyadbhūtajalpakaḥ
02,036.007c sarvasaṃśayanirmoktā nāradaḥ sarvalokavit
02,036.007d*0363_01 uvācākhilabhūtānāṃ madhye spaṣṭataraṃ vacaḥ
02,036.007d*0363_02 kṛṣṇaṃ kamalapatrākṣaṃ nārcayiṣyanti ye narāḥ
02,036.007d*0363_03 vaiśaṃpāyana uvāca
02,036.007d*0363_03 jīvanmṛtās tu te jñeyā na saṃbhāṣyāḥ kadā cana
02,036.008a tatrāhūtāgatāḥ sarve sunīthapramukhā gaṇāḥ
02,036.008c saṃprādṛśyanta saṃkruddhā vivarṇavadanās tathā
02,036.009a yudhiṣṭhirābhiṣekaṃ ca vāsudevasya cārhaṇam
02,036.009b*0364_01 na syād yathā tathā kāryam evaṃ sarve tadābruvan
02,036.009b*0364_02 niṣkarṣān niścayāt sarve rājānaḥ krodhamūrchitāḥ
02,036.009c abruvaṃs tatra rājāno nirvedād ātmaniścayāt
02,036.010a suhṛdbhir vāryamāṇānāṃ teṣāṃ hi vapur ābabhau
02,036.010c āmiṣād apakṛṣṭānāṃ siṃhānām iva garjatām
02,036.011a taṃ balaugham aparyantaṃ rājasāgaram akṣayam
02,036.011c kurvāṇaṃ samayaṃ kṛṣṇo yuddhāya bubudhe tadā
02,036.012a pūjayitvā tu pūjārhaṃ brahmakṣatraṃ viśeṣataḥ
02,036.012c sahadevo nṛṇāṃ devaḥ samāpayata karma tat
02,036.013a tasminn abhyarcite kṛṣṇe sunīthaḥ śatrukarṣaṇaḥ
02,036.013c atitāmrekṣaṇaḥ kopād uvāca manujādhipān
02,036.014a sthitaḥ senāpatir vo 'haṃ manyadhvaṃ kiṃ nu sāṃpratam
02,036.014c yudhi tiṣṭhāma saṃnahya sametān vṛṣṇipāṇḍavān
02,036.015a iti sarvān samutsāhya rājñas tāṃś cedipuṃgavaḥ
02,036.015c yajñopaghātāya tataḥ so 'mantrayata rājabhiḥ
02,037.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,037.001a tataḥ sāgarasaṃkāśaṃ dṛṣṭvā nṛpatisāgaram
02,037.001b*0365_01 saṃvartavātābhihataṃ bhīmaṃ kṣubdham ivārṇavam
02,037.001c roṣāt pracalitaṃ sarvam idam āha yudhiṣṭhiraḥ
02,037.002a bhīṣmaṃ matimatāṃ śreṣṭhaṃ vṛddhaṃ kurupitāmaham
02,037.002c bṛhaspatiṃ bṛhattejāḥ puruhūta ivārihā
02,037.003a asau roṣāt pracalito mahān nṛpatisāgaraḥ
02,037.003c atra yat pratipattavyaṃ tan me brūhi pitāmaha
02,037.004a yajñasya ca na vighnaḥ syāt prajānāṃ ca śivaṃ bhavet
02,037.004c yathā sarvatra tat sarvaṃ brūhi me 'dya pitāmaha
02,037.005a ity uktavati dharmajñe dharmarāje yudhiṣṭhire
02,037.005c uvācedaṃ vaco bhīṣmas tataḥ kurupitāmahaḥ
02,037.006a mā bhais tvaṃ kuruśārdūla śvā siṃhaṃ hantum arhati
02,037.006c śivaḥ panthāḥ sunīto 'tra mayā pūrvataraṃ vṛtaḥ
02,037.007a prasupte hi yathā siṃhe śvānas tatra samāgatāḥ
02,037.007c bhaṣeyuḥ sahitāḥ sarve tatheme vasudhādhipāḥ
02,037.008a vṛṣṇisiṃhasya suptasya tatheme pramukhe sthitāḥ
02,037.008c bhaṣante tāta saṃkruddhāḥ śvānaḥ siṃhasya saṃnidhau
02,037.009a na hi saṃbudhyate tāvat suptaḥ siṃha ivācyutaḥ
02,037.009b*0366_01 tad idaṃ jñātapūrvaṃ hi tava saṃstotum icchataḥ
02,037.009c tena siṃhīkaroty etān nṛsiṃhaś cedipuṃgavaḥ
02,037.010a pārthivān pārthivaśreṣṭha śiśupālo 'lpacetanaḥ
02,037.010c sarvān sarvātmanā tāta netukāmo yamakṣayam
02,037.011a nūnam etat samādātuṃ punar icchaty adhokṣajaḥ
02,037.011c yad asya śiśupālasthaṃ tejas tiṣṭhati bhārata
02,037.012a viplutā cāsya bhadraṃ te buddhir buddhimatāṃ vara
02,037.012c cedirājasya kaunteya sarveṣāṃ ca mahīkṣitām
02,037.013a ādātuṃ hi naravyāghro yaṃ yam icchaty ayaṃ yadā
02,037.013c tasya viplavate buddhir evaṃ cedipater yathā
02,037.014a caturvidhānāṃ bhūtānāṃ triṣu lokeṣu mādhavaḥ
02,037.014c prabhavaś caiva sarveṣāṃ nidhanaṃ ca yudhiṣṭhira
02,037.015a iti tasya vacaḥ śrutvā tataś cedipatir nṛpaḥ
02,037.015c bhīṣmaṃ rūkṣākṣarā vācaḥ śrāvayām āsa bhārata
02,038.001 śiśupāla uvāca
02,038.001a vibhīṣikābhir bahvībhir bhīṣayan sarvapārthivān
02,038.001c na vyapatrapase kasmād vṛddhaḥ san kulapāṃsanaḥ
02,038.002a yuktam etat tṛtīyāyāṃ prakṛtau vartatā tvayā
02,038.002c vaktuṃ dharmād apetārthaṃ tvaṃ hi sarvakurūttamaḥ
02,038.003a nāvi naur iva saṃbaddhā yathāndho vāndham anviyāt
02,038.003c tathābhūtā hi kauravyā bhīṣma yeṣāṃ tvam agraṇīḥ
02,038.004a pūtanāghātapūrvāṇi karmāṇy asya viśeṣataḥ
02,038.004c tvayā kīrtayatāsmākaṃ bhūyaḥ pracyāvitaṃ manaḥ
02,038.005a avaliptasya mūrkhasya keśavaṃ stotum icchataḥ
02,038.005c kathaṃ bhīṣma na te jihvā śatadheyaṃ vidīryate
02,038.006a yatra kutsā prayoktavyā bhīṣma bālatarair naraiḥ
02,038.006c tam imaṃ jñānavṛddhaḥ san gopaṃ saṃstotum icchasi
02,038.007a yady anena hatā bālye śakuniś citram atra kim
02,038.007c tau vāśvavṛṣabhau bhīṣma yau na yuddhaviśāradau
02,038.008a cetanārahitaṃ kāṣṭhaṃ yady anena nipātitam
02,038.008c pādena śakaṭaṃ bhīṣma tatra kiṃ kṛtam adbhutam
02,038.008d*0367_01 arkapramāṇau tau vṛkṣau yady anena nipātitau
02,038.008d*0367_02 nāgaś ca pātito yena tatra kiṃ vismayaṃ kṛtam
02,038.009a valmīkamātraḥ saptāhaṃ yady anena dhṛto 'calaḥ
02,038.009c tadā govardhano bhīṣma na tac citraṃ mataṃ mama
02,038.010a bhuktam etena bahv annaṃ krīḍatā nagamūrdhani
02,038.010c iti te bhīṣma śṛṇvānāḥ paraṃ vismayam āgatāḥ
02,038.010d*0368_01 matimanto na śaṃsanti sajjanā dharmiṇaḥ sadā
02,038.011a yasya cānena dharmajña bhuktam annaṃ balīyasaḥ
02,038.011c sa cānena hataḥ kaṃsa ity etan na mahādbhutam
02,038.011d*0369_01 kāgahā bagahā vatsasarpahā kharahā tathā
02,038.011d*0369_02 agnipo māyika iva kathaṃ nārho 'grapūjane
02,038.012a na te śrutam idaṃ bhīṣma nūnaṃ kathayatāṃ satām
02,038.012c yad vakṣye tvām adharmajña vākyaṃ kurukulādhama
02,038.013a strīṣu goṣu na śastrāṇi pātayed brāhmaṇeṣu ca
02,038.013c yasya cānnāni bhuñjīta yaś ca syāc charaṇāgataḥ
02,038.014a iti santo 'nuśāsanti sajjanā dharmiṇaḥ sadā
02,038.014c bhīṣma loke hi tat sarvaṃ vitathaṃ tvayi dṛśyate
02,038.015a jñānavṛddhaṃ ca vṛddhaṃ ca bhūyāṃsaṃ keśavaṃ mama
02,038.015c ajānata ivākhyāsi saṃstuvan kurusattama
02,038.015e goghnaḥ strīghnaś ca san bhīṣma kathaṃ saṃstavam arhati
02,038.015e*0370_01 **** **** tvadvākyād yadi pūjyate
02,038.015e*0370_02 evaṃbhūtaś ca yo bhīṣma
02,038.016a asau matimatāṃ śreṣṭho ya eṣa jagataḥ prabhuḥ
02,038.016c saṃbhāvayati yady evaṃ tvadvākyāc ca janārdanaḥ
02,038.016e evam etat sarvam iti sarvaṃ tad vitathaṃ dhruvam
02,038.017a na gāthā gāthinaṃ śāsti bahu ced api gāyati
02,038.017c prakṛtiṃ yānti bhūtāni bhūliṅgaśakunir yathā
02,038.018a nūnaṃ prakṛtir eṣā te jaghanyā nātra saṃśayaḥ
02,038.018b*0371_01 nadīsutatvāt te cittaṃ cañcalaṃ na sthiraṃ smṛtam
02,038.018c ataḥ pāpīyasī caiṣāṃ pāṇḍavānām apīṣyate
02,038.019a yeṣām arcyatamaḥ kṛṣṇas tvaṃ ca yeṣāṃ pradarśakaḥ
02,038.019c dharmavāk tvam adharmajñaḥ satāṃ mārgād avaplutaḥ
02,038.020a ko hi dharmiṇam ātmānaṃ jānañ jñānavatāṃ varaḥ
02,038.020c kuryād yathā tvayā bhīṣma kṛtaṃ dharmam avekṣatā
02,038.020d*0372_01 cet tvaṃ dharmaṃ vijānāsi yadi prājñā matis tava
02,038.021a anyakāmā hi dharmajña kanyakā prājñamāninā
02,038.021b*0373_01 gṛhītā pāṇidharmeṇa rājñā sālvena dhīmatā
02,038.021c ambā nāmeti bhadraṃ te kathaṃ sāpahṛtā tvayā
02,038.022a yāṃ tvayāpahṛtāṃ bhīṣma kanyāṃ naiṣitavān nṛpaḥ
02,038.022c bhrātā vicitravīryas te satāṃ vṛttam anuṣṭhitaḥ
02,038.023a dārayor yasya cānyena miṣataḥ prājñamāninaḥ
02,038.023c tava jātāny apatyāni sajjanācarite pathi
02,038.024a na hi dharmo 'sti te bhīṣma brahmacaryam idaṃ vṛthā
02,038.024c yad dhārayasi mohād vā klībatvād vā na saṃśayaḥ
02,038.025a na tv ahaṃ tava dharmajña paśyāmy upacayaṃ kva cit
02,038.025c na hi te sevitā vṛddhā ya evaṃ dharmam abruvan
02,038.026a iṣṭaṃ dattam adhītaṃ ca yajñāś ca bahudakṣiṇāḥ
02,038.026c sarvam etad apatyasya kalāṃ nārhati ṣoḍaśīm
02,038.027a vratopavāsair bahubhiḥ kṛtaṃ bhavati bhīṣma yat
02,038.027c sarvaṃ tad anapatyasya moghaṃ bhavati niścayāt
02,038.028a so 'napatyaś ca vṛddhaś ca mithyādharmānuśāsanāt
02,038.028c haṃsavat tvam apīdānīṃ jñātibhyaḥ prāpnuyā vadham
02,038.029a evaṃ hi kathayanty anye narā jñānavidaḥ purā
02,038.029c bhīṣma yat tad ahaṃ samyag vakṣyāmi tava śṛṇvataḥ
02,038.030a vṛddhaḥ kila samudrānte kaś cid dhaṃso 'bhavat purā
02,038.030c dharmavāg anyathāvṛttaḥ pakṣiṇaḥ so 'nuśāsti ha
02,038.031a dharmaṃ carata mādharmam iti tasya vacaḥ kila
02,038.031b*0374_01 ghorāṃ māyāṃ praviṣṭāḥ stha tasmāj jāgrata jāgrata
02,038.031b*0374_02 ahiṃsā paramo dharma iti tasya vacaḥ kila
02,038.031c pakṣiṇaḥ śuśruvur bhīṣma satataṃ dharmavādinaḥ
02,038.031d@022_0001 haṃsasya tad vacaḥ śrutvā muditāḥ sarvapakṣiṇaḥ
02,038.031d@022_0002 pakṣiṇaḥ
02,038.031d@022_0002 ūcuś cainaṃ khagā haṃsaṃ parivārya ca sarvaśaḥ
02,038.031d@022_0003 kathayasva bhavān dharmaṃ pakṣiṇāṃ tat samāsataḥ
02,038.031d@022_0004 ko hi nāma dvijaśreṣṭha brūhi no dharmam uttamam
02,038.031d@022_0004 haṃsaḥ
02,038.031d@022_0005 prajāsv ahiṃsā dharmo vai hiṃsādharmaḥ khagavrajāḥ
02,038.031d@022_0006 etad evānuboddhavyaṃ dharmādharmaḥ samāsataḥ
02,038.031d@022_0007 vṛddhahaṃsavacaḥ śrutvā pakṣiṇas te susaṃhitāḥ
02,038.031d@022_0008 pakṣiṇaḥ
02,038.031d@022_0008 ūcuś ca dharmalubdhās te smayamānā ivāṇḍajāḥ
02,038.031d@022_0009 dharmaṃ yaḥ kurute nityaṃ loke dhīrataro 'ṇḍajaḥ
02,038.031d@022_0010 haṃsaḥ
02,038.031d@022_0010 sa yatra gacched dharmātmā tan no brūhīha tattvataḥ
02,038.031d@022_0011 dharmaṃ yaḥ kurute nityaṃ loke sadvṛttim āsthitaḥ
02,038.031d@022_0012 pakṣiṇaḥ
02,038.031d@022_0012 sa gacchet sarvalokān vai tathā vai niyataṃ khagāḥ
02,038.031d@022_0013 jñātvā hi dharmādharmaṃ ca nityaṃ loke dvijottama
02,038.031d@022_0014 haṃsaḥ
02,038.031d@022_0014 durlabhaṃ svargalokaṃ tu taṃ kasmāt tvaṃ na gacchasi
02,038.031d@022_0015 bālā yūyaṃ na jānīdhvaṃ dharmasūkṣmaṃ vihaṃgamāḥ
02,038.031d@022_0016 dharmaṃ yaḥ kurute loke satataṃ śubhabuddhinā
02,038.031d@022_0017 sa cāyuṣo 'nte svaṃ dehaṃ tyaktvā svargaṃ tu gacchati
02,038.031d@022_0018 sa cāham api ca tyaktvā kāle deham imaṃ dvijāḥ
02,038.031d@022_0019 śiśupālaḥ
02,038.031d@022_0019 svargalokaṃ gamiṣyāmi iyaṃ dharmasya vai gatiḥ
02,038.031d@022_0020 evaṃ dharmakathāṃ cakre sa haṃsaḥ pakṣiṇāṃ bhṛśam
02,038.031d@022_0021 pakṣiṇaḥ śuśruvur bhīṣma satataṃ dharmam eva te
02,038.032a athāsya bhakṣyam ājahruḥ samudrajalacāriṇaḥ
02,038.032c aṇḍajā bhīṣma tasyānye dharmārtham iti śuśruma
02,038.033a tasya caiva samabhyāśe nikṣipyāṇḍāni sarvaśaḥ
02,038.033c samudrāmbhasy amodanta caranto bhīṣma pakṣiṇaḥ
02,038.034a teṣām aṇḍāni sarveṣāṃ bhakṣayām āsa pāpakṛt
02,038.034c sa haṃsaḥ saṃpramattānām apramattaḥ svakarmaṇi
02,038.035a tataḥ prakṣīyamāṇeṣu teṣv aṇḍeṣv aṇḍajo 'paraḥ
02,038.035c aśaṅkata mahāprājñas taṃ kadā cid dadarśa ha
02,038.035c*0375_01 **** **** karmāsyedaṃ bhaved iti
02,038.035c*0375_02 tato gateṣu haṃseṣu sarveṣu carituṃ tadā
02,038.035c*0375_03 sthita ātmānam āvṛtya
02,038.035d*0376_01 tato gateṣu haṃseṣu sarveṣu caritaṃ tadā
02,038.035d*0376_02 sthita ātmānam āvṛtya taṃ kadā cid dadarśa ha
02,038.036a tataḥ sa kathayām āsa dṛṣṭvā haṃsasya kilbiṣam
02,038.036c teṣāṃ paramaduḥkhārtaḥ sa pakṣī sarvapakṣiṇām
02,038.037a tataḥ pratyakṣato dṛṣṭvā pakṣiṇas te samāgatāḥ
02,038.037c nijaghnus taṃ tadā haṃsaṃ mithyāvṛttaṃ kurūdvaha
02,038.037d*0377_01 haṃsavat tvam apīdānīṃ jñātibhyo vadham āpnuyāḥ
02,038.037d*0378_01 vṛddhahaṃso hatas tatra mithyāvṛtto durātmavān
02,038.038a te tvāṃ haṃsasadharmāṇam apīme vasudhādhipāḥ
02,038.038c nihanyur bhīṣma saṃkruddhāḥ pakṣiṇas tam ivāṇḍajam
02,038.039a gāthām apy atra gāyanti ye purāṇavido janāḥ
02,038.039c bhīṣma yāṃ tāṃ ca te samyak kathayiṣyāmi bhārata
02,038.040a antarātmani vinihite; rauṣi patraratha vitatham
02,038.040c aṇḍabhakṣaṇam aśuci te; karma vācam atiśayate
02,039.001 śiśupāla uvāca
02,039.001a sa me bahumato rājā jarāsaṃdho mahābalaḥ
02,039.001c yo 'nena yuddhaṃ neyeṣa dāso 'yam iti saṃyuge
02,039.002a keśavena kṛtaṃ yat tu jarāsaṃdhavadhe tadā
02,039.002c bhīmasenārjunābhyāṃ ca kas tat sādhv iti manyate
02,039.003a advāreṇa praviṣṭena chadmanā brahmavādinā
02,039.003c dṛṣṭaḥ prabhāvaḥ kṛṣṇena jarāsaṃdhasya dhīmataḥ
02,039.004a yena dharmātmanātmānaṃ brahmaṇyam abhijānatā
02,039.004c naiṣitaṃ pādyam asmai tad dātum agre durātmane
02,039.005a bhujyatām iti tenoktāḥ kṛṣṇabhīmadhanaṃjayāḥ
02,039.005c jarāsaṃdhena kauravya kṛṣṇena vikṛtaṃ kṛtam
02,039.006a yady ayaṃ jagataḥ kartā yathainaṃ mūrkha manyase
02,039.006c kasmān na brāhmaṇaṃ samyag ātmānam avagacchati
02,039.007a idaṃ tv āścaryabhūtaṃ me yad ime pāṇḍavās tvayā
02,039.007c apakṛṣṭāḥ satāṃ mārgān manyante tac ca sādhv iti
02,039.008a atha vā naitad āścaryaṃ yeṣāṃ tvam asi bhārata
02,039.008c strīsadharmā ca vṛddhaś ca sarvārthānāṃ pradarśakaḥ
02,039.009 vaiśaṃpāyana uvāca
02,039.009a tasya tad vacanaṃ śrutvā rūkṣaṃ rūkṣākṣaraṃ bahu
02,039.009c cukopa balināṃ śreṣṭho bhīmasenaḥ pratāpavān
02,039.010a tasya padmapratīkāśe svabhāvāyatavistṛte
02,039.010c bhūyaḥ krodhābhitāmrānte rakte netre babhūvatuḥ
02,039.011a triśikhāṃ bhrukuṭīṃ cāsya dadṛśuḥ sarvapārthivāḥ
02,039.011c lalāṭasthāṃ trikūṭasthāṃ gaṅgāṃ tripathagām iva
02,039.012a dantān saṃdaśatas tasya kopād dadṛśur ānanam
02,039.012c yugānte sarvabhūtāni kālasyeva didhakṣataḥ
02,039.013a utpatantaṃ tu vegena jagrāhainaṃ manasvinam
02,039.013c bhīṣma eva mahābāhur mahāsenam iveśvaraḥ
02,039.014a tasya bhīmasya bhīṣmeṇa vāryamāṇasya bhārata
02,039.014c guruṇā vividhair vākyaiḥ krodhaḥ praśamam āgataḥ
02,039.015a nāticakrāma bhīṣmasya sa hi vākyam ariṃdamaḥ
02,039.015c samuddhūto ghanāpāye velām iva mahodadhiḥ
02,039.016a śiśupālas tu saṃkruddhe bhīmasene narādhipa
02,039.016c nākampata tadā vīraḥ pauruṣe sve vyavasthitaḥ
02,039.017a utpatantaṃ tu vegena punaḥ punar ariṃdamaḥ
02,039.017c na sa taṃ cintayām āsa siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā
02,039.018a prahasaṃś cābravīd vākyaṃ cedirājaḥ pratāpavān
02,039.018c bhīmasenam atikruddhaṃ dṛṣṭvā bhīmaparākramam
02,039.019a muñcainaṃ bhīṣma paśyantu yāvad enaṃ narādhipāḥ
02,039.019c matpratāpāgninirdagdhaṃ pataṃgam iva vahninā
02,039.020a tataś cedipater vākyaṃ tac chrutvā kurusattamaḥ
02,039.020c bhīmasenam uvācedaṃ bhīṣmo matimatāṃ varaḥ
02,039.020d*0379_01 naiṣā cedipater buddhir yayā tv āhvayate 'cyutam
02,039.020d*0379_02 bhīmasena mahābāho kṛṣṇe 'sya vadhaniścayaḥ
02,040.001 bhīṣma uvāca
02,040.001a cedirājakule jātas tryakṣa eṣa caturbhujaḥ
02,040.001c rāsabhārāvasadṛśaṃ rurāva ca nanāda ca
02,040.002a tenāsya mātāpitarau tresatus tau sabāndhavau
02,040.002c vaikṛtaṃ tac ca tau dṛṣṭvā tyāgāya kurutāṃ matim
02,040.003a tataḥ sabhāryaṃ nṛpatiṃ sāmātyaṃ sapurohitam
02,040.003c cintāsaṃmūḍhahṛdayaṃ vāg uvācāśarīriṇī
02,040.004a eṣa te nṛpate putraḥ śrīmāñ jāto mahābalaḥ
02,040.004c tasmād asmān na bhetavyam avyagraḥ pāhi vai śiśum
02,040.005a na caivaitasya mṛtyus tvaṃ na kālaḥ pratyupasthitaḥ
02,040.005c mṛtyur hantāsya śastreṇa sa cotpanno narādhipa
02,040.006a saṃśrutyodāhṛtaṃ vākyaṃ bhūtam antarhitaṃ tataḥ
02,040.006c putrasnehābhisaṃtaptā jananī vākyam abravīt
02,040.007a yenedam īritaṃ vākyaṃ mamaiva tanayaṃ prati
02,040.007c prāñjalis taṃ namasyāmi bravītu sa punar vacaḥ
02,040.007d*0380_01 yāthātathyena bhagavān devo vā yadi vetaraḥ
02,040.007d*0381_01 mahad balaṃ mahad bhūtam ity uktvā punar uttaram
02,040.008a śrotum icchāmi putrasya ko 'sya mṛtyur bhaviṣyati
02,040.008c antarhitaṃ tato bhūtam uvācedaṃ punar vacaḥ
02,040.009a yenotsaṅge gṛhītasya bhujāv abhyadhikāv ubhau
02,040.009c patiṣyataḥ kṣititale pañcaśīrṣāv ivoragau
02,040.010a tṛtīyam etad bālasya lalāṭasthaṃ ca locanam
02,040.010c nimajjiṣyati yaṃ dṛṣṭvā so 'sya mṛtyur bhaviṣyati
02,040.011a tryakṣaṃ caturbhujaṃ śrutvā tathā ca samudāhṛtam
02,040.011c dharaṇyāṃ pārthivāḥ sarve abhyagacchan didṛkṣavaḥ
02,040.012a tān pūjayitvā saṃprāptān yathārhaṃ sa mahīpatiḥ
02,040.012c ekaikasya nṛpasyāṅke putram āropayat tadā
02,040.013a evaṃ rājasahasrāṇāṃ pṛthaktvena yathākramam
02,040.013c śiśur aṅke samārūḍho na tat prāpa nidarśanam
02,040.013d*0382_01 etad eva tu saṃśrutya dvāravatyāṃ mahābalau
02,040.014a tataś cedipuraṃ prāptau saṃkarṣaṇajanārdanau
02,040.014c yādavau yādavīṃ draṣṭuṃ svasāraṃ tāṃ pitus tadā
02,040.014d*0383_01 pitṛsvasāraṃ tāṃ dṛṣṭvā samāśvāsya mahābhujau
02,040.014d*0384_01 tau dāmaghoṣaṃ rājānam abhivādya yathākramam
02,040.015a abhivādya yathānyāyaṃ yathājyeṣṭhaṃ nṛpāṃś ca tān
02,040.015c kuśalānāmayaṃ pṛṣṭvā niṣaṇṇau rāmakeśavau
02,040.016a abhyarcitau tadā vīrau prītyā cābhyadhikaṃ tataḥ
02,040.016c putraṃ dāmodarotsaṅge devī saṃnyadadhāt svayam
02,040.017a nyastamātrasya tasyāṅke bhujāv abhyadhikāv ubhau
02,040.017c petatus tac ca nayanaṃ nimamajja lalāṭajam
02,040.018a tad dṛṣṭvā vyathitā trastā varaṃ kṛṣṇam ayācata
02,040.018c dadasva me varaṃ kṛṣṇa bhayārtāyā mahābhuja
02,040.019a tvaṃ hy ārtānāṃ samāśvāso bhītānām abhayaṃkaraḥ
02,040.019b*0385_01 evam uktas tataḥ kṛṣṇaḥ provāca yadunandanaḥ
02,040.019b*0386_01 sa taṃ dvyakṣaṃ tato dṛṣṭvā samāśvāsya mahābhujaḥ
02,040.019b*0387_01 śrutvā pitṛṣvasur vākyaṃ bhaktānām abhayapradaḥ
02,040.019c pitṛṣvasāraṃ mā bhaiṣīr ity uvāca janārdanaḥ
02,040.020a dadāni kaṃ varaṃ kiṃ vā karavāṇi pitṛṣvasaḥ
02,040.020c śakyaṃ vā yadi vāśakyaṃ kariṣyāmi vacas tava
02,040.021a evam uktā tataḥ kṛṣṇam abravīd yadunandanam
02,040.021c śiśupālasyāparādhān kṣamethās tvaṃ mahābala
02,040.021d*0388_01 matkṛte yaduśārdūla viddhy enaṃ me varaṃ prabho
02,040.021d*0389_01 ity uktaḥ puṇḍarīkākṣaḥ pratyuvāca mahābalaḥ
02,040.022 kṛṣṇa uvāca
02,040.022a aparādhaśataṃ kṣāmyaṃ mayā hy asya pitṛṣvasaḥ
02,040.022c putrasya te vadhārhāṇāṃ mā tvaṃ śoke manaḥ kṛthāḥ
02,040.022d*0390_01 evam etat purāvṛttaṃ śiśāv asmin vṛkodara
02,040.022d*0391_01 sa jānann ātmano mṛtyuṃ kṛṣṇaṃ yadusukhāvaham
02,040.023 bhīṣma uvāca
02,040.023a evam eṣa nṛpaḥ pāpaḥ śiśupālaḥ sumandadhīḥ
02,040.023c tvāṃ samāhvayate vīra govindavaradarpitaḥ
02,041.001 bhīṣma uvāca
02,041.001a naiṣā cedipater buddhir yayā tvāhvayate 'cyutam
02,041.001c nūnam eṣa jagadbhartuḥ kṛṣṇasyaiva viniścayaḥ
02,041.002a ko hi māṃ bhīmasenādya kṣitāv arhati pārthivaḥ
02,041.002c kṣeptuṃ daivaparītātmā yathaiṣa kulapāṃsanaḥ
02,041.003a eṣa hy asya mahābāho tejoṃśaś ca harer dhruvam
02,041.003c tam eva punar ādātum icchat pṛthuyaśā hariḥ
02,041.004a yenaiṣa kuruśārdūla śārdūla iva cedirāṭ
02,041.004c garjaty atīva durbuddhiḥ sarvān asmān acintayan
02,041.005 vaiśaṃpāyana uvāca
02,041.005a tato na mamṛṣe caidyas tad bhīṣmavacanaṃ tadā
02,041.005c uvāca cainaṃ saṃkruddhaḥ punar bhīṣmam athottaram
02,041.006 śiśupāla uvāca
02,041.006a dviṣatāṃ no 'stu bhīṣmaiṣa prabhāvaḥ keśavasya yaḥ
02,041.006c yasya saṃstavavaktā tvaṃ bandivat satatotthitaḥ
02,041.007a saṃstavāya mano bhīṣma pareṣāṃ ramate sadā
02,041.007c yadi saṃstauṣi rājñas tvam imaṃ hitvā janārdanam
02,041.008a daradaṃ stuhi bāhlīkam imaṃ pārthivasattamam
02,041.008c jāyamānena yeneyam abhavad dāritā mahī
02,041.009a vaṅgāṅgaviṣayādhyakṣaṃ sahasrākṣasamaṃ bale
02,041.009c stuhi karṇam imaṃ bhīṣma mahācāpavikarṣaṇam
02,041.009d*0392_01 yasyeme kuṇḍale divye sahaje devanirmite
02,041.009d*0392_02 kavacaṃ ca mahābāho bālārkasadṛśaprabham
02,041.009d*0392_03 vāsavapratimo yena jarāsaṃdho 'tidurjayaḥ
02,041.009d*0392_04 vijito bāhuyuddhena dehabhedaṃ ca lambhitaḥ
02,041.009d*0393_01 stuhi bhīṣmabāhūru vīrau ca bhuvi [vi]śrutau
02,041.010a droṇaṃ drauṇiṃ ca sādhu tvaṃ pitāputrau mahārathau
02,041.010c stuhi stutyāv imau bhīṣma satataṃ dvijasattamau
02,041.011a yayor anyataro bhīṣma saṃkruddhaḥ sacarācarām
02,041.011c imāṃ vasumatīṃ kuryād aśeṣām iti me matiḥ
02,041.012a droṇasya hi samaṃ yuddhe na paśyāmi narādhipam
02,041.012c aśvatthāmnas tathā bhīṣma na caitau stotum icchasi
02,041.013a śalyādīn api kasmāt tvaṃ na stauṣi vasudhādhipān
02,041.013c stavāya yadi te buddhir vartate bhīṣma sarvadā
02,041.014a kiṃ hi śakyaṃ mayā kartuṃ yad vṛddhānāṃ tvayā nṛpa
02,041.014c purā kathayatāṃ nūnaṃ na śrutaṃ dharmavādinām
02,041.015a ātmanindātmapūjā ca paranindā parastavaḥ
02,041.015c anācaritam āryāṇāṃ vṛttam etac caturvidham
02,041.016a yad astavyam imaṃ śaśvan mohāt saṃstauṣi bhaktitaḥ
02,041.016c keśavaṃ tac ca te bhīṣma na kaś cid anumanyate
02,041.017a kathaṃ bhojasya puruṣe vargapāle durātmani
02,041.017c samāveśayase sarvaṃ jagat kevalakāmyayā
02,041.018a atha vaiṣā na te bhaktiḥ pakṛtiṃ yāti bhārata
02,041.018c mayaiva kathitaṃ pūrvaṃ bhūliṅgaśakunir yathā
02,041.019a bhūliṅgaśakunir nāma pārśve himavataḥ pare
02,041.019c bhīṣma tasyāḥ sadā vācaḥ śrūyante 'rthavigarhitāḥ
02,041.020a mā sāhasam itīdaṃ sā satataṃ vāśate kila
02,041.020c sāhasaṃ cātmanātīva carantī nāvabudhyate
02,041.021a sā hi māṃsārgalaṃ bhīṣma mukhāt siṃhasya khādataḥ
02,041.021c dantāntaravilagnaṃ yat tad ādatte 'lpacetanā
02,041.022a icchataḥ sā hi siṃhasya bhīṣma jīvaty asaṃśayam
02,041.022c tadvat tvam apy adharmajña sadā vācaḥ prabhāṣase
02,041.023a icchatāṃ pārthivendrāṇāṃ bhīṣma jīvasy asaṃśayam
02,041.023c lokavidviṣṭakarmā hi nānyo 'sti bhavatā samaḥ
02,041.024 vaiśaṃpāyana uvāca
02,041.024a tataś cedipateḥ śrutvā bhīṣmaḥ sa kaṭukaṃ vacaḥ
02,041.024c uvācedaṃ vaco rājaṃś cedirājasya śṛṇvataḥ
02,041.025a icchatāṃ kila nāmāhaṃ jīvāmy eṣāṃ mahīkṣitām
02,041.025c yo 'haṃ na gaṇayāmy etāṃs tṛṇānīva narādhipān
02,041.026a evam ukte tu bhīṣmeṇa tataḥ saṃcukrudhur nṛpāḥ
02,041.026c ke cij jahṛṣire tatra ke cid bhīṣmaṃ jagarhire
02,041.027a ke cid ūcur maheṣvāsāḥ śrutvā bhīṣmasya tad vacaḥ
02,041.027c pāpo 'valipto vṛddhaś ca nāyaṃ bhīṣmo 'rhati kṣamām
02,041.028a hanyatāṃ durmatir bhīṣmaḥ paśuvat sādhv ayaṃ nṛpaiḥ
02,041.028c sarvaiḥ sametya saṃrabdhair dahyatāṃ vā kaṭāgninā
02,041.029a iti teṣāṃ vacaḥ śrutvā tataḥ kurupitāmahaḥ
02,041.029c uvāca matimān bhīṣmas tān eva vasudhādhipān
02,041.030a uktasyoktasya nehāntam ahaṃ samupalakṣaye
02,041.030c yat tu vakṣyāmi tat sarvaṃ śṛṇudhvaṃ vasudhādhipāḥ
02,041.031a paśuvad ghātanaṃ vā me dahanaṃ vā kaṭāgninā
02,041.031b*0394_01 etac chrutvā tato bhīṣmas teṣāṃ pārthivasaṃsadi
02,041.031b*0394_02 uvāca vākyaṃ dharmātmā bhīṣmas tān kṣatriyāṃs tataḥ
02,041.031c kriyatāṃ mūrdhni vo nyastaṃ mayedaṃ sakalaṃ padam
02,041.032a eṣa tiṣṭhati govindaḥ pūjito 'smābhir acyutaḥ
02,041.032c yasya vas tvarate buddhir maraṇāya sa mādhavam
02,041.033a kṛṣṇam āhvayatām adya yuddhe śārṅgagadādharam
02,041.033c yāvad asyaiva devasya dehaṃ viśatu pātitaḥ
02,041.042d@023_0001 pṛthivyāṃ sāgarāntāyāṃ yo vai pratisamo bhavet
02,041.042d@023_0002 duryodhanaṃ ca rājendram atikramya mahābhujam
02,041.042d@023_0003 jayadrathaṃ ca rājānaṃ kṛtāsraṃ dṛḍhavikramam
02,041.042d@023_0004 drumaṃ kiṃpuruṣācāryaṃ loke prathitavikramam
02,041.042d@023_0005 atikramya mahāvīryaṃ kiṃ praśaṃsasi keśavam
02,041.042d@023_0006 vṛddhaṃ ca bhāratācāryaṃ tathā śāradvataṃ kṛpam
02,041.042d@023_0007 atikramya mahāvīryaṃ kiṃ praśaṃsasi keśavam
02,041.042d@023_0008 dhanurdharāṇāṃ pravaraṃ rukmiṇaṃ puruṣottamam
02,041.042d@023_0009 atikramya mahāvīryaṃ kiṃ praśaṃsasi keśavam
02,041.042d@023_0010 bhīṣmakaṃ ca mahāvīryaṃ dantavakraṃ ca bhūmipam
02,041.042d@023_0011 bhagadattaṃ yūpaketuṃ jayatsenaṃ ca māgadham
02,041.042d@023_0012 virāṭadrupadau cobhau śakuniṃ ca bṛhadbalam
02,041.042d@023_0013 vindānuvindāv āvantyau pāṇḍyaṃ śvetam athottamam
02,041.042d@023_0014 śaṅkhaṃ ca sumahābhāgaṃ vṛṣasenaṃ ca māninam
02,041.042d@023_0015 ekalavyaṃ ca vikrāntaṃ kāliṅgaṃ ca mahāratham
02,041.042d@023_0016 atikramya mahāvīryaṃ kiṃ praśaṃsasi keśavam
02,042.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,042.001a tataḥ śrutvaiva bhīṣmasya cedirāḍ uruvikramaḥ
02,042.001c yuyutsur vāsudevena vāsudevam uvāca ha
02,042.002a āhvaye tvāṃ raṇaṃ gaccha mayā sārdhaṃ janārdana
02,042.002c yāvad adya nihanmi tvāṃ sahitaṃ sarvapāṇḍavaiḥ
02,042.003a saha tvayā hi me vadhyāḥ pāṇḍavāḥ kṛṣṇa sarvathā
02,042.003c nṛpatīn samatikramya yair arājā tvam arcitaḥ
02,042.004a ye tvāṃ dāsam arājānaṃ bālyād arcanti durmatim
02,042.004c anarham arhavat kṛṣṇa vadhyās ta iti me matiḥ
02,042.004e ity uktvā rājaśārdūlas tasthau garjann amarṣaṇaḥ
02,042.004f@024_0001 paśyatāṃ bhūmipālānāṃ śiśupālaḥ pratāpavān
02,042.004f@024_0002 sa raṇāyaiva saṃkruddhaḥ saṃnaddhaḥ sarvarājabhiḥ
02,042.004f@024_0003 sunīthaḥ prayayau kṣipraṃ pārthayajñajighāṃsayā
02,042.004f@024_0004 tataś cakragadāpāṇiḥ keśavaḥ keśihā hariḥ
02,042.004f@024_0005 sadhvajaṃ ratham āsthāya dārukeṇa susatkṛtam
02,042.004f@024_0006 bhīṣmeṇa dattahasto 'sau yuddhāya samupasthitaḥ
02,042.004f@024_0007 tena pāpasvabhāvena kopitān sarvapārthivān
02,042.004f@024_0008 āsasāda tadā kṛṣṇaḥ sajjitaikarathe sthitaḥ
02,042.004f@024_0009 tataḥ puṣkarapatrākṣaṃ garuḍadhvajam acyutam
02,042.004f@024_0010 divākaram ivodyantaṃ dadṛśuḥ sarvapārthivāḥ
02,042.004f@024_0011 dṛṣṭvā kṛṣṇam athāyāntaṃ pratapantam ivaujasā
02,042.004f@024_0012 sthitaṃ puṣparathe divye puṣpaketum ivāparam
02,042.004f@024_0013 yathārhaṃ keśave vṛttim avaśāḥ pratipedire
02,042.004f@024_0014 tān uvāca mahābāhur mahāsuranibarhaṇaḥ
02,042.004f@024_0015 vṛṣṇivīras tadā rājan sāntvayan paravīrahā
02,042.004f@024_0016 apeta sabalāḥ sarva āśvastā mama śāsanāt
02,042.004f@024_0017 mā duṣṭān dūṣayet pāpa eṣa vai sarvapārthivān
02,042.005a evam ukte tataḥ kṛṣṇo mṛdupūrvam idaṃ vacaḥ
02,042.005c uvāca pārthivān sarvāṃs tatsamakṣaṃ ca pāṇḍavān
02,042.006a eṣa naḥ śatrur atyantaṃ pārthivāḥ sātvatīsutaḥ
02,042.006c sātvatānāṃ nṛśaṃsātmā na hito 'napakāriṇām
02,042.007a prāgjyotiṣapuraṃ yātān asmāñ jñātvā nṛśaṃsakṛt
02,042.007b@025_0001 babhror bhāryām athādatte mamāpaśyanta yādavāḥ
02,042.007b@025_0002 tadānīṃ hantum ārabdho na bhajyenam athānyatā
02,042.007b@025_0003 tasyarthe va bhavo vadhdmā (sic) tadāsan saṃvṛtaṃ nṛpān
02,042.007b@025_0004 atiprasaṃgadoṣeṇa tām ādāya ca kevalam
02,042.007b@025_0005 babhrave dattavān pūrvaṃ yuṣmākaṃ paśyatāṃ mithaḥ
02,042.007b@025_0006 gomante parvate pūrvaṃ nihate māgadhe 'pi ca
02,042.007b@025_0007 anena ca sṛgālena na vai pādidaṃ (sic) kila
02,042.007b@025_0008 tataḥ kuṇḍinayātrāyāṃ kṛtavān vipriyāṇi me
02,042.007b@025_0009 tāni sarvāṇi saṃkhyātuṃ na śakṣyāmi narādhipāḥ
02,042.007b@025_0010 kākatālīyanyāyena sarvaṃ me ripunāśanam
02,042.007b@025_0011 etasmin kalahe bhūpāḥ koṭiśas tu mayā hatāḥ
02,042.007b@025_0012 kṣamā lālajjayāmy adya (sic) duṣṭastrīharaṇaṃ yathā
02,042.007b@025_0013 pitṛṣvasre priyaṃ bhūpāḥ kariṣye 'nyaṃ mahattaram
02,042.007c adahad dvārakām eṣa svasrīyaḥ san narādhipāḥ
02,042.008a krīḍato bhojarājanyān eṣa raivatake girau
02,042.008c hatvā baddhvā ca tān sarvān upāyāt svapuraṃ purā
02,042.009a aśvamedhe hayaṃ medhyam utsṛṣṭaṃ rakṣibhir vṛtam
02,042.009c pitur me yajñavighnārtham aharat pāpaniścayaḥ
02,042.010a sauvīrān pratipattau ca babhror eṣa yaśasvinaḥ
02,042.010c bhāryām abhyaharan mohād akāmāṃ tām ito gatām
02,042.011a eṣa māyāpraticchannaḥ karūṣārthe tapasvinīm
02,042.011c jahāra bhadrāṃ vaiśālīṃ mātulasya nṛśaṃsakṛt
02,042.011d@026_0001 viśālarājño duhitāṃ mama pitrā vṛtāṃ satīm
02,042.011d@026_0002 anena kṛtvā saṃdhānaṃ karūśena jihīrṣayā
02,042.011d@026_0003 vṛṣṇidārān vilupyaiṣa hatvā ca kukurāndhakān
02,042.011d@026_0004 pāpabuddhir upātiṣṭhat saṃpraviśya sasaṃbhramam
02,042.011d@026_0005 jarāsaṃdhaṃ samāśritya kṛtavān vipriyāṇi me
02,042.011d@026_0006 tāni sarvāṇi saṃkhyātuṃ na śakṣyāmi narādhipāḥ
02,042.011d@026_0007 evam etad aparyantam eṣa vṛṣṇiṣu kilbiṣī
02,042.011d@026_0008 asmākam ayam ārambhāc cakāra paramānṛjuḥ
02,042.011d@026_0009 śataṃ kṣantavyam asmābhir vadhārhāṇāṃ kilāgasām
02,042.011d@026_0010 baddho 'smi samayair ghorair māturasyaiva saṃgare
02,042.011d@026_0011 tat tathā śatam asmākaṃ kṣāntaṃ kṣayakaraṃ mayā
02,042.011d@026_0012 dvau tu me vadhakāle 'smin na kṣantavyau kathaṃ cana
02,042.011d@026_0013 yajñavighnakaraṃ hanyāṃ pāṇḍavānāṃ ca durhṛdam
02,042.011d@026_0014 iti me vartate bhāvas tam atīyāṃ kathaṃ nv aham
02,042.012a pitṛṣvasuḥ kṛte duḥkhaṃ sumahan marṣayāmy aham
02,042.012c diṣṭyā tv idaṃ sarvarājñāṃ saṃnidhāv adya vartate
02,042.013a paśyanti hi bhavanto 'dya mayy atīva vyatikramam
02,042.013c kṛtāni tu parokṣaṃ me yāni tāni nibodhata
02,042.014a imaṃ tv asya na śakṣyāmi kṣantum adya vyatikramam
02,042.014b@027_0001 ākālikaṃ puṣpaphalaṃ rāṣṭrakṣobhaṃ vinirdiśet
02,042.014b@027_0002 vanaspatiḥ pūjyamānaḥ pūjito 'pūjito 'pi vā
02,042.014b@027_0003 yadā bhajyeta vātena bhidyate namito 'pi vā
02,042.014b@027_0004 agnivāyubhayaṃ vidyāc chreṣṭho vāpi vinaśyati
02,042.014b@027_0005 diśaḥ sarvāś ca dīpyante jāyante rājavibhramāḥ
02,042.014b@027_0006 bhidyamāno yadā vṛkṣo ninadec cāpi pātitaḥ
02,042.014b@027_0007 saha rāṣṭraṃ ca patitaṃ na taṃ vṛkṣaṃ prapātayet
02,042.014b@027_0008 athainaṃ chedayet kaś cit pratikruddho vanaspatiḥ
02,042.014b@027_0009 chettā bhettā patiś caiva kṣipram eva naśiṣyati
02,042.014b@027_0010 devatānāṃ ca patanaṃ maṇṭapānāṃ ca pātanam
02,042.014b@027_0011 acalānāṃ prakampaś ca tat parābhavalakṣaṇam
02,042.014b@027_0012 arcā yatra pranṛtyanti nadanti ca hasanti ca
02,042.014b@027_0013 unmīlanti nimīlanti rāṣṭrakṣobhaṃ vinirdiśet
02,042.014b@027_0014 śilā yadi prasiñcanti snehāṃś codakasaṃbhavān
02,042.014b@027_0015 anyad vā vikṛtaṃ kiṃ cit tad bhayasya nidarśanam
02,042.014b@027_0016 mriyante vā mahāmātrā rājā saparivārakaḥ
02,042.014b@027_0017 purasya vā bhaved vyādhī rāṣṭre deśe ca vibhramāḥ
02,042.014b@027_0018 devatānāṃ yadāvāse rājñāṃ vā yatra veśmani
02,042.014b@027_0019 bhāṇḍāgārāyudhāgāre niviśeta yadā madhu
02,042.014b@027_0020 sarvaṃ tadā bhavet sthānaṃ hanyamānaṃ balīyasā
02,042.014b@027_0021 āgantukaṃ bhayaṃ tatra bhaved ity eva nirdiśet
02,042.014b@027_0022 pādapaś caiva yo yatra raktaṃ sravati śoṇitam
02,042.014b@027_0023 dantāgrāt kuñjaro vāpi śṛṅgād vā vṛṣabhas tathā
02,042.014b@027_0024 pādapād rāṣṭravibhraṃśaḥ kuñjarād rājavibhramaḥ
02,042.014b@027_0025 gobrāhmaṇavināśaḥ syād vṛṣabhasyeti nirdiśet
02,042.014b@027_0026 chatraṃ narapater yatra nipatet pṛthivītale
02,042.014b@027_0027 sarāṣṭro nṛpatī rājan kṣipram eva vinaśyati
02,042.014b@027_0028 devāgāreṣu vā yatra rājño vā yatra veśmani
02,042.014b@027_0029 vikṛtaṃ yadi dṛśyeta nāgāvāseṣu vā punaḥ
02,042.014b@027_0030 tasya deśasya pīḍā syād rājño janapadasya vā
02,042.014b@027_0031 anāvṛṣṭibhayaṃ ghoram atidurbhikṣam ādiśet
02,042.014c avalepād vadhārhasya samagre rājamaṇḍale
02,042.015a rukmiṇyām asya mūḍhasya prārthanāsīn mumūrṣataḥ
02,042.015c na ca tāṃ prāptavān mūḍhaḥ śūdro vedaśrutiṃ yathā
02,042.016a evamādi tataḥ sarve sahitās te narādhipāḥ
02,042.016b*0395_01 garhaṇāṃ śiśupālasya vāsudevena śrāvitāḥ
02,042.016b*0396_01 rathopasthe dhanuṣmantaṃ śarān saṃdadhataṃ ruṣā
02,042.016c vāsudevavacaḥ śrutvā cedirājaṃ vyagarhayan
02,042.016d@028_0001 vihāya paramodvignāś cedirājaṃ camūmukhe
02,042.016d@028_0002 tāṃs tu vipradrutān sarvān sāśvapattirathadvipān
02,042.016d@028_0003 dāritān vṛṣṇivīreṇa trāsitān uruvikramān
02,042.016d@028_0004 kṛṣṇatejohatān sarvān samīkṣya vasudhādhipān
02,042.016d@028_0005 śiśupālo rathenaikaḥ pratyupāyāt sa keśavam
02,042.016d@028_0006 ruṣā tāmrekṣaṇo rājañ śalabhaḥ pāvakaṃ yathā
02,042.016d@028_0006 vaiśaṃpāyanaḥ
02,042.016d@028_0007 tato yuddhāya saṃnaddhaṃ cedirājaṃ yudhiṣṭhiraḥ
02,042.016d@028_0008 yudhiṣṭhiraḥ
02,042.016d@028_0008 dṛṣṭvā matimatāṃ śreṣṭho nāradaṃ samuvāca ha
02,042.016d@028_0009 antarikṣe ca bhūmau ca na te 'sty aviditaṃ kva cit
02,042.016d@028_0010 yāni rājavināśāya bhaumāni ca khagāni ca
02,042.016d@028_0011 nimittānīha jāyante utpātāś ca pṛthagvidhāḥ
02,042.016d@028_0012 vaiśaṃpāyanaḥ
02,042.016d@028_0012 etad icchāmi kārtsnyena śrotuṃ tvatto mahāmune
02,042.016d@028_0013 ity evaṃ matimān vipraḥ kururājasya dhīmataḥ
02,042.016d@028_0014 nāradaḥ
02,042.016d@028_0014 pṛcchataḥ sarvam avyagram ācacakṣe mahāyaśāḥ
02,042.016d@028_0015 parākramaṃ ca mārgaṃ ca saṃnipātaṃ samucchrayam
02,042.016d@028_0016 ārohaṇaṃ kuruśreṣṭha anyonyaṃ prati sarpaṇam
02,042.016d@028_0017 raśmīnāṃ vyatisaṃsargaṃ vyāyāmaṃ vṛttipīḍanam
02,042.016d@028_0018 darśanādarśanaṃ caiva adṛśyānāṃ ca darśanam
02,042.016d@028_0019 hāniṃ vṛddhiṃ ca hrāsaṃ ca varṇasthānaṃ balābalam
02,042.016d@028_0020 sarvam etat parīkṣeta grahāṇāṃ grahakovidaḥ
02,042.016d@028_0021 bhaumāḥ pūrvaṃ pravartante khecarāś ca tataḥ param
02,042.016d@028_0022 utpadyante ca loke 'sminn utpātā devanirmitāḥ
02,042.016d@028_0023 yadā tu sarvabhūtānāṃ chāyā na parivartate
02,042.016d@028_0024 apareṇa gate sūrye tat parābhavalakṣaṇam
02,042.016d@028_0025 acchāye vimalacchāyā praticchāyeva lakṣyate
02,042.016d@028_0026 yatra caityakavṛkṣāṇāṃ tatra vidyān mahad bhayam
02,042.016d@028_0027 śīrṇaparṇapravālāś ca śuṣkaparṇāś ca caityakāḥ
02,042.016d@028_0028 apabhraṣṭapravālāś ca tatrābhāvaṃ vinirdiśet
02,042.016d@028_0029 snigdhapatrapravālāś ca dṛśyante yatra caityakāḥ
02,042.016d@028_0030 īhamānāś ca dṛṣṭāś ca bhāvas tatra na saṃśayaḥ
02,042.016d@028_0031 puṣpe puṣpaṃ prajāyeta phale vā phalam āśritam
02,042.016d@028_0032 rājā vā rājamātro vā maraṇāyopapadyate
02,042.016d@028_0033 prāvṛṭ charadi hemante vasante vāpi sarvaśaḥ
02,042.016d@028_0034 akālajaṃ puṣpaphalaṃ rāṣṭrakṣobhaṃ vinirdiśet
02,042.016d@028_0035 nadīnāṃ srotaso 'kāle dyotayanti mahābhayam
02,042.016d@028_0036 vanaspatiḥ pūjyamānaḥ pūjito 'pūjito 'pi vā
02,042.016d@028_0037 yadā bhajyeta vātena bhidyate namate 'pi vā
02,042.016d@028_0038 agnivāyubhayaṃ vidyāc chreṣṭho vātra vinaśyati
02,042.016d@028_0039 diśaḥ sarvāś ca dīpyante jāyante rājavibhramāḥ
02,042.016d@028_0040 chidyamāno yadā vṛkṣo vinadec cāpi pātitaḥ
02,042.016d@028_0041 saha rāṣṭraṃ ca nadati na taṃ vṛkṣaṃ prapātayet
02,042.016d@028_0042 athainaṃ chedayet kaś cit pratikruddho vanaspatim
02,042.016d@028_0043 chettā bhettā patiś caiva kṣipram eva vinaśyati
02,042.016d@028_0044 devatānāṃ ca patanaṃ maṇḍapānāṃ ca ghuṣṭanam
02,042.016d@028_0045 acalānāṃ prakampaś ca tat parābhavalakṣaṇam
02,042.016d@028_0046 niśi cendradhanur dṛṣṭaṃ tato 'pi ca mahad bhayam
02,042.016d@028_0047 tad draṣṭur eva bhītiḥ syān nānyeṣāṃ bharatarṣabha
02,042.016d@028_0048 rātrāv indradhanur dṛṣṭvā tad rāṣṭraṃ parivarjayet
02,042.016d@028_0049 devatā yatra nṛtyanti nadanti ca hasanti ca
02,042.016d@028_0050 unmīlanti nimīlanti rāṣṭrakṣobhaṃ vinirdiśet
02,042.016d@028_0051 śilā yatra prasiñcanti snehāṃś codakasaṃbhavān
02,042.016d@028_0052 anyad vā vikṛtaṃ kiṃ cit tad bhayasya nidarśanam
02,042.016d@028_0053 mriyate vā mahāmātro rājā saparivārakaḥ
02,042.016d@028_0054 purasya vā bhaved vyādhī rāṣṭre deśe ca vibhramaḥ
02,042.016d@028_0055 devatānāṃ yadāvāse rājñāṃ vā yatra veśmani
02,042.016d@028_0056 bhāṇḍāgārāyudhāgāre niviśeta yadā madhu
02,042.016d@028_0057 sarvaṃ tad dāhayet sthānaṃ hanyamānaṃ balīyasā
02,042.016d@028_0058 āgantukaṃ bhayaṃ tatra bhaved ity eva nirdiśet
02,042.016d@028_0059 pādapaś caiva yo yatra raktaṃ sravati śoṇitam
02,042.016d@028_0060 dantāgrāt kuñjaro vāpi śṛṅgāgrād vṛṣabhas tathā
02,042.016d@028_0061 pādapād rāṣṭravibhraṃśaḥ kuñjarād rājavibhramaḥ
02,042.016d@028_0062 gobrāhmaṇavināśaḥ syād vṛṣabhasyeti nirdiśet
02,042.016d@028_0063 chatraṃ narapater yasya nipatet pṛthivītale
02,042.016d@028_0064 sa sarāṣṭro narapatiḥ kṣipram eva vinaśyati
02,042.016d@028_0065 devāgāreṣu vā yatra rājño vā yatra veśmani
02,042.016d@028_0066 vikṛtaṃ yadi dṛśyeta nāgāvāseṣu vā punaḥ
02,042.016d@028_0067 tasya deśasya pīḍā syād rājño janapadasya vā
02,042.016d@028_0068 anāvṛṣṭibhayaṃ ghoraṃ durbhikṣam iti nirdiśet
02,042.016d@028_0069 bāhubhaṅge tu devānāṃ grahasthānāṃ bhayaṃ bhavet
02,042.016d@028_0070 bhagne praharaṇe vidyāt senāpativināśanam
02,042.016d@028_0071 āgantukā ca pratimā sthānaṃ yatra na vindati
02,042.016d@028_0072 abhyantareṇa ṣaṇmāsād rājā tyajati tat puram
02,042.016d@028_0073 pradīryate mahī yatra vinadaty api pātyate
02,042.016d@028_0074 mriyate tatra rājā ca tac ca rāṣṭraṃ vinaśyati
02,042.016d@028_0075 eṇīpadān vā sarpān vā ḍuṇḍubhān atha dīpyakān
02,042.016d@028_0076 maṇḍūko grasate yatra tatra rājā vinaśyati
02,042.016d@028_0077 abhinnaṃ vāpy apakvaṃ vā yatrānnam upacīyate
02,042.016d@028_0078 jīryante vā mriyante vā tad annaṃ nopabhujyate
02,042.016d@028_0079 udapāne ca yatrāpo vivardhante yudhiṣṭhira
02,042.016d@028_0080 sthāvareṣu pravartante nirgacchec ca punas tataḥ
02,042.016d@028_0081 apādaṃ vā tripādaṃ vā dviśīrṣaṃ vā caturbhujam
02,042.016d@028_0082 striyo yatra prasūyante brūyāt tatra parābhavam
02,042.016d@028_0083 hastinī mahiṣī gaur vā kharoṣṭram atha sūkaram
02,042.016d@028_0084 īdṛśāni prajāyante vidyāt tatra parābhavam
02,042.016d@028_0085 ajaiḍakāḥ striyo gāvo 'vayaś cānye 'pi yonayaḥ
02,042.016d@028_0086 vikṛtāni prajāyante tatra tatra parābhavaḥ
02,042.016d@028_0087 nadī yatra pratisrotam āvahet kaluṣodakam
02,042.016d@028_0088 nāradaḥ
02,042.016d@028_0088 diśaś ca na prakāśante tat parābhavalakṣaṇam
02,042.016d@028_0089 etāni tu nimittāni yāni cānyāni bhārata
02,042.016d@028_0090 keśavād eva jāyante bhaumāni ca khagāni ca
02,042.016d@028_0091 candrādityau grahāś caiva nakṣatrāṇi ca bhārata
02,042.016d@028_0092 vāyur agnis tathaivāpaḥ pṛthivī ca janārdanāt
02,042.016d@028_0093 yasya deśasya hāniṃ vā vṛddhiṃ vā kartum icchati
02,042.016d@028_0094 tasmin deśe nimittāni tāni tāni karoty ayam
02,042.016d@028_0095 yo 'sau cedipates tāta vināśaḥ samupasthitaḥ
02,042.016d@028_0096 nivedayati govindaḥ svair upāyair na saṃśayaḥ
02,042.016d@028_0097 iyaṃ pracalitā bhūmir aśivaṃ vānti mārutāḥ
02,042.016d@028_0098 rāhuś cāpy apatat somam aparvaṇi viśāṃ pate
02,042.016d@028_0099 sanirghātāḥ patanty ulkās tamaḥ saṃjāyate bhṛśam
02,042.016d@028_0100 vaiśaṃpāyanaḥ
02,042.016d@028_0100 cedirājavināśāya harir eṣa vijṛmbhate
02,042.016d@028_0101 evam uktvā tu bhagavān nārado virarāma ha
02,042.016d@028_0102 tābhyāṃ puruṣasiṃhābhyāṃ tasmin yuddha upasthite
02,042.016d@028_0103 dadṛśur bhūmipālās te ghorān autpātikān bahūn
02,042.016d@028_0104 tatra tair dṛśyamānānāṃ dikṣu sarvāsu bhārata
02,042.016d@028_0105 aśrūyanta tadā rājañ śivānām aśivā giraḥ
02,042.016d@028_0106 rarāsa ca mahī kṛtsnā savṛkṣapuraparvatā
02,042.016d@028_0107 aparvaṇi ca madhyāhne sūryaṃ svarbhānur agrasat
02,042.016d@028_0108 dhvajāgre cedirājasya sarvaratnapariṣkṛte
02,042.016d@028_0109 apatat khāc cyuto gṛdhras tīkṣṇatuṇḍaḥ paraṃtapa
02,042.016d@028_0110 āraṇyaiḥ saha saṃhṛṣṭā grāmyāś ca mṛgapakṣiṇaḥ
02,042.016d@028_0111 cakruśur bhairavaṃ tatra tasmin yuddha upasthite
02,042.016d@028_0112 evamādīni ghorāṇi bhaumāni ca khagāni ca
02,042.016d@028_0113 vaiśaṃpāyanaḥ
02,042.016d@028_0113 autpātikāny adṛśyanta saṃkruddhe śārṅgadhanvini
02,042.016d@028_0114 mahad viṣphārayan rājā tataś cedipatir dhanuḥ
02,042.016d@028_0115 abhiyāsyan hṛṣīkeśam uvāca madhusūdanam
02,042.016d@028_0116 ekas tvam asi me śatrus tat tvāṃ hatvādya mādhava
02,042.016d@028_0117 tataḥ sāgaraparyantāṃ pālayiṣyāmi medinīm
02,042.016d@028_0118 dvairathaṃ kāṅkṣitaṃ yan me tad idaṃ paryupasthitam
02,042.016d@028_0119 cirasya bata me diṣṭyā vāsudeva saha tvayā
02,042.016d@028_0120 adya tvāṃ nihaniṣye 'haṃ bhīṣmaṃ ca saha pāṇḍavaiḥ
02,042.016d@028_0121 evam uktvā sa taṃ bāṇair niśitair āptatejanaiḥ
02,042.016d@028_0122 vivyādha yudhi tīkṣṇāgraiś cedirāḍ yadupuṅgavam
02,042.016d@028_0123 kaṅkapatracchadā bāṇāś cedirājadhanuścyutāḥ
02,042.016d@028_0124 viviśus te tadā kṛṣṇaṃ bhujaṅgā iva parvatam
02,042.016d@028_0125 nādadānasya caidyasya śarān atyasyato 'pi vā
02,042.016d@028_0126 dadṛśus te 'ntaraṃ ke cid gatiṃ vāyor ivāmbare
02,042.016d@028_0127 cedirājamahāmeghaḥ śarajālāmbumāṃs tadā
02,042.016d@028_0128 abhyavarṣad dhṛṣīkeśaṃ payoda iva parvatam
02,042.016d@028_0129 tataḥ śārṅgam amitraghnaṃ kṛtvā saśaram acyutaḥ
02,042.016d@028_0130 ābabhāṣe mahābāhuḥ sunīthaṃ paravīrahā
02,042.016d@028_0131 ayaṃ tvāṃ māmakas tīkṣṇaś cedirāja mahāśaraḥ
02,042.016d@028_0132 bhettum arhati vegena mahāśanir ivācalam
02,042.016d@028_0133 evaṃ bruvati govinde tataś cedipatiḥ punaḥ
02,042.016d@028_0134 mumoca niśitān anyān kṛṣṇaṃ prati śarān bahūn
02,042.016d@028_0135 atha bāṇārditaḥ kṛṣṇaḥ śārṅgam āyamya dīptimān
02,042.016d@028_0136 mumoca niśitān bāṇāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ
02,042.016d@028_0137 tāñ śarāṃs tu sa ciccheda śaravarṣaiś ca cedirāṭ
02,042.016d@028_0138 ṣaḍbhiś cānyair jaghānāśu keśavaṃ cedipuṅgavaḥ
02,042.016d@028_0139 tato 'straṃ sahasā kṛṣṇaḥ pramumoca jagatpatiḥ
02,042.016d@028_0140 astreṇaiva mahābāhur nāśayām āsa cedirāṭ
02,042.016d@028_0141 tataḥ śatasahasreṇa śarāṇāṃ nataparvaṇām
02,042.016d@028_0142 sarvataḥ samavākīrya śauriṃ dāmodaraṃ tadā
02,042.016d@028_0143 nanāda balavān kruddhaḥ śiśupālaḥ pratāpavān
02,042.016d@028_0144 idaṃ covāca saṃkruddhaḥ keśavaṃ paravīrahā
02,042.016d@028_0145 adyāṅgaṃ māmakā bāṇā bhetsyanti tava saṃyuge
02,042.016d@028_0146 hatvā tvāṃ sasutāmātyān pāṇḍavāṃś ca tarasvinaḥ
02,042.016d@028_0147 ānṛṇyam adya yāsyāmi jarāsaṃdhasya dhīmataḥ
02,042.016d@028_0148 kaṃsasya keśinaś caiva narakasya tathaiva ca
02,042.016d@028_0149 ity uktvā krodhatāmrākṣaḥ śiśupālo janārdanam
02,042.016d@028_0150 adṛśyaḥ śaravarṣeṇa sarvataḥ samavākirat
02,042.016d@028_0151 tato 'streṇaiva bhagavān akṛntata śarān bahūn
02,042.016d@028_0152 nikṛtya ca śarān sarvān antardhātuṃ pracakrame
02,042.016d@028_0153 antardhānagatau vīrau śuśubhāte mahābalau
02,042.016d@028_0154 sādhu sādhv iti bhūtāni pūjayām āsur ambare
02,042.016d@028_0155 na dṛṣṭapūrvam asmābhir yuddham īdṛśakaṃ purā
02,042.016d@028_0156 tataḥ kṛṣṇaṃ jaghānāśu śiśupālas tribhiḥ śaraiḥ
02,042.016d@028_0157 kṛṣṇo 'pi bāṇair vivyādha sunīthaṃ pañcabhir yudhi
02,042.016d@028_0158 tataḥ sunīthaḥ saptatyā nārācair ardayad balī
02,042.016d@028_0159 tato 'tividdhaḥ kṛṣṇena sunīthaḥ krodhamūrchitaḥ
02,042.016d@028_0160 vivyādha niśitair bāṇair vāsudevaṃ stanāntare
02,042.016d@028_0161 punaḥ kṛṣṇaṃ tribhir viddhvā nanādāvasare nṛpaḥ
02,042.016d@028_0162 tato 'tidāruṇaṃ yuddhaṃ sahasā cakratuḥ śaraiḥ
02,042.016d@028_0163 tau nakhair iva śārdūlau dantair iva gajottamau
02,042.016d@028_0164 daṃṣṭrābhir iva pañcāsyau tuṇḍakair iva kukkuṭau
02,042.016d@028_0165 dārayetāṃ śarais tīkṣṇair anyonyaṃ yudhi tāv ubhau
02,042.016d@028_0166 tato mumucatuḥ kruddhau śaravarṣam anuttamam
02,042.016d@028_0167 śarair eva śarāñ chittvā tāv ubhau puruṣarṣabhau
02,042.016d@028_0168 cakrāte 'stramayaṃ yuddhaṃ ghoraṃ tad atimānuṣam
02,042.016d@028_0169 āgneyam astraṃ mumuce śiśupālaḥ pratāpavān
02,042.016d@028_0170 vāruṇenāstrayogena nāśayām āsa keśavaḥ
02,042.016d@028_0171 kauberam astraṃ sahasā cedirāṭ pramumoca ha
02,042.016d@028_0172 kaubereṇaiva sahasānāśayaj jagataḥ prabhuḥ
02,042.016d@028_0173 yāmyam astraṃ tataḥ kruddho mumuce kālamohitaḥ
02,042.016d@028_0174 yāmyenaivāstrayogena yāmyam astraṃ vyanāśayat
02,042.016d@028_0175 gāndharveṇa ca gāndharvaṃ mānavaṃ mānavena ca
02,042.016d@028_0176 vāyavyena ca vāyavyaṃ raudraṃ raudreṇa cābhibhūḥ
02,042.016d@028_0177 aindram aindreṇa bhagavān vaiṣṇavena ca vaiṣṇavam
02,042.016d@028_0178 evam astrāṇi kurvāṇau yuyudhāte mahābalau
02,042.016d@028_0179 tato māyāṃ vikurvāṇo damaghoṣasuto balī
02,042.016d@028_0180 gadāmusalavarṣaṃ tac chaktitomarasāyakān
02,042.016d@028_0181 paraśvathamusuṇṭhīnāṃ pātayām āsa cedirāṭ
02,042.016d@028_0182 amoghāstreṇa bhagavān vyanāśayata keśavaḥ
02,042.016d@028_0183 śilāvarṣaṃ mahāghoraṃ pātayām āsa keśave
02,042.016d@028_0184 vajrāstreṇābhisaṃkruddhaś cūrṇam evākarot prabhuḥ
02,042.016d@028_0185 jalavarṣaṃ tato ghoraṃ vyasṛjac cedipuṃgavaḥ
02,042.016d@028_0186 vāyavyāstreṇa bhagavān vyākṣipac chataśo hariḥ
02,042.016d@028_0187 nihatya sarvamāyāṃ vai sunīthasya janārdanaḥ
02,042.016d@028_0188 sa muhūrtaṃ cakārāśu dvaṃdvayuddhaṃ mahārathaḥ
02,042.016d@028_0189 sa bāṇayuddhaṃ kurvāṇo bhartsayām āsa cedirāṭ
02,042.016d@028_0190 damaghoṣasuto dhṛṣṭam uvāca yadunandanam
02,042.016d@028_0191 adya kṛṣṇam akṛṣṇaṃ tu kurvantu mama sāyakāḥ
02,042.016d@028_0192 ity evam uktvā duṣṭātmā śaravarṣaṃ janārdane
02,042.016d@028_0193 mumoca puruṣavyāghro ghoram āsthāya tadvapuḥ
02,042.016d@028_0194 śarasaṃkṛttagātras tu kṣaṇena yadunandanaḥ
02,042.016d@028_0195 rudhiraṃ parisusrāva so 'tīva puruṣottamaḥ
02,042.016d@028_0196 na yantā na ratho vāpi na cāśvāḥ parvatopamāḥ
02,042.016d@028_0197 dṛśyante śarasaṃchannā āvignam abhavaj jagat
02,042.016d@028_0198 keśavaṃ tadavasthaṃ tu dṛṣṭvā bhūtāni cukruśuḥ
02,042.016d@028_0199 dārukas tu tadā prāha keśavaṃ paravīrahā
02,042.016d@028_0200 nedṛśo dṛṣṭapūrvo hi saṃgrāmo yādṛśo mayā
02,042.016d@028_0201 sthātavyam iti tiṣṭhāmi tvatprabhāveṇa mādhava
02,042.016d@028_0202 anyathā na ca me prāṇā dhārayeyur janārdana
02,042.016d@028_0203 vaiśaṃpāyanaḥ
02,042.016d@028_0203 iti saṃcintya govinda kṣipram eva vadhaṃ kuru
02,042.016d@028_0204 evam uktas tu sūtena keśavo vākyam abravīt
02,042.016d@028_0205 eṣa hy atibalo daityo hiraṇyakaśipuḥ purā
02,042.016d@028_0206 ripuḥ surāṇāṃ daityendro varadānena garvitaḥ
02,042.016d@028_0207 athāsīd rāvaṇo nāma rākṣasendro 'tivīryavān
02,042.016d@028_0208 tenaiva balavīryeṇa balaṃ nāgaṇayan mama
02,042.016d@028_0209 ahaṃ mṛtyuś ca bhavitā kāle kāle durātmanaḥ
02,042.016d@028_0210 na bhetavyaṃ tvayā sūta naiṣa kaś cin mayi sthite
02,042.016d@028_0211 ity evam uktvā bhagavān nanarda garuḍadhvajaḥ
02,042.016d@028_0212 pāñcajanyaṃ mahāśaṅkhaṃ pūrayām āsa keśavaḥ
02,042.016d@028_0213 saṃmohayitvā bhagavāṃś cakraṃ divyaṃ samādade
02,042.016d@028_0214 ciccheda ca sunīthasya śiraś cakreṇa saṃyuge
02,042.017a tatas tad vacanaṃ śrutvā śiśupālaḥ pratāpavān
02,042.017c jahāsa svanavad dhāsaṃ prahasyedam uvāca ha
02,042.018a matpūrvāṃ rukmiṇīṃ kṛṣṇa saṃsatsu parikīrtayan
02,042.018c viśeṣataḥ pārthiveṣu vrīḍāṃ na kuruṣe katham
02,042.019a manyamāno hi kaḥ satsu puruṣaḥ parikīrtayet
02,042.019c anyapūrvāṃ striyaṃ jātu tvad anyo madhusūdana
02,042.020a kṣama vā yadi te śraddhā mā vā kṛṣṇa mama kṣama
02,042.020c kruddhād vāpi prasannād vā kiṃ me tvatto bhaviṣyati
02,042.021a tathā bruvata evāsya bhagavān madhusūdanaḥ
02,042.021b*0397_01 āgacchantaṃ tu taṃ dṛṣṭvā śiśupālaṃ sa durmatim
02,042.021b*0397_02 pārśvasthaṃ cakram ādāya preṣayan sa durātmani
02,042.021b*0398_01 aparādhaśataṃ tasya kṣamitvālokya sarvaśaḥ
02,042.021b*0398_02 udapātram upālabhya cakrārthaṃ ca tadānagha
02,042.021b*0399_01 taptacāmīkarābhāsaṃ kṣiptaṃ tasyaiva durmateḥ
02,042.021b*0400_01 cakraṃ ca tat kṛṣṇakaraprabhāsaṃ
02,042.021b*0400_02 jahāra tasyāṅgam anuttamaṃ tathā
02,042.021b*0400_03 babhau pṛthivyāṃ patitaṃ sakuṇḍalaṃ
02,042.021b*0400_04 hā heti śabdaḥ samabhūt sabhāyām
02,042.021b*0401_01 manasācintayac cakraṃ daityavarganiṣūdanam
02,042.021b*0401_02 etasminn eva kāle tu cakre hastagate sati
02,042.021b*0401_03 uvāca bhagavān uccair vākyaṃ vākyaviśāradaḥ
02,042.021b*0401_04 śṛṇvantu me mahīpālā yenaitat kṣamitaṃ mayā
02,042.021b*0401_05 aparādhaśataṃ kṣāmyaṃ māturasyaiva yācataḥ
02,042.021b*0401_06 dattaṃ mayā yācitaṃ ca tad vai pūrṇaṃ hi pārthivāḥ
02,042.021b*0401_07 adhunā mārayiṣyāmi paśyatāṃ vo mahīkṣitām
02,042.021b*0401_08 evam uktvā yaduśreṣṭhaś cedirājasya tatkṣaṇāt
02,042.021c vyapāharac chiraḥ kruddhaś cakreṇāmitrakarṣaṇaḥ
02,042.021e sa papāta mahābāhur vajrāhata ivācalaḥ
02,042.022a tataś cedipater dehāt tejo 'gryaṃ dadṛśur nṛpāḥ
02,042.022c utpatantaṃ mahārāja gaganād iva bhāskaram
02,042.023a tataḥ kamalapatrākṣaṃ kṛṣṇaṃ lokanamaskṛtam
02,042.023b*0402_01 stutyaṃ trailokyavandyaṃ tam astotāram ajaṃ vibhum
02,042.023c vavande tat tadā tejo viveśa ca narādhipa
02,042.024a tad adbhutam amanyanta dṛṣṭvā sarve mahīkṣitaḥ
02,042.024c yad viveśa mahābāhuṃ tat tejaḥ puruṣottamam
02,042.025a anabhre pravavarṣa dyauḥ papāta jvalitāśaniḥ
02,042.025c kṛṣṇena nihate caidye cacāla ca vasuṃdharā
02,042.026a tataḥ ke cin mahīpālā nābruvaṃs tatra kiṃ cana
02,042.026c atītavākpathe kāle prekṣamāṇā janārdanam
02,042.027a hastair hastāgram apare pratyapīṣann amarṣitāḥ
02,042.027c apare daśanair oṣṭhān adaśan krodhamūrchitāḥ
02,042.028a rahas tu ke cid vārṣṇeyaṃ praśaśaṃsur narādhipāḥ
02,042.028c ke cid eva tu saṃrabdhā madhyasthās tv apare 'bhavan
02,042.028d*0403_01 ye devagandharvagaṇā rājāno bhuvi viśrutāḥ
02,042.028d*0403_02 te praṇāmaṃ hṛṣīkeśe prakurvanti mahātmani
02,042.028d*0403_03 ye tv āsuragaṇāt pakṣāt saṃbhūtāḥ kṣatriyā iha
02,042.028d*0403_04 te nindanti hṛṣīkeśaṃ durātmāno gatāyuṣaḥ
02,042.028d*0403_05 prājāpatyagaṇā ye tu madhyasthāś ca mahātmani
02,042.028d*0403_06 brahmarṣayaś ca siddhāś ca gandharvoragacāraṇāḥ
02,042.028d*0403_07 te vai stuvanti govindaṃ divyair maṅgaḷasaṃyutaiḥ
02,042.028d*0403_08 parasparaṃ ca nṛtyanti gītena vividhena ca
02,042.028d*0403_09 upatiṣṭhanti govindaṃ prītiyuktā mahātmani
02,042.029a prahṛṣṭāḥ keśavaṃ jagmuḥ saṃstuvanto maharṣayaḥ
02,042.029c brāhmaṇāś ca mahātmānaḥ pārthivāś ca mahābalāḥ
02,042.029d*0404_01 śaśaṃsur nirvṛtāḥ sarve dṛṣṭvā kṛṣṇasya vikramam
02,042.030a pāṇḍavas tv abravīd bhrātṝn satkāreṇa mahīpatim
02,042.030c damaghoṣātmajaṃ vīraṃ saṃsādhayata mā ciram
02,042.030d*0405_01 kururājavacaḥ śrutvā bhrātaras te tvarānvitāḥ
02,042.030e tathā ca kṛtavantas te bhrātur vai śāsanaṃ tadā
02,042.031a cedīnām ādhipatye ca putram asya mahīpatim
02,042.031c abhyaṣiñcat tadā pārthaḥ saha tair vasudhādhipaiḥ
02,042.031d@029_0000 vaiśaṃpāyanaḥ
02,042.031d@029_0001 tataḥ pravavṛte yajño dharmarājasya dhīmataḥ
02,042.031d@029_0002 śāntavighnārhaṇakṣobho maharṣigaṇasaṃkulaḥ
02,042.031d@029_0003 tasmin yajñe pravṛtte tu vāgvido hetuvādinaḥ
02,042.031d@029_0004 hetuvādān bahūn prāhuḥ parasparajigīṣavaḥ
02,042.031d@029_0005 dadṛśus taṃ nṛpatayo yajñasya vidhim uttamam
02,042.031d@029_0006 upendrasyeva vihitaṃ sahadevena bhārata
02,042.031d@029_0007 dadṛśus toraṇāny atra hematālamayāni ca
02,042.031d@029_0008 dīptabhāskaratulyāni pradīptānīva tejasā
02,042.031d@029_0009 sa yajñas toraṇais taiś ca grahair dyaur iva saṃbabhau
02,042.031d@029_0010 śayyāsanavihārāṃś ca subahūn vittasaṃbhṛtān
02,042.031d@029_0011 ghaṭān pātrīḥ kaṭāhāni kalaśāni samantataḥ
02,042.031d@029_0012 na te kiṃ cid asauvarṇam apaśyaṃs tatra pārthivāḥ
02,042.031d@029_0013 tadyajñe nyavasan rājan brāhmaṇā bhṛśasatkṛtāḥ
02,042.031d@029_0014 kathayantaḥ kathā bahvīḥ paśyanto naṭanartakān
02,042.031d@029_0015 bhuñjatāṃ caiva viprāṇāṃ svādu bhojyaṃ pṛthagvidham
02,042.031d@029_0016 aniśaṃ śrūyate tatra muditānāṃ mahāsvanaḥ
02,042.031d@029_0017 dīyatāṃ dīyatām eṣāṃ bhujyatāṃ bhujyatām iti
02,042.031d@029_0018 evaṃprakārāḥ saṃjalpāḥ śrūyante smātra nityaśaḥ
02,042.031d@029_0019 odanānāṃ vikārāṇi svādūni vividhāni ca
02,042.031d@029_0020 subahūni ca bhakṣyāṇi peyāni madhurāṇi ca
02,042.031d@029_0021 dadur dvijānāṃ satataṃ rājapreṣyā mahādhvare
02,042.031d@029_0022 pūrṇe śatasahasre tu viprāṇāṃ bhuñjatāṃ tadā
02,042.031d@029_0023 sthāpitā tatra saṃjñābhūc chaṅkho 'dhmāyata nityaśaḥ
02,042.031d@029_0024 muhur muhuḥ praṇādas tu tasya śaṅkhasya bhārata
02,042.031d@029_0025 uttamaṃ śaṅkhaśabdaṃ taṃ śrutvā vismayam āgatāḥ
02,042.031d@029_0026 evaṃ pravṛtte yajñe tu tuṣṭapuṣṭajanāyute
02,042.031d@029_0027 annasya bahavo rājann utsedhāḥ parvatopamāḥ
02,042.031d@029_0028 dadhikulyāś ca dadṛśuḥ sarpiṣāṃ ca hradāñ janāḥ
02,042.031d@029_0029 jambūdvīpo hi sakalo nānājanapadāyutaḥ
02,042.031d@029_0030 rājann adṛśyataikastho rājñas tasmin mahākratau
02,042.031d@029_0031 tatra rājasahasrāṇi puruṣāṇāṃ tatas tataḥ
02,042.031d@029_0032 gṛhītvā dhanam ājagmus tasya rājño mahākratau
02,042.031d@029_0033 rājānaḥ sragviṇas tatra sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ
02,042.031d@029_0034 tān paryaviviṣur viprāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ
02,042.031d@029_0035 vividhāny annapānāni lehyāni vividhāni ca
02,042.031d@029_0036 teṣāṃ nṛpopabhogyāni brāhmaṇebhyo daduḥ sma te
02,042.031d@029_0037 nānāvidhāni bhakṣyāṇi svādupuṣpaphalāni ca
02,042.031d@029_0038 gulāni svādukṣaudrāṇi dadus te brāhmaṇeṣv iha
02,042.031d@029_0039 etāni satataṃ bhuktvā tasmin yajñe dvijādayaḥ
02,042.031d@029_0040 parāṃ prītiṃ yayuḥ sarve modamānās tadā bhṛśam
02,042.031d@029_0041 evaṃ samuditaṃ sarvaṃ bahugodhanadhānyavat
02,042.031d@029_0042 yajñavāṭaṃ nṛpā dṛṣṭvā vismayaṃ paramaṃ yayuḥ
02,042.031d@029_0043 ṛtvijaś ca yathāśāstraṃ rājasūyaṃ mahākratum
02,042.031d@029_0044 pāṇḍavasya yathākālaṃ juhuvuḥ sarvayājakāḥ
02,042.031d@029_0045 nirākrāmaṃś ca śāstrajñā vidhivat sarvaśikṣitāḥ
02,042.031d@029_0046 vyāsadhaumyādayaḥ sarve vidhivat ṣoḍaśartvijaḥ
02,042.031d@029_0047 svasvakarmāṇi cakrus te pāṇḍavasya mahākratau
02,042.031d@029_0048 nāṣaḍaṅgavid atrāsīt sadasyo nābahuśrutaḥ
02,042.031d@029_0049 nāvrato nānupādhyāyo na pāpo nākṣamo dvijaḥ
02,042.031d@029_0050 na tatra kṛpaṇaḥ kaś cid daridro na babhūva ha
02,042.031d@029_0051 kṣudhito duḥkhito vāpi prākṛto vāpi mānuṣaḥ
02,042.031d@029_0052 bhojanaṃ bhojanārthibhyo dāpayām āsa sarvadā
02,042.031d@029_0053 sahadevo mahātejāḥ satataṃ rājaśāsanāt
02,042.031d@029_0054 saṃstare kuśalāś cāpi sarvakarmāṇi yājakāḥ
02,042.031d@029_0055 divase divase cakrur yathāśāstrārthacakṣuṣaḥ
02,042.031d@029_0056 brāhmaṇā vedaśāstrajñāḥ kathāś cakruś ca sarvadā
02,042.031d@029_0057 remire ca kathānte tu sarve tasmin mahākratau
02,042.031d@029_0058 sā vedir vedasaṃpannair devadvijamaharṣibhiḥ
02,042.031d@029_0059 ābabhāse tadā kīrṇā nakṣatrair dyaur ivāmalā
02,042.031d@029_0060 tato vai hemayūpāṃś ca sarvaratnasamācitān
02,042.031d@029_0061 śobhārthaṃ kārayām āsa sahadevo mahādyutiḥ
02,042.031d@029_0062 dadṛśus toraṇān yatra hematālamayāni ca
02,042.031d@029_0063 sa yajñas toraṇais taiś ca grahair dyaur iva saṃbabhau
02,042.031d@029_0064 tālānāṃ toraṇair haimair dantair iva diśāgajaiḥ
02,042.031d@029_0065 dikṣu sarvāsu vinyastais tejobhir bhāskarair yathā
02,042.031d@029_0066 sakirīṭair nṛpaiś caiva śuśubhe tat sadas tadā
02,042.031d@029_0067 daivair anyaiś ca yakṣaiś ca uragair divyamānuṣaiḥ
02,042.031d@029_0068 vidyādharagaṇaiḥ kīrṇaḥ pāṇḍavasya mahātmanaḥ
02,042.031d@029_0069 sa rājasūyaḥ śuśubhe dharmarājasya dhīmataḥ
02,042.031d@029_0070 gandharvagaṇasaṃkīrṇaḥ śobhito 'psarasāṃ gaṇaiḥ
02,042.031d@029_0071 sa kiṃpuruṣagītaiś ca kiṃnarair upaśobhitaḥ
02,042.031d@029_0072 nāradaś ca jagau tatra tumburuś ca mahādyutiḥ
02,042.031d@029_0073 viśvāvasuś citrasenas tathānye gītakovidāḥ
02,042.031d@029_0074 ramayanti sma tān sarvān yajñakarmāntareṣv atha
02,042.031d@029_0075 tatra cāpsarasaḥ sarvāḥ sundaryaḥ priyadarśanāḥ
02,042.031d@029_0076 nanṛtuś ca jaguś cātra nityaṃ karmāntareṣv atha
02,042.031d@029_0077 itihāsapurāṇāni ākhyānāni ca sarvaśaḥ
02,042.031d@029_0078 ūcur vai śabdaśāstrajñā nityaṃ karmāntareṣv atha
02,042.031d@029_0079 bheryaś ca murajāś caiva ḍuṇḍukā gomukhāś ca ye
02,042.031d@029_0080 śṛṅgavaṃśāmbujāś caiva śrūyante sma sahasraśaḥ
02,042.031d@029_0081 loke 'smin sarvaviprāś ca vaiśyāḥ śūdrāś ca sarvaśaḥ
02,042.031d@029_0082 sarve mlecchāḥ sarvavarṇāḥ sādimadhyāntajās tathā
02,042.031d@029_0083 nānādeśasamutthaiś ca nānājātibhir āgataiḥ
02,042.031d@029_0084 paryāpta iva loko 'yaṃ yudhiṣṭhiraniveśane
02,042.031d@029_0085 bhīṣmadroṇādayaḥ sarve kuravaḥ sasuyodhanāḥ
02,042.031d@029_0086 vṛṣṇayaś ca samagrāś ca pāñcālāś cāpi sarvaśaḥ
02,042.031d@029_0087 yathārhaṃ sarvakarmāṇi cakrur dāsā iva kratau
02,042.031d@029_0088 evaṃ pravṛtto yajñaḥ sa dharmarājasya dhīmataḥ
02,042.031d@029_0089 śuśubhe ca mahābāho somasyeva kratur yathā
02,042.031d@029_0090 vastrāṇi kambalāṃś caiva prāvārāṃś caiva sarvadā
02,042.031d@029_0091 niṣkahemajabhāṇḍāni bhūṣaṇāni ca sarvaśaḥ
02,042.031d@029_0092 pradadau tatra satataṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,042.031d@029_0093 yāni tatra mahīpebhyo labdhavān dhanam uttamam
02,042.031d@029_0094 tāni ratnāni sarvāṇi viprāṇāṃ pradadau tadā
02,042.032a tataḥ sa kururājasya kratuḥ sarvasamṛddhimān
02,042.032c yūnāṃ prītikaro rājan saṃbabhau vipulaujasaḥ
02,042.033a śāntavighnaḥ sukhārambhaḥ prabhūtadhanadhānyavān
02,042.033c annavān bahubhakṣyaś ca keśavena surakṣitaḥ
02,042.034a samāpayām āsa ca taṃ rājasūyaṃ mahākratum
02,042.034c taṃ tu yajñaṃ mahābāhur ā samāpter janārdanaḥ
02,042.034e rarakṣa bhagavāñ śauriḥ śārṅgacakragadādharaḥ
02,042.034f*0406_01 kotīsahasraṃ pradadau brāhmaṇānāṃ mahātmanām
02,042.034f*0406_02 na kariṣyati tal loke kaś cid anyo mahīpatiḥ
02,042.034f*0406_03 yājakāḥ sarvakāmaiś ca satataṃ tatṛpur dhanaiḥ
02,042.034f*0406_04 tataś cāvabhṛthaḥ snātaḥ sa rājā pāṇḍunandanaḥ
02,042.034f*0406_05 vyāsaṃ dhaumyaṃ ca prayato nāradaṃ ca mahāmatim
02,042.034f*0406_06 sumantuṃ jaiminiṃ pailaṃ vaiśaṃpāyanam eva ca
02,042.034f*0406_07 yājñavalkyaṃ kaṭhaṃ caiva kalāpaṃ ca mahaujasam
02,042.034f*0406_08 sarvāṃś ca viprapravarān pūjayām āsa satkṛtān
02,042.034f*0406_09 yuṣmatprabhāvāt prāpto 'yaṃ rājasūyo mahākratuḥ
02,042.034f*0406_10 janārdanaprabhāvāc ca saṃpūrṇo me manorathaḥ
02,042.034f*0406_11 atha yajñaṃ samāpyānte pūjayām āsa mādhavam
02,042.034f*0406_12 baladevaṃ ca deveśaṃ bhīṣmādyāṃś ca kurūttamān
02,042.035a tatas tv avabhṛthasnātaṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
02,042.035c samastaṃ pārthivaṃ kṣatram abhigamyedam abravīt
02,042.036a diṣṭyā vardhasi dharmajña sāmrājyaṃ prāptavān vibho
02,042.036c ājamīḍhājamīḍhānāṃ yaśaḥ saṃvardhitaṃ tvayā
02,042.036e karmaṇaitena rājendra dharmaś ca sumahān kṛtaḥ
02,042.037a āpṛcchāmo naravyāghra sarvakāmaiḥ supūjitāḥ
02,042.037c svarāṣṭrāṇi gamiṣyāmas tad anujñātum arhasi
02,042.038a śrutvā tu vacanaṃ rājñāṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,042.038c yathārhaṃ pūjya nṛpatīn bhrātṝn sarvān uvāca ha
02,042.039a rājānaḥ sarva evaite prītyāsmān samupāgatāḥ
02,042.039c prasthitāḥ svāni rāṣṭrāṇi mām āpṛcchya paraṃtapāḥ
02,042.039e te 'nuvrajata bhadraṃ vo viṣayāntaṃ nṛpottamān
02,042.040a bhrātur vacanam ājñāya pāṇḍavā dharmacāriṇaḥ
02,042.040c yathārhaṃ nṛpamukhyāṃs tān ekaikaṃ samanuvrajan
02,042.041a virāṭam anvayāt tūrṇaṃ dhṛṣṭadyumnaḥ pratāpavān
02,042.041c dhanaṃjayo yajñasenaṃ mahātmānaṃ mahārathaḥ
02,042.042a bhīṣmaṃ ca dhṛtarāṣṭraṃ ca bhīmaseno mahābalaḥ
02,042.042a*0407_01 **** **** viduraṃ ca mahāmatim
02,042.042a*0407_02 saṃjayaṃ ca mahātmānaṃ
02,042.042b*0408_01 droṇaṃ droṇāyaniṃ caiva sāmātyaṃ sasuhṛdgaṇam
02,042.042c droṇaṃ ca sasutaṃ vīraṃ sahadevo mahārathaḥ
02,042.043a nakulaḥ subalaṃ rājan sahaputraṃ samanvayāt
02,042.043b*0409_01 śalyaṃ tu sasutaṃ vīraṃ satyakaḥ paravīrahā
02,042.043b*0409_02 bhagadattaṃ ca rājānaṃ kausalyaṃ ca bṛhadbalam
02,042.043b*0410_01 bhīṣmakaṃ saha putreṇa mātulaṃ ca mahāmatim
02,042.043b*0410_02 dākṣiṇātyāṃś ca sarvāṃś ca haiḍimbaḥ samanuvrajat
02,042.043c draupadeyāḥ sasaubhadrāḥ pārvatīyān mahīpatīn
02,042.044a anvagacchaṃs tathaivānyān kṣatriyān kṣatriyarṣabhāḥ
02,042.044c evaṃ saṃpūjitās te vai jagmur viprāś ca sarvaśaḥ
02,042.045a gateṣu pārthivendreṣu sarveṣu bharatarṣabha
02,042.045c yudhiṣṭhiram uvācedaṃ vāsudevaḥ pratāpavān
02,042.045d*0411_01 kṛtārthaṃ pāṇḍavaṃ dṛṣṭvā siṃhāsanagataṃ nṛpam
02,042.045d*0411_02 rocamānaṃ mahendrābhaṃ vāsudevo 'bravīd balī
02,042.046a āpṛcche tvāṃ gamiṣyāmi dvārakāṃ kurunandana
02,042.046c rājasūyaṃ kratuśreṣṭhaṃ diṣṭyā tvaṃ prāptavān asi
02,042.047a tam uvācaivam uktas tu dharmarāṇ madhusūdanam
02,042.047c tava prasādād govinda prāptavān asmi vai kratum
02,042.048a samastaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ tvatprasādād vaśānugam
02,042.048c upādāya baliṃ mukhyaṃ mām eva samupasthitam
02,042.048d*0412_01 kathaṃ tvadgamanārthaṃ me vāṇī vitarate 'nagha
02,042.049a na vayaṃ tvām ṛte vīra raṃsyāmeha kathaṃ cana
02,042.049c avaśyaṃ cāpi gantavyā tvayā dvāravatī purī
02,042.050a evam uktaḥ sa dharmātmā yudhiṣṭhirasahāyavān
02,042.050c abhigamyābravīt prītaḥ pṛthāṃ pṛthuyaśā hariḥ
02,042.051a sāmrājyaṃ samanuprāptāḥ putrās te 'dya pitṛṣvasaḥ
02,042.051c siddhārthā vasumantaś ca sā tvaṃ prītim avāpnuhi
02,042.052a anujñātas tvayā cāhaṃ dvārakāṃ gantum utsahe
02,042.052b*0413_01 evam uktvā tataḥ śaurir bhaginīṃ vai pitus tadā
02,042.052c subhadrāṃ draupadīṃ caiva sabhājayata keśavaḥ
02,042.053a niṣkramyāntaḥpurāc caiva yudhiṣṭhirasahāyavān
02,042.053c snātaś ca kṛtajapyaś ca brāhmaṇān svasti vācya ca
02,042.054a tato meghavaraprakhyaṃ syandanaṃ vai sukalpitam
02,042.054c yojayitvā mahārāja dārukaḥ pratyupasthitaḥ
02,042.055a upasthitaṃ rathaṃ dṛṣṭvā tārkṣyapravaraketanam
02,042.055b*0414_01 yudhiṣṭhirakirīṭibhyāṃ dattahasto yayau rathe
02,042.055c pradakṣiṇam upāvṛtya samāruhya mahāmanāḥ
02,042.055e prayayau puṇḍarīkākṣas tato dvāravatīṃ purīm
02,042.055f*0415_01 sātyakiḥ kṛtavarmā ca ratham āruhya satvarau
02,042.055f*0415_02 vījayām āsatus tatra cāmarābhyāṃ hariṃ tadā
02,042.055f*0415_03 baladevaś ca deveśo yādavāś ca sahasraśaḥ
02,042.055f*0415_04 prayayū rājavat sarve dharmaputreṇa pūjitāḥ
02,042.055f*0415_05 tataḥ sa saṃmataṃ rājā hitvā sauvarṇam āsanam
02,042.056a taṃ padbhyām anuvavrāja dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,042.056c bhrātṛbhiḥ sahitaḥ śrīmān vāsudevaṃ mahābalam
02,042.056d*0416_01 kāryamānuṣarūpaṃ vai viṣṇuṃ sarvaguruṃ prabhum
02,042.056d*0417_01 vāyor dūtanaraprakhyagatiṃ kurvāṇam agrataḥ
02,042.057a tato muhūrtaṃ saṃgṛhya syandanapravaraṃ hariḥ
02,042.057c abravīt puṇḍarīkākṣaḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
02,042.058a apramattaḥ sthito nityaṃ prajāḥ pāhi viśāṃ pate
02,042.058c parjanyam iva bhūtāni mahādrumam ivāṇḍajāḥ
02,042.058e bāndhavās tvopajīvantu sahasrākṣam ivāmarāḥ
02,042.059a kṛtvā paraspareṇaivaṃ saṃvidaṃ kṛṣṇapāṇḍavau
02,042.059c anyonyaṃ samanujñāpya jagmatuḥ svagṛhān prati
02,042.060a gate dvāravatīṃ kṛṣṇe sātvatapravare nṛpa
02,042.060b*0418_01 yudhiṣṭhiro mahārājaḥ praviveśa puraṃ tataḥ
02,042.060c eko duryodhano rājā śakuniś cāpi saubalaḥ
02,042.060d*0419_01 sūtaputraś ca rādheyaḥ saha duḥśāsanādibhiḥ
02,042.060d*0419_02 sarvakāmaguṇopetair arcyamānās tu bhārata
02,042.060e tasyāṃ sabhāyāṃ divyāyām ūṣatus tau nararṣabhau
02,042.060f@030_0000 vaiśaṃpāyana uvāca
02,042.060f@030_0001 samāpte rājasūye tu kratuśreṣṭhe sudurlabhe
02,042.060f@030_0002 śiṣyaiḥ parivṛto vyāsaḥ purastāt samapadyata
02,042.060f@030_0003 so 'bhyayād āsanāt tūrṇaṃ bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
02,042.060f@030_0004 pādyenāsanadānena pitāmaham apūjayat
02,042.060f@030_0005 athopaviśya bhagavān kāñcane paramāsane
02,042.060f@030_0006 āsyatām iti covāca dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
02,042.060f@030_0007 athopaviṣṭaṃ rājānaṃ bhrātṛbhiḥ parivāritam
02,042.060f@030_0008 uvāca bhagavān vyāsas tattadvākyaviśāradaḥ
02,042.060f@030_0009 diṣṭyā vardhasi kaunteya sāmrājyaṃ prāpya durlabham
02,042.060f@030_0010 vardhitāḥ kuravaḥ sarve tvayā kurukulodvaha
02,042.060f@030_0011 āpṛcche tvāṃ gamiṣyāmi pūjito 'smi viśāṃ pate
02,042.060f@030_0012 evam uktaḥ sa kṛṣṇena dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,042.060f@030_0013 abhivādyopasaṃgṛhya pitāmaham athābravīt
02,042.060f@030_0013 yudhiṣṭhira uvāca
02,042.060f@030_0014 saṃśayo dvipadāṃ śreṣṭha mamotpannaḥ sudurlabhaḥ
02,042.060f@030_0015 tasya nānyo 'sti vaktā vai tvām ṛte dvijapuṃgava
02,042.060f@030_0016 utpātāṃs trividhān prāha nārado bhagavān ṛṣiḥ
02,042.060f@030_0017 divyāṃś caivāntarikṣāṃś ca pārthivāṃś ca pitāmaha
02,042.060f@030_0018 vaiśaṃpāyana uvāca
02,042.060f@030_0018 api caidyasya patanāc channam autpātikaṃ mahat
02,042.060f@030_0019 rājñas tu vacanaṃ śrutvā parāśarasutaḥ prabhuḥ
02,042.060f@030_0020 kṛṣṇadvaipāyano vyāsa idaṃ vacanam abravīt
02,042.060f@030_0021 trayodaśa samā rājann utpātānāṃ phalaṃ mahat
02,042.060f@030_0022 sarvakṣatravināśāya bhaviṣyati viśāṃ pate
02,042.060f@030_0023 tvām ekaṃ kāraṇaṃ kṛtvā kālena bharatarṣabha
02,042.060f@030_0024 sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ kṣayaṃ yāsyati bhārata
02,042.060f@030_0025 duryodhanāparādhena bhīmārjunabalena ca
02,042.060f@030_0026 svapne drakṣyasi rājendra kṣapānte tvaṃ vṛṣadhvajam
02,042.060f@030_0027 nīlakaṇṭhaṃ bhavaṃ sthāṇuṃ kāpāliṃ tripurāntakam
02,042.060f@030_0028 ugraṃ rudraṃ paśupatiṃ mahādevam umāpatim
02,042.060f@030_0029 haraṃ śarvaṃ vṛṣaṃ śūliṃ pinākiṃ kṛttivāsasam
02,042.060f@030_0030 kailāsakūṭapratime vṛṣabhe 'vasthitaṃ śivam
02,042.060f@030_0031 nirīkṣamāṇaṃ satataṃ pitṛrājāśritāṃ diśam
02,042.060f@030_0032 evam īdṛśakaṃ svapnaṃ drakṣyasi tvaṃ viśāṃ pate
02,042.060f@030_0033 mā tatkṛte hy anudhyāhi kālo hi duratikramaḥ
02,042.060f@030_0034 svasti te 'stu gamiṣyāmi kailāsaṃ parvataṃ prati
02,042.060f@030_0035 vaiśaṃpāyana uvāca
02,042.060f@030_0035 apramattaḥ sthito dāntaḥ pṛthivīṃ paripālaya
02,042.060f@030_0036 evam uktvā sa bhagavān kailāsaṃ parvataṃ yayau
02,042.060f@030_0037 kṛṣṇadvaipāyano vyāsaḥ saha śiṣyaiḥ śrutānugaiḥ
02,042.060f@030_0038 gate pitāmahe rājā cintāśokasamanvitaḥ
02,042.060f@030_0039 niḥśvasann uṣṇam asakṛt tam evārthaṃ vicintayan
02,042.060f@030_0040 kathaṃ tu daivaṃ śakyeta pauruṣeṇa prabādhitum
02,042.060f@030_0041 avaśyam eva bhavitā yad uktaṃ paramarṣiṇā
02,042.060f@030_0042 tato 'bravīn mahātejāḥ sarvān bhrātṝn yudhiṣṭhiraḥ
02,042.060f@030_0043 śrutaṃ vai puruṣavyāghrā yan māṃ dvaipāyano 'bravīt
02,042.060f@030_0044 tadā tadvacanaṃ śrutvā maraṇe niścitā matiḥ
02,042.060f@030_0045 sarvakṣatrasya nidhane yady ahaṃ hetur īpsitaḥ
02,042.060f@030_0046 kālena nirmitas tāta ko mamārtho 'sti jīvataḥ
02,042.060f@030_0047 evaṃ bruvantaṃ rājānaṃ phālgunaḥ pratyabhāṣata
02,042.060f@030_0048 mā rājan kaśmalaṃ ghoraṃ prāviśo buddhināśanam
02,042.060f@030_0049 saṃpradhārya mahārāja yat kṣamaṃ tat samācara
02,042.060f@030_0050 tato 'bravīt satyadhṛtir bhrātṝn sarvān yudhiṣṭhiraḥ
02,042.060f@030_0051 dvaipāyanasya vacanaṃ tatraiva samacintayan
02,042.060f@030_0052 adya prabhṛti bhadraṃ vaḥ pratijñāṃ me nibodhata
02,042.060f@030_0053 trayodaśa samās tāta ko mamārtho 'sti jīvataḥ
02,042.060f@030_0054 na pravakṣyāmi paruṣaṃ bhrātṝn anyāṃś ca pārthivān
02,042.060f@030_0055 sthito nideśe jñātīnāṃ yokṣye tat samudāharan
02,042.060f@030_0056 evaṃ me vartamānasya svasuteṣv itareṣu ca
02,042.060f@030_0057 bhedo na bhavitā loke bhedamūlo hi vigrahaḥ
02,042.060f@030_0058 vigrahaṃ dūrato rakṣan priyāṇy eva samācaran
02,042.060f@030_0059 vācyatāṃ na gamiṣyāmi lokeṣu manujarṣabhāḥ
02,042.060f@030_0060 bhrātur jyeṣṭhasya vacanaṃ pāṇḍavāḥ saṃniśamya tat
02,042.060f@030_0061 tam eva samavartanta dharmarājahite ratāḥ
02,042.060f@030_0062 saṃsatsu samayaṃ kṛtvā dharmarāḍ bhrātṛbhiḥ saha
02,042.060f@030_0063 pitṝṃs tarpya yathānyāyaṃ devatāś ca viśāṃ pate
02,042.060f@030_0064 kṛtamaṅgalakalyāṇo bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
02,042.060f@030_0065 gateṣu kṣatriyendreṣu sarveṣu bharatarṣabha
02,042.060f@030_0066 yudhiṣṭhiraḥ sahāmātyaḥ praviveśa purottamam
02,042.060f@030_0067 duryodhano mahārāja śakuniś cāpi saubalaḥ
02,042.060f@030_0068 sabhāyāṃ ramaṇīyāyāṃ tatraivāste narādhipa
02,043.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,043.001a vasan duryodhanas tasyāṃ sabhāyāṃ bharatarṣabha
02,043.001c śanair dadarśa tāṃ sarvāṃ sabhāṃ śakuninā saha
02,043.002a tasyāṃ divyān abhiprāyān dadarśa kurunandanaḥ
02,043.002c na dṛṣṭapūrvā ye tena nagare nāgasāhvaye
02,043.003a sa kadā cit sabhāmadhye dhārtarāṣṭro mahīpatiḥ
02,043.003c sphāṭikaṃ talam āsādya jalam ity abhiśaṅkayā
02,043.004a svavastrotkarṣaṇaṃ rājā kṛtavān buddhimohitaḥ
02,043.004b*0420_01 tatrāpy enaṃ jano dṛṣṭvā jahasuḥ pāṇḍavās tadā
02,043.004c durmanā vimukhaś caiva paricakrāma tāṃ sabhām
02,043.004d*0421_01 tataḥ sthale nipatito durmanā vrīḍito nṛpaḥ
02,043.005a tataḥ sphāṭikatoyāṃ vai sphāṭikāmbujaśobhitām
02,043.005c vāpīṃ matvā sthalam iti savāsāḥ prāpataj jale
02,043.006a jale nipatitaṃ dṛṣṭvā kiṃkarā jahasur bhṛśam
02,043.006c vāsāṃsi ca śubhāny asmai pradadū rājaśāsanāt
02,043.006d*0422_01 jahāsa jahasuś caiva kiṃkarāś ca suyodhanam
02,043.007a tathāgataṃ tu taṃ dṛṣṭvā bhīmaseno mahābalaḥ
02,043.007c arjunaś ca yamau cobhau sarve te prāhasaṃs tadā
02,043.007d*0423_01 tato 'nyasmin sabhoddeśe punar duryodhano nṛpaḥ
02,043.008a nāmarṣayat tatas teṣām avahāsam amarṣaṇaḥ
02,043.008c ākāraṃ rakṣamāṇas tu na sa tān samudaikṣata
02,043.009a punar vasanam utkṣipya pratariṣyann iva sthalam
02,043.009c āruroha tataḥ sarve jahasus te punar janāḥ
02,043.009d*0424_01 dvāraṃ tu pihitākāraṃ sphāṭikaṃ prekṣya bhūmipaḥ
02,043.009d*0424_02 praviśann āhato mūrdhni vyāghūrṇita iva sthitaḥ
02,043.009d*0424_03 tādṛkṣam aparaṃ dvāraṃ sphāṭikorukapāṭakam
02,043.009d*0424_04 vighaṭṭayan karābhyāṃ tu niṣkramyāgre papāta ha
02,043.010a dvāraṃ ca vivṛtākāraṃ lalāṭena samāhanat
02,043.010c saṃvṛtaṃ ceti manvāno dvāradeśād upāramat
02,043.011a evaṃ pralambhān vividhān prāpya tatra viśāṃ pate
02,043.011c pāṇḍaveyābhyanujñātas tato duryodhano nṛpaḥ
02,043.012a aprahṛṣṭena manasā rājasūye mahākratau
02,043.012c prekṣya tām adbhutām ṛddhiṃ jagāma gajasāhvayam
02,043.013a pāṇḍavaśrīprataptasya dhyānaglānasya gacchataḥ
02,043.013c duryodhanasya nṛpateḥ pāpā matir ajāyata
02,043.013d*0425_01 natuṣṭo dharmarājasya yajñam āsādya taṃ tadā
02,043.013d*0425_02 jagāma svagṛhaṃ tv anyān ṛte duryodhano nṛpaḥ
02,043.013d*0425_03 dṛṣṭvā yajñavibhūtiṃ tāṃ pāṇḍavānāṃ yaśasvinām
02,043.013d*0425_04 paśyato duḥkhadīnasya pāpā matir ajāyata
02,043.014a pārthān sumanaso dṛṣṭvā pārthivāṃś ca vaśānugān
02,043.014c kṛtsnaṃ cāpi hitaṃ lokam ākumāraṃ kurūdvaha
02,043.015a mahimānaṃ paraṃ cāpi pāṇḍavānāṃ mahātmanām
02,043.015c duryodhano dhārtarāṣṭro vivarṇaḥ samapadyata
02,043.016a sa tu gacchann anekāgraḥ sabhām evānucintayan
02,043.016c śriyaṃ ca tām anupamāṃ dharmarājasya dhīmataḥ
02,043.017a pramatto dhṛtarāṣṭrasya putro duryodhanas tadā
02,043.017c nābhyabhāṣat subalajaṃ bhāṣamāṇaṃ punaḥ punaḥ
02,043.018a anekāgraṃ tu taṃ dṛṣṭvā śakuniḥ pratyabhāṣata
02,043.018c duryodhana kutomūlaṃ niḥśvasann iva gacchasi
02,043.019 duryodhana uvāca
02,043.019a dṛṣṭvemāṃ pṛthivīṃ kṛtsnāṃ yudhiṣṭhiravaśānugām
02,043.019b*0426_01 devarṣiyakṣagandharvās tatrāgacchanti nityaśaḥ
02,043.019b*0426_02 kṛṣṇas tu durmanās teṣāṃ vivardhayati saṃpadaḥ
02,043.019b*0426_03 āturās tatra nīyante vyavahāravacodhikāḥ
02,043.019b*0426_04 gandhānāṃ nātra gacchanti vikretāro mahāprabhāḥ
02,043.019b*0426_05 kharoṣṭrāśvājakhaḍgānāṃ vikretāras tathā nṛpāḥ
02,043.019b*0426_06 loke 'smin kauravaḥ śabdas tatraiva parivartate
02,043.019b*0426_07 hariprasthapuradvāraṃ sadā tu nibiḍīkṛtam
02,043.019b*0426_08 rathahastyaśvayānānāṃ rohaṇena sadā nṛṇām
02,043.019c jitām astrapratāpena śvetāśvasya mahātmanaḥ
02,043.020a taṃ ca yajñaṃ tathābhūtaṃ dṛṣṭvā pārthasya mātula
02,043.020c yathā śakrasya deveṣu tathābhūtaṃ mahādyute
02,043.021a amarṣeṇa susaṃpūrṇo dahyamāno divāniśam
02,043.021c śuciśukrāgame kāle śuṣye toyam ivālpakam
02,043.022a paśya sātvatamukhyena śiśupālaṃ nipātitam
02,043.022c na ca tatra pumān āsīt kaś cit tasya padānugaḥ
02,043.023a dahyamānā hi rājānaḥ pāṇḍavotthena vahninā
02,043.023c kṣāntavanto 'parādhaṃ taṃ ko hi taṃ kṣantum arhati
02,043.024a vāsudevena tat karma tathāyuktaṃ mahat kṛtam
02,043.024c siddhaṃ ca pāṇḍaveyānāṃ pratāpena mahātmanām
02,043.025a tathā hi ratnāny ādāya vividhāni nṛpā nṛpam
02,043.025c upatiṣṭhanti kaunteyaṃ vaiśyā iva karapradāḥ
02,043.026a śriyaṃ tathāvidhāṃ dṛṣṭvā jvalantīm iva pāṇḍave
02,043.026c amarṣavaśam āpanno dahye 'ham atathocitaḥ
02,043.026d*0427_01 evaṃ sa niścayaṃ kṛtvā tato vacanam abravīt
02,043.026d*0427_02 punar gāndhāranṛpatiṃ dahyamāna ivāgninā
02,043.027a vahnim eva pravekṣyāmi bhakṣayiṣyāmi vā viṣam
02,043.027c apo vāpi pravekṣyāmi na hi śakṣyāmi jīvitum
02,043.028a ko hi nāma pumāṃl loke marṣayiṣyati sattvavān
02,043.028c sapatnān ṛdhyato dṛṣṭvā hānim ātmana eva ca
02,043.029a so 'haṃ na strī na cāpy astrī na pumān nāpumān api
02,043.029c yo 'haṃ tāṃ marṣayāmy adya tādṛśīṃ śriyam āgatām
02,043.030a īśvaratvaṃ pṛthivyāś ca vasumattāṃ ca tādṛśīm
02,043.030c yajñaṃ ca tādṛśaṃ dṛṣṭvā mādṛśaḥ ko na saṃjvaret
02,043.031a aśaktaś caika evāhaṃ tām āhartuṃ nṛpaśriyam
02,043.031c sahāyāṃś ca na paśyāmi tena mṛtyuṃ vicintaye
02,043.032a daivam eva paraṃ manye pauruṣaṃ tu nirarthakam
02,043.032c dṛṣṭvā kuntīsute śubhrāṃ śriyaṃ tām āhṛtāṃ tathā
02,043.033a kṛto yatno mayā pūrvaṃ vināśe tasya saubala
02,043.033c tac ca sarvam atikramya sa vṛddho 'psv iva paṅkajam
02,043.034a tena daivaṃ paraṃ manye pauruṣaṃ tu nirarthakam
02,043.034c dhārtarāṣṭrā hi hīyante pārthā vardhanti nityaśaḥ
02,043.035a so 'haṃ śriyaṃ ca tāṃ dṛṣṭvā sabhāṃ tāṃ ca tathāvidhām
02,043.035c rakṣibhiś cāvahāsaṃ taṃ paritapye yathāgninā
02,043.036a sa mām abhyanujānīhi mātulādya suduḥkhitam
02,043.036c amarṣaṃ ca samāviṣṭaṃ dhṛtarāṣṭre nivedaya
02,044.001 śakunir uvāca
02,044.001a duryodhana na te 'marṣaḥ kāryaḥ prati yudhiṣṭhiram
02,044.001c bhāgadheyāni hi svāni pāṇḍavā bhuñjate sadā
02,044.001d*0428_01 vidhānaṃ vividhākāraṃ paraṃ teṣāṃ vidhānataḥ
02,044.002a anekair abhyupāyaiś ca tvayārabdhāḥ purāsakṛt
02,044.002b*0429_01 ārabdhāpi mahārāja punaḥ punar ariṃdama
02,044.002b*0430_01 utsāhavantaḥ puruṣā nāvasīdanti karmasu
02,044.002c vimuktāś ca naravyāghrā bhāgadheyapuraskṛtāḥ
02,044.003a tair labdhā draupadī bhāryā drupadaś ca sutaiḥ saha
02,044.003c sahāyaḥ pṛthivīlābhe vāsudevaś ca vīryavān
02,044.003d*0431_01 ajitaḥ so 'pi sarvair hi sadevāsuramānuṣaiḥ
02,044.003d*0431_02 tattejasā pravṛddho 'sau tatra kā paridevanā
02,044.004a labdhaś ca nābhibhūto 'rthaḥ pitryo 'ṃśaḥ pṛthivīpate
02,044.004c vivṛddhas tejasā teṣāṃ tatra kā paridevanā
02,044.005a dhanaṃjayena gāṇḍīvam akṣayyau ca maheṣudhī
02,044.005c labdhāny astrāṇi divyāni tarpayitvā hutāśanam
02,044.006a tena kārmukamukhyena bāhuvīryeṇa cātmanaḥ
02,044.006c kṛtā vaśe mahīpālās tatra kā paridevanā
02,044.007a agnidāhān mayaṃ cāpi mokṣayitvā sa dānavam
02,044.007c sabhāṃ tāṃ kārayām āsa savyasācī paraṃtapaḥ
02,044.008a tena caiva mayenoktāḥ kiṃkarā nāma rākṣasāḥ
02,044.008c vahanti tāṃ sabhāṃ bhīmās tatra kā paridevanā
02,044.009a yac cāsahāyatāṃ rājann uktavān asi bhārata
02,044.009c tan mithyā bhrātaro hīme sahāyās te mahārathāḥ
02,044.010a droṇas tava maheṣvāsaḥ saha putreṇa dhīmatā
02,044.010c sūtaputraś ca rādheyo gautamaś ca mahārathaḥ
02,044.010d*0432_01 sa ekaḥ samare sarvān pāṇḍavān sahasomakān
02,044.010d*0432_02 vijeṣyati mahābāhuḥ kiṃ sahāyaiḥ kariṣyasi
02,044.010d*0432_03 bhīṣmaś ca puruṣavyāghro gautamaś ca mahārathaḥ
02,044.010d*0432_04 jayadrathaś ca balavān kṛtāstro dṛḍhadhanvakaḥ
02,044.011a ahaṃ ca saha sodaryaiḥ saumadattiś ca vīryavān
02,044.011c etais tvaṃ sahitaḥ sarvair jaya kṛtsnāṃ vasuṃdharām
02,044.012 duryodhana uvāca
02,044.012a tvayā ca sahito rājann etaiś cānyair mahārathaiḥ
02,044.012c etān eva vijeṣyāmi yadi tvam anumanyase
02,044.013a eteṣu vijiteṣv adya bhaviṣyati mahī mama
02,044.013c sarve ca pṛthivīpālāḥ sabhā sā ca mahādhanā
02,044.014 śakunir uvāca
02,044.014a dhanaṃjayo vāsudevo bhīmaseno yudhiṣṭhiraḥ
02,044.014c nakulaḥ sahadevaś ca drupadaś ca sahātmajaiḥ
02,044.015a naite yudhi balāj jetuṃ śakyāḥ suragaṇair api
02,044.015c mahārathā maheṣvāsāḥ kṛtāstrā yuddhadurmadāḥ
02,044.016a ahaṃ tu tad vijānāmi vijetuṃ yena śakyate
02,044.016c yudhiṣṭhiraṃ svayaṃ rājaṃs tan nibodha juṣasva ca
02,044.016d*0433_01 śakuner vacanaṃ śrutvā kururājas tam abravīt
02,044.017 duryodhana uvāca
02,044.017a apramādena suhṛdām anyeṣāṃ ca mahātmanām
02,044.017c yadi śakyā vijetuṃ te tan mamācakṣva mātula
02,044.018 śakunir uvāca
02,044.018a dyūtapriyaś ca kaunteyo na ca jānāti devitum
02,044.018c samāhūtaś ca rājendro na śakṣyati nivartitum
02,044.018d*0434_01 kapaṭe vijayaṃ śakyam anyathā jetum akṣamaḥ
02,044.019a devane kuśalaś cāhaṃ na me 'sti sadṛśo bhuvi
02,044.019c triṣu lokeṣu kaunteyaṃ taṃ tvaṃ dyūte samāhvaya
02,044.020a tasyākṣakuśalo rājann ādāsye 'ham asaṃśayam
02,044.020c rājyaṃ śriyaṃ ca tāṃ dīptāṃ tvadarthaṃ puruṣarṣabha
02,044.021a idaṃ tu sarvaṃ tvaṃ rājñe duryodhana nivedaya
02,044.021c anujñātas tu te pitrā vijeṣye taṃ na saṃśayaḥ
02,044.022 duryodhana uvāca
02,044.022a tvam eva kurumukhyāya dhṛtarāṣṭrāya saubala
02,044.022c nivedaya yathānyāyaṃ nāhaṃ śakṣye niśaṃsitum
02,045.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,045.001a anubhūya tu rājñas taṃ rājasūyaṃ mahākratum
02,045.001c yudhiṣṭhirasya nṛpater gāndhārīputrasaṃyutaḥ
02,045.001d*0435_01 viveśa hastinapuraṃ duryodhanamatena saḥ
02,045.001d*0435_02 bāḍham ity eva śakunir dṛḍhaṃ hṛdi cakāra ha
02,045.001d*0435_03 asvasthatāṃ ca tāṃ dṛṣṭvā dhārtarāṣṭrasya pāpakṛt
02,045.001d*0435_04 pāpaḥ pāpātmanā tena sametya pṛthivīkṣitām
02,045.001d*0435_05 bhāratānāṃ ca duṣṭātmā kṣayāya hi nṛpakṣayam
02,045.002a priyakṛn matam ājñāya pūrvaṃ duryodhanasya tat
02,045.002b*0436_01 vaiśasaṃ sarvalokasya hṛdi kṛtvā sudurmatiḥ
02,045.002b*0436_02 daivena vidhinā caiva coditaḥ krūrakarmakṛt
02,045.002c prajñācakṣuṣam āsīnaṃ śakuniḥ saubalas tadā
02,045.003a duryodhanavacaḥ śrutvā dhṛtarāṣṭraṃ janādhipam
02,045.003c upagamya mahāprājñaṃ śakunir vākyam abravīt
02,045.004a duryodhano mahārāja vivarṇo hariṇaḥ kṛśaḥ
02,045.004c dīnaś cintāparaś caiva tad viddhi bharatarṣabha
02,045.005a na vai parīkṣase samyag asahyaṃ śatrusaṃbhavam
02,045.005c jyeṣṭhaputrasya śokaṃ tvaṃ kimarthaṃ nāvabudhyase
02,045.005d*0437_01 evam uktaḥ śakuninā dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ
02,045.005d*0437_02 duryodhanaṃ samāhūya idaṃ vacanam abravīt
02,045.006 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,045.006a duryodhana kutomūlaṃ bhṛśam ārto 'si putraka
02,045.006c śrotavyaś cen mayā so 'rtho brūhi me kurunandana
02,045.007a ayaṃ tvāṃ śakuniḥ prāha vivarṇaṃ hariṇaṃ kṛśam
02,045.007c cintayaṃś ca na paśyāmi śokasya tava saṃbhavam
02,045.008a aiśvaryaṃ hi mahat putra tvayi sarvaṃ samarpitam
02,045.008c bhrātaraḥ suhṛdaś caiva nācaranti tavāpriyam
02,045.008d*0438_01 tvaddattaṃ caiva bhuñjāmo gāndhārī cāham eva ca
02,045.009a ācchādayasi prāvārān aśnāsi piśitaudanam
02,045.009c ājāneyā vahanti tvāṃ kenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
02,045.010a śayanāni mahārhāṇi yoṣitaś ca manoramāḥ
02,045.010c guṇavanti ca veśmāni vihārāś ca yathāsukham
02,045.011a devānām iva te sarvaṃ vāci baddhaṃ na saṃśayaḥ
02,045.011c sa dīna iva durdharṣaḥ kasmāc chocasi putraka
02,045.011d@031_0001 mātrā pitrā ca putrasya yad vai kāryaṃ paraṃ smṛtam
02,045.011d@031_0002 prāptas tvam asi tat tāta nikhilāṃ naḥ kulaśriyam
02,045.011d@031_0003 upasthitaḥ sarvakāmais tridive vāsavo yathā
02,045.011d@031_0004 vividhair annapānaiś ca pravaraiḥ kiṃ nu śocasi
02,045.011d@031_0005 adhītavān kṛtavidyaḥ priyo me lāḷito gṛhe
02,045.011d@031_0006 niruktaṃ nigamaṃ chandaḥ saṣaḍaṅgārthaśāstravān
02,045.011d@031_0007 adhītaḥ kṛtavidyas tvam aṣṭavyākaraṇaiḥ kṛpāt
02,045.011d@031_0008 halāyudhāt kṛpād droṇād astravidyāṃ tv adhītavān
02,045.011d@031_0009 bhrātṛjyeṣṭhaḥ sthito rājye kiṃ nu śocasi putraka
02,045.011d@031_0010 pṛthagjanair atulyaṃ yad aśanācchādanaṃ bahu
02,045.011d@031_0011 prabhus tvaṃ bhuñjase putra saṃstutaḥ sūtamāgadhaiḥ
02,045.011d@031_0012 tasya te viditaprajña śokamūlam idaṃ katham
02,045.011d@031_0013 loke 'smiñ jyeṣṭhabhāgyo 'nyas tan mamācakṣva putraka
02,045.011d@031_0013 vaiśaṃpāyanaḥ
02,045.011d@031_0014 tasya tad vacanaṃ śrutvā mandaḥ krodhavaśānugaḥ
02,045.011d@031_0015 pitaraṃ pratyuvācedaṃ svāṃ matiṃ saṃprakāśayan
02,045.012 duryodhana uvāca
02,045.012a aśnāmy ācchādaye cāhaṃ yathā kupuruṣas tathā
02,045.012c amarṣaṃ dhāraye cograṃ titikṣan kālaparyayam
02,045.013a amarṣaṇaḥ svāḥ prakṛtīr abhibhūya pare sthitāḥ
02,045.013c kleśān mumukṣuḥ parajān sa vai puruṣa ucyate
02,045.014a saṃtoṣo vai śriyaṃ hanti abhimānaś ca bhārata
02,045.014c anukrośabhaye cobhe yair vṛto nāśnute mahat
02,045.015a na mām avati tad bhuktaṃ śriyaṃ dṛṣṭvā yudhiṣṭhire
02,045.015c jvalantīm iva kaunteye vivarṇakaraṇīṃ mama
02,045.016a sapatnān ṛdhyato ''tmānaṃ hīyamānaṃ niśāmya ca
02,045.016c adṛśyām api kaunteye sthitāṃ paśyann ivodyatām
02,045.016e tasmād ahaṃ vivarṇaś ca dīnaś ca hariṇaḥ kṛśaḥ
02,045.017a aṣṭāśītisahasrāṇi snātakā gṛhamedhinaḥ
02,045.017c triṃśaddāsīka ekaiko yān bibharti yudhiṣṭhiraḥ
02,045.018a daśānyāni sahasrāṇi nityaṃ tatrānnam uttamam
02,045.018c bhuñjate rukmapātrībhir yudhiṣṭhiraniveśane
02,045.018d*0439_01 śatror ṛddhiviśeṣeṇa virūpo 'nnavivarjitaḥ
02,045.019a kadalīmṛgamokāni kṛṣṇaśyāmāruṇāni ca
02,045.019c kāmbojaḥ prāhiṇot tasmai parārdhyān api kambalān
02,045.020a rathayoṣidgavāśvasya śataśo 'tha sahasraśaḥ
02,045.020c triṃśataṃ coṣṭravāmīnāṃ śatāni vicaranty uta
02,045.020d*0440_01 rājāno balim ādāya sametā hi nṛpakṣaye
02,045.021a pṛthagvidhāni ratnāni pārthivāḥ pṛthivīpate
02,045.021c āharan kratumukhye 'smin kuntīputrāya bhūriśaḥ
02,045.022a na kva cid dhi mayā dṛṣṭas tādṛśo naiva ca śrutaḥ
02,045.022c yādṛg dhanāgamo yajñe pāṇḍuputrasya dhīmataḥ
02,045.022d*0441_01 asatyaṃ ced idaṃ sarvaṃ saṃjayaṃ praṣṭum arhasi
02,045.023a aparyantaṃ dhanaughaṃ taṃ dṛṣṭvā śatror ahaṃ nṛpa
02,045.023c śarma naivādhigacchāmi cintayāno 'niśaṃ vibho
02,045.024a brāhmaṇā vāṭadhānāś ca gomantaḥ śatasaṃghaśaḥ
02,045.024c traikharvaṃ balim ādāya dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ
02,045.025a kamaṇḍalūn upādāya jātarūpamayāñ śubhān
02,045.025c evaṃ baliṃ samādāya praveśaṃ lebhire tataḥ
02,045.026a yan naiva madhu śakrāya dhārayanty amarastriyaḥ
02,045.026c tad asmai kāṃsyam āhārṣīd vāruṇaṃ kalaśodadhiḥ
02,045.027a śaikyaṃ rukmasahasrasya bahuratnavibhūṣitam
02,045.027b*0442_01 śaṅkhapravaram ādāya vāsudevo 'bhiṣiktavān
02,045.027c dṛṣṭvā ca mama tat sarvaṃ jvararūpam ivābhavat
02,045.028a gṛhītvā tat tu gacchanti samudrau pūrvadakṣiṇau
02,045.028c tathaiva paścimaṃ yānti gṛhītvā bharatarṣabha
02,045.028d*0443_01 jalārthaṃ tatra rājendra ghaṭān ādāya rākṣasāḥ
02,045.028d*0443_02 diśo yayur jalārthaṃ te varjayitvottarāṃ diśam
02,045.029a uttaraṃ tu na gacchanti vinā tāta patatribhiḥ
02,045.029b*0444_01 tatra gatvārjuno daṇḍam ājahārāmitaṃ dhanam
02,045.029b@032_0001 kṛtāṃ baindusaroratnair mayena sphāṭikacchadām
02,045.029b@032_0002 apaśyaṃ nalinīṃ pūrṇām udakasyeva bhārata
02,045.029b@032_0003 utkarṣantaṃ ca vai vāsaḥ prāhasan māṃ vṛkodaraḥ
02,045.029b@032_0004 kiṃkarāś ca sabhāpālā jahasur bharatarṣabha
02,045.029b@032_0005 pitror arthe viśeṣeṇa prāvṛṇvaṃ tatra jīvitam
02,045.029b@032_0006 tatra sma yadi śaktaḥ syāṃ ghātayeyaṃ vṛkodaram
02,045.029b@032_0007 sapatnenāpahāso hi sa māṃ dahati bhārata
02,045.029b@032_0008 tatra sphāṭikatoyāṃ hi sphāṭikāmbujaśobhitām
02,045.029b@032_0009 sabhāṃ puṣkariṇīṃ matvā patito 'smi narādhipa
02,045.029b@032_0010 tatra mām ahasad bhīmaḥ saha pārthena sasvaram
02,045.029b@032_0011 draupadī ca saha strībhiḥ pātayantī mano mama
02,045.029b@032_0012 klinnavastrasya ca jale kiṃkarā rājacoditāḥ
02,045.029b@032_0013 dadur vāsāṃsi me 'nyāni tac ca duḥkhataraṃ mama
02,045.029b@032_0014 astambhā iva tiṣṭhanti stambhāḥ śatasahasraśaḥ
02,045.029b@032_0015 so 'haṃ tatrāhato rājan sphaṭikābhyantare vibho
02,045.029b@032_0016 chāyāḥ stambhā ivātiṣṭhañ śataśo 'tha sahasraśaḥ
02,045.029b@032_0017 advāreṇa vinirgacchan dvārasaṃsthānarūpiṇā
02,045.029b@032_0018 abhihatya śilāṃ bhūyo lalāṭenāsmi vikṣataḥ
02,045.029b@032_0019 āmṛśan niyataṃ dṛṣṭvā mārgāntaram upāviśam
02,045.029b@032_0020 striyaś ca tatra māṃ dṛṣṭvā jahasus tādṛśaṃ nṛpa
02,045.029b@032_0021 idaṃ dvāram idaṃ rājan na dvāram iti māṃ prati
02,045.029b@032_0022 agrataḥ prahasan vākyaṃ babhāṣe sa vṛkodaraḥ
02,045.029b@032_0023 sarvaṃ hāsyakaraṃ teṣāṃ sadasyānāṃ nararṣabha
02,045.029b@032_0024 na śrutāni na dṛṣṭāni yāni ratnāni me kva cit
02,045.029b@032_0025 tāni me tatra dṛṣṭāni tena tapto 'smi duḥkhitaḥ
02,045.029b@032_0026 hutāśanaṃ pravekṣyāmi praviśe vā mahodadhim
02,045.029b@032_0027 saṃbhāvitasya cākīrtir maraṇād atiricyate
02,045.029c idaṃ cādbhutam atrāsīt tan me nigadataḥ śṛṇu
02,045.030a pūrṇe śatasahasre tu viprāṇāṃ pariviṣyatām
02,045.030c sthāpitā tatra saṃjñābhūc chaṅkho dhmāyati nityaśaḥ
02,045.031a muhur muhuḥ praṇadatas tasya śaṅkhasya bhārata
02,045.031c uttamaṃ śabdam aśrauṣaṃ tato romāṇi me 'hṛṣan
02,045.032a pārthivair bahubhiḥ kīrṇam upasthānaṃ didṛkṣubhiḥ
02,045.032b*0445_01 aśobhata mahārāja nakṣatrair dyaur ivāmalā
02,045.032c sarvaratnāny upādāya pārthivā vai janeśvara
02,045.033a yajñe tasya mahārāja pāṇḍuputrasya dhīmataḥ
02,045.033c vaiśyā iva mahīpālā dvijātipariveṣakāḥ
02,045.034a na sā śrīr devarājasya yamasya varuṇasya vā
02,045.034c guhyakādhipater vāpi yā śrī rājan yudhiṣṭhire
02,045.034c*0446_01 **** **** svayaṃ viṣṇor api prabho
02,045.034c*0446_02 rākṣasādhipater vāpi
02,045.035a tāṃ dṛṣṭvā pāṇḍuputrasya śriyaṃ paramikām aham
02,045.035c śāntiṃ na parigacchāmi dahyamānena cetasā
02,045.035d*0447_01 aprāpya pāṇḍavaiśvaryaṃ śamo mama na vidyate
02,045.035d*0447_02 avāpsye vā śriyaṃ bāṇaiḥ śayiṣye vā hataḥ paraiḥ
02,045.035d*0447_03 atādṛśasya me kiṃ nu jīvitena paraṃtapa
02,045.035d*0447_04 vardhante pāṇḍavā rājan vayaṃ hi sthitavṛddhayaḥ
02,045.036 śakunir uvāca
02,045.036a yām etām uttamāṃ lakṣmīṃ dṛṣṭavān asi pāṇḍave
02,045.036c tasyāḥ prāptāv upāyaṃ me śṛṇu satyaparākrama
02,045.037a aham akṣeṣv abhijñātaḥ pṛthivyām api bhārata
02,045.037c hṛdayajñaḥ paṇajñaś ca viśeṣajñaś ca devane
02,045.038a dyūtapriyaś ca kaunteyo na ca jānāti devitum
02,045.038c āhūtaś caiṣyati vyaktaṃ dīvyāvety āhvayasva tam
02,045.038c*0448_01 **** **** dyūtād api raṇād api
02,045.038c*0448_02 niyataṃ taṃ vijeṣyāmi kṛtvā tu kapaṭaṃ vibho
02,045.038c*0448_03 ānayāmi samṛddhiṃ tāṃ
02,045.039 vaiśaṃpāyana uvāca
02,045.039a evam uktaḥ śakuninā rājā duryodhanas tadā
02,045.039c dhṛtarāṣṭram idaṃ vākyam apadāntaram abravīt
02,045.040a ayam utsahate rājañ śriyam āhartum akṣavit
02,045.040c dyūtena pāṇḍuputrasya tad anujñātum arhasi
02,045.041 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,045.041a kṣattā mantrī mahāprājñaḥ sthito yasyāsmi śāsane
02,045.041c tena saṃgamya vetsyāmi kāryasyāsya viniścayam
02,045.042a sa hi dharmaṃ puraskṛtya dīrghadarśī paraṃ hitam
02,045.042c ubhayoḥ pakṣayor yuktaṃ vakṣyaty arthaviniścayam
02,045.043 duryodhana uvāca
02,045.043a nivartayiṣyati tvāsau yadi kṣattā sameṣyati
02,045.043b*0449_01 atha vā vāsudevaṃ vā bhīṣmaṃ vā kāryaniścaye
02,045.043b*0449_02 āhūya mantraṇaṃ kuryāḥ kathaṃ vyavasitaṃ yataḥ
02,045.043c nivṛtte tvayi rājendra mariṣye 'ham asaṃśayam
02,045.044a sa mayi tvaṃ mṛte rājan vidureṇa sukhī bhava
02,045.044c bhokṣyase pṛthivīṃ kṛtsnāṃ kiṃ mayā tvaṃ kariṣyasi
02,045.045 vaiśaṃpāyana uvāca
02,045.045a ārtavākyaṃ tu tat tasya praṇayoktaṃ niśamya saḥ
02,045.045c dhṛtarāṣṭro 'bravīt preṣyān duryodhanamate sthitaḥ
02,045.046a sthūṇāsahasrair bṛhatīṃ śatadvārāṃ sabhāṃ mama
02,045.046c manoramāṃ darśanīyām āśu kurvantu śilpinaḥ
02,045.047a tataḥ saṃstīrya ratnais tām akṣān āvāpya sarvaśaḥ
02,045.047c sukṛtāṃ supraveśāṃ ca nivedayata me śanaiḥ
02,045.048a duryodhanasya śāntyartham iti niścitya bhūmipaḥ
02,045.048c dhṛtarāṣṭro mahārāja prāhiṇod vidurāya vai
02,045.049a apṛṣṭvā viduraṃ hy asya nāsīt kaś cid viniścayaḥ
02,045.049c dyūtadoṣāṃś ca jānan sa putrasnehād akṛṣyata
02,045.050a tac chrutvā viduro dhīmān kalidvāram upasthitam
02,045.050c vināśamukham utpannaṃ dhṛtarāṣṭram upādravat
02,045.051a so 'bhigamya mahātmānaṃ bhrātā bhrātaram agrajam
02,045.051c mūrdhnā praṇamya caraṇāv idaṃ vacanam abravīt
02,045.052a nābhinandāmi te rājan vyavasāyam imaṃ prabho
02,045.052c putrair bhedo yathā na syād dyūtahetos tathā kuru
02,045.053 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,045.053a kṣattaḥ putreṣu putrair me kalaho na bhaviṣyati
02,045.053c divi devāḥ prasādaṃ naḥ kariṣyanti na saṃśayaḥ
02,045.054a aśubhaṃ vā śubhaṃ vāpi hitaṃ vā yadi vāhitam
02,045.054c pravartatāṃ suhṛddyūtaṃ diṣṭam etan na saṃśayaḥ
02,045.055a mayi saṃnihite caiva bhīṣme ca bharatarṣabhe
02,045.055c anayo daivavihito na kathaṃ cid bhaviṣyati
02,045.056a gaccha tvaṃ ratham āsthāya hayair vātasamair jave
02,045.056c khāṇḍavaprastham adyaiva samānaya yudhiṣṭhiram
02,045.057a na vāryo vyavasāyo me viduraitad bravīmi te
02,045.057c daivam eva paraṃ manye yenaitad upapadyate
02,045.058a ity ukto viduro dhīmān naitad astīti cintayan
02,045.058a*0450_01 **** **** idaṃ vacanam abravīt
02,045.058a*0450_02 kulaṃ sabāndhavaṃ caitan
02,045.058c āpageyaṃ mahāprājñam abhyagacchat suduḥkhitaḥ
02,046.001 janamejaya uvāca
02,046.001a kathaṃ samabhavad dyūtaṃ bhrātṝṇāṃ tan mahātyayam
02,046.001c yatra tad vyasanaṃ prāptaṃ pāṇḍavair me pitāmahaiḥ
02,046.002a ke ca tatra sabhāstārā rājāno brahmavittama
02,046.002c ke cainam anvamodanta ke cainaṃ pratyaṣedhayan
02,046.003a vistareṇaitad icchāmi kathyamānaṃ tvayā dvija
02,046.003c mūlaṃ hy etad vināśasya pṛthivyā dvijasattama
02,046.004 sūta uvāca
02,046.004a evam uktas tadā rājñā vyāsaśiṣyaḥ pratāpavān
02,046.004c ācacakṣe yathāvṛttaṃ tat sarvaṃ sarvavedavit
02,046.005 vaiśaṃpāyana uvāca
02,046.005a śṛṇu me vistareṇemāṃ kathāṃ bharatasattama
02,046.005c bhūya eva mahārāja yadi te śravaṇe matiḥ
02,046.006a vidurasya mataṃ jñātvā dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
02,046.006c duryodhanam idaṃ vākyam uvāca vijane punaḥ
02,046.007a alaṃ dyūtena gāndhāre viduro na praśaṃsati
02,046.007c na hy asau sumahābuddhir ahitaṃ no vadiṣyati
02,046.008a hitaṃ hi paramaṃ manye viduro yat prabhāṣate
02,046.008c kriyatāṃ putra tat sarvam etan manye hitaṃ tava
02,046.009a devarṣir vāsavagurur devarājāya dhīmate
02,046.009c yat prāha śāstraṃ bhagavān bṛhaspatir udāradhīḥ
02,046.010a tad veda viduraḥ sarvaṃ sarahasyaṃ mahākaviḥ
02,046.010c sthitaś ca vacane tasya sadāham api putraka
02,046.011a viduro vāpi medhāvī kurūṇāṃ pravaro mataḥ
02,046.011c uddhavo vā mahābuddhir vṛṣṇīnām arcito nṛpa
02,046.012a dyūtena tad alaṃ putra dyūte bhedo hi dṛśyate
02,046.012c bhede vināśo rājyasya tat putra parivarjaya
02,046.012d*0451_01 alam ardhaṃ kurūṇāṃ te rāṣṭrāṇām iha saṃmatam
02,046.012d*0451_02 jñātibhir bhrātṛbhiś caiva sahito raṃsyase sukham
02,046.013a pitrā mātrā ca putrasya yad vai kāryaṃ paraṃ smṛtam
02,046.013c prāptas tvam asi tat tāta pitṛpaitāmahaṃ padam
02,046.014a adhītavān kṛtī śāstre lālitaḥ satataṃ gṛhe
02,046.014c bhrātṛjyeṣṭhaḥ sthito rājye vindase kiṃ na śobhanam
02,046.015a pṛthagjanair alabhyaṃ yad bhojanācchādanaṃ param
02,046.015c tat prāpto 'si mahābāho kasmāc chocasi putraka
02,046.016a sphītaṃ rāṣṭraṃ mahābāho pitṛpaitāmahaṃ mahat
02,046.016c nityam ājñāpayan bhāsi divi deveśvaro yathā
02,046.016d*0452_01 yādṛśaṃ ca tavaiśvaryaṃ tad anyeṣāṃ sudurlabham
02,046.016d*0452_02 ye copabhogās te rājan mayā pūrvaṃ prakīrtitāḥ
02,046.017a tasya te viditaprajña śokamūlam idaṃ katham
02,046.017c samutthitaṃ duḥkhataraṃ tan me śaṃsitum arhasi
02,046.018 duryodhana uvāca
02,046.018a aśnāmy ācchādayāmīti prapaśyan pāpapūruṣaḥ
02,046.018b*0453_01 anyān svād adhikān rājan prapaśyann āptapūruṣaḥ
02,046.018c nāmarṣaṃ kurute yas tu puruṣaḥ so 'dhamaḥ smṛtaḥ
02,046.019a na māṃ prīṇāti rājendra lakṣmīḥ sādhāraṇā vibho
02,046.019c jvalitām iva kaunteye śriyaṃ dṛṣṭvā ca vivyathe
02,046.020a sarvāṃ hi pṛthivīṃ dṛṣṭvā yudhiṣṭhiravaśānugām
02,046.020c sthiro 'smi yo 'haṃ jīvāmi duḥkhād etad bravīmi te
02,046.021a āvarjitā ivābhānti nighnāś caitrakikaukurāḥ
02,046.021c kāraskarā lohajaṅghā yudhiṣṭhiraniveśane
02,046.022a himavatsāgarānūpāḥ sarvaratnākarās tathā
02,046.022c antyāḥ sarve paryudastā yudhiṣṭhiraniveśane
02,046.023a jyeṣṭho 'yam iti māṃ matvā śreṣṭhaś ceti viśāṃ pate
02,046.023c yudhiṣṭhireṇa satkṛtya yukto ratnaparigrahe
02,046.024a upasthitānāṃ ratnānāṃ śreṣṭhānām arghahāriṇām
02,046.024c nādṛśyata paraḥ prānto nāparas tatra bhārata
02,046.025a na me hastaḥ samabhavad vasu tat pratigṛhṇataḥ
02,046.025c prātiṣṭhanta mayi śrānte gṛhya dūrāhṛtaṃ vasu
02,046.026a kṛtāṃ bindusaroratnair mayena sphāṭikacchadām
02,046.026c apaśyaṃ nalinīṃ pūrṇām udakasyeva bhārata
02,046.027a vastram utkarṣati mayi prāhasat sa vṛkodaraḥ
02,046.027b*0454_01 kiṃkarāś ca sabhāpālā jahasur bharatarṣabha
02,046.027c śatror ṛddhiviśeṣeṇa vimūḍhaṃ ratnavarjitam
02,046.028a tatra sma yadi śaktaḥ syāṃ pātayeyaṃ vṛkodaram
02,046.028b*0455_01 yadi kuryāṃ samārambhaṃ bhīmaṃ hantuṃ narādhipa
02,046.028b*0455_02 śiśupāla ivāsmākaṃ gatiḥ syān nātra saṃśayaḥ
02,046.028c sapatnenāvahāso hi sa māṃ dahati bhārata
02,046.029a punaś ca tādṛśīm eva vāpīṃ jalajaśālinīm
02,046.029c matvā śilāsamāṃ toye patito 'smi narādhipa
02,046.030a tatra māṃ prāhasat kṛṣṇaḥ pārthena saha sasvanam
02,046.030c draupadī ca saha strībhir vyathayantī mano mama
02,046.030d*0456_01 bhṛtyavargaś ca yaḥ kaś cit so 'pi prahasate 'nagha
02,046.031a klinnavastrasya ca jale kiṃkarā rājacoditāḥ
02,046.031c dadur vāsāṃsi me 'nyāni tac ca duḥkhataraṃ mama
02,046.032a pralambhaṃ ca śṛṇuṣvānyaṃ gadato me narādhipa
02,046.032c advāreṇa vinirgacchan dvārasaṃsthānarūpiṇā
02,046.032e abhihatya śilāṃ bhūyo lalāṭenāsmi vikṣataḥ
02,046.032f*0457_01 striyaś ca tatra māṃ dṛṣṭvā jahasus tādṛśaṃ nṛpa
02,046.032f*0457_02 idaṃ dvāram idaṃ rājann advāram iti māṃ prati
02,046.032f*0457_03 agrataḥ prahasan vākyaṃ babhāṣe sa vṛkodaraḥ
02,046.033a tatra māṃ yamajau dūrād ālokya lalitau kila
02,046.033c bāhubhiḥ parigṛhṇītāṃ śocantau sahitāv ubhau
02,046.034a uvāca sahadevas tu tatra māṃ vismayann iva
02,046.034c idaṃ dvāram ito gaccha rājann iti punaḥ punaḥ
02,046.034d*0458_01 bhīmasenena tatrokto dhṛtarāṣṭrātmajeti ca
02,046.034d*0458_02 saṃbodhya prahasitvā ca ito dvāraṃ narādhipa
02,046.035a nāmadheyāni ratnānāṃ purastān na śrutāni me
02,046.035c yāni dṛṣṭāni me tasyāṃ manas tapati tac ca me
02,046.035d*0459_01 hutāśanaṃ pravekṣyāmi praviśe vā mahodadhim
02,046.035d*0459_02 saṃbhāvitasya cākīrtir maraṇād atiricyate
02,047.000*0460_01 tasyāṃ sabhāyāṃ rājendra rājasūye mahākratau
02,047.001 duryodhana uvāca
02,047.001a yan mayā pāṇḍavānāṃ tu dṛṣṭaṃ tac chṛṇu bhārata
02,047.001c āhṛtaṃ bhūmipālair hi vasu mukhyaṃ tatas tataḥ
02,047.002a na vinde dṛḍham ātmānaṃ dṛṣṭvāhaṃ tad arer dhanam
02,047.002c phalato bhūmito vāpi pratipadyasva bhārata
02,047.003a aiḍāṃś cailān vārṣadaṃśāñ jātarūpapariṣkṛtān
02,047.003c prāvārājinamukhyāṃś ca kāmbojaḥ pradadau vasu
02,047.004a aśvāṃs tittirikalmāṣāṃs triśataṃ śukanāsikān
02,047.004c uṣṭravāmīs triśataṃ ca puṣṭāḥ pīluśamīṅgudaiḥ
02,047.005a govāsanā brāhmaṇāś ca dāsamīyāś ca sarvaśaḥ
02,047.005c prītyarthaṃ te mahābhāgā dharmarājño mahātmanaḥ
02,047.005e trikharvaṃ balim ādāya dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ
02,047.005f*0461_01 brāhmaṇā vāṭadhānāś ca gomantaḥ śatasaṃghaśaḥ
02,047.006a kamaṇḍalūn upādāya jātarūpamayāñ śubhān
02,047.006b@033_0001 ratnāni ca hiraṇyaṃ ca suvarṇaṃ caiva kevalam
02,047.006b@033_0002 prīyamāṇaḥ prasannātmā svayaṃ svajanasaṃvṛtaḥ
02,047.006b@033_0003 traikharvo rathamukhyeśaḥ pāṇḍavāya nyavedayat
02,047.006b@033_0004 yaś ca sa dvijamukhyena rājñaḥ śaṅkho niveditaḥ
02,047.006b@033_0005 prītyā dattaḥ kuṇindena dharmarājāya dhīmate
02,047.006b@033_0006 taṃ sarve bhrātaro bhrātre daduḥ śaṅkhaṃ kirīṭine
02,047.006b@033_0007 taṃ pratyagṛhṇād bībhatsus toyajaṃ hemamālinam
02,047.006b@033_0008 citaṃ niṣkasahasreṇa bhrājamānaṃ svatejasā
02,047.006b@033_0009 ruciraṃ darśanīyaṃ ca bhūṣitaṃ viśvakarmaṇā
02,047.006b@033_0010 adhārayac ca dharmaś ca taṃ namasya punaḥ punaḥ
02,047.006b@033_0011 yo 'nādane 'pi nadati sa nanādādhikaṃ tadā
02,047.006b@033_0012 praṇādād bhūmipās tasya petur hīnāḥ svatejasā
02,047.006b@033_0013 dhṛṣṭadyumnaḥ pāṇḍavāś ca sātyakiḥ keśavo 'ṣṭamaḥ
02,047.006b@033_0014 sattvasthāḥ śauryasaṃpannā anyonyapriyakāriṇaḥ
02,047.006b@033_0015 visaṃjñān bhūmipān dṛṣṭvā māṃ ca te prāhasaṃs tadā
02,047.006b@033_0016 tataḥ prahṛṣṭo bībhatsur adadād dhemaśṛṅgiṇaḥ
02,047.006b@033_0017 śatāny anaḍuhāṃ pañca dvijamukhyāya bhārata
02,047.006b@033_0018 sumukhena balir mukhyaḥ preṣito 'jātaśatrave
02,047.006b@033_0019 kuṇindena hiraṇyaṃ ca vāsāṃsi vividhāni ca
02,047.006b@033_0020 kāśmīrarājo mādhvīkaṃ śuddhaṃ ca rasavan madhu
02,047.006b@033_0021 baliṃ ca kṛtsnam ādāya pāṇḍavāyābhyupāharat
02,047.006b@033_0022 yavanā hayān upādāya pārvatīyān mahājavān
02,047.006b@033_0023 āsanāni mahārhāṇi kambalāṃś ca mahādhanān
02,047.006b@033_0024 navān vicitrān sūkṣmāṃś ca parārdhyān supradarśanān
02,047.006b@033_0025 anyac ca vividhaṃ ratnaṃ dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ
02,047.006b@033_0026 śrutāyur api kāliṅgo maṇiratnam anuttamam
02,047.006b@033_0027 aṅgastriyo darśanīyā jātarūpavibhūṣitāḥ
02,047.006b@033_0028 vaṅgo jāmbūnadamayān paryaṅkāñ śataśo nṛpa
02,047.006b@033_0029 dakṣiṇāt sāgarābhyāśāt prāvārāṃś ca paraḥśatam
02,047.006b@033_0030 audakāni ca ratnāni baliṃ cādāya bhārata
02,047.006b@033_0031 anyebhyo bhūmipālebhyaḥ pāṇḍavāya nyavedayat
02,047.006b@033_0032 dārdaraṃ candanaṃ mukhyaṃ bhārān ṣaṇṇavatiṃ dhruvam
02,047.006b@033_0033 pāṇḍavāya dadau pāṇḍyaḥ śaṅkhāṃs tāvata eva ca
02,047.006b@033_0034 candanāgaru cānantaṃ muktāvaiḍūryacitrakāḥ
02,047.006b@033_0035 colaś ca keralaś cobhau dadatuḥ pāṇḍavāya vai
02,047.006b@033_0036 aśmako hemaśṛṅgīś ca dogdhrīr hemavibhūṣitāḥ
02,047.006b@033_0037 savatsāḥ kumbhadohāś ca gāḥ sahasrāṇy adād daśa
02,047.006b@033_0038 saindhavānāṃ sahasrāṇi hayānāṃ pañcaviṃśatim
02,047.006b@033_0039 adadāt saindhavo rājā hemamālyair alaṃkṛtān
02,047.006b@033_0040 sauvīro hastibhir yuktān rathāṃś ca triṃśato varān
02,047.006b@033_0041 jātarūpapariṣkārān maṇiratnavibhūṣitān
02,047.006b@033_0042 madhyaṃdinārkapratimāṃs tejasāpratimān iva
02,047.006b@033_0043 baliṃ ca kṛtsnam ādāya pāṇḍavāya nyavedayat
02,047.006b@033_0044 avantirājo ratnāni vividhāni sahasraśaḥ
02,047.006b@033_0045 hārāṅgadāṃś ca mukhyān vai vividhaṃ ca vibhūṣaṇam
02,047.006b@033_0046 dāsīnām ayutaṃ caiva balim ādāya bhārata
02,047.006b@033_0047 sabhādvāri naraśreṣṭha didṛkṣur avatiṣṭhate
02,047.006b@033_0048 daśārṇaś cedirājaś ca śūrasenaś ca vīryavān
02,047.006b@033_0049 baliṃ ca kṛtsnam ādāya pāṇḍavāya nyavedayat
02,047.006b@033_0050 kāśirājena hṛṣṭena balī rājan niveditaḥ
02,047.006b@033_0051 aśītigosahasrāṇi śatāny aṣṭau ca dantinām
02,047.006b@033_0052 ayutaṃ ca nadījānāṃ hayānāṃ hemamālinām
02,047.006b@033_0053 vividhāni ca ratnāni kāśirājo baliṃ dadau
02,047.006b@033_0054 kṛtakṣaṇaś ca vaidehaḥ kausalaś ca bṛhadbalaḥ
02,047.006b@033_0055 dadatur vājimukhyāṃś ca sahasrāṇi caturdaśa
02,047.006b@033_0056 śaibyo vasātibhiḥ sārdhaṃ trigarto mālavaiḥ saha
02,047.006b@033_0057 tasmai ratnāni dadatur ekaiko bhūmipo 'mitam
02,047.006b@033_0058 hārāṃś ca mukhyān muktāṃś ca vividhaṃ ca vibhūṣaṇam
02,047.006c evaṃ baliṃ pradāyātha praveśaṃ lebhire tataḥ
02,047.007a śataṃ dāsīsahasrāṇāṃ kārpāsikanivāsinām
02,047.007c śyāmās tanvyo dīrghakeśyo hemābharaṇabhūṣitāḥ
02,047.007e śūdrā viprottamārhāṇi rāṅkavāny ajināni ca
02,047.007f*0462_01 te sarve pāṇḍuputrāya dvāry atiṣṭhan didṛkṣavaḥ
02,047.008a baliṃ ca kṛtsnam ādāya bharukacchanivāsinaḥ
02,047.008c upaninyur mahārāja hayān gāndhāradeśajān
02,047.009a indrakṛṣṭair vartayanti dhānyair nadīmukhaiś ca ye
02,047.009c samudraniṣkuṭe jātāḥ parisindhu ca mānavāḥ
02,047.010a te vairāmāḥ pāradāś ca vaṅgāś ca kitavaiḥ saha
02,047.010c vividhaṃ balim ādāya ratnāni vividhāni ca
02,047.011a ajāvikaṃ gohiraṇyaṃ kharoṣṭraṃ phalajaṃ madhu
02,047.011c kambalān vividhāṃś caiva dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ
02,047.012a prāgjyotiṣādhipaḥ śūro mlecchānām adhipo balī
02,047.012c yanavaiḥ sahito rājā bhagadatto mahārathaḥ
02,047.013a ājāneyān hayāñ śīghrān ādāyānilaraṃhasaḥ
02,047.013c baliṃ ca kṛtsnam ādāya dvāri tiṣṭhati vāritaḥ
02,047.014a aśmasāramayaṃ bhāṇḍaṃ śuddhadantatsarūn asīn
02,047.014c prāgjyotiṣo 'tha tad dattvā bhagadatto 'vrajat tadā
02,047.015a dvyakṣāṃs tryakṣāṃl lalāṭākṣān nānādigbhyaḥ samāgatān
02,047.015c auṣṇīṣān anivāsāṃś ca bāhukān puruṣādakān
02,047.016a ekapādāṃś ca tatrāham apaśyaṃ dvāri vāritān
02,047.016c balyarthaṃ dadatas tasmai hiraṇyaṃ rajataṃ bahu
02,047.016d*0463_01 rājāno balim ādāya nānāvarṇān anekaśaḥ
02,047.016d*0463_02 kṛṣṇagrīvān mahākāyān rāsabhān dūrapātinaḥ
02,047.016d*0463_03 ājahrur daśasāhasrān vinītān dikṣu viśrutān
02,047.016d*0463_04 pramāṇarāgasaṃpannān vaṅkṣutīrasamudbhavān
02,047.016d*0464_01 dattvā praveśaṃ prāptās te yudhiṣṭhiraniveśane
02,047.017a indragopakavarṇābhāñ śukavarṇān manojavān
02,047.017c tathaivendrāyudhanibhān saṃdhyābhrasadṛśān api
02,047.018a anekavarṇān āraṇyān gṛhītvāśvān manojavān
02,047.018c jātarūpam anarghyaṃ ca dadus tasyaikapādakāḥ
02,047.018d@034_0001 siṃhalaś ca tato rājā parigṛhya dhanaṃ bahu
02,047.018d@034_0002 gośīrṣakaṃ padmakaṃ ca hariṃ śyāmaṃ ca candanam
02,047.018d@034_0003 bhārāṇāṃ śatam ekaṃ tu dvāri tiṣṭhati vāritaḥ
02,047.018d@034_0004 ye nagnaviṣayā rājan barbareyāś ca viśrutāḥ
02,047.018d@034_0005 śataṃ dāsīsahasrāṇāṃ kambalānāṃ sahasraśaḥ
02,047.018d@034_0006 parigṛhya mahārāja dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ
02,047.018d@034_0007 pauṇḍrāś ca dāmaliptāś ca yathākāmakṛto nṛpāḥ
02,047.018d@034_0008 kāleyakaṃ ca rūpyaṃ ca parigṛhya paricchadān
02,047.018d@034_0009 agarūn sphāṭikāṃś caiva dantāñ jātīphalāni ca
02,047.018d@034_0010 takkolāṃś ca lavaṅgāṃś ca karpūrāṃś ca mahābalāḥ
02,047.018d@034_0011 anyāṃś ca vividhān dravyān parigṛhya upasthitāḥ
02,047.018d@034_0012 ete sarve mahātmāno dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ
02,047.018d@034_0013 śaileyaś ca tato rājā patrorṇān parigṛhya saḥ
02,047.018d@034_0014 dvāri tiṣṭhan mahārāja dvārapālair nivāritaḥ
02,047.019a cīnān hūṇāñ śakān oḍrān parvatāntaravāsinaḥ
02,047.019c vārṣṇeyān hārahūṇāṃś ca kṛṣṇān haimavatāṃs tathā
02,047.019d*0465_01 niṣādān pārasīkāṃś ca kṛṣṇān haimavatāṃs tathā
02,047.019d*0466_01 ākhyātuṃ tān aśakto 'haṃ vividhān dvāri vāritān
02,047.020a na pārayāmy abhigatān vividhān dvāri vāritān
02,047.020c balyarthaṃ dadatas tasya nānārūpān anekaśaḥ
02,047.021a kṛṣṇagrīvān mahākāyān rāsabhāñ śatapātinaḥ
02,047.021c āhārṣur daśasāhasrān vinītān dikṣu viśrutān
02,047.022a pramāṇarāgasparśāḍhyaṃ bāhlīcīnasamudbhavam
02,047.022b*0467_01 kharvaṭās tomarāś caiva śūrā vardhanakās tathā
02,047.022b*0467_02 celān bahuvidhān gṛhya dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ
02,047.022b*0467_03 prākoṭās tāṭakeyāś ca nandināgarakās tathā
02,047.022b*0467_04 tāpitās traipurāś caiva pañcameyāḥ sahorumāḥ
02,047.022b*0467_05 tathā cāṭavikāḥ sarve nānādravyaparicchadān
02,047.022b*0467_06 parigṛhya mahārāja dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ
02,047.022c aurṇaṃ ca rāṅkavaṃ caiva kīṭajaṃ paṭṭajaṃ tathā
02,047.023a kuṭṭīkṛtaṃ tathaivānyat kamalābhaṃ sahasraśaḥ
02,047.023c ślakṣṇaṃ vastram akārpāsam āvikaṃ mṛdu cājinam
02,047.024a niśitāṃś caiva dīrghāsīn ṛṣṭiśaktiparaśvadhān
02,047.024c aparāntasamudbhūtāṃs tathaiva paraśūñ śitān
02,047.025a rasān gandhāṃś ca vividhān ratnāni ca sahasraśaḥ
02,047.025c baliṃ ca kṛtsnam ādāya dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ
02,047.026a śakās tukhārāḥ kaṅkāś ca romaśāḥ śṛṅgiṇo narāḥ
02,047.026c mahāgamān dūragamān gaṇitān arbudaṃ hayān
02,047.027a koṭiśaś caiva bahuśaḥ suvarṇaṃ padmasaṃmitam
02,047.027c balim ādāya vividhaṃ dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ
02,047.028a āsanāni mahārhāṇi yānāni śayanāni ca
02,047.028c maṇikāñcanacitrāṇi gajadantamayāni ca
02,047.028d*0468_01 kavacāni mahārhāṇi śastrāṇi vividhāni ca
02,047.029a rathāṃś ca vividhākārāñ jātarūpapariṣkṛtān
02,047.029c hayair vinītaiḥ saṃpannān vaiyāghraparivāraṇān
02,047.030a vicitrāṃś ca paristomān ratnāni ca sahasraśaḥ
02,047.030c nārācān ardhanārācāñ śastrāṇi vividhāni ca
02,047.031a etad dattvā mahad dravyaṃ pūrvadeśādhipo nṛpaḥ
02,047.031c praviṣṭo yajñasadanaṃ pāṇḍavasya mahātmanaḥ
02,047.031d@035_0001 jatucelān dvisāhasraṃ dukūlāny ayutāni ca
02,047.031d@035_0002 kāṃsyāni caiva bhāṇḍāni mahārhāṇi kuthāni ca
02,047.031d@035_0003 etāny anyāni ratnāni dadau pārthasya vai mudā
02,047.031d@035_0004 anyān bahuvidhān rājan narāḥ sāgaram āśritāḥ
02,047.031d@035_0005 ratnaṃ bahuvidhaṃ gṛhya dadus te pāṇḍavāya tu
02,047.031d@035_0006 mālavaś ca tato rājan ratnāni vividhāni ca
02,047.031d@035_0007 godhūmānāṃ ca rājendra droṇānāṃ koṭisaṃmitam
02,047.031d@035_0008 anyāṃś ca vividhān dhānyān parigṛhya mahābalaḥ
02,047.031d@035_0009 pāṇḍavāya dadau prītyā praviveśa mahādhvaram
02,047.031d@035_0010 nānāratnān bahūn gṛhya surāṣṭrādhipatir nṛpaḥ
02,047.031d@035_0011 tailakumbhair mahārāja droṇānām ayutāni ca
02,047.031d@035_0012 guḍān api sitān svādūn sahasraśakaṭair nṛpaḥ
02,047.031d@035_0013 etāni sarvāṇy ādāya dadau kuntīsutāya saḥ
02,047.031d@035_0014 anye ca pārthivā rājan nānādeśasamāgatāḥ
02,047.031d@035_0015 ratnāni vividhān gṛhya dadus te kauravāya tu
02,047.031d@035_0016 jambūdvīpe samaste tu sarāṣṭravanaparvate
02,047.031d@035_0017 karaṃ tu na prayacched yo nāsti pārthasya pārthivaḥ
02,047.031d@035_0018 naraḥ saptasu varṣeṣu tadyajñe nāsti nāgataḥ
02,047.031d@035_0019 kratur nānāgaṇaiḥ kīrṇo babhau śakrasado yathā
02,048.001 duryodhana uvāca
02,048.001a dāyaṃ tu tasmai vividhaṃ śṛṇu me gadato 'nagha
02,048.001c yajñārthaṃ rājabhir dattaṃ mahāntaṃ dhanasaṃcayam
02,048.002a merumandarayor madhye śailodām abhito nadīm
02,048.002c ye te kīcakaveṇūnāṃ chāyāṃ ramyām upāsate
02,048.003a khaśā ekāśanājyohāḥ pradarā dīrghaveṇavaḥ
02,048.003c paśupāś ca kuṇindāś ca taṅgaṇāḥ parataṅgaṇāḥ
02,048.004a te vai pipīlikaṃ nāma varadattaṃ pipīlikaiḥ
02,048.004c jātarūpaṃ droṇameyam ahārṣuḥ puñjaśo nṛpāḥ
02,048.005a kṛṣṇāṃl lalāmāṃś camarāñ śuklāṃś cānyāñ śaśiprabhān
02,048.005c himavatpuṣpajaṃ caiva svādu kṣaudraṃ tathā bahu
02,048.006a uttarebhyaḥ kurubhyaś cāpy apoḍhaṃ mālyam ambubhiḥ
02,048.006c uttarād api kailāsād oṣadhīḥ sumahābalāḥ
02,048.007a pārvatīyā baliṃ cānyam āhṛtya praṇatāḥ sthitāḥ
02,048.007c ajātaśatror nṛpater dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ
02,048.008a ye parārdhe himavataḥ sūryodayagirau nṛpāḥ
02,048.008c vāriṣeṇasamudrānte lohityam abhitaś ca ye
02,048.008e phalamūlāśanā ye ca kirātāś carmavāsasaḥ
02,048.008f*0469_01 krūraśastrāḥ krūrakṛtas tāṃś ca paśyāmy ahaṃ prabho
02,048.009a candanāgurukāṣṭhānāṃ bhārān kālīyakasya ca
02,048.009c carmaratnasuvarṇānāṃ gandhānāṃ caiva rāśayaḥ
02,048.010a kairātikānām ayutaṃ dāsīnāṃ ca viśāṃ pate
02,048.010c āhṛtya ramaṇīyārthān dūrajān mṛgapakṣiṇaḥ
02,048.011a nicitaṃ parvatebhyaś ca hiraṇyaṃ bhūrivarcasam
02,048.011c baliṃ ca kṛtsnam ādāya dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ
02,048.012a kāyavyā daradā dārvāḥ śūrā vaiyamakās tathā
02,048.012c audumbarā durvibhāgāḥ pāradā bāhlikaiḥ saha
02,048.013a kāśmīrāḥ kundamānāś ca paurakā haṃsakāyanāḥ
02,048.013c śibitrigartayaudheyā rājanyā madrakekayāḥ
02,048.014a ambaṣṭhāḥ kaukurās tārkṣyā vastrapāḥ pahlavaiḥ saha
02,048.014c vasātayaḥ samauleyāḥ saha kṣudrakamālavaiḥ
02,048.015a śauṇḍikāḥ kukkurāś caiva śakāś caiva viśāṃ pate
02,048.015c aṅgā vaṅgāś ca puṇḍrāś ca śānavatyā gayās tathā
02,048.016a sujātayaḥ śreṇimantaḥ śreyāṃsaḥ śastrapāṇayaḥ
02,048.016c āhārṣuḥ kṣatriyā vittaṃ śataśo 'jātaśatrave
02,048.017a vaṅgāḥ kaliṅgapatayas tāmraliptāḥ sapuṇḍrakāḥ
02,048.017b*0470_01 draviḍauḍrāḥ sapāṇḍyāś ca colāḥ kulyās tathaiva ca
02,048.017c dukūlaṃ kauśikaṃ caiva patrorṇaṃ prāvarān api
02,048.017d*0471_01 karṇaprāvaraṇāś caiva bahavas tatra bhārata
02,048.017d*0472_01 aupatyakān apāhāryan nātiprītim akurvata
02,048.017d*0473_01 aupavṛttā nṛpās tasya daduḥ prītiṃ na cāgaman
02,048.018a tatra sma dvārapālais te procyante rājaśāsanāt
02,048.018c kṛtakārāḥ subalayas tato dvāram avāpsyatha
02,048.019a īṣādantān hemakakṣān padmavarṇān kuthāvṛtān
02,048.019c śailābhān nityamattāṃś ca abhitaḥ kāmyakaṃ saraḥ
02,048.020a dattvaikaiko daśaśatān kuñjarān kavacāvṛtān
02,048.020c kṣamāvataḥ kulīnāṃś ca dvāreṇa prāviśaṃs tataḥ
02,048.020d*0474_01 surasāś candanarasā hemakumbhasamāsthitāḥ
02,048.020d*0475_01 vaidehakāś ca puṇḍrāś ca goleyās tāmraliptakāḥ
02,048.020d*0475_02 marukāḥ kāśikā dardā bhaumeyā naṭanartakāḥ
02,048.020d*0475_03 karṇāṭāḥ kāṃsyakuṭṭāś ca padmajālāḥ sutīvarāḥ
02,048.020d*0475_04 dākṣiṇātyāḥ pulindāś ca śambarāḥ kaṅkaṇāḥ khaṣāḥ
02,048.020d*0475_05 barbarā yavanāś caiva gurjarābhīrakās tathā
02,048.020d*0475_06 pallavāḥ śakakārūśās tumbarāḥ kāśikās tathā
02,048.021a ete cānye ca bahavo gaṇā digbhyaḥ samāgatāḥ
02,048.021c anyaiś copāhṛtāny atra ratnānīha mahātmabhiḥ
02,048.022a rājā citraratho nāma gandharvo vāsavānugaḥ
02,048.022c śatāni catvāry adadad dhayānāṃ vātaraṃhasām
02,048.023a tumburus tu pramudito gandharvo vājināṃ śatam
02,048.023c āmrapatrasavarṇānām adadad dhemamālinām
02,048.024a kṛtī tu rājā kauravya śūkarāṇāṃ viśāṃ pate
02,048.024c adadad gajaratnānāṃ śatāni subahūny api
02,048.025a virāṭena tu matsyena balyarthaṃ hemamālinām
02,048.025c kuñjarāṇāṃ sahasre dve mattānāṃ samupāhṛte
02,048.026a pāṃśurāṣṭrād vasudāno rājā ṣaḍviṃśatiṃ gajān
02,048.026c aśvānāṃ ca sahasre dve rājan kāñcanamālinām
02,048.027a javasattvopapannānāṃ vayaḥsthānāṃ narādhipa
02,048.027c baliṃ ca kṛtsnam ādāya pāṇḍavebhyo nyavedayat
02,048.028a yajñasenena dāsīnāṃ sahasrāṇi caturdaśa
02,048.028c dāsānām ayutaṃ caiva sadārāṇāṃ viśāṃ pate
02,048.028d*0476_01 pañcaviṃśatisāhasram aśvānāṃ hemamālinām
02,048.028d*0476_02 bāhlīkaḥ pradadau rājā pāṇḍavāya mahātmane
02,048.029a gajayuktā mahārāja rathāḥ ṣaḍviṃśatis tathā
02,048.029c rājyaṃ ca kṛtsnaṃ pārthebhyo yajñārthaṃ vai niveditam
02,048.029d*0477_01 vāsudevo 'pi vārṣṇeyo mānaṃ kurvan kirīṭinaḥ
02,048.029d*0477_02 adadad gajamukhyānāṃ sahasrāṇi caturdaśa
02,048.029d*0477_03 ātmā hi pārthaḥ kṛṣṇasya kṛṣṇo hy ātmā kirīṭinaḥ
02,048.029d*0477_04 yad brūyād arjunaḥ kṛṣṇaṃ sarvaṃ kuryād asaṃśayam
02,048.029d*0477_05 kṛṣṇo dhanaṃjayasyārthaṃ svargalokam api tyajet
02,048.029d*0477_06 tathaiva pārthaḥ kṛṣṇārthe prāṇān api parityajet
02,048.029d*0477_07 surabhīṃś candanarasān hemakumbhasamāsthitān
02,048.029d*0477_08 sahyajān darduraruhāṃś candanāgurusaṃcayān
02,048.029d*0477_09 maṇiratnāni bhāsvanti kāñcanaṃ sūkṣmavastrakam
02,048.029d*0477_10 caulapāṇḍyāv api dvāraṃ na lebhāte hy upasthitau
02,048.029d*0478_01 antarātmā mahārāja tasmād yan me na śāmyati
02,048.029d*0478_02 aśveneva yugaṃ naddhaṃ viparītaṃ hi dṛśyate
02,048.029d*0478_03 guṇahīnataraś cāpi yuṣmābhir bharatarṣabha
02,048.029d*0478_04 kanīyāṃso 'bhivardhante jyeṣṭhaputro 'vasīdati
02,048.029d*0478_05 vadanti kāraṇaṃ bhaktyā kuntīputrasya dhīmataḥ
02,048.029d*0478_06 sarve svabalasaṃpannāḥ kṣatriyā mānagarvitāḥ
02,048.029d*0478_07 yajñe karapradās tasya ye ca mleccheṣu bhūmipāḥ
02,048.029d*0478_08 atīva te pramuditāḥ pāṇḍuputrā mahārathāḥ
02,048.030a samudrasāraṃ vaiḍūryaṃ muktāḥ śaṅkhāṃs tathaiva ca
02,048.030c śataśaś ca kuthāṃs tatra siṃhalāḥ samupāharan
02,048.031a saṃvṛtā maṇicīrais tu śyāmās tāmrāntalocanāḥ
02,048.031c tān gṛhītvā narās tatra dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ
02,048.032a prītyarthaṃ brāhmaṇāś caiva kṣatriyāś ca vinirjitāḥ
02,048.032c upājahrur viśaś caiva śūdrāḥ śuśrūṣavo 'pi ca
02,048.032e prītyā ca bahumānāc ca abhyagacchan yudhiṣṭhiram
02,048.033a sarve mlecchāḥ sarvavarṇā ādimadhyāntajās tathā
02,048.033c nānādeśasamutthaiś ca nānājātibhir āgataiḥ
02,048.033e paryasta iva loko 'yaṃ yudhiṣṭhiraniveśane
02,048.034a uccāvacān upagrāhān rājabhiḥ prahitān bahūn
02,048.034c śatrūṇāṃ paśyato duḥkhān mumūrṣā me 'dya jāyate
02,048.035a bhṛtyās tu ye pāṇḍavānāṃ tāṃs te vakṣyāmi bhārata
02,048.035c yeṣām āmaṃ ca pakvaṃ ca saṃvidhatte yudhiṣṭhiraḥ
02,048.036a ayutaṃ trīṇi padmāni gajārohāḥ sasādinaḥ
02,048.036c rathānām arbudaṃ cāpi pādātā bahavas tathā
02,048.037a pramīyamāṇam ārabdhaṃ pacyamānaṃ tathaiva ca
02,048.037c visṛjyamānaṃ cānyatra puṇyāhasvana eva ca
02,048.038a nābhuktavantaṃ nāhṛṣṭaṃ nāsubhikṣaṃ kathaṃ cana
02,048.038c apaśyaṃ sarvavarṇānāṃ yudhiṣṭhiraniveśane
02,048.039a aṣṭāśītisahasrāṇi snātakā gṛhamedhinaḥ
02,048.039b*0479_01 āryās tu ye vai rājānaḥ satyasaṃdhā mahāvratāḥ
02,048.039c triṃśaddāsīka ekaiko yān bibharti yudhiṣṭhiraḥ
02,048.039e suprītāḥ parituṣṭāś ca te 'py āśaṃsanty arikṣayam
02,048.040a daśānyāni sahasrāṇi yatīnām ūrdhvaretasām
02,048.040c bhuñjate rukmapātrīṣu yudhiṣṭhiraniveśane
02,048.041a bhuktābhuktaṃ kṛtākṛtaṃ sarvam ākubjavāmanam
02,048.041c abhuñjānā yājñasenī pratyavaikṣad viśāṃ pate
02,048.042a dvau karaṃ na prayacchetāṃ kuntīputrāya bhārata
02,048.042c vaivāhikena pāñcālāḥ sakhyenāndhakavṛṣṇayaḥ
02,049.001 duryodhana uvāca
02,049.001a āryās tu ye vai rājānaḥ satyasaṃdhā mahāvratāḥ
02,049.001c paryāptavidyā vaktāro vedāntāvabhṛthāplutāḥ
02,049.002a dhṛtimanto hrīniṣedhā dharmātmāno yaśasvinaḥ
02,049.002c mūrdhābhiṣiktās te cainaṃ rājānaḥ paryupāsate
02,049.003a dakṣiṇārthaṃ samānītā rājabhiḥ kāṃsyadohanāḥ
02,049.003c āraṇyā bahusāhasrā apaśyaṃ tatra tatra gāḥ
02,049.004a ājahrus tatra satkṛtya svayam udyamya bhārata
02,049.004c abhiṣekārtham avyagrā bhāṇḍam uccāvacaṃ nṛpāḥ
02,049.005a bāhlīko ratham āhārṣīj jāmbūnadapariṣkṛtam
02,049.005c sudakṣiṇas taṃ yuyuje śvetaiḥ kāmbojajair hayaiḥ
02,049.006a sunītho 'pratimaṃ tasya anukarṣaṃ mahāyaśāḥ
02,049.006c dhvajaṃ cedipatiḥ kṣipram ahārṣīt svayam udyatam
02,049.007a dākṣiṇātyaḥ saṃnahanaṃ sraguṣṇīṣe ca māgadhaḥ
02,049.007c vasudāno maheṣvāso gajendraṃ ṣaṣṭihāyanam
02,049.008a matsyas tv akṣān avābadhnād ekalavya upānahau
02,049.008c āvantyas tv abhiṣekārtham āpo bahuvidhās tathā
02,049.009a cekitāna upāsaṅgaṃ dhanuḥ kāśya upāharat
02,049.009c asiṃ rukmatsaruṃ śalyaḥ śaikyaṃ kāñcanabhūṣaṇam
02,049.010a abhyaṣiñcat tato dhaumyo vyāsaś ca sumahātapāḥ
02,049.010c nāradaṃ vai puraskṛtya devalaṃ cāsitaṃ munim
02,049.010d*0480_01 yājñavalkyaṃ muniśreṣṭhaṃ brahmajaṃ vijitendriyam
02,049.010d*0480_02 brāhmaṇā jñānasaṃpannās tejasā bhāskaropamāḥ
02,049.011a prītimanta upātiṣṭhann abhiṣekaṃ maharṣayaḥ
02,049.011c jāmadagnyena sahitās tathānye vedapāragāḥ
02,049.012a abhijagmur mahātmānaṃ mantravad bhūridakṣiṇam
02,049.012c mahendram iva devendraṃ divi saptarṣayo yathā
02,049.013a adhārayac chatram asya sātyakiḥ satyavikramaḥ
02,049.013c dhanaṃjayaś ca vyajane bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
02,049.013d*0481_01 cāmare cāpi śuddhe dve yamau jagṛhatus tadā
02,049.014a upāgṛhṇād yam indrāya purākalpe prajāpatiḥ
02,049.014c tam asmai śaṅkham āhārṣīd vāruṇaṃ kalaśodadhiḥ
02,049.015a siktaṃ niṣkasahasreṇa sukṛtaṃ viśvakarmaṇā
02,049.015c tenābhiṣiktaḥ kṛṣṇena tatra me kaśmalo 'bhavat
02,049.015d*0482_01 jalārthaṃ tatra rājendra ghaṭān ādāya rākṣasāḥ
02,049.016a gacchanti pūrvād aparaṃ samudraṃ cāpi dakṣiṇam
02,049.016c uttaraṃ tu na gacchanti vinā tāta patatribhiḥ
02,049.017a tatra sma dadhmuḥ śataśaḥ śaṅkhān maṅgalyakāraṇāt
02,049.017c prāṇadaṃs te samādhmātās tatra romāṇi me 'hṛṣan
02,049.018a praṇatā bhūmipāś cāpi petur hīnāḥ svatejasā
02,049.018c dhṛṣṭadyumnaḥ pāṇḍavāś ca sātyakiḥ keśavo 'ṣṭamaḥ
02,049.019a sattvasthāḥ śauryasaṃpannā anyonyapriyakāriṇaḥ
02,049.019c visaṃjñān bhūmipān dṛṣṭvā māṃ ca te prāhasaṃs tadā
02,049.020a tataḥ prahṛṣṭo bībhatsuḥ prādād dhemaviṣāṇinām
02,049.020b*0483_01 rohiṇīnāṃ savatsānāṃ suvarṇaśatayojinām
02,049.020b*0483_02 sahasraikaṃ tathā dattvā savastrāṃ padaśobhitām
02,049.020c śatāny anaḍuhāṃ pañca dvijamukhyeṣu bhārata
02,049.021a naivaṃ śambarahantābhūd yauvanāśvo manur na ca
02,049.021c na ca rājā pṛthur vainyo na cāpy āsīd bhagīrathaḥ
02,049.021d*0484_01 yayātir nahuṣo vāpi yathā rājā yudhiṣṭhiraḥ
02,049.022a yathātimātraṃ kaunteyaḥ śriyā paramayā yutaḥ
02,049.022c rājasūyam avāpyaivaṃ hariścandra iva prabhuḥ
02,049.022d*0485_01 naivaṃ sāṃnarahantāsīn nākhineyau tathāpi ca
02,049.023a etāṃ dṛṣṭvā śriyaṃ pārthe hariścandre yathā vibho
02,049.023c kathaṃ nu jīvitaṃ śreyo mama paśyasi bhārata
02,049.024a andheneva yugaṃ naddhaṃ viparyastaṃ narādhipa
02,049.024c kanīyāṃso vivardhante jyeṣṭhā hīyanti bhārata
02,049.025a evaṃ dṛṣṭvā nābhivindāmi śarma; parīkṣamāṇo 'pi kurupravīra
02,049.025c tenāham evaṃ kṛśatāṃ gataś ca; vivarṇatāṃ caiva saśokatāṃ ca
02,050.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,050.001a tvaṃ vai jyeṣṭho jyaiṣṭhineyaḥ putra mā pāṇḍavān dviṣaḥ
02,050.001c dveṣṭā hy asukham ādatte yathaiva nidhanaṃ tathā
02,050.002a avyutpannaṃ samānārthaṃ tulyamitraṃ yudhiṣṭhiram
02,050.002c adviṣantaṃ kathaṃ dviṣyāt tvādṛśo bharatarṣabha
02,050.003a tulyābhijanavīryaś ca kathaṃ bhrātuḥ śriyaṃ nṛpa
02,050.003c putra kāmayase mohān maivaṃ bhūḥ śāmya sādhv iha
02,050.004a atha yajñavibhūtiṃ tāṃ kāṅkṣase bharatarṣabha
02,050.004c ṛtvijas tava tanvantu saptatantuṃ mahādhvaram
02,050.005a āhariṣyanti rājānas tavāpi vipulaṃ dhanam
02,050.005c prītyā ca bahumānāc ca ratnāny ābharaṇāni ca
02,050.005d*0486_01 mahī kāmadughā sā hi vīrapatnīti cocyate
02,050.005d*0486_02 tathā vīrāśritā bhūmis tanute hi manoratham
02,050.005d*0486_03 tavāpy asti hi ced vīryaṃ bhikṣyase hi mahīm imām
02,050.006a anarthācaritaṃ tāta parasvaspṛhaṇaṃ bhṛśam
02,050.006b*0487_01 ubhayor lokayor duḥkhaṃ suhṛdām avamānanam
02,050.006c svasaṃtuṣṭaḥ svadharmastho yaḥ sa vai sukham edhate
02,050.007a avyāpāraḥ parārtheṣu nityodyogaḥ svakarmasu
02,050.007c udyamo rakṣaṇe sveṣām etad vaibhavalakṣaṇam
02,050.008a vipattiṣv avyatho dakṣo nityam utthānavān naraḥ
02,050.008c apramatto vinītātmā nityaṃ bhadrāṇi paśyati
02,050.008d*0488_01 bāhūn ivaitān mā chetsīḥ pāṇḍuputrās tathaiva te
02,050.008d*0488_02 bhrātṝṇāṃ tad dhanārthaṃ vai mitradrohaṃ ca mā kuru
02,050.008d*0489_01 pāṇḍoḥ putrān mā dviṣasveha rājaṃs
02,050.008d*0489_02 tathaiva te bhrātṛdhanaṃ samagram
02,050.008d*0489_03 mitradrohe tāta mahān adharmaḥ
02,050.008d*0489_04 pitāmahā ye tava te 'pi teṣām
02,050.008d*0490_01 mitradrohaṃ tataḥ karma mahān dharmaḥ prakīrtitaḥ
02,050.008d*0491_01 yo 'sau pitāmahas tubhyaṃ teṣām api sa eva hi
02,050.009a antarvedyāṃ dadad vittaṃ kāmān anubhavan priyān
02,050.009c krīḍan strībhir nirātaṅkaḥ praśāmya bharatarṣabha
02,050.010 duryodhana uvāca
02,050.010a jānan vai mohayasi māṃ nāvi naur iva saṃyatā
02,050.010c svārthe kiṃ nāvadhānaṃ te utāho dveṣṭi māṃ bhavān
02,050.010d*0492_01 yasya nāsti nijā prajñā kevalaṃ tu bahuśrutaḥ
02,050.010d*0492_02 na sa jānāti śāstrārthaṃ darvī sūparasān iva
02,050.011a na santīme dhārtarāṣṭrā yeṣāṃ tvam anuśāsitā
02,050.011c bhaviṣyam artham ākhyāsi sadā tvaṃ kṛtyam ātmanaḥ
02,050.012a parapraṇeyo 'graṇīr hi yaś ca mārgāt pramuhyati
02,050.012c panthānam anugaccheyuḥ kathaṃ tasya padānugāḥ
02,050.013a rājan parigataprajño vṛddhasevī jitendriyaḥ
02,050.013c pratipannān svakāryeṣu saṃmohayasi no bhṛśam
02,050.014a lokavṛttād rājavṛttam anyad āha bṛhaspatiḥ
02,050.014c tasmād rājñā prayatnena svārthaś cintyaḥ sadaiva hi
02,050.015a kṣatriyasya mahārāja jaye vṛttiḥ samāhitā
02,050.015c sa vai dharmo 'stv adharmo vā svavṛttau bharatarṣabha
02,050.016a prakālayed diśaḥ sarvāḥ pratodeneva sārathiḥ
02,050.016c pratyamitraśriyaṃ dīptāṃ bubhūṣur bharatarṣabha
02,050.017a pracchanno vā prakāśo vā yo yogo ripubāndhanaḥ
02,050.017c tad vai śastraṃ śastravidāṃ na śastraṃ chedanaṃ smṛtam
02,050.017d*0493_01 śatruś caiva hi mitraṃ ca na lekhyaṃ na ca mātṛkā
02,050.017d*0493_02 yo vai saṃtāpayati yaṃ sa śatruḥ procyate nṛpa
02,050.018a asaṃtoṣaḥ śriyo mūlaṃ tasmāt taṃ kāmayāmy aham
02,050.018c samucchraye yo yatate sa rājan paramo nayī
02,050.019a mamatvaṃ hi na kartavyam aiśvarye vā dhane 'pi vā
02,050.019c pūrvāvāptaṃ haranty anye rājadharmaṃ hi taṃ viduḥ
02,050.020a adrohe samayaṃ kṛtvā ciccheda namuceḥ śiraḥ
02,050.020c śakraḥ sā hi matā tasya ripau vṛttiḥ sanātanī
02,050.021a dvāv etau grasate bhūmiḥ sarpo bilaśayān iva
02,050.021c rājānaṃ cāviroddhāraṃ brāhmaṇaṃ cāpravāsinam
02,050.022a nāsti vai jātitaḥ śatruḥ puruṣasya viśāṃ pate
02,050.022c yena sādhāraṇī vṛttiḥ sa śatrur netaro janaḥ
02,050.023a śatrupakṣaṃ samṛdhyantaṃ yo mohāt samupekṣate
02,050.023c vyādhir āpyāyita iva tasya mūlaṃ chinatti saḥ
02,050.024a alpo 'pi hy arir atyantaṃ vardhamānaparākramaḥ
02,050.024c valmīko mūlaja iva grasate vṛkṣam antikāt
02,050.025a ājamīḍha ripor lakṣmīr mā te rociṣṭa bhārata
02,050.025c eṣa bhāraḥ sattvavatāṃ nayaḥ śirasi dhiṣṭhitaḥ
02,050.026a janmavṛddhim ivārthānāṃ yo vṛddhim abhikāṅkṣate
02,050.026c edhate jñātiṣu sa vai sadyovṛddhir hi vikramaḥ
02,050.027a nāprāpya pāṇḍavaiśvaryaṃ saṃśayo me bhaviṣyati
02,050.027c avāpsye vā śriyaṃ tāṃ hi śeṣye vā nihato yudhi
02,050.028a atādṛśasya kiṃ me 'dya jīvitena viśāṃ pate
02,050.028c vardhante pāṇḍavā nityaṃ vayaṃ tu sthiravṛddhayaḥ
02,051.001 śakunir uvāca
02,051.001a yāṃ tvam etāṃ śriyaṃ dṛṣṭvā pāṇḍuputre yudhiṣṭhire
02,051.001c tapyase tāṃ hariṣyāmi dyūtenāhūyatāṃ paraḥ
02,051.001d*0494_01 āhūyatāṃ paraṃ rājan kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
02,051.002a agatvā saṃśayam aham ayuddhvā ca camūmukhe
02,051.002c akṣān kṣipann akṣataḥ san vidvān aviduṣo jaye
02,051.003a glahān dhanūṃṣi me viddhi śarān akṣāṃś ca bhārata
02,051.003c akṣāṇāṃ hṛdayaṃ me jyāṃ rathaṃ viddhi mamāstaram
02,051.004 duryodhana uvāca
02,051.004a ayam utsahate rājañ śriyam āhartum akṣavit
02,051.004c dyūtena pāṇḍuputrebhyas tat tubhyaṃ tāta rocatām
02,051.005 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,051.005a sthito 'smi śāsane bhrātur vidurasya mahātmanaḥ
02,051.005c tena saṃgamya vetsyāmi kāryasyāsya viniścayam
02,051.006 duryodhana uvāca
02,051.006a vihaniṣyati te buddhiṃ viduro muktasaṃśayaḥ
02,051.006c pāṇḍavānāṃ hite yukto na tathā mama kaurava
02,051.006d*0495_01 kṛṣṇād abhyadhikaḥ so 'pi buddhyā kṣattā viśāṃ pate
02,051.006d*0495_02 kevalaṃ dharmam evāha na tad vijayasādhanam
02,051.006d*0495_03 nayaś ca dharmato 'petas tathaiva bharatarṣabha
02,051.006d*0495_04 tasmād vinayato jetus tāv ubhau ca virodhinau
02,051.007a nārabhet parasāmarthyāt puruṣaḥ kāryam ātmanaḥ
02,051.007c matisāmyaṃ dvayor nāsti kāryeṣu kurunandana
02,051.008a bhayaṃ pariharan manda ātmānaṃ paripālayan
02,051.008c varṣāsu klinnakaṭavat tiṣṭhann evāvasīdati
02,051.009a na vyādhayo nāpi yamaḥ śreyaḥprāptiṃ pratīkṣate
02,051.009c yāvad eva bhavet kalpas tāvac chreyaḥ samācaret
02,051.010 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,051.010a sarvathā putra balibhir vigrahaṃ te na rocaye
02,051.010c vairaṃ vikāraṃ sṛjati tad vai śastram anāyasam
02,051.011a anartham arthaṃ manyase rājaputra; saṃgranthanaṃ kalahasyātighoram
02,051.011c tad vai pravṛttaṃ tu yathā kathaṃ cid; vimokṣayec cāpy asisāyakāṃś ca
02,051.012 duryodhana uvāca
02,051.012a dyūte purāṇair vyavahāraḥ praṇītas; tatrātyayo nāsti na saṃprahāraḥ
02,051.012c tad rocatāṃ śakuner vākyam adya; sabhāṃ kṣipraṃ tvam ihājñāpayasva
02,051.013a svargadvāraṃ dīvyatāṃ no viśiṣṭaṃ; tadvartināṃ cāpi tathaiva yuktam
02,051.013c bhaved evaṃ hy ātmanā tulyam eva; durodaraṃ pāṇḍavais tvaṃ kuruṣva
02,051.014 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,051.014a vākyaṃ na me rocate yat tvayoktaṃ; yat te priyaṃ tat kriyatāṃ narendra
02,051.014c paścāt tapsyase tad upākramya vākyaṃ; na hīdṛśaṃ bhāvi vaco hi dharmyam
02,051.015a dṛṣṭaṃ hy etad vidureṇaivam eva; sarvaṃ pūrvaṃ buddhividyānugena
02,051.015c tad evaitad avaśasyābhyupaiti; mahad bhayaṃ kṣatriyabījaghāti
02,051.016 vaiśaṃpāyana uvāca
02,051.016a evam uktvā dhṛtarāṣṭro manīṣī; daivaṃ matvā paramaṃ dustaraṃ ca
02,051.016c śaśāsoccaiḥ puruṣān putravākye; sthito rājā daivasaṃmūḍhacetāḥ
02,051.017a sahasrastambhāṃ hemavaiḍūryacitrāṃ; śatadvārāṃ toraṇasphāṭiśṛṅgām
02,051.017c sabhām agryāṃ krośamātrāyatāṃ me; tad vistārām āśu kurvantu yuktāḥ
02,051.018a śrutvā tasya tvaritā nirviśaṅkāḥ; prājñā dakṣās tāṃ tathā cakrur āśu
02,051.018c sarvadravyāṇy upajahruḥ sabhāyāṃ; sahasraśaḥ śilpinaś cāpi yuktāḥ
02,051.019a kālenālpenātha niṣṭhāṃ gatāṃ tāṃ; sabhāṃ ramyāṃ bahuratnāṃ vicitrām
02,051.019c citrair haimair āsanair abhyupetām; ācakhyus te tasya rājñaḥ pratītāḥ
02,051.020a tato vidvān viduraṃ mantrimukhyam; uvācedaṃ dhṛtarāṣṭro narendraḥ
02,051.020c yudhiṣṭhiraṃ rājaputraṃ hi gatvā; madvākyena kṣipram ihānayasva
02,051.021a sabheyaṃ me bahuratnā vicitrā; śayyāsanair upapannā mahārhaiḥ
02,051.021c sā dṛśyatāṃ bhrātṛbhiḥ sārdham etya; suhṛddyūtaṃ vartatām atra ceti
02,051.022a matam ājñāya putrasya dhṛtarāṣṭro narādhipaḥ
02,051.022c matvā ca dustaraṃ daivam etad rājā cakāra ha
02,051.023a anyāyena tathoktas tu viduro viduṣāṃ varaḥ
02,051.023c nābhyanandad vaco bhrātur vacanaṃ cedam abravīt
02,051.024a nābhinandāmi nṛpate praiṣam etaṃ; maivaṃ kṛthāḥ kulanāśād bibhemi
02,051.024c putrair bhinnaiḥ kalahas te dhruvaṃ syād; etac chaṅke dyūtakṛte narendra
02,051.025 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,051.025a neha kṣattaḥ kalahas tapsyate māṃ; na ced daivaṃ pratilomaṃ bhaviṣyat
02,051.025c dhātrā tu diṣṭasya vaśe kiledaṃ; sarvaṃ jagac ceṣṭati na svatantram
02,051.026a tad adya vidura prāpya rājānaṃ mama śāsanāt
02,051.026c kṣipram ānaya durdharṣaṃ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
02,052.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,052.001a tataḥ prāyād viduro 'śvair udārair; mahājavair balibhiḥ sādhudāntaiḥ
02,052.001c balān niyukto dhṛtarāṣṭreṇa rājñā; manīṣiṇāṃ pāṇḍavānāṃ sakāśam
02,052.002a so 'bhipatya tadadhvānam āsādya nṛpateḥ puram
02,052.002c praviveśa mahābuddhiḥ pūjyamāno dvijātibhiḥ
02,052.003a sa rājagṛham āsādya kuberabhavanopamam
02,052.003c abhyagacchata dharmātmā dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
02,052.004a taṃ vai rājā satyadhṛtir mahātmā; ajātaśatrur viduraṃ yathāvat
02,052.004c pūjāpūrvaṃ pratigṛhyājamīḍhas; tato 'pṛcchad dhṛtarāṣṭraṃ saputram
02,052.005 yudhiṣṭhira uvāca
02,052.005a vijñāyate te manaso na praharṣaḥ; kaccit kṣattaḥ kuśalenāgato 'si
02,052.005c kaccit putrāḥ sthavirasyānulomā; vaśānugāś cāpi viśo 'pi kaccit
02,052.006 vidura uvāca
02,052.006a rājā mahātmā kuśalī saputra; āste vṛto jñātibhir indrakalpaiḥ
02,052.006c prīto rājan putragaṇair vinītair; viśoka evātmaratir dṛḍhātmā
02,052.007a idaṃ tu tvāṃ kururājo 'bhyuvāca; pūrvaṃ pṛṣṭvā kuśalaṃ cāvyayaṃ ca
02,052.007c iyaṃ sabhā tvatsabhātulyarūpā; bhrātṝṇāṃ te paśya tām etya putra
02,052.008a samāgamya bhrātṛbhiḥ pārtha tasyāṃ; suhṛddyūtaṃ kriyatāṃ ramyatāṃ ca
02,052.008c prīyāmahe bhavataḥ saṃgamena; samāgatāḥ kuravaś caiva sarve
02,052.009a durodarā vihitā ye tu tatra; mahātmanā dhṛtarāṣṭreṇa rājñā
02,052.009c tān drakṣyase kitavān saṃniviṣṭān; ity āgato 'haṃ nṛpate taj juṣasva
02,052.010 yudhiṣṭhira uvāca
02,052.010a dyūte kṣattaḥ kalaho vidyate naḥ; ko vai dyūtaṃ rocayed budhyamānaḥ
02,052.010c kiṃ vā bhavān manyate yuktarūpaṃ; bhavadvākye sarva eva sthitāḥ sma
02,052.011 vidura uvāca
02,052.011a jānāmy ahaṃ dyūtam anarthamūlaṃ; kṛtaś ca yatno 'sya mayā nivāraṇe
02,052.011c rājā tu māṃ prāhiṇot tvatsakāśaṃ; śrutvā vidvañ śreya ihācarasva
02,052.012 yudhiṣṭhira uvāca
02,052.012a ke tatrānye kitavā dīvyamānā; vinā rājño dhṛtarāṣṭrasya putraiḥ
02,052.012c pṛcchāmi tvāṃ vidura brūhi nas tān; yair dīvyāmaḥ śataśaḥ saṃnipatya
02,052.013 vidura uvāca
02,052.013a gāndhārarājaḥ śakunir viśāṃ pate; rājātidevī kṛtahasto matākṣaḥ
02,052.013c viviṃśatiś citrasenaś ca rājā; satyavrataḥ purumitro jayaś ca
02,052.014 yudhiṣṭhira uvāca
02,052.014a mahābhayāḥ kitavāḥ saṃniviṣṭā; māyopadhā devitāro 'tra santi
02,052.014c dhātrā tu diṣṭasya vaśe kiledaṃ; nādevanaṃ kitavair adya tair me
02,052.015a nāhaṃ rājño dhṛtarāṣṭrasya śāsanān; na gantum icchāmi kave durodaram
02,052.015c iṣṭo hi putrasya pitā sadaiva; tad asmi kartā vidurāttha māṃ yathā
02,052.016a na cākāmaḥ śakuninā devitāhaṃ; na cen māṃ dhṛṣṇur āhvayitā sabhāyām
02,052.016c āhūto 'haṃ na nivarte kadā cit; tad āhitaṃ śāśvataṃ vai vrataṃ me
02,052.017 vaiśaṃpāyana uvāca
02,052.017a evam uktvā viduraṃ dharmarājaḥ; prāyātrikaṃ sarvam ājñāpya tūrṇam
02,052.017c prāyāc chvobhūte sagaṇaḥ sānuyātraḥ; saha strībhir draupadīm ādikṛtvā
02,052.018a daivaṃ prajñāṃ tu muṣṇāti tejaś cakṣur ivāpatat
02,052.018c dhātuś ca vaśam anveti pāśair iva naraḥ sitaḥ
02,052.019a ity uktvā prayayau rājā saha kṣattrā yudhiṣṭhiraḥ
02,052.019c amṛṣyamāṇas tat pārthaḥ samāhvānam ariṃdamaḥ
02,052.020a bāhlikena rathaṃ dattam āsthāya paravīrahā
02,052.020c paricchanno yayau pārtho bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaḥ
02,052.020d@036_0001 saṃdideśa tataḥ preṣyān nāgāhvayagatiṃ prati
02,052.020d@036_0002 tatas te nṛpaśārdūlāś cakrur vai nṛpaśāsanam
02,052.020d@036_0003 tato rājā mahātejāḥ sadhaumyaḥ saparicchadaḥ
02,052.020d@036_0004 brāhmaṇaiḥ svastivācyaiva niryayau mandirād bahiḥ
02,052.020d@036_0005 brāhmaṇebhyo dhanaṃ dattvā gatyarthaṃ sa yathāvidhi
02,052.020d@036_0006 anyebhyaḥ sa tu dattvārthaṃ gantuṃ tatropacakrame
02,052.020d@036_0007 sarvalakṣaṇasaṃpannaṃ rājārhaṃ saparicchadam
02,052.020d@036_0008 tam āruhya mahārājo gajendraṃ ṣāṣṭihāyanam
02,052.020d@036_0009 niṣasāda gajaskandhe kāñcane paramāsane
02,052.020d@036_0010 hārī kirīṭī hemābhaḥ sarvābharaṇabhūṣitaḥ
02,052.020d@036_0011 rarāja rājan pārtho vai parayā nṛpaśobhayā
02,052.020d@036_0012 rukmavedigataḥ prājño jvalann iva hutāśanaḥ
02,052.020d@036_0013 tato jagāma rājā sa prahṛṣṭanaravāhanaḥ
02,052.020d@036_0014 rathaghoṣeṇa mahatā pūrayan vai nabhaḥsthalam
02,052.020d@036_0015 saṃstūyamānaḥ stutibhiḥ sūtamāgadhavandibhiḥ
02,052.020d@036_0016 mahāsainyena saṃvīto yathādityaḥ svaraśmibhiḥ
02,052.020d@036_0017 pāṇḍureṇātapatreṇa dhriyamāṇena mūrdhani
02,052.020d@036_0018 babhau yudhiṣṭhiro rājā paurṇamāsyām ivoḍurāṭ
02,052.020d@036_0019 ubhayoḥ pakṣayoś caiva gajasthaḥ kurunandanaḥ
02,052.021a rājaśriyā dīpyamāno yayau brahmapuraḥsaraḥ
02,052.021b@037_0001 cāmarair hemadaṇḍaiś ca dhūyamānaḥ samantataḥ
02,052.021b@037_0002 jayāśiṣaḥ prahṛṣṭānāṃ narāṇāṃ pathi pāṇḍavaḥ
02,052.021b@037_0003 pratyagṛhṇād yathānyāyaṃ yathāvad bharatarṣabhaḥ
02,052.021b@037_0004 apare kururājānaṃ pathi yāntaṃ samāhitāḥ
02,052.021b@037_0005 stuvanti satataṃ saukhyān mṛgapakṣisvanair narāḥ
02,052.021b@037_0006 tathaiva sainikā rājan rājānam anuyānti ye
02,052.021b@037_0007 teṣāṃ halahalāśabdo divaṃ stabdhvā pratiṣṭhitaḥ
02,052.021b@037_0008 nṛpasyāgre yayau bhīmo gajaskandhagato balī
02,052.021b@037_0009 ubhau pārśve gajau rājñaḥ satalpau vai sukalpitau
02,052.021b@037_0010 adhirūḍhau yamau cāpi jagmatur bharatarṣabha
02,052.021b@037_0011 śobhayantau mahāsainyaṃ tāv ubhau rūpaśālinau
02,052.021b@037_0012 pṛṣṭhato 'nuyayau dhīmān pārthaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
02,052.021b@037_0013 śvetāśvo gāṇḍivaṃ gṛhya agnidattaṃ rathaṃ gataḥ
02,052.021b@037_0014 sainyamadhye yayau rājan kururājo yudhiṣṭhiraḥ
02,052.021b@037_0015 draupadīpramukhā nāryaḥ sānugāḥ saparicchadāḥ
02,052.021b@037_0016 āruhya tā vicitrāṇi śibikāḥ śakaṭāni ca
02,052.021b@037_0017 mahatyā senayā rājann agre rājño yayus tadā
02,052.021b@037_0018 samṛddhanaranāgāśvaṃ sapatākārathadhvajam
02,052.021b@037_0019 samṛddharathanistriṃśaṃ pattibhir ghoṣitasvanam
02,052.021b@037_0020 śaṅkhadundubhitālānāṃ veṇuvīṇānunāditam
02,052.021b@037_0021 śuśubhe pāṇḍavaṃ sainyaṃ prayātaṃ tat tadā nṛpa
02,052.021b@037_0022 yathā kubero laṅkāyāṃ purā cātyantaśobhayā
02,052.021b@037_0023 mahatyā senayā sārdhaṃ gurumitraṃ sa gacchati
02,052.021b@037_0024 tathā yayau sa pārtho 'pi mahatyā ca vibhūtinā
02,052.021b@037_0025 susamṛddhena sainyena yathā vaiśravaṇas tathā
02,052.021b@037_0026 sa sarāṃsi nadīś caiva vanāny upavanāni ca
02,052.021b@037_0027 atyakrāman mahārāja purīṃ cābhyavapadyata
02,052.021b@037_0028 hastīpurasamīpe tu kururājo yudhiṣṭhiraḥ
02,052.021b@037_0029 cakre niveśanaṃ tatra tataḥ sa sahasainikaḥ
02,052.021b@037_0030 śive deśe same caiva nyavasat pāṇḍavas tadā
02,052.021b@037_0031 tato rājan samāhūya śokavihvalayā girā
02,052.021b@037_0032 etad vākyaṃ ca sarvasvaṃ dhṛtarāṣṭracikīrṣitam
02,052.021b@037_0033 ācacakṣe yathāvṛttaṃ viduro 'tha nṛpasya ha
02,052.021b@037_0034 śrutvā tu bhāṣitaṃ tena dharmarājo 'bravīd idam
02,052.021b@037_0035 marṣayāmi hy ahaṃ kṣattaḥ samāhvānaṃ vratena me
02,052.021b@037_0036 vaiśaṃpāyanaḥ
02,052.021b@037_0036 svasty astu loke viprāṇāṃ prajānāṃ caiva sarvathā
02,052.021b@037_0037 ity uktvā prayayau rājā puraṃ nāgāhvayaṃ tataḥ
02,052.021c dhṛtarāṣṭreṇa cāhūtaḥ kālasya samayena ca
02,052.021d*0496_01 praviveśa tato rājā puraṃ nāgāhvayaṃ tataḥ
02,052.022a sa hāstinapuraṃ gatvā dhṛtarāṣṭragṛhaṃ yayau
02,052.022c samiyāya ca dharmātmā dhṛtarāṣṭreṇa pāṇḍavaḥ
02,052.023a tathā droṇena bhīṣmeṇa karṇena ca kṛpeṇa ca
02,052.023c samiyāya yathānyāyaṃ drauṇinā ca vibhuḥ saha
02,052.024a sametya ca mahābāhuḥ somadattena caiva ha
02,052.024c duryodhanena śalyena saubalena ca vīryavān
02,052.025a ye cānye tatra rājānaḥ pūrvam eva samāgatāḥ
02,052.025b*0497_01 duḥśāsanena vīreṇa sarvair bhrātṛbhir eva ca
02,052.025b*0498_01 anyaiś ca dhārtarāṣṭraiś ca nṛpair anyaiḥ sameyivān
02,052.025c jayadrathena ca tathā kurubhiś cāpi sarvaśaḥ
02,052.025d*0499_01 sametya kurubhiḥ sarvair yathānyāyam ariṃdama
02,052.026a tataḥ sarvair mahābāhur bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
02,052.026c praviveśa gṛhaṃ rājño dhṛtarāṣṭrasya dhīmataḥ
02,052.027a dadarśa tatra gāndhārīṃ devīṃ patim anuvratām
02,052.027c snuṣābhiḥ saṃvṛtāṃ śaśvat tārābhir iva rohiṇīm
02,052.028a abhivādya sa gāndhārīṃ tayā ca pratinanditaḥ
02,052.028c dadarśa pitaraṃ vṛddhaṃ prajñācakṣuṣam īśvaram
02,052.029a rājñā mūrdhany upāghrātās te ca kauravanandanāḥ
02,052.029c catvāraḥ pāṇḍavā rājan bhīmasenapurogamāḥ
02,052.030a tato harṣaḥ samabhavat kauravāṇāṃ viśāṃ pate
02,052.030c tān dṛṣṭvā puruṣavyāghrān pāṇḍavān priyadarśanān
02,052.031a viviśus te 'bhyanujñātā ratnavanti gṛhāṇy atha
02,052.031c dadṛśuś copayātās tān draupadīpramukhāḥ striyaḥ
02,052.032a yājñasenyāḥ parām ṛddhiṃ dṛṣṭvā prajvalitām iva
02,052.032c snuṣās tā dhṛtarāṣṭrasya nātipramanaso 'bhavan
02,052.033a tatas te puruṣavyāghrā gatvā strībhis tu saṃvidam
02,052.033c kṛtvā vyāyāmapūrvāṇi kṛtyāni pratikarma ca
02,052.034a tataḥ kṛtāhnikāḥ sarve divyacandanarūṣitāḥ
02,052.034c kalyāṇamanasaś caiva brāhmaṇān svasti vācya ca
02,052.035a manojñam aśanaṃ bhuktvā viviśuḥ śaraṇāny atha
02,052.035c upagīyamānā nārībhir asvapan kurunandanāḥ
02,052.035d*0500_01 anantaraṃ ca suṣupuḥ prītāḥ parapuraṃjayāḥ
02,052.036a jagāma teṣāṃ sā rātriḥ puṇyā rativihāriṇām
02,052.036c stūyamānāś ca viśrāntāḥ kāle nidrām athātyajan
02,052.037a sukhoṣitās tāṃ rajanīṃ prātaḥ sarve kṛtāhnikāḥ
02,052.037c sabhāṃ ramyāṃ praviviśuḥ kitavair abhisaṃvṛtām
02,053.000*0501_00 vaiśaṃpāyana uvāca
02,053.000*0501_01 praviśya tāṃ sabhāṃ pārthā yudhiṣṭhirapurogamāḥ
02,053.000*0501_02 sametya pārthivān sarvān pūjārhān abhipūjya ca
02,053.000*0501_03 yathāvayaḥ sameyānā upaviṣṭā yathārhataḥ
02,053.000*0501_04 āsaneṣu vicitreṣu spardhyāstaraṇavatsu ca
02,053.000*0501_05 atha teṣūpaviṣṭeṣu sarveṣv atha nṛpeṣu ca
02,053.000*0501_06 śakuniḥ saubalas tatra yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,053.001 śakunir uvāca
02,053.001a upastīrṇā sabhā rājan rantuṃ caite kṛtakṣaṇāḥ
02,053.001c akṣān uptvā devanasya samayo 'stu yudhiṣṭhira
02,053.002 yudhiṣṭhira uvāca
02,053.002a nikṛtir devanaṃ pāpaṃ na kṣātro 'tra parākramaḥ
02,053.002c na ca nītir dhruvā rājan kiṃ tvaṃ dyūtaṃ praśaṃsasi
02,053.003a na hi mānaṃ praśaṃsanti nikṛtau kitavasya ha
02,053.003c śakune maiva no jaiṣīr amārgeṇa nṛśaṃsavat
02,053.004 śakunir uvāca
02,053.004a yo 'nveti saṃkhyāṃ nikṛtau vidhijñaś; ceṣṭāsv akhinnaḥ kitavo 'kṣajāsu
02,053.004c mahāmatir yaś ca jānāti dyūtaṃ; sa vai sarvaṃ sahate prakriyāsu
02,053.005a akṣaglahaḥ so 'bhibhavet paraṃ nas; tenaiva kālo bhavatīdam āttha
02,053.005c dīvyāmahe pārthiva mā viśaṅkāṃ; kuruṣva pāṇaṃ ca ciraṃ ca mā kṛthāḥ
02,053.006 yudhiṣṭhira uvāca
02,053.006a evam āhāyam asito devalo munisattamaḥ
02,053.006c imāni lokadvārāṇi yo vai saṃcarate sadā
02,053.007a idaṃ vai devanaṃ pāpaṃ māyayā kitavaiḥ saha
02,053.007c dharmeṇa tu jayo yuddhe tat paraṃ sādhu devanam
02,053.008a nāryā mlecchanti bhāṣābhir māyayā na caranty uta
02,053.008c ajihmam aśaṭhaṃ yuddham etat satpuruṣavratam
02,053.009a śaktito brāhmaṇān vandyāñ śikṣituṃ prayatāmahe
02,053.009c tad vai vittaṃ mātidevīr mā jaiṣīḥ śakune param
02,053.010a nāhaṃ nikṛtyā kāmaye sukhāny uta dhanāni vā
02,053.010c kitavasyāpy anikṛter vṛttam etan na pūjyate
02,053.011 śakunir uvāca
02,053.011a śrotriyo 'śrotriyam uta nikṛtyaiva yudhiṣṭhira
02,053.011c vidvān aviduṣo 'bhyeti nāhus tāṃ nikṛtiṃ janāḥ
02,053.011d*0502_01 akṣair hi śikṣito 'bhyeti nikṛtyaiva yudhiṣṭhira
02,053.011d*0503_01 akṛtāstraṃ kṛtāstrāś ca durbalaṃ balavattaraḥ
02,053.011d*0504_01 evaṃ karmasu sarveṣu nikṛtyaiva yudhiṣṭhira
02,053.012a evaṃ tvaṃ mām ihābhyetya nikṛtiṃ yadi manyase
02,053.012c devanād vinivartasva yadi te vidyate bhayam
02,053.013 yudhiṣṭhira uvāca
02,053.013a āhūto na nivarteyam iti me vratam āhitam
02,053.013c vidhiś ca balavān rājan diṣṭasyāsmi vaśe sthitaḥ
02,053.014a asmin samāgame kena devanaṃ me bhaviṣyati
02,053.014c pratipāṇaś ca ko 'nyo 'sti tato dyūtaṃ pravartatām
02,053.015 duryodhana uvāca
02,053.015a ahaṃ dātāsmi ratnānāṃ dhanānāṃ ca viśāṃ pate
02,053.015c madarthe devitā cāyaṃ śakunir mātulo mama
02,053.016 yudhiṣṭhira uvāca
02,053.016a anyenānyasya viṣamaṃ devanaṃ pratibhāti me
02,053.016c etad vidvann upādatsva kāmam evaṃ pravartatām
02,053.017 vaiśaṃpāyana uvāca
02,053.017a upohyamāne dyūte tu rājānaḥ sarva eva te
02,053.017c dhṛtarāṣṭraṃ puraskṛtya viviśus tāṃ sabhāṃ tataḥ
02,053.018a bhīṣmo droṇaḥ kṛpaś caiva viduraś ca mahāmatiḥ
02,053.018c nātīvaprītamanasas te 'nvavartanta bhārata
02,053.019a te dvaṃdvaśaḥ pṛthak caiva siṃhagrīvā mahaujasaḥ
02,053.019c siṃhāsanāni bhūrīṇi vicitrāṇi ca bhejire
02,053.020a śuśubhe sā sabhā rājan rājabhis taiḥ samāgataiḥ
02,053.020c devair iva mahābhāgaiḥ samavetais triviṣṭapam
02,053.021a sarve vedavidaḥ śūrāḥ sarve bhāsvaramūrtayaḥ
02,053.021c prāvartata mahārāja suhṛddyūtam anantaram
02,053.022 yudhiṣṭhira uvāca
02,053.022a ayaṃ bahudhano rājan sāgarāvartasaṃbhavaḥ
02,053.022c maṇir hārottaraḥ śrīmān kanakottamabhūṣaṇaḥ
02,053.023a etad rājan dhanaṃ mahyaṃ pratipāṇas tu kas tava
02,053.023c bhavatv eṣa kramas tāta jayāmy enaṃ durodaram
02,053.024 duryodhana uvāca
02,053.024a santi me maṇayaś caiva dhanāni vividhāni ca
02,053.024c matsaraś ca na me 'rtheṣu jayāmy enaṃ durodaram
02,053.024d*0505_01 śakune hanta divyāno glaga[reads ha]mānau sahasraśaḥ
02,053.024d*0505_02 ime niṣkasahasrasya kuṇḍino hāriṇaḥ śatam
02,053.025 vaiśaṃpāyana uvāca
02,053.025*0506_01 etac chrutvā tu śakunir nikṛtiṃ samupāśritaḥ
02,053.025a tato jagrāha śakunis tān akṣān akṣatattvavit
02,053.025c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,054.001 yudhiṣṭhira uvāca
02,054.001a mattaḥ kaitavakenaiva yaj jito 'smi durodaram
02,054.001c śakune hanta dīvyāmo glahamānāḥ sahasraśaḥ
02,054.002a ime niṣkasahasrasya kuṇḍino bharitāḥ śatam
02,054.002c kośo hiraṇyam akṣayyaṃ jātarūpam anekaśaḥ
02,054.002e etad rājan dhanaṃ mahyaṃ tena dīvyāmy ahaṃ tvayā
02,054.003 vaiśaṃpāyana uvāca
02,054.003*0507_01 kauravāṇāṃ kulakaraṃ jyeṣṭhaṃ pāṇḍavam acyutam
02,054.003*0508_01 jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,054.003*0509_01 jitam ity eva nṛpate bhūyas tvaṃ kena dīvyase
02,054.003a ity uktaḥ śakuniḥ prāha jitam ity eva taṃ nṛpam
02,054.004 yudhiṣṭhira uvāca
02,054.004a ayaṃ sahasrasamito vaiyāghraḥ supravartitaḥ
02,054.004c sucakropaskaraḥ śrīmān kiṅkiṇījālamaṇḍitaḥ
02,054.005a saṃhrādano rājaratho ya ihāsmān upāvahat
02,054.005c jaitro rathavaraḥ puṇyo meghasāgaraniḥsvanaḥ
02,054.006a aṣṭau yaṃ kuraracchāyāḥ sadaśvā rāṣṭrasaṃmatāḥ
02,054.006c vahanti naiṣām ucyeta padā bhūmim upaspṛśan
02,054.006e etad rājan dhanaṃ mahyaṃ tena dīvyāmy ahaṃ tvayā
02,054.007 vaiśaṃpāyana uvāca
02,054.007a etac chrutvā vyavasito nikṛtiṃ samupāśritaḥ
02,054.007c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,054.008 yudhiṣṭhira uvāca
02,054.008a sahasrasaṃkhyā nāgā me mattās tiṣṭhanti saubala
02,054.008c hemakakṣāḥ kṛtāpīḍāḥ padmino hemamālinaḥ
02,054.009a sudāntā rājavahanāḥ sarvaśabdakṣamā yudhi
02,054.009c īṣādantā mahākāyāḥ sarve cāṣṭakareṇavaḥ
02,054.010a sarve ca purabhettāro nagameghanibhā gajāḥ
02,054.010c etad rājan dhanaṃ mahyaṃ tena dīvyāmy ahaṃ tvayā
02,054.011 vaiśaṃpāyana uvāca
02,054.011a tam evaṃvādinaṃ pārthaṃ prahasann iva saubalaḥ
02,054.011b*0510_01 sa tac chrutvā vyavasito nikṛtiṃ samupasthitaḥ
02,054.011c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,054.012 yudhiṣṭhira uvāca
02,054.012a śataṃ dāsīsahasrāṇi taruṇyo me prabhadrikāḥ
02,054.012c kambukeyūradhāriṇyo niṣkakaṇṭhyaḥ svalaṃkṛtāḥ
02,054.013a mahārhamālyābharaṇāḥ suvastrāś candanokṣitāḥ
02,054.013c maṇīn hema ca bibhratyaḥ sarvā vai sūkṣmavāsasaḥ
02,054.014a anusevāṃ carantīmāḥ kuśalā nṛtyasāmasu
02,054.014c snātakānām amātyānāṃ rājñāṃ ca mama śāsanāt
02,054.014e etad rājan dhanaṃ mahyaṃ tena dīvyāmy ahaṃ tvayā
02,054.015 vaiśaṃpāyana uvāca
02,054.015a etac chrutvā vyavasito nikṛtiṃ samupāśritaḥ
02,054.015c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,054.016 yudhiṣṭhira uvāca
02,054.016a etāvanty eva dāsānāṃ sahasrāṇy uta santi me
02,054.016c pradakṣiṇānulomāś ca prāvāravasanāḥ sadā
02,054.017a prājñā medhāvino dakṣā yuvāno mṛṣṭakuṇḍalāḥ
02,054.017c pātrīhastā divārātram atithīn bhojayanty uta
02,054.017e etad rājan dhanaṃ mahyaṃ tena dīvyāmy ahaṃ tvayā
02,054.018 vaiśaṃpāyana uvāca
02,054.018a etac chrutvā vyavasito nikṛtiṃ samupāśritaḥ
02,054.018c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,054.019 yudhiṣṭhira uvāca
02,054.019a rathās tāvanta eveme hemabhāṇḍāḥ patākinaḥ
02,054.019c hayair vinītaiḥ saṃpannā rathibhiś citrayodhibhiḥ
02,054.020a ekaiko yatra labhate sahasraparamāṃ bhṛtim
02,054.020c yudhyato 'yudhyato vāpi vetanaṃ māsakālikam
02,054.020e etad rājan dhanaṃ mahyaṃ tena dīvyāmy ahaṃ tvayā
02,054.021 vaiśaṃpāyana uvāca
02,054.021a ity evam ukte pārthena kṛtavairo durātmavān
02,054.021c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,054.022 yudhiṣṭhira uvāca
02,054.022a aśvāṃs tittirikalmāṣān gāndharvān hemamālinaḥ
02,054.022c dadau citrarathas tuṣṭo yāṃs tān gāṇḍīvadhanvane
02,054.022d*0511_01 yuddhe jitaḥ parābhūtaḥ prītipūrvam ariṃdamaḥ
02,054.022e etad rājan dhanaṃ mahyaṃ tena dīvyāmy ahaṃ tvayā
02,054.023 vaiśaṃpāyana uvāca
02,054.023a etac chrutvā vyavasito nikṛtiṃ samupāśritaḥ
02,054.023c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,054.024 yudhiṣṭhira uvāca
02,054.024a rathānāṃ śakaṭānāṃ ca hayānāṃ cāyutāni me
02,054.024c yuktānām eva tiṣṭhanti vāhair uccāvacair vṛtāḥ
02,054.025a evaṃ varṇasya varṇasya samuccīya sahasraśaḥ
02,054.025b*0512_01 tathā samuditā vīrāḥ sarve vīraparākramāḥ
02,054.025c kṣīraṃ pibantas tiṣṭhanti bhuñjānāḥ śālitaṇḍulān
02,054.026a ṣaṣṭis tāni sahasrāṇi sarve pṛthulavakṣasaḥ
02,054.026c etad rājan dhanaṃ mahyaṃ tena dīvyāmy ahaṃ tvayā
02,054.027 vaiśaṃpāyana uvāca
02,054.027a etac chrutvā vyavasito nikṛtiṃ samupāśritaḥ
02,054.027c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,054.028 yudhiṣṭhira uvāca
02,054.028a tāmralohaiḥ parivṛtā nidhayo me catuḥśatāḥ
02,054.028c pañcadrauṇika ekaikaḥ suvarṇasyāhatasya vai
02,054.028d*0513_01 jātarūpasya mukhyasya anargheyasya bhārata
02,054.028e etad rājan dhanaṃ mahyaṃ tena dīvyāmy ahaṃ tvayā
02,054.029 vaiśaṃpāyana uvāca
02,054.029a etac chrutvā vyavasito nikṛtiṃ samupāśritaḥ
02,054.029c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,055.001 vidura uvāca
02,055.001*0514_00 vaiśaṃpāyana uvāca
02,055.001*0514_01 evaṃ pravartite dyūte ghore sarvāpahāriṇi
02,055.001*0514_02 sarvasaṃśayanirmoktā viduro vākyam abravīt
02,055.001a mahārāja vijānīhi yat tvāṃ vakṣyāmi tac chṛṇu
02,055.001c mumūrṣor auṣadham iva na rocetāpi te śrutam
02,055.002a yad vai purā jātamātro rurāva; gomāyuvad visvaraṃ pāpacetāḥ
02,055.002c duryodhano bhāratānāṃ kulaghnaḥ; so 'yaṃ yukto bhavitā kālahetuḥ
02,055.003a gṛhe vasantaṃ gomāyuṃ tvaṃ vai matvā na budhyase
02,055.003c duryodhanasya rūpeṇa śṛṇu kāvyāṃ giraṃ mama
02,055.004a madhu vai mādhviko labdhvā prapātaṃ nāvabudhyate
02,055.004c āruhya taṃ majjati vā patanaṃ vādhigacchati
02,055.005*0515_01 viṣādaṃti ca daivena devanena mahārathaiḥ
02,055.005a so 'yaṃ matto 'kṣadevena madhuvan na parīkṣate
02,055.005c prapātaṃ budhyate naiva vairaṃ kṛtvā mahārathaiḥ
02,055.006a viditaṃ te mahārāja rājasv evāsamañjasam
02,055.006c andhakā yādavā bhojāḥ sametāḥ kaṃsam atyajan
02,055.006d*0516_01 putraṃ saṃtyaktavān pūrvaṃ paurāṇāṃ hitakāmyayā
02,055.007a niyogāc ca hate tasmin kṛṣṇenāmitraghātinā
02,055.007c evaṃ te jñātayaḥ sarve modamānāḥ śataṃ samāḥ
02,055.008a tvanniyuktaḥ savyasācī nigṛhṇātu suyodhanam
02,055.008c nigrahād asya pāpasya modantāṃ kuravaḥ sukham
02,055.009a kākenemāṃś citrabarhāñ śārdūlān kroṣṭukena ca
02,055.009c krīṇīṣva pāṇḍavān rājan mā majjīḥ śokasāgare
02,055.010a tyajet kulārthe puruṣaṃ grāmasyārthe kulaṃ tyajet
02,055.010c grāmaṃ janapadasyārthe ātmārthe pṛthivīṃ tyajet
02,055.011a sarvajñaḥ sarvabhāvajñaḥ sarvaśatrubhayaṃkaraḥ
02,055.011c iti sma bhāṣate kāvyo jambhatyāge mahāsurān
02,055.012a hiraṇyaṣṭhīvinaḥ kaś cit pakṣiṇo vanagocarān
02,055.012c gṛhe kila kṛtāvāsāṃl lobhād rājann apīḍayat
02,055.013a sadopabhojyāṃl lobhāndho hiraṇyārthe paraṃtapa
02,055.013c āyatiṃ ca tadātvaṃ ca ubhe sadyo vyanāśayat
02,055.014a tadātvakāmaḥ pāṇḍūṃs tvaṃ mā druho bharatarṣabha
02,055.014c mohātmā tapyase paścāt pakṣihā puruṣo yathā
02,055.014d*0517_01 etena tava nāśaḥ syād baḷiśāc chabaro yathā
02,055.015a jātaṃ jātaṃ pāṇḍavebhyaḥ puṣpam ādatsva bhārata
02,055.015c mālākāra ivārāme snehaṃ kurvan punaḥ punaḥ
02,055.016a vṛkṣān aṅgārakārīva mainān dhākṣīḥ samūlakān
02,055.016c mā gamaḥ sasutāmātyaḥ sabalaś ca parābhavam
02,055.017a samavetān hi kaḥ pārthān pratiyudhyeta bhārata
02,055.017c marudbhiḥ sahito rājann api sākṣān marutpatiḥ
02,055.017d*0518_01 yudhi jetum aśakto hi pāṇḍavān puruṣottamaḥ
02,056.000*0519_01 duryodhane krīḍati pāṇḍavena
02,056.000*0519_02 dṛṣṭvā dhanaṃ pāpam agāgataṃ tat
02,056.000*0519_03 ānandam āpaśyasi naiva pātaṃ
02,056.000*0519_04 mahābhayaṃ putraviyogajaṃ tvam
02,056.000*0519_05 kiṃ cintayasi dyūte 'smin majjamānān na paśyasi
02,056.000*0519_06 duryodhanāparādhena putrān anyāṃś ca bhūpate
02,056.001 vidura uvāca
02,056.001a dyūtaṃ mūlaṃ kalahasyānupāti; mithobhedāya mahate vā raṇāya
02,056.001c yad āsthito 'yaṃ dhṛtarāṣṭrasya putro; duryodhanaḥ sṛjate vairam ugram
02,056.002a prātipīyāḥ śāṃtanavā bhaimasenāḥ sabāhlikāḥ
02,056.002c duryodhanāparādhena kṛcchraṃ prāpsyanti sarvaśaḥ
02,056.003a duryodhano madenaiva kṣemaṃ rāṣṭrād apohati
02,056.003c viṣāṇaṃ gaur iva madāt svayam ārujate balāt
02,056.004a yaś cittam anveti parasya rājan; vīraḥ kaviḥ svām atipatya dṛṣṭim
02,056.004c nāvaṃ samudra iva bālanetrām; āruhya ghore vyasane nimajjet
02,056.005a duryodhano glahate pāṇḍavena; priyāyase tvaṃ jayatīti tac ca
02,056.005c atinarmāj jāyate saṃprahāro; yato vināśaḥ samupaiti puṃsām
02,056.005d*0520_01 sarvāṇi marmāṇy abhisaṃprahāro
02,056.005d*0520_02 yato vināśaḥ samupaiti puṃsām
02,056.006a ākarṣas te 'vākphalaḥ kupraṇīto; hṛdi prauḍho mantrapadaḥ samādhiḥ
02,056.006c yudhiṣṭhireṇa saphalaḥ saṃstavo 'stu; sāmnaḥ surikto 'rimateḥ sudhanvā
02,056.007a prātipīyāḥ śāṃtanavāś ca rājan; kāvyāṃ vācaṃ śṛṇuta mātyagād vaḥ
02,056.007c vaiśvānaraṃ prajvalitaṃ sughoram; ayuddhena praśamayatotpatantam
02,056.008a yadā manyuṃ pāṇḍavo 'jātaśatrur; na saṃyacched akṣamayābhibhūtaḥ
02,056.008c vṛkodaraḥ savyasācī yamau ca; ko 'tra dvīpaḥ syāt tumule vas tadānīm
02,056.009a mahārāja prabhavas tvaṃ dhanānāṃ; purā dyūtān manasā yāvad iccheḥ
02,056.009c bahu vittaṃ pāṇḍavāṃś cej jayes tvaṃ; kiṃ tena syād vasu vindeha pārthān
02,056.010a jānīmahe devitaṃ saubalasya; veda dyūte nikṛtiṃ pārvatīyaḥ
02,056.010c yataḥ prāptaḥ śakunis tatra yātu; māyāyodhī bhārata pārvatīyaḥ
02,057.001 duryodhana uvāca
02,057.001a pareṣām eva yaśasā ślāghase tvaṃ; sadā channaḥ kutsayan dhārtarāṣṭrān
02,057.001c jānīmas tvāṃ vidura yatpriyas tvaṃ; bālān ivāsmān avamanyase tvam
02,057.002a suvijñeyaḥ puruṣo 'nyatrakāmo; nindāpraśaṃse hi tathā yunakti
02,057.002c jihvā manas te hṛdayaṃ nirvyanakti; jyāyo nirāha manasaḥ prātikūlyam
02,057.003a utsaṅgena vyāla ivāhṛto 'si; mārjāravat poṣakaṃ copahaṃsi
02,057.003c bhartṛghnatvān na hi pāpīya āhus; tasmāt kṣattaḥ kiṃ na bibheṣi pāpāt
02,057.004a jitvā śatrūn phalam āptaṃ mahan no; māsmān kṣattaḥ paruṣāṇīha vocaḥ
02,057.004c dviṣadbhis tvaṃ saṃprayogābhinandī; muhur dveṣaṃ yāsi naḥ saṃpramohāt
02,057.005a amitratāṃ yāti naro 'kṣamaṃ bruvan; nigūhate guhyam amitrasaṃstave
02,057.005b*0521_01 sāmnā ca dānena ca bhedanena
02,057.005b*0521_02 vadhena māyāpratidarśanena
02,057.005b*0521_03 na[? read ta]m indrajālena ca mohanena
02,057.005b*0521_04 dyūtena mantrauṣadhisādhanena
02,057.005b*0521_05 ebhiḥ prakārair aparaiś ca sarvair
02,057.005b*0521_06 ābuddhimanto vijayanty arātīn
02,057.005c tadāśritāpatrapā kiṃ na bādhate; yad icchasi tvaṃ tad ihādya bhāṣase
02,057.006a mā no 'vamaṃsthā vidma manas tavedaṃ; śikṣasva buddhiṃ sthavirāṇāṃ sakāśāt
02,057.006c yaśo rakṣasva vidura saṃpraṇītaṃ; mā vyāpṛtaḥ parakāryeṣu bhūs tvam
02,057.007a ahaṃ karteti vidura māvamaṃsthā; mā no nityaṃ paruṣāṇīha vocaḥ
02,057.007c na tvāṃ pṛcchāmi vidura yad dhitaṃ me; svasti kṣattar mā titikṣūn kṣiṇu tvam
02,057.008a ekaḥ śāstā na dvitīyo 'sti śāstā; garbhe śayānaṃ puruṣaṃ śāsti śāstā
02,057.008c tenānuśiṣṭaḥ pravaṇād ivāmbho; yathā niyukto 'smi tathā vahāmi
02,057.009a bhinatti śirasā śailam ahiṃ bhojayate ca yaḥ
02,057.009c sa eva tasya kurute kāryāṇām anuśāsanam
02,057.010a yo balād anuśāstīha so 'mitraṃ tena vindati
02,057.010c mitratām anuvṛttaṃ tu samupekṣeta paṇḍitaḥ
02,057.011a pradīpya yaḥ pradīptāgniṃ prāk tvaran nābhidhāvati
02,057.011c bhasmāpi na sa vindeta śiṣṭaṃ kva cana bhārata
02,057.012a na vāsayet pāravargyaṃ dviṣantaṃ; viśeṣataḥ kṣattar ahitaṃ manuṣyam
02,057.012c sa yatrecchasi vidura tatra gaccha; susāntvitāpi hy asatī strī jahāti
02,057.012d*0521a_01 na vāsayet pāravaśyaṃ dviṣantaṃ na viśeṣataḥ
02,057.012d*0521a_02 kartāram ihitaṃ caiva manye yatre * * ccha *
02,057.012d*0521a_03 vidura tatraiva [rest omitted?]
02,057.012d*0521a_04 sāntvyamānāpi hy asatī strī jahāti
02,057.012d*0521b_01 na vāsayet paraṃ vargaṃ dviṣantaṃ ca viśeṣataḥ
02,057.012d*0521b_02 kṣattāram ahitaṃ caiva manye yatreṣṭam icchati
02,057.012d*0521b_03 vidurātra na vastavyaṃ gaccha sa tvaṃ yatheṣṭataḥ
02,057.012d*0521b_04 sāntvamānāpi hy asatī strī (yathā) jahāti tathā ca tvam
02,057.012d*0521c_01 na vāsaye tvā paravarga dviṣantaṃ ca viśeṣataḥ
02,057.012d*0521c_02 kṣattāram ahitaṃ caiva manye yadṛṣṭam icchasi
02,057.012d*0521c_03 vidura tatra gaccha tvaṃ
02,057.012d*0521c_04 sāntvamānā hṛsati (sic) strī jahāti
02,057.012d*0521d_01 na vāsayet taṃ puruṣaṃ na dviṣantaṃ viśeṣataḥ
02,057.012d*0521d_02 kṣattara*hitaṃ manye na manye hitam ātmanaḥ
02,057.012d*0521d_03 viduraṃ tatra gaccha tvaṃ sāntvyamāno vimuhyasi
02,057.012d*0521e_01 na vāsayat paravargyaṃ na dviṣantaṃ viśeṣataḥ
02,057.012d*0521e_02 kṣattāram ahitaṃ manye na manye hitam ātmanaḥ
02,057.012d*0521e_03 yatrecchasi tvaṃ vidura tatra gaccha
02,057.012d*0521e_04 sāntvyamānā hy asatī strī jahāti
02,057.013 vidura uvāca
02,057.013a etāvatā ye puruṣaṃ tyajanti; teṣāṃ sakhyam antavad brūhi rājan
02,057.013c rājñāṃ hi cittāni pariplutāni; sāntvaṃ dattvā musalair ghātayanti
02,057.014a abālas tvaṃ manyase rājaputra; bālo 'ham ity eva sumandabuddhe
02,057.014c yaḥ sauhṛde puruṣaṃ sthāpayitvā; paścād enaṃ dūṣayate sa bālaḥ
02,057.015a na śreyase nīyate mandabuddhiḥ; strī śrotriyasyeva gṛhe praduṣṭā
02,057.015c dhruvaṃ na roced bharatarṣabhasya; patiḥ kumāryā iva ṣaṣṭivarṣaḥ
02,057.016a anupriyaṃ ced anukāṅkṣase tvaṃ; sarveṣu kāryeṣu hitāhiteṣu
02,057.016c striyaś ca rājañ jaḍapaṅgukāṃś ca; pṛccha tvaṃ vai tādṛśāṃś caiva mūḍhān
02,057.017a labhyaḥ khalu prātipīya naro 'nupriyavāg iha
02,057.017c apriyasya tu pathyasya vaktā śrotā ca durlabhaḥ
02,057.018a yas tu dharme parāśvasya hitvā bhartuḥ priyāpriye
02,057.018c apriyāṇy āha pathyāni tena rājā sahāyavān
02,057.018d*0522_01 nāpriyaḥ sādhur bhavati na medhāvī na paṇḍitaḥ
02,057.018d*0522_02 priyeṣv etāni dṛśyante yāvad dveṣo hi bhārata
02,057.019a avyādhijaṃ kaṭukaṃ tīkṣṇam uṣṇaṃ; yaśomuṣaṃ paruṣaṃ pūtigandhi
02,057.019c satāṃ peyaṃ yan na pibanty asanto; manyuṃ mahārāja piba praśāmya
02,057.020a vaicitravīryasya yaśo dhanaṃ ca; vāñchāmy ahaṃ sahaputrasya śaśvat
02,057.020c yathā tathā vo 'stu namaś ca vo 'stu; mamāpi ca svasti diśantu viprāḥ
02,057.021a āśīviṣān netraviṣān kopayen na tu paṇḍitaḥ
02,057.021c evaṃ te 'haṃ vadāmīdaṃ prayataḥ kurunandana
02,058.001 śakunir uvāca
02,058.001a bahu vittaṃ parājaiṣīḥ pāṇḍavānāṃ yudhiṣṭhira
02,058.001c ācakṣva vittaṃ kaunteya yadi te 'sty aparājitam
02,058.002 yudhiṣṭhira uvāca
02,058.002a mama vittam asaṃkhyeyaṃ yad ahaṃ veda saubala
02,058.002c atha tvaṃ śakune kasmād vittaṃ samanupṛcchasi
02,058.003a ayutaṃ prayutaṃ caiva kharvaṃ padmaṃ tathārbudam
02,058.003c śaṅkhaṃ caiva nikharvaṃ ca samudraṃ cātra paṇyatām
02,058.003d*0523_01 madhyaṃ caiva parārdhaṃ ca saparaṃ cātra paṇyatām
02,058.003d*0524_01 kabandhaṃ nikabandhaṃ ca sāgaraṃ cātra paṇyatām
02,058.003e etan mama dhanaṃ rājaṃs tena dīvyāmy ahaṃ tvayā
02,058.004 vaiśaṃpāyana uvāca
02,058.004a etac chrutvā vyavasito nikṛtiṃ samupāśritaḥ
02,058.004c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,058.005 yudhiṣṭhira uvāca
02,058.005a gavāśvaṃ bahudhenūkam asaṃkhyeyam ajāvikam
02,058.005c yat kiṃ cid anuvarṇānāṃ prāk sindhor api saubala
02,058.005e etan mama dhanaṃ rājaṃs tena dīvyāmy ahaṃ tvayā
02,058.006 vaiśaṃpāyana uvāca
02,058.006a etac chrutvā vyavasito nikṛtiṃ samupāśritaḥ
02,058.006c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,058.007 yudhiṣṭhira uvāca
02,058.007a puraṃ janapado bhūmir abrāhmaṇadhanaiḥ saha
02,058.007c abrāhmaṇāś ca puruṣā rājañ śiṣṭaṃ dhanaṃ mama
02,058.007e etad rājan dhanaṃ mahyaṃ tena dīvyāmy ahaṃ tvayā
02,058.008 vaiśaṃpāyana uvāca
02,058.008a etac chrutvā vyavasito nikṛtiṃ samupāśritaḥ
02,058.008c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,058.009 yudhiṣṭhira uvāca
02,058.009a rājaputrā ime rājañ śobhante yena bhūṣitāḥ
02,058.009c kuṇḍalāni ca niṣkāś ca sarvaṃ cāṅgavibhūṣaṇam
02,058.009d*0525_01 vāsāṃsi ca mahārhāṇi sarvam anyad vināyudhaiḥ
02,058.009e etan mama dhanaṃ rājaṃs tena dīvyāmy ahaṃ tvayā
02,058.010 vaiśaṃpāyana uvāca
02,058.010a etac chrutvā vyavasito nikṛtiṃ samupāśritaḥ
02,058.010c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,058.011 yudhiṣṭhira uvāca
02,058.011a śyāmo yuvā lohitākṣaḥ siṃhaskandho mahābhujaḥ
02,058.011c nakulo glaha eko me yac caitat svagataṃ dhanam
02,058.012 śakunir uvāca
02,058.012a priyas te nakulo rājan rājaputro yudhiṣṭhira
02,058.012c asmākaṃ dhanatāṃ prāpto bhūyas tvaṃ kena dīvyasi
02,058.013 vaiśaṃpāyana uvāca
02,058.013a evam uktvā tu śakunis tān akṣān pratyapadyata
02,058.013c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,058.014 yudhiṣṭhira uvāca
02,058.014a ayaṃ dharmān sahadevo 'nuśāsti; loke hy asmin paṇḍitākhyāṃ gataś ca
02,058.014c anarhatā rājaputreṇa tena; tvayā dīvyāmy apriyavat priyeṇa
02,058.015 vaiśaṃpāyana uvāca
02,058.015a etac chrutvā vyavasito nikṛtiṃ samupāśritaḥ
02,058.015c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,058.016 śakunir uvāca
02,058.016a mādrīputrau priyau rājaṃs tavemau vijitau mayā
02,058.016c garīyāṃsau tu te manye bhīmasenadhanaṃjayau
02,058.017 yudhiṣṭhira uvāca
02,058.017a adharmaṃ carase nūnaṃ yo nāvekṣasi vai nayam
02,058.017c yo naḥ sumanasāṃ mūḍha vibhedaṃ kartum icchasi
02,058.018 śakunir uvāca
02,058.018a garte mattaḥ prapatati pramattaḥ sthāṇum ṛcchati
02,058.018c jyeṣṭho rājan variṣṭho 'si namas te bharatarṣabha
02,058.019a svapne na tāni paśyanti jāgrato vā yudhiṣṭhira
02,058.019c kitavā yāni dīvyantaḥ pralapanty utkaṭā iva
02,058.020 yudhiṣṭhira uvāca
02,058.020a yo naḥ saṃkhye naur iva pāranetā; jetā ripūṇāṃ rājaputras tarasvī
02,058.020c anarhatā lokavīreṇa tena; dīvyāmy ahaṃ śakune phalgunena
02,058.021 vaiśaṃpāyana uvāca
02,058.021a etac chrutvā vyavasito nikṛtiṃ samupāśritaḥ
02,058.021c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,058.022 śakunir uvāca
02,058.022a ayaṃ mayā pāṇḍavānāṃ dhanurdharaḥ; parājitaḥ pāṇḍavaḥ savyasācī
02,058.022c bhīmena rājan dayitena dīvya; yat kaitavyaṃ pāṇḍava te 'vaśiṣṭam
02,058.023 yudhiṣṭhira uvāca
02,058.023a yo no netā yo yudhāṃ naḥ praṇetā; yathā vajrī dānavaśatrur ekaḥ
02,058.023c tiryakprekṣī saṃhatabhrūr mahātmā; siṃhaskandho yaś ca sadātyamarṣī
02,058.024a balena tulyo yasya pumān na vidyate; gadābhṛtām agrya ihārimardanaḥ
02,058.024c anarhatā rājaputreṇa tena; dīvyāmy ahaṃ bhīmasenena rājan
02,058.025 vaiśaṃpāyana uvāca
02,058.025a etac chrutvā vyavasito nikṛtiṃ samupāśritaḥ
02,058.025c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,058.026 śakunir uvāca
02,058.026a bahu vittaṃ parājaiṣīr bhrātṝṃś ca sahayadvipān
02,058.026c ācakṣva vittaṃ kaunteya yadi te 'sty aparājitam
02,058.027 yudhiṣṭhira uvāca
02,058.027a ahaṃ viśiṣṭaḥ sarveṣāṃ bhrātṝṇāṃ dayitas tathā
02,058.027c kuryāmas te jitāḥ karma svayam ātmany upaplave
02,058.028 vaiśaṃpāyana uvāca
02,058.028a etac chrutvā vyavasito nikṛtiṃ samupāśritaḥ
02,058.028c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,058.029 śakunir uvāca
02,058.029a etat pāpiṣṭham akaror yad ātmānaṃ parājitaḥ
02,058.029c śiṣṭe sati dhane rājan pāpa ātmaparājayaḥ
02,058.030 vaiśaṃpāyana uvāca
02,058.030a evam uktvā matākṣas tān glahe sarvān avasthitān
02,058.030c parājayal lokavīrān ākṣepeṇa pṛthak pṛthak
02,058.031 śakunir uvāca
02,058.031a asti vai te priyā devī glaha eko 'parājitaḥ
02,058.031c paṇasva kṛṣṇāṃ pāñcālīṃ tayātmānaṃ punar jaya
02,058.032 yudhiṣṭhira uvāca
02,058.032a naiva hrasvā na mahatī nātikṛṣṇā na rohiṇī
02,058.032c sarāgaraktanetrā ca tayā dīvyāmy ahaṃ tvayā
02,058.033a śāradotpalapatrākṣyā śāradotpalagandhayā
02,058.033c śāradotpalasevinyā rūpeṇa śrīsamānayā
02,058.034a tathaiva syād ānṛśaṃsyāt tathā syād rūpasaṃpadā
02,058.034c tathā syāc chīlasaṃpattyā yām icchet puruṣaḥ striyam
02,058.034d*0526_01 sarvair guṇair hi saṃpannām anukūlāṃ priyaṃvadām
02,058.034d*0526_02 yadṛśīṃ dharmakāmārthasiddhim icchen naraḥ striyam
02,058.035a caramaṃ saṃviśati yā prathamaṃ pratibudhyate
02,058.035c ā gopālāvipālebhyaḥ sarvaṃ veda kṛtākṛtam
02,058.036a ābhāti padmavad vaktraṃ sasvedaṃ mallikeva ca
02,058.036c vedīmadhyā dīrghakeśī tāmrākṣī nātiromaśā
02,058.037a tayaivaṃvidhayā rājan pāñcālyāhaṃ sumadhyayā
02,058.037c glahaṃ dīvyāmi cārvaṅgyā draupadyā hanta saubala
02,058.038 vaiśaṃpāyana uvāca
02,058.038a evam ukte tu vacane dharmarājena bhārata
02,058.038c dhig dhig ity eva vṛddhānāṃ sabhyānāṃ niḥsṛtā giraḥ
02,058.039a cukṣubhe sā sabhā rājan rājñāṃ saṃjajñire kathāḥ
02,058.039c bhīṣmadroṇakṛpādīnāṃ svedaś ca samajāyata
02,058.040a śiro gṛhītvā viduro gatasattva ivābhavat
02,058.040c āste dhyāyann adhovaktro niḥśvasan pannago yathā
02,058.040d*0527_01 bāhlikaḥ somadattaś ca prātipīyaḥ sasaṃjayaḥ
02,058.040d*0527_02 drauṇir bhūriśravāś caiva yuyutsur dhṛtarāṣṭrajaḥ
02,058.040d*0527_03 hastau piṃkṣann adhovaktrā niḥśvasanta ivoragāḥ
02,058.041a dhṛtarāṣṭras tu saṃhṛṣṭaḥ paryapṛcchat punaḥ punaḥ
02,058.041c kiṃ jitaṃ kiṃ jitam iti hy ākāraṃ nābhyarakṣata
02,058.042a jaharṣa karṇo 'tibhṛśaṃ saha duḥśāsanādibhiḥ
02,058.042c itareṣāṃ tu sabhyānāṃ netrebhyaḥ prāpataj jalam
02,058.043a saubalas tv avicāryaiva jitakāśī madotkaṭaḥ
02,058.043c jitam ity eva tān akṣān punar evānvapadyata
02,059.001 duryodhana uvāca
02,059.001a ehi kṣattar draupadīm ānayasva; priyāṃ bhāryāṃ saṃmatāṃ pāṇḍavānām
02,059.001c saṃmārjatāṃ veśma paraitu śīghram; ānando naḥ saha dāsībhir astu
02,059.002 vidura uvāca
02,059.002a durvibhāvyaṃ bhavati tvādṛśena; na manda saṃbudhyasi pāśabaddhaḥ
02,059.002c prapāte tvaṃ lambamāno na vetsi; vyāghrān mṛgaḥ kopayase 'tibālyāt
02,059.003a āśīviṣāḥ śirasi te pūrṇakośā mahāviṣāḥ
02,059.003c mā kopiṣṭhāḥ sumandātman mā gamas tvaṃ yamakṣayam
02,059.004a na hi dāsītvam āpannā kṛṣṇā bhavati bhārata
02,059.004c anīśena hi rājñaiṣā paṇe nyasteti me matiḥ
02,059.005a ayaṃ dhatte veṇur ivātmaghātī; phalaṃ rājā dhṛtarāṣṭrasya putraḥ
02,059.005c dyūtaṃ hi vairāya mahābhayāya; pakvo na budhyaty ayam antakāle
02,059.006a nāruṃtudaḥ syān na nṛśaṃsavādī; na hīnataḥ param abhyādadīta
02,059.006c yayāsya vācā para udvijeta; na tāṃ vaded ruśatīṃ pāpalokyām
02,059.007a samuccaranty ativādā hi vaktrād; yair āhataḥ śocati rātryahāni
02,059.007c parasya nāmarmasu te patanti; tān paṇḍito nāvasṛjet pareṣu
02,059.008a ajo hi śastram akhanat kilaikaḥ; śastre vipanne padbhir apāsya bhūmim
02,059.008c nikṛntanaṃ svasya kaṇṭhasya ghoraṃ; tadvad vairaṃ mā khanīḥ pāṇḍuputraiḥ
02,059.009a na kiṃ cid īḍyaṃ pravadanti pāpaṃ; vanecaraṃ vā gṛhamedhinaṃ vā
02,059.009c tapasvinaṃ saṃparipūrṇavidyaṃ; bhaṣanti haivaṃ śvanarāḥ sadaiva
02,059.010a dvāraṃ sughoraṃ narakasya jihmaṃ; na budhyase dhṛtarāṣṭrasya putra
02,059.010c tvām anvetāro bahavaḥ kurūṇāṃ; dyūtodaye saha duḥśāsanena
02,059.011a majjanty alābūni śilāḥ plavante; muhyanti nāvo 'mbhasi śaśvad eva
02,059.011c mūḍho rājā dhṛtarāṣṭrasya putro; na me vācaḥ pathyarūpāḥ śṛṇoti
02,059.012a anto nūnaṃ bhavitāyaṃ kurūṇāṃ; sudāruṇaḥ sarvaharo vināśaḥ
02,059.012c vācaḥ kāvyāḥ suhṛdāṃ pathyarūpā; na śrūyante vardhate lobha eva
02,060.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,060.001a dhig astu kṣattāram iti bruvāṇo; darpeṇa matto dhṛtarāṣṭrasya putraḥ
02,060.001c avaikṣata prātikāmīṃ sabhāyām; uvāca cainaṃ paramāryamadhye
02,060.002a tvaṃ prātikāmin draupadīm ānayasva; na te bhayaṃ vidyate pāṇḍavebhyaḥ
02,060.002c kṣattā hy ayaṃ vivadaty eva bhīrur; na cāsmākaṃ vṛddhikāmaḥ sadaiva
02,060.003a evam uktaḥ prātikāmī sa sūtaḥ; prāyāc chīghraṃ rājavaco niśamya
02,060.003c praviśya ca śveva sa siṃhagoṣṭhaṃ; samāsadan mahiṣīṃ pāṇḍavānām
02,060.004 prātikāmy uvāca
02,060.004a yudhiṣṭhire dyūtamadena matte; duryodhano draupadi tvām ajaiṣīt
02,060.004c sā prapadya tvaṃ dhṛtarāṣṭrasya veśma; nayāmi tvāṃ karmaṇe yājñaseni
02,060.005 draupady uvāca
02,060.005a kathaṃ tv evaṃ vadasi prātikāmin; ko vai dīvyed bhāryayā rājaputraḥ
02,060.005c mūḍho rājā dyūtamadena matta; āho nānyat kaitavam asya kiṃ cit
02,060.006 prātikāmy uvāca
02,060.006a yadā nābhūt kaitavam anyad asya; tadādevīt pāṇḍavo 'jātaśatruḥ
02,060.006c nyastāḥ pūrvaṃ bhrātaras tena rājñā; svayaṃ cātmā tvam atho rājaputri
02,060.007 draupady uvāca
02,060.007a gaccha tvaṃ kitavaṃ gatvā sabhāyāṃ pṛccha sūtaja
02,060.007c kiṃ nu pūrvaṃ parājaiṣīr ātmānaṃ māṃ nu bhārata
02,060.007e etaj jñātvā tvam āgaccha tato māṃ naya sūtaja
02,060.007f*0528_01 jñātvā cikīrṣitam ahaṃ rājño yāsyāmi duḥkhitā
02,060.008 vaiśaṃpāyana uvāca
02,060.008a sabhāṃ gatvā sa covāca draupadyās tad vacas tadā
02,060.008b*0529_01 yudhiṣṭhiraṃ narendrāṇāṃ madhye sthitam idaṃ vacaḥ
02,060.008c kasyeśo naḥ parājaiṣīr iti tvām āha draupadī
02,060.008e kiṃ nu pūrvaṃ parājaiṣīr ātmānam atha vāpi mām
02,060.008f*0530_01 ity abravīn mahārāja * *putrī viśāṃ pate
02,060.009a yudhiṣṭhiras tu niśceṣṭo gatasattva ivābhavat
02,060.009c na taṃ sūtaṃ pratyuvāca vacanaṃ sādhv asādhu vā
02,060.010 duryodhana uvāca
02,060.010a ihaitya kṛṣṇā pāñcālī praśnam etaṃ prabhāṣatām
02,060.010c ihaiva sarve śṛṇvantu tasyā asya ca yad vacaḥ
02,060.011 vaiśaṃpāyana uvāca
02,060.011a sa gatvā rājabhavanaṃ duryodhanavaśānugaḥ
02,060.011c uvāca draupadīṃ sūtaḥ prātikāmī vyathann iva
02,060.012a sabhyās tv amī rājaputry āhvayanti; manye prāptaḥ saṃkṣayaḥ kauravāṇām
02,060.012c na vai samṛddhiṃ pālayate laghīyān; yat tvaṃ sabhām eṣyasi rājaputri
02,060.013 draupady uvāca
02,060.013a evaṃ nūnaṃ vyadadhāt saṃvidhātā; sparśāv ubhau spṛśato dhīrabālau
02,060.013c dharmaṃ tv ekaṃ paramaṃ prāha loke; sa naḥ śamaṃ dhāsyati gopyamānaḥ
02,060.013d*0531_01 so 'yaṃ dharmo mātyagāt kauravān vai
02,060.013d*0531_02 sabhyān gatvā pṛccha dharmyaṃ vaco me
02,060.013d*0531_03 te māṃ brūyur niścitaṃ tat kariṣye
02,060.013d*0531_04 dharmātmāno nītimanto variṣṭhāḥ
02,060.013d*0531_05 śrutvā sūtas tad vaco yājñasenyāḥ
02,060.013d*0531_06 sabhāṃ gatvā prāha vākyaṃ tadānīm
02,060.013d*0531_07 adhomukhās te na ca kiṃ cid ūcur
02,060.013d*0531_08 nirbandhaṃ taṃ dhārtarāṣṭrasya buddhvā
02,060.014 vaiśaṃpāyana uvāca
02,060.014a yudhiṣṭhiras tu tac chrutvā duryodhanacikīrṣitam
02,060.014c draupadyāḥ saṃmataṃ dūtaṃ prāhiṇod bharatarṣabha
02,060.015a ekavastrā adhonīvī rodamānā rajasvalā
02,060.015c sabhām āgamya pāñcālī śvaśurasyāgrato 'bhavat
02,060.015d*0532_01 atha tām āgatāṃ dṛṣṭvā rājaputrīṃ sabhāṃ tadā
02,060.015d*0532_02 sabhyāḥ sarve vinindīran manobhir dhṛtarāṣṭrajam
02,060.015d*0533_01 sa gatvā tvaritaṃ dūtaḥ kṛṣṇāyā bhavanaṃ nṛpa
02,060.015d*0533_02 nyavedayan mataṃ dhīmān dharmarājasya niścitam
02,060.015d*0534_01 pāṇḍavāś ca mahātmāno dīnā duḥkhasamanvitāḥ
02,060.015d*0534_02 satyenābhiparītāṅgā nodīkṣante sma kiṃ cana
02,060.016a tatas teṣāṃ mukham ālokya rājā; duryodhanaḥ sūtam uvāca hṛṣṭaḥ
02,060.016c ihaivaitām ānaya prātikāmin; pratyakṣam asyāḥ kuravo bruvantu
02,060.017a tataḥ sūtas tasya vaśānugāmī; bhītaś ca kopād drupadātmajāyāḥ
02,060.017c vihāya mānaṃ punar eva sabhyān; uvāca kṛṣṇāṃ kim ahaṃ bravīmi
02,060.018 duryodhana uvāca
02,060.018a duḥśāsanaiṣa mama sūtaputro; vṛkodarād udvijate 'lpacetāḥ
02,060.018c svayaṃ pragṛhyānaya yājñasenīṃ; kiṃ te kariṣyanty avaśāḥ sapatnāḥ
02,060.019a tataḥ samutthāya sa rājaputraḥ; śrutvā bhrātuḥ kopaviraktadṛṣṭiḥ
02,060.019c praviśya tad veśma mahārathānām; ity abravīd draupadīṃ rājaputrīm
02,060.020a ehy ehi pāñcāli jitāsi kṛṣṇe; duryodhanaṃ paśya vimuktalajjā
02,060.020c kurūn bhajasvāyatapadmanetre; dharmeṇa labdhāsi sabhāṃ paraihi
02,060.021a tataḥ samutthāya sudurmanāḥ sā; vivarṇam āmṛjya mukhaṃ kareṇa
02,060.021c ārtā pradudrāva yataḥ striyas tā; vṛddhasya rājñaḥ kurupuṃgavasya
02,060.022a tato javenābhisasāra roṣād; duḥśāsanas tām abhigarjamānaḥ
02,060.022c dīrgheṣu nīleṣv atha cormimatsu; jagrāha keśeṣu narendrapatnīm
02,060.023a ye rājasūyāvabhṛthe jalena; mahākratau mantrapūtena siktāḥ
02,060.023c te pāṇḍavānāṃ paribhūya vīryaṃ; balāt pramṛṣṭā dhṛtarāṣṭrajena
02,060.024a sa tāṃ parāmṛśya sabhāsamīpam; ānīya kṛṣṇām atikṛṣṇakeśīm
02,060.024c duḥśāsano nāthavatīm anāthavac; cakarṣa vāyuḥ kadalīm ivārtām
02,060.025a sā kṛṣyamāṇā namitāṅgayaṣṭiḥ; śanair uvācādya rajasvalāsmi
02,060.025c ekaṃ ca vāso mama mandabuddhe; sabhāṃ netuṃ nārhasi mām anārya
02,060.026a tato 'bravīt tāṃ prasabhaṃ nigṛhya; keśeṣu kṛṣṇeṣu tadā sa kṛṣṇām
02,060.026c kṛṣṇaṃ ca jiṣṇuṃ ca hariṃ naraṃ ca; trāṇāya vikrośa nayāmi hi tvām
02,060.026d*0535_01 govinda dvārakāvāsa kṛṣṇa gopījanapriya
02,060.026d*0535_02 kurubhiḥ paribhūtāṃ māṃ kiṃ na jānāsi keśava
02,060.026d*0535_03 mahiṣī pāṇḍuputrāṇām ajamīḍhakule vadhūḥ
02,060.026d*0535_04 sāhaṃ keśagrahaṃ prāptā tvayi jīvati keśava
02,060.027a rajasvalā vā bhava yājñaseni; ekāmbarā vāpy atha vā vivastrā
02,060.027c dyūte jitā cāsi kṛtāsi dāsī; dāsīṣu kāmaś ca yathopajoṣam
02,060.028a prakīrṇakeśī patitārdhavastrā; duḥśāsanena vyavadhūyamānā
02,060.028c hrīmaty amarṣeṇa ca dahyamānā; śanair idaṃ vākyam uvāca kṛṣṇā
02,060.029a ime sabhāyām upadiṣṭaśāstrāḥ; kriyāvantaḥ sarva evendrakalpāḥ
02,060.029c gurusthānā guravaś caiva sarve; teṣām agre notsahe sthātum evam
02,060.030a nṛśaṃsakarmaṃs tvam anāryavṛtta; mā māṃ vivastrāṃ kṛdhi mā vikārṣīḥ
02,060.030c na marṣayeyus tava rājaputrāḥ; sendrāpi devā yadi te sahāyāḥ
02,060.031a dharme sthito dharmasutaś ca rājā; dharmaś ca sūkṣmo nipuṇopalabhyaḥ
02,060.031c vācāpi bhartuḥ paramāṇumātraṃ; necchāmi doṣaṃ svaguṇān visṛjya
02,060.032a idaṃ tv anāryaṃ kuruvīramadhye; rajasvalāṃ yat parikarṣase mām
02,060.032c na cāpi kaś cit kurute 'tra pūjāṃ; dhruvaṃ tavedaṃ matam anvapadyan
02,060.033a dhig astu naṣṭaḥ khalu bhāratānāṃ; dharmas tathā kṣatravidāṃ ca vṛttam
02,060.033c yatrābhyatītāṃ kurudharmavelāṃ; prekṣanti sarve kuravaḥ sabhāyām
02,060.034a droṇasya bhīṣmasya ca nāsti sattvaṃ; dhruvaṃ tathaivāsya mahātmano 'pi
02,060.034c rājñas tathā hīmam adharmam ugraṃ; na lakṣayante kuruvṛddhamukhyāḥ
02,060.034d*0536_01 imaṃ praśnam ime brūta sarva eva sabhāsadaḥ
02,060.034d*0536_02 jitāṃ vāpy ajitāṃ vā māṃ manyadhve sarvabhūmipāḥ
02,060.035a tathā bruvantī karuṇaṃ sumadhyamā; kākṣeṇa bhartṝn kupitān apaśyat
02,060.035c sā pāṇḍavān kopaparītadehān; saṃdīpayām āsa kaṭākṣapātaiḥ
02,060.036a hṛtena rājyena tathā dhanena; ratnaiś ca mukhyair na tathā babhūva
02,060.036c yathārtayā kopasamīritena; kṛṣṇākaṭākṣeṇa babhūva duḥkham
02,060.037a duḥśāsanaś cāpi samīkṣya kṛṣṇām; avekṣamāṇāṃ kṛpaṇān patīṃs tān
02,060.037c ādhūya vegena visaṃjñakalpām; uvāca dāsīti hasann ivograḥ
02,060.038a karṇas tu tad vākyam atīva hṛṣṭaḥ; saṃpūjayām āsa hasan saśabdam
02,060.038c gāndhārarājaḥ subalasya putras; tathaiva duḥśāsanam abhyanandat
02,060.039a sabhyās tu ye tatra babhūvur anye; tābhyām ṛte dhārtarāṣṭreṇa caiva
02,060.039c teṣām abhūd duḥkham atīva kṛṣṇāṃ; dṛṣṭvā sabhāyāṃ parikṛṣyamāṇām
02,060.039d*0537_01 diṣṭaṃ vijānan niḥsaṅgaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ
02,060.039d*0537_02 uvāca draupadīṃ bhīṣmas tanmatajño mahāmatiḥ
02,060.040 bhīṣma uvāca
02,060.040a na dharmasaukṣmyāt subhage vivaktuṃ; śaknomi te praśnam imaṃ yathāvat
02,060.040c asvo hy aśaktaḥ paṇituṃ parasvaṃ; striyaś ca bhartur vaśatāṃ samīkṣya
02,060.041a tyajeta sarvāṃ pṛthivīṃ samṛddhāṃ; yudhiṣṭhiraḥ satyam atho na jahyāt
02,060.041c uktaṃ jito 'smīti ca pāṇḍavena; tasmān na śaknomi vivektum etat
02,060.041c*0538_01 **** **** sa dharmaḥ saukṣmyāt subhage vivektum
02,060.041c*0538_02 śakto jito 'sīti ca pāṇḍavena
02,060.042a dyūte 'dvitīyaḥ śakunir nareṣu; kuntīsutas tena nisṛṣṭakāmaḥ
02,060.042c na manyate tāṃ nikṛtiṃ mahātmā; tasmān na te praśnam imaṃ bravīmi
02,060.043 draupady uvāca
02,060.043a āhūya rājā kuśalaiḥ sabhāyāṃ; duṣṭātmabhir naikṛtikair anāryaiḥ
02,060.043c dyūtapriyair nātikṛtaprayatnaḥ; kasmād ayaṃ nāma nisṛṣṭakāmaḥ
02,060.044a sa śuddhabhāvo nikṛtipravṛttim; abudhyamānaḥ kurupāṇḍavāgryaḥ
02,060.044c saṃbhūya sarvaiś ca jito 'pi yasmāt; paścāc ca yat kaitavam abhyupetaḥ
02,060.045a tiṣṭhanti ceme kuravaḥ sabhāyām; īśāḥ sutānāṃ ca tathā snuṣāṇām
02,060.045c samīkṣya sarve mama cāpi vākyaṃ; vibrūta me praśnam imaṃ yathāvat
02,060.045d*0539_01 jitāsmi kiṃ vā na jitāsmy anena
02,060.045d*0540_01 na sā sabhā yatra na santi vṛddhā
02,060.045d*0540_02 na te vṛddhā ye na vadanti dharmam
02,060.045d*0540_03 nāsau dharmo yatra na satyam asti
02,060.045d*0540_04 na tat satyaṃ yac chalenānuviddham
02,060.046 vaiśaṃpāyana uvāca
02,060.046a tathā bruvantīṃ karuṇaṃ rudantīm; avekṣamāṇām asakṛt patīṃs tān
02,060.046c duḥśāsanaḥ paruṣāṇy apriyāṇi; vākyāny uvācāmadhurāṇi caiva
02,060.047a tāṃ kṛṣyamāṇāṃ ca rajasvalāṃ ca; srastottarīyām atadarhamāṇām
02,060.047c vṛkodaraḥ prekṣya yudhiṣṭhiraṃ ca; cakāra kopaṃ paramārtarūpaḥ
02,061.001 bhīma uvāca
02,061.001a bhavanti deśe bandhakyaḥ kitavānāṃ yudhiṣṭhira
02,061.001c na tābhir uta dīvyanti dayā caivāsti tāsv api
02,061.002a kāśyo yad balim āhārṣīd dravyaṃ yac cānyad uttamam
02,061.002c tathānye pṛthivīpālā yāni ratnāny upāharan
02,061.003a vāhanāni dhanaṃ caiva kavacāny āyudhāni ca
02,061.003c rājyam ātmā vayaṃ caiva kaitavena hṛtaṃ paraiḥ
02,061.004a na ca me tatra kopo 'bhūt sarvasyeśo hi no bhavān
02,061.004c idaṃ tv atikṛtaṃ manye draupadī yatra paṇyate
02,061.005a eṣā hy anarhatī bālā pāṇḍavān prāpya kauravaiḥ
02,061.005c tvatkṛte kliśyate kṣudrair nṛśaṃsair nikṛtipriyaiḥ
02,061.006a asyāḥ kṛte manyur ayaṃ tvayi rājan nipātyate
02,061.006c bāhū te saṃpradhakṣyāmi sahadevāgnim ānaya
02,061.007 arjuna uvāca
02,061.007a na purā bhīmasena tvam īdṛśīr vaditā giraḥ
02,061.007c parais te nāśitaṃ nūnaṃ nṛśaṃsair dharmagauravam
02,061.008a na sakāmāḥ pare kāryā dharmam evācarottamam
02,061.008c bhrātaraṃ dhārmikaṃ jyeṣṭhaṃ nātikramitum arhati
02,061.009a āhūto hi parai rājā kṣātradharmam anusmaran
02,061.009c dīvyate parakāmena tan naḥ kīrtikaraṃ mahat
02,061.010 bhīmasena uvāca
02,061.010a evam asmikṛtaṃ vidyāṃ yady asyāhaṃ dhanaṃjaya
02,061.010c dīpte 'gnau sahitau bāhū nirdaheyaṃ balād iva
02,061.011 vaiśaṃpāyana uvāca
02,061.011a tathā tān duḥkhitān dṛṣṭvā pāṇḍavān dhṛtarāṣṭrajaḥ
02,061.011c kliśyamānāṃ ca pāñcālīṃ vikarṇa idam abravīt
02,061.012a yājñasenyā yad uktaṃ tad vākyaṃ vibrūta pārthivāḥ
02,061.012c avivekena vākyasya narakaḥ sadya eva naḥ
02,061.013a bhīṣmaś ca dhṛtarāṣṭraś ca kuruvṛddhatamāv ubhau
02,061.013c sametya nāhatuḥ kiṃ cid viduraś ca mahāmatiḥ
02,061.014a bhāradvājo 'pi sarveṣām ācāryaḥ kṛpa eva ca
02,061.014c ata etāv api praśnaṃ nāhatur dvijasattamau
02,061.015a ye tv anye pṛthivīpālāḥ sametāḥ sarvato diśaḥ
02,061.015c kāmakrodhau samutsṛjya te bruvantu yathāmati
02,061.016a yad idaṃ draupadī vākyam uktavaty asakṛc chubhā
02,061.016c vimṛśya kasya kaḥ pakṣaḥ pārthivā vadatottaram
02,061.017a evaṃ sa bahuśaḥ sarvān uktavāṃs tān sabhāsadaḥ
02,061.017c na ca te pṛthivīpālās tam ūcuḥ sādhv asādhu vā
02,061.018a uktvā tathāsakṛt sarvān vikarṇaḥ pṛthivīpatīn
02,061.018c pāṇiṃ pāṇau viniṣpiṣya niḥśvasann idam abravīt
02,061.019a vibrūta pṛthivīpālā vākyaṃ mā vā kathaṃ cana
02,061.019c manye nyāyyaṃ yad atrāhaṃ tad dhi vakṣyāmi kauravāḥ
02,061.020a catvāry āhur naraśreṣṭhā vyasanāni mahīkṣitām
02,061.020c mṛgayāṃ pānam akṣāṃś ca grāmye caivātisaktatām
02,061.021a eteṣu hi naraḥ sakto dharmam utsṛjya vartate
02,061.021c tathāyuktena ca kṛtāṃ kriyāṃ loko na manyate
02,061.022a tad ayaṃ pāṇḍuputreṇa vyasane vartatā bhṛśam
02,061.022c samāhūtena kitavair āsthito draupadīpaṇaḥ
02,061.023a sādhāraṇī ca sarveṣāṃ pāṇḍavānām aninditā
02,061.023c jitena pūrvaṃ cānena pāṇḍavena kṛtaḥ paṇaḥ
02,061.024a iyaṃ ca kīrtitā kṛṣṇā saubalena paṇārthinā
02,061.024c etat sarvaṃ vicāryāhaṃ manye na vijitām imām
02,061.025a etac chrutvā mahān nādaḥ sabhyānām udatiṣṭhata
02,061.025c vikarṇaṃ śaṃsamānānāṃ saubalaṃ ca vinindatām
02,061.026a tasminn uparate śabde rādheyaḥ krodhamūrchitaḥ
02,061.026c pragṛhya ruciraṃ bāhum idaṃ vacanam abravīt
02,061.027a dṛśyante vai vikarṇe hi vaikṛtāni bahūny api
02,061.027c tajjas tasya vināśāya yathāgnir araṇiprajaḥ
02,061.027d*0541_01 vyādhir balaṃ nāśayate śarīrastho 'pi saṃbhṛtaḥ
02,061.027d*0541_02 tṛṇāni paśavo ghnanti svapakṣaṃ caiva kauravaḥ
02,061.027d*0541_03 droṇo bhīṣmaḥ kṛpo drauṇir viduraś ca mahāmatiḥ
02,061.027d*0541_04 dhṛtarāṣṭraś ca gāndhārī bhavataḥ prājñavattarāḥ
02,061.028a ete na kiṃ cid apy āhuś codyamānāpi kṛṣṇayā
02,061.028c dharmeṇa vijitāṃ manye manyante drupadātmajām
02,061.029a tvaṃ tu kevalabālyena dhārtarāṣṭra vidīryase
02,061.029c yad bravīṣi sabhāmadhye bālaḥ sthavirabhāṣitam
02,061.030a na ca dharmaṃ yathātattvaṃ vetsi duryodhanāvara
02,061.030c yad bravīṣi jitāṃ kṛṣṇām ajiteti sumandadhīḥ
02,061.031a kathaṃ hy avijitāṃ kṛṣṇāṃ manyase dhṛtarāṣṭraja
02,061.031c yadā sabhāyāṃ sarvasvaṃ nyastavān pāṇḍavāgrajaḥ
02,061.032a abhyantarā ca sarvasve draupadī bharatarṣabha
02,061.032c evaṃ dharmajitāṃ kṛṣṇāṃ manyase na jitāṃ katham
02,061.033a kīrtitā draupadī vācā anujñātā ca pāṇḍavaiḥ
02,061.033c bhavaty avijitā kena hetunaiṣā matā tava
02,061.034a manyase vā sabhām etām ānītām ekavāsasam
02,061.034c adharmeṇeti tatrāpi śṛṇu me vākyam uttaram
02,061.035a eko bhartā striyā devair vihitaḥ kurunandana
02,061.035c iyaṃ tv anekavaśagā bandhakīti viniścitā
02,061.036a asyāḥ sabhām ānayanaṃ na citram iti me matiḥ
02,061.036c ekāmbaradharatvaṃ vāpy atha vāpi vivastratā
02,061.037a yac caiṣāṃ draviṇaṃ kiṃ cid yā caiṣā ye ca pāṇḍavāḥ
02,061.037c saubaleneha tat sarvaṃ dharmeṇa vijitaṃ vasu
02,061.038a duḥśāsana subālo 'yaṃ vikarṇaḥ prājñavādikaḥ
02,061.038c pāṇḍavānāṃ ca vāsāṃsi draupadyāś cāpy upāhara
02,061.039a tac chrutvā pāṇḍavāḥ sarve svāni vāsāṃsi bhārata
02,061.039c avakīryottarīyāṇi sabhāyāṃ samupāviśan
02,061.040a tato duḥśāsano rājan draupadyā vasanaṃ balāt
02,061.040c sabhāmadhye samākṣipya vyapakraṣṭuṃ pracakrame
02,061.040d*0542_00 vaiśaṃpāyana uvāca
02,061.040d*0542_01 govinda dvārakāvāsa kṛṣṇa gopījanapriya
02,061.040d*0542_02 kurubhiḥ paribhūtāṃ māṃ kiṃ na jānāsi keśava
02,061.040d*0542_03 mahiṣīṃ pāṇḍuputrāṇām ājamīḍhakule vadhūm
02,061.040d*0542_04 sāhaṃ keśagrahaṃ prāptā tvayi jīvati keśava
02,061.040d*0543_00 vaiśaṃpāyana uvāca
02,061.040d*0543_01 ākṛṣyamāṇe vasane draupadyā cintito hariḥ
02,061.040d*0543_02 govinda dvārakāvāsin kṛṣṇa gopījanapriya
02,061.040d*0543_03 kauravaiḥ paribhūtāṃ māṃ kiṃ na jānāsi keśava
02,061.040d*0543_04 he nātha he ramānātha vrajanāthārtināśana
02,061.040d*0543_05 kauravārṇavamagnāṃ mām uddharasva janārdana
02,061.040d*0543_06 kṛṣṇa kṛṣṇa mahāyogin viśvātman viśvabhāvana
02,061.040d*0543_07 prapannāṃ pāhi govinda kurumadhye 'vasīdatīm
02,061.040d*0543_08 ity anusmṛtya kṛṣṇaṃ sā hariṃ tribhuvaneśvaram
02,061.040d*0543_09 prārudad duḥkhitā rājan mukham ācchādya bhāminī
02,061.040d*0543_10 yājñasenyā vacaḥ śrutvā kṛṣṇo gahvarito 'bhavat
02,061.040d*0543_11 tyaktvā śayyāsanaṃ padbhyāṃ kṛpāluḥ kṛpayābhyagāt
02,061.040d*0544_01 kṛṣṇaṃ ca viṣṇuṃ ca hariṃ naraṃ ca
02,061.040d*0544_02 trāṇāya vikrośati yājñasenī
02,061.040d*0544_03 tatas tu dharmo 'ntarito mahātmā
02,061.040d*0544_04 samāvṛṇot tāṃ vividhavastrapūgaḥ
02,061.040d*0545_01 sā tatkāle tu govinde viniveśitamānasā
02,061.040d*0545_02 trāhi māṃ kṛṣṇa kṛṣṇeti duḥkhād etad udāhṛtam
02,061.040d*0546_01 tvayā siṃhena nāthena rakṣamāṇām anāthavat
02,061.040d*0546_02 cakarṣa vasanaṃ pāpaḥ kurūṇāṃ saṃnidhau mama
02,061.040d*0547_01 apakṛṣyamāṇe vasane vilalāpa suduḥkhitā
02,061.040d*0547_02 govindeti samābhāṣya kṛṣṇeti ca punaḥ punaḥ
02,061.040d*0547_03 śaṅkhacakragadāpāṇe dvārakānilayācyuta
02,061.040d*0547_04 govinda puṇḍarīkākṣa rakṣa māṃ śaraṇāgatām
02,061.040d*0548_01 jñātaṃ mayā vasiṣṭhena purā gītaṃ mahātmanā
02,061.040d*0548_02 mahaty āpadi saṃprāpte smartavyo bhagavān hariḥ
02,061.040d*0549_01 manasā cintayām āsa devaṃ nārāyaṇaṃ prabhum
02,061.040d*0549_02 draupadī
02,061.040d*0549_02 āpatsv abhayadaṃ kṛṣṇaṃ lokānāṃ prapitāmaham
02,061.040d*0550_01 hā kṛṣṇa dvārakāvāsin kvāsi yādavanandana
02,061.040d*0550_02 imām avasthāṃ saṃprāptām anāthāṃ kim upekṣase
02,061.041a ākṛṣyamāṇe vasane draupadyās tu viśāṃ pate
02,061.041c tadrūpam aparaṃ vastraṃ prādurāsīd anekaśaḥ
02,061.041d*0551_01 tasya prasādād draupadyāḥ kṛṣyamāṇe 'mbare tathā
02,061.041d*0552_01 aṣṭottaraśataṃ yāvad vasanaṃ pracakarṣa ha
02,061.041d*0553_01 nānārāgavirāgāṇi vasanāny atha vai prabho
02,061.041d*0553_02 prādurbhavanti śataśo dharmasya paripālanāt
02,061.042a tato halahalāśabdas tatrāsīd ghoranisvanaḥ
02,061.042c tad adbhutatamaṃ loke vīkṣya sarvamahīkṣitām
02,061.042d*0554_01 śaśaṃsur draupadīṃ tatra kutsanto dhṛtarāṣṭrajam
02,061.042d*0555_01 dhig dhig ity aśivāṃ vācam utsṛjan kauravaṃ prati
02,061.043a śaśāpa tatra bhīmas tu rājamadhye mahāsvanaḥ
02,061.043c krodhād visphuramāṇoṣṭho viniṣpiṣya kare karam
02,061.044a idaṃ me vākyam ādaddhvaṃ kṣatriyā lokavāsinaḥ
02,061.044c noktapūrvaṃ narair anyair na cānyo yad vadiṣyati
02,061.045a yady etad evam uktvā tu na kuryāṃ pṛthivīśvarāḥ
02,061.045c pitāmahānāṃ sarveṣāṃ nāhaṃ gatim avāpnuyām
02,061.046a asya pāpasya durjāter bhāratāpasadasya ca
02,061.046c na pibeyaṃ balād vakṣo bhittvā ced rudhiraṃ yudhi
02,061.047a tasya te vacanaṃ śrutvā sarvalokapraharṣaṇam
02,061.047c pracakrur bahulāṃ pūjāṃ kutsanto dhṛtarāṣṭrajam
02,061.048a yadā tu vāsasāṃ rāśiḥ sabhāmadhye samācitaḥ
02,061.048c tato duḥśāsanaḥ śrānto vrīḍitaḥ samupāviśat
02,061.049a dhikśabdas tu tatas tatra samabhūl lomaharṣaṇaḥ
02,061.049c sabhyānāṃ naradevānāṃ dṛṣṭvā kuntīsutāṃs tadā
02,061.050a na vibruvanti kauravyāḥ praśnam etam iti sma ha
02,061.050c sa janaḥ krośati smātra dhṛtarāṣṭraṃ vigarhayan
02,061.051a tato bāhū samucchritya nivārya ca sabhāsadaḥ
02,061.051c viduraḥ sarvadharmajña idaṃ vacanam abravīt
02,061.052 vidura uvāca
02,061.052a draupadī praśnam uktvaivaṃ roravīti hy anāthavat
02,061.052c na ca vibrūta taṃ praśnaṃ sabhyā dharmo 'tra pīḍyate
02,061.053a sabhāṃ prapadyate hy ārtaḥ prajvalann iva havyavāṭ
02,061.053c taṃ vai satyena dharmeṇa sabhyāḥ praśamayanty uta
02,061.054a dharmapraśnam atho brūyād ārtaḥ sabhyeṣu mānavaḥ
02,061.054c vibrūyus tatra te praśnaṃ kāmakrodhavaśātigāḥ
02,061.055a vikarṇena yathāprajñam uktaḥ praśno narādhipāḥ
02,061.055c bhavanto 'pi hi taṃ praśnaṃ vibruvantu yathāmati
02,061.056a yo hi praśnaṃ na vibrūyād dharmadarśī sabhāṃ gataḥ
02,061.056c anṛte yā phalāvāptis tasyāḥ so 'rdhaṃ samaśnute
02,061.057a yaḥ punar vitathaṃ brūyād dharmadarśī sabhāṃ gataḥ
02,061.057c anṛtasya phalaṃ kṛtsnaṃ saṃprāpnotīti niścayaḥ
02,061.058a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
02,061.058c prahlādasya ca saṃvādaṃ muner āṅgirasasya ca
02,061.059a prahlādo nāma daityendras tasya putro virocanaḥ
02,061.059c kanyāhetor āṅgirasaṃ sudhanvānam upādravat
02,061.060a ahaṃ jyāyān ahaṃ jyāyān iti kanyepsayā tadā
02,061.060c tayor devanam atrāsīt prāṇayor iti naḥ śrutam
02,061.061a tayoḥ praśnavivādo 'bhūt prahlādaṃ tāv apṛcchatām
02,061.061c jyāyān ka āvayor ekaḥ praśnaṃ prabrūhi mā mṛṣā
02,061.062a sa vai vivadanād bhītaḥ sudhanvānaṃ vyalokayat
02,061.062c taṃ sudhanvābravīt kruddho brahmadaṇḍa iva jvalan
02,061.063a yadi vai vakṣyasi mṛṣā prahlādātha na vakṣyasi
02,061.063c śatadhā te śiro vajrī vajreṇa prahariṣyati
02,061.064a sudhanvanā tathoktaḥ san vyathito 'śvatthaparṇavat
02,061.064c jagāma kaśyapaṃ daityaḥ paripraṣṭuṃ mahaujasam
02,061.065 prahlāda uvāca
02,061.065a tvaṃ vai dharmasya vijñātā daivasyehāsurasya ca
02,061.065c brāhmaṇasya mahāprājña dharmakṛcchram idaṃ śṛṇu
02,061.066a yo vai praśnaṃ na vibrūyād vitathaṃ vāpi nirdiśet
02,061.066c ke vai tasya pare lokās tan mamācakṣva pṛcchataḥ
02,061.067 kaśyapa uvāca
02,061.067a jānan na vibruvan praśnaṃ kāmāt krodhāt tathā bhayāt
02,061.067c sahasraṃ vāruṇān pāśān ātmani pratimuñcati
02,061.067d*0556_01 sākṣī vā vibruvan sākṣyaṃ gokarṇaśithilaś caran
02,061.067d*0557_01 sahasraṃ vāruṇān pāśān ātmani pratimuñcati
02,061.068a tasya saṃvatsare pūrṇe pāśa ekaḥ pramucyate
02,061.068c tasmāt satyaṃ tu vaktavyaṃ jānatā satyam añjasā
02,061.069a viddho dharmo hy adharmeṇa sabhāṃ yatra prapadyate
02,061.069c na cāsya śalyaṃ kṛntanti viddhās tatra sabhāsadaḥ
02,061.069d*0558_01 pādo gacchati kartāraṃ pādaḥ sākṣiṇam archati
02,061.069d*0558_02 pādaḥ sabhāsadaḥ sarvān pādo rājānam archati
02,061.070a ardhaṃ harati vai śreṣṭhaḥ pādo bhavati kartṛṣu
02,061.070c pādaś caiva sabhāsatsu ye na nindanti ninditam
02,061.071a anenā bhavati śreṣṭho mucyante ca sabhāsadaḥ
02,061.071c eno gacchati kartāraṃ nindārho yatra nindyate
02,061.072a vitathaṃ tu vadeyur ye dharmaṃ prahlāda pṛcchate
02,061.072c iṣṭāpūrtaṃ ca te ghnanti sapta caiva parāvarān
02,061.073a hṛtasvasya hi yad duḥkhaṃ hataputrasya cāpi yat
02,061.073c ṛṇinaṃ prati yac caiva rājñā grastasya cāpi yat
02,061.074a striyāḥ patyā vihīnāyāḥ sārthād bhraṣṭasya caiva yat
02,061.074b*0559_01 aputrāyāś ca yad duḥkhaṃ vyāghrāghrātasya caiva yat
02,061.074c adhyūḍhāyāś ca yad duḥkhaṃ sākṣibhir vihatasya ca
02,061.075a etāni vai samāny āhur duḥkhāni tridaśeśvarāḥ
02,061.075c tāni sarvāṇi duḥkhāni prāpnoti vitathaṃ bruvan
02,061.076a samakṣadarśanāt sākṣyaṃ śravaṇāc ceti dhāraṇāt
02,061.076c tasmāt satyaṃ bruvan sākṣī dharmārthābhyāṃ na hīyate
02,061.077 vidura uvāca
02,061.077a kaśyapasya vacaḥ śrutvā prahlādaḥ putram abravīt
02,061.077c śreyān sudhanvā tvatto vai mattaḥ śreyāṃs tathāṅgirāḥ
02,061.078a mātā sudhanvanaś cāpi śreyasī mātṛtas tava
02,061.078c virocana sudhanvāyaṃ prāṇānām īśvaras tava
02,061.079 sudhanvovāca
02,061.079a putrasnehaṃ parityajya yas tvaṃ dharme pratiṣṭhitaḥ
02,061.079c anujānāmi te putraṃ jīvatv eṣa śataṃ samāḥ
02,061.080 vidura uvāca
02,061.080a evaṃ vai paramaṃ dharmaṃ śrutvā sarve sabhāsadaḥ
02,061.080c yathāpraśnaṃ tu kṛṣṇāyā manyadhvaṃ tatra kiṃ param
02,061.081 vaiśaṃpāyana uvāca
02,061.081a vidurasya vacaḥ śrutvā nocuḥ kiṃ cana pārthivāḥ
02,061.081c karṇo duḥśāsanaṃ tv āha kṛṣṇāṃ dāsīṃ gṛhān naya
02,061.082a tāṃ vepamānāṃ savrīḍāṃ pralapantīṃ sma pāṇḍavān
02,061.082c duḥśāsanaḥ sabhāmadhye vicakarṣa tapasvinīm
02,062.001 draupady uvāca
02,062.001a purastāt karaṇīyaṃ me na kṛtaṃ kāryam uttaram
02,062.001c vihvalāsmi kṛtānena karṣatā balinā balāt
02,062.001d*0560_01 tāvat pratīkṣa duḥprajña duḥśāsana narādhama
02,062.002a abhivādaṃ karomy eṣāṃ gurūṇāṃ kurusaṃsadi
02,062.002c na me syād aparādho 'yaṃ yad idaṃ na kṛtaṃ mayā
02,062.003 vaiśaṃpāyana uvāca
02,062.003a sā tena ca samuddhūtā duḥkhena ca tapasvinī
02,062.003c patitā vilalāpedaṃ sabhāyām atathocitā
02,062.004 draupady uvāca
02,062.004a svayaṃvare yāsmi nṛpair dṛṣṭā raṅge samāgataiḥ
02,062.004c na dṛṣṭapūrvā cānyatra sāham adya sabhāṃ gatā
02,062.005a yāṃ na vāyur na cādityo dṛṣṭavantau purā gṛhe
02,062.005c sāham adya sabhāmadhye dṛśyāmi kurusaṃsadi
02,062.006a yāṃ na mṛṣyanti vātena spṛśyamānāṃ purā gṛhe
02,062.006c spṛśyamānāṃ sahante 'dya pāṇḍavās tāṃ durātmanā
02,062.007a mṛṣyante kuravaś ceme manye kālasya paryayam
02,062.007c snuṣāṃ duhitaraṃ caiva kliśyamānām anarhatīm
02,062.008a kiṃ tv ataḥ kṛpaṇaṃ bhūyo yad ahaṃ strī satī śubhā
02,062.008c sabhāmadhyaṃ vigāhe 'dya kva nu dharmo mahīkṣitām
02,062.009a dharmyāḥ striyaḥ sabhāṃ pūrvaṃ na nayantīti naḥ śrutam
02,062.009c sa naṣṭaḥ kauraveyeṣu pūrvo dharmaḥ sanātanaḥ
02,062.010a kathaṃ hi bhāryā pāṇḍūnāṃ pārṣatasya svasā satī
02,062.010c vāsudevasya ca sakhī pārthivānāṃ sabhām iyām
02,062.011a tām imāṃ dharmarājasya bhāryāṃ sadṛśavarṇajām
02,062.011c brūta dāsīm adāsīṃ vā tat kariṣyāmi kauravāḥ
02,062.012a ayaṃ hi māṃ dṛḍhaṃ kṣudraḥ kauravāṇāṃ yaśoharaḥ
02,062.012b*0561_01 nṛśaṃsānumato roṣād avijñāyaiva durjanaḥ
02,062.012b*0561_02 gurūṇāṃ saṃmukhe cāpi satīvrataparāyaṇām
02,062.012b*0561_03 kleśāsahāṃ sabhāmadhye dhṛtarāṣṭro nayan nṛpaḥ
02,062.012b*0562_01 anācārapravṛtto vai paśyatāṃ dharmakovidāḥ
02,062.012c kliśnāti nāhaṃ tat soḍhuṃ ciraṃ śakṣyāmi kauravāḥ
02,062.013a jitāṃ vāpy ajitāṃ vāpi manyadhvaṃ vā yathā nṛpāḥ
02,062.013c tathā pratyuktam icchāmi tat kariṣyāmi kauravāḥ
02,062.014 bhīṣma uvāca
02,062.014a uktavān asmi kalyāṇi dharmasya tu parāṃ gatim
02,062.014c loke na śakyate gantum api viprair mahātmabhiḥ
02,062.015a balavāṃs tu yathā dharmaṃ loke paśyati pūruṣaḥ
02,062.015c sa dharmo dharmavelāyāṃ bhavaty abhihitaḥ paraiḥ
02,062.016a na vivektuṃ ca te praśnam etaṃ śaknomi niścayāt
02,062.016b*0563_01 anumodanāt pāṇḍavasya sūkṣmatvāt kāryagauravāt
02,062.016c sūkṣmatvād gahanatvāc ca kāryasyāsya ca gauravāt
02,062.017a nūnam antaḥ kulasyāsya bhavitā nacirād iva
02,062.017c tathā hi kuravaḥ sarve lobhamohaparāyaṇāḥ
02,062.018a kuleṣu jātāḥ kalyāṇi vyasanābhyāhatā bhṛśam
02,062.018c dharmyān mārgān na cyavante yathā nas tvaṃ vadhūḥ sthitā
02,062.019a upapannaṃ ca pāñcāli tavedaṃ vṛttam īdṛśam
02,062.019c yat kṛcchram api saṃprāptā dharmam evānvavekṣase
02,062.020a ete droṇādayaś caiva vṛddhā dharmavido janāḥ
02,062.020c śūnyaiḥ śarīrais tiṣṭhanti gatāsava ivānatāḥ
02,062.021a yudhiṣṭhiras tu praśne 'smin pramāṇam iti me matiḥ
02,062.021c ajitāṃ vā jitāṃ vāpi svayaṃ vyāhartum arhati
02,062.022 vaiśaṃpāyana uvāca
02,062.022a tathā tu dṛṣṭvā bahu tat tad evaṃ; rorūyamāṇāṃ kurarīm ivārtām
02,062.022c nocur vacaḥ sādhv atha vāpy asādhu; mahīkṣito dhārtarāṣṭrasya bhītāḥ
02,062.023a dṛṣṭvā tu tān pārthivaputrapautrāṃs; tūṣṇīṃbhūtān dhṛtarāṣṭrasya putraḥ
02,062.023c smayann ivedaṃ vacanaṃ babhāṣe; pāñcālarājasya sutāṃ tadānīm
02,062.024a tiṣṭhatv ayaṃ praśna udārasattve; bhīme 'rjune sahadeve tathaiva
02,062.024c patyau ca te nakule yājñaseni; vadantv ete vacanaṃ tvatprasūtam
02,062.025a anīśvaraṃ vibruvantv āryamadhye; yudhiṣṭhiraṃ tava pāñcāli hetoḥ
02,062.025c kurvantu sarve cānṛtaṃ dharmarājaṃ; pāñcāli tvaṃ mokṣyase dāsabhāvāt
02,062.026a dharme sthito dharmarājo mahātmā; svayaṃ cedaṃ kathayatv indrakalpaḥ
02,062.026c īśo vā te yady anīśo 'tha vaiṣa; vākyād asya kṣipram ekaṃ bhajasva
02,062.027a sarve hīme kauraveyāḥ sabhāyāṃ; duḥkhāntare vartamānās tavaiva
02,062.027c na vibruvanty āryasattvā yathāvat; patīṃś ca te samavekṣyālpabhāgyān
02,062.028a tataḥ sabhyāḥ kururājasya tatra; vākyaṃ sarve praśaśaṃsus tadoccaiḥ
02,062.028c celāvedhāṃś cāpi cakrur nadanto; hā hety āsīd api caivātra nādaḥ
02,062.028d*0564_01 śrutvā tu tad vākyamanoharaṃ tad
02,062.028d*0564_02 dharṣaś cāsīt kauravāṇāṃ sabhāyām
02,062.028e sarve cāsan pārthivāḥ prītimantaḥ; kuruśreṣṭhaṃ dhārmikaṃ pūjayantaḥ
02,062.028f*0565_01 śrutvā cedaṃ dhārtarāṣṭrasya coktaṃ
02,062.028f*0565_02 bhavatv idaṃ dharmayuktaṃ sadaiva
02,062.029a yudhiṣṭhiraṃ ca te sarve samudaikṣanta pārthivāḥ
02,062.029c kiṃ nu vakṣyati dharmajña iti sācīkṛtānanāḥ
02,062.030a kiṃ nu vakṣyati bībhatsur ajito yudhi pāṇḍavaḥ
02,062.030c bhīmaseno yamau ceti bhṛśaṃ kautūhalānvitāḥ
02,062.031a tasminn uparate śabde bhīmaseno 'bravīd idam
02,062.031c pragṛhya vipulaṃ vṛttaṃ bhujaṃ candanarūṣitam
02,062.032a yady eṣa gurur asmākaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,062.032c na prabhuḥ syāt kulasyāsya na vayaṃ marṣayemahi
02,062.033a īśo naḥ puṇyatapasāṃ prāṇānām api ceśvaraḥ
02,062.033c manyate jitam ātmānaṃ yady eṣa vijitā vayam
02,062.034a na hi mucyeta jīvan me padā bhūmim upaspṛśan
02,062.034c martyadharmā parāmṛśya pāñcālyā mūrdhajān imān
02,062.035a paśyadhvam āyatau vṛttau bhujau me parighāv iva
02,062.035c naitayor antaraṃ prāpya mucyetāpi śatakratuḥ
02,062.036a dharmapāśasitas tv evaṃ nādhigacchāmi saṃkaṭam
02,062.036c gauraveṇa niruddhaś ca nigrahād arjunasya ca
02,062.037a dharmarājanisṛṣṭas tu siṃhaḥ kṣudramṛgān iva
02,062.037c dhārtarāṣṭrān imān pāpān niṣpiṣeyaṃ talāsibhiḥ
02,062.037d*0566_01 evam uktvā mahābāhuṃ visphurantaṃ muhur muhuḥ
02,062.038a tam uvāca tadā bhīṣmo droṇo vidura eva ca
02,062.038c kṣamyatām evam ity evaṃ sarvaṃ saṃbhavati tvayi
02,063.001 karṇa uvāca
02,063.001a trayaḥ kileme adhanā bhavanti; dāsaḥ śiṣyaś cāsvatantrā ca nārī
02,063.001c dāsasya patnī tvaṃ dhanam asya bhadre; hīneśvarā dāsadhanaṃ ca dāsī
02,063.001d*0567_01 trayaḥ kilaite sadhanāḥ sabhāyāṃ
02,063.001d*0567_02 bhīṣmaḥ kṣattā kauravāṇāṃ guruś ca
02,063.001d*0567_03 ye svāminaṃ duṣṭatamaṃ vadanti
02,063.001d*0567_04 vāñchanti vṛddhiṃ na ca vikṣipanti
02,063.002a praviśya sā naḥ paricārair bhajasva; tat te kāryaṃ śiṣṭam āveśya veśma
02,063.002c īśāḥ sma sarve tava rājaputri; bhavanti te dhārtarāṣṭrā na pārthāḥ
02,063.003a anyaṃ vṛṇīṣva patim āśu bhāmini; yasmād dāsyaṃ na labhase devanena
02,063.003c anavadyā vai patiṣu kāmavṛttir; nityaṃ dāsye viditaṃ vai tavāstu
02,063.004a parājito nakulo bhīmaseno; yudhiṣṭhiraḥ sahadevo 'rjunaś ca
02,063.004c dāsībhūtā praviśa yājñaseni; parājitās te patayo na santi
02,063.005a prayojanaṃ cātmani kiṃ nu manyate; parākramaṃ pauruṣaṃ ceha pārthaḥ
02,063.005c pāñcālyasya drupadasyātmajām imāṃ; sabhāmadhye yo 'tidevīd glaheṣu
02,063.006 vaiśaṃpāyana uvāca
02,063.006a tad vai śrutvā bhīmaseno 'tyamarṣī; bhṛśaṃ niśaśvāsa tadārtarūpaḥ
02,063.006c rājānugo dharmapāśānubaddho; dahann ivainaṃ kopaviraktadṛṣṭiḥ
02,063.007 bhīma uvāca
02,063.007a nāhaṃ kupye sūtaputrasya rājann; eṣa satyaṃ dāsadharmaḥ praviṣṭaḥ
02,063.007c kiṃ vidviṣo vādya māṃ dhārayeyur; nādevīs tvaṃ yady anayā narendra
02,063.008 vaiśaṃpāyana uvāca
02,063.008a rādheyasya vacaḥ śrutvā rājā duryodhanas tadā
02,063.008c yudhiṣṭhiram uvācedaṃ tūṣṇīṃbhūtam acetasam
02,063.009a bhīmārjunau yamau caiva sthitau te nṛpa śāsane
02,063.009c praśnaṃ prabrūhi kṛṣṇāṃ tvam ajitāṃ yadi manyase
02,063.010a evam uktvā sa kaunteyam apohya vasanaṃ svakam
02,063.010c smayann ivaikṣat pāñcālīm aiśvaryamadamohitaḥ
02,063.011a kadalīdaṇḍasadṛśaṃ sarvalakṣaṇapūjitam
02,063.011c gajahastapratīkāśaṃ vajrapratimagauravam
02,063.012a abhyutsmayitvā rādheyaṃ bhīmam ādharṣayann iva
02,063.012c draupadyāḥ prekṣamāṇāyāḥ savyam ūrum adarśayat
02,063.013a vṛkodaras tad ālokya netre utphālya lohite
02,063.013c provāca rājamadhye taṃ sabhāṃ viśrāvayann iva
02,063.014a pitṛbhiḥ saha sālokyaṃ mā sma gacched vṛkodaraḥ
02,063.014c yady etam ūruṃ gadayā na bhindyāṃ te mahāhave
02,063.014d*0568_01 na prayāsyāmi tāṃl lokān puṇyān puṇyatamān api
02,063.014d*0568_02 yady ahaṃ mukuṭaṃ caiva mardayitvā padā ca te
02,063.014d*0568_03 na śiras tāḍayāmy ājau tadāgniṃ praviśāmy aham
02,063.015a kruddhasya tasya srotobhyaḥ sarvebhyaḥ pāvakārciṣaḥ
02,063.015c vṛkṣasyeva viniśceruḥ koṭarebhyaḥ pradahyataḥ
02,063.016 vidura uvāca
02,063.016a paraṃ bhayaṃ paśyata bhīmasenād; budhyadhvaṃ rājño varuṇasyeva pāśāt
02,063.016c daiverito nūnam ayaṃ purastāt; paro 'nayo bharateṣūdapādi
02,063.017a atidyūtaṃ kṛtam idaṃ dhārtarāṣṭrā; ye 'syāṃ striyaṃ vivadadhvaṃ sabhāyām
02,063.017c yogakṣemo dṛśyate vo mahābhayaḥ; pāpān mantrān kuravo mantrayanti
02,063.018a imaṃ dharmaṃ kuravo jānatāśu; durdṛṣṭe 'smin pariṣat saṃpraduṣyet
02,063.018c imāṃ cet pūrvaṃ kitavo 'glahīṣyad; īśo 'bhaviṣyad aparājitātmā
02,063.019a svapne yathaitad dhi dhanaṃ jitaṃ syāt; tad evaṃ manye yasya dīvyaty anīśaḥ
02,063.019c gāndhāriputrasya vaco niśamya; dharmād asmāt kuravo māpayāta
02,063.020 duryodhana uvāca
02,063.020a bhīmasya vākye tadvad evārjunasya; sthito 'haṃ vai yamayoś caivam eva
02,063.020c yudhiṣṭhiraṃ cet pravadanty anīśam; atho dāsyān mokṣyase yājñaseni
02,063.021 arjuna uvāca
02,063.021a īśo rājā pūrvam āsīd glahe naḥ; kuntīputro dharmarājo mahātmā
02,063.021c īśas tv ayaṃ kasya parājitātmā; taj jānīdhvaṃ kuravaḥ sarva eva
02,063.021d@038_0000 karṇaḥ
02,063.021d@038_0001 duḥśāsana nibodhedaṃ vacanaṃ me prabhāṣitam
02,063.021d@038_0002 kim anena ciraṃ vīra nayasva drupadātmajām
02,063.021d@038_0003 dāsībhāvena bhuṅkṣva tvaṃ yatheṣṭaṃ kuru mānada
02,063.021d@038_0003 vaiśaṃpāyanaḥ
02,063.021d@038_0004 tato gāndhārarājasya putraḥ śakunir abravīt
02,063.021d@038_0005 sādhu karṇa mahābāho yatheṣṭaṃ kriyatām iti
02,063.021d@038_0006 tato duḥśāsanas tūrṇaṃ drupadasya sutāṃ balāt
02,063.021d@038_0007 praveśayitum ārabdhaḥ sa cākarṣad durātmavān
02,063.021d@038_0008 tato vikrośatī vegāt pāñcālī devavarṇinī
02,063.021d@038_0009 paritrāyasva māṃ bhīṣma droṇa drauṇe tathā kṛpa
02,063.021d@038_0010 paritrāyasva vidura dharmiṣṭho dharmavatsala
02,063.021d@038_0011 dhṛtarāṣṭra mahārāja paritrāyasva vai snuṣām
02,063.021d@038_0012 gāndhāri tvaṃ mahābhāge sarvajñe sarvadarśini
02,063.021d@038_0013 paritrāyasva māṃ devi suyodhanabhayārditām
02,063.021d@038_0014 tvam ārye vīrajanani kiṃ māṃ paśyasi yādavi
02,063.021d@038_0015 kliśyamānām anāryair māṃ na trāyasi svakāṃ vadhūm
02,063.021d@038_0016 iti lālapyamānāṃ māṃ na kaś cit kiṃ cid abravīt
02,063.021d@038_0017 hā hatāsmi sumandātmā duryodhanavaśaṃ gatā
02,063.021d@038_0018 na vā pāṇḍur narapatir na dharmo na ca devarāṭ
02,063.021d@038_0019 na vāyur nāśvinau vāpi paritrāyanti vai snuṣām
02,063.021d@038_0020 viduraḥ
02,063.021d@038_0020 dhik kaṣṭaṃ yad ahaṃ jīve mandabhāgyā pativratā
02,063.021d@038_0021 śṛṇomi vākyaṃ tava rājaputri
02,063.021d@038_0022 neme pārthāḥ kiṃ cid api bruvanti
02,063.021d@038_0023 sā tvaṃ priyārthaṃ śṛṇu vākyam etad
02,063.021d@038_0024 yad ucyate pāpamatiḥ kṛtaghnaḥ
02,063.021d@038_0025 suyodhanaḥ sānucaraḥ suduṣṭaḥ
02,063.021d@038_0026 sahaiva rājā vikṛtaḥ sūnunā ca
02,063.021d@038_0027 yady eva vākyaṃ mahad ucyamānaṃ
02,063.021d@038_0028 na śroṣyate pāpamatiḥ suduṣṭaḥ
02,063.021d@038_0029 ity evam uktvā drupadasya putrīṃ
02,063.021d@038_0030 viduraḥ
02,063.021d@038_0030 kṣattābravīd dhṛtarāṣṭrasya putram
02,063.021d@038_0031 mā kliśyatāṃ vai drupadasya putrī
02,063.021d@038_0032 vaiśaṃpāyanaḥ
02,063.021d@038_0032 mā tvaṃ cārīn drakṣyasi rājaputra
02,063.021d@038_0033 viduraḥ
02,063.021d@038_0033 tam evam uktvā prathamaṃ dhṛtarāṣṭram uvāca ha
02,063.021d@038_0034 yady evaṃ tvaṃ mahārāja saṃkleśayasi draupadīm
02,063.021d@038_0035 acireṇaiva kālena putras te saha mantribhiḥ
02,063.021d@038_0036 gamiṣyati kṣayaṃ pāpaḥ pāṇḍavāpriyakārakaḥ
02,063.021d@038_0037 bhīmārjunābhyāṃ kruddhābhyāṃ mādrīputradvayena ca
02,063.021d@038_0038 tasmān nivāraya sutaṃ mā vināśaṃ vicintaya
02,063.021d@038_0038 vaiśaṃpāyanaḥ
02,063.021d@038_0039 etac chrutvā mandabuddhir nottaraṃ kiṃ cid abravīt
02,063.021d@038_0040 tato duryodhanas tatra daivamohabalātkṛtaḥ
02,063.021d@038_0041 acintya kṣattur vacanaṃ harṣeṇāyatalocanaḥ
02,063.021d@038_0042 ūrū darśayate pāpo draupadyā vai muhur muhuḥ
02,063.021d@038_0043 ūrau saṃdṛśyamāne tu nirīkṣya tu suyodhanam
02,063.021d@038_0044 vṛkodaras tadālokya netre utpādya lohite
02,063.021d@038_0045 etat samīkṣyātmani cāvamānaṃ
02,063.021d@038_0046 niyamya manyuṃ balavān sa mānī
02,063.021d@038_0047 rājānujaḥ saṃsadi kauravāṇāṃ
02,063.021d@038_0048 viniṣkraman vākyam uvāca bhīmaḥ
02,063.021d@038_0049 ahaṃ duryodhanaṃ hantā karṇaṃ hantā dhanaṃjayaḥ
02,063.021d@038_0050 śakuniṃ tv akṣakitavaṃ sahadevo haniṣyati
02,063.021d@038_0051 idaṃ ca bhūyo vakṣyāmi sabhāmadhye bṛhad vacaḥ
02,063.021d@038_0052 satyaṃ devāḥ kariṣyanti yadā yuddhaṃ bhaviṣyati
02,063.021d@038_0053 suyodhanam imaṃ pāpaṃ hantāsmi gadayā yudhi
02,063.021d@038_0054 śiraḥ pādena cāsyāham adhitiṣṭhāmi bhūtale
02,063.021d@038_0055 vakṣaḥ śūrasya nirbhidya puruṣasya durātmanaḥ
02,063.021d@038_0056 arjunaḥ
02,063.021d@038_0056 duḥśāsanasya rudhiraṃ pātāsmi mṛgarāḍ iva
02,063.021d@038_0057 bhīmasena na te santi yeṣāṃ vairaṃ tvayā saha
02,063.021d@038_0058 mandā gṛheṣu sukhino na budhyante mahad bhayam
02,063.021d@038_0059 na ca vācā vyavasitaṃ bhīma vijñāyate satām
02,063.021d@038_0060 yadi sthāsyanti saṃgrāme kṣatradharmeṇa vai saha
02,063.021d@038_0061 duryodhanasya karṇasya śakuneś ca durātmanaḥ
02,063.021d@038_0062 duḥśāsanacaturthānāṃ bhūmiḥ pāsyati śoṇitam
02,063.021d@038_0063 asūnṛtānāṃ śatrūṇāṃ prahṛṣṭānāṃ durātmanām
02,063.021d@038_0064 bhīmasena niyogāt te hantāhaṃ karṇam āhave
02,063.021d@038_0065 karṇaṃ karṇānugāṃś caiva raṇe hantāsmi patribhiḥ
02,063.021d@038_0066 ye cānye pratiyotsyanti buddhimohena māṃ nṛpāḥ
02,063.021d@038_0067 tān sma sarvāñ śitair bāṇair netāsmi yamasādanam
02,063.021d@038_0068 caled dhi himavān sthānān niṣprabhaḥ syād divākaraḥ
02,063.021d@038_0069 vaiśaṃpāyanaḥ
02,063.021d@038_0069 śaityaṃ somāt praṇaśyeta matsatyaṃ vicaled yadi
02,063.021d@038_0070 ity uktavati pārthe tu śrīmān mādravatīsutaḥ
02,063.021d@038_0071 pragṛhya vipulaṃ bāhuṃ sahadevaḥ pratāpavān
02,063.021d@038_0072 saubalasya vadhaprepsur idaṃ vacanam abravīt
02,063.021d@038_0073 krodhasaṃraktanayano niḥśvasann iva pannagaḥ
02,063.021d@038_0073 sahadevaḥ
02,063.021d@038_0074 akṣān yān manyase mūḍha gāndhārāṇāṃ yaśohara
02,063.021d@038_0075 naite 'kṣā niśitā bāṇā ye tvayā samare dhṛtāḥ
02,063.021d@038_0076 yathā caivoktavān āryas tvām uddiśya sabāndhavam
02,063.021d@038_0077 kartāhaṃ karmaṇas tasya kuru kāryāṇi sarvaśaḥ
02,063.021d@038_0078 vaiśaṃpāyanaḥ
02,063.021d@038_0078 yadi sthāsyasi saṃgrāme kṣatradharmeṇa saubala
02,063.021d@038_0079 sahadevavacaḥ śrutvā nakulo 'pi viśāṃ pate
02,063.021d@038_0080 nakulaḥ
02,063.021d@038_0080 darśanīyatamo nṝṇām idaṃ vacanam abravīt
02,063.021d@038_0081 suteyaṃ yajñasenasya dyūte 'smin dhṛtarāṣṭrajaiḥ
02,063.021d@038_0082 yair vācaḥ śrāvitā kṛṣṇā sthitair duryodhanapriyaiḥ
02,063.021d@038_0083 dhārtarāṣṭrān sudurvṛttān mumūrṣūn kālacoditān
02,063.021d@038_0084 darśayiṣyāmi bhūyiṣṭham ahaṃ vaivasvatakṣayam
02,063.021d@038_0085 ulūkaṃ ca durātmānaṃ saubalasya sutaṃ priyam
02,063.021d@038_0086 hantāham asmi samare mama śatruṃ narādhamam
02,063.021d@038_0087 nideśād dharmarājasya draupadyāḥ padavīṃ caran
02,063.021d@038_0088 draupadī
02,063.021d@038_0088 nirdhārtarāṣṭrāṃ pṛthivīṃ kartāsmi nacirād iva
02,063.021d@038_0089 yasmāc coruṃ darśayase yasmāc coruṃ nirīkṣase
02,063.021d@038_0090 tasmāt tavāpy adharmiṣṭha ūrau mṛtyur bhaviṣyati
02,063.021d@038_0091 yasmāc caivaṃ kleśayati bhrātā te māṃ durātmavān
02,063.021d@038_0092 tasmād rudhiram evāsya pāsyate vai vṛkodaraḥ
02,063.021d@038_0093 imaṃ ca pāpiṣṭhamatiṃ karṇaṃ sasutabāndhavam
02,063.021d@038_0094 sāmātyaṃ saparīvāraṃ haniṣyati dhanaṃjayaḥ
02,063.021d@038_0095 kṣudradharmaṃ naikṛtikaṃ śakuniṃ pāpacetasam
02,063.021d@038_0096 vaiśaṃpāyanaḥ
02,063.021d@038_0096 sahadevo raṇe kruddho haniṣyati sabāndhavam
02,063.021d@038_0097 ity evam āha vacanaṃ draupadī dharmadarśinī
02,063.021d@038_0098 tato 'ntarikṣāt sumahat puṣpavarṣam avāpatat
02,063.021d@038_0099 mūrdhny adṛśyata pāñcālyāḥ sādhuśabdaś ca sarvaśaḥ
02,063.021d@038_0100 tato 'rjuno vacaḥ śrutvā pratijñāṃ kurute dṛḍham
02,063.021d@038_0101 karṇaṃ hantāsmi samare saputraṃ sahabāndhavam
02,063.021d@038_0102 yasyāśrayāt svayaṃ pāpo dhārtarāṣṭraḥ pragarjati
02,063.021d@038_0103 taṃ samūlaṃ haniṣyāmi sūtaṃ taṃ balaśālinam
02,063.021d@038_0104 ye cāpare ca yotsyanti dhārtarāṣṭrāḥ sarājakāḥ
02,063.021d@038_0105 tān sarvān nihaniṣyāmi satyenāyudham ālabhe
02,063.021d@038_0106 adyaivāhaṃ haniṣyāmi sarvān etān sabhāsadaḥ
02,063.021d@038_0107 atīva manyur bhavati dṛṣṭvemāṃ drupadātmajām
02,063.021d@038_0108 kiṃ nv ahaṃ vai kariṣyāmi yad rājā satataṃ ghṛṇī
02,063.021d@038_0109 atha vāhaṃ muhūrtena kṛtsnaṃ nṛpatimaṇḍalam
02,063.021d@038_0110 śarair nayiṣye sadanaṃ yamasyāmitrakarśinaḥ
02,063.021d@038_0110 vaiśaṃpāyanaḥ
02,063.021d@038_0111 teṣāṃ tu vacanaṃ śrutvā nocus tatra sabhāsadaḥ
02,063.021d@038_0112 arjunasya bhayād rājann abhūn niḥśabdam atra vai
02,063.021d@038_0113 draupadyā vacanaṃ śrutvā cukopātha dhanaṃjayaḥ
02,063.021d@038_0114 sa tathā krodhatāmrākṣa idaṃ vacanam abravīt
02,063.021d@038_0115 ayaṃ tu mā vārayate dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,063.021d@038_0116 ity uktvā krodhatāmrākṣo dhanur ādāya vīryavān
02,063.021d@038_0117 savyasācī samutpatya tāñ śatrūn samudaikṣata
02,063.021d@038_0118 udyantaṃ phalgunaṃ tatra dadṛśuḥ sarvapārthivāḥ
02,063.021d@038_0119 yugānte sarvalokāṃs tu dahantam iva pāvakam
02,063.021d@038_0120 vīkṣamāṇaṃ dhanuṣpāṇiṃ niḥśvasantaṃ muhur muhuḥ
02,063.021d@038_0121 hantukāmaṃ paśūn kruddhaṃ rudraṃ dakṣakratau yathā
02,063.021d@038_0122 tathābhūtaṃ nṛpā dṛṣṭvā viṣedus trastamānasāḥ
02,063.021d@038_0123 dhanaṃjayasya vīryajñā nirāśā jīvite tadā
02,063.021d@038_0124 mṛtabhūtābhavan sarve netrair animiṣair iva
02,063.021d@038_0125 arjunaṃ dharmaputraṃ ca samudaikṣanta pārthivāḥ
02,063.021d@038_0126 kruddhaṃ tadārjunaṃ dṛṣṭvā pṛthivī ca cacāla ha
02,063.021d@038_0127 khecarāṇi ca bhūtāni vitresur vai bhayārditāḥ
02,063.021d@038_0128 nādityo virarājātha nāpi vāti ca mārutaḥ
02,063.021d@038_0129 na candro na ca nakṣatraṃ dyaur diśo na vyabhāvyata
02,063.021d@038_0130 sarvam āviddham abhavaj jagat sthāvarajaṅgamam
02,063.021d@038_0131 utpatan sa babhau pārtho divākara ivāmbare
02,063.021d@038_0132 pārthaṃ dṛṣṭvāntare kruddhaṃ kālāntakayamopamam
02,063.021d@038_0133 bhīmaseno mudā yukto yuddhāyaiva mano dadhe
02,063.021d@038_0134 pāñcālī ca dadarśātha susaṃkruddhaṃ dhanaṃjayam
02,063.021d@038_0135 hantukāmaṃ ripūn sarvān suparṇam iva pannagān
02,063.021d@038_0136 duṣprekṣaḥ so 'bhavat kruddho yugāntāgnir iva jvalan
02,063.021d@038_0137 taṃ dṛṣṭvā tejasāviṣṭaṃ vivyathuḥ puravāsinaḥ
02,063.021d@038_0138 utpatantaṃ tu vegena tato dṛṣṭvā dhanaṃjayam
02,063.021d@038_0139 jagrāha sa tato rājā puruhūto yathā harim
02,063.021d@038_0140 yudhiṣṭhiraḥ
02,063.021d@038_0140 uvāca sa ghṛṇī jyeṣṭho dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,063.021d@038_0141 mā pārtha sāhasaṃ kārṣīr mā vināśaṃ gamer yaśaḥ
02,063.021d@038_0142 aham etaṃ pāpamatiṃ sūtaṃ dagdhuṃ samutsahe
02,063.021d@038_0143 kiṃ tv asya caraṇau dṛṣṭvā krodho nāśam upaiti me
02,063.021d@038_0144 vaiśaṃpāyanaḥ
02,063.021d@038_0144 tvam imaṃ jagato 'rthe vai kopaṃ saṃyaccha pāṇḍava
02,063.021d@038_0145 evam uktas tadā rājñā pāṇḍavo 'tha dhanaṃjayaḥ
02,063.021d@038_0146 krodhaṃ saṃśamayan pārtho dhārtarāṣṭraṃ prati sthitaḥ
02,063.021d@038_0147 tasmin vīre praśānte tu pāṇḍave phalgune tataḥ
02,063.021d@038_0148 sarvaṃ prahṛṣṭam abhavaj jagat sthāvarajaṅgamam
02,063.021d@038_0149 vāritaṃ ca tato dṛṣṭvā bhrātrā pārthaṃ vṛkodaraḥ
02,063.021d@038_0150 babhūva vimanā rājann abhūn niḥśabdam atra vai
02,063.022 vaiśaṃpāyana uvāca
02,063.022a tato rājño dhṛtarāṣṭrasya gehe; gomāyur uccair vyāharad agnihotre
02,063.022c taṃ rāsabhāḥ pratyabhāṣanta rājan; samantataḥ pakṣiṇaś caiva raudrāḥ
02,063.023a taṃ ca śabdaṃ viduras tattvavedī; śuśrāva ghoraṃ subalātmajā ca
02,063.023c bhīṣmadroṇau gautamaś cāpi vidvān; svasti svastīty api caivāhur uccaiḥ
02,063.024a tato gāndhārī viduraś caiva vidvāṃs; tam utpātaṃ ghoram ālakṣya rājñe
02,063.024c nivedayām āsatur ārtavat tadā; tato rājā vākyam idaṃ babhāṣe
02,063.025a hato 'si duryodhana mandabuddhe; yas tvaṃ sabhāyāṃ kurupuṃgavānām
02,063.025c striyaṃ samābhāṣasi durvinīta; viśeṣato draupadīṃ dharmapatnīm
02,063.026a evam uktvā dhṛtarāṣṭro manīṣī; hitānveṣī bāndhavānām apāyāt
02,063.026c kṛṣṇāṃ pāñcālīm abravīt sāntvapūrvaṃ; vimṛśyaitat prajñayā tattvabuddhiḥ
02,063.027 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,063.027a varaṃ vṛṇīṣva pāñcāli matto yad abhikāṅkṣasi
02,063.027c vadhūnāṃ hi viśiṣṭā me tvaṃ dharmaparamā satī
02,063.028 draupady uvāca
02,063.028a dadāsi ced varaṃ mahyaṃ vṛṇomi bharatarṣabha
02,063.028c sarvadharmānugaḥ śrīmān adāso 'stu yudhiṣṭhiraḥ
02,063.028d*0569_00 dhṛtarāṣṭraḥ
02,063.028d*0569_01 evam astu tavābhīṣṭam adāso 'stu yudhiṣṭhiraḥ
02,063.028d*0569_02 punar anyaṃ varaṃ putri vṛṇīṣva tvaṃ pativrate
02,063.029a manasvinam ajānanto mā vai brūyuḥ kumārakāḥ
02,063.029c eṣa vai dāsaputreti prativindhyaṃ tam āgatam
02,063.030a rājaputraḥ purā bhūtvā yathā nānyaḥ pumān kva cit
02,063.030c lālito dāsaputratvaṃ paśyan naśyed dhi bhārata
02,063.031 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,063.031*0570_01 evaṃ bhavatu kalyāṇi yathā tvam abhibhāṣase
02,063.031a dvitīyaṃ te varaṃ bhadre dadāmi varayasva mām
02,063.031c mano hi me vitarati naikaṃ tvaṃ varam arhasi
02,063.032 draupady uvāca
02,063.032a sarathau sadhanuṣkau ca bhīmasenadhanaṃjayau
02,063.032c nakulaṃ sahadevaṃ ca dvitīyaṃ varaye varam
02,063.033 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,063.033*0571_01 tathāstu te mahābhāge yathā tvaṃ nandinīcchasi
02,063.033a tṛtīyaṃ varayāsmatto nāsi dvābhyāṃ susatkṛtā
02,063.033c tvaṃ hi sarvasnuṣāṇāṃ me śreyasī dharmacāriṇī
02,063.033d*0572_01 kṣamasvādyāśrupātena śūnyaṃ bhavati vai gṛham
02,063.034 draupady uvāca
02,063.034a lobho dharmasya nāśāya bhagavan nāham utsahe
02,063.034c anarhā varam ādātuṃ tṛtīyaṃ rājasattama
02,063.035a ekam āhur vaiśyavaraṃ dvau tu kṣatrastriyā varau
02,063.035c trayas tu rājño rājendra brāhmaṇasya śataṃ varāḥ
02,063.036a pāpīyāṃsa ime bhūtvā saṃtīrṇāḥ patayo mama
02,063.036c vetsyanti caiva bhadrāṇi rājan puṇyena karmaṇā
02,064.001 karṇa uvāca
02,064.001a yā naḥ śrutā manuṣyeṣu striyo rūpeṇa saṃmatāḥ
02,064.001c tāsām etādṛśaṃ karma na kasyāṃ cana śuśrumaḥ
02,064.002a krodhāviṣṭeṣu pārtheṣu dhārtarāṣṭreṣu cāpy ati
02,064.002c draupadī pāṇḍuputrāṇāṃ kṛṣṇā śāntir ihābhavat
02,064.003a aplave 'mbhasi magnānām apratiṣṭhe nimajjatām
02,064.003c pāñcālī pāṇḍuputrāṇāṃ naur eṣā pāragābhavat
02,064.004 vaiśaṃpāyana uvāca
02,064.004a tad vai śrutvā bhīmasenaḥ kurumadhye 'tyamarṣaṇaḥ
02,064.004c strī gatiḥ pāṇḍuputrāṇām ity uvāca sudurmanāḥ
02,064.005a trīṇi jyotīṃṣi puruṣa iti vai devalo 'bravīt
02,064.005b*0573_01 yuddhe 'parāṅmukhatvaṃ ca āhūtasyānivartanam
02,064.005b*0573_02 dārāṇāṃ rakṣaṇaṃ caiva iti taj jyotiṣāṃ trayam
02,064.005c apatyaṃ karma vidyā ca yataḥ sṛṣṭāḥ prajās tataḥ
02,064.006a amedhye vai gataprāṇe śūnye jñātibhir ujjhite
02,064.006c dehe tritayam evaitat puruṣasyopajāyate
02,064.007a tan no jyotir abhihataṃ dārāṇām abhimarśanāt
02,064.007c dhanaṃjaya kathaṃ svit syād apatyam abhimṛṣṭajam
02,064.008 arjuna uvāca
02,064.008a na caivoktā na cānuktā hīnataḥ paruṣā giraḥ
02,064.008c bhāratāḥ pratijalpanti sadā tūttamapūruṣāḥ
02,064.009a smaranti sukṛtāny eva na vairāṇi kṛtāni ca
02,064.009c santaḥ prativijānanto labdhvā pratyayam ātmanaḥ
02,064.009d*0574_01 punar yudhiṣṭhiraṃ bhīmaḥ kruddho vacanam abravīt
02,064.009d*0574_02 anujānīhi māṃ rājan nigrahāya durātmanām
02,064.010 bhīma uvāca
02,064.010a ihaivaitāṃs turā sarvān hanmi śatrūn samāgatān
02,064.010c atha niṣkramya rājendra samūlān kṛndhi bhārata
02,064.011a kiṃ no vivaditeneha kiṃ naḥ kleśena bhārata
02,064.011c adyaivaitān nihanmīha praśādhi vasudhām imām
02,064.012 vaiśaṃpāyana uvāca
02,064.012a ity uktvā bhīmasenas tu kaniṣṭhair bhrātṛbhir vṛtaḥ
02,064.012c mṛgamadhye yathā siṃho muhuḥ parigham aikṣata
02,064.013a sāntvyamāno vījyamānaḥ pārthenākliṣṭakarmaṇā
02,064.013c svidyate ca mahābāhur antardāhena vīryavān
02,064.014a kruddhasya tasya srotobhyaḥ karṇādibhyo narādhipa
02,064.014c sadhūmaḥ sasphuliṅgārciḥ pāvakaḥ samajāyata
02,064.015a bhrukuṭīpuṭaduṣprekṣyam abhavat tasya tan mukham
02,064.015c yugāntakāle saṃprāpte kṛtāntasyeva rūpiṇaḥ
02,064.016a yudhiṣṭhiras tam āvārya bāhunā bāhuśālinam
02,064.016c maivam ity abravīc cainaṃ joṣam āssveti bhārata
02,064.017a nivārya taṃ mahābāhuṃ kopasaṃraktalocanam
02,064.017c pitaraṃ samupātiṣṭhad dhṛtarāṣṭraṃ kṛtāñjaliḥ
02,065.001 yudhiṣṭhira uvāca
02,065.001a rājan kiṃ karavāmas te praśādhy asmāṃs tvam īśvaraḥ
02,065.001c nityaṃ hi sthātum icchāmas tava bhārata śāsane
02,065.002 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,065.002a ajātaśatro bhadraṃ te ariṣṭaṃ svasti gacchata
02,065.002c anujñātāḥ sahadhanāḥ svarājyam anuśāsata
02,065.003a idaṃ tv evāvaboddhavyaṃ vṛddhasya mama śāsanam
02,065.003c dhiyā nigaditaṃ kṛtsnaṃ pathyaṃ niḥśreyasaṃ param
02,065.004a vettha tvaṃ tāta dharmāṇāṃ gatiṃ sūkṣmāṃ yudhiṣṭhira
02,065.004c vinīto 'si mahāprājña vṛddhānāṃ paryupāsitā
02,065.005a yato buddhis tataḥ śāntiḥ praśamaṃ gaccha bhārata
02,065.005c nādārau kramate śastraṃ dārau śastraṃ nipātyate
02,065.006a na vairāṇy abhijānanti guṇān paśyanti nāguṇān
02,065.006c virodhaṃ nādhigacchanti ye ta uttamapūruṣāḥ
02,065.006d*0575_01 santaḥ parārthaṃ kurvāṇā nāvekṣante pratikriyām
02,065.007a saṃvāde paruṣāṇy āhur yudhiṣṭhira narādhamāḥ
02,065.007c pratyāhur madhyamās tv etān uktāḥ paruṣam uttaram
02,065.008a naivoktā naiva cānuktā ahitāḥ paruṣā giraḥ
02,065.008c pratijalpanti vai dhīrāḥ sadā uttamapūruṣāḥ
02,065.009a smaranti sukṛtāny eva na vairāṇi kṛtāny api
02,065.009c santaḥ prativijānanto labdhvā pratyayam ātmanaḥ
02,065.009d*0576_01 asaṃbhinnārthamaryādāḥ sādhavaḥ priyadarśanāḥ
02,065.010a tathācaritam āryeṇa tvayāsmin satsamāgame
02,065.010c duryodhanasya pāruṣyaṃ tat tāta hṛdi mā kṛthāḥ
02,065.011a mātaraṃ caiva gāndhārīṃ māṃ ca tvadguṇakāṅkṣiṇam
02,065.011c upasthitaṃ vṛddham andhaṃ pitaraṃ paśya bhārata
02,065.012a prekṣāpūrvaṃ mayā dyūtam idam āsīd upekṣitam
02,065.012c mitrāṇi draṣṭukāmena putrāṇāṃ ca balābalam
02,065.013a aśocyāḥ kuravo rājan yeṣāṃ tvam anuśāsitā
02,065.013c mantrī ca viduro dhīmān sarvaśāstraviśāradaḥ
02,065.014a tvayi dharmo 'rjune vīryaṃ bhīmasene parākramaḥ
02,065.014c śraddhā ca guruśuśrūṣā yamayoḥ puruṣāgryayoḥ
02,065.015a ajātaśatro bhadraṃ te khāṇḍavaprastham āviśa
02,065.015c bhrātṛbhis te 'stu saubhrātraṃ dharme te dhīyatāṃ manaḥ
02,065.016 vaiśaṃpāyana uvāca
02,065.016a ity ukto bharataśreṣṭho dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,065.016c kṛtvāryasamayaṃ sarvaṃ pratasthe bhrātṛbhiḥ saha
02,065.017a te rathān meghasaṃkāśān āsthāya saha kṛṣṇayā
02,065.017c prayayur hṛṣṭamanasa indraprasthaṃ purottamam
02,066.001 janamejaya uvāca
02,066.001a anujñātāṃs tān viditvā saratnadhanasaṃcayān
02,066.001c pāṇḍavān dhārtarāṣṭrāṇāṃ katham āsīn manas tadā
02,066.002 vaiśaṃpāyana uvāca
02,066.002a anujñātāṃs tān viditvā dhṛtarāṣṭreṇa dhīmatā
02,066.002c rājan duḥśāsanaḥ kṣipraṃ jagāma bhrātaraṃ prati
02,066.003a duryodhanaṃ samāsādya sāmātyaṃ bharatarṣabha
02,066.003c duḥkhārto bharataśreṣṭha idaṃ vacanam abravīt
02,066.004a duḥkhenaitat samānītaṃ sthaviro nāśayaty asau
02,066.004b*0577_01 niṣkrāntāḥ pāṇḍavā rājan sahavāhadhanānugāḥ
02,066.004b*0577_02 sadhanuṣkāḥ satūṇīrās tad budhyadhvaṃ mahārathāḥ
02,066.004c śatrusād gamayad dravyaṃ tad budhyadhvaṃ mahārathāḥ
02,066.005a atha duryodhanaḥ karṇaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ
02,066.005c mithaḥ saṃgamya sahitāḥ pāṇḍavān prati māninaḥ
02,066.006a vaicitravīryaṃ rājānaṃ dhṛtarāṣṭraṃ manīṣiṇam
02,066.006c abhigamya tvarāyuktāḥ ślakṣṇaṃ vacanam abruvan
02,066.007 duryodhana uvāca
02,066.007a na tvayedaṃ śrutaṃ rājan yaj jagāda bṛhaspatiḥ
02,066.007c śakrasya nītiṃ pravadan vidvān devapurohitaḥ
02,066.008a sarvopāyair nihantavyāḥ śatravaḥ śatrukarṣaṇa
02,066.008c purā yuddhād balād vāpi prakurvanti tavāhitam
02,066.009a te vayaṃ pāṇḍavadhanaiḥ sarvān saṃpūjya pārthivān
02,066.009c yadi tān yodhayiṣyāmaḥ kiṃ vā naḥ parihāsyati
02,066.010a ahīn āśīviṣān kruddhān daṃśāya samupasthitān
02,066.010c kṛtvā kaṇṭhe ca pṛṣṭhe ca kaḥ samutsraṣṭum arhati
02,066.011a āttaśastrā rathagatāḥ kupitās tāta pāṇḍavāḥ
02,066.011c niḥśeṣaṃ naḥ kariṣyanti kruddhā hy āśīviṣā yathā
02,066.012a saṃnaddho hy arjuno yāti vivṛtya parameṣudhī
02,066.012b*0578_01 gāṇḍīvaṃ gṛhya saṃkruddhaḥ pārthaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
02,066.012b*0578_02 acireṇaiva kālena niḥśeṣaṃ naḥ kariṣyati
02,066.012b*0578_03 na paśyāmi raṇe kruddhaṃ bībhatsuṃ vinivartitum
02,066.012c gāṇḍīvaṃ muhur ādatte niḥśvasaṃś ca nirīkṣate
02,066.012d@039_0001 acireṇaiva kālena niḥśeṣaṃ naḥ kariṣyati
02,066.012d@039_0002 na paśyāmi raṇe kruddhaṃ bībhatsuṃ prativāraṇam
02,066.012d@039_0003 bhīṣmadroṇau ca karṇaś ca drauṇiś ca rathināṃ varaḥ
02,066.012d@039_0004 kṛpaś ca vṛṣasenaś ca vikarṇaś ca jayadrathaḥ
02,066.012d@039_0005 bāhlīkaḥ somadattaś ca bhūrir bhūriśravāḥ śalaḥ
02,066.012d@039_0006 śakuniḥ sasutaś caiva nṛpāś cānye ca kauravāḥ
02,066.012d@039_0007 ete sarve raṇe yattāḥ pārthaṃ soḍhuṃ na śaknuvan
02,066.012d@039_0008 arjunena samo vīrye nāsti loke dhanurdharaḥ
02,066.012d@039_0009 dhṛtarāṣṭraḥ
02,066.012d@039_0009 yo 'rjunenārjunas tulyo dvibāhur bahubāhunā
02,066.012d@039_0010 kas tvayoktaḥ pumān vīro bībhatsusamavikramaḥ
02,066.012d@039_0011 duryodhanaḥ
02,066.012d@039_0011 taṃ me brūhi mahāvīryaṃ śrotum icchāmi putraka
02,066.012d@039_0012 kārtavīryārjuno nāma rājā bāhusahasravān
02,066.012d@039_0013 hehayādhipatir vīraḥ pāñcadaśyaḥ pitāmahāt
02,066.012d@039_0013 dhṛtarāṣṭraḥ
02,066.012d@039_0014 gāndhārīputra sarvāṃs tān kārtavīryapitāmahān
02,066.012d@039_0015 duryodhanaḥ
02,066.012d@039_0015 ānupūrvyāc ca me śaṃsa tatas taṃ pārthivaṃ tathā
02,066.012d@039_0016 kārtavīryasya caritaṃ śṛṇu rājan mahātmanaḥ
02,066.012d@039_0017 avyaktaprabhavo brahmā sarvalokapitāmahaḥ
02,066.012d@039_0018 brahmaṇo 'triḥ suto vidvān atreḥ putro niśākaraḥ
02,066.012d@039_0019 somasya tu budhaḥ putro budhasya tu purūravāḥ
02,066.012d@039_0020 tasyāpy atha suto 'py āyur āyos tu nahuṣaḥ sutaḥ
02,066.012d@039_0021 nahuṣasya yayātis tu yayātes tanujo yaduḥ
02,066.012d@039_0022 yadoḥ putro mahārāja sahasraujeti viśrutaḥ
02,066.012d@039_0023 sahasraujaḥsuto rājaṃś cakradāseti viśrutaḥ
02,066.012d@039_0024 cakradāsasya dāyādo hehayo nāma pārthivaḥ
02,066.012d@039_0025 hehayasyābhavat putro dharmanetra iti śrutaḥ
02,066.012d@039_0026 dharmanetrasya kārtas tu kṛtavīryas tu kārtajaḥ
02,066.012d@039_0027 kṛtavīryasya tanayo arjuno balināṃ varaḥ
02,066.012d@039_0028 sa cārjuno mahārāja tapo ghoraṃ cakāra ha
02,066.012d@039_0029 sāgraṃ varṣāyutaṃ taptvā tapaḥ paramaduścaram
02,066.012d@039_0030 dattam ārādhayām āsa so 'rjuno 'trisutaṃ munim
02,066.012d@039_0031 tasya datto varān prādāc caturaḥ pārthivasya vai
02,066.012d@039_0032 pūrvaṃ bāhusahasraṃ tu prārthitaḥ prathamo varaḥ
02,066.012d@039_0033 adharme prīyamāṇasya sadbhis tatra nivāraṇam
02,066.012d@039_0034 dharmeṇa pṛthivīṃ jitvā dharmeṇaivānurañjayan
02,066.012d@039_0035 saṃgrāmān subahūñ jitvā hatvā cārīn sahasraśaḥ
02,066.012d@039_0036 saṃgrāme yatamānasya vadhaś caivādhikād raṇe
02,066.012d@039_0037 tasya bāhusahasraṃ tu yudhyataḥ kila bhārata
02,066.012d@039_0038 ratho dhvajaś ca saṃjajña ity evaṃ me śrutaṃ purā
02,066.012d@039_0039 tathaivaṃ pṛthivī rājan saptadvīpā sapattanā
02,066.012d@039_0040 sasamudrākarā tāta balinogreṇa vai jitā
02,066.012d@039_0041 sa cārjuno 'tha tejasvī saptadvīpeśvaro 'bhavat
02,066.012d@039_0042 sa ca rājā mahāyajñān ājahāra mahābalaḥ
02,066.012d@039_0043 duryodhanaḥ
02,066.012d@039_0043 mahīṃ ca sakalāṃ jitvā asakṛt sa samā bahūḥ
02,066.012d@039_0044 tato 'rjunaḥ kadā cid vai rājan māhiṣmatīpatiḥ
02,066.012d@039_0045 narmadāṃ bharataśreṣṭha snātuṃ dārair yayau saha
02,066.012d@039_0046 tatas tu sa nadīṃ gatvā praviśyāntarjalaṃ mudā
02,066.012d@039_0047 kartuṃ rājañ jalakrīḍāṃ tato rājopacakrame
02,066.012d@039_0048 tasminn eva tu kāle tu rāvaṇo rākṣasaiḥ saha
02,066.012d@039_0049 laṅkāyā īśvaras tāta taṃ deśaṃ prayayau balī
02,066.012d@039_0050 tatas tam arjunaṃ dṛṣṭvā narmadāyāṃ daśānanaḥ
02,066.012d@039_0051 nityaṃ krodhaparo vīro varadānena mohitaḥ
02,066.012d@039_0052 abhyadhāvat susaṃkruddho mahendraṃ śambaro yathā
02,066.012d@039_0053 arjuno 'py atha taṃ dṛṣṭvā rāvaṇaṃ pratyavārayat
02,066.012d@039_0054 tatas tau cakratur yuddhaṃ rāvaṇaś cārjunaś ca vai
02,066.012d@039_0055 tatas tu durjayaṃ vīraṃ varadānena darpitam
02,066.012d@039_0056 rākṣasendraṃ manuṣyendro yuddhvā jitvā raṇe balāt
02,066.012d@039_0057 baddhvā dhanur jyayā rājan viveśātha purīṃ svakām
02,066.012d@039_0058 sa tu taṃ bandhitaṃ śrutvā pulastyo rāvaṇaṃ tadā
02,066.012d@039_0059 mokṣayām āsa dṛṣṭvātha pure 'dṛṣṭvārjunaṃ tadā
02,066.012d@039_0060 tataḥ kadā cit tejasvī kārtavīryārjuno balī
02,066.012d@039_0061 samudratīraṃ gatvātha vicaran darpamohitaḥ
02,066.012d@039_0062 avākirac charaśataiḥ samudraṃ sa tu bhārata
02,066.012d@039_0063 taṃ samudro namaskṛtya kṛtāñjalir abhāṣata
02,066.012d@039_0064 āśugān vīra mā muñca brūhi kiṃ karavāṇi te
02,066.012d@039_0065 madāśrayāṇi bhūtāni tvannisṛṣṭair maheṣubhiḥ
02,066.012d@039_0066 arjunaḥ
02,066.012d@039_0066 bādhyante rājaśārdūla tebhyo dehy abhayaṃ vibho
02,066.012d@039_0067 dehi sindhupate yuddham adyaiva tvarayā mama
02,066.012d@039_0068 samudraḥ
02,066.012d@039_0068 atha vā pīḍayāmi tvāṃ tasmāt tvaṃ kuru mā ciram
02,066.012d@039_0069 loke rājan mahāvīryā bahavo nivasanti ye
02,066.012d@039_0070 teṣām ekena rājendra kuru yuddhaṃ mahābala
02,066.012d@039_0070 arjunaḥ
02,066.012d@039_0071 matsamo yadi saṃgrāme varāyudhadharaḥ kva cit
02,066.012d@039_0072 samudraḥ
02,066.012d@039_0072 vidyate taṃ mamācakṣva yaḥ saheta mahāmṛdhe
02,066.012d@039_0073 maharṣir jamadagnis tu yadi rājan pariśrutaḥ
02,066.012d@039_0074 duryodhanaḥ
02,066.012d@039_0074 tasya putro raṇaṃ dātuṃ yathāvad vai tavārhati
02,066.012d@039_0075 samudrasya vacaḥ śrutvā rājā māhiṣmatīpatiḥ
02,066.012d@039_0076 nanāda sacivaiḥ pūrvaṃ krodhena mahatā vṛtaḥ
02,066.012d@039_0077 tataḥ pratiyayau śīghraṃ krodhena saha bhārata
02,066.012d@039_0078 sa tam āśramam āgamya rāmam evānvapadyata
02,066.012d@039_0079 sa rāmapratikūlāni cakāra saha bandhubhiḥ
02,066.012d@039_0080 āyāsaṃ janayām āsa rāmasya sa mahātmanaḥ
02,066.012d@039_0081 tatas tejaḥ prajajvāla rāmasyāmitatejasaḥ
02,066.012d@039_0082 pradahann iva sainyāni raśmimān iva tejasā
02,066.012d@039_0083 atha tau cakratur yuddhaṃ vṛtravāsavayor iva
02,066.012d@039_0084 tataḥ paraśum ādāya nṛpaṃ bāhusahasriṇam
02,066.012d@039_0085 ciccheda sahasā rāmo bahuśākham iva drumam
02,066.012d@039_0086 taṃ hataṃ patitaṃ dṛṣṭvā sametāḥ sarvabāndhavāḥ
02,066.012d@039_0087 asīn ādāya śaktīś ca rāmaṃ te pratyavārayan
02,066.012d@039_0088 rāmo 'pi ratham āsthāya dhanur āyamya satvaraḥ
02,066.012d@039_0089 visṛjan paramāstrāṇi vyadhamat pārthivaṃ balam
02,066.012d@039_0090 tatas tu kṣatriyā rājañ jāmadagnyabhayārditāḥ
02,066.012d@039_0091 viviśur giridurgāṇi mṛgāḥ siṃhabhayād iva
02,066.012d@039_0092 teṣāṃ svavihitaṃ karma tadbhayān nānutiṣṭhatām
02,066.012d@039_0093 prajā vṛṣalatāṃ prāptā brāhmaṇānām adarśanāt
02,066.012d@039_0094 tathā te draviḍāḥ kāśāḥ puṇḍrāś ca śabaraiḥ saha
02,066.012d@039_0095 vṛṣalatvaṃ parigatā hy ucchinnāḥ kṣatrakarmaṇaḥ
02,066.012d@039_0096 tatas tu hatavīrāsu kṣatriyāsu punaḥ punaḥ
02,066.012d@039_0097 dvijair abhyuditaṃ kṣatraṃ tāni rāmo nihatya ca
02,066.012d@039_0098 tatas triḥsaptamaṃ vāraṃ rāmaṃ vāg aśarīriṇī
02,066.012d@039_0099 divyā provāca madhurā sarvalokapariśrutā
02,066.012d@039_0100 rāma rāma nivartasva guṇāṃś cātha prapaśyasi
02,066.012d@039_0101 kṣatrabandhūn imān prāṇair viprayujya punaḥ punaḥ
02,066.012d@039_0102 tathaiva taṃ mahātmānam ṛcīkapramukhās tathā
02,066.012d@039_0103 rāma rāma mahāvīra nivartasvety athābruvan
02,066.012d@039_0104 pitur vadham amṛṣyaṃs tu rāmaḥ provāca tān ṛṣīn
02,066.012d@039_0105 pitaraḥ
02,066.012d@039_0105 nārhā hanta bhavanto māṃ nivārayitum ity uta
02,066.012d@039_0106 nārhasi kṣatrabandhūṃs tvaṃ nihantuṃ jayatāṃ vara
02,066.012d@039_0107 duryodhanaḥ
02,066.012d@039_0107 na hi yuktas tathāghāto brāhmaṇena satā tvayā
02,066.012d@039_0108 pitṝṇāṃ vacanaṃ śrutvā krodhaṃ tyaktvā sa bhārgavaḥ
02,066.012d@039_0109 aśvamedhasahasrāṇi naramedhaśatāni ca
02,066.012d@039_0110 iṣṭvā sāgaraparyantāṃ kāśyapāya mahīṃ dadau
02,066.012d@039_0111 tena rāmeṇa saṃgrāme tulyas tāta dhanaṃjayaḥ
02,066.012d@039_0112 kārtavīryeṇa ca raṇe tulyaḥ pārtho na saṃśayaḥ
02,066.012d@039_0113 raṇe vikramya rājendra pārthaṃ jetuṃ na śakyate
02,066.012d@039_0113 duryodhanaḥ
02,066.012d@039_0114 śṛṇu rājan purācintyān arjunasya ca sāhasān
02,066.012d@039_0115 arjuno dhanvināṃ śreṣṭho duṣkṛtaṃ kṛtavān purā
02,066.012d@039_0116 drupadasya pure rājan draupadyāś ca svayaṃvare
02,066.012d@039_0117 ābālavṛddhasaṃghoṣe sarvakṣatrasamāgame
02,066.012d@039_0118 kṣiprakārī jale matsyaṃ durnirīkṣyaṃ sasarja ha
02,066.012d@039_0119 sarvair nṛpair asādhyaṃ tat kārmukapravaraṃ ca vai
02,066.012d@039_0120 kṣaṇena sajyam akarot sarvakṣatrasya paśyataḥ
02,066.012d@039_0121 tato yantramayaṃ viddhvā vivāhaṃ phalguno balī
02,066.012d@039_0122 kṛṣṇayā hemamālyena skandhe sa pariveṣṭitaḥ
02,066.012d@039_0123 tatas tayā vṛtaṃ pārthaṃ dṛṣṭvā sarve nṛpās tadā
02,066.012d@039_0124 roṣāt sarvāyudhān gṛhya kruddhā vīrā mahābalāḥ
02,066.012d@039_0125 vaikartanaṃ puraskṛtya sarve pārtham upādravan
02,066.012d@039_0126 sa dṛṣṭvā pārthivān sarvān kruddhān pārtho mahābalaḥ
02,066.012d@039_0127 vārayitvā śarais tīkṣṇair ajayat tatra sa svayam
02,066.012d@039_0128 jitvā tu tān mahīpālān sarvān karṇapurogamān
02,066.012d@039_0129 lebhe kṛṣṇāṃ śubhāṃ pārtho yuddhvā vīryabalāt tadā
02,066.012d@039_0130 sarvakṣatrasamūheṣu ambāṃ bhīṣmo yathā purā
02,066.012d@039_0131 tataḥ kadā cid bībhatsus tīrthayātrāṃ yayau svayam
02,066.012d@039_0132 atholūpīṃ śubhāṃ jātāṃ nāgarājasutāṃ tadā
02,066.012d@039_0133 nāgeṣv avāpa cāgryeṣu prārthito 'tha yathātatham
02,066.012d@039_0134 tato godāvarīṃ baṇṇāṃ kāverīṃ cāvagāhata
02,066.012d@039_0135 tataḥ pāṇḍyaṃ samāsādya tasya kanyām avāpa saḥ
02,066.012d@039_0136 labdhvā jiṣṇur mudaṃ tatra tato yāmyāṃ yayau diśam
02,066.012d@039_0137 sa dakṣiṇaṃ samudrāntaṃ gatvā cāpsarasāṃ ca vai
02,066.012d@039_0138 kumārītīrtham āsādya mokṣayām āsa cārjunaḥ
02,066.012d@039_0139 grāharūpānvitāḥ pañca atiśauryeṇa vai balāt
02,066.012d@039_0140 kanyātīrthaṃ samabhyetya tato dvāravatīṃ yayau
02,066.012d@039_0141 tatra kṛṣṇanideśāt sa subhadrāṃ prāpya phalgunaḥ
02,066.012d@039_0142 tām āropya rathopasthe prayayau svapurīṃ prati
02,066.012d@039_0143 athādāya gate pārthe te śrutvā sarvayādavāḥ
02,066.012d@039_0144 tam abhyadhāvan saṃkruddhāḥ siṃhaṃ vyāghragaṇā iva
02,066.012d@039_0145 pradyumnaḥ kṛtavarmā ca gadaḥ sāraṇasātyakī
02,066.012d@039_0146 āhukaś caiva sāmbaś ca cārudeṣṇo viḍūrathaḥ
02,066.012d@039_0147 anye ca yādavāḥ sarve baladevapurogamāḥ
02,066.012d@039_0148 ekam eva ṛte kṛṣṇaṃ gajavājirathair yutāḥ
02,066.012d@039_0149 athāsādya vane yāntaṃ parivārya dhanaṃjayam
02,066.012d@039_0150 cakrur yuddhaṃ susaṃkruddhā bahukoṭyaś ca yādavāḥ
02,066.012d@039_0151 eka eva tu pārthas tair yuddhaṃ cakre sudāruṇam
02,066.012d@039_0152 tena teṣāṃ samaṃ yuddhaṃ muhūrtaṃ prababhūva ha
02,066.012d@039_0153 tataḥ pārtho raṇe sarvān vārayitvā śitaiḥ śaraiḥ
02,066.012d@039_0154 balād vijitya rājendra vīras tān sarvayādavān
02,066.012d@039_0155 duryodhanaḥ
02,066.012d@039_0155 tāṃ subhadrāṃ samādāya śakraprasthaṃ viveśa ha
02,066.012d@039_0156 bhūyaḥ śṛṇu mahārāja phalgunasya tu sāhasam
02,066.012d@039_0157 dadau ca vahner bībhatsuḥ prārthitaṃ khāṇḍavaṃ vanam
02,066.012d@039_0158 labdhamātre tu tenātha bhagavān havyavāhanaḥ
02,066.012d@039_0159 bhakṣituṃ khāṇḍavaṃ rājaṃs tataḥ samupacakrame
02,066.012d@039_0160 tatas taṃ bhakṣayantaṃ vai savyasācī vibhāvasum
02,066.012d@039_0161 rathī dhanvī śarān gṛhya sa kalāpayutaḥ prabhuḥ
02,066.012d@039_0162 pālayām āsa rājendra svavīryeṇa mahābalaḥ
02,066.012d@039_0163 tataḥ śrutvā mahendras taṃ meghāṃs tān saṃdideśa ha
02,066.012d@039_0164 tenoktā meghasaṃghās te vavarṣur ativṛṣṭibhiḥ
02,066.012d@039_0165 tato meghagaṇān pārthaḥ śaravrātaiḥ samantataḥ
02,066.012d@039_0166 khagamair vārayām āsa tad āścaryam ivābhavat
02,066.012d@039_0167 vāritān meghasaṃghāṃś ca śrutvā kruddhaḥ puraṃdaraḥ
02,066.012d@039_0168 pāṇḍaraṃ gajam āsthāya sarvadevagaṇair vṛtaḥ
02,066.012d@039_0169 yayau pārthena saṃyoddhuṃ rakṣārthaṃ khāṇḍavasya ca
02,066.012d@039_0170 rudrāś ca marutaś caiva vasavaś cāśvinau tadā
02,066.012d@039_0171 ādityāś caiva sādhyāś ca viśvedevāś ca bhārata
02,066.012d@039_0172 gandharvāś caiva sahitā anye suragaṇāś ca ye
02,066.012d@039_0173 te sarve śastrasaṃpannā dīpyamānāḥ svatejasā
02,066.012d@039_0174 dhanaṃjayaṃ jighāṃsantaḥ prapetur vibudhādhipāḥ
02,066.012d@039_0175 yugānte yāni dṛśyante nimittāni mahānty api
02,066.012d@039_0176 sarvāṇi tatra dṛśyante sughorāṇi mahīpate
02,066.012d@039_0177 tato devagaṇāḥ sarve pārthaṃ samabhidudruvuḥ
02,066.012d@039_0178 asaṃbhrāntas tu tān dṛṣṭvā sa tāṃ devamayīṃ camūm
02,066.012d@039_0179 tvaritaḥ phalguno gṛhya tīkṣṇāgrān āśugāṃs tadā
02,066.012d@039_0180 śakra devāṃś ca saṃprekṣya tasthau kāla ivātyaye
02,066.012d@039_0181 tato devagaṇāḥ sarve bībhatsuṃ sapuraṃdarāḥ
02,066.012d@039_0182 avākirañ śaravrātair mānuṣaṃ taṃ mahīpate
02,066.012d@039_0183 tataḥ pārtho mahātejā gāṇḍīvaṃ gṛhya satvaraḥ
02,066.012d@039_0184 vārayām āsa devānāṃ śaravrātaiḥ śarāṃs tadā
02,066.012d@039_0185 punaḥ kruddhāḥ surāḥ sarve martyaṃ saṃkhye mahābalāḥ
02,066.012d@039_0186 nānāśastrair vavarṣus taṃ savyasāciṃ mahīpate
02,066.012d@039_0187 tān pārthaḥ śastravarṣān vai visṛṣṭān vibudhais tadā
02,066.012d@039_0188 dvidhā tridhā ca ciccheda kha eva niśitaiḥ śaraiḥ
02,066.012d@039_0189 punaś ca pārthaḥ saṃkruddho maṇḍalīkṛtakārmukaḥ
02,066.012d@039_0190 devasaṃghāñ śarais tīkṣṇair arpayad vai samantataḥ
02,066.012d@039_0191 tato devagaṇāḥ sarve yuddhvā pārthena vai muhuḥ
02,066.012d@039_0192 raṇe jetum aśakyaṃ taṃ jñātvā te bharatarṣabha
02,066.012d@039_0193 śāntās te vibudhāḥ sarve pārthabāṇābhipīḍitāḥ
02,066.012d@039_0194 sadvipaṃ vāsavaṃ tyaktvā dudruvuḥ sarvatodiśam
02,066.012d@039_0195 prācīṃ rudrāḥ sagandharvā dakṣiṇāṃ maruto yudhi
02,066.012d@039_0196 diśaṃ pratīcīṃ bhītās te vasavaś ca tathāśvinau
02,066.012d@039_0197 ādityāś caiva viśve ca dudruvur vā udaṅmukhāḥ
02,066.012d@039_0198 sādhyāś cordhvamukhā bhītāś cintayan pārthasāyakān
02,066.012d@039_0199 evaṃ suragaṇāḥ sarve prādravan sarvatodiśam
02,066.012d@039_0200 muhur muhuḥ prekṣamāṇāḥ pārtham eva sakārmukam
02,066.012d@039_0201 vidrutān devasaṃghāṃs tān raṇe dṛṣṭvā puraṃdaraḥ
02,066.012d@039_0202 tataḥ kruddho mahātejāḥ pārthaṃ bāṇair avākirat
02,066.012d@039_0203 pārtho 'pi śakraṃ vivyādha mānuṣo vibudhādhipam
02,066.012d@039_0204 tataḥ so 'śmamayaṃ varṣaṃ vyasṛjad vibudhādhipaḥ
02,066.012d@039_0205 tac charair arjuno varṣaṃ pratijaghne 'tyamarṣaṇaḥ
02,066.012d@039_0206 atha saṃvardhayām āsa tad varṣaṃ devarāḍ api
02,066.012d@039_0207 bhūya eva tadā vīryaṃ jijñāsuḥ savyasācinaḥ
02,066.012d@039_0208 so 'śmavarṣaṃ mahāvegam iṣubhiḥ pāṇḍavo 'pi ca
02,066.012d@039_0209 vilayaṃ gamayām āsa harṣayan pākaśāsanam
02,066.012d@039_0210 upādāya tu pāṇibhyām aṅgadaṃ nāma parvatam
02,066.012d@039_0211 sadrumaṃ vyasṛjac chakro jighāṃsuḥ śvetavāhanam
02,066.012d@039_0212 tato 'rjuno vegavadbhir jvalamānair ajihmagaiḥ
02,066.012d@039_0213 bāṇair vidhvaṃsayām āsa girirājaṃ sahasraśaḥ
02,066.012d@039_0214 śakraṃ ca vārayām āsa śaraiḥ pārtho balād yudhi
02,066.012d@039_0215 tataḥ śakro mahārāja raṇe vīraṃ dhanaṃjayam
02,066.012d@039_0216 jñātvā jetum aśakyaṃ taṃ tejobalasamanvitam
02,066.012d@039_0217 parāṃ prītiṃ yayau tatra putraśauryeṇa vāsavaḥ
02,066.012d@039_0218 tadā tatra na tasyāsīd divi kaś cin mahāyaśāḥ
02,066.012d@039_0219 samartho nirjaye rājann api sākṣāt prajāpatiḥ
02,066.012d@039_0220 tataḥ pārthaḥ śarair hatvā yakṣarākṣasapannagān
02,066.012d@039_0221 dīpte cāgnau mahātejāḥ pātayām āsa saṃtatam
02,066.012d@039_0222 pratiṣedhayituṃ pārthaṃ na śekus tatra ke cana
02,066.012d@039_0223 dṛṣṭvā nivāritaṃ śakraṃ divi devagaṇaiḥ saha
02,066.012d@039_0224 yathā suparṇaḥ somārthaṃ vibudhān ajayat purā
02,066.012d@039_0225 tathā jitvā surān pārthas tarpayām āsa pāvakam
02,066.012d@039_0226 tato 'rjunaḥ svavīryeṇa tarpayitvā vibhāvasum
02,066.012d@039_0227 rathaṃ dhvajaṃ hayāṃś caiva divyāstrāṇi sabhāṃ ca vai
02,066.012d@039_0228 gāṇḍīvaṃ ca dhanuḥśreṣṭhaṃ tūṇī cākṣayasāyakau
02,066.012d@039_0229 duryodhanaḥ
02,066.012d@039_0229 etāny avāpa bībhatsur lebhe kīrtiṃ ca bhārata
02,066.012d@039_0230 bhūyo 'pi śṛṇu rājendra pārtho gatvottarāṃ diśam
02,066.012d@039_0231 vijitya nava varṣāṃś ca sapurāṃś ca saparvatān
02,066.012d@039_0232 jambūdvīpaṃ vaśe kṛtvā sarvaṃ tad bharatarṣabha
02,066.012d@039_0233 balāj jitvā nṛpān sarvān kare ca viniveśya ca
02,066.012d@039_0234 ratnāny ādāya sarvāṇi gatvā caiva punaḥ purīm
02,066.012d@039_0235 tato jyeṣṭhaṃ mahātmānaṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
02,066.012d@039_0236 rājasūyaṃ kratuśreṣṭhaṃ kārayām āsa bhārata
02,066.012d@039_0237 etāny anyāni karmāṇi kṛtavān arjunaḥ purā
02,066.012d@039_0238 arjunena samo vīrye nāsti loke pumān kva cit
02,066.012d@039_0239 devadānavayakṣāś ca piśācoragarākṣasāḥ
02,066.012d@039_0240 bhīṣmadroṇādayaḥ sarve kuravaś ca mahārathāḥ
02,066.012d@039_0241 loke sarvanṛpāś caiva vīrāś cānye dhanurdharāḥ
02,066.012d@039_0242 ete cānye ca bahavaḥ parivārya mahīpate
02,066.012d@039_0243 ekaṃ pārthaṃ raṇe yattāḥ pratiyoddhuṃ na śaknuvan
02,066.012d@039_0244 ahaṃ hi nityaṃ kauravya phalgunaṃ pratisattamam
02,066.012d@039_0245 apaśyaṃ cintayitvā taṃ samudvigno 'smi tadbhayāt
02,066.012d@039_0246 gṛhe gṛhe ca paśyāmi tāta pārtham ahaṃ sadā
02,066.012d@039_0247 śaragāṇḍīvasaṃyuktaṃ pāśahastam ivāntakam
02,066.012d@039_0248 api pārthasahasrāṇi bhītaḥ paśyāmi bhārata
02,066.012d@039_0249 pārthabhūtam idaṃ sarvaṃ nagaraṃ pratibhāti me
02,066.012d@039_0250 pārtham eva hi paśyāmi rahite tāta bhārata
02,066.012d@039_0251 dṛṣṭvā svapnagataṃ pārtham udbhrāntam iva me manaḥ
02,066.012d@039_0252 akārādīni nāmāni arjunatrastacetasaḥ
02,066.012d@039_0253 aśvāś cārthā hy ajāś caiva trāsaṃ saṃjanayanti me
02,066.012d@039_0254 nāsti pārthād ṛte tāta paravīrād bhayaṃ mama
02,066.012d@039_0255 prahlādaṃ vā baliṃ vāpi hanyād dhi vijayo raṇe
02,066.012d@039_0256 tasmāt tena mahārāja yuddham asmajjanakṣayam
02,066.012d@039_0257 ahaṃ tasya prabhāvajño nityaṃ duḥkhaṃ vasāmi ca
02,066.012d@039_0258 purāpi daṇḍakāraṇye mārīcasya yathā bhayam
02,066.012d@039_0259 dhṛtarāṣṭraḥ
02,066.012d@039_0259 bhaved rāme mahāvīrye tathā pārthe bhayaṃ mama
02,066.012d@039_0260 jānāmy eva mahāvīryaṃ jiṣṇor etad durāsadam
02,066.012d@039_0261 tāta vīrasya pārthasya mā kārṣīs tvaṃ tu vipriyam
02,066.012d@039_0262 dyūtaṃ vā śastrayuddhaṃ vā durvākyaṃ vā kadā cana
02,066.012d@039_0263 eteṣv evaṃ kṛte tasya vigrahaś caiva vo bhavet
02,066.012d@039_0264 tasmāt tvaṃ putra pārthena nityaṃ snehena vartaya
02,066.012d@039_0265 yaś ca pārthena saṃbandhād vartate ca naro bhuvi
02,066.012d@039_0266 tasya nāsti bhayaṃ kiñ cit triṣu lokeṣu bhārata
02,066.012d@039_0267 duryodhanaḥ
02,066.012d@039_0267 tasmāt tvaṃ jiṣṇunā vatsa nityaṃ snehena vartaya
02,066.012d@039_0268 dyūte pārthasya kauravya māyayā nikṛtiḥ kṛtā
02,066.012d@039_0269 dhṛtarāṣṭraḥ
02,066.012d@039_0269 tasmād dhi taṃ jahi tadā anyopāyo na no bhavet
02,066.012d@039_0270 upāyaś ca na kartavyaḥ pāṇḍavān prati bhārata
02,066.012d@039_0271 pārthān prati purā vatsa bahūpāyāḥ kṛtās tvayā
02,066.012d@039_0272 tāny apāyāni kaunteyā bahuśo vyaticakramuḥ
02,066.012d@039_0273 tasmād dhitaṃ jīvitāya naḥ kulasya janasya ca
02,066.012d@039_0274 tvaṃ cikīrṣasi ced vatsa samitraḥ sahabāndhavaḥ
02,066.012d@039_0275 sabhrātṛkas tvaṃ pārthena nityaṃ snehena vartaya
02,066.012d@039_0275 vaiśaṃpāyanaḥ
02,066.012d@039_0276 dhṛtarāṣṭravacaḥ śrutvā rājā duryodhanas tadā
02,066.012d@039_0277 cintayitvā muhūrtaṃ tu vidhinā codito 'bravīt
02,066.013a gadāṃ gurvīṃ samudyamya tvaritaś ca vṛkodaraḥ
02,066.013c svarathaṃ yojayitvāśu niryāta iti naḥ śrutam
02,066.014a nakulaḥ khaḍgam ādāya carma cāpy aṣṭacandrakam
02,066.014c sahadevaś ca rājā ca cakrur ākāram iṅgitaiḥ
02,066.015a te tv āsthāya rathān sarve bahuśastraparicchadān
02,066.015c abhighnanto rathavrātān senāyogāya niryayuḥ
02,066.016a na kṣaṃsyante tathāsmābhir jātu viprakṛtā hi te
02,066.016c draupadyāś ca parikleśaṃ kas teṣāṃ kṣantum arhati
02,066.017a punar dīvyāma bhadraṃ te vanavāsāya pāṇḍavaiḥ
02,066.017c evam etān vaśe kartuṃ śakṣyāmo bharatarṣabha
02,066.018a te vā dvādaśa varṣāṇi vayaṃ vā dyūtanirjitāḥ
02,066.018c praviśema mahāraṇyam ajinaiḥ prativāsitāḥ
02,066.019a trayodaśaṃ ca sajane ajñātāḥ parivatsaram
02,066.019c jñātāś ca punar anyāni vane varṣāṇi dvādaśa
02,066.020a nivasema vayaṃ te vā tathā dyūtaṃ pravartatām
02,066.020c akṣān uptvā punardyūtam idaṃ dīvyantu pāṇḍavāḥ
02,066.021a etat kṛtyatamaṃ rājann asmākaṃ bharatarṣabha
02,066.021c ayaṃ hi śakunir veda savidyām akṣasaṃpadam
02,066.022a dṛḍhamūlā vayaṃ rājye mitrāṇi parigṛhya ca
02,066.022c sāravad vipulaṃ sainyaṃ satkṛtya ca durāsadam
02,066.023a te ca trayodaśe varṣe pārayiṣyanti ced vratam
02,066.023c jeṣyāmas tān vayaṃ rājan rocatāṃ te paraṃtapa
02,066.024 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,066.024a tūrṇaṃ pratyānayasvaitān kāmaṃ vyadhvagatān api
02,066.024c āgacchantu punardyūtam idaṃ kurvantu pāṇḍavāḥ
02,066.025 vaiśaṃpāyana uvāca
02,066.025a tato droṇaḥ somadatto bāhlīkaś ca mahārathaḥ
02,066.025c viduro droṇaputraś ca vaiśyāputraś ca vīryavān
02,066.026a bhūriśravāḥ śāṃtanavo vikarṇaś ca mahārathaḥ
02,066.026c mā dyūtam ity abhāṣanta śamo 'stv iti ca sarvaśaḥ
02,066.026d*0579_01 yathopajoṣaṃ vasatāṃ punardyūtapravṛttaye
02,066.027a akāmānāṃ ca sarveṣāṃ suhṛdām arthadarśinām
02,066.027c akarot pāṇḍavāhvānaṃ dhṛtarāṣṭraḥ sutapriyaḥ
02,066.028a athābravīn mahārāja dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
02,066.028c putrahārdād dharmayuktaṃ gāndhārī śokakarśitā
02,066.029a jāte duryodhane kṣattā mahāmatir abhāṣata
02,066.029c nīyatāṃ paralokāya sādhv ayaṃ kulapāṃsanaḥ
02,066.030a vyanadaj jātamātro hi gomāyur iva bhārata
02,066.030c anto nūnaṃ kulasyāsya kuravas tan nibodhata
02,066.030d*0580_01 mā nimajjīḥ svadoṣeṇa mahāpsu tvaṃ hi bhārata
02,066.031a mā bālānām aśiṣṭānām abhimaṃsthā matiṃ prabho
02,066.031c mā kulasya kṣaye ghore kāraṇaṃ tvaṃ bhaviṣyasi
02,066.032a baddhaṃ setuṃ ko nu bhindyād dhamec chāntaṃ ca pāvakam
02,066.032c śame dhṛtān punaḥ pārthān kopayet ko nu bhārata
02,066.033a smarantaṃ tvām ājamīḍha smārayiṣyāmy ahaṃ punaḥ
02,066.033c śāstraṃ na śāsti durbuddhiṃ śreyase vetarāya vā
02,066.034a na vai vṛddho bālamatir bhaved rājan kathaṃ cana
02,066.034c tvannetrāḥ santu te putrā mā tvāṃ dīrṇāḥ prahāsiṣuḥ
02,066.034d*0581_01 tasmād ayaṃ mad vacanāt tyajyatāṃ kulapāṃsanaḥ
02,066.034d*0581_02 tathā te na kṛtaṃ rājan putrasnehān narādhipa
02,066.034d*0581_03 tasya prāptaṃ phalaṃ viddhi kulāntakaraṇāya ha
02,066.035a śamena dharmeṇa parasya buddhyā; jātā buddhiḥ sāstu te mā pratīpā
02,066.035b*0582_01 na tad balaṃ yan mṛdunā virudhyate
02,066.035b*0582_02 mitraṃ dharmas tarasā sevitavyaḥ
02,066.035c pradhvaṃsinī krūrasamāhitā śrīr; mṛduprauḍhā gacchati putrapautrān
02,066.036a athābravīn mahārājo gāndhārīṃ dharmadarśinīm
02,066.036c antaḥ kāmaṃ kulasyāstu na śakṣyāmi nivāritum
02,066.037a yathecchanti tathaivāstu pratyāgacchantu pāṇḍavāḥ
02,066.037c punardyūtaṃ prakurvantu māmakāḥ pāṇḍavaiḥ saha
02,067.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,067.001a tato vyadhvagataṃ pārthaṃ prātikāmī yudhiṣṭhiram
02,067.001c uvāca vacanād rājño dhṛtarāṣṭrasya dhīmataḥ
02,067.002a upastīrṇā sabhā rājann akṣān uptvā yudhiṣṭhira
02,067.002c ehi pāṇḍava dīvyeti pitā tvām āha bhārata
02,067.003 yudhiṣṭhira uvāca
02,067.003a dhātur niyogād bhūtāni prāpnuvanti śubhāśubham
02,067.003c na nivṛttis tayor asti devitavyaṃ punar yadi
02,067.004a akṣadyūte samāhvānaṃ niyogāt sthavirasya ca
02,067.004c jānann api kṣayakaraṃ nātikramitum utsahe
02,067.005 vaiśaṃpāyana uvāca
02,067.005a iti bruvan nivavṛte bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaḥ
02,067.005c jānaṃś ca śakuner māyāṃ pārtho dyūtam iyāt punaḥ
02,067.005d*0583_01 asaṃbhave hemamayasya jantos
02,067.005d*0583_02 tathāpi rāmo lulubhe mṛgāya
02,067.005d*0583_03 prāyaḥ samāpannaparābhavāṇāṃ
02,067.005d*0583_04 dhiyo viparyastatarā bhavanti
02,067.006a viviśus te sabhāṃ tāṃ tu punar eva mahārathāḥ
02,067.006c vyathayanti sma cetāṃsi suhṛdāṃ bharatarṣabhāḥ
02,067.007a yathopajoṣam āsīnāḥ punardyūtapravṛttaye
02,067.007c sarvalokavināśāya daivenopanipīḍitāḥ
02,067.007d*0584_01 tān āgatān abhiprekṣya kṛpaṇaṃ kṣipram akṣavit
02,067.008 śakunir uvāca
02,067.008a amuñcat sthaviro yad vo dhanaṃ pūjitam eva tat
02,067.008c mahādhanaṃ glahaṃ tv ekaṃ śṛṇu me bharatarṣabha
02,067.009a vayaṃ dvādaśa varṣāṇi yuṣmābhir dyūtanirjitāḥ
02,067.009c praviśema mahāraṇyaṃ rauravājinavāsasaḥ
02,067.010a trayodaśaṃ ca sajane ajñātāḥ parivatsaram
02,067.010c jñātāś ca punar anyāni vane varṣāṇi dvādaśa
02,067.011a asmābhir vā jitā yūyaṃ vane varṣāṇi dvādaśa
02,067.011c vasadhvaṃ kṛṣṇayā sārdham ajinaiḥ prativāsitāḥ
02,067.012a trayodaśe ca nirvṛtte punar eva yathocitam
02,067.012c svarājyaṃ pratipattavyam itarair atha vetaraiḥ
02,067.013a anena vyavasāyena sahāsmābhir yudhiṣṭhira
02,067.013c akṣān uptvā punardyūtam ehi dīvyasva bhārata
02,067.013d*0585_01 atha sabhyāḥ sabhāmadhye samucchritakarās tadā
02,067.013d*0585_02 ūcur udvignamanasaḥ saṃvegāt sarva eva hi
02,067.014 sabhāsada ūcuḥ
02,067.014a aho dhig bāndhavā nainaṃ bodhayanti mahad bhayam
02,067.014c buddhyā bodhyaṃ na budhyante svayaṃ ca bharatarṣabhāḥ
02,067.015 vaiśaṃpāyana uvāca
02,067.015a janapravādān subahūn iti śṛṇvan narādhipaḥ
02,067.015c hriyā ca dharmasaṅgāc ca pārtho dyūtam iyāt punaḥ
02,067.016a jānann api mahābuddhiḥ punardyūtam avartayat
02,067.016c apy ayaṃ na vināśaḥ syāt kurūṇām iti cintayan
02,067.017 yudhiṣṭhira uvāca
02,067.017a kathaṃ vai madvidho rājā svadharmam anupālayan
02,067.017c āhūto vinivarteta dīvyāmi śakune tvayā
02,067.018 śakunir uvāca
02,067.018a gavāśvaṃ bahudhenūkam aparyantam ajāvikam
02,067.018c gajāḥ kośo hiraṇyaṃ ca dāsīdāsaṃ ca sarvaśaḥ
02,067.019a eṣa no glaha evaiko vanavāsāya pāṇḍavāḥ
02,067.019c yūyaṃ vayaṃ vā vijitā vasema vanam āśritāḥ
02,067.019d*0586_01 trayodaśaṃ ca vai varṣam ajñātāḥ sajane tathā
02,067.020a anena vyavasāyena dīvyāma bharatarṣabha
02,067.020c samutkṣepeṇa caikena vanavāsāya bhārata
02,067.021 vaiśaṃpāyana uvāca
02,067.021a pratijagrāha taṃ pārtho glahaṃ jagrāha saubalaḥ
02,067.021c jitam ity eva śakunir yudhiṣṭhiram abhāṣata
02,067.021d@040_0001 evaṃ daivabalāviṣṭo dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,067.021d@040_0002 bhīṣmadroṇair vāryamāṇo vidureṇa ca dhīmatā
02,067.021d@040_0003 yuyutsunā kṛpeṇātha saṃjayena ca bhārata
02,067.021d@040_0004 gāndhāryā pṛthayā caiva bhīmārjunayamais tathā
02,067.021d@040_0005 vikarṇena ca vīreṇa draupadyā drauṇinā tathā
02,067.021d@040_0006 somadattena ca tathā bāhlīkena ca dhīmatā
02,067.021d@040_0007 vārito 'tīva satataṃ na ca rājā niyacchati
02,067.021d@040_0008 evaṃ sa vāryamāṇo 'pi kaunteyo hitakāmyayā
02,067.021d@040_0009 devakāryārthasiddhyarthaṃ muhūrtaṃ kalir āviśat
02,067.021d@040_0010 āviṣṭaḥ kalinā rājañ śakuniṃ pratyabhāṣata
02,067.021d@040_0011 evaṃ bhavatv iti tadā vanavāsāya dīvyate
02,068.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,068.001a vanavāsāya cakrus te matiṃ pārthāḥ parājitāḥ
02,068.001c ajināny uttarīyāṇi jagṛhuś ca yathākramam
02,068.002a ajinaiḥ saṃvṛtān dṛṣṭvā hṛtarājyān ariṃdamān
02,068.002c prasthitān vanavāsāya tato duḥśāsano 'bravīt
02,068.003a pravṛttaṃ dhārtarāṣṭrasya cakraṃ rājño mahātmanaḥ
02,068.003c parābhūtāḥ pāṇḍuputrā vipattiṃ paramāṃ gatāḥ
02,068.004a adya devāḥ saṃprayātāḥ samair vartmabhir asthalaiḥ
02,068.004c guṇajyeṣṭhās tathā jyeṣṭhā bhūyāṃso yad vayaṃ paraiḥ
02,068.005a narakaṃ pātitāḥ pārthā dīrghakālam anantakam
02,068.005c sukhāc ca hīnā rājyāc ca vinaṣṭāḥ śāśvatīḥ samāḥ
02,068.006a balena mattā ye te sma dhārtarāṣṭrān prahāsiṣuḥ
02,068.006c te nirjitā hṛtadhanā vanam eṣyanti pāṇḍavāḥ
02,068.007a citrān saṃnāhān avamuñcantu caiṣāṃ; vāsāṃsi divyāni ca bhānumanti
02,068.007c nivāsyantāṃ rurucarmāṇi sarve; yathā glahaṃ saubalasyābhyupetāḥ
02,068.008a na santi lokeṣu pumāṃsa īdṛśā; ity eva ye bhāvitabuddhayaḥ sadā
02,068.008c jñāsyanti te ''tmānam ime 'dya pāṇḍavā; viparyaye ṣaṇḍhatilā ivāphalāḥ
02,068.008d*0587_01 svayaṃvare 'sau sthaviro 'pi mandadhīr
02,068.008d*0587_02 vṛthāmatiḥ sthaviro yajñasenaḥ
02,068.009a ayaṃ hi vāsodaya īdṛśānāṃ; manasvināṃ kaurava mā bhaved vaḥ
02,068.009c adīkṣitānām ajināni yadvad; balīyasāṃ paśyata pāṇḍavānām
02,068.009d*0588_01 svayaṃvare 'sau sthaviro 'pi mandadhīr
02,068.009d*0588_02 vṛthāmatiḥ suprajño yajñasenaḥ
02,068.009d*0588_03 mahīkṣitāṃ paśyatāṃ pāṇḍavānāṃ
02,068.010a mahāprājñaḥ somako yajñasenaḥ; kanyāṃ pāñcālīṃ pāṇḍavebhyaḥ pradāya
02,068.010c akārṣīd vai duṣkṛtaṃ neha santi; klībāḥ pārthāḥ patayo yājñasenyāḥ
02,068.010d*0589_01 saṃpaśyantyās te 'jinaiḥ saṃvṛtāṅgāḥ
02,068.011a sūkṣmān prāvārān ajināni coditān; dṛṣṭvāraṇye nirdhanān apratiṣṭhān
02,068.011c kāṃ tvaṃ prītiṃ lapsyase yājñaseni; patiṃ vṛṇīṣva yam ihānyam icchasi
02,068.012a ete hi sarve kuravaḥ sametāḥ; kṣāntā dāntāḥ sudraviṇopapannāḥ
02,068.012c eṣāṃ vṛṇīṣvaikatamaṃ patitve; na tvāṃ tapet kālaviparyayo 'yam
02,068.013a yathāphalāḥ ṣaṇḍhatilā yathā carmamayā mṛgāḥ
02,068.013c tathaiva pāṇḍavāḥ sarve yathā kākayavā api
02,068.014a kiṃ pāṇḍavāṃs tvaṃ patitān upāsse; moghaḥ śramaḥ ṣaṇḍhatilān upāsya
02,068.014c evaṃ nṛśaṃsaḥ paruṣāṇi pārthān; aśrāvayad dhṛtarāṣṭrasya putraḥ
02,068.015a tad vai śrutvā bhīmaseno 'tyamarṣī; nirbhartsyoccais taṃ nigṛhyaiva roṣāt
02,068.015c uvācedaṃ sahasaivopagamya; siṃho yathā haimavataḥ śṛgālam
02,068.016 bhīmasena uvāca
02,068.016a krūra pāpajanair juṣṭam akṛtārthaṃ prabhāṣase
02,068.016c gāndhāravidyayā hi tvaṃ rājamadhye vikatthase
02,068.017a yathā tudasi marmāṇi vākśarair iha no bhṛśam
02,068.017c tathā smārayitā te 'haṃ kṛntan marmāṇi saṃyuge
02,068.018a ye ca tvām anuvartante kāmalobhavaśānugāḥ
02,068.018c goptāraḥ sānubandhāṃs tān neṣyāmi yamasādanam
02,068.019 vaiśaṃpāyana uvāca
02,068.019a evaṃ bruvāṇam ajinair vivāsitaṃ; duḥkhābhibhūtaṃ parinṛtyati sma
02,068.019c madhye kurūṇāṃ dharmanibaddhamārgaṃ; gaur gaur iti smāhvayan muktalajjaḥ
02,068.020 bhīmasena uvāca
02,068.020a nṛśaṃsaṃ paruṣaṃ krūraṃ śakyaṃ duḥśāsana tvayā
02,068.020c nikṛtyā hi dhanaṃ labdhvā ko vikatthitum arhati
02,068.021a mā ha sma sukṛtāṃl lokān gacchet pārtho vṛkodaraḥ
02,068.021c yadi vakṣasi bhittvā te na pibec choṇitaṃ raṇe
02,068.022a dhārtarāṣṭrān raṇe hatvā miṣatāṃ sarvadhanvinām
02,068.022c śamaṃ gantāsmi nacirāt satyam etad bravīmi vaḥ
02,068.023 vaiśaṃpāyana uvāca
02,068.023a tasya rājā siṃhagateḥ sakhelaṃ; duryodhano bhīmasenasya harṣāt
02,068.023c gatiṃ svagatyānucakāra mando; nirgacchatāṃ pāṇḍavānāṃ sabhāyāḥ
02,068.024a naitāvatā kṛtam ity abravīt taṃ; vṛkodaraḥ saṃnivṛttārdhakāyaḥ
02,068.024c śīghraṃ hi tvā nihataṃ sānubandhaṃ; saṃsmāryāhaṃ prativakṣyāmi mūḍha
02,068.025a etat samīkṣyātmani cāvamānaṃ; niyamya manyuṃ balavān sa mānī
02,068.025c rājānugaḥ saṃsadi kauravāṇāṃ; viniṣkraman vākyam uvāca bhīmaḥ
02,068.026a ahaṃ duryodhanaṃ hantā karṇaṃ hantā dhanaṃjayaḥ
02,068.026c śakuniṃ cākṣakitavaṃ sahadevo haniṣyati
02,068.027a idaṃ ca bhūyo vakṣyāmi sabhāmadhye bṛhad vacaḥ
02,068.027c satyaṃ devāḥ kariṣyanti yan no yuddhaṃ bhaviṣyati
02,068.028a suyodhanam imaṃ pāpaṃ hantāsmi gadayā yudhi
02,068.028c śiraḥ pādena cāsyāham adhiṣṭhāsyāmi bhūtale
02,068.029a vākyaśūrasya caivāsya paruṣasya durātmanaḥ
02,068.029c duḥśāsanasya rudhiraṃ pātāsmi mṛgarāḍ iva
02,068.030 arjuna uvāca
02,068.030a naiva vācā vyavasitaṃ bhīma vijñāyate satām
02,068.030c itaś caturdaśe varṣe draṣṭāro yad bhaviṣyati
02,068.030d*0590_01 bhīmasena na te santi yeṣāṃ vairaṃ tvayā saha
02,068.030d*0590_02 mattā graheṣu sukhino na budhyante mahad bhayam
02,068.031a duryodhanasya karṇasya śakuneś ca durātmanaḥ
02,068.031c duḥśāsanacaturthānāṃ bhūmiḥ pāsyati śoṇitam
02,068.032a asūyitāraṃ vaktāraṃ prasraṣṭāraṃ durātmanām
02,068.032c bhīmasena niyogāt te hantāhaṃ karṇam āhave
02,068.033a arjunaḥ pratijānīte bhīmasya priyakāmyayā
02,068.033c karṇaṃ karṇānugāṃś caiva raṇe hantāsmi patribhiḥ
02,068.034a ye cānye pratiyotsyanti buddhimohena māṃ nṛpāḥ
02,068.034c tāṃś ca sarvāñ śitair bāṇair netāsmi yamasādanam
02,068.035a caled dhi himavān sthānān niṣprabhaḥ syād divākaraḥ
02,068.035c śaityaṃ somāt praṇaśyeta matsatyaṃ vicaled yadi
02,068.035d*0590a_01 draṣṭāro bhūmipālāḥ syur ito varṣe caturdaśe
02,068.036a na pradāsyati ced rājyam ito varṣe caturdaśe
02,068.036c duryodhano hi satkṛtya satyam etad bhaviṣyati
02,068.037 vaiśaṃpāyana uvāca
02,068.037a ity uktavati pārthe tu śrīmān mādravatīsutaḥ
02,068.037c pragṛhya vipulaṃ bāhuṃ sahadevaḥ pratāpavān
02,068.038a saubalasya vadhaṃ prepsur idaṃ vacanam abravīt
02,068.038c krodhasaṃraktanayano niḥśvasann iva pannagaḥ
02,068.039a akṣān yān manyase mūḍha gāndhārāṇāṃ yaśohara
02,068.039c naite 'kṣā niśitā bāṇās tvayaite samare vṛtāḥ
02,068.040a yathā caivoktavān bhīmas tvām uddiśya sabāndhavam
02,068.040c kartāhaṃ karmaṇas tasya kuru kāryāṇi sarvaśaḥ
02,068.041a hantāsmi tarasā yuddhe tvāṃ vikramya sabāndhavam
02,068.041c yadi sthāsyasi saṃgrāme kṣatradharmeṇa saubala
02,068.042a sahadevavacaḥ śrutvā nakulo 'pi viśāṃ pate
02,068.042c darśanīyatamo nṝṇām idaṃ vacanam abravīt
02,068.043a suteyaṃ yajñasenasya dyūte 'smin dhṛtarāṣṭrajaiḥ
02,068.043c yair vācaḥ śrāvitā rūkṣāḥ sthitair duryodhanapriye
02,068.044a tān dhārtarāṣṭrān durvṛttān mumūrṣūn kālacoditān
02,068.044c darśayiṣyāmi bhūyiṣṭham ahaṃ vaivasvatakṣayam
02,068.044d*0591_01 ulūkaṃ ca durātmānaṃ saubalasya sutaṃ priyam
02,068.044d*0591_02 krūraṃ hantāsmi samare taṃ vai krūraṃ narādhamam
02,068.045a nideśād dharmarājasya draupadyāḥ padavīṃ caran
02,068.045c nirdhārtarāṣṭrāṃ pṛthivīṃ kartāsmi nacirād iva
02,068.046a evaṃ te puruṣavyāghrāḥ sarve vyāyatabāhavaḥ
02,068.046c pratijñā bahulāḥ kṛtvā dhṛtarāṣṭram upāgaman
02,069.001 yudhiṣṭhira uvāca
02,069.001a āmantrayāmi bharatāṃs tathā vṛddhaṃ pitāmaham
02,069.001c rājānaṃ somadattaṃ ca mahārājaṃ ca bāhlikam
02,069.002a droṇaṃ kṛpaṃ nṛpāṃś cānyān aśvatthāmānam eva ca
02,069.002c viduraṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca dhārtarāṣṭrāṃś ca sarvaśaḥ
02,069.002d*0592_01 saumadattiṃ mahāvīryaṃ vikarṇaṃ ca mahāmatim
02,069.003a yuyutsuṃ saṃjayaṃ caiva tathaivānyān sabhāsadaḥ
02,069.003b*0593_01 gāndhārīṃ ca mahābhāgāṃ mātaraṃ ca pṛthāṃ tathā
02,069.003c sarvān āmantrya gacchāmi draṣṭāsmi punar etya vaḥ
02,069.004 vaiśaṃpāyana uvāca
02,069.004a na ca kiṃ cit tadocus te hriyā santo yudhiṣṭhiram
02,069.004c manobhir eva kalyāṇaṃ dadhyus te tasya dhīmataḥ
02,069.005 vidura uvāca
02,069.005a āryā pṛthā rājaputrī nāraṇyaṃ gantum arhati
02,069.005c sukumārī ca vṛddhā ca nityaṃ caiva sukhocitā
02,069.006*0594_00 pāṇḍavā ūcuḥ
02,069.006*0594_01 tathety uktvābruvan sarve yathā no vadase 'nagha
02,069.006*0594_02 tvaṃ pitṛvyaḥ pitṛsamo vayaṃ ca tvatparāyaṇāḥ
02,069.006*0594_03 yathājñāpayase vidvaṃs tvaṃ hi naḥ paramo guruḥ
02,069.006*0594_04 yac cānyad api kartavyaṃ tad vidhatsva mahāmate
02,069.006a iha vatsyati kalyāṇī satkṛtā mama veśmani
02,069.006c iti pārthā vijānīdhvam agadaṃ vo 'stu sarvaśaḥ
02,069.007a yudhiṣṭhira vijānīhi mamedaṃ bharatarṣabha
02,069.007c nādharmeṇa jitaḥ kaś cid vyathate vai parājayāt
02,069.008a tvaṃ vai dharmān vijānīṣe yudhāṃ vettā dhanaṃjayaḥ
02,069.008c hantārīṇāṃ bhīmaseno nakulas tv arthasaṃgrahī
02,069.008d*0595_01 sahadevo nṛṇāṃ devo nityaṃ pṛṣṭhānugaḥ saha
02,069.008d*0595_02 sarvopadravanāśāya bhaviṣyati raṇotkaṭaḥ
02,069.009a saṃyantā sahadevas tu dhaumyo brahmaviduttamaḥ
02,069.009c dharmārthakuśalā caiva draupadī dharmacāriṇī
02,069.010a anyonyasya priyāḥ sarve tathaiva priyavādinaḥ
02,069.010c parair abhedyāḥ saṃtuṣṭāḥ ko vo na spṛhayed iha
02,069.011a eṣa vai sarvakalyāṇaḥ samādhis tava bhārata
02,069.011c nainaṃ śatrur viṣahate śakreṇāpi samo 'cyuta
02,069.012a himavaty anuśiṣṭo 'si merusāvarṇinā purā
02,069.012c dvaipāyanena kṛṣṇena nagare vāraṇāvate
02,069.013a bhṛgutuṅge ca rāmeṇa dṛṣadvatyāṃ ca śaṃbhunā
02,069.013c aśrauṣīr asitasyāpi maharṣer añjanaṃ prati
02,069.013d*0596_01 kalmāṣītīrasaṃsthasya gatas tvaṃ śiṣyatāṃ bhṛgoḥ
02,069.014a draṣṭā sadā nāradasya dhaumyas te 'yaṃ purohitaḥ
02,069.014c mā hārṣīḥ sāṃparāye tvaṃ buddhiṃ tām ṛṣipūjitām
02,069.015a purūravasam ailaṃ tvaṃ buddhyā jayasi pāṇḍava
02,069.015c śaktyā jayasi rājño 'nyān ṛṣīn dharmopasevayā
02,069.016a aindre jaye dhṛtamanā yāmye kopavidhāraṇe
02,069.016c visarge caiva kaubere vāruṇe caiva saṃyame
02,069.017a ātmapradānaṃ saumyatvam adbhyaś caivopajīvanam
02,069.017c bhūmeḥ kṣamā ca tejaś ca samagraṃ sūryamaṇḍalāt
02,069.018a vāyor balaṃ viddhi sa tvaṃ bhūtebhyaś cātmasaṃbhavam
02,069.018c agadaṃ vo 'stu bhadraṃ vo drakṣyāmi punarāgatān
02,069.019a āpaddharmārthakṛcchreṣu sarvakāryeṣu vā punaḥ
02,069.019c yathāvat pratipadyethāḥ kāle kāle yudhiṣṭhira
02,069.020a āpṛṣṭo 'sīha kaunteya svasti prāpnuhi bhārata
02,069.020c kṛtārthaṃ svastimantaṃ tvāṃ drakṣyāmaḥ punarāgatam
02,069.020d*0597_01 na hi vo vṛjinaṃ kiṃ cid veda kaś cit purā kṛtam
02,069.021 vaiśaṃpāyana uvāca
02,069.021a evam uktas tathety uktvā pāṇḍavaḥ satyavikramaḥ
02,069.021c bhīṣmadroṇau namaskṛtya prātiṣṭhata yudhiṣṭhiraḥ
02,070.000@041_0001 tataḥ saṃprasthite tatra dharmarāje tadā nṛpe
02,070.000@041_0002 janāḥ samastās taṃ draṣṭuṃ samāruruhur atvarāḥ
02,070.000@041_0003 tataḥ prāsādavaryāṇi vimānaśikharāṇi ca
02,070.000@041_0004 gopurāṇi ca sarvāṇi vṛkṣān anyāṃś ca sarvaśaḥ
02,070.000@041_0005 adhiruhya janaḥ śrīmān udāsīno vyalokayat
02,070.000@041_0006 na hi rathyās tathā śakyā gantuṃ bahujanākulāḥ
02,070.000@041_0007 āruhya te sma tān yatra dīnāḥ paśyanti pāṇḍavam
02,070.000@041_0008 padātiṃ varjitacchatraṃ celabhūṣaṇavarjitam
02,070.000@041_0009 valkalājinasaṃvītaṃ pārthaṃ dṛṣṭvā janās tadā
02,070.000@041_0010 janāḥ
02,070.000@041_0010 ūcur bahuvidhā vācaḥ śokopahatacetasaḥ
02,070.000@041_0011 yaṃ yāntam anuyānti sma caturaṅgabalaṃ mahat
02,070.000@041_0012 tam evaṃ kṛṣṇayā sārdham anuyānti sma pāṇḍavāḥ
02,070.000@041_0013 catvāro bhrātaraś caiva dhaumyaś caiva purohitaḥ
02,070.000@041_0014 bhīmārjunau vārayitvā nikṛtyā baddhakārmukau
02,070.000@041_0015 dharma evāsthito yena tyaktvā rājyaṃ mahātmanā
02,070.000@041_0016 yā na śakyā purā draṣṭuṃ bhūtair ākāśagair api
02,070.000@041_0017 tām adya kṛṣṇāṃ paśyanti rājamārgagatā janāḥ
02,070.000@041_0018 aṅgarāgocitāṃ kṛṣṇāṃ raktacandanasevinīm
02,070.000@041_0019 varṣam uṣṇaṃ ca śītaṃ ca neṣyaty āśu vivarṇatām
02,070.000@041_0020 adya nūnaṃ pṛthā devī satyam āviśya bhāṣate
02,070.000@041_0021 putrān snuṣāṃ ca devī tu draṣṭum adyātha nārhati
02,070.000@041_0022 nirguṇasyāpi putrasya kathaṃ syād duḥkhadarśanam
02,070.000@041_0023 kiṃ punar yasya loko 'yaṃ jito vṛttena kevalam
02,070.000@041_0024 ānṛśaṃsyam anukrośo dhṛtiḥ śīlaṃ damaḥ śamaḥ
02,070.000@041_0025 pāṇḍavaṃ śobhayanty ete ṣaḍ guṇāḥ puruṣottamam
02,070.000@041_0026 tasmāt tasyopaghātena prajāḥ paramapīḍitāḥ
02,070.000@041_0027 audakānīva sattvāni grīṣme salilasaṃkṣayāt
02,070.000@041_0028 pīḍayā pīḍitaṃ sarvaṃ jagat tasya jagatpateḥ
02,070.000@041_0029 mūlasyaivopaghātena vṛkṣaḥ puṣpaphalopagaḥ
02,070.000@041_0030 mūlaṃ hy eṣa manuṣyāṇāṃ dharmarājo mahādyutiḥ
02,070.000@041_0031 puṣpaṃ phalaṃ ca patraṃ ca śākhāś cāsyetare janāḥ
02,070.000@041_0032 te bhrātara iva kṣipraṃ saputrāḥ sahabāndhavāḥ
02,070.000@041_0033 gacchantam anugacchāmo yena gacchati pāṇḍavaḥ
02,070.000@041_0034 udyānāni parityajya kṣetrāṇi ca gṛhāṇi ca
02,070.000@041_0035 ekaduḥkhasukhāḥ pārtham anuyāmaḥ sudhārmikam
02,070.000@041_0036 samuddhṛtāni yānāni paridhvastājirāṇi ca
02,070.000@041_0037 upāttadhanadhānyāni hṛtasārāṇi sarvaśaḥ
02,070.000@041_0038 rajasāpy avakīrṇāni parityaktāni daivataiḥ
02,070.000@041_0039 mūṣakaiḥ paridhāvadbhir udbilair āvṛtāni ca
02,070.000@041_0040 apetodakadhūmāni hīnasaṃmārjanāni ca
02,070.000@041_0041 pranaṣṭabalikarmejyāmantrahomajapāni ca
02,070.000@041_0042 duṣkāleneva bhagnāni bhinnabhājanavanti ca
02,070.000@041_0043 asmattyaktāni veśmāni saubalaḥ pratipadyatām
02,070.000@041_0044 vanaṃ nagaram adyās tu yatra gacchanti pāṇḍavāḥ
02,070.000@041_0045 asmābhiś ca parityaktaṃ puraṃ saṃpadyatāṃ vanam
02,070.000@041_0046 bilāni daṃṣṭriṇaḥ sarve sthānāni mṛgapakṣiṇaḥ
02,070.000@041_0047 tyajantv asmadbhayād bhītā gajāḥ siṃhā vanāny api
02,070.000@041_0048 anākrāntaṃ prapadyantu sevyamānaṃ tyajantu ca
02,070.000@041_0049 tṛṇamāṃsaphalādānāṃ deśāṃs tu samṛgadvipān
02,070.000@041_0050 vaiśaṃpāyanaḥ
02,070.000@041_0050 vayaṃ pārthair vane samyak saha vatsyāma nirvṛtāḥ
02,070.000@041_0051 ity evaṃ vividhā vāco nānājanasamīritāḥ
02,070.000@041_0052 śuśrāva pārthaḥ śrutvā ca na vicakre 'sya mānasam
02,070.000@041_0053 tataḥ prāsādasaṃsthās tu samantād vai gṛhe gṛhe
02,070.000@041_0054 brāhmaṇakṣatriyaviśāṃ śūdrāṇāṃ caiva yoṣitaḥ
02,070.000@041_0055 tataḥ prāsādajālāni utpāṭyāvaraṇāni ca
02,070.000@041_0056 dadṛśuḥ pāṇḍavān dīnān valkalājinavāsasaḥ
02,070.000@041_0057 kṛṣṇāṃ cādṛṣṭapūrvāṃ tāṃ vrajantīṃ padbhir eva ca
02,070.000@041_0058 ekavastrāṃ rudantīṃ tāṃ muktakeśīṃ rajasvalām
02,070.000@041_0059 dṛṣṭvā tadā striyaḥ sarvā vivarṇavadanā bhṛśam
02,070.000@041_0060 vilapya bahudhā mohād duḥkhaśokena pīḍitāḥ
02,070.000@041_0061 hā hā hā dhig dhig ity uktvā netrair aśrūṇy avartayan
02,070.000@041_0062 janasyātha vacaḥ śrutvā sa rājā bhrātṛbhiḥ saha
02,070.000@041_0063 uddiśya vanavāsāya pratasthe kṛtaniścayaḥ
02,070.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,070.001a tasmin saṃprasthite kṛṣṇā pṛthāṃ prāpya yaśasvinīm
02,070.001c āpṛcchad bhṛśaduḥkhārtā yāś cānyās tatra yoṣitaḥ
02,070.002a yathārhaṃ vandanāśleṣān kṛtvā gantum iyeṣa sā
02,070.002c tato ninādaḥ sumahān pāṇḍavāntaḥpure 'bhavat
02,070.003a kuntī ca bhṛśasaṃtaptā draupadīṃ prekṣya gacchatīm
02,070.003c śokavihvalayā vācā kṛcchrād vacanam abravīt
02,070.004a vatse śoko na te kāryaḥ prāpyedaṃ vyasanaṃ mahat
02,070.004c strīdharmāṇām abhijñāsi śīlācāravatī tathā
02,070.005a na tvāṃ saṃdeṣṭum arhāmi bhartṝn prati śucismite
02,070.005c sādhvīguṇasamādhānair bhūṣitaṃ te kuladvayam
02,070.006a sabhāgyāḥ kuravaś ceme ye na dagdhās tvayānaghe
02,070.006c ariṣṭaṃ vraja panthānaṃ madanudhyānabṛṃhitā
02,070.007a bhāviny arthe hi satstrīṇāṃ vaiklavyaṃ nopajāyate
02,070.007c gurudharmābhiguptā ca śreyaḥ kṣipram avāpsyasi
02,070.008a sahadevaś ca me putraḥ sadāvekṣyo vane vasan
02,070.008c yathedaṃ vyasanaṃ prāpya nāsya sīden mahan manaḥ
02,070.009a tathety uktvā tu sā devī sravannetrajalāvilā
02,070.009c śoṇitāktaikavasanā muktakeśy abhiniryayau
02,070.010a tāṃ krośantīṃ pṛthā duḥkhād anuvavrāja gacchatīm
02,070.010b*0598_01 pṛthāṃ dṛṣṭvā striyaḥ sarvā rurudur bhṛśaduḥkhitāḥ
02,070.010c athāpaśyat sutān sarvān hṛtābharaṇavāsasaḥ
02,070.011a rurucarmāvṛtatanūn hriyā kiṃ cid avāṅmukhān
02,070.011c paraiḥ parītān saṃhṛṣṭaiḥ suhṛdbhiś cānuśocitān
02,070.012a tadavasthān sutān sarvān upasṛtyātivatsalā
02,070.012c sasvajānāvadac chokāt tat tad vilapatī bahu
02,070.013a kathaṃ saddharmacāritravṛttasthitivibhūṣitān
02,070.013c akṣudrān dṛḍhabhaktāṃś ca daivatejyāparān sadā
02,070.014a vyasanaṃ vaḥ samabhyāgāt ko 'yaṃ vidhiviparyayaḥ
02,070.014c kasyāpadhyānajaṃ cedam āgaḥ paśyāmi vo dhiyā
02,070.015a syāt tu madbhāgyadoṣo 'yaṃ yāhaṃ yuṣmān ajījanam
02,070.015c duḥkhāyāsabhujo 'tyarthaṃ yuktān apy uttamair guṇaiḥ
02,070.016a kathaṃ vatsyatha durgeṣu vaneṣv ṛddhivinākṛtāḥ
02,070.016c vīryasattvabalotsāhatejobhir akṛśāḥ kṛśāḥ
02,070.017a yady etad aham ajñāsyaṃ vanavāso hi vo dhruvam
02,070.017c śataśṛṅgān mṛte pāṇḍau nāgamiṣyaṃ gajāhvayam
02,070.018a dhanyaṃ vaḥ pitaraṃ manye tapomedhānvitaṃ tathā
02,070.018c yaḥ putrādhim asaṃprāpya svargecchām akarot priyām
02,070.019a dhanyāṃ cātīndriyajñānām imāṃ prāptāṃ parāṃ gatim
02,070.019c manye 'dya mādrīṃ dharmajñāṃ kalyāṇīṃ sarvathaiva hi
02,070.020a ratyā matyā ca gatyā ca yayāham abhisaṃdhitā
02,070.020c jīvitapriyatāṃ mahyaṃ dhig imāṃ kleśabhāginīm
02,070.020d*0599_01 dhig astu jīvitaṃ mahyaṃ kevalaṃ kleśabhājanam
02,070.020d@042_0001 putrakā na vihāsye vaḥ kṛcchralabdhān priyān sataḥ
02,070.020d@042_0002 sāhaṃ yāsyāmi hi vanaṃ hā kṛṣṇe kiṃ jahāsi mām
02,070.020d@042_0003 antavanty asudharme 'smin dhātrā kiṃ nu pramādataḥ
02,070.020d@042_0004 mamānto naiva vihitas tenāyur na jahāti mām
02,070.020d@042_0005 hā kṛṣṇa dvārakāvāsin kvāsi saṃkarṣaṇānuja
02,070.020d@042_0006 kasmān na trāyase duḥkhān māṃ cemāṃś ca narottamān
02,070.020d@042_0007 anādinidhanaṃ ye tvām anudhyāyanti vai narāḥ
02,070.020d@042_0008 tāṃs tvaṃ pāsīty ayaṃ vādaḥ sa gato vyarthatāṃ katham
02,070.020d@042_0009 ime saddharmamāhātmyayaśovīryānuvartinaḥ
02,070.020d@042_0010 nārhanti vyasanaṃ bhoktuṃ nanv eṣāṃ kriyatāṃ dayā
02,070.020d@042_0011 seyaṃ nītyarthavijñeṣu bhīṣmadroṇakṛpādiṣu
02,070.020d@042_0012 sthiteṣu kulanātheṣu katham āpad upāgatā
02,070.020d@042_0013 hā pāṇḍo hā mahārāja kvāsi kiṃ samupekṣase
02,070.020d@042_0014 putrān vivāsyataḥ sādhūn aribhir dyūtanirjitān
02,070.020d@042_0015 sahadeva nivartasva nanu tvam asi me priyaḥ
02,070.020d@042_0016 śarīrād api mādreya mā māṃ tyākṣīḥ kuputravat
02,070.020d@042_0017 vrajantu bhrātaras te 'mī yadi satyābhisaṃdhinaḥ
02,070.020d@042_0018 matparitrāṇajaṃ dharmam ihaiva tvam avāpnuhi
02,070.021a evaṃ vilapatīṃ kuntīm abhisāntvya praṇamya ca
02,070.021c pāṇḍavā vigatānandā vanāyaiva pravavrajuḥ
02,070.022a vidurādayaś ca tām ārtāṃ kuntīm āśvāsya hetubhiḥ
02,070.022c prāveśayan gṛhaṃ kṣattuḥ svayam ārtatarāḥ śanaiḥ
02,070.022d*0600_01 dhārtarāṣṭrastriyas tāś ca nikhilenopalabhya tat
02,070.022d*0600_02 gamanaṃ parikarṣaṃ ca kṛṣṇāyā dyūtamaṇḍale
02,070.022d*0600_03 ruruduḥ susvaraṃ sarvā vinindantyaḥ kurūn bhṛśam
02,070.022d*0600_04 dadhyuś ca suciraṃ kālaṃ karāsaktamukhāmbujāḥ
02,070.022d@043_0001 tataḥ śabdo mahān āsīt sarveṣām eva bhārata
02,070.022d@043_0002 antaḥpurāṇāṃ rudatāṃ dṛṣṭvā kuntīṃ tathāgatām
02,070.022d@043_0003 tasyāḥ snehaṃ tu putreṣu kṛpaṇān pāṇḍavāṃś ca vai
02,070.022d@043_0004 vaiśaṃpāyanaḥ
02,070.022d@043_0004 dṛṣṭvā kurustriyaḥ sarvā ruruduḥ śokavihvalāḥ
02,070.022d@043_0005 tataḥ kuntīṃ samutsṛjya tadā rājā yudhiṣṭhiraḥ
02,070.022d@043_0006 vane vastuṃ matiṃ kṛtvā pratasthe bhrātṛbhiḥ saha
02,070.022d@043_0007 tataḥ saṃprasthite pārthe niṣparicchadabhūṣaṇe
02,070.022d@043_0008 bhṛśaṃ duḥkhaṃ babhūvātha pure sarvajanasya vai
02,070.022d@043_0009 tato halahalāśabdo jajñe pārthasya pṛṣṭhataḥ
02,070.022d@043_0010 narāṇāṃ prekṣatāṃ yāntaṃ pāṇḍavaṃ bhṛśaduḥkhitam
02,070.022d@043_0011 tataḥ striyaḥ kauravavaṃśabhṛtyā
02,070.022d@043_0012 yāś cāpy anyā hastinasāhvaye 'pi
02,070.022d@043_0013 tāsāṃ nādaḥ prādur āsīt tadānīṃ
02,070.022d@043_0014 vanaṃ prayāte dharmarāje mahātmani
02,070.022d@043_0015 tāsāṃ nādo rudatīnāṃ babhūva
02,070.022d@043_0016 rājan duḥkhāt kurarīṇām ivoccaiḥ
02,070.022d@043_0017 tato nipetur brāhmaṇakṣatriyāṇāṃ
02,070.022d@043_0018 viṭchūdrāṇāṃ caiva bhāryāḥ samantāt
02,070.022d@043_0019 tanniryāṇe duḥkhitaḥ pauravargo
02,070.022d@043_0020 gajāhvaye 'tīva babhūva rājan
02,070.022d@043_0021 yathā purā gacchati rāghavo vanaṃ
02,070.022d@043_0022 śoko 'yodhyāyāṃ hīnarājyo babhūva
02,070.022d@043_0023 tathā śoko hastinasāhvaye 'bhūt
02,070.022d@043_0024 pārthe vanaṃ gacchati hīnarājye
02,070.022d@043_0025 tataś ca sarve ca janāḥ samantāt
02,070.022d@043_0026 striyaś ca vṛddhāś ca kumārakāś ca
02,070.022d@043_0027 tathā vanaṃ gacchati dharmarāje
02,070.022d@043_0028 śokenārtā rājamārgaṃ prapeduḥ
02,070.022d@043_0029 tataḥ prāsādaharmyeṣu gopureṣu ca bhūmiṣu
02,070.022d@043_0030 strīṇāṃ ca puruṣāṇāṃ ca sumahān nisvano 'bhavat
02,070.022d@043_0031 tataḥ śokasamāviṣṭaḥ pāṇḍavaḥ sapurohitaḥ
02,070.022d@043_0032 sa rājā rājamārgeṇa nṛnārīsaṃkulena ca
02,070.022d@043_0033 kathaṃ cin niryayau dhīmān kṛṣṇayā ca sahānujaiḥ
02,070.022d@043_0034 sa vardhamānadvāreṇa niḥsṛtya gajasāhvayāt
02,070.022d@043_0035 nivartayām āsa ca taṃ janaughaṃ duḥkhitaṃ bahu
02,070.022d@043_0036 visṛjyamānaḥ pārthena janaughaḥ śokasaṃkulaḥ
02,070.022d@043_0037 purasya na nivarteta pārthasnehāt tathā nṛpa
02,070.022d@043_0038 tato 'bravīd dharmarājo janaughaṃ snehasaṃyutam
02,070.022d@043_0039 janasya hi kṛtasneho bāṣpagadgadayā girā
02,070.022d@043_0040 yūyaṃ hi suhṛdo 'smākam asmān kṛtvā pradakṣiṇam
02,070.022d@043_0041 vṛddhair bālaiḥ saha strībhir nivartadhvaṃ gṛhān prati
02,070.022d@043_0042 visṛjya khedaṃ deśaṃ ca bhrātṛbhiḥ saha kṛṣṇayā
02,070.022d@043_0043 vane dvādaśa varṣāṇi vatsyāmy ekaṃ ca vai tathā
02,070.022d@043_0044 draṣṭā vaḥ punar etyāsmi sarve saṃmantum arhatha
02,070.022d@043_0045 śrutvā ca dharmarājasya vākyāni karuṇāni ca
02,070.022d@043_0046 ruruduḥ sarvato rājan sarve paurāḥ striyaś ca vai
02,070.022d@043_0047 uttarīyaiḥ karaiś caiva saṃchādya vadanāni ca
02,070.022d@043_0048 tajjanāḥ śokasaṃtaptā muhūrtaṃ pitṛmātṛvat
02,070.022d@043_0049 hṛdayaiḥ śūnyabhūtais tair dharmarājapravāsajam
02,070.022d@043_0050 duḥkhaṃ saṃtārayanti sma naṣṭasaṃjñā ivābhavan
02,070.022d@043_0051 te vinīya tam āyāsaṃ dharmarājaviyogajam
02,070.022d@043_0052 śanair bruvaṃs tadānyonyaṃ vinaṣṭāḥ sma vayaṃ tv iti
02,070.022d@043_0053 tato visṛjya tān rājan prayātāḥ pāṇḍavās tadā
02,070.022d@043_0054 tataḥ sarve dvijā rājan paurāś ca strīgaṇaiḥ saha
02,070.022d@043_0055 vimṛśya vilapitvā ca snehāt pārthaṃ yayuḥ punaḥ
02,070.022d@043_0056 prākrośan bahudhā tatra vilapantaḥ punaḥ punaḥ
02,070.022d@043_0057 pāpaṃ prajānāṃ dharmād dhi dṛśyate balavattaram
02,070.022d@043_0058 śriyā hīnā babhūvuś ca pārthāś cāpi sudhārmikāḥ
02,070.022d@043_0059 evam atyarthakāruṇyaṃ vaca āsīj janasya ha
02,070.022d@043_0060 tataḥ ke cin mahātmānaṃ vilapanti yudhiṣṭhiram
02,070.022d@043_0061 apare bhīmasenaṃ tu vilapanti punaḥ punaḥ
02,070.022d@043_0062 ke cid vai vilapanti sma pārthaṃ śastrabhṛtāṃ varam
02,070.022d@043_0063 kāruṇyān nakulaṃ ke cit sahadevaṃ tathāpare
02,070.022d@043_0064 kṛṣṇāṃ ca rājaputrīṃ tāṃ satataṃ sukhasaṃyutām
02,070.022d@043_0065 anarhāṃ vanavāsasya vilapanty atha cāpare
02,070.022d@043_0066 teṣāṃ guṇāṃs tathoddiśya vilapyātha punaḥ punaḥ
02,070.022d@043_0067 evam ūcur mahārāja muhur jānapadās tathā
02,070.022d@043_0068 teṣāṃ vilapitaṃ śrutvā kuravaḥ sasuhṛdgaṇāḥ
02,070.022d@043_0069 strīṇāṃ ca puruṣāṇāṃ ca duḥkhitāḥ prayayur hriyā
02,070.022d@043_0070 tataḥ pārthān samālokya rājan yātān vanaṃ prati
02,070.022d@043_0071 bhīṣmadroṇakṛpāś caiva drauṇiś caiva tu saṃjayaḥ
02,070.022d@043_0072 viduraś ca vikarṇaś ca tathānye kurupuṃgavāḥ
02,070.022d@043_0073 viprāḥ paurāś ca rājendra tān yayuḥ śokakarśitāḥ
02,070.022d@043_0074 na kaś cid abravīt tatra dhārtarāṣṭrabhayāt tadā
02,070.022d@043_0075 tataḥ ke cid bruvanti sma brāhmaṇā nirbhayās tadā
02,070.022d@043_0076 śocamānān pāṇḍusutān atīva bharatarṣabha
02,070.022d@043_0077 viṣamaṃ paśyate rājā sarvadā tamasā vṛtaḥ
02,070.022d@043_0078 dhṛtarāṣṭraḥ sudurbuddhir na ca dharmaṃ prapaśyati
02,070.022d@043_0079 na hi pāpam apāpātmā rocayiṣyati pāṇḍavaḥ
02,070.022d@043_0080 bhīmo vā balināṃ śreṣṭho jiṣṇur vā rathināṃ varaḥ
02,070.022d@043_0081 kuta eva mahāprājñau mādrīputrau kariṣyataḥ
02,070.022d@043_0082 tad rājyaṃ pitṛtaḥ prāptaṃ dhṛtarāṣṭro na mṛṣyate
02,070.022d@043_0083 bhīṣmadroṇakṛpādīnām adharmam akhilaṃ bhavet
02,070.022d@043_0084 dyūtaṃ vārayituṃ śaktā na śekus tatra te tadā
02,070.022d@043_0085 vivāsyamānān āraṇye chaladyūtena pāṇḍavān
02,070.022d@043_0086 piteva hi nṛpo 'smākam abhūc chāṃtanavaḥ purā
02,070.022d@043_0087 vicitravīryo rājarṣiḥ pāṇḍuś caiva sudhārmikaḥ
02,070.022d@043_0088 asmin vai puruṣavyāghre vipravāsaṃ gate sati
02,070.022d@043_0089 dharmaśīlān imān prājñān sahitān pañca pāṇḍavān
02,070.022d@043_0090 dhṛtarāṣṭraḥ saputro vai nityaṃ duṣṭo na mṛṣyate
02,070.022d@043_0091 vayam etad amṛṣyantaḥ sarva eva purottamāt
02,070.022d@043_0092 kurūn vihāya gacchāmo yatra yāti yudhiṣṭhiraḥ
02,070.022d@043_0093 tāṃs tathā vadato viprān duḥkhitān duḥkhakarśitaḥ
02,070.022d@043_0094 uvāca paramaprīto dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,070.022d@043_0095 paro vṛddho guruśreṣṭho dhṛtarāṣṭraḥ pitā mama
02,070.022d@043_0096 avaśyakāryā tatprītir asmābhir iti no vratam
02,070.022d@043_0097 bhavantaḥ suhṛdo 'smākam asmān kṛtvā pradakṣiṇam
02,070.022d@043_0098 putrair dāraiś ca dāsaiś ca nivartadhvaṃ gṛhān prati
02,070.022d@043_0099 draṣṭā vaḥ punar evāsmi trayodaśasamāgame
02,070.022d@043_0100 janamejayaḥ
02,070.022d@043_0100 ity uktvā dharmarājo 'tha tūṣṇīṃ bhūtvā yayau tadā
02,070.022d@043_0101 kathaṃ prayātāḥ pārthās te purād āraṇyakaṃ prati
02,070.022d@043_0102 vaiśaṃpāyanaḥ
02,070.022d@043_0102 nikṛtyā dhārtarāṣṭraiś ca tan me brūhi dvijottama
02,070.022d@043_0103 tathā vṛttaṃ mahārāja pārthānāṃ gamanaṃ śṛṇu
02,070.022d@043_0104 yathā rāmaḥ puraṃ tyaktvā purāyodhyāṃ vanaṃ yayau
02,070.022d@043_0105 lakṣmaṇena saha bhrātrā sītayā caiva bhāryayā
02,070.022d@043_0106 kaikeyyā kubjayā caiva rājñā daśarathena ca
02,070.022d@043_0107 rājyād vibhraṃśitas tais tu śriyaṃ tyaktvā vanaṃ yayau
02,070.022d@043_0108 tathaiva pāṇḍuputro 'tha dharmarājo nṛpottamaḥ
02,070.022d@043_0109 duryodhanena nīcena balinā saubalena ca
02,070.022d@043_0110 rājñā ca dhṛtarāṣṭreṇa chaladyūte tribhiḥ sthitaiḥ
02,070.022d@043_0111 rājyād vibhraṃśito rājā satāṃ dharmam anusmaran
02,070.022d@043_0112 puraṃ nāgāhvayaṃ tyaktvā śriyaṃ caiva sudurlabhām
02,070.022d@043_0113 bhrātṛbhiḥ saha rājendra kṛṣṇayā saha bhāryayā
02,070.022d@043_0114 rāmo yathā mahārāja dharmarājo yayau tathā
02,070.023a rājā ca dhṛtarāṣṭraḥ sa śokākulitacetanaḥ
02,070.023a*0601_01 **** **** putrāṇām anayaṃ tadā
02,070.023a*0601_02 dhyāyann udvignahṛdayaḥ śāntiṃ na smādhyagacchata
02,070.023a*0601_03 sa cintayann anekāgraḥ
02,070.023c kṣattuḥ saṃpreṣayām āsa śīghram āgamyatām iti
02,070.024a tato jagāma viduro dhṛtarāṣṭraniveśanam
02,070.024c taṃ paryapṛcchat saṃvigno dhṛtarāṣṭro narādhipaḥ
02,071.000*0602_00 vaiśaṃpāyana uvāca
02,071.000*0602_01 tam āgatam atho rājā viduraṃ dīrghadarśinam
02,071.000*0602_02 sāśaṅka iva papraccha dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
02,071.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,071.001a kathaṃ gacchati kaunteyo dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
02,071.001c bhīmasenaḥ savyasācī mādrīputrau ca tāv ubhau
02,071.002a dhaumyaś caiva kathaṃ kṣattar draupadī vā tapasvinī
02,071.002c śrotum icchāmy ahaṃ sarvaṃ teṣām aṅgaviceṣṭitam
02,071.003 vidura uvāca
02,071.003a vastreṇa saṃvṛtya mukhaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
02,071.003c bāhū viśālau kṛtvā tu bhīmo gacchati pāṇḍavaḥ
02,071.004a sikatā vapan savyasācī rājānam anugacchati
02,071.004c mādrīputraḥ sahadevo mukham ālipya gacchati
02,071.005a pāṃsūpaliptasarvāṅgo nakulaś cittavihvalaḥ
02,071.005c darśanīyatamo loke rājānam anugacchati
02,071.006a kṛṣṇā keśaiḥ praticchādya mukham āyatalocanā
02,071.006c darśanīyā prarudatī rājānam anugacchati
02,071.007a dhaumyo yāmyāni sāmāni raudrāṇi ca viśāṃ pate
02,071.007c gāyan gacchati mārgeṣu kuśān ādāya pāṇinā
02,071.008 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,071.008a vividhānīha rūpāṇi kṛtvā gacchanti pāṇḍavāḥ
02,071.008c tan mamācakṣva vidura kasmād evaṃ vrajanti te
02,071.009 vidura uvāca
02,071.009a nikṛtasyāpi te putrair hṛte rājye dhaneṣu ca
02,071.009c na dharmāc calate buddhir dharmarājasya dhīmataḥ
02,071.010a yo 'sau rājā ghṛṇī nityaṃ dhārtarāṣṭreṣu bhārata
02,071.010c nikṛtyā krodhasaṃtapto nonmīlayati locane
02,071.011a nāhaṃ janaṃ nirdaheyaṃ dṛṣṭvā ghoreṇa cakṣuṣā
02,071.011c sa pidhāya mukhaṃ rājā tasmād gacchati pāṇḍavaḥ
02,071.012a yathā ca bhīmo vrajati tan me nigadataḥ śṛṇu
02,071.012c bāhvor bale nāsti samo mameti bharatarṣabha
02,071.013a bāhū viśālau kṛtvā tu tena bhīmo 'pi gacchati
02,071.013c bāhū darśayamāno hi bāhudraviṇadarpitaḥ
02,071.013e cikīrṣan karma śatrubhyo bāhudravyānurūpataḥ
02,071.014a pradiśañ śarasaṃpātān kuntīputro 'rjunas tadā
02,071.014c sikatā vapan savyasācī rājānam anugacchati
02,071.015a asaktāḥ sikatās tasya yathā saṃprati bhārata
02,071.015c asaktaṃ śaravarṣāṇi tathā mokṣyati śatruṣu
02,071.016a na me kaś cid vijānīyān mukham adyeti bhārata
02,071.016c mukham ālipya tenāsau sahadevo 'pi gacchati
02,071.017a nāhaṃ manāṃsy ādadeyaṃ mārge strīṇām iti prabho
02,071.017c pāṃsūpacitasarvāṅgo nakulas tena gacchati
02,071.018a ekavastrā tu rudatī muktakeśī rajasvalā
02,071.018c śoṇitāktārdravasanā draupadī vākyam abravīt
02,071.019a yatkṛte 'ham imāṃ prāptā teṣāṃ varṣe caturdaśe
02,071.019c hatapatyo hatasutā hatabandhujanapriyāḥ
02,071.020a bandhuśoṇitadigdhāṅgyo muktakeśyo rajasvalāḥ
02,071.020c evaṃ kṛtodakā nāryaḥ pravekṣyanti gajāhvayam
02,071.021a kṛtvā tu nairṛtān darbhān dhīro dhaumyaḥ purohitaḥ
02,071.021c sāmāni gāyan yāmyāni purato yāti bhārata
02,071.022a hateṣu bhārateṣv ājau kurūṇāṃ guravas tadā
02,071.022c evaṃ sāmāni gāsyantīty uktvā dhaumyo 'pi gacchati
02,071.022d*0603_01 prasthāpya pāṇḍavaśreṣṭhān niḥśeṣas te bhaviṣyati
02,071.022d*0603_02 iti dhaumyo vyavasito raudrasāmāni gāyati
02,071.022d*0603_02 dhṛtarāṣṭraḥ
02,071.022d*0603_03 kim abruvan nāgarikāḥ kiṃ vai jānapadā janāḥ
02,071.022d*0603_04 viduraḥ
02,071.022d*0603_04 sarvaṃ tattvena cācakṣva kṣattaḥ sarvam aśeṣataḥ
02,071.022d*0603_05 brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrā ye 'nye vadanty atha
02,071.022d*0603_06 tac chṛṇuṣva mahārāja tvatkṛte ca mayā tava
02,071.023a hā hā gacchanti no nāthāḥ samavekṣadhvam īdṛśam
02,071.023b*0604_01 aho dhik kuruvṛddhānāṃ bālānām iva ceṣṭitam
02,071.023b*0604_02 rāṣṭrebhyaḥ pāṇḍudāyādāṃl lobhān nirvāsayanti ye
02,071.023b*0604_03 anāthāḥ sma vayaṃ sarve viyuktāḥ pāṇḍunandanaiḥ
02,071.023b*0604_04 durvinīteṣu lubdheṣu kā prītiḥ kauraveṣu naḥ
02,071.023c iti paurāḥ suduḥkhārtāḥ krośanti sma samantataḥ
02,071.024a evam ākāraliṅgais te vyavasāyaṃ manogatam
02,071.024c kathayantaḥ sma kaunteyā vanaṃ jagmur manasvinaḥ
02,071.025a evaṃ teṣu narāgryeṣu niryatsu gajasāhvayāt
02,071.025c anabhre vidyutaś cāsan bhūmiś ca samakampata
02,071.026a rāhur agrasad ādityam aparvaṇi viśāṃ pate
02,071.026c ulkā cāpy apasavyaṃ tu puraṃ kṛtvā vyaśīryata
02,071.027a pravyāharanti kravyādā gṛdhragomāyuvāyasāḥ
02,071.027c devāyatanacaityeṣu prākārāṭṭālakeṣu ca
02,071.028a evam ete mahotpātā vanaṃ gacchati pāṇḍave
02,071.028c bhāratānām abhāvāya rājan durmantrite tava
02,071.028d*0605_00 vaiśaṃpāyana uvāca
02,071.028d*0605_01 evaṃ pravadator eva tayos tatra viśāṃ pate
02,071.028d*0605_02 dhṛtarāṣṭrasya rājñaś ca vidurasya ca dhīmataḥ
02,071.028d*0606_00 vaiśaṃpāyanaḥ
02,071.028d*0606_01 evam uktvā tu viduras tūṣṇīm āsīd viśāṃ pate
02,071.029a nāradaś ca sabhāmadhye kurūṇām agrataḥ sthitaḥ
02,071.029c maharṣibhiḥ parivṛto raudraṃ vākyam uvāca ha
02,071.030a itaś caturdaśe varṣe vinaṅkṣyantīha kauravāḥ
02,071.030c duryodhanāparādhena bhīmārjunabalena ca
02,071.031a ity uktvā divam ākramya kṣipram antaradhīyata
02,071.031c brāhmīṃ śriyaṃ suvipulāṃ bibhrad devarṣisattamaḥ
02,071.031d@044_0001 tataḥ paurāś ca dīnās te gate pārthe vanaṃ tadā
02,071.031d@044_0002 gāvo hīnā yathā vatsaiḥ puraṃ praviviśuḥ punaḥ
02,071.031d@044_0003 tad ahṛṣṭam ivākūjaṃ gatotsavam ivābhavat
02,071.031d@044_0004 nagaraṃ hastinapuraṃ sastrībhṛtyakumārakam
02,071.031d@044_0005 sarve cāsan nirutsāhā vyādhinā bādhitā yathā
02,071.031d@044_0006 pārthān prati narā nityaṃ cintāśokaparāyaṇāḥ
02,071.031d@044_0007 tatra tatra kathāṃ cakruḥ samāsādya parasparam
02,071.031d@044_0008 kuntī ca bhṛśaduḥkhārtā putraiḥ sarvair vivarjitā
02,071.031d@044_0009 hīnavatsā yathā dhenur vilalāpa suduḥkhitā
02,071.031d@044_0010 vanaṃ gate dharmarāje duḥkhaśokaparāyaṇāḥ
02,071.031d@044_0011 babhūvuḥ kauravā vṛddhā bhṛśaṃ śokena pīḍitāḥ
02,071.031d@044_0012 tataḥ paurajanaḥ sarvaḥ śocann āste janādhipam
02,071.031d@044_0013 kurvāṇāś ca kathās tatra brāhmaṇāḥ pārthivaṃ prati
02,071.031d@044_0013 brāhmaṇāḥ
02,071.031d@044_0014 kathaṃ nu rājā dharmātmā vane vasati nirjane
02,071.031d@044_0015 tasyānujāś ca te nityaṃ kṛṣṇā ca drupadātmajā
02,071.031d@044_0016 sukhārhāpi ca duḥkhārtā kṛṣṇā vasati sā vane
02,071.031d@044_0017 evaṃ paurāś ca viprāś ca sadārāḥ sahaputrakāḥ
02,071.031d@044_0018 smarantaḥ pāṇḍavān sarve babhūvur bhṛśaduḥkhitāḥ
02,071.031d@044_0019 āviddhā iva śastreṇa nābhyanandan kathaṃ cana
02,071.031d@044_0020 saṃbhāṣyamāṇā api te na kiṃ cit pratyapūjayan
02,071.031d@044_0021 nabhuktvā naśayitvā te divā vā yadi vā niśi
02,071.031d@044_0022 śokopahatavijñānā naṣṭasaṃjñā ivābhavan
02,071.031d@044_0023 yadavasthā babhūvārtā ayodhyā nagarī purā
02,071.031d@044_0024 rāme vanaṃ gate duḥkhād dhṛtarājye salakṣmaṇe
02,071.031d@044_0025 tadavasthaṃ babhūvārtam adyedaṃ gajasāhvayam
02,071.031d@044_0026 vaiśaṃpāyanaḥ
02,071.031d@044_0026 gate pārthe vanaṃ duḥkhād dhṛtarājye sahānujaiḥ
02,071.031d@044_0027 vidurasya vacaḥ śrutvā nāgarasya giraṃ ca vai
02,071.031d@044_0028 bhayān mumoha śokāc ca dhṛtarāṣṭraḥ sabāndhavaḥ
02,071.032a tato duryodhanaḥ karṇaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ
02,071.032c droṇaṃ dvīpam amanyanta rājyaṃ cāsmai nyavedayan
02,071.033a athābravīt tato droṇo duryodhanam amarṣaṇam
02,071.033c duḥśāsanaṃ ca karṇaṃ ca sarvān eva ca bhāratān
02,071.034a avadhyān pāṇḍavān āhur devaputrān dvijātayaḥ
02,071.034c ahaṃ tu śaraṇaṃ prāptān vartamāno yathābalam
02,071.035a gatān sarvātmanā bhaktyā dhārtarāṣṭrān sarājakān
02,071.035c notsahe samabhityaktuṃ daivamūlam ataḥ param
02,071.036a dharmataḥ pāṇḍuputrā vai vanaṃ gacchanti nirjitāḥ
02,071.036c te ca dvādaśa varṣāṇi vane vatsyanti kauravāḥ
02,071.037a caritabrahmacaryāś ca krodhāmarṣavaśānugāḥ
02,071.037c vairaṃ pratyānayiṣyanti mama duḥkhāya pāṇḍavāḥ
02,071.038a mayā tu bhraṃśito rājyād drupadaḥ sakhivigrahe
02,071.038c putrārtham ayajat krodhād vadhāya mama bhārata
02,071.039a yājopayājatapasā putraṃ lebhe sa pāvakāt
02,071.039c dhṛṣṭadyumnaṃ draupadīṃ ca vedīmadhyāt sumadhyamām
02,071.039d*0607_01 dhṛṣṭadyumnas tu pārthānāṃ śyālaḥ saṃbandhitāṃ gataḥ
02,071.039d*0607_02 pāṇḍavānāṃ priyataras tasmān māṃ bhayam āviśat
02,071.040a jvālāvarṇo devadatto dhanuṣmān kavacī śarī
02,071.040c martyadharmatayā tasmād iti māṃ bhayam āviśat
02,071.041a gato hi pakṣatāṃ teṣāṃ pārṣataḥ puruṣarṣabhaḥ
02,071.041b*0608_01 rathātirathasaṃkhyāyāṃ yo 'graṇīr arjuno yuvā
02,071.041c sṛṣṭaprāṇo bhṛśataraṃ tasmād yotsye tavāribhiḥ
02,071.041d*0609_01 kim anyad duḥkham adhikaṃ paramaṃ bhuvi kauravāḥ
02,071.041d*0609_02 dhṛṣṭadyumno droṇamṛtyur iti viprathitaṃ vacaḥ
02,071.042a madvadhāya śruto hy eṣa loke cāpy ativiśrutaḥ
02,071.042c nūnaṃ so 'yam anuprāptas tvatkṛte kālaparyayaḥ
02,071.043a tvaritāḥ kuruta śreyo naitad etāvatā kṛtam
02,071.043c muhūrtaṃ sukham evaitat tālacchāyeva haimanī
02,071.044a yajadhvaṃ ca mahāyajñair bhogān aśnīta datta ca
02,071.044c itaś caturdaśe varṣe mahat prāpsyatha vaiśasam
02,071.044c*0610_01 **** **** vṛtte bhīrubhayaṃkaram
02,071.044c*0610_02 duryodhana mahābāho
02,071.045a duryodhana niśamyaitat pratipadya yathecchasi
02,071.045c sāma vā pāṇḍaveyeṣu prayuṅkṣva yadi manyase
02,071.046 vaiśaṃpāyana uvāca
02,071.046a droṇasya vacanaṃ śrutvā dhṛtarāṣṭro 'bravīd idam
02,071.046c samyag āha guruḥ kṣattar upāvartaya pāṇḍavān
02,071.047a yadi vā na nivartante satkṛtā yāntu pāṇḍavāḥ
02,071.047c saśastrarathapādātā bhogavantaś ca putrakāḥ
02,072.001 vaiśaṃpāyana uvāca
02,072.001a vanaṃ gateṣu pārtheṣu nirjiteṣu durodare
02,072.001c dhṛtarāṣṭraṃ mahārāja tadā cintā samāviśat
02,072.002a taṃ cintayānam āsīnaṃ dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
02,072.002c niḥśvasantam anekāgram iti hovāca saṃjayaḥ
02,072.003a avāpya vasusaṃpūrṇāṃ vasudhāṃ vasudhādhipa
02,072.003c pravrājya pāṇḍavān rājyād rājan kim anuśocasi
02,072.004 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,072.004a aśocyaṃ tu kutas teṣāṃ yeṣāṃ vairaṃ bhaviṣyati
02,072.004c pāṇḍavair yuddhaśauṇḍair hi mitravadbhir mahārathaiḥ
02,072.005 saṃjaya uvāca
02,072.005a tavedaṃ sukṛtaṃ rājan mahad vairaṃ bhaviṣyati
02,072.005c vināśaḥ sarvalokasya sānubandho bhaviṣyati
02,072.006a vāryamāṇo 'pi bhīṣmeṇa droṇena vidureṇa ca
02,072.006c pāṇḍavānāṃ priyāṃ bhāryāṃ draupadīṃ dharmacāriṇīm
02,072.007a prāhiṇod ānayeheti putro duryodhanas tava
02,072.007c sūtaputraṃ sumandātmā nirlajjaḥ prātikāminam
02,072.007d*0611_01 prāhiṇod draupadīhetor ānayeti punaḥ punaḥ
02,072.008 dhṛtarāṣṭra uvāca
02,072.008a yasmai devāḥ prayacchanti puruṣāya parābhavam
02,072.008c buddhiṃ tasyāpakarṣanti so 'pācīnāni paśyati
02,072.009a buddhau kaluṣabhūtāyāṃ vināśe pratyupasthite
02,072.009c anayo nayasaṃkāśo hṛdayān nāpasarpati
02,072.010a anarthāś cārtharūpeṇa arthāś cānartharūpiṇaḥ
02,072.010c uttiṣṭhanti vināśānte naraṃ tac cāsya rocate
02,072.011a na kālo daṇḍam udyamya śiraḥ kṛntati kasya cit
02,072.011c kālasya balam etāvad viparītārthadarśanam
02,072.012a āsāditam idaṃ ghoraṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
02,072.012c pāñcālīm apakarṣadbhiḥ sabhāmadhye tapasvinīm
02,072.012d*0612_01 raktatvak*nakhīṃ śyāmāṃ pūrṇacandranibhānanām
02,072.012d*0612_02 śucismitāṃ * * * * * * * manalātmajām
02,072.013a ayonijāṃ rūpavatīṃ kule jātāṃ vibhāvarīm
02,072.013c ko nu tāṃ sarvadharmajñāṃ paribhūya yaśasvinīm
02,072.014a paryānayet sabhāmadhyam ṛte durdyūtadevinam
02,072.014b*0613_01 keśagraham anuprāptāṃ krośantīṃ kurarīm iva
02,072.014c strīdharmiṇīṃ varārohāṃ śoṇitena samukṣitām
02,072.015a ekavastrāṃ ca pāñcālīṃ pāṇḍavān abhyavekṣatīm
02,072.015c hṛtasvān bhraṣṭacittāṃs tān hṛtadārān hṛtaśriyaḥ
02,072.016a vihīnān sarvakāmebhyo dāsabhāvavaśaṃ gatān
02,072.016c dharmapāśaparikṣiptān aśaktān iva vikrame
02,072.017a kruddhām amarṣitāṃ kṛṣṇāṃ duḥkhitāṃ kurusaṃsadi
02,072.017c duryodhanaś ca karṇaś ca kaṭukāny abhyabhāṣatām
02,072.017d*0614_01 sukhena svaptum iccheta viṣaṃ pītveva mānavaḥ
02,072.017d*0615_01 iti sarvam idaṃ rājann ākulaṃ pratibhāti me
02,072.018a tasyāḥ kṛpaṇacakṣurbhyāṃ pradahyetāpi medinī
02,072.018c api śeṣaṃ bhaved adya putrāṇāṃ mama saṃjaya
02,072.019a bhāratānāṃ striyaḥ sarvā gāndhāryā saha saṃgatāḥ
02,072.019c prākrośan bhairavaṃ tatra dṛṣṭvā kṛṣṇāṃ sabhāgatām
02,072.019d*0616_01 prākrośati varaṃ tatra gomāyur bharatarṣabha
02,072.019d*0617_01 dharmiṣṭhāṃ dharmapatnīṃ ca rūpayauvanaśālinīm
02,072.019d*0617_02 prajābhiḥ saha saṃgamya hy anuśocanti nityaśaḥ
02,072.019d*0618_01 prākrośad bhairavaṃ tatra dṛṣṭvā gomāyur utkaṭam
02,072.020a agnihotrāṇi sāyāhne na cāhūyanta sarvaśaḥ
02,072.020c brāhmaṇāḥ kupitāś cāsan draupadyāḥ parikarṣaṇe
02,072.021a āsīn niṣṭānako ghoro nirghātaś ca mahān abhūt
02,072.021c divolkāś cāpatan ghorā rāhuś cārkam upāgrasat
02,072.021e aparvaṇi mahāghoraṃ prajānāṃ janayan bhayam
02,072.022a tathaiva rathaśālāsu prādurāsīd dhutāśanaḥ
02,072.022c dhvajāś ca vyavaśīryanta bharatānām abhūtaye
02,072.023a duryodhanasyāgnihotre prākrośan bhairavaṃ śivāḥ
02,072.023c tās tadā pratyabhāṣanta rāsabhāḥ sarvatodiśam
02,072.024a prātiṣṭhata tato bhīṣmo droṇena saha saṃjaya
02,072.024c kṛpaś ca somadattaś ca bāhlīkaś ca mahārathaḥ
02,072.025a tato 'ham abruvaṃ tatra vidureṇa pracoditaḥ
02,072.025c varaṃ dadāni kṛṣṇāyai kāṅkṣitaṃ yad yad icchati
02,072.026a avṛṇot tatra pāñcālī pāṇḍavān amitaujasaḥ
02,072.026c sarathān sadhanuṣkāṃś cāpy anujñāsiṣam apy aham
02,072.027a athābravīn mahāprājño viduraḥ sarvadharmavit
02,072.027c etadantāḥ stha bharatā yad vaḥ kṛṣṇā sabhāṃ gatā
02,072.028a eṣā pāñcālarājasya sutaiṣā śrīr anuttamā
02,072.028c pāñcālī pāṇḍavān etān daivasṛṣṭopasarpati
02,072.029a tasyāḥ pārthāḥ parikleśaṃ na kṣaṃsyante 'tyamarṣaṇāḥ
02,072.029c vṛṣṇayo vā maheṣvāsāḥ pāñcālā vā mahaujasaḥ
02,072.030a tena satyābhisaṃdhena vāsudevena rakṣitāḥ
02,072.030c āgamiṣyati bībhatsuḥ pāñcālair abhirakṣitaḥ
02,072.031a teṣāṃ madhye maheṣvāso bhīmaseno mahābalaḥ
02,072.031c āgamiṣyati dhunvāno gadāṃ daṇḍam ivāntakaḥ
02,072.032a tato gāṇḍīvanirghoṣaṃ śrutvā pārthasya dhīmataḥ
02,072.032c gadāvegaṃ ca bhīmasya nālaṃ soḍhuṃ narādhipāḥ
02,072.033a tatra me rocate nityaṃ pārthaiḥ sārdhaṃ na vigrahaḥ
02,072.033c kurubhyo hi sadā manye pāṇḍavāñ śaktimattarān
02,072.034a tathā hi balavān rājā jarāsaṃdho mahādyutiḥ
02,072.034c bāhupraharaṇenaiva bhīmena nihato yudhi
02,072.035a tasya te śama evāstu pāṇḍavair bharatarṣabha
02,072.035c ubhayoḥ pakṣayor yuktaṃ kriyatām aviśaṅkayā
02,072.035d*0619_01 evaṃ kṛte mahārāja paraṃ śreyas tvam āpsyasi
02,072.036a evaṃ gāvalgaṇe kṣattā dharmārthasahitaṃ vacaḥ
02,072.036c uktavān na gṛhītaṃ ca mayā putrahitepsayā
02,072.036d*0620_01 ataḥ paraṃ tṛtīyaṃ tu jñeyam āraṇyakaṃ mahat
02,072.036d*0620_02 pratisaṃdhir ayaṃ ślokas tasyāyaṃ parikīrtitaḥ
02,072.036d*0620_02 janamejayaḥ
02,072.036d*0620_03 evaṃ dyūtajitāḥ pārthāḥ kopitāś ca durātmabhiḥ
02,072.036d*0620_04 dhārtarāṣṭraiḥ sahāmātyair nikṛtyā dvijasattama
02,072.036d*0621_01 sabhāparvaṇi saṃkhyānaṃ kathitaṃ tattvabuddhinā
02,072.036d*0621_02 adhyāyāḥ saptatir jñeyās tathā dvau cātra saṃkhyayā
02,072.036d*0621_03 ślokānāṃ dve sahasre tu pañca ślokaśatāni ca
02,072.036d*0621_04 ślokās tathaiva navatiḥ parvaṇy asmin prakīrtitāḥ
02,072.036d*0621_05 vṛttāntāś ca tathākhyātās trayastriṃśan mahātmanā
02,072.036d*0621_06 etat sarvaṃ sabhāparva vyākhyātaṃ paramarṣiṇā
02,072.036d*0622_01 etat sarvaṃ sabhāparva mayākhyātaṃ maharṣayaḥ
02,072.036d*0622_02 adhyāyāḥ saptatir jñeyās tathā dvau cātra saṃkhyayā
02,072.036d*0622_03 ślokānāṃ dve sahasre tu sapta ślokaśatāni ca
02,072.036d*0622_04 ślokāś caikādaśa tathā parvaṇy asmin prakīrtitāḥ
02,072.036d*0623_01 rasadānaṃ prakartavyam asmin parvaṇi saṃśrute
02,072.036d*0623_02 phalāni tatra deyāni yathāvibhavataḥ sataḥ
02,072.036d*0624_01 adhyāyāḥ saptatir jñeyās tathā dvau cātra saṃkhyayā
02,072.036d*0624_02 ślokānāṃ dve sahasre tu pañca ślokaśatāni ca
02,072.036d*0624_03 ślokāś caikādaśa tathā parvaṇy asmin prakīrtitāḥ
02,072.036d*0624_04 ataḥ paraṃ tṛtīyaṃ tu jñeyam āraṇyakaṃ mahat
02,072.036d*0625_01 apūpaiś caiva pūpaiś ca modakaiś ca samanvitam
02,072.036d*0625_02 sabhāparvaṇi rājendra haviṣyaṃ bhojayed dvijān
02,072.036d*0626_01 tato mūlaphalaṃ prāpya pāyasaṃ madhusarpiṣā
02,072.036d*0626_02 āstīke bhojayed rājan dadyāc caiva (D2 -naṃ) guḍodanam
02,072.036d*0626_03 apūpaiś caiva pūpaiś ca modakaiś ca samanvitam
02,072.036d*0626_04 sabhāparvaṇi rājendra haviṣyaṃ bhojayed dvijān
02,072.036d*0626_05 ya idaṃ śṛṇuyān nityaṃ sabhāparva suniścitam
02,072.036d*0626_06 na tasya kutra cit kaś cit kadā cit kleśasaṃbhavaḥ
02,072.036d*0626_07 sabhāparvāntare samyag vanaparva prakīrtitam
02,072.036d*0626_08 aṣṭādaśapurāṇānāṃ kathā tatrātivistṛtā
02,072.036d*0626_09 yasya śravaṇamātreṇa na mohaṃ yānti mānavāḥ
02,072.036d*0626_10 kaṣṭaṃ tīrtvā dhruvaṃ labdhvā svasthānaṃ prāpnuyān naraḥ
02,072.036d*0626_11 na viyogaś ca śokaś ca jāyate sarvathā kva cit
02,072.036d*0627_01 ādiḥ sabhā vanavirāṭam athodyamaś ca
02,072.036d*0627_01 abaddhaṃ vā subaddhaṃ vā mama doṣo na vidyate
02,072.036d*0627_02 bhīṣmo gurū ravijaśalyasasauptikaṃ ca
02,072.036d*0627_03 strīparva śāntir anuśāsanam aśvamedho
02,072.036d*0627_04 vyāsāśramaṃ muśalayānadivāvarohaḥ
02,072.036d*0628_01 karakṛtam aparādhaṃ kṣantum arhanti santaḥ
02,072.036d*0628_02 yad akṣarapadabhraṣṭaṃ mātrāhīnaṃ ca yad bhavet
02,072.036d*0629_01 yādṛśaṃ pustakaṃ dṛṣṭvā [read -ṣṭaṃ] tādṛśaṃ likhitaṃ mayā
02,072.036d*0629_02 abaddhaṃ vā subaddhaṃ vā mama doṣo na vidyate
02,072.036d*0630_01 smṛte sakalakalyāṇabhājanaṃ yatra jāyate
02,072.036d*0630_02 puruṣas tam ajaṃ nityaṃ vrajāmi śaraṇaṃ harim
02,072.036d*0630_03 karmaṇā manasā vācā yā ceṣṭā mama nityaśaḥ
02,072.036d*0630_04 keśavārādhane sākṣāj janmajanmāntareṣv api
03,001.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
03,001.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
03,001.000*0002_01 śuklāmbaradharaṃ viṣṇuṃ śaśivarṇaṃ caturbhujam
03,001.000*0002_02 prasannavadanaṃ dhyāyet sarvavighnopaśāntaye
03,001.000*0003_01 oṃ vyāsaṃ vasiṣṭhanaptāraṃ śakteḥ pautram akalmaṣam
03,001.000*0003_02 parāśarātmajaṃ vande śukatātaṃ taponidhim
03,001.000*0003_03 vyāsāya viṣṇurūpāya vyāsarūpāya viṣṇave
03,001.000*0003_04 namo vai brahmanidhaye vāsiṣṭhāya namo namaḥ
03,001.001 janamejaya uvāca
03,001.001a evaṃ dyūtajitāḥ pārthāḥ kopitāś ca durātmabhiḥ
03,001.001c dhārtarāṣṭraiḥ sahāmātyair nikṛtyā dvijasattama
03,001.002a śrāvitāḥ paruṣā vācaḥ sṛjadbhir vairam uttamam
03,001.002c kim akurvanta kauravyā mama pūrvapitāmahāḥ
03,001.003a kathaṃ caiśvaryavibhraṣṭāḥ sahasā duḥkham eyuṣaḥ
03,001.003c vane vijahrire pārthāḥ śakrapratimatejasaḥ
03,001.004a ke cainān anvavartanta prāptān vyasanam uttamam
03,001.004c kimāhārāḥ kimācārāḥ kva ca vāso mahātmanām
03,001.005a kathaṃ dvādaśa varṣāṇi vane teṣāṃ mahātmanām
03,001.005c vyatīyur brāhmaṇaśreṣṭha śūrāṇām arighātinām
03,001.006a kathaṃ ca rājaputrī sā pravarā sarvayoṣitām
03,001.006c pativratā mahābhāgā satataṃ satyavādinī
03,001.006e vanavāsam aduḥkhārhā dāruṇaṃ pratyapadyata
03,001.007a etad ācakṣva me sarvaṃ vistareṇa tapodhana
03,001.007c śrotum icchāmi caritaṃ bhūridraviṇatejasām
03,001.007e kathyamānaṃ tvayā vipra paraṃ kautūhalaṃ hi me
03,001.008 vaiśaṃpāyana uvāca
03,001.008a evaṃ dyūtajitāḥ pārthāḥ kopitāś ca durātmabhiḥ
03,001.008c dhārtarāṣṭraiḥ sahāmātyair niryayur gajasāhvayāt
03,001.009a vardhamānapuradvāreṇābhiniṣkramya te tadā
03,001.009c udaṅmukhāḥ śastrabhṛtaḥ prayayuḥ saha kṛṣṇayā
03,001.010a indrasenādayaś cainān bhṛtyāḥ paricaturdaśa
03,001.010c rathair anuyayuḥ śīghraiḥ striya ādāya sarvaśaḥ
03,001.010d*0004_01 tatas te puruṣavyāghrā rathān āsthāya bhārata
03,001.010d*0004_02 dadṛśur jāhnavītīre pramāṇākhyaṃ mahāvaṭam
03,001.011a vrajatas tān viditvā tu paurāḥ śokābhipīḍitāḥ
03,001.011c garhayanto 'sakṛd bhīṣmaviduradroṇagautamān
03,001.011e ūcur vigatasaṃtrāsāḥ samāgamya parasparam
03,001.012a nedam asti kulaṃ sarvaṃ na vayaṃ na ca no gṛhāḥ
03,001.012c yatra duryodhanaḥ pāpaḥ saubaleyena pālitaḥ
03,001.012e karṇaduḥśāsanābhyāṃ ca rājyam etac cikīrṣati
03,001.013a no cet kulaṃ na cācāro na dharmo 'rthaḥ kutaḥ sukham
03,001.013c yatra pāpasahāyo 'yaṃ pāpo rājyaṃ bubhūṣate
03,001.014a duryodhano gurudveṣī tyaktācārasuhṛjjanaḥ
03,001.014c arthalubdho 'bhimānī ca nīcaḥ prakṛtinirghṛṇaḥ
03,001.015a neyam asti mahī kṛtsnā yatra duryodhano nṛpaḥ
03,001.015c sādhu gacchāmahe sarve yatra gacchanti pāṇḍavāḥ
03,001.016a sānukrośā mahātmāno vijitendriyaśatravaḥ
03,001.016c hrīmantaḥ kīrtimantaś ca dharmācāraparāyaṇāḥ
03,001.017a evam uktvānujagmus tān pāṇḍavāṃs te sametya ca
03,001.017c ūcuḥ prāñjalayaḥ sarve tān kuntīmādrinandanān
03,001.018a kva gamiṣyatha bhadraṃ vas tyaktvāsmān duḥkhabhāginaḥ
03,001.018c vayam apy anuyāsyāmo yatra yūyaṃ gamiṣyatha
03,001.019a adharmeṇa jitāñ śrutvā yuṣmāṃs tyaktaghṛṇaiḥ paraiḥ
03,001.019c udvignāḥ sma bhṛśaṃ sarve nāsmān hātum ihārhatha
03,001.020a bhaktānuraktāḥ suhṛdaḥ sadā priyahite ratān
03,001.020c kurājādhiṣṭhite rājye na vinaśyema sarvaśaḥ
03,001.021a śrūyatāṃ cābhidhāsyāmo guṇadoṣān nararṣabhāḥ
03,001.021c śubhāśubhādhivāsena saṃsargaṃ kurute yathā
03,001.022a vastram āpas tilān bhūmiṃ gandho vāsayate yathā
03,001.022c puṣpāṇām adhivāsena tathā saṃsargajā guṇāḥ
03,001.023a mohajālasya yonir hi mūḍhair eva samāgamaḥ
03,001.023c ahany ahani dharmasya yoniḥ sādhusamāgamaḥ
03,001.024a tasmāt prājñaiś ca vṛddhaiś ca susvabhāvais tapasvibhiḥ
03,001.024c sadbhiś ca saha saṃsargaḥ kāryaḥ śamaparāyaṇaiḥ
03,001.025a yeṣāṃ trīṇy avadātāni yonir vidyā ca karma ca
03,001.025c tān sevet taiḥ samāsyā hi śāstrebhyo 'pi garīyasī
03,001.026a nirārambhā hy api vayaṃ puṇyaśīleṣu sādhuṣu
03,001.026c puṇyam evāpnuyāmeha pāpaṃ pāpopasevanāt
03,001.027a asatāṃ darśanāt sparśāt saṃjalpanasahāsanāt
03,001.027c dharmācārāḥ prahīyante na ca sidhyanti mānavāḥ
03,001.028a buddhiś ca hīyate puṃsāṃ nīcaiḥ saha samāgamāt
03,001.028c madhyamair madhyatāṃ yāti śreṣṭhatāṃ yāti cottamaiḥ
03,001.028d*0005_01 anīcair nāpy aviṣayair nādharmiṣṭhair viśeṣataḥ
03,001.029a ye guṇāḥ kīrtitā loke dharmakāmārthasaṃbhavāḥ
03,001.029c lokācārātmasaṃbhūtā vedoktāḥ śiṣṭasaṃmatāḥ
03,001.030a te yuṣmāsu samastāś ca vyastāś caiveha sadguṇāḥ
03,001.030c icchāmo guṇavan madhye vastuṃ śreyo 'bhikāṅkṣiṇaḥ
03,001.031 yudhiṣṭhira uvāca
03,001.031a dhanyā vayaṃ yad asmākaṃ snehakāruṇyayantritāḥ
03,001.031c asato 'pi guṇān āhur brāhmaṇapramukhāḥ prajāḥ
03,001.032a tad ahaṃ bhrātṛsahitaḥ sarvān vijñāpayāmi vaḥ
03,001.032c nānyathā tad dhi kartavyam asmatsnehānukampayā
03,001.033a bhīṣmaḥ pitāmaho rājā viduro jananī ca me
03,001.033c suhṛjjanaś ca prāyo me nagare nāgasāhvaye
03,001.034a te tv asmaddhitakāmārthaṃ pālanīyāḥ prayatnataḥ
03,001.034c yuṣmābhiḥ sahitaiḥ sarvaiḥ śokasaṃtāpavihvalāḥ
03,001.035a nivartatāgatā dūraṃ samāgamanaśāpitāḥ
03,001.035c svajane nyāsabhūte me kāryā snehānvitā matiḥ
03,001.036a etad dhi mama kāryāṇāṃ paramaṃ hṛdi saṃsthitam
03,001.036c sukṛtānena me tuṣṭiḥ satkāraś ca bhaviṣyati
03,001.037 vaiśaṃpāyana uvāca
03,001.037a tathānumantritās tena dharmarājena tāḥ prajāḥ
03,001.037c cakrur ārtasvaraṃ ghoraṃ hā rājann iti duḥkhitāḥ
03,001.038a guṇān pārthasya saṃsmṛtya duḥkhārtāḥ paramāturāḥ
03,001.038c akāmāḥ saṃnyavartanta samāgamyātha pāṇḍavān
03,001.039a nivṛtteṣu tu paureṣu rathān āsthāya pāṇḍavāḥ
03,001.039c prajagmur jāhnavītīre pramāṇākhyaṃ mahāvaṭam
03,001.040a taṃ te divasaśeṣeṇa vaṭaṃ gatvā tu pāṇḍavāḥ
03,001.040c ūṣus tāṃ rajanīṃ vīrāḥ saṃspṛśya salilaṃ śuci
03,001.040e udakenaiva tāṃ rātrim ūṣus te duḥkhakarśitāḥ
03,001.041a anujagmuś ca tatraitān snehāt ke cid dvijātayaḥ
03,001.041c sāgnayo 'nagnayaś caiva saśiṣyagaṇabāndhavāḥ
03,001.041e sa taiḥ parivṛto rājā śuśubhe brahmavādibhiḥ
03,001.042a teṣāṃ prāduṣkṛtāgnīnāṃ muhūrte ramyadāruṇe
03,001.042c brahmaghoṣapuraskāraḥ saṃjalpaḥ samajāyata
03,001.043a rājānaṃ tu kuruśreṣṭhaṃ te haṃsamadhurasvarāḥ
03,001.043c āśvāsayanto viprāgryāḥ kṣapāṃ sarvāṃ vyanodayan
03,001.043d*0006_01 rājā tu bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ tathā sarvaiḥ suhṛdgaṇaiḥ
03,001.043d*0006_02 aśeta tāṃ niśāṃ rājā duḥkhaśokasamāhataḥ
03,002.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,002.001a prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ teṣām akliṣṭakarmaṇām
03,002.001c vanaṃ yiyāsatāṃ viprās tasthur bhikṣābhujo 'grataḥ
03,002.001e tān uvāca tato rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,002.002a vayaṃ hi hṛtasarvasvā hṛtarājyā hṛtaśriyaḥ
03,002.002c phalamūlāmiṣāhārā vanaṃ yāsyāma duḥkhitāḥ
03,002.003a vanaṃ ca doṣabahulaṃ bahuvyālasarīsṛpam
03,002.003c parikleśaś ca vo manye dhruvaṃ tatra bhaviṣyati
03,002.004a brāhmaṇānāṃ parikleśo daivatāny api sādayet
03,002.004c kiṃ punar mām ito viprā nivartadhvaṃ yatheṣṭataḥ
03,002.005 brāhmaṇā ūcuḥ
03,002.005a gatir yā bhavatāṃ rājaṃs tāṃ vayaṃ gantum udyatāḥ
03,002.005c nārhathāsmān parityaktuṃ bhaktān saddharmadarśinaḥ
03,002.006a anukampāṃ hi bhakteṣu daivatāny api kurvate
03,002.006c viśeṣato brāhmaṇeṣu sadācārāvalambiṣu
03,002.007 yudhiṣṭhira uvāca
03,002.007a mamāpi paramā bhaktir brāhmaṇeṣu sadā dvijāḥ
03,002.007c sahāyaviparibhraṃśas tv ayaṃ sādayatīva mām
03,002.008a āhareyur hi me ye 'pi phalamūlamṛgāṃs tathā
03,002.008c ta ime śokajair duḥkhair bhrātaro me vimohitāḥ
03,002.009a draupadyā viprakarṣeṇa rājyāpaharaṇena ca
03,002.009c duḥkhānvitān imān kleśair nāhaṃ yoktum ihotsahe
03,002.010 brāhmaṇā ūcuḥ
03,002.010a asmatpoṣaṇajā cintā mā bhūt te hṛdi pārthiva
03,002.010c svayam āhṛtya vanyāni anuyāsyāmahe vayam
03,002.011a anudhyānena japyena vidhāsyāmaḥ śivaṃ tava
03,002.011c kathābhiś cānukūlābhiḥ saha raṃsyāmahe vane
03,002.012 yudhiṣṭhira uvāca
03,002.012a evam etan na saṃdeho rameyaṃ brāhmaṇaiḥ saha
03,002.012c nyūnabhāvāt tu paśyāmi pratyādeśam ivātmanaḥ
03,002.013a kathaṃ drakṣyāmi vaḥ sarvān svayam āhṛtabhojanān
03,002.013c madbhaktyā kliśyato 'narhān dhik pāpān dhṛtarāṣṭrajān
03,002.014 vaiśaṃpāyana uvāca
03,002.014a ity uktvā sa nṛpaḥ śocan niṣasāda mahītale
03,002.014c tam adhyātmaratir vidvāñ śaunako nāma vai dvijaḥ
03,002.014e yoge sāṃkhye ca kuśalo rājānam idam abravīt
03,002.015a śokasthānasahasrāṇi bhayasthānaśatāni ca
03,002.015c divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam
03,002.016a na hi jñānaviruddheṣu bahudoṣeṣu karmasu
03,002.016c śreyoghātiṣu sajjante buddhimanto bhavadvidhāḥ
03,002.017a aṣṭāṅgāṃ buddhim āhur yāṃ sarvāśreyovighātinīm
03,002.017c śrutismṛtisamāyuktāṃ sā rājaṃs tvayy avasthitā
03,002.017d*0007_01 śuśrūṣā śravaṇaṃ caiva grahaṇaṃ dhāraṇaṃ tathā
03,002.017d*0007_02 ūhāpoho 'pi vijñānaṃ tattvajñānaṃ ca dhīguṇāḥ
03,002.018a arthakṛcchreṣu durgeṣu vyāpatsu svajanasya ca
03,002.018c śārīramānasair duḥkhair na sīdanti bhavadvidhāḥ
03,002.019a śrūyatāṃ cābhidhāsyāmi janakena yathā purā
03,002.019c ātmavyavasthānakarā gītāḥ ślokā mahātmanā
03,002.020a manodehasamutthābhyāṃ duḥkhābhyām arditaṃ jagat
03,002.020c tayor vyāsasamāsābhyāṃ śamopāyam imaṃ śṛṇu
03,002.020d*0008_01 vyādhayo 'tra śarīre 'smin vātapittakaphodbhavāḥ
03,002.020d*0008_02 ajīrṇaprabhavāḥ sarve duḥkhāḥ pāpodbhavās tathā
03,002.021a vyādher aniṣṭasaṃsparśāc chramād iṣṭavivarjanāt
03,002.021c duḥkhaṃ caturbhiḥ śārīraṃ kāraṇaiḥ saṃpravartate
03,002.022a tad āśupratikārāc ca satataṃ cāvicintanāt
03,002.022c ādhivyādhipraśamanaṃ kriyāyogadvayena tu
03,002.023a matimanto hy ato vaidyāḥ śamaṃ prāg eva kurvate
03,002.023c mānasasya priyākhyānaiḥ saṃbhogopanayair nṛṇām
03,002.024a mānasena hi duḥkhena śarīram upatapyate
03,002.024c ayaḥpiṇḍena taptena kumbhasaṃstham ivodakam
03,002.025a mānasaṃ śamayet tasmāj jñānenāgnim ivāmbunā
03,002.025c praśānte mānase duḥkhe śārīram upaśāmyati
03,002.026a manaso duḥkhamūlaṃ tu sneha ity upalabhyate
03,002.026c snehāt tu sajjate jantur duḥkhayogam upaiti ca
03,002.027a snehamūlāni duḥkhāni snehajāni bhayāni ca
03,002.027c śokaharṣau tathāyāsaḥ sarvaṃ snehāt pravartate
03,002.028a snehāt karaṇarāgaś ca prajajñe vaiṣayas tathā
03,002.028c aśreyaskāv ubhāv etau pūrvas tatra guruḥ smṛtaḥ
03,002.029a koṭarāgnir yathāśeṣaṃ samūlaṃ pādapaṃ dahet
03,002.029c dharmārthinaṃ tathālpo 'pi rāgadoṣo vināśayet
03,002.030a viprayoge na tu tyāgī doṣadarśī samāgamāt
03,002.030c virāgaṃ bhajate jantur nirvairo niṣparigrahaḥ
03,002.031a tasmāt snehaṃ svapakṣebhyo mitrebhyo dhanasaṃcayāt
03,002.031c svaśarīrasamutthaṃ tu jñānena vinivartayet
03,002.032a jñānānviteṣu mukhyeṣu śāstrajñeṣu kṛtātmasu
03,002.032c na teṣu sajjate snehaḥ padmapatreṣv ivodakam
03,002.033a rāgābhibhūtaḥ puruṣaḥ kāmena parikṛṣyate
03,002.033c icchā saṃjāyate tasya tatas tṛṣṇā pravartate
03,002.034a tṛṣṇā hi sarvapāpiṣṭhā nityodvegakarī nṛṇām
03,002.034c adharmabahulā caiva ghorā pāpānubandhinī
03,002.035a yā dustyajā durmatibhir yā na jīryati jīryataḥ
03,002.035c yo 'sau prāṇāntiko rogas tāṃ tṛṣṇāṃ tyajataḥ sukham
03,002.036a anādyantā tu sā tṛṣṇā antardehagatā nṛṇām
03,002.036c vināśayati saṃbhūtā ayonija ivānalaḥ
03,002.037a yathaidhaḥ svasamutthena vahninā nāśam ṛcchati
03,002.037c tathākṛtātmā lobhena sahajena vinaśyati
03,002.038a rājataḥ salilād agneś corataḥ svajanād api
03,002.038b*0009_01 arthibhyaḥ kālatas tasmān nityam arthavatāṃ bhayam
03,002.038c bhayam arthavatāṃ nityaṃ mṛtyoḥ prāṇabhṛtām iva
03,002.039a yathā hy āmiṣam ākāśe pakṣibhiḥ śvāpadair bhuvi
03,002.039c bhakṣyate salile matsyais tathā sarveṇa vittavān
03,002.040a artha eva hi keṣāṃ cid anartho bhavitā nṛṇām
03,002.040c arthaśreyasi cāsakto na śreyo vindate naraḥ
03,002.040e tasmād arthāgamāḥ sarve manomohavivardhanāḥ
03,002.041a kārpaṇyaṃ darpamānau ca bhayam udvega eva ca
03,002.041c arthajāni viduḥ prājñā duḥkhāny etāni dehinām
03,002.042a arthasyopārjane duḥkhaṃ pālane ca kṣaye tathā
03,002.042c nāśe duḥkhaṃ vyaye duḥkhaṃ ghnanti caivārthakāraṇāt
03,002.043a arthā duḥkhaṃ parityaktuṃ pālitāś cāpi te 'sukhāḥ
03,002.043c duḥkhena cādhigamyante teṣāṃ nāśaṃ na cintayet
03,002.044a asaṃtoṣaparā mūḍhāḥ saṃtoṣaṃ yānti paṇḍitāḥ
03,002.044c anto nāsti pipāsāyāḥ saṃtoṣaḥ paramaṃ sukham
03,002.045a tasmāt saṃtoṣam eveha dhanaṃ paśyanti paṇḍitāḥ
03,002.045c anityaṃ yauvanaṃ rūpaṃ jīvitaṃ dravyasaṃcayaḥ
03,002.045e aiśvaryaṃ priyasaṃvāso gṛdhyed eṣu na paṇḍitaḥ
03,002.046a tyajeta saṃcayāṃs tasmāt tajjaṃ kleśaṃ saheta kaḥ
03,002.046c na hi saṃcayavān kaś cid dṛśyate nirupadravaḥ
03,002.047a ataś ca dharmibhiḥ pumbhir anīhārthaḥ praśasyate
03,002.047b*0010_01 dharmārthaṃ yasya vittehā varaṃ tasya nirīhatā
03,002.047c prakṣālanād dhi paṅkasya dūrād asparśanaṃ varam
03,002.048a yudhiṣṭhiraivam artheṣu na spṛhāṃ kartum arhasi
03,002.048c dharmeṇa yadi te kāryaṃ vimukteccho bhavārthataḥ
03,002.049 yudhiṣṭhira uvāca
03,002.049a nārthopabhogalipsārtham iyam arthepsutā mama
03,002.049c bharaṇārthaṃ tu viprāṇāṃ brahman kāṅkṣe na lobhataḥ
03,002.050a kathaṃ hy asmadvidho brahman vartamāno gṛhāśrame
03,002.050c bharaṇaṃ pālanaṃ cāpi na kuryād anuyāyinām
03,002.051a saṃvibhāgo hi bhūtānāṃ sarveṣām eva śiṣyate
03,002.051c tathaivāpacamānebhyaḥ pradeyaṃ gṛhamedhinā
03,002.052a tṛṇāni bhūmir udakaṃ vāk caturthī ca sūnṛtā
03,002.052c satām etāni geheṣu nocchidyante kadā cana
03,002.053a deyam ārtasya śayanaṃ sthitaśrāntasya cāsanam
03,002.053c tṛṣitasya ca pānīyaṃ kṣudhitasya ca bhojanam
03,002.054a cakṣur dadyān mano dadyād vācaṃ dadyāc ca sūnṛtām
03,002.054b*0011_01 utthāya cāsanaṃ dadyād eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
03,002.054c pratyudgamyābhigamanaṃ kuryān nyāyena cārcanam
03,002.055a aghihotram anaḍvāṃś ca jñātayo 'tithibāndhavāḥ
03,002.055c putradārabhṛtāś caiva nirdaheyur apūjitāḥ
03,002.056a nātmārthaṃ pācayed annaṃ na vṛthā ghātayet paśūn
03,002.056c na ca tat svayam aśnīyād vidhivad yan na nirvapet
03,002.057a śvabhyaś ca śvapacebhyaś ca vayobhyaś cāvaped bhuvi
03,002.057c vaiśvadevaṃ hi nāmaitat sāyaṃprātar vidhīyate
03,002.058a vighasāśī bhavet tasmān nityaṃ cāmṛtabhojanaḥ
03,002.058c vighasaṃ bhṛtyaśeṣaṃ tu yajñaśeṣaṃ tathāmṛtam
03,002.058d*0012_01 cakṣur dadyān mano dadyād vācaṃ dadyāc ca sūnṛtām
03,002.058d*0012_02 anuvrajed upāsīta sa yajñaḥ pañcadakṣiṇaḥ
03,002.058d*0012_03 yo dadyād aparikliṣṭam adhvani vartate
03,002.058d*0012_04 śrāntāyādṛṣṭapūrvāya tasya puṇyaphalaṃ mahat
03,002.059a etāṃ yo vartate vṛttiṃ vartamāno gṛhāśrame
03,002.059c tasya dharmaṃ paraṃ prāhuḥ kathaṃ vā vipra manyase
03,002.060 śaunaka uvāca
03,002.060a aho bata mahat kaṣṭaṃ viparītam idaṃ jagat
03,002.060c yenāpatrapate sādhur asādhus tena tuṣyati
03,002.061a śiśnodarakṛte 'prājñaḥ karoti vighasaṃ bahu
03,002.061c moharāgasamākrānta indriyārthavaśānugaḥ
03,002.062a hriyate budhyamāno 'pi naro hāribhir indriyaiḥ
03,002.062c vimūḍhasaṃjño duṣṭāśvair udbhrāntair iva sārathiḥ
03,002.063a ṣaḍindriyāṇi viṣayaṃ samāgacchanti vai yadā
03,002.063c tadā prādurbhavaty eṣāṃ pūrvasaṃkalpajaṃ manaḥ
03,002.064a mano yasyendriyagrāmaviṣayaṃ prati coditam
03,002.064c tasyautsukyaṃ saṃbhavati pravṛttiś copajāyate
03,002.065a tataḥ saṃkalpavīryeṇa kāmena viṣayeṣubhiḥ
03,002.065c viddhaḥ patati lobhāgnau jyotir lobhāt pataṃgavat
03,002.066a tato vihārair āhārair mohitaś ca viśāṃ pate
03,002.066c mahāmohamukhe magno nātmānam avabudhyate
03,002.067a evaṃ patati saṃsāre tāsu tāsv iha yoniṣu
03,002.067c avidyākarmatṛṣṇābhir bhrāmyamāṇo 'tha cakravat
03,002.068a brahmādiṣu tṛṇānteṣu hūteṣu parivartate
03,002.068c jale bhuvi tathākāśe jāyamānaḥ punaḥ punaḥ
03,002.069a abudhānāṃ gatis tv eṣā budhānām api me śṛṇu
03,002.069c ye dharme śreyasi ratā vimokṣaratayo janāḥ
03,002.070a yad idaṃ vedavacanaṃ kuru karma tyajeti ca
03,002.070c tasmād dharmān imān sarvān nābhimānāt samācaret
03,002.071a ijyādhyayanadānāni tapaḥ satyaṃ kṣamā damaḥ
03,002.071c alobha iti mārgo 'yaṃ dharmasyāṣṭavidhaḥ smṛtaḥ
03,002.072a tatra pūrvaś caturvargaḥ pitṛyānapathe sthitaḥ
03,002.072c kartavyam iti yat kāryaṃ nābhimānāt samācaret
03,002.073a uttaro devayānas tu sadbhir ācaritaḥ sadā
03,002.073c aṣṭāṅgenaiva mārgeṇa viśuddhātmā samācaret
03,002.074a samyak saṃkalpasaṃbandhāt samyak cendriyanigrahāt
03,002.074c samyag vrataviśeṣāc ca samyak ca gurusevanāt
03,002.075a samyag āhārayogāc ca samyak cādhyayanāgamāt
03,002.075c samyak karmopasaṃnyāsāt samyak cittanirodhanāt
03,002.075e evaṃ karmāṇi kurvanti saṃsāravijigīṣavaḥ
03,002.076a rāgadveṣavinirmuktā aiśvaryaṃ devatā gatāḥ
03,002.076c rudrāḥ sādhyās tathādityā vasavo 'thāśvināv api
03,002.076e yogaiśvaryeṇa saṃyuktā dhārayanti prajā imāḥ
03,002.077a tathā tvam api kaunteya śamam āsthāya puṣkalam
03,002.077c tapasā siddhim anviccha yogasiddhiṃ ca bhārata
03,002.078a pitṛmātṛmayī siddhiḥ prāptā karmamayī ca te
03,002.078c tapasā siddhim anviccha dvijānāṃ bharaṇāya vai
03,002.079a siddhā hi yad yad icchanti kurvate tad anugrahāt
03,002.079c tasmāt tapaḥ samāsthāya kuruṣvātmamanoratham
03,003.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,003.001a śaunakenaivam uktas tu kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,003.001c purohitam upāgamya bhrātṛmadhye 'bravīd idam
03,003.002a prasthitaṃ mānuyāntīme brāhmaṇā vedapāragāḥ
03,003.002c na cāsmi pālane śakto bahuduḥkhasamanvitaḥ
03,003.003a parityaktuṃ na śaknomi dānaśaktiś ca nāsti me
03,003.003c katham atra mayā kāryaṃ bhagavāṃs tad bravītu me
03,003.004a muhūrtam iva sa dhyātvā dharmeṇānviṣya tāṃ gatim
03,003.004c yudhiṣṭhiram uvācedaṃ dhaumyo dharmabhṛtāṃ varaḥ
03,003.005a purā sṛṣṭāni bhūtāni pīḍyante kṣudhayā bhṛśam
03,003.005c tato 'nukampayā teṣāṃ savitā svapitā iva
03,003.005d*0013_01 sāntvayitvā tato devaḥ prāṇikārye yuyoja ca
03,003.006a gatvottarāyaṇaṃ tejorasān uddhṛtya raśmibhiḥ
03,003.006c dakṣiṇāyanam āvṛtto mahīṃ niviśate raviḥ
03,003.007a kṣetrabhūte tatas tasminn oṣadhīr oṣadhīpatiḥ
03,003.007c divas tejaḥ samuddhṛtya janayām āsa vāriṇā
03,003.008a niṣiktaś candratejobhiḥ sūyate bhūgato raviḥ
03,003.008c oṣadhyaḥ ṣaḍrasā medhyās tadannaṃ prāṇināṃ bhuvi
03,003.009a evaṃ bhānumayaṃ hy annaṃ bhūtānāṃ prāṇadhāraṇam
03,003.009c pitaiṣa sarvabhūtānāṃ tasmāt taṃ śaraṇaṃ vraja
03,003.010a rājāno hi mahātmāno yonikarmaviśodhitāḥ
03,003.010c uddharanti prajāḥ sarvās tapa āsthāya puṣkalam
03,003.011a bhīmena kārtavīryeṇa vainyena nahuṣeṇa ca
03,003.011c tapoyogasamādhisthair uddhṛtā hy āpadaḥ prajāḥ
03,003.012a tathā tvam api dharmātman karmaṇā ca viśodhitaḥ
03,003.012c tapa āsthāya dharmeṇa dvijātīn bhara bhārata
03,003.013a evam uktas tu dhaumyena tat kālasadṛśaṃ vacaḥ
03,003.013b*0014_01 vipratyāgasamādhisthaḥ saṃyatātmā dṛḍhavrataḥ
03,003.013b*0015_01 tatas tv adhyāpayām āsa mantraṃ sarvārthasādhakam
03,003.013b*0015_02 aṣṭākṣaraṃ paraṃ mantram ārtasya satataṃ priyam
03,003.013c dharmarājo viśuddhātmā tapa ātiṣṭhad uttamam
03,003.014a puṣpopahārair balibhir arcayitvā divākaram
03,003.014b*0016_01 so 'vagāhya jalaṃ rājā devasyābhimukho 'bhavat
03,003.014c yogam āsthāya dharmātmā vāyubhakṣo jitendriyaḥ
03,003.014e gāṅgeyaṃ vāry upaspṛṣya prāṇāyāmena tasthivān
03,003.014f@001_0001 śuciḥ prayatavāg bhūtvā stotram ārabdhavāṃs tataḥ
03,003.014f@001_0001 yudhiṣṭhira uvāca
03,003.014f@001_0002 tvaṃ bhāno jagataś cakṣus tvam ātmā sarvadehinām
03,003.014f@001_0003 tvaṃ yoniḥ sarvabhūtānāṃ tvam ācāraḥ kriyāvatām
03,003.014f@001_0004 tvaṃ gatiḥ sarvasāṃkhyānāṃ yogināṃ tvaṃ parāyaṇam
03,003.014f@001_0005 anāvṛtārgaladvāraṃ tvaṃ gatis tvaṃ mumukṣatām
03,003.014f@001_0006 tvayā saṃdhāryate lokas tvayā lokaḥ prakāśyate
03,003.014f@001_0007 tvayā pavitrīkriyate nirvyājaṃ pālyate tvayā
03,003.014f@001_0008 tvām upasthāya kāle tu brāhmaṇā vedapāragāḥ
03,003.014f@001_0009 svaśākhāvihitair mantrair arcanty ṛṣigaṇārcitam
03,003.014f@001_0010 tava divyaṃ rathaṃ yāntam anuyānti varārthinaḥ
03,003.014f@001_0011 siddhacāraṇagandharvā yakṣaguhyakapannagāḥ
03,003.014f@001_0012 trayastriṃśac ca vai devās tathā vaimānikā gaṇāḥ
03,003.014f@001_0013 sopendrāḥ samahendrāś ca tvām iṣṭvā siddhim āgatāḥ
03,003.014f@001_0014 upayānty arcayitvā tu tvāṃ vai prāptamanorathāḥ
03,003.014f@001_0015 divyamandāramālābhis tūrṇaṃ vidyādharottamāḥ
03,003.014f@001_0016 guhyāḥ pitṛgaṇāḥ sapta ye divyā ye ca mānuṣāḥ
03,003.014f@001_0017 te pūjayitvā tvām eva gacchantyāśu pradhānatām
03,003.014f@001_0018 vasavo maruto rudrā ye ca sādhyā marīcipāḥ
03,003.014f@001_0019 vālakhilyādayaḥ siddhāḥ śreṣṭhatvaṃ prāṇināṃ gatāḥ
03,003.014f@001_0020 sabrahmakeṣu lokeṣu saptasv apy akhileṣu ca
03,003.014f@001_0021 na tad bhūtam ahaṃ manye yad arkād atiricyate
03,003.014f@001_0022 santi cānyāni sattvāni vīryavanti mahānti ca
03,003.014f@001_0023 na tu teṣāṃ tathā dīptiḥ prabhāvo vā yathā tava
03,003.014f@001_0024 jyotīṃṣi tvayi sarvāṇi tvaṃ sarvajyotiṣāṃ patiḥ
03,003.014f@001_0025 tvayi satyaṃ ca sattvaṃ ca sarve bhāvāś ca sāttvikāḥ
03,003.014f@001_0026 tvattejasā kṛtaṃ cakraṃ sunābhaṃ viśvakarmaṇā
03,003.014f@001_0027 devārīṇāṃ mado yena nāśitaḥ śārṅgadhanvanā
03,003.014f@001_0028 tvam ādāyāṃśubhis tejo nidāghe sarvadehinām
03,003.014f@001_0029 sarvauṣadhirasānāṃ ca punar varṣāsu muñcasi
03,003.014f@001_0030 tapanty anye dahanty anye garjanty anye tathā ghanāḥ
03,003.014f@001_0031 vidyotante pravarṣanti tava prāvṛṣi raśmayaḥ
03,003.014f@001_0032 na tathā sukhayaty agnir na prāvārā na kambalāḥ
03,003.014f@001_0033 śītavātārditaṃ loke yathā tava marīcayaḥ
03,003.014f@001_0034 trayodaśadvīpavatīṃ gobhir bhāsayase mahīm
03,003.014f@001_0035 trayāṇām api lokānāṃ hitāyaikaḥ pravartase
03,003.014f@001_0036 tava yady udayo na syād andhaṃ jagad idaṃ bhavet
03,003.014f@001_0037 na ca dharmārthakāmeṣu pravarteran manīṣiṇaḥ
03,003.014f@001_0038 ādhānapaśubandheṣṭimantrayajñatapaḥkriyāḥ
03,003.014f@001_0039 tvatprasādād avāpyante brahmakṣatraviśāṃ gaṇaiḥ
03,003.014f@001_0040 yad ahar brahmaṇaḥ proktaṃ sahasrayugasaṃmitam
03,003.014f@001_0041 tasya tvam ādir antaś ca kālajñaiḥ parikīrtitaḥ
03,003.014f@001_0042 manūnāṃ manuputrāṇāṃ jagato 'mānavasya ca
03,003.014f@001_0043 manvantarāṇāṃ sarveṣām īśvarāṇāṃ tvam īśvaraḥ
03,003.014f@001_0044 saṃhārakāle saṃprāpte tava krodhaviniḥsṛtaḥ
03,003.014f@001_0045 saṃvartakāgnis trailokyaṃ bhasmīkṛtyāvatiṣṭhate
03,003.014f@001_0046 tvaddīdhitisamutpannā nānāvarṇā mahāghanāḥ
03,003.014f@001_0047 sairāvatāḥ sāśanayaḥ kurvanty ābhūtasaṃplavam
03,003.014f@001_0048 kṛtvā dvādaśadhātmānaṃ dvādaśādityatāṃ gataḥ
03,003.014f@001_0049 saṃhṛtyaikārṇavaṃ sarvaṃ tvaṃ śoṣayasi raśmibhiḥ
03,003.014f@001_0050 tvām indram āhus tvaṃ rudras tvaṃ viṣṇus tvaṃ prajāpatiḥ
03,003.014f@001_0051 tvam agnis tvaṃ manaḥ sūkṣmaṃ prabhus tvaṃ brahma śāśvatam
03,003.014f@001_0052 tvaṃ haṃsaḥ savitā bhānur aṃśumālī vṛṣākapiḥ
03,003.014f@001_0053 vivasvān mihiraḥ pūṣā mitro dharmas tathaiva ca
03,003.014f@001_0054 sahasraraśmir ādityas tapanas tvaṃ gavāṃ patiḥ
03,003.014f@001_0055 mārtaṇḍo 'rko raviḥ sūryaḥ śaraṇyo dinakṛt tathā
03,003.014f@001_0056 divākaraḥ saptasaptir dhāmakeśī virocanaḥ
03,003.014f@001_0057 āśugāmī tamoghnaś ca haritāśvaś ca kīrtyase
03,003.014f@001_0058 saptamyām atha vā ṣaṣṭhyāṃ bhaktyā pūjāṃ karoti yaḥ
03,003.014f@001_0059 anirviṇṇo 'nahaṃkārī taṃ lakṣmīr bhajate naram
03,003.014f@001_0060 na teṣām āpadaḥ santi nādhayo vyādhayas tathā
03,003.014f@001_0061 ye tavānanyamanasaḥ kurvanty arcanavandanam
03,003.014f@001_0062 sarvarogair virahitāḥ sarvapāpavivarjitāḥ
03,003.014f@001_0063 tvadbhāvabhaktāḥ sukhino bhavanti cirajīvinaḥ
03,003.014f@001_0064 tvaṃ mamāpy annakāmasya sarvātithyaṃ cikīrṣataḥ
03,003.014f@001_0065 annam annapate dātum abhitaḥ śraddhayārhasi
03,003.014f@001_0066 ye ca te 'nucarāḥ sarve pādopāntaṃ samāśritāḥ
03,003.014f@001_0067 māṭharāruṇadaṇḍādyās tāṃs tān vande 'śanikṣubhān
03,003.014f@001_0068 kṣubhayā sahitā maitrī yāś cānyā bhūtamātaraḥ
03,003.014f@001_0069 tāś ca sarvā namasyāmi pāntu māṃ śaraṇāgatam
03,003.014f@001_0069 vaiśaṃpāyana uvāca
03,003.014f@001_0070 evaṃ stuto mahārāja bhāskaro lokabhāvanaḥ
03,003.015 janamejaya uvāca
03,003.015*0017_01 puṣpopahārair balibhir bahuśaś ca yathāvidhi
03,003.015*0017_02 sarvātmabhūtaṃ saṃpūjya yataprāṇo jitendriyaḥ
03,003.015a kathaṃ kurūṇām ṛṣabhaḥ sa tu rājā yudhiṣṭhiraḥ
03,003.015c viprārtham ārādhitavān sūryam adbhutavikramam
03,003.015d*0018_01 mayi sneho 'sti ced brahman yady anugrahabhāg aham
03,003.015d*0018_02 bhagavan nāsti ced guhyaṃ tac ca me brūhi sāṃpratam
03,003.016 vaiśaṃpāyana uvāca
03,003.016a śṛṇuṣvāvahito rājañ śucir bhūtvā samāhitaḥ
03,003.016c kṣaṇaṃ ca kuru rājendra sarvaṃ vakṣyāmy aśeṣataḥ
03,003.017a dhaumyena tu yatha proktaṃ pārthāya sumahātmane
03,003.017c nāmnām aṣṭaśataṃ puṇyaṃ tac chṛṇuṣva mahāmate
03,003.018a sūryo 'ryamā bhagas tvaṣṭā pūṣārkaḥ savitā raviḥ
03,003.018c gabhastimān ajaḥ kālo mṛtyur dhātā prabhākaraḥ
03,003.019a pṛthivy āpaś ca tejaś ca khaṃ vāyuś ca parāyaṇam
03,003.019c somo bṛhaspatiḥ śukro budho 'ṅgāraka eva ca
03,003.020a indro vivasvān dīptāṃśuḥ śuciḥ śauriḥ śanaiścaraḥ
03,003.020c brahmā viṣṇuś ca rudraś ca skando vaiśravaṇo yamaḥ
03,003.021a vaidyuto jāṭharaś cāgnir aindhanas tejasāṃ patiḥ
03,003.021c dharmadhvajo vedakartā vedāṅgo vedavāhanaḥ
03,003.022a kṛtaṃ tretā dvāparaś ca kaliḥ sarvāmarāśrayaḥ
03,003.022c kalā kāṣṭhā muhūrtāś ca pakṣā māsā ṛtus tathā
03,003.023a saṃvatsarakaro 'śvatthaḥ kālacakro vibhāvasuḥ
03,003.023c puruṣaḥ śāśvato yogī vyaktāvyaktaḥ sanātanaḥ
03,003.024a lokādhyakṣaḥ prajādhyakṣo viśvakarmā tamonudaḥ
03,003.024c varuṇaḥ sāgaro 'ṃśuś ca jīmūto jīvano 'rihā
03,003.025a bhūtāśrayo bhūtapatiḥ sarvabhūtaniṣevitaḥ
03,003.025b*0019_01 sraṣṭā saṃvartako vahniḥ sarvasyādir alolupaḥ
03,003.025b*0019_02 anantaḥ kapilo bhānuḥ
03,003.025c maṇiḥ suvarṇo bhūtādiḥ kāmadaḥ sarvatomukhaḥ
03,003.026a jayo viśālo varadaḥ śīghragaḥ prāṇadhāraṇaḥ
03,003.026a*0020_01 **** **** sarvadhātuniṣevitaḥ
03,003.026c dhanvantarir dhūmaketur ādidevo 'diteḥ sutaḥ
03,003.027a dvādaśātmāravindākṣaḥ pitā mātā pitāmahaḥ
03,003.027c svargadvāraṃ prajādvāraṃ mokṣadvāraṃ triviṣṭapam
03,003.028a dehakartā praśāntātmā viśvātmā viśvatomukhaḥ
03,003.028c carācarātmā sūkṣmātmā maitreṇa vapuṣānvitaḥ
03,003.029a etad vai kīrtanīyasya sūryasyaiva mahātmanaḥ
03,003.029c nāmnām aṣṭaśataṃ puṇyaṃ śakreṇoktaṃ mahātmanā
03,003.030a śakrāc ca nāradaḥ prāpto dhaumyaś ca tadanantaram
03,003.030c dhaumyād yudhiṣṭhiraḥ prāpya sarvān kāmān avāptavān
03,003.031a surapitṛgaṇayakṣasevitaṃ; hy asuraniśācarasiddhavanditam
03,003.031c varakanakahutāśanaprabhaṃ; tvam api manasy abhidhehi bhāskaram
03,003.032a sūryodaye yas tu samāhitaḥ paṭhet; sa putralābhaṃ dhanaratnasaṃcayān
03,003.032c labheta jātismaratāṃ sadā naraḥ; smṛtiṃ ca medhāṃ ca sa vindate parām
03,003.033a imaṃ stavaṃ devavarasya yo naraḥ; prakīrtayec chucisumanāḥ samāhitaḥ
03,003.033c sa mucyate śokadavāgnisāgarāl; labheta kāmān manasā yathepsitān
03,004.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,004.001a tato divākaraḥ prīto darśayām āsa pāṇḍavam
03,004.001c dīpyamānaḥ svavapuṣā jvalann iva hutāśanaḥ
03,004.002a yat te 'bhilaṣitaṃ rājan sarvam etad avāpsyasi
03,004.002c aham annaṃ pradāsyāmi sapta pañca ca te samāḥ
03,004.003a phalamūlāmiṣaṃ śākaṃ saṃskṛtaṃ yan mahānase
03,004.003b*0021_01 gṛhṇīṣva piṭharaṃ tāmraṃ mayā dattaṃ narādhipa
03,004.003b*0021_02 yāvad vāñchati pāñcālī pātreṇānena suvrata
03,004.003c caturvidhaṃ tadannādyam akṣayyaṃ te bhaviṣyati
03,004.003d*0022_01 itaś caturdaśe varṣe bhūyo rājyam avāpsyasi
03,004.003e dhanaṃ ca vividhaṃ tubhyam ity uktvāntaradhīyata
03,004.003f@002_0001 imaṃ stavaṃ prayatamānāḥ samādhinā
03,004.003f@002_0002 paṭhed ihānyo 'pi varaṃ samarthayan
03,004.003f@002_0003 tat tasya dadyāc ca ravir manīṣitaṃ
03,004.003f@002_0004 tad āpnuyād yady api tat sudurlabham
03,004.003f@002_0005 yaś cedaṃ dhārayen nityaṃ śṛṇuyād vāpy abhīkṣṇaśaḥ
03,004.003f@002_0006 putrārthī labhate putraṃ dhanārthī labhate dhanam
03,004.003f@002_0007 vidyārthī labhate vidyāṃ puruṣo 'py atha vā striyaḥ
03,004.003f@002_0008 ubhe saṃdhye paṭhen nityaṃ nārī vā puruṣo yadi
03,004.003f@002_0009 āpadaṃ prāpya mucyeta baddho mucyeta bandhanāt
03,004.003f@002_0010 etad brahmā dadau pūrvaṃ śakrāya sumahātmane
03,004.003f@002_0011 śakrāc ca nāradaḥ prāpto dhaumyas tu tadanantaram
03,004.003f@002_0012 dhaumyād yudhiṣṭhiraḥ prāpya sarvān kāmān avāptavān
03,004.003f@002_0013 saṃgrāme ca jayen nityaṃ vipulaṃ cāpnuyād vasu
03,004.003f@002_0014 mucyate sarvapāpebhyaḥ sūryalokaṃ sa gacchati
03,004.004a labdhvā varaṃ tu kaunteyo jalād uttīrya dharmavit
03,004.004c jagrāha pādau dhaumyasya bhrātṝṃś cāsvajatācyutaḥ
03,004.004d*0023_00 yudhiṣṭhira uvāca
03,004.004d*0023_01 tvatprasādād dvijaśreṣṭha yad iṣṭaṃ prāptavān aham
03,004.005a draupadyā saha saṃgamya paśyamāno 'bhyayāt prabhuḥ
03,004.005c mahānase tadānnaṃ tu sādhayām āsa pāṇḍavaḥ
03,004.006a saṃskṛtaṃ prasavaṃ yāti vanyam annaṃ caturvidham
03,004.006c akṣayyaṃ vardhate cānnaṃ tena bhojayate dvijān
03,004.007a bhuktavatsu ca vipreṣu bhojayitvānujān api
03,004.007c śeṣaṃ vighasasaṃjñaṃ tu paścād bhuṅkte yudhiṣṭhiraḥ
03,004.007e yudhiṣṭhiraṃ bhojayitvā śeṣam aśnāti pārṣatī
03,004.008a evaṃ divākarāt prāpya divākarasamadyutiḥ
03,004.008c kāmān mano 'bhilaṣitān brāhmaṇebhyo dadau prabhuḥ
03,004.009a purohitapurogāś ca tithinakṣatraparvasu
03,004.009c yajñiyārthāḥ pravartante vidhimantrapramāṇataḥ
03,004.010a tataḥ kṛtasvastyayanā dhaumyena saha pāṇḍavāḥ
03,004.010c dvijasaṃghaiḥ parivṛtāḥ prayayuḥ kāmyakaṃ vanam
03,005.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,005.001a vanaṃ praviṣṭeṣv atha pāṇḍaveṣu; prajñācakṣus tapyamāno 'mbikeyaḥ
03,005.001c dharmātmānaṃ viduram agādhabuddhiṃ; sukhāsīno vākyam uvāca rājā
03,005.002a prajñā ca te bhārgavasyeva śuddhā; dharmaṃ ca tvaṃ paramaṃ vettha sūkṣmam
03,005.002c samaś ca tvaṃ saṃmataḥ kauravāṇāṃ; pathyaṃ caiṣāṃ mama caiva bravīhi
03,005.003a evaṃ gate vidura yad adya kāryaṃ; paurāś ceme katham asmān bhajeran
03,005.003c te cāpy asmān noddhareyuḥ samūlān; na kāmaye tāṃś ca vinaśyamānān
03,005.003d*0024_01 saubalenaiva pāpena duryodhanahitaiṣiṇā
03,005.003d*0024_02 krūram ācaritaṃ karma na me priyam anuṣṭhitam
03,005.003d*0024_03 tathaivaṃ hi kṛte tatra tad bhavān vaktum arhati
03,005.003d*0024_04 uttaraṃ prāptakālaṃ ca kim anyan manyate kṣamam
03,005.003d*0024_05 nāsti dharme sahāyatvam iti me dīryate manaḥ
03,005.003d*0024_06 yatra pāṇḍusutāḥ sarve kliśyanti vanam āgatāḥ
03,005.004 vidura uvāca
03,005.004a trivargo 'yaṃ dharmamūlo narendra; rājyaṃ cedaṃ dharmamūlaṃ vadanti
03,005.004c dharme rājan vartamānaḥ svaśaktyā; putrān sarvān pāhi kuntīsutāṃś ca
03,005.005a sa vai dharmo vipraluptaḥ sabhāyāṃ; pāpātmabhiḥ saubaleyapradhānaiḥ
03,005.005c āhūya kuntīsutam akṣavatyāṃ; parājaiṣīt satyasaṃdhaṃ sutas te
03,005.006a etasya te duṣpraṇītasya rājañ; śeṣasyāhaṃ paripaśyāmy upāyam
03,005.006c yathā putras tava kauravya pāpān; mukto loke pratitiṣṭheta sādhu
03,005.007a tad vai sarvaṃ pāṇḍuputrā labhantāṃ; yat tad rājann atisṛṣṭaṃ tvayāsīt
03,005.007c eṣa dharmaḥ paramo yat svakena; rājā tuṣyen na parasveṣu gṛdhyet
03,005.007d*0025_01 yaśo na naśyej jñātibhedaś ca na syād
03,005.007d*0025_02 dharmo na syān naiva caivaṃ kṛte tvām
03,005.008a etat kāryaṃ tava sarvapradhānaṃ; teṣāṃ tuṣṭiḥ śakuneś cāvamānaḥ
03,005.008c evaṃ śeṣaṃ yadi putreṣu te syād; etad rājaṃs tvaramāṇaḥ kuruṣva
03,005.009a athaitad evaṃ na karoṣi rājan; dhruvaṃ kurūṇāṃ bhavitā vināśaḥ
03,005.009c na hi kruddho bhīmaseno 'rjuno vā; śeṣaṃ kuryāc chātravāṇām anīke
03,005.010a yeṣāṃ yoddhā savyasācī kṛtāstro; dhanur yeṣāṃ gāṇḍivaṃ lokasāram
03,005.010c yeṣāṃ bhīmo bāhuśālī ca yoddhā; teṣāṃ loke kiṃ nu na prāpyam asti
03,005.010d*0026_01 yeṣāṃ rājā dharmaputro mahātmā
03,005.010d*0026_02 teṣāṃ loke kiṃ nu duṣprāpam asti
03,005.011a uktaṃ pūrvaṃ jātamātre sute te; mayā yat te hitam āsīt tadānīm
03,005.011c putraṃ tyajemam ahitaṃ kulasyety; etad rājan na ca tat tvaṃ cakartha
03,005.011e idānīṃ te hitam uktaṃ na cet tvaṃ; kartāsi rājan paritaptāsi paścāt
03,005.012a yady etad evam anumantā sutas te; saṃprīyamāṇaḥ pāṇḍavair ekarājyam
03,005.012c tāpo na te vai bhavitā prītiyogāt; tvaṃ cen na gṛhṇāsi sutaṃ sahāyaiḥ
03,005.012e athāparo bhavati hi taṃ nigṛhya; pāṇḍoḥ putraṃ prakuruṣvādhipatye
03,005.012f*0027_01 dhruvaṃ vināśas tava putreṇa dhīman
03,005.012f*0027_02 sabandhuvargeṇa sahaiva rājabhiḥ
03,005.012f*0027_03 caturdaśe caiva varṣe narendra
03,005.012f*0027_04 kulakṣayaṃ prāpsyasi rājasiṃha
03,005.012f*0027_05 tasmāt kuruṣvādhipatye narendra
03,005.012f*0027_06 yudhiṣṭhiraṃ dharmavatāṃ variṣṭham
03,005.013a ajātaśatrur hi vimuktarāgo; dharmeṇemāṃ pṛthivīṃ śāstu rājan
03,005.013c tato rājan pārthivāḥ sarva eva; vaiśyā ivāsmān upatiṣṭhantu sadyaḥ
03,005.014a duryodhanaḥ śakuniḥ sūtaputraḥ; prītyā rājan pāṇḍuputrān bhajantām
03,005.014c duḥśāsano yācatu bhīmasenaṃ; sabhāmadhye drupadasyātmajāṃ ca
03,005.015a yudhiṣṭhiraṃ tvaṃ parisāntvayasva; rājye cainaṃ sthāpayasvābhipūjya
03,005.015c tvayā pṛṣṭaḥ kim aham anyad vadeyam; etat kṛtvā kṛtakṛtyo 'si rājan
03,005.016 dhṛtarāṣṭra uvāca
03,005.016a etad vākyaṃ vidura yat te sabhāyām; iha proktaṃ pāṇḍavān prāpya māṃ ca
03,005.016c hitaṃ teṣām ahitaṃ māmakānām; etat sarvaṃ mama nopaiti cetaḥ
03,005.017a idaṃ tv idānīṃ kuta eva niścitaṃ; teṣām arthe pāṇḍavānāṃ yad āttha
03,005.017c tenādya manye nāsi hito mameti; kathaṃ hi putraṃ pāṇḍavārthe tyajeyam
03,005.018a asaṃśayaṃ te 'pi mamaiva putrā; duryodhanas tu mama dehāt prasūtaḥ
03,005.018c svaṃ vai dehaṃ parahetos tyajeti; ko nu brūyāt samatām anvavekṣan
03,005.019a sa mā jihmaṃ vidura sarvaṃ bravīṣi; mānaṃ ca te 'ham adhikaṃ dhārayāmi
03,005.019c yathecchakaṃ gaccha vā tiṣṭha vā tvaṃ; susāntvyamānāpy asatī strī jahāti
03,005.020 vaiśaṃpāyana uvāca
03,005.020a etāvad uktvā dhṛtarāṣṭro 'nvapadyad; antarveśma sahasotthāya rājan
03,005.020c nedam astīty atha viduro bhāṣamāṇaḥ; saṃprādravad yatra pārthā babhūvuḥ
03,006.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,006.001a pāṇḍavās tu vane vāsam uddiśya bharatarṣabhāḥ
03,006.001c prayayur jāhnavīkūlāt kurukṣetraṃ sahānugāḥ
03,006.002a sarasvatīdṛṣadvatyau yamunāṃ ca niṣevya te
03,006.002c yayur vanenaiva vanaṃ satataṃ paścimāṃ diśam
03,006.003a tataḥ sarasvatīkūle sameṣu marudhanvasu
03,006.003c kāmyakaṃ nāma dadṛśur vanaṃ munijanapriyam
03,006.004a tatra te nyavasan vīrā vane bahumṛgadvije
03,006.004c anvāsyamānā munibhiḥ sāntvyamānāś ca bhārata
03,006.005a viduras tv api pāṇḍūnāṃ tadā darśanalālasaḥ
03,006.005c jagāmaikarathenaiva kāmyakaṃ vanam ṛddhimat
03,006.006a tato yātvā viduraḥ kānanaṃ tac; chīghrair aśvair vāhinā syandanena
03,006.006c dadarśāsīnaṃ dharmarājaṃ vivikte; sārdhaṃ draupadyā bhrātṛbhir brāhmaṇaiś ca
03,006.007a tato 'paśyad viduraṃ tūrṇam ārād; abhyāyāntaṃ satyasaṃdhaḥ sa rājā
03,006.007c athābravīd bhrātaraṃ bhīmasenaṃ; kiṃ nu kṣattā vakṣyati naḥ sametya
03,006.008a kaccin nāyaṃ vacanāt saubalasya; samāhvātā devanāyopayāti
03,006.008c kaccit kṣudraḥ śakunir nāyudhāni; jeṣyaty asmān punar evākṣavatyām
03,006.009a samāhūtaḥ kena cid ādraveti; nāhaṃ śakto bhīmasenāpayātum
03,006.009c gāṇḍīve vā saṃśayite kathaṃ cid; rājyaprāptiḥ saṃśayitā bhaven naḥ
03,006.010a tata utthāya viduraṃ pāṇḍaveyāḥ; pratyagṛhṇan nṛpate sarva eva
03,006.010c taiḥ satkṛtaḥ sa ca tān ājamīḍho; yathocitaṃ pāṇḍuputrān sameyāt
03,006.011a samāśvastaṃ viduraṃ te nararṣabhās; tato 'pṛcchann āgamanāya hetum
03,006.011c sa cāpi tebhyo vistarataḥ śaśaṃsa; yathāvṛtto dhṛtarāṣṭro ''mbikeyaḥ
03,006.012 vidura uvāca
03,006.012a avocan māṃ dhṛtarāṣṭro 'nuguptam; ajātaśatro parigṛhyābhipūjya
03,006.012c evaṃ gate samatām abhyupetya; pathyaṃ teṣāṃ mama caiva bravīhi
03,006.013a mayāpy uktaṃ yat kṣamaṃ kauravāṇāṃ; hitaṃ pathyaṃ dhṛtarāṣṭrasya caiva
03,006.013c tad vai pathyaṃ tan mano nābhyupaiti; tataś cāhaṃ kṣamam anyan na manye
03,006.014a paraṃ śreyaḥ pāṇḍaveyā mayoktaṃ; na me tac ca śrutavān āmbikeyaḥ
03,006.014c yathāturasyeva hi pathyam annaṃ; na rocate smāsya tad ucyamānam
03,006.015a na śreyase nīyate 'jātaśatro; strī śrotriyasyeva gṛhe praduṣṭā
03,006.015c bruvan na rucyai bharatarṣabhasya; patiḥ kumāryā iva ṣaṣṭivarṣaḥ
03,006.016a dhruvaṃ vināśo nṛpa kauravāṇāṃ; na vai śreyo dhṛtarāṣṭraḥ paraiti
03,006.016c yathā parṇe puṣkarasyeva siktaṃ; jalaṃ na tiṣṭhet pathyam uktaṃ tathāsmin
03,006.017a tataḥ kruddho dhṛtarāṣṭro 'bravīn māṃ; yatra śraddhā bhārata tatra yāhi
03,006.017c nāhaṃ bhūyaḥ kāmaye tvāṃ sahāyaṃ; mahīm imāṃ pālayituṃ puraṃ vā
03,006.018a so 'haṃ tyakto dhṛtarāṣṭreṇa rājaṃs; tvāṃ śāsitum upayātas tvarāvān
03,006.018c tad vai sarvaṃ yan mayoktaṃ sabhāyāṃ; tad dhāryatāṃ yat pravakṣyāmi bhūyaḥ
03,006.019a kleśais tīvrair yujyamānaḥ sapatnaiḥ; kṣamāṃ kurvan kālam upāsate yaḥ
03,006.019c saṃ vardhayan stokam ivāgnim ātmavān; sa vai bhuṅkte pṛthivīm eka eva
03,006.020a yasyāvibhaktaṃ vasu rājan sahāyais; tasya duḥkhe 'py aṃśabhājaḥ sahāyāḥ
03,006.020c sahāyānām eṣa saṃgrahaṇe 'bhyupāyaḥ; sahāyāptau pṛthivīprāptim āhuḥ
03,006.020d*0028_01 tasmāt satyaṃ satataṃ vai bruvāṇo
03,006.020d*0028_02 lokasya hṛdyo bhavatīti sadyaḥ
03,006.021a satyaṃ śreṣṭhaṃ pāṇḍava niṣpralāpaṃ; tulyaṃ cānnaṃ saha bhojyaṃ sahāyaiḥ
03,006.021c ātmā caiṣām agrato nātivarted; evaṃvṛttir vardhate bhūmipālaḥ
03,006.021d*0029_01 mitraiḥ putrair bhūmihastyaśvabhūri
03,006.021d*0029_02 mahīm imāṃ pālayituṃ purastāt
03,006.022 yudhiṣṭhira uvāca
03,006.022a evaṃ kariṣyāmi yathā bravīṣi; parāṃ buddhim upagamyāpramattaḥ
03,006.022c yac cāpy anyad deśakālopapannaṃ; tad vai vācyaṃ tat kariṣyāmi kṛtsnam
03,007.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,007.001a gate tu vidure rājann āśramaṃ pāṇḍavān prati
03,007.001c dhṛtarāṣṭro mahāprājñaḥ paryatapyata bhārata
03,007.001d*0030_01 vidurasya prabhāvaṃ ca saṃdhivigrahakāritam
03,007.001d*0030_02 vivṛddhiṃ ca parāṃ matvā pāṇḍavānāṃ bhaviṣyati
03,007.002a sa sabhādvāram āgamya vidurasmāramohitaḥ
03,007.002c samakṣaṃ pārthivendrāṇāṃ papātāviṣṭacetanaḥ
03,007.002d*0031_01 papāta sahasā rājā chinnadruma ivāvaśaḥ
03,007.003a sa tu labdhvā punaḥ saṃjñāṃ samutthāya mahītalāt
03,007.003c samīpopasthitaṃ rājā saṃjayaṃ vākyam abravīt
03,007.004a bhrātā mama suhṛc caiva sākṣād dharma ivāparaḥ
03,007.004c tasya smṛtvādya subhṛśaṃ hṛdayaṃ dīryatīva me
03,007.005a tam ānayasva dharmajñaṃ mama bhrātaram āśu vai
03,007.005c iti bruvan sa nṛpatiḥ karuṇaṃ paryadevayat
03,007.006a paścāttāpābhisaṃtapto vidurasmārakarśitaḥ
03,007.006c bhrātṛsnehād idaṃ rājan saṃjayaṃ vākyam abravīt
03,007.007a gaccha saṃjaya jānīhi bhrātaraṃ viduraṃ mama
03,007.007c yadi jīvati roṣeṇa mayā pāpena nirdhutaḥ
03,007.008a na hi tena mama bhrātrā susūkṣmam api kiṃ cana
03,007.008c vyalīkaṃ kṛtapūrvaṃ me prājñenāmitabuddhinā
03,007.009a sa vyalīkaṃ kathaṃ prāpto mattaḥ paramabuddhimān
03,007.009c na jahyāj jīvitaṃ prājñas taṃ gacchānaya saṃjaya
03,007.010a tasya tad vacanaṃ śrutvā rājñas tam anumānya ca
03,007.010c saṃjayo bāḍham ity uktvā prādravat kāmyakaṃ vanam
03,007.011a so 'cireṇa samāsādya tad vanaṃ yatra pāṇḍavāḥ
03,007.011c rauravājinasaṃvītaṃ dadarśātha yudhiṣṭhiram
03,007.012a vidureṇa sahāsīnaṃ brāhmaṇaiś ca sahasraśaḥ
03,007.012c bhrātṛbhiś cābhisaṃguptaṃ devair iva śatakratum
03,007.013a yudhiṣṭhiram athābhyetya pūjayām āsa saṃjayaḥ
03,007.013c bhīmārjunayamāṃś cāpi tadarhaṃ pratyapadyata
03,007.014a rājñā pṛṣṭaḥ sa kuśalaṃ sukhāsīnaś ca saṃjayaḥ
03,007.014c śaśaṃsāgamane hetum idaṃ caivābravīd vacaḥ
03,007.015a rājā smarati te kṣattar dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
03,007.015c taṃ paśya gatvā tvaṃ kṣipraṃ saṃjīvaya ca pārthivam
03,007.016a so 'numānya naraśreṣṭhān pāṇḍavān kurunandanān
03,007.016c niyogād rājasiṃhasya gantum arhasi mānada
03,007.017a evam uktas tu viduro dhīmān svajanavatsalaḥ
03,007.017c yudhiṣṭhirasyānumate punar āyād gajāhvayam
03,007.017d*0032_01 so 'bhigatvā tadā veśma rājñaḥ samabhivādya ca
03,007.017d*0032_02 upātiṣṭhan mahātmānaṃ rājānaṃ preṣyavat tadā
03,007.018a tam abravīn mahāprājñaṃ dhṛtarāṣṭraḥ pratāpavān
03,007.018c diṣṭyā prāpto 'si dharmajña diṣṭyā smarasi me 'nagha
03,007.019a adya rātrau divā cāhaṃ tvatkṛte bharatarṣabha
03,007.019c prajāgare prapaśyāmi vicitraṃ deham ātmanaḥ
03,007.020a so 'ṅkam ādāya viduraṃ mūrdhny upāghrāya caiva ha
03,007.020c kṣamyatām iti covāca yad ukto 'si mayā ruṣā
03,007.020d*0033_01 dhṛtarāṣṭro mahārāja bhrātṛsnehād uvāca ha
03,007.020d*0033_02 yudhiṣṭhiras tu kuśalī bhrātṛbhiḥ saha tiṣṭhati
03,007.020d*0033_03 atha rātriṃ dinaṃ cāhaṃ tvatkṛte bharatarṣabha
03,007.020d*0033_04 prītas tvam eva me nityaṃ bhrātā sarvaguṇānvitaḥ
03,007.021 vidura uvāca
03,007.021a kṣāntam eva mayā rājan gurur naḥ paramo bhavān
03,007.021c tathā hy asmy āgataḥ kṣipraṃ tvaddarśanaparāyaṇaḥ
03,007.022a bhavanti hi naravyāghra puruṣā dharmacetasaḥ
03,007.022c dīnābhipātino rājan nātra kāryā vicāraṇā
03,007.023a pāṇḍoḥ sutā yādṛśā me tādṛśā me sutās tava
03,007.023c dīnā iti hi me buddhir abhipannādya tān prati
03,007.024 vaiśaṃpāyana uvāca
03,007.024a anyonyam anunīyaivaṃ bhrātarau tau mahādyutī
03,007.024c viduro dhṛtarāṣṭraś ca lebhāte paramāṃ mudam
03,008.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,008.001a śrutvā ca viduraṃ prāptaṃ rājñā ca parisāntvitam
03,008.001c dhṛtarāṣṭrātmajo rājā paryatapyata durmatiḥ
03,008.002a sa saubalaṃ samānāyya karṇaduḥśāsanāv api
03,008.002c abravīd vacanaṃ rājā praviśyābuddhijaṃ tamaḥ
03,008.003a eṣa pratyāgato mantrī dhṛtarāṣṭrasya saṃmataḥ
03,008.003c viduraḥ pāṇḍuputrāṇāṃ suhṛd vidvān hite rataḥ
03,008.004a yāvad asya punar buddhiṃ viduro nāpakarṣati
03,008.004c pāṇḍavānayane tāvan mantrayadhvaṃ hitaṃ mama
03,008.005a atha paśyāmy ahaṃ pārthān prāptān iha kathaṃ cana
03,008.005c punaḥ śoṣaṃ gamiṣyāmi nirāsur niravagrahaḥ
03,008.006a viṣam udbandhanaṃ vāpi śastram agnipraveśanam
03,008.006c kariṣye na hi tān ṛddhān punar draṣṭum ihotsahe
03,008.007 śakunir uvāca
03,008.007a kiṃ bāliṣāṃ matiṃ rājann āsthito 'si viśāṃ pate
03,008.007c gatās te samayaṃ kṛtvā naitad evaṃ bhaviṣyati
03,008.008a satyavākye sthitāḥ sarve pāṇḍavā bharatarṣabha
03,008.008c pitus te vacanaṃ tāta na grahīṣyanti karhi cit
03,008.009a atha vā te grahīṣyanti punar eṣyanti vā puram
03,008.009b*0034_01 athāgamiṣyanti punaḥ pāṇḍavā vāraṇāhvayam
03,008.009c nirasya samayaṃ bhūyaḥ paṇo 'smākaṃ bhaviṣyati
03,008.010a sarve bhavāmo madhyasthā rājñaś chandānuvartinaḥ
03,008.010c chidraṃ bahu prapaśyantaḥ pāṇḍavānāṃ susaṃvṛtāḥ
03,008.011 duḥśāsana uvāca
03,008.011a evam etan mahāprājña yathā vadasi mātula
03,008.011c nityaṃ hi me kathayatas tava buddhir hi rocate
03,008.011d*0035_01 tathā tad bhavitā rājan nānyathā tad bhaviṣyati
03,008.011d*0036_01 nāgamiṣyanti te vīrā akṛtvā kālasaṃvidam
03,008.011d*0036_02 āgaccheyuś ca te mohāt punar dyūtaṃ na saṃśayaḥ
03,008.012 karṇa uvāca
03,008.012a kāmam īkṣāmahe sarve duryodhana tavepsitam
03,008.012c aikamatyaṃ hi no rājan sarveṣām eva lakṣyate
03,008.013 vaiśaṃpāyana uvāca
03,008.013a evam uktas tu karṇena rājā duryodhanas tadā
03,008.013c nātihṛṣṭamanāḥ kṣipram abhavat sa parāṅmukhaḥ
03,008.014a upalabhya tataḥ karṇo vivṛtya nayane śubhe
03,008.014c roṣād duḥśāsanaṃ caiva saubaleyaṃ ca tāv ubhau
03,008.015a uvāca paramakruddha udyamyātmānam ātmanā
03,008.015c aho mama mataṃ yat tan nibodhata narādhipāḥ
03,008.016a priyaṃ sarve cikīrṣāmo rājñaḥ kiṃkarapāṇayaḥ
03,008.016c na cāsya śaknumaḥ sarve priye sthātum atandritāḥ
03,008.017a vayaṃ tu śastrāṇy ādāya rathān āsthāya daṃśitāḥ
03,008.017c gacchāmaḥ sahitā hantuṃ pāṇḍavān vanagocarān
03,008.018a teṣu sarveṣu śānteṣu gateṣv aviditāṃ gatim
03,008.018c nirvivādā bhaviṣyanti dhārtarāṣṭrās tathā vayam
03,008.019a yāvad eva paridyūnā yāvac chokaparāyaṇāḥ
03,008.019c yāvan mitravihīnāś ca tāvac chakyā mataṃ mama
03,008.020a tasya tad vacanaṃ śrutvā pūjayantaḥ punaḥ punaḥ
03,008.020c bāḍham ity eva te sarve pratyūcuḥ sūtajaṃ tadā
03,008.020d*0037_01 etat kṛtyatamaṃ rājñaḥ kauravyasya mahātmanaḥ
03,008.021a evam uktvā tu saṃkruddhā rathaiḥ sarve pṛthak pṛthak
03,008.021c niryayuḥ pāṇḍavān hantuṃ saṃghaśaḥ kṛtaniścayāḥ
03,008.022a tān prasthitān parijñāya kṛṣṇadvaipāyanas tadā
03,008.022c ājagāma viśuddhātmā dṛṣṭvā divyena cakṣuṣā
03,008.023a pratiṣidhyātha tān sarvān bhagavāṃl lokapūjitaḥ
03,008.023c prajñācakṣuṣam āsīnam uvācābhyetya satvaraḥ
03,009.001 vyāsa uvāca
03,009.001a dhṛtarāṣṭra mahāprājña nibodha vacanaṃ mama
03,009.001c vakṣyāmi tvā kauravāṇāṃ sarveṣāṃ hitam uttamam
03,009.002a na me priyaṃ mahābāho yad gatāḥ pāṇḍavā vanam
03,009.002c nikṛtyā nirjitāś caiva duryodhanavaśānugaiḥ
03,009.003a te smarantaḥ parikleśān varṣe pūrṇe trayodaśe
03,009.003c vimokṣyanti viṣaṃ kruddhāḥ karaveyeṣu bhārata
03,009.004a tad ayaṃ kiṃ nu pāpātmā tava putraḥ sumandadhīḥ
03,009.004c pāṇḍavān nityasaṃkruddho rājyahetor jighāṃsati
03,009.005a vāryatāṃ sādhv ayaṃ mūḍhaḥ śamaṃ gacchatu te sutaḥ
03,009.005c vanasthāṃs tān ayaṃ hantum icchan prāṇair vimokṣyate
03,009.006a yathāha viduraḥ prājño yathā bhīṣmo yathā vayam
03,009.006c yathā kṛpaś ca droṇaś ca tathā sādhu vidhīyatām
03,009.007a vigraho hi mahāprājña svajanena vigarhitaḥ
03,009.007c adharmyam ayaśasyaṃ ca mā rājan pratipadyathāḥ
03,009.008a samīkṣā yādṛśī hy asya pāṇḍavān prati bhārata
03,009.008c upekṣyamāṇā sā rājan mahāntam anayaṃ spṛśet
03,009.009a atha vāyaṃ sumandātmā vanaṃ gacchatu te sutaḥ
03,009.009c pāṇḍavaiḥ sahito rājann eka evāsahāyavān
03,009.010a tataḥ saṃsargajaḥ snehaḥ putrasya tava pāṇḍavaiḥ
03,009.010c yadi syāt kṛtakāryo 'dya bhaves tvaṃ manujeśvara
03,009.011a atha vā jāyamānasya yac chīlam anujāyate
03,009.011c śrūyate tan mahārāja nāmṛtasyāpasarpati
03,009.012a kathaṃ vā manyate bhīṣmo droṇo vā viduro 'pi vā
03,009.012c bhavān vātra kṣamaṃ kāryaṃ purā cārtho 'tivartate
03,010.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
03,010.001a bhagavan nāham apy etad rocaye dyūtasaṃstavam
03,010.001c manye tad vidhinākramya kārito 'smīti vai mune
03,010.002a naitad rocayate bhīṣmo na droṇo viduro na ca
03,010.002c gāndhārī necchati dyūtaṃ tac ca mohāt pravartitam
03,010.003a parityaktuṃ na śaknomi duryodhanam acetanam
03,010.003c putrasnehena bhagavañ jānann api yatavrata
03,010.004 vyāsa uvāca
03,010.004a vaicitravīrya nṛpate satyam āha yathā bhavān
03,010.004c dṛḍhaṃ vedmi paraṃ putraṃ paraṃ putrān na vidyate
03,010.005a indro 'py aśrunipātena surabhyā pratibodhitaḥ
03,010.005c anyaiḥ samṛddhair apy arthair na sutād vidyate param
03,010.006a atra te vartayiṣyāmi mahad ākhyānam uttamam
03,010.006c surabhyāś caiva saṃvādam indrasya ca viśāṃ pate
03,010.007a triviṣṭapagatā rājan surabhiḥ prārudat kila
03,010.007c gavāṃ māta purā tāta tām indro 'nvakṛpāyata
03,010.008 indra uvāca
03,010.008a kim idaṃ rodiṣi śubhe kaccit kṣemaṃ divaukasām
03,010.008c mānuṣeṣv atha vā goṣu naitad alpaṃ bhaviṣyati
03,010.009 surabhir uvāca
03,010.009a vinipāto na vaḥ kaś cid dṛśyate tridaśādhipa
03,010.009c ahaṃ tu putraṃ śocāmi tena rodimi kauśika
03,010.010a paśyainaṃ karṣakaṃ raudraṃ durbalaṃ mama putrakam
03,010.010c pratodenābhinighnantaṃ lāṅgalena nipīḍitam
03,010.011a etaṃ dṛṣṭvā bhṛśaṃ śrantaṃ vadhyamānaṃ surādhipa
03,010.011c kṛpāviṣṭāsmi devendra manaś codvijate mama
03,010.012a ekas tatra balopeto dhuram udvahate 'dhikām
03,010.012c aparo 'lpabalaprāṇaḥ kṛśo dhamanisaṃtataḥ
03,010.012e kṛcchrād udvahate bhāraṃ taṃ vai śocāmi vāsava
03,010.013a vadhyamānaḥ pratodena tudyamānaḥ punaḥ punaḥ
03,010.013c naiva śaknoti taṃ bhāram udvoḍhuṃ paśya vāsava
03,010.014a tato 'haṃ tasya duḥkhārtā viraumi bhṛśaduḥkhitā
03,010.014c aśrūṇy āvartayantī ca netrābhyāṃ karuṇāyatī
03,010.015 indra uvāca
03,010.015a tava putrasahasreṣu pīḍyamāneṣu śobhane
03,010.015c kiṃ kṛpāyitam asty atra putra eko 'tra pīḍyate
03,010.016 surabhir uvāca
03,010.016a yadi putrasahasraṃ me sarvatra samam eva me
03,010.016c dīnasya tu sataḥ śakra putrasyābhyadhikā kṛpā
03,010.017 vyāsa uvāca
03,010.017a tad indraḥ surabhīvākyaṃ niśamya bhṛśavismitaḥ
03,010.017c jīvitenāpi kauravya mene 'bhyadhikam ātmajam
03,010.018a pravavarṣa ca tatraiva sahasā toyam ulbaṇam
03,010.018c karṣakasyācaran vighnaṃ bhagavān pākaśāsanaḥ
03,010.019a tad yathā surabhiḥ prāha samam evāstu te tathā
03,010.019c suteṣu rājan sarveṣu dīneṣv abhyadhikā kṛpā
03,010.020a yādṛśo me sutaḥ paṇḍus tādṛśo me 'si putraka
03,010.020c viduraś ca mahāprājñaḥ snehād etad bravīmy aham
03,010.021a cirāya tava putrāṇāṃ śatam ekaś ca pārthiva
03,010.021c pāṇḍoḥ pañcaiva lakṣyante te 'pi mandāḥ suduḥkhitāḥ
03,010.022a kathaṃ jīveyur atyantaṃ kathaṃ vardheyur ity api
03,010.022c iti dīneṣu pārtheṣu mano me paritapyate
03,010.023a yadi pārthiva kauravyāñ jīvamānān ihecchasi
03,010.023c duryodhanas tava sutaḥ śamaṃ gacchatu pāṇḍavaiḥ
03,011.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
03,011.001a evam etan mahāprājña yathā vadasi no mune
03,011.001c ahaṃ caiva vijānāmi sarve ceme narādhipāḥ
03,011.002a bhavāṃs tu manyate sādhu yat kurūṇāṃ sukhodayam
03,011.002c tad eva viduro 'py āha bhīṣmo droṇaś ca māṃ mune
03,011.003a yadi tv aham anugrāhyaḥ kauraveṣu dayā yadi
03,011.003c anuśādhi durātmānaṃ putraṃ duryodhanaṃ mama
03,011.004 vyāsa uvāca
03,011.004a ayam āyāti vai rājan maitreyo bhagavān ṛṣiḥ
03,011.004c anvīya pāṇḍavān bhrātṝn ihaivāsmad didṛkṣayā
03,011.005a eṣa duryodhanaṃ putraṃ tava rājan mahān ṛṣiḥ
03,011.005c anuśāstā yathānyāyaṃ śamāyāsya kulasya te
03,011.006a brūyād yad eṣa rājendra tat kāryam aviśaṅkayā
03,011.006c akriyāyāṃ hi kāryasya putraṃ te śapsyate ruṣā
03,011.007 vaiśaṃpāyana uvāca
03,011.007a evam uktvā yayau vyāso maitreyaḥ pratyadṛśyata
03,011.007b*0038_01 tam āgatam ṛṣiṃ dṛṣṭvā dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ
03,011.007b*0038_02 pūjayitvā yathānyāyaṃ papracchāgamanakriyām
03,011.007c pūjayā pratijagrāha saputras taṃ narādhipaḥ
03,011.008a dattvārghyādyāḥ kriyāḥ sarvā viśrāntaṃ munipuṃgavam
03,011.008c praśrayeṇābravīd rājā dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
03,011.009a sukhenāgamanaṃ kaccid bhagavan kurujāṅgale
03,011.009c kaccit kuśalino vīrā bhrātaraḥ pañca pāṇḍavāḥ
03,011.010a samaye sthātum icchanti kaccic ca puruṣarṣabhāḥ
03,011.010c kaccit kurūṇāṃ saubhrātram avyucchinnaṃ bhaviṣyati
03,011.011 maitreya uvāca
03,011.011a tīrthayātrām anukrāman prāpto 'smi kurujāṅgalam
03,011.011c yadṛcchayā dharmarājaṃ dṛṣṭavān kāmyake vane
03,011.012a taṃ jaṭājinasaṃvītaṃ tapovananivāsinam
03,011.012c samājagmur mahātmānaṃ draṣṭuṃ munigaṇāḥ prabho
03,011.013a tatrāśrauṣaṃ mahārāja putrāṇāṃ tava vibhramam
03,011.013c anayaṃ dyūtarūpeṇa mahāpāyam upasthitam
03,011.014a tato 'haṃ tvām anuprāptaḥ kauravāṇām avekṣayā
03,011.014c sadā hy abhyadhikaḥ snehaḥ prītiś ca tvayi me prabho
03,011.015a naitad aupayikaṃ rājaṃs tvayi bhīṣme ca jīvati
03,011.015c yad anyonyena te putrā virudhyante narādhipa
03,011.016a meḍhībhūtaḥ svayaṃ rājan nigrahe pragrahe bhavān
03,011.016c kimartham anayaṃ ghoram utpatantam upekṣase
03,011.017a dasyūnām iva yadvṛttaṃ sabhāyāṃ kurunandana
03,011.017c tena na bhrājase rājaṃs tāpasānāṃ samāgame
03,011.018 vaiśaṃpāyana uvāca
03,011.018a tato vyāvṛtya rājānaṃ duryodhanam amarṣaṇam
03,011.018c uvāca ślakṣṇayā vācā maitreyo bhagavān ṛṣiḥ
03,011.019a duryodhana mahābāho nibodha vadatāṃ vara
03,011.019c vacanaṃ me mahāprājña bruvato yad dhitaṃ tava
03,011.020a mā druhaḥ pāṇḍavān rājan kuruṣva hitam ātmanaḥ
03,011.020c pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca lokasya ca nararṣabha
03,011.021a te hi sarve naravyāghrāḥ śūrā vikrāntayodhinaḥ
03,011.021c sarve nāgāyutaprāṇā vajrasaṃhananā dṛḍhāḥ
03,011.022a satyavrataparāḥ sarve sarve puruṣamāninaḥ
03,011.022c hantāro devaśatrūṇāṃ rakṣasāṃ kāmarūpiṇām
03,011.022e hiḍimbabakamukhyānāṃ kirmīrasya ca rakṣasaḥ
03,011.023a itaḥ pracyavatāṃ rātrau yaḥ sa teṣāṃ mahātmanām
03,011.023c āvṛtya mārgaṃ raudrātmā tasthau girir ivācalaḥ
03,011.024a taṃ bhīmaḥ samaraślāghī balena balināṃ varaḥ
03,011.024c jaghāna paśumāreṇa vyāghraḥ kṣudramṛgaṃ yathā
03,011.025a paśya digvijaye rājan yathā bhīmena pātitaḥ
03,011.025c jarāsaṃdho maheṣvāso nāgāyutabalo yudhi
03,011.026a saṃbandhī vāsudevaś ca yeṣāṃ śyālaś ca pārṣataḥ
03,011.026c kas tān yudhi samāsīta jarāmaraṇavān naraḥ
03,011.027a tasya te śama evāstu pāṇḍavair bharatarṣabha
03,011.027c kuru me vacanaṃ rājan mā mṛtyuvaśam anvagāḥ
03,011.028a evaṃ tu bruvatas tasya maitreyasya viśāṃ pate
03,011.028c ūruṃ gajakarākāraṃ kareṇābhijaghāna saḥ
03,011.029a duryodhanaḥ smitaṃ kṛtvā caraṇenālikhan mahīm
03,011.029c na kiṃ cid uktvā durmedhās tasthau kiṃ cid avāṅmukhaḥ
03,011.030a tam aśuśrūṣamāṇaṃ tu vilikhantaṃ vasuṃdharām
03,011.030c dṛṣṭvā duryodhanaṃ rājan maitreyaṃ kopa āviśat
03,011.031a sa kopavaśam āpanno maitreyo munisattamaḥ
03,011.031c vidhinā saṃprayuktaś ca śāpāyāsya mano dadhe
03,011.032a tataḥ sa vāry upaspṛśya kopasaṃraktalocanaḥ
03,011.032c maitreyo dhārtarāṣṭraṃ tam aśapad duṣṭacetasam
03,011.033a yasmāt tvaṃ mām anādṛtya nemāṃ vācaṃ cikīrṣasi
03,011.033c tasmād asyābhimānasya sadyaḥ phalam avāpnuhi
03,011.034a tvadabhidrohasaṃyuktaṃ yuddham utpatsyate mahat
03,011.034c yatra bhīmo gadāpātais tavoruṃ bhetsyate balī
03,011.035a ity evam ukte vacane dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ
03,011.035c prasādayām āsa muniṃ naitad evaṃ bhaved iti
03,011.036 maitreya uvāca
03,011.036a śamaṃ yāsyati cet putras tava rājan yathā tathā
03,011.036c śāpo na bhavitā tāta viparīte bhaviṣyati
03,011.037 vaiśaṃpāyana uvāca
03,011.037a sa vilakṣas tu rājendra duryodhanapitā tadā
03,011.037c maitreyaṃ prāha kirmīraḥ kathaṃ bhīmena pātitaḥ
03,011.038 maitreya uvāca
03,011.038a nāhaṃ vakṣyāmy asūyā te na te śuśrūṣate sutaḥ
03,011.038c eṣa te viduraḥ sarvam ākhyāsyati gate mayi
03,011.039 vaiśaṃpāyana uvāca
03,011.039a ity evam uktvā maitreyaḥ prātiṣṭhata yathāgatam
03,011.039c kirmīravadhasaṃvigno bahir duryodhano 'gamat
03,012.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
03,012.001a kirmīrasya vadhaṃ kṣattaḥ śrotum icchāmi kathyatām
03,012.001c rakṣasā bhīmasenasya katham āsīt samāgamaḥ
03,012.002 vidura uvāca
03,012.002a śṛṇu bhīmasya karmedam atimānuṣakarmaṇaḥ
03,012.002c śrutapūrvaṃ mayā teṣāṃ kathānteṣu punaḥ punaḥ
03,012.002d*0039_01 yaṃ jaghānaikacakrāyāṃ bhīmo bhīmaparākramaḥ
03,012.002d*0039_02 rākṣasaṃ krodhatāmrākṣaṃ darpotsiktaṃ balādhikam
03,012.002d*0039_03 tasya bhrātā mahāvīryaḥ kanīyān uruvikramaḥ
03,012.002d*0039_04 bhrātṛnāśasamutthena channo vyasanabhasmanā
03,012.002d*0039_05 bhīmasenāntaraprepsuś cacāra pṛthivīm imām
03,012.002d*0039_06 sa nirjitān upāśrauṣīt pāṇḍavān anulakṣaye
03,012.003a itaḥ prayātā rājendra pāṇḍavā dyūtanirjitāḥ
03,012.003c jagmus tribhir ahorātraiḥ kāmyakaṃ nāma tad vanam
03,012.004a rātrau niśīthe svābhīle gate 'rdhasamaye nṛpa
03,012.004c pracāre puruṣādānāṃ rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām
03,012.005a tad vanaṃ tāpasā nityaṃ śeṣāś ca vanacāriṇaḥ
03,012.005c dūrāt pariharanti sma puruṣādabhayāt kila
03,012.006a teṣāṃ praviśatāṃ tatra mārgam āvṛtya bhārata
03,012.006c dīptākṣaṃ bhīṣaṇaṃ rakṣaḥ solmukaṃ pratyadṛśyata
03,012.007a bāhū mahāntau kṛtvā tu tathāsyaṃ ca bhayānakam
03,012.007c sthitam āvṛtya panthānaṃ yena yānti kurūdvahāḥ
03,012.008a daṣṭoṣṭhadaṃṣṭraṃ tāmrākṣaṃ pradīptordhvaśiroruham
03,012.008c sārkaraśmitaḍiccakraṃ sabalākam ivāmbudam
03,012.009a sṛjantaṃ rākṣasīṃ māyāṃ mahārāvavirāviṇam
03,012.009c muñcantaṃ vipulaṃ nādaṃ satoyam iva toyadam
03,012.010a tasya nādena saṃtrastāḥ pakṣiṇaḥ sarvatodiśam
03,012.010c vimuktanādāḥ saṃpetuḥ sthalajā jalajaiḥ saha
03,012.011a saṃpradrutamṛgadvīpimahiṣarkṣasamākulam
03,012.011c tad vanaṃ tasya nādena saṃprasthitam ivābhavat
03,012.012a tasyoruvātābhihatā tāmrapallavabāhavaḥ
03,012.012c vidūrajātāś ca latāḥ samāśliṣyanta pādapān
03,012.013a tasmin kṣaṇe 'tha pravavau māruto bhṛśadāruṇaḥ
03,012.013c rajasā saṃvṛtaṃ tena naṣṭarṣkam abhavan nabhaḥ
03,012.014a pañcānāṃ pāṇḍuputrāṇām avijñāto mahāripuḥ
03,012.014c pañcānām indriyāṇāṃ tu śokavega ivātulaḥ
03,012.015a sa dṛṣṭvā pāṇḍavān dūrāt kṛṣṇājinasamāvṛtān
03,012.015c āvṛṇot tad vanadvāraṃ maināka iva parvataḥ
03,012.016a taṃ samāsādya vitrastā kṛṣṇā kamalalocanā
03,012.016c adṛṣṭapūrvaṃ saṃtrāsān nyamīlayata locane
03,012.017a duḥśāsanakarotsṛṣṭaviprakīrṇaśiroruhā
03,012.017c pañcaparvatamadhyasthā nadīvākulatāṃ gatā
03,012.018a momuhyamānāṃ tāṃ tatra jagṛhuḥ pañca pāṇḍavāḥ
03,012.018c indriyāṇi prasaktāni viṣayeṣu yathā ratim
03,012.019a atha tāṃ rākṣasīṃ māyām utthitāṃ ghoradarśanām
03,012.019c rakṣoghnair vividhair mantrair dhaumyaḥ samyakprayojitaiḥ
03,012.019e paśyatāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ nāśayām āsa vīryavān
03,012.020a sa naṣṭamāyo 'tibalaḥ krodhavisphāritekṣaṇaḥ
03,012.020c kāmamūrtidharaḥ kṣudraḥ kālakalpo vyadṛśyata
03,012.021a tam uvāca tato rājā dīrghaprajño yudhiṣṭhiraḥ
03,012.021c ko bhavān kasya vā kiṃ te kriyatāṃ kāryam ucyatām
03,012.022a pratyuvācātha tad rakṣo dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
03,012.022c ahaṃ bakasya vai bhrātā kirmīra iti viśrutaḥ
03,012.022d*0040_01 paiṭhīnagotre utpanno nāstiko vedanindakaḥ
03,012.023a vane 'smin kāmyake śūnye nivasāmi gatajvaraḥ
03,012.023c yudhi nirjitya puruṣān āhāraṃ nityam ācaran
03,012.024a ke yūyam iha saṃprāptā bhakṣyabhūtā mamāntikam
03,012.024c yudhi nirjitya vaḥ sarvān bhakṣayiṣye gatajvaraḥ
03,012.025a yudhiṣṭhiras tu tac chrutvā vacas tasya durātmanaḥ
03,012.025c ācacakṣe tataḥ sarvaṃ gotranāmādi bhārata
03,012.026a pāṇḍavo dharmarājo 'haṃ yadi te śrotram āgataḥ
03,012.026c sahito bhrātṛbhiḥ sarvair bhīmasenārjunādibhiḥ
03,012.027a hṛtarājyo vane vāsaṃ vastuṃ kṛtamatis tataḥ
03,012.027c vanam abhyāgato ghoram idaṃ tava parigraham
03,012.028a kirmīras tv abravīd enaṃ diṣṭyā devair idaṃ mama
03,012.028c upapāditam adyeha cirakālān manogatam
03,012.028d*0041_01 vismayaṃ paramaṃ gatvā rākṣaso ghoradarśanaḥ
03,012.029a bhīmasenavadhārthaṃ hi nityam abhyudyatāyudhaḥ
03,012.029c carāmi pṛthivīṃ kṛtsnāṃ nainam āsādayāmy aham
03,012.030a so 'yam āsādito diṣṭyā bhrātṛhā kāṅkṣitaś ciram
03,012.030c anena hi mama bhrātā bako vinihataḥ priyaḥ
03,012.031a vetrakīyagṛhe rājan brāhmaṇacchadmarūpiṇā
03,012.031c vidyābalam upāśritya na hy asty asyaurasaṃ balam
03,012.032a hiḍimbaś ca sakhā mahyaṃ dayito vanagocaraḥ
03,012.032c hato durātmanānena svasā cāsya hṛtā purā
03,012.033a so 'yam abhyāgato mūḍho mamedaṃ gahanaṃ vanam
03,012.033c pracārasamaye 'smākam ardharātre samāsthite
03,012.034a adyāsya yātayiṣyāmi tad vairaṃ cirasaṃbhṛtam
03,012.034c tarpayiṣyāmi ca bakaṃ rudhireṇāsya bhūriṇā
03,012.035a adyāham anṛṇo bhūtvā bhrātuḥ sakhyus tathaiva ca
03,012.035c śāntiṃ labdhāsmi paramāṃ hatva rākṣasakaṇṭakam
03,012.036a yadi tena purā mukto bhīmaseno bakena vai
03,012.036c adyainaṃ bhakṣayiṣyāmi paśyatas te yudhiṣṭhira
03,012.037a enaṃ hi vipulaprāṇam adya hatvā vṛkodaram
03,012.037c saṃbhakṣya jarayiṣyāmi yathāgastyo mahāsuram
03,012.038a evam uktas tu dharmātmā satyasaṃdho yudhiṣṭhiraḥ
03,012.038c naitad astīti sakrodho bhartsayām āsa rākṣasam
03,012.039a tato bhīmo mahābāhur ārujya tarasā druma
03,012.039c daśavyāmam ivodviddhaṃ niṣpatram akarot tadā
03,012.040a cakāra sajyaṃ gāṇḍīvaṃ vajraniṣpeṣagauravam
03,012.040c nimeṣāntaramātreṇa tathaiva vijayo 'rjunaḥ
03,012.041a nivārya bhīmo jiṣṇuṃ tu tad rakṣo ghoradarśanam
03,012.041c abhidrutyābravīd vākyaṃ tiṣṭha tiṣṭheti bhārata
03,012.042a ity uktvainam abhikruddhaḥ kakṣyām utpīḍya pāṇḍavaḥ
03,012.042c niṣpiṣya pāṇinā pāṇiṃ saṃdaṣṭoṣṭhapuṭo balī
03,012.042e tam abhyadhāvad vegena bhīmo vṛkṣāyudhas tadā
03,012.043a yamadaṇḍapratīkāśaṃ tatas taṃ tasya mūrdhani
03,012.043c pātayām āsa vegena kuliśaṃ maghavān iva
03,012.044a asaṃbhrāntaṃ tu tad rakṣaḥ samare pratyadṛśyata
03,012.044c cikṣepa colmukaṃ dīptam aśaniṃ jvalitām iva
03,012.045a tad udastam alātaṃ tu bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ
03,012.045c padā savyena cikṣepa tad rakṣaḥ punar āvrajat
03,012.046a kirmīraś cāpi sahasā vṛkṣam utpāṭya pāṇḍavam
03,012.046c daṇḍapāṇir iva kruddhaḥ samare pratyayudhyata
03,012.047a tad vṛkṣayuddham abhavan mahīruhavināśanam
03,012.047c vālisugrīvayor bhrātror yathā śrīkāṅkṣiṇoḥ purā
03,012.048a śīrṣayoḥ patitā vṛkṣā bibhidur naikadhā tayoḥ
03,012.048c yathaivotpalapadmāni mattayor dvipayos tathā
03,012.049a muñjavaj jarjarībhūtā bahavas tatra pādapāḥ
03,012.049c cīrāṇīva vyudastāni rejus tatra mahāvane
03,012.050a tad vṛkṣayuddham abhavat sumuhūrtaṃ viśāṃ pate
03,012.050c rākṣasānāṃ ca mukhyasya narāṇām uttamasya ca
03,012.051a tataḥ śilāṃ samutkṣipya bhīmasya yudhi tiṣṭhataḥ
03,012.051c prāhiṇod rākṣasaḥ kruddho bhīmasenaś cacāla ha
03,012.052a taṃ śilātāḍanajaḍaṃ paryadhāvat sa rākṣasaḥ
03,012.052c bāhuvikṣiptakiraṇaḥ svarbhānur iva bhāskaram
03,012.053a tāv anyonyaṃ samāśliṣya prakarṣantau parasparam
03,012.053c ubhāv api cakāśete prayuddhau vṛṣabhāv iva
03,012.054a tayor āsīt sutumulaḥ saṃprahāraḥ sudāruṇaḥ
03,012.054c nakhadaṃṣṭrāyudhavator vyāghrayor iva dṛptayoḥ
03,012.055a duryodhananikārāc ca bāhuvīryāc ca darpitaḥ
03,012.055c kṛṣṇānayanadṛṣṭaś ca vyavardhata vṛkodaraḥ
03,012.056a abhipatyātha bāhubhyāṃ pratyagṛhṇād amarṣitaḥ
03,012.056c mātaṅga iva mātaṅgaṃ prabhinnakaraṭāmukhaḥ
03,012.057a taṃ cāpy ātha tato rakṣaḥ pratijagrāha vīryavān
03,012.057c tam ākṣipad bhīmaseno balena balināṃ varaḥ
03,012.058a tayor bhujaviniṣpeṣād ubhayor balinos tadā
03,012.058c śabdaḥ samabhavad ghoro veṇusphoṭasamo yudhi
03,012.059a athainam ākṣipya balād gṛhya madhye vṛkodaraḥ
03,012.059c dhūnayām āsa vegena vāyuś caṇḍa iva drumam
03,012.060a sa bhīmena parāmṛṣṭo durbalo balinā raṇe
03,012.060c vyaspandata yathāprāṇaṃ vicakarṣa ca pāṇḍavam
03,012.061a tata enaṃ pariśrāntam upalabhya vṛkodaraḥ
03,012.061c yoktrayām āsa bāhubhyāṃ paśuṃ raśanayā yathā
03,012.062a vinadantaṃ mahānādaṃ bhinnabherīsamasvanam
03,012.062c bhrāmayām āsa suciraṃ visphurantam acetasam
03,012.063a taṃ viṣīdantam ājñāya rākṣasaṃ pāṇḍunandanaḥ
03,012.063c pragṛhya tarasā dorbhyāṃ paśumāram amārayat
03,012.064a ākramya sa kaṭīdeśe jānunā rākṣasādhamam
03,012.064c apīḍayata bāhubhyāṃ kaṇṭhaṃ tasya vṛkodaraḥ
03,012.065a atha taṃ jaḍasarvāṅgaṃ vyāvṛttanayanolbaṇam
03,012.065c bhūtale pātayām āsa vākyaṃ cedam uvāca ha
03,012.066a hiḍimbabakayoḥ pāpa na tvam aśrupramārjanam
03,012.066c kariṣyasi gataś cāsi yamasya sadanaṃ prati
03,012.067a ity evam uktvā puruṣapravīras; taṃ rākṣasaṃ krodhavivṛttanetraḥ
03,012.067c prasrastavastrābharaṇaṃ sphurantam; udbhrāntacittaṃ vyasum utsasarja
03,012.068a tasmin hate toyadatulyarūpe; kṛṣṇāṃ puraskṛtya narendraputrāḥ
03,012.068c bhīmaṃ praśasyātha guṇair anekair; hṛṣṭās tato dvaitavanāya jagmuḥ
03,012.069a evaṃ vinihataḥ saṃkhye kirmīro manujādhipa
03,012.069c bhīmena vacanāt tasya dharmarājasya kaurava
03,012.070a tato niṣkaṇṭakaṃ kṛtvā vanaṃ tad aparājitaḥ
03,012.070c draupadyā saha dharmajño vasatiṃ tām uvāsa ha
03,012.071a samāśvāsya ca te sarve draupadīṃ bharatarṣabhāḥ
03,012.071c prahṛṣṭamanasaḥ prītyā praśaśaṃsur vṛkodaram
03,012.072a bhīmabāhubalotpiṣṭe vinaṣṭe rākṣase tataḥ
03,012.072c viviśus tad vanaṃ vīrāḥ kṣemaṃ nihatakaṇṭakam
03,012.073a sa mayā gacchatā mārge vinikīrṇo bhayāvahaḥ
03,012.073c vane mahati duṣṭātmā dṛṣṭo bhīmabalād dhataḥ
03,012.074a tatrāśrauṣam ahaṃ caitat karma bhīmasya bhārata
03,012.074c brāhmaṇānāṃ kathayatāṃ ye tatrāsan samāgatāḥ
03,012.075 vaiśaṃpāyana uvāca
03,012.075a evaṃ vinihataṃ saṃkhye kirmīraṃ rākṣasottamam
03,012.075c śrutvā dhyānaparo rājā niśaśvāsārtavat tadā
03,013.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,013.001a bhojāḥ pravrajitāñ śrutvā vṛṣṇayaś cāndhakaiḥ saha
03,013.001c pāṇḍavān duḥkhasaṃtaptān samājagmur mahāvane
03,013.002a pāñcālasya ca dāyādā dhṛṣṭaketuś ca cedipaḥ
03,013.002a*0042_01 **** **** dhṛṣṭadyumnaḥ pratāpavān
03,013.002a*0042_02 śiśupālasutaḥ śrīmān
03,013.002c kekayāś ca mahāvīryā bhrātaro lokaviśrutāḥ
03,013.003a vane te 'bhiyayuḥ pārthān krodhāmarśasamanvitāḥ
03,013.003b*0043_01 keśavaḥ sātyakiś caiva dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
03,013.003b*0043_02 amātyaiḥ saha mitraiś ca balena svajanena ca
03,013.003b*0043_03 vane tena yayuḥ pārthān ūcuḥ kiṃ karavāmahe
03,013.003c garhayanto dhārtarāṣṭrān kiṃ kurma iti cābruvan
03,013.004a vāsudevaṃ puraskṛtya sarve te kṣatriyarṣabhāḥ
03,013.004c parivāryopaviviśur dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
03,013.004d*0044_01 abhivādya kuruśreṣṭhaṃ viṣaṇṇaḥ keśavo 'bravīt
03,013.005 vāsudeva uvāca
03,013.005a duryodhanasya karṇasya śakuneś ca durātmanaḥ
03,013.005c duḥśāsanacaturthānāṃ bhūmiḥ pāsyati śoṇitam
03,013.005d*0045_01 etān nihatya samare ye ca teṣāṃ padānugāḥ
03,013.005d*0045_02 tāṃś ca sarvān vinirjitya sahitān sanarādhipān
03,013.006a tataḥ sarve 'bhiṣiñcāmo dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
03,013.006c nikṛtyopacaran vadhya eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
03,013.007 vaiśaṃpāyana uvāca
03,013.007a pārthānām abhiṣaṅgeṇa tathā kruddhaṃ janārdanam
03,013.007c arjunaḥ śamayām āsā didhakṣantam iva prajāḥ
03,013.008a saṃkruddhaṃ keśavaṃ dṛṣṭvā pūrvadeheṣu phalgunaḥ
03,013.008c kīrtayām āsa karmāṇi satyakīrter mahātmanaḥ
03,013.009a puruṣasyāprameyasya satyasyāmitatejasaḥ
03,013.009c prajāpatipater viṣṇor lokanāthasya dhīmataḥ
03,013.010 arjuna uvāca
03,013.010a daśa varṣasahasrāṇi yatrasāyaṃgṛho muniḥ
03,013.010c vyacaras tvaṃ purā kṛṣṇa parvate gandhamādane
03,013.011a daśa varṣasahasrāṇi daśa varṣaśatāni ca
03,013.011c puṣkareṣv avasaḥ kṛṣṇa tvam apo bhakṣayan purā
03,013.012a ūrdhvabāhur viśālāyāṃ badaryāṃ madhusūdana
03,013.012c atiṣṭha ekapādena vāyubhakṣaḥ śataṃ samāḥ
03,013.013a apakṛṣṭottarāsaṅgaḥ kṛśo dhamanisaṃtataḥ
03,013.013c āsīḥ kṛṣṇa sarasvatyāṃ satre dvādaśavārṣike
03,013.014a prabhāsaṃ cāpy athāsādya tīrthaṃ puṇyajanocitam
03,013.014c tathā kṛṣṇa mahātejā divyaṃ varṣasahasrakam
03,013.014e ātiṣṭhas tapa ekena pādena niyame sthitaḥ
03,013.014f*0046_01 lokapravṛttihetos tvam iti vyāso mamābravīt
03,013.015a kṣetrajñaḥ sarvabhūtānām ādir antaś ca keśava
03,013.015c nidhānaṃ tapasāṃ kṛṣṇa yajñas tvaṃ ca sanātanaḥ
03,013.015d*0047_01 yogakartā hṛṣīkeśa sāṃkhyakartā sanātanaḥ
03,013.015d*0047_02 śīlas tvaṃ sarvayogānāṃ vīrāṇāṃ niyamasya ca
03,013.016a nihatya narakaṃ bhaumam āhṛtya maṇikuṇḍale
03,013.016c prathamotpāditaṃ kṛṣṇa medhyam aśvam avāsṛjaḥ
03,013.017a kṛtvā tat karma lokānām ṛṣabhaḥ sarvalokajit
03,013.017c avadhīs tvaṃ raṇe sarvān sametān daityadānavān
03,013.018a tataḥ sarveśvaratvaṃ ca saṃpradāya śacīpateḥ
03,013.018c mānuṣeṣu mahābāho prādurbhūto 'si keśava
03,013.019a sa tvaṃ nārāyaṇo bhūtvā harir āsīḥ paraṃtapa
03,013.019c brahmā somaś ca sūryaś ca dharmo dhātā yamo 'nalaḥ
03,013.020a vāyur vaiśravaṇo rudraḥ kālaḥ khaṃ pṛthivī diśaḥ
03,013.020c ajaś carācaraguruḥ sraṣṭā tvaṃ puruṣottama
03,013.021a turāyaṇādibhir deva kratubhir bhūridakṣiṇaiḥ
03,013.021c ayajo bhūritejā vai kṛṣṇa caitrarathe vane
03,013.022a śataṃ śatasahasrāṇi suvarṇasya janārdana
03,013.022c ekaikasmiṃs tadā yajñe paripūrṇāni bhāgaśaḥ
03,013.023a aditer api putratvam etya yādavanandana
03,013.023c tvaṃ viṣṇur iti vikhyāta indrād avarajo bhuvi
03,013.024a śiśur bhūtvā divaṃ khaṃ ca pṛthivīṃ ca paraṃtapa
03,013.024c tribhir vikramaṇaiḥ kṛṣṇa krāntavān asi tejasā
03,013.025a saṃprāpya divam ākāśam ādityasadane sthitaḥ
03,013.025c atyarocaś ca bhūtātman bhāskaraṃ svena tejasā
03,013.025d*0048_01 prādurbhāvasahasreṣu teṣu teṣu tvayā vibho
03,013.025d*0048_02 adharmarucayaḥ kṛṣṇa nihatāḥ śataśo 'surāḥ
03,013.026a sāditā mauravāḥ pāśā nisundanarakau hatau
03,013.026c kṛtaḥ kṣemaḥ punaḥ panthāḥ puraṃ prāgjyotiṣaṃ prati
03,013.027a jārūthyām āhutiḥ krāthaḥ śiśupālo janaiḥ saha
03,013.027c bhīmasenaś ca śaibyaś ca śatadhanvā ca nirjitaḥ
03,013.028a tathā parjanyaghoṣeṇa rathenādityavarcasā
03,013.028c avākṣīr mahiṣīṃ bhojyāṃ raṇe nirjitya rukmiṇam
03,013.029a indradyumno hataḥ kopād yavanaś ca kaśerumān
03,013.029c hataḥ saubhapatiḥ śālvas tvayā saubhaṃ ca pātitam
03,013.029d*0049_01 evam ete yudhi hatā bhūyaś cānyāñ śṛṇuṣva ha
03,013.030a irāvatyāṃ tathā bhojaḥ kārtavīryasamo yudhi
03,013.030c gopatis tālaketuś ca tvayā vinihatāv ubhau
03,013.031a tāṃ ca bhogavatīṃ puṇyām ṛṣikāntāṃ janārdana
03,013.031c dvārakām ātmasāt kṛtvā samudraṃ gamayiṣyasi
03,013.032a na krodho na ca mātsaryaṃ nānṛtaṃ madhusūdana
03,013.032c tvayi tiṣṭhati dāśārha na nṛśaṃsyaṃ kuto 'nṛju
03,013.033a āsīnaṃ cittamadhye tvāṃ dīpyamānaṃ svatejasā
03,013.033c āgamya ṛṣayaḥ sarve 'yācantābhayam acyuta
03,013.034a yugānte sarvabhūtāni saṃkṣipya madhusūdana
03,013.034c ātmany evātmasāt kṛtvā jagad āsse paraṃtapa
03,013.034d*0050_01 yugādau tava vārṣṇeya nābhipadmād ajāyata
03,013.034d*0050_02 brahmā carācaragurur yasyedaṃ sakalaṃ jagat
03,013.034d*0050_03 taṃ hantum udyatau ghorau dānavau madhukaiṭabhau
03,013.034d*0050_04 tayor vyatikramaṃ dṛṣṭvā kruddhasya bhavato hareḥ
03,013.034d*0050_05 lalāṭāj jātavāñ śambhuḥ śūlapāṇis trilocanaḥ
03,013.034d*0050_06 itthaṃ tāv api deveśau tvaccharīrasamudbhavau
03,013.034d*0050_07 tvanniyogakārāv etāv iti me nārado 'bravīt
03,013.034d*0051_01 tathā nārāyaṇa purā kratubhir bhūridakṣiṇaiḥ
03,013.034d*0051_02 iṣṭavāṃs tvaṃ mahāsatraṃ kṛṣṇa caitrarathe vane
03,013.035a naivaṃ pūrve nāpare vā kariṣyanti kṛtāni te
03,013.035c karmāṇi yāni deva tvaṃ bāla eva mahādyute
03,013.036a kṛtavān puṇḍarīkākṣa baladevasahāyavān
03,013.036c vairājabhavane cāpi brahmaṇā nyavasaḥ saha
03,013.037 vaiśaṃpāyana uvāca
03,013.037a evam uktvā tadātmānam ātmā kṛṣṇasya pāṇḍavaḥ
03,013.037c tūṣṇīm āsīt tataḥ pārtham ity uvāca janārdanaḥ
03,013.038a mamaiva tvaṃ tavaivāhaṃ ye madīyās tavaiva te
03,013.038c yas tvāṃ dveṣṭi sa māṃ dveṣṭi yas tvām anu sa mām anu
03,013.039a naras tvam asi durdharṣa harir nārāyaṇo hy aham
03,013.039c lokāl lokam imaṃ prāptau naranārāyaṇāv ṛṣī
03,013.040a ananyaḥ pārtha mattas tvam ahaṃ tvattaś ca bhārata
03,013.040c nāvayor antaraṃ śakyaṃ vedituṃ bharatarṣabha
03,013.041*0052_01 evam ukte tu vacane keśavena mahātmanā
03,013.041*0053_01 ity uktvā puṇḍarīkākṣaḥ pāṇḍavaṃ supriyaṃ priyam
03,013.041*0053_02 prīyamāṇo hṛṣīkeśas tūṣṇīm āsāṃ babhūva ha
03,013.041a tasmin vīrasamāvāye saṃrabdheṣv atha rājasu
03,013.041c dhṛṣṭadyumnamukhair vīrair bhrātṛbhiḥ parivāritā
03,013.042a pāñcālī puṇḍarīkākṣam āsīnaṃ yādavaiḥ saha
03,013.042c abhigamyābravīt kṛṣṇā śaraṇyaṃ śaraṇaiṣiṇī
03,013.043*0054_01 vāsudeva vasūnāṃ ca vāsavo bahudhācyuta
03,013.043*0054_02 devadevo 'si lokānāṃ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
03,013.043a pūrve prajānisarge tvām āhur ekaṃ prajāpatim
03,013.043c sraṣṭāraṃ sarvabhūtānām asito devalo 'bravīt
03,013.044a viṣṇus tvam asi durdharṣa tvaṃ yajño madhusūdana
03,013.044c yaṣṭā tvam asi yaṣṭavyo jāmadagnyo yathābravīt
03,013.045a ṛṣayas tvāṃ kṣamām āhuḥ satyaṃ ca puruṣottama
03,013.045c satyād yajño 'si saṃbhūtaḥ kaśyapas tvāṃ yathābravīt
03,013.046a sādhyānām api devānāṃ vasūnām īśvareśvaraḥ
03,013.046c lokabhāvana lokeśa yathā tvāṃ nārado 'bravīt
03,013.046d*0055_01 brahmaśaṃkaraśakrādyair devavṛndaiḥ punaḥ punaḥ
03,013.046d*0055_02 krīḍase tvaṃ naravyāghra bālaḥ krīḍanakair iva
03,013.047a divaṃ te śirasā vyāptaṃ padbhyāṃ ca pṛthivī vibho
03,013.047c jaṭharaṃ te ime lokāḥ puruṣo 'si sanātanaḥ
03,013.048a vidyātapo 'bhitaptānāṃ tapasā bhāvitātmanām
03,013.048c ātmadarśanasiddhānām ṛṣīṇām ṛṣisattama
03,013.049a rājarṣīṇāṃ puṇyakṛtām āhaveṣv anivartinām
03,013.049c sarvadharmopapannānāṃ tvaṃ gatiḥ puruṣottama
03,013.050a tvaṃ prabhus tvaṃ vibhus tvaṃ bhūr ātmabhūs tvaṃ sanātanaḥ
03,013.050c lokapālāś ca lokāś ca nakṣatrāṇi diśo daśa
03,013.050e nabhaś candraś ca sūryaś ca tvayi sarvaṃ pratiṣṭhitam
03,013.051a martyatā caiva bhūtānām amaratvaṃ divaukasām
03,013.051c tvayi sarvaṃ mahābāho lokakāryaṃ pratiṣṭhitam
03,013.052a sā te 'haṃ duḥkham ākhyāsye praṇayān madhusūdana
03,013.052c īśas tvaṃ sarvabhūtānāṃ ye divyā ye ca mānuṣāḥ
03,013.053a kathaṃ nu bhāryā pārthānāṃ tava kṛṣṇa sakhī vibho
03,013.053c dhṛṣṭadyumnasya bhaginī sabhāṃ kṛṣyeta mādṛśī
03,013.054a strīdharmiṇī vepamānā rudhireṇa samukṣitā
03,013.054c ekavastrā vikṛṣṭāsmi duḥkhitā kurusaṃsadi
03,013.055a rājamadhye sabhāyāṃ tu rajasābhisamīritām
03,013.055c dṛṣṭvā ca māṃ dhārtarāṣṭrāḥ prāhasan pāpacetasaḥ
03,013.055d*0056_01 kṛṣyamāṇāṃ tathā dīnām anāthām iva mādhava
03,013.055d*0056_02 āhuś caitān ṣaṇḍatilān pañca caiva tu pāṇḍavān
03,013.055d*0056_03 patim anyaṃ vṛṇīṣveti sarve te madhusūdana
03,013.056a dāsībhāvena bhoktuṃ mām īṣus te madhusūdana
03,013.056c jīvatsu pāṇḍuputreṣu pāñcāleṣv atha vṛṣṇiṣu
03,013.057a nanv ahaṃ kṛṣṇa bhīṣmasya dhṛtarāṣṭrasya cobhayoḥ
03,013.057c snuṣā bhavāmi dharmeṇa sāhaṃ dāsīkṛtā balāt
03,013.058a garhaye pāṇḍavāṃs tv eva yudhi śreṣṭhān mahābalān
03,013.058c ye kliśyamānāṃ prekṣante dharmapatnīṃ yaśasvinīm
03,013.059a dhig balaṃ bhīmasenasya dhik pārthasya dhanuṣmatām
03,013.059c yau māṃ viprakṛtāṃ kṣudrair marṣayetāṃ janārdana
03,013.060a śāśvato 'yaṃ dharmapathaḥ sadbhir ācaritaḥ sadā
03,013.060c yad bhāryāṃ parirakṣanti bhartāro 'lpabalā api
03,013.061a bhāryāyāṃ rakṣyamāṇāyāṃ prajā bhavati rakṣitā
03,013.061c prajāyāṃ rakṣyamāṇāyām ātmā bhavati rakṣitaḥ
03,013.062a ātmā hi jāyate tasyāṃ tasmāj jāyā bhavaty uta
03,013.062c bhartā ca bhāryayā rakṣyaḥ kathaṃ jāyān mamodare
03,013.063a nanv ime śaraṇaṃ prāptān na tyajanti kadā cana
03,013.063c te māṃ śaraṇam āpannāṃ nānvapadyanta pāṇḍavāḥ
03,013.064a pañceme pañcabhir jātāḥ kumārāś cāmitaujasaḥ
03,013.064c eteṣām apy avekṣārthaṃ trātavyāsmi janārdana
03,013.065a prativindhyo yudhiṣṭhirāt sutasomo vṛkodarāt
03,013.065c arjunāc chrutakīrtis tu śatānīkas tu nākuliḥ
03,013.066a kaniṣṭhāc chrutakarmā tu sarve satyaparākramāḥ
03,013.066c pradyumno yādṛśaḥ kṛṣṇa tādṛśās te mahārathāḥ
03,013.067a nanv ime dhanuṣi śreṣṭhā ajeyā yudhi śātravaiḥ
03,013.067c kimarthaṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ sahante durbalīyasām
03,013.068a adharmeṇa hṛtaṃ rājyaṃ sarve dāsāḥ kṛtās tathā
03,013.068c sabhāyāṃ parikṛṣṭāham ekavastrā rajasvalā
03,013.069a nādhijyam api yac chakyaṃ kartum anyena gāṇḍivam
03,013.069c anyatrārjunabhīmābhyāṃ tvayā vā madhusūdana
03,013.070a dhig bhīmasenasya balaṃ dhik pārthasya ca gāṇḍivam
03,013.070c yatra duryodhanaḥ kṛṣṇa muhūrtam api jīvati
03,013.070d*0057_01 kālaḥ sṛjati bhūtāni kālaḥ saṃharate prajāḥ
03,013.070d*0057_02 tat kālena kṛtaṃ manye na te pauruṣavardhanam
03,013.071a ya etān ākṣipad rāṣṭrāt saha mātrāvihiṃsakān
03,013.071c adhīyānān purā bālān vratasthān madhusūdana
03,013.072a bhojane bhīmasenasya pāpaḥ prākṣepayad viṣam
03,013.072c kālakūṭaṃ navaṃ tīkṣṇaṃ saṃbhṛtaṃ lomaharṣaṇam
03,013.073a taj jīrṇam avikāreṇa sahānnena janārdana
03,013.073c saśeṣatvān mahābāho bhīmasya puruṣottama
03,013.074a pramāṇakoṭyāṃ viśvastaṃ tathā suptaṃ vṛkodaram
03,013.074c baddhvainaṃ kṛṣṇa gaṅgāyāṃ prakṣipya punar āvrajat
03,013.075a yadā vibuddhaḥ kaunteyas tadā saṃchidya bandhanam
03,013.075c udatiṣṭhan mahābāhur bhīmaseno mahābalaḥ
03,013.076a āśīviṣaiḥ kṛṣṇasarpaiḥ suptaṃ cainam adaṃśayat
03,013.076c sarveṣv evāṅgadeśeṣu na mamāra ca śatruhā
03,013.077a pratibuddhas tu kaunteyaḥ sarvān sarpān apothayat
03,013.077c sārathiṃ cāsya dayitam apahastena jaghnivān
03,013.078a punaḥ suptān upādhākṣīd bālakān vāraṇāvate
03,013.078c śayānān āryayā sārdhaṃ ko nu tat kartum arhati
03,013.079a yatrāryā rudatī bhītā pāṇḍavān idam abravīt
03,013.079c mahad vyasanam āpannā śikhinā parivāritā
03,013.080a hā hatāsmi kuto nv adya bhavec chāntir ihānalāt
03,013.080c anāthā vinaśiṣyāmi bālakaiḥ putrakaiḥ saha
03,013.081a tatra bhīmo mahābāhur vāyuvegaparākramaḥ
03,013.081c āryām āśvāsayām āsa bhrātṝṃś cāpi vṛkodaraḥ
03,013.082a vainateyo yathā pakṣī garuḍaḥ patatāṃ varaḥ
03,013.082c tathaivābhipatiṣyāmi bhayaṃ vo neha vidyate
03,013.083a āryām aṅkena vāmena rājānaṃ dakṣiṇena ca
03,013.083c aṃsayoś ca yamau kṛtvā pṛṣṭhe bībhatsum eva ca
03,013.084a sahasotpatya vegena sarvān ādāya vīryavān
03,013.084c bhrātṝn āryāṃ ca balavān mokṣayām āsa pāvakāt
03,013.085a te rātrau prasthitāḥ sarve mātrā saha yaśasvinaḥ
03,013.085c abhyagacchan mahāraṇyaṃ hiḍimbavanam antikāt
03,013.086a śrāntāḥ prasuptās tatreme mātrā saha suduḥkhitāḥ
03,013.086c suptāṃś cainān abhyagacchad dhiḍimbā nāma rākṣasī
03,013.086d*0058_01 sā dṛṣṭvā pāṇḍavaṃ tatra śayānaṃ bhrātṛbhiḥ saha
03,013.086d*0058_02 hṛcchayenābhibhūtā hi bhīmasenam akāmayat
03,013.087a bhīmasya pādau kṛtvā tu sva utsaṅge tato balāt
03,013.087c paryamardata saṃhṛṣṭā kalyāṇī mṛdupāṇinā
03,013.088a tām abudhyad ameyātmā balavān satyavikramaḥ
03,013.088c paryapṛcchac ca tāṃ bhīmaḥ kim ihecchasy anindite
03,013.088d*0059_01 saivam uktā tu bhīmena rākṣasī kāmarūpiṇī
03,013.088d*0059_02 bhīmasenaṃ mahātmānam idam āha śucismitā
03,013.088d*0059_03 palāyadhvam itaḥ kṣipraṃ mama bhrātā suvīryavān
03,013.088d*0059_04 āgamiṣyati vo hantuṃ tasmād gacchata māciram
03,013.088d*0059_05 atha bhīmo 'bhyuvācaināṃ sābhimānam idaṃ vacaḥ
03,013.088d*0059_06 nodvijeyam ahaṃ tasmān nihaniṣye 'ham āgatam
03,013.088d*0060_01 āgataṃ pratiyotsyāmi rākṣasaṃ bhrātaraṃ tava
03,013.089a tayoḥ śrutvā tu kathitam āgacchad rākṣasādhamaḥ
03,013.089c bhīmarūpo mahānādān visṛjan bhīmadarśanaḥ
03,013.090*0061_01 athainām abravīt kruddho rākṣasaḥ puruṣādakaḥ
03,013.090a kena sārdhaṃ kathayasi ānayainaṃ mamāntikam
03,013.090c hiḍimbe bhakṣayiṣyāvo na ciraṃ kartum arhasi
03,013.091a sā kṛpāsaṃgṛhītena hṛdayena manasvinī
03,013.091c nainam aicchat tadākhyātum anukrośād aninditā
03,013.092a sa nādān vinadan ghorān rākṣasaḥ puruṣādakaḥ
03,013.092c abhyadravata vegena bhīmasenaṃ tadā kila
03,013.092d*0062_01 tam āgatam abhiprekṣya bhīmaseno mahābalam
03,013.092d*0062_02 utthāya sahasā rakṣo nijagrāha mahābalaḥ
03,013.093a tam abhidrutya saṃkruddho vegena mahatā balī
03,013.093c agṛhṇāt pāṇinā pāṇiṃ bhīmasenasya rākṣasaḥ
03,013.094a indrāśanisamasparśaṃ vajrasaṃhananaṃ dṛḍham
03,013.094c saṃhatya bhīmasenāya vyākṣipat sahasā karam
03,013.095a gṛhītaṃ pāṇinā pāṇiṃ bhīmaseno 'tha rakṣasā
03,013.095c nāmṛṣyata mahābāhus tatrākrudhyad vṛkodaraḥ
03,013.096a tatrāsīt tumulaṃ yuddhaṃ bhīmasenahiḍimbayoḥ
03,013.096c sarvāstraviduṣor ghoraṃ vṛtravāsavayor iva
03,013.096d*0063_01 vikrīḍya suciraṃ bhīmo rākṣasena sahānagha
03,013.096d*0063_02 nijaghāna mahāvīryas taṃ tadā nirbalaṃ balī
03,013.096d*0064_01 talair aśanikalpaiś ca muṣṭibhiś cāhanat tadā
03,013.096d*0065_01 tato bhīmo mahābāhū rūpam āsthāya vai mahat
03,013.096d*0065_02 jaghāna rākṣasaṃ kruddho vṛtraṃ devapatir yathā
03,013.097a hatvā hiḍimbaṃ bhīmo 'tha prasthito bhrātṛbhiḥ saha
03,013.097c hiḍimbām agrataḥ kṛtvā yasyāṃ jāto ghaṭotkacaḥ
03,013.098a tataś ca prādravan sarve saha mātrā yaśasvinaḥ
03,013.098c ekacakrām abhimukhāḥ saṃvṛtā brāhmaṇavrajaiḥ
03,013.099a prasthāne vyāsa eṣāṃ ca mantrī priyahito 'bhavat
03,013.099c tato 'gacchann ekacakrāṃ pāṇḍavāḥ saṃśitavratāḥ
03,013.100a tatrāpy āsādayām āsur bakaṃ nāma mahābalam
03,013.100c puruṣādaṃ pratibhayaṃ hiḍimbenaiva saṃmitam
03,013.101a taṃ cāpi vinihatyograṃ bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ
03,013.101c sahito bhrātṛbhiḥ sarvair drupadasya puraṃ yayau
03,013.102a labdhāham api tatraiva vasatā savyasācinā
03,013.102c yathā tvayā jitā kṛṣṇa rukmiṇī bhīṣmakātmajā
03,013.103a evaṃ suyuddhe pārthena jitāhaṃ madhusūdana
03,013.103c svayaṃvare mahat karma kṛtvā nasukaraṃ paraiḥ
03,013.104a evaṃ kleśaiḥ subahubhiḥ kliśyamānāḥ suduḥkhitāḥ
03,013.104c nivasāmāryayā hīnāḥ kṛṣṇa dhaumyapuraḥsarāḥ
03,013.105a ta ime siṃhavikrāntā vīryeṇābhyadhikāḥ paraiḥ
03,013.105c vihīnaiḥ parikliśyantīṃ samupekṣanta māṃ katham
03,013.106a etādṛśāni duḥkhāni sahante durbalīyasām
03,013.106c dīrghakālaṃ pradīptāni pāpānāṃ kṣudrakarmaṇām
03,013.107a kule mahati jātāsmi divyena vidhinā kila
03,013.107c pāṇḍavānāṃ priyā bhāryā snuṣā pāṇḍor mahātmanaḥ
03,013.108a kacagraham anuprāptā sāsmi kṛṣṇa varā satī
03,013.108c pañcānām indrakalpānāṃ prekṣatāṃ madhusūdana
03,013.109a ity uktvā prārudat kṛṣṇā mukhaṃ pracchādya pāṇinā
03,013.109c padmakośaprakāśena mṛdunā mṛdubhāṣiṇī
03,013.110a stanāv apatitau pīnau sujātau śubhalakṣaṇau
03,013.110c abhyavarṣata pāñcālī duḥkhajair aśrubindubhiḥ
03,013.111a cakṣuṣī parimārjantī niḥśvasantī punaḥ punaḥ
03,013.111c bāṣpapūrṇena kaṇṭhena kruddhā vacanam abravīt
03,013.112a naiva me patayaḥ santi na putrā madhusūdana
03,013.112c na bhrātaro na ca pitā naiva tvaṃ na ca bāndhavāḥ
03,013.113a ye māṃ viprakṛtāṃ kṣudrair upekṣadhvaṃ viśokavat
03,013.113c na hi me śāmyate duḥkhaṃ karṇo yat prāhasat tadā
03,013.113d*0066_01 caturbhiḥ kāraṇaiḥ kṛṣṇa tvayā rakṣyāsmi nityaśaḥ
03,013.113d*0066_02 saṃbandhād gauravāt sakhyāt prabhutvenaiva keśava
03,013.114a athainām abravīt kṛṣṇas tasmin vīrasamāgame
03,013.114b*0067_01 draupadyās tad vacaḥ śrutvā krodhāmarṣasamanvitaḥ
03,013.114b*0068_01 sāntvayaṃś ca varārohāṃ suvākyair bharatarṣabha
03,013.114c rodiṣyanti striyo hy evaṃ yeṣāṃ kruddhāsi bhāmini
03,013.115a bībhatsuśarasaṃchannāñ śoṇitaughapariplutān
03,013.115c nihatāñ jīvitaṃ tyaktvā śayānān vasudhātale
03,013.115d*0069_01 tvaṃ śroṣyasy anavadyāṅgi duryodhanamukhān ripūn
03,013.116a yat samarthaṃ pāṇḍavānāṃ tat kariṣyāmi mā śucaḥ
03,013.116c satyaṃ te pratijānāmi rājñāṃ rājñī bhaviṣyasi
03,013.117a pated dyaur himavāñ śīryet pṛthivī śakalībhavet
03,013.117c śuṣyet toyanidhiḥ kṛṣṇe na me moghaṃ vaco bhavet
03,013.117d*0070_01 tac chrutvā draupadī vākyaṃ prativākyam athācyutāt
03,013.117d*0070_02 sācīkṛtam avaikṣat sā pāñcālī madhyamaṃ patim
03,013.117d*0070_03 ābabhāṣe mahārāja draupadīm arjunas tadā
03,013.117d*0070_04 mā rodīḥ śubhatāmrākṣi yad āha madhusūdanaḥ
03,013.117d*0070_05 tathā tad bhavitā devi nānyathā varavarṇini
03,013.118 dhṛṣṭadyumna uvāca
03,013.118a ahaṃ droṇaṃ haniṣyāmi śikhaṇḍī tu pitāmaham
03,013.118c duryodhanaṃ bhīmasenaḥ karṇaṃ hantā dhanaṃjayaḥ
03,013.118d*0071_01 śakuniṃ tv akṣakitavaṃ mādrīputro haniṣyati
03,013.119a rāmakṛṣṇau vyapāśritya ajeyāḥ sma śucismite
03,013.119c api vṛtrahaṇā yuddhe kiṃ punar dhṛtarāṣṭrajaiḥ
03,013.120 vaiśaṃpāyana uvāca
03,013.120a ity ukte 'bhimukhā vīrā vāsudevam upasthitā
03,013.120c teṣāṃ madhye mahābāhuḥ keśavo vākyam abravīt
03,014.001 vāsudeva uvāca
03,014.001a nedaṃ kṛcchram anuprāpto bhavān syād vasudhādhipa
03,014.001c yady ahaṃ dvārakāyāṃ syāṃ rājan saṃnihitaḥ purā
03,014.002a āgaccheyam ahaṃ dyūtam anāhūto 'pi kauravaiḥ
03,014.002c āmbikeyena durdharṣa rājñā duryodhanena ca
03,014.003a vārayeyam ahaṃ dyūtaṃ bahūn doṣān pradarśayan
03,014.003c bhīṣmadroṇau samānāyya kṛpaṃ bāhlīkam eva ca
03,014.004a vaicitravīryaṃ rājānam alaṃ dyūtena kaurava
03,014.004c putrāṇāṃ tava rājendra tvannimittam iti prabho
03,014.005a tatra vakṣyāmy ahaṃ doṣān yair bhavān avaropitaḥ
03,014.005c vīrasenasuto yaiś ca rājyāt prabhraṃśitaḥ purā
03,014.005d*0072_01 puṣkareṇa narendreṇa tāñ ca vakṣyāmi tasya vai
03,014.006a abhakṣitavināśaṃ ca devanena viśāṃ pate
03,014.006c sātatyaṃ ca prasaṅgasya varṇayeyaṃ yathātatham
03,014.007a striyo 'kṣā mṛgayā pānam etat kāmasamutthitam
03,014.007c vyasanaṃ catuṣṭayaṃ proktaṃ yai rājan bhraśyate śriyaḥ
03,014.008a tatra sarvatra vaktavyaṃ manyante śāstrakovidāḥ
03,014.008c viśeṣataś ca vaktavyaṃ dyūte paśyanti tadvidaḥ
03,014.009a ekāhnā dravyanāśo 'tra dhruvaṃ vyasanam eva ca
03,014.009c abhuktanāśaś cārthānāṃ vākpāruṣyaṃ ca kevalam
03,014.010a etac cānyac ca kauravya prasaṅgi kaṭukodayam
03,014.010c dyūte brūyāṃ mahābāho samāsādyāmbikāsutam
03,014.011a evam ukto yadi mayā gṛhṇīyād vacanaṃ mama
03,014.011c anāmayaṃ syād dharmasya kurūṇāṃ kurunandana
03,014.012a na cet sa mama rājendra gṛhṇīyān madhuraṃ vacaḥ
03,014.012c pathyaṃ ca bharataśreṣṭha nigṛhṇīyāṃ balena tam
03,014.013a athainān abhinīyaivaṃ suhṛdo nāma durhṛdaḥ
03,014.013c sabhāsadaś ca tān sarvān bhedayeyaṃ durodarān
03,014.013d*0073_01 sarvāṃs tān anugṛhṇīma baddhvā pāśais tu vāruṇaiḥ
03,014.014a asāṃnidhyaṃ tu kauravya mamānarteṣv abhūt tadā
03,014.014c yenedaṃ vyasanaṃ prāptā bhavanto dyūtakāritam
03,014.015a so 'ham etya kuruśreṣṭha dvārakāṃ pāṇḍunandana
03,014.015c aśrauṣaṃ tvāṃ vyasaninaṃ yuyudhānād yathātatham
03,014.016a śrutvaiva cāhaṃ rājendra paramodvignamānasaḥ
03,014.016c tūrṇam abhyāgato 'smi tvāṃ draṣṭukāmo viśāṃ pate
03,014.017a aho kṛcchram anuprāptāḥ sarve sma bharatarṣabha
03,014.017c ye vayaṃ tvāṃ vyasaninaṃ paśyāmaḥ saha sodaraiḥ
03,015.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,015.001a asāṃnidhyaṃ kathaṃ kṛṣṇa tavāsīd vṛṣṇinandana
03,015.001c kva cāsīd vipravāsas te kiṃ vākārṣīḥ pravāsakaḥ
03,015.002 kṛṣṇa uvāca
03,015.002a śālvasya nagaraṃ saubhaṃ gato 'haṃ bharatarṣabha
03,015.002c vinihantuṃ naraśreṣṭha tatra me śṛṇu kāraṇam
03,015.003a mahātejā mahābāhur yaḥ sa rājā mahāyaśāḥ
03,015.003c damaghoṣātmajo vīraḥ śiśupālo mayā hataḥ
03,015.004a yajñe te bharataśreṣṭha rājasūye 'rhaṇāṃ prati
03,015.004c sa roṣavaśasaṃprāpto nāmṛṣyata durātmavān
03,015.005a śrutvā taṃ nihataṃ śālvas tīvraroṣasamanvitaḥ
03,015.005c upāyād dvārakāṃ śūnyām ihasthe mayi bhārata
03,015.006a sa tatra yodhito rājan bālakair vṛṣṇipuṃgavaiḥ
03,015.006c āgataḥ kāmagaṃ saubham āruhyaiva nṛśaṃsakṛt
03,015.006d*0074_01 cirajīvī nṛpaḥ so 'pi prasādāt padmajanmanaḥ
03,015.007a tato vṛṣṇipravīrāṃs tān bālān hatvā bahūṃs tadā
03,015.007c purodyānāni sarvāṇi bhedayām āsa durmatiḥ
03,015.008a uktavāṃś ca mahābāho kvāsau vṛṣṇikulādhamaḥ
03,015.008c vāsudevaḥ sumandātmā vasudevasuto gataḥ
03,015.009a tasya yuddhārthino darpaṃ yuddhe nāśayitāsmy aham
03,015.009c ānartāḥ satyam ākhyāta tatra gantāsmi yatra saḥ
03,015.010a taṃ hatvā vinivartiṣye kaṃsakeśiniṣūdanam
03,015.010c ahatvā na nivartiṣye satyenāyudham ālabhe
03,015.011a kvāsau kvāsāv iti punas tatra tatra vidhāvati
03,015.011c mayā kila raṇe yuddhaṃ kāṅkṣamāṇaḥ sa saubharāṭ
03,015.012a adya taṃ pāpakarmāṇaṃ kṣudraṃ viśvāsaghātinam
03,015.012c śiśupālavadhāmarṣād gamayiṣye yamakṣayam
03,015.013a mama pāpasvabhāvena bhrātā yena nipātitaḥ
03,015.013c śiśupālo mahīpālas taṃ vadhiṣye mahītale
03,015.014a bhrātā bālaś ca rājā ca na ca saṃgrāmamūrdhani
03,015.014c pramattaś ca hato vīras taṃ haniṣye janārdanam
03,015.015a evamādi mahārāja vilapya divam āsthitaḥ
03,015.015c kāmagena sa saubhena kṣiptvā māṃ kurunandana
03,015.015d*0075_01 gataḥ kauravya duṣṭātmā mārtikāvatiko nṛpaḥ
03,015.016a tam aśrauṣam ahaṃ gatvā yathā vṛttaḥ sudurmatiḥ
03,015.016c mayi kauravya duṣṭātmā mārttikāvatako nṛpaḥ
03,015.017a tato 'ham api kauravya roṣavyākulalocanaḥ
03,015.017c niścitya manasā rājan vadhāyāsya mano dadhe
03,015.018a ānarteṣu vimardaṃ ca kṣepaṃ cātmani kaurava
03,015.018c pravṛddham avalepaṃ ca tasya duṣkṛtakarmaṇaḥ
03,015.019a tataḥ saubhavadhāyāhaṃ pratasthe pṛthivīpate
03,015.019c sa mayā sāgarāvarte dṛṣṭa āsīt parīpsatā
03,015.020a tataḥ pradhmāpya jalajaṃ pāñcajanyam ahaṃ nṛpa
03,015.020c āhūya śālvaṃ samare yuddhāya samavasthitaḥ
03,015.021a sumuhūrtam abhūd yuddhaṃ tatra me dānavaiḥ saha
03,015.021c vaśībhūtāś ca me sarve bhūtale ca nipātitāḥ
03,015.022a etat kāryaṃ mahābāho yenāhaṃ nāgamaṃ tadā
03,015.022c śrutvaiva hāstinapuraṃ dyūtaṃ cāvinayotthitam
03,015.022d*0076_01 drutam āgatavān yuṣmān draṣṭukāmaḥ suduḥkhitān
03,015.022d*0077_01 śrutvaiva tat kṣaṇaṃ vegād āgato 'haṃ narādhipa
03,016.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,016.001a vāsudeva mahābāho vistareṇa mahāmate
03,016.001c saubhasya vadham ācakṣva na hi tṛpyāmi kathyataḥ
03,016.002 vāsudeva uvāca
03,016.002a hataṃ śrutvā mahābāho mayā śrautaśravaṃ nṛpam
03,016.002c upāyād bharataśreṣṭha śālvo dvāravatīṃ purīm
03,016.003a arundhat tāṃ suduṣṭātmā sarvataḥ pāṇḍunandana
03,016.003c śālvo vaihāyasaṃ cāpi tat puraṃ vyūhya viṣṭhitaḥ
03,016.004a tatrastho 'tha mahīpālo yodhayām āsa tāṃ purīm
03,016.004c abhisāreṇa sarveṇa tatra yuddham avartata
03,016.005a purī samantād vihitā sapatākā satoraṇā
03,016.005c sacakrā sahuḍā caiva sayantrakhanakā tathā
03,016.006a sopatalpapratolīkā sāṭṭāṭṭālakagopurā
03,016.006c sakacagrahaṇī caiva solkālātāvapothikā
03,016.007a soṣṭrikā bharataśreṣṭha sabherīpaṇavānakā
03,016.007c samittṛṇakuśā rājan saśataghnīkalāṅgalā
03,016.008a sabhuśuṇḍyaśmalaguḍā sāyudhā saparaśvadhā
03,016.008c lohacarmavatī cāpi sāgniḥ sahuḍaśṛṅgikā
03,016.009a śāstradṛṣṭena vidhinā saṃyuktā bharatarṣabha
03,016.009c dravyair anekair vividhair gadasāmboddhavādibhiḥ
03,016.010a puruṣaiḥ kuruśārdūla samarthaiḥ pratibādhane
03,016.010c abhikhyātakulair vīrair dṛṣṭavīryaiś ca saṃyuge
03,016.011a madhyamena ca gulmena rakṣitā sārasaṃjñitā
03,016.011c utkṣiptagulmaiś ca tathā hayaiś caiva padātibhiḥ
03,016.012a āghoṣitaṃ ca nagare na pātavyā sureti ha
03,016.012c pramādaṃ parirakṣadbhir ugrasenoddhavādibhiḥ
03,016.013a pramatteṣv abhighātaṃ hi kuryāc chālvo narādhipaḥ
03,016.013c iti kṛtvāpramattās te sarve vṛṣṇyandhakāḥ sthitāḥ
03,016.014a ānartāś ca tathā sarve naṭanartakagāyanāḥ
03,016.014c bahir vivāsitāḥ sarve rakṣadbhir vittasaṃcayān
03,016.015a saṃkramā bheditāḥ sarve nāvaś ca pratiṣedhitāḥ
03,016.015c parikhāś cāpi kauravya kīlaiḥ sunicitāḥ kṛtāḥ
03,016.016a udapānāḥ kuruśreṣṭha tathaivāpy ambarīṣakāḥ
03,016.016c samantāt krośamātraṃ ca kāritā viṣamā ca bhūḥ
03,016.016d*0078_01 saṃkramā bheditāḥ sarve prākārāś ca navīkṛtāḥ
03,016.017a prakṛtyā viṣamaṃ durgaṃ prakṛtyā ca surakṣitam
03,016.017c prakṛtyā cāyudhopetaṃ viśeṣeṇa tadānagha
03,016.018a surakṣitaṃ suguptaṃ ca sarvāyudhasamanvitam
03,016.018c tat puraṃ bharataśreṣṭha yathendrabhavanaṃ tathā
03,016.019a na cāmudro 'bhiniryāti na cāmudraḥ praveśyate
03,016.019c vṛṣṇyandhakapure rājaṃs tadā saubhasamāgame
03,016.020a anu rathyāsu sarvāsu catvareṣu ca kaurava
03,016.020c balaṃ babhūva rājendra prabhūtagajavājimat
03,016.021a dattavetanabhaktaṃ ca dattāyudhaparicchadam
03,016.021c kṛtāpadānaṃ ca tadā balam āsīn mahābhuja
03,016.022a na kupyavetanī kaś cin na cātikrāntavetanī
03,016.022c nānugrahabhṛtaḥ kaś cin na cādṛṣṭaparākramaḥ
03,016.023a evaṃ suvihitā rājan dvārakā bhūridakṣiṇaiḥ
03,016.023c āhukena suguptā ca rājñā rājīvalocana
03,017.001 vāsudeva uvāca
03,017.001a tāṃ tūpayātvā rājendra śālvaḥ saubhapatis tadā
03,017.001c prabhūtanaranāgena balenopaviveśa ha
03,017.002a same niviṣṭā sā senā prabhūtasalilāśaye
03,017.002c caturaṅgabalopetā śālvarājābhipālitā
03,017.003a varjayitvā śmaśānāni devatāyatanāni ca
03,017.003c valmīkāṃś caiva caityāṃś ca tanniviṣṭam abhūd balam
03,017.004a anīkānāṃ vibhāgena panthānaḥ ṣaṭ kṛtābhavan
03,017.004c pravaṇā nava caivāsañ śālvasya śibire nṛpa
03,017.005a sarvāyudhasamopetaṃ sarvaśastraviśāradam
03,017.005c rathanāgāśvakalilaṃ padātidhvajasaṃkulam
03,017.006a tuṣṭapuṣṭajanopetaṃ vīralakṣaṇalakṣitam
03,017.006c vicitradhvajasaṃnāhaṃ vicitrarathakārmukam
03,017.007a saṃniveśya ca kauravya dvārakāyāṃ nararṣabha
03,017.007c abhisārayām āsa tadā vegena patagendravat
03,017.008a tadāpatantaṃ saṃdṛśya balaṃ śālvapates tadā
03,017.008c niryāya yodhayām āsuḥ kumārā vṛṣṇinandanāḥ
03,017.009a asahanto 'bhiyānaṃ tac chālvarājasya kaurava
03,017.009c cārudeṣṇaś ca sāmbaś ca pradyumnaś ca mahārathaḥ
03,017.010a te rathair daṃśitāḥ sarve vicitrābharaṇadhvajāḥ
03,017.010c saṃsaktāḥ śālvarājasya bahubhir yodhapuṃgavaiḥ
03,017.011a gṛhītvā tu dhanuḥ sāmbaḥ śālvasya sacivaṃ raṇe
03,017.011c yodhayām āsa saṃhṛṣṭaḥ kṣemavṛddhiṃ camūpatim
03,017.012a tasya bāṇamayaṃ varṣaṃ jāmbavatyāḥ suto mahat
03,017.012c mumoca bharataśreṣṭha yathā varṣaṃ sahasradṛk
03,017.013a tad bāṇavarṣaṃ tumulaṃ viṣehe sa camūpatiḥ
03,017.013c kṣemavṛddhir mahārāja himavān iva niścalaḥ
03,017.014a tataḥ sāmbāya rājendra kṣemavṛddhir api sma ha
03,017.014c mumoca māyāvihitaṃ śarajālaṃ mahattaram
03,017.015a tato māyāmayaṃ jālaṃ māyayaiva vidārya saḥ
03,017.015c sāmbaḥ śarasahasreṇa ratham asyābhyavarṣata
03,017.016a tataḥ sa viddhaḥ sāmbena kṣemavṛddhiś camūpatiḥ
03,017.016c apāyāj javanair aśvaiḥ sāmbabāṇaprapīḍitaḥ
03,017.017a tasmin vipradrute krūre śālvasyātha camūpatau
03,017.017c vegavān nāma daiteyaḥ sutaṃ me 'bhyadravad balī
03,017.018a abhipannas tu rājendra sāmbo vṛṣṇikulodvahaḥ
03,017.018c vegaṃ vegavato rājaṃs tasthau vīro vidhārayan
03,017.019a sa vegavati kaunteya sāmbo vegavatīṃ gadām
03,017.019c cikṣepa tarasā vīro vyāvidhya satyavikramaḥ
03,017.020a tayā tv abhihato rājan vegavān apatad bhuvi
03,017.020c vātarugṇa iva kṣuṇṇo jīrṇamūlo vanaspatiḥ
03,017.021a tasmin nipatite vīre gadānunne mahāsure
03,017.021c praviśya mahatīṃ senāṃ yodhayām āsa me sutaḥ
03,017.022a cārudeṣṇena saṃsakto vivindhyo nāma dānavaḥ
03,017.022c mahārathaḥ samājñāto mahārāja mahādhanuḥ
03,017.023a tataḥ sutumulaṃ yuddhaṃ cārudeṣṇavivindhyayoḥ
03,017.023c vṛtravāsavayo rājan yathā pūrvaṃ tathābhavat
03,017.024a anyonyasyābhisaṃkruddhāv anyonyaṃ jaghnatuḥ śaraiḥ
03,017.024c vinadantau mahārāja siṃhāv iva mahābalau
03,017.025a raukmiṇeyas tato bāṇam agnyarkopamavarcasam
03,017.025c abhimantrya mahāstreṇa saṃdadhe śatrunāśanam
03,017.026a sa vivindhyāya sakrodhaḥ samāhūya mahārathaḥ
03,017.026c cikṣepa me suto rājan sa gatāsur athāpatat
03,017.027a vivindhyaṃ nihataṃ dṛṣṭvā tāṃ ca vikṣobhitāṃ camūm
03,017.027c kāmagena sa saubhena śālvaḥ punar upāgamat
03,017.028a tato vyākulitaṃ sarvaṃ dvārakāvāsi tad balam
03,017.028c dṛṣṭvā śālvaṃ mahābāho saubhasthaṃ pṛthivīgatam
03,017.029a tato niryāya kaunteya vyavasthāpya ca tad balam
03,017.029c ānartānāṃ mahārāja pradyumno vākyam abravīt
03,017.030a sarve bhavantas tiṣṭhantu sarve paśyantu māṃ yudhi
03,017.030c nivārayantaṃ saṃgrāme balāt saubhaṃ sarājakam
03,017.031a ahaṃ saubhapateḥ senām āyasair bhujagair iva
03,017.031c dhanurbhujavinirmuktair nāśayāmy adya yādavāḥ
03,017.032a āśvasadhvaṃ na bhīḥ kāryā saubharāḍ adya naśyati
03,017.032c mayābhipanno duṣṭātmā sasaubho vinaśiṣyati
03,017.033a evaṃ bruvati saṃhṛṣṭe pradyumne pāṇḍunandana
03,017.033c viṣṭhitaṃ tad balaṃ vīra yuyudhe ca yathāsukham
03,018.001 vāsudeva uvāca
03,018.001a evam uktvā raukmiṇeyo yādavān bharatarṣabha
03,018.001c daṃśitair haribhir yuktaṃ ratham āsthāya kāñcanam
03,018.002a ucchritya makaraṃ ketuṃ vyāttānanam alaṃkṛtam
03,018.002c utpatadbhir ivākāśaṃ tair hayair anvayāt parān
03,018.003a vikṣipan nādayaṃś cāpi dhanuḥśreṣṭhaṃ mahābalaḥ
03,018.003c tūṇakhaḍgadharaḥ śūro baddhagodhāṅgulitravān
03,018.004a sa vidyuccalitaṃ cāpaṃ viharan vai talāt talam
03,018.004c mohayām āsa daiteyān sarvān saubhanivāsinaḥ
03,018.005a nāsya vikṣipataś cāpaṃ saṃdadhānasya cāsakṛt
03,018.005c antaraṃ dadṛśe kaś cin nighnataḥ śātravān raṇe
03,018.006a mukhasya varṇo na vikalpate 'sya; celuś ca gātrāṇi na cāpi tasya
03,018.006c siṃhonnataṃ cāpy abhigarjato 'sya; śuśrāva loko 'dbhutarūpam agryam
03,018.007a jalecaraḥ kāñcanayaṣṭisaṃstho; vyāttānanaḥ sarvatimipramāthī
03,018.007c vitrāsayan rājati vāhamukhye; śālvasya senāpramukhe dhvajāgryaḥ
03,018.008a tataḥ sa tūrṇaṃ niṣpatya pradyumnaḥ śatrukarśanaḥ
03,018.008c śālvam evābhidudrāva vidhāsyan kalahaṃ nṛpa
03,018.009a abhiyānaṃ tu vīreṇa pradyumnena mahāhave
03,018.009c nāmarṣayata saṃkruddhaḥ śālvaḥ kurukulodvaha
03,018.010a sa roṣamadamatto vai kāmagād avaruhya ca
03,018.010c pradyumnaṃ yodhayām āsa śālvaḥ parapuraṃjayaḥ
03,018.011a tayoḥ sutumulaṃ yuddhaṃ śālvavṛṣṇipravīrayoḥ
03,018.011c sametā dadṛśur lokā balivāsavayor iva
03,018.012a tasya māyāmayo vīra ratho hemapariṣkṛtaḥ
03,018.012c sadhvajaḥ sapatākaś ca sānukarṣaḥ satūṇavān
03,018.013a sa taṃ rathavaraṃ śrīmān samāruhya kila prabho
03,018.013c mumoca bāṇān kauravya pradyumnāya mahābalaḥ
03,018.014a tato bāṇamayaṃ varṣaṃ vyasṛjat tarasā raṇe
03,018.014c pradyumno bhujavegena śālvaṃ saṃmohayann iva
03,018.015a sa tair abhihataḥ saṃkhye nāmarṣayata saubharāṭ
03,018.015c śarān dīptāgnisaṃkāśān mumoca tanaye mama
03,018.015d*0079_01 tān āpatata (sic!) bāṇaughān sa ciccheda mahābalaḥ
03,018.015d*0079_02 tataś cānyāñ śarān dīptān pracikṣepa sute mama
03,018.016a sa śālvabāṇai rājendra viddho rukmiṇinandanaḥ
03,018.016c mumoca bāṇaṃ tvarito marmabhedinam āhave
03,018.017a tasya varma vibhidyāśu sa bāṇo matsuteritaḥ
03,018.017c bibheda hṛdayaṃ patrī sa papāta mumoha ca
03,018.018a tasmin nipatite vīre śālvarāje vicetasi
03,018.018c saṃprādravan dānavendrā dārayanto vasuṃdharām
03,018.019a hāhākṛtam abhūt sainyaṃ śālvasya pṛthivīpate
03,018.019c naṣṭasaṃjñe nipatite tadā saubhapatau nṛpa
03,018.020a tata utthāya kauravya pratilabhya ca cetanām
03,018.020c mumoca bāṇaṃ tarasā pradyumnāya mahābalaḥ
03,018.021a tena viddho mahābāhuḥ pradyumnaḥ samare sthitaḥ
03,018.021c jatrudeśe bhṛśaṃ vīro vyavāsīdad rathe tadā
03,018.022a taṃ sa viddhvā mahārāja śālvo rukmiṇinandanam
03,018.022c nanāda siṃhanādaṃ vai nādenāpūrayan mahīm
03,018.023a tato mohaṃ samāpanne tanaye mama bhārata
03,018.023c mumoca bāṇāṃs tvaritaḥ punar anyān durāsadān
03,018.024a sa tair abhihato bāṇair bahubhis tena mohitaḥ
03,018.024c niśceṣṭaḥ kauravaśreṣṭha pradyumno 'bhūd raṇājire
03,019.001 vāsudeva uvāca
03,019.001a śālvabāṇārdite tasmin pradyumne balināṃ vare
03,019.001c vṛṣṇayo bhagnasaṃkalpā vivyathuḥ pṛtanāgatāḥ
03,019.002a hāhākṛtam abhūt sārvaṃ vṛṣṇyandhakabalaṃ tadā
03,019.002c pradyumne patite rājan pare ca muditābhavan
03,019.003a taṃ tathā mohitaṃ dṛṣṭvā sārathir javanair hayaiḥ
03,019.003c raṇād apāharat tūrṇaṃ śikṣito dārukis tataḥ
03,019.004a nātidūrāpayāte tu rathe rathavarapraṇut
03,019.004c dhanur gṛhītvā yantāraṃ labdhasaṃjño 'bravīd idam
03,019.005a saute kiṃ te vyavasitaṃ kasmād yāsi parāṅmukhaḥ
03,019.005c naiṣa vṛṣṇipravīrāṇām āhave dharma ucyate
03,019.006a kaccit saute na te mohaḥ śālvaṃ dṛṣṭvā mahāhave
03,019.006c viṣādo vā raṇaṃ dṛṣṭvā brūhi me tvaṃ yathātatham
03,019.007 sūta uvāca
03,019.007a jānārdane na me moho nāpi me bhayam āviśat
03,019.007c atibhāraṃ tu te manye śālvaṃ keśavanandana
03,019.008a so 'payāmi śanair vīra balavān eṣa pāpakṛt
03,019.008c mohitaś ca raṇe śūro rakṣyaḥ sārathinā rathī
03,019.009a āyuṣmaṃs tvaṃ mayā nityaṃ rakṣitavyas tvayāpy aham
03,019.009c rakṣitavyo rathī nityam iti kṛtvāpayāmy aham
03,019.010a ekaś cāsi mahābāho bahavaś cāpi dānavāḥ
03,019.010c nasamaṃ raukmiṇeyāhaṃ raṇaṃ matvāpayāmy aham
03,019.011 vāsudeva uvāca
03,019.011a evaṃ bruvati sūte tu tadā makaraketumān
03,019.011c uvāca sūtaṃ kauravya nivartaya rathaṃ punaḥ
03,019.012a dārukātmaja maivaṃ tvaṃ punaḥ kārṣīḥ kathaṃ cana
03,019.012c vyapayānaṃ raṇāt saute jīvato mama karhi cit
03,019.013a na sa vṛṣṇikule jāto yo vai tyajati saṃgaram
03,019.013c yo vā nipatitaṃ hanti tavāsmīti ca vādinam
03,019.014a tathā striyaṃ vai yo hanti vṛddhaṃ bālaṃ tathaiva ca
03,019.014c virathaṃ viprakīrṇaṃ ca bhagnaśastrāyudhaṃ tathā
03,019.015a tvaṃ ca sūtakule jāto vinītaḥ sūtakarmaṇi
03,019.015c dharmajñaś cāsi vṛṣṇīnām āhaveṣv api dāruke
03,019.016a sa jānaṃś caritaṃ kṛtsnaṃ vṛṣṇīnāṃ pṛtanāmukhe
03,019.016c apayānaṃ punaḥ saute maivaṃ kārṣīḥ kathaṃ cana
03,019.017a apayātaṃ hataṃ pṛṣṭhe bhītaṃ raṇapalāyinam
03,019.017c gadāgrajo durādharṣaḥ kiṃ māṃ vakṣyati mādhavaḥ
03,019.018a keśavasyāgrajo vāpi nīlavāsā madotkaṭaḥ
03,019.018c kiṃ vakṣyati mahābāhur baladevaḥ samāgataḥ
03,019.019a kiṃ vakṣyati śiner naptā narasiṃho mahādhanuḥ
03,019.019c apayātaṃ raṇāt saute sāmbaś ca samitiṃjayaḥ
03,019.020a cārudeṣṇaś ca durdharṣas tathaiva gadasāraṇau
03,019.020c akrūraś ca mahābāhuḥ kiṃ māṃ vakṣyati sārathe
03,019.021a śūraṃ saṃbhāvitaṃ santaṃ nityaṃ puruṣamāninam
03,019.021c striyaś ca vṛṣṇīvīrāṇāṃ kiṃ māṃ vakṣyanti saṃgatāḥ
03,019.022a pradyumno 'yam upāyāti bhītas tyaktvā mahāhavam
03,019.022c dhig enam iti vakṣyanti na tu vakṣyanti sādhv iti
03,019.023a dhig vācā parihāso 'pi mama vā madvidhasya vā
03,019.023c mṛtyunābhyadhikaḥ saute sa tvaṃ mā vyapayāḥ punaḥ
03,019.024a bhāraṃ hi mayi saṃnyasya yāto madhunihā hariḥ
03,019.024c yajñaṃ bharatasiṃhasya pārthasyāmitatejasaḥ
03,019.025a kṛtavarmā mayā vīro niryāsyann eva vāritaḥ
03,019.025c śālvaṃ nivārayiṣye 'haṃ tiṣṭha tvam iti sūtaja
03,019.026a sa ca saṃbhāvayan māṃ vai nivṛtto hṛdikātmajaḥ
03,019.026c taṃ sametya raṇaṃ tyaktvā kiṃ vakṣyāmi mahāratham
03,019.027a upayātaṃ durādharṣaṃ śaṅkhacakragadādharam
03,019.027c puruṣaṃ puṇḍarīkākṣaṃ kiṃ vakṣyāmi mahābhujam
03,019.028a sātyakiṃ baladevaṃ ca ye cānye 'ndhakavṛṣṇayaḥ
03,019.028c mayā spardhanti satataṃ kiṃ nu vakṣyāmi tān aham
03,019.029a tyaktvā raṇam imaṃ saute pṛṣṭhato 'bhyāhataḥ śaraiḥ
03,019.029c tvayāpanīto vivaśo na jīveyaṃ kathaṃ cana
03,019.030a sa nivarta rathenāśu punar dārukanandana
03,019.030c na caitad evaṃ kartavyam athāpatsu kathaṃ cana
03,019.031a na jīvitam ahaṃ saute bahu manye kadā cana
03,019.031c apayāto raṇād bhītaḥ pṛṣṭhato 'bhyāhataḥ śaraiḥ
03,019.032a kadā vā sūtaputra tvaṃ jānīṣe māṃ bhayārditam
03,019.032c apayātaṃ raṇaṃ hitvā yathā kāpuruṣaṃ tathā
03,019.033a na yuktaṃ bhavatā tyaktuṃ saṃgrāmaṃ dārukātmaja
03,019.033c mayi yuddhārthini bhṛśaṃ sa tvaṃ yāhi yato raṇam
03,020.001 vāsudeva uvāca
03,020.001a evam uktas tu kaunteya sūtaputras tadā mṛdhe
03,020.001c pradyumnam abravīc chlakṣṇaṃ madhuraṃ vākyam añjasā
03,020.002a na me bhayaṃ raukmiṇeya saṃgrāme yacchato hayān
03,020.002c yuddhajñaś cāsmi vṛṣṇīnāṃ nātra kiṃ cid ato 'nyathā
03,020.003a āyuṣmann upadeśas tu sārathye vartatāṃ smṛtaḥ
03,020.003c sarvārtheṣu rathī rakṣyas tvaṃ cāpi bhṛśapīḍitaḥ
03,020.004a tvaṃ hi śālvaprayuktena patriṇābhihato bhṛśam
03,020.004c kaśmalābhihato vīra tato 'ham apayātavān
03,020.005a sa tvaṃ sātvatamukhyādya labdhasaṃjño yadṛcchayā
03,020.005c paśya me hayasaṃyāne śikṣāṃ keśavanandana
03,020.006a dārukeṇāham utpanno yathāvac caiva śikṣitaḥ
03,020.006c vītabhīḥ praviśāmy etāṃ śālvasya mahatīṃ camūm
03,020.007a evam uktvā tato vīra hayān saṃcodya saṃgare
03,020.007c raśmibhiś ca samudyamya javenābhyapatat tadā
03,020.008a maṇḍalāni vicitrāṇi yamakānītarāṇi ca
03,020.008c savyāni ca vicitrāṇi dakṣiṇāni ca sarvaśaḥ
03,020.009a pratodenāhatā rājan raśmibhiś ca samudyatāḥ
03,020.009c utpatanta ivākāśaṃ vibabhus te hayottamāḥ
03,020.010a te hastalāghavopetaṃ vijñāya nṛpa dārukim
03,020.010c dahyamānā iva tadā paspṛśuś caraṇair mahīm
03,020.011a so 'pasavyāṃ camūṃ tasya śālvasya bharatarṣabha
03,020.011c cakāra nātiyatnena tad adbhutam ivābhavat
03,020.012a amṛṣyamāṇo 'pasavyaṃ pradyumnena sa saubharāṭ
03,020.012c yantāram asya sahasā tribhir bāṇaiḥ samarpayat
03,020.013a dārukasya sutas taṃ tu bāṇavegam acintayan
03,020.013c bhūya eva mahābāho prayayau hayasaṃmataḥ
03,020.014a tato bāṇān bahuvidhān punar eva sa saubharāṭ
03,020.014c mumoca tanaye vīre mama rukmiṇinandane
03,020.015a tān aprāptāñ śitair bāṇaiś ciccheda paravīrahā
03,020.015c raukmiṇeyaḥ smitaṃ kṛtvā darśayan hastalāghavam
03,020.016a chinnān dṛṣṭvā tu tān bāṇān pradyumnena sa saubharāṭ
03,020.016c āsurīṃ dāruṇīṃ māyām āsthāya vyasṛjac charān
03,020.017a prayujyamānam ājñāya daiteyāstraṃ mahābalaḥ
03,020.017c brahmāstreṇāntarā chittvā mumocānyān patatriṇaḥ
03,020.018a te tad astraṃ vidhūyāśu vivyadhū rudhirāśanāḥ
03,020.018c śirasy urasi vaktre ca sa mumoha papāta ca
03,020.019a tasmin nipatite kṣudre śālve bāṇaprapīḍite
03,020.019c raukmiṇeyo 'paraṃ bāṇaṃ saṃdadhe śatrunāśanam
03,020.020a tam arcitaṃ sarvadāśārhapūgair; āśīrbhir arkajvalanaprakāśam
03,020.020c dṛṣṭvā śaraṃ jyām abhinīyamānaṃ; babhūva hāhākṛtam antarikṣam
03,020.021a tato devagaṇāḥ sarve sendrāḥ saha dhaneśvarāḥ
03,020.021c nāradaṃ preṣayām āsuḥ śvasanaṃ ca mahābalam
03,020.022a tau raukmiṇeyam āgamya vaco 'brūtāṃ divaukasām
03,020.022c naiṣa vadhyas tvayā vīra śālvarājaḥ kathaṃ cana
03,020.023a saṃharasva punar bāṇam avadhyo 'yaṃ tvayā raṇe
03,020.023c etasya hi śarasyājau nāvadhyo 'sti pumān kva cit
03,020.024a mṛtyur asya mahābāho raṇe devakinandanaḥ
03,020.024c kṛṣṇaḥ saṃkalpito dhātrā tan na mithyā bhaved iti
03,020.025a tataḥ paramasaṃhṛṣṭaḥ pradyumnaḥ śaram uttamam
03,020.025c saṃjahāra dhanuḥśreṣṭhāt tūṇe caiva nyaveśayat
03,020.026a tata utthāya rājendra śālvaḥ paramadurmanāḥ
03,020.026c vyapāyāt sabalas tūrṇaṃ pradyumnaśarapīḍitaḥ
03,020.027a sa dvārakāṃ parityajya krūro vṛṣṇibhir arditaḥ
03,020.027c saubham āsthāya rājendra divam ācakrame tadā
03,021.001 vāsudeva uvāca
03,021.001a ānartanagaraṃ muktaṃ tato 'ham agamaṃ tadā
03,021.001c mahākratau rājasūye nivṛtte nṛpate tava
03,021.002a apaśyaṃ dvārakāṃ cāhaṃ mahārāja hatatviṣam
03,021.002c niḥsvādhyāyavaṣaṭkārāṃ nirbhūṣaṇavarastriyam
03,021.003a anabhijñeyarūpāṇi dvārakopavanāni ca
03,021.003c dṛṣṭvā śaṅkopapanno 'ham apṛcchaṃ hṛdikātmajam
03,021.004a asvasthanaranārīkam idaṃ vṛṣṇipuraṃ bhṛṣam
03,021.004c kim idaṃ naraśārdūla śrotum icchāmahe vayam
03,021.005a evam uktas tu sa mayā vistareṇedam abravīt
03,021.005c rodhaṃ mokṣaṃ ca śālvena hārdikyo rājasattama
03,021.006a tato 'haṃ kauravaśreṣṭha śrutvā sarvam aśeṣataḥ
03,021.006c vināśe śālvarājasya tadaivākaravaṃ matim
03,021.007a tato 'haṃ bharataśreṣṭha samāśvāsya pure janam
03,021.007c rājānam āhukaṃ caiva tathaivānakadundubhim
03,021.007e sarvavṛṣṇipravīrāṃś ca harṣayann abruvaṃ tadā
03,021.008a apramādaḥ sadā kāryo nagare yādavarṣabhāḥ
03,021.008c śālvarājavināśāya prayātaṃ māṃ nibodhata
03,021.009a nāhatvā taṃ nivartiṣye purīṃ dvāravatīṃ prati
03,021.009c saśālvaṃ saubhanagaraṃ hatvā draṣṭāsmi vaḥ punaḥ
03,021.009e trisāmā hanyatām eṣā dundubhiḥ śatrubhīṣaṇī
03,021.010a te mayāśvāsitā vīrā yathāvad bharatarṣabha
03,021.010c sarve mām abruvan hṛṣṭāḥ prayāhi jahi śātravān
03,021.011a taiḥ prahṛṣṭātmabhir vīrair āśīrbhir abhinanditaḥ
03,021.011c vācayitvā dvijaśreṣṭhān praṇamya śirasāhukam
03,021.012a sainyasugrīvayuktena rathenānādayan diśaḥ
03,021.012c pradhmāpya śaṅkhapravaraṃ pāñcajanyam ahaṃ nṛpa
03,021.013a prayāto 'smi naravyāghra balena mahatā vṛtaḥ
03,021.013c kḷptena caturaṅgeṇa balena jitakāśinā
03,021.014a samatītya bahūn deśān girīṃś ca bahupādapān
03,021.014c sarāṃsi saritaś caiva mārttikāvatam āsadam
03,021.015a tatrāśrauṣaṃ naravyāghra śālvaṃ nagaram antikāt
03,021.015c prayātaṃ saubham āsthāya tam ahaṃ pṛṣṭhato 'nvayām
03,021.015d*0080_01 dṛṣṭavān asmi rājendra sālvarājam athāntike
03,021.016a tataḥ sāgaram āsādya kukṣau tasya mahormiṇaḥ
03,021.016c samudranābhyāṃ śālvo 'bhūt saubham āsthāya śatruhan
03,021.016d*0081_01 sa mām ālokya sahasā senāṃ svāṃ prāhiṇon mṛdhe
03,021.016d*0081_02 madbāhunā ca senāyāṃ śiṣṭāyāṃ kiṃ cid eva ca
03,021.017a sa samālokya dūrān māṃ smayann iva yudhiṣṭhira
03,021.017c āhvayām āsa duṣṭātmā yuddhāyaiva muhur muhuḥ
03,021.018a tasya śārṅgavinirmuktair bahubhir marmabhedibhiḥ
03,021.018c puraṃ nāsādyata śarais tato māṃ roṣa āviśat
03,021.019a sa cāpi pāpaprakṛtir daiteyāpasado nṛpa
03,021.019c mayy avarṣata durdharṣaḥ śaradhārāḥ sahasraśaḥ
03,021.020a sainikān mama sūtaṃ ca hayāṃś ca samavākirat
03,021.020c acintayantas tu śarān vayaṃ yudhyāma bhārata
03,021.021a tataḥ śatasahasrāṇi śarāṇāṃ nataparvaṇām
03,021.021c cikṣipuḥ samare vīrā mayi śālvapadānugāḥ
03,021.022a te hayān me rathaṃ caiva tadā dārukam eva ca
03,021.022c chādayām āsur asurā bāṇair marmavibhedibhiḥ
03,021.023a na hayā na ratho vīra na yantā mama dārukaḥ
03,021.023c adṛśyanta śaraiś channās tathāhaṃ sainikāś ca me
03,021.024a tato 'ham api kauravya śarāṇām ayutān bahūn
03,021.024c abhimantritānāṃ dhanuṣā divyena vidhinākṣipam
03,021.025a na tatra viṣayas tv āsīn mama sainyasya bhārata
03,021.025c khe viṣaktaṃ hi tat saubhaṃ krośamātra ivābhavat
03,021.026a tatas te prekṣakāḥ sarve raṅgavāṭa iva sthitāḥ
03,021.026c harṣayām āsur uccair māṃ siṃhanādatalasvanaiḥ
03,021.027a matkārmukavinirmuktā dānavānāṃ mahāraṇe
03,021.027c aṅgeṣu rudhirāktās te viviśuḥ śalabhā iva
03,021.028a tato halahalāśabdaḥ saubhamadhye vyavardhata
03,021.028c vadhyatāṃ viśikhais tīkṣṇaiḥ patatāṃ ca mahārṇave
03,021.029a te nikṛttabhujaskandhāḥ kabandhākṛtidarśanāḥ
03,021.029c nadanto bhairavān nādan nipatanti sma dānavāḥ
03,021.029d*0082_01 patitās te 'pi bhakṣyante samudrāmbhonivāsibhiḥ
03,021.030a tato gokṣīrakundendumṛṇālarajataprabham
03,021.030c jalajaṃ pāñcajanyaṃ vai prāṇenāham apūrayam
03,021.031a tān dṛṣṭvā patitāṃs tatra śālvaḥ saubhapatis tadā
03,021.031c māyāyuddhena mahatā yodhayām āsa māṃ yudhi
03,021.032a tato huḍahuḍāḥ prāsāḥ śaktiśūlaparaśvadhāḥ
03,021.032b*0083_01 asayaḥ śaktimuśalapāśārṣṭikaṇapāḥ śarāḥ
03,021.032c paṭṭiśāś ca bhuśuṇḍyaś ca prāpatann aniśaṃ mayi
03,021.033a tān ahaṃ māyayaivāśu pratigṛhya vyanāśayam
03,021.033c tasyāṃ hatāyāṃ māyāyāṃ giriśṛṅgair ayodhayat
03,021.034a tato 'bhavat tama iva prabhātam iva cābhavat
03,021.034c durdinaṃ sudinaṃ caiva śītam uṣṇaṃ ca bhārata
03,021.034d*0084_01 aṅgārapāṃśuvarṣaṃ ca śastravarṣaṃ ca bhārata
03,021.035a evaṃ māyāṃ vikurvāṇo yodhayām āsa māṃ ripuḥ
03,021.035c vijñāya tad ahaṃ sarvaṃ māyayaiva vyanāśayam
03,021.035d*0085_01 sa mohayām āsa tadā māyayā yudhi dānavaḥ
03,021.035d*0085_02 tato hatāyāṃ ca mayā māyāyāṃ yudhi dānavaḥ
03,021.035e yathākālaṃ tu yuddhena vyadhamaṃ sarvataḥ śaraiḥ
03,021.036a tato vyoma mahārāja śatasūryam ivābhavat
03,021.036c śatacandraṃ ca kaunteya sahasrāyutatārakam
03,021.037a tato nājñāyata tadā divārātraṃ tathā diśaḥ
03,021.037c tato 'haṃ moham āpannaḥ prajñāstraṃ samayojayam
03,021.037e tatas tad astram astreṇa vidhūtaṃ śaratūlavat
03,021.038a tathā tad abhavad yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
03,021.038c labdhālokaś ca rājendra punaḥ śatrum ayodhayam
03,022.001 vāsudeva uvāca
03,022.001a evaṃ sa puruṣavyāghra śālvo rājñāṃ mahāripuḥ
03,022.001c yudhyamāno mayā saṃkhye viyad abhyāgamat punaḥ
03,022.002a tataḥ śataghnīś ca mahāgadāś ca; dīptāṃś ca śūlān musalān asīṃś ca
03,022.002c cikṣepa roṣān mayi mandabuddhiḥ; śālvo mahārāja jayābhikāṅkṣī
03,022.003a tān āśugair āpatato 'ham āśu; nivārya tūrṇaṃ khagamān kha eva
03,022.003c dvidhā tridhā cācchinam āśu muktais; tato 'ntarikṣe ninado babhūva
03,022.004a tataḥ śatasahasreṇa śarāṇāṃ nataparvaṇām
03,022.004c dārukaṃ vājinaś caiva rathaṃ ca samavākirat
03,022.005a tato mām abravīd vīra dāruko vihvalann iva
03,022.005c sthātavyam iti tiṣṭhāmi śālvabāṇaprapīḍitaḥ
03,022.005d*0086_01 avasthātuṃ na śakyāmi aṅgaṃ me vyavasīdati
03,022.006a iti tasya niśamyāhaṃ sāratheḥ karuṇaṃ vacaḥ
03,022.006c avekṣamāṇo yantāram apaśyaṃ śarapīḍitam
03,022.007a na tasyorasi no mūrdhni na kāye na bhujadvaye
03,022.007c antaraṃ pāṇḍavaśreṣṭha paśyāmi nahataṃ śaraiḥ
03,022.008a sa tu bāṇavarotpīḍād visravaty asṛg ulbaṇam
03,022.008c abhivṛṣṭo yathā meghair girir gairikadhātumān
03,022.008d*0087_01 śarair nānāvidhākārair divyāstrapratimantritaiḥ
03,022.008d*0087_02 astraiḥ śastraiś ca vividhaiḥ khasthā hy antarhitā api
03,022.009a abhīṣuhastaṃ taṃ dṛṣṭvā sīdantaṃ sārathiṃ raṇe
03,022.009c astambhayaṃ mahābāho śālvabāṇaprapīḍitam
03,022.010a atha māṃ puruṣaḥ kaś cid dvārakānilayo 'bravīt
03,022.010c tvarito ratham abhyetya sauhṛdād iva bhārata
03,022.011a āhukasya vaco vīra tasyaiva paricārakaḥ
03,022.011c viṣaṇṇaḥ sannakaṇṭho vai tan nibodha yudhiṣṭhira
03,022.012a dvārakādhipatir vīra āha tvām āhuko vacaḥ
03,022.012c keśaveha vijānīṣva yat tvāṃ pitṛsakho 'bravīt
03,022.013a upayātvādya śālvena dvārakāṃ vṛṣṇinandana
03,022.013c viṣakte tvayi durdharṣa hataḥ śūrasuto balāt
03,022.014a tad alaṃ sādhu yuddhena nivartasva janārdana
03,022.014c dvārakām eva rakṣasva kāryam etan mahat tava
03,022.015a ity ahaṃ tasya vacanaṃ śrutvā paramadurmanāḥ
03,022.015c niścayaṃ nādhigacchāmi kartavyasyetarasya vā
03,022.016a sātyakiṃ baladevaṃ ca pradyumnaṃ ca mahāratham
03,022.016c jagarhe manasā vīra tac chrutvā vipriyaṃ vacaḥ
03,022.017a ahaṃ hi dvārakāyāś ca pituś ca kurunandana
03,022.017c teṣu rakṣāṃ samādhāya prayātaḥ saubhapātane
03,022.018a baladevo mahābāhuḥ kaccij jīvati śatruhā
03,022.018c sātyakī raukmiṇeyaś ca cārudeṣṇaś ca vīryavān
03,022.018e sāmbaprabhṛtayaś caivety aham āsaṃ sudurmanāḥ
03,022.019a eteṣu hi naravyāghra jīvatsu na kathaṃ cana
03,022.019c śakyaḥ śūrasuto hantum api vajrabhṛtā svayam
03,022.020a hataḥ śūrasuto vyaktaṃ vyaktaṃ te ca parāsavaḥ
03,022.020c baladevamukhāḥ sarve iti me niścitā matiḥ
03,022.021a so 'haṃ sarvavināśaṃ taṃ cintayāno muhur muhuḥ
03,022.021c suvihvalo mahārāja punaḥ śālvam ayodhayam
03,022.022a tato 'paśyaṃ mahārāja prapatantam ahaṃ tadā
03,022.022c saubhāc chūrasutaṃ vīra tato māṃ moha āviśat
03,022.023a tasya rūpaṃ prapatataḥ pitur mama narādhipa
03,022.023c yayāteḥ kṣīṇapuṇyasya svargād iva mahītalam
03,022.024a viśīrṇagalitoṣṇīṣaḥ prakīrṇāmbaramūrdhajaḥ
03,022.024c prapatan dṛśyate ha sma kṣīṇapuṇya iva grahaḥ
03,022.025a tataḥ śārṅgaṃ dhanuḥśreṣṭhaṃ karāt prapatitaṃ mama
03,022.025c mohāt sannaś ca kaunteya rathopastha upāviśam
03,022.026a tato hāhākṛtaṃ sarvaṃ sainyaṃ me gatacetanam
03,022.026c māṃ dṛṣṭvā rathanīḍasthaṃ gatāsum iva bhārata
03,022.027a prasārya bāhū patataḥ prasārya caraṇāv api
03,022.027c rūpaṃ pitur apaśyaṃ tac chakuneḥ patato yathā
03,022.028a taṃ patantaṃ mahābāho śūlapaṭṭiśapāṇayaḥ
03,022.028c abhighnanto bhṛśaṃ vīrā mama ceto vyakampayan
03,022.029a tato muhūrtāt pratilabhya saṃjñām; ahaṃ tadā vīra mahāvimarde
03,022.029c na tatra saubhaṃ na ripuṃ na śālvaṃ; paśyāmi vṛddhaṃ pitaraṃ na cāpi
03,022.030a tato mamāsīn manasi māyeyam iti niścitam
03,022.030c prabuddho 'smi tato bhūyaḥ śataśo vikirañ śarān
03,023.001 vāsudeva uvāca
03,023.001a tato 'haṃ bharataśreṣṭha pragṛhya ruciraṃ dhanuḥ
03,023.001c śarair apātayaṃ saubhāc chirāṃsi vibudhadviṣām
03,023.002a śarāṃś cāśīviṣākārān ūrdhvagāṃs tigmatejasaḥ
03,023.002c apraiṣaṃ śālvarājāya śārṅgamuktān suvāsasaḥ
03,023.003a tato nādṛśyata tadā saubhaṃ kurukulodvaha
03,023.003c antarhitaṃ māyayābhūt tato 'haṃ vismito 'bhavam
03,023.004a atha dānavasaṃghās te vikṛtānanamūrdhajāḥ
03,023.004c udakrośan mahārāja viṣṭhite mayi bhārata
03,023.005a tato 'straṃ śabdasāhaṃ vai tvaramāṇo mahāhave
03,023.005c ayojayaṃ tadvadhāya tataḥ śabda upāramat
03,023.006a hatās te dānavāḥ sarve yaiḥ sa śabda udīritaḥ
03,023.006c śarair ādityasaṃkāśair jvalitaiḥ śabdasādhanaiḥ
03,023.007a tasminn uparate śabde punar evānyato 'bhavat
03,023.007c śabdo 'paro mahārāja tatrāpi prāharaṃ śarān
03,023.008a evaṃ daśa diśaḥ sarvās tiryag ūrdhvaṃ ca bhārata
03,023.008c nādayām āsur asurās te cāpi nihatā mayā
03,023.009a tataḥ prāgjyotiṣaṃ gatvā punar eva vyadṛśyata
03,023.009c saubhaṃ kāmagamaṃ vīra mohayan mama cakṣuṣī
03,023.010a tato lokāntakaraṇo dānavo vānarākṛtiḥ
03,023.010c śilāvarṣeṇa sahasā mahatā māṃ samāvṛṇot
03,023.011a so 'haṃ parvatavarṣeṇa vadhyamānaḥ samantataḥ
03,023.011c valmīka iva rājendra parvatopacito 'bhavam
03,023.012a tato 'haṃ parvatacitaḥ sahayaḥ sahasārathiḥ
03,023.012c aprakhyātim iyāṃ rājan sadhvajaḥ parvataiś citaḥ
03,023.013a tato vṛṣṇipravīrā ye mamāsan sainikās tadā
03,023.013c te bhayārtā diśaḥ sarvāḥ sahasā vipradudruvuḥ
03,023.014a tato hāhākṛtaṃ sarvam abhūt kila viśāṃ pate
03,023.014c dyauś ca bhūmiś ca khaṃ caivādṛśyamāne tathā mayi
03,023.015a tato viṣaṇṇamanaso mama rājan suhṛjjanāḥ
03,023.015c ruruduś cukruśuś caiva duḥkhaśokasamanvitāḥ
03,023.016a dviṣatāṃ ca praharṣo 'bhūd ārtiś cādviṣatām api
03,023.016c evaṃ vijitavān vīra paścād aśrauṣam acyuta
03,023.017a tato 'ham astraṃ dayitaṃ sarvapāṣāṇabhedanam
03,023.017c vajram udyamya tān sarvān parvatān samaśātayam
03,023.018a tataḥ parvatabhārārtā mandaprāṇaviceṣṭitāḥ
03,023.018c hayā mama mahārāja vepamānā ivābhavan
03,023.019a meghajālam ivākāśe vidāryābhyuditaṃ ravim
03,023.019c dṛṣṭvā māṃ bāndhavāḥ sarve harṣam āhārayan punaḥ
03,023.020a tato mām abravīt sūtaḥ prāñjaliḥ praṇato nṛpa
03,023.020c sādhu saṃpaśya vārṣṇeya śālvaṃ saubhapatiṃ sthitam
03,023.021a alaṃ kṛṣṇāvamanyainaṃ sādhu yatnaṃ samācara
03,023.021c mārdavaṃ sakhitāṃ caiva śālvād adya vyapāhara
03,023.022a jahi śālvaṃ mahābāho mainaṃ jīvaya keśava
03,023.022c sarvaiḥ parākramair vīra vadhyaḥ śatrur amitrahan
03,023.023a na śatrur avamantavyo durbalo 'pi balīyasā
03,023.023c yo 'pi syāt pīṭhagaḥ kaś cit kiṃ punaḥ samare sthitaḥ
03,023.024a sa tvaṃ puruṣaśārdūla sarvayatnair imaṃ prabho
03,023.024c jahi vṛṣṇikulaśreṣṭha mā tvāṃ kālo 'tyagāt punaḥ
03,023.024d*0088_01 jitavāñ jāmadagnyaṃ yaḥ koṭivarṣagaṇān bahūn
03,023.024d*0088_02 sa eṣa nānyair vadhyo hi tvām ṛte naiva kaiś cana
03,023.025a naiṣa mārdavasādhyo vai mato nāpi sakhā tava
03,023.025c yena tvaṃ yodhito vīra dvārakā cāvamarditā
03,023.026a evamādi tu kaunteya śrutvāhaṃ sārather vacaḥ
03,023.026c tattvam etad iti jñātvā yuddhe matim adhārayam
03,023.027a vadhāya śālvarājasya saubhasya ca nipātane
03,023.027c dārukaṃ cābruvaṃ vīra muhūrtaṃ sthīyatām iti
03,023.028a tato 'pratihataṃ divyam abhedyam ativīryavat
03,023.028c āgneyam astraṃ dayitaṃ sarvasāhaṃ mahāprabham
03,023.028d*0089_01 yojayaṃ tatra dhanuṣā dānavāntakaraṃ raṇe
03,023.029a yakṣāṇāṃ rākṣasānāṃ ca dānavānāṃ ca saṃyuge
03,023.029c rājñāṃ ca pratilomānāṃ bhasmāntakaraṇaṃ mahat
03,023.030a kṣurāntam amalaṃ cakraṃ kālāntakayamopamam
03,023.030c abhimantryāham atulaṃ dviṣatāṃ ca nibarhaṇam
03,023.031a jahi saubhaṃ svavīryeṇa ye cātra ripavo mama
03,023.031c ity uktvā bhujavīryeṇa tasmai prāhiṇavaṃ ruṣā
03,023.032a rūpaṃ sudarśanasyāsīd ākāśe patatas tadā
03,023.032c dvitīyasyeva sūryasya yugānte pariviṣyataḥ
03,023.033a tat samāsādya nagaraṃ saubhaṃ vyapagatatviṣam
03,023.033c madhyena pāṭayām āsa krakaco dārv ivocchritam
03,023.034a dvidhā kṛtaṃ tataḥ saubhaṃ sudarśanabalād dhatam
03,023.034c maheśvaraśaroddhūtaṃ papāta tripuraṃ yathā
03,023.035a tasmin nipatite saubhe cakram āgāt karaṃ mama
03,023.035c punaś coddhūya vegena śālvāyety aham abruvam
03,023.036a tataḥ śālvaṃ gadāṃ gurvīm āvidhyantaṃ mahāhave
03,023.036c dvidhā cakāra sahasā prajajvāla ca tejasā
03,023.037a tasmin nipatite vīre dānavās trastacetasaḥ
03,023.037c hāhābhūtā diśo jagmur arditā mama sāyakaiḥ
03,023.038a tato 'haṃ samavasthāpya rathaṃ saubhasamīpataḥ
03,023.038c śaṅkhaṃ pradhmāpya harṣeṇa suhṛdaḥ paryaharṣayam
03,023.039a tan meruśikharākāraṃ vidhvastāṭṭālagopuram
03,023.039c dahyamānam abhiprekṣya striyas tāḥ saṃpradudruvuḥ
03,023.040a evaṃ nihatya samare śālvaṃ saubhaṃ nipātya ca
03,023.040c ānartān punar āgamya suhṛdāṃ prītim āvaham
03,023.041a etasmāt kāraṇād rājan nāgamaṃ nāgasāhvayam
03,023.041c yady agāṃ paravīraghna na hi jīvet suyodhanaḥ
03,023.041d*0090_01 mayy āgate 'thavā vīra dyūtaṃ na bhavitā tathā
03,023.041d*0091_01 adyāhaṃ kiṃ kariṣyāmi bhinnasetur ivodakam
03,023.042 vaiśaṃpāyana uvāca
03,023.042a evam uktvā mahābāhuḥ kauravaṃ puruṣottamaḥ
03,023.042c āmantrya prayayau dhīmān pāṇḍavān madhusūdanaḥ
03,023.043a abhivādya mahābāhur dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
03,023.043c rājñā mūrdhany upāghrāto bhīmena ca mahābhujaḥ
03,023.043d*0092_01 pariṣvaktaś cārjunena yamābhyāṃ cābhivāditaḥ
03,023.043d*0092_02 saṃmānitaś ca dhaumyena draupadyā cārcito 'śrubhiḥ
03,023.044a subhadrām abhimanyuṃ ca ratham āropya kāñcanam
03,023.044c āruroha rathaṃ kṛṣṇaḥ pāṇḍavair abhipūjitaḥ
03,023.045a sainyasugrīvayuktena rathenādityavarcasā
03,023.045c dvārakāṃ prayayau kṛṣṇaḥ samāśvāsya yudhiṣṭhiram
03,023.046a tataḥ prayāte dāśārhe dhṛṣṭadyumno 'pi pārṣataḥ
03,023.046c draupadeyān upādāya prayayau svapuraṃ tadā
03,023.047a dhṛṣṭaketuḥ svasāraṃ ca samādāyātha cedirāṭ
03,023.047c jagāma pāṇḍavān dṛṣṭvā ramyāṃ śuktimatīṃ purīm
03,023.048a kekayāś cāpy anujñātāḥ kaunteyenāmitaujasā
03,023.048c āmantrya pāṇḍavān sarvān prayayus te 'pi bhārata
03,023.049a brāhmaṇāś ca viśaś caiva tathā viṣayavāsinaḥ
03,023.049c visṛjyamānāḥ subhṛśaṃ na tyajanti sma pāṇḍavān
03,023.050a samavāyaḥ sa rājendra sumahādbhutadarśanaḥ
03,023.050c āsīn mahātmanāṃ teṣāṃ kāmyake bharatarṣabha
03,023.051a yudhiṣṭhiras tu viprāṃs tān anumānya mahāmanāḥ
03,023.051c śaśāsa puruṣān kāle rathān yojayateti ha
03,024.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,024.001a tasmin daśārhādhipatau prayāte; yudhiṣṭhiro bhīmasenārjunau ca
03,024.001c yamau ca kṛṣṇā ca purohitaś ca; rathān mahārhān paramāśvayuktān
03,024.002a āsthāya vīrāḥ sahitā vanāya; pratasthire bhūtapatiprakāśāḥ
03,024.002c hiraṇyaniṣkān vasanāni gāś ca; pradāya śikṣākṣaramantravidbhyaḥ
03,024.003a preṣyāḥ puro viṃśatir āttaśastrā; dhanūṃṣi varmāṇi śarāṃś ca pītān
03,024.003c maurvīś ca yantrāṇi ca sāyakāṃś ca; sarve samādāya jaghanyam īyuḥ
03,024.004a tatas tu vāsāṃsi ca rājaputryā; dhātryaś ca dāsyaś ca vibhūṣaṇaṃ ca
03,024.004c tad indrasenas tvaritaṃ pragṛhya; jaghanyam evopayayau rathena
03,024.005a tataḥ kuruśreṣṭham upetya paurāḥ; pradakṣiṇaṃ cakrur adīnasattvāḥ
03,024.005c taṃ brāhmaṇāś cābhyavadan prasannā; mukhyāś ca sarve kurujāṅgalānām
03,024.006a sa cāpi tān abhyavadat prasannaḥ; sahaiva tair bhrātṛbhir dharmarājaḥ
03,024.006c tasthau ca tatrādhipatir mahātmā; dṛṣṭvā janaughaṃ kurujāṅgalānām
03,024.007a piteva putreṣu sa teṣu bhāvaṃ; cakre kurūṇām ṛṣabho mahātmā
03,024.007c te cāpi tasmin bharataprabarhe; tadā babhūvuḥ pitarīva putrāḥ
03,024.008a tataḥ samāsādya mahājanaughāḥ; kurupravīraṃ parivārya tasthuḥ
03,024.008c hā nātha hā dharma iti bruvanto; hriyā ca sarve 'śrumukhā babhūvuḥ
03,024.009a varaḥ kurūṇām adhipaḥ prajānāṃ; piteva putrān apahāya cāsmān
03,024.009c paurān imāñ jānapadāṃś ca sarvān; hitvā prayātaḥ kva nu dharmarājaḥ
03,024.010a dhig dhārtarāṣṭraṃ sunṛśaṃsabuddhiṃ; sasaubalaṃ pāpamatiṃ ca karṇam
03,024.010c anartham icchanti narendra pāpā; ye dharmanityasya satas tavogrāḥ
03,024.011a svayaṃ niveśyāpratimaṃ mahātmā; puraṃ mahad devapuraprakāśam
03,024.011c śatakratuprastham amoghakarmā; hitvā prayātaḥ kva nu dharmarājaḥ
03,024.012a cakāra yām apratimāṃ mahātmā; sabhāṃ mayo devasabhāprakāśām
03,024.012c tāṃ devaguptām iva devamāyāṃ; hitvā prayātaḥ kva nu dharmarājaḥ
03,024.013a tān dharmakāmārthavid uttamaujā; bībhatsur uccaiḥ sahitān uvāca
03,024.013c ādāsyate vāsam imaṃ niruṣya; vaneṣu rājā dviṣatāṃ yaśāṃsi
03,024.014a dvijātimukhyāḥ sahitāḥ pṛthak ca; bhavadbhir āsādya tapasvinaś ca
03,024.014c prasādya dharmārthavidaś ca vācyā; yathārthasiddhiḥ paramā bhaven naḥ
03,024.015a ity evam ukte vacane 'rjunena; te brāhmaṇāḥ sarvavarṇāś ca rājan
03,024.015c mudābhyanandan sahitāś ca cakruḥ; pradakṣiṇaṃ dharmabhṛtāṃ variṣṭham
03,024.016a āmantrya pārthaṃ ca vṛkodaraṃ ca; dhanaṃjayaṃ yājñasenīṃ yamau ca
03,024.016c pratasthire rāṣṭram apetaharṣā; yudhiṣṭhireṇānumatā yathāsvam
03,025.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,025.001a tatas teṣu prayāteṣu kaunteyaḥ satyasaṃgaraḥ
03,025.001c abhyabhāṣata dharmātmā bhrātṝn sarvān yudhiṣṭhiraḥ
03,025.002a dvādaśemāḥ samāsmābhir vastavyaṃ nirjane vane
03,025.002c samīkṣadhvaṃ mahāraṇye deśaṃ bahumṛgadvijam
03,025.003a bahupuṣpaphalaṃ ramyaṃ śivaṃ puṇyajanocitam
03,025.003c yatremāḥ śaradaḥ sarvāḥ sukhaṃ prativasemahi
03,025.004a evam ukte pratyuvāca dharmarājaṃ dhanaṃjayaḥ
03,025.004c guruvan mānavaguruṃ mānayitvā manasvinam
03,025.005 arjuna uvāca
03,025.005a bhavān eva maharṣīṇāṃ vṛddhānāṃ paryupāsitā
03,025.005c ajñātaṃ mānuṣe loke bhavato nāsti kiṃ cana
03,025.006a tvayā hy upāsitā nityaṃ brāhmaṇā bharatarṣabha
03,025.006c dvaipāyanaprabhṛtayo nāradaś ca mahātapāḥ
03,025.007a yaḥ sarvalokadvārāṇi nityaṃ saṃcarate vaśī
03,025.007c devalokād brahmalokaṃ gandharvāpsarasām api
03,025.008a sarvā gatīr vijānāsi brāhmaṇānāṃ na saṃśayaḥ
03,025.008c prabhāvāṃś caiva vettha tvaṃ sarveṣām eva pārthiva
03,025.009a tvam eva rājañ jānāsi śreyaḥkāraṇam eva ca
03,025.009c yatrecchasi mahārāja nivāsaṃ tatra kurmahe
03,025.010a idaṃ dvaitavanaṃ nāma saraḥ puṇyajanocitam
03,025.010c bahupuṣpaphalaṃ ramyaṃ nānādvijaniṣevitam
03,025.011a atremā dvādaśa samā viharemeti rocaye
03,025.011c yadi te 'numataṃ rājan kiṃ vānyan manyate bhavān
03,025.012 yudhiṣṭhira uvāca
03,025.012a mamāpy etan mataṃ pārtha tvayā yat samudāhṛtam
03,025.012c gacchāma puṇyaṃ vikhyātaṃ mahad dvaitavanaṃ saraḥ
03,025.013 vaiśaṃpāyana uvāca
03,025.013a tatas te prayayuḥ sarve pāṇḍavā dharmacāriṇaḥ
03,025.013c brāhmaṇair bahubhiḥ sārdhaṃ puṇyaṃ dvaitavanaṃ saraḥ
03,025.014a brāhmaṇāḥ sāgnihotrāś ca tathaiva ca niragnayaḥ
03,025.014c svādhyāyino bhikṣavaś ca sajapā vanavāsinaḥ
03,025.015a bahavo brāhmaṇās tatra parivavrur yudhiṣṭhiram
03,025.015c tapasvinaḥ satyaśīlāḥ śataśaḥ saṃśitavratāḥ
03,025.016a te yātvā pāṇḍavās tatra bahubhir brāhmaṇaiḥ saha
03,025.016c puṇyaṃ dvaitavanaṃ ramyaṃ viviśur bharatarṣabhāḥ
03,025.017a tac chālatālāmramadhūkanīpa; kadambasarjārjunakarṇikāraiḥ
03,025.017c tapātyaye puṣpadharair upetaṃ; mahāvanaṃ rāṣṭrapatir dadarśa
03,025.018a mahādrumāṇāṃ śikhareṣu tasthur; manoramāṃ vācam udīrayantaḥ
03,025.018c mayūradātyūhacakorasaṃghās; tasmin vane kānanakokilāś ca
03,025.019a kareṇuyūthaiḥ saha yūthapānāṃ; madotkaṭānām acalaprabhāṇām
03,025.019c mahānti yūthāni mahādvipānāṃ; tasmin vane rāṣṭrapatir dadarśa
03,025.020a manoramāṃ bhogavatīm upetya; dhṛtātmanāṃ cīrajaṭādharāṇām
03,025.020c tasmin vane dharmabhṛtāṃ nivāse; dadarśa siddharṣigaṇān anekān
03,025.021a tataḥ sa yānād avaruhya rājā; sabhrātṛkaḥ sajanaḥ kānanaṃ tat
03,025.021c viveśa dharmātmavatāṃ variṣṭhas; triviṣṭapaṃ śakra ivāmitaujāḥ
03,025.022a taṃ satyasaṃdhaṃ sahitābhipetur; didṛkṣavaś cāraṇasiddhasaṃghāḥ
03,025.022c vanaukasaś cāpi narendrasiṃhaṃ; manasvinaṃ saṃparivārya tasthuḥ
03,025.023a sa tatra siddhān abhivādya sarvān; pratyarcito rājavad devavac ca
03,025.023c viveśa sarvaiḥ sahito dvijāgryaiḥ; kṛtāñjalir dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ
03,025.024a sa puṇyaśīlaḥ pitṛvan mahātmā; tapasvibhir dharmaparair upetya
03,025.024c pratyarcitaḥ puṣpadharasya mūle; mahādrumasyopaviveśa rājā
03,025.025a bhīmaś ca kṛṣṇā ca dhanaṃjayaś ca; yamau ca te cānucarā narendram
03,025.025c vimucya vāhān avaruhya sarve; tatropatasthur bharataprabarhāḥ
03,025.026a latāvatānāvanataḥ sa pāṇḍavair; mahādrumaḥ pañcabhir ugradhanvibhiḥ
03,025.026c babhau nivāsopagatair mahātmabhir; mahāgirir vāraṇayūthapair iva
03,026.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,026.001a tat kānanaṃ prāpya narendraputrāḥ; sukhocitā vāsam upetya kṛcchram
03,026.001c vijahrur indrapratimāḥ śiveṣu; sarasvatīśālavaneṣu teṣu
03,026.002a yatīṃś ca sarvān sa munīṃś ca rājā; tasmin vane mūlaphalair udagraiḥ
03,026.002c dvijātimukhyān ṛṣabhaḥ kurūṇāṃ; saṃtarpayām āsa mahānubhāvaḥ
03,026.003a iṣṭīś ca pitryāṇi tathāgriyāṇi; mahāvane vasatāṃ pāṇḍavānām
03,026.003c purohitaḥ sarvasamṛddhatejāś; cakāra dhaumyaḥ pitṛvat kurūṇām
03,026.004a apetya rāṣṭrād vasatāṃ tu teṣām; ṛṣiḥ purāṇo 'tithir ājagāma
03,026.004c tam āśramaṃ tīvrasamṛddhatejā; mārkaṇḍeyaḥ śrīmatāṃ pāṇḍavānām
03,026.004d*0093_01 tam āgataṃ jvalitahutāśanaprabhaṃ
03,026.004d*0093_02 mahāmanāḥ kuruvṛṣabho yudhiṣṭhiraḥ
03,026.004d*0093_03 apūjayat suraṛṣimānavārcitaṃ
03,026.004d*0093_04 mahāmuniṃ hy anupamasattvavīryavān
03,026.005a sa sarvavid draupadīṃ prekṣya kṛṣṇāṃ; yudhiṣṭhiraṃ bhīmasenārjunau ca
03,026.005c saṃsmṛtya rāmaṃ manasā mahātmā; tapasvimadhye 'smayatāmitaujāḥ
03,026.006a taṃ dharmarājo vimanā ivābravīt; sarve hriyā santi tapasvino 'mī
03,026.006c bhavān idaṃ kiṃ smayatīva hṛṣṭas; tapasvināṃ paśyatāṃ mām udīkṣya
03,026.007 mārkaṇḍeya uvāca
03,026.007a na tāta hṛṣyāmi na ca smayāmi; praharṣajo māṃ bhajate na darpaḥ
03,026.007c tavāpadaṃ tv adya samīkṣya rāmaṃ; satyavrataṃ dāśarathiṃ smarāmi
03,026.008a sa cāpi rājā saha lakṣmaṇena; vane nivāsaṃ pitur eva śāsanāt
03,026.008c dhanvī caran pārtha purā mayaiva; dṛṣṭo girer ṛṣyamūkasya sānau
03,026.009a sahasranetrapratimo mahātmā; mayasya jeta namuceś ca hantā
03,026.009c pitur nideśād anaghaḥ svadharmaṃ; vane vāsaṃ dāśarathiś cakāra
03,026.010a sa cāpi śakrasya samaprabhāvo; mahānubhāvaḥ samareṣv ajeyaḥ
03,026.010c vihāya bhogān acarad vaneṣu; neśe balasyeti cared adharmam
03,026.011a nṛpāś ca nābhāgabhagīrathādayo; mahīm imāṃ sāgarāntāṃ vijitya
03,026.011c satyena te 'py ajayaṃs tāta lokān; neśe balasyeti cared adharmam
03,026.012a alarkam āhur naravarya santaṃ; satyavrataṃ kāśikarūṣarājam
03,026.012c vihāya rāṣṭrāṇi vasūni caiva; neśe balasyeti cared adharmam
03,026.013a dhātrā vidhir yo vihitaḥ purāṇas; taṃ pūjayanto naravarya santaḥ
03,026.013c saptarṣayaḥ pārtha divi prabhānti; neśe balasyeti cared adharmam
03,026.014a mahābalān parvatakūṭamātrān; viṣāṇinaḥ paśya gajān narendra
03,026.014c sthitān nideśe naravarya dhātur; neśe balasyeti cared adharmam
03,026.015a sarvāṇi bhūtāni narendra paśya; yathā yathāvad vihitaṃ vidhātrā
03,026.015c svayonitas tat kurute prabhāvān; neśe balasyeti cared adharmam
03,026.016a satyena dharmeṇa yathārhavṛttyā; hriyā tathā sarvabhūtāny atītya
03,026.016c yaśaś ca tejaś ca tavāpi dīptaṃ; vibhāvasor bhāskarasyeva pārtha
03,026.017a yathāpratijñaṃ ca mahānubhāva; kṛcchraṃ vane vāsam imaṃ niruṣya
03,026.017c tataḥ śriyaṃ tejasā svena dīptām; ādāsyase pārthiva kauravebhyaḥ
03,026.018 vaiśaṃpāyana uvāca
03,026.018a tam evam uktvā vacanaṃ maharṣis; tapasvimadhye sahitaṃ suhṛdbhiḥ
03,026.018c āmantrya dhaumyaṃ sahitāṃś ca pārthāṃs; tataḥ pratasthe diśam uttarāṃ saḥ
03,027.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,027.001a vasatsv atha dvaitavane pāṇḍaveṣu mahātmasu
03,027.001c anukīrṇaṃ mahāraṇyaṃ brāhmaṇaiḥ samapadyata
03,027.002a īryamāṇena satataṃ brahmaghoṣeṇa sarvataḥ
03,027.002c brahmalokasamaṃ puṇyam āsīd dvaitavanaṃ saraḥ
03,027.003a yajuṣām ṛcāṃ ca sāmnāṃ ca gadyānāṃ caiva sarvaśaḥ
03,027.003c āsīd uccāryamāṇānāṃ nisvano hṛdayaṃgamaḥ
03,027.004a jyāghoṣaḥ pāṇḍaveyānāṃ brahmaghoṣaś ca dhīmatām
03,027.004c saṃsṛṣṭaṃ brahmaṇā kṣatraṃ bhūya eva vyarocata
03,027.005a athābravīd bako dālbhyo dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
03,027.005c saṃdhyāṃ kaunteyam āsīnam ṛṣibhiḥ parivāritam
03,027.006a paśya dvaitavane pārtha brāhmaṇānāṃ tapasvinām
03,027.006c homavelāṃ kuruśreṣṭha saṃprajvalitapāvakām
03,027.007a caranti dharmaṃ puṇye 'smiṃs tvayā guptā dhṛtavratāḥ
03,027.007c bhṛgavo 'ṅgirasaś caiva vāsiṣṭhāḥ kāśyapaiḥ saha
03,027.008a āgastyāś ca mahābhāgā ātreyāś cottamavratāḥ
03,027.008c sarvasya jagataḥ śreṣṭhā brāhmaṇāḥ saṃgatās tvayā
03,027.009a idaṃ tu vacanaṃ pārtha śṛṇv ekāgramanā mama
03,027.009c bhrātṛbhiḥ saha kaunteya yat tvāṃ vakṣyāmi kaurava
03,027.010a brahma kṣatreṇa saṃsṛṣṭaṃ kṣatraṃ ca brahmaṇā saha
03,027.010c udīrṇau dahataḥ śatrūn vanānīvāgnimārutau
03,027.011a nābrāhmaṇas tāta ciraṃ bubhūṣed; icchann imaṃ lokam amuṃ ca jetum
03,027.011c vinītadharmārtham apetamohaṃ; labdhvā dvijaṃ nudati nṛpaḥ sapatnān
03,027.012a caran naiḥśreyasaṃ dharmaṃ prajāpālanakāritam
03,027.012c nādhyagacchad balir loke tīrtham anyatra vai dvijāt
03,027.013a anūnam āsīd asurasya kāmair; vairocaneḥ śrīr api cākṣayāsīt
03,027.013c labdhvā mahīṃ brāhmaṇasaṃprayogāt; teṣv ācaran duṣṭam ato vyanaśyat
03,027.014a nābrāhmaṇaṃ bhūmir iyaṃ sabhūtir; varṇaṃ dvitīyaṃ bhajate cirāya
03,027.014c samudranemir namate tu tasmai; yaṃ brāhmaṇaḥ śāsti nayair vinītaḥ
03,027.015a kuñjarasyeva saṃgrāme 'parigṛhyāṅkuśagraham
03,027.015c brāhmaṇair viprahīṇasya kṣatrasya kṣīyate balam
03,027.016a brahmaṇy anupamā dṛṣṭiḥ kṣātram apratimaṃ balam
03,027.016c tau yadā carataḥ sārdham atha lokaḥ prasīdati
03,027.017a yathā hi sumahān agniḥ kakṣaṃ dahati sānilaḥ
03,027.017c tathā dahati rājanyo brāhmaṇena samaṃ ripūn
03,027.018a brāhmaṇebhyo 'tha medhāvī buddhiparyeṣaṇaṃ caret
03,027.018c alabdhasya ca lābhāya labdhasya ca vivṛddhaye
03,027.019a alabdhalābhāya ca labdhavṛddhaye; yathārhatīrthapratipādanāya
03,027.019c yaśasvinaṃ vedavidaṃ vipaścitaṃ; bahuśrutaṃ brāhmaṇam eva vāsaya
03,027.020a brāhmaṇeṣūttamā vṛttis tava nityaṃ yudhiṣṭhira
03,027.020c tena te sarvalokeṣu dīpyate prathitaṃ yaśaḥ
03,027.021a tatas te brāhmaṇāḥ sarve bakaṃ dālbhyam apūjayan
03,027.021c yudhiṣṭhire stūyamāne bhūyaḥ sumanaso 'bhavan
03,027.022a dvaipāyano nāradaś ca jāmadagnyaḥ pṛthuśravāḥ
03,027.022c indradyumno bhālukiś ca kṛtacetāḥ sahasrapāt
03,027.023a karṇaśravāś ca muñjaś ca lavaṇāśvaś ca kāśyapaḥ
03,027.023c hārītaḥ sthūṇakarṇaś ca agniveśyo 'tha śaunakaḥ
03,027.024a ṛtavāk ca suvāk caiva bṛhadaśva ṛtāvasuḥ
03,027.024c ūrdhvaretā vṛṣāmitraḥ suhotro hotravāhanaḥ
03,027.025a ete cānye ca bahavo brāhmaṇāḥ saṃśitavratāḥ
03,027.025c ajātaśatrum ānarcuḥ puraṃdaram ivarṣayaḥ
03,028.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,028.001a tato vanagatāḥ pārthāḥ sāyāhne saha kṛṣṇayā
03,028.001c upaviṣṭāḥ kathāś cakrur duḥkhaśokaparāyaṇāḥ
03,028.002a priyā ca darśanīyā ca paṇḍitā ca pativratā
03,028.002c tataḥ kṛṣṇā dharmarājam idaṃ vacanam abravīt
03,028.003a na nūnaṃ tasya pāpasya duḥkham asmāsu kiṃ cana
03,028.003c vidyate dhārtarāṣṭrasya nṛśaṃsasya durātmanaḥ
03,028.004a yas tvāṃ rājan mayā sārdham ajinaiḥ prativāsitam
03,028.004c bhrātṛbhiś ca tathā sarvair nābhyabhāṣata kiṃ cana
03,028.004e vanaṃ prasthāpya duṣṭātmā nānvatapyata durmatiḥ
03,028.005a āyasaṃ hṛdayaṃ nūnaṃ tasya duṣkṛtakarmaṇaḥ
03,028.005c yas tvāṃ dharmaparaṃ śreṣṭhaṃ rūkṣāṇy aśrāvayat tadā
03,028.005d*0094_01 vacanāny amanojñāni durvācyāni ca saṃsadi
03,028.006a sukhocitam aduḥkhārhaṃ durātmā sasuhṛdgaṇaḥ
03,028.006c īdṛśaṃ duḥkham ānīya modate pāpapūruṣaḥ
03,028.007a caturṇām eva pāpānām aśru vai nāpatat tadā
03,028.007c tvayi bhārata niṣkrānte vanāyājinavāsasi
03,028.008a duryodhanasya karṇasya śakuneś ca durātmanaḥ
03,028.008c durbhrātus tasya cograsya tathā duḥśāsanasya ca
03,028.009a itareṣāṃ tu sarveṣāṃ kurūṇāṃ kurusattama
03,028.009c duḥkhenābhiparītānāṃ netrebhyaḥ prāpataj jalam
03,028.010a idaṃ ca śayanaṃ dṛṣṭvā yac cāsīt te purātanam
03,028.010c śocāmi tvāṃ mahārāja duḥkhānarhaṃ sukhocitam
03,028.011a dāntaṃ yac ca sabhāmadhye āsanaṃ ratnabhūṣitam
03,028.011c dṛṣṭvā kuśabṛsīṃ cemāṃ śoko māṃ rundhayaty ayam
03,028.012a yad apaśyaṃ sabhāyāṃ tvāṃ rājabhiḥ parivāritam
03,028.012c tac ca rājann apaśyantyāḥ kā śāntir hṛdayasya me
03,028.013a yā tvāhaṃ candanādigdham apaśyaṃ sūryavarcasam
03,028.013c sā tvā paṅkamalādigdhaṃ dṛṣṭvā muhyāmi bhārata
03,028.014a yā vai tvā kauśikair vastraiḥ śubhrair bahudhanaiḥ purā
03,028.014c dṛṣṭavaty asmi rājendra sā tvāṃ paśyāmi cīriṇam
03,028.015a yac ca tad rukmapātrībhir brāhmaṇebhyaḥ sahasraśaḥ
03,028.015c hriyate te gṛhād annaṃ saṃskṛtaṃ sārvakāmikam
03,028.016a yatīnām agṛhāṇāṃ te tathaiva gṛhamedhinām
03,028.016c dīyate bhojanaṃ rājann atīva guṇavat prabho
03,028.016e tac ca rājann apaśyantyāḥ kā śāntir hṛdayasya me
03,028.016f*0095_01 satkṛtāni sahasrāṇi sarvakāmaiḥ purā gṛhe
03,028.016f*0095_02 sarvakāmaiḥ suvihitair yad apūjayathā dvijān
03,028.017a yāṃs te bhrātṝn mahārāja yuvāno mṛṣṭakuṇḍalāḥ
03,028.017c abhojayanta mṛṣṭānnaiḥ sūdāḥ paramasaṃskṛtaiḥ
03,028.018a sarvāṃs tān adya paśyāmi vane vanyena jīvataḥ
03,028.018c aduḥkhārhān manuṣyendra nopaśāmyati me manaḥ
03,028.019a bhīmasenam imaṃ cāpi duḥkhitaṃ vanavāsinam
03,028.019c dhyāyantaṃ kiṃ na manyus te prāpte kāle vivardhate
03,028.020a bhīmasenaṃ hi karmāṇi svayaṃ kurvāṇam acyuta
03,028.020c sukhārhaṃ duḥkhitaṃ dṛṣṭvā kasmān manyur na vardhate
03,028.021a satkṛtaṃ vividhair yānair vastrair uccāvacais tathā
03,028.021c taṃ te vanagataṃ dṛṣṭvā kasmān manyur na vardhate
03,028.022a kurūn api hi yaḥ sarvān hantum utsahate prabhuḥ
03,028.022c tvatprasādaṃ pratīkṣaṃs tu sahate 'yaṃ vṛkodaraḥ
03,028.023a yo 'rjunenārjunas tulyo dvibāhur bahubāhunā
03,028.023c śarātisarge śīghratvāt kālāntakayamopamaḥ
03,028.024a yasya śastrapratāpena praṇatāḥ sarvapārthivāḥ
03,028.024c yajñe tava mahārāja brāhmaṇān upatasthire
03,028.025a tam imaṃ puruṣavyāghraṃ pūjitaṃ devadānavaiḥ
03,028.025c dhyāyantam arjunaṃ dṛṣṭvā kasmān manyur na vardhate
03,028.026a dṛṣṭvā vanagataṃ pārtham aduḥkhārhaṃ sukhocitam
03,028.026c na ca te vardhate manyus tena muhyāmi bhārata
03,028.027a yo devāṃś ca manuṣyāṃś ca sarpāṃś caikaratho 'jayat
03,028.027c taṃ te vanagataṃ dṛṣṭvā kasmān manyur na vardhate
03,028.028a yo yānair adbhutākārair hayair nāgaiś ca saṃvṛtaḥ
03,028.028c prasahya vittāny ādatta pārthivebhyaḥ paraṃtapaḥ
03,028.029a kṣipaty ekena vegena pañca bāṇaśatāni yaḥ
03,028.029c taṃ te vanagataṃ dṛṣṭvā kasmān manyur na vardhate
03,028.030a śyāmaṃ bṛhantaṃ taruṇaṃ carmiṇām uttamaṃ raṇe
03,028.030c nakulaṃ te vane dṛṣṭvā kasmān manyur na vardhate
03,028.031a darśanīyaṃ ca śūraṃ ca mādrīputraṃ yudhiṣṭhira
03,028.031c sahadevaṃ vane dṛṣṭvā kasmān manyur na vardhate
03,028.031c*0096_01 **** **** kasmāt kṣamasi pārthiva
03,028.031c*0096_02 nakulaṃ sahadevaṃ ca dṛṣṭvā te duḥkhitāv ubhau
03,028.031c*0096_03 aduḥkhārhau manuṣyendra
03,028.032a drupadasya kule jātāṃ snuṣāṃ pāṇḍor mahātmanaḥ
03,028.032b*0097_01 dhṛṣṭadyumnasya bhaginīṃ vīrapatnīm anuvratām
03,028.032c māṃ te vanagatāṃ dṛṣṭvā kasmān manyur na vardhate
03,028.033a nūnaṃ ca tava naivāsti manyur bharatasattama
03,028.033b*0098_01 tyaktavāṃs tvaṃ vināśāya vyaktaṃ bhṛgupatir yathā
03,028.033c yat te bhrātṝṃś ca māṃ caiva dṛṣṭvā na vyathate manaḥ
03,028.034a na nirmanyuḥ kṣatriyo 'sti loke nirvacanaṃ smṛtam
03,028.034c tad adya tvayi paśyāmi kṣatriye viparītavat
03,028.035a yo na darśayate tejaḥ kṣatriyaḥ kāla āgate
03,028.035c sarvabhūtāni taṃ pārtha sadā paribhavanty uta
03,028.036a tat tvayā na kṣamā kāryā śatrūn prati kathaṃ cana
03,028.036c tejasaiva hi te śakyā nihantuṃ nātra saṃśayaḥ
03,028.037a tathaiva yaḥ kṣamākāle kṣatriyo nopaśāmyati
03,028.037c apriyaḥ sarvabhūtānāṃ so 'mutreha ca naśyati
03,029.001 draupady uvāca
03,029.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
03,029.001c prahlādasya ca saṃvādaṃ baler vairocanasya ca
03,029.002a asurendraṃ mahāprājñaṃ dharmāṇām āgatāgamam
03,029.002c baliḥ papraccha daityendraṃ prahlādaṃ pitaraṃ pituḥ
03,029.003a kṣamā svic chreyasī tāta utāho teja ity uta
03,029.003c etan me saṃśayaṃ tāta yathāvad brūhi pṛcchate
03,029.004a śreyo yad atra dharmajña brūhi me tad asaṃśayam
03,029.004c kariṣyāmi hi tat sarvaṃ yathāvad anuśāsanam
03,029.005a tasmai provāca tat sarvam evaṃ pṛṣṭaḥ pitāmahaḥ
03,029.005c sarvaniścayavit prājñaḥ saṃśayaṃ paripṛcchate
03,029.006 prahlāda uvāca
03,029.006a na śreyaḥ satataṃ tejo na nityaṃ śreyasī kṣamā
03,029.006c iti tāta vijānīhi dvayam etad asaṃśayam
03,029.007a yo nityaṃ kṣamate tāta bahūn doṣān sa vindati
03,029.007c bhṛtyāḥ paribhavanty enam udāsīnās tathaiva ca
03,029.008a sarvabhūtāni cāpy asya na namante kadā cana
03,029.008c tasmān nityaṃ kṣamā tāta paṇḍitair apavāditā
03,029.009a avajñāya hi taṃ bhṛtyā bhajante bahudoṣatām
03,029.009c ādātuṃ cāsya vittāni prārthayante 'lpacetasaḥ
03,029.010a yānaṃ vastrāṇy alaṃkārāñ śayanāny āsanāni ca
03,029.010c bhojanāny atha pānāni sarvopakaraṇāni ca
03,029.011a ādadīrann adhikṛtā yathākāmam acetasaḥ
03,029.011c pradiṣṭāni ca deyāni na dadyur bhartṛśāsanāt
03,029.012a na cainaṃ bhartṛpūjābhiḥ pūjayanti kadā cana
03,029.012c avajñānaṃ hi loke 'smin maraṇād api garhitam
03,029.013a kṣamiṇaṃ tādṛśaṃ tāta bruvanti kaṭukāny api
03,029.013c preṣyāḥ putrāś ca bhṛtyāś ca tathodāsīnavṛttayaḥ
03,029.014a apy asya dārān icchanti paribhūya kṣamāvataḥ
03,029.014c dārāś cāsya pravartante yathākāmam acetasaḥ
03,029.015a tathā ca nityam uditā yadi svalpam apīśvarāt
03,029.015c daṇḍam arhanti duṣyanti duṣṭāś cāpy apakurvate
03,029.016a ete cānye ca bahavo nityaṃ doṣāḥ kṣamāvatām
03,029.016c atha vairocane doṣān imān viddhy akṣamāvatām
03,029.017a asthāne yadi vā sthāne satataṃ rajasāvṛtaḥ
03,029.017c kruddho daṇḍān praṇayati vividhān svena tejasā
03,029.018a mitraiḥ saha virodhaṃ ca prāpnute tejasāvṛtaḥ
03,029.018c prāpnoti dveṣyatāṃ caiva lokāt svajanatas tathā
03,029.019a so 'vamānād arthahānim upālambham anādaram
03,029.019c saṃtāpadveṣalobhāṃś ca śatrūṃś ca labhate naraḥ
03,029.020a krodhād daṇḍān manuṣyeṣu vividhān puruṣo nayan
03,029.020c bhraśyate śīghram aiśvaryāt prāṇebhyaḥ svajanād api
03,029.021a yo 'pakartṝṃś ca kartṝṃś ca tejasaivopagacchati
03,029.021c tasmād udvijate lokaḥ sarpād veśmagatād iva
03,029.022a yasmād udvijate lokaḥ kathaṃ tasya bhavo bhavet
03,029.022c antaraṃ hy asya dṛṣṭvaiva loko vikurute dhruvam
03,029.022e tasmān nātyutsṛjet tejo na ca nityaṃ mṛdur bhavet
03,029.022f*0099_01 kāle kāle tu saṃprāpte mṛdus tīkṣṇo 'pi vā bhavet
03,029.023a kāle mṛdur yo bhavati kāle bhavati dāruṇaḥ
03,029.023c sa vai sukham avāpnoti loke 'muṣminn ihaiva ca
03,029.024a kṣamākālāṃs tu vakṣyāmi śṛṇu me vistareṇa tān
03,029.024c ye te nityam asaṃtyājyā yathā prāhur manīṣiṇaḥ
03,029.025a pūrvopakārī yas tu syād aparādhe 'garīyasi
03,029.025c upakāreṇa tat tasya kṣantavyam aparādhinaḥ
03,029.026a abuddhim āśritānāṃ ca kṣantavyam aparādhinām
03,029.026c na hi sarvatra pāṇḍityaṃ sulabhaṃ puruṣeṇa vai
03,029.027a atha ced buddhijaṃ kṛtvā brūyus te tad abuddhijam
03,029.027c pāpān svalpe 'pi tān hanyād aparādhe tathānṛjūn
03,029.028a sarvasyaiko 'parādhas te kṣantavyaḥ prāṇino bhavet
03,029.028c dvitīye sati vadhyas tu svalpe 'py apakṛte bhavet
03,029.029a ajānatā bhavet kaś cid aparādhaḥ kṛto yadi
03,029.029c kṣantavyam eva tasyāhuḥ suparīkṣya parīkṣayā
03,029.030a mṛdunā mārdavaṃ hanti mṛdunā hanti dāruṇam
03,029.030c nāsādhyaṃ mṛdunā kiṃ cit tasmāt tīkṣṇataro mṛduḥ
03,029.031a deśakālau tu saṃprekṣya balābalam athātmanaḥ
03,029.031b*0100_01 anvīkṣya kāraṇaṃ caiva kāryaṃ tejaḥ kṣamāpi vā
03,029.031c nādeśakāle kiṃ cit syād deśaḥ kālaḥ pratīkṣyate
03,029.031e tathā lokabhayāc caiva kṣantavyam aparādhinaḥ
03,029.032a eta evaṃvidhāḥ kālāḥ kṣamāyāḥ parikīrtitāḥ
03,029.032c ato 'nyathānuvartatsu tejasaḥ kāla ucyate
03,029.033 draupady uvāca
03,029.033a tad ahaṃ tejasaḥ kālaṃ tava manye narādhipa
03,029.033c dhārtarāṣṭreṣu lubdheṣu satataṃ cāpakāriṣu
03,029.034a na hi kaś cit kṣamākālo vidyate 'dya kurūn prati
03,029.034c tejasaś cāgate kāle teja utsraṣṭum arhasi
03,029.035a mṛdur bhavaty avajñātas tīkṣṇād udvijate janaḥ
03,029.035c kāle prāpte dvayaṃ hy etad yo veda sa mahīpatiḥ
03,030.000*0101_00 vaiśaṃpāyana uvāca
03,030.000*0101_01 draupadyā vacanaṃ śrutvā ślakṣṇākṣarapadaṃ śubham
03,030.000*0101_02 uvāca draupadīṃ rājā smayamāno yudhiṣṭhiraḥ
03,030.000*0101_03 kāraṇe bhavatī kruddhā dhārtarāṣṭrasya durmateḥ
03,030.000*0101_04 yena krodhaṃ mahāprājñe bahudhā bahu manyase
03,030.000*0101_05 krodhaṃ mūlaharaṃ śatruṃ kāraṇaiḥ śṛṇu taṃ mama
03,030.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,030.001a krodho hantā manuṣyāṇāṃ krodho bhāvayitā punaḥ
03,030.001c iti viddhi mahāprājñe krodhamūlau bhavābhavau
03,030.002a yo hi saṃharate krodhaṃ bhāvas tasya suśobhane
03,030.002b*0102_01 yo na saṃharate krodhaṃ tasyābhāvo bhavaty uta
03,030.002b*0102_02 abhāvakaraṇaṃ tasmāt krodho bhavati śobhane
03,030.002c yaḥ punaḥ puruṣaḥ krodhaṃ nityaṃ na sahate śubhe
03,030.002e tasyābhāvāya bhavati krodhaḥ paramadāruṇaḥ
03,030.003a krodhamūlo vināśo hi prajānām iha dṛśyate
03,030.003c tat kathaṃ mādṛśaḥ krodham utsṛjel lokanāśanam
03,030.004a kruddhaḥ pāpaṃ naraḥ kuryāt kruddho hanyād gurūn api
03,030.004c kruddhaḥ paruṣayā vācā śreyaso 'py avamanyate
03,030.005a vācyāvācye hi kupito na prajānāti karhi cit
03,030.005c nākāryam asti kruddhasya nāvācyaṃ vidyate tathā
03,030.006a hiṃsyāt krodhād avadhyāṃś ca vadhyān saṃpūjayed api
03,030.006c ātmānam api ca kruddhaḥ preṣayed yamasādanam
03,030.007a etān doṣān prapaśyadbhir jitaḥ krodho manīṣibhiḥ
03,030.007c icchadbhiḥ paramaṃ śreya iha cāmutra cottamam
03,030.008a taṃ krodhaṃ varjitaṃ dhīraiḥ katham asmadvidhaś caret
03,030.008c etad draupadi saṃdhāya na me manyuḥ pravardhate
03,030.009a ātmānaṃ ca paraṃ caiva trāyate mahato bhayāt
03,030.009c krudhyantam apratikrudhyan dvayor eṣa cikitsakaḥ
03,030.010a mūḍho yadi kliśyamānaḥ krudhyate 'śaktimān naraḥ
03,030.010c balīyasāṃ manuṣyāṇāṃ tyajaty ātmānam antataḥ
03,030.011a tasyātmānaṃ saṃtyajato lokā naśyanty anātmanaḥ
03,030.011c tasmād draupady aśaktasya manyor niyamanaṃ smṛtam
03,030.012a vidvāṃs tathaiva yaḥ śaktaḥ kliśyamāno na kupyati
03,030.012c sa nāśayitvā kleṣṭāraṃ paraloke ca nandati
03,030.013a tasmād balavatā caiva durbalena ca nityadā
03,030.013c kṣantavyaṃ puruṣeṇāhur āpatsv api vijānatā
03,030.014a manyor hi vijayaṃ kṛṣṇe praśaṃsantīha sādhavaḥ
03,030.014c kṣamāvato jayo nityaṃ sādhor iha satāṃ matam
03,030.015a satyaṃ cānṛtataḥ śreyo nṛśaṃsāc cānṛśaṃsatā
03,030.015c tam evaṃ bahudoṣaṃ tu krodhaṃ sādhuvivarjitam
03,030.015e mādṛśaḥ prasṛjet kasmāt suyodhanavadhād api
03,030.016a tejasvīti yam āhur vai paṇḍitā dīrghadarśinaḥ
03,030.016c na krodho 'bhyantaras tasya bhavatīti viniścitam
03,030.017a yas tu krodhaṃ samutpannaṃ prajñayā pratibādhate
03,030.017c tejasvinaṃ taṃ vidvāṃso manyante tattvadarśinaḥ
03,030.018a kruddho hi kāryaṃ suśroṇi na yathāvat prapaśyati
03,030.018c na kāryaṃ na ca maryādāṃ naraḥ kruddho 'nupaśyati
03,030.019a hanty avadhyān api kruddho gurūn rūkṣais tudaty api
03,030.019c tasmāt tejasi kartavye krodho dūrāt pratiṣṭhitaḥ
03,030.020a dākṣyaṃ hy amarṣaḥ śauryaṃ ca śīghratvam iti tejasaḥ
03,030.020c guṇāḥ krodhābhibhūtena na śakyāḥ prāptum añjasā
03,030.021a krodhaṃ tyaktvā tu puruṣaḥ samyak tejo 'bhipadyate
03,030.021c kālayuktaṃ mahāprājñe kruddhais tejaḥ suduḥsaham
03,030.022a krodhas tv apaṇḍitaiḥ śaśvat teja ity abhidhīyate
03,030.022c rajas tal lokanāśāya vihitaṃ mānuṣān prati
03,030.023a tasmāc chaśvat tyajet krodhaṃ puruṣaḥ samyag ācaran
03,030.023c śreyān svadharmānapago na kruddha iti niścitam
03,030.024a yadi sarvam abuddhīnām atikrāntam amedhasām
03,030.024c atikramo madvidhasya kathaṃ svit syād anindite
03,030.025a yadi na syur manuṣyeṣu kṣamiṇaḥ pṛthivīsamāḥ
03,030.025c na syāt saṃdhir manuṣyāṇāṃ krodhamūlo hi vigrahaḥ
03,030.026a abhiṣakto hy abhiṣajed āhanyād guruṇā hataḥ
03,030.026c evaṃ vināśo bhūtānām adharmaḥ prathito bhavet
03,030.027a ākruṣṭaḥ puruṣaḥ sarvaḥ pratyākrośed anantaram
03,030.027c pratihanyād dhataś caiva tathā hiṃsyāc ca hiṃsitaḥ
03,030.028a hanyur hi pitaraḥ putrān putrāś cāpi tathā pitṝn
03,030.028c hanyuś ca patayo bhāryāḥ patīn bhāryās tathaiva ca
03,030.029a evaṃ saṃkupite loke janma kṛṣṇe na vidyate
03,030.029c prajānāṃ saṃdhimūlaṃ hi janma viddhi śubhānane
03,030.030a tāḥ kṣīyeran prajāḥ sarvāḥ kṣipraṃ draupadi tādṛśe
03,030.030c tasmān manyur vināśāya prajānām abhavāya ca
03,030.031a yasmāt tu loke dṛśyante kṣamiṇaḥ pṛthivīsamāḥ
03,030.031c tasmāj janma ca bhūtānāṃ bhavaś ca pratipadyate
03,030.032a kṣantavyaṃ puruṣeṇeha sarvāsv āpatsu śobhane
03,030.032c kṣamā bhavo hi bhūtānāṃ janma caiva prakīrtitam
03,030.033a ākruṣṭas tāḍitaḥ kruddhaḥ kṣamate yo balīyasā
03,030.033c yaś ca nityaṃ jitakrodho vidvān uttamapūruṣaḥ
03,030.034a prabhāvavān api naras tasya lokāḥ sanātanāḥ
03,030.034c krodhanas tv alpavijñānaḥ pretya ceha ca naśyati
03,030.035a atrāpy udāharantīmā gāthā nityaṃ kṣamāvatām
03,030.035c gītāḥ kṣamāvatā kṛṣṇe kāśyapena mahātmanā
03,030.036a kṣamā dharmaḥ kṣamā yajñaḥ kṣamā vedāḥ kṣamā śrutam
03,030.036c yas tām evaṃ vijānāti sa sarvaṃ kṣantum arhati
03,030.037a kṣamā brahma kṣamā satyaṃ kṣamā bhūtaṃ ca bhāvi ca
03,030.037c kṣamā tapaḥ kṣamā śaucaṃ kṣamayā coddhṛtaṃ jagat
03,030.038a ati brahmavidāṃ lokān ati cāpi tapasvinām
03,030.038c ati yajñavidāṃ caiva kṣamiṇaḥ prāpnuvanti tān
03,030.039a kṣamā tejasvināṃ tejaḥ kṣamā brahma tapasvinām
03,030.039c kṣamā satyaṃ satyavatāṃ kṣamā dānaṃ kṣamā yaśaḥ
03,030.040a tāṃ kṣamām īdṛśīṃ kṛṣṇe katham asmadvidhas tyajet
03,030.040c yasyāṃ brahma ca satyaṃ ca yajñā lokāś ca viṣṭhitāḥ
03,030.040e bhujyante yajvanāṃ lokāḥ kṣamiṇām apare tathā
03,030.040f*0103_01 kṣamāvatāṃ brahmaloke lokāḥ paramapūjitāḥ
03,030.041a kṣantavyam eva satataṃ puruṣeṇa vijānatā
03,030.041c yadā hi kṣamate sarvaṃ brahma saṃpadyate tadā
03,030.042a kṣamāvatām ayaṃ lokaḥ paraś caiva kṣamāvatām
03,030.042c iha saṃmānam ṛcchanti paratra ca śubhāṃ gatim
03,030.043a yeṣāṃ manyur manuṣyāṇāṃ kṣamayā nihataḥ sadā
03,030.043c teṣāṃ paratare lokās tasmāt kṣāntiḥ parā matā
03,030.044a iti gītāḥ kāśyapena gāthā nityaṃ kṣamāvatām
03,030.044c śrutvā gāthāḥ kṣamāyās tvaṃ tuṣya draupadi mā krudhaḥ
03,030.045a pitāmahaḥ śāṃtanavaḥ śamaṃ saṃpūjayiṣyati
03,030.045c ācāryo viduraḥ kṣattā śamam eva vadiṣyataḥ
03,030.045d*0104_01 kṛṣṇaś ca devakīputraḥ śamaṃ saṃpūjayiṣyati
03,030.045e kṛpaś ca saṃjayaś caiva śamam eva vadiṣyataḥ
03,030.046a somadatto yuyutsuś ca droṇaputras tathaiva ca
03,030.046c pitāmahaś ca no vyāsaḥ śamaṃ vadati nityaśaḥ
03,030.047a etair hi rājā niyataṃ codyamānaḥ śamaṃ prati
03,030.047c rājyaṃ dāteti me buddhir na cel lobhān naśiṣyati
03,030.047d*0105_01 yatra pārtho dhanuṣpāṇir bhīmaḥ kṛṣṇaś ca vīryavān
03,030.048a kālo 'yaṃ dāruṇaḥ prāpto bharatānām abhūtaye
03,030.048b*0106_01 kṣayaḥ sarvasya lokasya pṛthivyām iti me matiḥ
03,030.048b*0106_02 bhīṣmo droṇaś ca karṇaś ca kiṃ śeṣaṃ tatra paśyasi
03,030.048c niścitaṃ me sadaivaitat purastād api bhāmini
03,030.049a suyodhano nārhatīti kṣamām evaṃ na vindati
03,030.049c arhas tasyāham ity eva tasmān māṃ vindate kṣamā
03,030.050a etad ātmavatāṃ vṛttam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
03,030.050c kṣamā caivānṛśaṃsyaṃ ca tat kartāsmy aham añjasā
03,031.001 draupady uvāca
03,031.001a namo dhātre vidhātre ca yau mohaṃ cakratus tava
03,031.001c pitṛpaitāmahe vṛtte voḍhavye te 'nyathā matiḥ
03,031.001d*0107_01 karmabhiś cintito loko gatyāgatyā pṛthagvidhaḥ
03,031.001d*0107_02 tasmāt karmāṇi nityāni lobhān mokṣaṃ yiyāsati
03,031.002a neha dharmānṛśaṃsyābhyāṃ na kṣāntyā nārjavena ca
03,031.002c puruṣaḥ śriyam āpnoti na ghṛṇitvena karhi cit
03,031.003a tvāṃ ced vyasanam abhyāgād idaṃ bhārata duḥsaham
03,031.003c yat tvaṃ nārhasi nāpīme bhrātaras te mahaujasaḥ
03,031.004a na hi te 'dhyagamaj jātu tadānīṃ nādya bhārata
03,031.004c dharmāt priyataraṃ kiṃ cid api cej jīvitād iha
03,031.005a dharmārtham eva te rājyaṃ dharmārthaṃ jīvitaṃ ca te
03,031.005c brāhmaṇā guravaś caiva jānanty api ca devatāḥ
03,031.006a bhīmasenārjunau caiva mādreyau ca mayā saha
03,031.006c tyajes tvam iti me buddhir na tu dharmaṃ parityajeḥ
03,031.007a rājānaṃ dharmagoptāraṃ dharmo rakṣati rakṣitaḥ
03,031.007c iti me śrutam āryāṇāṃ tvāṃ tu manye na rakṣati
03,031.008a ananyā hi naravyāghra nityadā dharmam eva te
03,031.008c buddhiḥ satatam anveti chāyeva puruṣaṃ nijā
03,031.008d*0108_01 chāyevānveti puruṣaṃ dharmaḥ sādhu mayārjitaḥ
03,031.009a nāvamaṃsthā hi sadṛśān nāvarāñ śreyasaḥ kutaḥ
03,031.009c avāpya pṛthivīṃ kṛtsnāṃ na te śṛṅgam avardhata
03,031.010a svāhākāraiḥ svadhābhiś ca pūjābhir api ca dvijān
03,031.010c daivatāni pitṝṃś caiva satataṃ pārtha sevase
03,031.011a brāhmaṇāḥ sarvakāmais te satataṃ pārtha tarpitāḥ
03,031.011c yatayo mokṣiṇaś caiva gṛhasthāś caiva bhārata
03,031.011d*0109_01 bhuñjate rukmapātrībhir yatrāhaṃ paricārikā
03,031.012a āraṇyakebhyo lauhāni bhājanāni prayacchasi
03,031.012c nādeyaṃ brāhmaṇebhyas te gṛhe kiṃ cana vidyate
03,031.013a yad idaṃ vaiśvadevānte sāyaṃprātaḥ pradīyate
03,031.013c tad dattvātithibhṛtyebhyo rājañ śeṣeṇa jīvasi
03,031.013d*0110_01 śvabhyaś ca śvapacebhyaś ca dattvā śiṣṭena jīvasi
03,031.014a iṣṭayaḥ paśubandhāś ca kāmyanaimittikāś ca ye
03,031.014c vartante pākayajñāś ca yajñakarma ca nityadā
03,031.015a asminn api mahāraṇye vijane dasyusevite
03,031.015c rāṣṭrād apetya vasato dhārmas te nāvasīdati
03,031.016a aśvamedho rājasūyaḥ puṇḍarīko 'tha gosavaḥ
03,031.016c etair api mahāyajñair iṣṭaṃ te bhūridakṣiṇaiḥ
03,031.017a rājan parītayā buddhyā viṣame 'kṣaparājaye
03,031.017c rājyaṃ vasūny āyudhāni bhrātṝn māṃ cāsi nirjitaḥ
03,031.018a ṛjor mṛdor vadānyasya hrīmataḥ satyavādinaḥ
03,031.018c katham akṣavyasanajā buddhir āpatitā tava
03,031.019a atīva moham āyāti manaś ca paridūyate
03,031.019c niśāmya te duḥkham idam imāṃ cāpadam īdṛśīm
03,031.020a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
03,031.020c īśvarasya vaśe lokas tiṣṭhate nātmano yathā
03,031.021a dhātaiva khalu bhūtānāṃ sukhaduḥkhe priyāpriye
03,031.021c dadhāti sarvam īśānaḥ purastāc chukram uccaran
03,031.022a yathā dārumayī yoṣā naravīra samāhitā
03,031.022c īrayaty aṅgam aṅgāni tathā rājann imāḥ prajāḥ
03,031.023a ākāśa iva bhūtāni vyāpya sarvāṇi bhārata
03,031.023c īśvaro vidadhātīha kalyāṇaṃ yac ca pāpakam
03,031.024a śakunis tantubaddho vā niyato 'yam anīśvaraḥ
03,031.024c īśvarasya vaśe tiṣṭhan nānyeṣāṃ nātmanaḥ prabhuḥ
03,031.025a maṇiḥ sūtra iva proto nasyota iva govṛṣaḥ
03,031.025c dhātur ādeśam anveti tanmayo hi tadarpaṇaḥ
03,031.026a nātmādhīno manuṣyo 'yaṃ kālaṃ bhavati kaṃ cana
03,031.026c srotaso madhyam āpannaḥ kūlād vṛkśa iva cyutaḥ
03,031.027a ajño jantur anīśo 'yam ātmanaḥ sukhaduḥkhayoḥ
03,031.027c īśvaraprerito gacchet svargaṃ narakam eva ca
03,031.028a yathā vāyos tṛṇāgrāṇi vaśaṃ yānti balīyasaḥ
03,031.028c dhātur evaṃ vaśaṃ yānti sarvabhūtāni bhārata
03,031.029a āryakarmaṇi yuñjānaḥ pāpe vā punar īśvaraḥ
03,031.029c vyāpya bhūtāni carate na cāyam iti lakṣyate
03,031.030a hetumātram idaṃ dhātuḥ śarīraṃ kṣetrasaṃjñitam
03,031.030c yena kārayate karma śubhāśubhaphalaṃ vibhuḥ
03,031.031a paśya māyāprabhāvo 'yam īśvareṇa yathā kṛtaḥ
03,031.031c yo hanti bhūtair bhūtāni mohayitvātmamāyayā
03,031.032a anyathā paridṛṣṭāni munibhir vedadarśibhiḥ
03,031.032c anyathā parivartante vegā iva nabhasvataḥ
03,031.033a anyathaiva hi manyante puruṣās tāni tāni ca
03,031.033c anyathaiva prabhus tāni karoti vikaroti ca
03,031.034a yathā kāṣṭhena vā kāṣṭham aśmānaṃ cāśmanā punaḥ
03,031.034c ayasā cāpy ayaś chindyān nirviceṣṭam acetanam
03,031.035a evaṃ sa bhagavān devaḥ svayambhūḥ prapitāmahaḥ
03,031.035c hinasti bhūtair bhūtāni chadma kṛtvā yudhiṣṭhira
03,031.036a saṃprayojya viyojyāyaṃ kāmakārakaraḥ prabhuḥ
03,031.036c krīḍate bhagavan bhūtair bālaḥ krīḍanakair iva
03,031.037a na mātṛpitṛvad rājan dhātā bhūteṣu vartate
03,031.037c roṣād iva pravṛtto 'yaṃ yathāyam itaro janaḥ
03,031.038a āryāñ śīlavato dṛṣṭvā hrīmato vṛttikarśitān
03,031.038c anāryān sukhinaś caiva vihvalāmīva cintayā
03,031.039a tavemām āpadaṃ dṛṣṭvā samṛddhiṃ ca suyodhane
03,031.039c dhātāraṃ garhaye pārtha viṣamaṃ yo 'nupaśyati
03,031.040a āryaśāstrātige krūre lubdhe dharmāpacāyini
03,031.040c dhārtarāṣṭre śriyaṃ dattvā dhātā kiṃ phalam aśnute
03,031.041a karma cet kṛtam anveti kartāraṃ nānyam ṛcchati
03,031.041c karmaṇā tena pāpena lipyate nūnam īśvaraḥ
03,031.042a atha karma kṛtaṃ pāpaṃ na cet kartāram ṛcchati
03,031.042c kāraṇaṃ balam eveha janāñ śocāmi durbalān
03,032.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,032.001a valgu citrapadaṃ ślakṣṇaṃ yājñaseni tvayā vacaḥ
03,032.001c uktaṃ tac chrutam asmābhir nāstikyaṃ tu prabhāṣase
03,032.002a nāhaṃ dharmaphalānveṣī rājaputri carāmy uta
03,032.002c dadāmi deyam ity eva yaje yaṣṭavyam ity uta
03,032.003a astu vātra phalaṃ mā vā kartavyaṃ puruṣeṇa yat
03,032.003c gṛhān āvasatā kṛṣṇe yathāśakti karomi tat
03,032.004a dharmaṃ carāmi suśroṇi na dharmaphalakāraṇāt
03,032.004c āgamān anatikramya satāṃ vṛttam avekṣya ca
03,032.004e dharma eva manaḥ kṛṣṇe svabhāvāc caiva me dhṛtam
03,032.004f*0111_01 dharmavāṇijyako hīno jaghanyo dharmavādinām
03,032.005a na dharmaphalam āpnoti yo dharmaṃ dogdhum icchati
03,032.005c yaś cainaṃ śaṅkate kṛtvā nāstikyāt pāpacetanaḥ
03,032.006a ativādān madāc caiva mā dharmam atiśaṅkithāḥ
03,032.006c dharmātiśaṅkī puruṣas tiryaggatiparāyaṇaḥ
03,032.007a dharmo yasyātiśaṅkyaḥ syād ārṣaṃ vā durbalātmanaḥ
03,032.007c vedāc chūdra ivāpeyāt sa lokād ajarāmarāt
03,032.008a vedādhyāyī dharmaparaḥ kule jāto yaśasvini
03,032.008c sthavireṣu sa yoktavyo rājabhir dharmacāribhiḥ
03,032.009a pāpīyān hi sa śūdrebhyas taskarebhyo viśeṣataḥ
03,032.009c śāstrātigo mandabuddhir yo dharmam atiśaṅkate
03,032.010a pratyakṣaṃ hi tvayā dṛṣṭa ṛṣir gacchan mahātapāḥ
03,032.010c mārkaṇḍeyo 'prameyātmā dharmeṇa cirajīvitām
03,032.011a vyāso vasiṣṭho maitreyo nārado lomaśaḥ śukaḥ
03,032.011c anye ca ṛṣayaḥ siddhā dharmeṇaiva sucetasaḥ
03,032.012a pratyakṣaṃ paśyasi hy etān divyayogasamanvitān
03,032.012c śāpānugrahaṇe śaktān devair api garīyasaḥ
03,032.013a ete hi dharmam evādau varṇayanti sadā mama
03,032.013c kartavyam amaraprakhyāḥ pratyakṣāgamabuddhayaḥ
03,032.014a ato nārhasi kalyāṇi dhātāraṃ dharmam eva ca
03,032.014c rajomūḍhena manasā kṣeptuṃ śaṅkitum eva ca
03,032.014d*0112_01 unmattān manyate bālaḥ sarvān āgataniścayān
03,032.015a dharmātiśaṅkī nānyasmin pramāṇam adhigacchati
03,032.015c ātmapramāṇa unnaddhaḥ śreyaso hy avamanyakaḥ
03,032.016a indriyaprītisaṃbaddhaṃ yad idaṃ lokasākṣikam
03,032.016c etāvān manyate bālo moham anyatra gacchati
03,032.017a prāyaścittaṃ na tasyāsti yo dharmam atiśaṅkate
03,032.017c dhyāyan sa kṛpaṇaḥ pāpo na lokān pratipadyate
03,032.018a pramāṇāny ativṛtto hi vedaśāstrārthanindakaḥ
03,032.018c kāmalobhānugo mūḍho narakaṃ pratipadyate
03,032.019a yas tu nityaṃ kṛtamatir dharmam evābhipadyate
03,032.019c aśaṅkamānaḥ kalyāṇi so 'mutrānantyam aśnute
03,032.020a ārṣaṃ pramāṇam utkramya dharmān aparipālayan
03,032.020c sarvaśāstrātigo mūḍhaḥ śaṃ janmasu na vindati
03,032.020d*0113_01 yasya nārṣaṃ pramāṇaṃ syāc chiṣṭācāraś ca bhāmini
03,032.020d*0113_02 naiva tasya paro loko nāyam astīti niścayaḥ
03,032.021a śiṣṭair ācaritaṃ dharmaṃ kṛṣṇe mā smātiśaṅkithāḥ
03,032.021c purāṇam ṛṣibhiḥ proktaṃ sarvajñaiḥ sarvadarśibhiḥ
03,032.022a dharma eva plavo nānyaḥ svargaṃ draupadi gacchatām
03,032.022c saiva nauḥ sāgarasyeva vaṇijaḥ pāram ṛcchataḥ
03,032.023a aphālo yadi dharmaḥ syāc carito dharmacāribhiḥ
03,032.023c apratiṣṭhe tamasy etaj jagan majjed anindite
03,032.024a nirvāṇaṃ nādhigaccheyur jīveyuḥ paśujīvikām
03,032.024c vighātenaiva yujyeyur na cārthaṃ kiṃ cid āpnuyuḥ
03,032.025a tapaś ca brahmacaryaṃ ca yajñaḥ svādhyāya eva ca
03,032.025c dānam ārjavam etāni yadi syur aphalāni vai
03,032.026a nācariṣyan pare dharmaṃ pare paratare ca ye
03,032.026c vipralambho 'yam atyantaṃ yadi syur aphalāḥ kriyāḥ
03,032.027a ṛṣayaś caiva devāś ca gandharvāsurarākṣasāḥ
03,032.027c īśvarāḥ kasya hetos te careyur dharmam ādṛtāḥ
03,032.028a phaladaṃ tv iha vijñāya dhātāraṃ śreyasi dhruve
03,032.028c dharmaṃ te hy ācaran kṛṣṇe tad dhi dharmasanātanam
03,032.029a sa cāyaṃ saphalo dharmo na dharmo 'phala ucyate
03,032.029c dṛśyante 'pi hi vidyānāṃ phalāni tapasāṃ tathā
03,032.030a tvayy etad vai vijānīhi janma kṛṣṇe yathā śrutam
03,032.030c vettha cāpi yathā jāto dhṛṣṭadyumnaḥ pratāpavān
03,032.031a etāvad eva paryāptam upamānaṃ śucismite
03,032.031c karmaṇāṃ phalam astīti dhīro 'lpenāpi tuṣyati
03,032.032a bahunāpi hy avidvāṃso naiva tuṣyanty abuddhayaḥ
03,032.032c teṣāṃ na dharmajaṃ kiṃ cit pretya śarmāsti karma vā
03,032.033a karmaṇām uta puṇyānāṃ pāpānāṃ ca phalodayaḥ
03,032.033c prabhavaś cāpyayaś caiva devaguhyāni bhāmini
03,032.034a naitāni veda yaḥ kaś cin muhyanty atra prajā imāḥ
03,032.034b*0114_01 api kalpasahasreṇa naraḥ śreyo 'dhigacchati
03,032.034c rakṣyāṇy etāni devānāṃ gūḍhamāyā hi devatāḥ
03,032.035a kṛśāṅgāḥ suvratāś caiva tapasā dagdhakilbiṣāḥ
03,032.035c prasannair mānasair yuktāḥ paśyanty etāni vai dvijāḥ
03,032.036a na phalādarśanād dharmaḥ śaṅkitavyo na devatāḥ
03,032.036c yaṣṭavyaṃ cāpramattena dātavyaṃ cānasūyatā
03,032.037a karmaṇāṃ phalam astīti tathaitad dharma śāśvatam
03,032.037c brahmā provāca putrāṇāṃ yad ṛṣir veda kaśyapaḥ
03,032.038a tasmāt te saṃśayaḥ kṛṣṇe nīhāra iva naśyatu
03,032.038c vyavasya sarvam astīti nāstikyaṃ bhāvam utsṛja
03,032.039a īśvaraṃ cāpi bhūtānāṃ dhātāraṃ mā vicikṣipaḥ
03,032.039c śikṣasvainaṃ namasvainaṃ mā te bhūd buddhir īdṛśī
03,032.040a yasya prasādāt tadbhakto martyo gacchaty amartyatām
03,032.040c uttamaṃ daivataṃ kṛṣṇe mātivocaḥ kathaṃ cana
03,033.001 draupady uvāca
03,033.001a nāvamanye na garhe ca dharmaṃ pārtha kathaṃ cana
03,033.001c īśvaraṃ kuta evāham avamaṃsye prajāpatim
03,033.002a ārtāhaṃ pralapāmīdam iti māṃ viddhi bhārata
03,033.002c bhūyaś ca vilapiṣyāmi sumanās tan nibodha me
03,033.003a karma khalv iha kartavyaṃ jātenāmitrakarśana
03,033.003c akarmāṇo hi jīvanti sthāvarā netare janāḥ
03,033.004a ā mātṛstanapānāc ca yāvac chayyopasarpaṇam
03,033.004c jaṅgamāḥ karmaṇā vṛttim āpnuvanti yudhiṣṭhira
03,033.005a jaṅgameṣu viśeṣeṇa manuṣyā bharatarṣabha
03,033.005c icchanti karmaṇā vṛttim avāptuṃ pretya ceha ca
03,033.006a utthānam abhijānanti sarvabhūtāni bhārata
03,033.006c pratyakṣaṃ phalam aśnanti karmaṇāṃ lokasākṣikam
03,033.007a paśyāmi svaṃ samutthānam upajīvanti jantavaḥ
03,033.007c api dhātā vidhātā ca yathāyam udake bakaḥ
03,033.007d*0115_01 akarmaṇāṃ vai bhūtānāṃ vṛttiḥ syān na hi kā cana
03,033.007d*0115_02 tad evābhiprapadyeta na vihanyāt kathaṃ cana
03,033.008a svakarma kuru mā glāsīḥ karmaṇā bhava daṃśitaḥ
03,033.008c kṛtyaṃ hi yo 'bhijānāti sahasre nāsti so 'sti vā
03,033.009a tasya cāpi bhavet kāryaṃ vivṛddhau rakṣaṇe tathā
03,033.009c bhakṣyamāṇo hy anāvāpaḥ kṣīyate himavān api
03,033.010a utsīderan prajāḥ sarvā na kuryuḥ karma ced yadi
03,033.010b*0116_01 tathā hy etā na vardheran karma ced aphalaṃ bhavet
03,033.010c api cāpy aphalaṃ karma paśyāmaḥ kurvato janān
03,033.010e nānyathā hy abhijānanti vṛttiṃ loke kathaṃ cana
03,033.011a yaś ca diṣṭaparo loke yaś cāyaṃ haṭhavādakaḥ
03,033.011c ubhāv apasadāv etau karmabuddhiḥ praśasyate
03,033.012a yo hi diṣṭam upāsīno nirviceṣṭaḥ sukhaṃ svapet
03,033.012c avasīdet sudurbuddhir āmo ghaṭa ivāmbhasi
03,033.013a tathaiva haṭhabuddhir yaḥ śaktaḥ karmaṇy akarmakṛt
03,033.013c āsīta na ciraṃ jīved anātha iva durbalaḥ
03,033.014a akasmād api yaḥ kaś cid arthaṃ prāpnoti pūruṣaḥ
03,033.014c taṃ haṭheneti manyante sa hi yatno na kasya cit
03,033.015a yac cāpi kiṃ cit puruṣo diṣṭaṃ nāma labhaty uta
03,033.015c daivena vidhinā pārtha tad daivam iti niścitam
03,033.016a yat svayaṃ karmaṇā kiṃ cit phalam āpnoti pūruṣaḥ
03,033.016c pratyakṣaṃ cakṣuṣā dṛṣṭaṃ tat pauruṣam iti smṛtam
03,033.017a svabhāvataḥ pravṛtto 'nyaḥ prāpnoty arthān akāraṇāt
03,033.017c tat svabhāvātmakaṃ viddhi phalaṃ puruṣasattama
03,033.018a evaṃ haṭhāc ca daivāc ca svabhāvāt karmaṇas tathā
03,033.018c yāni prāpnoti puruṣas tat phalaṃ pūrvakarmaṇaḥ
03,033.019a dhātāpi hi svakarmaiva tais tair hetubhir īśvaraḥ
03,033.019c vidadhāti vibhajyeha phalaṃ pūrvakṛtaṃ nṛṇām
03,033.020a yad dhy ayaṃ puruṣaḥ kiṃ cit kurute vai śubhāśubham
03,033.020c tad dhātṛvihitaṃ viddhi pūrvakarmaphalodayam
03,033.021a kāraṇaṃ tasya deho 'yaṃ dhātuḥ karmaṇi karmaṇi
03,033.021c sa yathā prerayaty enaṃ tathāyaṃ kurute 'vaśaḥ
03,033.022a teṣu teṣu hi kṛtyeṣu viniyoktā maheśvaraḥ
03,033.022c sarvabhūtāni kaunteya kārayaty avaśāny api
03,033.023a manasārthān viniścitya paścāt prāpnoti karmaṇā
03,033.023c buddhipūrvaṃ svayaṃ dhīraḥ puruṣas tatra kāraṇam
03,033.024a saṃkhyātuṃ naiva śakyāni karmāṇi puruṣarṣabha
03,033.024c agāranagarāṇāṃ hi siddhiḥ puruṣahaitukī
03,033.025a tile tailaṃ gavi kṣīraṃ kāṣṭhe pāvakam antataḥ
03,033.025c dhiyā dhīro vijānīyād upāyaṃ cāsya siddhaye
03,033.026a tataḥ pravartate paścāt karaṇeṣv asya siddhaye
03,033.026c tāṃ siddhim upajīvanti karmaṇām iha jantavaḥ
03,033.027a kuśalena kṛtaṃ karma kartrā sādhu viniścitam
03,033.027c idaṃ tv akuśaleneti viśeṣād upalabhyate
03,033.028a iṣṭāpūrtaphalaṃ na syān na śiṣyo na gurur bhavet
03,033.028c puruṣaḥ karmasādhyeṣu syāc ced ayam akāraṇam
03,033.029a kartṛtvād eva puruṣaḥ karmasiddhau praśasyate
03,033.029c asiddhau nindyate cāpi karmanāśaḥ kathaṃ tv iha
03,033.030a sarvam eva haṭhenaike diṣṭenaike vadanty uta
03,033.030c puruṣaprayatnajaṃ ke cit traidham etan nirucyate
03,033.031a na caivaitāvatā kāryaṃ manyanta iti cāpare
03,033.031c asti sarvam adṛśyaṃ tu diṣṭaṃ caiva tathā haṭhaḥ
03,033.031e dṛśyate hi haṭhāc caiva diṣṭāc cārthasya saṃtatiḥ
03,033.032a kiṃ cid daivād dhaṭhāt kiṃ cit kiṃ cid eva svakarmataḥ
03,033.032c puruṣaḥ phalam āpnoti caturthaṃ nātra kāraṇam
03,033.032e kuśalāḥ pratijānanti ye tattvaviduṣo janāḥ
03,033.033a tathaiva dhātā bhūtānām iṣṭāniṣṭaphalapradaḥ
03,033.033c yadi na syān na bhūtānāṃ kṛpaṇo nāma kaś cana
03,033.034a yaṃ yam artham abhiprepsuḥ kurute karma pūruṣaḥ
03,033.034c tat tat saphalam eva syād yadi na syāt purākṛtam
03,033.035a tridvārām arthasiddhiṃ tu nānupaśyanti ye narāḥ
03,033.035c tathaivānarthasiddhiṃ ca yathā lokās tathaiva te
03,033.036a kartavyaṃ tv eva karmeti manor eṣa viniścayaḥ
03,033.036b*0117_01 ā mṛtyoḥ śriyam anvicchen naināṃ manyeta durlabhām
03,033.036c ekāntena hy anīho 'yaṃ parābhavati pūruṣaḥ
03,033.036d*0118_01 tat tu niḥsaṃśayaṃ na syāt tvayy akarmaṇy avasthite
03,033.037a kurvato hi bhavaty eva prāyeṇeha yudhiṣṭhira
03,033.037c ekāntaphalasiddhiṃ tu na vindaty alasaḥ kva cit
03,033.038a asaṃbhave tv asya hetuḥ prāyaścittaṃ tu lakṣyate
03,033.038c kṛte karmaṇi rājendra tathānṛṇyam avāpyate
03,033.039a alakṣmīr āviśaty enaṃ śayānam alasaṃ naram
03,033.039c niḥsaṃśayaṃ phalaṃ labdhvā dakṣo bhūtim upāśnute
03,033.040a anarthaṃ saṃśayāvasthaṃ vṛṇvate muktasaṃśayāḥ
03,033.040c dhīrā narāḥ karmaratā na tu niḥsaṃśayaṃ kva cit
03,033.041a ekāntena hy anartho 'yaṃ vartate 'smāsu sāṃpratam
03,033.041c na tu niḥsaṃśayaṃ na syāt tvayi karmaṇy avasthite
03,033.042a atha vā siddhir eva syān mahimā tu tathaiva te
03,033.042c vṛkodarasya bībhatsor bhrātroś ca yamayor api
03,033.043a anyeṣāṃ karma saphalam asmākam api vā punaḥ
03,033.043c viprakarṣeṇa budhyeta kṛtakarmā yathā phalam
03,033.044a pṛthivīṃ lāṅgalenaiva bhittvā bījaṃ vapaty uta
03,033.044c āste 'tha karṣakas tūṣṇīṃ parjanyas tatra kāraṇam
03,033.045a vṛṣṭiś cen nānugṛhṇīyād anenās tatra karṣakaḥ
03,033.045c yad anyaḥ puruṣaḥ kuryāt kṛtaṃ tat sakalaṃ mayā
03,033.046a tac ced aphalam asmākaṃ nāparādho 'sti naḥ kva cit
03,033.046c iti dhīro 'nvavekṣyaiva nātmānaṃ tatra garhayet
03,033.047a kurvato nārthasiddhir me bhavatīti ha bhārata
03,033.047c nirvedo nātra gantavyo dvāv etau hy asya karmaṇaḥ
03,033.047e siddhir vāpy atha vāsiddhir apravṛttir ato 'nyathā
03,033.048a bahūnāṃ samavāye hi bhāvānāṃ karma sidhyati
03,033.048c guṇābhāve phalaṃ nyūnaṃ bhavaty aphalam eva vā
03,033.048e anārambhe tu na phalaṃ na guṇo dṛśyate 'cyuta
03,033.049a deśakālāv upāyāṃś ca maṅgalaṃ svasti vṛddhaye
03,033.049c yunakti medhayā dhīro yathāśakti yathābalam
03,033.050a apramattena tat kāryam upadeṣṭā parākramaḥ
03,033.050c bhūyiṣṭhaṃ karmayogeṣu sarva eva parākramaḥ
03,033.051a yaṃ tu dhīro 'nvavekṣeta śreyāṃsaṃ bahubhir guṇaiḥ
03,033.051c sāmnaivārthaṃ tato lipset karma cāsmai prayojayet
03,033.052a vyasanaṃ vāsya kāṅkṣeta vināśaṃ vā yudhiṣṭhira
03,033.052c api sindhor girer vāpi kiṃ punar martyadharmiṇaḥ
03,033.053a utthānayuktaḥ satataṃ pareṣām antaraiṣaṇe
03,033.053c ānṛṇyam āpnoti naraḥ parasyātmana eva ca
03,033.054a na caivātmāvamantavyaḥ puruṣeṇa kadā cana
03,033.054c na hy ātmaparibhūtasya bhūtir bhavati bhārata
03,033.055a evaṃ saṃsthitikā siddhir iyaṃ lokasya bhārata
03,033.055c citrā siddhigatiḥ proktā kālāvasthāvibhāgataḥ
03,033.056a brāhmaṇaṃ me pitā pūrvaṃ vāsayām āsa paṇḍitam
03,033.056c so 'smā artham imaṃ prāha pitre me bharatarṣabha
03,033.057a nītiṃ bṛhaspatiproktāṃ bhrātṝn me 'grāhayat purā
03,033.057c teṣāṃ sāṃkathyam aśrauṣam aham etat tadā gṛhe
03,033.058a sa māṃ rājan karmavatīm āgatām āha sāntvayan
03,033.058c śuśrūṣamāṇām āsīnāṃ pitur aṅke yudhiṣṭhira
03,034.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,034.001a yājñasenyā vacaḥ śrutvā bhīmaseno 'tyamarṣaṇaḥ
03,034.001c niḥśvasann upasaṃgamya kruddho rājānam abravīt
03,034.002a rājyasya padavīṃ dharmyāṃ vraja satpuruṣocitām
03,034.002c dharmakāmārthahīnānāṃ kiṃ no vastuṃ tapovane
03,034.003a naiva dharmeṇa tad rājyaṃ nārjavena na caujasā
03,034.003c akṣakūṭam adhiṣṭhāya hṛtaṃ duryodhanena naḥ
03,034.004a gomāyuneva siṃhānāṃ durbalena balīyasām
03,034.004c āmiṣaṃ vighasāśena tadvad rājyaṃ hi no hṛtam
03,034.005a dharmaleśapraticchannaḥ prabhavaṃ dharmakāmayoḥ
03,034.005c artham utsṛjya kiṃ rājan durgeṣu paritapyase
03,034.006a bhavato 'nuvidhānena rājyaṃ naḥ paśyatāṃ hṛtam
03,034.006c ahāryam api śakreṇa guptaṃ gāṇḍīvadhanvanā
03,034.007a kuṇīnām iva bilvāni paṅgūnām iva dhenavaḥ
03,034.007c hṛtam aiśvaryam asmākaṃ jīvatāṃ bhavataḥ kṛte
03,034.008a bhavataḥ priyam ity evaṃ mahad vyasanam īdṛśam
03,034.008c dharmakāme pratītasya pratipannāḥ sma bhārata
03,034.009a karśayāmaḥ svamitrāṇi nandayāmaś ca śātravān
03,034.009c ātmānaṃ bhavataḥ śāstre niyamya bharatarṣabha
03,034.010a yad vayaṃ na tadaivaitān dhārtarāṣṭrān nihanmahi
03,034.010c bhavataḥ śāstram ādāya tan nas tapati duṣkṛtam
03,034.011a athainām anvavekṣasva mṛgacaryām ivātmanaḥ
03,034.011c avīrācaritāṃ rājan na balasthair niṣevitām
03,034.012a yāṃ na kṛṣṇo na bībhatsur nābhimanyur na sṛñjayaḥ
03,034.012c na cāham abhinandāmi na ca mādrīsutāv ubhau
03,034.013a bhavān dharmo dharma iti satataṃ vratakarśitaḥ
03,034.013c kaccid rājan na nirvedād āpannaḥ klībajīvikām
03,034.013d*0119_01 aśakyam iti vā kaś cit kṣātraṃ naiva smariṣyasi
03,034.013d*0120_01 durmanuṣyā hi nirvedād āpannāḥ klībajīvikām
03,034.014a durmanuṣyā hi nirvedam aphalaṃ sarvaghātinam
03,034.014b*0121_01 pratipannā viṣīdanti paṅke gaur iva durbalā
03,034.014b*0122_01 yad asmān sarvakāryeṣu samarthā dhṛtarāṣṭrajāḥ
03,034.014c aśaktāḥ śriyam āhartum ātmanaḥ kurvate priyam
03,034.015a sa bhavān dṛṣṭimāñ śaktaḥ paśyann ātmani pauruṣam
03,034.015c ānṛśaṃsyaparo rājan nānartham avabudhyase
03,034.016a asmān amī dhārtarāṣṭrāḥ kṣamamāṇān alaṃ sataḥ
03,034.016c aśaktān eva manyante tadduḥkhaṃ nāhave vadhaḥ
03,034.017a tatra ced yudhyamānānām ajihmam anivartinām
03,034.017c sarvaśo hi vadhaḥ śreyān pretya lokāṃl labhemahi
03,034.018a atha vā vayam evaitān nihatya bharatarṣabha
03,034.018c ādadīmahi gāṃ sarvāṃ tathāpi śreya eva naḥ
03,034.019a sarvathā kāryam etan naḥ svadharmam anutiṣṭhatām
03,034.019c kāṅkṣatāṃ vipulāṃ kīrtiṃ vairaṃ praticikīrṣatām
03,034.020a ātmārthaṃ yudhyamānānāṃ vidite kṛtyalakṣaṇe
03,034.020c anyair apahṛte rājye praśaṃsaiva na garhaṇā
03,034.021a karśanārtho hi yo dharmo mitrāṇām ātmanas tathā
03,034.021c vyasanaṃ nāma tad rājan na sa dharmaḥ kudharma tat
03,034.022a sarvathā dharmanityaṃ tu puruṣaṃ dharmadurbalam
03,034.022c jahatas tāta dharmārthau pretaṃ duḥkhasukhe yathā
03,034.023a yasya dharmo hi dharmārthaṃ kleśabhāṅ na sa paṇḍitaḥ
03,034.023c na sa dharmasya vedārthaṃ sūryasyāndhaḥ prabhām iva
03,034.024a yasya cārthārtham evārthaḥ sa ca nārthasya kovidaḥ
03,034.024c rakṣate bhṛtako 'raṇyaṃ yathā syāt tādṛg eva saḥ
03,034.025a ativelaṃ hi yo 'rthārthī netarāv anutiṣṭhati
03,034.025c sa vadhyaḥ sarvabhūtānāṃ brahmaheva jugupsitaḥ
03,034.026a satataṃ yaś ca kāmārthī netarāv anutiṣṭhati
03,034.026c mitrāṇi tasya naśyanti dharmārthābhyāṃ ca hīyate
03,034.027a tasya dharmārthahīnasya kāmānte nidhanaṃ dhruvam
03,034.027c kāmato ramamāṇasya mīnasyevāmbhasaḥ kṣaye
03,034.028a tasmād dharmārthayor nityaṃ na pramādyanti paṇḍitāḥ
03,034.028c prakṛtiḥ sā hi kāmasya pāvakasyāraṇir yathā
03,034.029a sarvathā dharmamūlo 'rtho dharmaś cārthaparigrahaḥ
03,034.029c itaretarayonī tau viddhi meghodadhī yathā
03,034.030a dravyārthasparśasaṃyoge yā prītir upajāyate
03,034.030c sa kāmaś cittasaṃkalpaḥ śarīraṃ nāsya vidyate
03,034.031a arthārthī puruṣo rājan bṛhantaṃ dharmam ṛcchati
03,034.031c artham ṛcchati kāmārthī na kāmād anyam ṛcchatī
03,034.031d*0123_01 kāmārthī caiva yaḥ kāmaṃ na kāmād anyam ṛcchati
03,034.032a na hi kāmena kāmo 'nyaḥ sādhyate phalam eva tat
03,034.032c upayogāt phalasyeva kāṣṭhād bhasmeva paṇḍitaḥ
03,034.033a imāñ śakunikān rājan hanti vaitaṃsiko yathā
03,034.033c etad rūpam adharmasya bhūteṣu ca vihiṃsatām
03,034.034a kāmāl lobhāc ca dharmasya pravṛttiṃ yo na paśyati
03,034.034c sa vadhyaḥ sarvabhūtānāṃ pretya ceha ca durmatiḥ
03,034.035a vyaktaṃ te vidito rājann artho dravyaparigrahaḥ
03,034.035c prakṛtiṃ cāpi vetthāsya vikṛtiṃ cāpi bhūyasīm
03,034.036a tasya nāśaṃ vināśaṃ vā jarayā maraṇena vā
03,034.036b*0124_01 dravyaparigrahāyārtho garīyān durbalātmanaḥ
03,034.036c anartham iti manyante so 'yam asmāsu vartate
03,034.037a indriyāṇāṃ ca pañcānāṃ manaso hṛdayasya ca
03,034.037c viṣaye vartamānānāṃ yā prītir upajāyate
03,034.037e sa kāma iti me buddhiḥ karmaṇāṃ phalam uttamam
03,034.038a evam eva pṛthag dṛṣṭvā dharmārthau kāmam eva ca
03,034.038c na dharmapara eva syān na cārthaparamo naraḥ
03,034.038e na kāmaparamo vā syāt sarvān seveta sarvadā
03,034.039a dharmaṃ pūrvaṃ dhanaṃ madhye jaghanye kāmam ācaret
03,034.039c ahany anucared evam eṣa śāstrakṛto vidhiḥ
03,034.040a kāmaṃ pūrvaṃ dhanaṃ madhye jaghanye dharmam ācaret
03,034.040c vayasy anucared evam eṣa śāstrakṛto vidhiḥ
03,034.041a dharmaṃ cārthaṃ ca kāmaṃ ca yathāvad vadatāṃ vara
03,034.041c vibhajya kāle kālajñaḥ sarvān seveta paṇḍitaḥ
03,034.042a mokṣo vā paramaṃ śreya eṣa rājan sukhārthinām
03,034.042c prāptir vā buddhim āsthāya sopāyaṃ kurunandana
03,034.043a tad vāśu kriyatāṃ rājan prāptir vāpy adhigamyatām
03,034.043c jīvitaṃ hy āturasyeva duḥkham antaravartinaḥ
03,034.044a viditaś caiva te dharmaḥ satataṃ caritaś ca te
03,034.044c jānate tvayi śaṃsanti suhṛdaḥ karmacodanām
03,034.045a dānaṃ yajñaḥ satāṃ pūjā vedadhāraṇam ārjavam
03,034.045c eṣa dharmaḥ paro rājan phalavān pretya ceha ca
03,034.046a eṣa nārthavihīnena śakyo rājan niṣevitum
03,034.046c akhilāḥ puruṣavyāghra guṇāḥ syur yady apītare
03,034.047a dharmamūlaṃ jagad rājan nānyad dharmād viśiṣyate
03,034.047c dharmaś cārthena mahatā śakyo rājan niṣevitum
03,034.048a na cārtho bhaikṣacaryeṇa nāpi klaibyena karhi cit
03,034.048c vettuṃ śakyaḥ sadā rājan kevalaṃ dharmabuddhinā
03,034.049a pratiṣiddhā hi te yācñā yayā sidhyati vai dvijaḥ
03,034.049c tejasaivārthalipsāyāṃ yatasva puruṣarṣabha
03,034.050a bhaikṣacaryā na vihitā na ca viṭśūdrajīvikā
03,034.050c kṣatriyasya viśeṣeṇa dharmas tu balam aurasam
03,034.050d*0125_01 svadharmaṃ pratipadyasva jahi śatrūn samāgatān
03,034.050d*0125_02 dhārtarāṣṭravanaṃ pārtha mayā pārthena nāśaya
03,034.051a udāram eva vidvāṃso dharmaṃ prāhur manīṣiṇaḥ
03,034.051c udāraṃ pratipadyasva nāvare sthātum arhasi
03,034.052a anubudhyasva rājendra vettha dharmān sanātanān
03,034.052c krūrakarmābhijāto 'si yasmād udvijate janaḥ
03,034.053a prajāpālanasaṃbhūtaṃ phalaṃ tava na garhitam
03,034.053c eṣa te vihito rājan dhātrā dharmaḥ sanātanaḥ
03,034.054a tasmād vicalitaḥ pārtha loke hāsyaṃ gamiṣyasi
03,034.054c svadharmād dhi manuṣyāṇāṃ calanaṃ na praśasyate
03,034.055a sa kṣātraṃ hṛdayaṃ kṛtvā tyaktvedaṃ śithilaṃ manaḥ
03,034.055c vīryam āsthāya kaunteya dhuram udvaha dhuryavat
03,034.056a na hi kevaladharmātmā pṛthivīṃ jātu kaś cana
03,034.056c pārthivo vyajayad rājan na bhūtiṃ na punaḥ śriyam
03,034.057a jihvāṃ dattvā bahūnāṃ hi kṣudrāṇāṃ lubdhacetasām
03,034.057c nikṛtyā labhate rājyam āhāram iva śalyakaḥ
03,034.058a bhrātaraḥ pūrvajātāś ca susamṛddhāś ca sarvaśaḥ
03,034.058c nikṛtyā nirjitā devair asurāḥ pāṇḍavarṣabha
03,034.059a evaṃ balavataḥ sarvam iti buddhvā mahīpate
03,034.059c jahi śatrūn mahābāho parāṃ nikṛtim āsthitaḥ
03,034.060a na hy arjunasamaḥ kaś cid yudhi yoddhā dhanurdharaḥ
03,034.060c bhavitā vā pumān kaś cin matsamo vā gadādharaḥ
03,034.061a sattvena kurute yuddhaṃ rājan subalavān api
03,034.061c na pramāṇena notsāhāt sattvastho bhava pāṇḍava
03,034.062a sattvaṃ hi mūlam arthasya vitathaṃ yad ato 'nyathā
03,034.062c na tu prasaktaṃ bhavati vṛkṣacchāyeva haimanī
03,034.063a arthatyāgo hi kāryaḥ syād arthaṃ śreyāṃsam icchatā
03,034.063c bījaupamyena kaunteya mā te bhūd atra saṃśayaḥ
03,034.064a arthena tu samo 'nartho yatra labhyeta nodayaḥ
03,034.064c na tatra vipaṇaḥ kāryaḥ kharakaṇḍūyitaṃ hi tat
03,034.065a evam eva manuṣyendra dharmaṃ tyaktvālpakaṃ naraḥ
03,034.065c bṛhantaṃ dharmam āpnoti sa buddha iti niścitaḥ
03,034.066a amitraṃ mitrasaṃpannaṃ mitrair bhindanti paṇḍitāḥ
03,034.066c bhinnair mitraiḥ parityaktaṃ durbalaṃ kurute vaśe
03,034.067a sattvena kurute yuddhaṃ rājan subalavān api
03,034.067c nodyamena na hotrābhiḥ sarvāḥ svīkurute prajāḥ
03,034.068a sarvathā saṃhatair eva durbalair balavān api
03,034.068c amitraḥ śakyate hantuṃ madhuhā bhramarair iva
03,034.069a yathā rājan prajāḥ sarvāḥ sūryaḥ pāti gabhastibhiḥ
03,034.069c atti caiva tathaiva tvaṃ savituḥ sadṛśo bhava
03,034.070a etad dhy api tapo rājan purāṇam iti naḥ śrutam
03,034.070c vidhinā pālanaṃ bhūmer yat kṛtaṃ naḥ pitāmahaiḥ
03,034.070d*0126_01 na tathā tapasā rājaṃl lokān prāpnoti kṣatriyaḥ
03,034.070d*0126_02 yathā sṛṣṭena yuddhena vijayenetareṇa vā
03,034.071a apeyāt kila bhāḥ sūryāl lakṣmīś candramasas tathā
03,034.071c iti loko vyavasito dṛṣṭvemāṃ bhavato vyathām
03,034.072a bhavataś ca praśaṃsābhir nindābhir itarasya ca
03,034.072c kathāyuktāḥ pariṣadaḥ pṛthag rājan samāgatāḥ
03,034.073a idam abhyadhikaṃ rājan brāhmaṇā guravaś ca te
03,034.073c sametāḥ kathayantīha muditāḥ satyasaṃdhatām
03,034.074a yan na mohān na kārpaṇyān na lobhān na bhayād api
03,034.074c anṛtaṃ kiṃ cid uktaṃ te na kāmān nārthakāraṇāt
03,034.075a yad enaḥ kurute kiṃ cid rājā bhūmim avāpnuvan
03,034.075c sarvaṃ tan nudate paścād yajñair vipuladakṣiṇaiḥ
03,034.076a brāhmaṇebhyo dadad grāmān gāś ca rājan sahasraśaḥ
03,034.076c mucyate sarvapāpebhyas tamobhya iva candramāḥ
03,034.077a paurajānapadāḥ sarve prāyaśaḥ kurunandana
03,034.077c savṛddhabālāḥ sahitāḥ śaṃsanti tvāṃ yudhiṣṭhira
03,034.077d*0127_01 dhārtarāṣṭrīṃ mahārāja na śaṃsanti matiṃ janāḥ
03,034.078a śvadṛtau kṣīram āsaktaṃ brahma vā vṛṣale yathā
03,034.078c satyaṃ stene balaṃ nāryāṃ rājyaṃ duryodhane tathā
03,034.079a iti nirvacanaṃ loke ciraṃ carati bhārata
03,034.079c api caitat striyo bālāḥ svādhyāyam iva kurvate
03,034.079d*0128_01 imām avasthāṃ ca gate sahāsmābhir ariṃdama
03,034.079d*0128_02 hanta naṣṭāḥ sma sarve vai bhavatopadrave sati
03,034.080a sa bhavān ratham āsthāya sarvopakaraṇānvitam
03,034.080c tvaramāṇo 'bhiniryātu ciram arthopapādakam
03,034.081a vācayitvā dvijaśreṣṭhān adyaiva gajasāhvayam
03,034.081c astravidbhiḥ parivṛto bhrātṛbhir dṛḍhadhanvibhiḥ
03,034.081e āśīviṣasamair vīrair marudbhir iva vṛtrahā
03,034.082a amitrāṃs tejasā mṛdnann asurebhya ivārihā
03,034.082c śriyam ādatsva kaunteya dhārtarāṣṭrān mahābala
03,034.083a na hi gāṇḍīvamuktānāṃ śarāṇāṃ gārdhravāsasām
03,034.083c sparśam āśīviṣābhānāṃ martyaḥ kaś cana saṃsahet
03,034.083d*0129_01 kaḥ parair hriyamāṇānām ātmabhāvena saṃsahet
03,034.084a na sa vīro na mātaṅgo na sadaśvo 'sti bhārata
03,034.084c yaḥ saheta gadāvegaṃ mama kruddhasya saṃyuge
03,034.085a sṛñjayaiḥ saha kaikeyair vṛṣṇīnām ṛṣabheṇa ca
03,034.085c kathaṃ svid yudhi kaunteya rājyaṃ na prāpnuyāmahe
03,034.085d*0130_01 śatruhastagatāṃ rājan kathaṃ svinn āharer mahīm
03,034.085d*0130_02 iha yatnam upāhṛtya balena mahatānvitaḥ
03,035.000*0131_00 vaiśaṃpāyana uvāca
03,035.000*0131_01 sa evam uktas tu mahānubhāvaḥ
03,035.000*0131_02 satyavrato bhīmasenena rājā
03,035.000*0131_03 ajātaśatrus tadanantaraṃ vai
03,035.000*0131_04 dhairyānvito vākyam idaṃ babhāṣe
03,035.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,035.001a asaṃśayaṃ bhārata satyam etad; yan mā tudan vākyaśalyaiḥ kṣiṇoṣi
03,035.001c na tvā vigarhe pratikūlam etan; mamānayād dhi vyasanaṃ va āgāt
03,035.002a ahaṃ hy akṣān anvapadyaṃ jihīrṣan; rājyaṃ sarāṣṭraṃ dhṛtarāṣṭrasya putrāt
03,035.002c tan mā śaṭhaḥ kitavaḥ pratyadevīt; suyodhanārthaṃ subalasya putraḥ
03,035.003a mahāmāyaḥ śakuniḥ pārvatīyaḥ; sadā sabhāyāṃ pravapann akṣapūgān
03,035.003c amāyinaṃ māyayā pratyadevīt; tato 'paśyaṃ vṛjinaṃ bhīmasena
03,035.004a akṣān hi dṛṣṭvā śakuner yathāvat; kāmānulomān ayujo yujaś ca
03,035.004c śakyaṃ niyantum abhaviṣyad ātmā; manyus tu hanti puruṣasya dhairyam
03,035.005a yantuṃ nātmā śakyate pauruṣeṇa; mānena vīryeṇa ca tāta naddhaḥ
03,035.005c na te vācaṃ bhīmasenābhyasūye; manye tathā tad bhavitavyam āsīt
03,035.006a sa no rājā dhṛtarāṣṭrasya putro; nyapātayad vyasane rājyam icchan
03,035.006c dāsyaṃ ca no 'gamayad bhīmasena; yatrābhavac charaṇaṃ draupadī naḥ
03,035.007a tvaṃ cāpi tad vettha dhanaṃjayaś ca; punardyūtāyāgatānāṃ sabhāṃ naḥ
03,035.007c yan mābravīd dhṛtarāṣṭrasya putra; ekaglahārthaṃ bharatānāṃ samakṣam
03,035.008a vane samā dvādaśa rājaputra; yathākāmaṃ viditam ajātaśatro
03,035.008c athāparaṃ cāviditaṃ carethāḥ; sarvaiḥ saha bhrātṛbhiś chadmagūḍhaḥ
03,035.009a tvāṃ cec chrutvā tāta tathā carantam; avabhotsyante bhāratānāṃ carāḥ sma
03,035.009c anyāṃś carethās tāvato 'bdāṃs tatas tvaṃ; niścitya tat pratijānīhi pārtha
03,035.010a caraiś cen no 'viditaḥ kālam etaṃ; yukto rājan mohayitvā madīyān
03,035.010c bravīmi satyaṃ kurusaṃsadīha; tavaiva tā bhārata pañca nadyaḥ
03,035.011a vayaṃ caivaṃ bhrātaraḥ sarva eva; tvayā jitāḥ kālam apāsya bhogān
03,035.011c vasema ity āha purā sa rājā; madhye kurūṇāṃ sa mayoktas tatheti
03,035.012a tatra dyūtam abhavan no jaghanyaṃ; tasmiñ jitāḥ pravrajitāś ca sarve
03,035.012c itthaṃ ca deśān anusaṃcarāmo; vanāni kṛcchrāṇi ca kṛcchrarūpāḥ
03,035.013a suyodhanaś cāpi na śāntim icchan; bhūyaḥ sa manyor vaśam anvagacchat
03,035.013c udyojayām āsa kurūṃś ca sarvān; ye cāsya ke cid vaśam anvagacchan
03,035.014a taṃ saṃdhim āsthāya satāṃ sakāśe; ko nāma jahyād iha rājyahetoḥ
03,035.014c āryasya manye maraṇād garīyo; yad dharmam utkramya mahīṃ praśiṣyāt
03,035.015a tadaiva ced vīrakarmākariṣyo; yadā dyūte parighaṃ paryamṛkṣaḥ
03,035.015c bāhū didhakṣan vāritaḥ phalgunena; kiṃ duṣkṛtaṃ bhīma tadābhaviṣyat
03,035.016a prāg eva caivaṃ samayakriyāyāḥ; kiṃ nābravīḥ pauruṣam āvidānaḥ
03,035.016c prāptaṃ tu kālaṃ tv abhipadya paścāt; kiṃ mām idānīm ativelam āttha
03,035.017a bhūyo 'pi duḥkhaṃ mama bhīmasena; dūye viṣasyeva rasaṃ viditvā
03,035.017c yad yājñasenīṃ parikṛṣyamāṇāṃ; saṃdṛśya tat kṣāntam iti sma bhīma
03,035.018a na tv adya śakyaṃ bharatapravīra; kṛtvā yad uktaṃ kuruvīramadhye
03,035.018c kālaṃ pratīkṣasva sukhodayasya; paktiṃ phalānām iva bījavāpaḥ
03,035.019a yadā hi pūrvaṃ nikṛto nikṛtyā; vairaṃ sapuṣpaṃ saphalaṃ viditvā
03,035.019c mahāguṇaṃ harati hi pauruṣeṇa; tadā vīro jīvati jīvaloke
03,035.020a śriyaṃ ca loke labhate samagrāṃ; manye cāsmai śatravaḥ saṃnamante
03,035.020c mitrāṇi cainam atirāgād bhajante; devā ivendram anujīvanti cainam
03,035.021a mama pratijñāṃ ca nibodha satyāṃ; vṛṇe dharmam amṛtāj jīvitāc ca
03,035.021c rājyaṃ ca putrāś ca yaśo dhanaṃ ca; sarvaṃ na satyasya kalām upaiti
03,036.001 bhīmasena uvāca
03,036.001a saṃdhiṃ kṛtvaiva kālena antakena patatriṇā
03,036.001c anantenāprameyena srotasā sarvahāriṇā
03,036.002a pratyakṣaṃ manyase kālaṃ martyaḥ san kālabandhanaḥ
03,036.002c phenadharmā mahārāja phaladharmā tathaiva ca
03,036.003a nimeṣād api kaunteya yasyāyur apacīyate
03,036.003c sūcyevāñjanacūrṇasya kim iti pratipālayet
03,036.004a yo nūnam amitāyuḥ syād atha vāpi pramāṇavit
03,036.004c sa kālaṃ vai pratīkṣeta sarvapratyakṣadarśivān
03,036.005a pratīkṣamāṇān kālo naḥ samā rājaṃs trayodaśa
03,036.005c āyuṣo 'pacayaṃ kṛtvā maraṇāyopaneṣyati
03,036.006a śarīriṇāṃ hi maraṇaṃ śarīre nityam āśritam
03,036.006c prāg eva maraṇāt tasmād rājyāyaiva ghaṭāmahe
03,036.006d*0132_01 kālo nūnaṃ manuṣyasya nityaṃ saṃnihito 'mṛtaḥ
03,036.007a yo na yāti prasaṃkhyānam aspaṣṭo bhūmivardhanaḥ
03,036.007c ayātayitvā vairāṇi so 'vasīdati gaur iva
03,036.008a yo na yātayate vairam alpasattvodyamaḥ pumān
03,036.008c aphalaṃ tasya janmāhaṃ manye durjātajāyinaḥ
03,036.009a hairaṇyau bhavato bāhū śrutir bhavati pārthiva
03,036.009c hatvā dviṣantaṃ saṃgrāme bhuktvā bāhvarjitaṃ vasu
03,036.010a hatvā cet puruṣo rājan nikartāram ariṃdama
03,036.010c ahnāya narakaṃ gacchet svargeṇāsya sa saṃmitaḥ
03,036.011a amarṣajo hi saṃtāpaḥ pāvakād dīptimattaraḥ
03,036.011c yenāham abhisaṃtapto na naktaṃ na divā śaye
03,036.012a ayaṃ ca pārtho bībhatsur variṣṭho jyāvikarṣaṇe
03,036.012c āste paramasaṃtapto nūnaṃ siṃha ivāśaye
03,036.013a yo 'yam eko 'bhimanute sarvāṃl loke dhanurbhṛtaḥ
03,036.013c so 'yam ātmajam ūṣmāṇaṃ mahāhastīva yacchati
03,036.014a nakulaḥ sahadevaś ca vṛddhā mātā ca vīrasūḥ
03,036.014c tavaiva priyam icchanta āsate jaḍamūkavat
03,036.015a sarve te priyam icchanti bāndhavāḥ saha sṛñjayaiḥ
03,036.015c aham eko 'bhisaṃtapto mātā ca prativindhyataḥ
03,036.016a priyam eva tu sarveṣāṃ yad bravīmy uta kiṃ cana
03,036.016c sarve hī vyasanaṃ prāptāḥ sarve yuddhābhinandinaḥ
03,036.017a netaḥ pāpīyasī kā cid āpad rājan bhaviṣyati
03,036.017c yan no nīcair alpabalai rājyam ācchidya bhujyate
03,036.018a śīladoṣād ghṛṇāviṣṭa ānṛśaṃsyāt paraṃtapa
03,036.018c kleśāṃs titikṣase rājan nānyaḥ kaś cit praśaṃsati
03,036.018d*0133_01 śrotriyasyeva te rājan mandakasyāvipaścitaḥ
03,036.018d*0133_02 anuvākahatā buddhir naiṣā tattvārthadarśinī
03,036.019a ghṛṇī brāhmaṇarūpo 'si kathaṃ kṣatre ajāyathāḥ
03,036.019c asyāṃ hi yonau jāyante prāyaśaḥ krūrabuddhayaḥ
03,036.020a aśrauṣīs tvaṃ rājadharmān yathā vai manur abravīt
03,036.020c krūrān nikṛtisaṃyuktān vihitān aśamātmakān
03,036.020d*0134_01 dhārtarāṣṭrān mahārāja kṣamase kiṃ durātmanaḥ
03,036.020d*0135_01 jñāne tapasi śaurye vā yasya na prathitaṃ yaśaḥ
03,036.020d*0135_02 vidyāyām atha lābhe vā mātur uccāra eva saḥ
03,036.021a kartavye puruṣavyāghra kim āsse pīṭhasarpavat
03,036.021c buddhyā vīryeṇa saṃyuktaḥ śrutenābhijanena ca
03,036.022a tṛṇānāṃ muṣṭinaikena himavantaṃ tu parvatam
03,036.022c channam icchasi kaunteya yo 'smān saṃvartum icchasi
03,036.023a ajñātacaryā gūḍhena pṛthivyāṃ viśrutena ca
03,036.023c divīva pārtha sūryeṇa na śakyā carituṃ tvayā
03,036.024a bṛhacchāla ivānūpe śākhāpuṣpapalāśavān
03,036.024c hastī śveta ivājñātaḥ kathaṃ jiṣṇuś cariṣyati
03,036.025a imau ca siṃhasaṃkāśau bhrātarau sahitau śiśū
03,036.025c nakulaḥ sahadevaś ca kathaṃ pārtha cariṣyataḥ
03,036.026a puṇyakīrtī rājaputrī draupadī vīrasūr iyam
03,036.026c viśrutā katham ajñātā kṛṣṇā pārtha cariṣyati
03,036.027a māṃ cāpi rājañ jānanti ākumāram imāḥ prajāḥ
03,036.027c ajñātacaryāṃ paśyāmi meror iva nigūhanam
03,036.028a tathaiva bahavo 'smābhī rāṣṭrebhyo vipravāsitāḥ
03,036.028c rājāno rājaputrāś ca dhṛtarāṣṭram anuvratāḥ
03,036.029a na hi te 'py upaśāmyanti nikṛtānāṃ nirākṛtāḥ
03,036.029c avaśyaṃ tair nikartavyam asmākaṃ tatpriyaiṣibhiḥ
03,036.030a te 'py asmāsu prayuñjīran pracchannān subahūñ janān
03,036.030c ācakṣīraṃś ca no jñātvā tan naḥ syāt sumahad bhayam
03,036.031a asmābhir uṣitāḥ samyag vane māsās trayodaśa
03,036.031c parimāṇena tān paśya tāvataḥ parivatsarān
03,036.032a asti māsaḥ pratinidhir yathā prāhur manīṣiṇaḥ
03,036.032c pūtikān iva somasya tathedaṃ kriyatām iti
03,036.033a atha vānaḍuhe rājan sādhave sādhuvāhine
03,036.033c sauhityadānād ekasmād enasaḥ pratimucyate
03,036.034a tasmāc chatruvadhe rājan kriyatāṃ niścayas tvayā
03,036.034c kṣatriyasya tu sarvasya nānyo dharmo 'sti saṃyugāt
03,037.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,037.001a bhīmasenavacaḥ śrutvā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,037.001c niḥśvasya puruṣavyāghraḥ saṃpradadhyau paraṃtapaḥ
03,037.001d*0136_01 śrutā me rājadharmāś ca varṇānāṃ ca pṛthak pṛthak
03,037.001d*0136_02 āyatyāṃ ca tadātve ca yaḥ paśyati sa paśyati
03,037.001d*0136_03 dharmasya jānamāno 'haṃ gatim agryāṃ sudurvidām
03,037.001d*0136_04 kathaṃ balāt kariṣyāmi meror iva vimardanam
03,037.002a sa muhūrtam iva dhyātvā viniścityetikṛtyatām
03,037.002c bhīmasenam idaṃ vākyam apadāntaram abravīt
03,037.003a evam etan mahābāho yathā vadasi bhārata
03,037.003c idam anyat samādhatsva vākyaṃ me vākyakovida
03,037.004a mahāpāpāni karmāṇi yāni kevalasāhasāt
03,037.004c ārabhyante bhīmasena vyathante tāni bhārata
03,037.005a sumantrite suvikrānte sukṛte suvicārite
03,037.005c sidhyanty arthā mahābāho daivaṃ cātra pradakṣiṇam
03,037.006a tvaṃ tu kevalacāpalyād baladarpocchritaḥ svayam
03,037.006c ārabdhavyam idaṃ karma manyase śṛṇu tatra me
03,037.007a bhūriśravāḥ śalaś caiva jalasaṃdhaś ca vīryavān
03,037.007c bhīṣmo droṇaś ca karṇaś ca droṇaputraś ca vīryavān
03,037.008a dhārtarāṣṭrā durādharṣā duryodhanapurogamāḥ
03,037.008c sarva eva kṛtāstrāś ca satataṃ cātatāyinaḥ
03,037.009a rājānaḥ pārthivāś caiva ye 'smābhir upatāpitāḥ
03,037.009c saṃśritāḥ kauravaṃ pakṣaṃ jātasnehāś ca sāṃpratam
03,037.010a duryodhanahite yuktā na tathāsmāsu bhārata
03,037.010c pūrṇakośā balopetāḥ prayatiṣyanti rakṣaṇe
03,037.011a sarve kauravasainyasya saputrāmātyasainikāḥ
03,037.011c saṃvibhaktā hi mātrābhir bhogair api ca sarvaśaḥ
03,037.012a duryodhanena te vīrā mānitāś ca viśeṣataḥ
03,037.012c prāṇāṃs tyakṣyanti saṃgrāme iti me niścitā matiḥ
03,037.013a samā yady api bhīṣmasya vṛttir asmāsu teṣu ca
03,037.013c droṇasya ca mahābāho kṛpasya ca mahātmanaḥ
03,037.014a avaśyaṃ rājapiṇḍas tair nirveśya iti me matiḥ
03,037.014c tasmāt tyakṣyanti saṃgrāme prāṇān api sudustyajān
03,037.015a sarve divyāstravidvāṃsaḥ sarve dharmaparāyaṇāḥ
03,037.015c ajeyāś ceti me buddhir api devaiḥ savāsavaiḥ
03,037.016a amarṣī nityasaṃhṛṣṭas tatra karṇo mahārathaḥ
03,037.016c sarvāstravid anādhṛṣya abhedyakavacāvṛtaḥ
03,037.017a anirjitya raṇe sarvān etān puruṣasattamān
03,037.017c aśakyo hy asahāyena hantuṃ duryodhanas tvayā
03,037.018a na nidrām adhigacchāmi cintayāno vṛkodara
03,037.018c ati sarvān dhanurgrāhān sūtaputrasya lāghavam
03,037.019a etad vacanam ājñāya bhīmaseno 'tyamarṣaṇaḥ
03,037.019c babhūva vimanās trasto na caivovāca kiṃ cana
03,037.020a tayoḥ saṃvadator evaṃ tadā pāṇḍavayor dvayoḥ
03,037.020c ājagāma mahāyogī vyāsaḥ satyavatīsutaḥ
03,037.021a so 'bhigamya yathānyāyaṃ pāṇḍavaiḥ pratipūjitaḥ
03,037.021c yudhiṣṭhiram idaṃ vākyam uvāca vadatāṃ varaḥ
03,037.022a yudhiṣṭhira mahābāho vedmi te hṛdi mānasam
03,037.022c manīṣayā tataḥ kṣipram āgato 'smi nararṣabha
03,037.023a bhīṣmād droṇāt kṛpāt karṇād droṇaputrāc ca bhārata
03,037.023b*0137_01 duryodhanān nṛpasutāt tathā duḥśāsanād api
03,037.023c yat te bhayam amitraghna hṛdi saṃparivartate
03,037.024a tat te 'haṃ nāśayiṣyāmi vidhidṛṣṭena hetunā
03,037.024c tac chrutvā dhṛtim āsthāya karmaṇā pratipādaya
03,037.024d*0138_01 pratipādya tu rājendra tataḥ kṣipraṃ jvaraṃ jahi
03,037.025a tata ekāntam unnīya pārāśaryo yudhiṣṭhiram
03,037.025c abravīd upapannārtham idaṃ vākyaviśāradaḥ
03,037.026a śreyasas te paraḥ kālaḥ prāpto bharatasattama
03,037.026c yenābhibhavitā śatrūn raṇe pārtho dhanaṃjayaḥ
03,037.027a gṛhāṇemāṃ mayā proktāṃ siddhiṃ mūrtimatīm iva
03,037.027c vidyāṃ pratismṛtiṃ nāma prapannāya bravīmi te
03,037.027e yām avāpya mahābāhur arjunaḥ sādhayiṣyati
03,037.028a astrahetor mahendraṃ ca rudraṃ caivābhigacchatu
03,037.028c varuṇaṃ ca dhaneśaṃ ca dharmarājaṃ ca pāṇḍava
03,037.028e śakto hy eṣa surān draṣṭuṃ tapasā vikrameṇa ca
03,037.029a ṛṣir eṣa mahātejā nārāyaṇasahāyavān
03,037.029c purāṇaḥ śāśvato devo viṣṇor aṃśaḥ sanātanaḥ
03,037.030a astrāṇīndrāc ca rudrāc ca lokapālebhya eva ca
03,037.030c samādāya mahābāhur mahat karma kariṣyati
03,037.031a vanād asmāc ca kaunteya vanam anyad vicintyatām
03,037.031c nivāsārthāya yad yuktaṃ bhaved vaḥ pṛthivīpate
03,037.032a ekatra ciravāso hi na prītijanano bhavet
03,037.032c tāpasānāṃ ca śāntānāṃ bhaved udvegakārakaḥ
03,037.033a mṛgāṇām upayogaś ca vīrudoṣadhisaṃkṣayaḥ
03,037.033c bibharṣi hi bahūn viprān vedavedāṅgapāragān
03,037.034a evam uktvā prapannāya śucaye bhagavān prabhuḥ
03,037.034c provāca yogatattvajño yogavidyām anuttamām
03,037.035a dharmarājñe tadā dhīmān vyāsaḥ satyavatīsutaḥ
03,037.035c anujñāya ca kaunteyaṃ tatraivāntaradhīyata
03,037.036a yudhiṣṭhiras tu dharmātmā tad brahma manasā yataḥ
03,037.036c dhārayām āsa medhāvī kāle kāle samabhyasan
03,037.037a sa vyāsavākyamudito vanād dvaitavanāt tataḥ
03,037.037c yayau sarasvatītīre kāmyakaṃ nāma kānanam
03,037.038a tam anvayur mahārāja śikṣākṣaravidas tathā
03,037.038c brāhmaṇās tapasā yuktā devendram ṛṣayo yathā
03,037.039a tataḥ kāmyakam āsādya punas te bharatarṣabhāḥ
03,037.039a*0139_01 **** **** rṣayo devapatiṃ yathā
03,037.039a*0139_02 saṃprāpya tad vanaṃ ramyaṃ
03,037.039c nyaviśanta mahātmānaḥ sāmātyāḥ sapadānugāḥ
03,037.040a tatra te nyavasan rājan kaṃ cit kālaṃ manasvinaḥ
03,037.040c dhanurvedaparā vīrāḥ śṛṇvānā vedam uttamam
03,037.041a caranto mṛgayāṃ nityaṃ śuddhair bāṇair mṛgārthinaḥ
03,037.041c pitṛdaivataviprebhyo nirvapanto yathāvidhi
03,038.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,038.001a kasya cit tv atha kālasya dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
03,038.001c saṃsmṛtya munisaṃdeśam idaṃ vacanam abravīt
03,038.002a vivikte viditaprajñam arjunaṃ bharatarṣabham
03,038.002c sāntvapūrvaṃ smitaṃ kṛtvā pāṇinā parisaṃspṛśan
03,038.003a sa muhūrtam iva dhyātvā vanavāsam ariṃdamaḥ
03,038.003c dhanaṃjayaṃ dharmarājo rahasīdam uvāca ha
03,038.004a bhīṣme droṇe kṛpe karṇe droṇaputre ca bhārata
03,038.004c dhanurvedaś catuṣpāda eteṣv adya pratiṣṭhitaḥ
03,038.005a brāhmaṃ daivam āsuraṃ ca saprayogacikitsitam
03,038.005c sarvāstrāṇāṃ prayogaṃ ca te 'bhijānanti kṛtsnaśaḥ
03,038.006a te sarve dhṛtarāṣṭrasya putreṇa parisāntvitāḥ
03,038.006c saṃvibhaktāś ca tuṣṭāś ca guruvat teṣu vartate
03,038.006d*0140_01 aikātmyaṃ ca gatāḥ sarve dhārtarāṣṭreṇa bhārata
03,038.007a sarvayodheṣu caivāsya sadā vṛttir anuttamā
03,038.007b*0141_01 ācāryā mānitās tuṣṭāḥ śāntiṃ vyavaharanty uta
03,038.007c śaktiṃ na hāpayiṣyanti te kāle pratipūjitāḥ
03,038.008a adya ceyaṃ mahī kṛtsnā duryodhanavaśānugā
03,038.008b*0142_01 sagrāmanagarā pārtha sasāgaravanākarā
03,038.008b*0143_01 anena brahmaṇā tāta sarvaṃ saṃpratipadyate
03,038.008c tvayi vyapāśrayo 'smākaṃ tvayi bhāraḥ samāhitaḥ
03,038.008e tatra kṛtyaṃ prapaśyāmi prāptakālam ariṃdama
03,038.009a kṛṣṇadvaipāyanāt tāta gṛhītopaniṣan mayā
03,038.009c tayā prayuktayā samyag jagat sarvaṃ prakāśate
03,038.009e tena tvaṃ brahmaṇā tāta saṃyuktaḥ susamāhitaḥ
03,038.010a devatānāṃ yathākālaṃ prasādaṃ pratipālaya
03,038.010c tapasā yojayātmānam ugreṇa bharatarṣabha
03,038.011a dhanuṣmān kavacī khaḍgī muniḥ sārasamanvitaḥ
03,038.011c na kasya cid dadan mārgaṃ gaccha tātottarāṃ diśam
03,038.011e indre hy astrāṇi divyāni samastāni dhanaṃjaya
03,038.012a vṛtrād bhītais tadā devair balam indre samarpitam
03,038.012c tāny ekasthāni sarvāṇi tatas tvaṃ pratipatsyase
03,038.013a śakram eva prapadyasva sa te 'strāṇi pradāsyati
03,038.013b@003_0001 yogayuktasya te pārtha tatra nāsti vicāraṇā
03,038.013b@003_0002 pravarām atulāṃ satyāṃ nirdoṣāṃ sarvadā satām
03,038.013b@003_0003 tām ekaḥ pāṇḍaveṣv adya astraṃ prāpto dhanaṃjayaḥ
03,038.013b@003_0004 na cādharmam imaṃ devā nāsiddhaṃ nātapasvinam
03,038.013b@003_0005 draṣṭum icchanti kaunteya calacittaṃ kathaṃ cana
03,038.013b@003_0006 rorūyamāṇaṃ kaṭuka īrṣukaḥ kaṭukākṣaram
03,038.013b@003_0007 duṣṭaḥ ślāghanakaḥ kṣeptā hantātha vicikitsitaḥ
03,038.013b@003_0008 viśvastahantā māyāvī krodhano 'nṛtabhāṣitā
03,038.013b@003_0009 atyāśī nāstiko 'dānto mitradhṛk sarvaśaṅkitaḥ
03,038.013b@003_0010 ākroṣṭā cātimānī ca raudro lubdho 'tha lolupaḥ
03,038.013b@003_0011 stenaś ca madyapaś caiva bhrūṇahā gurutalpagaḥ
03,038.013b@003_0012 saṃbhāvitātmā cātyarthaṃ nṛśaṃsaḥ paruṣaś ca ha
03,038.013b@003_0013 naite lokān āpnuvanti nirlokās te dhanaṃjaya
03,038.013b@003_0014 ānṛśaṃsyam anukrośaṃ satyaṃ karuṇaveditā
03,038.013b@003_0015 damaḥ sthitir dhṛtir dharmaḥ kṣamā rūpam anuttamam
03,038.013b@003_0016 dayā damaś ca dharmaś ca gurupūjā kṛtajñatā
03,038.013b@003_0017 mitratā dvijabhaktiś ca vasanti tvayi phālguna
03,038.013b@003_0018 vyapekṣā sarvabhūteṣu kṣamā dānaṃ matiḥ smṛtiḥ
03,038.013b@003_0019 tasmāt kauravya śakreṇa sameṣyasi dhanaṃjaya
03,038.013b@003_0020 tvādṛśena hi devānāṃ ślāghanīyaḥ samāgamaḥ
03,038.013b@003_0021 suhṛdāṃ sodarāṇāṃ ca sarveṣāṃ bharatarṣabha
03,038.013b@003_0022 tvaṃ gatiḥ paramā tāta vṛtrahā marutām iva
03,038.013b@003_0023 tasmiṃs trayodaśe varṣe bhrātaraḥ suhṛdaś ca te
03,038.013b@003_0024 sarve 'bhisaṃśrayiṣyanti bāhuvīryaṃ mahābala
03,038.013b@003_0025 sa pārtha pitaraṃ gaccha sahasrākṣam ariṃdama
03,038.013b@003_0026 muṣṭigrahaṇam ādatsva sarvāstrāṇi ca vāsavāt
03,038.013b@003_0027 śataśṛṅge mahābāho maghavān idam abravīt
03,038.013b@003_0028 śṛṇvatāṃ sarvabhūtānāṃ tvām upāghrāya mūrdhani
03,038.013b@003_0029 viditaḥ sarvabhūtānāṃ divaṃ tāta gamiṣyasi
03,038.013b@003_0030 prāpya puṇyakṛtāṃ lokān raṃsyate jayatāṃ varaḥ
03,038.013b@003_0031 mānitas tridaśaiḥ pārtha vihṛtya susukhaṃ divi
03,038.013b@003_0032 avāpya paramāstrāṇi pṛthivīṃ punar eṣyasi
03,038.013b@003_0033 guṇāṃs te vāsavas tāta khāṇḍavaṃ dahyatas tava
03,038.013b@003_0034 śṛṇvatāṃ kila bhūtānāṃ punaḥ punar abhāṣata
03,038.013b@003_0035 tāṃ pratijñāṃ naraśreṣṭha kartum arhasi vāsave
03,038.013b@003_0036 kiṃ cid diśam itaḥ prāpya tapoyogamanā bhava
03,038.013b@003_0037 kartum arhasi kaunteya maghavadvacanaṃ hitam
03,038.013c dīkṣito 'dyaiva gaccha tvaṃ draṣṭuṃ devaṃ puraṃdaram
03,038.014a evam uktvā dharmarājas tam adhyāpayata prabhuḥ
03,038.014c dīkṣitaṃ vidhinā tena yatavākkāyamānasam
03,038.014e anujajñe tato vīraṃ bhrātā bhrātaram agrajaḥ
03,038.015a nideśād dharmarājasya draṣṭuṃ devaṃ puraṃdaram
03,038.015c dhanur gāṇḍīvam ādāya tathākṣayyau maheṣudhī
03,038.016a kavacī satalatrāṇo baddhagodhāṅgulitravān
03,038.016c hutvāgniṃ brāhmaṇān niṣkaiḥ svasti vācya mahābhujaḥ
03,038.017a prātiṣṭhata mahābāhuḥ pragṛhītaśarāsanaḥ
03,038.017c vadhāya dhārtarāṣṭrāṇāṃ niḥśvasyordhvam udīkṣya ca
03,038.018a taṃ dṛṣṭvā tatra kaunteyaṃ pragṛhītaśarāsanam
03,038.018c abruvan brāhmaṇāḥ siddhā bhūtāny antarhitāni ca
03,038.018d@004_0001 siddhacāraṇasaṃghāś ca gandharvāś ca tam abruvan
03,038.018d@004_0002 svasti vrataṃ samādhatsva saṃkalpas tava sidhyatām
03,038.018d@004_0003 manorathāś ca te sarve samṛdhyantāṃ mahāratha
03,038.018d@004_0004 evam ukto 'bhivādyaitān baddhāñjalipuṭas tathā
03,038.018d@004_0005 tapoyogamanāḥ pārthaḥ purohitam avandata
03,038.018d@004_0006 tataḥ prītamanā jiṣṇus tāv ubhāv abhyavandata
03,038.018d@004_0007 sahodarāv atirathau yudhiṣṭhiravṛkodarau
03,038.018d@004_0008 saṃklāntamanasau tūrṇam abhigamya mahārathau
03,038.018d@004_0009 yamau gāṇḍīvadhanvānam abhyavādayatām ubhau
03,038.018d@004_0010 abhivādya tu tau vīrāv ūcatuḥ pākaśāsanim
03,038.018d@004_0011 avāptavyāni sarvāṇi divyāny astrāṇi vāsavāt
03,038.018d@004_0012 astrāṇy āpnuhi kaunteya manasā yad yad icchasi
03,038.018d@004_0013 giro hy aśithilāḥ sarvā nirdoṣāḥ saṃmatāḥ satām
03,038.018d@004_0014 tvam ekaḥ pāṇḍaveṣv adya saṃprāpto 'si dhanaṃjaya
03,038.018d@004_0015 na cādharmavidaṃ devā nāsiddhaṃ nātapasvinam
03,038.018d@004_0016 draṣṭum icchanti kaunteya calacittaṃ śaṭhaṃ na ca
03,038.018d@004_0017 rorūyamāṇaḥ kaṭukam īrṣyakaḥ kaṭukākṣaraḥ
03,038.018d@004_0018 śaṭhakaḥ ślāghakaḥ kṣeptā hantā ca vicikitsitā
03,038.018d@004_0019 viśvastahantā māyāvī krodhano 'nṛtabhāṣitā
03,038.018d@004_0020 atyāśī nāstiko 'dātā mitradhṛk sarvaśaṅkitaḥ
03,038.018d@004_0021 ākroṣṭā cātimānī ca raudro lubdho 'tha lolupaḥ
03,038.018d@004_0022 stenaś ca madyapaś caiva bhrūṇahā gurutalpagaḥ
03,038.018d@004_0023 saṃbhāvitātmā cātyarthaṃ nṛśaṃsaḥ puruṣaś ca yaḥ
03,038.018d@004_0024 naite lokān āpnuvanti nirlokās te dhanaṃjaya
03,038.018d@004_0025 ānṛśaṃsyam anukrośaḥ satyaṃ karuṇaveditā
03,038.018d@004_0026 damaḥ sthitir dhṛtir dharmaḥ kṣamā rūpam anuttamam
03,038.018d@004_0027 dayā śamaś ca dharmaś ca gurupūjā kṛtajñatā
03,038.018d@004_0028 maitratā dvijabhaktiś ca vasanti tvayi phalguna
03,038.018d@004_0029 vyapekṣā sarvabhūteṣu kṛpā dānaṃ matiḥ smṛtiḥ
03,038.018d@004_0030 tasmāt kauravya śakreṇa sameṣyasi dhanaṃjaya
03,038.018d@004_0031 tvādṛśena hi devānāṃ ślāghanīyaḥ samāgamaḥ
03,038.018d@004_0032 suhṛdāṃ sodarāṇāṃ ca sarveṣāṃ bharatarṣabha
03,038.018d@004_0033 tvaṃ gatiḥ paramā tāta vṛtrahā marutām iva
03,038.018d@004_0034 tasmiṃs trayodaśe varṣe bhrātaraḥ suhṛdaś ca te
03,038.018d@004_0035 sarve hi saṃśrayiṣyanti bāhuvīryaṃ mahābala
03,038.018d@004_0036 sa pārtha pitaraṃ gaccha sahasrākṣam ariṃdamam
03,038.018d@004_0037 muṣṭigrahaṇam ādatsva sarvāṇy astrāṇi vāsavāt
03,038.018d@004_0038 śataśṛṅge mahābāho maghavān idam abravīt
03,038.018d@004_0039 śṛṇvatāṃ sarvabhūtānāṃ tvām upāghrāya mūrdhani
03,038.018d@004_0040 viditaḥ sarvabhūtānāṃ divaṃ tāta gamiṣyasi
03,038.018d@004_0041 prāpya puṇyakṛtāṃ lokān raṃsyase jayatāṃ vara
03,038.018d@004_0042 mānitas tridaśaiḥ pārtha vihṛtya susukhaṃ divi
03,038.018d@004_0043 avāpya paramāstrāṇi pṛthivīṃ punar eṣyasi
03,038.018d@004_0044 guṇāṃs te vāsavas tāta khāṇḍavaṃ dahati tvayi
03,038.018d@004_0045 śṛṇvatāṃ sarvabhūtānāṃ punaḥ punar abhāṣata
03,038.018d@004_0046 tāṃ pratijñāṃ naraśreṣṭha kartum arhasi vāsavīm
03,038.018d@004_0047 kaṃ cid deśam itaḥ prāpya tapoyogamanā bhava
03,038.018d@004_0048 kartum arhasi kauravya maghavadvacanaṃ hitam
03,038.018d@004_0049 dīkṣito 'dyaiva gaccha tvaṃ draṣṭāsi tvaṃ puraṃdaram
03,038.018d@004_0050 tau pariṣvajya bībhatsuḥ kṛṣṇām āmantrya cābhibho
03,038.018d@004_0051 abhyavādayata prītaḥ tapasvipravarān api
03,038.018e kṣipraṃ prāpnuhi kaunteya manasā yad yad icchasi
03,038.018f*0144_01 abruvan brāhmaṇāḥ pārtham iti kṛtvā jayāśiṣaḥ
03,038.018f*0145_01 saṃsādhayasva kaunteya dhruvo 'stu vijayas tava
03,038.019a taṃ siṃham iva gacchantaṃ śālaskandhorum arjunam
03,038.019c manāṃsy ādāya sarveṣāṃ kṛṣṇā vacanam abravīt
03,038.020a yat te kuntī mahābāho jātasyaicchad dhanaṃjaya
03,038.020c tat te 'stu sarvaṃ kaunteya yathā ca svayam icchasi
03,038.021a māsmākaṃ kṣatriyakule janma kaś cid avāpnuyāt
03,038.021c brāhmaṇebhyo namo nityaṃ yeṣāṃ yuddhe na jīvikā
03,038.021d*0146_01 idaṃ ca me paraṃ duḥkhaṃ yat tvāṃ pārtha suyodhanaḥ
03,038.021d*0146_02 dṛṣṭvā māṃ gaur iti prāha prahasan rājasaṃsadi
03,038.021d*0146_03 tasmād duḥkhād idaṃ duḥkhaṃ garīya iti me matiḥ
03,038.021d*0146_04 yad asmān prati sabhyeṣu bahv ayuktam abhāṣata
03,038.022a nūnaṃ te bhrātaraḥ sarve tvatkathābhiḥ prajāgare
03,038.022c raṃsyante vīrakarmāṇi kīrtayantaḥ punaḥ punaḥ
03,038.023a naiva naḥ pārtha bhogeṣu na dhane nota jīvite
03,038.023c tuṣṭir buddhir bhavitrī vā tvayi dīrghapravāsini
03,038.024a tvayi naḥ pārtha sarveṣāṃ sukhaduḥkhe samāhite
03,038.024c jīvitaṃ maraṇaṃ caiva rājyam aiśvaryam eva ca
03,038.024e āpṛṣṭo me 'si kaunteya svasti prāpnuhi pāṇḍava
03,038.024f*0147_01 balavadbhir viruddhena kāryam etat tvayānagha
03,038.024f*0147_02 prayāhy avighnenaivāśu vijayāya mahābala
03,038.025a namo dhātre vidhātre ca svasti gaccha hy anāmayam
03,038.025b*0148_01 dharmas tvāṃ dviṣataḥ pātu bhāskaraś ca vibhāvasuḥ
03,038.025b*0149_01 hrīḥ śrīḥ kīrtir dhṛtiḥ puṣṭir umā lakṣmīḥ sarasvatī
03,038.025b*0149_02 imā vai tava pānthasya pālayantu dhanaṃjaya
03,038.025b*0150_01 jyeṣṭhāpacāyī jyeṣṭhasya bhrātur vacanakārakaḥ
03,038.025b*0150_02 prapadye 'haṃ vasūn rudrān ādityān samarudgaṇān
03,038.025b*0150_03 viśvedevāṃs tathā sādhyāñ śāntyarthaṃ bharatarṣabha
03,038.025b*0151_01 evam uktvāśiṣaḥ kṛṣṇā virarāma yaśasvinī
03,038.025b*0152_01 avarodhād vane vāsāt sarvasvaharaṇād api
03,038.025b*0152_02 idaṃ duḥkhataraṃ manye putrebhyaś ca vivāsanam
03,038.025b*0153_01 prāñjaliḥ pāṇḍavaṃ kṛṣṇā devānāṃ kurvatī namaḥ
03,038.025b*0153_02 vāgbhiḥ paramaśaktābhir maṅgalābhir abhāṣata
03,038.025b*0153_03 (25ab) namo dhātre vidhātre ca svasti gaccha vanād vanam
03,038.025b*0153_04 dharmas tvāṃ juṣatāṃ pārtha bhāskaraś ca vibhāvasuḥ
03,038.025b*0153_05 brahmā tvāṃ brāhmaṇāś caiva pālayantu dhanaṃjaya
03,038.025b*0153_06 jyeṣṭhāpacāyī jyeṣṭhasya bhrātur vacanam āsthitaḥ
03,038.025b*0153_07 prapadyethā vasūn rudrān ādityān samarudgaṇān
03,038.025b*0153_08 viśvedevāṃs tathādityāñ śāntyarthaṃ bharatarṣabha
03,038.025b*0153_09 (25cd) svasti te 'stv āntarikṣebhyo divyebhyo bharatarṣabha
03,038.025b*0153_10 (25ef) pārthivebhyaś ca sarvebhyo ye ke cit paripanthinaḥ
03,038.025b*0153_11 avarodhād vane vāsāt sarvasvaharaṇād api
03,038.025b*0153_12 idaṃ duḥkhataraṃ manye putrebhyaś ca vivāsanāt
03,038.025b*0153_13 (21ab) mā smāhaṃ kṣatriyakule jātu cit punar ābhavam
03,038.025b*0153_14 (21cd) brāhmaṇebhyo namasyāmi yeṣāṃ nāyudhajīvikā
03,038.025b*0153_15 dhvaṃsitaḥ svagṛhebhyaś ca rāṣṭrāc ca bharatarṣabha
03,038.025b*0153_16 vane pratiṣṭhito bhūtvā sauhārdād avatiṣṭhase
03,038.025b*0153_17 jetā yaḥ sarvaśatrūṇāṃ yaḥ pāvakam atarpayat
03,038.025b*0153_18 janas tvāṃ paśyatīdānīṃ gacchantaṃ bharatarṣabha
03,038.025b*0153_19 asmin nūnaṃ mahāraṇye bhrātaraḥ suhṛdaś ca te
03,038.025b*0153_20 tvatkathāḥ kathayiṣyanti cāraṇā ṛṣayas tathā
03,038.025b*0153_21 (20ab) yat tat kuntī mahābāho jātasyaicchad dhanaṃjaya
03,038.025b*0153_22 (20cd) tat te sarvaṃ tathaivāstu yathā ca manasecchasi
03,038.025b*0153_23 vasudevasvasā devī tvām āryā punar āgatam
03,038.025b*0153_24 sā paśyatu pṛthā pārtha sahasrākṣam ivāditiḥ
03,038.025b*0153_25 (22ab) nūnaṃ te bhrātaraḥ sarve tvatkathābhiḥ prajāgare
03,038.025b*0153_26 (22cd) raṃsyante tava karmāṇi kīrtayantaḥ punaḥ punaḥ
03,038.025b*0153_27 (23ab) naiva naḥ pārtha bhogeṣu na dhane nota jīvite
03,038.025b*0153_28 (23cd) tuṣṭā buddhir bhavitrī vā tvayi dīrghapravāsini
03,038.025b*0153_29 āśā saṃjāyate vīra tvayy araṇyaṃ prapadyati
03,038.025b*0153_30 (24ab) tvayi naḥ pārtha sarveṣāṃ sukhaduḥkhe pratiṣṭhite
03,038.025b*0153_31 (24cd) jīvitaṃ maraṇaṃ caiva svargo 'tha narakas tathā
03,038.025b*0153_32 (24ef) āpṛṣṭo me 'si kaunteya svasti prāpnuhi pāṇḍava
03,038.025b*0153_33 kṛtāstraṃ svastimantaṃ tvāṃ drakṣyāmi punar āgatam
03,038.025c svasti te 'stv āntarikṣebhyaḥ pārthivebhyaś ca bhārata
03,038.025e divyebhyaś caiva bhūtebhyo ye cānye paripanthinaḥ
03,038.025f*0154_01 evam uktvāśiṣaḥ kṛṣṇā virarāma yaśasvinī
03,038.026a tataḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā bhrātṝn dhaumyaṃ ca pāṇḍavaḥ
03,038.026b*0155_01 kṛṣṇākaṭākṣapātheyaṃ hṛdi kṛtvā tato 'rjunaḥ
03,038.026c prātiṣṭhata mahābāhuḥ pragṛhya ruciraṃ dhanuḥ
03,038.026d*0156_01 śanair iva diśaṃ vīra udīcīṃ bharatarṣabhaḥ
03,038.026d*0156_02 saṃharaṃs tarasā vṛkṣāṃl latāvallīś ca bhārata
03,038.026d*0156_03 asajjamāno vṛkṣeṣu jagāma sumahābalaḥ
03,038.027a tasya mārgād apākrāman sarvabhūtāni gacchataḥ
03,038.027c yuktasyaindreṇa yogena parākrāntasya śuṣmiṇaḥ
03,038.027d*0157_01 so 'gacchat parvatāṃs tāta tapodhananiṣevitān
03,038.027d*0157_02 divyaṃ haimavataṃ puṇyaṃ devajuṣṭaṃ paraṃtapaḥ
03,038.028a so 'gacchat parvataṃ puṇyam ekāhnaiva mahāmanāḥ
03,038.028c manojavagatir bhūtvā yogayukto yathānilaḥ
03,038.029a himavantam atikramya gandhamādanam eva ca
03,038.029c atyakrāmat sa durgāṇi divārātram atandritaḥ
03,038.030a indrakīlaṃ samāsādya tato 'tiṣṭhad dhanaṃjayaḥ
03,038.030c antarikṣe hi śuśrāva tiṣṭheti sa vacas tadā
03,038.030d*0158_01 tac chrutvā sarvato dṛṣṭiṃ cārayām āsa pāṇḍavaḥ
03,038.030d*0159_01 gatvā sa ṣaḍ ahorātrān saptame 'hani pāṇḍavaḥ
03,038.030d*0159_02 prasthendrakīlasya śubhe tapoyogaparo 'bhavat
03,038.030d*0159_03 ūrdhvabāhur na cāṅgāni prāspandayata kiṃ cana
03,038.030d*0159_04 samāhitātmā niyataḥ sahasrākṣasuto 'cyutaḥ
03,038.031a tato 'paśyat savyasācī vṛkṣamūle tapasvinam
03,038.031c brāhmyā śriyā dīpyamānaṃ piṅgalaṃ jaṭilaṃ kṛśam
03,038.032a so 'bravīd arjunaṃ tatra sthitaṃ dṛṣṭvā mahātapāḥ
03,038.032c kas tvaṃ tāteha saṃprāpto dhanuṣmān kavacī śarī
03,038.032e nibaddhāsitalatrāṇaḥ kṣatradharmam anuvrataḥ
03,038.033a neha śastreṇa kartavyaṃ śāntānām ayam ālayaḥ
03,038.033c vinītakrodhaharṣāṇāṃ brāhmaṇānāṃ tapasvinām
03,038.034a nehāsti dhanuṣā kāryaṃ na saṃgrāmeṇa karhi cit
03,038.034c nikṣipaitad dhanus tāta prāpto 'si paramāṃ gatim
03,038.035a ity anantaujasaṃ vīraṃ yathā cānyaṃ pṛthagjanam
03,038.035c tathā vācam athābhīkṣṇaṃ brāhmaṇo 'rjunam abravīt
03,038.035e na cainaṃ cālayām āsa dhairyāt sudṛḍhaniścayam
03,038.036a tam uvāca tataḥ prītaḥ sa dvijaḥ prahasann iva
03,038.036c varaṃ vṛṇīṣva bhadraṃ te śakro 'ham arisūdana
03,038.037a evam uktaḥ pratyuvāca sahasrākṣaṃ dhanaṃjayaḥ
03,038.037c prāñjaliḥ praṇato bhūtvā śūraḥ kurukulodvahaḥ
03,038.038a īpsito hy eṣa me kāmo varaṃ cainaṃ prayaccha me
03,038.038c tvatto 'dya bhagavann astraṃ kṛtsnam icchāmi veditum
03,038.039a pratyuvāca mahendras taṃ prītātmā prahasann iva
03,038.039c iha prāptasya kiṃ kāryam astrais tava dhanaṃjaya
03,038.039e kāmān vṛṇīṣva lokāṃś ca prāpto 'si paramāṃ gatim
03,038.040a evam uktaḥ pratyuvāca sahasrākṣaṃ dhanaṃjayaḥ
03,038.040c na lokān na punaḥ kāmān na devatvaṃ kutaḥ sukham
03,038.041a na ca sarvāmaraiśvaryaṃ kāmaye tridaśādhipa
03,038.041c bhrātṝṃs tān vipine tyaktvā vairam apratiyātya ca
03,038.041e akīrtiṃ sarvalokeṣu gaccheyaṃ śāśvatīḥ samāḥ
03,038.042a evam uktaḥ pratyuvāca vṛtrahā pāṇḍunandanam
03,038.042c sāntvayañ ślakṣṇayā vācā sarvalokanamaskṛtaḥ
03,038.043a yadā drakṣyasi bhūteśaṃ tryakṣaṃ śūladharaṃ śivam
03,038.043c tadā dātāsmi te tāta divyāny astrāṇi sarvaśaḥ
03,038.044a kriyatāṃ darśane yatno devasya parameṣṭhinaḥ
03,038.044c darśanāt tasya kaunteya saṃsiddhaḥ svargam eṣyasi
03,038.045a ity uktvā phalgunaṃ śakro jagāmādarśanaṃ tataḥ
03,038.045c arjuno 'py atha tatraiva tasthau yogasamanvitaḥ
03,039.001 janamejaya uvāca
03,039.001a bhagavañ śrotum icchāmi pārthasyākliṣṭakarmaṇaḥ
03,039.001c vistareṇa kathām etāṃ yathāstrāṇy upalabdhavān
03,039.002a kathaṃ sa puruṣavyāghro dīrghabāhur dhanaṃjayaḥ
03,039.002c vanaṃ praviṣṭas tejasvī nirmanuṣyam abhītavat
03,039.003a kiṃ ca tena kṛtaṃ tatra vasatā brahmavittama
03,039.003c kathaṃ ca bhagavān sthāṇur devarājaś ca toṣitaḥ
03,039.004a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tvatprasādād dvijottama
03,039.004c tvaṃ hi sarvajña divyaṃ ca mānuṣaṃ caiva vettha ha
03,039.005a atyadbhutaṃ mahāprājña romaharṣaṇam arjunaḥ
03,039.005c bhavena saha saṃgrāmaṃ cakārāpratimaṃ kila
03,039.005e purā praharatāṃ śreṣṭhaḥ saṃgrāmeṣv aparājitaḥ
03,039.006a yac chrutvā narasiṃhānāṃ dainyaharṣātivismayāt
03,039.006c śūrāṇām api pārthānāṃ hṛdayāni cakampire
03,039.007a yad yac ca kṛtavān anyat pārthas tad akhilaṃ vada
03,039.007c na hy asya ninditaṃ jiṣṇoḥ susūkṣmam api lakṣaye
03,039.007e caritaṃ tasya śūrasya tan me sarvaṃ prakīrtaya
03,039.008 vaiśaṃpāyana uvāca
03,039.008a kathayiṣyāmi te tāta kathām etāṃ mahātmanaḥ
03,039.008c divyāṃ kauravaśārdūla mahatīm adbhutopamām
03,039.009a gātrasaṃsparśasaṃbandhaṃ tryambakeṇa sahānagha
03,039.009c pārthasya devadevena śṛṇu samyak samāgamam
03,039.010a yudhiṣṭhiraniyogāt sa jagāmāmitavikramaḥ
03,039.010c śakraṃ sureśvaraṃ draṣṭuṃ devadevaṃ ca śaṃkaram
03,039.011a divyaṃ tad dhanur ādāya khaḍgaṃ ca puruṣarṣabhaḥ
03,039.011c mahābalo mahābāhur arjunaḥ kāryasiddhaye
03,039.011e diśaṃ hy udīcīṃ kauravyo himavacchikharaṃ prati
03,039.012a aindriḥ sthiramanā rājan sarvalokamahārathaḥ
03,039.012c tvarayā parayā yuktas tapase dhṛtaniścayaḥ
03,039.012e vanaṃ kaṇṭakitaṃ ghoram eka evānvapadyata
03,039.013a nānāpuṣpaphalopetaṃ nānāpakṣiniṣevitam
03,039.013c nānāmṛgagaṇākīrṇaṃ siddhacāraṇasevitam
03,039.013d*0160_01 gandharvair apsarobhiś ca krīḍadbhir upaśobhitam
03,039.013d*0160_02 mattaiḥ kiṃpuruṣaiś caiva pānabhūmigatais tathā
03,039.013d*0160_03 tat priyābhiḥ samantāc ca vyāvṛtya parivīkṣitaḥ
03,039.013d*0160_04 jagāma naraśārdūlo devaṃ draṣṭuṃ pinākinam
03,039.014a tataḥ prayāte kaunteye vanaṃ mānuṣavarjitam
03,039.014c śaṅkhānāṃ paṭahānāṃ ca śabdaḥ samabhavad divi
03,039.015a puṣpavarṣaṃ ca sumahan nipapāta mahītale
03,039.015c meghajālaṃ ca vitataṃ chādayām āsa sarvataḥ
03,039.016a atītya vanadurgāṇi saṃnikarṣe mahāgireḥ
03,039.016c śuśubhe himavatpṛṣṭhe vasamāno 'rjunas tadā
03,039.017a tatrāpaśyad drumān phullān vihagair valgu nāditān
03,039.017c nadīś ca bahulāvartā nīlavaiḍūryasaṃnibhāḥ
03,039.018a haṃsakāraṇḍavodgītāḥ sārasābhirutās tathā
03,039.018c puṃskokilarutāś caiva krauñcabarhiṇanāditāḥ
03,039.019a manoharavanopetās tasminn atiratho 'rjunaḥ
03,039.019c puṇyaśītāmalajalāḥ paśyan prītamanābhavat
03,039.020a ramaṇīye vanoddeśe ramamāṇo 'rjunas tadā
03,039.020c tapasy ugre vartamāna ugratejā mahāmanāḥ
03,039.021a darbhacīraṃ nivasyātha daṇḍājinavibhūṣitaḥ
03,039.021c pūrṇe pūrṇe trirātre tu māsam ekaṃ phalāśanaḥ
03,039.021e dviguṇenaiva kālena dvitīyaṃ māsam atyagāt
03,039.022a tṛtīyam api māsaṃ sa pakṣeṇāhāram ācaran
03,039.022c śīrṇaṃ ca patitaṃ bhūmau parṇaṃ samupayuktavān
03,039.023a caturthe tv atha saṃprāpte māsi pūrṇe tataḥ param
03,039.023c vāyubhakṣo mahābāhur abhavat pāṇḍunandanaḥ
03,039.023e ūrdhvabāhur nirālambaḥ pādāṅguṣṭhāgraviṣṭhitaḥ
03,039.024a sadopasparśanāc cāsya babhūvur amitaujasaḥ
03,039.024c vidyudambhoruhanibhā jaṭās tasya mahātmanaḥ
03,039.025a tato maharṣayaḥ sarve jagmur devaṃ pinākinam
03,039.025b*0161_01 nivedayiṣavaḥ pārthaṃ tapasy ugre samāsthitam
03,039.025c śitikaṇṭhaṃ mahābhāgaṃ praṇipatya prasādya ca
03,039.025e sarve nivedayām āsuḥ karma tat phalgunasya ha
03,039.026a eṣa pārtho mahātejā himavatpṛṣṭham āśritaḥ
03,039.026c ugre tapasi duṣpāre sthito dhūmāyayan diśaḥ
03,039.027a tasya deveśa na vayaṃ vidmaḥ sarve cikīrṣitam
03,039.027c saṃtāpayati naḥ sarvān asau sādhu nivāryatām
03,039.027d*0162_01 teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā munīnāṃ bhāvitātmanām
03,039.027d*0162_02 umāpatir bhūtapatir vākyam etad uvāca ha
03,039.028 maheśvara uvāca
03,039.028a śīghraṃ gacchata saṃhṛṣṭā yathāgatam atandritāḥ
03,039.028c aham asya vijānāmi saṃkalpaṃ manasi sthitam
03,039.028d*0163_01 na vo viṣādaḥ kartavyaḥ phalgunaṃ prati sarvaśaḥ
03,039.029a nāsya svargaspṛhā kā cin naiśvaryasya na cāyuṣaḥ
03,039.029c yat tv asya kāṅkṣitaṃ sarvaṃ tat kariṣye 'ham adya vai
03,039.030 vaiśaṃpāyana uvāca
03,039.030a te śrutva śarvavacanam ṛṣayaḥ satyavādinaḥ
03,039.030c prahṛṣṭamanaso jagmur yathāsvaṃ punar āśramān
03,040.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,040.001a gateṣu teṣu sarveṣu tapasviṣu mahātmasu
03,040.001c pinākapāṇir bhagavān sarvapāpaharo haraḥ
03,040.002a kairātaṃ veṣam āsthāya kāñcanadrumasaṃnibham
03,040.002c vibhrājamāno vapuṣā girir merur ivāparaḥ
03,040.003a śrīmad dhanur upādāya śarāṃś cāśīviṣopamān
03,040.003c niṣpapāta mahārciṣmān dahan kakṣam ivānalaḥ
03,040.004a devyā sahomayā śrīmān samānavrataveṣayā
03,040.004c nānāveṣadharair hṛṣṭair bhūtair anugatas tadā
03,040.005a kirātaveṣapracchannaḥ strībhiś cānu sahasraśaḥ
03,040.005c aśobhata tadā rājan sa devo 'tīva bhārata
03,040.006a kṣaṇena tad vanaṃ sarvaṃ niḥśabdam abhavat tadā
03,040.006c nādaḥ prasravaṇānāṃ ca pakṣiṇāṃ cāpy upāramat
03,040.006d*0164_01 preṣayitvā nu ditijaṃ mūkaṃ vā pārthaniścitam
03,040.006d*0164_02 mayepsitaṃ madīyais tu vastuṃ saha mahābalaḥ
03,040.006d*0164_03 tasmād arjunabāṇais tvaṃ nirviddho hi mamaiva ca
03,040.006d*0164_04 dehaṃ tyaktvā mahābāho mām evaiṣyasi dānava
03,040.007a sa saṃnikarṣam āgamya pārthasyākliṣṭakarmaṇaḥ
03,040.007c mūkaṃ nāma diteḥ putraṃ dadarśādbhutadarśanam
03,040.008a vārāhaṃ rūpam āsthāya tarkayantam ivārjunam
03,040.008c hantuṃ paramaduṣṭātmā tam uvācātha phalgunaḥ
03,040.009a gāṇḍīvaṃ dhanur ādāya śarāṃś cāśīviṣopamān
03,040.009c sajyaṃ dhanurvaraṃ kṛtvā jyāghoṣeṇa ninādayan
03,040.010a yan māṃ prārthayase hantum anāgasam ihāgatam
03,040.010c tasmāt tvāṃ pūrvam evāhaṃ neṣyāmi yamasādanam
03,040.011a taṃ dṛṣṭvā prahariṣyantaṃ phalgunaṃ dṛḍhadhanvinam
03,040.011c kirātarūpī sahasā vārayām āsa śaṃkaraḥ
03,040.012a mayaiṣa prārthitaḥ pūrvaṃ nīlameghasamaprabhaḥ
03,040.012c anādṛtyaiva tad vākyaṃ prajahārātha phalgunaḥ
03,040.012d*0165_01 mumoca niśitaṃ bāṇaṃ vajrāśanisamaṃ balam
03,040.013a kirātaś ca samaṃ tasminn ekalakṣye mahādyutiḥ
03,040.013c pramumocāśaniprakhyaṃ śaram agniśikhopamam
03,040.014a tau muktau sāyakau tābhyāṃ samaṃ tatra nipetatuḥ
03,040.014c mūkasya gātre vistīrṇe śailasaṃhanane tadā
03,040.015a yathāśaniviniṣpeṣo vajrasyeva ca parvate
03,040.015c tathā tayoḥ saṃnipātaḥ śarayor abhavat tadā
03,040.016a sa viddho bahubhir bāṇair dīptāsyaiḥ pannagair iva
03,040.016c mamāra rākṣasaṃ rūpaṃ bhūyaḥ kṛtvā vibhīṣaṇam
03,040.017a dadarśātha tato jiṣṇuḥ puruṣaṃ kāñcanaprabham
03,040.017c kirātaveṣapracchannaṃ strīsahāyam amitrahā
03,040.017e tam abravīt prītamanāḥ kaunteyaḥ prahasann iva
03,040.018a ko bhavān aṭate śūnye vane strīgaṇasaṃvṛtaḥ
03,040.018c na tvam asmin vane ghore bibheṣi kanakaprabha
03,040.019a kimarthaṃ ca tvayā viddho mṛgo 'yaṃ matparigrahaḥ
03,040.019c mayābhipannaḥ pūrvaṃ hi rākṣaso 'yam ihāgataḥ
03,040.020a kāmāt paribhavād vāpi na me jīvan vimokṣyase
03,040.020c na hy eṣa mṛgayādharmo yas tvayādya kṛto mayi
03,040.020e tena tvāṃ bhraṃśayiṣyāmi jīvitāt parvatāśraya
03,040.021a ity uktaḥ pāṇḍaveyena kirātaḥ prahasann iva
03,040.021c uvāca ślakṣṇayā vācā pāṇḍavaṃ savyasācinam
03,040.021d*0166_01 na matkṛte tvayā vīra bhīḥ kāryā vanam antikāt
03,040.021d*0166_02 iyaṃ bhūmiḥ sadāsmākam ucitā vasatāṃ vane
03,040.021d*0166_03 tvayā tu duṣkaraḥ kasmād iha vāsaḥ prarocitaḥ
03,040.021d*0166_04 vayaṃ tu bahusattve 'smin nivasāmas tapodhana
03,040.021d*0166_05 bhavāṃs tu kṛṣṇavartmābhaḥ sukumāraḥ sukhocitaḥ
03,040.021d*0166_06 arjuna uvāca
03,040.021d*0166_06 kathaṃ śūnyam imaṃ deśam ekākī vicariṣyati
03,040.021d*0166_07 gāṇḍīvam āśrayaṃ kṛtvā nārācāṃś cāgnisaṃnibhān
03,040.021d*0166_08 nivasāmi mahāraṇye dvitīya iva pāvakiḥ
03,040.021d*0166_09 eṣa cāpi mayā jantur mṛgarūpaṃ samāśritaḥ
03,040.021d*0166_10 kirāta uvāca
03,040.021d*0166_10 rākṣaso nihato ghoro hantuṃ mām iha cāgataḥ
03,040.021d*0166_11 mayaiṣa dhanunirmuktais tāḍitaḥ pūrvam eva hi
03,040.021d*0166_12 bāṇair abhihataḥ śete nītaś ca yamasādanam
03,040.022a mamaivāyaṃ lakṣyabhūtaḥ pūrvam eva parigrahaḥ
03,040.022c mamaiva ca prahāreṇa jīvitād vyavaropitaḥ
03,040.023a doṣān svān nārhase 'nyasmai vaktuṃ svabaladarpitaḥ
03,040.023c abhiṣakto 'smi mandātman na me jīvan vimokṣyase
03,040.024a sthiro bhavasva mokṣyāmi sāyakān aśanīn iva
03,040.024c ghaṭasva parayā śaktyā muñca tvam api sāyakān
03,040.024d*0167_01 tasya tad vacanaṃ śrutvā kirātasyārjunas tadā
03,040.024d*0167_02 roṣam āhārayām āsa tāḍayām āsa ceṣubhiḥ
03,040.024d*0167_03 tato hṛṣṭena manasā pratijagrāha sāyakān
03,040.024d*0167_04 bhūyo bhūya iti prāha manda mandety uvāca ha
03,040.024d*0167_05 praharasva śarair etān nārācān marmabhedinaḥ
03,040.024d*0167_06 ity ukto bāṇavarṣaṃ sa mumoca sahasārjunaḥ
03,040.025a tatas tau tatra saṃrabdhau garjamānau muhur muhuḥ
03,040.025c śarair āśīviṣākārais tatakṣāte parasparam
03,040.026a tato 'rjunaḥ śaravarṣaṃ kirāte samavāsṛjat
03,040.026c tat prasannena manasā pratijagrāha śaṃkaraḥ
03,040.027a muhūrtaṃ śaravarṣaṃ tat pratigṛhya pinākadhṛk
03,040.027c akṣatena śarīreṇa tasthau girir ivācalaḥ
03,040.028a sa dṛṣṭvā bāṇavarṣaṃ tan moghībhūtaṃ dhanaṃjayaḥ
03,040.028c paramaṃ vismayaṃ cakre sādhu sādhv iti cābravīt
03,040.029a aho 'yaṃ sukumārāṅgo himavacchikharālayaḥ
03,040.029c gāṇḍīvamuktān nārācān pratigṛhṇāty avihvalaḥ
03,040.030a ko 'yaṃ devo bhavet sākṣād rudro yakṣaḥ sureśvaraḥ
03,040.030c vidyate hi giriśreṣṭhe tridaśānāṃ samāgamaḥ
03,040.031a na hi madbāṇajālānām utsṛṣṭānāṃ sahasraśaḥ
03,040.031c śakto 'nyaḥ sahituṃ vegam ṛte devaṃ pinākinam
03,040.032a devo vā yadi vā yakṣo rudrād anyo vyavasthitaḥ
03,040.032c aham enaṃ śarais tīkṣṇair nayāmi yamasādanam
03,040.033a tato hṛṣṭamanā jiṣṇur nārācān marmabhedinaḥ
03,040.033c vyasṛjac chatadhā rājan mayūkhān iva bhāskaraḥ
03,040.034a tān prasannena manasā bhagavāṃl lokabhāvanaḥ
03,040.034c śūlapāṇiḥ pratyagṛhṇāc chilāvarṣam ivācalaḥ
03,040.035a kṣaṇena kṣīṇabāṇo 'tha saṃvṛttaḥ phalgunas tadā
03,040.035c vitrāsaṃ ca jagāmātha taṃ dṛṣṭvā śarasaṃkṣayam
03,040.036a cintayām āsa jiṣṇus tu bhagavantaṃ hutāśanam
03,040.036c purastād akṣayau dattau tūṇau yenāsya khāṇḍave
03,040.037a kiṃ nu mokṣyāmi dhanuṣā yan me bāṇāḥ kṣayaṃ gatāḥ
03,040.037c ayaṃ ca puruṣaḥ ko 'pi bāṇān grasati sarvaśaḥ
03,040.038a aham enaṃ dhanuṣkoṭyā śūlāgreṇeva kuñjaram
03,040.038c nayāmi daṇḍadhārasya yamasya sadanaṃ prati
03,040.038d*0168_01 pragṛhyātha dhanuṣkoṭyā jyāpāśenāvakṛṣya ca
03,040.038d*0168_02 muṣṭibhiś cāpi hatavān vajrakalpair mahādyutiḥ
03,040.039a saṃprāyudhyad dhanuṣkoṭyā kaunteyaḥ paravīrahā
03,040.039c tad apy asya dhanur divyaṃ jagrāsa girigocaraḥ
03,040.040a tato 'rjuno grastadhanuḥ khaḍgapāṇir atiṣṭhata
03,040.040c yuddhasyāntam abhīpsan vai vegenābhijagāma tam
03,040.041a tasya mūrdhni śitaṃ khaḍgam asaktaṃ parvateṣv api
03,040.041c mumoca bhujavīryeṇa vikramya kurunandanaḥ
03,040.041e tasya mūrdhānam āsādya paphālāsivaro hi saḥ
03,040.042a tato vṛkṣaiḥ śilābhiś ca yodhayām āsa phalgunaḥ
03,040.042c yathā vṛkṣān mahākāyaḥ pratyagṛhṇād atho śilāḥ
03,040.043a kirātarūpī bhagavāṃs tataḥ pārtho mahābalaḥ
03,040.043c muṣṭibhir vajrasaṃsparśair dhūmam utpādayan mukhe
03,040.043e prajahāra durādharṣe kirātasamarūpiṇi
03,040.044a tataḥ śakrāśanisamair muṣṭibhir bhṛśadāruṇaiḥ
03,040.044c kirātarūpī bhagavān ardayām āsa phalgunam
03,040.045a tataś caṭacaṭāśabdaḥ sughoraḥ samajāyata
03,040.045c pāṇḍavasya ca muṣṭīnāṃ kirātasya ca yudhyataḥ
03,040.046a sumuhūrtaṃ mahad yuddham āsīt tal lomaharṣaṇam
03,040.046c bhujaprahārasaṃyuktaṃ vṛtravāsavayor iva
03,040.047a jahārātha tato jiṣṇuḥ kirātam urasā balī
03,040.047c pāṇḍavaṃ ca viceṣṭantaṃ kirāto 'py ahanad balāt
03,040.048a tayor bhujaviniṣpeṣāt saṃgharṣeṇorasos tathā
03,040.048c samajāyata gātreṣu pāvako 'ṅgāradhūmavān
03,040.049a tata enaṃ mahādevaḥ pīḍya gātraiḥ supīḍitam
03,040.049c tejasā vyākramad roṣāc cetas tasya vimohayan
03,040.050a tato nipīḍitair gātraiḥ piṇḍīkṛta ivābabhau
03,040.050b*0169_01 sumuhūrtaṃ tathā dhyātvā sacetāḥ punar utthitaḥ
03,040.050b*0169_02 tataḥ prīto bhavas tasya bhagavān kāmanāśanaḥ
03,040.050c phalguno gātrasaṃruddho devadevena bhārata
03,040.051a nirucchvāso 'bhavac caiva saṃniruddho mahātmanā
03,040.051b*0170_01 ātmānaṃ darśayām āsa phālgunaḥ paravīrahā
03,040.051b*0170_02 dhṛtim āsthāya mahatīṃ tolayām āsa śaṃkaram
03,040.051b*0170_03 tāvad āsthāya rūpaṃ svam uvāca bhagavān bhavaḥ
03,040.051c tataḥ papāta saṃmūḍhas tataḥ prīto 'bhavad bhavaḥ
03,040.051d*0171_01 sa muhūrtaṃ tathā bhūtvā sacetāḥ punar utthitaḥ
03,040.051d*0171_02 rudhireṇāplutāṅgas tu pāṇḍavo bhṛśaduḥkhitaḥ
03,040.051d*0171_03 śaraṇyaṃ śaraṇaṃ gatvā bhagavantaṃ pinākinam
03,040.051d*0171_04 mṛnmayaṃ sthaṇḍilaṃ kṛtvā mālyenāpūjayad bhavam
03,040.051d*0171_05 tac ca mālyaṃ tadā pārthaḥ kirātaśirasi sthitam
03,040.051d*0171_06 apaśyat pāṇḍavaśreṣṭho harṣeṇa prakṛtiṃ gataḥ
03,040.051d*0171_07 papāta pādayos tasya tataḥ prīto 'bhavad bhavaḥ
03,040.051d*0172_01 uvāca cainaṃ vacasā meghagambhīragīr haraḥ
03,040.051d*0172_02 jātavismayam ālokya tataḥ kṣīṇāṅgasaṃhatim
03,040.052 bhagavān uvāca
03,040.052a bho bho phalguna tuṣṭo 'smi karmaṇāpratimena te
03,040.052c śauryeṇānena dhṛtyā ca kṣatriyo nāsti te samaḥ
03,040.053a samaṃ tejaś ca vīryaṃ ca mamādya tava cānagha
03,040.053c prītas te 'haṃ mahābāho paśya māṃ puruṣarṣabha
03,040.054a dadāni te viśālākṣa cakṣuḥ pūrvaṛṣir bhavān
03,040.054c vijeṣyasi raṇe śatrūn api sarvān divaukasaḥ
03,040.054d*0173_01 prītyā ca te 'haṃ dāsyāmi yad astram anivāritam
03,040.054d*0173_02 tvaṃ hi śakto madīyaṃ tac chastraṃ dhārayituṃ kṣaṇāt
03,040.055 vaiśaṃpāyana uvāca
03,040.055a tato devaṃ mahādevaṃ giriśaṃ śūlapāṇinam
03,040.055c dadarśa phalgunas tatra saha devyā mahādyutim
03,040.056a sa jānubhyāṃ mahīṃ gatvā śirasā praṇipatya ca
03,040.056c prasādayām āsa haraṃ pārthaḥ parapuraṃjayaḥ
03,040.057 arjuna uvāca
03,040.057a kapardin sarvabhūteśa bhaganetranipātana
03,040.057c vyatikramaṃ me bhagavan kṣantum arhasi śaṃkara
03,040.057d*0174_01 devadeva mahādeva nīlagrīva jaṭādhara
03,040.057d*0174_02 kāraṇānāṃ ca paramaṃ jāne tvāṃ tryambakaṃ vibhum
03,040.057d*0174_03 devānāṃ ca gatiṃ devaṃ tvatprasūtam idaṃ jagat
03,040.057d*0174_04 ajeyas tvaṃ tribhir lokaiḥ sadevāsuramānuṣaiḥ
03,040.057d*0174_05 śivāya viṣṇurūpāya viṣṇave śivarūpiṇe
03,040.057d*0174_06 dakṣayajñavināśāya harirudrāya vai namaḥ
03,040.057d*0174_07 lalāṭākṣāya śarvāya mīḍhuṣe śūlapāṇaye
03,040.057d*0174_08 pinākagoptre sūryāya mārjālīyāya vedhase
03,040.057d*0174_09 prasādaye tvāṃ bhagavan sarvabhūtamaheśvara
03,040.057d*0174_10 gaṇeśaṃ jagataḥ śaṃbhuṃ lokakāraṇakāraṇam
03,040.057d*0174_11 pradhānapuruṣātītaṃ paraṃ sūkṣmataraṃ haram
03,040.058a bhavagaddarśanākāṅkṣī prāpto 'smīmaṃ mahāgirim
03,040.058c dayitaṃ tava deveśa tāpasālayam uttamam
03,040.059a prasādaye tvāṃ bhagavan sarvabhūtanamaskṛta
03,040.059c na me syād aparādho 'yaṃ mahādevātisāhasāt
03,040.060a kṛto mayā yad ajñānād vimardo 'yaṃ tvayā saha
03,040.060c śaraṇaṃ saṃprapannāya tat kṣamasvādya śaṃkara
03,040.061 vaiśaṃpāyana uvāca
03,040.061a tam uvāca mahātejāḥ prahasya vṛṣabhadhvajaḥ
03,040.061c pragṛhya ruciraṃ bāhuṃ kṣāntam ity eva phalgunam
03,040.061d*0175_01 pariṣvajya ca bāhubhyāṃ prītātmā bhagavān haraḥ
03,040.061d*0175_02 punaḥ pārthaṃ sāntvapūrvam uvāca vṛṣabhadhvajaḥ
03,040.061d*0176_01 gaṅgāṅkitajaṭaḥ śarvaḥ pārthasyāmitatejasaḥ
03,040.061d*0176_02 pragṛhya ruciraṃ bāhuṃ vṛttaṃ tāmratalāṅgulim
03,041.001 bhagavān uvāca
03,041.001a naras tvaṃ pūrvadehe vai nārāyaṇasahāyavān
03,041.001c badaryāṃ taptavān ugraṃ tapo varṣāyutān bahūn
03,041.002a tvayi vā paramaṃ tejo viṣṇau vā puruṣottame
03,041.002c yuvābhyāṃ puruṣāgryābhyāṃ tejasā dhāryate jagat
03,041.003a śakrābhiṣeke sumahad dhanur jaladanisvanam
03,041.003c pragṛhya dānavāḥ śastās tvayā kṛṣṇena ca prabho
03,041.004a etat tad eva gāṇḍīvaṃ tava pārtha karocitam
03,041.004c māyām āsthāya yad grastaṃ mayā puruṣasattama
03,041.004e tūṇau cāpy akṣayau bhūyas tava pārtha yathocitau
03,041.004f*0177_01 bhaviṣyati śarīraṃ ca nīrujaṃ kurunandana
03,041.005a prītimān asmi vai pārtha tava satyaparākrama
03,041.005c gṛhāṇa varam asmattaḥ kāṅkṣitaṃ yan nararṣabha
03,041.006a na tvayā sadṛśaḥ kaś cit pumān martyeṣu mānada
03,041.006c divi vā vidyate kṣatraṃ tvatpradhānam ariṃdama
03,041.007 arjuna uvāca
03,041.007a bhagavan dadāsi cen mahyaṃ kāmaṃ prītyā vṛṣadhvaja
03,041.007c kāmaye divyam astraṃ tad ghoraṃ pāśupataṃ prabho
03,041.008a yat tad brahmaśiro nāma raudraṃ bhīmaparākramam
03,041.008c yugānte dāruṇe prāpte kṛtsnaṃ saṃharate jagat
03,041.008d*0178_01 karṇabhīṣmakṛpadroṇair bhavitā tu mahāhavaḥ
03,041.008d*0178_02 tvatprasādān mahādeva jayeyaṃ tān yathā yudhi
03,041.008d*0179_01 brahmāstrajñānasaṃpannair bhavitā me mahāhavaḥ
03,041.009a daheyaṃ yena saṃgrāme dānavān rākṣasāṃs tathā
03,041.009c bhūtāni ca piśācāṃś ca gandharvān atha pannagān
03,041.010a yataḥ śūlasahasrāṇi gadāś cograpradarśanāḥ
03,041.010c śarāś cāśīviṣākārāḥ saṃbhavanty anumantritāḥ
03,041.011a yudhyeyaṃ yena bhīṣmeṇa droṇena ca kṛpeṇa ca
03,041.011c sūtaputreṇa ca raṇe nityaṃ kaṭukabhāṣiṇā
03,041.012a eṣa me prathamaḥ kāmo bhagavan bhaganetrahan
03,041.012c tvatprasādād vinirvṛttaḥ samarthaḥ syām ahaṃ yathā
03,041.013 bhagavān uvāca
03,041.013a dadāni te 'straṃ dayitam ahaṃ pāśupataṃ mahat
03,041.013c samartho dhāraṇe mokṣe saṃhāre cāpi pāṇḍava
03,041.014a naitad veda mahendro 'pi na yamo na ca yakṣarāṭ
03,041.014c varuṇo vātha vā vāyuḥ kuto vetsyanti mānavāḥ
03,041.015a na tv etat sahasā pārtha moktavyaṃ puruṣe kva cit
03,041.015c jagad vinirdahet sarvam alpatejasi pātitam
03,041.016a avadhyo nāma nāsty asya trailokye sacarācare
03,041.016c manasā cakṣuṣā vācā dhanuṣā ca nipātyate
03,041.017 vaiśaṃpāyana uvāca
03,041.017a tac chrutvā tvaritaḥ pārthaḥ śucir bhūtvā samāhitaḥ
03,041.017c upasaṃgṛhya viśveśam adhīṣveti ca so 'bravīt
03,041.018a tatas tv adhyāpayām āsa sarahasya nivartanam
03,041.018c tad astraṃ pāṇḍavaśreṣṭhaṃ mūrtimantam ivāntakam
03,041.019a upatasthe mahātmānaṃ yathā tryakṣam umāpatim
03,041.019c pratijagrāha tac cāpi prītimān arjunas tadā
03,041.020a tataś cacāla pṛthivī saparvatavanadrumā
03,041.020c sasāgaravanoddeśā sagrāmanagarākarā
03,041.021a śaṅkhadundubhighoṣāś ca bherīṇāṃ ca sahasraśaḥ
03,041.021c tasmin muhūrte saṃprāpte nirghātaś ca mahān abhūt
03,041.022a athāstraṃ jājvalad ghoraṃ pāṇḍavasyāmitaujasaḥ
03,041.022c mūrtimad viṣṭhitaṃ pārśve dadṛśur devadānavāḥ
03,041.023a spṛṣṭasya ca tryambakena phalgunasyāmitaujasaḥ
03,041.023c yat kiṃ cid aśubhaṃ dehe tat sarvaṃ nāśam eyivat
03,041.024a svargaṃ gacchety anujñātas tryambakena tadārjunaḥ
03,041.024c praṇamya śirasā pārthaḥ prāñjalir devam aikṣata
03,041.025a tataḥ prabhus tridivanivāsināṃ vaśī; mahāmatir giriśa umāpatiḥ śivaḥ
03,041.025c dhanur mahad ditijapiśācasūdanaṃ; dadau bhavaḥ puruṣavarāya gāṇḍivam
03,041.026a tataḥ śubhaṃ girivaram īśvaras tadā; sahomayā sitataṭasānukandaram
03,041.026c vihāya taṃ patagamaharṣisevitaṃ; jagāma khaṃ puruṣavarasya paśyataḥ
03,042.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,042.001a tasya saṃpaśyatas tv eva pinākī vṛṣabhadhvajaḥ
03,042.001c jagāmādarśanaṃ bhānur lokasyevāstam eyivān
03,042.002a tato 'rjunaḥ paraṃ cakre vismayaṃ paravīrahā
03,042.002c mayā sākṣān mahādevo dṛṣṭa ity eva bhārata
03,042.003a dhanyo 'smy anugṛhīto 'smi yan mayā tryambako haraḥ
03,042.003c pinākī varado rūpī dṛṣṭaḥ spṛṣṭaś ca pāṇinā
03,042.004a kṛtārthaṃ cāvagacchāmi param ātmānam ātmanā
03,042.004c śatrūṃś ca vijitān sarvān nirvṛttaṃ ca prayojanam
03,042.004d*0180_01 ity evaṃ cintayānasya pārthasyāmitatejasaḥ
03,042.005a tato vaiḍūryavarṇābho bhāsayan sarvato diśaḥ
03,042.005c yādogaṇavṛtaḥ śrīmān ājagāma jaleśvaraḥ
03,042.006a nāgair nadair nadībhiś ca daityaiḥ sādhyaiś ca daivataiḥ
03,042.006c varuṇo yādasāṃ bhartā vaśī taṃ deśam āgamat
03,042.007a atha jāmbūnadavapur vimānena mahārciṣā
03,042.007c kuberaḥ samanuprāpto yakṣair anugataḥ prabhuḥ
03,042.008a vidyotayann ivākāśam adbhutopamadarśanaḥ
03,042.008c dhanānām īśvaraḥ śrīmān arjunaṃ draṣṭum āgataḥ
03,042.009a tathā lokāntakṛc chrīmān yamaḥ sākṣāt pratāpavān
03,042.009c mūrty amūrtidharaiḥ sārdhaṃ pitṛbhir lokabhāvanaiḥ
03,042.010a daṇḍapāṇir acintyātmā sarvabhūtavināśakṛt
03,042.010c vaivasvato dharmarājo vimānenāvabhāsayan
03,042.011a trīṃl lokān guhyakāṃś caiva gandharvāṃś ca sapannagān
03,042.011c dvitīya iva mārtaṇḍo yugānte samupasthite
03,042.012a bhānumanti vicitrāṇi śikharāṇi mahāgireḥ
03,042.012c samāsthāyārjunaṃ tatra dadṛśus tapasānvitam
03,042.013a tato muhūrtād bhagavān airāvataśirogataḥ
03,042.013c ājagāma sahendrāṇyā śakraḥ suragaṇair vṛtaḥ
03,042.014a pāṇḍureṇātapatreṇa dhriyamāṇena mūrdhani
03,042.014c śuśubhe tārakārājaḥ sitam abhram ivāsthitaḥ
03,042.015a saṃstūyamāno gandharvair ṛṣibhiś ca tapodhanaiḥ
03,042.015c śṛṅgaṃ gireḥ samāsādya tasthau sūrya ivoditaḥ
03,042.016a atha meghasvano dhīmān vyājahāra śubhāṃ giram
03,042.016c yamaḥ paramadharmajño dakṣiṇāṃ diśam āsthitaḥ
03,042.017a arjunārjuna paśyāsmāṃl lokapālān samāgatān
03,042.017c dṛṣṭiṃ te vitarāmo 'dya bhavān arho hi darśanam
03,042.018a pūrvarṣir amitātmā tvaṃ naro nāma mahābalaḥ
03,042.018c niyogād brahmaṇas tāta martyatāṃ samupāgataḥ
03,042.018e tvaṃ vāsavasamudbhūto mahāvīryaparākramaḥ
03,042.018f*0181_01 bhīṣmaḥ paramadharmātmā saṃsādhyaś ca raṇe 'nagha
03,042.018f*0182_01 tvayā saha samudbhūto mahāvīryaḥ pitāmahaḥ
03,042.019a kṣatraṃ cāgnisamasparśaṃ bhāradvājena rakṣitam
03,042.019c dānavāś ca mahāvīryā ye manuṣyatvam āgatāḥ
03,042.019e nivātakavacāś caiva saṃsādhyāḥ kurunandana
03,042.020a pitur mamāṃśo devasya sarvalokapratāpinaḥ
03,042.020c karṇaḥ sa sumahāvīryas tvayā vadhyo dhanaṃjaya
03,042.021a aṃśāś ca kṣitisaṃprāptā devagandharvarakṣasām
03,042.021c tayā nipātitā yuddhe svakarmaphalanirjitām
03,042.021e gatiṃ prāpsyanti kaunteya yathāsvam arikarśana
03,042.022a akṣayā tava kīrtiś ca loke sthāsyati phalguna
03,042.022c tvayā sākṣān mahādevas toṣito hi mahāmṛdhe
03,042.022e laghvī vasumatī cāpi kartavyā viṣṇunā saha
03,042.023a gṛhāṇāstraṃ mahābāho daṇḍam aprativāraṇam
03,042.023c anenāstreṇa sumahat tvaṃ hi karma kariṣyasi
03,042.024a pratijagrāha tat pārtho vidhivat kurunandanaḥ
03,042.024c samantraṃ sopacāraṃ ca samokṣaṃ sanivartanam
03,042.025a tato jaladharaśyāmo varuṇo yādasāṃ patiḥ
03,042.025c paścimāṃ diśam āsthāya giram uccārayan prabhuḥ
03,042.026a pārtha kṣatriyamukhyas tvaṃ kṣatradharme vyavasthitaḥ
03,042.026c paśya māṃ pṛthutāmrākṣa varuṇo 'smi jaleśvaraḥ
03,042.027a mayā samudyatān pāśān vāruṇān anivāraṇān
03,042.027c pratigṛhṇīṣva kaunteya sarahasyanivartanān
03,042.028a ebhis tadā mayā vīra saṃgrāme tārakāmaye
03,042.028c daiteyānāṃ sahasrāṇi saṃyatāni mahātmanām
03,042.029a tasmād imān mahāsattva matprasādāt samutthitān
03,042.029c gṛhāṇa na hi te mucyed antako 'py ātatāyinaḥ
03,042.030a anena tvaṃ yadāstreṇa saṃgrāme vicariṣyasi
03,042.030c tadā niḥkṣatriyā bhūmir bhaviṣyati na saṃśayaḥ
03,042.030d*0183_01 tatas tān vāruṇān divyān astrān astravidāṃ varaḥ
03,042.030d*0183_02 pratijagrāha vidhivad varuṇād vāsavis tadā
03,042.031a tataḥ kailāsanilayo dhanādhyakṣo 'bhyabhāṣata
03,042.031c datteṣv astreṣu divyeṣu varuṇena yamena ca
03,042.031d*0184_01 prīto 'ham api te prājña pāṇḍaveya mahābala
03,042.031d*0184_02 tvayā saha samāgamya ajitena tathaiva ca
03,042.032a savyasācin mahābāho pūrvadeva sanātana
03,042.032c sahāsmābhir bhavāñ śrāntaḥ purākalpeṣu nityaśaḥ
03,042.032d*0185_01 darśanāt te tv idaṃ divyaṃ pradiśāmi nararṣabha
03,042.032d*0185_02 amanuṣyān mahābāho durjayān api jeṣyasi
03,042.033a matto 'pi tvaṃ gṛhāṇāstram antardhānaṃ priyaṃ mama
03,042.033b*0186_01 gṛhṇātv astram anuttamam
03,042.033b*0186_02 anena tvam anīkāni dhārtarāṣṭrasya dhakṣyasi
03,042.033b*0186_03 tad idaṃ pratigṛhṇīṣva
03,042.033c ojastejodyutiharaṃ prasvāpanam arātihan
03,042.033d*0187_01 mahātmanā śaṃkareṇa tripuraṃ nihataṃ yadā
03,042.033d*0187_02 tadaitad astraṃ nirmuktaṃ yena dagdhā mahāsurāḥ
03,042.033d*0187_03 tvadartham udyataṃ cedaṃ mayā satyaparākrama
03,042.033d*0187_04 tvam arho dhāraṇe cāsya merupratimagaurava
03,042.034a tato 'rjuno mahābāhur vidhivat kurunandanaḥ
03,042.034c kauberam api jagrāha divyam astraṃ mahābalaḥ
03,042.035a tato 'bravīd devarājaḥ pārtham akliṣṭakāriṇam
03,042.035c sāntvayañ ślakṣṇayā vācā meghadundubhinisvanaḥ
03,042.036a kuntīmātar mahābāho tvam īśānaḥ purātanaḥ
03,042.036c parāṃ siddhim anuprāptaḥ sākṣād devagatiṃ gataḥ
03,042.037a devakāryaṃ hi sumahat tvayā kāryam ariṃdama
03,042.037c āroḍhavyas tvayā svargaḥ sajjībhava mahādyute
03,042.038a ratho mātalisaṃyukta āgantā tvatkṛte mahīm
03,042.038c tatra te 'haṃ pradāsyāmi divyāny astrāṇi kaurava
03,042.039a tān dṛṣṭvā lokapālāṃs tu sametān girimūrdhani
03,042.039c jagāma vismayaṃ dhīmān kuntīputro dhanaṃjayaḥ
03,042.040a tato 'rjuno mahātejā lokapālān samāgatān
03,042.040c pūjayām āsa vidhivad vāgbhir adbhiḥ phalair api
03,042.041a tataḥ pratiyayur devāḥ pratipūjya dhanaṃjayam
03,042.041c yathāgatena vibudhāḥ sarve kāmamanojavāḥ
03,042.042a tato 'rjuno mudaṃ lebhe labdhāstraḥ puruṣarṣabhaḥ
03,042.042c kṛtārtham iva cātmānaṃ sa mene pūrṇamānasaḥ
03,043.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,043.001a gateṣu lokapāleṣu pārthaḥ śatrunibarhaṇaḥ
03,043.001c cintayām āsa rājendra devarājarathāgamam
03,043.002a tataś cintayamānasya guḍākeśasya dhīmataḥ
03,043.002c ratho mātalisaṃyukta ājagāma mahāprabhaḥ
03,043.003a nabho vitimiraṃ kurvañ jaladān pāṭayann iva
03,043.003c diśaḥ saṃpūrayan nādair mahāmegharavopamaiḥ
03,043.004a asayaḥ śaktayo bhīmā gadāś cograpradarśanāḥ
03,043.004c divyaprabhāvāḥ prāsāś ca vidyutaś ca mahāprabhāḥ
03,043.005a tathaivāśanayas tatra cakrayuktā huḍāguḍāḥ
03,043.005c vāyusphoṭāḥ sanirghātā barhimeghanibhasvanāḥ
03,043.006a tatra nāgā mahākāyā jvalitāsyāḥ sudāruṇāḥ
03,043.006c sitābhrakūṭapratimāḥ saṃhatāś ca yathopalāḥ
03,043.007a daśa vājisahasrāṇi harīṇāṃ vātaraṃhasām
03,043.007c vahanti yaṃ netramuṣaṃ divyaṃ māyāmayaṃ ratham
03,043.008a tatrāpaśyan mahānīlaṃ vaijayantaṃ mahāprabham
03,043.008c dhvajam indīvaraśyāmaṃ vaṃśaṃ kanakabhūṣaṇam
03,043.009a tasmin rathe sthitaṃ sūtaṃ taptahemavibhūṣitam
03,043.009c dṛṣṭvā pārtho mahābāhur devam evānvatarkayat
03,043.010a tathā tarkayatas tasya phalgunasyātha mātaliḥ
03,043.010c saṃnataḥ praśrito bhūtvā vākyam arjunam abravīt
03,043.011a bho bho śakrātmaja śrīmāñ śakras tvāṃ draṣṭum icchati
03,043.011c ārohatu bhavāñ śīghraṃ ratham indrasya saṃmatam
03,043.012a āha mām amaraśreṣṭhaḥ pitā tava śatakratuḥ
03,043.012c kuntīsutam iha prāptaṃ paśyantu tridaśālayāḥ
03,043.013a eṣa śakraḥ parivṛto devair ṛṣigaṇais tathā
03,043.013c gandharvair apsarobhiś ca tvāṃ didṛkṣuḥ pratīkṣate
03,043.014a asmāl lokād devalokaṃ pākaśāsanaśāsanāt
03,043.014c āroha tvaṃ mayā sārdhaṃ labdhāstraḥ punar eṣyasi
03,043.015 arjuna uvāca
03,043.015a mātale gaccha śīghraṃ tvam ārohasva rathottamam
03,043.015c rājasūyāśvamedhānāṃ śatair api sudurlabham
03,043.016a pārthivaiḥ sumahābhāgair yajvabhir bhūridakṣiṇaiḥ
03,043.016c daivatair vā samāroḍhuṃ dānavair vā rathottamam
03,043.017a nātaptatapasā śakya eṣa divyo mahārathaḥ
03,043.017c draṣṭuṃ vāpy atha vā spraṣṭum āroḍhuṃ kuta eva tu
03,043.018a tvayi pratiṣṭhite sādho rathasthe sthiravājini
03,043.018c paścād aham athārokṣye sukṛtī satpathaṃ yathā
03,043.019 vaiśaṃpāyana uvāca
03,043.019a tasya tad vacanaṃ śrutvā mātaliḥ śakrasārathiḥ
03,043.019c āruroha rathaṃ śīghraṃ hayān yeme ca raśmibhiḥ
03,043.020a tato 'rjuno hṛṣṭamanā gaṅgāyām āplutaḥ śuciḥ
03,043.020c jajāpa japyaṃ kaunteyo vidhivat kurunandanaḥ
03,043.021a tataḥ pitṝn yathānyāyaṃ tarpayitvā yathāvidhi
03,043.021c mandaraṃ śailarājaṃ tam āpraṣṭum upacakrame
03,043.022a sādhūnāṃ dharmaśīlānāṃ munīnāṃ puṇyakarmaṇām
03,043.022c tvaṃ sadā saṃśrayaḥ śaila svargamārgābhikāṅkṣiṇām
03,043.023a tvatprasādāt sadā śaila brāhmaṇāḥ kṣatriyā viśaḥ
03,043.023c svargaṃ prāptāś caranti sma devaiḥ saha gatavyathāḥ
03,043.024a adrirāja mahāśaila munisaṃśraya tīrthavan
03,043.024c gacchāmy āmantrayāmi tvāṃ sukham asmy uṣitas tvayi
03,043.025a tava sānūni kuñjāś ca nadyaḥ prasravaṇāni ca
03,043.025c tīrthāni ca supuṇyāni mayā dṛṣṭāny anekaśaḥ
03,043.025d*0188_01 phalāni ca sugandhīni bhakṣitāni tatas tataḥ
03,043.025d*0188_02 susugandhāś ca vāryoghās tvac charīraviniḥsṛtāḥ
03,043.025d*0188_03 amṛtāsvādanīyā me pītāḥ prasravaṇodakāḥ
03,043.025d*0188_04 śiśur yathā pitur aṅke susukhaṃ vartate naga
03,043.025d*0188_05 tathā tavāṅke lalitaṃ śailarāja mayā prabho
03,043.025d*0188_06 apsarogaṇasaṃkīrṇe brahmaghoṣānunādite
03,043.025d*0188_07 sukham asmy uṣitaḥ śaila tava sānuṣu nityadā
03,043.026a evam uktvārjunaḥ śailam āmantrya paravīrahā
03,043.026c āruroha rathaṃ divyaṃ dyotayann iva bhāskaraḥ
03,043.027a sa tenādityarūpeṇa divyenādbhutakarmaṇā
03,043.027c ūrdhvam ācakrame dhīmān prahṛṣṭaḥ kurunandanaḥ
03,043.028a so 'darśanapathaṃ yātvā martyānāṃ bhūmicāriṇām
03,043.028c dadarśādbhutarūpāṇi vimānāni sahasraśaḥ
03,043.029a na tatra sūryaḥ somo vā dyotate na ca pāvakaḥ
03,043.029c svayaiva prabhayā tatra dyotante puṇyalabdhayā
03,043.030a tārārūpāṇi yānīha dṛśyante dyutimanti vai
03,043.030c dīpavad viprakṛṣṭatvād aṇūni sumahānty api
03,043.031a tāni tatra prabhāsvanti rūpavanti ca pāṇḍavaḥ
03,043.031c dadarśa sveṣu dhiṣṇyeṣu dīptimanti svayārciṣā
03,043.032a tatra rājarṣayaḥ siddhā vīrāś ca nihatā yudhi
03,043.032c tapasā ca jitasvargāḥ saṃpetuḥ śatasaṃghaśaḥ
03,043.033a gandharvāṇāṃ sahasrāṇi sūryajvalanatejasām
03,043.033c guhyakānām ṛṣīṇāṃ ca tathaivāpsarasāṃ gaṇāḥ
03,043.034a lokān ātmaprabhān paśyan phalguno vismayānvitaḥ
03,043.034c papraccha mātaliṃ prītyā sa cāpy enam uvāca ha
03,043.035a ete sukṛtinaḥ pārtha sveṣu dhiṣṇyeṣv avasthitāḥ
03,043.035c yān dṛṣṭavān asi vibho tārārūpāṇi bhūtale
03,043.036a tato 'paśyat sthitaṃ dvāri sitaṃ vaijayinaṃ gajam
03,043.036c airāvataṃ caturdantaṃ kailāsam iva śṛṅgiṇam
03,043.037a sa siddhamārgam ākramya kurupāṇḍavasattamaḥ
03,043.037c vyarocata yathā pūrvaṃ māndhātā pārthivottamaḥ
03,043.038a aticakrāma lokān sa rājñāṃ rājīvalocanaḥ
03,043.038b*0189_01 evaṃ sa saṃkramaṃs tatra svargaloke mahāyaśāḥ
03,043.038c tato dadarśa śakrasya purīṃ tām amarāvatīm
03,044.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,044.001a sa dadarśa purīṃ ramyāṃ siddhacāraṇasevitām
03,044.001c sarvartukusumaiḥ puṇyaiḥ pādapair upaśobhitām
03,044.002a tatra saugandhikānāṃ sa drumāṇāṃ puṇyagandhinām
03,044.002c upavījyamāno miśreṇa vāyunā puṇyagandhinā
03,044.003a nandanaṃ ca vanaṃ divyam apsarogaṇasevitam
03,044.003c dadarśa divyakusumair āhvayadbhir iva drumaiḥ
03,044.004a nātaptatapasā śakyo draṣṭuṃ nānāhitāgninā
03,044.004c sa lokaḥ puṇyakartṝṇāṃ nāpi yuddhaparāṅmukhaiḥ
03,044.005a nāyajvabhir nānṛtakair na vedaśrutivarjitaiḥ
03,044.005c nānāplutāṅgais tīrtheṣu yajñadānabahiṣkṛtaiḥ
03,044.006a nāpi yajñahanaiḥ kṣudrair draṣṭuṃ śakyaḥ kathaṃ cana
03,044.006c pānapair gurutalpaiś ca māṃsādair vā durātmabhiḥ
03,044.007a sa tad divyaṃ vanaṃ paśyan divyagītanināditam
03,044.007c praviveśa mahābāhuḥ śakrasya dayitāṃ purīm
03,044.008a tatra devavimānāni kāmagāni sahasraśaḥ
03,044.008c saṃsthitāny abhiyātāni dadarśāyutaśas tadā
03,044.009a saṃstūyamāno gandharvair apsarobhiś ca pāṇḍavaḥ
03,044.009c puṣpagandhavahaiḥ puṇyair vāyubhiś cānuvījitaḥ
03,044.009d*0190_01 puṣpotkaraiḥ śubhaiḥ so 'tha kīryamāṇo nararṣabhaḥ
03,044.010a tato devāḥ sagandharvāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ
03,044.010c hṛṣṭāḥ saṃpūjayām āsuḥ pārtham akliṣṭakāriṇam
03,044.011a āśīrvādaiḥ stūyamāno divyavāditranisvanaiḥ
03,044.011c pratipede mahābāhuḥ śaṅkhadundubhināditam
03,044.012a nakṣatramārgaṃ vipulaṃ suravīthīti viśrutam
03,044.012c indrājñayā yayau pārthaḥ stūyamānaḥ samantataḥ
03,044.013a tatra sādhyās tathā viśve maruto 'thāśvināv api
03,044.013c ādityā vasavo rudrās tathā brahmarṣayo 'malāḥ
03,044.014a rājarṣayaś ca bahavo dilīpapramukhā nṛpāḥ
03,044.014c tumburur nāradaś caiva gandharvau ca hahāhuhū
03,044.015a tān sarvān sa samāgamya vidhivat kurunandanaḥ
03,044.015c tato 'paśyad devarājaṃ śatakratum ariṃdamam
03,044.016a tataḥ pārtho mahābāhur avatīrya rathottamāt
03,044.016c dadarśa sākṣād devendraṃ pitaraṃ pākaśāsanam
03,044.017a pāṇḍureṇātapatreṇa hemadaṇḍena cāruṇā
03,044.017c divyagandhādhivāsena vyajanena vidhūyatā
03,044.018a viśvāvasuprabhṛtibhir gandharvaiḥ stutivandanaiḥ
03,044.018c stūyamānaṃ dvijāgryaiś ca ṛgyajuḥsāmasaṃstavaiḥ
03,044.019a tato 'bhigamya kaunteyaḥ śirasābhyanamad balī
03,044.019c sa cainam anuvṛttābhyāṃ bhujābhyāṃ pratyagṛhṇata
03,044.020a tataḥ śakrāsane puṇye devarājarṣipūjite
03,044.020c śakraḥ pāṇau gṛhītvainam upāveśayad antike
03,044.021a mūrdhni cainam upāghrāya devendraḥ paravīrahā
03,044.021c aṅkam āropayām āsa praśrayāvanataṃ tadā
03,044.022a sahasrākṣaniyogāt sa pārthaḥ śakrāsanaṃ tadā
03,044.022c adhyakrāmad ameyātmā dvitīya iva vāsavaḥ
03,044.023a tataḥ premṇā vṛtraśatrur arjunasya śubhaṃ mukham
03,044.023c pasparśa puṇyagandhena kareṇa parisāntvayan
03,044.023d*0191_01 divyakāntākarāhūtavālavyajanamārutaiḥ
03,044.024a parimārjamānaḥ śanakair bāhū cāsyāyatau śubhau
03,044.024c jyāśarakṣepakaṭhinau stambhāv iva hiraṇmayau
03,044.025a vajragrahaṇacihnena kareṇa balasūdanaḥ
03,044.025c muhur muhur vajradharo bāhū saṃsphālayañ śanaiḥ
03,044.026a smayann iva guḍākeśaṃ prekṣamāṇaḥ sahasradṛk
03,044.026c harṣeṇotphullanayano na cātṛpyata vṛtrahā
03,044.027a ekāsanopaviṣṭau tau śobhayāṃ cakratuḥ sabhām
03,044.027c sūryācandramasau vyomni caturdaśyām ivoditau
03,044.028a tatra sma gāthā gāyanti sāmnā paramavalgunā
03,044.028c gandharvās tumburuśreṣṭhāḥ kuśalā gītasāmasu
03,044.029a ghṛtācī menakā rambhā pūrvacittiḥ svayaṃprabhā
03,044.029c urvaśī miśrakeśī ca ḍuṇḍur gaurī varūthinī
03,044.030a gopālī sahajanyā ca kumbhayoniḥ prajāgarā
03,044.030c citrasenā citralekhā sahā ca madhurasvarā
03,044.031a etāś cānyāś ca nanṛtus tatra tatra varāṅganāḥ
03,044.031c cittapramathane yuktāḥ siddhānāṃ padmalocanāḥ
03,044.032a mahākaṭitaṭaśroṇyaḥ kampamānaiḥ payodharaiḥ
03,044.032c kaṭākṣahāvamādhuryaiś cetobuddhimanoharāḥ
03,045.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,045.001a tato devāḥ sagandharvāḥ samādāyārghyam uttamam
03,045.001c śakrasya matam ājñāya pārtham ānarcur añjasā
03,045.002a pādyam ācamanīyaṃ ca pratigrāhya nṛpātmajam
03,045.002c praveśayām āsur atho puraṃdaraniveśanam
03,045.003a evaṃ saṃpūjito jiṣṇur uvāsa bhavane pituḥ
03,045.003c upaśikṣan mahāstrāṇi sasaṃhārāṇi pāṇḍavaḥ
03,045.004a śakrasya hastād dayitaṃ vajram astraṃ durutsaham
03,045.004c aśanīś ca mahānādā meghabarhiṇalakṣaṇāḥ
03,045.005a gṛhītāstras tu kaunteyo bhrātṝn sasmāra pāṇḍavaḥ
03,045.005c puraṃdaraniyogāc ca pañcābdam avasat sukhī
03,045.006a tataḥ śakro 'bravīt pārthaṃ kṛtāstraṃ kāla āgate
03,045.006c nṛttaṃ gītaṃ ca kaunteya citrasenād avāpnuhi
03,045.007a vāditraṃ devavihitaṃ nṛloke yan na vidyate
03,045.007c tad arjayasva kaunteya śreyo vai te bhaviṣyati
03,045.008a sakhāyaṃ pradadau cāsya citrasenaṃ puraṃdaraḥ
03,045.008c sa tena saha saṃgamya reme pārtho nirāmayaḥ
03,045.008d*0192_01 gītavāditranṛtyāni bhūya evādideśa ha
03,045.008d*0192_02 tathāpi nālabhac charma tarasvī dyūtakāritam
03,045.008d*0192_03 duḥśāsanavadhāmarṣī śakuneḥ saubalasya ca
03,045.008d*0192_04 tatas tenātulāṃ prītim upagamya kva cit kva cit
03,045.008d*0192_05 gāndharvam atulaṃ nṛtyaṃ vāditraṃ copalabdhavān
03,045.008d*0192_06 sa śikṣito nṛtyaguṇān anekān
03,045.008d*0192_07 vāditragītārthaguṇāṃś ca sarvān
03,045.008d*0192_08 na śarma lebhe paravīrahantā
03,045.008d*0192_09 bhrātṝn smaran mātaraṃ caiva kuntīm
03,045.008d*0192a_01 tad indras tasya vijñāya cikīrṣitam anuttamam
03,045.008d@006_0000 vaiśaṃpāyana uvāca
03,045.008d@006_0001 ādāv evātha taṃ śakraś citrasenaṃ raho 'bravīt
03,045.008d@006_0002 pārthasya cakṣur urvaśyāṃ saktaṃ vijñāya vāsava
03,045.008d@006_0003 gandharvarāja gacchādya prahito 'psarasāṃ varām
03,045.008d@006_0004 urvaśīṃ puruṣavyāghra sopātiṣṭhatu phālgunam
03,045.008d@006_0005 yathārcito gṛhītāstro vidyayā man niyogataḥ
03,045.008d@006_0006 tathā tvayā vidhātavyaṃ strīṣu saṅgaviśāradaḥ
03,045.008d@006_0007 evam uktas tathety uktvā so 'nujñāṃ prāpya vāsavāt
03,045.008d@006_0008 gandharvarājo 'psarasam abhyagād urvaśīṃ varām
03,045.008d@006_0009 tāṃ dṛṣṭvā vidito hṛṣṭaḥ svāgatenārcitas tayā
03,045.008d@006_0010 sukhāsīnaḥ sukhāsīnāṃ smitapūrvaṃ vaco 'bravīt
03,045.008d@006_0011 viditaṃ te 'stu suśroṇi prahito 'ham ihāgataḥ
03,045.008d@006_0012 tridivasyaikarājena tvatprasādābhinandinā
03,045.008d@006_0013 yas tu devamanuṣyeṣu prakhyātaḥ sahajair guṇaiḥ
03,045.008d@006_0014 śriyā śīlena rūpeṇa vratena ca damena ca
03,045.008d@006_0015 prakhyāto balavīryeṇa saṃmataḥ pratibhānavān
03,045.008d@006_0016 varcasvī tejasā yuktaḥ kṣamāvān vītamatsaraḥ
03,045.008d@006_0017 sāṅgopaniṣadān vedāṃś caturākhyānapañcamān
03,045.008d@006_0018 yo 'dhīte guruśuśrūṣāṃ medhāṃ cāṣṭaguṇāśrayām
03,045.008d@006_0019 brahmacaryeṇa dākṣyeṇa prasavair vayasāpi ca
03,045.008d@006_0020 eko vai rakṣitā caiva tridivaṃ maghavān iva
03,045.008d@006_0021 akatthano mānayitā sthūlalakṣyaḥ priyaṃvadaḥ
03,045.008d@006_0022 suhṛdaś cānnapānena vividhenābhivarṣati
03,045.008d@006_0023 satyavāk pūjito vaktā rūpavān anahaṃkṛtaḥ
03,045.008d@006_0024 bhaktānukampī kāntaś ca priyaś ca sthirasaṃgaraḥ
03,045.008d@006_0025 prārthanīyair guṇagaṇair mahendravaruṇopamaḥ
03,045.008d@006_0026 viditas te 'rjuno vīraḥ sa svargaphalam āpnuyāt
03,045.008d@006_0027 tava śakrābhyanujñātaḥ pādāv adya prapadyatām
03,045.008d@006_0028 tad evaṃ kuru kalyāṇi prapannas tvāṃ dhanaṃjayaḥ
03,045.008d@006_0029 evam uktā smitaṃ kṛtvā saṃmānaṃ bahumanya ca
03,045.008d@006_0030 pratyuvācorvaśī prītā citrasenam aninditā
03,045.008d@006_0031 yas tv asya kathitaḥ satyo guṇoddeśas tvayā mama
03,045.008d@006_0032 taṃ śrutvāvyathayaṃ puṃso vṛṇuyāṃ kim ato 'rjunam
03,045.008d@006_0033 mahendrasya niyogena tvattaḥ saṃpraṇayena ca
03,045.008d@006_0034 tasya cāhaṃ guṇaughena phālgune jātamanmathā
03,045.008d@006_0035 vaiśaṃpāyana uvāca
03,045.008d@006_0035 gaccha tvaṃ hi yathākāmam āgamiṣyāmy ahaṃ sukham
03,045.008d@006_0036 tato visṛjya gandharvaṃ kṛtakṛtyaṃ śucismitā
03,045.008d@006_0037 urvaśī cākarot snānaṃ pārthaprārthanalālasā
03,045.008d@006_0038 snānālaṃkaraṇair hṛdyair gandhamālyaiś ca suprabhaiḥ
03,045.008d@006_0039 dhanaṃjayasya rūpeṇa śarair manmathacoditaiḥ
03,045.008d@006_0040 atividdhena manasā manmathena pradīpitā
03,045.008d@006_0041 divyāstaraṇasaṃstīrṇe vistīrṇe śayanottame
03,045.008d@006_0042 cittasaṃkalpabhāvena sucittānanyamānasā
03,045.008d@006_0043 manorathena saṃprāptaṃ ramanty enaṃ hi phālgunaṃ
03,045.008d@006_0044 nirgamya candrodayane vigāḍhe rajanīmukhe
03,045.008d@006_0045 prasthitā sā pṛthuśroṇī pārthasya bhavanaṃ prati
03,045.008d@006_0046 mṛdukuñcitadīrgheṇa kumudotkaradhāriṇā
03,045.008d@006_0047 keśahastena lalanā jagāmātha virājatī
03,045.008d@006_0048 bhrūkṣepālāpamādhuryaiḥ kāntyā saumyatayāpi ca
03,045.008d@006_0049 śaśinaṃ vaktracandreṇa sāhvayantīva gacchatī
03,045.008d@006_0050 divyāṅgarāgau sumukhau divyacandanarūṣitau
03,045.008d@006_0051 gacchantyā hāravikacau stanau tasyā vavalgatuḥ
03,045.008d@006_0052 stanodvahanasaṃkṣobhān nāmyamānā pade pade
03,045.008d@006_0053 trivalīdāmacitreṇa madhyenātīva śobhinā
03,045.008d@006_0054 adho bhūdharavistīrṇaṃ nitambonnatapīvaram
03,045.008d@006_0055 manmathāyatanaṃ śubhraṃ rasanādāmabhūṣitam
03,045.008d@006_0056 ṛṣīṇām api divyānāṃ manovyāghātakāraṇam
03,045.008d@006_0057 sūkṣmavastradharaṃ reje jaghanaṃ niravadyavat
03,045.008d@006_0058 gūḍhagulphadharau pādau tāmrāyatatalāṅgulī
03,045.008d@006_0059 kūrmapṛṣṭhonnatau cāpi śobhete kiṅkiṇīkiṇau
03,045.008d@006_0060 sīdhupānena cālpena tuṣṭyātha madanena ca
03,045.008d@006_0061 vilāsanaiś ca vividhaiḥ prekṣaṇīyatarābhavat
03,045.008d@006_0062 siddhacāraṇagandharvaiḥ sā prayātā vilāsinī
03,045.008d@006_0063 bahvāścarye 'pi vai svarge darśanīyatamākṛtiḥ
03,045.008d@006_0064 susūkṣmeṇottarīyeṇa meghavarṇena rājatā
03,045.008d@006_0065 tanur abhrāvṛtā vyomni candralekheva gacchatī
03,045.008d@006_0066 tataḥ prāptā kṣaṇenaiva manaḥpavanagāminī
03,045.008d@006_0067 bhavanaṃ pāṇḍuputrasya phālgunasya śucismitā
03,045.008d@006_0068 tatra dvāram anuprāptā dvārasthaiś ca niveditā
03,045.008d@006_0069 arjunasya naraśreṣṭha urvaśī śubhalocanā
03,045.008d@006_0070 upātiṣṭhata tad veśma nirmalaṃ sumanoharam
03,045.008d@006_0071 sa śaṅkitamanā rājan pratyudgacchata tāṃ niśi
03,045.008d@006_0072 dṛṣṭvaiva corvaśīṃ pārtho lajjāsaṃvṛtalocanaḥ
03,045.008d@006_0073 arjuna uvāca
03,045.008d@006_0073 tadābhivādanaṃ kṛtvā gurupūjāṃ prayuktavān
03,045.008d@006_0074 abhivādaye tvāṃ śirasā pravarāpsarasāṃ vare
03,045.008d@006_0075 kim ājñāpayase devi preṣyas te 'ham upasthitaḥ
03,045.008d@006_0075 vaiśaṃpāyana uvāca
03,045.008d@006_0076 phālgunasya vacaḥ śrutvā gatasaṃjñā tadorvaśī
03,045.008d@006_0077 urvaśy uvāca
03,045.008d@006_0077 gandharvavacanaṃ sarvaṃ śrāvayām āsa taṃ tadā
03,045.008d@006_0078 yathā me citrasenena kathitaṃ manujottama
03,045.008d@006_0079 tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi yathā cāham ihāgatā
03,045.008d@006_0080 upasthāne mahendrasya vartamāne manorame
03,045.008d@006_0081 tavāgamanato vṛtte svargasya paramotsave
03,045.008d@006_0082 rudrāṇāṃ caiva sāṃnidhyam ādityānāṃ ca sarvaśaḥ
03,045.008d@006_0083 samāgame 'śvinoś caiva vasūnāṃ ca narottama
03,045.008d@006_0084 maharṣīṇāṃ ca saṃgheṣu rājarṣipravareṣu ca
03,045.008d@006_0085 siddhacāraṇayakṣeṣu mahoragagaṇeṣu ca
03,045.008d@006_0086 upaviṣṭeṣu sarveṣu sthānamānaprabhāvataḥ
03,045.008d@006_0087 ṛddhyā prajvalamāneṣu agnisomārkavarṣmasu
03,045.008d@006_0088 vīṇāsu vādyamānāsu gandharvaiḥ śakranandana
03,045.008d@006_0089 divye manorame geye pravṛtte pṛthulocana
03,045.008d@006_0090 sarvāpsaraḥsu mukhyāsu pranṛttāsu kurūdvaha
03,045.008d@006_0091 tvaṃ kilānimiṣaḥ pārtha mām ekāṃ tatra dṛṣṭavān
03,045.008d@006_0092 tatra cāvabhṛthe tasminn upasthāne divaukasām
03,045.008d@006_0093 tava pitrābhyanujñātā gatāḥ svaṃ svaṃ gṛhaṃ surāḥ
03,045.008d@006_0094 tathaivāpsarasaḥ sarvā visṛṣṭāḥ svagṛhaṃ gatāḥ
03,045.008d@006_0095 api cānyāś ca śatrughna tava pitrā visarjitāḥ
03,045.008d@006_0096 tataḥ śakreṇa saṃdiṣṭaś citraseno mamāntikam
03,045.008d@006_0097 prāptaḥ kamalapatrākṣa sa ca mām abravīd atha
03,045.008d@006_0098 tvatkṛte 'haṃ sureśena preṣito varavarṇini
03,045.008d@006_0099 priyaṃ kuru mahendrasya mama caivātmanaś ca ha
03,045.008d@006_0100 śakratulyaṃ raṇe śūraṃ rūpaudāryaguṇānvitam
03,045.008d@006_0101 pārthaṃ prārthaya suśroṇi tvam ity evaṃ tadābravīt
03,045.008d@006_0102 tato 'haṃ samanujñātā tena pitrā ca te 'nagha
03,045.008d@006_0103 tavāntikam anuprāptā śuśrūṣitum ariṃdama
03,045.008d@006_0104 tvadguṇākṛṣṭacittāham anaṅgavaśam āgatā
03,045.008d@006_0105 vaiśaṃpāyana uvāca
03,045.008d@006_0105 cirābhilaṣito vīra mamāpy eṣa manorathaḥ
03,045.008d@006_0106 tāṃ tathā bruvatīṃ śrutvā bhṛśaṃ lajjāvṛto 'rjunaḥ
03,045.008d@006_0107 uvāca karṇau hastābhyāṃ pidhāya tridaśālaye
03,045.008d@006_0108 duḥśrutaṃ me 'stu subhage yan māṃ vadasi bhāvini
03,045.008d@006_0109 gurudāraiḥ samānā me niścayena varānane
03,045.008d@006_0110 yathā kuntī mahābhāgā yathendrāṇī śacī mama
03,045.008d@006_0111 tathā tvam api kalyāṇī nātra kāryā vicāraṇā
03,045.008d@006_0112 yac cekṣitāsi vispaṣṭaṃ viśeṣeṇa mayā śubhe
03,045.008d@006_0113 tac ca kāraṇapūrvaṃ hi śṛṇu satyaṃ śucismite
03,045.008d@006_0114 iyaṃ pauravavaṃśasya jananī muditeti ha
03,045.008d@006_0115 tvām ahaṃ dṛṣṭavāṃs tatra vijñāyotphullalocanaḥ
03,045.008d@006_0116 na mām arhasi kalyāṇi anyathā dhyātum apsaraḥ
03,045.008d@006_0117 guror gurutarī me tvaṃ mama vaṃśavivardhinī
03,045.008d@006_0117 urvaśy uvāca
03,045.008d@006_0118 anāvṛtāś ca sarvāḥ sma devarājābhinandana
03,045.008d@006_0119 gurusthāne na māṃ vīra niyoktuṃ tvam ihārhasi
03,045.008d@006_0120 pūror vaṃśe hi ye putrā naptāro vā tv ihāgatāḥ
03,045.008d@006_0121 tapasā ramayanty asmān na ca teṣāṃ vyatikramaḥ
03,045.008d@006_0122 tat prasīda na mām ārtāṃ visarjayitum arhasi
03,045.008d@006_0123 hṛcchayena ca saṃtaptāṃ bhaktāṃ ca bhaja mānada
03,045.008d@006_0123 arjuna uvāca
03,045.008d@006_0124 śruṇu satyaṃ varārohe yat tvāṃ vakṣyāmy anindite
03,045.008d@006_0125 śṛṇvantu me diśaś caiva vidiśaś ca sadevatāḥ
03,045.008d@006_0126 yathā kuntī ca mādrī ca śacī caiva mamānaghe
03,045.008d@006_0127 tathā svavaṃśajananī tvaṃ hi me 'dya garīyasī
03,045.008d@006_0128 gaccha mūrdhnā prapanno 'smi pādau te varavarṇini
03,045.008d@006_0129 vaiśaṃpāyana uvāca
03,045.008d@006_0129 tvaṃ hi me mātṛvat pūjyā rakṣyo 'haṃ putravat tvayā
03,045.008d@006_0130 evam uktā tu pārthena urvaśī krodhamūrchitā
03,045.008d@006_0131 vepantī bhrukuṭīvakrā śaśāpātha dhanaṃjayam
03,045.008d@006_0131 urvaśy uvāca
03,045.008d@006_0132 tava pitrābhyanujñātāṃ svayaṃ ca gṛham āgatām
03,045.008d@006_0133 yasmān māṃ nābhinandethāḥ kāmabāṇavaśaṃ gatām
03,045.008d@006_0134 tasmāt tvaṃ nartanaḥ pārtha strīmadhye mānavarjitaḥ
03,045.008d@006_0135 vaiśaṃpāyana uvāca
03,045.008d@006_0135 apumān iti vikhyātaḥ ṣaṇḍhavad vicariṣyasi
03,045.008d@006_0136 evaṃ dattvārjune śāpaṃ sphuradoṣṭhī śvasanty atha
03,045.008d@006_0137 punaḥ pratyāgatā kṣipram urvaśī gṛham ātmanaḥ
03,045.008d@006_0138 tato 'rjunas tvaramāṇaś citrasenam ariṃdamaḥ
03,045.008d@006_0139 saṃprāpya rajanīvṛttaṃ tad urvaśyā yathā tathā
03,045.008d@006_0140 nivedayām āsa tadā citrasenāya pāṇḍavaḥ
03,045.008d@006_0141 tatra caivaṃ yathāvṛttaṃ śāpaṃ caiva punaḥ punaḥ
03,045.008d@006_0142 nyavedayac ca śakrasya citraseno 'pi sarvaśaḥ
03,045.008d@006_0143 tata ānāyya tanayaṃ vivikte harivāhanaḥ
03,045.008d@006_0144 sāntvayitvā śubhair vākyaiḥ smayamāno 'bhyabhāṣata
03,045.008d@006_0145 suputrādya pṛthā tāta tvayā putreṇa sattama
03,045.008d@006_0146 ṛṣayo 'pi hi dhairyeṇa jitā vai te mahābhuja
03,045.008d@006_0147 yat tu dattavatī śāpam urvaśī tava mānada
03,045.008d@006_0148 sa cāpi te 'rthakṛt tāta sādhakaś ca bhaviṣyati
03,045.008d@006_0149 ajñātavāso vastavyo yuṣmābhir bhūtale 'nagha
03,045.008d@006_0150 varṣe trayodaśe vīra tatra tvaṃ kṣapayiṣyasi
03,045.008d@006_0151 tena nartanaveṣeṇa apuṃstvena tathaiva ca
03,045.008d@006_0152 varṣam ekaṃ vihṛtyaiva tataḥ puṃstvam avāpsyasi
03,045.008d@006_0153 evam uktas tu śakreṇa phālgunaḥ paravīrahā
03,045.008d@006_0154 mudaṃ paramikāṃ lebhe na ca śāpaṃ vyacintayat
03,045.008d@006_0155 citrasenena sahito gandharveṇa yaśasvinā
03,045.008d@006_0156 reme sa svargabhavane pāṇḍuputro dhanaṃjayaḥ
03,045.008d@006_0157 ya idaṃ śruṇuyān nityaṃ vṛttaṃ pāṇḍusutasya vai
03,045.008d@006_0158 na tasya kāmaḥ kāmeṣu pāpakeṣu pravartate
03,045.008d@006_0159 idam amaravarātmajasya ghoraṃ
03,045.008d@006_0160 śuci caritaṃ viniśamya phālgunasya
03,045.008d@006_0161 vyapagatamadadambharāgadoṣās
03,045.008d@006_0162 tridivagatābhiramanti mānavendrāḥ
03,045.009a kadā cid aṭamānas tu maharṣir uta lomaśaḥ
03,045.009c jagāma śakrabhavanaṃ puraṃdaradidṛkṣayā
03,045.010a sa sametya namaskṛtya devarājaṃ mahāmuniḥ
03,045.010c dadarśārdhāsanagataṃ pāṇḍavaṃ vāsavasya ha
03,045.011a tataḥ śakrābhyanujñāta āsane viṣṭarottare
03,045.011c niṣasāda dvijaśreṣṭhaḥ pūjyamāno maharṣibhiḥ
03,045.012a tasya dṛṣṭvābhavad buddhiḥ pārtham indrāsane sthitam
03,045.012c kathaṃ nu kṣatriyaḥ pārthaḥ śakrāsanam avāptavān
03,045.013a kiṃ tv asya sukṛtaṃ karma lokā vā ke vinirjitāḥ
03,045.013c ya evam upasaṃprāptaḥ sthānaṃ devanamaskṛtam
03,045.014a tasya vijñāya saṃkalpaṃ śakro vṛtraniṣūdanaḥ
03,045.014c lomaśaṃ prahasan vākyam idam āha śacīpatiḥ
03,045.015a brahmarṣe śrūyatāṃ yat te manasaitad vivakṣitam
03,045.015c nāyaṃ kevalamartyo vai kṣatriyatvam upāgataḥ
03,045.016a maharṣe mama putro 'yaṃ kuntyāṃ jāto mahābhujaḥ
03,045.016c astrahetor iha prāptaḥ kasmāc cit kāraṇāntarāt
03,045.017a aho nainaṃ bhavān vetti purāṇam ṛṣisattamam
03,045.017c śṛṇu me vadato brahman yo 'yaṃ yac cāsya kāraṇam
03,045.018a naranārāyaṇau yau tau purāṇāv ṛṣisattamau
03,045.018c tāv imāv abhijānīhi hṛṣīkeśadhanaṃjayau
03,045.018d*0193_01 vikhyātau triṣu lokeṣu naranārāyaṇāv ṛṣī
03,045.018d*0193_02 kāryārtham avatīrṇau tau pṛthvīṃ puṇyapratiśrayām
03,045.019a yan na śakyaṃ surair draṣṭum ṛṣibhir vā mahātmabhiḥ
03,045.019c tad āśramapadaṃ puṇyaṃ badarī nāma viśrutam
03,045.020a sa nivāso 'bhavad vipra viṣṇor jiṣṇos tathaiva ca
03,045.020c yataḥ pravavṛte gaṅgā siddhacāraṇasevitā
03,045.021a tau manniyogād brahmarṣe kṣitau jātau mahādyutī
03,045.021c bhūmer bhārāvataraṇaṃ mahāvīryau kariṣyataḥ
03,045.022a udvṛttā hy asurāḥ ke cin nivātakavacā iti
03,045.022c vipriyeṣu sthitāsmākaṃ varadānena mohitāḥ
03,045.023a tarkayante surān hantuṃ baladarpasamanvitāḥ
03,045.023c devān na gaṇayante ca tathā dattavarā hi te
03,045.024a pātālavāsino raudrā danoḥ putrā mahābalāḥ
03,045.024c sarve devanikāyā hi nālaṃ yodhayituṃ sma tān
03,045.025a yo 'sau bhūmigataḥ śrīmān viṣṇur madhuniṣūdanaḥ
03,045.025c kapilo nāma devo 'sau bhagavān ajito hariḥ
03,045.026a yena pūrvaṃ mahātmānaḥ khanamānā rasātalam
03,045.026c darśanād eva nihatāḥ sagarasyātmajā vibho
03,045.027a tena kāryaṃ mahat kāryam asmākaṃ dvijasattama
03,045.027c pārthena ca mahāyuddhe sametābhyām asaṃśayam
03,045.027d*0194_01 so 'surān darśanād eva śakto hantuṃ sahānugān
03,045.027d*0194_02 nivātakavacān sarvān nāgān iva mahāhrade
03,045.027d*0194_03 kiṃ tu nālpena kāryeṇa prabodhyo madhusūdanaḥ
03,045.027d*0194_04 tejasaḥ sumahān rāśiḥ prabuddhaḥ pradahej jagat
03,045.028a ayaṃ teṣāṃ samastānāṃ śaktaḥ pratisamāsane
03,045.028c tān nihatya raṇe śūraḥ punar yāsyati mānuṣān
03,045.029a bhavāṃś cāsmanniyogena yātu tāvan mahītalam
03,045.029c kāmyake drakṣyase vīraṃ nivasantaṃ yudhiṣṭhiram
03,045.030a sa vācyo mama saṃdeśād dharmātmā satyasaṃgaraḥ
03,045.030c notkaṇṭhā phalgune kāryā kṛtāstraḥ śīghram eṣyati
03,045.031a nāśuddhabāhuvīryeṇa nākṛtāstreṇa vā raṇe
03,045.031c bhīṣmadroṇādayo yuddhe śakyāḥ pratisamāsitum
03,045.032a gṛhītāstro guḍākeśo mahābāhur mahāmanāḥ
03,045.032c nṛttavāditragītānāṃ divyānāṃ pāram eyivān
03,045.033a bhavān api viviktāni tīrthāni manujeśvara
03,045.033c bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvair draṣṭum arhaty ariṃdama
03,045.034a tīrtheṣv āplutya puṇyeṣu vipāpmā vigatajvaraḥ
03,045.034c rājyaṃ bhokṣyasi rājendra sukhī vigatakalmaṣaḥ
03,045.035a bhavāṃś cainaṃ dvijaśreṣṭha paryaṭantaṃ mahītale
03,045.035c trātum arhati viprāgrya tapobalasamanvitaḥ
03,045.036a giridurgeṣu hi sadā deśeṣu viṣameṣu ca
03,045.036c vasanti rākṣasā raudrās tebhyo rakṣet sadā bhavān
03,045.036d*0195_01 evam ukte mahendreṇa bībhatsur api lomaśam
03,045.036d*0195_02 uvāca prayato vākyaṃ rakṣethāḥ pāṇḍunandanam
03,045.036d*0195_03 yathā guptas tvayā rājā caret tīrthāni sattama
03,045.036d*0195_04 dānaṃ dadyād yathā caiva tathā kuru mahāmune
03,045.037a sa tatheti pratijñāya lomaśaḥ sumahātapāḥ
03,045.037c kāmyakaṃ vanam uddiśya samupāyān mahītalam
03,045.038a dadarśa tatra kaunteyaṃ dharmarājam ariṃdamam
03,045.038c tāpasair bhrātṛbhiś caiva sarvataḥ parivāritam
03,046.001 janamejaya uvāca
03,046.001a atyadbhutam idaṃ karma pārthasyāmitatejasaḥ
03,046.001c dhṛtarāṣṭro mahātejāḥ śrutvā vipra kim abravīt
03,046.002 vaiśaṃpāyana uvāca
03,046.002a śakralokagataṃ pārthaṃ śrutvā rājāmbikāsutaḥ
03,046.002c dvaipāyanād ṛṣiśreṣṭhāt saṃjayaṃ vākyam abravīt
03,046.003a śrutaṃ me sūta kārtsnyena karma pārthasya dhīmataḥ
03,046.003c kaccit tavāpi viditaṃ yathātathyena sārathe
03,046.004a pramatto grāmyadharmeṣu mandātmā pāpaniścayaḥ
03,046.004c mama putraḥ sudurbuddhiḥ pṛthivīṃ ghātayiṣyati
03,046.005a yasya nityam ṛtā vācaḥ svaireṣv api mahātmanaḥ
03,046.005c trailokyam api tasya syād yoddhā yasya dhanaṃjayaḥ
03,046.006a asyataḥ karṇinārācāṃs tīkṣṇāgrāṃś ca śilāśitān
03,046.006c ko 'rjunasyāgratas tiṣṭhed api mṛtyur jarātigaḥ
03,046.007a mama putrā durātmānaḥ sarve mṛtyuvaśaṃ gatāḥ
03,046.007c yeṣāṃ yuddhaṃ durādharṣaiḥ pāṇḍavaiḥ pratyupasthitam
03,046.008a tasyaiva ca na paśyāmi yudhi gāṇḍīvadhanvanaḥ
03,046.008c aniśaṃ cintayāno 'pi ya enam udiyād rathī
03,046.009a droṇakarṇau pratīyātāṃ yadi bhīṣmo 'pi vā raṇe
03,046.009c mahān syāt saṃśayo loke na tu paśyāmi no jayam
03,046.010a ghṛṇī karṇaḥ pramādī ca ācāryaḥ sthaviro guruḥ
03,046.010c amarṣī balavān pārthaḥ saṃrambhī dṛḍhavikramaḥ
03,046.011a bhavet sutumulaṃ yuddhaṃ sarvaśo 'py aparājitam
03,046.011c sarve hy astravidaḥ śūrāḥ sarve prāptā mahad yaśaḥ
03,046.012a api sarveśvaratvaṃ hi na vāñcheran parājitāḥ
03,046.012c vadhe nūnaṃ bhavec chāntis teṣāṃ vā phalgunasya vā
03,046.013a na tu hantārjunasyāsti jetā vāsya na vidyate
03,046.013c manyus tasya kathaṃ śāmyen mandān prati samutthitaḥ
03,046.014a tridaśeśasamo vīraḥ khāṇḍave 'gnim atarpayat
03,046.014c jigāya pārthivān sarvān rājasūye mahākratau
03,046.015a śeṣaṃ kuryād girer vajraṃ nipatan mūrdhni saṃjaya
03,046.015c na tu kuryuḥ śarāḥ śeṣam astās tāta kirīṭinā
03,046.016a yathā hi kiraṇā bhānos tapantīha carācaram
03,046.016c tathā pārthabhujotsṛṣṭāḥ śarās tapsyanti me sutān
03,046.017a api vā rathaghoṣeṇa bhayārtā savyasācinaḥ
03,046.017c pratibhāti vidīrṇeva sarvato bhāratī camūḥ
03,046.018a yad udvapan pravapaṃś caiva bāṇān; sthātātatāyī samare kirīṭī
03,046.018c sṛṣṭo 'ntakaḥ sarvaharo vidhātrā; bhaved yathā tadvad apāraṇīyaḥ
03,046.019 saṃjaya uvāca
03,046.019a yad etat kathitaṃ rājaṃs tvayā duryodhanaṃ prati
03,046.019c sarvam etad yathāttha tvaṃ naitan mithyā mahīpate
03,046.020a manyunā hi samāviṣṭāḥ pāṇḍavās te 'mitaujasaḥ
03,046.020c dṛṣṭvā kṛṣṇāṃ sabhāṃ nītāṃ dharmapatnīṃ yaśasvinīm
03,046.021a duḥśāsanasya tā vācaḥ śrutvā te dāruṇodayāḥ
03,046.021c karṇasya ca mahārāja na svapsyantīti me matiḥ
03,046.022a śrutaṃ hi te mahārāja yathā pārthena saṃyuge
03,046.022c ekādaśatanuḥ sthāṇur dhanuṣā paritoṣitaḥ
03,046.023a kairātaṃ veṣam āsthāya yodhayām āsa phalgunam
03,046.023c jijñāsuḥ sarvadeveśaḥ kapardī bhagavān svayam
03,046.023d*0196_01 lebhe pāśupataṃ cāpi paramāstraṃ mahādyutiḥ
03,046.024a tatrainaṃ lokapālās te darśayām āsur arjunam
03,046.024c astrahetoḥ parākrāntaṃ tapasā kauravarṣabham
03,046.025a naitad utsahate 'nyo hi labdhum anyatra phalgunāt
03,046.025c sākṣād darśanam eteṣām īśvarāṇāṃ naro bhuvi
03,046.026a maheśvareṇa yo rājan na jīrṇo grastamūrtimān
03,046.026c kas tam utsahate vīraṃ yuddhe jarayituṃ pumān
03,046.027a āsāditam idaṃ ghoraṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
03,046.027c draupadīṃ parikarṣadbhiḥ kopayadbhiś ca pāṇḍavān
03,046.028a yatra visphuramāṇoṣṭho bhīmaḥ prāha vaco mahat
03,046.028c dṛṣṭvā duryodhanenorū draupadyā darśitāv ubhau
03,046.029a ūrū bhetsyāmi te pāpa gadayā vajrakalpayā
03,046.029c trayodaśānāṃ varṣāṇām ante durdyūtadevinaḥ
03,046.030a sarve praharatāṃ śreṣṭhāḥ sarve cāmitatejasaḥ
03,046.030c sarve sarvāstravidvāṃso devair api sudurjayāḥ
03,046.031a manye manyusamuddhūtāḥ putrāṇāṃ tava saṃyuge
03,046.031c antaṃ pārthāḥ kariṣyanti vīryāmarṣasamanvitāḥ
03,046.032 dhṛtarāṣṭra uvāca
03,046.032a kiṃ kṛtaṃ sūta karṇena vadatā paruṣaṃ vacaḥ
03,046.032c paryāptaṃ vairam etāvad yat kṛṣṇā sā sabhāṃ gatā
03,046.033a apīdānīṃ mama sutās tiṣṭheran mandacetasaḥ
03,046.033c yeṣāṃ bhrātā gurur jyeṣṭho vinaye nāvatiṣṭhate
03,046.034a mamāpi vacanaṃ sūta na śuśrūṣati mandabhāk
03,046.034c dṛṣṭvā māṃ cakṣuṣā hīnaṃ nirviceṣṭam acetanam
03,046.035a ye cāsya sacivā mandāḥ karṇasaubalakādayaḥ
03,046.035c te 'py asya bhūyaso doṣān vardhayanti vicetasaḥ
03,046.036a svairamuktā api śarāḥ pārthenāmitatejasā
03,046.036c nirdaheyur mama sutān kiṃ punar manyuneritāḥ
03,046.037a pārthabāhubalotsṛṣṭā mahācāpaviniḥsṛtāḥ
03,046.037c divyāstramantramuditāḥ sādayeyuḥ surān api
03,046.038a yasya mantrī ca goptā ca suhṛc caiva janārdanaḥ
03,046.038c haris trailokyanāthaḥ sa kiṃ nu tasya na nirjitam
03,046.039a idaṃ ca sumahac citram arjunasyeha saṃjaya
03,046.039c mahādevena bāhubhyāṃ yat sameta iti śrutiḥ
03,046.040a pratyakṣaṃ sarvalokasya khāṇḍave yatkṛtaṃ purā
03,046.040c phalgunena sahāyārthe vahner dāmodareṇa ca
03,046.041a sarvathā nāsti me putraḥ sāmātyaḥ sahabāndhavaḥ
03,046.041c kruddhe pārthe ca bhīme ca vāsudeve ca sātvate
03,047.001 janamejaya uvāca
03,047.001a yad idaṃ śocitaṃ rājñā dhṛtarāṣṭreṇa vai mune
03,047.001c pravrājya pāṇḍavān vīrān sarvam etan nirarthakam
03,047.002a kathaṃ hi rājā putraṃ svam upekṣetālpacetasam
03,047.002c duryodhanaṃ pāṇḍuputrān kopayānaṃ mahārathān
03,047.003a kim āsīt pāṇḍuputrāṇāṃ vane bhojanam ucyatām
03,047.003c vāneyam atha vā kṛṣṭam etad ākhyātu me bhavān
03,047.004 vaiśaṃpāyana uvāca
03,047.004a vāneyaṃ ca mṛgāṃś caiva śuddhair bāṇair nipātitān
03,047.004c brāhmaṇānāṃ nivedyāgram abhuñjan puruṣarṣabhāḥ
03,047.005a tāṃs tu śūrān maheṣvāsāṃs tadā nivasato vane
03,047.005c anvayur brāhmaṇā rājan sāgnayo 'nagnayas tathā
03,047.006a brāhmaṇānāṃ sahasrāṇi snātakānāṃ mahātmanām
03,047.006c daśa mokṣavidāṃ tadvad yān bibharti yudhiṣṭhiraḥ
03,047.007a rurūn kṛṣṇamṛgāṃś caiva medhyāṃś cānyān vanecarān
03,047.007c bāṇair unmathya vidhivad brāhmaṇebhyo nyavedayat
03,047.008a na tatra kaś cid durvarṇo vyādhito vāpy adṛśyata
03,047.008c kṛśo vā durbalo vāpi dīno bhīto 'pi vā naraḥ
03,047.008d*0197_01 na tatrāvinayaḥ kaś cid adṛśyata tadā dvijaḥ
03,047.009a putrān iva priyāñ jñātīn bhrātṝn iva sahodarān
03,047.009c pupoṣa kauravaśreṣṭho dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
03,047.010a patīṃś ca draupadī sarvān dvijāṃś caiva yaśasvinī
03,047.010c māteva bhojayitvāgre śiṣṭam āhārayat tadā
03,047.011a prācīṃ rājā dakṣiṇāṃ bhīmaseno; yamau pratīcīm atha vāpy udīcīm
03,047.011c dhanurdharā māṃsahetor mṛgāṇāṃ; kṣayaṃ cakrur nityam evopagamya
03,047.012a tathā teṣāṃ vasatāṃ kāmyake vai; vihīnānām arjunenotsukānām
03,047.012c pañcaiva varṣāṇi tadā vyatīyur; adhīyatāṃ japatāṃ juhvatāṃ ca
03,048.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,048.001a sudīrgham uṣṇaṃ niḥśvasya dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
03,048.001c abravīt saṃjayaṃ sūtam āmantrya bharatarṣabha
03,048.001d*0198_01 teṣāṃ tac caritaṃ śrutvā manuṣyātītam adbhutam
03,048.001d*0198_02 cintāśokaparītātmā manyunābhipariplutaḥ
03,048.001d*0199_01 na rātrau na divā sūta śāntiṃ prāpnomi vai kṣaṇam
03,048.001d*0199_02 saṃcintya durnayaṃ ghoram atītaṃ dyūtajaṃ hi tat
03,048.001d*0199_03 teṣām asahyavīryāṇāṃ śauryaṃ dhairyaṃ dhṛtiṃ parām
03,048.001d*0199_04 anyonyam anurāgaṃ ca bhrātṝṇām atimānuṣam
03,048.002a devaputrau mahābhāgau devarājasamadyutī
03,048.002c nakulaḥ sahadevaś ca pāṇḍavau yuddhadurmadau
03,048.003a dṛḍhāyudhau dūrapātau yuddhe ca kṛtaniścayau
03,048.003c śīghrahastau dṛḍhakrodhau nityayuktau tarasvinau
03,048.004a bhīmārjunau purodhāya yadā tau raṇamūrdhani
03,048.004c sthāsyete siṃhavikrāntāv aśvināv iva duḥsahau
03,048.004e na śeṣam iha paśyāmi tadā sainyasya saṃjaya
03,048.005a tau hy apratirathau yuddhe devaputrau mahārathau
03,048.005c draupadyās taṃ parikleśaṃ na kṣaṃsyete tv amarṣiṇau
03,048.006a vṛṣṇayo vā maheṣvāsā pāñcālā vā mahaujasaḥ
03,048.006c yudhi satyābhisaṃdhena vāsudevena rakṣitāḥ
03,048.006e pradhakṣyanti raṇe pārthāḥ putrāṇāṃ mama vāhinīm
03,048.007a rāmakṛṣṇapraṇītānāṃ vṛṣṇīnāṃ sūtanandana
03,048.007c na śakyaḥ sahituṃ vegaḥ parvatair api saṃyuge
03,048.008a teṣāṃ madhye maheṣvāso bhīmo bhīmaparākramaḥ
03,048.008c śaikyayā vīraghātinyā gadayā vicariṣyati
03,048.009a tathā gāṇḍīvanirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ
03,048.009c gadāvegaṃ ca bhīmasya nālaṃ soḍhuṃ narādhipāḥ
03,048.010a tato 'haṃ suhṛdāṃ vāco duryodhanavaśānugaḥ
03,048.010c smaraṇīyāḥ smariṣyāmi mayā yā na kṛtāḥ purā
03,048.011 saṃjaya uvāca
03,048.011a vyatikramo 'yaṃ sumahāṃs tvayā rājann upekṣitaḥ
03,048.011c samarthenāpi yan mohāt putras te na nivāritaḥ
03,048.012a śrutvā hi nirjitān dyūte pāṇḍavān madhusūdanaḥ
03,048.012c tvaritaḥ kāmyake pārthān samabhāvayad acyutaḥ
03,048.013a drupadasya tathā putrā dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ
03,048.013c virāṭo dhṛṣṭaketuś ca kekayāś ca mahārathāḥ
03,048.014a taiś ca yat kathitaṃ tatra dṛṣṭvā pārthān parājitān
03,048.014c cāreṇa viditaṃ sarvaṃ tan mayā veditaṃ ca te
03,048.015a samāgamya vṛtas tatra pāṇḍavair madhusūdanaḥ
03,048.015c sārathye phalgunasyājau tathety āha ca tān hariḥ
03,048.016a amarṣito hi kṛṣṇo 'pi dṛṣṭvā pārthāṃs tathāgatān
03,048.016c kṛṣṇājinottarāsaṅgān abravīc ca yudhiṣṭhiram
03,048.017a yā sā samṛddhiḥ pārthānām indraprasthe babhūva ha
03,048.017c rājasūye mayā dṛṣṭā nṛpair anyaiḥ sudurlabhā
03,048.018a yatra sarvān mahīpālāñ śastratejobhayārditān
03,048.018c savaṅgāṅgān sapauṇḍroḍrān sacoladraviḍāndhakān
03,048.019a sāgarānūpagāṃś caiva ye ca pattanavāsinaḥ
03,048.019c siṃhalān barbarān mlecchān ye ca jāṅgalavāsinaḥ
03,048.020a paścimāni ca rājyāni śataśaḥ sāgarāntikān
03,048.020c pahlavān daradān sarvān kirātān yavanāñ śakān
03,048.021a hārahūṇāṃś ca cīnāṃś ca tukhārān saindhavāṃs tathā
03,048.021c jāguḍān ramaṭhān muṇḍān strīrājyān atha taṅgaṇān
03,048.022a ete cānye ca bahavo ye ca te bharatarṣabha
03,048.022b*0200_01 tāṃś cānyāṃś ca subahūn āhūtān bharatarṣabha
03,048.022c āgatān aham adrākṣaṃ yajñe te pariveṣakān
03,048.023a sā te samṛddhir yair āttā capalā pratisāriṇī
03,048.023c ādāya jīvitaṃ teṣām āhariṣyāmi tām aham
03,048.024a rāmeṇa saha kauravya bhīmārjunayamais tathā
03,048.024c akrūragadasāmbaiś ca pradyumnenāhukena ca
03,048.024e dhṛṣṭadyumnena vīreṇa śiśupālātmajena ca
03,048.025a duryodhanaṃ raṇe hatvā sadyaḥ karṇaṃ ca bhārata
03,048.025c duḥśāsanaṃ saubaleyaṃ yaś cānyaḥ pratiyotsyate
03,048.026a tatas tvaṃ hāstinapure bhrātṛbhiḥ sahito vasan
03,048.026c dhārtarāṣṭrīṃ śriyaṃ prāpya praśādhi pṛthivīm imām
03,048.027a athainam abravīd rājā tasmin vīrasamāgame
03,048.027c śṛṇvatsu teṣu sarveṣu dhṛṣṭadyumnamukheṣu ca
03,048.028a pratigṛhṇāmi te vācaṃ satyām etāṃ janārdana
03,048.028c amitrān me mahābāho sānubandhān haniṣyasi
03,048.029a varṣāt trayodaśād ūrdhvaṃ satyaṃ māṃ kuru keśava
03,048.029c pratijñāto vane vāso rājamadhye mayā hy ayam
03,048.030a tad dharmarājavacanaṃ pratiśrutya sabhāsadaḥ
03,048.030c dhṛṣṭadyumnapurogās te śamayām āsur añjasā
03,048.030e keśavaṃ madhurair vākyaiḥ kālayuktair amarṣitam
03,048.031a pāñcālīṃ cāhur akliṣṭāṃ vāsudevasya śṛṇvataḥ
03,048.031c duryodhanas tava krodhād devi tyakṣyati jīvitam
03,048.031e pratijānīma te satyaṃ mā śuco varavarṇini
03,048.032a ye sma te kupitāṃ kṛṣṇe dṛṣṭvā tvāṃ prāhasaṃs tadā
03,048.032c māṃsāni teṣāṃ khādanto hasiṣyanti mṛgadvijāḥ
03,048.033a pāsyanti rudhiraṃ teṣāṃ gṛdhrā gomāyavas tathā
03,048.033c uttamāṅgāni karṣanto yais tvaṃ kṛṣṭā sabhātale
03,048.034a teṣāṃ drakṣyasi pāñcāli gātrāṇi pṛthivītale
03,048.034c kravyādaiḥ kṛṣyamāṇāni bhakṣyamāṇāni cāsakṛt
03,048.035a parikliṣṭāsi yais tatra yaiś cāpi samupekṣitā
03,048.035c teṣām utkṛttaśirasāṃ bhūmiḥ pāsyati śoṇitam
03,048.036a evaṃ bahuvidhā vācas tadocuḥ puruṣarṣabhāḥ
03,048.036c sarve tejasvinaḥ śūrāḥ sarve cāhatalakṣaṇāḥ
03,048.037a te dharmarājena vṛtā varṣād ūrdhvaṃ trayodaśāt
03,048.037c puraskṛtyopayāsyanti vāsudevaṃ mahārathāḥ
03,048.038a rāmaś ca kṛṣṇaś ca dhanaṃjayaś ca; pradyumnasāmbau yuyudhānabhīmau
03,048.038c mādrīsutau kekayarājaputrāḥ; pāñcālaputrāḥ saha dharmarājñā
03,048.039a etān sarvāṃl lokavīrān ajeyān; mahātmanaḥ sānubandhān sasainyān
03,048.039c ko jīvitārthī samare pratyudīyāt; kruddhān siṃhān kesariṇo yathaiva
03,048.040 dhṛtarāṣṭra uvāca
03,048.040a yan mābravīd viduro dyūtakāle; tvaṃ pāṇḍavāñ jeṣyasi cen narendra
03,048.040c dhruvaṃ kurūṇām ayam antakālo; mahābhayo bhavitā śoṇitaughaḥ
03,048.041a manye tathā tad bhaviteti sūta; yathā kṣattā prāha vacaḥ purā mām
03,048.041c asaṃśayaṃ bhavitā yuddham etad; gate kāle pāṇḍavānāṃ yathoktam
03,049.001 janamejaya uvāca
03,049.001a astrahetor gate pārthe śakralokaṃ mahātmani
03,049.001c yudhiṣṭhiraprabhṛtayaḥ kim akurvanta pāṇḍavāḥ
03,049.002 vaiśaṃpāyana uvāca
03,049.002a astrahetor gate pārthe śakralokaṃ mahātmani
03,049.002c nyavasan kṛṣṇayā sārdhaṃ kāmyake puruṣarṣabhāḥ
03,049.003a tataḥ kadā cid ekānte vivikta iva śādvale
03,049.003c duḥkhārtā bharataśreṣṭhā niṣeduḥ saha kṛṣṇayā
03,049.003e dhanaṃjayaṃ śocamānāḥ sāśrukaṇṭhāḥ suduḥkhitāḥ
03,049.004a tad viyogād dhi tān sarvāñ śokaḥ samabhipupluve
03,049.004c dhanaṃjayaviyogāc ca rājyanāśāc ca duḥkhitāḥ
03,049.005a atha bhīmo mahābāhur yudhiṣṭhiram abhāṣata
03,049.005c nideśāt te mahārāja gato 'sau puruṣarṣabhaḥ
03,049.005e arjunaḥ pāṇḍuputrāṇāṃ yasmin prāṇāḥ pratiṣṭhitāḥ
03,049.006a yasmin vinaṣṭe pāñcālāḥ saha putrais tathā vayam
03,049.006c sātyakir vāsudevaś ca vinaśyeyur asaṃśayam
03,049.007a yo 'sau gacchati tejasvī bahūn kleśān acintayan
03,049.007c bhavanniyogād bībhatsus tato duḥkhataraṃ nu kim
03,049.008a yasya bāhū samāśritya vayaṃ sarve mahātmanaḥ
03,049.008c manyāmahe jitān ājau parān prāptāṃ ca medinīm
03,049.008d*0201_01 yasya prabhāvād dhi vayaṃ sabhāmadhye dhanuṣmataḥ
03,049.008d*0201_02 jitān manyāmahe sarvān dhārtarāṣṭrān sasaubalān
03,049.009a yasya prabhāvān na mayā sabhāmadhye dhanuṣmataḥ
03,049.009c nītā lokam amuṃ sarve dhārtarāṣṭrāḥ sasaubalāḥ
03,049.010a te vayaṃ bāhubalinaḥ krodham utthitam ātmanaḥ
03,049.010c sahāmahe bhavanmūlaṃ vāsudevena pālitāḥ
03,049.011a vayaṃ hi saha kṛṣṇena hatvā karṇamukhān parān
03,049.011c svabāhuvijitāṃ kṛtsnāṃ praśāsema vasuṃdharām
03,049.012a bhavato dyūtadoṣeṇa sarve vayam upaplutāḥ
03,049.012c ahīnapauruṣā rājan balibhir balavattamāḥ
03,049.013a kṣātraṃ dharmaṃ mahārāja samavekṣitum arhasi
03,049.013c na hi dharmo mahārāja kṣatriyasya vanāśrayaḥ
03,049.013e rājyam eva paraṃ dharmaṃ kṣatriyasya vidur budhāḥ
03,049.014a sa kṣatradharmavid rājan mā dharmyān nīnaśaḥ pathaḥ
03,049.014c prāg dvādaśa samā rājan dhārtarāṣṭrān nihanmahi
03,049.014c*0202_01 **** **** hṛdayena vicintyatām
03,049.014c*0202_02 tad uttiṣṭha mahābāho
03,049.015a nivartya ca vanāt pārtham ānāyya ca janārdanam
03,049.015c vyūḍhānīkān mahārāja javenaiva mahāhave
03,049.015e dhārtarāṣṭrān amuṃ lokaṃ gamayāmi viśāṃ pate
03,049.016a sarvān ahaṃ haniṣyāmi dhārtarāṣṭrān sasaubalān
03,049.016c duryodhanaṃ ca karṇaṃ ca yo vānyaḥ pratiyotsyate
03,049.017a mayā praśamite paścāt tvam eṣyasi vanāt punaḥ
03,049.017c evaṃ kṛte na te doṣo bhaviṣyati viśāṃ pate
03,049.018a yajñaiś ca vividhais tāta kṛtaṃ pāpam ariṃdama
03,049.018c avadhūya mahārāja gacchema svargam uttamam
03,049.019a evam etad bhaved rājan yadi rājā na bāliśaḥ
03,049.019c asmākaṃ dīrghasūtraḥ syād bhavān dharmaparāyaṇaḥ
03,049.020a nikṛtyā nikṛtiprajñā hantavyā iti niścayaḥ
03,049.020c na hi naikṛtikaṃ hatvā nikṛtyā pāpam ucyate
03,049.021a tathā bhārata dharmeṣu dharmajñair iha dṛśyate
03,049.021c ahorātraṃ mahārāja tulyaṃ saṃvatsareṇa hi
03,049.022a tathaiva vedavacanaṃ śrūyate nityadā vibho
03,049.022c saṃvatsaro mahārāja pūrṇo bhavati kṛcchrataḥ
03,049.023a yadi vedāḥ pramāṇaṃ te divasād ūrdhvam acyuta
03,049.023c trayodaśa samāḥ kālo jñāyatāṃ pariniṣṭhitaḥ
03,049.024a kālo duryodhanaṃ hantuṃ sānubandham ariṃdama
03,049.024c ekāgrāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ purā rājan karoti saḥ
03,049.024d@007_0001 dyūtapriyeṇa rājendra kṛtaṃ tad bhavatā tathā
03,049.024d@007_0002 prāyeṇājñātacaryāyāṃ vayaṃ sarve nipātitāḥ
03,049.024d@007_0003 na taṃ deśaṃ prapaśyāmi yatra so 'smān sudurjanaḥ
03,049.024d@007_0004 na vijñāsyati duṣṭātmā cārair iti suyodhanaḥ
03,049.024d@007_0005 adhigamya ca sarvān no vanavāsam imaṃ tataḥ
03,049.024d@007_0006 pravrājayiṣyati punar nikṛtyādhamapūruṣaḥ
03,049.024d@007_0007 yady asmān abhigaccheta pāpaḥ sa hi kathaṃ cana
03,049.024d@007_0008 ajñātacaryām uttīrṇān dṛṣṭvā ca punar āhvayet
03,049.024d@007_0009 dyūtena te mahārāja punar dyūtam avartata
03,049.024d@007_0010 bhavāṃś ca punar āhūto dyūtenaivāpaneṣyati
03,049.024d@007_0011 sa tathākṣeṣu kuśalo niścito gatacetanaḥ
03,049.024d@007_0012 cariṣyasi mahārāja vaneṣu vasatīḥ punaḥ
03,049.024d@007_0013 yady asmān sumahārāja kṛpaṇān kartum arhasi
03,049.024d@007_0014 yāvajjīvam avekṣasva vedadharmāṃś ca kṛtsnaśaḥ
03,049.024d@007_0015 nikṛtyā nikṛtiprajñā hantavyā iti niścayaḥ
03,049.024d@007_0016 anujñātas tvayā gatvā yāvacchakti suyodhanam
03,049.024d@007_0017 yathaiva kakṣam utsṛṣṭo dahed anilasārathiḥ
03,049.024d@007_0018 haniṣyāmi tathā mandam anujānātu no bhavān
03,049.025a evaṃ bruvāṇaṃ bhīmaṃ tu dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
03,049.025c uvāca sāntvayan rājā mūrdhny upāghrāya pāṇḍavam
03,049.026a asaṃśayaṃ mahābāho haniṣyasi suyodhanam
03,049.026c varṣāt trayodaśād ūrdhvaṃ saha gāṇḍīvadhanvanā
03,049.027a yac ca mā bhāṣase pārtha prāptaḥ kāla iti prabho
03,049.027c anṛtaṃ notsahe vaktuṃ na hy etan mayi vidyate
03,049.028a antareṇāpi kaunteya nikṛtiṃ pāpaniścayam
03,049.028c hantā tvam asi durdharṣa sānubandhaṃ suyodhanam
03,049.029a evaṃ bruvati bhīmaṃ tu dharmarāje yudhiṣṭhire
03,049.029c ājagāma mahābhāgo bṛhadaśvo mahān ṛṣiḥ
03,049.030a tam abhiprekṣya dharmātmā saṃprāptaṃ dharmacāriṇam
03,049.030c śāstravan madhuparkeṇa pūjayām āsa dharmarāṭ
03,049.031a āśvastaṃ cainam āsīnam upāsīno yudhiṣṭhiraḥ
03,049.031c abhiprekṣya mahābāhuḥ kṛpaṇaṃ bahv abhāṣata
03,049.032a akṣadyūtena bhagavan dhanaṃ rājyaṃ ca me hṛtam
03,049.032c āhūya nikṛtiprajñaiḥ kitavair akṣakovidaiḥ
03,049.033a anakṣajñasya hi sato nikṛtyā pāpaniścayaiḥ
03,049.033c bhāryā ca me sabhāṃ nītā prāṇebhyo 'pi garīyasī
03,049.033d*0203_01 punar dyūtena māṃ jitvā vanavāsaṃ sudāruṇam
03,049.033d*0203_02 prāvrājayan mahāraṇyam ajinaiḥ parivāritam
03,049.033d*0203_03 ahaṃ vane durvasatīr vasan paramaduḥkhitaḥ
03,049.033d*0203_04 akṣadyūtādhikāre ca giraḥ śṛṇvan sudāruṇāḥ
03,049.033d*0203_05 ārtānāṃ suhṛdāṃ vāco dyūtaprabhṛti śaṃsatām
03,049.033d*0203_06 ahaṃ hṛdi śritāḥ smṛtvā sarvarātrīr vicintayan
03,049.033d*0203_07 yasmiṃś caiva samastānāṃ prāṇā gāṇḍīvadhanvani
03,049.033d*0203_08 vinā mahātmanā tena gatasattva ivābhavam
03,049.033d*0203_09 kadā drakṣyāmi bībhatsuṃ kṛtāstraṃ punar āgatam
03,049.033d*0203_10 priyavādinam akṣudraṃ dayāyuktam atandritam
03,049.033d*0204_01 iti sarve maheṣvāsaṃ cintayānā dhanaṃjayam
03,049.033d*0204_02 anena tu viṣaṇṇo 'haṃ kāraṇena sahānujaḥ
03,049.033d*0204_03 vanavāsān nivṛttaṃ māṃ punas te pāpabuddhayaḥ
03,049.033d*0204_04 jayantaḥ prīyamāṇā vai devane bhrātṛbhiḥ saha
03,049.033d*0204_05 dyūtenaivāhvayiṣyanti balād akṣeṣu tadvidaḥ
03,049.033d*0204_06 āhūtaś ca punar dyūte nāsmi śakto nivartitum
03,049.033d*0204_07 paṇe ca mama nāsty arthaṃ vidyate vasu kiṃ cana
03,049.033d*0204_08 etat sarvam anudhyāyaṃś cintayāno divāniśam
03,049.033d*0204_09 na matto duḥkhitataraḥ pumān astīha kaś cana
03,049.034a asti rājā mayā kaś cid alpabhāgyataro bhuvi
03,049.034c bhavatā dṛṣṭapūrvo vā śrutapūrvo 'pi vā bhavet
03,049.034e na matto duḥkhitataraḥ pumān astīti me matiḥ
03,049.034f*0205_01 alpabhāgyataro vāpi kaś cid asti mahāmune
03,049.034f*0206_01 iti bruvāṇaṃ rājānaṃ bṛhadaśvo 'bravīn muniḥ
03,049.034f*0207_01 evaṃ bruvantaṃ duḥkhārtam uvāca bhagavān ṛṣiḥ
03,049.034f*0207_02 śokaṃ vyapanudan rājño dharmarājasya dhīmataḥ
03,049.035 bṛhadaśva uvāca
03,049.035a yad bravīṣi mahārāja na matto vidyate kva cit
03,049.035c alpabhāgyataraḥ kaś cit pumān astīti pāṇḍava
03,049.035d*0208_01 na viṣāde manaḥ kāryaṃ tvayā buddhimatāṃ vara
03,049.035d*0208_02 āgamiṣyati bībhatsur amitrāṃś ca vijeṣyate
03,049.036a atra te kathayiṣyāmi yadi śuśrūṣase 'nagha
03,049.036c yas tvatto duḥkhitataro rājāsīt pṛthivīpate
03,049.037 vaiśaṃpāyana uvāca
03,049.037a athainam abravīd rājā bravītu bhagavān iti
03,049.037c imām avasthāṃ saṃprāptaṃ śrotum icchāmi pārthivam
03,049.038 bṛhadaśva uvāca
03,049.038a śṛṇu rājann avahitaḥ saha bhrātṛbhir acyuta
03,049.038c yas tvatto duḥkhitataro rājāsīt pṛthivīpate
03,049.039a niṣadheṣu mahīpālo vīrasena iti sma ha
03,049.039c tasya putro 'bhavan nāmnā nalo dharmārthadarśivān
03,049.040a sa nikṛtyā jito rājā puṣkareṇeti naḥ śrutam
03,049.040c vanavāsam aduḥkhārho bhāryayā nyavasat saha
03,049.041a na tasyāśvo na ca ratho na bhrātā na ca bāndhavāḥ
03,049.041c vane nivasato rājañ śiṣyante sma kadā cana
03,049.042a bhavān hi saṃvṛto vīrair bhrātṛbhir devasaṃmitaiḥ
03,049.042c brahmakalpair dvijāgryaiś ca tasmān nārhasi śocitum
03,049.043 yudhiṣṭhira uvāca
03,049.043a vistareṇāham icchāmi nalasya sumahātmanaḥ
03,049.043c caritaṃ vadatāṃ śreṣṭha tan mamākhyātum arhasi
03,050.001 bṛhadaśva uvāca
03,050.001a āsīd rājā nalo nāma vīrasenasuto balī
03,050.001c upapanno guṇair iṣṭai rūpavān aśvakovidaḥ
03,050.001d*0209_01 yajvā dānapatir dakṣaḥ sadā śīlapuraskṛtaḥ
03,050.002a atiṣṭhan manujendrāṇāṃ mūrdhni devapatir yathā
03,050.002c upary upari sarveṣām āditya iva tejasā
03,050.003a brahmaṇyo vedavic chūro niṣadheṣu mahīpatiḥ
03,050.003c akṣapriyaḥ satyavādī mahān akṣauhiṇīpatiḥ
03,050.004a īpsito varanārīṇām udāraḥ saṃyatendriyaḥ
03,050.004c rakṣitā dhanvināṃ śreṣṭhaḥ sākṣād iva manuḥ svayam
03,050.005a tathaivāsīd vidarbheṣu bhīmo bhīmaparākramaḥ
03,050.005c śūraḥ sarvaguṇair yuktaḥ prajākāmaḥ sa cāprajaḥ
03,050.006a sa prajārthe paraṃ yatnam akarot susamāhitaḥ
03,050.006c tam abhyagacchad brahmarṣir damano nāma bhārata
03,050.007a taṃ sa bhīmaḥ prajākāmas toṣayām āsa dharmavit
03,050.007c mahiṣyā saha rājendra satkāreṇa suvarcasam
03,050.008a tasmai prasanno damanaḥ sabhāryāya varaṃ dadau
03,050.008c kanyāratnaṃ kumārāṃś ca trīn udārān mahāyaśāḥ
03,050.009a damayantīṃ damaṃ dāntaṃ damanaṃ ca suvarcasam
03,050.009c upapannān guṇaiḥ sarvair bhīmān bhīmaparākramān
03,050.010a damayantī tu rūpeṇa tejasā yaśasā śriyā
03,050.010c saubhāgyena ca lokeṣu yaśaḥ prāpa sumadhyamā
03,050.011a atha tāṃ vayasi prāpte dāsīnāṃ samalaṃkṛtam
03,050.011c śataṃ sakhīnāṃ ca tathā paryupāste śacīm iva
03,050.012a tatra sma bhrājate bhaimī sarvābharaṇabhūṣitā
03,050.012c sakhīmadhye 'navadyāṅgī vidyut saudāminī yathā
03,050.012e atīva rūpasaṃpannā śrīr ivāyatalocanā
03,050.013a na deveṣu na yakṣeṣu tādṛg rūpavatī kva cit
03,050.013c mānuṣeṣv api cānyeṣu dṛṣṭapūrvā na ca śrutā
03,050.013e cittapramāthinī bālā devānām api sundarī
03,050.014a nalaś ca naraśārdūlo rūpeṇāpratimo bhuvi
03,050.014c kandarpa iva rūpeṇa mūrtimān abhavat svayam
03,050.015a tasyāḥ samīpe tu nalaṃ praśaśaṃsuḥ kutūhalāt
03,050.015c naiṣadhasya samīpe tu damayantīṃ punaḥ punaḥ
03,050.016a tayor adṛṣṭakāmo 'bhūc chṛṇvatoḥ satataṃ guṇān
03,050.016c anyonyaṃ prati kaunteya sa vyavardhata hṛcchayaḥ
03,050.017a aśaknuvan nalaḥ kāmaṃ tadā dhārayituṃ hṛdā
03,050.017c antaḥpurasamīpasthe vana āste rahogataḥ
03,050.017d*0210_01 kasya cit tv atha kālasya nalaḥ pārthivasattamaḥ
03,050.018a sa dadarśa tadā haṃsāñ jātarūpaparicchadān
03,050.018c vane vicaratāṃ teṣām ekaṃ jagrāha pakṣiṇam
03,050.019a tato 'ntarikṣago vācaṃ vyājahāra tadā nalam
03,050.019c na hantavyo 'smi te rājan kariṣyāmi hi te priyam
03,050.020a damayantīsakāśe tvāṃ kathayiṣyāmi naiṣadha
03,050.020c yathā tvad anyaṃ puruṣaṃ na sā maṃsyati karhi cit
03,050.020d*0211_01 tava caiva yathā bhāryā bhaviṣyati tathānagha
03,050.020d*0211_02 vidhāsyāmi naravyāghra so 'nujānātu mā bhavān
03,050.021a evam uktas tato haṃsam utsasarja mahīpatiḥ
03,050.021c te tu haṃsāḥ samutpatya vidarbhān agamaṃs tataḥ
03,050.022a vidarbhanagarīṃ gatvā damayantyās tadāntike
03,050.022c nipetus te garutmantaḥ sā dadarśātha tān khagān
03,050.023a sā tān adbhutarūpān vai dṛṣṭvā sakhigaṇāvṛtā
03,050.023c hṛṣṭā grahītuṃ khagamāṃs tvaramāṇopacakrame
03,050.024a atha haṃsā visasṛpuḥ sarvataḥ pramadāvane
03,050.024c ekaikaśas tataḥ kanyās tān haṃsān samupādravan
03,050.025a damayantī tu yaṃ haṃsaṃ samupādhāvad antike
03,050.025c sa mānuṣīṃ giraṃ kṛtvā damayantīm athābravīt
03,050.026a damayanti nalo nāma niṣadheṣu mahīpatiḥ
03,050.026c aśvinoḥ sadṛśo rūpe na samās tasya mānuṣāḥ
03,050.027a tasya vai yadi bhāryā tvaṃ bhavethā varavarṇini
03,050.027c saphalaṃ te bhavej janma rūpaṃ cedaṃ sumadhyame
03,050.028a vayaṃ hi devagandharvamanuṣyoragarākṣasān
03,050.028c dṛṣṭavanto na cāsmābhir dṛṣṭapūrvas tathāvidhaḥ
03,050.029a tvaṃ cāpi ratnaṃ nārīṇāṃ nareṣu ca nalo varaḥ
03,050.029c viśiṣṭāyā viśiṣṭena saṃgamo guṇavān bhavet
03,050.030a evam uktā tu haṃsena damayantī viśāṃ pate
03,050.030c abravīt tatra taṃ haṃsaṃ tam apy evaṃ nalaṃ vada
03,050.031a tathety uktvāṇḍajaḥ kanyāṃ vaidarbhasya viśāṃ pate
03,050.031c punar āgamya niṣadhān nale sarvaṃ nyavedayat
03,050.031d*0212_01 vayaṃ hi devagandharvāḥ śaptāś cendreṇa kāraṇāt
03,050.031d*0212_02 asmān saṃspṛśya pāṇibhyāṃ yathā mokṣe vrajāmahe
03,050.031d*0212_03 evam uktas tato haṃsān pramamajjātha naiṣadhaḥ
03,050.031d*0212_04 naiṣadhena tu saṃspṛṣṭā indralokaṃ punar gatāḥ
03,051.001 bṛhadaśva uvāca
03,051.001a damayantī tu tac chrutvā vaco haṃsasya bhārata
03,051.001c tadā prabhṛti nasvasthā nalaṃ prati babhūva sā
03,051.002a tataś cintāparā dīnā vivarṇavadanā kṛśā
03,051.002c babhūva damayantī tu niḥśvāsaparamā tadā
03,051.003a ūrdhvadṛṣṭir dhyānaparā babhūvonmattadarśanā
03,051.003b*0213_01 pāṇḍuvarṇā kṣaṇenātha hṛcchayāviṣṭacetanā
03,051.003c na śayyāsanabhogeṣu ratiṃ vindati karhi cit
03,051.004a na naktaṃ na divā śete hā heti vadatī muhuḥ
03,051.004c tām asvasthāṃ tadākārāṃ sakhyas tā jajñur iṅgitaiḥ
03,051.005a tato vidarbhapataye damayantyāḥ sakhīgaṇaḥ
03,051.005c nyavedayata nasvasthāṃ damayantīṃ nareśvara
03,051.006a tac chrutvā nṛpatir bhīmo damayantīsakhīgaṇāt
03,051.006c cintayām āsa tat kāryaṃ sumahat svāṃ sutāṃ prati
03,051.006d*0214_01 kimarthaṃ duhitā me 'dya nātisvastheva lakṣyate
03,051.007a sa samīkṣya mahīpālaḥ svāṃ sutāṃ prāptayauvanām
03,051.007c apaśyad ātmanaḥ kāryaṃ damayantyāḥ svayaṃvaram
03,051.008a sa saṃnipātayām āsa mahīpālān viśāṃ pate
03,051.008c anubhūyatām ayaṃ vīrāḥ svayaṃvara iti prabho
03,051.009a śrutvā tu pārthivāḥ sarve damayantyāḥ svayaṃvaram
03,051.009c abhijagmus tadā bhīmaṃ rājāno bhīmaśāsanāt
03,051.010a hastyaśvarathaghoṣeṇa nādayanto vasuṃdharām
03,051.010c vicitramālyābharaṇair balair dṛśyaiḥ svalaṃkṛtaiḥ
03,051.010d*0215_01 teṣāṃ bhīmo mahābāhuḥ pārthivānāṃ mahātmanām
03,051.010d*0215_02 yathārham akarot pūjāṃ te 'vasaṃs tatra pūjitāḥ
03,051.011a etasminn eva kāle tu purāṇāv ṛṣisattamau
03,051.011c aṭamānau mahātmānāv indralokam ito gatau
03,051.012a nāradaḥ parvataś caiva mahātmānau mahāvratau
03,051.012c devarājasya bhavanaṃ viviśāte supūjitau
03,051.013a tāv arcitvā sahasrākṣas tataḥ kuśalam avyayam
03,051.013c papracchānāmayaṃ cāpi tayoḥ sarvagataṃ vibhuḥ
03,051.014 nārada uvāca
03,051.014a āvayoḥ kuśalaṃ deva sarvatragatam īśvara
03,051.014c loke ca maghavan kṛtsne nṛpāḥ kuśalino vibho
03,051.015 bṛhadaśva uvāca
03,051.015a nāradasya vacaḥ śrutvā papraccha balavṛtrahā
03,051.015c dharmajñāḥ pṛthivīpālās tyaktajīvitayodhinaḥ
03,051.016a śastreṇa nidhanaṃ kāle ye gacchanty aparāṅmukhāḥ
03,051.016c ayaṃ loko 'kṣayas teṣāṃ yathaiva mama kāmadhuk
03,051.017a kva nu te kṣatriyāḥ śūrā na hi paśyāmi tān aham
03,051.017c āgacchato mahīpālān atithīn dayitān mama
03,051.018a evam uktas tu śakreṇa nāradaḥ pratyabhāṣata
03,051.018c śṛṇu me bhagavan yena na dṛśyante mahīkṣitaḥ
03,051.019a vidarbharājaduhitā damayantīti viśrutā
03,051.019c rūpeṇa samatikrāntā pṛthivyāṃ sarvayoṣitaḥ
03,051.020a tasyāḥ svayaṃvaraḥ śakra bhavitā nacirād iva
03,051.020c tatra gacchanti rājāno rājaputrāś ca sarvaśaḥ
03,051.021a tāṃ ratnabhūtāṃ lokasya prārthayanto mahīkṣitaḥ
03,051.021c kāṅkṣanti sma viśeṣeṇa balavṛtraniṣūdana
03,051.022a etasmin kathyamāne tu lokapālāś ca sāgnikāḥ
03,051.022c ājagmur devarājasya samīpam amarottamāḥ
03,051.023a tatas tac chuśruvuḥ sarve nāradasya vaco mahat
03,051.023c śrutvā caivābruvan hṛṣṭā gacchāmo vayam apy uta
03,051.024a tataḥ sarve mahārāja sagaṇāḥ sahavāhanāḥ
03,051.024c vidarbhān abhito jagmur yatra sarve mahīkṣitaḥ
03,051.025a nalo 'pi rājā kaunteya śrutvā rājñāṃ samāgamam
03,051.025c abhyagacchad adīnātmā damayantīm anuvrataḥ
03,051.026a atha devāḥ pathi nalaṃ dadṛśur bhūtale sthitam
03,051.026c sākṣād iva sthitaṃ mūrtyā manmathaṃ rūpasaṃpadā
03,051.027a taṃ dṛṣṭvā lokapālās te bhrājamānaṃ yathā ravim
03,051.027c tasthur vigatasaṃkalpā vismitā rūpasaṃpadā
03,051.028a tato 'ntarikṣe viṣṭabhya vimānāni divaukasaḥ
03,051.028c abruvan naiṣadhaṃ rājann avatīrya nabhastalāt
03,051.029a bho bho naiṣadha rājendra nala satyavrato bhavān
03,051.029c asmākaṃ kuru sāhāyyaṃ dūto bhava narottama
03,052.001 bṛhadaśva uvāca
03,052.001a tebhyaḥ pratijñāya nalaḥ kariṣya iti bhārata
03,052.001c athainān paripapraccha kṛtāñjalir avasthitaḥ
03,052.002a ke vai bhavantaḥ kaś cāsau yasyāhaṃ dūta īpsitaḥ
03,052.002c kiṃ ca tatra mayā kāryaṃ kathayadhvaṃ yathātatham
03,052.003a evam ukte naiṣadhena maghavān pratyabhāṣata
03,052.003c amarān vai nibodhāsmān damayantyartham āgatān
03,052.004a aham indro 'yam agniś ca tathaivāyam apāṃpatiḥ
03,052.004c śarīrāntakaro nṝṇāṃ yamo 'yam api pārthiva
03,052.005a sa vai tvam āgatān asmān damayantyai nivedaya
03,052.005c lokapālāḥ sahendrās tvāṃ samāyānti didṛkṣavaḥ
03,052.006a prāptum icchanti devās tvāṃ śakro 'gnir varuṇo yamaḥ
03,052.006c teṣām anyatamaṃ devaṃ patitve varayasva ha
03,052.007a evam uktaḥ sa śakreṇa nalaḥ prāñjalir abravīt
03,052.007c ekārthasamavetaṃ māṃ na preṣayitum arhatha
03,052.007d*0216_01 kathaṃ tu jātasaṃkalpaḥ striyam utsahate pumān
03,052.007d*0216_02 parārtham īdṛśaṃ vaktuṃ tat kṣamantu maheśvarāḥ
03,052.007d*0217_01 evam ukto naiṣadhena maghavān punar abravīt
03,052.008 devā ūcuḥ
03,052.008a kariṣya iti saṃśrutya pūrvam asmāsu naiṣadha
03,052.008c na kariṣyasi kasmāt tvaṃ vraja naiṣadha māciram
03,052.008d*0218_01 sa vai tvam āgatān asmān damayantyai nivedaya
03,052.008d*0218_02 śreyasā yokṣyase hi tvaṃ kurvann amaraśāsanam
03,052.009 bṛhadaśva uvāca
03,052.009a evam uktaḥ sa devais tair naiṣadhaḥ punar abravīt
03,052.009c surakṣitāni veśmāni praveṣṭuṃ katham utsahe
03,052.009d*0219_01 asmākaṃ māyayā channas tvaṃ pravekṣyasi niścayam
03,052.009d*0219_02 iti śakro naiṣadhaṃ taṃ punar evābhyabhāṣata
03,052.010a pravekṣyasīti taṃ śakraḥ punar evābhyabhāṣata
03,052.010c jagāma sa tathety uktvā damayantyā niveśanam
03,052.011a dadarśa tatra vaidarbhīṃ sakhīgaṇasamāvṛtām
03,052.011c dedīpyamānāṃ vapuṣā śriyā ca varavarṇinīm
03,052.012a atīva sukumārāṅgīṃ tanumadhyāṃ sulocanām
03,052.012c ākṣipantīm iva ca bhāḥ śaśinaḥ svena tejasā
03,052.013a tasya dṛṣṭvaiva vavṛdhe kāmas tāṃ cāruhāsinīm
03,052.013c satyaṃ cikīrṣamāṇas tu dhārayām āsa hṛcchayam
03,052.014a tatas tā naiṣadhaṃ dṛṣṭvā saṃbhrāntāḥ paramāṅganāḥ
03,052.014c āsanebhyaḥ samutpetus tejasā tasya dharṣitāḥ
03,052.015a praśaśaṃsuś ca suprītā nalaṃ tā vismayānvitāḥ
03,052.015c na cainam abhyabhāṣanta manobhis tv abhyacintayan
03,052.016a aho rūpam aho kāntir aho dhairyaṃ mahātmanaḥ
03,052.016c ko 'yaṃ devo nu yakṣo nu gandharvo nu bhaviṣyati
03,052.017a na tv enaṃ śaknuvanti sma vyāhartum api kiṃ cana
03,052.017c tejasā dharṣitāḥ sarvā lajjāvatyo varāṅganāḥ
03,052.018a athainaṃ smayamāneva smitapūrvābhibhāṣiṇī
03,052.018c damayantī nalaṃ vīram abhyabhāṣata vismitā
03,052.019a kas tvaṃ sarvānavadyāṅga mama hṛcchayavardhana
03,052.019c prāpto 'sy amaravad vīra jñātum icchāmi te 'nagha
03,052.020a katham āgamanaṃ ceha kathaṃ cāsi na lakṣitaḥ
03,052.020c surakṣitaṃ hi me veśma rājā caivograśāsanaḥ
03,052.021a evam uktas tu vaidarbhyā nalas tāṃ pratyuvāca ha
03,052.021c nalaṃ māṃ viddhi kalyāṇi devadūtam ihāgatam
03,052.022a devās tvāṃ prāptum icchanti śakro 'gnir varuṇo yamaḥ
03,052.022c teṣām anyatamaṃ devaṃ patiṃ varaya śobhane
03,052.023a teṣām eva prabhāvena praviṣṭo 'ham alakṣitaḥ
03,052.023c praviśantaṃ hi māṃ kaś cin nāpaśyan nāpy avārayat
03,052.024a etadartham ahaṃ bhadre preṣitaḥ surasattamaiḥ
03,052.024c etac chrutvā śubhe buddhiṃ prakuruṣva yathecchasi
03,053.001 bṛhadaśva uvāca
03,053.001a sā namaskṛtya devebhyaḥ prahasya nalam abravīt
03,053.001c praṇayasva yathāśraddhaṃ rājan kiṃ karavāṇi te
03,053.002a ahaṃ caiva hi yac cānyan mamāsti vasu kiṃ cana
03,053.002c sarvaṃ tat tava viśrabdhaṃ kuru praṇayam īśvara
03,053.003a haṃsānāṃ vacanaṃ yat tat tan māṃ dahati pārthiva
03,053.003c tvatkṛte hi mayā vīra rājānaḥ saṃnipātitāḥ
03,053.004a yadi ced bhajamānāṃ māṃ pratyākhyāsyasi mānada
03,053.004c viṣam agniṃ jalaṃ rajjum āsthāsye tava kāraṇāt
03,053.005a evam uktas tu vaidarbhyā nalas tāṃ pratyuvāca ha
03,053.005c tiṣṭhatsu lokapāleṣu kathaṃ mānuṣam icchasi
03,053.006a yeṣām ahaṃ lokakṛtām īśvarāṇāṃ mahātmanām
03,053.006c na pādarajasā tulyo manas te teṣu vartatām
03,053.007a vipriyaṃ hy ācaran martyo devānāṃ mṛtyum ṛcchati
03,053.007c trāhi mām anavadyāṅgi varayasva surottamān
03,053.007d@008_0001 virajāṃsi ca vāsāṃsi divyāś citrāḥ srajas tathā
03,053.007d@008_0002 bhūṣaṇāni tu mukhyāni devān prāpya tu bhuṅkṣva vai
03,053.007d@008_0003 ya imāṃ pṛthivīṃ kṛtsnāṃ saṃkṣipya grasate punaḥ
03,053.007d@008_0004 hutāśam īśaṃ devānāṃ kā taṃ na varayet patim
03,053.007d@008_0005 yasya daṇḍabhayāt sarve bhūtagrāmāḥ samāgatāḥ
03,053.007d@008_0006 dharmam evānurudhyanti kā taṃ na varayet patim
03,053.007d@008_0007 dharmātmānaṃ mahātmānaṃ daityadānavamardanam
03,053.007d@008_0008 mahendraṃ sarvadevānāṃ kā taṃ na varayet patim
03,053.007d@008_0009 kriyatām aviśaṅkena manasā yadi manyase
03,053.007d@008_0010 varuṇaṃ lokapālānāṃ suhṛdvākyam idaṃ śṛṇu
03,053.007d@008_0011 naiṣadhenaivam uktā sā damayantī vaco 'bravīt
03,053.007d@008_0012 samāplutābhyāṃ netrābhyāṃ śokajenātha vāriṇā
03,053.007d@008_0013 devebhyo 'haṃ namaskṛtya sarvebhyaḥ pṛthivīpate
03,053.007d@008_0014 vṛṇe tvām eva bhartāraṃ satyam etad bravīmi te
03,053.007d@008_0015 tām uvāca tato rājā vepamānāṃ kṛtāñjalim
03,053.007d@008_0016 dautyenāgatya kalyāṇi tathā bhadre vidhīyatām
03,053.007d@008_0017 kathaṃ hy ahaṃ pratiśrutya devatānāṃ viśeṣataḥ
03,053.007d@008_0018 parārthe yatnam ārabhya kathaṃ svārtham ihotsahe
03,053.007d@008_0019 eṣa dharmo yadi svārtho mamāpi bhavitā tataḥ
03,053.007d@008_0020 evaṃ svārthaṃ kariṣyāmi tathā bhadre vidhīyatām
03,053.008a tato bāṣpakalāṃ vācaṃ damayantī śucismitā
03,053.008c pravyāharantī śanakair nalaṃ rājānam abravīt
03,053.009a asty upāyo mayā dṛṣṭo nirapāyo nareśvara
03,053.009c yena doṣo na bhavitā tava rājan kathaṃ cana
03,053.010a tvaṃ caiva hi naraśreṣṭha devāś cāgnipurogamāḥ
03,053.010c āyāntu sahitāḥ sarve mama yatra svayaṃvaraḥ
03,053.011a tato 'haṃ lokapālānāṃ saṃnidhau tvāṃ nareśvara
03,053.011c varayiṣye naravyāghra naivaṃ doṣo bhaviṣyati
03,053.012a evam uktas tu vaidarbhyā nalo rājā viśāṃ pate
03,053.012c ājagāma punas tatra yatra devāḥ samāgatāḥ
03,053.013a tam apaśyaṃs tathāyāntaṃ lokapālāḥ saheśvarāḥ
03,053.013c dṛṣṭvā cainaṃ tato 'pṛcchan vṛttāntaṃ sarvam eva tat
03,053.014 devā ūcuḥ
03,053.014a kaccid dṛṣṭā tvayā rājan damayantī śucismitā
03,053.014c kim abravīc ca naḥ sarvān vada bhūmipate 'nagha
03,053.015 nala uvāca
03,053.015a bhavadbhir aham ādiṣṭo damayantyā niveśanam
03,053.015c praviṣṭaḥ sumahākakṣyaṃ daṇḍibhiḥ sthavirair vṛtam
03,053.016a praviśantaṃ ca māṃ tatra na kaś cid dṛṣṭavān naraḥ
03,053.016c ṛte tāṃ pārthivasutāṃ bhavatām eva tejasā
03,053.017a sakhyaś cāsyā mayā dṛṣṭās tābhiś cāpy upalakṣitaḥ
03,053.017c vismitāś cābhavan dṛṣṭvā sarvā māṃ vibudheśvarāḥ
03,053.018a varṇyamāneṣu ca mayā bhavatsu rucirānanā
03,053.018c mām eva gatasaṃkalpā vṛṇīte surasattamāḥ
03,053.019a abravīc caiva māṃ bālā āyāntu sahitāḥ surāḥ
03,053.019c tvayā saha naraśreṣṭha mama yatra svayaṃvaraḥ
03,053.020a teṣām ahaṃ saṃnidhau tvāṃ varayiṣye narottama
03,053.020c evaṃ tava mahābāho doṣo na bhaviteti ha
03,053.021a etāvad eva vibudhā yathāvṛttam udāhṛtam
03,053.021c mayāśeṣaṃ pramāṇaṃ tu bhavantas tridaśeśvarāḥ
03,054.001 bṛhadaśva uvāca
03,054.001a atha kāle śubhe prāpte tithau puṇye kṣaṇe tathā
03,054.001c ājuhāva mahīpālān bhīmo rājā svayaṃvare
03,054.002a tac chrutvā pṛthivīpālāḥ sarve hṛcchayapīḍitāḥ
03,054.002c tvaritāḥ samupājagmur damayantīm abhīpsavaḥ
03,054.003a kanakastambharuciraṃ toraṇena virājitam
03,054.003c viviśus te mahāraṅgaṃ nṛpāḥ siṃhā ivācalam
03,054.004a tatrāsaneṣu vividheṣv āsīnāḥ pṛthivīkṣitaḥ
03,054.004c surabhisragdharāḥ sarve sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ
03,054.005a tāṃ rājasamitiṃ pūrṇāṃ nāgair bhogavatīm iva
03,054.005b*0220_01 praviveśa nalo devaiḥ puṇyaśloko narādhipaḥ
03,054.005c saṃpūrṇāṃ puruṣavyāghrair vyāghrair giriguhām iva
03,054.005d*0221_01 devagandharvapatayo dadṛśur vismayānvitāḥ
03,054.005d*0221_02 paurajānapadāś caiva ye tatrāsan samāhitāḥ
03,054.006a tatra sma pīnā dṛśyante bāhavaḥ parighopamāḥ
03,054.006c ākāravantaḥ suślakṣṇāḥ pañcaśīrṣā ivoragāḥ
03,054.007a sukeśāntāni cārūṇi sunāsāni śubhāni ca
03,054.007c mukhāni rājñāṃ śobhante nakṣatrāṇi yathā divi
03,054.008a damayantī tato raṅgaṃ praviveśa śubhānanā
03,054.008c muṣṇantī prabhayā rājñāṃ cakṣūṃṣi ca manāṃsi ca
03,054.009a tasyā gātreṣu patitā teṣāṃ dṛṣṭir mahātmanām
03,054.009c tatra tatraiva saktābhūn na cacāla ca paśyatām
03,054.010a tataḥ saṃkīrtyamāneṣu rājñāṃ nāmasu bhārata
03,054.010c dadarśa bhaimī puruṣān pañca tulyākṛtīn iva
03,054.011a tān samīkṣya tataḥ sarvān nirviśeṣākṛtīn sthitān
03,054.011c saṃdehād atha vaidarbhī nābhyajānān nalaṃ nṛpam
03,054.011d*0222_01 nirviśeṣavayoveṣarūpāṇāṃ tatra sā śubhā
03,054.011e yaṃ yaṃ hi dadṛśe teṣāṃ taṃ taṃ mene nalaṃ nṛpam
03,054.012a sā cintayantī buddhyātha tarkayām āsa bhāminī
03,054.012c kathaṃ nu devāñ jānīyāṃ kathaṃ vidyāṃ nalaṃ nṛpam
03,054.013a evaṃ saṃcintayantī sā vaidarbhī bhṛśaduḥkhitā
03,054.013c śrutāni devaliṅgāni cintayām āsa bhārata
03,054.014a devānāṃ yāni liṅgāni sthavirebhyaḥ śrutāni me
03,054.014c tānīha tiṣṭhatāṃ bhūmāv ekasyāpi na lakṣaye
03,054.015a sā viniścitya bahudhā vicārya ca punaḥ punaḥ
03,054.015c śaraṇaṃ prati devānāṃ prāptakālam amanyata
03,054.016a vācā ca manasā caiva namaskāraṃ prayujya sā
03,054.016c devebhyaḥ prāñjalir bhūtvā vepamānedam abravīt
03,054.017a haṃsānāṃ vacanaṃ śrutvā yathā me naiṣadho vṛtaḥ
03,054.017c patitve tena satyena devās taṃ pradiśantu me
03,054.018a vācā ca manasā caiva yathā nābhicarāmy aham
03,054.018c tena satyena vibudhās tam eva pradiśantu me
03,054.019a yathā devaiḥ sa me bhartā vihito niṣadhādhipaḥ
03,054.019c tena satyena me devās tam eva pradiśantu me
03,054.019d*0223_01 yathedaṃ vratam ārabdhaṃ nalasyārādhane mayā
03,054.020a svaṃ caiva rūpaṃ puṣyantu lokapālāḥ saheśvarāḥ
03,054.020c yathāham abhijānīyāṃ puṇyaślokaṃ narādhipam
03,054.021a niśamya damayantyās tat karuṇaṃ paridevitam
03,054.021c niścayaṃ paramaṃ tathyam anurāgaṃ ca naiṣadhe
03,054.022a manoviśuddhiṃ buddhiṃ ca bhaktiṃ rāgaṃ ca bhārata
03,054.022c yathoktaṃ cakrire devāḥ sāmarthyaṃ liṅgadhāraṇe
03,054.023a sāpaśyad vibudhān sarvān asvedān stabdhalocanān
03,054.023c hṛṣitasragrajohīnān sthitān aspṛśataḥ kṣitim
03,054.024a chāyādvitīyo mlānasrag rajaḥsvedasamanvitaḥ
03,054.024c bhūmiṣṭho naiṣadhaś caiva nimeṣeṇa ca sūcitaḥ
03,054.025a sā samīkṣya tato devān puṇyaślokaṃ ca bhārata
03,054.025c naiṣadhaṃ varayām āsa bhaimī dharmeṇa bhārata
03,054.026a vilajjamānā vastrānte jagrāhāyatalocanā
03,054.026c skandhadeśe 'sṛjac cāsya srajaṃ paramaśobhanām
03,054.026e varayām āsa caivainaṃ patitve varavarṇinī
03,054.027a tato hā heti sahasā śabdo mukto narādhipaiḥ
03,054.027c devair maharṣibhiś caiva sādhu sādhv iti bhārata
03,054.027e vismitair īritaḥ śabdaḥ praśaṃsadbhir nalaṃ nṛpam
03,054.027f*0224_01 damayantīṃ tu kauravya vīrasenasuto nṛpaḥ
03,054.027f*0224_02 āśvāsayad varārohāṃ prahṛṣṭenāntarātmanā
03,054.027f*0224_03 yat tvaṃ bhajasi kalyāṇi pumāṃsaṃ devasaṃnidhau
03,054.027f*0224_04 tasmān māṃ viddhi bhartāram etat te vacane ratam
03,054.027f*0224_05 yāvac ca me dhariṣyanti prāṇā dehe śucismite
03,054.027f*0224_06 tāvat tvayi bhaviṣyāmi satyam etad bravīmi te
03,054.027f*0224_07 damayantī tathā vāgbhir abhinandya kṛtāñjaliḥ
03,054.027f*0224_08 tau parasparataḥ prītau dṛṣṭvā tv agnipurogamān
03,054.027f*0224_09 tān eva śaraṇaṃ devāñ jagmatur manasā tadā
03,054.028a vṛte tu naiṣadhe bhaimyā lokapālā mahaujasaḥ
03,054.028c prahṛṣṭamanasaḥ sarve nalāyāṣṭau varān daduḥ
03,054.029a pratyakṣadarśanaṃ yajñe gatiṃ cānuttamāṃ śubhām
03,054.029c naiṣadhāya dadau śakraḥ prīyamāṇaḥ śacīpatiḥ
03,054.030a agnir ātmabhavaṃ prādād yatra vāñchati naiṣadhaḥ
03,054.030c lokān ātmaprabhāṃś caiva dadau tasmai hutāśanaḥ
03,054.031a yamas tv annarasaṃ prādād dharme ca paramāṃ sthitim
03,054.031b*0225_01 varadvayaṃ dadau tasmai prīyamāṇo 'rkanandanaḥ
03,054.031c apāṃpatir apāṃ bhāvaṃ yatra vāñchati naiṣadhaḥ
03,054.032a srajaṃ cottamagandhāḍhyāṃ sarve ca mithunaṃ daduḥ
03,054.032c varān evaṃ pradāyāsya devās te tridivaṃ gatāḥ
03,054.032d*0226_01 etat sarvaṃ nalo 'paśyad damayantī ca bhārata
03,054.032d*0226_02 yathā svapnaṃ mahārāja tathaiva dadṛśur janāḥ
03,054.032d*0226_03 tataḥ svayaṃvaraṃ cakre bhīmo rājātimānuṣam
03,054.032d*0226_04 samāgateṣu sarveṣu bhūpāleṣu viśāṃ pate
03,054.032d*0226_05 damayanty api tad dṛṣṭvā rājamaṇḍalam ṛddhimat
03,054.032d*0226_06 anvīkṣya naiṣadhaṃ vavre bhaimī dharmeṇa bhārata
03,054.033a pārthivāś cānubhūyāsyā vivāhaṃ vismayānvitāḥ
03,054.033c damayantyāḥ pramuditāḥ pratijagmur yathāgatam
03,054.033d*0227_01 gateṣu pārthivendreṣu bhīmaḥ prīto mahāmanāḥ
03,054.033d*0227_02 vivāhaṃ kārayām āsa damayantyā nalasya ca
03,054.033d*0228_01 uṣya tatra yathākāmaṃ naiṣadho dvipadāṃ varaḥ
03,054.033d*0228_02 bhīmena samanujñāto jagāma nagaraṃ svakam
03,054.034a avāpya nārīratnaṃ tat puṇyaśloko 'pi pārthivaḥ
03,054.034c reme saha tayā rājā śacyeva balavṛtrahā
03,054.035a atīva mudito rājā bhrājamāno 'ṃśumān iva
03,054.035c arañjayat prajā vīro dharmeṇa paripālayan
03,054.036a īje cāpy aśvamedhena yayātir iva nāhuṣaḥ
03,054.036c anyaiś ca kratubhir dhīmān bahubhiś cāptadakṣiṇaiḥ
03,054.037a punaś ca ramaṇīyeṣu vaneṣūpavaneṣu ca
03,054.037c damayantyā saha nalo vijahārāmaropamaḥ
03,054.037d*0229_01 janayām āsa ca nalo damayantyāṃ mahāmanāḥ
03,054.037d*0229_02 indrasenaṃ sutaṃ cāpi indrasenāṃ ca kanyākām
03,054.038a evaṃ sa yajamānaś ca viharaṃś ca narādhipaḥ
03,054.038c rarakṣa vasusaṃpūrṇāṃ vasudhāṃ vasudhādhipaḥ
03,055.001 bṛhadaśva uvāca
03,055.001a vṛte tu naiṣadhe bhaimyā lokapālā mahaujasaḥ
03,055.001c yānto dadṛśur āyāntaṃ dvāparaṃ kalinā saha
03,055.001d@009_0001 madyapūrṇaṃ samādāya ghaṭaṃ kaṭisamanvitam
03,055.001d@009_0002 apareṇa tu māṃsaṃ ca dagdhakāṣṭhācitaṃ bahu
03,055.001d@009_0003 śvabhiḥ parivṛto raudraḥ kapaṭī bhrukuṭīmukhaḥ
03,055.001d@009_0004 raktāmbaradharaḥ kāḷo raktasrag anulepanaḥ
03,055.001d@009_0005 kathayan vividhās tatra kathāḥ paramadāruṇāḥ
03,055.001d@009_0006 paradārāpaharaṇaṃ paradravyapralambhanam
03,055.001d@009_0007 pāne cātiprasaṅgaṃ ca viśvāsasya ca ghātanam
03,055.001d@009_0008 dyūte ca mṛgayāyāṃ ca caurye cāśucikarmaṇi
03,055.002a athābravīt kaliṃ śakraḥ saṃprekṣya balavṛtrahā
03,055.002c dvāpareṇa sahāyena kale brūhi kva yāsyasi
03,055.003a tato 'bravīt kaliḥ śakraṃ damayantyāḥ svayaṃvaram
03,055.003c gatvāhaṃ varayiṣye tāṃ mano hi mama tadgatam
03,055.004a tam abravīt prahasyendro nirvṛttaḥ sa svayaṃvaraḥ
03,055.004c vṛtas tayā nalo rājā patir asmatsamīpataḥ
03,055.005a evam uktas tu śakreṇa kaliḥ kopasamanvitaḥ
03,055.005c devān āmantrya tān sarvān uvācedaṃ vacas tadā
03,055.006a devānāṃ mānuṣaṃ madhye yat sā patim avindata
03,055.006c nanu tasyā bhaven nyāyyaṃ vipulaṃ daṇḍadhāraṇam
03,055.007a evam ukte tu kalinā pratyūcus te divaukasaḥ
03,055.007c asmābhiḥ samanujñāto damayantyā nalo vṛtaḥ
03,055.008a kaś ca sarvaguṇopetaṃ nāśrayeta nalaṃ nṛpam
03,055.008c yo veda dharmān akhilān yathāvac caritavrataḥ
03,055.008d*0230_01 yo 'dhīte caturo vedān sarvān ākhyānapañcamān
03,055.008d*0230_02 nityaṃ tṛptā gṛhe yasya devā yajñeṣu dharmataḥ
03,055.008d*0230_03 ahiṃsānirato yaś ca satyavādī dṛḍhavrataḥ
03,055.009a yasmin satyaṃ dhṛtir dānaṃ tapaḥ śaucaṃ damaḥ śamaḥ
03,055.009c dhruvāṇi puruṣavyāghre lokapālasame nṛpe
03,055.009d*0231_01 evaṃrūpaṃ nalaṃ yo vai kāmayec chapituṃ kale
03,055.010a ātmānaṃ sa śapen mūḍho hanyāc cātmānam ātmanā
03,055.010c evaṃguṇaṃ nalaṃ yo vai kāmayec chapituṃ kale
03,055.011a kṛcchre sa narake majjed agādhe vipule 'plave
03,055.011c evam uktvā kaliṃ devā dvāparaṃ ca divaṃ yayuḥ
03,055.012a tato gateṣu deveṣu kalir dvāparam abravīt
03,055.012c saṃhartuṃ notsahe kopaṃ nale vatsyāmi dvāpara
03,055.013a bhraṃśayiṣyāmi taṃ rājyān na bhaimyā saha raṃsyate
03,055.013c tvam apy akṣān samāviśya kartuṃ sāhāyyam arhasi
03,055.013d*0232_01 mama priye kṛte tasmin kṛtavāṃś ca bhaviṣyasi
03,056.001 bṛhadaśva uvāca
03,056.001a evaṃ sa samayaṃ kṛtvā dvāpareṇa kaliḥ saha
03,056.001c ājagāma tatas tatra yatra rājā sa naiṣadhaḥ
03,056.002a sa nityam antaraprekṣī niṣadheṣv avasac ciram
03,056.002c athāsya dvādaśe varṣe dadarśa kalir antaram
03,056.003a kṛtvā mūtram upaspṛśya saṃdhyām āste sma naiṣadhaḥ
03,056.003c akṛtvā pādayoḥ śaucaṃ tatrainaṃ kalir āviśat
03,056.004a sa samāviśya tu nalaṃ samīpaṃ puṣkarasya ha
03,056.004c gatvā puṣkaram āhedam ehi dīvya nalena vai
03,056.005a akṣadyūte nalaṃ jetā bhavān hi sahito mayā
03,056.005c niṣadhān pratipadyasva jitvā rājan nalaṃ nṛpam
03,056.005d*0233_01 evam uktas tu kalinā puṣkaras tam abhāṣata
03,056.005d*0234_00 puṣkara uvāca
03,056.005d*0234_01 paṇena dīvyate vīra nāsti vittaṃ paṇāya me
03,056.005d*0234_02 vittahīnena ca nalaḥ krīḍate na mayā saha
03,056.005d*0234_03 puṣkareṇaivam uktas tu kalir vacanam abravīt
03,056.005d*0234_04 bhaviṣye 'haṃ vṛṣaśreṣṭhas tena dīvya paṇena vai
03,056.006a evam uktas tu kalinā puṣkaro nalam abhyayāt
03,056.006c kaliś caiva vṛṣo bhūtvā gavāṃ puṣkaram abhyayāt
03,056.007a āsādya tu nalaṃ vīraṃ puṣkaraḥ paravīrahā
03,056.007c dīvyāvety abravīd bhrātā vṛṣeṇeti muhur muhuḥ
03,056.008a na cakṣame tato rājā samāhvānaṃ mahāmanāḥ
03,056.008c vaidarbhyāḥ prekṣamāṇāyāḥ paṇakālam amanyata
03,056.008d*0235_01 āhūto na nivarteta dyūtād api paṇād api
03,056.008d*0236_01 tataḥ sa rājā sahasā devituṃ saṃpracakrame
03,056.008d*0236_02 bhrātrā daivābhibhūtena daivāviṣṭo janādhipaḥ
03,056.009a hiraṇyasya suvarṇasya yānayugyasya vāsasām
03,056.009c āviṣṭaḥ kalinā dyūte jīyate sma nalas tadā
03,056.010a tam akṣamadasaṃmattaṃ suhṛdāṃ na tu kaś cana
03,056.010c nivāraṇe 'bhavac chakto dīvyamānam acetasam
03,056.011a tataḥ paurajanaḥ sarvo mantribhiḥ saha bhārata
03,056.011c rājānaṃ draṣṭum āgacchan nivārayitum āturam
03,056.012a tataḥ sūta upāgamya damayantyai nyavedayat
03,056.012c eṣa paurajanaḥ sarvo dvāri tiṣṭhati kāryavān
03,056.013a nivedyatāṃ naiṣadhāya sarvāḥ prakṛtayaḥ sthitāḥ
03,056.013c amṛṣyamāṇā vyasanaṃ rājño dharmārthadarśinaḥ
03,056.014a tataḥ sā bāṣpakalayā vācā duḥkhena karśitā
03,056.014c uvāca naiṣadhaṃ bhaimī śokopahatacetanā
03,056.015a rājan paurajano dvāri tvāṃ didṛkṣur avasthitaḥ
03,056.015c mantribhiḥ sahitaḥ sarvai rājabhaktipuraskṛtaḥ
03,056.015d*0237_01 vṛddhair brāhmaṇamukhyaiś ca vaṇigbhiś ca samanvitaḥ
03,056.015d*0237_02 āgataṃ sahitaṃ rājaṃs tvatprasādāvalambinam
03,056.015e taṃ draṣṭum arhasīty evaṃ punaḥ punar abhāṣata
03,056.016a tāṃ tathā rucirāpāṅgīṃ vilapantīṃ sumadhyamām
03,056.016c āviṣṭaḥ kalinā rājā nābhyabhāṣata kiṃ cana
03,056.017a tatas te mantriṇaḥ sarve te caiva puravāsinaḥ
03,056.017c nāyam astīti duḥkhārtā vrīḍitā jagmur ālayān
03,056.018a tathā tad abhavad dyūtaṃ puṣkarasya nalasya ca
03,056.018c yudhiṣṭhira bahūn māsān puṇyaślokas tv ajīyata
03,057.001 bṛhadaśva uvāca
03,057.001a damayantī tato dṛṣṭvā puṇyaślokaṃ narādhipam
03,057.001c unmattavad anunmattā devane gatacetasam
03,057.002a bhayaśokasamāviṣṭā rājan bhīmasutā tataḥ
03,057.002c cintayām āsa tat kāryaṃ sumahat pārthivaṃ prati
03,057.003a sā śaṅkamānā tatpāpaṃ cikīrṣantī ca tatpriyam
03,057.003c nalaṃ ca hṛtasarvasvam upalabhyedam abravīt
03,057.003d*0238_01 bṛhatsenām atiyaśāṃ tāṃ dhātrīṃ paricārikām
03,057.003d*0238_02 hitāṃ sarvārthakuśalām anuraktāṃ subhāṣitām
03,057.004a bṛhatsene vrajāmātyān ānāyya nalaśāsanāt
03,057.004c ācakṣva yad dhṛtaṃ dravyam avaśiṣṭaṃ ca yad vasu
03,057.004d*0239_01 ity evaṃ sā samādiṣṭā bṛhatsenā nareśvara
03,057.004d*0239_02 uvāca devyā vacanaṃ mantriṇāṃ sā samīpataḥ
03,057.005a tatas te mantriṇaḥ sarve vijñāya nalaśāsanam
03,057.005c api no bhāgadheyaṃ syād ity uktvā punar āvrajan
03,057.006a tās tu sarvāḥ prakṛtayo dvitīyaṃ samupasthitāḥ
03,057.006c nyavedayad bhīmasutā na ca tat pratyanandata
03,057.007a vākyam apratinandantaṃ bhartāram abhivīkṣya sā
03,057.007c damayantī punar veśma vrīḍitā praviveśa ha
03,057.008a niśamya satataṃ cākṣān puṇyaślokaparāṅmukhān
03,057.008c nalaṃ ca hṛtasarvasvaṃ dhātrīṃ punar uvāca ha
03,057.009a bṛhatsene punar gaccha vārṣṇeyaṃ nalaśāsanāt
03,057.009c sūtam ānaya kalyāṇi mahat kāryam upasthitam
03,057.010a bṛhatsenā tu tac chrutvā damayantyāḥ prabhāṣitam
03,057.010c vārṣṇeyam ānayām āsa puruṣair āptakāribhiḥ
03,057.011a vārṣṇeyaṃ tu tato bhaimī sāntvayañ ślakṣṇayā girā
03,057.011c uvāca deśakālajñā prāptakālam aninditā
03,057.012a jānīṣe tvaṃ yathā rājā samyagvṛttaḥ sadā tvayi
03,057.012c tasya tvaṃ viṣamasthasya sāhāyyaṃ kartum arhasi
03,057.013a yathā yathā hi nṛpatiḥ puṣkareṇeha jīyate
03,057.013c tathā tathāsya dyūte vai rāgo bhūyo 'bhivardhate
03,057.014a yathā ca puṣkarasyākṣā vartante vaśavartinaḥ
03,057.014c tathā viparyayaś cāpi nalasyākṣeṣu dṛśyate
03,057.015a suhṛtsvajanavākyāni yathāvan na śṛṇoti ca
03,057.015b*0240_01 mamāpi ca tathā vākyaṃ nābhinandati mohitaḥ
03,057.015b*0241_01 yathā rājñaḥ pradīptānāṃ bhāgyānām adya sārathe
03,057.015c nūnaṃ manye na śeṣo 'sti naiṣadhasya mahātmanaḥ
03,057.016a yatra me vacanaṃ rājā nābhinandati mohitaḥ
03,057.016c śaraṇaṃ tvāṃ prapannāsmi sārathe kuru madvacaḥ
03,057.016e na hi me śudhyate bhāvaḥ kadā cid vinaśed iti
03,057.017a nalasya dayitān aśvān yojayitvā mahājavān
03,057.017c idam āropya mithunaṃ kuṇḍinaṃ yātum arhasi
03,057.018a mama jñātiṣu nikṣipya dārakau syandanaṃ tathā
03,057.018c aśvāṃś caitān yathākāmaṃ vasa vānyatra gaccha vā
03,057.019a damayantyās tu tad vākyaṃ vārṣṇeyo nalasārathiḥ
03,057.019c nyavedayad aśeṣeṇa nalāmātyeṣu mukhyaśaḥ
03,057.020a taiḥ sametya viniścitya so 'nujñāto mahīpate
03,057.020c yayau mithunam āropya vidarbhāṃs tena vāhinā
03,057.021a hayāṃs tatra vinikṣipya sūto rathavaraṃ ca tam
03,057.021c indrasenāṃ ca tāṃ kanyām indrasenaṃ ca bālakam
03,057.022a āmantrya bhīmaṃ rājānam ārtaḥ śocan nalaṃ nṛpam
03,057.022b*0242_01 kva nu yāsyāmi manasā cintayāno muhur muhuḥ
03,057.022c aṭamānas tato 'yodhyāṃ jagāma nagarīṃ tadā
03,057.023a ṛtuparṇaṃ sa rājānam upatasthe suduḥkhitaḥ
03,057.023c bhṛtiṃ copayayau tasya sārathyena mahīpate
03,058.001 bṛhadaśva uvāca
03,058.001a tatas tu yāte vārṣṇeye puṇyaślokasya dīvyataḥ
03,058.001c puṣkareṇa hṛtaṃ rājyaṃ yac cānyad vasu kiṃ cana
03,058.002a hṛtarājyaṃ nalaṃ rājan prahasan puṣkaro 'bravīt
03,058.002c dyūtaṃ pravartatāṃ bhūyaḥ pratipāṇo 'sti kas tava
03,058.003a śiṣṭā te damayanty ekā sarvam anyad dhṛtaṃ mayā
03,058.003c damayantyāḥ paṇaḥ sādhu vartatāṃ yadi manyase
03,058.004a puṣkareṇaivam uktasya puṇyaślokasya manyunā
03,058.004c vyadīryateva hṛdayaṃ na cainaṃ kiṃ cid abravīt
03,058.005a tataḥ puṣkaram ālokya nalaḥ paramamanyumān
03,058.005b*0243_01 uvāca vidyate 'nyac ca dhanaṃ mama narādhama
03,058.005b*0243_02 paṇarūpeṇa nikṣipya puṇyaślokas tu durmanāḥ
03,058.005b*0243_03 uttarīyaṃ tadā vastraṃ tasyāś cābharaṇāni ca
03,058.005c utsṛjya sarvagātrebhyo bhūṣaṇāni mahāyaśāḥ
03,058.006a ekavāsā asaṃvītaḥ suhṛcchokavivardhanaḥ
03,058.006c niścakrāma tadā rājā tyaktvā suvipulāṃ śriyam
03,058.007a damayanty ekavastrā taṃ gacchantaṃ pṛṣṭhato 'nviyāt
03,058.007c sa tayā bāhyataḥ sārdhaṃ trirātraṃ naiṣadho 'vasat
03,058.008a puṣkaras tu mahārāja ghoṣayām āsa vai pure
03,058.008c nale yaḥ samyag ātiṣṭhet sa gacched vadhyatāṃ mama
03,058.009a puṣkarasya tu vākyena tasya vidveṣaṇena ca
03,058.009c paurā na tasmin satkāraṃ kṛtavanto yudhiṣṭhira
03,058.010a sa tathā nagarābhyāśe satkārārho na satkṛtaḥ
03,058.010c trirātram uṣito rājā jalamātreṇa vartayan
03,058.010d*0244_01 pīḍyamānaḥ kṣudhā tatra phalamūlāni karṣayan
03,058.010d*0244_02 prātiṣṭhata tato rājā damayantī tam anvagāt
03,058.011a kṣudhā saṃpīḍyamānas tu nalo bahutithe 'hani
03,058.011c apaśyac chakunān kāṃś cid dhiraṇyasadṛśacchadān
03,058.012a sa cintayām āsa tadā niṣadhādhipatir balī
03,058.012c asti bhakṣo mamādyāyaṃ vasu cedaṃ bhaviṣyati
03,058.013a tatas tān antarīyeṇa vāsasā samavāstṛṇot
03,058.013c tasyāntarīyam ādāya jagmuḥ sarve vihāyasā
03,058.014a utpatantaḥ khagās te tu vākyam āhus tadā nalam
03,058.014c dṛṣṭvā digvāsasaṃ bhūmau sthitaṃ dīnam adhomukham
03,058.015a vayam akṣāḥ sudurbuddhe tava vāso jihīrṣavaḥ
03,058.015c āgatā na hi naḥ prītiḥ savāsasi gate tvayi
03,058.016a tān samīkṣya gatān akṣān ātmānaṃ ca vivāsasam
03,058.016c puṇyaślokas tato rājā damayantīm athābravīt
03,058.017a yeṣāṃ prakopād aiśvaryāt pracyuto 'ham anindite
03,058.017c prāṇayātrāṃ na vinde ca duḥkhitaḥ kṣudhayārditaḥ
03,058.018a yeṣāṃ kṛte na satkāram akurvan mayi naiṣadhāḥ
03,058.018c ta ime śakunā bhūtvā vāso 'py apaharanti me
03,058.019a vaiṣamyaṃ paramaṃ prāpto duḥkhito gatacetanaḥ
03,058.019c bhartā te 'haṃ nibodhedaṃ vacanaṃ hitam ātmanaḥ
03,058.020a ete gacchanti bahavaḥ panthāno dakṣiṇāpatham
03,058.020c avantīm ṛkṣavantaṃ ca samatikramya parvatam
03,058.021a eṣa vindhyo mahāśailaḥ payoṣṇī ca samudragā
03,058.021c āśramāś ca maharṣīṇām amī puṣpaphalānvitāḥ
03,058.022a eṣa panthā vidarbhāṇām ayaṃ gacchati kosalān
03,058.022c ataḥ paraṃ ca deśo 'yaṃ dakṣiṇe dakṣiṇāpathaḥ
03,058.022d*0245_01 etad vākyaṃ nalo rājā damayantīṃ samāhitaḥ
03,058.022d*0245_02 uvācāsakṛd ārto hi bhaimīm uddiśya bhārata
03,058.023a tataḥ sā bāṣpakalayā vācā duḥkhena karśitā
03,058.023c uvāca damayantī taṃ naiṣadhaṃ karuṇaṃ vacaḥ
03,058.024a udvepate me hṛdayaṃ sīdanty aṅgāni sarvaśaḥ
03,058.024c tava pārthiva saṃkalpaṃ cintayantyāḥ punaḥ punaḥ
03,058.025a hṛtarājyaṃ hṛtadhanaṃ vivastraṃ kṣucchramānvitam
03,058.025c katham utsṛjya gaccheyam ahaṃ tvāṃ vijane vane
03,058.026a śrāntasya te kṣudhārtasya cintayānasya tat sukham
03,058.026c vane ghore mahārāja nāśayiṣyāmi te klamam
03,058.027a na ca bhāryāsamaṃ kiṃ cid vidyate bhiṣajāṃ matam
03,058.027c auṣadhaṃ sarvaduḥkheṣu satyam etad bravīmi te
03,058.028 nala uvāca
03,058.028a evam etad yathāttha tvaṃ damayanti sumadhyame
03,058.028c nāsti bhāryāsamaṃ mitraṃ narasyārtasya bheṣajam
03,058.029a na cāhaṃ tyaktukāmas tvāṃ kimarthaṃ bhīru śaṅkase
03,058.029c tyajeyam aham ātmānaṃ na tv eva tvām anindite
03,058.030 damayanty uvāca
03,058.030a yadi māṃ tvaṃ mahārāja na vihātum ihecchasi
03,058.030c tat kimarthaṃ vidarbhāṇāṃ panthāḥ samupadiśyate
03,058.031a avaimi cāhaṃ nṛpate na tvaṃ māṃ tyaktum arhasi
03,058.031c cetasā tv apakṛṣṭena māṃ tyajethā mahāpate
03,058.032a panthānaṃ hi mamābhīkṣṇam ākhyāsi narasattama
03,058.032c atonimittaṃ śokaṃ me vardhayasy amaraprabha
03,058.033a yadi cāyam abhiprāyas tava rājan vrajed iti
03,058.033c sahitāv eva gacchāvo vidarbhān yadi manyase
03,058.034a vidarbharājas tatra tvāṃ pūjayiṣyati mānada
03,058.034c tena tvaṃ pūjito rājan sukhaṃ vatsyasi no gṛhe
03,059.000*0246_00 bṛhadaśvaḥ
03,059.000*0246_01 ity uktaḥ sa tadā devyā naḷo vacanam abravīt
03,059.001 nala uvāca
03,059.001a yathā rājyaṃ pitus te tat tathā mama na saṃśayaḥ
03,059.001c na tu tatra gamiṣyāmi viṣamasthaḥ kathaṃ cana
03,059.002a kathaṃ samṛddho gatvāhaṃ tava harṣavivardhanaḥ
03,059.002c paridyūno gamiṣyāmi tava śokavivardhanaḥ
03,059.003 bṛhadaśva uvāca
03,059.003a iti bruvan nalo rājā damayantīṃ punaḥ punaḥ
03,059.003c sāntvayām āsa kalyāṇīṃ vāsaso 'rdhena saṃvṛtām
03,059.004a tāv ekavastrasaṃvītāv aṭamānāv itas tataḥ
03,059.004c kṣutpipāsāpariśrāntau sabhāṃ kāṃ cid upeyatuḥ
03,059.005a tāṃ sabhām upasaṃprāpya tadā sa niṣadhādhipaḥ
03,059.005c vaidarbhyā sahito rājā niṣasāda mahītale
03,059.006a sa vai vivastro malino vikacaḥ pāṃsuguṇṭhitaḥ
03,059.006c damayantyā saha śrāntaḥ suṣvāpa dharaṇītale
03,059.007a damayanty api kalyāṇī nidrayāpahṛtā tataḥ
03,059.007c sahasā duḥkham āsādya sukumārī tapasvinī
03,059.008a suptāyāṃ damayantyāṃ tu nalo rājā viśāṃ pate
03,059.008c śokonmathitacittātmā na sma śete yathā purā
03,059.009a sa tad rājyāpaharaṇaṃ suhṛttyāgaṃ ca sarvaśaḥ
03,059.009c vane ca taṃ paridhvaṃsaṃ prekṣya cintām upeyivān
03,059.010a kiṃ nu me syād idaṃ kṛtvā kiṃ nu me syād akurvataḥ
03,059.010c kiṃ nu me maraṇaṃ śreyaḥ parityāgo janasya vā
03,059.011a mām iyaṃ hy anuraktedaṃ duḥkham āpnoti matkṛte
03,059.011c madvihīnā tv iyaṃ gacchet kadā cit svajanaṃ prati
03,059.012a mayā niḥsaṃśayaṃ duḥkham iyaṃ prāpsyaty anuttamā
03,059.012c utsarge saṃśayaḥ syāt tu vindetāpi sukhaṃ kva cit
03,059.013a sa viniścitya bahudhā vicārya ca punaḥ punaḥ
03,059.013c utsarge 'manyata śreyo damayantyā narādhipaḥ
03,059.013d*0247_01 na caiṣā tejasā śakyā kaiś cid dharṣayituṃ pathi
03,059.013d*0247_02 yaśasvinī mahābhāgā madbhakteyaṃ pativratā
03,059.013d*0247_03 evaṃ tasya tadā buddhir damayantyāṃ nyavartata
03,059.013d*0247_04 kalinā duṣṭabhāvena damayantyā visarjane
03,059.014a so 'vastratām ātmanaś ca tasyāś cāpy ekavastratām
03,059.014c cintayitvādhyagād rājā vastrārdhasyāvakartanam
03,059.015a kathaṃ vāso vikarteyaṃ na ca budhyeta me priyā
03,059.015c cintyaivaṃ naiṣadho rājā sabhāṃ paryacarat tadā
03,059.016a paridhāvann atha nala itaś cetaś ca bhārata
03,059.016c āsasāda sabhoddeśe vikośaṃ khaḍgam uttamam
03,059.017a tenārdhaṃ vāsasaś chittvā nivasya ca paraṃtapaḥ
03,059.017c suptām utsṛjya vaidarbhīṃ prādravad gatacetanaḥ
03,059.018a tato nibaddhahṛdayaḥ punar āgamya tāṃ sabhām
03,059.018c damayantīṃ tathā dṛṣṭvā ruroda niṣadhādhipaḥ
03,059.019a yāṃ na vāyur na cādityaḥ purā paśyati me priyām
03,059.019c seyam adya sabhāmadhye śete bhūmāv anāthavat
03,059.020a iyaṃ vastrāvakartena saṃvītā cāruhāsinī
03,059.020c unmatteva varārohā kathaṃ buddhvā bhaviṣyati
03,059.021a katham ekā satī bhaimī mayā virahitā śubhā
03,059.021c cariṣyati vane ghore mṛgavyālaniṣevite
03,059.021d*0248_01 ādityā vasavo rudrā aśvinau samarudgaṇau
03,059.021d*0248_02 rakṣantu tvāṃ mahābhāge dharmeṇāsi samāvṛtā
03,059.021d*0248_03 evam uktvā priyāṃ bhāryāṃ rūpeṇāpratimāṃ bhuvi
03,059.021d*0248_04 kalināpahṛtajñāno nalaḥ prātiṣṭhad udyataḥ
03,059.022a gatvā gatvā nalo rājā punar eti sabhāṃ muhuḥ
03,059.022c ākṛṣyamāṇaḥ kalinā sauhṛdenāpakṛṣyate
03,059.023a dvidheva hṛdayaṃ tasya duḥkhitasyābhavat tadā
03,059.023c doleva muhur āyāti yāti caiva sabhāṃ muhuḥ
03,059.024a so 'pakṛṣṭas tu kalinā mohitaḥ prādravan nalaḥ
03,059.024c suptām utsṛjya tāṃ bhāryāṃ vilapya karuṇaṃ bahu
03,059.025a naṣṭātmā kalinā spṛṣṭas tat tad vigaṇayan nṛpaḥ
03,059.025c jagāmaiva vane śūnye bhāryām utsṛjya duḥkhitaḥ
03,060.001 bṛhadaśva uvāca
03,060.001a apakrānte nale rājan damayantī gataklamā
03,060.001c abudhyata varārohā saṃtrastā vijane vane
03,060.002a sāpaśyamānā bhartāraṃ duḥkhaśokasamanvitā
03,060.002c prākrośad uccaiḥ saṃtrastā mahārājeti naiṣadham
03,060.003a hā nātha hā mahārāja hā svāmin kiṃ jahāsi mām
03,060.003c hā hatāsmi vinaṣṭāsmi bhītāsmi vijane vane
03,060.004a nanu nāma mahārāja dharmajñaḥ satyavāg asi
03,060.004c katham uktvā tathāsatyaṃ suptām utsṛjya māṃ gataḥ
03,060.005a katham utsṛjya gantāsi vaśyāṃ bhāryām anuvratām
03,060.005c viśeṣato 'napakṛte pareṇāpakṛte sati
03,060.006a śakṣyase tā giraḥ satyāḥ kartuṃ mayi nareśvara
03,060.006c yās tvayā lokapālānāṃ saṃnidhau kathitāḥ purā
03,060.006d*0249_01 nākāle vihito mṛtyur martyānāṃ puruṣarṣabha
03,060.006d*0249_02 yatra kāntā tvayotsṛṣṭā muhūrtam api jīvati
03,060.007a paryāptaḥ parihāso 'yam etāvān puruṣarṣabha
03,060.007c bhītāham asmi durdharṣa darśayātmānam īśvara
03,060.008a dṛśyase dṛśyase rājann eṣa tiṣṭhasi naiṣadha
03,060.008b*0250_01 ādhāryamāṇeṣu mayā śokamūleṣu duḥkhitaḥ
03,060.008c āvārya gulmair ātmānaṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase
03,060.009a nṛśaṃsaṃ bata rājendra yan mām evaṃgatām iha
03,060.009c vilapantīṃ samāliṅgya nāśvāsayasi pārthiva
03,060.010a na śocāmy aham ātmānaṃ na cānyad api kiṃ cana
03,060.010b*0251_01 satyavāg asi māṃ tyaktvā gatasatyaḥ kathaṃ bhavān
03,060.010c kathaṃ nu bhavitāsy eka iti tvāṃ nṛpa śocimi
03,060.011a kathaṃ nu rājaṃs tṛṣitaḥ kṣudhitaḥ śramakarśitaḥ
03,060.011c sāyāhne vṛkṣamūleṣu mām apaśyan bhaviṣyasi
03,060.012a tataḥ sā tīvraśokārtā pradīpteva ca manyunā
03,060.012c itaś cetaś ca rudatī paryadhāvata duḥkhitā
03,060.012d*0252_01 māṃ tvaṃ saṃbhāṣaya vibho anāthāṃ nirjane vane
03,060.012d*0252_02 itaś cetaś ca dhāvantī śokavyākulacetasā
03,060.012d*0252_03 sahasā muhyate bālā muhū roditi śocatī
03,060.013a muhur utpatate bālā muhuḥ patati vihvalā
03,060.013c muhur ālīyate bhītā muhuḥ krośati roditi
03,060.014a sā tīvraśokasaṃtaptā muhur niḥśvasya vihvalā
03,060.014b*0253_01 pativratā sā rudatī bhartṛśokasamākulā
03,060.014c uvāca bhaimī niṣkramya rodamānā pativratā
03,060.015a yasyābhiśāpād duḥkhārto duḥkhaṃ vindati naiṣadhaḥ
03,060.015c tasya bhūtasya tad duḥkhād duḥkham abhyadhikaṃ bhavet
03,060.016a apāpacetasaṃ pāpo ya evaṃ kṛtavān nalam
03,060.016c tasmād duḥkhataraṃ prāpya jīvatv asukhajīvikām
03,060.017a evaṃ tu vilapantī sā rājño bhāryā mahātmanaḥ
03,060.017c anveṣati sma bhartāraṃ vane śvāpadasevite
03,060.018a unmattavad bhīmasutā vilapantī tatas tataḥ
03,060.018c hā hā rājann iti muhur itaś cetaś ca dhāvati
03,060.019a tāṃ śuṣyamāṇām atyarthaṃ kurarīm iva vāśatīm
03,060.019c karuṇaṃ bahu śocantīṃ vilapantīṃ muhur muhuḥ
03,060.020a sahasābhyāgatāṃ bhaimīm abhyāśaparivartinīm
03,060.020c jagrāhājagaro grāho mahākāyaḥ kṣudhānvitaḥ
03,060.021a sā grasyamānā grāheṇa śokena ca parājitā
03,060.021c nātmānaṃ śocati tathā yathā śocati naiṣadham
03,060.022a hā nātha mām iha vane grasyamānām anāthavat
03,060.022c grāheṇānena vipine kimarthaṃ nābhidhāvasi
03,060.023a kathaṃ bhaviṣyasi punar mām anusmṛtya naiṣadha
03,060.023b*0254_01 kathaṃ bhavāñ jagāmādya mām utsṛjya vane prabho
03,060.023c pāpān muktaḥ punar labdhvā buddhiṃ ceto dhanāni ca
03,060.024a śrāntasya te kṣudhārtasya pariglānasya naiṣadha
03,060.024c kaḥ śramaṃ rājaśārdūla nāśayiṣyati mānada
03,060.025a tām akasmān mṛgavyādho vicaran gahane vane
03,060.025c ākrandatīm upaśrutya javenābhisasāra ha
03,060.026a tāṃ sa dṛṣṭvā tathā grastām urageṇāyatekṣaṇām
03,060.026c tvaramāṇo mṛgavyādhaḥ samabhikramya vegitaḥ
03,060.026d*0255_01 samatikramya vegena satvaraḥ sa vanecaraḥ
03,060.027a mukhataḥ pātayām āsa śastreṇa niśitena ha
03,060.027c nirviceṣṭaṃ bhujaṃgaṃ taṃ viśasya mṛgajīvanaḥ
03,060.028a mokṣayitvā ca tāṃ vyādhaḥ prakṣālya salilena ca
03,060.028c samāśvāsya kṛtāhārām atha papraccha bhārata
03,060.029a kasya tvaṃ mṛgaśāvākṣi kathaṃ cābhyāgatā vanam
03,060.029c kathaṃ cedaṃ mahat kṛcchraṃ prāptavaty asi bhāmini
03,060.030a damayantī tathā tena pṛcchyamānā viśāṃ pate
03,060.030c sarvam etad yathāvṛttam ācacakṣe 'sya bhārata
03,060.031a tām ardhavastrasaṃvītāṃ pīnaśroṇipayodharām
03,060.031c sukumārānavadyāṅgīṃ pūrṇacandranibhānanām
03,060.031d*0256_01 praphullapadmanayanāṃ tathā madhurabhāṣiṇīm
03,060.032a arālapakṣmanayanāṃ tathā madhurabhāṣiṇīm
03,060.032c lakṣayitvā mṛgavyādhaḥ kāmasya vaśam eyivān
03,060.033a tām atha ślakṣṇayā vācā lubdhako mṛdupurvayā
03,060.033c sāntvayām āsa kāmārtas tad abudhyata bhāminī
03,060.034a damayantī tu taṃ duṣṭam upalabhya pativratā
03,060.034c tīvraroṣasamāviṣṭā prajajvāleva manyunā
03,060.035a sa tu pāpamatiḥ kṣudraḥ pradharṣayitum āturaḥ
03,060.035c durdharṣāṃ tarkayām āsa dīptām agniśikhām iva
03,060.036a damayantī tu duḥkhārtā patirājyavinākṛtā
03,060.036c atītavākpathe kāle śaśāpainaṃ ruṣā kila
03,060.037a yathāhaṃ naiṣadhād anyaṃ manasāpi na cintaye
03,060.037c tathāyaṃ patatāṃ kṣudraḥ parāsur mṛgajīvanaḥ
03,060.038a uktamātre tu vacane tayā sa mṛgajīvanaḥ
03,060.038c vyasuḥ papāta medinyām agnidagdha iva drumaḥ
03,061.001 bṛhadaśva uvāca
03,061.001a sā nihatya mṛgavyādhaṃ pratasthe kamalekṣaṇā
03,061.001c vanaṃ pratibhayaṃ śūnyaṃ jhillikāgaṇanāditam
03,061.002a siṃhavyāghravarāharkṣarurudvīpiniṣevitam
03,061.002c nānāpakṣigaṇākīrṇaṃ mlecchataskarasevitam
03,061.003a śālaveṇudhavāśvatthatindukeṅgudakiṃśukaiḥ
03,061.003c arjunāriṣṭasaṃchannaṃ candanaiś ca saśālmalaiḥ
03,061.004a jambvāmralodhrakhadiraśākavetrasamākulam
03,061.004c kāśmaryāmalakaplakṣakadambodumbarāvṛtam
03,061.005a badarībilvasaṃchannaṃ nyagrodhaiś ca samākulam
03,061.005c priyālatālakharjūraharītakabibhītakaiḥ
03,061.006a nānādhātuśatair naddhān vividhān api cācalān
03,061.006c nikuñjān pakṣisaṃghuṣṭān darīś cādbhutadarśanāḥ
03,061.006e nadīḥ sarāṃsi vāpīś ca vividhāṃś ca mṛgadvijān
03,061.007a sā bahūn bhīmarūpāṃś ca piśācoragarākṣasān
03,061.007c palvalāni taḍāgāni girikūṭāni sarvaśaḥ
03,061.007e saritaḥ sāgarāṃś caiva dadarśādbhutadarśanān
03,061.008a yūthaśo dadṛśe cātra vidarbhādhipanandinī
03,061.008c mahiṣān varāhān gomāyūn ṛkṣavānarapannagān
03,061.009a tejasā yaśasā sthityā śriyā ca parayā yutā
03,061.009c vaidarbhī vicaraty ekā nalam anveṣatī tadā
03,061.009d*0257_01 atibhīme vane tatra yūthabhraṣṭā mṛgī yathā
03,061.010a nābibhyat sā nṛpasutā bhaimī tatrātha kasya cit
03,061.010c dāruṇām aṭavīṃ prāpya bhartṛvyasanakarśitā
03,061.011a vidarbhatanayā rājan vilalāpa suduḥkhitā
03,061.011c bhartṛśokaparītāṅgī śilātalasamāśritā
03,061.012 damayanty uvāca
03,061.012*0258_01 yathoktaṃ ca tvayā kānta matsamakṣaṃ ca matpriyam
03,061.012*0258_02 smartum arhasi kalyāṇa vacaḥ pārthivanandana
03,061.012a siṃhoraska mahābāho niṣadhānāṃ janādhipa
03,061.012c kva nu rājan gato 'sīha tyaktvā māṃ nirjane vane
03,061.013a aśvamedhādibhir vīra kratubhiḥ svāptadakṣiṇaiḥ
03,061.013c katham iṣṭvā naravyāghra mayi mithyā pravartase
03,061.014a yat tvayoktaṃ naravyāghra matsamakṣaṃ mahādyute
03,061.014c kartum arhasi kalyāṇa tad ṛtaṃ pārthivarṣabha
03,061.015a yathoktaṃ vihagair haṃsaiḥ samīpe tava bhūmipa
03,061.015c matsakāśe ca tair uktaṃ tad avekṣitum arhasi
03,061.016a catvāra ekato vedāḥ sāṅgopāṅgāḥ savistarāḥ
03,061.016c svadhītā mānavaśreṣṭha satyam ekaṃ kilaikataḥ
03,061.016d*0259_01 aśvamedhasahasraṃ ca satyaṃ ca tulayā dhṛtam
03,061.016d*0259_02 aśvamedhasahasrāt tu satyam evātiricyate
03,061.017a tasmād arhasi śatrughna satyaṃ kartuṃ nareśvara
03,061.017c uktavān asi yad vīra matsakāśe purā vacaḥ
03,061.018a hā vīra nanu nāmāham iṣṭā kila tavānagha
03,061.018c asyām aṭavyāṃ ghorāyāṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase
03,061.019a bhartsayaty eṣa māṃ raudro vyāttāsyo dāruṇākṛtiḥ
03,061.019c araṇyarāṭ kṣudhāviṣṭaḥ kiṃ māṃ na trātum arhasi
03,061.020a na me tvad anyā subhage priyā ity abravīs tadā
03,061.020c tām ṛtāṃ kuru kalyāṇa puroktāṃ bhāratīṃ nṛpa
03,061.021a unmattāṃ vilapantīṃ māṃ bhāryām iṣṭāṃ narādhipa
03,061.021c īpsitām īpsito nātha kiṃ māṃ na pratibhāṣase
03,061.022a kṛśāṃ dīnāṃ vivarṇāṃ ca malināṃ vasudhādhipa
03,061.022c vastrārdhaprāvṛtām ekāṃ vilapantīm anāthavat
03,061.023a yūthabhraṣṭām ivaikāṃ māṃ hariṇīṃ pṛthulocana
03,061.023c na mānayasi mānārha rudatīm arikarśana
03,061.024a mahārāja mahāraṇye mām ihaikākinīṃ satīm
03,061.024c ābhāṣamāṇāṃ svāṃ patnīṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase
03,061.025a kulaśīlopasaṃpannaṃ cārusarvāṅgaśobhanam
03,061.025b*0260_01 anuvratāṃ mahārāja kiṃ māṃ na pratibhāṣase
03,061.025c nādya tvām anupaśyāmi girāv asmin narottama
03,061.025e vane cāsmin mahāghore siṃhavyāghraniṣevite
03,061.026a śayānam upaviṣṭaṃ vā sthitaṃ vā niṣadhādhipa
03,061.026c prasthitaṃ vā naraśreṣṭha mama śokavivardhana
03,061.027a kaṃ nu pṛcchāmi duḥkhārtā tvadarthe śokakarśitā
03,061.027c kaccid dṛṣṭas tvayāraṇye saṃgatyeha nalo nṛpaḥ
03,061.028a ko nu me kathayed adya vane 'smin viṣṭhitaṃ nalam
03,061.028c abhirūpaṃ mahātmānaṃ paravyūhavināśanam
03,061.029a yam anveṣasi rājānaṃ nalaṃ padmanibhekṣaṇam
03,061.029c ayaṃ sa iti kasyādya śroṣyāmi madhurāṃ giram
03,061.030a araṇyarāḍ ayaṃ śrīmāṃś caturdaṃṣṭro mahāhanuḥ
03,061.030c śārdūlo 'bhimukhaḥ praiti pṛcchāmy enam aśaṅkitā
03,061.030d*0261_01 iti bhramantī dadarśa śārdūlaṃ ca mahāhanum
03,061.030d*0261_02 tam uvāca rudantī tu tvam evātra narādhipaḥ
03,061.031a bhavān mṛgāṇām adhipas tvam asmin kānane prabhuḥ
03,061.031c vidarbharājatanayāṃ damayantīti viddhi mām
03,061.032a niṣadhādhipater bhāryāṃ nalasyāmitraghātinaḥ
03,061.032c patim anveṣatīm ekāṃ kṛpaṇāṃ śokakarśitām
03,061.032e āśvāsaya mṛgendreha yadi dṛṣṭas tvayā nalaḥ
03,061.032f*0262_01 siṃhaskandho mahābāhuḥ padmapatranibhekṣaṇaḥ
03,061.033a atha vāraṇyanṛpate nalaṃ yadi na śaṃsasi
03,061.033c mām adasva mṛgaśreṣṭha viśokāṃ kuru duḥkhitām
03,061.034a śrutvāraṇye vilapitaṃ mamaiṣa mṛgarāṭ svayam
03,061.034c yāty etāṃ mṛṣṭasalilām āpagāṃ sāgaraṃgamām
03,061.035a imaṃ śiloccayaṃ puṇyaṃ śṛṅgair bahubhir ucchritaiḥ
03,061.035c virājadbhir divaspṛgbhir naikavarṇair manoramaiḥ
03,061.036a nānādhātusamākīrṇaṃ vividhopalabhūṣitam
03,061.036c asyāraṇyasya mahataḥ ketubhūtam ivocchritam
03,061.037a siṃhaśārdūlamātaṅgavarāharkṣamṛgāyutam
03,061.037c patatribhir bahuvidhaiḥ samantād anunāditam
03,061.038a kiṃśukāśokabakulapuṃnāgair upaśobhitam
03,061.038b*0263_01 karṇikāradhavaplakṣaiḥ supuṣpair upaśobhitam
03,061.038c saridbhiḥ savihaṃgābhiḥ śikharaiś copaśobhitam
03,061.038d*0264_01 pṛthivyā rucirākāraṃ cūḍāmaṇim iva sthitam
03,061.038e girirājam imaṃ tāvat pṛcchāmi nṛpatiṃ prati
03,061.039a bhagavann acalaśreṣṭha divyadarśana viśruta
03,061.039c śaraṇya bahukalyāṇa namas te 'stu mahīdhara
03,061.040a praṇame tvābhigamyāhaṃ rājaputrīṃ nibodha mām
03,061.040c rājñaḥ snuṣāṃ rājabhāryāṃ damayantīti viśrutām
03,061.041a rājā vidarbhādhipatiḥ pitā mama mahārathaḥ
03,061.041c bhīmo nāma kṣitipatiś cāturvarṇyasya rakṣitā
03,061.042a rājasūyāśvamedhānāṃ kratūnāṃ dakṣiṇāvatām
03,061.042c āhartā pārthivaśreṣṭhaḥ pṛthucārvañcitekṣaṇaḥ
03,061.043a brahmaṇyaḥ sādhuvṛttaś ca satyavāg anasūyakaḥ
03,061.043c śīlavān susamācāraḥ pṛthuśrīr dharmavic chuciḥ
03,061.044a samyag goptā vidarbhāṇāṃ nirjitārigaṇaḥ prabhuḥ
03,061.044c tasya māṃ viddhi tanayāṃ bhagavaṃs tvām upasthitām
03,061.045a niṣadheṣu mahāśaila śvaśuro me nṛpottamaḥ
03,061.045c sugṛhītanāmā vikhyāto vīrasena iti sma ha
03,061.046a tasya rājñaḥ suto vīraḥ śrīmān satyaparākramaḥ
03,061.046c kramaprāptaṃ pituḥ svaṃ yo rājyaṃ samanuśāsti ha
03,061.047a nalo nāmāridamanaḥ puṇyaśloka iti śrutaḥ
03,061.047c brahmaṇyo vedavid vāgmī puṇyakṛt somapo 'gnicit
03,061.048a yaṣṭā dātā ca yoddhā ca samyak caiva praśāsitā
03,061.048b*0265_01 puṇyaśloka iti khyāto brahmaṇyo vedavittamaḥ
03,061.048c tasya mām acalaśreṣṭha viddhi bhāryām ihāgatām
03,061.049a tyaktaśriyaṃ bhartṛhīnām anāthāṃ vyasanānvitām
03,061.049c anveṣamāṇāṃ bhartāraṃ taṃ vai naravarottamam
03,061.050a kham ullikhadbhir etair hi tvayā śṛṅgaśatair nṛpaḥ
03,061.050c kaccid dṛṣṭo 'calaśreṣṭha vane 'smin dāruṇe nalaḥ
03,061.051a gajendravikramo dhīmān dīrghabāhur amarṣaṇaḥ
03,061.051c vikrāntaḥ satyavāg dhīro bhartā mama mahāyaśāḥ
03,061.051e niṣadhānām adhipatiḥ kaccid dṛṣṭas tvayā nalaḥ
03,061.051f*0266_01 yadi dṛṣṭaḥ kva cit te sa nalo rājā mama priyaḥ
03,061.051f*0267_01 mahīdharasamo dhairye mahīdhara mahīpatiḥ
03,061.052a kiṃ māṃ vilapatīm ekāṃ parvataśreṣṭha duḥkhitām
03,061.052c girā nāśvāsayasy adya svāṃ sutām iva duḥkhitām
03,061.053a vīra vikrānta dharmajña satyasaṃdha mahīpate
03,061.053c yady asy asmin vane rājan darśayātmānam ātmanā
03,061.054a kadā nu snigdhagambhīrāṃ jīmūtasvanasaṃnibhām
03,061.054c śroṣyāmi naiṣadhasyāhaṃ vācaṃ tām amṛtopamām
03,061.055a vaidarbhīty eva kathitāṃ śubhāṃ rājño mahātmanaḥ
03,061.055c āmnāyasāriṇīm ṛddhāṃ mama śokanibarhiṇīm
03,061.055d*0268_01 bhītām āśvāsaya ca māṃ nṛpate dharmavatsala
03,061.056a iti sā taṃ giriśreṣṭham uktvā pārthivanandinī
03,061.056c damayantī tato bhūyo jagāma diśam uttarām
03,061.057a sā gatvā trīn ahorātrān dadarśa paramāṅganā
03,061.057c tāpasāraṇyam atulaṃ divyakānanadarśanam
03,061.058a vasiṣṭhabhṛgvatrisamais tāpasair upaśobhitam
03,061.058c niyataiḥ saṃyatāhārair damaśaucasamanvitaiḥ
03,061.059a abbhakṣair vāyubhakṣaiś ca patrāhārais tathaiva ca
03,061.059c jitendriyair mahābhāgaiḥ svargamārgadidṛkṣubhiḥ
03,061.060a valkalājinasaṃvītair munibhiḥ saṃyatendriyaiḥ
03,061.060c tāpasādhyuṣitaṃ ramyaṃ dadarśāśramamaṇḍalam
03,061.061a sā dṛṣṭvaivāśramapadaṃ nānāmṛganiṣevitam
03,061.061c śākhāmṛgagaṇaiś caiva tāpasaiś ca samanvitam
03,061.061d*0269_01 nānāmṛgagaṇair juṣṭaṃ śākhāmṛgagaṇair yutam
03,061.061d*0269_02 tāpasaiḥ samupetaṃ ca sā dṛṣṭvaiva samāśvasat
03,061.061d*0270_01 sā dṛṣṭvaivāśramapadaṃ damayantī samāśvasat
03,061.062a subhrūḥ sukeśī suśroṇī sukucā sudvijānanā
03,061.062c varcasvinī supratiṣṭhā svañcitodyatagāminī
03,061.063a sā viveśāśramapadaṃ vīrasenasutapriyā
03,061.063c yoṣidratnaṃ mahābhāgā damayantī manasvinī
03,061.063d*0271_01 āśvāsitā tadā bhaimī tāpasaiḥ saha saṃgatā
03,061.064a sābhivādya tapovṛddhān vinayāvanatā sthitā
03,061.064c svāgataṃ ta iti proktā taiḥ sarvais tāpasaiś ca sā
03,061.065a pūjāṃ cāsyā yathānyāyaṃ kṛtvā tatra tapodhanāḥ
03,061.065c āsyatām ity athocus te brūhi kiṃ karavāmahe
03,061.065d*0272_01 pūjāṃ cakre yathānyāyam ṛṣīṇāṃ sā manasvinī
03,061.066a tān uvāca varārohā kaccid bhagavatām iha
03,061.066c tapasy agniṣu dharmeṣu mṛgapakṣiṣu cānaghāḥ
03,061.066d*0273_01 api svādhyāyayogeṣu dharmadeheṣu vā punaḥ
03,061.066e kuśalaṃ vo mahābhāgāḥ svadharmacaraṇeṣu ca
03,061.067a tair uktā kuśalaṃ bhadre sarvatreti yaśasvinī
03,061.067c brūhi sarvānavadyāṅgi kā tvaṃ kiṃ ca cikīrṣasi
03,061.068a dṛṣṭvaiva te paraṃ rūpaṃ dyutiṃ ca paramām iha
03,061.068c vismayo naḥ samutpannaḥ samāśvasihi mā śucaḥ
03,061.069a asyāraṇyasya mahatī devatā vā mahībhṛtaḥ
03,061.069c asyā nu nadyāḥ kalyāṇi vada satyam anindite
03,061.070a sābravīt tān ṛṣīn nāham araṇyasyāsya devatā
03,061.070c na cāpy asya girer viprā na nadyā devatāpy aham
03,061.071a mānuṣīṃ māṃ vijānīta yūyaṃ sarve tapodhanāḥ
03,061.071c vistareṇābhidhāsyāmi tan me śṛṇuta sarvaśaḥ
03,061.072a vidarbheṣu mahīpālo bhīmo nāma mahādyutiḥ
03,061.072c tasya māṃ tanayāṃ sarve jānīta dvijasattamāḥ
03,061.073a niṣadhādhipatir dhīmān nalo nāma mahāyaśāḥ
03,061.073c vīraḥ saṃgrāmajid vidvān mama bhartā viśāṃ patiḥ
03,061.074a devatābhyarcanaparo dvijātijanavatsalaḥ
03,061.074c goptā niṣadhavaṃśasya mahābhāgo mahādyutiḥ
03,061.075a satyavāg dharmavit prājñaḥ satyasaṃdho 'rimardanaḥ
03,061.075c brahmaṇyo daivataparaḥ śrīmān parapuraṃjayaḥ
03,061.076a nalo nāma nṛpaśreṣṭho devarājasamadyutiḥ
03,061.076c mama bhartā viśālākṣaḥ pūrṇenduvadano 'rihā
03,061.077a āhartā kratumukhyānāṃ vedavedāṅgapāragaḥ
03,061.077c sapatnānāṃ mṛdhe hantā ravisomasamaprabhaḥ
03,061.078a sa kaiś cin nikṛtiprajñair akalyāṇair narādhamaiḥ
03,061.078c āhūya pṛthivīpālaḥ satyadharmaparāyaṇaḥ
03,061.078e devane kuśalair jihmair jito rājyaṃ vasūni ca
03,061.078f*0274_01 vivāsitaś ca nagarād vanavāsam upeyivān
03,061.079a tasya mām avagacchadhvaṃ bhāryāṃ rājarṣabhasya vai
03,061.079c damayantīti vikhyātāṃ bhartṛdarśanalālasām
03,061.080a sā vanāni girīṃś caiva sarāṃsi saritas tathā
03,061.080c palvalāni ca ramyāṇi tathāraṇyāni sarvaśaḥ
03,061.081a anveṣamāṇā bhartāraṃ nalaṃ raṇaviśāradam
03,061.081c mahātmānaṃ kṛtāstraṃ ca vicarāmīha duḥkhitā
03,061.082a kaccid bhagavatāṃ puṇyaṃ tapovanam idaṃ nṛpaḥ
03,061.082c bhavet prāpto nalo nāma niṣadhānāṃ janādhipaḥ
03,061.083a yatkṛte 'ham idaṃ viprāḥ prapannā bhṛśadāruṇam
03,061.083c vanaṃ pratibhayaṃ ghoraṃ śārdūlamṛgasevitam
03,061.084a yadi kaiś cid ahorātrair na drakṣyāmi nalaṃ nṛpam
03,061.084c ātmānaṃ śreyasā yokṣye dehasyāsya vimocanāt
03,061.084d*0275_01 nārīṇām adhamā nārī yā bhartuḥ prāṇasaṃkṣaye
03,061.084d*0275_02 paścāj jīvati nistejāḥ kaleva śaśino divā
03,061.085a ko nu me jīvitenārthas tam ṛte puruṣarṣabham
03,061.085c kathaṃ bhaviṣyāmy adyāhaṃ bhartṛśokābhipīḍitā
03,061.086a evaṃ vilapatīm ekām araṇye bhīmanandinīm
03,061.086c damayantīm athocus te tāpasāḥ satyavādinaḥ
03,061.087a udarkas tava kalyāṇi kalyāṇo bhavitā śubhe
03,061.087c vayaṃ paśyāma tapasā kṣipraṃ drakṣyasi naiṣadham
03,061.088a niṣadhānām adhipatiṃ nalaṃ ripunighātinam
03,061.088c bhaimi dharmabhṛtāṃ śreṣṭhaṃ drakṣyase vigatajvaram
03,061.089a vimuktaṃ sarvapāpebhyaḥ sarvaratnasamanvitam
03,061.089c tad eva nagaraśreṣṭhaṃ praśāsantam ariṃdamam
03,061.090a dviṣatāṃ bhayakartāraṃ suhṛdāṃ śokanāśanam
03,061.090c patiṃ drakṣyasi kalyāṇi kalyāṇābhijanaṃ nṛpam
03,061.091a evam uktvā nalasyeṣṭāṃ mahiṣīṃ pārthivātmajām
03,061.091c antarhitās tāpasās te sāgnihotrāśramās tadā
03,061.092a sā dṛṣṭvā mahad āścaryaṃ vismitā abhavat tadā
03,061.092c damayanty anavadyāṅgī vīrasenanṛpasnuṣā
03,061.092d*0276_01 cintayām āsa vaidarbhī kim etad dṛṣṭavaty aham
03,061.093a kiṃ nu svapno mayā dṛṣṭaḥ ko 'yaṃ vidhir ihābhavat
03,061.093c kva nu te tāpasāḥ sarve kva tad āśramamaṇḍalam
03,061.094a kva sā puṇyajalā ramyā nānādvijaniṣevitā
03,061.094c nadī te ca nagā hṛdyāḥ phalapuṣpopaśobhitāḥ
03,061.094d*0277_01 ity evaṃ naraśārdūla vismitā kamalekṣaṇā
03,061.095a dhyātvā ciraṃ bhīmasutā damayantī śucismitā
03,061.095c bhartṛśokaparā dīnā vivarṇavadanābhavat
03,061.096a sā gatvāthāparāṃ bhūmiṃ bāṣpasaṃdigdhayā girā
03,061.096c vilalāpāśrupūrṇākṣī dṛṣṭvāśokataruṃ tataḥ
03,061.097a upagamya taruśreṣṭham aśokaṃ puṣpitaṃ tadā
03,061.097c pallavāpīḍitaṃ hṛdyaṃ vihaṃgair anunāditam
03,061.098a aho batāyam agamaḥ śrīmān asmin vanāntare
03,061.098c āpīḍair bahubhir bhāti śrīmān dramiḍarāḍ iva
03,061.098d*0278_01 tam uvāca tato 'śokaṃ vidarbhādhipanandinī
03,061.098d*0278_02 kṛtāñjalipuṭā dīnā bhartṛdarśanalālasā
03,061.098d*0279_01 tam uvāca mahāvṛkṣaṃ damayantī tathāgatā
03,061.098d*0280_01 aśoka śokāpanuda śokopahatacetasam
03,061.098d*0280_02 tvannāmānaṃ kuru kṣipraṃ priyasaṃdarśanād dhi mām
03,061.099a viśokāṃ kuru māṃ kṣipram aśoka priyadarśana
03,061.099c vītaśokabhayābādhaṃ kaccit tvaṃ dṛṣṭavān nṛpam
03,061.100a nalaṃ nāmāridamanaṃ damayantyāḥ priyaṃ patim
03,061.100c niṣadhānām adhipatiṃ dṛṣṭavān asi me priyam
03,061.101a ekavastrārdhasaṃvītaṃ sukumāratanutvacam
03,061.101c vyasanenārditaṃ vīram araṇyam idam āgatam
03,061.102a yathā viśokā gaccheyam aśokanaga tat kuru
03,061.102c satyanāmā bhavāśoka mama śokavināśanāt
03,061.103a evaṃ sāśokavṛkṣaṃ tam ārtā triḥ parigamya ha
03,061.103c jagāma dāruṇataraṃ deśaṃ bhaimī varāṅganā
03,061.104a sā dadarśa nagān naikān naikāś ca saritas tathā
03,061.104c naikāṃś ca parvatān ramyān naikāṃś ca mṛgapakṣiṇaḥ
03,061.105a kandarāṃś ca nitambāṃś ca nadāṃś cādbhutadarśanān
03,061.105c dadarśa sā bhīmasutā patim anveṣatī tadā
03,061.106a gatvā prakṛṣṭam adhvānaṃ damayantī śucismitā
03,061.106c dadarśātha mahāsārthaṃ hastyaśvarathasaṃkulam
03,061.107a uttarantaṃ nadīṃ ramyāṃ prasannasalilāṃ śubhām
03,061.107c suśītatoyāṃ vistīrṇāṃ hradinīṃ vetasair vṛtām
03,061.108a prodghuṣṭāṃ krauñcakuraraiś cakravākopakūjitām
03,061.108c kūrmagrāhajhaṣākīrṇāṃ pulinadvīpaśobhitām
03,061.109a sā dṛṣṭvaiva mahāsārthaṃ nalapatnī yaśasvinī
03,061.109c upasarpya varārohā janamadhyaṃ viveśa ha
03,061.110a unmattarūpā śokārtā tathā vastrārdhasaṃvṛtā
03,061.110c kṛśā vivarṇā malinā pāṃsudhvastaśiroruhā
03,061.111a tāṃ dṛṣṭvā tatra manujāḥ ke cid bhītāḥ pradudruvuḥ
03,061.111c ke cic cintāparās tasthuḥ ke cit tatra vicukruśuḥ
03,061.112a prahasanti sma tāṃ ke cid abhyasūyanta cāpare
03,061.112c cakrus tasyāṃ dayāṃ ke cit papracchuś cāpi bhārata
03,061.113a kāsi kasyāsi kalyāṇi kiṃ vā mṛgayase vane
03,061.113c tvāṃ dṛṣṭvā vyathitāḥ smeha kaccit tvam asi mānuṣī
03,061.114a vada satyaṃ vanasyāsya parvatasyātha vā diśaḥ
03,061.114c devatā tvaṃ hi kalyāṇi tvāṃ vayaṃ śaraṇaṃ gatāḥ
03,061.115a yakṣī vā rākṣasī vā tvam utāho 'si varāṅganā
03,061.115c sarvathā kuru naḥ svasti rakṣasvāsmān anindite
03,061.116a yathāyaṃ sarvathā sārthaḥ kṣemī śīghram ito vrajet
03,061.116c tathā vidhatsva kalyāṇi tvāṃ vayaṃ śaraṇaṃ gatāḥ
03,061.117a tathoktā tena sārthena damayantī nṛpātmajā
03,061.117c pratyuvāca tataḥ sādhvī bhartṛvyasanaduḥkhitā
03,061.117e sārthavāhaṃ ca sārthaṃ ca janā ye cātra ke cana
03,061.118a yūnaḥ sthavirabālāś ca sārthasya ca purogamāḥ
03,061.118c mānuṣīṃ māṃ vijānīta manujādhipateḥ sutām
03,061.118e nṛpasnuṣāṃ rājabhāryāṃ bhartṛdarśanalālasām
03,061.119a vidarbharāṇ mama pitā bhartā rājā ca naiṣadhaḥ
03,061.119b*0281_01 kva nu māṃ kitavaś chitvā vastrārdhaṃ prasthito mama
03,061.119b*0281_02 utsṛjya vipine suptām anuraktāṃ priyāṃ priya
03,061.119b*0281_03 vaiṣamyam api saṃprāptā gopāyanti kulastriyaḥ
03,061.119b*0281_04 ātmānam ātmanā satyotthitasargā na saṃśayaḥ
03,061.119b*0281_05 kva nu sā kṣutpipāsārtā bhrāntārāte tapasvinī
03,061.119b*0281_06 smarantī tasya mandasya kva vāsāyopatiṣṭhati
03,061.119c nalo nāma mahābhāgas taṃ mārgāmy aparājitam
03,061.120a yadi jānīta nṛpatiṃ kṣipraṃ śaṃsata me priyam
03,061.120c nalaṃ pārthivaśārdūlam amitragaṇasūdanam
03,061.121a tām uvācānavadyāṅgīṃ sārthasya mahataḥ prabhuḥ
03,061.121c sārthavāhaḥ śucir nāma śṛṇu kalyāṇi madvacaḥ
03,061.122a ahaṃ sārthasya netā vai sārthavāhaḥ śucismite
03,061.122c manuṣyaṃ nalanāmānaṃ na paśyāmi yaśasvini
03,061.123a kuñjaradvīpimahiṣaśārdūlarkṣamṛgān api
03,061.123c paśyāmy asmin vane kaṣṭe amanuṣyaniṣevite
03,061.123d*0282_01 ṛte tvāṃ mānuṣīṃ martyaṃ na paśyāmi mahāvane
03,061.123d*0283_01 yato vayaṃ na paśyāmo nalaṃ pārthivam atra vai
03,061.123e tathā no yakṣarāḍ adya maṇibhadraḥ prasīdatu
03,061.124a sābravīd vaṇijaḥ sarvān sārthavāhaṃ ca taṃ tataḥ
03,061.124c kva nu yāsyasi sārtho 'yam etad ākhyātum arhatha
03,061.125 sārthavāha uvāca
03,061.125a sārtho 'yaṃ cedirājasya subāhoḥ satyavādinaḥ
03,061.125c kṣipraṃ janapadaṃ gantā lābhāya manujātmaje
03,062.001 bṛhadaśva uvāca
03,062.001a sā tac chrutvānavadyāṅgī sārthavāhavacas tadā
03,062.001c agacchat tena vai sārdhaṃ bhartṛdarśanalālasā
03,062.002a atha kāle bahutithe vane mahati dāruṇe
03,062.002c taḍāgaṃ sarvatobhadraṃ padmasaugandhikaṃ mahat
03,062.003a dadṛśur vaṇijo ramyaṃ prabhūtayavasendhanam
03,062.003c bahumūlaphalopetaṃ nānāpakṣigaṇair vṛtam
03,062.004a taṃ dṛṣṭvā mṛṣṭasalilaṃ manoharasukhāvaham
03,062.004c supariśrāntavāhās te niveśāya mano dadhuḥ
03,062.005a saṃmate sārthavāhasya viviśur vanam uttamam
03,062.005c uvāsa sārthaḥ sumahān velām āsādya paścimām
03,062.006a athārdharātrasamaye niḥśabdastimite tadā
03,062.006c supte sārthe pariśrānte hastiyūtham upāgamat
03,062.006e pānīyārthaṃ girinadīṃ madaprasravaṇāvilām
03,062.006f*0284_01 athāpaśyata sārthaṃ taṃ sārthajān subahūn gajān
03,062.006f*0284_02 te tān grāmyagajān dṛṣṭvā sarve vanagajās tadā
03,062.006f*0284_03 samādravanta vegena jighāṃsanto madotkaṭāḥ
03,062.006f*0284_04 teṣām āpatatāṃ vegaḥ kariṇāṃ duḥsaho 'bhavat
03,062.006f*0284_05 nagāgrād iva śīrṇānāṃ śṛṅgāṇāṃ patatāṃ kṣitau
03,062.006f*0284_06 spandatām api nāgānāṃ mārgā naṣṭā vanodbhavaiḥ
03,062.007a mārgaṃ saṃrudhya saṃsuptaṃ padminyāḥ sārtham uttamam
03,062.007c suptaṃ mamarda sahasā ceṣṭamānaṃ mahītale
03,062.008a hāhāravaṃ pramuñcantaḥ sārthikāḥ śaraṇārthinaḥ
03,062.008c vanagulmāṃś ca dhāvanto nidrāndhā mahato bhayāt
03,062.008e ke cid dantaiḥ karaiḥ ke cit ke cit padbhyāṃ hatā narāḥ
03,062.009a gokharoṣṭrāśvabahulaṃ padātijanasaṃkulam
03,062.009c bhayārtaṃ dhāvamānaṃ tat parasparahataṃ tadā
03,062.010a ghorān nādān vimuñcanto nipetur dharaṇītale
03,062.010c vṛkṣeṣv āsajya saṃbhagnāḥ patitā viṣameṣu ca
03,062.010d*0285_01 evaṃ prakārair bahubhir daivenākramya hastibhiḥ
03,062.010d@011_0001 bhārārtāḥ saurabheyāś ca kṣuttṛṣābhipariplutāḥ
03,062.010d@011_0002 avaropitabhārās tu lebhire paramāṃ mudam
03,062.010d@011_0003 tathāśvā vāraṇāś caiva rāsabhāḥ karabhaiḥ saha
03,062.010d@011_0004 dṛṣṭvaiva tat saro ramyam āhlādaṃ paramaṃ yayuḥ
03,062.010d@011_0005 tathānantaram eveha vaṇijaḥ pathikās tathā
03,062.010d@011_0006 yathāyogyaṃ yathāsthānam āvāsaṃ pratipedire
03,062.010d@011_0007 yathāsthitaiḥ samācāram āhāraṃ sthānam eva ca
03,062.010d@011_0008 avatīryāvasannānāṃ cakruś caivānvavekṣaṇam
03,062.010d@011_0009 cakruḥ kathāś ca vividhāḥ krayavikrayasaṃśritāḥ
03,062.010d@011_0010 praśaṃsanty apare kaṣṭaṃ padavīṃś cāpadāvṛtām
03,062.010d@011_0011 smaranto gṛhabhogāṃś ca jñātīnāṃ ca samāgamam
03,062.010d@011_0012 putramitrakalatrāṇi sarve nidrāvaśaṃ yayuḥ
03,062.010d@011_0013 saṃvāhanena bhārāṇāṃ bahuvāsarajena ca
03,062.010d@011_0014 khinnāḥ śayitukāmās te nidrayāpagatā bhṛśam
03,062.010d@011_0015 prasāritāṅgāḥ khinnāś ca mṛtakalpā ivāsate
03,062.010d@011_0016 athārdharātrasamaye niḥśabdastimitaṃ tadā
03,062.010d@011_0017 supte sārthe pariśrānte hastiyūtham upāgamat
03,062.010d@011_0018 atha sārthaṃ girinibhā madaprasravaṇāvilāḥ
03,062.010d@011_0019 mārgaṃ saṃrudhya saṃsuptaṃ padminyās tīram uttaram
03,062.010d@011_0020 athāpaśyata taṃ sārthaṃ sārthajān subahūn gajān
03,062.010d@011_0021 tāṃś ca pānthagajān dṛṣṭvā sarve vanagajās tadā
03,062.010d@011_0022 samādravanta vegena jighāṃsanto madotkaṭāḥ
03,062.010d@011_0023 teṣām āpatatāṃ vegaḥ kariṇāṃ duḥsaho 'bhavat
03,062.010d@011_0024 nagāgrād iva śīrṇānāṃ mṛgāṇāṃ patatāṃ kṣitau
03,062.010d@011_0025 spandatām api nāgānāṃ bālasaṃsthāvanodbhavaiḥ
03,062.010d@011_0026 karibhiḥ kariṇaḥ sarve mṛtyutāṃ prāpitāḥ kṣaṇāt
03,062.010d@011_0027 sārthaś ca so 'pi mathitaḥ sastrībālagajānvitaḥ
03,062.010d@011_0028 ārāvaḥ sumahān āsīt trailokyabhayakārakaḥ
03,062.010d@011_0029 vājibhiḥ prāhataiś caiva gajoṣṭrai rāsabhais tathā
03,062.010d@011_0030 anyonyaṃ nābhyarakṣanta mathyamānā vanadvipaiḥ
03,062.010d@011_0031 suptaṃ mamarduḥ sahasā ceṣṭamānaṃ mahītale
03,062.010d@011_0032 hāhākāraṃ pramuñcantaḥ sārthakāḥ śaraṇārthinaḥ
03,062.010d@011_0033 na ca gulmāṃś ca dhāvanto nidrāndhā bahavo 'bhavan
03,062.010d@011_0034 ke cid dantaiḥ karaiḥ ke cit ke cit padbhyāṃ hatā gajaiḥ
03,062.010d@011_0035 nihatoṣṭrāś ca bahulāḥ padātijanasaṃkulāḥ
03,062.010d@011_0036 bhayād ādhāvamānāś ca parasparahatās tadā
03,062.010d@011_0037 ghorān nādān vimuñcanto nipetur dharaṇītale
03,062.010d@011_0038 vṛkṣeṣv āsajya saṃhṛṣṭāḥ patitā viṣameṣu ca
03,062.010d@011_0039 tathā taṃ nihataṃ sarvaṃ samṛddhaṃ sārthamaṇḍalam
03,062.010d@011_0040 hato bhrātā hataḥ putraḥ sahāyo nihato mama
03,062.010d@011_0041 eṣo 'gnir utthitaḥ kaṣṭas trāyadhvaṃ dhāvatādhunā
03,062.010d@011_0042 ratnarāśir viśīrṇo 'yaṃ gṛhṇīdhvaṃ kiṃ pradhāvataḥ
03,062.010d@011_0043 saṃtrastavadanā bhaimī tasthau śaśinibhānanā
03,062.010d@011_0044 sārthe vidhvaṃsitair bhagnair agarubhiḥ sacandanaiḥ
03,062.010d@011_0045 vikṣiptair bhāti bhūḥ sarvā dyaur ivarkṣaiś ca śāradaiḥ
03,062.010d@011_0046 patitaiḥ pātyamānaiś ca dhāvadbhiś ca tatas tataḥ
03,062.010d@011_0047 vimuktanādasaṃtrastaṃ hāhākāravināditam
03,062.010d@011_0048 bhīṣaṇīyaṃ vanaṃ tad vai tatrābhūd vai samantataḥ
03,062.010d@011_0049 abhūt pralayasaṃkāśaṃ mahāraṇyam ivāparam
03,062.010d@011_0050 ye tu tatra vinirmuktāḥ sārthāḥ ke cid abhidrutāḥ
03,062.010d@011_0051 te 'bruvan sahitāḥ sarve kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam
03,062.010d@011_0052 nūnaṃ na pūjito 'smābhir maṇibhadro mahāyaśāḥ
03,062.010d@011_0053 tathā yakṣādhipaḥ śrīmān na vai vaiśravaṇo vibhuḥ
03,062.010d@011_0054 na pūjā vighnakartṝṇām atha vā sārthikaiḥ kṛtā
03,062.010d@011_0055 śakunānāṃ phalaṃ vātha viparītam idaṃ dhruvam
03,062.010d@011_0056 grahās tu viparītā vā kim anyad idam āgatam
03,062.010d@011_0057 apare tv abruvan dīnā jñātidravyavinākṛtāḥ
03,062.010d@011_0058 yāsāv adya mahāsārthe nārīvonmattadarśanā
03,062.010d@011_0059 praviṣṭā vikṛtākārā kṛtvā rūpam amānuṣam
03,062.010d@011_0060 tayeyaṃ vihitā pūrvaṃ māyā paramadāruṇā
03,062.010d@011_0061 rākṣasī vā piśācī vā yakṣī vātibhayaṃkarī
03,062.010d@011_0062 tasyāḥ sarvam idaṃ pāpaṃ nātra kāryā vicāraṇā
03,062.010d@011_0063 yadi paśyāma tāṃ pāpāṃ sārthaghnīṃ naikaduḥkhadām
03,062.010d@011_0064 loṣṭakaiḥ pāṃśubhiś caiva tṛṇaiḥ kāṣṭhaiś ca muṣṭibhiḥ
03,062.010d@011_0065 avaśyam eva hantavyā sā sārthasya tu kṛcchradā
03,062.010d@011_0066 damayantī tu tac chrutvā vākyaṃ teṣāṃ sudāruṇam
03,062.010d@011_0067 hrītā bhītā ca saṃvignā prādravad yena kānanam
03,062.010d@011_0068 āśaṅkamānā tatpāpān ātmānaṃ paryadevayat
03,062.010d@011_0069 aho mamopari vidheḥ saṃrambho dāruṇo mahān
03,062.010d@011_0070 nānubadhnāmi kuśalaṃ kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam
03,062.010d@011_0071 nūnaṃ janmāntarakṛtaṃ pāpaṃ māpatitaṃ mahat
03,062.010d@011_0072 apaścimām imāṃ kaṣṭām āpadaṃ prāptavaty aham
03,062.010d@011_0073 rājyāpaharaṇaṃ bhartuḥ svajanāc ca parābhavaḥ
03,062.010d@011_0074 bhartrā saha viyogaś ca tanayābhyāṃ ca vicyutiḥ
03,062.010d@011_0075 vivastratā vane vāso bahuvyālaniṣevite
03,062.010d@011_0076 yo hy akasmān mayā prāpto nirjane gahane vane
03,062.010d@011_0077 so 'pi sārthaḥ parābhūto vidhinā kena cid bhṛśam
03,062.010d@011_0078 āśaṅkamānā sā pāpaṃ mahīyo vyasanaṃ tathā
03,062.010d@011_0079 sāham evaṃvidhā nūnaṃ dhruvaṃ nāsty atra saṃśayaḥ
03,062.010d@011_0080 mandāyās tu mamābhāgyaiḥ sārtho nūnaṃ nipātitaḥ
03,062.010d@011_0081 kutrātmānaṃ pātayeyaṃ yāmi kaṃ śaraṇaṃ vane
03,062.010d@011_0082 maraṇāt tu bhavec chāntir dhriyatyā duḥkhajīvitam
03,062.010d@011_0083 hā nātha hā mahārāja hā svāmiñ jīviteśvara
03,062.010d@011_0084 kiṃ māṃ vilapatīm evaṃ nābhijānāsi mānada
03,062.010d@011_0085 evamādīn bahūn anyān pralāpān bāṣpaviklavā
03,062.010d@011_0086 kurvatī paryadhāvat sā gahanaṃ vipināntaram
03,062.010e tathā tan nihataṃ sarvaṃ samṛddhaṃ sārthamaṇḍalam
03,062.010f@012_0001 ārāvaḥ sumahāṃś cāsīt trailokyabhayakārakaḥ
03,062.010f@012_0002 eṣo 'gnir utthitaḥ kaṣṭas trāyadhvaṃ dhāvatādhunā
03,062.010f@012_0003 ratnarāśir viśīrṇo 'yaṃ gṛhṇīdhvaṃ kiṃ pradhāvata
03,062.010f@012_0004 sāmānyam etad draviṇaṃ na mithyā vacanaṃ mama
03,062.010f@012_0005 evam evābhibhāṣanto vidravanti bhayāt tadā
03,062.010f@012_0006 punar evābhidhāsyāmi cintayadhvaṃ sakātarāḥ
03,062.010f@012_0007 tasmiṃs tathā vartamāne dāruṇe janasaṃkṣaye
03,062.010f@012_0008 damayantī ca bubudhe bhayasaṃtrastamānasā
03,062.010f@012_0009 apaśyad vaiśasaṃ tatra sarvalokabhayaṃkaram
03,062.010f@012_0010 adṛṣṭapūrvaṃ tad dṛṣṭvā bālā padmanibhekṣaṇā
03,062.010f@012_0011 saṃsaktavadanāśvāsā uttasthau bhayavihvalā
03,062.010f@012_0012 ye tu tatra vinirmuktāḥ sārthāt ke cid avikṣatāḥ
03,062.010f@012_0013 te 'bruvan sahitāḥ sarve kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam
03,062.010f@012_0014 nūnaṃ na pūjito 'smābhir maṇibhadro mahāyaśāḥ
03,062.010f@012_0015 tathā yakṣādhipaḥ śrīmān na vai vaiśravaṇaḥ prabhuḥ
03,062.010f@012_0016 na pūjā vighnakartṝṇām atha vā prathamaṃ kṛtā
03,062.010f@012_0017 śakunānāṃ phalaṃ vātha viparītam idaṃ dhruvam
03,062.010f@012_0018 grahā na viparītās tu kim anyad idam āgatam
03,062.010f@012_0019 apare tv abruvan dīnā jñātidravyavinākṛtāḥ
03,062.010f@012_0020 yāsāv adya mahāsārthe nārī hy unmattadarśanā
03,062.010f@012_0021 praviṣṭā vikṛtākārā kṛtvā rūpam amānuṣam
03,062.010f@012_0022 tayeyaṃ vihitā pūrvaṃ māyā paramadāruṇā
03,062.010f@012_0023 rākṣasī vā dhruvaṃ yakṣī piśācī vā bhayaṃkarī
03,062.010f@012_0024 tasyāḥ sarvam idaṃ pāpaṃ nātra kāryā vicāraṇā
03,062.010f@012_0025 yadi paśyāma tāṃ pāpāṃ sārthaghnīṃ naikaduḥkhadām
03,062.010f@012_0026 loṣṭabhiḥ pāṃsubhiś caiva tṛṇaiḥ kāṣṭhaiś ca muṣṭibhiḥ
03,062.010f@012_0027 avaśyam eva hanyāmaḥ sārthasya kila kṛtyakām
03,062.010f@012_0028 damayantī tu tac chrutvā vākyaṃ teṣāṃ sudāruṇam
03,062.010f@012_0029 hrītā bhītā ca saṃvignā prādravad yatra kānanam
03,062.010f@012_0030 āśaṅkamānā tatpāpam ātmānaṃ paryadevayat
03,062.010f@012_0031 aho mamopari vidheḥ saṃrambho dāruṇo mahān
03,062.010f@012_0032 nānubadhnāti kuśalaṃ kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam
03,062.010f@012_0033 na smarāmy aśubhaṃ kiṃ cit kṛtaṃ kasya cid aṇv api
03,062.010f@012_0034 karmaṇā manasā vācā kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam
03,062.010f@012_0035 nūnaṃ janmāntarakṛtaṃ pāpaṃ māpatitaṃ mahat
03,062.010f@012_0036 apaścimām imāṃ kaṣṭām āpadaṃ prāptavaty aham
03,062.010f@012_0037 bhartṛrājyāpaharaṇaṃ svajanāc ca parājayaḥ
03,062.010f@012_0038 bhartrā saha viyogaś ca tanayābhyāṃ ca vicyutiḥ
03,062.010f@012_0039 nirnāthatā vane vāso bahuvyālaniṣevite
03,062.011a athāparedyuḥ saṃprāpte hataśiṣṭā janās tadā
03,062.011c vanagulmād viniṣkramya śocanto vaiśasaṃ kṛtam
03,062.011e bhrātaraṃ pitaraṃ putraṃ sakhāyaṃ ca janādhipa
03,062.011f*0286_01 hanyamāne tathā sārthe damayantī śucismitā
03,062.011f*0286_02 brāhmaṇaiḥ sahitā tatra vane tu na vināśitā
03,062.012a aśocat tatra vaidarbhī kiṃ nu me duṣkṛtaṃ kṛtam
03,062.012c yo 'pi me nirjane 'raṇye saṃprāpto 'yaṃ janārṇavaḥ
03,062.012e hato 'yaṃ hastiyūthena mandabhāgyān mamaiva tu
03,062.013a prāptavyaṃ suciraṃ duḥkhaṃ mayā nūnam asaṃśayam
03,062.013c nāprāptakālo mriyate śrutaṃ vṛddhānuśāsanam
03,062.014a yan nāham adya mṛditā hastiyūthena duḥkhitā
03,062.014c na hy adaivakṛtaṃ kiṃ cin narāṇām iha vidyate
03,062.015a na ca me bālabhāve 'pi kiṃ cid vyapakṛtaṃ kṛtam
03,062.015c karmaṇā manasā vācā yad idaṃ duḥkham āgatam
03,062.016a manye svayaṃvarakṛte lokapālāḥ samāgatāḥ
03,062.016c pratyākhyātā mayā tatra nalasyārthāya devatāḥ
03,062.016e nūnaṃ teṣāṃ prabhāvena viyogaṃ prāptavaty aham
03,062.017010_0000 bṛhadaśva uvāca
03,062.017a evamādīni duḥkhāni sā vilapya varāṅganā
03,062.017b*0287_01 pralāpāni tadā tāni damayantī pativratā
03,062.017c hataśiṣṭaiḥ saha tadā brāhmaṇair vedapāragaiḥ
03,062.017e agacchad rājaśārdūla duḥkhaśokaparāyaṇā
03,062.017f@010_0001 sā tac chrutvānavadyāṅgī sārthavāhavacas tadā
03,062.017f@010_0002 agacchad rājaśārdūla vidyullekheva śāradī
03,062.017f@010_0003 sārthe mahati duḥkhārtā bhartṛdarśanalālasā
03,062.017f@010_0004 rajasā samavacchannā sārthajena śucismitā
03,062.017f@010_0005 anabhijñāyamānaiva gacchantī sumahad vanam
03,062.017f@010_0006 āsasāda saro ramyaṃ bhāskarasyāstasaṃgame
03,062.017f@010_0007 śītatoyaṃ suvipulaṃ nirmalaṃ naikayojanam
03,062.017f@010_0008 kahlāraiḥ samavacchannaṃ padmotpalavirājitam
03,062.017f@010_0009 haṃsakāraṇḍavākīrṇaṃ cakravākopaśobhitam
03,062.017f@010_0010 tīrajais tarubhir hṛdyaiḥ phalapuṣpopaśobhitaiḥ
03,062.017f@010_0011 vyarājata yathā rājā subhṛtyaiḥ parivāritaḥ
03,062.017f@010_0012 tadāśritya sa sārthas tu nivāsāyopajagmivān
03,062.017f@010_0013 bhārārtāḥ saurabheyās tu kṣuttṛṣāparivāritāḥ
03,062.017f@010_0014 avaropitabhārās tu lebhire paramaṃ sukham
03,062.017f@010_0015 tathāśvā vāraṇāś caiva rāsabhāḥ karabhaiḥ saha
03,062.017f@010_0016 dṛṣṭvaiva tat saro ramyam āśvāsaṃ paramaṃ yayuḥ
03,062.017f@010_0017 athānantaram eveha vaṇijaḥ pathikās tathā
03,062.017f@010_0018 yathāyogaṃ yathāsthānaṃ svāvāsaṃ pratipedire
03,062.017f@010_0019 yathāsthitisamācāram āhārasthānam eva ca
03,062.017f@010_0020 avatīryāvasannānāṃ cakruś caiva pravekṣaṇam
03,062.017f@010_0021 cakruḥ kathāś ca vividhāḥ krayavikrayasaṃśritāḥ
03,062.017f@010_0022 praśaṃsanty apare kaṣṭām aṭavīṃ śvāpadāvṛtam
03,062.017f@010_0023 smaranto gṛhabhogāṃś ca jñātīnāṃ ca samāgamam
03,062.017f@010_0024 putramitrakalatrāṇi sarve nidrāvaśaṃ yayuḥ
03,062.017f@010_0025 saṃvāhanena bhārāṇāṃ bahuvāsarajena te
03,062.017f@010_0026 khinnāḥ patitagātrās tu nidrayāpahṛtā bhṛśam
03,062.017f@010_0027 prasāritāṅgāḥ khinnāś ca mṛtakalpā ivāsate
03,062.017f@010_0028 athārdharātrasamaye gajayūthaṃ mahat tadā
03,062.017f@010_0029 ājagāma saro traya pipāsus tat sarojalam
03,062.017f@010_0030 athāpaśyata taṃ sārthaṃ sārthajān subahūn gajān
03,062.017f@010_0031 te tān grāmyagajān dṛṣṭvā sarve vanagajās tadā
03,062.017f@010_0032 samādravanta vegena jighāṃsanto madotkaṭāḥ
03,062.017f@010_0033 teṣām āpatatāṃ vegaḥ karīṇāṃ duḥsaho 'bhavat
03,062.017f@010_0034 nagāgrād iva śīrṇānāṃ śṛṅgāṇāṃ patatāṃ kṣitau
03,062.017f@010_0035 spandatām api nāgānāṃ nālaṃ saṃsthā vanodbhavaiḥ
03,062.017f@010_0036 karibhiḥ kariṇaḥ sarve nītā mṛtyuvaśaṃ kṣaṇāt
03,062.017f@010_0037 sa ca sārtho vimathitaḥ sastrībālagajānvitaḥ
03,062.017f@010_0038 ārāvaḥ sumahān āsīt trailokyabhayakārakaḥ
03,062.017f@010_0039 vājibhiḥ pradrutaiś caiva mahoṣṭrai rāsabhais tathā
03,062.017f@010_0040 anyonyaṃ nābhirakṣantaṃ mathyamānā vanadvipaiḥ
03,062.017f@010_0041 hato bhrātā hataḥ putro hataḥ svāmī hato mama
03,062.017f@010_0042 eṣo 'gnir utthitaḥ kaṣṭaṃ trāyadhvaṃ dhāvatādhunā
03,062.017f@010_0043 ratnarāśir viśīrṇo 'yaṃ gṛhṇīdhvaṃ kiṃ pradhāvata
03,062.017f@010_0044 sāmānyam etad draviṇaṃ na mithyā vacanaṃ mama
03,062.017f@010_0045 evam evābhibhāṣanto vidravanti bhayāt tataḥ
03,062.017f@010_0046 punar evābhidhāvanti vittapradhvaṃsakās tathā
03,062.017f@010_0047 tasmiṃs tathā vartamāne dāruṇe janasaṃkṣaye
03,062.017f@010_0048 damayantī ca bubudhe bhayasaṃtrastamānasā
03,062.017f@010_0049 apaśyad vaiśasaṃ tac ca sarvalokabhayaṃkaram
03,062.017f@010_0050 adṛṣṭapūrvaṃ tad dṛṣṭvā bālā padmanibhekṣaṇā
03,062.017f@010_0051 saṃtrastamanasā tasmiṃs tasthau śaśinibhānanā
03,062.017f@010_0052 sarvair vidhvaṃsitair bhagnais tarubhiś candanādibhiḥ
03,062.017f@010_0053 vikṣiptair bhāti bhūḥ sarvā dyaur rukṣair iva śāradī
03,062.017f@010_0054 patadbhiḥ pātyamānaiś ca patitaiś ca tatas tataḥ
03,062.017f@010_0055 bhīṣaṇīyaṃ vanaṃ tad dhi babhau tatra samantataḥ
03,062.017f@010_0056 vimuktanādasaṃtrastaṃ hāhākāravināditam
03,062.017f@010_0057 babhau tat sattvasaṃbādhaṃ mahāraṇam ivāparam
03,062.017f@010_0058 ye tu tatra vinirmuktāḥ sārthāḥ ke cid avikṣatāḥ
03,062.017f@010_0059 te 'bruvan sahitāḥ sarve kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam
03,062.017f@010_0060 nūnaṃ na pūjito 'smābhir maṇibhadro mahāyaśāḥ
03,062.017f@010_0061 tathā yakṣādhipaḥ śrīmān na ca vaiśravaṇaḥ prabhuḥ
03,062.017f@010_0062 na pūjā vighnakartṝṇām atha vā sārthikaiḥ kṛtā
03,062.017f@010_0063 śakunānāṃ phalaṃ cātha viparītam idaṃ dhruvam
03,062.017f@010_0064 grahā vā viparītās tu kim anyad idam āgatam
03,062.017f@010_0065 apare tv abruvan dīnā jñātidravyavinākṛtāḥ
03,062.017f@010_0066 yāsāv adya mahāsārthe nārī hy unmattadarśanā
03,062.017f@010_0067 praviṣṭā vikṛtākārā kṛtvā rūpam amānuṣam
03,062.017f@010_0068 tayeyaṃ vihitā pūrvaṃ māyā paramadāruṇā
03,062.017f@010_0069 rākṣasī vā dhruvaṃ yakṣī piśācī vā bhayaṃkarī
03,062.017f@010_0070 tasyāḥ sarvam idaṃ pāpaṃ nātra kāryā vicāraṇā
03,062.017f@010_0071 yadi paśyāma tāṃ pāpāṃ sārthaghnīṃ naikaduṣkṛtām
03,062.017f@010_0072 loṣṭabhiḥ pāṃśubhiś caiva tṛṇaiḥ kāṣṭhaiś ca muṣṭibhiḥ
03,062.017f@010_0073 avaśyam eva haṃsyāmaḥ sā tu sārthasya kṛtyakā
03,062.017f@010_0074 damayantī tu tac chrutvā vākyaṃ teṣāṃ sudāruṇam
03,062.017f@010_0075 bhītā trastā ca saṃvignā prādravad yena kānanam
03,062.017f@010_0076 āśaṅkamānā tat pāpam ātmānaṃ paryadevayat
03,062.017f@010_0077 aho mamopari vidheḥ saṃrambho dāruṇo mahān
03,062.017f@010_0078 nānubadhnāti kuśalaṃ kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam
03,062.017f@010_0079 na smarāmy aśubhaṃ kiṃ cit kṛtaṃ kasya cid aṇv api
03,062.017f@010_0080 karmaṇā manasā vācā kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam
03,062.017f@010_0081 nūnaṃ janmāntarakṛtaṃ pāpam āpatitaṃ mahat
03,062.017f@010_0082 apaścimām imāṃ kaṣṭām āpadaṃ prāptavaty aham
03,062.017f@010_0083 bhartṛrājyāpaharaṇaṃ svajanāc ca parābhavaḥ
03,062.017f@010_0084 bhartrā saha viyogaṃ ca tanayābhyāṃ ca vicyutiḥ
03,062.017f@010_0085 nirvastratā vane vāso bahuvyālaniṣevite
03,062.017f@010_0086 yo 'py akasmān mayā prāpto nirjane gahane vane
03,062.017f@010_0087 so 'pi sārthaḥ parābhūto daivena vidhinā dhruvam
03,062.017f@010_0088 āśaṅkate ca māṃ pāpāṃ madīyaṃ vyasanaṃ tathā
03,062.017f@010_0089 sāham evaṃvidhā nūnaṃ dhruvaṃ nāsty atra saṃśayaḥ
03,062.017f@010_0090 mandāyā hi mamābhāgyaiḥ sārtho nūnaṃ nipātitaḥ
03,062.017f@010_0091 kutrātmānaṃ pātayeyaṃ yāmi kaṃ śaraṇaṃ vane
03,062.017f@010_0092 maraṇena bhavec chāntir dhriyantyā duḥkhajīvitam
03,062.017f@010_0093 hā nātha hā mahārāja hā svāmiñ jīviteśvara
03,062.017f@010_0094 kiṃ māṃ vilapatīm evaṃ nābhijalpasi mānada
03,062.017f@010_0095 evamādi bahūn anyān pralāpān bāṣpaviklavā
03,062.017f@010_0096 kurvatī paryadhāvac ca vijanaṃ gahanaṃ vanam
03,062.018*0288_00 bṛhadaśva uvāca
03,062.018*0288_01 evaṃ sā duḥkhasaṃtaptā bhartṛvyasanakarśitā
03,062.018a gacchantī sā cirāt kālāt puram āsādayan mahat
03,062.018c sāyāhne cedirājasya subāhoḥ satyavādinaḥ
03,062.018d*0289_01 sā tu tac cārusarvāṅgī subāhos tuṅgagopuram
03,062.018e vastrārdhakartasaṃvītā praviveśa purottamam
03,062.019a tāṃ vivarṇāṃ kṛśāṃ dīnāṃ muktakeśīm amārjanām
03,062.019c unmattām iva gacchantīṃ dadṛśuḥ puravāsinaḥ
03,062.020a praviśantīṃ tu tāṃ dṛṣṭvā cedirājapurīṃ tadā
03,062.020c anujagmus tato bālā grāmiputrāḥ kutūhalāt
03,062.021a sā taiḥ parivṛtāgacchat samīpaṃ rājaveśmanaḥ
03,062.021c tāṃ prāsādagatāpaśyad rājamātā janair vṛtām
03,062.021d*0290_01 dhātrīm uvāca gacchainām ānayeha mamāntikam
03,062.021d*0290_02 janena kliśyate bālā duḥkhitā śaraṇārthinī
03,062.021d*0290_03 yādṛgrūpāṃ ca paśyāmi vidyotayati me gṛham
03,062.021d*0290_04 unmattaveṣapracchannā śrīr ivāyatalocanā
03,062.022a sā janaṃ vārayitvā taṃ prāsādatalam uttamam
03,062.022c āropya vismitā rājan damayantīm apṛcchata
03,062.023a evam apy asukhāviṣṭā bibharṣi paramaṃ vapuḥ
03,062.023c bhāsi vidyud ivābhreṣu śaṃsa me kāsi kasya vā
03,062.024a na hi te mānuṣaṃ rūpaṃ bhūṣaṇair api varjitam
03,062.024c asahāyā narebhyaś ca nodvijasy amaraprabhe
03,062.025a tac chrutvā vacanaṃ tasyā bhaimī vacanam abravīt
03,062.025c mānuṣīṃ māṃ vijānīhi bhartāraṃ samanuvratām
03,062.026a sairandhrīṃ jātisaṃpannāṃ bhujiṣyāṃ kāmavāsinīm
03,062.026c phalamūlāśanām ekāṃ yatrasāyaṃpratiśrayām
03,062.027a asaṃkhyeyaguṇo bhartā māṃ ca nityam anuvrataḥ
03,062.027c bhartāram api taṃ vīraṃ chāyevānapagā sadā
03,062.028a tasya daivāt prasaṅgo 'bhūd atimātraṃ sma devane
03,062.028c dyūte sa nirjitaś caiva vanam eko 'bhyupeyivān
03,062.029a tam ekavasanaṃ vīram unmattam iva vihvalam
03,062.029c āśvāsayantī bhartāram aham anvagamaṃ vanam
03,062.029d*0291_01 sa kena cid ameyātmā kāraṇena varāṅgane
03,062.029d*0291_02 duḥkhitaḥ sarvam utsṛjya praviveśa mahāvanam
03,062.029d*0291_03 tatas taṃ duḥkhitaṃ dṛṣṭvā praviśantaṃ ca kānanam
03,062.030a sa kadā cid vane vīraḥ kasmiṃś cit kāraṇāntare
03,062.030c kṣutparītaḥ suvimanās tad apy ekaṃ vyasarjayat
03,062.031a tam ekavasanaṃ nagnam unmattaṃ gatacetasam
03,062.031c anuvrajantī bahulā na svapāmi niśāḥ sadā
03,062.032a tato bahutithe kāle suptām utsṛjya māṃ kva cit
03,062.032c vāsaso 'rdhaṃ paricchidya tyaktavān mām anāgasam
03,062.033a taṃ mārgamāṇā bhartāraṃ dahyamānā dinakṣapāḥ
03,062.033b*0292_01 sāhaṃ kamalagarbhābham apaśyantī hṛdi priyam
03,062.033c na vindāmy amaraprakhyaṃ priyaṃ prāṇadhaneśvaram
03,062.033d*0293_01 ity uktvā sānavadyāṅgī rājamātaram apy uta
03,062.033d*0293_02 sthitāśruparipūrṇākṣī vepamānā suduḥkhitā
03,062.034a tām aśruparipūrṇākṣīṃ vilapantīṃ tathā bahu
03,062.034c rājamātābravīd ārtāṃ bhaimīm ārtatarā svayam
03,062.035a vasasva mayi kalyāṇi prītir me tvayi vartate
03,062.035c mṛgayiṣyanti te bhadre bhartāraṃ puruṣā mama
03,062.036a atha vā svayam āgacchet paridhāvann itas tataḥ
03,062.036c ihaiva vasatī bhadre bhartāram upalapsyase
03,062.037a rājamātur vacaḥ śrutvā damayantī vaco 'bravīt
03,062.037c samayenotsahe vastuṃ tvayi vīraprajāyini
03,062.038a ucchiṣṭaṃ naiva bhuñjīyāṃ na kuryāṃ pādadhāvanam
03,062.038c na cāhaṃ puruṣān anyān saṃbhāṣeyaṃ kathaṃ cana
03,062.039a prārthayed yadi māṃ kaś cid daṇḍyas te sa pumān bhavet
03,062.039b*0294_01 vadhyaś ca te 'sakṛn manda iti me vratam āhitam
03,062.039c bhartur anveṣaṇārthaṃ tu paśyeyaṃ brāhmaṇān aham
03,062.040a yady evam iha kartavyaṃ vasāmy aham asaṃśayam
03,062.040c ato 'nyathā na me vāso vartate hṛdaye kva cit
03,062.041a tāṃ prahṛṣṭena manasā rājamātedam abravīt
03,062.041c sarvam etat kariṣyāmi diṣṭyā te vratam īdṛśam
03,062.042a evam uktvā tato bhaimīṃ rājamātā viśāṃ pate
03,062.042c uvācedaṃ duhitaraṃ sunandāṃ nāma bhārata
03,062.043a sairandhrīm abhijānīṣva sunande devarūpiṇīm
03,062.043b*0295_01 vayasā tulyatāṃ prāptā sakhī tava bhavatv iyam
03,062.043c etayā saha modasva nirudvignamanāḥ svayam
03,062.043d*0296_01 tataḥ paramasaṃhṛṣṭā sunandā gṛham āgamat
03,062.043d*0296_02 damayantīm upādāya sakhībhiḥ parivāritā
03,062.043d*0296_03 sā tatra pūjyamānā vai damayantī vyanandata
03,062.043d*0296_04 sarvakāmaiḥ suvihitair nirudvegāvasat tadā
03,062.043d*0297_01 tataḥ sunandā rājendra saṃprahṛṣṭamanākṛtī
03,062.043d*0297_02 sairandhrīsahitāgacchat svam evāvasathaṃ tadā
03,062.043d*0297_03 tataḥ sunandayā sārdhaṃ damayanty avasat sukham
03,062.043d*0297_04 sarvakāmaiḥ samuditā patidarśanalālasā
03,062.043d*0298_01 saha sā nyavasad rājan rājaputryā sunandayā
03,062.043d*0298_02 cintayantī nalaṃ vīram aniśaṃ vāmalocanā
03,063.000*0299_01 nalasya caritaṃ rājañ chṛṇu me vadato 'dbhutam
03,063.001 bṛhadaśva uvāca
03,063.001a utsṛjya damayantīṃ tu nalo rājā viśāṃ pate
03,063.001c dadarśa dāvaṃ dahyantaṃ mahāntaṃ gahane vane
03,063.002a tatra śuśrāva madhye 'gnau śabdaṃ bhūtasya kasya cit
03,063.002c abhidhāva nalety uccaiḥ puṇyaśloketi cāsakṛt
03,063.003a mā bhair iti nalaś coktvā madhyam agneḥ praviśya tam
03,063.003c dadarśa nāgarājānaṃ śayānaṃ kuṇḍalīkṛtam
03,063.004a sa nāgaḥ prāñjalir bhūtvā vepamāno nalaṃ tadā
03,063.004c uvāca viddhi māṃ rājan nāgaṃ karkoṭakaṃ nṛpa
03,063.005a mayā pralabdho brahmarṣir anāgāḥ sumahātapāḥ
03,063.005c tena manyuparītena śapto 'smi manujādhipa
03,063.005d*0300_01 tiṣṭha tvaṃ sthāvara iva yāvad eva nalaḥ kva cit
03,063.005d*0300_02 ito netā hi tatra tvaṃ śāpān mokṣyasi matkṛtāt
03,063.006a tasya śāpān na śaknomi padād vicalituṃ padam
03,063.006c upadekṣyāmi te śreyas trātum arhati māṃ bhavān
03,063.007a sakhā ca te bhaviṣyāmi matsamo nāsti pannagaḥ
03,063.007c laghuś ca te bhaviṣyāmi śīghram ādāya gaccha mām
03,063.008a evam uktvā sa nāgendro babhūvāṅguṣṭhamātrakaḥ
03,063.008c taṃ gṛhītvā nalaḥ prāyād uddeśaṃ dāvavarjitam
03,063.009a ākāśadeśam āsādya vimuktaṃ kṛṣṇavartmanā
03,063.009c utsraṣṭukāmaṃ taṃ nāgaḥ punaḥ karkoṭako 'bravīt
03,063.010a padāni gaṇayan gaccha svāni naiṣadha kāni cit
03,063.010c tatra te 'haṃ mahārāja śreyo dhāsyāmi yat param
03,063.011a tataḥ saṃkhyātum ārabdham adaśad daśame pade
03,063.011c tasya daṣṭasya tad rūpaṃ kṣipram antaradhīyata
03,063.012a sa dṛṣṭvā vismitas tasthāv ātmānaṃ vikṛtaṃ nalaḥ
03,063.012c svarūpadhāriṇaṃ nāgaṃ dadarśa ca mahīpatiḥ
03,063.013a tataḥ karkoṭako nāgaḥ sāntvayan nalam abravīt
03,063.013c mayā te 'ntarhitaṃ rūpaṃ na tvā vidyur janā iti
03,063.013d*0301_01 karkoṭakasya nāgasya damayantyā nalasya ca
03,063.013d*0301_02 ṛtuparṇasya rājarṣeḥ kīrtanaṃ kalināśanam
03,063.014a yatkṛte cāsi vikṛto duḥkhena mahatā nala
03,063.014c viṣeṇa sa madīyena tvayi duḥkhaṃ nivatsyati
03,063.015a viṣeṇa saṃvṛtair gātrair yāvat tvāṃ na vimokṣyati
03,063.015c tāvat tvayi mahārāja duḥkhaṃ vai sa nivatsyati
03,063.016a anāgā yena nikṛtas tvam anarho janādhipa
03,063.016c krodhād asūyayitvā taṃ rakṣā me bhavataḥ kṛtā
03,063.017a na te bhayaṃ naravyāghra daṃṣṭribhyaḥ śatruto 'pi vā
03,063.017c brahmavidbhyaś ca bhavitā matprasādān narādhipa
03,063.018a rājan viṣanimittā ca na te pīḍā bhaviṣyati
03,063.018c saṃgrāmeṣu ca rājendra śaśvaj jayam avāpsyasi
03,063.019a gaccha rājann itaḥ sūto bāhuko 'ham iti bruvan
03,063.019c samīpam ṛtuparṇasya sa hi vedākṣanaipuṇam
03,063.019e ayodhyāṃ nagarīṃ ramyām adyaiva niṣadheśvara
03,063.020a sa te 'kṣahṛdayaṃ dātā rājāśvahṛdayena vai
03,063.020c ikṣvākukulajaḥ śrīmān mitraṃ caiva bhaviṣyati
03,063.021a bhaviṣyasi yadākṣajñaḥ śreyasā yokṣyase tadā
03,063.021c sameṣyasi ca dārais tvaṃ mā sma śoke manaḥ kṛthāḥ
03,063.021e rājyena tanayābhyāṃ ca satyam etad bravīmi te
03,063.022a svarūpaṃ ca yadā draṣṭum icchethās tvaṃ narādhipa
03,063.022c saṃsmartavyas tadā te 'haṃ vāsaś cedaṃ nivāsayeḥ
03,063.023a anena vāsasācchannaḥ svarūpaṃ pratipatsyase
03,063.023c ity uktvā pradadāv asmai divyaṃ vāsoyugaṃ tadā
03,063.024a evaṃ nalaṃ samādiśya vāso dattvā ca kaurava
03,063.024c nāgarājas tato rājaṃs tatraivāntaradhīyata
03,064.001 bṛhadaśva uvāca
03,064.001a tasminn antarhite nāge prayayau naiṣadho nalaḥ
03,064.001c ṛtuparṇasya nagaraṃ prāviśad daśame 'hani
03,064.002a sa rājānam upātiṣṭhad bāhuko 'ham iti bruvan
03,064.002c aśvānāṃ vāhane yuktaḥ pṛthivyāṃ nāsti matsamaḥ
03,064.003a arthakṛcchreṣu caivāhaṃ praṣṭavyo naipuṇeṣu ca
03,064.003c annasaṃskāram api ca jānāmy anyair viśeṣataḥ
03,064.004a yāni śilpāni loke 'smin yac cāpy anyat suduṣkaram
03,064.004c sarvaṃ yatiṣye tat kartum ṛtuparṇa bharasva mām
03,064.004d*0302_01 ity uktaḥ sa nalenātha ṛtuparṇo narādhipaḥ
03,064.004d*0302_02 uvāca suprītamanās taṃ prekṣya ca mahīpate
03,064.005 ṛtuparṇa uvāca
03,064.005a vasa bāhuka bhadraṃ te sarvam etat kariṣyasi
03,064.005c śīghrayāne sadā buddhir dhīyate me viśeṣataḥ
03,064.006a sa tvam ātiṣṭha yogaṃ taṃ yena śīghrā hayā mama
03,064.006c bhaveyur aśvādhyakṣo 'si vetanaṃ te śataṃ śatāḥ
03,064.007a tvām upasthāsyataś cemau nityaṃ vārṣṇeyajīvalau
03,064.007c etābhyāṃ raṃsyase sārdhaṃ vasa vai mayi bāhuka
03,064.008 bṛhadaśva uvāca
03,064.008a evam ukto nalas tena nyavasat tatra pūjitaḥ
03,064.008c ṛtuparṇasya nagare sahavārṣṇeyajīvalaḥ
03,064.009a sa tatra nivasan rājā vaidarbhīm anucintayan
03,064.009c sāyaṃ sāyaṃ sadā cemaṃ ślokam ekaṃ jagāda ha
03,064.010a kva nu sā kṣutpipāsārtā śrāntā śete tapasvinī
03,064.010c smarantī tasya mandasya kaṃ vā sādyopatiṣṭhati
03,064.011a evaṃ bruvantaṃ rājānaṃ niśāyāṃ jīvalo 'bravīt
03,064.011c kām enāṃ śocase nityaṃ śrotum icchāmi bāhuka
03,064.011d*0303_01 āyuṣman kasya vā nārī yām evam anuśocasi
03,064.012a tam uvāca nalo rājā mandaprajñasya kasya cit
03,064.012c āsīd bahumatā nārī tasyā dṛḍhataraṃ ca saḥ
03,064.013a sa vai kena cid arthena tayā mando vyayujyata
03,064.013c viprayuktaś ca mandātmā bhramaty asukhapīḍitaḥ
03,064.014a dahyamānaḥ sa śokena divārātram atandritaḥ
03,064.014c niśākāle smaraṃs tasyāḥ ślokam ekaṃ sma gāyati
03,064.015a sa vai bhraman mahīṃ sarvāṃ kva cid āsādya kiṃ cana
03,064.015c vasaty anarhas tadduḥkhaṃ bhūya evānusaṃsmaran
03,064.016a sā tu taṃ puruṣaṃ nārī kṛcchre 'py anugatā vane
03,064.016c tyaktā tenālpapuṇyena duṣkaraṃ yadi jīvati
03,064.017a ekā bālānabhijñā ca mārgāṇām atathocitā
03,064.017c kṣutpipāsāparītā ca duṣkaraṃ yadi jīvati
03,064.018a śvāpadācarite nityaṃ vane mahati dāruṇe
03,064.018c tyaktā tenālpapuṇyena mandaprajñena māriṣa
03,064.019a ity evaṃ naiṣadho rājā damayantīm anusmaran
03,064.019c ajñātavāsam avasad rājñas tasya niveśane
03,065.001 bṛhadaśva uvāca
03,065.001a hṛtarājye nale bhīmaḥ sabhārye preṣyatāṃ gate
03,065.001c dvijān prasthāpayām āsa naladarśanakāṅkṣayā
03,065.002a saṃdideśa ca tān bhīmo vasu dattvā ca puṣkalam
03,065.002c mṛgayadhvaṃ nalaṃ caiva damayantīṃ ca me sutām
03,065.003a asmin karmaṇi niṣpanne vijñāte niṣadhādhipe
03,065.003c gavāṃ sahasraṃ dāsyāmi yo vas tāv ānayiṣyati
03,065.003e agrahāraṃ ca dāsyāmi grāmaṃ nagarasaṃmitam
03,065.003f*0304_01 hiraṇyaṃ ca suvarṇaṃ ca dāsīdāsaṃ tathaiva ca
03,065.004a na cec chakyāv ihānetuṃ damayantī nalo 'pi vā
03,065.004c jñātamātre 'pi dāsyāmi gavāṃ daśaśataṃ dhanam
03,065.005a ity uktās te yayur hṛṣṭā brāhmaṇāḥ sarvatodiśam
03,065.005c purarāṣṭrāṇi cinvanto naiṣadhaṃ saha bhāryayā
03,065.005d*0305_01 naiva kvāpi prapaśyanti nalaṃ vā bhīmaputrikām
03,065.006a tataś cedipurīṃ ramyāṃ sudevo nāma vai dvijaḥ
03,065.006c vicinvāno 'tha vaidarbhīm apaśyad rājaveśmani
03,065.006d*0306_01 kṛśāṃ vivarṇāṃ malināṃ bhartṛśokaparāyaṇām
03,065.006e puṇyāhavācane rājñaḥ sunandāsahitāṃ sthitām
03,065.007a mandaprakhyāyamānena rūpeṇāpratimena tām
03,065.007c pinaddhāṃ dhūmajālena prabhām iva vibhāvasoḥ
03,065.008a tāṃ samīkṣya viśālākṣīm adhikaṃ malināṃ kṛśām
03,065.008c tarkayām āsa bhaimīti kāraṇair upapādayan
03,065.009 sudeva uvāca
03,065.009a yatheyaṃ me purā dṛṣṭā tathārūpeyam aṅganā
03,065.009c kṛtārtho 'smy adya dṛṣṭvemāṃ lokakāntām iva śriyam
03,065.010a pūrṇacandrānanāṃ śyāmāṃ cāruvṛttapayodharām
03,065.010c kurvantīṃ prabhayā devīṃ sarvā vitimirā diśaḥ
03,065.011a cārupadmapalāśākṣīṃ manmathasya ratīm iva
03,065.011c iṣṭāṃ sarvasya jagataḥ pūrṇacandraprabhām iva
03,065.012a vidarbhasarasas tasmād daivadoṣād ivoddhṛtām
03,065.012c malapaṅkānuliptāṅgīṃ mṛṇālīm iva tāṃ bhṛśam
03,065.013a paurṇamāsīm iva niśāṃ rāhugrastaniśākarām
03,065.013c patiśokākulāṃ dīnāṃ śuṣkasrotāṃ nadīm iva
03,065.014a vidhvastaparṇakamalāṃ vitrāsitavihaṃgamām
03,065.014c hastihastaparikliṣṭāṃ vyākulām iva padminīm
03,065.015a sukumārīṃ sujātāṅgīṃ ratnagarbhagṛhocitām
03,065.015c dahyamānām ivoṣṇena mṛṇālīm aciroddhṛtām
03,065.016a rūpaudāryaguṇopetāṃ maṇḍanārhām amaṇḍitām
03,065.016c candralekhām iva navāṃ vyomni nīlābhrasaṃvṛtām
03,065.017a kāmabhogaiḥ priyair hīnāṃ hīnāṃ bandhujanena ca
03,065.017c dehaṃ dhārayatīṃ dīnāṃ bhartṛdarśanakāṅkṣayā
03,065.018a bhartā nāma paraṃ nāryā bhūṣaṇaṃ bhūṣaṇair vinā
03,065.018c eṣā virahitā tena śobhanāpi na śobhate
03,065.019a duṣkaraṃ kurute 'tyarthaṃ hīno yad anayā nalaḥ
03,065.019c dhārayaty ātmano dehaṃ na śokenāvasīdati
03,065.020a imām asitakeśāntāṃ śatapatrāyatekṣaṇām
03,065.020c sukhārhāṃ duḥkhitāṃ dṛṣṭvā mamāpi vyathate manaḥ
03,065.021a kadā nu khalu duḥkhasya pāraṃ yāsyati vai śubhā
03,065.021c bhartuḥ samāgamāt sādhvī rohiṇī śaśino yathā
03,065.022a asyā nūnaṃ punar lābhān naiṣadhaḥ prītim eṣyati
03,065.022c rājā rājyaparibhraṣṭaḥ punar labdhveva medinīm
03,065.023a tulyaśīlavayoyuktāṃ tulyābhijanasaṃyutām
03,065.023c naiṣadho 'rhati vaidarbhīṃ taṃ ceyam asitekṣaṇā
03,065.024a yuktaṃ tasyāprameyasya vīryasattvavato mayā
03,065.024c samāśvāsayituṃ bhāryāṃ patidarśanalālasām
03,065.025a ayam āśvāsayāmy enāṃ pūrṇacandranibhānanām
03,065.025c adṛṣṭapūrvāṃ duḥkhasya duḥkhārtāṃ dhyānatatparām
03,065.026 bṛhadaśva uvāca
03,065.026a evaṃ vimṛśya vividhaiḥ kāraṇair lakṣaṇaiś ca tām
03,065.026c upagamya tato bhaimīṃ sudevo brāhmaṇo 'bravīt
03,065.027a ahaṃ sudevo vaidarbhi bhrātus te dayitaḥ sakhā
03,065.027c bhīmasya vacanād rājñas tvām anveṣṭum ihāgataḥ
03,065.028a kuśalī te pitā rājñi janitrī bhrātaraś ca te
03,065.028c āyuṣmantau kuśalinau tatrasthau dārakau ca te
03,065.028d*0307_01 kiṃ tu rājā dṛḍhaṃ bhīmo janitrī bhrātaraś ca te
03,065.028e tvatkṛte bandhuvargāś ca gatasattvā ivāsate
03,065.028f*0308_01 anveṣṭāro brāhmaṇāś ca bhramanti śataśo mahīm
03,065.029a abhijñāya sudevaṃ tu damayantī yudhiṣṭhira
03,065.029c paryapṛcchat tataḥ sarvān krameṇa suhṛdaḥ svakān
03,065.030a ruroda ca bhṛśaṃ rājan vaidarbhī śokakarśitā
03,065.030c dṛṣṭvā sudevaṃ sahasā bhrātur iṣṭaṃ dvijottamam
03,065.031a tato rudantīṃ tāṃ dṛṣṭvā sunandā śokakarśitām
03,065.031c sudevena sahaikānte kathayantīṃ ca bhārata
03,065.032a janitryai preṣayām āsa sairandhrī rudate bhṛśam
03,065.032c brāhmaṇena samāgamya tāṃ veda yadi manyase
03,065.033a atha cedipater mātā rājñaś cāntaḥpurāt tadā
03,065.033c jagāma yatra sā bālā brāhmaṇena sahābhavat
03,065.034a tataḥ sudevam ānāyya rājamātā viśāṃ pate
03,065.034c papraccha bhāryā kasyeyaṃ sutā vā kasya bhāminī
03,065.035a kathaṃ ca naṣṭā jñātibhyo bhartur vā vāmalocanā
03,065.035c tvayā ca viditā vipra katham evaṃgatā satī
03,065.036a etad icchāmy ahaṃ tvatto jñātuṃ sarvam aśeṣataḥ
03,065.036c tattvena hi mamācakṣva pṛcchantyā devarūpiṇīm
03,065.037a evam uktas tayā rājan sudevo dvijasattamaḥ
03,065.037c sukhopaviṣṭa ācaṣṭa damayantyā yathātatham
03,066.001 sudeva uvāca
03,066.001a vidarbharājo dharmātmā bhīmo bhīmaparākramaḥ
03,066.001c suteyaṃ tasya kalyāṇī damayantīti viśrutā
03,066.002a rājā tu naiṣadho nāma vīrasenasuto nalaḥ
03,066.002c bhāryeyaṃ tasya kalyāṇī puṇyaślokasya dhīmataḥ
03,066.003a sa vai dyūte jito bhrātrā hṛtarājyo mahīpatiḥ
03,066.003c damayantyā gataḥ sārdhaṃ na prajñāyata karhi cit
03,066.004a te vayaṃ damayantyarthe carāmaḥ pṛthivīm imām
03,066.004c seyam āsāditā bālā tava putraniveśane
03,066.005a asyā rūpeṇa sadṛśī mānuṣī neha vidyate
03,066.005c asyāś caiva bhruvor madhye sahajaḥ piplur uttamaḥ
03,066.005d*0309_01 sa dṛṣṭo bahuśo nādya lakṣito 'ntarhito mayā
03,066.005e śyāmāyāḥ padmasaṃkāśo lakṣito 'ntarhito mayā
03,066.006a malena saṃvṛto hy asyās tanvabhreṇeva candramāḥ
03,066.006c cihnabhūto vibhūtyartham ayaṃ dhātrā vinirmitaḥ
03,066.007a pratipatkaluṣevendor lekhā nāti virājate
03,066.007c na cāsyā naśyate rūpaṃ vapur malasamācitam
03,066.007e asaṃskṛtam api vyaktaṃ bhāti kāñcanasaṃnibham
03,066.008a anena vapuṣā bālā piplunānena caiva ha
03,066.008c lakṣiteyaṃ mayā devī pihito 'gnir ivoṣmaṇā
03,066.009 bṛhadaśva uvāca
03,066.009a tac chrutvā vacanaṃ tasya sudevasya viśāṃ pate
03,066.009c sunandā śodhayām āsa piplupracchādanaṃ malam
03,066.010a sa malenāpakṛṣṭena piplus tasyā vyarocata
03,066.010c damayantyās tadā vyabhre nabhasīva niśākaraḥ
03,066.011a pipluṃ dṛṣṭvā sunandā ca rājamātā ca bhārata
03,066.011c rudantyau tāṃ pariṣvajya muhūrtam iva tasthatuḥ
03,066.011e utsṛjya bāṣpaṃ śanakai rājamātedam abravīt
03,066.012a bhaginyā duhitā me 'si piplunānena sūcitā
03,066.012c ahaṃ ca tava mātā ca rājanyasya mahātmanaḥ
03,066.012e sute daśārṇādhipateḥ sudāmnaś cārudarśane
03,066.013a bhīmasya rājñaḥ sā dattā vīrabāhor ahaṃ punaḥ
03,066.013c tvaṃ tu jātā mayā dṛṣṭā daśārṇeṣu pitur gṛhe
03,066.014a yathaiva te pitur gehaṃ tathedam api bhāmini
03,066.014c yathaiva hi mamaiśvaryaṃ damayanti tathā tava
03,066.015a tāṃ prahṛṣṭena manasā damayantī viśāṃ pate
03,066.015c abhivādya mātur bhaginīm idaṃ vacanam abravīt
03,066.016a ajñāyamānāpi satī sukham asmy uṣiteha vai
03,066.016c sarvakāmaiḥ suvihitā rakṣyamāṇā sadā tvayā
03,066.017a sukhāt sukhataro vāso bhaviṣyati na saṃśayaḥ
03,066.017c ciraviproṣitāṃ mātar mām anujñātum arhasi
03,066.018a dārakau ca hi me nītau vasatas tatra bālakau
03,066.018c pitrā vihīnau śokārtau mayā caiva kathaṃ nu tau
03,066.019a yadi cāpi priyaṃ kiṃ cin mayi kartum ihecchasi
03,066.019c vidarbhān yātum icchāmi śīghraṃ me yānam ādiśa
03,066.020a bāḍham ity eva tām uktvā hṛṣṭā mātṛṣvasā nṛpa
03,066.020c guptāṃ balena mahatā putrasyānumate tataḥ
03,066.020d*0310_01 prāhiṇod damayantīṃ tāṃ tadā viprapuraskṛtām
03,066.021a prasthāpayad rājamātā śrīmatā naravāhinā
03,066.021c yānena bharataśreṣṭha svannapānaparicchadām
03,066.022a tataḥ sā nacirād eva vidarbhān agamac chubhā
03,066.022c tāṃ tu bandhujanaḥ sarvaḥ prahṛṣṭaḥ pratyapūjayat
03,066.023a sarvān kuśalino dṛṣṭvā bāndhavān dārakau ca tau
03,066.023c mātaraṃ pitaraṃ caiva sarvaṃ caiva sakhījanam
03,066.024a devatāḥ pūjayām āsa brāhmaṇāṃś ca yaśasvinī
03,066.024c vidhinā pareṇa kalyāṇī damayantī viśāṃ pate
03,066.025a atarpayat sudevaṃ ca gosahasreṇa pārthivaḥ
03,066.025c prīto dṛṣṭvaiva tanayāṃ grāmeṇa draviṇena ca
03,066.026a sā vyuṣṭā rajanīṃ tatra pitur veśmani bhāminī
03,066.026c viśrāntā mātaraṃ rājann idaṃ vacanam abravīt
03,067.001 damayanty uvāca
03,067.001a māṃ ced icchasi jīvantīṃ mātaḥ satyaṃ bravīmi te
03,067.001c naravīrasya vai tasya nalasyānayane yata
03,067.002 bṛhadaśva uvāca
03,067.002a damayantyā tathoktā tu sā devī bhṛśaduḥkhitā
03,067.002c bāṣpeṇa pihitā rājan nottaraṃ kiṃ cid abravīt
03,067.003a tadavasthāṃ tu tāṃ dṛṣṭvā sarvam antaḥpuraṃ tadā
03,067.003c hāhābhūtam atīvāsīd bhṛśaṃ ca praruroda ha
03,067.004a tato bhīmaṃ mahārāja bhāryā vacanam abravīt
03,067.004c damayantī tava sutā bhartāram anuśocati
03,067.005a apakṛṣya ca lajjāṃ māṃ svayam uktavatī nṛpa
03,067.005c prayatantu tava preṣyāḥ puṇyaślokasya darśane
03,067.006a tayā pracodito rājā brāhmaṇān vaśavartinaḥ
03,067.006c prāsthāpayad diśaḥ sarvā yatadhvaṃ naladarśane
03,067.007a tato vidarbhādhipater niyogād brāhmaṇarṣabhāḥ
03,067.007c damayantīm atho dṛṣṭvā prasthitāḥ smety athābruvan
03,067.008a atha tān abravīd bhaimī sarvarāṣṭreṣv idaṃ vacaḥ
03,067.008c bruvadhvaṃ janasaṃsatsu tatra tatra punaḥ punaḥ
03,067.009a kva nu tvaṃ kitava chittvā vastrārdhaṃ prasthito mama
03,067.009c utsṛjya vipine suptām anuraktāṃ priyāṃ priya
03,067.010a sā vai yathā samādiṣṭā tatrāste tvatpratīkṣiṇī
03,067.010c dahyamānā bhṛśaṃ bālā vastrārdhenābhisaṃvṛtā
03,067.011a tasyā rudantyāḥ satataṃ tena śokena pārthiva
03,067.011c prasādaṃ kuru vai vīra prativākyaṃ dadasva ca
03,067.012a etad anyac ca vaktavyaṃ kṛpāṃ kuryād yathā mayi
03,067.012c vāyunā dhūyamāno hi vanaṃ dahati pāvakaḥ
03,067.012d*0311_01 tathā dahati śokāgnir hṛdayaṃ mama nityaśaḥ
03,067.013a bhartavyā rakṣaṇīyā ca patnī hi patinā sadā
03,067.013c tan naṣṭam ubhayaṃ kasmād dharmajñasya satas tava
03,067.014a khyātaḥ prājñaḥ kulīnaś ca sānukrośaś ca tvaṃ sadā
03,067.014c saṃvṛtto niranukrośaḥ śaṅke madbhāgyasaṃkṣayāt
03,067.015a sa kuruṣva maheṣvāsa dayāṃ mayi nararṣabha
03,067.015c ānṛśaṃsyaṃ paro dharmas tvatta eva hi me śrutam
03,067.016a evaṃ bruvāṇān yadi vaḥ pratibrūyād dhi kaś cana
03,067.016c sa naraḥ sarvathā jñeyaḥ kaś cāsau kva ca vartate
03,067.017a yac ca vo vacanaṃ śrutvā brūyāt prativaco naraḥ
03,067.017c tad ādāya vacaḥ kṣipraṃ mamāvedyaṃ dvijottamāḥ
03,067.018a yathā ca vo na jānīyāc carato bhīmaśāsanāt
03,067.018c punarāgamanaṃ caiva tathā kāryam atandritaiḥ
03,067.019a yadi vāsau samṛddhaḥ syād yadi vāpy adhano bhavet
03,067.019c yadi vāpy arthakāmaḥ syāj jñeyam asya cikīrṣitam
03,067.020a evam uktās tv agacchaṃs te brāhmaṇāḥ sarvatodiśam
03,067.020c nalaṃ mṛgayituṃ rājaṃs tathā vyasaninaṃ tadā
03,067.021a te purāṇi sarāṣṭrāṇi grāmān ghoṣāṃs tathāśramān
03,067.021c anveṣanto nalaṃ rājan nādhijagmur dvijātayaḥ
03,067.022a tac ca vākyaṃ tathā sarve tatra tatra viśāṃ pate
03,067.022c śrāvayāṃ cakrire viprā damayantyā yatheritam
03,068.001 bṛhadaśva uvāca
03,068.001a atha dīrghasya kālasya parṇādo nāma vai dvijaḥ
03,068.001c pratyetya nagaraṃ bhaimīm idaṃ vacanam abravīt
03,068.002a naiṣadhaṃ mṛgayānena damayanti divāniśam
03,068.002c ayodhyāṃ nagarīṃ gatvā bhāṅgasvarir upasthitaḥ
03,068.003a śrāvitaś ca mayā vākyaṃ tvadīyaṃ sa mahājane
03,068.003c ṛtuparṇo mahābhāgo yathoktaṃ varavarṇini
03,068.004a tac chrutvā nābravīt kiṃ cid ṛtuparṇo narādhipaḥ
03,068.004c na ca pāriṣadaḥ kaś cid bhāṣyamāṇo mayāsakṛt
03,068.005a anujñātaṃ tu māṃ rājñā vijane kaś cid abravīt
03,068.005c ṛtuparṇasya puruṣo bāhuko nāma nāmataḥ
03,068.006a sūtas tasya narendrasya virūpo hrasvabāhukaḥ
03,068.006c śīghrayāne sukuśalo mṛṣṭakartā ca bhojane
03,068.007a sa viniḥśvasya bahuśo ruditvā ca muhur muhuḥ
03,068.007c kuśalaṃ caiva māṃ pṛṣṭvā paścād idam abhāṣata
03,068.008a vaiṣamyam api saṃprāptā gopāyanti kulastriyaḥ
03,068.008c ātmānam ātmanā satyo jitasvargā na saṃśayaḥ
03,068.008e rahitā bhartṛbhiś caiva na krudhyanti kadā cana
03,068.008f*0312_01 prāṇāṃś cāritrakavacān dhārayanti varastriyaḥ
03,068.009a viṣamasthena mūḍhena paribhraṣṭasukhena ca
03,068.009c yat sā tena parityaktā tatra na kroddhum arhati
03,068.010a prāṇayātrāṃ pariprepsoḥ śakunair hṛtavāsasaḥ
03,068.010c ādhibhir dahyamānasya śyāmā na kroddhum arhati
03,068.011a satkṛtāsatkṛtā vāpi patiṃ dṛṣṭvā tathāgatam
03,068.011c bhraṣṭarājyaṃ śriyā hīnaṃ śyāmā na kroddhum arhati
03,068.012a tasya tad vacanaṃ śrutvā tvarito 'ham ihāgataḥ
03,068.012c śrutvā pramāṇaṃ bhavatī rājñaś caiva nivedaya
03,068.013a etac chrutvāśrupūrṇākṣī parṇādasya viśāṃ pate
03,068.013c damayantī raho 'bhyetya mātaraṃ pratyabhāṣata
03,068.013d*0313_01 ayam artho mṛṣā na syād brāhmaṇasya kathaṃ cana
03,068.014a ayam artho na saṃvedyo bhīme mātaḥ kathaṃ cana
03,068.014c tvatsaṃnidhau samādekṣye sudevaṃ dvijasattamam
03,068.015a yathā na nṛpatir bhīmaḥ pratipadyeta me matam
03,068.015c tathā tvayā prayattavyaṃ mama cet priyam icchasi
03,068.016a yathā cāhaṃ samānītā sudevenāśu bāndhavān
03,068.016c tenaiva maṅgalenāśu sudevo yātu māciram
03,068.016e samānetuṃ nalaṃ mātar ayodhyāṃ nagarīm itaḥ
03,068.016f*0314_01 ṛtuparṇasya bhavane nivasantam ariṃdamam
03,068.017a viśrāntaṃ ca tataḥ paścāt parṇādaṃ dvijasattamam
03,068.017c arcayām āsa vaidarbhī dhanenātīva bhāminī
03,068.017d*0315_01 uvāca cainaṃ mahatā saṃpūjya draviṇena vai
03,068.018a nale cehāgate vipra bhūyo dāsyāmi te vasu
03,068.018c tvayā hi me bahu kṛtaṃ yathā nānyaḥ kariṣyati
03,068.018e yad bhartrāhaṃ sameṣyāmi śīghram eva dvijottama
03,068.019a evam ukto 'rcayitvā tām āśīrvādaiḥ sumaṅgalaiḥ
03,068.019c gṛhān upayayau cāpi kṛtārthaḥ sa mahāmanāḥ
03,068.020a tataś cānāyya taṃ vipraṃ damayantī yudhiṣṭhira
03,068.020c abravīt saṃnidhau mātur duḥkhaśokasamanvitā
03,068.021a gatvā sudeva nagarīm ayodhyāvāsinaṃ nṛpam
03,068.021c ṛtuparṇaṃ vaco brūhi patim anyaṃ cikīrṣatī
03,068.021e āsthāsyati punar bhaimī damayantī svayaṃvaram
03,068.022a tatra gacchanti rājāno rājaputrāś ca sarvaśaḥ
03,068.022c yathā ca gaṇitaḥ kālaḥ śvobhūte sa bhaviṣyati
03,068.023a yadi saṃbhāvanīyaṃ te gaccha śīghram ariṃdama
03,068.023c sūryodaye dvitīyaṃ sā bhartāraṃ varayiṣyati
03,068.023e na hi sa jñāyate vīro nalo jīvan mṛto 'pi vā
03,068.024a evaṃ tayā yathoktaṃ vai gatvā rājānam abravīt
03,068.024c ṛtuparṇaṃ mahārāja sudevo brāhmaṇas tadā
03,069.001 bṛhadaśva uvāca
03,069.001a śrutvā vacaḥ sudevasya ṛtuparṇo narādhipaḥ
03,069.001b*0316_01 sārathīn sa samānīya vārṣṇeyaprabhṛtīn nṛpaḥ
03,069.001b*0316_02 kathayām āsa yad vṛttaṃ brāhmaṇena śrutaṃ tathā
03,069.001b*0316_03 bāhukaṃ ca samāhūya damayantyāḥ svayaṃvaram
03,069.001c sāntvayañ ślakṣṇayā vācā bāhukaṃ pratyabhāṣata
03,069.002a vidarbhān yātum icchāmi damadantyāḥ svayaṃvaram
03,069.002c ekāhnā hayatattvajña manyase yadi bāhuka
03,069.003a evam uktasya kaunteya tena rājñā nalasya ha
03,069.003c vyadīryata mano duḥkhāt pradadhyau ca mahāmanāḥ
03,069.004a damayantī bhaved etat kuryād duḥkhena mohitā
03,069.004c asmadarthe bhaved vāyam upāyaś cintito mahān
03,069.005a nṛśaṃsaṃ bata vaidarbhī kartukāmā tapasvinī
03,069.005c mayā kṣudreṇa nikṛtā pāpenākṛtabuddhinā
03,069.006a strīsvabhāvaś calo loke mama doṣaś ca dāruṇaḥ
03,069.006c syād evam api kuryāt sā vivaśā gatasauhṛdā
03,069.006e mama śokena saṃvignā nairāśyāt tanumadhyamā
03,069.007a na caivaṃ karhi cit kuryāt sāpatyā ca viśeṣataḥ
03,069.007c yad atra tathyaṃ pathyaṃ ca gatvā vetsyāmi niścayam
03,069.007e ṛtuparṇasya vai kāmam ātmārthaṃ ca karomy aham
03,069.008a iti niścitya manasā bāhuko dīnamānasaḥ
03,069.008c kṛtāñjalir uvācedam ṛtuparṇaṃ narādhipam
03,069.009a pratijānāmi te satyaṃ gamiṣyasi narādhipa
03,069.009c ekāhnā puruṣavyāghra vidarbhanagarīṃ nṛpa
03,069.009d*0317_01 evam ukto 'bravīd rājā bāhukaṃ prahasaṃs tadā
03,069.009d*0317_02 yady evaṃ bhavitā śvo vai kiṃ te kāmaṃ karomy aham
03,069.010a tataḥ parīkṣām aśvānāṃ cakre rājan sa bāhukaḥ
03,069.010c aśvaśālām upāgamya bhāṅgasvarinṛpājñayā
03,069.011a sa tvaryamāṇo bahuśa ṛtuparṇena bāhukaḥ
03,069.011b*0318_01 aśvāñ jijñāsamāno vai vicārya ca punaḥ punaḥ
03,069.011c adhyagacchat kṛśān aśvān samarthān adhvani kṣamān
03,069.012a tejobalasamāyuktān kulaśīlasamanvitān
03,069.012c varjitāṃl lakṣaṇair hīnaiḥ pṛthuprothān mahāhanūn
03,069.012e śuddhān daśabhir āvartaiḥ sindhujān vātaraṃhasaḥ
03,069.012f*0319_01 dṛśyamānān kṛśān aṅgair javenāpratimān pathi
03,069.013a dṛṣṭvā tān abravīd rājā kiṃ cit kopasamanvitaḥ
03,069.013c kim idaṃ prārthitaṃ kartuṃ pralabdhavyā hi te vayam
03,069.014a katham alpabalaprāṇā vakṣyantīme hayā mama
03,069.014c mahān adhvā ca turagair gantavyaḥ katham īdṛśaiḥ
03,069.015 bāhuka uvāca
03,069.015a ete hayā gamiṣyanti vidarbhān nātra saṃśayaḥ
03,069.015c athānyān manyase rājan brūhi kān yojayāmi te
03,069.015d*0320_01 eko lalāṭe dvau mūrdhni dvau dvau pārśvopapārśvayoḥ
03,069.015d*0320_02 dvau dvau vakṣasi vijñeyau prayāṇe caika eva tu
03,069.016 ṛtuparṇa uvāca
03,069.016a tvam eva hayatattvajñaḥ kuśalaś cāsi bāhuka
03,069.016c yān manyase samarthāṃs tvaṃ kṣipraṃ tān eva yojaya
03,069.017 bṛhadaśva uvāca
03,069.017a tataḥ sadaśvāṃś caturaḥ kulaśīlasamanvitān
03,069.017c yojayām āsa kuśalo javayuktān rathe naraḥ
03,069.018a tato yuktaṃ rathaṃ rājā samārohat tvarānvitaḥ
03,069.018c atha paryapatan bhūmau jānubhis te hayottamāḥ
03,069.019a tato naravaraḥ śrīmān nalo rājā viśāṃ pate
03,069.019c sāntvayām āsa tān aśvāṃs tejobalasamanvitān
03,069.020a raśmibhiś ca samudyamya nalo yātum iyeṣa saḥ
03,069.020c sūtam āropya vārṣṇeyaṃ javam āsthāya vai param
03,069.021a te codyamānā vidhinā bāhukena hayottamāḥ
03,069.021c samutpetur ivākāśaṃ rathinaṃ mohayann iva
03,069.022a tathā tu dṛṣṭvā tān aśvān vahato vātaraṃhasaḥ
03,069.022c ayodhyādhipatir dhīmān vismayaṃ paramaṃ yayau
03,069.023a rathaghoṣaṃ tu taṃ śrutvā hayasaṃgrahaṇaṃ ca tat
03,069.023c vārṣṇeyaś cintayām āsa bāhukasya hayajñatām
03,069.024a kiṃ nu syān mātalir ayaṃ devarājasya sārathiḥ
03,069.024c tathā hi lakṣaṇaṃ vīre bāhuke dṛśyate mahat
03,069.025a śālihotro 'tha kiṃ nu syād dhayānāṃ kulatattvavit
03,069.025c mānuṣaṃ samanuprāpto vapuḥ paramaśobhanam
03,069.026a utāho svid bhaved rājā nalaḥ parapuraṃjayaḥ
03,069.026c so 'yaṃ nṛpatir āyāta ity evaṃ samacintayat
03,069.027a atha vā yāṃ nalo veda vidyāṃ tām eva bāhukaḥ
03,069.027c tulyaṃ hi lakṣaye jñānaṃ bāhukasya nalasya ca
03,069.028a api cedaṃ vayas tulyam asya manye nalasya ca
03,069.028c nāyaṃ nalo mahāvīryas tadvidyas tu bhaviṣyati
03,069.029a pracchannā hi mahātmānaś caranti pṛthivīm imām
03,069.029c daivena vidhinā yuktāḥ śāstroktaiś ca virūpaṇaiḥ
03,069.030a bhavet tu matibhedo me gātravairūpyatāṃ prati
03,069.030c pramāṇāt parihīnas tu bhaved iti hi me matiḥ
03,069.031a vayaḥpramāṇaṃ tattulyaṃ rūpeṇa tu viparyayaḥ
03,069.031c nalaṃ sarvaguṇair yuktaṃ manye bāhukam antataḥ
03,069.032a evaṃ vicārya bahuśo vārṣṇeyaḥ paryacintayat
03,069.032c hṛdayena mahārāja puṇyaślokasya sārathiḥ
03,069.033a ṛtuparṇas tu rājendra bāhukasya hayajñatām
03,069.033c cintayan mumude rājā sahavārṣṇeyasārathiḥ
03,069.034a balaṃ vīryaṃ tathotsāhaṃ hayasaṃgrahaṇaṃ ca tat
03,069.034c paraṃ yatnaṃ ca saṃprekṣya parāṃ mudam avāpa ha
03,070.001 bṛhadaśva uvāca
03,070.001a sa nadīḥ parvatāṃś caiva vanāni ca sarāṃsi ca
03,070.001c acireṇāticakrāma khecaraḥ khe carann iva
03,070.002a tathā prayāte tu rathe tadā bhāṅgasvarir nṛpaḥ
03,070.002c uttarīyam athāpaśyad bhraṣṭaṃ parapuraṃjayaḥ
03,070.003a tataḥ sa tvaramāṇas tu paṭe nipatite tadā
03,070.003c grahīṣyāmīti taṃ rājā nalam āha mahāmanāḥ
03,070.004a nigṛhṇīṣva mahābuddhe hayān etān mahājavān
03,070.004c vārṣṇeyo yāvad etaṃ me paṭam ānayatām iti
03,070.005a nalas taṃ pratyuvācātha dūre bhraṣṭaḥ paṭas tava
03,070.005c yojanaṃ samatikrānto na sa śakyas tvayā punaḥ
03,070.006a evam ukte nalenātha tadā bhāṅgasvarir nṛpaḥ
03,070.006c āsasāda vane rājan phalavantaṃ bibhītakam
03,070.007a taṃ dṛṣṭvā bāhukaṃ rājā tvaramāṇo 'bhyabhāṣata
03,070.007c mamāpi sūta paśya tvaṃ saṃkhyāne paramaṃ balam
03,070.008a sarvaḥ sarvaṃ na jānāti sarvajño nāsti kaś cana
03,070.008c naikatra pariniṣṭhāsti jñānasya puruṣe kva cit
03,070.009a vṛkṣe 'smin yāni parṇāni phalāny api ca bāhuka
03,070.009b*0321_01 saṃkhyātāni mayaitāni sarvāṇy asya vanaspateḥ
03,070.009c patitāni ca yāny atra tatraikam adhikaṃ śatam
03,070.009e ekapatrādhikaṃ patraṃ phalam ekaṃ ca bāhuka
03,070.009f*0323_01 ayutaṃ caiva patrāṇām anayor api śākhayoḥ
03,070.009f*0324_01 lakṣyaṃ hy aśītisāhasraṃ patreṣu ca phaleṣu ca
03,070.010a pañca koṭyo 'tha patrāṇāṃ dvayor api ca śākhayoḥ
03,070.010c pracinuhy asya śākhe dve yāś cāpy anyāḥ praśākhikāḥ
03,070.010d*0322_01 praviluptasya śākhe dve paścānyā yā praśākhikā
03,070.010e ābhyāṃ phalasahasre dve pañconaṃ śatam eva ca
03,070.011a tato rathād avaplutya rājānaṃ bāhuko 'bravīt
03,070.011c parokṣam iva me rājan katthase śatrukarśana
03,070.011d*0325_01 pratyakṣam etat kartāsmi śātayitvā bibhītakam
03,070.012a atha te gaṇite rājan vidyate na parokṣatā
03,070.012c pratyakṣaṃ te mahārāja gaṇayiṣye bibhītakam
03,070.013a ahaṃ hi nābhijānāmi bhaved evaṃ na veti ca
03,070.013c saṃkhyāsyāmi phalāny asya paśyatas te janādhipa
03,070.013e muhūrtam iva vārṣṇeyo raśmīn yacchatu vājinām
03,070.014a tam abravīn nṛpaḥ sūtaṃ nāyaṃ kālo vilambitum
03,070.014c bāhukas tv abravīd enaṃ paraṃ yatnaṃ samāsthitaḥ
03,070.015a pratīkṣasva muhūrtaṃ tvam atha vā tvarate bhavān
03,070.015c eṣa yāti śivaḥ panthā yāhi vārṣṇeyasārathiḥ
03,070.016a abravīd ṛtuparṇas taṃ sāntvayan kurunandana
03,070.016c tvam eva yantā nānyo 'sti pṛthivyām api bāhuka
03,070.017a tvatkṛte yātum icchāmi vidarbhān hayakovida
03,070.017c śaraṇaṃ tvāṃ prapanno 'smi na vighnaṃ kartum arhasi
03,070.018a kāmaṃ ca te kariṣyāmi yan māṃ vakṣyasi bāhuka
03,070.018c vidarbhān yadi yātvādya sūryaṃ darśayitāsi me
03,070.019a athābravīd bāhukas taṃ saṃkhyāyemaṃ bibhītakam
03,070.019c tato vidarbhān yāsyāmi kuruṣvedaṃ vaco mama
03,070.020a akāma iva taṃ rājā gaṇayasvety uvāca ha
03,070.020b*0326_01 ekadeśaṃ ca śākhāyāḥ samādiṣṭaṃ mayānagha
03,070.020b*0326_02 gaṇayasvāśvatattvajña tatas tvaṃ prītim āvaha
03,070.020b*0327_01 tatas taṃ bāhuko rājañ chākhaikoddeśam apy uta
03,070.020b*0327_02 phalāni parisaṃkhyātuṃ tvaramāṇopacakrame
03,070.020c so 'vatīrya rathāt tūrṇaṃ śātayām āsa taṃ drumam
03,070.021a tataḥ sa vismayāviṣṭo rājānam idam abravīt
03,070.021c gaṇayitvā yathoktāni tāvanty eva phalāni ca
03,070.022a atyadbhutam idaṃ rājan dṛṣṭavān asmi te balam
03,070.022c śrotum icchāmi tāṃ vidyāṃ yathaitaj jñāyate nṛpa
03,070.023a tam uvāca tato rājā tvarito gamane tadā
03,070.023c viddhy akṣahṛdayajñaṃ māṃ saṃkhyāne ca viśāradam
03,070.024a bāhukas tam uvācātha dehi vidyām imāṃ mama
03,070.024c matto 'pi cāśvahṛdayaṃ gṛhāṇa puruṣarṣabha
03,070.025a ṛtuparṇas tato rājā bāhukaṃ kāryagauravāt
03,070.025c hayajñānasya lobhāc ca tathety evābravīd vacaḥ
03,070.026a yatheṣṭaṃ tvaṃ gṛhāṇedam akṣāṇāṃ hṛdayaṃ param
03,070.026c nikṣepo me 'śvahṛdayaṃ tvayi tiṣṭhatu bāhuka
03,070.026e evam uktvā dadau vidyām ṛtuparṇo nalāya vai
03,070.026f*0328_01 dadāv ekamanā bhūtvā śuciḥ puruṣasattamaḥ
03,070.027a tasyākṣahṛdayajñasya śarīrān niḥsṛtaḥ kaliḥ
03,070.027c karkoṭakaviṣaṃ tīkṣṇaṃ mukhāt satatam udvaman
03,070.028a kales tasya tadārtasya śāpāgniḥ sa viniḥsṛtaḥ
03,070.028c sa tena karśito rājā dīrghakālam anātmavān
03,070.028d*0329_01 taṃ bhrāntarūpaṃ niḥśobhaṃ saṃkliṣṭam akarot kaliḥ
03,070.029a tato viṣavimuktātmā svarūpam akarot kaliḥ
03,070.029c taṃ śaptum aicchat kupito niṣadhādhipatir nalaḥ
03,070.030a tam uvāca kalir bhīto vepamānaḥ kṛtāñjaliḥ
03,070.030c kopaṃ saṃyaccha nṛpate kīrtiṃ dāsyāmi te parām
03,070.031a indrasenasya jananī kupitā māśapat purā
03,070.031c yadā tvayā parityaktā tato 'haṃ bhṛśapīḍitaḥ
03,070.032a avasaṃ tvayi rājendra suduḥkham aparājita
03,070.032c viṣeṇa nāgarājasya dahyamāno divāniśam
03,070.032d*0330_01 śaraṇaṃ tvāṃ prapanno 'smi śṛṇu cedaṃ vaco mama
03,070.033a ye ca tvāṃ manujā loke kīrtayiṣyanty atandritāḥ
03,070.033c matprasūtaṃ bhayaṃ teṣāṃ na kadā cid bhaviṣyati
03,070.033d*0331_01 na teṣāṃ mānasaṃ kiṃ cic charīraṃ vācikaṃ tathā
03,070.033d*0331_02 bhaviṣyati nṛṇāṃ rājan kīrtayiṣyanti ye nalam
03,070.033d*0332_01 bhayārtaṃ śaraṇaṃ yātaṃ yadi māṃ tvaṃ na śapsyase
03,070.034a evam ukto nalo rājā nyayacchat kopam ātmanaḥ
03,070.034c tato bhītaḥ kaliḥ kṣipraṃ praviveśa bibhītakam
03,070.034d*0333_01 kalisaṃsargadoṣeṇa apavitro bibhītakaḥ
03,070.034e kalis tv anyena nādṛśyat kathayan naiṣadhena vai
03,070.035a tato gatajvaro rājā naiṣadhaḥ paravīrahā
03,070.035c saṃpranaṣṭe kalau rājan saṃkhyāyātha phalāny uta
03,070.036a mudā paramayā yuktas tejasā ca pareṇa ha
03,070.036c ratham āruhya tejasvī prayayau javanair hayaiḥ
03,070.036e bibhītakaś cāpraśastaḥ saṃvṛttaḥ kalisaṃśrayāt
03,070.036f*0334_01 tataḥ prabhṛti rājendra loke 'smin pāṇḍunandana
03,070.037a hayottamān utpatato dvijān iva punaḥ punaḥ
03,070.037c nalaḥ saṃcodayām āsa prahṛṣṭenāntarātmanā
03,070.038a vidarbhābhimukho rājā prayayau sa mahāmanāḥ
03,070.038c nale tu samatikrānte kalir apy agamad gṛhān
03,070.039a tato gatajvaro rājā nalo 'bhūt pṛthivīpate
03,070.039c vimuktaḥ kalinā rājan rūpamātraviyojitaḥ
03,071.001 bṛhadaśva uvāca
03,071.001a tato vidarbhān saṃprāptaṃ sāyāhne satyavikramam
03,071.001c ṛtuparṇaṃ janā rājñe bhīmāya pratyavedayan
03,071.002a sa bhīmavacanād rājā kuṇḍinaṃ prāviśat puram
03,071.002c nādayan rathaghoṣeṇa sarvāḥ sopadiśo daśa
03,071.003a tatas taṃ rathanirghoṣaṃ nalāśvās tatra śuśruvuḥ
03,071.003c śrutvā ca samahṛṣyanta pureva nalasaṃnidhau
03,071.004a damayantī ca śuśrāva rathaghoṣaṃ nalasya tam
03,071.004c yathā meghasya nadato gambhīraṃ jaladāgame
03,071.004d*0335_01 paraṃ vismayam āpannā śrutvā nādaṃ mahāsvanam
03,071.005a nalena saṃgṛhīteṣu pureva nalavājiṣu
03,071.005c sadṛśaṃ rathanirghoṣaṃ mene bhaimī tathā hayāḥ
03,071.006a prāsādasthāś ca śikhinaḥ śālāsthāś caiva vāraṇāḥ
03,071.006c hayāś ca śuśruvus tatra rathaghoṣaṃ mahīpateḥ
03,071.007a te śrutvā rathanirghoṣaṃ vāraṇāḥ śikhinas tathā
03,071.007c praṇedur unmukhā rājan meghodayam ivekṣya ha
03,071.008 damayanty uvāca
03,071.008a yathāsau rathanirghoṣaḥ pūrayann iva medinīm
03,071.008c mama hlādayate ceto nala eṣa mahīpatiḥ
03,071.009a adya candrābhavaktraṃ taṃ na paśyāmi nalaṃ yadi
03,071.009c asaṃkhyeyaguṇaṃ vīraṃ vinaśiṣyāmy asaṃśayam
03,071.010a yadi vai tasya vīrasya bāhvor nādyāham antaram
03,071.010c praviśāmi sukhasparśaṃ vinaśiṣyāmy asaṃśayam
03,071.011a yadi māṃ meghanirghoṣo nopagacchati naiṣadhaḥ
03,071.011c adya cāmīkaraprakhyo vinaśiṣyāmy asaṃśayam
03,071.012a yadi māṃ siṃhavikrānto mattavāraṇavāraṇaḥ
03,071.012c nābhigacchati rājendro vinaśiṣyāmy asaṃśayam
03,071.013a na smarāmy anṛtaṃ kiṃ cin na smarāmy anupākṛtam
03,071.013c na ca paryuṣitaṃ vākyaṃ svaireṣv api mahātmanaḥ
03,071.014a prabhuḥ kṣamāvān vīraś ca mṛdur dānto jitendriyaḥ
03,071.014c raho 'nīcānuvartī ca klībavan mama naiṣadhaḥ
03,071.015a guṇāṃs tasya smarantyā me tatparāyā divāniśam
03,071.015c hṛdayaṃ dīryata idaṃ śokāt priyavinākṛtam
03,071.016 bṛhadaśva uvāca
03,071.016a evaṃ vilapamānā sā naṣṭasaṃjñeva bhārata
03,071.016c āruroha mahad veśma puṇyaślokadidṛkṣayā
03,071.017a tato madhyamakakṣāyāṃ dadarśa ratham āsthitam
03,071.017c ṛtuparṇaṃ mahīpālaṃ sahavārṣṇeyabāhukam
03,071.018a tato 'vatīrya vārṣṇeyo bāhukaś ca rathottamāt
03,071.018c hayāṃs tān avamucyātha sthāpayām āsatū ratham
03,071.019a so 'vatīrya rathopasthād ṛtuparṇo narādhipaḥ
03,071.019c upatasthe mahārāja bhīmaṃ bhīmaparākramam
03,071.020a taṃ bhīmaḥ pratijagrāha pūjayā parayā tataḥ
03,071.020b*0336_01 sa tena pūjito rājñā ṛtuparṇo narādhipaḥ
03,071.020b*0336_02 sa tatra kuṇḍine ramye vasamāno mahīpatiḥ
03,071.020b*0336_03 na ca kiṃ cit tato 'paśyat prekṣyamāṇo muhur muhuḥ
03,071.020b*0336_04 sa tu rājñā samāgamya vidarbhapatinā tadā
03,071.020c akasmāt sahasā prāptaṃ strīmantraṃ na sma vindati
03,071.021a kiṃ kāryaṃ svāgataṃ te 'stu rājñā pṛṣṭaś ca bhārata
03,071.021c nābhijajñe sa nṛpatir duhitrarthe samāgatam
03,071.022a ṛtuparṇo 'pi rājā sa dhīmān satyaparākramaḥ
03,071.022c rājānaṃ rājaputraṃ vā na sma paśyati kaṃ cana
03,071.022e naiva svayaṃvarakathāṃ na ca viprasamāgamam
03,071.022f*0337_01 na cānyaṃ kiṃ cid ārambhaṃ svayaṃvaravidhiṃ prati
03,071.023a tato vigaṇayan rājā manasā kosalādhipaḥ
03,071.023c āgato 'smīty uvācainaṃ bhavantam abhivādakaḥ
03,071.024a rājāpi ca smayan bhīmo manasābhivicintayat
03,071.024c adhikaṃ yojanaśataṃ tasyāgamanakāraṇam
03,071.024d*0338_01 rājñaś cānyān atikramya prāpto 'yam abhivādakaḥ
03,071.025a grāmān bahūn atikramya nādhyagacchad yathātatham
03,071.025c alpakāryaṃ vinirdiṣṭaṃ tasyāgamanakāraṇam
03,071.025d*0339_01 paścād udarke jñāsyāmi kāraṇaṃ yad bhaviṣyati
03,071.026a naitad evaṃ sa nṛpatis taṃ satkṛtya vyasarjayat
03,071.026c viśrāmyatām iti vadan klānto 'sīti punaḥ punaḥ
03,071.027a sa satkṛtaḥ prahṛṣṭātmā prītaḥ prītena pārthivaḥ
03,071.027c rājapreṣyair anugato diṣṭaṃ veśma samāviśat
03,071.028a ṛtuparṇe gate rājan vārṣṇeyasahite nṛpe
03,071.028c bāhuko ratham āsthāya rathaśālām upāgamat
03,071.029a sa mocayitvā tān aśvān paricārya ca śāstrataḥ
03,071.029c svayaṃ caitān samāśvāsya rathopastha upāviśat
03,071.030a damayantī tu śokārtā dṛṣṭvā bhāṅgasvariṃ nṛpam
03,071.030c sūtaputraṃ ca vārṣṇeyaṃ bāhukaṃ ca tathāvidham
03,071.031a cintayām āsa vaidarbhī kasyaiṣa rathanisvanaḥ
03,071.031c nalasyeva mahān āsīn na ca paśyāmi naiṣadham
03,071.032a vārṣṇeyena bhaven nūnaṃ vidyā saivopaśikṣitā
03,071.032c tenāsya rathanirghoṣo nalasyeva mahān abhūt
03,071.033a āho svid ṛtuparṇo 'pi yathā rājā nalas tathā
03,071.033c tato 'yaṃ rathanirghoṣo naiṣadhasyeva lakṣyate
03,071.034a evaṃ vitarkayitvā tu damayantī viśāṃ pate
03,071.034c dūtīṃ prasthāpayām āsa naiṣadhānveṣaṇe nṛpa
03,072.001 damayanty uvāca
03,072.001a gaccha keśini jānīhi ka eṣa rathavāhakaḥ
03,072.001c upaviṣṭo rathopasthe vikṛto hrasvabāhukaḥ
03,072.002a abhyetya kuśalaṃ bhadre mṛdupūrvaṃ samāhitā
03,072.002c pṛcchethāḥ puruṣaṃ hy enaṃ yathātattvam anindite
03,072.003a atra me mahatī śaṅkā bhaved eṣa nalo nṛpaḥ
03,072.003c tathā ca me manastuṣṭir hṛdayasya ca nirvṛtiḥ
03,072.004a brūyāś cainaṃ kathānte tvaṃ parṇādavacanaṃ yathā
03,072.004c prativākyaṃ ca suśroṇi budhyethās tvam anindite
03,072.005 bṛhadaśva uvāca
03,072.005a evaṃ samāhitā gatvā dūtī bāhukam abravīt
03,072.005c damayanty api kalyāṇī prāsādasthānvavaikṣata
03,072.006 keśiny uvāca
03,072.006a svāgataṃ te manuṣyendra kuśalaṃ te bravīmy aham
03,072.006c damayantyā vacaḥ sādhu nibodha puruṣarṣabha
03,072.007a kadā vai prasthitā yūyaṃ kimartham iha cāgatāḥ
03,072.007c tat tvaṃ brūhi yathānyāyaṃ vaidarbhī śrotum icchati
03,072.008 bāhuka uvāca
03,072.008a śrutaḥ svayaṃvaro rājñā kausalyena yaśasvinā
03,072.008c dvitīyo damayantyā vai śvobhūta iti bhāmini
03,072.009a śrutvā taṃ prasthito rājā śatayojanayāyibhiḥ
03,072.009c hayair vātajavair mukhyair aham asya ca sārathiḥ
03,072.010 keśiny uvāca
03,072.010a atha yo 'sau tṛtīyo vaḥ sa kutaḥ kasya vā punaḥ
03,072.010c tvaṃ ca kasya kathaṃ cedaṃ tvayi karma samāhitam
03,072.011 bāhuka uvāca
03,072.011a puṇyaślokasya vai sūto vārṣṇeya iti viśrutaḥ
03,072.011c sa nale vidrute bhadre bhāṅgasvarim upasthitaḥ
03,072.012a aham apy aśvakuśalaḥ sūdatve ca suniṣṭhitaḥ
03,072.012c ṛtuparṇena sārathye bhojane ca vṛtaḥ svayam
03,072.013 keśiny uvāca
03,072.013a atha jānāti vārṣṇeyaḥ kva nu rājā nalo gataḥ
03,072.013c kathaṃ cit tvayi vaitena kathitaṃ syāt tu bāhuka
03,072.014 bāhuka uvāca
03,072.014a ihaiva putrau nikṣipya nalasyāśubhakarmaṇaḥ
03,072.014c gatas tato yathākāmaṃ naiṣa jānāti naiṣadham
03,072.015a na cānyaḥ puruṣaḥ kaś cin nalaṃ vetti yaśasvini
03,072.015c gūḍhaś carati loke 'smin naṣṭarūpo mahīpatiḥ
03,072.016a ātmaiva hi nalaṃ vetti yā cāsya tadanantarā
03,072.016c na hi vai tāni liṅgāni nalaṃ śaṃsanti karhi cit
03,072.017 keśiny uvāca
03,072.017a yo 'sāv ayodhyāṃ prathamaṃ gatavān brāhmaṇas tadā
03,072.017c imāni nārīvākyāni kathayānaḥ punaḥ punaḥ
03,072.018a kva nu tvaṃ kitava chittvā vastrārdhaṃ prasthito mama
03,072.018c utsṛjya vipine suptām anuraktāṃ priyāṃ priya
03,072.019a sā vai yathā samādiṣṭā tatrāste tvatpratīkṣiṇī
03,072.019c dahyamānā divārātraṃ vastrārdhenābhisaṃvṛtā
03,072.020a tasyā rudantyāḥ satataṃ tena duḥkhena pārthiva
03,072.020c prasādaṃ kuru vai vīra prativākyaṃ prayaccha ca
03,072.021a tasyās tat priyam ākhyānaṃ prabravīhi mahāmate
03,072.021c tad eva vākyaṃ vaidarbhī śrotum icchaty aninditā
03,072.022a etac chrutvā prativacas tasya dattaṃ tvayā kila
03,072.022c yat purā tat punas tvatto vaidarbhī śrotum icchati
03,072.023 bṛhadaśva uvāca
03,072.023a evam uktasya keśinyā nalasya kurunandana
03,072.023c hṛdayaṃ vyathitaṃ cāsīd aśrupūrṇe ca locane
03,072.024a sa nigṛhyātmano duḥkhaṃ dahyamāno mahīpatiḥ
03,072.024c bāṣpasaṃdigdhayā vācā punar evedam abravīt
03,072.025a vaiṣamyam api saṃprāptā gopāyanti kulastriyaḥ
03,072.025c ātmānam ātmanā satyo jitasvargā na saṃśayaḥ
03,072.026a rahitā bhartṛbhiś caiva na krudhyanti kadā cana
03,072.026c prāṇāṃś cāritrakavacā dhārayantīha satstriyaḥ
03,072.027a prāṇayātrāṃ pariprepsoḥ śakunair hṛtavāsasaḥ
03,072.027c ādhibhir dahyamānasya śyāmā na kroddhum arhati
03,072.028a satkṛtāsatkṛtā vāpi patiṃ dṛṣṭvā tathāgatam
03,072.028c bhraṣṭarājyaṃ śriyā hīnaṃ kṣudhitaṃ vyasanāplutam
03,072.029a evaṃ bruvāṇas tad vākyaṃ nalaḥ paramaduḥkhitaḥ
03,072.029c na bāṣpam aśakat soḍhuṃ praruroda ca bhārata
03,072.030a tataḥ sā keśinī gatvā damayantyai nyavedayat
03,072.030c tat sarvaṃ kathitaṃ caiva vikāraṃ caiva tasya tam
03,073.001 bṛhadaśva uvāca
03,073.001a damayantī tu tac chrutvā bhṛśaṃ śokaparāyaṇā
03,073.001c śaṅkamānā nalaṃ taṃ vai keśinīm idam abravīt
03,073.002a gaccha keśini bhūyas tvaṃ parīkṣāṃ kuru bāhuke
03,073.002c ābruvāṇā samīpasthā caritāny asya lakṣaya
03,073.003a yadā ca kiṃ cit kuryāt sa kāraṇaṃ tatra bhāmini
03,073.003c tatra saṃceṣṭamānasya saṃlakṣyaṃ te viceṣṭitam
03,073.004a na cāsya pratibandhena deyo 'gnir api bhāmini
03,073.004c yācate na jalaṃ deyaṃ samyag atvaramāṇayā
03,073.005a etat sarvaṃ samīkṣya tvaṃ caritaṃ me nivedaya
03,073.005b*0340_01 nimittaṃ yat tvayā dṛṣṭaṃ bāhuke daivamānuṣam
03,073.005c yac cānyad api paśyethās tac cākhyeyaṃ tvayā mama
03,073.006a damayantyaivam uktā sā jagāmāthāśu keśinī
03,073.006c niśāmya ca hayajñasya liṅgāni punar āgamat
03,073.007a sā tat sarvaṃ yathāvṛttaṃ damayantyai nyavedayat
03,073.007c nimittaṃ yat tadā dṛṣṭaṃ bāhuke divyamānuṣam
03,073.008 keśiny uvāca
03,073.008a dṛḍhaṃ śucyupacāro 'sau na mayā mānuṣaḥ kva cit
03,073.008c dṛṣṭapūrvaḥ śruto vāpi damayanti tathāvidhaḥ
03,073.009a hrasvam āsādya saṃcāraṃ nāsau vinamate kva cit
03,073.009c taṃ tu dṛṣṭvā yathāsaṅgam utsarpati yathāsukham
03,073.009e saṃkaṭe 'py asya sumahad vivaraṃ jāyate 'dhikam
03,073.010a ṛtuparṇasya cārthāya bhojanīyam anekaśaḥ
03,073.010c preṣitaṃ tatra rājñā ca māṃsaṃ subahu pāśavam
03,073.011a tasya prakṣālanārthāya kumbhas tatropakalpitaḥ
03,073.011c sa tenāvekṣitaḥ kumbhaḥ pūrṇa evābhavat tadā
03,073.012a tataḥ prakṣālanaṃ kṛtvā samadhiśritya bāhukaḥ
03,073.012c tṛṇamuṣṭiṃ samādāya āvidhyainaṃ samādadhat
03,073.013a atha prajvalitas tatra sahasā havyavāhanaḥ
03,073.013c tad adbhutatamaṃ dṛṣṭvā vismitāham ihāgatā
03,073.014a anyac ca tasmin sumahad āścaryaṃ lakṣitaṃ mayā
03,073.014c yad agnim api saṃspṛśya naiva dahyaty asau śubhe
03,073.015a chandena codakaṃ tasya vahaty āvarjitaṃ drutam
03,073.015c atīva cānyat sumahad āścaryaṃ dṛṣṭavaty aham
03,073.016a yat sa puṣpāṇy upādāya hastābhyāṃ mamṛde śanaiḥ
03,073.016c mṛdyamānāni pāṇibhyāṃ tena puṣpāṇi tāny atha
03,073.017a bhūya eva sugandhīni hṛṣitāni bhavanti ca
03,073.017c etāny adbhutakalpāni dṛṣṭvāhaṃ drutam āgatā
03,073.017d*0341_01 ceṣṭitāni viśālākṣi bāhukasya samīpataḥ
03,073.018 bṛhadaśva uvāca
03,073.018a damayantī tu tac chrutvā puṇyaślokasya ceṣṭitam
03,073.018c amanyata nalaṃ prāptaṃ karmaceṣṭābhisūcitam
03,073.019a sā śaṅkamānā bhartāraṃ nalaṃ bāhukarūpiṇam
03,073.019c keśinīṃ ślakṣṇayā vācā rudatī punar abravīt
03,073.020a punar gaccha pramattasya bāhukasyopasaṃskṛtam
03,073.020c mahānasāc chṛtaṃ māṃsaṃ samādāyaihi bhāmini
03,073.021a sā gatvā bāhuke vyagre tan māṃsam apakṛṣya ca
03,073.021c atyuṣṇam eva tvaritā tatkṣaṇaṃ priyakāriṇī
03,073.021e damayantyai tataḥ prādāt keśinī kurunandana
03,073.022a socitā nalasiddhasya māṃsasya bahuśaḥ purā
03,073.022c prāśya matvā nalaṃ sūdaṃ prākrośad bhṛśaduḥkhitā
03,073.023a vaiklavyaṃ ca paraṃ gatvā prakṣālya ca mukhaṃ tataḥ
03,073.023c mithunaṃ preṣayām āsa keśinyā saha bhārata
03,073.024a indrasenāṃ saha bhrātrā samabhijñāya bāhukaḥ
03,073.024c abhidrutya tato rājā pariṣvajyāṅkam ānayat
03,073.025a bāhukas tu samāsādya sutau surasutopamau
03,073.025c bhṛśaṃ duḥkhaparītātmā sasvaraṃ prarudoda ha
03,073.026a naiṣadho darśayitvā tu vikāram asakṛt tadā
03,073.026c utsṛjya sahasā putrau keśinīm idam abravīt
03,073.027a idaṃ susadṛśaṃ bhadre mithunaṃ mama putrayoḥ
03,073.027c tato dṛṣṭvaiva sahasā bāṣpam utsṛṣṭavān aham
03,073.028a bahuśaḥ saṃpatantīṃ tvāṃ janaḥ śaṅketa doṣataḥ
03,073.028c vayaṃ ca deśātithayo gaccha bhadre namo 'stu te
03,074.001 bṛhadaśva uvāca
03,074.001a sarvaṃ vikāraṃ dṛṣṭvā tu puṇyaślokasya dhīmataḥ
03,074.001c āgatya keśinī kṣipraṃ damayantyai nyavedayat
03,074.002a damayantī tato bhūyaḥ preṣayām āsa keśinīm
03,074.002c mātuḥ sakāśaṃ duḥkhārtā nalaśaṅkāsamutsukā
03,074.003a parīkṣito me bahuśo bāhuko nalaśaṅkayā
03,074.003c rūpe me saṃśayas tv ekaḥ svayam icchāmi veditum
03,074.004a sa vā praveśyatāṃ mātar māṃ vānujñātum arhasi
03,074.004c viditaṃ vātha vājñātaṃ pitur me saṃvidhīyatām
03,074.005a evam uktā tu vaidarbhyā sā devī bhīmam abravīt
03,074.005c duhitus tam abhiprāyam anvajānāc ca pārthivaḥ
03,074.006a sā vai pitrābhyanujñātā mātrā ca bharatarṣabha
03,074.006c nalaṃ praveśayām āsa yatra tasyāḥ pratiśrayaḥ
03,074.006d*0342_01 tāṃ sma dṛṣṭvaiva sahasā damayantīṃ nalo nṛpaḥ
03,074.006d*0342_02 āviṣṭaḥ śokaduḥkhābhyāṃ babhūvāśrupariplutaḥ
03,074.007a taṃ tu dṛṣṭvā tathāyuktaṃ damayantī nalaṃ tadā
03,074.007c tīvraśokasamāviṣṭā babhūva varavarṇinī
03,074.008a tataḥ kāṣāyavasanā jaṭilā malapaṅkinī
03,074.008c damayantī mahārāja bāhukaṃ vākyam abravīt
03,074.009a dṛṣṭapūrvas tvayā kaś cid dharmajño nāma bāhuka
03,074.009c suptām utsṛjya vipine gato yaḥ puruṣaḥ striyam
03,074.010a anāgasaṃ priyāṃ bhāryāṃ vijane śramamohitām
03,074.010c apahāya tu ko gacchet puṇyaślokam ṛte nalam
03,074.011a kiṃ nu tasya mayā kāryam aparāddhaṃ mahīpateḥ
03,074.011c yo mām utsṛjya vipine gatavān nidrayā hṛtām
03,074.012a sākṣād devān apāhāya vṛto yaḥ sa mayā purā
03,074.012c anuvratāṃ sābhikāmāṃ putriṇīṃ tyaktavān katham
03,074.013a agnau pāṇigṛhītāṃ ca haṃsānāṃ vacane sthitām
03,074.013c bhariṣyāmīti satyaṃ ca pratiśrutya kva tad gatam
03,074.014a damayantyā bruvantyās tu sarvam etad ariṃdama
03,074.014c śokajaṃ vāri netrābhyām asukhaṃ prāsravad bahu
03,074.015a atīva kṛṣṇatārābhyāṃ raktāntābhyāṃ jalaṃ tu tat
03,074.015c parisravan nalo dṛṣṭvā śokārta idam abravīt
03,074.016a mama rājyaṃ pranaṣṭaṃ yan nāhaṃ tat kṛtavān svayam
03,074.016c kalinā tat kṛtaṃ bhīru yac ca tvām aham atyajam
03,074.017a tvayā tu dharmabhṛcchreṣṭhe śāpenābhihataḥ purā
03,074.017c vanasthayā duḥkhitayā śocantyā māṃ vivāsasam
03,074.018a sa maccharīre tvacchāpād dahyamāno 'vasat kaliḥ
03,074.018b*0343_01 karkoṭakaviṣād dagdho mama satyena śobhane
03,074.018c tvacchāpadagdhaḥ satataṃ so 'gnāv iva samāhitaḥ
03,074.019a mama ca vyavasāyena tapasā caiva nirjitaḥ
03,074.019c duḥkhasyāntena cānena bhavitavyaṃ hi nau śubhe
03,074.020a vimucya māṃ gataḥ pāpaḥ sa tato 'ham ihāgataḥ
03,074.020b*0344_01 āviṣṭaḥ śokaduḥkhābhyāṃ bāṣpadhārāpariplutaḥ
03,074.020c tvadarthaṃ vipulaśroṇi na hi me 'nyat prayojanam
03,074.021a kathaṃ nu nārī bhartāram anuraktam anuvratam
03,074.021c utsṛjya varayed anyaṃ yathā tvaṃ bhīru karhi cit
03,074.022a dūtāś caranti pṛthivīṃ kṛtsnāṃ nṛpatiśāsanāt
03,074.022c bhaimī kila sma bhartāraṃ dvitīyaṃ varayiṣyati
03,074.023a svairavṛttā yathākāmam anurūpam ivātmanaḥ
03,074.023c śrutvaiva caivaṃ tvarito bhāṅgasvarir upasthitaḥ
03,074.023d*0345_01 katham utsṛjya bhartāraṃ nibhṛtaiva vadhūś caret
03,074.024a damayantī tu tac chrutvā nalasya paridevitam
03,074.024c prāñjalir vepamānā ca bhītā vacanam abravīt
03,074.024d*0346_01 gṛhe bhīmasya nṛpateḥ parasparasukhaiṣiṇau
03,074.024d*0346_02 vasetāṃ hṛṣṭasaṃkalpau vaidarbhī ca nalaś ca ha
03,075.001 damayanty uvāca
03,075.001a na mām arhasi kalyāṇa pāpena pariśaṅkitum
03,075.001c mayā hi devān utsṛjya vṛtas tvaṃ niṣadhādhipa
03,075.002a tavābhigamanārthaṃ tu sarvato brāhmaṇā gatāḥ
03,075.002c vākyāni mama gāthābhir gāyamānā diśo daśa
03,075.003a tatas tvāṃ brāhmaṇo vidvān parṇādo nāma pārthiva
03,075.003c abhyagacchat kosalāyām ṛtuparṇaniveśane
03,075.004a tena vākye hṛte samyak prativākye tathāhṛte
03,075.004c upāyo 'yaṃ mayā dṛṣṭo naiṣadhānayane tava
03,075.005a tvām ṛte na hi loke 'nya ekāhnā pṛthivīpate
03,075.005c samartho yojanaśataṃ gantum aśvair narādhipa
03,075.006a tathā cemau mahīpāla bhaje 'haṃ caraṇau tava
03,075.006c yathā nāsatkṛtaṃ kiṃ cin manasāpi carāmy aham
03,075.007a ayaṃ carati loke 'smin bhūtasākṣī sadāgatiḥ
03,075.007c eṣa muñcatu me prāṇān yadi pāpaṃ carāmy aham
03,075.008a tathā carati tigmāṃśuḥ pareṇa bhuvanaṃ sadā
03,075.008c sa vimuñcatu me prāṇān yadi pāpaṃ carāmy aham
03,075.009a candramāḥ sarvabhūtānām antaś carati sākṣivat
03,075.009c sa vimuñcatu me prāṇān yadi pāpaṃ carāmy aham
03,075.010a ete devās trayaḥ kṛtsnaṃ trailokyaṃ dhārayanti vai
03,075.010c vibruvantu yathāsatyam ete vādya tyajantu mām
03,075.011a evam ukte tato vāyur antarikṣād abhāṣata
03,075.011c naiṣā kṛtavatī pāpaṃ nala satyaṃ bravīmi te
03,075.012a rājañ śīlanidhiḥ sphīto damayantyā surakṣitaḥ
03,075.012c sākṣiṇo rakṣiṇaś cāsyā vayaṃ trīn parivatsarān
03,075.013a upāyo vihitaś cāyaṃ tvadartham atulo 'nayā
03,075.013c na hy ekāhnā śataṃ gantā tvad ṛte 'nyaḥ pumān iha
03,075.014a upapannā tvayā bhaimī tvaṃ ca bhaimyā mahīpate
03,075.014c nātra śaṅkā tvayā kāryā saṃgaccha saha bhāryayā
03,075.015a tathā bruvati vāyau tu puṣpavṛṣṭiḥ papāta ha
03,075.015c devadundubhayo nedur vavau ca pavanaḥ śivaḥ
03,075.016a tad adbhutatamaṃ dṛṣṭvā nalo rājātha bhārata
03,075.016c damayantyāṃ viśaṅkāṃ tāṃ vyapākarṣad ariṃdamaḥ
03,075.017a tatas tad vastram arajaḥ prāvṛṇod vasudhādhipaḥ
03,075.017c saṃsmṛtya nāgarājānaṃ tato lebhe vapuḥ svakam
03,075.018a svarūpiṇaṃ tu bhartāraṃ dṛṣṭvā bhīmasutā tadā
03,075.018c prākrośad uccair āliṅgya puṇyaślokam aninditā
03,075.019a bhaimīm api nalo rājā bhrājamāno yathā purā
03,075.019c sasvaje svasutau cāpi yathāvat pratyanandata
03,075.020a tataḥ svorasi vinyasya vaktraṃ tasya śubhānanā
03,075.020c parītā tena duḥkhena niśaśvāsāyatekṣaṇā
03,075.021a tathaiva maladigdhāṅgī pariṣvajya śucismitā
03,075.021c suciraṃ puruṣavyāghraṃ tasthau sāśrupariplutā
03,075.022a tataḥ sarvaṃ yathāvṛttaṃ damayantyā nalasya ca
03,075.022c bhīmāyākathayat prītyā vaidarbhyā jananī nṛpa
03,075.023a tato 'bravīn mahārājaḥ kṛtaśaucam ahaṃ nalam
03,075.023c damayantyā sahopetaṃ kālyaṃ draṣṭā sukhoṣitam
03,075.024a tatas tau sahitau rātriṃ kathayantau purātanam
03,075.024c vane vicaritaṃ sarvam ūṣatur muditau nṛpa
03,075.025a sa caturthe tato varṣe saṃgamya saha bhāryayā
03,075.025c sarvakāmaiḥ susiddhārtho labdhavān paramāṃ mudam
03,075.026a damayanty api bhartāram avāpyāpyāyitā bhṛśam
03,075.026c ardhasaṃjātasasyeva toyaṃ prāpya vasuṃdharā
03,075.027a saivaṃ sametya vyapanītatandrī; śāntajvarā harṣavivṛddhasattvā
03,075.027c rarāja bhaimī samavāptakāmā; śītāṃśunā rātrir ivoditena
03,076.001 bṛhadaśva uvāca
03,076.001a atha tāṃ vyuṣito rātriṃ nalo rājā svalaṃkṛtaḥ
03,076.001c vaidarbhyā sahitaḥ kālyaṃ dadarśa vasudhādhipam
03,076.002a tato 'bhivādayām āsa prayataḥ śvaśuraṃ nalaḥ
03,076.002c tasyānu damayantī ca vavande pitaraṃ śubhā
03,076.003a taṃ bhīmaḥ pratijagrāha putravat parayā mudā
03,076.003c yathārhaṃ pūjayitvā tu samāśvāsayata prabhuḥ
03,076.003e nalena sahitāṃ tatra damayantīṃ pativratām
03,076.003f*0347_01 anujagrāha mahatā satkāreṇa kṣitīśvaraḥ
03,076.004a tām arhaṇāṃ nalo rājā pratigṛhya yathāvidhi
03,076.004c paricaryāṃ svakāṃ tasmai yathāvat pratyavedayat
03,076.005a tato babhūva nagare sumahān harṣanisvanaḥ
03,076.005c janasya saṃprahṛṣṭasya nalaṃ dṛṣṭvā tathāgatam
03,076.006a aśobhayac ca nagaraṃ patākādhvajamālinam
03,076.006c siktasaṃmṛṣṭapuṣpāḍhyā rājamārgāḥ kṛtās tadā
03,076.007a dvāri dvāri ca paurāṇāṃ puṣpabhaṅgaḥ prakalpitaḥ
03,076.007c arcitāni ca sarvāṇi devatāyatanāni ca
03,076.008a ṛtuparṇo 'pi śuśrāva bāhukacchadminaṃ nalam
03,076.008c damayantyā samāyuktaṃ jahṛṣe ca narādhipaḥ
03,076.009a tam ānāyya nalo rājā kṣamayām āsa pārthivam
03,076.009c sa ca taṃ kṣamayām āsa hetubhir buddhisaṃmataḥ
03,076.010a sa satkṛto mahīpālo naiṣadhaṃ vismayānvitaḥ
03,076.010b*0348_01 uvāca vākyaṃ tattvajño naiṣadhaṃ vadatāṃ varaḥ
03,076.010c diṣṭyā sameto dāraiḥ svair bhavān ity abhyanandata
03,076.011a kaccit tu nāparādhaṃ te kṛtavān asmi naiṣadha
03,076.011c ajñātavāsaṃ vasato madgṛhe niṣadhādhipa
03,076.012a yadi vā buddhipūrvāṇi yady abuddhāni kāni cit
03,076.012c mayā kṛtāny akāryāṇi tāni me kṣantum arhasi
03,076.013 nala uvāca
03,076.013a na me 'parādhaṃ kṛtavāṃs tvaṃ svalpam api pārthiva
03,076.013c kṛte 'pi ca na me kopaḥ kṣantavyaṃ hi mayā tava
03,076.014a pūrvaṃ hy asi sakhā me 'si saṃbandhī ca narādhipa
03,076.014c ata ūrdhvaṃ tu bhūyas tvaṃ prītim āhartum arhasi
03,076.014d*0349_01 ata ūrdhvaṃ tu bhūyas tvaṃ prītimān kṣantum arhasi
03,076.015a sarvakāmaiḥ suvihitaḥ sukham asmy uṣitas tvayi
03,076.015c na tathā svagṛhe rājan yathā tava gṛhe sadā
03,076.016a idaṃ caiva hayajñānaṃ tvadīyaṃ mayi tiṣṭhati
03,076.016c tad upākartum icchāmi manyase yadi pārthiva
03,076.017 bṛhadaśva uvāca
03,076.017a evam uktvā dadau vidyām ṛtuparṇāya naiṣadhaḥ
03,076.017c sa ca tāṃ pratijagrāha vidhidṛṣṭena karmaṇā
03,076.018a tato gṛhyāśvahṛdayaṃ tadā bhāṅgasvarir nṛpaḥ
03,076.018b*0350_01 niṣadhādhipateś cāpi datvākṣahṛdayaṃ nṛpaḥ
03,076.018c sūtam anyam upādāya yayau svapuram eva hi
03,076.019a ṛtuparṇe pratigate nalo rājā viśāṃ pate
03,076.019c nagare kuṇḍine kālaṃ nātidīrgham ivāvasat
03,077.001 bṛhadaśva uvāca
03,077.001a sa māsam uṣya kaunteya bhīmam āmantrya naiṣadhaḥ
03,077.001c purād alpaparīvāro jagāma niṣadhān prati
03,077.002a rathenaikena śubhreṇa dantibhiḥ pariṣoḍaśaiḥ
03,077.002c pañcāśadbhir hayaiś caiva ṣaṭśataiś ca padātibhiḥ
03,077.003a sa kampayann iva mahīṃ tvaramāṇo mahīpatiḥ
03,077.003c praviveśātisaṃrabdhas tarasaiva mahāmanāḥ
03,077.004a tataḥ puṣkaram āsādya vīrasenasuto nalaḥ
03,077.004c uvāca dīvyāva punar bahu vittaṃ mayārjitam
03,077.005a damayantī ca yac cānyan mayā vasu samarjitam
03,077.005c eṣa vai mama saṃnyāsas tava rājyaṃ tu puṣkara
03,077.006a punaḥ pravartatāṃ dyūtam iti me niścitā matiḥ
03,077.006c ekapāṇena bhadraṃ te prāṇayoś ca paṇāvahe
03,077.007a jitvā parasvam āhṛtya rājyaṃ vā yadi vā vasu
03,077.007c pratipāṇaḥ pradātavyaḥ paraṃ hi dhanam ucyate
03,077.008a na ced vāñchasi tad dyūtaṃ yuddhadyūtaṃ pravartatām
03,077.008c dvairathenāstu vai śāntis tava vā mama vā nṛpa
03,077.009a vaṃśabhojyam idaṃ rājyaṃ mārgitavyaṃ yathā tathā
03,077.009c yena tenāpy upāyena vṛddhānām iti śāsanam
03,077.010a dvayor ekatare buddhiḥ kriyatām adya puṣkara
03,077.010c kaitavenākṣavatyāṃ vā yuddhe vā namyatāṃ dhanuḥ
03,077.011a naiṣadhenaivam uktas tu puṣkaraḥ prahasann iva
03,077.011c dhruvam ātmajayaṃ matvā pratyāha pṛthivīpatim
03,077.012a diṣṭyā tvayārjitaṃ vittaṃ pratipāṇāya naiṣadha
03,077.012c diṣṭyā ca duṣkṛtaṃ karma damayantyāḥ kṣayaṃ gatam
03,077.012e diṣṭyā ca dhriyase rājan sadāro 'rinibarhaṇa
03,077.012f*0351_01 punar dyūte ca te buddhir diṣṭyā puruṣasattama
03,077.013a dhanenānena vaidarbhī jitena samalaṃkṛtā
03,077.013c mām upasthāsyati vyaktaṃ divi śakram ivāpsarāḥ
03,077.014a nityaśo hi smarāmi tvāṃ pratīkṣāmi ca naiṣadha
03,077.014c devane ca mama prītir na bhavaty asuhṛdgaṇaiḥ
03,077.015a jitvā tv adya varārohāṃ damayantīm aninditām
03,077.015c kṛtakṛtyo bhaviṣyāmi sā hi me nityaśo hṛdi
03,077.016a śrutvā tu tasya tā vāco bahvabaddhapralāpinaḥ
03,077.016c iyeṣa sa śiraś chettuṃ khaḍgena kupito nalaḥ
03,077.017a smayaṃs tu roṣatāmrākṣas tam uvāca tato nṛpaḥ
03,077.017c paṇāvaḥ kiṃ vyāharase jitvā vai vyāhariṣyasi
03,077.018a tataḥ prāvartata dyūtaṃ puṣkarasya nalasya ca
03,077.018c ekapāṇena bhadraṃ te nalena sa parājitaḥ
03,077.018e saratnakośanicayaḥ prāṇena paṇito 'pi ca
03,077.019a jitvā ca puṣkaraṃ rājā prahasann idam abravīt
03,077.019c mama sarvam idaṃ rājyam avyagraṃ hatakaṇṭakam
03,077.020a vaidarbhī na tvayā śakyā rājāpasada vīkṣitum
03,077.020c tasyās tvaṃ saparīvāro mūḍha dāsatvam āgataḥ
03,077.021a na tat tvayā kṛtaṃ karma yenāhaṃ nirjitaḥ purā
03,077.021c kalinā tat kṛtaṃ karma tvaṃ tu mūḍha na budhyase
03,077.021e nāhaṃ parakṛtaṃ doṣaṃ tvayy ādhāsye kathaṃ cana
03,077.022a yathāsukhaṃ tvaṃ jīvasva prāṇān abhyutsṛjāmi te
03,077.022b*0352_01 tathaiva sarvasaṃbhāraṃ svam aṃśaṃ vitarāmi te
03,077.022c tathaiva ca mama prītis tvayi vīra na saṃśayaḥ
03,077.023a saubhrātraṃ caiva me tvatto na kadā cit prahāsyati
03,077.023c puṣkara tvaṃ hi me bhrātā saṃjīvasva śataṃ samāḥ
03,077.024a evaṃ nalaḥ sāntvayitvā bhrātaraṃ satyavikramaḥ
03,077.024c svapuraṃ preṣayām āsa pariṣvajya punaḥ punaḥ
03,077.025a sāntvito naiṣadhenaivaṃ puṣkaraḥ pratyuvāca tam
03,077.025c puṇyaślokaṃ tadā rājann abhivādya kṛtāñjaliḥ
03,077.026a kīrtir astu tavākṣayyā jīva varṣāyutaṃ sukhī
03,077.026c yo me vitarasi prāṇān adhiṣṭhānaṃ ca pārthiva
03,077.027a sa tathā satkṛto rājñā māsam uṣya tadā nṛpaḥ
03,077.027c prayayau svapuraṃ hṛṣṭaḥ puṣkaraḥ svajanāvṛtaḥ
03,077.028a mahatyā senayā rājan vinītaiḥ paricārakaiḥ
03,077.028c bhrājamāna ivādityo vapuṣā puruṣarṣabha
03,077.029a prasthāpya puṣkaraṃ rājā vittavantam anāmayam
03,077.029c praviveśa puraṃ śrīmān atyartham upaśobhitam
03,077.029e praviśya sāntvayām āsa paurāṃś ca niṣadhādhipaḥ
03,077.029f*0353_01 paurā jānapadāś cāpi saṃprahṛṣṭatanūruhāḥ
03,077.029f*0353_02 ūcuḥ prāñjalayaḥ sarve sāmātyapramukhā janāḥ
03,077.029f*0353_03 adya sma nirvṛtā rājan pure janapade 'pi ca
03,077.029f*0353_04 upāsituṃ punaḥ prāptā devā iva śatakratum
03,077.029f*0354_01 āśvāsayat tadāmātyān sarvāñ jānapadāṃs tadā
03,077.029f*0355_01 hiteṣu caiṣāṃ satataṃ pitevāvahito 'bhavat
03,078.001 bṛhadaśva uvāca
03,078.001a praśānte tu pure hṛṣṭe saṃpravṛtte mahotsave
03,078.001c mahatyā senayā rājā damayantīm upānayat
03,078.001d*0356_01 puṇyaślokaṃ tu rājyasthaṃ śrutvā bhīmo mahīpatiḥ
03,078.001d*0356_02 mudā paramayā yukto babhūva bharatarṣabha
03,078.001d*0356_03 atha hṛṣṭamanā rājā mahatyā senayā saha
03,078.001d*0356_04 sutāṃ prasthāpayām āsa puṇyaślokāya dhīmate
03,078.002a damayantīm api pitā satkṛtya paravīrahā
03,078.002c prasthāpayad ameyātmā bhīmo bhīmaparākramaḥ
03,078.003a āgatāyāṃ tu vaidarbhyāṃ saputrāyāṃ nalo nṛpaḥ
03,078.003c vartayām āsa mudito devarāḍ iva nandane
03,078.004a tathā prakāśatāṃ yāto jambūdvīpe 'tha rājasu
03,078.004c punaḥ sve cāvasad rājye pratyāhṛtya mahāyaśāḥ
03,078.005a īje ca vividhair yajñair vidhivat svāptadakṣiṇaiḥ
03,078.005c tathā tvam api rājendra sasuhṛd vakṣyase 'cirāt
03,078.006a duḥkham etādṛśaṃ prāpto nalaḥ parapuraṃjayaḥ
03,078.006c devanena naraśreṣṭha sabhāryo bharatarṣabha
03,078.007a ekākinaiva sumahan nalena pṛthivīpate
03,078.007c duḥkham āsāditaṃ ghoraṃ prāptaś cābhyudayaḥ punaḥ
03,078.008a tvaṃ punar bhrātṛsahitaḥ kṛṣṇayā caiva pāṇḍava
03,078.008c ramase 'smin mahāraṇye dharmam evānucintayan
03,078.009a brāhmaṇaiś ca mahābhāgair vedavedāṅgapāragaiḥ
03,078.009c nityam anvāsyase rājaṃs tatra kā paridevanā
03,078.009d*0357_01 akṣāṇāṃ hṛdaye prāpte ṛtuparṇasya saṃnidhau
03,078.009d*0357_02 nalena yācitaṃ rājñā kalinā ca pratiśrutam
03,078.009d*0358_01 karkoṭakasya nāgasya damayantyā nalasya ca
03,078.009d*0358_02 ṛtuparṇasya rājarṣeḥ kīrtanaṃ kalināśanam
03,078.010a itihāsam imaṃ cāpi kalināśanam ucyate
03,078.010b*0359_01 ya idaṃ paṭhate nityaṃ ya idaṃ śṛṇuyān naraḥ
03,078.010b*0359_02 na tasya vidyate rājan bhayaṃ vai kalikārakam
03,078.010b*0359_03 dharmanityasya yuktasya sadārjavaratasya ca
03,078.010b*0359_04 dāntasya ca vadānyasya kaliḥ puṃsaḥ karoti kim
03,078.010c śakyam āśvāsituṃ śrutvā tvadvidhena viśāṃ pate
03,078.010d*0360_01 idam evānyad atraiva vyāsena parikīrtitam
03,078.010d*0360_02 kalinā ca nṛpe dattaṃ rājan varam anuttamam
03,078.010d*0360_03 akṣāṇāṃ hṛdaye prāpte ṛtuparṇasya saṃnidhau
03,078.010d*0360_04 nalena paṭhitaḥ ślokaḥ kalināśāya bhārata
03,078.011a asthiratvaṃ ca saṃcintya puruṣārthasya nityadā
03,078.011c tasyāye ca vyaye caiva samāśvasihi mā śucaḥ
03,078.011c*0361_01 **** **** na cintayitum arhasi
03,078.011c*0361_02 śrutvetihāsaṃ nṛpate
03,078.011d*0362_01 vyasane tvaṃ mahārāja na viṣīditum arhasi
03,078.011d*0363_01 viṣamāvasthite daive pauruṣe 'phalatāṃ gate
03,078.011d*0363_02 viṣādayanti nātmānaṃ sattvāpāśrayiṇo budhāḥ
03,078.012a ye cedaṃ kathayiṣyanti nalasya caritaṃ mahat
03,078.012c śroṣyanti cāpy abhīkṣṇaṃ vai nālakṣmīs tān bhajiṣyati
03,078.012e arthās tasyopapatsyante dhanyatāṃ ca gamiṣyati
03,078.013a itihāsam imaṃ śrutvā purāṇaṃ śaśvad uttamam
03,078.013c putrān pautrān paśūṃś caiva vetsyate nṛṣu cāgryatām
03,078.013e arogaḥ prītimāṃś caiva bhaviṣyati na saṃśayaḥ
03,078.014a bhayaṃ paśyasi yac ca tvam āhvayiṣyati māṃ punaḥ
03,078.014c akṣajña iti tat te 'haṃ nāśayiṣyāmi pārthiva
03,078.015a vedākṣahṛdayaṃ kṛtsnam ahaṃ satyaparākrama
03,078.015b*0364_01 upapadyati mattaś ca bhaviṣyati na saṃśayaḥ
03,078.015c upapadyasva kaunteya prasanno 'haṃ bravīmi te
03,078.016 vaiśaṃpāyana uvāca
03,078.016a tato hṛṣṭamanā rājā bṛhadaśvam uvāca ha
03,078.016c bhagavann akṣahṛdayaṃ jñātum icchāmi tattvataḥ
03,078.016d*0365_01 kaunteyenaivam uktas tu bṛhadaśvo mahāmuniḥ
03,078.017a tato 'kṣahṛdayaṃ prādāt pāṇḍavāya mahātmane
03,078.017b*0366_01 labdhvā ca pāṇḍavo rājā viśokaḥ samapadyata
03,078.017b*0366_02 kathām evaṃ tathā kṛtvā nalasya caritāśrayām
03,078.017b*0366_03 āmantrya pāṇḍavān sarvān bṛhadaśvo jagāma ha
03,078.017c dattvā cāśvaśiro 'gacchad upaspraṣṭuṃ mahātapāḥ
03,078.018a bṛhadaśve gate pārtham aśrauṣīt savyasācinam
03,078.018c vartamānaṃ tapasy ugre vāyubhakṣaṃ manīṣiṇam
03,078.019a brāhmaṇebhyas tapasvibhyaḥ saṃpatadbhyas tatas tataḥ
03,078.019c tīrthaśailavarebhyaś ca sametebhyo dṛḍhavrataḥ
03,078.020a iti pārtho mahābāhur durāpaṃ tapa āsthitaḥ
03,078.020c na tathā dṛṣṭapūrvo 'nyaḥ kaś cid ugratapā iti
03,078.021a yathā dhanaṃjayaḥ pārthas tapasvī niyatavrataḥ
03,078.021c munir ekacaraḥ śrīmān dharmo vigrahavān iva
03,078.022a taṃ śrutvā pāṇḍavo rājaṃs tapyamānaṃ mahāvane
03,078.022c anvaśocata kaunteyaḥ priyaṃ vai bhrātaraṃ jayam
03,078.023a dahyamānena tu hṛdā śaraṇārthī mahāvane
03,078.023c brāhmaṇān vividhajñānān paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ
03,078.023d*0367_01 pratigṛhyākṣahṛdayaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,078.023d*0367_02 āsīd dhṛṣṭamanā rājan bhīmasenādibhir yutaḥ
03,078.023d*0367_03 svabhrātṝn sahitān paśyan kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,078.023d*0367_04 apaśyann arjunaṃ tatra babhūvāśrupariplutaḥ
03,078.023d*0367_05 saṃtapyamānaḥ kaunteyo bhīmasenam uvāca ha
03,078.023d*0367_06 kadā drakṣyāmi vai bhīma pārtham atra tavānujam
03,078.023d*0367_07 matkṛte hi kuruśreṣṭhas tapyate duścaraṃ tapaḥ
03,078.023d*0367_08 tasyākṣahṛdayajñānam ākhyāsyāmi kadā nv aham
03,078.023d*0367_09 sa hi śrutvākṣahṛdayaṃ samupāttaṃ mayā vibho
03,078.023d*0367_10 prahṛṣṭaḥ puruṣavyāghro bhaviṣyati na saṃśayaḥ
03,079.001 janamejaya uvāca
03,079.001*0368_00 vaiśaṃpāyana uvāca
03,079.001*0368_01 tīrthānāṃ caiva māhātmyaṃ pulastyenābhibhāṣitān
03,079.001*0368_02 kadā cit tīrthayātrāyāṃ nārado bhagavān ṛṣiḥ
03,079.001*0368_03 tīrthāni paryaṭaṃs tatra yudhiṣṭhiram upāgamat
03,079.001*0368_04 vinayāvanato bhūtvā paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ
03,079.001*0368_05 nārada uvāca
03,079.001*0368_05 tīrthābhidhānaṃ puṇyaṃ ca nāradāya mahātmane
03,079.001*0368_06 pulastya uvāca
03,079.001*0368_06 tat te 'haṃ kathayiṣyāmi śṛṇu dharmabhṛtāṃ vara
03,079.001a bhagavan kāmyakāt pārthe gate me prapitāmahe
03,079.001c pāṇḍavāḥ kim akurvanta tam ṛte savyasācinam
03,079.002a sa hi teṣāṃ maheṣvāso gatir āsīd anīkajit
03,079.002c ādityānāṃ yathā viṣṇus tathaiva pratibhāti me
03,079.002c*0369_01 **** **** rudrāṇāṃ caiva śaṃkaraḥ
03,079.002c*0369_02 tridaśānāṃ mahendraś ca
03,079.003a tenendrasamavīryeṇa saṃgrāmeṣv anivartinā
03,079.003c vinābhūtā vane vīrāḥ katham āsan pitāmahāḥ
03,079.004 vaiśaṃpāyana uvāca
03,079.004a gate tu kāmyakāt tāta pāṇḍave savyasācini
03,079.004c babhūvuḥ kauraveyās te duḥkhaśokaparāyaṇāḥ
03,079.005a ākṣiptasūtrā maṇayaś chinnapakṣā iva dvijāḥ
03,079.005c aprītamanasaḥ sarve babhūvur atha pāṇḍavāḥ
03,079.006a vanaṃ ca tad abhūt tena hīnam akliṣṭakarmaṇā
03,079.006c kubereṇa yathā hīnaṃ vanaṃ caitrarathaṃ tathā
03,079.007a tam ṛte puruṣavyāghraṃ pāṇḍavā janamejaya
03,079.007c mudam aprāpnuvanto vai kāmyake nyavasaṃs tadā
03,079.008a brāhmaṇārthe parākrāntāḥ śuddhair bāṇair mahārathāḥ
03,079.008c nighnanto bharataśreṣṭha medhyān bahuvidhān mṛgān
03,079.009a nityaṃ hi puruṣavyāghrā vanyāhāram ariṃdamāḥ
03,079.009c viprasṛtya samāhṛtya brāhmaṇebhyo nyavedayan
03,079.010a evaṃ te nyavasaṃs tatra sotkaṇṭhāḥ puruṣarṣabhāḥ
03,079.010c ahṛṣṭamanasaḥ sarve gate rājan dhanaṃjaye
03,079.011a atha viproṣitaṃ vīraṃ pāñcālī madhyamaṃ patim
03,079.011c smarantī pāṇḍavaśreṣṭham idaṃ vacanam abravīt
03,079.012a yo 'rjunenārjunas tulyo dvibāhur bahubāhunā
03,079.012c tam ṛte pāṇḍavaśreṣṭhaṃ vanaṃ na pratibhāti me
03,079.012e śūnyām iva ca paśyāmi tatra tatra mahīm imām
03,079.012f*0370_01 vinā tena mahīnātha śakrapratimatejasā
03,079.013a bahvāścaryam idaṃ cāpi vanaṃ kusumitadrumam
03,079.013c na tathā ramaṇīyaṃ me tam ṛte savyasācinam
03,079.014a nīlāmbudasamaprakhyaṃ mattamātaṅgavikramam
03,079.014c tam ṛte puṇḍarīkākṣaṃ kāmyakaṃ nātibhāti me
03,079.015a yasya sma dhanuṣo ghoṣaḥ śrūyate 'śaninisvanaḥ
03,079.015c na labhe śarma taṃ rājan smarantī savyasācinam
03,079.016a tathā lālapyamānāṃ tāṃ niśamya paravīrahā
03,079.016c bhīmaseno mahārāja draupadīm idam abravīt
03,079.017a manaḥprītikaraṃ bhadre yad bravīṣi sumadhyame
03,079.017c tan me prīṇāti hṛdayam amṛtaprāśanopamam
03,079.018a yasya dīrghau samau pīnau bhujau parighasaṃnibhau
03,079.018c maurvīkṛtakiṇau vṛttau khaḍgāyudhagadādharau
03,079.019a niṣkāṅgadakṛtāpīḍau pañcaśīrṣāv ivoragau
03,079.019c tam ṛte puruṣavyāghraṃ naṣṭasūryam idaṃ vanam
03,079.020a yam āśritya mahābāhuṃ pāñcālāḥ kuravas tathā
03,079.020c surāṇām api yattānāṃ pṛtanāsu na bibhyati
03,079.021a yasya bāhū samāśritya vayaṃ sarve mahātmanaḥ
03,079.021c manyāmahe jitān ājau parān prāptāṃ ca medinīm
03,079.022a tam ṛte phalgunaṃ vīraṃ na labhe kāmyake dhṛtim
03,079.022c śūnyām iva ca paśyāmi tatra tatra mahīm imām
03,079.022d*0371_01 paśyāmi ca diśaḥ sarvās timireṇāvṛtā iva
03,079.022d*0371_02 tato 'bravīt sāśrukaṇṭho nakulaḥ pāṇḍunandanaḥ
03,079.023 nakula uvāca
03,079.023a ya udīcīṃ diśaṃ gatvā jitvā yudhi mahābalān
03,079.023c gandharvamukhyāñ śataśo hayāṃl lebhe sa vāsaviḥ
03,079.023d*0372_01 yasmin divyāni karmāṇi kathayanti raṇājire
03,079.023d*0372_02 devā api yudhāṃ śreṣṭhaṃ tam ṛte kā ratir vane
03,079.024a rājaṃs tittirikalmāṣāñ śrīmān anilaraṃhasaḥ
03,079.024c prādād bhrātre priyaḥ premṇā rājasūye mahākratau
03,079.025a tam ṛte bhīmadhanvānaṃ bhīmād avarajaṃ vane
03,079.025c kāmaye kāmyake vāsaṃ nedānīm amaropamam
03,079.026 sahadeva uvāca
03,079.026a yo dhanāni ca kanyāś ca yudhi jitvā mahārathān
03,079.026c ājahāra purā rājñe rājasūye mahākratau
03,079.027a yaḥ sametān mṛdhe jitvā yādavān amitadyutiḥ
03,079.027c subhadrām ājahāraiko vāsudevasya saṃmate
03,079.027d*0373_01 yenārdharājyam ācchidya drupadasya mahātmanaḥ
03,079.027d*0373_02 ācāryadakṣiṇā dattā guror droṇasya bhārata
03,079.028a tasya jiṣṇor bṛsīṃ dṛṣṭvā śūnyām upaniveśane
03,079.028c hṛdayaṃ me mahārāja na śāmyati kadā cana
03,079.029a vanād asmād vivāsaṃ tu rocaye 'ham ariṃdama
03,079.029c na hi nas tam ṛte vīraṃ ramaṇīyam idaṃ vanam
03,080.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,080.001a dhanaṃjayotsukās te tu vane tasmin mahārathāḥ
03,080.001c nyavasanta mahābhāgā draupadyā saha pāṇḍavāḥ
03,080.001d*0374_01 dhanaṃjayotsukānāṃ tu bhrātṝṇāṃ kṛṣṇayā saha
03,080.001d*0374_02 śrutvā vākyāni vimanā dharmarājo 'py ajāyata
03,080.002a athāpaśyan mahātmānaṃ devarṣiṃ tatra nāradam
03,080.002c dīpyamānaṃ śriyā brāhmyā dīptāgnisamatejasam
03,080.002d*0375_01 tam āgatam abhiprekṣya bhrātṛbhiḥ saha dharmarāṭ
03,080.002d*0375_02 pratyutthāya yathānyāyaṃ pūjāṃ cakre mahātmane
03,080.003a sa taiḥ parivṛtaḥ śrīmān bhrātṛbhiḥ kurusattamaḥ
03,080.003c vibabhāv atidīptaujā devair iva śatakratuḥ
03,080.004a yathā ca vedān sāvitrī yājñasenī tathā satī
03,080.004c na jahau dharmataḥ pārthān merum arkaprabhā yathā
03,080.004d*0376_01 arghyaṃ pādyam athānīya tv abhyavādayad acyutam
03,080.004d*0376_02 nāradas tu mahātejāḥ svasty astv ity abhyabhāṣata
03,080.004d*0377_01 tato yudhiṣṭhiro rājā dṛṣṭvā devarṣisattamam
03,080.004d*0377_02 yathārhaṃ pūjayām āsa vidhivat kurunandanaḥ
03,080.005a pratigṛhya tu tāṃ pūjāṃ nārado bhagavān ṛṣiḥ
03,080.005c āśvāsayad dharmasutaṃ yuktarūpam ivānagha
03,080.006a uvāca ca mahātmānaṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
03,080.006c brūhi dharmabhṛtāṃ śreṣṭha kenārthaḥ kiṃ dadāmi te
03,080.007a atha dharmasuto rājā praṇamya bhrātṛbhiḥ saha
03,080.007c uvāca prāñjalir vākyaṃ nāradaṃ devasaṃmitam
03,080.008a tvayi tuṣṭe mahābhāga sarvalokābhipūjite
03,080.008c kṛtam ity eva manye 'haṃ prasādāt tava suvrata
03,080.009a yadi tv aham anugrāhyo bhrātṛbhiḥ sahito 'nagha
03,080.009c saṃdehaṃ me muniśreṣṭha hṛdisthaṃ chettum arhasi
03,080.010a pradakṣiṇaṃ yaḥ kurute pṛthivīṃ tīrthatatparaḥ
03,080.010c kiṃ phalaṃ tasya kārtsnyena tad brahman vaktum arhasi
03,080.011 nārada uvāca
03,080.011a śṛṇu rājann avahito yathā bhīṣmeṇa bhārata
03,080.011c pulastyasya sakāśād vai sarvam etad upaśrutam
03,080.012a purā bhāgīrathītīre bhīṣmo dharmabhṛtāṃ varaḥ
03,080.012c pitryaṃ vrataṃ samāsthāya nyavasan munivat tadā
03,080.013a śubhe deśe mahārāja puṇye devarṣisevite
03,080.013c gaṅgādvāre mahātejā devagandharvasevite
03,080.014a sa pitṝṃs tarpayām āsa devāṃś ca paramadyutiḥ
03,080.014c ṛṣīṃś ca toṣayām āsa vidhidṛṣṭena karmaṇā
03,080.015a kasya cit tv atha kālasya japann eva mahātapāḥ
03,080.015c dadarśādbhutasaṃkāśaṃ pulastyam ṛṣisattamam
03,080.016a sa taṃ dṛṣṭvogratapasaṃ dīpyamānam iva śriyā
03,080.016c praharṣam atulaṃ lebhe vismayaṃ ca paraṃ yayau
03,080.017a upasthitaṃ mahārāja pūjayām āsa bhārata
03,080.017c bhīṣmo dharmabhṛtāṃ śreṣṭho vidhidṛṣṭena karmaṇā
03,080.018a śirasā cārghyam ādāya śuciḥ prayatamānasaḥ
03,080.018c nāma saṃkīrtayām āsa tasmin brahmarṣisattame
03,080.019a bhīṣmo 'ham asmi bhadraṃ te dāso 'smi tava suvrata
03,080.019c tava saṃdarśanād eva mukto 'haṃ sarvakilbiṣaiḥ
03,080.020a evam uktvā mahārāja bhīṣmo dharmabhṛtāṃ varaḥ
03,080.020c vāgyataḥ prāñjalir bhūtvā tūṣṇīm āsīd yudhiṣṭhira
03,080.021a taṃ dṛṣṭvā niyamenātha svādhyāyāmnāyakarśitam
03,080.021b*0378_01 tataḥ sa madhureṇātha svareṇa sumahātapāḥ
03,080.021b*0378_02 uvāca vākyaṃ dharmajñaḥ pulastyaḥ prītamānasaḥ
03,080.021c bhīṣmaṃ kurukulaśreṣṭhaṃ muniḥ prītamanābhavat
03,080.022 pulastya uvāca
03,080.022a anena tava dharmajña praśrayeṇa damena ca
03,080.022c satyena ca mahābhāga tuṣṭo 'smi tava sarvaśaḥ
03,080.023a yasyedṛśas te dharmo 'yaṃ pitṛbhaktyāśrito 'nagha
03,080.023c tena paśyasi māṃ putra prītiś cāpi mama tvayi
03,080.024a amoghadarśī bhīṣmāhaṃ brūhi kiṃ karavāṇi te
03,080.024c yad vakṣyasi kuruśreṣṭha tasya dātāsmi te 'nagha
03,080.025 bhīṣma uvāca
03,080.025a prīte tvayi mahābhāga sarvalokābhipūjite
03,080.025c kṛtam ity eva manye 'haṃ yad ahaṃ dṛṣṭavān prabhum
03,080.026a yadi tv aham anugrāhyas tava dharmabhṛtāṃ vara
03,080.026c vakṣyāmi hṛtsthaṃ saṃdehaṃ tan me tvaṃ vaktum arhasi
03,080.027a asti me bhagavan kaś cit tīrthebhyo dharmasaṃśayaḥ
03,080.027c tam ahaṃ śrotum icchāmi pṛthak saṃkīrtitaṃ tvayā
03,080.028a pradakṣiṇaṃ yaḥ pṛthivīṃ karoty amitavikrama
03,080.028c kiṃ phalaṃ tasya viprarṣe tan me brūhi tapodhana
03,080.029 pulastya uvāca
03,080.029a hanta te 'haṃ pravakṣyāmi yad ṛṣīṇāṃ parāyaṇam
03,080.029c tad ekāgramanās tāta śṛṇu tīrtheṣu yat phalam
03,080.030a yasya hastau ca pādau ca manaś caiva susaṃyatam
03,080.030c vidyā tapaś ca kīrtiś ca sa tīrthaphalam aśnute
03,080.031a pratigrahād upāvṛttaḥ saṃtuṣṭo niyataḥ śuciḥ
03,080.031c ahaṃkāranivṛttaś ca sa tīrthaphalam aśnute
03,080.032a akalkako nirārambho laghv āhāro jitendriyaḥ
03,080.032c vimuktaḥ sarvadoṣair yaḥ sa tīrthaphalam aśnute
03,080.033a akrodhanaś ca rājendra satyaśīlo dṛḍhavrataḥ
03,080.033c ātmopamaś ca bhūteṣu sa tīrthaphalam aśnute
03,080.034a ṛṣibhiḥ kratavaḥ proktā vedeṣv iha yathākramam
03,080.034c phalaṃ caiva yathātattvaṃ pretya ceha ca sarvaśaḥ
03,080.035a na te śakyā daridreṇa yajñāḥ prāptuṃ mahīpate
03,080.035c bahūpakaraṇā yajñā nānāsaṃbhāravistarāḥ
03,080.036a prāpyante pārthivair ete samṛddhair vā naraiḥ kva cit
03,080.036c nārthanyūnopakaraṇair ekātmabhir asaṃhataiḥ
03,080.037a yo daridrair api vidhiḥ śakyaḥ prāptuṃ nareśvara
03,080.037c tulyo yajñaphalaiḥ puṇyais taṃ nibodha yudhāṃ vara
03,080.038a ṛṣīṇāṃ paramaṃ guhyam idaṃ bharatasattama
03,080.038c tīrthābhigamanaṃ puṇyaṃ yajñair api viśiṣyate
03,080.039a anupoṣya trirātrāṇi tīrthāny anabhigamya ca
03,080.039c adattvā kāñcanaṃ gāś ca daridro nāma jāyate
03,080.040a agniṣṭomādibhir yajñair iṣṭvā vipuladakṣiṇaiḥ
03,080.040c na tat phalam avāpnoti tīrthābhigamanena yat
03,080.041a nṛloke devadevasya tīrthaṃ trailokyaviśrutam
03,080.041c puṣkaraṃ nāma vikhyātaṃ mahābhāgaḥ samāviśet
03,080.042a daśa koṭisahasrāṇi tīrthānāṃ vai mahīpate
03,080.042c sāṃnidhyaṃ puṣkare yeṣāṃ trisaṃdhyaṃ kurunandana
03,080.043a ādityā vasavo rudrāḥ sādhyāś ca samarudgaṇāḥ
03,080.043c gandharvāpsarasaś caiva nityaṃ saṃnihitā vibho
03,080.044a yatra devās tapas taptvā daityā brahmarṣayas tathā
03,080.044b*0379_01 tapoviśeṣair bahubhiḥ sthānāny āpur mahaujasaḥ
03,080.044c divyayogā mahārāja puṇyena mahatānvitāḥ
03,080.045a manasāpy abhikāmasya puṣkarāṇi manasvinaḥ
03,080.045c pūyante sarvapāpāni nākapṛṣṭhe ca pūjyate
03,080.046a tasmiṃs tīrthe mahābhāga nityam eva pitāmahaḥ
03,080.046c uvāsa paramaprīto devadānavasaṃmataḥ
03,080.047a puṣkareṣu mahābhāga devāḥ sarṣipurogamāḥ
03,080.047c siddhiṃ samabhisaṃprāptāḥ puṇyena mahatānvitāḥ
03,080.048a tatrābhiṣekaṃ yaḥ kuryāt pitṛdevārcane rataḥ
03,080.048c aśvamedhaṃ daśaguṇaṃ pravadanti manīṣiṇaḥ
03,080.049a apy ekaṃ bhojayed vipraṃ puṣkarāraṇyam āśritaḥ
03,080.049c tenāsau karmaṇā bhīṣma pretya ceha ca modate
03,080.050a śākamūlaphalair vāpi yena vartayate svayam
03,080.050c tad vai dadyād brāhmaṇāya śraddhāvān anasūyakaḥ
03,080.050e tenaiva prāpnuyāt prājño hayamedhaphalaṃ naraḥ
03,080.050f*0380_01 api cāpy udapātreṇa brāhmaṇān svasti vācayet
03,080.050f*0380_02 tenāpi pūjanenāhuḥ pretyānantyāya kalpate
03,080.051a brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyaḥ śūdro vā rājasattama
03,080.051c na viyoniṃ vrajanty ete snātās tīrthe mahātmanaḥ
03,080.052a kārttikyāṃ tu viśeṣeṇa yo 'bhigaccheta puṣkaram
03,080.052c phalaṃ tatrākṣayaṃ tasya vardhate bharatarṣabha
03,080.053a sāyaṃ prātaḥ smared yas tu puṣkarāṇi kṛtāñjaliḥ
03,080.053c upaspṛṣṭaṃ bhavet tena sarvatīrtheṣu bhārata
03,080.053e prāpnuyāc ca naro lokān brahmaṇaḥ sadane 'kṣayān
03,080.054a janmaprabhṛti yat pāpaṃ striyo vā puruṣasya vā
03,080.054c puṣkare snātamātrasya sarvam eva praṇaśyati
03,080.055a yathā surāṇāṃ sarveṣām ādis tu madhusūdanaḥ
03,080.055c tathaiva puṣkaraṃ rājaṃs tīrthānām ādir ucyate
03,080.056a uṣya dvādaśa varṣāṇi puṣkare niyataḥ śuciḥ
03,080.056c kratūn sarvān avāpnoti brahmalokaṃ ca gacchati
03,080.057a yas tu varṣaśataṃ pūrṇam agnihotram upāsate
03,080.057c kārttikīṃ vā vased ekāṃ puṣkare samam eva tat
03,080.057d*0381_01 trīṇi śṛṅgāṇi śubhrāṇi trīṇi prasravaṇāni ca
03,080.057d*0381_02 puṣkarāṇyādisiddhāni na vidmas tatra kāraṇam
03,080.058a duṣkaraṃ puṣkaraṃ gantuṃ duṣkaraṃ puṣkare tapaḥ
03,080.058c duṣkaraṃ puṣkare dānaṃ vastuṃ caiva suduṣkaram
03,080.059a uṣya dvādaśarātraṃ tu niyato niyatāśanaḥ
03,080.059c pradakṣiṇam upāvṛtto jambūmārgaṃ samāviśet
03,080.060a jambūmārgaṃ samāviśya devarṣipitṛsevitam
03,080.060c aśvamedham avāpnoti viṣṇulokaṃ ca gacchati
03,080.061a tatroṣya rajanīḥ pañca ṣaṣṭhakālakṣamī naraḥ
03,080.061c na durgatim avāpnoti siddhiṃ prāpnoti cottamām
03,080.062a jambūmārgād upāvṛtto gacchet taṇḍulikāśramam
03,080.062c na durgatim avāpnoti svargaloke ca pūjyate
03,080.063a agastyasara āsādya pitṛdevārcane rataḥ
03,080.063c trirātropoṣito rājann agniṣṭomaphalaṃ labhet
03,080.064a śākavṛttiḥ phalair vāpi kaumāraṃ vindate padam
03,080.064c kaṇvāśramaṃ samāsādya śrījuṣṭaṃ lokapūjitam
03,080.065a dharmāraṇyaṃ hi tat puṇyam ādyaṃ ca bharatarṣabha
03,080.065c yatra praviṣṭamātro vai pāpebhyo vipramucyate
03,080.066a arcayitvā pitṝn devān niyato niyatāśanaḥ
03,080.066c sarvakāmasamṛddhasya yajñasya phalam aśnute
03,080.067a pradakṣiṇaṃ tataḥ kṛtvā yayātipatanaṃ vrajet
03,080.067c hayamedhasya yajñasya phalaṃ prāpnoti tatra vai
03,080.068a mahākālaṃ tato gacchen niyato niyatāśanaḥ
03,080.068c koṭitīrtham upaspṛśya hayamedhaphalaṃ labhet
03,080.069a tato gaccheta dharmajña puṇyasthānam umāpateḥ
03,080.069c nāmnā bhadravaṭaṃ nāma triṣu lokeṣu viśrutam
03,080.070a tatrābhigamya ceśānaṃ gosahasraphalaṃ labhet
03,080.070c mahādevaprasādāc ca gāṇapatyam avāpnuyāt
03,080.070d*0382_01 samṛddham asapatnaṃ ca śriyā yuktaṃ narottama
03,080.070d*0383_01 rājñaś caivādhipatyaṃ hi tatra gatvā samāpnuyāt
03,080.071a narmadām atha cāsādya nadīṃ trailokyaviśrutām
03,080.071c tarpayitvā pitṝn devān agniṣṭomaphalaṃ labhet
03,080.072a dakṣiṇaṃ sindhum āsādya brahmacārī jitendriyaḥ
03,080.072c agniṣṭomam avāpnoti vimānaṃ cādhirohati
03,080.073a carmaṇvatīṃ samāsādya niyato niyatāśanaḥ
03,080.073c rantidevābhyanujñāto agniṣṭomaphalaṃ labhet
03,080.074a tato gaccheta dharmajña himavatsutam arbudam
03,080.074c pṛthivyāṃ yatra vai chidraṃ pūrvam āsīd yudhiṣṭhira
03,080.075a tatrāśramo vasiṣṭhasya triṣu lokeṣu viśrutaḥ
03,080.075c tatroṣya rajanīm ekāṃ gosahasraphalaṃ labhet
03,080.076a piṅgātīrtham upaspṛśya brahmacārī jitendriyaḥ
03,080.076c kapilānāṃ naravyāghra śatasya phalam aśnute
03,080.076d*0384_01 tato gaccheta tad vṛttaṃ tīrthaṃ devaniṣevitam
03,080.076d*0384_02 snātvā tatra naro bhāti vimalaś candramā yathā
03,080.077a tato gaccheta dharmajña prabhāsaṃ lokaviśrutam
03,080.077b*0385_01 tīrthaṃ devagaṇaiḥ pūjyam ṛṣibhiś ca niṣevitam
03,080.077c yatra saṃnihito nityaṃ svayam eva hutāśanaḥ
03,080.077e devatānāṃ mukhaṃ vīra analo 'nilasārathiḥ
03,080.078a tasmiṃs tīrthavare snātvā śuciḥ prayatamānasaḥ
03,080.078c agniṣṭomātirātrābhyāṃ phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
03,080.079a tato gatvā sarasvatyāḥ sāgarasya ca saṃgame
03,080.079c gosahasraphalaṃ prāpya svargaloke mahīyate
03,080.079e dīpyamāno 'gnivan nityaṃ prabhayā bharatarṣabha
03,080.079f*0386_01 tatra snātvā ca rājendra vimalārkasamadyutiḥ
03,080.080a trirātram uṣitas tatra tarpayet pitṛdevatāḥ
03,080.080c prabhāsate yathā somo aśvamedhaṃ ca vindati
03,080.081a varadānaṃ tato gacchet tīrthaṃ bharatasattama
03,080.081c viṣṇor durvāsasā yatra varo datto yudhiṣṭhira
03,080.082a varadāne naraḥ snātvā gosahasraphalaṃ labhet
03,080.082c tato dvāravatīṃ gacchen niyato niyatāśanaḥ
03,080.082e piṇḍārake naraḥ snātvā labhed bahu suvarṇakam
03,080.083a tasmiṃs tīrthe mahābhāga padmalakṣaṇalakṣitāḥ
03,080.083c adyāpi mudrā dṛśyante tad adbhutam ariṃdama
03,080.084a triśūlāṅkāni padmāni dṛśyante kurunandana
03,080.084c mahādevasya sāṃnidhyaṃ tatraiva bharatarṣabha
03,080.085a sāgarasya ca sindhoś ca saṃgamaṃ prāpya bhārata
03,080.085c tīrthe salilarājasya snātvā prayatamānasaḥ
03,080.086a tarpayitvā pitṝn devān ṛṣīṃś ca bharatarṣabha
03,080.086c prāpnoti vāruṇaṃ lokaṃ dīpyamānaḥ svatejasā
03,080.087a śaṅkukarṇeśvaraṃ devam arcayitvā yudhiṣṭhira
03,080.087c aśvamedhaṃ daśaguṇaṃ pravadanti manīṣiṇaḥ
03,080.088a pradakṣiṇam upāvṛtya gaccheta bharatarṣabha
03,080.088c tīrthaṃ kuruvaraśreṣṭha triṣu lokeṣu viśrutam
03,080.088e dṛmīti nāmnā vikhyātaṃ sarvapāpapramocanam
03,080.089a yatra brahmādayo devā upāsante maheśvaram
03,080.089c tatra snātvārcayitvā ca rudraṃ devagaṇair vṛtam
03,080.089e janmaprabhṛti pāpāni kṛtāni nudate naraḥ
03,080.090a dṛmī cātra naraśreṣṭha sarvadevair abhiṣṭutā
03,080.090c tatra snātvā naravyāghra hayamedham avāpnuyāt
03,080.091a jitvā yatra mahāprājña viṣṇunā prabhaviṣṇunā
03,080.091c purā śaucaṃ kṛtaṃ rājan hatvā daivatakaṇṭakān
03,080.092a tato gaccheta dharmajña vasor dhārām abhiṣṭutām
03,080.092c gamanād eva tasyāṃ hi hayamedham avāpnuyāt
03,080.093a snātvā kuruvaraśreṣṭha prayatātmā tu mānavaḥ
03,080.093c tarpya devān pitṝṃś caiva viṣṇuloke mahīyate
03,080.094a tīrthaṃ cātra paraṃ puṇyaṃ vasūnāṃ bharatarṣabha
03,080.094c tatra snātvā ca pītvā ca vasūnāṃ saṃmato bhavet
03,080.095a sindhūttamam iti khyātaṃ sarvapāpapraṇāśanam
03,080.095c tatra snātvā naraśreṣṭha labhed bahu suvarṇakam
03,080.096a brahmatuṅgaṃ samāsādya śuciḥ prayatamānasaḥ
03,080.096c brahmalokam avāpnoti sukṛtī virajā naraḥ
03,080.097a kumārikāṇāṃ śakrasya tīrthaṃ siddhaniṣevitam
03,080.097c tatra snātvā naraḥ kṣipraṃ śakralokam avāpnuyāt
03,080.098a reṇukāyāś ca tatraiva tīrthaṃ devaniṣevitam
03,080.098c tatra snātvā bhaved vipro vimalaś candramā yathā
03,080.099a atha pañcanadaṃ gatvā niyato niyatāśanaḥ
03,080.099c pañca yajñān avāpnoti kramaśo ye 'nukīrtitāḥ
03,080.100a tato gaccheta dharmajña bhīmāyāḥ sthānam uttamam
03,080.100c tatra snātvā tu yonyāṃ vai naro bharatasattama
03,080.101a devyāḥ putro bhaved rājaṃs taptakuṇḍalavigrahaḥ
03,080.101c gavāṃ śatasahasrasya phalaṃ caivāpnuyān mahat
03,080.102a girimuñjaṃ samāsādya triṣu lokeṣu viśrutam
03,080.102c pitāmahaṃ namaskṛtya gosahasraphalaṃ labhet
03,080.103a tato gaccheta dharmajña vimalaṃ tīrtham uttamam
03,080.103c adyāpi yatra dṛśyante matsyāḥ sauvarṇarājatāḥ
03,080.104a tatra snātvā naraśreṣṭha vājapeyam avāpnuyāt
03,080.104c sarvapāpaviśuddhātmā gacchec ca paramāṃ gatim
03,080.104d*0387_01 vitastāṃ ca samāsādya saṃtarpya pitṛdevatāḥ
03,080.104d*0387_02 naraḥ phalam avāpnoti vājapeyasya bhārata
03,080.104d*0387_03 kāśmīreṣv eva nāgasya bhavanaṃ takṣakasya ca
03,080.104d*0387_04 vitastākhyam iti khyātaṃ sarvapāpapramocanam
03,080.105a tato gaccheta maladāṃ triṣu lokeṣu viśrutām
03,080.105c paścimāyāṃ tu saṃdhyāyām upaspṛśya yathāvidhi
03,080.106a caruṃ narendra saptārcer yathāśakti nivedayet
03,080.106c pitṝṇām akṣayaṃ dānaṃ pravadanti manīṣiṇaḥ
03,080.106d*0388_01 ṛṣayaḥ pitaro devā gandharvāpsarasāṃ gaṇāḥ
03,080.106d*0388_02 guhyakāḥ kiṃnarā yakṣāḥ siddhā vidyādharā narāḥ
03,080.106d*0388_03 rākṣasā ditijā rudrā brahmā ca manujādhipa
03,080.106d*0388_04 niyataḥ paramāṃ dīkṣām āsthāyābdasahasrikīm
03,080.106d*0388_05 viṣṇoḥ prasādanaṃ kurvaṃś caruṃ ca śrapayaṃs tathā
03,080.106d*0388_06 saptabhiḥ saptabhiś caiva ṛgbhis tuṣṭāva keśavam
03,080.106d*0388_07 dadāv aṣṭaguṇaiśvaryaṃ teṣāṃ tuṣṭas tu keśavaḥ
03,080.106d*0388_08 yathābhilaṣitān anyān kāmān dattvā mahīpate
03,080.106d*0388_09 tatraivāntardadhe devo vidyud abhreṣu vai yathā
03,080.106d*0388_10 nāmnā saptacaruṃ tena khyātaṃ lokeṣu bhārata
03,080.107a gavāṃ śatasahasreṇa rājasūyaśatena ca
03,080.107c aśvamedhasahasreṇa śreyān saptārciṣaś caruḥ
03,080.108a tato nivṛtto rājendra vastrāpadam athāviśet
03,080.108c abhigamya mahādevam aśvamedhaphalaṃ labhet
03,080.109a maṇimantaṃ samāsādya brahmacārī samāhitaḥ
03,080.109c ekarātroṣito rājann agniṣṭomaphalaṃ labhet
03,080.110a atha gaccheta rājendra devikāṃ lokaviśrutām
03,080.110c prasūtir yatra viprāṇāṃ śrūyate bharatarṣabha
03,080.111a triśūlapāṇeḥ sthānaṃ ca triṣu lokeṣu viśrutam
03,080.111c devikāyāṃ naraḥ snātvā samabhyarcya maheśvaram
03,080.112a yathāśakti caruṃ tatra nivedya bharatarṣabha
03,080.112c sarvakāmasamṛddhasya yajñasya labhate phalam
03,080.113a kāmākhyaṃ tatra rudrasya tīrthaṃ devarṣisevitam
03,080.113c tatra snātvā naraḥ kṣipraṃ siddhim āpnoti bhārata
03,080.114a yajanaṃ yājanaṃ gatvā tathaiva brahmavālukām
03,080.114c puṣpanyāsa upaspṛśya na śocen maraṇaṃ tataḥ
03,080.115a ardhayojanavistārāṃ pañcayojanam āyatām
03,080.115c etāvad devikām āhuḥ puṇyāṃ devarṣisevitām
03,080.116a tato gaccheta dharmajña dīrghasatraṃ yathākramam
03,080.116c yatra brahmādayo devāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ
03,080.116e dīrghasatram upāsante dakṣiṇābhir yatavratāḥ
03,080.117a gamanād eva rājendra dīrghasatram ariṃdama
03,080.117c rājasūyāśvamedhābhyāṃ phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
03,080.118a tato vinaśanaṃ gacchen niyato niyatāśanaḥ
03,080.118c gacchaty antarhitā yatra marupṛṣṭhe sarasvatī
03,080.118e camase ca śivodbhede nāgodbhede ca dṛśyate
03,080.119a snātvā ca camasodbhede agniṣṭomaphalaṃ labhet
03,080.119c śivodbhede naraḥ snātvā gosahasraphalaṃ labhet
03,080.120a nāgodbhede naraḥ snātvā nāgalokam avāpnuyāt
03,080.120c śaśayānaṃ ca rājendra tīrtham āsādya durlabham
03,080.120e śaśarūpapraticchannāḥ puṣkarā yatra bhārata
03,080.121a sarasvatyāṃ mahārāja anu saṃvatsaraṃ hi te
03,080.121c snāyante bharataśreṣṭha vṛttāṃ vai kārttikīṃ sadā
03,080.122a tatra snātvā naravyāghra dyotate śaśivat sadā
03,080.122c gosahasraphalaṃ caiva prāpnuyād bharatarṣabha
03,080.123a kumārakoṭim āsādya niyataḥ kurunandana
03,080.123c tatrābhiṣekaṃ kurvīta pitṛdevārcane rataḥ
03,080.123e gavāmayam avāpnoti kulaṃ caiva samuddharet
03,080.124a tato gaccheta dharmajña rudrakoṭiṃ samāhitaḥ
03,080.124c purā yatra mahārāja ṛṣikoṭiḥ samāhitā
03,080.124e praharṣeṇa ca saṃviṣṭā devadarśanakāṅkṣayā
03,080.125a ahaṃ pūrvam ahaṃ pūrvaṃ drakṣyāmi vṛṣabhadhvajam
03,080.125c evaṃ saṃprasthitā rājann ṛṣayaḥ kila bhārata
03,080.126a tato yogeṣvareṇāpi yogam āsthāya bhūpate
03,080.126c teṣāṃ manyupraṇāśārtham ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām
03,080.127a sṛṣṭā koṭis tu rudrāṇām ṛṣīṇām agrataḥ sthitā
03,080.127c mayā pūrvataraṃ dṛṣṭa iti te menire pṛthak
03,080.128a teṣāṃ tuṣṭo mahādeva ṛṣīṇām ugratejasām
03,080.128c bhaktyā paramayā rājan varaṃ teṣāṃ pradiṣṭavān
03,080.128e adya prabhṛti yuṣmākaṃ dharmavṛddhir bhaviṣyati
03,080.129a tatra snātvā naravyāghra rudrakoṭyāṃ naraḥ śuciḥ
03,080.129c aśvamedham avāpnoti kulaṃ caiva samuddharet
03,080.130a tato gaccheta rājendra saṃgamaṃ lokaviśrutam
03,080.130c sarasvatyā mahāpuṇyam upāsante janārdanam
03,080.131a yatra brahmādayo devā ṛṣayaḥ siddhacāraṇāḥ
03,080.131c abhigacchanti rājendra caitraśuklacaturdaśīm
03,080.132a tatra snātvā naravyāghra vinded bahu suvarṇakam
03,080.132c sarvapāpaviśuddhātmā brahmalokaṃ ca gacchati
03,080.133a ṛṣīṇāṃ yatra satrāṇi samāptāni narādhipa
03,080.133c satrāvasānam āsādya gosahasraphalaṃ labhet
03,081.001 pulastya uvāca
03,081.001a tato gaccheta rājendra kurukṣetram abhiṣṭutam
03,081.001c pāpebhyo vipramucyante tadgatāḥ sarvajantavaḥ
03,081.002a kurukṣetraṃ gamiṣyāmi kurukṣetre vasāmy aham
03,081.002c ya evaṃ satataṃ brūyāt so 'pi pāpaiḥ pramucyate
03,081.002d*0389_01 pāṃsavo 'pi kurukṣetre vāyunā samudīritāḥ
03,081.002d*0389_02 api duṣkṛtakarmāṇaṃ nayanti paramāṃ gatim
03,081.002d*0389_03 dakṣiṇena sarasvatyā dṛṣadvatyuttareṇa ca
03,081.002d*0389_04 ye vasanti kurukṣetre te vasanti triviṣṭape
03,081.003a tatra māsaṃ vased vīra sarasvatyāṃ yudhiṣṭhira
03,081.003c yatra brahmādayo devā ṛṣayaḥ siddhacāraṇāḥ
03,081.004a gandharvāpsaraso yakṣāḥ pannagāś ca mahīpate
03,081.004c brahmakṣetraṃ mahāpuṇyam abhigacchanti bhārata
03,081.005a manasāpy abhikāmasya kurukṣetraṃ yudhiṣṭhira
03,081.005c pāpāni vipraṇaśyanti brahmalokaṃ ca gacchati
03,081.006a gatvā hi śraddhayā yuktaḥ kurukṣetraṃ kurūdvaha
03,081.006c rājasūyāśvamedhābhyāṃ phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
03,081.007a tato macakrukaṃ rājan dvārapālaṃ mahābalam
03,081.007c yakṣaṃ samabhivādyaiva gosahasraphalaṃ labhet
03,081.008a tato gaccheta dharmajña viṣṇoḥ sthānam anuttamam
03,081.008c satataṃ nāma rājendra yatra saṃnihito hariḥ
03,081.009a tatra snātvārcayitvā ca trilokaprabhavaṃ harim
03,081.009c aśvamedham avāpnoti viṣṇulokaṃ ca gacchati
03,081.010a tataḥ pāriplavaṃ gacchet tīrthaṃ trailokyaviśrutam
03,081.010c agniṣṭomātirātrābhyāṃ phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
03,081.011a pṛthivyās tīrtham āsādya gosahasraphalaṃ labhet
03,081.011c tataḥ śālūkinīṃ gatvā tīrthasevī narādhipa
03,081.011e daśāśvamedhike snātvā tad eva labhate phalam
03,081.012a sarpadarvīṃ samāsādya nāgānāṃ tīrtham uttamam
03,081.012c agniṣṭomam avāpnoti nāgalokaṃ ca vindati
03,081.013a tato gaccheta dharmajña dvārapālaṃ tarantukam
03,081.013c tatroṣya rajanīm ekāṃ gosahasraphalaṃ labhet
03,081.014a tataḥ pañcanadaṃ gatvā niyato niyatāśanaḥ
03,081.014c koṭitīrtham upaspṛśya hayamedhaphalaṃ labhet
03,081.014e aśvinos tīrtham āsādya rūpavān abhijāyate
03,081.015a tato gaccheta dharmajña vārāhaṃ tīrtham uttamam
03,081.015c viṣṇur vārāharūpeṇa pūrvaṃ yatra sthito 'bhavat
03,081.015e tatra snātvā naravyāghra agniṣṭomaphalaṃ labhet
03,081.016a tato jayantyā rājendra somatīrthaṃ samāviśet
03,081.016c snātvā phalam avāpnoti rājasūyasya mānavaḥ
03,081.017a ekahaṃse naraḥ snātvā gosahasraphalaṃ labhet
03,081.017c kṛtaśaucaṃ samāsādya tīrthasevī kurūdvaha
03,081.017e puṇḍarīkam avāpnoti kṛtaśauco bhaven naraḥ
03,081.018a tato muñjavaṭaṃ nāma mahādevasya dhīmataḥ
03,081.018c tatroṣya rajanīm ekāṃ gāṇapatyam avāpnuyāt
03,081.019a tatraiva ca mahārāja yakṣī lokapariśrutā
03,081.019c tāṃ cābhigamya rājendra puṇyāṃl lokān avāpnuyāt
03,081.020a kurukṣetrasya tad dvāraṃ viśrutaṃ bharatarṣabha
03,081.020c pradakṣiṇam upāvṛtya tīrthasevī samāhitaḥ
03,081.021a saṃmite puṣkarāṇāṃ ca snātvārcya pitṛdevatāḥ
03,081.021c jāmadagnyena rāmeṇa āhṛte vai mahātmanā
03,081.021e kṛtakṛtyo bhaved rājann aśvamedhaṃ ca vindati
03,081.022a tato rāmahradān gacchet tīrthasevī narādhipa
03,081.022c yatra rāmeṇa rājendra tarasā dīptatejasā
03,081.022e kṣatram utsādya vīryeṇa hradāḥ pañca niveśitāḥ
03,081.023a pūrayitvā naravyāghra rudhireṇeti naḥ śrutam
03,081.023c pitaras tarpitāḥ sarve tathaiva ca pitāmahāḥ
03,081.023e tatas te pitaraḥ prītā rāmam ūcur mahīpate
03,081.024a rāma rāma mahābhāga prītāḥ sma tava bhārgava
03,081.024c anayā pitṛbhaktyā ca vikrameṇa ca te vibho
03,081.024e varaṃ vṛṇīṣva bhadraṃ te kim icchasi mahādyute
03,081.025a evam uktaḥ sa rājendra rāmaḥ praharatāṃ varaḥ
03,081.025c abravīt prāñjalir vākyaṃ pitṝn sa gagane sthitān
03,081.026a bhavanto yadi me prītā yady anugrāhyatā mayi
03,081.026c pitṛprasādād iccheyaṃ tapasāpyāyanaṃ punaḥ
03,081.027a yac ca roṣābhibhūtena kṣatram utsāditaṃ mayā
03,081.027c tataś ca pāpān mucyeyaṃ yuṣmākaṃ tejasā hy aham
03,081.027e hradāś ca tīrthabhūtā me bhaveyur bhuvi viśrutāḥ
03,081.028a etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ rāmasya pitaras tadā
03,081.028c pratyūcuḥ paramaprītā rāmaṃ harṣasamanvitāḥ
03,081.029a tapas te vardhatāṃ bhūyaḥ pitṛbhaktyā viśeṣataḥ
03,081.029c yac ca roṣābhibhūtena kṣatram utsāditaṃ tvayā
03,081.030a tataś ca pāpān muktas tvaṃ karmabhis te ca pātitāḥ
03,081.030c hradāś ca tava tīrthatvaṃ gamiṣyanti na saṃśayaḥ
03,081.031a hradeṣv eteṣu yaḥ snātvā pitṝn saṃtarpayiṣyati
03,081.031c pitaras tasya vai prītā dāsyanti bhuvi durlabham
03,081.031e īpsitaṃ manasaḥ kāmaṃ svargalokaṃ ca śāśvatam
03,081.032a evaṃ dattvā varān rājan rāmasya pitaras tadā
03,081.032c āmantrya bhārgavaṃ prītās tatraivāntardadhus tadā
03,081.033a evaṃ rāmahradāḥ puṇyā bhārgavasya mahātmanaḥ
03,081.033c snātvā hradeṣu rāmasya brahmacārī śubhavrataḥ
03,081.033e rāmam abhyarcya rājendra labhed bahu suvarṇakam
03,081.034a vaṃśamūlakam āsādya tīrthasevī kurūdvaha
03,081.034c svavaṃśam uddhared rājan snātvā vai vaṃśamūlake
03,081.035a kāyaśodhanam āsādya tīrthaṃ bharatasattama
03,081.035c śarīraśuddhiḥ snātasya tasmiṃs tīrthe na saṃśayaḥ
03,081.035e śuddhadehaś ca saṃyāti śubhāṃl lokān anuttamān
03,081.036a tato gaccheta rājendra tīrthaṃ trailokyaviśrutam
03,081.036c lokā yatroddhṛtāḥ pūrvaṃ viṣṇunā prabhaviṣṇunā
03,081.037a lokoddhāraṃ samāsādya tīrthaṃ trailokyaviśrutam
03,081.037c snātvā tīrthavare rājaṃl lokān uddharate svakān
03,081.037e śrītīrthaṃ ca samāsādya vindate śriyam uttamām
03,081.037e*0390_01 **** **** snātvā niyatamānasaḥ
03,081.037e*0390_02 arcayitvā pitṝn devān
03,081.038a kapilātīrtham āsādya brahmacārī samāhitaḥ
03,081.038c tatra snātvārcayitvā ca daivatāni pitṝṃs tathā
03,081.038e kapilānāṃ sahasrasya phalaṃ vindati mānavaḥ
03,081.039a sūryatīrthaṃ samāsādya snātvā niyatamānasaḥ
03,081.039c arcayitvā pitṝn devān upavāsaparāyaṇaḥ
03,081.039e agniṣṭomam avāpnoti sūryalokaṃ ca gacchati
03,081.040a gavāṃbhavanam āsādya tīrthasevī yathākramam
03,081.040c tatrābhiṣekaṃ kurvāṇo gosahasraphalaṃ labhet
03,081.041a śaṅkhinīṃ tatra āsādya tīrthasevī kurūdvaha
03,081.041c devyās tīrthe naraḥ snātvā labhate rūpam uttamam
03,081.042a tato gaccheta rājendra dvārapālam arantukam
03,081.042c tasya tīrthaṃ sarasvatyāṃ yakṣendrasya mahātmanaḥ
03,081.042e tatra snātvā naro rājann agniṣṭomaphalaṃ labhet
03,081.043a tato gaccheta dharmajña brahmāvartaṃ narādhipa
03,081.043c brahmāvarte naraḥ snātvā brahmalokam avāpnuyāt
03,081.044a tato gaccheta dharmajña sutīrthakam anuttamam
03,081.044c yatra saṃnihitā nityaṃ pitaro daivataiḥ saha
03,081.045a tatrābhiṣekaṃ kurvīta pitṛdevārcane rataḥ
03,081.045c aśvamedham avāpnoti pitṛlokaṃ ca gacchati
03,081.046a tato 'mbuvaśyaṃ dharmajña samāsādya yathākramam
03,081.046c kośeśvarasya tīrtheṣu snātvā bharatasattama
03,081.046e sarvavyādhivinirmukto brahmaloke mahīyate
03,081.047a mātṛtīrthaṃ ca tatraiva yatra snātasya bhārata
03,081.047c prajā vivardhate rājann anantāṃ cāśnute śriyam
03,081.048a tataḥ śītavanaṃ gacchen niyato niyatāśanaḥ
03,081.048c tīrthaṃ tatra mahārāja mahad anyatra durlabham
03,081.049a punāti darśanād eva daṇḍenaikaṃ narādhipa
03,081.049c keśān abhyukṣya vai tasmin pūto bhavati bhārata
03,081.050a tīrthaṃ tatra mahārāja śvānalomāpahaṃ smṛtam
03,081.050c yatra viprā naravyāghra vidvāṃsas tīrthatatparāḥ
03,081.050d*0391_01 gatiṃ gacchanti paramāṃ snātvā bharatasattama
03,081.051a śvānalomāpanayane tīrthe bharatasattama
03,081.051c prāṇāyāmair nirharanti śvalomāni dvijottamāḥ
03,081.052a pūtātmānaś ca rājendra prayānti paramāṃ gatim
03,081.052c daśāśvamedhikaṃ caiva tasmiṃs tīrthe mahīpate
03,081.052e tatra snātvā naravyāghra gaccheta paramāṃ gatim
03,081.053a tato gaccheta rājendra mānuṣaṃ lokaviśrutam
03,081.053c yatra kṛṣṇamṛgā rājan vyādhena paripīḍitāḥ
03,081.053e avagāhya tasmin sarasi mānuṣatvam upāgatāḥ
03,081.054a tasmiṃs tīrthe naraḥ snātvā brahmacārī jitendriyaḥ
03,081.054c sarvapāpaviśuddhātmā svargaloke mahīyate
03,081.055a mānuṣasya tu pūrveṇa krośamātre mahīpate
03,081.055c āpagā nāma vikhyātā nadī siddhaniṣevitā
03,081.056a śyāmākabhojanaṃ tatra yaḥ prayacchati mānavaḥ
03,081.056c devān pitṝṃś ca uddiśya tasya dharmaphalaṃ mahat
03,081.056e ekasmin bhojite vipre koṭir bhavati bhojitā
03,081.057a tatra snātvārcayitvā ca daivatāni pitṝṃs tathā
03,081.057c uṣitvā rajanīm ekām agniṣṭomaphalaṃ labhet
03,081.058a tato gaccheta rājendra brahmaṇaḥ sthānam uttamam
03,081.058c brahmodumbaram ity eva prakāśaṃ bhuvi bhārata
03,081.059a tatra saptarṣikuṇḍeṣu snātasya kurupuṃgava
03,081.059c kedāre caiva rājendra kapiṣṭhalamahātmanaḥ
03,081.060a brahmāṇam abhigamyātha śuciḥ prayatamānasaḥ
03,081.060c sarvapāpaviśuddhātmā brahmalokaṃ prapadyate
03,081.061a kapiṣṭhalasya kedāraṃ samāsādya sudurlabham
03,081.061c antardhānam avāpnoti tapasā dagdhakilbiṣaḥ
03,081.062a tato gaccheta rājendra sarakaṃ lokaviśrutam
03,081.062c kṛṣṇapakṣe caturdaśyām abhigamya vṛṣadhvajam
03,081.062e labhate sarvakāmān hi svargalokaṃ ca gacchati
03,081.063a tisraḥ koṭyas tu tīrthānāṃ sarake kurunandana
03,081.063c rudrakoṭis tathā kūpe hradeṣu ca mahīpate
03,081.063e ilāspadaṃ ca tatraiva tīrthaṃ bharatasattama
03,081.064a tatra snātvārcayitvā ca pitṝn devāṃś ca bhārata
03,081.064c na durgatim avāpnoti vājapeyaṃ ca vindati
03,081.065a kiṃdāne ca naraḥ snātvā kiṃjapye ca mahīpate
03,081.065c aprameyam avāpnoti dānaṃ japyaṃ ca bhārata
03,081.066a kalaśyāṃ cāpy upaspṛśya śraddadhāno jitendriyaḥ
03,081.066c agniṣṭomasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
03,081.067a sarakasya tu pūrveṇa nāradasya mahātmanaḥ
03,081.067c tīrthaṃ kuruvaraśreṣṭha anājanmeti viśrutam
03,081.068a tatra tīrthe naraḥ snātvā prāṇāṃś cotsṛjya bhārata
03,081.068c nāradenābhyanujñāto lokān prāpnoti durlabhān
03,081.069a śuklapakṣe daśamyāṃ tu puṇḍarīkaṃ samāviśet
03,081.069c tatra snātvā naro rājan puṇḍarīkaphalaṃ labhet
03,081.070a tatas triviṣṭapaṃ gacchet triṣu lokeṣu viśrutam
03,081.070c tatra vaitaraṇī puṇyā nadī pāpapramocanī
03,081.071a tatra snātvārcayitvā ca śūlapāṇiṃ vṛṣadhvajam
03,081.071c sarvapāpaviśuddhātmā gaccheta paramāṃ gatim
03,081.072a tato gaccheta rājendra phalakīvanam uttamam
03,081.072c yatra devāḥ sadā rājan phalakīvanam āśritāḥ
03,081.072e tapaś caranti vipulaṃ bahuvarṣasahasrakam
03,081.072f*0392_01 tatra snātvā naro rājan sarvayajñaphalaṃ labhet
03,081.073a dṛṣadvatyāṃ naraḥ snātvā tarpayitvā ca devatāḥ
03,081.073c agniṣṭomātirātrābhyāṃ phalaṃ vindati bhārata
03,081.074a tīrthe ca sarvadevānāṃ snātvā bharatasattama
03,081.074c gosahasrasya rājendra phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
03,081.075a pāṇikhāte naraḥ snātvā tarpayitvā ca devatāḥ
03,081.075c rājasūyam avāpnoti ṛṣilokaṃ ca gacchati
03,081.076a tato gaccheta rājendra miśrakaṃ tīrtham uttamam
03,081.076c tatra tīrthāni rājendra miśritāni mahātmanā
03,081.077a vyāsena nṛpaśārdūla dvijārtham iti naḥ śrutam
03,081.077c sarvatīrtheṣu sa snāti miśrake snāti yo naraḥ
03,081.077d*0393_01 sa vai snātvārcayitvā ca miśrake pitṛdevatāḥ
03,081.078a tato vyāsavanaṃ gacchen niyato niyatāśanaḥ
03,081.078c manojave naraḥ snātvā gosahasraphalaṃ labhet
03,081.079a gatvā madhuvaṭīṃ cāpi devyās tīrthaṃ naraḥ śuciḥ
03,081.079c tatra snātvārcayed devān pitṝṃś ca prayataḥ śuciḥ
03,081.079e sa devyā samanujñāto gosahasraphalaṃ labhet
03,081.080a kauśikyāḥ saṃgame yas tu dṛṣadvatyāś ca bhārata
03,081.080c snāti vai niyatāhāraḥ sarvapāpaiḥ pramucyate
03,081.081a tato vyāsasthalī nāma yatra vyāsena dhīmatā
03,081.081c putraśokābhitaptena dehatyāgārthaniścayaḥ
03,081.082a kṛto devaiś ca rājendra punar utthāpitas tadā
03,081.082c abhigamya sthalīṃ tasya gosahasraphalaṃ labhet
03,081.083a kiṃdattaṃ kūpam āsādya tilaprasthaṃ pradāya ca
03,081.083c gaccheta paramāṃ siddhim ṛṇair muktaḥ kurūdvaha
03,081.083d*0394_01 vedītīrthe naraḥ snātvā gosahasraphalaṃ labhet
03,081.084a ahaś ca sudinaṃ caiva dve tīrthe ca sudurlabhe
03,081.084c tayoḥ snātvā naravyāghra sūryalokam avāpnuyāt
03,081.085a mṛgadhūmaṃ tato gacchet triṣu lokeṣu viśrutam
03,081.085c tatra gaṅgāhrade snātvā samabhyarcya ca mānavaḥ
03,081.085e śūlapāṇiṃ mahādevam aśvamedhaphalaṃ labhet
03,081.086a devatīrthe naraḥ snātvā gosahasraphalaṃ labhet
03,081.086c atha vāmanakaṃ gacchet triṣu lokeṣu viśrutam
03,081.087a tatra viṣṇupade snātvā arcayitvā ca vāmanam
03,081.087c sarvapāpaviśuddhātmā viṣṇulokam avāpnuyāt
03,081.088a kulaṃpune naraḥ snātvā punāti svakulaṃ naraḥ
03,081.088c pavanasya hradaṃ gatvā marutāṃ tīrtham uttamam
03,081.088e tatra snātvā naravyāghra vāyuloke mahīyate
03,081.089a amarāṇāṃ hrade snātvā amareṣu narādhipa
03,081.089c amarāṇāṃ prabhāvena svargaloke mahīyate
03,081.089d*0395_01 amaraiḥ saha saṃyāti vimānavaram āsthitaḥ
03,081.090a śālihotrasya rājendra śāliśūrpe yathāvidhi
03,081.090c snātvā naravaraśreṣṭha gosahasraphalaṃ labhet
03,081.091a śrīkuñjaṃ ca sarasvatyāṃ tīrthaṃ bharatasattama
03,081.091c tatra snātvā naro rājann agniṣṭomaphalaṃ labhet
03,081.092a tato naimiṣakuñjaṃ ca samāsādya kurūdvaha
03,081.092c ṛṣayaḥ kila rājendra naimiṣeyās tapodhanāḥ
03,081.092e tīrthayātrāṃ puraskṛtya kurukṣetraṃ gatāḥ purā
03,081.092f*0396_01 tatra tīrthe naraḥ snātvā vājimedhaphalaṃ labhet
03,081.093a tataḥ kuñjaḥ sarasvatyāṃ kṛto bharatasattama
03,081.093c ṛṣīṇām avakāśaḥ syād yathā tuṣṭikaro mahān
03,081.094a tasmin kuñje naraḥ snātvā gosahasraphalaṃ labhet
03,081.094b*0397_01 tato gaccheta dharmajña kanyātīrtham anuttamam
03,081.094c kanyātīrthe naraḥ snātvā agniṣṭomaphalaṃ labhet
03,081.095a tato gacchen naravyāghra brahmaṇaḥ sthānam uttamam
03,081.095c tatra varṇāvaraḥ snātvā brāhmaṇyaṃ labhate naraḥ
03,081.095e brāhmaṇaś ca viśuddhātmā gaccheta paramāṃ gatim
03,081.096a tato gacchen naraśreṣṭha somatīrtham anuttamam
03,081.096c tatra snātvā naro rājan somalokam avāpnuyāt
03,081.097a saptasārasvataṃ tīrthaṃ tato gacchen narādhipa
03,081.097c yatra maṅkaṇakaḥ siddho maharṣir lokaviśrutaḥ
03,081.098a purā maṅkaṇako rājan kuśāgreṇeti naḥ śrutam
03,081.098c kṣataḥ kila kare rājaṃs tasya śākaraso 'sravat
03,081.099a sa vai śākarasaṃ dṛṣṭvā harṣāviṣṭo mahātapāḥ
03,081.099c pranṛttaḥ kila viprarṣir vismayotphullalocanaḥ
03,081.100a tatas tasmin pranṛtte vai sthāvaraṃ jaṅgamaṃ ca yat
03,081.100c pranṛttam ubhayaṃ vīra tejasā tasya mohitam
03,081.101a brahmādibhiḥ surai rājann ṛṣibhiś ca tapodhanaiḥ
03,081.101c vijñapto vai mahādeva ṛṣer arthe narādhipa
03,081.101e nāyaṃ nṛtyed yathā deva tathā tvaṃ kartum arhasi
03,081.102a tataḥ pranṛttam āsādya harṣāviṣṭena cetasā
03,081.102c surāṇāṃ hitakāmārtham ṛṣiṃ devo 'bhyabhāṣata
03,081.103a aho maharṣe dharmajña kimarthaṃ nṛtyate bhavān
03,081.103c harṣasthānaṃ kimarthaṃ vā tavādya munipuṃgava
03,081.104 ṛṣir uvāca
03,081.104*0398_01 tapasvino dharmapathe sthitasya dvijasattama
03,081.104a kiṃ na paśyasi me deva karāc chākarasaṃ srutam
03,081.104c yaṃ dṛṣṭvāhaṃ pranṛtto vai harṣeṇa mahatānvitaḥ
03,081.105 pulastya uvāca
03,081.105a taṃ prahasyābravīd devo muniṃ rāgeṇa mohitam
03,081.105c ahaṃ vai vismayaṃ vipra na gacchāmīti paśya mām
03,081.106a evam uktvā naraśreṣṭha mahādevena dhīmatā
03,081.106c aṅgulyagreṇa rājendra svāṅguṣṭhas tāḍito 'nagha
03,081.107a tato bhasma kṣatād rājan nirgataṃ himasaṃnibham
03,081.107c tad dṛṣṭvā vrīḍito rājan sa muniḥ pādayor gataḥ
03,081.108a nānyaṃ devam ahaṃ manye rudrāt parataraṃ mahat
03,081.108c surāsurasya jagato gatis tvam asi śūladhṛk
03,081.109a tvayā sṛṣṭam idaṃ viśvaṃ trailokyaṃ sacarācaram
03,081.109c tvām eva bhagavan sarve praviśanti yugakṣaye
03,081.110a devair api na śakyas tvaṃ parijñātuṃ kuto mayā
03,081.110c tvayi sarve ca dṛśyante surā brahmādayo 'nagha
03,081.111a sarvas tvam asi lokānāṃ kartā kārayitā ca ha
03,081.111c tvatprasādāt surāḥ sarve modantīhākutobhayāḥ
03,081.111e evaṃ stutvā mahādevaṃ sa ṛṣiḥ praṇato 'bhavat
03,081.112 ṛṣir uvāca
03,081.112a tvatprasādān mahādeva tapo me na kṣareta vai
03,081.113 pulastya uvāca
03,081.113a tato devaḥ prahṛṣṭātmā brahmarṣim idam abravīt
03,081.113c tapas te vardhatāṃ vipra matprasādāt sahasradhā
03,081.114a āśrame ceha vatsyāmi tvayā sārdhaṃ mahāmune
03,081.114c saptasārasvate snātvā arcayiṣyanti ye tu mām
03,081.115a na teṣāṃ durlabhaṃ kiṃ cid iha loke paratra ca
03,081.115c sārasvataṃ ca te lokaṃ gamiṣyanti na saṃśayaḥ
03,081.115d*0399_01 evam uktvā mahādevas tatraivāntaradhīyata
03,081.116a tatas tv auśanasaṃ gacchet triṣu lokeṣu viśrutam
03,081.116c yatra brahmādayo devā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
03,081.117a kārttikeyaś ca bhagavāṃs trisaṃdhyaṃ kila bhārata
03,081.117c sāṃnidhyam akarot tatra bhārgavapriyakāmyayā
03,081.118a kapālamocanaṃ tīrthaṃ sarvapāpapramocanam
03,081.118c tatra snātvā naravyāghra sarvapāpaiḥ pramucyate
03,081.119a agnitīrthaṃ tato gacchet tatra snātvā nararṣabha
03,081.119c agnilokam avāpnoti kulaṃ caiva samuddharet
03,081.120a viśvāmitrasya tatraiva tīrthaṃ bharatasattama
03,081.120c tatra snātvā mahārāja brāhmaṇyam abhijāyate
03,081.121a brahmayoniṃ samāsādya śuciḥ prayatamānasaḥ
03,081.121c tatra snātvā naravyāghra brahmalokaṃ prapadyate
03,081.121e punāty āsaptamaṃ caiva kulaṃ nāsty atra saṃśayaḥ
03,081.122a tato gaccheta rājendra tīrthaṃ trailokyaviśrutam
03,081.122c pṛthūdakam iti khyātaṃ kārttikeyasya vai nṛpa
03,081.122d*0400_01 pāpaṃ praṇaśyate tatra snātamātrasya bhārata
03,081.122e tatrābhiṣekaṃ kurvīta pitṛdevārcane rataḥ
03,081.123a ajñānāj jñānato vāpi striyā vā puruṣeṇa vā
03,081.123c yat kiṃ cid aśubhaṃ karma kṛtaṃ mānuṣabuddhinā
03,081.124a tat sarvaṃ naśyate tasya snātamātrasya bhārata
03,081.124c aśvamedhaphalaṃ cāpi svargalokaṃ ca gacchati
03,081.125a puṇyam āhuḥ kurukṣetraṃ kurukṣetrāt sarasvatīm
03,081.125c sarasvatyāś ca tīrthāni tīrthebhyaś ca pṛthūdakam
03,081.126a uttame sarvatīrthānāṃ yas tyajed ātmanas tanum
03,081.126c pṛthūdake japyaparo nainaṃ śvomaraṇaṃ tapet
03,081.127a gītaṃ sanatkumāreṇa vyāsena ca mahātmanā
03,081.127c vede ca niyataṃ rājan abhigacchet pṛthūdakam
03,081.128a pṛthūdakāt puṇyatamaṃ nānyat tīrthaṃ narottama
03,081.128c etan medhyaṃ pavitraṃ ca pāvanaṃ ca na saṃśayaḥ
03,081.129a tatra snātvā divaṃ yānti api pāpakṛto janāḥ
03,081.129c pṛthūdake naraśreṣṭha prāhur evaṃ manīṣiṇaḥ
03,081.130a madhusravaṃ ca tatraiva tīrthaṃ bharatasattama
03,081.130c tatra snātvā naro rājan gosahasraphalaṃ labhet
03,081.131a tato gacchen naraśreṣṭha tīrthaṃ devyā yathākramam
03,081.131c sarasvatyāruṇāyāś ca saṃgamaṃ lokaviśrutam
03,081.132a trirātropoṣitaḥ snātvā mucyate brahmahatyayā
03,081.132c agniṣṭomātirātrābhyāṃ phalaṃ vindati mānavaḥ
03,081.133a āsaptamaṃ kulaṃ caiva punāti bharatarṣabha
03,081.133c avatīrṇaṃ ca tatraiva tīrthaṃ kurukulodvaha
03,081.133e viprāṇām anukampārthaṃ darbhiṇā nirmitaṃ purā
03,081.134a vratopanayanābhyāṃ vā upavāsena vā dvijaḥ
03,081.134c kriyāmantraiś ca saṃyukto brāhmaṇaḥ syān na saṃśayaḥ
03,081.135a kriyāmantravihīno 'pi tatra snātvā nararṣabha
03,081.135c cīrṇavrato bhaved vipro dṛṣṭam etat purātane
03,081.136a samudrāś cāpi catvāraḥ samānītāś ca darbhiṇā
03,081.136c yeṣu snāto naravyāghra na durgatim avāpnuyāt
03,081.136e phalāni gosahasrāṇāṃ caturṇāṃ vindate ca saḥ
03,081.137a tato gaccheta rājendra tīrthaṃ śatasahasrakam
03,081.137c sāhasrakaṃ ca tatraiva dve tīrthe lokaviśrute
03,081.138a ubhayor hi naraḥ snātvā gosahasraphalaṃ labhet
03,081.138c dānaṃ vāpy upavāso vā sahasraguṇitaṃ bhavet
03,081.139a tato gaccheta rājendra reṇukātīrtham uttamam
03,081.139c tatrābhiṣekaṃ kurvīta pitṛdevārcane rataḥ
03,081.139e sravapāpaviśuddhātmā agniṣṭomaphalaṃ labhet
03,081.140a vimocanam upaspṛśya jitamanyur jitendriyaḥ
03,081.140c pratigrahakṛtair doṣaiḥ sarvaiḥ sa parimucyate
03,081.141a tataḥ pañcavaṭaṃ gatvā brahmacārī jitendriyaḥ
03,081.141c puṇyena mahatā yuktaḥ satāṃ loke mahīyate
03,081.142a yatra yogeśvaraḥ sthāṇuḥ svayam eva vṛṣadhvajaḥ
03,081.142c tam arcayitvā deveśaṃ gamanād eva sidhyati
03,081.143a aujasaṃ varuṇaṃ tīrthaṃ dīpyate svena tejasā
03,081.143c yatra brahmādibhir devair ṛṣibhiś ca tapodhanaiḥ
03,081.143e senāpatyena devānām abhiṣikto guhas tadā
03,081.144a aujasasya tu pūrveṇa kurutīrthaṃ kurūdvaha
03,081.144c kurutīrthe naraḥ snātvā brahmacārī jitendriyaḥ
03,081.144e sarvapāpaviśuddhātmā kurulokaṃ prapadyate
03,081.145a svargadvāraṃ tato gacchen niyato niyatāśanaḥ
03,081.145c svargalokam avāpnoti brahmalokaṃ ca gacchati
03,081.146a tato gacched anarakaṃ tīrthasevī narādhipa
03,081.146c tatra snātvā naro rājan na durgatim avāpnuyāt
03,081.147a tatra brahmā svayaṃ nityaṃ devaiḥ saha mahīpate
03,081.147c anvāsyate naraśreṣṭha nārāyaṇapurogamaiḥ
03,081.148a sāṃnidhyaṃ caiva rājendra rudrapatnyāḥ kurūdvaha
03,081.148c abhigamya ca tāṃ devīṃ na durgatim avāpnuyāt
03,081.149a tatraiva ca mahārāja viśveśvaram umāpatim
03,081.149c abhigamya mahādevaṃ mucyate sarvakilbiṣaiḥ
03,081.150a nārāyaṇaṃ cābhigamya padmanābham ariṃdamam
03,081.150c śobhamāno mahārāja viṣṇulokaṃ prapadyate
03,081.151a tīrthe tu sarvadevānāṃ snātaḥ sa puruṣarṣabha
03,081.151c sarvaduḥkhaiḥ parityakto dyotate śaśivat sadā
03,081.152a tataḥ svastipuraṃ gacchet tīrthasevī narādhipa
03,081.152b*0401_01 pradakṣiṇam upāvṛtya gosahasraphalaṃ labhet
03,081.152c pāvanaṃ tīrtham āsādya tarpayet pitṛdevatāḥ
03,081.152e agniṣṭomasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
03,081.153a gaṅgāhradaś ca tatraiva kūpaś ca bharatarṣabha
03,081.153c tisraḥ koṭyas tu tīrthānāṃ tasmin kūpe mahīpate
03,081.153e tatra snātvā naro rājan svargalokaṃ prapadyate
03,081.154a āpagāyāṃ naraḥ snātvā arcayitvā maheśvaram
03,081.154c gāṇapatyam avāpnoti kulaṃ coddharate svakam
03,081.155a tataḥ sthāṇuvaṭaṃ gacchet triṣu lokeṣu viśrutam
03,081.155c tatra snātvā sthito rātriṃ rudralokam avāpnuyāt
03,081.156a badarīpācanaṃ gacched vasiṣṭhasyāśramaṃ tataḥ
03,081.156c badaraṃ bhakṣayet tatra trirātropoṣito naraḥ
03,081.157a samyag dvādaśa varṣāṇi badarān bhakṣayet tu yaḥ
03,081.157c trirātropoṣitaś caiva bhavet tulyo narādhipa
03,081.158a indramārgaṃ samāsādya tīrthasevī narādhipa
03,081.158c ahorātropavāsena śakraloke mahīyate
03,081.159a ekarātraṃ samāsādya ekarātroṣito naraḥ
03,081.159c niyataḥ satyavādī ca brahmaloke mahīyate
03,081.160a tato gaccheta dharmajña tīrthaṃ trailokyaviśrutam
03,081.160c ādityasyāśramo yatra tejorāśer mahātmanaḥ
03,081.160d*0402_01 tasmiṃs tīrthe naraḥ snātvā sthānaṃ mahad avāpnuyāt
03,081.161a tasmiṃs tīrthe naraḥ snātvā pūjayitvā vibhāvasum
03,081.161c ādityalokaṃ vrajati kulaṃ caiva samuddharet
03,081.162a somatīrthe naraḥ snātvā tīrthasevī kurūdvaha
03,081.162c somalokam avāpnoti naro nāsty atra saṃśayaḥ
03,081.163a tato gaccheta dharmajña dadhīcasya mahātmanaḥ
03,081.163c tīrthaṃ puṇyatamaṃ rājan pāvanaṃ lokaviśrutam
03,081.164a yatra sārasvato rājan so 'ṅgirās tapaso nidhiḥ
03,081.164c tasmiṃs tīrthe naraḥ snātvā vājapeyaphalaṃ labhet
03,081.164e sārasvatīṃ gatiṃ caiva labhate nātra saṃśayaḥ
03,081.165a tataḥ kanyāśramaṃ gacchen niyato brahmacaryavān
03,081.165c trirātropoṣito rājann upavāsaparāyaṇaḥ
03,081.165e labhet kanyāśataṃ divyaṃ brahmalokaṃ ca gacchati
03,081.166a tato gaccheta dharmajña tīrthaṃ saṃnihitīm api
03,081.166c yatra brahmādayo devā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
03,081.166e māsi māsi samāyānti puṇyena mahatānvitāḥ
03,081.167a saṃnihityām upaspṛśya rāhugraste divākare
03,081.167c aśvamedhaśataṃ tena iṣṭaṃ bhavati śāśvatam
03,081.168a pṛthivyāṃ yāni tīrthāni antarikṣacarāṇi ca
03,081.168c nadyo nadās taḍāgāś ca sarvaprasravaṇāni ca
03,081.169a udapānāś ca vaprāś ca puṇyāny āyatanāni ca
03,081.169b*0403_01 niḥsaṃśayam amāvāsyāṃ sameṣyanti narādhipa
03,081.169b*0404_01 tīrthasaṃnayanād evaṃ saṃnītā bhuvi viśrutā
03,081.169b*0404_02 tatra snātvā ca pītvā ca svargaloke mahīyate
03,081.169b*0404_03 amāvāsyāṃ tu tatraiva rāhugraste divākare
03,081.169b*0404_04 yaḥ śrāddhaṃ kurute martyas tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
03,081.169b*0404_05 aśvamedhasahasrasya samyag iṣṭasya yat phalam
03,081.169b*0404_06 snāta eva tad āpnoti kṛtvā śrāddhaṃ ca mānavaḥ
03,081.169c māsi māsi samāyānti saṃnihityāṃ na saṃśayaḥ
03,081.170a yat kiṃ cid duṣkṛtaṃ karma striyā vā puruṣasya vā
03,081.170c snātamātrasya tat sarvaṃ naśyate nātra saṃśayaḥ
03,081.170e padmavarṇena yānena brahmalokaṃ sa gacchati
03,081.171a abhivādya tato yakṣaṃ dvārapālam arantukam
03,081.171c koṭirūpam upaspṛśya labhed bahu suvarṇakam
03,081.172a gaṅgāhradaś ca tatraiva tīrthaṃ bharatasattama
03,081.172c tatra snātas tu dharmajña brahmacārī samāhitaḥ
03,081.172e rājasūyāśvamedhābhyāṃ phalaṃ vindati śāśvatam
03,081.173a pṛthivyāṃ naimiṣaṃ puṇyam antarikṣe ca puṣkaram
03,081.173c trayāṇām api lokānāṃ kurukṣetraṃ viśiṣyate
03,081.174a pāṃsavo 'pi kurukṣetre vāyunā samudīritāḥ
03,081.174c api duṣkṛtakarmāṇaṃ nayanti paramāṃ gatim
03,081.175a dakṣiṇena sarasvatyā uttareṇa dṛṣadvatīm
03,081.175c ye vasanti kurukṣetre te vasanti triviṣṭape
03,081.176a kurukṣetraṃ gamiṣyāmi kurukṣetre vasāmy aham
03,081.176c apy ekāṃ vācam utsṛjya sarvapāpaiḥ pramucyate
03,081.177a brahmavedī kurukṣetraṃ puṇyaṃ brahmarṣisevitam
03,081.177c tadāvasanti ye rājan na te śocyāḥ kathaṃ cana
03,081.178a tarantukārantukayor yad antaraṃ; rāmahradānāṃ ca macakrukasya
03,081.178c etat kurukṣetrasamantapañcakaṃ; pitāmahasyottaravedir ucyate
03,082.001 pulastya uvāca
03,082.001a tato gaccheta dharmajña dharmatīrthaṃ purātanam
03,082.001b*0405_01 yatra dharmo mahābhāgas taptavān uttamaṃ tapaḥ
03,082.001b*0405_02 tena tīrthaṃ kṛtaṃ puṇyaṃ svena nāmnā ca cihnitam
03,082.001c tatra snātvā naro rājan dharmaśīlaḥ samāhitaḥ
03,082.001e āsaptamaṃ kulaṃ rājan punīte nātra saṃśayaḥ
03,082.002a tato gaccheta dharmajña kārāpatanam uttamam
03,082.002b*0406_01 kṛcchrena mahatā gatvā tatra snātvā samāhitaḥ
03,082.002c agniṣṭomam avāpnoti munilokaṃ ca gacchati
03,082.003a saugandhikaṃ vanaṃ rājaṃs tato gaccheta mānavaḥ
03,082.003c yatra brahmādayo devā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
03,082.004a siddhacāraṇagandharvāḥ kiṃnarāḥ samahoragāḥ
03,082.004c tad vanaṃ praviśann eva sarvapāpaiḥ pramucyate
03,082.005a tato hi sā saricchreṣṭhā nadīnām uttamā nadī
03,082.005c plakṣād devī srutā rājan mahāpuṇyā sarasvatī
03,082.006a tatrābhiṣekaṃ kurvīta valmīkān niḥsṛte jale
03,082.006c arcayitvā pitṝn devān aśvamedhaphalaṃ labhet
03,082.007a īśānādhyuṣitaṃ nāma tatra tīrthaṃ sudurlabham
03,082.007c ṣaṭsu śamyānipāteṣu valmīkād iti niścayaḥ
03,082.008a kapilānāṃ sahasraṃ ca vājimedhaṃ ca vindati
03,082.008c tatra snātvā naravyāghra dṛṣṭam etat purātane
03,082.009a sugandhāṃ śatakumbhāṃ ca pañcayajñāṃ ca bhārata
03,082.009c abhigamya naraśreṣṭha svargaloke mahīyate
03,082.010a triśūlakhātaṃ tatraiva tīrtham āsādya bhārata
03,082.010c tatrābhiṣekaṃ kurvīta pitṛdevārcane rataḥ
03,082.010e gāṇapatyaṃ sa labhate dehaṃ tyaktvā na saṃśayaḥ
03,082.011a tato gaccheta rājendra devyāḥ sthānaṃ sudurlabham
03,082.011c śākaṃbharīti vikhyātā triṣu lokeṣu viśrutā
03,082.012a divyaṃ varṣasahasraṃ hi śākena kila suvrata
03,082.012c āhāraṃ sā kṛtavatī māsi māsi narādhipa
03,082.013a ṛṣayo 'bhyāgatās tatra devyā bhaktyā tapodhanāḥ
03,082.013c ātithyaṃ ca kṛtaṃ teṣāṃ śākena kila bhārata
03,082.013e tataḥ śākambharīty eva nāma tasyāḥ pratiṣṭhitam
03,082.014a śākaṃbharīṃ samāsādya brahmacārī samāhitaḥ
03,082.014c trirātram uṣitaḥ śākaṃ bhakṣayen niyataḥ śuciḥ
03,082.015a śākāhārasya yat samyag varṣair dvādaśabhiḥ phalam
03,082.015c tat phalaṃ tasya bhavati devyāś chandena bhārata
03,082.016a tato gacchet suvarṇākṣaṃ triṣu lokeṣu viśrutam
03,082.016c yatra viṣṇuḥ prasādārthaṃ rudram ārādhayat purā
03,082.017a varāṃś ca subahūṃl lebhe daivateṣu sudurlabhān
03,082.017c uktaś ca tripuraghnena parituṣṭena bhārata
03,082.018a api cāsmat priyataro loke kṛṣṇa bhaviṣyasi
03,082.018c tvan mukhaṃ ca jagat kṛtsnaṃ bhaviṣyati na saṃśayaḥ
03,082.019a tatrābhigamya rājendra pūjayitvā vṛṣadhvajam
03,082.019c aśvamedham avāpnoti gāṇapatyaṃ ca vindati
03,082.020a dhūmāvatīṃ tato gacchet triratropoṣito naraḥ
03,082.020c manasā prārthitān kāmāṃl labhate nātra saṃśayaḥ
03,082.021a devyās tu dakṣiṇārdhena rathāvarto narādhipa
03,082.021c tatrāroheta dharmajña śraddadhāno jitendriyaḥ
03,082.021e mahādevaprasādād dhi gaccheta paramāṃ gatim
03,082.022a pradakṣiṇam upāvṛtya gaccheta bharatarṣabha
03,082.022c dhārāṃ nāma mahāprājña sarvapāpapraṇāśinīm
03,082.022e tatra snātvā naravyāghra na śocati narādhipa
03,082.023a tato gaccheta dharmajña namaskṛtya mahāgirim
03,082.023b*0407_01 aśītiṃ yojanaśataṃ puṣkaraṃ svargam ucyate
03,082.023b*0407_02 aśītiṃ dharmapṛṣṭhāt tu pravadanti manīṣiṇaḥ
03,082.023b*0407_03 ṣaṣṭiṃ prayāgād rājendra kurukṣetrāt tu dvādaśa
03,082.023b*0407_04 saṃyuktam eva rājendra gaṅgādvāraṃ triviṣṭapam
03,082.023c svargadvāreṇa yat tulyaṃ gaṅgādvāraṃ na saṃśayaḥ
03,082.024a tatrābhiṣekaṃ kurvīta koṭitīrthe samāhitaḥ
03,082.024b*0408_01 koṭitīrthaṃ mahārāja śuciḥ prayatamānasaḥ
03,082.024c puṇḍarīkam avāpnoti kulaṃ caiva samuddharet
03,082.024d*0409_01 uṣyaikāṃ rajanīṃ tatra gosahasraphalaṃ labhet
03,082.025a saptagaṅge trigaṅge ca śakrāvarte ca tarpayan
03,082.025c devān pitṝṃś ca vidhivat puṇyaloke mahīyate
03,082.026a tataḥ kanakhale snātvā trirātropoṣito naraḥ
03,082.026c aśvamedham avāpnoti svargalokaṃ ca gacchati
03,082.027a kapilāvaṭaṃ ca gaccheta tīrthasevī narādhipa
03,082.027c uṣyaikāṃ rajanīṃ tatra gosahasraphalaṃ labhet
03,082.028a nāgarājasya rājendra kapilasya mahātmanāḥ
03,082.028c tīrthaṃ kuruvaraśreṣṭha sarvalokeṣu viśrutam
03,082.029a tatrābhiṣekaṃ kurvīta nāgatīrthe narādhipa
03,082.029c kapilānāṃ sahasrasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
03,082.030a tato lalitikāṃ gacchec chaṃtanos tīrtham uttamam
03,082.030c tatra snātvā naro rājan na durgatim avāpnuyāt
03,082.031a gaṅgāsaṃgamayoś caiva snāti yaḥ saṃgame naraḥ
03,082.031c daśāśvamedhān āpnoti kulaṃ caiva samuddharet
03,082.032a tato gaccheta rājendra sugandhāṃ lokaviśrutām
03,082.032c sarvapāpaviśuddhātmā brahmaloke mahīyate
03,082.033a rudrāvartaṃ tato gacchet tīrthasevī narādhipa
03,082.033b*0410_01 gosahasram avāpnoti kalena * *tottama
03,082.033c tatra snātvā naro rājan svargaloke mahīyate
03,082.034a gaṅgāyāś ca naraśreṣṭha sarasvatyāś ca saṃgame
03,082.034c snāto 'śvamedham āpnoti svargalokaṃ ca gacchati
03,082.035a bhadrakarṇeśvaraṃ gatvā devam arcya yathāvidhi
03,082.035c na durgatim avāpnoti svargalokaṃ ca gacchati
03,082.036a tataḥ kubjāmrakaṃ gacchet tīrthasevī yathākramam
03,082.036c gosahasram avāpnoti svargalokaṃ ca gacchati
03,082.037a arundhatīvaṭaṃ gacchet tīrthasevī narādhipa
03,082.037b*0411_01 tatra snātvā naro rājan svargaloke mahīyate
03,082.037c sāmudrakam upaspṛśya trirātropoṣito naraḥ
03,082.037c*0412_01 **** **** brahmacārī samāhitaḥ
03,082.037c*0412_02 aśvamedham avāpnoti
03,082.037e gosahasraphalaṃ vindet kulaṃ caiva samuddharet
03,082.038a brahmāvartaṃ tato gacched brahmacārī samāhitaḥ
03,082.038c aśvamedham avāpnoti svargalokaṃ ca gacchati
03,082.039a yamunāprabhavaṃ gatvā upaspṛśya ca yāmune
03,082.039c aśvamedhaphalaṃ labdhvā svargaloke mahīyate
03,082.040a darvīsaṃkramaṇaṃ prāpya tīrthaṃ trailokyaviśrutam
03,082.040c aśvamedham avāpnoti svargalokaṃ ca gacchati
03,082.041a sindhoś ca prabhavaṃ gatvā siddhagandharvasevitam
03,082.041c tatroṣya rajanīḥ pañca vindyād bahu suvarṇakam
03,082.042a atha vedīṃ samāsādya naraḥ paramadurgamām
03,082.042c aśvamedham avāpnoti gacchec cauśanasīṃ gatim
03,082.043a ṛṣikulyāṃ samāsādya vāsiṣṭhaṃ caiva bhārata
03,082.043c vāsiṣṭhaṃ samatikramya sarve varṇā dvijātayaḥ
03,082.044a ṛṣikulyāṃ naraḥ snātvā ṛṣilokaṃ prapadyate
03,082.044a*0413_01 **** **** naraḥ snātvā vikalmaṣaḥ
03,082.044a*0413_02 devān pitṝṃś cārcayitvā
03,082.044c yadi tatra vasen māsaṃ śākāhāro narādhipa
03,082.044d*0414_01 dvādaśāhasya yajñasya phalaṃ sa labhate naraḥ
03,082.045a bhṛgutuṅgaṃ samāsādya vājimedhaphalaṃ labhet
03,082.045c gatvā vīrapramokṣaṃ ca sarvapāpaiḥ pramucyate
03,082.046a kṛttikāmaghayoś caiva tīrtham āsādya bhārata
03,082.046c agniṣṭomātirātrābhyāṃ phalaṃ prāpnoti puṇyakṛt
03,082.047a tataḥ saṃdhyāṃ samāsādya vidyātīrtham anuttamam
03,082.047c upaspṛśya ca vidyānāṃ sarvāsāṃ pārago bhavet
03,082.048a mahāśrame vased rātriṃ sarvapāpapramocane
03,082.048c ekakālaṃ nirāhāro lokān āvasate śubhān
03,082.049a ṣaṣṭhakālopavāsena māsam uṣya mahālaye
03,082.049c sarvapāpaviśuddhātmā vindyād bahu suvarṇakam
03,082.049d*0415_01 tīrṇas tārayate jantur daśa pūrvān daśāparān
03,082.049d*0415_02 dṛṣṭvā māheśvaraṃ divyaṃ padaṃ suranamaskṛtam
03,082.049d*0415_03 kṛtārthaḥ sarvakṛtyeṣu na śocen maraṇaṃ naraḥ
03,082.050a atha vetasikāṃ gatvā pitāmahaniṣevitām
03,082.050b*0416_01 daśāparān daśa pūrvān narān uddharate kulam
03,082.050c aśvamedham avāpnoti gacchec cauśanasīṃ gatim
03,082.051a atha sundarikātīrthaṃ prāpya siddhaniṣevitam
03,082.051c rūpasya bhāgī bhavati dṛṣṭam etat purātane
03,082.052a tato vai brāhmaṇīṃ gatvā brahmacārī jitendriyaḥ
03,082.052c padmavarṇena yānena brahmalokaṃ prapadyate
03,082.053a tataś ca naimiṣaṃ gacchet puṇyaṃ siddhaniṣevitam
03,082.053c tatra nityaṃ nivasati brahmā devagaṇair vṛtaḥ
03,082.054a naimiṣaṃ prārthayānasya pāpasyārdhaṃ praṇaśyati
03,082.054c praviṣṭamātras tu naraḥ sarvapāpaiḥ pramucyate
03,082.055a tatra māsaṃ vased dhīro naimiṣe tīrthatatparaḥ
03,082.055c pṛthivyāṃ yāni tīrthāni naimiṣe tāni bhārata
03,082.056a abhiṣekakṛtas tatra niyato niyatāśanaḥ
03,082.056c gavāmayasya yajñasya phalaṃ prāpnoti bhārata
03,082.056e punāty āsaptamaṃ caiva kulaṃ bharatasattama
03,082.057a yas tyajen naimiṣe prāṇān upavāsaparāyaṇaḥ
03,082.057c sa modet svargalokastha evam āhur manīṣiṇaḥ
03,082.057e nityaṃ puṇyaṃ ca medhyaṃ ca naimiṣaṃ nṛpasattama
03,082.058a gaṅgodbhedaṃ samāsādya trirātropoṣito naraḥ
03,082.058c vājapeyam avāpnoti brahmabhūtaś ca jāyate
03,082.059a sarasvatīṃ samāsādya tarpayet pitṛdevatāḥ
03,082.059c sārasvateṣu lokeṣu modate nātra saṃśayaḥ
03,082.060a tataś ca bāhudāṃ gacched brahmacārī samāhitaḥ
03,082.060b*0417_01 tatroṣya rajanīm ekāṃ svargaloke mahīyate
03,082.060c devasatrasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
03,082.061a tataś cīravatīṃ gacchet puṇyāṃ puṇyatamair vṛtām
03,082.061c pitṛdevārcanarato vājapeyam avāpnuyāt
03,082.062a vimalāśokam āsādya virājati yathā śaśī
03,082.062c tatroṣya rajanīm ekāṃ svargaloke mahīyate
03,082.063a gopratāraṃ tato gacchet sarayvās tīrtham uttamam
03,082.063c yatra rāmo gataḥ svargaṃ sabhṛtyabalavāhanaḥ
03,082.064a dehaṃ tyaktvā divaṃ yātas tasya tīrthasya tejasā
03,082.064c rāmasya ca prasādena vyavasāyāc ca bhārata
03,082.065a tasmiṃs tīrthe naraḥ snātvā gopratāre narādhipa
03,082.065c sarvapāpaviśuddhātmā svargaloke mahīyate
03,082.066a rāmatīrthe naraḥ snātvā gomatyāṃ kurunandana
03,082.066c aśvamedham avāpnoti punāti ca kulaṃ naraḥ
03,082.067a śatasāhasrikaṃ tatra tīrthaṃ bharatasattama
03,082.067c tatropasparśanaṃ kṛtvā niyato niyatāśanaḥ
03,082.067e gosahasraphalaṃ puṇyaṃ prāpnoti bharatarṣabha
03,082.068a tato gaccheta rājendra bhartṛsthānam anuttamam
03,082.068b*0418_01 aśvamedhasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
03,082.068c koṭitīrthe naraḥ snātvā arcayitvā guhaṃ nṛpa
03,082.068e gosahasraphalaṃ vindet tejasvī ca bhaven naraḥ
03,082.069a tato vārāṇasīṃ gatvā arcayitvā vṛṣadhvajam
03,082.069c kapilāhrade naraḥ snātvā rājasūyaphalaṃ labhet
03,082.069d*0419_01 avimuktaṃ samāsādya tīrthasevī kurūdvaha
03,082.069d*0419_02 darśanād devadevasya mucyate brahmahatyayā
03,082.069d*0419_03 prāṇān utsṛjya tatraiva mokṣaṃ prāpnoti mānavaḥ
03,082.070a mārkaṇḍeyasya rājendra tīrtham āsādya durlabham
03,082.070b*0420_01 aśvamedham avāpnoti viṣṇulokaṃ ca gacchati
03,082.070c gomatīgaṅgayoś caiva saṃgame lokaviśrute
03,082.070e agniṣṭomam avāpnoti kulaṃ caiva samuddharet
03,082.070f*0421_01 vārāṇasyāṃ viśeṣeṇa yatra viśveśvaraḥ śivaḥ
03,082.070f*0421_02 devyā saha mahābāho gaṅgāṃ samavagāhate
03,082.070f*0421_03 tatra māsaṃ vased dhīro brahmacārī samāhitaḥ
03,082.070f*0421_04 yāvajjīvakṛtaṃ pāpaṃ māsenaikena śudhyati
03,082.071a tato gayāṃ samāsādya brahmacārī jitendriyaḥ
03,082.071c aśvamedham avāpnoti gamanād eva bhārata
03,082.072a tatrākṣayavaṭo nāma triṣu lokeṣu viśrutaḥ
03,082.072c pitṝṇāṃ tatra vai dattam akṣayaṃ bhavati prabho
03,082.073a mahānadyām upaspṛśya tarpayet pitṛdevatāḥ
03,082.073c akṣayān prāpnuyāl lokān kulaṃ caiva samuddharet
03,082.074a tato brahmasaro gacched dharmāraṇyopaśobhitam
03,082.074c pauṇḍarīkam avāpnoti prabhātām eva śarvarīm
03,082.075a tasmin sarasi rājendra brahmaṇo yūpa ucchritaḥ
03,082.075c yūpaṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā vājapeyaphalaṃ labhet
03,082.076a tato gaccheta rājendra dhenukāṃ lokaviśrutām
03,082.076c ekarātroṣito rājan prayacchet tiladhenukām
03,082.076e sarvapāpaviśuddhātmā somalokaṃ vrajed dhruvam
03,082.077a tatra cihnaṃ mahārāja adyāpi hi na saṃśayaḥ
03,082.077c kapilā saha vatsena parvate vicaraty uta
03,082.077e savatsāyāḥ padāni sma dṛśyante 'dyāpi bhārata
03,082.078a teṣūpaspṛśya rājendra padeṣu nṛpasattama
03,082.078c yat kiṃ cid aśubhaṃ karma tat praṇaśyati bhārata
03,082.079a tato gṛdhravaṭaṃ gacchet sthānaṃ devasya dhīmataḥ
03,082.079c snāyīta bhasmanā tatra abhigamya vṛṣadhvajam
03,082.080a brāhmaṇena bhavec cīrṇaṃ vrataṃ dvādaśavārṣikam
03,082.080c itareṣāṃ tu varṇānāṃ sarvapāpaṃ praṇaśyati
03,082.081a gaccheta tata udyantaṃ parvataṃ gītanāditam
03,082.081c sāvitraṃ tu padaṃ tatra dṛśyate bharatarṣabha
03,082.082a tatra saṃdhyām upāsīta brāhmaṇaḥ saṃśitavrataḥ
03,082.082c upāstā ca bhavet saṃdhyā tena dvādaśavārṣikī
03,082.083a yonidvāraṃ ca tatraiva viśrutaṃ bharatarṣabha
03,082.083c tatrābhigamya mucyeta puruṣo yonisaṃkarāt
03,082.084a kṛṣṇaśuklāv ubhau pakṣau gayāyāṃ yo vasen naraḥ
03,082.084c punāty āsaptamaṃ rājan kulaṃ nāsty atra saṃśayaḥ
03,082.085a eṣṭavyā bahavaḥ putrā yady eko 'pi gayāṃ vrajet
03,082.085b*0422_01 yāvajjīvakṛtaṃ pāpaṃ māsenaikena śudhyati
03,082.085b*0422_02 tato gayāṃ samāsādya brahmacārī samāhitaḥ
03,082.085c yajeta vāśvamedhena nīlaṃ vā vṛṣam utsṛjet
03,082.086a tataḥ phalguṃ vrajed rājaṃs tīrthasevī narādhipa
03,082.086c aśvamedham avāpnoti siddhiṃ ca mahatīṃ vrajet
03,082.087a tato gaccheta rājendra dharmapṛṣṭhaṃ samāhitaḥ
03,082.087c yatra dharmo mahārāja nityam āste yudhiṣṭhira
03,082.087d*0423_01 tatra kūpodakaṃ pītvā tena snātaḥ śucis tathā
03,082.087d*0423_02 pitṝn devāṃs tu saṃtarpya muktapāpaṃ divaṃ vrajet
03,082.087d*0423_03 mataṅgasyāśramas tatra maharṣer bhāvitātmanaḥ
03,082.087d*0423_04 taṃ praviśyāśramaṃ śrīmac chramaśokavināśanam
03,082.087d*0423_05 gavāmayasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
03,082.087d*0424_01 aṣṭau yasya tu śuklāni lāṅgūlakakudaḥ śiraḥ
03,082.087d*0424_02 uraḥ śiraś ca catvāraḥ sa vṛṣo nīḍa ucyate
03,082.087d*0425_01 gatvā ca tatra dharmātmann aśvamedhaphalaṃ labhet
03,082.087e abhigamya tatas tatra vājimedhaphalaṃ labhet
03,082.088a tato gaccheta rājendra brahmaṇas tīrtham uttamam
03,082.088c tatrārcayitvā rājendra brahmāṇam amitaujasam
03,082.088e rājasūyāśvamedhābhyāṃ phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
03,082.089a tato rājagṛhaṃ gacchet tīrthasevī narādhipa
03,082.089c upaspṛśya tapodeṣu kākṣīvān iva modate
03,082.090a yakṣiṇyā naityakaṃ tatra prāśnīta puruṣaḥ śuciḥ
03,082.090c yakṣiṇyās tu prasādena mucyate bhrūṇahatyayā
03,082.091a maṇināgaṃ tato gatvā gosahasraphalaṃ labhet
03,082.091c naityakaṃ bhuñjate yas tu maṇināgasya mānavaḥ
03,082.091d*0426_01 bhuktavāṃs tatra maṇinā tīrthābhigamya mānavaḥ
03,082.092a daṣṭasyāśīviṣeṇāpi na tasya kramate viṣam
03,082.092c tatroṣya rajanīm ekāṃ sarvapāpaiḥ pramucyate
03,082.093a tato gaccheta brahmarṣer gautamasya vanaṃ nṛpa
03,082.093c ahalyāyā hrade snātvā vrajeta paramāṃ gatim
03,082.093e abhigamya śriyaṃ rājan vindate śriyam uttamām
03,082.094a tatrodapāno dharmajña triṣu lokeṣu viśrutaḥ
03,082.094c tatrābhiṣekaṃ kṛtvā tu vājimedham avāpnuyāt
03,082.095a janakasya tu rājarṣeḥ kūpas tridaśapūjitaḥ
03,082.095c tatrābhiṣekaṃ kṛtvā tu viṣṇulokam avāpnuyāt
03,082.096a tato vinaśanaṃ gacchet sarvapāpapramocanam
03,082.096c vājapeyam avāpnoti somalokaṃ ca gacchati
03,082.096d*0427_01 tato vipāśaṃ dharmajña samāviśya tato 'nagha
03,082.096d*0427_02 guhyaloke mahārāja modate nātra saṃśayaḥ
03,082.097a gaṇḍakīṃ tu samāsādya sarvatīrthajalodbhavām
03,082.097c vājapeyam avāpnoti sūryalokaṃ ca gacchati
03,082.098a tato 'dhivaṃśyaṃ dharmajña samāviśya tapovanam
03,082.098c guhyakeṣu mahārāja modate nātra saṃśayaḥ
03,082.099a kampanāṃ tu samāsādya nadīṃ siddhaniṣevitām
03,082.099c puṇḍarīkam avāpnoti sūryalokaṃ ca gacchati
03,082.100a tato viśālām āsādya nadīṃ trailokyaviśrutām
03,082.100c agniṣṭomam avāpnoti svargalokaṃ ca gacchati
03,082.101a atha māheśvarīṃ dhārāṃ samāsādya narādhipa
03,082.101c aśvamedham avāpnoti kulaṃ caiva samuddharet
03,082.102a divaukasāṃ puṣkariṇīṃ samāsādya naraḥ śuciḥ
03,082.102c na durgatim avāpnoti vājapeyaṃ ca vindati
03,082.103a maheśvarapadaṃ gacched brahmacārī samāhitaḥ
03,082.103c maheśvarapade snātvā vājimedhaphalaṃ labhet
03,082.104a tatra koṭis tu tīrthānāṃ viśrutā bharatarṣabha
03,082.104c kūrmarūpeṇa rājendra asureṇa durātmanā
03,082.104e hriyamāṇāhṛtā rājan viṣṇunā prabhaviṣṇunā
03,082.105a tatrābhiṣekaṃ kurvāṇas tīrthakoṭyāṃ yudhiṣṭhira
03,082.105c puṇḍarīkam avāpnoti viṣṇulokaṃ ca gacchati
03,082.106a tato gaccheta rājendra sthānaṃ nārāyaṇasya tu
03,082.106c sadā saṃnihito yatra harir vasati bhārata
03,082.106d*0428_01 yatra brahmādayo devā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
03,082.106d*0428_02 ādityā vasavo rudrā janārdanam upāsate
03,082.106e śālagrāma iti khyāto viṣṇor adbhutakarmaṇaḥ
03,082.107a abhigamya trilokeśaṃ varadaṃ viṣṇum avyayam
03,082.107c aśvamedham avāpnoti viṣṇulokaṃ ca gacchati
03,082.108a tatrodapāno dharmajña sarvapāpapramocanaḥ
03,082.108c samudrās tatra catvāraḥ kūpe saṃnihitāḥ sadā
03,082.108e tatropaspṛśya rājendra na durgatim avāpnuyāt
03,082.109a abhigamya mahādevaṃ varadaṃ viṣṇum avyayam
03,082.109c virājati yathā soma ṛṇair mukto yudhiṣṭhira
03,082.110a jātismara upaspṛśya śuciḥ prayatamānasaḥ
03,082.110c jātismaratvaṃ prāpnoti snātvā tatra na saṃśayaḥ
03,082.111a vaṭeśvarapuraṃ gatvā arcayitvā tu keśavam
03,082.111c īpsitāṃl labhate kāmān upavāsān na saṃśayaḥ
03,082.111d*0429_01 tatrāśramo vasiṣṭhasya triṣu lokeṣu viśrutaḥ
03,082.112a tatas tu vāmanaṃ gatvā sarvapāpapramocanam
03,082.112c abhivādya hariṃ devaṃ na durgatim avāpnuyāt
03,082.113a bharatasyāśramaṃ gatvā sarvapāpapramocanam
03,082.113c kauśikīṃ tatra seveta mahāpātakanāśinīm
03,082.113e rājasūyasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
03,082.114a tato gaccheta dharmajña campakāraṇyam uttamam
03,082.114c tatroṣya rajanīm ekāṃ gosahasraphalaṃ labhet
03,082.115a atha jyeṣṭhilam āsādya tīrthaṃ paramasaṃmatam
03,082.115c upoṣya rajanīm ekām agniṣṭomaphalaṃ labhet
03,082.116a tatra viśveśvaraṃ dṛṣṭvā devyā saha mahādyutim
03,082.116c mitrāvaruṇayor lokān āpnoti puruṣarṣabha
03,082.116d*0430_01 trirātropoṣitas tatra agniṣṭomaphalaṃ labhet
03,082.117a kanyāsaṃvedyam āsādya niyato niyatāśanaḥ
03,082.117c manoḥ prajāpater lokān āpnoti bharatarṣabha
03,082.118a kanyāyāṃ ye prayacchanti pānam annaṃ ca bhārata
03,082.118c tad akṣayam iti prāhur ṛṣayaḥ saṃśitavratāḥ
03,082.119a niścīrāṃ ca samāsādya triṣu lokeṣu viśrutām
03,082.119c aśvamedham avāpnoti viṣṇulokaṃ ca gacchati
03,082.120a ye tu dānaṃ prayacchanti niścīrāsaṃgame narāḥ
03,082.120c te yānti naraśārdūla brahmalokaṃ na saṃśayaḥ
03,082.121a tatrāśramo vasiṣṭhasya triṣu lokeṣu viśrutaḥ
03,082.121c tatrābhiṣekaṃ kurvāṇo vājapeyam avāpnuyāt
03,082.122a devakūṭaṃ samāsādya brahmarṣigaṇasevitam
03,082.122c aśvamedham avāpnoti kulaṃ caiva samuddharet
03,082.123a tato gaccheta rājendra kauśikasya muner hradam
03,082.123c yatra siddhiṃ parāṃ prāpto viśvāmitro 'tha kauśikaḥ
03,082.124a tatra māsaṃ vased vīra kauśikyāṃ bharatarṣabha
03,082.124c aśvamedhasya yat puṇyaṃ tan māsenādhigacchati
03,082.125a sarvatīrthavare caiva yo vaseta mahāhrade
03,082.125c na durgatim avāpnoti vinded bahu suvarṇakam
03,082.126a kumāram abhigatvā ca vīrāśramanivāsinam
03,082.126c aśvamedham avāpnoti naro nāsty atra saṃśayaḥ
03,082.127a agnidhārāṃ samāsādya triṣu lokeṣu viśrutām
03,082.127c agniṣṭomam avāpnoti na ca svargān nivartate
03,082.128a pitāmahasaro gatvā śailarājapratiṣṭhitam
03,082.128c tatrābhiṣekaṃ kurvāṇo agniṣṭomaphalaṃ labhet
03,082.129a pitāmahasya sarasaḥ prasrutā lokapāvanī
03,082.129c kumāradhārā tatraiva triṣu lokeṣu viśrutā
03,082.130a yatra snātvā kṛtārtho 'smīty ātmānam avagacchati
03,082.130c ṣaṣṭhakālopavāsena mucyate brahmahatyayā
03,082.130d*0431_01 tato gaccheta dharmajña tīrthasevanatatparaḥ
03,082.131a śikharaṃ vai mahādevyā gauryās trailokyaviśrutam
03,082.131c samāruhya naraḥ śrāddhaḥ stanakuṇḍeṣu saṃviśet
03,082.131d*0432_01 stanakuṇḍam upaspṛśya vājapeyaphalaṃ labhet
03,082.132a tatrābhiṣekaṃ kurvāṇaḥ pitṛdevārcane rataḥ
03,082.132c hayamedham avāpnoti śakralokaṃ ca gacchati
03,082.133a tāmrāruṇaṃ samāsādya brahmacārī samāhitaḥ
03,082.133c aśvamedham avāpnoti śakralokaṃ ca gacchati
03,082.134a nandinyāṃ ca samāsādya kūpaṃ tridaśasevitam
03,082.134c naramedhasya yat puṇyaṃ tat prāpnoti kurūdvaha
03,082.134d*0433_01 vājimedhaphalaṃ prāpya śakralokaṃ ca gacchati
03,082.135a kālikāsaṃgame snātvā kauśikyāruṇayor yataḥ
03,082.135c trirātropoṣito vidvān sarvapāpaiḥ pramucyate
03,082.136a urvaśītīrtham āsādya tataḥ somāśramaṃ budhaḥ
03,082.136c kumbhakarṇāśrame snātvā pūjyate bhuvi mānavaḥ
03,082.137a snātvā kokāmukhe puṇye brahmacārī yatavrataḥ
03,082.137c jātismaratvaṃ prāpnoti dṛṣṭam etat purātane
03,082.137d*0434_01 mṛgatuṅgaṃ samāsādya vipāpmā bhavati dvijaḥ
03,082.137d*0434_02 sarvapāpaviśuddhātmā brahmalokaṃ ca gacchati
03,082.138a sakṛn nandāṃ samāsādya kṛtātmā bhavati dvijaḥ
03,082.138c sarvapāpaviśuddhātmā śakralokaṃ ca gacchati
03,082.139a ṛṣabhadvīpam āsādya sevyaṃ krauñcaniṣūdanam
03,082.139c sarasvatyām upaspṛśya vimānastho virājate
03,082.140a auddālakaṃ mahārāja tīrthaṃ muniniṣevitam
03,082.140c tatrābhiṣekaṃ kurvīta sarvapāpaiḥ pramucyate
03,082.141a dharmatīrthaṃ samāsādya puṇyaṃ brahmarṣisevitam
03,082.141c vājapeyam avāpnoti naro nāsty atra saṃśayaḥ
03,082.142a tathā campāṃ samāsādya bhāgīrathyāṃ kṛtodakaḥ
03,082.142c daṇḍārkam abhigamyaiva gosahasraphalaṃ labhet
03,082.143a laveḍikāṃ tato gacchet puṇyāṃ puṇyopasevitām
03,082.143c vājapeyam avāpnoti vimānasthaś ca pūjyate
03,083.001 pulastya uvāca
03,083.001a atha saṃdhyāṃ samāsādya saṃvedyaṃ tīrtham uttamam
03,083.001c upaspṛśya naro vidvān bhaven nāsty atra saṃśayaḥ
03,083.002a rāmasya ca prasādena tīrthaṃ rājan kṛtaṃ purā
03,083.002c tal lohityaṃ samāsādya vindyād bahu suvarṇakam
03,083.003a karatoyāṃ samāsādya trirātropoṣito naraḥ
03,083.003c aśvamedham avāpnoti kṛte paitāmahe vidhau
03,083.004a gaṅgāyās tv atha rājendra sāgarasya ca saṃgame
03,083.004c aśvamedhaṃ daśaguṇaṃ pravadanti manīṣiṇaḥ
03,083.005a gaṅgāyās tv aparaṃ dvīpaṃ prāpya yaḥ snāti bhārata
03,083.005c trirātropoṣito rājan sarvakāmān avāpnuyāt
03,083.006a tato vaitaraṇīṃ gatvā nadīṃ pāpapramocanīm
03,083.006c virajaṃ tīrtham āsādya virājati yathā śaśī
03,083.006c*0435_01 **** **** trirātropoṣito naraḥ
03,083.006c*0435_02 aśvamedham avāpnoti
03,083.007a prabhavec ca kule puṇye sarvapāpaṃ vyapohati
03,083.007c gosahasraphalaṃ labdhvā punāti ca kulaṃ naraḥ
03,083.008a śoṇasya jyotirathyāś ca saṃgame nivasañ śuciḥ
03,083.008c tarpayitvā pitṝn devān agniṣṭomaphalaṃ labhet
03,083.009a śoṇasya narmadāyāś ca prabhave kurunandana
03,083.009c vaṃśagulma upaspṛśya vājimedhaphalaṃ labhet
03,083.010a ṛṣabhaṃ tīrtham āsādya kośalāyāṃ narādhipa
03,083.010c vājapeyam avāpnoti trirātropoṣito naraḥ
03,083.011a kośalāyāṃ samāsādya kālatīrtha upaspṛśet
03,083.011c vṛśabhaikādaśaphalaṃ labhate nātra saṃśayaḥ
03,083.012a puṣpavatyām upaspṛśya trirātropoṣito naraḥ
03,083.012c gosahasraphalaṃ vindyāt kulaṃ caiva samuddharet
03,083.013a tato badarikātīrthe snātvā prayatamānasaḥ
03,083.013c dīrgham āyur avāpnoti svargalokaṃ ca gacchati
03,083.013d*0436_01 tathā campāṃ samāsādya bhāgīrathyāṃ kṛtodakaḥ
03,083.013d*0436_02 daṇḍākhyam abhigamyaiva gosahasraphalaṃ labhet
03,083.013d*0437_01 lapeṭikāṃ tato gacchet puṇyāṃ puṇyopaśobhitām
03,083.013d*0437_02 vājapeyam avāpnoti devaiḥ sarvaiś ca pūjyate
03,083.014a tato mahendram āsādya jāmadagnyaniṣevitam
03,083.014c rāmatīrthe naraḥ snātvā vājimedhaphalaṃ labhet
03,083.014d*0452_01 vaśiṣṭhaś ca muniśreṣṭho durvāsāś ca mahātapāḥ
03,083.015a mataṅgasya tu kedāras tatraiva kurunandana
03,083.015c tatra snātvā naro rājan gosahasraphalaṃ labhet
03,083.016a śrīparvataṃ samāsādya nadītīra upaspṛśet
03,083.016c aśvamedham avāpnoti svargalokaṃ ca gacchati
03,083.017a śrīparvate mahādevo devyā saha mahādyutiḥ
03,083.017c nyavasat paramaprīto brahmā ca tridaśair vṛtaḥ
03,083.018a tatra devahrade snātvā śuciḥ prayatamānasaḥ
03,083.018c aśvamedham avāpnoti parāṃ siddhiṃ ca gacchati
03,083.019a ṛṣabhaṃ parvataṃ gatvā pāṇḍyeṣu surapūjitam
03,083.019c vājapeyam avāpnoti nākapṛṣṭhe ca modate
03,083.020a tato gaccheta kāverīṃ vṛtām apsarasāṃ gaṇaiḥ
03,083.020c tatra snātvā naro rājan gosahasraphalaṃ labhet
03,083.020d*0438_01 kāveryāḥ saṃgame caiva snātvā daśaguṇo bhavet
03,083.020d*0438_02 setutīrthaṃ samāsādya brahmahatyām apohati
03,083.021a tatas tīre samudrasya kanyātīrtha upaspṛśet
03,083.021c tatropaspṛśya rājendra sarvapāpaiḥ pramucyate
03,083.022a atha gokarṇam āsādya triṣu lokeṣu viśrutam
03,083.022c samudramadhye rājendra sarvalokanamaskṛtam
03,083.023a yatra brahmādayo devā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
03,083.023c bhūtayakṣapiśācāś ca kiṃnarāḥ samahoragāḥ
03,083.024a siddhacāraṇagandharvā mānuṣāḥ pannagās tathā
03,083.024c saritaḥ sāgarāḥ śailā upāsanta umāpatim
03,083.025a tatreśānaṃ samabhyarcya trirātropoṣito naraḥ
03,083.025c daśāśvamedham āpnoti gāṇapatyaṃ ca vindati
03,083.025e uṣya dvādaśarātraṃ tu kṛtātmā bhavate naraḥ
03,083.026a tata eva tu gāyatryāḥ sthānaṃ trailokyaviśrutam
03,083.026c trirātram uṣitas tatra gosahasraphalaṃ labhet
03,083.027a nidarśanaṃ ca pratyakṣaṃ brāhmaṇānāṃ narādhipa
03,083.027c gāyatrīṃ paṭhate yas tu yonisaṃkarajas tathā
03,083.027e gāthā vā gītikā vāpi tasya saṃpadyate nṛpa
03,083.027f*0439_01 abrāhmaṇasya sāvitrīṃ paṭhatas tu praṇaśyati
03,083.028a saṃvartasya tu viprarṣer vāpīm āsādya durlabhām
03,083.028c rūpasya bhāgī bhavati subhagaś caiva jāyate
03,083.029a tato veṇṇāṃ samāsādya tarpayet pitṛdevatāḥ
03,083.029c mayūrahaṃsasaṃyuktaṃ vimānaṃ labhate naraḥ
03,083.030a tato godāvarīṃ prāpya nityaṃ siddhaniṣevitām
03,083.030c gavāmayam avāpnoti vāsuker lokam āpnuyāt
03,083.031a veṇṇāyāḥ saṃgame snātvā vājapeyaphalaṃ labhet
03,083.031b*0440_01 bāhudāsaṃgame snātvā vājimedhaphalaṃ labhet
03,083.031c varadāsaṃgame snātvā gosahasraphalaṃ labhet
03,083.032a brahmasthānaṃ samāsādya trirātram uṣito naraḥ
03,083.032c gosahasraphalaṃ vindet svargalokaṃ ca gacchati
03,083.033a kuśaplavanam āsādya brahmacārī samāhitaḥ
03,083.033c trirātram uṣitaḥ snātvā aśvamedhaphalaṃ labhet
03,083.034a tato devahrade ramye kṛṣṇaveṇṇājalodbhave
03,083.034c jātimātrahrade caiva tathā kanyāśrame nṛpa
03,083.035a yatra kratuśatair iṣṭvā devarājo divaṃ gataḥ
03,083.035c agniṣṭomaśataṃ vinded gamanād eva bhārata
03,083.036a sarvadevahrade snātvā gosahasraphalaṃ labhet
03,083.036c jātimātrahrade snātvā bhavej jātismaro naraḥ
03,083.037a tato 'vāpya mahāpuṇyāṃ payoṣṇīṃ saritāṃ varām
03,083.037c pitṛdevārcanarato gosahasraphalaṃ labhet
03,083.038a daṇḍakāraṇyam āsādya mahārāja upaspṛśet
03,083.038c gosahasraphalaṃ tatra snātamātrasya bhārata
03,083.039a śarabhaṅgāśramaṃ gatvā śukasya ca mahātmanaḥ
03,083.039c na durgatim avāpnoti punāti ca kulaṃ naraḥ
03,083.040a tataḥ śūrpārakaṃ gacchej jāmadagnyaniṣevitam
03,083.040c rāmatīrthe naraḥ snātvā vindyād bahu suvarṇakam
03,083.041a saptagodāvare snātvā niyato niyatāśanaḥ
03,083.041c mahat puṇyam avāpnoti devalokaṃ ca gacchati
03,083.042a tato devapathaṃ gacchen niyato niyatāśanaḥ
03,083.042c devasatrasya yat puṇyaṃ tad avāpnoti mānavaḥ
03,083.043a tuṅgakāraṇyam āsādya brahmacārī jitendriyaḥ
03,083.043c vedān adhyāpayat tatra ṛṣiḥ sārasvataḥ purā
03,083.044a tatra vedān pranaṣṭāṃs tu muner aṅgirasaḥ sutaḥ
03,083.044c upaviṣṭo maharṣīṇām uttarīyeṣu bhārata
03,083.045a oṃkāreṇa yathānyāyaṃ samyag uccāritena ca
03,083.045c yena yat pūrvam abhyastaṃ tat tasya samupasthitam
03,083.046a ṛṣayas tatra devāś ca varuṇo 'gniḥ prajāpatiḥ
03,083.046c harir nārāyaṇo devo mahādevas tathaiva ca
03,083.047a pitāmahaś ca bhagavān devaiḥ saha mahādyutiḥ
03,083.047c bhṛguṃ niyojayām āsa yājanārthe mahādyutim
03,083.048a tataḥ sa cakre bhagavān ṛṣīṇāṃ vidhivat tadā
03,083.048c sarveṣāṃ punar ādhānaṃ vidhidṛṣṭena karmaṇā
03,083.049a ājyabhāgena vai tatra tarpitās tu yathāvidhi
03,083.049c devās tribhuvaṇaṃ yātā ṛṣayaś ca yathāsukham
03,083.050a tad araṇyaṃ praviṣṭasya tuṅgakaṃ rājasattama
03,083.050c pāpaṃ praṇaśyate sarvaṃ striyo vā puruṣasya vā
03,083.051a tatra māsaṃ vased dhīro niyato niyatāśanaḥ
03,083.051c brahmalokaṃ vrajed rājan punīte ca kulaṃ naraḥ
03,083.052a medhāvikaṃ samāsādya pitṝn devāṃś ca tarpayet
03,083.052a*0441_01 **** **** nadīṃ pāpapramocanīm
03,083.052a*0441_02 tatrābhiṣekaṃ kurvīta
03,083.052a*0442_01 **** **** brahmacārī jitendriyaḥ
03,083.052a*0442_02 brāhmaṇān bhojayitvā tu
03,083.052c agniṣṭomam avāpnoti smṛtiṃ medhāṃ ca vindati
03,083.053a tataḥ kālaṃjaraṃ gatvā parvataṃ lokaviśrutam
03,083.053c tatra devahrade snātvā gosahasraphalaṃ labhet
03,083.054a ātmānaṃ sādhayet tatra girau kālaṃjare nṛpa
03,083.054c svargaloke mahīyeta naro nāsty atra saṃśayaḥ
03,083.055a tato girivaraśreṣṭhe citrakūṭe viśāṃ pate
03,083.055c mandākinīṃ samāsādya nadīṃ pāpapramocanīm
03,083.056a tatrābhiṣekaṃ kurvāṇaḥ pitṛdevārcane rataḥ
03,083.056c aśvamedham avāpnoti gatiṃ ca paramāṃ vrajet
03,083.057a tato gaccheta rājendra bhartṛsthānam anuttamam
03,083.057c yatra devo mahāseno nityaṃ saṃnihito nṛpaḥ
03,083.058a pumāṃs tatra naraśreṣṭha gamanād eva sidhyati
03,083.058c koṭitīrthe naraḥ snātvā gosahasraphalaṃ labhet
03,083.058d*0443_01 tato gaccheta rājendra tīrthayātrāparo nṛpa
03,083.058d*0444_01 gosahasram avāpnoti phalaṃ caiva supuṣkalam
03,083.059a pradakṣiṇam upāvṛtya jyeṣṭhasthānaṃ vrajen naraḥ
03,083.059c abhigamya mahādevaṃ virājati yathā śaśī
03,083.060a tatra kūpo mahārāja viśruto bharatarṣabha
03,083.060c samudrās tatra catvāro nivasanti yudhiṣṭhira
03,083.061a tatropaspṛśya rājendra kṛtvā cāpi pradakṣiṇam
03,083.061c niyatātmā naraḥ pūto gaccheta paramāṃ gatim
03,083.062a tato gacchet kuruśreṣṭha śṛṅgaverapuraṃ mahat
03,083.062c yatra tīrṇo mahārāja rāmo dāśarathiḥ purā
03,083.062d*0445_01 tasmiṃs tīrthe mahābāho snātvā pāpaiḥ pramucyate
03,083.063a gaṅgāyāṃ tu naraḥ snātvā brahmacārī samāhitaḥ
03,083.063c vidhūtapāpmā bhavati vājapeyaṃ ca vindati
03,083.063d*0446_01 tato muñjavaṭaṃ gacchet sthānaṃ devasya dhīmataḥ
03,083.064a abhigamya mahādevam abhyarcya ca narādhipa
03,083.064c pradakṣiṇam upāvṛtya gāṇapatyam avāpnuyāt
03,083.064d*0447_01 tasmiṃs tīrthe tu jāhnavyāṃ snātvā pāpaiḥ pramucyate
03,083.065a tato gaccheta rājendra prayāgam ṛṣisaṃstutam
03,083.065c yatra brahmādayo devā diśaś ca sadigīśvarāḥ
03,083.066a lokapālāś ca sādhyāś ca nairṛtāḥ pitaras tathā
03,083.066c sanatkumārapramukhās tathaiva paramarṣayaḥ
03,083.067a aṅgiraḥpramukhāś caiva tathā brahmarṣayo 'pare
03,083.067c tathā nāgāḥ suparṇāś ca siddhāś cakracarās tathā
03,083.068a saritaḥ sāgarāś caiva gandharvāpsarasas tathā
03,083.068c hariś ca bhagavān āste prajāpatipuraskṛtaḥ
03,083.069a tatra trīṇy agnikuṇḍāni yeṣāṃ madhye ca jāhnavī
03,083.069c prayāgād abhiniṣkrāntā sarvatīrthapuraskṛtā
03,083.070a tapanasya sutā tatra triṣu lokeṣu viśrutā
03,083.070c yamunā gaṅgayā sārdhaṃ saṃgatā lokapāvanī
03,083.071a gaṅgāyamunayor madhyaṃ pṛthivyā jaghanaṃ smṛtam
03,083.071c prayāgaṃ jaghanasyāntam upastham ṛṣayo viduḥ
03,083.072a prayāgaṃ sapratiṣṭhānaṃ kambalāśvatarau tathā
03,083.072c tīrthaṃ bhogavatī caiva vedī proktā prajāpateḥ
03,083.073a tatra vedāś ca yajñāś ca mūrtimanto yudhiṣṭhira
03,083.073c prajāpatim upāsante ṛṣayaś ca mahāvratāḥ
03,083.073e yajante kratubhir devās tathā cakracarā nṛpa
03,083.074a tataḥ puṇyatamaṃ nāsti triṣu lokeṣu bhārata
03,083.074c prayāgaḥ sarvatīrthebhyaḥ prabhavaty adhikaṃ vibho
03,083.075a śravaṇāt tasya tīrthasya nāmasaṃkīrtanād api
03,083.075c mṛttikālambhanād vāpi naraḥ pāpāt pramucyate
03,083.076a tatrābhiṣekaṃ yaḥ kuryāt saṃgame saṃśitavrataḥ
03,083.076c puṇyaṃ sa phalam āpnoti rājasūyāśvamedhayoḥ
03,083.077a eṣā yajanabhūmir hi devānām api satkṛtā
03,083.077c tatra dattaṃ sūkṣmam api mahad bhavati bhārata
03,083.078a na vedavacanāt tāta na lokavacanād api
03,083.078c matir utkramaṇīyā te prayāgamaraṇaṃ prati
03,083.079a daśa tīrthasahasrāṇi ṣaṣṭikoṭtyas tathāparāḥ
03,083.079c yeṣāṃ sāṃnidhyam atraiva kīrtitaṃ kurunandana
03,083.080a cāturvede ca yat puṇyaṃ satyavādiṣu caiva yat
03,083.080c snāta eva tadāpnoti gaṅgāyamunasaṃgame
03,083.081a tatra bhogavatī nāma vāsukes tīrtham uttamam
03,083.081c tatrābhiṣekaṃ yaḥ kuryāt so 'śvamedham avāpnuyāt
03,083.082a tatra haṃsaprapatanaṃ tīrthaṃ trailokyaviśrutam
03,083.082c daśāśvamedhikaṃ caiva gaṅgāyāṃ kurunandana
03,083.082d@013_0002 viśeṣo vai kanakhale prayāge paramaṃ mahat
03,083.082d@013_0003 yady akāryaśataṃ kṛtvā kṛtaṃ gaṅgāvasecanam
03,083.082d@013_0004 sarvaṃ tat tasya gaṅgāpo dahaty agnir ivendhanam
03,083.082d@013_0005 sarvaṃ kṛtayuge puṇyaṃ tretāyāṃ puṣkaraṃ smṛtam
03,083.082d@013_0006 dvāpare 'pi kurukṣetraṃ gaṅgā kaliyuge smṛtā
03,083.082d@013_0007 puṣkare tu tapas tapyed dānaṃ dadyān mahālaye
03,083.082d@013_0008 malaye tv agnim ārohed bhṛgutuṅge tv anāśanam
03,083.082d@013_0009 puṣkare tu kurukṣetre gaṅgāyāṃ magadheṣu ca
03,083.082d@013_0010 snātvā tārayate jantuḥ sapta saptāvarāṃs tathā
03,083.082d@013_0011 punāti kīrtitā pāpaṃ dṛṣṭā bhadraṃ prayacchati
03,083.082d@013_0012 avagāḍhā ca pītā ca punāty āsaptamaṃ kulam
03,083.082d@013_0013 yāvad asthi manuṣyasya gaṅgāyāḥ spṛśate jalam
03,083.082d@013_0014 tāvat sa puruṣo rājan svargaloke mahīyate
03,083.082d@013_0015 yathā puṇyāni tīrthāni puṇyāny āyatanāni ca
03,083.082d@013_0016 upāsya puṇyaṃ labdhvā ca bhavaty amaralokabhāk
03,083.082d@013_0017 na gaṅgāsadṛśaṃ tīrthaṃ na devaḥ keśavāt paraḥ
03,083.082d@013_0018 brāhmaṇebhyaḥ paraṃ nāsti evam āha pitāmahaḥ
03,083.082d013_0001 kurukṣetrasamā gaṅgā yatratatrāvagāhitā
03,083.083a yatra gaṅgā mahārāja sa deśas tat tapovanam
03,083.083c siddhakṣetraṃ tu taj jñeyaṃ gaṅgātīrasamāśritam
03,083.084a idaṃ satyaṃ dvijātīnāṃ sādhūnām ātmajasya ca
03,083.084c suhṛdāṃ ca japet karṇe śiṣyasyānugatasya ca
03,083.085a idaṃ dharmyam idaṃ puṇyam idaṃ medhyam idaṃ sukham
03,083.085c idaṃ svargyam idaṃ ramyam idaṃ pāvanam uttamam
03,083.086a maharṣīṇām idaṃ guhyaṃ sarvapāpapramocanam
03,083.086c adhītya dvijamadhye ca nirmalatvam avāpnuyāt
03,083.086d*0448_01 śrīmat svargyaṃ tathā puṇyaṃ sapatnaśamanaṃ śivam
03,083.086d*0448_02 medhājananam agryaṃ vai tīrthavaṃśānukīrtanam
03,083.086d*0448_03 aputro labhate putram adhano dhanam āpnuyāt
03,083.086d*0448_04 mahīṃ vijayate rājā vaiśyo dhanam avāpnuyāt
03,083.086d*0448_05 śūdro yathepsitān kāmān brāhmaṇaḥ pāragaḥ paṭhan
03,083.087a yaś cedaṃ śṛṇuyān nityaṃ tīrthapuṇyaṃ sadā śuciḥ
03,083.087c jātīḥ sa smarate bahvīr nākapṛṣṭhe ca modate
03,083.088a gamyāny api ca tīrthāni kīrtitāny agamāni ca
03,083.088c manasā tāni gaccheta sarvatīrthasamīkṣayā
03,083.089a etāni vasubhiḥ sādhyair ādityair marudaśvibhiḥ
03,083.089c ṛṣibhir devakalpaiś ca śritāni sukṛtaiṣibhiḥ
03,083.090a evaṃ tvam api kauravya vidhinānena suvrata
03,083.090c vraja tīrthāni niyataḥ puṇyaṃ puṇyena vardhate
03,083.091a bhāvitaiḥ kāraṇaiḥ pūrvam āstikyāc chrutidarśanāt
03,083.091c prāpyante tāni tīrthāni sadbhiḥ śiṣṭānudarśibhiḥ
03,083.091d*0449_01 sadbhiḥ śāstrārthatattvajñair brāhmaṇaiḥ saha gamyatām
03,083.092a nāvrato nākṛtātmā ca nāśucir na ca taskaraḥ
03,083.092c snāti tīrtheṣu kauravya na ca vakramatir naraḥ
03,083.093a tvayā tu samyagvṛttena nityaṃ dharmārthadarśinā
03,083.093c pitaras tāritās tāta sarve ca prapitāmahāḥ
03,083.094a pitāmahapurogāś ca devāḥ sarṣigaṇā nṛpa
03,083.094c tava dharmeṇa dharmajña nityam evābhitoṣitāḥ
03,083.095a avāpsyasi ca lokān vai vasūnāṃ vāsavopama
03,083.095c kīrtiṃ ca mahatīṃ bhīṣma prāpsyase bhuvi śāśvatīm
03,083.096 nārada uvāca
03,083.096a evam uktvābhyanujñāpya pulastyo bhagavān ṛṣiḥ
03,083.096c prītaḥ prītena manasā tatraivāntaradhīyata
03,083.097a bhīṣmaś ca kuruśārdūla śāstratattvārthadarśivān
03,083.097c pulastyavacanāc caiva pṛthivīm anucakrame
03,083.097d*0450_01 evam eṣā mahābhāgā pratiṣṭhāne pratiṣṭhitā
03,083.097d*0450_02 tīrthayātrā mahāpuṇyā sarvapāpapramocanī
03,083.098a anena vidhinā yas tu pṛthivīṃ saṃcariṣyati
03,083.098c aśvamedhaśatasyāgryaṃ phalaṃ pretya sa bhokṣyate
03,083.099a ataś cāṣṭaguṇaṃ pārtha prāpsyase dharmam uttamam
03,083.099b*0451_01 bhīṣmaḥ kurūṇāṃ pravaro yathā pūrvam avāptavān
03,083.099c netā ca tvam ṛṣīn yasmāt tena te 'ṣṭaguṇaṃ phalam
03,083.100a rakṣogaṇāvakīrṇāni tīrthāny etāni bhārata
03,083.100c na gatir vidyate 'nyasya tvām ṛte kurunandana
03,083.101a idaṃ devarṣicaritaṃ sarvatīrthārthasaṃśritam
03,083.101c yaḥ paṭhet kalyam utthāya sarvapāpaiḥ pramucyate
03,083.102a ṛṣimukhyāḥ sadā yatra vālmīkis tv atha kāśyapaḥ
03,083.102c ātreyas tv atha kauṇḍinyo viśvāmitro 'tha gautamaḥ
03,083.103a asito devalaś caiva mārkaṇḍeyo 'tha gālavaḥ
03,083.103c bharadvājo vasiṣṭhaś ca munir uddālakas tathā
03,083.104a śaunakaḥ saha putreṇa vyāsaś ca japatāṃ varaḥ
03,083.104c durvāsāś ca muniśreṣṭho gālavaś ca mahātapāḥ
03,083.105a ete ṛṣivarāḥ sarve tvatpratīkṣās tapodhanāḥ
03,083.105c ebhiḥ saha mahārāja tīrthāny etāny anuvraja
03,083.106a eṣa vai lomaśo nāma devarṣir amitadyutiḥ
03,083.106c sameṣyati tvayā caiva tena sārdham anuvraja
03,083.107a mayā ca saha dharmajña tīrthāny etāny anuvraja
03,083.107c prāpsyase mahatīṃ kīrtiṃ yathā rājā mahābhiṣaḥ
03,083.108a yathā yayātir dharmātmā yathā rājā purūravāḥ
03,083.108c tathā tvaṃ kuruśārdūla svena dharmeṇa śobhase
03,083.109a yathā bhagīratho rājā yathā rāmaś ca viśrutaḥ
03,083.109c tathā tvaṃ sarvarājabhyo bhrājase raśmivān iva
03,083.110a yathā manur yathekṣvākur yathā pūrur mahāyaśāḥ
03,083.110c yathā vainyo mahātejās tathā tvam api viśrutaḥ
03,083.111a yathā ca vṛtrahā sarvān sapatnān nirdahat purā
03,083.111b*0453_01 trailokyaṃ pālayām āsa devarāḍ vigatajvaraḥ
03,083.111c tathā śatrukṣayaṃ kṛtvā prajās tvaṃ pālayiṣyasi
03,083.112a svadharmavijitām urvīṃ prāpya rājīvalocana
03,083.112c khyātiṃ yāsyasi dharmeṇa kārtavīryārjuno yathā
03,083.113 vaiśaṃpāyana uvāca
03,083.113a evam āśvāsya rājānaṃ nārado bhagavān ṛṣiḥ
03,083.113c anujñāpya mahātmānaṃ tatraivāntaradhīyata
03,083.114a yudhiṣṭhiro 'pi dharmātmā tam evārthaṃ vicintayan
03,083.114c tīrthayātrāśrayaṃ puṇyam ṛṣīṇāṃ pratyavedayat
03,084.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,084.001a bhrātṝṇāṃ matam ājñāya nāradasya ca dhīmataḥ
03,084.001c pitāmahasamaṃ dhaumyaṃ prāha rājā yudhiṣṭhiraḥ
03,084.002a mayā sa puruṣavyāghro jiṣṇuḥ satyaparākramaḥ
03,084.002c astrahetor mahābāhur amitātmā vivāsitaḥ
03,084.003a sa hi vīro 'nuraktaś ca samarthaś ca tapodhana
03,084.003c kṛtī ca bhṛśam apy astre vāsudeva iva prabhuḥ
03,084.004a ahaṃ hy etāv ubhau brahman kṛṣṇāv arinighātinau
03,084.004c abhijānāmi vikrāntau tathā vyāsaḥ pratāpavān
03,084.004e triyugau puṇḍarīkākṣau vāsudevadhanaṃjayau
03,084.005a nārado 'pi tathā veda so 'py aśaṃsat sadā mama
03,084.005c tathāham api jānāmi naranārāyaṇāv ṛṣī
03,084.006a śakto 'yam ity ato matvā mayā saṃpreṣito 'rjunaḥ
03,084.006c indrād anavaraḥ śaktaḥ surasūnuḥ surādhipam
03,084.006e draṣṭum astrāṇi cādātum indrād iti vivāsitaḥ
03,084.007a bhīṣmadroṇāv atirathau kṛpo drauṇiś ca durjayaḥ
03,084.007c dhṛtarāṣṭrasya putreṇa vṛtā yudhi mahābalāḥ
03,084.007e sarve vedavidaḥ śūrāḥ sarve 'strakuśalās tathā
03,084.007f*0454_01 sarve mahārathāḥ khyātāḥ sarve jitapariśramāḥ
03,084.008a yoddhukāmaś ca pārthena satataṃ yo mahābalaḥ
03,084.008c sa ca divyāstravit karṇaḥ sūtaputro mahārathaḥ
03,084.009a so 'śvavegānilabalaḥ śarārcis talanisvanaḥ
03,084.009c rajodhūmo 'strasaṃtāpo dhārtarāṣṭrāniloddhataḥ
03,084.010a nisṛṣṭa iva kālena yugāntajvalano yathā
03,084.010c mama sainyamayaṃ kakṣaṃ pradhakṣyati na saṃśayaḥ
03,084.011a taṃ sa kṛṣṇāniloddhūto divyāstrajalado mahān
03,084.011c śvetavājibalākābhṛd gāṇḍīvendrāyudhojjvalaḥ
03,084.012a satataṃ śaradhārābhiḥ pradīptaṃ karṇapāvakam
03,084.012c udīrṇo 'rjunamegho 'yaṃ śamayiṣyati saṃyuge
03,084.013a sa sākṣād eva sarvāṇi śakrāt parapuraṃjayaḥ
03,084.013c divyāny astrāṇi bībhatsus tattvataḥ pratipatsyate
03,084.014a alaṃ sa teṣāṃ sarveṣām iti me dhīyate matiḥ
03,084.014c nāsti tv atikriyā tasya raṇe 'rīṇāṃ pratikriyā
03,084.015a taṃ vayaṃ pāṇḍavaṃ sarve gṛhītāstraṃ dhanaṃjayam
03,084.015c draṣṭāro na hi bībhatsur bhāram udyamya sīdati
03,084.016a vayaṃ tu tam ṛte vīraṃ vane 'smin dvipadāṃ vara
03,084.016c avadhānaṃ na gacchāmaḥ kāmyake saha kṛṣṇayā
03,084.017a bhavān anyad vanaṃ sādhu bahvannaṃ phalavac chuci
03,084.017c ākhyātu ramaṇīyaṃ ca sevitaṃ puṇyakarmabhiḥ
03,084.018a yatra kaṃ cid vayaṃ kālaṃ vasantaḥ satyavikramam
03,084.018c pratīkṣāmo 'rjunaṃ vīraṃ varṣakāmā ivāmbudam
03,084.019a vividhān āśramān kāṃś cid dvijātibhyaḥ pariśrutān
03,084.019c sarāṃsi saritaś caiva ramaṇīyāṃś ca parvatān
03,084.020a ācakṣva na hi no brahman rocate tam ṛte 'rjunam
03,084.020c vane 'smin kāmyake vāso gacchāmo 'nyāṃ diśaṃ prati
03,085.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,085.001a tān sarvān utsukān dṛṣṭvā pāṇḍavān dīnacetasaḥ
03,085.001c āśvāsayaṃs tadā dhaumyo bṛhaspatisamo 'bravīt
03,085.002a brāhmaṇānumatān puṇyān āśramān bharatarṣabha
03,085.002c diśas tīrthāni śailāṃś ca śṛṇu me gadato nṛpa
03,085.002d*0455_01 yāñ śrutvā gadato rājan viśoko bhavitāsi ha
03,085.002d*0455_02 draupadyā cānayā sārdhaṃ bhrātṛbhiś ca nareśvara
03,085.002d*0455_03 śravaṇāc caiva teṣāṃ tvaṃ puṇyam āpsyasi pāṇḍava
03,085.002d*0455_04 gatvā śataguṇaṃ caiva tebhya eva narottama
03,085.003a pūrvaṃ prācīṃ diśaṃ rājan rājarṣigaṇasevitām
03,085.003c ramyāṃ te kīrtayiṣyāmi yudhiṣṭhira yathāsmṛti
03,085.004a tasyāṃ devarṣijuṣṭāyāṃ naimiṣaṃ nāma bhārata
03,085.004c yatra tīrthāni devānāṃ supuṇyāni pṛthak pṛthak
03,085.005a yatra sā gomatī puṇyā ramyā devarṣisevitā
03,085.005c yajñabhūmiś ca devānāṃ śāmitraṃ ca vivasvataḥ
03,085.006a tasyāṃ girivaraḥ puṇyo gayo rājarṣisatkṛtaḥ
03,085.006c śivaṃ brahmasaro yatra sevitaṃ tridaśarṣibhiḥ
03,085.007a yadarthaṃ puruṣavyāghra kīrtayanti purātanāḥ
03,085.007c eṣṭavyā bahavaḥ putrā yady eko 'pi gayāṃ vrajet
03,085.007d*0456_01 yajeta vāśvamedhena nīlaṃ vā vṛṣam utsṛjet
03,085.007d*0456_02 uttārayati saṃtatyā daśa pūrvān daśāvarān
03,085.008a mahānadī ca tatraiva tathā gayaśiro 'nagha
03,085.008c yatrāsau kīrtyate viprair akṣayyakaraṇo vaṭaḥ
03,085.008e yatra dattaṃ pitṛbhyo 'nnam akṣayyaṃ bhavati prabho
03,085.009a sā ca puṇyajalā yatra phalgunāmā mahānadī
03,085.009c bahumūlaphalā cāpi kauśikī bharatarṣabha
03,085.009e viśvāmitro 'bhyagād yatra brāhmaṇatvaṃ tapodhanaḥ
03,085.010a gaṅgā yatra nadī puṇyā yasyās tīre bhagīrathaḥ
03,085.010c ayajat tāta bahubhiḥ kratubhir bhūridakṣiṇaiḥ
03,085.011a pāñcāleṣu ca kauravya kathayanty utpalāvatam
03,085.011c viśvāmitro 'yajad yatra śakreṇa saha kauśikaḥ
03,085.011e yatrānuvaṃśaṃ bhagavāñ jāmadagnyas tathā jagau
03,085.012a viśvāmitrasya tāṃ dṛṣṭvā vibhūtim atimānuṣīm
03,085.012c kanyakubje 'pibat somam indreṇa saha kauśikaḥ
03,085.012e tataḥ kṣatrād apākrāmad brāhmaṇo 'smīti cābravīt
03,085.013a pavitram ṛṣibhir juṣṭaṃ puṇyaṃ pāvanam uttamam
03,085.013c gaṅgāyamunayor vīra saṃgamaṃ lokaviśrutam
03,085.014a yatrāyajata bhūtātmā pūrvam eva pitāmahaḥ
03,085.014c prayāgam iti vikhyātaṃ tasmād bharatasattama
03,085.015a agastyasya ca rājendra tatrāśramavaro mahān
03,085.015b*0457_01 tat tathā tāpasāraṇyaṃ tāpasair upaśobhitam
03,085.015c hiraṇyabinduḥ kathito girau kālaṃjare nṛpa
03,085.016a atyanyān parvatān rājan puṇyo girivaraḥ śivaḥ
03,085.016c mahendro nāma kauravya bhārgavasya mahātmanaḥ
03,085.017a ayajad yatra kaunteya pūrvam eva pitāmahaḥ
03,085.017c yatra bhāgīrathī puṇyā sadasyāsīd yudhiṣṭhira
03,085.018a yatrāsau brahmaśāleti puṇyā khyātā viśāṃ pate
03,085.018c dhūtapāpmabhir ākīrṇā puṇyaṃ tasyāś ca darśanam
03,085.019a pavitro maṅgalīyaś ca khyāto loke sanātanaḥ
03,085.019c kedāraś ca mataṅgasya mahān āśrama uttamaḥ
03,085.020a kuṇḍodaḥ parvato ramyo bahumūlaphalodakaḥ
03,085.020c naiṣadhas tṛṣito yatra jalaṃ śarma ca labdhavān
03,085.021a yatra devavanaṃ ramyaṃ tāpasair upaśobhitam
03,085.021c bāhudā ca nadī yatra nandā ca girimūrdhani
03,085.022a tīrthāni saritaḥ śailāḥ puṇyāny āyatanāni ca
03,085.022c prācyāṃ diśi mahārāja kīrtitāni mayā tava
03,085.023a tisṛṣv anyāsu puṇyāni dikṣu tīrthāni me śṛṇu
03,085.023b*0458_01 vistāreṇa yathābuddhi dikṣu tīrthāni me śṛṇu
03,085.023c saritaḥ parvatāṃś caiva puṇyāny āyatanāni ca
03,086.001 dhaumya uvāca
03,086.001a dakṣiṇasyāṃ tu puṇyāni śṛṇu tīrthāni bhārata
03,086.001c vistareṇa yathābuddhi kīrtyamānāni bhārata
03,086.002a yasyām ākhyāyate puṇyā diśi godāvarī nadī
03,086.002c bahvārāmā bahujalā tāpasācaritā śubhā
03,086.003a veṇṇā bhīmarathī cobhe nadyau pāpabhayāpahe
03,086.003c mṛgadvijasamākīrṇe tāpasālayabhūṣite
03,086.004a rājarṣes tatra ca sarin nṛgasya bharatarṣabha
03,086.004c ramyatīrthā bahujalā payoṣṇī dvijasevitā
03,086.005a api cātra mahāyogī mārkaṇḍeyo mahātapāḥ
03,086.005c anuvaṃṣyāṃ jagau gāthāṃ nṛgasya dharaṇīpateḥ
03,086.006a nṛgasya yajamānasya pratyakṣam iti naḥ śrutam
03,086.006c amādyad indraḥ somena dakṣiṇābhir dvijātayaḥ
03,086.006d*0459_01 payoṣṇyāṃ yajamānasya vārāhe tīrtha uttame
03,086.006d*0459_02 uddhṛtaṃ bhūtalasthaṃ vā vāyunā samudīritam
03,086.006d*0459_03 payoṣṇyā harate toyaṃ pāpam āmaraṇāntikam
03,086.006d*0459_04 svargād uttuṅgam amalaṃ viṣāṇaṃ yatra śūlinaḥ
03,086.006d*0459_05 svam ātmavihitaṃ dṛṣṭvā martyaḥ śivapuraṃ vrajet
03,086.006d*0459_06 ekataḥ saritaḥ sarvā gaṅgādyāḥ saliloccayāḥ
03,086.006d*0459_07 payoṣṇī caikataḥ puṇyā tīrthebhyo hi matā mama
03,086.006d*0460_01 marutaḥ pariveṣṭāraḥ sadasyāś ca divaukasaḥ
03,086.007a māṭharasya vanaṃ puṇyaṃ bahumūlaphalaṃ śivam
03,086.007c yūpaś ca bharataśreṣṭha varuṇasrotase girau
03,086.008a praveṇyuttarapārśve tu puṇye kaṇvāśrame tathā
03,086.008c tāpasānām araṇyāni kīrtitāni yathāśruti
03,086.009a vedī śūrpārake tāta jamadagner mahātmanaḥ
03,086.009c ramyā pāṣāṇatīrthā ca puraścandrā ca bhārata
03,086.010a aśokatīrthaṃ martyeṣu kaunteya bahulāśramam
03,086.010c agastyatīrthaṃ pāṇḍyeṣu vāruṇaṃ ca yudhiṣṭhira
03,086.011a kumāryaḥ kathitāḥ puṇyāḥ pāṇḍyeṣv eva nararṣabha
03,086.011c tāmraparṇīṃ tu kaunteya kīrtayiṣyāmi tāṃ śṛṇu
03,086.012a yatra devais tapas taptaṃ mahad icchadbhir āśrame
03,086.012c gokarṇam iti vikhyātaṃ triṣu lokeṣu bhārata
03,086.013a śītatoyo bahujalaḥ puṇyas tāta śivaś ca saḥ
03,086.013c hradaḥ paramaduṣprāpo mānuṣair akṛtātmabhiḥ
03,086.014a tatraiva tṛṇasomāgneḥ saṃpannaphalamūlavān
03,086.014c āśramo 'gastyaśiṣyasya puṇyo devasabhe girau
03,086.015a vaiḍūryaparvatas tatra śrīmān maṇimayaḥ śivaḥ
03,086.015c agastyasyāśramaś caiva bahumūlaphalodakaḥ
03,086.016a surāṣṭreṣv api vakṣyāmi puṇyāny āyatanāni ca
03,086.016c āśramān saritaḥ śailān sarāṃsi ca narādhipa
03,086.017a camasonmajjanaṃ viprās tatrāpi kathayanty uta
03,086.017c prabhāsaṃ codadhau tīrthaṃ tridaśānāṃ yudhiṣṭhira
03,086.018a tatra piṇḍārakaṃ nāma tāpasācaritaṃ śubham
03,086.018c ujjayantaś ca śikharī kṣipraṃ siddhikaro mahān
03,086.019a tatra devarṣivaryeṇa nāradenānukīrtitaḥ
03,086.019c purāṇaḥ śrūyate ślokas taṃ nibodha yudhiṣṭhira
03,086.020a puṇye girau surāṣṭreṣu mṛgapakṣiniṣevite
03,086.020c ujjayante sma taptāṅgo nākapṛṣṭhe mahīyate
03,086.020d*0461_01 eṣa nārāyaṇaḥ śrīmān kṣīrārṇavaniketanaḥ
03,086.020d*0461_02 nāgaparyaṅkam utsṛjya hy āgato mathurāṃ purīm
03,086.021a puṇyā dvāravatī tatra yatrāste madhusūdanaḥ
03,086.021c sākṣād devaḥ purāṇo 'sau sa hi dharmaḥ sanātanaḥ
03,086.022a ye ca vedavido viprā ye cādhyātmavido janāḥ
03,086.022c te vadanti mahātmānaṃ kṛṣṇaṃ dharmaṃ sanātanam
03,086.023a pavitrāṇāṃ hi govindaḥ pavitraṃ param ucyate
03,086.023b*0462_01 maṅgaḷaṃ bhagavān viṣṇur maṅgaḷaṃ madhusūdanaḥ
03,086.023b*0462_02 maṅgaḷaṃ puṇḍarīkākṣo maṅgaḷaṃ garuḍadhvajaḥ
03,086.023c puṇyānām api puṇyo 'sau maṅgalānāṃ ca maṅgalam
03,086.024a trailokyaṃ puṇḍarīkākṣo devadevaḥ sanātanaḥ
03,086.024b*0463_01 avyayātmā mahātmā ca kṣetrajñaḥ parameśvaraḥ
03,086.024c āste harir acintyātmā tatraiva madhusūdanaḥ
03,087.001 dhaumya uvāca
03,087.001a avantiṣu pratīcyāṃ vai kīrtayiṣyāmi te diśi
03,087.001c yāni tatra pavitrāṇi puṇyāny āyatanāni ca
03,087.002a priyaṅgvāmravanopetā vānīravanamālinī
03,087.002c pratyaksrotā nadī puṇyā narmadā tatra bhārata
03,087.002d*0464_01 trailokye yāni tīrthāni puṇyāny āyatanāni ca
03,087.002d*0464_02 saridvanāni śailendrā devāś ca sapitāmahāḥ
03,087.002d*0464_03 narmadāyāṃ kuruśreṣṭha saha siddharṣicāraṇaiḥ
03,087.002d*0464_04 snātum āyānti puṇyaughaiḥ sadā vāriṣu bhārata
03,087.003a niketaḥ khyāyate puṇyo yatra viśravaso muneḥ
03,087.003c jajñe dhanapatir yatra kubero naravāhanaḥ
03,087.004a vaiḍūryaśikharo nāma puṇyo girivaraḥ śubhaḥ
03,087.004c divyapuṣpaphalās tatra pādapā haritacchadāḥ
03,087.005a tasya śailasya śikhare saras tatra ca dhīmataḥ
03,087.005c praphullanalinaṃ rājan devagandharvasevitam
03,087.006a bahvāścaryaṃ mahārāja dṛśyate tatra parvate
03,087.006c puṇye svargopame divye nityaṃ devarṣisevite
03,087.007a hradinī puṇyatīrthā ca rājarṣes tatra vai sarit
03,087.007c viśvāmitranadī pārā puṇyā parapuraṃjaya
03,087.008a yasyās tīre satāṃ madhye yayātir nahuṣātmajaḥ
03,087.008c papāta sa punar lokāṃl lebhe dharmān sanātanān
03,087.009a tatra puṇyahradas tāta mainākaś caiva parvataḥ
03,087.009c bahumūlaphalo vīra asito nāma parvataḥ
03,087.010a āśramaḥ kakṣasenasya puṇyas tatra yudhiṣṭhira
03,087.010c cyavanasyāśramaś caiva khyātaḥ sarvatra pāṇḍava
03,087.010e tatrālpenaiva sidhyanti mānavās tapasā vibho
03,087.011a jambūmārgo mahārāja ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām
03,087.011c āśramaḥ śāmyatāṃ śreṣṭha mṛgadvijagaṇāyutaḥ
03,087.012a tataḥ puṇyatamā rājan satataṃ tāpasāyutā
03,087.012c ketumālā ca medhyā ca gaṅgāraṇyaṃ ca bhūmipa
03,087.012e khyātaṃ ca saindhavāraṇyaṃ puṇyaṃ dvijaniṣevitam
03,087.013a pitāmahasaraḥ puṇyaṃ puṣkaraṃ nāma bhārata
03,087.013c vaikhānasānāṃ siddhānām ṛṣīṇām āśramaḥ priyaḥ
03,087.014a apy atra saṃstavārthāya prajāpatir atho jagau
03,087.014c puṣkareṣu kuruśreṣṭha gāthāṃ sukṛtināṃ vara
03,087.015a manasāpy abhikāmasya puṣkarāṇi manasvinaḥ
03,087.015c pāpāṇi vipraṇaśyanti nākapṛṣṭhe ca modate
03,088.001 dhaumya uvāca
03,088.001a udīcyāṃ rājaśārdūla diśi puṇyāni yāni vai
03,088.001c tāni te kīrtayiṣyāmi puṇyāny āyatanāni ca
03,088.001d*0465_01 śṛṇuṣvāvahito bhūtvā mama mantrayataḥ prabho
03,088.001d*0465_02 kathāpratigraho vīra śraddhāṃ janayate śubhām
03,088.002a sarasvatī puṇyavahā hradinī vanamālinī
03,088.002c samudragā mahāvegā yamunā yatra pāṇḍava
03,088.003a tatra puṇyatamaṃ tīrthaṃ plakṣāvataraṇaṃ śivam
03,088.003c yatra sārasvatair iṣṭvā gacchanty avabhṛthaṃ dvijāḥ
03,088.004a puṇyaṃ cākhyāyate divyaṃ śivam agniśiro 'nagha
03,088.004c sahadevo 'yajad yatra śamyākṣepeṇa bhārata
03,088.005a etasminn eva cārtheyam indragītā yudhiṣṭhira
03,088.005c gāthā carati loke 'smin gīyamānā dvijātibhiḥ
03,088.006a agnayaḥ sahadevena ye citā yamunām anu
03,088.006c śataṃ śatasahasrāṇi sahasraśatadakṣiṇāḥ
03,088.007a tatraiva bharato rājā cakravartī mahāyaśāḥ
03,088.007c viṃśatiṃ sapta cāṣṭau ca hayamedhān upāharat
03,088.008a kāmakṛd yo dvijātīnāṃ śrutas tāta mayā purā
03,088.008c atyantam āśramaḥ puṇyaḥ sarakas tasya viśrutaḥ
03,088.009a sarasvatī nadī sadbhiḥ satataṃ pārtha pūjitā
03,088.009c vālakhilyair mahārāja yatreṣṭam ṛṣibhiḥ purā
03,088.010a dṛṣadvatī puṇyatamā tatra khyātā yudhiṣṭhira
03,088.010b*0466_01 nyagrodhākhyas tu puṇyākhyaḥ pāñcālyo dvipadāṃ vara
03,088.010b*0466_02 dālbhyaghoṣaś ca dālbhyaś ca dharaṇīstho mahātmanaḥ
03,088.010b*0466_03 kaunteyānantayaśasaḥ suvratasyāmitaujasaḥ
03,088.010b*0466_04 āśramaḥ khyāyate puṇyas triṣu lokeṣu viśrutaḥ
03,088.010c tatra vaivarṇyavarṇau ca supuṇyau manujādhipa
03,088.011a vedajñau vedaviditau vidyāvedavidāv ubhau
03,088.011c yajantau kratubhir nityaṃ puṇyair bharatasattama
03,088.012a sametya bahuśo devāḥ sendrāḥ savaruṇāḥ purā
03,088.012c viśākhayūpe 'tapyanta tasmāt puṇyatamaḥ sa vai
03,088.013a ṛṣir mahān mahābhāgo jamadagnir mahāyaśāḥ
03,088.013c palāśakeṣu puṇyeṣu ramyeṣv ayajatābhibhūḥ
03,088.014a yatra sarvāḥ saricchreṣṭhāḥ sākṣāt tam ṛṣisattamam
03,088.014c svaṃ svaṃ toyam upādāya parivāryopatasthire
03,088.015a api cātra mahārāja svayaṃ viśvāvasur jagau
03,088.015c imaṃ ślokaṃ tadā vīra prekṣya vīryaṃ mahātmanaḥ
03,088.016a yajamānasya vai devāñ jamadagner mahātmanaḥ
03,088.016c āgamya saritaḥ sarvā madhunā samatarpayan
03,088.017a gandharvayakṣarakṣobhir apsarobhiś ca śobhitam
03,088.017c kirātakiṃnarāvāsaṃ śailaṃ śikhariṇāṃ varam
03,088.018a bibheda tarasā gaṅgā gaṅgādvāre yudhiṣṭhira
03,088.018c puṇyaṃ tat khyāyate rājan brahmarṣigaṇasevitam
03,088.019a sanatkumāraḥ kauravya puṇyaṃ kanakhalaṃ tathā
03,088.019c parvataś ca purur nāma yatra jātaḥ purūravāḥ
03,088.020a bhṛgur yatra tapas tepe maharṣigaṇasevitaḥ
03,088.020c sa rājann āśramaḥ khyāto bhṛgutuṅgo mahāgiriḥ
03,088.021a yac ca bhūtaṃ bhaviṣyac ca bhavac ca puruṣarṣabha
03,088.021c nārāyaṇaḥ prabhur viṣṇuḥ śāśvataḥ puruṣottamaḥ
03,088.022a tasyātiyaśasaḥ puṇyāṃ viśālāṃ badarīm anu
03,088.022c āśramaḥ khyāyate puṇyas triṣu lokeṣu viśrutaḥ
03,088.023a uṣṇatoyavahā gaṅga śītatoyavahāparā
03,088.023c suvarṇasikatā rājan viśālāṃ badarīm anu
03,088.024a ṛṣayo yatra devāś ca mahābhāgā mahaujasaḥ
03,088.024c prāpya nityaṃ namasyanti devaṃ nārāyaṇaṃ vibhum
03,088.025a yatra nārāyaṇo devaḥ paramātmā sanātanaḥ
03,088.025c tatra kṛtsnaṃ jagat pārtha tīrthāny āyatanāni ca
03,088.026a tat puṇyaṃ tat paraṃ brahma tat tīrthaṃ tat tapovanam
03,088.026b*0467_01 tat paraṃ paramaṃ devaṃ bhūtānām īśvareśvaram
03,088.026b*0467_02 śāśvataṃ paramaṃ caiva dhātāraṃ paramaṃ padam
03,088.026b*0467_03 yaṃ viditvā na śocanti vidvāṃsaḥ śāstradṛṣṭayaḥ
03,088.026c tatra devarṣayaḥ siddhāḥ sarve caiva tapodhanāḥ
03,088.027a ādidevo mahāyogī yatrāste madhusūdanaḥ
03,088.027c puṇyānām api tat puṇyaṃ tatra te saṃśayo 'stu mā
03,088.028a etāni rājan puṇyāni pṛthivyāṃ pṛthivīpate
03,088.028c kīrtitāni naraśreṣṭha tīrthāny āyatanāni ca
03,088.029a etāni vasubhiḥ sādhyair ādityair marudaśvibhiḥ
03,088.029c ṛṣibhir brahmakalpaiś ca sevitāni mahātmabhiḥ
03,088.030a caran etāni kaunteya sahito brāhmaṇarṣabhaiḥ
03,088.030c bhrātṛbhiś ca mahābhāgair utkaṇṭhāṃ vijahiṣyasi
03,089.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,089.001a evaṃ saṃbhāṣamāṇe tu dhaumye kauravanandana
03,089.001c lomaśaḥ sumahātejā ṛṣis tatrājagāma ha
03,089.002a taṃ pāṇḍavāgrajo rājā sagaṇo brāhmaṇāś ca te
03,089.002c udatiṣṭhan mahābhāgaṃ divi śakram ivāmarāḥ
03,089.003a tam abhyarcya yathānyāyaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
03,089.003c papracchāgamane hetum aṭane ca prayojanam
03,089.004a sa pṛṣṭaḥ pāṇḍuputreṇa prīyamāṇo mahāmanāḥ
03,089.004c uvāca ślakṣṇayā vācā harṣayann iva pāṇḍavān
03,089.005a saṃcarann asmi kaunteya sarvalokān yadṛcchayā
03,089.005c gataḥ śakrasya sadanaṃ tatrāpaśyaṃ sureśvaram
03,089.006a tava ca bhrātaraṃ vīram apaśyaṃ savyasācinam
03,089.006c śakrasyārdhāsanagataṃ tatra me vismayo mahān
03,089.006e āsīt puruṣaśārdūla dṛṣṭvā pārthaṃ tathāgatam
03,089.007a āha māṃ tatra deveśo gaccha pāṇḍusutān iti
03,089.007c so 'ham abhyāgataḥ kṣipraṃ didṛkṣus tvāṃ sahānujam
03,089.008a vacanāt puruhūtasya pārthasya ca mahātmanaḥ
03,089.008c ākhyāsye te priyaṃ tāta mahat pāṇḍavanandana
03,089.009a bhrātṛbhiḥ sahito rājan kṛṣṇayā caiva tac chṛṇu
03,089.009c yat tvayokto mahābāhur astrārthaṃ pāṇḍavarṣabha
03,089.010a tad astram āptaṃ pārthena rudrād apratimaṃ mahat
03,089.010c yat tad brahmaśiro nāma tapasā rudram āgatam
03,089.011a amṛtād utthitaṃ raudraṃ tal labdhaṃ savyasācinā
03,089.011c tat samantraṃ sasaṃhāraṃ saprāyaścittamaṅgalam
03,089.012a vajraṃ cānyāni cāstrāṇi daṇḍādīni yudhiṣṭhira
03,089.012c yamāt kuberād varuṇād indrāc ca kurunandana
03,089.012e astrāṇy adhītavān pārtho divyāny amitavikramaḥ
03,089.013a viśvāvasoś ca tanayād gītaṃ nṛttaṃ ca sāma ca
03,089.013c vāditraṃ ca yathānyāyaṃ pratyavindad yathāvidhi
03,089.014a evaṃ kṛtāstraḥ kaunteyo gāndharvaṃ vedam āptavān
03,089.014c sukhaṃ vasati bībhatsur anujasyānujas tava
03,089.015a yadarthaṃ māṃ suraśreṣṭha idaṃ vacanam abravīt
03,089.015c tac ca te kathayiṣyāmi yudhiṣṭhira nibodha me
03,089.016a bhavān manuṣyalokāya gamiṣyati na saṃśayaḥ
03,089.016c brūyād yudhiṣṭhiraṃ tatra vacanān me dvijottama
03,089.017a āgamiṣyati te bhrātā kṛtāstraḥ kṣipram arjunaḥ
03,089.017c surakāryaṃ mahat kṛtvā yad āśakyaṃ divaukasaiḥ
03,089.018a tapasā tu tvam ātmānaṃ bhrātṛbhiḥ saha yojaya
03,089.018c tapaso hi paraṃ nāsti tapasā vindate mahat
03,089.019a ahaṃ ca karṇaṃ jānāmi yathāvad bharatarṣabha
03,089.019b*0468_01 satyasaṃdhaṃ mahotsāhaṃ mahāvīryaṃ mahābalam
03,089.019b*0468_02 mahāhaveṣv apratimaṃ mahāyuddhaviśāradam
03,089.019b*0468_03 mahādhanurdharaṃ vīraṃ mahāstraṃ varavarṇinam
03,089.019b*0468_04 maheśvarasutaprakhyam ādityatanayaṃ prabhum
03,089.019b*0468_05 tathā jñānagatiṃ skandhaṃ sahajolbaṇapauruṣam
03,089.019c na sa pārthasya saṃgrāme kalām arhati ṣoḍaśīm
03,089.020a yac cāpi te bhayaṃ tasmān manasistham ariṃdama
03,089.020c tac cāpy apahariṣyāmi savyasācāv ihāgate
03,089.021a yac ca te mānasaṃ vīra tīrthayātrām imāṃ prati
03,089.021c tac ca te lomaśaḥ sarvaṃ kathayiṣyaty asaṃśayam
03,089.022a yac ca kiṃ cit tapoyuktaṃ phalaṃ tīrtheṣu bhārata
03,089.022c maharṣir eṣa yad brūyāt tac chraddheyam ananyathā
03,090.001 lomaśa uvāca
03,090.001a dhanaṃjayena cāpy uktaṃ yat tac chṛṇu yudhiṣṭhira
03,090.001c yudhiṣṭhiraṃ bhrātaraṃ me yojayer dharmyayā śriyā
03,090.002a tvaṃ hi dharmān parān vettha tapāṃsi ca tapodhana
03,090.002c śrīmatāṃ cāpi jānāsi rājñāṃ dharmaṃ sanātanam
03,090.003a sa bhavān yat paraṃ veda pāvanaṃ puruṣān prati
03,090.003c tena saṃyojayethās tvaṃ tīrthapuṇyena pāṇḍavam
03,090.004a yathā tīrthāni gaccheta gāś ca dadyāt sa pārthivaḥ
03,090.004c tathā sarvātmanā kāryam iti māṃ vijayo 'bravīt
03,090.005a bhavatā cānugupto 'sau caret tīrthāni sarvaśaḥ
03,090.005c rakṣobhyo rakṣitavyaś ca durgeṣu viṣameṣu ca
03,090.006a dadhīca iva devendraṃ yathā cāpy aṅgirā ravim
03,090.006c tathā rakṣasva kaunteyaṃ rākṣasebhyo dvijottama
03,090.007a yātudhānā hi bahavo rākṣasāḥ parvatopamāḥ
03,090.007c tvayābhiguptān kaunteyān nātivarteyur antikāt
03,090.008a so 'ham indrasya vacanān niyogād arjunasya ca
03,090.008b*0469_01 āgatas tvāṃ mahābāho kuru puṇyaṃ yudhiṣṭhira
03,090.008c rakṣamāṇo bhayebhyas tvāṃ cariṣyāmi tvayā saha
03,090.009a dvis tīrthāni mayā pūrvaṃ dṛṣṭāni kurunandana
03,090.009c idaṃ tṛtīyaṃ drakṣyāmi tāny eva bhavatā saha
03,090.010a iyaṃ rājarṣibhir yātā puṇyakṛdbhir yudhiṣṭhira
03,090.010c manvādibhir mahārāja tīrthayātrā bhayāpahā
03,090.011a nānṛjur nākṛtātmā ca nāvaidyo na ca pāpakṛt
03,090.011c snāti tīrtheṣu kauravya na ca vakramatir naraḥ
03,090.012a tvaṃ tu dharmamatir nityaṃ dharmajñaḥ satyasaṃgaraḥ
03,090.012c vimuktaḥ sarvapāpebhyo bhūya eva bhaviṣyasi
03,090.013a yathā bhagīratho rājā rājānaś ca gayādayaḥ
03,090.013c yathā yayātiḥ kaunteya tathā tvam api pāṇḍava
03,090.014 yudhiṣṭhira uvāca
03,090.014a na harṣāt saṃprapaśyāmi vākyasyāsyottaraṃ kva cit
03,090.014c smared dhi devarājo yaṃ kiṃ nāmābhyadhikaṃ tataḥ
03,090.015a bhavatā saṃgamo yasya bhrātā yasya dhanaṃjayaḥ
03,090.015c vāsavaḥ smarate yasya ko nāmābhyadhikas tataḥ
03,090.016a yac ca māṃ bhagavān āha tīrthānāṃ darśanaṃ prati
03,090.016c dhaumyasya vacanād eṣā buddhiḥ pūrvaṃ kṛtaiva me
03,090.017a tad yadā manyase brahman gamanaṃ tīrthadarśane
03,090.017c tadaiva gantāsmi dṛḍham eṣa me niścayaḥ paraḥ
03,090.018 vaiśaṃpāyana uvāca
03,090.018a gamane kṛtabuddhiṃ taṃ pāṇḍavaṃ lomaśo 'bravīt
03,090.018c laghur bhava mahārāja laghuḥ svairaṃ gamiṣyasi
03,090.019 yudhiṣṭhira uvāca
03,090.019a bikṣābhujo nivartantāṃ brāhmaṇā yatayaś ca ye
03,090.019b*0470_01 kṣuttṛṣṇādhvaśramāyāsaśītārtim asahiṣṇavaḥ
03,090.019b*0470_02 te sarve vinivartantāṃ ye ca miṣṭabhujo dvijāḥ
03,090.019b*0470_03 pakvānnalehyapānānāṃ māṃsānāṃ ca vikalpakāḥ
03,090.019b*0470_04 te 'pi sarve nivartantāṃ ye ca sūdānuyāyinaḥ
03,090.019b*0470_05 mayā yathocitā jīvyaiḥ saṃvibhaktāś ca vṛttibhiḥ
03,090.019c ye cāpy anugatāḥ paurā rājabhaktipuraskṛtāḥ
03,090.020a dhṛtarāṣṭraṃ mahārājam abhigacchantu caiva te
03,090.020c sa dāsyati yathākālam ucitā yasya yā bhṛtiḥ
03,090.021a sa ced yathocitāṃ vṛttiṃ na dadyān manujeśvaraḥ
03,090.021c asmatpriyahitārthāya pāñcālyo vaḥ pradāsyati
03,090.022 vaiśaṃpāyana uvāca
03,090.022a tato bhūyiṣṭhaśaḥ paurā gurubhārasamāhitāḥ
03,090.022c viprāś ca yatayo yuktā jagmur nāgapuraṃ prati
03,090.023a tān sarvān dharmarājasya premṇā rājāmbikāsutaḥ
03,090.023c pratijagrāha vidhivad dhanaiś ca samatarpayat
03,090.024a tataḥ kuntīsuto rājā laghubhir brāhmaṇaiḥ saha
03,090.024c lomaśena ca suprītas trirātraṃ kāmyake 'vasat
03,091.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,091.001a tataḥ prayāntaṃ kaunteyaṃ brāhmaṇā vanavāsinaḥ
03,091.001c abhigamya tadā rājann idaṃ vacanam abruvan
03,091.002a rājaṃs tīrthāni gantāsi puṇyāni bhrātṛbhiḥ saha
03,091.002c devarṣiṇā ca sahito lomaśena mahātmanā
03,091.003a asmān api mahārāja netum arhasi pāṇḍava
03,091.003c asmābhir hi na śakyāni tvad ṛte tāni kaurava
03,091.004a śvāpadair upasṛṣṭāni durgāṇi viṣamāṇi ca
03,091.004c agamyāni narair alpais tīrthāni manujeśvara
03,091.005a bhavanto bhrātaraḥ śūrā dhanurdharavarāḥ sadā
03,091.005c bhavadbhiḥ pālitāḥ śūrair gacchema vayam apy uta
03,091.006a bhavatprasādād dhi vayaṃ prāpnuyāma phalaṃ śubham
03,091.006c tīrthānāṃ pṛthivīpāla vratānāṃ ca viśāṃ pate
03,091.007a tava vīryaparitrātāḥ śuddhās tīrthapariplutāḥ
03,091.007c bhavema dhūtapāpmānas tīrthasaṃdarśanān nṛpa
03,091.008a bhavān api narendrasya kārtavīryasya bhārata
03,091.008c aṣṭakasya ca rājarṣer lomapādasya caiva ha
03,091.009a bharatasya ca vīrasya sārvabhaumasya pārthiva
03,091.009c dhruvaṃ prāpsyasi duṣprāpāṃl lokāṃs tīrthapariplutaḥ
03,091.010a prabhāsādīni tīrthāni mahendrādīṃś ca parvatān
03,091.010c gaṅgādyāḥ saritaś caiva plakṣādīṃś ca vanaspatīn
03,091.010e tvayā saha mahīpāla draṣṭum icchāmahe vayam
03,091.010f*0471_01 bhavadbhiḥ pālitāḥ śūrais tīrthāny āyatanāni ca
03,091.011a yadi te brāhmaṇeṣv asti kā cit prītir janādhipa
03,091.011c kuru kṣipraṃ vaco 'smākaṃ tataḥ śreyo 'bhipatsyase
03,091.012a tīrthāni hi mahābāho tapovighnakaraiḥ sadā
03,091.012c anukīrṇāni rakṣobhis tebhyo nas trātum arhasi
03,091.013a tīrthāny uktāni dhaumyena nāradena ca dhīmatā
03,091.013b*0472_01 nāradasya ca rājendra devarṣeḥ parvatasya ca
03,091.013c yāny uvāca ca devarṣir lomaśaḥ sumahātapāḥ
03,091.014a vidhivat tāni sarvāṇi paryaṭasva narādhipa
03,091.014b*0473_01 ṛṣikulyāś ca kārtsnyena loḍayasva yudhiṣṭhira
03,091.014c dhūtapāpmā sahāsmābhir lomaśena ca pālitaḥ
03,091.015a sa tathā pūjyamānas tair harṣād aśrupariplutaḥ
03,091.015c bhīmasenādibhir vīrair bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
03,091.015e bāḍham ity abravīt sarvāṃs tān ṛṣīn pāṇḍavarṣabhaḥ
03,091.016a lomaśaṃ samanujñāpya dhaumyaṃ caiva purohitam
03,091.016c tataḥ sa pāṇḍavaśreṣṭho bhrātṛbhiḥ sahito vaśī
03,091.016e draupadyā cānavadyāṅgyā gamanāya mano dadhe
03,091.017a atha vyāso mahābhāgas tathā nāradaparvatau
03,091.017c kāmyake pāṇḍavaṃ draṣṭuṃ samājagmur manīṣiṇaḥ
03,091.018a teṣāṃ yudhiṣṭhiro rājā pūjāṃ cakre yathāvidhi
03,091.018c satkṛtās te mahābhāgā yudhiṣṭhiram athābruvan
03,091.019a yudhiṣṭhira yamau bhīma manasā kurutārjavam
03,091.019c manasā kṛtaśaucā vai śuddhās tīrthāni gacchata
03,091.020a śarīraniyamaṃ hy āhur brāhmaṇā mānuṣaṃ vratam
03,091.020c manoviśuddhāṃ buddhiṃ ca daivam āhur vrataṃ dvijāḥ
03,091.021a mano hy aduṣṭaṃ śūrāṇāṃ paryāptaṃ vai narādhipa
03,091.021c maitrīṃ buddhiṃ samāsthāya śuddhās tīrthāni gacchata
03,091.022a te yūyaṃ mānasaiḥ śuddhāḥ śarīraniyamavrataiḥ
03,091.022c daivaṃ vrataṃ samāsthāya yathoktaṃ phalam āpsyatha
03,091.023a te tatheti pratijñāya kṛṣṇayā saha pāṇḍavāḥ
03,091.023c kṛtasvastyayanāḥ sarve munibhir divyamānuṣaiḥ
03,091.024a lomaśasyopasaṃgṛhya pādau dvaipāyanasya ca
03,091.024c nāradasya ca rājendra devarṣeḥ parvatasya ca
03,091.025a dhaumyena sahitā vīrās tathānyair vanavāsibhiḥ
03,091.025c mārgaśīrṣyām atītāyāṃ puṣyeṇa prayayus tataḥ
03,091.026a kaṭhināni samādāya cīrājinajaṭādharāḥ
03,091.026c abhedyaiḥ kavacair yuktās tīrthāny anvacaraṃs tadā
03,091.027a indrasenādibhir bhṛtyai rathaiḥ paricaturdaśaiḥ
03,091.027c mahānasavyāpṛtaiś ca tathānyaiḥ paricārakaiḥ
03,091.028a sāyudhā baddhaniṣṭriṃśās tūṇavantaḥ samārgaṇāḥ
03,091.028c prāṅmukhāḥ prayayur vīrāḥ pāṇḍavā janamejaya
03,092.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,092.001a na vai nirguṇam ātmānaṃ manye devarṣisattama
03,092.001c tathāsmi duḥkhasaṃtapto yathā nānyo mahīpatiḥ
03,092.002a parāṃś ca nirguṇān manye na ca dharmaratān api
03,092.002c te ca lomaśa loke 'sminn ṛdhyante kena ketunā
03,092.003 lomaśa uvāca
03,092.003a nātra duḥkhaṃ tvayā rājan kāryaṃ pārtha kathaṃ cana
03,092.003c yad adharmeṇa vardherann adharmarucayo janāḥ
03,092.004a vardhaty adharmeṇa naras tato bhadrāṇi paśyati
03,092.004c tataḥ sapatnāñ jayati samūlas tu vinaśyati
03,092.004d*0474_01 yatra dharmeṇa vardhante rājāno rājasattama
03,092.004d*0474_02 sarvān sapatnān bādhante rājyaṃ caiṣāṃ vivardhate
03,092.005a mayā hi dṛṣṭā daiteyā dānavāś ca mahīpate
03,092.005c vardhamānā hy adharmeṇa kṣayaṃ copagatāḥ punaḥ
03,092.006a purā devayuge caiva dṛṣṭaṃ sarvaṃ mayā vibho
03,092.006c arocayan surā dharmaṃ dharmaṃ tatyajire 'surāḥ
03,092.007a tīrthāni devā viviśur nāviśan bhāratāsurāḥ
03,092.007c tān adharmakṛto darpaḥ pūrvam eva samāviśat
03,092.008a darpān mānaḥ samabhavan mānāt krodho vyajāyata
03,092.008c krodhād ahrīs tato 'lajjā vṛttaṃ teṣāṃ tato 'naśat
03,092.009a tān alajjān gatahrīkān hīnavṛttān vṛthāvratān
03,092.009c kṣamā lakṣmīś ca dharmaś ca nacirāt prajahus tataḥ
03,092.009e lakṣmīs tu devān agamad alakṣmīr asurān nṛpa
03,092.010a tān alakṣmīsamāviṣṭān darpopahatacetasaḥ
03,092.010c daiteyān dānavāṃś caiva kalir apy āviśat tataḥ
03,092.011a tān alakṣmīsamāviṣṭān dānavān kalinā tathā
03,092.011c darpābhibhūtān kaunteya kriyāhīnān acetasaḥ
03,092.012a mānābhibhūtān acirād vināśaḥ pratyapadyata
03,092.012c niryaśasyās tato daityāḥ kṛtsnaśo vilayaṃ gatāḥ
03,092.012d*0475_01 adharmarucayo rājann alakṣmyā samadhiṣṭhitāḥ
03,092.013a devās tu sāgarāṃś caiva saritaś ca sarāṃsi ca
03,092.013c abhyagacchan dharmaśīlāḥ puṇyāny āyatanāni ca
03,092.014a tapobhiḥ kratubhir dānair āśīrvādaiś ca pāṇḍava
03,092.014c prajahuḥ sarvapāpāni śreyaś ca pratipedire
03,092.015a evaṃ hi dānavantaś ca kriyāvantaś ca sarvaśaḥ
03,092.015c tīrthāny agacchan vibudhās tenāpur bhūtim uttamām
03,092.016a tathā tvam api rājendra snātvā tīrtheṣu sānujaḥ
03,092.016c punar vetsyasi tāṃ lakṣmīm eṣa panthāḥ sanātanaḥ
03,092.017a yathaiva hi nṛgo rājā śibir auśīnaro yathā
03,092.017c bhagīratho vasumanā gayaḥ pūruḥ purūravāḥ
03,092.018a caramāṇās tapo nityaṃ sparśanād ambhasaś ca te
03,092.018c tīrthābhigamanāt pūtā darśanāc ca mahātmanām
03,092.019a alabhanta yaśaḥ puṇyaṃ dhanāni ca viśāṃ pate
03,092.019c tathā tvam api rājendra labdhāsi vipulāṃ śriyam
03,092.020a yathā cekṣvākur acarat saputrajanabāndhavaḥ
03,092.020c mucukundo 'tha māndhātā maruttaś ca mahīpatiḥ
03,092.021a kīrtiṃ puṇyām avindanta yathā devās tapobalāt
03,092.021c devarṣayaś ca kārtsnyena tathā tvam api vetsyase
03,092.022a dhārtarāṣṭrās tu darpeṇa mohena ca vaśīkṛtāḥ
03,092.022c nacirād vinaśiṣyanti daityā iva na saṃśayaḥ
03,093.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,093.001a te tathā sahitā vīrā vasantas tatra tatra ha
03,093.001c krameṇa pṛthivīpāla naimiṣāraṇyam āgatāḥ
03,093.002a tatas tīrtheṣu puṇyeṣu gomatyāḥ pāṇḍavā nṛpa
03,093.002c kṛtābhiṣekāḥ pradadur gāś ca vittaṃ ca bhārata
03,093.003a tatra devān pitṝn viprāṃs tarpayitvā punaḥ punaḥ
03,093.003c kanyātīrthe 'śvatīrthe ca gavāṃ tīrthe ca kauravāḥ
03,093.004a vālakoṭyāṃ vṛṣaprasthe girāv uṣya ca pāṇḍavāḥ
03,093.004c bāhudāyāṃ mahīpāla cakruḥ sarve 'bhiṣecanam
03,093.005a prayāge devayajane devānāṃ pṛthivīpate
03,093.005c ūṣur āplutya gātrāṇi tapaś cātasthur uttamam
03,093.006a gaṅgāyamunayoś caiva saṃgame satyasaṃgarāḥ
03,093.006c vipāpmāno mahātmāno viprebhyaḥ pradadur vasu
03,093.007a tapasvijanajuṣṭāṃ ca tato vedīṃ prajāpateḥ
03,093.007c jagmuḥ pāṇḍusutā rājan brāhmaṇaiḥ saha bhārata
03,093.008a tatra te nyavasan vīrās tapaś cātasthur uttamam
03,093.008c saṃtarpayantaḥ satataṃ vanyena haviṣā dvijān
03,093.009a tato mahīdharaṃ jagmur dharmajñenābhisatkṛtam
03,093.009c rājarṣiṇā puṇyakṛtā gayenānupamadyute
03,093.010a saro gayaśiro yatra puṇyā caiva mahānadī
03,093.010b*0476_01 vānīramālinī ramyā nadī pulinaśobhitā
03,093.010b*0476_02 divyaṃ pavitrakūṭaṃ ca pavitradharaṇīdharam
03,093.010c ṛṣijuṣṭaṃ supuṇyaṃ tat tīrthaṃ brahmasarottamam
03,093.011a agastyo bhagavān yatra gato vaivasvataṃ prati
03,093.011c uvāsa ca svayaṃ yatra dharmo rājan sanātanaḥ
03,093.012a sarvāsāṃ saritāṃ caiva samudbhedo viśāṃ pate
03,093.012c yatra saṃnihito nityaṃ mahādevaḥ pinākadhṛk
03,093.013a tatra te pāṇḍavā vīrāś cāturmāsyais tadejire
03,093.013c ṛṣiyajñena mahatā yatrākṣayavaṭo mahān
03,093.013d*0477_01 akṣaye devayajane akṣayaṃ yatra vai phalam
03,093.013d*0477_02 te tu tatropavāsāṃs tu cakrur niścitamānasāḥ
03,093.014a brāhmaṇās tatra śataśaḥ samājagmus tapodhanāḥ
03,093.014c cāturmāsyenāyajanta ārṣeṇa vidhinā tadā
03,093.015a tatra vidyātaponityā brāhmaṇā vedapāragāḥ
03,093.015c kathāḥ pracakrire puṇyāḥ sadasisthā mahātmanām
03,093.016a tatra vidyāvratasnātaḥ kaumāraṃ vratam āsthitaḥ
03,093.016c śamaṭho 'kathayad rājann āmūrtarayasaṃ gayam
03,093.017a amūrtarayasaḥ putro gayo rājarṣisattamaḥ
03,093.017c puṇyāni yasya karmāṇi tāni me śṛṇu bhārata
03,093.018a yasya yajño babhūveha bahvanno bahudakṣiṇaḥ
03,093.018c yatrānnaparvatā rājañ śataśo 'tha sahasraśaḥ
03,093.019a ghṛtakulyāś ca dadhnaś ca nadyo bahuśatās tathā
03,093.019c vyañjanānāṃ pravāhāś ca mahārhāṇāṃ sahasraśaḥ
03,093.020a ahany ahani cāpy etad yācatāṃ saṃpradīyate
03,093.020c anyat tu brāhmaṇā rājan bhuñjate 'nnaṃ susaṃskṛtam
03,093.021a tatra vai dakṣiṇākāle brahmaghoṣo divaṃ gataḥ
03,093.021c na sma prajñāyate kiṃ cid brahmaśabdena bhārata
03,093.022a puṇyena caratā rājan bhūr diśaḥ khaṃ nabhas tathā
03,093.022c āpūrṇam āsīc chabdena tad apy āsīn mahādbhutam
03,093.023a tatra sma gāthā gāyanti manuṣyā bharatarṣabha
03,093.023c annapānaiḥ śubhais tṛptā deśe deśe suvarcasaḥ
03,093.024a gayasya yajñe ke tv adya prāṇino bhoktum īpsavaḥ
03,093.024c yatra bhojanaśiṣṭasya parvatāḥ pañcaviṃśatiḥ
03,093.025a na sma pūrve janāś cakrur na kariṣyanti cāpare
03,093.025c gayo yad akarod yajñe rājarṣir amitadyutiḥ
03,093.026a kathaṃ nu devā haviṣā gayena paritarpitāḥ
03,093.026c punaḥ śakṣyanty upādātum anyair dattāni kāni cit
03,093.026d*0478_01 sikatā vā yathā loka yathā vā divi tārakāḥ
03,093.026d*0478_02 yathā vā varṣato dhārā asaṃkhyeyāḥ sma kena cit
03,093.026d*0478_03 tathā gaṇayituṃ śakyā gayayajñe na dakṣiṇāḥ
03,093.027a evaṃvidhāḥ subahavas tasya yajñe mahātmanaḥ
03,093.027c babhūvur asya sarasaḥ samīpe kurunandana
03,094.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,094.001a tataḥ saṃprasthito rājā kaunteyo bhūridakṣiṇaḥ
03,094.001c agastyāśramam āsādya durjayāyām uvāsa ha
03,094.002a tatra vai lomaśaṃ rājā papraccha vadatāṃ varaḥ
03,094.002c agastyeneha vātāpiḥ kimartham upaśāmitaḥ
03,094.003a āsīd vā kiṃprabhāvaś ca sa daityo mānavāntakaḥ
03,094.003c kimarthaṃ codgato manyur agastyasya mahātmanaḥ
03,094.004 lomaśa uvāca
03,094.004a ilvalo nāma daiteya āsīt kauravanandana
03,094.004c maṇimatyāṃ puri purā vātāpis tasya cānujaḥ
03,094.005a sa brāhmaṇaṃ tapoyuktam uvāca ditinandanaḥ
03,094.005c putraṃ me bhagavān ekam indratulyaṃ prayacchatu
03,094.006a tasmai sa brāhmaṇo nādāt putraṃ vāsavasaṃmitam
03,094.006c cukrodha so 'suras tasya brāhmaṇasya tato bhṛśam
03,094.006d*0479_01 tadā prabhṛti rājendra brahmahāsurasattamaḥ
03,094.006d*0479_02 manyumān bhrātaraṃ chāgaṃ māyāvī pracakāra ha
03,094.006d*0479_03 meṣarūpī ca vātāpiḥ kāmarūpo 'bhavat kṣaṇāt
03,094.006d*0479_04 saṃskṛtya bhojayati taṃ viprān sa sma jighāṃsati
03,094.007a samāhvayati yaṃ vācā gataṃ vaivasvatakṣayam
03,094.007c sa punar deham āsthāya jīvan sma pratidṛśyate
03,094.008a tato vātāpim asuraṃ chāgaṃ kṛtvā susaṃskṛtam
03,094.008c taṃ brāhmaṇaṃ bhojayitvā punar eva samāhvayat
03,094.008d*0480_01 tām ilvalena mahatā svareṇa giram īritām
03,094.008d*0480_02 śrutvātimāyo balavān kṣipraṃ brāhmaṇakaṇṭakaḥ
03,094.009a tasya pārśvaṃ vinirbhidya brāhmaṇasya mahāsuraḥ
03,094.009c vātāpiḥ prahasan rājan niścakrāma viśāṃ pate
03,094.010a evaṃ sa brāhmaṇān rājan bhojayitvā punaḥ punaḥ
03,094.010c hiṃsayām āsa daiteya ilvalo duṣṭacetanaḥ
03,094.011a agastyaś cāpi bhagavān etasmin kāla eva tu
03,094.011c pitṝn dadarśa garte vai lambamānān adhomukhān
03,094.012a so 'pṛcchal lambamānāṃs tān bhavanta iha kiṃparāḥ
03,094.012b*0481_01 kimarthaṃ veha lambadhvaṃ garte yūyam adhomukhāḥ
03,094.012c saṃtānahetor iti te tam ūcur brahmavādinaḥ
03,094.013a te tasmai kathayām āsur vayaṃ te pitaraḥ svakāḥ
03,094.013c gartam etam anuprāptā lambāmaḥ prasavārthinaḥ
03,094.014a yadi no janayethās tvam agastyāpatyam uttamam
03,094.014c syān no 'smān nirayān mokṣas tvaṃ ca putrāpnuyā gatim
03,094.015a sa tān uvāca tejasvī satyadharmaparāyaṇaḥ
03,094.015c kariṣye pitaraḥ kāmaṃ vyetu vo mānaso jvaraḥ
03,094.015d*0482_01 sa cātha janayām āsa bhāratāpatyam uttamam
03,094.015d*0482_02 lebhire pitaraś cāsya lokān rājan yathepsitān
03,094.016a tataḥ prasavasaṃtānaṃ cintayan bhagavān ṛṣiḥ
03,094.016c ātmanaḥ prasavasyārthe nāpaśyat sadṛśīṃ striyam
03,094.016d*0483_01 ṛṣir hi pratapā nāma vidhāya varam uttamam
03,094.017a sa tasya tasya sattvasya tat tad aṅgam anuttamam
03,094.017c saṃbhṛtya tatsamair aṅgair nirmame striyam uttamām
03,094.018a sa tāṃ vidarbharājāya putrakāmāya tāmyate
03,094.018c nirmitām ātmano 'rthāya muniḥ prādān mahātapāḥ
03,094.019a sā tatra jajñe subhagā vidyutsaudāminī yathā
03,094.019c vibhrājamānā vapusā vyavardhata śubhānanā
03,094.020a jātamātrāṃ ca tāṃ dṛṣṭvā vaidarbhaḥ pṛthivīpatiḥ
03,094.020c praharṣeṇa dvijātibhyo nyavedayata bhārata
03,094.021a abhyanandanta tāṃ sarve brāhmaṇā vasudhādhipa
03,094.021c lopāmudreti tasyāś ca cakrire nāma te dvijāḥ
03,094.022a vavṛdhe sā mahārāja bibhratī rūpam uttamam
03,094.022c apsv ivotpalinī śīghram agner iva śikhā śubhā
03,094.023a tāṃ yauvanasthāṃ rājendra śataṃ kanyāḥ svalaṃkṛtāḥ
03,094.023c dāśīśataṃ ca kalyāṇīm upatasthur vaśānugāḥ
03,094.024a sā sma dāsīśatavṛtā madhye kanyāśatasya ca
03,094.024c āste tejasvinī kanyā rohiṇīva divi prabho
03,094.025a yauvanasthām api ca tāṃ śīlācārasamanvitām
03,094.025c na vavre puruṣaḥ kaś cid bhayāt tasya mahātmanaḥ
03,094.026a sā tu satyavatī kanyā rūpeṇāpsaraso 'py ati
03,094.026c toṣayām āsa pitaraṃ śīlena svajanaṃ tathā
03,094.027a vaidarbhīṃ tu tathāyuktāṃ yuvatīṃ prekṣya vai pitā
03,094.027c manasā cintayām āsa kasmai dadyāṃ sutām iti
03,095.001 lomaśa uvāca
03,095.001a yadā tv amanyatāgastyo gārhasthye tāṃ kṣamām iti
03,095.001c tadābhigamya provāca vaidarbhaṃ pṛthivīpatim
03,095.002a rājan niveśe buddhir me vartate putrakāraṇāt
03,095.002c varaye tvāṃ mahīpāla lopāmudrāṃ prayaccha me
03,095.003a evam uktaḥ sa muninā mahīpālo vicetanaḥ
03,095.003c pratyākhyānāya cāśaktaḥ pradātum api naicchata
03,095.004a tataḥ sa bhāryām abhyetya provāca pṛthivīpatiḥ
03,095.004c maharṣir vīryavān eṣa kruddhaḥ śāpāgninā dahet
03,095.005a taṃ tathā duḥkhitaṃ dṛṣṭvā sabhāryaṃ pṛthivīpatim
03,095.005c lopāmudrābhigamyedaṃ kāle vacanam abravīt
03,095.006a na matkṛte mahīpāla pīḍām abhyetum arhasi
03,095.006c prayaccha mām agastyāya trāhy ātmānaṃ mayā pitaḥ
03,095.007a duhitur vacanād rājā so 'gastyāya mahātmane
03,095.007c lopāmudrāṃ tataḥ prādād vidhipūrvaṃ viśāṃ pate
03,095.008a prāpya bhāryām agastyas tu lopāmudrām abhāṣata
03,095.008c mahārhāṇy utsṛjaitāni vāsāṃsy ābharaṇāni ca
03,095.009a tataḥ sā darśanīyāni mahārhāṇi tanūni ca
03,095.009c samutsasarja rambhorūr vasanāny āyatekṣaṇā
03,095.010a tataś cīrāṇi jagrāha valkalāny ajināni ca
03,095.010c samānavratacaryā ca babhūvāyatalocanā
03,095.011a gaṅgādvāram athāgamya bhagavān ṛṣisattamaḥ
03,095.011c ugram ātiṣṭhata tapaḥ saha patnyānukūlayā
03,095.012a sā prītyā bahumānāc ca patiṃ paryacarat tadā
03,095.012c agastyaś ca parāṃ prītiṃ bhāryāyām akarot prabhuḥ
03,095.013a tato bahutithe kāle lopāmudrāṃ viśāṃ pate
03,095.013c tapasā dyotitāṃ snātāṃ dadarśa bhagavān ṛṣiḥ
03,095.014a sa tasyāḥ paricāreṇa śaucena ca damena ca
03,095.014c śriyā rūpeṇa ca prīto maithunāyājuhāva tām
03,095.015a tataḥ sā prāñjalir bhūtvā lajjamāneva bhāminī
03,095.015c tadā sapraṇayaṃ vākyaṃ bhagavantam athābravīt
03,095.016a asaṃśayaṃ prajāhetor bhāryāṃ patir avindata
03,095.016c yā tu tvayi mama prītis tām ṛṣe kartum arhasi
03,095.017a yathā pitur gṛhe vipra prāsāde śayanaṃ mama
03,095.017c tathāvidhe tvaṃ śayane mām upaitum ihārhasi
03,095.018a icchāmi tvāṃ sragviṇaṃ ca bhūṣaṇaiś ca vibhūṣitam
03,095.018c upasartuṃ yathākāmaṃ divyābharaṇabhūṣitā
03,095.018d*0484_01 anyathā nopatiṣṭheyaṃ cīrakāṣāyavāsinī
03,095.018d*0484_02 naivāpavitro viprarṣe bhūṣaṇo 'yaṃ kathaṃ cana
03,095.019 agastya uvāca
03,095.019a na vai dhanāni vidyante lopāmudre tathā mama
03,095.019c yathāvidhāni kalyāṇi pitus tava sumadhyame
03,095.020 lopāmudrovāca
03,095.020a īśo 'si tapasā sarvaṃ samāhartum iheśvara
03,095.020c kṣaṇena jīvaloke yad vasu kiṃ cana vidyate
03,095.021 agastya uvāca
03,095.021a evam etad yathāttha tvaṃ tapovyayakaraṃ tu me
03,095.021c yathā tu me na naśyeta tapas tan māṃ pracodaya
03,095.022 lopāmudrovāca
03,095.022a alpāvaśiṣṭaḥ kālo 'yam ṛtau mama tapodhana
03,095.022c na cānyathāham icchāmi tvām upaituṃ kathaṃ cana
03,095.023a na cāpi dharmam icchāmi viloptuṃ te tapodhana
03,095.023c etat tu me yathākāmaṃ saṃpādayitum arhasi
03,095.024 agastya uvāca
03,095.024a yady eṣa kāmaḥ subhage tava buddhyā viniścitaḥ
03,095.024a*0485_01 **** **** mama dharmavilopakaḥ
03,095.024a*0485_02 kāme kṛte cariṣyāmi dharmaṃ dṛṣṭaṃ yathāsmṛti
03,095.024a*0485_03 yady ayaṃ cepsitaḥ kāmaḥ
03,095.024c hanta gacchāmy ahaṃ bhadre cara kāmam iha sthitā
03,096.001 lomaśa uvāca
03,096.001a tato jagāma kauravya so 'gastyo bhikṣituṃ vasu
03,096.001c śrutarvāṇaṃ mahīpālaṃ yaṃ vedābhyadhikaṃ nṛpaiḥ
03,096.002a sa viditvā tu nṛpatiḥ kumbhayonim upāgamat
03,096.002c viṣayānte sahāmātyaḥ pratyagṛhṇāt susatkṛtam
03,096.003a tasmai cārghyaṃ yathānyāyam ānīya pṛthivīpatiḥ
03,096.003c prāñjaliḥ prayato bhūtvā papracchāgamane 'rthitām
03,096.003d*0486_01 kimartham āgamo brahman dhanyo 'smy āgamanena te
03,096.004 agastya uvāca
03,096.004a vittārthinam anuprāptaṃ viddhi māṃ pṛthivīpate
03,096.004c yathāśakty avihiṃsyānyān saṃvibhāgaṃ prayaccha me
03,096.005 lomaśa uvāca
03,096.005a tata āyavyayau pūrṇau tasmai rājā nyavedayat
03,096.005c ato vidvann upādatsva yad atra vasu manyase
03,096.006a tata āyavyayau dṛṣṭvā samau samamatir dvijaḥ
03,096.006c sarvathā prāṇināṃ pīḍām upādānād amanyata
03,096.007a sa śrutarvāṇam ādāya vadhryaśvam agamat tataḥ
03,096.007c sa ca tau viṣayasyānte pratyagṛhṇād yathāvidhi
03,096.008a tayor arghyaṃ ca pādyaṃ ca vadhryaśvaḥ pratyavedayat
03,096.008c anujñāpya ca papraccha prayojanam upakrame
03,096.008d*0487_01 vada kāmaṃ muniśreṣṭha dhanyo 'smy āgamanena te
03,096.009 agastya uvāca
03,096.009a vittakāmāv iha prāptau viddhy āvāṃ pṛthivīpate
03,096.009c yathāśakty avihiṃsyānyān saṃvibhāgaṃ prayaccha nau
03,096.010 lomaśa uvāca
03,096.010a tata āyavyayau pūrṇau tābhyāṃ rājā nyavedayat
03,096.010c tato jñātvā samādattāṃ yad atra vyatiricyate
03,096.011a tata āyavyayau dṛṣṭvā samau samamatir dvijaḥ
03,096.011c sarvathā prāṇināṃ pīḍām upādānād amanyata
03,096.012a paurukutsaṃ tato jagmus trasadasyuṃ mahādhanam
03,096.012c agastyaś ca śrutarvā ca vadhryaśvaś ca mahīpatiḥ
03,096.013a trasadasyuś ca tān sarvān pratyagṛhṇād yathāvidhi
03,096.013c abhigamya mahārāja viṣayānte savāhanaḥ
03,096.014a arcayitvā yathānyāyam ikṣvākū rājasattamaḥ
03,096.014c samāśvastāṃs tato 'pṛcchat prayojanam upakrame
03,096.015 agastya uvāca
03,096.015a vittakāmān iha prāptān viddhi naḥ pṛthivīpate
03,096.015c yathāśakty avihiṃsyānyān saṃvibhāgaṃ prayaccha naḥ
03,096.016 lomaśa uvāca
03,096.016a tata āyavyayau pūrṇau teṣāṃ rājā nyavedayat
03,096.016c ato jñātvā samādaddhvaṃ yad atra vyatiricyate
03,096.017a tata āyavyayau dṛṣṭvā samau samamatir dvijaḥ
03,096.017c sarvathā prāṇināṃ pīḍām upādānād amanyata
03,096.018a tataḥ sarve sametyātha te nṛpās taṃ mahāmunim
03,096.018c idam ūcur mahārāja samavekṣya parasparam
03,096.019a ayaṃ vai dānavo brahmann ilvalo vasumān bhuvi
03,096.019c tam abhikramya sarve 'dya vayaṃ yācāmahe vasu
03,096.020a teṣāṃ tadāsīd rucitam ilvalasyopabhikṣaṇam
03,096.020c tatas te sahitā rājann ilvalaṃ samupādravan
03,097.001 lomaśa uvāca
03,097.001a ilvalas tān viditvā tu maharṣisahitān nṛpān
03,097.001c upasthitān sahāmātyo viṣayānte 'bhyapūjayat
03,097.002a teṣāṃ tato 'suraśreṣṭha ātithyam akarot tadā
03,097.002c sa saṃskṛtena kauravya bhrātrā vātāpinā kila
03,097.003a tato rājarṣayaḥ sarve viṣaṇṇā gatacetasaḥ
03,097.003c vātāpiṃ saṃskṛtaṃ dṛṣṭvā meṣabhūtaṃ mahāsuram
03,097.004a athābravīd agastyas tān rājarṣīn ṛṣisattamaḥ
03,097.004c viṣādo vo na kartavyo ahaṃ bhokṣye mahāsuram
03,097.005a dhuryāsanam athāsādya niṣasāda mahāmuniḥ
03,097.005c taṃ paryaveṣad daityendra ilvalaḥ prahasann iva
03,097.006a agastya eva kṛtsnaṃ tu vātāpiṃ bubhuje tataḥ
03,097.006b*0488_01 bahvannāśāpi te me 'stīty avadad bhakṣayan smayan
03,097.006b*0489_01 vātāpe pratibudhyasva darśayan balatejasī
03,097.006b*0489_02 tapasā durjayo yāvad eṣa tvāṃ nātivartate
03,097.006b*0489_03 tatas tasyodaraṃ bhettuṃ vātāpir vegam āharat
03,097.006b*0489_04 tam abudhyata tejasvī kumbhayonir mahātapāḥ
03,097.006b*0489_05 sa vīryāt tapasogras tu nanarda bhagavān ṛṣiḥ
03,097.006b*0489_06 eṣa jīrṇo 'si vātāpe mayā lokasya śāntaye
03,097.006b*0489_07 ity uktvā svakarāgreṇa udaraṃ samatāḍayat
03,097.006b*0489_08 trir evaṃ pratisaṃrabdhas tejasā prajvalann iva
03,097.006c bhuktavaty asuro ''hvānam akarot tasya ilvalaḥ
03,097.007a tato vāyuḥ prādurabhūd agastyasya mahātmanaḥ
03,097.007b*0490_01 śabdena mahatā tāta garjann iva yathā ghanaḥ
03,097.007b*0490_02 vātāpe niṣkramasveti punaḥ punar uvāca ha
03,097.007b*0490_03 taṃ prahasyābravīd rājann agastyo munisattamaḥ
03,097.007b*0490_04 kuto niṣkramituṃ śakto mayā jīrṇas tu so 'suraḥ
03,097.007c ilvalaś ca viṣaṇṇo 'bhūd dṛṣṭvā jīrṇaṃ mahāsuram
03,097.008a prāñjaliś ca sahāmātyair idaṃ vacanam abravīt
03,097.008c kimartham upayātāḥ stha brūta kiṃ karavāṇi vaḥ
03,097.009a pratyuvāca tato 'gastyaḥ prahasann ilvalaṃ tadā
03,097.009c īśaṃ hy asura vidmas tvāṃ vayaṃ sarve dhaneśvaram
03,097.010a ime ca nātidhanino dhanārthaś ca mahān mama
03,097.010c yathāśakty avihiṃsyānyān saṃvibhāgaṃ prayaccha naḥ
03,097.011a tato 'bhivādya tam ṛṣim ilvalo vākyam abravīt
03,097.011c ditsitaṃ yadi vetsi tvaṃ tato dāsyāmi te vasu
03,097.012 agastya uvāca
03,097.012a gavāṃ daśa sahasrāṇi rājñām ekaikaśo 'sura
03,097.012c tāvad eva suvarṇasya ditsitaṃ te mahāsura
03,097.013a mahyaṃ tato vai dviguṇaṃ rathaś caiva hiraṇmayaḥ
03,097.013c manojavau vājinau ca ditsitaṃ te mahāsura
03,097.013d*0491_00 lomaśaḥ
03,097.013d*0491_01 ilvalas tu muniṃ prāha sarvam asti yathāttha mām
03,097.013d*0491_02 agastyaḥ
03,097.013d*0491_02 rathaṃ tu yam avoco māṃ nainaṃ vidma hiraṇmayam
03,097.013d*0491_03 na me vāg anṛtā kā cid uktapūrvā mahāsura
03,097.013d*0492_01 sarvam etat pradāsyāmi hiraṇyaṃ gāś ca yad dhanam
03,097.013e jijñāsyatāṃ rathaḥ sadyo vyaktam eṣa hiraṇmayaḥ
03,097.014 lomaśa uvāca
03,097.014a jijñāsyamānaḥ sa rathaḥ kaunteyāsīd dhiraṇmayaḥ
03,097.014c tataḥ pravyathito daityo dadāv abhyadhikaṃ vasu
03,097.015a vivājaś ca suvājaś ca tasmin yuktau rathe hayau
03,097.015c ūhatus tau vasūny āśu tāny agastyāśramaṃ prati
03,097.015e sarvān rājñaḥ sahāgastyān nimeṣād iva bhārata
03,097.015f*0493_01 ilvalas tv anugamyainam agastyaṃ hantum aicchata
03,097.015f*0493_02 bhasma cakre mahātejā huṃkāreṇa mahāsuram
03,097.015f*0494_01 muner āśramam aśvau tau ninyatur vātaraṃhasau
03,097.016a agastyenābhyanujñātā jagmū rājarṣayas tadā
03,097.016c kṛtavāṃś ca muniḥ sarvaṃ lopāmudrācikīrṣitam
03,097.017 lopāmudrovāca
03,097.017a kṛtavān asi tat sarvaṃ bhagavan mama kāṅkṣitam
03,097.017c utpādaya sakṛn mahyam apatyaṃ vīryavattaram
03,097.018 agastya uvāca
03,097.018a tuṣṭo 'ham asmi kalyāṇi tava vṛttena śobhane
03,097.018c vicāraṇām apatye tu tava vakṣyāmi tāṃ śṛṇu
03,097.019a sahasraṃ te 'stu putrāṇāṃ śataṃ vā daśasaṃmitam
03,097.019c daśa vā śatatulyāḥ syur eko vāpi sahasravat
03,097.020 lopāmudrovāca
03,097.020a sahasrasaṃmitaḥ putra eko me 'stu tapodhana
03,097.020c eko hi bahubhiḥ śreyān vidvān sādhur asādhubhiḥ
03,097.021 lomaśa uvāca
03,097.021a sa tatheti pratijñāya tayā samabhavan muniḥ
03,097.021c samaye samaśīlinyā śraddhāvāñ śraddadhānayā
03,097.022a tata ādhāya garbhaṃ tam agamad vanam eva saḥ
03,097.022c tasmin vanagate garbho vavṛdhe sapta śāradān
03,097.023a saptame 'bde gate cāpi prācyavat sa mahākaviḥ
03,097.023c jvalann iva prabhāvena dṛḍhasyur nāma bhārata
03,097.023e sāṅgopaniṣadān vedāñ japann eva mahāyaśāḥ
03,097.024a tasya putro 'bhavad ṛṣeḥ sa tejasvī mahān ṛṣiḥ
03,097.024c sa bāla eva tejasvī pitus tasya niveśane
03,097.024e idhmānāṃ bhāram ājahre idhmavāhas tato 'bhavat
03,097.025a tathāyuktaṃ ca taṃ dṛṣṭvā mumude sa munis tadā
03,097.025b*0495_01 evaṃ sa janayām āsa bhāratāpatyam uttamam
03,097.025c lebhire pitaraś cāsya lokān rājan yathepsitān
03,097.026a agastyasyāśramaḥ khyātaḥ sarvartukusumānvitaḥ
03,097.026b*0496_01 khyāto bhuvi mahārāja tejasā tasya dhīmataḥ
03,097.026c prāhrādir evaṃ vātāpir agastyena vināśitaḥ
03,097.026c*0497_01 **** **** brahmaghno duṣṭacetanaḥ
03,097.026c*0497_02 evaṃ vināśito rājan
03,097.027a tasyāyam āśramo rājan ramaṇīyo guṇair yutaḥ
03,097.027c eṣā bhāgīrathī puṇyā yatheṣṭam avagāhyatām
03,097.027d@014_0001 vāteritā patākeva virājati nabhastale
03,097.027d@014_0002 pratāryamāṇā kūṭeṣu yathā nimneṣu nityaśaḥ
03,097.027d@014_0003 śilātaleṣu saṃtrastā pannagendravadhūr iva
03,097.027d@014_0004 dakṣiṇāṃ vai diśaṃ sarvāṃ plāvayantī ca mātṛvat
03,097.027d@014_0005 pūrvaṃ śambhor jaṭābhraṣṭā samudramahiṣī priyā
03,097.027d@014_0006 lomaśa uvāca
03,097.027d@014_0006 asyāṃ nadyāṃ supuṇyāyāṃ yatheṣṭam avagāhyatām
03,097.027d@014_0007 yudhiṣṭhira nibodhedaṃ triṣu lokeṣu viśrutam
03,097.027d@014_0008 bhṛgos tīrthaṃ mahārāja maharṣigaṇasevitam
03,097.027d@014_0009 yatropaspṛṣṭavān rāmo hṛtaṃ tejas tadāptavān
03,097.027d@014_0010 atra tvaṃ bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ kṛṣṇayā caiva pāṇḍava
03,097.027d@014_0011 duryodhanahṛtaṃ tejaḥ punar ādātum arhasi
03,097.027d@014_0012 kṛtavaireṇa rāmeṇa yathā copahṛtaṃ punaḥ
03,097.027d@014_0012 vaiśaṃpāyana uvāca
03,097.027d@014_0013 sa tatra bhrātṛbhiś caiva kṛṣṇayā caiva pāṇḍavaḥ
03,097.027d@014_0014 snātvā devān pitṝṃś caiva tarpayām āsa bhārata
03,097.027d@014_0015 tasya tīrthasya rūpaṃ vai dīptād dīptataraṃ babhau
03,097.027d@014_0016 apradhṛṣyataraś cāsīc chātravāṇāṃ nararṣabha
03,097.027d@014_0017 apṛcchac caiva rājendra lomaśaṃ pāṇḍunandanaḥ
03,097.027d@014_0018 bhagavan kimarthaṃ rāmasya hṛtam āsīd vapuḥ prabho
03,097.027d@014_0019 lomaśa uvāca
03,097.027d@014_0019 kathaṃ pratyāhṛtaṃ caiva etad ācakṣva pṛcchataḥ
03,097.027d@014_0020 śṛṇu rāmasya rājendra bhārgavasya ca dhīmataḥ
03,097.027d@014_0021 jāto daśarathasyāsīt putro rāmo mahātmanaḥ
03,097.027d@014_0022 viṣṇuḥ svena śarīreṇa rāvaṇasya vadhāya vai
03,097.027d@014_0023 paśyāmas tam ayodhyāyāṃ jātaṃ dāśarathiṃ tataḥ
03,097.027d@014_0024 ṛcīkanandano rāmo bhārgavo reṇukāsutaḥ
03,097.027d@014_0025 tasya dāśaratheḥ śrutvā rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ
03,097.027d@014_0026 kautūhalānvito rāmas tv ayodhyām agamat punaḥ
03,097.027d@014_0027 dhanur ādāya tad divyaṃ kṣatriyāṇāṃ nibarhaṇam
03,097.027d@014_0028 jijñāsamāno rāmasya vīryaṃ dāśarathes tadā
03,097.027d@014_0029 taṃ vai daśarathaḥ śrutvā viṣayāntam upāgamat
03,097.027d@014_0030 preṣayām āsa rāmasya rāmaṃ putraṃ puraskṛtam
03,097.027d@014_0031 sa tam abhyāgataṃ dṛṣṭvā udyatāstram avasthitam
03,097.027d@014_0032 prahasann iva kaunteya rāmo vacanam abravīt
03,097.027d@014_0033 kṛtakālaṃ hi rājendra dhanur etan mayā vibho
03,097.027d@014_0034 samāropaya yatnena yadi śaknoṣi pārthiva
03,097.027d@014_0035 ity uktas tv āha bhagavaṃs tvaṃ nādhikṣeptum arhasi
03,097.027d@014_0036 nāham apy adhamo dharme kṣatriyāṇāṃ dvijātiṣu
03,097.027d@014_0037 ikṣvākūṇāṃ viśeṣeṇa bāhuvīrye na katthanam
03,097.027d@014_0038 tam evaṃvādinaṃ tatra rāmo vacanam abravīt
03,097.027d@014_0039 alaṃ vai vyapadeśena dhanur āyaccha rāghava
03,097.027d@014_0040 tato jagrāha roṣeṇa kṣatriyarṣabhasūdanam
03,097.027d@014_0041 rāmo dāśarathir divyaṃ hastād rāmasya kārmukam
03,097.027d@014_0042 dhanur āropayām āsa salīla iva bhārata
03,097.027d@014_0043 jyāśabdam akaroc caiva smayamānaḥ sa vīryavān
03,097.027d@014_0044 tasya śabdasya bhūtāni vitrasanty aśaner iva
03,097.027d@014_0045 athābravīt tadā rāmo rāmaṃ dāśarathis tadā
03,097.027d@014_0046 idam āropitaṃ brahman kim anyat karavāṇi te
03,097.027d@014_0047 tasya rāmo dadau divyaṃ jāmadagnyo mahātmanaḥ
03,097.027d@014_0048 śaram ākarṇadeśāntam ayam ākṛṣyatām iti
03,097.027d@014_0049 etac chrutvābravīd rāmaḥ pradīpta iva manyunā
03,097.027d@014_0050 śrūyate kṣamyate caiva darpapūrṇo 'si bhārgava
03,097.027d@014_0051 tvayā hy adhigataṃ tejaḥ kṣatriyebhyo viśeṣataḥ
03,097.027d@014_0052 pitāmahaprasādena tena māṃ kṣipasi dhruvam
03,097.027d@014_0053 paśya māṃ svena rūpeṇa cakṣus te vitarāmy aham
03,097.027d@014_0054 tato rāmaśarīre vai rāmaḥ paśyati bhārgavaḥ
03,097.027d@014_0055 ādityān savasūn rudrān sādhyāṃś ca samarudgaṇān
03,097.027d@014_0056 pitaro hutāśanaś caiva nakṣatrāṇi grahās tathā
03,097.027d@014_0057 gandharvā rākṣasā yakṣā nadyas tīrthāni yāni ca
03,097.027d@014_0058 ṛṣayo vālakhilyāś ca brahmabhūtāḥ sanātanāḥ
03,097.027d@014_0059 devarṣayaś ca kārtsnyena samudrāḥ parvatās tathā
03,097.027d@014_0060 vedāś ca sopaniṣado vaṣaṭkāraiḥ sahādhvaraiḥ
03,097.027d@014_0061 cetomanti ca sāmāni dhanurvedaś ca bhārata
03,097.027d@014_0062 meghavṛndāni varṣāṇi vidyutaś ca yudhiṣṭhira
03,097.027d@014_0063 tataḥ sa bhagavān viṣṇus taṃ vai bāṇaṃ mumoca ha
03,097.027d@014_0064 śuṣkāśanisamākīrṇaṃ maholkābhiś ca bhārata
03,097.027d@014_0065 pāṃsuvarṣeṇa mahatā meghavarṣaiś ca bhūtalam
03,097.027d@014_0066 bhūmikampaiś ca nirghātair nādaiś ca vipulair api
03,097.027d@014_0067 sa rāmaṃ vihvalaṃ kṛtvā tejaś cākṣipya kevalam
03,097.027d@014_0068 āgacchaj jvalito bāṇo rāmabāhupracoditaḥ
03,097.027d@014_0069 sa tu vihvalatāṃ gatvā pratilabhya ca cetanām
03,097.027d@014_0070 rāmaḥ pratyāgataprāṇaḥ prāṇamad viṣṇutejasam
03,097.027d@014_0071 viṣṇunā so 'bhyanujñāto mahendram agamat punaḥ
03,097.027d@014_0072 bhītas tu tatra nyavasad vrīḍitas tu mahātapāḥ
03,097.027d@014_0073 tataḥ saṃvatsare 'tīte hṛtaujasam avasthitam
03,097.027d@014_0074 nirmadaṃ duḥkhitaṃ dṛṣṭvā pitaro rāmam abruvan
03,097.027d@014_0075 na vai samyag idaṃ putra viṣṇum āsādya vai kṛtam
03,097.027d@014_0076 sa hi pūjyaś ca mānyaś ca triṣu lokeṣu sarvadā
03,097.027d@014_0077 gaccha putra nadīṃ puṇyāṃ vadhūsarakṛtāhvayām
03,097.027d@014_0078 tatropaspṛśya tīrtheṣu punar vapur avāpsyasi
03,097.027d@014_0079 dīptodaṃ nāma tat tīrthaṃ yatra te prapitāmahaḥ
03,097.027d@014_0080 bhṛgur devayuge rāma taptavān uttamaṃ tapaḥ
03,097.027d@014_0081 tat tathā kṛtavān rāmaḥ kaunteya vacanāt pituḥ
03,097.027d@014_0082 prāptavāṃś ca punatejas tīrthe 'smin pāṇḍunandana
03,097.027d@014_0083 etad īdṛśakaṃ tāta rāmeṇākliṣṭakarmaṇā
03,097.027d@014_0084 prāptam āsīn mahārāja viṣṇum āsādya vai purā
03,098.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,098.001a bhūya evāham icchāmi maharṣes tasya dhīmataḥ
03,098.001c karmaṇāṃ vistaraṃ śrotum agastyasya dvijottama
03,098.002 lomaśa uvāca
03,098.002a śṛṇu rājan kathāṃ divyām adbhutām atimānuṣīm
03,098.002c agastyasya mahārāja prabhāvam amitātmanaḥ
03,098.003a āsan kṛtayuge ghorā dānavā yuddhadurmadāḥ
03,098.003c kāleyā iti vikhyātā gaṇāḥ paramadāruṇāḥ
03,098.004a te tu vṛtraṃ samāśritya nānāpraharaṇodyatāḥ
03,098.004c samantāt paryadhāvanta mahendrapramukhān surān
03,098.005a tato vṛtravadhe yatnam akurvaṃs tridaśāḥ purā
03,098.005c puraṃdaraṃ puraskṛtya brahmāṇam upatasthire
03,098.006a kṛtāñjalīṃs tu tān sarvān parameṣṭhī uvāca ha
03,098.006c viditaṃ me surāḥ sarvaṃ yad vaḥ kāryaṃ cikīrṣitam
03,098.007a tam upāyaṃ pravakṣyāmi yathā vṛtraṃ vadhiṣyatha
03,098.007c dadhīca iti vikhyāto mahān ṛṣir udāradhīḥ
03,098.008a taṃ gatvā sahitāḥ sarve varaṃ vai saṃprayācata
03,098.008c sa vo dāsyati dharmātmā suprītenāntarātmanā
03,098.009a sa vācyaḥ sahitaiḥ sarvair bhavadbhir jayakāṅkṣibhiḥ
03,098.009c svāny asthīni prayaccheti trailokyasya hitāya vai
03,098.009e sa śarīraṃ samutsṛjya svāny asthīni pradāsyati
03,098.010a tasyāsthibhir mahāghoraṃ vajraṃ saṃbhriyatāṃ dṛḍham
03,098.010c mahac chatruhaṇaṃ tīkṣṇaṃ ṣaḍaśraṃ bhīmanisvanam
03,098.011a tena vajreṇa vai vṛtraṃ vadhiṣyati śatakratuḥ
03,098.011c etad vaḥ sarvam ākhyātaṃ tasmāc chīghraṃ vidhīyatām
03,098.012a evam uktās tato devā anujñāpya pitāmaham
03,098.012c nārāyaṇaṃ puraskṛtya dadhīcasyāśramaṃ yayuḥ
03,098.013a sarasvatyāḥ pare pāre nānādrumalatāvṛtam
03,098.013c ṣaṭpadodgītaninadair vighuṣṭaṃ sāmagair iva
03,098.013e puṃskokilaravonmiśraṃ jīvaṃjīvakanāditam
03,098.014a mahiṣaiś ca varāhaiś ca sṛmaraiś camarair api
03,098.014c tatra tatrānucaritaṃ śārdūlabhayavarjitaiḥ
03,098.015a kareṇubhir vāraṇaiś ca prabhinnakaraṭāmukhaiḥ
03,098.015c saro 'vagāḍhaiḥ krīḍadbhiḥ samantād anunāditam
03,098.016a siṃhavyāghrair mahānādān nadadbhir anunāditam
03,098.016c aparaiś cāpi saṃlīnair guhākandaravāsibhiḥ
03,098.017a teṣu teṣv avakāśeṣu śobhitaṃ sumanoramam
03,098.017c triviṣṭapasamaprakhyaṃ dadhīcāśramam āgaman
03,098.018a tatrāpaśyan dadhīcaṃ te divākarasamadyutim
03,098.018c jājvalyamānaṃ vapuṣā yathā lakṣmyā pitāmaham
03,098.019a tasya pādau surā rājann abhivādya praṇamya ca
03,098.019c ayācanta varaṃ sarve yathoktaṃ parameṣṭhinā
03,098.020a tato dadhīcaḥ paramapratītaḥ; surottamāṃs tān idam abhyuvāca
03,098.020c karomi yad vo hitam adya devāḥ; svaṃ cāpi dehaṃ tv aham utsṛjāmi
03,098.021a sa evam uktvā dvipadāṃ variṣṭhaḥ; prāṇān vaśī svān sahasotsasarja
03,098.021c tataḥ surās te jagṛhuḥ parāsor; asthīni tasyātha yathopadeśam
03,098.022a prahṛṣṭarūpāś ca jayāya devās; tvaṣṭāram āgamya tam artham ūcuḥ
03,098.022c tvaṣṭā tu teṣāṃ vacanaṃ niśamya; prahṛṣṭarūpaḥ prayataḥ prayatnāt
03,098.023a cakāra vajraṃ bhṛśam ugrarūpaṃ; kṛtvā ca śakraṃ sa uvāca hṛṣṭaḥ
03,098.023c anena vajrapravareṇa deva; bhasmīkuruṣvādya surārim ugram
03,098.024a tato hatāriḥ sagaṇaḥ sukhaṃ vai; praśādhi kṛtsnaṃ tridivaṃ diviṣṭhaḥ
03,098.024c tvaṣṭrā tathoktaḥ sa puraṃdaras tu; vajraṃ prahṛṣṭaḥ prayato 'bhyagṛhṇāt
03,099.001 lomaśa uvāca
03,099.001a tataḥ sa vajrī balibhir daivatair abhirakṣitaḥ
03,099.001c āsasāda tato vṛtraṃ sthitam āvṛtya rodasī
03,099.002a kālakeyair mahākāyaiḥ samantād abhirakṣitam
03,099.002c samudyatapraharaṇaiḥ saśṛṅgair iva parvataiḥ
03,099.003a tato yuddhaṃ samabhavad devānāṃ saha dānavaiḥ
03,099.003c muhūrtaṃ bharataśreṣṭha lokatrāsakaraṃ mahat
03,099.004a udyatapratipiṣṭānāṃ khaḍgānāṃ vīrabāhubhiḥ
03,099.004c āsīt sutumulaḥ śabdaḥ śarīreṣv abhipātyatām
03,099.005a śirobhiḥ prapatadbhiś ca antarikṣān mahītalam
03,099.005c tālair iva mahīpāla vṛntād bhraṣṭair adṛśyata
03,099.006a te hemakavacā bhūtvā kāleyāḥ parighāyudhāḥ
03,099.006c tridaśān abhyavartanta dāvadagdhā ivādrayaḥ
03,099.007a teṣāṃ vegavatāṃ vegaṃ sahitānāṃ pradhāvatām
03,099.007c na śekus tridaśāḥ soḍhuṃ te bhagnāḥ prādravan bhayāt
03,099.008a tān dṛṣṭvā dravato bhītān sahasrākṣaḥ puraṃdaraḥ
03,099.008c vṛtre vivardhamāne ca kaśmalaṃ mahad āviśat
03,099.008d*0498_01 kāleyabhayasaṃtrasto devaḥ sākṣāt puraṃdaraḥ
03,099.008d*0498_02 jagāma śaraṇaṃ śīghraṃ taṃ tu nārāyaṇaṃ prabhum
03,099.009a taṃ śakraṃ kaśmalāviṣṭaṃ dṛṣṭvā viṣṇuḥ sanātanaḥ
03,099.009c svatejo vyadadhāc chakre balam asya vivardhayan
03,099.010a viṣṇunāpyāyitaṃ śakraṃ dṛṣṭvā devagaṇās tataḥ
03,099.010c svaṃ svaṃ tejaḥ samādadhyus tathā brahmarṣayo 'malāḥ
03,099.011a sa samāpyāyitaḥ śakro viṣṇunā daivataiḥ saha
03,099.011c ṛṣibhiś ca mahābhāgair balavān samapadyata
03,099.012a jñātvā balasthaṃ tridaśādhipaṃ tu; nanāda vṛtro mahato ninādān
03,099.012c tasya praṇādena dharā diśaś ca; khaṃ dyaur nagāś cāpi cacāla sarvam
03,099.013a tato mahendraḥ paramābhitaptaḥ; śrutvā ravaṃ ghorarūpaṃ mahāntam
03,099.013c bhaye nimagnas tvaritaṃ mumoca; vajraṃ mahat tasya vadhāya rājan
03,099.014a sa śakravajrābhihataḥ papāta; mahāsuraḥ kāñcanamālyadhārī
03,099.014c yathā mahāñ śailavaraḥ purastāt; sa mandaro viṣṇukarāt pramuktaḥ
03,099.015a tasmin hate daityavare bhayārtaḥ; śakraḥ pradudrāva saraḥ praveṣṭum
03,099.015c vajraṃ na mene svakarāt pramuktaṃ; vṛtraṃ hataṃ cāpi bhayān na mene
03,099.016a sarve ca devā muditāḥ prahṛṣṭā; maharṣayaś cendram abhiṣṭuvantaḥ
03,099.016b*0499_01 vṛtraṃ hataṃ saṃdadṛśuḥ pṛthivyāṃ
03,099.016b*0499_02 vajrāhataṃ śailam ivāvakīrṇam
03,099.016c sarvāṃś ca daityāṃs tvaritāḥ sametya; jaghnuḥ surā vṛtravadhābhitaptān
03,099.017a te vadhyamānās tridaśais tadānīṃ; samudram evāviviśur bhayārtāḥ
03,099.017c praviśya caivodadhim aprameyaṃ; jhaṣākulaṃ ratnasamākulaṃ ca
03,099.018a tadā sma mantraṃ sahitāḥ pracakrus; trailokyanāśārtham abhismayantaḥ
03,099.018c tatra sma ke cin matiniścayajñās; tāṃs tān upāyān anuvarṇayanti
03,099.019a teṣāṃ tu tatra kramakālayogād; ghorā matiś cintayatāṃ babhūva
03,099.019c ye santi vidyātapasopapannās; teṣāṃ vināśaḥ prathamaṃ tu kāryaḥ
03,099.020a lokā hi sarve tapasā dhriyante; tasmāt tvaradhvaṃ tapasaḥ kṣayāya
03,099.020c ye santi ke cid dhi vasuṃdharāyāṃ; tapasvino dharmavidaś ca tajjñāḥ
03,099.020e teṣāṃ vadhaḥ kriyatāṃ kṣipram eva; teṣu pranaṣṭeṣu jagat pranaṣṭam
03,099.021a evaṃ hi sarve gatabuddhibhāvā; jagadvināśe paramaprahṛṣṭāḥ
03,099.021c durgaṃ samāśritya mahormimantaṃ; ratnākaraṃ varuṇasyālayaṃ sma
03,100.001 lomaśa uvāca
03,100.001a samudraṃ te samāśritya vāruṇaṃ nidhim ambhasām
03,100.001c kāleyāḥ saṃpravartanta trailokyasya vināśane
03,100.002a te rātrau samabhikruddhā bhakṣayanti sadā munīn
03,100.002c āśrameṣu ca ye santi punyeṣv āyataneṣu ca
03,100.003a vasiṣṭhasyāśrame viprā bhakṣitās tair durātmabhiḥ
03,100.003c aśītiśatam aṣṭau ca nava cānye tapasvinaḥ
03,100.004a cyavanasyāśramaṃ gatvā puṇyaṃ dvijaniṣevitam
03,100.004c phalamūlāśanānāṃ hi munīnāṃ bhakṣitaṃ śatam
03,100.005a evaṃ rātrau sma kurvanti viviśuś cārṇavaṃ divā
03,100.005b*0500_01 kāleyās te durātmāno bhakṣayantas tapodhanān
03,100.005c bharadvājāśrame caiva niyatā brahmacāriṇaḥ
03,100.005e vāyvāhārāmbubhakṣāś ca viṃśatiḥ saṃnipātitāḥ
03,100.006a evaṃ krameṇa sarvāṃs tān āśramān dānavās tadā
03,100.006c niśāyāṃ paridhāvanti mattā bhujabalāśrayāt
03,100.006e kālopasṛṣṭāḥ kāleyā ghnanto dvijagaṇān bahūn
03,100.007a na cainān anvabudhyanta manujā manujottama
03,100.007c evaṃ pravṛttān daityāṃs tāṃs tāpaseṣu tapasviṣu
03,100.007d*0501_01 kṣayāya jagataḥ krūrāḥ paryaṭanti sma medinīm
03,100.008a prabhāte samadṛśyanta niyatāhārakarśitāḥ
03,100.008c mahītalasthā munayaḥ śarīrair gatajīvitaiḥ
03,100.009a kṣīṇamāṃsair virudhirair vimajjāntrair visaṃdhibhiḥ
03,100.009c ākīrṇair ācitā bhūmiḥ śaṅkhānām iva rāśibhiḥ
03,100.010a kalaśair vipraviddhaiś ca sruvair bhagnais tathaiva ca
03,100.010c vikīrṇair agnihotraiś ca bhūr babhūva samāvṛtā
03,100.011a niḥsvādhyāyavaṣaṭkāraṃ naṣṭayajñotsavakriyam
03,100.011c jagad āsīn nirutsāhaṃ kāleyabhayapīḍitam
03,100.012a evaṃ prakṣīyamāṇāś ca mānavā manujeśvara
03,100.012c ātmatrāṇaparā bhītāḥ prādravanta diśo bhayāt
03,100.013a ke cid guhāḥ praviviśur nirjharāṃś cāpare śritāḥ
03,100.013c apare maraṇodvignā bhayāt prānān samutsṛjan
03,100.014a ke cid atra maheṣvāsāḥ śūrāḥ paramadarpitāḥ
03,100.014c mārgamāṇāḥ paraṃ yatnaṃ dānavānāṃ pracakrire
03,100.015a na caitān adhijagmus te samudraṃ samupāśritān
03,100.015c śramaṃ jagmuś ca paramam ājagmuḥ kṣayam eva ca
03,100.016a jagaty upaśamaṃ yāte naṣṭayajñotsavakriye
03,100.016c ājagmuḥ paramām ārtiṃ tridaśā manujeśvara
03,100.017a sametya samahendrāś ca bhayān mantraṃ pracakrire
03,100.017b*0502_01 śaraṇyaṃ śaraṇaṃ devaṃ nārāyaṇam ajaṃ vibhum
03,100.017c nārāyaṇaṃ puraskṛtya vaikuṇṭham aparājitam
03,100.018a tato devāḥ sametās te tadocur madhusūdanam
03,100.018c tvaṃ naḥ sraṣṭā ca pātā ca bhartā ca jagataḥ prabho
03,100.018e tvayā sṛṣṭam idaṃ sarvaṃ yac ceṅgaṃ yac ca neṅgati
03,100.018f*0503_01 tvayy eva puṇḍarīkākṣa punas tat pravilīyate
03,100.019a tvayā bhūmiḥ purā naṣṭā samudrāt puṣkarekṣaṇa
03,100.019c vārāhaṃ rūpam āsthāya jagadarthe samuddhṛtā
03,100.020a ādidaityo mahāvīryo hiraṇyakaśipus tvayā
03,100.020c nārasiṃhaṃ vapuḥ kṛtvā sūditaḥ puruṣottama
03,100.021a avadhyaḥ sarvabhūtānāṃ baliś cāpi mahāsuraḥ
03,100.021c vāmanaṃ vapur āśritya trailokyād bhraṃśitas tvayā
03,100.022a asuraś ca maheṣvāso jambha ity abhiviśrutaḥ
03,100.022c yajñakṣobhakaraḥ krūras tvayaiva vinipātitaḥ
03,100.023a evamādīni karmāṇi yeṣāṃ saṃkhyā na vidyate
03,100.023c asmākaṃ bhayabhītānāṃ tvaṃ gatir madhusūdana
03,100.024a tasmāt tvāṃ deva deveśa lokārthaṃ jñāpayāmahe
03,100.024c rakṣa lokāṃś ca devāṃś ca śakraṃ ca mahato bhayāt
03,100.024d*0504_01 śaraṇāgatasaṃtrāṇe tvam eko 'si dṛḍhavrataḥ
03,101.001 devā ūcuḥ
03,101.001a itaḥ pradānād vartante prajāḥ sarvāś caturvidhāḥ
03,101.001c tā bhāvitā bhāvayanti havyakavyair divaukasaḥ
03,101.002a lokā hy evaṃ vartayanti anyonyaṃ samupāśritāḥ
03,101.002c tvatprasādān nirudvignās tvayaiva parirakṣitāḥ
03,101.003a idaṃ ca samanuprāptaṃ lokānāṃ bhayam uttamam
03,101.003c na ca jānīma keneme rātrau vadhyanti brāhmaṇāḥ
03,101.004a kṣīṇeṣu ca brāhmaṇeṣu pṛthivī kṣayam eṣyati
03,101.004c tataḥ pṛthivyāṃ kṣīṇāyāṃ tridivaṃ kṣayam eṣyati
03,101.005a tvatprasādān mahābāho lokāḥ sarve jagatpate
03,101.005c vināśaṃ nādhigaccheyus tvayā vai parirakṣitāḥ
03,101.006 viṣṇur uvāca
03,101.006a viditaṃ me surāḥ sarvaṃ prajānāṃ kṣayakāraṇam
03,101.006c bhavatāṃ cāpi vakṣyāmi śṛṇudhvaṃ vigatajvarāḥ
03,101.007a kāleya iti vikhyāto gaṇaḥ paramadāruṇaḥ
03,101.007c taiś ca vṛtraṃ samāśritya jagat sarvaṃ prabādhitam
03,101.008a te vṛtraṃ nihataṃ dṛṣṭvā sahasrākṣeṇa dhīmatā
03,101.008c jīvitaṃ parirakṣantaḥ praviṣṭā varuṇālayam
03,101.009a te praviśyodadhiṃ ghoraṃ nakragrāhasamākulam
03,101.009c utsādanārthaṃ lokānāṃ rātrau ghnanti munīn iha
03,101.010a na tu śakyāḥ kṣayaṃ netuṃ samudrāśrayagā hi te
03,101.010c samudrasya kṣaye buddhir bhavadbhiḥ saṃpradhāryatām
03,101.010e agastyena vinā ko hi śakto 'nyo 'rṇavaśoṣaṇe
03,101.010f*0505_01 anyathā hi na śakyās te vinā sāgaraśoṣaṇam
03,101.011a etac chrutvā vaco devā viṣṇunā samudāhṛtam
03,101.011b*0506_01 viṣṇum eva puraskṛtya brahmāṇaṃ samupasthitāḥ
03,101.011b*0506_02 te tasmai praṇatā bhūtvā tam evārthaṃ nyavedayan
03,101.011b*0506_03 sarvalokavināśārthaṃ kāleyāḥ kṛtaniścayāḥ
03,101.011b*0506_04 teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā padmayoniḥ sanātanaḥ
03,101.011b*0506_05 uvāca paramaprītas tridaśān arthavad vacaḥ
03,101.011b*0506_06 viditaṃ me surāḥ sarvaṃ dānavānāṃ viceṣṭitam
03,101.011b*0506_07 manuṣyādeś ca nidhanaṃ kāleyaiḥ kālacoditaiḥ
03,101.011b*0506_08 kṣayas teṣām anuprāptaḥ kālenopahatāś ca ye
03,101.011b*0506_09 upāyaṃ saṃpravakṣyāmi samudrasya viśoṣaṇe
03,101.011b*0506_10 agastya iti vikhyāto vāruṇiḥ susamāhitaḥ
03,101.011b*0506_11 tam upāgamya sahitā imam arthaṃ prayācata
03,101.011b*0506_12 sa hi śakto mahātejāḥ kṣaṇāt pātuṃ mahodadhim
03,101.011b*0506_13 samudre ca kṣayaṃ nīte kāleyān nihaniṣyatha
03,101.011b*0506_14 evaṃ śrutvā vaco devā brahmaṇaḥ parameṣṭhinaḥ
03,101.011c parameṣṭhinam ājñāpya agastyasyāśramaṃ yayuḥ
03,101.012a tatrāpaśyan mahātmānaṃ vāruṇiṃ dīptatejasam
03,101.012c upāsyamānam ṛṣibhir devair iva pitāmaham
03,101.013a te 'bhigamya mahātmānaṃ maitrāvaruṇim acyutam
03,101.013c āśramasthaṃ taporāśiṃ karmabhiḥ svair abhiṣṭuvan
03,101.014 devā ūcuḥ
03,101.014a nahuṣeṇābhitaptānāṃ tvaṃ lokānāṃ gatiḥ purā
03,101.014c bhraṃśitaś ca suraiśvaryāl lokārthaṃ lokakaṇṭakaḥ
03,101.015a krodhāt pravṛddhaḥ sahasā bhāskarasya nagottamaḥ
03,101.015c vacas tavānatikrāman vindhyaḥ śailo na vardhate
03,101.016a tamasā cāvṛte loke mṛtyunābhyarditāḥ prajāḥ
03,101.016c tvām eva nātham āsādya nirvṛtiṃ paramāṃ gatāḥ
03,101.017a asmākaṃ bhayabhītānāṃ nityaśo bhagavān gatiḥ
03,101.017c tatas tv ārtāḥ prayācāmas tvāṃ varaṃ varado hy asi
03,102.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,102.001a kimarthaṃ sahasā vindhyaḥ pravṛddhaḥ krodhamūrchitaḥ
03,102.001c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vistareṇa mahāmune
03,102.002 lomaśa uvāca
03,102.002a adrirājaṃ mahāśailaṃ maruṃ kanakaparvatam
03,102.002c udayāstamaye bhānuḥ pradakṣiṇam avartata
03,102.003a taṃ tu dṛṣṭvā tathā vindhyaḥ śailaḥ sūryam athābravīt
03,102.003c yathā hi merur bhavatā nityaśaḥ parigamyate
03,102.003e pradakṣiṇaṃ ca kriyate mām evaṃ kuru bhāskara
03,102.004a evam uktas tataḥ sūryaḥ śailendraṃ pratyabhāṣata
03,102.004c nāham ātmecchayā śaila karomy enaṃ pradakṣiṇam
03,102.004e eṣa mārgaḥ pradiṣṭo me yenedaṃ nirmitaṃ jagat
03,102.005a evam uktas tataḥ krodhāt pravṛddhaḥ sahasācalaḥ
03,102.005c sūryācandramasor mārgaṃ roddhum icchan paraṃtapa
03,102.006a tato devāḥ sahitāḥ sarva eva; sendrāḥ samāgamya mahādrirājam
03,102.006c nivārayām āsur upāyatas taṃ; na ca sma teṣāṃ vacanaṃ cakāra
03,102.007a athābhijagmur munim āśramasthaṃ; tapasvinaṃ dharmabhṛtāṃ variṣṭham
03,102.007c agastyam atyadbhutavīryadīptaṃ; taṃ cārtham ūcuḥ sahitāḥ surās te
03,102.008 devā ūcuḥ
03,102.008a sūryācandramasor mārgaṃ nakṣatrāṇāṃ gatiṃ tathā
03,102.008c śailarājo vṛṇoty eṣa vindhyaḥ krodhavaśānugaḥ
03,102.009a taṃ nivārayituṃ śakto nānyaḥ kaś cid dvijottama
03,102.009c ṛte tvāṃ hi mahābhāga tasmād enaṃ nivāraya
03,102.010 lomaśa uvāca
03,102.010a tac chrutvā vacanaṃ vipraḥ surāṇāṃ śailam abhyagāt
03,102.010c so 'bhigamyābravīd vindhyaṃ sadāraḥ samupasthitaḥ
03,102.011a mārgam icchāmy ahaṃ dattaṃ bhavatā parvatottama
03,102.011c dakṣiṇām abhigantāsmi diśaṃ kāryeṇa kena cit
03,102.012a yāvadāgamanaṃ mahyaṃ tāvat tvaṃ pratipālaya
03,102.012c nivṛtte mayi śailendra tato vardhasva kāmataḥ
03,102.013a evaṃ sa samayaṃ kṛtvā vindhyenāmitrakarśana
03,102.013c adyāpi dakṣiṇād deśād vāruṇir na nivartate
03,102.014a etat te sarvam ākhyātaṃ yathā vindhyo na vardhate
03,102.014c agastyasya prabhāvena yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
03,102.015a kāleyās tu yathā rājan suraiḥ sarvair niṣūditāḥ
03,102.015c agastyād varam āsādya tan me nigadataḥ śṛṇu
03,102.016a tridaśānāṃ vacaḥ śrutvā maitrāvaruṇir abravīt
03,102.016c kimartham abhiyātāḥ stha varaṃ mattaḥ kim icchatha
03,102.016e evam uktās tatas tena devās taṃ munim abruvan
03,102.016f*0507_01 sarve prāñjalayo bhūtvā puraṃdarapurogamāḥ
03,102.017a evaṃ tvayecchāma kṛtaṃ maharṣe; mahārṇavaṃ pīyamānaṃ mahātman
03,102.017c tato vadhiṣyāma sahānubandhān; kāleyasaṃjñān suravidviṣas tān
03,102.018a tridaśānāṃ vacaḥ śrutvā tatheti munir abravīt
03,102.018c kariṣye bhavatāṃ kāmaṃ lokānāṃ ca mahat sukham
03,102.019a evam uktvā tato 'gacchat samudraṃ saritāṃ patim
03,102.019c ṛṣibhiś ca tapaḥsiddhaiḥ sārdhaṃ devaiś ca suvrataḥ
03,102.020a manuṣyoragagandharvayakṣakiṃpuruṣās tathā
03,102.020c anujagmur mahātmānaṃ draṣṭukāmās tad adbhutam
03,102.021a tato 'bhyagacchan sahitāḥ samudraṃ bhīmanisvanam
03,102.021c nṛtyantam iva cormībhir valgantam iva vāyunā
03,102.022a hasantam iva phenaughaiḥ skhalantaṃ kandareṣu ca
03,102.022c nānāgrāhasamākīrṇaṃ nānādvijagaṇāyutam
03,102.023a agastyasahitā devāḥ sagandharvamahoragāḥ
03,102.023c ṛṣayaś ca mahābhāgāḥ samāsedur mahodadhim
03,103.001 lomaśa uvāca
03,103.001a samudraṃ sa samāsādya vāruṇir bhagavān ṛṣiḥ
03,103.001c uvāca sahitān devān ṛṣīṃś caiva samāgatān
03,103.002a eṣa lokahitārthaṃ vai pibāmi varuṇālayam
03,103.002c bhavadbhir yad anuṣṭheyaṃ tac chīghraṃ saṃvidhīyatām
03,103.003a etāvad uktvā vacanaṃ maitrāvaruṇir acyutaḥ
03,103.003c samudram apibat kruddhaḥ sarvalokasya paśyataḥ
03,103.004a pīyamānaṃ samudraṃ tu dṛṣṭvā devāḥ savāsavāḥ
03,103.004c vismayaṃ paramaṃ jagmuḥ stutibhiś cāpy apūjayan
03,103.005a tvaṃ nas trātā vidhātā ca lokānāṃ lokabhāvanaḥ
03,103.005c tvatprasādāt samucchedaṃ na gacchet sāmaraṃ jagat
03,103.006a saṃpūjyamānas tridaśair mahātmā; gandharvatūryeṣu nadatsu sarvaśaḥ
03,103.006c divyaiś ca puṣpair avakīryamāṇo; mahārṇavaṃ niḥsalilaṃ cakāra
03,103.007a dṛṣṭvā kṛtaṃ niḥsalilaṃ mahārṇavaṃ; surāḥ samastāḥ paramaprahṛṣṭāḥ
03,103.007c pragṛhya divyāni varāyudhāni; tān dānavāñ jaghnur adīnasattvāḥ
03,103.008a te vadhyamānās tridaśair mahātmabhir; mahābalair vegibhir unnadadbhiḥ
03,103.008c na sehire vegavatāṃ mahātmanāṃ; vegaṃ tadā dhārayituṃ divaukasām
03,103.009a te vadhyamānās tridaśair dānavā bhīmanisvanāḥ
03,103.009c cakruḥ sutumulaṃ yuddhaṃ muhūrtam iva bhārata
03,103.010a te pūrvaṃ tapasā dagdhā munibhir bhāvitātmabhiḥ
03,103.010c yatamānāḥ paraṃ śaktyā tridaśair viniṣūditāḥ
03,103.011a te hemaniṣkābharaṇāḥ kuṇḍalāṅgadadhāriṇaḥ
03,103.011c nihatya bahv aśobhanta puṣpitā iva kiṃśukāḥ
03,103.012a hataśeṣās tataḥ ke cit kāleyā manujottama
03,103.012c vidārya vasudhāṃ devīṃ pātālatalam āśritāḥ
03,103.013a nihatān dānavān dṛṣṭvā tridaśā munipuṃgavam
03,103.013c tuṣṭuvur vividhair vākyair idaṃ caivābruvan vacaḥ
03,103.014a tvatprasādān mahābhāga lokaiḥ prāptaṃ mahat sukham
03,103.014c tvattejasā ca nihatāḥ kāleyāḥ krūravikramāḥ
03,103.015a pūrayasva mahābāho samudraṃ lokabhāvana
03,103.015c yat tvayā salilaṃ pītaṃ tad asmin punar utsṛja
03,103.016a evam uktaḥ pratyuvāca bhagavān munipuṃgavaḥ
03,103.016b*0508_01 tāṃs tathā sahitān devān agastyaḥ sapuraṃdarān
03,103.016c jīrṇaṃ tad dhi mayā toyam upāyo 'nyaḥ pracintyatām
03,103.016e pūraṇārthaṃ samudrasya bhavadbhir yatnam āsthitaiḥ
03,103.017a etac chrutvā tu vacanaṃ maharṣer bhāvitātmanaḥ
03,103.017c vismitāś ca viṣaṇṇāś ca babhūvuḥ sahitāḥ surāḥ
03,103.018a parasparam anujñāpya praṇamya munipuṃgavam
03,103.018c prajāḥ sarvā mahārāja viprajagmur yathāgatam
03,103.019a tridaśā viṣṇunā sārdham upajagmuḥ pitāmaham
03,103.019c pūraṇārthaṃ samudrasya mantrayitvā punaḥ punaḥ
03,103.019d*0509_01 te dhātāram upāgamya tridaśāḥ saha viṣṇunā
03,103.019e ūcuḥ prāñjalayaḥ sarve sāgarasyābhipūraṇam
03,104.001 lomaśa uvāca
03,104.001a tān uvāca sametāṃs tu brahmā lokapitāmahaḥ
03,104.001b*0510_01 nirhrādinyā girā rājan devān āśvāsayaṃs tadā
03,104.001c gacchadhvaṃ vibudhāḥ sarve yathākāmaṃ yathepsitam
03,104.002a mahatā kālayogena prakṛtiṃ yāsyate 'rṇavaḥ
03,104.002c jñātīn vai kāraṇaṃ kṛtvā mahārājño bhagīrathāt
03,104.002d*0511_01 ānayiṣyad yadā gaṅgāṃ tadā pūrṇo bhaviṣyati
03,104.002d*0512_01 pitāmahavacaḥ śrutvā sarve vibudhasattamāḥ
03,104.002d*0512_02 kālayogaṃ pratīkṣanto jagmuś cāpi yathāgatam
03,104.002d*0513_01 pūrayiṣyati toyaughaiḥ samudraṃ nidhim ambhasām
03,104.003 yudhiṣṭhira uvāca
03,104.003a kathaṃ vai jñātayo brahman kāraṇaṃ cātra kiṃ mune
03,104.003c kathaṃ samudraḥ pūrṇaś ca bhagīrathapariśramāt
03,104.004a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vistareṇa tapodhana
03,104.004c kathyamānaṃ tvayā vipra rājñāṃ caritam uttamam
03,104.005 vaiśaṃpāyana uvāca
03,104.005a evam uktas tu viprendro dharmarājñā mahātmanā
03,104.005c kathayām āsa māhātmyaṃ sagarasya mahātmanaḥ
03,104.006 lomaśa uvāca
03,104.006a ikṣvākūṇāṃ kule jātaḥ sagaro nāma pārthivaḥ
03,104.006c rūpasattvabalopetaḥ sa cāputraḥ pratāpavān
03,104.007a sa haihayān samutsādya tālajaṅghāṃś ca bhārata
03,104.007c vaśe ca kṛtvā rājño 'nyān svarājyam anvaśāsata
03,104.008a tasya bhārye tv abhavatāṃ rūpayauvanadarpite
03,104.008c vaidarbhī bharataśreṣṭha śaibyā ca bharatarṣabha
03,104.009a sa putrakāmo nṛpatis tatāpa sumahat tapaḥ
03,104.009c patnībhyāṃ saha rājendra kailāsaṃ girim āśritaḥ
03,104.010a sa tapyamānaḥ sumahat tapo yogasamanvitaḥ
03,104.010c āsasāda mahātmānaṃ tryakṣaṃ tripuramardanam
03,104.011a śaṃkaraṃ bhavam īśānaṃ śūlapāniṃ pinākinam
03,104.011c tryambakaṃ śivam ugreśaṃ bahurūpam umāpatim
03,104.011d*0514_01 lokadhātāram ajaram amareśaṃ purātanam
03,104.011d*0514_02 digvāsasaṃ vṛṣaratham acintyādbhutayoginam
03,104.012a sa taṃ dṛṣṭvaiva varadaṃ patnībhyāṃ sahito nṛpaḥ
03,104.012c praṇipatya mahābāhuḥ putrārthaṃ samayācata
03,104.013a taṃ prītimān haraḥ prāha sabhāryaṃ nṛpasattamam
03,104.013c yasmin vṛto muhūrte 'haṃ tvayeha nṛpate varam
03,104.014a ṣaṣṭiḥ putrasahasrāṇi śūrāḥ samaradarpitāḥ
03,104.014c ekasyāṃ saṃbhaviṣyanti patnyāṃ tava narottama
03,104.015a te caiva sarve sahitāḥ kṣayaṃ yāsyanti pārthiva
03,104.015c eko vaṃśadharaḥ śūra ekasyāṃ saṃbhaviṣyati
03,104.015e evam uktvā tu taṃ rudras tatraivāntaradhīyata
03,104.016a sa cāpi sagaro rājā jagāma svaṃ niveśanam
03,104.016c patnībhyāṃ sahitas tāta so 'tihṛṣṭamanās tadā
03,104.016d*0515_01 kālaṃ śaṃbhuvaraprāptaṃ pratīkṣan sagaro 'nayat
03,104.017a tasyātha manujaśreṣṭha te bhārye kamalekṣaṇe
03,104.017c vaidarbhī caiva śaibyā ca garbhiṇyau saṃbabhūvatuḥ
03,104.018a tataḥ kālena vaidarbhī garbhālābuṃ vyajāyata
03,104.018c śaibyā ca suṣuve putraṃ kumāraṃ devarūpiṇam
03,104.019a tadālābuṃ samutsraṣṭuṃ manaś cakre sa pārthivaḥ
03,104.019c athāntarikṣāc chuśrāva vācaṃ gambhīranisvanām
03,104.020a rājan mā sāhasaṃ kārṣīḥ putrān na tyaktum arhasi
03,104.020c alābumadhyān niṣkṛṣya bījaṃ yatnena gopyatām
03,104.021a sopasvedeṣu pātreṣu ghṛtapūrṇeṣu bhāgaśaḥ
03,104.021c tataḥ putrasahasrāṇi ṣaṣṭiṃ prāpsyasi pārthiva
03,104.022a mahādevena diṣṭaṃ te putrajanma narādhipa
03,104.022c anena kramayogena mā te buddhir ato 'nyathā
03,105.001 lomaśa uvāca
03,105.001a etac chrutvāntarikṣāc ca sa rājā rājasattama
03,105.001c yathoktaṃ tac cakārātha śraddadhad bharatarṣabha
03,105.001d*0516_01 ekaikaśas tataḥ kṛtvā bījaṃ bījaṃ narādhipaḥ
03,105.001d*0516_02 ghṛtapūrṇeṣu kumbheṣu tān bhāgān vidadhe tataḥ
03,105.001d*0516_03 dhātrīś caikaikaśaḥ prādāt putrarakṣaṇatatparaḥ
03,105.001d*0516_04 tataḥ kālena mahatā samuttasthur mahābalāḥ
03,105.002a ṣaṣṭiḥ putrasahasrāṇi tasyāpratimatejasaḥ
03,105.002c rudraprasādād rājarṣeḥ samajāyanta pārthiva
03,105.003a te ghorāḥ krūrakarmāṇa ākāśaparisarpiṇaḥ
03,105.003c bahutvāc cāvajānantaḥ sarvāṃl lokān sahāmarān
03,105.004a tridaśāṃś cāpy abādhanta tathā gandharvarākṣasān
03,105.004c sarvāṇi caiva bhūtāni śūrāḥ samaraśālinaḥ
03,105.005a vadhyamānās tato lokāḥ sāgarair mandabuddhibhiḥ
03,105.005c brahmāṇaṃ śaraṇaṃ jagmuḥ sahitāḥ sarvadaivataiḥ
03,105.006a tān uvāca mahābhāgaḥ sarvalokapitāmahaḥ
03,105.006c gacchadhvaṃ tridaśāḥ sarve lokaiḥ sārdhaṃ yathāgatam
03,105.007a nātidīrgheṇa kālena sāgarāṇāṃ kṣayo mahān
03,105.007c bhaviṣyati mahāghoraḥ svakṛtaiḥ karmabhiḥ surāḥ
03,105.007d*0517_01 kapilaṃ te samāsādya vinaśiṣyanty asaṃśayam
03,105.008a evam uktās tato devā lokāś ca manujeśvara
03,105.008c pitāmaham anujñāpya viprajagmur yathāgatam
03,105.009a tataḥ kāle bahutithe vyatīte bharatarṣabha
03,105.009c dīkṣitaḥ sagaro rājā hayamedhena vīryavān
03,105.009e tasyāśvo vyacarad bhūmiṃ putraiḥ suparirakṣitaḥ
03,105.009f*0518_01 sarvair eva mahotsāhaiḥ svacchandapracaro nṛpa
03,105.010a samudraṃ sa samāsādya nistoyaṃ bhīmadarśanam
03,105.010c rakṣyamāṇaḥ prayatnena tatraivāntaradhīyata
03,105.011a tatas te sāgarās tāta hṛtaṃ matvā hayottamam
03,105.011c āgamya pitur ācakhyur adṛśyaṃ turagaṃ hṛtam
03,105.011e tenoktā dikṣu sarvāsu sarve mārgata vājinam
03,105.011f*0519_01 sasamudravanadvīpāṃ vicinvanto vasuṃdharām
03,105.012a tatas te pitur ājñāya dikṣu sarvāsu taṃ hayam
03,105.012c amārganta mahārāja sarvaṃ ca pṛthivītalam
03,105.013a tatas te sāgarāḥ sarve samupetya parasparam
03,105.013c nādhyagacchanta turagam aśvahartāram eva ca
03,105.014a āgamya pitaraṃ cocus tataḥ prāñjalayo 'grataḥ
03,105.014b*0520_01 sthitvā sarve mahīpālāḥ sāgarāḥ sahitās tadā
03,105.014c sasamudravanadvīpā sanadīnadakandarā
03,105.014e saparvatavanoddeśā nikhilena mahī nṛpa
03,105.015a asmābhir vicitā rājañ śāsanāt tava pārthiva
03,105.015c na cāśvam adhigacchāmo nāśvahartāram eva ca
03,105.016a śrutvā tu vacanaṃ teṣāṃ sa rājā krodhamūrchitaḥ
03,105.016c uvāca vacanaṃ sarvāṃs tadā daivavaśān nṛpa
03,105.017a anāgamāya gacchadhvaṃ bhūyo mārgata vājinam
03,105.017c yajñiyaṃ taṃ vinā hy aśvaṃ nāgantavyaṃ hi putrakāḥ
03,105.018a pratigṛhya tu saṃdeśaṃ tatas te sagarātmajāḥ
03,105.018c bhūya eva mahīṃ kṛtsnāṃ vicetum upacakramuḥ
03,105.019a athāpaśyanta te vīrāḥ pṛthivīm avadāritām
03,105.019b*0521_01 samudre pṛthivīpāla padamārgaṃ ca vājinaḥ
03,105.019c samāsādya bilaṃ tac ca khanantaḥ sagarātmajāḥ
03,105.019e kuddālair hreṣukaiś caiva samudram akhanaṃs tadā
03,105.020a sa khanyamānaḥ sahitaiḥ sāgarair varuṇālayaḥ
03,105.020c agacchat paramām ārtiṃ dāryamāṇaḥ samantataḥ
03,105.021a asuroragarakṣāṃsi sattvāni vividhāni ca
03,105.021c ārtanādam akurvanta vadhyamānāni sāgaraiḥ
03,105.022a chinnaśīrṣā videhāś ca bhinnajānvasthimastakāḥ
03,105.022c prāṇinaḥ samadṛśyanta śataśo 'tha sahasraśaḥ
03,105.023a evaṃ hi khanatāṃ teṣāṃ samudraṃ makarālayam
03,105.023c vyatītaḥ sumahān kālo na cāśvaḥ samadṛśyata
03,105.024a tataḥ pūrvottare deśe samudrasya mahīpate
03,105.024b*0522_01 vidāryamāṇāṃ pṛthivīṃ sāgarair baladarpitaiḥ
03,105.024c vidārya pātālam atha saṃkruddhāḥ sagarātmajāḥ
03,105.024e apaśyanta hayaṃ tatra vicarantaṃ mahītale
03,105.025a kapilaṃ ca mahātmānaṃ tejorāśim anuttamam
03,105.025c tapasā dīpyamānaṃ taṃ jvālābhir iva pāvakam
03,105.025d*0523_01 dṛṣṭvā hi hṛṣitāḥ sarve babhūvuḥ sāgarās tadā
03,106.001 lomaśa uvāca
03,106.001a te taṃ dṛṣṭvā hayaṃ rājan saṃprahṛṣṭatanūruhāḥ
03,106.001c anādṛtya mahātmānaṃ kapilaṃ kālacoditāḥ
03,106.001e saṃkruddhāḥ samadhāvanta aśvagrahaṇakāṅkṣiṇaḥ
03,106.002a tataḥ kruddho mahārāja kapilo munisattamaḥ
03,106.002c vāsudeveti yaṃ prāhuḥ kapilaṃ munisattamam
03,106.003a sa cakṣur vivṛtaṃ kṛtvā tejas teṣu samutsṛjan
03,106.003c dadāha sumahātejā mandabuddhīn sa sāgarān
03,106.003d*0524_01 ṣaṣṭiṃ sahasrāṇi tadā yugapan munisattamaḥ
03,106.004a tān dṛṣṭvā bhasmasād bhūtān nāradaḥ sumahātapāḥ
03,106.004c sagarāntikam āgacchat tac ca tasmai nyavedayat
03,106.005a sa tac chrutvā vaco ghoraṃ rājā munimukhodgatam
03,106.005c muhūrtaṃ vimanā bhūtvā sthāṇor vākyam acintayat
03,106.005d*0525_01 sa putranidhanotthena duḥkhena samabhiplutaḥ
03,106.005e ātmānam ātmanāśvāsya hayam evānvacintayat
03,106.006a aṃśumantaṃ samāhūya asamajñaḥsutaṃ tadā
03,106.006c pautraṃ bharataśārdūla idaṃ vacanam abravīt
03,106.007a ṣaṣṭis tāni sahasrāṇi putrāṇām amitaujasām
03,106.007c kāpilaṃ teja āsādya matkṛte nidhanaṃ gatāḥ
03,106.008a tava cāpi pitā tāta parityakto mayānagha
03,106.008c dharmaṃ saṃrakṣamāṇena paurāṇāṃ hitam icchatā
03,106.009 yudhiṣṭhira uvāca
03,106.009a kimarthaṃ rājaśārdūlaḥ sagaraḥ putram ātmajam
03,106.009c tyaktavān dustyajaṃ vīraṃ tan me brūhi tapodhana
03,106.010 lomaśa uvāca
03,106.010a asamañjā iti khyātaḥ sagarasya suto hy abhūt
03,106.010c yaṃ śaibyā janayām āsa paurāṇāṃ sa hi dārakān
03,106.010d*0526_01 krīḍataḥ sahasāsādya tatra tatra mahīpate
03,106.010e khureṣu krośato gṛhya nadyāṃ cikṣepa durbalān
03,106.011a tataḥ paurāḥ samājagmur bhayaśokapariplutāḥ
03,106.011c sagaraṃ cābhyayācanta sarve prāñjalayaḥ sthitāḥ
03,106.012a tvaṃ nas trātā mahārāja paracakrādibhir bhayaiḥ
03,106.012c asamañjobhayād ghorāt tato nas trātum arhasi
03,106.013a paurāṇāṃ vacanaṃ śrutvā ghoraṃ nṛpatisattamaḥ
03,106.013c muhūrtaṃ vimanā bhūtvā sacivān idam abravīt
03,106.014a asamañjāḥ purād adya suto me vipravāsyatām
03,106.014c yadi vo matpriyaṃ kāryam etac chīghraṃ vidhīyatām
03,106.015a evam uktā narendreṇa sacivās te narādhipa
03,106.015c yathoktaṃ tvaritāś cakrur yathājñāpitavān nṛpaḥ
03,106.016a etat te sarvam ākhyātaṃ yathā putro mahātmanā
03,106.016c paurāṇāṃ hitakāmena sagareṇa vivāsitaḥ
03,106.017a aṃśumāṃs tu maheṣvāso yad uktaḥ sagareṇa ha
03,106.017c tat te sarvaṃ pravakṣyāmi kīrtyamānaṃ nibodha me
03,106.018 sagara uvāca
03,106.018a pituś ca te 'haṃ tyāgena putrāṇāṃ nidhanena ca
03,106.018c alābhena tathāśvasya paritapyāmi putraka
03,106.019a tasmād duḥkhābhisaṃtaptaṃ yajñavighnāc ca mohitam
03,106.019c hayasyānayanāt pautra narakān māṃ samuddhara
03,106.020 lomaśa uvāca
03,106.020a aṃśumān evam uktas tu sagareṇa mahātmanā
03,106.020c jagāma duḥkhāt taṃ deśaṃ yatra vai dāritā mahī
03,106.021a sa tu tenaiva mārgeṇa samudraṃ praviveśa ha
03,106.021c apaśyac ca mahātmānaṃ kapilaṃ turagaṃ ca tam
03,106.022a sa dṛṣṭvā tejaso rāśiṃ purāṇam ṛṣisattamam
03,106.022c praṇamya śirasā bhūmau kāryam asmai nyavedayat
03,106.023a tataḥ prīto mahātejāḥ kalipo 'ṃśumato 'bhavat
03,106.023c uvāca cainaṃ dharmātmā varado 'smīti bhārata
03,106.024a sa vavre turagaṃ tatra prathamaṃ yajñakāraṇāt
03,106.024c dvitīyam udakaṃ vavre pitṝṇāṃ pāvanepsayā
03,106.025a tam uvāca mahātejāḥ kapilo munipuṃgavaḥ
03,106.025c dadāni tava bhadraṃ te yad yat prārthayase 'nagha
03,106.026a tvayi kṣamā ca dharmaś ca satyaṃ cāpi pratiṣṭhitam
03,106.026c tvayā kṛtārthaḥ sagaraḥ putravāṃś ca tvayā pitā
03,106.027a tava caiva prabhāvena svargaṃ yāsyanti sāgarāḥ
03,106.027b*0527_01 śalabhatvaṃ gatā ete mama krodhahutāśane
03,106.027c pautraś ca te tripathagāṃ tridivād ānayiṣyati
03,106.027e pāvanārthaṃ sāgarāṇāṃ toṣayitvā maheśvaram
03,106.028a hayaṃ nayasva bhadraṃ te yajñiyaṃ narapuṃgava
03,106.028c yajñaḥ samāpyatāṃ tāta sagarasya mahātmanaḥ
03,106.029a aṃśumān evam uktas tu kapilena mahātmanā
03,106.029c ājagāma hayaṃ gṛhya yajñavāṭaṃ mahātmanaḥ
03,106.030a so 'bhivādya tataḥ pādau sagarasya mahātmanaḥ
03,106.030c mūrdhni tenāpy upāghrātas tasmai sarvaṃ nyavedayat
03,106.031a yathā dṛṣṭaṃ śrutaṃ cāpi sāgarāṇāṃ kṣayaṃ tathā
03,106.031c taṃ cāsmai hayam ācaṣṭa yajñavāṭam upāgatam
03,106.032a tac chrutvā sagaro rājā putrajaṃ duḥkham atyajat
03,106.032c aṃśumantaṃ ca saṃpūjya samāpayata taṃ kratum
03,106.033a samāptayajñaḥ sagaro devaiḥ sarvaiḥ sabhājitaḥ
03,106.033c putratve kalpayām āsa samudraṃ varuṇālayam
03,106.034a praśāsya suciraṃ kālaṃ rājyaṃ rājīvalocanaḥ
03,106.034c pautre bhāraṃ samāveśya jagāma tridivaṃ tadā
03,106.035a aṃśumān api dharmātmā mahīṃ sāgaramekhalām
03,106.035c praśaśāsa mahārāja yathaivāsya pitāmahaḥ
03,106.036a tasya putraḥ samabhavad dilīpo nāma dharmavit
03,106.036c tasmai rājyaṃ samādhāya aṃśumān api saṃsthitaḥ
03,106.037a dilīpas tu tataḥ śrutvā pitṝṇāṃ nidhanaṃ mahat
03,106.037c paryatapyata duḥkhena teṣāṃ gatim acintayat
03,106.038a gaṅgāvataraṇe yatnaṃ sumahac cākaron nṛpaḥ
03,106.038c na cāvatārayām āsa ceṣṭamāno yathābalam
03,106.038d*0528_01 sa rājarṣir dilīpas tu yuyuje kāladharmaṇā
03,106.039a tasya putraḥ samabhavac chrīmān dharmaparāyaṇaḥ
03,106.039c bhagīratha iti khyātaḥ satyavāg anasūyakaḥ
03,106.040a abhiṣicya tu taṃ rājye dilīpo vanam āśritaḥ
03,106.040b*0529_01 bhagīrathaṃ mahātmānaṃ satyadharmaparāyaṇam
03,106.040c tapaḥsiddhisamāyogāt sa rājā bharatarṣabha
03,106.040e vanāj jagāma tridivaṃ kālayogena bhārata
03,107.001 lomaśa uvāca
03,107.001a sa tu rājā maheṣvāsaś cakravartī mahārathaḥ
03,107.001c babhūva sarvalokasya manonayananandanaḥ
03,107.002a sa śuśrāva mahābāhuḥ kapilena mahātmanā
03,107.002c pitṝṇāṃ nidhanaṃ ghoram aprāptiṃ tridivasya ca
03,107.003a sa rājyaṃ sacive nyasya hṛdayena vidūyatā
03,107.003c jagāma himavatpārśvaṃ tapas taptuṃ nareśvaraḥ
03,107.004a ārirādhayiṣur gaṅgāṃ tapasā dagdhakilbiṣaḥ
03,107.004c so 'paśyata naraśreṣṭha himavantaṃ nagottamam
03,107.005a śṛṅgair bahuvidhākārair dhātumadbhir alaṃkṛtam
03,107.005c pavanālambibhir meghaiḥ pariṣvaktaṃ samantataḥ
03,107.006a nadīkuñjanitambaiś ca sodakair upaśobhitam
03,107.006c guhākandarasaṃlīnaiḥ siṃhavyāghrair niṣevitam
03,107.007a śakunaiś ca vicitrāṅgaiḥ kūjadbhir vividhā giraḥ
03,107.007c bhṛṅgarājais tathā haṃsair dātyūhair jalakukkuṭaiḥ
03,107.008a mayūraiḥ śatapatraiś ca kokilair jīvajīvakaiḥ
03,107.008c cakorair asitāpāṅgais tathā putrapriyair api
03,107.009a jalasthāneṣu ramyeṣu padminībhiś ca saṃkulam
03,107.009c sārasānāṃ ca madhurair vyāhṛtaiḥ samalaṃkṛtam
03,107.010a kiṃnarair apsarobhiś ca niṣevitaśilātalam
03,107.010c diśāgajaviṣāṇāgraiḥ samantād ghṛṣṭapādapam
03,107.011a vidyādharānucaritaṃ nānāratnasamākulam
03,107.011c viṣolbaṇair bhujaṃgaiś ca dīptajihvair niṣevitam
03,107.012a kva cit kanakasaṃkāśaṃ kva cid rajatasaṃnibham
03,107.012c kva cid añjanapuñjābhaṃ himavantam upāgamat
03,107.013a sa tu tatra naraśreṣṭhas tapo ghoraṃ samāśritaḥ
03,107.013c phalamūlāmbubhakṣo 'bhūt sahasraṃ parivatsarān
03,107.014a saṃvatsarasahasre tu gate divye mahānadī
03,107.014c darśayām āsa taṃ gaṅgā tadā mūrtimatī svayam
03,107.015 gaṅgovāca
03,107.015a kim icchasi mahārāja mattaḥ kiṃ ca dadāni te
03,107.015c tad bravīhi naraśreṣṭha kariṣyāmi vacas tava
03,107.016 lomaśa uvāca
03,107.016a evam uktaḥ pratyuvāca rājā haimavatīṃ tadā
03,107.016b*0530_01 tadā bhagīratho rājan praṇipatya kṛtāñjaliḥ
03,107.016c pitāmahā me varade kapilena mahānadi
03,107.016e anveṣamāṇās turagaṃ nītā vaivasvatakṣayam
03,107.017a ṣaṣṭis tāni sahasrāṇi sāgarāṇāṃ mahātmanām
03,107.017c kāpilaṃ teja āsādya kṣaṇena nidhanaṃ gatāḥ
03,107.018a teṣām evaṃ vinaṣṭānāṃ svarge vāso na vidyate
03,107.018c yāvat tāni śarīrāṇi tvaṃ jalair nābhiṣiñcasi
03,107.018d*0531_01 tāvat svarge na vatsyaṃti mama pūrvapitāmahāḥ
03,107.018d*0532_01 tāvat teṣāṃ gatir nāsti sāgarāṇāṃ mahānadi
03,107.019a svargaṃ naya mahābhāge matpitṝn sagarātmajān
03,107.019c teṣām arthe 'bhiyācāmi tvām ahaṃ vai mahānadi
03,107.020a etac chrutvā vaco rājño gaṅgā lokanamaskṛtā
03,107.020c bhagīratham idaṃ vākyaṃ suprītā samabhāṣata
03,107.021a kariṣyāmi mahārāja vacas te nātra saṃśayaḥ
03,107.021c vegaṃ tu mama durdhāryaṃ patantyā gaganāc cyutam
03,107.022a na śaktas triṣu lokeṣu kaś cid dhārayituṃ nṛpa
03,107.022c anyatra vibudhaśreṣṭhān nīlakaṇṭhān maheśvarāt
03,107.023a taṃ toṣaya mahābāho tapasā varadaṃ haram
03,107.023c sa tu māṃ pracyutāṃ devaḥ śirasā dhārayiṣyati
03,107.023e kariṣyati ca te kāmaṃ pitṝṇāṃ hitakāmyayā
03,107.023f*0533_01 tapasārādhitaḥ śaṃbhur bhagavāṃl lokabhāvanaḥ
03,107.024a etac chrutvā vaco rājan mahārājo bhagīrathaḥ
03,107.024c kailāsaṃ parvataṃ gatvā toṣayām āsa śaṃkaram
03,107.025a tatas tena samāgamya kālayogena kena cit
03,107.025b*0534_01 gaṅgāvataraṇaṃ rājann ayācata mahīpatiḥ
03,107.025c agṛhṇāc ca varaṃ tasmād gaṅgāyā dhāraṇaṃ nṛpa
03,107.025e svargavāsaṃ samuddiśya pitṝṇāṃ sa narottamaḥ
03,108.001 lomaśa uvāca
03,108.001a bhagīrathavacaḥ śrutvā priyārthaṃ ca divaukasām
03,108.001c evam astv iti rājānaṃ bhagavān pratyabhāṣata
03,108.002a dhārayiṣye mahābāho gaganāt pracyutāṃ śivām
03,108.002c divyāṃ devanadīṃ puṇyāṃ tvatkṛte nṛpasattama
03,108.003a evam uktvā mahābāho himavantam upāgamat
03,108.003c saṃvṛtaḥ pārṣadair ghorair nānāpraharaṇodyataiḥ
03,108.004a tataḥ sthitvā naraśreṣṭhaṃ bhagīratham uvāca ha
03,108.004c prayācasva mahābāho śailarājasutāṃ nadīm
03,108.004d*0535_01 pitṝṇāṃ pāvanārthaṃ te tām ahaṃ manujādhipa
03,108.004e patamānāṃ saricchreṣṭhāṃ dhārayiṣye triviṣṭapāt
03,108.005a etac chrutvā vaco rājā śarveṇa samudāhṛtam
03,108.005c prayataḥ praṇato bhūtvā gaṅgāṃ samanucintayat
03,108.006a tataḥ puṇyajalā ramyā rājñā samanucintitā
03,108.006c īśānaṃ ca sthitaṃ dṛṣṭvā gaganāt sahasā cyutā
03,108.007a tāṃ pracyutāṃ tato dṛṣṭvā devāḥ sārdhaṃ maharṣibhiḥ
03,108.007c gandharvoragarakṣāṃsi samājagmur didṛkṣayā
03,108.008a tataḥ papāta gaganād gaṅgā himavataḥ sutā
03,108.008c samudbhrāntamahāvartā mīnagrāhasamākulā
03,108.009a tāṃ dadhāra haro rājan gaṅgāṃ gaganamekhalām
03,108.009c lalāṭadeśe patitāṃ mālāṃ muktāmayīm iva
03,108.010a sā babhūva visarpantī tridhā rājan samudragā
03,108.010c phenapuñjākulajalā haṃsānām iva paṅktayaḥ
03,108.011a kva cid ābhogakuṭilā praskhalantī kva cit kva cit
03,108.011c svaphenapaṭasaṃvītā matteva pramadāvrajat
03,108.011e kva cit sā toyaninadair nadantī nādam uttamam
03,108.011f*0536_01 kva cid ākāśam āvartaiḥ saṃkṣipantīva sarvaśaḥ
03,108.012a evaṃ prakārān subahūn kurvantī gaganāc cyutā
03,108.012c pṛthivītalam āsādya bhagīratham athābravīt
03,108.013a darśayasva mahārāja mārgaṃ kena vrajāmy aham
03,108.013c tvadartham avatīrṇāsmi pṛthivīṃ pṛthivīpate
03,108.014a etac chrutvā vaco rājā prātiṣṭhata bhagīrathaḥ
03,108.014c yatra tāni śarīrāṇi sāgarāṇāṃ mahātmanām
03,108.014d*0537_01 prāpayām āsa dharmajñaḥ pitṛdevāntikaṃ nadīm
03,108.014e pāvanārthaṃ naraśreṣṭha puṇyena salilena ha
03,108.015a gaṅgāyā dhāraṇaṃ kṛtvā haro lokanamaskṛtaḥ
03,108.015c kailāsaṃ parvataśreṣṭhaṃ jagāma tridaśaiḥ saha
03,108.016a samudraṃ ca samāsādya gaṅgayā sahito nṛpaḥ
03,108.016c pūrayām āsa vegena samudraṃ varuṇālayam
03,108.016d*0538_01 jahnunā ca dhṛtā muktā jāhnavī tena saṃsmṛtā
03,108.017a duhitṛtve ca nṛpatir gaṅgāṃ samanukalpayat
03,108.017c pitṝṇāṃ codakaṃ tatra dadau pūrṇamanorathaḥ
03,108.018a etat te sarvam ākhyātaṃ gaṅgā tripathagā yathā
03,108.018c pūraṇārthaṃ samudrasya pṛthivīm avatāritā
03,108.018d*0539_01 kāleyāś ca yathā rājaṃs tridaśair vinipātitāḥ
03,108.019a samudraś ca yathā pītaḥ kāraṇārthe mahātmanā
03,108.019c vātāpiś ca yathā nītaḥ kṣayaṃ sa brahmahā prabho
03,108.019e agastyena mahārāja yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
03,109.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,109.001a tataḥ prayātaḥ kaunteyaḥ krameṇa bharatarṣabha
03,109.001c nandām aparanandāṃ ca nadyau pāpabhayāpahe
03,109.002a sa parvataṃ samāsādya hemakūṭam anāmayam
03,109.002c acintyān adbhutān bhāvān dadarśa subahūn nṛpaḥ
03,109.003a vāco yatrābhavan meghā upalāś ca sahasraśaḥ
03,109.003c nāśaknuvaṃs tam āroḍhuṃ viṣaṇṇamanaso janāḥ
03,109.004a vāyur nityaṃ vavau yatra nityaṃ devaś ca varṣati
03,109.004b*0540_01 svādhyāyaghoṣaś ca tathā śrūyate na ca dṛśyate
03,109.004b*0541_01 makṣikāś cādaśaṃs tatra tapasaḥ pratighātikāḥ
03,109.004b*0541_02 nirvedo jāyate tatra gṛhāṇi smarate janaḥ
03,109.004c sāyaṃ prātaś ca bhagavān dṛśyate havyavāhanaḥ
03,109.005a evaṃ bahuvidhān bhāvān adbhutān vīkṣya pāṇḍavaḥ
03,109.005c lomaśaṃ punar eva sma paryapṛcchat tad adbhutam
03,109.005d*0542_00 yudhiṣṭhiraḥ
03,109.005d*0542_01 yad etad bhagavaṃś citraṃ parvate 'smin mahaujasi
03,109.005d*0542_02 etan me sarvam ācakṣva vistareṇa mahādyute
03,109.006 lomaśa uvāca
03,109.006a yathāśrutam idaṃ pūrvam asmābhir arikarśana
03,109.006c tad ekāgramanā rājan nibodha gadato mama
03,109.007a asminn ṛṣabhakūṭe 'bhūd ṛṣabho nāma tāpasaḥ
03,109.007c anekaśatavarṣāyus tapasvī kopano bhṛśam
03,109.008a sa vai saṃbhāṣyamāṇo 'nyaiḥ kopād girim uvāca ha
03,109.008c ya iha vyāharet kaś cid upalān utsṛjes tadā
03,109.009a vātaṃ cāhūya mā śabdam ity uvāca sa tāpasaḥ
03,109.009c vyāharaṃś caiva puruṣo meghena vinivāryate
03,109.010a evam etāni karmāṇi rājaṃs tena maharṣiṇā
03,109.010c kṛtāni kāni cit kopāt pratiṣiddhāni kāni cit
03,109.011a nandām abhigatān devān purā rājann iti śrutiḥ
03,109.011c anvapadyanta sahasā puruṣā devadarśinaḥ
03,109.012a te darśanam anicchanto devāḥ śakrapurogamāḥ
03,109.012c durgaṃ cakrur imaṃ deśaṃ giripratyūharūpakam
03,109.013a tadā prabhṛti kaunteya narā girim imaṃ sadā
03,109.013c nāśaknuvan abhidraṣṭuṃ kuta evādhirohitum
03,109.014a nātaptatapasā śakyo draṣṭum eṣa mahāgiriḥ
03,109.014c āroḍhuṃ vāpi kaunteya tasmān niyatavāg bhava
03,109.015a iha devāḥ sadā sarve yajñān ājahrur uttamān
03,109.015c teṣām etāni liṅgāni dṛśyante 'dyāpi bhārata
03,109.016a kuśākāreva dūrveyaṃ saṃstīrṇeva ca bhūr iyam
03,109.016c yūpaprakārā bahavo vṛkṣāś ceme viśāṃ pate
03,109.017a devāś ca ṛṣayaś caiva vasanty adyāpi bhārata
03,109.017c teṣāṃ sāyaṃ tathā prātar dṛśyate havyavāhanaḥ
03,109.018a ihāplutānāṃ kaunteya sadyaḥ pāpmā vihanyate
03,109.018c kuruśreṣṭhābhiṣekaṃ vai tasmāt kuru sahānujaḥ
03,109.019a tato nandāplutāṅgas tvaṃ kauśikīm abhiyāsyasi
03,109.019c viśvāmitreṇa yatrograṃ tapas taptam anuttamam
03,109.020 vaiśaṃpāyana uvāca
03,109.020a tatas tatra samāplutya gātrāṇi sagaṇo nṛpaḥ
03,109.020c jagāma kauśikīṃ puṇyāṃ ramyāṃ śivajalāṃ nadīm
03,110.001 lomaśa uvāca
03,110.001a eṣā devanadī puṇyā kauśikī bharatarṣabha
03,110.001c viśvāmitrāśramo ramya eṣa cātra prakāśate
03,110.002a āśramaś caiva puṇyākhyaḥ kāśyapasya mahātmanaḥ
03,110.002c ṛśyaśṛṅgaḥ suto yasya tapasvī saṃyatendriyaḥ
03,110.003a tapaso yaḥ prabhāvena varṣayām āsa vāsavam
03,110.003c anāvṛṣṭyāṃ bhayād yasya vavarṣa balavṛtrahā
03,110.004a mṛgyāṃ jātaḥ sa tejasvī kāśyapasya sutaḥ prabhuḥ
03,110.004c viṣaye lomapādasya yaś cakārādbhutaṃ mahat
03,110.005a nivartiteṣu sasyeṣu yasmai śāntāṃ dadau nṛpaḥ
03,110.005c lomapādo duhitaraṃ sāvitrīṃ savitā yathā
03,110.006 yudhiṣṭhira uvāca
03,110.006a ṛśyaśṛṅgaḥ kathaṃ mṛgyām utpannaḥ kāśyapātmajaḥ
03,110.006c viruddhe yonisaṃsarge kathaṃ ca tapasā yutaḥ
03,110.007a kimarthaṃ ca bhayāc chakras tasya bālasya dhīmataḥ
03,110.007c anāvṛṣṭyāṃ pravṛttāyāṃ vavarṣa balavṛtrahā
03,110.008a kathaṃrūpā ca śāntābhūd rājaputrī yatavratā
03,110.008c lobhayām āsa yā ceto mṛgabhūtasya tasya vai
03,110.009a lomapādaś ca rājarṣir yadāśrūyata dhārmikaḥ
03,110.009c kathaṃ vai viṣaye tasya nāvarṣat pākaśāsanaḥ
03,110.010a etan me bhagavan sarvaṃ vistareṇa yathātatham
03,110.010c vaktum arhasi śuśrūṣor ṛṣyaśṛṅgasya ceṣṭitam
03,110.011 lomaśa uvāca
03,110.011a vibhāṇḍakasya brahmarṣes tapasā bhāvitātmanaḥ
03,110.011c amoghavīryasya sataḥ prajāpatisamadyuteḥ
03,110.012a śṛṇu putro yathā jāta ṛśyaśṛṅgaḥ pratāpavān
03,110.012c mahāhrade mahātejā bālaḥ sthavirasaṃmataḥ
03,110.013a mahāhradaṃ samāsādya kāśyapas tapasi sthitaḥ
03,110.013c dīrghakālaṃ pariśrānta ṛṣir devarṣisaṃmataḥ
03,110.014a tasya retaḥ pracaskanda dṛṣṭvāpsarasam urvaśīm
03,110.014c apsūpaspṛśato rājan mṛgī tac cāpibat tadā
03,110.015a saha toyena tṛṣitā sā garbhiṇy abhavan nṛpa
03,110.015b*0543_01 sā puroktā bhagavatā brahmaṇā lokakartṛṇā
03,110.015b*0543_02 devakanyā mṛgī bhūtvā muniṃ sūya vimokṣyase
03,110.015c amoghatvād vidheś caiva bhāvitvād daivanirmitāt
03,110.016a tasyāṃ mṛgyāṃ samabhavat tasya putro mahān ṛṣiḥ
03,110.016c ṛśyaśṛṅgas taponityo vana eva vyavardhata
03,110.017a tasyarśyaśṛṅgaṃ śirasi rājann āsīn mahātmanaḥ
03,110.017c tenarśyaśṛṅga ity evaṃ tadā sa prathito 'bhavat
03,110.018a na tena dṛṣṭapūrvo 'nyaḥ pitur anyatra mānuṣaḥ
03,110.018c tasmāt tasya mano nityaṃ brahmacarye 'bhavan nṛpa
03,110.019a etasminn eva kāle tu sakhā daśarathasya vai
03,110.019c lomapāda iti khyāto aṅgānām īśvaro 'bhavat
03,110.019d*0544_01 premoṣitāpacāreṇa tasya rājño yudhiṣṭhira
03,110.020a tena kāmaḥ kṛto mithyā brāhmaṇebhya iti śrutiḥ
03,110.020b*0545_01 daivopahatasattvena dharmajñenāpi bhārata
03,110.020c sa brāhmaṇaiḥ parityaktas tadā vai jagatīpatiḥ
03,110.021a purohitāpacārāc ca tasya rājño yadṛcchayā
03,110.021c na vavarṣa sahasrākṣas tato 'pīḍyanta vai prajāḥ
03,110.022a sa brāhmaṇān paryapṛcchat tapoyuktān manīṣiṇaḥ
03,110.022c pravarṣaṇe surendrasya samarthān pṛthivīpatiḥ
03,110.023a kathaṃ pravarṣet parjanya upāyaḥ paridṛśyatām
03,110.023c tam ūcuś coditās tena svamatāni manīṣiṇaḥ
03,110.024a tatra tv eko munivaras taṃ rājānam uvāca ha
03,110.024c kupitās tava rājendra brāhmaṇā niskṛtiṃ cara
03,110.025a ṛśyaśṛṅgaṃ munisutam ānayasva ca pārthiva
03,110.025c vāneyam anabhijñaṃ ca nārīṇām ārjave ratam
03,110.026a sa ced avatared rājan viṣayaṃ te mahātapāḥ
03,110.026c sadyaḥ pravarṣet parjanya iti me nātra saṃśayaḥ
03,110.027a etac chrutvā vaco rājan kṛtvā niskṛtim ātmanaḥ
03,110.027c sa gatvā punar āgacchat prasanneṣu dvijātiṣu
03,110.027e rājānam āgataṃ dṛṣṭvā pratisaṃjagṛhuḥ prajāḥ
03,110.027f*0546_01 sa ca tāḥ pratijagrāha piteva hitakṛt sadā
03,110.028a tato 'ṅgapatir āhūya sacivān mantrakovidān
03,110.028c ṛśyaśṛṅgāgame yatnam akaron mantraniścaye
03,110.029a so 'dhyagacchad upāyaṃ tu tair amātyaiḥ sahācyutaḥ
03,110.029c śāstrajñair alam arthajñair nītyāṃ ca pariniṣṭhitaiḥ
03,110.030a tata ānāyayām āsa vāramukhyā mahīpatiḥ
03,110.030c veśyāḥ sarvatra niṣṇātās tā uvāca sa pārthivaḥ
03,110.031a ṛśyaśṛṅgam ṛṣeḥ putram ānayadhvam upāyataḥ
03,110.031c lobhayitvābhiviśvāsya viṣayaṃ mama śobhanāḥ
03,110.031d*0547_01 niyojayām āsa ca tās tasya bālasya lobhane
03,110.032a tā rājabhayabhītāś ca śāpabhītāś ca yoṣitaḥ
03,110.032c aśakyam ūcus tat kāryaṃ vivarṇā gatacetasaḥ
03,110.033a tatra tv ekā jaradyoṣā rājānam idam abravīt
03,110.033c prayatiṣye mahārāja tam ānetuṃ tapodhanam
03,110.034a abhipretāṃs tu me kāmān samanujñātum arhasi
03,110.034c tataḥ śakṣye lobhayitum ṛśyaśṛṅgam ṛṣeḥ sutam
03,110.035a tasyāḥ sarvam abhiprāyam anvajānāt sa pārthivaḥ
03,110.035c dhanaṃ ca pradadau bhūri ratnāni vividhāni ca
03,110.036a tato rūpeṇa saṃpannā vayasā ca mahīpate
03,110.036c striya ādāya kāś cit sā jagāma vanam añjasā
03,111.001 lomaśa uvāca
03,111.001a sā tu nāvyāśramaṃ cakre rājakāryārthasiddhaye
03,111.001c saṃdeśāc caiva nṛpateḥ svabuddhyā caiva bhārata
03,111.002a nānāpuṣpaphalair vṛkṣaiḥ kṛtrimair upaśobhitam
03,111.002c nānāgulmalatopetaiḥ svādukāmaphalapradaiḥ
03,111.003a atīva ramaṇīyaṃ tad atīva ca manoharam
03,111.003c cakre nāvyāśramaṃ ramyam adbhutopamadarśanam
03,111.004a tato nibadhya tāṃ nāvam adūre kāśyapāśramāt
03,111.004c cārayām āsa puruṣair vihāraṃ tasya vai muneḥ
03,111.005a tato duhitaraṃ veśyā samādhāyetikṛtyatām
03,111.005c dṛṣṭvāntaraṃ kāśyapasya prāhiṇod buddhisaṃmatām
03,111.006a sā tatra gatvā kuśalā taponityasya saṃnidhau
03,111.006c āśramaṃ taṃ samāsādya dadarśa tam ṛṣeḥ sutam
03,111.007 veśyovāca
03,111.007a kaccin mune kuśalaṃ tāpasānāṃ; kaccic ca vo mūlaphalaṃ prabhūtam
03,111.007c kaccid bhavān ramate cāśrame 'smiṃs; tvāṃ vai draṣṭuṃ sāṃpratam āgato 'smi
03,111.008a kaccit tapo vardhate tāpasānāṃ; pitā ca te kaccid ahīnatejāḥ
03,111.008c kaccit tvayā prīyate caiva vipra; kaccit svādhyāyaḥ kriyate ṛśyaśṛṅga
03,111.009 ṛśyaśṛṅga uvāca
03,111.009a ṛddho bhavāñ jyotir iva prakāśate; manye cāhaṃ tvām abhivādanīyam
03,111.009c pādyaṃ vai te saṃpradāsyāmi kāmād; yathādharmaṃ phalamūlāni caiva
03,111.010a kauśyāṃ bṛsyām āssva yathopajoṣaṃ; kṛṣṇājinenāvṛtāyāṃ sukhāyām
03,111.010c kva cāśramas tava kiṃ nāma cedaṃ; vrataṃ brahmaṃś carasi hi devavat tvam
03,111.011 veśyovāca
03,111.011a mamāśramaḥ kāśyapaputra ramyas; triyojanaṃ śailam imaṃ pareṇa
03,111.011c tatra svadharmo 'nabhivādanaṃ no; na codakaṃ pādyam upaspṛśāmaḥ
03,111.011d*0548_01 bhavatā nābhivādyo 'ham abhivādyo bhavān mayā
03,111.011d*0548_02 vratam etādṛśaṃ brahman pariṣvajyo bhavān mayā
03,111.012 ṛśyaśṛṅga uvāca
03,111.012a phalāni pakvāni dadāni te 'haṃ; bhallātakāny āmalakāni caiva
03,111.012c parūṣakānīṅgudadhanvanāni; priyālānāṃ kāmakāraṃ kuruṣva
03,111.012d*0549_01 gṛhāṇa kāmād dhi mamopakārāt
03,111.012d*0549_02 kuruṣva kāmaṃ yad abhīpsitaṃ me
03,111.013 lomaśa uvāca
03,111.013a sā tāni sarvāṇi visarjayitvā; bhakṣān mahārhān pradadau tato 'smai
03,111.013c tāny ṛśyaśṛṅgasya mahārasāni; bhṛśaṃ surūpāṇi ruciṃ dadur hi
03,111.014a dadau ca mālyāni sugandhavanti; citrāṇi vāsāṃsi ca bhānumanti
03,111.014c pānāni cāgryāṇi tato mumoda; cikrīḍa caiva prajahāsa caiva
03,111.015a sā kandukenāramatāsya mūle; vibhajyamānā phalitā lateva
03,111.015c gātraiś ca gātrāṇi niṣevamāṇā; samāśliṣac cāsakṛd ṛśyaśṛṅgam
03,111.016a sarjān aśokāṃs tilakāṃś ca vṛkṣān; prapuṣpitān avanāmyāvabhajya
03,111.016c vilajjamāneva madābhibhūtā; pralobhayām āsa sutaṃ maharṣeḥ
03,111.017a atharśyaśṛṅgaṃ vikṛtaṃ samīkṣya; punaḥ punaḥ pīḍya ca kāyam asya
03,111.017c avekṣamāṇā śanakair jagāma; kṛtvāgnihotrasya tadāpadeśam
03,111.018a tasyāṃ gatāyāṃ madanena matto; vicetanaś cābhavad ṛśyaśṛṅgaḥ
03,111.018c tām eva bhāvena gatena śūnyo; viniḥśvasann ārtarūpo babhūva
03,111.019a tato muhūrtād dharipiṅgalākṣaḥ; praveṣṭito romabhirā nakhāgrāt
03,111.019c svādhyāyavān vṛttasamādhiyukto; vibhāṇḍakaḥ kāśyapaḥ prādurāsīt
03,111.020a so 'paśyad āsīnam upetya putraṃ; dhyāyantam ekaṃ viparītacittam
03,111.020c viniḥśvasantaṃ muhur ūrdhvadṛṣṭiṃ; vibhāṇḍakaḥ putram uvāca dīnam
03,111.021a na kalpyante samidhaḥ kiṃ nu tāta; kaccid dhutaṃ cāgnihotraṃ tvayādya
03,111.021c sunirṇiktaṃ sruksruvaṃ homadhenuḥ; kaccit savatsā ca kṛtā tvayādya
03,111.022a na vai yathāpūrvam ivāsi putra; cintāparaś cāsi vicetanaś ca
03,111.022c dīno 'timātraṃ tvam ihādya kiṃ nu; pṛcchāmi tvāṃ ka ihādyāgato 'bhūt
03,112.001 ṛśyaśṛṅga uvāca
03,112.001a ihāgato jaṭilo brahmacārī; na vai hrasvo nātidīrgho manasvī
03,112.001c suvarṇavarṇaḥ kamalāyatākṣaḥ; sutaḥ surāṇām iva śobhamānaḥ
03,112.002a samṛddharūpaḥ saviteva dīptaḥ; suśuklakṛṣṇākṣataraś cakoraiḥ
03,112.002c nīlāḥ prasannāś ca jaṭāḥ sugandhā; hiraṇyarajjugrathitāḥ sudīrghāḥ
03,112.003a ādhārarūpā punar asya kaṇṭhe; vibhrājate vidyud ivāntarikṣe
03,112.003c dvau cāsya piṇḍāv adhareṇa kaṇṭham; ajātaromau sumanoharau ca
03,112.004a vilagnamadhyaś ca sa nābhideśe; kaṭiś ca tasyātikṛtapramāṇā
03,112.004c tathāsya cīrāntaritā prabhāti; hiraṇmayī mekhalā me yatheyam
03,112.004d*0550_01 anyac ca tasyādbhutadarśanīyā
03,112.004d*0550_02 vibhāti mālā kanakaprabhāsā
03,112.004d*0550_03 kaṇṭhe sthitā vakṣasi ghūrṇamānā
03,112.004d*0550_04 yathākṣamālā bhavatā nibaddhā
03,112.005a anyac ca tasyādbhutadarśanīyaṃ; vikūjitaṃ pādayoḥ saṃprabhāti
03,112.005c pāṇyoś ca tadvat svanavan nibaddhau; kalāpakāv akṣamālā yatheyam
03,112.006a viceṣṭamānasya ca tasya tāni; kūjanti haṃsā sarasīva mattāḥ
03,112.006c cīrāṇi tasyādbhutadarśanāni; nemāni tadvan mama rūpavanti
03,112.007a vaktraṃ ca tasyādbhutadarśanīyaṃ; pravyāhṛtaṃ hlādayatīva cetaḥ
03,112.007c puṃskokilasyeva ca tasya vāṇī; tāṃ śṛṇvato me vyathito 'ntarātmā
03,112.008a yathā vanaṃ mādhavamāsi madhye; samīritaṃ śvasanenābhivāti
03,112.008c tathā sa vāty uttamapuṇyagandhī; niṣevyamāṇaḥ pavanena tāta
03,112.009a susaṃyatāś cāpi jaṭā vibhaktā; dvaidhīkṛtā bhānti samā lalāṭe
03,112.009c karṇau ca citrair iva cakravālaiḥ; samāvṛtau tasya surūpavadbhiḥ
03,112.010a tathā phalaṃ vṛttam atho vicitraṃ; samāhanat pāṇinā dakṣiṇena
03,112.010c tad bhūmim āsādya punaḥ punaś ca; samutpataty adbhutarūpam uccaiḥ
03,112.011a tac cāpi hatvā parivartate 'sau; vāterito vṛkṣa ivāvaghūrṇaḥ
03,112.011c taṃ prekṣya me putram ivāmarāṇāṃ; prītiḥ parā tāta ratiś ca jātā
03,112.012a sa me samāśliṣya punaḥ śarīraṃ; jaṭāsu gṛhyābhyavanāmya vaktram
03,112.012c vaktreṇa vaktraṃ praṇidhāya śabdaṃ; cakāra tan me 'janayat praharṣam
03,112.013a na cāpi pādyaṃ bahu manyate 'sau; phalāni cemāni mayāhṛtāni
03,112.013c evaṃvrato 'smīti ca mām avocat; phalāni cānyāni navāny adān me
03,112.014a mayopayuktāni phalāni tāni; nemāni tulyāni rasena teṣām
03,112.014c na cāpi teṣāṃ tvag iyaṃ yathaiṣāṃ; sārāṇi naiṣām iva santi teṣām
03,112.015a toyāni caivātirasāni mahyaṃ; prādāt sa vai pātum udārarūpaḥ
03,112.015c pītvaiva yāny abhyadhikaḥ praharṣo; mamābhavad bhūś caliteva cāsīt
03,112.016a imāni citrāṇi ca gandhavanti; mālyāni tasyodgrathitāni paṭṭaiḥ
03,112.016c yāni prakīryeha gataḥ svam eva; sa āśramaṃ tapasā dyotamānaḥ
03,112.017a gatena tenāsmi kṛto vicetā; gātraṃ ca me saṃparitapyatīva
03,112.017c icchāmi tasyāntikam āśu gantuṃ; taṃ ceha nityaṃ parivartamānam
03,112.018a gacchāmi tasyāntikam eva tāta; kā nāma sā vratacaryā ca tasya
03,112.018c icchāmy ahaṃ carituṃ tena sārdhaṃ; yathā tapaḥ sa caraty ugrakarmā
03,112.018d*0551_01 cartuṃ tathecchā hṛdaye mamāsti
03,112.018d*0551_02 dunoti cittaṃ yadi taṃ na paśye
03,113.001 vibhāṇḍaka uvāca
03,113.001a rakṣāṃsi caitāni caranti putra; rūpeṇa tenādbhutadarśanena
03,113.001c atulyarūpāṇy atighoravanti; vighnaṃ sadā tapasaś cintayanti
03,113.002a surūparūpāṇi ca tāni tāta; pralobhayante vividhair upāyaiḥ
03,113.002c sukhāc ca lokāc ca nipātayanti; tāny ugrakarmāṇi munīn vaneṣu
03,113.003a na tāni seveta munir yatātmā; satāṃ lokān prārthayānaḥ kathaṃ cit
03,113.003c kṛtvā vighnaṃ tāpasānāṃ ramante; pāpācārās tapasas tāny apāpa
03,113.004a asajjanenācaritāni putra; pāpāny apeyāni madhūni tāni
03,113.004c mālyāni caitāni na vai munīnāṃ; smṛtāni citrojjvalagandhavanti
03,113.005 lomaśa uvāca
03,113.005a rakṣāṃsi tānīti nivārya putraṃ; vibhāṇḍakas tāṃ mṛgayāṃ babhūva
03,113.005c nāsādayām āsa yadā tryaheṇa; tadā sa paryāvavṛte ''śramāya
03,113.006a yadā punaḥ kāśyapo vai jagāma; phalāny āhartuṃ vidhinā śrāmaṇena
03,113.006c tadā punar lobhayituṃ jagāma; sā veśayoṣā munim ṛśyaśṛṅgam
03,113.007a dṛṣṭvaiva tām ṛśyaśṛṅgaḥ prahṛṣṭaḥ; saṃbhrāntarūpo 'bhyapatat tadānīm
03,113.007c provāca caināṃ bhavato ''śramāya; gacchāva yāvan na pitā mamaiti
03,113.008a tato rājan kāśyapasyaikaputraṃ; praveśya yogena vimucya nāvam
03,113.008c pralobhayantyo vividhair upāyair; ājagmur aṅgādhipateḥ samīpam
03,113.009a saṃsthāpya tām āśramadarśane tu; saṃtāritāṃ nāvam atīva śubhrām
03,113.009c tīrād upādāya tathaiva cakre; rājāśramaṃ nāma vanaṃ vicitram
03,113.010a antaḥpure taṃ tu niveśya rājā; vibhāṇḍakasyātmajam ekaputram
03,113.010c dadarśa devaṃ sahasā pravṛṣṭam; āpūryamāṇaṃ ca jagaj jalena
03,113.010d*0552_01 samāyāte ṛṣyaśṛṅge 'tha rājan
03,113.011a sa lomapādaḥ paripūrṇakāmaḥ; sutāṃ dadāv ṛśyaśṛṅgāya śāntām
03,113.011c krodhapratīkārakaraṃ ca cakre; gobhiś ca mārgeṣv abhikarṣaṇaṃ ca
03,113.012a vibhāṇḍakasyāvrajataḥ sa rājā; paśūn prabhūtān paśupāṃś ca vīrān
03,113.012c samādiśat putragṛddhī maharṣir; vibhāṇḍakaḥ paripṛcched yadā vaḥ
03,113.013a sa vaktavyaḥ prāñjalibhir bhavadbhiḥ; putrasya te paśavaḥ karṣaṇaṃ ca
03,113.013c kiṃ te priyaṃ vai kriyatāṃ maharṣe; dāsāḥ sma sarve tava vāci baddhāḥ
03,113.013d*0553_01 tat kopaśānteḥ pratikāram evaṃ
03,113.013d*0553_02 kṛtvā sukhī saṃbabhūvātha rājā
03,113.014a athopāyāt sa muniś caṇḍakopaḥ; svam āśramaṃ mūlaphalāni gṛhya
03,113.014c anveṣamāṇaś ca na tatra putraṃ; dadarśa cukrodha tato bhṛśaṃ saḥ
03,113.015a tataḥ sa kopena vidīryamāṇa; āśaṅkamāno nṛpater vidhānam
03,113.015c jagāma campāṃ pradidhakṣamāṇas; tam aṅgarājaṃ viṣayaṃ ca tasya
03,113.016a sa vai śrāntaḥ kṣudhitaḥ kāśyapas tān; ghoṣān samāsāditavān samṛddhān
03,113.016c gopaiś ca tair vidhivat pūjyamāno; rājeva tāṃ rātrim uvāsa tatra
03,113.017a saṃprāpya satkāram atīva tebhyaḥ; provāca kasya prathitāḥ stha saumyāḥ
03,113.017c ūcus tatas te 'bhyupagamya sarve; dhanaṃ tavedaṃ vihitaṃ sutasya
03,113.017d*0554_01 gopās tathaite karṣaṇaṃ caivam ete
03,113.018a deśe tu deśe tu sa pūjyamānas; tāṃś caiva śṛṇvan madhurān pralāpān
03,113.018c praśāntabhūyiṣṭharajāḥ prahṛṣṭaḥ; samāsasādāṅgapatiṃ purastham
03,113.019a saṃpūjitas tena nararṣabheṇa; dadarśa putraṃ divi devaṃ yathendram
03,113.019c śāntāṃ snuṣāṃ caiva dadarśa tatra; saudāminīm uccarantīṃ yathaiva
03,113.020a grāmāṃś ca ghoṣāṃś ca sutaṃ ca dṛṣṭvā; śāntāṃ ca śānto 'sya paraḥ sa kopaḥ
03,113.020c cakāra tasmai paramaṃ prasādaṃ; vibhāṇḍako bhūmipater narendra
03,113.021a sa tatra nikṣipya sutaṃ maharṣir; uvāca sūryāgnisamaprabhāvam
03,113.021c jāte putre vanam evāvrajethā; rājñaḥ priyāṇy asya sarvāṇi kṛtvā
03,113.021d*0555_01 kṛtvā tathaivāsya nṛpasya rājan
03,113.021d*0556_01 ity uktvāsāv ṛśyaśṛṅgaṃ mahātmā
03,113.021d*0556_02 vibhaṇḍako romapādena rājā
03,113.021d*0556_03 saṃpūjito hṛṣṭacetā maharṣir
03,113.021d*0556_04 yayau vanaṃ munivaryaiḥ prajuṣṭam
03,113.022a sa tadvacaḥ kṛtavān ṛśyaśṛṅgo; yayau ca yatrāsya pitā babhūva
03,113.022c śāntā cainaṃ paryacarad yathāvat; khe rohiṇī somam ivānukūlā
03,113.023a arundhatī vā subhagā vasiṣṭhaṃ; lopāmudrā vāpi yathā hy agastyam
03,113.023c nalasya vā damayantī yathābhūd; yathā śacī vajradharasya caiva
03,113.024a nāḍāyanī cendrasenā yathaiva; vaśyā nityaṃ mudgalasyājamīḍha
03,113.024b*0557_01 rākoditendūdayatulyakīrteḥ
03,113.024b*0558_01 yathā sītā dāśarather mahātmano
03,113.024b*0558_02 yathā tava draupadī pāṇḍuputra
03,113.024c tathā śāntā ṛśyaśṛṅgaṃ vanasthaṃ; prītyā yuktā paryacaran narendra
03,113.025a tasyāśramaḥ puṇya eṣo vibhāti; mahāhradaṃ śobhayan puṇyakīrteḥ
03,113.025c atra snātaḥ kṛtakṛtyo viśuddhas; tīrthāny anyāny anusaṃyāhi rājan
03,114.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,114.001a tataḥ prayātaḥ kauśikyāḥ pāṇḍavo janamejaya
03,114.001c ānupūrvyeṇa sarvāṇi jagāmāyatanāny uta
03,114.002a sa sāgaraṃ samāsādya gaṅgāyāḥ saṃgame nṛpa
03,114.002c nadīśatānāṃ pañcānāṃ madhye cakre samāplavam
03,114.003a tataḥ samudratīreṇa jagāma vasudhādhipaḥ
03,114.003c bhrātṛbhiḥ sahito vīraḥ kaliṅgān prati bhārata
03,114.004 lomaśa uvāca
03,114.004a ete kaliṅgāḥ kaunteya yatra vaitaraṇī nadī
03,114.004c yatrāyajata dharmo 'pi devāñ śaraṇam etya vai
03,114.005a ṛṣibhiḥ samupāyuktaṃ yajñiyaṃ giriśobhitam
03,114.005c uttaraṃ tīram etad dhi satataṃ dvijasevitam
03,114.006a samena devayānena pathā svargam upeyuṣaḥ
03,114.006c atra vai ṛṣayo 'nye 'pi purā kratubhir ījire
03,114.007a atraiva rudro rājendra paśum ādattavān makhe
03,114.007c rudraḥ paśuṃ mānavendra bhāgo 'yam iti cābravīt
03,114.008a hṛte paśau tadā devās tam ūcur bharatarṣabha
03,114.008c mā parasvam abhidrogdhā mā dharmān sakalānn aśīḥ
03,114.009a tataḥ kalyāṇarūpābhir vāgbhis te rudram astuvan
03,114.009c iṣṭyā cainaṃ tarpayitvā mānayāṃ cakrire tadā
03,114.009d*0559_01 eṣa te rudra bhāgo vai mā no yajñam imaṃ jahi
03,114.009d*0559_02 ayaṃ te paśur ity evam ūcur devāḥ samāgatāḥ
03,114.010a tataḥ sa paśum utsṛjya devayānena jagmivān
03,114.010c atrānuvaṃśo rudrasya taṃ nibodha yudhiṣṭhira
03,114.011a ayātayāmaṃ sarvebhyo bhāgebhyo bhāgam uttamam
03,114.011c devāḥ saṃkalpayām āsur bhayād rudrasya śāśvatam
03,114.012a imāṃ gāthām atra gāyann apaḥ spṛśati yo naraḥ
03,114.012c devayānas tasya panthāś cakṣuś caiva prakāśate
03,114.013 vaiśaṃpāyana uvāca
03,114.013a tato vaitaraṇīṃ sarve pāṇḍavā draupadī tathā
03,114.013c avatīrya mahābhāgā tarpayāṃ cakrire pitṝn
03,114.014 yudhiṣṭhira uvāca
03,114.014a upaspṛśyaiva bhagavann asyāṃ nadyāṃ tapodhana
03,114.014c mānuṣād asmi viṣayād apetaḥ paśya lomaśa
03,114.015a sarvāṃl lokān prapaśyāmi prasādāt tava suvrata
03,114.015c vaikhānasānāṃ japatām eṣa śabdo mahātmanām
03,114.016 lomaśa uvāca
03,114.016a triśataṃ vai sahasrāṇi yojanānāṃ yudhiṣṭhira
03,114.016c yatra dhvaniṃ śṛṇoṣy enaṃ tūṣṇīm āssva viśāṃ pate
03,114.017a etat svayaṃbhuvo rājan vanaṃ ramyaṃ prakāśate
03,114.017c yatrāyajata kaunteya viśvakarmā pratāpavān
03,114.018a yasmin yajñe hi bhūr dattā kaśyapāya mahātmane
03,114.018c saparvatavanoddeśā dakṣiṇā vai svayaṃbhuvā
03,114.019a avāsīdac ca kaunteya dattamātrā mahī tadā
03,114.019c uvāca cāpi kupitā lokeśvaram idaṃ prabhum
03,114.020a na māṃ martyāya bhagavan kasmai cid dātum arhasi
03,114.020c pradānaṃ mogham etat te yāsyāmy eṣā rasātalam
03,114.020d*0560_01 ity evam uktvā pṛthivī jagāma ca rasātalam
03,114.020d*0560_02 nimamajja kuruśreṣṭha yācyamānāpi bhārata
03,114.021a viṣīdantīṃ tu tāṃ dṛṣṭvā kaśyapo bhagavān ṛṣiḥ
03,114.021c prasādayāṃ babhūvātha tato bhūmiṃ viśāṃ pate
03,114.022a tataḥ prasannā pṛthivī tapasā tasya pāṇḍava
03,114.022c punar unmajjya salilād vedīrūpā sthitā babhau
03,114.023a saiṣā prakāśate rājan vedī saṃsthānalakṣaṇā
03,114.023c āruhyātra mahārāja vīryavān vai bhaviṣyasi
03,114.023d*0561_01 saiṣā sāgaram āsādya rājan vedī samāśritā
03,114.023d*0561_02 etām āruhya bhadraṃ te tvam ekas tara sāgaram
03,114.024a ahaṃ ca te svastyayanaṃ prayokṣye; yathā tvam enām adhirokṣyase 'dya
03,114.024c spṛṣṭā hi martyena tataḥ samudram; eṣā vedī praviśaty ājamīḍha
03,114.024d*0562_01 oṃ namo viśvaguptāya namo viśvaparāya te
03,114.024d*0562_02 sāṃnidhyaṃ kuru deveśa sāgare lavaṇāmbhasi
03,114.025a agnir mitro yonir āpo 'tha devyo; viṣṇo retas tvam amṛtasya nābhiḥ
03,114.025c evaṃ bruvan pāṇḍava satyavākyaṃ; vedīm imāṃ tvaṃ tarasādhiroha
03,114.025d*0563_01 agniś ca te yonir iḍā ca deho
03,114.025d*0563_02 retodhā viṣṇor amṛtasya nābhiḥ
03,114.025d*0563_03 evaṃ japan pāṇḍava satyavākyaṃ
03,114.025d*0563_04 tato 'vagāheta patiṃ nadīnām
03,114.025d*0563_05 anyathā hi kuruśreṣṭha devayonir apāṃ patiḥ
03,114.025d*0563_06 kuśāgreṇāpi kaunteya na spraṣṭavyo mahodadhiḥ
03,114.025d*0564_01 ghṛtabarhir ghṛtayonis tv agarho
03,114.025d*0564_02 sa teṣāṃ vai payasāṃ saṃnidhānam
03,114.025d*0565_01 ā janmaśatasāhasrād yat pāpaṃ kurute naraḥ
03,114.025d*0565_02 mucyate sarvapāpebhyaḥ snātvā tu lavaṇāmbhasi
03,114.026 vaiśaṃpāyana uvāca
03,114.026a tataḥ kṛtasvastyayano mahātmā; yudhiṣṭhiraḥ sāgaragām agacchat
03,114.026c kṛtvā ca tacchāsanam asya sarvaṃ; mahendram āsādya niśām uvāsa
03,115.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,115.001a sa tatra tām uṣitvaikāṃ rajanīṃ pṛthivīpatiḥ
03,115.001c tāpasānāṃ paraṃ cakre satkāraṃ bhrātṛbhiḥ saha
03,115.002a lomaśaś cāsya tān sarvān ācakhyau tatra tāpasān
03,115.002c bhṛgūn aṅgirasaś caiva vāsiṣṭhān atha kāśyapān
03,115.003a tān sametya sa rājarṣir abhivādya kṛtāñjaliḥ
03,115.003c rāmasyānucaraṃ vīram apṛcchad akṛtavraṇam
03,115.004a kadā nu rāmo bhagavāṃs tāpasān darśayiṣyati
03,115.004c tenaivāhaṃ prasaṅgena draṣṭum icchāmi bhārgavam
03,115.005 akṛtavraṇa uvāca
03,115.005a āyān evāsi vidito rāmasya viditātmanaḥ
03,115.005c prītis tvayi ca rāmasya kṣipraṃ tvāṃ darśayiṣyati
03,115.006a caturdaśīm aṣṭamīṃ ca rāmaṃ paśyanti tāpasāḥ
03,115.006c asyāṃ rātryāṃ vyatītāyāṃ bhavitrī ca caturdaśī
03,115.006d*0566_01 tatra drakṣyasi rāmaṃ tvaṃ kṛṣṇājinajaṭādharam
03,115.007 yudhiṣṭhira uvāca
03,115.007a bhavān anugato vīraṃ jāmadagnyaṃ mahābalam
03,115.007c pratyakṣadarśī sarvasya pūrvavṛttasya karmaṇaḥ
03,115.008a sa bhavān kathayatv etad yathā rāmeṇa nirjitāḥ
03,115.008c āhave kṣatriyāḥ sarve kathaṃ kena ca hetunā
03,115.008d@015_0000 akṛtavraṇa uvāca
03,115.008d@015_0001 ahaṃ te kathayiṣyāmi mahad ākhyānam uttamam
03,115.008d@015_0002 bhṛgūṇāṃ rājaśārdūla vaṃśe jātasya bhārata
03,115.008d@015_0003 rāmasya jāmadagnyasya caritaṃ devasaṃmitam
03,115.008d@015_0004 haihayādhipateś caiva kārtavīryasya bhārata
03,115.008d@015_0005 rāmeṇa cārjuno nāma haihayādhipatir hataḥ
03,115.008d@015_0006 tasya bāhuśatāny āsaṃs trīṇi sapta ca pāṇḍava
03,115.008d@015_0007 dattātreyaprasādena vimānaṃ kāñcanaṃ tathā
03,115.008d@015_0008 aiśvaryaṃ sarvabhūteṣu pṛthivyāṃ pṛthivīpate
03,115.008d@015_0009 avyāhatagatiś caiva rathas tasya mahātmanaḥ
03,115.008d@015_0010 rathena tena tu sadā varadānena vīryavān
03,115.008d@015_0011 mamarda devān yakṣāṃś ca ṛṣīṃś caiva samantataḥ
03,115.008d@015_0012 bhūtāṃś caiva sa sarvāṃs tu pīḍayām āsa sarvataḥ
03,115.008d@015_0013 tato devāḥ sametyāhur ṛṣayaś ca mahāvratāḥ
03,115.008d@015_0014 devadevaṃ surārighnaṃ viṣṇuṃ satyaparākramam
03,115.008d@015_0015 bhagavan bhūtarakṣārtham arjunaṃ jahi vai prabho
03,115.008d@015_0016 vimānena ca divyena haihayādhipatiḥ punaḥ
03,115.008d@015_0017 śacīsahāyaṃ krīḍantaṃ dharṣayām āsa vāsavam
03,115.008d@015_0018 tatas tu bhagavān devaḥ śakreṇa sahitas tadā
03,115.008d@015_0019 kārtavīryavināśārthaṃ mantrayām āsa bhārata
03,115.008d@015_0020 yat tad bhūtahitaṃ kāryaṃ surendreṇa niveditam
03,115.008d@015_0021 sa pratiśrutya tat sarvaṃ bhagavāṃl lokapūjitaḥ
03,115.008d@015_0022 jagāma badarīṃ ramyāṃ svam evāśramamaṇḍalam
03,115.008d@015_0023 etasminn eva kāle tu pṛthivyāṃ pṛthivīpatiḥ
03,115.009 akṛtavraṇa uvāca
03,115.009a kanyakubje mahān āsīt pārthivaḥ sumahābalaḥ
03,115.009b*0567_01 kuśikasyātmajo rājañ jajñe vaṃśasamudbhavaḥ
03,115.009c gādhīti viśruto loke vanavāsaṃ jagāma saḥ
03,115.010a vane tu tasya vasataḥ kanyā jajñe 'psaraḥsamā
03,115.010b*0568_01 babhūva śatapatrākṣī rūpeṇāsadṛśī bhuvi
03,115.010c ṛcīko bhārgavas tāṃ ca varayām āsa bhārata
03,115.011a tam uvāca tato rājā brāhmaṇaṃ saṃśitavratam
03,115.011c ucitaṃ naḥ kule kiṃ cit pūrvair yat saṃpravartitam
03,115.012a ekataḥ śyāmakarṇānāṃ pāṇḍurāṇāṃ tarasvinām
03,115.012c sahasraṃ vājināṃ śulkam iti viddhi dvijottama
03,115.013a na cāpi bhagavān vācyo dīyatām iti bhārgava
03,115.013c deyā me duhitā ceyaṃ tvadvidhāya mahātmane
03,115.014 ṛcīka uvāca
03,115.014a ekataḥśyāmakarṇānāṃ pāṇḍurāṇāṃ tarasvinām
03,115.014c dāsyāmy aśvasahasraṃ te mama bhāryā sutāstu te
03,115.015 akṛtavraṇa uvāca
03,115.015a sa tatheti pratijñāya rājan varuṇam abravīt
03,115.015c ekataḥśyāmakarṇānāṃ pāṇḍurāṇāṃ tarasvinām
03,115.015e sahasraṃ vājinām ekaṃ śulkārthaṃ me pradīyatām
03,115.016a tasmai prādāt sahasraṃ vai vājināṃ varuṇas tadā
03,115.016c tad aśvatīrthaṃ vikhyātam utthitā yatra te hayāḥ
03,115.017a gaṅgāyāṃ kanyakubje vai dadau satyavatīṃ tadā
03,115.017c tato gādhiḥ sutāṃ tasmai janyāś cāsan surās tadā
03,115.017e labdhvā hayasahasraṃ tu tāṃś ca dṛṣṭvā divaukasaḥ
03,115.017f*0569_01 vismayaṃ paramaṃ jagmus tam eva divi saṃstuvan
03,115.018a dharmeṇa labdhvā tāṃ bhāryām ṛcīko dvijasattamaḥ
03,115.018c yathākāmaṃ yathājoṣaṃ tayā reme sumadhyayā
03,115.019a taṃ vivāhe kṛte rājan sabhāryam avalokakaḥ
03,115.019c ājagāma bhṛguśreṣṭhaḥ putraṃ dṛṣṭvā nananda ca
03,115.020a bhāryāpatī tam āsīnaṃ guruṃ suragaṇārcitam
03,115.020c arcitvā paryupāsīnau prāñjalī tasthatus tadā
03,115.021a tataḥ snuṣāṃ sa bhagavān prahṛṣṭo bhṛgur abravīt
03,115.021c varaṃ vṛṇīṣva subhage dātā hy asmi tavepsitam
03,115.022a sā vai prasādayām āsa taṃ guruṃ putrakāraṇāt
03,115.022c ātmanaś caiva mātuś ca prasādaṃ ca cakāra saḥ
03,115.023 bhṛgur uvāca
03,115.023a ṛtau tvaṃ caiva mātā ca snāte puṃsavanāya vai
03,115.023c āliṅgetāṃ pṛthag vṛkṣau sāśvatthaṃ tvam udumbaram
03,115.023d*0570_01 carudvayam idaṃ bhadre jananyāś ca tavaiva ca
03,115.023d*0570_02 viśvam āvartayitvā tu mayā yatnena sādhitam
03,115.023d*0570_03 prāśitavyaṃ prayatnena tety uktvādarśanaṃ gataḥ
03,115.024a āliṅgane tu te rājaṃś cakratuḥ sma viparyayam
03,115.024c kadā cid bhṛgur āgacchat taṃ ca veda viparyayam
03,115.024d*0571_01 tataḥ punaḥ sa bhagavān kāle bahutithe gate
03,115.024d*0571_02 divyajñānād viditvā tu bhagavān āgataḥ punaḥ
03,115.025a athovāca mahātejā bhṛguḥ satyavatīṃ snuṣām
03,115.025b*0572_01 upayuktaś carur bhadre vṛkṣe cāliṅganaṃ kṛtam
03,115.025b*0572_02 viparītena te subhrūr mātrā caivāsi vañcitā
03,115.025c brāhmaṇaḥ kṣatravṛttir vai tava putro bhaviṣyati
03,115.026a kṣatriyo brāhmaṇācāro mātus tava suto mahān
03,115.026c bhaviṣyati mahāvīryaḥ sādhūnāṃ mārgam āsthitaḥ
03,115.027a tataḥ prasādayām āsa śvaśuraṃ sā punaḥ punaḥ
03,115.027c na me putro bhaved īdṛk kāmaṃ pautro bhaved iti
03,115.028a evam astv iti sā tena pāṇḍava pratinanditā
03,115.028b*0573_01 kālaṃ pratīkṣya taṃ garbhaṃ dhārayām āsa yatnataḥ
03,115.028c jamadagniṃ tataḥ putraṃ sā jajñe kāla āgate
03,115.028e tejasā varcasā caiva yuktaṃ bhārgavanandanam
03,115.029a sa vardhamānas tejasvī vedasyādhyayanena vai
03,115.029c bahūn ṛṣīn mahātejāḥ pāṇḍaveyātyavartata
03,115.030a taṃ tu kṛtsno dhanurvedaḥ pratyabhād bharatarṣabha
03,115.030c caturvidhāni cāstrāṇi bhāskaropamavarcasam
03,116.001 akṛtavraṇa uvāca
03,116.001a sa vedādhyayane yukto jamadagnir mahātapāḥ
03,116.001c tapas tepe tato devān niyamād vaśam ānayat
03,116.001d*0574_01 taṃ tapyamānaṃ brahmarṣim ūcur devāḥ savāsavāḥ
03,116.001d*0574_02 kimarthaṃ tapyase brahman kaḥ kāmaḥ prārthitas tava
03,116.001d*0574_03 evam uktaḥ pratyuvāca devān brahmarṣisattamaḥ
03,116.001d*0574_04 svargahetos tapas tapye lokāś ca syur mamākṣayāḥ
03,116.001d*0574_05 tac chrutvā vacanaṃ tasya tadā devās tam ūcire
03,116.001d*0574_06 nāsaṃtater bhavel lokaḥ kṛtvā dharmaśatāny api
03,116.001d*0574_07 sa śrutvā vacanaṃ teṣāṃ tridaśānāṃ kurūdvaha
03,116.002a sa prasenajitaṃ rājann adhigamya narādhipam
03,116.002c reṇukāṃ varayām āsa sa ca tasmai dadau nṛpaḥ
03,116.003a reṇukāṃ tv atha saṃprāpya bhāryāṃ bhārgavanandanaḥ
03,116.003c āśramasthas tayā sārdhaṃ tapas tepe 'nukūlayā
03,116.004a tasyāḥ kumārāś catvāro jajñire rāmapañcamāḥ
03,116.004c sarveṣām ajaghanyas tu rāma āsīj jaghanyajaḥ
03,116.005a phalāhāreṣu sarveṣu gateṣv atha suteṣu vai
03,116.005c reṇukā snātum agamat kadā cin niyatavratā
03,116.006a sā tu citrarathaṃ nāma mārttikāvatakaṃ nṛpam
03,116.006c dadarśa reṇukā rājann āgacchantī yadṛcchayā
03,116.007a krīḍantaṃ salile dṛṣṭvā sabhāryaṃ padmamālinam
03,116.007c ṛddhimantaṃ tatas tasya spṛhayām āsa reṇukā
03,116.008a vyabhicārāt tu sā tasmāt klinnāmbhasi vicetanā
03,116.008c praviveśāśramaṃ trastā tāṃ vai bhartānvabudhyata
03,116.008d*0575_01 antarikṣān nipatitā narmadāyāṃ mahāhrade
03,116.008d*0575_02 uttīrya cāpi sā yatnāj jagāma bharatarṣabha
03,116.009a sa tāṃ dṛṣṭvā cyutāṃ dhairyād brāhmyā lakṣmyā vivarjitām
03,116.009c dhikśabdena mahātejā garhayām āsa vīryavān
03,116.010a tato jyeṣṭho jāmadagnyo rumaṇvān nāma nāmataḥ
03,116.010c ājagāma suṣeṇaś ca vasur viśvāvasus tathā
03,116.011a tān ānupūrvyād bhagavān vadhe mātur acodayat
03,116.011c na ca te jātasaṃmohāḥ kiṃ cid ūcur vicetasaḥ
03,116.012a tataḥ śaśāpa tān kopāt te śaptāś cetanāṃ jahuḥ
03,116.012c mṛgapakṣisadharmāṇaḥ kṣipram āsañ jaḍopamāḥ
03,116.013a tato rāmo 'bhyagāt paścād āśramaṃ paravīrahā
03,116.013c tam uvāca mahāmanyur jamadagnir mahātapāḥ
03,116.014a jahīmāṃ mātaraṃ pāpāṃ mā ca putra vyathāṃ kṛthāḥ
03,116.014b*0576_01 ity ukto guruṇā rājan krodhāt tu jamadagninā
03,116.014c tata ādāya paraśuṃ rāmo mātuḥ śiro 'harat
03,116.015a tatas tasya mahārāja jamadagner mahātmanaḥ
03,116.015c kopo agacchat sahasā prasannaś cābravīd idam
03,116.016a mamedaṃ vacanāt tāta kṛtaṃ te karma duṣkaram
03,116.016c vṛṇīṣva kāmān dharmajña yāvato vāñchase hṛdā
03,116.017a sa vavre mātur utthānam asmṛtiṃ ca vadhasya vai
03,116.017c pāpena tena cāsparśaṃ bhrātṝṇāṃ prakṛtiṃ tathā
03,116.018a apratidvandvatāṃ yuddhe dīrgham āyuś ca bhārata
03,116.018c dadau ca sarvān kāmāṃs tāñ jamadagnir mahātapāḥ
03,116.019a kadā cit tu tathaivāsya viniṣkrāntāḥ sutāḥ prabho
03,116.019c athānūpapatir vīraḥ kārtavīryo 'bhyavartata
03,116.020a tam āśramapadaṃ prāptam ṛṣer bhāryā samarcayat
03,116.020c sa yuddhamadasaṃmatto nābhyanandat tathārcanam
03,116.021a pramathya cāśramāt tasmād dhomadhenvās tadā balāt
03,116.021c jahāra vatsaṃ krośantyā babhañja ca mahādrumān
03,116.022a āgatāya ca rāmāya tadācaṣṭa pitā svayam
03,116.022c gāṃ ca rorūyatīṃ dṛṣṭvā kopo rāmaṃ samāviśat
03,116.023a sa manyuvaśam āpannaḥ kārtavīryam upādravat
03,116.023c tasyātha yudhi vikramya bhārgavaḥ paravīrahā
03,116.024a ciccheda niśitair bhallair bāhūn parighasaṃnibhān
03,116.024c sahasrasaṃmitān rājan pragṛhya ruciraṃ dhanuḥ
03,116.024d*0577_01 abhibhūtaḥ sa rāmeṇa saṃyuktaḥ kāladharmaṇā
03,116.024d*0578_01 āgatya karma tat pitre nivedya gatavān vanam
03,116.025a arjunasyātha dāyādā rāmeṇa kṛtamanyavaḥ
03,116.025c āśramasthaṃ vinā rāmaṃ jamadagnim upādravan
03,116.026a te taṃ jaghnur mahāvīryam ayudhyantaṃ tapasvinam
03,116.026c asakṛd rāma rāmeti vikrośantam anāthavat
03,116.027a kārtavīryasya putrās tu jamadagniṃ yudhiṣṭhira
03,116.027c ghātayitvā śarair jagmur yathāgatam ariṃdamāḥ
03,116.028a apakrānteṣu caiteṣu jamadagnau tathāgate
03,116.028c samitpāṇir upāgacchad āśramaṃ bhṛgunandanaḥ
03,116.029a sa dṛṣṭvā pitaraṃ vīras tathā mṛtyuvaśaṃ gatam
03,116.029c anarhantaṃ tathābhūtaṃ vilalāpa suduḥkhitaḥ
03,117.001 rāma uvāca
03,117.001a mamāparādhāt taiḥ kṣudrair hatas tvaṃ tāta bāliśaiḥ
03,117.001c kārtavīryasya dāyādair vane mṛga iveṣubhiḥ
03,117.002a dharmajñasya kathaṃ tāta vartamānasya satpathe
03,117.002c mṛtyur evaṃvidho yuktaḥ sarvabhūteṣv anāgasaḥ
03,117.003a kiṃ nu tair na kṛtaṃ pāpaṃ yair bhavāṃs tapasi sthitaḥ
03,117.003c ayudhyamāno vṛddhaḥ san hataḥ śaraśataiḥ śitaiḥ
03,117.004a kiṃ nu te tatra vakṣyanti saciveṣu suhṛtsu ca
03,117.004c ayudhyamānaṃ dharmajñam ekaṃ hatvānapatrapāḥ
03,117.005 akṛtavraṇa uvāca
03,117.005a vilapyaivaṃ sa karuṇaṃ bahu nānāvidhaṃ nṛpa
03,117.005c pretakāryāṇi sarvāṇi pituś cakre mahātapāḥ
03,117.006a dadāha pitaraṃ cāgnau rāmaḥ parapuraṃjayaḥ
03,117.006c pratijajñe vadhaṃ cāpi sarvakṣatrasya bhārata
03,117.007a saṃkruddho 'tibalaḥ śūraḥ śastram ādāya vīryavān
03,117.007c jaghnivān kārtavīryasya sutān eko 'ntakopamaḥ
03,117.008a teṣāṃ cānugatā ye ca kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabha
03,117.008c tāṃś ca sarvān avāmṛdnād rāmaḥ praharatāṃ varaḥ
03,117.009a triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivīṃ kṛtvā niḥkṣatriyāṃ prabhuḥ
03,117.009c samantapañcake pañca cakāra rudhirahradān
03,117.010a sa teṣu tarpayām āsa pitṝn bhṛgukulodvahaḥ
03,117.010c sākṣād dadarśa carcīkaṃ sa ca rāmaṃ nyavārayat
03,117.011a tato yajñena mahatā jāmadagnyaḥ pratāpavān
03,117.011c tarpayām āsa devendram ṛtvigbhyaś ca mahīṃ dadau
03,117.012a vedīṃ cāpy adadad dhaimīṃ kaśyapāya mahātmane
03,117.012c daśavyāmāyatāṃ kṛtvā navotsedhāṃ viśāṃ pate
03,117.013a tāṃ kaśyapasyānumate brāhmaṇāḥ khaṇḍaśas tadā
03,117.013c vyabhajaṃs tena te rājan prakhyātāḥ khāṇḍavāyanāḥ
03,117.014a sa pradāya mahīṃ tasmai kaśyapāya mahātmane
03,117.014c asmin mahendre śailendre vasaty amitavikramaḥ
03,117.014d*0579_01 tapaḥ sumahad āsthāya mahābalaparākramaḥ
03,117.015a evaṃ vairam abhūt tasya kṣatriyair lokavāsibhiḥ
03,117.015c pṛthivī cāpi vijitā rāmeṇāmitatejasā
03,117.016 vaiśaṃpāyana uvāca
03,117.016a tataś caturdaśīṃ rāmaḥ samayena mahāmanāḥ
03,117.016c darśayām āsa tān viprān dharmarājaṃ ca sānujam
03,117.017a sa tam ānarca rājendro bhrātṛbhiḥ sahitaḥ prabhuḥ
03,117.017c dvijānāṃ ca parāṃ pūjāṃ cakre nṛpatisattamaḥ
03,117.018a arcayitvā jāmadagnyaṃ pūjitas tena cābhibhūḥ
03,117.018c mahendra uṣya tāṃ rātriṃ prayayau dakṣiṇāmukhaḥ
03,117.018c*0580_01 **** **** mahendre parvatottame
03,117.018c*0580_02 rāmam āmantrya dharmātmā
03,118.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,118.001a gacchan sa tīrthāni mahānubhāvaḥ; puṇyāni ramyāṇi dadarśa rājā
03,118.001c sarvāṇi viprair upaśobhitāni; kva cit kva cid bhārata sāgarasya
03,118.002a sa vṛttavāṃs teṣu kṛtābhiṣekaḥ; sahānujaḥ pārthivaputrapautraḥ
03,118.002c samudragāṃ puṇyatamāṃ praśastāṃ; jagāma pārikṣita pāṇḍuputraḥ
03,118.003a tatrāpi cāplutya mahānubhāvaḥ; saṃtarpayām āsa pitṝn surāṃś ca
03,118.003c dvijātimukhyeṣu dhanaṃ visṛjya; godāvariṃ sāgaragām agacchat
03,118.004a tato vipāpmā draviḍeṣu rājan; samudram āsādya ca lokapuṇyam
03,118.004c agastyatīrthaṃ ca pavitrapuṇyaṃ; nārītīrthāny atha vīro dadarśa
03,118.005a tatrārjunasyāgryadhanurdharasya; niśamya tat karma parair asahyam
03,118.005c saṃpūjyamānaḥ paramarṣisaṃghaiḥ; parāṃ mudaṃ pāṇḍusutaḥ sa lebhe
03,118.006a sa teṣu tīrtheṣv abhiṣiktagātraḥ; kṛṣṇāsahāyaḥ sahito 'nujaiś ca
03,118.006c saṃpūjayan vikramam arjunasya; reme mahīpālapatiḥ pṛthivyām
03,118.007a tataḥ sahasrāṇi gavāṃ pradāya; tīrtheṣu teṣv ambudharottamasya
03,118.007c hṛṣṭaḥ saha bhrātṛbhir arjunasya; saṃkīrtayām āsa gavāṃ pradānam
03,118.007d*0581_01 tatas tu kāverim anantatoyāṃ
03,118.007d*0581_02 divyāśramair nityam upāttatoyām
03,118.007d*0581_03 sahānujaḥ saṃpravigāhya puṇyāṃ
03,118.007d*0581_04 nananda naṣṭaklamaśokapāpaḥ
03,118.008a sa tāni tīrthāni ca sāgarasya; puṇyāni cānyāni bahūni rājan
03,118.008c krameṇa gacchan paripūrṇakāmaḥ; śūrpārakaṃ puṇyatamaṃ dadarśa
03,118.009a tatrodadheḥ kaṃ cid atītya deśaṃ; khyātaṃ pṛthivyāṃ vanam āsasāda
03,118.009c taptaṃ surair yatra tapaḥ purastād; iṣṭaṃ tathā puṇyatamair narendraiḥ
03,118.010a sa tatra tām agryadhanurdharasya; vedīṃ dadarśāyatapīnabāhuḥ
03,118.010c ṛcīkaputrasya tapasvisaṃghaiḥ; samāvṛtāṃ puṇyakṛd arcanīyām
03,118.011a tato vasūnāṃ vasudhādhipaḥ sa; marudgaṇānāṃ ca tathāśvinoś ca
03,118.011c vaivasvatādityadhaneśvarāṇām; indrasya viṣṇoḥ savitur vibhoś ca
03,118.012a bhagasya candrasya divākarasya; pater apāṃ sādhyagaṇasya caiva
03,118.012c dhātuḥ pitṝṇāṃ ca tathā mahātmā; rudrasya rājan sagaṇasya caiva
03,118.013a sarasvatyāḥ siddhagaṇasya caiva; pūṣṇaś ca ye cāpy amarās tathānye
03,118.013c puṇyāni cāpy āyatanāni teṣāṃ; dadarśa rājā sumanoharāṇi
03,118.014a teṣūpavāsān vividhān upoṣya; dattvā ca ratnāni mahādhanāni
03,118.014c tīrtheṣu sarveṣu pariplutāṅgaḥ; punaḥ sa śūrpārakam ājagāma
03,118.015a sa tena tīrthena tu sāgarasya; punaḥ prayātaḥ saha sodarīyaiḥ
03,118.015c dvijaiḥ pṛthivyāṃ prathitaṃ mahadbhis; tīrthaṃ prabhāsaṃ samupājagāma
03,118.016a tatrābhiṣiktaḥ pṛthulohitākṣaḥ; sahānujair devagaṇān pitṝṃś ca
03,118.016c saṃtarpayām āsa tathaiva kṛṣṇā; te cāpi viprāḥ saha lomaśena
03,118.017a sa dvādaśāhaṃ jalavāyubhakṣaḥ; kurvan kṣapāhaḥsu tadābhiṣekam
03,118.017c samantato 'gnīn upadīpayitvā; tepe tapo dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ
03,118.018a tam ugram āsthāya tapaś carantaṃ; śuśrāva rāmaś ca janārdanaś ca
03,118.018c tau sarvavṛṣṇipravarau sasainyau; yudhiṣṭhiraṃ jagmatur ājamīḍham
03,118.019a te vṛṣṇayaḥ pāṇḍusutān samīkṣya; bhūmau śayānān maladigdhagātrān
03,118.019c anarhatīṃ draupadīṃ cāpi dṛṣṭvā; suduḥkhitāś cukruśur ārtanādam
03,118.020a tataḥ sa rāmaṃ ca janārdanaṃ ca; kārṣṇiṃ ca sāmbaṃ ca śineś ca pautram
03,118.020c anyāṃś ca vṛṣṇīn upagamya pūjāṃ; cakre yathādharmam adīnasattvaḥ
03,118.021a te cāpi sarvān pratipūjya pārthāṃs; taiḥ satkṛtāḥ pāṇḍusutais tathaiva
03,118.021c yudhiṣṭhiraṃ saṃparivārya rājann; upāviśan devagaṇā yathendram
03,118.022a teṣāṃ sa sarvaṃ caritaṃ pareṣāṃ; vane ca vāsaṃ paramapratītaḥ
03,118.022c astrārtham indrasya gataṃ ca pārthaṃ; kṛṣṇe śaśaṃsāmararājaputram
03,118.023a śrutvā tu te tasya vacaḥ pratītās; tāṃś cāpi dṛṣṭvā sukṛśān atīva
03,118.023c netrodbhavaṃ saṃmumucur daśārhā; duḥkhārtijaṃ vāri mahānubhāvāḥ
03,119.001 janamejaya uvāca
03,119.001a prabhāsatīrthaṃ saṃprāpya vṛṣṇayaḥ pāṇḍavās tathā
03,119.001c kim akurvan kathāś caiṣāṃ kās tatrāsaṃs tapodhana
03,119.002a te hi sarve mahātmānaḥ sarvaśāstraviśāradāḥ
03,119.002c vṛṣṇayaḥ pāṇḍavāś caiva suhṛdaś ca parasparam
03,119.003 vaiśaṃpāyana uvāca
03,119.003a prabhāsatīrthaṃ saṃprāpya puṇyaṃ tīrthaṃ mahodadheḥ
03,119.003c vṛṣṇayaḥ pāṇḍavān vīrān parivāryopatasthire
03,119.004a tato gokṣīrakundendumṛṇālarajataprabhaḥ
03,119.004c vanamālī halī rāmo babhāṣe puṣkarekṣaṇam
03,119.005a na kṛṣṇa dharmaś carito bhavāya; jantor adharmaś ca parābhavāya
03,119.005c yudhiṣṭhiro yatra jaṭī mahātmā; vanāśrayaḥ kliśyati cīravāsāḥ
03,119.006a duryodhanaś cāpi mahīṃ praśāsti; na cāsya bhūmir vivaraṃ dadāti
03,119.006c dharmād adharmaś carito garīyān; itīva manyeta naro 'lpabuddhiḥ
03,119.007a duryodhane cāpi vivardhamāne; yudhiṣṭhire cāsukha āttarājye
03,119.007b*0582_01 hṛtasvarājyāyatanārthabhārye
03,119.007b*0582_02 duryodhanenālpadhiyā ca pārthe
03,119.007c kiṃ nv adya kartavyam iti prajābhiḥ; śaṅkā mithaḥ saṃjanitā narāṇām
03,119.008a ayaṃ hi dharmaprabhavo narendro; dharme rataḥ satyadhṛtiḥ pradātā
03,119.008c caled dhi rājyāc ca sukhāc ca pārtho; dharmād apetaś ca kathaṃ vivardhet
03,119.009a kathaṃ nu bhīṣmaś ca kṛpaś ca vipro; droṇaś ca rājā ca kulasya vṛddhaḥ
03,119.009c pravrājya pārthān sukham āpnuvanti; dhik pāpabuddhīn bharatapradhānān
03,119.010a kiṃ nāma vakṣyaty avanipradhānaḥ; pitṝn samāgamya paratra pāpaḥ
03,119.010c putreṣu samyak caritaṃ mayeti; putrān apāpān avaropya rājyāt
03,119.011a nāsau dhiyā saṃpratipaśyati sma; kiṃ nāma kṛtvāham acakṣur evam
03,119.011c jātaḥ pṛthivyām iti pārthiveṣu; pravrājya kaunteyam athāpi rājyāt
03,119.012a nūnaṃ samṛddhān pitṛlokabhūmau; cāmīkarābhān kṣitijān praphullān
03,119.012c vicitravīryasya sutaḥ saputraḥ; kṛtvā nṛśaṃsaṃ bata paśyati sma
03,119.013a vyūḍhottarāṃsān pṛthulohitākṣān; nemān sma pṛcchan sa śṛṇoti nūnam
03,119.013c prasthāpayad yat sa vanaṃ hy aśaṅko; yudhiṣṭhiraṃ sānujam āttaśastram
03,119.014a yo 'yaṃ pareṣāṃ pṛtanāṃ samṛddhāṃ; nirāyudho dīrghabhujo nihanyāt
03,119.014c śrutvaiva śabdaṃ hi vṛkodarasya; muñcanti sainyāni śakṛt samūtram
03,119.015a sa kṣutpipāsādhvakṛśas tarasvī; sametya nānāyudhabāṇapāṇiḥ
03,119.015c vane smaran vāsam imaṃ sughoraṃ; śeṣaṃ na kuryād iti niścitaṃ me
03,119.016a na hy asya vīryeṇa balena kaś cit; samaḥ pṛthivyāṃ bhavitā nareṣu
03,119.016c śītoṣṇavātātapakarśitāṅgo; na śeṣam ājāv asuhṛtsu kuryāt
03,119.017a prācyāṃ nṛpān ekarathena jitvā; vṛkodaraḥ sānucarān raṇeṣu
03,119.017c svastyāgamad yo 'tirathas tarasvī; so 'yaṃ vane kliśyati cīravāsāḥ
03,119.018a yo dantakūre vyajayan nṛdevān; samāgatān dākṣiṇātyān mahīpān
03,119.018c taṃ paśyatemaṃ sahadevam adya; tapasvinaṃ tāpasaveṣarūpam
03,119.019a yaḥ pārthivān ekarathena vīro; diśaṃ pratīcīṃ prati yuddhaśauṇḍaḥ
03,119.019c so 'yaṃ vane mūlaphalena jīvañ; jaṭī caraty adya malācitāṅgaḥ
03,119.019d*0583_01 jigye raṇe taṃ nakulaṃ vaneṣu
03,119.019d*0583_02 saṃpaśyante me 'dya manaḥ sudīnam
03,119.020a satre samṛddhe 'ti rathasya rājño; vedītalād utpatitā sutā yā
03,119.020c seyaṃ vane vāsam imaṃ suduḥkhaṃ; kathaṃ sahaty adya satī sukhārhā
03,119.021a trivargamukhyasya samīraṇasya; deveśvarasyāpy atha vāśvinoś ca
03,119.021c eṣāṃ surāṇāṃ tanayāḥ kathaṃ nu; vane caranty alpasukhāḥ sukhārhāḥ
03,119.022a jite hi dharmasya sute sabhārye; sabhrātṛke sānucare niraste
03,119.022c duryodhane cāpi vivardhamāne; kathaṃ na sīdaty avaniḥ saśailā
03,120.001 sātyakir uvāca
03,120.001a na rāma kālaḥ paridevanāya; yad uttaraṃ tatra tad eva sarve
03,120.001b*0584_01 kurvīmahe yac ca hitaṃ bhavet tu
03,120.001b*0584_02 rājñe hy asmāyājamīḍhāya nityam
03,120.001c samācarāmo hy anatītakālaṃ; yudhiṣṭhiro yady api nāha kiṃ cit
03,120.002a ye nāthavanto hi bhavanti loke; te nātmanā karma samārabhante
03,120.002c teṣāṃ tu kāryeṣu bhavanti nāthāḥ; śaibyādayo rāma yathā yayāteḥ
03,120.003a yeṣāṃ tathā rāma samārabhante; kāryāṇi nāthāḥ svamatena loke
03,120.003c te nāthavantaḥ puruṣapravīrā; nānāthavat kṛcchram avāpnuvanti
03,120.004a kasmād ayaṃ rāmajanārdanau ca; pradyumnasāmbau ca mayā sametau
03,120.004c vasaty araṇye saha sodarīyais; trailokyanāthān adhigamya nāthān
03,120.005a niryātu sādhv adya daśārhasenā; prabhūtanānāyudhacitravarmā
03,120.005c yamakṣayaṃ gacchatu dhārtarāṣṭraḥ; sabāndhavo vṛṣṇibalābhibhūtaḥ
03,120.006a tvaṃ hy eva kopāt pṛthivīm apīmāṃ; saṃveṣṭayes tiṣṭhatu śārṅgadhanvā
03,120.006c sa dhārtarāṣṭraṃ jahi sānubandhaṃ; vṛtraṃ yathā devapatir mahendraḥ
03,120.007a bhrātā ca me yaś ca sakhā guruś ca; janārdanasyātmasamaś ca pārthaḥ
03,120.007b*0585_01 yadartham aicchan manujāḥ suputraṃ
03,120.007b*0585_02 śiṣyaṃ guruś cāpratikūlavādam
03,120.007c yadartham abhyudyatam uttamaṃ tat; karoti karmāgryam apāraṇīyam
03,120.008a tasyāstravarṣāṇy aham uttamāstrair; vihatya sarvāṇi raṇe 'bhibhūya
03,120.008c kāyāc chiraḥ sarpaviṣāgnikalpaiḥ; śarottamair unmathitāsmi rāma
03,120.009a khaḍgena cāhaṃ niśitena saṃkhye; kāyāc chiras tasya balāt pramathya
03,120.009c tato 'sya sarvān anugān haniṣye; duryodhanaṃ cāpi kurūṃś ca sarvān
03,120.010a āttāyudhaṃ mām iha rauhiṇeya; paśyantu bhaumā yudhi jātaharṣāḥ
03,120.010c nighnantam ekaṃ kuruyodhamukhyān; kāle mahākakṣam ivāntakāgniḥ
03,120.011a pradyumnamuktān niśitān na śaktāḥ; soḍhuṃ kṛpadroṇavikarṇakarṇāḥ
03,120.011c jānāmi vīryaṃ ca tavātmajasya; kārṣṇir bhavaty eṣa yathā raṇasthaḥ
03,120.012a sāmbaḥ sasūtaṃ sarathaṃ bhujābhyāṃ; duḥśāsanaṃ śāstu balāt pramathya
03,120.012c na vidyate jāmbavatīsutasya; raṇe 'viṣahyaṃ hi raṇotkaṭasya
03,120.013a etena bālena hi śambarasya; daityasya sainyaṃ sahasā praṇunnam
03,120.013b*0586_01 hataḥ sa pāpo yudhi kevalena
03,120.013b*0586_02 yuddhe 'dvitīyo haritulyarūpaḥ
03,120.013b*0587_01 yathaiva yat tasya puraṃdarasya
03,120.013b*0587_02 haridhvajaṃ syandanam āsthitasya
03,120.013c vṛttorur atyāyatapīnabāhur; etena saṃkhye nihato 'śvacakraḥ
03,120.013e ko nāma sāmbasya raṇe manuṣyo; gatvāntaraṃ vai bhujayor dhareta
03,120.014a yathā praviśyāntaram antakasya; kāle manuṣyo na viniṣkrameta
03,120.014b*0588_01 saṃprāpya vai tādṛśīṃ yodhalakṣmīṃ
03,120.014c tathā praviśyāntaram asya saṃkhye; ko nāma jīvan punar āvrajeta
03,120.015a droṇaṃ ca bhīṣmaṃ ca mahārathau tau; sutair vṛtaṃ cāpy atha somadattam
03,120.015c sarvāṇi sainyāni ca vāsudevaḥ; pradhakṣyate sāyakavahnijālaiḥ
03,120.016a kiṃ nāma lokeṣv aviṣahyam asti; kṛṣṇasya sarveṣu sadaivateṣu
03,120.016c āttāyudhasyottamabāṇapāṇeś; cakrāyudhasyāpratimasya yuddhe
03,120.017a tato 'niruddho 'py asicarmapāṇir; mahīm imāṃ dhārtarāṣṭrair visaṃjñaiḥ
03,120.017c hṛtottamāṅgair nihataiḥ karotu; kīrṇāṃ kuśair vedim ivādhvareṣu
03,120.018a gadolmukau bāhukabhānunīthāḥ; śūraś ca saṃkhye niśaṭhaḥ kumāraḥ
03,120.018c raṇotkaṭau sāraṇacārudeṣṇau; kulocitaṃ viprathayantu karma
03,120.019a savṛṣṇibhojāndhakayodhamukhyā; samāgatā kṣatriyaśūrasenā
03,120.019a*0589_01 samāhitaḥ pṛthivīṃ sādhu rājā
03,120.019a*0589_02 yaśobhṛtāṃ dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ
03,120.019a*0589_03 yudhiṣṭhiraḥ pālayatāṃ mahātmā
03,120.019c hatvā raṇe tān dhṛtarāṣṭraputrāṃl; loke yaśaḥ sphītam upākarotu
03,120.020a tato 'bhimanyuḥ pṛthivīṃ praśāstu; yāvad vrataṃ dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ
03,120.020c yudhiṣṭhiraḥ pārayate mahātmā; dyūte yathoktaṃ kurusattamena
03,120.021a asmatpramuktair viśikhair jitāris; tato mahīṃ bhokṣyati dharmarājaḥ
03,120.021c nirdhārtarāṣṭrāṃ hatasūtaputrām; etad dhi naḥ kṛtyatamaṃ yaśaśyam
03,120.022 vāsudeva uvāca
03,120.022a asaṃśayaṃ mādhava satyam etad; gṛhṇīma te vākyam adīnasattva
03,120.022c svābhyāṃ bhujābhyām ajitāṃ tu bhūmiṃ; necchet kurūṇām ṛṣabhaḥ kathaṃ cit
03,120.023a na hy eṣa kāmān na bhayān na lobhād; yudhiṣṭhiro jātu jahyāt svadharmam
03,120.023c bhīmārjunau cātirathau yamau vā; tathaiva kṛṣṇā drupadātmajeyam
03,120.024a ubhau hi yuddhe 'pratimau pṛthivyāṃ; vṛkodaraś caiva dhanaṃjayaś ca
03,120.024c kasmān na kṛtsnāṃ pṛthivīṃ praśāsen; mādrīsutābhyāṃ ca puraskṛto 'yam
03,120.025a yadā tu pāñcālapatir mahātmā; sakekayaś cedipatir vayaṃ ca
03,120.025c yotsyāma vikramya parāṃs tadā vai; suyodhanas tyakṣyati jīvalokam
03,120.026 yudhiṣṭhira uvāca
03,120.026a naitac citraṃ mādhava yad bravīṣi; satyaṃ tu me rakṣyatamaṃ na rājyam
03,120.026c kṛṣṇas tu māṃ veda yathāvad ekaḥ; kṛṣṇaṃ ca vedāham atho yathāvat
03,120.027a yadaiva kālaṃ puruṣapravīro; vetsyaty ayaṃ mādhava vikramasya
03,120.027c tadā raṇe tvaṃ ca śinipravīra; suyodhanaṃ jeṣyasi keśavaś ca
03,120.028a pratiprayāntv adya daśārhavīrā; dṛḍho 'smi nāthair naralokanāthaiḥ
03,120.028c dharme 'pramādaṃ kurutāprameyā; draṣṭāsmi bhūyaḥ sukhinaḥ sametān
03,120.029 vaiśaṃpāyana uvāca
03,120.029a te 'nyonyam āmantrya tathābhivādya; vṛddhān parisvajya śiśūṃś ca sarvān
03,120.029c yadupravīrāḥ svagṛhāṇi jagmū; rājāpi tīrthāny anusaṃcacāra
03,120.030a visṛjya kṛṣṇaṃ tv atha dharmarājo; vidarbharājopacitāṃ sutīrthām
03,120.030b*0590_01 jagāma puṇyāṃ saritaṃ payoṣṇīṃ
03,120.030b*0590_02 sabhrātṛbhṛtyaḥ saha lomaśena
03,120.030c sutena somena vimiśritodāṃ; tataḥ payoṣṇīṃ prati sa hy uvāsa
03,120.030d*0591_01 dvijātimukhyair muditair mahātmā
03,120.030d*0591_02 saṃstūyamānaḥ stutibhir varābhiḥ
03,121.001 lomaśa uvāca
03,121.001a nṛgeṇa yajamānena someneha puraṃdaraḥ
03,121.001c tarpitaḥ śrūyate rājan sa tṛpto madam abhyagāt
03,121.002a iha devaiḥ sahendrair hi prajāpatibhir eva ca
03,121.002c iṣṭaṃ bahuvidhair yajñair mahadbhir bhūridakṣiṇaiḥ
03,121.003a āmūrtarayasaś ceha rājā vajradharaṃ prabhum
03,121.003c tarpayām āsa somena hayamedheṣu saptasu
03,121.004a tasya saptasu yajñeṣu sarvam āsīd dhiraṇmayam
03,121.004c vānaspatyaṃ ca bhaumaṃ ca yad dravyaṃ niyataṃ makhe
03,121.004d*0592_01 caṣālayūpacamasāḥ sthālyaḥ pātryaḥ srucaḥ sruvāḥ
03,121.005a teṣv eva cāsya yajñeṣu prayogāḥ sapta viśrutāḥ
03,121.005c saptaikaikasya yūpasya caṣālāś copari sthitāḥ
03,121.006a tasya sma yūpān yajñeṣu bhrājamānān hiraṇmayān
03,121.006c svayam utthāpayām āsur devāḥ sendrā yudhiṣṭhira
03,121.007a teṣu tasya makhāgryeṣu gayasya pṛthivīpateḥ
03,121.007c amādyad indraḥ somena dakṣiṇābhir dvijātayaḥ
03,121.007d*0593_01 prasaṃkhyānān asaṃkhyeyān pratyagṛhṇan dvijātayaḥ
03,121.008a sikatā vā yathā loke yathā vā divi tārakāḥ
03,121.008c yathā vā varṣato dhārā asaṃkhyeyāś ca kena cit
03,121.009a tathaiva tad asaṃkhyeyaṃ dhanaṃ yat pradadau gayaḥ
03,121.009c sadasyebhyo mahārāja teṣu yajñeṣu saptasu
03,121.010a bhavet saṃkhyeyam etad vai yad etat parikīrtitam
03,121.010c na sā śakyā tu saṃkhyātuṃ dakṣiṇā dakṣiṇāvataḥ
03,121.011a hiraṇmayībhir gobhiś ca kṛtābhir viśvakarmaṇā
03,121.011c brāhmaṇāṃs tarpayām āsa nānādigbhyaḥ samāgatān
03,121.012a alpāvaśeṣā pṛthivī caityair āsīn mahātmanaḥ
03,121.012c gayasya yajamānasya tatra tatra viśāṃ pate
03,121.013a sa lokān prāptavān aindrān karmaṇā tena bhārata
03,121.013c salokatāṃ tasya gacchet payoṣṇyāṃ ya upaspṛśet
03,121.014a tasmāt tvam atra rājendra bhrātṛbhiḥ sahito 'nagha
03,121.014c upaspṛśya mahīpāla dhūtapāpmā bhaviṣyasi
03,121.015 vaiśaṃpāyana uvāca
03,121.015a sa payoṣṇyāṃ naraśreṣṭhaḥ snātvā vai bhrātṛbhiḥ saha
03,121.015c vaiḍūryaparvataṃ caiva narmadāṃ ca mahānadīm
03,121.015d*0594_01 uddiśya pāṇḍavaśreṣṭhaḥ sa pratasthe mahīpatiḥ
03,121.015e samājagāma tejasvī bhrātṛbhiḥ sahito 'naghaḥ
03,121.016a tato 'sya sarvāṇy ācakhyau lomaśo bhagavān ṛṣiḥ
03,121.016c tīrthāni ramaṇīyāni tatra tatra viśāṃ pate
03,121.017a yathāyogaṃ yathāprīti prayayau bhrātṛbhiḥ saha
03,121.017c dadamāno 'sakṛd vittaṃ brāhmaṇebhyaḥ sahasraśaḥ
03,121.018 lomaśa uvāca
03,121.018a devānām eti kaunteya tathā rājñāṃ salokatām
03,121.018c vaiḍūryaparvataṃ dṛṣṭvā narmadām avatīrya ca
03,121.019a saṃdhir eṣa naraśreṣṭha tretāyā dvāparasya ca
03,121.019c etam āsādya kaunteya sarvapāpaiḥ pramucyate
03,121.020a eṣa śaryātiyajñasya deśas tāta prakāśate
03,121.020c sākṣād yatrāpibat somam aśvibhyāṃ saha kauśikaḥ
03,121.021a cukopa bhārgavaś cāpi mahendrasya mahātapāḥ
03,121.021c saṃstambhayām āsa ca taṃ vāsavaṃ cyavanaḥ prabhuḥ
03,121.021e sukanyāṃ cāpi bhāryāṃ sa rājaputrīm ivāptavān
03,121.022 yudhiṣṭhira uvāca
03,121.022a kathaṃ viṣṭambhitas tena bhagavān pākaśāsanaḥ
03,121.022c kimarthaṃ bhārgavaś cāpi kopaṃ cakre mahātapāḥ
03,121.023a nāsatyau ca kathaṃ brahman kṛtavān somapīthinau
03,121.023c etat sarvaṃ yathāvṛttam ākhyātu bhagavān mama
03,122.001 lomaśa uvāca
03,122.001a bhṛgor maharṣeḥ putro 'bhūc cyavano nāma bhārgavaḥ
03,122.001c samīpe sarasaḥ so 'sya tapas tepe mahādyutiḥ
03,122.002a sthāṇubhūto mahātejā vīrasthānena pāṇḍava
03,122.002c atiṣṭhat subahūn kālān ekadeśe viśāṃ pate
03,122.003a sa valmīko 'bhavad ṛṣir latābhir abhisaṃvṛtaḥ
03,122.003c kālena mahatā rājan samākīrṇaḥ pipīlikaiḥ
03,122.004a tathā sa saṃvṛto dhīmān mṛtpiṇḍa iva sarvaśaḥ
03,122.004c tapyati sma tapo rājan valmīkena samāvṛtaḥ
03,122.005a atha dīrghasya kālasya śaryātir nāma pārthivaḥ
03,122.005c ājagāma saro ramyaṃ vihartum idam uttamam
03,122.006a tasya strīṇāṃ sahasrāṇi catvāry āsan parigrahaḥ
03,122.006c ekaiva ca sutā śubhrā sukanyā nāma bhārata
03,122.007a sā sakhībhiḥ parivṛtā sarvābharaṇabhūṣitā
03,122.007c caṅkramyamāṇā valmīkaṃ bhārgavasya samāsadat
03,122.008a sā caiva sudatī tatra paśyamānā manoramān
03,122.008c vanaspatīn vicinvantī vijahāra sakhīvṛtā
03,122.009a rūpeṇa vayasā caiva madanena madena ca
03,122.009c babhañja vanavṛkṣāṇāṃ śākhāḥ paramapuṣpitāḥ
03,122.010a tāṃ sakhīrahitām ekām ekavastrām alaṃkṛtām
03,122.010c dadarśa bhārgavo dhīmāṃś carantīm iva vidyutam
03,122.011a tāṃ paśyamāno vijane sa reme paramadyutiḥ
03,122.011c kṣāmakaṇṭhaś ca brahmarṣis tapobalasamanvitaḥ
03,122.011e tām ābabhāṣe kalyāṇīṃ sā cāsya na śṛṇoti vai
03,122.012a tataḥ sukanyā valmīke dṛṣṭvā bhārgavacakṣuṣī
03,122.012c kautūhalāt kaṇṭakena buddhimohabalātkṛtā
03,122.013a kiṃ nu khalv idam ity uktvā nirbibhedāsya locane
03,122.013c akrudhyat sa tayā viddhe netre paramamanyumān
03,122.013e tataḥ śaryātisainyasya śakṛnmūtraṃ samāvṛṇot
03,122.014a tato ruddhe śakṛnmūtre sainyam ānāhaduḥkhitam
03,122.014c tathāgatam abhiprekṣya paryapṛcchat sa pārthivaḥ
03,122.015a taponityasya vṛddhasya roṣaṇasya viśeṣataḥ
03,122.015c kenāpakṛtam adyeha bhārgavasya mahātmanaḥ
03,122.015e jñātaṃ vā yadi vājñātaṃ tad ṛtaṃ brūta māciram
03,122.016a tam ūcuḥ sainikāḥ sarve na vidmo 'pakṛtaṃ vayam
03,122.016c sarvopāyair yathākāmaṃ bhavāṃs tad adhigacchatu
03,122.017a tataḥ sa pṛthivīpālaḥ sāmnā cogreṇa ca svayam
03,122.017c paryapṛcchat suhṛdvargaṃ pratyajānan na caiva te
03,122.018a ānāhārtaṃ tato dṛṣṭvā tat sainyam asukhārditam
03,122.018c pitaraṃ duḥkhitaṃ cāpi sukanyedam athābravīt
03,122.019a mayāṭantyeha valmīke dṛṣṭaṃ sattvam abhijvalat
03,122.019c khadyotavad abhijñātaṃ tan mayā viddham antikāt
03,122.020a etac chrutvā tu śaryātir valmīkaṃ tūrṇam ādravat
03,122.020c tatrāpaśyat tapovṛddhaṃ vayovṛddhaṃ ca bhārgavam
03,122.020c*0595_01 **** **** candrādityasamaprabham
03,122.020c*0595_02 jñānavṛddhaṃ vayovṛddhaṃ
03,122.021a ayācad atha sainyārthaṃ prāñjaliḥ pṛthivīpatiḥ
03,122.021c ajñānād bālayā yat te kṛtaṃ tat kṣantum arhasi
03,122.021d*0596_01 imām eva ca te kanyāṃ dadāmi sudṛḍhavrata
03,122.021d*0596_02 bhāryārthī tvaṃ gṛhāṇemāṃ prasīdasva ca bhārgava
03,122.022a tato 'bravīn mahīpālaṃ cyavano bhārgavas tadā
03,122.022b*0597_01 apamānād ahaṃ viddho hy anayā darpapūrṇayā
03,122.022c rūpaudāryasamāyuktāṃ lobhamohabalātkṛtām
03,122.023a tām eva pratigṛhyāhaṃ rājan duhitaraṃ tava
03,122.023c kṣamiṣyāmi mahīpāla satyam etad bravīmi te
03,122.024a ṛṣer vacanam ājñāya śaryātir avicārayan
03,122.024c dadau duhitaraṃ tasmai cyavanāya mahātmane
03,122.025a pratigṛhya ca tāṃ kanyāṃ cyavanaḥ prasasāda ha
03,122.025c prāptaprasādo rājā sa sasainyaḥ punar āvrajat
03,122.026a sukanyāpi patiṃ labdhvā tapasvinam aninditā
03,122.026c nityaṃ paryacarat prītyā tapasā niyamena ca
03,122.027a agnīnām atithīnāṃ ca śuśrūṣur anasūyikā
03,122.027c samārādhayata kṣipraṃ cyavanaṃ sā śubhānanā
03,123.001 lomaśa uvāca
03,123.001a kasya cit tv atha kālasya surāṇām aśvinau nṛpa
03,123.001c kṛtābhiṣekāṃ vivṛtāṃ sukanyāṃ tām apaśyatām
03,123.002a tāṃ dṛṣṭvā darśanīyāṅgīṃ devarājasutām iva
03,123.002c ūcatuḥ samabhidrutya nāsatyāv aśvināv idam
03,123.003a kasya tvam asi vāmoru kiṃ vane vai karoṣi ca
03,123.003c icchāva bhadre jñātuṃ tvāṃ tat tvam ākhyāhi śobhane
03,123.004a tataḥ sukanyā saṃvītā tāv uvāca surottamau
03,123.004c śaryātitanayāṃ vittaṃ bhāryāṃ ca cyavanasya mām
03,123.004d*0598_01 nāmnā cāhaṃ sukanyeti nṛloke 'smin pratiṣṭhitā
03,123.004d*0598_02 sāhaṃ sarvātmanā nityaṃ bhartāram anuvartinī
03,123.005a athāśvinau prahasyaitām abrūtāṃ punar eva tu
03,123.005c kathaṃ tvam asi kalyāṇi pitrā dattā gatādhvane
03,123.006a bhrājase vanamadhye tvaṃ vidyut saudāminī yathā
03,123.006c na deveṣv api tulyāṃ hi tvayā paśyāva bhāmini
03,123.006d*0599_01 anābharaṇasaṃpannā paramāmbaravarjitā
03,123.006d*0599_02 śobhayasy adhikaṃ bhadre vanam apy analaṃkṛtā
03,123.007a sarvābharaṇasaṃpannā paramāmbaradhāriṇī
03,123.007c śobhethās tv anavadyāṅgi na tv evaṃ malapaṅkinī
03,123.008a kasmād evaṃvidhā bhūtvā jarājarjaritaṃ patim
03,123.008c tvam upāsse ha kalyāṇi kāmabhogabahiṣkṛtam
03,123.009a asamarthaṃ paritrāṇe poṣaṇe ca śucismite
03,123.009c sādhu cyavanam utsṛjya varayasvaikam āvayoḥ
03,123.009e patyarthaṃ devagarbhābhe mā vṛthā yauvanaṃ kṛthāḥ
03,123.010a evam uktā sukanyā tu surau tāv idam abravīt
03,123.010c ratāhaṃ cyavane patyau maivaṃ mā paryaśaṅkithāḥ
03,123.011a tāv abrūtāṃ punas tv enām āvāṃ devabhiṣagvarau
03,123.011c yuvānaṃ rūpasaṃpannaṃ kariṣyāvaḥ patiṃ tava
03,123.012a tatas tasyāvayoś caiva patim ekatamaṃ vṛṇu
03,123.012c etena samayenainam āmantraya varānane
03,123.013a sā tayor vacanād rājann upasaṃgamya bhārgavam
03,123.013c uvāca vākyaṃ yat tābhyām uktaṃ bhṛgusutaṃ prati
03,123.014a tac chrutvā cyavano bhāryām uvāca kriyatām iti
03,123.014c bhartrā sā samanujñātā kriyatām ity athābravīt
03,123.015a śrutvā tad aśvinau vākyaṃ tat tasyāḥ kriyatām iti
03,123.015c ūcatū rājaputrīṃ tāṃ patis tava viśatv apaḥ
03,123.016a tato 'mbhaś cyavanaḥ śīghraṃ rūpārthī praviveśa ha
03,123.016c aśvināv api tad rājan saraḥ praviśatāṃ prabho
03,123.017a tato muhūrtād uttīrṇāḥ sarve te sarasas tataḥ
03,123.017c divyarūpadharāḥ sarve yuvāno mṛṣṭakuṇḍalāḥ
03,123.017e tulyarūpadharāś caiva manasaḥ prītivardhanāḥ
03,123.018a te 'bruvan sahitāḥ sarve vṛṇīṣvānyatamaṃ śubhe
03,123.018c asmākam īpsitaṃ bhadre patitve varavarṇini
03,123.018d*0600_01 tam aśvinor anyatamaṃ cyavanaṃ vā manasvini
03,123.018e yatra vāpy abhikāmāsi taṃ vṛṇīṣva suśobhane
03,123.019a sā samīkṣya tu tān sarvāṃs tulyarūpadharān sthitān
03,123.019c niścitya manasā buddhyā devī vavre svakaṃ patim
03,123.019d*0601_01 yady ahaṃ manasā nānyaṃ patim icche svakaṃ vinā
03,123.019d*0601_02 tena satyena me devau prayacchetāṃ patiṃ mama
03,123.019d*0602_01 evam uktau tathā sādhvyā nāsatyau surasattamau
03,123.019d*0602_02 darśayām āsatus tasyāḥ sukanyāyā bhṛgoḥ sutam
03,123.019d*0603_01 tato devāḥ sutuṣṭāś ca cyavanaṃ taṃ patiṃ daduḥ
03,123.020a labdhvā tu cyavano bhāryāṃ vayorūpaṃ ca vāñchitam
03,123.020c hṛṣṭo 'bravīn mahātejās tau nāsatyāv idaṃ vacaḥ
03,123.021a yathāhaṃ rūpasaṃpanno vayasā ca samanvitaḥ
03,123.021c kṛto bhavadbhyāṃ vṛddhaḥ san bhāryāṃ ca prāptavān imām
03,123.022a tasmād yuvāṃ kariṣyāmi prītyāhaṃ somapīthinau
03,123.022c miṣato devarājasya satyam etad bravīmi vām
03,123.023a tac chrutvā hṛṣṭamanasau divaṃ tau pratijagmatuḥ
03,123.023c cyavano 'pi sukanyā ca surāv iva vijahratuḥ
03,123.023d*0604_01 tasminn eva sarastīre bibhratau rūpam uttamam
03,124.001 lomaśa uvāca
03,124.001a tataḥ śrutvā tu śaryātir vayaḥsthaṃ cyavanaṃ kṛtam
03,124.001c saṃhṛṣṭaḥ senayā sārdham upāyād bhārgavāśramam
03,124.002a cyavanaṃ ca sukanyāṃ ca dṛṣṭvā devasutāv iva
03,124.002c reme mahīpaḥ śaryātiḥ kṛtsnāṃ prāpya mahīm iva
03,124.003a ṛṣiṇā satkṛtas tena sabhāryaḥ pṛthivīpatiḥ
03,124.003c upopaviṣṭaḥ kalyāṇīḥ kathāś cakre mahāmanāḥ
03,124.004a athainaṃ bhārgavo rājann uvāca parisāntvayan
03,124.004c yājayiṣyāmi rājaṃs tvāṃ saṃbhārān upakalpaya
03,124.005a tataḥ paramasaṃhṛṣṭaḥ śaryātiḥ pṛthivīpatiḥ
03,124.005c cyavanasya mahārāja tad vākyaṃ pratyapūjayat
03,124.006a praśaste 'hani yajñīye sarvakāmasamṛddhimat
03,124.006c kārayām āsa śaryātir yajñāyatanam uttamam
03,124.007a tatrainaṃ cyavano rājan yājayām āsa bhārgavaḥ
03,124.007c adbhutāni ca tatrāsan yāni tāni nibodha me
03,124.008a agṛhṇāc cyavanaḥ somam aśvinor devayos tadā
03,124.008c tam indro vārayām āsa gṛhyamāṇaṃ tayor graham
03,124.009 indra uvāca
03,124.009a ubhāv etau na somārhau nāsatyāv iti me matiḥ
03,124.009c bhiṣajau devaputrāṇāṃ karmaṇā naivam arhataḥ
03,124.010 cyavana uvāca
03,124.010a māvamaṃsthā mahātmānau rūpadraviṇavattarau
03,124.010c yau cakratur māṃ maghavan vṛndārakam ivājaram
03,124.011a ṛte tvāṃ vibudhāṃś cānyān kathaṃ vai nārhataḥ savam
03,124.011c aśvināv api devendra devau viddhi puraṃdara
03,124.012 indra uvāca
03,124.012a cikitsakau karmakarau kāmarūpasamanvitau
03,124.012c loke carantau martyānāṃ kathaṃ somam ihārhataḥ
03,124.013 lomaśa uvāca
03,124.013a etad eva yadā vākyam āmreḍayati vāsavaḥ
03,124.013c anādṛtya tataḥ śakraṃ grahaṃ jagrāha bhārgavaḥ
03,124.014a grahīṣyantaṃ tu taṃ somam aśvinor uttamaṃ tadā
03,124.014c samīkṣya balabhid deva idaṃ vacanam abravīt
03,124.015a ābhyām arthāya somaṃ tvaṃ grahīṣyasi yadi svayam
03,124.015c vajraṃ te prahariṣyāmi ghorarūpam anuttamam
03,124.016a evam uktaḥ smayann indram abhivīkṣya sa bhārgavaḥ
03,124.016c jagrāha vidhivat somam aśvibhyām uttamaṃ graham
03,124.017a tato 'smai prāharad vajraṃ ghorarūpaṃ śacīpatiḥ
03,124.017c tasya praharato bāhuṃ stambhayām āsa bhārgavaḥ
03,124.018a saṃstambhayitvā cyavano juhuve mantrato 'nalam
03,124.018c kṛtyārthī sumahātejā devaṃ hiṃsitum udyataḥ
03,124.019a tataḥ kṛtyā samabhavad ṛṣes tasya tapobalāt
03,124.019c mado nāma mahāvīryo bṛhatkāyo mahāsuraḥ
03,124.019e śarīraṃ yasya nirdeṣṭum aśakyaṃ tu surāsuraiḥ
03,124.019f*0605_01 tasya pramāṇaṃ vapuṣā na tulyam iha vidyate
03,124.020a tasyāsyam abhavad ghoraṃ tīkṣṇāgradaśanaṃ mahat
03,124.020c hanur ekā sthitā tasya bhūmāv ekā divaṃ gatā
03,124.021a catasra āyatā daṃṣṭrā yojanānāṃ śataṃ śatam
03,124.021c itare tv asya daśanā babhūvur daśayojanāḥ
03,124.021e prākārasadṛśākārāḥ śūlāgrasamadarśanāḥ
03,124.022a bāhū parvatasaṃkāśāv āyatāv ayutaṃ samau
03,124.022c netre raviśaśiprakhye vaktram antakasaṃnibham
03,124.023a lelihañ jihvayā vaktraṃ vidyuccapalalolayā
03,124.023c vyāttānano ghoradṛṣṭir grasann iva jagad balāt
03,124.024a sa bhakṣayiṣyan saṃkruddhaḥ śatakratum upādravat
03,124.024c mahatā ghorarūpeṇa lokāñ śabdena nādayan
03,125.001 lomaśa uvāca
03,125.001a taṃ dṛṣṭvā ghoravadanaṃ madaṃ devaḥ śatakratuḥ
03,125.001c āyāntaṃ bhakṣayiṣyantaṃ vyāttānanam ivāntakam
03,125.002a bhayāt saṃstambhitabhujaḥ sṛkkiṇī lelihan muhuḥ
03,125.002c tato 'bravīd devarājaś cyavanaṃ bhayapīḍitaḥ
03,125.003a somārhāv aśvināv etāv adya prabhṛti bhārgava
03,125.003c bhaviṣyataḥ satyam etad vaco brahman bravīmi te
03,125.004a na te mithyā samārambho bhavatv eṣa paro vidhiḥ
03,125.004c jānāmi cāhaṃ viprarṣe na mithyā tvaṃ kariṣyasi
03,125.005a somārhāv aśvināv etau yathaivādya kṛtau tvayā
03,125.005b*0606_01 tathaiva mām api brahmañ śreyasā yoktum arhasi
03,125.005c bhūya eva tu te vīryaṃ prakāśed iti bhārgava
03,125.006a sukanyāyāḥ pituś cāsya loke kīrtiḥ prathed iti
03,125.006c ato mayaitad vihitaṃ tava vīryaprakāśanam
03,125.006d*0607_01 iha riraṃsayā devāḥ pitaraś ca maharṣayaḥ
03,125.006d*0607_02 arcayanti mahāprājña kratuṃ tava mahābalāḥ
03,125.006e tasmāt prasādaṃ kuru me bhavatv etad yathecchasi
03,125.007a evam uktasya śakreṇa cyavanasya mahātmanaḥ
03,125.007c sa manyur vyagamac chīghraṃ mumoca ca puraṃdaram
03,125.008a madaṃ ca vyabhajad rājan pāne strīṣu ca vīryavān
03,125.008c akṣeṣu mṛgayāyāṃ ca pūrvasṛṣṭaṃ punaḥ punaḥ
03,125.009a tathā madaṃ viniṣkṣipya śakraṃ saṃtarpya cendunā
03,125.009c aśvibhyāṃ sahitān devān yājayitvā ca taṃ nṛpam
03,125.010a vikhyāpya vīryaṃ sarveṣu lokeṣu vadatāṃ varaḥ
03,125.010c sukanyayā sahāraṇye vijahārānuraktayā
03,125.010d*0608_01 adyāpīha pragāyanti gāthāṃ tasyaiva dhīmataḥ
03,125.010d*0608_02 tāṃ śrutvā cakṣuṣor hāniṃ nāpnuvantīha mānavāḥ
03,125.010d*0608_03 śaryātiṃ ca sukanyāṃ ca cyavanaṃ śakram aśvinau
03,125.010d*0608_04 ye bhuktvā saṃsmariṣyanti teṣāṃ cakṣur na hīyate
03,125.011a tasyaitad dvijasaṃghuṣṭaṃ saro rājan prakāśate
03,125.011c atra tvaṃ saha sodaryaiḥ pitṝn devāṃś ca tarpaya
03,125.011d*0609_01 tarpayādya pitṝn devān payasā pāvanena ca
03,125.012a etad dṛṣṭvā mahīpāla sikatākṣaṃ ca bhārata
03,125.012c saindhavāraṇyam āsādya kulyānāṃ kuru darśanam
03,125.012e puṣkareṣu mahārāja sarveṣu ca jalaṃ spṛśa
03,125.012f*0610_01 sthāṇor mantrāṇi ca japan siddhiṃ prāpsyasi bhārata
03,125.012f*0610_02 saṃdhir dvayor naraśreṣṭha tretāyā dvāparasya ca
03,125.012f*0610_03 ayaṃ hi dṛśyate pārtha sarvapāpapraṇāśanaḥ
03,125.012f*0610_04 atropaspṛśa caiva tvaṃ sarvapāpapraṇāśane
03,125.013a ārcīkaparvataś caiva nivāso vai manīṣiṇām
03,125.013c sadāphalaḥ sadāsroto marutāṃ sthānam uttamam
03,125.013e caityāś caite bahuśatās tridaśānāṃ yudhiṣṭhira
03,125.014a etac candramasas tīrtham ṛṣayaḥ paryupāsate
03,125.014c vaikhānasāś ca ṛṣayo vālakhilyās tathaiva ca
03,125.015a śṛṅgāṇi trīṇi puṇyāṇi trīṇi prasravaṇāni ca
03,125.015b*0611_01 ādisiddhāni kaunteya na vidmas tatra kāraṇam
03,125.015c sarvāṇy anuparikramya yathākāmam upaspṛśa
03,125.016a śaṃtanuś cātra kaunteya śunakaś ca narādhipa
03,125.016c naranārāyaṇau cobhau sthānaṃ prāptāḥ sanātanam
03,125.017a iha nityaśayā devāḥ pitaraś ca maharṣibhiḥ
03,125.017c ārcīkaparvate tepus tān yajasva yudhiṣṭhira
03,125.018a iha te vai carūn prāśnann ṛṣayaś ca viśāṃ pate
03,125.018c yamunā cākṣayasrotāḥ kṛṣṇaś ceha taporataḥ
03,125.019a yamau ca bhīmasenaś ca kṛṣṇā cāmitrakarśana
03,125.019c sarve cātra gamiṣyāmaḥ sukṛśāḥ sutapasvinaḥ
03,125.020a etat prasravaṇaṃ puṇyam indrasya manujādhipa
03,125.020c yatra dhātā vidhātā ca varuṇaś cordhvam āgatāḥ
03,125.021a iha te nyavasan rājan kṣāntāḥ paramadharmiṇaḥ
03,125.021c maitrāṇām ṛjubuddhīnām ayaṃ girivaraḥ śubhaḥ
03,125.022a eṣā sā yamunā rājan rājarṣigaṇasevitā
03,125.022c nānāyajñacitā rājan puṇyā pāpabhayāpahā
03,125.023a atra rājā maheṣvāso māndhātāyajata svayam
03,125.023c sahadevaś ca kaunteya somako dadatāṃ varaḥ
03,126.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,126.001a māndhātā rājaśārdūlas triṣu lokeṣu viśrutaḥ
03,126.001c kathaṃ jāto mahābrahman yauvanāśvo nṛpottamaḥ
03,126.001e kathaṃ caitāṃ parāṃ kāṣṭhāṃ prāptavān amitadyutiḥ
03,126.002a yasya lokās trayo vaśyā viṣṇor iva mahātmanaḥ
03,126.002c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ caritaṃ tasya dhīmataḥ
03,126.002d*0612_01 satyakīrter hi māndhātuḥ kathyamānaṃ tvayānagha
03,126.003a yathā māndhātṛśabdaś ca tasya śakrasamadyuteḥ
03,126.003c janma cāprativīryasya kuśalo hy asi bhāṣitum
03,126.004 lomaśa uvāca
03,126.004a śṛṇuṣvāvahito rājan rājñas tasya mahātmanaḥ
03,126.004b*0613_01 yathā cāsau samabhavac caritaṃ tasya dhīmataḥ
03,126.004c yathā māndhātṛśabdo vai lokeṣu parigīyate
03,126.005a ikṣvākuvaṃśaprabhavo yuvanāśvo mahīpatiḥ
03,126.005c so 'yajat pṛthivīpāla kratubhir bhūridakṣiṇaiḥ
03,126.006a aśvamedhasahasraṃ ca prāpya dharmabhṛtāṃ varaḥ
03,126.006c anyaiś ca kratubhir mukhyair vividhair āptadakṣiṇaiḥ
03,126.007a anapatyas tu rājarṣiḥ sa mahātmā dṛḍhavrataḥ
03,126.007c mantriṣv ādhāya tad rājyaṃ vananityo babhūva ha
03,126.008a śāstradṛṣṭena vidhinā saṃyojyātmānam ātmanā
03,126.008b*0614_01 sa kadā cin nṛpo rājann upavāsena duḥkhitaḥ
03,126.008c pipāsāśuṣkahṛdayaḥ praviveśāśramaṃ bhṛgoḥ
03,126.009a tām eva rātriṃ rājendra mahātmā bhṛgunandanaḥ
03,126.009c iṣṭiṃ cakāra saudyumner maharṣiḥ putrakāraṇāt
03,126.010a saṃbhṛto mantrapūtena vāriṇā kalaśo mahān
03,126.010c tatrātiṣṭhata rājendra pūrvam eva samāhitaḥ
03,126.010e yat prāśya prasavet tasya patnī śakrasamaṃ sutam
03,126.010f*0615_01 tad vāri vidhivad rājan yasminn āsīt susaṃskṛtam
03,126.011a taṃ nyasya vedyāṃ kalaśaṃ suṣupus te maharṣayaḥ
03,126.011c rātrijāgaraṇaśrāntāḥ saudyumniḥ samatītya tān
03,126.012a śuṣkakaṇṭhaḥ pipāsārtaḥ pāṇīyārthī bhṛśaṃ nṛpaḥ
03,126.012c taṃ praviśyāśramaṃ śrāntaḥ pāṇīyaṃ so 'bhyayācata
03,126.013a tasya śrāntasya śuṣkeṇa kaṇṭhena krośatas tadā
03,126.013c nāśrauṣīt kaś cana tadā śakuner iva vāśitam
03,126.014a tatas taṃ kalaśaṃ dṛṣṭvā jalapūrṇaṃ sa pārthivaḥ
03,126.014c abhyadravata vegena pītvā cāmbho vyavāsṛjat
03,126.015a sa pītvā śītalaṃ toyaṃ pipāsārto mahīpatiḥ
03,126.015c nirvāṇam agamad dhīmān susukhī cābhavat tadā
03,126.016a tatas te pratyabudhyanta ṛṣayaḥ sanarādhipāḥ
03,126.016c nistoyaṃ taṃ ca kalaśaṃ dadṛśuḥ sarva eva te
03,126.017a kasya karmedam iti ca paryapṛcchan samāgatāḥ
03,126.017c yuvanāśvo mayety eva satyaṃ samabhipadyata
03,126.018a na yuktam iti taṃ prāha bhagavān bhārgavas tadā
03,126.018c sutārthaṃ sthāpitā hy āpas tapasā caiva saṃbhṛtāḥ
03,126.019a mayā hy atrāhitaṃ brahma tapa āsthāya dāruṇam
03,126.019c putrārthaṃ tava rājarṣe mahābalaparākrama
03,126.020a mahābalo mahāvīryas tapobalasamanvitaḥ
03,126.020c yaḥ śakram api vīryeṇa gamayed yamasādanam
03,126.021a anena vidhinā rājan mayaitad upapāditam
03,126.021c abbhakṣaṇaṃ tvayā rājann ayuktaṃ kṛtam adya vai
03,126.022a na tv adya śakyam asmābhir etat kartum ato 'nyathā
03,126.022c nūnaṃ daivakṛtaṃ hy etad yad evaṃ kṛtavān asi
03,126.023a pipāsitena yāḥ pītā vidhimantrapuraskṛtāḥ
03,126.023c āpas tvayā mahārāja mattapovīryasaṃbhṛtāḥ
03,126.023e tābhyas tvam ātmanā putram evaṃvīryaṃ janiṣyasi
03,126.024a vidhāsyāmo vayaṃ tatra taveṣṭiṃ paramādbhutām
03,126.024c yathā śakrasamaṃ putraṃ janayiṣyasi vīryavān
03,126.024d*0616_01 garbhadhāraṇajaṃ vāpi na khedaṃ samavāpsyasi
03,126.024d*0617_01 iti śrutvā vacas tasya rājā tv iti tathābravīt
03,126.024d*0618_01 na ca prāṇair mahārāja viyogas te bhaviṣyati
03,126.025a tato varṣaśate pūrṇe tasya rājño mahātmanaḥ
03,126.025c vāmaṃ pārśvaṃ vinirbhidya sutaḥ sūrya ivāparaḥ
03,126.026a niścakrāma mahātejā na ca taṃ mṛtyur āviśat
03,126.026c yuvanāśvaṃ narapatiṃ tad adbhutam ivābhavat
03,126.027a tataḥ śakro mahātejās taṃ didṛkṣur upāgamat
03,126.027b*0619_01 tato devā mahendraṃ tam apṛcchan dhāsyatīti kim
03,126.027c pradeśinīṃ tato 'syāsye śakraḥ samabhisaṃdadhe
03,126.028a mām ayaṃ dhāsyatīty evaṃ paribhāṣṭaḥ sa vajriṇā
03,126.028c māndhāteti ca nāmāsya cakruḥ sendrā divaukasaḥ
03,126.029a pradeśinīṃ śakradattām āsvādya sa śiśus tadā
03,126.029c avardhata mahīpāla kiṣkūṇāṃ ca trayodaśa
03,126.030a vedās taṃ sadhanurvedā divyāny astrāṇi ceśvaram
03,126.030c upatasthur mahārāja dhyātamātrāṇi sarvaśaḥ
03,126.031a dhanur ājagavaṃ nāma śarāḥ śṛṅgodbhavāś ca ye
03,126.031c abhedyaṃ kavacaṃ caiva sadyas tam upasaṃśrayan
03,126.032a so 'bhiṣikto maghavatā svayaṃ śakreṇa bhārata
03,126.032c dharmeṇa vyajayal lokāṃs trīn viṣṇur iva vikramaiḥ
03,126.033a tasyāpratihataṃ cakraṃ prāvartata mahātmanaḥ
03,126.033c ratnāni caiva rājarṣiṃ svayam evopatasthire
03,126.034a tasyeyaṃ vasusaṃpūrṇā vasudhā vasudhādhipa
03,126.034c teneṣṭaṃ vividhair yajñair bahubhiḥ svāptadakṣiṇaiḥ
03,126.035a citacaityo mahātejā dharmaṃ prāpya ca puṣkalam
03,126.035c śakrasyārdhāsanaṃ rājaṃl labdhavān amitadyutiḥ
03,126.036a ekāhnā pṛthivī tena dharmanityena dhīmatā
03,126.036c nirjitā śāsanād eva saratnākarapattanā
03,126.037a tasya cityair mahārāja kratūnāṃ dakṣiṇāvatām
03,126.037c caturantā mahī vyāptā nāsīt kiṃ cid anāvṛtam
03,126.038a tena padmasahasrāṇi gavāṃ daśa mahātmanā
03,126.038c brāhmaṇebhyo mahārāja dattānīti pracakṣate
03,126.039a tena dvādaśavārṣikyām anāvṛṣṭyāṃ mahātmanā
03,126.039c vṛṣṭaṃ sasyavivṛddhyarthaṃ miṣato vajrapāṇinaḥ
03,126.040a tena somakulotpanno gāndhārādhipatir mahān
03,126.040c garjann iva mahāmeghaḥ pramathya nihataḥ śaraiḥ
03,126.041a prajāś caturvidhās tena jitā rājan mahātmanā
03,126.041c tenātmatapasā lokāḥ sthāpitāś cāpi tejasā
03,126.042a tasyaitad devayajanaṃ sthānam ādityavarcasaḥ
03,126.042c paśya puṇyatame deśe kurukṣetrasya madhyataḥ
03,126.042d*0620_01 tathā tvam api rājendra māndhāteva mahīpatiḥ
03,126.042d*0620_02 dharmaṃ kṛtvā mahīṃ rakṣan svargalokam avāpsyasi
03,126.043a etat te sarvam ākhyātaṃ māndhātuś caritaṃ mahat
03,126.043c janma cāgryaṃ mahīpāla yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
03,126.043d*0621_00 vaiśaṃpāyana uvāca
03,126.043d*0621_01 evam uktaḥ sa kaunteyo lomaśena maharṣiṇā
03,126.043d*0621_02 papracchānantaraṃ bhūyaḥ somakaṃ prati bhārata
03,127.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,127.001a kathaṃvīryaḥ sa rājābhūt somako vadatāṃ vara
03,127.001c karmāṇy asya prabhāvaṃ ca śrotum icchāmi tattvataḥ
03,127.002 lomaśa uvāca
03,127.002a yudhiṣṭhirāsīn nṛpatiḥ somako nāma dhārmikaḥ
03,127.002c tasya bhāryāśataṃ rājan sadṛśīnām abhūt tadā
03,127.003a sa vai yatnena mahatā tāsu putraṃ mahīpatiḥ
03,127.003c kaṃ cin nāsādayām āsa kālena mahatā api
03,127.004a kadā cit tasya vṛddhasya yatamānasya yatnataḥ
03,127.004c jantur nāma sutas tasmin strīśate samajāyata
03,127.005a taṃ jātaṃ mātaraḥ sarvāḥ parivārya samāsate
03,127.005c satataṃ pṛṣṭhataḥ kṛtvā kāmabhogān viśāṃ pate
03,127.005d*0622_01 mamāyam iti manvānā manobhiḥ putram aurasam
03,127.006a tataḥ pipīlikā jantuṃ kadā cid adaśat sphiji
03,127.006c sa daṣṭo vyanadad rājaṃs tena duḥkhena bālakaḥ
03,127.007a tatas tā mātaraḥ sarvāḥ prākrośan bhṛśaduḥkhitāḥ
03,127.007c parivārya jantuṃ sahitāḥ sa śabdas tumulo 'bhavat
03,127.008a tam ārtanādaṃ sahasā śuśrāva sa mahīpatiḥ
03,127.008c amātyapariṣanmadhye upaviṣṭaḥ sahartvijaiḥ
03,127.009a tataḥ prasthāpayām āsa kim etad iti pārthivaḥ
03,127.009c tasmai kṣattā yathāvṛttam ācacakṣe sutaṃ prati
03,127.010a tvaramāṇaḥ sa cotthāya somakaḥ saha mantribhiḥ
03,127.010c praviśyāntaḥpuraṃ putram āśvāsayad ariṃdamaḥ
03,127.011a sāntvayitvā tu taṃ putraṃ niṣkramyāntaḥpurān nṛpaḥ
03,127.011c ṛtvijaiḥ sahito rājan sahāmātya upāviśat
03,127.012 somaka uvāca
03,127.012a dhig astv ihaikaputratvam aputratvaṃ varaṃ bhavet
03,127.012c nityāturatvād bhūtānāṃ śoka evaikaputratā
03,127.013a idaṃ bhāryāśataṃ brahman parīkṣyopacitaṃ prabho
03,127.013c putrārthinā mayā voḍhaṃ na cāsāṃ vidyate prajā
03,127.014a ekaḥ kathaṃ cid utpannaḥ putro jantur ayaṃ mama
03,127.014c yatamānasya sarvāsu kiṃ nu duḥkham ataḥ param
03,127.015a vayaś ca samatītaṃ me sabhāryasya dvijottama
03,127.015c āsāṃ prāṇāḥ samāyattā mama cātraikaputrake
03,127.016a syān nu karma tathā yuktaṃ yena putraśataṃ bhavet
03,127.016c mahatā laghunā vāpi karmaṇā duṣkareṇa vā
03,127.017 ṛtvig uvāca
03,127.017a asti vai tādṛśaṃ karma yena putraśataṃ bhavet
03,127.017c yadi śaknoṣi tat kartum atha vakṣyāmi somaka
03,127.017d*0623_01 kriyatām avicāreṇa tataḥ prāpsyasi putrakān
03,127.018 somaka uvāca
03,127.018a kāryaṃ vā yadi vākāryaṃ yena putraśataṃ bhavet
03,127.018c kṛtam eva hi tad viddhi bhagavān prabravītu me
03,127.019 ṛtvig uvāca
03,127.019a yajasva jantunā rājaṃs tvaṃ mayā vitate kratau
03,127.019c tataḥ putraśataṃ śrīmad bhaviṣyaty acireṇa te
03,127.020a vapāyāṃ hūyamānāyāṃ dhūmam āghrāya mātaraḥ
03,127.020c tatas tāḥ sumahāvīryāñ janayiṣyanti te sutān
03,127.021a tasyām eva tu te jantur bhavitā punar ātmajaḥ
03,127.021c uttare cāsya sauvarṇaṃ lakṣma pārśve bhaviṣyati
03,128.001 somaka uvāca
03,128.001a brahman yad yad yathā kāryaṃ tat tat kuru tathā tathā
03,128.001c putrakāmatayā sarvaṃ kariṣyāmi vacas tava
03,128.002 lomaśa uvāca
03,128.002*0624_01 sa somakavacaḥ śrutvā brāhmaṇo vedapāragaḥ
03,128.002a tataḥ sa yājayām āsa somakaṃ tena jantunā
03,128.002c mātaras tu balāt putram apākarṣuḥ kṛpānvitāḥ
03,128.003a hā hatāḥ smeti vāśantyas tīvraśokasamanvitāḥ
03,128.003c taṃ mātaraḥ pratyakarṣan gṛhītvā dakṣiṇe kare
03,128.003e savye pāṇau gṛhītvā tu yājako 'pi sma karṣati
03,128.004a kurarīṇām ivārtānām apākṛṣya tu taṃ sutam
03,128.004c viśasya cainaṃ vidhinā vapām asya juhāva saḥ
03,128.005a vapāyāṃ hūyamānāyāṃ gandham āghrāya mātaraḥ
03,128.005c ārtā nipetuḥ sahasā pṛthivyāṃ kurunandana
03,128.005e sarvāś ca garbhān alabhaṃs tatas tāḥ pārthivāṅganāḥ
03,128.006a tato daśasu māseṣu somakasya viśāṃ pate
03,128.006c jajñe putraśataṃ pūrṇaṃ tāsu sarvāsu bhārata
03,128.007a jantur jyeṣṭhaḥ samabhavaj janitryām eva bhārata
03,128.007c sa tāsām iṣṭa evāsīn na tathānye nijāḥ sutāḥ
03,128.008a tac ca lakṣaṇam asyāsīt sauvarṇaṃ pārśva uttare
03,128.008c tasmin putraśate cāgryaḥ sa babhūva guṇair yutaḥ
03,128.008d*0625_01 rājā pṛthivyāṃ vikhyātaḥ sadā dharmaparāyaṇaḥ
03,128.009a tataḥ sa lokam agamat somakasya guruḥ param
03,128.009c atha kāle vyatīte tu somako 'py agamat param
03,128.010a atha taṃ narake ghore pacyamānaṃ dadarśa saḥ
03,128.010c tam apṛcchat kimarthaṃ tvaṃ narake pacyase dvija
03,128.011a tam abravīd guruḥ so 'tha pacyamāno 'gninā bhṛśam
03,128.011c tvaṃ mayā yājito rājaṃs tasyedaṃ karmaṇaḥ phalam
03,128.012a etac chrutvā sa rājarṣir dharmarājānam abravīt
03,128.012c aham atra pravekṣyāmi mucyatāṃ mama yājakaḥ
03,128.012e matkṛte hi mahābhāgaḥ pacyate narakāgninā
03,128.012f*0626_01 so 'ham ātmānam ādhāsye narake mucyatāṃ guruḥ
03,128.013 dharma uvāca
03,128.013a nānyaḥ kartuḥ phalaṃ rājann upabhuṅkte kadā cana
03,128.013b*0627_01 yadi te 'sya phalaṃ rājann upabhojyaṃ kathaṃ cana
03,128.013c imāni tava dṛśyante phalāni dadatāṃ vara
03,128.013d*0628_01 duṣkṛtaṃ cāsya vindethā mucyate tvadgurur yathā
03,128.014 somaka uvāca
03,128.014a puṇyān na kāmaye lokān ṛte 'haṃ brahmavādinam
03,128.014c icchāmy aham anenaiva saha vastuṃ surālaye
03,128.015a narake vā dharmarāja karmaṇāsya samo hy aham
03,128.015c puṇyāpuṇyaphalaṃ deva samam astv āvayor idam
03,128.016 dharma uvāca
03,128.016a yady evam īpsitaṃ rājan bhuṅkṣvāsya sahitaḥ phalam
03,128.016c tulyakālaṃ sahānena paścāt prāpsyasi sadgatim
03,128.017 lomaśa uvāca
03,128.017a sa cakāra tathā sarvaṃ rājā rājīvalocanaḥ
03,128.017b*0629_01 kṣīṇapāpaś ca tasmāt sa vimukto guruṇā saha
03,128.017c punaś ca lebhe lokān svān karmaṇā nirjitāñ śubhān
03,128.017e saha tenaiva vipreṇa guruṇā sa gurupriyaḥ
03,128.018a eṣa tasyāśramaḥ puṇyo ya eṣo 'gre virājate
03,128.018c kṣānta uṣyātra ṣaḍrātraṃ prāpnoti sugatiṃ naraḥ
03,128.019a etasminn api rājendra vatsyāmo vigatajvarāḥ
03,128.019c ṣaḍrātraṃ niyatātmānaḥ sajjībhava kurūdvaha
03,129.001 lomaśa uvāca
03,129.001a asmin kila svayaṃ rājann iṣṭavān vai prajāpatiḥ
03,129.001c satram iṣṭīkṛtaṃ nāma purā varṣasahasrikam
03,129.002a ambarīṣaś ca nābhāga iṣṭavān yamunām anu
03,129.002c yajñaiś ca tapasā caiva parāṃ siddhim avāpa saḥ
03,129.002d*0630_01 teṣām iṣṭāni liṅgāni dṛśyante 'dyāpi bhārata
03,129.002d*0630_02 yeṣāṃ liṅgair mahārāja saṃstīrṇaiva ca bhūr iyam
03,129.002d*0630_03 svayaṃ prakāśabahavo vṛkṣāś caite viśāṃ pate
03,129.002d*0630_04 devāś ca ṛṣayaś caiva samāgacchanti nityaśaḥ
03,129.002d*0630_05 taptuṃ sāyaṃ tathā prātar dṛśyante te hutāśanāḥ
03,129.002d*0630_06 ihāplutānāṃ kaunteya sadyaḥ pāpmā vihanyate
03,129.002d*0630_07 kuruśreṣṭhābhiṣekaṃ vai tasmāt kuru sahānujaḥ
03,129.002d*0630_08 tato natvāplutāṅgas tvaṃ kauśikīm anuyāsyasi
03,129.002d*0630_09 viśvāmitreṇa vai tatra tapas taptam anuttamam
03,129.002d*0630_10 tatas tatra samāplutya gātrāṇi sagaṇo nṛpaḥ
03,129.002d*0630_11 lomaśa uvāca
03,129.002d*0630_11 jagāma kauśikīṃ puṇyāṃ ramyāṃ sphītajalāṃ nadīm
03,129.002d*0630_12 eṣaiva ca nadī puṇyā kauśikī nāma bhārata
03,129.002d*0630_13 viśvāmitrāśramo ramya eṣa tatra prakāśate
03,129.002d*0630_14 āśramaś caiva puṇyākhyaḥ kaśyapasya mahātmanaḥ
03,129.003a deśo nāhuṣayajñānām ayaṃ puṇyatamo nṛpa
03,129.003c yatreṣṭvā daśa padmāni sadasyebhyo nisṛṣṭavān
03,129.004a sārvabhaumasya kaunteya yayāter amitaujasaḥ
03,129.004c spardhamānasya śakreṇa paśyedaṃ yajñavāstv iha
03,129.005a paśya nānāvidhākārair agnibhir nicitāṃ mahīm
03,129.005c majjantīm iva cākrāntāṃ yayāter yajñakarmabhiḥ
03,129.006a eṣā śamy ekapatrā sā śarakaṃ caitad uttamam
03,129.006c paśya rāmahradān etān paśya nārāyaṇāśramam
03,129.007a etad ārcīkaputrasya yogair vicarato mahīm
03,129.007c apasarpaṇaṃ mahīpāla raupyāyām amitaujasaḥ
03,129.008a atrānuvaṃśaṃ paṭhataḥ śṛṇu me kurunandana
03,129.008c ulūkhalair ābharaṇaiḥ piśācī yad abhāṣata
03,129.008d*0631_01 atra sthāsyanti ye nityaṃ teṣāṃ vighno bhaved iti
03,129.009a yugaṃdhare dadhi prāśya uṣitvā cācyutasthale
03,129.009c tadvad bhūtilaye snātvā saputrā vastum icchasi
03,129.010a ekarātram uṣitveha dvitīyaṃ yadi vatsyasi
03,129.010c etad vai te divā vṛttaṃ rātrau vṛttam ato 'nyathā
03,129.010d*0632_01 evam etad viditvā tvaṃ rātriṃ vasa mahāmate
03,129.011a atrādyāho nivatsyāmaḥ kṣapāṃ bharatasattama
03,129.011c dvāram etad dhi kaunteya kurukṣetrasya bhārata
03,129.012a atraiva nāhuṣo rājā rājan kratubhir iṣṭavān
03,129.012c yayātir bahuratnāḍhyair yatrendro mudam abhyagāt
03,129.013a etat plakṣāvataraṇaṃ yamunātīrtham ucyate
03,129.013c etad vai nākapṛṣṭhasya dvāram āhur manīṣiṇaḥ
03,129.014a atra sārasvatair yajñair ījānāḥ paramarṣayaḥ
03,129.014c yūpolūkhalinas tāta gacchanty avabhṛthāplavam
03,129.015a atraiva bharato rājā medhyam aśvam avāsṛjat
03,129.015a*0633_01 **** **** rājan kratubhir iṣṭavān
03,129.015a*0633_02 hayamedhena yajñena
03,129.015c asakṛt kṛṣṇasāraṅgaṃ dharmeṇāvāpya medinīm
03,129.016a atraiva puruṣavyāghra maruttaḥ satram uttamam
03,129.016c āste devarṣimukhyena saṃvartenābhipālitaḥ
03,129.017a atropaspṛśya rājendra sarvāṃl lokān prapaśyati
03,129.017c pūyate duṣkṛtāc caiva samupaspṛśya bhārata
03,129.018 vaiśaṃpāyana uvāca
03,129.018a tatra sabhrātṛkaḥ snātvā stūyamāno maharṣibhiḥ
03,129.018c lomaśaṃ pāṇḍavaśreṣṭha idaṃ vacanam abravīt
03,129.019a sarvāṃl lokān prapaśyāmi tapasā satyavikrama
03,129.019c ihasthaḥ pāṇḍavaśreṣṭhaṃ paśyāmi śvetavāhanam
03,129.020 lomaśa uvāca
03,129.020a evam etan mahābāho paśyanti paramarṣayaḥ
03,129.020b*0634_01 iha snātvā tapoyuktāṃs trīṃl lokān sacarācarān
03,129.020c sarasvatīm imāṃ puṇyāṃ paśyaikaśaraṇāvṛtām
03,129.021a yatra snātvā naraśreṣṭha dhūtapāpmā bhaviṣyati
03,129.021c iha sārasvatair yajñair iṣṭavantaḥ surarṣayaḥ
03,129.021e ṛṣayaś caiva kaunteya tathā rājarṣayo 'pi ca
03,129.022a vedī prajāpater eṣā samantāt pañcayojanā
03,129.022c kuror vai yajñaśīlasya kṣetram etan mahātmanaḥ
03,130.001 lomaśa uvāca
03,130.001a iha martyās tapas taptvā svargaṃ gacchanti bhārata
03,130.001c martukāmā narā rājann ihāyānti sahasraśaḥ
03,130.002a evam āśīḥ prayuktā hi dakṣeṇa yajatā purā
03,130.002c iha ye vai mariṣyanti te vai svargajito narāḥ
03,130.003a eṣā sarasvatī puṇyā divyā coghavatī nadī
03,130.003c etad vinaśanaṃ nāma sarasvatyā viśāṃ pate
03,130.004a dvāraṃ niṣādarāṣṭrasya yeṣāṃ dveṣāt sarasvatī
03,130.004b*0635_01 kṣīṇapāpā śubhāṃl lokān prāpnute nātra saṃśayaḥ
03,130.004c praviṣṭā pṛthivīṃ vīra mā niṣādā hi māṃ viduḥ
03,130.005a eṣa vai camasodbhedo yatra dṛśyā sarasvatī
03,130.005c yatrainām abhyavartanta divyāḥ puṇyāḥ samudragāḥ
03,130.006a etat sindhor mahat tīrthaṃ yatrāgastyam ariṃdama
03,130.006c lopāmudrā samāgamya bhartāram avṛṇīta vai
03,130.007a etat prabhāsate tīrthaṃ prabhāsaṃ bhāskaradyute
03,130.007c indrasya dayitaṃ puṇyaṃ pavitraṃ pāpanāśanam
03,130.008a etad viṣṇupadaṃ nāma dṛśyate tīrtham uttamam
03,130.008b*0636_01 yatra gayāśaro nāma pitṝṇāṃ tuṣṭikārakam
03,130.008b*0636_02 yatra tīrthāny anekāni devatāyatanāni ca
03,130.008b*0636_03 munīnām āśramāś caiva sarvāḥ svargamayāḥ śubhāḥ
03,130.008b*0636_04 yatra gayāśiro nāma tīrthaṃ pāpabhayāpaham
03,130.008b*0636_05 kṣetram etan mahīpāla praṇamasva yathāvidhi
03,130.008b*0636_06 sarvatīrthasamāvāso dṛśyate vibudhācalaḥ
03,130.008c eṣā ramyā vipāśā ca nadī paramapāvanī
03,130.009a atraiva putraśokena vasiṣṭho bhagavān ṛṣiḥ
03,130.009c baddhvātmānaṃ nipatito vipāśaḥ punar utthitaḥ
03,130.009d*0637_01 sarvatīrthasamāvāso dṛśyate 'trārbudācalaḥ
03,130.010a kāśmīramaṇḍalaṃ caitat sarvapuṇyam ariṃdama
03,130.010c maharṣibhiś cādhyuṣitaṃ paśyedaṃ bhrātṛbhiḥ saha
03,130.010d*0638_01 vitastāṃ paśya rājendra sarvapāpapramocanīm
03,130.010d*0638_02 maharṣibhiś cādhyuṣitāṃ śītatoyāṃ sunirmalām
03,130.011a atrottarāṇāṃ sarveṣām ṛṣīṇāṃ nāhuṣasya ca
03,130.011c agneś cātraiva saṃvādaḥ kāśyapasya ca bhārata
03,130.012a etad dvāraṃ mahārāja mānasasya prakāśate
03,130.012c varṣam asya girer madhye rāmeṇa śrīmatā kṛtam
03,130.013a eṣa vātikaṣaṇḍo vai prakhyātaḥ satyavikramaḥ
03,130.013c nābhyavartata yad dvāraṃ videhān uttaraṃ ca yaḥ
03,130.013d*0639_01 idam āścaryam aparaṃ deśe 'smin puruṣarṣabha
03,130.013d*0639_02 kṣīṇe yuge 'pi kaunteya śarvasya saha pārṣadaiḥ
03,130.013d*0639_03 sahomayā ca bhavati darśanaṃ kāmarūpiṇaḥ
03,130.013d*0639_04 asmin sarasi ramye vai caitre māsi pinākinam
03,130.013d*0639_05 yajanti yājakāḥ samyak parivāraṃ śubhārthinaḥ
03,130.013d*0639_06 atropaspṛśya sarasi śraddadhāno jitendriyaḥ
03,130.013d*0639_07 kṣīṇapāpaḥ śubhāṃl lokān prāpnute nātra saṃśayaḥ
03,130.014a eṣa ujjānako nāma yavakrīr yatra śāntavān
03,130.014c arundhatīsahāyaś ca vasiṣṭho bhagavān ṛṣiḥ
03,130.015a hradaś ca kuśavān eṣa yatra padmaṃ kuśeśayam
03,130.015c āśramaś caiva rukmiṇyā yatrāśāmyad akopanā
03,130.016a samādhīnāṃ samāsas tu pāṇḍaveya śrutas tvayā
03,130.016c taṃ drakṣyasi mahārāja bhṛgutuṅgaṃ mahāgirim
03,130.016d*0640_01 maṇḍavāṃ ca tathā saṃdhyāṃ drakṣyasy amitavikrama
03,130.017a jalāṃ copajalāṃ caiva yamunām abhito nadīm
03,130.017c uśīnaro vai yatreṣṭvā vāsavād atyaricyata
03,130.018a tāṃ devasamitiṃ tasya vāsavaś ca viśāṃ pate
03,130.018c abhyagacchata rājānaṃ jñātum agniś ca bhārata
03,130.019a jijñāsamānau varadau mahātmānam uśīnaram
03,130.019c indraḥ śyenaḥ kapoto 'gnir bhūtvā yajñe 'bhijagmatuḥ
03,130.020a ūruṃ rājñaḥ samāsādya kapotaḥ śyenajād bhayāt
03,130.020c śaraṇārthī tadā rājan nililye bhayapīḍitaḥ
03,131.000*0641_01 śṛṇu tvaṃ tatra vai rājañ śyeno yad abhibhāṣata
03,131.001 śyena uvāca
03,131.001a dharmātmānaṃ tv āhur ekaṃ sarve rājan mahīkṣitaḥ
03,131.001c sa vai dharmaviruddhaṃ tvaṃ kasmāt karma cikīrṣasi
03,131.002a vihitaṃ bhakṣaṇaṃ rājan pīḍyamānasya me kṣudhā
03,131.002c mā bhāṅkṣīr dharmalobhena dharmam utsṛṣṭavān asi
03,131.003 rājovāca
03,131.003a saṃtrastarūpas trāṇārthī tvatto bhīto mahādvija
03,131.003c matsakāśam anuprāptaḥ prāṇagṛdhnur ayaṃ dvijaḥ
03,131.004a evam abhyāgatasyeha kapotasyābhayārthinaḥ
03,131.004c apradāne paro 'dharmaḥ kiṃ tvaṃ śyena prapaśyasi
03,131.005a praspandamānaḥ saṃbhrāntaḥ kapotaḥ śyena lakṣyate
03,131.005c matsakāśaṃ jīvitārthī tasya tyāgo vigarhitaḥ
03,131.005d*0642_01 yo hi kaś cid dvijān hanyād gāṃ vā lokasya mātaram
03,131.005d*0642_02 śaraṇāgataṃ ca tyajate tulyaṃ teṣāṃ hi pātakam
03,131.005d*0643_01 ekataḥ kratavaḥ sarve samāptavaradakṣiṇāḥ
03,131.005d*0643_02 ekato bhayabhītasya prāṇinaḥ prāṇadhāraṇam
03,131.006 śyena uvāca
03,131.006a āhārāt sarvabhūtāni saṃbhavanti mahīpate
03,131.006c āhāreṇa vivardhante tena jīvanti jantavaḥ
03,131.007a śakyate dustyaje 'py arthe cirarātrāya jīvitum
03,131.007c na tu bhojanam utsṛjya śakyaṃ vartayituṃ ciram
03,131.008a bhakṣyād vilopitasyādya mama prāṇā viśāṃ pate
03,131.008c visṛjya kāyam eṣyanti panthānam apunarbhavam
03,131.009a pramṛte mayi dharmātman putradāraṃ naśiṣyati
03,131.009c rakṣamāṇaḥ kapotaṃ tvaṃ bahūn prāṇān naśiṣyasi
03,131.010a dharmaṃ yo bādhate dharmo na sa dharmaḥ kudharma tat
03,131.010c avirodhī tu yo dharmaḥ sa dharmaḥ satyavikrama
03,131.011a virodhiṣu mahīpāla niścitya gurulāghavam
03,131.011c na bādhā vidyate yatra taṃ dharmaṃ samudācaret
03,131.012a gurulāghavam ājñāya dharmādharmaviniścaye
03,131.012c yato bhūyāṃs tato rājan kuru dharmaviniścayam
03,131.013 rājovāca
03,131.013a bahukalyāṇasaṃyuktaṃ bhāṣase vihagottama
03,131.013c suparṇaḥ pakṣirāṭ kiṃ tvaṃ dharmajñaś cāsy asaṃśayam
03,131.013e tathā hi dharmasaṃyuktaṃ bahu citraṃ prabhāṣase
03,131.014a na te 'sty aviditaṃ kiṃ cid iti tvā lakṣayāmy aham
03,131.014c śaraṇaiṣiṇaḥ parityāgaṃ kathaṃ sādhv iti manyase
03,131.014d*0644_01 hriyamāṇaṃ tathāhāram utpannaṃ kṣudhitasya vai
03,131.015a āhārārthaṃ samārambhas tava cāyaṃ vihaṃgama
03,131.015c śakyaś cāpy anyathā kartum āhāro 'py adhikas tvayā
03,131.016a govṛṣo vā varāho vā mṛgo vā mahiṣo 'pi vā
03,131.016c tvadartham adya kriyatāṃ yad vānyad abhikāṅkṣase
03,131.017 śyena uvāca
03,131.017a na varāhaṃ na cokṣāṇaṃ na mṛgān vividhāṃs tathā
03,131.017c bhakṣayāmi mahārāja kim annādyena tena me
03,131.018a yas tu me daivavihito bhakṣaḥ kṣatriyapuṃgava
03,131.018c tam utsṛja mahīpāla kapotam imam eva me
03,131.019a śyenāḥ kapotān khādanti sthitir eṣā sanātanī
03,131.019c mā rājan mārgam ājñāya kadalīskandham āruha
03,131.020 rājovāca
03,131.020a rājyaṃ śibīnām ṛddhaṃ vai śādhi pakṣigaṇārcita
03,131.020b*0645_01 kṛtsnam etan mayā dattaṃ rājavad vihagottama
03,131.020c yad vā kāmayase kiṃ cic chyena sarvaṃ dadāni te
03,131.020e vinemaṃ pakṣiṇaṃ śyena śaraṇārthinam āgatam
03,131.021a yenemaṃ varjayethās tvaṃ karmaṇā pakṣisattama
03,131.021c tad ācakṣva kariṣyāmi na hi dāsye kapotakam
03,131.022 śyena uvāca
03,131.022a uśīnara kapote te yadi sneho narādhipa
03,131.022c ātmano māṃsam utkṛtya kapotatulayā dhṛtam
03,131.023a yadā samaṃ kapotena tava māṃsaṃ bhaven nṛpa
03,131.023c tadā pradeyaṃ tan mahyaṃ sā me tuṣṭir bhaviṣyati
03,131.024 rājovāca
03,131.024a anugraham imaṃ manye śyena yan mābhiyācase
03,131.024c tasmāt te 'dya pradāsyāmi svamāṃsaṃ tulayā dhṛtam
03,131.024d*0646_01 yadi prāṇy upakārāya deho 'yaṃ nopayujyate
03,131.024d*0646_02 tataḥ kim upacāro 'sya pratyahe kriyate vṛthā
03,131.025 lomaśa uvāca
03,131.025a athotkṛtya svamāṃsaṃ tu rājā paramadharmavit
03,131.025c tulayām āsa kaunteya kapotena sahābhibho
03,131.026a dhriyamāṇas tu tulayā kapoto vyatiricyate
03,131.026c punaś cotkṛtya māṃsāni rājā prādād uśīnaraḥ
03,131.027a na vidyate yadā māṃsaṃ kapotena samaṃ dhṛtam
03,131.027c tata utkṛttamāṃso 'sāv āruroha svayaṃ tulām
03,131.028 śyena uvāca
03,131.028a indro 'ham asmi dharmajña kapoto havyavāḍ ayam
03,131.028c jijñāsamānau dharme tvāṃ yajñavāṭam upāgatau
03,131.029a yat te māṃsāni gātrebhya utkṛttāni viśāṃ pate
03,131.029c eṣā te bhāsvarī kīrtir lokān abhibhaviṣyati
03,131.030a yāval loke manuṣyās tvāṃ kathayiṣyanti pārthiva
03,131.030c tāvat kīrtiś ca lokāś ca sthāsyanti tava śāśvatāḥ
03,131.030d*0647_01 ity evam uktvā rājānam āruroha divaṃ punaḥ
03,131.030d*0647_02 uśīnaro 'pi dharmātmā dharmeṇāvṛtya rodasī
03,131.030d*0647_03 vibhrājamāno vapuṣāpy āruroha triviṣṭapam
03,131.031 lomaśa uvāca
03,131.031*0648_01 ity uktvā taṃ dānapatim indrāgnī tau tadā nṛpa
03,131.031*0648_02 pūrṇadehaṃ svakaṃ kṛtvā jagmatus tridaśālayam
03,131.031a tat pāṇḍaveya sadanaṃ rājñas tasya mahātmanaḥ
03,131.031c paśyasvaitan mayā sārdhaṃ puṇyaṃ pāpapramocanam
03,131.032a atra vai satataṃ devā munayaś ca sanātanāḥ
03,131.032c dṛśyante brāhmaṇai rājan puṇyavadbhir mahātmabhiḥ
03,132.001 lomaśa uvāca
03,132.001a yaḥ kathyate mantravid agryabuddhir; auddālakiḥ śvetaketuḥ pṛthivyām
03,132.001c tasyāśramaṃ paśya narendra puṇyaṃ; sadāphalair upapannaṃ mahījaiḥ
03,132.002a sākṣād atra śvetaketur dadarśa; sarasvatīṃ mānuṣadeharūpām
03,132.002c vetsyāmi vāṇīm iti saṃpravṛttāṃ; sarasvatīṃ śvetaketur babhāṣe
03,132.003a tasmin kāle brahmavidāṃ variṣṭhāv; āstāṃ tadā mātulabhāgineyau
03,132.003c aṣṭāvakraś caiva kahoḍasūnur; auddālakiḥ śvetaketuś ca rājan
03,132.004a videharājasya mahīpates tau; viprāv ubhau mātulabhāgineyau
03,132.004c praviśya yajñāyatanaṃ vivāde; bandiṃ nijagrāhatur aprameyam
03,132.004d*0649_01 upāssva kaunteya sahānujas tvaṃ
03,132.004d*0649_02 tasyāśramaṃ puṇyatamaṃ praviśya
03,132.004d*0649_03 aṣṭāvakraṃ yasya dauhitram āhur
03,132.004d*0649_04 yo 'sau bandiṃ janakasyātha yajñe
03,132.004d*0649_05 vādī viprāgryo bāla evābhigamya
03,132.004d*0649_06 vāde bhaṅktvā majjayām āsa nadyām
03,132.005 yudhiṣṭhira uvāca
03,132.005a kathaṃprabhāvaḥ sa babhūva vipras; tathāyuktaṃ yo nijagrāha bandim
03,132.005b*0650_01 kiṃ cādhikṛtyātha tayor vivādo
03,132.005b*0650_02 videharājasya samīpa āsīt
03,132.005c aṣṭāvakraḥ kena cāsau babhūva; tat sarvaṃ me lomaśa śaṃsa tattvam
03,132.006 lomaśa uvāca
03,132.006a uddālakasya niyataḥ śiṣya eko; nāmnā kahoḍeti babhūva rājan
03,132.006c śuśrūṣur ācāryavaśānuvartī; dīrghaṃ kālaṃ so 'dhyayanaṃ cakāra
03,132.007a taṃ vai viprāḥ paryabhavaṃś ca śiṣyās; taṃ ca jñātvā viprakāraṃ guruḥ saḥ
03,132.007b*0651_01 tasyaiva śiṣyasya parāṃ ca śiṣyatāṃ
03,132.007b*0651_02 jñātvā vikārāṃs tatsutāyās tadānīm
03,132.007c tasmai prādāt sadya eva śrutaṃ ca; bhāryāṃ ca vai duhitaraṃ svāṃ sujātām
03,132.008a tasyā garbhaḥ samabhavad agnikalpaḥ; so 'dhīyānaṃ pitaram athābhyuvāca
03,132.008c sarvāṃ rātrim adhyayanaṃ karoṣi; nedaṃ pitaḥ samyag ivopavartate
03,132.008d*0652_01 vedān sāṅgān sarvaśāstrair upetān
03,132.008d*0652_02 adhītavān asmi tava prasādāt
03,132.008d*0652_03 ihaiva garbhe tena pitar bravīmi
03,132.008d*0652_04 nedaṃ tvattaḥ samyag ivopavartate
03,132.009a upālabdhaḥ śiṣyamadhye maharṣiḥ; sa taṃ kopād udarasthaṃ śaśāpa
03,132.009c yasmāt kukṣau vartamāno bravīṣi; tasmād vakro bhavitāsy aṣṭakṛtvaḥ
03,132.010a sa vai tathā vakra evābhyajāyad; aṣṭāvakraḥ prathito vai maharṣiḥ
03,132.010c tasyāsīd vai mātulaḥ śvetaketuḥ; sa tena tulyo vayasā babhūva
03,132.011a saṃpīḍyamānā tu tadā sujātā; vivardhamānena sutena kukṣau
03,132.011c uvāca bhartāram idaṃ rahogatā; prasādya hīnaṃ vasunā dhanārthinī
03,132.012a kathaṃ kariṣyāmy adhanā maharṣe; māsaś cāyaṃ daśamo vartate me
03,132.012c na cāsti te vasu kiṃ cit prajātā; yenāham etām āpadaṃ nistareyam
03,132.013a uktas tv evaṃ bhāryayā vai kahoḍo; vittasyārthe janakam athābhyagacchat
03,132.013c sa vai tadā vādavidā nigṛhya; nimajjito bandinehāpsu vipraḥ
03,132.014a uddālakas taṃ tu tadā niśamya; sūtena vāde 'psu tathā nimajjitam
03,132.014c uvāca tāṃ tatra tataḥ sujātām; aṣṭāvakre gūhitavyo 'yam arthaḥ
03,132.015a rarakṣa sā cāpy ati taṃ sumantraṃ; jāto 'py evaṃ na sa śuśrāva vipraḥ
03,132.015c uddālakaṃ pitṛvac cāpi mene; aṣṭāvakro bhrātṛvac chvetaketum
03,132.016a tato varṣe dvādaśe śvetaketur; aṣṭāvakraṃ pitur aṅke nisannam
03,132.016c apākarṣad gṛhya pāṇau rudantaṃ; nāyaṃ tavāṅkaḥ pitur ity uktavāṃś ca
03,132.017a yat tenoktaṃ duruktaṃ tat tadānīṃ; hṛdi sthitaṃ tasya suduḥkham āsīt
03,132.017c gṛhaṃ gatvā mātaraṃ rodamānaḥ; papracchedaṃ kva nu tāto mameti
03,132.018a tataḥ sujātā paramārtarūpā; śāpād bhītā sarvam evācacakṣe
03,132.018c tad vai tattvaṃ sarvam ājñāya mātur; ity abravīc chvetaketuṃ sa vipraḥ
03,132.019a gacchāva yajñaṃ janakasya rājño; bahvāścaryaḥ śrūyate tasya yajñaḥ
03,132.019c śroṣyāvo 'tra brāhmaṇānāṃ vivādam; annaṃ cāgryaṃ tatra bhokṣyāvahe ca
03,132.019e vicakṣaṇatvaṃ ca bhaviṣyate nau; śivaś ca saumyaś ca hi brahmaghoṣaḥ
03,132.020a tau jagmatur mātulabhāgineyau; yajñaṃ samṛddhaṃ janakasya rājñaḥ
03,132.020c aṣṭāvakraḥ pathi rājñā sametya; utsāryamāṇo vākyam idaṃ jagāda
03,133.001 aṣṭāvakra uvāca
03,133.001a andhasya panthā badhirasya panthāḥ; striyaḥ panthā vaivadhikasya panthāḥ
03,133.001c rājñaḥ panthā brāhmaṇenāsametya; sametya tu brāhmaṇasyaiva panthāḥ
03,133.002 rājovāca
03,133.002a panthā ayaṃ te 'dya mayā nisṛṣṭo; yenecchase tena kāmaṃ vrajasva
03,133.002c na pāvako vidyate vai laghīyān; indro 'pi nityaṃ namate brāhmaṇānām
03,133.002d*0653_00 lomaśaḥ
03,133.002d*0653_01 sa evam ukto mātulenaiva sārdhaṃ
03,133.002d*0653_02 yatheṣṭamārgo yajñaniveśanaṃ tat
03,133.002d*0653_03 dharmeṇa saṃprāpya nivāritaḥ san
03,133.002d*0653_04 dvāri dvāḥsthaṃ vākyam idaṃ babhāṣe
03,133.003 aṣṭāvakra uvāca
03,133.003a yajñaṃ draṣṭuṃ prāptavantau sva tāta; kautūhalaṃ nau balavad vai vivṛddham
03,133.003c āvāṃ prāptāv atithī saṃpraveśaṃ; kāṅkṣāvahe dvārapate tavājñām
03,133.004a aindradyumner yajñadṛśāv ihāvāṃ; vivakṣū vai janakendraṃ didṛkṣū
03,133.004c na vai krodhād vyādhinaivottamena; saṃyojaya dvārapāla kṣaṇena
03,133.004d*0654_01 mā ca tvam āvāṃ vyādhinā tapyamānāv
03,133.004d*0654_02 abhibhū tvaṃ bālakau bāliśau ca
03,133.004d*0654_03 samāyātau mātulabhāgineyau
03,133.004d*0654_04 saṃmoktavyau dvārapāla kṣaṇe 'smin
03,133.005 dvārapāla uvāca
03,133.005a bandeḥ samādeśakarā vayaṃ sma; nibodha vākyaṃ ca mayeryamāṇam
03,133.005c na vai bālāḥ praviśanty atra viprā; vṛddhā vidvāṃsaḥ praviśanti dvijāgryāḥ
03,133.006 aṣṭāvakra uvāca
03,133.006a yady atra vṛddheṣu kṛtaḥ praveśo; yuktaṃ mama dvārapāla praveṣṭum
03,133.006c vayaṃ hi vṛddhāś caritavratāś ca; vedaprabhāvena praveśanārhāḥ
03,133.007a śuśrūṣavaś cāpi jitendriyāś ca; jñānāgame cāpi gatāḥ sma niṣṭhām
03,133.007c na bāla ity avamantavyam āhur; bālo 'py agnir dahati spṛśyamānaḥ
03,133.008 dvārapāla uvāca
03,133.008a sarasvatīm īraya vedajuṣṭām; ekākṣarāṃ bahurūpāṃ virājam
03,133.008c aṅgātmānaṃ samavekṣasva bālaṃ; kiṃ ślāghase durlabhā vādasiddhiḥ
03,133.009 aṣṭāvakra uvāca
03,133.009a na jñāyate kāyavṛddhyā vivṛddhir; yathāṣṭhīlā śālmaleḥ saṃpravṛddhā
03,133.009c hrasvo 'lpakāyaḥ phalito vivṛddho; yaś cāphalas tasya na vṛddhabhāvaḥ
03,133.010 dvārapāla uvāca
03,133.010a vṛddhebhya eveha matiṃ sma bālā; gṛhṇanti kālena bhavanti vṛddhāḥ
03,133.010c na hi jñānam alpakālena śakyaṃ; kasmād bālo vṛddha ivāvabhāṣase
03,133.011 aṣṭāvakra uvāca
03,133.011a na tena sthaviro bhavati yenāsya palitaṃ śiraḥ
03,133.011c bālo 'pi yaḥ prajānāti taṃ devāḥ sthaviraṃ viduḥ
03,133.012a na hāyanair na palitair na vittena na bandhubhiḥ
03,133.012c ṛṣayaś cakrire dharmaṃ yo 'nūcānaḥ sa no mahān
03,133.013a didṛkṣur asmi saṃprāpto bandinaṃ rājasaṃsadi
03,133.013c nivedayasva māṃ dvāḥstha rājñe puṣkaramāline
03,133.014a draṣṭāsy adya vadato dvārapāla; manīṣibhiḥ saha vāde vivṛddhe
03,133.014b*0655_01 draṣṭāsy adya vadato 'smān dvārapāla manīṣibhiḥ
03,133.014b*0655_02 saha vāde vivṛddhe tu bandinaṃ cāpi nirjitam
03,133.014b*0656_01 paśyantu viprāḥ paripūrṇavidyāḥ
03,133.014b*0656_02 sahaiva rājñā sapurodhamukhyāḥ
03,133.014c utāho vāpy uccatāṃ nīcatāṃ vā; tūṣṇīṃ bhūteṣv atha sarveṣu cādya
03,133.015 dvārapāla uvāca
03,133.015a kathaṃ yajñaṃ daśavarṣo viśes tvaṃ; vinītānāṃ viduṣāṃ saṃpraveśyam
03,133.015a*0657_01 **** **** pravekṣyase bandinaṃ nānumantrya
03,133.015c upāyataḥ prayatiṣye tavāhaṃ; praveśane kuru yatnaṃ yathāvat
03,133.015d*0658_01 eṣa rājā saṃśravaṇe sthitas te
03,133.015d*0658_02 stuhy enaṃ tvaṃ vacasā saṃskṛtena
03,133.015d*0658_03 sa cānujñāṃ dāsyati prītiyuktaḥ
03,133.015d*0658_04 praveśane yac ca kiṃ cit taveṣṭam
03,133.016 aṣṭāvakra uvāca
03,133.016a bho bho rājañ janakānāṃ variṣṭha; sabhājyas tvaṃ tvayi sarvaṃ samṛddham
03,133.016c tvaṃ vā kartā karmaṇāṃ yajñiyānāṃ; yayātir eko nṛpatir vā purastāt
03,133.017a vidvān bandī vedavido nigṛhya; vāde bhagnān apratiśaṅkamānaḥ
03,133.017c tvayā nisṛṣṭaiḥ puruṣair āptakṛdbhir; jale sarvān majjayatīti naḥ śrutam
03,133.018a sa tac chrutvā brāhmaṇānāṃ sakāśād; brahmodyaṃ vai kathayitum āgato 'smi
03,133.018c kvāsau bandī yāvad enaṃ sametya; nakṣatrāṇīva savitā nāśayāmi
03,133.019 rājovāca
03,133.019a āśaṃsase bandinaṃ tvaṃ vijetum; avijñātvā vākyabalaṃ parasya
03,133.019c vijñātavīryaiḥ śakyam evaṃ pravaktuṃ; dṛṣṭaś cāsau brāhmaṇair vādaśīlaiḥ
03,133.019d*0659_01 āśaṃsase tvaṃ bandinaṃ vai vijetum
03,133.019d*0659_02 avijñātvā tu balaṃ bandino 'sya
03,133.019d*0659_03 samāgatā brāhmaṇās tena pūrvaṃ
03,133.019d*0659_04 na śobhante bhāskareṇeva tārāḥ
03,133.019d*0659_05 āśaṃsanto bandinaṃ jetukāmās
03,133.019d*0659_06 tasyāntikaṃ prāpya viluptaśobhāḥ
03,133.019d*0659_07 vijñānamattā niḥsṛtāś caiva tāta
03,133.019d*0659_08 kathaṃ sadasyair vacanaṃ vistareyuḥ
03,133.020 aṣṭāvakra uvāca
03,133.020a vivādito 'sau na hi mādṛśair hi; siṃhīkṛtas tena vadaty abhītaḥ
03,133.020c sametya māṃ nihataḥ śeṣyate 'dya; mārge bhagnaṃ śakaṭam ivābalākṣam
03,133.021 rājovāca
03,133.021a ṣaṇṇābher dvādaśākṣasya caturviṃśatiparvaṇaḥ
03,133.021c yas triṣaṣṭiśatārasya vedārthaṃ sa paraḥ kaviḥ
03,133.022 aṣṭāvakra uvāca
03,133.022a caturviṃśatiparva tvāṃ ṣaṇṇābhi dvādaśapradhi
03,133.022c tat triṣaṣṭiśatāraṃ vai cakraṃ pātu sadāgati
03,133.023 rājovāca
03,133.023a vaḍave iva saṃyukte śyenapāte divaukasām
03,133.023c kas tayor garbham ādhatte garbhaṃ suṣuvatuś ca kam
03,133.024 aṣṭāvakra uvāca
03,133.024a mā sma te te gṛhe rājañ śātravāṇām api dhruvam
03,133.024c vātasārathir ādhatte garbhaṃ suṣuvatuś ca tam
03,133.025 rājovāca
03,133.025a kiṃ svit suptaṃ na nimiṣati kiṃ svij jātaṃ na copati
03,133.025c kasya svid dhṛdayaṃ nāsti kiṃ svid vegena vardhate
03,133.026 aṣṭāvakra uvāca
03,133.026a matsyaḥ supto na nimiṣaty aṇḍaṃ jātaṃ na copati
03,133.026c aśmano hṛdayaṃ nāsti nadī vegena vardhate
03,133.027 rājovāca
03,133.027a na tvā manye mānuṣaṃ devasattvaṃ; na tvaṃ bālaḥ sthaviras tvaṃ mato me
03,133.027c na te tulyo vidyate vākpralāpe; tasmād dvāraṃ vitarāmy eṣa bandī
03,134.001 aṣṭāvakra uvāca
03,134.001a atrograsenasamiteṣu rājan; samāgateṣv apratimeṣu rājasu
03,134.001c na vai vivitsāntaram asti vādināṃ; mahājale haṃsaninādinām iva
03,134.002a na me 'dya vakṣyasy ativādimānin; glahaṃ prapannaḥ saritām ivāgamaḥ
03,134.002c hutāśanasyeva samiddhatejasaḥ; sthiro bhavasveha mamādya bandin
03,134.003 bandy uvāca
03,134.003a vyāghraṃ śayānaṃ prati mā prabodhaya; āśīviṣaṃ sṛkkiṇī lelihānam
03,134.003c padāhatasyeva śiro 'bhihatya; nādaṣṭo vai mokṣyase tan nibodha
03,134.004a yo vai darpāt saṃhananopapannaḥ; sudurbalaḥ parvatam āvihanti
03,134.004c tasyaiva pāṇiḥ sanakho viśīryate; na caiva śailasya hi dṛśyate vraṇaḥ
03,134.005a sarve rājño maithilasya mainākasyeva parvatāḥ
03,134.005c nikṛṣṭabhūtā rājāno vatsā anaduho yathā
03,134.005d*0660_01 āsanaṃ tu samāsyaivaṃ saṃvādaṃ bandinā saha
03,134.005d*0660_02 aṣṭāvakraḥ saṃcikīrṣan prajagarha hasan muhuḥ
03,134.005d*0661_01 yathā mahendraḥ pravaraḥ surāṇāṃ
03,134.005d*0661_02 nadīṣu gaṅgā pravarā yathaiva
03,134.005d*0661_03 tathā nṛpāṇāṃ pravaras tvam eko
03,134.005d*0661_04 bandiṃ samabhyānaya matsakāśam
03,134.006 lomaśa uvāca
03,134.006a aṣṭāvakraḥ samitau garjamāno; jātakrodho bandinam āha rājan
03,134.006c ukte vākye cottaraṃ me bravīhi; vākyasya cāpy uttaraṃ te bravīmi
03,134.007 bandy uvāca
03,134.007a eka evāgnir bahudhā samidhyate; ekaḥ sūryaḥ sarvam idaṃ prabhāsate
03,134.007c eko vīro devarājo nihantā; yamaḥ pitṝṇām īśvaraś caika eva
03,134.008 aṣṭāvakra uvāca
03,134.008a dvāv indrāgnī carato vai sakhāyau; dvau devarṣī nāradaḥ parvataś ca
03,134.008c dvāv aśvinau dve ca rathasya cakre; bhāryāpatī dvau vihitau vidhātrā
03,134.009 bandy uvāca
03,134.009a triḥ sūyate karmaṇā vai prajeyaṃ; trayo yuktā vājapeyaṃ vahanti
03,134.009c adhvaryavas triṣavaṇāni tanvate; trayo lokās trīṇi jyotīṃṣi cāhuḥ
03,134.010 aṣṭāvakra uvāca
03,134.010a catuṣṭayaṃ brāhmaṇānāṃ niketaṃ; catvāro yuktā yajñam imaṃ vahanti
03,134.010c diśaś catasraś caturaś ca varṇāś; catuṣpadā gaur api śaśvad uktā
03,134.011 bandy uvāca
03,134.011a pañcāgnayaḥ pañcapadā ca paṅktir; yajñāḥ pañcaivāpy atha pañcendriyāṇi
03,134.011c dṛṣṭā vede pañcacūḍāś ca pañca; loke khyātaṃ pañcanadaṃ ca puṇyam
03,134.012 aṣṭāvakra uvāca
03,134.012a ṣaḍādhāne dakṣiṇām āhur eke; ṣaḍ eveme ṛtavaḥ kālacakram
03,134.012c ṣaḍ indriyāṇy uta ṣaṭ kṛttikāś ca; ṣaṭ sādyaskāḥ sarvavedeṣu dṛṣṭāḥ
03,134.013 bandy uvāca
03,134.013a sapta grāmyāḥ paśavaḥ sapta vanyāḥ; sapta chandāṃsi kratum ekaṃ vahanti
03,134.013c saptarṣayaḥ sapta cāpy arhaṇāni; saptatantrī prathitā caiva vīṇā
03,134.014 aṣṭāvakra uvāca
03,134.014a aṣṭau śāṇāḥ śatamānaṃ vahanti; tathāṣṭapādaḥ śarabhaḥ siṃhaghātī
03,134.014c aṣṭau vasūñ śuśruma devatāsu; yūpaś cāṣṭāsrir vihitaḥ sarvayajñaḥ
03,134.015 bandy uvāca
03,134.015a navaivoktāḥ sāmidhenyaḥ pitṝṇāṃ; tathā prāhur navayogaṃ viṣargam
03,134.015c navākṣarā bṛhatī saṃpradiṣṭā; navayogo gaṇanām eti śaśvat
03,134.016 aṣṭāvakra uvāca
03,134.016a daśā daśoktāḥ puruṣasya loke; sahasram āhur daśa pūrṇaṃ śatāni
03,134.016c daśaiva māsān bibhrati garbhavatyo; daśerakā daśa dāśā daśārṇāḥ
03,134.017 bandy uvāca
03,134.017a ekādaśaikādaśinaḥ paśūnām; ekādaśaivātra bhavanti yūpāḥ
03,134.017c ekādaśa prāṇabhṛtāṃ vikārā; ekādaśoktā divi deveṣu rudrāḥ
03,134.018 aṣṭāvakra uvāca
03,134.018a saṃvatsaraṃ dvādaśa māsam āhur; jagatyāḥ pādo dvādaśaivākṣarāṇi
03,134.018c dvādaśāhaḥ prākṛto yajña ukto; dvādaśādityān kathayantīha viprāḥ
03,134.019 bandy uvāca
03,134.019a trayodaśī tithir uktā mahogrā; trayodaśadvīpavatī mahī ca
03,134.020 lomaśa uvāca
03,134.020a etāvad uktvā virarāma bandī; ślokasyārdhaṃ vyājahārāṣṭavakraḥ
03,134.020c trayodaśāhāni sasāra keśī; trayodaśādīny aticchandāṃsi cāhuḥ
03,134.021a tato mahān udatiṣṭhan ninādas; tūṣṇīṃbhūtaṃ sūtaputraṃ niśamya
03,134.021c adhomukhaṃ dhyānaparaṃ tadānīm; aṣṭāvakraṃ cāpy udīryantam eva
03,134.022a tasmiṃs tathā saṃkule vartamāne; sphīte yajñe janakasyātha rājñaḥ
03,134.022c aṣṭāvakraṃ pūjayanto 'bhyupeyur; viprāḥ sarve prāñjalayaḥ pratītāḥ
03,134.023 aṣṭāvakra uvāca
03,134.023a anena vai brāhmaṇāḥ śuśruvāṃso; vāde jitvā salile majjitāḥ kila
03,134.023c tān eva dharmān ayam adya bandī; prāpnotu gṛhyāpsu nimajjayainam
03,134.024 bandy uvāca
03,134.024a ahaṃ putro varuṇasyota rājñas; tatrāsa satraṃ dvādaśavārṣikaṃ vai
03,134.024c satreṇa te janaka tulyakālaṃ; tadarthaṃ te prahitā me dvijāgryāḥ
03,134.025a ete sarve varuṇasyota yajñaṃ; draṣṭuṃ gatā iha āyānti bhūyaḥ
03,134.025c aṣṭāvakraṃ pūjaye pūjanīyaṃ; yasya hetor janitāraṃ sameṣye
03,134.026 aṣṭāvakra uvāca
03,134.026a viprāḥ samudrāmbhasi majjitās te; vācā jitā medhayā āvidānāḥ
03,134.026c tāṃ medhayā vācam athojjahāra; yathā vācam avacinvanti santaḥ
03,134.027a agnir dahañ jātavedāḥ satāṃ gṛhān; visarjayaṃs tejasā na sma dhākṣīt
03,134.027c bāleṣu putreṣu kṛpaṇaṃ vadatsu; tathā vācam avacinvanti santaḥ
03,134.028a śleṣmātakī kṣīṇavarcāḥ śṛṇoṣi; utāho tvāṃ stutayo mādayanti
03,134.028c hastīva tvaṃ janaka vitudyamāno; na māmikāṃ vācam imāṃ śṛṇoṣi
03,134.029 janaka uvāca
03,134.029a śṛṇomi vācaṃ tava divyarūpām; amānuṣīṃ divyarūpo 'si sākṣāt
03,134.029c ajaiṣīr yad bandinaṃ tvaṃ vivāde; nisṛṣṭa eṣa tava kāmo 'dya bandī
03,134.030 aṣṭāvakra uvāca
03,134.030a nānena jīvatā kaś cid artho me bandinā nṛpa
03,134.030c pitā yady asya varuṇo majjayainaṃ jalāśaye
03,134.031 bandy uvāca
03,134.031a ahaṃ putro varuṇasyota rājño; na me bhayaṃ salile majjitasya
03,134.031c imaṃ muhūrtaṃ pitaraṃ drakṣyate 'yam; aṣṭāvakraś ciranaṣṭaṃ kahoḍam
03,134.032 lomaśa uvāca
03,134.032a tatas te pūjitā viprā varuṇena mahātmanā
03,134.032c udatiṣṭhanta te sarve janakasya samīpataḥ
03,134.033 kahoḍa uvāca
03,134.033a ityartham icchanti sutāñ janā janaka karmaṇā
03,134.033c yad ahaṃ nāśakaṃ kartuṃ tat putraḥ kṛtavān mama
03,134.034a utābalasya balavān uta bālasya paṇḍitaḥ
03,134.034c uta vāviduṣo vidvān putro janaka jāyate
03,134.035 bandy uvāca
03,134.035a śitena te paraśunā svayam evāntako nṛpa
03,134.035c śirāṃsy apāharatv ājau ripūṇāṃ bhadram astu te
03,134.036a mahad ukthyaṃ gīyate sāma cāgryaṃ; samyak somaḥ pīyate cātra satre
03,134.036c śucīn bhāgān pratijagṛhuś ca hṛṣṭāḥ; sākṣād devā janakasyeha yajñe
03,134.037 lomaśa uvāca
03,134.037a samutthiteṣv atha sarveṣu rājan; vipreṣu teṣv adhikaṃ suprabheṣu
03,134.037c anujñāto janakenātha rājñā; viveśa toyaṃ sāgarasyota bandī
03,134.038a aṣṭāvakraḥ pitaraṃ pūjayitvā; saṃpūjito brāhmaṇais tair yathāvat
03,134.038c pratyājagāmāśramam eva cāgryaṃ; jitvā bandiṃ sahito mātulena
03,134.038d*0662_01 tato 'ṣṭāvakraṃ mātur athāntike pitā
03,134.038d*0662_02 nadīṃ samaṃgāṃ śīghram imāṃ viśasva
03,134.038d*0662_03 provāca caināṃ sa tathā viveśa
03,134.038d*0662_04 samair aṅgaiś cāpi babhūva sadyaḥ
03,134.038d*0662_05 nadī samaṃgā ca babhūva puṇyā
03,134.038d*0662_06 yasyāṃ snāto mucyate kilbiṣād dhi
03,134.038d*0662_07 tvam apy enāṃ snānapānāvagāhaiḥ
03,134.038d*0662_08 sabhrātṛkaḥ sahabhāryo viśasva
03,134.039a atra kaunteya sahito bhrātṛbhis tvaṃ; sukhoṣitaḥ saha vipraiḥ pratītaḥ
03,134.039c puṇyāny anyāni śucikarmaikabhaktir; mayā sārdhaṃ caritāsy ājamīḍha
03,134.039d*0662a_01 **** **** puṇyāny anyāni pāsyasi
03,134.039d*0662a_02 puṇyanadyāḥ sutīrthāni dhutapāpmā gataklamaḥ
03,134.039d*0662a_03 bhāvena dṛḍhabhaktyā ca mayā sārdhaṃ cariṣyasi
03,135.001 lomaśa uvāca
03,135.001a eṣā madhuvilā rājan samaṅgā saṃprakāśate
03,135.001c etat kardamilaṃ nāma bharatasyābhiṣecanam
03,135.002a alakṣmyā kila saṃyukto vṛtraṃ hatvā śacīpatiḥ
03,135.002c āplutaḥ sarvapāpebhyaḥ samaṅgāyāṃ vyamucyata
03,135.003a etad vinaśanaṃ kukṣau mainākasya nararṣabha
03,135.003c aditir yatra putrārthaṃ tadannam apacat purā
03,135.004a enaṃ parvatarājānam āruhya puruṣarṣabha
03,135.004c ayaśasyām asaṃśabdyām alakṣmīṃ vyapanotsyatha
03,135.005a ete kanakhalā rājan ṛṣīṇāṃ dayitā nagāḥ
03,135.005c eṣā prakāśate gaṅgā yudhiṣṭhira mahānadī
03,135.006a sanatkumāro bhagavān atra siddhim agāt parām
03,135.006c ājamīḍhāvagāhyaināṃ sarvapāpaiḥ pramokṣyase
03,135.007a apāṃ hradaṃ ca puṇyākhyaṃ bhṛgutuṅgaṃ ca parvatam
03,135.007c tūṣṇīṃ gaṅgāṃ ca kaunteya sāmātyaḥ samupaspṛśa
03,135.008a āśramaḥ sthūlaśiraso ramaṇīyaḥ prakāśate
03,135.008c atra mānaṃ ca kaunteya krodhaṃ caiva vivarjaya
03,135.009a eṣa raibhyāśramaḥ śrīmān pāṇḍaveya prakāśate
03,135.009b*0663_01 nānāpuṣpasamākīrṇaḥ phalapuṣpopaśobhitaḥ
03,135.009b*0663_02 nānāvihagasaṃghuṣṭas tāpasālaya uttamaḥ
03,135.009b*0663_03 raibhyasyaiṣa mahārāja āśramaḥ puṇyakarmaṇaḥ
03,135.009c bhāradvājo yatra kavir yavakrīto vyanaśyata
03,135.010 yudhiṣṭhira uvāca
03,135.010a kathaṃyukto 'bhavad ṛṣir bharadvājaḥ pratāpavān
03,135.010c kimarthaṃ ca yavakrīta ṛṣiputro vyanaśyata
03,135.011a etat sarvaṃ yathāvṛttaṃ śrotum icchāmi lomaśa
03,135.011c karmabhir devakalpānāṃ kīrtyamānair bhṛśaṃ rame
03,135.012 lomaśa uvāca
03,135.012a bharadvājaś ca raibhyaś ca sakhāyau saṃbabhūvatuḥ
03,135.012c tāv ūṣatur ihātyantaṃ prīyamāṇau vanāntare
03,135.013a raibhyasya tu sutāv āstām arvāvasuparāvasū
03,135.013c āsīd yavakrīḥ putras tu bharadvājasya bhārata
03,135.014a raibhyo vidvān sahāpatyas tapasvī cetaro 'bhavat
03,135.014c tayoś cāpy atulā prītir bālyāt prabhṛti bhārata
03,135.015a yavakrīḥ pitaraṃ dṛṣṭvā tapasvinam asatkṛtam
03,135.015c dṛṣṭvā ca satkṛtaṃ viprai raibhyaṃ putraiḥ sahānagha
03,135.016a paryatapyata tejasvī manyunābhipariplutaḥ
03,135.016c tapas tepe tato ghoraṃ vedajñānāya pāṇḍava
03,135.017a susamiddhe mahaty agnau śarīram upatāpayan
03,135.017c janayām āsa saṃtāpam indrasya sumahātapāḥ
03,135.018a tata indro yavakrītam upagamya yudhiṣṭhira
03,135.018c abravīt kasya hetos tvam āsthitas tapa uttamam
03,135.019 yavakrīr uvāca
03,135.019a dvijānām anadhītā vai vedāḥ suragaṇārcita
03,135.019c pratibhāntv iti tapye 'ham idaṃ paramakaṃ tapaḥ
03,135.020a svādhyāyārthe samārambho mamāyaṃ pākaśāsana
03,135.020c tapasā jñātum icchāmi sarvajñānāni kauśika
03,135.021a kālena mahatā vedāḥ śakyā gurumukhād vibho
03,135.021c prāptuṃ tasmād ayaṃ yatnaḥ paramo me samāsthitaḥ
03,135.022 indra uvāca
03,135.022a amārga eṣa viprarṣe yena tvaṃ yātum icchasi
03,135.022c kiṃ vighātena te vipra gacchādhīhi guror mukhāt
03,135.023 lomaśa uvāca
03,135.023a evam uktvā gataḥ śakro yavakrīr api bhārata
03,135.023c bhūya evākarod yatnaṃ tapasy amitavikrama
03,135.024a ghoreṇa tapasā rājaṃs tapyamāno mahātapāḥ
03,135.024c saṃtāpayām āsa bhṛśaṃ devendram iti naḥ śrutam
03,135.025a taṃ tathā tapyamānaṃ tu tapas tīvraṃ mahāmunim
03,135.025c upetya balabhid devo vārayām āsa vai punaḥ
03,135.026a aśakyo 'rthaḥ samārabdho naitad buddhikṛtaṃ tava
03,135.026c pratibhāsyanti vai vedās tava caiva pituś ca te
03,135.027 yavakrīr uvāca
03,135.027a na caitad evaṃ kriyate devarāja mamepsitam
03,135.027c mahatā niyamenāhaṃ tapsye ghorataraṃ tapaḥ
03,135.028a samiddhe 'gnāv upakṛtyāṅgam aṅgaṃ; hoṣyāmi vā maghavaṃs tan nibodha
03,135.028c yady etad evaṃ na karoṣi kāmaṃ; mamepsitaṃ devarājeha sarvam
03,135.029 lomaśa uvāca
03,135.029a niścayaṃ tam abhijñāya munes tasya mahātmanaḥ
03,135.029c prativāraṇahetvarthaṃ buddhyā saṃcintya buddhimān
03,135.030a tata indro 'karod rūpaṃ brāhmaṇasya tapasvinaḥ
03,135.030c anekaśatavarṣasya durbalasya sayakṣmaṇaḥ
03,135.031a yavakrītasya yat tīrtham ucitaṃ śaucakarmaṇi
03,135.031c bhāgīrathyāṃ tatra setuṃ vālukābhiś cakāra saḥ
03,135.032a yadāsya vadato vākyaṃ na sa cakre dvijottamaḥ
03,135.032c vālukābhis tataḥ śakro gaṅgāṃ samabhipūrayan
03,135.033a vālukāmuṣṭim aniśaṃ bhāgīrathyāṃ vyasarjayat
03,135.033c setum abhyārabhac chakro yavakrītaṃ nidarśayan
03,135.034a taṃ dadarśa yavakrīs tu yatnavantaṃ nibandhane
03,135.034c prahasaṃś cābravīd vākyam idaṃ sa munipuṃgavaḥ
03,135.035a kim idaṃ vartate brahman kiṃ ca te ha cikīrṣitam
03,135.035c atīva hi mahān yatnaḥ kriyate 'yaṃ nirarthakaḥ
03,135.036 indra uvāca
03,135.036a bandhiṣye setunā gaṅgāṃ sukhaḥ panthā bhaviṣyati
03,135.036c kliśyate hi janas tāta taramāṇaḥ punaḥ punaḥ
03,135.037 yavakrīr uvāca
03,135.037a nāyaṃ śakyas tvayā baddhuṃ mahān oghaḥ kathaṃ cana
03,135.037c aśakyād vinivartasva śakyam arthaṃ samārabha
03,135.038 indra uvāca
03,135.038a yathaiva bhavatā cedaṃ tapo vedārtham udyatam
03,135.038c aśakyaṃ tadvad asmābhir ayaṃ bhāraḥ samudyataḥ
03,135.039 yavakrīr uvāca
03,135.039a yathā tava nirartho 'yam ārambhas tridaśeśvara
03,135.039c tathā yadi mamāpīdaṃ manyase pākaśāsana
03,135.040a kriyatāṃ yad bhavec chakyaṃ mayā suragaṇeśvara
03,135.040c varāṃś ca me prayacchānyān yair anyān bhavitāsmy ati
03,135.041 lomaśa uvāca
03,135.041a tasmai prādād varān indra uktavān yān mahātapāḥ
03,135.041c pratibhāsyanti te vedāḥ pitrā saha yathepsitāḥ
03,135.042a yac cānyat kāṅkṣase kāmaṃ yavakrīr gamyatām iti
03,135.042c sa labdhakāmaḥ pitaram upetyātha tato 'bravīt
03,136.001 yavakrīr uvāca
03,136.001a pratibhāsyanti vai vedā mama tātasya cobhayoḥ
03,136.001c ati cānyān bhaviṣyāvo varā labdhās tathā mayā
03,136.002 bharadvāja uvāca
03,136.002a darpas te bhavitā tāta varāṃl labdhvā yathepsitān
03,136.002c sa darpapūrṇaḥ kṛpaṇaḥ kṣipram eva vinaśyasi
03,136.003a atrāpy udāharantīmā gāthā devair udāhṛtāḥ
03,136.003c ṛṣir āsīt purā putra bāladhir nāma vīryavān
03,136.004a sa putraśokād udvignas tapas tepe suduścaram
03,136.004c bhaven mama suto 'martya iti taṃ labdhavāṃś ca saḥ
03,136.005a tasya prasādo devaiś ca kṛto na tv amaraiḥ samaḥ
03,136.005c nāmartyo vidyate martyo nimittāyur bhaviṣyati
03,136.006 bāladhir uvāca
03,136.006a yatheme parvatāḥ śaśvat tiṣṭhanti surasattamāḥ
03,136.006c akṣayās tan nimittaṃ me sutasyāyur bhaved iti
03,136.007 bharadvāja uvāca
03,136.007a tasya putras tadā jajñe medhāvī krodhanaḥ sadā
03,136.007c sa tac chrutvākarod darpam ṛṣīṃś caivāvamanyata
03,136.008a vikurvāṇo munīnāṃ tu caramāṇo mahīm imām
03,136.008c āsasāda mahāvīryaṃ dhanuṣākṣaṃ manīṣiṇam
03,136.009a tasyāpacakre medhāvī taṃ śaśāpa sa vīryavān
03,136.009c bhava bhasmeti coktaḥ sa na bhasma samapadyata
03,136.010a dhanuṣākṣas tu taṃ dṛṣṭvā medhāvinam anāmayam
03,136.010b*0664_01 munis tat kāraṇaṃ jñātvā svayaṃ mahiṣarūpadhṛk
03,136.010b*0664_02 śṛṅgeṇādrīn acalayat tato 'yaṃ bhasmasād abhūt
03,136.010c nimittam asya mahiṣair bhedayām āsa vīryavān
03,136.011a sa nimitte vinaṣṭe tu mamāra sahasā śiśuḥ
03,136.011c taṃ mṛtaṃ putram ādāya vilalāpa tataḥ pitā
03,136.012a lālapyamānaṃ taṃ dṛṣṭvā munayaḥ punar ārtavat
03,136.012c ūcur vedoktayā pūrvaṃ gāthayā tan nibodha me
03,136.013a na diṣṭam artham atyetum īśo martyaḥ kathaṃ cana
03,136.013c mahiṣair bhedayām āsa dhanuṣākṣo mahīdharān
03,136.014a evaṃ labdhvā varān bālā darpapūrṇās tarasvinaḥ
03,136.014c kṣipram eva vinaśyanti yathā na syāt tathā bhavān
03,136.015a eṣa raibhyo mahāvīryaḥ putrau cāsya tathāvidhau
03,136.015c taṃ yathā putra nābhyeṣi tathā kuryās tv atandritaḥ
03,136.016a sa hi kruddhaḥ samarthas tvāṃ putra pīḍayituṃ ruṣā
03,136.016c vaidyaś cāpi tapasvī ca kopanaś ca mahān ṛṣiḥ
03,136.017 yavakrīr uvāca
03,136.017a evaṃ kariṣye mā tāpaṃ tāta kārṣīḥ kathaṃ cana
03,136.017c yathā hi me bhavān mānyas tathā raibhyaḥ pitā mama
03,136.018 lomaśa uvāca
03,136.018a uktvā sa pitaraṃ ślakṣṇaṃ yavakrīr akutobhayaḥ
03,136.018c viprakurvann ṛṣīn anyān atuṣyat parayā mudā
03,137.001 lomaśa uvāca
03,137.001a caṅkramyamāṇaḥ sa tadā yavakrīr akutobhayaḥ
03,137.001c jagāma mādhave māsi raibhyāśramapadaṃ prati
03,137.002a sa dadarśāśrame puṇye puṣpitadrumabhūṣite
03,137.002c vicarantīṃ snuṣāṃ tasya kiṃnarīm iva bhārata
03,137.003a yavakrīs tām uvācedam upatiṣṭhasva mām iti
03,137.003c nirlajjo lajjayā yuktāṃ kāmena hṛtacetanaḥ
03,137.004a sā tasya śīlam ājñāya tasmāc chāpāc ca bibhyatī
03,137.004c tejasvitāṃ ca raibhyasya tathety uktvā jagāma sā
03,137.004d*0665_01 athāśramapadaṃ prāpya yavakrītena yācitā
03,137.004d*0665_02 pativratā yavakrīta
03,137.005a tata ekāntam unnīya majjayām āsa bhārata
03,137.005c ājagāma tadā raibhyaḥ svam āśramam ariṃdama
03,137.006a rudantīṃ ca snuṣāṃ dṛṣṭvā bhāryām ārtāṃ parāvasoḥ
03,137.006c sāntvayañ ślakṣṇayā vācā paryapṛcchad yudhiṣṭhira
03,137.007a sā tasmai sarvam ācaṣṭa yavakrībhāṣitaṃ śubhā
03,137.007c pratyuktaṃ ca yavakrītaṃ prekṣāpūrvaṃ tadātmanā
03,137.008a śṛṇvānasyaiva raibhyasya yavakrītaviceṣṭitam
03,137.008c dahann iva tadā cetaḥ krodhaḥ samabhavan mahān
03,137.009a sa tadā manyunāviṣṭas tapasvī bhṛśakopanaḥ
03,137.009c avalupya jaṭām ekāṃ juhāvāgnau susaṃskṛte
03,137.010a tataḥ samabhavan nārī tasyā rūpeṇa saṃmitā
03,137.010c avalupyāparāṃ cātha juhāvāgnau jaṭāṃ punaḥ
03,137.011a tataḥ samabhavad rakṣo ghorākṣaṃ bhīmadarśanam
03,137.011c abrūtāṃ tau tadā raibhyaṃ kiṃ kāryaṃ karavāmahe
03,137.012a tāv abravīd ṛṣiḥ kruddho yavakrīr vadhyatām iti
03,137.012c jagmatus tau tathety uktvā yavakrītajighāṃsayā
03,137.012d*0666_01 tataḥ snuṣākṛtīkṛtya yavakrītam upāgamat
03,137.012d*0666_02 yavakrīto 'pi raibhyasya snuṣāṃ matvā jagāma tām
03,137.013a tatas taṃ samupāsthāya kṛtyā sṛṣṭā mahātmanā
03,137.013c kamaṇḍaluṃ jahārāsya mohayitvā tu bhārata
03,137.014a ucchiṣṭaṃ tu yavakrītam apakṛṣṭakamaṇḍalum
03,137.014c tata udyataśūlaḥ sa rākṣasaḥ samupādravat
03,137.015a tam āpatantaṃ saṃprekṣya śūlahastaṃ jighāṃsayā
03,137.015c yavakrīḥ sahasotthāya prādravad yena vai saraḥ
03,137.016a jalahīnaṃ saro dṛṣṭvā yavakrīs tvaritaḥ punaḥ
03,137.016c jagāma saritaḥ sarvās tāś cāpy āsan viśoṣitāḥ
03,137.017a sa kālyamāno ghoreṇa śūlahastena rakṣasā
03,137.017c agnihotraṃ pitur bhītaḥ sahasā samupādravat
03,137.018a sa vai praviśamānas tu śūdreṇāndhena rakṣiṇā
03,137.018c nigṛhīto balād dvāri so 'vātiṣṭhata pārthiva
03,137.019a nigṛhītaṃ tu śūdreṇa yavakrītaṃ sa rākṣasaḥ
03,137.019c tāḍayām āsa śūlena sa bhinnahṛdayo 'patat
03,137.020a yavakrītaṃ sa hatvā tu rākṣaso raibhyam āgamat
03,137.020c anujñātas tu raibhyeṇa tayā nāryā sahācarat
03,138.001 lomaśa uvāca
03,138.001a bharadvājas tu kaunteya kṛtvā svādhyāyam āhnikam
03,138.001c samitkalāpam ādāya praviveśa svam āśramam
03,138.002a taṃ sma dṛṣṭvā purā sarve pratyuttiṣṭhanti pāvakāḥ
03,138.002c na tv enam upatiṣṭhanti hataputraṃ tadāgnayaḥ
03,138.002d*0667_01 putramṛtyujam āśaucaṃ bharadvājo na jajñivān
03,138.003a vaikṛtaṃ tv agnihotre sa lakṣayitvā mahātapāḥ
03,138.003c tam andhaṃ śūdram āsīnaṃ gṛhapālam athābravīt
03,138.004a kiṃ nu me nāgnayaḥ śūdra pratinandanti darśanam
03,138.004c tvaṃ cāpi na yathāpūrvaṃ kaccit kṣemam ihāśrame
03,138.005a kaccin na raibhyaṃ putro me gatavān alpacetanaḥ
03,138.005c etad ācakṣva me śīghraṃ na hi me śudhyate manaḥ
03,138.006 śūdra uvāca
03,138.006a raibhyaṃ gato nūnam asau sutas te mandacetanaḥ
03,138.006c tathā hi nihataḥ śete rākṣasena balīyasā
03,138.007a prakālyamānas tenāyaṃ śūlahastena rakṣasā
03,138.007c agnyāgāraṃ prati dvāri mayā dorbhyāṃ nivāritaḥ
03,138.008a tataḥ sa nihato hy atra jalakāmo 'śucir dhruvam
03,138.008c saṃbhāvito hi tūrṇena śūlahastena rakṣasā
03,138.009 lomaśa uvāca
03,138.009a bharadvājas tu śūdrasya tac chrutvā vipriyaṃ vacaḥ
03,138.009c gatāsuṃ putram ādāya vilalāpa suduḥkhitaḥ
03,138.010a brāhmaṇānāṃ kilārthāya nanu tvaṃ taptavāṃs tapaḥ
03,138.010c dvijānām anadhītā vai vedāḥ saṃpratibhāntv iti
03,138.011a tathā kalyāṇaśīlas tvaṃ brāhmaṇeṣu mahātmasu
03,138.011c anāgāḥ sarvabhūteṣu karkaśatvam upeyivān
03,138.012a pratiṣiddho mayā tāta raibhyāvasathadarśanāt
03,138.012c gatavān eva taṃ kṣudraṃ kālāntakayamopamam
03,138.013a yaḥ sa jānan mahātejā vṛddhasyaikaṃ mamātmajam
03,138.013c gatavān eva kopasya vaśaṃ paramadurmatiḥ
03,138.014a putraśokam anuprāpya eṣa raibhyasya karmaṇā
03,138.014c tyakṣyāmi tvām ṛte putra prāṇān iṣṭatamān bhuvi
03,138.015a yathāhaṃ putraśokena dehaṃ tyakṣyāmi kilbiṣī
03,138.015c tathā jyeṣṭhaḥ suto raibhyaṃ hiṃsyāc chīghram anāgasam
03,138.016a sukhino vai narā yeṣāṃ jātyā putro na vidyate
03,138.016c te putraśokam aprāpya vicaranti yathāsukham
03,138.017a ye tu putrakṛtāc chokād bhṛśaṃ vyākulacetasaḥ
03,138.017c śapantīṣṭān sakhīn ārtās tebhyaḥ pāpataro nu kaḥ
03,138.018a parāsuś ca suto dṛṣṭaḥ śaptaś ceṣṭaḥ sakhā mayā
03,138.018c īdṛśīm āpadaṃ ko nu dvitīyo 'nubhaviṣyati
03,138.019a vilapyaivaṃ bahuvidhaṃ bharadvājo 'dahat sutam
03,138.019c susamiddhaṃ tataḥ paścāt praviveśa hutāśanam
03,139.001 lomaśa uvāca
03,139.001a etasminn eva kāle tu bṛhaddyumno mahīpatiḥ
03,139.001c satram āste mahābhāgo raibhyayājyaḥ pratāpavān
03,139.002a tena raibhyasya vai putrāv arvāvasuparāvasū
03,139.002c vṛtau sahāyau satrārthe bṛhaddyumnena dhīmatā
03,139.003a tatra tau samanujñātau pitrā kaunteya jagmatuḥ
03,139.003c āśrame tv abhavad raibhyo bhāryā caiva parāvasoḥ
03,139.004a athāvalokako 'gacchad gṛhān ekaḥ parāvasuḥ
03,139.004c kṛṣṇājinena saṃvītaṃ dadarśa pitaraṃ vane
03,139.005a jaghanyarātre nidrāndhaḥ sāvaśeṣe tamasy api
03,139.005c carantaṃ gahane 'raṇye mene sa pitaraṃ mṛgam
03,139.006a mṛgaṃ tu manyamānena pitā vai tena hiṃsitaḥ
03,139.006c akāmayānena tadā śarīratrāṇam icchatā
03,139.006d*0668_01 tataḥ samīpam āsādya pitaraṃ dṛṣṭavān hatam
03,139.006d*0668_02 ajñānāt pitaraṃ hatvā mṛgabuddhyā parāvasuḥ
03,139.006d*0668_03 vilapya bahudhā rājan raibhyasya ca mahātmanaḥ
03,139.007a sa tasya pretakāryāṇi kṛtvā sarvāṇi bhārata
03,139.007c punar āgamya tat satram abravīd bhrātaraṃ vacaḥ
03,139.008a idaṃ karma na śaktas tvaṃ voḍhum ekaḥ kathaṃ cana
03,139.008c mayā tu hiṃsitas tāto manyamānena taṃ mṛgam
03,139.009a so 'smadarthe vrataṃ sādhu cara tvaṃ brahmahiṃsanam
03,139.009c samartho hy aham ekākī karma kartum idaṃ mune
03,139.010 arvāvasur uvāca
03,139.010a karotu vai bhavān satraṃ bṛhaddyumnasya dhīmataḥ
03,139.010c brahmahatyāṃ cariṣye 'haṃ tvadarthaṃ niyatendriyaḥ
03,139.010d*0669_01 so 'gacchad vanam ekāgro brahmahatyāvrataṃ caran
03,139.010d*0670_01 tac chrutvārvāvasuḥ paścāt prāyaścittaṃ vidhāya ca
03,139.011 lomaśa uvāca
03,139.011a sa tasyā brahmahatyāyāḥ pāraṃ gatvā yudhiṣṭhira
03,139.011c arvāvasus tadā satram ājagāma punar muniḥ
03,139.012a tataḥ parāvasur dṛṣṭvā bhrātaraṃ samupasthitam
03,139.012c bṛhaddyumnam uvācedaṃ vacanaṃ pariṣadgatam
03,139.013a eṣa te brahmahā yajñaṃ mā draṣṭuṃ praviśed iti
03,139.013c brahmahā prekṣitenāpi pīḍayet tvāṃ na saṃśayaḥ
03,139.013d*0671_00 lomaśa uvāca
03,139.013d*0671_01 tac chrutvaiva tadā rājā preṣyān āha sa viṭpate
03,139.014a preṣyair utsāryamāṇas tu rājann arvāvasus tadā
03,139.014c na mayā brahmahatyeyaṃ kṛtety āha punaḥ punaḥ
03,139.015a ucyamāno 'sakṛt preṣyair brahmahann iti bhārata
03,139.015c naiva sa pratijānāti brahmahatyāṃ svayaṃ kṛtām
03,139.015e mama bhrātrā kṛtam idaṃ mayā tu parirakṣitam
03,139.015f*0672_01 sa tathā pravadan krodhāt taiś ca preṣyaiḥ prabhāṣitaḥ
03,139.015f*0672_02 tūṣṇīṃ jagāma brahmarṣir vanam eva mahātapāḥ
03,139.015f*0672_03 ugraṃ tapaḥ samāsthāya divākaram athāśritaḥ
03,139.015f*0672_04 rahasyavedaṃ kṛtavān sūryasya dvijasattamaḥ
03,139.015f*0672_05 mūrtimāṃs taṃ dadarśātha svayam agrabhug avyayaḥ
03,139.016a prītās tasyābhavan devāḥ karmaṇārvāvasor nṛpa
03,139.016c taṃ te pravarayām āsur nirāsuś ca parāvasum
03,139.017a tato devā varaṃ tasmai dadur agnipurogamāḥ
03,139.017c sa cāpi varayām āsa pitur utthānam ātmanaḥ
03,139.018a anāgastvaṃ tathā bhrātuḥ pituś cāsmaraṇaṃ vadhe
03,139.018c bharadvājasya cotthānaṃ yavakrītasya cobhayoḥ
03,139.018d*0673_01 pratiṣṭhāṃ cāpi vedasya saurasya dvijasattamaḥ
03,139.018d*0673_02 evam astv iti taṃ devāḥ procuś cāpi varān daduḥ
03,139.019a tataḥ prādurbabhūvus te sarva eva yudhiṣṭhira
03,139.019c athābravīd yavakrīto devān agnipurogamān
03,139.020a samadhītaṃ mayā brahma vratāni caritāni ca
03,139.020c kathaṃ nu raibhyaḥ śakto mām adhīyānaṃ tapasvinam
03,139.020e tathāyuktena vidhinā nihantum amarottamāḥ
03,139.021 devā ūcuḥ
03,139.021a maivaṃ kṛthā yavakrīta yathā vadasi vai mune
03,139.021c ṛte gurum adhītā hi sukhaṃ vedās tvayā purā
03,139.022a anena tu gurūn duḥkhāt toṣayitvā svakarmaṇā
03,139.022c kālena mahatā kleśād brahmādhigatam uttamam
03,139.023 lomaśa uvāca
03,139.023a yavakrītam athoktvaivaṃ devāḥ sāgnipurogamāḥ
03,139.023c saṃjīvayitvā tān sarvān punar jagmus triviṣṭapam
03,139.023d*0674_01 tato vai sa yavakrīto brahmacaryaṃ cacāra ha
03,139.023d*0674_02 aṣṭau daśa ca varṣāṇi triṃśataṃ ca yudhiṣṭhira
03,139.024a āśramas tasya puṇyo 'yaṃ sadāpuṣpaphaladrumaḥ
03,139.024c atroṣya rājaśārdūla sarvapāpaiḥ pramokṣyase
03,140.001 lomaśa uvāca
03,140.001a uśīrabījaṃ mainākaṃ giriṃ śvetaṃ ca bhārata
03,140.001c samatīto 'si kaunteya kālaśailaṃ ca pārthiva
03,140.002a eṣā gaṅgā saptavidhā rājate bharatarṣabha
03,140.002c sthānaṃ virajasaṃ ramyaṃ yatrāgnir nityam idhyate
03,140.003a etad vai mānuṣeṇādya na śakyaṃ draṣṭum apy uta
03,140.003c samādhiṃ kurutāvyagrās tīrthāny etāni drakṣyatha
03,140.003d*0675_01 etad dṛśyati devānām ākrīḍaṃ caraṇāṅkitam
03,140.003d*0675_02 atikrānto 'si kaunteya kālaśailaṃ ca parvatam
03,140.004a śvetaṃ giriṃ pravekṣyāmo mandaraṃ caiva parvatam
03,140.004c yatra māṇicaro yakṣaḥ kuberaś cāpi yakṣarāṭ
03,140.005a aṣṭāśītisahasrāṇi gandharvāḥ śīghracāriṇaḥ
03,140.005c tathā kiṃpuruṣā rājan yakṣāś caiva caturguṇāḥ
03,140.006a anekarūpasaṃsthānā nānāpraharaṇāś ca te
03,140.006c yakṣendraṃ manujaśreṣṭha māṇibhadram upāsate
03,140.007a teṣām ṛddhir atīvāgryā gatau vāyusamāś ca te
03,140.007c sthānāt pracyāvayeyur ye devarājam api dhruvam
03,140.008a tais tāta balibhir guptā yātudhānaiś ca rakṣitāḥ
03,140.008c durgamāḥ parvatāḥ pārtha samādhiṃ paramaṃ kuru
03,140.009a kuberasacivāś cānye raudrā maitrāś ca rākṣasāḥ
03,140.009c taiḥ sameṣyāma kaunteya yatto vikramaṇe bhava
03,140.010a kailāsaḥ parvato rājan ṣaḍyojanaśatāny uta
03,140.010c yatra devāḥ samāyānti viśālā yatra bhārata
03,140.011a asaṃkhyeyās tu kaunteya yakṣarākṣasakiṃnarāḥ
03,140.011c nāgāḥ suparṇā gandharvāḥ kuberasadanaṃ prati
03,140.012a tān vigāhasva pārthādya tapasā ca damena ca
03,140.012c rakṣyamāṇo mayā rājan bhīmasenabalena ca
03,140.013a svasti te varuṇo rājā yamaś ca samitiṃjayaḥ
03,140.013c gaṅgā ca yamunā caiva parvataś ca dadhātu te
03,140.013d*0676_01 marutaś ca sahāśvibhyāṃ saritaś ca sarāṃsi ca
03,140.013d*0676_02 svasti devāsurebhyaś ca vasubhyaś ca mahādyute
03,140.014a indrasya jāmbūnadaparvatāgre; śṛṇomi ghoṣaṃ tava devi gaṅge
03,140.014c gopāyayemaṃ subhage giribhyaḥ; sarvājamīḍhāpacitaṃ narendram
03,140.014e bhavasva śarma pravivikṣato 'sya; śailān imāñ śailasute nṛpasya
03,140.014f*0677_01 uktvā tathā sāgaragāṃ sa vipro
03,140.014f*0677_02 yatto bhavasveti śaśāsa pārtham
03,140.014f*0678_01 śivapradā sarvasaritpradhāne
03,140.014f*0678_02 sabhrātṛkasyeha yudhiṣṭhirasya
03,140.015 yudhiṣṭhira uvāca
03,140.015a apūrvo 'yaṃ saṃbhramo lomaśasya; kṛṣṇāṃ sarve rakṣata mā pramādam
03,140.015c deśo hy ayaṃ durgatamo mato 'sya; tasmāt paraṃ śaucam ihācaradhvam
03,140.016 vaiśaṃpāyana uvāca
03,140.016a tato 'bravīd bhīmam udāravīryaṃ; kṛṣṇāṃ yattaḥ pālaya bhīmasena
03,140.016c śūnye 'rjune 'saṃnihite ca tāta; tvam eva kṛṣṇāṃ bhajase 'sukheṣu
03,140.017a tato mahātmā yamajau sametya; mūrdhany upāghrāya vimṛjya gātre
03,140.017c uvāca tau bāṣpakalaṃ sa rājā; mā bhaiṣṭam āgacchatam apramattau
03,141.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,141.001a antarhitāni bhūtāni rakṣāṃsi balavanti ca
03,141.001c agninā tapasā caiva śakyaṃ gantuṃ vṛkodara
03,141.002a saṃnivartaya kaunteya kṣutpipāse balānvayāt
03,141.002c tato balaṃ ca dākṣyaṃ ca saṃśrayasva kurūdvaha
03,141.003a ṛṣes tvayā śrutaṃ vākyaṃ kailāsaṃ parvataṃ prati
03,141.003c buddhyā prapaśya kaunteya kathaṃ kṛṣṇā gamiṣyati
03,141.004a atha vā sahadevena dhaumyena ca sahābhibho
03,141.004c sūdaiḥ paurogavaiś caiva sarvaiś ca paricārakaiḥ
03,141.005a rathair aśvaiś ca ye cānye viprāḥ kleśāsahāḥ pathi
03,141.005c sarvais tvaṃ sahito bhīma nivartasvāyatekṣaṇa
03,141.006a trayo vayaṃ gamiṣyāmo laghvāhārā yatavratāḥ
03,141.006c ahaṃ ca nakulaś caiva lomaśaś ca mahātapāḥ
03,141.007a mamāgamanam ākāṅkṣan gaṅgādvāre samāhitaḥ
03,141.007c vaseha draupadīṃ rakṣan yāvadāgamanaṃ mama
03,141.008 bhīma uvāca
03,141.008a rājaputrī śrameṇārtā duḥkhārtā caiva bhārata
03,141.008c vrajaty eva hi kalyāṇī śvetavāhadidṛkṣayā
03,141.008d*0679_01 apaśyantīha taṃ vīram evam eṣā suduḥkhitā
03,141.008d*0679_02 kiṃ punar nakulaṃ tvāṃ ca taṃ ca vīraṃ dhanaṃjayam
03,141.009a tava cāpy aratis tīvrā vardhate tam apaśyataḥ
03,141.009b*0680_01 guḍākeśaṃ mahātmānaṃ saṃgrāmeṣv apalāyinam
03,141.009c kiṃ punaḥ sahadevaṃ ca māṃ ca kṛṣṇāṃ ca bhārata
03,141.010a rathāḥ kāmaṃ nivartantāṃ sarve ca paricārakāḥ
03,141.010c sūdāḥ paurogavāś caiva manyate yatra no bhavān
03,141.011a na hy ahaṃ hātum icchāmi bhavantam iha karhi cit
03,141.011c śaile 'smin rākṣasākīrṇe durgeṣu viṣameṣu ca
03,141.012a iyaṃ cāpi mahābhāgā rājaputrī yatavratā
03,141.012c tvām ṛte puruṣavyāghra notsahed vinivartitum
03,141.013a tathaiva sahadevo 'yaṃ satataṃ tvām anuvrataḥ
03,141.013c na jātu vinivarteta matajño hy aham asya vai
03,141.014a api cātra mahārāja savyasācididṛkṣayā
03,141.014c sarve lālasabhūtāḥ sma tasmād yāsyāmahe saha
03,141.015a yady aśakyo rathair gantuṃ śailo 'yaṃ bahukandaraḥ
03,141.015c padbhir eva gamiṣyāmo mā rājan vimanā bhava
03,141.016a ahaṃ vahiṣye pāñcālīṃ yatra yatra na śakṣyati
03,141.016c iti me vartate buddhir mā rājan vimanā bhava
03,141.017a sukumārau tathā vīrau mādrīnandikarāv ubhau
03,141.017c durge saṃtārayiṣyāmi yady aśaktau bhaviṣyataḥ
03,141.018 yudhiṣṭhira uvāca
03,141.018a evaṃ te bhāṣamāṇasya balaṃ bhīmābhivardhatām
03,141.018c yas tvam utsahase voḍhuṃ draupadīṃ vipule 'dhvani
03,141.019a yamajau cāpi bhadraṃ te naitad anyatra vidyate
03,141.019c balaṃ ca te yaśaś caiva dharmaḥ kīrtiś ca vardhatām
03,141.020a yas tvam utsahase netuṃ bhrātarau saha kṛṣṇayā
03,141.020c mā te glānir mahābāho mā ca te 'stu parābhavaḥ
03,141.021 vaiśaṃpāyana uvāca
03,141.021a tataḥ kṛṣṇābravīd vākyaṃ prahasantī manoramā
03,141.021c gamiṣyāmi na saṃtāpaḥ kāryo māṃ prati bhārata
03,141.022 lomaśa uvāca
03,141.022a tapasā śakyate gantuṃ parvato gandhamādanaḥ
03,141.022c tapasā caiva kaunteya sarve yokṣyāmahe vayam
03,141.023a nakulaḥ sahadevaś ca bhīmasenaś ca pārthiva
03,141.023c ahaṃ ca tvaṃ ca kaunteya drakṣyāmaḥ śvetavāhanam
03,141.024 vaiśaṃpāyana uvāca
03,141.024a evaṃ saṃbhāṣamāṇās te subāhor viṣayaṃ mahat
03,141.024c dadṛśur muditā rājan prabhūtagajavājimat
03,141.025a kirātataṅgaṇākīrṇaṃ kuṇindaśatasaṃkulam
03,141.025c himavaty amarair juṣṭaṃ bahvāścaryasamākulam
03,141.026a subāhuś cāpi tān dṛṣṭvā pūjayā pratyagṛhṇata
03,141.026c viṣayānte kuṇindānām īśvaraḥ prītipūrvakam
03,141.027a tatra te pūjitās tena sarva eva sukhoṣitāḥ
03,141.027c pratasthur vimale sūrye himavantaṃ giriṃ prati
03,141.028a indrasenamukhāṃś caiva bhṛtyān paurogavāṃs tathā
03,141.028c sūdāṃś ca paribarhaṃ ca draupadyāḥ sarvaśo nṛpa
03,141.029a rājñaḥ kuṇindādhipateḥ paridāya mahārathāḥ
03,141.029c padbhir eva mahāvīryā yayuḥ kauravanandanāḥ
03,141.030a te śanaiḥ prādravan sarve kṛṣṇayā saha pāṇḍavāḥ
03,141.030c tasmād deśāt susaṃhṛṣṭā draṣṭukāmā dhanaṃjayam
03,142.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,142.001a bhīmasena yamau cobhau pāñcāli ca nibodhata
03,142.001c nāsti bhūtasya nāśo vai paśyatāsmān vanecarān
03,142.002a durbalāḥ kleśitāḥ smeti yad bravīthetaretaram
03,142.002c aśakye 'pi vrajāmeti dhanaṃjayadidṛkṣayā
03,142.003a tan me dahati gātrāṇi tūlarāśim ivānalaḥ
03,142.003c yac ca vīraṃ na paśyāmi dhanaṃjayam upāntike
03,142.004a tasya darśanatṛṣṇaṃ māṃ sānujaṃ vanam āsthitam
03,142.004c yājñasenyāḥ parāmarśaḥ sa ca vīra dahaty uta
03,142.005a nakulāt pūrvajaṃ pārthaṃ na paśyāmy amitaujasam
03,142.005c ajeyam ugradhanvānaṃ tena tapye vṛkodara
03,142.006a tīrthāni caiva ramyāṇi vanāni ca sarāṃsi ca
03,142.006c carāmi saha yuṣmābhis tasya darśanakāṅkṣayā
03,142.007a pañca varṣāṇy ahaṃ vīraṃ satyasaṃdhaṃ dhanaṃjayam
03,142.007c yan na paśyāmi bībhatsuṃ tena tapye vṛkodara
03,142.008a taṃ vai śyāmaṃ guḍākeśaṃ siṃhavikrāntagāminam
03,142.008c na paśyāmi mahābāhuṃ tena tapye vṛkodara
03,142.009a kṛtāstraṃ nipuṇaṃ yuddhe pratimānaṃ dhanuṣmatām
03,142.009c na paśyāmi naraśreṣṭhaṃ tena tapye vṛkodara
03,142.010a carantam arisaṃgheṣu kālaṃ kruddham ivāntakam
03,142.010c prabhinnam iva mātaṅgaṃ siṃhaskandhaṃ dhanaṃjayam
03,142.011a yaḥ sa śakrād anavaro vīryeṇa draviṇena ca
03,142.011c yamayoḥ pūrvajaḥ pārthaḥ śvetāśvo 'mitavikramaḥ
03,142.011d*0681_01 nārāyaṇasamo yuddhe satyasaṃdho dṛḍhavrataḥ
03,142.011d*0681_02 taṃ mamāpaśyato bhīma na śāntir hṛdayasya vai
03,142.012a duḥkhena mahatāviṣṭaḥ svakṛtenānivartinā
03,142.012c ajeyam ugradhanvānaṃ taṃ na paśyāmi phalgunam
03,142.013a satataṃ yaḥ kṣamāśīlaḥ kṣipyamāṇo 'py aṇīyasā
03,142.013c ṛjumārgaprapannasya śarmadātābhayasya ca
03,142.014a sa tu jihmapravṛttasya māyayābhijighāṃsataḥ
03,142.014c api vajradharasyāpi bhavet kālaviṣopamaḥ
03,142.015a śatror api prapannasya so 'nṛśaṃsaḥ pratāpavān
03,142.015c dātābhayasya bībhatsur amitātmā mahābalaḥ
03,142.016a sarveṣām āśrayo 'smākaṃ raṇe 'rīṇāṃ pramarditā
03,142.016c āhartā sarvaratnānāṃ sarveṣāṃ naḥ sukhāvahaḥ
03,142.017a ratnāni yasya vīryeṇa divyāny āsan purā mama
03,142.017c bahūni bahujātāni yāni prāptaḥ suyodhanaḥ
03,142.018a yasya bāhubalād vīra sabhā cāsīt purā mama
03,142.018c sarvaratnamayī khyātā triṣu lokeṣu pāṇḍava
03,142.019a vāsudevasamaṃ vīrye kārtavīryasamaṃ yudhi
03,142.019c ajeyam ajitaṃ yuddhe taṃ na paśyāmi phalgunam
03,142.020a saṃkarṣaṇaṃ mahāvīryaṃ tvāṃ ca bhīmāparājitam
03,142.020c anujātaḥ sa vīryeṇa vāsudevaṃ ca śatruhā
03,142.021a yasya bāhubale tulyaḥ prabhāve ca puraṃdaraḥ
03,142.021c jave vāyur mukhe somaḥ krodhe mṛtyuḥ sanātanaḥ
03,142.022a te vayaṃ taṃ naravyāghraṃ sarve vīra didṛkṣavaḥ
03,142.022c pravekṣyāmo mahābāho parvataṃ gandhamādanam
03,142.023a viśālā badarī yatra naranārāyaṇāśramaḥ
03,142.023c taṃ sadādhyuṣitaṃ yakṣair drakṣyāmo girim uttamam
03,142.024a kuberanalinīṃ ramyāṃ rākṣasair abhirakṣitām
03,142.024c padbhir eva gamiṣyāmas tapyamānā mahat tapaḥ
03,142.025a nātaptatapasā śakyo deśo gantuṃ vṛkodara
03,142.025c na nṛśaṃsena lubdhena nāpraśāntena bhārata
03,142.026a tatra sarve gamiṣyāmo bhīmārjunapadaiṣiṇaḥ
03,142.026c sāyudhā baddhanistriṃśāḥ saha viprair mahāvrataiḥ
03,142.027a makṣikān maśakān daṃśān vyāghrān siṃhān sarīsṛpān
03,142.027c prāpnoty aniyataḥ pārtha niyatas tān na paśyati
03,142.028a te vayaṃ niyatātmānaḥ parvataṃ gandhamādanam
03,142.028c pravekṣyāmo mitāhārā dhanaṃjayadidṛkṣavaḥ
03,142.028d@016_0000 lomaśa uvāca
03,142.028d@016_0001 draṣṭāraḥ parvatāḥ sarve nadyaḥ sapurakānanāḥ
03,142.028d@016_0002 tīrthāni caiva śrīmanti spṛṣṭaṃ ca salilaṃ karaiḥ
03,142.028d@016_0003 parvataṃ mandaraṃ divyam eṣa panthāḥ prayāsyati
03,142.028d@016_0004 samāhitā nirudvignāḥ sarve bhavata pāṇḍavāḥ
03,142.028d@016_0005 ayaṃ devanivāso vai gantavyo vo bhaviṣyati
03,142.028d@016_0006 ṛṣīṇāṃ caiva divyānāṃ nivāsaḥ puṇyakarmaṇām
03,142.028d@016_0007 eṣā śivajalā puṇyā yāti saumya mahānadī
03,142.028d@016_0008 badarīprabhavā rājan devarṣigaṇasevitā
03,142.028d@016_0009 eṣā vaihāyasair nityaṃ vālakhilyair mahātmabhiḥ
03,142.028d@016_0010 arcitā copayātā ca gandharvaiś ca mahātmabhiḥ
03,142.028d@016_0011 atra sāma sma gāyanti sāmagāḥ puṇyanisvanāḥ
03,142.028d@016_0012 marīciḥ pulahaś caiva bhṛguś caivāṅgirās tathā
03,142.028d@016_0013 atrāhnikaṃ suraśreṣṭho japate samarudgaṇaḥ
03,142.028d@016_0014 sādhyāś caivāśvinau caiva paridhāvanti taṃ tadā
03,142.028d@016_0015 candramāḥ saha sūryeṇa jyotīṃṣi ca grahaiḥ saha
03,142.028d@016_0016 ahorātravibhāgena nadīm enām anuvrajan
03,142.028d@016_0017 etasyāḥ salilaṃ mūrdhnā vṛṣāṅkaḥ paryadhārayat
03,142.028d@016_0018 gaṅgādvāre mahābhāga yena lokasthitir bhavet
03,142.028d@016_0019 etāṃ bhagavatīṃ devīṃ bhavantaḥ sarva eva hi
03,142.028d@016_0020 prayatenātmanā tāta pratigamyābhivādata
03,142.028d@016_0021 tasya tad vacanaṃ śrutvā lomaśasya mahātmanaḥ
03,142.028d@016_0022 ākāśagaṅgāṃ prayatāḥ pāṇḍavās te 'bhyavādayan
03,142.028d@016_0023 abhivādya ca te sarve pāṇḍavā dharmacāriṇaḥ
03,142.028d@016_0024 punaḥ prayātāḥ saṃhṛṣṭāḥ sarvair ṛṣigaṇaiḥ saha
03,142.028d@016_0025 tato dūrāt prakāśantaṃ pāṇḍuraṃ merusaṃnibham
03,142.028d@016_0026 dadṛśus te naraśreṣṭhā vikīrṇaṃ sarvatodiśam
03,142.028d@016_0027 tān praṣṭukāmān vijñāya pāṇḍavān sa tu lomaśaḥ
03,142.028d@016_0028 uvāca vākyaṃ vākyajñaḥ śṛṇudhvaṃ pāṇḍunandanāḥ
03,142.028d@016_0029 etad vikīrṇaṃ suśrīmat kailāsaśikharopamam
03,142.028d@016_0030 yat paśyasi naraśreṣṭha parvatapratimaṃ sthitam
03,142.028d@016_0031 etāny asthīni daityasya narakasya mahātmanaḥ
03,142.028d@016_0032 parvatapratimaṃ bhāti parvataprastarāśritam
03,142.028d@016_0033 purātanena devena viṣṇunā paramātmanā
03,142.028d@016_0034 daityo vinihatas tāta surarājahitaiṣiṇā
03,142.028d@016_0035 daśa varṣasahasrāṇi tapas tapyan mahāmanāḥ
03,142.028d@016_0036 aindraṃ prārthayate sthānaṃ tapaḥsvādhyāyavikramāt
03,142.028d@016_0037 tapobalena mahatā bāhuvegabalena ca
03,142.028d@016_0038 nityam eva durādharṣo dharṣayan sa diteḥ sutaḥ
03,142.028d@016_0039 sa tu tasya balaṃ jñātvā dharme ca caritavratam
03,142.028d@016_0040 bhayābhibhūtaḥ saṃvignaḥ śakra āsīt tadānagha
03,142.028d@016_0041 tena saṃcintito devo manasā viṣṇur avyayaḥ
03,142.028d@016_0042 sarvatragaḥ prabhuḥ śrīmān āgataś ca sthito babhau
03,142.028d@016_0043 ṛṣayaś cāpi taṃ sarve tuṣṭuvuś ca divaukasaḥ
03,142.028d@016_0044 taṃ dṛṣṭvā jvalamānaśrīr bhagavān havyavāhanaḥ
03,142.028d@016_0045 naṣṭatejāḥ samabhavat tasya tejobhibhartsitaḥ
03,142.028d@016_0046 taṃ dṛṣṭvā varadaṃ devaṃ viṣṇuṃ devagaṇeśvaram
03,142.028d@016_0047 prāñjaliḥ praṇato bhūtvā namaskṛtya ca vajrabhṛt
03,142.028d@016_0048 viṣṇur uvāca
03,142.028d@016_0048 prāha vākyaṃ tatas tattvaṃ yatas tasya bhayaṃ bhavet
03,142.028d@016_0049 jānāmi te bhayaṃ śakra daityendrān narakāt tataḥ
03,142.028d@016_0050 aindraṃ prārthayate sthānaṃ tapaḥsiddhena karmaṇā
03,142.028d@016_0051 so 'ham enaṃ tava prītyā tapaḥsiddham api dhruvam
03,142.028d@016_0052 viyunajmi dehād devendra muhūrtaṃ pratipālaya
03,142.028d@016_0053 tasya viṣṇur mahātejāḥ pāṇinā cetanāṃ harat
03,142.028d@016_0054 sa papāta tato bhūmau girirāja ivāhataḥ
03,142.028d@016_0055 tasyaitad asthisaṃghātaṃ māyāvinihatasya vai
03,142.028d@016_0056 idaṃ dvitīyam aparaṃ viṣṇoḥ karma prakāśate
03,142.028d@016_0057 naṣṭā vasumatī kṛtsnā pātāle caiva majjitā
03,142.028d@016_0058 yudhiṣṭhira uvāca
03,142.028d@016_0058 punar uddharitā tena vārāheṇaikaśṛṅgiṇā
03,142.028d@016_0059 bhagavan vistareṇemāṃ kathāṃ kathaya tattvataḥ
03,142.028d@016_0060 kathaṃ tena sureśena naṣṭā vasumatī tadā
03,142.028d@016_0061 yojanānāṃ śataṃ brahman punar uddharitā tadā
03,142.028d@016_0062 kena caiva prakāreṇa jagato dharaṇī dhruvā
03,142.028d@016_0063 śivā devī mahābhāgā sarvasasyaprarohiṇī
03,142.028d@016_0064 kasya caiva prabhāvād dhi yojanānāṃ śataṃ gatā
03,142.028d@016_0065 kenaitad vīryasarvasvaṃ darśitaṃ paramātmanaḥ
03,142.028d@016_0066 etat sarvaṃ yathātattvam icchāmi dvijasattama
03,142.028d@016_0067 lomaśa uvāca
03,142.028d@016_0067 śrotuṃ vistaraśaḥ sarvaṃ tvaṃ hi tasya pratiśrayaḥ
03,142.028d@016_0068 yat te 'haṃ paripṛṣṭo 'smi kathām etāṃ yudhiṣṭhira
03,142.028d@016_0069 tat sarvam akhileneha śrūyatāṃ mama bhāṣataḥ
03,142.028d@016_0070 purā kṛtayuge tāta vartamāne 'bhayaṃkare
03,142.028d@016_0071 yamatvaṃ kārayām āsa ādidevaḥ purātanaḥ
03,142.028d@016_0072 yamatvaṃ kurvatas tasya devadevasya dhīmataḥ
03,142.028d@016_0073 na tatra mriyate kaś cij jāyate vā tathācyuta
03,142.028d@016_0074 vardhante pakṣisaṃghāś ca tathā paśugaveḍakam
03,142.028d@016_0075 gavāśvaṃ ca mṛgāś caiva sarve te piśitāśanāḥ
03,142.028d@016_0076 tathā puruṣaśārdūla mānuṣāś ca paraṃtapa
03,142.028d@016_0077 sahasraśo hy ayutaśo vardhante salilaṃ yathā
03,142.028d@016_0078 etasmin saṃkule tāta vartamāne bhayaṃkare
03,142.028d@016_0079 atibhārād vasumatī yojanānāṃ śataṃ gatā
03,142.028d@016_0080 sā vai vyathitasarvāṅgī bhāreṇākrāntacetanā
03,142.028d@016_0081 nārāyaṇaṃ varaṃ devaṃ prapannā śaraṇaṃ gatā
03,142.028d@016_0081 pṛthivy uvāca
03,142.028d@016_0082 bhagavaṃs tvatprasādād dhi tiṣṭheyaṃ suciraṃ tv iha
03,142.028d@016_0083 bhāreṇāsmi samākrāntā na śaknomi sma vartitum
03,142.028d@016_0084 mamemaṃ bhagavan bhāraṃ vyapanetuṃ tvam arhasi
03,142.028d@016_0085 lomaśa uvāca
03,142.028d@016_0085 śaraṇāgatāsmi te deva prasādaṃ kuru me vibho
03,142.028d@016_0086 tasyās tad vacanaṃ śrutvā bhagavān akṣaraḥ prabhuḥ
03,142.028d@016_0087 provāca vacanaṃ hṛṣṭaḥ śravyākṣarasamīritam
03,142.028d@016_0088 na te mahi bhayaṃ kāryaṃ bhārārte vasudhāriṇi
03,142.028d@016_0089 ayam evaṃ tathā kurmi yathā laghvī bhaviṣyasi
03,142.028d@016_0090 sa tāṃ visarjayitvā tu vasudhāṃ śailakuṇḍalām
03,142.028d@016_0091 tato varāhaḥ saṃvṛtta ekaśṛṅgo mahādyutiḥ
03,142.028d@016_0092 raktābhyāṃ nayanābhyāṃ tu bhayam utpādayann iva
03,142.028d@016_0093 dhūmaṃ ca jvalayaṃl lakṣmyā tatra deśe vyavardhata
03,142.028d@016_0094 sa gṛhītvā vasumatīṃ śṛṅgeṇaikena bhāsvatā
03,142.028d@016_0095 yojanānāṃ śataṃ vīra samuddharati so 'kṣaraḥ
03,142.028d@016_0096 tasyāṃ coddhāryamāṇāyāṃ saṃkṣobhaḥ samajāyata
03,142.028d@016_0097 devāḥ saṃkṣubhitāḥ sarve ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
03,142.028d@016_0098 hāhābhūtam abhūt sarvaṃ tridivaṃ vyoma bhūs tathā
03,142.028d@016_0099 na paryavasthitaḥ kaś cid devo vā mānuṣo 'pi vā
03,142.028d@016_0100 tato brahmāṇam āsīnaṃ jvalamānam iva śriyā
03,142.028d@016_0101 devāḥ sarṣigaṇāś caiva upatasthur anekaśaḥ
03,142.028d@016_0102 upasarpya ca deveśaṃ brahmāṇaṃ lokasākṣikam
03,142.028d@016_0103 bhūtvā prāñjalayaḥ sarve vākyam uccārayaṃs tadā
03,142.028d@016_0104 lokāḥ saṃkṣubhitāḥ sarve vyākulaṃ ca carācaram
03,142.028d@016_0105 samudrāṇāṃ ca saṃkṣobhas tridaśeśa prakāśate
03,142.028d@016_0106 saiṣā vasumatī kṛtsnā yojanānāṃ śataṃ gatā
03,142.028d@016_0107 kim etat kiṃprabhāveṇa yenedaṃ vyākulaṃ jagat
03,142.028d@016_0108 brahmovāca
03,142.028d@016_0108 ākhyātu no bhavāñ śīghraṃ visaṃjñāḥ smeha sarvaśaḥ
03,142.028d@016_0109 asurebhyo bhayaṃ nāsti yuṣmākaṃ kutra cit kva cit
03,142.028d@016_0110 śrūyatāṃ yat kṛteṣv eva saṃkṣobho jāyate 'marāḥ
03,142.028d@016_0111 yo 'sau sarvatragaḥ śrīmān akṣarātmā vyavasthitaḥ
03,142.028d@016_0112 tasya prabhāvāt saṃkṣobhas tridivasya prakāśate
03,142.028d@016_0113 yaiṣā vasumatī kṛtsnā yojanānāṃ śataṃ gatā
03,142.028d@016_0114 samuddhṛtā punas tena viṣṇunā paramātmanā
03,142.028d@016_0115 tasyām uddhāryamāṇāyāṃ saṃkṣobhaḥ samajāyata
03,142.028d@016_0116 devā ūcuḥ
03,142.028d@016_0116 evaṃ bhavanto jānantu chidyatāṃ saṃśayaś ca vaḥ
03,142.028d@016_0117 kva tadbhūtaṃ vasumatīṃ samuddharati hṛṣṭavat
03,142.028d@016_0118 brahmovāca
03,142.028d@016_0118 taṃ deśaṃ bhagavan brūhi tatra yāsyāmahe vayam
03,142.028d@016_0119 hanta gacchata bhadraṃ vo nandane paśyata sthitam
03,142.028d@016_0120 eṣo 'tra bhagavāñ śrīmān suparṇaḥ saṃprakāśate
03,142.028d@016_0121 vārāheṇaiva rūpeṇa bhagavāṃl lokabhāvanaḥ
03,142.028d@016_0122 kālānala ivābhāti pṛthivītalam uddharan
03,142.028d@016_0123 etasyorasi suvyaktaṃ śrīvatsam abhirājate
03,142.028d@016_0124 paśyadhvaṃ vibudhāḥ sarve bhūtam etad anāmayam
03,142.028d@016_0124 lomaśa uvāca
03,142.028d@016_0125 tato dṛṣṭvā mahātmānaṃ śrutvā cāmantrya cāmarāḥ
03,142.028d@016_0126 vaiśaṃpāyana uvāca
03,142.028d@016_0126 pitāmahaṃ puraskṛtya jagmur devā yathāgatam
03,142.028d@016_0127 śrutvā tu tāṃ kathāṃ sarve pāṇḍavā janamejaya
03,142.028d@016_0128 lomaśādeśitenāśu pathā jagmuḥ prahṛṣṭavat
03,143.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,143.001a te śūrās tatadhanvānas tūṇavantaḥ samārgaṇāḥ
03,143.001c baddhagodhāṅgulitrāṇāḥ khadgavanto 'mitaujasaḥ
03,143.002a parigṛhya dvijaśreṣṭhāñ śreṣṭhāḥ sarvadhanuṣmatām
03,143.002c pāñcālīsahitā rājan prayayur gandhamādanam
03,143.003a sarāṃsi saritaś caiva parvatāṃś ca vanāni ca
03,143.003c vṛkṣāṃś ca bahulacchāyān dadṛśur girimūrdhani
03,143.003e nityapuṣpaphalān deśān devarṣigaṇasevitān
03,143.004a ātmany ātmānam ādhāya vīrā mūlaphalāśanāḥ
03,143.004c cerur uccāvacākārān deśān viṣamasaṃkaṭān
03,143.004e paśyanto mṛgajātāni bahūni vividhāni ca
03,143.005a ṛṣisiddhāmarayutaṃ gandharvāpsarasāṃ priyam
03,143.005c viviśus te mahātmānaḥ kiṃnarācaritaṃ girim
03,143.006a praviśatsv atha vīreṣu parvataṃ gandhamādanam
03,143.006c caṇḍavātaṃ mahad varṣaṃ prādurāsīd viśāṃ pate
03,143.007a tato reṇuḥ samudbhūtaḥ sapatrabahulo mahān
03,143.007c pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca dyāṃ caiva tamasāvṛṇot
03,143.008a na sma prajñāyate kiṃ cid āvṛte vyomni reṇunā
03,143.008c na cāpi śekus te kartum anyonyasyābhibhāṣaṇam
03,143.009a na cāpaśyanta te 'nyonyaṃ tamasā hatacakṣuṣaḥ
03,143.009c ākṛṣyamāṇā vātena sāśmacūrṇena bhārata
03,143.010a drumāṇāṃ vātabhagnānāṃ patatāṃ bhūtale bhṛśam
03,143.010c anyeṣāṃ ca mahījānāṃ śabdaḥ samabhavan mahān
03,143.011a dyauḥ svit patati kiṃ bhūmau dīryante parvatā nu kim
03,143.011c iti te menire sarve pavanena vimohitāḥ
03,143.012a te yathānantarān vṛkṣān valmīkān viṣamāṇi ca
03,143.012c pāṇibhiḥ parimārganto bhītā vāyor nililyire
03,143.013a tataḥ kārmukam udyamya bhīmaseno mahābalaḥ
03,143.013c kṛṣṇām ādāya saṃgatyā tasthāv āśritya pādapam
03,143.014a dharmarājaś ca dhaumyaś ca nililyāte mahāvane
03,143.014c agnihotrāṇy upādāya sahadevas tu parvate
03,143.015a nakulo brāhmaṇāś cānye lomaśaś ca mahātapāḥ
03,143.015c vṛkṣān āsādya saṃtrastās tatra tatra nililyire
03,143.016a mandībhūte ca pavane tasmin rajasi śāmyati
03,143.016c mahadbhiḥ pṛṣatais tūrṇaṃ varṣam abhyājagāma ha
03,143.016d*0682_01 bhṛśaṃ caṭacaṭāśabdo vajrāṇāṃ kṣipyatām iva
03,143.016d*0682_02 tatas tāḥ cañcalābhāsaś cerur abhre ca vidyutaḥ
03,143.017a tato 'śmasahitā dhārāḥ saṃvṛṇvantyaḥ samantataḥ
03,143.017c prapetur aniśaṃ tatra śīghravātasamīritāḥ
03,143.018a tataḥ sāgaragā āpaḥ kīryamāṇāḥ samantataḥ
03,143.018c prādurāsan sakalusāḥ phenavatyo viśāṃ pate
03,143.019a vahantyo vāri bahulaṃ phenoḍupapariplutam
03,143.019c parisasrur mahāśabdāḥ prakarṣantyo mahīruhān
03,143.020a tasminn uparate varṣe vāte ca samatāṃ gate
03,143.020c gate hy ambhasi nimnāni prādurbhūte divākare
03,143.021a nirjagmus te śanaiḥ sarve samājagmuś ca bhārata
03,143.021c pratasthuś ca punar vīrāḥ parvataṃ gandhamādanam
03,144.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,144.001a tataḥ prayātamātreṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
03,144.001c padbhyām anucitā gantuṃ draupadī samupāviśat
03,144.002a śrāntā duḥkhaparītā ca vātavarṣeṇa tena ca
03,144.002c saukumāryāc ca pāñcālī saṃmumoha yaśasvinī
03,144.003a sā pātyamānā mohena bāhubhyām asitekṣaṇā
03,144.003c vṛttābhyām anurūpābhyām ūrū samavalambata
03,144.004a ālambamānā sahitāv ūrū gajakaropamau
03,144.004c papāta sahasā bhūmau vepantī kadalī yathā
03,144.005a tāṃ patantīṃ varārohāṃ sajjamānāṃ latām iva
03,144.005c nakulaḥ samabhidrutya parijagrāha vīryavān
03,144.006 nakula uvāca
03,144.006a rājan pāñcālarājasya suteyam asitekṣaṇā
03,144.006c śrāntā nipatitā bhūmau tām avekṣasva bhārata
03,144.007a aduḥkhārhā paraṃ duḥkhaṃ prāpteyaṃ mṛdugāminī
03,144.007c āśvāsaya mahārāja tām imāṃ śramakarśitām
03,144.008 vaiśaṃpāyana uvāca
03,144.008a rājā tu vacanāt tasya bhṛśaṃ duḥkhasamanvitaḥ
03,144.008c bhīmaś ca sahadevaś ca sahasā samupādravan
03,144.009a tām avekṣya tu kaunteyo vivarṇavadanāṃ kṛśām
03,144.009c aṅkam ānīya dharmātmā paryadevayad āturaḥ
03,144.010a kathaṃ veśmasu gupteṣu svāstīrṇaśayanocitā
03,144.010c śete nipatitā bhūmau sukhārhā varavarṇinī
03,144.011a sukumārau kathaṃ pādau mukhaṃ ca kamalaprabham
03,144.011c matkṛte 'dya varārhāyāḥ śyāmatāṃ samupāgatam
03,144.012a kim idaṃ dyūtakāmena mayā kṛtam abuddhinā
03,144.012c ādāya kṛṣṇāṃ caratā vane mṛgagaṇāyute
03,144.013a sukhaṃ prāpsyati pāñcālī pāṇḍavān prāpya vai patīn
03,144.013c iti drupadarājena pitrā dattāyatekṣaṇā
03,144.014a tat sarvam anavāpyaiva śramaśokād dhi karśitā
03,144.014c śete nipatitā bhūmau pāpasya mama karmabhiḥ
03,144.015a tathā lālapyamāne tu dharmarāje yudhiṣṭhire
03,144.015c dhaumyaprabhṛtayaḥ sarve tatrājagmur dvijottamāḥ
03,144.016a te samāśvāsayām āsur āśīrbhiś cāpy apūjayan
03,144.016c rakṣoghnāṃś ca tathā mantrāñ jepuś cakruś ca te kriyāḥ
03,144.017a paṭhyamāneṣu mantreṣu śāntyarthaṃ paramarṣibhiḥ
03,144.017c spṛśyamānā karaiḥ śītaiḥ pāṇḍavaiś ca muhur muhuḥ
03,144.018a sevyamānā ca śītena jalamiśreṇa vāyunā
03,144.018c pāñcālī sukham āsādya lebhe cetaḥ śanaiḥ śanaiḥ
03,144.019a parigṛhya ca tāṃ dīnāṃ kṛṣṇām ajinasaṃstare
03,144.019c tadā viśrāmayām āsur labdhasaṃjñāṃ tapasvinīm
03,144.020a tasyā yamau raktatalau pādau pūjitalakṣaṇau
03,144.020c karābhyāṃ kiṇajātābhyāṃ śanakaiḥ saṃvavāhatuḥ
03,144.021a paryāśvāsayad apy enāṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
03,144.021c uvāca ca kuruśreṣṭho bhīmasenam idaṃ vacaḥ
03,144.022a bahavaḥ parvatā bhīma viṣamā himadurgamāḥ
03,144.022c teṣu kṛṣṇā mahābāho kathaṃ nu vicariṣyati
03,144.023 bhīmasena uvāca
03,144.023a tvāṃ rājan rājaputrīṃ ca yamau ca puruṣarṣabhau
03,144.023c svayaṃ neṣyāmi rājendra mā viṣāde manaḥ kṛthāḥ
03,144.024a atha vāsau mayā jāto vihago madbalopamaḥ
03,144.024c vahed anagha sarvān no vacanāt te ghatotkacaḥ
03,144.024d*0683_01 etac chrutvā tu vacanaṃ bhīmasenasya dharmarāṭ
03,144.024d*0683_02 bhīmaṃ saṃpūjayaṃs tuṣṭa evam astv ity abhāṣata
03,144.025 vaiśaṃpāyana uvāca
03,144.025a anujñāto dharmarājñā putraṃ sasmāra rākṣasam
03,144.025c ghaṭotkacaś ca dharmātmā smṛtamātraḥ pitus tadā
03,144.025e kṛtāñjalir upātiṣṭhad abhivādyātha pāṇḍavān
03,144.026a brāhmaṇāṃś ca mahābāhuḥ sa ca tair abhinanditaḥ
03,144.026c uvāca bhīmasenaṃ sa pitaraṃ satyavikramaḥ
03,144.027a smṛto 'smi bhavatā śīghraṃ śuśrūṣur aham āgataḥ
03,144.027c ājñāpaya mahābāho sarvaṃ kartāsmy asaṃśayam
03,144.027e tac chrutvā bhīmasenas tu rākṣasaṃ pariṣasvaje
03,145.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,145.001a dharmajño balavāñ śūraḥ sadyo rākṣasapuṃgavaḥ
03,145.001c bhakto 'smān aurasaḥ putro bhīma gṛhṇātu mātaram
03,145.002a tava bhīma balenāham atibhīmaparākrama
03,145.002c akṣataḥ saha pāñcālyā gaccheyaṃ gandhamādanam
03,145.003 vaiśaṃpāyana uvāca
03,145.003a bhrātur vacanam ājñāya bhīmaseno ghaṭotkacam
03,145.003c ādideśa naravyāghras tanayaṃ śatrukarśanam
03,145.004a haiḍimbeya pariśrāntā tava mātāparājitā
03,145.004c tvaṃ ca kāmagamas tāta balavān vaha tāṃ khaga
03,145.005a skandham āropya bhadraṃ te madhye 'smākaṃ vihāyasā
03,145.005c gaccha nīcikayā gatyā yathā caināṃ na pīḍayeḥ
03,145.006 ghaṭotkaca uvāca
03,145.006a dharmarājaṃ ca dhaumyaṃ ca rājaputrīṃ yamau tathā
03,145.006c eko 'py aham alaṃ voḍhuṃ kim utādya sahāyavān
03,145.006d*0684_01 anye ca śataśaḥ śūrā vihagāḥ kāmarūpiṇaḥ
03,145.006d*0684_02 sarvān vo brāhmaṇaiḥ sārdhaṃ vakṣyanti sahitānagha
03,145.006d*0685_01 mandaṃ mandaṃ gamiṣyāmi vahan drupadanandinīm
03,145.007 vaiśaṃpāyana uvāca
03,145.007a evam uktvā tataḥ kṛṣṇām uvāha sa ghaṭotkacaḥ
03,145.007c pāṇḍūnāṃ madhyago vīraḥ pāṇḍavān api cāpare
03,145.008a lomaśaḥ siddhamārgeṇa jagāmānupamadyutiḥ
03,145.008c svenaivātmaprabhāvena dvitīya iva bhāskaraḥ
03,145.009a brāhmaṇāṃś cāpi tān sarvān samupādāya rākṣasāḥ
03,145.009c niyogād rākṣasendrasya jagmur bhīmaparākramāḥ
03,145.010a evaṃ suramaṇīyāni vanāny upavanāni ca
03,145.010c ālokayantas te jagmur viśālāṃ badarīṃ prati
03,145.011a te tv āśugatibhir vīrā rākṣasais tair mahābalaiḥ
03,145.011c uhyamānā yayuḥ śīghraṃ mahad adhvānam alpavat
03,145.012a deśān mlecchagaṇākīrṇān nānāratnākarāyutān
03,145.012c dadṛśur giripādāṃś ca nānādhātusamācitān
03,145.012d*0686_01 āsevitān kiṃpuruṣair gandharvaiś ca samantataḥ
03,145.013a vidyādharagaṇākīrṇān yutān vānarakiṃnaraiḥ
03,145.013c tathā kiṃpuruṣaiś caiva gandharvaiś ca samantataḥ
03,145.013d*0687_01 sṛmaraiś camaraiś caiva vānarai rurubhis tathā
03,145.013d*0687_02 varāhair gavayaiś caiva mahiṣaiś ca samāvṛtān
03,145.013d*0688_01 nānāvidhair mṛgair anyair upetān saumyadarśanaiḥ
03,145.014a nadījālasamākīrṇān nānāpakṣirutākulān
03,145.014c nānāvidhair mṛgair juṣṭān vānaraiś copaśobhitān
03,145.014d*0689_01 samadaiś cāpi vihagaiḥ pādapair anvitāṃs tathā
03,145.015a te vyatītya bahūn deśān uttarāṃś ca kurūn api
03,145.015c dadṛśur vividhāścaryaṃ kailāsaṃ parvatottamam
03,145.016a tasyābhyāśe tu dadṛśur naranārāyaṇāśramam
03,145.016c upetaṃ pādapair divyaiḥ sadāpuṣpaphalopagaiḥ
03,145.017a dadṛśus tāṃ ca badarīṃ vṛttaskandhāṃ manoramām
03,145.017c snigdhām aviralacchāyāṃ śriyā paramayā yutām
03,145.018a patraiḥ snigdhair aviralair upetāṃ mṛdubhiḥ śubhām
03,145.018c viśālaśākhāṃ vistīrṇām atidyutisamanvitām
03,145.019a phalair upacitair divyair ācitāṃ svādubhir bhṛśam
03,145.019c madhusravaiḥ sadā divyāṃ maharṣigaṇasevitām
03,145.019e madapramuditair nityaṃ nānādvijagaṇair yutām
03,145.020a adaṃśamaśake deśe bahumūlaphalodake
03,145.020c nīlaśādvalasaṃchanne devagandharvasevite
03,145.021a susamīkṛtabhūbhāge svabhāvavihite śubhe
03,145.021c jātāṃ himamṛdusparśe deśe 'pahatakaṇṭake
03,145.022a tām upetya mahātmānaḥ saha tair brāhmaṇarṣabhaiḥ
03,145.022c avaterus tataḥ sarve rākṣasaskandhataḥ śanaiḥ
03,145.023a tatas tam āśramaṃ puṇyaṃ naranārāyaṇāśritam
03,145.023c dadṛśuḥ pāṇḍavā rājan sahitā dvijapuṃgavaiḥ
03,145.024a tamasā rahitaṃ puṇyam anāmṛṣṭaṃ raveḥ karaiḥ
03,145.024c kṣuttṛṭśītoṣṇadoṣaiś ca varjitaṃ śokanāśanam
03,145.025a maharṣigaṇasaṃbādhaṃ brāhmyā lakṣmyā samanvitam
03,145.025c duṣpraveśaṃ mahārāja narair dharmabahiṣkṛtaiḥ
03,145.026a balihomārcitaṃ divyaṃ susaṃmṛṣṭānulepanam
03,145.026c divyapuṣpopahāraiś ca sarvato 'bhivirājitam
03,145.027a viśālair agniśaraṇaiḥ srugbhāṇḍair ācitaṃ śubhaiḥ
03,145.027c mahadbhis toyakalaśaiḥ kaṭhinaiś copaśobhitam
03,145.027e śaraṇyaṃ sarvabhūtānāṃ brahmaghoṣanināditam
03,145.028a divyam āśrayaṇīyaṃ tam āśramaṃ śramanāśanam
03,145.028c śriyā yutam anirdeśyaṃ devacaryopaśobhitam
03,145.029a phalamūlāśanair dāntaiś cīrakṛṣṇājināmbaraiḥ
03,145.029c sūryavaiśvānarasamais tapasā bhāvitātmabhiḥ
03,145.030a maharṣibhir mokṣaparair yatibhir niyatendriyaiḥ
03,145.030c brahmabhūtair mahābhāgair upetaṃ brahmavādibhiḥ
03,145.031a so 'bhyagacchan mahātejās tān ṛṣīn niyataḥ śuciḥ
03,145.031c bhrātṛbhiḥ sahito dhīmān dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
03,145.032a divyajñānopapannās te dṛṣṭvā prāptaṃ yudhiṣṭhiram
03,145.032c abhyagacchanta suprītāḥ sarva eva maharṣayaḥ
03,145.032e āśīrvādān prayuñjānāḥ svādhyāyaniratā bhṛśam
03,145.033a prītās te tasya satkāraṃ vidhinā pāvakopamāḥ
03,145.033c upājahruś ca salilaṃ puṣpamūlaphalaṃ śuci
03,145.034a sa taiḥ prītyātha satkāram upanītaṃ maharṣibhiḥ
03,145.034c prayataḥ pratigṛhyātha dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
03,145.035a taṃ śakrasadanaprakhyaṃ divyagandhaṃ manoramam
03,145.035c prītaḥ svargopamaṃ puṇyaṃ pāṇḍavaḥ saha kṛṣṇayā
03,145.036a viveśa śobhayā yuktaṃ bhrātṛbhiś ca sahānagha
03,145.036c brāhmaṇair vedavedāṅgapāragaiś ca sahācyutaḥ
03,145.037a tatrāpaśyat sa dharmātmā devadevarṣipūjitam
03,145.037c naranārāyaṇasthānaṃ bhāgīrathyopaśobhitam
03,145.037d*0690_01 paśyantas te naravyāghrā remire tatra pāṇḍavāḥ
03,145.038a madhusravaphalāṃ divyāṃ maharṣigaṇasevitām
03,145.038c tām upetya mahātmānas te 'vasan brāhmaṇaiḥ saha
03,145.038d*0691_01 mudā yuktā mahātmāno remire tatra te tadā
03,145.039a ālokayanto mainākaṃ nānādvijagaṇāyutam
03,145.039c hiraṇyaśikharaṃ caiva tac ca bindusaraḥ śivam
03,145.040a bhāgīrathīṃ sutīrthāṃ ca śītāmalajalāṃ śivām
03,145.040b*0692_01 prāpya puṇyāṃ devanadīṃ viśālāṃ badarīṃ tathā
03,145.040c maṇipravālaprastārāṃ pādapair upaśobhitām
03,145.041a divyapuṣpasamākīrṇāṃ manasaḥ prītivardhanīm
03,145.041c vīkṣamāṇā mahātmāno vijahrus tatra pāṇḍavāḥ
03,145.041d*0693_01 tasmin devarṣicarite deśe paramadurgame
03,145.041d*0693_02 bhāgīrathīpuṇyajale tarpayāṃ cakrire tadā
03,145.041d*0693_03 devān ṛṣīṃś ca kaunteyāḥ paramaṃ śaucam āsthitāḥ
03,145.042a tatra devān pitṝṃś caiva tarpayantaḥ punaḥ punaḥ
03,145.042c brāhmaṇaiḥ sahitā vīrā nyavasan puruṣarṣabhāḥ
03,145.043a kṛṣṇāyās tatra paśyantaḥ krīḍitāny amaraprabhāḥ
03,145.043c vicitrāṇi naravyāghrā remire tatra pāṇḍavāḥ
03,146.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,146.001a tatra te puruṣavyāghrāḥ paramaṃ śaucam āsthitāḥ
03,146.001c ṣaḍrātram avasan vīrā dhanaṃjayadidṛkṣayā
03,146.001e tasmin viharamāṇāś ca ramamāṇāś ca pāṇḍavāḥ
03,146.002a manojñe kānanavare sarvabhūtamanorame
03,146.002c pādapaiḥ puṣpavikacaiḥ phalabhārāvanāmitaiḥ
03,146.003a śobhitaṃ sarvatoramyaiḥ puṃskokilakulākulaiḥ
03,146.003c snigdhapatrair aviralaiḥ śītacchāyair manoramaiḥ
03,146.004a sarāṃsi ca vicitrāṇi prasannasalilāni ca
03,146.004c kamalaiḥ sotpalais tatra bhrājamānāni sarvaśaḥ
03,146.004e paśyantaś cārurūpāṇi remire tatra pāṇḍavāḥ
03,146.005a puṇyagandhaḥ sukhasparśo vavau tatra samīraṇaḥ
03,146.005c hlādayan pāṇḍavān sarvān sakṛṣṇān sadvijarṣabhān
03,146.006a tataḥ pūrvottaro vāyuḥ pavamāno yadṛcchayā
03,146.006c sahasrapatram arkābhaṃ divyaṃ padmam udāvahat
03,146.007a tad apaśyata pāñcālī divyagandhaṃ manoramam
03,146.007c anilenāhṛtaṃ bhūmau patitaṃ jalajaṃ śuci
03,146.008a tac chubhā śubham āsādya saugandhikam anuttamam
03,146.008c atīva muditā rājan bhīmasenam athābravīt
03,146.009a paśya divyaṃ suruciraṃ bhīma puṣpam anuttamam
03,146.009c gandhasaṃsthānasaṃpannaṃ manaso mama nandanam
03,146.010a etat tu dharmarājāya pradāsyāmi paraṃtapa
03,146.010b*0694_01 gṛhyāparāṇi puṣpāṇi bahūni puruṣarṣabha
03,146.010c harer idaṃ me kāmāya kāmyake punar āśrame
03,146.011a yadi te 'haṃ priyā pārtha bahūnīmāny upāhara
03,146.011c tāny ahaṃ netum icchāmi kāmyakaṃ punar āśramam
03,146.012a evam uktvā tu pāñcālī bhīmasenam aninditā
03,146.012c jagāma dharmarājāya puṣpam ādāya tat tadā
03,146.013a abhiprāyaṃ tu vijñāya mahiṣyāḥ puruṣarṣabhaḥ
03,146.013c priyāyāḥ priyakāmaḥ sa bhīmo bhīmaparākramaḥ
03,146.014a vātaṃ tam evābhimukho yatas tat puṣpam āgatam
03,146.014c ājihīrṣur jagāmāśu sa puṣpāṇy aparāṇy api
03,146.015a rukmapṛṣṭhaṃ dhanur gṛhya śarāṃś cāśīviṣopamān
03,146.015c mṛgarāḍ iva saṃkruddhaḥ prabhinna iva kuñjaraḥ
03,146.015d*0695_01 dadṛśuḥ sarvabhūtāni mahābāṇadhanurdharam
03,146.015d*0695_02 na glānir na ca vaiklavyaṃ na bhayaṃ na ca saṃbhramaḥ
03,146.015d*0695_03 kadā cij juṣate pārtham ātmajaṃ mātariśvanaḥ
03,146.016a draupadyāḥ priyam anvicchan svabāhubalam āśritaḥ
03,146.016c vyapetabhayasaṃmohaḥ śailam abhyapatad balī
03,146.017a sa taṃ drumalatāgulmacchannaṃ nīlaśilātalam
03,146.017c giriṃ cacārāriharaḥ kiṃnarācaritaṃ śubham
03,146.018a nānāvarṇadharaiś citraṃ dhātudrumamṛgāṇḍajaiḥ
03,146.018c sarvabhūṣaṇasaṃpūrṇaṃ bhūmer bhujam ivocchritam
03,146.019a sarvarturamaṇīyeṣu gandhamādanasānuṣu
03,146.019c saktacakṣur abhiprāyaṃ hṛdayenānucintayan
03,146.020a puṃskokilaninādeṣu ṣaṭpadābhiruteṣu ca
03,146.020c baddhaśrotramanaścakṣur jagāmāmitavikramaḥ
03,146.021a jighramāṇo mahātejāḥ sarvartukusumodbhavam
03,146.021c gandham uddāmam uddāmo vane matta iva dvipaḥ
03,146.021d*0696_01 vījyamānaḥ supuṇyena nānākusumagandhinā
03,146.022a hriyamāṇaśramaḥ pitrā saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ
03,146.022c pituḥ saṃsparśaśītena gandhamādanavāyunā
03,146.023a sa yakṣagandharvasurabrahmarṣigaṇasevitam
03,146.023c viloḍayām āsa tadā puṣpahetor ariṃdamaḥ
03,146.024a viṣamacchedaracitair anuliptam ivāṅgulaiḥ
03,146.024c vimalair dhātuvicchedaiḥ kāñcanāñjanarājataiḥ
03,146.025a sapakṣam iva nṛtyantaṃ pārśvalagnaiḥ payodharaiḥ
03,146.025c muktāhārair iva citaṃ cyutaiḥ prasravaṇodakaiḥ
03,146.026a abhirāmanadīkuñjanirjharodarakandaram
03,146.026c apsaronūpuraravaiḥ pranṛttabahubarhiṇam
03,146.027a digvāraṇaviṣāṇāgrair ghṛṣṭopalaśilātalam
03,146.027c srastāṃśukam ivākṣobhyair nimnagāniḥsṛtair jalaiḥ
03,146.028a saśaṣpakavalaiḥ svasthair adūraparivartibhiḥ
03,146.028c bhayasyājñaiś ca hariṇaiḥ kautūhalanirīkṣitaḥ
03,146.029a cālayann ūruvegena latājālāny anekaśaḥ
03,146.029c ākrīḍamānaḥ kaunteyaḥ śrīmān vāyusuto yayau
03,146.030a priyāmanorathaṃ kartum udyataś cārulocanaḥ
03,146.030c prāṃśuḥ kanakatālābhaḥ siṃhasaṃhanano yuvā
03,146.031a mattavāraṇavikrānto mattavāraṇavegavān
03,146.031c mattavāraṇatāmrākṣo mattavāraṇavāraṇaḥ
03,146.032a priyapārśvopaviṣṭābhir vyāvṛttābhir viceṣṭitaiḥ
03,146.032c yakṣagandharvayoṣābhir adṛśyābhir nirīkṣitaḥ
03,146.032d*0697_01 yakṣarākṣasagandharvanāgakanyāpaṇājire
03,146.033a navāvatāraṃ rūpasya vikrīṇann iva pāṇḍavaḥ
03,146.033c cacāra ramaṇīyeṣu gandhamādanasānuṣu
03,146.034a saṃsmaran vividhān kleśān duryodhanakṛtān bahūn
03,146.034c draupadyā vanavāsinyāḥ priyaṃ kartuṃ samudyataḥ
03,146.035a so 'cintayad gate svargam arjune mayi cāgate
03,146.035c puṣpahetoḥ kathaṃ nv āryaḥ kariṣyati yudhiṣṭhiraḥ
03,146.036a snehān naravaro nūnam aviśvāsād vanasya ca
03,146.036c nakulaṃ sahadevaṃ ca na mokṣyati yudhiṣṭhiraḥ
03,146.037a kathaṃ nu kusumāvāptiḥ syāc chīghram iti cintayan
03,146.037c pratasthe naraśārdūlaḥ pakṣirāḍ iva vegitaḥ
03,146.038a kampayan medinīṃ padbhyāṃ nirghāta iva parvasu
03,146.038c trāsayan gajayūthāni vātaraṃhā vṛkodaraḥ
03,146.039a siṃhavyāghragaṇāṃś caiva mardamāno mahābalaḥ
03,146.039c unmūlayan mahāvṛkṣān pothayaṃś corasā balī
03,146.040a latāvallīś ca vegena vikarṣan pāṇḍunandanaḥ
03,146.040c upary upari śailāgram ārurukṣur iva dvipaḥ
03,146.040e vinardamāno 'tibhṛśaṃ savidyud iva toyadaḥ
03,146.040f*0698_01 vyanadat sumahānādaṃ bhīmaseno mahābalaḥ
03,146.041a tasya śabdena ghoreṇa dhanurghoṣeṇa cābhibho
03,146.041b*0699_01 guhāḥ saṃtatyajur vyāghrā nililyur bilavāsinaḥ
03,146.041c trastāni mṛgayūthāni samantād vipradudruvuḥ
03,146.041d*0700_01 ṛkṣāś cotsasṛjur vṛkṣāṃs tatyajur harayo guhām
03,146.041d*0700_02 vyajṛmbhanta mahāsiṃhā mahiṣāś cāvalokayan
03,146.041d*0700_03 tena vitrāsitā nāgāḥ kareṇuparivāritāḥ
03,146.041d*0700_04 tad vanaṃ saṃparityajya jagmur anyan mahāvanam
03,146.041d*0700_05 varāhamṛgasaṃghāś ca mahiṣāś ca vanecarāḥ
03,146.041d*0700_06 vyāghragomāyusaṃghāś ca praṇedur gavayaiḥ saha
03,146.041d*0700_07 rathāṅgasāhvadātyūhā haṃsakāraṇḍavaplavāḥ
03,146.041d*0700_08 śukāḥ puṃskokilāḥ krauñcā visaṃjñā bhejire diśaḥ
03,146.041d*0700_09 tathānye darpitā nāgā mahiṣāś ca mahābalāḥ
03,146.042a athāpaśyan mahābāhur gandhamādanasānuṣu
03,146.042c suramyaṃ kadalīṣaṇḍaṃ bahuyojanavistṛtam
03,146.043a tam abhyagacchad vegena kṣobhayiṣyan mahābalaḥ
03,146.043c mahāgaja ivāsrāvī prabhañjan vividhān drumān
03,146.044a utpāṭya kadalīskandhān bahutālasamucchrayān
03,146.044c cikṣepa tarasā bhīmaḥ samantād balināṃ varaḥ
03,146.044d*0701_01 mahāntam akarot tatra tarūṇāṃ pāṇḍavo balī
03,146.044d*0702_01 vimardaṃ sumahātejā nṛsiṃha iva darpitaḥ
03,146.045a tataḥ sattvāny upākrāman bahūni ca mahānti ca
03,146.045c ruruvāraṇasaṃghāś ca mahiṣāś ca jalāśrayāḥ
03,146.045d*0703_01 praviveśa tataḥ kṣipraṃ tān apāsya mahābalaḥ
03,146.045d*0703_02 vanaṃ pāṇḍusutaḥ śrīmāñ śabdenāpūrayan diśaḥ
03,146.045d*0703a_01 dadhmau ca śaṅkhaṃ svanavat sarvaprāṇena pāṇḍavaḥ
03,146.046a siṃhavyāghrāś ca saṃkruddhā bhīmasenam abhidravan
03,146.046b*0704_01 śakṛn mūtraṃ ca muñcānāṃ bhayavibhrāntamānasāḥ
03,146.046c vyāditāsyā mahāraudrā vinadanto 'tibhīṣaṇāḥ
03,146.047a tato vāyusutaḥ krodhāt svabāhubalam āśritaḥ
03,146.047c gajenāghnan gajaṃ bhīmaḥ siṃhaṃ siṃhena cābhibhūḥ
03,146.047e talaprahārair anyāṃś ca vyahanat pāṇḍavo balī
03,146.048a te hanyamānā bhīmena siṃhavyāghratarakṣavaḥ
03,146.048c bhayād visasṛpuḥ sarve śakṛnmūtraṃ ca susruvuḥ
03,146.049a praviveśa tataḥ kṣipraṃ tān apāsya mahābalaḥ
03,146.049c vanaṃ pāṇḍusutaḥ śrīmāñ śabdenāpūrayan diśaḥ
03,146.050a tena śabdena cogreṇa bhīmasenaraveṇa ca
03,146.050c vanāntaragatāḥ sarve vitresur mṛgapakṣiṇaḥ
03,146.051a taṃ śabdaṃ sahasā śrutvā mṛgapakṣisamīritam
03,146.051c jalārdrapakṣā vihagāḥ samutpetuḥ sahasraśaḥ
03,146.052a tān audakān pakṣigaṇān nirīkṣya bharatarṣabhaḥ
03,146.052c tān evānusaran ramyaṃ dadarśa sumahat saraḥ
03,146.053a kāñcanaiḥ kadalīṣaṇḍair mandamārutakampitaiḥ
03,146.053c vījyamānam ivākṣobhyaṃ tīrāntaravisarpibhiḥ
03,146.054a tat saro 'thāvatīryāśu prabhūtakamalotpalam
03,146.054c mahāgaja ivoddāmaś cikrīḍa balavad balī
03,146.054e vikrīḍya tasmin suciram uttatārāmitadyutiḥ
03,146.054f*0705_01 kṣobhayan salilaṃ bhīmaḥ prabhinna iva vāraṇaḥ
03,146.055a tato 'vagāhya vegena tad vanaṃ bahupādapam
03,146.055c dadhmau ca śaṅkhaṃ svanavat sarvaprāṇena pāṇḍavaḥ
03,146.055d*0706_01 āsphoṭayac ca balavān bhīmaḥ saṃnādayan diśaḥ
03,146.056a tasya śaṅkhasya śabdena bhīmasenaraveṇa ca
03,146.056c bāhuśabdena cogreṇa nardantīva girer guhāḥ
03,146.056d*0707_01 tataḥ śaṅkhasvanaṃ śrutvā narditaṃ ca muhur muhuḥ
03,146.056d*0707_02 vṛkṣāṇāṃ bhajyamānānāṃ śabdaṃ śrutvā tadā girau
03,146.056d*0707_03 gandhamādanapārśvastho rāmasyābhimataḥ sakhā
03,146.056d*0707_04 hanūmān nāma sa kapir lāṅgūlamadhunot tataḥ
03,146.056d*0707_05 tasya dodhūyamānasya lāṅgūlaṃ līlayā muhuḥ
03,146.056d*0707_06 tena lāṅgūlaśabdena svanantīva diśo daśa
03,146.056d*0707_07 tataḥ pṛthvī ca śailāś ca prakampitam ivābhavat (!)
03,146.057a taṃ vajraniṣpeṣasamam āsphoṭitaravaṃ bhṛśam
03,146.057c śrutvā śailaguhāsuptaiḥ siṃhair mukto mahāsvanaḥ
03,146.058a siṃhanādabhayatrastaiḥ kuñjarair api bhārata
03,146.058c mukto virāvaḥ sumahān parvato yena pūritaḥ
03,146.059a taṃ tu nādaṃ tataḥ śrutvā supto vānarapuṃgavaḥ
03,146.059c prājṛmbhata mahākāyo hanūmān nāma vānaraḥ
03,146.059d*0708_01 bhrātaraṃ bhīmasenaṃ tu vijñāya hanumān kapiḥ
03,146.059d*0708_02 divaṃgamaṃ rurodhātha mārgaṃ bhīmasya kāraṇāt
03,146.059d*0708_03 anena hi pathā mā vai gacched iti vicārya saḥ
03,146.059d*0708_04 āsta ekāyane mārge kadalīṣaṇḍamaṇḍite
03,146.059d*0708_05 bhrātur bhīmasya rakṣārthaṃ taṃ mārgam avarudhya vai
03,146.059d*0708_06 mātra prāpsyati śāpaṃ vā dharṣaṇāṃ veti pāṇḍavaḥ
03,146.059d*0708_07 kadalīṣaṇḍamadhyastha evaṃ saṃcintya vānaraḥ
03,146.060a kadalīṣaṇḍamadhyastho nidrāvaśagatas tadā
03,146.060b*0709_01 tena śabdena mahatā vyābudhyata mahākapiḥ
03,146.060c jṛmbhamāṇaḥ suvipulaṃ śakradhvajam ivocchritam
03,146.060e āsphoṭayata lāṅgūlam indrāśanisamasvanam
03,146.061a tasya lāṅgūlaninadaṃ parvataḥ sa guhāmukhaiḥ
03,146.061c udgāram iva gaur nardam utsasarja samantataḥ
03,146.061d*0710_01 lāṅgūlāsphoṭaśabdāc ca calitaḥ sa mahāgiriḥ
03,146.061d*0710_02 vighūrṇamānaśikharaḥ samantāt paryaśīryata
03,146.062a sa lāṅgūlaravas tasya mattavāraṇanisvanam
03,146.062c antardhāya vicitreṣu cacāra girisānuṣu
03,146.062d*0711_01 tasya śrutvā tu ninadaṃ mahāmegharavasvanam
03,146.062d*0711_02 pratinedur gajāḥ siṃhā vitresuś ca mṛgadvijāḥ
03,146.063a sa bhīmasenas taṃ śrutvā saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ
03,146.063c śabdaprabhavam anvicchaṃś cacāra kadalīvanam
03,146.064a kadalīvanamadhyastham atha pīne śilātale
03,146.064c sa dadarśa mahābāhur vānarādhipatiṃ sthitam
03,146.065a vidyutsaṃghātaduṣprekṣyaṃ vidyutsaṃghātapiṅgalam
03,146.065c vidyutsaṃghātasadṛśaṃ vidyutsaṃghātacañcalam
03,146.066a bāhusvastikavinyastapīnahrasvaśirodharam
03,146.066c skandhabhūyiṣṭhakāyatvāt tanumadhyakaṭītaṭam
03,146.067a kiṃ cic cābhugnaśīrṣeṇa dīrgharomāñcitena ca
03,146.067c lāṅgūlenordhvagatinā dhvajeneva virājitam
03,146.068a raktoṣṭhaṃ tāmrajihvāsyaṃ raktakarṇaṃ caladbhruvam
03,146.068b*0712_01 vivṛttadaṃṣṭrādaśanaṃ śuklatīkṣṇāgraśobhitam
03,146.068c vadanaṃ vṛttadaṃṣṭrāgraṃ raśmivantam ivoḍupam
03,146.069a vadanābhyantaragataiḥ śuklabhāsair alaṃkṛtam
03,146.069c kesarotkarasaṃmiśram aśokānām ivotkaram
03,146.070a hiraṇmayīnāṃ madhyasthaṃ kadalīnāṃ mahādyutim
03,146.070c dīpyamānaṃ svavapuṣā arciṣmantam ivānalam
03,146.071a nirīkṣantam avitrastaṃ locanair madhupiṅgalaiḥ
03,146.071c taṃ vānaravaraṃ vīram atikāyaṃ mahābalam
03,146.071d*0713_01 svargapanthānam āvṛtya himavantam iva sthitam
03,146.071d*0714_01 dṛṣṭvā cainaṃ mahābāhur ekas tasmin mahāvane
03,146.072a athopasṛtya tarasā bhīmo bhīmaparākramaḥ
03,146.072b*0715_01 bhīmo bhīmabalas tatra praviṣṭaḥ kadalīvanam
03,146.072b*0715_02 apaśyad vānaraṃ suptam ekāyanagate pathi
03,146.072c siṃhanādaṃ samakarod bodhayiṣyan kapiṃ tadā
03,146.073a tena śabdena bhīmasya vitresur mṛgapakṣiṇaḥ
03,146.073c hanūmāṃś ca mahāsattva īṣad unmīlya locane
03,146.073e avaikṣad atha sāvajñaṃ locanair madhupiṅgalaiḥ
03,146.073f*0716_01 tataḥ pavanajaḥ śrīmān antikasthaṃ mahaujasam
03,146.074a smitenābhāṣya kaunteyaṃ vānaro naram abravīt
03,146.074c kimarthaṃ sarujas te 'haṃ sukhasuptaḥ prabodhitaḥ
03,146.075a nanu nāma tvayā kāryā dayā bhūteṣu jānatā
03,146.075c vayaṃ dharmaṃ na jānīmas tiryagyoniṃ samāśritāḥ
03,146.076a manuṣyā buddhisaṃpannā dayāṃ kurvanti jantuṣu
03,146.076c krūreṣu karmasu kathaṃ dehavākcittadūṣiṣu
03,146.076e dharmaghātiṣu sajjante buddhimanto bhavadvidhāḥ
03,146.077a na tvaṃ dharmaṃ vijānāsi vṛddhā nopāsitās tvayā
03,146.077c alpabuddhitayā vanyān utsādayasi yan mṛgān
03,146.078a brūhi kas tvaṃ kimarthaṃ vā vanaṃ tvam idam āgataḥ
03,146.078c varjitaṃ mānuṣair bhāvais tathaiva puruṣair api
03,146.078d*0717_01 kva vā tvayādya gantavyaṃ prabrūhi puruṣarṣabha
03,146.079a ataḥ paramagamyo 'yaṃ parvataḥ sudurāruhaḥ
03,146.079c vinā siddhagatiṃ vīra gatir atra na vidyate
03,146.079d*0718_01 devalokasya mārgo 'yam agamyo mānuṣaiḥ sadā
03,146.080a kāruṇyāt sauhṛdāc caiva vāraye tvāṃ mahābala
03,146.080c nātaḥ paraṃ tvayā śakyaṃ gantum āśvasihi prabho
03,146.080d*0719_01 svāgataṃ sarvathaiveha tavādya manujarṣabha
03,146.081a imāny amṛtakalpāni mūlāni ca phalāni ca
03,146.081c bhakṣayitvā nivartasva grāhyaṃ yadi vaco mama
03,146.081c*0720_01 **** **** mā vṛthā prāpsyase vadham
03,147.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,147.001a etac chrutvā vacas tasya vānarendrasya dhīmataḥ
03,147.001c bhīmasenas tadā vīraḥ provācāmitrakarśanaḥ
03,147.002a ko bhavān kiṃnimittaṃ vā vānaraṃ vapur āśritaḥ
03,147.002c brāhmaṇānantaro varṇaḥ kṣatriyas tvānupṛcchati
03,147.003a kauravaḥ somavaṃśīyaḥ kuntyā garbheṇa dhāritaḥ
03,147.003c pāṇḍavo vāyutanayo bhīmasena iti śrutaḥ
03,147.004a sa vākyaṃ bhīmasenasya smitena pratigṛhya tat
03,147.004c hanūmān vāyutanayo vāyuputram abhāṣata
03,147.005a vānaro 'haṃ na te mārgaṃ pradāsyāmi yathepsitam
03,147.005c sādhu gaccha nivartasva mā tvaṃ prāpsyasi vaiśasam
03,147.006 bhīma uvāca
03,147.006a vaiśasaṃ vāstu yad vānyan na tvā pṛcchāmi vānara
03,147.006c prayacchottiṣṭha mārgaṃ me mā tvaṃ prāpsyasi vaiśasam
03,147.007 hanūmān uvāca
03,147.007a nāsti śaktir mamotthātuṃ vyādhinā kleśito hy aham
03,147.007c yady avaśyaṃ prayātavyaṃ laṅghayitvā prayāhi mām
03,147.008 bhīma uvāca
03,147.008a nirguṇaḥ paramātmeti dehaṃ te vyāpya tiṣṭhati
03,147.008c tam ahaṃ jñānavijñeyaṃ nāvamanye na laṅghaye
03,147.009a yady āgamair na vindeyaṃ tam ahaṃ bhūtabhāvanam
03,147.009c krameyaṃ tvāṃ giriṃ cemaṃ hanūmān iva sāgaram
03,147.010 hanūmān uvāca
03,147.010a ka eṣa hanumān nāma sāgaro yena laṅghitaḥ
03,147.010c pṛcchāmi tvā kuruśreṣṭha kathyatāṃ yadi śakyate
03,147.011 bhīma uvāca
03,147.011a bhrātā mama guṇaślāghyo buddhisattvabalānvitaḥ
03,147.011c rāmāyaṇe 'tivikhyātaḥ śūro vānarapuṃgavaḥ
03,147.012a rāmapatnīkṛte yena śatayojanam āyataḥ
03,147.012c sāgaraḥ plavagendreṇa krameṇaikena laṅghitaḥ
03,147.013a sa me bhrātā mahāvīryas tulyo 'haṃ tasya tejasā
03,147.013c bale parākrame yuddhe śakto 'haṃ tava nigrahe
03,147.013d*0721_01 idaṃ deśam anuprāptaḥ kāraṇenāsmi kena cit
03,147.014a uttiṣṭha dehi me mārgaṃ paśya vā me 'dya pauruṣam
03,147.014c macchāsanam akurvāṇaṃ mā tvā neṣye yamakṣayam
03,147.015 vaiśaṃpāyana uvāca
03,147.015a vijñāya taṃ balonmattaṃ bāhuvīryeṇa garvitam
03,147.015c hṛdayenāvahasyainaṃ hanūmān vākyam abravīt
03,147.016a prasīda nāsti me śaktir utthātuṃ jarayānagha
03,147.016c mamānukampayā tv etat puccham utsārya gamyatām
03,147.016d*0722_00 vaiśaṃpāyana uvāca
03,147.016d*0722_01 evam ukte hanumatā hīnavīryaparākramam
03,147.016d*0722_02 manasācintayad bhīmaḥ svabāhubaladarpitaḥ
03,147.016d*0722_03 pucche pragṛhya tarasā hīnavīryaparākramam
03,147.016d*0722_04 sālokyam antakasyainaṃ nayāmy adyeha vānaram
03,147.016d*0723_01 evam uktas tu balavān bhīmo bhīmaparākramaḥ
03,147.017a sāvajñam atha vāmena smayañ jagrāha pāṇinā
03,147.017c na cāśakac cālayituṃ bhīmaḥ pucchaṃ mahākapeḥ
03,147.018a uccikṣepa punar dorbhyām indrāyudham ivocchritam
03,147.018c noddhartum aśakad bhīmo dorbhyām api mahābalaḥ
03,147.019a utkṣiptabhrūr vivṛttākṣaḥ saṃhatabhrukuṭīmukhaḥ
03,147.019c svinnagātro 'bhavad bhīmo na coddhartuṃ śaśāka ha
03,147.020a yatnavān api tu śrīmāṃl lāṅgūloddharaṇoddhutaḥ
03,147.020c kapeḥ pārśvagato bhīmas tasthau vrīḍād adhomukhaḥ
03,147.021a praṇipatya ca kaunteyaḥ prāñjalir vākyam abravīt
03,147.021c prasīda kapiśārdūla duruktaṃ kṣamyatāṃ mama
03,147.022a siddho vā yadi vā devo gandharvo vātha guhyakaḥ
03,147.022c pṛṣṭaḥ san kāmayā brūhi kas tvaṃ vānararūpadhṛk
03,147.022d*0724_01 na ced guhyaṃ mahābāho śrotavyaṃ ced bhaven mama
03,147.022d*0725_01 śiṣyavat tvāṃ tu pṛcchāmi upapanno 'smi te 'nagha
03,147.023 hanūmān uvāca
03,147.023a yat te mama parijñāne kautūhalam ariṃdama
03,147.023c tat sarvam akhilena tvaṃ śṛṇu pāṇḍavanandana
03,147.024a ahaṃ kesariṇaḥ kṣetre vāyunā jagadāyuṣā
03,147.024c jātaḥ kamalapatrākṣa hanūmān nāma vānaraḥ
03,147.025a sūryaputraṃ ca sugrīvaṃ śakraputraṃ ca vālinam
03,147.025c sarvavānararājānau sarvavānarayūthapāḥ
03,147.026a upatasthur mahāvīryā mama cāmitrakarśana
03,147.026c sugrīveṇābhavat prītir anilasyāgninā yathā
03,147.026d*0726_01 **** **** tayor bhrātror mahātmanoḥ
03,147.026d*0726_02 tayor nāsīt samo vīrye
03,147.027a nikṛtaḥ sa tato bhrātrā kasmiṃś cit kāraṇāntare
03,147.027c ṛśyamūke mayā sārdhaṃ sugrīvo nyavasac ciram
03,147.028a atha dāśarathir vīro rāmo nāma mahābalaḥ
03,147.028c viṣṇur mānuṣarūpeṇa cacāra vasudhām imām
03,147.029a sa pituḥ priyam anvicchan sahabhāryaḥ sahānujaḥ
03,147.029c sadhanur dhanvināṃ śreṣṭho daṇḍakāraṇyam āśritaḥ
03,147.030a tasya bhāryā janasthānād rāvaṇena hṛtā balāt
03,147.030b*0727_01 rākṣasendreṇa balinā rāvaṇena durātmanā
03,147.030b*0727_02 suvarṇaratnacitreṇa mṛgarūpeṇa rakṣasā
03,147.030c vañcayitvā mahābuddhiṃ mṛgarūpeṇa rāghavam
03,147.031a hṛtadāraḥ saha bhrātrā patnīṃ mārgan sa rāghavaḥ
03,147.031c dṛṣṭavāñ śailaśikhare sugrīvaṃ vānararṣabham
03,147.032a tena tasyābhavat sakhyaṃ rāghavasya mahātmanaḥ
03,147.032c sa hatvā vālinaṃ rājye sugrīvaṃ pratyapādayat
03,147.032e sa harīn preṣayām āsa sītāyāḥ parimārgaṇe
03,147.032f*0728_01 vānarān preṣayāmāsa śataśo 'tha sahasraśaḥ
03,147.033a tato vānarakoṭībhir yāṃ vayaṃ prasthitā diśam
03,147.033a*0729_01 **** **** sahito 'haṃ nararṣabha
03,147.033a*0729_02 sītāṃ mārgan mahābāho
03,147.033c tatra pravṛttiḥ sītāyā gṛdhreṇa pratipāditā
03,147.033d*0730_01 saṃpātinā samākhyātā rāvaṇasya niveśane
03,147.034a tato 'haṃ kāryasiddhyarthaṃ rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ
03,147.034b*0731_01 saṃpātigṛdhrādhigatapravṛttiḥ pāṇḍunandana
03,147.034c śatayojanavistīrṇam arṇavaṃ sahasāplutaḥ
03,147.034d*0732_01 ahaṃ svavīryād uttīrya sāgaraṃ makarālayam
03,147.034d*0732_02 sutāṃ janakarājasya sītāṃ surasutopamām
03,147.035a dṛṣṭā sā ca mayā devī rāvaṇasya niveśane
03,147.035b*0733_01 sametya tām ahaṃ devīṃ vaidehīṃ rāghavapriyām
03,147.035b*0733_02 dagdhvā laṅkām aśeṣeṇa sāṭṭaprākāratoraṇām
03,147.035c pratyāgataś cāpi punar nāma tatra prakāśya vai
03,147.035d*0734_01 madvākyaṃ cāvadhāryāśu rāmo rājīvalocanaḥ
03,147.035d*0734_02 abaddhapūrvam anyaiś ca baddhvā setuṃ mahodadhau
03,147.035d*0734_03 vṛto vānarakoṭībhiḥ samuttīrṇo mahārṇavam
03,147.036a tato rāmeṇa vīreṇa hatvā tān sarvarākṣasān
03,147.036b*0735_01 raṇe sa rākṣasagaṇaṃ rāvaṇaṃ lokarāvaṇam
03,147.036b*0735_02 niśācarendraṃ hatvā tu sabhrātṛsutabāndhavam
03,147.036b*0735_03 rājye 'bhiṣicya laṅkāyāṃ rākṣasendraṃ vibhīṣaṇam
03,147.036b*0735_04 dhārmikaṃ bhaktimantaṃ ca bhaktānugatavatsalam
03,147.036c punaḥ pratyāhṛtā bhāryā naṣṭā vedaśrutir yathā
03,147.036d*0736_01 tayaiva sahitaḥ sādhvyā patnyā rāmo mahāyaśāḥ
03,147.036d*0736_02 gatvā tato 'titvaritaḥ svāṃ purīṃ raghunandanaḥ
03,147.036d*0736_03 adhyāvasat tato 'yodhyām ayodhyāṃ dviṣatāṃ prabhuḥ
03,147.037a tataḥ pratiṣṭhite rāme vīro 'yaṃ yācito mayā
03,147.037b*0737_01 varaṃ mayā yācito 'sau rāmo rājīvalocanaḥ
03,147.037c yāvad rāmakathā vīra bhavel lokeṣu śatruhan
03,147.037e tāvaj jīveyam ity evaṃ tathāstv iti ca so 'bravīt
03,147.037f*0738_01 sītāprasādāc ca sadā mām ihastham ariṃdama
03,147.037f*0738_02 upatiṣṭhanti divyā hi bhogā bhīma yathepsitāḥ
03,147.038a daśa varṣasahasrāṇi daśa varṣaśatāni ca
03,147.038c rājyaṃ kāritavān rāmas tatas tu tridivaṃ gataḥ
03,147.039a tad ihāpsarasas tāta gandharvāś ca sadānagha
03,147.039c tasya vīrasya caritaṃ gāyantyo ramayanti mām
03,147.040a ayaṃ ca mārgo martyānām agamyaḥ kurunandana
03,147.040c tato 'haṃ ruddhavān mārgaṃ tavemaṃ devasevitam
03,147.040d*0739_01 tvām anena pathā yāntaṃ yakṣo vā rākṣaso 'pi vā
03,147.040e dharṣayed vā śaped vāpi mā kaś cid iti bhārata
03,147.041a divyo devapatho hy eṣa nātra gacchanti mānuṣāḥ
03,147.041c yadartham āgataś cāsi tat saro 'bhyarṇa eva hi
03,148.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,148.001a evam ukto mahābāhur bhīmasenaḥ pratāpavān
03,148.001c praṇipatya tataḥ prītyā bhrātaraṃ hṛṣṭamānasaḥ
03,148.001e uvāca ślakṣṇayā vācā hanūmantaṃ kapīśvaram
03,148.002a mayā dhanyataro nāsti yad āryaṃ dṛṣṭavān aham
03,148.002c anugraho me sumahāṃs tṛptiś ca tava darśanāt
03,148.003a evaṃ tu kṛtam icchāmi tvayāryādya priyaṃ mama
03,148.003c yat te tadāsīt plavataḥ sāgaraṃ makarālayam
03,148.003e rūpam apratimaṃ vīra tad icchāmi nirīkṣitum
03,148.004a evaṃ tuṣṭo bhaviṣyāmi śraddhāsyāmi ca te vacaḥ
03,148.004c evam uktaḥ sa tejasvī prahasya harir abravīt
03,148.005a na tac chakyaṃ tvayā draṣṭuṃ rūpaṃ nānyena kena cit
03,148.005c kālāvasthā tadā hy anyā vartate sā na sāṃpratam
03,148.005d*0740_01 tato 'dya duṣkaraṃ draṣṭuṃ mama rūpaṃ narottama
03,148.006a anyaḥ kṛtayuge kālas tretāyāṃ dvāpare 'paraḥ
03,148.006c ayaṃ pradhvaṃsanaḥ kālo nādya tad rūpam asti me
03,148.007a bhūmir nadyo nagāḥ śailāḥ siddhā devā maharṣayaḥ
03,148.007c kālaṃ samanuvartante yathā bhāvā yuge yuge
03,148.007d*0741_01 kālaṃ kālaṃ samāsādya narāṇāṃ narapuṃgava
03,148.007e balavarṣmaprabhāvā hi prahīyanty udbhavanti ca
03,148.008a tad alaṃ tava tad rūpaṃ draṣṭuṃ kurukulodvaha
03,148.008c yugaṃ samanuvartāmi kālo hi duratikramaḥ
03,148.009 bhīma uvāca
03,148.009a yugasaṃkhyāṃ samācakṣva ācāraṃ ca yuge yuge
03,148.009c dharmakāmārthabhāvāṃś ca varṣma vīryaṃ bhavābhavau
03,148.010 hanūmān uvāca
03,148.010a kṛtaṃ nāma yugaṃ tāta yatra dharmaḥ sanātanaḥ
03,148.010c kṛtam eva na kartavyaṃ tasmin kāle yugottame
03,148.011a na tatra dharmāḥ sīdanti na kṣīyante ca vai prajāḥ
03,148.011c tataḥ kṛtayugaṃ nāma kālena guṇatāṃ gatam
03,148.012a devadānavagandharvayakṣarākṣasapannagāḥ
03,148.012c nāsan kṛtayuge tāta tadā na krayavikrayāḥ
03,148.013a na sāmayajuṛgvarṇāḥ kriyā nāsīc ca mānavī
03,148.013c abhidhyāya phalaṃ tatra dharmaḥ saṃnyāsa eva ca
03,148.014a na tasmin yugasaṃsarge vyādhayo nendriyakṣayaḥ
03,148.014c nāsūyā nāpi ruditaṃ na darpo nāpi paiśunam
03,148.015a na vigrahaḥ kutas tandrī na dveṣo nāpi vaikṛtam
03,148.015c na bhayaṃ na ca saṃtāpo na cerṣyā na ca matsaraḥ
03,148.016a tataḥ paramakaṃ brahma yā gatir yogināṃ parā
03,148.016c ātmā ca sarvabhūtānāṃ śuklo nārāyaṇas tadā
03,148.017a brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś ca kṛtalakṣaṇāḥ
03,148.017c kṛte yuge samabhavan svakarmaniratāḥ prajāḥ
03,148.018a samāśramaṃ samācāraṃ samajñānamatībalam
03,148.018c tadā hi samakarmāṇo varṇā dharmān avāpnuvan
03,148.019a ekavedasamāyuktā ekamantravidhikriyāḥ
03,148.019c pṛthagdharmās tv ekavedā dharmam ekam anuvratāḥ
03,148.020a cāturāśramyayuktena karmaṇā kālayoginā
03,148.020c akāmaphalasaṃyogāt prāpnuvanti parāṃ gatim
03,148.021a ātmayogasamāyukto dharmo 'yaṃ kṛtalakṣaṇaḥ
03,148.021c kṛte yuge catuṣpādaś cāturvarṇyasya śāśvataḥ
03,148.022a etat kṛtayugaṃ nāma traiguṇyaparivarjitam
03,148.022c tretām api nibodha tvaṃ yasmin satraṃ pravartate
03,148.023a pādena hrasate dharmo raktatāṃ yāti cācyutaḥ
03,148.023c satyapravṛttāś ca narāḥ kriyādharmaparāyaṇāḥ
03,148.024a tato yajñāḥ pravartante dharmāś ca vividhāḥ kriyāḥ
03,148.024c tretāyāṃ bhāvasaṃkalpāḥ kriyādānaphalodayāḥ
03,148.025a pracalanti na vai dharmāt tapodānaparāyaṇāḥ
03,148.025c svadharmasthāḥ kriyāvanto janās tretāyuge 'bhavan
03,148.026a dvāpare 'pi yuge dharmo dvibhāgonaḥ pravartate
03,148.026c viṣṇur vai pītatāṃ yāti caturdhā veda eva ca
03,148.027a tato 'nye ca caturvedās trivedāś ca tathāpare
03,148.027c dvivedāś caikavedāś cāpy anṛcaś ca tathāpare
03,148.028a evaṃ śāstreṣu bhinneṣu bahudhā nīyate kriyā
03,148.028c tapodānapravṛttā ca rājasī bhavati prajā
03,148.029a ekavedasya cājñānād vedās te bahavaḥ kṛtāḥ
03,148.029c satyasya ceha vibhraṃśāt satye kaś cid avasthitaḥ
03,148.030a satyāt pracyavamānānāṃ vyādhayo bahavo 'bhavan
03,148.030c kāmāś copadravāś caiva tadā daivatakāritāḥ
03,148.031a yair ardyamānāḥ subhṛśaṃ tapas tapyanti mānavāḥ
03,148.031c kāmakāmāḥ svargakāmā yajñāṃs tanvanti cāpare
03,148.032a evaṃ dvāparam āsādya prajāḥ kṣīyanty adharmataḥ
03,148.032c pādenaikena kaunteya dharmaḥ kaliyuge sthitaḥ
03,148.033a tāmasaṃ yugam āsādya kṛṣṇo bhavati keśavaḥ
03,148.033c vedācārāḥ praśāmyanti dharmayajñakriyās tathā
03,148.034a ītayo vyādhayas tandrī doṣāḥ krodhādayas tathā
03,148.034c upadravāś ca vartante ādhayo vyādhayas tathā
03,148.035a yugeṣv āvartamāneṣu dharmo vyāvartate punaḥ
03,148.035c dharme vyāvartamāne tu loko vyāvartate punaḥ
03,148.036a loke kṣīṇe kṣayaṃ yānti bhāvā lokapravartakāḥ
03,148.036c yugakṣayakṛtā dharmāḥ prārthanāni vikurvate
03,148.037a etat kaliyugaṃ nāma acirād yat pravartate
03,148.037c yugānuvartanaṃ tv etat kurvanti cirajīvinaḥ
03,148.038a yac ca te matparijñāne kautūhalam ariṃdama
03,148.038c anarthakeṣu ko bhāvaḥ puruṣasya vijānataḥ
03,148.039a etat te sarvam ākhyātaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
03,148.039c yugasaṃkhyāṃ mahābāho svasti prāpnuhi gamyatām
03,149.001 bhīma uvāca
03,149.001a pūrvarūpam adṛṣṭvā te na yāsyāmi kathaṃ cana
03,149.001c yadi te 'ham anugrāhyo darśayātmānam ātmanā
03,149.002 vaiśaṃpāyana uvāca
03,149.002a evam uktas tu bhīmena smitaṃ kṛtvā plavaṃgamaḥ
03,149.002c tad rūpaṃ darśayām āsa yad vai sāgaralaṅghane
03,149.003a bhrātuḥ priyam abhīpsan vai cakāra sumahad vapuḥ
03,149.003b*0742_01 tad rūpaṃ yat purā tasya babhūvodadhilaṅghane
03,149.003c dehas tasya tato 'tīva vardhaty āyāmavistaraiḥ
03,149.004a tad rūpaṃ kadalīṣaṇḍaṃ chādayann amitadyutiḥ
03,149.004c gireś cocchrayam āgamya tasthau tatra sa vānaraḥ
03,149.005a samucchritamahākāyo dvitīya iva parvataḥ
03,149.005c tāmrekṣaṇas tīkṣṇadaṃṣṭro bhṛkuṭīkṛtalocanaḥ
03,149.005e dīrghalāṅgūlam āvidhya diśo vyāpya sthitaḥ kapiḥ
03,149.006a tad rūpaṃ mahad ālakṣya bhrātuḥ kauravanandanaḥ
03,149.006c visismiye tadā bhīmo jahṛṣe ca punaḥ punaḥ
03,149.007a tam arkam iva tejobhiḥ sauvarṇam iva parvatam
03,149.007c pradīptam iva cākāśaṃ dṛṣṭvā bhīmo nyamīlayat
03,149.008a ābabhāṣe ca hanumān bhīmasenaṃ smayann iva
03,149.008c etāvad iha śaktas tvaṃ rūpaṃ draṣṭuṃ mamānagha
03,149.009a vardhe 'haṃ cāpy ato bhūyo yāvan me manasepsitam
03,149.009c bhīma śatruṣu cātyarthaṃ vardhate mūrtir ojasā
03,149.010a tad adbhutaṃ mahāraudraṃ vindhyamandarasaṃnibham
03,149.010c dṛṣṭvā hanūmato varṣma saṃbhrāntaḥ pavanātmajaḥ
03,149.011a pratyuvāca tato bhīmaḥ saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ
03,149.011c kṛtāñjalir adīnātmā hanūmantam avasthitam
03,149.012a dṛṣṭaṃ pramāṇaṃ vipulaṃ śarīrasyāsya te vibho
03,149.012c saṃharasva mahāvīrya svayam ātmānam ātmanā
03,149.013a na hi śaknomi tvāṃ draṣṭuṃ divākaram ivoditam
03,149.013c aprameyam anādhṛṣyaṃ mainākam iva parvatam
03,149.014a vismayaś caiva me vīra sumahān manaso 'dya vai
03,149.014c yad rāmas tvayi pārśvasthe svayaṃ rāvaṇam abhyagāt
03,149.015a tvam eva śaktas tāṃ laṅkāṃ sayodhāṃ sahavāhanām
03,149.015c svabāhubalam āśritya vināśayitum ojasā
03,149.016a na hi te kiṃ cid aprāpyaṃ mārutātmaja vidyate
03,149.016c tava naikasya paryāpto rāvaṇaḥ sagaṇo yudhi
03,149.017a evam uktas tu bhīmena hanūmān plavagarṣabhaḥ
03,149.017c pratyuvāca tato vākyaṃ snigdhagambhīrayā girā
03,149.018a evam etan mahābāho yathā vadasi bhārata
03,149.018c bhīmasena na paryāpto mamāsau rākṣasādhamaḥ
03,149.019a mayā tu tasmin nihate rāvaṇe lokakaṇṭake
03,149.019c kīrtir naśyed rāghavasya tata etad upekṣitam
03,149.020a tena vīreṇa hatvā tu sagaṇaṃ rākṣasādhipam
03,149.020c ānītā svapuraṃ sītā loke kīrtiś ca sthāpitā
03,149.021a tad gaccha vipulaprajña bhrātuḥ priyahite rataḥ
03,149.021c ariṣṭaṃ kṣemam adhvānaṃ vāyunā parirakṣitaḥ
03,149.022a eṣa panthāḥ kuruśreṣṭha saugandhikavanāya te
03,149.022c drakṣyase dhanadodyānaṃ rakṣitaṃ yakṣarākṣasaiḥ
03,149.023a na ca te tarasā kāryaḥ kusumāvacayaḥ svayam
03,149.023c daivatāni hi mānyāni puruṣeṇa viśeṣataḥ
03,149.024a balihomanamaskārair mantraiś ca bharatarṣabha
03,149.024c daivatāni prasādaṃ hi bhaktyā kurvanti bhārata
03,149.025a mā tāta sāhasaṃ kārṣīḥ svadharmam anupālaya
03,149.025c svadharmasthaḥ paraṃ dharmaṃ budhyasvāgamayasva ca
03,149.026a na hi dharmam avijñāya vṛddhān anupasevya ca
03,149.026c dharmo vai vedituṃ śakyo bṛhaspatisamair api
03,149.027a adharmo yatra dharmākhyo dharmaś cādharmasaṃjñitaḥ
03,149.027c vijñātavyo vibhāgena yatra muhyanty abuddhayaḥ
03,149.028a ācārasaṃbhavo dharmo dharmād vedāḥ samutthitāḥ
03,149.028c vedair yajñāḥ samutpannā yajñair devāḥ pratiṣṭhitāḥ
03,149.029a vedācāravidhānoktair yajñair dhāryanti devatāḥ
03,149.029c bṛhaspatyuśanoktaiś ca nayair dhāryanti mānavāḥ
03,149.030a paṇyākaravaṇijyābhiḥ kṛṣyātho yonipoṣaṇaiḥ
03,149.030c vārtayā dhāryate sarvaṃ dharmair etair dvijātibhiḥ
03,149.031a trayī vārtā daṇḍanītis tisro vidyā vijānatām
03,149.031c tābhiḥ samyakprayuktābhir lokayātrā vidhīyate
03,149.032a sā ced dharmakriyā na syāt trayīdharmam ṛte bhuvi
03,149.032c daṇḍanītim ṛte cāpi nirmaryādam idaṃ bhavet
03,149.033a vārtādharme hy avartantyo vinaśyeyur imāḥ prajāḥ
03,149.033c supravṛttais tribhir hy etair dharmaiḥ sūyanti vai prajāḥ
03,149.034a dvijānām amṛtaṃ dharmo hy ekaś caivaikavarṇikaḥ
03,149.034c yajñādhyayanadānāni trayaḥ sādhāraṇāḥ smṛtāḥ
03,149.035a yājanādhyāpane cobhe brāhmaṇānāṃ pratigrahaḥ
03,149.035c pālanaṃ kṣatriyāṇāṃ vai vaiśyadharmaś ca poṣaṇam
03,149.036a śuśrūṣā tu dvijātīnāṃ śūdrāṇāṃ dharma ucyate
03,149.036c bhaikṣahomavratair hīnās tathaiva guruvāsinām
03,149.037a kṣatradharmo 'tra kaunteya tava dharmābhirakṣaṇam
03,149.037c svadharmaṃ pratipadyasva vinīto niyatendriyaḥ
03,149.038a vṛddhaiḥ saṃmantrya sadbhiś ca buddhimadbhiḥ śrutānvitaiḥ
03,149.038c susthitaḥ śāsti daṇḍena vyasanī paribhūyate
03,149.039a nigrahānugrahaiḥ samyag yadā rājā pravartate
03,149.039c tadā bhavati lokasya maryādā suvyavasthitā
03,149.040a tasmād deśe ca durge ca śatrumitrabaleṣu ca
03,149.040c nityaṃ cāreṇa boddhavyaṃ sthānaṃ vṛddhiḥ kṣayas tathā
03,149.041a rājñām upāyāś catvāro buddhimantraḥ parākramaḥ
03,149.041c nigrahānugrahau caiva dākṣyaṃ tatkāryasādhanam
03,149.042a sāmnā dānena bhedena daṇḍenopekṣaṇena ca
03,149.042c sādhanīyāni kāryāṇi samāsavyāsayogataḥ
03,149.043a mantramūlā nayāḥ sarve cārāś ca bharatarṣabha
03,149.043c sumantritair nayaiḥ siddhis tadvidaiḥ saha mantrayet
03,149.044a striyā mūḍhena lubdhena bālena laghunā tathā
03,149.044c na mantrayeta guhyāni yeṣu conmādalakṣaṇam
03,149.044d*0743_01 sarvaṃ doṣakṛtaṃ yeṣāṃ vairaṃ tatra pratiṣṭhitam
03,149.045a mantrayet saha vidvadbhiḥ śaktaiḥ karmāṇi kārayet
03,149.045c snigdhaiś ca nītivinyāsān mūrkhān sarvatra varjayet
03,149.046a dhārmikān dharmakāryeṣu arthakāryeṣu paṇḍitān
03,149.046c strīṣu klībān niyuñjīta krūrān krūreṣu karmasu
03,149.047a svebhyaś caiva parebhyaś ca kāryākāryasamudbhavā
03,149.047c buddhiḥ karmasu vijñeyā ripūṇāṃ ca balābalam
03,149.048a buddhyā supratipanneṣu kuryāt sādhuparigraham
03,149.048c nigrahaṃ cāpy aśiṣṭeṣu nirmaryādeṣu kārayet
03,149.049a nigrahe pragrahe samyag yadā rājā pravartate
03,149.049c tadā bhavati lokasya maryādā suvyavasthitā
03,149.050a eṣa te vihitaḥ pārtha ghoro dharmo duranvayaḥ
03,149.050b*0744_01 sāmnā mitrāṇi dānena brāhmaṇaṃ kṛtrimāni ca
03,149.050b*0744_02 bhedenārīn pradamayet kuṇḍena sādhayet prajāḥ
03,149.050c taṃ svadharmavibhāgena vinayastho 'nupālaya
03,149.051a tapodharmadamejyābhir viprā yānti yathā divam
03,149.051c dānātithyakriyādharmair yānti vaiśyāś ca sadgatim
03,149.051d*0745_01 dvijaśuśrūṣayā śūdrā labhante gatim uttamām
03,149.052a kṣatraṃ yāti tathā svargaṃ bhuvi nigrahapālanaiḥ
03,149.052c samyak praṇīya daṇḍaṃ hi kāmadveṣavivarjitāḥ
03,149.052e alubdhā vigatakrodhāḥ satāṃ yānti salokatām
03,150.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,150.001a tataḥ saṃhṛtya vipulaṃ tad vapuḥ kāmavardhitam
03,150.001c bhīmasenaṃ punar dorbhyāṃ paryaṣvajata vānaraḥ
03,150.002a pariṣvaktasya tasyāśu bhrātrā bhīmasya bhārata
03,150.002c śramo nāśam upāgacchat sarvaṃ cāsīt pradakṣiṇam
03,150.002d*0746_01 balaṃ cātibalo mene na me 'sti sadṛśaḥ kva cit
03,150.003a tataḥ punar athovāca paryaśrunayano hariḥ
03,150.003c bhīmam ābhāṣya sauhārdād bāṣpagadgadayā girā
03,150.004a gaccha vīra svam āvāsaṃ smartavyo 'smi kathāntare
03,150.004b*0747_01 śīghraṃ tu kāryasidhyarthaṃ gaccha tvaṃ pāṇḍunandana
03,150.004b*0747_02 smartavyo 'smi tvayā vīra kathāsvamitavikrama
03,150.004c ihasthaś ca kuruśreṣṭha na nivedyo 'smi kasya cit
03,150.005a dhanadasyālayāc cāpi visṛṣṭānāṃ mahābala
03,150.005c deśakāla ihāyātuṃ devagandharvayoṣitām
03,150.006a mamāpi saphalaṃ cakṣuḥ smāritaś cāsmi rāghavam
03,150.006b*0748_01 rāmābhidhānaṃ viṣṇuṃ hi jagad dhṛdayanandanam
03,150.006b*0748_02 sītāvaktrāravindārkaṃ daśāsyadhvāntabhāskaram
03,150.006c mānuṣaṃ gātrasaṃsparśaṃ gatvā bhīma tvayā saha
03,150.007a tad asmaddarśanaṃ vīra kaunteyāmogham astu te
03,150.007c bhrātṛtvaṃ tvaṃ puraskṛtya varaṃ varaya bhārata
03,150.008a yadi tāvan mayā kṣudrā gatvā vāraṇasāhvayam
03,150.008c dhārtarāṣṭrā nihantavyā yāvad etat karomy aham
03,150.008d*0749_01 nihatān dhārtarāṣṭrāṃs tu tan me vada ca bhārata
03,150.009a śilayā nagaraṃ vā tan marditavyaṃ mayā yadi
03,150.009b*0750_01 baddhvā duryodhanaṃ cādya ānayāmi tavāntikam
03,150.009c yāvad adya karomy etat kāmaṃ tava mahābala
03,150.010a bhīmasenas tu tad vākyaṃ śrutvā tasya mahātmanaḥ
03,150.010c pratyuvāca hanūmantaṃ prahṛṣṭenāntarātmanā
03,150.011a kṛtam eva tvayā sarvaṃ mama vānarapuṃgava
03,150.011c svasti te 'stu mahābāho kṣāmaye tvāṃ prasīda me
03,150.012a sanāthāḥ pāṇḍavāḥ sarve tvayā nāthena vīryavan
03,150.012c tavaiva tejasā sarvān vijeṣyāmo vayaṃ ripūn
03,150.013a evam uktas tu hanumān bhīmasenam abhāṣata
03,150.013c bhrātṛtvāt sauhṛdāc cāpi kariṣyāmi tava priyam
03,150.014a camūṃ vigāhya śatrūṇāṃ śaraśaktisamākulām
03,150.014c yadā siṃharavaṃ vīra kariṣyasi mahābala
03,150.014e tadāhaṃ bṛṃhayiṣyāmi svaraveṇa ravaṃ tava
03,150.014f*0751_01 yaṃ śrutvaiva bhaviṣyanti vyasavas te 'rayo raṇe
03,150.015a vijayasya dhvajasthaś ca nādān mokṣyāmi dāruṇān
03,150.015c śatrūṇāṃ te prāṇaharān ity uktvāntaradhīyata
03,150.015c*0752_01 **** **** sukhaṃ yena haniṣyatha
03,150.015c*0752_02 evam ābhāṣya hanumāṃs tadā pāṇḍavanandanam
03,150.015c*0752_03 mārgam ākhyāya bhīmāya
03,150.015c*0753_01 **** **** mā bhūt te mānaso jvaraḥ
03,150.015c*0753_02 mayā hi prāṇasarvasvaṃ lāṅgūle viniveśitam
03,150.015c*0753_03 śatruprāṇaharaṃ yogyaṃ
03,150.016a gate tasmin harivare bhīmo 'pi balināṃ varaḥ
03,150.016c tena mārgeṇa vipulaṃ vyacarad gandhamādanam
03,150.017a anusmaran vapus tasya śriyaṃ cāpratimāṃ bhuvi
03,150.017c māhātmyam anubhāvaṃ ca smaran dāśarather yayau
03,150.018a sa tāni ramaṇīyāni vanāny upavanāni ca
03,150.018c viloḍayām āsa tadā saugandhikavanepsayā
03,150.019a phullapadmavicitrāṇi puṣpitāni vanāni ca
03,150.019a*0754_01 **** **** sarāṃsi saritas tathā
03,150.019a*0754_02 nānākusumacitrāṇi
03,150.019b*0755_01 phullapadmavicitrāṇi sarāṃsi saritas tathā
03,150.019b*0756_01 nānāvihagajuṣṭāni paśyati sma samantataḥ
03,150.019c mattavāraṇayūthāni paṅkaklinnāni bhārata
03,150.019e varṣatām iva meghānāṃ vṛndāni dadṛśe tadā
03,150.020a hariṇaiś cañcalāpāṅgair hariṇīsahitair vane
03,150.020c saśaṣpakavalaiḥ śrīmān pathi dṛṣṭo drutaṃ yayau
03,150.021a mahiṣaiś ca varāhaiś ca śārdūlaiś ca niṣevitam
03,150.021c vyapetabhīr giriṃ śauryād bhīmaseno vyagāhata
03,150.022a kusumānataśākhaiś ca tāmprapallavakomalaiḥ
03,150.022c yācyamāna ivāraṇye drumair mārutakampitaiḥ
03,150.023a kṛtapadmāñjalipuṭā mattaṣaṭpadasevitāḥ
03,150.023c priyatīrthavanā mārge padminīḥ samatikraman
03,150.024a sajjamānamanodṛṣṭiḥ phulleṣu girisānuṣu
03,150.024c draupadīvākyapātheyo bhīmaḥ śīghrataraṃ yayau
03,150.025a parivṛtte 'hani tataḥ prakīrṇahariṇe vane
03,150.025c kāñcanair vimalaiḥ padmair dadarśa vipulāṃ nadīm
03,150.026a mattakāraṇḍavayutāṃ cakravākopaśobhitām
03,150.026c racitām iva tasyādrer mālāṃ vimalapaṅkajām
03,150.027a tasyāṃ nadyāṃ mahāsattvaḥ saugandhikavanaṃ mahat
03,150.027c apaśyat prītijananaṃ bālārkasadṛśadyuti
03,150.028a tad dṛṣṭvā labdhakāmaḥ sa manasā pāṇḍunandanaḥ
03,150.028c vanavāsaparikliṣṭāṃ jagāma manasā priyām
03,151.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,151.001a sa gatvā nalinīṃ ramyāṃ rākṣasair abhirakṣitām
03,151.001c kailāsaśikhare ramye dadarśa śubhakānane
03,151.001d*0757_01 nīlaśādvalaparyantāṃ citradrumaparicchadām
03,151.002a kuberabhavanābhyāśe jātāṃ parvatanirjhare
03,151.002c suramyāṃ vipulacchāyāṃ nānādrumalatāvṛtām
03,151.003a haritāmbujasaṃchannāṃ divyāṃ kanakapuṣkarām
03,151.003b*0758_01 nānāpakṣigaṇākīrṇāṃ sūpatīrthām akardamām
03,151.003b*0758_02 atīva ramyāṃ sujalāṃ jātāṃ parvatasānuṣu
03,151.003c pavitrabhūtāṃ lokasya śubhām adbhutadarśanām
03,151.004a tatrāmṛtarasaṃ śītaṃ laghu kuntīsutaḥ śubham
03,151.004c dadarśa vimalaṃ toyaṃ śivaṃ bahu ca pāṇḍavaḥ
03,151.005a tāṃ tu puṣkariṇīṃ ramyāṃ padmasaugandhikāyutām
03,151.005c jātarūpamayaiḥ padmaiś channāṃ paramagandhibhiḥ
03,151.006a vaiḍūryavaranālaiś ca bahucitrair manoharaiḥ
03,151.006c haṃsakāraṇḍavoddhūtaiḥ sṛjadbhir amalaṃ rajaḥ
03,151.007a ākrīḍaṃ yakṣarājasya kuberasya mahātmanaḥ
03,151.007c gandharvair apsarobhiś ca devaiś ca paramārcitām
03,151.008a sevitām ṛṣibhir divyāṃ yakṣaiḥ kiṃpuruṣais tathā
03,151.008c rākṣasaiḥ kiṃnaraiś caiva guptāṃ vaiśravaṇena ca
03,151.009a tāṃ ca dṛṣṭvaiva kaunteyo bhīmaseno mahābalaḥ
03,151.009c babhūva paramaprīto divyaṃ saṃprekṣya tat saraḥ
03,151.010a tac ca krodhavaśā nāma rākṣasā rājaśāsanāt
03,151.010c rakṣanti śatasāhasrāś citrāyudhaparicchadāḥ
03,151.011a te tu dṛṣṭvaiva kaunteyam ajinaiḥ parivāritam
03,151.011c rukmāṅgadadharaṃ vīraṃ bhīmaṃ bhīmaparākramam
03,151.012a sāyudhaṃ baddhanistriṃśam aśaṅkitam ariṃdamam
03,151.012c puṣkarepsum upāyāntam anyonyam abhicukruśuḥ
03,151.013a ayaṃ puruṣaśārdūlaḥ sāyudho 'jinasaṃvṛtaḥ
03,151.013c yac cikīrṣur iha prāptas tat saṃpraṣṭum ihārhatha
03,151.014a tataḥ sarve mahābāhuṃ samāsādya vṛkodaram
03,151.014c tejoyuktam apṛcchanta kas tvam ākhyātum arhasi
03,151.015a muniveṣadharaś cāsi cīravāsāś ca lakṣyase
03,151.015c yadartham asi saṃprāptas tad ācakṣva mahādyute
03,152.001 bhīma uvāca
03,152.001a pāṇḍavo bhīmaseno 'haṃ dharmaputrād anantaraḥ
03,152.001c viśālāṃ badarīṃ prāpto bhrātṛbhiḥ saha rākṣasāḥ
03,152.002a apaśyat tatra pañcālī saugandhikam anuttamam
03,152.002c aniloḍham ito nūnaṃ sā bahūni parīpsati
03,152.003a tasyā mām anavadyāṅgyā dharmapatnyāḥ priye sthitam
03,152.003c puṣpāhāram iha prāptaṃ nibodhata niśācarāḥ
03,152.004 rākṣasā ūcuḥ
03,152.004a ākrīḍo 'yaṃ kuberasya dayitaḥ puruṣarṣabha
03,152.004c neha śakyaṃ manuṣyeṇa vihartuṃ martyadharmiṇā
03,152.005a devarṣayas tathā yakṣā devāś cātra vṛkodara
03,152.005c āmantrya yakṣapravaraṃ pibanti viharanti ca
03,152.005e gandharvāpsarasaś caiva viharanty atra pāṇḍava
03,152.005f*0759_01 yakṣādhipasyānumate kuberasya mahātmanaḥ
03,152.006a anyāyeneha yaḥ kaś cid avamanya dhaneśvaram
03,152.006c vihartum icched durvṛttaḥ sa vinaśyed asaṃśayam
03,152.007a tam anādṛtya padmāni jihīrṣasi balād itaḥ
03,152.007c dharmarājasya cātmānaṃ bravīṣi bhrātaraṃ katham
03,152.007d*0760_01 teṣāṃ tu vacanaṃ śrutvā vāryamāṇo 'pi pāṇḍavaḥ
03,152.007d*0761_01 āmantrya yakṣarājaṃ vai tataḥ piba harasva ca
03,152.007d*0761_02 nāto 'nyathā tvayā śakyaṃ kiṃ cit puṣkaram īkṣitum
03,152.008 bhīma uvāca
03,152.008a rākṣasās taṃ na paśyāmi dhaneśvaram ihāntike
03,152.008c dṛṣṭvāpi ca mahārājaṃ nāhaṃ yācitum utsahe
03,152.009a na hi yācanti rājāna eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
03,152.009c na cāhaṃ hātum icchāmi kṣātradharmaṃ kathaṃ cana
03,152.010a iyaṃ ca nalinī ramyā jātā parvatanirjhare
03,152.010c neyaṃ bhavanam āsādya kuberasya mahātmanaḥ
03,152.011a tulyā hi sarvabhūtānām iyaṃ vaiśravaṇasya ca
03,152.011c evaṃgateṣu dravyeṣu kaḥ kaṃ yācitum arhati
03,152.012 vaiśaṃpāyana uvāca
03,152.012a ity uktvā rākṣasān sarvān bhīmaseno vyagāhata
03,152.012b*0762_01 vyagāhata mahābāhur nalinīṃ tāṃ mahābalaḥ
03,152.012b*0763_01 tāṃ tu puṣkariṇīṃ vīraḥ prabhinna iva kuñjaraḥ
03,152.012c tataḥ sa rākṣasair vācā pratiṣiddhaḥ pratāpavān
03,152.012e mā maivam iti sakrodhair bhartsayadbhiḥ samantataḥ
03,152.013a kadarthīkṛtya tu sa tān rākṣasān bhīmavikramaḥ
03,152.013c vyagāhata mahātejās te taṃ sarve nyavārayan
03,152.013d*0764_01 balāj jagrāha padmāni rakṣasāṃ paśyatāṃ tadā
03,152.013d*0764_02 te taṃ na mamṛṣur vīrā gṛhṇantaṃ kamalottamān
03,152.013d*0765_01 agaṇayya sa tān sarvān bhīmasenaḥ pratāpavān
03,152.013d*0765_02 padmāny agṛhṇāt sahasā pauruṣe sve vyavasthitaḥ
03,152.014a gṛhṇīta badhnīta nikṛntatemaṃ; pacāma khādāma ca bhīmasenam
03,152.014c kruddhā bruvanto 'nuyayur drutaṃ te; śastrāṇi codyamya vivṛttanetrāḥ
03,152.015a tataḥ sa gurvīṃ yamadaṇḍakalpāṃ; mahāgadāṃ kāñcanapaṭṭanaddhām
03,152.015c pragṛhya tān abhyapatat tarasvī; tato 'bravīt tiṣṭhata tiṣṭhateti
03,152.016a te taṃ tadā tomarapaṭṭiśādyair; vyāvidhya śastraiḥ sahasābhipetuḥ
03,152.016c jighāṃsavaḥ krodhavaśāḥ subhīmā; bhīmaṃ samantāt parivavrur ugrāḥ
03,152.017a vātena kuntyāṃ balavān sa jātaḥ; śūras tarasvī dviṣatāṃ nihantā
03,152.017c satye ca dharme ca rataḥ sadaiva; parākrame śatrubhir apradhṛṣyaḥ
03,152.018a teṣāṃ sa mārgān vividhān mahātmā; nihatya śastrāṇi ca śātravāṇām
03,152.018c yathāpravīrān nijaghāna vīraḥ; paraḥśatān puṣkariṇīsamīpe
03,152.019a te tasya vīryaṃ ca balaṃ ca dṛṣṭvā; vidyābalaṃ bāhubalaṃ tathaiva
03,152.019c aśaknuvantaḥ sahitāḥ samantād; dhatapravīrāḥ sahasā nivṛttāḥ
03,152.020a vidīryamāṇās tata eva tūrṇam; ākāśam āsthāya vimūḍhasaṃjñāḥ
03,152.020c kailāsaśṛṅgāṇy abhidudruvus te; bhīmārditāḥ krodhavaśāḥ prabhagnāḥ
03,152.021a sa śakravad dānavadaityasaṃghān; vikramya jitvā ca raṇe 'risaṃghān
03,152.021c vigāhya tāṃ puṣkariṇīṃ jitāriḥ; kāmāya jagrāha tato 'mbujāni
03,152.022a tataḥ sa pītvāmṛtakalpam ambho; bhūyo babhūvottamavīryatejāḥ
03,152.022c utpāṭya jagrāha tato 'mbujāni; saugandhikāny uttamagandhavanti
03,152.023a tatas tu te krodhavaśāḥ sametya; dhaneśvaraṃ bhīmabalapraṇunnāḥ
03,152.023c bhīmasya vīryaṃ ca balaṃ ca saṃkhye; yathāvad ācakhyur atīva dīnāḥ
03,152.024a teṣāṃ vacas tat tu niśamya devaḥ; prahasya rakṣāṃśi tato 'bhyuvāca
03,152.024c gṛhṇātu bhīmo jalajāni kāmaṃ; kṛṣṇānimittaṃ viditaṃ mamaitat
03,152.025a tato 'bhyanujñāya dhaneśvaraṃ te; jagmuḥ kurūṇāṃ pravaraṃ viroṣāḥ
03,152.025c bhīmaṃ ca tasyāṃ dadṛśur nalinyāṃ; yathopajoṣaṃ viharantam ekam
03,153.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,153.001a tatas tāni mahārhāṇi divyāni bharatarṣabha
03,153.001c bahūni bahurūpāṇi virajāṃsi samādade
03,153.001d*0765_01 etasminn antare rājan yudhiṣṭhirasamīpataḥ
03,153.002a tato vāyur mahāñ śīghro nīcaiḥ śarkarakarṣaṇaḥ
03,153.002c prādurāsīt kharasparśaḥ saṃgrāmam abhicodayan
03,153.003a papāta mahatī colkā sanirghātā mahāprabhā
03,153.003c niṣprabhaś cābhavat sūryaś channaraśmis tamovṛtaḥ
03,153.004a nirghātaś cābhavad bhīmo bhīme vikramam āsthite
03,153.004c cacāla pṛthivī cāpi pāṃsuvarṣaṃ papāta ca
03,153.005a salohitā diśaś cāsan kharavāco mṛgadvijāḥ
03,153.005c tamovṛtam abhūt sarvaṃ na prajñāyata kiṃ cana
03,153.005d*0766_01 anye ca bahavo bhīmā utpātās tatra jajñire
03,153.006a tad adbhutam abhiprekṣya dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
03,153.006c uvāca vadatāṃ śreṣṭhaḥ ko 'smān abhibhaviṣyati
03,153.007a sajjībhavata bhadraṃ vaḥ pāṇḍavā yuddhadurmadāḥ
03,153.007c yathārūpāṇi paśyāmi svabhyagro naḥ parākramaḥ
03,153.008a evam uktvā tato rājā vīkṣāṃ cakre samantataḥ
03,153.008c apaśyamāno bhīmaṃ ca dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
03,153.009a tatra kṛṣṇāṃ yamau caiva samīpasthān ariṃdamaḥ
03,153.009c papraccha bhrātaraṃ bhīmaṃ bhīmakarmāṇam āhave
03,153.010a kaccin na bhīmaḥ pāñcāli kiṃ cit kṛtyaṃ cikīrṣati
03,153.010c kṛtavān api vā vīraḥ sāhasaṃ sāhasapriyaḥ
03,153.011a ime hy akasmād utpātā mahāsamaradarśinaḥ
03,153.011c darśayanto bhayaṃ tīvraṃ prādurbhūtāḥ samantataḥ
03,153.012a taṃ tathā vādinaṃ kṛṣṇā pratyuvāca manasvinī
03,153.012c priyā priyaṃ cikīrṣantī mahiṣī cāruhāsinī
03,153.013a yat tat saugandhikaṃ rājann āhṛtaṃ mātariśvanā
03,153.013c tan mayā bhīmasenasya prītayādyopapāditam
03,153.014a api cokto mayā vīro yadi paśyed bahūny api
03,153.014c tāni sarvāṇy upādāya śīghram āgamyatām iti
03,153.015a sa tu nūnaṃ mahābāhuḥ priyārthaṃ mama pāṇḍavaḥ
03,153.015c prāgudīcīṃ diśaṃ rājaṃs tāny āhartum ito gataḥ
03,153.016a uktas tv evaṃ tayā rājā yamāv idam athābravīt
03,153.016c gacchāma sahitās tūrṇaṃ yena yāto vṛkodaraḥ
03,153.017a vahantu rākṣasā viprān yathāśrāntān yathākṛśān
03,153.017c tvam apy amarasaṃkāśa vaha kṛṣṇāṃ ghaṭotkaca
03,153.018a vyaktaṃ dūram ito bhīmaḥ praviṣṭa iti me matiḥ
03,153.018c ciraṃ ca tasya kālo 'yaṃ sa ca vāyusamo jave
03,153.019a tarasvī vainateyasya sadṛśo bhuvi laṅghane
03,153.019c utpated api cākāśaṃ nipatec ca yathecchakam
03,153.020a tam anviyāma bhavatāṃ prabhāvād rajanīcarāḥ
03,153.020c purā sa nāparādhnoti siddhānāṃ brahmavādinām
03,153.021a tathety uktvā tu te sarve haiḍimbapramukhās tadā
03,153.021c uddeśajñāḥ kuberasya nalinyā bharatarṣabha
03,153.022a ādāya pāṇḍavāṃś caiva tāṃś ca viprān anekaśaḥ
03,153.022c lomaśenaiva sahitāḥ prayayuḥ prītamānasāḥ
03,153.023a te gatvā sahitāḥ sarve dadṛśus tatra kānane
03,153.023c praphullapaṅkajavatīṃ nalinīṃ sumanoharām
03,153.024a taṃ ca bhīmaṃ mahātmānaṃ tasyās tīre vyavasthitam
03,153.024c dadṛśur nihatāṃś caiva yakṣān suvipulekṣaṇān
03,153.024d*0767_01 bhinnakāyākṣibāhūrūn saṃcūrṇitaśirodharān
03,153.024d*0767_02 taṃ ca bhīmaṃ mahātmānaṃ tasyās tīre vyavasthitam
03,153.024d*0767_03 sakrodhaṃ stabdhanayanaṃ saṃdaṣṭadaśanacchadam
03,153.025a udyamya ca gadāṃ dorbhyāṃ nadītīre vyavasthitam
03,153.025c prajāsaṃkṣepasamaye daṇḍahastam ivāntakam
03,153.026a taṃ dṛṣṭvā dharmarājas tu pariṣvajya punaḥ punaḥ
03,153.026c uvāca ślakṣṇayā vācā kaunteya kim idaṃ kṛtam
03,153.027a sāhasaṃ bata bhadraṃ te devānām api cāpriyam
03,153.027c punar evaṃ na kartavyaṃ mama ced icchasi priyam
03,153.028a anuśāsya ca kaunteyaṃ padmāni pratigṛhya ca
03,153.028c tasyām eva nalinyāṃ te vijahrur amaropamāḥ
03,153.029a etasminn eva kāle tu pragṛhītaśilāyudhāḥ
03,153.029c prādurāsan mahākāyās tasyodyānasya rakṣiṇaḥ
03,153.029d*0768_01 uccukruśuś ca te 'nyonyaṃ rākṣasā bhīmadarśanāḥ
03,153.029d*0768_02 rājñas te vai kuberasya nalinīṃ vanacāriṇaḥ
03,153.029d*0768_03 saṃbhrāntamanasaḥ sarve vyākulenāntarātmabhiḥ
03,153.029d*0768_04 upatasthur mahātmānaṃ dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
03,153.030a te dṛṣṭvā dharmarājānaṃ devarṣiṃ cāpi lomaśam
03,153.030c nakulaṃ sahadevaṃ ca tathānyān brāhmaṇarṣabhān
03,153.030e vinayenānatāḥ sarve praṇipetuś ca bhārata
03,153.031a sāntvitā dharmarājena praseduḥ kṣaṇadācarāḥ
03,153.031c viditāś ca kuberasya tatas te narapuṃgavāḥ
03,153.031e ūṣur nāticiraṃ kālaṃ ramamāṇāḥ kurūdvahāḥ
03,153.031f@017_0000 vaiśaṃpāyana uvāca
03,153.031f@017_0001 tasmin nivasamāno 'tha dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
03,153.031f@017_0002 kṛṣṇayā sahitān bhrātṝn ity uvāca sahadvijān
03,153.031f@017_0003 dṛṣṭāni tīrthāny asmābhiḥ puṇyāni ca śivāni ca
03,153.031f@017_0004 manaso hlādanīyāni vanāni ca pṛthak pṛthak
03,153.031f@017_0005 devaiḥ pūrvaṃ vicīrṇāni munibhiś ca mahātmabhiḥ
03,153.031f@017_0006 yathākramaviśeṣeṇa dvijaiḥ saṃpūjitāni ca
03,153.031f@017_0007 ṛṣīṇāṃ pūrvacaritaṃ tathā karma viceṣṭitam
03,153.031f@017_0008 rājarṣīṇāṃ ca caritaṃ kathāś ca vividhāḥ śubhāḥ
03,153.031f@017_0009 śṛṇvānās tatra tatra sma āśrameṣu śiveṣu ca
03,153.031f@017_0010 abhiṣekaṃ dvijaiḥ sārdhaṃ kṛtavanto viśeṣataḥ
03,153.031f@017_0011 arcitāḥ satataṃ devāḥ puṣpair adbhiḥ sadā ca vaḥ
03,153.031f@017_0012 yathālabdhair mūlaphalaiḥ pitaraś cāpi tarpitāḥ
03,153.031f@017_0013 parvateṣu ca ramyeṣu sarveṣu ca saraḥsu ca
03,153.031f@017_0014 udadhau ca mahāpuṇye sūpaspṛṣṭaṃ mahātmabhiḥ
03,153.031f@017_0015 ilā sarasvatī sindhur yamunā narmadā tathā
03,153.031f@017_0016 nānātīrtheṣu ramyeṣu sūpaspṛṣṭaṃ saha dvijaiḥ
03,153.031f@017_0017 gaṅgādvāram atikramya bahavaḥ parvatāḥ śubhāḥ
03,153.031f@017_0018 himavān parvataś caiva nānādvijagaṇāyutaḥ
03,153.031f@017_0019 viśālā badarī dṛṣṭā naranārāyaṇāśramaḥ
03,153.031f@017_0020 divyā puṣkariṇī dṛṣṭā siddhadevarṣipūjitā
03,153.031f@017_0021 yathākramaviśeṣeṇa sarvāṇy āyatanāni ca
03,153.031f@017_0022 darśitāni dvijaśreṣṭhā lomaśena mahātmanā
03,153.031f@017_0023 imaṃ vaiśravaṇāvāsaṃ puṇyaṃ siddhaniṣevitam
03,153.031f@017_0024 kathaṃ bhīma gamiṣyāmo gatir antaradhīyatām
03,153.031f@017_0025 evaṃ bruvati rājendre vāg uvācāśarīriṇī
03,153.031f@017_0026 na śakyo durgamo gantum ito vaiśravaṇāśramāt
03,153.031f@017_0027 anenaiva pathā rājan pratigaccha yathāgatam
03,153.031f@017_0028 naranārāyaṇasthānaṃ badarīty abhiviśrutam
03,153.031f@017_0029 tasmād yāsyasi kaunteya siddhacāraṇasevitam
03,153.031f@017_0030 bahupuṣpaphalaṃ ramyam āśramaṃ vṛṣaparvaṇaḥ
03,153.031f@017_0031 atikramya ca taṃ pārtha tv ārṣṭiṣeṇāśrame vaseḥ
03,153.031f@017_0032 tato drakṣyasi kaunteya niveśaṃ dhanadasya ca
03,153.031f@017_0033 etasminn antare vāyur divyagandhavahaḥ śuciḥ
03,153.031f@017_0034 sukhaprahlādanaḥ śītaḥ puṣpavarṣaṃ vavarṣa ca
03,153.031f@017_0035 śrutvā tu divyam ākāśād vācaṃ sarve visismiyuḥ
03,153.031f@017_0036 ṛṣīṇāṃ brāhmaṇānāṃ ca pārthivānāṃ viśeṣataḥ
03,153.031f@017_0037 śrutvā tan mahad āścaryaṃ dvijo dhaumyo 'bravīt tadā
03,153.031f@017_0038 na śakyam uttaraṃ vaktum evaṃ bhavatu bhārata
03,153.031f@017_0039 tato yudhiṣṭhiro rājā pratijagrāha tad vacaḥ
03,153.031f@017_0040 pratyāgamya punas taṃ tu naranārāyaṇāśramam
03,153.031f@017_0041 bhīmasenādibhiḥ sarvair bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
03,153.031f@017_0042 pāñcālyā brāhmaṇāś caiva nyavasanta sukhaṃ tadā
03,153.031f*0769_01 pratīkṣamāṇā bībhatsuṃ gandhamādanasānuṣu
03,154.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,154.001a tatas tān pariviśvastān vasatas tatra pāṇḍavān
03,154.001b*0770_01 parvatendre dvijaiḥ sārdhaṃ pārthāgamanakāṅkṣayā
03,154.001c gateṣu teṣu rakṣaḥsu bhīmasenātmaje 'pi ca
03,154.001d*0771_01 ājagāma tadā rakṣo nāmnā khyāto jaṭāsuraḥ
03,154.002a rahitān bhīmasenena kadā cit tān yadṛcchayā
03,154.002c jahāra dharmarājānaṃ yamau kṛṣṇāṃ ca rākṣasaḥ
03,154.002d*0772_00 janamejayaḥ
03,154.002d*0772_01 brahman kathaṃ dharmarājaṃ yamau kṛṣṇāṃ ca rākṣasaḥ
03,154.002d*0772_02 jagāma kutra bhīmaś ca gato rākṣasakaṇṭakaḥ
03,154.002d*0772_03 vaktum arhasi viprāgrya vṛttam etan mamānagha
03,154.003a brāhmaṇo mantrakuśalaḥ sarvāstreṣv astravittamaḥ
03,154.003b*0773_01 jāmadagnyasya śiṣyo 'haṃ rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ
03,154.003c iti bruvan pāṇḍaveyān paryupāste sma nityadā
03,154.004a parīkṣamāṇaḥ pārthānāṃ kalāpāni dhanūṃṣi ca
03,154.004c antaraṃ samabhiprepsur nāmnā khyāto jaṭāsuraḥ
03,154.004c*0774_01 **** **** draupadyā haraṇaṃ prati
03,154.004c*0774_02 duṣṭātmā pāpabuddhiḥ sa
03,154.004d*0775_01 poṣaṇaṃ tasya rājendra cakre pāṇḍavanandanaḥ
03,154.004d*0775_02 bubudhe na ca taṃ pāpaṃ bhasmacchannam ivānalam
03,154.005a sa bhīmasene niṣkrānte mṛgayārtham ariṃdame
03,154.005b*0776_01 ghaṭotkacaṃ sānucaraṃ dṛṣṭvā vipradrutaṃ diśaḥ
03,154.005b*0776_02 lomaśaprabhṛtīṃs tāṃs tu maharṣīṃś ca samāhitān
03,154.005b*0776_03 snātuṃ vinirgatān dṛṣṭvā puṣpārthaṃ ca tapodhanān
03,154.005c anyad rūpaṃ samāsthāya vikṛtaṃ bhairavaṃ mahat
03,154.006a gṛhītvā sarvaśastrāṇi draupadīṃ parigṛhya ca
03,154.006c prātiṣṭhata sa duṣṭātmā trīn gṛhītvā ca pāṇḍavān
03,154.007a sahadevas tu yatnena tato 'pakramya pāṇḍavaḥ
03,154.007b*0777_01 vikramya kauśikaṃ khaḍgaṃ mokṣayitvā grahaṃ ripoḥ
03,154.007c ākrandad bhīmasenaṃ vai yena yāto mahābalaḥ
03,154.008a tam abravīd dharmarājo hriyamāṇo yudhiṣṭhiraḥ
03,154.008c dharmas te hīyate mūḍha na cainaṃ samavekṣase
03,154.009a ye 'nye ke cin manuṣyeṣu tiryagyonigatā api
03,154.009b*0778_01 dharmaṃ te samavekṣante rakṣāṃsi ca viśeṣataḥ
03,154.009b*0778_02 dharmasya rākṣasā mūlaṃ dharmaṃ te vidur uttamam
03,154.009b*0778_03 etat parīkṣya sarvaṃ tvaṃ samaye sthātum arhasi
03,154.009b*0778_04 devāś ca ṛṣayaḥ siddhāḥ pitaraś cāpi rākṣasāḥ
03,154.009c gandharvayakṣarakṣāṃsi vayāṃsi paśavas tathā
03,154.009d*0779_01 tiryag yonigatāś caiva api kīṭapipīlikāḥ
03,154.009e manuṣyān upajīvanti tatas tvam upajīvasi
03,154.010a samṛddhyā hy asya lokasya loko yuṣmākam ṛdhyate
03,154.010c imaṃ ca lokaṃ śocantam anuśocanti devatāḥ
03,154.010e pūjyamānāś ca vardhante havyakavyair yathāvidhi
03,154.011a vayaṃ rāṣṭrasya goptāro rakṣitāraś ca rākṣasa
03,154.011c rāṣṭrasyārakṣyamāṇasya kuto bhūtiḥ kutaḥ sukham
03,154.012a na ca rājāvamantavyo rakṣasā jātv anāgasi
03,154.012c aṇur apy apacāraś ca nāsty asmākaṃ narāśana
03,154.012d*0780_01 vighasāśān yathāśaktyā kurmahe devatādiṣu
03,154.012d*0780_02 gurūṃś ca brāhmaṇāṃś caiva pramāṇapravaṇāḥ sadā
03,154.013a drogdhavyaṃ na ca mitreṣu na viśvasteṣu karhi cit
03,154.013c yeṣāṃ cānnāni bhuñjīta yatra ca syāt pratiśrayaḥ
03,154.014a sa tvaṃ pratiśraye 'smākaṃ pūjyamānaḥ sukhoṣitaḥ
03,154.014c bhuktvā cānnāni duṣprajña katham asmāñ jihīrṣasi
03,154.015a evam eva vṛthācāro vṛthāvṛddho vṛthāmatiḥ
03,154.015c vṛthāmaraṇam arhas tvaṃ vṛthādya na bhaviṣyasi
03,154.016a atha ced duṣṭabuddhis tvaṃ sarvair dharmair vivarjitaḥ
03,154.016c pradāya śastrāṇy asmākaṃ yuddhena draupadīṃ hara
03,154.017a atha cet tvam avijñāya idaṃ karma kariṣyasi
03,154.017c adharmaṃ cāpy akīrtiṃ ca loke prāpsyasi kevalam
03,154.018a etām adya parāmṛśya striyaṃ rākṣasa mānuṣīm
03,154.018c viṣam etat samāloḍya kumbhena prāśitaṃ tvayā
03,154.019a tato yudhiṣṭhiras tasya bhārikaḥ samapadyata
03,154.019c sa tu bhārābhibhūtātmā na tathā śīghrago 'bhavat
03,154.020a athābravīd draupadīṃ ca nakulaṃ ca yudhiṣṭhiraḥ
03,154.020c mā bhaiṣṭa rākṣasān mūḍhād gatir asya mayā hṛtā
03,154.021a nātidūre mahābāhur bhavitā pavanātmajaḥ
03,154.021c asmin muhūrte saṃprāpte na bhaviṣyati rākṣasaḥ
03,154.022a sahadevas tu taṃ dṛṣṭvā rākṣasaṃ mūḍhacetasam
03,154.022c uvāca vacanaṃ rājan kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
03,154.023a rājan kiṃ nāma tat kṛtyaṃ kṣatriyasyāsty ato 'dhikam
03,154.023c yad yuddhe 'bhimukhaḥ prāṇāṃs tyajec chatrūñ jayeta vā
03,154.024a eṣa cāsmān vayaṃ cainaṃ yudhyamānāḥ paraṃtapa
03,154.024c sūdayema mahābāho deśakālo hy ayaṃ nṛpa
03,154.025a kṣatradharmasya saṃprāptaḥ kālaḥ satyaparākrama
03,154.025c jayantaḥ pātyamānā vā prāptum arhāma sadgatim
03,154.026a rākṣase jīvamāne 'dya ravir astam iyād yadi
03,154.026c nāhaṃ brūyāṃ punar jātu kṣatriyo 'smīti bhārata
03,154.027a bho bho rākṣasa tiṣṭhasva sahadevo 'smi pāṇḍavaḥ
03,154.027c hatvā vā māṃ nayasvainān hato vādyeha svapsyasi
03,154.028a tathaiva tasmin bruvati bhīmaseno yadṛcchayā
03,154.028c prādṛśyata mahābāhuḥ savajra iva vāsavaḥ
03,154.029a so 'paśyad bhrātarau tatra draupadīṃ ca yaśasvinīm
03,154.029c kṣitisthaṃ sahadevaṃ ca kṣipantaṃ rākṣasaṃ tadā
03,154.030a mārgāc ca rākṣasaṃ mūḍhaṃ kālopahatacetasam
03,154.030c bhramantaṃ tatra tatraiva daivena vinivāritam
03,154.031a bhrātṝṃs tān hriyato dṛṣṭvā draupadīṃ ca mahābalaḥ
03,154.031c krodham āhārayad bhīmo rākṣasaṃ cedam abravīt
03,154.032a vijñāto 'si mayā pūrvaṃ ceṣṭañ śastraparīkṣaṇe
03,154.032c āsthā tu tvayi me nāsti yato 'si na hatas tadā
03,154.032e brahmarūpapraticchanno na no vadasi cāpriyam
03,154.033a priyeṣu caramāṇaṃ tvāṃ na caivāpriyakāriṇam
03,154.033c atithiṃ brahmarūpaṃ ca kathaṃ hanyām anāgasam
03,154.033e rākṣasaṃ manyamāno 'pi yo hanyān narakaṃ vrajet
03,154.034a apakvasya ca kālena vadhas tava na vidyate
03,154.034c nūnam adyāsi saṃpakvo yathā te matir īdṛśī
03,154.034e dattā kṛṣṇāpaharaṇe kālenādbhutakarmaṇā
03,154.034f*0781_01 so 'pi kālaṃ samāsādya tathādya na bhaviṣyasi
03,154.035a baḍiśo 'yaṃ tvayā grastaḥ kālasūtreṇa lambitaḥ
03,154.035c matsyo 'mbhasīva syūtāsyaḥ kathaṃ me 'dya gamiṣyasi
03,154.036a yaṃ cāsi prasthito deśaṃ manaḥ pūrvaṃ gataṃ ca te
03,154.036c na taṃ gantāsi gantāsi mārgaṃ bakahiḍimbayoḥ
03,154.037a evam uktas tu bhīmena rākṣasaḥ kālacoditaḥ
03,154.037c bhīta utsṛjya tān sarvān yuddhāya samupasthitaḥ
03,154.038a abravīc ca punar bhīmaṃ roṣāt prasphuritādharaḥ
03,154.038c na me mūḍhā diśaḥ pāpa tvadarthaṃ me vilambanam
03,154.039a śrutā me rākṣasā ye ye tvayā vinihatā raṇe
03,154.039c teṣām adya kariṣyāmi tavāsreṇodakakriyām
03,154.040a evam uktas tato bhīmaḥ sṛkkiṇī parisaṃlihan
03,154.040c smayamāna iva krodhāt sākṣāt kālāntakopamaḥ
03,154.040d*0782_01 bruvan vai tiṣṭha tiṣṭheti krodhasaṃraktalocanaḥ
03,154.040e bāhusaṃrambham evecchann abhidudrāva rākṣasam
03,154.041a rākṣaso 'pi tadā bhīmaṃ yuddhārthinam avasthitam
03,154.041b*0783_01 muhur muhur vyādadānaḥ sṛkkiṇī parisaṃlihan
03,154.041c abhidudrāva saṃrabdho balo vajradharaṃ yathā
03,154.041d*0784_01 bhīmaseno 'py avaṣṭabdho niyuddhāyābhavat sthitaḥ
03,154.041d*0784_02 rākṣaso 'pi ca visrabdho bāhuyuddham akāṅkṣata
03,154.042a vartamāne tadā tābhyāṃ bāhuyuddhe sudāruṇe
03,154.042c mādrīputrāv abhikruddhāv ubhāv apy abhyadhāvatām
03,154.043a nyavārayat tau prahasan kuntīputro vṛkodaraḥ
03,154.043c śakto 'haṃ rākṣasasyeti prekṣadhvam iti cābravīt
03,154.044a ātmanā bhrātṛbhiś cāhaṃ dharmeṇa sukṛtena ca
03,154.044c iṣṭena ca śape rājan sūdayiṣyāmi rākṣasam
03,154.045a ity evam uktvā tau vīrau spardhamānau parasparam
03,154.045c bāhubhiḥ samasajjetām ubhau rakṣovṛkodarau
03,154.046a tayor āsīt saṃprahāraḥ kruddhayor bhīmarakṣasoḥ
03,154.046c amṛṣyamāṇayoḥ saṃkhye devadānavayor iva
03,154.047a ārujyārujya tau vṛkṣān anyonyam abhijaghnatuḥ
03,154.047c jīmūtāv iva gharmānte vinadantau mahābalau
03,154.048a babhañjatur mahāvṛkṣān ūrubhir balināṃ varau
03,154.048c anyonyenābhisaṃrabdhau parasparajayaiṣiṇau
03,154.049a tad vṛkṣayuddham abhavan mahīruhavināśanam
03,154.049c vālisugrīvayor bhrātroḥ pureva kapisiṃhayoḥ
03,154.050a āvidhyāvidhya tau vṛkṣān muhūrtam itaretaram
03,154.050c tāḍayām āsatur ubhau vinadantau muhur muhuḥ
03,154.051a tasmin deśe yadā vṛkṣāḥ sarva eva nipātitāḥ
03,154.051c puñjīkṛtāś ca śataśaḥ parasparavadhepsayā
03,154.052a tadā śilāḥ samādāya muhūrtam iva bhārata
03,154.052c mahābhrair iva śailendrau yuyudhāte mahābalau
03,154.053a ugrābhir ugrarūpābhir bṛhatībhiḥ parasparam
03,154.053c vajrair iva mahāvegair ājaghnatur amarṣaṇau
03,154.054a abhihatya ca bhūyas tāv anyonyaṃ baladarpitau
03,154.054c bhujābhyāṃ parigṛhyātha cakarṣāte gajāv iva
03,154.055a muṣṭibhiś ca mahāghorair anyonyam abhipetatuḥ
03,154.055c tayoś caṭacaṭāśabdo babhūva sumahātmanoḥ
03,154.056a tataḥ saṃhṛtya muṣṭiṃ tu pañcaśīrṣam ivoragam
03,154.056c vegenābhyahanad bhīmo rākṣasasya śirodharām
03,154.057a tataḥ śrāntaṃ tu tad rakṣo bhīmasenabhujāhatam
03,154.057c supariśrāntam ālakṣya bhīmaseno 'bhyavartata
03,154.058a tata enaṃ mahābāhur bāhubhyām amaropamaḥ
03,154.058c samutkṣipya balād bhīmo niṣpipeṣa mahītale
03,154.058d*0785_01 tataḥ saṃpīḍya balavad bhujābhyāṃ krodhamūrchitaḥ
03,154.059a tasya gātrāṇi sarvāṇi cūrṇayām āsa pāṇḍavaḥ
03,154.059c aratninā cābhihatya śiraḥ kāyād apāharat
03,154.060a saṃdaṣṭoṣṭhaṃ vivṛttākṣaṃ phalaṃ vṛntād iva cyutam
03,154.060c jaṭāsurasya tu śiro bhīmasenabalād dhṛtam
03,154.060e papāta rudhirādigdhaṃ saṃdaṣṭadaśanacchadam
03,154.061a taṃ nihatya maheṣvāso yudhiṣṭhiram upāgamat
03,154.061a*0786_01 **** **** dānavendram iveśvaraḥ
03,154.061a*0786_02 babhūva puruṣavyāghraḥ prahṛṣṭa iva pāṇḍavaḥ
03,154.061a*0786_03 tato yudhiṣṭhiro rājā dhaumyaḥ kṛṣṇā yamau tathā
03,154.061a*0786_04 bhīmasenam upāyāntaṃ dadṛśus te ca pāṇḍavam
03,154.061a*0786_05 upasaṃhṛtya dhaumyaṃ ca pāṇḍavaṃ ca yudhiṣṭhiram
03,154.061a*0786_06 paryaṣvajata durdharṣo yamau cāpi vṛkodaraḥ
03,154.061a*0786_07 hataṃ jaṭāsuraṃ dṛṣṭvā pāñcālī bhīmam acyutam
03,154.061a*0786_08 muditaṃ pūjayām āsa paulomīva puraṃdaram
03,154.061a*0786_09 saṃpūjitaḥ * * sadbhir brāhmaṇān abhivādya ca
03,154.061a*0786_10 jitārir mudito bhīmo babhūva bharatarṣabhaḥ
03,154.061c stūyamāno dvijāgryais tair marudbhir iva vāsavaḥ
03,155.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,155.001a nihate rākṣase tasmin punar nārāyaṇāśramam
03,155.001c abhyetya rājā kaunteyo nivāsam akarot prabhuḥ
03,155.002a sa samānīya tān sarvān bhrātṝn ity abravīd vacaḥ
03,155.002c draupadyā sahitān kāle saṃsmaran bhrātaraṃ jayam
03,155.003a samāś catasro 'bhigatāḥ śivena caratāṃ vane
03,155.003c kṛtoddeśaś ca bībhatsuḥ pañcamīm abhitaḥ samām
03,155.004a prāpya parvatarājānaṃ śvetaṃ śikhariṇāṃ varam
03,155.004b*0787_01 puṣpitair drumakhaṇḍaiś ca mattakokilaṣaṭpadaiḥ
03,155.004b*0787_02 mayūraiś cātakaiś cāpi nityotsavavibhūṣitam
03,155.004b*0787_03 vyāghrair varāhair mahiṣair gavayair hariṇais tathā
03,155.004b*0787_04 śvāpadair vyālarūpaiś ca rurubhiś ca niṣevitam
03,155.004b*0787_05 phullaiḥ sahasrapatraiś ca śatapatrais tathotpalaiḥ
03,155.004b*0787_06 praphullaiḥ kamalaiś caiva tathā nīlotpalair api
03,155.004b*0787_07 mahāpuṇyaṃ pavitraṃ ca surāsuraniṣevitam
03,155.004c tatrāpi ca kṛtoddeśaḥ samāgamadidṛkṣubhiḥ
03,155.005a kṛtaś ca samayas tena pārthenāmitatejasā
03,155.005c pañca varṣāṇi vatsyāmi vidyārthīti purā mayi
03,155.006a tatra gāṇḍīvadhanvānam avāptāstram ariṃdamam
03,155.006c devalokād imaṃ lokaṃ drakṣyāmaḥ punarāgatam
03,155.007a ity uktvā brāhmaṇān sarvān āmantrayata pāṇḍavaḥ
03,155.007c kāraṇaṃ caiva tat teṣām ācacakṣe tapasvinām
03,155.008a tam ugratapasaḥ prītāḥ kṛtvā pārthaṃ pradakṣiṇam
03,155.008c brāhmaṇās te 'nvamodanta śivena kuśalena ca
03,155.009a sukhodarkam imaṃ kleśam acirād bharatarṣabha
03,155.009c kṣatradharmeṇa dharmajña tīrtvā gāṃ pālayiṣyasi
03,155.010a tat tu rājā vacas teṣāṃ pratigṛhya tapasvinām
03,155.010c pratasthe saha viprais tair bhrātṛbhiś ca paraṃtapaḥ
03,155.011a draupadyā sahitaḥ śrīmān haiḍimbeyādibhis tathā
03,155.011c rākṣasair anuyātaś ca lomaśenābhirakṣitaḥ
03,155.012a kva cij jagāma padbhyāṃ tu rākṣasair uhyate kva cit
03,155.012c tatra tatra mahātejā bhrātṛbhiḥ saha suvrataḥ
03,155.013a tato yudhiṣṭhiro rājā bahūn kleśān vicintayan
03,155.013c siṃhavyāghragajākīrṇām udīcīṃ prayayau diśam
03,155.014a avekṣamāṇaḥ kailāsaṃ mainākaṃ caiva parvatam
03,155.014c gandhamādanapādāṃś ca meruṃ cāpi śiloccayam
03,155.015a upary upari śailasya bahvīś ca saritaḥ śivāḥ
03,155.015c prasthaṃ himavataḥ puṇyaṃ yayau saptadaśe 'hani
03,155.016a dadṛśuḥ pāṇḍavā rājan gandhamādanam antikāt
03,155.016c pṛṣṭhe himavataḥ puṇye nānādrumalatāyute
03,155.017a salilāvartasaṃjātaiḥ puṣpitaiś ca mahīruhaiḥ
03,155.017c samāvṛtaṃ puṇyatamam āśramaṃ vṛṣaparvaṇaḥ
03,155.018a tam upakramya rājarṣiṃ dharmātmānam ariṃdamāḥ
03,155.018c pāṇḍavā vṛṣaparvāṇam avandanta gataklamāḥ
03,155.019a abhyanandat sa rājarṣiḥ putravad bharatarṣabhān
03,155.019c pūjitāś cāvasaṃs tatra saptarātram ariṃdamāḥ
03,155.020a aṣṭame 'hani saṃprāpte tam ṛṣiṃ lokaviśrutam
03,155.020c āmantrya vṛṣaparvāṇaṃ prasthānaṃ samarocayan
03,155.021a ekaikaśaś ca tān viprān nivedya vṛṣaparvaṇe
03,155.021c nyāsabhūtān yathākālaṃ bandhūn iva susatkṛtān
03,155.021d*0788_01 paribarhaṃ ca taṃ śeṣaṃ paridāya mahātmane
03,155.022a tatas te varavastrāṇi śubhāny ābharaṇāni ca
03,155.022c nyadadhuḥ pāṇḍavās tasminn āśrame vṛṣaparvaṇaḥ
03,155.023a atītānāgate vidvān kuśalaḥ sarvadharmavit
03,155.023c anvaśāsat sa dharmajñaḥ putravad bharatarṣabhān
03,155.024a te 'nujñātā mahātmānaḥ prayayur diśam uttarām
03,155.024c kṛṣṇayā sahitā vīrā brāhmaṇaiś ca mahātmabhiḥ
03,155.024e tān prasthitān anvagacchad vṛṣaparvā mahīpatiḥ
03,155.025a upanyasya mahātejā viprebhyaḥ pāṇḍavāṃs tadā
03,155.025c anusaṃsādhya kaunteyān āśīrbhir abhinandya ca
03,155.025e vṛṣaparvā nivavṛte panthānam upadiśya ca
03,155.026a nānāmṛgagaṇair juṣṭaṃ kaunteyaḥ satyavikramaḥ
03,155.026c padātir bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ prātiṣṭhata yudhiṣṭhiraḥ
03,155.027a nānādrumanirodheṣu vasantaḥ śailasānuṣu
03,155.027c parvataṃ viviśuḥ śvetaṃ caturthe 'hani pāṇḍavāḥ
03,155.028a mahābhraghanasaṃkāśaṃ salilopahitaṃ śubham
03,155.028c maṇikāñcanaramyaṃ ca śailaṃ nānāsamucchrayam
03,155.028d*0789_01 ramyaṃ himavataḥ prasthaṃ bahukandaranirjharam
03,155.028d*0789_02 śilāvihaṃgaviṭapaṃ latāpādapasaṃkulam
03,155.029a te samāsādya panthānaṃ yathoktaṃ vṛṣaparvaṇā
03,155.029c anusasrur yathoddeśaṃ paśyanto vividhān nagān
03,155.030a upary upari śailasya guhāḥ paramadurgamāḥ
03,155.030c sudurgamāṃs te subahūn sukhenaivābhicakramuḥ
03,155.031a dhaumyaḥ kṛṣṇā ca pārthāś ca lomaśaś ca mahān ṛṣiḥ
03,155.031c agaman sahitās tatra na kaś cid avahīyate
03,155.032a te mṛgadvijasaṃghuṣṭaṃ nānādvijasamākulam
03,155.032c śākhāmṛgagaṇaiś caiva sevitaṃ sumanoharam
03,155.033a puṇyaṃ padmasaropetaṃ sapalvalamahāvanam
03,155.033c upatasthur mahāvīryā mālyavantaṃ mahāgirim
03,155.033d*0790_01 gajasaṃghasamāvāsaṃ siṃhavyāghragaṇāyutam
03,155.034a tataḥ kiṃpuruṣāvāsaṃ siddhacāraṇasevitam
03,155.034c dadṛśur hṛṣṭaromāṇaḥ parvataṃ gandhamādanam
03,155.035a vidyādharānucaritaṃ kiṃnarībhis tathaiva ca
03,155.035c gajasiṃhasamākīrṇam udīrṇaśarabhāyutam
03,155.035d*0791_01 śarabhonnādasaṃghuṣṭaṃ nānāmṛganiṣevitam
03,155.036a upetam anyaiś ca tadā mṛgair mṛduninādibhiḥ
03,155.036c te gandhamādanavanaṃ tan nandanavanopamam
03,155.037a muditāḥ pāṇḍutanayā manohṛdayanandanam
03,155.037c viviśuḥ kramaśo vīrā araṇyaṃ śubhakānanam
03,155.038a draupadīsahitā vīrās taiś ca viprair mahātmabhiḥ
03,155.038c śṛṇvantaḥ prītijananān valgūn madakalāñ śubhān
03,155.038e śrotraramyān sumadhurāñ śabdān khagamukheritān
03,155.039a sarvartuphalabhārāḍhyān sarvartukusumojjvalān
03,155.039c paśyantaḥ pādapāṃś cāpi phalabhārāvanāmitān
03,155.040a āmrān āmrātakān phullān nārikelān satindukān
03,155.040c ajātakāṃs tathā jīrān dāḍimān bījapūrakān
03,155.041a panasāṃl likucān mocān kharjūrān āmravetasān
03,155.041c pārāvatāṃs tathā kṣaudrān nīpāṃś cāpi manoramān
03,155.042a bilvān kapitthāñ jambūṃś ca kāśmarīr badarīs tathā
03,155.042c plakṣān udumbaravaṭān aśvatthān kṣīriṇas tathā
03,155.042e bhallātakān āmalakān harītakabibhītakān
03,155.043a iṅgudān karavīrāṃś ca tindukāṃś ca mahāphalān
03,155.043c etān anyāṃś ca vividhān gandhamādanasānuṣu
03,155.044a phalair amṛtakalpais tān ācitān svādubhis tarūn
03,155.044c tathaiva campakāśokān ketakān bakulāṃs tathā
03,155.045a puṃnāgān saptaparṇāṃś ca karṇikārān saketakān
03,155.045c pāṭalān kuṭajān ramyān mandārendīvarāṃs tathā
03,155.046a pārijātān kovidārān devadārutarūṃs tathā
03,155.046c śālāṃs tālāṃs tamālāṃś ca priyālān bakulāṃs tathā
03,155.046e śālmalīḥ kiṃśukāśokāñ śiṃśapāṃs taralāṃs tathā
03,155.047a cakoraiḥ śatapatraiś ca bhṛṅgarājais tathā śukaiḥ
03,155.047c kokilaiḥ kalaviṅkaiś ca hārītair jīvajīvakaiḥ
03,155.048a priyavrataiś cātakaiś ca tathānyair vividhaiḥ khagaiḥ
03,155.048c śrotraramyaṃ sumadhuraṃ kūjadbhiś cāpy adhiṣṭhitān
03,155.049a sarāṃsi ca vicitrāṇi prasannasalilāni ca
03,155.049c kumudaiḥ puṇḍarīkaiś ca tathā kokanadotpalaiḥ
03,155.049e kahlāraiḥ kamalaiś caiva ācitāni samantataḥ
03,155.050a kadambaiś cakravākaiś ca kurarair jalakukkuṭaiḥ
03,155.050c kāraṇḍavaiḥ plavair haṃsair bakair madgubhir eva ca
03,155.050e etaiś cānyaiś ca kīrṇāni samantāj jalacāribhiḥ
03,155.051a hṛṣṭais tathā tāmarasarasāsavamadālasaiḥ
03,155.051c padmodaracyutarajaḥkiñjalkāruṇarañjitaiḥ
03,155.052a madhurasvarair madhukarair virutān kamalākarān
03,155.052c paśyantas te manoramyān gandhamādanasānuṣu
03,155.053a tathaiva padmaṣaṇḍaiś ca maṇḍiteṣu samantataḥ
03,155.053c śikhaṇḍinībhiḥ sahitāṃl latāmaṇḍapakeṣu ca
03,155.053e meghatūryaravoddāmamadanākulitān bhṛśam
03,155.054a kṛtvaiva kekāmadhuraṃ saṃgītamadhurasvaram
03,155.054c citrān kalāpān vistīrya savilāsān madālasān
03,155.054e mayūrān dadṛśuś citrān nṛtyato vanalāsakān
03,155.055a kāntābhiḥ sahitān anyān apaśyan ramataḥ sukham
03,155.055c vallīlatāsaṃkaṭeṣu kaṭakeṣu sthitāṃs tathā
03,155.056a kāṃś cic chakunajātāṃś ca viṭapeṣūtkaṭān api
03,155.056c kalāparacitāṭopān vicitramukuṭān iva
03,155.056e vivareṣu tarūṇāṃ ca muditān dadṛśuś ca te
03,155.057a sindhuvārān athoddāmān manmathasyeva tomarān
03,155.057c suvarṇakusumākīrṇān girīṇāṃ śikhareṣu ca
03,155.058a karṇikārān viracitān karṇapūrān ivottamān
03,155.058b*0792_01 tathā vanaspatībhāraṃ bhūribhārāsamadyutim
03,155.058b*0792_02 dadhantyaḥ saṃgatāś cārulatāpuṣpasamāgatāḥ
03,155.058c athāpaśyan kurabakān vanarājiṣu puṣpitān
03,155.058e kāmavaśyotsukakarān kāmasyeva śarotkarān
03,155.059a tathaiva vanarājīnām udārān racitān iva
03,155.059c virājamānāṃs te 'paśyaṃs tilakāṃs tilakān iva
03,155.060a tathānaṅgaśarākārān sahakārān manoramān
03,155.060c apaśyan bhramarārāvān mañjarībhir virājitān
03,155.061a hiraṇyasadṛśaiḥ puṣpair dāvāgnisadṛśair api
03,155.061c lohitair añjanābhaiś ca vaiḍūryasadṛśair api
03,155.062a tathā śālāṃs tamālāṃś ca pāṭalyo bakulāni ca
03,155.062c mālā iva samāsaktāḥ śailānāṃ śikhareṣu ca
03,155.063a evaṃ krameṇa te vīrā vīkṣamāṇāḥ samantataḥ
03,155.063c gajasaṃghasamābādhaṃ siṃhavyāghrasamāyutam
03,155.064a śarabhonnādasaṃghuṣṭaṃ nānārāvanināditam
03,155.064c sarvartuphalapuṣpāḍhyaṃ gandhamādanasānuṣu
03,155.065a pītā bhāsvaravarṇābhā babhūvur vanarājayaḥ
03,155.065c nātra kaṇṭakinaḥ ke cin nātra ke cid apuṣpitāḥ
03,155.065e snigdhapatraphalā vṛkṣā gandhamādanasānuṣu
03,155.065f*0793_01 bhramarārāvamadhurā nalinīḥ phullapaṅkajāḥ
03,155.065f*0793_02 viloḍyamānāḥ paśyemāḥ karibhiḥ sakareṇubhiḥ
03,155.065f*0793_03 paśyemāṃ nalinīṃ cānyāṃ kamalotpalamālinīm
03,155.065f*0793_04 sragdharāṃ vigrahavatīṃ sākṣāc chriyam ivāparām
03,155.065f*0793_05 nānākusumagandhāḍhyās tasyemāḥ kānanottame
03,155.065f*0793_06 upagīyamānā bhramarai rājante vanarājayaḥ
03,155.066a vimalasphaṭikābhāni pāṇḍuracchadanair dvijaiḥ
03,155.066c rājahaṃsair upetāni sārasābhirutāni ca
03,155.066e sarāṃsi saritaḥ pārthāḥ paśyantaḥ śailasānuṣu
03,155.066f*0794_01 viviśuḥ kramaśo vīrā ananyaṃ śubhakānanam
03,155.066f*0794_02 paśyantī vividhān vṛkṣāṃs tatra kṛṣṇā manoharān
03,155.066f*0794_03 antikastham atha prītyā bhīmasenam uvāca ha
03,155.067a padmotpalavicitrāṇi sukhasparśajalāni ca
03,155.067c gandhavanti ca mālyāni rasavanti phalāni ca
03,155.067d*0795_01 sarāṃsi ca manojñāni vṛkṣāṃś cātimanoramān
03,155.067d*0795_02 viviśuḥ pāṇḍavāḥ sarve vismayotphullalocanāḥ
03,155.067d*0795_03 kamalotpalakahlārapuṇḍarīkasugandhinā
03,155.067d*0795_04 sevyamānā vane tasmin sukhasparśena vāyunā
03,155.067d*0795_05 tato yudhiṣṭhiro bhīmam āhedaṃ prītimad vacaḥ
03,155.067d*0796_01 aho śrīmad idaṃ bhīma gandhamādanakānanam
03,155.067e atīva vṛkṣā rājante puṣpitāḥ śailasānuṣu
03,155.068a ete cānye ca bahavas tatra kānanajā drumāḥ
03,155.068c latāś ca vividhākārāḥ patrapuṣpaphaloccayāḥ
03,155.068d*0797_01 bhānty ete puṣpavikacāḥ puṃskokilakulākulāḥ
03,155.069a yudhiṣṭhiras tu tān vṛkṣān paśyamāno nagottame
03,155.069c bhīmasenam idaṃ vākyam abravīn madhurākṣaram
03,155.070a paśya bhīma śubhān deśān devākrīḍān samantataḥ
03,155.070c amānuṣagatiṃ prāptāḥ saṃsiddhāḥ sma vṛkodara
03,155.071a latābhiś caiva bahvībhiḥ puṣpitāḥ pādapottamāḥ
03,155.071c saṃśliṣṭāḥ pārtha śobhante gandhamādanasānuṣu
03,155.072a śikhaṇḍinībhiś caratāṃ sahitānāṃ śikhaṇḍinām
03,155.072c nardatāṃ śṛṇu nirghoṣaṃ bhīma parvatasānuṣu
03,155.073a cakorāḥ śatapatrāś ca mattakokilaśārikāḥ
03,155.073c patriṇaḥ puṣpitān etān saṃśliṣyanti mahādrumān
03,155.074a raktapītāruṇāḥ pārtha pādapāgragatā dvijāḥ
03,155.074c parasparam udīkṣante bahavo jīvajīvakāḥ
03,155.075a haritāruṇavarṇānāṃ śādvalānāṃ samantataḥ
03,155.075c sārasāḥ pratidṛśyante śailaprasravaṇeṣv api
03,155.076a vadanti madhurā vācaḥ sarvabhūtamanonugāḥ
03,155.076c bhṛṅgarājopacakrāś ca lohapṛṣṭhāś ca patriṇaḥ
03,155.077a caturviṣāṇāḥ padmābhāḥ kuñjarāḥ sakareṇavaḥ
03,155.077c ete vaiḍūryavarṇābhaṃ kṣobhayanti mahat saraḥ
03,155.078a bahutālasamutsedhāḥ śailaśṛṅgāt paricyutāḥ
03,155.078c nānāprasravaṇebhyaś ca vāridhārāḥ patanty amūḥ
03,155.079a bhāskarābhaprabhā bhīma śāradābhraghanopamāḥ
03,155.079c śobhayanti mahāśailaṃ nānārajatadhātavaḥ
03,155.080a kva cid añjanavarṇābhāḥ kva cit kāñcanasaṃnibhāḥ
03,155.080c dhātavo haritālasya kva cid dhiṅgulakasya ca
03,155.081a manaḥśilāguhāś caiva saṃdhyābhranikaropamāḥ
03,155.081c śaśalohitavarṇābhāḥ kva cid gairikadhātavaḥ
03,155.082a sitāsitābhrapratimā bālasūryasamaprabhāḥ
03,155.082c ete bahuvidhāḥ śailaṃ śobhayanti mahāprabhāḥ
03,155.083a gandharvāḥ saha kāntābhir yathoktaṃ vṛṣaparvaṇā
03,155.083c dṛśyante śailaśṛṅgeṣu pārtha kiṃpuruṣaiḥ saha
03,155.084a gītānāṃ talatālānāṃ yathā sāmnāṃ ca nisvanaḥ
03,155.084c śrūyate bahudhā bhīma sarvabhūtamanoharaḥ
03,155.085a mahāgaṅgām udīkṣasva puṇyāṃ devanadīṃ śubhām
03,155.085c kalahaṃsagaṇair juṣṭām ṛṣikiṃnarasevitām
03,155.086a dhātubhiś ca saridbhiś ca kiṃnarair mṛgapakṣibhiḥ
03,155.086c gandharvair apsarobhiś ca kānanaiś ca manoramaiḥ
03,155.087a vyālaiś ca vividhākāraiḥ śataśīrṣaiḥ samantataḥ
03,155.087c upetaṃ paśya kaunteya śailarājam ariṃdama
03,155.088a te prītamanasaḥ śūrāḥ prāptā gatim anuttamām
03,155.088c nātṛpyan parvatendrasya darśanena paraṃtapāḥ
03,155.088d*0798_01 draupadyā sahitā vīrās taiś ca viprair mahātmabhiḥ
03,155.089a upetam atha mālyaiś ca phalavadbhiś ca pādapaiḥ
03,155.089c ārṣṭiṣeṇasya rājarṣer āśramaṃ dadṛśus tadā
03,155.090a tatas taṃ tīvratapasaṃ kṛśaṃ dhamanisaṃtatam
03,155.090c pāragaṃ sarvadharmāṇām ārṣṭiṣeṇam upāgaman
03,156.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,156.001a yudhiṣṭhiras tam āsādya tapasā dagdhakilbiṣam
03,156.001c abhyavādayata prītaḥ śirasā nāma kīrtayan
03,156.002a tataḥ kṛṣṇā ca bhīmaś ca yamau cāpi yaśasvinau
03,156.002c śirobhiḥ prāpya rājarṣiṃ parivāryopatasthire
03,156.003a tathaiva dhaumyo dharmajñaḥ pāṇḍavānāṃ purohitaḥ
03,156.003c yathānyāyam upākrāntas tam ṛṣiṃ saṃśitavratam
03,156.004a anvajānāt sa dharmajño munir divyena cakṣuṣā
03,156.004c pāṇḍoḥ putrān kuruśreṣṭhān āsyatām iti cābravīt
03,156.005a kurūṇām ṛṣabhaṃ prājñaṃ pūjayitvā mahātapāḥ
03,156.005c saha bhrātṛbhir āsīnaṃ paryapṛcchad anāmayam
03,156.006a nānṛte kuruṣe bhāvaṃ kaccid dharme ca vartase
03,156.006c matāpitroś ca te vṛttiḥ kaccit pārtha na sīdati
03,156.007a kaccit te guravaḥ sarve vṛddhā vaidyāś ca pūjitāḥ
03,156.007c kaccin na kuruṣe bhāvaṃ pārtha pāpeṣu karmasu
03,156.008a sukṛtaṃ pratikartuṃ ca kaccid dhātuṃ ca duṣkṛtam
03,156.008c yathānyāyaṃ kuruśreṣṭha jānāsi na ca katthase
03,156.009a yathārhaṃ mānitāḥ kaccit tvayā nandanti sādhavaḥ
03,156.009c vaneṣv api vasan kaccid dharmam evānuvartase
03,156.010a kaccid dhaumyas tvadācārair na pārtha paritapyate
03,156.010c dānadharmatapaḥśaucair ārjavena titikṣayā
03,156.011a pitṛpaitāmahaṃ vṛttaṃ kaccit pārthānuvartase
03,156.011c kaccid rājarṣiyātena pathā gacchasi pāṇḍava
03,156.012a sve sve kila kule jāte putre naptari vā punaḥ
03,156.012c pitaraḥ pitṛlokasthāḥ śocanti ca hasanti ca
03,156.013a kiṃ nv asya duṣkṛte 'smābhiḥ saṃprāptavyaṃ bhaviṣyati
03,156.013c kiṃ cāsya sukṛte 'smābhiḥ prāptavyam iti śobhanam
03,156.014a pitā mātā tathaivāgnir gurur ātmā ca pañcamaḥ
03,156.014c yasyaite pūjitāḥ pārtha tasya lokāv ubhau jitau
03,156.014d*0798a_00 yudhiṣṭhira uvāca
03,156.014d*0798a_01 bhagavan nyāyyam āhaitad yathāvad dharmaniścayam
03,156.014d*0798a_02 yathāśakti yathānyāyaṃ kriyate 'yaṃ vidhir mayā
03,156.015a abbhakṣā vāyubhakṣāś ca plavamānā vihāyasā
03,156.015c juṣante parvataśreṣṭham ṛṣayaḥ parvasaṃdhiṣu
03,156.016a kāminaḥ saha kāntābhiḥ parasparam anuvratāḥ
03,156.016c dṛśyante śailaśṛṅgasthās tathā kiṃpuruṣā nṛpa
03,156.017a arajāṃsi ca vāsāṃsi vasānāḥ kauśikāni ca
03,156.017c dṛśyante bahavaḥ pārtha gandharvāpsarasāṃ gaṇāḥ
03,156.018a vidyādharagaṇāś caiva sragviṇaḥ priyadarśanāḥ
03,156.018c mahoragagaṇāś caiva suparṇāś coragādayaḥ
03,156.019a asya copari śailasya śrūyate parvasaṃdhiṣu
03,156.019c bherīpaṇavaśaṅkhānāṃ mṛdaṅgānāṃ ca nisvanaḥ
03,156.020a ihasthair eva tat sarvaṃ śrotavyaṃ bharatarṣabhāḥ
03,156.020c na kāryā vaḥ kathaṃ cit syāt tatrābhisaraṇe matiḥ
03,156.021a na cāpy ataḥ paraṃ śakyaṃ gantuṃ bharatasattamāḥ
03,156.021c vihāro hy atra devānām amānuṣagatis tu sā
03,156.022a īṣaccapalakarmāṇaṃ manuṣyam iha bhārata
03,156.022c dviṣanti sarvabhūtāni tāḍayanti ca rākṣasāḥ
03,156.023a abhyatikramya śikharaṃ śailasyāsya yudhiṣṭhira
03,156.023c gatiḥ paramasiddhānāṃ devarṣīṇāṃ prakāśate
03,156.024a cāpalād iha gacchantaṃ pārtha yānam ataḥ param
03,156.024c ayaḥśūlādibhir ghnanti rākṣasāḥ śatrusūdana
03,156.025a apsarobhiḥ parivṛtaḥ samṛddhyā naravāhanaḥ
03,156.025c iha vaiśravaṇas tāta parvasaṃdhiṣu dṛśyate
03,156.026a śikhare taṃ samāsīnam adhipaṃ sarvarakṣasām
03,156.026c prekṣante sarvabhūtāni bhānumantam ivoditam
03,156.027a devadānavasiddhānāṃ tathā vaiśravaṇasya ca
03,156.027c gireḥ śikharam udyānam idaṃ bharatasattama
03,156.028a upāsīnasya dhanadaṃ tumburoḥ parvasaṃdhiṣu
03,156.028c gītasāmasvanas tāta śrūyate gandhamādane
03,156.029a etad evaṃvidhaṃ citram iha tāta yudhiṣṭhira
03,156.029c prekṣante sarvabhūtāni bahuśaḥ parvasaṃdhiṣu
03,156.030a bhuñjānāḥ sarvabhojyāni rasavanti phalāni ca
03,156.030c vasadhvaṃ pāṇḍavaśreṣṭhā yāvad arjunadarśanam
03,156.031a na tāta capalair bhāvyam iha prāptaiḥ kathaṃ cana
03,156.031b*0798b_01 capalaḥ sarvabhūtānāṃ dveṣyo bhavati mānavaḥ
03,156.031c uṣitveha yathākāmaṃ yathāśraddhaṃ vihṛtya ca
03,156.031e tataḥ śastrabhṛtāṃ śreṣṭha pṛthivīṃ pālayiṣyasi
03,157.001 janamejaya uvāca
03,157.001*0799_01 ārṣṭiṣeṇāśrame tasmin mama pūrvapitāmahāḥ
03,157.001a pāṇḍoḥ putrā mahātmānaḥ sarve divyaparākramāḥ
03,157.001c kiyantaṃ kālam avasan parvate gandhamādane
03,157.001d*0800_01 kiṃ cakrus tatra te vīrāḥ sarve 'tibalapauruṣāḥ
03,157.002a kāni cābhyavahāryāṇi tatra teṣāṃ mahātmanām
03,157.002c vasatāṃ lokavīrāṇām āsaṃs tad brūhi sattama
03,157.003a vistareṇa ca me śaṃsa bhīmasenaparākramam
03,157.003c yad yac cakre mahābāhus tasmin haimavate girau
03,157.003e na khalv āsīt punar yuddhaṃ tasya yakṣair dvijottama
03,157.003f*0801_01 dhanadādhyuṣite nityaṃ vasatas tasya parvate
03,157.004a kaccit samāgamas teṣām āsīd vaiśravaṇena ca
03,157.004c tatra hy āyāti dhanada ārṣṭiṣeṇo yathābravīt
03,157.005a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vistareṇa tapodhana
03,157.005c na hi me śṛṇvatas tṛptir asti teṣāṃ viceṣṭitam
03,157.006 vaiśaṃpāyana uvāca
03,157.006a etad ātmahitaṃ śrutvā tasyāpratimatejasaḥ
03,157.006c śāsanaṃ satataṃ cakrus tathaiva bharatarṣabhāḥ
03,157.007a bhuñjānā munibhojyāni rasavanti phalāni ca
03,157.007c śuddhabāṇahatānāṃ ca mṛgāṇāṃ piśitāny api
03,157.008a medhyāni himavatpṛṣṭhe madhūni vividhāni ca
03,157.008c evaṃ te nyavasaṃs tatra pāṇḍavā bharatarṣabhāḥ
03,157.009a tathā nivasatāṃ teṣāṃ pañcamaṃ varṣam abhyagāt
03,157.009c śṛṇvatāṃ lomaśoktāni vākyāni vividhāni ca
03,157.010a kṛtyakāla upasthāsya iti coktvā ghaṭotkacaḥ
03,157.010c rākṣasaiḥ sahitaḥ sarvaiḥ pūrvam eva gataḥ prabho
03,157.011a ārṣṭiṣeṇāśrame teṣāṃ vasatāṃ vai mahātmanām
03,157.011c agacchan bahavo māsāḥ paśyatāṃ mahad adbhutam
03,157.012a tais tatra ramamāṇaiś ca viharadbhiś ca pāṇḍavaiḥ
03,157.012c prītimanto mahābhāgā munayaś cāraṇās tathā
03,157.013a ājagmuḥ pāṇḍavān draṣṭuṃ siddhātmāno yatavratāḥ
03,157.013c tais taiḥ saha kathāś cakrur divyā bharatasattamāḥ
03,157.014a tataḥ katipayāhasya mahāhradanivāsinam
03,157.014c ṛddhimantaṃ mahānāgaṃ suparṇaḥ sahasāharat
03,157.015a prākampata mahāśailaḥ prāmṛdyanta mahādrumāḥ
03,157.015c dadṛśuḥ sarvabhūtāni pāṇḍavāś ca tad adbhutam
03,157.016a tataḥ śailottamasyāgrāt pāṇḍavān prati mārutaḥ
03,157.016c avahat sarvamālyāni gandhavanti śubhāni ca
03,157.017a tatra puṣpāṇi divyāni suhṛdbhiḥ saha pāṇḍavāḥ
03,157.017c dadṛśuḥ pañca varṇāni draupadī ca yaśasvinī
03,157.018a bhīmasenaṃ tataḥ kṛṣṇā kāle vacanam abravīt
03,157.018c vivikte parvatoddeśe sukhāsīnaṃ mahābhujam
03,157.019a suparṇānilavegena śvasanena mahābalāt
03,157.019c pañcavarṇāni pātyante puṣpāṇi bharatarṣabha
03,157.019d*0802_01 divyavarṇāni divyāni divyagandhavahāni ca
03,157.019d*0802_02 madayantīva gandhena mano me bharatarṣabha
03,157.019d*0802_03 yeṣāṃ tu darśanāt sparśāt saurabhyāc ca tathaiva ca
03,157.019d*0802_04 naśyatīva manoduḥkhaṃ mamedaṃ śatrutāpana
03,157.019d*0802_05 īdṛśaiḥ kusumair divyair divyagandhavahaiḥ śubhaiḥ
03,157.019d*0802_06 devatāny arcayitvāham iccheyaṃ saṃgamaṃ tvayā
03,157.019d*0802_07 idaṃ tu puruṣavyāghra viśeṣeṇāmbujaṃ śubham
03,157.019d*0802_08 gandhasaṃsthānasaṃpannaṃ mama mānasavardhanam
03,157.019e pratyakṣaṃ sarvabhūtānāṃ nadīm aśvarathāṃ prati
03,157.019f*0803_01 vāsudevasahāyena vāsudevapriyeṇa ca
03,157.020a khāṇḍave satyasaṃdhena bhrātrā tava nareśvara
03,157.020c gandharvoragarakṣāṃsi vāsavaś ca nivāritaḥ
03,157.020e hatā māyāvinaś cogrā dhanuḥ prāptaṃ ca gāṇḍivam
03,157.021a tavāpi sumahat tejo mahad bāhubalaṃ ca te
03,157.021c aviṣahyam anādhṛṣyaṃ śatakratubalopamam
03,157.022a tvadbāhubalavegena trāsitāḥ sarvarākṣasāḥ
03,157.022c hitvā śailaṃ prapadyantāṃ bhīmasena diśo daśa
03,157.023a tataḥ śailottamasyāgraṃ citramālyadharaṃ śivam
03,157.023c vyapetabhayasaṃmohāḥ paśyantu suhṛdas tava
03,157.023d*0804_01 sāśanaṃ satataṃ kuryus tathaiva bharatarṣabha
03,157.024a evaṃ praṇihitaṃ bhīma cirāt prabhṛti me manaḥ
03,157.024c draṣṭum icchāmi śailāgraṃ tvadbāhubalam āśritā
03,157.024d*0805_01 icchāmi ca naravyāghra puṣpaṃ pratyakṣam īdṛśam
03,157.024d*0805_02 ānīyamānaṃ kṣipraṃ vai tvayā bharatasattama
03,157.025a tataḥ kṣiptam ivātmānaṃ draupadyā sa paraṃtapaḥ
03,157.025c nāmṛṣyata mahābāhuḥ prahāram iva sadgavaḥ
03,157.026a siṃharṣabhagatiḥ śrīmān udāraḥ kanakaprabhaḥ
03,157.026c manasvī balavān dṛpto mānī śūraś ca pāṇḍavaḥ
03,157.027a lohitākṣaḥ pṛthuvyaṃso mattavāraṇavikramaḥ
03,157.027c siṃhadaṃṣṭro bṛhatskandhaḥ śālapota ivodgataḥ
03,157.028a mahātmā cārusarvāṅgaḥ kambugrīvo mahābhujaḥ
03,157.028c rukmapṛṣṭhaṃ dhanuḥ khaḍgaṃ tūṇāṃś cāpi parāmṛśat
03,157.029a kesarīva yathotsiktaḥ prabhinna iva vāraṇaḥ
03,157.029c vyapetabhayasaṃmohaḥ śailam abhyapatad balī
03,157.030a taṃ mṛgendram ivāyāntaṃ prabhinnam iva vāraṇam
03,157.030c dadṛśuḥ sarvabhūtāni bāṇakhaḍgadhanurdharam
03,157.031a draupadyā vardhayan harṣaṃ gadām ādāya pāṇḍavaḥ
03,157.031c vyapetabhayasaṃmohaḥ śailarājaṃ samāviśat
03,157.032a na glānir na ca kātaryaṃ na vaiklavyaṃ na matsaraḥ
03,157.032c kadā cij juṣate pārtham ātmajaṃ mātariśvanaḥ
03,157.033a tad ekāyanam āsādya viṣamaṃ bhīmadarśanam
03,157.033c bahutālocchrayaṃ śṛṅgam āruroha mahābalaḥ
03,157.034a sa kiṃnaramahānāgamunigandharvarākṣasān
03,157.034c harṣayan parvatasyāgram āsasāda mahābalaḥ
03,157.035a tatra vaiśravaṇāvāsaṃ dadarśa bharatarṣabhaḥ
03,157.035c kāñcanaiḥ sphāṭikākārair veśmabhiḥ samalaṃkṛtam
03,157.035d*0806_01 prākāreṇa parikṣiptaṃ sauvarṇena samantataḥ
03,157.035d*0806_02 sarvaratnadyutimatā sarvodyānavatā tathā
03,157.035d*0806_03 śailād abhyucchrayavatā cayāṭṭālakaśobhinā
03,157.035d*0806_04 dvāratoraṇanirvyūhadhvajasaṃvāhaśobhinā
03,157.035d*0806_05 vilāsinībhir atyarthaṃ nṛtyantībhiḥ samantataḥ
03,157.035d*0806_06 vāyunā dhūyamānābhiḥ patākābhir alaṃkṛtam
03,157.035d*0806_07 dhanuṣkoṭim avaṣṭabhya vakrabhāvena bāhunā
03,157.035d*0806_08 paśyamānaḥ sa khedena draviṇādhipateḥ puram
03,157.036a modayan sarvabhūtāni gandhamādanasaṃbhavaḥ
03,157.036c sarvagandhavahas tatra mārutaḥ susukho vavau
03,157.037a citrā vividhavarṇābhāś citramañjaridhāriṇaḥ
03,157.037c acintyā vividhās tatra drumāḥ paramaśobhanāḥ
03,157.038a ratnajālaparikṣiptaṃ citramālyadharaṃ śivam
03,157.038c rākṣasādhipateḥ sthānaṃ dadarśa bharatarṣabhaḥ
03,157.039a gadākhaḍgadhanuṣpāṇiḥ samabhityaktajīvitaḥ
03,157.039c bhīmaseno mahābāhus tasthau girir ivācalaḥ
03,157.040a tataḥ śaṅkham upādhmāsīd dviṣatāṃ lomaharṣaṇam
03,157.040c jyāghoṣatalaghoṣaṃ ca kṛtvā bhūtāny amohayat
03,157.041a tataḥ saṃhṛṣṭaromāṇaḥ śabdaṃ tam abhidudruvuḥ
03,157.041c yakṣarākṣasagandharvāḥ pāṇḍavasya samīpataḥ
03,157.042a gadāparighanistriṃśaśaktiśūlaparaśvadhāḥ
03,157.042c pragṛhītā vyarocanta yakṣarākṣasabāhubhiḥ
03,157.043a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ teṣāṃ tasya ca bhārata
03,157.043b*0807_01 saṃrabdhānāṃ mahāghoṣaṃ siṃhānām iva nardatām
03,157.043c taiḥ prayuktān mahākāyaiḥ śaktiśūlaparaśvadhān
03,157.043e bhallair bhīmaḥ praciccheda bhīmavegatarais tataḥ
03,157.044a antarikṣacarāṇāṃ ca bhūmiṣṭhānāṃ ca garjatām
03,157.044c śarair vivyādha gātrāṇi rākṣasānāṃ mahābalaḥ
03,157.044d*0808_01 śoṇitasya tataḥ petur ghanānām iva bhārata
03,157.045a sā lohitamahāvṛṣṭir abhyavarṣan mahābalam
03,157.045c kāyebhyaḥ pracyutā dhārā rākṣasānāṃ samantataḥ
03,157.045d*0809_01 gadāparighapāṇīnāṃ rakṣasāṃ kāyasaṃbhavāḥ
03,157.046a bhīmabāhubalotsṛṣṭair bahudhā yakṣarakṣasām
03,157.046c vinikṛttāny adṛśyanta śarīrāṇi śirāṃsi ca
03,157.047a pracchādyamānaṃ rakṣobhiḥ pāṇḍavaṃ priyadarśanam
03,157.047c dadṛśuḥ sarvabhūtāni sūryam abhragaṇair iva
03,157.048a sa raśmibhir ivādityaḥ śarair arinighātibhiḥ
03,157.048c sarvān ārchan mahābāhur balavān satyavikramaḥ
03,157.049a abhitarjayamānāś ca ruvantaś ca mahāravān
03,157.049c na mohaṃ bhīmasenasya dadṛśuḥ sarvarākṣasāḥ
03,157.050a te śaraiḥ kṣatasarvāṅgā bhīmasenabhayārditāḥ
03,157.050c bhīmam ārtasvaraṃ cakrur viprakīrṇamahāyudhāḥ
03,157.051a utsṛjya te gadāśūlān asiśaktiparaśvadhān
03,157.051c dakṣiṇāṃ diśam ājagmus trāsitā dṛḍhadhanvanā
03,157.052a tatra śūlagadāpāṇir vyūḍhorasko mahābhujaḥ
03,157.052c sakhā vaiśravaṇasyāsīn maṇimān nāma rākṣasaḥ
03,157.053a adarśayad adhīkāraṃ pauruṣaṃ ca mahābalaḥ
03,157.053c sa tān dṛṣṭvā parāvṛttān smayamāna ivābravīt
03,157.054a ekena bahavaḥ saṃkhye mānuṣeṇa parājitāḥ
03,157.054c prāpya vaiśravaṇāvāsaṃ kiṃ vakṣyatha dhaneśvaram
03,157.055a evam ābhāṣya tān sarvān nyavartata sa rākṣasaḥ
03,157.055c śaktiśūlagadāpāṇir abhyadhāvac ca pāṇḍavam
03,157.056a tam āpatantaṃ vegena prabhinnam iva vāraṇam
03,157.056c vatsadantais tribhiḥ pārśve bhīmasenaḥ samarpayat
03,157.057a maṇimān api saṃkruddhaḥ pragṛhya mahatīṃ gadām
03,157.057c prāhiṇod bhīmasenāya parikṣipya mahābalaḥ
03,157.058a vidyudrūpāṃ mahāghorām ākāśe mahatīṃ gadām
03,157.058c śarair bahubhir abhyarchad bhīmasenaḥ śilāśitaiḥ
03,157.059a pratyahanyanta te sarve gadām āsādya sāyakāḥ
03,157.059c na vegaṃ dhārayām āsur gadāvegasya vegitāḥ
03,157.060a gadāyuddhasamācāraṃ budhyamānaḥ sa vīryavān
03,157.060c vyaṃsayām āsa taṃ tasya prahāraṃ bhīmavikramaḥ
03,157.061a tataḥ śaktiṃ mahāghorāṃ rukmadaṇḍām ayasmayīm
03,157.061c tasminn evāntare dhīmān prajahārātha rākṣasaḥ
03,157.062a sā bhujaṃ bhīmanirhrādā bhittvā bhīmasya dakṣiṇam
03,157.062c sāgnijvālā mahāraudrā papāta sahasā bhuvi
03,157.063a so 'tividdho maheṣvāsaḥ śaktyāmitaparākramaḥ
03,157.063c gadāṃ jagrāha kauravyo gadāyuddhaviśāradaḥ
03,157.063d*0810_01 rukmapaṭṭapinaddhāṃ tāṃ śatrūṇāṃ bhayavardhinīm
03,157.064a tāṃ pragṛhyonnadan bhīmaḥ sarvaśaikyāyasīṃ gadām
03,157.064c tarasā so 'bhidudrāva maṇimantaṃ mahābalam
03,157.065a dīpyamānaṃ mahāśūlaṃ pragṛhya maṇimān api
03,157.065c prāhiṇod bhīmasenāya vegena mahatā nadan
03,157.066a bhaṅktvā śūlaṃ gadāgreṇa gadāyuddhaviśāradaḥ
03,157.066c abhidudrāva taṃ tūrṇaṃ garutmān iva pannagam
03,157.067a so 'ntarikṣam abhiplutya vidhūya sahasā gadām
03,157.067c pracikṣepa mahābāhur vinadya raṇamūrdhani
03,157.067d*0811_01 tatas taṃ gadayā bhīmo maṇimantaṃ niśācaraḥ
03,157.067d*0811_02 jaghāna sahasā mūrdhni sa papāta mamāra ca
03,157.068a sendrāśanir ivendreṇa visṛṣṭā vātaraṃhasā
03,157.068c hatvā rakṣaḥ kṣitiṃ prāpya kṛtyeva nipapāta ha
03,157.069a taṃ rākṣasaṃ bhīmabalaṃ bhīmasenena pātitam
03,157.069c dadṛśuḥ sarvabhūtāni siṃheneva gavāṃ patim
03,157.070a taṃ prekṣya nihataṃ bhūmau hataśeṣā niśācarāḥ
03,157.070c bhīmam ārtasvaraṃ kṛtvā jagmuḥ prācīṃ diśaṃ prati
03,158.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,158.001a śrutvā bahuvidhaiḥ śabdair nādyamānā girer guhāḥ
03,158.001c ajātaśatruḥ kaunteyo mādrīputrāv ubhāv api
03,158.002a dhaumyaḥ kṛṣṇā ca viprāś ca sarve ca suhṛdas tathā
03,158.002c bhīmasenam apaśyantaḥ sarve vimanaso 'bhavan
03,158.003a draupadīm ārṣṭiṣeṇāya pradāya tu mahārathāḥ
03,158.003c sahitāḥ sāyudhāḥ śūrāḥ śailam āruruhus tadā
03,158.004a tataḥ saṃprāpya śailāgraṃ vīkṣamāṇā mahārathāḥ
03,158.004c dadṛśus te maheṣvāsā bhīmasenam ariṃdamam
03,158.005a sphurataś ca mahākāyān gatasattvāṃś ca rākṣasān
03,158.005c mahābalān mahāghorān bhīmasenena pātitān
03,158.006a śuśubhe sa mahābāhur gadākhaḍgadhanurdharaḥ
03,158.006c nihatya samare sarvān dānavān maghavān iva
03,158.007a tatas te samatikramya pariṣvajya vṛkodaram
03,158.007c tatropaviviśuḥ pārthāḥ prāptā gatim anuttamām
03,158.008a taiś caturbhir maheṣvāsair giriśṛṅgam aśobhata
03,158.008c lokapālair mahābhāgair divaṃ devavarair iva
03,158.009a kuberasadanaṃ dṛṣṭvā rākṣasāṃś ca nipātitān
03,158.009c bhrātā bhrātaram āsīnam abhyabhāṣata pāṇḍavam
03,158.010a sāhasād yadi vā mohād bhīma pāpam idaṃ kṛtam
03,158.010c naitat te sadṛśaṃ vīra muner iva mṛṣāvacaḥ
03,158.011a rājadviṣṭaṃ na kartavyam iti dharmavido viduḥ
03,158.011c tridaśānām idaṃ dviṣṭaṃ bhīmasena tvayā kṛtam
03,158.012a arthadharmāv anādṛtya yaḥ pāpe kurute manaḥ
03,158.012c karmaṇāṃ pārtha pāpānāṃ sa phalaṃ vindate dhruvam
03,158.012d*0812_01 karmaṇāṃ pārtha sarveṣāṃ na pāpāt parimucyate
03,158.012d*0813_01 sāhasaṃ bata bhadraṃ te devānām api cāpriyam
03,158.012e punar evaṃ na kartavyaṃ mama ced icchasi priyam
03,158.013a evam uktvā sa dharmātmā bhrātā bhrātaram acyutam
03,158.013b*0814_01 bhīmasenaṃ mahābāhum apradhṛṣyaparākramam
03,158.013c arthatattvavibhāgajñaḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,158.013e virarāma mahātejās tam evārthaṃ vicintayan
03,158.014a tatas tu hataśiṣṭā ye bhīmasenena rākṣasāḥ
03,158.014c sahitāḥ pratyapadyanta kuberasadanaṃ prati
03,158.015a te javena mahāvegāḥ prāpya vaiśravaṇālayam
03,158.015c bhīmam ārtasvaraṃ cakrur bhīmasenabhayārditāḥ
03,158.016a nyastaśastrāyudhāḥ śrāntāḥ śoṇitāktaparicchadāḥ
03,158.016c prakīrṇamūrdhajā rājan yakṣādhipatim abruvan
03,158.017a gadāparighanistriṃśatomaraprāsayodhinaḥ
03,158.017c rākṣasā nihatāḥ sarve tava deva puraḥsarāḥ
03,158.018a pramṛdya tarasā śailaṃ mānuṣeṇa dhaneśvara
03,158.018c ekena sahitāḥ saṃkhye hatāḥ krodhavaśā gaṇāḥ
03,158.019a pravarā rakṣasendrāṇāṃ yakṣāṇāṃ ca dhanādhipa
03,158.019c śerate nihatā deva gatasattvāḥ parāsavaḥ
03,158.020a labdhaḥ śailo vayaṃ muktā maṇimāṃs te sakhā hataḥ
03,158.020c mānuṣeṇa kṛtaṃ karma vidhatsva yad anantaram
03,158.021a sa tac chrutvā tu saṃkruddhaḥ sarvayakṣagaṇādhipaḥ
03,158.021c kopasaṃraktanayanaḥ katham ity abravīd vacaḥ
03,158.022a dvitīyam aparādhyantaṃ bhīmaṃ śrutvā dhaneśvaraḥ
03,158.022c cukrodha yakṣādhipatir yujyatām iti cābravīt
03,158.023a athābhraghanasaṃkāśaṃ girikūṭam ivocchritam
03,158.023c hayaiḥ saṃyojayām āsur gāndharvair uttamaṃ ratham
03,158.024a tasya sarvaguṇopetā vimalākṣā hayottamāḥ
03,158.024c tejobalajavopetā nānāratnavibhūṣitāḥ
03,158.025a śobhamānā rathe yuktās tariṣyanta ivāśugāḥ
03,158.025b*0815_01 tatas te tu mahāyakṣāḥ kruddhaṃ dṛṣṭvā dhaneśvaram
03,158.025c harṣayām āsur anyonyam iṅgitair vijayāvahaiḥ
03,158.026a sa tam āsthāya bhagavān rājarājo mahāratham
03,158.026c prayayau devagandharvaiḥ stūyamāno mahādyutiḥ
03,158.027a taṃ prayāntaṃ mahātmānaṃ sarvayakṣadhanādhipam
03,158.027b*0816_01 anujagmur mahātmānaṃ dhanadaṃ ghoradarśanāḥ
03,158.027c raktākṣā hemasaṃkāśā mahākāyā mahābalāḥ
03,158.028a sāyudhā baddhanistriṃśā yakṣā daśaśatāyutāḥ
03,158.028c javena mahatā vīrāḥ parivāryopatasthire
03,158.028d*0817_01 gandhamādanam ājagmuḥ prakarṣantam ivāmbaram
03,158.028d*0817_02 tat kesarimahājālaṃ dhanādhipatipālitam
03,158.028d*0818_01 ramyaṃ caiva gireḥ śṛṅgam āsedur yatra pāṇḍavāḥ
03,158.029a taṃ mahāntam upāyāntaṃ dhaneśvaram upāntike
03,158.029c dadṛśur hṛṣṭaromāṇaḥ pāṇḍavāḥ priyadarśanam
03,158.030a kuberas tu mahāsattvān pāṇḍoḥ putrān mahārathān
03,158.030c āttakārmukanistriṃśān dṛṣṭvā prīto 'bhavat tadā
03,158.030d*0819_01 sarve ceme naravyāghrāḥ puraṃdarasamaujasaḥ
03,158.030d*0820_01 devakāryaṃ cikīrṣan sa hṛdayena tutoṣa ha
03,158.031a te pakṣiṇa ivotpatya gireḥ śṛṅgaṃ mahājavāḥ
03,158.031c tasthus teṣāṃ samabhyāśe dhaneśvarapuraḥsarāḥ
03,158.032a tatas taṃ hṛṣṭamanasaṃ pāṇḍavān prati bhārata
03,158.032c samīkṣya yakṣagandharvā nirvikārā vyavasthitāḥ
03,158.033a pāṇḍavāś ca mahātmānaḥ praṇamya dhanadaṃ prabhum
03,158.033c nakulaḥ sahadevaś ca dharmaputraś ca dharmavit
03,158.034a aparāddham ivātmānaṃ manyamānā mahārathāḥ
03,158.034c tasthuḥ prāñjalayaḥ sarve parivārya dhaneśvaram
03,158.035a śayyāsanavaraṃ śrīmat puṣpakaṃ viśvakarmaṇā
03,158.035c vihitaṃ citraparyantam ātiṣṭhata dhanādhipaḥ
03,158.036a tam āsīnaṃ mahākāyāḥ śaṅkukarṇā mahājavāḥ
03,158.036c upopaviviśur yakṣā rākṣasāś ca sahasraśaḥ
03,158.037a śataśaś cāpi gandharvās tathaivāpsarasāṃ gaṇāḥ
03,158.037c parivāryopatiṣṭhanta yathā devāḥ śatakratum
03,158.038a kāñcanīṃ śirasā bibhrad bhīmasenaḥ srajaṃ śubhām
03,158.038c bāṇakhaḍgadhanuṣpāṇir udaikṣata dhanādhipam
03,158.039a na bhīr bhīmasya na glānir vikṣatasyāpi rākṣasaiḥ
03,158.039c āsīt tasyām avasthāyāṃ kuberam api paśyataḥ
03,158.040a ādadānaṃ śitān bāṇān yoddhukāmam avasthitam
03,158.040c dṛṣṭvā bhīmaṃ dharmasutam abravīn naravāhanaḥ
03,158.041a vidus tvāṃ sarvabhūtāni pārtha bhūtahite ratam
03,158.041c nirbhayaś cāpi śailāgre vasa tvaṃ saha bandhubhiḥ
03,158.042a na ca manyus tvayā kāryo bhīmasenasya pāṇḍava
03,158.042c kālenaite hatāḥ pūrvaṃ nimittam anujas tava
03,158.043a vrīḍā cātra na kartavyā sāhasaṃ yad idaṃ kṛtam
03,158.043c dṛṣṭaś cāpi suraiḥ pūrvaṃ vināśo yakṣarakṣasām
03,158.044a na bhīmasene kopo me prīto 'smi bharatarṣabha
03,158.044c karmaṇānena bhīmasya mama tuṣṭir abhūt purā
03,158.045a evam uktvā tu rājānaṃ bhīmasenam abhāṣata
03,158.045c naitan manasi me tāta vartate kurusattama
03,158.045e yad idaṃ sāhasaṃ bhīma kṛṣṇārthe kṛtavān asi
03,158.046a mām anādṛtya devāṃś ca vināśaṃ yakṣarakṣasām
03,158.046c svabāhubalam āśritya tenāhaṃ prītimāṃs tvayi
03,158.046e śāpād asmi vinirmukto ghorād adya vṛkodara
03,158.047a ahaṃ pūrvam agastyena kruddhena paramarṣiṇā
03,158.047c śapto 'parādhe kasmiṃś cit tasyaiṣā niṣkṛtiḥ kṛtā
03,158.048a dṛṣṭo hi mama saṃkleśaḥ purā pāṇḍavanandana
03,158.048c na tavātrāparādho 'sti kathaṃ cid api śatruhan
03,158.049 yudhiṣṭhira uvāca
03,158.049a kathaṃ śapto 'si bhagavann agastyena mahātmanā
03,158.049c śrotum icchāmy ahaṃ deva tavaitac chāpakāraṇam
03,158.050a idaṃ cāścaryabhūtaṃ me yat krodhāt tasya dhīmataḥ
03,158.050c tadaiva tvaṃ na nirdagdhaḥ sabalaḥ sapadānugaḥ
03,158.051 vaiśravaṇa uvāca
03,158.051a devatānām abhūn mantraḥ kuśavatyāṃ nareśvara
03,158.051c vṛtas tatrāham agamaṃ mahāpadmaśatais tribhiḥ
03,158.051e yakṣāṇāṃ ghorarūpāṇāṃ vividhāyudhadhāriṇām
03,158.052a adhvany aham athāpaśyam agastyam ṛṣisattamam
03,158.052c ugraṃ tapas tapasyantaṃ yamunātīram āśritam
03,158.052e nānāpakṣigaṇākīrṇaṃ puṣpitadrumaśobhitam
03,158.053a tam ūrdhvabāhuṃ dṛṣṭvā tu sūryasyābhimukhaṃ sthitam
03,158.053c tejorāśiṃ dīpyamānaṃ hutāśanam ivaidhitam
03,158.054a rākṣasādhipatiḥ śrīmān maṇimān nāma me sakhā
03,158.054c maurkhyād ajñānabhāvāc ca darpān mohāc ca bhārata
03,158.054e nyaṣṭhīvad ākāśagato maharṣes tasya mūrdhani
03,158.055a sa kopān mām uvācedaṃ diśaḥ sarvā dahann iva
03,158.055c mām avajñāya duṣṭātmā yasmād eṣa sakhā tava
03,158.056a dharṣaṇāṃ kṛtavān etāṃ paśyatas te dhaneśvara
03,158.056c tasmāt sahaibhiḥ sainyais te vadhaṃ prāpsyati mānuṣāt
03,158.057a tvaṃ cāpy ebhir hataiḥ sainyaiḥ kleśaṃ prāpsyasi durmate
03,158.057c tam eva mānuṣaṃ dṛṣṭvā kilbiṣād vipramokṣyase
03,158.058a sainyānāṃ tu tavaiteṣāṃ putrapautrabalānvitam
03,158.058c na śāpaṃ prāpsyate ghoraṃ gaccha te ''jñāṃ kariṣyati
03,158.059a eṣa śāpo mayā prāptaḥ prāk tasmād ṛṣisattamāt
03,158.059c sa bhīmena mahārāja bhrātrā tava vimokṣitaḥ
03,159.001 vaiśravaṇa uvāca
03,159.001a yudhiṣṭhira dhṛtir dākṣyaṃ deśakālau parākramaḥ
03,159.001c lokatantravidhānānām eṣa pañcavidho vidhiḥ
03,159.002a dhṛtimantaś ca dakṣāś ca sve sve karmaṇi bhārata
03,159.002c parākramavidhānajñā narāḥ kṛtayuge 'bhavan
03,159.003a dhṛtimān deśakālajñaḥ sarvadharmavidhānavit
03,159.003c kṣatriyaḥ kṣatriyaśreṣṭha pṛthivīm anuśāsti vai
03,159.004a ya evaṃ vartate pārtha puruṣaḥ sarvakarmasu
03,159.004c sa loke labhate vīra yaśaḥ pretya ca sadgatim
03,159.005a deśakālāntaraprepsuḥ kṛtvā śakraḥ parākramam
03,159.005c saṃprāptas tridive rājyaṃ vṛtrahā vasubhiḥ saha
03,159.005d*0821_01 yas tu kevalasaṃrambhāt prapātaṃ na nirīkṣate
03,159.006a pāpātmā pāpabuddhir yaḥ pāpam evānuvartate
03,159.006c karmaṇām avibhāgajñaḥ pretya ceha ca naśyati
03,159.007a akālajñaḥ sudurmedhāḥ kāryāṇām aviśeṣavit
03,159.007c vṛthācārasamārambhaḥ pretya ceha ca naśyati
03,159.008a sāhase vartamānānāṃ nikṛtīnāṃ durātmanām
03,159.008c sarvasāmarthyalipsūnāṃ pāpo bhavati niścayaḥ
03,159.009a adharmajño 'valiptaś ca bālabuddhir amarṣaṇaḥ
03,159.009c nirbhayo bhīmaseno 'yaṃ taṃ śādhi puruṣarṣabha
03,159.009d*0822_01 tac chrutvā dhanado vākyaṃ pāṇḍavānāṃ samāgamam
03,159.009d*0822_02 utthāya sa ha taiḥ sārdhaṃ calitas tatkṣaṇād vṛtam
03,159.009d*0822_03 kuberaḥ prāpya rājānaṃ yudhiṣṭhiram abhāṣata
03,159.010a ārṣṭiṣeṇasya rājarṣeḥ prāpya bhūyas tvam āśramam
03,159.010c tāmisraṃ prathamaṃ pakṣaṃ vītaśokabhayo vasa
03,159.011a alakāḥ saha gandharvair yakṣaiś ca saha rākṣasaiḥ
03,159.011c manniyuktā manuṣyendra sarve ca girivāsinaḥ
03,159.011e rakṣantu tvā mahābāho sahitaṃ dvijasattamaiḥ
03,159.012a sāhaseṣu ca saṃtiṣṭhann iha śaile vṛkodaraḥ
03,159.012c vāryatāṃ sādhv ayaṃ rājaṃs tvayā dharmabhṛtāṃ vara
03,159.013a itaḥ paraṃ ca rājendra drakṣyanti vanagocarāḥ
03,159.013c upasthāsyanti ca sadā rakṣiṣyanti ca sarvaśaḥ
03,159.014a tathaiva cānnapānāni svādūni ca bahūni ca
03,159.014c upasthāsyanti vo gṛhya matpreṣyāḥ puruṣarṣabha
03,159.015a yathā jiṣṇur mahendrasya yathā vāyor vṛkodaraḥ
03,159.015c dharmasya tvaṃ yathā tāta yogotpanno nijaḥ sutaḥ
03,159.016a ātmajāv ātmasaṃpannau yamau cobhau yathāśvinoḥ
03,159.016c rakṣyās tadvan mamāpīha yūyaṃ sarve yudhiṣṭhira
03,159.017a arthatattvavibhāgajñaḥ sarvadharmaviśeṣavit
03,159.017c bhīmasenād avarajaḥ phalgunaḥ kuśalī divi
03,159.018a yāḥ kāś cana matā lokeṣv agryāḥ paramasaṃpadaḥ
03,159.018c janmaprabhṛti tāḥ sarvāḥ sthitās tāta dhanaṃjaye
03,159.019a damo dānaṃ balaṃ buddhir hrīr dhṛtis teja uttamam
03,159.019c etāny api mahāsattve sthitāny amitatejasi
03,159.020a na mohāt kurute jiṣṇuḥ karma pāṇḍava garhitam
03,159.020c na pārthasya mṛṣoktāni kathayanti narā nṛṣu
03,159.021a sa devapitṛgandharvaiḥ kurūṇāṃ kīrtivardhanaḥ
03,159.021c mānitaḥ kurute 'strāṇi śakrasadmani bhārata
03,159.022a yo 'sau sarvān mahīpālān dharmeṇa vaśam ānayat
03,159.022c sa śaṃtanur mahātejāḥ pitus tava pitāmahaḥ
03,159.022e prīyate pārtha pārthena divi gāṇḍīvadhanvanā
03,159.023a samyak cāsau mahāvīryaḥ kuladhurya iva sthitaḥ
03,159.023c pitṝn devāṃs tathā viprān pūjayitvā mahāyaśāḥ
03,159.023e sapta mukhyān mahāmedhān āharad yamunāṃ prati
03,159.024a adhirājaḥ sa rājaṃs tvāṃ śaṃtanuḥ prapitāmahaḥ
03,159.024c svargajic chakralokasthaḥ kuśalaṃ paripṛcchati
03,159.025 vaiśaṃpāyana uvāca
03,159.025*0823_01 etac chrutvā tu vacanaṃ dhanadena prabhāṣitam
03,159.025*0823_02 pāṇḍavāś ca tatas tena babhūvuḥ saṃpraharṣitāḥ
03,159.025a tataḥ śaktiṃ gadāṃ khaḍgaṃ dhanuś ca bharatarṣabha
03,159.025c prādhvaṃ kṛtvā namaścakre kuberāya vṛkodaraḥ
03,159.026a tato 'bravīd dhanādhyakṣaḥ śaraṇyaḥ śaraṇāgatam
03,159.026c mānahā bhava śatrūṇāṃ suhṛdāṃ nandivardhanaḥ
03,159.026d*0824_01 vibhavas tāta śailāgre vasānaḥ saha bandhubhiḥ
03,159.026d*0824_02 suparṇapitṛdevānāṃ satataṃ mānakṛd bhava
03,159.026d*0824_03 ṛjuṃ paśyata mā vakraṃ satyaṃ vadata mānṛtam
03,159.026d*0824_04 dīrghaṃ paśyata mā hrasvaṃ paraṃ paśyata māparam
03,159.027a sveṣu veśmasu ramyeṣu vasatāmitratāpanāḥ
03,159.027c kāmān upahariṣyanti yakṣā vo bharatarṣabhāḥ
03,159.028a śīghram eva guḍākeśaḥ kṛtāstraḥ puruṣarṣabhaḥ
03,159.028c sākṣān maghavatā sṛṣṭaḥ saṃprāpsyati dhanaṃjayaḥ
03,159.029a evam uttamakarmāṇam anuśiṣya yudhiṣṭhiram
03,159.029c astaṃ girivaraśreṣṭhaṃ prayayau guhyakādhipaḥ
03,159.030a taṃ paristomasaṃkīrṇair nānāratnavibhūṣitaiḥ
03,159.030c yānair anuyayur yakṣā rākṣasāś ca sahasraśaḥ
03,159.031a pakṣiṇām iva nirghoṣaḥ kuberasadanaṃ prati
03,159.031c babhūva paramāśvānām airāvatapathe yatām
03,159.032a te jagmus tūrṇam ākāśaṃ dhanādhipativājinaḥ
03,159.032c prakarṣanta ivābhrāṇi pibanta iva mārutam
03,159.033a tatas tāni śarīrāṇi gatasattvāni rakṣasām
03,159.033c apākṛṣyanta śailāgrād dhanādhipatiśāsanāt
03,159.034a teṣāṃ hi śāpakālo 'sau kṛto 'gastyena dhīmatā
03,159.034c samare nihatās tasmāt sarve maṇimatā saha
03,159.035a pāṇḍavās tu mahātmānas teṣu veśmasu tāṃ kṣapām
03,159.035c sukham ūṣur gatodvegāḥ pūjitāḥ sarvarākṣasaiḥ
03,160.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,160.001a tataḥ sūryodaye dhaumyaḥ kṛtvāhnikam ariṃdama
03,160.001c ārṣṭiṣeṇena sahitaḥ pāṇḍavān abhyavartata
03,160.002a te 'bhivādyārṣṭiṣeṇasya pādau dhaumyasya caiva ha
03,160.002c tataḥ prāñjalayaḥ sarve brāhmaṇāṃs tān apūjayan
03,160.002d*0825_01 ārṣṭiṣeṇaḥ pariṣvajya putravad bharatarṣabhān
03,160.003a tato yudhiṣṭhiraṃ dhaumyo gṛhītvā dakṣiṇe kare
03,160.003c prācīṃ diśam abhiprekṣya maharṣir idam abravīt
03,160.004a asau sāgaraparyantāṃ bhūmim āvṛtya tiṣṭhati
03,160.004c śailarājo mahārāja mandaro 'bhivirājate
03,160.005a indravaiśravaṇāv etāṃ diśaṃ pāṇḍava rakṣataḥ
03,160.005c parvataiś ca vanāntaiś ca kānanaiś copaśobhitām
03,160.006a etad āhur mahendrasya rājño vaiśravaṇasya ca
03,160.006c ṛṣayaḥ sarvadharmajñāḥ sadma tāta manīṣiṇaḥ
03,160.007a ataś codyantam ādityam upatiṣṭhanti vai prajāḥ
03,160.007c ṛṣayaś cāpi dharmajñāḥ siddhāḥ sādhyāś ca devatāḥ
03,160.008a yamas tu rājā dharmātmā sarvaprāṇabhṛtāṃ prabhuḥ
03,160.008c pretasattvagatīm etāṃ dakṣiṇām āśrito diśam
03,160.009a etat saṃyamanaṃ puṇyam atīvādbhutadarśanam
03,160.009c pretarājasya bhavanam ṛddhyā paramayā yutam
03,160.010a yaṃ prāpya savitā rājan satyena pratitiṣṭhati
03,160.010c astaṃ parvatarājānam etam āhur manīṣiṇaḥ
03,160.011a etaṃ parvatarājānaṃ samudraṃ ca mahodadhim
03,160.011c āvasan varuṇo rājā bhūtāni parirakṣati
03,160.012a udīcīṃ dīpayann eṣa diśaṃ tiṣṭhati kīrtimān
03,160.012c mahāmerur mahābhāga śivo brahmavidāṃ gatiḥ
03,160.013a yasmin brahmasadaś caiva tiṣṭhate ca prajāpatiḥ
03,160.013c bhūtātmā visṛjan sarvaṃ yat kiṃ cij jaṅgamāgamam
03,160.014a yān āhur brahmaṇaḥ putrān mānasān dakṣasaptamān
03,160.014c teṣām api mahāmeruḥ sthānaṃ śivam anāmayam
03,160.015a atraiva pratitiṣṭhanti punar atrodayanti ca
03,160.015c sapta devarṣayas tāta vasiṣṭhapramukhāḥ sadā
03,160.016a deśaṃ virajasaṃ paśya meroḥ śikharam uttamam
03,160.016c yatrātmatṛptair adhyāste devaiḥ saha pitāmahaḥ
03,160.017a yam āhuḥ sarvabhūtānāṃ prakṛteḥ prakṛtiṃ dhruvam
03,160.017c anādinidhanaṃ devaṃ prabhuṃ nārāyaṇaṃ param
03,160.018a brahmaṇaḥ sadanāt tasya paraṃ sthānaṃ prakāśate
03,160.018c devāś ca yatnāt paśyanti divyaṃ tejomayaṃ śivam
03,160.019a atyarkānaladīptaṃ tat sthānaṃ viṣṇor mahātmanaḥ
03,160.019c svayaiva prabhayā rājan duṣprekṣyaṃ devadānavaiḥ
03,160.019d*0826_01 prācyāṃ nārāyaṇasthānaṃ merāvativirājate
03,160.019d*0827_01 yatra bhūteśvaras tāta sarvaprakṛtir ātmabhūḥ
03,160.019d*0827_02 bhāsayan sarvabhūtāni suśriyābhivirājate
03,160.019d*0827_03 nātra brahmarṣayas tāta kuta eva maharṣayaḥ
03,160.019d*0827_04 prāpnuvanti gatiṃ hy etāṃ yatīnāṃ kurusattama
03,160.020a tad vai jyotīṃṣi sarvāṇi prāpya bhāsanti no 'pi ca
03,160.020c svayaṃ vibhur adīnātmā tatra hy abhivirājate
03,160.021a yatayas tatra gacchanti bhaktyā nārāyaṇaṃ harim
03,160.021c pareṇa tapasā yuktā bhāvitāḥ karmabhiḥ śubhaiḥ
03,160.022a yogasiddhā mahātmānas tamomohavivarjitāḥ
03,160.022c tatra gatvā punar nemaṃ lokam āyānti bhārata
03,160.022d*0828_01 svayaṃbhuvaṃ mahātmānaṃ devadevaṃ sanātanam
03,160.023a sthānam etan mahābhāga dhruvam akṣayam avyayam
03,160.023c īśvarasya sadā hy etat praṇamātra yudhiṣṭhira
03,160.023d*0829_01 enaṃ tvaharahar meruṃ sūryācandramasau dhruvam
03,160.023d*0829_02 pradakṣiṇam upāvṛttau kurutaḥ kurusattama
03,160.023d*0829_03 jyotīṃṣi cāpy aśeṣeṇa sarvāṇy anagha sarvataḥ
03,160.023d*0829_04 pariyānti mahārāja girirājaṃ pradakṣiṇam
03,160.024a etaṃ jyotīṃṣi sarvāṇi prakarṣan bhagavān api
03,160.024c kurute vitamaskarmā ādityo 'bhipradakṣiṇam
03,160.025a astaṃ prāpya tataḥ saṃdhyām atikramya divākaraḥ
03,160.025c udīcīṃ bhajate kāṣṭhāṃ diśam eṣa vibhāvasuḥ
03,160.026a sa merum anuvṛttaḥ san punar gacchati pāṇḍava
03,160.026c prāṅmukhaḥ savitā devaḥ sarvabhūtahite rataḥ
03,160.027a sa māsaṃ vibhajan kālaṃ bahudhā parvasaṃdhiṣu
03,160.027c tathaiva bhagavān somo nakṣatraiḥ saha gacchati
03,160.028a evam eṣa parikramya mahāmerum atandritaḥ
03,160.028b*0830_01 somaś ca vibhajan kālaṃ bahudhā parvasaṃdhiṣu
03,160.028c bhāvayan sarvabhūtāni punar gacchati mandaram
03,160.029a tathā tamisrahā devo mayūkhair bhāvayañ jagat
03,160.029c mārgam etad asaṃbādham ādityaḥ parivartate
03,160.030a sisṛkṣuḥ śiśirāṇy eṣa dakṣiṇāṃ bhajate diśam
03,160.030c tataḥ sarvāṇi bhūtāni kālaḥ śiśiram ṛcchati
03,160.031a sthāvarāṇāṃ ca bhūtānāṃ jaṅgamānāṃ ca tejasā
03,160.031c tejāṃsi samupādatte nivṛttaḥ san vibhāvasuḥ
03,160.032a tataḥ svedaḥ klamas tandrī glāniś ca bhajate narān
03,160.032c prāṇibhiḥ satataṃ svapno hy abhīkṣṇaṃ ca niṣevyate
03,160.033a evam etad anirdeśyaṃ mārgam āvṛtya bhānumān
03,160.033c punaḥ sṛjati varṣāṇi bhagavān bhāvayan prajāḥ
03,160.034a vṛṣṭimārutasaṃtāpaiḥ sukhaiḥ sthāvarajaṅgamān
03,160.034c vardhayan sumahātejāḥ punaḥ pratinivartate
03,160.035a evam eṣa caran pārtha kālacakram atandritaḥ
03,160.035c prakarṣan sarvabhūtāni savitā parivartate
03,160.036a saṃtatā gatir etasya naiṣa tiṣṭhati pāṇḍava
03,160.036c ādāyaiva tu bhūtānāṃ tejo visṛjate punaḥ
03,160.037a vibhajan sarvabhūtānām āyuḥ karma ca bhārata
03,160.037c ahorātrān kalāḥ kāṣṭhāḥ sṛjaty eṣa sadā vibhuḥ
03,161.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,161.001a tasmin nagendre vasatāṃ tu teṣāṃ; mahātmanāṃ sadvratam āsthitānām
03,161.001c ratiḥ pramodaś ca babhūva teṣām; ākāṅkṣatāṃ darśanam arjunasya
03,161.002a tān vīryayuktān suviśuddhasattvāṃs; tejasvinaḥ satyadhṛtipradhānān
03,161.002c saṃprīyamāṇā bahavo 'bhijagmur; gandharvasaṃghāś ca maharṣayaś ca
03,161.003a taṃ pādapaiḥ puṣpadharair upetaṃ; nagottamaṃ prāpya mahārathānām
03,161.003c manaḥprasādaḥ paramo babhūva; yathā divaṃ prāpya marudgaṇānām
03,161.004a mayūrahaṃsasvananāditāni; puṣpopakīrṇāni mahācalasya
03,161.004c śṛṅgāṇi sānūni ca paśyamānā; gireḥ paraṃ harṣam avāpya tasthuḥ
03,161.005a sākṣāt kubereṇa kṛtāś ca tasmin; nagottame saṃvṛtakūlarodhasaḥ
03,161.005c kādambakāraṇḍavahaṃsajuṣṭāḥ; padmākulāḥ puṣkariṇīr apaśyan
03,161.006a krīḍāpradeśāṃś ca samṛddharūpān; sucitramālyāvṛtajātaśobhān
03,161.006c maṇipravekān sumanoharāṃś ca; yathā bhaveyur dhanadasya rājñaḥ
03,161.007a anekavarṇaiś ca sugandhibhiś ca; mahādrumaiḥ saṃtatam abhramālibhiḥ
03,161.007c tapaḥpradhānāḥ satataṃ carantaḥ; śṛṅgaṃ gireś cintayituṃ na śekuḥ
03,161.008a svatejasā tasya nagottamasya; mahauṣadhīnāṃ ca tathā prabhāvāt
03,161.008c vibhaktabhāvo na babhūva kaś cid; aharniśānāṃ puruṣapravīra
03,161.009a yam āsthitaḥ sthāvarajaṅgamāni; vibhāvasur bhāvayate 'mitaujāḥ
03,161.009c tasyodayaṃ cāstamayaṃ ca vīrās; tatra sthitās te dadṛśur nṛsiṃhāḥ
03,161.010a raves tamisrāgamanirgamāṃs te; tathodayaṃ cāstamayaṃ ca vīrāḥ
03,161.010c samāvṛtāḥ prekṣya tamonudasya; gabhastijālaiḥ pradiśo diśaś ca
03,161.011a svādhyāyavantaḥ satatakriyāś ca; dharmapradhānāś ca śucivratāś ca
03,161.011c satye sthitās tasya mahārathasya; satyavratasyāgamanapratīkṣāḥ
03,161.012a ihaiva harṣo 'stu samāgatānāṃ; kṣipraṃ kṛtāstreṇa dhanaṃjayena
03,161.012c iti bruvantaḥ paramāśiṣas te; pārthās tapoyogaparā babhūvuḥ
03,161.013a dṛṣṭvā vicitrāṇi girau vanāni; kirīṭinaṃ cintayatām abhīkṣṇam
03,161.013c babhūva rātrir divasaś ca teṣāṃ; saṃvatsareṇaiva samānarūpaḥ
03,161.014a yadaiva dhaumyānumate mahātmā; kṛtvā jaṭāḥ pravrajitaḥ sa jiṣṇuḥ
03,161.014c tadaiva teṣāṃ na babhūva harṣaḥ; kuto ratis tadgatamānasānām
03,161.015a bhrātur niyogāt tu yudhiṣṭhirasya; vanād asau vāraṇamattagāmī
03,161.015c yat kāmyakāt pravrajitaḥ sa jiṣṇus; tadaiva te śokahatā babhūvuḥ
03,161.015d*0831_01 saṃtyajya kāmān pravrajitās tadaiva
03,161.015d*0831_02 pārthās tadā śokaparā babhūvuḥ
03,161.016a tathā tu taṃ cintayatāṃ sitāśvam; astrārthinaṃ vāsavam abhyupetam
03,161.016c māso 'tha kṛcchreṇa tadā vyatītas; tasmin nage bhārata bhāratānām
03,161.016d*0832_01 uṣitvā pañca varṣāṇi sahasrākṣaniveśane
03,161.016d*0832_02 avāpya divyāny astrāṇi sarvāṇi vibudheśvarāt
03,161.016d*0832_03 āgneyaṃ vāruṇaṃ saumyaṃ vāyavyam atha vaiṣṇavam
03,161.016d*0832_04 aindraṃ pāśupataṃ brāhmaṃ pārameṣṭhyaṃ prajāpateḥ
03,161.016d*0832_05 yamasya dhātuḥ savitus tvaṣṭur vaiśravaṇasya ca
03,161.016d*0832_06 tāni prāpya sahasrākṣād abhivādya śatakratum
03,161.016d*0832_07 anujñātas tadā tena kṛtvā cāpi pradakṣiṇam
03,161.016d*0832_08 āgacchad arjunaḥ prītaḥ prahṛṣṭo gandhamādanam
03,161.017a tataḥ kadā cid dharisaṃprayuktaṃ; mahendravāhaṃ sahasopayātam
03,161.017c vidyutprabhaṃ prekṣya mahārathānāṃ; harṣo 'rjunaṃ cintayatāṃ babhūva
03,161.018a sa dīpyamānaḥ sahasāntarikṣaṃ; prakāśayan mātalisaṃgṛhītaḥ
03,161.018c babhau maholkeva ghanāntarasthā; śikheva cāgner jvalitā vidhūmā
03,161.019a tam āsthitaḥ saṃdadṛśe kirīṭī; sragvī varāṇy ābharaṇāni bibhrat
03,161.019c dhanaṃjayo vajradharaprabhāvaḥ; śriyā jvalan parvatam ājagāma
03,161.020a sa śailam āsādya kirīṭamālī; mahendravāhād avaruhya tasmāt
03,161.020c dhaumyasya pādāv abhivādya pūrvam; ajātaśatros tadanantaraṃ ca
03,161.021a vṛkodarasyāpi vavanda pādau; mādrīsutābhyām abhivāditaś ca
03,161.021c sametya kṛṣṇāṃ parisāntvya caināṃ; prahvo 'bhavad bhrātur upahvare saḥ
03,161.022a babhūva teṣāṃ paramaḥ praharṣas; tenāprameyeṇa samāgatānām
03,161.022c sa cāpi tān prekṣya kirīṭamālī; nananda rājānam abhipraśaṃsan
03,161.023a yam āsthitaḥ sapta jaghāna pūgān; diteḥ sutānāṃ namucer nihantā
03,161.023c tam indravāhaṃ samupetya pārthāḥ; pradakṣiṇaṃ cakrur adīnasattvāḥ
03,161.024a te mātaleś cakrur atīva hṛṣṭāḥ; satkāram agryaṃ surarājatulyam
03,161.024c sarvaṃ yathāvac ca divaukasas tān; papracchur enaṃ kururājaputrāḥ
03,161.025a tān apy asau mātalir abhyanandat; piteva putrān anuśiṣya cainān
03,161.025c yayau rathenāpratimaprabheṇa; punaḥ sakāśaṃ tridiveśvarasya
03,161.026a gate tu tasmin varadevavāhe; śakrātmajaḥ sarvaripupramāthī
03,161.026b*0833_01 sākṣāt sahasrākṣa iva pratītaḥ
03,161.026b*0833_02 śrīmān svadehād avamucya jiṣṇuḥ
03,161.026c śakreṇa dattāni dadau mahātmā; mahādhanāny uttamarūpavanti
03,161.026e divākarābhāṇi vibhūṣaṇāni; prītaḥ priyāyai sutasomamātre
03,161.027a tataḥ sa teṣāṃ kurupuṃgavānāṃ; teṣāṃ ca sūryāgnisamaprabhāṇām
03,161.027c viprarṣabhāṇām upaviśya madhye; sarvaṃ yathāvat kathayāṃ babhūva
03,161.027d*0834_01 devais tu dattā hi yathāstramukhyāḥ
03,161.027d*0834_02 prakhyāpayad valkalacīravāsāḥ
03,161.028a evaṃ mayāstrāṇy upaśikṣitāni; śakrāc ca vātāc ca śivāc ca sākṣāt
03,161.028c tathaiva śīlena samādhinā ca; prītāḥ surā me sahitāḥ sahendrāḥ
03,161.029a saṃkṣepato vai sa viśuddhakarmā; tebhyaḥ samākhyāya divi praveśam
03,161.029c mādrīsutābhyāṃ sahitaḥ kirīṭī; suṣvāpa tām āvasatiṃ pratītaḥ
03,162.000*0835_01 tato rajanyāṃ vyuṣṭāyāṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
03,162.000*0835_02 bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvair avandata dhanaṃjayaḥ
03,162.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,162.001a etasminn eva kāle tu sarvavāditranisvanaḥ
03,162.001c babhūva tumulaḥ śabdas tv antarikṣe divaukasām
03,162.002a rathanemisvanaś caiva ghaṇṭāśabdaś ca bhārata
03,162.002c pṛthag vyālamṛgāṇāṃ ca pakṣiṇāṃ caiva sarvaśaḥ
03,162.002d*0836_01 ravonmukhās te saṃprekṣya prīyamāṇāḥ kurūdvahāḥ
03,162.002d*0836_02 marudbhir anvitaṃ śakram āpatantaṃ vihāyasā
03,162.003a taṃ samantād anuyayur gandharvāpsarasas tathā
03,162.003c vimānaiḥ sūryasaṃkāśair devarājam ariṃdamam
03,162.004a tataḥ sa haribhir yuktaṃ jāmbūnadapariṣkṛtam
03,162.004c meghanādinam āruhya śriyā paramayā jvalan
03,162.005a pārthān abhyājagāmāśu devarājaḥ puraṃdaraḥ
03,162.005c āgatya ca sahasrākṣo rathād avaruroha vai
03,162.006a taṃ dṛṣṭvaiva mahātmānaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
03,162.006c bhrātṛbhiḥ sahitaḥ śrīmān devarājam upāgamat
03,162.007a pūjayām āsa caivātha vidhivad bhūridakṣiṇaḥ
03,162.007c yathārham amitātmānaṃ vidhidṛṣṭena karmaṇā
03,162.008a dhanaṃjayaś ca tejasvī praṇipatya puraṃdaram
03,162.008c bhṛtyavat praṇatas tasthau devarājasamīpataḥ
03,162.009a āpyāyata mahātejāḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,162.009c dhanaṃjayam abhiprekṣya vinītaṃ sthitam antike
03,162.010a jaṭilaṃ devarājasya tapoyuktam akalmaṣam
03,162.010c harṣeṇa mahatāviṣṭaḥ phalgunasyātha darśanāt
03,162.010d*0837_01 babhūva paramaprīto devarājaṃ ca pūjayan
03,162.011a taṃ tathādīnamanasaṃ rājānaṃ harṣasaṃplutam
03,162.011c uvāca vacanaṃ dhīmān devarājaḥ puraṃdaraḥ
03,162.012a tvam imāṃ pṛthivīṃ rājan praśāsiṣyasi pāṇḍava
03,162.012c svasti prāpnuhi kaunteya kāmyakaṃ punar āśramam
03,162.013a astrāṇi labdhāni ca pāṇḍavena; sarvāṇi mattaḥ prayatena rājan
03,162.013c kṛtapriyaś cāsmi dhanaṃjayena; jetuṃ na śakyas tribhir eṣa lokaiḥ
03,162.014a evam uktvā sahasrākṣaḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
03,162.014c jagāma tridivaṃ hṛṣṭaḥ stūyamāno maharṣibhiḥ
03,162.015a dhaneśvaragṛhasthānāṃ pāṇḍavānāṃ samāgamam
03,162.015c śakreṇa ya imaṃ vidvān adhīyīta samāhitaḥ
03,162.016a saṃvatsaraṃ brahmacārī niyataḥ saṃśitavrataḥ
03,162.016c sa jīveta nirābādhaḥ susukhī śaradāṃ śatam
03,163.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,163.001a yathāgataṃ gate śakre bhrātṛbhiḥ saha saṃgataḥ
03,163.001c kṛṣṇayā caiva bībhatsur dharmaputram apūjayat
03,163.002a abhivādayamānaṃ tu mūrdhny upāghrāya pāṇḍavam
03,163.002c harṣagadgadayā vācā prahṛṣṭo 'rjunam abravīt
03,163.003a katham arjuna kālo 'yaṃ svarge vyatigatas tava
03,163.003c kathaṃ cāstrāṇy avāptāni devarājaś ca toṣitaḥ
03,163.004a samyag vā te gṛhītāni kaccid astrāṇi bhārata
03,163.004c kaccit surādhipaḥ prīto rudraś cāstrāṇy adāt tava
03,163.005a yathā dṛṣṭaś ca te śakro bhagavān vā pinākadhṛk
03,163.005c yathā cāstrāṇy avāptāni yathā cārādhitaś ca te
03,163.006a yathoktavāṃs tvāṃ bhagavāñ śatakratur ariṃdama
03,163.006c kṛtapriyas tvayāsmīti tac ca te kiṃ priyaṃ kṛtam
03,163.006e etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vistareṇa mahādyute
03,163.007a yathā tuṣṭo mahādevo devarājaś ca te 'nagha
03,163.007c yac cāpi vajrapāṇes te priyaṃ kṛtam ariṃdama
03,163.007e etad ākhyāhi me sarvam akhilena dhanaṃjaya
03,163.008 arjuna uvāca
03,163.008a śṛṇu hanta mahārāja vidhinā yena dṛṣṭavān
03,163.008c śatakratum ahaṃ devaṃ bhagavantaṃ ca śaṃkaram
03,163.009a vidyām adhītya tāṃ rājaṃs tvayoktām arimardana
03,163.009c bhavatā ca samādiṣṭas tapase prasthito vanam
03,163.010a bhṛgutuṅgam atho gatvā kāmyakād āsthitas tapaḥ
03,163.010c ekarātroṣitaḥ kaṃ cid apaśyaṃ brāhmaṇaṃ pathi
03,163.011a sa mām apṛcchat kaunteya kvāsi gantā bravīhi me
03,163.011c tasmā avitathaṃ sarvam abruvaṃ kurunandana
03,163.012a sa tathyaṃ mama tac chrutvā brāhmaṇo rājasattama
03,163.012c apūjayata māṃ rājan prītimāṃś cābhavan mayi
03,163.013a tato mām abravīt prītas tapa ātiṣṭha bhārata
03,163.013c tapasvī nacireṇa tvaṃ drakṣyase vibudhādhipam
03,163.014a tato 'haṃ vacanāt tasya girim āruhya śaiśiram
03,163.014c tapo 'tapyaṃ mahārāja māsaṃ mūlaphalāśanaḥ
03,163.015a dvitīyaś cāpi me māso jalaṃ bhakṣayato gataḥ
03,163.015c nirāhāras tṛtīye 'tha māse pāṇḍavanandana
03,163.016a ūrdhvabāhuś caturthaṃ tu māsam asmi sthitas tadā
03,163.016c na ca me hīyate prāṇas tad adbhutam ivābhavat
03,163.017a caturthe samabhikrānte prathame divase gate
03,163.017c varāhasaṃsthitaṃ bhūtaṃ matsamīpam upāgamat
03,163.018a nighnan prothena pṛthivīṃ vilikhaṃś caraṇair api
03,163.018c saṃmārjañ jaṭhareṇorvīṃ vivartaṃś ca muhur muhuḥ
03,163.019a anu tasyāparaṃ bhūtaṃ mahat kairātasaṃsthitam
03,163.019c dhanurbāṇāsimat prāptaṃ strīgaṇānugataṃ tadā
03,163.020a tato 'haṃ dhanur ādāya tathākṣayyau maheṣudhī
03,163.020c atāḍayaṃ śareṇātha tad bhūtaṃ lomaharṣaṇam
03,163.021a yugapat tat kirātaś ca vikṛṣya balavad dhanuḥ
03,163.021c abhyājaghne dṛḍhataraṃ kampayann iva me manaḥ
03,163.022a sa tu mām abravīd rājan mama pūrvaparigrahaḥ
03,163.022c mṛgayādharmam utsṛjya kimarthaṃ tāḍitas tvayā
03,163.023a eṣa te niśitair bāṇair darpaṃ hanmi sthiro bhava
03,163.023c sa varṣmavān mahākāyas tato mām abhyadhāvata
03,163.024a tato girim ivātyartham āvṛṇon māṃ mahāśaraiḥ
03,163.024c taṃ cāhaṃ śaravarṣeṇa mahatā samavākiram
03,163.025a tataḥ śarair dīptamukhaiḥ patritair anumantritaiḥ
03,163.025c pratyavidhyam ahaṃ taṃ tu vajrair iva śiloccayam
03,163.026a tasya tac chatadhā rūpam abhavac ca sahasradhā
03,163.026c tāni cāsya śarīrāṇi śarair aham atāḍayam
03,163.027a punas tāni śarīrāṇi ekībhūtāni bhārata
03,163.027c adṛśyanta mahārāja tāny ahaṃ vyadhamaṃ punaḥ
03,163.028a aṇur bṛhacchirā bhūtvā bṛhac cāṇuśirāḥ punaḥ
03,163.028c ekībhūtas tadā rājan so 'bhyavartata māṃ yudhi
03,163.029a yadābhibhavituṃ bāṇair naiva śaknomi taṃ raṇe
03,163.029c tato 'ham astram ātiṣṭhaṃ vāyavyaṃ bharatarṣabha
03,163.030a na cainam aśakaṃ hantuṃ tad adbhutam ivābhavat
03,163.030c tasmin pratihate cāstre vismayo me mahān abhūt
03,163.031a bhūyaś caiva mahārāja saviśeṣam ahaṃ tataḥ
03,163.031c astrapūgena mahatā raṇe bhūtam avākiram
03,163.032a sthūṇākarṇam ayojālaṃ śaravarṣaṃ śarolbaṇam
03,163.032c śailāstram aśmavarṣaṃ ca samāsthāyāham abhyayām
03,163.032e jagrāsa prahasaṃs tāni sarvāṇy astrāṇi me 'nagha
03,163.033a teṣu sarveṣu śānteṣu brahmāstram aham ādiśam
03,163.033c tataḥ prajvalitair bāṇaiḥ sarvataḥ sopacīyata
03,163.033e upacīyamānaś ca mayā mahāstreṇa vyavardhata
03,163.034a tataḥ saṃtāpito loko matprasūtena tejasā
03,163.034c kṣaṇena hi diśaḥ khaṃ ca sarvato 'bhividīpitam
03,163.035a tad apy astraṃ mahātejāḥ kṣaṇenaiva vyaśātayat
03,163.035a*0838_01 **** **** tato 'ham apataṃ mahīm
03,163.035a*0838_02 tataḥ prahasya tad bhūtaṃ
03,163.035c brahmāstre tu hate rājan bhayaṃ māṃ mahad āviśat
03,163.036a tato 'haṃ dhanur ādāya tathākṣayyau maheṣudhī
03,163.036c sahasābhyahanaṃ bhūtaṃ tāny apy astrāṇy abhakṣayat
03,163.037a hateṣv astreṣu sarveṣu bhakṣiteṣv āyudheṣu ca
03,163.037c mama tasya ca bhūtasya bāhuyuddham avartata
03,163.038a vyāyāmaṃ muṣṭibhiḥ kṛtvā talair api samāhatau
03,163.038c apātayac ca tad bhūtaṃ niśceṣṭo hy agamaṃ mahīm
03,163.039a tataḥ prahasya tad bhūtaṃ tatraivāntaradhīyata
03,163.039b*0839_01 tataś cintāṃ samagamaṃ pūjayiṣyāmy ahaṃ punaḥ
03,163.039b*0839_02 iti puṣpāṇi saṃgṛhya saikataṃ śaṃkaraṃ prabhum
03,163.039b*0839_03 pūjayiṣyaṃs tam adrākṣaṃ kirātaṃ puṣpadhāriṇam
03,163.039b*0839_04 tataś cānyāni puṣpāṇi pūjayiṣyan punaḥ punaḥ
03,163.039b*0839_05 tāni sarvāṇi dṛṣṭvāhaṃ kirātasya ca mūrdhani
03,163.039b*0839_06 iti kṛtvā mahādevaṃ praṇato 'smi punaḥ punaḥ
03,163.039c saha strībhir mahārāja paśyato me 'dbhutopamam
03,163.040a evaṃ kṛtvā sa bhagavāṃs tato 'nyad rūpam ātmanaḥ
03,163.040c divyam eva mahārāja vasāno 'dbhutam ambaram
03,163.041a hitvā kirātarūpaṃ ca bhagavāṃs tridaśeśvaraḥ
03,163.041c svarūpaṃ divyam āsthāya tasthau tatra maheśvaraḥ
03,163.042a adṛśyata tataḥ sākṣād bhagavān govṛṣadhvajaḥ
03,163.042c umāsahāyo haridṛg bahurūpaḥ pinākadhṛk
03,163.043a sa mām abhyetya samare tathaivābhimukhaṃ sthitam
03,163.043c śūlapāṇir athovāca tuṣṭo 'smīti paraṃtapa
03,163.044a tatas tad dhanur ādāya tūṇau cākṣayyasāyakau
03,163.044c prādān mamaiva bhagavān varayasveti cābravīt
03,163.045a tuṣṭo 'smi tava kaunteya brūhi kiṃ karavāṇi te
03,163.045c yat te manogataṃ vīra tad brūhi vitarāmy aham
03,163.045e amaratvam apāhāya brūhi yat te manogatam
03,163.046a tataḥ prāñjalir evāham astreṣu gatamānasaḥ
03,163.046c praṇamya śirasā śarvaṃ tato vacanam ādade
03,163.047a bhagavān me prasannaś ced īpsito 'yaṃ varo mama
03,163.047c astrāṇīcchāmy ahaṃ jñātuṃ yāni deveṣu kāni cit
03,163.047e dadānīty eva bhagavān abravīt tryambakaś ca mām
03,163.048a raudram astraṃ madīyaṃ tvām upasthāsyati pāṇḍava
03,163.048c pradadau ca mama prītaḥ so 'straṃ pāśupataṃ prabhuḥ
03,163.049a uvāca ca mahādevo dattvā me 'straṃ sanātanam
03,163.049c na prayojyaṃ bhaved etan mānuṣeṣu kathaṃ cana
03,163.049d*0840_01 jagad vinirdahed evam alpatejasi pātitam
03,163.050a pīḍyamānena balavat prayojyaṃ te dhanaṃjaya
03,163.050c astrāṇāṃ pratighāte ca sarvathaiva prayojayeḥ
03,163.051a tad apratihataṃ divyaṃ sarvāstrapratiṣedhanam
03,163.051c mūrtiman me sthitaṃ pārśve prasanne govṛṣadhvaje
03,163.052a utsādanam amitrāṇāṃ parasenānikartanam
03,163.052c durāsadaṃ duṣprahasaṃ suradānavarākṣasaiḥ
03,163.053a anujñātas tv ahaṃ tena tatraiva samupāviśam
03,163.053c prekṣataś caiva me devas tatraivāntaradhīyata
03,164.001 arjuna uvāca
03,164.001a tatas tām avasaṃ prīto rajanīṃ tatra bhārata
03,164.001c prasādād devadevasya tryambakasya mahātmanaḥ
03,164.002a vyuṣito rajanīṃ cāhaṃ kṛtvā pūrvāhṇikakriyām
03,164.002c apaśyaṃ taṃ dvijaśreṣṭhaṃ dṛṣṭavān asmi yaṃ purā
03,164.003a tasmai cāhaṃ yathāvṛttaṃ sarvam eva nyavedayam
03,164.003c bhagavantaṃ mahādevaṃ sameto 'smīti bhārata
03,164.004a sa mām uvāca rājendra prīyamāṇo dvijottamaḥ
03,164.004c dṛṣṭas tvayā mahādevo yathā nānyena kena cit
03,164.005a sametya lokapālais tu sarvair vaivasvatādibhiḥ
03,164.005c draṣṭāsy anagha devendraṃ sa ca te 'strāṇi dāsyati
03,164.006a evam uktvā sa māṃ rājann āśliṣya ca punaḥ punaḥ
03,164.006c agacchat sa yathākāmaṃ brāhmaṇaḥ sūryasaṃnibhaḥ
03,164.007a athāparāhṇe tasyāhnaḥ prāvāt puṇyaḥ samīraṇaḥ
03,164.007c punar navam imaṃ lokaṃ kurvann iva sapatnahan
03,164.008a divyāni caiva mālyāni sugandhīni navāni ca
03,164.008c śaiśirasya gireḥ pāde prādurāsan samīpataḥ
03,164.009a vāditrāṇi ca divyāni sughoṣāṇi samantataḥ
03,164.009c stutayaś cendrasaṃyuktā aśrūyanta manoharāḥ
03,164.010a gaṇāś cāpsarasāṃ tatra gandharvāṇāṃ tathaiva ca
03,164.010c purastād devadevasya jagur gītāni sarvaśaḥ
03,164.011a marutāṃ ca gaṇās tatra devayānair upāgaman
03,164.011c mahendrānucarā ye ca devasadmanivāsinaḥ
03,164.012a tato marutvān haribhir yuktair vāhaiḥ svalaṃkṛtaiḥ
03,164.012c śacīsahāyas tatrāyāt saha sarvais tadāmaraiḥ
03,164.013a etasminn eva kāle tu kubero naravāhanaḥ
03,164.013c darśayām āsa māṃ rājaṃl lakṣmyā paramayā yutaḥ
03,164.014a dakṣiṇasyāṃ diśi yamaṃ pratyapaśyaṃ vyavasthitam
03,164.014c varuṇaṃ devarājaṃ ca yathāsthānam avasthitam
03,164.015a te mām ūcur mahārāja sāntvayitvā surarṣabhāḥ
03,164.015c savyasācin samīkṣasva lokapālān avasthitān
03,164.016a surakāryārthasiddhyarthaṃ dṛṣṭavān asi śaṃkaram
03,164.016c asmatto 'pi gṛhāṇa tvam astrāṇīti samantataḥ
03,164.017a tato 'haṃ prayato bhūtvā praṇipatya surarṣabhān
03,164.017c pratyagṛhṇaṃ tadāstrāṇi mahānti vidhivat prabho
03,164.018a gṛhītāstras tato devair anujñāto 'smi bhārata
03,164.018c atha devā yayuḥ sarve yathāgatam ariṃdama
03,164.019a maghavān api deveśo ratham āruhya suprabham
03,164.019c uvāca bhagavān vākyaṃ smayann iva surārihā
03,164.020a puraivāgamanād asmād vedāhaṃ tvāṃ dhanaṃjaya
03,164.020c ataḥ paraṃ tv ahaṃ vai tvāṃ darśaye bharatarṣabha
03,164.021a tvayā hi tīrtheṣu purā samāplāvaḥ kṛto 'sakṛt
03,164.021c tapaś cedaṃ purā taptaṃ svargaṃ gantāsi pāṇḍava
03,164.022a bhūyaś caiva tu taptavyaṃ tapaḥ paramadāruṇam
03,164.022b*0841_01 duścaraṃ ghoram astrāṇāṃ tapasaś copadarśanam
03,164.022c uvāca bhagavān sarvaṃ tapasaś copapādanam
03,164.022d*0842_01 svargas tv avaśyaṃ gantavyas tvayā śatruniṣūdana
03,164.023a mātalir manniyogāt tvāṃ tridivaṃ prāpayiṣyati
03,164.023c viditas tvaṃ hi devānām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām
03,164.023d*0843_01 ihasthaḥ pāṇḍavaśreṣṭha tapaḥ kurvan suduṣkaram
03,164.024a tato 'ham abruvaṃ śakraṃ prasīda bhagavan mama
03,164.024c ācāryaṃ varaye tvāham astrārthaṃ tridaśeśvara
03,164.025 indra uvāca
03,164.025a krūraṃ karmāstravit tāta kariṣyasi paraṃtapa
03,164.025c yadartham astrāṇīpsus tvaṃ taṃ kāmaṃ pāṇḍavāpnuhi
03,164.026 arjuna uvāca
03,164.026a tato 'ham abruvaṃ nāhaṃ divyāny astrāṇi śatruhan
03,164.026c mānuṣeṣu prayokṣyāmi vināstrapratighātanam
03,164.027a tāni divyāni me 'strāṇi prayaccha vibudhādhipa
03,164.027c lokāṃś cāstrajitān paścāl labheyaṃ surapuṃgava
03,164.028 indra uvāca
03,164.028a parīkṣārthaṃ mayaitat te vākyam uktaṃ dhanaṃjaya
03,164.028c mamātmajasya vacanaṃ sūpapannam idaṃ tava
03,164.029a śikṣa me bhavanaṃ gatvā sarvāṇy astrāṇi bhārata
03,164.029c vāyor agner vasubhyo 'tha varuṇāt samarudgaṇāt
03,164.030a sādhyaṃ paitāmahaṃ caiva gandharvoragarakṣasām
03,164.030c vaiṣṇavāni ca sarvāṇi nairṛtāni tathaiva ca
03,164.030e madgatāni ca yānīha sarvāstrāṇi kurūdvaha
03,164.031 arjuna uvāca
03,164.031a evam uktvā tu māṃ śakras tatraivāntaradhīyata
03,164.031c athāpaśyaṃ hariyujaṃ ratham aindram upasthitam
03,164.031e divyaṃ māyāmayaṃ puṇyaṃ yattaṃ mātalinā nṛpa
03,164.032a lokapāleṣu yāteṣu mām uvācātha mātaliḥ
03,164.032c draṣṭum icchati śakras tvāṃ devarājo mahādyute
03,164.033a saṃsiddhas tvaṃ mahābāho kuru kāryam anuttamam
03,164.033c paśya puṇyakṛtāṃ lokān saśarīro divaṃ vraja
03,164.033d*0844_01 devarājaḥ sahasrākṣas tvāṃ didṛkṣati bhārata
03,164.034a ity ukto 'haṃ mātalinā girim āmantrya śaiśiram
03,164.034c pradakṣiṇam upāvṛtya samārohaṃ rathottamam
03,164.035a codayām āsa sa hayān manomārutaraṃhasaḥ
03,164.035c mātalir hayaśāstrajño yathāvad bhūridakṣiṇaḥ
03,164.036a avaikṣata ca me vaktraṃ sthitasyātha sa sārathiḥ
03,164.036c tathā bhrānte rathe rājan vismitaś cedam abravīt
03,164.037a atyadbhutam idaṃ me 'dya vicitraṃ pratibhāti mām
03,164.037c yad āsthito rathaṃ divyaṃ padā na calito bhavān
03,164.038a devarājo 'pi hi mayā nityam atropalakṣitaḥ
03,164.038c vicalan prathamotpāte hayānāṃ bharatarṣabha
03,164.039a tvaṃ punaḥ sthita evātra rathe bhrānte kurūdvaha
03,164.039c atiśakram idaṃ sattvaṃ taveti pratibhāti me
03,164.040a ity uktvākāśam āviśya mātalir vibudhālayān
03,164.040c darśayām āsa me rājan vimānāni ca bhārata
03,164.040d*0845_01 sa ratho haribhir yukto hy ūrdhvam ācakrame tataḥ
03,164.040d*0845_02 ṛṣayo devatāś caiva pūjayanti narottama
03,164.040d*0845_03 tataḥ kāmagamāṃl lokān apaśyaṃ vai surarṣiṇām
03,164.040d*0845_04 gandharvāpsarasāṃ caiva prabhāvam amitaujasām
03,164.041a nandanādīni devānāṃ vanāni bahulāny uta
03,164.041c darśayām āsa me prītyā mātaliḥ śakrasārathiḥ
03,164.042a tataḥ śakrasya bhavanam apaśyam amarāvatīm
03,164.042c divyaiḥ kāmaphalair vṛkṣai ratnaiś ca samalaṃkṛtām
03,164.043a na tāṃ bhāsayate sūryo na śītoṣṇe na ca klamaḥ
03,164.043c rajaḥ paṅko na ca tamas tatrāsti na jarā nṛpa
03,164.044a na tatra śoko dainyaṃ vā vaivarṇyaṃ copalakṣyate
03,164.044c divaukasāṃ mahārāja na ca glānir ariṃdama
03,164.045a na krodhalobhau tatrāstām aśubhaṃ ca viśāṃ pate
03,164.045c nityatuṣṭāś ca hṛṣṭāś ca prāṇinaḥ suraveśmani
03,164.046a nityapuṣpaphalās tatra pādapā haritacchadāḥ
03,164.046c puṣkariṇyaś ca vividhāḥ padmasaugandhikāyutāḥ
03,164.047a śītas tatra vavau vāyuḥ sugandho jīvanaḥ śuciḥ
03,164.047c sarvaratnavicitrā ca bhūmiḥ puṣpavibhūṣitā
03,164.048a mṛgadvijāś ca bahavo rucirā madhurasvarāḥ
03,164.048c vimānayāyinaś cātra dṛśyante bahavo 'marāḥ
03,164.049a tato 'paśyaṃ vasūn rudrān sādhyāṃś ca samarudgaṇān
03,164.049c ādityān aśvinau caiva tān sarvān pratyapūjayam
03,164.050a te māṃ vīryeṇa yaśasā tejasā ca balena ca
03,164.050c astraiś cāpy anvajānanta saṃgrāmavijayena ca
03,164.051a praviśya tāṃ purīṃ ramyāṃ devagandharvasevitām
03,164.051c devarājaṃ sahasrākṣam upātiṣṭhaṃ kṛtāñjaliḥ
03,164.052a dadāv ardhāsanaṃ prītaḥ śakro me dadatāṃ varaḥ
03,164.052c bahumānāc ca gātrāṇi pasparśa mama vāsavaḥ
03,164.053a tatrāhaṃ devagandharvaiḥ sahito bhuridakṣiṇa
03,164.053c astrārtham avasaṃ svarge kurvāṇo 'strāṇi bhārata
03,164.054a viśvāvasoś ca me putraś citraseno 'bhavat sakhā
03,164.054c sa ca gāndharvam akhilaṃ grāhayām āsa māṃ nṛpa
03,164.055a tato 'ham avasaṃ rājan gṛhītāstraḥ supūjitaḥ
03,164.055c sukhaṃ śakrasya bhavane sarvakāmasamanvitaḥ
03,164.056a śṛṇvan vai gītaśabdaṃ ca tūryaśabdaṃ ca puṣkalam
03,164.056c paśyaṃś cāpsarasaḥ śreṣṭhā nṛtyamānāḥ paraṃtapa
03,164.057a tat sarvam anavajñāya tathyaṃ vijjñāya bhārata
03,164.057c atyarthaṃ pratigṛhyāham astreṣv eva vyavasthitaḥ
03,164.058a tato 'tuṣyat sahasrākṣas tena kāmena me vibhuḥ
03,164.058c evaṃ me vasato rājann eṣa kālo 'tyagād divi
03,165.001 arjuna uvāca
03,165.001a kṛtāstram abhiviśvastam atha māṃ harivāhanaḥ
03,165.001c saṃspṛśya mūrdhni pāṇibhyām idaṃ vacanam abravīt
03,165.002a na tvam adya yudhā jetuṃ śakyaḥ suragaṇair api
03,165.002c kiṃ punar mānuṣe loke mānuṣair akṛtātmabhiḥ
03,165.002e aprameyo 'pradhṛṣyaś ca yuddheṣv apratimas tathā
03,165.002f*0846_01 ajeyas tvaṃ hi saṃgrāme sarvair api surāsuraiḥ
03,165.003a athābravīt punar devaḥ saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ
03,165.003c astrayuddhe samo vīra na te kaś cid bhaviṣyati
03,165.004a apramattaḥ sadā dakṣaḥ satyavādī jitendriyaḥ
03,165.004c brahmaṇyaś cāstravic cāsi śūraś cāsi kurūdvaha
03,165.005a astrāṇi samavāptāni tvayā daśa ca pañca ca
03,165.005c pañcabhir vidhibhiḥ pārtha na tvayā vidyate samaḥ
03,165.006a prayogam upasaṃhāram āvṛttiṃ ca dhanaṃjaya
03,165.006c prāyaścittaṃ ca vettha tvaṃ pratighātaṃ ca sarvaśaḥ
03,165.007a tava gurvarthakālo 'yam upapannaḥ paraṃtapa
03,165.007c pratijānīṣva taṃ kartum ato vetsyāmy ahaṃ param
03,165.008a tato 'ham abruvaṃ rājan devarājam idaṃ vacaḥ
03,165.008c viṣahyaṃ cen mayā kartuṃ kṛtam eva nibodha tat
03,165.009a tato mām abravīd rājan prahasya balavṛtrahā
03,165.009c nāviṣahyaṃ tavādyāsti triṣu lokeṣu kiṃ cana
03,165.010a nivātakavacā nāma dānavā mama śatravaḥ
03,165.010c samudrakukṣim āśritya durge prativasanty uta
03,165.011a tisraḥ koṭyaḥ samākhyātās tulyarūpabalaprabhāḥ
03,165.011c tāṃs tatra jahi kaunteya gurvarthas te bhaviṣyati
03,165.012a tato mātalisaṃyuktaṃ mayūrasamaromabhiḥ
03,165.012c hayair upetaṃ prādān me rathaṃ divyaṃ mahāprabham
03,165.013a babandha caiva me mūrdhni kirīṭam idam uttamam
03,165.013c svarūpasadṛśaṃ caiva prādād aṅgavibhūṣaṇam
03,165.014a abhedyaṃ kavacaṃ cedaṃ sparśarūpavad uttamam
03,165.014c ajarāṃ jyām imāṃ cāpi gāṇḍīve samayojayat
03,165.015a tataḥ prāyām ahaṃ tena syandanena virājatā
03,165.015c yenājayad devapatir baliṃ vairocaniṃ purā
03,165.016a tato devāḥ sarva eva tena ghoṣeṇa bodhitaḥ
03,165.016c manvānā devarājaṃ māṃ samājagmur viśāṃ pate
03,165.016e dṛṣṭvā ca mām apṛcchanta kiṃ kariṣyasi phalguna
03,165.017a tān abruvaṃ yathābhūtam idaṃ kartāsmi saṃyuge
03,165.017c nivātakavacānāṃ tu prasthitaṃ māṃ vadhaiṣiṇam
03,165.017e nibodhata mahābhāgāḥ śivaṃ cāśāsta me 'naghāḥ
03,165.017f*0847_01 tato vāgbhiḥ praśastābhis tridaśāḥ pṛthivīpate
03,165.018a tuṣṭuvur māṃ prasannās te yathā devaṃ puraṃdaram
03,165.018c rathenānena maghavā jitavāñ śambaraṃ yudhi
03,165.018e namuciṃ balavṛtrau ca prahlādanarakāv api
03,165.019a bahūni ca sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
03,165.019c rathenānena daityānāṃ jitavān maghavān yudhi
03,165.020a tvam apy etena kaunteya nivātakavacān raṇe
03,165.020c vijetā yudhi vikramya pureva maghavān vaśī
03,165.021a ayaṃ ca śaṅkhapravaro yena jetāsi dānavān
03,165.021c anena vijitā lokāḥ śakreṇāpi mahātmanā
03,165.022a pradīyamānaṃ devais tu devadattaṃ jalodbhavam
03,165.022c pratyagṛhṇaṃ jayāyainaṃ stūyamānas tadāmaraiḥ
03,165.023a sa śaṅkhī kavacī bāṇī pragṛhītaśarāsanaḥ
03,165.023c dānavālayam atyugraṃ prayāto 'smi yuyutsayā
03,166.001 arjuna uvāca
03,166.001a tato 'haṃ stūyamānas tu tatra tatra maharṣibhiḥ
03,166.001c apaśyam udadhiṃ bhīmam apāṃpatim athāvyayam
03,166.002a phenavatyaḥ prakīrṇāś ca saṃhatāś ca samucchritāḥ
03,166.002c ūrmayaś cātra dṛśyante calanta iva parvatāḥ
03,166.002e nāvaḥ sahasraśas tatra ratnapūrṇāḥ samantataḥ
03,166.002f*0848_01 nabhasīva vimānāni vicarantyo virejire
03,166.003a timiṃgilāḥ kacchapāś ca tathā timitimiṃgilāḥ
03,166.003c makarāś cātra dṛśyante jale magnā ivādrayaḥ
03,166.004a śaṅkhānāṃ ca sahasrāṇi magnāny apsu samantataḥ
03,166.004c dṛśyante sma yathā rātrau tārās tanv abhrasaṃvṛtāḥ
03,166.005a tathā sahasraśas tatra ratnasaṃghāḥ plavanty uta
03,166.005c vāyuś ca ghūrṇate bhīmas tad adbhutam ivābhavat
03,166.006a tam atītya mahāvegaṃ sarvāmbhonidhim uttamam
03,166.006c apaśyaṃ dānavākīrṇaṃ tad daityapuram antikāt
03,166.007a tatraiva mātalis tūrṇaṃ nipatya pṛthivītale
03,166.007b*0849_01 rathaṃ taṃ tu samāśliṣya prādravad rathayogavit
03,166.007c nādayan rathaghoṣeṇa tat puraṃ samupādravat
03,166.008a rathaghoṣaṃ tu taṃ śrutvā stanayitnor ivāmbare
03,166.008c manvānā devarājaṃ māṃ saṃvignā dānavābhavan
03,166.009a sarve saṃbhrāntamanasaḥ śaracāpadharāḥ sthitāḥ
03,166.009c tathā śūlāsiparaśugadāmusalapāṇayaḥ
03,166.010a tato dvārāṇi pidadhur dānavās trastacetasaḥ
03,166.010c saṃvidhāya pure rakṣāṃ na sma kaś cana dṛśyate
03,166.011a tataḥ śaṅkham upādāya devadattaṃ mahāsvanam
03,166.011c puram āsuram āśliṣya prādhamaṃ taṃ śanair aham
03,166.012a sa tu śabdo divaṃ stabdhvā pratiśabdam ajījanat
03,166.012c vitresuś ca nililyuś ca bhūtāni sumahānty api
03,166.013a tato nivātakavacāḥ sarva eva samantataḥ
03,166.013c daṃśitā vividhais trāṇair vividhāyudhapāṇayaḥ
03,166.014a āyasaiś ca mahāśūlair gadābhir musalair api
03,166.014c paṭṭiśaiḥ karavālaiś ca rathacakraiś ca bhārata
03,166.015a śataghnībhir bhuśuṇḍībhiḥ khaḍgaiś citraiḥ svalaṃkṛtaiḥ
03,166.015c pragṛhītair diteḥ putrāḥ prādurāsan sahasraśaḥ
03,166.016a tato vicārya bahudhā rathamārgeṣu tān hayān
03,166.016c prācodayat same deśe mātalir bharatarṣabha
03,166.017a tena teṣāṃ praṇunnānām āśutvāc chīghragāminām
03,166.017c nānvapaśyaṃ tadā kiṃ cit tan me 'dbhutam ivābhavat
03,166.018a tatas te dānavās tatra yodhavrātāny anekaśaḥ
03,166.018c vikṛtasvararūpāṇi bhṛśaṃ sarvāṇy acodayan
03,166.019a tena śabdena mahatā samudre parvatopamāḥ
03,166.019c āplavanta gataiḥ sattvair matsyāḥ śatasahasraśaḥ
03,166.020a tato vegena mahatā dānavā mām upādravan
03,166.020c vimuñcantaḥ śitān bāṇāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ
03,166.021a sa saṃprahāras tumulas teṣāṃ mama ca bhārata
03,166.021c avartata mahāghoro nivātakavacāntakaḥ
03,166.022a tato devarṣayaś caiva dānavarṣigaṇāś ca ye
03,166.022c brahmarṣayaś ca siddhāś ca samājagmur mahāmṛdhe
03,166.023a te vai mām anurūpābhir madhurābhir jayaiṣiṇaḥ
03,166.023c astuvan munayo vāgbhir yathendraṃ tārakāmaye
03,167.001 arjuna uvāca
03,167.001a tato nivātakavacāḥ sarve vegena bhārata
03,167.001c abhyadravan māṃ sahitāḥ pragṛhītāyudhā raṇe
03,167.002a ācchidya rathapanthānam utkrośanto mahārathāḥ
03,167.002c āvṛtya sarvatas te māṃ śaravarṣair avākiran
03,167.003a tato 'pare mahāvīryāḥ śūlapaṭṭiśapāṇayaḥ
03,167.003c śūlāni ca bhuśuṇḍīś ca mumucur dānavā mayi
03,167.004a tac chūlavarṣaṃ sumahad gadāśaktisamākulam
03,167.004c aniśaṃ sṛjyamānaṃ tair apatan madrathopari
03,167.005a anye mām abhyadhāvanta nivātakavacā yudhi
03,167.005c śitaśastrāyudhā raudrāḥ kālarūpāḥ prahāriṇaḥ
03,167.006a tān ahaṃ vividhair bāṇair vegavadbhir ajihmagaiḥ
03,167.006c gāṇḍīvamuktair abhyaghnam ekaikaṃ daśabhir mṛdhe
03,167.006e te kṛtā vimukhāḥ sarve matprayuktaiḥ śilāśitaiḥ
03,167.007a tato mātalinā tūrṇaṃ hayās te saṃpracoditāḥ
03,167.007c rathamārgād bahūṃs tatra vicerur vātaraṃhasaḥ
03,167.007e susaṃyatā mātalinā prāmathnanta diteḥ sutān
03,167.008a śataṃ śatās te harayas tasmin yuktā mahārathe
03,167.008c tadā mātalinā yattā vyacarann alpakā iva
03,167.009a teṣāṃ caraṇapātena rathanemisvanena ca
03,167.009c mama bāṇanipātaiś ca hatās te śataśo 'surāḥ
03,167.010a gatāsavas tathā cānye pragṛhītaśarāsanāḥ
03,167.010c hatasārathayas tatra vyakṛṣyanta turaṃgamaiḥ
03,167.011a te diśo vidiśaḥ sarvāḥ pratirudhya prahāriṇaḥ
03,167.011c nighnanti vividhaiḥ śastrais tato me vyathitaṃ manaḥ
03,167.012a tato 'haṃ mātaler vīryam apaśyaṃ paramādbhutam
03,167.012c aśvāṃs tathā vegavato yad ayatnād adhārayat
03,167.013a tato 'haṃ laghubhiś citrair astrais tān asurān raṇe
03,167.013c sāyudhān acchinaṃ rājañ śataśo 'tha sahasraśaḥ
03,167.014a evaṃ me caratas tatra sarvayatnena śatruhan
03,167.014c prītimān abhavad vīro mātaliḥ śakrasārathiḥ
03,167.015a vadhyamānās tatas te tu hayais tena rathena ca
03,167.015c agaman prakṣayaṃ ke cin nyavartanta tathāpare
03,167.016a spardhamānā ivāsmābhir nivātakavacā raṇe
03,167.016c śaravarṣair mahadbhir māṃ samantāt pratyavārayan
03,167.016d*0850_01 śaravegair nihatyāham astraiḥ śaravighātibhiḥ
03,167.016d*0850_02 jvaladbhiḥ paramaiḥ śīghrais tān avidhyaṃ sahasraśaḥ
03,167.017a tato 'haṃ laghubhiś citrair brahmāstraparimantritaiḥ
03,167.017c vyadhamaṃ sāyakair āśu śataśo 'tha sahasraśaḥ
03,167.018a tataḥ saṃpīḍyamānās te krodhāviṣṭā mahāsurāḥ
03,167.018c apīḍayan māṃ sahitāḥ śaraśūlāsivṛṣṭibhiḥ
03,167.019a tato 'ham astram ātiṣṭhaṃ paramaṃ tigmatejasam
03,167.019c dayitaṃ devarājasya mādhavaṃ nāma bhārata
03,167.020a tataḥ khaḍgāṃs triśūlāṃś ca tomarāṃś ca sahasraśaḥ
03,167.020c astravīryeṇa śatadhā tair muktān aham acchinam
03,167.021a chittvā praharaṇāny eṣāṃ tatas tān api sarvaśaḥ
03,167.021c pratyavidhyam ahaṃ roṣād daśabhir daśabhiḥ śaraiḥ
03,167.022a gāṇḍīvād dhi tadā saṃkhye yathā bhramarapaṅktayaḥ
03,167.022c niṣpatanti tathā bāṇās tan mātalir apūjayat
03,167.023a teṣām api tu bāṇās te bahutvāc chalabhā iva
03,167.023c avākiran māṃ balavat tān ahaṃ vyadhamaṃ śaraiḥ
03,167.024a vadhyamānās tatas te tu nivātakavacāḥ punaḥ
03,167.024c śaravarṣair mahadbhir māṃ samantāt paryavārayan
03,167.025a śaravegān nihatyāham astraiḥ śaravighātibhiḥ
03,167.025c jvaladbhiḥ paramaiḥ śīghrais tān avidhyaṃ sahasraśaḥ
03,167.026a teṣāṃ chinnāni gātrāṇi visṛjanti sma śoṇitam
03,167.026c prāvṛṣīvātivṛṣṭāni śṛṅgāṇīva dharābhṛtām
03,167.027a indrāśanisamasparśair vegavadbhir ajihmagaiḥ
03,167.027c madbāṇair vadhyamānās te samudvignāḥ sma dānavāḥ
03,167.028a śatadhā bhinnadehāntrāḥ kṣīṇapraharaṇaujasaḥ
03,167.028c tato nivātakavacā mām ayudhyanta māyayā
03,168.001 arjuna uvāca
03,168.001a tato 'śmavarṣaṃ sumahat prādurāsīt samantataḥ
03,168.001c nagamātrair mahāghorais tan māṃ dṛḍham apīḍayat
03,168.002a tad ahaṃ vajrasaṃkāśaiḥ śarair indrāstracoditaiḥ
03,168.002c acūrṇayaṃ vegavadbhiḥ śatadhaikaikam āhave
03,168.003a cūrṇyamāne 'śmavarṣe tu pāvakaḥ samajāyata
03,168.003c tatrāśmacūrṇam apatat pāvakaprakarā iva
03,168.003d*0851_01 tato 'haṃ vāruṇāstreṇa aśmavarṣaṃ viśātavān
03,168.004a tato 'śmavarṣe nihate jalavarṣaṃ mahattaram
03,168.004c dhārābhir akṣamātrābhiḥ prādurāsīn mamāntike
03,168.005a nabhasaḥ pracyutā dhārās tigmavīryāḥ sahasraśaḥ
03,168.005c āvṛṇvan sarvato vyoma diśaś copadiśas tathā
03,168.006a dhārāṇāṃ ca nipātena vāyor visphūrjitena ca
03,168.006c garjitena ca daityānāṃ na prājñāyata kiṃ cana
03,168.007a dhārā divi ca saṃbaddhā vasudhāyāṃ ca sarvaśaḥ
03,168.007c vyāmohayanta māṃ tatra nipatantyo 'niśaṃ bhuvi
03,168.008a tatropadiṣṭam indreṇa divyam astraṃ viśoṣaṇam
03,168.008c dīptaṃ prāhiṇavaṃ ghoram aśuṣyat tena taj jalam
03,168.009a hate 'śmavarṣe tu mayā jalavarṣe ca śoṣite
03,168.009c mumucur dānavā māyām agniṃ vāyuṃ ca mānada
03,168.010a tato 'ham agniṃ vyadhamaṃ salilāstreṇa sarvaśaḥ
03,168.010c śailena ca mahāstreṇa vāyor vegam adhārayam
03,168.011a tasyāṃ pratihatāyāṃ tu dānavā yuddhadurmadāḥ
03,168.011c prākurvan vividhā māyā yaugapadyena bhārata
03,168.012a tato varṣaṃ prādurabhūt sumahal lomaharṣaṇam
03,168.012c astrāṇāṃ ghorarūpāṇām agner vāyos tathāśmanām
03,168.013a sā tu māyāmayī vṛṣṭiḥ pīḍayām āsa māṃ yudhi
03,168.013c atha ghoraṃ tamas tīvraṃ prādurāsīt samantataḥ
03,168.014a tamasā saṃvṛte loke ghoreṇa paruṣeṇa ca
03,168.014c turagā vimukhāś cāsan prāskhalac cāpi mātaliḥ
03,168.015a hastād dhiraṇmayaś cāsya pratodaḥ prāpatad bhuvi
03,168.015c asakṛc cāha māṃ bhītaḥ kvāsīti bharatarṣabha
03,168.016a māṃ ca bhīr āviśat tīvrā tasmin vigatacetasi
03,168.016c sa ca māṃ vigatajñānaḥ saṃtrasta idam abravīt
03,168.017a surāṇām asurāṇāṃ ca saṃgrāmaḥ sumahān abhūt
03,168.017c amṛtārthe purā pārtha sa ca dṛṣṭo mayānagha
03,168.018a śambarasya vadhe cāpi saṃgrāmaḥ sumahān abhūt
03,168.018c sārathyaṃ devarājasya tatrāpi kṛtavān aham
03,168.019a tathaiva vṛtrasya vadhe saṃgṛhītā hayā mayā
03,168.019c vairocaner mayā yuddhaṃ dṛṣṭaṃ cāpi sudāruṇam
03,168.019d*0852_01 balaprajñādayaś cāpi tathānyeṣāṃ ca pāṇḍava
03,168.020a ete mayā mahāghorāḥ saṃgrāmāḥ paryupāsitāḥ
03,168.020c na cāpi vigatajñāno bhūtapūrvo 'smi pāṇḍava
03,168.021a pitāmahena saṃhāraḥ prajānāṃ vihito dhruvam
03,168.021c na hi yuddham idaṃ yuktam anyatra jagataḥ kṣayāt
03,168.022a tasya tad vacanaṃ śrutvā saṃstabhyātmānam ātmanā
03,168.022c mohayiṣyan dānavānām ahaṃ māyāmayaṃ balam
03,168.023a abruvaṃ mātaliṃ bhītaṃ paśya me bhujayor balam
03,168.023c astrāṇāṃ ca prabhāvaṃ me dhanuṣo gāṇḍivasya ca
03,168.024a adyāstramāyayaiteṣāṃ māyām etāṃ sudāruṇām
03,168.024c vinihanmi tamaś cograṃ mā bhaiḥ sūta sthiro bhava
03,168.025a evam uktvāham asṛjam astramāyāṃ narādhipa
03,168.025c mohanīṃ sarvaśatrūṇāṃ hitāya tridivaukasām
03,168.026a pīḍyamānāsu māyāsu tāsu tāsv asureśvarāḥ
03,168.026c punar bahuvidhā māyāḥ prākurvann amitaujasaḥ
03,168.027a punaḥ prakāśam abhavat tamasā grasyate punaḥ
03,168.027c vrajaty adarśanaṃ lokaḥ punar apsu nimajjati
03,168.028a susaṃgṛhītair haribhiḥ prakāśe sati mātaliḥ
03,168.028c vyacarat syandanāgryeṇa saṃgrāme lomaharṣaṇe
03,168.029a tataḥ paryapatann ugrā nivātakavacā mayi
03,168.029c tān ahaṃ vivaraṃ dṛṣṭvā prāhiṇvaṃ yamasādanam
03,168.029d*0853_01 tathā devair avadhyatvaṃ purasyābhedyatvam eva tu
03,168.029d*0853_02 manuṣyāṇāṃ durbalatvād upekṣyaiva mahāsuraiḥ
03,168.030a vartamāne tathā yuddhe nivātakavacāntake
03,168.030c nāpaśyaṃ sahasā sarvān dānavān māyayāvṛtān
03,169.001 arjuna uvāca
03,169.001a adṛśyamānās te daityā yodhayanti sma māyayā
03,169.001c adṛśyān astravīryeṇa tān apy aham ayodhayam
03,169.002a gāṇḍīvamuktā viśikhāḥ samyag astrapracoditāḥ
03,169.002c acchindann uttamāṅgāni yatra yatra sma te 'bhavan
03,169.003a tato nivātakavacā vadhyamānā mayā yudhi
03,169.003c saṃhṛtya māyāṃ sahasā prāviśan puram ātmanaḥ
03,169.004a vyapayāteṣu daityeṣu prādurbhūte ca darśane
03,169.004c apaśyaṃ dānavāṃs tatra hatāñ śatasahasraśaḥ
03,169.005a viniṣpiṣṭāni tatraiṣāṃ śastrāṇy ābharaṇāni ca
03,169.005c kūṭaśaḥ sma pradṛśyante gātrāṇi kavacāni ca
03,169.006a hayānāṃ nāntaraṃ hy āsīt padād vicalituṃ padam
03,169.006c utpatya sahasā tasthur antarikṣagamās tataḥ
03,169.007a tato nivātakavacā vyoma saṃchādya kevalam
03,169.007c adṛśyā hy abhyavartanta visṛjantaḥ śiloccayān
03,169.008a antarbhūmigatāś cānye hayānāṃ caraṇāny atha
03,169.008c nyagṛhṇan dānavā ghorā rathacakre ca bhārata
03,169.009a vinigṛhya harīn aśvān rathaṃ ca mama yudhyataḥ
03,169.009c sarvato mām acinvanta sarathaṃ dharaṇīdharaiḥ
03,169.010a parvatair upacīyadbhiḥ patamānais tathāparaiḥ
03,169.010c sa deśo yatra vartāma guheva samapadyata
03,169.011a parvataiś chādyamāno 'haṃ nigṛhītaiś ca vājibhiḥ
03,169.011c agacchaṃ paramām ārtiṃ mātalis tad alakṣayat
03,169.012a lakṣayitvā tu māṃ bhītam idaṃ vacanam abravīt
03,169.012c arjunārjuna mā bhais tvaṃ vajram astram udīraya
03,169.013a tato 'haṃ tasya tad vākyaṃ śrutvā vajram udīrayam
03,169.013c devarājasya dayitaṃ vajram astraṃ narādhipa
03,169.014a acalaṃ sthānam āsādya gāṇḍīvam anumantrya ca
03,169.014c amuñcaṃ vajrasaṃsparśān āyasān niśitāñ śarān
03,169.015a tato māyāś ca tāḥ sarvā nivātakavacāṃś ca tān
03,169.015c te vajracoditā bāṇā vajrabhūtāḥ samāviśan
03,169.016a te vajravegābhihatā dānavāḥ parvatopamāḥ
03,169.016c itaretaram āśliṣya nyapatan pṛthivītale
03,169.017a antarbhūmau tu ye 'gṛhṇan dānavā rathavājinaḥ
03,169.017c anupraviśya tān bāṇāḥ prāhiṇvan yamasādanam
03,169.018a hatair nivātakavacair nirastaiḥ parvatopamaiḥ
03,169.018c samācchādyata deśaḥ sa vikīrṇair iva parvataiḥ
03,169.019a na hayānāṃ kṣatiḥ kā cin na rathasya na mātaleḥ
03,169.019c mama cādṛśyata tadā tad adbhutam ivābhavat
03,169.020a tato māṃ prahasan rājan mātaliḥ pratyabhāṣata
03,169.020c naitad arjuna deveṣu tvayi vīryaṃ yadīkṣyate
03,169.021a hateṣv asurasaṃgheṣu dārās teṣāṃ tu sarvaśaḥ
03,169.021c prākrośan nagare tasmin yathā śaradi lakṣmaṇāḥ
03,169.022a tato mātalinā sārdham ahaṃ tat puram abhyayām
03,169.022c trāsayan rathaghoṣeṇa nivātakavacastriyaḥ
03,169.023a tān dṛṣṭvā daśasāhasrān mayūrasadṛśān hayān
03,169.023c rathaṃ ca ravisaṃkāśaṃ prādravan gaṇaśaḥ striyaḥ
03,169.024a tābhir ābharaṇaiḥ śabdas trāsitābhiḥ samīritaḥ
03,169.024c śilānām iva śaileṣu patantīnām abhūt tadā
03,169.025a vitrastā daityanāryas tāḥ svāni veśmāny athāviśan
03,169.025c bahuratnavicitrāṇi śātakumbhamayāni ca
03,169.026a tad adbhutākāram ahaṃ dṛṣṭvā nagaram uttamam
03,169.026c viśiṣṭaṃ devanagarād apṛcchaṃ mātaliṃ tataḥ
03,169.027a idam evaṃvidhaṃ kasmād devatā nāviśanty uta
03,169.027c puraṃdarapurād dhīdaṃ viśiṣṭam iti lakṣaye
03,169.028 mātalir uvāca
03,169.028a āsīd idaṃ purā pārtha devarājasya naḥ puram
03,169.028c tato nivātakavacair itaḥ pracyāvitāḥ surāḥ
03,169.029a tapas taptvā mahat tīvraṃ prasādya ca pitāmaham
03,169.029c idaṃ vṛtaṃ nivāsāya devebhyaś cābhayaṃ yudhi
03,169.030a tataḥ śakreṇa bhagavān svayambhūr abhicoditaḥ
03,169.030c vidhattāṃ bhagavān atrety ātmano hitakāmyayā
03,169.031a tata ukto bhagavatā diṣṭam atreti vāsavaḥ
03,169.031c bhavitāntas tvam evaiṣāṃ dehenānyena vṛtrahan
03,169.032a tata eṣāṃ vadhārthāya śakro 'strāṇi dadau tava
03,169.032c na hi śakyāḥ surair hantuṃ ya ete nihatās tvayā
03,169.033a kālasya pariṇāmena tatas tvam iha bhārata
03,169.033c eṣām antakaraḥ prāptas tat tvayā ca kṛtaṃ tathā
03,169.034a dānavānāṃ vināśārthaṃ mahāstrāṇāṃ mahad balam
03,169.034c grāhitas tvaṃ mahendreṇa puruṣendra tad uttamam
03,169.035 arjuna uvāca
03,169.035a tataḥ praviśya nagaraṃ dānavāṃś ca nihatya tān
03,169.035c punar mātalinā sārdham agacchaṃ devasadma tat
03,170.001 arjuna uvāca
03,170.001a nivartamānena mayā mahad dṛṣṭaṃ tato 'param
03,170.001c puraṃ kāmacaraṃ divyaṃ pāvakārkasamaprabham
03,170.002a drumai ratnamayaiś caitrair bhāsvaraiś ca patatribhiḥ
03,170.002c paulomaiḥ kālakeyaiś ca nityahṛṣṭair adhiṣṭhitam
03,170.003a gopurāṭṭālakopetaṃ caturdvāraṃ durāsadam
03,170.003c sarvaratnamayaṃ divyam adbhutopamadarśanam
03,170.003e drumaiḥ puṣpaphalopetair divyaratnamayair vṛtam
03,170.004a tathā patatribhir divyair upetaṃ sumanoharaiḥ
03,170.004c asurair nityamuditaiḥ śūlarṣṭimusalāyudhaiḥ
03,170.004e cāpamudgarahastaiś ca sragvibhiḥ sarvato vṛtam
03,170.005a tad ahaṃ prekṣya daityānāṃ puram adbhutadarśanam
03,170.005c apṛcchaṃ mātaliṃ rājan kim idaṃ dṛśyateti vai
03,170.006 mātalir uvāca
03,170.006a pulomā nāma daiteyī kālakā ca mahāsurī
03,170.006c divyaṃ varṣasahasraṃ te ceratuḥ paramaṃ tapaḥ
03,170.006e tapaso 'nte tatas tābhyāṃ svayambhūr adadād varam
03,170.007a agṛhṇītāṃ varaṃ te tu sutānām alpaduḥkhatām
03,170.007c avadhyatāṃ ca rājendra surarākṣasapannagaiḥ
03,170.008a ramaṇīyaṃ puraṃ cedaṃ khacaraṃ sukṛtaprabham
03,170.008c sarvaratnaiḥ samuditaṃ durdharṣam amarair api
03,170.008e sayakṣagandharvagaṇaiḥ pannagāsurarākṣasaiḥ
03,170.009a sarvakāmaguṇopetaṃ vītaśokam anāmayam
03,170.009c brahmaṇā bharataśreṣṭha kālakeyakṛte kṛtam
03,170.010a tad etat khacaraṃ divyaṃ caraty amaravarjitam
03,170.010c paulomādhyuṣitaṃ vīra kālakeyaiś ca dānavaiḥ
03,170.011a hiraṇyapuram ity etat khyāyate nagaraṃ mahat
03,170.011c rakṣitaṃ kālakeyaiś ca paulomaiś ca mahāsuraiḥ
03,170.012a ta ete muditā nityam avadhyāḥ sarvadaivataiḥ
03,170.012c nivasanty atra rājendra gatodvegā nirutsukāḥ
03,170.012d*0854_01 surāsurair avadhyānāṃ dānavānāṃ dhanaṃjaya
03,170.012e mānuṣo mṛtyur eteṣāṃ nirdiṣṭo brahmaṇā purā
03,170.012f*0855_01 etān api raṇe pārtha kālakañjān durāsadān
03,170.012f*0855_02 vajrāstreṇa nayasvāśu vināśaṃ sumahābalān
03,170.013 arjuna uvāca
03,170.013a surāsurair avadhyāṃs tān ahaṃ jñātvā tataḥ prabho
03,170.013c abruvaṃ mātaliṃ hṛṣṭo yāhy etat puram añjasā
03,170.014a tridaśeśadviṣo yāvat kṣayam astrair nayāmy aham
03,170.014c na kathaṃ cid dhi me pāpā na vadhyā ye suradviṣaḥ
03,170.015a uvāha māṃ tataḥ śīghraṃ hiraṇyapuram antikāt
03,170.015c rathena tena divyena hariyuktena mātaliḥ
03,170.016a te mām ālakṣya daiteyā vicitrābharaṇāmbarāḥ
03,170.016c samutpetur mahāvegā rathān āsthāya daṃśitāḥ
03,170.017a tato nālīkanārācair bhallaśaktyṛṣṭitomaraiḥ
03,170.017c abhyaghnan dānavendrā māṃ kruddhās tīvraparākramāḥ
03,170.018a tad ahaṃ cāstravarṣeṇa mahatā pratyavārayam
03,170.018c śastravarṣaṃ mahad rājan vidyābalam upāśritaḥ
03,170.019a vyāmohayaṃ ca tān sarvān rathamārgaiś caran raṇe
03,170.019c te 'nyonyam abhisaṃmūḍhāḥ pātayanti sma dānavāḥ
03,170.020a teṣām ahaṃ vimūḍhānām anyonyam abhidhāvatām
03,170.020c śirāṃsi viśikhair dīptair vyaharaṃ śatasaṃghaśaḥ
03,170.021a te vadhyamānā daiteyāḥ puram āsthāya tat punaḥ
03,170.021c kham utpetuḥ sanagarā māyām āsthāya dānavīm
03,170.022a tato 'haṃ śaravarṣeṇa mahatā pratyavārayam
03,170.022c mārgam āvṛtya daityānāṃ gatiṃ caiṣām avārayam
03,170.023a tat puraṃ khacaraṃ divyaṃ kāmagaṃ divyavarcasam
03,170.023c daiteyair varadānena dhāryate sma yathāsukham
03,170.024a antarbhūmau nipatitaṃ punar ūrdhvaṃ pratiṣṭhate
03,170.024c punas tiryak prayāty āśu punar apsu nimajjati
03,170.025a amarāvatisaṃkāśaṃ puraṃ kāmagamaṃ tu tat
03,170.025c aham astrair bahuvidhaiḥ pratyagṛhṇaṃ narādhipa
03,170.026a tato 'haṃ śarajālena divyāstramuditena ca
03,170.026c nyagṛhṇaṃ saha daiteyais tat puraṃ bharatarṣabha
03,170.027a vikṣataṃ cāyasair bāṇair matprayuktair ajihmagaiḥ
03,170.027c mahīm abhyapatad rājan prabhagnaṃ puram āsuram
03,170.028a te vadhyamānā madbāṇair vajravegair ayasmayaiḥ
03,170.028c paryabhramanta vai rājann asurāḥ kālacoditāḥ
03,170.029a tato mātalir apy āśu purastān nipatann iva
03,170.029c mahīm avātarat kṣipraṃ rathenādityavarcasā
03,170.030a tato rathasahasrāṇi ṣaṣṭis teṣām amarṣiṇām
03,170.030c yuyutsūnāṃ mayā sārdhaṃ paryavartanta bhārata
03,170.031a tān ahaṃ niśitair bāṇair vyadhamaṃ gārdhravājitaiḥ
03,170.031c te yuddhe saṃnyavartanta samudrasya yathormayaḥ
03,170.032a neme śakyā mānuṣeṇa yuddheneti pracintya vai
03,170.032c tato 'ham ānupūrvyeṇa sarvāṇy astrāṇy ayojayam
03,170.033a tatas tāni sahasrāṇi rathānāṃ citrayodhinām
03,170.033c astrāṇi mama divyāni pratyaghnañ śanakair iva
03,170.034a rathamārgān vicitrāṃs te vicaranto mahārathāḥ
03,170.034c pratyadṛśyanta saṃgrāme śataśo 'tha sahasraśaḥ
03,170.035a vicitramukuṭāpīḍā vicitrakavacadhvajāḥ
03,170.035c vicitrābharaṇāś caiva nandayantīva me manaḥ
03,170.036a ahaṃ tu śaravarṣais tān astrapramuditai raṇe
03,170.036c nāśaknuvaṃ pīḍayituṃ te tu māṃ paryapīḍayan
03,170.037a taiḥ pīḍyamāno bahubhiḥ kṛtāstraiḥ kuśalair yudhi
03,170.037c vyathito 'smi mahāyuddhe bhayaṃ cāgān mahan mama
03,170.037d*0856_01 tato 'haṃ paramāyasto mātaliṃ paripṛṣṭavān
03,170.037d*0856_02 kim ete mama bāṇaughair divyāstraparimantritaiḥ
03,170.037d*0856_03 na vadhyante mahāghorais tattvam ākhyāhi pṛcchataḥ
03,170.037d*0856_04 sa mām uvāca paryāptas tvam eṣāṃ bharatarṣabha
03,170.037d*0856_05 tān uddiśyātha marmāṇi pratighātaṃ tadācara
03,170.037d*0856_06 etac chrutvā tu rājendra saṃprahṛṣṭas tam ūcivān
03,170.037d*0856_07 nivartaya rathaṃ śīghraṃ paśya caitān nipātitān
03,170.037d*0856_08 evam ukto rathaṃ tatra mātaliḥ paryavartayat
03,170.037d*0856_09 tato matvā raṇe bhagnaṃ dānavāḥ pratiharṣitāḥ
03,170.037d*0856_10 vicukruśur mahārāja svareṇa mahatā tadā
03,170.037d*0856_11 abhagnaḥ kaiś cid apy eṣa pāṇḍavo raṇamūrdhani
03,170.037d*0856_12 asmābhiḥ samare bhagna ity evaṃ saṃghaśas tadā
03,170.038a tato 'haṃ devadevāya rudrāya praṇato raṇe
03,170.038b*0857_01 prayataḥ praṇato bhūtvā namaskṛtya mahātmane
03,170.038c svasti bhūtebhya ity uktvā mahāstraṃ samayojayam
03,170.038e yat tad raudram iti khyātaṃ sarvāmitravināśanam
03,170.038f*0858_01 ahaṃ pāśupataṃ divyaṃ sarvalokanamaskṛtam
03,170.039a tato 'paśyaṃ triśirasaṃ puruṣaṃ navalocanam
03,170.039c trimukhaṃ ṣaḍbhujaṃ dīptam arkajvalanamūrdhajam
03,170.039e lelihānair mahānāgaiḥ kṛtaśīrṣam amitrahan
03,170.039f*0859_01 bhaktānukampinaṃ devaṃ nāgayajñopavītinam
03,170.040a vibhīs tatas tad astraṃ tu ghoraṃ raudraṃ sanātanam
03,170.040c dṛṣṭvā gāṇḍīvasaṃyogam ānīya bharatarṣabha
03,170.041a namaskṛtvā trinetrāya śarvāyāmitatejase
03,170.041c muktavān dānavendrāṇāṃ parābhāvāya bhārata
03,170.042a muktamātre tatas tasmin rūpāṇy āsan sahasraśaḥ
03,170.042c mṛgāṇām atha siṃhānāṃ vyāghrāṇāṃ ca viśāṃ pate
03,170.042e ṛkṣāṇāṃ mahiṣāṇāṃ ca pannagānāṃ tathā gavām
03,170.043a gajānāṃ sṛmarāṇāṃ ca śarabhāṇāṃ ca sarvaśaḥ
03,170.043c ṛṣabhāṇāṃ varāhāṇāṃ mārjārāṇāṃ tathaiva ca
03,170.043d*0860_01 ṛkṣāśvameṣavaktrāṇām ulūkānāṃ tathaiva ca
03,170.043d*0860_02 mīnavāyasarūpāṇāṃ nānāvaktrapracāriṇām
03,170.043e śālāvṛkāṇāṃ pretānāṃ bhuruṇḍānāṃ ca sarvaśaḥ
03,170.043f*0861_01 śārdūlānāṃ varāhāṇāṃ śarabhāṇāṃ pravalgatām
03,170.044a gṛdhrāṇāṃ garuḍānāṃ ca makarāṇāṃ tathaiva ca
03,170.044b*0862_01 vṛkṣāṇāṃ parvatānāṃ ca samudrāṇāṃ tathaiva ca
03,170.044b*0863_01 devānāṃ ca ṛṣīṇāṃ ca gandharvāṇāṃ ca sarvaśaḥ
03,170.044c piśācānāṃ sayakṣāṇāṃ tathaiva ca suradviṣām
03,170.045a guhyakānāṃ ca saṃgrāme nairṛtānāṃ tathaiva ca
03,170.045c jhaṣāṇāṃ gajavaktrāṇām ulūkānāṃ tathaiva ca
03,170.046a mīnakūrmasamūhānāṃ nānāśastrāsipāṇinām
03,170.046c tathaiva yātu dhānānāṃ gadāmudgaradhāriṇām
03,170.047a etaiś cānyaiś ca bahubhir nānārūpadharais tathā
03,170.047c sarvam āsīj jagad vyāptaṃ tasminn astre visarjite
03,170.048a triṣirobhiś caturdaṃṣṭraiś caturāsyaiś caturbhujaiḥ
03,170.048c anekarūpasaṃyuktair māṃsamedovasāśibhiḥ
03,170.048e abhīkṣṇaṃ vadhyamānās te dānavā ye samāgatāḥ
03,170.049a arkajvalanatejobhir vajrāśanisamaprabhaiḥ
03,170.049c adrisāramayaiś cānyair bāṇair arividāraṇaiḥ
03,170.049e nyahanaṃ dānavān sarvān muhūrtenaiva bhārata
03,170.050a gāṇḍīvāstrapraṇunnāṃs tān gatāsūn nabhasaś cyutān
03,170.050c dṛṣṭvāhaṃ prāṇamaṃ bhūyas tripuraghnāya vedhase
03,170.051a tathā raudrāstraniṣpiṣṭān divyābharaṇabhūṣitān
03,170.051c niśāmya paramaṃ harṣam agamad devasārathiḥ
03,170.052a tad asahyaṃ kṛtaṃ karma devair api durāsadam
03,170.052c dṛṣṭvā māṃ pūjayām āsa mātaliḥ śakrasārathiḥ
03,170.053a uvāca cedaṃ vacanaṃ prīyamāṇaḥ kṛtāñjaliḥ
03,170.053b*0864_01 hatāṃs tān dānavān dṛṣṭvā mayā saṃkhye sahasraśaḥ
03,170.053c surāsurair asahyaṃ hi karma yat sādhitaṃ tvayā
03,170.053e na hy etat saṃyuge kartum api śaktaḥ sureśvaraḥ
03,170.053f*0865_01 dhruvaṃ dhanaṃjaya prītas tvayi śakraḥ purārdana
03,170.054a surāsurair avadhyaṃ hi puram etat khagaṃ mahat
03,170.054c tvayā vimathitaṃ vīra svavīryāstratapobalāt
03,170.055a vidhvaste 'tha pure tasmin dānaveṣu hateṣu ca
03,170.055c vinadantyaḥ striyaḥ sarvā niṣpetur nagarād bahiḥ
03,170.056a prakīrṇakeśyo vyathitāḥ kurarya iva duḥkhitāḥ
03,170.056b*0866_01 kurarya iva vāśantyo duḥkhitāś ca muhur muhuḥ
03,170.056c petuḥ putrān pitṝn bhrātṝñ śocamānā mahītale
03,170.057a rudantyo dīnakaṇṭhyas tā vinadantyo hateśvarāḥ
03,170.057c urāṃsi pāṇibhir ghnantyaḥ prasrastasragvibhūṣaṇāḥ
03,170.058a tac chokayuktam aśrīkaṃ duḥkhadainyasamāhatam
03,170.058c na babhau dānavapuraṃ hatatviṭkaṃ hateśvaram
03,170.059a gandharvanagarākāraṃ hatanāgam iva hradam
03,170.059c śuṣkavṛkṣam ivāraṇyam adṛśyam abhavat puram
03,170.060a māṃ tu saṃhṛṣṭamanasaṃ kṣipraṃ mātalir ānayat
03,170.060c devarājasya bhavanaṃ kṛtakarmāṇam āhavāt
03,170.061a hiraṇyapuram ārujya nihatya ca mahāsurān
03,170.061c nivātakavacāṃś caiva tato 'haṃ śakram āgamam
03,170.062a mama karma ca devendraṃ mātalir vistareṇa tat
03,170.062c sarvaṃ viśrāvayām āsa yathā bhūtaṃ mahādyute
03,170.063a hiraṇyapuraghātaṃ ca māyānāṃ ca nivāraṇam
03,170.063c nivātakavacānāṃ ca vadhaṃ saṃkhye mahaujasām
03,170.063d*0867_01 kālakeyavadhaṃ caiva adbhutaṃ romaharṣaṇam
03,170.064a tac chrutvā bhagavān prītaḥ sahasrākṣaḥ puraṃdaraḥ
03,170.064c marudbhiḥ sahitaḥ śrīmān sādhu sādhv ity athābravīt
03,170.064d*0868_01 pariṣvajya ca māṃ premṇā mūrdhny upāghrāya sasmitam
03,170.065a tato māṃ devarājo vai samāśvāsya punaḥ punaḥ
03,170.065c abravīd vibudhaiḥ sārdham idaṃ sumadhuraṃ vacaḥ
03,170.066a atidevāsuraṃ karma kṛtam etat tvayā raṇe
03,170.066c gurvarthaś ca mahān pārtha kṛtaḥ śatrūn ghnatā mama
03,170.067a evam eva sadā bhāvyaṃ sthireṇājau dhanaṃjaya
03,170.067c asaṃmūḍhena cāstrāṇāṃ kartavyaṃ pratipādanam
03,170.068a aviṣahyo raṇe hi tvaṃ devadānavarākṣasaiḥ
03,170.068c sayakṣāsuragandharvaiḥ sapakṣigaṇapannagaiḥ
03,170.069a vasudhāṃ cāpi kaunteya tvadbāhubalanirjitām
03,170.069c pālayiṣyati dharmātmā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,171.001 arjuna uvāca
03,171.001a tato mām abhiviśvastaṃ saṃrūḍhaśaravikṣatam
03,171.001c devarājo 'nugṛhyedaṃ kāle vacanam abravīt
03,171.002a divyāny astrāṇi sarvāṇi tvayi tiṣṭhanti bhārata
03,171.002c na tvābhibhavituṃ śakto mānuṣo bhuvi kaś cana
03,171.003a bhīṣmo droṇaḥ kṛpaḥ karṇaḥ śakuniḥ saha rājabhiḥ
03,171.003c saṃgrāmasthasya te putra kalāṃ nārhanti ṣoḍaśīm
03,171.004a idaṃ ca me tanutrāṇaṃ prāyacchan maghavān prabhuḥ
03,171.004c abhedyaṃ kavacaṃ divyaṃ srajaṃ caiva hiraṇmayīm
03,171.005a devadattaṃ ca me śaṅkhaṃ devaḥ prādān mahāravam
03,171.005c divyaṃ cedaṃ kirīṭaṃ me svayam indro yuyoja ha
03,171.006a tato divyāni vastrāṇi divyāny ābharaṇāni ca
03,171.006c prādāc chakro mamaitāni rucirāṇi bṛhanti ca
03,171.007a evaṃ saṃpūjitas tatra sukham asmy uṣito nṛpa
03,171.007c indrasya bhavane puṇye gandharvaśiśubhiḥ saha
03,171.008a tato mām abravīc chakraḥ prītimān amaraiḥ saha
03,171.008c samayo 'rjuna gantuṃ te bhrātaro hi smaranti te
03,171.009a evam indrasya bhavane pañca varṣāṇi bhārata
03,171.009c uṣitāni mayā rājan smaratā dyūtajaṃ kalim
03,171.010a tato bhavantam adrākṣaṃ bhrātṛbhiḥ parivāritam
03,171.010c gandhamādanam āsādya parvatasyāsya mūrdhani
03,171.011 yudhiṣṭhira uvāca
03,171.011a diṣṭyā dhanaṃjayāstrāṇi tvayā prāptāni bhārata
03,171.011c diṣṭyā cārādhito rājā devānām īśvaraḥ prabhuḥ
03,171.012a diṣṭyā ca bhagavān sthāṇur devyā saha paraṃtapa
03,171.012c sākṣād dṛṣṭaḥ suyuddhena toṣitaś ca tvayānagha
03,171.013a diṣṭyā ca lokapālais tvaṃ sameto bharatarṣabha
03,171.013c diṣṭyā vardhāmahe sarve diṣṭyāsi punarāgataḥ
03,171.014a adya kṛtsnām imāṃ devīṃ vijitāṃ puramālinīm
03,171.014b*0869_01 paśyāmi bhūmiṃ kaunteya tvayā me pratipāditām
03,171.014c manye ca dhṛtarāṣṭrasya putrān api vaśīkṛtān
03,171.015a tāni tv icchāmi te draṣṭuṃ divyāny astrāṇi bhārata
03,171.015c yais tathā vīryavantas te nivātakavacā hatā
03,171.015d*0870_01 mahābalā mahāmāyā ekena nihitā yudhi
03,171.016 arjuna uvāca
03,171.016a śvaḥ prabhāte bhavān draṣṭā divyāny astrāṇi sarvaśaḥ
03,171.016c nivātakavacā ghorā yair mayā vinipātitāḥ
03,171.017 vaiśaṃpāyana uvāca
03,171.017a evam āgamanaṃ tatra kathayitvā dhanaṃjayaḥ
03,171.017c bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvai rajanīṃ tām uvāsa ha
03,172.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,172.001a tasyāṃ rajanyāṃ vyuṣṭāyāṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
03,172.001c utthāyāvaśyakāryāṇi kṛtavān bhratṛbhiḥ saha
03,172.002a tataḥ saṃcodayām āsa so 'rjunaṃ bhrātṛnandanam
03,172.002c darśayāstrāṇi kaunteya yair jitā dānavās tvayā
03,172.003a tato dhanaṃjayo rājan devair dattāni pāṇḍavaḥ
03,172.003c astrāṇi tāni divyāni darśayām āsa bhārata
03,172.004a yathānyāyaṃ mahātejāḥ śaucaṃ paramam āsthitaḥ
03,172.004b*0871_01 namaskṛtya triṇetrāya vāsavāya ca pāṇḍavaḥ
03,172.004c girikūbaraṃ pādapāṅgaṃ śubhaveṇu triveṇukam
03,172.004e pārthivaṃ ratham āsthāya śobhamāno dhanaṃjayaḥ
03,172.005a tataḥ sudaṃśitas tena kavacena suvarcasā
03,172.005c dhanur ādāya gāṇḍīvaṃ devadattaṃ ca vārijam
03,172.006a śośubhyamānaḥ kaunteya ānupūrvyān mahābhujaḥ
03,172.006c astrāṇi tāni divyāni darśanāyopacakrame
03,172.007a atha prayokṣyamāṇena divyāny astrāṇi tena vai
03,172.007c samākrāntā mahī padbhyāṃ samakampata sadrumā
03,172.008a kṣubhitāḥ saritaś caiva tathaiva ca mahodadhiḥ
03,172.008c śailāś cāpi vyaśīryanta na vavau ca samīraṇaḥ
03,172.009a na babhāse sahasrāṃśur na jajvāla ca pāvakaḥ
03,172.009c na vedāḥ pratibhānti sma dvijātīnāṃ kathaṃ cana
03,172.010a antarbhūmigatā ye ca prāṇino janamejaya
03,172.010c pīḍyamānāḥ samutthāya pāṇḍavaṃ paryavārayan
03,172.011a vepamānāḥ prāñjalayas te sarve pihitānanāḥ
03,172.011c dahyamānās tadāstrais tair yācanti sma dhanaṃjayam
03,172.012a tato brahmarṣayaś caiva siddhāś caiva surarṣayaḥ
03,172.012c jaṅgamāni ca bhūtāni sarvāṇy evāvatasthire
03,172.013a rājarṣayaś ca pravarās tathaiva ca divaukasaḥ
03,172.013c yakṣarākṣasagandharvās tathaiva ca patatriṇaḥ
03,172.013d*0872_01 khecarāṇi ca bhūtāni sarvāṇy evāvatasthire
03,172.014a tataḥ pitāmahaś caiva lokapālāś ca sarvaśaḥ
03,172.014c bhagavāṃś ca mahādevaḥ sagaṇo 'bhyāyayau tadā
03,172.015a tato vāyur mahārāja divyair mālyaiḥ sugandhibhiḥ
03,172.015c abhitaḥ pāṇḍavāṃś citrair avacakre samantataḥ
03,172.016a jaguś ca gāthā vividhā gandharvāḥ suracoditāḥ
03,172.016c nanṛtuḥ saṃghaśaś caiva rājann apsarasāṃ gaṇāḥ
03,172.016d*0873_01 devatūryāṇy avādyanta ramyāṇi madhurāṇi ca
03,172.017a tasmiṃs tu tumule kāle nāradaḥ suracoditaḥ
03,172.017c āgamyāha vacaḥ pārthaṃ śravaṇīyam idaṃ nṛpa
03,172.018a arjunārjuna mā yuṅkṣva divyāny astrāṇi bhārata
03,172.018c naitāni niradhiṣṭhāne prayujyante kadā cana
03,172.018d*0874_01 tato mahātmā sa viśuddhabuddhiḥ
03,172.018d*0874_02 saṃprārthayām āsa nagendravaryam
03,172.019a adhiṣṭhāne na vānārtaḥ prayuñjīta kadā cana
03,172.019c prayoge sumahān doṣo hy astrāṇāṃ kurunandana
03,172.020a etāni rakṣyamāṇāni dhanaṃjaya yathāgamam
03,172.020c balavanti sukhārhāṇi bhaviṣyanti na saṃśayaḥ
03,172.021a arakṣyamāṇāny etāni trailokyasyāpi pāṇḍava
03,172.021c bhavanti sma vināśāya maivaṃ bhūyaḥ kṛthāḥ kva cit
03,172.022a ajātaśatro tvaṃ caiva drakṣyase tāni saṃyuge
03,172.022c yojyamānāni pārthena dviṣatām avamardane
03,172.023a nivāryātha tataḥ pārthaṃ sarve devā yathāgatam
03,172.023c jagmur anye ca ye tatra samājagmur nararṣabha
03,172.024a teṣu sarveṣu kauravya pratiyāteṣu pāṇḍavāḥ
03,172.024c tasminn eva vane hṛṣṭās ta ūṣuḥ saha kṛṣṇayā
03,173.001 janamejaya uvāca
03,173.001a tasmin kṛtāstre rathināṃ pradhāne; pratyāgate bhavanād vṛtrahantuḥ
03,173.001c ataḥ paraṃ kim akurvanta pārthāḥ; sametya śūreṇa dhanaṃjayena
03,173.002 vaiśaṃpāyana uvāca
03,173.002a vaneṣu teṣv eva tu te narendrāḥ; sahārjunenendrasamena vīrāḥ
03,173.002c tasmiṃś ca śailapravare suramye; dhaneśvarākrīḍagatā vijahruḥ
03,173.003a veśmāni tāny apratimāni paśyan; krīḍāś ca nānādrumasaṃnikarṣāḥ
03,173.003c cacāra dhanvī bahudhā narendraḥ; so 'streṣu yattaḥ satataṃ kirīṭī
03,173.004a avāpya vāsaṃ naradevaputrāḥ; prasādajaṃ vaiśravaṇasya rājñaḥ
03,173.004c na prāṇināṃ te spṛhayanti rājañ; śivaś ca kālaḥ sa babhūva teṣām
03,173.005a sametya pārthena yathaikarātram; ūṣuḥ samās tatra tadā catasraḥ
03,173.005c pūrvāś ca ṣaṭ tā daśa pāṇḍavānāṃ; śivā babhūvur vasatāṃ vaneṣu
03,173.006a tato 'bravīd vāyusutas tarasvī; jiṣṇuś ca rājānam upopaviśya
03,173.006c yamau ca vīrau surarājakalpāv; ekāntam āsthāya hitaṃ priyaṃ ca
03,173.007a tava pratijñāṃ kururāja satyāṃ; cikīrṣamāṇās tvadanu priyaṃ ca
03,173.007c tato 'nugacchāma vanāny apāsya; suyodhanaṃ sānucaraṃ nihantum
03,173.008a ekādaśaṃ varṣam idaṃ vasāmaḥ; suyodhanenāttasukhāḥ sukhārhāḥ
03,173.008c taṃ vañcayitvādhamabuddhiśīlam; ajñātavāsaṃ sukham āpnuyāmaḥ
03,173.009a tavājñayā pārthiva nirviśaṅkā; vihāya mānaṃ vicaran vanāni
03,173.009c samīpavāsena vilobhitās te; jñāsyanti nāsmān apakṛṣṭadeśān
03,173.010a saṃvatsaraṃ taṃ tu vihṛtya gūḍhaṃ; narādhamaṃ taṃ sukham uddharema
03,173.010c niryātya vairaṃ saphalaṃ sapuṣpaṃ; tasmai narendrādhamapūruṣāya
03,173.011a suyodhanāyānucarair vṛtāya; tato mahīm āhara dharmarāja
03,173.011c svargopamaṃ śailam imaṃ caradbhiḥ; śakyo vihantuṃ naradeva śokaḥ
03,173.012a kīrtiś ca te bhārata puṇyagandhā; naśyeta lokeṣu carācareṣu
03,173.012c tat prāpya rājyaṃ kurupuṃgavānāṃ; śakyaṃ mahat prāptam atha kriyāś ca
03,173.013a idaṃ tu śakyaṃ satataṃ narendra; prāptuṃ tvayā yal labhase kuberāt
03,173.013c kuruṣva buddhiṃ dviṣatāṃ vadhāya; kṛtāgasāṃ bhārata nigrahe ca
03,173.014a tejas tavograṃ na saheta rājan; sametya sākṣād api vajrapāṇiḥ
03,173.014c na hi vyathāṃ jātu kariṣyatas tau; sametya devair api dharmarāja
03,173.015a tvadarthasiddhyartham abhipravṛttau; suparṇaketuś ca śineś ca naptā
03,173.015c yathaiva kṛṣṇo 'pratimo balena; tathaiva rājan sa śinipravīraḥ
03,173.016a tavārthasiddhyartham abhipravṛttau; yathaiva kṛṣṇaḥ saha yādavais taiḥ
03,173.016c tathaiva cāvāṃ naradevavarya; yamau ca vīrau kṛtinau prayoge
03,173.016e tvadarthayogaprabhavapradhānāḥ; samaṃ kariṣyāma parān sametya
03,173.017a tatas tad ājñāya mataṃ mahātmā; teṣāṃ sa dharmasya suto variṣṭhaḥ
03,173.017c pradakṣiṇaṃ vaiśravaṇādhivāsaṃ; cakāra dharmārthavid uttamaujaḥ
03,173.018a āmantrya veśmāni nadīḥ sarāṃsi; sarvāṇi rakṣāṃsi ca dharmarājaḥ
03,173.018c yathāgataṃ mārgam avekṣamāṇaḥ; punar giriṃ caiva nirīkṣamāṇaḥ
03,173.019a samāptakarmā sahitaḥ suhṛdbhir; jitvā sapatnān pratilabhya rājyam
03,173.019c śailendra bhūyas tapase dhṛtātmā; draṣṭā tavāsmīti matiṃ cakāra
03,173.020a vṛtaḥ sa sarvair anujair dvijaiś ca; tenaiva mārgeṇa patiḥ kurūṇām
03,173.020c uvāha cainān sagaṇāṃs tathaiva; ghaṭotkacaḥ parvatanirjhareṣu
03,173.021a tān prasthitān prītimanā maharṣiḥ; piteva putrān anuśiṣya sarvān
03,173.021c sa lomaśaḥ prītamanā jagāma; divaukasāṃ puṇyatamaṃ nivāsam
03,173.022a tenānuśiṣṭārṣṭiṣeṇena caiva; tīrthāni ramyāṇi tapovanāni
03,173.022c mahānti cānyāni sarāṃsi pārthāḥ; saṃpaśyamānāḥ prayayur narāgryāḥ
03,174.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,174.001a nagottamaṃ prasravaṇair upetaṃ; diśāṃ gajaiḥ kiṃnarapakṣibhiś ca
03,174.001c sukhaṃ nivāsaṃ jahatāṃ hi teṣāṃ; na prītir āsīd bharatarṣabhāṇām
03,174.002a tatas tu teṣāṃ punar eva harṣaḥ; kailāsam ālokya mahān babhūva
03,174.002c kuberakāntaṃ bharatarṣabhāṇāṃ; mahīdharaṃ vāridharaprakāśam
03,174.003a samucchrayān parvatasaṃnirodhān; goṣṭhān girīṇāṃ girisetumālāḥ
03,174.003c bahūn prapātāṃś ca samīkṣya vīrāḥ; sthalāni nimnāni ca tatra tatra
03,174.004a tathaiva cānyāni mahāvanāni; mṛgadvijānekapasevitāni
03,174.004c ālokayanto 'bhiyayuḥ pratītās; te dhanvinaḥ khaḍgadharā narāgryāḥ
03,174.005a vanāni ramyāṇi sarāṃsi nadyo; guhā girīṇāṃ girigahvarāṇi
03,174.005c ete nivāsāḥ satataṃ babhūvur; niśāniśaṃ prāpya nararṣabhāṇām
03,174.006a te durgavāsaṃ bahudhā niruṣya; vyatītya kailāsam acintyarūpam
03,174.006c āsedur atyarthamanoramaṃ vai; tam āśramāgryaṃ vṛṣaparvaṇas te
03,174.007a sametya rājñā vṛṣaparvaṇas te; pratyarcitās tena ca vītamohāḥ
03,174.007c śaśaṃsire vistaraśaḥ pravāsaṃ; śivaṃ yathāvad vṛṣaparvaṇas te
03,174.008a sukhoṣitās tatra ta ekarātraṃ; puṇyāśrame devamaharṣijuṣṭe
03,174.008c abhyāyayus te badarīṃ viśālāṃ; sukhena vīrāḥ punar eva vāsam
03,174.009a ūṣus tatas tatra mahānubhāvā; nārāyaṇasthānagatā narāgryāḥ
03,174.009c kuberakāntāṃ nalinīṃ viśokāḥ; saṃpaśyamānāḥ surasiddhajuṣṭām
03,174.010a tāṃ cātha dṛṣṭvā nalinīṃ viśokāḥ; pāṇḍoḥ sutāḥ sarvanarapravīrāḥ
03,174.010c te remire nandanavāsam etya; dvijarṣayo vītabhayā yathaiva
03,174.011a tataḥ krameṇopayayur nṛvīrā; yathāgatenaiva pathā samagrāḥ
03,174.011c vihṛtya māsaṃ sukhino badaryāṃ; kirātarājño viṣayaṃ subāhoḥ
03,174.012a cīnāṃs tukhārān daradān sadārvān; deśān kuṇindasya ca bhūriratnān
03,174.012c atītya durgaṃ himavatpradeśaṃ; puraṃ subāhor dadṛśur nṛvīrāḥ
03,174.013a śrutvā ca tān pārthivaputrapautrān; prāptān subāhur viṣaye samagrān
03,174.013c pratyudyayau prītiyutaḥ sa rājā; taṃ cābhyanandan vṛṣabhāḥ kurūṇām
03,174.014a sametya rājñā tu subāhunā te; sūtair viśokapramukhaiś ca sarvaiḥ
03,174.014c sahendrasenaiḥ paricārakaiś ca; paurogavair ye ca mahānasasthāḥ
03,174.015a sukhoṣitās tatra ta ekarātraṃ; sūtān upādāya rathāṃś ca sarvān
03,174.015c ghaṭotkacaṃ sānucaraṃ visṛjya; tato 'bhyayur yāmunam adrirājam
03,174.016a tasmin girau prasravaṇopapanne; himottarīyāruṇapāṇḍusānau
03,174.016c viśākhayūpaṃ samupetya cakrus; tadā nivāsaṃ puruṣapravīrāḥ
03,174.017a varāhanānāmṛgapakṣijuṣṭaṃ; mahad vanaṃ caitrarathaprakāśam
03,174.017c śivena yātvā mṛgayāpradhānāḥ; saṃvatsaraṃ tatra vane vijahruḥ
03,174.018a tatrāsasādātibalaṃ bhujaṃgaṃ; kṣudhārditaṃ mṛtyum ivograrūpam
03,174.018c vṛkodaraḥ parvatakandarāyāṃ; viṣādamohavyathitāntarātmā
03,174.019a dvīpo 'bhavad yatra vṛkodarasya; yudhiṣṭhiro dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ
03,174.019c amokṣayad yas tam anantatejā; grāheṇa saṃveṣṭitasarvagātram
03,174.020a te dvādaśaṃ varṣam athopayāntaṃ; vane vihartuṃ kuravaḥ pratītāḥ
03,174.020c tasmād vanāc caitrarathaprakāśāc; chriyā jvalantas tapasā ca yuktāḥ
03,174.021a tataś ca yātvā marudhanvapārśvaṃ; sadā dhanurvedaratipradhānāḥ
03,174.021c sarasvatīm etya nivāsakāmāḥ; saras tato dvaitavanaṃ pratīyuḥ
03,174.022a samīkṣya tān dvaitavane niviṣṭān; nivāsinas tatra tato 'bhijagmuḥ
03,174.022c tapodamācārasamādhiyuktās; tṛṇodapātrāharaṇāśmakuṭṭāḥ
03,174.023a plakṣākṣarauhītakavetasāś ca; snuhā badaryaḥ khadirāḥ śirīṣāḥ
03,174.023c bilveṅgudāḥ pīluśamīkarīrāḥ; sarasvatītīraruhā babhūvuḥ
03,174.024a tāṃ yakṣagandharvamaharṣikāntām; āyāgabhūtām iva devatānām
03,174.024c sarasvatīṃ prītiyutāś carantaḥ; sukhaṃ vijahrur naradevaputrāḥ
03,175.001 janamejaya uvāca
03,175.001a kathaṃ nāgāyutaprāṇo bhīmaseno mahābalaḥ
03,175.001c bhayam āhārayat tīvraṃ tasmād ajagarān mune
03,175.002a paulastyaṃ yo ''hvayad yuddhe dhanadaṃ baladarpitaḥ
03,175.002c nalinyāṃ kadanaṃ kṛtvā varāṇāṃ yakṣarakṣasām
03,175.003a taṃ śaṃsasi bhayāviṣṭam āpannam arikarṣaṇam
03,175.003c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ paraṃ kautūhalaṃ hi me
03,175.004 vaiśaṃpāyana uvāca
03,175.004a bahvāścarye vane teṣāṃ vasatām ugradhanvinām
03,175.004c prāptānām āśramād rājan rājarṣer vṛṣaparvaṇaḥ
03,175.005a yadṛcchayā dhanuṣpāṇir baddhakhaḍgo vṛkodaraḥ
03,175.005c dadarśa tad vanaṃ ramyaṃ devagandharvasevitam
03,175.006a sa dadarśa śubhān deśān girer himavatas tadā
03,175.006c devarṣisiddhacaritān apsarogaṇasevitān
03,175.007a cakoraiś cakravākaiś ca pakṣibhir jīvajīvakaiḥ
03,175.007c kokilair bhṛṅgarājaiś ca tatra tatra vināditān
03,175.008a nityapuṣpaphalair vṛkṣair himasaṃsparśakomalaiḥ
03,175.008c upetān bahulacchāyair manonayananandanaiḥ
03,175.009a sa saṃpaśyan girinadīr vaiḍūryamaṇisaṃnibhaiḥ
03,175.009c salilair himasaṃsparśair haṃsakāraṇḍavāyutaiḥ
03,175.010a vanāni devadārūṇāṃ meghānām iva vāgurāḥ
03,175.010c haricandanamiśrāṇi tuṅgakālīyakāny api
03,175.011a mṛgayāṃ paridhāvan sa sameṣu marudhanvasu
03,175.011c vidhyan mṛgāñ śaraiḥ śuddhaiś cacāra sumahābalaḥ
03,175.011d@018_0001 bhīmasenas tu vikhyāto mahāntaṃ daṃṣṭriṇaṃ balāt
03,175.011d@018_0002 nighnan nāgaśataprāṇo vane tasmin mahābhujaḥ
03,175.011d@018_0003 mṛgāṇāṃ savarāhāṇāṃ mahiṣāṇāṃ mahābhujaḥ
03,175.011d@018_0004 vinighnaṃs tatra tatraiva bhīmo bhīmaparākramaḥ
03,175.011d@018_0005 sa mātaṅgaśataprāṇo manuṣyaśatavāraṇaḥ
03,175.011d@018_0006 siṃhaśārdūlavikrānto vane tasmin mahābalaḥ
03,175.011d@018_0007 vṛkṣān utpāṭayām āsa tarasā vai babhañja ca
03,175.011d@018_0008 pṛthivyāś ca pradeśān vai nādayaṃs tu vanāni ca
03,175.011d@018_0009 parvatāgrāṇi vai mṛdnan nādayānaś ca vijvaraḥ
03,175.011d@018_0010 prakṣipan pādapāṃś cāpi nādenāpūrayan mahīm
03,175.011d@018_0011 vegena nyapatad bhīmo nirbhayaś ca punaḥ punaḥ
03,175.011d@018_0012 āsphoṭayan kṣveḍayaṃś ca talatālāṃś ca vādayan
03,175.011d@018_0013 cirasaṃbaddhadarpas tu bhīmaseno vane tadā
03,175.011d@018_0014 gajendrāś ca mahāsattvā mṛgendrāś ca mahābalāḥ
03,175.011d@018_0015 bhīmasenasya nādena vyamuñcanta guhā bhayāt
03,175.011d@018_0016 kva cit pradhāvaṃs tiṣṭhaṃś ca kva cic copaviśaṃs tathā
03,175.011d@018_0017 mṛgaprepsur mahāraudre vane carati nirbhayaḥ
03,175.011d@018_0018 sa tatra manujavyāghro vane vanacaropamaḥ
03,175.011d@018_0019 padbhyām abhisamāpede bhīmaseno mahābalaḥ
03,175.011d@018_0020 sa praviṣṭo mahāraṇye nādān nadati cādbhutān
03,175.011d@018_0021 trāsayan sarvabhūtāni mahāsattvaparākramaḥ
03,175.011d@018_0022 tato bhīmasya śabdena bhītāḥ sarpā guhāśayāḥ
03,175.011d@018_0023 atikrāntās tu vegena jagāmānusṛtaḥ śanaiḥ
03,175.011d@018_0024 tato 'maravaraprakhyo bhīmaseno mahābalaḥ
03,175.012a sa dadarśa mahākāyaṃ bhujaṅgaṃ lomaharṣaṇam
03,175.012c giridurge samāpannaṃ kāyenāvṛtya kandaram
03,175.013a parvatābhogavarṣmāṇaṃ bhogaiś candrārkamaṇḍalaiḥ
03,175.013c citrāṅgam ajinaiś citrair haridrāsadṛśacchavim
03,175.014a guhākāreṇa vaktreṇa caturdaṃṣṭreṇa rājatā
03,175.014c dīptākṣeṇātitāmreṇa lihantaṃ sṛkkiṇī muhuḥ
03,175.015a trāsanaṃ sarvabhūtānāṃ kālāntakayamopamam
03,175.015c niḥśvāsakṣveḍanādena bhartsayantam iva sthitam
03,175.016a sa bhīmaṃ sahasābhyetya pṛdākuḥ kṣudhito bhṛśam
03,175.016c jagrāhājagaro grāho bhujayor ubhayor balāt
03,175.017a tena saṃspṛṣṭamātrasya bhimasenasya vai tadā
03,175.017c saṃjñā mumoha sahasā varadānena tasya ha
03,175.018a daśa nāgasahasrāṇi dhārayanti hi yad balam
03,175.018c tad balaṃ bhīmasenasya bhujayor asamaṃ paraiḥ
03,175.019a sa tejasvī tathā tena bhujagena vaśīkṛtaḥ
03,175.019c visphurañ śanakair bhīmo na śaśāka viceṣṭitum
03,175.020a nāgāyutasamaprāṇaḥ siṃhaskandho mahābhujaḥ
03,175.020c gṛhīto vyajahāt sattvaṃ varadānena mohitaḥ
03,175.021a sa hi prayatnam akarot tīvram ātmavimokṣaṇe
03,175.021c na cainam aśakad vīraḥ kathaṃ cit pratibādhitum
03,176.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,176.001a sa bhīmasenas tejasvī tathā sarpavaśaṃ gataḥ
03,176.001c cintayām āsa sarpasya vīryam atyadbhutaṃ mahat
03,176.002a uvāca ca mahāsarpaṃ kāmayā brūhi pannaga
03,176.002c kas tvaṃ bho bhujagaśreṣṭha kiṃ mayā ca kariṣyasi
03,176.003a pāṇḍavo bhimaseno 'haṃ dharmarājād anantaraḥ
03,176.003c nāgāyutasamaprāṇas tvayā nītaḥ kathaṃ vaśam
03,176.004a siṃhāḥ kesariṇo vyāghrā mahiṣā vāraṇās tathā
03,176.004c samāgatāś ca bahuśo nihatāś ca mayā mṛdhe
03,176.005a dānavāś ca piśācāś ca rākṣasāś ca mahābalāḥ
03,176.005c bhujavegam aśaktā me soḍhuṃ pannagasattama
03,176.006a kiṃ nu vidyābalaṃ kiṃ vā varadānam atho tava
03,176.006c udyogam api kurvāṇo vaśago 'smi kṛtas tvayā
03,176.007a asatyo vikramo nṝṇām iti me niścitā matiḥ
03,176.007c yathedaṃ me tvayā nāga balaṃ pratihataṃ mahat
03,176.008a ity evaṃvādinaṃ vīraṃ bhīmam akliṣṭakāriṇam
03,176.008c bhogena mahatā sarpaḥ samantāt paryaveṣṭayat
03,176.009a nigṛhya taṃ mahābāhuṃ tataḥ sa bhujagas tadā
03,176.009c vimucyāsya bhujau pīnāv idaṃ vacanam abravīt
03,176.010a diṣṭyā tvaṃ kṣudhitasyādya devair bhakṣo mahābhuja
03,176.010c diṣṭyā kālasya mahataḥ priyāḥ prāṇā hi dehinām
03,176.011a yathā tv idaṃ mayā prāptaṃ bhujaṃgatvam ariṃdama
03,176.011c tad avaśyaṃ mayā khyāpyaṃ tavādya śṛṇu sattama
03,176.012a imām avasthāṃ saṃprāpto hy ahaṃ kopān manīṣiṇām
03,176.012c śāpasyāntaṃ pariprepsuḥ sarpasya kathayāmi tat
03,176.013a nahuṣo nāma rājarṣir vyaktaṃ te śrotram āgataḥ
03,176.013c tavaiva pūrvaḥ pūrveṣām āyor vaṃśakaraḥ sutaḥ
03,176.013d*0875_01 tapobhiḥ kratubhiś caiva vidyayābhijanena ca
03,176.013d*0875_02 trailokyaiśvaryam atulaṃ prāptaṃ me vikrameṇa ca
03,176.013d*0875_03 atha sarvanṛponmāthī mado māṃ samupāviśat
03,176.013d*0875_04 sahasraṃ munimukhyānām uvāha śibikāṃ mama
03,176.013d*0875_05 tato vibhraṃśitaś cāham agastyena mahātmanā
03,176.013d*0875_06 imām avasthāṃ saṃprāptaḥ paśya daivam idaṃ mama
03,176.013d*0875_07 na daivaṃ prajñayā tāta na balotsāhaśaktibhiḥ
03,176.013d*0875_08 na sahāyabalaiś cāpi kaś cid apy ativartate
03,176.013d*0875_09 atha prajñā ca śauryaṃ ca saṃpadaḥ kāraṇaṃ bhavet
03,176.013d*0875_10 prajñāvatāṃ ca śūrāṇāṃ na kadā cid asaṃpadaḥ
03,176.013d*0875_11 yathā prājñāś ca śūrāś ca dṛśyante duḥkhajīvinaḥ
03,176.013d*0875_12 bhīrumūrkhāś ca sukhinas tasmād daivaṃ hi kāraṇam
03,176.014a so 'haṃ śāpād agastyasya brāhmaṇān avamanya ca
03,176.014c imām avasthām āpannaḥ paśya daivam idaṃ mama
03,176.014d*0876_01 patito hi vimānāgryāt sa muniḥ prārthito mayā
03,176.014d*0876_02 kuru śāpāntam ity evaṃ provācedaṃ dayānvitaḥ
03,176.014d*0876_03 yas tu te vyāhṛtān praśnān prativakṣyati dharmataḥ
03,176.014d*0876_04 sa tvāṃ mokṣayitā śāpāt kasmiṃś cit kālaparyaye
03,176.014d*0876_05 na ca te matprasādena smṛtibhraṃśo bhaviṣyati
03,176.014d*0876_06 balavān api jantus te gṛhīto vaśyam eṣyati
03,176.015a tvāṃ ced avadhyam āyāntam atīva priyadarśanam
03,176.015c aham adyopayokṣyāmi vidhānaṃ paśya yādṛśam
03,176.016a na hi me mucyate kaś cit kathaṃ cid grahaṇaṃ gataḥ
03,176.016c gajo vā mahiṣo vāpi ṣaṣṭhe kāle narottama
03,176.017a nāsi kevalasarpeṇa tiryagyoniṣu vartatā
03,176.017c gṛhītaḥ kauravaśreṣṭha varadānam idaṃ mama
03,176.018a patatā hi vimānāgrān mayā śakrāsanād drutam
03,176.018c kuru śāpāntam ity ukto bhagavān munisattamaḥ
03,176.019a sa mām uvāca tejasvī kṛpayābhipariplutaḥ
03,176.019b*0877_01 yas tvayā veṣṭito rājan moham eti mahābalaḥ
03,176.019c mokṣas te bhavitā rājan kasmāc cit kālaparyayāt
03,176.020a tato 'smi patito bhūmau na ca mām ajahāt smṛtiḥ
03,176.020c smārtam asti purāṇaṃ me yathaivādhigataṃ tathā
03,176.021a yas tu te vyāhṛtān praśnān pratibrūyād viśeṣavit
03,176.021c sa tvāṃ mokṣayitā śāpād iti mām abravīd ṛṣiḥ
03,176.022a gṛhītasya tvayā rājan prāṇino 'pi balīyasaḥ
03,176.022c sattvabhraṃśo 'dhikasyāpi sarvasyāśu bhaviṣyati
03,176.023a iti cāpy aham aśrauṣaṃ vacas teṣāṃ dayāvatām
03,176.023c mayi saṃjātahārdānām atha te 'ntarhitā dvijāḥ
03,176.024a so 'haṃ paramaduṣkarmā vasāmi niraye 'śucau
03,176.024c sarpayonim imāṃ prāpya kālākāṅkṣī mahādyute
03,176.025a tam uvāca mahābāhur bhīmaseno bhujaṃgamam
03,176.025c na te kupye mahāsarpa na cātmānaṃ vigarhaye
03,176.026a yasmād abhāvī bhāvī vā manuṣyaḥ sukhaduḥkhayoḥ
03,176.026c āgame yadi vāpāye na tatra glapayen manaḥ
03,176.027a daivaṃ puruṣakāreṇa ko nivartitum arhati
03,176.027c daivam eva paraṃ manye puruṣārtho nirarthakaḥ
03,176.028a paśya daivopaghātād dhi bhujavīryavyapāśrayam
03,176.028c imām avasthāṃ saṃprāptam animittam ihādya mām
03,176.029a kiṃ tu nādyānuśocāmi tathātmānaṃ vināśitam
03,176.029c yathā tu vipine nyastān bhrātṝn rājyaparicyutān
03,176.030a himavāṃś ca sudurgo 'yaṃ yakṣarākṣasasaṃkulaḥ
03,176.030c māṃ ca te samudīkṣantaḥ prapatiṣyanti vihvalāḥ
03,176.031a vinaṣṭam atha vā śrutvā bhaviṣyanti nirudyamāḥ
03,176.031c dharmaśīlā mayā te hi bādhyante rājyagṛddhinā
03,176.032a atha vā nārjuno dhīmān viṣādam upayāsyati
03,176.032c sarvāstravid anādhṛṣyo devagandharvarākṣasaiḥ
03,176.033a samarthaḥ sa mahābāhur ekāhnā sumahābalaḥ
03,176.033c devarājam api sthānāt pracyāvayitum ojasā
03,176.034a kiṃ punar dhṛtarāṣṭrasya putraṃ durdyūtadevinam
03,176.034c vidviṣṭaṃ sarvalokasya dambhalobhaparāyaṇam
03,176.035a mātaraṃ caiva śocāmi kṛpaṇāṃ putragṛddhinīm
03,176.035c yāsmākaṃ nityam āśāste mahattvam adhikaṃ paraiḥ
03,176.036a kathaṃ nu tasyānāthāyā madvināśād bhujaṃgama
03,176.036c aphalās te bhaviṣyanti mayi sarve manorathāḥ
03,176.037a nakulaḥ sahadevaś ca yamajau guruvartinau
03,176.037c madbāhubalasaṃstabdhau nityaṃ puruṣamāninau
03,176.038a nirutsāhau bhaviṣyete bhraṣṭavīryaparākramau
03,176.038c madvināśāt paridyūnāv iti me vartate matiḥ
03,176.039a evaṃvidhaṃ bahu tadā vilalāpa vṛkodaraḥ
03,176.039c bhujaṃgabhogasaṃruddho nāśakac ca viceṣṭitum
03,176.040a yudhiṣṭhiras tu kaunteya babhūvāsvasthacetanaḥ
03,176.040c aniṣṭadarśanān ghorān utpātān paricintayan
03,176.041a dāruṇaṃ hy aśivaṃ nādaṃ śivā dakṣiṇataḥ sthitā
03,176.041c dīptāyāṃ diśi vitrastā rauti tasyāśramasya ha
03,176.042a ekapakṣākṣicaraṇā vartikā ghoradarśanā
03,176.042c rudhiraṃ vamantī dadṛśe pratyādityam apasvarā
03,176.043a pravavāv anilo rūkṣaś caṇḍaḥ śarkarakarṣaṇaḥ
03,176.043c apasavyāni sarvāṇi mṛgapakṣirutāni ca
03,176.044a pṛṣṭhato vāyasaḥ kṛṣṇo yāhi yāhīti vāśati
03,176.044c muhur muhuḥ prasphurati dakṣiṇo 'sya bhujas tathā
03,176.045a hṛdayaṃ caraṇaś cāpi vāmo 'sya parivartate
03,176.045c savyasyākṣṇo vikāraś cāpy aniṣṭaḥ samapadyata
03,176.046a sa dharmarājo medhāvī śaṅkamāno mahad bhayam
03,176.046c draupadīṃ paripapraccha kva bhīma iti bhārata
03,176.047a śaśaṃsa tasmai pāñcālī cirayātaṃ vṛkodaram
03,176.047b*0878_01 kathayām āsa tat sarvaṃ mṛgān hantum ito gatam
03,176.047b*0878_02 tac chrutvā tvarito rājā bhṛśam udvignamānasaḥ
03,176.047c sa pratasthe mahābāhur dhaumyena sahito nṛpaḥ
03,176.048a draupadyā rakṣaṇaṃ kāryam ity uvāca dhanaṃjayam
03,176.048c nakulaṃ sahadevaṃ ca vyādideśa dvijān prati
03,176.049a sa tasya padam unnīya tasmād evāśramāt prabhuḥ
03,176.049b*0879_01 mṛgayām āsa kaunteya bhīmasenaṃ mahāvane
03,176.049b*0879_02 sa prācīṃ diśam āsthāya mahato gajayūthapān
03,176.049c dadarśa pṛthivīṃ cihnair bhīmasya paricihnitām
03,176.049d*0880_01 tato mṛgasahasrāṇi mṛgendrāṇāṃ śatāni ca
03,176.049d*0880_02 patitāni vane dṛṣṭvā mārgaṃ tasyāviśan nṛpaḥ
03,176.050a dhāvatas tasya vīrasya mṛgārthe vātaraṃhasaḥ
03,176.050c ūruvātavinirbhagnān drumān vyāvarjitān pathi
03,176.051a sa gatvā tais tadā cihnair dadarśa girigahvare
03,176.051b*0881_01 rūkṣamārutabhūyiṣṭhe niṣpatradrumasaṃkaṭe
03,176.051b*0881_02 īriṇe nirjale deśe kaṇṭakidrumasaṃkule
03,176.051b*0881_03 aśmasthāṇukṣupākīrṇe sudurge viṣamotkaṭe
03,176.051c gṛhītaṃ bhujagendreṇa niśceṣṭam anujaṃ tathā
03,177.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,177.001a yudhiṣṭhiras tam āsādya sarpabhogābhiveṣṭitam
03,177.001c dayitaṃ bhrātaraṃ vīram idaṃ vacanam abravīt
03,177.002a kuntīmātaḥ katham imām āpadaṃ tvam avāptavān
03,177.002c kaś cāyaṃ parvatābhogapratimaḥ pannagottamaḥ
03,177.003a sa dharmarājam ālakṣya bhrātā bhrātaram agrajam
03,177.003c kathayām āsa tat sarvaṃ grahaṇādi viceṣṭitam
03,177.003d*0882_00 bhīma uvāca
03,177.003d*0882_01 ayam ārya mahāsattvo bhakṣārthaṃ māṃ gṛhītavān
03,177.003d*0882_02 nahuṣo nāma rājarṣiḥ prāṇavān iva saṃsthitaḥ
03,177.003d*0882_02 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.003d*0882_03 mucyatām ayam āyuṣman bhrātā me 'mitavikramaḥ
03,177.003d*0882_04 sarpa uvāca
03,177.003d*0882_04 vayam āhāramanyaṃ te dāsyāmaḥ kṣunnivāraṇam
03,177.003d*0882_05 āhāro rājaputro 'yaṃ mayā prāpto mukhāgataḥ
03,177.003d*0882_06 gamyatāṃ neha sthātavyaṃ śvo bhavān api me bhavet
03,177.003d*0882_07 vratam etan mahābāho viṣayaṃ mama yo vrajet
03,177.003d*0882_08 sa me bhakṣo bhavet tāta tvaṃ cāpi viṣaye mama
03,177.003d*0882_09 cireṇādya mayāhāraḥ prāpto 'yam anujas tava
03,177.003d*0882_10 nāham enaṃ vimokṣyāmi na cānyam abhikāṅkṣaye
03,177.004 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.004a devo vā yadi vā daitya urago vā bhavān yadi
03,177.004c satyaṃ sarpa vaco brūhi pṛcchati tvāṃ yudhiṣṭhiraḥ
03,177.004d*0883_01 kimarthaṃ ca tvayā grasto bhīmaseno bhujaṃgama
03,177.005a kim āhṛtya viditvā vā prītis te syād bhujaṃgama
03,177.005c kim āhāraṃ prayacchāmi kathaṃ muñced bhavān imam
03,177.006 sarpa uvāca
03,177.006a nahuṣo nāma rājāham āsaṃ pūrvas tavānagha
03,177.006c prathitaḥ pañcamaḥ somād āyoḥ putro narādhipa
03,177.007a kratubhis tapasā caiva svādhyāyena damena ca
03,177.007c trailokyaiśvaryam avyagraṃ prāpto vikramaṇena ca
03,177.008a tad aiśvaryaṃ samāsādya darpo mām agamat tadā
03,177.008c sahasraṃ hi dvijātīnām uvāha śibikāṃ mama
03,177.009a aiśvaryamadamatto 'ham avamanya tato dvijān
03,177.009c imām agastyena daśām ānītaḥ pṛthivīpate
03,177.010a na tu mām ajahāt prajñā yāvad adyeti pāṇḍava
03,177.010c tasyaivānugrahād rājann agastyasya mahātmanaḥ
03,177.011a ṣaṣṭhe kāle mamāhāraḥ prāpto 'yam anujas tava
03,177.011c nāham enaṃ vimokṣyāmi na cānyam abhikāmaye
03,177.012a praśnān uccāritāṃs tu tvaṃ vyāhariṣyasi cen mama
03,177.012c atha paścād vimokṣyāmi bhrātaraṃ te vṛkodaram
03,177.013 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.013a brūhi sarpa yathākāmaṃ prativakṣyāmi te vacaḥ
03,177.013c api cec chaknuyāṃ prītim āhartuṃ te bhujaṃgama
03,177.014a vedyaṃ yad brāhmaṇeneha tad bhavān vetti kevalam
03,177.014b*0884_01 brūhi yat te mayā vācyaṃ tattvaṃ dharmabhṛtāṃ vara
03,177.014c sarparāja tataḥ śrutvā prativakṣyāmi te vacaḥ
03,177.014d@019_0000 sarpa uvāca
03,177.014d@019_0001 dharmaṃ sarve praśaṃsanti devā brahmarṣayas tathā
03,177.014d@019_0002 tasmāt samāsato dharmaṃ kathayasva mamānagha
03,177.014d@019_0002 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.014d@019_0003 satyaṃ damas tapaḥ śaucaṃ saṃtoṣo hrīḥ kṣamārjavam
03,177.014d@019_0004 sarpa uvāca
03,177.014d@019_0004 jñānaṃ śamo dayā dhyānam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
03,177.014d@019_0005 kiṃ satyaṃ procyate rājan ko damaḥ saṃprakīrtitaḥ
03,177.014d@019_0006 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.014d@019_0006 tapaso lakṣaṇaṃ kiṃ syāt kiṃ tac chaucam udāhṛtam
03,177.014d@019_0007 satyaṃ bhūtahitaṃ proktaṃ manaso damanaṃ damaḥ
03,177.014d@019_0008 tapaḥ svadharmavartitvaṃ śaucaṃ saṃkaravarjanam
03,177.014d@019_0008 sarpa uvāca
03,177.014d@019_0009 saṃtoṣaḥ kaḥ paraḥ proktaḥ kā ca hrīḥ parikīrtitā
03,177.014d@019_0010 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.014d@019_0010 kṣamā ca kā parā proktā kiṃ cārjavam udāhṛtam
03,177.014d@019_0011 saṃtoṣo viṣayatyāgo hrīr akāryanivartanam
03,177.014d@019_0012 sarpa uvāca
03,177.014d@019_0012 kṣamā dvaṃdvasahiṣṇutvam ārjavaṃ samacittatā
03,177.014d@019_0013 kiṃ jñānaṃ procyate rājan kaḥ śamaś ca prakīrtitaḥ
03,177.014d@019_0014 dayā ca kā parā proktā kiṃ ca dhyānam udāhṛtam
03,177.014d@019_0014 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.014d@019_0015 jñānaṃ tattvārthasaṃbodhaḥ śamaś cittapraśāntatā
03,177.014d@019_0016 sarpa uvāca
03,177.014d@019_0016 dayā bhūtahitaiṣitvaṃ dhyānaṃ nirviṣayaṃ manaḥ
03,177.014d@019_0017 kaḥ śatrur durjayaḥ puṃsāṃ kaś ca vyādhir anantakaḥ
03,177.014d@019_0018 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.014d@019_0018 kīdṛśaś ca smṛtaḥ sādhur asādhuḥ kīdṛśaḥ smṛtaḥ
03,177.014d@019_0019 krodhas tu durjayaḥ śatrur lobho vyādhir anantakaḥ
03,177.014d@019_0020 sarvabhūtahitaḥ sādhur asādhur nirdayaḥ smṛtaḥ
03,177.014d@019_0020 sarpa uvāca
03,177.014d@019_0021 ko mohaḥ procyate rājan kaś ca mānaḥ prakīrtitaḥ
03,177.014d@019_0022 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.014d@019_0022 kim ālasyaṃ ca vijñeyaṃ kaś ca śoka ihocyate
03,177.014d@019_0023 moho dharmavimūḍhatvaṃ mānas tv ātmābhimānitā
03,177.014d@019_0024 sarpa uvāca
03,177.014d@019_0024 dharmaniṣkriyatālasyaṃ śokas tv ajñānam ucyate
03,177.014d@019_0025 kiṃ sthairyaṃ munibhiḥ proktaṃ kiṃ tad dhairyam udāhṛtam
03,177.014d@019_0026 snānaṃ ca kiṃ paraṃ proktaṃ kiṃ tad dānam ihocyate
03,177.014d@019_0026 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.014d@019_0027 svadharme sthiratā sthairyaṃ dhairyam indriyanigrahaḥ
03,177.014d@019_0028 sarpa uvāca
03,177.014d@019_0028 snānaṃ manomalatyāgo dānaṃ tv abhayadakṣiṇā
03,177.014d@019_0029 kaḥ paṇḍitaḥ pumāñ jñeyaḥ kaś ca mūrkho janeśvara
03,177.014d@019_0030 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.014d@019_0030 saṃsārahetuḥ kaś cāsya hṛttāpaḥ kaḥ paras tathā
03,177.014d@019_0031 dharmātmā paṇḍito jñeyo nāstiko mūrkha ucyate
03,177.014d@019_0032 kāmaḥ saṃsārahetuś ca hṛttāpo matsaraḥ paraḥ
03,177.014d@019_0032 sarpa uvāca
03,177.014d@019_0033 ko 'haṃkāra iti proktaḥ kaś cid dambho janeśvara
03,177.014d@019_0034 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.014d@019_0034 abhyasūyā ca kā proktā kiṃ tat paiśunyam ucyate
03,177.014d@019_0035 mohajñānam ahaṃkāro dambho dharmadhvajocchrayaḥ
03,177.014d@019_0036 sarpa uvāca
03,177.014d@019_0036 dharmadveṣo hy asūyā ca paiśunyaṃ paradūṣaṇam
03,177.014d@019_0037 dharmaś cārthaś ca kāmaś ca parasparavirodhinaḥ
03,177.014d@019_0038 teṣāṃ nityavirodhitvāt kva nu syāt saṃgataṃ nṛpa
03,177.014d@019_0038 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.014d@019_0039 saṃtuṣṭo bhāryayā bhartā bhartrā bhāryā tathaiva ca
03,177.014d@019_0040 yasminn etat kule nityaṃ kalyāṇaṃ tatra vai dhruvam
03,177.014d@019_0041 yadā bhartā ca bhāryā ca parasparavaśānugau
03,177.014d@019_0042 sarpa uvāca
03,177.014d@019_0042 tadā dharmārthakāmānāṃ trayāṇām api saṃgamaḥ
03,177.014d@019_0043 jātyā kulena vṛttena svādhyāyena śrutena ca
03,177.014d@019_0044 brāhmaṇyaṃ kena bhavati prabrūhy etad viniścayam
03,177.014d@019_0044 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.014d@019_0045 na jātir na kulaṃ tāta na svādhyāyaḥ śrutaṃ na ca
03,177.014d@019_0046 kāraṇāni dvijatvasya vṛttam eva tu kāraṇam
03,177.014d@019_0047 aneke munayas tāta tiryagyonisamāśritāḥ
03,177.014d@019_0048 svadharmācāraniratā brahmalokam ito gatāḥ
03,177.014d@019_0049 bahunā kim adhītena naṭasyeva durātmanaḥ
03,177.014d@019_0050 tenādhītaṃ śrutaṃ tena yo vṛttam anutiṣṭhati
03,177.014d@019_0051 kapālasthaṃ yathā toyaṃ śvadṛtau ca yathā payaḥ
03,177.014d@019_0052 duṣṭaṃ syāt sthānadoṣeṇa vṛttahīne tathā śrutam
03,177.014d@019_0053 vṛttaṃ yatnena rakṣyaṃ syād vittam eti ca yāti ca
03,177.014d@019_0054 akṣīṇo vittataḥ kṣīṇo vṛttatas tu hato hataḥ
03,177.014d@019_0055 kiṃ kulenopadiṣṭena vipulena durātmanaḥ
03,177.014d@019_0056 kṛmayaḥ kiṃ na jāyante kusumeṣu sugandhiṣu
03,177.014d@019_0057 tasmād viddhi mahārāja vṛttaṃ brāhmaṇalakṣaṇam
03,177.014d@019_0058 caturvedo 'pi durvṛttaḥ śūdrāt pāpataraḥ smṛtaḥ
03,177.014d@019_0059 yo 'gnihotraparo dāntaḥ saṃtoṣaniyataḥ śuciḥ
03,177.014d@019_0060 tapaḥsvādhyāyaśīlaś ca taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
03,177.014d@019_0061 sarvadvaṃdvasaho dhīraḥ sarvasaṅgavivarjitaḥ
03,177.014d@019_0062 sarvabhūtahito maitras taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
03,177.014d@019_0063 yena kena cid ācchanno yena kena cid āsitaḥ
03,177.014d@019_0064 yatrakvacanaśāyī ca taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
03,177.014d@019_0065 yo 'her iva gaṇād bhīto sanmānān maraṇād iva
03,177.014d@019_0066 kuṇapād iva ca strībhyas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
03,177.015 sarpa uvāca
03,177.015a brāhmaṇaḥ ko bhaved rājan vedyaṃ kiṃ ca yudhiṣṭhira
03,177.015c bravīhy atimatiṃ tvāṃ hi vākyair anumimīmahe
03,177.016 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.016a satyaṃ dānaṃ kṣamā śīlam ānṛśaṃsyaṃ damo ghṛṇā
03,177.016c dṛśyante yatra nāgendra sa brāhmaṇa iti smṛtaḥ
03,177.016d*0885_01 pareṣāṃ ca guṇānveṣī satataṃ puruṣarṣabha
03,177.016d*0885_02 sato 'pi doṣān rājendra na gṛhṇāti kadā cana
03,177.016d*0885_03 dīnānukampī satataṃ satataṃ sādhuvatsalaḥ
03,177.016d*0885_04 sarpa uvāca
03,177.016d*0885_04 nityaṃ dānarataś caiva taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
03,177.016d*0885_05 yatnena brūhi rājendra kaḥ kālaḥ śrāddhadānayoḥ
03,177.016d*0885_06 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.016d*0885_06 praśnaṃ praśnavidāṃ śreṣṭha sarvavit tvaṃ mato 'si me
03,177.016d*0885_07 yatra vai brāhmaṇaṃ paśyec chrotriyaṃ dhyānatatparam
03,177.016d*0885_08 sarpa uvāca
03,177.016d*0885_08 dhanaṃ manyed viśiṣṭaṃ tu sa kālaḥ śrāddhadānayoḥ
03,177.016d*0885_09 kiṃ vedyaṃ paramaṃ rājañ śaṃsa me tvaṃ yudhiṣṭhira
03,177.016d*0885_10 sarvajño 'si mahābāho vākyair anumimīmahe
03,177.017a vedyaṃ sarpa paraṃ brahma nirduḥkham asukhaṃ ca yat
03,177.017c yatra gatvā na śocanti bhavataḥ kiṃ vivakṣitam
03,177.018 sarpa uvāca
03,177.018a cāturvarṇyaṃ pramāṇaṃ ca satyaṃ ca brahma caiva ha
03,177.018c śūdreṣv api ca satyaṃ ca dānam akrodha eva ca
03,177.018e ānṛśaṃsyam ahiṃsā ca ghṛṇā caiva yudhiṣṭhira
03,177.019a vedyaṃ yac cāttha nirduḥkham asukhaṃ ca narādhipa
03,177.019c tābhyāṃ hīnaṃ padaṃ cānyan na tad astīti lakṣaye
03,177.019d*0886_01 tāṃś ca sarvān aśeṣeṇa kathayasva narādhipa
03,177.020 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.020a śūdre caitad bhavel lakṣyaṃ dvije tac ca na vidyate
03,177.020c na vai śūdro bhavec chūdro brāhmaṇo na ca brāhmaṇaḥ
03,177.021a yatraital lakṣyate sarpa vṛttaṃ sa brāhmaṇaḥ smṛtaḥ
03,177.021c yatraitan na bhavet sarpa taṃ śūdram iti nirdiśet
03,177.022a yat punar bhavatā proktaṃ na vedyaṃ vidyateti ha
03,177.022c tābhyāṃ hīnam atītyātra padaṃ nāstīti ced api
03,177.023a evam etan mataṃ sarpa tābhyāṃ hīnaṃ na vidyate
03,177.023c yathā śītoṣṇayor madhye bhaven noṣṇaṃ na śītatā
03,177.024a evaṃ vai sukhaduḥkhābhyāṃ hīnam asti padaṃ kva cit
03,177.024c eṣā mama matiḥ sarpa yathā vā manyate bhavān
03,177.025 sarpa uvāca
03,177.025a yadi te vṛttato rājan brāhmaṇaḥ prasamīkṣitaḥ
03,177.025c vyarthā jātis tadāyuṣman kṛtir yāvan na dṛśyate
03,177.026 yudhiṣṭhira uvāca
03,177.026a jātir atra mahāsarpa manuṣyatve mahāmate
03,177.026c saṃkarāt sarvavarṇānāṃ duṣparīkṣyeti me matiḥ
03,177.027a sarve sarvāsv apatyāni janayanti yadā narāḥ
03,177.027c vāṅ maithunam atho janma maraṇaṃ ca samaṃ nṛṇām
03,177.028a idam ārṣaṃ pramāṇaṃ ca ye yajāmaha ity api
03,177.028c tasmāc chīlaṃ pradhāneṣṭaṃ vidur ye tattvadarśinaḥ
03,177.029a prāṅ nābhivardhanāt puṃso jātakarma vidhīyate
03,177.029b*0887_01 tatas tu nāmakaraṇaṃ tataś caulaṃ vidhīyate
03,177.029b*0887_02 tatopanayanaṃ proktaṃ dvijātīnāṃ yathāvidhi
03,177.029c tatrāsya mātā sāvitrī pitā tv ācārya ucyate
03,177.030a vṛttyā śūdrasamo hy eṣa yāvad vede na jāyate
03,177.030c asminn evaṃ matidvaidhe manuḥ svāyambhuvo 'bravīt
03,177.031a kṛtakṛtyāḥ punar varṇā yadi vṛttaṃ na vidyate
03,177.031c saṃkaras tatra nāgendra balavān prasamīkṣitaḥ
03,177.032a yatredānīṃ mahāsarpa saṃskṛtaṃ vṛttam iṣyate
03,177.032c taṃ brāhmaṇam ahaṃ pūrvam uktavān bhujagottama
03,177.033 sarpa uvāca
03,177.033a śrutaṃ viditavedyasya tava vākyaṃ yudhiṣṭhira
03,177.033c bhakṣayeyam ahaṃ kasmād bhrātaraṃ te vṛkodaram
03,178.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,178.001a bhavān etādṛśo loke vedavedāṅgapāragaḥ
03,178.001c brūhi kiṃ kurvataḥ karma bhaved gatir anuttamā
03,178.002 sarpa uvāca
03,178.002a pātre dattvā priyāṇy uktvā satyam uktvā ca bhārata
03,178.002c ahiṃsānirataḥ svargaṃ gacched iti matir mama
03,178.003 yudhiṣṭhira uvāca
03,178.003a dānād vā sarpa satyād vā kim ato guru dṛśyate
03,178.003c ahiṃsāpriyayoś caiva gurulāghavam ucyatām
03,178.004 sarpa uvāca
03,178.004a dāne ratatvaṃ satyaṃ ca ahiṃsā priyam eva ca
03,178.004c eṣāṃ kāryagarīyastvād dṛśyate gurulāghavam
03,178.005a kasmāc cid dānayogād dhi satyam eva viśiṣyate
03,178.005c satyavākyāc ca rājendra kiṃ cid dānaṃ viśiṣyate
03,178.006a evam eva maheṣvāsa priyavākyān mahīpate
03,178.006c ahiṃsā dṛśyate gurvī tataś ca priyam iṣyate
03,178.007a evam etad bhaved rājan kāryāpekṣam anantaram
03,178.007c yad abhipretam anyat te brūhi yāvad bravīmy aham
03,178.008 yudhiṣṭhira uvāca
03,178.008a kathaṃ svarge gatiḥ sarpa karmaṇāṃ ca phalaṃ dhruvam
03,178.008c aśarīrasya dṛśyeta viṣayāṃś ca bravīhi me
03,178.009 sarpa uvāca
03,178.009a tisro vai gatayo rājan paridṛṣṭāḥ svakarmabhiḥ
03,178.009c mānuṣyaṃ svargavāsaś ca tiryagyoniś ca tat tridhā
03,178.010a tatra vai mānuṣāl lokād dānādibhir atandritaḥ
03,178.010c ahiṃsārthasamāyuktaiḥ kāraṇaiḥ svargam aśnute
03,178.011a viparītaiś ca rājendra kāraṇair mānuṣo bhavet
03,178.011c tiryagyonis tathā tāta viśeṣaś cātra vakṣyate
03,178.012a kāmakrodhasamāyukto hiṃsālobhasamanvitaḥ
03,178.012c manuṣyatvāt paribhraṣṭas tiryagyonau prasūyate
03,178.013a tiryagyonyāṃ pṛthagbhāvo manuṣyatve vidhīyate
03,178.013c gavādibhyas tathāśvebhyo devatvam api dṛśyate
03,178.014a so 'yam etā gatīḥ sarvā jantuś carati kāryavān
03,178.014c nitye mahati cātmānam avasthāpayate nṛpa
03,178.015a jāto jātaś ca balavān bhuṅkte cātmā sa dehavān
03,178.015c phalārthas tāta niṣpṛktaḥ prajālakṣaṇabhāvanaḥ
03,178.016 yudhiṣṭhira uvāca
03,178.016a śabde sparśe ca rūpe ca tathaiva rasagandhayoḥ
03,178.016c tasyādhiṣṭhānam avyagraṃ brūhi sarpa yathātatham
03,178.017a kiṃ na gṛhṇāsi viṣayān yugapat tvaṃ mahāmate
03,178.017c etāvad ucyatāṃ coktaṃ sarvaṃ pannagasattama
03,178.018 sarpa uvāca
03,178.018a yad ātmadravyam āyuṣman dehasaṃśrayaṇānvitam
03,178.018c karaṇādhiṣṭhitaṃ bhogān upabhuṅkte yathāvidhi
03,178.019a jñānaṃ caivātra buddhiś ca manaś ca bharatarṣabha
03,178.019c tasya bhogādhikaraṇe karaṇāni nibodha me
03,178.020a manasā tāta paryeti kramaśo viṣayān imān
03,178.020c viṣayāyatanasthena bhūtātmā kṣetraniḥsṛtaḥ
03,178.021a atra cāpi naravyāghra mano jantor vidhīyate
03,178.021c tasmād yugapad asyātra grahaṇaṃ nopapadyate
03,178.022a sa ātmā puruṣavyāghra bhruvor antaram āśritaḥ
03,178.022c dravyeṣu sṛjate buddhiṃ vividheṣu parāvarām
03,178.023a buddher uttarakālaṃ ca vedanā dṛśyate budhaiḥ
03,178.023c eṣa vai rājaśārdūla vidhiḥ kṣetrajñabhāvanaḥ
03,178.024 yudhiṣṭhira uvāca
03,178.024a manasaś cāpi buddheś ca brūhi me lakṣaṇaṃ param
03,178.024c etad adhyātmaviduṣāṃ paraṃ kāryaṃ vidhīyate
03,178.025 sarpa uvāca
03,178.025a buddhir ātmānugā tāta utpātena vidhīyate
03,178.025c tadāśritā hi saṃjñaiṣā vidhis tasyaiṣaṇe bhavet
03,178.026a buddher guṇavidhir nāsti manas tu guṇavad bhavet
03,178.026c buddhir utpadyate kārye manas tūtpannam eva hi
03,178.027a etad viśeṣaṇaṃ tāta manobuddhyor mayeritam
03,178.027c tvam apy atrābhisaṃbuddhaḥ kathaṃ vā manyate bhavān
03,178.028 yudhiṣṭhira uvāca
03,178.028a aho buddhimatāṃ śreṣṭha śubhā buddhir iyaṃ tava
03,178.028c viditaṃ veditavyaṃ te kasmān mām anupṛcchasi
03,178.028d@020_0000 sarpa uvāca
03,178.028d@020_0001 uktās te sarvaśas tāta praśnāḥ praśnavidāṃ vara
03,178.028d@020_0002 vaiśaṃpāyana uvāca
03,178.028d@020_0002 idānīm eṣa muñcāmi bhrātaraṃ te vṛkodaram
03,178.028d@020_0003 nahuṣeṇa tato muktaṃ bhīmam āśliṣya sodaram
03,178.028d@020_0004 yudhiṣṭhiro 'pi dharmātmā nahuṣaṃ pratyapūjayat
03,178.028d@020_0005 nahuṣo 'pi muneḥ śāpād vimuktaḥ prītamānasaḥ
03,178.028d@020_0006 divyarūpadharaḥ śrīmān pratyuvāca yudhiṣṭhiram
03,178.028d@020_0007 saṃbhāṣyaṃ sādhubhiḥ puṇyam iti vai vaidikī śrutiḥ
03,178.028d@020_0008 sarpatvāt paśya mukto 'haṃ tvayā saṃbhāṣya sādhunā
03,178.028d@020_0009 dharmaṃ kila narāḥ kṛtvā labhante satsutān iha
03,178.028d@020_0010 dharmeṇa kaḥ kṛto dharmo yena labdho bhavān sutaḥ
03,178.028d@020_0011 na kevalaṃ prajā dhanyā yāsāṃ rājan nṛpo bhavān
03,178.028d@020_0012 dharmo 'pi dhanyo dharmajña yasya putras tvam īdṛśaḥ
03,178.028d@020_0013 dṛṣṭāḥ śrutāś ca bahavo nṛpā dharmaparāyaṇāḥ
03,178.028d@020_0014 yudhiṣṭhira uvāca
03,178.028d@020_0014 na śruto na ca dṛṣṭo me dharmajñas tvādṛśo nṛpaḥ
03,178.028d@020_0015 sabhāgyo 'haṃ mahābhāga yasya tuṣṭo bhavān guṇaiḥ
03,178.028d@020_0016 nāsabhāgyasya tuṣyanti devakalpā bhavādṛśāḥ
03,178.028d@020_0017 kiṃ tu kautūhalaṃ tāta mama pārthivasattama
03,178.028d@020_0018 ataḥ pṛcchāmi sauhārdāt tvām ahaṃ nābhyasūyayā
03,178.028d@020_0019 sarvaśāstrārthatattvajñaṃ trailokyeśvarapūjitam
03,178.028d@020_0020 nahuṣa uvāca
03,178.028d@020_0020 kathaṃ tvām āviśan mohaḥ prākṛtaṃ puruṣaṃ yathā
03,178.028d@020_0021 śrutaśīlādibhir yuktaṃ dhārmikaṃ tapasi sthitam
03,178.028d@020_0022 suprājñam api kaunteya ṛddhir mohayate naram
03,178.028d@020_0023 hīnābhijanavṛtto 'pi na sa rājāsti kaś cana
03,178.028d@020_0024 yasya cetasi rājendra karoti na madaḥ padam
03,178.028d@020_0025 yathāgnau dhruvam uṣṇatvam anile calanaṃ yathā
03,178.028d@020_0026 yathā śaśini śītatvaṃ tathaiśvarye dhruvo madaḥ
03,178.028d@020_0027 aiśvaryatimiraṃ cakṣur na tat paśyati nirmalam
03,178.028d@020_0028 paścād vimalatāṃ yāti vinipātāñjanāñjitam
03,178.028d@020_0029 vartamānaḥ sukhe svarge nāvaitīti matir mama
03,178.028d@020_0030 so 'ham aiśvaryamohena yadāviṣṭo yudhiṣṭhira
03,178.028d@020_0031 patitaḥ pratisaṃbuddhaḥ sāṃprataṃ bodhayāmi vaḥ
03,178.028d@020_0032 lokadvayahitaṃ vaktuṃ jñātuṃ ko vā na paṇḍitaḥ
03,178.028d@020_0033 tatkriyānuvidhānatve munayo 'pi na paṇḍitāḥ
03,178.028d@020_0034 tasmāl lokadvayasyeṣṭaṃ kartavyaṃ te narādhipa
03,178.028d@020_0035 guhyam etan mahābāho kathitaṃ te mayākhilam
03,178.028d@020_0036 dvijāś ca nāvamantavyās trailokyeśvarapūjitāḥ
03,178.028d@020_0037 devavat pūjanīyāś ca dānamānārcanādibhiḥ
03,178.028d@020_0038 yaiḥ kṛtaḥ sarvabhakṣo 'gnir apeyaś ca mahodadhiḥ
03,178.028d@020_0039 kṣayī cāpāditaś candraḥ ko na naśyet prakopya tān
03,178.028d@020_0040 lokān anyān sṛjeyur ye lokapālāṃś ca kopitāḥ
03,178.028d@020_0041 devān kuryur adevāṃś ca kaḥ kṣuṇvaṃs tān samṛdhnuyāt
03,178.028d@020_0042 yān upāśritya tiṣṭhanti lokā devāś ca sarvadā
03,178.028d@020_0043 brahma caiva dhanaṃ yeṣāṃ ko hiṃsyāt tāñ jijīviṣuḥ
03,178.028d@020_0044 praṇītaś cāpraṇītaś ca yathāgnir daivataṃ mahat
03,178.028d@020_0045 evaṃ vidvān avidvāṃś ca brāhmaṇo daivataṃ param
03,178.029a sarvajñaṃ tvāṃ kathaṃ moha āviśat svargavāsinam
03,178.029b*0888_01 kathaṃ ca sarpatāṃ yāto bhavān vyākhyātum arhati
03,178.029c evam adbhutakarmāṇam iti me saṃśayo mahān
03,178.030 sarpa uvāca
03,178.030a suprajñam api cec chūram ṛddhir mohayate naram
03,178.030c vartamānaḥ sukhe sarvo nāvaitīti matir mama
03,178.031a so 'ham aiśvaryamohena madāviṣṭo yudhiṣṭhira
03,178.031c patitaḥ pratisaṃbuddhas tvāṃ tu saṃbodhayāmy aham
03,178.032a kṛtaṃ kāryaṃ mahārāja tvayā mama paraṃtapa
03,178.032c kṣīṇaḥ śāpaḥ sukṛcchro me tvayā saṃbhāṣya sādhunā
03,178.033a ahaṃ hi divi divyena vimānena caran purā
03,178.033c abhimānena mattaḥ san kaṃ cin nānyam acintayam
03,178.034a brahmarṣidevagandharvayakṣarākṣasakiṃnarāḥ
03,178.034c karān mama prayacchanti sarve trailokyavāsinaḥ
03,178.035a cakṣuṣā yaṃ prapaśyāmi prāṇinaṃ pṛthivīpate
03,178.035c tasya tejo harāmy āśu tad dhi dṛṣṭibalaṃ mama
03,178.036a brahmarṣīṇāṃ sahasraṃ hi uvāha śibikāṃ mama
03,178.036c sa mām apanayo rājan bhraṃśayām āsa vai śriyaḥ
03,178.037a tatra hy agastyaḥ pādena vahan spṛṣṭo mayā muniḥ
03,178.037c adṛṣṭena tato 'smy ukto dhvaṃsa sarpeti vai ruṣā
03,178.038a tatas tasmād vimānāgrāt pracyutaś cyutabhūṣaṇaḥ
03,178.038c prapatan bubudhe ''tmānaṃ vyālībhūtam adhomukham
03,178.039a ayācaṃ tam ahaṃ vipraṃ śāpasyānto bhaved iti
03,178.039c ajñānāt saṃpravṛttasya bhagavan kṣantum arhasi
03,178.040a tataḥ sa mām uvācedaṃ prapatantaṃ kṛpānvitaḥ
03,178.040c yudhiṣṭhiro dharmarājaḥ śāpāt tvāṃ mokṣayiṣyati
03,178.041a abhimānasya ghorasya balasya ca narādhipa
03,178.041c phale kṣīṇe mahārāja phalaṃ puṇyam avāpsyasi
03,178.042a tato me vismayo jātas tad dṛṣṭvā tapaso balam
03,178.042c brahma ca brāhmaṇatvaṃ ca yena tvāham acūcudam
03,178.043a satyaṃ damas tapo yogam ahiṃsā dānanityatā
03,178.043c sādhakāni sadā puṃsāṃ na jātir na kulaṃ nṛpa
03,178.044a ariṣṭa eṣa te bhrātā bhīmo mukto mahābhujaḥ
03,178.044c svasti te 'stu mahārāja gamiṣyāmi divaṃ punaḥ
03,178.044d*0889_01 sa cāyaṃ puruṣavyāghra kālaḥ puṇya upasthitaḥ
03,178.044d*0889_02 tad asmāt kāraṇāt pārtha kāryaṃ mama mahat kṛtam
03,178.045 vaiśaṃpāyana uvāca
03,178.045*0890_01 tatas tasmin muhūrte tu vimānaṃ kāmagāmi vai
03,178.045*0890_02 avapātena mahatā tatrāvāpatad uttamam
03,178.045a ity uktvājagaraṃ dehaṃ tyaktvā sa nahuṣo nṛpaḥ
03,178.045c divyaṃ vapuḥ samāsthāya gatas tridivam eva ha
03,178.046a yudhiṣṭhiro 'pi dharmātmā bhrātrā bhīmena saṃgataḥ
03,178.046c dhaumyena sahitaḥ śrīmān āśramaṃ punar abhyagāt
03,178.047a tato dvijebhyaḥ sarvebhyaḥ sametebhyo yathātatham
03,178.047c kathayām āsa tat sarvaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
03,178.048a tac chrutvā te dvijāḥ sarve bhrātaraś cāsya te trayaḥ
03,178.048c āsan suvrīḍitā rājan draupadī ca yaśasvinī
03,178.049a te tu sarve dvijaśreṣṭhāḥ pāṇḍavānāṃ hitepsayā
03,178.049c maivam ity abruvan bhīmaṃ garhayanto 'sya sāhasam
03,178.050a pāṇḍavās tu bhayān muktaṃ prekṣya bhīmaṃ mahābalam
03,178.050c harṣam āhārayāṃ cakrur vijahruś ca mudā yutāḥ
03,179.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,179.001a nidāghāntakaraḥ kālaḥ sarvabhūtasukhāvahaḥ
03,179.001c tatraiva vasatāṃ teṣāṃ prāvṛṭ samabhipadyata
03,179.002a chādayanto mahāghoṣāḥ khaṃ diśaś ca balāhakāḥ
03,179.002c pravavarṣur divārātram asitāḥ satataṃ tadā
03,179.003a tapātyayaniketāś ca śataśo 'tha sahasraśaḥ
03,179.003c apetārkaprabhājālāḥ savidyudvimalaprabhāḥ
03,179.004a virūḍhaśaṣpā pṛthivī mattadaṃśasarīsṛpā
03,179.004c babhūva payasā siktā śāntadhūmarajo 'ruṇā
03,179.005a na sma prajñāyate kiṃ cid ambhasā samavastṛte
03,179.005c samaṃ vā viṣamaṃ vāpi nadyo vā sthāvarāṇi vā
03,179.006a kṣubdhatoyā mahāghoṣāḥ śvasamānā ivāśugāḥ
03,179.006c sindhavaḥ śobhayāṃ cakruḥ kānanāni tapātyaye
03,179.007a nadatāṃ kānanānteṣu śrūyante vividhāḥ svanāḥ
03,179.007c vṛṣṭibhis tāḍyamānānāṃ varāhamṛgapakṣiṇām
03,179.008a stokakāḥ śikhinaś caiva puṃskokilagaṇaiḥ saha
03,179.008c mattāḥ paripatanti sma dardurāś caiva darpitāḥ
03,179.009a tathā bahuvidhākārā prāvṛṇ meghānunāditā
03,179.009c abhyatītā śivā teṣāṃ caratāṃ marudhanvasu
03,179.010a krauñcahaṃsagaṇākīrṇā śarat praṇihitābhavat
03,179.010c rūḍhakakṣavanaprasthā prasannajalanimnagā
03,179.011a vimalākāśanakṣatrā śarat teṣāṃ śivābhavat
03,179.011c mṛgadvijasamākīrṇā pāṇḍavānāṃ mahātmanām
03,179.012a paśyantaḥ śāntarajasaḥ kṣapā jaladaśītalāḥ
03,179.012c grahanakṣatrasaṃghaiś ca somena ca virājitāḥ
03,179.013a kumudaiḥ puṇḍarīkaiś ca śītavāridharāḥ śivāḥ
03,179.013c nadīḥ puṣkariṇīś caiva dadṛśuḥ samalaṃkṛtāḥ
03,179.014a ākāśanīkāśataṭāṃ nīpanīvārasaṃkulām
03,179.014c babhūva caratāṃ harṣaḥ puṇyatīrthāṃ sarasvatīm
03,179.015a te vai mumudire vīrāḥ prasannasalilāṃ śivām
03,179.015c paśyanto dṛḍhadhanvānaḥ paripūrṇāṃ sarasvatīm
03,179.016a teṣāṃ puṇyatamā rātriḥ parvasaṃdhau sma śāradī
03,179.016c tatraiva vasatām āsīt kārttikī janamejaya
03,179.017a puṇyakṛdbhir mahāsattvais tāpasaiḥ saha pāṇḍavāḥ
03,179.017c tat sarvaṃ bharataśreṣṭhāḥ samūhur yogam uttamam
03,179.018a tamisrābhyudaye tasmin dhaumyena saha pāṇḍavāḥ
03,179.018c sūtaiḥ paurogavaiś caiva kāmyakaṃ prayayur vanam
03,180.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,180.001a kāmyakaṃ prāpya kaunteyā yudhiṣṭhirapurogamāḥ
03,180.001c kṛtātithyā munigaṇair niṣeduḥ saha kṛṣṇayā
03,180.002a tatas tān pariviśvastān vasataḥ pāṇḍunandanān
03,180.002c brāhmaṇā bahavas tatra samantāt paryavārayan
03,180.003a athābravīd dvijaḥ kaś cid arjunasya priyaḥ sakhā
03,180.003c eṣyatīha mahābāhur vaśī śaurir udāradhīḥ
03,180.004a viditā hi harer yūyam ihāyātāḥ kurūdvahāḥ
03,180.004c sadā hi darśanākāṅkṣī śreyo 'nveṣī ca vo hariḥ
03,180.005a bahuvatsarajīvī ca mārkaṇḍeyo mahātapāḥ
03,180.005c svādhyāyatapasā yuktaḥ kṣipraṃ yuṣmān sameṣyati
03,180.006a tathaiva tasya bruvataḥ pratyadṛṣyata keśavaḥ
03,180.006c sainyasugrīvayuktena rathena rathināṃ varaḥ
03,180.007a maghavān iva paulomyā sahitaḥ satyabhāmayā
03,180.007c upāyād devakīputro didṛkṣuḥ kurusattamān
03,180.008a avatīrya rathāt kṛṣṇo dharmarājaṃ yathāvidhi
03,180.008c vavande mudito dhīmān bhīmaṃ ca balināṃ varam
03,180.009a pūjayām āsa dhaumyaṃ ca yamābhyām abhivāditaḥ
03,180.009c pariṣvajya guḍākeśaṃ draupadīṃ paryasāntvayat
03,180.010a sa dṛṣṭvā phalgunaṃ vīraṃ cirasya priyam āgatam
03,180.010c paryaṣvajata dāśārhaḥ punaḥ punar ariṃdamam
03,180.011a tathaiva satyabhāmāpi draupadīṃ pariṣasvaje
03,180.011c pāṇḍavānāṃ priyāṃ bhāryāṃ kṛṣṇasya mahiṣī priyā
03,180.012a tatas te pāṇḍavāḥ sarve sabhāryāḥ sapurohitāḥ
03,180.012c ānarcuḥ puṇḍarīkākṣaṃ parivavruś ca sarvaśaḥ
03,180.013a kṛṣṇas tu pārthena sametya vidvān; dhanaṃjayenāsuratarjanena
03,180.013c babhau yathā bhūtapatir mahātmā; sametya sākṣād bhagavān guhena
03,180.014a tataḥ samastāni kirīṭamālī; vaneṣu vṛttāni gadāgrajāya
03,180.014c uktvā yathāvat punar anvapṛcchat; kathaṃ subhadrā ca tathābhimanyuḥ
03,180.015a sa pūjayitvā madhuhā yathāvat; pārthāṃś ca kṛṣṇāṃ ca purohitaṃ ca
03,180.015c uvāca rājānam abhipraśaṃsan; yudhiṣṭhiraṃ tatra sahopaviśya
03,180.016a dharmaḥ paraḥ pāṇḍava rājyalābhāt; tasyārtham āhus tapa eva rājan
03,180.016c satyārjavābhyāṃ caratā svadharmaṃ; jitas tavāyaṃ ca paraś ca lokaḥ
03,180.017a adhītam agre caratā vratāni; samyag dhanurvedam avāpya kṛtsnam
03,180.017c kṣātreṇa dharmeṇa vasūni labdhvā; sarve hy avāptāḥ kratavaḥ purāṇāḥ
03,180.018a na grāmyadharmeṣu ratis tavāsti; kāmān na kiṃ cit kuruṣe narendra
03,180.018c na cārthalobhāt prajahāsi dharmaṃ; tasmāt svabhāvād asi dharmarājaḥ
03,180.019a dānaṃ ca satyaṃ ca tapaś ca rājañ; śraddhā ca śāntiś ca dhṛtiḥ kṣamā ca
03,180.019b*0891_01 āpatsv api tvaṃ na jahāsi rājan
03,180.019c avāpya rāṣṭrāṇi vasūni bhogān; eṣā parā pārtha sadā ratis te
03,180.020a yadā janaughaḥ kurujāṅgalānāṃ; kṛṣṇāṃ sabhāyām avaśām apaśyat
03,180.020c apetadharmavyavahāravṛttaṃ; saheta tat pāṇḍava kas tvad anyaḥ
03,180.021a asaṃśayaṃ sarvasamṛddhakāmaḥ; kṣipraṃ prajāḥ pālayitāsi samyak
03,180.021c ime vayaṃ nigrahaṇe kurūṇāṃ; yadi pratijñā bhavataḥ samāptā
03,180.022a dhaumyaṃ ca kṛṣṇāṃ ca yudhiṣṭhiraṃ ca; yamau ca bhīmaṃ ca daśārhasiṃhaḥ
03,180.022c uvāca diṣṭyā bhavatāṃ śivena; prāptaḥ kirīṭī muditaḥ kṛtāstraḥ
03,180.023a provāca kṛṣṇām api yājñasenīṃ; daśārhabhartā sahitaḥ suhṛdbhiḥ
03,180.023b*0892_01 diṣṭyā samagrāsi dhanaṃjayena
03,180.023b*0892_02 samāgatety evam uvāca kṛṣṇaḥ
03,180.023c kṛṣṇe dhanurvedaratipradhānāḥ; satyavratās te śiśavaḥ suśīlāḥ
03,180.023e sadbhiḥ sadaivācaritaṃ samādhiṃ; caranti putrās tava yājñaseni
03,180.024a rājyena rāṣṭraiś ca nimantryamāṇāḥ; pitrā ca kṛṣṇe tava sodaraiś ca
03,180.024c na yajñasenasya na mātulānāṃ; gṛheṣu bālā ratim āpnuvanti
03,180.025a ānartam evābhimukhāḥ śivena; gatvā dhanurvedaratipradhānāḥ
03,180.025c tavātmajā vṛṣṇipuraṃ praviśya; na daivatebhyaḥ spṛhayanti kṛṣṇe
03,180.026a yathā tvam evārhasi teṣu vṛttiṃ; prayoktum āryā ca yathaiva kuntī
03,180.026c teṣv apramādena sadā karoti; tathā ca bhūyaś ca tathā subhadrā
03,180.027a yathāniruddhasya yathābhimanyor; yathā sunīthasya yathaiva bhānoḥ
03,180.027c tathā vinetā ca gatiś ca kṛṣṇe; tavātmajānām api raukmiṇeyaḥ
03,180.028a gadāsicarmagrahaṇeṣu śūrān; astreṣu śikṣāsu rathāśvayāne
03,180.028c samyag vinetā vinayaty atandrīs; tāṃś cābhimanyuḥ satataṃ kumāraḥ
03,180.029a sa cāpi samyak praṇidhāya śikṣām; astrāṇi caiṣāṃ guruvat pradāya
03,180.029c tavātmajānāṃ ca tathābhimanyoḥ; parākramais tuṣyati raukmiṇeyaḥ
03,180.030a yadā vihāraṃ prasamīkṣamāṇāḥ; prayānti putrās tava yājñaseni
03,180.030c ekaikam eṣām anuyānti tatra; rathāś ca yānāni ca dantinaś ca
03,180.031a athābravīd dharmarājaṃ tu kṛṣṇo; daśārhayodhāḥ kukurāndhakāś ca
03,180.031c ete nideśaṃ tava pālayanti; tiṣṭhanti yatrecchasi tatra rājan
03,180.031d*0893_01 yodhās tavārtheṣu narendrayantā
03,180.031d*0893_02 kurvantu kāryaṃ sarathāḥ sanāgāḥ
03,180.032a āvartatāṃ kārmukavegavātā; halāyudhapragrahaṇā madhūnām
03,180.032c senā tavārtheṣu narendra yattā; sasādipattyaśvarathā sanāgā
03,180.033a prasthāpyatāṃ pāṇḍava dhārtarāṣṭraḥ; suyodhanaḥ pāpakṛtāṃ variṣṭhaḥ
03,180.033c sa sānubandhaḥ sasuhṛdgaṇaś ca; saubhasya saubhādhipateś ca mārgam
03,180.034a kāmaṃ tathā tiṣṭha narendra tasmin; yathā kṛtas te samayaḥ sabhāyām
03,180.034c dāśārhayodhais tu sasādiyodhaṃ; pratīkṣatāṃ nāgapuraṃ bhavantam
03,180.035a vyapetamanyur vyapanītapāpmā; vihṛtya yatrecchasi tatra kāmam
03,180.035c tataḥ samṛddhaṃ prathamaṃ viśokaḥ; prapatsyase nāgapuraṃ sarāṣṭram
03,180.036a tatas tad ājñāya mataṃ mahātmā; yathāvad uktaṃ puruṣottamena
03,180.036c praśasya viprekṣya ca dharmarājaḥ; kṛtāñjaliḥ keśavam ity uvāca
03,180.037a asaṃśayaṃ keśava pāṇḍavānāṃ; bhavān gatis tvaccharaṇā hi pārthāḥ
03,180.037c kālodaye tac ca tataś ca bhūyaḥ; kartā bhavān karma na saṃśayo 'sti
03,180.038a yathāpratijñaṃ vihṛtaś ca kālaḥ; sarvāḥ samā dvādaśa nirjaneṣu
03,180.038c ajñātacaryāṃ vidhivat samāpya; bhavadgatāḥ keśava pāṇḍaveyāḥ
03,180.038d*0894_01 eṣaiva buddhir juṣatāṃ sadā tvāṃ
03,180.038d*0894_02 satye sthitāḥ keśava pāṇḍaveyāḥ
03,180.038d*0894_03 sadānadharmāḥ sajanāḥ sadārāḥ
03,180.038d*0894_04 sabāndhavās tvaccharaṇā hi pārthāḥ
03,180.039 vaiśaṃpāyana uvāca
03,180.039a tathā vadati vārṣṇeye dharmarāje ca bhārata
03,180.039c atha paścāt tapovṛddho bahuvarṣasahasradhṛk
03,180.039e pratyadṛṣyata dharmātmā mārkaṇḍeyo mahātapāḥ
03,180.039f*0895_01 ajaraś cāmaraś caiva rūpaudāryaguṇānvitaḥ
03,180.039f*0895_02 vyadṛśyata tathā yukto yathā syāt pañcaviṃśakaḥ
03,180.039f*0896_01 mahāvarāhakoṭyāṃ ca brahmaṇām ayutāni ca
03,180.039f*0896_02 vyacintayan mahātmā vai tathā rāmaṃ salakṣmaṇam
03,180.040a tam āgatam ṛṣiṃ vṛddhaṃ bahuvarṣasahasriṇam
03,180.040c ānarcur brāhmaṇāḥ sarve kṛṣṇaś ca saha pāṇḍavaiḥ
03,180.041a tam arcitaṃ suviṣvastam āsīnam ṛṣisattamam
03,180.041c brāhmaṇānāṃ matenāha pāṇḍavānāṃ ca keśavaḥ
03,180.042a śuśrūṣavaḥ pāṇḍavās te brāhmaṇāś ca samāgatāḥ
03,180.042c draupadī satyabhāmā ca tathāhaṃ paramaṃ vacaḥ
03,180.043a purāvṛttāḥ kathāḥ puṇyāḥ sadācārāḥ sanātanāḥ
03,180.043c rājñāṃ strīṇām ṛṣīṇāṃ ca mārkaṇḍeya vicakṣva naḥ
03,180.044a teṣu tatropaviṣṭeṣu devarṣir api nāradaḥ
03,180.044c ājagāma viśuddhātmā pāṇḍavān avalokakaḥ
03,180.045a tam apy atha mahātmānaṃ sarve tu puruṣarṣabhāḥ
03,180.045c pādyārghyābhyāṃ yathānyāyam upatasthur manīṣiṇam
03,180.046a nāradas tv atha devarṣir jñātvā tāṃs tu kṛtakṣaṇān
03,180.046c mārkaṇḍeyasya vadatas tāṃ kathām anvamodata
03,180.047a uvāca cainaṃ kālajñaḥ smayann iva sa nāradaḥ
03,180.047c brahmarṣe kathyatāṃ yat te pāṇḍaveṣu vivakṣitam
03,180.048a evam uktaḥ pratyuvāca mārkaṇḍeyo mahātapāḥ
03,180.048c kṣaṇaṃ kurudhvaṃ vipulam ākhyātavyaṃ bhaviṣyati
03,180.049a evam uktāḥ kṣaṇaṃ cakruḥ pāṇḍavāḥ saha tair dvijaiḥ
03,180.049c madhyaṃdine yathādityaṃ prekṣantas taṃ mahāmunim
03,181.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,181.001a taṃ vivakṣantam ālakṣya kururājo mahāmunim
03,181.001c kathāsaṃjananārthāya codayām āsa pāṇḍavaḥ
03,181.002a bhavān daivatadaityānām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām
03,181.002c rājarṣīṇāṃ ca sarveṣāṃ caritajñaḥ sanātanaḥ
03,181.003a sevyaś copāsitavyaś ca mato naḥ kāṅkṣitaś ciram
03,181.003c ayaṃ ca devakīputraḥ prāpto 'smān avalokakaḥ
03,181.004a bhavaty eva hi me buddhir dṛṣṭvātmānaṃ sukhāc cyutam
03,181.004c dhārtarāṣṭrāṃś ca durvṛttān ṛdhyataḥ prekṣya sarvaśaḥ
03,181.005a karmaṇaḥ puruṣaḥ kartā śubhasyāpy aśubhasya ca
03,181.005c svaphalaṃ tad upāśnāti kathaṃ kartā svid īśvaraḥ
03,181.006a atha vā sukhaduḥkheṣu nṛṇāṃ brahmavidāṃ vara
03,181.006c iha vā kṛtam anveti paradehe 'tha vā punaḥ
03,181.007a dehī ca dehaṃ saṃtyajya mṛgyamāṇaḥ śubhāśubhaiḥ
03,181.007c kathaṃ saṃyujyate pretya iha vā dvijasattama
03,181.008a aihalaukikam evaitad utāho pāralaukikam
03,181.008c kva ca karmāṇi tiṣṭhanti jantoḥ pretasya bhārgava
03,181.008d*0897_01 etat sarvaṃ yathāvṛttaṃ mune vaktum ihārhasi
03,181.009 mārkaṇḍeya uvāca
03,181.009a tvadyukto 'yam anupraśno yathāvad vadatāṃ vara
03,181.009c viditaṃ veditavyaṃ te sthityartham anupṛcchasi
03,181.010a atra te vartayiṣyāmi tad ihaikamanāḥ śṛṇu
03,181.010c yathehāmutra ca naraḥ sukhaduḥkham upāśnute
03,181.011a nirmalāni śarīrāṇi viśuddhāni śarīriṇām
03,181.011c sasarja dharmatantrāṇi pūrvotpannaḥ prajāpatiḥ
03,181.012a amoghabalasaṃkalpāḥ suvratāḥ satyavādinaḥ
03,181.012c brahmabhūtā narāḥ puṇyāḥ purāṇāḥ kurunandana
03,181.013a sarve devaiḥ samāyānti svacchandena nabhastalam
03,181.013c tataś ca punar āyānti sarve svacchandacāriṇaḥ
03,181.014a svacchandamaraṇāś cāsan narāḥ svacchandajīvinaḥ
03,181.014c alpabādhā nirātaṅkā siddhārthā nirupadravāḥ
03,181.015a draṣṭāro devasaṃghānām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām
03,181.015c pratyakṣāḥ sarvadharmāṇāṃ dāntā vigatamatsarāḥ
03,181.016a āsan varṣasahasrāṇi tathā putrasahasriṇaḥ
03,181.016c tataḥ kālāntare 'nyasmin pṛthivītalacāriṇaḥ
03,181.017a kāmakrodhābhibhūtās te māyāvyājopajīvinaḥ
03,181.017c lobhamohābhibhūtāś ca tyaktā devais tato narāḥ
03,181.018a aśubhaiḥ karmabhiḥ pāpās tiryaṅ narakagāminaḥ
03,181.018c saṃsāreṣu vicitreṣu pacyamānāḥ punaḥ punaḥ
03,181.019a mogheṣṭā moghasaṃkalpā moghajñānā vicetasaḥ
03,181.019b*0898_01 kāṅkṣiṇaḥ sarvakāmānāṃ nāstikā bhinnasetavaḥ
03,181.019c sarvātiśaṅkinaś caiva saṃvṛttāḥ kleśabhāginaḥ
03,181.019e aśubhaiḥ karmabhiś cāpi prāyaśaḥ paricihnitāḥ
03,181.020a dauṣkulyā vyādhibahulā durātmāno 'pratāpinaḥ
03,181.020c bhavanty alpāyuṣaḥ pāpā raudrakarmaphalodayāḥ
03,181.020e nāthantaḥ sarvakāmānāṃ nāstikā bhinnasetavaḥ
03,181.021a jantoḥ pretasya kaunteya gatiḥ svair iha karmabhiḥ
03,181.021c prājñasya hīnabuddheś ca karmakośaḥ kva tiṣṭhati
03,181.022a kvasthas tat samupāśnāti sukṛtaṃ yadi vetarat
03,181.022b*0899_00 mārkaṇḍeya uvāca
03,181.022b*0899_01 tvad yukto 'yam anupraśnaḥ śṛṇu bhārata tattvataḥ
03,181.022c iti te darśanaṃ yac ca tatrāpy anunayaṃ śṛṇu
03,181.023a ayam ādiśarīreṇa devasṛṣṭena mānavaḥ
03,181.023c śubhānām aśubhānāṃ ca kurute saṃcayaṃ mahat
03,181.024a āyuṣo 'nte prahāyedaṃ kṣīṇaprāyaṃ kalevaram
03,181.024c saṃbhavaty eva yugapad yonau nāsty antarābhavaḥ
03,181.025a tatrāsya svakṛtaṃ karma chāyevānugataṃ sadā
03,181.025b*0900_01 anuśete śayānaṃ ca tiṣṭhantaṃ cānutiṣṭhati
03,181.025b*0900_02 anudhāvati dhāvantaṃ pūrvakarma kṛtaṃ naram
03,181.025c phalaty atha sukhārho vā duḥkhārho vāpi jāyate
03,181.026a kṛtāntavidhisaṃyuktaḥ sa jantur lakṣaṇaiḥ śubhaiḥ
03,181.026c aśubhair vā nirādāno lakṣyate jñānadṛṣṭibhiḥ
03,181.027a eṣā tāvad abuddhīnāṃ gatir uktā yudhiṣṭhira
03,181.027c ataḥ paraṃ jñānavatāṃ nibodha gatim uttamām
03,181.028a manuṣyās taptatapasaḥ sarvāgamaparāyaṇāḥ
03,181.028c sthiravratāḥ satyaparā guruśuśrūṣaṇe ratāḥ
03,181.029a suśīlāḥ śuklajātīyāḥ kṣāntā dāntāḥ sutejasaḥ
03,181.029c śubhayonyantaragatāḥ prāyaśaḥ śubhalakṣaṇāḥ
03,181.030a jitendriyatvād vaśinaḥ śuklatvān mandarogiṇaḥ
03,181.030c alpabādhaparitrāsād bhavanti nirupadravāḥ
03,181.031a cyavantaṃ jāyamānaṃ ca garbhasthaṃ caiva sarvaśaḥ
03,181.031c svam ātmānaṃ paraṃ caiva budhyante jñānacakṣuṣaḥ
03,181.031d*0901_01 ṛṣayas te mahātmānaḥ pratyakṣāgamabuddhayaḥ
03,181.031e karmabhūmim imāṃ prāpya punar yānti surālayam
03,181.031f*0902_01 kṛtvā śubhāni karmāṇi jñānena bharatarṣabha
03,181.032a kiṃ cid daivād dhaṭhāt kiṃ cit kiṃ cid eva svakarmabhiḥ
03,181.032c prāpnuvanti narā rājan mā te 'stv anyā vicāraṇā
03,181.033a imām atropamāṃ cāpi nibodha vadatāṃ vara
03,181.033c manuṣyaloke yac chreyaḥ paraṃ manye yudhiṣṭhira
03,181.034a iha vaikasya nāmutra amutraikasya no iha
03,181.034c iha cāmutra caikasya nāmutraikasya no iha
03,181.035a dhanāni yeṣāṃ vipulāni santi; nityaṃ ramante suvibhūṣitāṅgāḥ
03,181.035c teṣām ayaṃ śatruvaraghna loko; nāsau sadā dehasukhe ratānām
03,181.036a ye yogayuktās tapasi prasaktāḥ; svādhyāyaśīlā jarayanti dehān
03,181.036c jitendriyā bhūtahite niviṣṭās; teṣām asau nāyam arighna lokaḥ
03,181.037a ye dharmam eva prathamaṃ caranti; dharmeṇa labdhvā ca dhanāni kāle
03,181.037c dārān avāpya kratubhir yajante; teṣām ayaṃ caiva paraś ca lokaḥ
03,181.038a ye naiva vidyāṃ na tapo na dānaṃ; na cāpi mūḍhāḥ prajane yatante
03,181.038c na cādhigacchanti sukhāny abhāgyās; teṣām ayaṃ caiva paraś ca nāsti
03,181.039a sarve bhavantas tv ativīryasattvā; divyaujasaḥ saṃhananopapannāḥ
03,181.039c lokād amuṣmād avaniṃ prapannāḥ; svadhītavidyāḥ surakāryahetoḥ
03,181.040a kṛtvaiva karmāṇi mahānti śūrās; tapodamācāravihāraśīlāḥ
03,181.040c devān ṛṣīn pretagaṇāṃś ca sarvān; saṃtarpayitvā vidhinā pareṇa
03,181.041a svargaṃ paraṃ puṇyakṛtāṃ nivāsaṃ; krameṇa saṃprāpsyatha karmabhiḥ svaiḥ
03,181.041c mā bhūd viśaṅkā tava kauravendra; dṛṣṭvātmanaḥ kleśam imaṃ sukhārha
03,182.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,182.001a mārkaṇḍeyaṃ mahātmānam ūcuḥ pāṇḍusutās tadā
03,182.001c māhātmyaṃ dvijamukhyānāṃ śrotum icchāma kathyatām
03,182.002a evam uktaḥ sa bhagavān mārkaṇḍeyo mahātapāḥ
03,182.002c uvāca sumahātejāḥ sarvaśāstraviśāradaḥ
03,182.003a haihayānāṃ kulakaro rājā parapuraṃjayaḥ
03,182.003c kumāro rūpasaṃpanno mṛgayām acarad balī
03,182.004a caramāṇas tu so 'raṇye tṛṇavīrutsamāvṛte
03,182.004c kṛṣṇājinottarāsaṅgaṃ dadarśa munim antike
03,182.004e sa tena nihato 'raṇye manyamānena vai mṛgam
03,182.005a vyathitaḥ karma tat kṛtvā śokopahatacetanaḥ
03,182.005c jagāma haihayānāṃ vai sakāśaṃ prathitātmanām
03,182.006a rājñāṃ rājīvanetrosau kumāraḥ pṛthivīpate
03,182.006c teṣāṃ ca tad yathāvṛttaṃ kathayām āsa vai tadā
03,182.006d*0903_01 sukumāro mahīpālo hehayānāṃ mahībhṛtām
03,182.007a taṃ cāpi hiṃsitaṃ tāta muniṃ mūlaphalāśinam
03,182.007c śrutvā dṛṣṭvā ca te tatra babhūvur dīnamānasāḥ
03,182.008a kasyāyam iti te sarve mārgamāṇās tatas tataḥ
03,182.008c jagmuś cāriṣṭanemes te tārkṣyasyāśramam añjasā
03,182.009a te 'bhivādya mahātmānaṃ taṃ muniṃ saṃśitavratam
03,182.009c tasthuḥ sarve sa tu munis teṣāṃ pūjām athāharat
03,182.010a te tam ūcur mahātmānaṃ na vayaṃ satkriyāṃ mune
03,182.010c tvatto 'rhāḥ karmadoṣeṇa brāhmaṇo hiṃsito hi naḥ
03,182.011a tān abravīt sa viprarṣiḥ kathaṃ vo brāhmaṇo hataḥ
03,182.011c kva cāsau brūta sahitāḥ paśyadhvaṃ me tapobalam
03,182.012a te tu tat sarvam akhilam ākhyāyāsmai yathātatham
03,182.012c nāpaśyaṃs tam ṛṣiṃ tatra gatāsuṃ te samāgatāḥ
03,182.012e anveṣamāṇāḥ savrīḍāḥ svapnavad gatamānasāḥ
03,182.013a tān abravīt tatra munis tārkṣyaḥ parapuraṃjayaḥ
03,182.013c syād ayaṃ brāhmaṇaḥ so 'tha yo yuṣmābhir vināśitaḥ
03,182.013e putro hy ayaṃ mama nṛpās tapobalasamanvitaḥ
03,182.014a te tu dṛṣṭvaiva tam ṛṣiṃ vismayaṃ paramaṃ gatāḥ
03,182.014c mahad āścaryam iti vai vibruvāṇā mahīpate
03,182.015a mṛto hy ayam ato dṛṣṭaḥ kathaṃ jīvitam āptavān
03,182.015c kim etat tapaso vīryaṃ yenāyaṃ jīvitaḥ punaḥ
03,182.015e śrotum icchāma viprarṣe yadi śrotavyam ity uta
03,182.016a sa tān uvāca nāsmākaṃ mṛtyuḥ prabhavate nṛpāḥ
03,182.016c kāraṇaṃ vaḥ pravakṣyāmi hetuyogaṃ samāsataḥ
03,182.016d*0904_01 śuddhācārā analasāḥ saṃdhyopāsanatatparāḥ
03,182.016d*0904_02 suśuddhānnāḥ śuddhadhanā brahmacaryavratānvitāḥ
03,182.016d*0905_01 mṛtyuḥ prabhavate yena nāsmākaṃ nṛpasattamāḥ
03,182.017a satyam evābhijānīmo nānṛte kurmahe manaḥ
03,182.017c svadharmam anutiṣṭhāmas tasmān mṛtyubhayaṃ na naḥ
03,182.018a yad brāhmaṇānāṃ kuśalaṃ tad eṣāṃ kathayāmahe
03,182.018c naiṣāṃ duścaritaṃ brūmas tasmān mṛtyubhayaṃ na naḥ
03,182.019a atithīn annapānena bhṛtyān atyaśanena ca
03,182.019b*0906_01 saṃbhojya śeṣam aśnīmas tasmān mṛtyubhayaṃ na naḥ
03,182.019b*0906_02 kṣāntā dāntāḥ kṣamāśīlās tīrthadānaparāyaṇāḥ
03,182.019b*0906_03 puṇyadeśanivāsāc ca tasmān mṛtyubhayaṃ na naḥ
03,182.019c tejasvideśavāsāc ca tasmān mṛtyubhayaṃ na naḥ
03,182.020a etad vai leśamātraṃ vaḥ samākhyātaṃ vimatsarāḥ
03,182.020c gacchadhvaṃ sahitāḥ sarve na pāpād bhayam asti vaḥ
03,182.021a evam astv iti te sarve pratipūjya mahāmunim
03,182.021c svadeśam agaman hṛṣṭā rājāno bharatarṣabha
03,183.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,183.001a bhūya eva tu māhātmyaṃ brāhmaṇānāṃ nibodha me
03,183.001c vainyo nāmeha rājarṣir aśvamedhāya dīkṣitaḥ
03,183.001e tam atrir gantum ārebhe vittārtham iti naḥ śrutam
03,183.002a bhūyo 'tha nānurudhyat sa dharmavyaktinidarśanāt
03,183.002c saṃcintya sa mahātejā vanam evānvarocayat
03,183.002e dharmapatnīṃ samāhūya putrāṃś cedam uvāca ha
03,183.003a prāpsyāmaḥ phalam atyantaṃ bahulaṃ nirupadravam
03,183.003c araṇyagamanaṃ kṣipraṃ rocatāṃ vo guṇādhikam
03,183.004a taṃ bhāryā pratyuvācedaṃ dharmam evānurudhyatī
03,183.004c vainyaṃ gatvā mahātmānam arthayasva dhanaṃ bahu
03,183.004e sa te dāsyati rājarṣir yajamāno 'rthine dhanam
03,183.005a tata ādāya viprarṣe pratigṛhya dhanaṃ bahu
03,183.005c bhṛtyān sutān saṃvibhajya tato vraja yathepsitam
03,183.005e eṣa vai paramo dharmo dharmavidbhir udāhṛtaḥ
03,183.006 atrir uvāca
03,183.006a kathito me mahābhāge gautamena mahātmanā
03,183.006c vainyo dharmārthasaṃyuktaḥ satyavratasamanvitaḥ
03,183.007a kiṃ tv asti tatra dveṣṭāro nivasanti hi me dvijāḥ
03,183.007c yathā me gautamaḥ prāha tato na vyavasāmy aham
03,183.008a tatra sma vācaṃ kalyāṇīṃ dharmakāmārthasaṃhitām
03,183.008c mayoktām anyathā brūyus tatas te vai nirarthakām
03,183.009a gamiṣyāmi mahāprājñe rocate me vacas tava
03,183.009c gāś ca me dāsyate vainyaḥ prabhūtaṃ cārthasaṃcayam
03,183.010 mārkaṇḍeya uvāca
03,183.010a evam uktvā jagāmāśu vainyayajñaṃ mahātapāḥ
03,183.010c gatvā ca yajñāyatanam atris tuṣṭāva taṃ nṛpam
03,183.010d*0907_01 vākyair maṅgalasaṃyuktaiḥ pūjayāno 'bravīd vacaḥ
03,183.011a rājan vainya tvam īśaś ca bhuvi tvaṃ prathamo nṛpaḥ
03,183.011c stuvanti tvāṃ munigaṇās tvad anyo nāsti dharmavit
03,183.012a tam abravīd ṛṣis tatra vacaḥ kruddho mahātapāḥ
03,183.012c maivam atre punar brūyā na te prajñā samāhitā
03,183.012e atra naḥ prathamaṃ sthātā mahendro vai prajāpatiḥ
03,183.013a athātrir api rājendra gautamaṃ pratyabhāṣata
03,183.013c ayam eva vidhātā ca yathaivendraḥ prajāpatiḥ
03,183.013e tvam eva muhyase mohān na prajñānaṃ tavāsti ha
03,183.014 gautama uvāca
03,183.014a jānāmi nāhaṃ muhyāmi tvaṃ vivakṣur vimuhyase
03,183.014c stoṣyase 'bhyudayaprepsus tasya darśanasaṃśrayāt
03,183.015a na vettha paramaṃ dharmaṃ na cāvaiṣi prayojanam
03,183.015c bālas tvam asi mūḍhaś ca vṛddhaḥ kenāpi hetunā
03,183.016 mārkaṇḍeya uvāca
03,183.016a vivadantau tathā tau tu munīnāṃ darśane sthitau
03,183.016c ye tasya yajñe saṃvṛttās te 'pṛcchanta kathaṃ tv imau
03,183.017a praveśaḥ kena datto 'yam anayor vainyasaṃsadi
03,183.017c uccaiḥ samabhibhāṣantau kena kāryeṇa viṣṭhitau
03,183.018a tataḥ paramadharmātmā kāśyapaḥ sarvadharmavit
03,183.018c vivādināv anuprāptau tāv ubhau pratyavedayat
03,183.019a athābravīt sadasyāṃs tu gautamo munisattamān
03,183.019c āvayor vyāhṛtaṃ praśnaṃ śṛṇuta dvijapuṃgavāḥ
03,183.019e vainyo vidhātety āhātrir atra naḥ saṃśayo mahān
03,183.019f*0908_01 tatas tad gautamenoktaṃ vākyaṃ vainyasya saṃsadi
03,183.020a śrutvaiva tu mahātmāno munayo 'bhyadravan drutam
03,183.020c sanatkumāraṃ dharmajñaṃ saṃśayacchedanāya vai
03,183.020d*0909_01 papracchuḥ praṇatāḥ sarve brahmāṇam iva somapāḥ
03,183.021a sa ca teṣāṃ vacaḥ śrutvā yathātattvaṃ mahātapāḥ
03,183.021c pratyuvācātha tān evaṃ dharmārthasahitaṃ vacaḥ
03,183.022 sanatkumāra uvāca
03,183.022a brahma kṣatreṇa sahitaṃ kṣatraṃ ca brahmaṇā saha
03,183.022b*0910_01 saṃyuktau dahataḥ śatrūn vanānīvāgnimārutau
03,183.022c rājā vai prathamo dharmaḥ prajānāṃ patir eva ca
03,183.022e sa eva śakraḥ śukraś ca sa dhātā sa bṛhaspatiḥ
03,183.023a prajāpatir virāṭ samrāṭ kṣatriyo bhūpatir nṛpaḥ
03,183.023c ya ebhiḥ stūyate śabdaiḥ kas taṃ nārcitum arhati
03,183.024a purāyonir yudhājic ca abhiyā mudito bhavaḥ
03,183.024c svarṇetā sahajid babhrur iti rājābhidhīyate
03,183.025a satyamanyur yudhājīvaḥ satyadharmapravartakaḥ
03,183.025c adharmād ṛṣayo bhītā balaṃ kṣatre samādadhan
03,183.025d*0911_01 purā yo brahmaṇā sṛṣṭaḥ prajānāṃ paripālane
03,183.025d*0911_02 duṣṭānāṃ nigrahaṃ kartā sa ca rājābhidhīyate
03,183.025d*0911_03 satyaṃ manyur dayā rakṣā dharmādharmavilokanam
03,183.025d*0911_04 vidyante yasya cārāś ca sa rājety abhidhīyate
03,183.025d*0912_01 asmābhir brāhmaṇaiḥ kṣatraṃ kṣatreṇa brahma cāvyayam
03,183.026a ādityo divi deveṣu tamo nudati tejasā
03,183.026c tathaiva nṛpatir bhūmāv adharmaṃ nudate bhṛśam
03,183.027a ato rājñaḥ pradhānatvaṃ śāstraprāmāṇyadarśanāt
03,183.027c uttaraḥ sidhyate pakṣo yena rājeti bhāṣitam
03,183.027d*0913_01 atriṇā vyāhṛtaṃ pūrvaṃ tat tathaiva na cānyathā
03,183.028 mārkaṇḍeya uvāca
03,183.028a tataḥ sa rājā saṃhṛṣṭaḥ siddhe pakṣe mahāmanāḥ
03,183.028c tam atrim abravīt prītaḥ pūrvaṃ yenābhisaṃstutaḥ
03,183.029a yasmāt sarvamanuṣyeṣu jyāyāṃsaṃ mām ihābravīḥ
03,183.029c sarvadevaiś ca viprarṣe saṃmitaṃ śreṣṭham eva ca
03,183.029e tasmāt te 'haṃ pradāsyāmi vividhaṃ vasu bhūri ca
03,183.030a dāsīsahasraṃ śyāmānāṃ suvastrāṇām alaṃkṛtam
03,183.030c daśa koṭyo hiraṇyasya rukmabhārāṃs tathā daśa
03,183.030e etad dadāni te vipra sarvajñas tvaṃ hi me mataḥ
03,183.031a tad atrir nyāyataḥ sarvaṃ pratigṛhya mahāmanāḥ
03,183.031c pratyājagāma tejasvī gṛhān eva mahātapāḥ
03,183.032a pradāya ca dhanaṃ prītaḥ putrebhyaḥ prayatātmavān
03,183.032c tapaḥ samabhisaṃdhāya vanam evānvapadyata
03,184.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,184.001a atraiva ca sarasvatyā gītaṃ parapuraṃjaya
03,184.001c pṛṣṭayā muninā vīra śṛṇu tārkṣyeṇa dhīmatā
03,184.002 tārkṣya uvāca
03,184.002a kiṃ nu śreyaḥ puruṣasyeha bhadre; kathaṃ kurvan na cyavate svadharmāt
03,184.002c ācakṣva me cārusarvāṅgi sarvaṃ; tvayānuśiṣṭo na cyaveyaṃ svadharmāt
03,184.003a kathaṃ cāgniṃ juhuyāṃ pūjaye vā; kasmin kāle kena dharmo na naśyet
03,184.003c etat sarvaṃ subhage prabravīhi; yathā lokān virajāḥ saṃcareyam
03,184.004 mārkaṇḍeya uvāca
03,184.004a evaṃ pṛṣṭā prītiyuktena tena; śuśrūṣum īkṣyottamabuddhiyuktam
03,184.004c tārkṣyaṃ vipraṃ dharmayuktaṃ hitaṃ ca; sarasvatī vākyam idaṃ babhāṣe
03,184.005 sarasvaty uvāca
03,184.005a yo brahma jānāti yathāpradeśaṃ; svādhyāyanityaḥ śucir apramattaḥ
03,184.005c sa vai puro devapurasya gantā; sahāmaraiḥ prāpnuyāt prītiyogam
03,184.006a tatra sma ramyā vipulā viśokāḥ; supuṣpitāḥ puṣkariṇyaḥ supuṇyāḥ
03,184.006c akardamā mīnavatyaḥ sutīrthā; hiraṇmayair āvṛtāḥ puṇḍarīkaiḥ
03,184.007a tāsāṃ tīreṣv āsate puṇyakarmā; mahīyamānaḥ pṛthag apsarobhiḥ
03,184.007c supuṇyagandhābhir alaṃkṛtābhir; hiraṇyavarṇābhir atīva hṛṣṭaḥ
03,184.008a paraṃ lokaṃ gopradās tv āpnuvanti; dattvānaḍvāhaṃ sūryalokaṃ vrajanti
03,184.008c vāso dattvā candramasaḥ sa lokaṃ; dattvā hiraṇyam amṛtatvam eti
03,184.009a dhenuṃ dattvā suvratāṃ sādhudohāṃ; kalyāṇavat sāmapalāyinīṃ ca
03,184.009c yāvanti romāṇi bhavanti tasyās; tāvad varṣāṇy aśnute svargalokam
03,184.010a anaḍvāhaṃ suvrataṃ yo dadāti; halasya voḍhāram anantavīryam
03,184.010c dhuraṃdharaṃ balavantaṃ yuvānaṃ; prāpnoti lokān daśa dhenudasya
03,184.010d*0914_01 dadāti yo vai kapilāṃ sacailāṃ
03,184.010d*0914_02 kāṃsyopadohāṃ draviṇottarīyām
03,184.010d*0914_03 tais tair guṇaiḥ kāmaduhātha bhūtvā
03,184.010d*0914_04 naraṃ pradātāram upaiti sā gauḥ
03,184.010d*0914_05 yāvanti romāṇi bhavanti dhenvās
03,184.010d*0914_06 tāvat phalaṃ labhate gopradāne
03,184.010d*0914_07 putrāṃś ca pautrāṃś ca kulaṃ ca sarvam
03,184.010d*0914_08 āsaptamaṃ tārayate paratra
03,184.010d*0914_09 sadakṣiṇāṃ kāñcanacāruśṛṅgīṃ
03,184.010d*0914_10 kāṃsyopadohāṃ draviṇottarīyām
03,184.010d*0914_11 dhenuṃ tilānāṃ dadato dvijāya
03,184.010d*0914_12 lokā vasūnāṃ sulabhā bhavanti
03,184.010d*0914_13 svakarmabhir dānavasaṃniruddhe
03,184.010d*0914_14 tīvrāndhakāre narake patantam
03,184.010d*0914_15 mahārṇave naur iva vātayuktā
03,184.010d*0914_16 dānaṃ gavāṃ tārayate paratra
03,184.010d*0914_17 yo brahmadeyāṃ tu dadāti kanyāṃ
03,184.010d*0914_18 bhūmipradānaṃ ca karoti vipre
03,184.010d*0914_19 dadāti dānaṃ vidhinā ca yaś ca
03,184.010d*0914_20 sa lokam āpnoti puraṃdarasya
03,184.011a yaḥ sapta varṣāṇi juhoti tārkṣya; havyaṃ tv agnau suvrataḥ sādhuśīlaḥ
03,184.011c saptāvarān sapta pūrvān punāti; pitāmahān ātmanaḥ karmabhiḥ svaiḥ
03,184.012 tārkṣya uvāca
03,184.012a kim agnihotrasya vrataṃ purāṇam; ācakṣva me pṛcchataś cārurūpe
03,184.012c tvayānuśiṣṭo 'ham ihādya vidyāṃ; yad agnihotrasya vrataṃ purāṇam
03,184.013 sarasvaty uvāca
03,184.013a na cāśucir nāpy anirṇiktapāṇir; nābrahmavij juhuyān nāvipaścit
03,184.013c bubhukṣavaḥ śucikāmā hi devā; nāśraddadhānād dhi havir juṣanti
03,184.014a nāśrotriyaṃ devahavye niyuñjyān; moghaṃ parā siñcati tādṛśo hi
03,184.014c apūrṇam aśrotriyam āha tārkṣya; na vai tādṛg juhuyād agnihotram
03,184.015a kṛśānuṃ ye juhvati śraddadhānāḥ; satyavratā hutaśiṣṭāśinaś ca
03,184.015c gavāṃ lokaṃ prāpya te puṇyagandhaṃ; paśyanti devaṃ paramaṃ cāpi satyam
03,184.016 tārkṣya uvāca
03,184.016a kṣetrajñabhūtāṃ paralokabhāve; karmodaye buddhim atipraviṣṭām
03,184.016c prajñāṃ ca devīṃ subhage vimṛśya; pṛcchāmi tvāṃ kā hy asi cārurūpe
03,184.017 sarasvaty uvāca
03,184.017a agnihotrād aham abhyāgatāsmi; viprarṣabhāṇāṃ saṃśayacchedanāya
03,184.017c tvatsaṃyogād aham etad abruvaṃ; bhāve sthitā tathyam arthaṃ yathāvat
03,184.018 tārkṣya uvāca
03,184.018a na hi tvayā sadṛśī kā cid asti; vibhrājase hy atimātraṃ yathā śrīḥ
03,184.018c rūpaṃ ca te divyam atyantakāntaṃ; prajñāṃ ca devīṃ subhage bibharṣi
03,184.019 sarasvaty uvāca
03,184.019a śreṣṭhāni yāni dvipadāṃ variṣṭha; yajñeṣu vidvann upapādayanti
03,184.019c tair evāhaṃ saṃpravṛddhā bhavāmi; āpyāyitā rūpavatī ca vipra
03,184.020a yac cāpi dravyam upayujyate ha; vānaspatyam āyasaṃ pārthivaṃ vā
03,184.020c divyena rūpeṇa ca prajñayā ca; tenaiva siddhir iti viddhi vidvan
03,184.021 tārkṣya uvāca
03,184.021a idaṃ śreyaḥ paramaṃ manyamānā; vyāyacchante munayaḥ saṃpratītāḥ
03,184.021c ācakṣva me taṃ paramaṃ viśokaṃ; mokṣaṃ paraṃ yaṃ praviśanti dhīrāḥ
03,184.021d*0915_01 sāṃkhyā yogāḥ paramaṃ yaṃ vadanti
03,184.021d*0915_02 paraṃ purāṇaṃ tam ahaṃ na vedmi
03,184.022 sarasvaty uvāca
03,184.022a taṃ vai paraṃ vedavidaḥ prapannāḥ; paraṃ parebhyaḥ prathitaṃ purāṇam
03,184.022c svādhyāyadānavratapuṇyayogais; tapodhanā vītaśokā vimuktāḥ
03,184.023a tasyātha madhye vetasaḥ puṇyagandhaḥ; sahasraśākho vimalo vibhāti
03,184.023c tasya mūlāt saritaḥ prasravanti; madhūdakaprasravaṇā ramaṇyaḥ
03,184.024a śākhāṃ śākhāṃ mahānadyaḥ saṃyānti sikatāsamāḥ
03,184.024c dhānāpūpā māṃsaśākāḥ sadā pāyasakardamāḥ
03,184.025a yasminn agnimukhā devāḥ sendrāḥ saha marudgaṇaiḥ
03,184.025c ījire kratubhiḥ śreṣṭhais tat padaṃ paramaṃ mune
03,185.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,185.001a tataḥ sa pāṇḍavo bhūyo mārkaṇḍeyam uvāca ha
03,185.001c kathayasveha caritaṃ manor vaivasvatasya me
03,185.002 mārkaṇḍeya uvāca
03,185.002a vivasvataḥ suto rājan paramarṣiḥ pratāpavān
03,185.002c babhūva naraśārdūla prajāpatisamadyutiḥ
03,185.003a ojasā tejasā lakṣmyā tapasā ca viśeṣataḥ
03,185.003c aticakrāma pitaraṃ manuḥ svaṃ ca pitāmaham
03,185.004a ūrdhvabāhur viśālāyāṃ badaryāṃ sa narādhipaḥ
03,185.004c ekapādasthitas tīvraṃ cacāra sumahat tapaḥ
03,185.005a avākśirās tathā cāpi netrair animiṣair dṛḍham
03,185.005c so 'tapyata tapo ghoraṃ varṣāṇām ayutaṃ tadā
03,185.006a taṃ kadā cit tapasyantam ārdracīrajaṭādharam
03,185.006c vīriṇītīram āgamya matsyo vacanam abravīt
03,185.007a bhagavan kṣudramatsyo 'smi balavadbhyo bhayaṃ mama
03,185.007c matsyebhyo hi tato māṃ tvaṃ trātum arhasi suvrata
03,185.008a durbalaṃ balavanto hi matsyaṃ matsyā viśeṣataḥ
03,185.008c bhakṣayanti yathā vṛttir vihitā naḥ sanātanī
03,185.009a tasmād bhayaughān mahato majjantaṃ māṃ viśeṣataḥ
03,185.009c trātum arhasi kartāsmi kṛte pratikṛtaṃ tava
03,185.010a sa matsyavacanaṃ śrutvā kṛpayābhipariplutaḥ
03,185.010c manur vaivasvato 'gṛhṇāt taṃ matsyaṃ pāṇinā svayam
03,185.011a udakāntam upānīya matsyaṃ vaivasvato manuḥ
03,185.011c aliñjare prākṣipat sa candrāṃśusadṛśaprabham
03,185.012a sa tatra vavṛdhe rājan matsyaḥ paramasatkṛtaḥ
03,185.012c putravac cākarot tasmin manur bhāvaṃ viśeṣataḥ
03,185.013a atha kālena mahatā sa matsyaḥ sumahān abhūt
03,185.013c aliñjare jale caiva nāsau samabhavat kila
03,185.014a atha matsyo manuṃ dṛṣṭvā punar evābhyabhāṣata
03,185.014c bhagavan sādhu me 'dyānyat sthānaṃ saṃpratipādaya
03,185.015a uddhṛtyāliñjarāt tasmāt tataḥ sa bhagavān muniḥ
03,185.015c taṃ matsyam anayad vāpīṃ mahatīṃ sa manus tadā
03,185.016a tatra taṃ prākṣipac cāpi manuḥ parapuraṃjaya
03,185.016c athāvardhata matsyaḥ sa punar varṣagaṇān bahūn
03,185.017a dviyojanāyatā vāpī vistṛtā cāpi yojanam
03,185.017c tasyāṃ nāsau samabhavan matsyo rājīvalocana
03,185.017e viceṣṭituṃ vā kaunteya matsyo vāpyāṃ viśāṃ pate
03,185.018a manuṃ matsyas tato dṛṣṭvā punar evābhyabhāṣata
03,185.018c naya māṃ bhagavan sādho samudramahiṣīṃ prabho
03,185.018e gaṅgāṃ tatra nivatsyāmi yathā vā tāta manyase
03,185.018f*0916_01 nideśe hi mayā tubhyaṃ sthātavyam anasūyatā
03,185.018f*0916_02 vṛddhir hi paramā prāptā tvatkṛte hi mayānagha
03,185.019a evam ukto manur matsyam anayad bhagavān vaśī
03,185.019c nadīṃ gaṅgāṃ tatra cainaṃ svayaṃ prākṣipad acyutaḥ
03,185.020a sa tatra vavṛdhe matsyaḥ kiṃ cit kālam ariṃdama
03,185.020c tataḥ punar manuṃ dṛṣṭvā matsyo vacanam abravīt
03,185.021a gaṅgāyāṃ hi na śaknomi bṛhattvāc ceṣṭituṃ prabho
03,185.021c samudraṃ naya mām āśu prasīda bhagavann iti
03,185.022a uddhṛtya gaṅgāsalilāt tato matsyaṃ manuḥ svayam
03,185.022c samudram anayat pārtha tatra cainam avāsṛjat
03,185.023a sumahān api matsyaḥ san sa manor manasas tadā
03,185.023c āsīd yatheṣṭahāryaś ca sparśagandhasukhaś ca vai
03,185.024a yadā samudre prakṣiptaḥ sa matsyo manunā tadā
03,185.024c tata enam idaṃ vākyaṃ smayamāna ivābravīt
03,185.025a bhagavan kṛtā hi me rakṣā tvayā sarvā viśeṣataḥ
03,185.025c prāptakālaṃ tu yat kāryaṃ tvayā tac chrūyatāṃ mama
03,185.026a acirād bhagavan bhaumam idaṃ sthāvarajaṅgamam
03,185.026c sarvam eva mahābhāga pralayaṃ vai gamiṣyati
03,185.027a saṃprakṣālanakālo 'yaṃ lokānāṃ samupasthitaḥ
03,185.027c tasmāt tvāṃ bodhayāmy adya yat te hitam anuttamam
03,185.028a trasānāṃ sthāvarāṇāṃ ca yac ceṅgaṃ yac ca neṅgati
03,185.028c tasya sarvasya saṃprāptaḥ kālaḥ paramadāruṇaḥ
03,185.029a nauś ca kārayitavyā te dṛḍhā yuktavaṭākarā
03,185.029c tatra saptarṣibhiḥ sārdham āruhethā mahāmune
03,185.030a bījāni caiva sarvāṇi yathoktāni mayā purā
03,185.030c tasyām ārohayer nāvi susaṃguptāni bhāgaśaḥ
03,185.031a nausthaś ca māṃ pratīkṣethās tadā munijanapriya
03,185.031c āgamiṣyāmy ahaṃ śṛṅgī vijñeyas tena tāpasa
03,185.032a evam etat tvayā kāryam āpṛṣṭo 'si vrajāmy aham
03,185.032b*0917_01 tā na śakyā mahatyo vai āpas tartuṃ mayā vinā
03,185.032c nātiśaṅkyam idaṃ cāpi vacanaṃ te mamābhibho
03,185.033a evaṃ kariṣya iti taṃ sa matsyaṃ pratyabhāṣata
03,185.033c jagmatuś ca yathākāmam anujñāpya parasparam
03,185.034a tato manur mahārāja yathoktaṃ matsyakena ha
03,185.034c bījāny ādāya sarvāṇi sāgaraṃ pupluve tadā
03,185.034e nāvā tu śubhayā vīra mahormiṇam ariṃdama
03,185.035a cintayām āsa ca manus taṃ matsyaṃ pṛthivīpate
03,185.035c sa ca tac cintitaṃ jñātvā matsyaḥ parapuraṃjaya
03,185.035e śṛṅgī tatrājagāmāśu tadā bharatasattama
03,185.036a taṃ dṛṣṭvā manujendrendra manur matsyaṃ jalārṇave
03,185.036c śṛṅgiṇaṃ taṃ yathoktena rūpeṇādrim ivocchritam
03,185.037a vaṭākaramayaṃ pāśam atha matsyasya mūrdhani
03,185.037c manur manujaśārdūla tasmiñ śṛṅge nyaveśayat
03,185.038a saṃyatas tena pāśena matsyaḥ parapuraṃjaya
03,185.038c vegena mahatā nāvaṃ prākarṣal lavaṇāmbhasi
03,185.039a sa tatāra tayā nāvā samudraṃ manujeśvara
03,185.039c nṛtyamānam ivormībhir garjamānam ivāmbhasā
03,185.040a kṣobhyamāṇā mahāvātaiḥ sā naus tasmin mahodadhau
03,185.040c ghūrṇate capaleva strī mattā parapuraṃjaya
03,185.041a naiva bhūmir na ca diśaḥ pradiśo vā cakāśire
03,185.041c sarvam āmbhasam evāsīt khaṃ dyauś ca narapuṃgava
03,185.042a evaṃbhūte tadā loke saṃkule bharatarṣabha
03,185.042c adṛśyanta saptarṣayo manur matsyaḥ sahaiva ha
03,185.043a evaṃ bahūn varṣagaṇāṃs tāṃ nāvaṃ so 'tha matsyakaḥ
03,185.043c cakarṣātandrito rājaṃs tasmin salilasaṃcaye
03,185.044a tato himavataḥ śṛṅgaṃ yat paraṃ puruṣarṣabha
03,185.044c tatrākarṣat tato nāvaṃ sa matsyaḥ kurunandana
03,185.045a tato 'bravīt tadā matsyas tān ṛṣīn prahasañ śanaiḥ
03,185.045c asmin himavataḥ śṛṅge nāvaṃ badhnīta māciram
03,185.046a sā baddhā tatra tais tūrṇam ṛṣibhir bharatarṣabha
03,185.046c naur matsyasya vacaḥ śrutvā śṛṅge himavatas tadā
03,185.047a tac ca naubandhanaṃ nāma śṛṅgaṃ himavataḥ param
03,185.047c khyātam adyāpi kaunteya tad viddhi bharatarṣabha
03,185.048a athābravīd animiṣas tān ṛṣīn sahitāṃs tadā
03,185.048c ahaṃ prajāpatir brahmā matparaṃ nādhigamyate
03,185.048e matsyarūpeṇa yūyaṃ ca mayāsmān mokṣitā bhayāt
03,185.049a manunā ca prajāḥ sarvāḥ sadevāsuramānavāḥ
03,185.049c sraṣṭavyāḥ sarvalokāś ca yac ceṅgaṃ yac ca neṅgati
03,185.050a tapasā cātitīvreṇa pratibhāsya bhaviṣyati
03,185.050c matprasādāt prajāsarge na ca mohaṃ gamiṣyati
03,185.051a ity uktvā vacanaṃ matsyaḥ kṣaṇenādarśanaṃ gataḥ
03,185.051c sraṣṭukāmaḥ prajāś cāpi manur vaivasvataḥ svayam
03,185.051e pramūḍho 'bhūt prajāsarge tapas tepe mahat tataḥ
03,185.052a tapasā mahatā yuktaḥ so 'tha sraṣṭuṃ pracakrame
03,185.052c sarvāḥ prajā manuḥ sākṣād yathāvad bharatarṣabha
03,185.053a ity etan mātsyakaṃ nāma purāṇaṃ parikīrtitam
03,185.053c ākhyānam idam ākhyātaṃ sarvapāpaharaṃ mayā
03,185.054a ya idaṃ śṛṇuyān nityaṃ manoś caritam āditaḥ
03,185.054c sa sukhī sarvasiddhārthaḥ svargalokam iyān naraḥ
03,186.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,186.001a tataḥ sa punar evātha mārkaṇḍeyaṃ yaśasvinam
03,186.001c papraccha vinayopeto dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
03,186.002a naike yugasahasrāntās tvayā dṛṣṭā mahāmune
03,186.002c na cāpīha samaḥ kaś cid āyuṣā tava vidyate
03,186.002e varjayitvā mahātmānaṃ brāhmaṇaṃ parameṣṭhinam
03,186.002f*0918_01 na te 'sti sadṛśaḥ kaś cid āyuṣā brahmavittama
03,186.003a anantarikṣe loke 'smin devadānavavarjite
03,186.003c tvam eva pralaye vipra brahmāṇam upatiṣṭhasi
03,186.004a pralaye cāpi nirvṛtte prabuddhe ca pitāmahe
03,186.004c tvam eva sṛjyamānāni bhūtānīha prapaśyasi
03,186.005a caturvidhāni viprarṣe yathāvat parameṣṭhinā
03,186.005c vāyubhūtā diśaḥ kṛtvā vikṣipyāpas tatas tataḥ
03,186.006a tvayā lokaguruḥ sākṣāt sarvalokapitāmahaḥ
03,186.006c ārādhito dvijaśreṣṭha tatpareṇa samādhinā
03,186.006d*0919_01 svapramāṇam atho vipra tvayā kṛtam anekaśaḥ
03,186.006d*0919_02 ghoreṇāviśya tapasā vedhaso nirjitās tvayā
03,186.006d*0919_03 nārāyaṇāṅkaprakhyas tvaṃ sāṃparāye 'tipaṭhyase
03,186.006d*0919_04 bhagavān ekaśaḥ kṛtvā tvayā viṣṇoś ca viśvakṛt
03,186.006d*0919_05 karṇikoddharaṇaṃ divyaṃ brahmaṇaḥ kāmarūpiṇaḥ
03,186.006d*0919_06 ratnālaṃkārayogābhyāṃ dṛgbhyāṃ dṛṣṭas tvayā purā
03,186.007a tasmāt sarvāntako mṛtyur jarā vā dehanāśinī
03,186.007c na tvā viśati viprarṣe prasādāt parameṣṭhinaḥ
03,186.008a yadā naiva ravir nāgnir na vāyur na ca candramāḥ
03,186.008c naivāntarikṣaṃ naivorvī śeṣaṃ bhavati kiṃ cana
03,186.009a tasminn ekārṇave loke naṣṭe sthāvarajaṅgame
03,186.009c naṣṭe devāsuragaṇe samutsannamahorage
03,186.010a śayānam amitātmānaṃ padme padmaniketanam
03,186.010c tvam ekaḥ sarvabhūteśaṃ brahmāṇam upatiṣṭhasi
03,186.011a etat pratyakṣataḥ sarvaṃ pūrvavṛttaṃ dvijottama
03,186.011c tasmād icchāmahe śrotuṃ sarvahetvātmikāṃ kathām
03,186.012a anubhūtaṃ hi bahuśas tvayaikena dvijottama
03,186.012c na te 'sty aviditaṃ kiṃ cit sarvalokeṣu nityadā
03,186.013 mārkaṇḍeya uvāca
03,186.013a hanta te kathayiṣyāmi namaskṛtvā svayambhuve
03,186.013c puruṣāya purāṇāya śāśvatāyāvyayāya ca
03,186.013d*0920_01 avyaktāya susūkṣmāya nirguṇāya guṇātmane
03,186.014a ya eṣa pṛthudīrghākṣaḥ pītavāsā janārdanaḥ
03,186.014c eṣa kartā vikartā ca sarvabhāvanabhūtakṛt
03,186.015a acintyaṃ mahad āścaryaṃ pavitram api cottamam
03,186.015c anādinidhanaṃ bhūtaṃ viśvam akṣayam avyayam
03,186.016a eṣa kartā na kriyate kāraṇaṃ cāpi pauruṣe
03,186.016c yo hy enaṃ puruṣaṃ vetti devā api na taṃ viduḥ
03,186.017a sarvam āścaryam evaitan nirvṛttaṃ rājasattama
03,186.017c ādito manujavyāghra kṛtsnasya jagataḥ kṣaye
03,186.018a catvāry āhuḥ sahasrāṇi varṣāṇāṃ tat kṛtaṃ yugam
03,186.018c tasya tāvac chatī saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tataḥ param
03,186.019a trīṇi varṣasahasrāṇi tretāyugam ihocyate
03,186.019c tasya tāvac chatī saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tataḥ param
03,186.020a tathā varṣasahasre dve dvāparaṃ parimāṇataḥ
03,186.020c tasyāpi dviśatī saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tataḥ param
03,186.021a sahasram ekaṃ varṣāṇāṃ tataḥ kaliyugaṃ smṛtam
03,186.021c tasya varṣaśataṃ saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tataḥ param
03,186.021e saṃdhyāsaṃdhyāṃśayos tulyaṃ pramāṇam upadhāraya
03,186.022a kṣīṇe kaliyuge caiva pravartati kṛtaṃ yugam
03,186.022c eṣā dvādaśasāhasrī yugākhyā parikīrtitā
03,186.023a etat sahasraparyantam aho brāhmam udāhṛtam
03,186.023c viśvaṃ hi brahmabhavane sarvaśaḥ parivartate
03,186.023e lokānāṃ manujavyāghra pralayaṃ taṃ vidur budhāḥ
03,186.024a alpāvaśiṣṭe tu tadā yugānte bharatarṣabha
03,186.024c sahasrānte narāḥ sarve prāyaśo 'nṛtavādinaḥ
03,186.025a yajñapratinidhiḥ pārtha dānapratinidhis tathā
03,186.025c vratapratinidhiś caiva tasmin kāle pravartate
03,186.026a brāhmaṇāḥ śūdrakarmāṇas tathā śūdrā dhanārjakāḥ
03,186.026c kṣatradharmeṇa vāpy atra vartayanti gate yuge
03,186.027a nivṛttayajñasvādhyāyāḥ piṇḍodakavivarjitāḥ
03,186.027c brāhmaṇāḥ sarvabhakṣāś ca bhaviṣyanti kalau yuge
03,186.028a ajapā brāhmaṇās tāta śūdrā japaparāyaṇāḥ
03,186.028c viparīte tadā loke pūrvarūpaṃ kṣayasya tat
03,186.029a bahavo mleccharājānaḥ pṛthivyāṃ manujādhipa
03,186.029c mithyānuśāsinaḥ pāpā mṛṣāvādaparāyaṇāḥ
03,186.030a āndhrāḥ śakāḥ pulindāś ca yavanāś ca narādhipāḥ
03,186.030c kāmbojā aurṇikāḥ śūdrās tathābhīrā narottama
03,186.030d*0921_01 yugānte manujavyāghra tathākārāś ca bhārata
03,186.031a na tadā brāhmaṇaḥ kaś cit svadharmam upajīvati
03,186.031c kṣatriyā api vaiśyāś ca vikarmasthā narādhipa
03,186.032a alpāyuṣaḥ svalpabalā alpatejaḥparākramāḥ
03,186.032c alpadehālpasārāś ca tathā satyālpabhāṣiṇaḥ
03,186.033a bahuśūnyā janapadā mṛgavyālāvṛtā diśaḥ
03,186.033c yugānte samanuprāpte vṛthā ca brahmacāriṇaḥ
03,186.033e bhovādinas tathā śūdrā brāhmaṇāś cāryavādinaḥ
03,186.034a yugānte manujavyāghra bhavanti bahujantavaḥ
03,186.034c na tathā ghrāṇayuktāś ca sarvagandhā viśāṃ pate
03,186.034e rasāś ca manujavyāghra na tathā svāduyoginaḥ
03,186.035a bahuprajā hrasvadehāḥ śīlācāravivarjitāḥ
03,186.035c mukhebhagāḥ striyo rājan bhaviṣyanti yugakṣaye
03,186.036a aṭṭaśūlā janapadāḥ śivaśūlāś catuṣpathāḥ
03,186.036c keśaśūlāḥ striyo rājan bhaviṣyanti yugakṣaye
03,186.036d*0922_01 aṭṭam annam iti prāhuḥ śūlaṃ vikrayam ucyate
03,186.036d*0922_02 vedaḥ śivam iti proktaṃ brāhmaṇāś ca catuṣpathāḥ
03,186.036d*0922_03 keśo bhaga iti proktas taṃ vikrīyaiva bhuñjate
03,186.037a alpakṣīrās tathā gāvo bhaviṣyanti janādhipa
03,186.037c alpapuṣpaphalāś cāpi pādapā bahuvāyasāḥ
03,186.038a brahmavadhyāvaliptānāṃ tathā mithyābhiśaṃsinām
03,186.038c nṛpāṇāṃ pṛthivīpāla pratigṛhṇanti vai dvijāḥ
03,186.039a lobhamohaparītāś ca mithyādharmadhvajāvṛtāḥ
03,186.039c bhikṣārthaṃ pṛthivīpāla cañcūryante dvijair diśaḥ
03,186.040a karabhārabhayāt puṃso gṛhasthāḥ parimoṣakāḥ
03,186.040c municchadmākṛticchannā vāṇijyam upajīvate
03,186.041a mithyā ca nakharomāṇi dhārayanti narās tadā
03,186.041c arthalobhān naravyāghra vṛthā ca brahmacāriṇaḥ
03,186.042a āśrameṣu vṛthācārāḥ pānapā gurutalpagāḥ
03,186.042c aihalaukikam īhante māṃsaśoṇitavardhanam
03,186.042d*0923_01 pāralaukikakāryeṣu pramattā bhṛśanāstikāḥ
03,186.043a bahupāṣaṇḍasaṃkīrṇāḥ parānnaguṇavādinaḥ
03,186.043c āśramā manujavyāghra na bhavanti yugakṣaye
03,186.044a yathartuvarṣī bhagavān na tathā pākaśāsanaḥ
03,186.044c na tadā sarvabījāni samyag rohanti bhārata
03,186.044d*0924_01 hiṃsābhirāmaś ca janas tathā saṃpadyate 'śuciḥ
03,186.044e adharmaphalam atyarthaṃ tadā bhavati cānagha
03,186.044f*0925_01 phalaṃ dharmasya rājendra sarvatra parihīyate
03,186.045a tathā ca pṛthivīpāla yo bhaved dharmasaṃyutaḥ
03,186.045c alpāyuḥ sa hi mantavyo na hi dharmo 'sti kaś cana
03,186.046a bhūyiṣṭhaṃ kūṭamānaiś ca paṇyaṃ vikrīṇate janāḥ
03,186.046c vaṇijaś ca naravyāghra bahumāyā bhavanty uta
03,186.047a dharmiṣṭhāḥ parihīyante pāpīyān vardhate janaḥ
03,186.047c dharmasya balahāniḥ syād adharmaś ca balī tathā
03,186.048a alpāyuṣo daridrāś ca dharmiṣṭhā mānavās tadā
03,186.048c dīrghāyuṣaḥ samṛddhāś ca vidharmāṇo yugakṣaye
03,186.048d*0926_01 nagarāṇāṃ vihāreṣu vidharmāṇo yugakṣaye
03,186.049a adharmiṣṭhair upāyaiś ca prajā vyavaharanty uta
03,186.049c saṃcayenāpi cālpena bhavanty āḍhyā madānvitāḥ
03,186.050a dhanaṃ viśvāsato nyastaṃ mitho bhūyiṣṭhaśo narāḥ
03,186.050c hartuṃ vyavasitā rājan māyācārasamanvitāḥ
03,186.050d*0927_01 naitad astīti manujā vartanti nirapatrapāḥ
03,186.051a puruṣādāni sattvāni pakṣiṇo 'tha mṛgās tathā
03,186.051c nagarāṇāṃ vihāreṣu caityeṣv api ca śerate
03,186.052a saptavarṣāṣṭavarṣāś ca striyo garbhadharā nṛpa
03,186.052c daśadvādaśavarṣāṇāṃ puṃsāṃ putraḥ prajāyate
03,186.053a bhavanti ṣoḍaśe varṣe narāḥ palitinas tathā
03,186.053c āyuḥkṣayo manuṣyāṇāṃ kṣipram eva prapadyate
03,186.054a kṣīṇe yuge mahārāja taruṇā vṛddhaśīlinaḥ
03,186.054c taruṇānāṃ ca yac chīlaṃ tad vṛddheṣu prajāyate
03,186.055a viparītās tadā nāryo vañcayitvā rahaḥ patīn
03,186.055c vyuccaranty api duḥśīlā dāsaiḥ paśubhir eva ca
03,186.055d*0928_01 vīrapatnyas tathā nāryaḥ saṃśrayanti narān nṛpa
03,186.055d*0928_02 bhartāram api jīvantam anyān vyabhicaranty uta
03,186.056a tasmin yugasahasrānte saṃprāpte cāyuṣaḥ kṣaye
03,186.056c anāvṛṣṭir mahārāja jāyate bahuvārṣikī
03,186.057a tatas tāny alpasārāṇi sattvāni kṣudhitāni ca
03,186.057c pralayaṃ yānti bhūyiṣṭhaṃ pṛthivyāṃ pṛthivīpate
03,186.058a tato dinakarair dīptaiḥ saptabhir manujādhipa
03,186.058c pīyate salilaṃ sarvaṃ samudreṣu saritsu ca
03,186.059a yac ca kāṣṭhaṃ tṛṇaṃ cāpi śuṣkaṃ cārdraṃ ca bhārata
03,186.059c sarvaṃ tad bhasmasād bhūtaṃ dṛśyate bharatarṣabha
03,186.060a tataḥ saṃvartako vahnir vāyunā saha bhārata
03,186.060c lokam āviśate pūrvam ādityair upaśoṣitam
03,186.061a tataḥ sa pṛthivīṃ bhittvā samāviśya rasātalam
03,186.061c devadānavayakṣāṇāṃ bhayaṃ janayate mahat
03,186.062a nirdahan nāgalokaṃ ca yac ca kiṃ cit kṣitāv iha
03,186.062c adhastāt pṛthivīpāla sarvaṃ nāśayate kṣaṇāt
03,186.063a tato yojanaviṃśānāṃ sahasrāṇi śatāni ca
03,186.063c nirdahaty aśivo vāyuḥ sa ca saṃvartako 'nalaḥ
03,186.064a sadevāsuragandharvaṃ sayakṣoragarākṣasam
03,186.064c tato dahati dīptaḥ sa sarvam eva jagad vibhuḥ
03,186.065a tato gajakulaprakhyās taḍinmālāvibhūṣitāḥ
03,186.065c uttiṣṭhanti mahāmeghā nabhasy adbhutadarśanāḥ
03,186.066a ke cin nīlotpalaśyāmāḥ ke cit kumudasaṃnibhāḥ
03,186.066b*0929_01 kāraṇḍakanibhāḥ ke cit ke cid iṅgulikaprabhāḥ
03,186.066c ke cit kiñjalkasaṃkāśāḥ ke cit pītāḥ payodharāḥ
03,186.067a ke cid dhāridrasaṃkāśāḥ kākāṇḍakanibhās tathā
03,186.067b*0930_01 ke cid dāridryasaṃkāśāḥ ke cit pītāḥ payodharāḥ
03,186.067c ke cit kamalapatrābhāḥ ke cid dhiṅgulakaprabhāḥ
03,186.068a ke cit puravarākārāḥ ke cid gajakulopamāḥ
03,186.068c ke cid añjanasaṃkāśāḥ ke cin makarasaṃsthitāḥ
03,186.068e vidyunmālāpinaddhāṅgāḥ samuttiṣṭhanti vai ghanāḥ
03,186.069a ghorarūpā mahārāja ghorasvananināditāḥ
03,186.069c tato jaladharāḥ sarve vyāpnuvanti nabhastalam
03,186.069d*0931_01 garjantaḥ pṛthivīpāla pṛthivīdharasaṃnibhāḥ
03,186.070a tair iyaṃ pṛthivī sarvā saparvatavanākarā
03,186.070c āpūryate mahārāja salilaughapariplutā
03,186.071a tatas te jaladā ghorā rāviṇaḥ puruṣarṣabha
03,186.071c sarvataḥ plāvayanty āśu coditāḥ parameṣṭhinā
03,186.072a varṣamāṇā mahat toyaṃ pūrayanto vasuṃdharām
03,186.072c sughoram aśivaṃ raudraṃ nāśayanti ca pāvakam
03,186.073a tato dvādaśa varṣāṇi payodās ta upaplave
03,186.073c dhārābhiḥ pūrayanto vai codyamānā mahātmanā
03,186.074a tataḥ samudraḥ svāṃ velām atikrāmati bhārata
03,186.074c parvatāś ca viśīryante mahī cāpi viśīryate
03,186.075a sarvataḥ sahasā bhrāntās te payodā nabhastalam
03,186.075c saṃveṣṭayitvā naśyanti vāyuvegaparāhatāḥ
03,186.076a tatas taṃ mārutaṃ ghoraṃ svayambhūr manujādhipa
03,186.076c ādipadmālayo devaḥ pītvā svapiti bhārata
03,186.077a tasminn ekārṇave ghore naṣṭe sthāvarajaṅgame
03,186.077c naṣṭe devāsuragaṇe yakṣarākṣasavarjite
03,186.078a nirmanuṣye mahīpāla niḥśvāpadamahīruhe
03,186.078c anantarikṣe loke 'smin bhramāmy eko 'ham ādṛtaḥ
03,186.079a ekārṇave jale ghore vicaran pārthivottama
03,186.079c apaśyan sarvabhūtāni vaiklavyam agamaṃ param
03,186.080a tataḥ sudīrghaṃ gatvā tu plavamāno narādhipa
03,186.080c śrāntaḥ kva cin na śaraṇaṃ labhāmy aham atandritaḥ
03,186.081a tataḥ kadā cit paśyāmi tasmin salilasaṃplave
03,186.081c nyagrodhaṃ sumahāntaṃ vai viśālaṃ pṛthivīpate
03,186.082a śākhāyāṃ tasya vṛkṣasya vistīrṇāyāṃ narādhipa
03,186.082c paryaṅke pṛthivīpāla divyāstaraṇasaṃstṛte
03,186.083a upaviṣṭaṃ mahārāja pūrṇendusadṛśānanam
03,186.083c phullapadmaviśālākṣaṃ bālaṃ paśyāmi bhārata
03,186.084a tato me pṛthivīpāla vismayaḥ sumahān abhūt
03,186.084c kathaṃ tv ayaṃ śiśuḥ śete loke nāśam upāgate
03,186.085a tapasā cintayaṃś cāpi taṃ śiśuṃ nopalakṣaye
03,186.085c bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca jānann api narādhipa
03,186.086a atasīpuṣpavarṇābhaḥ śrīvatsakṛtalakṣaṇaḥ
03,186.086c sākṣāl lakṣmyā ivāvāsaḥ sa tadā pratibhāti me
03,186.087a tato mām abravīd bālaḥ sa padmanibhalocanaḥ
03,186.087c śrīvatsadhārī dyutimān vākyaṃ śrutisukhāvaham
03,186.088a jānāmi tvā pariśrāntaṃ tāta viśrāmakāṅkṣiṇam
03,186.088c mārkaṇḍeya ihāssva tvaṃ yāvad icchasi bhārgava
03,186.089a abhyantaraṃ śarīraṃ me praviśya munisattama
03,186.089c āssva bho vihito vāsaḥ prasādas te kṛto mayā
03,186.090a tato bālena tenaivam uktasyāsīt tadā mama
03,186.090c nirvedo jīvite dīrghe manuṣyatve ca bhārata
03,186.091a tato bālena tenāsyaṃ sahasā vivṛtaṃ kṛtam
03,186.091c tasyāham avaśo vaktraṃ daivayogāt praveśitaḥ
03,186.092a tataḥ praviṣṭas tatkukṣiṃ sahasā manujādhipa
03,186.092c sarāṣṭranagarākīrṇāṃ kṛtsnāṃ paśyāmi medinīm
03,186.093a gaṅgāṃ śatadruṃ sītāṃ ca yamunām atha kauśikīm
03,186.093c carmaṇvatīṃ vetravatīṃ candrabhāgāṃ sarasvatīm
03,186.094a sindhuṃ caiva vipāśāṃ ca nadīṃ godāvarīm api
03,186.094c vasvokasārāṃ nalinīṃ narmadāṃ caiva bhārata
03,186.095a nadīṃ tāmrāṃ ca veṇṇāṃ ca puṇyatoyāṃ śubhāvahām
03,186.095c suveṇāṃ kṛṣṇaveṇāṃ ca irāmāṃ ca mahānadīm
03,186.095d*0932_01 vitastāṃ ca mahārāja kāverīṃ ca mahānadīm
03,186.095e śoṇaṃ ca puruṣavyāghra viśalyāṃ kampunām api
03,186.096a etāś cānyāś ca nadyo 'haṃ pṛthivyāṃ yā narottama
03,186.096c parikrāman prapaśyāmi tasya kukṣau mahātmanaḥ
03,186.097a tataḥ samudraṃ paśyāmi yādogaṇaniṣevitam
03,186.097c ratnākaram amitraghna nidhānaṃ payaso mahat
03,186.098a tataḥ paśyāmi gaganaṃ candrasūryavirājitam
03,186.098c jājvalyamānaṃ tejobhiḥ pāvakārkasamaprabhaiḥ
03,186.098e paśyāmi ca mahīṃ rājan kānanair upaśobhitām
03,186.098f*0933_01 saparvatavanadvīpāṃ nimagnāśatasaṃkulām
03,186.099a yajante hi tadā rājan brāhmaṇā bahubhiḥ savaiḥ
03,186.099c kṣatriyāś ca pravartante sarvavarṇānurañjane
03,186.100a vaiśyāḥ kṛṣiṃ yathānyāyaṃ kārayanti narādhipa
03,186.100c śuśrūṣāyāṃ ca niratā dvijānāṃ vṛṣalās tathā
03,186.101a tataḥ paripatan rājaṃs tasya kukṣau mahātmanaḥ
03,186.101c himavantaṃ ca paśyāmi hemakūṭaṃ ca parvatam
03,186.102a niṣadhaṃ cāpi paśyāmi śvetaṃ ca rajatācitam
03,186.102a*0933a_01 **** **** pāriyātraṃ ca parvatam
03,186.102a*0933a_02 naiṣadhaṃ cāpi paśyāmi
03,186.102c paśyāmi ca mahīpāla parvataṃ gandhamādanam
03,186.103a mandaraṃ manujavyāghra nīlaṃ cāpi mahāgirim
03,186.103c paśyāmi ca mahārāja meruṃ kanakaparvatam
03,186.104a mahendraṃ caiva paśyāmi vindhyaṃ ca girim uttamam
03,186.104c malayaṃ cāpi paśyāmi pāriyātraṃ ca parvatam
03,186.105a ete cānye ca bahavo yāvantaḥ pṛthivīdharāḥ
03,186.105c tasyodare mayā dṛṣṭāḥ sarvaratnavibhūṣitāḥ
03,186.106a siṃhān vyāghrān varāhāṃś ca nāgāṃś ca manujādhipa
03,186.106c pṛthivyāṃ yāni cānyāni sattvāni jagatīpate
03,186.106e tāni sarvāṇy ahaṃ tatra paśyan paryacaraṃ tadā
03,186.107a kukṣau tasya naravyāghra praviṣṭaḥ saṃcaran diśaḥ
03,186.107c śakrādīṃś cāpi paśyāmi kṛtsnān devagaṇāṃs tathā
03,186.107d*0934_01 sādhyān rudrāṃs tathādityān guhyakān pitaras tathā
03,186.107d*0934_02 sarpān nāgān suparṇāṃś ca vasūn apy aśvināv api
03,186.108a gandharvāpsaraso yakṣān ṛṣīṃś caiva mahīpate
03,186.108c daityadānavasaṃghāṃś ca kāleyāṃś ca narādhipa
03,186.108e siṃhikātanayāṃś cāpi ye cānye suraśatravaḥ
03,186.109a yac ca kiṃ cin mayā loke dṛṣṭaṃ sthāvarajaṅgamam
03,186.109c tad apaśyam ahaṃ sarvaṃ tasya kukṣau mahātmanaḥ
03,186.109e phalāhāraḥ pravicaran kṛtsnaṃ jagad idaṃ tadā
03,186.110a antaḥ śarīre tasyāhaṃ varṣāṇām adhikaṃ śatam
03,186.110c na ca paśyāmi tasyāham antaṃ dehasya kutra cit
03,186.111a satataṃ dhāvamānaś ca cintayāno viśāṃ pate
03,186.111b*0935_01 bhramaṃs tatra mahīpāla yadā varṣagaṇān bahūn
03,186.111c āsādayāmi naivāntaṃ tasya rājan mahātmanaḥ
03,186.112a tatas tam eva śaraṇaṃ gato 'smi vidhivat tadā
03,186.112c vareṇyaṃ varadaṃ devaṃ manasā karmaṇaiva ca
03,186.113a tato 'haṃ sahasā rājan vāyuvegena niḥsṛtaḥ
03,186.113c mahātmano mukhāt tasya vivṛtāt puruṣottama
03,186.114a tatas tasyaiva śākhāyāṃ nyagrodhasya viśāṃ pate
03,186.114c āste manujaśārdūla kṛtsnam ādāya vai jagat
03,186.115a tenaiva bālaveṣeṇa śrīvatsakṛtalakṣaṇam
03,186.115c āsīnaṃ taṃ naravyāghra paśyāmy amitatejasam
03,186.116a tato mām abravīd vīra sa bālaḥ prahasann iva
03,186.116c śrīvatsadhārī dyutimān pītavāsā mahādyutiḥ
03,186.117a apīdānīṃ śarīre 'smin māmake munisattama
03,186.117c uṣitas tvaṃ suviśrānto mārkaṇḍeya bravīhi me
03,186.118a muhūrtād atha me dṛṣṭiḥ prādurbhūtā punar navā
03,186.118b*0936_01 taṃ dṛṣṭvā devadeveśaṃ munir vacanam abruvam
03,186.118c yayā nirmuktam ātmānam apaśyaṃ labdhacetasam
03,186.119a tasya tāmratalau tāta caraṇau supratiṣṭhitau
03,186.119c sujātau mṛduraktābhir aṅgulībhir alaṃkṛtau
03,186.120a prayatena mayā mūrdhnā gṛhītvā hy abhivanditau
03,186.120c dṛṣṭvāparimitaṃ tasya prabhāvam amitaujasaḥ
03,186.121a vinayenāñjaliṃ kṛtvā prayatnenopagamya ca
03,186.121c dṛṣṭo mayā sa bhūtātmā devaḥ kamalalocanaḥ
03,186.122a tam ahaṃ prāñjalir bhūtvā namaskṛtyedam abruvam
03,186.122c jñātum icchāmi deva tvāṃ māyāṃ cemāṃ tavottamām
03,186.123a āsyenānupraviṣṭo 'haṃ śarīraṃ bhagavaṃs tava
03,186.123c dṛṣṭavān akhilāṃl lokān samastāñ jaṭhare tava
03,186.124a tava deva śarīrasthā devadānavarākṣasāḥ
03,186.124c yakṣagandharvanāgāś ca jagat sthāvarajaṅgamam
03,186.125a tvatprasādāc ca me deva smṛtir na parihīyate
03,186.125c drutam antaḥ śarīre te satataṃ paridhāvataḥ
03,186.125d*0937_01 nirgato 'ham akāmas tu icchayā te mahāprabho
03,186.126a icchāmi puṇḍarīkākṣa jñātuṃ tvāham anindita
03,186.126c iha bhūtvā śiśuḥ sākṣāt kiṃ bhavān avatiṣṭhate
03,186.126e pītvā jagad idaṃ viśvam etad ākhyātum arhasi
03,186.127a kimarthaṃ ca jagat sarvaṃ śarīrasthaṃ tavānagha
03,186.127c kiyantaṃ ca tvayā kālam iha stheyam ariṃdama
03,186.128a etad icchāmi deveśa śrotuṃ brāhmaṇakāmyayā
03,186.128c tvattaḥ kamalapatrākṣa vistareṇa yathātatham
03,186.128e mahad dhy etad acintyaṃ ca yad ahaṃ dṛṣṭavān prabho
03,186.129a ity uktaḥ sa mayā śrīmān devadevo mahādyutiḥ
03,186.129c sāntvayan mām idaṃ vākyam uvāca vadatāṃ varaḥ
03,187.001 deva uvāca
03,187.001a kāmaṃ devāpi māṃ vipra na vijānanti tattvataḥ
03,187.001c tvatprītyā tu pravakṣyāmi yathedaṃ visṛjāmy aham
03,187.002a pitṛbhakto 'si viprarṣe māṃ caiva śaraṇaṃ gataḥ
03,187.002c ato dṛṣṭo 'smi te sākṣād brahmacaryaṃ ca te mahat
03,187.003a āpo nārā iti proktāḥ saṃjñānāma kṛtaṃ mayā
03,187.003c tena nārāyaṇo 'smy ukto mama tad dhy ayanaṃ sadā
03,187.004a ahaṃ nārāyaṇo nāma prabhavaḥ śāśvato 'vyayaḥ
03,187.004c vidhātā sarvabhūtānāṃ saṃhartā ca dvijottama
03,187.005a ahaṃ viṣṇur ahaṃ brahmā śakraś cāhaṃ surādhipaḥ
03,187.005c ahaṃ vaiśravaṇo rājā yamaḥ pretādhipas tathā
03,187.006a ahaṃ śivaś ca somaś ca kaśyapaś ca prajāpatiḥ
03,187.006c ahaṃ dhātā vidhātā ca yajñaś cāhaṃ dvijottama
03,187.007a agnir āsyaṃ kṣitiḥ pādau candrādityau ca locane
03,187.007b*0938_01 dyaur mūrdhā khaṃ diśaḥ śrotre tathāpaḥ svedasaṃbhavāḥ
03,187.007c sadiśaṃ ca nabhaḥ kāyo vāyur manasi me sthitaḥ
03,187.008a mayā kratuśatair iṣṭaṃ bahubhiḥ svāptadakṣiṇaiḥ
03,187.008c yajante vedaviduṣo māṃ devayajane sthitam
03,187.009a pṛthivyāṃ kṣatriyendrāś ca pārthivāḥ svargakāṅkṣiṇaḥ
03,187.009c yajante māṃ tathā vaiśyāḥ svargalokajigīṣavaḥ
03,187.010a catuḥsamudraparyantāṃ merumandarabhūṣaṇām
03,187.010c śeṣo bhūtvāham evaitāṃ dhārayāmi vasuṃdharām
03,187.011a vārāhaṃ rūpam āsthāya mayeyaṃ jagatī purā
03,187.011c majjamānā jale vipra vīryeṇāsīt samuddhṛtā
03,187.012a agniś ca vaḍavāvaktro bhūtvāhaṃ dvijasattama
03,187.012c pibāmy apaḥ samāviddhās tāś caiva visṛjāmy aham
03,187.013a brahma vaktraṃ bhujau kṣatram ūrū me saṃśritā viśaḥ
03,187.013c pādau śūdrā bhajante me vikrameṇa krameṇa ca
03,187.014a ṛgvedaḥ sāmavedaś ca yajurvedo 'py atharvaṇaḥ
03,187.014c mattaḥ prādurbhavanty ete mām eva praviśanti ca
03,187.015a yatayaḥ śāntiparamā yatātmāno mumukṣavaḥ
03,187.015c kāmakrodhadveṣamuktā niḥsaṅgā vītakalmaṣāḥ
03,187.016a sattvasthā nirahaṃkārā nityam adhyātmakovidāḥ
03,187.016c mām eva satataṃ viprāś cintayanta upāsate
03,187.017a ahaṃ saṃvartako jyotir ahaṃ sarvartako yamaḥ
03,187.017c ahaṃ saṃvartakaḥ sūryo ahaṃ saṃvartako 'nilaḥ
03,187.018a tārārūpāṇi dṛśyante yāny etāni nabhastale
03,187.018c mama rūpāṇy athaitāni viddhi tvaṃ dvijasattama
03,187.019a ratnākarāḥ samudrāś ca sarva eva caturdiśam
03,187.019c vasanaṃ śayanaṃ caiva nilayaṃ caiva viddhi me
03,187.019d*0939_01 mayaiva suvibhaktās te devakāryārthasiddhaye
03,187.020a kāmaṃ krodhaṃ ca harṣaṃ ca bhayaṃ mohaṃ tathaiva ca
03,187.020c mamaiva viddhi rūpāṇi sarvāṇy etāni sattama
03,187.021a prāpnuvanti narā vipra yat kṛtvā karmaśobhanam
03,187.021c satyaṃ dānaṃ tapaś cogram ahiṃsā caiva jantuṣu
03,187.022a madvidhānena vihitā mama dehavihāriṇaḥ
03,187.022c mayābhibhūtavijñānā viceṣṭante na kāmataḥ
03,187.023a samyag vedam adhīyānā yajanto vividhair makhaiḥ
03,187.023c śāntātmāno jitakrodhāḥ prāpnuvanti dvijātayaḥ
03,187.024a prāptuṃ na śakyo yo vidvan narair duṣkṛtakarmabhiḥ
03,187.024c lobhābhibhūtaiḥ kṛpaṇair anāryair akṛtātmabhiḥ
03,187.025a taṃ māṃ mahāphalaṃ viddhi padaṃ sukṛtakarmaṇaḥ
03,187.025b*0940_01 tvam evāpyaṃ vijānīhi narāṇāṃ bhāvitātmanām
03,187.025c duṣprāpaṃ vipramūḍhānāṃ mārgaṃ yogair niṣevitam
03,187.026a yadā yadā ca dharmasya glānir bhavati sattama
03,187.026c abhyutthānam adharmasya tadātmānaṃ sṛjāmy aham
03,187.027a daityā hiṃsānuraktāś ca avadhyāḥ surasattamaiḥ
03,187.027c rākṣasāś cāpi loke 'smin yadotpatsyanti dāruṇāḥ
03,187.028a tadāhaṃ saṃprasūyāmi gṛheṣu śubhakarmaṇām
03,187.028c praviṣṭo mānuṣaṃ dehaṃ sarvaṃ praśamayāmy aham
03,187.029a sṛṣṭvā devamanuṣyāṃś ca gandharvoragarākṣasān
03,187.029c sthāvarāṇi ca bhūtāni saṃharāmy ātmamāyayā
03,187.030a karmakāle punar deham anucintya sṛjāmy aham
03,187.030c praviśya mānuṣaṃ dehaṃ maryādābandhakāraṇāt
03,187.031a śvetaḥ kṛtayuge varṇaḥ pītas tretāyuge mama
03,187.031c rakto dvāparam āsādya kṛṣṇaḥ kaliyuge tathā
03,187.032a trayo bhāgā hy adharmasya tasmin kāle bhavanty uta
03,187.032b*0941_01 yadā bhavati me varṇaḥ kṛṣṇo vai munisattama
03,187.032c antakāle ca saṃprāpte kālo bhūtvātidāruṇaḥ
03,187.032e trailokyaṃ nāśayāmy ekaḥ kṛtsnaṃ sthāvarajaṅgamam
03,187.033a ahaṃ trivartmā sarvātmā sarvalokasukhāvahaḥ
03,187.033c abhibhūḥ sarvago 'nanto hṛṣīkeśa urukramaḥ
03,187.034a kālacakraṃ nayāmy eko brahmann aham arūpi vai
03,187.034c śamanaṃ sarvabhūtānāṃ sarvalokakṛtodyamam
03,187.034d*0942_01 sarvaloke ca māṃ bhaktāḥ pūjayanti ca sarvaśaḥ
03,187.035a evaṃ praṇihitaḥ samyaṅ mayātmā munisattama
03,187.035c sarvabhūteṣu viprendra na ca māṃ vetti kaś cana
03,187.036a yac ca kiṃ cit tvayā prāptaṃ mayi kleṣātmakaṃ dvija
03,187.036c sukhodayāya tat sarvaṃ śreyase ca tavānagha
03,187.037a yac ca kiṃ cit tvayā loke dṛṣṭaṃ sthāvarajaṅgamam
03,187.037c vihitaḥ sarvathaivāsau mamātmā munisattama
03,187.038a ardhaṃ mama śarīrasya sarvalokapitāmahaḥ
03,187.038c ahaṃ nārāyaṇo nāma śaṅkhacakragadādharaḥ
03,187.039a yāvad yugānāṃ viprarṣe sahasraparivartanam
03,187.039c tāvat svapimi viśvātmā sarvalokapitāmahaḥ
03,187.040a evaṃ sarvam ahaṃ kālam ihāse munisattama
03,187.040c aśiśuḥ śiśurūpeṇa yāvad brahmā na budhyate
03,187.041a mayā ca vipra datto 'yaṃ varas te brahmarūpiṇā
03,187.041c asakṛt parituṣṭena viprarṣigaṇapūjita
03,187.042a sarvam ekārṇavaṃ dṛṣṭvā naṣṭaṃ sthāvarajaṅgamam
03,187.042c viklavo 'si mayā jñātas tatas te darśitaṃ jagat
03,187.043a abhyantaraṃ śarīrasya praviṣṭo 'si yadā mama
03,187.043c dṛṣṭvā lokaṃ samastaṃ ca vismito nāvabudhyase
03,187.044a tato 'si vaktrād viprarṣe drutaṃ niḥsārito mayā
03,187.044c ākhyātas te mayā cātmā durjñeyo 'pi surāsuraiḥ
03,187.045a yāvat sa bhagavān brahmā na budhyati mahātapāḥ
03,187.045c tāvat tvam iha viprarṣe viśrabdhaś cara vai sukham
03,187.046a tato vibuddhe tasmiṃs tu sarvalokapitāmahe
03,187.046c ekībhūto hi srakṣyāmi śarīrād dvijasattama
03,187.047a ākāśaṃ pṛthivīṃ jyotir vāyuṃ salilam eva ca
03,187.047c loke yac ca bhavec cheṣam iha sthāvarajaṅgamam
03,187.048 mārkaṇḍeya uvāca
03,187.048a ity uktvāntarhitas tāta sa devaḥ paramādbhutaḥ
03,187.048c prajāś cemāḥ prapaśyāmi vicitrā bahudhākṛtāḥ
03,187.049a etad dṛṣṭaṃ mayā rājaṃs tasmin prāpte yugakṣaye
03,187.049c āścaryaṃ bharataśreṣṭha sarvadharmabhṛtāṃ vara
03,187.049d*0943_01 sūtātmānaṃ samāhṛta caturddaśavidhānataḥ
03,187.049d*0943_02 paramātmānam āviśya supityamittadhī * *
03,187.050a yaḥ sa devo mayā dṛṣṭaḥ purā padmanibhekṣaṇaḥ
03,187.050c sa eṣa puruṣavyāghra saṃbandhī te janārdanaḥ
03,187.051a asyaiva varadānād dhi smṛtir na prajahāti mām
03,187.051c dīrgham āyuś ca kaunteya svacchandamaraṇaṃ tathā
03,187.052a sa eṣa kṛṣṇo vārṣṇeyaḥ purāṇapuruṣo vibhuḥ
03,187.052c āste harir acintyātmā krīḍann iva mahābhujaḥ
03,187.053a eṣa dhātā vidhātā ca saṃhartā caiva sātvataḥ
03,187.053c śrīvatsavakṣā govindaḥ prajāpatipatiḥ prabhuḥ
03,187.054a dṛṣṭvemaṃ vṛṣṇiśārdūlaṃ smṛtir mām iyam āgatā
03,187.054c ādidevam ajaṃ viṣṇuṃ puruṣaṃ pītavāsasam
03,187.055a sarveṣām eva bhūtānāṃ pitā mātā ca mādhavaḥ
03,187.055c gacchadhvam enaṃ śaraṇaṃ śaraṇyaṃ kauravarṣabhāḥ
03,188.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,188.001a evam uktās tu te pārthā yamau ca puruṣarṣabhau
03,188.001c draupadyā kṛṣṇayā sārdhaṃ namaścakrur janārdanam
03,188.002a sa caitān puruṣavyāghra sāmnā paramavalgunā
03,188.002c sāntvayām āsa mānārhān manyamāno yathāvidhi
03,188.003a yudhiṣṭhiras tu kaunteyo mārkaṇḍeyaṃ mahāmunim
03,188.003c punaḥ papraccha sāmrājye bhaviṣyāṃ jagato gatim
03,188.004a āścaryabhūtaṃ bhavataḥ śrutaṃ no vadatāṃ vara
03,188.004c mune bhārgava yad vṛttaṃ yugādau prabhavāpyayau
03,188.005a asmin kaliyuge 'py asti punaḥ kautūhalaṃ mama
03,188.005c samākuleṣu dharmeṣu kiṃ nu śeṣaṃ bhaviṣyati
03,188.006a kiṃvīryā mānavās tatra kimāhāravihāriṇaḥ
03,188.006c kimāyuṣaḥ kiṃvasanā bhaviṣyanti yugakṣaye
03,188.007a kāṃ ca kāṣṭhāṃ samāsādya punaḥ saṃpatsyate kṛtam
03,188.007c vistareṇa mune brūhi vicitrāṇīha bhāṣase
03,188.008a ity uktaḥ sa muniśreṣṭhaḥ punar evābhyabhāṣata
03,188.008c ramayan vṛṣṇiśārdūlaṃ pāṇḍavāṃś ca mahāmuniḥ
03,188.009 mārkaṇḍeya uvāca
03,188.009*0944_01 śṛṇu rājan mayā dṛṣṭaṃ yat purā śrutam eva ca
03,188.009*0944_02 anubhūtaṃ ca rājendra devadevaprasādajam
03,188.009a bhaviṣyaṃ sarvalokasya vṛttāntaṃ bharatarṣabha
03,188.009c kaluṣaṃ kālam āsādya kathyamānaṃ nibodha me
03,188.010a kṛte catuṣpāt sakalo nirvyājopādhivarjitaḥ
03,188.010c vṛṣaḥ pratiṣṭhito dharmo manuṣyeṣv abhavat purā
03,188.011a adharmapādaviddhas tu tribhir aṃśaiḥ pratiṣṭhitaḥ
03,188.011c tretāyāṃ dvāpare 'rdhena vyāmiśro dharma ucyate
03,188.012a tribhir aṃśair adharmas tu lokān ākramya tiṣṭhati
03,188.012b*0945_01 tāmasaṃ yugam āsādya tadā bharatasattama
03,188.012c caturthāṃśena dharmas tu manuṣyān upatiṣṭhati
03,188.013a āyur vīryam atho buddhir balaṃ tejaś ca pāṇḍava
03,188.013c manuṣyāṇām anuyugaṃ hrasatīti nibodha me
03,188.014a rājāno brāhmaṇā vaiśyāḥ śūdrāś caiva yudhiṣṭhira
03,188.014c vyājair dharmaṃ cariṣyanti dharmavaitaṃsikā narāḥ
03,188.015a satyaṃ saṃkṣepsyate loke naraiḥ paṇḍitamānibhiḥ
03,188.015c satyahānyā tatas teṣām āyur alpaṃ bhaviṣyati
03,188.016a āyuṣaḥ prakṣayād vidyāṃ na śakṣyanty upaśikṣitum
03,188.016c vidyāhīnān avijñānāl lobho 'py abhibhaviṣyati
03,188.017a lobhakrodhaparā mūḍhāḥ kāmasaktāś ca mānavāḥ
03,188.017c vairabaddhā bhaviṣyanti parasparavadhepsavaḥ
03,188.018a brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ saṃkīryantaḥ parasparam
03,188.018c śūdratulyā bhaviṣyanti tapaḥsatyavivarjitāḥ
03,188.019a antyā madhyā bhaviṣyanti madhyāś cāntāvasāyinaḥ
03,188.019c īdṛśo bhavitā loko yugānte paryupasthite
03,188.020a vastrāṇāṃ pravarā śāṇī dhānyānāṃ koradūṣakāḥ
03,188.020c bhāryāmitrāś ca puruṣā bhaviṣyanti yugakṣaye
03,188.021a matsyāmiṣeṇa jīvanto duhantaś cāpy ajaiḍakam
03,188.021c goṣu naṣṭāsu puruṣā bhaviṣyanti yugakṣaye
03,188.021c*0946_01 **** **** ye 'pi nityaṃ dhṛtavratāḥ
03,188.021c*0946_02 te 'pi lobhasamāyuktā
03,188.022a anyonyaṃ parimuṣṇanto hiṃsayantaś ca mānavāḥ
03,188.022c ajapā nāstikāḥ stenā bhaviṣyanti yugakṣaye
03,188.023a sarittīreṣu kuddālair vāpayiṣyanti cauṣadhīḥ
03,188.023c tāś cāpy alpaphalās teṣāṃ bhaviṣyanti yugakṣaye
03,188.024a śrāddhe daive ca puruṣā ye ca nityaṃ dhṛtavratāḥ
03,188.024c te 'pi lobhasamāyuktā bhokṣyantīha parasparam
03,188.025a pitā putrasya bhoktā ca pituḥ putras tathaiva ca
03,188.025c atikrāntāni bhojyāni bhaviṣyanti yugakṣaye
03,188.025d*0947_01 rātrau bhokṣyanti vratino gṛhiṇo 'pi yugakṣaye
03,188.025d*0947_02 evaṃvidhaṃ kariṣyanti kalau śāstravimohitāḥ
03,188.026a na vratāni cariṣyanti brāhmaṇā vedanindakāḥ
03,188.026c na yakṣyanti na hoṣyanti hetuvādavilobhitāḥ
03,188.026d*0948_01 nimneṣv īhāṃ kariṣyanti hetuvādavimohitāḥ
03,188.027a nimne kṛṣiṃ kariṣyanti yokṣyanti dhuri dhenukāḥ
03,188.027c ekahāyanavatsāṃś ca vāhayiṣyanti mānavāḥ
03,188.028a putraḥ pitṛvadhaṃ kṛtvā pitā putravadhaṃ tathā
03,188.028c nirudvego bṛhadvādī na nindām upalapsyate
03,188.029a mlecchabhūtaṃ jagat sarvaṃ niśkriyaṃ yajñavarjitam
03,188.029c bhaviṣyati nirānandam anutsavam atho tathā
03,188.030a prāyaśaḥ kṛpaṇānāṃ hi tathā bandhumatām api
03,188.030c vidhavānāṃ ca vittāni hariṣyantīha mānavāḥ
03,188.031a alpavīryabalāḥ stabdhā lobhamohaparāyaṇāḥ
03,188.031c tatkathādānasaṃtuṣṭā duṣṭānām api mānavāḥ
03,188.031e parigrahaṃ kariṣyanti pāpācāraparigrahāḥ
03,188.032a saṃghātayantaḥ kaunteya rājānaḥ pāpabuddhayaḥ
03,188.032c parasparavadhodyuktā mūrkhāḥ paṇḍitamāninaḥ
03,188.032e bhaviṣyanti yugasyānte kṣatriyā lokakaṇṭakāḥ
03,188.033a arakṣitāro lubdhāś ca mānāhaṃkāradarpitāḥ
03,188.033c kevalaṃ daṇḍarucayo bhaviṣyanti yugakṣaye
03,188.034a ākramyākramya sādhūnāṃ dārāṃś caiva dhanāni ca
03,188.034c bhokṣyante niranukrośā rudatām api bhārata
03,188.035a na kanyāṃ yācate kaś cin nāpi kanyā pradīyate
03,188.035c svayaṃgrāhā bhaviṣyanti yugānte paryupasthite
03,188.036a rājānaś cāpy asaṃtuṣṭāḥ parārthān mūḍhacetasaḥ
03,188.036c sarvopāyair hariṣyanti yugānte paryupasthite
03,188.037a mlecchībhūtaṃ jagat sarvaṃ bhaviṣyati ca bhārata
03,188.037c hasto hastaṃ parimuṣed yugānte paryupasthite
03,188.038a satyaṃ saṃkṣipyate loke naraiḥ paṇḍitamānibhiḥ
03,188.038c sthavirā bālamatayo bālāḥ sthavirabuddhayaḥ
03,188.039a bhīravaḥ śūramānīnaḥ śūrā bhīruviṣādinaḥ
03,188.039c na viśvasanti cānyonyaṃ yugānte paryupasthite
03,188.040a ekāhāryaṃ jagat sarvaṃ lobhamohavyavasthitam
03,188.040c adharmo vardhati mahān na ca dharmaḥ pravartate
03,188.041a brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyā na śiṣyanti janādhipa
03,188.041c ekavarṇas tadā loko bhaviṣyati yugakṣaye
03,188.042a na kṣaṃsyati pitā putraṃ putraś ca pitaraṃ tathā
03,188.042c bhāryā ca patiśuśrūṣāṃ na kariṣyati kā cana
03,188.043a ye yavānnā janapadā godhūmānnās tathaiva ca
03,188.043c tān deśān saṃśrayiṣyanti yugānte paryupasthite
03,188.044a svairāhārāś ca puruṣā yoṣitaś ca viśāṃ pate
03,188.044c anyonyaṃ na sahiṣyanti yugānte paryupasthite
03,188.045a mlecchabhūtaṃ jagat sarvaṃ bhaviṣyati yudhiṣṭhira
03,188.045c na śrāddhair hi pitṝṃś cāpi tarpayiṣyanti mānavāḥ
03,188.046a na kaś cit kasya cic chrotā na kaś cit kasya cid guruḥ
03,188.046c tamograstas tadā loko bhaviṣyati narādhipa
03,188.047a paramāyuś ca bhavitā tadā varṣāṇi ṣoḍaśa
03,188.047c tataḥ prāṇān vimokṣyanti yugānte paryupasthite
03,188.048a pañcame vātha ṣaṣṭhe vā varṣe kanyā prasūyate
03,188.048c saptavarṣāṣṭavarṣāś ca prajāsyanti narās tadā
03,188.049a patyau strī tu tadā rājan puruṣo vā striyaṃ prati
03,188.049c yugānte rājaśārdūla na toṣam upayāsyati
03,188.050a alpadravyā vṛthāliṅgā hiṃsā ca prabhaviṣyati
03,188.050c na kaś cit kasya cid dātā bhaviṣyati yugakṣaye
03,188.051a aṭṭaśūlā janapadāḥ śivaśūlāś catuṣpathāḥ
03,188.051c keśaśūlāḥ striyaś cāpi bhaviṣyanti yugakṣaye
03,188.052a mlecchāḥ krūrāḥ sarvabhakṣā dāruṇāḥ sarvakarmasu
03,188.052c bhāvinaḥ paścime kāle manuṣyā nātra saṃśayaḥ
03,188.053a krayavikrayakāle ca sarvaḥ sarvasya vañcanam
03,188.053c yugānte bharataśreṣṭha vṛttilobhāt kariṣyati
03,188.054a jñānāni cāpy avijñāya kariṣyanti kriyās tathā
03,188.054c ātmacchandena vartante yugānte paryupasthite
03,188.055a svabhāvāt krūrakarmāṇaś cānyonyam abhiśaṅkinaḥ
03,188.055c bhavitāro janāḥ sarve saṃprāpte yugasaṃkṣaye
03,188.056a ārāmāṃś caiva vṛkṣāṃś ca nāśayiṣyanti nirvyathāḥ
03,188.056c bhavitā saṃkṣayo loke jīvitasya ca dehinām
03,188.057a tathā lobhābhibhūtāś ca cariṣyanti mahīm imām
03,188.057c brāhmaṇāś ca bhaviṣyanti brahmasvāni ca bhuñjate
03,188.058a hāhākṛtā dvijāś caiva bhayārtā vṛṣalārditāḥ
03,188.058c trātāram alabhanto vai bhramiṣyanti mahīm imām
03,188.059a jīvitāntakarā raudrāḥ krūrāḥ prāṇivihiṃsakāḥ
03,188.059c yadā bhaviṣyanti narās tadā saṃkṣepsyate yugam
03,188.060a āśrayiṣyanti ca nadīḥ parvatān viṣamāṇi ca
03,188.060c pradhāvamānā vitrastā dvijāḥ kurukulodvaha
03,188.061a dasyuprapīḍitā rājan kākā iva dvijottamāḥ
03,188.061c kurājabhiś ca satataṃ karabhāraprapīḍitāḥ
03,188.062a dhairyaṃ tyaktvā mahīpāla dāruṇe yugasaṃkṣaye
03,188.062c vikarmāṇi kariṣyanti śūdrāṇāṃ paricārakāḥ
03,188.063a śūdrā dharmaṃ pravakṣyanti brāhmaṇāḥ paryupāsakāḥ
03,188.063c śrotāraś ca bhaviṣyanti prāmāṇyena vyavasthitāḥ
03,188.064a viparītaś ca loko 'yaṃ bhaviṣyaty adharottaraḥ
03,188.064b*0949_01 dharmācāraparibhraṣṭā lobhamohasamanvitāḥ
03,188.064c eḍūkān pūjayiṣyanti varjayiṣyanti devatāḥ
03,188.064e śūdrāḥ paricariṣyanti na dvijān yugasaṃkṣaye
03,188.065a āśrameṣu maharṣīṇāṃ brāhmaṇāvasatheṣu ca
03,188.065c devasthāneṣu caityeṣu nāgānām ālayeṣu ca
03,188.066a eḍūkacihnā pṛthivī na devagṛhabhūṣitā
03,188.066c bhaviṣyati yuge kṣīṇe tad yugāntasya lakṣaṇam
03,188.067a yadā raudrā dharmahīnā māṃsādāḥ pānapās tathā
03,188.067c bhaviṣyanti narā nityaṃ tadā saṃkṣepsyate yugam
03,188.068a puṣpe puṣpaṃ yadā rājan phale phalam upāśritam
03,188.068c prajāsyati mahārāja tadā saṃkṣepsyate yugam
03,188.069a akālavarṣī parjanyo bhaviṣyati gate yuge
03,188.069c akrameṇa manuṣyāṇāṃ bhaviṣyati tadā kriyā
03,188.069e virodham atha yāsyanti vṛṣalā brāhmaṇaiḥ saha
03,188.070a mahī mlecchasamākīrṇā bhaviṣyati tato 'cirāt
03,188.070c karabhārabhayād viprā bhajiṣyanti diśo daśa
03,188.070d*0950_01 anyāyavartinaś cāpi bhaviṣyanti narādhipāḥ
03,188.071a nirviśeṣā janapadā narāvṛṣṭibhir arditāḥ
03,188.071c āśramān abhipatsyanti phalamūlopajīvinaḥ
03,188.072a evaṃ paryākule loke maryādā na bhaviṣyati
03,188.072b*0951_01 brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ parityakṣyanti satkriyām
03,188.072c na sthāsyanty upadeśe ca śiṣyā vipriyakāriṇaḥ
03,188.073a ācāryopanidhiś caiva vatsyate tadanantaram
03,188.073c arthayuktyā pravatsyanti mitrasaṃbandhibāndhavāḥ
03,188.073e abhāvaḥ sarvabhūtānāṃ yugānte ca bhaviṣyati
03,188.074a diśaḥ prajvalitāḥ sarvā nakṣatrāṇi calāni ca
03,188.074c jyotīṃṣi pratikūlāni vātāḥ paryākulās tathā
03,188.074e ulkāpātāś ca bahavo mahābhayanidarśakāḥ
03,188.075a ṣaḍbhir anyaiś ca sahito bhāskaraḥ pratapiṣyati
03,188.075c tumulāś cāpi nirhrādā digdāhāś cāpi sarvaśaḥ
03,188.075e kabandhāntarhito bhānur udayāstamaye tadā
03,188.076a akālavarṣī ca tadā bhaviṣyati sahasradṛk
03,188.076c sasyāni ca na rokṣyanti yugānte paryupasthite
03,188.077a abhīkṣṇaṃ krūravādinyaḥ paruṣā ruditapriyāḥ
03,188.077c bhartṝṇāṃ vacane caiva na sthāsyanti tadā striyaḥ
03,188.078a putrāś ca mātāpitarau haniṣyanti yugakṣaye
03,188.078c sūdayiṣyanti ca patīn striyaḥ putrān apāśritāḥ
03,188.079a aparvaṇi mahārāja sūryaṃ rāhur upaiṣyati
03,188.079c yugānte hutabhuk cāpi sarvataḥ prajvaliṣyati
03,188.080a pānīyaṃ bhojanaṃ caiva yācamānās tadādhvagāḥ
03,188.080c na lapsyante nivāsaṃ ca nirastāḥ pathi śerate
03,188.081a nirghātavāyasā nāgāḥ śakunāḥ samṛgadvijāḥ
03,188.081c rūkṣā vāco vimokṣyanti yugānte paryupasthite
03,188.082a mitrasaṃbandhinaś cāpi saṃtyakṣyanti narās tadā
03,188.082c janaṃ parijanaṃ cāpi yugānte paryupasthite
03,188.083a atha deśān diśaś cāpi pattanāni purāṇi ca
03,188.083c kramaśaḥ saṃśrayiṣyanti yugānte paryupasthite
03,188.084a hā tāta hā sutety evaṃ tadā vācaḥ sudāruṇāḥ
03,188.084c vikrośamānaś cānyonyaṃ jano gāṃ paryaṭiṣyati
03,188.084d*0952_01 bhovādinas tathā śūdrā brāhmaṇāḥ prākṛtapriyāḥ
03,188.084d*0952_02 pāṣaṇḍajanasaṃkīrṇā bhaviṣyanti yugakṣaye
03,188.085a tatas tumulasaṃghāte vartamāne yugakṣaye
03,188.085c dvijātipūrvako lokaḥ krameṇa prabhaviṣyati
03,188.086a tataḥ kālāntare 'nyasmin punar lokavivṛddhaye
03,188.086c bhaviṣyati punar daivam anukūlaṃ yadṛcchayā
03,188.087a yadā candraś ca sūryaś ca tathā tiṣyabṛhaspatī
03,188.087c ekarāśau sameṣyanti prapatsyati tadā kṛtam
03,188.088a kālavarṣī ca parjanyo nakṣatrāṇi śubhāni ca
03,188.088c pradakṣiṇā grahāś cāpi bhaviṣyanty anulomagāḥ
03,188.088d*0953_01 dakṣiṇāni bhaviṣyanti grahāś cāpy anulomagāḥ
03,188.088d*0953_02 pradakṣiṇā bhaviṣyanti pūjayantaḥ parasparam
03,188.088e kṣemaṃ subhikṣam ārogyaṃ bhaviṣyati nirāmayam
03,188.089a kalkir viṣṇuyaśā nāma dvijaḥ kālapracoditaḥ
03,188.089c utpatsyate mahāvīryo mahābuddhiparākramaḥ
03,188.090a saṃbhūtaḥ saṃbhalagrāme brāhmaṇāvasathe śubhe
03,188.090c manasā tasya sarvāṇi vāhanāny āyudhāni ca
03,188.090e upasthāsyanti yodhāś ca śastrāṇi kavacāni ca
03,188.091a sa dharmavijayī rājā cakravartī bhaviṣyati
03,188.091c sa cemaṃ saṃkulaṃ lokaṃ prasādam upaneṣyati
03,188.092a utthito brāhmaṇo dīptaḥ kṣayāntakṛd udāradhīḥ
03,188.092c sa saṃkṣepo hi sarvasya yugasya parivartakaḥ
03,188.093a sa sarvatra gatān kṣudrān brāhmaṇaiḥ parivāritaḥ
03,188.093c utsādayiṣyati tadā sarvān mlecchagaṇān dvijaḥ
03,188.90b*0954_01 mahātmā vṛttasaṃpannaḥ prajānāṃ hitakṛn nṛpa
03,189.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,189.001a tataś corakṣayaṃ kṛtvā dvijebhyaḥ pṛthivīm imām
03,189.001c vājimedhe mahāyajñe vidhivat kalpayiṣyati
03,189.002a sthāpayitvā sa maryādāḥ svayambhuvihitāḥ śubhāḥ
03,189.002c vanaṃ puṇyayaśaḥkarmā jarāvān saṃśrayiṣyati
03,189.003a tacchīlam anuvartsyante manuṣyā lokavāsinaḥ
03,189.003c vipraiś corakśaye caiva kṛte kṣemaṃ bhaviṣyati
03,189.004a kṛṣṇājināni śaktīś ca triśūlāny āyudhāni ca
03,189.004c sthāpayan vipraśārdūlo deśeṣu vijiteṣu ca
03,189.005a saṃstūyamāno viprendrair mānayāno dvijottamān
03,189.005c kalkiś cariṣyati mahīṃ sadā dasyuvadhe rataḥ
03,189.006a hā tāta hā sutety evaṃ tās tā vācaḥ sudāruṇāḥ
03,189.006c vikrośamānān subhṛśaṃ dasyūn neṣyati saṃkṣayam
03,189.007a tato 'dharmavināśo vai dharmavṛddhiś ca bhārata
03,189.007c bhaviṣyati kṛte prāpte kriyāvāṃś ca janas tathā
03,189.008a ārāmāś caiva caityāś ca taṭākāny avaṭās tathā
03,189.008b*0955_01 puṣkariṇyaś ca vividhā devatāyatāni ca
03,189.008c yajñakriyāś ca vividhā bhaviṣyanti kṛte yuge
03,189.009a brāhmaṇāḥ sādhavaś caiva munayaś ca tapasvinaḥ
03,189.009c āśramāḥ sahapāṣaṇḍāḥ sthitāḥ satye janāḥ prajāḥ
03,189.010a jāsyanti sarvabījāni upyamānāni caiva ha
03,189.010c sarveṣv ṛtuṣu rājendra sarvaṃ sasyaṃ bhaviṣyati
03,189.011a narā dāneṣu niratā vrateṣu niyameṣu ca
03,189.011c japayajñaparā viprā dharmakāmā mudā yutāḥ
03,189.011e pālayiṣyanti rājāno dharmeṇemāṃ vasuṃdharām
03,189.012a vyavahāraratā vaiśyā bhaviṣyanti kṛte yuge
03,189.012c ṣaṭkarmaniratā viprāḥ kṣatriyā rakṣaṇe ratāḥ
03,189.013a śuśrūṣāyāṃ ratāḥ śūdrās tathā varṇatrayasya ca
03,189.013c eṣa dharmaḥ kṛtayuge tretāyāṃ dvāpare tathā
03,189.013e paścime yugakāle ca yaḥ sa te saṃprakīrtitaḥ
03,189.014a sarvalokasya viditā yugasaṃkhyā ca pāṇḍava
03,189.014c etat te sarvam ākhyātam atītānāgataṃ mayā
03,189.014e vāyuproktam anusmṛtya purāṇam ṛṣisaṃstutam
03,189.015a evaṃ saṃsāramārgā me bahuśaś cirajīvinā
03,189.015c dṛṣṭāś caivānubhūtāś ca tāṃs te kathitavān aham
03,189.016a idaṃ caivāparaṃ bhūyaḥ saha bhrātṛbhir acyuta
03,189.016b*0956_01 sarvam etad yathātattvaṃ kathitaṃ tava sarvaśaḥ
03,189.016c dharmasaṃśayamokṣārthaṃ nibodha vacanaṃ mama
03,189.017a dharme tvayātmā saṃyojyo nityaṃ dharmabhṛtāṃ vara
03,189.017c dharmātmā hi sukhaṃ rājā pretya ceha ca nandati
03,189.018a nibodha ca śubhāṃ vāṇīṃ yāṃ pravakṣyāmi te 'nagha
03,189.018c na brāhmaṇe paribhavaḥ kartavyas te kadā cana
03,189.018e brāhmaṇo ruṣito hanyād api lokān pratijñayā
03,189.019 vaiśaṃpāyana uvāca
03,189.019a mārkaṇḍeyavacaḥ śrutvā kurūṇāṃ pravaro nṛpaḥ
03,189.019c uvāca vacanaṃ dhīmān paramaṃ paramadyutiḥ
03,189.020a kasmin dharme mayā stheyaṃ prajāḥ saṃrakṣatā mune
03,189.020c kathaṃ ca vartamāno vai na cyaveyaṃ svadharmataḥ
03,189.020d*0957_00 yudhiṣṭhiraḥ
03,189.020d*0957_01 etac chrutvā mayā kiṃ syāt kartavyaṃ munisattama
03,189.020d*0957_02 kathaṃ cāyaṃ jito loko rakṣitavyo bhaviṣyati
03,189.021 mārkaṇḍeya uvāca
03,189.021a dayāvān sarvabhūteṣu hito rakto 'nasūyakaḥ
03,189.021c apatyānām iva sveṣāṃ prajānāṃ rakṣaṇe rataḥ
03,189.021e cara dharmaṃ tyajādharmaṃ pitṝn devāṃś ca pūjaya
03,189.022a pramādād yat kṛtaṃ te 'bhūt saṃyag dānena taj jaya
03,189.022c alaṃ te mānam āśritya satataṃ paravān bhava
03,189.023a vijitya pṛthivīṃ sarvāṃ modamānaḥ sukhī bhava
03,189.023c eṣa bhūto bhaviṣyaś ca dharmas te samudīritaḥ
03,189.024a na te 'sty aviditaṃ kiṃ cid atītānāgataṃ bhuvi
03,189.024c tasmād imaṃ parikleśaṃ tvaṃ tāta hṛdi mā kṛthāḥ
03,189.024d*0958_01 prājñās tāta na muhyanti kālenābhiprapīḍitāḥ
03,189.025a eṣa kālo mahābāho api sarvadivaukasām
03,189.025c muhyanti hi prajās tāta kālenābhipracoditāḥ
03,189.026a mā ca te 'tra vicāro bhūd yan mayoktaṃ tavānagha
03,189.026c atiśaṅkya vaco hy etad dharmalopo bhavet tava
03,189.027a jāto 'si prathite vaṃśe kurūṇāṃ bharatarṣabha
03,189.027c karmaṇā manasā vācā sarvam etat samācara
03,189.028 yudhiṣṭhira uvāca
03,189.028a yat tvayoktaṃ dvijaśreṣṭha vākyaṃ śrutimanoharam
03,189.028c tathā kariṣye yatnena bhavataḥ śāsanaṃ vibho
03,189.029a na me lobho 'sti viprendra na bhayaṃ na ca matsaraḥ
03,189.029c kariṣyāmi hi tat sarvam uktaṃ yat te mayi prabho
03,189.030 vaiśaṃpāyana uvāca
03,189.030a śrutvā tu vacanaṃ tasya pāṇḍavasya mahātmanaḥ
03,189.030c prahṛṣṭāḥ pāṇḍavā rājan sahitāḥ śārṅgadhanvanā
03,189.030d*0959_01 viprarṣabhāś ca te sarve ye tatrāsan samāgatāḥ
03,189.031a tathā kathāṃ śubhāṃ śrutvā mārkaṇḍeyasya dhīmataḥ
03,189.031c vismitāḥ samapadyanta purāṇasya nivedanāt
03,190.000*0960_00 janamejaya uvāca
03,190.000*0960_01 bhūya eva brāhmaṇānāṃ māhātmyaṃ vaktum arhasi
03,190.000*0960_02 pāṇḍavānāṃ yathācaṣṭa mārkaṇḍeyo mahātapāḥ
03,190.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,190.001A bhūya eva brāhmaṇamahābhāgyaṃ vaktum arhasīty abravīt pāṇḍaveyo mārkaṇḍeyam
03,190.002A athācaṣṭa mārkaṇḍeyaḥ
03,190.002*0961_01 apūrvam idaṃ śrūyatāṃ brāhmaṇānāṃ caritam
03,190.002*0962_01 śrūyatāṃ kathayāmīdaṃ brahmarṣīṇāṃ pūrvacaritam
03,190.003A ayodhyāyām ikṣvākukulotpannaḥ pārthivaḥ parikṣin nāma mṛgayām agamat
03,190.004A tam ekāśvena mṛgam anusarantaṃ mṛgo dūram apāharat
03,190.005A athādhvani jātaśramaḥ kṣuttṛṣṇābhibhūtaś ca kasmiṃś cid uddeśe nīlaṃ vanaṣaṇḍam apaśyat
03,190.005B tac ca viveśa
03,190.006A tatas tasya vanaṣaṇḍasya madhye 'tīva ramaṇīyaṃ saro dṛṣṭvā sāśva eva vyagāhata
03,190.007A athāśvastaḥ sa bisamṛṇālam aśvasyāgre nikṣipya puṣkariṇītīre samāviśat
03,190.008A tataḥ śayāno madhuraṃ gītaśabdam aśṛṇot
03,190.009A sa śrutvācintayat
03,190.009B neha manuṣyagatiṃ paśyāmi
03,190.009C kasya khalv ayaṃ gītaśabda iti
03,190.010A athāpaśyat kanyāṃ paramarūpadarśanīyāṃ puṣpāṇy avacinvatīṃ gāyantīṃ ca
03,190.011A atha sā rājñaḥ samīpe paryakrāmat
03,190.012A tām abravīd rājā
03,190.012B kasyāsi subhage tvam iti
03,190.013A sā pratyuvāca
03,190.013B kanyāsmīti
03,190.014A tāṃ rājovāca
03,190.014B arthī tvayāham iti
03,190.015A athovāca kanyā
03,190.015B samayenāhaṃ śakyā tvayā labdhum
03,190.015C nānyatheti
03,190.016A tāṃ rājā samayam apṛcchat
03,190.017A tataḥ kanyedam uvāca
03,190.017B udakaṃ me na darśayitavyam iti
03,190.018A sa rājā bāḍham ity uktvā tāṃ samāgamya tayā sahāste
03,190.019A tatraivāsīne rājani senānvagacchat
03,190.019B padenānupadaṃ dṛṣṭvā rājānaṃ parivāryātiṣṭhat
03,190.020A paryāśvastaś ca rājā tayaiva saha śibikayā prāyād avighāṭitayā
03,190.020B svanagaram anuprāpya rahasi tayā saha ramann āste
03,190.020C nānyat kiṃ canāpaśyat
03,190.021A atha pradhānāmātyas tasyābhyāśacarāḥ striyo 'pṛcchat
03,190.021B kim atra prayojanaṃ vartata iti
03,190.022A athābruvaṃs tāḥ striyaḥ
03,190.022B apūrvam iva paśyāma udakaṃ nātra nīyateti
03,190.023A athāmātyo 'nudakaṃ vanaṃ kārayitvodāravṛkṣaṃ bahumūlapuṣpaphalaṃ rahasy upagamya rājānam abravīt
03,190.023B vanam idam udāram anudakam
03,190.023C sādhv atra ramyatām iti
03,190.024A sa tasya vacanāt tayaiva saha devyā tad vanaṃ prāviśat
03,190.024B sa kadā cit tasmin vane ramye tayaiva saha vyavaharat
03,190.024C atha kṣuttṛṣṇārditaḥ śrānto 'timātram atimuktāgāram apaśyat
03,190.025A tat praviśya rājā saha priyayā sudhātalasukṛtāṃ vimalasalilapūrṇāṃ vāpīm apaśyat
03,190.026A dṛṣṭvaiva ca tāṃ tasyā eva tīre sahaiva tayā devyā vyatiṣṭhat
03,190.027A atha tāṃ devīṃ sa rājābravīt
03,190.027B sādhv avatara vāpīsalilam iti
03,190.028A sā tadvacaḥ śrutvāvatīrya vāpīṃ nyamajjat
03,190.028B na punar udamajjat
03,190.029A tāṃ mṛgayamāṇo rājā nāpaśyat
03,190.030A vāpīm api niḥsrāvya maṇḍūkaṃ śvabhramukhe dṛṣṭvā kruddha ājñāpayām āsa
03,190.030B sarvamaṇḍūkavadhaḥ kriyatām iti
03,190.030C yo mayārthī sa mṛtakair maṇḍūkair upāyanair mām upatiṣṭhed iti
03,190.031A atha maṇḍūkavadhe ghore kriyamāṇe dikṣu sarvāsu maṇḍūkān bhayam āviśat
03,190.031B te bhītā maṇḍūkarājñe yathāvṛttaṃ nyavedayan
03,190.032A tato maṇḍūkarāṭ tāpasaveṣadhārī rājānam abhyagacchat
03,190.033A upetya cainam uvāca
03,190.033B mā rājan krodhavaśaṃ gamaḥ
03,190.033C prasādaṃ kuru
03,190.033D nārhasi maṇḍūkānām anaparādhināṃ vadhaṃ kartum iti
03,190.034a mā maṇḍūkāñ jighāṃsa tvaṃ kopaṃ saṃdhārayācyuta
03,190.034A ślokau cātra bhavataḥ
03,190.034c prakṣīyate dhanodreko janānām avijānatām
03,190.035a pratijānīhi naitāṃs tvaṃ prāpya krodhaṃ vimokṣyase
03,190.035c alaṃ kṛtvā tavādharmaṃ maṇḍūkaiḥ kiṃ hatair hi te
03,190.036A tam evaṃvādinam iṣṭajanaśokaparītātmā rājā provāca
03,190.036B na hi kṣamyate tan mayā
03,190.036C haniṣyāmy etān
03,190.036D etair durātmabhiḥ priyā me bhakṣitā
03,190.036E sarvathaiva me vadhyā maṇḍūkāḥ
03,190.036F nārhasi vidvan mām uparoddhum iti
03,190.037A sa tad vākyam upalabhya vyathitendriyamanāḥ provāca
03,190.037B prasīda rājan
03,190.037C aham āyur nāma maṇḍūkarājaḥ
03,190.037D mama sā duhitā suśobhanā nāma
03,190.037E tasyā dauḥśīlyam etat
03,190.037F bahavo hi rājānas tayā vipralabdhapūrvā iti
03,190.038A tam abravīd rājā
03,190.038B tayāsmy arthī
03,190.038C sā me dīyatām iti
03,190.039A athaināṃ rājñe pitādāt
03,190.039B abravīc cainām
03,190.039C enaṃ rājānaṃ śuśrūṣasveti
03,190.040A sa uvāca duhitaram
03,190.040B yasmāt tvayā rājāno vipralabdhās tasmād abrahmaṇyāni tavāpatyāni bhaviṣyanty anṛtakatvāt taveti
03,190.041A sa ca rājā tām upalabhya tasyāṃ surataguṇanibaddhahṛdayo lokatrayaiśvaryam ivopalabhya harṣabāṣpakalayā vācā praṇipatyābhipūjya maṇḍūkarājānam abravīt
03,190.041B anugṛhīto 'smīti
03,190.042A sa ca maṇḍūkarājo jāmātaram anujñāpya yathāgatam agacchat
03,190.043A atha kasya cit kālasya tasyāṃ kumārās trayas tasya rājñaḥ saṃbabhūvuḥ śalo dalo balaś ceti
03,190.043B tatas teṣāṃ jyeṣṭhaṃ śalaṃ samaye pitā rājye 'bhiṣicya tapasi dhṛtātmā vanaṃ jagāma
03,190.044A atha kadā cic chalo mṛgayām acarat
03,190.044B mṛgaṃ cāsādya rathenānvadhāvat
03,190.045A sūtaṃ covāca
03,190.045B śīghraṃ māṃ vahasveti
03,190.046A sa tathoktaḥ sūto rājānam abravīt
03,190.046B mā kriyatām anubandhaḥ
03,190.046C naiṣa śakyas tvayā mṛgo grahītuṃ yady api te rathe yuktau vāmyau syātām iti
03,190.047A tato 'bravīd rājā sūtam
03,190.047B ācakṣva me vāmyau
03,190.047C hanmi vā tvām iti
03,190.048A sa evam ukto rājabhayabhīto vāmadevaśāpabhītaś ca sann ācakhyau rājñe
03,190.048B vāmadevasyāśvau vāmyau manojavāv iti
03,190.048*0963_01 tataḥ punaḥ sa rājā khaḍgam udyamya śīghraṃ kathayasveti tam āha
03,190.048*0963_02 haniṣye tvām iti sa tad āha rājabhayabhītaḥ sūtaḥ
03,190.049A athainam evaṃ bruvāṇam abravīd rājā
03,190.049B vāmadevāśramaṃ yāhīti
03,190.050A sa gatvā vāmadevāśramaṃ tam ṛṣim abravīt
03,190.050B bhagavan mṛgo mayā viddhaḥ palāyate
03,190.050C taṃ saṃbhāvayeyam
03,190.050D arhasi me vāmyau dātum iti
03,190.051A tam abravīd ṛṣiḥ
03,190.051B dadāni te vāmyau
03,190.051C kṛtakāryeṇa bhavatā mamaiva niryātyau kṣipram iti
03,190.052A sa ca tāv aśvau pratigṛhyānujñāpya carṣiṃ prāyād vāmyasaṃyuktena rathena mṛgaṃ prati
03,190.052C gacchaṃś cābravīt sūtam
03,190.052D aśvaratnāv imāv ayogyau brāhmaṇānām
03,190.052E naitau pratideyau vāmadevāyeti
03,190.053A evam uktvā mṛgam avāpya svanagaram etyāśvāvantaḥpure 'sthāpayat
03,190.054A atharṣiś cintayām āsa
03,190.054B taruṇo rājaputraḥ kalyāṇaṃ patram āsādya ramate
03,190.054C na me pratiniryātayati
03,190.054D aho kaṣṭam iti
03,190.055A manasā niścitya māsi pūrṇe śiṣyam abravīt
03,190.055B gacchātreya
03,190.055C rājānaṃ brūhi
03,190.055D yadi paryāptaṃ niryātayopādhyāyavāmyāv iti
03,190.056A sa gatvaivaṃ taṃ rājānam abravīt
03,190.057A taṃ rājā pratyuvāca
03,190.057B rājñām etad vāhanam
03,190.057C anarhā brāhmaṇā ratnānām evaṃvidhānām
03,190.057D kiṃ ca brāhmaṇānām aśvaiḥ kāryam
03,190.057E sādhu pratigamyatām iti
03,190.058A sa gatvaivam upādhyāyāyācaṣṭa
03,190.059A tac chrutvā vacanam apriyaṃ vāmadevaḥ krodhaparītātmā svayam eva rājānam abhigamyāśvārtham abhyacodayat
03,190.059B na cādād rājā
03,190.060 vāmadeva uvāca
03,190.060a prayaccha vāmyau mama pārthiva tvaṃ; kṛtaṃ hi te kāryam anyair aśakyam
03,190.060c mā tvā vadhīd varuṇo ghorapāśair; brahmakṣatrasyāntare vartamānaḥ
03,190.061 rājovāca
03,190.061a anaḍvāhau suvratau sādhu dāntāv; etad viprāṇāṃ vāhanaṃ vāmadeva
03,190.061c tābhyāṃ yāhi tvaṃ yatra kāmo maharṣe; chandāṃsi vai tvādṛśaṃ saṃvahanti
03,190.062 vāmadeva uvāca
03,190.062a chandāṃsi vai mādṛśaṃ saṃvahanti; loke 'muṣmin pārthiva yāni santi
03,190.062c asmiṃs tu loke mama yānam etad; asmadvidhānām apareṣāṃ ca rājan
03,190.063 rājovāca
03,190.063a catvāro vā gardabhās tvāṃ vahantu; śreṣṭhāśvataryo harayo vā turaṃgāḥ
03,190.063c tais tvaṃ yāhi kṣatriyasyaiṣa vāho; mama vāmyau na tavaitau hi viddhi
03,190.064 vāmadeva uvāca
03,190.064a ghoraṃ vrataṃ brāhmaṇasyaitad āhur; etad rājan yad ihājīvamānaḥ
03,190.064c ayasmayā ghorarūpā mahānto; vahantu tvāṃ śitaśūlāś caturdhā
03,190.064c*0964_01 catvāro vā yātudhānāḥ suraudrāḥ
03,190.064c*0964_02 mayā prayuktās tvadvadham īpsamānā
03,190.065 rājovāca
03,190.065a ye tvā vidur brāhmaṇaṃ vāmadeva; vācā hantuṃ manasā karmaṇā vā
03,190.065c te tvāṃ saśiṣyam iha pātayantu; madvākyanunnāḥ śitaśūlāsihastāḥ
03,190.065d*0965_00 vāmadeva uvāca
03,190.065d*0965_01 mamaitau vāmyau pratigṛhya rājan
03,190.065d*0965_02 punar dadānīti prapadya me tvam
03,190.065d*0965_03 prayaccha śīghraṃ mama vāmyau tvam aśvau
03,190.065d*0965_04 rājovāca
03,190.065d*0965_04 yady ātmānaṃ jīvituṃ te kṣamaṃ syāt
03,190.065d*0965_05 na brāhmaṇebhyo mṛgayā prasūtā
03,190.065d*0965_06 na tv ānuśāsmy adya prabhṛti hy asatyam
03,190.065d*0965_07 tavaivājñāṃ saṃpraṇidhāya sarvāṃ
03,190.065d*0965_08 tathā brahman puṇyalokaṃ labheyam
03,190.066 vāmadeva uvāca
03,190.066a nānuyogā brāhmaṇānāṃ bhavanti; vācā rājan manasā karmaṇā vā
03,190.066c yas tv evaṃ brahma tapasānveti vidvāṃs; tena śreṣṭho bhavati hi jīvamānaḥ
03,190.067 mārkaṇḍeya uvāca
03,190.067a evam ukte vāmadevena rājan; samuttasthū rākṣasā ghorarūpāḥ
03,190.067c taiḥ śūlahastair vadhyamānaḥ sa rājā; provācedaṃ vākyam uccais tadānīm
03,190.068a ikṣvākavo yadi brahman dalo vā; vidheyā me yadi vānye viśo 'pi
03,190.068c notsrakṣye 'haṃ vāmadevasya vāmyau; naivaṃvidhā dharmaśīlā bhavanti
03,190.069a evaṃ bruvann eva sa yātudhānair; hato jagāmāśu mahīṃ kṣitīśaḥ
03,190.069c tato viditvā nṛpatiṃ nipātitam; ikṣvākavo vai dalam abhyaṣiñcan
03,190.070a rājye tadā tatra gatvā sa vipraḥ; provācedaṃ vacanaṃ vāmadevaḥ
03,190.070c dalaṃ rājānaṃ brāhmaṇānāṃ hi deyam; evaṃ rājan sarvadharmeṣu dṛṣṭam
03,190.071a bibheṣi cet tvam adharmān narendra; prayaccha me śīghram evādya vāmyau
03,190.071c etac chrutvā vāmadevasya vākyaṃ; sa pārthivaḥ sūtam uvāca roṣāt
03,190.072a ekaṃ hi me sāyakaṃ citrarūpaṃ; digdhaṃ viṣeṇāhara saṃgṛhītam
03,190.072c yena viddho vāmadevaḥ śayīta; saṃdaśyamānaḥ śvabhir ārtarūpaḥ
03,190.073 vāmadeva uvāca
03,190.073a jānāmi putraṃ daśavarṣaṃ tavāhaṃ; jātaṃ mahiṣyāṃ śyenajitaṃ narendra
03,190.073c taṃ jahi tvaṃ madvacanāt praṇunnas; tūrṇaṃ priyaṃ sāyakair ghorarūpaiḥ
03,190.074 mārkaṇḍeya uvāca
03,190.074a evam ukto vāmadevena rājann; antaḥpure rājaputraṃ jaghāna
03,190.074c sa sāyakas tigmatejā visṛṣṭaḥ; śrutvā dalas tac ca vākyaṃ babhāṣe
03,190.075a ikṣvākavo hanta carāmi vaḥ priyaṃ; nihanmīmaṃ vipram adya pramathya
03,190.075c ānīyatām aparas tigmatejāḥ; paśyadhvaṃ me vīryam adya kṣitīśāḥ
03,190.076 vāmadeva uvāca
03,190.076a yaṃ tvam enaṃ sāyakaṃ ghorarūpaṃ; viṣeṇa digdhaṃ mama saṃdadhāsi
03,190.076c na tvam enaṃ śaravaryaṃ vimoktuṃ; saṃdhātuṃ vā śakṣyasi mānavendra
03,190.077 rājovāca
03,190.077a ikṣvākavaḥ paśyata māṃ gṛhītaṃ; na vai śaknomy eṣa śaraṃ vimoktum
03,190.077c na cāsya kartuṃ nāśam abhyutsahāmi; āyuṣmān vai jīvatu vāmadevaḥ
03,190.078 vāmadeva uvāca
03,190.078a saṃspṛśaināṃ mahiṣīṃ sāyakena; tatas tasmād enaso mokṣyase tvam
03,190.079 mārkaṇḍeya uvāca
03,190.079a tatas tathā kṛtavān pārthivas tu; tato muniṃ rājaputrī babhāṣe
03,190.079c yathā yuktaṃ vāmadevāham enaṃ; dine dine saṃviśantī vyaśaṃsam
03,190.079e brāhmaṇebhyo mṛgayantī sūnṛtāni; tathā brahman puṇyalokaṃ labheyam
03,190.080 vāmadeva uvāca
03,190.080a tvayā trātaṃ rājakulaṃ śubhekṣaṇe; varaṃ vṛṇīṣvāpratimaṃ dadāni te
03,190.080c praśādhīmaṃ svajanaṃ rājaputri; ikṣvākurājyaṃ sumahac cāpy anindye
03,190.080d*0966_01 sādhvi sthiraṃ ceyam aduṣṭacittā
03,190.080d*0966_02 dharme matis te satataṃ prayātu
03,190.080d*0966_03 varaṃ ca mattaḥ pratikāṅkṣasva subhru
03,190.080d*0966_04 tvayā vṛṣaḥ pālanīyo hi nityam
03,190.081 rājaputry uvāca
03,190.081a varaṃ vṛṇe bhagavann ekam eva; vimucyatāṃ kilbiṣād adya bhartā
03,190.081b*0967_01 vṛttena buddhyā ca vivṛddhim etu
03,190.081b*0967_02 jīved asau mama putro 'dya vipra
03,190.081c śivena cādhyāhi saputrabāndhavaṃ; varo vṛto hy eṣa mayā dvijāgrya
03,190.082 mārkaṇḍeya uvāca
03,190.082a śrutvā vacaḥ sa munī rājaputryās; tathāstv iti prāha kurupravīra
03,190.082c tataḥ sa rājā mudito babhūva; vāmyau cāsmai saṃpradadau praṇamya
03,190.082d@021_0001 1
03,190.082d@021_0002 vaiśaṃpāyana uvāca |
03,190.082d@021_0003 mārkaṇḍeyam ṛṣayo brāhmaṇā yudhiṣṭhiraś ca paryapṛcchan | ṛṣiḥ kena
03,190.082d@021_0004 dīrghāyur āsīd bakaḥ ||1|| mārkaṇḍeyas tu tān sarvān uvāca | mahātapā
03,190.082d@021_0005 dīrghāyuś ca bako rājarṣiḥ | nātra kāryā vicāraṇā ||2||
03,190.082d@021_0006 etac chrutvā tu kaunteyo bhrātṛbhiḥ saha bhārata |
03,190.082d@021_0007 mārkaṇḍeyaṃ paryapṛcchad dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ ||3||
03,190.082d@021_0008 bakadālbhyau mahātmānau śrūyete cirajīvinau |
03,190.082d@021_0009 sakhāyau devarājasya tāv ṛṣī lokasaṃmatau ||4||
03,190.082d@021_0010 etad icchāmi bhagavan bakaśakrasamāgamam |
03,190.082d@021_0011 sukhaduḥkhasamāyuktaṃ tattvena kathayasva me ||5||
03,190.082d@021_0012 mārkaṇḍeya uvāca |
03,190.082d@021_0013 vṛtte devāsure rājan saṃgrāme lomaharṣaṇe |
03,190.082d@021_0014 trayāṇām api lokānām indro lokādhipo 'bhavat ||6||
03,190.082d@021_0015 samyag varṣati parjanyaḥ sasyasapada uttamāḥ |
03,190.082d@021_0016 nirāmayāḥ sudharmiṣṭhāḥ prajā dharmaparāyaṇāḥ ||7||
03,190.082d@021_0017 muditaś ca janaḥ sarvaḥ svadharmeṣu vyavasthitaḥ |
03,190.082d@021_0018 tāḥ prajā muditāḥ sarvā dṛṣṭvā balaniṣūdanaḥ ||8||
03,190.082d@021_0019 tatas tu mudito rājan devarājaḥ śatakratuḥ |
03,190.082d@021_0020 airāvataṃ samāsthāya tāḥ paśyan muditāḥ prajāḥ ||9||
03,190.082d@021_0021 āśramāṃś ca vicitrāṃś ca nadīś ca vividhāḥ śubhāḥ |
03,190.082d@021_0022 nagarāṇi samṛddhāni kheṭāñ janapadāṃs tathā ||10||
03,190.082d@021_0023 prajāpālanadakṣāṃś ca narendrān dharmacāriṇaḥ |
03,190.082d@021_0024 udapānaṃ prapā vāpī taḍāgāni sarāṃsi ca ||11||
03,190.082d@021_0025 nānāvratasamācāraiḥ sevitāni dvijottamaiḥ |
03,190.082d@021_0026 tato 'vatīrya ramyāyāṃ pṛthvyāṃ rājañ śatakratuḥ ||12||
03,190.082d@021_0027 tatra ramye śive deśe bahuvṛkṣasamākule |
03,190.082d@021_0028 pūrvasyāṃ diśi ramyāyāṃ samudrābhyāśato nṛpa ||13||
03,190.082d@021_0029 tatrāśramapadaṃ ramyaṃ mṛgadvijaniṣevitam |
03,190.082d@021_0030 tatrāśramapade ramye bakaṃ paśyati devarāṭ ||14||
03,190.082d@021_0031 bakas tu dṛṣṭvā devendraṃ dṛḍhaṃ prītamanābhavat |
03,190.082d@021_0032 pādyāsanārghadānena phalamūlair athārcayat ||15||
03,190.082d@021_0033 sukhopaviṣṭo varadas tatas tu balasūdanaḥ |
03,190.082d@021_0034 tataḥ praśnaṃ bakaṃ deva uvāca tridaśeśvaraḥ ||16||
03,190.082d@021_0035 śataṃ varṣasahasrāṇi mune jātasya te 'nagha |
03,190.082d@021_0036 samākhyāhi mama brahman kiṃ duḥkhaṃ cirajīvinām ||17||
03,190.082d@021_0037 baka uvāca |
03,190.082d@021_0038 apriyaiḥ saha saṃvāsaḥ priyaiś cāpi vinābhavaḥ |
03,190.082d@021_0039 asadbhiḥ saṃprayogaś ca tad duḥkhaṃ cirajīvinām ||18||
03,190.082d@021_0040 putradāravināśo 'tra jñātīnāṃ suhṛdām api |
03,190.082d@021_0041 pareṣv āyattatā kṛcchraṃ kiṃ nu duḥkhataraṃ tataḥ ||19||
03,190.082d@021_0042 nānyad duḥkhataraṃ kiṃ cil lokeṣu pratibhāti me |
03,190.082d@021_0043 arthair vihīnaḥ puruṣaḥ paraiḥ saṃparibhūyate ||20||
03,190.082d@021_0044 akulānāṃ kule bhāvaṃ kulīnānāṃ kulakṣayam |
03,190.082d@021_0045 saṃyogaṃ viprayogaṃ ca paśyanti cirajīvinaḥ ||21||
03,190.082d@021_0046 api pratyakṣam evaitat tava deva śatakrato |
03,190.082d@021_0047 akulānāṃ samṛddhānāṃ kathaṃ kulaviparyayaḥ ||22||
03,190.082d@021_0048 devadānavagandharvamanuṣyoragarākṣasāḥ |
03,190.082d@021_0049 prāpnuvanti viparyāsaṃ kiṃ nu duḥkhataraṃ tataḥ ||23||
03,190.082d@021_0050 kule jātāś ca kliśyante dauṣkuleyavaśānugāḥ |
03,190.082d@021_0051 āḍhyair daridrāvamatāḥ kiṃ nu duḥkhataraṃ tataḥ |
03,190.082d@021_0052 loke vaidharmyam etat tu dṛśyate bahuvistaram ||24||
03,190.082d@021_0053 hīnajñānāś ca dṛśyante kliśyante prājñakovidāḥ |
03,190.082d@021_0054 bahuduḥkhaparikleśaṃ mānuṣyam iha dṛśyate ||25||
03,190.082d@021_0055 indra uvāca |
03,190.082d@021_0056 punar eva mahābhāga devarṣigaṇasevita |
03,190.082d@021_0057 samākhyāhi mama brahman kiṃ sukhaṃ cirajīvinām ||26||
03,190.082d@021_0058 baka uvāca |
03,190.082d@021_0059 aṣṭame dvādaśe vāpi śākaṃ yaḥ pacate gṛhe |
03,190.082d@021_0060 kumitrāṇy anapāśritya kiṃ vai sukhataraṃ tataḥ ||27||
03,190.082d@021_0061 yatrāhāni na gaṇyante nainam āhur mahāśanam |
03,190.082d@021_0062 api śākaṃ pacānasya sukhaṃ vai maghavan gṛhe ||28||
03,190.082d@021_0063 arjitaṃ svena vīryeṇa nānyapāśritya kaṃ cana |
03,190.082d@021_0064 phalaśākam api śreyo bhoktuṃ hy akṛpaṇaṃ gṛhe ||29||
03,190.082d@021_0065 parasya tu gṛhe bhoktuḥ paribhūtasya nityaśaḥ |
03,190.082d@021_0066 sumṛṣṭam api na śreyo vikalpo 'yam ataḥ satām ||30||
03,190.082d@021_0067 śvavat kīlālapo yas tu parānnaṃ bhoktum icchati |
03,190.082d@021_0068 dhig astu tasya tad bhuktaṃ kṛpaṇasya durātmanaḥ ||31||
03,190.082d@021_0069 yo dattvātithibhūtebhyaḥ pitṛbhyaś ca dvijottamaḥ |
03,190.082d@021_0070 śiṣṭāny annāni yo bhuṅkte kiṃ vai sukhataraṃ tataḥ ||32||
03,190.082d@021_0071 ato mṛṣṭataraṃ nānyat pūtaṃ kiṃ cic chatakrato |
03,190.082d@021_0072 dattvā yas tv atithibhyo vai bhuṅkte tenaiva nityaśaḥ ||33||
03,190.082d@021_0073 yāvato hy andhasaḥ piṇḍān aśnāti satataṃ dvijaḥ |
03,190.082d@021_0074 tāvatāṃ gosahasrāṇāṃ phalaṃ prāpnoti dāyakaḥ ||34||
03,190.082d@021_0075 yad eno yauvanakṛtaṃ tat sarvaṃ naśyate dhruvam |
03,190.082d@021_0076 sadakṣiṇasya bhuktasya dvijasya tu kare gatam |
03,190.082d@021_0077 yad vāri vāriṇā siñcet tad dhy enas tarate kṣaṇāt ||35||
03,190.082d@021_0078 mārkaṇḍeya uvāca |
03,190.082d@021_0079 etāś cānyāś ca vai bahvīḥ kathayitvā kathāḥ śubhāḥ |
03,190.082d@021_0080 bakena saha devendra āpṛcchya tridivaṃ gataḥ ||36||
03,190.082d@021_0082 2
03,190.082d@021_0083 vaiśaṃpāyana uvāca |
03,190.082d@021_0084 tataḥ pāṇḍavāḥ punar mārkaṇḍeyam ūcuḥ | kathitaṃ brāhmaṇamahābhāgyam |
03,190.082d@021_0085 rājanyamahābhāgyam idānīṃ śuśrūṣām āha iti ||37||
03,190.082d@021_0086 tān uvāca mārkaṇḍeyo maharṣiḥ | śrūyatām idānīṃ rājanyānāṃ mahābhāgyam iti ||38||
03,190.082d@021_0087 kurūṇām anyatamaḥ suhotro nāma rājā maharṣīn abhigamya
03,190.082d@021_0088 nivṛtya rathastham eva rājānam auśīnaraṃ śibiṃ dadarśābhimukham ||39||
03,190.082d@021_0089 tau sametya paraspareṇa yathāvayaḥ pūjāṃ prayujya guṇasāmyena
03,190.082d@021_0090 paraspareṇa tulyātmānau viditvānyonyasya panthānaṃ na dadatuḥ ||40||
03,190.082d@021_0091 tatra nāradaḥ prādur āsīt | kim idaṃ bhavantau parasparasya panthānam āvṛtya
03,190.082d@021_0092 tiṣṭhata iti ||41|| tāv ūcatur nāradam | naitad bhagavan | pūrvakarmakartrādibhir
03,190.082d@021_0093 viśiṣṭasya panthā upadiśyate samarthāya vā | āvāṃ ca sakhyaṃ
03,190.082d@021_0094 paraspareṇopagatau | tac cāvadhānato 'tyutkṛṣṭam adharottaraṃ paribhraṣṭam ||42||
03,190.082d@021_0095 nāradas tv evam uktaḥ ślokatrayam apaṭhat ||43||
03,190.082d@021_0096 krūraḥ kauravya mṛdave mṛduḥ krūre ca kaurava |
03,190.082d@021_0097 sādhuś cāsādhave sādhuḥ sādhave nāpnuyāt katham ||44||
03,190.082d@021_0098 kṛtaṃ śataguṇaṃ kuryān nāsti deveṣu nirṇayaḥ |
03,190.082d@021_0099 auśīnaraḥ sādhuśīlo bhavato vai mahīpatiḥ ||45||
03,190.082d@021_0100 jayet kadaryaṃ dānena satyenānṛtavādinam |
03,190.082d@021_0101 kṣamayā krūrakarmāṇam asādhuṃ sādhunā jayet ||46||
03,190.082d@021_0102 tad ubhāv eva bhavantāv udārau | ya idānīṃ bhavadbhyām anyatamaḥ so 'pasarpatu |
03,190.082d@021_0103 etad vai nidarśanam | ity uktvā tūṣṇīṃ nārado babhūva ||47||
03,190.082d@021_0104 etac chrutvā tu kauravyaḥ śibiṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā panthānaṃ dattvā bahukarmabhiḥ
03,190.082d@021_0105 praśasya prayayau ||48|| tad etad rājño mahābhāgyam apy uktavān
03,190.082d@021_0106 nāradaḥ ||49||
03,190.082d@021_0108 3
03,190.082d@021_0109 mārkaṇḍeya uvāca |
03,190.082d@021_0110 idam anyac chrūyatām | yayātir nāhuṣo rājā rājyasthaḥ paurajanāvṛta
03,190.082d@021_0111 āsāṃ cakre ||50|| gurvarthī brāhmaṇa upetyābravīt | bho rājan gurvarthaṃ
03,190.082d@021_0112 bhikṣeyaṃ samayād iti ||51|| rājovāca | bravītu bhagavān samayam
03,190.082d@021_0113 iti ||52||
03,190.082d@021_0114 brāhmaṇa uvāca |
03,190.082d@021_0115 vidveṣaṇaṃ paramaṃ jīvaloke
03,190.082d@021_0116 kuryān naraḥ pārthiva yācyamānaḥ |
03,190.082d@021_0117 taṃ tvāṃ pṛcchāmi kathaṃ tu rājan
03,190.082d@021_0118 dadyād bhavān dayitaṃ ca me 'dya ||53||
03,190.082d@021_0119 rājovāca |
03,190.082d@021_0120 na cānukīrtaye dattvā
03,190.082d@021_0121 ayācyam arthaṃ na ca saṃśṛṇomi |
03,190.082d@021_0122 prāpyam arthaṃ ca saṃśrutya
03,190.082d@021_0123 taṃ cāpi dattvā susukhī bhavāmi ||54||
03,190.082d@021_0124 dadāmi te rohiṇīnāṃ sahasraṃ
03,190.082d@021_0125 priyo hi me brāhmaṇo yācamānaḥ |
03,190.082d@021_0126 na me manaḥ kupyati yācamāne
03,190.082d@021_0127 dattaṃ na śocāmi kadā cid artham ||55||
03,190.082d@021_0128 ity uktvā brāhmaṇāya rājā gosahasraṃ dadau | prāptavāṃś ca gavāṃ sahasraṃ
03,190.082d@021_0129 brāhmaṇa iti ||56||
03,190.082d@021_0131 4
03,190.082d@021_0132 vaiśaṃpāyana uvāca |
03,190.082d@021_0133 bhūya eva mahābhāgyaṃ kathyatām ity abravīt pāṇḍavaḥ ||57||
03,190.082d@021_0134 athācaṣṭa mārkaṇḍeyaḥ | mahārāja vṛṣadarbhasedukanāmānau rājānau
03,190.082d@021_0135 nītimārgaratāv astropāstrakṛtinau ||58|| seduko vṛṣadarbhasya bālasyaiva
03,190.082d@021_0136 upāṃśuvratam abhyajānāt | kupyam adeyaṃ brāhmaṇasya ||59|| atha taṃ sedukaṃ
03,190.082d@021_0137 brāhmaṇaḥ kaś cid vedādhyayanasaṃpanna āśiṣaṃ dattvā gurvarthī bhikṣitavān |
03,190.082d@021_0138 aśvasahasraṃ me bhagavān dadātv iti ||60|| taṃ seduko brāhmaṇam abravīt |
03,190.082d@021_0139 nāsti saṃbhavo gurvarthaṃ dātum iti | sa tvaṃ gaccha vṛṣadarbhasakāśam |
03,190.082d@021_0140 rājā paramadharmajñaḥ | brāhmaṇa taṃ bhikṣasva | sa te dāsyati | tasyaitad upāṃśuvratam
03,190.082d@021_0141 iti ||61|| atha brāhmaṇo vṛṣadarbhasakāśaṃ gatvā aśvasahasram
03,190.082d@021_0142 ayācata | sa rājā taṃ kaśenātāḍayat | taṃ brāhmaṇo 'bravīt | kiṃ
03,190.082d@021_0143 haṃsy anāgasaṃ mām iti ||62|| evam uktvā taṃ śapantaṃ rājāha | vipra kiṃ
03,190.082d@021_0144 yo na dadāti tubhyam | utāho svid brāhmaṇyam etat ||63|| brāhmaṇa
03,190.082d@021_0145 uvāca | rājādhirāja tava samīpaṃ sedukena preṣito bhikṣitum āgataḥ |
03,190.082d@021_0146 tenānuśiṣṭena mayā tvaṃ bhikṣito 'si ||64|| rājovāca | pūrvāhṇe te
03,190.082d@021_0147 dāsyāmi | yo me 'dya balir āgamiṣyati | yo hanyate kaśayā kathaṃ
03,190.082d@021_0148 moghaṃ kṣepaṇaṃ tasya syāt ||65|| ity uktvā brāhmaṇāya daivasikām utpattiṃ
03,190.082d@021_0149 prādāt | adhikasyāśvasahasrasya mūlyam evādād iti ||66||
03,190.082d@021_0151 5
03,190.082d@021_0152 mārkaṇḍeya uvāca |
03,190.082d@021_0153 devānāṃ kathā saṃjātā | mahītalaṃ gatvā mahīpatiṃ śibim auśīnaraṃ
03,190.082d@021_0154 sādhv enaṃ śibiṃ jijñāsyāma iti ||67|| evaṃ bho ity uktvā agnīndrāv
03,190.082d@021_0155 upatiṣṭhetām | agniḥ kapotarūpeṇa | tam abhyadhāvad āmiṣārtham indraḥ
03,190.082d@021_0156 śyenarūpeṇa ||68|| atha kapoto rājño divyāsanāsīnasyotsaṅgaṃ
03,190.082d@021_0157 nyapatat ||69||
03,190.082d@021_0158 atha purohito rājānam abravīt | prāṇarakṣaṇārthaṃ śyenād bhīto
03,190.082d@021_0159 bhavantaṃ prāṇārthī prapadyate | vasu dadātu | antavān pārthivo 'sya
03,190.082d@021_0160 niṣkṛtiṃ kuryāt | ghoraṃ kapotasya nipātam āhuḥ ||70||
03,190.082d@021_0161 atha kapoto rājānam abravīt | prāṇarakṣārthaṃ śyenād bhīto bhavantaṃ
03,190.082d@021_0162 prāṇarakṣārthī prapadye | aṅgair aṅgāni prāpyārthī munir bhūtvā prāṇāṃs tvāṃ
03,190.082d@021_0163 prapadye | svādhyāyena karśitaṃ brahmacāriṇaṃ māṃ viddhi | tapasā damena
03,190.082d@021_0164 yuktam ācāryasyāpratikūlabhāṣiṇam | evaṃyuktam apāpaṃ māṃ viddhi ||71||
03,190.082d@021_0165 gadāmi vedān vicinomi chandaḥ
03,190.082d@021_0166 sarve vedā akṣaraśo me adhītāḥ |
03,190.082d@021_0167 na sādhu dānaṃ śrotriyasya pradānaṃ
03,190.082d@021_0168 mā prādāḥ śyenāya na kapoto 'smi ||72||
03,190.082d@021_0169 atha śyeno rājānam abravīt ||73||
03,190.082d@021_0170 paryāyeṇa vasatir vā bhaveṣu
03,190.082d@021_0171 sarge jātaḥ pūrvam asmāt kapotāt |
03,190.082d@021_0172 tvam ādadāno 'tha kapotam enaṃ
03,190.082d@021_0173 mā tvaṃ rājan vighnakartā bhavethāḥ ||74||
03,190.082d@021_0174 rājovāca |
03,190.082d@021_0175 kenedṛśī jātu parā hi dṛṣṭā
03,190.082d@021_0176 vāg ucyamānā śakunena saṃskṛtā |
03,190.082d@021_0177 yāṃ vai kapoto vadate yāṃ ca śyena
03,190.082d@021_0178 ubhau viditvā katham astu sādhu ||75||
03,190.082d@021_0179 nāsya varṣaṃ varṣati varṣakāle
03,190.082d@021_0180 nāsya bījaṃ rohati kāla uptam |
03,190.082d@021_0181 bhītaṃ prapannaṃ yo hi dadāti śatrave
03,190.082d@021_0182 na trāṇaṃ labhet trāṇam icchan sa kāle ||76||
03,190.082d@021_0183 jātā hrasvā prajā pramīyate
03,190.082d@021_0184 sadā na vāsaṃ pitaro 'sya kurvate |
03,190.082d@021_0185 bhītaṃ prapannaṃ yo dadāti śatrave
03,190.082d@021_0186 nāsya devāḥ pratigṛhṇanti havyam ||77||
03,190.082d@021_0187 mogham annaṃ vindati cāpracetāḥ
03,190.082d@021_0188 svargāl lokād bhraśyati śīghram eva |
03,190.082d@021_0189 bhītaṃ prapannaṃ yo hi dadāti śatrave
03,190.082d@021_0190 sendrā devāḥ praharanty asya vajram ||78||
03,190.082d@021_0191 ukṣāṇaṃ paktvā saha odanena
03,190.082d@021_0192 asmāt kapotāt prati te nayantu |
03,190.082d@021_0193 yasmin deśe ramase 'tīva śyena
03,190.082d@021_0194 tatra māṃsaṃ śibayas te vahantu ||79||
03,190.082d@021_0195 śyena uvāca |
03,190.082d@021_0196 nokṣāṇo rājan prārthayeyaṃ na cānyad
03,190.082d@021_0197 asmān māṃsam adhikaṃ vā kapotāt |
03,190.082d@021_0198 devair dattaḥ so 'dya mamaiṣa bhakṣas
03,190.082d@021_0199 tan me dadasva śakunānām abhāvāt ||80||
03,190.082d@021_0200 rājovāca |
03,190.082d@021_0201 ukṣāṇaṃ veha tam anūnaṃ nayantu
03,190.082d@021_0202 te paśyantu puruṣā mamaiva |
03,190.082d@021_0203 bhayāhitasya dāyaṃ mamāntikāt tvāṃ
03,190.082d@021_0204 pratyāmnāyaṃ tu tvaṃ hy enaṃ mā hiṃsīḥ ||81||
03,190.082d@021_0205 tyaje prāṇān naiva dadyāṃ kapotaṃ
03,190.082d@021_0206 saumyo hy ayaṃ kiṃ na jānāsi śyena |
03,190.082d@021_0207 yathā kleśaṃ mā kuruṣveha saumya
03,190.082d@021_0208 nāhaṃ kapotam arpayiṣye kathaṃ cit ||82||
03,190.082d@021_0209 yathā māṃ vai sādhuvādaiḥ prasannāḥ
03,190.082d@021_0210 praśaṃseyuḥ śibayaḥ karmaṇā tu |
03,190.082d@021_0211 yathā śyena priyam eva kuryāṃ
03,190.082d@021_0212 praśādhi māṃ yad vades tat karomi ||83||
03,190.082d@021_0213 śyena uvāca | ūror dakṣiṇād utkṛtya svapiśitaṃ tāvad rājan yāvan
03,190.082d@021_0214 māsaṃ kapotena samam | tathā tasmāt sādhu trātaḥ kapotaḥ | praśaṃseyuś ca
03,190.082d@021_0215 śibayaḥ | kṛtaṃ ca priyaṃ syān mameti ||84||
03,190.082d@021_0216 atha sa dakṣiṇād ūror utkṛtya svamāṃsapeśīṃ tulayādhārayat | gurutara
03,190.082d@021_0217 eva kapota āsīt ||85|| punar anyam uccakarta | gurutara eva
03,190.082d@021_0218 kapotaḥ ||86|| evaṃ sarvaṃ samadhigatya śarīraṃ tulāyām āropayām āsa |
03,190.082d@021_0219 tat tathāpi gurutara eva kapota āsīt ||87|| atha rājā svayam eva
03,190.082d@021_0220 tulām āruroha | na ca vyalīkam āsīd rājñaḥ ||88|| etad vṛttāntaṃ dṛṣṭvā
03,190.082d@021_0221 trāta ity uktvā prālīyata śyenaḥ ||89|| atha rājā abravīt ||90||
03,190.082d@021_0222 kapotaṃ vidyuḥ śibayas tvāṃ kapota
03,190.082d@021_0223 pṛcchāmi te śakune ko nu śyenaḥ |
03,190.082d@021_0224 nānīśvara īdṛśaṃ jātu kuryād
03,190.082d@021_0225 etaṃ praśnaṃ bhagavan me vicakṣva ||91||
03,190.082d@021_0226 kapota uvāca |
03,190.082d@021_0227 vaiśvānaro 'haṃ jvalano dhūmaketur
03,190.082d@021_0228 athaiva śyeno vajrahastaḥ śacīpatiḥ |
03,190.082d@021_0229 sādhu jñātuṃ tvām ṛṣabhaṃ sauratheya nau
03,190.082d@021_0230 jijñāsayā tvatsakāśaṃ prapannau ||92||
03,190.082d@021_0231 yām etāṃ peśīṃ mama niṣkrayāya
03,190.082d@021_0232 prādād bhavān asinotkṛtya rājan |
03,190.082d@021_0233 etad vo lakṣma śivaṃ karomi
03,190.082d@021_0234 hiraṇyavarṇaṃ ruciraṃ puṇyagandham ||93||
03,190.082d@021_0235 etāsāṃ prajānāṃ pālayitā yaśasvī
03,190.082d@021_0236 surarṣīṇām atha saṃmato bhṛśam |
03,190.082d@021_0237 etasmāt pārśvāt puruṣo janiṣyati
03,190.082d@021_0238 kapotarometi ca tasya nāma ||94||
03,190.082d@021_0239 kapotaromāṇaṃ śibinaudbhidaṃ putraṃ prāpsyasi nṛpa | vṛṣasaṃhananaṃ
03,190.082d@021_0240 yaśodīpyamānaṃ draṣṭāsi śūravṛṣabhaṃ saurathānām ||95||
03,190.082d@021_0242 6
03,190.082d@021_0243 vaiśaṃpāyana uvāca |
03,190.082d@021_0244 bhūya eva mahābhāgyaṃ kathyatām | ity abravīt pāṇḍavo mārkaṇḍeyam
03,190.082d@021_0245 ||96||
03,190.082d@021_0246 athācaṣṭa mārkaṇḍeyaḥ | aṣṭakasya vaiśvāmitrer aśvamedhe sarve rājānaḥ
03,190.082d@021_0247 prāgacchan | bhrātaraś cāsya pratardano vasumanāḥ śibir auśīnara iti ||97||
03,190.082d@021_0248 sa ca samāptayajño bhrātṛbhiḥ saha rathena prāyāt | te ca nāradam āgacchantam
03,190.082d@021_0249 abhivādyārohatu bhavān ratham ity abruvan ||98|| tāṃs tathety uktvā
03,190.082d@021_0250 ratham āruroha ||99||
03,190.082d@021_0251 atha teṣām ekaḥ surarṣiṃ nāradam abravīt | prasādya bhagavantaṃ kiṃ cid
03,190.082d@021_0252 iccheyaṃ praṣṭum iti ||100|| pṛccha | ity abravīd ṛṣiḥ ||101||
03,190.082d@021_0253 so 'bravīt | āyuṣmantaḥ sarvaguṇapramuditāḥ | athāyuṣmantaṃ
03,190.082d@021_0254 svargasthānaṃ caturbhir yātavyaṃ syāt ko 'vataret ||102|| ayam aṣṭako 'vataret |
03,190.082d@021_0255 ity abravīd ṛṣiḥ ||103|| kiṃ kāraṇam | ity apṛcchat ||104||
03,190.082d@021_0256 athācaṣṭa | aṣṭakasya gṛhe mayā uṣitam | sa māṃ rathenānuprāvahat ||105||
03,190.082d@021_0257 athāpaśyam anekāni gosahasrāṇi varṇaśo viviktāni
03,190.082d@021_0258 ||106|| tam aham apṛccham | kasyemā gāva iti ||107|| so 'bravīt |
03,190.082d@021_0259 mayā nisṛṣṭā ity etāḥ ||108|| tenaiva svayaṃ ślāghati kathitena | eṣo 'vataret
03,190.082d@021_0260 ||109||
03,190.082d@021_0261 atha tribhir yātavyam | sāṃprataṃ ko 'vataret ||110|| pratardanaḥ |
03,190.082d@021_0262 ity abravīd ṛṣiḥ ||111|| tatra kiṃ kāraṇam ||112|| pratardanasyāpi gṛhe
03,190.082d@021_0263 mayoṣitam | sa māṃ rathenānuprāvahat ||113|| athainaṃ brāhmaṇo bhikṣeta |
03,190.082d@021_0264 aśvaṃ me dadātu bhavān ||114|| nivṛtto dāsyāmi | ity abravīd brāhmaṇam
03,190.082d@021_0265 ||115|| tvaritam eva dīyatām | ity abravīd brāhmaṇaḥ ||116|| tvaritam
03,190.082d@021_0266 eva ||117|| sa brāhmaṇasyaivam uktvā dakṣiṇaṃ pārśvam adadat ||118||
03,190.082d@021_0267 athānyo 'py aśvārthī brāhmaṇa āgacchat ||119|| tathaiva cainam uktvā
03,190.082d@021_0268 vāmapārṣṇim abhyadāt ||120|| atha prāyāt | punar api cānyo 'py aśvārthī
03,190.082d@021_0269 brāhmaṇa āgacchat | tvarito 'tha tasmai apanahya vāmaṃ dhuryam adadat
03,190.082d@021_0270 ||121|| atha prayāt | punar anya āgacchad aśvārthī brāhmaṇaḥ || tam abravīt |
03,190.082d@021_0271 atiyāto dāsyāmi ||122|| tvaritam eva me dīyatām |
03,190.082d@021_0272 ity abravīd brāhmaṇaḥ ||123|| tasmai dattvāśvaṃ rathadhuraṃ gṛhṇatā vyāhṛtam |
03,190.082d@021_0273 brāhmaṇānāṃ sāṃprataṃ nāsti kiṃ cid iti ||124|| ya eṣa dadāti cāsūyati
03,190.082d@021_0274 ca tena vyāhṛtena tathāvataret ||125||
03,190.082d@021_0275 atha dvābhyāṃ yātavyam iti ko 'vataret ||126|| vasumanā avataret |
03,190.082d@021_0276 ity abravīd ṛṣiḥ ||127|| kiṃ kāraṇam | ity apṛcchat ||128||
03,190.082d@021_0277 athācaṣṭa nāradaḥ | ahaṃ paribhraman vasumanaso gṛham upasthitaḥ | svastivacanam
03,190.082d@021_0278 āsīt | puṣparathasya prayojanena tam aham anvagaccham | svastivāciteṣu
03,190.082d@021_0279 brāhmaṇeṣu ratho brāhmaṇānāṃ darśitaḥ | tam ahaṃ rathaṃ prāśaṃsam
03,190.082d@021_0280 ||129|| atha rājābravīt | bhagavatā rathaḥ praśastaḥ | eṣa bhagavato
03,190.082d@021_0281 ratha iti ||130|| atha kadā cit punar apy aham upasthitaḥ | punar eva ca rathaprayojanam
03,190.082d@021_0282 āsīt ||131|| samyag ayam eṣa bhagavataḥ | ity evaṃ rājābravīd
03,190.082d@021_0283 iti ||132|| punar eva tṛtīyaṃ svastivācanaṃ samabhāvayam ||133|| atha
03,190.082d@021_0284 rājā brāhmaṇānāṃ darśayan mām abhiprekṣyābravīt | atho bhagavatā
03,190.082d@021_0285 puṣparathasya svastivācanāni suṣṭhu saṃbhāvitāni ||134|| etena drohavacanenāvataret
03,190.082d@021_0286 ||135||
03,190.082d@021_0287 athaikena yātavyaṃ syāt ko 'vataret ||136|| punar nārada āha |
03,190.082d@021_0288 śibir yāyāt | aham avatareyam ||137|| atra kiṃ kāraṇam | ity abravīt ||138||
03,190.082d@021_0289 asāv ahaṃ śibinā samo nāsmi ||139|| yato brāhmaṇaḥ kaś cid
03,190.082d@021_0290 enam abravīt | śibe annārthy asmīti ||140|| tam abravīc chibiḥ | kiṃ
03,190.082d@021_0291 kriyatām | ājñāpayatu bhavān iti ||141|| athainaṃ brāhmaṇo 'bravīt |
03,190.082d@021_0292 ya eṣa te putro bṛhadgarbho nāma eṣa pramātavya iti | tam enaṃ saṃskuru |
03,190.082d@021_0293 annaṃ copapādaya | tato 'haṃ pratīkṣya iti ||142|| tataḥ putraṃ pramāthya
03,190.082d@021_0294 saṃskṛtya vidhinā sādhayitvā pātryām arpayitvā śirasā pratigṛhya
03,190.082d@021_0295 brāhmaṇam amṛgayat ||143|| athāsya mṛgayamāṇasya kaś cid ācaṣṭa | eṣa
03,190.082d@021_0296 te brāhmaṇo nagaraṃ praviśya dahati te gṛhaṃ kośāgāram āyudhāgāraṃ
03,190.082d@021_0297 stryagāram aśvaśālāṃ hastiśālāṃ ca kruddha iti ||144|| atha śibis tathaivāvikṛtamukhavarṇo
03,190.082d@021_0298 nagaraṃ praviśya brāhmaṇaṃ tam abravīt | siddhaṃ bhagavann
03,190.082d@021_0299 annam iti ||145|| brāhmaṇo na kiṃ cid vyājahāra | vismayād adhomukhaś
03,190.082d@021_0300 cāsīt ||146|| tataḥ prāsādayad brāhmaṇam | bhagavan bhujyatām iti
03,190.082d@021_0301 ||147|| muhūrtād udvīkṣva śibim abravīt | tvam evaitad aśāneti ||148||
03,190.082d@021_0302 tatrāha | tathā | iti ||149|| śibis tathaivāvimanā mahitvā kapālam
03,190.082d@021_0303 abhyuddhārya bhoktum aicchat ||150|| athāsya brāhmaṇo hastam agṛhṇāt |
03,190.082d@021_0304 abravīc cainam | jitakrodho 'si | na te kiṃ cid aparityājyaṃ brāhmaṇārthe
03,190.082d@021_0305 ||151|| brāhmaṇo 'pi taṃ mahābhāgaṃ sabhājayat ||152|| sa hy udvīkṣyamāṇaḥ
03,190.082d@021_0306 putram apaśyad agre tiṣṭhantaṃ devakumāram iva puṇyagandhānvitam alaṃkṛtam
03,190.082d@021_0307 ||153|| sarvaṃ ca tam arthaṃ vidhāya brāhmaṇo 'ntaradhīyata ||154||
03,190.082d@021_0308 tasya rājarṣer vidhātā tenaiva veṣeṇa parīkṣārtham āgata iti ||155||
03,190.082d@021_0309 tasminn antarhite amātyā rājānam ūcuḥ | kiṃ prepsunā bhavatā idam evaṃ
03,190.082d@021_0310 jānatā kṛtam iti ||156||
03,190.082d@021_0311 śibir uvāca |
03,190.082d@021_0312 naivāham etad yaśase dadāni
03,190.082d@021_0313 na cārthahetor na ca bhogatṛṣṇayā |
03,190.082d@021_0314 pāpair anāsevita eṣa mārga
03,190.082d@021_0315 ity evam etat sakalaṃ karomi ||157||
03,190.082d@021_0316 sadbhiḥ sadādhyāsitaṃ tu praśastaṃ
03,190.082d@021_0317 tasmāt praśastaṃ śrayate matir me |
03,190.082d@021_0318 etan mahābhāgyavaraṃ śibes tu
03,190.082d@021_0319 tasmād ahaṃ veda yathāvad etat ||158||
03,191.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,191.001A mārkaṇḍeyam ṛṣayaḥ pāṇḍavāś ca paryapṛcchan
03,191.001B asti kaś cid bhavataś cirajātatara iti
03,191.002A sa tān uvāca
03,191.002B asti khalu rājarṣir indradyumno nāma kṣīṇapuṇyas tridivāt pracyutaḥ
03,191.002C kīrtis te vyucchinneti
03,191.002D sa mām upātiṣṭhat
03,191.002E atha pratyabhijānāti māṃ bhavān iti
03,191.003A tam aham abruvam
03,191.003B na vayaṃ rāsāyanikāḥ śarīropatāpenātmanaḥ samārabhāmahe 'rthānām anuṣṭhānam
03,191.003*0968_01 evam uktaḥ sa rājarṣir indradyumnaḥ punar mām abravīt | athāsti
03,191.003*0968_02 kaś cit tvattaś cirajātatara iti | taṃ punaḥ pratyabruvam |
03,191.003*0969_01 tam aham abruvam | ākulatvāt kāryaceṣṭānāṃ na pratyabhijāne
03,191.003*0969_02 'ham | sa mām uvāca | asty anyaś cirajātatara iti | tam abruvam |
03,191.004A asti khalu himavati prākārakarṇo nāmolūkaḥ
03,191.004B sa bhavantaṃ yadi jānīyāt
03,191.004C prakṛṣṭe cādhvani himavān
03,191.004D tatrāsau prativasatīti
03,191.005A sa mām aśvo bhūtvā tatrāvahad yatra babhūvolūkaḥ
03,191.006A athainaṃ sa rājarṣiḥ paryapṛcchat
03,191.006B pratyabhijānāti māṃ bhavān iti
03,191.007A sa muhūrtaṃ dhyātvābravīd enam
03,191.007B nābhijāne bhavantam iti
03,191.008A sa evam ukto rājarṣir indradyumnaḥ punas tam ulūkam abravīt
03,191.008B asti kaś cid bhavataś cirajātatara iti
03,191.009A sa evam ukto 'bravīd enam
03,191.009B asti khalv indradyumnasaro nāma
03,191.009C tasmin nāḍījaṅgho nāma bakaḥ prativasati
03,191.009D so 'smattaś cirajātataraḥ
03,191.009E taṃ pṛccheti
03,191.010A tata indradyumno māṃ colūkaṃ cādāya tat saro 'gacchad yatrāsau nāḍījaṅgho nāma bako babhūva
03,191.011A so 'smābhiḥ pṛṣṭaḥ
03,191.011B bhavān indradyumnaṃ rājānaṃ pratyabhijānātīti
03,191.012A sa evam ukto 'bravīn muhūrtaṃ dhyātvā
03,191.012B nābhijānāmy aham indradyumnaṃ rājānam iti
03,191.013A tataḥ so 'smābhiḥ pṛṣṭaḥ
03,191.013B asti kaś cid anyo bhavataś cirajātatara iti
03,191.014A sa no 'bravīd asti khalv ihaiva sarasy akūpāro nāma kacchapaḥ prativasati
03,191.014B sa mattaś cirajātatara iti
03,191.014C sa yadi kathaṃ cid abhijānīyād imaṃ rājānaṃ tam akūpāraṃ pṛcchāma iti
03,191.015A tataḥ sa bakas tam akūpāraṃ kacchapaṃ vijñāpayām āsa
03,191.015B asty asmākam abhipretaṃ bhavantaṃ kaṃ cid artham abhipraṣṭum
03,191.015C sādhv āgamyatāṃ tāvad iti
03,191.016A etac chrutvā sa kacchapas tasmāt sarasa utthāyābhyagacchad yatra tiṣṭhāmo vayaṃ tasya sarasas tīre
03,191.017A āgataṃ cainaṃ vayam apṛcchāma
03,191.017B bhavān indradyumnaṃ rājānam abhijānātīti
03,191.018A sa muhūrtaṃ dhyātvā bāṣpapūrṇanayana udvignahṛdayo vepamāno visaṃjñakalpaḥ prāñjalir abravīt
03,191.018B kim aham enaṃ na pratyabhijānāmi
03,191.018C ahaṃ hy anena sahasrakṛtvaḥ pūrvam agnicitiṣūpahitapūrvaḥ
03,191.018D saraś cedam asya dakṣiṇādattābhir gobhir atikramamāṇābhiḥ kṛtam
03,191.018E atra cāhaṃ prativasāmīti
03,191.019A athaitat kacchapenodāhṛtaṃ śrutvā samanantaraṃ devalokād devarathaḥ prādurāsīt
03,191.020A vācaś cāśrūyantendradyumnaṃ prati
03,191.020B prastutas te svargaḥ
03,191.020C yathocitaṃ sthānam abhipadyasva
03,191.020D kīrtimān asi
03,191.020E avyagro yāhīti
03,191.021a divaṃ spṛśati bhūmiṃ ca śabdaḥ puṇyasya karmaṇaḥ
03,191.021c yāvat sa śabdo bhavati tāvat puruṣa ucyate
03,191.022a akīrtiḥ kīrtyate yasya loke bhūtasya kasya cit
03,191.022c pataty evādhamāṃl lokān yāvac chabdaḥ sa kīrtyate
03,191.023a tasmāt kalyāṇavṛttaḥ syād atyantāya naro bhuvi
03,191.023c vihāya vṛttaṃ pāpiṣṭhaṃ dharmam evābhisaṃśrayet
03,191.024A ity etac chrutvā sa rājābravīt
03,191.024B tiṣṭha tāvad yāvad idānīm imau vṛddhau yathāsthānaṃ pratipādayāmīti
03,191.025A sa māṃ prākārakarṇaṃ colūkaṃ yathocite sthāne pratipādya tenaiva yānena saṃsiddho yathocitaṃ sthānaṃ pratipannaḥ
03,191.026A etan mayānubhūtaṃ cirajīvinā dṛṣṭam iti pāṇḍavān uvāca mārkaṇḍeyaḥ
03,191.027A pāṇḍavāś cocuḥ prītāḥ
03,191.027B sādhu
03,191.027C śobhanaṃ kṛtaṃ bhavatā rājānam indradyumnaṃ svargalokāc cyutaṃ sve sthāne svarge punaḥ pratipādayateti
03,191.028A athainān abravīd asau
03,191.028B nanu devakīputreṇāpi kṛṣṇena narake majjamāno rājarṣir nṛgas tasmāt kṛcchrāt samuddhṛtya punaḥ svargaṃ pratipādita iti
03,192.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,192.001*0970_01 śrutvā sa rājā rājarṣer indradyumnasya tat tadā
03,192.001*0970_02 mārkaṇḍeyān mahābhāgāt svargasya pratipādanam
03,192.001a yudhiṣṭhiro dharmarājaḥ papraccha bharatarṣabha
03,192.001c mārkaṇḍeyaṃ tapovṛddhaṃ dīrghāyuṣam akalmaṣam
03,192.002a viditās tava dharmajña devadānavarākṣasāḥ
03,192.002c rājavaṃśāś ca vividhā ṛṣivaṃśāś ca śāśvatāḥ
03,192.002e na te 'sty aviditaṃ kiṃ cid asmiṃl loke dvijottama
03,192.003a kathāṃ vetsi mune divyāṃ manuṣyoragarakṣasām
03,192.003b*0971_01 devagandharvayakṣāṇāṃ kiṃnarāpsarasāṃ tathā
03,192.003c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tattvena kathitaṃ dvija
03,192.004a kuvalāśva iti khyāta ikṣvākur aparājitaḥ
03,192.004c kathaṃ nāma viparyāsād dhundhumāratvam āgataḥ
03,192.005*0972_00 vaiśaṃpāyana uvāca
03,192.005*0972_01 yudhiṣṭhireṇaivam ukto mārkaṇḍeyo mahāmuniḥ
03,192.005*0972_02 dhaundhumāram upākhyānaṃ kathayām āsa bhārata
03,192.005a etad icchāmi tattvena jñātuṃ bhārgavasattama
03,192.005c viparyastaṃ yathā nāma kuvalāśvasya dhīmataḥ
03,192.006 mārkaṇḍeya uvāca
03,192.006a hanta te kathayiṣyāmi śṛṇu rājan yudhiṣṭhira
03,192.006c dharmiṣṭham idam ākhyānaṃ dhundhumārasya tac chṛṇu
03,192.007a yathā sa rājā ikṣvākuḥ kuvalāśvo mahīpatiḥ
03,192.007c dhundhumāratvam agamat tac chṛṇuṣva mahīpate
03,192.008a maharṣir viśrutas tāta uttaṅka iti bhārata
03,192.008c marudhanvasu ramyeṣu āśramas tasya kaurava
03,192.009a uttaṅkas tu mahārāja tapo 'tapyat suduścaram
03,192.009c ārirādhayiṣur viṣṇuṃ bahūn varṣagaṇān vibho
03,192.010a tasya prītaḥ sa bhagavān sākṣād darśanam eyivān
03,192.010c dṛṣṭvaiva carṣiḥ prahvas taṃ tuṣṭāva vividhaiḥ stavaiḥ
03,192.011a tvayā deva prajāḥ sarvāḥ sadevāsuramānavāḥ
03,192.011c sthāvarāṇi ca bhūtāni jaṅgamāni tathaiva ca
03,192.011e brahma vedāś ca vedyaṃ ca tvayā sṛṣṭaṃ mahādyute
03,192.012a śiras te gaganaṃ deva netre śaśidivākarau
03,192.012c niḥśvāsaḥ pavanaś cāpi tejo 'gniś ca tavācyuta
03,192.012e bāhavas te diśaḥ sarvāḥ kukṣiś cāpi mahārṇavaḥ
03,192.013a ūrū te parvatā deva khaṃ nābhir madhusūdana
03,192.013c pādau te pṛthivī devī romāṇy oṣadhayas tathā
03,192.014a indrasomāgnivaruṇā devāsuramahoragāḥ
03,192.014c prahvās tvām upatiṣṭhanti stuvanto vividhaiḥ stavaiḥ
03,192.015a tvayā vyāptāni sarvāṇi bhūtāni bhuvaneśvara
03,192.015c yoginaḥ sumahāvīryāḥ stuvanti tvāṃ maharṣayaḥ
03,192.016a tvayi tuṣṭe jagat svasthaṃ tvayi kruddhe mahad bhayam
03,192.016c bhayānām apanetāsi tvam ekaḥ puruṣottama
03,192.017a devānāṃ mānuṣāṇāṃ ca sarvabhūtasukhāvahaḥ
03,192.017c tribhir vikramaṇair deva trayo lokās tvayāhṛtāḥ
03,192.017e asurāṇāṃ samṛddhānāṃ vināśaś ca tvayā kṛtaḥ
03,192.018a tava vikramaṇair devā nirvāṇam agaman param
03,192.018c parābhavaṃ ca daityendrās tvayi kruddhe mahādyute
03,192.019a tvaṃ hi kartā vikartā ca bhūtānām iha sarvaśaḥ
03,192.019c ārādhayitvā tvāṃ devāḥ sukham edhanti sarvaśaḥ
03,192.020a evaṃ stuto hṛṣīkeśa uttaṅkena mahātmanā
03,192.020c uttaṅkam abravīd viṣṇuḥ prītas te 'haṃ varaṃ vṛṇu
03,192.021 uttaṅka uvāca
03,192.021a paryāpto me varo hy eṣa yad ahaṃ dṛṣṭavān harim
03,192.021c puruṣaṃ śāśvataṃ divyaṃ sraṣṭāraṃ jagataḥ prabhum
03,192.022 viṣṇur uvāca
03,192.022a prītas te 'ham alaulyena bhaktyā ca dvijasattama
03,192.022c avaśyaṃ hi tvayā brahman matto grāhyo varo dvija
03,192.023a evaṃ saṃchandyamānas tu vareṇa hariṇā tadā
03,192.023c uttaṅkaḥ prāñjalir vavre varaṃ bharatasattama
03,192.024a yadi me bhagavān prītaḥ puṇḍarīkanibhekṣaṇaḥ
03,192.024c dharme satye dame caiva buddhir bhavatu me sadā
03,192.024e abhyāsaś ca bhaved bhaktyā tvayi nityaṃ maheśvara
03,192.025 viṣṇur uvāca
03,192.025a sarvam etad dhi bhavitā matprasādāt tava dvija
03,192.025c pratibhāsyati yogaś ca yena yukto divaukasām
03,192.025e trayāṇām api lokānāṃ mahat kāryaṃ kariṣyasi
03,192.026a utsādanārthaṃ lokānāṃ dhundhur nāma mahāsuraḥ
03,192.026c tapasyati tapo ghoraṃ śṛṇu yas taṃ haniṣyati
03,192.026d*0973_01 rājā hi vīryavāṃs tāta ikṣvākur aparājitaḥ
03,192.027a bṛhadaśva iti khyāto bhaviṣyati mahīpatiḥ
03,192.027c tasya putraḥ śucir dāntaḥ kuvalāśva iti śrutaḥ
03,192.028a sa yogabalam āsthāya māmakaṃ pārthivottamaḥ
03,192.028c śāsanāt tava viprarṣe dhundhumāro bhaviṣyati
03,192.029 mārkaṇḍeya uvāca
03,192.029a uttaṅkam evam uktvā tu viṣṇur antaradhīyata
03,193.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,193.001a ikṣvākau saṃsthite rājañ śaśādaḥ pṛthivīm imām
03,193.001c prāptaḥ paramadharmātmā so 'yodhyāyāṃ nṛpo 'bhavat
03,193.002a śaśādasya tu dāyādaḥ kakutstho nāma vīryavān
03,193.002c anenāś cāpi kākutsthaḥ pṛthuś cānenasaḥ sutaḥ
03,193.003a viṣvagaśvaḥ pṛthoḥ putras tasmād ārdras tu jajñivān
03,193.003c ārdrasya yuvanāśvas tu śrāvastas tasya cātmajaḥ
03,193.004a jajñe śrāvastako rājā śrāvastī yena nirmitā
03,193.004c śrāvastasya tu dāyādo bṛhadaśvo mahābalaḥ
03,193.004e bṛhadaśvasutaś cāpi kuvalāśva iti smṛtaḥ
03,193.005a kuvalāśvasya putrāṇāṃ sahasrāṇy ekaviṃśatiḥ
03,193.005c sarve vidyāsu niṣṇātā balavanto durāsadāḥ
03,193.006a kuvalāśvas tu pitṛto guṇair abhyadhiko 'bhavat
03,193.006c samaye taṃ tato rājye bṛhadaśvo 'bhyaṣecayat
03,193.006e kuvalāśvaṃ mahārāja śūram uttamadhārmikam
03,193.007a putrasaṃkrāmitaśrīs tu bṛhadaśvo mahīpatiḥ
03,193.007c jagāma tapase dhīmāṃs tapovanam amitrahā
03,193.008a atha śuśrāva rājarṣiṃ tam uttaṅko yudhiṣṭhira
03,193.008c vanaṃ saṃprasthitaṃ rājan bṛhadaśvaṃ dvijottamaḥ
03,193.009a tam uttaṅko mahātejāḥ sarvāstraviduṣāṃ varam
03,193.009c nyavārayad ameyātmā samāsādya narottamam
03,193.010 uttaṅka uvāca
03,193.010a bhavatā rakṣaṇaṃ kāryaṃ tat tāvat kartum arhasi
03,193.010c nirudvignā vayaṃ rājaṃs tvatprasādād vasemahi
03,193.011a tvayā hi pṛthivī rājan rakṣyamāṇā mahātmanā
03,193.011c bhaviṣyati nirudvignā nāraṇyaṃ gantum arhasi
03,193.012a pālane hi mahān dharmaḥ prajānām iha dṛśyate
03,193.012c na tathā dṛśyate 'raṇye mā te bhūd buddhir īdṛśī
03,193.013a īdṛśo na hi rājendra dharmaḥ kva cana dṛśyate
03,193.013c prajānāṃ pālane yo vai purā rājarṣibhiḥ kṛtaḥ
03,193.013e rakṣitavyāḥ prajā rājñā tās tvaṃ rakṣitum arhasi
03,193.014a nirudvignas tapaś cartuṃ na hi śaknomi pārthiva
03,193.014c mamāśramasamīpe vai sameṣu marudhanvasu
03,193.015a samudro vālukāpūrṇa ujjānaka iti smṛtaḥ
03,193.015c bahuyojanavistīrṇo bahuyojanam āyataḥ
03,193.016a tatra raudro dānavendro mahāvīryaparākramaḥ
03,193.016c madhukaiṭabhayoḥ putro dhundhur nāma sudāruṇaḥ
03,193.017a antarbhūmigato rājan vasaty amitavikramaḥ
03,193.017c taṃ nihatya mahārāja vanaṃ tvaṃ gantum arhasi
03,193.018a śete lokavināśāya tapa āsthāya dāruṇam
03,193.018c tridaśānāṃ vināśāya lokānāṃ cāpi pārthiva
03,193.019a avadhyo devatānāṃ sa daityānām atha rakṣasām
03,193.019c nāgānām atha yakṣāṇāṃ gandharvāṇāṃ ca sarvaśaḥ
03,193.019e avāpya sa varaṃ rājan sarvalokapitāmahāt
03,193.020a taṃ vināśaya bhadraṃ te mā te buddhir ato 'nyathā
03,193.020c prāpsyase mahatīṃ kīrtiṃ śāśvatīm avyayāṃ dhruvām
03,193.021a krūrasya svapatas tasya vālukāntarhitasya vai
03,193.021c saṃvatsarasya paryante niḥśvāsaḥ saṃpravartate
03,193.021e yadā tadā bhūś calati saśailavanakānanā
03,193.022a tasya niḥśvāsavātena raja uddhūyate mahat
03,193.022c ādityapatham āvṛtya saptāhaṃ bhūmikampanam
03,193.022e savisphuliṅgaṃ sajvālaṃ sadhūmaṃ hy atidāruṇam
03,193.023a tena rājan na śaknomi tasmin sthātuṃ sva āśrame
03,193.023c taṃ vināśaya rājendra lokānāṃ hitakāmyayā
03,193.023e lokāḥ svasthā bhavantv adya tasmin vinihate 'sure
03,193.023f*0974_01 dhundhurnāmanam aty ugraṃ dānavaṃ romaharṣaṇam
03,193.023f*0974_02 samare ghoram atule vināśaya maheṣuṇā
03,193.024a tvaṃ hi tasya vināśāya paryāpta iti me matiḥ
03,193.024c tejasā tava tejaś ca viṣṇur āpyāyayiṣyati
03,193.025a viṣṇunā ca varo datto mama pūrvaṃ tato vadhe
03,193.025c yas taṃ mahāsuraṃ raudraṃ vadhiṣyati mahīpatiḥ
03,193.025e tejas taṃ vaiṣṇavam iti pravekṣyati durāsadam
03,193.026a tat tejas tvaṃ samādhāya rājendra bhuvi duḥsaham
03,193.026c taṃ niṣūdaya saṃduṣṭaṃ daityaṃ raudraparākramam
03,193.027a na hi dhundhur mahātejās tejasālpena śakyate
03,193.027c nirdagdhuṃ pṛthivīpāla sa hi varṣaśatair api
03,194.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,194.001a sa evam ukto rājarṣir uttaṅkenāparājitaḥ
03,194.001c uttaṅkaṃ kauravaśreṣṭha kṛtāñjalir athābravīt
03,194.002a na te 'bhigamanaṃ brahman mogham etad bhaviṣyati
03,194.002c putro mamāyaṃ bhagavan kuvalāśva iti smṛtaḥ
03,194.003a dhṛtimān kṣiprakārī ca vīryeṇāpratimo bhuvi
03,194.003c priyaṃ vai sarvam etat te kariṣyati na saṃśayaḥ
03,194.004a putraiḥ parivṛtaḥ sarvaiḥ śūraiḥ parighabāhubhiḥ
03,194.004b*0975_01 haniṣyati mahābāhus taṃ vai dhundhuṃ mahāsuram
03,194.004c visarjayasva māṃ brahman nyastaśastro 'smi sāṃpratam
03,194.005a tathāstv iti ca tenokto munināmitatejasā
03,194.005c sa tam ādiśya tanayam uttaṅkāya mahātmane
03,194.005e kriyatām iti rājarṣir jagāma vanam uttamam
03,194.006 yudhiṣṭhira uvāca
03,194.006a ka eṣa bhagavan daityo mahāvīryas tapodhana
03,194.006c kasya putro 'tha naptā vā etad icchāmi veditum
03,194.007a evaṃ mahābalo daityo na śruto me tapodhana
03,194.007b*0976_01 yasya niḥśvāsavātena kampate bhūḥ saparvatā
03,194.007c etad icchāmi bhagavan yāthātathyena veditum
03,194.007e sarvam eva mahāprājña vistareṇa tapodhana
03,194.008 mārkaṇḍeya uvāca
03,194.008a śṛṇu rājann idaṃ sarvaṃ yathāvṛttaṃ narādhipa
03,194.008b*0977_01 kathyamānaṃ mahāprājña vistareṇa yathātatham
03,194.008c ekārṇave tadā ghore naṣṭe sthāvarajaṅgame
03,194.008e pranaṣṭeṣu ca bhūteṣu sarveṣu bharatarṣabha
03,194.009a prabhavaḥ sarvabhūtānāṃ śāśvataḥ puruṣo 'vyayaḥ
03,194.009b*0978_01 yam āhur munayaḥ siddhāḥ sarvalokamaheśvaram
03,194.009b*0979_01 caturbhujam udārāṅgaṃ dṛṣṭavān asmi bhārata
03,194.009c suṣvāpa bhagavān viṣṇur apśayyām eka eva ha
03,194.009e nāgasya bhoge mahati śeṣasyāmitatejasaḥ
03,194.010a lokakartā mahābhāga bhagavān acyuto hariḥ
03,194.010c nāgabhogena mahatā parirabhya mahīm imām
03,194.011a svapatas tasya devasya padmaṃ sūryasamaprabham
03,194.011c nābhyāṃ viniḥsṛtaṃ tatra yatrotpannaḥ pitāmahaḥ
03,194.011e sākṣāl lokagurur brahmā padme sūryendusaprabhe
03,194.012a caturvedaś caturmūrtis tathaiva ca caturmukhaḥ
03,194.012c svaprabhāvād durādharṣo mahābalaparākramaḥ
03,194.013a kasya cit tv atha kālasya dānavau vīryavattarau
03,194.013b*0980_01 viṣṇukarṇamalodbhūtau yojanānāṃ śatoc chritau
03,194.013c madhuś ca kaiṭabhaś caiva dṛṣṭavantau hariṃ prabhum
03,194.014a śayānaṃ śayane divye nāgabhoge mahādyutim
03,194.014c bahuyojanavistīrṇe bahuyojanam āyate
03,194.015a kirīṭakaustubhadharaṃ pītakauśeyavāsasam
03,194.015c dīpyamānaṃ śriyā rājaṃs tejasā vapuṣā tathā
03,194.015e sahasrasūryapratimam adbhutopamadarśanam
03,194.016a vismayaḥ sumahān āsīn madhukaiṭabhayos tadā
03,194.016c dṛṣṭvā pitāmahaṃ caiva padme padmanibhekṣaṇam
03,194.017a vitrāsayetām atha tau brahmāṇam amitaujasam
03,194.017c vitrāsyamāno bahuśo brahmā tābhyāṃ mahāyaśāḥ
03,194.017e akampayat padmanālaṃ tato 'budhyata keśavaḥ
03,194.018a athāpaśyata govindo dānavau vīryavattarau
03,194.018a*0981_01 **** **** brahmāṇam amitaujasam
03,194.018a*0981_02 tau ca vīryamadonmattau
03,194.018c dṛṣṭvā tāv abravīd devaḥ svāgataṃ vāṃ mahābalau
03,194.018e dadāni vāṃ varaṃ śreṣṭhaṃ prītir hi mama jāyate
03,194.019a tau prahasya hṛṣīkeśaṃ mahāvīryau mahāsurau
03,194.019c pratyabrūtāṃ mahārāja sahitau madhusūdanam
03,194.020a āvāṃ varaya deva tvaṃ varadau svaḥ surottama
03,194.020c dātārau svo varaṃ tubhyaṃ tad bravīhy avicārayan
03,194.021 bhagavān uvāca
03,194.021a pratigṛhṇe varaṃ vīrāv īpsitaś ca varo mama
03,194.021b*0982_01 vidhārayan varaṃ vīrau pratigṛhṇāmi kāmataḥ
03,194.021c yuvāṃ hi vīryasaṃpannau na vām asti samaḥ pumān
03,194.022a vadhyatvam upagacchetāṃ mama satyaparākramau
03,194.022c etad icchāmy ahaṃ kāmaṃ prāptuṃ lokahitāya vai
03,194.023 madhukaiṭabhāv ūcatuḥ
03,194.023a anṛtaṃ noktapūrvaṃ nau svaireṣv api kuto 'nyathā
03,194.023c satye dharme ca niratau viddhy āvāṃ puruṣottama
03,194.024a bale rūpe ca vīrye ca śame ca na samo 'sti nau
03,194.024c dharme tapasi dāne ca śīlasattvadameṣu ca
03,194.025a upaplavo mahān asmān upāvartata keśava
03,194.025c uktaṃ pratikuruṣva tvaṃ kālo hi duratikramaḥ
03,194.026a āvām icchāvahe deva kṛtam ekaṃ tvayā vibho
03,194.026c anāvṛte 'sminn ākāśe vadhaṃ suravarottama
03,194.026d*0983_01 vināśe tejasā yuktā * * puruṣasattama
03,194.027a putratvam abhigacchāva tava caiva sulocana
03,194.027c vara eṣa vṛto deva tad viddhi surasattama
03,194.027d*0984_01 anṛtaṃ mā bhaved deva yad dhi nau saṃśrutaṃ tadā
03,194.028 bhagavān uvāca
03,194.028a bāḍham evaṃ kariṣyāmi sarvam etad bhaviṣyati
03,194.029 mārkaṇḍeya uvāca
03,194.029a vicintya tv atha govindo nāpaśyad yad anāvṛtam
03,194.029c avakāśaṃ pṛthivyāṃ vā divi vā madhusūdanaḥ
03,194.030a svakāv anāvṛtāv ūrū dṛṣṭvā devavaras tadā
03,194.030c madhukaiṭabhayo rājañ śirasī madhusūdanaḥ
03,194.030e cakreṇa śitadhāreṇa nyakṛntata mahāyaśāḥ
03,195.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,195.001a dhundhur nāma mahātejās tayoḥ putro mahādyutiḥ
03,195.001c sa tapo 'tapyata mahan mahāvīryaparākramaḥ
03,195.002a atiṣṭhad ekapādena kṛśo dhamanisaṃtataḥ
03,195.002c tasmai brahmā dadau prīto varaṃ vavre sa ca prabho
03,195.003a devadānavayakṣāṇāṃ sarpagandharvarakṣasām
03,195.003c avadhyo 'haṃ bhaveyaṃ vai vara eṣa vṛto mayā
03,195.004a evaṃ bhavatu gaccheti tam uvāca pitāmahaḥ
03,195.004c sa evam uktas tatpādau mūrdhnā spṛśya jagāma ha
03,195.005a sa tu dhundhur varaṃ labdhvā mahāvīryaparākramaḥ
03,195.005c anusmaran pitṛvadhaṃ tato viṣṇum upādravat
03,195.006a sa tu devān sagandharvāñ jitvā dhundhur amarṣaṇaḥ
03,195.006c babādha sarvān asakṛd devān viṣṇuṃ ca vai bhṛśam
03,195.007a samudro vālukāpūrṇa ujjānaka iti smṛtaḥ
03,195.007c āgamya ca sa duṣṭātmā taṃ deśaṃ bharatarṣabha
03,195.007e bādhate sma paraṃ śaktyā tam uttaṅkāśramaṃ prabho
03,195.008a antarbhūmigatas tatra vālukāntarhitas tadā
03,195.008c madhukaiṭabhayoḥ putro dhundhur bhīmaparākramaḥ
03,195.009a śete lokavināśāya tapobalasamāśritaḥ
03,195.009c uttaṅkasyāśramābhyāśe niḥśvasan pāvakārciṣaḥ
03,195.010a etasminn eva kāle tu sabhṛtyabalavāhanaḥ
03,195.010b*0985_01 uttaṅkaviprasahitaḥ kuvalāśvo mahīpatiḥ
03,195.010b*0985_02 putraiḥ saha mahīpālaḥ prayayau bharatarṣabha
03,195.010b*0986_01 kuvalāśvo narapatiḥ putraiś ca sahitaḥ prabhuḥ
03,195.010c kuvalāśvo narapatir anvito balaśālinām
03,195.011a sahasrair ekaviṃśatyā putrāṇām arimardanaḥ
03,195.011c prāyād uttaṅkasahito dhundhos tasya niveśanam
03,195.012a tam āviśat tato viṣṇur bhagavāṃs tejasā prabhuḥ
03,195.012c uttaṅkasya niyogena lokānāṃ hitakāmyayā
03,195.013a tasmin prayāte durdharṣe divi śabdo mahān abhūt
03,195.013c eṣa śrīmān nṛpasuto dhundhumāro bhaviṣyati
03,195.014a divyaiś ca puṣpais taṃ devāḥ samantāt paryavākiran
03,195.014c devadundubhayaś caiva neduḥ svayam udīritāḥ
03,195.015a śītaś ca vāyuḥ pravavau prayāṇe tasya dhīmataḥ
03,195.015c vipāṃsulāṃ mahīṃ kurvan vavarṣa ca sureśvaraḥ
03,195.015d*0987_01 pradakṣiṇāś cāpy abhavan vanyās tasya mṛgadvijāḥ
03,195.016a antarikṣe vimānāni devatānāṃ yudhiṣṭhira
03,195.016c tatraiva samadṛśyanta dhundhur yatra mahāsuraḥ
03,195.017a kuvalāśvasya dhundhoś ca yuddhakautūhalānvitāḥ
03,195.017c devagandharvasahitāḥ samavaikṣan maharṣayaḥ
03,195.018a nārāyaṇena kauravya tejasāpyāyitas tadā
03,195.018b*0988_01 hitārthaṃ sarvalokānām udaṅkasya vaśe sthitaḥ
03,195.018c sa gato nṛpatiḥ kṣipraṃ putrais taiḥ sarvatodiśam
03,195.019a arṇavaṃ khānayām āsa kuvalāśvo mahīpatiḥ
03,195.019c kuvalāśvasya putrais tu tasmin vai vālukārṇave
03,195.020a saptabhir divasaiḥ khātvā dṛṣṭo dhundhur mahābalaḥ
03,195.020c āsīd ghoraṃ vapus tasya vālukāntarhitaṃ mahat
03,195.020d*0989_01 yugānte sarvabhūtāni pāvakasyeva dhakṣyataḥ
03,195.020e dīpyamānaṃ yathā sūryas tejasā bharatarṣabha
03,195.020f*0990_01 dīpyamānas tato dhundhus tejasā ca nareśvara
03,195.021a tato dhundhur mahārāja diśam āśritya paścimām
03,195.021c supto 'bhūd rājaśārdūla kālānalasamadyutiḥ
03,195.022a kuvalāśvasya putrais tu sarvataḥ parivāritaḥ
03,195.022c abhidrutaḥ śarais tīkṣṇair gadābhir musalair api
03,195.022e paṭṭiśaiḥ parighaiḥ prāsaiḥ khaḍgaiś ca vimalaiḥ śitaiḥ
03,195.023a sa vadhyamānaḥ saṃkruddhaḥ samuttasthau mahābalaḥ
03,195.023c kruddhaś cābhakṣayat teṣāṃ śastrāṇi vividhāni ca
03,195.024a āsyād vaman pāvakaṃ sa saṃvartakasamaṃ tadā
03,195.024c tān sarvān nṛpateḥ putrān adahat svena tejasā
03,195.025a mukhajenāgninā kruddho lokān udvartayann iva
03,195.025c kṣaṇena rājaśārdūla pureva kapilaḥ prabhuḥ
03,195.025e sagarasyātmajān kruddhas tad adbhutam ivābhavat
03,195.026a teṣu krodhāgnidagdheṣu tadā bharatasattama
03,195.026c taṃ prabuddhaṃ mahātmānaṃ kumbhakarṇam ivāparam
03,195.026e āsasāda mahātejāḥ kuvalāśvo mahīpatiḥ
03,195.027a tasya vāri mahārāja susrāva bahu dehataḥ
03,195.027c tadāpīyata tat tejo rājā vārimayaṃ nṛpa
03,195.027e yogī yogena vahniṃ ca śamayām āsa vāriṇā
03,195.028a brahmāstreṇa tadā rājā daityaṃ krūraparākramam
03,195.028c dadāha bharataśreṣṭha sarvalokābhayāya vai
03,195.029a so 'streṇa dagdhvā rājarṣiḥ kuvalāśvo mahāsuram
03,195.029c suraśatrum amitraghnas trilokeśa ivāparaḥ
03,195.029d*0991_01 dhundhor vadhāt tadā rājā kuvalāśvo mahāmanāḥ
03,195.029d*0992_01 kuvalāśvo mahābāhur dhundhuṃ hatvā jaharṣa ca
03,195.029e dhundhumāra iti khyāto nāmnā samabhavat tataḥ
03,195.030a prītaiś ca tridaśaiḥ sarvair maharṣisahitais tadā
03,195.030c varaṃ vṛṇīṣvety uktaḥ sa prāñjaliḥ praṇatas tadā
03,195.030e atīva mudito rājann idaṃ vacanam abravīt
03,195.031a dadyāṃ vittaṃ dvijāgryebhyaḥ śatrūṇāṃ cāpi durjayaḥ
03,195.031c sakhyaṃ ca viṣṇunā me syād bhūteṣv adroha eva ca
03,195.031e dharme ratiś ca satataṃ svarge vāsas tathākṣayaḥ
03,195.032a tathāstv iti tato devaiḥ prītair uktaḥ sa pārthivaḥ
03,195.032c ṛṣibhiś ca sagandharvair uttaṅkena ca dhīmatā
03,195.033a sabhājya cainaṃ vividhair āśīrvādais tato nṛpam
03,195.033c devā maharṣayaś caiva svāni sthānāni bhejire
03,195.034a tasya putrās trayaḥ śiṣṭā yudhiṣṭhira tadābhavan
03,195.034c dṛḍhāśvaḥ kapilāśvaś ca candrāśvaś caiva bhārata
03,195.034e tebhyaḥ paramparā rājann ikṣvākūṇāṃ mahātmanām
03,195.034f*0993_01 vaṃśasya sumahābhāga rājñām amitatejasām
03,195.035a evaṃ sa nihatas tena kuvalāśvena sattama
03,195.035c dhundhur daityo mahāvīryo madhukaiṭabhayoḥ sutaḥ
03,195.036a kuvalāśvas tu nṛpatir dhundhumāra iti smṛtaḥ
03,195.036c nāmnā ca guṇasaṃyuktas tadā prabhṛti so 'bhavat
03,195.037a etat te sarvam ākhyātaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
03,195.037c dhaundhumāram upākhyānaṃ prathitaṃ yasya karmaṇā
03,195.038a idaṃ tu puṇyam ākhyānaṃ viṣṇoḥ samanukīrtanam
03,195.038c śṛṇuyād yaḥ sa dharmātmā putravāṃś ca bhaven naraḥ
03,195.039a āyuṣmān dhṛtimāṃś caiva śrutvā bhavati parvasu
03,195.039c na ca vyādhibhayaṃ kiṃ cit prāpnoti vigatajvaraḥ
03,196.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,196.001a tato yudhiṣṭhiro rājā mārkaṇḍeyaṃ mahādyutim
03,196.001c papraccha bharataśreṣṭho dharmapraśnaṃ sudurvacam
03,196.002a śrotum icchāmi bhagavan strīṇāṃ māhātmyam uttamam
03,196.002c kathyamānaṃ tvayā vipra sūkṣmaṃ dharmaṃ ca tattvataḥ
03,196.003a pratyakṣeṇa hi viprarṣe devā dṛśyanti sattama
03,196.003c sūryācandramasau vāyuḥ pṛthivī vahnir eva ca
03,196.004a pitā mātā ca bhagavan gāva eva ca sattama
03,196.004c yac cānyad eva vihitaṃ tac cāpi bhṛgunandana
03,196.005a manye 'haṃ guruvat sarvam ekapatnyas tathā striyaḥ
03,196.005c pativratānāṃ śuśrūṣā duṣkarā pratibhāti me
03,196.006a pativratānāṃ māhātmyaṃ vaktum arhasi naḥ prabho
03,196.006b*0994_01 nānyad daivatam ity eva strīṇāṃ bhartur dvijottama
03,196.006c nirudhya cendriyagrāmaṃ manaḥ saṃrudhya cānagha
03,196.006e patiṃ daivatavac cāpi cintayantyaḥ sthitā hi yāḥ
03,196.007a bhagavan duṣkaraṃ hy etat pratibhāti mama prabho
03,196.007c mātāpitṛṣu śuśrūṣā strīṇāṃ bhartṛṣu ca dvija
03,196.008a strīṇāṃ dharmāt sughorād dhi nānyaṃ paśyāmi duṣkaram
03,196.008c sādhv ācārāḥ striyo brahman yat kurvanti sadādṛtāḥ
03,196.008e duṣkaraṃ bata kurvanti pitaro mātaraś ca vai
03,196.009a ekapatnyaś ca yā nāryo yāś ca satyaṃ vadanty uta
03,196.009c kukṣiṇā daśa māsāṃś ca garbhaṃ saṃdhārayanti yāḥ
03,196.009e nāryaḥ kālena saṃbhūya kim adbhutataraṃ tataḥ
03,196.010a saṃśayaṃ paramaṃ prāpya vedanām atulām api
03,196.010c prajāyante sutān nāryo duḥkhena mahatā vibho
03,196.010e puṣṇanti cāpi mahatā snehena dvijasattama
03,196.010f*0995_01 cintayanti tataś cāpi kiṃśīlo 'yaṃ bhaviṣyati
03,196.011a ye ca krūreṣu sarveṣu vartamānā jugupsitāḥ
03,196.011c svakarma kurvanti sadā duṣkaraṃ tac ca me matam
03,196.012a kṣatradharmasamācāraṃ tathyaṃ cākhyāhi me dvija
03,196.012c dharmaḥ sudurlabho vipra nṛśaṃsena durātmanā
03,196.013a etad icchāmi bhagavan praśnaṃ praśnavidāṃ vara
03,196.013c śrotuṃ bhṛgukulaśreṣṭha śuśrūṣe tava suvrata
03,196.014 mārkaṇḍeya uvāca
03,196.014a hanta te sarvam ākhyāsye praśnam etaṃ sudurvacam
03,196.014c tattvena bharataśreṣṭha gadatas tan nibodha me
03,196.015a mātaraṃ sadṛśīṃ tāta pitṝn anye ca manyate
03,196.015c duṣkaraṃ kurute mātā vivardhayati yā prajāḥ
03,196.016a tapasā devatejyābhir vandanena titikṣayā
03,196.016c abhicārair upāyaiś ca īhante pitaraḥ sutān
03,196.017a evaṃ kṛcchreṇa mahatā putraṃ prāpya sudurlabham
03,196.017c cintayanti sadā vīra kīdṛśo 'yaṃ bhaviṣyati
03,196.017d*0996_01 ye cakrur eṣu sarveṣu vartamānajugupsayā
03,196.018a āśaṃsate ca putreṣu pitā mātā ca bhārata
03,196.018c yaśaḥ kīrtim athaiśvaryaṃ prajā dharmaṃ tathaiva ca
03,196.018d*0997_01 mātuḥ pituś ca rājendra satataṃ hitakāriṇaḥ
03,196.019a tayor āśāṃ tu saphalāṃ yaḥ karoti sa dharmavit
03,196.019c pitā mātā ca rājendra tuṣyato yasya nityadā
03,196.019e iha pretya ca tasyātha kīrtir dharmaś ca śāśvataḥ
03,196.020a naiva yajñaḥ striyaḥ kaś cin na śrāddhaṃ nopavāsakam
03,196.020c yā tu bhartari śuśrūṣā tayā svargam upāśnute
03,196.021a etat prakaraṇaṃ rājann adhikṛtya yudhiṣṭhira
03,196.021c prativratānāṃ niyataṃ dharmaṃ cāvahitaḥ śṛṇu
03,197.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,197.001a kaś cid dvijātipravaro vedādhyāyī tapodhanaḥ
03,197.001c tapasvī dharmaśīlaś ca kauśiko nāma bhārata
03,197.002a sāṅgopaniṣadān vedān adhīte dvijasattamaḥ
03,197.002c sa vṛkṣamūle kasmiṃś cid vedān uccārayan sthitaḥ
03,197.003a upariṣṭāc ca vṛkṣasya balākā saṃnyalīyata
03,197.003c tayā purīṣam utsṛṣṭaṃ brāhmaṇasya tadopari
03,197.004a tām avekṣya tataḥ kruddhaḥ samapadhyāyata dvijaḥ
03,197.004b*0998_01 tāṃ balākāṃ mahārāja vilīnāṃ nagamūrdhani
03,197.004c bhṛśaṃ krodhābhibhūtena balākā sā nirīkṣitā
03,197.005a apadhyātā ca vipreṇa nyapatad vasudhātale
03,197.005c balākāṃ patitāṃ dṛṣṭvā gatasattvām acetanām
03,197.005e kāruṇyād abhisaṃtaptaḥ paryaśocata tāṃ dvijaḥ
03,197.006a akāryaṃ kṛtavān asmi rāgadveṣabalātkṛtaḥ
03,197.006c ity uktvā bahuśo vidvān grāmaṃ bhaikṣāya saṃśritaḥ
03,197.007a grāme śucīni pracaran kulāni bharatarṣabha
03,197.007c praviṣṭas tat kulaṃ yatra pūrvaṃ caritavāṃs tu saḥ
03,197.008a dehīti yācamāno vai tiṣṭhety uktaḥ striyā tataḥ
03,197.008c śaucaṃ tu yāvat kurute bhājanasya kuṭumbinī
03,197.009a etasminn antare rājan kṣudhāsaṃpīḍito bhṛśam
03,197.009c bhartā praviṣṭaḥ sahasā tasyā bharatasattama
03,197.010a sā tu dṛṣṭvā patiṃ sādhvī brāhmaṇaṃ vyapahāya tam
03,197.010c pādyam ācamanīyaṃ ca dadau bhartre tathāsanam
03,197.011a prahvā paryacarac cāpi bhartāram asitekṣaṇā
03,197.011c āhāreṇātha bhakṣyaiś ca vākyaiḥ sumadhurais tathā
03,197.012a ucchiṣṭaṃ bhuñjate bhartuḥ sā tu nityaṃ yudhiṣṭhira
03,197.012c daivataṃ ca patiṃ mene bhartuś cittānusāriṇī
03,197.013a na karmaṇā na manasā nātyaśnān nāpi cāpibat
03,197.013c taṃ sarvabhāvopagatā patiśuśrūṣaṇe ratā
03,197.014a sādhvācārā śucir dakṣā kuṭumbasya hitaiṣiṇī
03,197.014c bhartuś cāpi hitaṃ yat tat satataṃ sānuvartate
03,197.015a devatātithibhṛtyānāṃ śvaśrūśvaśurayos tathā
03,197.015c śuśrūṣaṇaparā nityaṃ satataṃ saṃyatendriyā
03,197.016a sā brāhmaṇaṃ tadā dṛṣṭvā saṃsthitaṃ bhaikṣakāṅkṣiṇam
03,197.016c kurvatī patiśuśrūṣāṃ sasmārātha śubhekṣaṇā
03,197.017a vrīḍitā sābhavat sādhvī tadā bharatasattama
03,197.017c bhikṣām ādāya viprāya nirjagāma yaśasvinī
03,197.018 brāhmaṇa uvāca
03,197.018a kim idaṃ bhavati tvaṃ māṃ tiṣṭhety uktvā varāṅgane
03,197.018c uparodhaṃ kṛtavatī na visarjitavaty asi
03,197.019 mārkaṇḍeya uvāca
03,197.019a brāhmaṇaṃ krodhasaṃtaptaṃ jvalantam iva tejasā
03,197.019c dṛṣṭvā sādhvī manuṣyendra sāntvapūrvaṃ vaco 'bravīt
03,197.019d*0999_01 kṣamasva viprapravara kṣamasva strījaḍatvatām
03,197.019d*0999_02 prasīda bhagavan mahyaṃ kṛpāṃ kuru mayi dvija
03,197.020a kṣantum arhasi me vipra bhartā me daivataṃ mahat
03,197.020c sa cāpi kṣudhitaḥ śrāntaḥ prāptaḥ śuśrūṣito mayā
03,197.021 brāhmaṇa uvāca
03,197.021a brāhmaṇā na garīyāṃso garīyāṃs te patiḥ kṛtaḥ
03,197.021c gṛhasthadharme vartantī brāhmaṇān avamanyase
03,197.022a indro 'py eṣāṃ praṇamate kiṃ punar mānuṣā bhuvi
03,197.022c avalipte na jānīṣe vṛddhānāṃ na śrutaṃ tvayā
03,197.022e brāhmaṇā hy agnisadṛśā daheyuḥ pṛthivīm api
03,197.022f*1000_01 saparvatavanadvīpāṃ kṣipram evāvamānitāḥ
03,197.023 stry uvāca
03,197.023a nāvajānāmy ahaṃ viprān devais tulyān manasvinaḥ
03,197.023c aparādham imaṃ vipra kṣantum arhasi me 'nagha
03,197.023d*1001_01 nāhaṃ balākā viprendra tyaja krodhaṃ tapodhana
03,197.023d*1001_02 anayā kruddhayā dṛṣṭyā kruddhaḥ kiṃ māṃ kariṣyasi
03,197.024a jānāmi tejo viprāṇāṃ mahābhāgyaṃ ca dhīmatām
03,197.024c apeyaḥ sāgaraḥ krodhāt kṛto hi lavaṇodakaḥ
03,197.025a tathaiva dīptatapasāṃ munīnāṃ bhāvitātmanām
03,197.025c yeṣāṃ krodhāgnir adyāpi daṇḍake nopaśāmyati
03,197.025d*1002_01 kasmāt paribhaven mūḍho brāhmaṇān amitaujasaḥ
03,197.026a brāhmaṇānāṃ paribhavād vātāpiś ca durātmavān
03,197.026c agastyam ṛṣim āsādya jīrṇaḥ krūro mahāsuraḥ
03,197.027a prabhāvā bahavaś cāpi śrūyante brahmavādinām
03,197.027c krodhaḥ suvipulo brahman prasādaś ca mahātmanām
03,197.028a asmiṃs tv atikrame brahman kṣantum arhasi me 'nagha
03,197.028c patiśuśrūṣayā dharmo yaḥ sa me rocate dvija
03,197.029a daivateṣv api sarveṣu bhartā me daivataṃ param
03,197.029c aviśeṣeṇa tasyāhaṃ kuryāṃ dharmaṃ dvijottama
03,197.030a śuśrūṣāyāḥ phalaṃ paśya patyur brāhmaṇa yādṛśam
03,197.030c balākā hi tvayā dagdhā roṣāt tad viditaṃ mama
03,197.031a krodhaḥ śatruḥ śarīrastho manuṣyāṇāṃ dvijottama
03,197.031b*1003_01 mā sma kruddho balākeva na vadhyāsmi pativratā
03,197.031c yaḥ krodhamohau tyajati taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
03,197.032a yo vaded iha satyāni guruṃ saṃtoṣayeta ca
03,197.032c hiṃsitaś ca na hiṃseta taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
03,197.033a jitendriyo dharmaparaḥ svādhyāyanirataḥ śuciḥ
03,197.033c kāmakrodhau vaśe yasya taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
03,197.034a yasya cātmasamo loko dharmajñasya manasvinaḥ
03,197.034c sarvadharmeṣu ca ratas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
03,197.035a yo 'dhyāpayed adhīyīta yajed vā yājayīta vā
03,197.035c dadyād vāpi yathāśakti taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
03,197.036a brahmacārī ca vedānyo adhīyīta dvijottamaḥ
03,197.036c svādhyāye cāpramatto vai taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
03,197.037a yad brāhmaṇānāṃ kuśalaṃ tad eṣāṃ parikīrtayet
03,197.037c satyaṃ tathā vyāharatāṃ nānṛte ramate manaḥ
03,197.038a dhanaṃ tu brāhmaṇasyāhuḥ svādhyāyaṃ damam ārjavam
03,197.038c indriyāṇāṃ nigrahaṃ ca śāśvataṃ dvijasattama
03,197.038e satyārjave dharmam āhuḥ paraṃ dharmavido janāḥ
03,197.039a durjñeyaḥ śāśvato dharmaḥ sa tu satye pratiṣṭhitaḥ
03,197.039c śrutipramāṇo dharmaḥ syād iti vṛddhānuśāsanam
03,197.040a bahudhā dṛśyate dharmaḥ sūkṣma eva dvijottama
03,197.040c bhavān api ca dharmajñaḥ svādhyāyanirataḥ śuciḥ
03,197.040e na tu tattvena bhagavan dharmān vetsīti me matiḥ
03,197.040f*1004_01 yadi vipra na jānīṣe dharmaṃ paramakaṃ dvija
03,197.040f*1004_02 dharmavyādhaṃ tataḥ pṛccha gatvā tu mithilāṃ purīm
03,197.041a mātāpitṛbhyāṃ śuśrūṣuḥ satyavādī jitendriyaḥ
03,197.041c mithilāyāṃ vasan vyādhaḥ sa te dharmān pravakṣyati
03,197.041e tatra gacchasva bhadraṃ te yathākāmaṃ dvijottama
03,197.041f*1005_01 vyādhaḥ paramadharmātmā sa te chetsyati saṃśayān
03,197.042a atyuktam api me sarvaṃ kṣantum arhasy anindita
03,197.042c striyo hy avadhyāḥ sarveṣāṃ ye dharmaviduṣo janāḥ
03,197.043 brāhmaṇa uvāca
03,197.043a prīto 'smi tava bhadraṃ te gataḥ krodhaś ca śobhane
03,197.043c upālambhas tvayā hy ukto mama niḥśreyasaṃ param
03,197.043e svasti te 'stu gamiṣyāmi sādhayiṣyāmi śobhane
03,197.044 mārkaṇḍeya uvāca
03,197.044a tayā visṛṣṭo nirgamya svam eva bhavanaṃ yayau
03,197.044c vinindan sa dvijo ''tmānaṃ kauśiko narasattama
03,197.044d*1006_01 dhanyā tvam asi kalyāṇi yasyāḥ syād vṛttam īdṛśam
03,198.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,198.001a cintayitvā tad āścaryaṃ striyā proktam aśeṣataḥ
03,198.001c vinindan sa dvijo ''tmānam āgaskṛta ivābabhau
03,198.002a cintayānaḥ sa dharmasya sūkṣmāṃ gatim athābravīt
03,198.002c śraddadhānena bhāvyaṃ vai gacchāmi mithilām aham
03,198.003a kṛtātmā dharmavit tasyāṃ vyādho nivasate kila
03,198.003c taṃ gacchāmy aham adyaiva dharmaṃ praṣṭuṃ tapodhanam
03,198.004a iti saṃcintya manasā śraddadhānaḥ striyā vacaḥ
03,198.004c balākāpratyayenāsau dharmyaiś ca vacanaiḥ śubhaiḥ
03,198.004e saṃpratasthe sa mithilāṃ kautūhalasamanvitaḥ
03,198.004e*1007_01 **** **** janakenābhipālitām
03,198.004e*1007_02 pathi paśyan nadī ramyāḥ
03,198.005a atikrāmann araṇyāni grāmāṃś ca nagarāṇi ca
03,198.005c tato jagāma mithilāṃ janakena surakṣitām
03,198.006a dharmasetusamākīrṇāṃ yajñotsavavatīṃ śubhām
03,198.006c gopurāṭṭālakavatīṃ gṛhaprākāraśobhitām
03,198.007a praviśya sa purīṃ ramyāṃ vimānair bahubhir vṛtām
03,198.007c paṇyaiś ca bahubhir yuktāṃ suvibhaktamahāpathām
03,198.008a aśvai rathais tathā nāgair yānaiś ca bahubhir vṛtām
03,198.008c hṛṣṭapuṣṭajanākīrṇāṃ nityotsavasamākulām
03,198.009a so 'paśyad bahuvṛttāntāṃ brāhmaṇaḥ samatikraman
03,198.009c dharmavyādham apṛcchac ca sa cāsya kathito dvijaiḥ
03,198.010a apaśyat tatra gatvā taṃ sūnāmadhye vyavasthitam
03,198.010c mārgamāhiṣamāṃsāni vikrīṇantaṃ tapasvinam
03,198.010e ākulatvāt tu kretṝṇām ekānte saṃsthito dvijaḥ
03,198.011a sa tu jñātvā dvijaṃ prāptaṃ sahasā saṃbhramotthitaḥ
03,198.011c ājagāma yato vipraḥ sthita ekānta āsane
03,198.012 vyādha uvāca
03,198.012a abhivādaye tvā bhagavan svāgataṃ te dvijottama
03,198.012c ahaṃ vyādhas tu bhadraṃ te kiṃ karomi praśādhi mām
03,198.013a ekapatnyā yad ukto 'si gaccha tvaṃ mithilām iti
03,198.013c jānāmy etad ahaṃ sarvaṃ yadarthaṃ tvam ihāgataḥ
03,198.014 mārkaṇḍeya uvāca
03,198.014a śrutvā tu tasya tad vākyaṃ sa vipro bhṛśaharṣitaḥ
03,198.014c dvitīyam idam āścaryam ity acintayata dvijaḥ
03,198.015a adeśasthaṃ hi te sthānam iti vyādho 'bravīd dvijam
03,198.015c gṛhaṃ gacchāva bhagavan yadi rocayase 'nagha
03,198.016a bāḍham ity eva saṃhṛṣṭo vipro vacanam abravīt
03,198.016c agratas tu dvijaṃ kṛtvā sa jagāma gṛhān prati
03,198.017a praviśya ca gṛhaṃ ramyam āsanenābhipūjitaḥ
03,198.017b*1008_01 arghyeṇa ca sa vai tena vyādhena dvijasattamaḥ
03,198.017c pādyam ācamanīyaṃ ca pratigṛhya dvijottamaḥ
03,198.018a tataḥ sukhopaviṣṭas taṃ vyādhaṃ vacanam abravīt
03,198.018c karmaitad vai na sadṛśaṃ bhavataḥ pratibhāti me
03,198.018e anutapye bhṛśaṃ tāta tava ghoreṇa karmaṇā
03,198.019 vyādha uvāca
03,198.019a kulocitam idaṃ karma pitṛpaitāmahaṃ mama
03,198.019c vartamānasya me dharme sve manyuṃ mā kṛthā dvija
03,198.020a dhātrā tu vihitaṃ pūrvaṃ karma svaṃ pālayāmy aham
03,198.020c prayatnāc ca gurū vṛddhau śuśrūṣe 'haṃ dvijottama
03,198.021a satyaṃ vade nābhyasūye yathāśakti dadāmi ca
03,198.021c devatātithibhṛtyānām avaśiṣṭena vartaye
03,198.022a na kutsayāmy ahaṃ kiṃ cin na garhe balavattaram
03,198.022c kṛtam anveti kartāraṃ purā karma dvijottama
03,198.023a kṛṣigorakṣyavāṇijyam iha lokasya jīvanam
03,198.023c daṇḍanītis trayī vidyā tena lokā bhavanty uta
03,198.024a karma śūdre kṛṣir vaiśye saṃgrāmaḥ kṣatriye smṛtaḥ
03,198.024c brahmacaryaṃ tapo mantrāḥ satyaṃ ca brāhmaṇe sadā
03,198.025a rājā praśāsti dharmeṇa svakarmaniratāḥ prajāḥ
03,198.025c vikarmāṇaś ca ye ke cit tān yunakti svakarmasu
03,198.026a bhetavyaṃ hi sadā rājñāṃ prajānām adhipā hi te
03,198.026c mārayanti vikarmasthaṃ lubdhā mṛgam iveṣubhiḥ
03,198.027a janakasyeha viprarṣe vikarmastho na vidyate
03,198.027c svakarmaniratā varṇāś catvāro 'pi dvijottama
03,198.028a sa eṣa janako rājā durvṛttam api cet sutam
03,198.028c daṇḍyaṃ daṇḍe nikṣipati tathā na glāti dhārmikam
03,198.029a suyuktacāro nṛpatiḥ sarvaṃ dharmeṇa paśyati
03,198.029c śrīś ca rājyaṃ ca daṇḍaś ca kṣatriyāṇāṃ dvijottama
03,198.030a rājāno hi svadharmeṇa śriyam icchanti bhūyasīm
03,198.030c sarveṣām eva varṇānāṃ trātā rājā bhavaty uta
03,198.031a pareṇa hi hatān brahman varāhamahiṣān aham
03,198.031c na svayaṃ hanmi viprarṣe vikrīṇāmi sadā tv aham
03,198.032a na bhakṣayāmi māṃsāni ṛtugāmī tathā hy aham
03,198.032c sadopavāsī ca tathā naktabhojī tathā dvija
03,198.033a aśīlaś cāpi puruṣo bhūtvā bhavati śīlavān
03,198.033c prāṇihiṃsārataś cāpi bhavate dhārmikaḥ punaḥ
03,198.034a vyabhicārān narendrāṇāṃ dharmaḥ saṃkīryate mahān
03,198.034c adharmo vardhate cāpi saṃkīryante tathā prajāḥ
03,198.035a uruṇḍā vāmanāḥ kubjāḥ sthūlaśīrṣās tathaiva ca
03,198.035c klībāś cāndhāś ca jāyante badhirā lambacūcukāḥ
03,198.035e pārthivānām adharmatvāt prajānām abhavaḥ sadā
03,198.036a sa eṣa rājā janakaḥ sarvaṃ dharmeṇa paśyati
03,198.036c anugṛhṇan prajāḥ sarvāḥ svadharmaniratāḥ sadā
03,198.036d*1009_01 pāty eṣa rājā janakaḥ pitṛvad dvijasattama
03,198.037a ye caiva māṃ praśaṃsanti ye ca nindanti mānavāḥ
03,198.037c sarvān supariṇītena karmaṇā toṣayāmy aham
03,198.038a ye jīvanti svadharmeṇa saṃbhuñjante ca pārthivāḥ
03,198.038c na kiṃ cid upajīvanti dakṣā utthānaśīlinaḥ
03,198.038d*1010_01 na kiṃ cit phalam āpnoti svadharmasya ca lopanāt
03,198.039a śaktyānnadānaṃ satataṃ titikṣā dharmanityatā
03,198.039c yathārhaṃ pratipūjā ca sarvabhūteṣu vai dayā
03,198.039e tyāgān nānyatra martyānāṃ guṇās tiṣṭhanti pūruṣe
03,198.040a mṛṣāvādaṃ pariharet kuryāt priyam ayācitaḥ
03,198.040c na ca kāmān na saṃrambhān na dveṣād dharmam utsṛjet
03,198.041a priye nātibhṛśaṃ hṛṣyed apriye na ca saṃjvaret
03,198.041c na muhyed arthakṛcchreṣu na ca dharmaṃ parityajet
03,198.042a karma cet kiṃ cid anyat syād itaran na samācaret
03,198.042c yat kalyāṇam abhidhyāyet tatrātmānaṃ niyojayet
03,198.043a na pāpaṃ prati pāpaḥ syāt sādhur eva sadā bhavet
03,198.043c ātmanaiva hataḥ pāpo yaḥ pāpaṃ kartum icchati
03,198.044a karma caitad asādhūnāṃ vṛjinānām asādhuvat
03,198.044c na dharmo 'stīti manvānāḥ śucīn avahasanti ye
03,198.044e aśraddadhānā dharmasya te naśyanti na saṃśayaḥ
03,198.045a mahādṛtir ivādhmātaḥ pāpo bhavati nityadā
03,198.045b*1011_01 sādhusannītimān eva sarvatra dvijasattama
03,198.045c mūḍhānām avaliptānām asāraṃ bhāṣitaṃ bhavet
03,198.045e darśayaty antarātmānaṃ divā rūpam ivāṃśumān
03,198.046a na loke rājate mūrkhaḥ kevalātmapraśaṃsayā
03,198.046c api ceha mṛjā hīnaḥ kṛtavidyaḥ prakāśate
03,198.047a abruvan kasya cin nindām ātmapūjām avarṇayan
03,198.047c na kaś cid guṇasaṃpannaḥ prakāśo bhuvi dṛśyate
03,198.048a vikarmaṇā tapyamānaḥ pāpād viparimucyate
03,198.048c naitat kuryāṃ punar iti dvitīyāt parimucyate
03,198.048d*1012_01 kariṣye dharmam eveti tṛtīyāt parimucyate
03,198.049a karmaṇā yena teneha pāpād dvijavarottama
03,198.049c evaṃ śrutir iyaṃ brahman dharmeṣu paridṛśyate
03,198.050a pāpāny abuddhveha purā kṛtāni; prāg dharmaśīlo vinihanti paścāt
03,198.050c dharmo brahman nudate pūruṣāṇāṃ; yat kurvate pāpam iha pramādāt
03,198.051a pāpaṃ kṛtvā hi manyeta nāham asmīti pūruṣaḥ
03,198.051b*1013_01 taṃ tu devāḥ prapaśyanti svasyaivāntarapūruṣaḥ
03,198.051c cikīrṣed eva kalyāṇaṃ śraddadhāno 'nasūyakaḥ
03,198.052a vasanasyeva chidrāṇi sādhūnāṃ vivṛṇoti yaḥ
03,198.052b*1014_01 apaśyann ātmano doṣān sa pāpaḥ pretya naśyati
03,198.052c pāpaṃ cet puruṣaḥ kṛtvā kalyāṇam abhipadyate
03,198.052e mucyate sarvapāpebhyo mahābhrair iva candramāḥ
03,198.053a yathādityaḥ samudyan vai tamaḥ sarvaṃ vyapohati
03,198.053c evaṃ kalyāṇam ātiṣṭhan sarvapāpaiḥ pramucyate
03,198.054a pāpānāṃ viddhy adhiṣṭhānaṃ lobham eva dvijottama
03,198.054b*1015_01 tasmāt tau viduṣāṃ vipra varjanīyau pradhānataḥ
03,198.054c lubdhāḥ pāpaṃ vyavasyanti narā nātibahuśrutāḥ
03,198.054e adharmā dharmarūpeṇa tṛṇaiḥ kūpā ivāvṛtāḥ
03,198.055a teṣāṃ damaḥ pavitrāṇi pralāpā dharmasaṃśritāḥ
03,198.055c sarvaṃ hi vidyate teṣu śiṣṭācāraḥ sudurlabhaḥ
03,198.056 mārkaṇḍeya uvāca
03,198.056a sa tu vipro mahāprājño dharmavyādham apṛcchata
03,198.056c śiṣṭācāraṃ katham ahaṃ vidyām iti narottama
03,198.056d*1016_01 etad icchāmi bhadraṃ te śrotuṃ dharmabhṛtāṃ vara
03,198.056d*1017_01 pañca kāni pavitrāṇi śiṣṭācāreṣu nityadā
03,198.056e etan mahāmate vyādha prabravīhi yathātatham
03,198.057 vyādha uvāca
03,198.057a yajño dānaṃ tapo vedāḥ satyaṃ ca dvijasattama
03,198.057c pañcaitāni pavitrāṇi śiṣṭācāreṣu nityadā
03,198.058a kāmakrodhau vaśe kṛtvā dambhaṃ lobham anārjavam
03,198.058c dharma ity eva saṃtuṣṭās te śiṣṭāḥ śiṣṭasaṃmatāḥ
03,198.059a na teṣāṃ vidyate 'vṛttaṃ yajñasvādhyāyaśīlinām
03,198.059c ācārapālanaṃ caiva dvitīyaṃ śiṣṭalakṣaṇam
03,198.060a guruśuśrūṣaṇaṃ satyam akrodho dānam eva ca
03,198.060c etac catuṣṭayaṃ brahmañ śiṣṭācāreṣu nityadā
03,198.061a śiṣṭācāre manaḥ kṛtvā pratiṣṭhāpya ca sarvaśaḥ
03,198.061c yām ayaṃ labhate tuṣṭiṃ sā na śakyā hy ato 'nyathā
03,198.062a vedasyopaniṣat satyaṃ satyasyopaniṣad damaḥ
03,198.062c damasyopaniṣat tyāgaḥ śiṣṭācāreṣu nityadā
03,198.063a ye tu dharmam asūyante buddhimohānvitā narāḥ
03,198.063c apathā gacchatāṃ teṣām anuyātāpi pīḍyate
03,198.064a ye tu śiṣṭāḥ suniyatāḥ śrutityāgaparāyaṇāḥ
03,198.064b*1018_01 vyādhaḥ
03,198.064b*1018_01 etan mahāmate vyādha prabravīhi yathātatham
03,198.064b*1018_02 yajño dānaṃ tapo vedāḥ satyaṃ ca dvijasattama
03,198.064b*1018_03 pañcaitāni pavitrāṇi śiṣṭācāreṣu nityadā
03,198.064c dharmyaṃ panthānam ārūḍhāḥ satyadharmaparāyaṇāḥ
03,198.065a niyacchanti parāṃ buddhiṃ śiṣṭācārānvitā narāḥ
03,198.065c upādhyāyamate yuktāḥ sthityā dharmārthadarśinaḥ
03,198.066a nāstikān bhinnamaryādān krūrān pāpamatau sthitān
03,198.066c tyaja tāñ jñānam āśritya dhārmikān upasevya ca
03,198.067a kāmalobhagrahākīrṇāṃ pañcendriyajalāṃ nadīm
03,198.067c nāvaṃ dhṛtimayīṃ kṛtvā janmadurgāṇi saṃtara
03,198.068a krameṇa saṃcito dharmo buddhiyogamayo mahān
03,198.068c śiṣṭācāre bhavet sādhū rāgaḥ śukleva vāsasi
03,198.069a ahiṃsā satyavacanaṃ sarvabhūtahitaṃ param
03,198.069c ahiṃsā paramo dharmaḥ sa ca satye pratiṣṭhitaḥ
03,198.069e satye kṛtvā pratiṣṭhāṃ tu pravartante pravṛttayaḥ
03,198.070a satyam eva garīyas tu śiṣṭācāraniṣevitam
03,198.070c ācāraś ca satāṃ dharmaḥ santaś cācāralakṣaṇāḥ
03,198.071a yo yathāprakṛtir jantuḥ svāṃ svāṃ prakṛtim aśnute
03,198.071c pāpātmā krodhakāmādīn doṣān āpnoty anātmavān
03,198.072a ārambho nyāyayukto yaḥ sa hi dharma iti smṛtaḥ
03,198.072c anācāras tv adharmeti etac chiṣṭānuśāsanam
03,198.073a akrudhyanto 'nasūyanto nirahaṃkāramatsarāḥ
03,198.073c ṛjavaḥ śamasaṃpannāḥ śiṣṭācārā bhavanti te
03,198.074a traividyavṛddhāḥ śucayo vṛttavanto manasvinaḥ
03,198.074c guruśuśrūṣavo dāntāḥ śiṣṭācārā bhavanty uta
03,198.075a teṣām adīnasattvānāṃ duṣkarācārakarmaṇām
03,198.075c svaiḥ karmabhiḥ satkṛtānāṃ ghoratvaṃ saṃpraṇaśyati
03,198.076a taṃ sadācāram āścaryaṃ purāṇaṃ śāśvataṃ dhruvam
03,198.076c dharmaṃ dharmeṇa paśyantaḥ svargaṃ yānti manīṣiṇaḥ
03,198.077a āstikā mānahīnāś ca dvijātijanapūjakāḥ
03,198.077c śrutavṛttopasaṃpannāḥ te santaḥ svargagāminaḥ
03,198.078a vedoktaḥ paramo dharmo dharmaśāstreṣu cāparaḥ
03,198.078c śiṣṭācīrṇaś ca śiṣṭānāṃ trividhaṃ dharmalakṣaṇam
03,198.079a pāraṇaṃ cāpi vidyānāṃ tīrthānām avagāhanam
03,198.079c kṣamā satyārjavaṃ śaucaṃ śiṣṭācāranidarśanam
03,198.080a sarvabhūtadayāvanto ahiṃsāniratāḥ sadā
03,198.080c paruṣaṃ na prabhāṣante sadā santo dvijapriyāḥ
03,198.081a śubhānām aśubhānāṃ ca karmaṇāṃ phalasaṃcaye
03,198.081c vipākam abhijānanti te śiṣṭāḥ śiṣṭasaṃmatāḥ
03,198.082a nyāyopetā guṇopetāḥ sarvalokahitaiṣiṇaḥ
03,198.082c santaḥ svargajitaḥ śuklāḥ saṃniviṣṭāś ca satpathe
03,198.083a dātāraḥ saṃvibhaktāro dīnānugrahakāriṇaḥ
03,198.083c sarvabhūtadayāvantas te śiṣṭāḥ śiṣṭasaṃmatāḥ
03,198.084a sarvapūjyāḥ śrutadhanās tathaiva ca tapasvinaḥ
03,198.084c dānanityāḥ sukhāṃl lokān āpnuvantīha ca śriyam
03,198.085a pīḍayā ca kalatrasya bhṛtyānāṃ ca samāhitāḥ
03,198.085c atiśaktyā prayacchanti santaḥ sadbhiḥ samāgatāḥ
03,198.086a lokayātrāṃ ca paśyanto dharmam ātmahitāni ca
03,198.086c evaṃ santo vartamānā edhante śāśvatīḥ samāḥ
03,198.087a ahiṃsā satyavacanam ānṛśaṃsyam athārjavam
03,198.087c adroho nātimānaś ca hrīs titikṣā damaḥ śamaḥ
03,198.088a dhīmanto dhṛtimantaś ca bhūtānām anukampakāḥ
03,198.088c akāmadveṣasaṃyuktās te santo lokasatkṛtāḥ
03,198.089a trīṇy eva tu padāny āhuḥ satāṃ vṛttam anuttamam
03,198.089c na druhyec caiva dadyāc ca satyaṃ caiva sadā vadet
03,198.090a sarvatra ca dayāvantaḥ santaḥ karuṇavedinaḥ
03,198.090c gacchantīha susaṃtuṣṭā dharmyaṃ panthānam uttamam
03,198.090e śiṣṭācārā mahātmāno yeṣāṃ dharmaḥ suniścitaḥ
03,198.091a anasūyā kṣamā śāntiḥ saṃtoṣaḥ priyavāditā
03,198.091c kāmakrodhaparityāgaḥ śiṣṭācāraniṣevaṇam
03,198.092a karmaṇā śrutasaṃpannaṃ satāṃ mārgam anuttamam
03,198.092c śiṣṭācāraṃ niṣevante nityaṃ dharmeṣv atandritāḥ
03,198.093a prajñāprāsādam āruhya muhyato mahato janān
03,198.093c prekṣanto lokavṛttāni vividhāni dvijottama
03,198.093e atipuṇyāni pāpāni tāni dvijavarottama
03,198.094a etat te sarvam ākhyātaṃ yathāprajñaṃ yathāśrutam
03,198.094c śiṣṭācāraguṇān brahman puraskṛtya dvijarṣabha
03,199.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,199.001a sa tu vipram athovāca dharmavyādho yudhiṣṭhira
03,199.001c yad ahaṃ hy ācare karma ghoram etad asaṃśayam
03,199.002a vidhis tu balavān brahman dustaraṃ hi purākṛtam
03,199.002c purākṛtasya pāpasya karmadoṣo bhavaty ayam
03,199.002e doṣasyaitasya vai brahman vighāte yatnavān aham
03,199.003a vidhinā vihite pūrvaṃ nimittaṃ ghātako bhavet
03,199.003c nimittabhūtā hi vayaṃ karmaṇo 'sya dvijottama
03,199.004a yeṣāṃ hatānāṃ māṃsāni vikrīṇāmo vayaṃ dvija
03,199.004c teṣām api bhaved dharma upabhogena bhakṣaṇāt
03,199.004e devatātithibhṛtyānāṃ pitṝṇāṃ pratipūjanāt
03,199.005a oṣadhyo vīrudhaś cāpi paśavo mṛgapakṣiṇaḥ
03,199.005c annādyabhūtā lokasya ity api śrūyate śrutiḥ
03,199.006a ātmamāṃsapradānena śibir auśīnaro nṛpaḥ
03,199.006c svargaṃ sudurlabhaṃ prāptaḥ kṣamāvān dvijasattama
03,199.007a rājño mahānase pūrvaṃ rantidevasya vai dvija
03,199.007c dve sahasre tu vadhyete paśūnām anvahaṃ tadā
03,199.007d*1019_01 ahany ahani vadhyete dve sahasre gavāṃ tathā
03,199.008a samāṃsaṃ dadato hy annaṃ rantidevasya nityaśaḥ
03,199.008c atulā kīrtir abhavan nṛpasya dvijasattama
03,199.008e cāturmāsyeṣu paśavo vadhyanta iti nityaśaḥ
03,199.009a agnayo māṃsakāmāś ca ity api śrūyate śrutiḥ
03,199.009c yajñeṣu paśavo brahman vadhyante satataṃ dvijaiḥ
03,199.009e saṃskṛtāḥ kila mantraiś ca te 'pi svargam avāpnuvan
03,199.010a yadi naivāgnayo brahman māṃsakāmābhavan purā
03,199.010c bhakṣyaṃ naiva bhaven māṃsaṃ kasya cid dvijasattama
03,199.011a atrāpi vidhir uktaś ca munibhir māṃsabhakṣaṇe
03,199.011c devatānāṃ pitṝṇāṃ ca bhuṅkte dattvā tu yaḥ sadā
03,199.011e yathāvidhi yathāśraddhaṃ na sa duṣyati bhakṣaṇāt
03,199.012a amāṃsāśī bhavaty evam ity api śrūyate śrutiḥ
03,199.012c bhāryāṃ gacchan brahmacārī ṛtau bhavati brāhmaṇaḥ
03,199.013a satyānṛte viniścitya atrāpi vidhir ucyate
03,199.013c saudāsena purā rājñā mānuṣā bhakṣitā dvija
03,199.013e śāpābhibhūtena bhṛśam atra kiṃ pratibhāti te
03,199.014a svadharma iti kṛtvā tu na tyajāmi dvijottama
03,199.014c purākṛtam iti jñātvā jīvāmy etena karmaṇā
03,199.015a svakarma tyajato brahmann adharma iha dṛśyate
03,199.015c svakarmanirato yas tu sa dharma iti niścayaḥ
03,199.016a pūrvaṃ hi vihitaṃ karma dehinaṃ na vimuñcati
03,199.016c dhātrā vidhir ayaṃ dṛṣṭo bahudhā karmanirṇaye
03,199.017a draṣṭavyaṃ tu bhavet prājña krūre karmaṇi vartatā
03,199.017c kathaṃ karma śubhaṃ kuryāṃ kathaṃ mucye parābhavāt
03,199.017e karmaṇas tasya ghorasya bahudhā nirṇayo bhavet
03,199.018a dāne ca satyavākye ca guruśuśrūṣaṇe tathā
03,199.018c dvijātipūjane cāhaṃ dharme ca nirataḥ sadā
03,199.018e ativādātimānābhyāṃ nivṛtto 'smi dvijottama
03,199.019a kṛṣiṃ sādhv iti manyante tatra hiṃsā parā smṛtā
03,199.019c karṣanto lāṅgalaiḥ puṃso ghnanti bhūmiśayān bahūn
03,199.019e jīvān anyāṃś ca bahuśas tatra kiṃ pratibhāti te
03,199.020a dhānyabījāni yāny āhur vrīhy ādīni dvijottama
03,199.020c sarvāṇy etāni jīvāni tatra kiṃ pratibhāti te
03,199.021a adhyākramya paśūṃś cāpi ghnanti vai bhakṣayanti ca
03,199.021c vṛkṣān athauṣadhīś caiva chindanti puruṣā dvija
03,199.022a jīvā hi bahavo brahman vṛkṣeṣu ca phaleṣu ca
03,199.022c udake bahavaś cāpi tatra kiṃ pratibhāti te
03,199.023a sarvaṃ vyāptam idaṃ brahman prāṇibhiḥ prāṇijīvanaiḥ
03,199.023c matsyā grasante matsyāṃś ca tatra kiṃ pratibhāti te
03,199.024a sattvaiḥ sattvāni jīvanti bahudhā dvijasattama
03,199.024c prāṇino 'nyonyabhakṣāś ca tatra kiṃ pratibhāti te
03,199.025a caṅkramyamāṇā jīvāṃś ca dharaṇīsaṃśritān bahūn
03,199.025c padbhyāṃ ghnanti narā vipra tatra kiṃ pratibhāti te
03,199.026a upaviṣṭāḥ śayānāś ca ghnanti jīvān anekaśaḥ
03,199.026c jñānavijñānavantaś ca tatra kiṃ pratibhāti te
03,199.027a jīvair grastam idaṃ sarvam ākāśaṃ pṛthivī tathā
03,199.027c avijñānāc ca hiṃsanti tatra kiṃ pratibhāti te
03,199.028a ahiṃseti yad uktaṃ hi puruṣair vismitaiḥ purā
03,199.028c ke na hiṃsanti jīvan vai loke 'smin dvijasattama
03,199.028e bahu saṃcintya iha vai nāsti kaś cid ahiṃsakaḥ
03,199.029a ahiṃsāyāṃ tu niratā yatayo dvijasattama
03,199.029c kurvanty eva hi hiṃsāṃ te yatnād alpatarā bhavet
03,199.030a ālakṣyāś caiva puruṣāḥ kule jātā mahāguṇāḥ
03,199.030c mahāghorāṇi karmāṇi kṛtvā lajjanti vai na ca
03,199.031a suhṛdaḥ suhṛdo 'nyāṃś ca durhṛdaś cāpi durhṛdaḥ
03,199.031c samyak pravṛttān puruṣān na samyag anupaśyataḥ
03,199.032a samṛddhaiś ca na nandanti bāndhavā bāndhavair api
03,199.032c gurūṃś caiva vinindanti mūḍhāḥ paṇḍitamāninaḥ
03,199.033a bahu loke viparyastaṃ dṛśyate dvijasattama
03,199.033c dharmayuktam adharmaṃ ca tatra kiṃ pratibhāti te
03,199.034a vaktuṃ bahuvidhaṃ śakyaṃ dharmādharmeṣu karmasu
03,199.034b*1020_01 vedadharmāviruddhaṃ yat pramāṇaiḥ pratitaṃ śubham
03,199.034c svakarmanirato yo hi sa yaśaḥ prāpnuyān mahat
03,200.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,200.001a dharmavyādhas tu nipuṇaṃ punar eva yudhiṣṭhira
03,200.001c viprarṣabham uvācedaṃ sarvadharmabhṛtāṃ varaḥ
03,200.002a śrutipramāṇo dharmo hi vṛddhānām iti bhāṣitam
03,200.002c sūkṣmā gatir hi dharmasya bahuśākhā hy anantikā
03,200.003a prāṇātyaye vivāhe ca vaktavyam anṛtaṃ bhavet
03,200.003c anṛtaṃ ca bhavet satyaṃ satyaṃ caivānṛtaṃ bhavet
03,200.004a yad bhūtahitam atyantaṃ tat satyam iti dhāraṇā
03,200.004c viparyayakṛto 'dharmaḥ paśya dharmasya sūkṣmatām
03,200.004d*1021_01 yat karoty aśubhaṃ karma paśya dharmasya sūkṣmatām
03,200.005a yat karoty aśubhaṃ karma śubhaṃ vā dvijasattama
03,200.005b*1022_01 asya kartur gatiṃ sarvāṃ vakṣyāmi dvijasattama
03,200.005c avaśyaṃ tat samāpnoti puruṣo nātra saṃśayaḥ
03,200.006a viṣamāṃ ca daśāṃ prāpya devān garhati vai bhṛśam
03,200.006c ātmanaḥ karmadoṣāṇi na vijānāty apaṇḍitaḥ
03,200.007a mūḍho naikṛtikaś cāpi capalaś ca dvijottama
03,200.007c sukhaduḥkhaviparyāso yadā samupapadyate
03,200.007e nainaṃ prajñā sunītaṃ vā trāyate naiva pauruṣam
03,200.007f*1023_01 śubhaṃ badhnāti vai karma puruṣaḥ pāpaniścayaḥ
03,200.008a yo yam icched yathā kāmaṃ taṃ taṃ kāmaṃ samaśnuyāt
03,200.008c yadi syād aparādhīnaṃ puruṣasya kriyāphalam
03,200.009a saṃyatāś cāpi dakṣāś ca matimantaś ca mānavāḥ
03,200.009c dṛśyante niṣphalāḥ santaḥ prahīṇāḥ sarvakarmabhiḥ
03,200.010a bhūtānām aparaḥ kaś cid dhiṃsāyāṃ satatotthitaḥ
03,200.010c vañcanāyāṃ ca lokasya sa sukheneha jīvati
03,200.011a aceṣṭamānam āsīnaṃ śrīḥ kaṃ cid upatiṣṭhati
03,200.011c kaś cit karmāṇi kurvan hi na prāpyam adhigacchati
03,200.012a devān iṣṭvā tapas taptvā kṛpaṇaiḥ putragṛddhibhiḥ
03,200.012c daśamāsadhṛtā garbhe jāyante kulapāṃsanāḥ
03,200.013a apare dhanadhānyaiś ca bhogaiś ca pitṛsaṃcitaiḥ
03,200.013c vipulair abhijāyante labdhās tair eva maṅgalaiḥ
03,200.013d*1024_01 na dehajā manuṣyāṇāṃ vyādhayo dvijasattama
03,200.014a karmajā hi manuṣyāṇāṃ rogā nāsty atra saṃśayaḥ
03,200.014c ādhibhiś caiva bādhyante vyādhaiḥ kṣudramṛgā iva
03,200.015a te cāpi kuśalair vaidyair nipuṇaiḥ saṃbhṛtauṣadhaiḥ
03,200.015c vyādhayo vinivāryante mṛgā vyādhair iva dvija
03,200.016a yeṣām asti ca bhoktavyaṃ grahaṇīdoṣapīḍitāḥ
03,200.016c na śaknuvanti te bhoktuṃ paśya dharmabhṛtāṃ vara
03,200.017a apare bāhubalinaḥ kliśyante bahavo janāḥ
03,200.017c duḥkhena cādhigacchanti bhojanaṃ dvijasattama
03,200.018a iti lokam anākrandaṃ mohaśokapariplutam
03,200.018c srotasāsakṛd ākṣiptaṃ hriyamāṇaṃ balīyasā
03,200.019a na mriyeyur na jīryeyuḥ sarve syuḥ sārvakāmikāḥ
03,200.019c nāpriyaṃ pratipaśyeyur vaśitvaṃ yadi vai bhavet
03,200.020a upary upari lokasya sarvo gantuṃ samīhate
03,200.020c yatate ca yathāśakti na ca tad vartate tathā
03,200.021a bahavaḥ saṃpradṛśyante tulyanakṣatramaṅgalāḥ
03,200.021c mahac ca phalavaiṣamyaṃ dṛśyate karmasaṃdhiṣu
03,200.021d*1025_01 vahanti śibikām anye yānty anye śibikāgatāḥ
03,200.022a na kaś cid īśate brahman svayaṃgrāhasya sattama
03,200.022c karmaṇāṃ prākṛtānāṃ vai iha siddhiḥ pradṛśyate
03,200.023a yathā śrutir iyaṃ brahmañ jīvaḥ kila sanātanaḥ
03,200.023c śarīram adhruvaṃ loke sarveṣāṃ prāṇinām iha
03,200.024a vadhyamāne śarīre tu dehanāśo bhavaty uta
03,200.024c jīvaḥ saṃkramate 'nyatra karmabandhanibandhanaḥ
03,200.025 brāhmaṇa uvāca
03,200.025a kathaṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭha jīvo bhavati śāśvataḥ
03,200.025c etad icchāmy ahaṃ jñātuṃ tattvena vadatāṃ vara
03,200.026 vyādha uvāca
03,200.026a na jīvanāśo 'sti hi dehabhede; mithyaitad āhur mriyateti mūḍhāḥ
03,200.026c jīvas tu dehāntaritaḥ prayāti; daśārdhataivāsya śarīrabhedaḥ
03,200.027a anyo hi nāśnāti kṛtaṃ hi karma; sa eva kartā sukhaduḥkhabhāgī
03,200.027c yat tena kiṃ cid dhi kṛtaṃ hi karma; tad aśnute nāsti kṛtasya nāśaḥ
03,200.028a apuṇyaśīlāś ca bhavanti puṇyā; narottamāḥ pāpakṛto bhavanti
03,200.028c naro 'nuyātas tv iha karmabhiḥ svais; tataḥ samutpadyati bhāvitas taiḥ
03,200.029 brāhmaṇa uvāca
03,200.029a kathaṃ saṃbhavate yonau kathaṃ vā puṇyapāpayoḥ
03,200.029c jātīḥ puṇyā hy apuṇyāś ca kathaṃ gacchati sattama
03,200.030 vyādha uvāca
03,200.030a garbhādhānasamāyuktaṃ karmedaṃ saṃpradṛśyate
03,200.030c samāsena tu te kṣipraṃ pravakṣyāmi dvijottama
03,200.031a yathā saṃbhṛtasaṃbhāraḥ punar eva prajāyate
03,200.031c śubhakṛc chubhayonīṣu pāpakṛt pāpayoniṣu
03,200.032a śubhaiḥ prayogair devatvaṃ vyāmiśrair mānuṣo bhavet
03,200.032c mohanīyair viyonīṣu tv adhogāmī ca kilbiṣaiḥ
03,200.033a jātimṛtyujarāduḥkhaiḥ satataṃ samabhidrutaḥ
03,200.033c saṃsāre pacyamānaś ca doṣair ātmakṛtair naraḥ
03,200.034a tiryagyonisahasrāṇi gatvā narakam eva ca
03,200.034c jīvāḥ saṃparivartante karmabandhanibandhanāḥ
03,200.035a jantus tu karmabhis tais taiḥ svakṛtaiḥ pretya duḥkhitaḥ
03,200.035c tadduḥkhapratighātārtham apuṇyāṃ yonim aśnute
03,200.036a tataḥ karma samādatte punar anyan navaṃ bahu
03,200.036c pacyate tu punas tena bhuktvāpathyam ivāturaḥ
03,200.037a ajasram eva duḥkhārto 'duḥkhitaḥ sukhasaṃjñitaḥ
03,200.037c tato 'nivṛttabandhatvāt karmaṇām udayād api
03,200.037e parikrāmati saṃsāre cakravad bahuvedanaḥ
03,200.038a sa cen nivṛttabandhas tu viśuddhaś cāpi karmabhiḥ
03,200.038b*1026_01 tapoyogasamārambhaṃ kurute dvijasattama
03,200.038b*1026_02 karmabhir bahubhiś cāpi lokān aśnāti mānavaḥ
03,200.038c prāpnoti sukṛtāṃl lokān yatra gatvā na śocati
03,200.039a pāpaṃ kurvan pāpavṛttaḥ pāpasyāntaṃ na gacchati
03,200.039b*1027_01 puṇyaṃ kurvan puṇyavṛttaḥ puṇyasyāntaṃ na gacchati
03,200.039c tasmāt puṇyaṃ yatet kartuṃ varjayeta ca pātakam
03,200.040a anasūyuḥ kṛtajñaś ca kalyāṇāny eva sevate
03,200.040c sukhāni dharmam arthaṃ ca svargaṃ ca labhate naraḥ
03,200.041a saṃskṛtasya hi dāntasya niyatasya yatātmanaḥ
03,200.041c prājñasyānantarā vṛttir iha loke paratra ca
03,200.042a satāṃ dharmeṇa varteta kriyāṃ śiṣṭavad ācaret
03,200.042c asaṃkleśena lokasya vṛttiṃ lipseta vai dvija
03,200.043a santi hy āgatavijñānāḥ śiṣṭāḥ śāstravicakṣaṇāḥ
03,200.043c svadharmeṇa kriyā loke karmaṇaḥ so 'py asaṃkaraḥ
03,200.044a prājño dharmeṇa ramate dharmaṃ caivopajīvati
03,200.044b*1028_01 dharmeṇa vṛttiṃ kurute dharmaṃ caiva praśaṃsati
03,200.044c tasya dharmād avāpteṣu dhaneṣu dvijasattama
03,200.044e tasyaiva siñcate mūlaṃ guṇān paśyati yatra vai
03,200.045a dharmātmā bhavati hy evaṃ cittaṃ cāsya prasīdati
03,200.045c sa maitrajanasaṃtuṣṭa iha pretya ca nandati
03,200.046a śabdaṃ sparśaṃ tathā rūpaṃ gandhān iṣṭāṃś ca sattama
03,200.046c prabhutvaṃ labhate cāpi dharmasyaitat phalaṃ viduḥ
03,200.047a dharmasya ca phalaṃ labdhvā na tṛpyati mahādvija
03,200.047c atṛpyamāṇo nirvedam ādatte jñānacakṣuṣā
03,200.048a prajñācakṣur nara iha doṣaṃ naivānurudhyate
03,200.048c virajyati yathākāmaṃ na ca dharmaṃ vimuñcati
03,200.049a sarvatyāge ca yatate dṛṣṭvā lokaṃ kṣayātmakam
03,200.049c tato mokṣe prayatate nānupāyād upāyataḥ
03,200.050a evaṃ nirvedam ādatte pāpaṃ karma jahāti ca
03,200.050c dhārmikaś cāpi bhavati mokṣaṃ ca labhate param
03,200.051a tapo niḥśreyasaṃ jantos tasya mūlaṃ śamo damaḥ
03,200.051c tena sarvān avāpnoti kāmān yān manasecchati
03,200.052a indriyāṇāṃ nirodhena satyena ca damena ca
03,200.052c brahmaṇaḥ padam āpnoti yat paraṃ dvijasattama
03,200.053 brāhmaṇa uvāca
03,200.053a indriyāṇi tu yāny āhuḥ kāni tāni yatavrata
03,200.053c nigrahaś ca kathaṃ kāryo nigrahasya ca kiṃ phalam
03,200.054a kathaṃ ca phalam āpnoti teṣāṃ dharmabhṛtāṃ vara
03,200.054c etad icchāmi tattvena dharmaṃ jñātuṃ sudhārmika
03,201.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,201.001a evam uktas tu vipreṇa dharmavyādho yudhiṣṭhira
03,201.001c pratyuvāca yathā vipraṃ tac chṛṇuṣva narādhipa
03,201.002 vyādha uvāca
03,201.002a vijñānārthaṃ manuṣyāṇāṃ manaḥ pūrvaṃ pravartate
03,201.002c tat prāpya kāmaṃ bhajate krodhaṃ ca dvijasattama
03,201.003a tatas tadarthaṃ yatate karma cārabhate mahat
03,201.003c iṣṭānāṃ rūpagandhānām abhyāsaṃ ca niṣevate
03,201.004a tato rāgaḥ prabhavati dveṣaś ca tadanantaram
03,201.004c tato lobhaḥ prabhavati mohaś ca tadanantaram
03,201.005a tasya lobhābhibhūtasya rāgadveṣahatasya ca
03,201.005c na dharme jāyate buddhir vyājād dharmaṃ karoti ca
03,201.006a vyājena carate dharmam arthaṃ vyājena rocate
03,201.006c vyājena sidhyamāneṣu dhaneṣu dvijasattama
03,201.006e tatraiva ramate buddhis tataḥ pāpaṃ cikīrṣati
03,201.007a suhṛdbhir vāryamāṇaś ca paṇḍitaiś ca dvijottama
03,201.007c uttaraṃ śrutisaṃbaddhaṃ bravīti śrutiyojitam
03,201.008a adharmas trividhas tasya vardhate rāgadoṣataḥ
03,201.008c pāpaṃ cintayate cāpi bravīti ca karoti ca
03,201.009a tasyādharmapravṛttasya guṇā naśyanti sādhavaḥ
03,201.009c ekaśīlāś ca mitratvaṃ bhajante pāpakarmiṇaḥ
03,201.010a sa tenāsukham āpnoti paratra ca vihanyate
03,201.010c pāpātmā bhavati hy evaṃ dharmalābhaṃ tu me śṛṇu
03,201.011a yas tv etān prajñayā doṣān pūrvam evānupaśyati
03,201.011c kuśalaḥ sukhaduḥkheṣu sādhūṃś cāpy upasevate
03,201.011e tasya sādhusamārambhād buddhir dharmeṣu jāyate
03,201.012 brāhmaṇa uvāca
03,201.012a bravīṣi sūnṛtaṃ dharmaṃ yasya vaktā na vidyate
03,201.012c divyaprabhāvaḥ sumahān ṛṣir eva mato 'si me
03,201.013 vyādha uvāca
03,201.013a brāhmaṇā vai mahābhāgāḥ pitaro 'grabhujaḥ sadā
03,201.013c teṣāṃ sarvātmanā kāryaṃ priyaṃ loke manīṣiṇā
03,201.014a yat teṣāṃ ca priyaṃ tat te vakṣyāmi dvijasattama
03,201.014c namaskṛtvā brāhmaṇebhyo brāhmīṃ vidyāṃ nibodha me
03,201.015a idaṃ viśvaṃ jagat sarvam ajayyaṃ cāpi sarvaśaḥ
03,201.015c mahābhūtātmakaṃ brahman nātaḥ parataraṃ bhavet
03,201.016a mahābhūtāni khaṃ vāyur agnir āpas tathā ca bhūḥ
03,201.016b*1029_01 vāyur ākāśasaṃyuktaḥ sarvabhūteṣu vartate
03,201.016c śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca tadguṇāḥ
03,201.016d*1030_01 tapasā hi samāpnoti yad yad evābhivāñchitam
03,201.016d*1031_01 tad indriyāṇi saṃyamya tapo bhavati nānyathā
03,201.017a teṣām api guṇāḥ sarve guṇavṛttiḥ parasparam
03,201.017c pūrvapūrvaguṇāḥ sarve kramaśo guṇiṣu triṣu
03,201.018a ṣaṣṭhas tu cetanā nāma mana ity abhidhīyate
03,201.018c saptamī tu bhaved buddhir ahaṃkāras tataḥ param
03,201.019a indriyāṇi ca pañcaiva rajaḥ sattvaṃ tamas tathā
03,201.019c ity eṣa saptadaśako rāśir avyaktasaṃjñakaḥ
03,201.020a sarvair ihendriyārthais tu vyaktāvyaktaiḥ susaṃvṛtaḥ
03,201.020c caturviṃśaka ity eṣa vyaktāvyaktamayo guṇaḥ
03,201.020e etat te sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyo śrotum icchasi
03,202.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,202.001a evam uktaḥ sa vipras tu dharmavyādhena bhārata
03,202.001c kathām akathayad bhūyo manasaḥ prītivardhanīm
03,202.002 brāhmaṇa
03,202.002a mahābhūtāni yāny āhuḥ pañca dharmavidāṃ vara
03,202.002c ekaikasya guṇān samyak pañcānām api me vada
03,202.003 vyādha uvāca
03,202.003a bhūmir āpas tathā jyotir vāyur ākāśam eva ca
03,202.003c guṇottarāṇi sarvāṇi teṣāṃ vakṣyāmi te guṇān
03,202.004a bhūmiḥ pañcaguṇā brahmann udakaṃ ca caturguṇam
03,202.004c guṇās trayas tejasi ca trayaś cākāśavātayoḥ
03,202.005a śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca pañcamaḥ
03,202.005c ete guṇāḥ pañca bhūmeḥ sarvebhyo guṇavattarāḥ
03,202.006a śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca rasaś cāpi dvijottama
03,202.006c apām ete guṇā brahman kīrtitās tava suvrata
03,202.007a śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca tejaso 'tha guṇās trayaḥ
03,202.007c śabdaḥ sparśaś ca vāyau tu śabda ākāśa eva ca
03,202.008a ete pañcadaśa brahman guṇā bhūteṣu pañcasu
03,202.008c vartante sarvabhūteṣu yeṣu lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
03,202.008e anyonyaṃ nātivartante saṃpac ca bhavati dvija
03,202.009a yadā tu viṣamībhāvam ācaranti carācarāḥ
03,202.009c tadā dehī deham anyaṃ vyatirohati kālataḥ
03,202.010a ānupūrvyā vinaśyanti jāyante cānupūrvaśaḥ
03,202.010c tatra tatra hi dṛśyante dhātavaḥ pāñcabhautikāḥ
03,202.010e yair āvṛtam idaṃ sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam
03,202.011a indriyaiḥ sṛjyate yad yat tat tad vyaktam iti smṛtam
03,202.011c avyaktam iti vijñeyaṃ liṅgagrāhyam atīndriyam
03,202.012a yathāsvaṃ grāhakāny eṣāṃ śabdādīnām imāni tu
03,202.012c indriyāṇi yadā dehī dhārayann iha tapyate
03,202.013a loke vitatam ātmānaṃ lokaṃ cātmani paśyati
03,202.013c parāvarajñaḥ saktaḥ san sarvabhūtāni paśyati
03,202.014a paśyataḥ sarvabhūtāni sarvāvasthāsu sarvadā
03,202.014c brahmabhūtasya saṃyogo nāśubhenopapadyate
03,202.015a jñānamūlātmakaṃ kleśam ativṛttasya mohajam
03,202.015c loko buddhiprakāśena jñeyamārgeṇa dṛśyate
03,202.016a anādinidhanaṃ jantum ātmayoniṃ sadāvyayam
03,202.016c anaupamyam amūrtaṃ ca bhagavān āha buddhimān
03,202.016e tapomūlam idaṃ sarvaṃ yan māṃ viprānupṛcchasi
03,202.017a indriyāṇy eva tat sarvaṃ yat svarganarakāv ubhau
03,202.017c nigṛhītavisṛṣṭāni svargāya narakāya ca
03,202.018a eṣa yogavidhiḥ kṛtsno yāvad indriyadhāraṇam
03,202.018c etan mūlaṃ hi tapasaḥ kṛtsnasya narakasya ca
03,202.019a indriyāṇāṃ prasaṅgena doṣam ṛcchaty asaṃśayam
03,202.019c saṃniyamya tu tāny eva tataḥ siddhim avāpnute
03,202.020a ṣaṇṇām ātmani nityānām aiśvaryaṃ yo 'dhigacchati
03,202.020c na sa pāpaiḥ kuto 'narthair yujyate vijitendriyaḥ
03,202.021a rathaḥ śarīraṃ puruṣasya dṛṣṭam; ātmā niyantendriyāṇy āhur aśvān
03,202.021c tair apramattaḥ kuśalī sadaśvair; dāntaiḥ sukhaṃ yāti rathīva dhīraḥ
03,202.022a ṣaṇṇām ātmani nityānām indriyāṇāṃ pramāthinām
03,202.022c yo dhīro dhārayed raśmīn sa syāt paramasārathiḥ
03,202.023a indriyāṇāṃ prasṛṣṭānāṃ hayānām iva vartmasu
03,202.023c dhṛtiṃ kurvīta sārathye dhṛtyā tāni jayed dhruvam
03,202.024a indriyāṇāṃ hi caratāṃ yan mano 'nuvidhīyate
03,202.024c tad asya harate buddhiṃ nāvaṃ vāyur ivāmbhasi
03,202.025a yeṣu vipratipadyante ṣaṭsu mohāt phalāgame
03,202.025c teṣv adhyavasitādhyāyī vindate dhyānajaṃ phalam
03,203.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,203.001a evaṃ tu sūkṣme kathite dharmavyādhena bhārata
03,203.001c brāhmaṇaḥ sa punaḥ sūkṣmaṃ papraccha susamāhitaḥ
03,203.002 brāhmaṇa uvāca
03,203.002a sattvasya rajasaś caiva tamasaś ca yathātatham
03,203.002c guṇāṃs tattvena me brūhi yathāvad iha pṛcchataḥ
03,203.003 vyādha uvāca
03,203.003a hanta te kathayiṣyāmi yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
03,203.003c eṣāṃ guṇān pṛthaktvena nibodha gadato mama
03,203.004a mohātmakaṃ tamas teṣāṃ raja eṣāṃ pravartakam
03,203.004c prakāśabahulatvāc ca sattvaṃ jyāya ihocyate
03,203.005a avidyābahulo mūḍhaḥ svapnaśīlo vicetanaḥ
03,203.005c durdṛśīkas tamodhvastaḥ sakrodhas tāmaso 'lasaḥ
03,203.006a pravṛttavākyo mantrī ca yo 'nurāgy abhyasūyakaḥ
03,203.006c vivitsamāno viprarṣe stabdho mānī sa rājasaḥ
03,203.007a prakāśabahulo dhīro nirvivitso 'nasūyakaḥ
03,203.007c akrodhano naro dhīmān dāntaś caiva sa sāttvikaḥ
03,203.008a sāttvikas tv atha saṃbuddho lokavṛttena kliśyate
03,203.008c yadā budhyati boddhavyaṃ lokavṛttaṃ jugupsate
03,203.009a vairāgyasya hi rūpaṃ tu pūrvam eva pravartate
03,203.009c mṛdur bhavaty ahaṃkāraḥ prasīdaty ārjavaṃ ca yat
03,203.010a tato 'sya sarvadvaṃdvāni praśāmyanti parasparam
03,203.010c na cāsya saṃyamo nāma kva cid bhavati kaś cana
03,203.011a śūdrayonau hi jātasya sadguṇān upatiṣṭhataḥ
03,203.011c vaiśyatvaṃ bhavati brahman kṣatriyatvaṃ tathaiva ca
03,203.012a ārjave vartamānasya brāhmaṇyam abhijāyate
03,203.012c guṇās te kīrtitāḥ sarve kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
03,203.013 brāhmaṇa uvāca
03,203.013a pārthivaṃ dhātum āsādya śārīro 'gniḥ kathaṃ bhavet
03,203.013c avakāśaviśeṣeṇa kathaṃ vartayate 'nilaḥ
03,203.014 mārkaṇḍeya uvāca
03,203.014a praśnam etaṃ samuddiṣṭaṃ brāhmaṇena yudhiṣṭhira
03,203.014c vyādhaḥ sa kathayām āsa brāhmaṇāya mahātmane
03,203.015 vyādha uvāca
03,203.015a mūrdhānam āśrito vahniḥ śarīraṃ paripālayan
03,203.015c prāṇo mūrdhani cāgnau ca vartamāno viceṣṭate
03,203.015e bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca sarvaṃ prāṇe pratiṣṭhitam
03,203.016a śreṣṭhaṃ tad eva bhūtānāṃ brahmajyotir upāsmahe
03,203.016c sa jantuḥ sarvabhūtātmā puruṣaḥ sa sanātanaḥ
03,203.016e mano buddhir ahaṃkāro bhūtānāṃ viṣayaś ca saḥ
03,203.016f*1032_01 śarīramadhye nābhiḥ syān nābhyām agniḥ pratiṣṭhitaḥ
03,203.016f*1033_01 avyaktaṃ sattvasaṃjñaṃ ca jīvaḥ kālaḥ sa caiva hi
03,203.016f*1033_02 prakṛtiḥ puruṣaś caiva prāṇa eva dvijottama
03,203.016f*1033_03 jāgarti svapnakāle ca svapne svapnāyate ca saḥ
03,203.016f*1033_04 jāgratsu balam ādhatte ceṣṭatsu ceṣṭayaty api
03,203.016f*1033_05 tasmin niruddhe viprendra mṛta ity abhidhīyate
03,203.016f*1033_06 tyaktvā śarīraṃ bhūtātmā punar anyat prapadyate
03,203.017a evaṃ tv iha sa sarvatra prāṇena paripālyate
03,203.017c pṛṣṭhatas tu samānena svāṃ svāṃ gatim upāśritaḥ
03,203.018a bastimūle gude caiva pāvakaḥ samupāśritaḥ
03,203.018c vahan mūtraṃ purīṣaṃ cāpy apānaḥ parivartate
03,203.019a prayatne karmaṇi bale ya ekas triṣu vartate
03,203.019c udāna iti taṃ prāhur adhyātmaviduṣo janāḥ
03,203.020a saṃdhau saṃdhau saṃniviṣṭaḥ sarveṣv api tathānilaḥ
03,203.020c śarīreṣu manuṣyāṇāṃ vyāna ity upadiṣyate
03,203.020d*1034_01 tvaṅmāṃsamedomajjāsthirasaraktāś ca dhātavaḥ
03,203.021a dhātuṣv agnis tu vitataḥ sa tu vāyusamīritaḥ
03,203.021c rasān dhātūṃś ca doṣāṃś ca vartayan paridhāvati
03,203.022a prāṇānāṃ saṃnipātāt tu saṃnipātaḥ prajāyate
03,203.022c ūṣmā cāgnir iti jñeyo yo 'nnaṃ pacati dehinām
03,203.023a apānodānayor madhye prāṇavyānau samāhitau
03,203.023c samanvitas tv adhiṣṭhānaṃ samyak pacati pāvakaḥ
03,203.024a tasyāpi pāyuparyantas tathā syād gudasaṃjñitaḥ
03,203.024c srotāṃsi tasmāj jāyante sarvaprāṇeṣu dehinām
03,203.025a agnivegavahaḥ prāṇo gudānte pratihanyate
03,203.025c sa ūrdhvam āgamya punaḥ samutkṣipati pāvakam
03,203.026a pakvāśayas tv adho nābhyā ūrdhvam āmāśayaḥ sthitaḥ
03,203.026c nābhimadhye śarīrasya prāṇāḥ sarve pratiṣṭhitāḥ
03,203.027a pravṛttā hṛdayāt sarvās tiryag ūrdhvam adhas tathā
03,203.027c vahanty annarasān nāḍyo daśa prāṇapracoditāḥ
03,203.028a yoginām eṣa mārgas tu yena gacchanti tatparam
03,203.028c jitaklamāsanā dhīrā mūrdhany ātmānam ādadhuḥ
03,203.028e evaṃ sarveṣu vitatau prāṇāpānau hi dehiṣu
03,203.028f*1035_01 tāv agnisahitau brahman viddhi vai prāṇam ātmani
03,203.029a ekādaśavikārātmā kalāsaṃbhārasaṃbhṛtaḥ
03,203.029c mūrtimantaṃ hi taṃ viddhi nityaṃ karmajitātmakam
03,203.030a tasmin yaḥ saṃsthito hy agnir nityaṃ sthālyām ivāhitaḥ
03,203.030c ātmānaṃ taṃ vijānīhi nityaṃ yogajitātmakam
03,203.031a devo yaḥ saṃsthitas tasminn abbindur iva puṣkare
03,203.031c kṣetrajñaṃ taṃ vijānīhi nityaṃ tyāgajitātmakam
03,203.032a jīvātmakāni jānīhi rajaḥ sattvaṃ tamas tathā
03,203.032c jīvam ātmaguṇaṃ viddhi tathātmānaṃ parātmakam
03,203.033a sacetanaṃ jīvaguṇaṃ vadanti; sa ceṣṭate ceṣṭayate ca sarvam
03,203.033c tataḥ paraṃ kṣetravido vadanti; prākalpayad yo bhuvanāni sapta
03,203.034a evaṃ sarveṣu bhūteṣu bhūtātmā na prakāśate
03,203.034c dṛśyate tv agryayā buddhyā sūkṣmayā jñānavedibhiḥ
03,203.035a cittasya hi prasādena hanti karma śubhāśubham
03,203.035c prasannātmātmani sthitvā sukham ānantyam aśnute
03,203.036a lakṣaṇaṃ tu prasādasya yathā tṛptaḥ sukhaṃ svapet
03,203.036b*1036_01 sukhaduḥkhe hi saṃtyajya nirdvaṃdvo niṣparigrahaḥ
03,203.036c nivāte vā yathā dīpo dīpyet kuśaladīpitaḥ
03,203.037a pūrvarātre pare caiva yuñjānaḥ satataṃ manaḥ
03,203.037c laghvāhāro viśuddhātmā paśyann ātmānam ātmani
03,203.038a pradīpteneva dīpena manodīpena paśyati
03,203.038c dṛṣṭvātmānaṃ nirātmānaṃ tadā sa tu vimucyate
03,203.039a sarvopāyais tu lobhasya krodhasya ca vinigrahaḥ
03,203.039c etat pavitraṃ yajñānāṃ tapo vai saṃkramo mataḥ
03,203.040a nityaṃ krodhāt tapo rakṣec chriyaṃ rakṣeta matsarāt
03,203.040c vidyāṃ mānāpamānābhyām ātmānaṃ tu pramādataḥ
03,203.041a ānṛśaṃsyaṃ paro dharmaḥ kṣamā ca paramaṃ balam
03,203.041c ātmajñānaṃ paraṃ jñānaṃ paraṃ satyavrataṃ vratam
03,203.042a satyasya vacanaṃ śreyaḥ satyaṃ jñānaṃ hitaṃ bhavet
03,203.042c yad bhūtahitam atyantaṃ tad vai satyaṃ paraṃ matam
03,203.043a yasya sarve samārambhāḥ nirāśīrbandhanāḥ sadā
03,203.043c tyāge yasya hutaṃ sarvaṃ sa tyāgī sa ca buddhimān
03,203.044a yato na gurur apy enaṃ cyāvayed upapādayan
03,203.044c taṃ vidyād brahmaṇo yogaṃ viyogaṃ yogasaṃjñitam
03,203.045a na hiṃsyāt sarvabhūtāni maitrāyaṇagataś caret
03,203.045c nedaṃ jīvitam āsādya vairaṃ kurvīta kena cit
03,203.046a ākiṃcanyaṃ susaṃtoṣo nirāśitvam acāpalam
03,203.046c etad eva paraṃ jñānaṃ sadātmajñānam uttamam
03,203.047a parigrahaṃ parityajya bhava buddhyā yatavrataḥ
03,203.047c aśokaṃ sthānam ātiṣṭhen niścalaṃ pretya ceha ca
03,203.047d*1037_01 bāhyasparśeṣu saktātmā vindaty ātmani yat sukham
03,203.047d*1037_02 tad brahmayogayuktā[tmā] sukham a[kṣayyam a]śnute
03,203.048a taponityena dāntena muninā saṃyatātmanā
03,203.048c ajitaṃ jetukāmena bhāvyaṃ saṅgeṣv asaṅginā
03,203.049a guṇāguṇam anāsaṅgam ekakāryam anantaram
03,203.049c etad brāhmaṇa te vṛttam āhur ekapadaṃ sukham
03,203.050a parityajati yo duḥkhaṃ sukhaṃ cāpy ubhayaṃ naraḥ
03,203.050c brahma prāpnoti so 'tyantam asaṅgena ca gacchati
03,203.051a yathāśrutam idaṃ sarvaṃ samāsena dvijottama
03,203.051c etat te sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
03,204.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,204.001a evaṃ saṃkathite kṛtsne mokṣadharme yudhiṣṭhira
03,204.001c dṛḍhaṃ prītamanā vipro dharmavyādham uvāca ha
03,204.002a nyāyayuktam idaṃ sarvaṃ bhavatā parikīrtitam
03,204.002c na te 'sty aviditaṃ kiṃ cid dharmeṣv iha hi dṛśyate
03,204.003 vyādha uvāca
03,204.003a pratyakṣaṃ mama yo dharmas taṃ paśya dvijasattama
03,204.003c yena siddhir iyaṃ prāptā mayā brāhmaṇapuṃgava
03,204.004a uttiṣṭha bhagavan kṣipraṃ praviśyābhyantaraṃ gṛham
03,204.004c draṣṭum arhasi dharmajña mātaraṃ pitaraṃ ca me
03,204.004d*1038_01 tasya vyādhasya pitarau brāhmaṇaḥ saṃdadarśa ha
03,204.005 mārkaṇḍeya uvāca
03,204.005a ity uktaḥ sa praviśyātha dadarśa paramārcitam
03,204.005c saudhaṃ hṛdyaṃ catuḥśālam atīva ca manoharam
03,204.006a devatāgṛhasaṃkāśaṃ daivataiś ca supūjitam
03,204.006c śayanāsanasaṃbādhaṃ gandhaiś ca paramair yutam
03,204.007a tatra śuklāmbaradharau pitarāv asya pūjitau
03,204.007c kṛtāhārau sutuṣṭau tāv upaviṣṭau varāsane
03,204.007e dharmavyādhas tu tau dṛṣṭvā pādeṣu śirasāpatat
03,204.008 vṛddhāv ūcatuḥ
03,204.008a uttiṣṭhottiṣṭha dharmajña dharmas tvām abhirakṣatu
03,204.008c prītau svas tava śaucena dīrgham āyur avāpnuhi
03,204.008d*1039_01 gatim iṣṭāṃ tathā jñānam evaṃ ca paravān bhava
03,204.008e satputreṇa tvayā putra nityakālaṃ supūjitau
03,204.008f*1040_01 sukham āvāṃ vasāvo 'tra devalokagatāv iva
03,204.009a na te 'nyad daivataṃ kiṃ cid daivateṣv api vartate
03,204.009c prayatatvād dvijātīnāṃ damenāsi samanvitaḥ
03,204.010a pituḥ pitāmahā ye ca tathaiva prapitāmahāḥ
03,204.010c prītās te satataṃ putra damenāvāṃ ca pūjayā
03,204.011a manasā karmaṇā vācā śuśrūṣā naiva hīyate
03,204.011c na cānyā vitathā buddhir dṛśyate sāṃprataṃ tava
03,204.012a jāmadagnyena rāmeṇa yathā vṛddhau supūjitau
03,204.012c tathā tvayā kṛtaṃ sarvaṃ tadviśiṣṭaṃ ca putraka
03,204.013 mārkaṇḍeya uvāca
03,204.013a tatas taṃ brāhmaṇaṃ tābhyāṃ dharmavyādho nyavedayat
03,204.013c tau svāgatena taṃ vipram arcayām āsatus tadā
03,204.014a pratigṛhya ca tāṃ pūjāṃ dvijaḥ papraccha tāv ubhau
03,204.014c saputrābhyāṃ sabhṛtyābhyāṃ kaccid vāṃ kuśalaṃ gṛhe
03,204.014e anāmayaṃ ca vāṃ kaccit sadaiveha śarīrayoḥ
03,204.015 vṛddhāv ūcatuḥ
03,204.015a kuśalaṃ no gṛhe vipra bhṛtyavarge ca sarvaśaḥ
03,204.015c kaccit tvam apy avighnena saṃprāpto bhagavann iha
03,204.016 mārkaṇḍeya uvāca
03,204.016a bāḍham ity eva tau vipraḥ pratyuvāca mudānvitaḥ
03,204.016c dharmavyādhas tu taṃ vipram arthavad vākyam abravīt
03,204.017a pitā mātā ca bhagavann etau me daivataṃ param
03,204.017c yad daivatebhyaḥ kartavyaṃ tad etābhyāṃ karomy aham
03,204.018a trayastriṃśad yathā devāḥ sarve śakrapurogamāḥ
03,204.018c saṃpūjyāḥ sarvalokasya tathā vṛddhāv imau mama
03,204.019a upahārān āharanto devatānāṃ yathā dvijāḥ
03,204.019c kurvate tadvad etābhyāṃ karomy aham atandritaḥ
03,204.020a etau me paramaṃ brahman pitā mātā ca daivatam
03,204.020c etau puṣpaiḥ phalai ratnais toṣayāmi sadā dvija
03,204.021a etāv evāgnayo mahyaṃ yān vadanti manīṣiṇaḥ
03,204.021c yajñā vedāś ca catvāraḥ sarvam etau mama dvija
03,204.022a etadarthaṃ mama prāṇā bhāryā putrāḥ suhṛjjanāḥ
03,204.022c saputradāraḥ śuśrūṣāṃ nityam eva karomy aham
03,204.023a svayaṃ ca snāpayāmy etau tathā pādau pradhāvaye
03,204.023c āhāraṃ saṃprayacchāmi svayaṃ ca dvijasattama
03,204.024a anukūlāḥ kathā vacmi vipriyaṃ parivarjayan
03,204.024c adharmeṇāpi saṃyuktaṃ priyam ābhyāṃ karomy aham
03,204.025a dharmam eva guruṃ jñātvā karomi dvijasattama
03,204.025c atandritaḥ sadā vipra śuśrūṣāṃ vai karomy aham
03,204.026a pañcaiva guravo brahman puruṣasya bubhūṣataḥ
03,204.026c pitā mātāgnir ātmā ca guruś ca dvijasattama
03,204.027a eteṣu yas tu varteta samyag eva dvijottama
03,204.027c bhaveyur agnayas tasya paricīrṇās tu nityaśaḥ
03,204.027e gārhasthye vartamānasya dharma eṣa sanātanaḥ
03,204.027f*1041_01 kathitas te mayā vipra kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
03,205.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,205.001a gurū nivedya viprāya tau mātāpitarāv ubhau
03,205.001c punar eva sa dharmātmā vyādho brāhmaṇam abravīt
03,205.002a pravṛttacakṣur jāto 'smi saṃpaśya tapaso balam
03,205.002c yadartham ukto 'si tayā gacchasva mithilām iti
03,205.003a patiśuśrūṣaparayā dāntayā satyaśīlayā
03,205.003c mithilāyāṃ vasan vyādhaḥ sa te dharmān pravakṣyati
03,205.004 brāhmaṇa uvāca
03,205.004a pativratāyāḥ satyāyāḥ śīlāḍhyāyā yatavrata
03,205.004c saṃsmṛtya vākyaṃ dharmajña guṇavān asi me mataḥ
03,205.005 vyādha uvāca
03,205.005a yat tadā tvaṃ dvijaśreṣṭha tayokto māṃ prati prabho
03,205.005c dṛṣṭam etat tayā samyag ekapatnyā na saṃśayaḥ
03,205.006a tvadanugrahabuddhyā tu vipraitad darśitaṃ mayā
03,205.006c vākyaṃ ca śṛṇu me tāta yat te vakṣye hitaṃ dvija
03,205.007a tvayā vinikṛtā mātā pitā ca dvijasattama
03,205.007c anisṛṣṭo 'si niṣkrānto gṛhāt tābhyām anindita
03,205.007e vedoccāraṇakāryārtham ayuktaṃ tat tvayā kṛtam
03,205.008a tava śokena vṛddhau tāv andhau jātau tapasvinau
03,205.008c tau prasādayituṃ gaccha mā tvā dharmo 'tyagān mahān
03,205.009a tapasvī tvaṃ mahātmā ca dharme ca nirataḥ sadā
03,205.009c sarvam etad apārthaṃ te kṣipraṃ tau saṃprasādaya
03,205.009d*1042_01 tau prasādya dvijaśreṣṭha yac chreyas tad avāpsyasi
03,205.010a śraddadhasva mama brahman nānyathā kartum arhasi
03,205.010c gamyatām adya viprarṣe śreyas te kathayāmy aham
03,205.011 brāhmaṇa uvāca
03,205.011a yad etad uktaṃ bhavatā sarvaṃ satyam asaṃśayam
03,205.011c prīto 'smi tava dharmajña sādhvācāra guṇānvita
03,205.012 vyādha uvāca
03,205.012a daivatapratimo hi tvaṃ yas tvaṃ dharmam anuvrataḥ
03,205.012c purāṇaṃ śāśvataṃ divyaṃ duṣprāpam akṛtātmabhiḥ
03,205.012d*1043_01 mātāpitroḥ sakāśaṃ hi gatvā tvaṃ dvijasattama
03,205.013a atandritaḥ kuru kṣipraṃ mātāpitror hi pūjanam
03,205.013c ataḥ param ahaṃ dharmaṃ nānyaṃ paśyāmi kaṃ cana
03,205.014 brāhmaṇa uvāca
03,205.014a ihāham āgato diṣṭyā diṣṭyā me saṃgataṃ tvayā
03,205.014c īdṛśā durlabhā loke narā dharmapradarśakāḥ
03,205.015a eko narasahasreṣu dharmavid vidyate na vā
03,205.015c prīto 'smi tava satyena bhadraṃ te puruṣottama
03,205.016a patamāno hi narake bhavatāsmi samuddhṛtaḥ
03,205.016c bhavitavyam athaivaṃ ca yad dṛṣṭo 'si mayānagha
03,205.017a rājā yayātir dauhitraiḥ patitas tārito yathā
03,205.017c sadbhiḥ puruṣaśārdūla tathāhaṃ bhavatā tv iha
03,205.018a mātāpitṛbhyāṃ śuśrūṣāṃ kariṣye vacanāt tava
03,205.018c nākṛtātmā vedayati dharmādharmaviniścayam
03,205.019a durjñeyaḥ śāśvato dharmaḥ śūdrayonau hi vartatā
03,205.019c na tvāṃ śūdram ahaṃ manye bhavitavyaṃ hi kāraṇam
03,205.019e yena karmavipākena prāpteyaṃ śūdratā tvayā
03,205.020a etad icchāmi vijñātuṃ tattvena hi mahāmate
03,205.020c kāmayā brūhi me tathyaṃ sarvaṃ tvaṃ prayatātmavān
03,205.021 vyādha uvāca
03,205.021a anatikramaṇīyā hi brāhmaṇā vai dvijottama
03,205.021c śṛṇu sarvam idaṃ vṛttaṃ pūrvadehe mamānagha
03,205.022a ahaṃ hi brāhmaṇaḥ pūrvam āsaṃ dvijavarātmaja
03,205.022c vedādhyāyī sukuśalo vedāṅgānāṃ ca pāragaḥ
03,205.022e ātmadoṣakṛtair brahmann avasthāṃ prāptavān imām
03,205.023a kaś cid rājā mama sakhā dhanurvedaparāyaṇaḥ
03,205.023c saṃsargād dhanuṣi śreṣṭhas tato 'ham abhavaṃ dvija
03,205.024a etasminn eva kāle tu mṛgayāṃ nirgato nṛpaḥ
03,205.024c sahito yodhamukhyaiś ca mantribhiś ca susaṃvṛtaḥ
03,205.024e tato 'bhyahan mṛgāṃs tatra subahūn āśramaṃ prati
03,205.025a atha kṣiptaḥ śaro ghoro mayāpi dvijasattama
03,205.025b*1044_01 tato mṛgān varāhāṃś ca mahiṣāṃś ca mahīpatiḥ
03,205.025b*1044_02 jaghāna puruṣavyāghraḥ sa rājā brāhmaṇottama
03,205.025b*1044_03 tato 'ham api krīḍārthaṃ rājñaḥ priyahite rataḥ
03,205.025b*1044_04 varān nighnan varāhāṃś ca śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
03,205.025b*1044_05 vanadurgeṣu dharmajña samaṃ rājñā mahātmanā
03,205.025b*1044_06 vyacaraṃ dhanur ādāya mṛgahā lubdhako yathā
03,205.025b*1044_07 tatrāśramasamabhyāśe mayā dharmavidāṃ vara
03,205.025b*1044_08 mṛgasya vajrasaṃkāśaḥ śaraḥ kṣiptas tadā dvija
03,205.025c tāḍitaś ca munis tena śareṇānataparvaṇā
03,205.026a bhūmau nipatito brahmann uvāca pratinādayan
03,205.026c nāparādhyāmy ahaṃ kiṃ cit kena pāpam idaṃ kṛtam
03,205.027a manvānas taṃ mṛgaṃ cāhaṃ saṃprāptaḥ sahasā munim
03,205.027c apaśyaṃ tam ṛṣiṃ viddhaṃ śareṇānataparvaṇā
03,205.027e tam ugratapasaṃ vipraṃ niṣṭanantaṃ mahītale
03,205.028a akāryakaraṇāc cāpi bhṛśaṃ me vyathitaṃ manaḥ
03,205.028c ajānatā kṛtam idaṃ mayety atha tam abruvam
03,205.028e kṣantum arhasi me brahmann iti cokto mayā muniḥ
03,205.029a tataḥ pratyabravīd vākyam ṛṣir māṃ krodhamūrchitaḥ
03,205.029c vyādhas tvaṃ bhavitā krūra śūdrayonāv iti dvija
03,206.001 vyādha uvāca
03,206.001a evaṃ śapto 'ham ṛṣiṇā tadā dvijavarottama
03,206.001c abhiprasādayam ṛṣiṃ girā vākyaviśāradam
03,206.002a ajānatā mayākāryam idam adya kṛtaṃ mune
03,206.002c kṣantum arhasi tat sarvaṃ prasīda bhagavann iti
03,206.003 ṛṣir uvāca
03,206.003a nānyathā bhavitā śāpa evam etad asaṃśayam
03,206.003c ānṛśaṃsyād ahaṃ kiṃ cit kartānugraham adya te
03,206.004a śūdrayonau vartamāno dharmajño bhavitā hy asi
03,206.004c mātāpitroś ca śuśrūṣāṃ kariṣyasi na saṃśayaḥ
03,206.005a tayā śuśrūṣayā siddhiṃ mahatīṃ samavāpsyasi
03,206.005c jātismaraś ca bhavitā svargaṃ caiva gamiṣyasi
03,206.005d*1045_01 bhūtvā ca dhārmiko vyādhaḥ pitroḥ śuśrūṣaṇe rataḥ
03,206.005e śāpakṣayānte nirvṛtte bhavitāsi punar dvijaḥ
03,206.006 vyādha uvāca
03,206.006a evaṃ śaptaḥ purā tena ṛṣiṇāsmy ugratejasā
03,206.006c prasādaś ca kṛtas tena mamaivaṃ dvipadāṃ vara
03,206.007a śaraṃ coddhṛtavān asmi tasya vai dvijasattama
03,206.007c āśramaṃ ca mayā nīto na ca prāṇair vyayujyata
03,206.008a etat te sarvam ākhyātaṃ yathā mama purābhavat
03,206.008c abhitaś cāpi gantavyaṃ mayā svargaṃ dvijottama
03,206.009 brāhmaṇa uvāca
03,206.009a evam etāni puruṣā duḥkhāni ca sukhāni ca
03,206.009c prāpnuvanti mahābuddhe notkaṇṭhāṃ kartum arhasi
03,206.009e duṣkaraṃ hi kṛtaṃ tāta jānatā jātim ātmanaḥ
03,206.009f*1046_01 lokavṛttāntatattvajña nityaṃ dharmaparāyaṇa
03,206.010a karmadoṣaś ca vai vidvann ātmajātikṛtena vai
03,206.010c kaṃ cit kālaṃ mṛṣyatāṃ vai tato 'si bhavitā dvijaḥ
03,206.010e sāṃprataṃ ca mato me 'si brāhmaṇo nātra saṃśayaḥ
03,206.011a brāhmaṇaḥ patanīyeṣu vartamāno vikarmasu
03,206.011c dāmbhiko duṣkṛtaprāyaḥ śūdreṇa sadṛśo bhavet
03,206.012a yas tu śūdro dame satye dharme ca satatotthitaḥ
03,206.012c taṃ brāhmaṇam ahaṃ manye vṛttena hi bhaved dvijaḥ
03,206.013a karmadoṣeṇa viṣamāṃ gatim āpnoti dāruṇām
03,206.013c kṣīṇadoṣam ahaṃ manye cābhitas tvāṃ narottama
03,206.014a kartum arhasi notkaṇṭhāṃ tvadvidhā hy aviṣādinaḥ
03,206.014c lokavṛttāntavṛttajñā nityaṃ dharmaparāyaṇāḥ
03,206.015 vyādha uvāca
03,206.015a prajñayā mānasaṃ duḥkhaṃ hanyāc chārīram auṣadhaiḥ
03,206.015c etad vijñānasāmarthyaṃ na bālaiḥ samatāṃ vrajet
03,206.016a aniṣṭasaṃprayogāc ca viprayogāt priyasya ca
03,206.016c mānuṣā mānasair duḥkhair yujyante alpabuddhayaḥ
03,206.017a guṇair bhūtāni yujyante viyujyante tathaiva ca
03,206.017c sarvāṇi naitad ekasya śokasthānaṃ hi vidyate
03,206.018a aniṣṭenānvitaṃ paśyaṃs tathā kṣipraṃ virajyate
03,206.018c tataś ca pratikurvanti yadi paśyanty upakramam
03,206.018e śocato na bhavet kiṃ cit kevalaṃ paritapyate
03,206.019a parityajanti ye duḥkhaṃ sukhaṃ vāpy ubhayaṃ narāḥ
03,206.019c ta eva sukham edhante jñānatṛptā manīṣiṇaḥ
03,206.020a asaṃtoṣaparā mūḍhāḥ saṃtoṣaṃ yānti paṇḍitāḥ
03,206.020c asaṃtoṣasya nāsty antas tuṣṭis tu paramaṃ sukham
03,206.020e na śocanti gatādhvānaḥ paśyantaḥ paramāṃ gatim
03,206.021a na viṣāde manaḥ kāryaṃ viṣādo viṣam uttamam
03,206.021c mārayaty akṛtaprajñaṃ bālaṃ kruddha ivoragaḥ
03,206.022a yaṃ viṣādo 'bhibhavati viṣame samupasthite
03,206.022c tejasā tasya hīnasya puruṣārtho na vidyate
03,206.023a avaśyaṃ kriyamāṇasya karmaṇo dṛśyate phalam
03,206.023c na hi nirvedam āgamya kiṃ cit prāpnoti śobhanam
03,206.024a athāpy upāyaṃ paśyeta duḥkhasya parimokṣaṇe
03,206.024c aśocann ārabhetaiva yuktaś cāvyasanī bhavet
03,206.025a bhūteṣv abhāvaṃ saṃcintya ye tu buddheḥ paraṃ gatāḥ
03,206.025c na śocanti kṛtaprajñāḥ paśyantaḥ paramāṃ gatim
03,206.026a na śocāmi ca vai vidvan kālākāṅkṣī sthito 'smy aham
03,206.026c etair nidarśanair brahman nāvasīdāmi sattama
03,206.027 brāhmaṇa uvāca
03,206.027a kṛtaprajño 'si medhāvī buddhiś ca vipulā tava
03,206.027c nāhaṃ bhavantaṃ śocāmi jñānatṛpto 'si dharmavit
03,206.028a āpṛcche tvāṃ svasti te 'stu dharmas tvā parirakṣatu
03,206.028c apramādas tu kartavyo dharme dharmabhṛtāṃ vara
03,206.029 mārkaṇḍeya uvāca
03,206.029a bāḍham ity eva taṃ vyādhaḥ kṛtāñjalir uvāca ha
03,206.029c pradakṣiṇam atho kṛtvā prasthito dvijasattamaḥ
03,206.030a sa tu gatvā dvijaḥ sarvāṃ śuśrūṣāṃ kṛtavāṃs tadā
03,206.030c mātāpitṛbhyāṃ vṛddhābhyāṃ yathānyāyaṃ susaṃśitaḥ
03,206.031a etat te sarvam ākhyātaṃ nikhilena yudhiṣṭhira
03,206.031c pṛṣṭavān asi yaṃ tāta dharmaṃ dharmabhṛtāṃ vara
03,206.032a pativratāyā māhātmyaṃ brāhmaṇasya ca sattama
03,206.032c mātāpitroś ca śuśrūṣā vyādhe dharmaś ca kīrtitaḥ
03,206.033 yudhiṣṭhira uvāca
03,206.033a atyadbhutam idaṃ brahman dharmākhyānam anuttamam
03,206.033c sarvadharmabhṛtāṃ śreṣṭha kathitaṃ dvijasattama
03,206.034a sukhaśravyatayā vidvan muhūrtam iva me gatam
03,206.034c na hi tṛpto 'smi bhagavañ śṛṇvāno dharmam uttamam
03,207.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,207.001a śrutvemāṃ dharmasaṃyuktāṃ dharmarājaḥ kathāṃ śubhām
03,207.001c punaḥ papraccha tam ṛṣiṃ mārkaṇḍeyaṃ tapasvinam
03,207.002 yudhiṣṭhira uvāca
03,207.002a katham agnir vanaṃ yātaḥ kathaṃ cāpy aṅgirāḥ purā
03,207.002c naṣṭe 'gnau havyam avahad agnir bhūtvā mahān ṛṣiḥ
03,207.003a agnir yadā tv eka eva bahutvaṃ cāsya karmasu
03,207.003c dṛśyate bhagavan sarvam etad icchāmi veditum
03,207.004a kumāraś ca yathotpanno yathā cāgneḥ suto 'bhavat
03,207.004c yathā rudrāc ca saṃbhūto gaṅgāyāṃ kṛttikāsu ca
03,207.005a etad icchāmy ahaṃ tvattaḥ śrotuṃ bhārgavanandana
03,207.005c kautūhalasamāviṣṭo yathātathyaṃ mahāmune
03,207.005d*1047_01 vaktum arhasi me brahmann itihāsam imaṃ śubham
03,207.006 mārkaṇḍeya uvāca
03,207.006a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
03,207.006c yathā kruddho hutavahas tapas taptuṃ vanaṃ gataḥ
03,207.007a yathā ca bhagavān agniḥ svayam evāṅgirābhavat
03,207.007c saṃtāpayan svaprabhayā nāśayaṃs timirāṇi ca
03,207.007d*1048_01 purāṅgirā mahābāho cacāra tapa uttamam
03,207.008a āśramastho mahābhāgo havyavāhaṃ viśeṣayan
03,207.008c tathā sa bhūtvā tu tadā jagat sarvaṃ prakāśayan
03,207.009a tapaś caraṃś ca hutabhuk saṃtaptas tasya tejasā
03,207.009c bhṛśaṃ glānaś ca tejasvī na sa kiṃ cit prajajñivān
03,207.010a atha saṃcintayām āsa bhagavān havyavāhanaḥ
03,207.010c anyo 'gnir iha lokānāṃ brahmaṇā saṃpravartitaḥ
03,207.010e agnitvaṃ vipranaṣṭaṃ hi tapyamānasya me tapaḥ
03,207.011a katham agniḥ punar ahaṃ bhaveyam iti cintya saḥ
03,207.011c apaśyad agnival lokāṃs tāpayantaṃ mahāmunim
03,207.012a sopāsarpac chanair bhītas tam uvāca tadāṅgirāḥ
03,207.012c śīghram eva bhavasvāgnis tvaṃ punar lokabhāvanaḥ
03,207.012e vijñātaś cāsi lokeṣu triṣu saṃsthānacāriṣu
03,207.013a tvam agne prathamaḥ sṛṣṭo brahmaṇā timirāpahaḥ
03,207.013c svasthānaṃ pratipadyasva śīghram eva tamonuda
03,207.014 agnir uvāca
03,207.014a naṣṭakīrtir ahaṃ loke bhavāñ jāto hutāśanaḥ
03,207.014c bhavantam eva jñāsyanti pāvakaṃ na tu māṃ janāḥ
03,207.015a nikṣipāmy aham agnitvaṃ tvam agniḥ prathamo bhava
03,207.015c bhaviṣyāmi dvitīyo 'haṃ prājāpatyaka eva ca
03,207.016 aṅgirā uvāca
03,207.016a kuru puṇyaṃ prajāsvargyaṃ bhavāgnis timirāpahaḥ
03,207.016c māṃ ca deva kuruṣvāgne prathamaṃ putram añjasā
03,207.017 mārkaṇḍeya uvāca
03,207.017a tac chrutvāṅgiraso vākyaṃ jātavedās tathākarot
03,207.017c rājan bṛhaspatir nāma tasyāpy aṅgirasaḥ sutaḥ
03,207.018a jñātvā prathamajaṃ taṃ tu vahner āṅgirasaṃ sutam
03,207.018c upetya devāḥ papracchuḥ kāraṇaṃ tatra bhārata
03,207.019a sa tu pṛṣṭas tadā devais tataḥ kāraṇam abravīt
03,207.019c pratyagṛhṇaṃs tu devāś ca tad vaco 'ṅgirasas tadā
03,207.020a atra nānāvidhān agnīn pravakṣyāmi mahāprabhān
03,207.020c karmabhir bahubhiḥ khyātān nānātvaṃ brāhmaṇeṣv iha
03,208.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,208.001a brahmaṇo yas tṛtīyas tu putraḥ kurukulodvaha
03,208.001c tasyāpavasutā bhāryā prajās tasyāpi me śṛṇu
03,208.002a bṛhajjyotir bṛhatkīrtir bṛhadbrahmā bṛhanmanāḥ
03,208.002c bṛhanmantro bṛhadbhāsas tathā rājan bṛhaspatiḥ
03,208.003a prajāsu tāsu sarvāsu rūpeṇāpratimābhavat
03,208.003c devī bhānumatī nāma prathamāṅgirasaḥ sutā
03,208.004a bhūtānām eva sarveṣāṃ yasyāṃ rāgas tadābhavat
03,208.004c rāgād rāgeti yām āhur dvitīyāṅgirasaḥ sutā
03,208.005a yāṃ kapardisutām āhur dṛśyādṛśyeti dehinaḥ
03,208.005c tanutvāt sā sinīvālī tṛtīyāṅgirasaḥ sutā
03,208.006a paśyaty arciṣmatī bhābhir havirbhiś ca haviṣmatī
03,208.006c ṣaṣṭhīm aṅgirasaḥ kanyāṃ puṇyām āhur haviṣmatīm
03,208.007a mahāmakheṣv āṅgirasī dīptimatsu mahāmatī
03,208.007c mahāmatīti vikhyātā saptamī kathyate sutā
03,208.008a yāṃ tu dṛṣṭvā bhagavatīṃ janaḥ kuhukuhāyate
03,208.008c ekānaṃśeti yām āhuḥ kuhūm aṅgirasaḥ sutām
03,209.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,209.001a bṛhaspateś cāndramasī bhāryābhūd yā yaśasvinī
03,209.001c agnīn sājanayat puṇyān ṣaḍekāṃ cāpi putrikām
03,209.002a āhutiṣv eva yasyāgner haviṣājyaṃ vidhīyate
03,209.002c so 'gnir bṛhaspateḥ putraḥ śaṃyur nāma mahāprabhaḥ
03,209.003a cāturmāsyeṣu yasyeṣṭyām aśvamedhe 'grajaḥ paśuḥ
03,209.003c dīpto jvālair anekābhair agnir eko 'tha vīryavān
03,209.004a śaṃyor apratimā bhāryā satyā satyā ca dharmajā
03,209.004c agnis tasya suto dīptas tisraḥ kanyāś ca suvratāḥ
03,209.005a prathamenājyabhāgena pūjyate yo 'gnir adhvare
03,209.005c agnis tasya bharadvājaḥ prathamaḥ putra ucyate
03,209.006a paurṇamāsyeṣu sarveṣu haviṣājyaṃ sruvodyatam
03,209.006c bharato nāmataḥ so 'gnir dvitīyaḥ śaṃyutaḥ sutaḥ
03,209.007a tisraḥ kanyā bhavanty anyā yāsāṃ sa bharataḥ patiḥ
03,209.007c bharatas tu sutas tasya bharaty ekā ca putrikā
03,209.008a bharato bharatasyāgneḥ pāvakas tu prajāpateḥ
03,209.008c mahān atyartham ahitas tathā bharatasattama
03,209.009a bharadvājasya bhāryā tu vīrā vīraś ca piṇḍadaḥ
03,209.009c prāhur ājyena tasyejyāṃ somasyeva dvijāḥ śanaiḥ
03,209.010a haviṣā yo dvitīyena somena saha yujyate
03,209.010c rathaprabhū rathadhvānaḥ kumbharetāḥ sa ucyate
03,209.011a sarayvāṃ janayat siddhiṃ bhānuṃ bhābhiḥ samāvṛṇot
03,209.011c āgneyam ānayan nityam āhvāneṣv eṣa kathyate
03,209.012a yas tu na cyavate nityaṃ yaśasā varcasā śriyā
03,209.012c agnir niścyavano nāma pṛthivīṃ stauti kevalam
03,209.013a vipāpmā kaluṣair mukto viśuddhaś cārciṣā jvalan
03,209.013c vipāpo 'gniḥ sutas tasya satyaḥ samayakarmasu
03,209.014a ākrośatāṃ hi bhūtānāṃ yaḥ karoti hi niṣkṛtim
03,209.014c agniḥ sa niṣkṛtir nāma śobhayaty abhisevitaḥ
03,209.015a anukūjanti yeneha vedanārtāḥ svayaṃ janāḥ
03,209.015c tasya putraḥ svano nāma pāvakaḥ sa rujaskaraḥ
03,209.016a yas tu viśvasya jagato buddhim ākramya tiṣṭhati
03,209.016c taṃ prāhur adhyātmavido viśvajin nāma pāvakam
03,209.017a antarāgniḥ śrito yo hi bhuktaṃ pacati dehinām
03,209.017c sa yajñe viśvabhuṅ nāma sarvalokeṣu bhārata
03,209.018a brahmacārī yatātmā ca satataṃ vipulavrataḥ
03,209.018c brāhmaṇāḥ pūjayanty enaṃ pākayajñeṣu pāvakam
03,209.019a prathito gopatir nāma nadī yasyābhavat priyā
03,209.019c tasmin sarvāṇi karmāṇi kriyante karmakartṛbhiḥ
03,209.020a vaḍavāmukhaḥ pibaty ambho yo 'sau paramadāruṇaḥ
03,209.020c ūrdhvabhāg ūrdhvabhāṅ nāma kaviḥ prāṇāśritas tu saḥ
03,209.021a udagdvāraṃ havir yasya gṛhe nityaṃ pradīyate
03,209.021c tataḥ sviṣṭaṃ bhaved ājyaṃ sviṣṭakṛt paramaḥ smṛtaḥ
03,209.022a yaḥ praśānteṣu bhūteṣu manyur bhavati pāvakaḥ
03,209.022b*1049_01 manyumān nāma bhagavān agnir eva mahābalaḥ
03,209.022b*1049_02 āraṇyāni tathā grāmyān yo dahan saṃprakāśate
03,209.022b*1049_03 svayam utpatitaḥ śrīmān vṛddhimān nāma pāvakaḥ
03,209.022b*1050_01 krodhaḥ sa tu mahātejā vijñeyaḥ sarvadehiṣu
03,209.022c krodhasya tu raso jajñe manyatī cātha putrikā
03,209.022e svāheti dāruṇā krūrā sarvabhūteṣu tiṣṭhati
03,209.023a tridive yasya sadṛśo nāsti rūpeṇa kaś cana
03,209.023c atulyatvāt kṛto devair nāmnā kāmas tu pāvakaḥ
03,209.024a saṃharṣād dhārayan krodhaṃ dhanvī sragvī rathe sthitaḥ
03,209.024c samare nāśayec chatrūn amogho nāma pāvakaḥ
03,209.025a uktho nāma mahābhāga tribhir ukthair abhiṣṭutaḥ
03,209.025c mahāvācaṃ tv ajanayat sakāmāśvaṃ hi yaṃ viduḥ
03,210.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,210.001a kāśyapo hy atha vāsiṣṭhaḥ prāṇaś ca prāṇaputrakaḥ
03,210.001c agnir āṅgirasaś caiva cyavanas triṣuvarcakaḥ
03,210.002a acaranta tapas tīvraṃ putrārthe bahuvārṣikam
03,210.002c putraṃ labhema dharmiṣṭhaṃ yaśasā brahmaṇā samam
03,210.003a mahāvyāhṛtibhir dhyātaḥ pañcabhis tais tadā tv atha
03,210.003c jajñe tejomayo 'rciṣmān pañcavarṇaḥ prabhāvanaḥ
03,210.004a samiddho 'gniḥ śiras tasya bāhū sūryanibhau tathā
03,210.004c tvaṅ netre ca suvarṇābhe kṛṣṇe jaṅghe ca bhārata
03,210.005a pañcavarṇaḥ sa tapasā kṛtas taiḥ pañcabhir janaiḥ
03,210.005c pāñcajanyaḥ śruto vede pañcavaṃśakaras tu saḥ
03,210.006a daśa varṣasahasrāṇi tapas taptvā mahātapāḥ
03,210.006c janayat pāvakaṃ ghoraṃ pitṝṇāṃ sa prajāḥ sṛjan
03,210.007a bṛhad rathaṃtaraṃ mūrdhno vaktrāc ca tarasāharau
03,210.007c śivaṃ nābhyāṃ balād indraṃ vāyvagnī prāṇato 'sṛjat
03,210.008a bāhubhyām anudāttau ca viśve bhūtāni caiva ha
03,210.008c etān sṛṣṭvā tataḥ pañca pitṝṇām asṛjat sutān
03,210.009a bṛhadūrjasya praṇidhiḥ kāśyapasya bṛhattaraḥ
03,210.009c bhānur aṅgiraso vīraḥ putro varcasya saubharaḥ
03,210.010a prāṇasya cānudāttaś ca vyākhyātāḥ pañca vaṃśajāḥ
03,210.010c devān yajñamuṣaś cānyān sṛjan pañcadaśottarān
03,210.011a abhīmam atibhīmaṃ ca bhīmaṃ bhīmabalābalam
03,210.011c etān yajñamuṣaḥ pañca devān abhyasṛjat tapaḥ
03,210.012a sumitraṃ mitravantaṃ ca mitrajñaṃ mitravardhanam
03,210.012c mitradharmāṇam ity etān devān abhyasṛjat tapaḥ
03,210.013a surapravīraṃ vīraṃ ca sukeśaṃ ca suvarcasam
03,210.013c surāṇām api hantāraṃ pañcaitān asṛjat tapaḥ
03,210.014a trividhaṃ saṃsthitā hy ete pañca pañca pṛthak pṛthak
03,210.014c muṣṇanty atra sthitā hy ete svargato yajñayājinaḥ
03,210.015a teṣām iṣṭaṃ haranty ete nighnanti ca mahad bhuvi
03,210.015c spardhayā havyavāhānāṃ nighnanty ete haranti ca
03,210.016a havir vedyāṃ tad ādānaṃ kuśalaiḥ saṃpravartitam
03,210.016c tad ete nopasarpanti yatra cāgniḥ sthito bhavet
03,210.017a cito 'gnir udvahan yajñaṃ pakṣābhyāṃ tān prabādhate
03,210.017c mantraiḥ praśamitā hy ete neṣṭaṃ muṣṇanti yajñiyam
03,210.018a bṛhadukthatapasyaiva putro bhūmim upāśritaḥ
03,210.018c agnihotre hūyamāne pṛthivyāṃ sadbhir ijyate
03,210.019a rathaṃtaraś ca tapasaḥ putro 'gniḥ paripaṭhyate
03,210.019c mitravindāya vai tasya havir adhvaryavo viduḥ
03,210.019d*1051_01 etaiḥ saha mahābhāga tapas tejasvibhir nṛpa
03,210.019e mumude paramaprītaḥ saha putrair mahāyaśāḥ
03,211.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,211.001a gurubhir niyamair yukto bharato nāma pāvakaḥ
03,211.001c agniḥ puṣṭimatir nāma tuṣṭaḥ puṣṭiṃ prayacchati
03,211.001e bharaty eṣa prajāḥ sarvās tato bharata ucyate
03,211.001f*1052_01 satataṃ bharataśreṣṭha pāvako vai mahāprabhaḥ
03,211.002a agnir yas tu śivo nāma śaktipūjāparaś ca saḥ
03,211.002c duḥkhārtānāṃ sa sarveṣāṃ śivakṛt satataṃ śivaḥ
03,211.003a tapasas tu phalaṃ dṛṣṭvā saṃpravṛddhaṃ tapo mahat
03,211.003c uddhartukāmo matimān putro jajñe puraṃdaraḥ
03,211.004a ūṣmā caivoṣmaṇo jajñe so 'gnir bhūteṣu lakṣyate
03,211.004c agniś cāpi manur nāma prājāpatyam akārayat
03,211.005a śaṃbhum agnim atha prāhur brāhmaṇā vedapāragāḥ
03,211.005c āvasathyaṃ dvijāḥ prāhur dīptam agniṃ mahāprabham
03,211.006a ūrjaskarān havyavāhān suvarṇasadṛśaprabhān
03,211.006c agnis tapo hy ajanayat pañca yajñasutān iha
03,211.007a praśānte 'gnir mahābhāga pariśrānto gavāṃpatiḥ
03,211.007c asurāñ janayan ghorān martyāṃś caiva pṛthagvidhān
03,211.008a tapasaś ca manuṃ putraṃ bhānuṃ cāpy aṅgirāsṛjat
03,211.008c bṛhadbhānuṃ tu taṃ prāhur brāhmaṇā vedapāragāḥ
03,211.009a bhānor bhāryā suprajā tu bṛhadbhāsā tu somajā
03,211.009c asṛjetāṃ tu ṣaṭ putrāñ śṛṇu tāsāṃ prajāvidhim
03,211.009c*1053_01 **** **** tadā sā kanyayā saha
03,211.009c*1053_02 bhānor aṅgirasasyātha
03,211.010a durbalānāṃ tu bhūtānāṃ tanuṃ yaḥ saṃprayacchati
03,211.010c tam agniṃ baladaṃ prāhuḥ prathamaṃ bhānutaḥ sutam
03,211.011a yaḥ praśānteṣu bhūteṣu manyur bhavati dāruṇaḥ
03,211.011c agniḥ sa manyumān nāma dvitīyo bhānutaḥ sutaḥ
03,211.012a darśe ca paurṇamāse ca yasyeha havir ucyate
03,211.012c viṣṇur nāmeha yo 'gnis tu dhṛtimān nāma so 'ṅgirāḥ
03,211.013a indreṇa sahitaṃ yasya havir āgrayaṇaṃ smṛtam
03,211.013c agnir āgrayaṇo nāma bhānor evānvayas tu saḥ
03,211.014a cāturmāsyeṣu nityānāṃ haviṣāṃ yo niragrahaḥ
03,211.014c caturbhiḥ sahitaḥ putrair bhānor evānvayas tu saḥ
03,211.015a niśāṃ tv ajanayat kanyām agnīṣomāv ubhau tathā
03,211.015c manor evābhavad bhāryā suṣuve pañca pāvakān
03,211.016a pūjyate haviṣāgryeṇa cāturmāsyeṣu pāvakaḥ
03,211.016c parjanyasahitaḥ śrīmān agnir vaiśvānaras tu saḥ
03,211.017a asya lokasya sarvasya yaḥ patiḥ paripaṭhyate
03,211.017c so 'gnir viśvapatir nāma dvitīyo vai manoḥ sutaḥ
03,211.017e tataḥ sviṣṭaṃ bhaved ājyaṃ sviṣṭakṛt paramaḥ smṛtaḥ
03,211.018a kanyā sā rohiṇī nāma hiraṇyakaśipoḥ sutā
03,211.018c karmaṇāsau babhau bhāryā sa vahniḥ sa prajāpatiḥ
03,211.019a prāṇam āśritya yo dehaṃ pravartayati dehinām
03,211.019c tasya saṃnihito nāma śabdarūpasya sādhanaḥ
03,211.020a śuklakṛṣṇagatir devo yo bibharti hutāśanam
03,211.020c akalmaṣaḥ kalmaṣāṇāṃ kartā krodhāśritas tu saḥ
03,211.021a kapilaṃ paramarṣiṃ ca yaṃ prāhur yatayaḥ sadā
03,211.021c agniḥ sa kapilo nāma sāṃkhyayogapravartakaḥ
03,211.022a agnir yacchati bhūtāni yena bhūtāni nityadā
03,211.022c karmasv iha vicitreṣu so 'graṇīr vahnir ucyate
03,211.023a imān anyān samasṛjat pāvakān prathitān bhuvi
03,211.023c agnihotrasya duṣṭasya prāyaścittārtham ulbaṇān
03,211.024a saṃspṛśeyur yadānyonyaṃ kathaṃ cid vāyunāgnayaḥ
03,211.024c iṣṭir aṣṭākapālena kāryā vai śucaye 'gnaye
03,211.025a dakṣiṇāgnir yadā dvābhyāṃ saṃsṛjeta tadā kila
03,211.025c iṣṭir aṣṭākapālena kāryā vai vītaye 'gnaye
03,211.026a yady agnayo hi spṛśyeyur niveśasthā davāgninā
03,211.026c iṣṭir aṣṭākapālena kāryā tu śucaye 'gnaye
03,211.027a agniṃ rajasvalā cet strī saṃspṛśed agnihotrikam
03,211.027c iṣṭir aṣṭākapālena kāryā dasyumate 'gnaye
03,211.028a mṛtaḥ śrūyeta yo jīvan pareyuḥ paśavo yathā
03,211.028c iṣṭir aṣṭākapālena kartavyābhimate 'gnaye
03,211.029a ārto na juhuyād agniṃ trirātraṃ yas tu brāhmaṇaḥ
03,211.029c iṣṭir aṣṭākapālena kāryā syād uttarāgnaye
03,211.030a darśaṃ ca paurṇamāsaṃ ca yasya tiṣṭhet pratiṣṭhitam
03,211.030c iṣṭir aṣṭākapālena kāryā pathikṛte 'gnaye
03,211.031a sūtikāgnir yadā cāgniṃ saṃspṛśed agnihotrikam
03,211.031c iṣṭir aṣṭākapālena kāryā cāgnimate 'gnaye
03,212.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,212.001a āpasya muditā bhāryā sahasya paramā priyā
03,212.001c bhūpatir bhuvabhartā ca janayat pāvakaṃ param
03,212.002a bhūtānāṃ cāpi sarveṣāṃ yaṃ prāhuḥ pāvakaṃ patim
03,212.002c ātmā bhuvanabharteti sānvayeṣu dvijātiṣu
03,212.003a mahatāṃ caiva bhūtānāṃ sarveṣām iha yaḥ patiḥ
03,212.003c bhagavān sa mahātejā nityaṃ carati pāvakaḥ
03,212.004a agnir gṛhapatir nāma nityaṃ yajñeṣu pūjyate
03,212.004c hutaṃ vahati yo havyam asya lokasya pāvakaḥ
03,212.005a apāṃ garbho mahābhāgaḥ sahaputro mahādbhutaḥ
03,212.005c bhūpatir bhuvabhartā ca mahataḥ patir ucyate
03,212.006a dahan mṛtāni bhūtāni tasyāgnir bharato 'bhavat
03,212.006c agniṣṭome ca niyataḥ kratuśreṣṭho bharasya tu
03,212.006d*1054_01 sa vanhiḥ prathamo nityaṃ devair anviṣyate prabhuḥ
03,212.007a āyāntaṃ niyataṃ dṛṣṭvā praviveśārṇavaṃ bhayāt
03,212.007c devās taṃ nādhigacchanti mārgamāṇā yathādiśam
03,212.008a dṛṣṭvā tv agnir atharvāṇaṃ tato vacanam abravīt
03,212.008c devānāṃ vaha havyaṃ tvam ahaṃ vīra sudurbalaḥ
03,212.008e atharvan gaccha madhvakṣaṃ priyam etat kuruṣva me
03,212.009a preṣya cāgnir atharvāṇam anyaṃ deśaṃ tato 'gamat
03,212.009c matsyās tasya samācakhyuḥ kruddhas tān agnir abravīt
03,212.010a bhakṣyā vai vividhair bhāvair bhaviṣyatha śarīriṇām
03,212.010c atharvāṇaṃ tathā cāpi havyavāho 'bravīd vacaḥ
03,212.011a anunīyamāno 'pi bhṛśaṃ devavākyād dhi tena saḥ
03,212.011c naicchad voḍhuṃ haviḥ sarvaṃ śarīraṃ ca samatyajat
03,212.012a sa tac charīraṃ saṃtyajya praviveśa dharāṃ tadā
03,212.012c bhūmiṃ spṛṣṭvāsṛjad dhātūn pṛthak pṛthag atīva hi
03,212.013a āsyāt sugandhi tejaś ca asthibhyo devadāru ca
03,212.013c śleṣmaṇaḥ sphaṭikaṃ tasya pittān marakataṃ tathā
03,212.014a yakṛt kṛṣṇāyasaṃ tasya tribhir eva babhuḥ prajāḥ
03,212.014c nakhās tasyābhrapaṭalaṃ śirājālāni vidrumam
03,212.014e śarīrād vividhāś cānye dhātavo 'syābhavan nṛpa
03,212.015a evaṃ tyaktvā śarīraṃ tu parame tapasi sthitaḥ
03,212.015c bhṛgvaṅgirādibhir bhūyas tapasotthāpitas tadā
03,212.016a bhṛśaṃ jajvāla tejasvī tapasāpyāyitaḥ śikhī
03,212.016c dṛṣṭvā ṛṣīn bhayāc cāpi praviveśa mahārṇavam
03,212.017a tasmin naṣṭe jagad bhītam atharvāṇam athāśritam
03,212.017c arcayām āsur evainam atharvāṇaṃ surarṣayaḥ
03,212.018a atharvā tv asṛjal lokān ātmanālokya pāvakam
03,212.018c miṣatāṃ sarvabhūtānām unmamātha mahārṇavam
03,212.019a evam agnir bhagavatā naṣṭaḥ pūrvam atharvaṇā
03,212.019c āhūtaḥ sarvabhūtānāṃ havyaṃ vahati sarvadā
03,212.020a evaṃ tv ajanayad dhiṣṇyān vedoktān vibudhān bahūn
03,212.020c vicaran vividhān deśān bhramamāṇas tu tatra vai
03,212.021a sindhuvarjaṃ pañca nadyo devikātha sarasvatī
03,212.021c gaṅgā ca śatakumbhā ca śarayūr gaṇḍasāhvayā
03,212.022a carmaṇvatī mahī caiva medhyā medhātithis tathā
03,212.022c tāmrāvatī vetravatī nadyas tisro 'tha kauśikī
03,212.023a tamasā narmadā caiva nadī godāvarī tathā
03,212.023c veṇṇā praveṇī bhīmā ca medrathā caiva bhārata
03,212.024a bhāratī suprayogā ca kāverī murmurā tathā
03,212.024c kṛṣṇā ca kṛṣṇaveṇṇā ca kapilā śoṇa eva ca
03,212.024e etā nadyas tu dhiṣṇyānāṃ mātaro yāḥ prakīrtitāḥ
03,212.025a adbhutasya priyā bhāryā tasyāḥ putro viḍūrathaḥ
03,212.025c yāvantaḥ pāvakāḥ proktāḥ somās tāvanta eva ca
03,212.026a atreś cāpy anvaye jātā brahmaṇo mānasāḥ prajāḥ
03,212.026c atriḥ putrān sraṣṭukāmas tān evātmany adhārayat
03,212.026e tasya tad brahmaṇaḥ kāyān nirharanti hutāśanāḥ
03,212.027a evam ete mahātmānaḥ kīrtitās te 'gnayo mayā
03,212.027c aprameyā yathotpannāḥ śrīmantas timirāpahāḥ
03,212.028a adbhutasya tu māhātmyaṃ yathā vedeṣu kīrtitam
03,212.028c tādṛśaṃ viddhi sarveṣām eko hy eṣa hutāśanaḥ
03,212.029a eka evaiṣa bhagavān vijñeyaḥ prathamo 'ṅgirāḥ
03,212.029c bahudhā niḥsṛtaḥ kāyāj jyotiṣṭomaḥ kratur yathā
03,212.030a ity eṣa vaṃśaḥ sumahān agnīnāṃ kīrtito mayā
03,212.030c pāvito vividhair mantrair havyaṃ vahati dehinām
03,213.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,213.001a agnīnāṃ vividho vaṃśaḥ kīrtitas te mayānagha
03,213.001c śṛṇu janma tu kauravya kārttikeyasya dhīmataḥ
03,213.001d*1055_00 vaiśaṃpāyanaḥ
03,213.001d*1055_01 śrutvemāṃ dharmasaṃyuktāṃ dharmarājaḥ kathāṃ śubhām
03,213.001d*1055_02 yudhiṣṭhiraḥ
03,213.001d*1055_02 punaḥ papraccha tam ṛṣiṃ mārkaṇḍeyaṃ tapasvinam
03,213.001d*1055_03 kumāras tu yathā jāto yathā cāgneḥ suto 'bhavat
03,213.001d*1055_04 yathā rudrāc ca saṃbhūto gaṅgāyāṃ kṛttikāsu ca
03,213.001d*1055_05 etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ kautūhalam atīva me
03,213.002a adbhutasyādbhutaṃ putraṃ pravakṣyāmy amitaujasam
03,213.002c jātaṃ saptarṣibhāryābhir brahmaṇyaṃ kīrtivardhanam
03,213.003a devāsurāḥ purā yattā vinighnantaḥ parasparam
03,213.003c tatrājayan sadā devān dānavā ghorarūpiṇaḥ
03,213.004a vadhyamānaṃ balaṃ dṛṣṭvā bahuśas taiḥ puraṃdaraḥ
03,213.004c svasainyanāyakārthāya cintām āpa bhṛśaṃ tadā
03,213.005a devasenāṃ dānavair yo bhagnāṃ dṛṣṭvā mahābalaḥ
03,213.005c pālayed vīryam āśritya sa jñeyaḥ puruṣo mayā
03,213.006a sa śailaṃ mānasaṃ gatvā dhyāyann artham imaṃ bhṛśam
03,213.006c śuśrāvārtasvaraṃ ghoram atha muktaṃ striyā tadā
03,213.007a abhidhāvatu mā kaś cit puruṣas trātu caiva ha
03,213.007c patiṃ ca me pradiśatu svayaṃ vā patir astu me
03,213.008a puraṃdaras tu tām āha mā bhair nāsti bhayaṃ tava
03,213.008c evam uktvā tato 'paśyat keśinaṃ sthitam agrataḥ
03,213.009a kirīṭinaṃ gadāpāṇiṃ dhātumantam ivācalam
03,213.009c haste gṛhītvā tāṃ kanyām athainaṃ vāsavo 'bravīt
03,213.009d*1056_01 keśinn anicchatīṃ kanyāṃ vijane varayasva mām
03,213.009d*1056_02 mayi śāstari duṣṭānāṃ vajrahaste madodite
03,213.010a anāryakarman kasmāt tvam imāṃ kanyāṃ jihīrṣasi
03,213.010c vajriṇaṃ māṃ vijānīhi viramāsyāḥ prabādhanāt
03,213.011 keśy uvāca
03,213.011a visṛjasva tvam evaināṃ śakraiṣā prārthitā mayā
03,213.011c kṣamaṃ te jīvato gantuṃ svapuraṃ pākaśāsana
03,213.012 mārkaṇḍeya uvāca
03,213.012a evam uktvā gadāṃ keśī cikṣependravadhāya vai
03,213.012c tām āpatantīṃ ciccheda madhye vajreṇa vāsavaḥ
03,213.013a athāsya śailaśikharaṃ keśī kruddho vyavāsṛjat
03,213.013b*1057_01 mahāmeghapratīkāśaṃ calat pāvakasaṃkulam
03,213.013c tad āpatantaṃ saṃprekṣya śailaśṛṅgaṃ śatakratuḥ
03,213.013e bibheda rājan vajreṇa bhuvi tan nipapāta ha
03,213.014a patatā tu tadā keśī tena śṛṅgeṇa tāḍitaḥ
03,213.014c hitvā kanyāṃ mahābhāgāṃ prādravad bhṛśapīḍitaḥ
03,213.015a apayāte 'sure tasmiṃs tāṃ kanyāṃ vāsavo 'bravīt
03,213.015c kāsi kasyāsi kiṃ ceha kuruṣe tvaṃ śubhānane
03,213.016 kanyovāca
03,213.016a ahaṃ prajāpateḥ kanyā devaseneti viśrutā
03,213.016c bhaginī daityasenā me sā pūrvaṃ keśinā hṛtā
03,213.017a sahaivāvāṃ bhaginyau tu sakhībhiḥ saha mānasam
03,213.017c āgacchāveha ratyartham anujñāpya prajāpatim
03,213.018a nityaṃ cāvāṃ prārthayate hartuṃ keśī mahāsuraḥ
03,213.018c icchaty enaṃ daityasenā na tv ahaṃ pākaśāsana
03,213.019a sā hṛtā tena bhagavan muktāhaṃ tvadbalena tu
03,213.019c tvayā devendra nirdiṣṭaṃ patim icchāmi durjayam
03,213.020 indra uvāca
03,213.020a mama mātṛṣvaseyā tvaṃ mātā dākṣāyaṇī mama
03,213.020c ākhyātaṃ tv aham icchāmi svayam ātmabalaṃ tvayā
03,213.021 kanyovāca
03,213.021a abalāhaṃ mahābāho patis tu balavān mama
03,213.021c varadānāt pitur bhāvī surāsuranamaskṛtaḥ
03,213.022 indra uvāca
03,213.022a kīdṛśaṃ vai balaṃ devi patyus tava bhaviṣyati
03,213.022c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tava vākyam anindite
03,213.023 kanyovāca
03,213.023a devadānavayakṣāṇāṃ kiṃnaroragarakṣasām
03,213.023c jetā sa dṛṣṭo duṣṭānāṃ mahāvīryo mahābalaḥ
03,213.024a yas tu sarvāṇi bhūtāni tvayā saha vijeṣyati
03,213.024c sa hi me bhavitā bhartā brahmaṇyaḥ kīrtivardhanaḥ
03,213.025 mārkaṇḍeya uvāca
03,213.025a indras tasyā vacaḥ śrutvā duḥkhito 'cintayad bhṛśam
03,213.025c asyā devyāḥ patir nāsti yādṛśaṃ saṃprabhāṣate
03,213.026a athāpaśyat sa udaye bhāskaraṃ bhāskaradyutiḥ
03,213.026c somaṃ caiva mahābhāgaṃ viśamānaṃ divākaram
03,213.027a amāvāsyāṃ saṃpravṛttaṃ muhūrtaṃ raudram eva ca
03,213.027c devāsuraṃ ca saṃgrāmaṃ so 'paśyad udaye girau
03,213.028a lohitaiś ca ghanair yuktāṃ pūrvāṃ saṃdhyāṃ śatakratuḥ
03,213.028c apaśyal lohitodaṃ ca bhagavān varuṇālayam
03,213.029a bhṛgubhiś cāṅgirobhiś ca hutaṃ mantraiḥ pṛthagvidhaiḥ
03,213.029c havyaṃ gṛhītvā vahniṃ ca praviśantaṃ divākaram
03,213.030a parva caiva caturviṃśaṃ tadā sūryam upasthitam
03,213.030c tathā dharmagataṃ raudraṃ somaṃ sūryagataṃ ca tam
03,213.031a samālokyaikatām eva śaśino bhāskarasya ca
03,213.031c samavāyaṃ tu taṃ raudraṃ dṛṣṭvā śakro vyacintayat
03,213.031d*1057_01 sūryācandramasor ghoraṃ dṛśyate pariveṣaṇam
03,213.031d*1057_02 etasminn eva rātryante mahad yuddhaṃ tu śaṃsati
03,213.031d*1057_03 sarit sindhur apīyaṃ tu pratyasṛgvāhinī bhṛśam
03,213.031d*1057_04 śṛgāliny agnivaktrā ca pratyādityaṃ virāviṇī
03,213.032a eṣa raudraś ca saṃghāto mahān yuktaś ca tejasā
03,213.032c somasya vahnisūryābhyām adbhuto 'yaṃ samāgamaḥ
03,213.032e janayed yaṃ sutaṃ somaḥ so 'syā devyāḥ patir bhavet
03,213.033a agniś caitair guṇair yuktaḥ sarvair agniś ca devatā
03,213.033c eṣa cej janayed garbhaṃ so 'syā devyāḥ patir bhavet
03,213.034a evaṃ saṃcintya bhagavān brahmalokaṃ tadā gataḥ
03,213.034c gṛhītvā devasenāṃ tām avandat sa pitāmaham
03,213.034e uvāca cāsyā devyās tvaṃ sādhu śūraṃ patiṃ diśa
03,213.035 brahmovāca
03,213.035a yathaitac cintitaṃ kāryaṃ tvayā dānavasūdana
03,213.035c tathā sa bhavitā garbho balavān uruvikramaḥ
03,213.036a sa bhaviṣyati senānīs tvayā saha śatakrato
03,213.036c asyā devyāḥ patiś caiva sa bhaviṣyati vīryavān
03,213.037 mārkaṇḍeya uvāca
03,213.037a etac chrutvā namas tasmai kṛtvāsau saha kanyayā
03,213.037c tatrābhyagacchad devendro yatra devarṣayo 'bhavan
03,213.037e vasiṣṭhapramukhā mukhyā viprendrāḥ sumahāvratāḥ
03,213.038a bhāgārthaṃ tapasopāttaṃ teṣāṃ somaṃ tathādhvare
03,213.038c pipāsavo yayur devāḥ śatakratupurogamāḥ
03,213.039a iṣṭiṃ kṛtvā yathānyāyaṃ susamiddhe hutāśane
03,213.039c juhuvus te mahātmāno havyaṃ sarvadivaukasām
03,213.040a samāhūto hutavahaḥ so 'dbhutaḥ sūryamaṇḍalāt
03,213.040c viniḥsṛtyāyayau vahnir vāgyato vidhivat prabhuḥ
03,213.040e āgamyāhavanīyaṃ vai tair dvijair mantrato hutam
03,213.041a sa tatra vividhaṃ havyaṃ pratigṛhya hutāśanaḥ
03,213.041c ṛṣibhyo bharataśreṣṭha prāyacchata divaukasām
03,213.042a niṣkrāmaṃś cāpy apaśyat sa patnīs teṣāṃ mahātmanām
03,213.042c sveṣv āśrameṣūpaviṣṭāḥ snāyantīś ca yathāsukham
03,213.043a rukmavedinibhās tās tu candralekhā ivāmalāḥ
03,213.043c hutāśanārcipratimāḥ sarvās tārā ivādbhutāḥ
03,213.044a sa tadgatena manasā babhūva kṣubhitendriyaḥ
03,213.044c patnīr dṛṣṭvā dvijendrāṇāṃ vahniḥ kāmavaśaṃ yayau
03,213.045a sa bhūyaś cintayām āsa na nyāyyaṃ kṣubhito 'smi yat
03,213.045c sādhvīḥ patnīr dvijendrāṇām akāmāḥ kāmayāmy aham
03,213.046a naitāḥ śakyā mayā draṣṭuṃ spraṣṭuṃ vāpy animittataḥ
03,213.046c gārhapatyaṃ samāviśya tasmāt paśyāmy abhīkṣṇaśaḥ
03,213.047a saṃspṛśann iva sarvās tāḥ śikhābhiḥ kāñcanaprabhāḥ
03,213.047c paśyamānaś ca mumude gārhapatyaṃ samāśritaḥ
03,213.048a niruṣya tatra suciram evaṃ vahnir vaśaṃ gataḥ
03,213.048c manas tāsu vinikṣipya kāmayāno varāṅganāḥ
03,213.049a kāmasaṃtaptahṛdayo dehatyāge suniścitaḥ
03,213.049c alābhe brāhmaṇastrīṇām agnir vanam upāgataḥ
03,213.050a svāhā taṃ dakṣaduhitā prathamaṃ kāmayat tadā
03,213.050c sā tasya chidram anvaicchac cirāt prabhṛti bhāminī
03,213.050e apramattasya devasya na cāpaśyad aninditā
03,213.051a sā taṃ jñātvā yathāvat tu vahniṃ vanam upāgatam
03,213.051c tattvataḥ kāmasaṃtaptaṃ cintayām āsa bhāminī
03,213.052a ahaṃ saptarṣipatnīnāṃ kṛtvā rūpāṇi pāvakam
03,213.052c kāmayiṣyāmi kāmārtaṃ tāsāṃ rūpeṇa mohitam
03,213.052e evaṃ kṛte prītir asya kāmāvāptiś ca me bhavet
03,214.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,214.001a śivā bhāryā tv aṅgirasaḥ śīlarūpaguṇānvitā
03,214.001c tasyāḥ sā prathamaṃ rūpaṃ kṛtvā devī janādhipa
03,214.001e jagāma pāvakābhyāśaṃ taṃ covāca varāṅganā
03,214.002a mām agne kāmasaṃtaptāṃ tvaṃ kāmayitum arhasi
03,214.002c kariṣyasi na ced evaṃ mṛtāṃ mām upadhāraya
03,214.002d*1059_01 tavāpy adharmaḥ sumahān bhavitā vai hutāśana
03,214.003a aham aṅgiraso bhāryā śivā nāma hutāśana
03,214.003c sakhībhiḥ sahitā prāptā mantrayitvā viniścayam
03,214.004 agnir uvāca
03,214.004a kathaṃ māṃ tvaṃ vijānīṣe kāmārtam itarāḥ katham
03,214.004c yās tvayā kīrtitāḥ sarvāḥ saptarṣīṇāṃ priyāḥ striyaḥ
03,214.005 śivovāca
03,214.005a asmākaṃ tvaṃ priyo nityaṃ bibhīmas tu vayaṃ tava
03,214.005c tvaccittam iṅgitair jñātvā preṣitāsmi tavāntikam
03,214.006a maithunāyeha saṃprāptā kāmaṃ prāptaṃ drutaṃ cara
03,214.006b*1060_01 upayantuṃ mahāvīrya pūrvam eva tvam arhasi
03,214.006c mātaro māṃ pratīkṣante gamiṣyāmi hutāśana
03,214.007 mārkaṇḍeya uvāca
03,214.007a tato 'gnir upayeme tāṃ śivāṃ prītimudāyutaḥ
03,214.007c prītyā devī ca saṃyuktā śukraṃ jagrāha pāṇinā
03,214.008a acintayan mamedaṃ ye rūpaṃ drakṣyanti kānane
03,214.008c te brāhmaṇīnām anṛtaṃ doṣaṃ vakṣyanti pāvake
03,214.009a tasmād etad rakṣyamāṇā garuḍī saṃbhavāmy aham
03,214.009c vanān nirgamanaṃ caiva sukhaṃ mama bhaviṣyati
03,214.010a suparṇī sā tadā bhūtvā nirjagāma mahāvanāt
03,214.010c apaśyat parvataṃ śvetaṃ śarastambaiḥ susaṃvṛtam
03,214.011a dṛṣṭīviṣaiḥ saptaśīrṣair guptaṃ bhogibhir adbhutaiḥ
03,214.011c rakṣobhiś ca piśācaiś ca raudrair bhūtagaṇais tathā
03,214.011e rākṣasībhiś ca saṃpūrṇam anekaiś ca mṛgadvijaiḥ
03,214.011f*1061_01 nadīprasravaṇopetaṃ nānātarulatācitam
03,214.012a sā tatra sahasā gatvā śailapṛṣṭhaṃ sudurgamam
03,214.012c prākṣipat kāñcane kuṇḍe śukraṃ sā tvaritā satī
03,214.013a śiṣṭānām api sā devī saptarṣīṇāṃ mahātmanām
03,214.013c patnīsarūpatāṃ kṛtvā kāmayām āsa pāvakam
03,214.014a divyarūpam arundhatyāḥ kartuṃ na śakitaṃ tayā
03,214.014c tasyās tapaḥprabhāveṇa bhartṛśuśrūṣaṇena ca
03,214.015a ṣaṭkṛtvas tat tu nikṣiptam agne retaḥ kurūttama
03,214.015c tasmin kuṇḍe pratipadi kāminyā svāhayā tadā
03,214.016a tat skannaṃ tejasā tatra saṃbhṛtaṃ janayat sutam
03,214.016c ṛṣibhiḥ pūjitaṃ skannam anayat skandatāṃ tataḥ
03,214.017a ṣaṭśirā dviguṇaśrotro dvādaśākṣibhujakramaḥ
03,214.017c ekagrīvas tv ekakāyaḥ kumāraḥ samapadyata
03,214.018a dvitīyāyām abhivyaktas tṛtīyāyāṃ śiśur babhau
03,214.018c aṅgapratyaṅgasaṃbhūtaś caturthyām abhavad guhaḥ
03,214.019a lohitābhreṇa mahatā saṃvṛtaḥ saha vidyutā
03,214.019c lohitābhre sumahati bhāti sūrya ivoditaḥ
03,214.020a gṛhītaṃ tu dhanus tena vipulaṃ lomaharṣaṇam
03,214.020c nyastaṃ yat tripuraghnena surārivinikṛntanam
03,214.021a tad gṛhītvā dhanuḥśreṣṭhaṃ nanāda balavāṃs tadā
03,214.021c saṃmohayann ivemān sa trīṃl lokān sacarācarān
03,214.022a tasya taṃ ninadaṃ śrutvā mahāmeghaughanisvanam
03,214.022c utpetatur mahānāgau citraś cairāvataś ca ha
03,214.023a tāv āpatantau saṃprekṣya sa bālārkasamadyutiḥ
03,214.023c dvābhyāṃ gṛhītvā pāṇibhyāṃ śaktiṃ cānyena pāṇinā
03,214.023e apareṇāgnidāyādas tāmracūḍaṃ bhujena saḥ
03,214.024a mahākāyam upaśliṣṭaṃ kukkuṭaṃ balināṃ varam
03,214.024c gṛhītvā vyanadad bhīmaṃ cikrīḍa ca mahābalaḥ
03,214.025a dvābhyāṃ bhujābhyāṃ balavān gṛhītvā śaṅkham uttamam
03,214.025c prādhmāpayata bhūtānāṃ trāsanaṃ balinām api
03,214.026a dvābhyāṃ bhujābhyām ākāśaṃ bahuśo nijaghāna saḥ
03,214.026c krīḍan bhāti mahāsenas trīṃl lokān vadanaiḥ piban
03,214.026e parvatāgre 'prameyātmā raśmimān udaye yathā
03,214.027a sa tasya parvatasyāgre niṣaṇṇo 'dbhutavikramaḥ
03,214.027c vyalokayad ameyātmā mukhair nānāvidhair diśaḥ
03,214.027e sa paśyan vividhān bhāvāṃś cakāra ninadaṃ punaḥ
03,214.028a tasya taṃ ninadaṃ śrutvā nyapatan bahudhā janāḥ
03,214.028c bhītāś codvignamanasas tam eva śaraṇaṃ yayuḥ
03,214.029a ye tu taṃ saṃśritā devaṃ nānāvarṇās tadā janāḥ
03,214.029c tān apy āhuḥ pāriṣadān brāhmaṇāḥ sumahābalān
03,214.030a sa tūtthāya mahābāhur upasāntvya ca tāñ janān
03,214.030c dhanur vikṛṣya vyasṛjad bāṇāñ śvete mahāgirau
03,214.031a bibheda sa śaraiḥ śailaṃ krauñcaṃ himavataḥ sutam
03,214.031c tena haṃsāś ca gṛdhrāś ca meruṃ gacchanti parvatam
03,214.032a sa viśīrṇo 'patac chailo bhṛśam ārtasvarān ruvan
03,214.032c tasmin nipatite tv anye neduḥ śailā bhṛśaṃ bhayāt
03,214.032d*1062_01 ghoram ārtasvaraṃ sarve dṛṣṭvā krauñcaṃ vidāritam
03,214.033a sa taṃ nādaṃ bhṛśārtānāṃ śrutvāpi balināṃ varaḥ
03,214.033c na prāvyathad ameyātmā śaktim udyamya cānadat
03,214.034a sā tadā vipulā śaktiḥ kṣiptā tena mahātmanā
03,214.034c bibheda śikharaṃ ghoraṃ śvetasya tarasā gireḥ
03,214.035a sa tenābhihato dīno giriḥ śveto 'calaiḥ saha
03,214.035c utpapāta mahīṃ tyaktvā bhītas tasmān mahātmanaḥ
03,214.036a tataḥ pravyathitā bhūmir vyaśīryata samantataḥ
03,214.036c ārtā skandaṃ samāsādya punar balavatī babhau
03,214.037a parvatāś ca namaskṛtya tam eva pṛthivīṃ gatāḥ
03,214.037c athāyam abhajal lokaḥ skandaṃ śuklasya pañcamīm
03,215.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,215.001*1063_01 tasmiñ jāte mahāsattve mahāsene mahābale
03,215.001*1063_02 samuttasthur mahotpātā ghorarūpāḥ pṛthagvidhāḥ
03,215.001*1063_03 strīpuṃsor viparītaṃ ca tathā dvaṃdvāni yāni ca
03,215.001*1063_04 grahā dīptā diśaḥ khaṃ ca rarāsa ca mahī bhṛśam
03,215.001*1064_01 ity etad vividhākāraṃ vṛttaṃ śuklasya pañcamīm
03,215.001*1064_02 tato yuddhaṃ mahad ghoraṃ ṣaṣṭhyāṃ vṛttaṃ janādhipa
03,215.001a ṛṣayas tu mahāghorān dṛṣṭvotpātān pṛthagvidhān
03,215.001c akurvañ śāntim udvignā lokānāṃ lokabhāvanāḥ
03,215.002a nivasanti vane ye tu tasmiṃś caitrarathe janāḥ
03,215.002c te 'bruvann eṣa no 'narthaḥ pāvakenāhṛto mahān
03,215.002e saṃgamya ṣaḍbhiḥ patnībhiḥ saptarṣīṇām iti sma ha
03,215.003a apare garuḍīm āhus tvayānartho 'yam āhṛtaḥ
03,215.003c yair dṛṣṭā sā tadā devī tasyā rūpeṇa gacchatī
03,215.003e na tu tat svāhayā karma kṛtaṃ jānāti vai janaḥ
03,215.004a suparṇī tu vacaḥ śrutvā mamāyaṃ tanayas tv iti
03,215.004c upagamya śanaiḥ skandam āhāhaṃ jananī tava
03,215.005a atha saptarṣayaḥ śrutvā jātaṃ putraṃ mahaujasam
03,215.005c tatyajuḥ ṣaṭ tadā patnīr vinā devīm arundhatīm
03,215.006a ṣaḍbhir eva tadā jātam āhus tad vanavāsinaḥ
03,215.006c saptarṣīn āha ca svāhā mama putro 'yam ity uta
03,215.006e ahaṃ jāne naitad evam iti rājan punaḥ punaḥ
03,215.007a viśvāmitras tu kṛtveṣṭiṃ saptarṣīṇāṃ mahāmuniḥ
03,215.007c pāvakaṃ kāmasaṃtaptam adṛṣṭaḥ pṛṣṭhato 'nvagāt
03,215.007e tat tena nikhilaṃ sarvam avabuddhaṃ yathātatham
03,215.008a viśvāmitras tu prathamaṃ kumāraṃ śaraṇaṃ gataḥ
03,215.008c stavaṃ divyaṃ saṃpracakre mahāsenasya cāpi saḥ
03,215.009a maṅgalāni ca sarvāṇi kaumārāṇi trayodaśa
03,215.009c jātakarmādikās tasya kriyāś cakre mahāmuniḥ
03,215.010a ṣaḍvaktrasya tu māhātmyaṃ kukkuṭasya ca sādhanam
03,215.010c śaktyā devyāḥ sādhanaṃ ca tathā pāriṣadām api
03,215.011a viśvāmitraś cakāraitat karma lokahitāya vai
03,215.011c tasmād ṛṣiḥ kumārasya viśvāmitro 'bhavat priyaḥ
03,215.012a anvajānāc ca svāhāyā rūpānyatvaṃ mahāmuniḥ
03,215.012c abravīc ca munīn sarvān nāparādhyanti vai striyaḥ
03,215.012e śrutvā tu tattvatas tasmāt te patnīḥ sarvato 'tyajan
03,215.013a skandaṃ śrutvā tato devā vāsavaṃ sahitābruvan
03,215.013c aviṣahyabalaṃ skandaṃ jahi śakrāśu māciram
03,215.014a yadi vā na nihaṃsy enam adyendro 'yaṃ bhaviṣyati
03,215.014c trailokyaṃ saṃnigṛhyāsmāṃs tvāṃ ca śakra mahābalaḥ
03,215.015a sa tān uvāca vyathito bālo 'yaṃ sumahābalaḥ
03,215.015b*1065_01 na bālam utsahe hantum iti śakraḥ prabhāṣate
03,215.015b*1065_02 te 'bruvan nāsti te vīryaṃ yata evaṃ prabhāṣase
03,215.015c sraṣṭāram api lokānāṃ yudhi vikramya nāśayet
03,215.016a sarvās tv adyābhigacchantu skandaṃ lokasya mātaraḥ
03,215.016c kāmavīryā ghnantu cainaṃ tathety uktvā ca tā yayuḥ
03,215.017a tam apratibalaṃ dṛṣṭvā viṣaṇṇavadanās tu tāḥ
03,215.017c aśakyo 'yaṃ vicintyaivaṃ tam eva śaraṇaṃ yayuḥ
03,215.018a ūcuś cāpi tvam asmākaṃ putro 'smābhir dhṛtaṃ jagat
03,215.018c abhinandasva naḥ sarvāḥ prasnutāḥ snehaviklavāḥ
03,215.018d*1066_01 tāsāṃ tad vacanaṃ śrutvā pātukāmaḥ stanān prabhuḥ
03,215.019a tāḥ saṃpūjya mahāsenaḥ kāmāṃś cāsāṃ pradāya saḥ
03,215.019c apaśyad agnim āyāntaṃ pitaraṃ balināṃ balī
03,215.020a sa tu saṃpūjitas tena saha mātṛgaṇena ha
03,215.020c parivārya mahāsenaṃ rakṣamāṇaḥ sthitaḥ sthiram
03,215.021a sarvāsāṃ yā tu mātṝṇāṃ nārī krodhasamudbhavā
03,215.021c dhātrī sā putravat skandaṃ śūlahastābhyarakṣata
03,215.022a lohitasyodadheḥ kanyā krūrā lohitabhojanā
03,215.022c pariṣvajya mahāsenaṃ putravat paryarakṣata
03,215.023a agnir bhūtvā naigameyaś chāgavaktro bahuprajaḥ
03,215.023c ramayām āsa śailasthaṃ bālaṃ krīḍanakair iva
03,216.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,216.001a grahāḥ sopagrahāś caiva ṛṣayo mātaras tathā
03,216.001c hutāśanamukhāś cāpi dīptāḥ pāriṣadāṃ gaṇāḥ
03,216.002a ete cānye ca bahavo ghorās tridivavāsinaḥ
03,216.002c parivārya mahāsenaṃ sthitā mātṛgaṇaiḥ saha
03,216.003a saṃdigdhaṃ vijayaṃ dṛṣṭvā vijayepsuḥ sureśvaraḥ
03,216.003c āruhyairāvataskandhaṃ prayayau daivataiḥ saha
03,216.003d*1067_01 ādāya vajraṃ balavān sarvair devagaṇair vṛtaḥ
03,216.003e vijighāṃsur mahāsenam indras tūrṇataraṃ yayau
03,216.004a ugraṃ tac ca mahāvegaṃ devānīkaṃ mahāprabham
03,216.004c vicitradhvajasaṃnāhaṃ nānāvāhanakārmukam
03,216.004e pravarāmbarasaṃvītaṃ śriyā juṣṭam alaṃkṛtam
03,216.005a vijighāṃsuṃ tadāyāntaṃ kumāraḥ śakram abhyayāt
03,216.005c vinadan pathi śakras tu drutaṃ yāti mahābalaḥ
03,216.005e saṃharṣayan devasenāṃ jighāṃsuḥ pāvakātmajam
03,216.006a saṃpūjyamānas tridaśais tathaiva paramarṣibhiḥ
03,216.006c samīpam upasaṃprāptaḥ kārttikeyasya vāsavaḥ
03,216.006d*1068_01 atha dṛṣṭvā sthitaṃ skandaṃ śvetasyāgre mahāgireḥ
03,216.007a siṃhanādaṃ tataś cakre deveśaḥ sahitaḥ suraiḥ
03,216.007c guho 'pi śabdaṃ taṃ śrutvā vyanadat sāgaro yathā
03,216.008a tasya śabdena mahatā samuddhūtodadhiprabham
03,216.008c babhrāma tatra tatraiva devasainyam acetanam
03,216.009a jighāṃsūn upasaṃprāptān devān dṛṣṭvā sa pāvakiḥ
03,216.009c visasarja mukhāt kruddhaḥ pravṛddhāḥ pāvakārciṣaḥ
03,216.009e tā devasainyāny adahan veṣṭamānāni bhūtale
03,216.010a te pradīptaśirodehāḥ pradīptāyudhavāhanāḥ
03,216.010c pracyutāḥ sahasā bhānti citrās tārāgaṇā iva
03,216.011a dahyamānāḥ prapannās te śaraṇaṃ pāvakātmajam
03,216.011c devā vajradharaṃ tyaktvā tataḥ śāntim upāgatāḥ
03,216.012a tyakto devais tataḥ skande vajraṃ śakro 'bhyavāsṛjat
03,216.012c tad visṛṣṭaṃ jaghānāśu pārśvaṃ skandasya dakṣiṇam
03,216.012e bibheda ca mahārāja pārśvaṃ tasya mahātmanaḥ
03,216.013a vajraprahārāt skandasya saṃjātaḥ puruṣo 'paraḥ
03,216.013c yuvā kāñcanasaṃnāhaḥ śaktidhṛg divyakuṇḍalaḥ
03,216.013e yad vajraviśanāj jāto viśākhas tena so 'bhavat
03,216.014a taṃ jātam aparaṃ dṛṣṭvā kālānalasamadyutim
03,216.014c bhayād indras tataḥ skandaṃ prāñjaliḥ śaraṇaṃ gataḥ
03,216.015a tasyābhayaṃ dadau skandaḥ sahasainyasya sattama
03,216.015c tataḥ prahṛṣṭās tridaśā vāditrāṇy abhyavādayan
03,217.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,217.001a skandasya pārṣadān ghorāñ śṛṇuṣvādbhutadarśanān
03,217.001c vajraprahārāt skandasya jajñus tatra kumārakāḥ
03,217.001e ye haranti śiśūñ jātān garbhasthāṃś caiva dāruṇāḥ
03,217.002a vajraprahārāt kanyāś ca jajñire 'sya mahābalāḥ
03,217.002c kumārāś ca viśākhaṃ taṃ pitṛtve samakalpayan
03,217.003a sa bhūtvā bhagavān saṃkhye rakṣaṃś chāgamukhas tadā
03,217.003c vṛtaḥ kanyāgaṇaiḥ sarvair ātmanīnaiś ca putrakaiḥ
03,217.004a mātṝṇāṃ prekṣatīnāṃ ca bhadraśākhaś ca kauśalaḥ
03,217.004c tataḥ kumārapitaraṃ skandam āhur janā bhuvi
03,217.005a rudram agnim umāṃ svāhāṃ pradeśeṣu mahābalām
03,217.005c yajanti putrakāmāś ca putriṇaś ca sadā janāḥ
03,217.006a yās tās tv ajanayat kanyās tapo nāma hutāśanaḥ
03,217.006c kiṃ karomīti tāḥ skandaṃ saṃprāptāḥ samabhāṣata
03,217.007 mātara ūcuḥ
03,217.007a bhavema sarvalokasya vayaṃ mātara uttamāḥ
03,217.007c prasādāt tava pūjyāś ca priyam etat kuruṣva naḥ
03,217.008 mārkaṇḍeya uvāca
03,217.008a so 'bravīd bāḍham ity evaṃ bhaviṣyadhvaṃ pṛthagvidhāḥ
03,217.008c aśivāś ca śivāś caiva punaḥ punar udāradhīḥ
03,217.009a tataḥ saṃkalpya putratve skaṃdaṃ mātṛgaṇo 'gamat
03,217.009c kākī ca halimā caiva rudrātha bṛhalī tathā
03,217.009e āryā palālā vai mitrā saptaitāḥ śiśumātaraḥ
03,217.010a etāsāṃ vīryasaṃpannaḥ śiśur nāmātidāruṇaḥ
03,217.010c skandaprasādajaḥ putro lohitākṣo bhayaṃkaraḥ
03,217.011a eṣa vīrāṣṭakaḥ proktaḥ skandamātṛgaṇodbhavaḥ
03,217.011c chāgavaktreṇa sahito navakaḥ parikīrtyate
03,217.012a ṣaṣṭhaṃ chāgamayaṃ vaktraṃ skandasyaiveti viddhi tat
03,217.012c ṣaṭśiro 'bhyantaraṃ rājan nityaṃ mātṛgaṇārcitam
03,217.013a ṣaṇṇāṃ tu pravaraṃ tasya śīrṣāṇām iha śabdyate
03,217.013c śaktiṃ yenāsṛjad divyāṃ bhadraśākha iti sma ha
03,217.014a ity etad vividhākāraṃ vṛttaṃ śuklasya pañcamīm
03,217.014c tatra yuddhaṃ mahāghoraṃ vṛttaṃ ṣaṣṭhyāṃ janādhipa
03,218.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,218.001a upaviṣṭaṃ tataḥ skandaṃ hiraṇyakavacasrajam
03,218.001c hiraṇyacūḍamukuṭaṃ hiraṇyākṣaṃ mahāprabham
03,218.002a lohitāmbarasaṃvītaṃ tīkṣṇadaṃṣṭraṃ manoramam
03,218.002c sarvalakṣaṇasaṃpannaṃ trailokyasyāpi supriyam
03,218.003a tatas taṃ varadaṃ śūraṃ yuvānaṃ mṛṣṭakuṇḍalam
03,218.003c abhajat padmarūpā śrīḥ svayam eva śarīriṇī
03,218.004a śriyā juṣṭaḥ pṛthuyaśāḥ sa kumāravaras tadā
03,218.004c niṣaṇṇo dṛśyate bhūtaiḥ paurṇamāsyāṃ yathā śaśī
03,218.005a apūjayan mahātmāno brāhmaṇās taṃ mahābalam
03,218.005c idam āhus tadā caiva skandaṃ tatra maharṣayaḥ
03,218.006a hiraṇyavarṇa bhadraṃ te lokānāṃ śaṃkaro bhava
03,218.006c tvayā ṣaḍrātrajātena sarve lokā vaśīkṛtāḥ
03,218.007a abhayaṃ ca punar dattaṃ tvayaivaiṣāṃ surottama
03,218.007c tasmād indro bhavān astu trailokyasyābhayaṃkaraḥ
03,218.008 skanda uvāca
03,218.008a kim indraḥ sarvalokānāṃ karotīha tapodhanāḥ
03,218.008c kathaṃ devagaṇāṃś caiva pāti nityaṃ sureśvaraḥ
03,218.009 ṛṣaya ūcuḥ
03,218.009a indro diśati bhūtānāṃ balaṃ tejaḥ prajāḥ sukham
03,218.009c tuṣṭaḥ prayacchati tathā sarvān dāyān sureśvaraḥ
03,218.010a durvṛttānāṃ saṃharati vṛttasthānāṃ prayacchati
03,218.010c anuśāsti ca bhūtāni kāryeṣu balasūdanaḥ
03,218.011a asūrye ca bhavet sūryas tathācandre ca candramāḥ
03,218.011c bhavaty agniś ca vāyuś ca pṛthivy āpaś ca kāraṇaiḥ
03,218.012a etad indreṇa kartavyam indre hi vipulaṃ balam
03,218.012c tvaṃ ca vīra balaśreṣṭhas tasmād indro bhavasva naḥ
03,218.013 śakra uvāca
03,218.013a bhavasvendro mahābāho sarveṣāṃ naḥ sukhāvahaḥ
03,218.013c abhiṣicyasva caivādya prāptarūpo 'si sattama
03,218.014 skanda uvāca
03,218.014a śādhi tvam eva trailokyam avyagro vijaye rataḥ
03,218.014c ahaṃ te kiṃkaraḥ śakra na mamendratvam īpsitam
03,218.015 śakra uvāca
03,218.015a balaṃ tavādbhutaṃ vīra tvaṃ devānām arīñ jahi
03,218.015c avajñāsyanti māṃ lokā vīryeṇa tava vismitāḥ
03,218.016a indratve 'pi sthitaṃ vīra balahīnaṃ parājitam
03,218.016b*1069_01 tvattejasāvamaṃsyanti lokā māṃ surasattama
03,218.016c āvayoś ca mitho bhede prayatiṣyanty atandritāḥ
03,218.017a bhedite ca tvayi vibho loko dvaidham upeṣyati
03,218.017c dvidhābhūteṣu lokeṣu niściteṣv āvayos tathā
03,218.017e vigrahaḥ saṃpravarteta bhūtabhedān mahābala
03,218.018a tatra tvaṃ māṃ raṇe tāta yathāśraddhaṃ vijeṣyasi
03,218.018c tasmād indro bhavān adya bhavitā mā vicāraya
03,218.019 skanda uvāca
03,218.019a tvam eva rājā bhadraṃ te trailokyasya mamaiva ca
03,218.019c karomi kiṃ ca te śakra śāsanaṃ tad bravīhi me
03,218.020 śakra uvāca
03,218.020a yadi satyam idaṃ vākyaṃ niścayād bhāṣitaṃ tvayā
03,218.020c yadi vā śāsanaṃ skanda kartum icchasi me śṛṇu
03,218.021a abhiṣicyasva devānāṃ senāpatye mahābala
03,218.021c aham indro bhaviṣyāmi tava vākyān mahābala
03,218.022 skanda uvāca
03,218.022a dānavānāṃ vināśāya devānām arthasiddhaye
03,218.022c gobrāhmaṇasya trāṇārthaṃ senāpatye 'bhiṣiñca mām
03,218.023 mārkaṇḍeya uvāca
03,218.023a so 'bhiṣikto maghavatā sarvair devagaṇaiḥ saha
03,218.023c atīva śuśubhe tatra pūjyamāno maharṣibhiḥ
03,218.023d*1070_01 tasya tad vacanaṃ śrutvā skandasya balavṛtrahā
03,218.023d*1070_02 ṛṣibhis taṃ mahāsenaṃ hṛṣṭo devagaṇaiḥ saha
03,218.023d*1070_03 sauvarṇe ratnakhacite taruṇāruṇabhāsvare
03,218.023d*1070_04 divyāsane samāsthāpya vimalaiḥ puṇyavāribhiḥ
03,218.023d*1070_05 mahāsenaṃ tadā śakraḥ senāpatye 'bhiṣiktavān
03,218.024a tasya tat kāñcanaṃ chatraṃ dhriyamāṇaṃ vyarocata
03,218.024c yathaiva susamiddhasya pāvakasyātmamaṇḍalam
03,218.025a viśvakarmakṛtā cāsya divyā mālā hiraṇmayī
03,218.025c ābaddhā tripuraghnena svayam eva yaśasvinā
03,218.026a āgamya manujavyāghra saha devyā paraṃtapa
03,218.026c arcayām āsa suprīto bhagavān govṛṣadhvajaḥ
03,218.027a rudram agniṃ dvijāḥ prāhū rudrasūnus tatas tu saḥ
03,218.027b*1071_01 kīrtyate sumahātejāḥ kumāro 'dbhutadarśanaḥ
03,218.027c rudreṇa śukram utsṛṣṭaṃ tac chvetaḥ parvato 'bhavat
03,218.027d*1072_01 tac chuklaṃ bhakṣayām āsa vahnis tasmād guho 'bhavat
03,218.027e pāvakasyendriyaṃ śvete kṛttikābhiḥ kṛtaṃ nage
03,218.028a pūjyamānaṃ tu rudreṇa dṛṣṭvā sarve divaukasaḥ
03,218.028c rudrasūnuṃ tataḥ prāhur guhaṃ guṇavatāṃ varam
03,218.029a anupraviśya rudreṇa vahniṃ jāto hy ayaṃ śiśuḥ
03,218.029c tatra jātas tataḥ skando rudrasūnus tato 'bhavat
03,218.030a rudrasya vahneḥ svāhāyāḥ ṣaṇṇāṃ strīṇāṃ ca tejasā
03,218.030c jātaḥ skandaḥ suraśreṣṭho rudrasūnus tato 'bhavat
03,218.031a araje vāsasī rakte vasānaḥ pāvakātmajaḥ
03,218.031c bhāti dīptavapuḥ śrīmān raktābhrābhyām ivāṃśumān
03,218.032a kukkuṭaś cāgninā dattas tasya ketur alaṃkṛtaḥ
03,218.032c rathe samucchrito bhāti kālāgnir iva lohitaḥ
03,218.032d*1073_01 yā ceṣṭā sarvabhūtānāṃ prabhā śāntir balaṃ tathā
03,218.032d*1073_02 agratas tasya sā śaktir devānāṃ jayavardhinī
03,218.033a viveśa kavacaṃ cāsya śarīraṃ sahajaṃ tataḥ
03,218.033c yudhyamānasya devasya prādurbhavati tat sadā
03,218.034a śaktir varma balaṃ tejaḥ kāntatvaṃ satyam akṣatiḥ
03,218.034c brahmaṇyatvam asaṃmoho bhaktānāṃ parirakṣaṇam
03,218.035a nikṛntanaṃ ca śatrūṇāṃ lokānāṃ cābhirakṣaṇam
03,218.035c skandena saha jātāni sarvāṇy eva janādhipa
03,218.036a evaṃ devagaṇaiḥ sarvaiḥ so 'bhiṣiktaḥ svalaṃkṛtaḥ
03,218.036c babhau pratītaḥ sumanāḥ paripūrṇendudarśanaḥ
03,218.037a iṣṭaiḥ svādhyāyaghoṣaiś ca devatūryaravair api
03,218.037c devagandharvagītaiś ca sarvair apsarasāṃ gaṇaiḥ
03,218.038a etaiś cānyaiś ca vividhair hṛṣṭatuṣṭair alaṃkṛtaiḥ
03,218.038b*1074_01 susaṃvṛtaḥ piśācānāṃ gaṇair devagaṇais tathā
03,218.038c krīḍann iva tadā devair abhiṣiktaḥ sa pāvakiḥ
03,218.039a abhiṣiktaṃ mahāsenam apaśyanta divaukasaḥ
03,218.039c vinihatya tamaḥ sūryaṃ yathehābhyuditaṃ tathā
03,218.040a athainam abhyayuḥ sarvā devasenāḥ sahasraśaḥ
03,218.040c asmākaṃ tvaṃ patir iti bruvāṇāḥ sarvatodiśam
03,218.041a tāḥ samāsādya bhagavān sarvabhūtagaṇair vṛtaḥ
03,218.041c arcitaś ca stutaś caiva sāntvayām āsa tā api
03,218.042a śatakratuś cābhiṣicya skandaṃ senāpatiṃ tadā
03,218.042c sasmāra tāṃ devasenāṃ yā sā tena vimokṣitā
03,218.043a ayaṃ tasyāḥ patir nūnaṃ vihito brahmaṇā svayam
03,218.043c iti cintyānayām āsa devasenāṃ svalaṃkṛtām
03,218.044a skandaṃ covāca balabhid iyaṃ kanyā surottama
03,218.044c ajāte tvayi nirdiṣṭā tava patnī svayaṃbhuvā
03,218.045a tasmāt tvam asyā vidhivat pāṇiṃ mantrapuraskṛtam
03,218.045c gṛhāṇa dakṣiṇaṃ devyāḥ pāṇinā padmavarcasam
03,218.045d*1075_01 evam ukto bhagavatā mahāseno mahābalaḥ
03,218.045d*1075_02 dṛṣṭvā kamalapatrākṣīṃ tanumadhyāṃ yaśasvinīm
03,218.045d*1075_03 atīva rūpasaṃpannāṃ sarvābharaṇabhūṣitām
03,218.045d*1075_04 sarvalakṣaṇasaṃpannāṃ devasenāṃ śucismitām
03,218.046a evam uktaḥ sa jagrāha tasyāḥ pāṇiṃ yathāvidhi
03,218.046b*1076_01 jagrāha bharataśreṣṭha devasenāpatis tataḥ
03,218.046c bṛhaspatir mantravidhiṃ jajāpa ca juhāva ca
03,218.047a evaṃ skandasya mahiṣīṃ devasenāṃ vidur budhāḥ
03,218.047c ṣaṣṭhīṃ yāṃ brāhmaṇāḥ prāhur lakṣmīm āśāṃ sukhapradām
03,218.047e sinīvālīṃ kuhūṃ caiva sadvṛttim aparājitām
03,218.047f*1077_01 ity evamādibhir devī nāmabhiḥ parikīrtyate
03,218.048a yadā skandaḥ patir labdhaḥ śāśvato devasenayā
03,218.048c tadā tam āśrayal lakṣmīḥ svayaṃ devī śarīriṇī
03,218.049a śrījuṣṭaḥ pañcamīṃ skandas tasmāc chrīpañcamī smṛtā
03,218.049c ṣaṣṭhyāṃ kṛtārtho 'bhūd yasmāt tasmāt ṣaṣṭhī mahātithiḥ
03,219.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,219.001a śriyā juṣṭaṃ mahāsenaṃ devasenāpatiṃ kṛtam
03,219.001c saptarṣipatnyaḥ ṣaḍ devyas tatsakāśam athāgaman
03,219.002a ṛṣibhiḥ saṃparityaktā dharmayuktā mahāvratāḥ
03,219.002c drutam āgamya cocus tā devasenāpatiṃ prabhum
03,219.003a vayaṃ putra parityaktā bhartṛbhir devasaṃmitaiḥ
03,219.003a*1078_01 **** **** dharmayuktā mahāvratāḥ
03,219.003a*1078_02 bhavadīyaikaśaraṇāḥ
03,219.003c akāraṇād ruṣā tāta puṇyasthānāt paricyutāḥ
03,219.004a asmābhiḥ kila jātas tvam iti kenāpy udāhṛtam
03,219.004c asatyam etat saṃśrutya tasmān nas trātum arhasi
03,219.005a akṣayaś ca bhavet svargas tvatprasādād dhi naḥ prabho
03,219.005c tvāṃ putraṃ cāpy abhīpsāmaḥ kṛtvaitad anṛṇo bhava
03,219.006 skanda uvāca
03,219.006a mātaro hi bhavatyo me suto vo 'ham aninditāḥ
03,219.006c yac cābhīpsatha tat sarvaṃ saṃbhaviṣyati vas tathā
03,219.007 mārkaṇḍeya uvāca
03,219.007a evam ukte tataḥ śakraṃ kiṃ kāryam iti so 'bravīt
03,219.007c uktaḥ skandena brūhīti so 'bravīd vāsavas tataḥ
03,219.008a abhijit spardhamānā tu rohiṇyā kanyasī svasā
03,219.008c icchantī jyeṣṭhatāṃ devī tapas taptuṃ vanaṃ gatā
03,219.009a tatra mūḍho 'smi bhadraṃ te nakṣatraṃ gaganāc cyutam
03,219.009c kālaṃ tv imaṃ paraṃ skanda brahmaṇā saha cintaya
03,219.010a dhaniṣṭhādis tadā kālo brahmaṇā parinirmitaḥ
03,219.010c rohiṇyādyo 'bhavat pūrvam evaṃ saṃkhyā samābhavat
03,219.011a evam ukte tu śakreṇa tridivaṃ kṛttikā gatāḥ
03,219.011c nakṣatraṃ śakaṭākāraṃ bhāti tad vahnidaivatam
03,219.012a vinatā cābravīt skandaṃ mama tvaṃ piṇḍadaḥ sutaḥ
03,219.012c icchāmi nityam evāhaṃ tvayā putra sahāsitum
03,219.013 skanda uvāca
03,219.013a evam astu namas te 'stu putrasnehāt praśādhi mām
03,219.013c snuṣayā pūjyamānā vai devi vatsyasi nityadā
03,219.014 mārkaṇḍeya uvāca
03,219.014a atha mātṛgaṇaḥ sarvaḥ skandaṃ vacanam abravīt
03,219.014c vayaṃ sarvasya lokasya mātaraḥ kavibhiḥ stutāḥ
03,219.014e icchāmo mātaras tubhyaṃ bhavituṃ pūjayasva naḥ
03,219.014f*1079_01 sa tāsāṃ vacanaṃ śrutvā skando vacanam abravīt
03,219.015 skanda uvāca
03,219.015a mātaras tu bhavatyo me bhavatīnām ahaṃ sutaḥ
03,219.015c ucyatāṃ yan mayā kāryaṃ bhavatīnām athepsitam
03,219.016 mātara ūcuḥ
03,219.016a yās tu tā mātaraḥ pūrvaṃ lokasyāsya prakalpitāḥ
03,219.016c asmākaṃ tad bhavet sthānaṃ tāsāṃ caiva na tad bhavet
03,219.017a bhavema pūjyā lokasya na tāḥ pūjyāḥ surarṣabha
03,219.017c prajāsmākaṃ hṛtās tābhis tvatkṛte tāḥ prayaccha naḥ
03,219.018 skanda uvāca
03,219.018a dattāḥ prajā na tāḥ śakyā bhavatībhir niṣevitum
03,219.018c anyāṃ vaḥ kāṃ prayacchāmi prajāṃ yāṃ manasecchatha
03,219.019 mātara ūcuḥ
03,219.019a icchāma tāsāṃ mātṝṇāṃ prajā bhoktuṃ prayaccha naḥ
03,219.019c tvayā saha pṛthagbhūtā ye ca tāsām atheśvarāḥ
03,219.020 skanda uvāca
03,219.020a prajā vo dadmi kaṣṭaṃ tu bhavatībhir udāhṛtam
03,219.020c parirakṣata bhadraṃ vaḥ prajāḥ sādhu namaskṛtāḥ
03,219.021 mātara ūcuḥ
03,219.021a parirakṣāma bhadraṃ te prajāḥ skanda yathecchasi
03,219.021c tvayā no rocate skanda sahavāsaś ciraṃ prabho
03,219.022 skanda uvāca
03,219.022a yāvat ṣoḍaśa varṣāṇi bhavanti taruṇāḥ prajāḥ
03,219.022c prabādhata manuṣyāṇāṃ tāvad rūpaiḥ pṛthagvidhaiḥ
03,219.023a ahaṃ ca vaḥ pradāsyāmi raudram ātmānam avyayam
03,219.023c paramaṃ tena sahitā sukhaṃ vatsyatha pūjitāḥ
03,219.024 mārkaṇḍeya uvāca
03,219.024a tataḥ śarīrāt skandasya puruṣaḥ kāñcanaprabhaḥ
03,219.024c bhoktuṃ prajāḥ sa martyānāṃ niṣpapāta mahābalaḥ
03,219.025a apatat sa tadā bhūmau visaṃjño 'tha kṣudhānvitaḥ
03,219.025c skandena so 'bhyanujñāto raudrarūpo 'bhavad grahaḥ
03,219.025e skandāpasmāram ity āhur grahaṃ taṃ dvijasattamāḥ
03,219.026a vinatā tu mahāraudrā kathyate śakunigrahaḥ
03,219.026c pūtanāṃ rākṣasīṃ prāhus taṃ vidyāt pūtanāgraham
03,219.027a kaṣṭā dāruṇarūpeṇa ghorarūpā niśācarī
03,219.027c piśācī dāruṇākārā kathyate śītapūtanā
03,219.027e garbhān sā mānuṣīṇāṃ tu harate ghoradarśanā
03,219.028a aditiṃ revatīṃ prāhur grahas tasyās tu raivataḥ
03,219.028c so 'pi bālāñ śiśūn ghoro bādhate vai mahāgrahaḥ
03,219.029a daityānāṃ yā ditir mātā tām āhur mukhamaṇḍikām
03,219.029c atyarthaṃ śiśumāṃsena saṃprahṛṣṭā durāsadā
03,219.030a kumārāś ca kumāryaś ca ye proktāḥ skandasaṃbhavāḥ
03,219.030c te 'pi garbhabhujaḥ sarve kauravya sumahāgrahāḥ
03,219.031a tāsām eva kumārīṇāṃ patayas te prakīrtitāḥ
03,219.031c ajñāyamānā gṛhṇanti bālakān raudrakarmiṇaḥ
03,219.032a gavāṃ mātā tu yā prājñaiḥ kathyate surabhir nṛpa
03,219.032c śakunis tām athāruhya saha bhuṅkte śiśūn bhuvi
03,219.033a saramā nāma yā mātā śunāṃ devī janādhipa
03,219.033c sāpi garbhān samādatte mānuṣīṇāṃ sadaiva hi
03,219.034a pādapānāṃ ca yā mātā karañjanilayā hi sā
03,219.034b*1080_01 varadā sā hi saumyā ca nityaṃ bhūtānukampinī
03,219.034c karañje tāṃ namasyanti tasmāt putrārthino narāḥ
03,219.035a ime tv aṣṭādaśānye vai grahā māṃsamadhupriyāḥ
03,219.035c dvipañcarātraṃ tiṣṭhanti satataṃ sūtikāgṛhe
03,219.036a kadrūḥ sūkṣmavapur bhūtvā garbhiṇīṃ praviśed yadā
03,219.036c bhuṅkte sā tatra taṃ garbhaṃ sā tu nāgaṃ prasūyate
03,219.037a gandharvāṇāṃ tu yā mātā sā garbhaṃ gṛhya gacchati
03,219.037c tato vilīnagarbhā sā mānuṣī bhuvi dṛśyate
03,219.038a yā janitrī tv apsarasāṃ garbham āste pragṛhya sā
03,219.038c upaviṣṭaṃ tato garbhaṃ kathayanti manīṣiṇaḥ
03,219.039a lohitasyodadheḥ kanyā dhātrī skandasya sā smṛtā
03,219.039c lohitāyanir ity evaṃ kadambe sā hi pūjyate
03,219.040a puruṣeṣu yathā rudras tathāryā pramadāsv api
03,219.040c āryā mātā kumārasya pṛthakkāmārtham ijyate
03,219.041a evam ete kumārāṇāṃ mayā proktā mahāgrahāḥ
03,219.041c yāvat ṣoḍaśa varṣāṇi aśivās te śivās tataḥ
03,219.042a ye ca mātṛgaṇāḥ proktāḥ puruṣāś caiva ye grahāḥ
03,219.042c sarve skandagrahā nāma jñeyā nityaṃ śarīribhiḥ
03,219.043a teṣāṃ praśamanaṃ kāryaṃ snānaṃ dhūpam athāñjanam
03,219.043c balikarmopahāraś ca skandasyejyā viśeṣataḥ
03,219.044a evam ete 'rcitāḥ sarve prayacchanti śubhaṃ nṛṇām
03,219.044c āyur vīryaṃ ca rājendra samyak pūjānamaskṛtāḥ
03,219.045a ūrdhvaṃ tu ṣoḍaśād varṣād ye bhavanti grahā nṛṇām
03,219.045c tān ahaṃ saṃpravakṣyāmi namaskṛtya maheśvaram
03,219.046a yaḥ paśyati naro devāñ jāgrad vā śayito 'pi vā
03,219.046c unmādyati sa tu kṣipraṃ taṃ tu devagrahaṃ viduḥ
03,219.047a āsīnaś ca śayānaś ca yaḥ paśyati naraḥ pitṝn
03,219.047c unmādyati sa tu kṣipraṃ sa jñeyas tu pitṛgrahaḥ
03,219.048a avamanyati yaḥ siddhān kruddhāś cāpi śapanti yam
03,219.048c unmādyati sa tu kṣipraṃ jñeyaḥ siddhagrahas tu saḥ
03,219.049a upāghrāti ca yo gandhān rasāṃś cāpi pṛthagvidhān
03,219.049c unmādyati sa tu kṣipraṃ sa jñeyo rākṣaso grahaḥ
03,219.050a gandharvāś cāpi yaṃ divyāḥ saṃspṛśanti naraṃ bhuvi
03,219.050c unmādyati sa tu kṣipraṃ graho gāndharva eva saḥ
03,219.051a āviśanti ca yaṃ yakṣāḥ puruṣaṃ kālaparyaye
03,219.051c unmādyati sa tu kṣipraṃ jñeyo yakṣagrahas tu saḥ
03,219.052a adhirohanti yaṃ nityaṃ piśācāḥ puruṣaṃ kva cit
03,219.052c unmādyati sa tu kṣipraṃ paiśācaṃ taṃ grahaṃ viduḥ
03,219.053a yasya doṣaiḥ prakupitaṃ cittaṃ muhyati dehinaḥ
03,219.053c unmādyati sa tu kṣipraṃ sādhanaṃ tasya śāstrataḥ
03,219.054a vaiklavyāc ca bhayāc caiva ghorāṇāṃ cāpi darśanāt
03,219.054c unmādyati sa tu kṣipraṃ sattvaṃ tasya tu sādhanam
03,219.055a kaś cit krīḍitukāmo vai bhoktukāmas tathāparaḥ
03,219.055c abhikāmas tathaivānya ity eṣa trividho grahaḥ
03,219.056a yāvat saptativarṣāṇi bhavanty ete grahā nṛṇām
03,219.056c ataḥ paraṃ dehināṃ tu grahatulyo bhavej jvaraḥ
03,219.057a aprakīrṇendriyaṃ dāntaṃ śuciṃ nityam atandritam
03,219.057c āstikaṃ śraddadhānaṃ ca varjayanti sadā grahāḥ
03,219.058a ity eṣa te grahoddeśo mānuṣāṇāṃ prakīrtitaḥ
03,219.058c na spṛśanti grahā bhaktān narān devaṃ maheśvaram
03,220.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,220.001a yadā skandena mātṝṇām evam etat priyaṃ kṛtam
03,220.001c athainam abravīt svāhā mama putras tvam aurasaḥ
03,220.002a icchāmy ahaṃ tvayā dattāṃ prītiṃ paramadurlabhām
03,220.002c tām abravīt tataḥ skandaḥ prītim icchasi kīdṛśīm
03,220.003 svāhovāca
03,220.003a dakṣasyāhaṃ priyā kanyā svāhā nāma mahābhuja
03,220.003c bālyāt prabhṛti nityaṃ ca jātakāmā hutāśane
03,220.004a na ca māṃ kāminīṃ putra samyag jānāti pāvakaḥ
03,220.004c icchāmi śāśvataṃ vāsaṃ vastuṃ putra sahāgninā
03,220.005 skanda uvāca
03,220.005a havyaṃ kavyaṃ ca yat kiṃ cid dvijā mantrapuraskṛtam
03,220.005c hoṣyanty agnau sadā devi svāhety uktvā samudyatam
03,220.006a adya prabhṛti dāsyanti suvṛttāḥ satpathe sthitāḥ
03,220.006c evam agnis tvayā sārdhaṃ sadā vatsyati śobhane
03,220.007 mārkaṇḍeya uvāca
03,220.007a evam uktā tataḥ svāhā tuṣṭā skandena pūjitā
03,220.007c pāvakena samāyuktā bhartrā skandam apūjayat
03,220.008a tato brahmā mahāsenaṃ prajāpatir athābravīt
03,220.008c abhigaccha mahādevaṃ pitaraṃ tripurārdanam
03,220.009a rudreṇāgniṃ samāviśya svāhām āviśya comayā
03,220.009c hitārthaṃ sarvalokānāṃ jātas tvam aparājitaḥ
03,220.010a umāyonyāṃ ca rudreṇa śukraṃ siktaṃ mahātmanā
03,220.010c āste girau nipatitaṃ miñjikāmiñjikaṃ yataḥ
03,220.010d*1081_01 mithunaṃ vai mahābhāga tatra tad rudrasaṃbhavam
03,220.011a saṃbhūtaṃ lohitode tu śukraśeṣam avāpatat
03,220.011c sūryaraśmiṣu cāpy anyad anyac caivāpatad bhuvi
03,220.011e āsaktam anyad vṛkṣeṣu tad evaṃ pañcadhāpatat
03,220.012a ta ete vividhākārā gaṇā jñeyā manīṣibhiḥ
03,220.012c tava pāriṣadā ghorā ya ete piśitāśanāḥ
03,220.013a evam astv iti cāpy uktvā mahāseno maheśvaram
03,220.013c apūjayad ameyātmā pitaraṃ pitṛvatsalaḥ
03,220.014a arkapuṣpais tu te pañca gaṇāḥ pūjyā dhanārthibhiḥ
03,220.014c vyādhipraśamanārthaṃ ca teṣāṃ pūjāṃ samācaret
03,220.015a miñjikāmiñjikaṃ caiva mithunaṃ rudrasaṃbhavam
03,220.015c namaskāryaṃ sadaiveha bālānāṃ hitam icchatā
03,220.016a striyo mānuṣamāṃsādā vṛddhikā nāma nāmataḥ
03,220.016c vṛkṣeṣu jātās tā devyo namaskāryāḥ prajārthibhiḥ
03,220.017a evam ete piśācānām asaṃkhyeyā gaṇāḥ smṛtāḥ
03,220.017c ghaṇṭāyāḥ sapatākāyāḥ śṛṇu me saṃbhavaṃ nṛpa
03,220.018a airāvatasya ghaṇṭe dve vaijayantyāv iti śrute
03,220.018c guhasya te svayaṃ datte śakreṇānāyya dhīmatā
03,220.019a ekā tatra viśākhasya ghaṇṭā skandasya cāparā
03,220.019c patākā kārttikeyasya viśākhasya ca lohitā
03,220.020a yāni krīḍanakāny asya devair dattāni vai tadā
03,220.020c tair eva ramate devo mahāseno mahābalaḥ
03,220.021a sa saṃvṛtaḥ piśācānāṃ gaṇair devagaṇais tathā
03,220.021c śuśubhe kāñcane śaile dīpyamānaḥ śriyā vṛtaḥ
03,220.022a tena vīreṇa śuśubhe sa śailaḥ śubhakānanaḥ
03,220.022c ādityenevāṃśumatā mandaraś cārukandaraḥ
03,220.023a saṃtānakavanaiḥ phullaiḥ karavīravanair api
03,220.023c pārijātavanaiś caiva japāśokavanais tathā
03,220.024a kadambataruṣaṇḍaiś ca divyair mṛgagaṇair api
03,220.024c divyaiḥ pakṣigaṇaiś caiva śuśubhe śvetaparvataḥ
03,220.025a tatra devagaṇāḥ sarve sarve caiva maharṣayaḥ
03,220.025c meghatūryaravāś caiva kṣubdhodadhisamasvanāḥ
03,220.026a tatra divyāś ca gandharvā nṛtyanty apsarasas tathā
03,220.026c hṛṣṭānāṃ tatra bhūtānāṃ śrūyate ninado mahān
03,220.027a evaṃ sendraṃ jagat sarvaṃ śvetaparvatasaṃsthitam
03,220.027c prahṛṣṭaṃ prekṣate skandaṃ na ca glāyati darśanāt
03,221.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,221.001a yadābhiṣikto bhagavān senāpatyena pāvakiḥ
03,221.001c tadā saṃprasthitaḥ śrīmān hṛṣṭo bhadravaṭaṃ haraḥ
03,221.001e rathenādityavarṇena pārvatyā sahitaḥ prabhuḥ
03,221.001f*1082_01 anuyātaḥ suraiḥ sarvaiḥ sahasrākṣapurogamaiḥ
03,221.002a sahasraṃ tasya siṃhānāṃ tasmin yuktaṃ rathottame
03,221.002c utpapāta divaṃ śubhraṃ kālenābhipracoditaḥ
03,221.003a te pibanta ivākāśaṃ trāsayantaś carācarān
03,221.003c siṃhā nabhasy agacchanta nadantaś cārukesarāḥ
03,221.004a tasmin rathe paśupatiḥ sthito bhāty umayā saha
03,221.004c vidyutā sahitaḥ sūryaḥ sendracāpe ghane yathā
03,221.005a agratas tasya bhagavān dhaneśo guhyakaiḥ saha
03,221.005c āsthāya ruciraṃ yāti puṣpakaṃ naravāhanaḥ
03,221.006a airāvataṃ samāsthāya śakraś cāpi suraiḥ saha
03,221.006c pṛṣṭhato 'nuyayau yāntaṃ varadaṃ vṛṣabhadhvajam
03,221.007a jambhakair yakṣarakṣobhiḥ sragvibhiḥ samalaṃkṛtaḥ
03,221.007c yāty amogho mahāyakṣo dakṣiṇaṃ pakṣam āsthitaḥ
03,221.008a tasya dakṣiṇato devā marutaś citrayodhinaḥ
03,221.008c gacchanti vasubhiḥ sārdhaṃ rudraiś ca saha saṃgatāḥ
03,221.009a yamaś ca mṛtyunā sārdhaṃ sarvataḥ parivāritaḥ
03,221.009c ghorair vyādhiśatair yāti ghorarūpavapus tathā
03,221.010a yamasya pṛṣṭhataś caiva ghoras triśikharaḥ śitaḥ
03,221.010c vijayo nāma rudrasya yāti śūlaḥ svalaṃkṛtaḥ
03,221.011a tam ugrapāśo varuṇo bhagavān salileśvaraḥ
03,221.011c parivārya śanair yāti yādobhir vividhair vṛtaḥ
03,221.012a pṛṣṭhato vijayasyāpi yāti rudrasya paṭṭiśaḥ
03,221.012c gadāmusalaśaktyādyair vṛtaḥ praharaṇottamaiḥ
03,221.013a paṭṭiśaṃ tv anvagād rājaṃś chatraṃ raudraṃ mahāprabham
03,221.013c kamaṇḍaluś cāpy anu taṃ maharṣigaṇasaṃvṛtaḥ
03,221.014a tasya dakṣiṇato bhāti daṇḍo gacchañ śriyā vṛtaḥ
03,221.014c bhṛgvaṅgirobhiḥ sahito devaiś cāpy abhipūjitaḥ
03,221.015a eṣāṃ tu pṛṣṭhato rudro vimale syandane sthitaḥ
03,221.015c yāti saṃharṣayan sarvāṃs tejasā tridivaukasaḥ
03,221.016a ṛṣayaś caiva devāś ca gandharvā bhujagās tathā
03,221.016c nadyo nadā drumāś caiva tathaivāpsarasāṃ gaṇāḥ
03,221.017a nakṣatrāṇi grahāś caiva devānāṃ śiśavaś ca ye
03,221.017c striyaś ca vividhākārā yānti rudrasya pṛṣṭhataḥ
03,221.017e sṛjantyaḥ puṣpavarṣāṇi cārurūpā varāṅganāḥ
03,221.018a parjanyaś cāpy anuyayau namaskṛtya pinākinam
03,221.018c chatraṃ tu pāṇḍuraṃ somas tasya mūrdhany adhārayat
03,221.018e cāmare cāpi vāyuś ca gṛhītvāgniś ca viṣṭhitau
03,221.019a śakraś ca pṛṣṭhatas tasya yāti rājañ śriyā vṛtaḥ
03,221.019c saha rājarṣibhiḥ sarvaiḥ stuvāno vṛṣaketanam
03,221.020a gaurī vidyātha gāndhārī keśinī mitrasāhvayā
03,221.020c sāvitryā saha sarvās tāḥ pārvatyā yānti pṛṣṭhataḥ
03,221.021a tatra vidyāgaṇāḥ sarve ye ke cit kavibhiḥ kṛtāḥ
03,221.021b*1083_01 svena svenānuyogena sarve te 'nuyayur haram
03,221.021c yasya kurvanti vacanaṃ sendrā devāś camūmukhe
03,221.022a sa gṛhītvā patākāṃ tu yāty agre rākṣaso grahaḥ
03,221.022c vyāpṛtas tu śmaśāne yo nityaṃ rudrasya vai sakhā
03,221.022e piṅgalo nāma yakṣendro lokasyānandadāyakaḥ
03,221.023a ebhiḥ sa sahitas tatra yayau devo yathāsukham
03,221.023c agrataḥ pṛṣṭhataś caiva na hi tasya gatir dhruvā
03,221.024a rudraṃ satkarmabhir martyāḥ pūjayantīha daivatam
03,221.024c śivam ity eva yaṃ prāhur īśaṃ rudraṃ pinākinam
03,221.024d*1084_01 evaṃ sarve suragaṇās tadā vai prītamānasāḥ
03,221.024e bhāvais tu vividhākāraiḥ pūjayanti maheśvaram
03,221.025a devasenāpatis tv evaṃ devasenābhir āvṛtaḥ
03,221.025c anugacchati deveśaṃ brahmaṇyaḥ kṛttikāsutaḥ
03,221.026a athābravīn mahāsenaṃ mahādevo bṛhadvacaḥ
03,221.026c saptamaṃ mārutaskandhaṃ rakṣa nityam atandritaḥ
03,221.027 skanda uvāca
03,221.027a saptamaṃ mārutaskandhaṃ pālayiṣyāmy ahaṃ prabho
03,221.027c yad anyad api me kāryaṃ deva tad vada māciram
03,221.028 rudra uvāca
03,221.028a kāryeṣv ahaṃ tvayā putra saṃdraṣṭavyaḥ sadaiva hi
03,221.028c darśanān mama bhaktyā ca śreyaḥ param avāpsyasi
03,221.029 mārkaṇḍeya uvāca
03,221.029a ity uktvā visasarjainaṃ pariṣvajya maheṣvaraḥ
03,221.029b*1085_01 skandaṃ sahomayā prīto jvalantam iva tejasā
03,221.029c visarjite tataḥ skande babhūvautpātikaṃ mahat
03,221.029e sahasaiva mahārāja devān sarvān pramohayat
03,221.030a jajvāla khaṃ sanakṣatraṃ pramūḍhaṃ bhuvanaṃ bhṛśam
03,221.030c cacāla vyanadac corvī tamobhūtaṃ jagat prabho
03,221.031a tatas tad dāruṇaṃ dṛṣṭvā kṣubhitaḥ śaṃkaras tadā
03,221.031c umā caiva mahābhāgā devāś ca samaharṣayaḥ
03,221.032a tatas teṣu pramūḍheṣu parvatāmbudasaṃnibham
03,221.032c nānāpraharaṇaṃ ghoram adṛśyata mahad balam
03,221.033a tad dhi ghoram asaṃkhyeyaṃ garjac ca vividhā giraḥ
03,221.033c abhyadravad raṇe devān bhagavantaṃ ca śaṃkaram
03,221.034a tair visṛṣṭāny anīkeṣu bāṇajālāny anekaśaḥ
03,221.034c parvatāś ca śataghnyaś ca prāsāś ca parighā gadāḥ
03,221.035a nipatadbhiś ca tair ghorair devānīkaṃ mahāyudhaiḥ
03,221.035c kṣaṇena vyadravat sarvaṃ vimukhaṃ cāpy adṛśyata
03,221.036a nikṛttayodhanāgāśvaṃ kṛttāyudhamahāratham
03,221.036c dānavair arditaṃ sainyaṃ devānāṃ vimukhaṃ babhau
03,221.037a asurair vadhyamānaṃ tat pāvakair iva kānanam
03,221.037c apatad dagdhabhūyiṣṭhaṃ mahādrumavanaṃ yathā
03,221.038a te vibhinnaśirodehāḥ pracyavante divaukasaḥ
03,221.038c na nātham adhyagacchanta vadhyamānā mahāraṇe
03,221.039a atha tad vidrutaṃ sainyaṃ dṛṣṭvā devaḥ puraṃdaraḥ
03,221.039c āśvāsayann uvācedaṃ balavad dānavārditam
03,221.040a bhayaṃ tyajata bhadraṃ vaḥ śūrāḥ śastrāṇi gṛhṇata
03,221.040c kurudhvaṃ vikrame buddhiṃ mā vaḥ kā cid vyathā bhavet
03,221.041a jayatainān sudurvṛttān dānavān ghoradarśanān
03,221.041c abhidravata bhadraṃ vo mayā saha mahāsurān
03,221.042a śakrasya vacanaṃ śrutvā samāśvastā divaukasaḥ
03,221.042c dānavān pratyayudhyanta śakraṃ kṛtvā vyapāśrayam
03,221.043a tatas te tridaśāḥ sarve marutaś ca mahābalāḥ
03,221.043c pratyudyayur mahāvegāḥ sādhyāś ca vasubhiḥ saha
03,221.044a tair visṛṣṭāny anīkeṣu kruddhaiḥ śastrāṇi saṃyuge
03,221.044c śarāś ca daityakāyeṣu pibanti smāsṛgulbaṇam
03,221.045a teṣāṃ dehān vinirbhidya śarās te niśitās tadā
03,221.045c niṣpatanto adṛśyanta nagebhya iva pannagāḥ
03,221.046a tāni daityaśarīrāṇi nirbhinnāni sma sāyakaiḥ
03,221.046c apatan bhūtale rājaṃś chinnābhrāṇīva sarvaśaḥ
03,221.047a tatas tad dānavaṃ sainyaṃ sarvair devagaṇair yudhi
03,221.047c trāsitaṃ vividhair bāṇaiḥ kṛtaṃ caiva parāṅmukham
03,221.048a athotkruṣṭaṃ tadā hṛṣṭaiḥ sarvair devair udāyudhaiḥ
03,221.048c saṃhatāni ca tūryāṇi tadā sarvāṇy anekaśaḥ
03,221.049a evam anyonyasaṃyuktaṃ yuddham āsīt sudāruṇam
03,221.049c devānāṃ dānavānāṃ ca māṃsaśoṇitakardamam
03,221.050a anayo devalokasya sahasaiva vyadṛśyata
03,221.050c tathā hi dānavā ghorā vinighnanti divaukasaḥ
03,221.051a tatas tūryapraṇādāś ca bherīṇāṃ ca mahāsvanāḥ
03,221.051c babhūvur dānavendrāṇāṃ siṃhanādāś ca dāruṇāḥ
03,221.052a atha daityabalād ghorān niṣpapāta mahābalaḥ
03,221.052c dānavo mahiṣo nāma pragṛhya vipulaṃ girim
03,221.053a te taṃ ghanair ivādityaṃ dṛṣṭvā saṃparivāritam
03,221.053c samudyatagiriṃ rājan vyadravanta divaukasaḥ
03,221.054a athābhidrutya mahiṣo devāṃś cikṣepa taṃ girim
03,221.054b*1086_01 mahākāyaṃ mahārāja satoyam iva toyadam
03,221.054c patatā tena giriṇā devasainyasya pārthiva
03,221.054e bhīmarūpeṇa nihatam ayutaṃ prāpatad bhuvi
03,221.055a atha tair dānavaiḥ sārdhaṃ mahiṣas trāsayan surān
03,221.055c abhyadravad raṇe tūrṇaṃ siṃhaḥ kṣudramṛgān iva
03,221.056a tam āpatantaṃ mahiṣaṃ dṛṣṭvā sendrā divaukasaḥ
03,221.056c vyadravanta raṇe bhītā viśīrṇāyudhaketanāḥ
03,221.057a tataḥ sa mahiṣaḥ kruddhas tūrṇaṃ rudrarathaṃ yayau
03,221.057c abhidrutya ca jagrāha rudrasya rathakūbaram
03,221.058a yadā rudrarathaṃ kruddho mahiṣaḥ sahasā gataḥ
03,221.058c resatū rodasī gāḍhaṃ mumuhuś ca maharṣayaḥ
03,221.059a vyanadaṃś ca mahākāyā daityā jaladharopamāḥ
03,221.059c āsīc ca niścitaṃ teṣāṃ jitam asmābhir ity uta
03,221.060a tathābhūte tu bhagavān nāvadhīn mahiṣaṃ raṇe
03,221.060a*1087_01 **** **** āhūya guham ātmajam
03,221.060a*1087_02 uvāca sasmitaṃ devo vivitsuḥ putravikramam
03,221.060a*1087_03 daurātmyaṃ paśya putra tvaṃ dānavasya durātmanaḥ
03,221.060a*1087_04 jahi śīghraṃ durācāraṃ draṣṭum icchāmi te balam
03,221.060a*1087_05 ity uktvā bhagavān skandaṃ pariṣvajya maheśvaraḥ
03,221.060a*1087_06 ayojayan nigrahārthaṃ mahiṣasya gatāyuṣaḥ
03,221.060a*1087_07 tathābhūte tu bhagavān
03,221.060c sasmāra ca tadā skandaṃ mṛtyuṃ tasya durātmanaḥ
03,221.061a mahiṣo 'pi rathaṃ dṛṣṭvā raudraṃ rudrasya nānadat
03,221.061c devān saṃtrāsayaṃś cāpi daityāṃś cāpi praharṣayan
03,221.062a tatas tasmin bhaye ghore devānāṃ samupasthite
03,221.062c ājagāma mahāsenaḥ krodhāt sūrya iva jvalan
03,221.063a lohitāmbarasaṃvīto lohitasragvibhūṣaṇaḥ
03,221.063c lohitāsyo mahābāhur hiraṇyakavacaḥ prabhuḥ
03,221.064a ratham ādityasaṃkāśam āsthitaḥ kanakaprabham
03,221.064c taṃ dṛṣṭvā daityasenā sā vyadravat sahasā raṇe
03,221.065a sa cāpi tāṃ prajvalitāṃ mahiṣasya vidāriṇīm
03,221.065c mumoca śaktiṃ rājendra mahāseno mahābalaḥ
03,221.066a sā muktābhyahanac chaktir mahiṣasya śiro mahat
03,221.066c papāta bhinne śirasi mahiṣas tyaktajīvitaḥ
03,221.066d*1088_01 patatā śirasā tena dvāraṃ ṣoḍaśayojanam
03,221.066d*1088_02 parvatābhena pihitaṃ tad agamyaṃ tato 'bhavat
03,221.066d*1088_03 uttarāḥ kuravas tena gacchanty adya yathāsukham
03,221.067a kṣiptākṣiptā tu sā śaktir hatvā śatrūn sahasraśaḥ
03,221.067c skandahastam anuprāptā dṛśyate devadānavaiḥ
03,221.068a prāyaḥ śarair vinihatā mahāsenena dhīmatā
03,221.068b*1089_01 dānaveṣu mahārāja tasmin devāsure yudhi
03,221.068c śeṣā daityagaṇā ghorā bhītās trastā durāsadaiḥ
03,221.068e skandasya pārṣadair hatvā bhakṣitāḥ śatasaṃghaśaḥ
03,221.069a dānavān bhakṣayantas te prapibantaś ca śoṇitam
03,221.069c kṣaṇān nirdānavaṃ sarvam akārṣur bhṛśaharṣitāḥ
03,221.070a tamāṃsīva yathā sūryo vṛkṣān agnir ghanān khagaḥ
03,221.070c tathā skando 'jayac chatrūn svena vīryeṇa kīrtimān
03,221.071a saṃpūjyamānas tridaśair abhivādya maheśvaram
03,221.071c śuśubhe kṛttikāputraḥ prakīrṇāṃśur ivāṃśumān
03,221.072a naṣṭaśatrur yadā skandaḥ prayātaś ca maheśvaram
03,221.072c athābravīn mahāsenaṃ pariṣvajya puraṃdaraḥ
03,221.073a brahmadattavaraḥ skanda tvayāyaṃ mahiṣo hataḥ
03,221.073b*1090_01 ajayyo yudhi devānāṃ dānavaḥ sumahābalaḥ
03,221.073c devās tṛṇamayā yasya babhūvur jayatāṃ vara
03,221.073e so 'yaṃ tvayā mahābāho śamito devakaṇṭakaḥ
03,221.074a śataṃ mahiṣatulyānāṃ dānavānāṃ tvayā raṇe
03,221.074c nihataṃ devaśatrūṇāṃ yair vayaṃ pūrvatāpitāḥ
03,221.075a tāvakair bhakṣitāś cānye dānavāḥ śatasaṃghaśaḥ
03,221.075b*1091_01 bhavato 'nucarair vīra gaṇaiḥ paramabhīṣaṇaiḥ
03,221.075c ajeyas tvaṃ raṇe 'rīṇām umāpatir iva prabhuḥ
03,221.076a etat te prathamaṃ deva khyātaṃ karma bhaviṣyati
03,221.076c triṣu lokeṣu kīrtiś ca tavākṣayyā bhaviṣyati
03,221.076e vaśagāś ca bhaviṣyanti surās tava surātmaja
03,221.077a mahāsenety evam uktvā nivṛttaḥ saha daivataiḥ
03,221.077c anujñāto bhagavatā tryambakena śacīpatiḥ
03,221.078a gato bhadravaṭaṃ rudro nivṛttāś ca divaukasaḥ
03,221.078c uktāś ca devā rudreṇa skandaṃ paśyata mām iva
03,221.079a sa hatvā dānavagaṇān pūjyamāno maharṣibhiḥ
03,221.079c ekāhnaivājayat sarvaṃ trailokyaṃ vahninandanaḥ
03,221.080a skandasya ya idaṃ janma paṭhate susamāhitaḥ
03,221.080c sa puṣṭim iha saṃprāpya skandasālokyatām iyāt
03,221.080d@022_0000 yudhiṣṭhira uvāca
03,221.080d@022_0001 bhagavañ śrotum icchāmi nāmāny asya mahātmanaḥ
03,221.080d@022_0002 vaiśaṃpāyana uvāca
03,221.080d@022_0002 triṣu lokeṣu yāny asya vikhyātāni dvijottama
03,221.080d@022_0003 ity uktaḥ pāṇḍaveyena mahātmā ṛṣisaṃnidhau
03,221.080d@022_0004 mārkaṇḍeya uvāca
03,221.080d@022_0004 uvāca bhagavāṃs tatra mārkaṇḍeyo mahātapāḥ
03,221.080d@022_0005 āgneyaś caiva skandaś ca dīptakīrtir anāmayaḥ
03,221.080d@022_0006 mayūraketur dharmātmā bhūteśo mahiṣārdanaḥ
03,221.080d@022_0007 kāmajit kāmadaḥ kāntaḥ satyavāg bhuvaneśvaraḥ
03,221.080d@022_0008 śiśuḥ śīghraḥ śuciś caṇḍo dīptavarṇaḥ śubhānanaḥ
03,221.080d@022_0009 amoghas tv anagho raudraḥ priyaś candrānanas tathā
03,221.080d@022_0010 dīptaśaktiḥ praśāntātmā bhadrakṛt kūṭamohanaḥ
03,221.080d@022_0011 ṣaṣṭhīpriyaś ca dharmātmā pavitro mātṛvatsalaḥ
03,221.080d@022_0012 kanyābhartā vibhaktaś ca svāheyo revatīsutaḥ
03,221.080d@022_0013 prabhur netā viśākhaś ca naigameyaḥ suduścaraḥ
03,221.080d@022_0014 suvrato lalitaś caiva bālakrīḍanakapriyaḥ
03,221.080d@022_0015 khacārī brahmacārī ca śūraḥ śaravaṇodbhavaḥ
03,221.080d@022_0016 viśvāmitrapriyaś caiva devasenāpriyas tathā
03,221.080d@022_0017 vāsudevapriyaś caiva priyaḥ priyakṛd eva tu
03,221.080d@022_0018 nāmāny etāni divyāni kārttikeyasya yaḥ paṭhet
03,221.080d@022_0019 svargaṃ kīrtiṃ dhanaṃ caiva sa labhen nātra saṃśayaḥ
03,221.080d@022_0019 mārkaṇḍeya uvāca
03,221.080d@022_0020 stoṣyāmi devair ṛṣibhiś ca juṣṭaṃ
03,221.080d@022_0021 śaktyā guhaṃ nāmabhir aprameyam
03,221.080d@022_0022 ṣaḍānanaṃ śaktidharaṃ suvīraṃ
03,221.080d@022_0023 nibodha caitāni kurupravīra
03,221.080d@022_0024 brahmaṇyo vai brahmajo brahmavic ca
03,221.080d@022_0025 brahmeśayo brahmavatāṃ variṣṭhaḥ
03,221.080d@022_0026 brahmapriyo brāhmaṇasavratī tvaṃ
03,221.080d@022_0027 brahmajño vai brāhmaṇānāṃ ca netā
03,221.080d@022_0028 svāhā svadhā tvaṃ paramaṃ pavitraṃ
03,221.080d@022_0029 mantrastutas tvaṃ prathitaḥ ṣaḍarciḥ
03,221.080d@022_0030 saṃvatsaras tvam ṛtavaś ca ṣaḍ vai
03,221.080d@022_0031 māsārdhamāsāv ayanaṃ diśaś ca
03,221.080d@022_0032 tvaṃ puṣkarākṣas tv aravindvaktraḥ
03,221.080d@022_0033 sahasravaktro 'si sahasrabāhuḥ
03,221.080d@022_0034 tvaṃ lokapālaḥ paramaṃ haviś ca
03,221.080d@022_0035 tvaṃ bhāvanaḥ sarvasurāsurāṇām
03,221.080d@022_0036 tvam eva senādhipatiḥ pracaṇḍaḥ
03,221.080d@022_0037 prabhur vibhuś cāpy atha śatrujetā
03,221.080d@022_0038 sahasrabhūs tvaṃ dharaṇī tvam eva
03,221.080d@022_0039 sahasratuṣṭiś ca sahasrabhuk ca
03,221.080d@022_0040 sahasraśīrṣas tvam anantarūpaḥ
03,221.080d@022_0041 sahasrapāt tvaṃ guha śaktidhārī
03,221.080d@022_0042 gaṅgāsutas tvaṃ svamatena deva
03,221.080d@022_0043 svāhāmahīkṛttikānāṃ tathaiva
03,221.080d@022_0044 tvaṃ krīḍase ṣaṇmukha kukkuṭena
03,221.080d@022_0045 yatheṣṭanānāvidhakāmarūpī
03,221.080d@022_0046 dīkṣāsi somo marutaḥ sadaiva
03,221.080d@022_0047 dharmo 'si vāyur acalendra indraḥ
03,221.080d@022_0048 sanātanānām api śāśvatas tvaṃ
03,221.080d@022_0049 prabhuḥ prabhūṇām api cogradhanvā
03,221.080d@022_0050 ṛtasya kartā ditijāntakas tvaṃ
03,221.080d@022_0051 jetā ripūṇāṃ pravaraḥ surāṇām
03,221.080d@022_0052 sūkṣmaṃ tapas tat paramaṃ tvam eva
03,221.080d@022_0053 parāvarajño 'si parāvaras tvam
03,221.080d@022_0054 dharmasya kāmasya parasya caiva
03,221.080d@022_0055 tvattejasā kṛtsnam idaṃ mahātman
03,221.080d@022_0056 vyāptaṃ jagat sarvasurapravīra
03,221.080d@022_0057 śaktyā mayā saṃstuta lokanātha
03,221.080d@022_0058 namo 'stu te dvādaśanetrabāho
03,221.080d@022_0059 ataḥ paraṃ vedmi gatiṃ na te 'ham
03,221.080d@022_0060 skandasya ya idaṃ vipraḥ paṭhej janma samāhitaḥ
03,221.080d@022_0061 śrāvayed brāhmaṇebhyo yaḥ śṛṇuyād vā dvijeritam
03,221.080d@022_0062 dhanam āyur yaśo dīptaṃ putrāñ śatrujayaṃ tathā
03,221.080d@022_0063 sa puṣṭituṣṭī saṃprāpya skandasālokyam āpnuyāt
03,222.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,222.001a upāsīneṣu vipreṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
03,222.001c draupadī satyabhāmā ca viviśāte tadā samam
03,222.001d*1092_01 praviśya cāśramaṃ puṇyam ubhe te paramastriyau
03,222.001e jāhasyamāne suprīte sukhaṃ tatra niṣīdatuḥ
03,222.002a cirasya dṛṣṭvā rājendra te 'nyonyasya priyaṃvade
03,222.002c kathayām āsatuś citrāḥ kathāḥ kuruyadukṣitām
03,222.003a athābravīt satyabhāmā kṛṣṇasya mahiṣī priyā
03,222.003c sātrājitī yājñasenīṃ rahasīdaṃ sumadhyamā
03,222.004a kena draupadi vṛttena pāṇḍavān upatiṣṭhasi
03,222.004c lokapālopamān vīrān yūnaḥ paramasaṃmatān
03,222.004e kathaṃ ca vaśagās tubhyaṃ na kupyanti ca te śubhe
03,222.005a tava vaśyā hi satataṃ pāṇḍavāḥ priyadarśane
03,222.005b*1093_01 na cānyonyam asūyante kathaṃ vā te sumadhyame
03,222.005c mukhaprekṣāś ca te sarve tattvam etad bravīhi me
03,222.006a vratacaryā tapo vāpi snānamantrauṣadhāni vā
03,222.006c vidyāvīryaṃ mūlavīryaṃ japahomas tathāgadāḥ
03,222.007a mama ācakṣva pāñcāli yaśasyaṃ bhagavedanam
03,222.007c yena kṛṣṇe bhaven nityaṃ mama kṛṣṇo vaśānugaḥ
03,222.008a evam uktvā satyabhāmā virarāma yaśasvinī
03,222.008c pativratā mahābhāgā draupadī pratyuvāca tām
03,222.009a asatstrīṇāṃ samācāraṃ satye mām anupṛcchasi
03,222.009c asadācarite mārge kathaṃ syād anukīrtanam
03,222.010a anupraśnaḥ saṃśayo vā naitat tvayy upapadyate
03,222.010c tathā hy upetā buddhyā tvaṃ kṛṣṇasya mahiṣī priyā
03,222.011a yadaiva bhartā jānīyān mantramūlaparāṃ striyam
03,222.011c udvijeta tadaivāsyāḥ sarpād veśmagatād iva
03,222.012a udvignasya kutaḥ śāntir aśāntasya kutaḥ sukham
03,222.012c na jātu vaśago bhartā striyāḥ syān mantrakāraṇāt
03,222.013a amitraprahitāṃś cāpi gadān paramadāruṇān
03,222.013c mūlapravādair hi viṣaṃ prayacchanti jighāṃsavaḥ
03,222.014a jihvayā yāni puruṣas tvacā vāpy upasevate
03,222.014c tatra cūrṇāni dattāni hanyuḥ kṣipram asaṃśayam
03,222.015a jalodarasamāyuktāḥ śvitriṇaḥ palitās tathā
03,222.015c apumāṃsaḥ kṛtāḥ strībhir jaḍāndhabadhirās tathā
03,222.016a pāpānugās tu pāpās tāḥ patīn upasṛjanty uta
03,222.016c na jātu vipriyaṃ bhartuḥ striyā kāryaṃ kathaṃ cana
03,222.017a vartāmy ahaṃ tu yāṃ vṛttiṃ pāṇḍaveṣu mahātmasu
03,222.017c tāṃ sarvāṃ śṛṇu me satyāṃ satyabhāme yaśasvini
03,222.018a ahaṃkāraṃ vihāyāhaṃ kāmakrodhau ca sarvadā
03,222.018c sadārān pāṇḍavān nityaṃ prayatopacarāmy aham
03,222.019a praṇayaṃ pratisaṃgṛhya nidhāyātmānam ātmani
03,222.019c śuśrūṣur nirabhīmānā patīnāṃ cittarakṣiṇī
03,222.020a durvyāhṛtāc chaṅkamānā duḥsthitād duravekṣitāt
03,222.020c durāsitād durvrajitād iṅgitādhyāsitād api
03,222.021a sūryavaiśvānaranibhān somakalpān mahārathān
03,222.021c seve cakṣurhaṇaḥ pārthān ugratejaḥpratāpinaḥ
03,222.022a devo manuṣyo gandharvo yuvā cāpi svalaṃkṛtaḥ
03,222.022c dravyavān abhirūpo vā na me 'nyaḥ puruṣo mataḥ
03,222.023a nābhuktavati nāsnāte nāsaṃviṣṭe ca bhartari
03,222.023c na saṃviśāmi nāśnāmi sadā karmakareṣv api
03,222.024a kṣetrād vanād vā grāmād vā bhartāraṃ gṛham āgatam
03,222.024c pratyutthāyābhinandāmi āsanenodakena ca
03,222.025a pramṛṣṭabhāṇḍā mṛṣṭānnā kāle bhojanadāyinī
03,222.025c saṃyatā guptadhānyā ca susaṃmṛṣṭaniveśanā
03,222.026a atiraskṛtasaṃbhāṣā duḥstriyo nānusevatī
03,222.026c anukūlavatī nityaṃ bhavāmy analasā sadā
03,222.027a anarme cāpi hasanaṃ dvāri sthānam abhīkṣṇaśaḥ
03,222.027c avaskare cirasthānaṃ niṣkuṭeṣu ca varjaye
03,222.027d*1094_01 niratāhaṃ sadā satye pāpānāṃ ca visarjane
03,222.027d*1095_01 atyālāpam asaṃtoṣaṃ paravyāpārasaṃkathāḥ
03,222.028a atihāsātiroṣau ca krodhasthānaṃ ca varjaye
03,222.028c niratāhaṃ sadā satye bhartṝṇām upasevane
03,222.028e sarvathā bhartṛrahitaṃ na mameṣṭaṃ kathaṃ cana
03,222.029a yadā pravasate bhartā kuṭumbārthena kena cit
03,222.029c sumanovarṇakāpetā bhavāmi vratacāriṇī
03,222.030a yac ca bhartā na pibati yac ca bhartā na khādati
03,222.030c yac ca nāśnāti me bhartā sarvaṃ tad varjayāmy aham
03,222.031a yathopadeśaṃ niyatā vartamānā varāṅgane
03,222.031c svalaṃkṛtā suprayatā bhartuḥ priyahite ratā
03,222.032a ye ca dharmāḥ kuṭumbeṣu śvaśrvā me kathitāḥ purā
03,222.032b*1096_01 anutiṣṭhāmi taṃ satye nityakālam atandritā
03,222.032c bhikṣābaliśrāddham iti sthālīpākāś ca parvasu
03,222.032e mānyānāṃ mānasatkārā ye cānye viditā mayā
03,222.033a tān sarvān anuvartāmi divārātram atandritā
03,222.033c vinayān niyamāṃś cāpi sadā sarvātmanā śritā
03,222.034a mṛdūn sataḥ satyaśīlān satyadharmānupālinaḥ
03,222.034c āśīviṣān iva kruddhān patīn paricarāmy aham
03,222.035a patyāśrayo hi me dharmo mataḥ strīṇāṃ sanātanaḥ
03,222.035c sa devaḥ sā gatir nānyā tasya kā vipriyaṃ caret
03,222.036a ahaṃ patīn nātiśaye nātyaśne nātibhūṣaye
03,222.036c nāpi parivade śvaśrūṃ sarvadā pariyantritā
03,222.037a avadhānena subhage nityotthānatayaiva ca
03,222.037c bhartāro vaśagā mahyaṃ guruśuśrūṣaṇena ca
03,222.038a nityam āryām ahaṃ kuntīṃ vīrasūṃ satyavādinīm
03,222.038c svayaṃ paricarāmy ekā snānācchādanabhojanaiḥ
03,222.039a naitām atiśaye jātu vastrabhūṣaṇabhojanaiḥ
03,222.039c nāpi parivade cāhaṃ tāṃ pṛthāṃ pṛthivīsamām
03,222.040a aṣṭāv agre brāhmaṇānāṃ sahasrāṇi sma nityadā
03,222.040c bhuñjate rukmapātrīṣu yudhiṣṭhiraniveśane
03,222.041a aṣṭāśītisahasrāṇi snātakā gṛhamedhinaḥ
03,222.041c triṃśaddāsīka ekaiko yān bibharti yudhiṣṭhiraḥ
03,222.042a daśānyāni sahasrāṇi yeṣām annaṃ susaṃskṛtam
03,222.042c hriyate rukmapātrībhir yatīnām ūrdhvaretasām
03,222.043a tān sarvān agrahāreṇa brāhmaṇān brahmavādinaḥ
03,222.043c yathārhaṃ pūjayāmi sma pānācchādanabhojanaiḥ
03,222.044a śataṃ dāsīsahasrāṇi kaunteyasya mahātmanaḥ
03,222.044c kambukeyūradhāriṇyo niṣkakaṇṭhyaḥ svalaṃkṛtāḥ
03,222.045a mahārhamālyābharaṇāḥ suvarṇāś candanokṣitāḥ
03,222.045c maṇīn hema ca bibhratyo nṛtyagītaviśāradāḥ
03,222.046a tāsāṃ nāma ca rūpaṃ ca bhojanācchādanāni ca
03,222.046c sarvāsām eva vedāhaṃ karma caiva kṛtākṛtam
03,222.047a śataṃ dāsīsahasrāṇi kuntīputrasya dhīmataḥ
03,222.047c pātrīhastā divārātram atithīn bhojayanty uta
03,222.048a śatam aśvasahasrāṇi daśa nāgāyutāni ca
03,222.048c yudhiṣṭhirasyānuyātram indraprasthanivāsinaḥ
03,222.049a etad āsīt tadā rājño yan mahīṃ paryapālayat
03,222.049c yeṣāṃ saṃkhyāvidhiṃ caiva pradiśāmi śṛṇomi ca
03,222.050a antaḥpurāṇāṃ sarveṣāṃ bhṛtyānāṃ caiva sarvaśaḥ
03,222.050c ā gopālāvipālebhyaḥ sarvaṃ veda kṛtākṛtam
03,222.051a sarvaṃ rājñaḥ samudayam āyaṃ ca vyayam eva ca
03,222.051c ekāhaṃ vedmi kalyāṇi pāṇḍavānāṃ yaśasvinām
03,222.052a mayi sarvaṃ samāsajya kuṭumbaṃ bharatarṣabhāḥ
03,222.052c upāsanaratāḥ sarve ghaṭante sma śubhānane
03,222.053a tam ahaṃ bhāram āsaktam anādhṛṣyaṃ durātmabhiḥ
03,222.053c sukhaṃ sarvaṃ parityajya rātryahāni ghaṭāmi vai
03,222.054a adhṛṣyaṃ varuṇasyeva nidhipūrṇam ivodadhim
03,222.054c ekāhaṃ vedmi kośaṃ vai patīnāṃ dharmacāriṇām
03,222.055a aniśāyāṃ niśāyāṃ ca sahāyāḥ kṣutpipāsayoḥ
03,222.055c ārādhayantyāḥ kauravyāṃs tulyā rātrir ahaś ca me
03,222.056a prathamaṃ pratibudhyāmi caramaṃ saṃviśāmi ca
03,222.056c nityakālam ahaṃ satye etat saṃvananaṃ mama
03,222.057a etaj jānāmy ahaṃ kartuṃ bhartṛsaṃvananaṃ mahat
03,222.057c asatstrīṇāṃ samācāraṃ nāhaṃ kuryāṃ na kāmaye
03,222.058a tac chrutvā dharmasahitaṃ vyāhṛtaṃ kṛṣṇayā tadā
03,222.058c uvāca satyā satkṛtya pāñcālīṃ dharmacāriṇīm
03,222.059a abhipannāsmi pāñcāli yājñaseni kṣamasva me
03,222.059c kāmakāraḥ sakhīnāṃ hi sopahāsaṃ prabhāṣitum
03,223.001 draupady uvāca
03,223.001a imaṃ tu te mārgam apetadoṣaṃ; vakṣyāmi cittagrahaṇāya bhartuḥ
03,223.001c yasmin yathāvat sakhi vartamānā; bhartāram ācchetsyasi kāminībhyaḥ
03,223.002a naitādṛśaṃ daivatam asti satye; sarveṣu lokeṣu sadaivateṣu
03,223.002c yathā patis tasya hi sarvakāmā; labhyāḥ prasāde kupitaś ca hanyāt
03,223.003a tasmād apatyaṃ vividhāś ca bhogāḥ; śayyāsanāny adbhutadarśanāni
03,223.003c vastrāṇi mālyāni tathaiva gandhāḥ; svargaś ca loko viṣamā ca kīrtiḥ
03,223.004a sukhaṃ sukheneha na jātu labhyaṃ; duḥkhena sādhvī labhate sukhāni
03,223.004c sā kṛṣṇam ārādhaya sauhṛdena; premṇā ca nityaṃ pratikarmaṇā ca
03,223.005a tathāśanaiś cārubhir agryamālyair; dākṣiṇyayogair vividhaiś ca gandhaiḥ
03,223.005c asyāḥ priyo 'smīti yathā viditvā; tvām eva saṃśliṣyati sarvabhāvaiḥ
03,223.006a śrutvā svaraṃ dvāragatasya bhartuḥ; pratyutthitā tiṣṭha gṛhasya madhye
03,223.006c dṛṣṭvā praviṣṭaṃ tvaritāsanena; pādyena caiva pratipūjaya tvam
03,223.007a saṃpreṣitāyām atha caiva dāsyām; utthāya sarvaṃ svayam eva kuryāḥ
03,223.007c jānātu kṛṣṇas tava bhāvam etaṃ; sarvātmanā māṃ bhajatīti satye
03,223.008a tvatsaṃnidhau yat kathayet patis te; yady apy aguhyaṃ parirakṣitavyam
03,223.008c kā cit sapatnī tava vāsudevaṃ; pratyādiśet tena bhaved virāgaḥ
03,223.009a priyāṃś ca raktāṃś ca hitāṃś ca bhartus; tān bhojayethā vividhair upāyaiḥ
03,223.009c dveṣyair apakṣair ahitaiś ca tasya; bhidyasva nityaṃ kuhakoddhataiś ca
03,223.010a madaṃ pramādaṃ puruṣeṣu hitvā; saṃyaccha bhāvaṃ pratigṛhya maunam
03,223.010c pradyumnasāmbāv api te kumārau; nopāsitavyau rahite kadā cit
03,223.011a mahākulīnābhir apāpikābhiḥ; strībhiḥ satībhis tava sakhyam astu
03,223.011c caṇḍāś ca śauṇḍāś ca mahāśanāś ca; caurāś ca duṣṭāś capalāś ca varjyāḥ
03,223.012a etad yaśasyaṃ bhagavedanaṃ ca; svargyaṃ tathā śatrunibarhaṇaṃ ca
03,223.012c mahārhamālyābharaṇāṅgarāgā; bhartāram ārādhaya puṇyagandhā
03,224.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,224.001a mārkaṇḍeyādibhir vipraiḥ pāṇḍavaiś ca mahātmabhiḥ
03,224.001c kathābhir anukūlābhiḥ sahāsitvā janārdanaḥ
03,224.002a tatas taiḥ saṃvidaṃ kṛtvā yathāvan madhusūdanaḥ
03,224.002c ārurukṣū rathaṃ satyām āhvayām āsa keśavaḥ
03,224.003a satyabhāmā tatas tatra svajitvā drupadātmajām
03,224.003c uvāca vacanaṃ hṛdyaṃ yathābhāvasamāhitam
03,224.004a kṛṣṇe mā bhūt tavotkaṇṭhā mā vyathā mā prajāgaraḥ
03,224.004c bhartṛbhir devasaṃkāśair jitāṃ prāpsyasi medinīm
03,224.005a na hy evaṃ śīlasaṃpannā naivaṃ pūjitalakṣaṇāḥ
03,224.005c prāpnuvanti ciraṃ kleśaṃ yathā tvam asitekṣaṇe
03,224.006a avaśyaṃ ca tvayā bhūmir iyaṃ nihatakaṇṭakā
03,224.006c bhartṛbhiḥ saha bhoktavyā nirdvaṃdveti śrutaṃ mayā
03,224.007a dhārtarāṣṭravadhaṃ kṛtvā vairāṇi pratiyātya ca
03,224.007c yudhiṣṭhirasthāṃ pṛthivīṃ draṣṭāsi drupadātmaje
03,224.008a yās tāḥ pravrājamānāṃ tvāṃ prāhasan darpamohitāḥ
03,224.008c tāḥ kṣipraṃ hatasaṃkalpā drakṣyasi tvaṃ kurustriyaḥ
03,224.009a tava duḥkhopapannāyā yair ācaritam apriyam
03,224.009c viddhi saṃprasthitān sarvāṃs tān kṛṣṇe yamasādanam
03,224.009d*1097_01 ye ca tatra sthitā rājñi tatpakṣīyāḥ kṣitīśvarāḥ
03,224.009d*1097_02 teṣāṃ kālaḥ kṣitīśānāṃ prāptaḥ kṛṣṇe durāsadaḥ
03,224.010a putras te prativindhyaś ca sutasomas tathā vibhuḥ
03,224.010c śrutakarmārjuniś caiva śatānīkaś ca nākuliḥ
03,224.010e sahadevāc ca yo jātaḥ śrutasenas tavātmajaḥ
03,224.011a sarve kuśalino vīrāḥ kṛtāstrāś ca sutās tava
03,224.011c abhimanyur iva prītā dvāravatyāṃ ratā bhṛśam
03,224.012a tvam ivaiṣāṃ subhadrā ca prītyā sarvātmanā sthitā
03,224.012c prīyate bhāvanirdvaṃdvā tebhyaś ca vigatajvarā
03,224.012d*1098_01 duḥkhitā tena duḥkhena sukhena sukhitā tathā
03,224.013a bheje sarvātmanā caiva pradyumnajananī tathā
03,224.013c bhānuprabhṛtibhiś cainān viśinaṣṭi ca keśavaḥ
03,224.014a bhojanācchādane caiṣāṃ nityaṃ me śvaśuraḥ sthitaḥ
03,224.014c rāmaprabhṛtayaḥ sarve bhajanty andhakavṛṣṇayaḥ
03,224.014e tulyo hi praṇayas teṣāṃ pradyumnasya ca bhāmini
03,224.015a evamādi priyaṃ prītyā hṛdyam uktvā manonugam
03,224.015c gamanāya manaś cakre vāsudevarathaṃ prati
03,224.016a tāṃ kṛṣṇāṃ kṛṣṇamahiṣī cakārābhipradakṣiṇam
03,224.016c āruroha rathaṃ śaureḥ satyabhāmā ca bhāminī
03,224.017a smayitvā tu yaduśreṣṭho draupadīṃ parisāntvya ca
03,224.017c upāvartya tataḥ śīghrair hayaiḥ prāyāt paraṃtapaḥ
03,225.001 janamejaya uvāca
03,225.001a evaṃ vane vartamānā narāgryāḥ; śītoṣṇavātātapakarśitāṅgāḥ
03,225.001c saras tad āsādya vanaṃ ca puṇyaṃ; tataḥ paraṃ kim akurvanta pārthāḥ
03,225.002 vaiśaṃpāyana uvāca
03,225.002a saras tad āsādya tu pāṇḍuputrā; janaṃ samutsṛjya vidhāya caiṣām
03,225.002c vanāni ramyāṇy atha parvatāṃś ca; nadīpradeśāṃś ca tadā viceruḥ
03,225.003a tathā vane tān vasataḥ pravīrān; svādhyāyavantaś ca tapodhanāś ca
03,225.003c abhyāyayur vedavidaḥ purāṇās; tān pūjayām āsur atho narāgryāḥ
03,225.004a tataḥ kadā cit kuśalaḥ kathāsu; vipro 'bhyagacchad bhuvi kauraveyān
03,225.004c sa taiḥ sametyātha yadṛcchayaiva; vaicitravīryaṃ nṛpam abhyagacchat
03,225.005a athopaviṣṭaḥ pratisatkṛtaś ca; vṛddhena rājñā kurusattamena
03,225.005c pracoditaḥ san kathayāṃ babhūva; dharmānilendraprabhavān yamau ca
03,225.006a kṛśāṃś ca vātātapakarśitāṅgān; duḥkhasya cograsya mukhe prapannān
03,225.006c tāṃ cāpy anāthām iva vīranāthāṃ; kṛṣṇāṃ parikleśaguṇena yuktām
03,225.007a tataḥ kathāṃ tasya niśamya rājā; vaicitravīryaḥ kṛpayābhitaptaḥ
03,225.007c vane sthitān pārthivaputrapautrāñ; śrutvā tadā duḥkhanadīṃ prapannān
03,225.008a provāca dainyābhihatāntarātmā; niḥśvāsabāṣpopahataḥ sa pārthān
03,225.008c vācaṃ kathaṃ cit sthiratām upetya; tat sarvam ātmaprabhavaṃ vicintya
03,225.009a kathaṃ nu satyaḥ śucir āryavṛtto; jyeṣṭhaḥ sutānāṃ mama dharmarājaḥ
03,225.009c ajātaśatruḥ pṛthivītalasthaḥ; śete purā rāṅkavakūṭaśāyī
03,225.010a prabodhyate māgadhasūtapūgair; nityaṃ stuvadbhiḥ svayam indrakalpaḥ
03,225.010c patatrisaṃghaiḥ sa jaghanyarātre; prabodhyate nūnam iḍātalasthaḥ
03,225.011a kathaṃ nu vātātapakarśitāṅgo; vṛkodaraḥ kopapariplutāṅgaḥ
03,225.011c śete pṛthivyām atathocitāṅgaḥ; kṛṣṇāsamakṣaṃ vasudhātalasthaḥ
03,225.012a tathārjunaḥ sukumāro manasvī; vaśe sthito dharmasutasya rājñaḥ
03,225.012c vidūyamānair iva sarvagātrair; dhruvaṃ na śete vasatīr amarṣāt
03,225.013a yamau ca kṛṣṇāṃ ca yudhiṣṭhiraṃ ca; bhīmaṃ ca dṛṣṭvā sukhaviprayuktān
03,225.013c viniḥśvasan sarpa ivogratejā; dhruvaṃ na śete vasatīr amarṣāt
03,225.014a tathā yamau cāpy asukhau sukhārhau; samṛddharūpāv amarau divīva
03,225.014c prajāgarasthau dhruvam apraśāntau; dharmeṇa satyena ca vāryamāṇau
03,225.015a samīraṇenāpi samo balena; samīraṇasyaiva suto balīyān
03,225.015c sa dharmapāśena sitogratejā; dhruvaṃ viniḥśvasya sahaty amarṣam
03,225.016a sa cāpi bhūmau parivartamāno; vadhaṃ sutānāṃ mama kāṅkṣamāṇaḥ
03,225.016c satyena dharmeṇa ca vāryamāṇaḥ; kālaṃ pratīkṣaty adhiko raṇe 'nyaiḥ
03,225.017a ajātaśatrau tu jite nikṛtyā; duḥśāsano yat paruṣāṇy avocat
03,225.017c tāni praviṣṭāni vṛkodarāṅgaṃ; dahanti marmāgnir ivendhanāni
03,225.018a na pāpakaṃ dhyāsyati dharmaputro; dhanaṃjayaś cāpy anuvartate tam
03,225.018c araṇyavāsena vivardhate tu; bhīmasya kopo 'gnir ivānilena
03,225.019a sa tena kopena vidīryamāṇaḥ; karaṃ kareṇābhinipīḍya vīraḥ
03,225.019c viniḥśvasaty uṣṇam atīva ghoraṃ; dahann ivemān mama putrapautrān
03,225.020a gāṇḍīvadhanvā ca vṛkodaraś ca; saṃrambhiṇāv antakakālakalpau
03,225.020c na śeṣayetāṃ yudhi śatrusenāṃ; śarān kirantāv aśaniprakāśān
03,225.021a duryodhanaḥ śakuniḥ sūtaputro; duḥśāsanaś cāpi sumandacetāḥ
03,225.021c madhu prapaśyanti na tu prapātaṃ; vṛkodaraṃ caiva dhanaṃjayaṃ ca
03,225.022a śubhāśubhaṃ puruṣaḥ karma kṛtvā; pratīkṣate tasya phalaṃ sma kartā
03,225.022c sa tena yujyaty avaśaḥ phalena; mokṣaḥ kathaṃ syāt puruṣasya tasmāt
03,225.023a kṣetre sukṛṣṭe hy upite ca bīje; deve ca varṣaty ṛtukālayuktam
03,225.023c na syāt phalaṃ tasya kutaḥ prasiddhir; anyatra daivād iti cintayāmi
03,225.024a kṛtaṃ matākṣeṇa yathā na sādhu; sādhupravṛttena ca pāṇḍavena
03,225.024c mayā ca duṣputravaśānugena; yathā kurūṇām ayam antakālaḥ
03,225.025a dhruvaṃ pravāsyaty asamīrito 'pi; dhruvaṃ prajāsyaty uta garbhiṇī yā
03,225.025c dhruvaṃ dinādau rajanīpraṇāśas; tathā kṣapādau ca dinapraṇāśaḥ
03,225.026a kriyeta kasmān na pare ca kuryur; vittaṃ na dadyuḥ puruṣāḥ kathaṃ cit
03,225.026c prāpyārthakālaṃ ca bhaved anarthaḥ; kathaṃ nu tat syād iti tat kutaḥ syāt
03,225.027a kathaṃ na bhidyeta na ca sraveta; na ca prasicyed iti rakṣitavyam
03,225.027c arakṣyamāṇaḥ śatadhā viśīryed; dhruvaṃ na nāśo 'sti kṛtasya loke
03,225.028a gato hy araṇyād api śakralokaṃ; dhanaṃjayaḥ paśyata vīryam asya
03,225.028c astrāṇi divyāni caturvidhāni; jñātvā punar lokam imaṃ prapannaḥ
03,225.029a svargaṃ hi gatvā saśarīra eva; ko mānuṣaḥ punar āgantum icchet
03,225.029c anyatra kālopahatān anekān; samīkṣamāṇas tu kurūn mumūrṣūn
03,225.030a dhanurgrāhaś cārjunaḥ savyasācī; dhanuś ca tad gāṇḍivaṃ lokasāram
03,225.030c astrāṇi divyāni ca tāni tasya; trayasya tejaḥ prasaheta ko nu
03,225.031a niśamya tad vacanaṃ pārthivasya; duryodhano rahite saubalaś ca
03,225.031c abodhayat karṇam upetya sarvaṃ; sa cāpy ahṛṣṭo 'bhavad alpacetāḥ
03,226.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,226.001a dhṛtarāṣṭrasya tad vākyaṃ niśamya sahasaubalaḥ
03,226.001c duryodhanam idaṃ kāle karṇo vacanam abravīt
03,226.002a pravrājya pāṇḍavān vīrān svena vīryeṇa bhārata
03,226.002c bhuṅkṣvemāṃ pṛthivīm eko divaṃ śambarahā yathā
03,226.002d*1099_01 tavādya pṛthivī rājan nikhilā sāgarāmbarā
03,226.002d*1099_02 saparvatavanākārā sahasthāvarajaṅgamā
03,226.003a prācyāś ca dākṣiṇātyāś ca pratīcyodīcyavāsinaḥ
03,226.003c kṛtāḥ karapradāḥ sarve rājānas te narādhipa
03,226.004a yā hi sā dīpyamāneva pāṇḍavān bhajate purā
03,226.004c sādya lakṣmīs tvayā rājann avāptā bhrātṛbhiḥ saha
03,226.005a indraprasthagate yāṃ tāṃ dīpyamānāṃ yudhiṣṭhire
03,226.005c apaśyāma śriyaṃ rājann aciraṃ śokakarśitāḥ
03,226.005c*1100_01 **** **** dṛśyate sā tavādya vai
03,226.005c*1100_02 śatravas tava rājendra
03,226.006a sā tu buddhibaleneyaṃ rājñas tasmād yudhiṣṭhirāt
03,226.006c tvayākṣiptā mahābāho dīpyamāneva dṛśyate
03,226.007a tathaiva tava rājendra rājānaḥ paravīrahan
03,226.007c śāsane 'dhiṣṭhitāḥ sarve kiṃ kurma iti vādinaḥ
03,226.008a tavādya pṛthivī rājan nikhilā sāgarāmbarā
03,226.008c saparvatavanā devī sagrāmanagarākarā
03,226.008e nānāvanoddeśavatī pattanair upaśobhitā
03,226.008f*1101_01 nānājanapadākīrṇā sphītarāṣṭrā mahābalā
03,226.009a vandyamāno dvijai rājan pūjyamānaś ca rājabhiḥ
03,226.009c pauruṣād divi deveṣu bhrājase raśmivān iva
03,226.010a rudrair iva yamo rājā marudbhir iva vāsavaḥ
03,226.010c kurubhis tvaṃ vṛto rājan bhāsi nakṣatrarāḍ iva
03,226.011a ye sma te nādriyante ''jñā nodvijante kadā ca na
03,226.011c paśyāmas tāñ śriyā hīnān pāṇḍavān vanavāsinaḥ
03,226.012a śrūyante hi mahārāja saro dvaitavanaṃ prati
03,226.012c vasantaḥ pāṇḍavāḥ sārdhaṃ brāhmaṇair vanavāsibhiḥ
03,226.013a sa prayāhi mahārāja śriyā paramayā yutaḥ
03,226.013c pratapan pāṇḍuputrāṃs tvaṃ raśmivān iva tejasā
03,226.014a sthito rājye cyutān rājyāc chriyā hīnāñ śriyā vṛtaḥ
03,226.014c asamṛddhān samṛddhārthaḥ paśya pāṇḍusutān nṛpa
03,226.015a mahābhijanasaṃpannaṃ bhadre mahati saṃsthitam
03,226.015c pāṇḍavās tvābhivīkṣantāṃ yayātim iva nāhuṣam
03,226.016a yāṃ śriyaṃ suhṛdaś caiva durhṛdaś ca viśāṃ pate
03,226.016c paśyanti puruṣe dīptāṃ sā samarthā bhavaty uta
03,226.017a samastho viṣamasthān hi durhṛdo yo 'bhivīkṣate
03,226.017c jagatīsthān ivādristhaḥ kiṃ tataḥ paramaṃ sukham
03,226.018a na putradhanalābhena na rājyenāpi vindati
03,226.018c prītiṃ nṛpatiśārdūla yām amitrāghadarśanāt
03,226.019a kiṃ nu tasya sukhaṃ na syād āśrame yo dhanaṃjayam
03,226.019c abhivīkṣeta siddhārtho valkalājinavāsasam
03,226.020a suvāsaso hi te bhāryā valkalājinavāsasam
03,226.020c paśyantv asukhitāṃ kṛṣṇāṃ sā ca nirvidyatāṃ punaḥ
03,226.020e vinindatāṃ tathātmānaṃ jīvitaṃ ca dhanacyutā
03,226.020f*1102_01 dārāṇāṃ te śriyaṃ dṛṣṭvā dīptām adya janādhipa
03,226.021a na tathā hi sabhāmadhye tasyā bhavitum arhati
03,226.021c vaimanasyaṃ yathā dṛṣṭvā tava bhāryāḥ svalaṃkṛtāḥ
03,226.022a evam uktvā tu rājānaṃ karṇaḥ śakuninā saha
03,226.022c tūṣṇīṃ babhūvatur ubhau vākyānte janamejaya
03,227.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,227.001a karṇasya vacanaṃ śrutvā rājā duryodhanas tadā
03,227.001c hṛṣṭo bhūtvā punar dīna idaṃ vacanam abravīt
03,227.002a bravīṣi yad idaṃ karṇa sarvaṃ me manasi sthitam
03,227.002c na tv abhyanujñāṃ lapsyāmi gamane yatra pāṇḍavāḥ
03,227.003a paridevati tān vīrān dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ
03,227.003c manyate 'bhyadhikāṃś cāpi tapoyogena pāṇḍavān
03,227.004a atha vāpy anubudhyeta nṛpo 'smākaṃ cikīrṣitam
03,227.004c evam apy āyatiṃ rakṣan nābhyanujñātum arhati
03,227.005a na hi dvaitavane kiṃ cid vidyate 'nyat prayojanam
03,227.005c utsādanam ṛte teṣāṃ vanasthānāṃ mama dviṣām
03,227.006a jānāsi hi yathā kṣattā dyūtakāla upasthite
03,227.006c abravīd yac ca māṃ tvāṃ ca saubalaṃ ca vacas tadā
03,227.007a tāni pūrvāṇi vākyāni yac cānyat paridevitam
03,227.007c vicintya nādhigacchāmi gamanāyetarāya vā
03,227.008a mamāpi hi mahān harṣo yad ahaṃ bhīmaphalgunau
03,227.008c kliṣṭāv araṇye paśyeyaṃ kṛṣṇayā sahitāv iti
03,227.009a na tathā prāpnuyāṃ prītim avāpya vasudhām api
03,227.009c dṛṣṭvā yathā pāṇḍusutān valkalājinavāsasaḥ
03,227.010a kiṃ nu syād adhikaṃ tasmād yad ahaṃ drupadātmajām
03,227.010c draupadīṃ karṇa paśyeyaṃ kāṣāyavasanāṃ vane
03,227.011a yadi māṃ dharmarājaś ca bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
03,227.011c yuktaṃ paramayā lakṣmyā paśyetāṃ jīvitaṃ bhavet
03,227.012a upāyaṃ na tu paśyāmi yena gacchema tad vanam
03,227.012c yathā cābhyanujānīyād gacchantaṃ māṃ mahīpatiḥ
03,227.013a sa saubalena sahitas tathā duḥśāsanena ca
03,227.013c upāyaṃ paśya nipuṇaṃ yena gacchema tad vanam
03,227.014a aham apy adya niścitya gamanāyetarāya vā
03,227.014c kālyam eva gamiṣyāmi samīpaṃ pārthivasya ha
03,227.015a mayi tatropaviṣṭe tu bhīṣme ca kurusattame
03,227.015c upāyo yo bhaved dṛṣṭas taṃ brūyāḥ sahasaubalaḥ
03,227.016a tato bhīṣmasya rājñaś ca niśamya gamanaṃ prati
03,227.016c vyavasāyaṃ kariṣye 'ham anunīya pitāmaham
03,227.017a tathety uktvā tu te sarve jagmur āvasathān prati
03,227.017c vyuṣitāyāṃ rajanyāṃ tu karṇo rājānam abhyayāt
03,227.018a tato duryodhanaṃ karṇaḥ prahasann idam abravīt
03,227.018c upāyaḥ paridṛṣṭo 'yaṃ taṃ nibodha janeśvara
03,227.019a ghoṣā dvaitavane sarve tvatpratīkṣā narādhipa
03,227.019c ghoṣayātrāpadeśena gamiṣyāmo na saṃśayaḥ
03,227.020a ucitaṃ hi sadā gantuṃ ghoṣayātrāṃ viśāṃ pate
03,227.020c evaṃ ca tvāṃ pitā rājan samanujñātum arhati
03,227.021a tathā kathayamānau tau ghoṣayātrāviniścayam
03,227.021c gāndhārarājaḥ śakuniḥ pratyuvāca hasann iva
03,227.022a upāyo 'yaṃ mayā dṛṣṭo gamanāya nirāmayaḥ
03,227.022c anujñāsyati no rājā codayiṣyati cāpy uta
03,227.023a ghoṣā dvaitavane sarve tvatpratīkṣā narādhipa
03,227.023c ghoṣayātrāpadeśena gamiṣyāmo na saṃśayaḥ
03,227.024a tataḥ prahasitāḥ sarve te 'nyonyasya talān daduḥ
03,227.024c tad eva ca viniścitya dadṛśuḥ kurusattamam
03,228.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,228.001a dhṛtarāṣṭraṃ tataḥ sarve dadṛśur janamejaya
03,228.001c pṛṣṭvā sukham atho rājñaḥ pṛṣṭvā rājñā ca bhārata
03,228.002a tatas tair vihitaḥ pūrvaṃ samaṅgo nāma ballavaḥ
03,228.002c samīpasthās tadā gāvo dhṛtarāṣṭre nyavedayat
03,228.003a anantaraṃ ca rādheyaḥ śakuniś ca viśāṃ pate
03,228.003c āhatuḥ pārthivaśreṣṭhaṃ dhṛtarāṣṭraṃ janādhipam
03,228.004a ramaṇīyeṣu deśeṣu ghoṣāḥ saṃprati kaurava
03,228.004c smāraṇāsamayaḥ prāpto vatsānām api cāṅkanam
03,228.005a mṛgayā cocitā rājann asmin kāle sutasya te
03,228.005c duryodhanasya gamanaṃ tvam anujñātum arhasi
03,228.006 dhṛtarāṣṭra uvāca
03,228.006a mṛgayā śobhanā tāta gavāṃ ca samavekṣaṇam
03,228.006c viśrambhas tu na gantavyo ballavānām iti smare
03,228.007a te tu tatra naravyāghrāḥ samīpa iti naḥ śrutam
03,228.007c ato nābhyanujānāmi gamanaṃ tatra vaḥ svayam
03,228.008a chadmanā nirjitās te hi karśitāś ca mahāvane
03,228.008c taponityāś ca rādheya samarthāś ca mahārathāḥ
03,228.009a dharmarājo na saṃkrudhyed bhīmasenas tv amarṣaṇaḥ
03,228.009c yajñasenasya duhitā teja eva tu kevalam
03,228.010a yūyaṃ cāpy aparādhyeyur darpamohasamanvitāḥ
03,228.010c tato vinirdaheyus te tapasā hi samanvitāḥ
03,228.011a atha vā sāyudhā vīrā manyunābhipariplutāḥ
03,228.011c sahitā baddhanistriṃśā daheyuḥ śastratejasā
03,228.012a atha yūyaṃ bahutvāt tān ārabhadhvaṃ kathaṃ cana
03,228.012c anāryaṃ paramaṃ tat syād aśakyaṃ tac ca me matam
03,228.013a uṣito hi mahābāhur indraloke dhanaṃjayaḥ
03,228.013c divyāny astrāṇy avāpyātha tataḥ pratyāgato vanam
03,228.014a akṛtāstreṇa pṛthivī jitā bībhatsunā purā
03,228.014c kiṃ punaḥ sa kṛtāstro 'dya na hanyād vo mahārathaḥ
03,228.015a atha vā madvacaḥ śrutvā tatra yattā bhaviṣyatha
03,228.015c udvignavāso viśrambhād duḥkhaṃ tatra bhaviṣyati
03,228.016a atha vā sainikāḥ ke cid apakuryur yudhiṣṭhire
03,228.016c tad abuddhikṛtaṃ karma doṣam utpādayec ca vaḥ
03,228.017a tasmād gacchantu puruṣāḥ smāraṇāyāptakāriṇaḥ
03,228.017c na svayaṃ tatra gamanaṃ rocaye tava bhārata
03,228.018 śakunir uvāca
03,228.018a dharmajñaḥ pāṇḍavo jyeṣṭhaḥ pratijñātaṃ ca saṃsadi
03,228.018c tena dvādaśa varṣāṇi vastavyānīti bhārata
03,228.019a anuvṛttāś ca te sarve pāṇḍavā dharmacāriṇaḥ
03,228.019c yudhiṣṭhiraś ca kaunteyo na naḥ kopaṃ kariṣyati
03,228.020a mṛgayāṃ caiva no gantum icchā saṃvardhate bhṛśam
03,228.020c smāraṇaṃ ca cikīrṣāmo na tu pāṇḍavadarśanam
03,228.021a na cānāryasamācāraḥ kaś cit tatra bhaviṣyati
03,228.021c na ca tatra gamiṣyāmo yatra teṣāṃ pratiśrayaḥ
03,228.022 vaiśaṃpāyana uvāca
03,228.022a evam uktaḥ śakuninā dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ
03,228.022c duryodhanaṃ sahāmātyam anujajñe na kāmataḥ
03,228.023a anujñātas tu gāndhāriḥ karṇena sahitas tadā
03,228.023c niryayau bharataśreṣṭho balena mahatā vṛtaḥ
03,228.024a duḥśāsanena ca tathā saubalena ca devinā
03,228.024c saṃvṛto bhrātṛbhiś cānyaiḥ strībhiś cāpi sahasraśaḥ
03,228.025a taṃ niryāntaṃ mahābāhuṃ draṣṭuṃ dvaitavanaṃ saraḥ
03,228.025c paurāś cānuyayuḥ sarve sahadārā vanaṃ ca tat
03,228.026a aṣṭau rathasahasrāṇi trīṇi nāgāyutāni ca
03,228.026c pattayo bahusāhasrā hayāś ca navatiḥ śatāḥ
03,228.027a śakaṭāpaṇaveśyāś ca vaṇijo bandinas tathā
03,228.027c narāś ca mṛgayāśīlāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
03,228.028a tataḥ prayāṇe nṛpateḥ sumahān abhavat svanaḥ
03,228.028c prāvṛṣīva mahāvāyor uddhatasya viśāṃ pate
03,228.029a gavyūtimātre nyavasad rājā duryodhanas tadā
03,228.029c prayāto vāhanaiḥ sarvais tato dvaitavanaṃ saraḥ
03,229.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,229.001a atha duryodhano rājā tatra tatra vane vasan
03,229.001c jagāma ghoṣān abhitas tatra cakre niveśanam
03,229.002a ramaṇīye samājñāte sodake samahīruhe
03,229.002c deśe sarvaguṇopete cakrur āvasathaṃ narāḥ
03,229.003a tathaiva tatsamīpasthān pṛthagāvasathān bahūn
03,229.003c karṇasya śakuneś caiva bhrātṝṇāṃ caiva sarvaśaḥ
03,229.004a dadarśa sa tadā gāvaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
03,229.004c aṅkair lakṣaiś ca tāḥ sarvā lakṣayām āsa pārthivaḥ
03,229.005a aṅkayām āsa vatsāṃś ca jajñe copasṛtās tv api
03,229.005c bālavatsāś ca yā gāvaḥ kālayām āsa tā api
03,229.006a atha sa smāraṇaṃ kṛtvā lakṣayitvā trihāyanān
03,229.006c vṛto gopālakaiḥ prīto vyaharat kurunandanaḥ
03,229.007a sa ca paurajanaḥ sarvaḥ sainikāś ca sahasraśaḥ
03,229.007c yathopajoṣaṃ cikrīḍur vane tasmin yathāmarāḥ
03,229.008a tato gopāḥ pragātāraḥ kuśalā nṛttavādite
03,229.008c dhārtarāṣṭram upātiṣṭhan kanyāś caiva svalaṃkṛtāḥ
03,229.009a sa strīgaṇavṛto rājā prahṛṣṭaḥ pradadau vasu
03,229.009c tebhyo yathārham annāni pānāni vividhāni ca
03,229.010a tatas te sahitāḥ sarve tarakṣūn mahiṣān mṛgān
03,229.010c gavayarkṣavarāhāṃś ca samantāt paryakālayan
03,229.011a sa tāñ śarair vinirbhindan gajān badhnan mahāvane
03,229.011c ramaṇīyeṣu deśeṣu grāhayām āsa vai mṛgān
03,229.012a gorasān upayuñjāna upabhogāṃś ca bhārata
03,229.012c paśyan suramaṇīyāni puṣpitāni vanāni ca
03,229.013a mattabhramarajuṣṭāni barhiṇābhirutāni ca
03,229.013c agacchad ānupūrvyeṇa puṇyaṃ dvaitavanaṃ saraḥ
03,229.013d*1103_01 mattabhramarasaṃjuṣṭaṃ nīlakaṇṭharavākulam
03,229.013d*1103_02 saptacchadasamākīrṇaṃ puṃnāgabakulair yutam
03,229.013e ṛddhyā paramayā yukto mahendra iva vajrabhṛt
03,229.014a yadṛcchayā ca tadaho dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
03,229.014c īje rājarṣiyajñena sadyaskena viśāṃ pate
03,229.014e divyena vidhinā rājā vanyena kurusattamaḥ
03,229.014f*1104_01 vidvadbhiḥ sahito dhīmān brāhmaṇair vanavāsibhiḥ
03,229.015a kṛtvā niveśam abhitaḥ sarasas tasya kauravaḥ
03,229.015c draupadyā sahito dhīmān dharmapatnyā narādhipaḥ
03,229.015d*1105_01 bhīmārjunayamaiḥ sārdhaṃ sarābhyāśe tadāvasat
03,229.016a tato duryodhanaḥ preṣyān ādideśa sahānujaḥ
03,229.016c ākrīḍāvasathāḥ kṣipraṃ kriyantām iti bhārata
03,229.017a te tathety eva kauravyam uktvā vacanakāriṇaḥ
03,229.017c cikīrṣantas tadākrīḍāñ jagmur dvaitavanaṃ saraḥ
03,229.018a senāgraṃ dhārtarāṣṭrasya prāptaṃ dvaitavanaṃ saraḥ
03,229.018c praviśantaṃ vanadvāri gandharvāḥ samavārayan
03,229.019a tatra gandharvarājo vai pūrvam eva viśāṃ pate
03,229.019c kuberabhavanād rājann ājagāma gaṇāvṛtaḥ
03,229.020a gaṇair apsarasāṃ caiva tridaśānāṃ tathātmajaiḥ
03,229.020c vihāraśīlaḥ krīḍārthaṃ tena tat saṃvṛtaṃ saraḥ
03,229.021a tena tat saṃvṛtaṃ dṛṣṭvā te rājaparicārakāḥ
03,229.021c pratijagmus tato rājan yatra duryodhano nṛpaḥ
03,229.021d*1106_01 te sametya tadā procur gantuṃ naivopalabhyate
03,229.021d*1106_02 rakṣitaṃ bahubhiḥ śūrai rājan dvaitavanaṃ saraḥ
03,229.021d*1107_01 nyavedayaṃs tato rājñe gandharvās tatra bhārata
03,229.022a sa tu teṣāṃ vacaḥ śrutvā sainikān yuddhadurmadān
03,229.022c preṣayām āsa kauravya utsārayata tān iti
03,229.023a tasya tad vacanaṃ śrutvā rājñaḥ senāgrayāyinaḥ
03,229.023c saro dvaitavanaṃ gatvā gandharvān idam abruvan
03,229.024a rājā duryodhano nāma dhṛtarāṣṭrasuto balī
03,229.024c vijihīrṣur ihāyāti tadartham apasarpata
03,229.025a evam uktās tu gandharvāḥ prahasanto viśāṃ pate
03,229.025c pratyabruvaṃs tān puruṣān idaṃ suparuṣaṃ vacaḥ
03,229.026a na cetayati vo rājā mandabuddhiḥ suyodhanaḥ
03,229.026c yo 'smān ājñāpayaty evaṃ vaśyān iva divaukasaḥ
03,229.027a yūyaṃ mumūrṣavaś cāpi mandaprajñā na saṃśayaḥ
03,229.027c ye tasya vacanād evam asmān brūta vicetasaḥ
03,229.028a gacchata tvaritāḥ sarve yatra rājā sa kauravaḥ
03,229.028c dveṣyaṃ mādyaiva gacchadhvaṃ dharmarājaniveśanam
03,229.029a evam uktās tu gandharvai rājñaḥ senāgrayāyinaḥ
03,229.029c saṃprādravan yato rājā dhṛtarāṣṭrasuto 'bhavat
03,230.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,230.001a tatas te sahitāḥ sarve duryodhanam upāgaman
03,230.001c abruvaṃś ca mahārāja yad ūcuḥ kauravaṃ prati
03,230.002a gandharvair vārite sainye dhārtarāṣṭraḥ pratāpavān
03,230.002c amarṣapūrṇaḥ sainyāni pratyabhāṣata bhārata
03,230.003a śāsatainān adharmajñān mama vipriyakāriṇaḥ
03,230.003c yadi prakrīḍito devaiḥ sarvaiḥ saha śatakratuḥ
03,230.003d*1108_01 vayam atra yathāprītāḥ krīḍiṣyāmo nirantaram
03,230.004a duryodhanavacaḥ śrutvā dhārtarāṣṭrā mahābalāḥ
03,230.004c sarva evābhisaṃnaddhā yodhāś cāpi sahasraśaḥ
03,230.005a tataḥ pramathya gandharvāṃs tad vanaṃ viviśur balāt
03,230.005c siṃhanādena mahatā pūrayanto diśo daśa
03,230.006a tato 'parair avāryanta gandharvaiḥ kurusainikāḥ
03,230.006b*1109_01 sāmnaiva tatra vikrāntā mā sāhasam iti prabho
03,230.006c te vāryamāṇā gandharvaiḥ sāmnaiva vasudhādhipa
03,230.006e tān anādṛtya gandharvāṃs tad vanaṃ viviśur mahat
03,230.007a yadā vācā na tiṣṭhanti dhārtarāṣṭrāḥ sarājakāḥ
03,230.007c tatas te khecarāḥ sarve citrasene nyavedayan
03,230.008a gandharvarājas tān sarvān abravīt kauravān prati
03,230.008c anāryāñ śāsatety evaṃ citraseno 'tyamarṣaṇaḥ
03,230.009a anujñātās tu gandharvāś citrasenena bhārata
03,230.009c pragṛhītāyudhāḥ sarve dhārtarāṣṭrān abhidravan
03,230.010a tān dṛṣṭvā patataḥ śīghrān gandharvān udyatāyudhān
03,230.010c sarve te prādravan saṃkhye dhārtarāṣṭrasya paśyataḥ
03,230.011a tān dṛṣṭvā dravataḥ sarvān dhārtarāṣṭrān parāṅmukhān
03,230.011c vaikartanas tadā vīro nāsīt tatra parāṅmukhaḥ
03,230.012a āpatantīṃ tu saṃprekṣya gandharvāṇāṃ mahācamūm
03,230.012c mahatā śaravarṣeṇa rādheyaḥ pratyavārayat
03,230.013a kṣuraprair viśikhair bhallair vatsadantais tathāyasaiḥ
03,230.013c gandharvāñ śataśo 'bhyaghnaṃl laghutvāt sūtanandanaḥ
03,230.014a pātayann uttamāṅgāni gandharvāṇāṃ mahārathaḥ
03,230.014c kṣaṇena vyadhamat sarvāṃ citrasenasya vāhinīm
03,230.015a te vadhyamānā gandharvāḥ sūtaputreṇa dhīmatā
03,230.015c bhūya evābhyavartanta śataśo 'tha sahasraśaḥ
03,230.016a gandharvabhūtā pṛthivī kṣaṇena samapadyata
03,230.016c āpatadbhir mahāvegaiś citrasenasya sainikaiḥ
03,230.017a atha duryodhano rājā śakuniś cāpi saubalaḥ
03,230.017c duḥśāsano vikarṇaś ca ye cānye dhṛtarāṣṭrajāḥ
03,230.017e nyahanaṃs tat tadā sainyaṃ rathair garuḍanisvanaiḥ
03,230.018a bhūyaś ca yodhayām āsuḥ kṛtvā karṇam athāgrataḥ
03,230.018c mahatā rathaghoṣeṇa hayacāreṇa cāpy uta
03,230.018e vaikartanaṃ parīpsanto gandharvān samavārayan
03,230.019a tataḥ saṃnyapatan sarve gandharvāḥ kauravaiḥ saha
03,230.019c tadā sutumulaṃ yuddham abhaval lomaharṣaṇam
03,230.020a tatas te mṛdavo 'bhūvan gandharvāḥ śarapīḍitāḥ
03,230.020c uccukruśuś ca kauravyā gandharvān prekṣya pīḍitān
03,230.021a gandharvāṃs trāsitān dṛṣṭvā citraseno 'tyamarṣaṇaḥ
03,230.021c utpapātāsanāt kruddho vadhe teṣāṃ samāhitaḥ
03,230.022a tato māyāstram āsthāya yuyudhe citramārgavit
03,230.022b*1110_01 tena muktāḥ śarā ghorāḥ sūryaraśmisamaprabhāḥ
03,230.022b*1110_02 viyat saṃchādayām āsur na vavau tatra mārutaḥ
03,230.022b*1110_03 hastyārohā hatāḥ petur hastibhiḥ saha bhārata
03,230.022b*1110_04 hayārohāś ca sahayai rathaiś ca rathinas tathā
03,230.022b*1110_05 pattayaś ca yathā petur viśastāḥ śaravṛṣṭibhiḥ
03,230.022c tayāmuhyanta kauravyāś citrasenasya māyayā
03,230.023a ekaiko hi tadā yodho dhārtarāṣṭrasya bhārata
03,230.023c paryavartata gandharvair daśabhir daśabhiḥ saha
03,230.024a tataḥ saṃpīḍyamānās te balena mahatā tadā
03,230.024c prādravanta raṇe bhītā yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
03,230.025a bhajyamāneṣv anīkeṣu dhārtarāṣṭreṣu sarvaśaḥ
03,230.025c karṇo vaikartano rājaṃs tasthau girir ivācalaḥ
03,230.026a duryodhanaś ca karṇaś ca śakuniś cāpi saubalaḥ
03,230.026c gandharvān yodhayāṃ cakruḥ samare bhṛśavikṣatāḥ
03,230.027a sarva eva tu gandharvāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
03,230.027c jighāṃsamānāḥ sahitāḥ karṇam abhyadravan raṇe
03,230.028a asibhiḥ paṭṭiśaiḥ śūlair gadābhiś ca mahābalāḥ
03,230.028c sūtaputraṃ jighāṃsantaḥ samantāt paryavārayan
03,230.029a anye 'sya yugam acchindan dhvajam anye nyapātayan
03,230.029c īṣām anye hayān anye sūtam anye nyapātayan
03,230.030a anye chatraṃ varūthaṃ ca bandhuraṃ ca tathāpare
03,230.030b*1111_01 pragṛhītāyudhā vīrāś citrasenapurogamāḥ
03,230.030b*1112_01 anye saṃpūrṇayām āsuś cakre cākṣau tathāpare
03,230.030c gandharvā bahusāhasrāḥ khaṇḍaśo 'bhyahanan ratham
03,230.031a tato rathād avaplutya sūtaputro 'sicarmabhṛt
03,230.031b*1113_01 aṃsāvalambitadhanur dhāvamāno mahābalaḥ
03,230.031c vikarṇaratham āsthāya mokṣāyāśvān acodayat
03,231.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,231.001a gandharvais tu mahārāja bhagne karṇe mahārathe
03,231.001c saṃprādravac camūḥ sarvā dhārtarāṣṭrasya paśyataḥ
03,231.002a tān dṛṣṭvā dravataḥ sarvān dhārtarāṣṭrān parāṅmukhān
03,231.002c duryodhano mahārāja nāsīt tatra parāṅmukhaḥ
03,231.003a tām āpatantīṃ saṃprekṣya gandharvāṇāṃ mahācamūm
03,231.003c mahatā śaravarṣeṇa so 'bhyavarṣad ariṃdamaḥ
03,231.004a acintya śaravarṣaṃ tu gandharvās tasya taṃ ratham
03,231.004c duryodhanaṃ jighāṃsantaḥ samantāt paryavārayan
03,231.005a yugam īṣāṃ varūthaṃ ca tathaiva dhvajasārathī
03,231.005c aśvāṃs triveṇuṃ talpaṃ ca tilaśo 'bhyahanan ratham
03,231.006a duryodhanaṃ citraseno virathaṃ patitaṃ bhuvi
03,231.006c abhidrutya mahābāhur jīvagrāham athāgrahīt
03,231.006d*1114_01 tasya bāhū mahārāja baddhvā rajjvā mahāratham
03,231.006d*1114_02 āropya svaṃ mahārāja citraseno nanāda ha
03,231.007a tasmin gṛhīte rājendra sthitaṃ duḥśāsanaṃ rathe
03,231.007c paryagṛhṇanta gandharvāḥ parivārya samantataḥ
03,231.008a viviṃśatiṃ citrasenam ādāyānye pradudruvuḥ
03,231.008c vindānuvindāv apare rājadārāṃś ca sarvaśaḥ
03,231.009a sainyās tu dhārtarāṣṭrasya gandharvaiḥ samabhidrutāḥ
03,231.009c pūrvaṃ prabhagnaiḥ sahitāḥ pāṇḍavān abhyayus tadā
03,231.010a śakaṭāpaṇaveśyāś ca yānayugyaṃ ca sarvaśaḥ
03,231.010c śaraṇaṃ pāṇḍavāñ jagmur hriyamāṇe mahīpatau
03,231.011a priyadarśano mahābāhur dhārtarāṣṭro mahābalaḥ
03,231.011c gandharvair hriyate rājā pārthās tam anudhāvata
03,231.012a duḥśāsano durviṣaho durmukho durjayas tathā
03,231.012c baddhvā hriyante gandharvai rājadārāś ca sarvaśaḥ
03,231.013a iti duryodhanāmātyāḥ krośanto rājagṛddhinaḥ
03,231.013c ārtā dīnasvarāḥ sarve yudhiṣṭhiram upāgaman
03,231.014a tāṃs tathā vyathitān dīnān bhikṣamāṇān yudhiṣṭhiram
03,231.014c vṛddhān duryodhanāmātyān bhīmaseno 'bhyabhāṣata
03,231.014d*1115_01 pragṛhītāyudhān vīrāṃś citrasenapurogamān
03,231.014d*1116_01 mahatā hi prayatnena saṃnahya gajavājibhiḥ
03,231.015a anyathā vartamānānām artho jāto 'yam anyathā
03,231.015c asmābhir yad anuṣṭheyaṃ gandharvais tad anuṣṭhitam
03,231.016a durmantritam idaṃ tāta rājño durdyūtadevinaḥ
03,231.016b*1117_01 dīnān duryodhanasyāsmān draṣṭukāmasya durmateḥ
03,231.016c dveṣṭāram anye klībasya pātayantīti naḥ śrutam
03,231.017a tad idaṃ kṛtaṃ naḥ pratyakṣaṃ gandharvair atimānuṣam
03,231.017c diṣṭyā loke pumān asti kaś cid asmatpriye sthitaḥ
03,231.017e yenāsmākaṃ hṛto bhāra āsīnānāṃ sukhāvahaḥ
03,231.018a śītavātātapasahāṃs tapasā caiva karśitān
03,231.018c samastho viṣamasthān hi draṣṭum icchati durmatiḥ
03,231.019a adharmacāriṇas tasya kauravyasya durātmanaḥ
03,231.019c ye śīlam anuvartante te paśyanti parābhavam
03,231.020a adharmo hi kṛtas tena yenaitad upaśikṣitam
03,231.020c anṛśaṃsās tu kaunteyās tasyādhyakṣān bravīmi vaḥ
03,231.021a evaṃ bruvāṇaṃ kaunteyaṃ bhīmasenam amarṣaṇam
03,231.021c na kālaḥ paruṣasyāyam iti rājābhyabhāṣata
03,232.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,232.001a asmān abhigatāṃs tāta bhayārtāñ śaraṇaiṣiṇaḥ
03,232.001c kauravān viṣamaprāptān kathaṃ brūyās tvam īdṛśam
03,232.001d*1118_01 rakṣaṇīyā mahābāho maivaṃ vada mahāmate
03,232.002a bhavanti bhedā jñātīnāṃ kalahāś ca vṛkodara
03,232.002c prasaktāni ca vairāṇi jñātidharmo na naśyati
03,232.003a yadā tu kaś cij jñātīnāṃ bāhyaḥ prārthayate kulam
03,232.003c na marṣayanti tat santo bāhyenābhipramarṣaṇam
03,232.003d*1119_01 paraiḥ paribhave prāpte vayaṃ pañcottaraṃ śatam
03,232.003d*1119_02 parasparavirodhe tu vayaṃ pañca śataṃ tu te
03,232.004a jānāti hy eṣa durbuddhir asmān iha ciroṣitān
03,232.004c sa eṣa paribhūyāsmān akārṣīd idam apriyam
03,232.005a duryodhanasya grahaṇād gandharveṇa balād raṇe
03,232.005c strīṇāṃ bāhyābhimarśāc ca hataṃ bhavati naḥ kulam
03,232.006a śaraṇaṃ ca prapannānāṃ trāṇārthaṃ ca kulasya naḥ
03,232.006c uttiṣṭhadhvaṃ naravyāghrāḥ sajjībhavata māciram
03,232.007a arjunaś ca yamau caiva tvaṃ ca bhīmāparājitaḥ
03,232.007c mokṣayadhvaṃ dhārtarāṣṭraṃ hriyamāṇaṃ suyodhanam
03,232.008a ete rathā naravyāghrāḥ sarvaśastrasamanvitāḥ
03,232.008b*1120_01 dhṛtarāṣṭrasya putrāṇāṃ vimalāḥ kāñcanadhvajāḥ
03,232.008b*1120_02 sasvanān adhirohadhvaṃ nityasajjān imān rathān
03,232.008c indrasenādibhiḥ sūtaiḥ saṃyatāḥ kanakadhvajāḥ
03,232.009a etān āsthāya vai tāta gandharvān yoddhum āhave
03,232.009c suyodhanasya mokṣāya prayatadhvam atandritāḥ
03,232.010a ya eva kaś cid rājanyaḥ śaraṇārtham ihāgatam
03,232.010c paraṃ śaktyābhirakṣeta kiṃ punas tvaṃ vṛkodara
03,232.011a ka ihānyo bhavet trāṇam abhidhāveti coditaḥ
03,232.011c prāñjaliṃ śaraṇāpannaṃ dṛṣṭvā śatrum api dhruvam
03,232.012a varapradānaṃ rājyaṃ ca putrajanma ca pāṇḍava
03,232.012c śatroś ca mokṣaṇaṃ kleśāt trīṇi caikaṃ ca tat samam
03,232.012d*1121_01 ete śataṃ vayaṃ pañca yāvad vayaṃ parasparam
03,232.012d*1121_02 parais tu paribhūtānāṃ vayaṃ pañca śatottaram
03,232.013a kiṃ hy abhyadhikam etasmād yad āpannaḥ suyodhanaḥ
03,232.013c tvadbāhubalam āśritya jīvitaṃ parimārgati
03,232.014a svayam eva pradhāveyaṃ yadi na syād vṛkodara
03,232.014c vitato 'yaṃ kratur vīra na hi me 'tra vicāraṇā
03,232.014d*1122_01 paraiḥ paribhave prāpte vayaṃ pañcottaraṃ śatam
03,232.014d*1122_02 parasparavirodhe tu vayaṃ pañcaiva te śatam
03,232.015a sāmnaiva tu yathā bhīma mokṣayethāḥ suyodhanam
03,232.015b*1123_01 yathāsau mṛduyuktena muñce bhīma sakauravān
03,232.015c tathā sarvair upāyais tvaṃ yatethāḥ kurunandana
03,232.016a na sāmnā pratipadyeta yadi gandharvarāḍ asau
03,232.016c parākrameṇa mṛdunā mokṣayethāḥ suyodhanam
03,232.017a athāsau mṛduyuddhena na muñced bhīma kauravān
03,232.017c sarvopāyair vimocyās te nigṛhya paripanthinaḥ
03,232.018a etāvad dhi mayā śakyaṃ saṃdeṣṭuṃ vai vṛkodara
03,232.018c vaitāne karmaṇi tate vartamāne ca bhārata
03,232.018d*1124_01 varapradānaṃ sumahad yācakasya prakīrtitam
03,232.019 vaiśaṃpāyana uvāca
03,232.019a ajātaśatror vacanaṃ tac chrutvā tu dhanaṃjayaḥ
03,232.019c pratijajñe guror vākyaṃ kauravāṇāṃ vimokṣaṇam
03,232.020 arjuna uvāca
03,232.020a yadi sāmnā na mokṣyanti gandharvā dhṛtarāṣṭrajān
03,232.020c adya gandharvarājasya bhūmiḥ pāsyati śoṇitam
03,232.021 vaiśaṃpāyana uvāca
03,232.021a arjunasya tu tāṃ śrutvā pratijñāṃ satyavādinaḥ
03,232.021c kauravāṇāṃ tadā rājan punaḥ pratyāgataṃ manaḥ
03,232.021d@023_0001 evam uktas tu kaunteyaḥ punar vākyam abhāṣata
03,232.021d@023_0002 kopasaṃraktanayanaṃ pūrvavairam anusmaran
03,232.021d@023_0003 purā jatugṛhe 'nena dagdhum asmān yudhiṣṭhira
03,232.021d@023_0004 durbuddhir hi kṛtā vīra tadā daivena rakṣitāḥ
03,232.021d@023_0005 dyūtakāle 'pi kaunteya vṛjināni kṛtāni vai
03,232.021d@023_0006 draupadyāś ca parāmarśaḥ keśagrahaṇam eva ca
03,232.021d@023_0007 vastrāpaharaṇaṃ caiva sabhāmadhye kṛtāni vai
03,232.021d@023_0008 purā kṛtānāṃ pāpānāṃ phalaṃ bhuṅkte suyodhanaḥ
03,232.021d@023_0009 asmābhir eva kartavyo dhārtarāṣṭrasya nigrahaḥ
03,232.021d@023_0010 anyena tu kṛtaṃ tad vai maitram asmākam icchatā
03,232.021d@023_0011 upakārī tu gandharvo mā rājan vimanā bhava
03,232.021d@023_0012 etasminn antare rājaṃś citrasenena vai hṛtaḥ
03,232.021d@023_0013 vilalāpa suduḥkhārto hriyamāṇaḥ suyodhanaḥ
03,232.021d@023_0014 yudhiṣṭhira mahābāho sarvadharmabhṛtāṃ vara
03,232.021d@023_0015 saputrān sahadārāṃś ca gandharveṇa hṛtān balāt
03,232.021d@023_0016 pāṇḍuputra mahābāho kauravāṇāṃ yaśaskara
03,232.021d@023_0017 sarvadharmabhṛtāṃ śreṣṭha gandharveṇa hṛtaṃ balāt
03,232.021d@023_0018 rakṣasva puruṣavyāghra yudhiṣṭhira mahāyaśaḥ
03,232.021d@023_0019 bhrātaraṃ te mahābāho baddhvā nayati mām ayam
03,232.021d@023_0020 duḥśāsanaṃ durviṣahaṃ durmukhaṃ durjayaṃ tathā
03,232.021d@023_0021 baddhvā haranti gandharvā asmaddārāṃś ca sarvaśaḥ
03,232.021d@023_0022 anudhāvata māṃ kṣipraṃ rakṣadhvaṃ puruṣottamāḥ
03,232.021d@023_0023 yamau mām anudhāvetāṃ rakṣārthaṃ mama sāyudhau
03,232.021d@023_0024 kuruvaṃśasya sumahad ayaśaḥ prāptam īdṛśam
03,232.021d@023_0025 vyapohayadhvaṃ gandharvāñ jitvā vīryeṇa pāṇḍavāḥ
03,232.021d@023_0026 evaṃ vilapamānasya kauravasyārtayā girā
03,232.021d@023_0027 śrutvā vilāpaṃ saṃbhrānto ghṛṇayābhipariplutaḥ
03,232.021d@023_0028 yudhiṣṭhiraḥ punar vākyaṃ bhīmasenam athābravīt
03,233.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,233.001a yudhiṣṭhiravacaḥ śrutvā bhīmasenapurogamāḥ
03,233.001c prahṛṣṭavadanāḥ sarve samuttasthur nararṣabhāḥ
03,233.002a abhedyāni tataḥ sarve samanahyanta bhārata
03,233.002c jāmbūnadavicitrāṇi kavacāni mahārathāḥ
03,233.002d*1125_01 āyudhāni ca divyāni vividhāni samādadhuḥ
03,233.003a te daṃśitā rathaiḥ sarve dhvajinaḥ saśarāsanāḥ
03,233.003c pāṇḍavāḥ pratyadṛśyanta jvalitā iva pāvakāḥ
03,233.004a tān rathān sādhu saṃpannān saṃyuktāñ javanair hayaiḥ
03,233.004c āsthāya rathaśārdūlāḥ śīghram eva yayus tataḥ
03,233.005a tataḥ kauravasainyānāṃ prādurāsīn mahāsvanaḥ
03,233.005c prayātān sahitān dṛṣṭvā pāṇḍuputrān mahārathān
03,233.006a jitakāśinaś ca khacarās tvaritāś ca mahārathāḥ
03,233.006c kṣaṇenaiva vane tasmin samājagmur abhītavat
03,233.007a nyavartanta tataḥ sarve gandharvā jitakāśinaḥ
03,233.007c dṛṣṭvā rathagatān vīrān pāṇḍavāṃś caturo raṇe
03,233.008a tāṃs tu vibhrājato dṛṣṭvā lokapālān ivodyatān
03,233.008c vyūḍhānīkā vyatiṣṭhanta gandhamādanavāsinaḥ
03,233.009a rājñas tu vacanaṃ śrutvā dharmarājasya dhīmataḥ
03,233.009c krameṇa mṛdunā yuddham upakrāmanta bhārata
03,233.010a na tu gandharvarājasya sainikā mandacetasaḥ
03,233.010c śakyante mṛdunā śreyaḥ pratipādayituṃ tadā
03,233.011a tatas tān yudhi durdharṣaḥ savyasācī paraṃtapaḥ
03,233.011c sāntvapūrvam idaṃ vākyam uvāca khacarān raṇe
03,233.011d*1126_01 visarjayata rājānaṃ bhrātaraṃ me suyodhanam
03,233.012a naitad gandharvarājasya yuktaṃ karma jugupsitam
03,233.012c paradārābhimarśaś ca mānuṣaiś ca samāgamaḥ
03,233.013a utsṛjadhvaṃ mahāvīryān dhṛtarāṣṭrasutān imān
03,233.013c dārāṃś caiṣāṃ vimuñcadhvaṃ dharmarājasya śāsanāt
03,233.014a evam uktās tu gandharvāḥ pāṇḍavena yaśasvinā
03,233.014c utsmayantas tadā pārtham idaṃ vacanam abruvan
03,233.015a ekasyaiva vayaṃ tāta kuryāma vacanaṃ bhuvi
03,233.015c yasya śāsanam ājñāya carāma vigatajvarāḥ
03,233.016a tenaikena yathādiṣṭaṃ tathā vartāma bhārata
03,233.016c na śāstā vidyate 'smākam anyas tasmāt sureśvarāt
03,233.017a evam uktas tu gandharvaiḥ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
03,233.017c gandharvān punar evedaṃ vacanaṃ pratyabhāṣata
03,233.018a yadi sāmnā na mokṣadhvaṃ gandharvā dhṛtarāṣṭrajam
03,233.018c mokṣayiṣyāmi vikramya svayam eva suyodhanam
03,233.019a evam uktvā tataḥ pārthaḥ savyasācī dhanaṃjayaḥ
03,233.019c sasarja niśitān bāṇān khacarān khacarān prati
03,233.020a tathaiva śaravarṣeṇa gandharvās te balotkaṭāḥ
03,233.020c pāṇḍavān abhyavartanta pāṇḍavāś ca divaukasaḥ
03,233.021a tataḥ sutumulaṃ yuddhaṃ gandharvāṇāṃ tarasvinām
03,233.021c babhūva bhīmavegānāṃ pāṇḍavānāṃ ca bhārata
03,234.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,234.001a tato divyāstrasaṃpannā gandharvā hemamālinaḥ
03,234.001c visṛjantaḥ śarān dīptān samantāt paryavārayan
03,234.002a catvāraḥ pāṇḍavā vīrā gandharvāś ca sahasraśaḥ
03,234.002c raṇe saṃnyapatan rājaṃs tad adbhutam ivābhavat
03,234.003a yathā karṇasya ca ratho dhārtarāṣṭrasya cobhayoḥ
03,234.003c gandharvaiḥ śataśaś chinnau tathā teṣāṃ pracakrire
03,234.004a tān samāpatato rājan gandharvāñ śataśo raṇe
03,234.004c pratyagṛhṇan naravyāghrāḥ śaravarṣair anekaśaḥ
03,234.005a avakīryamāṇāḥ khagamāḥ śaravarṣaiḥ samantataḥ
03,234.005c na śekuḥ pāṇḍuputrāṇāṃ samīpe parivartitum
03,234.006a abhikruddhān abhiprekṣya gandharvān arjunas tadā
03,234.006c lakṣayitvātha divyāni mahāstrāṇy upacakrame
03,234.006d*1127_01 tān samāpatato rājan divyāstrair abhivarṣayan
03,234.007a sahasrāṇāṃ sahasraṃ sa prāhiṇod yamasādanam
03,234.007c āgneyenārjunaḥ saṃkhye gandharvāṇāṃ balotkaṭaḥ
03,234.008a tathā bhīmo maheṣvāsaḥ saṃyuge balināṃ varaḥ
03,234.008c gandharvāñ śataśo rājañ jaghāna niśitaiḥ śaraiḥ
03,234.009a mādrīputrāv api tathā yudhyamānau balotkaṭau
03,234.009c parigṛhyāgrato rājañ jaghnatuḥ śataśaḥ parān
03,234.010a te vadhyamānā gandharvā divyair astrair mahātmabhiḥ
03,234.010c utpetuḥ kham upādāya dhṛtarāṣṭrasutāṃs tataḥ
03,234.011a tān utpatiṣṇūn buddhvā tu kuntīputro dhanaṃjayaḥ
03,234.011c mahatā śarajālena samantāt paryavārayat
03,234.012a te baddhāḥ śarajālena śakuntā iva pañjare
03,234.012c vavarṣur arjunaṃ krodhād gadāśaktyṛṣṭivṛṣṭibhiḥ
03,234.013a gadāśaktyasivṛṣṭīs tā nihatya sa mahāstravit
03,234.013c gātrāṇi cāhanad bhallair gandharvāṇāṃ dhanaṃjayaḥ
03,234.014a śirobhiḥ prapatadbhiś ca caraṇair bāhubhis tathā
03,234.014c aśmavṛṣṭir ivābhāti pareṣām abhavad bhayam
03,234.015a te vadhyamānā gandharvāḥ pāṇḍavena mahātmanā
03,234.015c bhūmiṣṭham antarikṣasthāḥ śaravarṣair avākiran
03,234.016a teṣāṃ tu śaravarṣāṇi savyasācī paraṃtapaḥ
03,234.016c astraiḥ saṃvārya tejasvī gandharvān pratyavidhyata
03,234.017a sthūṇākarṇendrajālaṃ ca sauraṃ cāpi tathārjunaḥ
03,234.017c āgneyaṃ cāpi saumyaṃ ca sasarja kurunandanaḥ
03,234.018a te dahyamānā gandharvāḥ kuntīputrasya sāyakaiḥ
03,234.018c daiteyā iva śakreṇa viṣādam agaman param
03,234.019a ūrdhvam ākramamāṇāś ca śarajālena vāritāḥ
03,234.019c visarpamāṇā bhallaiś ca vāryante savyasācinā
03,234.020a gandharvāṃs trāsitān dṛṣṭvā kuntīputreṇa dhīmatā
03,234.020c citraseno gadāṃ gṛhya savyasācinam ādravat
03,234.021a tasyābhipatatas tūrṇaṃ gadāhastasya saṃyuge
03,234.021c gadāṃ sarvāyasīṃ pārthaḥ śaraiś ciccheda saptadhā
03,234.022a sa gadāṃ bahudhā dṛṣṭvā kṛttāṃ bāṇais tarasvinā
03,234.022c saṃvṛtya vidyayātmānaṃ yodhayām āsa pāṇḍavam
03,234.022e astrāṇi tasya divyāni yodhayām āsa khe sthitaḥ
03,234.022f*1128_01 divyair astrais tadā vīraḥ paryavārayad arjunaḥ
03,234.022f*1128_02 sa vāryamāṇas tair astrair arjunena mahātmanā
03,234.023a gandharvarājo balavān māyayāntarhitas tadā
03,234.023c antarhitaṃ samālakṣya praharantam athārjunaḥ
03,234.023e tāḍayām āsa khacarair divyāstrapratimantritaiḥ
03,234.024a antardhānavadhaṃ cāsya cakre kruddho 'rjunas tadā
03,234.024c śabdavedhyam upāśritya bahurūpo dhanaṃjayaḥ
03,234.025a sa vadhyamānas tair astrair arjunena mahātmanā
03,234.025c athāsya darśayām āsa tadātmānaṃ priyaḥ sakhā
03,234.025d*1129_01 citrasenas tathovāca sakhāyaṃ yudhi viddhi mām
03,234.026a citrasenam athālakṣya sakhāyaṃ yudhi durbalam
03,234.026c saṃjahārāstram atha tat prasṛṣṭaṃ pāṇḍavarṣabhaḥ
03,234.027a dṛṣṭvā tu pāṇḍavāḥ sarve saṃhṛtāstraṃ dhanaṃjayam
03,234.027c saṃjahruḥ pradrutān aśvāñ śaravegān dhanūṃṣi ca
03,234.028a citrasenaś ca bhīmaś ca savyasācī yamāv api
03,234.028c pṛṣṭvā kauśalam anyonyaṃ ratheṣv evāvatasthire
03,235.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,235.001a tato 'rjunaś citrasenaṃ prahasann idam abravīt
03,235.001c madhye gandharvasainyānāṃ maheṣvāso mahādyutiḥ
03,235.002a kiṃ te vyavasitaṃ vīra kauravāṇāṃ vinigrahe
03,235.002c kimarthaṃ ca sadāro 'yaṃ nigṛhītaḥ suyodhanaḥ
03,235.003 citrasena uvāca
03,235.003a vidito 'yam abhiprāyas tatrasthena mahātmanā
03,235.003c duryodhanasya pāpasya karṇasya ca dhanaṃjaya
03,235.004a vanasthān bhavato jñātvā kliśyamānān anarhavat
03,235.004c ime 'vahasituṃ prāptā draupadīṃ ca yaśasvinīm
03,235.004d*1130_01 samastho viṣamasthāṃs tān drakṣyāmīty anavasthitān
03,235.005a jñātvā cikīrṣitaṃ caiṣāṃ mām uvāca sureśvaraḥ
03,235.005c gaccha duryodhanaṃ baddhvā sāmātyaṃ tvam ihānaya
03,235.006a dhanaṃjayaś ca te rakṣyaḥ saha bhrātṛbhir āhave
03,235.006c sa hi priyaḥ sakhā tubhyaṃ śiṣyaś ca tava pāṇḍavaḥ
03,235.007a vacanād devarājasya tato 'smīhāgato drutam
03,235.007c ayaṃ durātmā baddhaś ca gamiṣyāmi surālayam
03,235.007d*1131_01 neṣyāmy enaṃ durātmānaṃ pākaśāsanaśāsanāt
03,235.008 arjuna uvāca
03,235.008a utsṛjyatāṃ citrasena bhrātāsmākaṃ suyodhanaḥ
03,235.008c dharmarājasya saṃdeśān mama ced icchasi priyam
03,235.009 citrasena uvāca
03,235.009a pāpo 'yaṃ nityasaṃduṣṭo na vimokṣaṇam arhati
03,235.009c pralabdhā dharmarājasya kṛṣṇāyāś ca dhanaṃjaya
03,235.010a nedaṃ cikīrṣitaṃ tasya kuntīputro mahāvrataḥ
03,235.010c jānāti dharmarājo hi śrutvā kuru yathecchasi
03,235.011 vaiśaṃpāyana uvāca
03,235.011a te sarva eva rājānam abhijagmur yudhiṣṭhiram
03,235.011c abhigamya ca tat sarvaṃ śaśaṃsus tasya duṣkṛtam
03,235.012a ajātaśatrus tac chrutvā gandharvasya vacas tadā
03,235.012c mokṣayām āsa tān sarvān gandharvān praśaśaṃsa ca
03,235.013a diṣṭyā bhavadbhir balibhiḥ śaktaiḥ sarvair na hiṃsitaḥ
03,235.013c durvṛtto dhārtarāṣṭro 'yaṃ sāmātyajñātibāndhavaḥ
03,235.014a upakāro mahāṃs tāta kṛto 'yaṃ mama khecarāḥ
03,235.014c kulaṃ na paribhūtaṃ me mokṣeṇāsya durātmanaḥ
03,235.015a ājñāpayadhvam iṣṭāni prīyāmo darśanena vaḥ
03,235.015c prāpya sarvān abhiprāyāṃs tato vrajata māciram
03,235.016a anujñātās tu gandharvāḥ pāṇḍuputreṇa dhīmatā
03,235.016c sahāpsarobhiḥ saṃhṛṣṭāś citrasenamukhā yayuḥ
03,235.016d*1132_01 devalokaṃ tato gatvā gandharvaiḥ sahitās tadā
03,235.016d*1132_02 nyavedayac ca tat sarvaṃ citrasenaḥ śatakratoḥ
03,235.017a devarāḍ api gandharvān mṛtāṃs tān samajīvayat
03,235.017c divyenāmṛtavarṣeṇa ye hatāḥ kauravair yudhi
03,235.017d*1133_01 citrasenas tadā vākyam uvāca prauḍhayā girā
03,235.017d*1133_02 muñcadhvaṃ sānujāmātyaṃ sadāraṃ ca suyodhanam
03,235.017d*1133_03 gandharvās tu vacaḥ śrutvā citrasenasya vai drutam
03,235.017d*1133_04 rājānaṃ mokṣayām āsur baddhaṃ nigaḍabandhanaiḥ
03,235.017d*1133_05 sadāraṃ sānugāmātyaṃ bāṇajālamaye vane
03,235.017d*1133_06 luṭhantaś cāpi te sarve yudhiṣṭhirasamīpataḥ
03,235.017d*1133_07 patitā lajjitāś caiva tasthuś cādhomukhās tadā
03,235.017d*1133_08 yudhiṣṭhiro 'pi dayayā tān samīkṣya tathāgatān
03,235.018a jñātīṃs tān avamucyātha rājadārāṃś ca sarvaśaḥ
03,235.018c kṛtvā ca duṣkaraṃ karma prītiyuktāś ca pāṇḍavāḥ
03,235.019a sastrīkumāraiḥ kurubhiḥ pūjyamānā mahārathāḥ
03,235.019c babhrājire mahātmānaḥ kurumadhye yathāgnayaḥ
03,235.020a tato duryodhanaṃ mucya bhrātṛbhiḥ sahitaṃ tadā
03,235.020c yudhiṣṭhiraḥ sapraṇayam idaṃ vacanam abravīt
03,235.021a mā sma tāta punaḥ kārṣīr īdṛśaṃ sāhasaṃ kva cit
03,235.021c na hi sāhasakartāraḥ sukham edhanti bhārata
03,235.022a svastimān sahitaḥ sarvair bhrātṛbhiḥ kurunandana
03,235.022c gṛhān vraja yathākāmaṃ vaimanasyaṃ ca mā kṛthāḥ
03,235.023a pāṇḍavenābhyanujñāto rājā duryodhanas tadā
03,235.023b*1134_01 abhivādya dharmaputraṃ gatendriya ivāturaḥ
03,235.023c vidīryamāṇo vrīḍena jagāma nagaraṃ prati
03,235.024a tasmin gate kauraveye kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,235.024c bhrātṛbhiḥ sahito vīraḥ pūjyamāno dvijātibhiḥ
03,235.025a tapodhanaiś ca taiḥ sarvair vṛtaḥ śakra ivāmaraiḥ
03,235.025c vane dvaitavane tasmin vijahāra mudā yutaḥ
03,236.001 janamejaya uvāca
03,236.001a śatrubhir jitabaddhasya pāṇḍavaiś ca mahātmabhiḥ
03,236.001c mokṣitasya yudhā paścān mānasthasya durātmanaḥ
03,236.002a katthanasyāvaliptasya garvitasya ca nityaśaḥ
03,236.002c sadā ca pauruṣaudāryaiḥ pāṇḍavān avamanyataḥ
03,236.003a duryodhanasya pāpasya nityāhaṃkāravādinaḥ
03,236.003c praveśo hāstinapure duṣkaraḥ pratibhāti me
03,236.004a tasya lajjānvitasyaiva śokavyākulacetasaḥ
03,236.004c praveśaṃ vistareṇa tvaṃ vaiśaṃpāyana kīrtaya
03,236.005 vaiśaṃpāyana uvāca
03,236.005a dharmarājanisṛṣṭas tu dhārtarāṣṭraḥ suyodhanaḥ
03,236.005c lajjayādhomukhaḥ sīdann upāsarpat suduḥkhitaḥ
03,236.006a svapuraṃ prayayau rājā caturaṅgabalānugaḥ
03,236.006c śokopahatayā buddhyā cintayānaḥ parābhavam
03,236.007a vimucya pathi yānāni deśe suyavasodake
03,236.007c saṃniviṣṭaḥ śubhe ramye bhūmibhāge yathepsitam
03,236.007e hastyaśvarathapādātaṃ yathāsthānaṃ nyaveśayat
03,236.008a athopaviṣṭaṃ rājānaṃ paryaṅke jvalanaprabhe
03,236.008c upaplutaṃ yathā somaṃ rāhuṇā rātrisaṃkṣaye
03,236.008e upagamyābravīt karṇo duryodhanam idaṃ tadā
03,236.009a diṣṭyā jīvasi gāndhāre diṣṭyā naḥ saṃgamaḥ punaḥ
03,236.009c diṣṭyā tvayā jitāś caiva gandharvāḥ kāmarūpiṇaḥ
03,236.010a diṣṭyā samagrān paśyāmi bhrātṝṃs te kurunandana
03,236.010c vijigīṣūn raṇān muktān nirjitārīn mahārathān
03,236.011a ahaṃ tv abhidrutaḥ sarvair gandharvaiḥ paśyatas tava
03,236.011c nāśaknuvaṃ sthāpayituṃ dīryamāṇāṃ svavāhinīm
03,236.012a śarakṣatāṅgaś ca bhṛśaṃ vyapayāto 'bhipīḍitaḥ
03,236.012c idaṃ tv atyadbhutaṃ manye yad yuṣmān iha bhārata
03,236.013a ariṣṭān akṣatāṃś cāpi sadāradhanavāhanān
03,236.013c vimuktān saṃprapaśyāmi tasmād yuddhād amānuṣāt
03,236.014a naitasya kartā loke 'smin pumān vidyeta bhārata
03,236.014c yatkṛtaṃ te mahārāja saha bhrātṛbhir āhave
03,236.015a evam uktas tu karṇena rājā duryodhanas tadā
03,236.015c uvācāvākśirā rājan bāṣpagadgadayā girā
03,237.001 duryodhana uvāca
03,237.001a ajānatas te rādheya nābhyasūyāmy ahaṃ vacaḥ
03,237.001c jānāsi tvaṃ jitāñ śatrūn gandharvāṃs tejasā mayā
03,237.002a āyodhitās tu gandharvāḥ suciraṃ sodarair mama
03,237.002c mayā saha mahābāho kṛtaś cobhayataḥ kṣayaḥ
03,237.003a māyādhikās tv ayudhyanta yadā śūrā viyadgatāḥ
03,237.003c tadā no nasamaṃ yuddham abhavat saha khecaraiḥ
03,237.003d*1135_01 asamarthās tatas tāṃs tu pratiyoddhuṃ viyadgatān
03,237.004a parājayaṃ ca prāptāḥ sma raṇe bandhanam eva ca
03,237.004c sabhṛtyāmātyaputrāś ca sadāradhanavāhanāḥ
03,237.004e uccair ākāśamārgeṇa hriyāmas taiḥ suduḥkhitāḥ
03,237.005a atha naḥ sainikāḥ ke cid amātyāś ca mahārathān
03,237.005c upagamyābruvan dīnāḥ pāṇḍavāñ śaraṇapradān
03,237.006a eṣa duryodhano rājā dhārtarāṣṭraḥ sahānujaḥ
03,237.006c sāmātyadāro hriyate gandharvair divam āsthitaiḥ
03,237.007a taṃ mokṣayata bhadraṃ vaḥ sahadāraṃ narādhipam
03,237.007c parāmarśo mā bhaviṣyat kurudāreṣu sarvaśaḥ
03,237.007d*1136_01 ity abruvan raṇān muktā dharmarājam upāgatāḥ
03,237.008a evam ukte tu dharmātmā jyeṣṭhaḥ pāṇḍusutas tadā
03,237.008c prasādya sodarān sarvān ājñāpayata mokṣaṇe
03,237.009a athāgamya tam uddeśaṃ pāṇḍavāḥ puruṣarṣabhāḥ
03,237.009c sāntvapūrvam ayācanta śaktāḥ santo mahārathāḥ
03,237.010a yadā cāsmān na mumucur gandharvāḥ sāntvitā api
03,237.010b*1137_01 ākāśacāriṇo vīrā nadanto jaladā iva
03,237.010c tato 'rjunaś ca bhīmaś ca yamajau ca balotkaṭau
03,237.010e mumucuḥ śaravarṣāṇi gandharvān pratyanekaśaḥ
03,237.011a atha sarve raṇaṃ muktvā prayātāḥ khacarā divam
03,237.011c asmān evābhikarṣanto dīnān muditamānasāḥ
03,237.012a tataḥ samantāt paśyāmi śarajālena veṣṭitam
03,237.012c amānuṣāṇi cāstrāṇi prayuñjānaṃ dhanaṃjayam
03,237.013a samāvṛtā diśo dṛṣṭvā pāṇḍavena śitaiḥ śaraiḥ
03,237.013c dhanaṃjayasakhātmānaṃ darśayām āsa vai tadā
03,237.014a citrasenaḥ pāṇḍavena samāśliṣya paraṃtapaḥ
03,237.014c kuśalaṃ paripapraccha taiḥ pṛṣṭaś cāpy anāmayam
03,237.015a te sametya tathānyonyaṃ saṃnāhān vipramucya ca
03,237.015c ekībhūtās tato vīrā gandharvāḥ saha pāṇḍavaiḥ
03,237.015d*1138_01 parasparaṃ samāgamya prītyā paramayā yutāḥ
03,237.015e apūjayetām anyonyaṃ citrasenadhanaṃjayau
03,238.001 duryodhana uvāca
03,238.001a citrasenaṃ samāgamya prahasann arjunas tadā
03,238.001c idaṃ vacanam aklībam abravīt paravīrahā
03,238.002a bhrātṝn arhasi no vīra moktuṃ gandharvasattama
03,238.002c anarhā dharṣaṇaṃ hīme jīvamāneṣu pāṇḍuṣu
03,238.003a evam uktas tu gandharvaḥ pāṇḍavena mahātmanā
03,238.003c uvāca yat karṇa vayaṃ mantrayanto vinirgatāḥ
03,238.003e draṣṭāraḥ sma sukhād dhīnān sadārān pāṇḍavān iti
03,238.003f*1139_01 sthito rājye cyutān sthānāc chriyā hīnāñ śriyāvṛtāḥ
03,238.004a tasminn uccāryamāṇe tu gandharveṇa vacasy atha
03,238.004c bhūmer vivaram anvaicchaṃ praveṣṭuṃ vrīḍayānvitaḥ
03,238.005a yudhiṣṭhiram athāgamya gandharvāḥ saha pāṇḍavaiḥ
03,238.005c asmaddurmantritaṃ tasmai baddhāṃś cāsmān nyavedayan
03,238.006a strīsamakṣam ahaṃ dīno baddhaḥ śatruvaśaṃ gataḥ
03,238.006c yudhiṣṭhirasyopahṛtaḥ kiṃ nu duḥkham ataḥ param
03,238.007a ye me nirākṛtā nityaṃ ripur yeṣām ahaṃ sadā
03,238.007c tair mokṣito 'haṃ durbuddhir dattaṃ tair jīvitaṃ ca me
03,238.008a prāptaḥ syāṃ yady ahaṃ vīra vadhaṃ tasmin mahāraṇe
03,238.008c śreyas tad bhavitā mahyam evaṃbhūtaṃ na jīvitam
03,238.009a bhaved yaśaḥ pṛthivyāṃ me khyātaṃ gandharvato vadhāt
03,238.009c prāptāś ca lokāḥ puṇyāḥ syur mahendrasadane 'kṣayāḥ
03,238.010a yat tv adya me vyavasitaṃ tac chṛṇudhvaṃ nararṣabhāḥ
03,238.010c iha prāyam upāsiṣye yūyaṃ vrajata vai gṛhān
03,238.010e bhrātaraś caiva me sarve prayāntv adya puraṃ prati
03,238.011a karṇaprabhṛtayaś caiva suhṛdo bāndhavāś ca ye
03,238.011c duḥśāsanaṃ puraskṛtya prayāntv adya puraṃ prati
03,238.012a na hy ahaṃ pratiyāsyāmi puraṃ śatrunirākṛtaḥ
03,238.012c śatrumānāpaho bhūtvā suhṛdāṃ mānakṛt tathā
03,238.012d*1140_01 kāmaṃ raṇaśirasy adya śatrubhir vai vimānitaḥ
03,238.012d*1141_01 kāraṇair asmy abhihitaḥ śatrubhir vai vimānitaḥ
03,238.012d*1141_02 akāraṇe 'smy abhijitaḥ śatrubhir vai vimānitaḥ
03,238.013a sa suhṛcchokado bhūtvā śatrūṇāṃ harṣavardhanaḥ
03,238.013c vāraṇāhvayam āsādya kiṃ vakṣyāmi janādhipam
03,238.014a bhīṣmo droṇaḥ kṛpo drauṇir viduraḥ saṃjayas tathā
03,238.014c bāhlīkaḥ somadattaś ca ye cānye vṛddhasaṃmatāḥ
03,238.015a brāhmaṇāḥ śreṇimukhyāś ca tathodāsīnavṛttayaḥ
03,238.015c kiṃ māṃ vakṣyanti kiṃ cāpi prativakṣyāmi tān aham
03,238.016a ripūṇāṃ śirasi sthitvā tathā vikramya corasi
03,238.016c ātmadoṣāt paribhraṣṭaḥ kathaṃ vakṣyāmi tān aham
03,238.017a durvinītāḥ śriyaṃ prāpya vidyām aiśvaryam eva ca
03,238.017c tiṣṭhanti na ciraṃ bhadre yathāhaṃ madagarvitaḥ
03,238.018a aho bata yathedaṃ me kaṣṭaṃ duścaritaṃ kṛtam
03,238.018c svayaṃ durbuddhinā mohād yena prāpto 'smi saṃśayam
03,238.019a tasmāt prāyam upāsiṣye na hi śakṣyāmi jīvitum
03,238.019c cetayāno hi ko jīvet kṛcchrāc chatrubhir uddhṛtaḥ
03,238.020a śatrubhiś cāvahasito mānī pauruṣavarjitaḥ
03,238.020c pāṇḍavair vikramāḍhyaiś ca sāvamānam avekṣitaḥ
03,238.021 vaiśaṃpāyana uvāca
03,238.021a evaṃ cintāparigato duḥśāsanam athābravīt
03,238.021c duḥśāsana nibodhedaṃ vacanaṃ mama bhārata
03,238.022a pratīccha tvaṃ mayā dattam abhiṣekaṃ nṛpo bhava
03,238.022c praśādhi pṛthivīṃ sphītāṃ karṇasaubalapālitām
03,238.023a bhrātṝn pālaya visrabdhaṃ maruto vṛtrahā yathā
03,238.023c bāndhavās tvopajīvantu devā iva śatakratum
03,238.024a brāhmaṇeṣu sadā vṛttiṃ kurvīthāś cāpramādataḥ
03,238.024c bandhūnāṃ suhṛdāṃ caiva bhavethās tvaṃ gatiḥ sadā
03,238.025a jñātīṃś cāpy anupaśyethā viṣṇur devagaṇān iva
03,238.025c guravaḥ pālanīyās te gaccha pālaya medinīm
03,238.026a nandayan suhṛdaḥ sarvāñ śātravāṃś cāvabhartsayan
03,238.026c kaṇṭhe cainaṃ pariṣvajya gamyatām ity uvāca ha
03,238.027a tasya tad vacanaṃ śrutvā dīno duḥśāsano 'bravīt
03,238.027c aśrukaṇṭhaḥ suduḥkhārtaḥ prāñjaliḥ praṇipatya ca
03,238.027e sagadgadam idaṃ vākyaṃ bhrātaraṃ jyeṣṭham ātmanaḥ
03,238.028a prasīdety apatad bhūmau dūyamānena cetasā
03,238.028c duḥkhitaḥ pādayos tasya netrajaṃ jalam utsṛjan
03,238.029a uktavāṃś ca naravyāghro naitad evaṃ bhaviṣyati
03,238.029c vidīryet sanagā bhūmir dyauś cāpi śakalībhavet
03,238.029e ravir ātmaprabhāṃ jahyāt somaḥ śītāṃśutāṃ tyajet
03,238.030a vāyuḥ śaighryam atho jahyād dhimavāṃś ca parivrajet
03,238.030c śuṣyet toyaṃ samudreṣu vahnir apy uṣṇatāṃ tyajet
03,238.031a na cāhaṃ tvad ṛte rājan praśāseyaṃ vasuṃdharām
03,238.031c punaḥ punaḥ prasīdeti vākyaṃ cedam uvāca ha
03,238.031d*1142_01 śatrūṇāṃ śokakṛd rājan suhṛdāṃ śokanāśanaḥ
03,238.031e tvam eva naḥ kule rājā bhaviṣyasi śataṃ samāḥ
03,238.032a evam uktvā sa rājendra sasvanaṃ praruroda ha
03,238.032c pādau saṃgṛhya mānārhau bhrātur jyeṣṭhasya bhārata
03,238.033a tathā tau duḥkhitau dṛṣṭvā duḥśāsanasuyodhanau
03,238.033c abhigamya vyathāviṣṭaḥ karṇas tau pratyabhāṣata
03,238.034a viṣīdathaḥ kiṃ kauravyau bāliśyāt prākṛtāv iva
03,238.034c na śokaḥ śocamānasya vinivarteta kasya cit
03,238.035a yadā ca śocataḥ śoko vyasanaṃ nāpakarṣati
03,238.035c sāmarthyaṃ kiṃ tv ataḥ śoke śocamānau prapaśyathaḥ
03,238.035e dhṛtiṃ gṛhṇīta mā śatrūñ śocantau nandayiṣyathaḥ
03,238.035f*1143_01 dhṛtimanto jayaṃ śatrūñ śocantau nābhaviṣyatha
03,238.036a kartavyaṃ hi kṛtaṃ rājan pāṇḍavais tava mokṣaṇam
03,238.036c nityam eva priyaṃ kāryaṃ rājño viṣayavāsibhiḥ
03,238.036e pālyamānās tvayā te hi nivasanti gatajvarāḥ
03,238.037a nārhasy evaṃgate manyuṃ kartuṃ prākṛtavad yathā
03,238.037c viṣaṇṇās tava sodaryās tvayi prāyaṃ samāsthite
03,238.037d*0044_01 tad alaṃ duḥkhitān etān kartuṃ sarvān narādhipa
03,238.037d*0044_01 tad alaṃ duḥkhitān etān kartuṃ sarvān narādhipa
03,238.037e uttiṣṭha vraja bhadraṃ te samāśvāsaya sodarān
03,238.038a rājann adyāvagacchāmi taveha laghusattvatām
03,238.038b*1145_01 alpatvaṃ ca tathā buddheḥ kāryāṇām avivekitām
03,238.038c kim atra citraṃ yad vīra mokṣitaḥ pāṇḍavair asi
03,238.038e sadyo vaśaṃ samāpannaḥ śatrūṇāṃ śatrukarśana
03,238.039a senājīvaiś ca kauravya tathā viṣayavāsibhiḥ
03,238.039c ajñātair yadi vā jñātaiḥ kartavyaṃ nṛpateḥ priyam
03,238.040a prāyaḥ pradhānāḥ puruṣāḥ kṣobhayanty arivāhinīm
03,238.040c nigṛhyante ca yuddheṣu mokṣyante ca svasainikaiḥ
03,238.041a senājīvāś ca ye rājñāṃ viṣaye santi mānavāḥ
03,238.041c taiḥ saṃgamya nṛpārthāya yatitavyaṃ yathātatham
03,238.042a yady evaṃ pāṇḍavai rājan bhavadviṣayavāsibhiḥ
03,238.042c yadṛcchayā mokṣito 'dya tatra kā paridevanā
03,238.043a na caitat sādhu yad rājan pāṇḍavās tvāṃ nṛpottama
03,238.043c svasenayā saṃprayāntaṃ nānuyānti sma pṛṣṭhataḥ
03,238.044a śūrāś ca balavantaś ca saṃyugeṣv apalāyinaḥ
03,238.044c bhavatas te sabhāyāṃ vai preṣyatāṃ pūrvam āgatāḥ
03,238.045a pāṇḍaveyāni ratnāni tvam adyāpy upabhuñjase
03,238.045c sattvasthān pāṇḍavān paśya na te prāyam upāviśan
03,238.045d*1146_01 tad alaṃ te mahābāho buddhiḥ prāyopaveśane
03,238.045e uttiṣṭha rājan bhadraṃ te na cintāṃ kartum arhasi
03,238.046a avaśyam eva nṛpate rājño viṣayavāsibhiḥ
03,238.046c priyāṇy ācaritavyāni tatra kā paridevanā
03,238.047a madvākyam etad rājendra yady evaṃ na kariṣyasi
03,238.047c sthāsyāmīha bhavatpādau śuśrūṣann arimardana
03,238.048a notsahe jīvitum ahaṃ tvadvihīno nararṣabha
03,238.048c prāyopaviṣṭas tu nṛpa rājñāṃ hāsyo bhaviṣyasi
03,238.049 vaiśaṃpāyana uvāca
03,238.049a evam uktas tu karṇena rājā duryodhanas tadā
03,238.049c naivotthātuṃ manaś cakre svargāya kṛtaniścayaḥ
03,239.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,239.001a prāyopaviṣṭaṃ rājānaṃ duryodhanam amarṣaṇam
03,239.001c uvāca sāntvayan rājañ śakuniḥ saubalas tadā
03,239.002a samyag uktaṃ hi karṇena tac chrutaṃ kaurava tvayā
03,239.002c mayāhṛtāṃ śriyaṃ sphītāṃ mohāt samapahāya kim
03,239.002e tvam abuddhyā nṛpavara prāṇān utsraṣṭum icchasi
03,239.003a adya cāpy avagacchāmi na vṛddhāḥ sevitās tvayā
03,239.003c yaḥ samutpatitaṃ harṣaṃ dainyaṃ vā na niyacchati
03,239.003e sa naśyati śriyaṃ prāpya pātram āmam ivāmbhasi
03,239.003f*1147_01 yaḥ śokaṃ samanuprāptaṃ na niyacchati bhārata
03,239.003f*1147_02 tam īdṛśaṃ naraṃ na śrīḥ kadā cid api sevate
03,239.004a atibhīrum atiklībaṃ dīrghasūtraṃ pramādinam
03,239.004c vyasanād viṣayākrāntaṃ na bhajanti nṛpaṃ śriyaḥ
03,239.005a satkṛtasya hi te śoko viparīte kathaṃ bhavet
03,239.005c mā kṛtaṃ śobhanaṃ pārthaiḥ śokam ālambya nāśaya
03,239.006a yatra harṣas tvayā kāryaḥ satkartavyāś ca pāṇḍavāḥ
03,239.006c tatra śocasi rājendra viparītam idaṃ tava
03,239.007a prasīda mā tyajātmānaṃ tuṣṭaś ca sukṛtaṃ smara
03,239.007c prayaccha rājyaṃ pārthānāṃ yaśo dharmam avāpnuhi
03,239.008a kriyām etāṃ samājñāya kṛtaghno na bhaviṣyasi
03,239.008c saubhrātraṃ pāṇḍavaiḥ kṛtvā samavasthāpya caiva tān
03,239.008e pitryaṃ rājyaṃ prayacchaiṣāṃ tataḥ sukham avāpnuhi
03,239.009a śakunes tu vacaḥ śrutvā duḥśāsanam avekṣya ca
03,239.009c pādayoḥ patitaṃ vīraṃ viklavaṃ bhrātṛsauhṛdāt
03,239.010a bāhubhyāṃ sādhujātābhyāṃ duḥśāsanam ariṃdamam
03,239.010c utthāpya saṃpariṣvajya prītyājighrata mūrdhani
03,239.011a karṇasaubalayoś cāpi saṃsmṛtya vacanāny asau
03,239.011c nirvedaṃ paramaṃ gatvā rājā duryodhanas tadā
03,239.011e vrīḍayābhiparītātmā nairāśyam agamat param
03,239.012a suhṛdāṃ caiva tac chrutvā samanyur idam abravīt
03,239.012c na dharmadhanasaukhyena naiśvaryeṇa na cājñayā
03,239.012e naiva bhogaiś ca me kāryaṃ mā vihanyata gacchata
03,239.013a niściteyaṃ mama matiḥ sthitā prāyopaveśane
03,239.013c gacchadhvaṃ nagaraṃ sarve pūjyāś ca guravo mama
03,239.014a ta evam uktāḥ pratyūcū rājānam arimardanam
03,239.014c yā gatis tava rājendra sāsmākam api bhārata
03,239.014e kathaṃ vā saṃpravekṣyāmas tvadvihīnāḥ puraṃ vayam
03,239.015a sa suhṛdbhir amātyaiś ca bhrātṛbhiḥ svajanena ca
03,239.015c bahuprakāram apy ukto niścayān na vyacālyata
03,239.016a darbhaprastaram āstīrya niścayād dhṛtarāṣṭrajaḥ
03,239.016c saṃspṛśyāpaḥ śucir bhūtvā bhūtalaṃ samupāśritaḥ
03,239.017a kuśacīrāmbaradharaḥ paraṃ niyamam āsthitaḥ
03,239.017c vāgyato rājaśārdūlaḥ sa svargagatikāṅkṣayā
03,239.017e manasopacitiṃ kṛtvā nirasya ca bahiṣkriyāḥ
03,239.017f*1148_01 tasthau prāyopaveśe 'tha matiṃ kṛtvā suniścayām
03,239.018a atha taṃ niścayaṃ tasya buddhvā daiteyadānavāḥ
03,239.018c pātālavāsino raudrāḥ pūrvaṃ devair vinirjitāḥ
03,239.019a te svapakṣakṣayaṃ taṃ tu jñātvā duryodhanasya vai
03,239.019c āhvānāya tadā cakruḥ karma vaitānasaṃbhavam
03,239.020a bṛhaspatyuśanoktaiś ca mantrair mantraviśāradāḥ
03,239.020c atharvavedaproktaiś ca yāś copaniṣadi kriyāḥ
03,239.020e mantrajapyasamāyuktās tās tadā samavartayan
03,239.021a juhvaty agnau haviḥ kṣīraṃ mantravat susamāhitāḥ
03,239.021c brāhmaṇā vedavedāṅgapāragāḥ sudṛḍhavratāḥ
03,239.021d*1149_01 adhvaryavo dānavānāṃ karma prāvartayaṃs tataḥ
03,239.022a karmasiddhau tadā tatra jṛmbhamāṇā mahādbhutā
03,239.022b*1150_01 tasmin yajñe dānavānāṃ vartamāne narādhipa
03,239.022c kṛtyā samutthitā rājan kiṃ karomīti cābravīt
03,239.023a āhur daityāś ca tāṃ tatra suprītenāntarātmanā
03,239.023b*1151_01 kṛtyāṃ sutīkṣṇadantāgrāṃ dīptāṃ * * [śi]roruhām
03,239.023c prāyopaviṣṭaṃ rājānaṃ dhārtarāṣṭram ihānaya
03,239.024a tatheti ca pratiśrutya sā kṛtyā prayayau tadā
03,239.024c nimeṣād agamac cāpi yatra rājā suyodhanaḥ
03,239.025a samādāya ca rājānaṃ praviveśa rasātalam
03,239.025c dānavānāṃ muhūrtāc ca tam ānītaṃ nyavedayat
03,239.026a tam ānītaṃ nṛpaṃ dṛṣṭvā rātrau saṃhatya dānavāḥ
03,239.026c prahṛṣṭamanasaḥ sarve kiṃ cid utphullalocanāḥ
03,239.026d*1152_01 dṛḍham enaṃ pariṣvajya pṛṣṭvā ca kuśalaṃ tadā
03,239.026e sābhimānam idaṃ vākyaṃ duryodhanam athābruvan
03,240.001 dānavā ūcuḥ
03,240.001a bhoḥ suyodhana rājendra bharatānāṃ kulodvaha
03,240.001c śūraiḥ parivṛto nityaṃ tathaiva ca mahātmabhiḥ
03,240.002a akārṣīḥ sāhasam idaṃ kasmāt prāyopaveśanam
03,240.002c ātmatyāgī hy avāg yāti vācyatāṃ cāyaśaskarīm
03,240.003a na hi kāryaviruddheṣu bahv apāyeṣu karmasu
03,240.003c mūlaghātiṣu sajjante buddhimanto bhavadvidhāḥ
03,240.004a niyacchaitāṃ matiṃ rājan dharmārthasukhanāśinīm
03,240.004c yaśaḥpratāpadhairyaghnīṃ śatrūṇāṃ harṣavardhanīm
03,240.005a śrūyatāṃ ca prabho tattvaṃ divyatāṃ cātmano nṛpa
03,240.005c nirmāṇaṃ ca śarīrasya tato dhairyam avāpnuhi
03,240.006a purā tvaṃ tapasāsmābhir labdho devān maheśvarāt
03,240.006c pūrvakāyaś ca sarvas te nirmito vajrasaṃcayaiḥ
03,240.007a astrair abhedyaḥ śastraiś cāpy adhaḥkāyaś ca te 'nagha
03,240.007c kṛtaḥ puṣpamayo devyā rūpataḥ strīmanoharaḥ
03,240.008a evam īśvarasaṃyuktas tava deho nṛpottama
03,240.008c devyā ca rājaśārdūla divyas tvaṃ hi na mānuṣaḥ
03,240.009a kṣatriyāś ca mahāvīryā bhagadattapurogamāḥ
03,240.009b*1153_01 yaiḥ surāpi ghṛṇāṃ tyaktvā yotsyante saha vairibhiḥ
03,240.009c divyāstraviduṣaḥ śūrāḥ kṣapayiṣyanti te ripūn
03,240.010a tad alaṃ te viṣādena bhayaṃ tava na vidyate
03,240.010c sāhyārthaṃ ca hi te vīrāḥ saṃbhūtā bhuvi dānavāḥ
03,240.011a bhīṣmadroṇakṛpādīṃś ca pravekṣyanty apare 'surāḥ
03,240.011c yair āviṣṭā ghṛṇāṃ tyaktvā yotsyante tava vairibhiḥ
03,240.012a naiva putrān na ca bhrātṝn na pitṝn na ca bāndhavān
03,240.012c naiva śiṣyān na ca jñātīn na bālān sthavirān na ca
03,240.013a yudhi saṃprahariṣyanto mokṣyanti kurusattama
03,240.013c niḥsnehā dānavāviṣṭāḥ samākrānte 'ntarātmani
03,240.014a prahariṣyanti bandhubhyaḥ sneham utsṛjya dūrataḥ
03,240.014c hṛṣṭāḥ puruṣaśārdūlāḥ kaluṣīkṛtamānasāḥ
03,240.014e avijñānavimūḍhāś ca daivāc ca vidhinirmitāt
03,240.015a vyābhāṣamāṇāś cānyonyaṃ na me jīvan vimokṣyase
03,240.015c sarvaśastrāstramokṣeṇa pauruṣe samavasthitāḥ
03,240.015e ślāghamānāḥ kuruśreṣṭha kariṣyanti janakṣayam
03,240.016a te 'pi śaktyā mahātmānaḥ pratiyotsyanti pāṇḍavāḥ
03,240.016c vadhaṃ caiṣāṃ kariṣyanti daivayuktā mahābalāḥ
03,240.017a daityarakṣogaṇāś cāpi saṃbhūtāḥ kṣatrayoniṣu
03,240.017c yotsyanti yudhi vikramya śatrubhis tava pārthiva
03,240.017e gadābhir musalaiḥ khaḍgaiḥ śastrair uccāvacais tathā
03,240.017f*1154_01 prahariṣyanti te vīrās tavāriṣu mahābalāḥ
03,240.018a yac ca te 'ntargataṃ vīra bhayam arjunasaṃbhavam
03,240.018c tatrāpi vihito 'smābhir vadhopāyo 'rjunasya vai
03,240.019a hatasya narakasyātmā karṇamūrtim upāśritaḥ
03,240.019c tad vairaṃ saṃsmaran vīra yotsyate keśavārjunau
03,240.020a sa te vikramaśauṇḍīro raṇe pārthaṃ vijeṣyati
03,240.020c karṇaḥ praharatāṃ śreṣṭhaḥ sarvāṃś cārīn mahārathaḥ
03,240.021a jñātvaitac chadmanā vajrī rakṣārthaṃ savyasācinaḥ
03,240.021c kuṇḍale kavacaṃ caiva karṇasyāpahariṣyati
03,240.022a tasmād asmābhir apy atra daityāḥ śatasahasraśaḥ
03,240.022c niyuktā rākṣasāś caiva ye te saṃśaptakā iti
03,240.022e prakhyātās te 'rjunaṃ vīraṃ nihaniṣyanti mā śucaḥ
03,240.023a asapatnā tvayā hīyaṃ bhoktavyā vasudhā nṛpa
03,240.023c mā viṣādaṃ nayasvāsmān naitat tvayy upapadyate
03,240.023e vinaṣṭe tvayi cāsmākaṃ pakṣo hīyeta kaurava
03,240.024a gaccha vīra na te buddhir anyā kāryā kathaṃ cana
03,240.024c tvam asmākaṃ gatir nityaṃ devatānāṃ ca pāṇḍavāḥ
03,240.025 vaiśaṃpāyana uvāca
03,240.025a evam uktvā pariṣvajya daityās taṃ rājakuñjaram
03,240.025c samāśvāsya ca durdharṣaṃ putravad dānavarṣabhāḥ
03,240.026a sthirāṃ kṛtvā buddhim asya priyāṇy uktvā ca bhārata
03,240.026c gamyatām ity anujñāya jayam āpnuhi cety atha
03,240.027a tair visṛṣṭaṃ mahābāhuṃ kṛtyā saivānayat punaḥ
03,240.027c tam eva deśaṃ yatrāsau tadā prāyam upāviśat
03,240.028a pratinikṣipya taṃ vīraṃ kṛtyā samabhipūjya ca
03,240.028c anujñātā ca rājñā sā tatraivāntaradhīyata
03,240.029a gatāyām atha tasyāṃ tu rājā duryodhanas tadā
03,240.029c svapnabhūtam idaṃ sarvam acintayata bhārata
03,240.029d*1155_01 saṃsmṛtya tāni vākyāni dānavoktāni durmatiḥ
03,240.029e vijeṣyāmi raṇe pāṇḍūn iti tasyābhavan matiḥ
03,240.030a karṇaṃ saṃśaptakāṃś caiva pārthasyāmitraghātinaḥ
03,240.030c amanyata vadhe yuktān samarthāṃś ca suyodhanaḥ
03,240.031a evam āśā dṛḍhā tasya dhārtarāṣṭrasya durmateḥ
03,240.031c vinirjaye pāṇḍavānām abhavad bharatarṣabha
03,240.032a karṇo 'py āviṣṭacittātmā narakasyāntarātmanā
03,240.032c arjunasya vadhe krūrām akarot sa matiṃ tadā
03,240.033a saṃśaptakāś ca te vīrā rākṣasāviṣṭacetasaḥ
03,240.033c rajastamobhyām ākrāntāḥ phalgunasya vadhaiṣiṇaḥ
03,240.034a bhīṣmadroṇakṛpādyāś ca dānavākrāntacetasaḥ
03,240.034c na tathā pāṇḍuputrāṇāṃ snehavanto viśāṃ pate
03,240.034e na cācacakṣe kasmai cid etad rājā suyodhanaḥ
03,240.034f*1156_01 kṛtyayānāryakathitaṃ yad asya niśi dānavaiḥ
03,240.035a duryodhanaṃ niśānte ca karṇo vaikartano 'bravīt
03,240.035c smayann ivāñjaliṃ kṛtvā pārthivaṃ hetumad vacaḥ
03,240.036a na mṛto jayate śatrūñ jīvan bhadrāṇi paśyati
03,240.036c mṛtasya bhadrāṇi kutaḥ kauraveya kuto jayaḥ
03,240.036e na kālo 'dya viṣādasya bhayasya maraṇasya vā
03,240.037a pariṣvajyābravīc cainaṃ bhujābhyāṃ sa mahābhujaḥ
03,240.037c uttiṣṭha rājan kiṃ śeṣe kasmāc chocasi śatruhan
03,240.037e śatrūn pratāpya vīryeṇa sa kathaṃ martum icchasi
03,240.038a atha vā te bhayaṃ jātaṃ dṛṣṭvārjunaparākramam
03,240.038c satyaṃ te pratijānāmi vadhiṣyāmi raṇe 'rjunam
03,240.039a gate trayodaśe varṣe satyenāyudham ālabhe
03,240.039c ānayiṣyāmy ahaṃ pārthān vaśaṃ tava janādhipa
03,240.040a evam uktas tu karṇena daityānāṃ vacanāt tathā
03,240.040c praṇipātena cānyeṣām udatiṣṭhat suyodhanaḥ
03,240.040e daityānāṃ tad vacaḥ śrutvā hṛdi kṛtvā sthirāṃ matim
03,240.041a tato manujaśārdūlo yojayām āsa vāhinīm
03,240.041c rathanāgāśvakalilāṃ padātijanasaṃkulām
03,240.042a gaṅgaughapratimā rājan prayātā sā mahācamūḥ
03,240.042c śvetacchatraiḥ patākābhiś cāmaraiś ca supāṇḍuraiḥ
03,240.043a rathair nāgaiḥ padātaiś ca śuśubhe 'tīva saṃkulā
03,240.043c vyapetābhraghane kāle dyaur ivāvyaktaśāradī
03,240.043d*1157_01 haṃsapaṅktisamākīrṇā bhramatsārasaśobhitā
03,240.044a jayāśīrbhir dvijendrais tu stūyamāno 'dhirājavat
03,240.044c gṛhṇann añjalimālāś ca dhārtarāṣṭro janādhipaḥ
03,240.045a suyodhano yayāv agre śriyā paramayā jvalan
03,240.045c karṇena sārdhaṃ rājendra saubalena ca devinā
03,240.046a duḥśāsanādayaś cāsya bhrātaraḥ sarva eva te
03,240.046b*1158_01 pratyudgatāś ca kurubhir nāgarair brāhmaṇair api
03,240.046c bhūriśravāḥ somadatto mahārājaś ca bāhlikaḥ
03,240.047a rathair nānāvidhākārair hayair gajavarais tathā
03,240.047c prayāntaṃ nṛpasiṃhaṃ tam anujagmuḥ kurūdvahāḥ
03,240.047e kālenālpena rājaṃs te viviśuḥ svapuraṃ tadā
03,240.047f*1159_01 prahṛṣṭamanasaḥ sarve duryodhanapurogamāḥ
03,241.001 janamejaya uvāca
03,241.001a vasamāneṣu pārtheṣu vane tasmin mahātmasu
03,241.001c dhārtarāṣṭrā maheṣvāsāḥ kim akurvanta sattama
03,241.002a karṇo vaikartanaś cāpi śakuniś ca mahābalaḥ
03,241.002c bhīṣmadroṇakṛpāś caiva tan me śaṃsitum arhasi
03,241.003 vaiśaṃpāyana uvāca
03,241.003a evaṃ gateṣu pārtheṣu visṛṣṭe ca suyodhane
03,241.003c āgate hāstinapuraṃ mokṣite pāṇḍunandanaiḥ
03,241.003e bhīṣmo 'bravīn mahārāja dhārtarāṣṭram idaṃ vacaḥ
03,241.004a uktaṃ tāta mayā pūrvaṃ gacchatas te tapovanam
03,241.004c gamanaṃ me na rucitaṃ tava tan na kṛtaṃ ca te
03,241.005a tataḥ prāptaṃ tvayā vīra grahaṇaṃ śatrubhir balāt
03,241.005c mokṣitaś cāsi dharmajñaiḥ pāṇḍavair na ca lajjase
03,241.006a pratyakṣaṃ tava gāndhāre sasainyasya viśāṃ pate
03,241.006c sūtaputro 'payād bhīto gandharvāṇāṃ tadā raṇāt
03,241.006e krośatas tava rājendra sasainyasya nṛpātmaja
03,241.006f*1160_01 vyapayāt pṛṣṭhatas tasmāt prekṣamāṇaḥ punaḥ punaḥ
03,241.007a dṛṣṭas te vikramaś caiva pāṇḍavānāṃ mahātmanām
03,241.007c karṇasya ca mahābāho sūtaputrasya durmateḥ
03,241.008a na cāpi pādabhāk karṇaḥ pāṇḍavānāṃ nṛpottama
03,241.008c dhanurvede ca śaurye ca dharme vā dharmavatsala
03,241.009a tasya te 'haṃ kṣamaṃ manye pāṇḍavais tair mahātmabhiḥ
03,241.009c saṃdhiṃ saṃdhividāṃ śreṣṭha kulasyāsya vivṛddhaye
03,241.010a evam uktas tu bhīṣmeṇa dhārtarāṣṭro janeśvaraḥ
03,241.010c prahasya sahasā rājan vipratasthe sasaubalaḥ
03,241.011a taṃ tu prasthitam ājñāya karṇaduḥśāsanādayaḥ
03,241.011c anujagmur maheṣvāsā dhārtarāṣṭraṃ mahābalam
03,241.012a tāṃs tu saṃprasthitān dṛṣṭvā bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ
03,241.012c lajjayā vrīḍito rājañ jagāma svaṃ niveśanam
03,241.013a gate bhīṣme mahārāja dhārtarāṣṭro janādhipaḥ
03,241.013c punar āgamya taṃ deśam amantrayata mantribhiḥ
03,241.014a kim asmākaṃ bhavec chreyaḥ kiṃ kāryam avaśiṣyate
03,241.014c kathaṃ nu sukṛtaṃ ca syān mantrayām āsa bhārata
03,241.015 karṇa uvāca
03,241.015a duryodhana nibodhedaṃ yat tvā vakṣyāmi kaurava
03,241.015b@024_0001 bhīṣmo 'smān nindati sadā pāṇḍavāṃś ca praśaṃsati
03,241.015b@024_0002 tvaddveṣāc ca mahābāho mamāpi dveṣṭum arhati
03,241.015b@024_0003 vigarhate ca māṃ nityaṃ tvatsamīpe nareśvara
03,241.015b@024_0004 so 'haṃ bhīṣmavacas tad vai na mṛṣyāmīha bhārata
03,241.015b@024_0005 tvatsamakṣaṃ yad uktaṃ ca bhīṣmeṇāmitrakarśana
03,241.015b@024_0006 pāṇḍavānāṃ yaśo rājaṃs tava nindāṃ ca bhārata
03,241.015b@024_0007 anujānīhi māṃ rājan sabhṛtyabalavāhanam
03,241.015b@024_0008 jeṣyāmi pṛthivīṃ rājan saśailavanakānanām
03,241.015b@024_0009 jitā ca pāṇḍavair bhūmiś caturbhir balaśālibhiḥ
03,241.015b@024_0010 tām ahaṃ te vijeṣyāmi eka eva na saṃśayaḥ
03,241.015b@024_0011 saṃpaśyatu sudurbuddhir bhīṣmaḥ kurukulādhamaḥ
03,241.015b@024_0012 anindyaṃ nindate yo hi apraśaṃsyaṃ praśaṃsati
03,241.015b@024_0013 sa paśyatu balaṃ me 'dya ātmānaṃ tu vigarhatu
03,241.015b@024_0014 anujānīhi māṃ rājan dhruvo hi vijayas tava
03,241.015b@024_0015 pratijānāmi te satyaṃ rājann āyudham ālabhe
03,241.015b@024_0016 tac chrutvā tu vaco rājan karṇasya bharatarṣabha
03,241.015b@024_0017 prītyā paramayā yuktaḥ karṇam āha narādhipaḥ
03,241.015b@024_0018 dhanyo 'smy anugṛhīto 'smi yasya me tvaṃ mahābalaḥ
03,241.015b@024_0019 hiteṣu vartase nityaṃ saphalaṃ janma cādya me
03,241.015b@024_0020 yadā ca manyase vīra sarvaśatrunibarhaṇam
03,241.015b@024_0021 tadā nirgaccha bhadraṃ te hy anuśādhi ca mām iti
03,241.015b@024_0022 evam uktas tadā karṇo dhārtarāṣṭreṇa dhīmatā
03,241.015b@024_0023 sarvam ājñāpayām āsa prāyātrikam ariṃdama
03,241.015b@024_0024 prayayau ca maheṣvāso nakṣatre śubhadaivate
03,241.015b@024_0025 śubhe tithau muhūrte ca pūjyamāno dvijātibhiḥ
03,241.015b@024_0026 maṅgalaiś ca śubhaiḥ snāto vāgbhiś cāpi prapūjitaḥ
03,241.015b@024_0027 vaiśaṃpāyana uvāca
03,241.015b@024_0027 nādayan rathaghoṣeṇa trailokyaṃ sacarācaram
03,241.015b@024_0028 tataḥ karṇo maheṣvāso balena mahatā vṛtaḥ
03,241.015b@024_0029 drupadasya puraṃ ramyaṃ rurodha bharatarṣabha
03,241.015b@024_0030 yuddhena mahatā cainaṃ cakre vīraṃ vaśānugam
03,241.015b@024_0031 suvarṇaṃ rajataṃ cāpi ratnāni vividhāni ca
03,241.015b@024_0032 karaṃ ca dāpayām āsa drupadaṃ nṛpasattama
03,241.015b@024_0033 taṃ vinirjitya rājendra rājānas tasya ye 'nugāḥ
03,241.015b@024_0034 tān sarvān vaśagāṃś cakre karaṃ cainān adāpayat
03,241.015b@024_0035 athottarāṃ diśaṃ gatvā vaśe cakre narādhipān
03,241.015b@024_0036 bhagadattaṃ ca nirjitya rādheyo girim āruhat
03,241.015b@024_0037 himavantaṃ mahāśailaṃ yudhyamānaś ca śatrubhiḥ
03,241.015b@024_0038 prayayau ca diśaḥ sarvān nṛpatīn vaśam ānayat
03,241.015b@024_0039 sa haimavatikāñ jitvā karaṃ sarvān adāpayat
03,241.015b@024_0040 nepālaviṣaye ye ca rājānas tān avājayat
03,241.015b@024_0041 avatīrya tataḥ śailāt pūrvāṃ diśam abhidrutaḥ
03,241.015b@024_0042 aṅgān vaṅgān kaliṅgāṃś ca śuṇḍikān mithilān atha
03,241.015b@024_0043 māgadhān karkakhaṇḍāṃś ca niveśya viṣaye ''tmanaḥ
03,241.015b@024_0044 āvaśīrāṃś ca yodhyāṃś ca ahikṣatraṃ ca nirjayat
03,241.015b@024_0045 pūrvāṃ diśaṃ vinirjitya vatsabhūmiṃ tathāgamat
03,241.015b@024_0046 vatsabhūmiṃ vinirjitya kevalāṃ mṛttikāvatīm
03,241.015b@024_0047 mohanaṃ pattanaṃ caiva tripurīṃ kosalāṃ tathā
03,241.015b@024_0048 etān sarvān vinirjitya karam ādāya sarvaśaḥ
03,241.015b@024_0049 dakṣiṇāṃ diśam āsthāya karṇo jitvā mahārathān
03,241.015b@024_0050 rukmiṇaṃ dākṣiṇātyeṣu yodhayām āsa sūtajaḥ
03,241.015b@024_0051 sa yuddhaṃ tumulaṃ kṛtvā rukmī provāca sūtajam
03,241.015b@024_0052 prīto 'smi tava rājendra vikrameṇa balena ca
03,241.015b@024_0053 na te vighnaṃ kariṣyāmi pratijñāṃ samapālayam
03,241.015b@024_0054 prītyā cāhaṃ prayacchāmi hiraṇyaṃ yāvad icchasi
03,241.015b@024_0055 sametya rukmiṇā karṇaḥ pāṇḍyaṃ śailaṃ ca so 'gamat
03,241.015b@024_0056 sa keralaṃ raṇe caiva nīlaṃ cāpi mahīpatim
03,241.015b@024_0057 veṇudārisutaṃ caiva ye cānye nṛpasattamāḥ
03,241.015b@024_0058 dakṣiṇasyāṃ diśi nṛpān karān sarvān adāpayat
03,241.015b@024_0059 śaiśupāliṃ tato gatvā vijigye sūtanandanaḥ
03,241.015b@024_0060 pārśvasthāṃś cāpi nṛpatīn vaśe cakre mahābalaḥ
03,241.015b@024_0061 āvantyāṃś ca vaśe kṛtvā sāmnā ca bharatarṣabha
03,241.015b@024_0062 vṛṣṇibhiḥ saha saṃgamya paścimām api nirjayat
03,241.015b@024_0063 vāruṇīṃ diśam āgamya yāvanān barbarāṃs tathā
03,241.015b@024_0064 nṛpān paścimabhūmisthān dāpayām āsa vai karān
03,241.015b@024_0065 vijitya pṛthivīṃ sarvāṃ sa pūrvāparadakṣiṇām
03,241.015b@024_0066 samlecchāṭavikān vīraḥ saparvatanivāsinaḥ
03,241.015b@024_0067 bhadrān rohitakāṃś caiva āgreyān mālavān api
03,241.015b@024_0068 gaṇān sarvān vinirjitya nītikṛt prahasann iva
03,241.015b@024_0069 śaśakān yavanāṃś caiva vijigye sūtanandanaḥ
03,241.015b@024_0070 nagnajitpramukhāṃś caiva gaṇāñ jitvā mahārathān
03,241.015b@024_0071 evaṃ sa pṛthivīṃ sarvāṃ vaśe kṛtvā mahārathaḥ
03,241.015b@024_0072 vijitya puruṣavyāghro nāgasāhvayam āgamat
03,241.015b@024_0073 tam āgataṃ maheṣvāsaṃ dhārtarāṣṭro janādhipaḥ
03,241.015b@024_0074 pratyudgamya mahārāja sabhrātṛpitṛbāndhavaḥ
03,241.015b@024_0075 arcayām āsa vidhinā karṇam āhavaśobhinam
03,241.015b@024_0076 āśrāvayac ca tat karma prīyamāṇo janeśvaraḥ
03,241.015b@024_0077 yan na bhīṣmān na ca droṇān na kṛpān na ca bāhlikāt
03,241.015b@024_0078 prāptavān asmi bhadraṃ te tvattaḥ prāptaṃ mayā hi tat
03,241.015b@024_0079 bahunā ca kim uktena śṛṇu karṇa vaco mama
03,241.015b@024_0080 sanātho 'smi mahābāho tvayā nāthena sattama
03,241.015b@024_0081 na hi te pāṇḍavāḥ sarve kalām arhanti ṣoḍaśīm
03,241.015b@024_0082 anye vā puruṣavyāghra rājāno 'bhyuditoditāḥ
03,241.015b@024_0083 sa bhavān dhṛtarāṣṭraṃ taṃ gāndhārīṃ ca yaśasvinīm
03,241.015b@024_0084 paśya karṇa maheṣvāsa aditiṃ vajrabhṛd yathā
03,241.015b@024_0085 tato halahalāśabdaḥ prādur āsīd viśāṃ pate
03,241.015b@024_0086 hāhākārāś ca bahavo nagare nāgasāhvaye
03,241.015b@024_0087 ke cid enaṃ praśaṃsanti nindanti sma tathāpare
03,241.015b@024_0088 tūṣṇīm āsaṃs tathā cānye nṛpās tatra janādhipa
03,241.015b@024_0089 evaṃ vijitya rājendra karṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
03,241.015b@024_0090 saparvatavanākāśāṃ sasamudrāṃ saniṣkuṭām
03,241.015b@024_0091 deśair uccāvacaiḥ pūrṇāṃ pattanair nagarair api
03,241.015b@024_0092 dvīpaiś cānūpasaṃpūrṇaiḥ pṛthivīṃ pṛthivīpate
03,241.015b@024_0093 kālena nātidīrgheṇa vaśe kṛtvā tu pārthivān
03,241.015b@024_0094 akṣayaṃ dhanam ādāya sūtajo nṛpam abhyayāt
03,241.015b@024_0095 praviśya ca gṛhaṃ rājann abhyantaram ariṃdama
03,241.015b@024_0096 gāndhārīsahitaṃ vīro dhṛtarāṣṭraṃ dadarśa saḥ
03,241.015b@024_0097 putravac ca naravyāghra pādau jagrāha dharmavit
03,241.015b@024_0098 dhṛtarāṣṭreṇa cāśliṣya premṇā cāpi visarjitaḥ
03,241.015b@024_0099 tadā prabhṛti rājā ca śakuniś cāpi saubalaḥ
03,241.015b@024_0100 vaiśaṃpāyana uvāca
03,241.015b@024_0100 jānate nirjitān pārthān karṇena yudhi bhārata
03,241.015b@024_0101 jitvā tu pṛthivīṃ rājan sūtaputro janādhipa
03,241.015b@024_0102 abravīt paravīraghno duryodhanam idaṃ vacaḥ
03,241.015c śrutvā ca tat tathā sarvaṃ kartum arhasy ariṃdama
03,241.016a tavādya pṛthivī vīra niḥsapatnā nṛpottama
03,241.016c tāṃ pālaya yathā śakro hataśatrur mahāmanāḥ
03,241.017 vaiśaṃpāyana uvāca
03,241.017a evam uktas tu karṇena karṇaṃ rājābravīt punaḥ
03,241.017c na kiṃ cid durlabhaṃ tasya yasya tvaṃ puruṣarṣabha
03,241.018a sahāyaś cānuraktaś ca madarthaṃ ca samudyataḥ
03,241.018c abhiprāyas tu me kaś cit taṃ vai śṛṇu yathātatham
03,241.019a rājasūyaṃ pāṇḍavasya dṛṣṭvā kratuvaraṃ tadā
03,241.019c mama spṛhā samutpannā tāṃ saṃpādaya sūtaja
03,241.020a evam uktas tataḥ karṇo rājānam idam abravīt
03,241.020c tavādya pṛthivīpālā vaśyāḥ sarve nṛpottama
03,241.021a āhūyantāṃ dvijavarāḥ saṃbhārāś ca yathāvidhi
03,241.021c saṃbhriyantāṃ kuruśreṣṭha yajñopakaraṇāni ca
03,241.022a ṛtvijaś ca samāhūtā yathoktaṃ vedapāragāḥ
03,241.022c kriyāṃ kurvantu te rājan yathāśāstram ariṃdama
03,241.023a bahvannapānasaṃyuktaḥ susamṛddhaguṇānvitaḥ
03,241.023c pravartatāṃ mahāyajñas tavāpi bharatarṣabha
03,241.024a evam uktas tu karṇena dhārtarāṣṭro viśāṃ pate
03,241.024c purohitaṃ samānāyya idaṃ vacanam abravīt
03,241.025a rājasūyaṃ kratuśreṣṭhaṃ samāptavaradakṣiṇam
03,241.025c āhara tvaṃ mama kṛte yathānyāyaṃ yathākramam
03,241.026a sa evam ukto nṛpatim uvāca dvijapuṃgavaḥ
03,241.026b*1161_01 brāhmaṇaiḥ sahito dhīmān ye tatrāsan samāgatāḥ
03,241.026c na sa śakyaḥ kratuśreṣṭho jīvamāne yudhiṣṭhire
03,241.026e āhartuṃ kauravaśreṣṭha kule tava nṛpottama
03,241.027a dīrghāyur jīvati ca vai dhṛtarāṣṭraḥ pitā tava
03,241.027c ataś cāpi viruddhas te kratur eṣa nṛpottama
03,241.028a asti tv anyan mahat satraṃ rājasūyasamaṃ prabho
03,241.028c tena tvaṃ yaja rājendra śṛṇu cedaṃ vaco mama
03,241.029a ya ime pṛthivīpālāḥ karadās tava pārthiva
03,241.029c te karān saṃprayacchantu suvarṇaṃ ca kṛtākṛtam
03,241.030a tena te kriyatām adya lāṅgalaṃ nṛpasattama
03,241.030c yajñavāṭasya te bhūmiḥ kṛṣyatāṃ tena bhārata
03,241.031a tatra yajño nṛpaśreṣṭha prabhūtānnaḥ susaṃskṛtaḥ
03,241.031c pravartatāṃ yathānyāyaṃ sarvato hy anivāritaḥ
03,241.032a eṣa te vaiṣṇavo nāma yajñaḥ satpuruṣocitaḥ
03,241.032c etena neṣṭavān kaś cid ṛte viṣṇuṃ purātanam
03,241.033a rājasūyaṃ kratuśreṣṭhaṃ spardhaty eṣa mahākratuḥ
03,241.033c asmākaṃ rocate caiva śreyaś ca tava bhārata
03,241.033e avighnaś ca bhaved eṣa saphalā syāt spṛhā tava
03,241.033f*1162_01 tasmād eṣa mahābāho tava yajñaḥ pravartatām
03,241.034a evam uktas tu tair viprair dhārtarāṣṭro mahīpatiḥ
03,241.034c karṇaṃ ca saubalaṃ caiva bhrātṝṃś caivedam abravīt
03,241.035a rocate me vacaḥ kṛtsnaṃ brāhmaṇānāṃ na saṃśayaḥ
03,241.035c rocate yadi yuṣmākaṃ tan mā prabrūta māciram
03,241.036a evam uktās tu te sarve tathety ūcur narādhipam
03,241.036c saṃdideśa tato rājā vyāpārasthān yathākramam
03,241.037a halasya karaṇe cāpi vyādiṣṭāḥ sarvaśilpinaḥ
03,241.037c yathoktaṃ ca nṛpaśreṣṭha kṛtaṃ sarvaṃ yathākramam
03,242.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,242.001a tatas tu śilpinaḥ sarve amātyapravarāś ca ha
03,242.001c viduraś ca mahāprājño dhārtarāṣṭre nyavedayat
03,242.002a sajjaṃ kratuvaraṃ rājan kālaprāptaṃ ca bhārata
03,242.002c sauvarṇaṃ ca kṛtaṃ divyaṃ lāṅgalaṃ sumahādhanam
03,242.003a etac chrutvā nṛpaśreṣṭho dhārtarāṣṭro viśāṃ pate
03,242.003c ājñāpayām āsa nṛpaḥ kraturājapravartanam
03,242.004a tataḥ pravavṛte yajñaḥ prabhūtānnaḥ susaṃskṛtaḥ
03,242.004c dīkṣitaś cāpi gāndhārir yathāśāstraṃ yathākramam
03,242.005a prahṛṣṭo dhṛtarāṣṭro 'bhūd viduraś ca mahāyaśāḥ
03,242.005c bhīṣmo droṇaḥ kṛpaḥ karṇo gāndhārī ca yaśasvinī
03,242.006a nimantraṇārthaṃ dūtāṃś ca preṣayām āsa śīghragān
03,242.006c pārthivānāṃ ca rājendra brāhmaṇānāṃ tathaiva ca
03,242.006e te prayātā yathoddiṣṭaṃ dūtās tvaritavāhanāḥ
03,242.007a tatra kaṃ cit prayātaṃ tu dūtaṃ duḥśāsano 'bravīt
03,242.007c gaccha dvaitavanaṃ śīghraṃ pāṇḍavān pāpapūruṣān
03,242.007e nimantraya yathānyāyaṃ viprāṃs tasmin mahāvane
03,242.008a sa gatvā pāṇḍavāvāsam uvācābhipraṇamya tān
03,242.008c duryodhano mahārāja yajate nṛpasattamaḥ
03,242.009a svavīryārjitam arthaugham avāpya kurunandanaḥ
03,242.009c tatra gacchanti rājāno brāhmaṇāś ca tatas tataḥ
03,242.010a ahaṃ tu preṣito rājan kauraveṇa mahātmanā
03,242.010c āmantrayati vo rājā dhārtarāṣṭro janeśvaraḥ
03,242.010e mano 'bhilaṣitaṃ rājñas taṃ kratuṃ draṣṭum arhatha
03,242.011a tato yudhiṣṭhiro rājā tac chrutvā dūtabhāṣitam
03,242.011c abravīn nṛpaśārdūlo diṣṭyā rājā suyodhanaḥ
03,242.011e yajate kratumukhyena pūrveṣāṃ kīrtivardhanaḥ
03,242.012a vayam apy upayāsyāmo na tv idānīṃ kathaṃ cana
03,242.012c samayaḥ paripālyo no yāvad varṣaṃ trayodaśam
03,242.013a śrutvaitad dharmarājasya bhīmo vacanam abravīt
03,242.013c tadā tu nṛpatir gantā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
03,242.014a astraśastrapradīpte 'gnau yadā taṃ pātayiṣyati
03,242.014c varṣāt trayodaśād ūrdhvaṃ raṇasatre narādhipaḥ
03,242.015a yadā krodhahavir moktā dhārtarāṣṭreṣu pāṇḍavaḥ
03,242.015c āgantāras tadā smeti vācyas te sa suyodhanaḥ
03,242.016a śeṣās tu pāṇḍavā rājan naivocuḥ kiṃ cid apriyam
03,242.016c dūtaś cāpi yathāvṛttaṃ dhārtarāṣṭre nyavedayat
03,242.017a athājagmur naraśreṣṭhā nānājanapadeśvarāḥ
03,242.017c brāhmaṇāś ca mahābhāgā dhārtarāṣṭrapuraṃ prati
03,242.018a te tv arcitā yathāśāstraṃ yathāvarṇaṃ yathākramam
03,242.018c mudā paramayā yuktāḥ prītyā cāpi nareśvara
03,242.019a dhṛtarāṣṭro 'pi rājendra saṃvṛtaḥ sarvakauravaiḥ
03,242.019b*1163_01 prāptān sarvān nṛpān dṛṣṭvā dhārtarāṣṭro mahāmanāḥ
03,242.019c harṣeṇa mahatā yukto viduraṃ pratyabhāṣata
03,242.020a yathā sukhī janaḥ sarvaḥ kṣattaḥ syād annasaṃyutaḥ
03,242.020c tuṣyec ca yajñasadane tathā kṣipraṃ vidhīyatām
03,242.021a viduras tv evam ājñaptaḥ sarvavarṇān ariṃdama
03,242.021c yathāpramāṇato vidvān pūjayām āsa dharmavit
03,242.022a bhakṣyabhojyānnapānena mālyaiś cāpi sugandhibhiḥ
03,242.022c vāsobhir vividhaiś caiva yojayām āsa hṛṣṭavat
03,242.023a kṛtvā hy avabhṛthaṃ vīro yathāśāstraṃ yathākramam
03,242.023b*1164_01 snātaś cāvabhṛtho rājā dhārtarāṣṭro mahāmanāḥ
03,242.023c sāntvayitvā ca rājendro dattvā ca vividhaṃ vasu
03,242.023e visarjayām āsa nṛpān brāhmaṇāṃś ca sahasraśaḥ
03,242.024a visarjayitvā sa nṛpān bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
03,242.024c viveśa hāstinapuraṃ sahitaḥ karṇasaubalaiḥ
03,243.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,243.001a praviśantaṃ mahārāja sūtās tuṣṭuvur acyutam
03,243.001c janāś cāpi maheṣvāsaṃ tuṣṭuvū rājasattamam
03,243.002a lājaiś candanacūrṇaiś cāpy avakīrya janās tadā
03,243.002c ūcur diṣṭyā nṛpāvighnāt samāpto 'yaṃ kratus tava
03,243.003a apare tv abruvaṃs tatra vātikās taṃ mahīpatim
03,243.003c yudhiṣṭhirasya yajñena na samo hy eṣa tu kratuḥ
03,243.003e naiva tasya krator eṣa kalām arhati ṣoḍaśīm
03,243.004a evaṃ tatrābruvan ke cid vātikās taṃ nareśvaram
03,243.004c suhṛdas tv abruvaṃs tatra ati sarvān ayaṃ kratuḥ
03,243.004d*1165_01 pravartito hy ayaṃ rājñā dhārtarāṣṭreṇa dhīmatā
03,243.005a yayātir nahuṣaś cāpi māndhātā bharatas tathā
03,243.005c kratum enaṃ samāhṛtya pūtāḥ sarve divaṃ gatāḥ
03,243.006a etā vācaḥ śubhāḥ śṛṇvan suhṛdāṃ bharatarṣabha
03,243.006c praviveśa puraṃ hṛṣṭaḥ svaveśma ca narādhipaḥ
03,243.007a abhivādya tataḥ pādau mātāpitror viśāṃ pate
03,243.007c bhīṣmadroṇakṛpāṇāṃ ca vidurasya ca dhīmataḥ
03,243.008a abhivāditaḥ kanīyobhir bhrātṛbhir bhrātṛvatsalaḥ
03,243.008c niṣasādāsane mukhye bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
03,243.009a tam utthāya mahārāja sūtaputro 'bravīd vacaḥ
03,243.009c diṣṭyā te bharataśreṣṭha samāpto 'yaṃ mahākratuḥ
03,243.010a hateṣu yudhi pārtheṣu rājasūye tathā tvayā
03,243.010c āhṛte 'haṃ naraśreṣṭha tvāṃ sabhājayitā punaḥ
03,243.011a tam abravīn mahārājo dhārtarāṣṭro mahāyaśāḥ
03,243.011c satyam etat tvayā vīra pāṇḍaveṣu durātmasu
03,243.012a nihateṣu naraśreṣṭha prāpte cāpi mahākratau
03,243.012c rājasūye punar vīra tvaṃ māṃ saṃvardhayiṣyasi
03,243.013a evam uktvā mahāprājñaḥ karṇam āśliṣya bhārata
03,243.013c rājasūyaṃ kratuśreṣṭhaṃ cintayām āsa kauravaḥ
03,243.014a so 'bravīt suhṛdaś cāpi pārśvasthān nṛpasattamaḥ
03,243.014b*1166_01 rādheyasaubalādīn vai dhārtarāṣṭro mahīpatiḥ
03,243.014c kadā tu taṃ kratuvaraṃ rājasūyaṃ mahādhanam
03,243.014e nihatya pāṇḍavān sarvān āhariṣyāmi kauravāḥ
03,243.015a tam abravīt tadā karṇaḥ śṛṇu me rājakuñjara
03,243.015c pādau na dhāvaye tāvad yāvan na nihato 'rjunaḥ
03,243.015d*1167_01 kīlālajaṃ na khādeyaṃ kariṣye cāsuravratam
03,243.015d*1167_02 nāstīti naiva vakṣyāmi yācito yena kena cit
03,243.016a athotkruṣṭaṃ maheṣvāsair dhārtarāṣṭrair mahārathaiḥ
03,243.016c pratijñāte phalgunasya vadhe karṇena saṃyuge
03,243.016e vijitāṃś cāpy amanyanta pāṇḍavān dhṛtarāṣṭrajāḥ
03,243.016f*1168_01 tadā pratijñām āruhya sūtaputreṇa bhāṣite
03,243.017a duryodhano 'pi rājendra visṛjya narapuṃgavān
03,243.017c praviveśa gṛhaṃ śrīmān yathā caitrarathaṃ prabhuḥ
03,243.017e te 'pi sarve maheṣvāsā jagmur veśmāni bhārata
03,243.017f*1169_01 karṇo 'pi svagṛhaṃ gatvā mudito bāndhavaiḥ saha
03,243.017f*1169_02 pradadau vittam arthibhyo dhanādhyakṣa ivāparaḥ
03,243.017f*1170_01 svāni svāni mahārāja bhīṣmadroṇādayo nṛpāḥ
03,243.018a pāṇḍavāś ca maheṣvāsā dūtavākyapracoditāḥ
03,243.018c cintayantas tam evārthaṃ nālabhanta sukhaṃ kva cit
03,243.019a bhūyaś ca cārai rājendra pravṛttir upapāditā
03,243.019c pratijñā sūtaputrasya vijayasya vadhaṃ prati
03,243.020a etac chrutvā dharmasutaḥ samudvigno narādhipa
03,243.020c abhedyakavacaṃ matvā karṇam adbhutavikramam
03,243.020e anusmaraṃś ca saṃkleśān na śāntim upayāti saḥ
03,243.020f*1171_01 adhomukhaś ciraṃ tasthau kiṃ kāryam iti cintayan
03,243.021a tasya cintāparītasya buddhir jajñe mahātmanaḥ
03,243.021c bahuvyālamṛgākīrṇaṃ tyaktuṃ dvaitavanaṃ vanam
03,243.022a dhārtarāṣṭro 'pi nṛpatiḥ praśaśāsa vasuṃdharām
03,243.022c bhrātṛbhiḥ sahito vīrair bhīṣmadroṇakṛpais tathā
03,243.023a saṃgamya sūtaputreṇa karṇenāhavaśobhinā
03,243.023b*1172_01 satataṃ prīyamāṇo vai devinā saubalena ca
03,243.023c duryodhanaḥ priye nityaṃ vartamāno mahīpatiḥ
03,243.023e pūjayām āsa viprendrān kratubhir bhūridakṣiṇaiḥ
03,243.024a bhrātṝṇāṃ ca priyaṃ rājan sa cakāra paraṃtapaḥ
03,243.024c niścitya manasā vīro dattabhuktaphalaṃ dhanam
03,244.001 janamejaya uvāca
03,244.001a duryodhanaṃ mocayitvā pāṇḍuputrā mahābalāḥ
03,244.001c kim akārṣur vane tasmiṃs tan mamākhyātum arhasi
03,244.002 vaiśaṃpāyana uvāca
03,244.002a tataḥ śayānaṃ kaunteyaṃ rātrau dvaitavane mṛgāḥ
03,244.002c svapnānte darśayām āsur bāṣpakaṇṭhā yudhiṣṭhiram
03,244.003a tān abravīt sa rājendro vepamānān kṛtāñjalīn
03,244.003c brūta yad vaktukāmāḥ stha ke bhavantaḥ kim iṣyate
03,244.004a evam uktāḥ pāṇḍavena kaunteyena yaśasvinā
03,244.004c pratyabruvan mṛgās tatra hataśeṣā yudhiṣṭhiram
03,244.005a vayaṃ mṛgā dvaitavane hataśiṣṭāḥ sma bhārata
03,244.005c notsīdema mahārāja kriyatāṃ vāsaparyayaḥ
03,244.006a bhavanto bhrātaraḥ śūrāḥ sarva evāstrakovidāḥ
03,244.006c kulāny alpāvaśiṣṭāni kṛtavanto vanaukasām
03,244.007a bījabhūtā vayaṃ ke cid avaśiṣṭā mahāmate
03,244.007c vivardhemahi rājendra prasādāt te yudhiṣṭhira
03,244.008a tān vepamānān vitrastān bījamātrāvaśeṣitān
03,244.008c mṛgān dṛṣṭvā suduḥkhārto dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
03,244.009a tāṃs tathety abravīd rājā sarvabhūtahite rataḥ
03,244.009c tathyaṃ bhavanto bruvate kariṣyāmi ca tat tathā
03,244.010a ity evaṃ pratibuddhaḥ sa rātryante rājasattamaḥ
03,244.010c abravīt sahitān bhrātṝn dayāpanno mṛgān prati
03,244.011a ukto rātrau mṛgair asmi svapnānte hataśeṣitaiḥ
03,244.011c tanubhūtāḥ sma bhadraṃ te dayā naḥ kriyatām iti
03,244.012a te satyam āhuḥ kartavyā dayāsmābhir vanaukasām
03,244.012c sāṣṭamāsaṃ hi no varṣaṃ yad enān upayuñjmahe
03,244.012d*1173_00 arjunaḥ
03,244.012d*1173_01 tvadadhīnā vayaṃ rājan mā tvam asmin vicāraya
03,244.012d*1173_02 yatraiva manyase pārtha tatra gacchāmahe vayam
03,244.013a punar bahumṛgaṃ ramyaṃ kāmyakaṃ kānanottamam
03,244.013c marubhūmeḥ śiraḥ khyātaṃ tṛṇabindusaraḥ prati
03,244.013e tatremā vasatīḥ śiṣṭā viharanto ramemahi
03,244.013f*1174_00 vaiśaṃpāyanaḥ
03,244.013f*1174_01 ity uktās te mahātmānaḥ pāṇḍavena mahātmanā
03,244.014a tatas te pāṇḍavāḥ śīghraṃ prayayur dharmakovidāḥ
03,244.014c brāhmaṇaiḥ sahitā rājan ye ca tatra sahoṣitāḥ
03,244.014e indrasenādibhiś caiva preṣyair anugatās tadā
03,244.015a te yātvānusṛtair mārgaiḥ svannaiḥ śucijalānvitaiḥ
03,244.015c dadṛśuḥ kāmyakaṃ puṇyam āśramaṃ tāpasāyutam
03,244.016a viviśus te sma kauravyā vṛtā viprarṣabhais tadā
03,244.016c tad vanaṃ bharataśreṣṭhāḥ svargaṃ sukṛtino yathā
03,245.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,245.001a vane nivasatāṃ teṣāṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
03,245.001c varṣāṇy ekādaśātīyuḥ kṛcchreṇa bharatarṣabha
03,245.002a phalamūlāśanās te hi sukhārhā duḥkham uttamam
03,245.002c prāptakālam anudhyāntaḥ sehur uttamapūruṣāḥ
03,245.003a yudhiṣṭhiras tu rājarṣir ātmakarmāparādhajam
03,245.003c cintayan sa mahābāhur bhrātṝṇāṃ duḥkham uttamam
03,245.004a na suṣvāpa sukhaṃ rājā hṛdi śalyair ivārpitaiḥ
03,245.004c daurātmyam anupaśyaṃs tat kāle dyūtodbhavasya hi
03,245.005a saṃsmaran paruṣā vācaḥ sūtaputrasya pāṇḍavaḥ
03,245.005c niḥśvāsaparamo dīno bibhrat kopaviṣaṃ mahat
03,245.006a arjuno yamajau cobhau draupadī ca yaśasvinī
03,245.006c sa ca bhīmo mahātejāḥ sarveṣām uttamo balī
03,245.006d*1175_01 cirasya jātadharmajñaṃ sāsūyam iva te tadā
03,245.006e yudhiṣṭhiram udīkṣantaḥ sehur duḥkham anuttamam
03,245.007a avaśiṣṭam alpakālaṃ manvānāḥ puruṣarṣabhāḥ
03,245.007c vapur anyad ivākārṣur utsāhāmarṣaceṣṭitaiḥ
03,245.008a kasya cit tv atha kālasya vyāsaḥ satyavatīsutaḥ
03,245.008c ājagāma mahāyogī pāṇḍavān avalokakaḥ
03,245.009a tam āgatam abhiprekṣya kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,245.009c pratyudgamya mahātmānaṃ pratyagṛhṇād yathāvidhi
03,245.010a tam āsīnam upāsīnaḥ śuśrūṣur niyatendriyaḥ
03,245.010c toṣayan praṇipātena vyāsaṃ pāṇḍavanandanaḥ
03,245.011a tān avekṣya kṛśān pautrān vane vanyena jīvataḥ
03,245.011c maharṣir anukampārtham abravīd bāṣpagadgadam
03,245.012a yudhiṣṭhira mahābāho śṛṇu dharmabhṛtāṃ vara
03,245.012c nātaptatapasaḥ putra prāpnuvanti mahat sukham
03,245.013a sukhaduḥkhe hi puruṣaḥ paryāyeṇopasevate
03,245.013c nātyantam asukhaṃ kaś cit prāpnoti puruṣarṣabha
03,245.014a prajñāvāṃs tv eva puruṣaḥ saṃyuktaḥ parayā dhiyā
03,245.014c udayāstamayajño hi na śocati na hṛṣyati
03,245.015a sukham āpatitaṃ seved duḥkham āpatitaṃ sahet
03,245.015c kālaprāptam upāsīta sasyānām iva karṣakaḥ
03,245.016a tapaso hi paraṃ nāsti tapasā vindate mahat
03,245.016c nāsādhyaṃ tapasaḥ kiṃ cid iti budhyasva bhārata
03,245.017a satyam ārjavam akrodhaḥ saṃvibhāgo damaḥ śamaḥ
03,245.017c anasūyāvihiṃsā ca śaucam indriyasaṃyamaḥ
03,245.017e sādhanāni mahārāja narāṇāṃ puṇyakarmaṇām
03,245.018a adharmarucayo mūḍhās tiryaggatiparāyaṇāḥ
03,245.018c kṛcchrāṃ yonim anuprāpya na sukhaṃ vindate janāḥ
03,245.018d*1176_01 karmabhūmir iyaṃ tāta phalabhūmir asau parā
03,245.019a iha yat kriyate karma tat paratropabhujyate
03,245.019b*1177_01 mūle siktasya vṛkṣasya phalaṃ śākhāsu dṛśyate
03,245.019c tasmāc charīraṃ yuñjīta tapasā niyamena ca
03,245.020a yathāśakti prayacchec ca saṃpūjyābhipraṇamya ca
03,245.020c kāle pātre ca hṛṣṭātmā rājan vigatamatsaraḥ
03,245.021a satyavādī labhetāyur anāyāsam athārjavī
03,245.021c akrodhano 'nasūyaś ca nirvṛtiṃ labhate parām
03,245.022a dāntaḥ śamaparaḥ śaśvat parikleśaṃ na vindati
03,245.022c na ca tapyati dāntātmā dṛṣṭvā paragatāṃ śriyam
03,245.023a saṃvibhaktā ca dātā ca bhogavān sukhavān naraḥ
03,245.023c bhavaty ahiṃsakaś caiva paramārogyam aśnute
03,245.024a mānyān mānayitā janma kule mahati vindati
03,245.024b*1178_01 vindate sukham atyantam iha loke paratra ca
03,245.024c vyasanair na tu saṃyogaṃ prāpnoti vijitendriyaḥ
03,245.025a śubhānuśayabuddhir hi saṃyuktaḥ kāladharmaṇā
03,245.025c prādurbhavati tadyogāt kalyāṇamatir eva saḥ
03,245.026 yudhiṣṭhira uvāca
03,245.026a bhagavan dānadharmāṇāṃ tapaso vā mahāmune
03,245.026c kiṃ svid bahuguṇaṃ pretya kiṃ vā duṣkaram ucyate
03,245.027 vyāsa uvāca
03,245.027a dānān na duṣkarataraṃ pṛthivyām asti kiṃ cana
03,245.027c arthe hi mahatī tṛṣṇā sa ca duḥkhena labhyate
03,245.027d*1179_01 rājan pratyakṣam evaitad dṛśyate lokasākṣikam
03,245.028a parityajya priyān prāṇān dhanārthaṃ hi mahāhavam
03,245.028c praviśanti narā vīrāḥ samudram aṭavīṃ tathā
03,245.028c*1180_01 **** **** śāstrārthakuśalā bhuvi
03,245.028c*1180_02 tathaiva pratipadyante
03,245.029a kṛṣigorakṣyam ity eke pratipadyanti mānavāḥ
03,245.029c puruṣāḥ preṣyatām eke nirgacchanti dhanārthinaḥ
03,245.030a tasya duḥkhārjitasyaivaṃ parityāgaḥ suduṣkaraḥ
03,245.030c na duṣkarataraṃ dānāt tasmād dānaṃ mataṃ mama
03,245.030d*1181_01 tad duṣkarataraṃ dānaṃ tasmād dānaṃ viśiṣyate
03,245.031a viśeṣas tv atra vijñeyo nyāyenopārjitaṃ dhanam
03,245.031c pātre deśe ca kāle ca sādhubhyaḥ pratipādayet
03,245.031d*1182_01 śraddhayā vidhivat pātre dattasyānto na vidyate
03,245.032a anyāyasamupāttena dānadharmo dhanena yaḥ
03,245.032c kriyate na sa kartāraṃ trāyate mahato bhayāt
03,245.033a pātre dānaṃ svalpam api kāle dattaṃ yudhiṣṭhira
03,245.033c manasā suviśuddhena pretyānantaphalaṃ smṛtam
03,245.033d*1183_01 deśe kāle ca pātre ca mudgalaḥ śraddhayānvitaḥ
03,245.033d*1183_02 vrīhidroṇaṃ pradāyātha paramaṃ padam āptavān
03,245.034a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
03,245.034c vrīhidroṇaparityāgād yat phalaṃ prāpa mudgalaḥ
03,246.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,246.001a vrīhidroṇaḥ parityaktaḥ kathaṃ tena mahātmanā
03,246.001c kasmai dattaś ca bhagavan vidhinā kena cāttha me
03,246.002a pratyakṣadharmā bhagavān yasya tuṣṭo hi karmabhiḥ
03,246.002c saphalaṃ tasya janmāhaṃ manye saddharmacāriṇaḥ
03,246.003 vyāsa uvāca
03,246.003a śiloñchavṛttir dharmātmā mudgalaḥ saṃśitavrataḥ
03,246.003c āsīd rājan kurukṣetre satyavāg anasūyakaḥ
03,246.004a atithivratī kriyāvāṃś ca kāpotīṃ vṛttim āsthitaḥ
03,246.004c satram iṣṭīkṛtaṃ nāma samupāste mahātapāḥ
03,246.005a saputradāro hi muniḥ pakṣāhāro babhūva saḥ
03,246.005b*1184_01 muniḥ sa tu mahārāja mahātmā niyatavrataḥ
03,246.005c kapotavṛttyā pakṣeṇa vrīhidroṇam upārjayat
03,246.006a darśaṃ ca paurṇamāsaṃ ca kurvan vigatamatsaraḥ
03,246.006c devatātithiśeṣeṇa kurute dehayāpanam
03,246.007a tasyendraḥ sahito devaiḥ sākṣāt tribhuvaneśvaraḥ
03,246.007c pratyagṛhṇān mahārāja bhāgaṃ parvaṇi parvaṇi
03,246.008a sa parvakālaṃ kṛtvā tu munivṛttyā samanvitaḥ
03,246.008c atithibhyo dadāv annaṃ prahṛṣṭenāntarātmanā
03,246.009a vrīhidroṇasya tadaho dadato 'nnaṃ mahātmanaḥ
03,246.009c śiṣṭaṃ mātsaryahīnasya vardhaty atithidarśanāt
03,246.010a tac chatāny api bhuñjanti brāhmaṇānāṃ manīṣiṇām
03,246.010c munes tyāgaviśuddhyā tu tadannaṃ vṛddhim ṛcchati
03,246.011a taṃ tu śuśrāva dharmiṣṭhaṃ mudgalaṃ saṃśitavratam
03,246.011c durvāsā nṛpa digvāsās tam athābhyājagāma ha
03,246.012a bibhrac cāniyataṃ veṣam unmatta iva pāṇḍava
03,246.012c vikacaḥ paruṣā vāco vyāharan vividhā muniḥ
03,246.013a abhigamyātha taṃ vipram uvāca munisattamaḥ
03,246.013c annārthinam anuprāptaṃ viddhi māṃ munisattama
03,246.014a svāgataṃ te 'stv iti muniṃ mudgalaḥ pratyabhāṣata
03,246.014c pādyam ācamanīyaṃ ca prativedyānnam uttamam
03,246.015a prādāt sa tapasopāttaṃ kṣudhitāyātithivratī
03,246.015c unmattāya parāṃ śraddhām āsthāya sa dhṛtavrataḥ
03,246.016a tatas tadannaṃ rasavat sa eva kṣudhayānvitaḥ
03,246.016c bubhuje kṛtsnam unmattaḥ prādāt tasmai ca mudgalaḥ
03,246.017a bhuktvā cānnaṃ tataḥ sarvam ucchiṣṭenātmanas tataḥ
03,246.017b*1185_01 śeṣe* * * *lipya hasan gāyan pradhāvati
03,246.017b*1185_02 nṛtyate dhāvate caiva buddhyā tat krośate yathā
03,246.017c athānulilipe 'ṅgāni jagāma ca yathāgatam
03,246.018a evaṃ dvitīye saṃprāpte parvakāle manīṣiṇaḥ
03,246.018c āgamya bubhuje sarvam annam uñchopajīvinaḥ
03,246.019a nirāhāras tu sa munir uñcham ārjayate punaḥ
03,246.019c na cainaṃ vikriyāṃ netum aśakan mudgalaṃ kṣudhā
03,246.020a na krodho na ca mātsaryaṃ nāvamāno na saṃbhramaḥ
03,246.020c saputradāram uñchantam āviveśa dvijottamam
03,246.021a tathā tam uñchadharmāṇaṃ durvāsā munisattamam
03,246.021c upatasthe yathākālaṃ ṣaṭkṛtvaḥ kṛtaniścayaḥ
03,246.022a na cāsya mānasaṃ kiṃ cid vikāraṃ dadṛśe muniḥ
03,246.022c śuddhasattvasya śuddhaṃ sa dadṛśe nirmalaṃ manaḥ
03,246.023a tam uvāca tataḥ prītaḥ sa munir mudgalaṃ tadā
03,246.023c tvatsamo nāsti loke 'smin dātā mātsaryavarjitaḥ
03,246.024a kṣud dharmasaṃjñāṃ praṇudaty ādatte dhairyam eva ca
03,246.024c viṣayānusāriṇī jihvā karṣaty eva rasān prati
03,246.025a āhāraprabhavāḥ prāṇā mano durnigrahaṃ calam
03,246.025c manasaś cendriyāṇāṃ cāpy aikāgryaṃ niścitaṃ tapaḥ
03,246.026a śrameṇopārjitaṃ tyaktuṃ duḥkhaṃ śuddhena cetasā
03,246.026c tat sarvaṃ bhavatā sādho yathāvad upapāditam
03,246.027a prītāḥ smo 'nugṛhītāś ca sametya bhavatā saha
03,246.027b*1186_01 sadbhiḥ samāgamo nityaṃ sarvapāpaharaḥ smṛtaḥ
03,246.027b*1187_01 pāvanaṃ paramaṃ manye darśanaṃ te mahāmune
03,246.027c indriyābhijayo dhairyaṃ saṃvibhāgo damaḥ śamaḥ
03,246.028a dayā satyaṃ ca dharmaś ca tvayi sarvaṃ pratiṣṭhitam
03,246.028b*1188_01 lokāḥ samastā dharmeṇa dhāryante sacarācarāḥ
03,246.028b*1188_02 dharmo 'pi dhāryate brahman dhṛtiyuktātmanā tvayā
03,246.028b*1189_01 viśuddhasattvasaṃpanno na tvad anyo 'sti kaś cana
03,246.028c jitās te karmabhir lokāḥ prāpto 'si paramāṃ gatim
03,246.029a aho dānaṃ vighuṣṭaṃ te sumahat svargavāsibhiḥ
03,246.029c saśarīro bhavān gantā svargaṃ sucaritavrata
03,246.030a ity evaṃ vadatas tasya tadā durvāsaso muneḥ
03,246.030c devadūto vimānena mudgalaṃ pratyupasthitaḥ
03,246.031a haṃsasārasayuktena kiṅkiṇījālamālinā
03,246.031c kāmagena vicitreṇa divyagandhavatā tathā
03,246.032a uvāca cainaṃ viprarṣiṃ vimānaṃ karmabhir jitam
03,246.032c samupāroha saṃsiddhiṃ prāpto 'si paramāṃ mune
03,246.033a tam evaṃvādinam ṛṣir devadūtam uvāca ha
03,246.033c icchāmi bhavatā proktān guṇān svarganivāsinām
03,246.034a ke guṇās tatra vasatāṃ kiṃ tapaḥ kaś ca niścayaḥ
03,246.034c svarge svargasukhaṃ kiṃ ca doṣo vā devadūtaka
03,246.035a satāṃ saptapadaṃ mitram āhuḥ santaḥ kulocitāḥ
03,246.035c mitratāṃ ca puraskṛtya pṛcchāmi tvām ahaṃ vibho
03,246.036a yad atra tathyaṃ pathyaṃ ca tad bravīhy avicārayan
03,246.036c śrutvā tathā kariṣyāmi vyavasāyaṃ girā tava
03,247.001 devadūta uvāca
03,247.001a maharṣe 'kāryabuddhis tvaṃ yaḥ svargasukham uttamam
03,247.001c saṃprāptaṃ bahu mantavyaṃ vimṛśasy abudho yathā
03,247.001d*1190_01 nandanādīni ramyāṇi tatrodyānāni mudgala
03,247.001d*1190_02 sarvakāmaphalair vṛkṣaiḥ śobhitāni samantataḥ
03,247.002a upariṣṭād asau loko yo 'yaṃ svar iti saṃjñitaḥ
03,247.002c ūrdhvagaḥ satpathaḥ śaśvad devayānacaro mune
03,247.003a nātaptatapasaḥ puṃso nāmahāyajñayājinaḥ
03,247.003c nānṛtā nāstikāś caiva tatra gacchanti mudgala
03,247.004a dharmātmāno jitātmānaḥ śāntā dāntā vimatsarāḥ
03,247.004c dānadharmaratāḥ puṃsaḥ śūrāś cāhatalakṣaṇāḥ
03,247.005a tatra gacchanti karmāgryaṃ kṛtvā śamadamātmakam
03,247.005c lokān puṇyakṛtāṃ brahman sadbhir āsevitān nṛbhiḥ
03,247.006a devāḥ sādhyās tathā viśve marutaś ca maharṣibhiḥ
03,247.006c yāmā dhāmāś ca maudgalya gandharvāpsarasas tathā
03,247.006d*1191_01 devānām api maudgalya kāṅkṣitā sā parā gatiḥ
03,247.006d*1191_02 na duḥkham asukhaṃ cāpi rāgadveṣau kuto mune
03,247.007a eṣāṃ devanikāyānāṃ pṛthak pṛthag anekaśaḥ
03,247.007c bhāsvantaḥ kāmasaṃpannā lokās tejomayāḥ śubhāḥ
03,247.008a trayastriṃśat sahasrāṇi yojanānāṃ hiraṇmayaḥ
03,247.008c meruḥ parvatarāḍ yatra devodyānāni mudgala
03,247.009a nandanādīni puṇyāni vihārāḥ puṇyakarmaṇām
03,247.009c na kṣutpipāse na glānir na śītoṣṇabhayaṃ tathā
03,247.010a bībhatsam aśubhaṃ vāpi rogā vā tatra ke cana
03,247.010c manojñāḥ sarvato gandhāḥ sukhasparśāś ca sarvaśaḥ
03,247.011a śabdāḥ śrutimanogrāhyāḥ sarvatas tatra vai mune
03,247.011c na śoko na jarā tatra nāyāsaparidevane
03,247.012a īdṛśaḥ sa mune lokaḥ svakarmaphalahetukaḥ
03,247.012c sukṛtais tatra puruṣāḥ saṃbhavanty ātmakarmabhiḥ
03,247.013a taijasāni śarīrāṇi bhavanty atropapadyatām
03,247.013c karmajāny eva maudgalya na mātṛpitṛjāny uta
03,247.014a na ca svedo na daurgandhyaṃ purīṣaṃ mūtram eva ca
03,247.014c teṣāṃ na ca rajo vastraṃ bādhate tatra vai mune
03,247.015a na mlāyanti srajas teṣāṃ divyagandhā manoramāḥ
03,247.015c paryuhyante vimānaiś ca brahmann evaṃvidhāś ca te
03,247.016a īrṣyāśokaklamāpetā mohamātsaryavarjitāḥ
03,247.016c sukhaṃ svargajitas tatra vartayanti mahāmune
03,247.017a teṣāṃ tathāvidhānāṃ tu lokānāṃ munipuṃgava
03,247.017c upary upari śakrasya lokā divyaguṇānvitāḥ
03,247.018a purastād brahmaṇas tatra lokās tejomayāḥ śubhāḥ
03,247.018c yatra yānty ṛṣayo brahman pūtāḥ svaiḥ karmabhiḥ śubhaiḥ
03,247.019a ṛbhavo nāma tatrānye devānām api devatāḥ
03,247.019c teṣāṃ lokāḥ paratare tān yajantīha devatāḥ
03,247.020a svayaṃprabhās te bhāsvanto lokāḥ kāmadughāḥ pare
03,247.020c na teṣāṃ strīkṛtas tāpo na lokaiśvaryamatsaraḥ
03,247.021a na vartayanty āhutibhis te nāpy amṛtabhojanāḥ
03,247.021c tathā divyaśarīrās te na ca vigrahamūrtayaḥ
03,247.022a na sukhe sukhakāmāś ca devadevāḥ sanātanāḥ
03,247.022c na kalpaparivarteṣu parivartanti te tathā
03,247.023a jarā mṛtyuḥ kutas teṣāṃ harṣaḥ prītiḥ sukhaṃ na ca
03,247.023c na duḥkhaṃ na sukhaṃ cāpi rāgadveṣau kuto mune
03,247.024a devānām api maudgalya kāṅkṣitā sā gatiḥ parā
03,247.024c duṣprāpā paramā siddhir agamyā kāmagocaraiḥ
03,247.025a trayastriṃśad ime lokāḥ śeṣā lokā manīṣibhiḥ
03,247.025c gamyante niyamaiḥ śreṣṭhair dānair vā vidhipūrvakaiḥ
03,247.026a seyaṃ dānakṛtā vyuṣṭir atra prāptā sukhāvahā
03,247.026c tāṃ bhuṅkṣva sukṛtair labdhāṃ tapasā dyotitaprabhaḥ
03,247.027a etat svargasukhaṃ vipra lokā nānāvidhās tathā
03,247.027c guṇāḥ svargasya proktās te doṣān api nibodha me
03,247.028a kṛtasya karmaṇas tatra bhujyate yat phalaṃ divi
03,247.028c na cānyat kriyate karma mūlacchedena bhujyate
03,247.029a so 'tra doṣo mama matas tasyānte patanaṃ ca yat
03,247.029c sukhavyāptamanaskānāṃ patanaṃ yac ca mudgala
03,247.030a asaṃtoṣaḥ parītāpo dṛṣṭvā dīptatarāḥ śriyaḥ
03,247.030c yad bhavaty avare sthāne sthitānāṃ tac ca duṣkaram
03,247.031a saṃjñāmohaś ca patatāṃ rajasā ca pradharṣaṇam
03,247.031c pramlāneṣu ca mālyeṣu tataḥ pipatiṣor bhayam
03,247.032a ā brahmabhavanād ete doṣā maudgalya dāruṇāḥ
03,247.032c nākaloke sukṛtināṃ guṇās tv ayutaśo nṛṇām
03,247.033a ayaṃ tv anyo guṇaḥ śreṣṭhaś cyutānāṃ svargato mune
03,247.033c śubhānuśayayogena manuṣyeṣūpajāyate
03,247.034a tatrāpi sumahābhāgaḥ sukhabhāg abhijāyate
03,247.034c na cet saṃbudhyate tatra gacchaty adhamatāṃ tataḥ
03,247.034d*1192_01 tatra gatvā nivartante na budhā yoginas tathā
03,247.035a iha yat kriyate karma tat paratropabhujyate
03,247.035c karmabhūmir iyaṃ brahman phalabhūmir asau matā
03,247.036a etat te sarvam ākhyātaṃ yan māṃ pṛcchasi mudgala
03,247.036c tavānukampayā sādho sādhu gacchāma māciram
03,247.037 vyāsa uvāca
03,247.037a etac chrutvā tu maudgalyo vākyaṃ vimamṛśe dhiyā
03,247.037c vimṛśya ca muniśreṣṭho devadūtam uvāca ha
03,247.038a devadūta namas te 'stu gaccha tāta yathāsukham
03,247.038c mahādoṣeṇa me kāryaṃ na svargeṇa sukhena vā
03,247.039a patanaṃ tan mahad duḥkhaṃ paritāpaḥ sudāruṇaḥ
03,247.039c svargabhājaś cyavantīha tasmāt svargaṃ na kāmaye
03,247.040a yatra gatvā na śocanti na vyathanti calanti vā
03,247.040c tad ahaṃ sthānam atyantaṃ mārgayiṣyāmi kevalam
03,247.040d*1193_00 mudgala uvāca
03,247.040d*1193_01 mahāntas tu amī doṣās tvayā svargasya kīrtitāḥ
03,247.040d*1193_02 devadūta uvāca
03,247.040d*1193_02 nirdoṣa eva yas tv anyo lokaṃ taṃ pravadasva me
03,247.040d*1193_03 brahmaṇaḥ sadanād ūrdhvaṃ tad viṣṇoḥ paramaṃ padam
03,247.040d*1193_04 śuddhaṃ sanātanaṃ jyotiḥ paraṃ brahmeti yad viduḥ
03,247.040d*1193_05 na tatra vipra gacchanti puruṣā viṣayātmakāḥ
03,247.040d*1193_06 dambhalobhamahākrodhamohadrohair abhidrutāḥ
03,247.040d*1193_07 nirmamā nirahaṃkārā nirdvaṃdvāḥ saṃyatendriyāḥ
03,247.040d*1193_08 dhyānayogaparāś caiva tatra gacchanti mānavāḥ
03,247.041a ity uktvā sa munir vākyaṃ devadūtaṃ visṛjya tam
03,247.041c śiloñchavṛttim utsṛjya śamam ātiṣṭhad uttamam
03,247.042a tulyanindāstutir bhūtvā samaloṣṭāśmakāñcanaḥ
03,247.042c jñānayogena śuddhena dhyānanityo babhūva ha
03,247.042d*1194_01 nigṛhītendriyagrāmaṃ samayojayad ātmani
03,247.042d*1194_02 yuktacittaṃ tathātmānaṃ yuyoja parameśvare
03,247.043a dhyānayogād balaṃ labdhvā prāpya carddhim anuttamām
03,247.043c jagāma śāśvatīṃ siddhiṃ parāṃ nirvāṇalakṣaṇām
03,247.044a tasmāt tvam api kaunteya na śokaṃ kartum arhasi
03,247.044c rājyāt sphītāt paribhraṣṭas tapasā tad avāpsyasi
03,247.045a sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham
03,247.045c paryāyeṇopavartante naraṃ nemim arā iva
03,247.046a pitṛpaitāmahaṃ rājyaṃ prāpsyasy amitavikrama
03,247.046c varṣāt trayodaśād ūrdhvaṃ vyetu te mānaso jvaraḥ
03,247.047 vaiśaṃpāyana uvāca
03,247.047a evam uktvā sa bhagavān vyāsaḥ pāṇḍavanandanam
03,247.047c jagāma tapase dhīmān punar evāśramaṃ prati
03,247.047d@025_0000 janamejaya uvāca
03,247.047d@025_0001 vasatsv evaṃ vane teṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
03,247.047d@025_0002 ramamāṇeṣu citrābhiḥ kathābhir munibhiḥ saha
03,247.047d@025_0003 sūryadattākṣayānnena kṛṣṇāyā bhojanāvadhi
03,247.047d@025_0004 brāhmaṇāṃs tarpamāṇeṣu ye cānnārtham upāgatāḥ
03,247.047d@025_0005 āraṇyānāṃ mṛgāṇāṃ ca māṃsair nānāvidhair api
03,247.047d@025_0006 dhārtarāṣṭrā durātmānaḥ sarve duryodhanādayaḥ
03,247.047d@025_0007 kathaṃ teṣv anvavartanta pāpācārā mahāmune
03,247.047d@025_0008 duḥśāsanasya karṇasya śakuneś ca mate sthitāḥ
03,247.047d@025_0009 etad ācakṣva bhagavan vaiśaṃpāyana pṛcchataḥ
03,247.047d@025_0009 vaiśaṃpāyana uvāca
03,247.047d@025_0010 śrutvā teṣāṃ tathā vṛttiṃ nagare vasatām iva
03,247.047d@025_0011 duryodhano mahārāja teṣu pāpam arocayat
03,247.047d@025_0012 tathā tair nikṛtiprajñaiḥ karṇaduḥśāsanādibhiḥ
03,247.047d@025_0013 nānopāyair aghaṃ teṣu cintayatsu durātmasu
03,247.047d@025_0014 abhyāgacchat sa dharmātmā tapasvī sumahāyaśāḥ
03,247.047d@025_0015 śiṣyāyutasamopeto durvāsā nāma kāmataḥ
03,247.047d@025_0016 tam āgatam abhiprekṣya muniṃ paramakopanam
03,247.047d@025_0017 duryodhano vinītātmā praśrayeṇa damena ca
03,247.047d@025_0018 sahito bhrātṛbhiḥ śrīmān ātithyena nyamantrayat
03,247.047d@025_0019 vidhivat pūjayām āsa svayaṃ kiṃkaravat sthitaḥ
03,247.047d@025_0020 ahāni kati cit tatra tasthau sa munisattamaḥ
03,247.047d@025_0021 taṃ ca paryacarad rājā divārātram atandritaḥ
03,247.047d@025_0022 duryodhano mahārāja śāpāt tasya viśaṅkitaḥ
03,247.047d@025_0023 kṣudhito 'smi dadasvānnaṃ śīghraṃ mama narādhipa
03,247.047d@025_0024 ity uktvā gacchati snātuṃ pratyāgacchati vai cirāt
03,247.047d@025_0025 na bhokṣyāmy adya me nāsti kṣudhety uktvaity adarśanam
03,247.047d@025_0026 akasmād etya ca brūte bhojayāsmāṃs tvarānvitaḥ
03,247.047d@025_0027 kadā cic ca niśīthe sa utthāya nikṛtau sthitaḥ
03,247.047d@025_0028 pūrvavat kārayitvānnaṃ na bhuṅkte garhayan sma saḥ
03,247.047d@025_0029 vartamāne tathā tasmin yadā duryodhano nṛpaḥ
03,247.047d@025_0030 vikṛtiṃ naiti na krodhaṃ tadā tuṣṭo 'bhavan muniḥ
03,247.047d@025_0031 āha cainaṃ durādharṣo varado 'smīti bhārata
03,247.047d@025_0032 varaṃ varaya bhadraṃ te yat te manasi vartate
03,247.047d@025_0033 mayi prīte tu yad dharmyaṃ nālabhyaṃ vidyate tava
03,247.047d@025_0034 etac chrutvā vacas tasya maharṣer bhāvitātmanaḥ
03,247.047d@025_0035 amanyata punar jātam ātmānaṃ sa suyodhanaḥ
03,247.047d@025_0036 prāg eva mantritaṃ cāsīt karṇaduḥśāsanādibhiḥ
03,247.047d@025_0037 yācanīyaṃ munes tuṣṭād iti niścitya durmatiḥ
03,247.047d@025_0038 atiharṣānvito rājā varam enam ayācata
03,247.047d@025_0039 śiṣyaiḥ saha mama brahman yathā jāto 'tithir bhavān
03,247.047d@025_0040 asmatkule mahārājo jyeṣṭhaḥ śreṣṭho yudhiṣṭhiraḥ
03,247.047d@025_0041 vane vasati dharmātmā bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
03,247.047d@025_0042 guṇavāñ śīlasaṃpannas tasya tvam atithir bhava
03,247.047d@025_0043 yadā ca rājaputrī sā sukumārī yaśasvinī
03,247.047d@025_0044 bhojayitvā dvijān sarvān patīṃś ca varavarṇinī
03,247.047d@025_0045 viśrāntā ca svayaṃ bhuktvā sukhāsīnā bhaved yadā
03,247.047d@025_0046 tadā tvaṃ tatra gacchethā yady anugrāhyatā mayi
03,247.047d@025_0047 tathā kariṣye tvatprītyety evam uktvā suyodhanam
03,247.047d@025_0048 durvāsā api viprendro yathāgatam agāt tataḥ
03,247.047d@025_0049 kṛtārtham iva cātmānaṃ tadā mene suyodhanaḥ
03,247.047d@025_0050 kareṇa ca karaṃ gṛhya karṇasya mudito bhṛśam
03,247.047d@025_0051 karṇo 'pi bhrātṛsahitam ity uvāca nṛpaṃ mudā
03,247.047d@025_0052 diṣṭyā kāmaḥ susaṃvṛtto diṣṭyā kaurava vardhase
03,247.047d@025_0053 diṣṭyā te śatravo magnā dustare vyasanārṇave
03,247.047d@025_0054 durvāsaḥkrodhaje vahnau patitāḥ pāṇḍunandanāḥ
03,247.047d@025_0055 svair eva te mahāpāpair gatā vai dustaraṃ tamaḥ
03,247.047d@025_0056 itthaṃ te nikṛtiprajñā rājan duryodhanādayaḥ
03,247.047d@025_0057 vaiśaṃpāyana uvāca
03,247.047d@025_0057 hasantaḥ prītamanaso jagmuḥ svaṃ svaṃ niketanam
03,247.047d@025_0058 tataḥ kadā cid durvāsāḥ sukhāsīnāṃs tu pāṇḍavān
03,247.047d@025_0059 bhuktvā cāvasthitāṃ kṛṣṇāṃ jñātvā tasmin vane muniḥ
03,247.047d@025_0060 abhyāgacchat parivṛtaḥ śiṣyair ayutasaṃmitaiḥ
03,247.047d@025_0061 dṛṣṭvāyāntaṃ tam atithiṃ sa ca rājā yudhiṣṭhiraḥ
03,247.047d@025_0062 jagāmābhimukhaḥ śrīmān saha bhrātṛbhir acyutaḥ
03,247.047d@025_0063 tasmai baddhvāñjaliṃ samyag upaveśya varāsane
03,247.047d@025_0064 vidhivat pūjayitvā tam ātithyena nyamantrayat
03,247.047d@025_0065 āhnikaṃ bhagavan kṛtvā śīghram ehīti cābravīt
03,247.047d@025_0066 jagāma ca muniḥ so 'pi snātuṃ śiṣyaiḥ sahānaghaḥ
03,247.047d@025_0067 bhojayet saha śiṣyaṃ māṃ katham ity avicintayan
03,247.047d@025_0068 nyamajjat salile cāpi munisaṃghaḥ samāhitaḥ
03,247.047d@025_0069 etasminn antare rājan draupadī yoṣitāṃ varā
03,247.047d@025_0070 cintām avāpa paramām annahetoḥ pativratā
03,247.047d@025_0071 sā cintayantī ca yadā nānnahetum avindata
03,247.047d@025_0072 manasā cintayām āsa kṛṣṇaṃ kaṃsaniṣūdanam
03,247.047d@025_0073 kṛṣṇa kṛṣṇa mahābāho devakīnandanāvyaya
03,247.047d@025_0074 vāsudeva jagannātha praṇatārtivināśana
03,247.047d@025_0075 viśvātman viśvajanaka viśvahartaḥ prabho 'vyaya
03,247.047d@025_0076 prapannapāla gopāla prajāpāla parātpara
03,247.047d@025_0077 ākūtīnāṃ ca cittīnāṃ pravartaka natāsmi te
03,247.047d@025_0078 vareṇya varadānanta agatīnāṃ gatir bhava
03,247.047d@025_0079 purāṇapuruṣa prāṇamanovṛttyādyagocara
03,247.047d@025_0080 sarvādhyakṣa parādhyakṣa tvām ahaṃ śaraṇaṃ gatā
03,247.047d@025_0081 pāhi māṃ kṛpayā deva śaraṇāgatavatsala
03,247.047d@025_0082 nīlotpaladalaśyāma padmagarbhāruṇekṣaṇa
03,247.047d@025_0083 pītāmbaraparīdhāna lasatkaustubhabhūṣaṇa
03,247.047d@025_0084 tvam ādir anto bhūtānāṃ tvam eva ca parāyaṇam
03,247.047d@025_0085 parāt parataraṃ jyotir viśvātmā sarvatomukhaḥ
03,247.047d@025_0086 tvām evāhuḥ paraṃ bījaṃ nidhānaṃ sarvasaṃpadām
03,247.047d@025_0087 tvayā nāthena deveśa sarvāpadbhyo bhayaṃ na hi
03,247.047d@025_0088 duḥśāsanād ahaṃ pūrvaṃ sabhāyāṃ mocitā yathā
03,247.047d@025_0089 tathaiva saṃkaṭād asmān mām uddhartum ihārhasi
03,247.047d@025_0090 evaṃ stutas tadā devaḥ kṛṣṇayā bhaktavatsalaḥ
03,247.047d@025_0091 draupadyāḥ saṃkaṭaṃ jñātvā devadevo jagatpatiḥ
03,247.047d@025_0092 pārśvasthāṃ śayane tyaktvā rukmiṇīṃ keśavaḥ prabhuḥ
03,247.047d@025_0093 tatrājagāma tvarito hy acintyagatir īśvaraḥ
03,247.047d@025_0094 tatas taṃ draupadī dṛṣṭvā praṇamya parayā mudā
03,247.047d@025_0095 abravīd vāsudevāya muner āgamanādikam
03,247.047d@025_0096 tatas tām abravīt kṛṣṇaḥ kṣudhito 'smi bhṛśāturaḥ
03,247.047d@025_0097 śīghraṃ bhojaya māṃ kṛṣṇe paścāt sarvaṃ kariṣyasi
03,247.047d@025_0098 niśamya tadvacaḥ kṛṣṇā lajjitā vākyam abravīt
03,247.047d@025_0099 sthālyāṃ bhāskaradattāyām annaṃ madbhojanāvadhi
03,247.047d@025_0100 bhuktavaty asmy ahaṃ deva tasmād annaṃ na vidyate
03,247.047d@025_0101 tataḥ provāca bhagavān kṛṣṇāṃ kamalalocanaḥ
03,247.047d@025_0102 kṛṣṇe na narmakālo 'yaṃ kṣucchrameṇāture mayi
03,247.047d@025_0103 śīghraṃ gaccha mama sthālīm ānayitvā pradarśaya
03,247.047d@025_0104 iti nirbandhataḥ sthālīm ānāyya sa yadūdvahaḥ
03,247.047d@025_0105 sthālyāḥ kaṇṭhe 'tha saṃlagnaṃ śākānnaṃ vīkṣya keśavaḥ
03,247.047d@025_0106 upayujyābravīd enām anena harir īśvaraḥ
03,247.047d@025_0107 viśvātmā prīyatāṃ devas tuṣṭaś cāstv iti yajñabhuk
03,247.047d@025_0108 ākāraya munīñ śīghraṃ bhojanāyeti cābravīt
03,247.047d@025_0109 tato jagāma tvaritaḥ sahadevo mahāyaśāḥ
03,247.047d@025_0110 snātuṃ gatān devanadyāṃ durvāsaḥprabhṛtīn munīn
03,247.047d@025_0111 te cāvatīrṇāḥ salile kṛtavanto 'ghamarṣaṇam
03,247.047d@025_0112 dṛṣṭvodgārān sānnarasāṃs tṛptyā paramayā yutāḥ
03,247.047d@025_0113 uttīrya salilāt tasmād dṛṣṭavantaḥ parasparam
03,247.047d@025_0114 durvāsasam abhiprekṣya sarve te munayo 'bruvan
03,247.047d@025_0115 rājñā hi kārayitvānnaṃ vayaṃ snātuṃ samāgatāḥ
03,247.047d@025_0116 ākaṇṭhatṛptā viprarṣe kiṃ svid bhuñjāmahe vayam
03,247.047d@025_0117 durvāsā uvāca
03,247.047d@025_0117 vṛthā pākaḥ kṛto 'smābhis tatra kiṃ karavāmahe
03,247.047d@025_0118 vṛthāpākena rājarṣer aparādhaḥ kṛto mahān
03,247.047d@025_0119 māsmān adhākṣur dṛṣṭvaiva pāṇḍavāḥ krūracakṣuṣā
03,247.047d@025_0120 smṛtvānubhāvaṃ rājarṣer ambarīṣasya dhīmataḥ
03,247.047d@025_0121 bibhemi sutarāṃ viprā haripādāśrayāj janāt
03,247.047d@025_0122 pāṇḍavāś ca mahātmānaḥ sarve dharmaparāyaṇāḥ
03,247.047d@025_0123 śūrāś ca kṛtavidyāś ca vratinas tapasi sthitāḥ
03,247.047d@025_0124 sadācāraratā nityaṃ vāsudevaparāyaṇāḥ
03,247.047d@025_0125 kruddhās te nirdaheyur vai tūlarāśim ivānalaḥ
03,247.047d@025_0126 vaiśaṃpāyana uvāca
03,247.047d@025_0126 tata etān apṛṣṭvaiva śiṣyāḥ śīghraṃ palāyata
03,247.047d@025_0127 ity uktās te dvijāḥ sarve muninā guruṇā tadā
03,247.047d@025_0128 pāṇḍavebhyo bhṛśaṃ bhītā dudruvus te diśo daśa
03,247.047d@025_0129 sahadevo devanadyām apaśyan munisattamān
03,247.047d@025_0130 tīrtheṣv itas tatas tasyā vicacāra gaveṣayan
03,247.047d@025_0131 tatrasthebhyas tāpasebhyaḥ śrutvā tāṃś caiva vidrutān
03,247.047d@025_0132 yudhiṣṭhiram athābhyetya taṃ vṛttāntaṃ nyavedayat
03,247.047d@025_0133 tatas te pāṇḍavāḥ sarve pratyāgamanakāṅkṣiṇaḥ
03,247.047d@025_0134 pratīkṣantaḥ kiyat kālaṃ jitātmāno 'vatasthire
03,247.047d@025_0135 niśīthe 'bhyetya cākasmād asmān sa chalayiṣyati
03,247.047d@025_0136 kathaṃ ca nistaremāsmāt kṛcchrād daivopasāditāt
03,247.047d@025_0137 iti cintāparān dṛṣṭvā niḥśvasanto muhur muhuḥ
03,247.047d@025_0138 uvāca vacanaṃ śrīmān kṛṣṇaḥ pratyakṣatāṃ gataḥ
03,247.047d@025_0138 śrīkṛṣṇa uvāca
03,247.047d@025_0139 bhavatām āpadaṃ jñātvā ṛṣeḥ paramakopanāt
03,247.047d@025_0140 draupadyā cintitaḥ pārthā ahaṃ satvaram āgataḥ
03,247.047d@025_0141 na bhayaṃ vidyate tasmād ṛṣer durvāsaso 'lpakam
03,247.047d@025_0142 tejasā bhavatāṃ bhītaḥ pūrvam eva palāyitaḥ
03,247.047d@025_0143 dharmanityās tu ye ke cin na te sīdanti karhi cit
03,247.047d@025_0144 vaiśaṃpāyana uvāca
03,247.047d@025_0144 āpṛcche vo gamiṣyāmi niyataṃ bhadram astu vaḥ
03,247.047d@025_0145 śrutveritaṃ keśavasya babhūvuḥ svasthamānasāḥ
03,247.047d@025_0146 draupadyā sahitāḥ pārthās tam ūcur vigatajvarāḥ
03,247.047d@025_0147 tvayā nāthena govinda dustarām āpadaṃ vibho
03,247.047d@025_0148 tīrṇāḥ plavam ivāsādya majjamānā mahārṇave
03,247.047d@025_0149 svasti sādhaya bhadraṃ te ity ājñāto yayau purīm
03,247.047d@025_0150 pāṇḍavāś ca mahābhāga draupadyā sahitāḥ prabho
03,247.047d@025_0151 ūṣuḥ prahṛṣṭamanaso viharanto vanād vanam
03,247.047d@025_0152 iti te 'bhihitaṃ rājan yat pṛṣṭo 'ham iha tvayā
03,247.047d@025_0153 evaṃvidhāny alīkāni dhārtarāṣṭair durātmabhiḥ
03,247.047d@025_0154 pāṇḍaveṣu vanastheṣu prayuktāni vṛthābhavan
03,248.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,248.001a tasmin bahumṛge 'raṇye ramamāṇā mahārathāḥ
03,248.001c kāmyake bharataśreṣṭhā vijahrus te yathāmarāḥ
03,248.002a prekṣamāṇā bahuvidhān vanoddeśān samantataḥ
03,248.002c yathartukālaramyāś ca vanarājīḥ supuṣpitāḥ
03,248.003a pāṇḍavā mṛgayāśīlāś carantas tan mahāvanam
03,248.003c vijahrur indrapratimāḥ kaṃ cit kālam ariṃdamāḥ
03,248.004a tatas te yaugapadyena yayuḥ sarve caturdiśam
03,248.004c mṛgayāṃ puruṣavyāghrā brāhmaṇārthe paraṃtapāḥ
03,248.005a draupadīm āśrame nyasya tṛṇabindor anujñayā
03,248.005c maharṣer dīptatapaso dhaumyasya ca purodhasaḥ
03,248.006a tatas tu rājā sindhūnāṃ vārddhakṣatrir mahāyaśāḥ
03,248.006c vivāhakāmaḥ śālveyān prayātaḥ so 'bhavat tadā
03,248.007a mahatā paribarheṇa rājayogyena saṃvṛtaḥ
03,248.007c rājabhir bahubhiḥ sārdham upāyāt kāmyakaṃ ca saḥ
03,248.008a tatrāpaśyat priyāṃ bhāryāṃ pāṇḍavānāṃ yaśasvinīm
03,248.008c tiṣṭhantīm āśramadvāri draupadīṃ nirjane vane
03,248.009a vibhrājamānāṃ vapuṣā bibhratīṃ rūpam uttamam
03,248.009c bhrājayantīṃ vanoddeśaṃ nīlābhram iva vidyutam
03,248.010a apsarā devakanyā vā māyā vā devanirmitā
03,248.010c iti kṛtvāñjaliṃ sarve dadṛśus tām aninditām
03,248.011a tataḥ sa rājā sindhūnāṃ vārddhakṣatrir jayadrathaḥ
03,248.011c vismitas tām anindyāṅgīṃ dṛṣṭvāsīd dhṛṣṭamānasaḥ
03,248.012a sa koṭikāśyaṃ rājānam abravīt kāmamohitaḥ
03,248.012c kasya tv eṣānavadyāṅgī yadi vāpi na mānuṣī
03,248.013a vivāhārtho na me kaś cid imāṃ dṛṣṭvātisundarīm
03,248.013c etām evāham ādāya gamiṣyāmi svam ālayam
03,248.014a gaccha jānīhi saumyaināṃ kasya kā ca kuto 'pi vā
03,248.014c kimartham āgatā subhrūr idaṃ kaṇṭakitaṃ vanam
03,248.015a api nāma varārohā mām eṣā lokasundarī
03,248.015c bhajed adyāyatāpāṅgī sudatī tanumadhyamā
03,248.016a apy ahaṃ kṛtakāmaḥ syām imāṃ prāpya varastriyam
03,248.016c gaccha jānīhi ko nv asyā nātha ity eva koṭika
03,248.017a sa koṭikāśyas tac chrutvā rathāt praskandya kuṇḍalī
03,248.017c upetya papraccha tadā kroṣṭā vyāghravadhūm iva
03,249.001 koṭikāśya uvāca
03,249.001a kā tvaṃ kadambasya vinamya śākhām; ekāśrame tiṣṭhasi śobhamānā
03,249.001c dedīpyamānāgniśikheva naktaṃ; dodhūyamānā pavanena subhrūḥ
03,249.002a atīva rūpeṇa samanvitā tvaṃ; na cāpy araṇyeṣu bibheṣi kiṃ nu
03,249.002c devī nu yakṣī yadi dānavī vā; varāpsarā daityavarāṅganā vā
03,249.003a vapuṣmatī voragarājakanyā; vanecarī vā kṣaṇadācarastrī
03,249.003c yady eva rājño varuṇasya patnī; yamasya somasya dhaneśvarasya
03,249.004a dhātur vidhātuḥ savitur vibhor vā; śakrasya vā tvaṃ sadanāt prapannā
03,249.004c na hy eva naḥ pṛcchasi ye vayaṃ sma; na cāpi jānīma taveha nātham
03,249.005a vayaṃ hi mānaṃ tava vardhayantaḥ; pṛcchāma bhadre prabhavaṃ prabhuṃ ca
03,249.005c ācakṣva bandhūṃś ca patiṃ kulaṃ ca; tattvena yac ceha karoṣi kāryam
03,249.006a ahaṃ tu rājñaḥ surathasya putro; yaṃ koṭikāśyeti vidur manuṣyāḥ
03,249.006b*1195_01 vaśyendriyaḥ sabhyarucir varoru
03,249.006b*1195_02 vṛddhopasevī gurupūjakaś ca
03,249.006c asau tu yas tiṣṭhati kāñcanāṅge; rathe huto 'gniś cayane yathaiva
03,249.006e trigartarājaḥ kamalāyatākṣi; kṣemaṃkaro nāma sa eṣa vīraḥ
03,249.007a asmāt paras tv eṣa mahādhanuṣmān; putraḥ kuṇindādhipater variṣṭhaḥ
03,249.007c nirīkṣate tvāṃ vipulāyatāṃsaḥ; suvismitaḥ parvatavāsanityaḥ
03,249.007d*1196_01 suvismitaḥ parvatavāsanidro
03,249.007d*1196_02 na cāpi jānīma taveha nātham
03,249.008a asau tu yaḥ puṣkariṇīsamīpe; śyāmo yuvā tiṣṭhati darśanīyaḥ
03,249.008c ikṣvākurājñaḥ subalasya putraḥ; sa eṣa hantā dviṣatāṃ sugātri
03,249.009a yasyānuyātraṃ dhvajinaḥ prayānti; sauvīrakā dvādaśa rājaputrāḥ
03,249.009c śoṇāśvayukteṣu ratheṣu sarve; makheṣu dīptā iva havyavāhāḥ
03,249.010a aṅgārakaḥ kuñjaraguptakaś ca; śatruṃjayaḥ saṃjayasupravṛddhau
03,249.010c prabhaṃkaro 'tha bhramaro raviś ca; śūraḥ pratāpaḥ kuharaś ca nāma
03,249.011a yaṃ ṣaṭsahasrā rathino 'nuyānti; nāgā hayāś caiva padātinaś ca
03,249.011c jayadratho nāma yadi śrutas te; sauvīrarājaḥ subhage sa eṣaḥ
03,249.012a tasyāpare bhrātaro 'dīnasattvā; balāhakānīkavidāraṇādhyāḥ
03,249.012c sauvīravīrāḥ pravarā yuvāno; rājānam ete balino 'nuyānti
03,249.013a etaiḥ sahāyair upayāti rājā; marudgaṇair indra ivābhiguptaḥ
03,249.013c ajānatāṃ khyāpaya naḥ sukeśi; kasyāsi bhāryā duhitā ca kasya
03,250.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,250.001a athābravīd draupadī rājaputrī; pṛṣṭā śibīnāṃ pravareṇa tena
03,250.001c avekṣya mandaṃ pravimucya śākhāṃ; saṃgṛhṇatī kauśikam uttarīyam
03,250.002a buddhyābhijānāmi narendraputra; na mādṛśī tvām abhibhāṣṭum arhā
03,250.002c na tveha vaktāsti taveha vākyam; anyo naro vāpy atha vāpi nārī
03,250.003a ekā hy ahaṃ saṃprati tena vācaṃ; dadāni vai bhadra nibodha cedam
03,250.003c ahaṃ hy araṇye katham ekam ekā; tvām ālapeyaṃ niratā svadharme
03,250.004a jānāmi ca tvāṃ surathasya putraṃ; yaṃ koṭikāśyeti vidur manuṣyāḥ
03,250.004c tasmād ahaṃ śaibya tathaiva tubhyam; ākhyāmi bandhūn prati tan nibodha
03,250.005a apatyam asmi drupadasya rājñaḥ; kṛṣṇeti māṃ śaibya vidur manuṣyāḥ
03,250.005c sāhaṃ vṛṇe pañca janān patitve; ye khāṇḍavaprasthagatāḥ śrutās te
03,250.006a yudhiṣṭhiro bhīmasenārjunau ca; mādryāś ca putrau puruṣapravīrau
03,250.006c te māṃ niveśyeha diśaś catasro; vibhajya pārthā mṛgayāṃ prayātāḥ
03,250.007a prācīṃ rājā dakṣiṇāṃ bhīmaseno; jayaḥ pratīcīṃ yamajāv udīcīm
03,250.007c manye tu teṣāṃ rathasattamānāṃ; kālo 'bhitaḥ prāpta ihopayātum
03,250.008a saṃmānitā yāsyatha tair yatheṣṭaṃ; vimucya vāhān avagāhayadhvam
03,250.008c priyātithir dharmasuto mahātmā; prīto bhaviṣyaty abhivīkṣya yuṣmān
03,250.009a etāvad uktvā drupadātmajā sā; śaibyātmajaṃ candramukhī pratītā
03,250.009c viveśa tāṃ parṇakuṭīṃ praśastāṃ; saṃcintya teṣām atithisvadharmam
03,251.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,251.001a athāsīneṣu sarveṣu teṣu rājasu bhārata
03,251.001b*1197_01 yad uktaṃ kṛṣṇayā sārdhaṃ tat sarvaṃ pratyavedayat
03,251.001b*1198_01 vākyaṃ yathārthaṃ tac chrutvā koṭikāśyamukhodgatam
03,251.001b*1199_01 koṭikāśyo jagāmāśu sindhurājaniṣevitam
03,251.001c koṭikāśyavacaḥ śrutvā śaibyaṃ sauvīrako 'bravīt
03,251.002a yadā vācaṃ vyāharantyām asyāṃ me ramate manaḥ
03,251.002c sīmantinīnāṃ mukhyāyāṃ vinivṛttaḥ kathaṃ bhavān
03,251.003a etāṃ dṛṣṭvā striyo me 'nyā yathā śākhāmṛgastriyaḥ
03,251.003c pratibhānti mahābāho satyam etad bravīmi te
03,251.004a darśanād eva hi manas tayā me 'pahṛtaṃ bhṛśam
03,251.004c tāṃ samācakṣva kalyāṇīṃ yadi syāc chaibya mānuṣī
03,251.005 koṭikāśya uvāca
03,251.005a eṣā vai draupadī kṛṣṇā rājaputrī yaśasvinī
03,251.005c pañcānāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ mahiṣī saṃmatā bhṛśam
03,251.006a sarveṣāṃ caiva pārthānāṃ priyā bahumatā satī
03,251.006c tayā sametya sauvīra suvīrān susukhī vraja
03,251.007 vaiśaṃpāyana uvāca
03,251.007a evam uktaḥ pratyuvāca paśyāmo draupadīm iti
03,251.007c patiḥ sauvīrasindhūnāṃ duṣṭabhāvo jayadrathaḥ
03,251.008a sa praviśyāśramaṃ śūnyaṃ siṃhagoṣṭhaṃ vṛko yathā
03,251.008c ātmanā saptamaḥ kṛṣṇām idaṃ vacanam abravīt
03,251.009a kuśalaṃ te varārohe bhartāras te 'py anāmayāḥ
03,251.009c yeṣāṃ kuśalakāmāsi te 'pi kaccid anāmayāḥ
03,251.010 draupady uvāca
03,251.010a kauravyaḥ kuśalī rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,251.010c ahaṃ ca bhrātaraś cāsya yāṃś cānyān paripṛcchasi
03,251.010d*1200_01 api te kuśalaṃ rājye rāṣṭre kośe bale tathā
03,251.010d*1200_02 kaccid ekaḥ śibīn āḍhyān sauvīrān saha sindhubhiḥ
03,251.010d*1200_03 anutiṣṭhasi dharmeṇa ye cānye viditās tvayā
03,251.010d*1201_01 api tvaṃ kuśalī rājan sahāmātyaḥ sahaprajaḥ
03,251.011a pādyaṃ pratigṛhāṇedam āsanaṃ ca nṛpātmaja
03,251.011c mṛgān pañcāśataṃ caiva prātarāśaṃ dadāni te
03,251.012a aiṇeyān pṛṣatān nyaṅkūn hariṇāñ śarabhāñ śaśān
03,251.012c ṛśyān rurūñ śambarāṃś ca gavayāṃś ca mṛgān bahūn
03,251.013a varāhān mahiṣāṃś caiva yāś cānyā mṛgajātayaḥ
03,251.013c pradāsyati svayaṃ tubhyaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,251.014 jayadratha uvāca
03,251.014a kuśalaṃ prātarāśasya sarvā me 'pacitiḥ kṛtā
03,251.014c ehi me ratham āroha sukham āpnuhi kevalam
03,251.015a gataśrīkāṃś cyutān rājyāt kṛpaṇān gatacetasaḥ
03,251.015c araṇyavāsinaḥ pārthān nānuroddhuṃ tvam arhasi
03,251.016a na vai prājñā gataśrīkaṃ bhartāram upayuñjate
03,251.016c yuñjānam anuyuñjīta na śriyaḥ saṃkṣaye vaset
03,251.017a śriyā vihīnā rājyāc ca vinaṣṭāḥ śāśvatīḥ samāḥ
03,251.017c alaṃ te pāṇḍuputrāṇāṃ bhaktyā kleśam upāsitum
03,251.018a bhāryā me bhava suśroṇi tyajainān sukham āpnuhi
03,251.018c akhilān sindhusauvīrān avāpnuhi mayā saha
03,251.019 vaiśaṃpāyana uvāca
03,251.019a ity uktā sindhurājena vākyaṃ hṛdayakampanam
03,251.019c kṛṣṇā tasmād apākrāmad deśāt sabhrukuṭīmukhī
03,251.020a avamatyāsya tad vākyam ākṣipya ca sumadhyamā
03,251.020c maivam ity abravīt kṛṣṇā lajjasveti ca saindhavam
03,251.021a sā kāṅkṣamāṇā bhartṝṇām upayānam aninditā
03,251.021c vilobhayām āsa paraṃ vākyair vākyāni yuñjatī
03,251.021d*1202_00 draupadī
03,251.021d*1202_01 naivaṃ vada mahābāho nyāyyaṃ tvaṃ na ca manyase
03,251.021d*1202_02 pāṇḍūnāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ svasā caiva kanīyasī
03,251.021d*1202_03 duḥśalā nāma tasyās tvaṃ bhartā rājakulodbhavaḥ
03,251.021d*1202_04 mama bhrātā ca nyāyyena tvayā rakṣyā mahāratha
03,251.021d*1202_05 vaiśaṃpāyanaḥ
03,251.021d*1202_05 dharmiṣṭhānāṃ kule jāto na dharmaṃ tvam avekṣase
03,251.021d*1202_06 ity uktaḥ sindhurājo 'pi vākyam uttaram abravīt
03,251.021d*1202_07 rājñāṃ dharmaṃ na jānīṣe striyo ratnāni caiva hi
03,251.021d*1202_08 sādhāraṇāni loke 'smin pravadanti manīṣiṇaḥ
03,251.021d*1202_09 svasā ca svasriyā caiva bhrātṛbhāryā tathaiva ca
03,251.021d*1202_10 saṃgṛhṇanti ca rājānas tāś ca tatra nṛpodbhavāḥ
03,252.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,252.001a saroṣarāgopahatena valgunā; sarāganetreṇa natonnatabhruvā
03,252.001c mukhena visphūrya suvīrarāṣṭrapaṃ; tato 'bravīt taṃ drupadātmajā punaḥ
03,252.002a yaśasvinas tīkṣṇaviṣān mahārathān; adhikṣipan mūḍha na lajjase katham
03,252.002c mahendrakalpān niratān svakarmasu; sthitān samūheṣv api yakṣarakṣasām
03,252.003a na kiṃ cid īḍyaṃ pravadanti pāpaṃ; vanecaraṃ vā gṛhamedhinaṃ vā
03,252.003c tapasvinaṃ saṃparipūrṇavidyaṃ; bhaṣanti haivaṃ śvanarāḥ suvīra
03,252.004a ahaṃ tu manye tava nāsti kaś cid; etādṛśe kṣatriyasaṃniveśe
03,252.004c yas tvādya pātālamukhe patantaṃ; pāṇau gṛhītvā pratisaṃhareta
03,252.005a nāgaṃ prabhinnaṃ girikūṭakalpam; upatyakāṃ haimavatīṃ carantam
03,252.005c daṇḍīva yūthād apasedhase tvaṃ; yo jetum āśaṃsasi dharmarājam
03,252.006a bālyāt prasuptasya mahābalasya; siṃhasya pakṣmāṇi mukhāl lunāsi
03,252.006c padā samāhatya palāyamānaḥ; kruddhaṃ yadā drakṣyasi bhīmasenam
03,252.007a mahābalaṃ ghorataraṃ pravṛddhaṃ; jātaṃ hariṃ parvatakandareṣu
03,252.007c prasuptam ugraṃ prapadena haṃsi; yaḥ kruddham āsetsyasi jiṣṇum ugram
03,252.008a kṛṣṇoragau tīkṣṇaviṣau dvijihvau; mattaḥ padākrāmasi pucchadeśe
03,252.008c yaḥ pāṇḍavābhyāṃ puruṣottamābhyāṃ; jaghanyajābhyāṃ prayuyutsase tvam
03,252.009a yathā ca veṇuḥ kadalī nalo vā; phalanty abhāvāya na bhūtaye ''tmanaḥ
03,252.009c tathaiva māṃ taiḥ parirakṣyamāṇām; ādāsyase karkaṭakīva garbham
03,252.010 jayadratha uvāca
03,252.010a jānāmi kṛṣṇe viditaṃ mamaitad; yathāvidhās te naradevaputrāḥ
03,252.010c na tv evam etena vibhīṣaṇena; śakyā vayaṃ trāsayituṃ tvayādya
03,252.011a vayaṃ punaḥ saptadaśeṣu kṛṣṇe; kuleṣu sarve 'navameṣu jātāḥ
03,252.011c ṣaḍbhyo guṇebhyo 'bhyadhikā vihīnān; manyāmahe draupadi pāṇḍuputrān
03,252.012a sā kṣipram ātiṣṭha gajaṃ rathaṃ vā; na vākyamātreṇa vayaṃ hi śakyāḥ
03,252.012c āśaṃsa vā tvaṃ kṛpaṇaṃ vadantī; sauvīrarājasya punaḥ prasādam
03,252.013 draupady uvāca
03,252.013a mahābalā kiṃ tv iha durbaleva; sauvīrarājasya matāham asmi
03,252.013c yāhaṃ pramāthād iha saṃpratītā; sauvīrarājaṃ kṛpaṇaṃ vadeyam
03,252.014a yasyā hi kṛṣṇau padavīṃ caretāṃ; samāsthitāv ekarathe sahāyau
03,252.014c indro 'pi tāṃ nāpaharet kathaṃ cin; manuṣyamātraḥ kṛpaṇaḥ kuto 'nyaḥ
03,252.015a yadā kirīṭī paravīraghātī; nighnan rathastho dviṣatāṃ manāṃsi
03,252.015c madantare tvaddhvajinīṃ praveṣṭā; kakṣaṃ dahann agnir ivoṣṇageṣu
03,252.016a janārdanasyānugā vṛṣṇivīrā; maheṣvāsāḥ kekayāś cāpi sarve
03,252.016c ete hi sarve mama rājaputrāḥ; prahṛṣṭarūpāḥ padavīṃ careyuḥ
03,252.017a maurvīvisṛṣṭāḥ stanayitnughoṣā; gāṇḍīvamuktās tv ativegavantaḥ
03,252.017c hastaṃ samāhatya dhanaṃjayasya; bhīmāḥ śabdaṃ ghorataraṃ nadanti
03,252.018a gāṇḍīvamuktāṃś ca mahāśaraughān; pataṃgasaṃghān iva śīghravegān
03,252.018b*1203_01 yadā draṣṭāsy arjunaṃ vīryaśālinaṃ
03,252.018b*1203_02 tadā svabuddhiṃ pratininditāsi
03,252.018c saśaṅkhaghoṣaḥ satalatraghoṣo; gāṇḍīvadhanvā muhur udvamaṃś ca
03,252.018e yadā śarān arpayitā tavorasi; tadā manas te kim ivābhaviṣyat
03,252.019a gadāhastaṃ bhīmam abhidravantaṃ; mādrīputrau saṃpatantau diśaś ca
03,252.019c amarṣajaṃ krodhaviṣaṃ vamantau; dṛṣṭvā ciraṃ tāpam upaiṣyase 'dhama
03,252.020a yathā cāhaṃ nāticare kathaṃ cit; patīn mahārhān manasāpi jātu
03,252.020c tenādya satyena vaśīkṛtaṃ tvāṃ; draṣṭāsmi pārthaiḥ parikṛṣyamāṇam
03,252.021a na saṃbhramaṃ gantum ahaṃ hi śakṣye; tvayā nṛśaṃsena vikṛṣyamāṇā
03,252.021c samāgatāhaṃ hi kurupravīraiḥ; punar vanaṃ kāmyakam āgatā ca
03,252.022 vaiśaṃpāyana uvāca
03,252.022a sā tān anuprekṣya viśālanetrā; jighṛkṣamāṇān avabhartsayantī
03,252.022c provāca mā mā spṛśateti bhītā; dhaumyaṃ pracukrośa purohitaṃ sā
03,252.023a jagrāha tām uttaravastradeśe; jayadrathas taṃ samavākṣipat sā
03,252.023c tayā samākṣiptatanuḥ sa pāpaḥ; papāta śākhīva nikṛttamūlaḥ
03,252.024a pragṛhyamāṇā tu mahājavena; muhur viniḥśvasya ca rājaputrī
03,252.024c sā kṛṣyamāṇā ratham āruroha; dhaumyasya pādāv abhivādya kṛṣṇā
03,252.025 dhaumya uvāca
03,252.025a neyaṃ śakyā tvayā netum avijitya mahārathān
03,252.025c dharmaṃ kṣatrasya paurāṇam avekṣasva jayadratha
03,252.026a kṣudraṃ kṛtvā phalaṃ pāpaṃ prāpsyasi tvam asaṃśayam
03,252.026c āsādya pāṇḍavān vīrān dharmarājapurogamān
03,252.027 vaiśaṃpāyana uvāca
03,252.027a ity uktvā hriyamāṇāṃ tāṃ rājaputrīṃ yaśasvinīm
03,252.027c anvagacchat tadā dhaumyaḥ padātigaṇamadhyagaḥ
03,253.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,253.001a tato diśaḥ saṃpravihṛtya pārthā; mṛgān varāhān mahiṣāṃś ca hatvā
03,253.001c dhanurdharāḥ śreṣṭhatamāḥ pṛthivyāṃ; pṛthak carantaḥ sahitā babhūvuḥ
03,253.002a tato mṛgavyālagaṇānukīrṇaṃ; mahāvanaṃ tad vihagopaghuṣṭam
03,253.002c bhrātṝṃś ca tān abhyavadad yudhiṣṭhiraḥ; śrutvā giro vyāharatāṃ mṛgāṇām
03,253.003a ādityadīptāṃ diśam abhyupetya; mṛgadvijāḥ krūram ime vadanti
03,253.003c āyāsam ugraṃ prativedayanto; mahāhavaṃ śatrubhir vāvamānam
03,253.004a kṣipraṃ nivartadhvam alaṃ mṛgair no; mano hi me dūyati dahyate ca
03,253.004c buddhiṃ samācchādya ca me samanyur; uddhūyate prāṇapatiḥ śarīre
03,253.005a saraḥ suparṇena hṛtoragaṃ yathā; rāṣṭraṃ yathārājakam āttalakṣmi
03,253.005c evaṃvidhaṃ me pratibhāti kāmyakaṃ; śauṇḍair yathā pītarasaś ca kumbhaḥ
03,253.006a te saindhavair atyanilaughavegair; mahājavair vājibhir uhyamānāḥ
03,253.006c yuktair bṛhadbhiḥ surathair nṛvīrās; tadāśramāyābhimukhā babhūvuḥ
03,253.007a teṣāṃ tu gomāyur analpaghoṣo; nivartatāṃ vāmam upetya pārśvam
03,253.007c pravyāharat taṃ pravimṛśya rājā; provāca bhīmaṃ ca dhanaṃjayaṃ ca
03,253.008a yathā vadaty eṣa vihīnayoniḥ; śālāvṛko vāmam upetya pārśvam
03,253.008c suvyaktam asmān avamanya pāpaiḥ; kṛto 'bhimardaḥ kurubhiḥ prasahya
03,253.009a ity eva te tad vanam āviśanto; mahaty araṇye mṛgayāṃ caritvā
03,253.009c bālām apaśyanta tadā rudantīṃ; dhātreyikāṃ preṣyavadhūṃ priyāyāḥ
03,253.010a tām indrasenas tvarito 'bhisṛtya; rathād avaplutya tato 'bhyadhāvat
03,253.010c provāca caināṃ vacanaṃ narendra; dhātreyikām ārtataras tadānīm
03,253.011a kiṃ rodiṣi tvaṃ patitā dharaṇyāṃ; kiṃ te mukhaṃ śuṣyati dīnavarṇam
03,253.011b*1204_01 gateṣv araṇyaṃ hi suteṣu pāṇḍoḥ
03,253.011b*1204_02 kva cit parair nāpakṛtaṃ vane 'smin
03,253.011b*1204_03 paryākulā sā tu samīkṣya sūtam
03,253.011b*1204_04 abhyāpatantaṃ drutam indrasenam
03,253.011b*1204_05 uro ghnatī kaṣṭataraṃ tadānīm
03,253.011b*1204_06 uccaiḥ pracukrośa hṛteti devī
03,253.011b*1205_01 pativratā satyasaṃdhā tathaiva
03,253.011b*1205_02 kva sā nītā kena vā śaṃsa tathyam
03,253.011b*1206_01 kenātmanāśāya vadāpanītā
03,253.011b*1206_02 chidraṃ samāsādya narendrapatnī
03,253.011c kaccin na pāpaiḥ sunṛśaṃsakṛdbhiḥ; pramāthitā draupadī rājaputrī
03,253.011e anindyarūpā suviśālanetrā; śarīratulyā kurupuṃgavānām
03,253.012a yady eva devī pṛthivīṃ praviṣṭā; divaṃ prapannāpy atha vā samudram
03,253.012c tasyā gamiṣyanti padaṃ hi pārthās; tathā hi saṃtapyati dharmarājaḥ
03,253.013a ko hīdṛśānām arimardanānāṃ; kleśakṣamāṇām aparājitānām
03,253.013c prāṇaiḥ samām iṣṭatamāṃ jihīrṣed; anuttamaṃ ratnam iva pramūḍhaḥ
03,253.013e na budhyate nāthavatīm ihādya; bahiścaraṃ hṛdayaṃ pāṇḍavānām
03,253.014a kasyādya kāyaṃ pratibhidya ghorā; mahīṃ pravekṣyanti śitāḥ śarāgryāḥ
03,253.014c mā tvaṃ śucas tāṃ prati bhīru viddhi; yathādya kṛṣṇā punar eṣyatīti
03,253.014e nihatya sarvān dviṣataḥ samagrān; pārthāḥ sameṣyanty atha yājñasenyā
03,253.015a athābravīc cārumukhaṃ pramṛjya; dhātreyikā sārathim indrasenam
03,253.015c jayadrathenāpahṛtā pramathya; pañcendrakalpān paribhūya kṛṣṇā
03,253.016a tiṣṭhanti vartmāni navāny amūni; vṛkṣāś ca na mlānti tathaiva bhagnāḥ
03,253.016c āvartayadhvaṃ hy anuyāta śīghraṃ; na dūrayātaiva hi rājaputrī
03,253.017a saṃnahyadhvaṃ sarva evendrakalpā; mahānti cārūṇi ca daṃśanāni
03,253.017c gṛhṇīta cāpāni mahādhanāni; śarāṃś ca śīghraṃ padavīṃ vrajadhvam
03,253.018a purā hi nirbhartsanadaṇḍamohitā; pramūḍhacittā vadanena śuṣyatā
03,253.018c dadāti kasmai cid anarhate tanuṃ; varājyapūrṇām iva bhasmani srucam
03,253.019a purā tuṣāgnāv iva hūyate haviḥ; purā śmaśāne srag ivāpavidhyate
03,253.019c purā ca somo 'dhvarago 'valihyate; śunā yathā viprajane pramohite
03,253.019d*1207_01 purā hi pārthāś ca hatau ca kāpilam
03,253.019d*1207_02 prasicyate kṣīradhārā yatadhvam
03,253.019e mahaty araṇye mṛgayāṃ caritvā; purā śṛgālo nalinīṃ vigāhate
03,253.019f*1208_01 śrutiṃ ca samyak prakṛtiṃ mahādhvare
03,253.019f*1208_02 grāmyo jano yadvad asau na nāśayet
03,253.019f*1209_01 purā hi mantrāhutipūjitāyāṃ
03,253.019f*1209_02 hutāgnivedyāṃ balibhuṅ nilīyate
03,253.020a mā vaḥ priyāyāḥ sunasaṃ sulocanaṃ; candraprabhācchaṃ vadanaṃ prasannam
03,253.020c spṛśyāc chubhaṃ kaś cid akṛtyakārī; śvā vai puroḍāśam ivopayuṅkṣīt
03,253.020e etāni vartmāny anuyāta śīghraṃ; mā vaḥ kālaḥ kṣipram ihātyagād vai
03,253.020f*1210_01 śīghraṃ pradhāvadhvam ito narendro
03,253.020f*1210_02 yāvan na dūraṃ vrajatīti pāpaḥ
03,253.020f*1211_01 pratyāharadhvaṃ dviṣatāṃ sakāśāl
03,253.020f*1211_02 lakṣmīm iva svāṃ dayitāṃ nṛsiṃhāḥ
03,253.021 yudhiṣṭhira uvāca
03,253.021a bhadre tūṣṇīm āssva niyaccha vācaṃ; māsmatsakāśe paruṣāṇy avocaḥ
03,253.021c rājāno vā yadi vā rājaputrā; balena mattā vañcanāṃ prāpnuvanti
03,253.022 vaiśaṃpāyana uvāca
03,253.022a etāvad uktvā prayayur hi śīghraṃ; tāny eva vartmāny anuvartamānāḥ
03,253.022c muhur muhur vyālavad ucchvasanto; jyāṃ vikṣipantaś ca mahādhanurbhyaḥ
03,253.023a tato 'paśyaṃs tasya sainyasya reṇum; uddhūtaṃ vai vājikhurapraṇunnam
03,253.023c padātīnāṃ madhyagataṃ ca dhaumyaṃ; vikrośantaṃ bhīmam abhidraveti
03,253.024a te sāntvya dhaumyaṃ paridīnasattvāḥ; sukhaṃ bhavān etv iti rājaputrāḥ
03,253.024c śyenā yathaivāmiṣasaṃprayuktā; javena tat sainyam athābhyadhāvan
03,253.025a teṣāṃ mahendropamavikramāṇāṃ; saṃrabdhānāṃ dharṣaṇād yājñasenyāḥ
03,253.025c krodhaḥ prajajvāla jayadrathaṃ ca; dṛṣṭvā priyāṃ tasya rathe sthitāṃ ca
03,253.026a pracukruśuś cāpy atha sindhurājaṃ; vṛkodaraś caiva dhanaṃjayaś ca
03,253.026c yamau ca rājā ca mahādhanurdharās; tato diśaḥ saṃmumuhuḥ pareṣām
03,254.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,254.001a tato ghorataraḥ śabdo vane samabhavat tadā
03,254.001c bhīmasenārjunau dṛṣṭvā kṣatriyāṇām amarṣiṇām
03,254.002a teṣāṃ dhvajāgrāṇy abhivīkṣya rājā; svayaṃ durātmā kurupuṃgavānām
03,254.002c jayadratho yājñasenīm uvāca; rathe sthitāṃ bhānumatīṃ hataujāḥ
03,254.003a āyāntīme pañca rathā mahānto; manye ca kṛṣṇe patayas tavaite
03,254.003c sā jānatī khyāpaya naḥ sukeśi; paraṃ paraṃ pāṇḍavānāṃ rathastham
03,254.004 draupady uvāca
03,254.004a kiṃ te jñātair mūḍha mahādhanurdharair; anāyuṣyaṃ karma kṛtvātighoram
03,254.004c ete vīrāḥ patayo me sametā; na vaḥ śeṣaḥ kaś cid ihāsti yuddhe
03,254.005a ākhyātavyaṃ tv eva sarvaṃ mumūrṣor; mayā tubhyaṃ pṛṣṭayā dharma eṣaḥ
03,254.005c na me vyathā vidyate tvadbhayaṃ vā; saṃpaśyantyāḥ sānujaṃ dharmarājam
03,254.006a yasya dhvajāgre nadato mṛdaṅgau; nandopanandau madhurau yuktarūpau
03,254.006c etaṃ svadharmārthaviniścayajñaṃ; sadā janāḥ kṛtyavanto 'nuyānti
03,254.007a ya eṣa jāmbūnadaśuddhagauraḥ; pracaṇḍaghoṇas tanur āyatākṣaḥ
03,254.007c etaṃ kuruśreṣṭhatamaṃ vadanti; yudhiṣṭhiraṃ dharmasutaṃ patiṃ me
03,254.008a apy eṣa śatroḥ śaraṇāgatasya; dadyāt prāṇān dharmacārī nṛvīraḥ
03,254.008c paraihy enaṃ mūḍha javena bhūtaye; tvam ātmanaḥ prāñjalir nyastaśastraḥ
03,254.009a athāpy enaṃ paśyasi yaṃ rathasthaṃ; mahābhujaṃ śālam iva pravṛddham
03,254.009c saṃdaṣṭoṣṭhaṃ bhrukuṭīsaṃhatabhruvaṃ; vṛkodaro nāma patir mamaiṣaḥ
03,254.010a ājāneyā balinaḥ sādhu dāntā; mahābalāḥ śūram udāvahanti
03,254.010c etasya karmāṇy atimānuṣāṇi; bhīmeti śabdo 'sya gataḥ pṛthivyām
03,254.011a nāsyāparāddhāḥ śeṣam ihāpnuvanti; nāpy asya vairaṃ vismarate kadā cit
03,254.011c vairasyāntaṃ saṃvidhāyopayāti; paścāc chāntiṃ na ca gacchaty atīva
03,254.012a mṛdur vadānyo dhṛtimān yaśasvī; jitendriyo vṛddhasevī nṛvīraḥ
03,254.012c bhrātā ca śiṣyaś ca yudhiṣṭhirasya; dhanaṃjayo nāma patir mamaiṣaḥ
03,254.013a yo vai na kāmān na bhayān na lobhāt; tyajed dharmaṃ na nṛśaṃsaṃ ca kuryāt
03,254.013c sa eṣa vaiśvānaratulyatejāḥ; kuntīsutaḥ śatrusahaḥ pramāthī
03,254.014a yaḥ sarvadharmārthaviniścayajño; bhayārtānāṃ bhayahartā manīṣī
03,254.014b*1212_01 bandhupriyaḥ śastrabhṛtāṃ variṣṭho
03,254.014b*1212_02 mahāhaveṣv aprativāryavīryaḥ
03,254.014c yasyottamaṃ rūpam āhuḥ pṛthivyāṃ; yaṃ pāṇḍavāḥ parirakṣanti sarve
03,254.015a prāṇair garīyāṃsam anuvrataṃ vai; sa eṣa vīro nakulaḥ patir me
03,254.015a*1213_01 **** **** śūraḥ kṛtajño dṛḍhasauhṛdaś ca
03,254.015a*1213_02 mahāhave yaś ca ripupramāthī
03,254.015c yaḥ khaḍgayodhī laghucitrahasto; mahāṃś ca dhīmān sahadevo 'dvitīyaḥ
03,254.016a yasyādya karma drakṣyase mūḍhasattva; śatakrator vā daityasenāsu saṃkhye
03,254.016c śūraḥ kṛtāstro matimān manīṣī; priyaṃkaro dharmasutasya rājñaḥ
03,254.017a ya eṣa candrārkasamānatejā; jaghanyajaḥ pāṇḍavānāṃ priyaś ca
03,254.017c buddhyā samo yasya naro na vidyate; vaktā tathā satsu viniścayajñaḥ
03,254.018a sa eṣa śūro nityam amarṣaṇaś ca; dhīmān prājñaḥ sahadevaḥ patir me
03,254.018c tyajet prāṇān praviśed dhavyavāhaṃ; na tv evaiṣa vyāhared dharmabāhyam
03,254.018e sadā manasvī kṣatradharme niviṣṭaḥ; kuntyāḥ prāṇair iṣṭatamo nṛvīraḥ
03,254.019a viśīryantīṃ nāvam ivārṇavānte; ratnābhipūrṇāṃ makarasya pṛṣṭhe
03,254.019c senāṃ tavemāṃ hatasarvayodhāṃ; vikṣobhitāṃ drakṣyasi pāṇḍuputraiḥ
03,254.020a ity ete vai kathitāḥ pāṇḍuputrā; yāṃs tvaṃ mohād avamanya pravṛttaḥ
03,254.020c yady etais tvaṃ mucyase 'riṣṭadehaḥ; punarjanma prāpsyase jīva eva
03,254.021 vaiśaṃpāyana uvāca
03,254.021a tataḥ pārthāḥ pañca pañcendrakalpās; tyaktvā trastān prāñjalīṃs tān padātīn
03,254.021c rathānīkaṃ śaravarṣāndhakāraṃ; cakruḥ kruddhāḥ sarvataḥ saṃnigṛhya
03,255.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,255.001a saṃtiṣṭhata praharata tūrṇaṃ viparidhāvata
03,255.001c iti sma saindhavo rājā codayām āsa tān nṛpān
03,255.002a tato ghorataraḥ śabdo raṇe samabhavat tadā
03,255.002c bhīmārjunayamān dṛṣṭvā sainyānāṃ sayudhiṣṭhirān
03,255.003a śibisindhutrigartānāṃ viṣādaś cāpy ajāyata
03,255.003c tān dṛṣṭvā puruṣavyāghrān vyāghrān iva balotkaṭān
03,255.004a hemacitrasamutsedhāṃ sarvaśaikyāyasīṃ gadām
03,255.004c pragṛhyābhyadravad bhīmaḥ saindhavaṃ kālacoditam
03,255.005a tadantaram athāvṛtya koṭikāśyo 'bhyahārayat
03,255.005c mahatā rathavaṃśena parivārya vṛkodaram
03,255.006a śaktitomaranārācair vīrabāhupracoditaiḥ
03,255.006c kīryamāṇo 'pi bahubhir na sma bhīmo 'bhyakampata
03,255.007a gajaṃ tu sagajārohaṃ padātīṃś ca caturdaśa
03,255.007c jaghāna gadayā bhīmaḥ saindhavadhvajinīmukhe
03,255.008a pārthaḥ pañcaśatāñ śūrān pārvatīyān mahārathān
03,255.008c parīpsamānaḥ sauvīraṃ jaghāna dhvajinīmukhe
03,255.009a rājā svayaṃ suvīrāṇāṃ pravarāṇāṃ prahāriṇām
03,255.009c nimeṣamātreṇa śataṃ jaghāna samare tadā
03,255.010a dadṛśe nakulas tatra rathāt praskandya khaḍgadhṛk
03,255.010c śirāṃsi pādarakṣāṇāṃ bījavat pravapan muhuḥ
03,255.011a sahadevas tu saṃyāya rathena gajayodhinaḥ
03,255.011c pātayām āsa nārācair drumebhya iva barhiṇaḥ
03,255.012a tatas trigartaḥ sadhanur avatīrya mahārathāt
03,255.012c gadayā caturo vāhān rājñas tasya tadāvadhīt
03,255.013a tam abhyāśagataṃ rājā padātiṃ kuntinandanaḥ
03,255.013c ardhacandreṇa bāṇena vivyādhorasi dharmarāṭ
03,255.014a sa bhinnahṛdayo vīro vaktrāc choṇitam udvaman
03,255.014c papātābhimukhaḥ pārthaṃ chinnamūla iva drumaḥ
03,255.015a indrasenadvitīyas tu rathāt praskandya dharmarāṭ
03,255.015c hatāśvaḥ sahadevasya pratipede mahāratham
03,255.016a nakulaṃ tv abhisaṃdhāya kṣemaṃkaramahāmukhau
03,255.016c ubhāv ubhayatas tīkṣṇaiḥ śaravarṣair avarṣatām
03,255.017a tau śarair abhivarṣantau jīmūtāv iva vārṣikau
03,255.017c ekaikena vipāṭhena jaghne mādravatīsutaḥ
03,255.018a trigartarājaḥ surathas tasyātha rathadhūrgataḥ
03,255.018c ratham ākṣepayām āsa gajena gajayānavit
03,255.019a nakulas tv apabhīs tasmād rathāc carmāsipāṇimān
03,255.019c udbhrāntaṃ sthānam āsthāya tasthau girir ivācalaḥ
03,255.020a surathas taṃ gajavaraṃ vadhāya nakulasya tu
03,255.020c preṣayām āsa sakrodham abhyucchritakaraṃ tataḥ
03,255.021a nakulas tasya nāgasya samīpaparivartinaḥ
03,255.021c saviṣāṇaṃ bhujaṃ mūle khaḍgena nirakṛntata
03,255.022a sa vinadya mahānādaṃ gajaḥ kaṅkaṇabhūṣaṇaḥ
03,255.022c patann avākśirā bhūmau hastyārohān apothayat
03,255.023a sa tat karma mahat kṛtvā śūro mādravatīsutaḥ
03,255.023c bhīmasenarathaṃ prāpya śarma lebhe mahārathaḥ
03,255.024a bhīmas tv āpatato rājñaḥ koṭikāśyasya saṃgare
03,255.024c sūtasya nudato vāhān kṣureṇāpāharac chiraḥ
03,255.025a na bubodha hataṃ sūtaṃ sa rājā bāhuśālinā
03,255.025c tasyāśvā vyadravan saṃkhye hatasūtās tatas tataḥ
03,255.026a vimukhaṃ hatasūtaṃ taṃ bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ
03,255.026c jaghāna talayuktena prāsenābhyetya pāṇḍavaḥ
03,255.026d*1214_01 tadā tu saṃpravṛtte tu tumule yodhasaṃkṣaye
03,255.026d*1214_02 aṅgārakaḥ kuñjaraś ca saṃjayo guptakas tathā
03,255.026d*1214_03 śatruṃjayaḥ suprabuddho śubhakṛd bhramakā api
03,255.026d*1214_04 śūraḥ parākuḥ kuhako dvādaśaite mahārathāḥ
03,255.026d*1214_05 subalāḥ saindhavāś caiva trigartāś ca mahābalāḥ
03,255.026d*1214_06 ikṣvākuyodhāḥ prabalā rathinaḥ saha yad dvipāḥ
03,255.026d*1214_07 koṭīkṛtya ca pārthaṃ tu śaravarṣair avākiran
03,255.026d*1214_08 arjunas tu tataḥ kruddhaḥ śaravarṣaṃ nihatya ca
03,255.027a dvādaśānāṃ tu sarveṣāṃ sauvīrāṇāṃ dhanaṃjayaḥ
03,255.027c cakarta niṣitair bhallair dhanūṃṣi ca śirāṃsi ca
03,255.028a śibīn ikṣvākumukhyāṃś ca trigartān saindhavān api
03,255.028c jaghānātirathaḥ saṃkhye bāṇagocaram āgatān
03,255.029a sāditāḥ pratyadṛśyanta bahavaḥ savyasācinā
03,255.029c sapatākāś ca mātaṅgāḥ sadhvajāś ca mahārathāḥ
03,255.030a pracchādya pṛthivīṃ tasthuḥ sarvam āyodhanaṃ prati
03,255.030c śarīrāṇy aśiraskāni videhāni śirāṃsi ca
03,255.031a śvagṛdhrakaṅkakākolabhāsagomāyuvāyasāḥ
03,255.031c atṛpyaṃs tatra vīrāṇāṃ hatānāṃ māṃsaśoṇitaiḥ
03,255.031d@026_0001 evaṃ tīkṣṇaśarajvālair gāṇḍīvāgnipracoditaiḥ
03,255.031d@026_0002 senendhanaṃ dadāhāśu saroṣaḥ pārthayājakaḥ
03,255.031d@026_0003 cakrāṇāṃ patitānāṃ ca yugānāṃ ca mahīpate
03,255.031d@026_0004 tūṇīrāṇāṃ patākānāṃ dhvajānāṃ ca rathaiḥ saha
03,255.031d@026_0005 śarāṇām anukarṣāṇāṃ triveṇūnāṃ tathaiva ca
03,255.031d@026_0006 akṣāṇām atha yoktrāṇāṃ pratodānāṃ ca rāśayaḥ
03,255.031d@026_0007 śirasāṃ patitānāṃ ca kuṇḍaloṣṇīṣadhāriṇām
03,255.031d@026_0008 bhujānāṃ mukuṭānāṃ ca hārāṇām aṅgadaiḥ saha
03,255.031d@026_0009 chattrāṇāṃ vyajanānāṃ ca carmaṇāṃ caiva rāśayaḥ
03,255.031d@026_0010 chinnānāṃ kārmukāṇāṃ ca paṭṭasānāṃ tathaiva ca
03,255.031d@026_0011 śaktīnām atha khaḍgānāṃ daṇḍānām atha tomaraiḥ
03,255.031d@026_0012 rāśayas tatra dṛśyante tatra tatra viśāṃ pate
03,255.031d@026_0013 patitaiś caiva mātaṅgaiḥ sayodhaiḥ parvatopamaiḥ
03,255.031d@026_0014 hayair nipatitaiḥ sārdhaṃ sādibhiḥ sāyudhais tadā
03,255.031d@026_0015 vipraviṣṭai rathaiś caiva nihataiś ca padātibhiḥ
03,255.031d@026_0016 agamyarūpā pṛthivī māṃsaśoṇitakardamā
03,255.032a hateṣu teṣu vīreṣu sindhurājo jayadrathaḥ
03,255.032c vimucya kṛṣṇāṃ saṃtrastaḥ palāyanaparo 'bhavat
03,255.032d*1215_01 vidrāvyamāne sainye tu makarair arṇavo yathā
03,255.033a sa tasmin saṃkule sainye draupadīm avatārya vai
03,255.033c prāṇaprepsur upādhāvad vanaṃ yena narādhamaḥ
03,255.034a draupadīṃ dharmarājas tu dṛṣṭvā dhaumyapuraskṛtām
03,255.034c mādrīputreṇa vīreṇa ratham āropayat tadā
03,255.035a tatas tad vidrutaṃ sainyam apayāte jayadrathe
03,255.035c ādiśyādiśya nārācair ājaghāna vṛkodaraḥ
03,255.036a savyasācī tu taṃ dṛṣṭvā palāyantaṃ jayadratham
03,255.036c vārayām āsa nighnantaṃ bhīmaṃ saindhavasainikān
03,255.037 arjuna uvāca
03,255.037a yasyāpacārāt prāpto 'yam asmān kleśo durāsadaḥ
03,255.037c tam asmin samaroddeśe na paśyāmi jayadratham
03,255.038a tam evānviṣa bhadraṃ te kiṃ te yodhair nipātitaiḥ
03,255.038c anāmiṣam idaṃ karma kathaṃ vā manyate bhavān
03,255.039 vaiśaṃpāyana uvāca
03,255.039a ity ukto bhīmasenas tu guḍākeśena dhīmatā
03,255.039c yudhiṣṭhiram abhiprekṣya vāgmī vacanam abravīt
03,255.040a hatapravīrā ripavo bhūyiṣṭhaṃ vidrutā diśaḥ
03,255.040c gṛhītvā draupadīṃ rājan nivartatu bhavān itaḥ
03,255.041a yamābhyāṃ saha rājendra dhaumyena ca mahātmanā
03,255.041c prāpyāśramapadaṃ rājan draupadīṃ parisāntvaya
03,255.042a na hi me mokṣyate jīvan mūḍhaḥ saindhavako nṛpaḥ
03,255.042c pātālatalasaṃstho 'pi yadi śakro 'sya sārathiḥ
03,255.043 yudhiṣṭhira uvāca
03,255.043a na hantavyo mahābāho durātmāpi sa saindhavaḥ
03,255.043c duḥśalām abhisaṃsmṛtya gāndhārīṃ ca yaśasvinīm
03,255.044 vaiśaṃpāyana uvāca
03,255.044a tac chrutvā draupadī bhīmam uvāca vyākulendriyā
03,255.044c kupitā hrīmatī prājñā patī bhīmārjunāv ubhau
03,255.045a kartavyaṃ cet priyaṃ mahyaṃ vadhyaḥ sa puruṣādhamaḥ
03,255.045c saindhavāpasadaḥ pāpo durmatiḥ kulapāṃsanaḥ
03,255.046a bhāryābhihartā nirvairo yaś ca rājyaharo ripuḥ
03,255.046c yācamāno 'pi saṃgrāme na sa jīvitum arhati
03,255.047a ity uktau tau naravyāghrau yayatur yatra saindhavaḥ
03,255.047c rājā nivavṛte kṛṣṇām ādāya sapurohitaḥ
03,255.048a sa praviśyāśramapadaṃ vyapaviddhabṛsīghaṭam
03,255.048c mārkaṇḍeyādibhir viprair anukīrṇaṃ dadarśa ha
03,255.049a draupadīm anuśocadbhir brāhmaṇais taiḥ samāgataiḥ
03,255.049c samiyāya mahāprājñaḥ sabhāryo bhrātṛmadhyagaḥ
03,255.050a te sma taṃ muditā dṛṣṭvā punar abhyāgataṃ nṛpam
03,255.050c jitvā tān sindhusauvīrān draupadīṃ cāhṛtāṃ punaḥ
03,255.051a sa taiḥ parivṛto rājā tatraivopaviveśa ha
03,255.051c praviveśāśramaṃ kṛṣṇā yamābhyāṃ saha bhāminī
03,255.052a bhīmārjunāv api śrutvā krośamātragataṃ ripum
03,255.052c svayam aśvāṃs tudantau tau javenaivābhyadhāvatām
03,255.053a idam atyadbhutaṃ cātra cakāra puruṣo 'rjunaḥ
03,255.053c krośamātragatān aśvān saindhavasya jaghāna yat
03,255.054a sa hi divyāstrasaṃpannaḥ kṛcchrakāle 'py asaṃbhramaḥ
03,255.054c akarod duṣkaraṃ karma śarair astrānumantritaiḥ
03,255.055a tato 'bhyadhāvatāṃ vīrāv ubhau bhīmadhanaṃjayau
03,255.055c hatāśvaṃ saindhavaṃ bhītam ekaṃ vyākulacetasam
03,255.056a saindhavas tu hatān dṛṣṭvā tathāśvān svān suduḥkhitaḥ
03,255.056b*1216_01 rathāt praskandya padbhyāṃ vai palāyanaparo 'bhavat
03,255.056c dṛṣṭvā vikramakarmāṇi kurvāṇaṃ ca dhanaṃjayam
03,255.056e palāyanakṛtotsāhaḥ prādravad yena vai vanam
03,255.057a saindhavaṃ tvabhisaṃprekṣya parākrāntaṃ palāyane
03,255.057c anuyāya mahābāhuḥ phalguno vākyam abravīt
03,255.058a anena vīryeṇa kathaṃ striyaṃ prārthayase balāt
03,255.058c rājaputra nivartasva na te yuktaṃ palāyanam
03,255.058e kathaṃ cānucarān hitvā śatrumadhye palāyase
03,255.059a ity ucyamānaḥ pārthena saindhavo na nyavartata
03,255.059a*1217_01 **** **** arjunena ca dhīmatā
03,255.059a*1217_02 saindhavo 'pi ca pāpātmā
03,255.059c tiṣṭha tiṣṭheti taṃ bhīmaḥ sahasābhyadravad balī
03,255.059e mā vadhīr iti pārthas taṃ dayāvān abhyabhāṣata
03,256.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,256.001a jayadrathas tu saṃprekṣya bhrātarāv udyatāyudhau
03,256.001c prādravat tūrṇam avyagro jīvitepsuḥ suduḥkhitaḥ
03,256.001d*1218_01 salatābhiḥ *saṃvṛte kirīṭaṃ ratnabhāsvaram
03,256.001d*1218_02 āpe vidravya dhāvantaṃ nilīyantaṃ vanāntaram
03,256.001d*1218_03 bhīmasenas tu taṃ kakṣe līyamānaṃ bhayākulam
03,256.001d*1218_04 mārgamāṇo 'vatīryāśu rathād ratnavibhūṣitāt
03,256.002a taṃ bhīmaseno dhāvantam avatīrya rathād balī
03,256.002c abhidrutya nijagrāha keśapakṣe 'tyamarṣaṇaḥ
03,256.003a samudyamya ca taṃ roṣān niṣpipeṣa mahītale
03,256.003c gale gṛhītvā rājānaṃ tāḍayām āsa caiva ha
03,256.004a punaḥ saṃjīvamānasya tasyotpatitum icchataḥ
03,256.004c padā mūrdhni mahābāhuḥ prāharad vilapiṣyataḥ
03,256.005a tasya jānuṃ dadau bhīmo jaghne cainam aratninā
03,256.005c sa moham agamad rājā prahāravarapīḍitaḥ
03,256.006a viroṣaṃ bhīmasenaṃ tu vārayām āsa phalgunaḥ
03,256.006c duḥśalāyāḥ kṛte rājā yat tad āheti kaurava
03,256.007 bhīmasena uvāca
03,256.007a nāyaṃ pāpasamācāro matto jīvitum arhati
03,256.007c draupadyās tadanarhāyāḥ parikleṣṭā narādhamaḥ
03,256.008a kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ yad rājā satataṃ ghṛṇī
03,256.008c tvaṃ ca bāliśayā buddhyā sadaivāsmān prabādhase
03,256.009a evam uktvā saṭās tasya pañca cakre vṛkodaraḥ
03,256.009c ardhacandreṇa bāṇena kiṃ cid abruvatas tadā
03,256.010a vikalpayitvā rājānaṃ tataḥ prāha vṛkodaraḥ
03,256.010b*1219_01 taṃ tathā na viceṣṭantam abudhvāpa vṛkodaraḥ
03,256.010c jīvituṃ cecchase mūḍha hetuṃ me gadataḥ śṛṇu
03,256.011a dāso 'smīti tvayā vācyaṃ saṃsatsu ca sabhāsu ca
03,256.011c evaṃ te jīvitaṃ dadyām eṣa yuddhajito vidhiḥ
03,256.012a evam astv iti taṃ rājā kṛcchraprāṇo jayadrathaḥ
03,256.012c provāca puruṣavyāghraṃ bhīmam āhavaśobhinam
03,256.013a tata enaṃ viceṣṭantaṃ baddhvā pārtho vṛkodaraḥ
03,256.013c ratham āropayām āsa visaṃjñaṃ pāṃsuguṇṭhitam
03,256.014a tatas taṃ ratham āsthāya bhīmaḥ pārthānugas tadā
03,256.014c abhyetyāśramamadhyastham abhyagacchad yudhiṣṭhiram
03,256.015a darśayām āsa bhīmas tu tadavasthaṃ jayadratham
03,256.015c taṃ rājā prāhasad dṛṣṭvā mucyatām iti cābravīt
03,256.016a rājānaṃ cābravīd bhīmo draupadyai kathayeti vai
03,256.016c dāsabhāvaṃ gato hy eṣa pāṇḍūnāṃ pāpacetanaḥ
03,256.017a tam uvāca tato jyeṣṭho bhrātā sapraṇayaṃ vacaḥ
03,256.017c muñcainam adhamācāraṃ pramāṇaṃ yadi te vayam
03,256.018a draupadī cābravīd bhīmam abhiprekṣya yudhiṣṭhiram
03,256.018c dāso 'yaṃ mucyatāṃ rājñas tvayā pañcasaṭaḥ kṛtaḥ
03,256.018d*1220_01 evam uktaḥ sa bhīmas tu bhrātrā caiva ca kṛṣṇayā
03,256.018d*1220_02 mumoca taṃ mahāpāpaṃ jayadratham acetasam
03,256.018d*1221_01 sa mu[mo]caivam uktas tu bhīmas taṃ bandhanāt tadā
03,256.019a sa mukto 'bhyetya rājānam abhivādya yudhiṣṭhiram
03,256.019c vavande vihvalo rājā tāṃś ca sarvān munīṃs tadā
03,256.020a tam uvāca ghṛṇī rājā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
03,256.020c tathā jayadrathaṃ dṛṣṭvā gṛhītaṃ savyasācinā
03,256.021a adāso gaccha mukto 'si maivaṃ kārṣīḥ punaḥ kva cit
03,256.021c strīkāmuka dhig astu tvāṃ kṣudraḥ kṣudrasahāyavān
03,256.021e evaṃvidhaṃ hi kaḥ kuryāt tvad anyaḥ puruṣādhamaḥ
03,256.021f*1222_01 karma dharmaviruddhaṃ vai lokaduṣṭaṃ ca durmate
03,256.022a gatasattvam iva jñātvā kartāram aśubhasya tam
03,256.022c saṃprekṣya bharataśreṣṭhaḥ kṛpāṃ cakre narādhipaḥ
03,256.023a dharme te vardhatāṃ buddhir mā cādharme manaḥ kṛthāḥ
03,256.023c sāśvaḥ sarathapādātaḥ svasti gaccha jayadratha
03,256.024a evam uktas tu savrīḍaṃ tūṣṇīṃ kiṃ cid avāṅmukhaḥ
03,256.024c jagāma rājā duḥkhārto gaṅgādvārāya bhārata
03,256.025a sa devaṃ śaraṇaṃ gatvā virūpākṣam umāpatim
03,256.025b*1223_01 nirāhāro jitakrodhaḥ pādāṅguṣṭhāgraviṣṭhitaḥ
03,256.025c tapaś cacāra vipulaṃ tasya prīto vṛṣadhvajaḥ
03,256.026a baliṃ svayaṃ pratyagṛhṇāt prīyamāṇas trilocanaḥ
03,256.026c varaṃ cāsmai dadau devaḥ sa ca jagrāha tac chṛṇu
03,256.027a samastān sarathān pañca jayeyaṃ yudhi pāṇḍavān
03,256.027c iti rājābravīd devaṃ neti devas tam abravīt
03,256.028a ajayyāṃś cāpy avadhyāṃś ca vārayiṣyasi tān yudhi
03,256.028c ṛte 'rjunaṃ mahābāhuṃ devair api durāsadam
03,256.028c*1224_01 **** **** naraṃ nāma sureśavaram
03,256.028c*1224_02 badaryāṃ taptatapasaṃ nārāyaṇasahāyakam
03,256.028c*1224_03 ajitaṃ sarvalokānāṃ
03,256.028d*1225_01 mama pāśupatāstreṇa guptaṃ sarvatra sarvadā
03,256.028d@027_0001 mayā dattaṃ pāśupataṃ divyam apratimaṃ śaram
03,256.028d@027_0002 avāpa lokapālebhyo vajrādīn sa mahāśarān
03,256.028d@027_0003 devadevo hy anantātmā viṣṇuḥ suraguruḥ prabhuḥ
03,256.028d@027_0004 pradhānapuruṣo 'vyakto viśvātmā viśvamūrtimān
03,256.028d@027_0005 yugāntakāle saṃprāpte kālāgnir dahate jagat
03,256.028d@027_0006 saparvatārṇavadvīpaṃ saśailavanakānanam
03,256.028d@027_0007 nirdahan nāgalokāṃś ca pātālatalacāriṇaḥ
03,256.028d@027_0008 athāntarikṣe sumahannānāvarṇāḥ payodharāḥ
03,256.028d@027_0009 ghorasvarā vinadinas taḍinmālāvalambinaḥ
03,256.028d@027_0010 samuttiṣṭhan diśaḥ sarvā vivarṣantaḥ samantataḥ
03,256.028d@027_0011 tato 'gniṃ nāśayām āsuḥ saṃvartāgniniyāmakāḥ
03,256.028d@027_0012 akṣamātraiś ca dhārābhis tiṣṭhanty āpūrya sarvaśaḥ
03,256.028d@027_0013 ekārṇave tadā tasminn upaśāntacarācare
03,256.028d@027_0014 naṣṭacandrārkapavane grahanakṣatravarjite
03,256.028d@027_0015 caturyugasahasrānte salilenāplutā mahī
03,256.028d@027_0016 tato nārāyaṇākhyas tu sahasrākṣaḥ sahasrapāt
03,256.028d@027_0017 sahasraśīrṣā puruṣaḥ svaptukāmas tv atīndriyaḥ
03,256.028d@027_0018 phaṭāsahasravikaṭaṃ śeṣaṃ paryaṅkabhoginam
03,256.028d@027_0019 sahasram iva tigmāṃśusaṃghātam amitadyutim
03,256.028d@027_0020 kundenduhāragokṣīramṛṇālakumudaprabham
03,256.028d@027_0021 tatrāsau bhagavān devaḥ svapañ jalanidhau tadā
03,256.028d@027_0022 naiśena tamasā vyāptāṃ svāṃ rātriṃ kurute vibhuḥ
03,256.028d@027_0023 sattvodrekāt pravṛddhas tu śūnyaṃ lokam apaśyata
03,256.028d@027_0024 imaṃ codāharanty atra ślokaṃ nārāyaṇaṃ prati
03,256.028d@027_0025 āpo nārās tattanava ity apāṃ nāma śuśruma
03,256.028d@027_0026 ayanaṃ tena caivāste tena nārāyaṇaḥ smṛtaḥ
03,256.028d@027_0027 pradhyānasamakālaṃ tu prajāhetoḥ sanātanaḥ
03,256.028d@027_0028 dhyātamātre tu bhagavannābhyāṃ padmaḥ samutthitaḥ
03,256.028d@027_0029 tataś caturmukho brahmā nābhipadmād viniḥsṛtaḥ
03,256.028d@027_0030 tatropaviṣṭaḥ sahasā padme lokapitāmahaḥ
03,256.028d@027_0031 śūnyaṃ dṛṣṭvā jagat kṛtsnaṃ mānasān ātmanaḥ samān
03,256.028d@027_0032 tato marīcipramukhān maharṣīn asṛjan nava
03,256.028d@027_0033 te 'sṛjan sarvabhūtāni trasāni sthāvarāṇi ca
03,256.028d@027_0034 yakṣarākṣasabhūtāni piśācoragamānuṣān
03,256.028d@027_0035 sṛjate brahmamūrtis tu rakṣate pauruṣī tanuḥ
03,256.028d@027_0036 raudrībhāvena śamayet tisro 'vasthāḥ prajāpateḥ
03,256.028d@027_0037 na śrutaṃ te sindhupate viṣṇor adbhutakarmaṇaḥ
03,256.028d@027_0038 kathyamānāni munibhir brāhmaṇair vedapāragaiḥ
03,256.028d@027_0039 jalena samanuprāpte sarvataḥ pṛthivītale
03,256.028d@027_0040 tadā caikārṇave tasminn ekākāśe prabhuś caran
03,256.028d@027_0041 niśāyām iva khadyotaḥ prāvṛṭkāle samantataḥ
03,256.028d@027_0042 pratiṣṭhānāya pṛthivīṃ mārgamāṇas tadābhavat
03,256.028d@027_0043 jale nimagnāṃ gāṃ dṛṣṭvā coddhartuṃ manasecchati
03,256.028d@027_0044 kiṃ nu rūpam ahaṃ kṛtvā salilād uddhare mahīm
03,256.028d@027_0045 evaṃ saṃcintya manasā dṛṣṭvā divyena cakṣuṣā
03,256.028d@027_0046 jalakrīḍābhirucitaṃ vārāhaṃ rūpam asmarat
03,256.028d@027_0047 kṛtvā vārāhavapuṣaṃ vāṅmayaṃ vedasaṃmitam
03,256.028d@027_0048 daśayojanavistīrṇam āyataṃ śatayojanam
03,256.028d@027_0049 mahāparvatavarṣmābhaṃ tīkṣṇadaṃṣṭraṃ pradīptimat
03,256.028d@027_0050 mahāmeghaughanirghoṣaṃ nīlajīmūtasaṃnibham
03,256.028d@027_0051 bhūtvā yajñavarāho vai apaḥ saṃprāviśat prabhuḥ
03,256.028d@027_0052 daṃṣṭreṇaikena coddhṛtya sve sthāne nyaviśan mahīm
03,256.028d@027_0053 punar eva mahābāhur apūrvāṃ tanum āśritaḥ
03,256.028d@027_0054 narasya kṛtvārdhatanuṃ siṃhasyārdhatanuṃ prabhuḥ
03,256.028d@027_0055 daityendrasya sabhāṃ gatvā pāṇiṃ saṃspṛśya pāṇinā
03,256.028d@027_0056 daityānām ādipuruṣaḥ surārir ditinandanaḥ
03,256.028d@027_0057 dṛṣṭvā cāpūrvavapuṣaṃ krodhāt saṃraktalocanaḥ
03,256.028d@027_0058 śūlodyatakaraḥ sragvī hiraṇyakaśipus tadā
03,256.028d@027_0059 meghastanitanirghoṣo nīlābhracayasaṃnibhaḥ
03,256.028d@027_0060 devārir ditijo vīro nṛsiṃhaṃ samupādravat
03,256.028d@027_0061 samupetya tatas tīkṣṇair mṛgendreṇa balīyasā
03,256.028d@027_0062 nārasiṃhena vapuṣā dāritaḥ karajair bhṛśam
03,256.028d@027_0063 evaṃ nihatya bhagavān daityendraṃ ripughātinam
03,256.028d@027_0064 bhūyo 'nyaḥ puṇḍarīkākṣaḥ prabhur lokahitāya ca
03,256.028d@027_0065 kaśyapasyātmajaḥ śrīmān adityā garbhadhāritaḥ
03,256.028d@027_0066 pūrṇe varṣasahasre tu prasūtā garbham uttamam
03,256.028d@027_0067 durdināmbhodasadṛśo dīptākṣo vāmanākṛtiḥ
03,256.028d@027_0068 daṇḍī kamaṇḍaludharaḥ śrīvatsorasibhūṣitaḥ
03,256.028d@027_0069 jaṭī yajñopavītī ca bhagavān bālarūpadhṛk
03,256.028d@027_0070 yajñavāṭaṃ gataḥ śrīmān dānavendrasya vai tadā
03,256.028d@027_0071 bṛhaspatisahāyo 'sau praviṣṭo balino makhe
03,256.028d@027_0072 taṃ dṛṣṭvā vāmanatanuṃ prahṛṣṭo balir abravīt
03,256.028d@027_0073 prīto 'smi darśane vipra brūhi tvaṃ kiṃ dadāni te
03,256.028d@027_0074 evam uktas tu balinā vāmanaḥ pratyuvāca ha
03,256.028d@027_0075 svastīty uktvā baliṃ devaḥ smayamāno 'bhyabhāṣata
03,256.028d@027_0076 medinīṃ dānavapate dehi me vikramatrayam
03,256.028d@027_0077 balir dadau prasannātmā viprāyāmitatejase
03,256.028d@027_0078 tato divyādbhutatamaṃ rūpaṃ vikramato hareḥ
03,256.028d@027_0079 vikramais tribhir akṣobhyo jahārāśu sa medinīm
03,256.028d@027_0080 dadau śakrāya ca mahīṃ viṣṇur devaḥ sanātanaḥ
03,256.028d@027_0081 eṣa te vāmano nāma prādurbhāvaḥ prakīrtitaḥ
03,256.028d@027_0082 tena devāḥ prādur āsan vaiṣṇavaṃ cocyate jagat
03,256.028d@027_0083 asatāṃ nigrahārthāya dharmasaṃrakṣaṇāya ca
03,256.028d@027_0084 avatīrṇo manuṣyāṇām ajāyata yadukṣaye
03,256.028d@027_0085 sa evaṃ bhagavān viṣṇuḥ kṛṣṇeti parikīrtyate
03,256.028d@027_0086 anādyantam ajaṃ devaṃ prabhuṃ lokanamaskṛtam
03,256.028d@027_0087 yaṃ devaṃ viduṣo gānti tasya karmāṇi saindhava
03,256.029a yam āhur ajitaṃ devaṃ śaṅkhacakragadādharam
03,256.029b*1226_01 śrīvatsadhāriṇaṃ devaṃ pītakauśeyavāsasam
03,256.029c pradhānaḥ so 'straviduṣāṃ tena kṛṣṇena rakṣyate
03,256.029d*1227_01 sahāyaḥ puṇḍarīkākṣaḥ śrīmān atulavikramaḥ
03,256.029d*1227_02 samānasyandane pārtham āsthāya paravīrahā
03,256.029d*1227_03 na śakyate tena jetuṃ tridaśair api duḥsahaḥ
03,256.029d*1227_04 kaḥ punar mānuṣo bhāvo raṇe pārthaṃ vijeṣyati
03,256.029d*1227_05 tam ekaṃ varjayitvā tu sarvaṃ yaudhiṣṭhiraṃ balam
03,256.029d*1227_06 caturaḥ pāṇḍavān rājan dinaikaṃ jeṣyase ripūn
03,256.029d*1227_06 vaiśaṃpāyana uvāca
03,256.029d*1227_07 ity evam uktvā nṛpatiṃ sarvapāpaharo haraḥ
03,256.029d*1227_08 umāpatiḥ paśupatir yajñahā tripurārdanaḥ
03,256.029d*1227_09 vāmanair vikaṭaiḥ kubjair ugraśravaṇadarśanaiḥ
03,256.029d*1227_10 vṛtaḥ pāriṣadair ghorair nānāpraharaṇodyataiḥ
03,256.029d*1227_11 tryambako rājaśārdūla bhaganetranipātanaḥ
03,256.029d*1227_12 umāsahāyo bhagavāṃs tatraivāntaradhīyata
03,256.029d*1228_01 tasmāt tvaṃ pārtharahitān pāṇḍavān vārayiṣyasi
03,256.029d*1228_02 ekadā puruṣavyāghra mayā dattaṃ varaṃ tava
03,256.030a evam uktas tu nṛpatiḥ svam eva bhavanaṃ yayau
03,256.030c pāṇḍavāś ca vane tasmin nyavasan kāmyake tadā
03,257.001 janamejaya uvāca
03,257.001a evaṃ hṛtāyāṃ kṛṣṇāyāṃ prāpya kleśam anuttamam
03,257.001c ata ūrdhvaṃ naravyāghrāḥ kim akurvata pāṇḍavāḥ
03,257.002 vaiśaṃpāyana uvāca
03,257.002a evaṃ kṛṣṇāṃ mokṣayitvā vinirjitya jayadratham
03,257.002c āsāṃ cakre munigaṇair dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
03,257.003a teṣāṃ madhye maharṣīṇāṃ śṛṇvatām anuśocatām
03,257.003c mārkaṇḍeyam idaṃ vākyam abravīt pāṇḍunandanaḥ
03,257.003d*1229_00 yudhiṣṭhira uvāca
03,257.003d*1229_01 bhagavan devarṣīṇāṃ tvaṃ khyāto bhūtabhaviṣyavit
03,257.003d*1229_02 saṃśayaṃ paripṛcchāmi chindhi me hṛdi saṃsthitam
03,257.003d*1230_01 drupadasya sutā hy eṣā vedimadhyāt samutthitā
03,257.003d*1230_02 ayonijā mahābhāgā snuṣā pāṇḍor mahātmanaḥ
03,257.004a manye kālaś ca balavān daivaṃ ca vidhinirmitam
03,257.004c bhavitavyaṃ ca bhūtānāṃ yasya nāsti vyatikramaḥ
03,257.005a kathaṃ hi patnīm asmākaṃ dharmajñāṃ dharmacāriṇīm
03,257.005c saṃspṛśed īdṛśo bhāvaḥ śuciṃ stainyam ivānṛtam
03,257.006a na hi pāpaṃ kṛtaṃ kiṃ cit karma vā ninditaṃ kva cit
03,257.006c draupadyā brāhmaṇeṣv eva dharmaḥ sucarito mahān
03,257.007a tāṃ jahāra balād rājā mūḍhabuddhir jayadrathaḥ
03,257.007c tasyāḥ saṃharaṇāt prāptaḥ śirasaḥ keśavāpanam
03,257.007e parājayaṃ ca saṃgrāme sasahāyaḥ samāptavān
03,257.008a pratyāhṛtā tathāsmābhir hatvā tat saindhavaṃ balam
03,257.008c tad dāraharaṇaṃ prāptam asmābhir avitarkitam
03,257.009a duḥkhaś cāyaṃ vane vāso mṛgayāyāṃ ca jīvikā
03,257.009c hiṃsā ca mṛgajātīnāṃ vanaukobhir vanaukasām
03,257.009e jñātibhir vipravāsaś ca mithyā vyavasitair ayam
03,257.010a asti nūnaṃ mayā kaś cid alpabhāgyataro naraḥ
03,257.010c bhavatā dṛṣṭapūrvo vā śrutapūrvo 'pi vā bhavet
03,258.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,258.001a prāptam apratimaṃ duḥkhaṃ rāmeṇa bharatarṣabha
03,258.001b*1231_01 vyasanaṃ pitṛśokādi bhāryāyā haraṇaṃ mahat
03,258.001b*1231_02 pitur nideśād vasato vane 'sya svargataḥ pitā
03,258.001c rakṣasā jānakī tasya hṛtā bhāryā balīyasā
03,258.002a āśramād rākṣasendreṇa rāvaṇena vihāyasā
03,258.002c māyām āsthāya tarasā hatvā gṛdhraṃ jaṭāyuṣam
03,258.003a pratyājahāra tāṃ rāmaḥ sugrīvabalam āśritaḥ
03,258.003c baddhvā setuṃ samudrasya dagdhvā laṅkāṃ śitaiḥ śaraiḥ
03,258.003d*1232_01 tatas taṃ balavān rāmo ripuṃ bhāryāpahāriṇam
03,258.003d*1232_02 saha vānarasainyena jaghāna raṇamūrdhani
03,258.004 yudhiṣṭhira uvāca
03,258.004a kasmin rāmaḥ kule jātaḥ kiṃvīryaḥ kiṃparākramaḥ
03,258.004c rāvaṇaḥ kasya vā putraḥ kiṃ vairaṃ tasya tena ha
03,258.005a etan me bhagavan sarvaṃ samyag ākhyātum arhasi
03,258.005b*1233_01 tvayā pratyakṣato dṛṣṭaṃ yathā sarvam aśeṣataḥ
03,258.005c śrotum icchāmi caritaṃ rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ
03,258.006 mārkaṇḍeya uvāca
03,258.006*1234_01 śṛṇu rājan purā vṛttam itihāsaṃ purātanam
03,258.006*1234_02 sabhāryeṇa yathā prāptaṃ duḥkhaṃ rāmeṇa bhārata
03,258.006a ajo nāmābhavad rājā mahān ikṣvākuvaṃśajaḥ
03,258.006c tasya putro daśarathaḥ śaśvat svādhyāyavāñ śuciḥ
03,258.007a abhavaṃs tasya catvāraḥ putrā dharmārthakovidāḥ
03,258.007c rāmalakṣmaṇaśatrughnā bharataś ca mahābalaḥ
03,258.008a rāmasya mātā kausalyā kaikeyī bharatasya tu
03,258.008c sutau lakṣmaṇaśatrughnau sumitrāyāḥ paraṃtapau
03,258.009a videharājo janakaḥ sītā tasyātmajā vibho
03,258.009c yāṃ cakāra svayaṃ tvaṣṭā rāmasya mahiṣīṃ priyām
03,258.010a etad rāmasya te janma sītāyāś ca prakīrtitam
03,258.010c rāvaṇasyāpi te janma vyākhyāsyāmi janeśvara
03,258.011a pitāmaho rāvaṇasya sākṣād devaḥ prajāpatiḥ
03,258.011c svayaṃbhūḥ sarvalokānāṃ prabhuḥ sraṣṭā mahātapāḥ
03,258.012a pulastyo nāma tasyāsīn mānaso dayitaḥ sutaḥ
03,258.012c tasya vaiśravaṇo nāma gavi putro 'bhavat prabhuḥ
03,258.013a pitaraṃ sa samutsṛjya pitāmaham upasthitaḥ
03,258.013c tasya kopāt pitā rājan sasarjātmānam ātmanā
03,258.014a sa jajñe viśravā nāma tasyātmārdhena vai dvijaḥ
03,258.014c pratīkārāya sakrodhas tato vaiśravaṇasya vai
03,258.015a pitāmahas tu prītātmā dadau vaiśravaṇasya ha
03,258.015c amaratvaṃ dhaneśatvaṃ lokapālatvam eva ca
03,258.016a īśānena tathā sakhyaṃ putraṃ ca nalakūbaram
03,258.016c rājadhānīniveśaṃ ca laṅkāṃ rakṣogaṇānvitām
03,258.016d*1235_01 vimānaṃ puṣpakaṃ nāma kāmagaṃ ca dadau prabhuḥ
03,258.016d*1235_02 yakṣāṇām ādhipatyaṃ ca rājarājatvam eva ca
03,259.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,259.001a pulastyasya tu yaḥ krodhād ardhadeho 'bhavan muniḥ
03,259.001c viśravā nāma sakrodhaḥ sa vaiśravaṇam aikṣata
03,259.002a bubudhe taṃ tu sakrodhaṃ pitaraṃ rākṣaseśvaraḥ
03,259.002c kuberas tatprasādārthaṃ yatate sma sadā nṛpa
03,259.003a sa rājarājo laṅkāyāṃ nivasan naravāhanaḥ
03,259.003c rākṣasīḥ pradadau tisraḥ pitur vai paricārikāḥ
03,259.004a tās tadā taṃ mahātmānaṃ saṃtoṣayitum udyatāḥ
03,259.004c ṛṣiṃ bharataśārdūla nṛttagītaviśāradāḥ
03,259.005a puṣpotkaṭā ca rākā ca mālinī ca viśāṃ pate
03,259.005c anyonyaspardhayā rājañ śreyaskāmāḥ sumadhyamāḥ
03,259.006a tāsāṃ sa bhagavāṃs tuṣṭo mahātmā pradadau varān
03,259.006c lokapālopamān putrān ekaikasyā yathepsitān
03,259.007a puṣpotkaṭāyāṃ jajñāte dvau putrau rākṣaseśvarau
03,259.007c kumbhakarṇadaśagrīvau balenāpratimau bhuvi
03,259.008a mālinī janayām āsa putram ekaṃ vibhīṣaṇam
03,259.008c rākāyāṃ mithunaṃ jajñe kharaḥ śūrpaṇakhā tathā
03,259.009a vibhīṣaṇas tu rūpeṇa sarvebhyo 'bhyadhiko 'bhavat
03,259.009c sa babhūva mahābhāgo dharmagoptā kriyāratiḥ
03,259.010a daśagrīvas tu sarveṣāṃ jyeṣṭho rākṣasapuṃgavaḥ
03,259.010c mahotsāho mahāvīryo mahāsattvaparākramaḥ
03,259.011a kumbhakarṇo balenāsīt sarvebhyo 'bhyadhikas tadā
03,259.011c māyāvī raṇaśauṇḍaś ca raudraś ca rajanīcaraḥ
03,259.012a kharo dhanuṣi vikrānto brahmadviṭ piśitāśanaḥ
03,259.012c siddhavighnakarī cāpi raudrā śūrpaṇakhā tathā
03,259.013a sarve vedavidaḥ śūrāḥ sarve sucaritavratāḥ
03,259.013c ūṣuḥ pitrā saha ratā gandhamādanaparvate
03,259.014a tato vaiśravaṇaṃ tatra dadṛśur naravāhanam
03,259.014c pitrā sārdhaṃ samāsīnam ṛddhyā paramayā yutam
03,259.015a jātaspardhās tatas te tu tapase dhṛtaniścayāḥ
03,259.015c brahmāṇaṃ toṣayām āsur ghoreṇa tapasā tadā
03,259.016a atiṣṭhad ekapādena sahasraṃ parivatsarān
03,259.016c vāyubhakṣo daśagrīvaḥ pañcāgniḥ susamāhitaḥ
03,259.017a adhaḥśāyī kumbhakarṇo yatāhāro yatavrataḥ
03,259.017c vibhīṣaṇaḥ śīrṇaparṇam ekam abhyavahārayat
03,259.018a upavāsaratir dhīmān sadā japyaparāyaṇaḥ
03,259.018c tam eva kālam ātiṣṭhat tīvraṃ tapa udāradhīḥ
03,259.019a kharaḥ śūrpaṇakhā caiva teṣāṃ vai tapyatāṃ tapaḥ
03,259.019c paricaryāṃ ca rakṣāṃ ca cakratur hṛṣṭamānasau
03,259.019d*1236_01 vibhīṣaṇadaśagrīvau tepāte uttamaṃ tapaḥ
03,259.019d*1236_02 daśa varṣasahasrāṇi vāyubhakṣau paraṃtapau
03,259.019d*1236_03 sarake daśa varṣāṇi aṣṭa varṣāṇi sāgare
03,259.019d*1236_04 ūṣur varṣasahasrāṇi gokarṇe 'smiṃs tapovane
03,259.019d*1236_05 ceratus tṛṇaparṇāṇi mṛgaiḥ sārdham ariṃdamau
03,259.019d*1236_06 bādaryās tv āśrame rājan tepāte paramaṃ tapaḥ
03,259.019d*1236_07 ārādhayantau śaucena brahmāṇaṃ sutapasvinau
03,259.020a pūrṇe varṣasahasre tu śiraś chittvā daśānanaḥ
03,259.020c juhoty agnau durādharṣas tenātuṣyaj jagatprabhuḥ
03,259.021a tato brahmā svayaṃ gatvā tapasas tān nyavārayat
03,259.021c pralobhya varadānena sarvān eva pṛthak pṛthak
03,259.022 brahmovāca
03,259.022a prīto 'smi vo nivartadhvaṃ varān vṛṇuta putrakāḥ
03,259.022c yad yad iṣṭam ṛte tv ekam amaratvaṃ tathāstu tat
03,259.023a yad yad agnau hutaṃ sarvaṃ śiras te mahad īpsayā
03,259.023c tathaiva tāni te dehe bhaviṣyanti yathepsitam
03,259.024a vairūpyaṃ ca na te dehe kāmarūpadharas tathā
03,259.024c bhaviṣyasi raṇe 'rīṇāṃ vijetāsi na saṃśayaḥ
03,259.025 rāvaṇa uvāca
03,259.025a gandharvadevāsurato yakṣarākṣasatas tathā
03,259.025c sarpakiṃnarabhūtebhyo na me bhūyāt parābhavaḥ
03,259.026 brahmovāca
03,259.026a ya ete kīrtitāḥ sarve na tebhyo 'sti bhayaṃ tava
03,259.026c ṛte manuṣyād bhadraṃ te tathā tad vihitaṃ mayā
03,259.027 mārkaṇḍeya uvāca
03,259.027a evam ukto daśagrīvas tuṣṭaḥ samabhavat tadā
03,259.027c avamene hi durbuddhir manuṣyān puruṣādakaḥ
03,259.028a kumbhakarṇam athovāca tathaiva prapitāmahaḥ
03,259.028b*1237_01 kumbhakarṇa mahābāho varaṃ varaya suvrata
03,259.028b*1238_01 varaṃ vṛṇīṣva bhadraṃ te prīto 'smīti punaḥ punaḥ
03,259.028c sa vavre mahatīṃ nidrāṃ tamasā grastacetanaḥ
03,259.029a tathā bhaviṣyatīty uktvā vibhīṣaṇam uvāca ha
03,259.029c varaṃ vṛṇīṣva putra tvaṃ prīto 'smīti punaḥ punaḥ
03,259.030 vibhīṣaṇa uvāca
03,259.030a paramāpadgatasyāpi nādharme me matir bhavet
03,259.030c aśikṣitaṃ ca bhagavan brahmāstraṃ pratibhātu me
03,259.031 brahmovāca
03,259.031a yasmād rākṣasayonau te jātasyāmitrakarśana
03,259.031c nādharme ramate buddhir amaratvaṃ dadāmi te
03,259.032 mārkaṇḍeya uvāca
03,259.032a rākṣasas tu varaṃ labdhvā daśagrīvo viśāṃ pate
03,259.032c laṅkāyāś cyāvayām āsa yudhi jitvā dhaneśvaram
03,259.033a hitvā sa bhagavāṃl laṅkām āviśad gandhamādanam
03,259.033c gandharvayakṣānugato rakṣaḥkiṃpuruṣaiḥ saha
03,259.034a vimānaṃ puṣpakaṃ tasya jahārākramya rāvaṇaḥ
03,259.034c śaśāpa taṃ vaiśravaṇo na tvām etad vahiṣyati
03,259.035a yas tu tvāṃ samare hantā tam evaitad vahiṣyati
03,259.035c avamanya guruṃ māṃ ca kṣipraṃ tvaṃ na bhaviṣyasi
03,259.036a vibhīṣaṇas tu dharmātmā satāṃ dharmam anusmaran
03,259.036c anvagacchan mahārāja śriyā paramayā yutaḥ
03,259.037a tasmai sa bhagavāṃs tuṣṭo bhrātā bhrātre dhaneśvaraḥ
03,259.037c senāpatyaṃ dadau dhīmān yakṣarākṣasasenayoḥ
03,259.038a rākṣasāḥ puruṣādāś ca piśācāś ca mahābalāḥ
03,259.038c sarve sametya rājānam abhyaṣiñcad daśānanam
03,259.039a daśagrīvas tu daityānāṃ devānāṃ ca balotkaṭaḥ
03,259.039c ākramya ratnāny aharat kāmarūpī vihaṃgamaḥ
03,259.040a rāvayām āsa lokān yat tasmād rāvaṇa ucyate
03,259.040c daśagrīvaḥ kāmabalo devānāṃ bhayam ādadhat
03,260.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,260.001a tato brahmarṣayaḥ siddhā devarājarṣayas tathā
03,260.001c havyavāhaṃ puraskṛtya brahmāṇaṃ śaraṇaṃ gatāḥ
03,260.001d*1239_01 tato devāḥ samāgamya sarve śakrapurogamāḥ
03,260.001d*1239_02 agnau vākyaṃ samādhāya brahmaṇe te 'bhyavādayan
03,260.001d*1239_03 tataḥ kṛśānur bhagavān bhagavantaṃ pitāmaham
03,260.001d*1239_04 praṇamyovāca lokeśaṃ kṛtāñjalir idaṃ vacaḥ
03,260.002 agnir uvāca
03,260.002a yaḥ sa viśravasaḥ putro daśagrīvo mahābalaḥ
03,260.002c avadhyo varadānena kṛto bhagavatā purā
03,260.003a sa bādhate prajāḥ sarvā viprakārair mahābalaḥ
03,260.003c tato nas trātu bhagavan nānyas trātā hi vidyate
03,260.004 brahmovāca
03,260.004a na sa devāsuraiḥ śakyo yuddhe jetuṃ vibhāvaso
03,260.004c vihitaṃ tatra yat kāryam abhitas tasya nigrahe
03,260.005a tadartham avatīrṇo 'sau manniyogāc caturbhujaḥ
03,260.005c viṣṇuḥ praharatāṃ śreṣṭhaḥ sa karmaitat kariṣyati
03,260.006 mārkaṇḍeya uvāca
03,260.006a pitāmahas tatas teṣāṃ saṃnidhau vākyam abravīt
03,260.006c sarvair devagaṇaiḥ sārdhaṃ saṃbhavadhvaṃ mahītale
03,260.007a viṣṇoḥ sahāyān ṛkṣīṣu vānarīṣu ca sarvaśaḥ
03,260.007c janayadhvaṃ sutān vīrān kāmarūpabalānvitān
03,260.007d*1240_01 te tathoktā bhagavatā tat pratiśrutya śāsanam
03,260.007d*1240_02 sasṛjur devagandharvāḥ putrān vānararūpiṇaḥ
03,260.008a tato bhāgānubhāgena devagandharvadānavāḥ
03,260.008c avatartuṃ mahīṃ sarve rañjayām āsur añjasā
03,260.008d*1241_01 ṛṣayaś ca mahātmānaḥ siddhāś ca saha kiṃnaraiḥ
03,260.008d*1241_02 cāraṇāś cāsṛjan ghorān vānarān vanacāriṇaḥ
03,260.008d*1241_03 te sṛṣṭā bahusāhasrā daśagrīvavadhe ratāḥ
03,260.008d*1241_04 aprameyabalāḥ śūrā vānarāḥ kāmarūpiṇaḥ
03,260.008d*1241_05 yasya devasya yad rūpaṃ veṣas tejaś ca yadvidham
03,260.008d*1241_06 ajāyanta samās tena tasya tasya sutās tadā
03,260.009a teṣāṃ samakṣaṃ gandharvīṃ dundubhīṃ nāma nāmataḥ
03,260.009c śaśāsa varado devo devakāryārthasiddhaye
03,260.010a pitāmahavacaḥ śrutvā gandharvī dundubhī tataḥ
03,260.010c mantharā mānuṣe loke kubjā samabhavat tadā
03,260.011a śakraprabhṛtayaś caiva sarve te surasattamāḥ
03,260.011c vānararkṣavarastrīṣu janayām āsur ātmajān
03,260.011e te 'nvavartan pitṝn sarve yaśasā ca balena ca
03,260.012a bhettāro giriśṛṅgāṇāṃ śālatālaśilāyudhāḥ
03,260.012c vajrasaṃhananāḥ sarve sarve caughabalās tathā
03,260.013a kāmavīryadharāś caiva sarve yuddhaviśāradāḥ
03,260.013c nāgāyutasamaprāṇā vāyuvegasamā jave
03,260.013e yatrecchakanivāsāś ca ke cid atra vanaukasaḥ
03,260.014a evaṃ vidhāya tat sarvaṃ bhagavāṃl lokabhāvanaḥ
03,260.014c mantharāṃ bodhayām āsa yad yat kāryaṃ yathā yathā
03,260.015a sā tadvacanam ājñāya tathā cakre manojavā
03,260.015c itaś cetaś ca gacchantī vairasaṃdhukṣaṇe ratā
03,261.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,261.001a uktaṃ bhagavatā janma rāmādīnāṃ pṛthak pṛthak
03,261.001b*1242_01 janmādi caritaṃ sarvaṃ vivāhādi mayā śrutam
03,261.001c prasthānakāraṇaṃ brahmañ śrotum icchāmi kathyatām
03,261.002a kathaṃ dāśarathī vīrau bhrātarau rāmalakṣmaṇau
03,261.002c prasthāpitau vanaṃ brahma maithilī ca yaśasvinī
03,261.003 mārkaṇḍeya uvāca
03,261.003*1243_01 vṛṣṭir jayanto vijayaḥ siddhārtho rāṣṭravardhanaḥ
03,261.003*1243_02 aśoko dharmapālaś ca sumantraś cāṣṭamo 'bhavat
03,261.003*1243_03 eteṣṭau daśarathāmātyāḥ
03,261.003a jātaputro daśarathaḥ prītimān abhavan nṛpaḥ
03,261.003c kriyāratir dharmaparaḥ satataṃ vṛddhasevitā
03,261.004a krameṇa cāsya te putrā vyavardhanta mahaujasaḥ
03,261.004c vedeṣu sarahasyeṣu dhanurvede ca pāragāḥ
03,261.005a caritabrahmacaryās te kṛtadārāś ca pārthiva
03,261.005c yadā tadā daśarathaḥ prītimān abhavat sukhī
03,261.006a jyeṣṭho rāmo 'bhavat teṣāṃ ramayām āsa hi prajāḥ
03,261.006c manoharatayā dhīmān pitur hṛdayatoṣaṇaḥ
03,261.007a tataḥ sa rājā matimān matvātmānaṃ vayo 'dhikam
03,261.007c mantrayām āsa sacivair dharmajñaiś ca purohitaiḥ
03,261.008a abhiṣekāya rāmasya yauvarājyena bhārata
03,261.008c prāptakālaṃ ca te sarve menire mantrisattamāḥ
03,261.009a lohitākṣaṃ mahābāhuṃ mattamātaṅgagāminam
03,261.009c dīrghabāhuṃ mahoraskaṃ nīlakuñcitamūrdhajam
03,261.010a dīpyamānaṃ śriyā vīraṃ śakrād anavamaṃ bale
03,261.010c pāragaṃ sarvadharmāṇāṃ bṛhaspatisamaṃ matau
03,261.011a sarvānuraktaprakṛtiṃ sarvavidyāviśāradam
03,261.011c jitendriyam amitrāṇām api dṛṣṭimanoharam
03,261.012a niyantāram asādhūnāṃ goptāraṃ dharmacāriṇām
03,261.012c dhṛtimantam anādhṛṣyaṃ jetāram aparājitam
03,261.013a putraṃ rājā daśarathaḥ kausalyānandavardhanam
03,261.013c saṃdṛśya paramāṃ prītim agacchat kurunandana
03,261.014a cintayaṃś ca mahātejā guṇān rāmasya vīryavān
03,261.014c abhyabhāṣata bhadraṃ te prīyamāṇaḥ purohitam
03,261.015a adya puṣyo niśi brahman puṇyaṃ yogam upaiṣyati
03,261.015c saṃbhārāḥ saṃbhriyantāṃ me rāmaś copanimantryatām
03,261.015d*1244_01 śva eṣa puṣyo bhavitā yatra rāmaḥ suto mayā
03,261.015d*1244_02 yauvarājye 'bhiṣektavyaḥ pauraiś ca saha mantribhiḥ
03,261.016a iti tad rājavacanaṃ pratiśrutyātha mantharā
03,261.016c kaikeyīm abhigamyedaṃ kāle vacanam abravīt
03,261.017a adya kaikeyi daurbhāgyaṃ rājñā te khyāpitaṃ mahat
03,261.017c āśīviṣas tvāṃ saṃkruddhaś caṇḍo daśati durbhage
03,261.018a subhagā khalu kausalyā yasyāḥ putro 'bhiṣekṣyate
03,261.018c kuto hi tava saubhāgyaṃ yasyāḥ putro na rājyabhāk
03,261.019a sā tad vacanam ājñāya sarvābharaṇabhūṣitā
03,261.019c vedīvilagnamadhyeva bibhratī rūpam uttamam
03,261.020a vivikte patim āsādya hasantīva śucismitā
03,261.020c praṇayaṃ vyañjayantīva madhuraṃ vākyam abravīt
03,261.021a satyapratijña yan me tvaṃ kāmam ekaṃ nisṛṣṭavān
03,261.021c upākuruṣva tad rājaṃs tasmān mucyasva saṃkaṭāt
03,261.022 rājovāca
03,261.022a varaṃ dadāni te hanta tad gṛhāṇa yad icchasi
03,261.022c avadhyo vadhyatāṃ ko 'dya vadhyaḥ ko 'dya vimucyatām
03,261.023a dhanaṃ dadāni kasyādya hriyatāṃ kasya vā punaḥ
03,261.023c brāhmaṇasvād ihānyatra yat kiṃ cid vittam asti me
03,261.023d*1245_01 pṛthivyāṃ rājarājo 'smi cāturvarṇyasya rakṣitā
03,261.023d*1245_02 yas te 'bhilaṣitaḥ kāmo brūhi kalyāṇi māciram
03,261.024 mārkaṇḍeya uvāca
03,261.024a sā tad vacanam ājñāya parigṛhya narādhipam
03,261.024c ātmano balam ājñāya tata enam uvāca ha
03,261.025a ābhiṣecanikaṃ yat te rāmārtham upakalpitam
03,261.025c bharatas tad avāpnotu vanaṃ gacchatu rāghavaḥ
03,261.025d*1246_01 nava pañca ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ
03,261.025d*1246_02 cīrājinajaṭādhārī rāmo vasatu tāpasaḥ
03,261.026a sa tad rājā vacaḥ śrutvā vipriyaṃ dāruṇodayam
03,261.026c duḥkhārto bharataśreṣṭha na kiṃ cid vyājahāra ha
03,261.027a tatas tathoktaṃ pitaraṃ rāmo vijñāya vīryavān
03,261.027c vanaṃ pratasthe dharmātmā rājā satyo bhavatv iti
03,261.028a tam anvagacchal lakṣmīvān dhanuṣmāṃl lakṣmaṇas tadā
03,261.028c sītā ca bhāryā bhadraṃ te vaidehī janakātmajā
03,261.029a tato vanaṃ gate rāme rājā daśarathas tadā
03,261.029c samayujyata dehasya kālaparyāyadharmaṇā
03,261.030a rāmaṃ tu gatam ājñāya rājānaṃ ca tathāgatam
03,261.030c ānāyya bharataṃ devī kaikeyī vākyam abravīt
03,261.031a gato daśarathaḥ svargaṃ vanasthau rāmalakṣmaṇau
03,261.031c gṛhāṇa rājyaṃ vipulaṃ kṣemaṃ nihatakaṇṭakam
03,261.032a tām uvāca sa dharmātmā nṛśaṃsaṃ bata te kṛtam
03,261.032c patiṃ hatvā kulaṃ cedam utsādya dhanalubdhayā
03,261.033a ayaśaḥ pātayitvā me mūrdhni tvaṃ kulapāṃsane
03,261.033c sakāmā bhava me mātar ity uktvā praruroda ha
03,261.034a sa cāritraṃ viśodhyātha sarvaprakṛtisaṃnidhau
03,261.034b*1247_01 saṃskṛtya pitaraṃ vṛttaṃ bharato dharmavatsalaḥ
03,261.034c anvayād bhrātaraṃ rāmaṃ vinivartanalālasaḥ
03,261.035a kausalyāṃ ca sumitrāṃ ca kaikeyīṃ ca suduḥkhitaḥ
03,261.035c agre prasthāpya yānaiḥ sa śatrughnasahito yayau
03,261.036a vasiṣṭhavāmadevābhyāṃ vipraiś cānyaiḥ sahasraśaḥ
03,261.036c paurajānapadaiḥ sārdhaṃ rāmānayanakāṅkṣayā
03,261.037a dadarśa citrakūṭasthaṃ sa rāmaṃ sahalakṣmaṇam
03,261.037b*1249_01 sa rāmo bharataṃ dṛṣṭvā śrutvā svargagatiṃ pituḥ
03,261.037b*1249_02 kṛtvā tasyodakaṃ samyag uvāca bhrātaraṃ priyam
03,261.037b*1249_03 gaccha tāta prajā rakṣa satyaṃ rakṣāmy ahaṃ pituḥ
03,261.037c tāpasānām alaṃkāraṃ dhārayantaṃ dhanurdharam
03,261.037d*1248_01 uvāca prāñjalir bhūtvā praṇipatya raghūttamam
03,261.037d*1248_02 śaśaṃsa maraṇaṃ rājñaḥ so 'nāthāṃś caiva kośalān
03,261.037d*1248_03 nātha tvaṃ pratipadyasva svarājyam iti coktavān
03,261.037d*1248_04 tasya tad vacanaṃ śrutvā rāmaḥ paramaduḥkhitaḥ
03,261.037d*1248_05 cakāra devakalpasya pituḥ snātvodakakriyām
03,261.037d*1248_06 abravīc ca tadā rāmo bharataṃ bhrātṛvatsalam
03,261.037d*1248_07 pāduke me bhaviṣyete rājyagopte paraṃtapa
03,261.037d*1248_08 evam astv iti taṃ prāha bharataḥ praṇatas tadā
03,261.038a visarjitaḥ sa rāmeṇa pitur vacanakāriṇā
03,261.038c nandigrāme 'karod rājyaṃ puraskṛtyāsya pāduke
03,261.039a rāmas tu punar āśaṅkya paurajānapadāgamam
03,261.039c praviveśa mahāraṇyaṃ śarabhaṅgāśramaṃ prati
03,261.040a satkṛtya śarabhaṅgaṃ sa daṇḍakāraṇyam āśritaḥ
03,261.040c nadīṃ godāvarīṃ ramyām āśritya nyavasat tadā
03,261.041a vasatas tasya rāmasya tataḥ śūrpaṇakhākṛtam
03,261.041c khareṇāsīn mahad vairaṃ janasthānanivāsinā
03,261.042a rakṣārthaṃ tāpasānāṃ ca rāghavo dharmavatsalaḥ
03,261.042c caturdaśa sahasrāṇi jaghāna bhuvi rakṣasām
03,261.043a dūṣaṇaṃ ca kharaṃ caiva nihatya sumahābalau
03,261.043c cakre kṣemaṃ punar dhīmān dharmāraṇyaṃ sa rāghavaḥ
03,261.043d*1250_01 tena śūrpaṇakhā dṛṣṭvā sahasrāṇi caturdaśa
03,261.043d*1250_02 hatāni yudhi rāmeṇa śarais tīkṣṇaiḥ padātinā
03,261.044a hateṣu teṣu rakṣaḥsu tataḥ śūrpaṇakhā punaḥ
03,261.044c yayau nikṛttanāsoṣṭhī laṅkāṃ bhrātur niveśanam
03,261.045a tato rāvaṇam abhyetya rākṣasī duḥkhamūrchitā
03,261.045c papāta pādayor bhrātuḥ saṃśuṣkarudhirānanā
03,261.046a tāṃ tathā vikṛtāṃ dṛṣṭvā rāvaṇaḥ krodhamūrchitaḥ
03,261.046c utpapātāsanāt kruddho dantair dantān upaspṛśan
03,261.047a svān amātyān visṛjyātha vivikte tām uvāca saḥ
03,261.047c kenāsy evaṃ kṛtā bhadre mām acintyāvamanya ca
03,261.048a kaḥ śūlaṃ tīkṣṇam āsādya sarvagātrair niṣevate
03,261.048c kaḥ śirasy agnim ādāya viśvastaḥ svapate sukham
03,261.049a āśīviṣaṃ ghorataraṃ pādena spṛśatīha kaḥ
03,261.049c siṃhaṃ kesariṇaṃ kaś ca daṃṣṭrāsu spṛśya tiṣṭhati
03,261.050a ity evaṃ bruvatas tasya srotobhyas tejaso 'rciṣaḥ
03,261.050c niścerur dahyato rātrau vṛkṣasyeva svarandhrataḥ
03,261.051a tasya tat sarvam ācakhyau bhaginī rāmavikramam
03,261.051c kharadūṣaṇasaṃyuktaṃ rākṣasānāṃ parābhavam
03,261.051d*1251_01 tato jñātivadhaṃ śrutvā rāvaṇaḥ kālanoditaḥ
03,261.051d*1251_02 rāmasya vadham ākāṅkṣan mārīcaṃ manasāgamat
03,261.052a sa niścitya tataḥ kṛtyaṃ svasāram upasāntvya ca
03,261.052c ūrdhvam ācakrame rājā vidhāya nagare vidhim
03,261.053a trikūṭaṃ samatikramya kālaparvatam eva ca
03,261.053c dadarśa makarāvāsaṃ gambhīrodaṃ mahodadhim
03,261.054a tam atītyātha gokarṇam abhyagacchad daśānanaḥ
03,261.054c dayitaṃ sthānam avyagraṃ śūlapāṇer mahātmanaḥ
03,261.055a tatrābhyagacchan mārīcaṃ pūrvāmātyaṃ daśānanaḥ
03,261.055c purā rāmabhayād eva tāpasyaṃ samupāśritam
03,262.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,262.001a mārīcas tv atha saṃbhrānto dṛṣṭvā rāvaṇam āgatam
03,262.001c pūjayām āsa satkāraiḥ phalamūlādibhis tathā
03,262.002a viśrāntaṃ cainam āsīnam anvāsīnaḥ sa rākṣasaḥ
03,262.002c uvāca praśritaṃ vākyaṃ vākyajño vākyakovidam
03,262.003a na te prakṛtimān varṇaḥ kaccit kṣemaṃ pure tava
03,262.003c kaccit prakṛtayaḥ sarvā bhajante tvāṃ yathā purā
03,262.004a kim ihāgamane cāpi kāryaṃ te rākṣaseśvara
03,262.004c kṛtam ity eva tad viddhi yady api syāt suduṣkaram
03,262.005a śaśaṃsa rāvaṇas tasmai tat sarvaṃ rāmaceṣṭitam
03,262.005b*1252_01 samāsenaiva kāryāṇi krodhamarṣasamanvitaḥ
03,262.005c mārīcas tv abravīc chrutvā samāsenaiva rāvaṇam
03,262.006a alaṃ te rāmam āsādya vīryajño hy asmi tasya vai
03,262.006c bāṇavegaṃ hi kas tasya śaktaḥ soḍhuṃ mahātmanaḥ
03,262.007a pravrajyāyāṃ hi me hetuḥ sa eva puruṣarṣabhaḥ
03,262.007c vināśamukham etat te kenākhyātaṃ durātmanā
03,262.008a tam uvācātha sakrodho rāvaṇaḥ paribhartsayan
03,262.008c akurvato 'smadvacanaṃ syān mṛtyur api te dhruvam
03,262.009a mārīcaś cintayām āsa viśiṣṭān maraṇaṃ varam
03,262.009c avaśyaṃ maraṇe prāpte kariṣyāmy asya yan matam
03,262.010a tatas taṃ pratyuvācātha mārīco rākṣaseśvaram
03,262.010c kiṃ te sāhyaṃ mayā kāryaṃ kariṣyāmy avaśo 'pi tat
03,262.011a tam abravīd daśagrīvo gaccha sītāṃ pralobhaya
03,262.011c ratnaśṛṅgo mṛgo bhūtvā ratnacitratanūruhaḥ
03,262.012a dhruvaṃ sītā samālakṣya tvāṃ rāmaṃ codayiṣyati
03,262.012c apakrānte ca kākutsthe sītā vaśyā bhaviṣyati
03,262.013a tām ādāyāpaneṣyāmi tataḥ sa na bhaviṣyati
03,262.013c bhāryāviyogād durbuddhir etat sāhyaṃ kuruṣva me
03,262.014a ity evam ukto mārīcaḥ kṛtvodakam athātmanaḥ
03,262.014c rāvaṇaṃ purato yāntam anvagacchat suduḥkhitaḥ
03,262.015a tatas tasyāśramaṃ gatvā rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ
03,262.015c cakratus tat tathā sarvam ubhau yat pūrvamantritam
03,262.016a rāvaṇas tu yatir bhūtvā muṇḍaḥ kuṇḍī tridaṇḍadhṛk
03,262.016c mṛgaś ca bhūtvā mārīcas taṃ deśam upajagmatuḥ
03,262.017a darśayām āsa vaidehīṃ mārīco mṛgarūpadhṛk
03,262.017c codayām āsa tasyārthe sā rāmaṃ vidhicoditā
03,262.018a rāmas tasyāḥ priyaṃ kurvan dhanur ādāya satvaraḥ
03,262.018c rakṣārthe lakṣmaṇaṃ nyasya prayayau mṛgalipsayā
03,262.019a sa dhanvī baddhatūṇīraḥ khaḍgagodhāṅgulitravān
03,262.019c anvadhāvan mṛgaṃ rāmo rudras tārāmṛgaṃ yathā
03,262.020a so 'ntarhitaḥ punas tasya darśanaṃ rākṣaso vrajan
03,262.020c cakarṣa mahad adhvānaṃ rāmas taṃ bubudhe tataḥ
03,262.021a niśācaraṃ viditvā taṃ rāghavaḥ pratibhānavān
03,262.021c amoghaṃ śaram ādāya jaghāna mṛgarūpiṇam
03,262.022a sa rāmabāṇābhihataḥ kṛtvā rāmasvaraṃ tadā
03,262.022c hā sīte lakṣmaṇety evaṃ cukrośārtasvareṇa ha
03,262.023a śuśrāva tasya vaidehī tatas tāṃ karuṇāṃ giram
03,262.023c sā prādravad yataḥ śabdas tām uvācātha lakṣmaṇaḥ
03,262.024a alaṃ te śaṅkayā bhīru ko rāmaṃ viṣahiṣyati
03,262.024c muhūrtād drakṣyase rāmam āgataṃ taṃ śucismite
03,262.025a ity uktvā sā prarudatī paryaśaṅkata devaram
03,262.025c hatā vai strīsvabhāvena śuddhacāritrabhūṣaṇam
03,262.026a sā taṃ paruṣam ārabdhā vaktuṃ sādhvī pativratā
03,262.026c naiṣa kālo bhaven mūḍha yaṃ tvaṃ prārthayase hṛdā
03,262.027a apy ahaṃ śastram ādāya hanyām ātmānam ātmanā
03,262.027c pateyaṃ giriśṛṅgād vā viśeyaṃ vā hutāśanam
03,262.027d*1253_01 pibeyaṃ vā viṣaṃ ghoraṃ tyajāmy ātmānam adya vai
03,262.028a rāmaṃ bhartāram utsṛjya na tv ahaṃ tvāṃ kathaṃ cana
03,262.028c nihīnam upatiṣṭheyaṃ śārdūlī kroṣṭukaṃ yathā
03,262.029a etādṛśaṃ vacaḥ śrutvā lakṣmaṇaḥ priyarāghavaḥ
03,262.029c pidhāya karṇau sadvṛttaḥ prasthito yena rāghavaḥ
03,262.029e sa rāmasya padaṃ gṛhya prasasāra dhanurdharaḥ
03,262.029f*1254_01 avekṣamāṇo vaidehīṃ prayayau lakṣmaṇas tadā
03,262.030a etasminn antare rakṣo rāvaṇaḥ pratyadṛśyata
03,262.030c abhavyo bhavyarūpeṇa bhasmacchanna ivānalaḥ
03,262.030e yativeṣapraticchanno jihīrṣus tām aninditām
03,262.030f*1255_01 upāgacchat sa vaidehīṃ rāvaṇaḥ pāpaniścayaḥ
03,262.031a sā tam ālakṣya saṃprāptaṃ dharmajñā janakātmajā
03,262.031c nimantrayām āsa tadā phalamūlāśanādibhiḥ
03,262.032a avamanya sa tat sarvaṃ svarūpaṃ pratipadya ca
03,262.032c sāntvayām āsa vaidehīm iti rākṣasapuṃgavaḥ
03,262.033a sīte rākṣasarājo 'haṃ rāvaṇo nāma viśrutaḥ
03,262.033c mama laṅkā purī nāmnā ramyā pāre mahodadheḥ
03,262.034a tatra tvaṃ varanārīṣu śobhiṣyasi mayā saha
03,262.034c bhāryā me bhava suśroṇi tāpasaṃ tyaja rāghavam
03,262.035a evamādīni vākyāni śrutvā sītātha jānakī
03,262.035c pidhāya karṇau suśroṇī maivam ity abravīd vacaḥ
03,262.036a prapated dyauḥ sanakṣatrā pṛthivī śakalībhavet
03,262.036b*1256_01 śuṣyet toyanidhau toyaṃ candraḥ śītāṃśutāṃ tyajet
03,262.036b*1256_02 uṣṇāṃśutvam atho jahyād ādityo vahnir uṣṇatām
03,262.036c śaityam agnir iyān nāhaṃ tyajeyaṃ raghunandanam
03,262.037a kathaṃ hi bhinnakaraṭaṃ padminaṃ vanagocaram
03,262.037c upasthāya mahānāgaṃ kareṇuḥ sūkaraṃ spṛśet
03,262.038a kathaṃ hi pītvā mādhvīkaṃ pītvā ca madhumādhavīm
03,262.038c lobhaṃ sauvīrake kuryān nārī kā cid iti smare
03,262.039a iti sā taṃ samābhāṣya praviveśāśramaṃ punaḥ
03,262.039b*1257_01 krodhāt prasphuramāṇauṣṭhī vidhunvānā karau muhuḥ
03,262.039c tām anudrutya suśroṇīṃ rāvaṇaḥ pratyaṣedhayat
03,262.040a bhartsayitvā tu rūkṣeṇa svareṇa gatacetanām
03,262.040c mūrdhajeṣu nijagrāha kham upācakrame tataḥ
03,262.041a tāṃ dadarśa tadā gṛdhro jaṭāyur girigocaraḥ
03,262.041c rudatīṃ rāma rāmeti hriyamāṇāṃ tapasvinīm
03,263.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,263.001a sakhā daśarathasyāsīj jaṭāyur aruṇātmajaḥ
03,263.001c gṛdhrarājo mahāvīryaḥ saṃpātir yasya sodaraḥ
03,263.002a sa dadarśa tadā sītāṃ rāvaṇāṅkagatāṃ snuṣām
03,263.002c krodhād abhyadravat pakṣī rāvaṇaṃ rākṣaseśvaram
03,263.003a athainam abravīd gṛdhro muñca muñceti maithilīm
03,263.003c dhriyamāṇe mayi kathaṃ hariṣyasi niśācara
03,263.003e na hi me mokṣyase jīvan yadi notsṛjase vadhūm
03,263.004a uktvaivaṃ rākṣasendraṃ taṃ cakarta nakharair bhṛśam
03,263.004c pakṣatuṇḍaprahāraiś ca bahuśo jarjarīkṛtaḥ
03,263.004e cakṣāra rudhiraṃ bhūri giriḥ prasravaṇair iva
03,263.005a sa vadhyamāno gṛdhreṇa rāmapriyahitaiṣiṇā
03,263.005b*1258_01 abhidudrāva saṃkruddhaḥ patagendraṃ daśānanaḥ
03,263.005c khaḍgam ādāya ciccheda bhujau tasya patatriṇaḥ
03,263.006a nihatya gṛdhrarājaṃ sa chinnābhraśikharopamam
03,263.006c ūrdhvam ācakrame sītāṃ gṛhītvāṅkena rākṣasaḥ
03,263.007a yatra yatra tu vaidehī paśyaty āśramamaṇḍalam
03,263.007c saro vā saritaṃ vāpi tatra muñcati bhūṣaṇam
03,263.008a sā dadarśa giriprasthe pañca vānarapuṃgavān
03,263.008c tatra vāso mahad divyam utsasarja manasvinī
03,263.009a tat teṣāṃ vānarendrāṇāṃ papāta pavanoddhutam
03,263.009c madhye supītaṃ pañcānāṃ vidyun meghāntare yathā
03,263.009d*1259_01 atha laṅkeśvaro mānī samuttīrya mahodadhim
03,263.009d*1259_02 sītāṃ niveśayām āsa bhavane nandanopame
03,263.009d*1260_01 acireṇāticakrāma khecaraḥ khe carann iva
03,263.009d*1260_02 dadarśātha purīṃ ramyāṃ bahudvārāṃ manoramām
03,263.009d*1260_03 prākāravaprasaṃbādhāṃ nirmitāṃ viśvakarmaṇā
03,263.009d*1260_04 praviveśa purīṃ laṅkāṃ sasīto rākṣaseśvaraḥ
03,263.009d*1261_01 evaṃ hṛtvā rāmapatnīṃ rāvaṇo 'gāt svakāṃ purīm
03,263.010a evaṃ hṛtāyāṃ vaidehyāṃ rāmo hatvā mahāmṛgam
03,263.010c nivṛtto dadṛśe dhīmān bhrātaraṃ lakṣmaṇaṃ tadā
03,263.011a katham utsṛjya vaidehīṃ vane rākṣasasevite
03,263.011c ity evaṃ bhrātaraṃ dṛṣṭvā prāpto 'sīti vyagarhayat
03,263.012a mṛgarūpadhareṇātha rakṣasā so 'pakarṣaṇam
03,263.012c bhrātur āgamanaṃ caiva cintayan paryatapyata
03,263.013a garhayann eva rāmas tu tvaritas taṃ samāsadat
03,263.013c api jīvati vaidehī neti paśyāmi lakṣmaṇa
03,263.014a tasya tat sarvam ācakhyau sītāyā lakṣmaṇo vacaḥ
03,263.014c yad uktavaty asadṛśaṃ vaidehī paścimaṃ vacaḥ
03,263.015a dahyamānena tu hṛdā rāmo 'bhyapatad āśramam
03,263.015c sa dadarśa tadā gṛdhraṃ nihataṃ parvatopamam
03,263.016a rākṣasaṃ śaṅkamānas tu vikṛṣya balavad dhanuḥ
03,263.016c abhyadhāvata kākutsthas tatas taṃ sahalakṣmaṇaḥ
03,263.017a sa tāv uvāca tejasvī sahitau rāmalakṣmaṇau
03,263.017c gṛdhrarājo 'smi bhadraṃ vāṃ sakhā daśarathasya ha
03,263.018a tasya tad vacanaṃ śrutvā saṃgṛhya dhanuṣī śubhe
03,263.018c ko 'yaṃ pitaram asmākaṃ nāmnāhety ūcatuś ca tau
03,263.019a tato dadṛśatus tau taṃ chinnapakṣadvayaṃ tathā
03,263.019c tayoḥ śaśaṃsa gṛdhras tu sītārthe rāvaṇād vadham
03,263.020a apṛcchad rāghavo gṛdhraṃ rāvaṇaḥ kāṃ diśaṃ gataḥ
03,263.020c tasya gṛdhraḥ śiraḥkampair ācacakṣe mamāra ca
03,263.021a dakṣiṇām iti kākutstho viditvāsya tad iṅgitam
03,263.021c saṃskāraṃ lambhayām āsa sakhāyaṃ pūjayan pituḥ
03,263.021d*1262_01 aho dhanyaḥ subhāgyo 'sau jaṭāyur iti bhāratīm
03,263.021d*1262_02 divi śṛṇvan gataḥ siddhiṃ siddhānām api durlabhām
03,263.022a tato dṛṣṭvāśramapadaṃ vyapaviddhabṛsīghaṭam
03,263.022c vidhvastakalaśaṃ śūnyaṃ gomāyubalasevitam
03,263.023a duḥkhaśokasamāviṣṭau vaidehīharaṇārditau
03,263.023c jagmatur daṇḍakāraṇyaṃ dakṣiṇena paraṃtapau
03,263.024a vane mahati tasmiṃs tu rāmaḥ saumitriṇā saha
03,263.024c dadarśa mṛgayūthāni dravamāṇāni sarvaśaḥ
03,263.024e śabdaṃ ca ghoraṃ sattvānāṃ dāvāgner iva vardhataḥ
03,263.025a apaśyetāṃ muhūrtāc ca kabandhaṃ ghoradarśanam
03,263.025c meghaparvatasaṃkāśaṃ śālaskandhaṃ mahābhujam
03,263.025e urogataviśālākṣaṃ mahodaramahāmukham
03,263.026a yadṛcchayātha tad rakṣaḥ kare jagrāha lakṣmaṇam
03,263.026c viṣādam agamat sadyaḥ saumitrir atha bhārata
03,263.027a sa rāmam abhisaṃprekṣya kṛṣyate yena tanmukham
03,263.027c viṣaṇṇaś cābravīd rāmaṃ paśyāvasthām imāṃ mama
03,263.028a haraṇaṃ caiva vaidehyā mama cāyam upaplavaḥ
03,263.028c rājyabhraṃśaś ca bhavatas tātasya maraṇaṃ tathā
03,263.029a nāhaṃ tvāṃ saha vaidehyā sametaṃ kosalāgatam
03,263.029c drakṣyāmi pṛthivīrājye pitṛpaitāmahe sthitam
03,263.030a drakṣyanty āryasya dhanyā ye kuśalājaśamīlavaiḥ
03,263.030c abhiṣiktasya vadanaṃ somaṃ sābhralavaṃ yathā
03,263.031a evaṃ bahuvidhaṃ dhīmān vilalāpa sa lakṣmaṇaḥ
03,263.031c tam uvācātha kākutsthaḥ saṃbhrameṣv apy asaṃbhramaḥ
03,263.032a mā viṣīda naravyāghra naiṣa kaś cin mayi sthite
03,263.032b*1263_01 śakto dharṣayituṃ vīra sumitrānandivardhana
03,263.032c chindhy asya dakṣiṇaṃ bāhuṃ chinnaḥ savyo mayā bhujaḥ
03,263.033a ity evaṃ vadatā tasya bhujo rāmeṇa pātitaḥ
03,263.033c khaḍgena bhṛśatīkṣṇena nikṛttas tilakāṇḍavat
03,263.034a tato 'sya dakṣiṇaṃ bāhuṃ khaḍgenājaghnivān balī
03,263.034c saumitrir api saṃprekṣya bhrātaraṃ rāghavaṃ sthitam
03,263.035a punar abhyāhanat pārśve tad rakṣo lakṣmaṇo bhṛśam
03,263.035c gatāsur apatad bhūmau kabandhaḥ sumahāṃs tataḥ
03,263.036a tasya dehād viniḥsṛtya puruṣo divyadarśanaḥ
03,263.036c dadṛśe divam āsthāya divi sūrya iva jvalan
03,263.037a papraccha rāmas taṃ vāgmī kas tvaṃ prabrūhi pṛcchataḥ
03,263.037c kāmayā kim idaṃ citram āścaryaṃ pratibhāti me
03,263.038a tasyācacakṣe gandharvo viśvāvasur ahaṃ nṛpa
03,263.038c prāpto brahmānuśāpena yoniṃ rākṣasasevitām
03,263.039a rāvaṇena hṛtā sītā rājñā laṅkānivāsinā
03,263.039c sugrīvam abhigacchasva sa te sāhyaṃ kariṣyati
03,263.040a eṣā pampā śivajalā haṃsakāraṇḍavāyutā
03,263.040c ṛśyamūkasya śailasya saṃnikarṣe taṭākinī
03,263.041a saṃvasaty atra sugrīvaś caturbhiḥ sacivaiḥ saha
03,263.041c bhrātā vānararājasya vālino hemamālinaḥ
03,263.041d*1264_01 tena tvaṃ saha saṃgamya duḥkhamūlaṃ nivedaya
03,263.041d*1264_02 samānaśīlo bhavataḥ sāhāyaṃ sa kariṣyati
03,263.042a etāvac chakyam asmābhir vaktuṃ draṣṭāsi jānakīm
03,263.042c dhruvaṃ vānararājasya vidito rāvaṇālayaḥ
03,263.043a ity uktvāntarhito divyaḥ puruṣaḥ sa mahāprabhaḥ
03,263.043c vismayaṃ jagmatuś cobhau tau vīrau rāmalakṣmaṇau
03,264.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,264.001a tato 'vidūre nalinīṃ prabhūtakamalotpalām
03,264.001c sītāharaṇaduḥkhārtaḥ pampāṃ rāmaḥ samāsadat
03,264.002a mārutena suśītena sukhenāmṛtagandhinā
03,264.002c sevyamāno vane tasmiñ jagāma manasā priyām
03,264.003a vilalāpa sa rājendras tatra kāntām anusmaran
03,264.003c kāmabāṇābhisaṃtaptaḥ saumitris tam athābravīt
03,264.004a na tvām evaṃvidho bhāvaḥ spraṣṭum arhati mānada
03,264.004c ātmavantam iva vyādhiḥ puruṣaṃ vṛddhaśīlinam
03,264.005a pravṛttir upalabdhā te vaidehyā rāvaṇasya ca
03,264.005c tāṃ tvaṃ puruṣakāreṇa buddhyā caivopapādaya
03,264.006a abhigacchāva sugrīvaṃ śailasthaṃ haripuṃgavam
03,264.006c mayi śiṣye ca bhṛtye ca sahāye ca samāśvasa
03,264.007a evaṃ bahuvidhair vākyair lakṣmaṇena sa rāghavaḥ
03,264.007c uktaḥ prakṛtim āpede kārye cānantaro 'bhavat
03,264.008a niṣevya vāri pampāyās tarpayitvā pitṝn api
03,264.008c pratasthatur ubhau vīrau bhrātarau rāmalakṣmaṇau
03,264.009a tāv ṛśyamūkam abhyetya bahumūlaphalaṃ girim
03,264.009c giryagre vānarān pañca vīrau dadṛśatus tadā
03,264.010a sugrīvaḥ preṣayām āsa sacivaṃ vānaraṃ tayoḥ
03,264.010c buddhimantaṃ hanūmantaṃ himavantam iva sthitam
03,264.011a tena saṃbhāṣya pūrvaṃ tau sugrīvam abhijagmatuḥ
03,264.011c sakhyaṃ vānararājena cakre rāmas tato nṛpa
03,264.011d*1265_01 tataḥ sītāṃ hṛtāṃ śrutvā sugrīvo vālinā kṛtam
03,264.011d*1265_02 duḥkham ākhyātavān sarvaṃ rāmāyāmitatejase
03,264.012a tad vāso darśayām āsus tasya kārye nivedite
03,264.012c vānarāṇāṃ tu yat sītā hriyamāṇābhyavāsṛjat
03,264.013a tat pratyayakaraṃ labdhvā sugrīvaṃ plavagādhipam
03,264.013c pṛthivyāṃ vānaraiśvarye svayaṃ rāmo 'bhyaṣecayat
03,264.014a pratijajñe ca kākutsthaḥ samare vālino vadham
03,264.014c sugrīvaś cāpi vaidehyāḥ punar ānayanaṃ nṛpa
03,264.015a ity uktvā samayaṃ kṛtvā viśvāsya ca parasparam
03,264.015c abhyetya sarve kiṣkindhāṃ tasthur yuddhābhikāṅkṣiṇaḥ
03,264.016a sugrīvaḥ prāpya kiṣkindhāṃ nanādaughanibhasvanaḥ
03,264.016c nāsya tan mamṛṣe vālī taṃ tārā pratyaṣedhayat
03,264.017a yathā nadati sugrīvo balavān eṣa vānaraḥ
03,264.017c manye cāśrayavān prāpto na tvaṃ nirgantum arhasi
03,264.018a hemamālī tato vālī tārāṃ tārādhipānanām
03,264.018c provāca vacanaṃ vāgmī tāṃ vānarapatiḥ patiḥ
03,264.019a sarvabhūtarutajñā tvaṃ paśya buddhyā samanvitā
03,264.019c kenāpāśrayavān prāpto mamaiṣa bhrātṛgandhikaḥ
03,264.020a cintayitvā muhūrtaṃ tu tārā tārādhipaprabhā
03,264.020c patim ity abravīt prājñā śṛṇu sarvaṃ kapīśvara
03,264.021a hṛtadāro mahāsattvo rāmo daśarathātmajaḥ
03,264.021c tulyārimitratāṃ prāptaḥ sugrīveṇa dhanurdharaḥ
03,264.021d*1266_01 śrūyate dāśarathī rāmo vane pitur anujñayā
03,264.022a bhrātā cāsya mahābāhuḥ saumitrir aparājitaḥ
03,264.022c lakṣmaṇo nāma medhāvī sthitaḥ kāryārthasiddhaye
03,264.023a maindaś ca dvividaś caiva hanūmāṃś cānilātmajaḥ
03,264.023c jāmbavān ṛkṣarājaś ca sugrīvasacivāḥ sthitāḥ
03,264.024a sarva ete mahātmāno buddhimanto mahābalāḥ
03,264.024c alaṃ tava vināśāya rāmavīryavyapāśrayāt
03,264.025a tasyās tad ākṣipya vaco hitam uktaṃ kapīśvaraḥ
03,264.025c paryaśaṅkata tām īrṣuḥ sugrīvagatamānasām
03,264.026a tārāṃ paruṣam uktvā sa nirjagāma guhāmukhāt
03,264.026c sthitaṃ mālyavato 'bhyāśe sugrīvaṃ so 'bhyabhāṣata
03,264.027a asakṛt tvaṃ mayā mūḍha nirjito jīvitapriyaḥ
03,264.027c mukto jñātir iti jñātvā kā tvarā maraṇe punaḥ
03,264.028a ity uktaḥ prāha sugrīvo bhrātaraṃ hetumad vacaḥ
03,264.028b*1267_01 ity uktas tu jahāsoccaiḥ sugrīvo bhrātaraṃ prati
03,264.028b*1267_02 hetumad vacanaṃ bhrātre provācedaṃ mahātmane
03,264.028c prāptakālam amitraghno rāmaṃ saṃbodhayann iva
03,264.029a hṛtadārasya me rājan hṛtarājyasya ca tvayā
03,264.029c kiṃ nu jīvitasāmarthyam iti viddhi samāgatam
03,264.030a evam uktvā bahuvidhaṃ tatas tau saṃnipetatuḥ
03,264.030c samare vālisugrīvau śālatālaśilāyudhau
03,264.031a ubhau jaghnatur anyonyam ubhau bhūmau nipetatuḥ
03,264.031c ubhau vavalgatuś citraṃ muṣṭibhiś ca nijaghnatuḥ
03,264.032a ubhau rudhirasaṃsiktau nakhadantaparikṣatau
03,264.032c śuśubhāte tadā vīrau puṣpitāv iva kiṃśukau
03,264.033a na viśeṣas tayor yuddhe tadā kaś cana dṛśyate
03,264.033b*1268_01 prajñānārthaṃ tadā rāmo niścitya manasā tadā
03,264.033c sugrīvasya tadā mālāṃ hanūmān kaṇṭha āsajat
03,264.034a sa mālayā tadā vīraḥ śuśubhe kaṇṭhasaktayā
03,264.034c śrīmān iva mahāśailo malayo meghamālayā
03,264.035a kṛtacihnaṃ tu sugrīvaṃ rāmo dṛṣṭvā mahādhanuḥ
03,264.035c vicakarṣa dhanuḥśreṣṭhaṃ vālim uddiśya lakṣyavat
03,264.036a visphāras tasya dhanuṣo yantrasyeva tadā babhau
03,264.036c vitatrāsa tadā vālī śareṇābhihato hṛdi
03,264.037a sa bhinnamarmābhihato vaktrāc choṇitam udvaman
03,264.037c dadarśāvasthitaṃ rāmam ārāt saumitriṇā saha
03,264.038a garhayitvā sa kākutsthaṃ papāta bhuvi mūrchitaḥ
03,264.038c tārā dadarśa taṃ bhūmau tārāpatim iva cyutam
03,264.039a hate vālini sugrīvaḥ kiṣkindhāṃ pratyapadyata
03,264.039c tāṃ ca tārāpatimukhīṃ tārāṃ nipatiteśvarām
03,264.040a rāmas tu caturo māsān pṛṣṭhe mālyavataḥ śubhe
03,264.040c nivāsam akarod dhīmān sugrīveṇābhyupasthitaḥ
03,264.041a rāvaṇo 'pi purīṃ gatvā laṅkāṃ kāmabalātkṛtaḥ
03,264.041c sītāṃ niveśayām āsa bhavane nandanopame
03,264.041e aśokavanikābhyāśe tāpasāśramasaṃnibhe
03,264.042a bhartṛsmaraṇatanvaṅgī tāpasīveṣadhāriṇī
03,264.042c upavāsatapaḥśīlā tatra sā pṛthulekṣaṇā
03,264.042e uvāsa duḥkhavasatīḥ phalamūlakṛtāśanā
03,264.043a dideśa rākṣasīs tatra rakṣaṇe rākṣasādhipaḥ
03,264.043c prāsāsiśūlaparaśumudgarālātadhāriṇīḥ
03,264.044a dvyakṣīṃ tryakṣīṃ lalāṭākṣīṃ dīrghajihvām ajihvikām
03,264.044c tristanīm ekapādāṃ ca trijaṭām ekalocanām
03,264.045a etāś cānyāś ca dīptākṣyaḥ karabhotkaṭamūrdhajāḥ
03,264.045c parivāryāsate sītāṃ divārātram atandritāḥ
03,264.046a tās tu tām āyatāpāṅgīṃ piśācyo dāruṇasvanāḥ
03,264.046c tarjayanti sadā raudrāḥ paruṣavyañjanākṣarāḥ
03,264.047a khādāma pāṭayāmaināṃ tilaśaḥ pravibhajya tām
03,264.047c yeyaṃ bhartāram asmākam avamanyeha jīvati
03,264.048a ity evaṃ paribhartsantīs trāsyamānā punaḥ punaḥ
03,264.048c bhartṛśokasamāviṣṭā niḥśvasyedam uvāca tāḥ
03,264.049a āryāḥ khādata māṃ śīghraṃ na me lobho 'sti jīvite
03,264.049c vinā taṃ puṇḍarīkākṣaṃ nīlakuñcitamūrdhajam
03,264.050a apy evāhaṃ nirāhārā jīvitapriyavarjitā
03,264.050c śoṣayiṣyāmi gātrāṇi vyālī tālagatā yathā
03,264.051a na tv anyam abhigaccheyaṃ pumāṃsaṃ rāghavād ṛte
03,264.051c iti jānīta satyaṃ me kriyatāṃ yad anantaram
03,264.052a tasyās tad vacanaṃ śrutvā rākṣasyas tāḥ kharasvanāḥ
03,264.052c ākhyātuṃ rākṣasendrāya jagmus tat sarvam āditaḥ
03,264.053a gatāsu tāsu sarvāsu trijaṭā nāma rākṣasī
03,264.053c sāntvayām āsa vaidehīṃ dharmajñā priyavādinī
03,264.054a sīte vakṣyāmi te kiṃ cid viśvāsaṃ kuru me sakhi
03,264.054c bhayaṃ te vyetu vāmoru śṛṇu cedaṃ vaco mama
03,264.055a avindhyo nāma medhāvī vṛddho rākṣasapuṃgavaḥ
03,264.055c sa rāmasya hitānveṣī tvadarthe hi sa māvadat
03,264.056a sītā madvacanād vācyā samāśvāsya prasādya ca
03,264.056c bhartā te kuśalī rāmo lakṣmaṇānugato balī
03,264.057a sakhyaṃ vānararājena śakrapratimatejasā
03,264.057c kṛtavān rāghavaḥ śrīmāṃs tvadarthe ca samudyataḥ
03,264.058a mā ca te 'stu bhayaṃ bhīru rāvaṇāl lokagarhitāt
03,264.058c nalakūbaraśāpena rakṣitā hy asy anindite
03,264.059a śapto hy eṣa purā pāpo vadhūṃ rambhāṃ parāmṛśan
03,264.059c na śakto vivaśāṃ nārīm upaitum ajitendriyaḥ
03,264.060a kṣipram eṣyati te bhartā sugrīveṇābhirakṣitaḥ
03,264.060c saumitrisahito dhīmāṃs tvāṃ ceto mokṣayiṣyati
03,264.061a svapnā hi sumahāghorā dṛṣṭā me 'niṣṭadarśanāḥ
03,264.061c vināśāyāsya durbuddheḥ paulastyakulaghātinaḥ
03,264.062a dāruṇo hy eṣa duṣṭātmā kṣudrakarmā niśācaraḥ
03,264.062c svabhāvāc chīladoṣeṇa sarveṣāṃ bhayavardhanaḥ
03,264.063a spardhate sarvadevair yaḥ kālopahatacetanaḥ
03,264.063c mayā vināśaliṅgāni svapne dṛṣṭāni tasya vai
03,264.064a tailābhiṣikto vikaco majjan paṅke daśānanaḥ
03,264.064c asakṛt kharayukte tu rathe nṛtyann iva sthitaḥ
03,264.065a kumbhakarṇādayaś ceme nagnāḥ patitamūrdhajāḥ
03,264.065c kṛṣyante dakṣiṇām āśāṃ raktamālyānulepanāḥ
03,264.066a śvetātapatraḥ soṣṇīṣaḥ śuklamālyavibhūṣaṇaḥ
03,264.066c śvetaparvatam ārūḍha eka eva vibhīṣaṇaḥ
03,264.067a sacivāś cāsya catvāraḥ śuklamālyānulepanāḥ
03,264.067c śvetaparvatam ārūḍhā mokṣyante 'smān mahābhayāt
03,264.067d*1269_01 mokṣitā tvāṃ bhayād asmād rāmaḥ śatruniṣūdanaḥ
03,264.068a rāmasyāstreṇa pṛthivī parikṣiptā sasāgarā
03,264.068c yaśasā pṛthivīṃ kṛtsnāṃ pūrayiṣyati te patiḥ
03,264.069a asthisaṃcayam ārūḍho bhuñjāno madhupāyasam
03,264.069c lakṣmaṇaś ca mayā dṛṣṭo nirīkṣan sarvatodiśaḥ
03,264.070a rudatī rudhirārdrāṅgī vyāghreṇa parirakṣitā
03,264.070c asakṛt tvaṃ mayā dṛṣṭā gacchantī diśam uttarām
03,264.071a harṣam eṣyasi vaidehi kṣipraṃ bhartṛsamanvitā
03,264.071c rāghaveṇa saha bhrātrā sīte tvam acirād iva
03,264.072a iti sā mṛgaśāvākṣī tac chrutvā trijaṭāvacaḥ
03,264.072c babhūvāśāvatī bālā punar bhartṛsamāgame
03,264.073a yāvad abhyāgatā raudrāḥ piśācyas tāḥ sudāruṇāḥ
03,264.073c dadṛśus tāṃ trijaṭayā sahāsīnāṃ yathā purā
03,265.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,265.001a tatas tāṃ bhartṛśokārtāṃ dīnāṃ malinavāsasam
03,265.001c maṇiśeṣābhyalaṃkārāṃ rudatīṃ ca pativratām
03,265.002a rākṣasībhir upāsyantīṃ samāsīnāṃ śilātale
03,265.002c rāvaṇaḥ kāmabāṇārto dadarśopasasarpa ca
03,265.003a devadānavagandharvayakṣakiṃpuruṣair yudhi
03,265.003c ajito 'śokavanikāṃ yayau kandarpamohitaḥ
03,265.004a divyāmbaradharaḥ śrīmān sumṛṣṭamaṇikuṇḍalaḥ
03,265.004c vicitramālyamukuṭo vasanta iva mūrtimān
03,265.005a sa kalpavṛkṣasadṛśo yatnād api vibhūṣitaḥ
03,265.005c śmaśānacaityadrumavad bhūṣito 'pi bhayaṃkaraḥ
03,265.006a sa tasyās tanumadhyāyāḥ samīpe rajanīcaraḥ
03,265.006c dadṛśe rohiṇīm etya śanaiścara iva grahaḥ
03,265.007a sa tām āmantrya suśroṇīṃ puṣpaketuśarāhataḥ
03,265.007c idam ity abravīd bālāṃ trastāṃ rauhīm ivābalām
03,265.008a sīte paryāptam etāvat kṛto bhartur anugrahaḥ
03,265.008c prasādaṃ kuru tanvaṅgi kriyatāṃ parikarma te
03,265.009a bhajasva māṃ varārohe mahārhābharaṇāmbarā
03,265.009c bhava me sarvanārīṇām uttamā varavarṇini
03,265.010a santi me devakanyāś ca rājarṣīṇāṃ tathāṅganāḥ
03,265.010c santi dānavakanyāś ca daityānāṃ cāpi yoṣitaḥ
03,265.011a caturdaśa piśācānāṃ koṭyo me vacane sthitāḥ
03,265.011c dvis tāvat puruṣādānāṃ rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām
03,265.012a tato me triguṇā yakṣā ye madvacanakāriṇaḥ
03,265.012c ke cid eva dhanādhyakṣaṃ bhrātaraṃ me samāśritāḥ
03,265.013a gandharvāpsaraso bhadre mām āpānagataṃ sadā
03,265.013c upatiṣṭhanti vāmoru yathaiva bhrātaraṃ mama
03,265.014a putro 'ham api viprarṣeḥ sākṣād viśravaso muneḥ
03,265.014c pañcamo lokapālānām iti me prathitaṃ yaśaḥ
03,265.015a divyāni bhakṣyabhojyāni pānāni vividhāni ca
03,265.015c yathaiva tridaśeśasya tathaiva mama bhāmini
03,265.016a kṣīyatāṃ duṣkṛtaṃ karma vanavāsakṛtaṃ tava
03,265.016c bhāryā me bhava suśroṇi yathā mandodarī tathā
03,265.017a ity uktā tena vaidehī parivṛtya śubhānanā
03,265.017c tṛṇam antarataḥ kṛtvā tam uvāca niśācaram
03,265.018a aśivenātivāmorūr ajasraṃ netravāriṇā
03,265.018c stanāv apatitau bālā sahitāv abhivarṣatī
03,265.018d*1270_01 vyavasthāpya kathaṃ cit sā viṣādād atimohitā
03,265.018e uvāca vākyaṃ taṃ kṣudraṃ vaidehī patidevatā
03,265.019a asakṛd vadato vākyam īdṛśaṃ rākṣaseśvara
03,265.019c viṣādayuktam etat te mayā śrutam abhāgyayā
03,265.020a tad bhadrasukha bhadraṃ te mānasaṃ vinivartyatām
03,265.020c paradārāsmy alabhyā ca satataṃ ca pativratā
03,265.021a na caivopayikī bhāryā mānuṣī kṛpaṇā tava
03,265.021c vivaśāṃ dharṣayitvā ca kāṃ tvaṃ prītim avāpsyasi
03,265.022a prajāpatisamo vipro brahmayoniḥ pitā tava
03,265.022c na ca pālayase dharmaṃ lokapālasamaḥ katham
03,265.023a bhrātaraṃ rājarājānaṃ maheśvarasakhaṃ prabhum
03,265.023c dhaneśvaraṃ vyapadiśan kathaṃ tv iha na lajjase
03,265.024a ity uktvā prārudat sītā kampayantī payodharau
03,265.024c śirodharāṃ ca tanvaṅgī mukhaṃ pracchādya vāsasā
03,265.025a tasyā rudatyā bhāminyā dīrghā veṇī susaṃyatā
03,265.025c dadṛśe svasitā snigdhā kālī vyālīva mūrdhani
03,265.026a tac chrutvā rāvaṇo vākyaṃ sītayoktaṃ suniṣṭhuram
03,265.026c pratyākhyāto 'pi durmedhāḥ punar evābravīd vacaḥ
03,265.027a kāmam aṅgāni me sīte dunotu makaradhvajaḥ
03,265.027c na tvām akāmāṃ suśroṇīṃ sameṣye cāruhāsinīm
03,265.028a kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ yat tvam adyāpi mānuṣam
03,265.028c āhārabhūtam asmākaṃ rāmam evānurudhyase
03,265.029a ity uktvā tām anindyāṅgīṃ sa rākṣasagaṇeśvaraḥ
03,265.029c tatraivāntarhito bhūtvā jagāmābhimatāṃ diśam
03,265.030a rākṣasībhiḥ parivṛtā vaidehī śokakarśitā
03,265.030c sevyamānā trijaṭayā tatraiva nyavasat tadā
03,266.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,266.001a rāghavas tu sasaumitriḥ sugrīveṇābhipālitaḥ
03,266.001c vasan mālyavataḥ pṛṣṭhe dadarśa vimalaṃ nabhaḥ
03,266.002a sa dṛṣṭvā vimale vyomni nirmalaṃ śaśalakṣaṇam
03,266.002c grahanakṣatratārābhir anuyātam amitrahā
03,266.003a kumudotpalapadmānāṃ gandham ādāya vāyunā
03,266.003c mahīdharasthaḥ śītena sahasā pratibodhitaḥ
03,266.004a prabhāte lakṣmaṇaṃ vīram abhyabhāṣata durmanāḥ
03,266.004c sītāṃ saṃsmṛtya dharmātmā ruddhāṃ rākṣasaveśmani
03,266.005a gaccha lakṣmaṇa jānīhi kiṣkindhāyāṃ kapīśvaram
03,266.005c pramattaṃ grāmyadharmeṣu kṛtaghnaṃ svārthapaṇḍitam
03,266.006a yo 'sau kulādhamo mūḍho mayā rājye 'bhiṣecitaḥ
03,266.006c sarvavānaragopucchā yam ṛkṣāś ca bhajanti vai
03,266.007a yadarthaṃ nihato vālī mayā raghukulodvaha
03,266.007c tvayā saha mahābāho kiṣkindhopavane tadā
03,266.008a kṛtaghnaṃ tam ahaṃ manye vānarāpasadaṃ bhuvi
03,266.008c yo mām evaṃgato mūḍho na jānīte 'dya lakṣmaṇa
03,266.009a asau manye na jānīte samayapratipādanam
03,266.009c kṛtopakāraṃ māṃ nūnam avamanyālpayā dhiyā
03,266.010a yadi tāvad anudyuktaḥ śete kāmasukhātmakaḥ
03,266.010c netavyo vālimārgeṇa sarvabhūtagatiṃ tvayā
03,266.011a athāpi ghaṭate 'smākam arthe vānarapuṃgavaḥ
03,266.011c tam ādāyaihi kākutstha tvarāvān bhava mā ciram
03,266.012a ity ukto lakṣmaṇo bhrātrā guruvākyahite rataḥ
03,266.012c pratasthe ruciraṃ gṛhya samārgaṇaguṇaṃ dhanuḥ
03,266.012e kiṣkindhādvāram āsādya praviveśānivāritaḥ
03,266.013a sakrodha iti taṃ matvā rājā pratyudyayau hariḥ
03,266.013c taṃ sadāro vinītātmā sugrīvaḥ plavagādhipaḥ
03,266.013e pūjayā pratijagrāha prīyamāṇas tadarhayā
03,266.014a tam abravīd rāmavacaḥ saumitrir akutobhayaḥ
03,266.014c sa tat sarvam aśeṣeṇa śrutvā prahvaḥ kṛtāñjaliḥ
03,266.015a sabhṛtyadāro rājendra sugrīvo vānarādhipaḥ
03,266.015c idam āha vacaḥ prīto lakṣmaṇaṃ narakuñjaram
03,266.016a nāsmi lakṣmaṇa durmedhā na kṛtaghno na nirghṛṇaḥ
03,266.016c śrūyatāṃ yaḥ prayatno me sītāparyeṣaṇe kṛtaḥ
03,266.017a diśaḥ prasthāpitāḥ sarve vinītā harayo mayā
03,266.017c sarveṣāṃ ca kṛtaḥ kālo māsenāgamanaṃ punaḥ
03,266.018a yair iyaṃ savanā sādriḥ sapurā sāgarāmbarā
03,266.018c vicetavyā mahī vīra sagrāmanagarākarā
03,266.019a sa māsaḥ pañcarātreṇa pūrṇo bhavitum arhati
03,266.019c tataḥ śroṣyasi rāmeṇa sahitaḥ sumahat priyam
03,266.020a ity ukto lakṣmaṇas tena vānarendreṇa dhīmatā
03,266.020c tyaktvā roṣam adīnātmā sugrīvaṃ pratyapūjayat
03,266.021a sa rāmaṃ sahasugrīvo mālyavatpṛṣṭham āsthitam
03,266.021c abhigamyodayaṃ tasya kāryasya pratyavedayat
03,266.022a ity evaṃ vānarendrās te samājagmuḥ sahasraśaḥ
03,266.022a*1271_01 **** **** āyātā vānarās tadā
03,266.022a*1271_02 diśas tisro vānarendrāḥ
03,266.022c diśas tisro vicityātha na tu ye dakṣiṇāṃ gatāḥ
03,266.023a ācakhyus te tu rāmāya mahīṃ sāgaramekhalām
03,266.023c vicitāṃ na tu vaidehyā darśanaṃ rāvaṇasya vā
03,266.024a gatās tu dakṣiṇām āśāṃ ye vai vānarapuṃgavāḥ
03,266.024c āśāvāṃs teṣu kākutsthaḥ prāṇān ārto 'py adhārayat
03,266.025a dvimāsoparame kāle vyatīte plavagās tataḥ
03,266.025c sugrīvam abhigamyedaṃ tvaritā vākyam abruvan
03,266.026a rakṣitaṃ vālinā yat tat sphītaṃ madhuvanaṃ mahat
03,266.026c tvayā ca plavagaśreṣṭha tad bhuṅkte pavanātmajaḥ
03,266.027a vāliputro 'ṅgadaś caiva ye cānye plavagarṣabhāḥ
03,266.027c vicetuṃ dakṣiṇām āśāṃ rājan prasthāpitās tvayā
03,266.028a teṣāṃ taṃ praṇayaṃ śrutvā mene sa kṛtakṛtyatām
03,266.028c kṛtārthānāṃ hi bhṛtyānām etad bhavati ceṣṭitam
03,266.029a sa tad rāmāya medhāvī śaśaṃsa plavagarṣabhaḥ
03,266.029c rāmaś cāpy anumānena mene dṛṣṭāṃ tu maithilīm
03,266.030a hanūmatpramukhāś cāpi viśrāntās te plavaṃgamāḥ
03,266.030c abhijagmur harīndraṃ taṃ rāmalakṣmaṇasaṃnidhau
03,266.031a gatiṃ ca mukhavarṇaṃ ca dṛṣṭvā rāmo hanūmataḥ
03,266.031c agamat pratyayaṃ bhūyo dṛṣṭā sīteti bhārata
03,266.032a hanūmatpramukhās te tu vānarāḥ pūrṇamānasāḥ
03,266.032c praṇemur vidhivad rāmaṃ sugrīvaṃ lakṣmaṇaṃ tathā
03,266.033a tān uvācāgatān rāmaḥ pragṛhya saśaraṃ dhanuḥ
03,266.033c api māṃ jīvayiṣyadhvam api vaḥ kṛtakṛtyatā
03,266.034a api rājyam ayodhyāyāṃ kārayiṣyāmy ahaṃ punaḥ
03,266.034c nihatya samare śatrūn āhṛtya janakātmajām
03,266.035a amokṣayitvā vaidehīm ahatvā ca ripūn raṇe
03,266.035c hṛtadāro 'vadhūtaś ca nāhaṃ jīvitum utsahe
03,266.036a ity uktavacanaṃ rāmaṃ pratyuvācānilātmajaḥ
03,266.036c priyam ākhyāmi te rāma dṛṣṭā sā jānakī mayā
03,266.037a vicitya dakṣiṇām āśāṃ saparvatavanākarām
03,266.037c śrāntāḥ kāle vyatīte sma dṛṣṭavanto mahāguhām
03,266.038a praviśāmo vayaṃ tāṃ tu bahuyojanam āyatām
03,266.038c andhakārāṃ suvipināṃ gahanāṃ kīṭasevitām
03,266.039a gatvā sumahad adhvānam ādityasya prabhāṃ tataḥ
03,266.039c dṛṣṭavantaḥ sma tatraiva bhavanaṃ divyam antarā
03,266.040a mayasya kila daityasya tadāsīd veśma rāghava
03,266.040c tatra prabhāvatī nāma tapo 'tapyata tāpasī
03,266.041a tayā dattāni bhojyāni pānāni vividhāni ca
03,266.041c bhuktvā labdhabalāḥ santas tayoktena pathā tataḥ
03,266.042a niryāya tasmād uddeśāt paśyāmo lavaṇāmbhasaḥ
03,266.042c samīpe sahyamalayau darduraṃ ca mahāgirim
03,266.043a tato malayam āruhya paśyanto varuṇālayam
03,266.043c viṣaṇṇā vyathitāḥ khinnā nirāśā jīvite bhṛśam
03,266.044a anekaśatavistīrṇaṃ yojanānāṃ mahodadhim
03,266.044c timinakrajhaṣāvāsaṃ cintayantaḥ suduḥkhitāḥ
03,266.045a tatrānaśanasaṃkalpaṃ kṛtvāsīnā vayaṃ tadā
03,266.045c tataḥ kathānte gṛdhrasya jaṭāyor abhavat kathā
03,266.046a tataḥ parvataśṛṅgābhaṃ ghorarūpaṃ bhayāvaham
03,266.046c pakṣiṇaṃ dṛṣṭavantaḥ sma vainateyam ivāparam
03,266.047a so 'smān atarkayad bhoktum athābhyetya vaco 'bravīt
03,266.047c bhoḥ ka eṣa mama bhrātur jaṭāyoḥ kurute kathām
03,266.048a saṃpātir nāma tasyāhaṃ jyeṣṭho bhrātā khagādhipaḥ
03,266.048c anyonyaspardhayārūḍhāv āvām ādityasaṃsadam
03,266.049a tato dagdhāv imau pakṣau na dagdhau tu jaṭāyuṣaḥ
03,266.049c tadā me ciradṛṣṭaḥ sa bhrātā gṛdhrapatiḥ priyaḥ
03,266.049e nirdagdhapakṣaḥ patito hy aham asmin mahāgirau
03,266.049f*1272_01 draṣṭuṃ vīraṃ na śaknomi bhrātaraṃ vai jaṭāyuṣam
03,266.050a tasyaivaṃ vadato 'smābhir hato bhrātā niveditaḥ
03,266.050c vyasanaṃ bhavataś cedaṃ saṃkṣepād vai niveditam
03,266.051a sa saṃpātis tadā rājañ śrutvā sumahad apriyam
03,266.051c viṣaṇṇacetāḥ papraccha punar asmān ariṃdama
03,266.052a kaḥ sa rāmaḥ kathaṃ sītā jaṭāyuś ca kathaṃ hataḥ
03,266.052c icchāmi sarvam evaitac chrotuṃ plavagasattamāḥ
03,266.053a tasyāhaṃ sarvam evaitaṃ bhavato vyasanāgamam
03,266.053c prāyopaveśane caiva hetuṃ vistarato 'bruvam
03,266.054a so 'smān utthāpayām āsa vākyenānena pakṣirāṭ
03,266.054c rāvaṇo vidito mahyaṃ laṅkā cāsya mahāpurī
03,266.055a dṛṣṭā pāre samudrasya trikūṭagirikandare
03,266.055c bhavitrī tatra vaidehī na me 'sty atra vicāraṇā
03,266.056a iti tasya vacaḥ śrutvā vayam utthāya satvarāḥ
03,266.056c sāgaraplavane mantraṃ mantrayāmaḥ paraṃtapa
03,266.057a nādhyavasyad yadā kaś cit sāgarasya vilaṅghane
03,266.057c tataḥ pitaram āviśya pupluve 'haṃ mahārṇavam
03,266.057e śatayojanavistīrṇaṃ nihatya jalarākṣasīm
03,266.058a tatra sītā mayā dṛṣṭā rāvaṇāntaḥpure satī
03,266.058c upavāsatapaḥśīlā bhartṛdarśanalālasā
03,266.058e jaṭilā maladigdhāṅgī kṛśā dīnā tapasvinī
03,266.059a nimittais tām ahaṃ sītām upalabhya pṛthagvidhaiḥ
03,266.059c upasṛtyābruvaṃ cāryām abhigamya rahogatām
03,266.060a sīte rāmasya dūto 'haṃ vānaro mārutātmajaḥ
03,266.060c tvaddarśanam abhiprepsur iha prāpto vihāyasā
03,266.061a rājaputrau kuśalinau bhrātarau rāmalakṣmaṇau
03,266.061c sarvaśākhāmṛgendreṇa sugrīveṇābhipālitau
03,266.062a kuśalaṃ tvābravīd rāmaḥ sīte saumitriṇā saha
03,266.062c sakhibhāvāc ca sugrīvaḥ kuśalaṃ tvānupṛcchati
03,266.063a kṣipram eṣyati te bhartā sarvaśākhāmṛgaiḥ saha
03,266.063c pratyayaṃ kuru me devi vānaro 'smi na rākṣasaḥ
03,266.064a muhūrtam iva ca dhyātvā sītā māṃ pratyuvāca ha
03,266.064c avaimi tvāṃ hanūmantam avindhyavacanād aham
03,266.065a avindhyo hi mahābāho rākṣaso vṛddhasaṃmataḥ
03,266.065c kathitas tena sugrīvas tvadvidhaiḥ sacivair vṛtaḥ
03,266.066a gamyatām iti coktvā māṃ sītā prādād imaṃ maṇim
03,266.066c dhāritā yena vaidehī kālam etam aninditā
03,266.067a pratyayārthaṃ kathāṃ cemāṃ kathayām āsa jānakī
03,266.067c kṣiptām iṣīkāṃ kākasya citrakūṭe mahāgirau
03,266.067e bhavatā puruṣavyāghra pratyabhijñānakāraṇāt
03,266.067f*1273_01 ekākṣī vikalaḥ kākaḥ suduṣṭātmā kṛtaś ca vai
03,266.068a śrāvayitvā tadātmānaṃ tato dagdhvā ca tāṃ purīm
03,266.068c saṃprāpta iti taṃ rāmaḥ priyavādinam arcayat
03,267.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,267.001a tatas tatraiva rāmasya samāsīnasya taiḥ saha
03,267.001c samājagmuḥ kapiśreṣṭhāḥ sugrīvavacanāt tadā
03,267.002a vṛtaḥ koṭisahasreṇa vānarāṇāṃ tarasvinām
03,267.002c śvaśuro vālinaḥ śrīmān suṣeṇo rāmam abhyayāt
03,267.003a koṭīśatavṛtau cāpi gajo gavaya eva ca
03,267.003c vānarendrau mahāvīryau pṛthak pṛthag adṛśyatām
03,267.003d*1274_01 kumudo 'pi mahāvīryaḥ plavagarṣabhasattama
03,267.004a ṣaṣṭikoṭisahasrāṇi prakarṣan pratyadṛśyata
03,267.004c golāṅgūlo mahārāja gavākṣo bhīmadarśanaḥ
03,267.005a gandhamādanavāsī tu prathito gandhamādanaḥ
03,267.005c koṭīsahasram ugrāṇāṃ harīṇāṃ samakarṣata
03,267.006a panaso nāma medhāvī vānaraḥ sumahābalaḥ
03,267.006c koṭīr daśa dvādaśa ca triṃśatpañca prakarṣati
03,267.007a śrīmān dadhimukho nāma harivṛddho 'pi vīryavān
03,267.007c pracakarṣa mahat sainyaṃ harīṇāṃ bhīmatejasām
03,267.008a kṛṣṇānāṃ mukhapuṇḍrāṇām ṛkṣāṇāṃ bhīmakarmaṇām
03,267.008c koṭīśatasahasreṇa jāmbavān pratyadṛśyata
03,267.009a ete cānye ca bahavo hariyūthapayūthapāḥ
03,267.009c asaṃkhyeyā mahārāja samīyū rāmakāraṇāt
03,267.010a śirīṣakusumābhānāṃ siṃhānām iva nardatām
03,267.010c śrūyate tumulaḥ śabdas tatra tatra pradhāvatām
03,267.011a girikūṭanibhāḥ ke cit ke cin mahiṣasaṃnibhāḥ
03,267.011c śaradabhrapratīkāśāḥ piṣṭahiṅgulakānanāḥ
03,267.012a utpatantaḥ patantaś ca plavamānāś ca vānarāḥ
03,267.012c uddhunvanto 'pare reṇūn samājagmuḥ samantataḥ
03,267.013a sa vānaramahālokaḥ pūrṇasāgarasaṃnibhaḥ
03,267.013c niveśam akarot tatra sugrīvānumate tadā
03,267.014a tatas teṣu harīndreṣu samāvṛtteṣu sarvaśaḥ
03,267.014c tithau praśaste nakṣatre muhūrte cābhipūjite
03,267.015a tena vyūḍhena sainyena lokān udvartayann iva
03,267.015c prayayau rāghavaḥ śrīmān sugrīvasahitas tadā
03,267.016a mukham āsīt tu sainyasya hanūmān mārutātmajaḥ
03,267.016c jaghanaṃ pālayām āsa saumitrir akutobhayaḥ
03,267.017a baddhagodhāṅgulitrāṇau rāghavau tatra rejatuḥ
03,267.017c vṛtau harimahāmātraiś candrasūryau grahair iva
03,267.018a prababhau harisainyaṃ tac chālatālaśilāyudham
03,267.018c sumahac chālibhavanaṃ yathā sūryodayaṃ prati
03,267.019a nalanīlāṅgadakrāthamaindadvividapālitā
03,267.019c yayau sumahatī senā rāghavasyārthasiddhaye
03,267.020a vidhivat supraśasteṣu bahumūlaphaleṣu ca
03,267.020c prabhūtamadhumāṃseṣu vārimatsu śiveṣu ca
03,267.021a nivasantī nirābādhā tathaiva girisānuṣu
03,267.021c upāyād dharisenā sā kṣārodam atha sāgaram
03,267.022a dvitīyasāgaranibhaṃ tad balaṃ bahuladhvajam
03,267.022c velāvanaṃ samāsādya nivāsam akarot tadā
03,267.023a tato dāśarathiḥ śrīmān sugrīvaṃ pratyabhāṣata
03,267.023c madhye vānaramukhyānāṃ prāptakālam idaṃ vacaḥ
03,267.024a upāyaḥ ko nu bhavatāṃ mataḥ sāgaralaṅghane
03,267.024c iyaṃ ca mahatī senā sāgaraś cāpi dustaraḥ
03,267.025a tatrānye vyāharanti sma vānarāḥ paṭumāninaḥ
03,267.025c samarthā laṅghane sindhor na tu kṛtsnasya vānarāḥ
03,267.026a ke cin naubhir vyavasyanti kecīc ca vividhaiḥ plavaiḥ
03,267.026c neti rāmaś ca tān sarvān sāntvayan pratyabhāṣata
03,267.027a śatayojanavistāraṃ na śaktāḥ sarvavānarāḥ
03,267.027c krāntuṃ toyanidhiṃ vīrā naiṣā vo naiṣṭhikī matiḥ
03,267.028a nāvo na santi senāyā bahvyas tārayituṃ tathā
03,267.028c vaṇijām upaghātaṃ ca katham asmadvidhaś caret
03,267.029a vistīrṇaṃ caiva naḥ sainyaṃ hanyāc chidreṣu vai paraḥ
03,267.029c plavoḍupapratāraś ca naivātra mama rocate
03,267.030a ahaṃ tv imaṃ jalanidhiṃ samārapsyāmy upāyataḥ
03,267.030c pratiśeṣyāmy upavasan darśayiṣyati māṃ tataḥ
03,267.031a na ced darśayitā mārgaṃ dhakṣyāmy enam ahaṃ tataḥ
03,267.031c mahāstrair apratihatair atyagnipavanojjvalaiḥ
03,267.032a ity uktvā sahasaumitrir upaspṛśyātha rāghavaḥ
03,267.032c pratiśiśye jalanidhiṃ vidhivat kuśasaṃstare
03,267.033a sāgaras tu tataḥ svapne darśayām āsa rāghavam
03,267.033c devo nadanadībhartā śrīmān yādogaṇair vṛtaḥ
03,267.034a kausalyāmātar ity evam ābhāṣya madhuraṃ vacaḥ
03,267.034c idam ity āha ratnānām ākaraiḥ śataśo vṛtaḥ
03,267.035a brūhi kiṃ te karomy atra sāhāyyaṃ puruṣarṣabha
03,267.035c ikṣvākur asmi te jñātir iti rāmas tam abravīt
03,267.035d*1275_01 evam uktaḥ samudreṇa rāmo vākyam athābravīt
03,267.036a mārgam icchāmi sainyasya dattaṃ nadanadīpate
03,267.036c yena gatvā daśagrīvaṃ hanyāṃ paulastyapāṃsanam
03,267.036d*1276_01 rākṣasaṃ sānubandhaṃ tu mama bhāryāpahāriṇam
03,267.037a yady evaṃ yācato mārgaṃ na pradāsyati me bhavān
03,267.037c śarais tvāṃ śoṣayiṣyāmi divyāstrapratimantritaiḥ
03,267.038a ity evaṃ bruvataḥ śrutvā rāmasya varuṇālayaḥ
03,267.038c uvāca vyathito vākyam iti baddhāñjaliḥ sthitaḥ
03,267.039a necchāmi pratighātaṃ te nāsmi vighnakaras tava
03,267.039c śṛṇu cedaṃ vaco rāma śrutvā kartavyam ācara
03,267.040a yadi dāsyāmi te mārgaṃ sainyasya vrajato ''jñayā
03,267.040c anye 'py ājñāpayiṣyanti mām evaṃ dhanuṣo balāt
03,267.041a asti tv atra nalo nāma vānaraḥ śilpisaṃmataḥ
03,267.041c tvaṣṭur devasya tanayo balavān viśvakarmaṇaḥ
03,267.042a sa yat kāṣṭhaṃ tṛṇaṃ vāpi śilāṃ vā kṣepsyate mayi
03,267.042c sarvaṃ tad dhārayiṣyāmi sa te setur bhaviṣyati
03,267.043a ity uktvāntarhite tasmin rāmo nalam uvāca ha
03,267.043c kuru setuṃ samudre tvaṃ śakto hy asi mato mama
03,267.044a tenopāyena kākutsthaḥ setubandham akārayat
03,267.044c daśayojanavistāram āyataṃ śatayojanam
03,267.045a nalasetur iti khyāto yo 'dyāpi prathito bhuvi
03,267.045c rāmasyājñāṃ puraskṛtya dhāryate girisaṃnibhaḥ
03,267.046a tatrasthaṃ sa tu dharmātmā samāgacchad vibhīṣaṇaḥ
03,267.046c bhrātā vai rākṣasendrasya caturbhiḥ sacivaiḥ saha
03,267.047a pratijagrāha rāmas taṃ svāgatena mahāmanāḥ
03,267.047c sugrīvasya tu śaṅkābhūt praṇidhiḥ syād iti sma ha
03,267.048a rāghavas tasya ceṣṭābhiḥ samyak ca cariteṅgitaiḥ
03,267.048c yadā tattvena tuṣṭo 'bhūt tata enam apūjayat
03,267.049a sarvarākṣasarājye cāpy abhyaṣiñcad vibhīṣaṇam
03,267.049c cakre ca mantrānucaraṃ suhṛdaṃ lakṣmaṇasya ca
03,267.050a vibhīṣaṇamate caiva so 'tyakrāman mahārṇavam
03,267.050c sasainyaḥ setunā tena māsenaiva narādhipa
03,267.051a tato gatvā samāsādya laṅkodyānāny anekaśaḥ
03,267.051c bhedayām āsa kapibhir mahānti ca bahūni ca
03,267.052a tatrāstāṃ rāvaṇāmātyau rākṣasau śukasāraṇau
03,267.052b*1277_01 draṣṭuṃ senām anuprāptau rāvaṇapriyakāriṇau
03,267.052c cārau vānararūpeṇa tau jagrāha vibhīṣaṇaḥ
03,267.053a pratipannau yadā rūpaṃ rākṣasaṃ tau niśācarau
03,267.053c darśayitvā tataḥ sainyaṃ rāmaḥ paścād avāsṛjat
03,267.054a niveśyopavane sainyaṃ tac chūraḥ prājñavānaram
03,267.054c preṣayām āsa dautyena rāvaṇasya tato 'ṅgadam
03,268.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,268.001a prabhūtānnodake tasmin bahumūlaphale vane
03,268.001c senāṃ niveśya kākutstho vidhivat paryarakṣata
03,268.002a rāvaṇaś ca vidhiṃ cakre laṅkāyāṃ śāstranirmitam
03,268.002c prakṛtyaiva durādharṣā dṛḍhaprākāratoraṇā
03,268.003a agādhatoyāḥ parikhā mīnanakrasamākulāḥ
03,268.003c babhūvuḥ sapta durdharṣāḥ khādiraiḥ śaṅkubhiś citāḥ
03,268.004a karṇāṭṭayantradurdharṣā babhūvuḥ sahuḍopalāḥ
03,268.004c sāśīviṣaghaṭāyodhāḥ sasarjarasapāṃsavaḥ
03,268.005a musalālātanārācatomarāsiparaśvadhaiḥ
03,268.005c anvitāś ca śataghnībhiḥ samadhūcchiṣṭamudgarāḥ
03,268.006a puradvāreṣu sarveṣu gulmāḥ sthāvarajaṅgamāḥ
03,268.006c babhūvuḥ pattibahulāḥ prabhūtagajavājinaḥ
03,268.007a aṅgadas tv atha laṅkāyā dvāradeśam upāgataḥ
03,268.007c vidito rākṣasendrasya praviveśa gatavyathaḥ
03,268.008a madhye rākṣasakoṭīnāṃ bahvīnāṃ sumahābalaḥ
03,268.008c śuśubhe meghamālābhir āditya iva saṃvṛtaḥ
03,268.009a sa samāsādya paulastyam amātyair abhisaṃvṛtam
03,268.009c rāmasaṃdeśam āmantrya vāgmī vaktuṃ pracakrame
03,268.010a āha tvāṃ rāghavo rājan kosalendro mahāyaśāḥ
03,268.010c prāptakālam idaṃ vākyaṃ tad ādatsva kuruṣva ca
03,268.011a akṛtātmānam āsādya rājānam anaye ratam
03,268.011c vinaśyanty anayāviṣṭā deśāś ca nagarāṇi ca
03,268.012a tvayaikenāparāddhaṃ me sītām āharatā balāt
03,268.012c vadhāyānaparāddhānām anyeṣāṃ tad bhaviṣyati
03,268.013a ye tvayā baladarpābhyām āviṣṭena vanecarāḥ
03,268.013c ṛṣayo hiṃsitāḥ pūrvaṃ devāś cāpy avamānitāḥ
03,268.014a rājarṣayaś ca nihatā rudantyaś cāhṛtāḥ striyaḥ
03,268.014c tad idaṃ samanuprāptaṃ phalaṃ tasyānayasya te
03,268.015a hantāsmi tvāṃ sahāmātyaṃ yudhyasva puruṣo bhava
03,268.015c paśya me dhanuṣo vīryaṃ mānuṣasya niśācara
03,268.016a mucyatāṃ jānakī sītā na me mokṣyasi karhi cit
03,268.016c arākṣasam imaṃ lokaṃ kartāsmi niśitaiḥ śaraiḥ
03,268.017a iti tasya bruvāṇasya dūtasya paruṣaṃ vacaḥ
03,268.017c śrutvā na mamṛṣe rājā rāvaṇaḥ krodhamūrchitaḥ
03,268.018a iṅgitajñās tato bhartuś catvāro rajanīcarāḥ
03,268.018c caturṣv aṅgeṣu jagṛhuḥ śārdūlam iva pakṣiṇaḥ
03,268.019a tāṃs tathāṅgeṣu saṃsaktān aṅgado rajanīcarān
03,268.019c ādāyaiva kham utpatya prāsādatalam āviśat
03,268.020a vegenotpatatas tasya petus te rajanīcarāḥ
03,268.020c bhuvi saṃbhinnahṛdayāḥ prahāraparipīḍitāḥ
03,268.021a sa mukto harmyaśikharāt tasmāt punar avāpatat
03,268.021c laṅghayitvā purīṃ laṅkāṃ svabalasya samīpataḥ
03,268.022a kosalendram athābhyetya sarvam āvedya cāṅgadaḥ
03,268.022c viśaśrāma sa tejasvī rāghaveṇābhinanditaḥ
03,268.023a tataḥ sarvābhisāreṇa harīṇāṃ vātaraṃhasām
03,268.023c bhedayām āsa laṅkāyāḥ prākāraṃ raghunandanaḥ
03,268.024a vibhīṣaṇarkṣādhipatī puraskṛtyātha lakṣmaṇaḥ
03,268.024c dakṣiṇaṃ nagaradvāram avāmṛdnād durāsadam
03,268.025a karabhāruṇagātrāṇāṃ harīṇāṃ yuddhaśālinām
03,268.025c koṭīśatasahasreṇa laṅkām abhyapatat tadā
03,268.025d*1278_01 pralambabāhūrukarajaṅghāntaravilambinām
03,268.025d*1278_02 ṛkṣāṇāṃ dhūmravarṇānāṃ tisraḥ koṭyo vyavasthitāḥ
03,268.026a utpatadbhiḥ patadbhiś ca nipatadbhiś ca vānaraiḥ
03,268.026c nādṛśyata tadā sūryo rajasā nāśitaprabhaḥ
03,268.027a śāliprasūnasadṛśaiḥ śirīṣakusumaprabhaiḥ
03,268.027c taruṇādityasadṛśaiḥ śaragauraiś ca vānaraiḥ
03,268.028a prākāraṃ dadṛśus te tu samantāt kapilīkṛtam
03,268.028c rākṣasā vismitā rājan sastrīvṛddhāḥ samantataḥ
03,268.029a bibhidus te maṇistambhān karṇāṭṭaśikharāṇi ca
03,268.029c bhagnonmathitavegāni yantrāṇi ca vicikṣipuḥ
03,268.030a parigṛhya śataghnīś ca sacakrāḥ sahuḍopalāḥ
03,268.030c cikṣipur bhujavegena laṅkāmadhye mahābalāḥ
03,268.031a prākārasthāś ca ye ke cin niśācaragaṇās tadā
03,268.031c pradudruvus te śataśaḥ kapibhiḥ samabhidrutāḥ
03,268.032a tatas tu rājavacanād rākṣasāḥ kāmarūpiṇaḥ
03,268.032c niryayur vikṛtākārāḥ sahasraśatasaṃghaśaḥ
03,268.033a śastravarṣāṇi varṣanto drāvayanto vanaukasaḥ
03,268.033c prākāraṃ śodhayantas te paraṃ vikramam āsthitāḥ
03,268.034a sa māṣarāśisadṛśair babhūva kṣaṇadācaraiḥ
03,268.034c kṛto nirvānaro bhūyaḥ prākāro bhīmadarśanaiḥ
03,268.035a petuḥ śūlavibhinnāṅgā bahavo vānararṣabhāḥ
03,268.035c stambhatoraṇabhagnāś ca petus tatra niśācarāḥ
03,268.036a keśākeśy abhavad yuddhaṃ rakṣasāṃ vānaraiḥ saha
03,268.036c nakhair dantaiś ca vīrāṇāṃ khādatāṃ vai parasparam
03,268.037a niṣṭananto hy ubhayatas tatra vānararākṣasāḥ
03,268.037c hatā nipatitā bhūmau na muñcanti parasparam
03,268.038a rāmas tu śarajālāni vavarṣa jalado yathā
03,268.038c tāni laṅkāṃ samāsādya jaghnus tān rajanīcarān
03,268.039a saumitrir api nārācair dṛḍhadhanvā jitaklamaḥ
03,268.039c ādiśyādiśya durgasthān pātayām āsa rākṣasān
03,268.040a tataḥ pratyavahāro 'bhūt sainyānāṃ rāghavājñayā
03,268.040c kṛte vimarde laṅkāyāṃ labdhalakṣo jayottaraḥ
03,269.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,269.001a tato niviśamānāṃs tān sainikān rāvaṇānugāḥ
03,269.001c abhijagmur gaṇān eke piśācakṣudrarakṣasām
03,269.002a parvaṇaḥ pūtano jambhaḥ kharaḥ krodhavaśo hariḥ
03,269.002c prarujaś cārujaś caiva praghasaś caivam ādayaḥ
03,269.003a tato 'bhipatatāṃ teṣām adṛśyānāṃ durātmanām
03,269.003c antardhānavadhaṃ tajjñaś cakāra sa vibhīṣaṇaḥ
03,269.004a te dṛśyamānā haribhir balibhir dūrapātibhiḥ
03,269.004c nihatāḥ sarvaśo rājan mahīṃ jagmur gatāsavaḥ
03,269.005a amṛṣyamāṇaḥ sabalo rāvaṇo niryayāv atha
03,269.005b*1279_01 rākṣasānāṃ balair ghoraiḥ piśācānāṃ ca saṃvṛtaḥ
03,269.005b*1279_02 yuddhaśāstravidhānajña uśanā iva cāparaḥ
03,269.005c vyūhya cauśanasaṃ vyūhaṃ harīn sarvān ahārayat
03,269.006a rāghavas tv abhiniryāya vyūḍhānīkaṃ daśānanam
03,269.006c bārhaspatyaṃ vidhiṃ kṛtvā pratyavyūhan niśācaram
03,269.007a sametya yuyudhe tatra tato rāmeṇa rāvaṇaḥ
03,269.007c yuyudhe lakṣmaṇaś caiva tathaivendrajitā saha
03,269.008a virūpākṣeṇa sugrīvas tāreṇa ca nikharvaṭaḥ
03,269.008c tuṇḍena ca nalas tatra paṭuśaḥ panasena ca
03,269.009a viṣahyaṃ yaṃ hi yo mene sa sa tena sameyivān
03,269.009c yuyudhe yuddhavelāyāṃ svabāhubalam āśritaḥ
03,269.010a sa saṃprahāro vavṛdhe bhīrūṇāṃ bhayavardhanaḥ
03,269.010c lomasaṃharṣaṇo ghoraḥ purā devāsure yathā
03,269.011a rāvaṇo rāmam ānarchac chaktiśūlāsivṛṣṭibhiḥ
03,269.011c niśitair āyasais tīkṣṇai rāvaṇaṃ cāpi rāghavaḥ
03,269.012a tathaivendrajitaṃ yattaṃ lakṣmaṇo marmabhedibhiḥ
03,269.012c indrajic cāpi saumitriṃ bibheda bahubhiḥ śaraiḥ
03,269.013a vibhīṣaṇaḥ prahastaṃ ca prahastaś ca vibhīṣaṇam
03,269.013c khagapatraiḥ śarais tīkṣṇair abhyavarṣad gatavyathaḥ
03,269.014a teṣāṃ balavatām āsīn mahāstrāṇāṃ samāgamaḥ
03,269.014c vivyathuḥ sakalā yena trayo lokāś carācarāḥ
03,270.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,270.001a tataḥ prahastaḥ sahasā samabhyetya vibhīṣaṇam
03,270.001c gadayā tāḍayām āsa vinadya raṇakarkaśaḥ
03,270.002a sa tayābhihato dhīmān gadayā bhīmavegayā
03,270.002c nākampata mahābāhur himavān iva susthiraḥ
03,270.003a tataḥ pragṛhya vipulāṃ śataghaṇṭāṃ vibhīṣaṇaḥ
03,270.003c abhimantrya mahāśaktiṃ cikṣepāsya śiraḥ prati
03,270.004a patantyā sa tayā vegād rākṣaso 'śaninādayā
03,270.004c hṛtottamāṅgo dadṛśe vātarugṇa iva drumaḥ
03,270.004d*1280_01 kṛttottamāṅgaṃ sahyaṃ tad anayānugatāsavām
03,270.004d*1280_02 papāta rakṣaḥ sahasā vātarugṇa iva drumaḥ
03,270.005a taṃ dṛṣṭvā nihataṃ saṃkhye prahastaṃ kṣaṇadācaram
03,270.005c abhidudrāva dhūmrākṣo vegena mahatā kapīn
03,270.006a tasya meghopamaṃ sainyam āpatad bhīmadarśanam
03,270.006c dṛṣṭvaiva sahasā dīrṇā raṇe vānarapuṃgavāḥ
03,270.007a tatas tān sahasā dīrṇān dṛṣṭvā vānarapuṃgavān
03,270.007c niryāya kapiśārdūlo hanūmān paryavasthitaḥ
03,270.008a taṃ dṛṣṭvāvasthitaṃ saṃkhye harayaḥ pavanātmajam
03,270.008c vegena mahatā rājan saṃnyavartanta sarvaśaḥ
03,270.009a tataḥ śabdo mahān āsīt tumulo lomaharṣaṇaḥ
03,270.009c rāmarāvaṇasainyānām anyonyam abhidhāvatām
03,270.010a tasmin pravṛtte saṃgrāme ghore rudhirakardame
03,270.010c dhūmrākṣaḥ kapisainyaṃ tad drāvayām āsa patribhiḥ
03,270.011a taṃ rākṣasamahāmātram āpatantaṃ sapatnajit
03,270.011c tarasā pratijagrāha hanūmān pavanātmajaḥ
03,270.012a tayor yuddham abhūd ghoraṃ harirākṣasavīrayoḥ
03,270.012c jigīṣator yudhānyonyam indraprahlādayor iva
03,270.013a gadābhiḥ parighaiś caiva rākṣaso jaghnivān kapim
03,270.013c kapiś ca jaghnivān rakṣaḥ saskandhaviṭapair drumaiḥ
03,270.013d*1281_01 śirasy abhyahanat pūrvaṃ kālayā ca punaḥ punaḥ
03,270.013d*1281_02 tṛṇarājena mahatā lohasārathibhedinā
03,270.014a tatas tam atikāyena sāśvaṃ sarathasārathim
03,270.014c dhūmrākṣam avadhīd dhīmān hanūmān mārutātmajaḥ
03,270.014d*1282_01 vegena mahatāviṣṭo rākṣasānāṃ mahad balam
03,270.014d*1282_02 yodhayām āsa rājendra śilāvarṣaiḥ samantataḥ
03,270.015a tatas taṃ nihataṃ dṛṣṭvā dhūmrākṣaṃ rākṣasottamam
03,270.015c harayo jātavisrambhā jaghnur abhyetya sainikān
03,270.016a te vadhyamānā balibhir haribhir jitakāśibhiḥ
03,270.016c rākṣasā bhagnasaṃkalpā laṅkām abhyapatan bhayāt
03,270.017a te 'bhipatya puraṃ bhagnā hataśeṣā niśācarāḥ
03,270.017c sarvaṃ rājñe yathāvṛttaṃ rāvaṇāya nyavedayan
03,270.018a śrutvā tu rāvaṇas tebhyaḥ prahastaṃ nihataṃ yudhi
03,270.018c dhūmrākṣaṃ ca maheṣvāsaṃ sasainyaṃ vānararṣabhaiḥ
03,270.019a sudīrgham iva niḥśvasya samutpatya varāsanāt
03,270.019c uvāca kumbhakarṇasya karmakālo 'yam āgataḥ
03,270.020a ity evam uktvā vividhair vāditraiḥ sumahāsvanaiḥ
03,270.020c śayānam atinidrāluṃ kumbhakarṇam abodhayat
03,270.021a prabodhya mahatā cainaṃ yatnenāgatasādhvasaḥ
03,270.021c svastham āsīnam avyagraṃ vinidraṃ rākṣasādhipaḥ
03,270.021e tato 'bravīd daśagrīvaḥ kumbhakarṇaṃ mahābalam
03,270.022a dhanyo 'si yasya te nidrā kumbhakarṇeyam īdṛśī
03,270.022c ya imaṃ dāruṇaṃ kālaṃ na jānīṣe mahābhayam
03,270.023a eṣa tīrtvārṇavaṃ rāmaḥ setunā haribhiḥ saha
03,270.023c avamanyeha naḥ sarvān karoti kadanaṃ mahat
03,270.024a mayā hy apahṛtā bhāryā sītā nāmāsya jānakī
03,270.024c tāṃ mokṣayiṣur āyāto baddhvā setuṃ mahārṇave
03,270.025a tena caiva prahastādir mahān naḥ svajano hataḥ
03,270.025c tasya nānyo nihantāsti tvad ṛte śatrukarśana
03,270.026a sa daṃśito 'bhiniryāya tvam adya balināṃ vara
03,270.026c rāmādīn samare sarvāñ jahi śatrūn ariṃdama
03,270.027a dūṣaṇāvarajau caiva vajravegapramāthinau
03,270.027c tau tvāṃ balena mahatā sahitāv anuyāsyataḥ
03,270.028a ity uktvā rākṣasapatiḥ kumbhakarṇaṃ tarasvinam
03,270.028c saṃdideśetikartavye vajravegapramāthinau
03,270.029a tathety uktvā tu tau vīrau rāvaṇaṃ dūṣaṇānujau
03,270.029c kumbhakarṇaṃ puraskṛtya tūrṇaṃ niryayatuḥ purāt
03,271.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,271.001a tato viniryāya purāt kumbhakarṇaḥ sahānugaḥ
03,271.001c apaśyat kapisainyaṃ taj jitakāśy agrataḥ sthitam
03,271.001d*1282a_01 sa vīkṣamāṇas tat sainyaṃ rāmadarśanakāṅkṣayā
03,271.001d*1282a_02 apaśyac cāpi saumitriṃ dhanuṣpāṇiṃ vyavasthitam
03,271.002a tam abhyetyāśu harayaḥ parivārya samantataḥ
03,271.002b*1283_01 śailavṛkṣāyudhā nādān amuñcan bhīṣaṇās tataḥ
03,271.002c abhyaghnaṃś ca mahākāyair bahubhir jagatīruhaiḥ
03,271.002e karajair atudaṃś cānye vihāya bhayam uttamam
03,271.003a bahudhā yudhyamānās te yuddhamārgaiḥ plavaṃgamāḥ
03,271.003c nānāpraharaṇair bhīmaṃ rākṣasendram atāḍayan
03,271.004a sa tāḍyamānaḥ prahasan bhakṣayām āsa vānarān
03,271.004c panasaṃ ca gavākṣaṃ ca vajrabāhuṃ ca vānaram
03,271.005a tad dṛṣṭvā vyathanaṃ karma kumbhakarṇasya rakṣasaḥ
03,271.005c udakrośan paritrastās tāraprabhṛtayas tadā
03,271.006a taṃ tāram uccaiḥ krośantam anyāṃś ca hariyūthapān
03,271.006c abhidudrāva sugrīvaḥ kumbhakarṇam apetabhīḥ
03,271.007a tato 'bhipatya vegena kumbhakarṇaṃ mahāmanāḥ
03,271.007c śālena jaghnivān mūrdhni balena kapikuñjaraḥ
03,271.008a sa mahātmā mahāvegaḥ kumbhakarṇasya mūrdhani
03,271.008c bibheda śālaṃ sugrīvo na caivāvyathayat kapiḥ
03,271.009a tato vinadya prahasañ śālasparśavibodhitaḥ
03,271.009c dorbhyām ādāya sugrīvaṃ kumbhakarṇo 'harad balāt
03,271.010a hriyamāṇaṃ tu sugrīvaṃ kumbhakarṇena rakṣasā
03,271.010b*1284_01 gacchan saṃbodhayām āsa prahāreṇālpacetasam
03,271.010b*1284_02 tataḥ saṃlabdhasaṃjñas tu hṛtvā karṇoṣṭanāsikām
03,271.010b*1284_03 sugrīvaḥ kumbhakarṇasya jagāma harivāhinīm
03,271.010b*1284_04 atha kruddhaḥ kumbhakarṇo miśritān harirākṣasān
03,271.010b*1284_05 bhakṣayām āsa balavān mamarda padayor api
03,271.010b*1284_06 bhakṣyamāṇān harīn sarvān kumbhakarṇena rakṣasā
03,271.010c avekṣyābhyadravad vīraḥ saumitrir mitranandanaḥ
03,271.011a so 'bhipatya mahāvegaṃ rukmapuṅkhaṃ mahāśaram
03,271.011c prāhiṇot kumbhakarṇāya lakṣmaṇaḥ paravīrahā
03,271.012a sa tasya dehāvaraṇaṃ bhittvā dehaṃ ca sāyakaḥ
03,271.012c jagāma dārayan bhūmiṃ rudhireṇa samukṣitaḥ
03,271.013a tathā sa bhinnahṛdayaḥ samutsṛjya kapīśvaram
03,271.013b*1285_01 vegena mahatāviṣṭas tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
03,271.013c kumbhakarṇo maheṣvāsaḥ pragṛhītaśilāyudhaḥ
03,271.013e abhidudrāva saumitrim udyamya mahatīṃ śilām
03,271.014a tasyābhidravatas tūrṇaṃ kṣurābhyām ucchritau karau
03,271.014c ciccheda niśitāgrābhyāṃ sa babhūva caturbhujaḥ
03,271.015a tān apy asya bhujān sarvān pragṛhītaśilāyudhān
03,271.015c kṣuraiś ciccheda laghv astraṃ saumitriḥ pratidarśayan
03,271.016a sa babhūvātikāyaś ca bahupādaśirobhujaḥ
03,271.016b*1286_01 saumitrir adbhutaṃ dṛṣṭvā krūraḥ samarakovidaḥ
03,271.016c taṃ brahmāstreṇa saumitrir dadāhādricayopamam
03,271.017a sa papāta mahāvīryo divyāstrābhihato raṇe
03,271.017c mahāśanivinirdagdhaḥ pādapo 'ṅkuravān iva
03,271.018a taṃ dṛṣṭvā vṛtrasaṃkāśaṃ kumbhakarṇaṃ tarasvinam
03,271.018c gatāsuṃ patitaṃ bhūmau rākṣasāḥ prādravan bhayāt
03,271.019a tathā tān dravato yodhān dṛṣṭvā tau dūṣaṇānujau
03,271.019c avasthāpyātha saumitriṃ saṃkruddhāv abhyadhāvatām
03,271.020a tāv ādravantau saṃkruddhau vajravegapramāthinau
03,271.020c pratijagrāha saumitrir vinadyobhau patatribhiḥ
03,271.021a tataḥ sutumulaṃ yuddham abhaval lomaharṣaṇam
03,271.021c dūṣaṇānujayoḥ pārtha lakṣmaṇasya ca dhīmataḥ
03,271.022a mahatā śaravarṣeṇa rākṣasau so 'bhyavarṣata
03,271.022c tau cāpi vīrau saṃkruddhāv ubhau tau samavarṣatām
03,271.023a muhūrtam evam abhavad vajravegapramāthinoḥ
03,271.023c saumitreś ca mahābāhoḥ saṃprahāraḥ sudāruṇaḥ
03,271.024a athādriśṛṅgam ādāya hanūmān mārutātmajaḥ
03,271.024c abhidrutyādade prāṇān vajravegasya rakṣasaḥ
03,271.025a nīlaś ca mahatā grāvṇā dūṣaṇāvarajaṃ hariḥ
03,271.025c pramāthinam abhidrutya pramamātha mahābalaḥ
03,271.026a tataḥ prāvartata punaḥ saṃgrāmaḥ kaṭukodayaḥ
03,271.026c rāmarāvaṇasainyānām anyonyam abhidhāvatām
03,271.027a śataśo nairṛtān vanyā jaghnur vanyāṃś ca nairṛtāḥ
03,271.027c nairṛtās tatra vadhyante prāyaśo na tu vānarāḥ
03,272.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,272.001a tataḥ śrutvā hataṃ saṃkhye kumbhakarṇaṃ sahānugam
03,272.001c prahastaṃ ca maheṣvāsaṃ dhūmrākṣaṃ cātitejasam
03,272.002a putram indrajitaṃ śūraṃ rāvaṇaḥ pratyabhāṣata
03,272.002c jahi rāmam amitraghna sugrīvaṃ ca salakṣmaṇam
03,272.003a tvayā hi mama satputra yaśo dīptam upārjitam
03,272.003c jitvā vajradharaṃ saṃkhye sahasrākṣaṃ śacīpatim
03,272.004a antarhitaḥ prakāśo vā divyair dattavaraiḥ śaraiḥ
03,272.004c jahi śatrūn amitraghna mama śastrabhṛtāṃ vara
03,272.005a rāmalakṣmaṇasugrīvāḥ śarasparśaṃ na te 'nagha
03,272.005c samarthāḥ pratisaṃsoḍhuṃ kutas tadanuyāyinaḥ
03,272.006a akṛtā yā prahastena kumbhakarṇena cānagha
03,272.006c kharasyāpacitiḥ saṃkhye tāṃ gacchasva mahābhuja
03,272.007a tvam adya niśitair bāṇair hatvā śatrūn sasainikān
03,272.007c pratinandaya māṃ putra purā baddhveva vāsavam
03,272.008a ity uktaḥ sa tathety uktvā ratham āsthāya daṃśitaḥ
03,272.008c prayayāv indrajid rājaṃs tūrṇam āyodhanaṃ prati
03,272.009a tatra viśrāvya vispaṣṭaṃ nāma rākṣasapuṃgavaḥ
03,272.009c āhvayām āsa samare lakṣmaṇaṃ śubhalakṣaṇam
03,272.010a taṃ lakṣmaṇo 'py abhyadhāvat pragṛhya saśaraṃ dhanuḥ
03,272.010c trāsayaṃs talaghoṣeṇa siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā
03,272.011a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ sumahaj jayagṛddhinoḥ
03,272.011c divyāstraviduṣos tīvram anyonyaspardhinos tadā
03,272.012a rāvaṇis tu yadā nainaṃ viśeṣayati sāyakaiḥ
03,272.012c tato gurutaraṃ yatnam ātiṣṭhad balināṃ varaḥ
03,272.013a tata enaṃ mahāvegair ardayām āsa tomaraiḥ
03,272.013c tān āgatān sa ciccheda saumitrir niśitaiḥ śaraiḥ
03,272.013e te nikṛttāḥ śarais tīkṣṇair nyapatan vasudhātale
03,272.013f*1287_01 sāyakā rāvaṇerājau śataśaḥ śakalīkṛtāḥ
03,272.014a tam aṅgado vālisutaḥ śrīmān udyamya pādapam
03,272.014c abhidrutya mahāvegas tāḍayām āsa mūrdhani
03,272.015a tasyendrajid asaṃbhrāntaḥ prāsenorasi vīryavān
03,272.015c prahartum aicchat taṃ cāsya prāsaṃ ciccheda lakṣmaṇaḥ
03,272.016a tam abhyāśagataṃ vīram aṅgadaṃ rāvaṇātmajaḥ
03,272.016c gadayātāḍayat savye pārśve vānarapuṃgavam
03,272.017a tam acintya prahāraṃ sa balavān vālinaḥ sutaḥ
03,272.017c sasarjendrajitaḥ krodhāc chālaskandham amitrajit
03,272.018a so 'ṅgadena ruṣotsṛṣṭo vadhāyendrajitas taruḥ
03,272.018c jaghānendrajitaḥ pārtha rathaṃ sāśvaṃ sasārathim
03,272.019a tato hatāśvāt praskandya rathāt sa hatasārathiḥ
03,272.019c tatraivāntardadhe rājan māyayā rāvaṇātmajaḥ
03,272.020a antarhitaṃ viditvā taṃ bahumāyaṃ ca rākṣasam
03,272.020c rāmas taṃ deśam āgamya tat sainyaṃ paryarakṣata
03,272.021a sa rāmam uddiśya śarais tato dattavarais tadā
03,272.021c vivyādha sarvagātreṣu lakṣmaṇaṃ ca mahāratham
03,272.022a tam adṛśyaṃ śaraiḥ śūrau māyayāntarhitaṃ tadā
03,272.022c yodhayām āsatur ubhau rāvaṇiṃ rāmalakṣmaṇau
03,272.023a sa ruṣā sarvagātreṣu tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
03,272.023c vyasṛjat sāyakān bhūyaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
03,272.024a tam adṛśyaṃ vicinvantaḥ sṛjantam aniśaṃ śarān
03,272.024c harayo viviśur vyoma pragṛhya mahatīḥ śilāḥ
03,272.025a tāṃś ca tau cāpy adṛśyaḥ sa śarair vivyādha rākṣasaḥ
03,272.025c sa bhṛśaṃ tāḍayan vīro rāvaṇir māyayāvṛtaḥ
03,272.026a tau śarair ācitau vīrau bhrātarau rāmalakṣmaṇau
03,272.026c petatur gaganād bhūmiṃ sūryācandramasāv iva
03,273.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,273.001a tāv ubhau patitau dṛṣṭvā bhrātarāv amitaujasau
03,273.001c babandha rāvaṇir bhūyaḥ śarair dattavarais tadā
03,273.002a tau vīrau śarajālena baddhāv indrajitā raṇe
03,273.002c rejatuḥ puruṣavyāghrau śakuntāv iva pañjare
03,273.003a tau dṛṣṭvā patitau bhūmau śataśaḥ sāyakaiś citau
03,273.003c sugrīvaḥ kapibhiḥ sārdhaṃ parivārya tataḥ sthitaḥ
03,273.004a suṣeṇamaindadvividaiḥ kumudenāṅgadena ca
03,273.004c hanūmannīlatāraiś ca nalena ca kapīśvaraḥ
03,273.004d*1288_01 tataḥ samīravacanād rāmādhyātaḥ khageśvaraḥ
03,273.004d*1288_02 āgamyāmocayad vīrau sarpabandhāt sudāruṇāt
03,273.004d*1289_01 kṣaṇena garuḍas tāta patatrī samadṛśyata
03,273.004d*1289_02 darśanāt pakṣirājasya pannagāś ca pradudruvuḥ
03,273.004d*1289_03 sa cāgatya mahāpakṣī tāv ubhau rāmalakṣmaṇau
03,273.004d*1289_04 parāmṛjya kareṇātha yayau yena pathāgataḥ
03,273.005a tatas taṃ deśam āgamya kṛtakarmā vibhīṣaṇaḥ
03,273.005c bodhayām āsa tau vīrau prajñāstreṇa prabodhitau
03,273.006a viśalyau cāpi sugrīvaḥ kṣaṇenobhau cakāra tau
03,273.006c viśalyayā mahauṣadhyā divyamantraprayuktayā
03,273.007a tau labdhasaṃjñau nṛvarau viśalyāv udatiṣṭhatām
03,273.007c gatatandrīklamau cāstāṃ kṣaṇenobhau mahārathau
03,273.008a tato vibhīṣaṇaḥ pārtha rāmam ikṣvākunandanam
03,273.008c uvāca vijvaraṃ dṛṣṭvā kṛtāñjalir idaṃ vacaḥ
03,273.009a ayam ambho gṛhītvā tu rājarājasya śāsanāt
03,273.009c guhyako 'bhyāgataḥ śvetāt tvatsakāśam ariṃdama
03,273.010a idam ambhaḥ kuberas te mahārājaḥ prayacchati
03,273.010c antarhitānāṃ bhūtānāṃ darśanārthaṃ paraṃtapa
03,273.011a anena spṛṣṭanayano bhūtāny antarhitāny uta
03,273.011c bhavān drakṣyati yasmai ca bhavān etat pradāsyati
03,273.012a tatheti rāmas tad vāri pratigṛhyātha satkṛtam
03,273.012c cakāra netrayoḥ śaucaṃ lakṣmaṇaś ca mahāmanāḥ
03,273.013a sugrīvajāmbavantau ca hanūmān aṅgadas tathā
03,273.013c maindadvividanīlāś ca prāyaḥ plavagasattamāḥ
03,273.014a tathā samabhavac cāpi yad uvāca vibhīṣaṇaḥ
03,273.014c kṣaṇenātīndriyāṇy eṣāṃ cakṣūṃṣy āsan yudhiṣṭhira
03,273.014d*1290_01 tato bibheda paulastyaḥ śaktyā vakṣasi lakṣmaṇam
03,273.014d*1290_02 paulastyam etad ālakṣya prāpa mūrchāṃ sa lakṣmaṇaḥ
03,273.014d*1290_03 avahāraṃ tataḥ kṛtvā rāghavaḥ sarvavānarān
03,273.014d*1290_04 vākyam ity abravīd dīnaṃ tan me nigadataḥ śṛṇu
03,273.014d*1290_05 rājyabhaṅgo vane vāsaḥ sītā nītā pitā mṛtaḥ
03,273.014d*1290_06 lakṣmaṇo moham āpannaḥ kiṃ no duḥkham ataḥ param
03,273.014d*1290_07 bibhīṣaṇo hanumatā rāmas taṃ bodhya buddhimān
03,273.014d*1290_08 ānāyyauṣadhayo divyā lakṣmaṇaṃ samajīvayat
03,273.015a indrajit kṛtakarmā tu pitre karma tadātmanaḥ
03,273.015c nivedya punar āgacchat tvarayājiśiraḥ prati
03,273.016a tam āpatantaṃ saṃkruddhaṃ punar eva yuyutsayā
03,273.016c abhidudrāva saumitrir vibhīṣaṇamate sthitaḥ
03,273.017a akṛtāhnikam evainaṃ jighāṃsur jitakāśinam
03,273.017c śarair jaghāna saṃkruddhaḥ kṛtasaṃjño 'tha lakṣmaṇaḥ
03,273.018a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ tadānyonyaṃ jigīṣatoḥ
03,273.018c atīva citram āścaryaṃ śakraprahlādayor iva
03,273.019a avidhyad indrajit tīkṣṇaiḥ saumitriṃ marmabhedibhiḥ
03,273.019c saumitriś cānalasparśair avidhyad rāvaṇiṃ śaraiḥ
03,273.020a saumitriśarasaṃsparśād rāvaṇiḥ krodhamūrchitaḥ
03,273.020c asṛjal lakṣmaṇāyāṣṭau śarān āśīviṣopamān
03,273.020d*1291_01 tāṃś ciccheda * saumitriḥ śarān aṣṭāv anāgatān
03,273.020d*1292_01 tān aprāptāñ śitair bāṇaiś ciccheda raghunandanaḥ
03,273.021a tasyāsūn pāvakasparśaiḥ saumitriḥ patribhis tribhiḥ
03,273.021b*1293_01 vārayām āsa nārācaiḥ saumitrir mitranandanaḥ
03,273.021b*1293_02 asṛjal lakṣmaṇaś cāṣṭau rākṣasāya śarān punaḥ
03,273.021c yathā niraharad vīras tan me nigadataḥ śṛṇu
03,273.022a ekenāsya dhanuṣmantaṃ bāhuṃ dehād apātayat
03,273.022c dvitīyena sanārācaṃ bhujaṃ bhūmau nyapātayat
03,273.023a tṛtīyena tu bāṇena pṛthudhāreṇa bhāsvatā
03,273.023c jahāra sunasaṃ cāru śiro bhrājiṣṇukuṇḍalam
03,273.024a vinikṛttabhujaskandhaṃ kabandhaṃ bhīmadarśanam
03,273.024b*1294_01 papāta vasudhāyāṃ tu chinnamūla iva drumaḥ
03,273.024c taṃ hatvā sūtam apy astrair jaghāna balināṃ varaḥ
03,273.025a laṅkāṃ praveśayām āsur vājinas taṃ rathaṃ tadā
03,273.025c dadarśa rāvaṇas taṃ ca rathaṃ putravinākṛtam
03,273.026a sa putraṃ nihataṃ dṛṣṭvā trāsāt saṃbhrāntalocanaḥ
03,273.026c rāvaṇaḥ śokamohārto vaidehīṃ hantum udyataḥ
03,273.027a aśokavanikāsthāṃ tāṃ rāmadarśanalālasām
03,273.027c khaḍgam ādāya duṣṭātmā javenābhipapāta ha
03,273.028a taṃ dṛṣṭvā tasya durbuddher avindhyaḥ pāpaniścayam
03,273.028c śamayām āsa saṃkruddhaṃ śrūyatāṃ yena hetunā
03,273.029a mahārājye sthito dīpte na striyaṃ hantum arhasi
03,273.029c hataivaiṣā yadā strī ca bandhanasthā ca te gṛhe
03,273.030a na caiṣā dehabhedena hatā syād iti me matiḥ
03,273.030c jahi bhartāram evāsyā hate tasmin hatā bhavet
03,273.031a na hi te vikrame tulyaḥ sākṣād api śatakratuḥ
03,273.031c asakṛd dhi tvayā sendrās trāsitās tridaśā yudhi
03,273.032a evaṃ bahuvidhair vākyair avindhyo rāvaṇaṃ tadā
03,273.032c kruddhaṃ saṃśamayām āsa jagṛhe ca sa tadvacaḥ
03,273.033a niryāṇe sa matiṃ kṛtvā nidhāyāsiṃ kṣapācaraḥ
03,273.033c ājñāpayām āsa tadā ratho me kalpyatām iti
03,274.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,274.001a tataḥ kruddho daśagrīvaḥ priye putre nipātite
03,274.001c niryayau ratham āsthāya hemaratnavibhūṣitam
03,274.002a saṃvṛto rākṣasair ghorair vividhāyudhapāṇibhiḥ
03,274.002c abhidudrāva rāmaṃ sa pothayan hariyūthapān
03,274.003a tam ādravantaṃ saṃkruddhaṃ maindanīlanalāṅgadāḥ
03,274.003c hanūmāñ jāmbavāṃś caiva sasainyāḥ paryavārayan
03,274.004a te daśagrīvasainyaṃ tad ṛkṣavānarayūthapāḥ
03,274.004c drumair vidhvaṃsayāṃ cakrur daśagrīvasya paśyataḥ
03,274.005a tataḥ svasainyam ālokya vadhyamānam arātibhiḥ
03,274.005c māyāvī vyadadhān māyāṃ rāvaṇo rākṣaseśvaraḥ
03,274.006a tasya dehād viniṣkrāntāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
03,274.006c rākṣasāḥ pratyadṛśyanta śaraśaktyṛṣṭipāṇayaḥ
03,274.007a tān rāmo jaghnivān sarvān divyenāstreṇa rākṣasān
03,274.007c atha bhūyo 'pi māyāṃ sa vyadadhād rākṣasādhipaḥ
03,274.008a kṛtvā rāmasya rūpāṇi lakṣmaṇasya ca bhārata
03,274.008c abhidudrāva rāmaṃ ca lakṣmaṇaṃ ca daśānanaḥ
03,274.009a tatas te rāmam archanto lakṣmaṇaṃ ca kṣapācarāḥ
03,274.009c abhipetus tadā rājan pragṛhītoccakārmukāḥ
03,274.010a tāṃ dṛṣṭvā rākṣasendrasya māyām ikṣvākunandanaḥ
03,274.010c uvāca rāmaṃ saumitrir asaṃbhrānto bṛhad vacaḥ
03,274.011a jahīmān rākṣasān pāpān ātmanaḥ pratirūpakān
03,274.011b*1295_01 ity ukto lakṣmaṇaṃ pārtha tadā gantuṃ samudyataḥ
03,274.011c jaghāna rāmas tāṃś cānyān ātmanaḥ pratirūpakān
03,274.012a tato haryaśvayuktena rathenādityavarcasā
03,274.012c upatasthe raṇe rāmaṃ mātaliḥ śakrasārathiḥ
03,274.013 mātalir uvāca
03,274.013a ayaṃ haryaśvayug jaitro maghonaḥ syandanottamaḥ
03,274.013b*1296_01 tvad artham iha saṃprāptaḥ saṃdeśād vai śatakratoḥ
03,274.013c anena śakraḥ kākutstha samare daityadānavān
03,274.013e śataśaḥ puruṣavyāghra rathodāreṇa jaghnivān
03,274.014a tad anena naravyāghra mayā yat tena saṃyuge
03,274.014c syandanena jahi kṣipraṃ rāvaṇaṃ mā ciraṃ kṛthāḥ
03,274.015a ity ukto rāghavas tathyaṃ vaco 'śaṅkata mātaleḥ
03,274.015c māyeyaṃ rākṣasasyeti tam uvāca vibhīṣaṇaḥ
03,274.016a neyaṃ māyā naravyāghra rāvaṇasya durātmanaḥ
03,274.016c tad ātiṣṭha rathaṃ śīghram imam aindraṃ mahādyute
03,274.017a tataḥ prahṛṣṭaḥ kākutsthas tathety uktvā vibhīṣaṇam
03,274.017c rathenābhipapātāśu daśagrīvaṃ ruṣānvitaḥ
03,274.018a hāhākṛtāni bhūtāni rāvaṇe samabhidrute
03,274.018c siṃhanādāḥ sapaṭahā divi divyāś ca nānadan
03,274.018d*1297_01 tataḥ pravavṛte yuddhaṃ rāmarāvaṇayor mahat
03,274.018d*1298_01 daśakandhararājasūnvos tathā yuddham abhūn mahat
03,274.018d*1299_01 alabdhopamam anyatra tayor eva tathābhavat
03,274.019a sa rāmāya mahāghoraṃ visasarja niśācaraḥ
03,274.019c śūlam indrāśaniprakhyaṃ brahmadaṇḍam ivodyatam
03,274.020a tac chūlam antarā rāmaś ciccheda niśitaiḥ śaraiḥ
03,274.020c tad dṛṣṭvā duṣkaraṃ karma rāvaṇaṃ bhayam āviśat
03,274.021a tataḥ kruddhaḥ sasarjāśu daśagrīvaḥ śitāñ śarān
03,274.021c sahasrāyutaśo rāme śastrāṇi vividhāni ca
03,274.022a tato bhuśuṇḍīḥ śūlāṃś ca musalāni paraśvadhān
03,274.022c śaktīś ca vividhākārāḥ śataghnīś ca śitakṣurāḥ
03,274.023a tāṃ māyāṃ vikṛtāṃ dṛṣṭvā daśagrīvasya rakṣasaḥ
03,274.023c bhayāt pradudruvuḥ sarve vānarāḥ sarvatodiśam
03,274.024a tataḥ supatraṃ sumukhaṃ hemapuṅkhaṃ śarottamam
03,274.024c tūṇād ādāya kākutstho brahmāstreṇa yuyoja ha
03,274.025a taṃ bāṇavaryaṃ rāmeṇa brahmāstreṇābhimantritam
03,274.025c jahṛṣur devagandharvā dṛṣṭvā śakrapurogamāḥ
03,274.026a alpāvaśeṣam āyuś ca tato 'manyanta rakṣasaḥ
03,274.026c brahmāstrodīraṇāc chatror devagandharvakiṃnarāḥ
03,274.027a tataḥ sasarja taṃ rāmaḥ śaram apratimaujasam
03,274.027c rāvaṇāntakaraṃ ghoraṃ brahmadaṇḍam ivodyatam
03,274.027d*1300_01 muktamātreṇa rāmeṇa dūrākṛṣṭena bhārata
03,274.027d*1301_01 amogham aviṣahyaṃ ca sa devāsurapannagaiḥ
03,274.027d*1301_02 bhāsayantaṃ diśaḥ sarvāḥ svayā dīptyā mahāprabhā
03,274.028a sa tena rākṣasaśreṣṭhaḥ sarathaḥ sāśvasārathiḥ
03,274.028c prajajvāla mahājvālenāgninābhipariṣkṛtaḥ
03,274.029a tataḥ prahṛṣṭās tridaśāḥ sagandharvāḥ sacāraṇāḥ
03,274.029c nihataṃ rāvaṇaṃ dṛṣṭvā rāmeṇākliṣṭakarmaṇā
03,274.030a tatyajus taṃ mahābhāgaṃ pañca bhūtāni rāvaṇam
03,274.030c bhraṃśitaḥ sarvalokeṣu sa hi brahmāstratejasā
03,274.031a śarīradhātavo hy asya māṃsaṃ rudhiram eva ca
03,274.031c neśur brahmāstranirdagdhā na ca bhasmāpy adṛśyata
03,275.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,275.001a sa hatvā rāvaṇaṃ kṣudraṃ rākṣasendraṃ suradviṣam
03,275.001c babhūva hṛṣṭaḥ sasuhṛd rāmaḥ saumitriṇā saha
03,275.002a tato hate daśagrīve devāḥ sarṣipurogamāḥ
03,275.002c āśīrbhir jayayuktābhir ānarcus taṃ mahābhujam
03,275.003a rāmaṃ kamalapatrākṣaṃ tuṣṭuvuḥ sarvadevatāḥ
03,275.003c gandharvāḥ puṣpavarṣaiś ca vāgbhiś ca tridaśālayāḥ
03,275.004a pūjayitvā yathā rāmaṃ pratijagmur yathāgatam
03,275.004c tan mahotsavasaṃkāśam āsīd ākāśam acyuta
03,275.005a tato hatvā daśagrīvaṃ laṅkāṃ rāmo mahāyaśāḥ
03,275.005c vibhīṣaṇāya pradadau prabhuḥ parapuraṃjayaḥ
03,275.006a tataḥ sītāṃ puraskṛtya vibhīṣaṇapuraskṛtām
03,275.006c avindhyo nāma suprajño vṛddhāmātyo viniryayau
03,275.007a uvāca ca mahātmānaṃ kākutsthaṃ dainyam āsthitam
03,275.007c pratīccha devīṃ sadvṛttāṃ mahātmañ jānakīm iti
03,275.008a etac chrutvā vacas tasmād avatīrya rathottamāt
03,275.008c bāṣpeṇāpihitāṃ sītāṃ dadarśekṣvākunandanaḥ
03,275.009a tāṃ dṛṣṭvā cārusarvāṅgīṃ yānasthāṃ śokakarśitām
03,275.009c malopacitasarvāṅgīṃ jaṭilāṃ kṛṣṇavāsasam
03,275.010a uvāca rāmo vaidehīṃ parāmarśaviśaṅkitaḥ
03,275.010c gaccha vaidehi muktā tvaṃ yat kāryaṃ tan mayā kṛtam
03,275.011a mām āsādya patiṃ bhadre na tvaṃ rākṣasaveśmani
03,275.011c jarāṃ vrajethā iti me nihato 'sau niśācaraḥ
03,275.012a kathaṃ hy asmadvidho jātu jānan dharmaviniścayam
03,275.012c parahastagatāṃ nārīṃ muhūrtam api dhārayet
03,275.013a suvṛttām asuvṛttāṃ vāpy ahaṃ tvām adya maithili
03,275.013c notsahe paribhogāya śvāvalīḍhaṃ havir yathā
03,275.014a tataḥ sā sahasā bālā tac chrutvā dāruṇaṃ vacaḥ
03,275.014c papāta devī vyathitā nikṛttā kadalī yathā
03,275.015a yo hy asyā harṣasaṃbhūto mukharāgas tadābhavat
03,275.015c kṣaṇena sa punar bhraṣṭo niḥśvāsād iva darpaṇe
03,275.016a tatas te harayaḥ sarve tac chrutvā rāmabhāṣitam
03,275.016c gatāsukalpā niśceṣṭā babhūvuḥ sahalakṣmaṇāḥ
03,275.016d@028_0001 amṛṣyamāṇā sā sītā vacanaṃ rāghavoditam
03,275.016d@028_0002 lakṣmaṇaṃ prāha me śīghraṃ prajvālaya hutāśanam
03,275.016d@028_0003 viśvāsārthe hi rāmasya lokānāṃ pratyayāya ca
03,275.016d@028_0004 rāghavasya mataṃ jñātvā lakṣmaṇo 'pi tadaiva hi
03,275.016d@028_0005 mahākāṣṭhacayaṃ kṛtvā jvālayitvā hutāśanam
03,275.016d@028_0006 rāmapārśvam upāgamya tasthau tūṣṇīm ariṃdamaḥ
03,275.016d@028_0007 tataḥ sītā parikramya rāghavaṃ bhaktisaṃyutā
03,275.016d@028_0008 paśyatāṃ sarvalokānāṃ devarākṣasayoṣitām
03,275.016d@028_0009 praṇamya daivatebhyaś ca brāhmaṇebhyaś ca maithilī
03,275.016d@028_0010 baddhāñjalipuṭā cedam uvācāgnisamīpagā
03,275.016d@028_0011 yathā me hṛdayaṃ nityaṃ nāpasarpati rāghavāt
03,275.016d@028_0012 tathā lokasya sākṣī māṃ sarvataḥ pātu pāvakaḥ
03,275.016d@028_0013 evam uktvā tu sā sītā parikramya hutāśanam
03,275.016d@028_0014 viveśa jvalanaṃ dīptaṃ nirbhayena hṛdā satī
03,275.017a tato devo viśuddhātmā vimānena caturmukhaḥ
03,275.017c pitāmaho jagatsraṣṭā darśayām āsa rāghavam
03,275.018a śakraś cāgniś ca vāyuś ca yamo varuṇa eva ca
03,275.018c yakṣādhipaś ca bhagavāṃs tathā saptarṣayo 'malāḥ
03,275.019a rājā daśarathaś caiva divyabhāsvaramūrtimān
03,275.019c vimānena mahārheṇa haṃsayuktena bhāsvatā
03,275.020a tato 'ntarikṣaṃ tat sarvaṃ devagandharvasaṃkulam
03,275.020c śuśubhe tārakācitraṃ śaradīva nabhastalam
03,275.021a tata utthāya vaidehi teṣāṃ madhye yaśasvinī
03,275.021c uvāca vākyaṃ kalyāṇī rāmaṃ pṛthulavakṣasam
03,275.022a rājaputra na te kopaṃ karomi viditā hi me
03,275.022c gatiḥ strīṇāṃ narāṇāṃ ca śṛṇu cedaṃ vaco mama
03,275.023a antaś carati bhūtānāṃ mātariśvā sadāgatiḥ
03,275.023c sa me vimuñcatu prāṇān yadi pāpaṃ carāmy aham
03,275.024a agnir āpas tathākāśaṃ pṛthivī vāyur eva ca
03,275.024c vimuñcantu mama prāṇān yadi pāpaṃ carāmy aham
03,275.024d*1302_01 yathāhaṃ tvad ṛte vīra nānyaṃ svapne 'py acintayam
03,275.024d*1302_02 tathā me devanirdiṣṭas tvam eva hi patir bhava
03,275.025a tato 'ntarikṣe vāg āsīt sarvā viśrāvayan diśaḥ
03,275.025c puṇyā saṃharṣaṇī teṣāṃ vānarāṇāṃ mahātmanām
03,275.026 vāyur uvāca
03,275.026a bho bho rāghava satyaṃ vai vāyur asmi sadāgatiḥ
03,275.026c apāpā maithilī rājan saṃgaccha saha bhāryayā
03,275.027 agnir uvāca
03,275.027a aham antaḥśarīrastho bhūtānāṃ raghunandana
03,275.027c susūkṣmam api kākutstha maithilī nāparādhyati
03,275.028 varuṇa uvāca
03,275.028a rasā vai matprasūtā hi bhūtadeheṣu rāghava
03,275.028c ahaṃ vai tvāṃ prabravīmi maithilī pratigṛhyatām
03,275.028d*1303_01 pāraṃ paraṃ tvam evāsīr viṣṇubrahmātmarūpavān
03,275.028d*1303_02 apārapāro 'si hare pārebhyo 'pi paraḥ sadā
03,275.028d*1303_03 brahmapāro 'si viśveśa parapāranayas tathā
03,275.028d*1303_04 parāṇāṃ ca parāsyasi pāraḥ pāraḥ sadaiva saḥ
03,275.028d*1303_05 sarvabhūtanivāsī ca bhūman sa paramas tathā
03,275.028d*1304_00 yamaḥ
03,275.028d*1304_01 dharmarājo 'smi kākutstha sākṣī lokasya karmaṇām
03,275.028d*1304_02 śubhāśubhānāṃ sīteyam apāpā pratigṛhyatām
03,275.029 brahmovāca
03,275.029a putra naitad ihāścaryaṃ tvayi rājarṣidharmiṇi
03,275.029c sādho sadvṛttamārgasthe śṛṇu cedaṃ vaco mama
03,275.030a śatrur eṣa tvayā vīra devagandharvabhoginām
03,275.030c yakṣāṇāṃ dānavānāṃ ca maharṣīṇāṃ ca pātitaḥ
03,275.031a avadhyaḥ sarvabhūtānāṃ matprasādāt purābhavat
03,275.031c kasmāc cit kāraṇāt pāpaḥ kaṃ cit kālam upekṣitaḥ
03,275.032a vadhārtham ātmanas tena hṛtā sītā durātmanā
03,275.032c nalakūbaraśāpena rakṣā cāsyāḥ kṛtā mayā
03,275.033a yadi hy akāmām āsevet striyam anyām api dhruvam
03,275.033c śatadhāsya phaled deha ity uktaḥ so 'bhavat purā
03,275.034a nātra śaṅkā tvayā kāryā pratīcchemāṃ mahādyute
03,275.034c kṛtaṃ tvayā mahat kāryaṃ devānām amaraprabha
03,275.035 daśaratha uvāca
03,275.035a prīto 'smi vatsa bhadraṃ te pitā daśaratho 'smi te
03,275.035c anujānāmi rājyaṃ ca praśādhi puruṣottama
03,275.036 rāma uvāca
03,275.036a abhivādaye tvāṃ rājendra yadi tvaṃ janako mama
03,275.036c gamiṣyāmi purīṃ ramyām ayodhyāṃ śāsanāt tava
03,275.037 mārkaṇḍeya uvāca
03,275.037a tam uvāca pitā bhūyaḥ prahṛṣṭo manujādhipa
03,275.037c gacchāyodhyāṃ praśādhi tvaṃ rāma raktāntalocana
03,275.037d*1305_01 saṃpūrṇāni hi varṣāṇi caturdaśa mahādyute
03,275.038a tato devān namaskṛtya suhṛdbhir abhinanditaḥ
03,275.038c mahendra iva paulomyā bhāryayā sa sameyivān
03,275.039a tato varaṃ dadau tasmai avindhyāya paraṃtapaḥ
03,275.039c trijaṭāṃ cārthamānābhyāṃ yojayām āsa rākṣasīm
03,275.040a tam uvāca tato brahmā devaiḥ śakramukhair vṛtaḥ
03,275.040c kausalyāmātar iṣṭāṃs te varān adya dadāni kān
03,275.041a vavre rāmaḥ sthitiṃ dharme śatrubhiś cāparājayam
03,275.041c rākṣasair nihatānāṃ ca vānarāṇāṃ samudbhavam
03,275.042a tatas te brahmaṇā prokte tatheti vacane tadā
03,275.042c samuttasthur mahārāja vānarā labdhacetasaḥ
03,275.043a sītā cāpi mahābhāgā varaṃ hanumate dadau
03,275.043c rāmakīrtyā samaṃ putra jīvitaṃ te bhaviṣyati
03,275.044a divyās tvām upabhogāś ca matprasādakṛtāḥ sadā
03,275.044c upasthāsyanti hanumann iti sma harilocana
03,275.045a tatas te prekṣamāṇānāṃ teṣām akliṣṭakarmaṇām
03,275.045c antardhānaṃ yayur devāḥ sarve śakrapurogamāḥ
03,275.046a dṛṣṭvā tu rāmaṃ jānakyā sametaṃ śakrasārathiḥ
03,275.046c uvāca paramaprītaḥ suhṛnmadhya idaṃ vacaḥ
03,275.047a devagandharvayakṣāṇāṃ mānuṣāsurabhoginām
03,275.047c apanītaṃ tvayā duḥkham idaṃ satyaparākrama
03,275.048a sadevāsuragandharvā yakṣarākṣasapannagāḥ
03,275.048c kathayiṣyanti lokās tvāṃ yāvad bhūmir dhariṣyati
03,275.049a ity evam uktvānujñāpya rāmaṃ śastrabhṛtāṃ varam
03,275.049c saṃpūjyāpākramat tena rathenādityavarcasā
03,275.050a tataḥ sītāṃ puraskṛtya rāmaḥ saumitriṇā saha
03,275.050c sugrīvapramukhaiś caiva sahitaḥ sarvavānaraiḥ
03,275.051a vidhāya rakṣāṃ laṅkāyāṃ vibhīṣaṇapuraskṛtaḥ
03,275.051c saṃtatāra punas tena setunā makarālayam
03,275.052a puṣpakeṇa vimānena khecareṇa virājatā
03,275.052c kāmagena yathā mukhyair amātyaiḥ saṃvṛto vaśī
03,275.053a tatas tīre samudrasya yatra śiśye sa pārthivaḥ
03,275.053c tatraivovāsa dharmātmā sahitaḥ sarvavānaraiḥ
03,275.054a athainān rāghavaḥ kāle samānīyābhipūjya ca
03,275.054c visarjayām āsa tadā ratnaiḥ saṃtoṣya sarvaśaḥ
03,275.055a gateṣu vānarendreṣu gopuccharkṣeṣu teṣu ca
03,275.055c sugrīvasahito rāmaḥ kiṣkindhāṃ punar āgamat
03,275.056a vibhīṣaṇenānugataḥ sugrīvasahitas tadā
03,275.056c puṣpakeṇa vimānena vaidehyā darśayan vanam
03,275.057a kiṣkindhāṃ tu samāsādya rāmaḥ praharatāṃ varaḥ
03,275.057c aṅgadaṃ kṛtakarmāṇaṃ yauvarājye 'bhyaṣecayat
03,275.058a tatas tair eva sahito rāmaḥ saumitriṇā saha
03,275.058c yathāgatena mārgeṇa prayayau svapuraṃ prati
03,275.059a ayodhyāṃ sa samāsādya purīṃ rāṣṭrapatis tataḥ
03,275.059c bharatāya hanūmantaṃ dūtaṃ prasthāpayat tadā
03,275.060a lakṣayitveṅgitaṃ sarvaṃ priyaṃ tasmai nivedya ca
03,275.060c vāyuputre punaḥ prāpte nandigrāmam upāgamat
03,275.061a sa tatra maladigdhāṅgaṃ bharataṃ cīravāsasam
03,275.061b*1306_01 nandigrāmagataṃ rāmaḥ saśatrughnaṃ sa rāghavaḥ
03,275.061c agrataḥ pāduke kṛtvā dadarśāsīnam āsane
03,275.062a sametya bharatenātha śatrughnena ca vīryavān
03,275.062c rāghavaḥ sahasaumitrir mumude bharatarṣabha
03,275.063a tathā bharataśatrughnau sametau guruṇā tadā
03,275.063c vaidehyā darśanenobhau praharṣaṃ samavāpatuḥ
03,275.064a tasmai tad bharato rājyam āgatāyābhisatkṛtam
03,275.064c nyāsaṃ niryātayām āsa yuktaḥ paramayā mudā
03,275.065a tatas taṃ vaiṣṇave śūraṃ nakṣatre 'bhimate 'hani
03,275.065c vasiṣṭho vāmadevaś ca sahitāv abhyaṣiñcatām
03,275.066a so 'bhiṣiktaḥ kapiśreṣṭhaṃ sugrīvaṃ sasuhṛjjanam
03,275.066c vibhīṣaṇaṃ ca paulastyam anvajānād gṛhān prati
03,275.067a abhyarcya vividhai ratnaiḥ prītiyuktau mudā yutau
03,275.067c samādhāyetikartavyaṃ duḥkhena visasarja ha
03,275.068a puṣpakaṃ ca vimānaṃ tat pūjayitvā sa rāghavaḥ
03,275.068c prādād vaiśravaṇāyaiva prītyā sa raghunandanaḥ
03,275.069a tato devarṣisahitaḥ saritaṃ gomatīm anu
03,275.069c daśāśvamedhān ājahre jārūthyān sa nirargalān
03,275.069d*1307_01 daśa varṣasahasrāṇi daśa varṣaśatāni ca
03,275.069d*1307_02 rājyaṃ kāritavān rāmaḥ paścāt sa tridivaṃ gataḥ
03,276.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,276.001a evam etan mahābāho rāmeṇāmitatejasā
03,276.001c prāptaṃ vyasanam atyugraṃ vanavāsakṛtaṃ purā
03,276.001d*1308_01 tad uktaṃ bhavatāṃ sarvaṃ rāmāyaṇam anuttamam
03,276.001d*1308_02 āyuṣyam idam ākhyānaṃ śṛṇvatām aghanāśanam
03,276.001d*1308_03 putrapautrapradaṃ puṃsām āyurārogyavardhanam
03,276.001d*1308_04 tasmāt tvam api rājendra bhrātṛbhiḥ saha dharmaja
03,276.002a mā śucaḥ puruṣavyāghra kṣatriyo 'si paraṃtapa
03,276.002c bāhuvīryāśraye mārge vartase dīptanirṇaye
03,276.003a na hi te vṛjinaṃ kiṃ cid dṛśyate param aṇv api
03,276.003c asmin mārge viṣīdeyuḥ sendrā api surāsurāḥ
03,276.004a saṃhatya nihato vṛtro marudbhir vajrapāṇinā
03,276.004c namuciś caiva durdharṣo dīrghajihvā ca rākṣasī
03,276.005a sahāyavati sarvārthāḥ saṃtiṣṭhantīha sarvaśaḥ
03,276.005c kiṃ nu tasyājitaṃ saṃkhye bhrātā yasya dhanaṃjayaḥ
03,276.006a ayaṃ ca balināṃ śreṣṭho bhīmo bhīmaparākramaḥ
03,276.006c yuvānau ca maheṣvāsau yamau mādravatīsutau
03,276.006e ebhiḥ sahāyaiḥ kasmāt tvaṃ viṣīdasi paraṃtapa
03,276.007a ya ime vajriṇaḥ senāṃ jayeyuḥ samarudgaṇām
03,276.007c tvam apy ebhir maheṣvāsaiḥ sahāyair devarūpibhiḥ
03,276.007e vijeṣyasi raṇe sarvān amitrān bharatarṣabha
03,276.008a itaś ca tvam imāṃ paśya saindhavena durātmanā
03,276.008c balinā vīryamattena hṛtām ebhir mahātmabhiḥ
03,276.009a ānītāṃ draupadīṃ kṛṣṇāṃ kṛtvā karma suduṣkaram
03,276.009c jayadrathaṃ ca rājānaṃ vijitaṃ vaśam āgatam
03,276.010a asahāyena rāmeṇa vaidehī punar āhṛtā
03,276.010c hatvā saṃkhye daśagrīvaṃ rākṣasaṃ bhīmavikramam
03,276.011a yasya śākhāmṛgā mitrā ṛkṣāḥ kālamukhās tathā
03,276.011c jātyantaragatā rājann etad buddhyānucintaya
03,276.012a tasmāt tvaṃ kuruśārdūla mā śuco bharatarṣabha
03,276.012c tvadvidhā hi mahātmāno na śocanti paraṃtapa
03,276.012d@029_0000 vaiśaṃpāyana uvāca
03,276.012d@029_0001 ye cedaṃ kathayiṣyanti rāmasya caritaṃ mahat
03,276.012d@029_0002 śroṣyanti cāpy abhīkṣṇaṃ ye nālakṣmīs tān bhaviṣyati
03,276.012d@029_0003 arghās tebhyo bhaviṣyanti dhanatā ca bhaviṣyati
03,276.012d@029_0004 itihāsam imaṃ śrutvā purāṇaṃ śaśvad uttamam
03,276.012d@029_0005 putrān pautrān paśūṃś caiva vetsyante nṛṣu cāgryatām
03,276.012d@029_0006 arogāḥ pratibhāṃś caiva bhaviṣyanti na saṃśayaḥ
03,276.012d@029_0007 idam ākhyānakaṃ ramyaṃ ye smaranti narottamāḥ
03,276.012d@029_0008 putrapautraiś ca nandanti labhante viṣṇuvallabhām
03,276.012d@029_0009 śṛṇvantīdaṃ puṇyaśīlāḥ śrāvayec cedam uttamam
03,276.012d@029_0010 naraḥ phalam avāpnoti rājasūyāśvamedhayoḥ
03,276.012d@029_0011 kāñcanena vimānena svargaṃ yāti narottamaḥ
03,276.012d@029_0012 punar lakṣmīr upayuto jāyate pṛthivītale
03,276.012d@029_0013 śrutvā cedam upākhyānaṃ śrāvyam anyan na rocayet
03,276.012d@029_0014 puṃskokilarutaṃ śrutvā krauñcīdhvāṅkṣasya vāg iva
03,276.013 vaiśaṃpāyana uvāca
03,276.013a evam āśvāsito rājā mārkaṇḍeyena dhīmatā
03,276.013c tyaktvā duḥkham adīnātmā punar evedam abravīt
03,276.013d*1309_01 śrutvā rāmāyaṇaṃ sarvaṃ tyaktvā duḥkhaṃ yudhiṣṭhiraḥ
03,276.013d*1309_02 mārkaṇḍeyaṃ punaḥ prāha bhrātṛbhiḥ saha saṃmataiḥ
03,277.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,277.001a nātmānam anuśocāmi nemān bhrātṝn mahāmune
03,277.001c haraṇaṃ cāpi rājyasya yathemāṃ drupadātmajām
03,277.002a dyūte durātmabhiḥ kliṣṭāḥ kṛṣṇayā tāritā vayam
03,277.002c jayadrathena ca punar vanād apahṛtā balāt
03,277.003a asti sīmantinī kā cid dṛṣṭapūrvātha vā śrutā
03,277.003c pativratā mahābhāgā yatheyaṃ drupadātmajā
03,277.004 mārkaṇḍeya uvāca
03,277.004a śṛṇu rājan kulastrīṇāṃ mahābhāgyaṃ yudhiṣṭhira
03,277.004c sarvam etad yathā prāptaṃ sāvitryā rājakanyayā
03,277.005a āsīn madreṣu dharmātmā rājā paramadhārmikaḥ
03,277.005c brahmaṇyaś ca śaraṇyaś ca satyasaṃdho jitendriyaḥ
03,277.006a yajvā dānapatir dakṣaḥ paurajānapadapriyaḥ
03,277.006c pārthivo 'śvapatir nāma sarvabhūtahite rataḥ
03,277.007a kṣamāvān anapatyaś ca satyavāg vijitendriyaḥ
03,277.007c atikrāntena vayasā saṃtāpam upajagmivān
03,277.008a apatyotpādanārthaṃ sa tīvraṃ niyamam āsthitaḥ
03,277.008c kāle parimitāhāro brahmacārī jitendriyaḥ
03,277.009a hutvā śatasahasraṃ sa sāvitryā rājasattama
03,277.009c ṣaṣṭhe ṣaṣṭhe tadā kāle babhūva mitabhojanaḥ
03,277.010a etena niyamenāsīd varṣāṇy aṣṭādaśaiva tu
03,277.010c pūrṇe tv aṣṭādaśe varṣe sāvitrī tuṣṭim abhyagāt
03,277.010e svarūpiṇī tadā rājan darśayām āsa taṃ nṛpam
03,277.011a agnihotrāt samutthāya harṣeṇa mahatānvitā
03,277.011c uvāca cainaṃ varadā vacanaṃ pārthivaṃ tadā
03,277.011d*1310_01 sā tam aśvapatiṃ rājan sāvitrī niyamasthitam
03,277.012a brahmacaryeṇa śuddhena damena niyamena ca
03,277.012c sarvātmanā ca madbhaktyā tuṣṭāsmi tava pārthiva
03,277.013a varaṃ vṛṇīṣvāśvapate madrarāja yathepsitam
03,277.013c na pramādaś ca dharmeṣu kartavyas te kathaṃ cana
03,277.014 aśvapatir uvāca
03,277.014a apatyārthaḥ samārambhaḥ kṛto dharmepsayā mayā
03,277.014c putrā me bahavo devi bhaveyuḥ kulabhāvanāḥ
03,277.015a tuṣṭāsi yadi me devi kāmam etaṃ vṛṇomy aham
03,277.015c saṃtānaṃ hi paro dharma ity āhur māṃ dvijātayaḥ
03,277.015d*1311_01 evam uktvā tu sāvitrī pratyuvāca ca taṃ nṛpam
03,277.016 sāvitry uvāca
03,277.016a pūrvam eva mayā rājann abhiprāyam imaṃ tava
03,277.016c jñātvā putrārtham ukto vai tava hetoḥ pitāmahaḥ
03,277.017a prasādāc caiva tasmāt te svayaṃbhuvihitād bhuvi
03,277.017c kanyā tejasvinī saumya kṣipram eva bhaviṣyati
03,277.018a uttaraṃ ca na te kiṃ cid vyāhartavyaṃ kathaṃ cana
03,277.018c pitāmahanisargeṇa tuṣṭā hy etad bravīmi te
03,277.019 mārkaṇḍeya uvāca
03,277.019a sa tatheti pratijñāya sāvitryā vacanaṃ nṛpaḥ
03,277.019c prasādayām āsa punaḥ kṣipram evaṃ bhaved iti
03,277.020a antarhitāyāṃ sāvitryāṃ jagāma svagṛhaṃ nṛpaḥ
03,277.020c svarājye cāvasat prītaḥ prajā dharmeṇa pālayan
03,277.021a kasmiṃś cit tu gate kāle sa rājā niyatavrataḥ
03,277.021c jyeṣṭhāyāṃ dharmacāriṇyāṃ mahiṣyāṃ garbham ādadhe
03,277.022a rājaputryāṃ tu garbhaḥ sa mālavyāṃ bharatarṣabha
03,277.022c vyavardhata yathā śukle tārāpatir ivāmbare
03,277.023a prāpte kāle tu suṣuve kanyāṃ rājīvalocanām
03,277.023c kriyāś ca tasyā muditaś cakre sa nṛpatis tadā
03,277.024a sāvitryā prītayā dattā sāvitryā hutayā hy api
03,277.024c sāvitrīty eva nāmāsyāś cakrur viprās tathā pitā
03,277.025a sā vigrahavatīva śrīr vyavardhata nṛpātmajā
03,277.025c kālena cāpi sā kanyā yauvanasthā babhūva ha
03,277.026a tāṃ sumadhyāṃ pṛthuśroṇīṃ pratimāṃ kāñcanīm iva
03,277.026c prāpteyaṃ devakanyeti dṛṣṭvā saṃmenire janāḥ
03,277.027a tāṃ tu padmapalāśākṣīṃ jvalantīm iva tejasā
03,277.027c na kaś cid varayām āsa tejasā prativāritaḥ
03,277.028a athopoṣya śiraḥsnātā daivatāny abhigamya sā
03,277.028c hutvāgniṃ vidhivad viprān vācayām āsa parvaṇi
03,277.029a tataḥ sumanasaḥ śeṣāḥ pratigṛhya mahātmanaḥ
03,277.029c pituḥ sakāśam agamad devī śrīr iva rūpiṇī
03,277.030a sābhivādya pituḥ pādau śeṣāḥ pūrvaṃ nivedya ca
03,277.030c kṛtāñjalir varārohā nṛpateḥ pārśvataḥ sthitā
03,277.031a yauvanasthāṃ tu tāṃ dṛṣṭvā svāṃ sutāṃ devarūpiṇīm
03,277.031c ayācyamānāṃ ca varair nṛpatir duḥkhito 'bhavat
03,277.032 rājovāca
03,277.032a putri pradānakālas te na ca kaś cid vṛṇoti mām
03,277.032c svayam anviccha bhartāraṃ guṇaiḥ sadṛśam ātmanaḥ
03,277.033a prārthitaḥ puruṣo yaś ca sa nivedyas tvayā mama
03,277.033c vimṛśyāhaṃ pradāsyāmi varaya tvaṃ yathepsitam
03,277.034a śrutaṃ hi dharmaśāstre me paṭhyamānaṃ dvijātibhiḥ
03,277.034c tathā tvam api kalyāṇi gadato me vacaḥ śṛṇu
03,277.035a apradātā pitā vācyo vācyaś cānupayan patiḥ
03,277.035c mṛte bhartari putraś ca vācyo mātur arakṣitā
03,277.036a idaṃ me vacanaṃ śrutvā bhartur anveṣaṇe tvara
03,277.036c devatānāṃ yathā vācyo na bhaveyaṃ tathā kuru
03,277.037 mārkaṇḍeya uvāca
03,277.037a evam uktvā duhitaraṃ tathā vṛddhāṃś ca mantriṇaḥ
03,277.037c vyādideśānuyātraṃ ca gamyatām ity acodayat
03,277.038a sābhivādya pituḥ pādau vrīḍiteva manasvinī
03,277.038c pitur vacanam ājñāya nirjagāmāvicāritam
03,277.039a sā haimaṃ ratham āsthāya sthaviraiḥ sacivair vṛtā
03,277.039c tapovanāni ramyāṇi rājarṣīṇāṃ jagām aha
03,277.040a mānyānāṃ tatra vṛddhānāṃ kṛtvā pādābhivandanam
03,277.040c vanāni kramaśas tāta sarvāṇy evābhyagacchata
03,277.041a evaṃ sarveṣu tīrtheṣu dhanotsargaṃ nṛpātmajā
03,277.041c kurvatī dvijamukhyānāṃ taṃ taṃ deśaṃ jagāma ha
03,278.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,278.001a atha madrādhipo rājā nāradena samāgataḥ
03,278.001c upaviṣṭaḥ sabhāmadhye kathāyogena bhārata
03,278.002a tato 'bhigamya tīrthāni sarvāṇy evāśramāṃs tathā
03,278.002c ājagāma pitur veśma sāvitrī saha mantribhiḥ
03,278.003a nāradena sahāsīnaṃ dṛṣṭvā sā pitaraṃ śubhā
03,278.003c ubhayor eva śirasā cakre pādābhivandanam
03,278.004 nārada uvāca
03,278.004a kva gatābhūt suteyaṃ te kutaś caivāgatā nṛpa
03,278.004c kimarthaṃ yuvatīṃ bhartre na caināṃ saṃprayacchasi
03,278.005 aśvapatir uvāca
03,278.005a kāryeṇa khalv anenaiva preṣitādyaiva cāgatā
03,278.005c tad asyāḥ śṛṇu devarṣe bhartāraṃ yo 'nayā vṛtaḥ
03,278.006 mārkaṇḍeya uvāca
03,278.006a sā brūhi vistareṇeti pitrā saṃcoditā śubhā
03,278.006c daivatasyeva vacanaṃ pratigṛhyedam abravīt
03,278.007a āsīc chālveṣu dharmātmā kṣatriyaḥ pṛthivīpatiḥ
03,278.007c dyumatsena iti khyātaḥ paścād andho babhūva ha
03,278.008a vinaṣṭacakṣuṣas tasya bālaputrasya dhīmataḥ
03,278.008c sāmīpyena hṛtaṃ rājyaṃ chidre 'smin pūrvavairiṇā
03,278.009a sa bālavatsayā sārdhaṃ bhāryayā prasthito vanam
03,278.009c mahāraṇyagataś cāpi tapas tepe mahāvrataḥ
03,278.010a tasya putraḥ pure jātaḥ saṃvṛddhaś ca tapovane
03,278.010c satyavān anurūpo me bharteti manasā vṛtaḥ
03,278.011 nārada uvāca
03,278.011a aho bata mahat pāpaṃ sāvitryā nṛpate kṛtam
03,278.011c ajānantyā yad anayā guṇavān satyavān vṛtaḥ
03,278.012a satyaṃ vadaty asya pitā satyaṃ mātā prabhāṣate
03,278.012c tato 'sya brāhmaṇāś cakrur nāmaitat satyavān iti
03,278.013a bālasyāśvāḥ priyāś cāsya karoty aśvāṃś ca mṛnmayān
03,278.013c citre 'pi ca likhaty aśvāṃś citrāśva iti cocyate
03,278.014 rājovāca
03,278.014a apīdānīṃ sa tejasvī buddhimān vā nṛpātmajaḥ
03,278.014c kṣamāvān api vā śūraḥ satyavān pitṛnandanaḥ
03,278.015 nārada uvāca
03,278.015a vivasvān iva tejasvī bṛhaspatisamo matau
03,278.015c mahendra iva śūraś ca vasudheva kṣamānvitaḥ
03,278.016 aśvapatir uvāca
03,278.016a api rājātmajo dātā brahmaṇyo vāpi satyavān
03,278.016c rūpavān apy udāro vāpy atha vā priyadarśanaḥ
03,278.017 nārada uvāca
03,278.017a sāṅkṛte rantidevasya sa śaktyā dānataḥ samaḥ
03,278.017c brahmaṇyaḥ satyavādī ca śibir auśīnaro yathā
03,278.018a yayātir iva codāraḥ somavat priyadarśanaḥ
03,278.018c rūpeṇānyatamo 'śvibhyāṃ dyumatsenasuto balī
03,278.018d*1312_01 sa vadānyaḥ sa tejasvī sa dhīmān sa kṣamānvitaḥ
03,278.019a sa dāntaḥ sa mṛduḥ śūraḥ sa satyaḥ sa jitendriyaḥ
03,278.019c sa maitraḥ so 'nasūyaś ca sa hrīmān dhṛtimāṃś ca saḥ
03,278.020a nityaśaś cārjavaṃ tasmin sthitis tasyaiva ca dhruvā
03,278.020c saṃkṣepatas tapovṛddhaiḥ śīlavṛddhaiś ca kathyate
03,278.021 aśvapatir uvāca
03,278.021a guṇair upetaṃ sarvais taṃ bhagavan prabravīṣi me
03,278.021c doṣān apy asya me brūhi yadi santīha ke cana
03,278.022 nārada uvāca
03,278.022*1313_01 eka evāsya doṣo hi guṇān ākramya tiṣṭhati
03,278.022*1313_02 sa ca doṣaḥ prayatnena na śakyam ativartitum
03,278.022a eko doṣo 'sya nānyo 'sti so 'dya prabhṛti satyavān
03,278.022c saṃvatsareṇa kṣīṇāyur dehanyāsaṃ kariṣyati
03,278.023 rājovāca
03,278.023a ehi sāvitri gaccha tvam anyaṃ varaya śobhane
03,278.023c tasya doṣo mahān eko guṇān ākramya tiṣṭhati
03,278.024a yathā me bhagavān āha nārado devasatkṛtaḥ
03,278.024c saṃvatsareṇa so 'lpāyur dehanyāsaṃ kariṣyati
03,278.025 sāvitry uvāca
03,278.025a sakṛd aṃśo nipatati sakṛt kanyā pradīyate
03,278.025c sakṛd āha dadānīti trīṇy etāni sakṛt sakṛt
03,278.026a dīrghāyur atha vālpāyuḥ saguṇo nirguṇo 'pi vā
03,278.026c sakṛd vṛto mayā bhartā na dvitīyaṃ vṛṇomy aham
03,278.027a manasā niścayaṃ kṛtvā tato vācābhidhīyate
03,278.027c kriyate karmaṇā paścāt pramāṇaṃ me manas tataḥ
03,278.028 nārada uvāca
03,278.028a sthirā buddhir naraśreṣṭha sāvitryā duhitus tava
03,278.028b*1314_01 vilambo nātra kartavyo niścite karmaṇi dhruvam
03,278.028c naiṣā cālayituṃ śakyā dharmād asmāt kathaṃ cana
03,278.029a nānyasmin puruṣe santi ye satyavati vai guṇāḥ
03,278.029c pradānam eva tasmān me rocate duhitus tava
03,278.030 rājovāca
03,278.030a avicāryam etad uktaṃ hi tathyaṃ bhagavatā vacaḥ
03,278.030c kariṣyāmy etad evaṃ ca gurur hi bhagavān mama
03,278.031 nārada uvāca
03,278.031a avighnam astu sāvitryāḥ pradāne duhitus tava
03,278.031c sādhayiṣyāmahe tāvat sarveṣāṃ bhadram astu vaḥ
03,278.032 mārkaṇḍeya uvāca
03,278.032a evam uktvā kham utpatya nāradas tridivaṃ gataḥ
03,278.032c rājāpi duhituḥ sarvaṃ vaivāhikam akārayat
03,279.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,279.001a atha kanyāpradāne sa tam evārthaṃ vicintayan
03,279.001c samāninye ca tat sarvaṃ bhāṇḍaṃ vaivāhikaṃ nṛpaḥ
03,279.002a tato vṛddhān dvijān sarvān ṛtvijaḥ sapurohitān
03,279.002c samāhūya tithau puṇye prayayau saha kanyayā
03,279.003a medhyāraṇyaṃ sa gatvā ca dyumatsenāśramaṃ nṛpaḥ
03,279.003c padbhyām eva dvijaiḥ sārdhaṃ rājarṣiṃ tam upāgamat
03,279.004a tatrāpaśyan mahābhāgaṃ śālavṛkṣam upāśritam
03,279.004c kauśyāṃ bṛsyāṃ samāsīnaṃ cakṣurhīnaṃ nṛpaṃ tadā
03,279.005a sa rājā tasya rājarṣeḥ kṛtvā pūjāṃ yathārhataḥ
03,279.005c vācā suniyato bhūtvā cakārātmanivedanam
03,279.006a tasyārghyam āsanaṃ caiva gāṃ cāvedya sa dharmavit
03,279.006c kim āgamanam ity evaṃ rājā rājānam abravīt
03,279.007a tasya sarvam abhiprāyam itikartavyatāṃ ca tām
03,279.007c satyavantaṃ samuddiśya sarvam eva nyavedayat
03,279.008 aśvapatir uvāca
03,279.008a sāvitrī nāma rājarṣe kanyeyaṃ mama śobhanā
03,279.008c tāṃ svadharmeṇa dharmajña snuṣārthe tvaṃ gṛhāṇa me
03,279.009 dyumatsena uvāca
03,279.009a cyutāḥ sma rājyād vanavāsam āśritāś; carāma dharmaṃ niyatās tapasvinaḥ
03,279.009c kathaṃ tv anarhā vanavāsam āśrame; sahiṣyate kleśam imaṃ sutā tava
03,279.010 aśvapatir uvāca
03,279.010a sukhaṃ ca duḥkhaṃ ca bhavābhavātmakaṃ; yadā vijānāti sutāham eva ca
03,279.010c na madvidhe yujyati vākyam īdṛśaṃ; viniścayenābhigato 'smi te nṛpa
03,279.011a āśāṃ nārhasi me hantuṃ sauhṛdād praṇayena ca
03,279.011c abhitaś cāgataṃ premṇā pratyākhyātuṃ na mārhasi
03,279.012a anurūpo hi saṃyoge tvaṃ mamāhaṃ tavāpi ca
03,279.012c snuṣāṃ pratīccha me kanyāṃ bhāryāṃ satyavataḥ sutām
03,279.013 dyumatsena uvāca
03,279.013a pūrvam evābhilaṣitaḥ saṃbandho me tvayā saha
03,279.013c bhraṣṭarājyas tv aham iti tata etad vicāritam
03,279.014a abhiprāyas tv ayaṃ yo me pūrvam evābhikāṅkṣitaḥ
03,279.014c sa nirvartatu me 'dyaiva kāṅkṣito hy asi me 'tithiḥ
03,279.015 mārkaṇḍeya uvāca
03,279.015a tataḥ sarvān samānīya dvijān āśramavāsinaḥ
03,279.015c yathāvidhi samudvāhaṃ kārayām āsatur nṛpau
03,279.016a dattvā tv aśvapatiḥ kanyāṃ yathārhaṃ ca paricchadam
03,279.016c yayau svam eva bhavanaṃ yuktaḥ paramayā mudā
03,279.017a satyavān api bhāryāṃ tāṃ labdhvā sarvaguṇānvitām
03,279.017c mumude sā ca taṃ labdhvā bhartāraṃ manasepsitam
03,279.018a gate pitari sarvāṇi saṃnyasyābharaṇāni sā
03,279.018c jagṛhe valkalāny eva vastraṃ kāṣāyam eva ca
03,279.019a paricārair guṇaiś caiva praśrayeṇa damena ca
03,279.019c sarvakāmakriyābhiś ca sarveṣāṃ tuṣṭim āvahat
03,279.020a śvaśrūṃ śarīrasatkāraiḥ sarvair ācchādanādibhiḥ
03,279.020c śvaśuraṃ devakāryaiś ca vācaḥ saṃyamanena ca
03,279.021a tathaiva priyavādena naipuṇena śamena ca
03,279.021c rahaś caivopacāreṇa bhartāraṃ paryatoṣayat
03,279.022a evaṃ tatrāśrame teṣāṃ tadā nivasatāṃ satām
03,279.022c kālas tapasyatāṃ kaś cid aticakrāma bhārata
03,279.023a sāvitryās tu śayānāyās tiṣṭhantyāś ca divāniśam
03,279.023c nāradena yad uktaṃ tad vākyaṃ manasi vartate
03,279.023d*1315_01 tadā prabhṛti sāvitrī gaṇayām āsa vāsarān
03,280.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,280.001a tataḥ kāle bahutithe vyatikrānte kadā cana
03,280.001c prāptaḥ sa kālo martavyaṃ yatra satyavatā nṛpa
03,280.002a gaṇayantyāś ca sāvitryā divase divase gate
03,280.002c tad vākyaṃ nāradenoktaṃ vartate hṛdi nityaśaḥ
03,280.003a caturthe 'hani martavyam iti saṃcintya bhāminī
03,280.003c vrataṃ trirātram uddiśya divārātraṃ sthitābhavat
03,280.004a taṃ śrutvā niyamaṃ duḥkhaṃ vadhvā duḥkhānvito nṛpaḥ
03,280.004c utthāya vākyaṃ sāvitrīm abravīt parisāntvayan
03,280.005a atitīvro 'yam ārambhas tvayārabdho nṛpātmaje
03,280.005c tisṛṇāṃ vasatīnāṃ hi sthānaṃ paramaduṣkaram
03,280.006 sāvitry uvāca
03,280.006a na kāryas tāta saṃtāpaḥ pārayiṣyāmy ahaṃ vratam
03,280.006c vyavasāyakṛtaṃ hīdaṃ vyavasāyaś ca kāraṇam
03,280.007 dyumatsena uvāca
03,280.007a vrataṃ bhindhīti vaktuṃ tvāṃ nāsmi śaktaḥ kathaṃ cana
03,280.007c pārayasveti vacanaṃ yuktam asmadvidho vadet
03,280.008 mārkaṇḍeya uvāca
03,280.008a evam uktvā dyumatseno virarāma mahāmanāḥ
03,280.008c tiṣṭhantī cāpi sāvitrī kāṣṭhabhūteva lakṣyate
03,280.009a śvobhūte bhartṛmaraṇe sāvitryā bharatarṣabha
03,280.009c duḥkhānvitāyās tiṣṭhantyāḥ sā rātrir vyatyavartata
03,280.010a adya tad divasaṃ ceti hutvā dīptaṃ hutāśanam
03,280.010c yugamātrodite sūrye kṛtvā paurvāhṇikīḥ kriyāḥ
03,280.010d*1316_01 vrataṃ samāpya sāvitrī snātvā śuddhā yaśasvinī
03,280.011a tataḥ sarvān dvijān vṛddhāñ śvaśrūṃ śvaśuram eva ca
03,280.011c abhivādyānupūrvyeṇa prāñjalir niyatā sthitā
03,280.012a avaidhavyāśiṣas te tu sāvitryarthaṃ hitāḥ śubhāḥ
03,280.012c ūcus tapasvinaḥ sarve tapovananivāsinaḥ
03,280.013a evam astv iti sāvitrī dhyānayogaparāyaṇā
03,280.013c manasā tā giraḥ sarvāḥ pratyagṛhṇāt tapasvinām
03,280.014a taṃ kālaṃ ca muhūrtaṃ ca pratīkṣantī nṛpātmajā
03,280.014c yathoktaṃ nāradavacaś cintayantī suduḥkhitā
03,280.015a tatas tu śvaśrūśvaśurāv ūcatus tāṃ nṛpātmajām
03,280.015c ekāntastham idaṃ vākyaṃ prītyā bharatasattama
03,280.016 śvaśurāv ūcatuḥ
03,280.016a vrato yathopadiṣṭo 'yaṃ yathāvat pāritas tvayā
03,280.016c āhārakālaḥ saṃprāptaḥ kriyatāṃ yad anantaram
03,280.017 sāvitry uvāca
03,280.017a astaṃ gate mayāditye bhoktavyaṃ kṛtakāmayā
03,280.017c eṣa me hṛdi saṃkalpaḥ samayaś ca kṛto mayā
03,280.018 mārkaṇḍeya uvāca
03,280.018a evaṃ saṃbhāṣamāṇāyāḥ sāvitryā bhojanaṃ prati
03,280.018c skandhe paraśum ādāya satyavān prasthito vanam
03,280.018c*1317_01 **** **** kaṭhinaṃ ca tathā kare
03,280.018c*1317_02 khanitraṃ satyavān gṛhya prasthitaś ca vanaṃ prati
03,280.018c*1317_03 taṃ praṇamyābravīt sādhvī nāradoktaṃ vaśānugā
03,280.019a sāvitrī tv āha bhartāraṃ naikas tvaṃ gantum arhasi
03,280.019c saha tvayāgamiṣyāmi na hi tvāṃ hātum utsahe
03,280.020 satyavān uvāca
03,280.020a vanaṃ na gatapūrvaṃ te duḥkhaḥ panthāś ca bhāmini
03,280.020c vratopavāsakṣāmā ca kathaṃ padbhyāṃ gamiṣyasi
03,280.021 sāvitry uvāca
03,280.021a upavāsān na me glānir nāsti cāpi pariśramaḥ
03,280.021c gamane ca kṛtotsāhāṃ pratiṣeddhuṃ na mārhasi
03,280.022 satyavān uvāca
03,280.022a yadi te gamanotsāhaḥ kariṣyāmi tava priyam
03,280.022c mama tv āmantraya gurūn na māṃ doṣaḥ spṛśed ayam
03,280.023 mārkaṇḍeya uvāca
03,280.023a sābhigamyābravīc chvaśrūṃ śvaśuraṃ ca mahāvratā
03,280.023c ayaṃ gacchati me bhartā phalāhāro mahāvanam
03,280.024a iccheyam abhyanujñātum āryayā śvaśureṇa ca
03,280.024c anena saha nirgantuṃ na hi me virahaḥ kṣamaḥ
03,280.025a gurvagnihotrārthakṛte prasthitaś ca sutas tava
03,280.025c na nivāryo nivāryaḥ syād anyathā prasthito vanam
03,280.026a saṃvatsaraḥ kiṃ cid ūno na niṣkrāntāham āśramāt
03,280.026c vanaṃ kusumitaṃ draṣṭuṃ paraṃ kautūhalaṃ hi me
03,280.027 dyumatsena uvāca
03,280.027a yataḥ prabhṛti sāvitrī pitrā dattā snuṣā mama
03,280.027c nānayābhyarthanāyuktam uktapūrvaṃ smarāmy aham
03,280.028a tad eṣā labhatāṃ kāmaṃ yathābhilaṣitaṃ vadhūḥ
03,280.028c apramādaś ca kartavyaḥ putri satyavataḥ pathi
03,280.029 mārkaṇḍeya uvāca
03,280.029a ubhābhyām abhyanujñātā sā jagāma yaśasvinī
03,280.029c saha bhartrā hasantīva hṛdayena vidūyatā
03,280.030a sā vanāni vicitrāṇi ramaṇīyāni sarvaśaḥ
03,280.030c mayūraravaghuṣṭāni dadarśa vipulekṣaṇā
03,280.031a nadīḥ puṇyavahāś caiva puṣpitāṃś ca nagottamān
03,280.031c satyavān āha paśyeti sāvitrīṃ madhurākṣaram
03,280.032a nirīkṣamāṇā bhartāraṃ sarvāvastham aninditā
03,280.032c mṛtam eva hi taṃ mene kāle munivacaḥ smaran
03,280.033a anuvartatī tu bhartāraṃ jagāma mṛdugāminī
03,280.033c dvidheva hṛdayaṃ kṛtvā taṃ ca kālam avekṣatī
03,281.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,281.001a atha bhāryāsahāyaḥ sa phalāny ādāya vīryavān
03,281.001c kaṭhinaṃ pūrayām āsa tataḥ kāṣṭhāny apāṭayat
03,281.002a tasya pāṭayataḥ kāṣṭhaṃ svedo vai samajāyata
03,281.002c vyāyāmena ca tenāsya jajñe śirasi vedanā
03,281.003a so 'bhigamya priyāṃ bhāryām uvāca śramapīḍitaḥ
03,281.003c vyāyāmena mamānena jātā śirasi vedanā
03,281.004a aṅgāni caiva sāvitri hṛdayaṃ dūyatīva ca
03,281.004c asvastham iva cātmānaṃ lakṣaye mitabhāṣiṇi
03,281.005a śūlair iva śiro viddham idaṃ saṃlakṣayāmy aham
03,281.005c tat svaptum icche kalyāṇi na sthātuṃ śaktir asti me
03,281.005d*1318_01 bhramatīva diśaḥ sarvāś cakrārūḍhaṃ mano mama
03,281.006a samāsādyātha sāvitrī bhartāram upagūhya ca
03,281.006c utsaṅge 'sya śiraḥ kṛtvā niṣasāda mahītale
03,281.007a tataḥ sā nāradavaco vimṛśantī tapasvinī
03,281.007c taṃ muhūrtaṃ kṣaṇaṃ velāṃ divasaṃ ca yuyoja ha
03,281.007d*1319_01 hanta prāptaḥ sa kālo 'yam iti cintāparā satī
03,281.008a muhūrtād iva cāpaśyat puruṣaṃ pītavāsasam
03,281.008c baddhamauliṃ vapuṣmantam ādityasamatejasam
03,281.009a śyāmāvadātaṃ raktākṣaṃ pāśahastaṃ bhayāvaham
03,281.009c sthitaṃ satyavataḥ pārśve nirīkṣantaṃ tam eva ca
03,281.010a taṃ dṛṣṭvā sahasotthāya bhartur nyasya śanaiḥ śiraḥ
03,281.010c kṛtāñjalir uvācārtā hṛdayena pravepatā
03,281.011a daivataṃ tvābhijānāmi vapur etad dhy amānuṣam
03,281.011c kāmayā brūhi me deva kas tvaṃ kiṃ ca cikīrṣasi
03,281.012 yama uvāca
03,281.012a pativratāsi sāvitri tathaiva ca taponvitā
03,281.012c atas tvām abhibhāṣāmi viddhi māṃ tvaṃ śubhe yamam
03,281.013a ayaṃ te satyavān bhartā kṣīṇāyuḥ pārthivātmajaḥ
03,281.013c neṣyāmy enam ahaṃ baddhvā viddhy etan me cikīrṣitam
03,281.013d*1320_00 sāvitry uvāca
03,281.013d*1320_01 śrūyate bhagavan dūtās tavāgacchanti mānavān
03,281.013d*1320_02 netuṃ kila bhavān kasmād āgato 'si svayaṃ prabho
03,281.014 mārkaṇḍeya uvāca
03,281.014a ity uktvā pitṛrājas tāṃ bhagavān svaṃ cikīrṣitam
03,281.014c yathāvat sarvam ākhyātuṃ tatpriyārthaṃ pracakrame
03,281.015a ayaṃ hi dharmasaṃyukto rūpavān guṇasāgaraḥ
03,281.015c nārho matpuruṣair netum ato 'smi svayam āgataḥ
03,281.016a tataḥ satyavataḥ kāyāt pāśabaddhaṃ vaśaṃ gatam
03,281.016c aṅguṣṭhamātraṃ puruṣaṃ niścakarṣa yamo balāt
03,281.017a tataḥ samuddhṛtaprāṇaṃ gataśvāsaṃ hataprabham
03,281.017c nirviceṣṭaṃ śarīraṃ tad babhūvāpriyadarśanam
03,281.018a yamas tu taṃ tathā baddhvā prayāto dakṣiṇāmukhaḥ
03,281.018c sāvitrī cāpi duḥkhārtā yamam evānvagacchata
03,281.018d*1321_01 bhartuḥ śarīrarakṣāṃ ca vidhāya hi tapasvinī
03,281.018d*1321_02 bhartāram anugacchantī tathāvasthaṃ sumadhyamā
03,281.018e niyamavratasaṃsiddhā mahābhāgā pativratā
03,281.019 yama uvāca
03,281.019a nivarta gaccha sāvitri kuruṣvāsyaurdhvadehikam
03,281.019c kṛtaṃ bhartus tvayānṛṇyaṃ yāvad gamyaṃ gataṃ tvayā
03,281.019d*1322_01 eṣa mārgo viśālākṣi na kenāpy anugamyate
03,281.020 sāvitry uvāca
03,281.020a yatra me nīyate bhartā svayaṃ vā yatra gacchati
03,281.020c mayāpi tatra gantavyam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
03,281.021a tapasā guruvṛttyā ca bhartuḥ snehād vratena ca
03,281.021c tava caiva prasādena na me pratihatā gatiḥ
03,281.022a prāhuḥ saptapadaṃ mitraṃ budhās tattvārthadarśinaḥ
03,281.022c mitratāṃ ca puraskṛtya kiṃ cid vakṣyāmi tac chṛṇu
03,281.023a nānātmavantas tu vane caranti; dharmaṃ ca vāsaṃ ca pariśramaṃ ca
03,281.023c vijñānato dharmam udāharanti; tasmāt santo dharmam āhuḥ pradhānam
03,281.024a ekasya dharmeṇa satāṃ matena; sarve sma taṃ mārgam anuprapannāḥ
03,281.024c mā vai dvitīyaṃ mā tṛtīyaṃ ca vāñche; tasmāt santo dharmam āhuḥ pradhānam
03,281.025 yama uvāca
03,281.025a nivarta tuṣṭo 'smi tavānayā girā; svarākṣaravyañjanahetuyuktayā
03,281.025c varaṃ vṛṇīṣveha vināsya jīvitaṃ; dadāni te sarvam anindite varam
03,281.026 sāvitry uvāca
03,281.026a cyutaḥ svarājyād vanavāsam āśrito; vinaṣṭacakṣuḥ śvaśuro mamāśrame
03,281.026c sa labdhacakṣur balavān bhaven nṛpas; tava prasādāj jvalanārkasaṃnibhaḥ
03,281.027 yama uvāca
03,281.027a dadāni te sarvam anindite varaṃ; yathā tvayoktaṃ bhavitā ca tat tathā
03,281.027c tavādhvanā glānim ivopalakṣaye; nivarta gacchasva na te śramo bhavet
03,281.028 sāvitry uvāca
03,281.028a kutaḥ śramo bhartṛsamīpato hi me; yato hi bhartā mama sā gatir dhruvā
03,281.028c yataḥ patiṃ neṣyasi tatra me gatiḥ; sureśa bhūyaś ca vaco nibodha me
03,281.029a satāṃ sakṛt saṃgatam īpsitaṃ paraṃ; tataḥ paraṃ mitram iti pracakṣate
03,281.029c na cāphalaṃ satpuruṣeṇa saṃgataṃ; tataḥ satāṃ saṃnivaset samāgame
03,281.030 yama uvāca
03,281.030a manonukūlaṃ budhabuddhivardhanaṃ; tvayāham ukto vacanaṃ hitāśrayam
03,281.030c vinā punaḥ satyavato 'sya jīvitaṃ; varaṃ dvitīyaṃ varayasva bhāmini
03,281.031 sāvitry uvāca
03,281.031a hṛtaṃ purā me śvaśurasya dhīmataḥ; svam eva rājyaṃ sa labheta pārthivaḥ
03,281.031c jahyāt svadharmaṃ na ca me gurur yathā; dvitīyam etaṃ varayāmi te varam
03,281.032 yama uvāca
03,281.032a svam eva rājyaṃ pratipatsyate 'cirān; na ca svadharmāt parihāsyate nṛpaḥ
03,281.032c kṛtena kāmena mayā nṛpātmaje; nivarta gacchasva na te śramo bhavet
03,281.033 sāvitry uvāca
03,281.033a prajās tvayemā niyamena saṃyatā; niyamya caitā nayase na kāmayā
03,281.033c ato yamatvaṃ tava deva viśrutaṃ; nibodha cemāṃ giram īritāṃ mayā
03,281.034a adrohaḥ sarvabhūteṣu karmaṇā manasā girā
03,281.034c anugrahaś ca dānaṃ ca satāṃ dharmaḥ sanātanaḥ
03,281.035a evaṃprāyaś ca loko 'yaṃ manuṣyāḥ śaktipeśalāḥ
03,281.035c santas tv evāpy amitreṣu dayāṃ prāpteṣu kurvate
03,281.036 yama uvāca
03,281.036a pipāsitasyeva yathā bhavet payas; tathā tvayā vākyam idaṃ samīritam
03,281.036c vinā punaḥ satyavato 'sya jīvitaṃ; varaṃ vṛṇīṣveha śubhe yad icchasi
03,281.037 sāvitry uvāca
03,281.037a mamānapatyaḥ pṛthivīpatiḥ pitā; bhavet pituḥ putraśataṃ mamaurasam
03,281.037c kulasya saṃtānakaraṃ ca yad bhavet; tṛtīyam etaṃ varayāmi te varam
03,281.038 yama uvāca
03,281.038a kulasya saṃtānakaraṃ suvarcasaṃ; śataṃ sutānāṃ pitur astu te śubhe
03,281.038c kṛtena kāmena narādhipātmaje; nivarta dūraṃ hi pathas tvam āgatā
03,281.039 sāvitry uvāca
03,281.039a na dūram etan mama bhartṛsaṃnidhau; mano hi me dūrataraṃ pradhāvati
03,281.039c tathā vrajann eva giraṃ samudyatāṃ; mayocyamānāṃ śṛṇu bhūya eva ca
03,281.040a vivasvatas tvaṃ tanayaḥ pratāpavāṃs; tato hi vaivasvata ucyase budhaiḥ
03,281.040c śamena dharmeṇa ca rañjitāḥ prajās; tatas taveheśvara dharmarājatā
03,281.041a ātmany api na viśvāsas tāvān bhavati satsu yaḥ
03,281.041c tasmāt satsu viśeṣeṇa sarvaḥ praṇayam icchati
03,281.042a sauhṛdāt sarvabhūtānāṃ viśvāso nāma jāyate
03,281.042c tasmāt satsu viśeṣeṇa viśvāsaṃ kurute janaḥ
03,281.043 yama uvāca
03,281.043a udāhṛtaṃ te vacanaṃ yad aṅgane; śubhe na tādṛk tvad ṛte mayā śrutam
03,281.043c anena tuṣṭo 'smi vināsya jīvitaṃ; varaṃ caturthaṃ varayasva gaccha ca
03,281.044 sāvitry uvāca
03,281.044a mamātmajaṃ satyavatas tathaurasaṃ; bhaved ubhābhyām iha yat kulodvaham
03,281.044c śataṃ sutānāṃ balavīryaśālinām; idaṃ caturthaṃ varayāmi te varam
03,281.044d*1323_01 varaṃ vṛṇe satyavato mayi prabho
03,281.044d*1323_02 bhavet sutānāṃ śatam etad īpsitam
03,281.045 yama uvāca
03,281.045a śataṃ sutānāṃ balavīryaśālināṃ; bhaviṣyati prītikaraṃ tavābale
03,281.045c pariśramas te na bhaven nṛpātmaje; nivarta dūraṃ hi pathas tvam āgatā
03,281.045d*1324_01 tathāstu te putraśataṃ śubhānane
03,281.045d*1324_02 drutaṃ nivartasva pariśramo na te
03,281.046 sāvitry uvāca
03,281.046a satāṃ sadā śāśvatī dharmavṛttiḥ; santo na sīdanti na ca vyathanti
03,281.046c satāṃ sadbhir nāphalaḥ saṃgamo 'sti; sadbhyo bhayaṃ nānuvartanti santaḥ
03,281.047a santo hi satyena nayanti sūryaṃ; santo bhūmiṃ tapasā dhārayanti
03,281.047c santo gatir bhūtabhavyasya rājan; satāṃ madhye nāvasīdanti santaḥ
03,281.048a āryajuṣṭam idaṃ vṛttam iti vijñāya śāśvatam
03,281.048c santaḥ parārthaṃ kurvāṇā nāvekṣante pratikriyām
03,281.049a na ca prasādaḥ satpuruṣeṣu mogho; na cāpy artho naśyati nāpi mānaḥ
03,281.049c yasmād etan niyataṃ satsu nityaṃ; tasmāt santo rakṣitāro bhavanti
03,281.050 yama uvāca
03,281.050a yathā yathā bhāṣasi dharmasaṃhitaṃ; manonukūlaṃ supadaṃ mahārthavat
03,281.050c tathā tathā me tvayi bhaktir uttamā; varaṃ vṛṇīṣvāpratimaṃ yatavrate
03,281.051 sāvitry uvāca
03,281.051a na te 'pavargaḥ sukṛtād vinākṛtas; tathā yathānyeṣu vareṣu mānada
03,281.051c varaṃ vṛṇe jīvatu satyavān ayaṃ; yathā mṛtā hy evam ahaṃ vinā patim
03,281.052a na kāmaye bhartṛvinākṛtā sukhaṃ; na kāmaye bhartṛvinākṛtā divam
03,281.052c na kāmaye bhartṛvinākṛtā śriyaṃ; na bhartṛhīnā vyavasāmi jīvitum
03,281.053a varātisargaḥ śataputratā mama; tvayaiva datto hriyate ca me patiḥ
03,281.053c varaṃ vṛṇe jīvatu satyavān ayaṃ; tavaiva satyaṃ vacanaṃ bhaviṣyati
03,281.054 mārkaṇḍeya uvāca
03,281.054a tathety uktvā tu tān pāśān muktvā vaivasvato yamaḥ
03,281.054c dharmarājaḥ prahṛṣṭātmā sāvitrīm idam abravīt
03,281.055a eṣa bhadre mayā mukto bhartā te kulanandini
03,281.055b*1325_01 toṣitena tvayā sādhvī vākyair dharmārthasaṃhitaiḥ
03,281.055c arogas tava neyaś ca siddhārthaś ca bhaviṣyati
03,281.056a caturvarṣaśataṃ cāyus tvayā sārdham avāpsyati
03,281.056c iṣṭvā yajñaiś ca dharmeṇa khyātiṃ loke gamiṣyati
03,281.057a tvayi putraśataṃ caiva satyavāñ janayiṣyati
03,281.057c te cāpi sarve rājānaḥ kṣatriyāḥ putrapautriṇaḥ
03,281.057e khyātās tvannāmadheyāś ca bhaviṣyantīha śāśvatāḥ
03,281.058a pituś ca te putraśataṃ bhavitā tava mātari
03,281.058c mālavyāṃ mālavā nāma śāśvatāḥ putrapautriṇaḥ
03,281.058e bhrātaras te bhaviṣyanti kṣatriyās tridaśopamāḥ
03,281.059a evaṃ tasyai varaṃ dattvā dharmarājaḥ pratāpavān
03,281.059c nivartayitvā sāvitrīṃ svam eva bhavanaṃ yayau
03,281.060a sāvitry api yame yāte bhartāraṃ pratilabhya ca
03,281.060c jagāma tatra yatrāsyā bhartuḥ śāvaṃ kalevaram
03,281.061a sā bhūmau prekṣya bhartāram upasṛtyopagūhya ca
03,281.061c utsaṅge śira āropya bhūmāv upaviveśa ha
03,281.062a saṃjñāṃ ca satyavāṃl labdhvā sāvitrīm abhyabhāṣata
03,281.062c proṣyāgata iva premṇā punaḥ punar udīkṣya vai
03,281.063 satyavān uvāca
03,281.063a suciraṃ bata supto 'smi kimarthaṃ nāvabodhitaḥ
03,281.063c kva cāsau puruṣaḥ śyāmo yo 'sau māṃ saṃcakarṣa ha
03,281.064 sāvitry uvāca
03,281.064a suciraṃ bata supto 'si mamāṅke puruṣarṣabha
03,281.064c gataḥ sa bhagavān devaḥ prajāsaṃyamano yamaḥ
03,281.065a viśrānto 'si mahābhāga vinidraś ca nṛpātmaja
03,281.065c yadi śakyaṃ samuttiṣṭha vigāḍhāṃ paśya śarvarīm
03,281.066 mārkaṇḍeya uvāca
03,281.066a upalabhya tataḥ saṃjñāṃ sukhasupta ivotthitaḥ
03,281.066c diśaḥ sarvā vanāntāṃś ca nirīkṣyovāca satyavān
03,281.067a phalāhāro 'smi niṣkrāntas tvayā saha sumadhyame
03,281.067c tataḥ pāṭayataḥ kāṣṭhaṃ śiraso me rujābhavat
03,281.068a śirobhitāpasaṃtaptaḥ sthātuṃ ciram aśaknuvan
03,281.068c tavotsaṅge prasupto 'ham iti sarvaṃ smare śubhe
03,281.069a tvayopagūḍhasya ca me nidrayāpahṛtaṃ manaḥ
03,281.069c tato 'paśyaṃ tamo ghoraṃ puruṣaṃ ca mahaujasam
03,281.070a tad yadi tvaṃ vijānāsi kiṃ tad brūhi sumadhyame
03,281.070c svapno me yadi vā dṛṣṭo yadi vā satyam eva tat
03,281.071a tam uvācātha sāvitrī rajanī vyavagāhate
03,281.071c śvas te sarvaṃ yathāvṛttam ākhyāsyāmi nṛpātmaja
03,281.072a uttiṣṭhottiṣṭha bhadraṃ te pitarau paśya suvrata
03,281.072c vigāḍhā rajanī ceyaṃ nivṛttaś ca divākaraḥ
03,281.073a naktaṃcarāś caranty ete hṛṣṭāḥ krūrābhibhāṣiṇaḥ
03,281.073c śrūyante parṇaśabdāś ca mṛgāṇāṃ caratāṃ vane
03,281.074a etāḥ śivā ghoranādā diśaṃ dakṣiṇapaścimām
03,281.074c āsthāya viruvanty ugrāḥ kampayantyo mano mama
03,281.075 satyavān uvāca
03,281.075a vanaṃ pratibhayākāraṃ ghanena tamasā vṛtam
03,281.075c na vijñāsyasi panthānaṃ gantuṃ caiva na śakṣyasi
03,281.076 sāvitry uvāca
03,281.076a asminn adya vane dagdhe śuṣkavṛkṣaḥ sthito jvalan
03,281.076c vāyunā dhamyamāno 'gnir dṛśyate 'tra kva cit kva cit
03,281.077a tato 'gnim ānayitveha jvālayiṣyāmi sarvataḥ
03,281.077c kāṣṭhānīmāni santīha jahi saṃtāpam ātmanaḥ
03,281.078a yadi notsahase gantuṃ sarujaṃ tvābhilakṣaye
03,281.078c na ca jñāsyasi panthānaṃ tamasā saṃvṛte vane
03,281.079a śvaḥ prabhāte vane dṛśye yāsyāvo 'numate tava
03,281.079c vasāveha kṣapām etāṃ rucitaṃ yadi te 'nagha
03,281.080 satyavān uvāca
03,281.080a śirorujā nivṛttā me svasthāny aṅgāni lakṣaye
03,281.080c mātāpitṛbhyām icchāmi saṃgamaṃ tvatprasādajam
03,281.081a na kadā cid vikāle hi gatapūrvo mayāśramaḥ
03,281.081c anāgatāyāṃ saṃdhyāyāṃ mātā me praruṇaddhi mām
03,281.082a divāpi mayi niṣkrānte saṃtapyete gurū mama
03,281.082c vicinoti ca māṃ tātaḥ sahaivāśramavāsibhiḥ
03,281.083a mātrā pitrā ca subhṛśaṃ duḥkhitābhyām ahaṃ purā
03,281.083c upālabdhaḥ subahuśaś cireṇāgacchasīti ha
03,281.084a kā tv avasthā tayor adya madartham iti cintaye
03,281.084c tayor adṛśye mayi ca mahad duḥkhaṃ bhaviṣyati
03,281.085a purā mām ūcatuś caiva rātrāv asrāyamāṇakau
03,281.085c bhṛśaṃ suduḥkhitau vṛddhau bahuśaḥ prītisaṃyutau
03,281.086a tvayā hīnau na jīvāva muhūrtam api putraka
03,281.086c yāvad dhariṣyase putra tāvan nau jīvitaṃ dhruvam
03,281.087a vṛddhayor andhayor yaṣṭis tvayi vaṃśaḥ pratiṣṭhitaḥ
03,281.087c tvayi piṇḍaś ca kīrtiś ca saṃtānaṃ cāvayor iti
03,281.088a mātā vṛddhā pitā vṛddhas tayor yaṣṭir ahaṃ kila
03,281.088c tau rātrau mām apaśyantau kām avasthāṃ gamiṣyataḥ
03,281.089a nidrāyāś cābhyasūyāmi yasyā hetoḥ pitā mama
03,281.089c mātā ca saṃśayaṃ prāptā matkṛte 'napakāriṇī
03,281.090a ahaṃ ca saṃśayaṃ prāptaḥ kṛcchrām āpadam āsthitaḥ
03,281.090c mātāpitṛbhyāṃ hi vinā nāhaṃ jīvitum utsahe
03,281.091a vyaktam ākulayā buddhyā prajñācakṣuḥ pitā mama
03,281.091c ekaikam asyāṃ velāyāṃ pṛcchaty āśramavāsinam
03,281.092a nātmānam anuśocāmi yathāhaṃ pitaraṃ śubhe
03,281.092c bhartāraṃ cāpy anugatāṃ mātaraṃ paridurbalām
03,281.093a matkṛtena hi tāv adya saṃtāpaṃ param eṣyataḥ
03,281.093c jīvantāv anujīvāmi bhartavyau tau mayeti ha
03,281.093e tayoḥ priyaṃ me kartavyam iti jīvāmi cāpy aham
03,281.093f*1326_01 paramaṃ daivataṃ tau me pūjanīyau sadā mayā
03,281.093f*1327_01 tayos tu me sadāsty evaṃ vratam etat purātanam
03,281.094 mārkaṇḍeya uvāca
03,281.094a evam uktvā sa dharmātmā guruvartī gurupriyaḥ
03,281.094c ucchritya bāhū duḥkhārtaḥ sasvaraṃ praruroda ha
03,281.095a tato 'bravīt tathā dṛṣṭvā bhartāraṃ śokakarśitam
03,281.095c pramṛjyāśrūṇi netrābhyāṃ sāvitrī dharmacāriṇī
03,281.096a yadi me 'sti tapas taptaṃ yadi dattaṃ hutaṃ yadi
03,281.096c śvaśrūśvaśurabhartṝṇāṃ mama puṇyās tu śarvarī
03,281.097a na smarāmy uktapūrvāṃ vai svaireṣv apy anṛtāṃ giram
03,281.097c tena satyena tāv adya dhriyetāṃ śvaśurau mama
03,281.098 satyavān uvāca
03,281.098a kāmaye darśanaṃ pitror yāhi sāvitri māciram
03,281.098b*1328_01 api nāma gurū tau hi paśyeyaṃ dhriyamāṇakau
03,281.098c purā mātuḥ pitur vāpi yadi paśyāmi vipriyam
03,281.098e na jīviṣye varārohe satyenātmānam ālabhe
03,281.099a yadi dharme ca te buddhir māṃ cej jīvantam icchasi
03,281.099c mama priyaṃ vā kartavyaṃ gacchasvāśramam antikāt
03,281.100 mārkaṇḍeya uvāca
03,281.100a sāvitrī tata utthāya keśān saṃyamya bhāminī
03,281.100c patim utthāpayām āsa bāhubhyāṃ parigṛhya vai
03,281.101a utthāya satyavāṃś cāpi pramṛjyāṅgāni pāṇinā
03,281.101c diśaḥ sarvāḥ samālokya kaṭhine dṛṣṭim ādadhe
03,281.102a tam uvācātha sāvitrī śvaḥ phalānīha neṣyasi
03,281.102c yogakṣemārtham etat te neṣyāmi paraśuṃ tv aham
03,281.103a kṛtvā kaṭhinabhāraṃ sā vṛkṣaśākhāvalambinam
03,281.103c gṛhītvā paraśuṃ bhartuḥ sakāśaṃ punar āgamat
03,281.104a vāme skandhe tu vāmorūr bhartur bāhuṃ niveśya sā
03,281.104c dakṣiṇena pariṣvajya jagāma mṛdugāminī
03,281.105 satyavān uvāca
03,281.105a abhyāsagamanād bhīru panthāno viditā mama
03,281.105c vṛkṣāntarālokitayā jyotsnayā cāpi lakṣaye
03,281.106a āgatau svaḥ pathā yena phalāny avacitāni ca
03,281.106c yathāgataṃ śubhe gaccha panthānaṃ mā vicāraya
03,281.107a palāśaṣaṇḍe caitasmin panthā vyāvartate dvidhā
03,281.107c tasyottareṇa yaḥ panthās tena gaccha tvarasva ca
03,281.107e svastho 'smi balavān asmi didṛkṣuḥ pitarāv ubhau
03,281.108 mārkaṇḍeya uvāca
03,281.108a bruvann evaṃ tvarāyuktaḥ sa prāyād āśramaṃ prati
03,281.108b*1329_01 sāvitrīsahitaḥ śrīmān satyavān saṃśitavrataḥ
03,282.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,282.001a etasminn eva kāle tu dyumatseno mahāvane
03,282.001c labdhacakṣuḥ prasannātmā dṛṣṭyā sarvaṃ dadarśa ha
03,282.002a sa sarvān āśramān gatvā śaibyayā saha bhāryayā
03,282.002c putrahetoḥ parām ārtiṃ jagāma manujarṣabha
03,282.003a tāv āśramān nadīś caiva vanāni ca sarāṃsi ca
03,282.003c tāṃs tān deśān vicinvantau dampatī parijagmatuḥ
03,282.004a śrutvā śabdaṃ tu yat kiṃ cid unmukhau sutaśaṅkayā
03,282.004c sāvitrīsahito 'bhyeti satyavān ity adhāvatām
03,282.005a bhinnaiś ca paruṣaiḥ pādaiḥ savraṇaiḥ śoṇitokṣitaiḥ
03,282.005c kuśakaṇṭakaviddhāṅgāv unmattāv iva dhāvataḥ
03,282.006a tato 'bhisṛtya tair vipraiḥ sarvair āśramavāsibhiḥ
03,282.006c parivārya samāśvāsya samānītau svam āśramam
03,282.007a tatra bhāryāsahāyaḥ sa vṛto vṛddhais tapodhanaiḥ
03,282.007c āśvāsito vicitrārthaiḥ pūrvarājñāṃ kathāśrayaiḥ
03,282.008a tatas tau punar āśvastau vṛddhau putradidṛkṣayā
03,282.008c bālye vṛttāni putrasya smarantau bhṛśaduḥkhitau
03,282.008c*1330_01 **** **** sāvitryā darśanāni ca
03,282.008c*1330_02 śokaṃ jagmatur anyonyaṃ
03,282.009a punar uktvā ca karuṇāṃ vācaṃ tau śokakarśitau
03,282.009c hā putra hā sādhvi vadhūḥ kvāsi kvāsīty arodatām
03,282.009d*1331_01 brāhmaṇaḥ satyavāk teṣām uvācedaṃ tayor vacaḥ
03,282.010 suvarcā uvāca
03,282.010a yathāsya bhāryā sāvitrī tapasā ca damena ca
03,282.010c ācāreṇa ca saṃyuktā tathā jīvati satyavān
03,282.011 gautama uvāca
03,282.011a vedāḥ sāṅgā mayādhītās tapo me saṃcitaṃ mahat
03,282.011c kaumāraṃ brahmacaryaṃ me guravo 'gniś ca toṣitāḥ
03,282.012a samāhitena cīrṇāni sarvāṇy eva vratāni me
03,282.012c vāyubhakṣopavāsaś ca kuśalāni ca yāni me
03,282.013a anena tapasā vedmi sarvaṃ paricikīrṣitam
03,282.013c satyam etan nibodha tvaṃ dhriyate satyavān iti
03,282.014 śiṣya uvāca
03,282.014a upādhyāyasya me vaktrād yathā vākyaṃ viniḥsṛtam
03,282.014c naitaj jātu bhaven mithyā tathā jīvati satyavān
03,282.015 ṛṣaya ūcuḥ
03,282.015a yathāsya bhāryā sāvitrī sarvair eva sulakṣaṇaiḥ
03,282.015c avaidhavyakarair yuktā tathā jīvati satyavān
03,282.016 bhāradvāja uvāca
03,282.016a yathāsya bhāryā sāvitrī tapasā ca damena ca
03,282.016c ācāreṇa ca saṃyuktā tathā jīvati satyavān
03,282.017 dālbhya uvāca
03,282.017a yathā dṛṣṭiḥ pravṛttā te sāvitryāś ca yathā vratam
03,282.017c gatāhāram akṛtvā ca tathā jīvati satyavān
03,282.018 māṇḍavya uvāca
03,282.018a yathā vadanti śāntāyāṃ diśi vai mṛgapakṣiṇaḥ
03,282.018c pārthivī ca pravṛttis te tathā jīvati satyavān
03,282.019 dhaumya uvāca
03,282.019a sarvair guṇair upetas te yathā putro janapriyaḥ
03,282.019c dīrghāyur lakṣaṇopetas tathā jīvati satyavān
03,282.020 mārkaṇḍeya uvāca
03,282.020a evam āśvāsitas tais tu satyavāgbhis tapasvibhiḥ
03,282.020c tāṃs tān vigaṇayann arthān avasthita ivābhavat
03,282.021a tato muhūrtāt sāvitrī bhartrā satyavatā saha
03,282.021c ājagāmāśramaṃ rātrau prahṛṣṭā praviveśa ha
03,282.021d*1332_01 dṛṣṭvā cotpatitāḥ sarve harṣaṃ jagmuś ca te dvijāḥ
03,282.021d*1332_02 kaṇṭhaṃ mātā pitā cāsya samāliṅgyābhyarodatām
03,282.022 brāhmaṇā ūcuḥ
03,282.022a putreṇa saṃgataṃ tvādya cakṣuṣmantaṃ nirīkṣya ca
03,282.022c sarve vayaṃ vai pṛcchāmo vṛddhiṃ te pṛthivīpate
03,282.023a samāgamena putrasya sāvitryā darśanena ca
03,282.023c cakṣuṣaś cātmano lābhāt tribhir diṣṭyā vivardhase
03,282.024a sarvair asmābhir uktaṃ yat tathā tan nātra saṃśayaḥ
03,282.024c bhūyo bhūyaś ca vṛddhis te kṣipram eva bhaviṣyati
03,282.025 mārkaṇḍeya uvāca
03,282.025a tato 'gniṃ tatra saṃjvālya dvijās te sarva eva hi
03,282.025c upāsāṃ cakrire pārtha dyumatsenaṃ mahīpatim
03,282.026a śaibyā ca satyavāṃś caiva sāvitrī caikataḥ sthitāḥ
03,282.026c sarvais tair abhyanujñātā viśokāḥ samupāviśan
03,282.027a tato rājñā sahāsīnāḥ sarve te vanavāsinaḥ
03,282.027c jātakautūhalāḥ pārtha papracchur nṛpateḥ sutam
03,282.028a prāg eva nāgataṃ kasmāt sabhāryeṇa tvayā vibho
03,282.028c virātre cāgataṃ kasmāt ko 'nubandhaś ca te 'bhavat
03,282.029a saṃtāpitaḥ pitā mātā vayaṃ caiva nṛpātmaja
03,282.029c nākasmād iti jānīmas tat sarvaṃ vaktum arhasi
03,282.030 satyavān uvāca
03,282.030a pitrāham abhyanujñātaḥ sāvitrīsahito gataḥ
03,282.030c atha me 'bhūc chiroduḥkhaṃ vane kāṣṭhāni bhindataḥ
03,282.031a suptaś cāhaṃ vedanayā ciram ity upalakṣaye
03,282.031c tāvat kālaṃ ca na mayā suptapūrvaṃ kadā cana
03,282.032a sarveṣām eva bhavatāṃ saṃtāpo mā bhaved iti
03,282.032c ato virātrāgamanaṃ nānyad astīha kāraṇam
03,282.033 gautama uvāca
03,282.033a akasmāc cakṣuṣaḥ prāptir dyumatsenasya te pituḥ
03,282.033c nāsya tvaṃ kāraṇaṃ vettha sāvitrī vaktum arhati
03,282.034a śrotum icchāmi sāvitri tvaṃ hi vettha parāvaram
03,282.034c tvāṃ hi jānāmi sāvitri sāvitrīm iva tejasā
03,282.035a tvam atra hetuṃ jānīṣe tasmāt satyaṃ nirucyatām
03,282.035c rahasyaṃ yadi te nāsti kiṃ cid atra vadasva naḥ
03,282.036 sāvitry uvāca
03,282.036a evam etad yathā vettha saṃkalpo nānyathā hi vaḥ
03,282.036c na ca kiṃ cid rahasyaṃ me śrūyatāṃ tathyam atra yat
03,282.037a mṛtyur me bhartur ākhyāto nāradena mahātmanā
03,282.037c sa cādya divasaḥ prāptas tato nainaṃ jahāmy aham
03,282.038a suptaṃ cainaṃ yamaḥ sākṣād upāgacchat sakiṃkaraḥ
03,282.038c sa enam anayad baddhvā diśaṃ pitṛniṣevitām
03,282.039a astauṣaṃ tam ahaṃ devaṃ satyena vacasā vibhum
03,282.039c pañca vai tena me dattā varāḥ śṛṇuta tān mama
03,282.040a cakṣuṣī ca svarājyaṃ ca dvau varau śvaśurasya me
03,282.040c labdhaṃ pituḥ putraśataṃ putrāṇām ātmanaḥ śatam
03,282.041a caturvarṣaśatāyur me bhartā labdhaś ca satyavān
03,282.041c bhartur hi jīvitārthaṃ tu mayā cīrṇaṃ sthiraṃ vratam
03,282.042a etat satyaṃ mayākhyātaṃ kāraṇaṃ vistareṇa vaḥ
03,282.042c yathā vṛttaṃ sukhodarkam idaṃ duḥkhaṃ mahan mama
03,282.043 ṛṣaya ūcuḥ
03,282.043a nimajjamānaṃ vyasanair abhidrutaṃ; kulaṃ narendrasya tamomaye hrade
03,282.043c tvayā suśīle dhṛtadharmapuṇyayā; samuddhṛtaṃ sādhvi punaḥ kulīnayā
03,282.044 mārkaṇḍeya uvāca
03,282.044a tathā praśasya hy abhipūjya caiva te; varastriyaṃ tām ṛṣayaḥ samāgatāḥ
03,282.044c narendram āmantrya saputram añjasā; śivena jagmur muditāḥ svam ālayam
03,283.001 mārkaṇḍeya uvāca
03,283.001a tasyāṃ rātryāṃ vyatītāyām udite sūryamaṇḍale
03,283.001c kṛtapūrvāhṇikāḥ sarve sameyus te tapodhanāḥ
03,283.002a tad eva sarvaṃ sāvitryā mahābhāgyaṃ maharṣayaḥ
03,283.002c dyumatsenāya nātṛpyan kathayantaḥ punaḥ punaḥ
03,283.003a tataḥ prakṛtayaḥ sarvāḥ śālvebhyo 'bhyāgatā nṛpa
03,283.003c ācakhyur nihataṃ caiva svenāmātyena taṃ nṛpam
03,283.004a taṃ mantriṇā hataṃ śrutvā sasahāyaṃ sabāndhavam
03,283.004c nyavedayan yathātattvaṃ vidrutaṃ ca dviṣadbalam
03,283.005a aikamatyaṃ ca sarvasya janasyātha nṛpaṃ prati
03,283.005c sacakṣur vāpy acakṣur vā sa no rājā bhavatv iti
03,283.006a anena niścayeneha vayaṃ prasthāpitā nṛpa
03,283.006c prāptānīmāni yānāni caturaṅgaṃ ca te balam
03,283.007a prayāhi rājan bhadraṃ te ghuṣṭas te nagare jayaḥ
03,283.007c adhyāssva cirarātrāya pitṛpaitāmahaṃ padam
03,283.008a cakṣuṣmantaṃ ca taṃ dṛṣṭvā rājānaṃ vapuṣānvitam
03,283.008c mūrdhabhiḥ patitāḥ sarve vismayotphullalocanāḥ
03,283.009a tato 'bhivādya tān vṛddhān dvijān āśramavāsinaḥ
03,283.009c taiś cābhipūjitaḥ sarvaiḥ prayayau nagaraṃ prati
03,283.010a śaibyā ca saha sāvitryā svāstīrṇena suvarcasā
03,283.010c narayuktena yānena prayayau senayā vṛtā
03,283.011a tato 'bhiṣiṣicuḥ prītyā dyumatsenaṃ purohitāḥ
03,283.011c putraṃ cāsya mahātmānaṃ yauvarājye 'bhyaṣecayan
03,283.012a tataḥ kālena mahatā sāvitryāḥ kīrtivardhanam
03,283.012c tad vai putraśataṃ jajñe śūrāṇām anivartinām
03,283.013a bhrātṝṇāṃ sodarāṇāṃ ca tathaivāsyābhavac chatam
03,283.013c madrādhipasyāśvapater mālavyāṃ sumahābalam
03,283.014a evam ātmā pitā mātā śvaśrūḥ śvaśura eva ca
03,283.014c bhartuḥ kulaṃ ca sāvitryā sarvaṃ kṛcchrāt samuddhṛtam
03,283.015a tathaivaiṣāpi kalyāṇī draupadī śīlasaṃmatā
03,283.015c tārayiṣyati vaḥ sarvān sāvitrīva kulāṅganā
03,283.016 vaiśaṃpāyana uvāca
03,283.016a evaṃ sa pāṇḍavas tena anunīto mahātmanā
03,283.016c viśoko vijvaro rājan kāmyake nyavasat tadā
03,283.016d*1333_01 yaś cedaṃ śṛṇuyād bhaktyā sāvitryākhyānam uttamam
03,283.016d*1333_02 sa sukhī sarvasiddhārtho na duḥkhaṃ prāpnuyān naraḥ
03,284.001 janamejaya uvāca
03,284.001a yat tat tadā mahābrahmaṃl lomaśo vākyam abravīt
03,284.001c indrasya vacanād etya pāṇḍuputraṃ yudhiṣṭhiram
03,284.002a yac cāpi te bhayaṃ tīvraṃ na ca kīrtayase kva cit
03,284.002c tac cāpy apahariṣyāmi savyasācāv ihāgate
03,284.003a kiṃ nu tad viduṣāṃ śreṣṭha karṇaṃ prati mahad bhayam
03,284.003c āsīn na ca sa dharmātmā kathayām āsa kasya cit
03,284.004 vaiśaṃpāyana uvāca
03,284.004a ahaṃ te rājaśārdūla kathayāmi kathām imām
03,284.004c pṛcchate bharataśreṣṭha śuśrūṣasva giraṃ mama
03,284.005a dvādaśe samatikrānte varṣe prāpte trayodaśe
03,284.005c pāṇḍūnāṃ hitakṛc chakraḥ karṇaṃ bhikṣitum udyataḥ
03,284.006a abhiprāyam atho jñātvā mahendrasya vibhāvasuḥ
03,284.006c kuṇḍalārthe mahārāja sūryaḥ karṇam upāgamat
03,284.007a mahārhe śayane vīraṃ spardhyāstaraṇasaṃvṛte
03,284.007c śayānam abhiviśvastaṃ brahmaṇyaṃ satyavādinam
03,284.008a svapnānte niśi rājendra darśayām āsa raśmivān
03,284.008c kṛpayā parayāviṣṭaḥ putrasnehāc ca bhārata
03,284.009a brāhmaṇo vedavid bhūtvā sūryo yogād dhi rūpavān
03,284.009c hitārtham abravīt karṇaṃ sāntvapūrvam idaṃ vacaḥ
03,284.010a karṇa madvacanaṃ tāta śṛṇu satyabhṛtāṃ vara
03,284.010c bruvato 'dya mahābāho sauhṛdāt paramaṃ hitam
03,284.011a upāyāsyati śakras tvāṃ pāṇḍavānāṃ hitepsayā
03,284.011c brāhmaṇacchadmanā karṇa kuṇḍalāpajihīrṣayā
03,284.012a viditaṃ tena śīlaṃ te sarvasya jagatas tathā
03,284.012c yathā tvaṃ bhikṣitaḥ sadbhir dadāsy eva na yācase
03,284.013a tvaṃ hi tāta dadāsy eva brāhmaṇebhyaḥ prayācitaḥ
03,284.013c vittaṃ yac cānyad apy āhur na pratyākhyāsi karhi cit
03,284.014a taṃ tvām evaṃvidhaṃ jñātvā svayaṃ vai pākaśāsanaḥ
03,284.014c āgantā kuṇḍalārthāya kavacaṃ caiva bhikṣitum
03,284.015a tasmai prayācamānāya na deye kuṇḍale tvayā
03,284.015c anuneyaḥ paraṃ śaktyā śreya etad dhi te param
03,284.016a kuṇḍalārthe bruvaṃs tāta kāraṇair bahubhis tvayā
03,284.016c anyair bahuvidhair vittaiḥ sa nivāryaḥ punaḥ punaḥ
03,284.017a ratnaiḥ strībhis tathā bhogair dhanair bahuvidhair api
03,284.017c nidarśanaiś ca bahubhiḥ kuṇḍalepsuḥ puraṃdaraḥ
03,284.018a yadi dāsyasi karṇa tvaṃ sahaje kuṇḍale śubhe
03,284.018c āyuṣaḥ prakṣayaṃ gatvā mṛtyor vaśam upeṣyasi
03,284.019a kavacena ca saṃyuktaḥ kuṇḍalābhyāṃ ca mānada
03,284.019c avadhyas tvaṃ raṇe 'rīṇām iti viddhi vaco mama
03,284.020a amṛtād utthitaṃ hy etad ubhayaṃ ratnasaṃbhavam
03,284.020c tasmād rakṣyaṃ tvayā karṇa jīvitaṃ cet priyaṃ tava
03,284.021 karṇa uvāca
03,284.021a ko mām evaṃ bhavān prāha darśayan sauhṛdaṃ param
03,284.021c kāmayā bhagavan brūhi ko bhavān dvijaveṣadhṛk
03,284.022 brāhmaṇa uvāca
03,284.022a ahaṃ tāta sahasrāṃśuḥ sauhṛdāt tvāṃ nidarśaye
03,284.022c kuruṣvaitad vaco me tvam etac chreyaḥ paraṃ hi te
03,284.023 karṇa uvāca
03,284.023a śreya eva mamātyantaṃ yasya me gopatiḥ prabhuḥ
03,284.023c pravaktādya hitānveṣī śṛṇu cedaṃ vaco mama
03,284.024a prasādaye tvāṃ varadaṃ praṇayāc ca bravīmy aham
03,284.024c na nivāryo vratād asmād ahaṃ yady asmi te priyaḥ
03,284.025a vrataṃ vai mama loko 'yaṃ vetti kṛtsno vibhāvaso
03,284.025c yathāhaṃ dvijamukhyebhyo dadyāṃ prāṇān api dhruvam
03,284.026a yady āgacchati śakro māṃ brāhmaṇacchadmanāvṛtaḥ
03,284.026c hitārthaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ khecarottama bhikṣitum
03,284.027a dāsyāmi vibudhaśreṣṭha kuṇḍale varma cottamam
03,284.027c na me kīrtiḥ praṇaśyeta triṣu lokeṣu viśrutā
03,284.028a madvidhasyāyaśasyaṃ hi na yuktaṃ prāṇarakṣaṇam
03,284.028c yuktaṃ hi yaśasā yuktaṃ maraṇaṃ lokasaṃmatam
03,284.029a so 'ham indrāya dāsyāmi kuṇḍale saha varmaṇā
03,284.029c yadi māṃ balavṛtraghno bhikṣārtham upayāsyati
03,284.030a hitārthaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ kuṇḍale me prayācitum
03,284.030c tan me kīrtikaraṃ loke tasyākīrtir bhaviṣyati
03,284.031a vṛṇomi kīrtiṃ loke hi jīvitenāpi bhānuman
03,284.031c kīrtimān aśnute svargaṃ hīnakīrtis tu naśyati
03,284.032a kīrtir hi puruṣaṃ loke saṃjīvayati mātṛvat
03,284.032c akīrtir jīvitaṃ hanti jīvato 'pi śarīriṇaḥ
03,284.033a ayaṃ purāṇaḥ śloko hi svayaṃ gīto vibhāvaso
03,284.033c dhātrā lokeśvara yathā kīrtir āyur narasya vai
03,284.034a puruṣasya pare loke kīrtir eva parāyaṇam
03,284.034c iha loke viśuddhā ca kīrtir āyurvivardhanī
03,284.035a so 'haṃ śarīraje dattvā kīrtiṃ prāpsyāmi śāśvatīm
03,284.035c dattvā ca vidhivad dānaṃ brāhmaṇebhyo yathāvidhi
03,284.036a hutvā śarīraṃ saṃgrāme kṛtvā karma suduṣkaram
03,284.036c vijitya vā parān ājau yaśaḥ prāpsyāmi kevalam
03,284.037a bhītānām abhayaṃ dattvā saṃgrāme jīvitārthinām
03,284.037c vṛddhān bālān dvijātīṃś ca mokṣayitvā mahābhayāt
03,284.038a prāpsyāmi paramaṃ loke yaśaḥ svarbhānusūdana
03,284.038c jīvitenāpi me rakṣyā kīrtis tad viddhi me vratam
03,284.039a so 'haṃ dattvā maghavate bhikṣām etām anuttamām
03,284.039c brāhmaṇacchadmine deva loke gantā parāṃ gatim
03,285.001 sūrya uvāca
03,285.001a māhitaṃ karṇa kārṣīs tvam ātmanaḥ suhṛdāṃ tathā
03,285.001c putrāṇām atha bhāryāṇām atho mātur atho pituḥ
03,285.002a śarīrasyāvirodhena prāṇināṃ prāṇabhṛdvara
03,285.002c iṣyate yaśasaḥ prāptiḥ kīrtiś ca tridive sthirā
03,285.003a yas tvaṃ prāṇavirodhena kīrtim icchasi śāśvatīm
03,285.003c sā te prāṇān samādāya gamiṣyati na saṃśayaḥ
03,285.004a jīvatāṃ kurute kāryaṃ pitā mātā sutās tathā
03,285.004c ye cānye bāndhavāḥ ke cil loke 'smin puruṣarṣabha
03,285.004e rājānaś ca naravyāghra pauruṣeṇa nibodha tat
03,285.005a kīrtiś ca jīvataḥ sādhvī puruṣasya mahādyute
03,285.005c mṛtasya kīrtyā kiṃ kāryaṃ bhasmībhūtasya dehinaḥ
03,285.005e mṛtaḥ kīrtiṃ na jānāti jīvan kīrtiṃ samaśnute
03,285.006a mṛtasya kīrtir martyasya yathā mālā gatāyuṣaḥ
03,285.006c ahaṃ tu tvāṃ bravīmy etad bhakto 'sīti hitepsayā
03,285.007a bhaktimanto hi me rakṣyā ity etenāpi hetunā
03,285.007c bhakto 'yaṃ parayā bhaktyā mām ity eva mahābhuja
03,285.007e mamāpi bhaktir utpannā sa tvaṃ kuru vaco mama
03,285.008a asti cātra paraṃ kiṃ cid adhyātmaṃ devanirmitam
03,285.008c ataś ca tvāṃ bravīmy etat kriyatām aviśaṅkayā
03,285.009a devaguhyaṃ tvayā jñātuṃ na śakyaṃ puruṣarṣabha
03,285.009c tasmān nākhyāmi te guhyaṃ kāle vetsyati tad bhavān
03,285.010a punar uktaṃ ca vakṣyāmi tvaṃ rādheya nibodha tat
03,285.010c māsmai te kuṇḍale dadyā bhikṣave vajrapāṇaye
03,285.011a śobhase kuṇḍalābhyāṃ hi rucirābhyāṃ mahādyute
03,285.011c viśākhayor madhyagataḥ śaśīva vimalo divi
03,285.012a kīrtiś ca jīvataḥ sādhvī puruṣasyeti viddhi tat
03,285.012c pratyākhyeyas tvayā tāta kuṇḍalārthe puraṃdaraḥ
03,285.012d*1334_01 pāṇḍavānāṃ hite yukto bhikṣan brāhmaṇaveṣadhṛk
03,285.013a śakyā bahuvidhair vākyaiḥ kuṇḍalepsā tvayānagha
03,285.013c vihantuṃ devarājasya hetuyuktaiḥ punaḥ punaḥ
03,285.014a upapattyupapannārthair mādhuryakṛtabhūṣaṇaiḥ
03,285.014c puraṃdarasya karṇa tvaṃ buddhim etām apānuda
03,285.015a tva hi nityaṃ naravyāghra spardhase savyasācinā
03,285.015c savyasācī tvayā caiva yudhi śūraḥ sameṣyati
03,285.016a na tu tvām arjunaḥ śaktaḥ kuṇḍalābhyāṃ samanvitam
03,285.016c vijetuṃ yudhi yady asya svayam indraḥ śaro bhavet
03,285.017a tasmān na deye śakrāya tvayaite kuṇḍale śubhe
03,285.017c saṃgrāme yadi nirjetuṃ karṇa kāmayase 'rjunam
03,286.001 karṇa uvāca
03,286.001a bhagavantam ahaṃ bhakto yathā māṃ vettha gopate
03,286.001c tathā paramatigmāṃśo nānyaṃ devaṃ kathaṃ cana
03,286.002a na me dārā na me putrā na cātmā suhṛdo na ca
03,286.002c tatheṣṭā vai sadā bhaktyā yathā tvaṃ gopate mama
03,286.003a iṣṭānāṃ ca mahātmāno bhaktānāṃ ca na saṃśayaḥ
03,286.003c kurvanti bhaktim iṣṭāṃ ca jānīṣe tvaṃ ca bhāskara
03,286.004a iṣṭo bhaktaś ca me karṇo na cānyad daivataṃ divi
03,286.004c jānīta iti vai kṛtvā bhagavān āha maddhitam
03,286.005a bhūyaś ca śirasā yāce prasādya ca punaḥ punaḥ
03,286.005c iti bravīmi tigmāṃśo tvaṃ tu me kṣantum arhasi
03,286.006a bibhemi na tathā mṛtyor yathā bibhye 'nṛtād aham
03,286.006c viśeṣeṇa dvijātīnāṃ sarveṣāṃ sarvadā satām
03,286.006e pradāne jīvitasyāpi na me 'trāsti vicāraṇā
03,286.007a yac ca mām āttha deva tvaṃ pāṇḍavaṃ phalgunaṃ prati
03,286.007c vyetu saṃtāpajaṃ duḥkhaṃ tava bhāskara mānasam
03,286.007e arjunaṃ prati māṃ caiva vijeṣyāmi raṇe 'rjunam
03,286.008a tavāpi viditaṃ deva mamāpy astrabalaṃ mahat
03,286.008c jāmadagnyād upāttaṃ yat tathā droṇān mahātmanaḥ
03,286.009a idaṃ tvam anujānīhi suraśreṣṭha vrataṃ mama
03,286.009c bhikṣate vajriṇe dadyām api jīvitam ātmanaḥ
03,286.010 sūrya uvāca
03,286.010a yadi tāta dadāsy ete vajriṇe kuṇḍale śubhe
03,286.010c tvam apy enam atho brūyā vijayārthaṃ mahābala
03,286.011a niyamena pradadyās tvaṃ kuṇḍale vai śatakratoḥ
03,286.011c avadhyo hy asi bhūtānāṃ kuṇḍalābhyāṃ samanvitaḥ
03,286.012a arjunena vināśaṃ hi tava dānavasūdanaḥ
03,286.012c prārthayāno raṇe vatsa kuṇḍale te jihīrṣati
03,286.013a sa tvam apy enam ārādhya sūnṛtābhiḥ punaḥ punaḥ
03,286.013c abhyarthayethā deveśam amoghārthaṃ puraṃdaram
03,286.014a amoghāṃ dehi me śaktim amitravinibarhiṇīm
03,286.014c dāsyāmi te sahasrākṣa kuṇḍale varma cottamam
03,286.015a ity evaṃ niyamena tvaṃ dadyāḥ śakrāya kuṇḍale
03,286.015c tayā tvaṃ karṇa saṃgrāme haniṣyasi raṇe ripūn
03,286.016a nāhatvā hi mahābāho śatrūn eti karaṃ punaḥ
03,286.016c sā śaktir devarājasya śataśo 'tha sahasraśaḥ
03,286.017 vaiśaṃpāyana uvāca
03,286.017a evam uktvā sahasrāṃśuḥ sahasāntaradhīyata
03,286.017b*1335_01 karṇas tu bubudhe rājan svapnānte pravyathann iva
03,286.017b*1335_02 pratibuddhas tu rādheyaḥ svapnaṃ saṃcintya bhārata
03,286.017b*1335_03 cakāra niścayaṃ rājañ śaktyarthaṃ vadatāṃ vara
03,286.017b*1335_04 yadi mām indra āyāti kuṇḍalārthaṃ paraṃtapaḥ
03,286.017b*1335_05 śaktyā tasmai pradāsyāmi kuṇḍale varma caiva ha
03,286.017b*1335_06 sa kṛtvā prātar utthāya kāryāṇi bharatarṣabha
03,286.017b*1335_07 brāhmaṇān vācayitvā ca yathākāryam upākramat
03,286.017b*1335_08 vidhinā rājaśārdūla muhūrtam ajapat tataḥ
03,286.017c tataḥ sūryāya japyānte karṇaḥ svapnaṃ nyavedayat
03,286.018a yathādṛṣṭaṃ yathātattvaṃ yathoktam ubhayor niśi
03,286.018c tat sarvam ānupūrvyeṇa śaśaṃsāsmai vṛṣas tadā
03,286.019a tac chrutvā bhagavān devo bhānuḥ svarbhānusūdanaḥ
03,286.019c uvāca taṃ tathety eva karṇaṃ sūryaḥ smayann iva
03,286.020a tatas tattvam iti jñātvā rādheyaḥ paravīrahā
03,286.020c śaktim evābhikāṅkṣan vai vāsavaṃ pratyapālayat
03,287.001 janamejaya uvāca
03,287.001a kiṃ tad guhyaṃ na cākhyātaṃ karṇāyehoṣṇaraśminā
03,287.001c kīdṛśe kuṇḍale te ca kavacaṃ caiva kīdṛśam
03,287.002a kutaś ca kavacaṃ tasya kuṇḍale caiva sattama
03,287.002c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tan me brūhi tapodhana
03,287.002d*1336_01 yat tad vivasvato guhyaṃ yādṛśe kuṇḍale ca te
03,287.002d*1336_02 ubhayaṃ tad yathā brahmaṃs tan mamācakṣva sattama
03,287.003 vaiśaṃpāyana uvāca
03,287.003a ayaṃ rājan bravīmy etad yat tad guhyaṃ vibhāvasoḥ
03,287.003c yādṛśe kuṇḍale caiva kavacaṃ caiva yādṛśam
03,287.004a kuntibhojaṃ purā rājan brāhmaṇaḥ samupasthitaḥ
03,287.004c tigmatejā mahāprāṃśuḥ śmaśrudaṇḍajaṭādharaḥ
03,287.005a darśanīyo 'navadyāṅgas tejasā prajvalann iva
03,287.005c madhupiṅgo madhuravāk tapaḥsvādhyāyabhūṣaṇaḥ
03,287.006a sa rājānaṃ kuntibhojam abravīt sumahātapāḥ
03,287.006c bhikṣām icchāmy ahaṃ bhoktuṃ tava gehe vimatsara
03,287.007a na me vyalīkaṃ kartavyaṃ tvayā vā tava cānugaiḥ
03,287.007c evaṃ vatsyāmi te gehe yadi te rocate 'nagha
03,287.008a yathākāmaṃ ca gaccheyam āgaccheyaṃ tathaiva ca
03,287.008c śayyāsane ca me rājan nāparādhyeta kaś cana
03,287.009a tam abravīt kuntibhojaḥ prītiyuktam idaṃ vacaḥ
03,287.009c evam astu paraṃ ceti punaś cainam athābravīt
03,287.010a mama kanyā mahābrahman pṛthā nāma yaśasvinī
03,287.010c śīlavṛttānvitā sādhvī niyatā na ca māninī
03,287.011a upasthāsyati sā tvāṃ vai pūjayānavamanya ca
03,287.011c tasyāś ca śīlavṛttena tuṣṭiṃ samupayāsyasi
03,287.012a evam uktvā tu taṃ vipram abhipūjya yathāvidhi
03,287.012c uvāca kanyām abhyetya pṛthāṃ pṛthulalocanām
03,287.013a ayaṃ vatse mahābhāgo brāhmaṇo vastum icchati
03,287.013c mama gehe mayā cāsya tathety evaṃ pratiśrutam
03,287.014a tvayi vatse parāśvasya brāhmaṇasyābhirādhanam
03,287.014c tan me vākyaṃ na mithyā tvaṃ kartum arhasi karhi cit
03,287.015a ayaṃ tapasvī bhagavān svādhyāyaniyato dvijaḥ
03,287.015c yad yad brūyān mahātejās tat tad deyam amatsarāt
03,287.016a brāhmaṇā hi paraṃ tejo brāhmaṇā hi paraṃ tapaḥ
03,287.016c brāhmaṇānāṃ namaskāraiḥ sūryo divi virājate
03,287.017a amānayan hi mānārhān vātāpiś ca mahāsuraḥ
03,287.017c nihato brahmadaṇḍena tālajaṅghas tathaiva ca
03,287.018a so 'yaṃ vatse mahābhāra āhitas tvayi sāṃpratam
03,287.018c tvaṃ sadā niyatā kuryā brāhmaṇasyābhirādhanam
03,287.019a jānāmi praṇidhānaṃ te bālyāt prabhṛti nandini
03,287.019c brāhmaṇeṣv iha sarveṣu gurubandhuṣu caiva ha
03,287.020a tathā preṣyeṣu sarveṣu mitrasaṃbandhimātṛṣu
03,287.020c mayi caiva yathāvat tvaṃ sarvam ādṛtya vartase
03,287.021a na hy atuṣṭo jano 'stīha pure cāntaḥpure ca te
03,287.021c samyagvṛttyānavadyāṅgi tava bhṛtyajaneṣv api
03,287.022a saṃdeṣṭavyāṃ tu manye tvāṃ dvijātiṃ kopanaṃ prati
03,287.022c pṛthe bāleti kṛtvā vai sutā cāsi mameti ca
03,287.023a vṛṣṇīnāṃ tvaṃ kule jātā śūrasya dayitā sutā
03,287.023c dattā prītimatā mahyaṃ pitrā bālā purā svayam
03,287.024a vasudevasya bhaginī sutānāṃ pravarā mama
03,287.024c agryam agre pratijñāya tenāsi duhitā mama
03,287.025a tādṛśe hi kule jātā kule caiva vivardhitā
03,287.025c sukhāt sukham anuprāptā hradād dhradam ivāgatā
03,287.026a dauṣkuleyā viśeṣeṇa kathaṃ cit pragrahaṃ gatāḥ
03,287.026c bālabhāvād vikurvanti prāyaśaḥ pramadāḥ śubhe
03,287.027a pṛthe rājakule janma rūpaṃ cādbhutadarśanam
03,287.027c tena tenāsi saṃpannā samupetā ca bhāminī
03,287.028a sā tvaṃ darpaṃ parityajya dambhaṃ mānaṃ ca bhāmini
03,287.028c ārādhya varadaṃ vipraṃ śreyasā yokṣyase pṛthe
03,287.029a evaṃ prāpsyasi kalyāṇi kalyāṇam anaghe dhruvam
03,287.029c kopite tu dvijaśreṣṭhe kṛtsnaṃ dahyeta me kulam
03,288.001 kunty uvāca
03,288.001a brāhmaṇaṃ yantritā rājan upasthāsyāmi pūjayā
03,288.001c yathāpratijñaṃ rājendra na ca mithyā bravīmy aham
03,288.002a eṣa caiva svabhāvo me pūjayeyaṃ dvijān iti
03,288.002c tava caiva priyaṃ kāryaṃ śreyaś caitat paraṃ mama
03,288.003a yady evaiṣyati sāyāhne yadi prātar atho niśi
03,288.003c yady ardharātre bhagavān na me kopaṃ kariṣyati
03,288.004a lābho mamaiṣa rājendra yad vai pūjayatī dvijān
03,288.004c ādeśe tava tiṣṭhantī hitaṃ kuryāṃ narottama
03,288.005a visrabdho bhava rājendra na vyalīkaṃ dvijottamaḥ
03,288.005c vasan prāpsyati te gehe satyam etad bravīmi te
03,288.006a yat priyaṃ ca dvijasyāsya hitaṃ caiva tavānagha
03,288.006c yatiṣyāmi tathā rājan vyetu te mānaso jvaraḥ
03,288.007a brāhmaṇā hi mahābhāgāḥ pūjitāḥ pṛthivīpate
03,288.007c tāraṇāya samarthāḥ syur viparīte vadhāya ca
03,288.008a sāham etad vijānantī toṣayiṣye dvijottamam
03,288.008c na matkṛte vyathāṃ rājan prāpsyasi dvijasattamāt
03,288.009a aparādhe hi rājendra rājñām aśreyase dvijāḥ
03,288.009c bhavanti cyavano yadvat sukanyāyāḥ kṛte purā
03,288.010a niyamena pareṇāham upasthāsye dvijottamam
03,288.010c yathā tvayā narendredaṃ bhāṣitaṃ brāhmaṇaṃ prati
03,288.010d*1337_01 evaṃ bruvantīṃ bahuśaḥ pariṣvajya samarthya ca
03,288.010d*1337_02 iti ceti ca kartavyaṃ rājā sarvam athādiśat
03,288.011 rājovāca
03,288.011a evam etat tvayā bhadre kartavyam aviśaṅkayā
03,288.011c maddhitārthaṃ kulārthaṃ ca tathātmārthaṃ ca nandini
03,288.012 vaiśaṃpāyana uvāca
03,288.012a evam uktvā tu tāṃ kanyāṃ kuntibhojo mahāyaśāḥ
03,288.012c pṛthāṃ paridadau tasmai dvijāya sutavatsalaḥ
03,288.013a iyaṃ brahman mama sutā bālā sukhavivardhitā
03,288.013c aparādhyeta yat kiṃ cin na tat kāryaṃ hṛdi tvayā
03,288.014a dvijātayo mahābhāgā vṛddhabālatapasviṣu
03,288.014c bhavanty akrodhanāḥ prāyo viruddheṣv api nityadā
03,288.015a sumahaty aparādhe 'pi kṣāntiḥ kāryā dvijātibhiḥ
03,288.015c yathāśakti yathotsāhaṃ pūjā grāhyā dvijottama
03,288.016a tatheti brāhmaṇenokte sa rājā prītamānasaḥ
03,288.016c haṃsacandrāṃśusaṃkāśaṃ gṛham asya nyavedayat
03,288.017a tatrāgniśaraṇe kḷptam āsanaṃ tasya bhānumat
03,288.017c āhārādi ca sarvaṃ tat tathaiva pratyavedayat
03,288.018a nikṣipya rājaputrī tu tandrīṃ mānaṃ tathaiva ca
03,288.018c ātasthe paramaṃ yatnaṃ brāhmaṇasyābhirādhane
03,288.019a tatra sā brāhmaṇaṃ gatvā pṛthā śaucaparā satī
03,288.019b*1338_01 paricaryāparā rājan kuṃ[? read naktaṃ]dinam atandritā
03,288.019c vidhivat paricārārhaṃ devavat paryatoṣayat
03,289.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,289.001a sā tu kanyā mahārāja brāhmaṇaṃ saṃśitavratam
03,289.001c toṣayām āsa śuddhena manasā saṃśitavratā
03,289.002a prātar āyāsya ity uktvā kadā cid dvijasattamaḥ
03,289.002c tata āyāti rājendra sāye rātrāv atho punaḥ
03,289.003a taṃ ca sarvāsu velāsu bhakṣyabhojyapratiśrayaiḥ
03,289.003c pūjayām āsa sā kanyā vardhamānais tu sarvadā
03,289.004a annādisamudācāraḥ śayyāsanakṛtas tathā
03,289.004c divase divase tasya vardhate na tu hīyate
03,289.005a nirbhartsanāpavādaiś ca tathaivāpriyayā girā
03,289.005c brāhmaṇasya pṛthā rājan na cakārāpriyaṃ tadā
03,289.006a vyaste kāle punaś caiti na caiti bahuśo dvijaḥ
03,289.006c durlabhyam api caivānnaṃ dīyatām iti so 'bravīt
03,289.007a kṛtam eva ca tat sarvaṃ pṛthā tasmai nyavedayat
03,289.007c śiṣyavat putravac caiva svasṛvac ca susaṃyatā
03,289.008a yathopajoṣaṃ rājendra dvijātipravarasya sā
03,289.008c prītim utpādayām āsa kanyā yatnair aninditā
03,289.009a tasyās tu śīlavṛttena tutoṣa dvijasattamaḥ
03,289.009c avadhānena bhūyo 'sya paraṃ yatnam athākarot
03,289.010a tāṃ prabhāte ca sāye ca pitā papraccha bhārata
03,289.010c api tuṣyati te putri brāhmaṇaḥ paricaryayā
03,289.011a taṃ sā paramam ity eva pratyuvāca yaśasvinī
03,289.011c tataḥ prītim avāpāgryāṃ kuntibhojo mahāmanāḥ
03,289.012a tataḥ saṃvatsare pūrṇe yadāsau japatāṃ varaḥ
03,289.012c nāpaśyad duṣkṛtaṃ kiṃ cit pṛthāyāḥ sauhṛde rataḥ
03,289.013a tataḥ prītamanā bhūtvā sa enāṃ brāhmaṇo 'bravīt
03,289.013c prīto 'smi paramaṃ bhadre paricāreṇa te śubhe
03,289.014a varān vṛṇīṣva kalyāṇi durāpān mānuṣair iha
03,289.014c yais tvaṃ sīmantinīḥ sarvā yaśasābhibhaviṣyasi
03,289.015 kunty uvāca
03,289.015a kṛtāni mama sarvāṇi yasyā me vedavittama
03,289.015c tvaṃ prasannaḥ pitā caiva kṛtaṃ vipra varair mama
03,289.016 brāhmaṇa uvāca
03,289.016a yadi necchasi bhadre tvaṃ varaṃ mattaḥ śucismite
03,289.016c imaṃ mantraṃ gṛhāṇa tvam āhvānāya divaukasām
03,289.017a yaṃ yaṃ devaṃ tvam etena mantreṇāvāhayiṣyasi
03,289.017c tena tena vaśe bhadre sthātavyaṃ te bhaviṣyati
03,289.018a akāmo vā sakāmo vā na sa naiṣyati te vaśam
03,289.018c vibudho mantrasaṃśānto vākye bhṛtya ivānataḥ
03,289.019 vaiśaṃpāyana uvāca
03,289.019a na śaśāka dvitīyaṃ sā pratyākhyātum aninditā
03,289.019c taṃ vai dvijātipravaraṃ tadā śāpabhayān nṛpa
03,289.020a tatas tām anavadyāṅgīṃ grāhayām āsa vai dvijaḥ
03,289.020c mantragrāmaṃ tadā rājann atharvaśirasi śrutam
03,289.021a taṃ pradāya tu rājendra kuntibhojam uvāca ha
03,289.021c uṣito 'smi sukhaṃ rājan kanyayā paritoṣitaḥ
03,289.022a tava gehe suvihitaḥ sadā supratipūjitaḥ
03,289.022c sādhayiṣyāmahe tāvad ity uktvāntaradhīyata
03,289.023a sa tu rājā dvijaṃ dṛṣṭvā tatraivāntarhitaṃ tadā
03,289.023c babhūva vismayāviṣṭaḥ pṛthāṃ ca samapūjayat
03,290.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,290.001a gate tasmin dvijaśreṣṭhe kasmiṃś cit kālaparyaye
03,290.001c cintayām āsa sā kanyā mantragrāmabalābalam
03,290.002a ayaṃ vai kīdṛśas tena mama datto mahātmanā
03,290.002c mantragrāmo balaṃ tasya jñāsye nāticirād iva
03,290.003a evaṃ saṃcintayantī sā dadarśartuṃ yadṛcchayā
03,290.003c vrīḍitā sābhavad bālā kanyābhāve rajasvalā
03,290.003d*1339_01 tato harmyatalasthā sā mahārhaśayanocitā
03,290.004a athodyantaṃ sahasrāṃśuṃ pṛthā dīptaṃ dadarśa ha
03,290.004b*1340_01 tatra baddhamanodṛṣṭir abhavat sā samudhyamā
03,290.004c na tatarpa ca rūpeṇa bhānoḥ saṃdhyāgatasya sā
03,290.005a tasyā dṛṣṭir abhūd divyā sāpaśyad divyadarśanam
03,290.005c āmuktakavacaṃ devaṃ kuṇḍalābhyāṃ vibhūṣitam
03,290.006a tasyāḥ kautūhalaṃ tv āsīn mantraṃ prati narādhipa
03,290.006c āhvānam akarot sātha tasya devasya bhāminī
03,290.007a prāṇān upaspṛśya tadā ājuhāva divākaram
03,290.007c ājagāma tato rājaṃs tvaramāṇo divākaraḥ
03,290.008a madhupiṅgo mahābāhuḥ kambugrīvo hasann iva
03,290.008c aṅgadī baddhamukuṭo diśaḥ prajvālayann iva
03,290.009a yogāt kṛtvā dvidhātmānam ājagāma tatāpa ca
03,290.009c ābabhāṣe tataḥ kuntīṃ sāmnā paramavalgunā
03,290.010a āgato 'smi vaśaṃ bhadre tava mantrabalātkṛtaḥ
03,290.010c kiṃ karomy avaśo rājñi brūhi kartā tad asmi te
03,290.011 kunty uvāca
03,290.011a gamyatāṃ bhagavaṃs tatra yato 'si samupāgataḥ
03,290.011c kautūhalāt samāhūtaḥ prasīda bhagavann iti
03,290.012 sūrya uvāca
03,290.012a gamiṣye 'haṃ yathā māṃ tvaṃ bravīṣi tanumadhyame
03,290.012c na tu devaṃ samāhūya nyāyyaṃ preṣayituṃ vṛthā
03,290.013a tavābhisaṃdhiḥ subhage sūryāt putro bhaved iti
03,290.013c vīryeṇāpratimo loke kavacī kuṇḍalīti ca
03,290.014a sā tvam ātmapradānaṃ vai kuruṣva gajagāmini
03,290.014c utpatsyati hi putras te yathāsaṃkalpam aṅgane
03,290.015a atha gacchāmy ahaṃ bhadre tvayāsaṃgamya susmite
03,290.015b*1341_01 yadi tvaṃ vacanaṃ nādya kariṣyasi mama priyam
03,290.015c śapsyāmi tvām ahaṃ kruddho brāhmaṇaṃ pitaraṃ ca te
03,290.016a tvatkṛte tān pradhakṣyāmi sarvān api na saṃśayaḥ
03,290.016c pitaraṃ caiva te mūḍhaṃ yo na vetti tavānayam
03,290.017a tasya ca brāhmaṇasyādya yo 'sau mantram adāt tava
03,290.017c śīlavṛttam avijñāya dhāsyāmi vinayaṃ param
03,290.018a ete hi vibudhāḥ sarve puraṃdaramukhā divi
03,290.018c tvayā pralabdhaṃ paśyanti smayanta iva bhāmini
03,290.019a paśya cainān suragaṇān divyaṃ cakṣur idaṃ hi te
03,290.019c pūrvam eva mayā dattaṃ dṛṣṭavaty asi yena mām
03,290.020 vaiśaṃpāyana uvāca
03,290.020a tato 'paśyat tridaśān rājaputrī; sarvān eva sveṣu dhiṣṇyeṣu khasthān
03,290.020c prabhāsantaṃ bhānumantaṃ mahāntaṃ; yathādityaṃ rocamānaṃ tathaiva
03,290.021a sā tān dṛṣṭvā vrīḍamāneva bālā; sūryaṃ devī vacanaṃ prāha bhītā
03,290.021c gaccha tvaṃ vai gopate svaṃ vimānaṃ; kanyābhāvād duḥkha eṣopacāraḥ
03,290.022a pitā mātā guravaś caiva ye 'nye; dehasyāsya prabhavanti pradāne
03,290.022c nāhaṃ dharmaṃ lopayiṣyāmi loke; strīṇāṃ vṛttaṃ pūjyate deharakṣā
03,290.023a mayā mantrabalaṃ jñātum āhūtas tvaṃ vibhāvaso
03,290.023c bālyād bāleti kṛtvā tat kṣantum arhasi me vibho
03,290.024 sūrya uvāca
03,290.024a bāleti kṛtvānunayaṃ tavāhaṃ; dadāni nānyānunayaṃ labheta
03,290.024c ātmapradānaṃ kuru kuntikanye; śāntis tavaivaṃ hi bhavec ca bhīru
03,290.025a na cāpi yuktaṃ gantuṃ hi mayā mithyākṛtena vai
03,290.025b*1342_01 asametya tvayā bhīru mantrāhūtena bhāvini
03,290.025c gamiṣyāmy anavadyāṅgi loke samavahāsyatām
03,290.025d*1343_01 gaccheyam evaṃ suśroṇi gato 'haṃ vai nirākṛtaḥ
03,290.025e sarveṣāṃ vibudhānāṃ ca vaktavyaḥ syām ahaṃ śubhe
03,290.026a sā tvaṃ mayā samāgaccha putraṃ lapsyasi mādṛśam
03,290.026c viśiṣṭā sarvalokeṣu bhaviṣyasi ca bhāmini
03,291.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,291.001a sā tu kanyā bahuvidhaṃ bruvantī madhuraṃ vacaḥ
03,291.001c anunetuṃ sahasrāṃśuṃ na śaśāka manasvinī
03,291.002a na śaśāka yadā bālā pratyākhyātuṃ tamonudam
03,291.002c bhītā śāpāt tato rājan dadhyau dīrgham athāntaram
03,291.003a anāgasaḥ pituḥ śāpo brāhmaṇasya tathaiva ca
03,291.003c mannimittaḥ kathaṃ na syāt kruddhād asmād vibhāvasoḥ
03,291.004a bālenāpi satā mohād bhṛśaṃ sāpahnavāny api
03,291.004c nātyāsādayitavyāni tejāṃsi ca tapāṃsi ca
03,291.005a sāham adya bhṛśaṃ bhītā gṛhītā ca kare bhṛśam
03,291.005c kathaṃ tv akāryaṃ kuryāṃ vai pradānaṃ hy ātmanaḥ svayam
03,291.006a saivaṃ śāpaparitrastā bahu cintayatī tadā
03,291.006c mohenābhiparītāṅgī smayamānā punaḥ punaḥ
03,291.007a taṃ devam abravīd bhītā bandhūnāṃ rājasattama
03,291.007c vrīḍāvihvalayā vācā śāpatrastā viśāṃ pate
03,291.008 kunty uvāca
03,291.008a pitā me dhriyate deva mātā cānye ca bāndhavāḥ
03,291.008c na teṣu dhriyamāṇeṣu vidhilopo bhaved ayam
03,291.009a tvayā me saṃgamo deva yadi syād vidhivarjitaḥ
03,291.009c mannimittaṃ kulasyāsya loke kīrtir naśet tataḥ
03,291.010a atha vā dharmam etaṃ tvaṃ manyase tapatāṃ vara
03,291.010c ṛte pradānād bandhubhyas tava kāmaṃ karomy aham
03,291.011a ātmapradānaṃ durdharṣa tava kṛtvā satī tv aham
03,291.011c tvayi dharmo yaśaś caiva kīrtir āyuś ca dehinām
03,291.012 sūrya uvāca
03,291.012a na te pitā na te mātā guravo vā śucismite
03,291.012c prabhavanti varārohe bhadraṃ te śṛṇu me vacaḥ
03,291.013a sarvān kāmayate yasmāt kaner dhātoś ca bhāmini
03,291.013c tasmāt kanyeha suśroṇi svatantrā varavarṇini
03,291.014a nādharmaś caritaḥ kaś cit tvayā bhavati bhāmini
03,291.014c adharmaṃ kuta evāhaṃ careyaṃ lokakāmyayā
03,291.015a anāvṛtāḥ striyaḥ sarvā narāś ca varavarṇini
03,291.015c svabhāva eṣa lokānāṃ vikāro 'nya iti smṛtaḥ
03,291.016a sā mayā saha saṃgamya punaḥ kanyā bhaviṣyasi
03,291.016c putraś ca te mahābāhur bhaviṣyati mahāyaśāḥ
03,291.017 kunty uvāca
03,291.017a yadi putro mama bhavet tvattaḥ sarvatamopaha
03,291.017c kuṇḍalī kavacī śūro mahābāhur mahābalaḥ
03,291.017d*1344_01 tigmaraśme mahābāho saṃgamiṣye duhā[read rā]sada
03,291.017d*1345_01 astu me saṃgamo deva anena samayena te
03,291.018 sūrya uvāca
03,291.018a bhaviṣyati mahābāhuḥ kuṇḍalī divyavarmabhṛt
03,291.018c ubhayaṃ cāmṛtamayaṃ tasya bhadre bhaviṣyati
03,291.019 kunty uvāca
03,291.019a yady etad amṛtād asti kuṇḍale varma cottamam
03,291.019c mama putrasya yaṃ vai tvaṃ matta utpādayiṣyasi
03,291.020a astu me saṃgamo deva yathoktaṃ bhagavaṃs tvayā
03,291.020c tvadvīryarūpasattvaujā dharmayukto bhavet sa ca
03,291.021 sūrya uvāca
03,291.021a adityā kuṇḍale rājñi datte me mattakāśini
03,291.021c te 'sya dāsyāmi vai bhīru varma caivedam uttamam
03,291.022 pṛthovāca
03,291.022a paramaṃ bhagavan deva saṃgamiṣye tvayā saha
03,291.022c yadi putro bhaved evaṃ yathā vadasi gopate
03,291.023 vaiśaṃpāyana uvāca
03,291.023a tathety uktvā tu tāṃ kuntīm āviveśa vihaṃgamaḥ
03,291.023c svarbhānuśatrur yogātmā nābhyāṃ pasparśa caiva tām
03,291.024a tataḥ sā vihvalevāsīt kanyā sūryasya tejasā
03,291.024c papātātha ca sā devī śayane mūḍhacetanā
03,291.025 sūrya uvāca
03,291.025a sādhayiṣyāmi suśroṇi putraṃ vai janayiṣyasi
03,291.025c sarvaśastrabhṛtāṃ śreṣṭhaṃ kanyā caiva bhaviṣyasi
03,291.026 vaiśaṃpāyana uvāca
03,291.026a tataḥ sā vrīḍitā bālā tadā sūryam athābravīt
03,291.026c evam astv iti rājendra prasthitaṃ bhūrivarcasam
03,291.027a iti smoktā kuntirājātmajā sā; vivasvantaṃ yācamānā salajjā
03,291.027c tasmin puṇye śayanīye papāta; mohāviṣṭā bhajyamānā lateva
03,291.028a tāṃ tigmāṃśus tejasā mohayitvā; yogenāviṣyātmasaṃsthāṃ cakāra
03,291.028c na caivaināṃ dūṣayām āsa bhānuḥ; saṃjñāṃ lebhe bhūya evātha bālā
03,292.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,292.001a tato garbhaḥ samabhavat pṛthāyāḥ pṛthivīpate
03,292.001c śukle daśottare pakṣe tārāpatir ivāmbare
03,292.002a sā bāndhavabhayād bālā taṃ garbhaṃ vinigūhatī
03,292.002c dhārayām āsa suśroṇī na caināṃ bubudhe janaḥ
03,292.003a na hi tāṃ veda nāry anyā kā cid dhātreyikām ṛte
03,292.003c kanyāpuragatāṃ bālāṃ nipuṇāṃ parirakṣaṇe
03,292.004a tataḥ kālena sā garbhaṃ suṣuve varavarṇinī
03,292.004c kanyaiva tasya devasya prasādād amaraprabham
03,292.005a tathaiva baddhakavacaṃ kanakojjvalakuṇḍalam
03,292.005c haryakṣaṃ vṛṣabhaskandhaṃ yathāsya pitaraṃ tathā
03,292.006a jātamātraṃ ca taṃ garbhaṃ dhātryā saṃmantrya bhāminī
03,292.006b*1346_01 utsraṣṭukāmā taṃ garbhaṃ kārayām āsa bhārata
03,292.006b*1346_02 mañjūṣāṃ śilpibhis tūrṇaṃ sunaddhāṃ supratiṣṭhitām
03,292.006b*1346_03 plavair bahuvidhair baddhāṃ plavanārthaṃ jale nṛpa
03,292.006b*1346_04 ajinair mṛdubhiś caiva saṃstīrṇaśayanāṃ tathā
03,292.006c mañjūṣāyām avadadhe svāstīrṇāyāṃ samantataḥ
03,292.007a madhūcchiṣṭasthitāyāṃ sā sukhāyāṃ rudatī tathā
03,292.007c ślakṣṇāyāṃ supidhānāyām aśvanadyām avāsṛjat
03,292.008a jānatī cāpy akartavyaṃ kanyāyā garbhadhāraṇam
03,292.008c putrasnehena rājendra karuṇaṃ paryadevayat
03,292.009a samutsṛjantī mañjūṣām aśvanadyās tadā jale
03,292.009c uvāca rudatī kuntī yāni vākyāni tac chṛṇu
03,292.010a svasti te 'stv āntarikṣebhyaḥ pārthivebhyaś ca putraka
03,292.010c divyebhyaś caiva bhūtebhyas tathā toyacarāś ca ye
03,292.011a śivās te santu panthāno mā ca te paripanthinaḥ
03,292.011c āgamāś ca tathā putra bhavantv adrohacetasaḥ
03,292.012a pātu tvāṃ varuṇo rājā salile salileśvaraḥ
03,292.012c antarikṣe 'ntarikṣasthaḥ pavanaḥ sarvagas tathā
03,292.013a pitā tvāṃ pātu sarvatra tapanas tapatāṃ varaḥ
03,292.013c yena datto 'si me putra divyena vidhinā kila
03,292.014a ādityā vasavo rudrāḥ sādhyā viśve ca devatāḥ
03,292.014c marutaś ca sahendreṇa diśaś ca sadigīśvarāḥ
03,292.015a rakṣantu tvāṃ surāḥ sarve sameṣu viṣameṣu ca
03,292.015c vetsyāmi tvāṃ videśe 'pi kavacenopasūcitam
03,292.016a dhanyas te putra janako devo bhānur vibhāvasuḥ
03,292.016c yas tvāṃ drakṣyati divyena cakṣuṣā vāhinīgatam
03,292.017a dhanyā sā pramadā yā tvāṃ putratve kalpayiṣyati
03,292.017c yasyās tvaṃ tṛṣitaḥ putra stanaṃ pāsyasi devaja
03,292.018a ko nu svapnas tayā dṛṣṭo yā tvām ādityavarcasam
03,292.018c divyavarmasamāyuktaṃ divyakuṇḍalabhūṣitam
03,292.019a padmāyataviśālākṣaṃ padmatāmratalojjvalam
03,292.019c sulalāṭaṃ sukeśāntaṃ putratve kalpayiṣyati
03,292.020a dhanyā drakṣyanti putra tvāṃ bhūmau saṃsarpamāṇakam
03,292.020c avyaktakalavākyāni vadantaṃ reṇuguṇṭhitam
03,292.021a dhanyā drakṣyanti putra tvāṃ punar yauvanage mukhe
03,292.021c himavadvanasaṃbhūtaṃ siṃhaṃ kesariṇaṃ yathā
03,292.022a evaṃ bahuvidhaṃ rājan vilapya karuṇaṃ pṛthā
03,292.022c avāsṛjata mañjūṣām aśvanadyās tadā jale
03,292.023a rudatī putraśokārtā niśīthe kamalekṣaṇā
03,292.023c dhātryā saha pṛthā rājan putradarśanalālasā
03,292.024a visarjayitvā mañjūṣāṃ saṃbodhanabhayāt pituḥ
03,292.024c viveśa rājabhavanaṃ punaḥ śokāturā tataḥ
03,292.025a mañjūṣā tv aśvanadyāḥ sā yayau carmaṇvatīṃ nadīm
03,292.025c carmaṇvatyāś ca yamunāṃ tato gaṅgāṃ jagāma ha
03,292.026a gaṅgāyāḥ sūtaviṣayaṃ campām abhyāyayau purīm
03,292.026c sa mañjūṣāgato garbhas taraṅgair uhyamānakaḥ
03,292.027a amṛtād utthitaṃ divyaṃ tat tu varma sakuṇḍalam
03,292.027c dhārayām āsa taṃ garbhaṃ daivaṃ ca vidhinirmitam
03,293.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,293.001a etasminn eva kāle tu dhṛtarāṣṭrasya vai sakhā
03,293.001c sūto 'dhiratha ity eva sadāro jāhnavīṃ yayau
03,293.002a tasya bhāryābhavad rājan rūpeṇāsadṛśī bhuvi
03,293.002c rādhā nāma mahābhāgā na sā putram avindata
03,293.002e apatyārthe paraṃ yatnam akaroc ca viśeṣataḥ
03,293.003a sā dadarśātha mañjūṣām uhyamānāṃ yadṛcchayā
03,293.003c dattarakṣāpratisarām anvālabhanaśobhitām
03,293.003e ūrmītaraṅgair jāhnavyāḥ samānītām upahvaram
03,293.003f*1347_01 vivartamānāṃ bahuśaḥ punaḥ punar itas tataḥ
03,293.003f*1347_02 tataḥ sā vāyunā rājan srotasā ca balīyasā
03,293.003f*1347_03 upānītā yataḥ sūtaḥ sabhāryo jalam āśritaḥ
03,293.004a sā tāṃ kautūhalāt prāptāṃ grāhayām āsa bhāminī
03,293.004c tato nivedayām āsa sūtasyādhirathasya vai
03,293.005a sa tām uddhṛtya mañjūṣām utsārya jalam antikāt
03,293.005c yantrair udghāṭayām āsa so 'paśyat tatra bālakam
03,293.006a taruṇādityasaṃkāśaṃ hemavarmadharaṃ tathā
03,293.006c mṛṣṭakuṇḍalayuktena vadanena virājatā
03,293.006d*1348_01 parimlānamukhaṃ bālaṃ rudantaṃ kṣudhitaṃ bhṛśam
03,293.006d*1348_02 sa taṃ paramayā lakṣmyā dṛṣṭvā yuktaṃ varātmajam
03,293.007a sa sūto bhāryayā sārdhaṃ vismayotphullalocanaḥ
03,293.007c aṅkam āropya taṃ bālaṃ bhāryāṃ vacanam abravīt
03,293.008a idam atyadbhutaṃ bhīru yato jāto 'smi bhāmini
03,293.008c dṛṣṭavān devagarbho 'yaṃ manye 'smān samupāgataḥ
03,293.009a anapatyasya putro 'yaṃ devair datto dhruvaṃ mama
03,293.009c ity uktvā taṃ dadau putraṃ rādhāyai sa mahīpate
03,293.010a pratijagrāha taṃ rādhā vidhivad divyarūpiṇam
03,293.010c putraṃ kamalagarbhābhaṃ devagarbhaṃ śriyā vṛtam
03,293.010d*1349_01 stanyaṃ samāsravac cāsyā daivād ity atha niścayaḥ
03,293.011a pupoṣa cainaṃ vidhivad vavṛdhe sa ca vīryavān
03,293.011c tataḥ prabhṛti cāpy anye prābhavann aurasāḥ sutāḥ
03,293.011d*1350_01 nāmakarma ca cakrāte kuṇḍale tasya dṛśyate
03,293.011d*1350_02 karṇa ity eva taṃ bālaṃ dṛṣṭvā karṇaṃ sakuṇḍalam
03,293.012a vasuvarmadharaṃ dṛṣṭvā taṃ bālaṃ hemakuṇḍalam
03,293.012c nāmāsya vasuṣeṇeti tataś cakrur dvijātayaḥ
03,293.013a evaṃ sa sūtaputratvaṃ jagāmāmitavikramaḥ
03,293.013c vasuṣeṇa iti khyāto vṛṣa ity eva ca prabhuḥ
03,293.014a sa jyeṣṭhaputraḥ sūtasya vavṛdhe 'ṅgeṣu vīryavān
03,293.014c cāreṇa viditaś cāsīt pṛthāyā divyavarmabhṛt
03,293.015a sūtas tv adhirathaḥ putraṃ vivṛddhaṃ samaye tataḥ
03,293.015c dṛṣṭvā prasthāpayām āsa puraṃ vāraṇasāhvayam
03,293.016a tatropasadanaṃ cakre droṇasyeṣvastrakarmaṇi
03,293.016c sakhyaṃ duryodhanenaivam agacchat sa ca vīryavān
03,293.017a droṇāt kṛpāc ca rāmāc ca so 'stragrāmaṃ caturvidham
03,293.017c labdhvā loke 'bhavat khyātaḥ parameṣvāsatāṃ gataḥ
03,293.018a saṃdhāya dhārtarāṣṭreṇa pārthānāṃ vipriye sthitaḥ
03,293.018c yoddhum āśaṃsate nityaṃ phalgunena mahātmanā
03,293.019a sadā hi tasya spardhāsīd arjunena viśāṃ pate
03,293.019c arjunasya ca karṇena yato dṛṣṭo babhūva saḥ
03,293.019d*1351_01 etad guhyaṃ mahārāja sūryasyāsīn na saṃśayaḥ
03,293.019d*1351_02 yaḥ sūryasaṃbhavaḥ karṇaḥ kuntyāṃ sūtakule tadā
03,293.020a taṃ tu kuṇḍalinaṃ dṛṣṭvā varmaṇā ca samanvitam
03,293.020c avadhyaṃ samare matvā paryatapyad yudhiṣṭhiraḥ
03,293.021a yadā tu karṇo rājendra bhānumantaṃ divākaram
03,293.021c stauti madhyaṃdine prāpte prāñjaliḥ salile sthitaḥ
03,293.022a tatrainam upatiṣṭhanti brāhmaṇā dhanahetavaḥ
03,293.022c nādeyaṃ tasya tatkāle kiṃ cid asti dvijātiṣu
03,293.022d*1352_01 etasminn eva kāle tu pāṇḍavānāṃ hite rataḥ
03,293.023a tam indro brāhmaṇo bhūtvā bhikṣāṃ dehīty upasthitaḥ
03,293.023c svāgataṃ ceti rādheyas tam atha pratyabhāṣata
03,294.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,294.001a devarājam anuprāptaṃ brāhmaṇacchadmanā vṛṣaḥ
03,294.001c dṛṣṭvā svāgatam ity āha na bubodhāsya mānasam
03,294.002a hiraṇyakaṇṭhīḥ pramadā grāmān vā bahugokulān
03,294.002c kiṃ dadānīti taṃ vipram uvācādhirathis tataḥ
03,294.003 brāhmaṇa uvāca
03,294.003a hiraṇyakaṇṭhyaḥ pramadā yac cānyat prītivardhanam
03,294.003c nāhaṃ dattam ihecchāmi tadarthibhyaḥ pradīyatām
03,294.004a yad etat sahajaṃ varma kuṇḍale ca tavānagha
03,294.004c etad utkṛtya me dehi yadi satyavrato bhavān
03,294.005a etad icchāmy ahaṃ kṣipraṃ tvayā dattaṃ paraṃtapa
03,294.005c eṣa me sarvalābhānāṃ lābhaḥ paramako mataḥ
03,294.006 karṇa uvāca
03,294.006a avaniṃ pramadā gāś ca nirvāpaṃ bahuvārṣikam
03,294.006c tat te vipra pradāsyāmi na tu varma na kuṇḍale
03,294.007 vaiśaṃpāyana uvāca
03,294.007a evaṃ bahuvidhair vākyair yācyamānaḥ sa tu dvijaḥ
03,294.007c karṇena bharataśreṣṭha nānyaṃ varam ayācata
03,294.008a sāntvitaś ca yathāśakti pūjitaś ca yathāvidhi
03,294.008c naivānyaṃ sa dvijaśreṣṭhaḥ kāmayām āsa vai varam
03,294.009a yadā nānyaṃ pravṛṇute varaṃ vai dvijasattamaḥ
03,294.009b*1353_01 vināsya sahajaṃ varma kuṇḍale ca viśāṃ pate
03,294.009c tadainam abravīd bhūyo rādheyaḥ prahasann iva
03,294.010a sahajaṃ varma me vipra kuṇḍale cāmṛtodbhave
03,294.010c tenāvadhyo 'smi lokeṣu tato naitad dadāmy aham
03,294.011a viśālaṃ pṛthivīrājyaṃ kṣemaṃ nihatakaṇṭakam
03,294.011c pratigṛhṇīṣva mattas tvaṃ sādhu brāhmaṇapuṃgava
03,294.012a kuṇḍalābhyāṃ vimukto 'haṃ varmaṇā sahajena ca
03,294.012c gamanīyo bhaviṣyāmi śatrūṇāṃ dvijasattama
03,294.013a yadā nānyaṃ varaṃ vavre bhagavān pākaśāsanaḥ
03,294.013c tataḥ prahasya karṇas taṃ punar ity abravīd vacaḥ
03,294.014a vidito devadeveśa prāg evāsi mama prabho
03,294.014c na tu nyāyyaṃ mayā dātuṃ tava śakra vṛthā varam
03,294.015a tvaṃ hi deveśvaraḥ sākṣāt tvayā deyo varo mama
03,294.015c anyeṣāṃ caiva bhūtānām īśvaro hy asi bhūtakṛt
03,294.016a yadi dāsyāmi te deva kuṇḍale kavacaṃ tathā
03,294.016c vadhyatām upayāsyāmi tvaṃ ca śakrāvahāsyatām
03,294.017a tasmād vinimayaṃ kṛtvā kuṇḍale varma cottamam
03,294.017c harasva śakra kāmaṃ me na dadyām aham anyathā
03,294.018 śakra uvāca
03,294.018a vidito 'haṃ raveḥ pūrvam āyann eva tavāntikam
03,294.018c tena te sarvam ākhyātam evam etan na saṃśayaḥ
03,294.019a kāmam astu tathā tāta tava karṇa yathecchasi
03,294.019c varjayitvā tu me vajraṃ pravṛṇīṣva yad icchasi
03,294.020 vaiśaṃpāyana uvāca
03,294.020a tataḥ karṇaḥ prahṛṣṭas tu upasaṃgamya vāsavam
03,294.020c amoghāṃ śaktim abhyetya vavre saṃpūrṇamānasaḥ
03,294.021 karṇa uvāca
03,294.021a varmaṇā kuṇḍalābhyāṃ ca śaktiṃ me dehi vāsava
03,294.021c amoghāṃ śatrusaṃghānāṃ ghātanīṃ pṛtanāmukhe
03,294.022 vaiśaṃpāyana uvāca
03,294.022a tataḥ saṃcintya manasā muhūrtam iva vāsavaḥ
03,294.022c śaktyarthaṃ pṛthivīpāla karṇaṃ vākyam athābravīt
03,294.023a kuṇḍale me prayacchasva varma caiva śarīrajam
03,294.023c gṛhāṇa karṇa śaktiṃ tvam anena samayena me
03,294.024a amoghā hanti śataśaḥ śatrūn mama karacyutā
03,294.024c punaś ca pāṇim abhyeti mama daityān vinighnataḥ
03,294.025a seyaṃ tava karaṃ prāpya hatvaikaṃ ripum ūrjitam
03,294.025c garjantaṃ pratapantaṃ ca mām evaiṣyati sūtaja
03,294.026 karṇa uvāca
03,294.026a ekam evāham icchāmi ripuṃ hantuṃ mahāhave
03,294.026c garjantaṃ pratapantaṃ ca yato mama bhayaṃ bhavet
03,294.027 indra uvāca
03,294.027a ekaṃ haniṣyasi ripuṃ garjantaṃ balinaṃ raṇe
03,294.027c tvaṃ tu yaṃ prārthayasy ekaṃ rakṣyate sa mahātmanā
03,294.028a yam āhur vedavidvāṃso varāham ajitaṃ harim
03,294.028c nārāyaṇam acintyaṃ ca tena kṛṣṇena rakṣyate
03,294.029 karṇa uvāca
03,294.029*1354_01 evam etad yathāttha tvaṃ dānavānāṃ niṣūdana
03,294.029*1354_02 vadhiṣyāmi raṇe śatruṃ yo me sthātā puraḥsaraḥ
03,294.029a evam apy astu bhagavann ekavīravadhe mama
03,294.029c amoghā pravarā śaktir yena hanyāṃ pratāpinam
03,294.030a utkṛtya tu pradāsyāmi kuṇḍale kavacaṃ ca te
03,294.030c nikṛtteṣu ca gātreṣu na me bībhatsatā bhavet
03,294.031 indra uvāca
03,294.031a na te bībhatsatā karṇa bhaviṣyati kathaṃ cana
03,294.031c vraṇaś cāpi na gātreṣu yas tvaṃ nānṛtam icchasi
03,294.032a yādṛśas te pitur varṇas tejaś ca vadatāṃ vara
03,294.032c tādṛśenaiva varṇena tvaṃ karṇa bhavitā punaḥ
03,294.033a vidyamāneṣu śastreṣu yady amoghām asaṃśaye
03,294.033c pramatto mokṣyase cāpi tvayy evaiṣā patiṣyati
03,294.034 karṇa uvāca
03,294.034a saṃśayaṃ paramaṃ prāpya vimokṣye vāsavīm imām
03,294.034c yathā mām āttha śakra tvaṃ satyam etad bravīmi te
03,294.035 vaiśaṃpāyana uvāca
03,294.035a tataḥ śaktiṃ prajvalitāṃ pratigṛhya viśāṃ pate
03,294.035c śastraṃ gṛhītvā niśitaṃ sarvagātrāṇy akṛntata
03,294.036a tato devā mānavā dānavāś ca; nikṛntantaṃ karṇam ātmānam evam
03,294.036c dṛṣṭvā sarve siddhasaṃghāś ca nedur; na hy asyāsīd duḥkhajo vai vikāraḥ
03,294.037a tato divyā dundubhayaḥ praṇeduḥ; papātoccaiḥ puṣpavarṣaṃ ca divyam
03,294.037c dṛṣṭvā karṇaṃ śastrasaṃkṛttagātraṃ; muhuś cāpi smayamānaṃ nṛvīram
03,294.038a tataś chittvā kavacaṃ divyam aṅgāt; tathaivārdraṃ pradadau vāsavāya
03,294.038c tathotkṛtya pradadau kuṇḍale te; vaikartanaḥ karmaṇā tena karṇaḥ
03,294.038d*1355_01 tato devo mudito vajrapāṇir
03,294.038d*1355_02 dṛṣṭvā karṇaṃ śastranikṛttagātram
03,294.039a tataḥ śakraḥ prahasan vañcayitvā; karṇaṃ loke yaśasā yojayitvā
03,294.039c kṛtaṃ kāryaṃ pāṇḍavānāṃ hi mene; tataḥ paścād divam evotpapāta
03,294.040a śrutvā karṇaṃ muṣitaṃ dhārtarāṣṭrā; dīnāḥ sarve bhagnadarpā ivāsan
03,294.040c tāṃ cāvasthāṃ gamitaṃ sūtaputraṃ; śrutvā pārthā jahṛṣuḥ kānanasthāḥ
03,294.041 janamejaya uvāca
03,294.041a kvasthā vīrāḥ pāṇḍavās te babhūvuḥ; kutaś caitac chrutavantaḥ priyaṃ te
03,294.041c kiṃ vākārṣur dvādaśe 'bde vyatīte; tan me sarvaṃ bhagavān vyākarotu
03,294.042 vaiśaṃpāyana uvāca
03,294.042a labdhvā kṛṣṇāṃ saindhavaṃ drāvayitvā; vipraiḥ sārdhaṃ kāmyakād āśramāt te
03,294.042c mārkaṇḍeyāc chrutavantaḥ purāṇaṃ; devarṣīṇāṃ caritaṃ vistareṇa
03,294.043a pratyājagmuḥ sarathāḥ sānuyātrāḥ; sarvaiḥ sārdhaṃ sūdapaurogavaiś ca
03,294.043c tataḥ puṇyaṃ dvaitavanaṃ nṛvīrā; nistīryograṃ vanavāsaṃ samagram
03,295.001 janamejaya uvāca
03,295.001a evaṃ hṛtāyāṃ kṛṣṇāyāṃ prāpya kleśam anuttamam
03,295.001c pratilabhya tataḥ kṛṣṇāṃ kim akurvata pāṇḍavāḥ
03,295.002 vaiśaṃpāyana uvāca
03,295.002*1356_01 sarve puṣpaphalāhārāḥ sarva eva mitāśanāḥ
03,295.002a evaṃ hṛtāyāṃ kṛṣṇāyāṃ prāpya kleśam anuttamam
03,295.002b*1357_01 pratilabhya tataḥ kṛṣṇāṃ yad akurvanta tac chṛṇu
03,295.002c vihāya kāmyakaṃ rājā saha bhrātṛbhir acyutaḥ
03,295.003a punar dvaitavanaṃ ramyam ājagāma yudhiṣṭhiraḥ
03,295.003c svādumūlaphalaṃ ramyaṃ mārkaṇḍeyāśramaṃ prati
03,295.004a anuguptaphalāhārāḥ sarva eva mitāśanāḥ
03,295.004c nyavasan pāṇḍavās tatra kṛṣṇayā saha bhārata
03,295.005a vasan dvaitavane rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,295.005c bhīmaseno 'rjunaś caiva mādrīputrau ca pāṇḍavau
03,295.006a brāhmaṇārthe parākrāntā dharmātmāno yatavratāḥ
03,295.006c kleśam ārchanta vipulaṃ sukhodarkaṃ paraṃtapāḥ
03,295.006d*1358_01 tasmin prativasantas te yat prāpuḥ kurusattamāḥ
03,295.006d*1358_02 vane kleśaṃ sukhodarkaṃ tat pravakṣyāmi tac chṛṇu
03,295.006d*1358_03 araṇīsahitaṃ manthaṃ brāhmaṇasya tapasvinaḥ
03,295.006d*1358_04 mṛgasya gharṣamāṇasya viṣāṇe samasajjata
03,295.006d*1358_05 tad ādāya gato rājaṃs tvaramāṇo mahāmṛgaḥ
03,295.006d*1358_06 āśramāntaritaḥ śīghraṃ plavamāno mahājavaḥ
03,295.006d*1358_07 hriyamāṇaṃ tu taṃ dṛṣṭvā sa vipraḥ kurusattama
03,295.006d*1358_08 tvarito 'bhyāgamat tatra agnihotraparīpsayā
03,295.006d*1359_01 teṣāṃ ca vasatāṃ tatra pāṇḍavānāṃ mahāratham
03,295.007a ajātaśatrum āsīnaṃ bhrātṛbhiḥ sahitaṃ vane
03,295.007b@030_0001 ājagāma vane rājan durvāsāḥ kopano dvijaḥ
03,295.007b@030_0002 duryodhanapreritaś cā[pya]parāhṇe bubhukṣitaḥ
03,295.007b@030_0003 draupadyā sahite bhukte dharmarāje yudhiṣṭhire
03,295.007b@030_0004 tadā cintāparītātmā dharmasūnur janārdanam
03,295.007b@030_0005 cintayām āsa bhagavān ājagāma tvarānvitaḥ
03,295.007b@030_0006 gate durvāsasi tadā gaṅgāyāṃ snapanāya ca
03,295.007b@030_0007 śākapatraṃ tadā rājan bubhuje madhusūdanaḥ
03,295.007b@030_0008 tṛptāṃ trilokīm ity uvāca kāruṇyād bhaktavatsalaḥ
03,295.007b@030_0009 durvāsās tuṣṭim āpanno hṛṣṭas tasmai śivaṃ dadau
03,295.007b@030_0010 mārkaṇḍeyāśramāsīnaṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
03,295.007c āgamya brāhmaṇas tūrṇaṃ saṃtapta idam abravīt
03,295.008a araṇīsahitaṃ mahyaṃ samāsaktaṃ vanaspatau
03,295.008c mṛgasya gharṣamāṇasya viṣāṇe samasajjata
03,295.009a tad ādāya gato rājaṃs tvaramāṇo mahāmṛgaḥ
03,295.009c āśramāt tvaritaḥ śīghraṃ plavamāno mahājavaḥ
03,295.010a tasya gatvā padaṃ śīghram āsādya ca mahāmṛgam
03,295.010c agnihotraṃ na lupyeta tadānayata pāṇḍavāḥ
03,295.011a brāhmaṇasya vacaḥ śrutvā saṃtapto 'tha yudhiṣṭhiraḥ
03,295.011c dhanur ādāya kaunteyaḥ prādravad bhrātṛbhiḥ saha
03,295.012a sannaddhā dhanvinaḥ sarve prādravan narapuṃgavāḥ
03,295.012c brāhmaṇārthe yatantas te śīghram anvagaman mṛgam
03,295.013a karṇinālīkanārācān utsṛjanto mahārathāḥ
03,295.013c nāvidhyan pāṇḍavās tatra paśyanto mṛgam antikāt
03,295.014a teṣāṃ prayatamānānāṃ nādṛśyata mahāmṛgaḥ
03,295.014c apaśyanto mṛgaṃ śrāntā duḥkhaṃ prāptā manasvinaḥ
03,295.015a śītalacchāyam āsādya nyagrodhaṃ gahane vane
03,295.015c kṣutpipāsāparītāṅgāḥ pāṇḍavāḥ samupāviśan
03,295.016a teṣāṃ samupaviṣṭānāṃ nakulo duḥkhitas tadā
03,295.016c abravīd bhrātaraṃ jyeṣṭham amarṣāt kurusattama
03,295.017a nāsmin kule jātu mamajja dharmo; na cālasyād arthalopo babhūva
03,295.017c anuttarāḥ sarvabhūteṣu bhūyaḥ; saṃprāptāḥ smaḥ saṃśayaṃ kena rājan
03,296.001 yudhiṣṭhira uvāca
03,296.001a nāpadām asti maryādā na nimittaṃ na kāraṇam
03,296.001c dharmas tu vibhajaty atra ubhayoḥ puṇyapāpayoḥ
03,296.002 bhīma uvāca
03,296.002a prātikāmy anayat kṛṣṇāṃ sabhāyāṃ preṣyavat tadā
03,296.002c na mayā nihatas tatra tena prāptāḥ sma saṃśayam
03,296.003 arjuna uvāca
03,296.003a vācas tīkṣṇāsthibhedinyaḥ sūtaputreṇa bhāṣitāḥ
03,296.003c atitīkṣṇā mayā kṣāntās tena prāptāḥ sma saṃśayam
03,296.003d*1360_00 nakula uvāca
03,296.003d*1360_01 dhārtarāṣṭrāḥ kutsayanto yan me na nihatās tadā
03,296.003d*1360_02 dyūtakāle mahārāja tenemām āpadaṃ gatāḥ
03,296.004 sahadeva uvāca
03,296.004a śakunis tvāṃ yadājaiṣīd akṣadyūtena bhārata
03,296.004c sa mayā na hatas tatra tena prāptāḥ sma saṃśayam
03,296.005 vaiśaṃpāyana uvāca
03,296.005a tato yudhiṣṭhiro rājā nakulaṃ vākyam abravīt
03,296.005c āruhya vṛkṣaṃ mādreya nirīkṣasva diśo daśa
03,296.006a pānīyam antike paśya vṛkṣān vāpy udakāśrayān
03,296.006c ime hi bhrātaraḥ śrāntās tava tāta pipāsitāḥ
03,296.007a nakulas tu tathety uktvā śīghram āruhya pādapam
03,296.007a*1361_01 **** **** bhrātur jyeṣṭhasya śāsanāt
03,296.007a*1361_02 tata utthāya matimān
03,296.007c abravīd bhrātaraṃ jyeṣṭham abhivīkṣya samantataḥ
03,296.008a paśyāmi bahulān rājan vṛkṣān udakasaṃśrayān
03,296.008c sārasānāṃ ca nirhrādam atrodakam asaṃśayam
03,296.009a tato 'bravīt satyadhṛtiḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,296.009c gaccha saumya tataḥ śīghraṃ tūrṇaṃ pānīyam ānaya
03,296.010a nakulas tu tathety uktvā bhrātur jyeṣṭhasya śāsanāt
03,296.010c prādravad yatra pānīyaṃ śīghraṃ caivānvapadyata
03,296.011a sa dṛṣṭvā vimalaṃ toyaṃ sārasaiḥ parivāritam
03,296.011c pātukāmas tato vācam antarikṣāt sa śuśruve
03,296.012a mā tāta sāhasaṃ kārṣīr mama pūrvaparigrahaḥ
03,296.012c praśnān uktvā tu mādreya tataḥ piba harasva ca
03,296.013a anādṛtya tu tad vākyaṃ nakulaḥ supipāsitaḥ
03,296.013c apibac chītalaṃ toyaṃ pītvā ca nipapāta ha
03,296.014a cirāyamāṇe nakule kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,296.014c abravīd bhrātaraṃ vīraṃ sahadevam ariṃdamam
03,296.015a bhrātā cirāyate tāta sahadeva tavāgrajaḥ
03,296.015c taṃ caivānaya sodaryaṃ pānīyaṃ ca tvam ānaya
03,296.016a sahadevas tathety uktvā tāṃ diśaṃ pratyapadyata
03,296.016c dadarśa ca hataṃ bhūmau bhrātaraṃ nakulaṃ tadā
03,296.017a bhrātṛśokābhisaṃtaptas tṛṣayā ca prapīḍitaḥ
03,296.017c abhidudrāva pānīyaṃ tato vāg abhyabhāṣata
03,296.018a mā tāta sāhasaṃ kārṣīr mama pūrvaparigrahaḥ
03,296.018c praśnān uktvā yathākāmaṃ tataḥ piba harasva ca
03,296.019a anādṛtya tu tad vākyaṃ sahadevaḥ pipāsitaḥ
03,296.019c apibac chītalaṃ toyaṃ pītvā ca nipapāta ha
03,296.020a athābravīt sa vijayaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,296.020c bhrātarau te ciragatau bībhatso śatrukarśana
03,296.020e tau caivānaya bhadraṃ te pānīyaṃ ca tvam ānaya
03,296.020f*1362_01 tvaṃ hi nas tāta sarveṣāṃ duḥkhitānām apāśrayaḥ
03,296.021a evam ukto guḍākeśaḥ pragṛhya saśaraṃ dhanuḥ
03,296.021c āmuktakhaḍgo medhāvī tat saraḥ pratyapadyata
03,296.022a yataḥ puruṣaśārdūlau pānīyaharaṇe gatau
03,296.022c tau dadarśa hatau tatra bhrātarau śvetavāhanaḥ
03,296.022d*1363_01 vigatāsū naravyāghrau śayānau vasudhātale
03,296.023a prasuptāv iva tau dṛṣṭvā narasiṃhaḥ suduḥkhitaḥ
03,296.023c dhanur udyamya kaunteyo vyalokayata tad vanam
03,296.024a nāpaśyat tatra kiṃ cit sa bhūtaṃ tasmin mahāvane
03,296.024c savyasācī tataḥ śrāntaḥ pānīyaṃ so 'bhyadhāvata
03,296.025a abhidhāvaṃs tato vācam antarikṣāt sa śuśruve
03,296.025c kim āsīd asi pānīyaṃ naitac chakyaṃ balāt tvayā
03,296.026a kaunteya yadi vai praśnān mayoktān pratipatsyase
03,296.026c tataḥ pāsyasi pānīyaṃ hariṣyasi ca bhārata
03,296.027a vāritas tv abravīt pārtho dṛśyamāno nivāraya
03,296.027c yāvad bāṇair vinirbhinnaḥ punar naivaṃ vadiṣyasi
03,296.028a evam uktvā tataḥ pārthaḥ śarair astrānumantritaiḥ
03,296.028c vavarṣa tāṃ diśaṃ kṛtsnāṃ śabdavedhaṃ ca darśayan
03,296.029a karṇinālīkanārācān utsṛjan bharatarṣabha
03,296.029c anekair iṣusaṃghātair antarikṣaṃ vavarṣa ha
03,296.029d*1364_01 so 'py adṛśyāya bhūtāya nabhasy āmitatejase
03,296.029d*1364_02 utsasarja mahābāhur bāṇajālaṃ dhanaṃjayaḥ
03,296.029d*1364_03 tatas tān iṣusaṃghātān gāṇḍīvadhanuṣaś cyutān
03,296.029d*1364_04 meghān kṛtvā jahāsoccais tad adbhutam ivābhavat
03,296.030 yakṣa uvāca
03,296.030a kiṃ vighātena te pārtha praśnān uktvā tataḥ piba
03,296.030c anuktvā tu tataḥ praśnān pītvaiva na bhaviṣyasi
03,296.030d*1365_01 evam uktas tataḥ pārthaḥ savyasācī dhanaṃjayaḥ
03,296.031 vaiśaṃpāyana uvāca
03,296.031a sa tv amoghān iṣūn muktvā tṛṣṇayābhiprapīḍitaḥ
03,296.031c avijñāyaiva tān praśnān pītvaiva nipapāta ha
03,296.032a athābravīd bhīmasenaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
03,296.032c nakulaḥ sahadevaś ca bībhatsuś cāparājitaḥ
03,296.033a ciraṃ gatās toyahetor na cāgacchanti bhārata
03,296.033c tāṃś caivānaya bhadraṃ te pānīyaṃ ca tvam ānaya
03,296.034a bhīmasenas tathety uktvā tāṃ diśaṃ pratyapadyata
03,296.034c yatra te puruṣavyāghrā bhrātaro 'sya nipātitāḥ
03,296.035a tān dṛṣṭvā duḥkhito bhīmas tṛṣayā ca prapīḍitaḥ
03,296.035c amanyata mahābāhuḥ karma tad yakṣarakṣasām
03,296.035e sa cintayām āsa tadā yoddhavyaṃ dhruvam adya me
03,296.036a pāsyāmi tāvat pānīyam iti pārtho vṛkodaraḥ
03,296.036c tato 'bhyadhāvat pānīyaṃ pipāsuḥ puruṣarṣabhaḥ
03,296.036d*1366_01 vāg uvācātha suspaṣṭam adṛśyā pāṇḍunandanam
03,296.037 yakṣa uvāca
03,296.037a mā tāta sāhasaṃ kārṣīr mama pūrvaparigrahaḥ
03,296.037c praśnān uktvā tu kaunteya tataḥ piba harasva ca
03,296.038 vaiśaṃpāyana uvāca
03,296.038a evam uktas tato bhīmo yakṣeṇāmitatejasā
03,296.038c avijñāyaiva tān praśnān pītvaiva nipapāta ha
03,296.038d*1367_01 tataḥ kuntīsuto rājā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
03,296.038d*1368_01 tataś ciragatān bhrātṝn atha jñātuṃ yudhiṣṭhiraḥ
03,296.038d*1369_01 cirāyamānān bahuśaḥ punaḥ punar uvāca ha
03,296.038d*1369_02 mādreyau kiṃ cirāyete gāṇḍīvī kiṃ cirāyate
03,296.038d*1369_03 mahābaladharas tatra kiṃ nu bhīmaś cirāyate
03,296.038d*1369_04 gacchāmy eṣāṃ padaṃ draṣṭum iti kṛtvā yudhiṣṭhiraḥ
03,296.039a tataḥ kuntīsuto rājā vicintya puruṣarṣabhaḥ
03,296.039b*1370_01 vaiśaṃpāyana uvāca
03,296.039b*1370_01 ātmanātmānam etac ca cintayann idam abravīt
03,296.039b*1370_02 tataś ciragatān bhrātṝn atha rājā yudhiṣṭhiraḥ
03,296.039b*1370_03 cirāyamāṇān bahuśaḥ punaḥ punar uvāca ha
03,296.039b*1370_04 kiṃ svid vanam idaṃ draṣṭuṃ kiṃ svid dṛṣṭo mṛgo bhavet
03,296.039b*1370_05 prāhasan vā mahābhūtaṃ śaptās tenātha te 'patan
03,296.039b*1370_06 na paśyanty atha vā vīrāḥ pānīyaṃ yatra te gatāḥ
03,296.039b*1370_07 anviṣadbhir vane toyaṃ kālo 'yam iti pātitaḥ
03,296.039b*1370_08 kiṃ nu tat kāraṇaṃ yena nāyānti puruṣarṣabhāḥ
03,296.039b*1370_09 gacchāmy eṣāṃ padaṃ draṣṭum iti kṛtvā yudhiṣṭhiraḥ
03,296.039b*1371_00 vaiśaṃpāyana uvāca
03,296.039b*1371_01 evamādīni vākyāni vimṛṣan nṛpasattamaḥ
03,296.039c samutthāya mahābāhur dahyamānena cetasā
03,296.040a apetajananirghoṣaṃ praviveśa mahāvanam
03,296.040c rurubhiś ca varāhaiś ca pakṣibhiś ca niṣevitam
03,296.041a nīlabhāsvaravarṇaiś ca pādapair upaśobhitam
03,296.041c bhramarair upagītaṃ ca pakṣibhiś ca mahāyaśāḥ
03,296.041d*1372_01 mṛduśāḍvalasaṃkīrṇaṃ bhūmibhāgaṃ manoharam
03,296.042a sa gacchan kānane tasmin hemajālapariṣkṛtam
03,296.042c dadarśa tat saraḥ śrīmān viśvakarmakṛtaṃ yathā
03,296.043a upetaṃ nalinījālaiḥ sindhuvāraiś ca vetasaiḥ
03,296.043c ketakaiḥ karavīraiś ca pippalaiś caiva saṃvṛtam
03,296.043d*1373_01 tato dharmasutaḥ śrīmān bhrātṛdarśanalālasaḥ
03,296.043e śramārtas tad upāgamya saro dṛṣṭvātha vismitaḥ
03,297.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,297.001a sa dadarśa hatān bhrātṝṃl lokapālān iva cyutān
03,297.001c yugānte samanuprāpte śakrapratimagauravān
03,297.002a viprakīrṇadhanurbāṇaṃ dṛṣṭvā nihatam arjunam
03,297.002c bhīmasenaṃ yamau cobhau nirviceṣṭān gatāyuṣaḥ
03,297.003a sa dīrgham uṣṇaṃ niḥśvasya śokabāṣpapariplutaḥ
03,297.003b@031_0001 tān dṛṣṭvā patitān bhrātṝn sarvāṃś cintāsamanvitaḥ
03,297.003b@031_0002 dharmaputro mahābāhur vilalāpa suvistaram
03,297.003b@031_0003 nanu tvayā mahābāho pratijñātaṃ vṛkodara
03,297.003b@031_0004 suyodhanasya bhetsyāmi gadayā sakthinī raṇe
03,297.003b@031_0005 vyarthaṃ tad adya me sarvaṃ tvayi vīre nipātite
03,297.003b@031_0006 mahātmani mahābāho kurūṇāṃ kīrtivardhane
03,297.003b@031_0007 manuṣyasaṃbhavā vāco vidharmiṇyaḥ pratiśrutāḥ
03,297.003b@031_0008 bhavatāṃ divyavācas tu tā bhavantu kathaṃ mṛṣā
03,297.003b@031_0009 devāś cāpi yadāvocan sūtake tvāṃ dhanaṃjaya
03,297.003b@031_0010 sahasrākṣād anavaraḥ kunti putras taveti vai
03,297.003b@031_0011 uttare pāriyātre ca jagbur bhūtāni sarvaśaḥ
03,297.003b@031_0012 vipranaṣṭāṃ śriyaṃ caiṣām āhartā punar añjasā
03,297.003b@031_0013 nāsya jetā raṇe kaś cid ajetā naiṣa kasya cit
03,297.003b@031_0014 so 'yaṃ mṛtyuvaśaṃ yātaḥ kathaṃ jiṣṇur mahābalaḥ
03,297.003b@031_0015 ayaṃ mamāśāṃ saṃhatya śete bhūmau dhanaṃjayaḥ
03,297.003b@031_0016 āśritya yaṃ vayaṃ nāthaṃ duḥkhāny etāni sehima
03,297.003b@031_0017 raṇe 'pramattau vīrau ca sadā śatrunibarhaṇau
03,297.003b@031_0018 kathaṃ ripuvaśaṃ yātau kuntīputrau mahābalau
03,297.003b@031_0019 yau sarvāstrāpratihatau bhīmasenadhanaṃjayau
03,297.003b@031_0020 aśmasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ mama durhṛdaḥ
03,297.003b@031_0021 yamau yad etau dṛṣṭvādya patitau nāvadīryate
03,297.003b@031_0022 śāstrajñā deśakālajñās tapoyuktāḥ kriyānvitāḥ
03,297.003b@031_0023 akṛtvā sadṛśaṃ karma kiṃ śedhvaṃ puruṣarṣabhāḥ
03,297.003b@031_0024 avikṣataśarīrāś cāpy apramṛṣṭaśarāsanāḥ
03,297.003b@031_0025 asaṃjñā bhuvi saṃgamya kiṃ śedhvam aparājitāḥ
03,297.003b@031_0026 sānūn ivādreḥ saṃsuptān dṛṣṭvā bhrātṝn mahāmatiḥ
03,297.003b@031_0027 sukhaṃ prasuptān prasvinnaḥ khinnaḥ kaṣṭāṃ daśāṃ gataḥ
03,297.003b@031_0028 evam evedam ity uktvā dharmātmā sa nareśvaraḥ
03,297.003b@031_0029 śokasāgaramadhyastho dadhyau kāraṇam ākulaḥ
03,297.003b@031_0030 itikartavyatāṃ ceti deśakālavibhāgavit
03,297.003b@031_0031 nābhipede mahābāhuś cintayāno mahāmatiḥ
03,297.003b@031_0032 atha saṃstabhya dharmātmā tadātmānaṃ tapaḥsutaḥ
03,297.003b@031_0033 evaṃ vilapya bahudhā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
03,297.003c buddhyā vicintayām āsa vīrāḥ kena nipātitāḥ
03,297.004a naiṣāṃ śastraprahāro 'sti padaṃ nehāsti kasya cit
03,297.004c bhūtaṃ mahad idaṃ manye bhrātaro yena me hatāḥ
03,297.004e ekāgraṃ cintayiṣyāmi pītvā vetsyāmi vā jalam
03,297.004f*1374_01 bhrātṝṇāṃ vyasanaṃ ghoraṃ samam eva mahātmanām
03,297.005a syāt tu duryodhanenedam upāṃśuvihitaṃ kṛtam
03,297.005c gāndhārarājaracitaṃ satataṃ jihmabuddhinā
03,297.006a yasya kāryam akāryaṃ vā samam eva bhavaty uta
03,297.006c kas tasya viśvased vīro durmater akṛtātmanaḥ
03,297.007a atha vā puruṣair gūḍhaiḥ prayogo 'yaṃ durātmanaḥ
03,297.007c bhaved iti mahābāhur bahudhā samacintayat
03,297.007d*1375_01 ācāryaṃ kiṃ nu vakṣyāmi kṛpaṃ bhīṣmam ahaṃ nu kim
03,297.007d*1376_01 viduraṃ kiṃ nu vakṣyāmi bṛhaspatisamaṃ naye
03,297.007d*1377_01 ambāṃ ca kiṃ nu vakṣyāmi sadā duḥkhasya bhāginīm
03,297.007d*1377_02 dṛṣṭvā māṃ bhrātṛbhir hīnaṃ pṛcchantīṃ putragṛddhinīm
03,297.007d*1377_03 yadā tvaṃ bhrātṛbhiḥ sarvaiḥ śakratulyaparākramaiḥ
03,297.007d*1377_04 sārdhaṃ vanaṃ gato vīraiḥ katham ekas tvam āgataḥ
03,297.008a tasyāsīn na viṣeṇedam udakaṃ dūṣitaṃ yathā
03,297.008b*1378_01 mṛtānām api caiteṣāṃ vikṛtaṃ naiva jāyate
03,297.008c mukhavarṇāḥ prasannā me bhrātṝṇām ity acintayat
03,297.009a ekaikaśaś caughabalān imān puruṣasattamān
03,297.009c ko 'nyaḥ pratisamāseta kālāntakayamād ṛte
03,297.010a etenādhyavasāyena tat toyam avagāḍhavān
03,297.010c gāhamānaś ca tat toyam antarikṣāt sa śuśruve
03,297.011 yakṣa uvāca
03,297.011a ahaṃ bakaḥ śaivalamatsyabhakṣo; mayā nītāḥ pretavaśaṃ tavānujāḥ
03,297.011c tvaṃ pañcamo bhavitā rājaputra; na cet praśnān pṛcchato vyākaroṣi
03,297.012a mā tāta sāhasaṃ kārṣīr mama pūrvaparigrahaḥ
03,297.012c praśnān uktvā tu kaunteya tataḥ piba harasva ca
03,297.013 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.013a rudrāṇāṃ vā vasūnāṃ vā marutāṃ vā pradhānabhāk
03,297.013c pṛcchāmi ko bhavān devo naitac chakuninā kṛtam
03,297.014a himavān pāriyātraś ca vindhyo malaya eva ca
03,297.014c catvāraḥ parvatāḥ kena pātitā bhuvi tejasā
03,297.015a atīva te mahat karma kṛtaṃ balavatāṃ vara
03,297.015b*1379_01 vinighnatā maheṣvāsāṃś caturo 'pi mamānujān
03,297.015c yan na devā na gandharvā nāsurā na ca rākṣasāḥ
03,297.015e viṣaheran mahāyuddhe kṛtaṃ te tan mahādbhutam
03,297.016a na te jānāmi yat kāryaṃ nābhijānāmi kāṅkṣitam
03,297.016c kautūhalaṃ mahaj jātaṃ sādhvasaṃ cāgataṃ mama
03,297.017a yenāsmy udvignahṛdayaḥ samutpannaśirojvaraḥ
03,297.017c pṛcchāmi bhagavaṃs tasmāt ko bhavān iha tiṣṭhati
03,297.018 yakṣa uvāca
03,297.018a yakṣo 'ham asmi bhadraṃ te nāsmi pakṣī jalecaraḥ
03,297.018c mayaite nihatāḥ sarve bhrātaras te mahaujasaḥ
03,297.019 vaiśaṃpāyana uvāca
03,297.019a tatas tām aśivāṃ śrutvā vācaṃ sa paruṣākṣarām
03,297.019c yakṣasya bruvato rājann upakramya tadā sthitaḥ
03,297.019d*1380_01 tato rājann apākramya tasmād deśād avasthitaḥ
03,297.020a virūpākṣaṃ mahākāyaṃ yakṣaṃ tālasamucchrayam
03,297.020c jvalanārkapratīkāśam adhṛṣyaṃ parvatopamam
03,297.021a setum āśritya tiṣṭhantaṃ dadarśa bharatarṣabhaḥ
03,297.021c meghagambhīrayā vācā tarjayantaṃ mahābalam
03,297.021d*1381_01 uvāca yakṣaḥ kaunteyaṃ bhrātṛśokābhipīḍitam
03,297.022 yakṣa uvāca
03,297.022a ime te bhrātaro rājan vāryamāṇā mayāsakṛt
03,297.022c balāt toyaṃ jihīrṣantas tato vai sūditā mayā
03,297.023a na peyam udakaṃ rājan prāṇān iha parīpsatā
03,297.023c pārtha mā sāhasaṃ kārṣīr mama pūrvaparigrahaḥ
03,297.023e praśnān uktvā tu kaunteya tataḥ piba harasva ca
03,297.024 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.024a naivāhaṃ kāmaye yakṣa tava pūrvaparigraham
03,297.024c kāmaṃ naitat praśaṃsanti santo hi puruṣāḥ sadā
03,297.025a yadātmanā svam ātmānaṃ praśaṃset puruṣaḥ prabho
03,297.025c yathāprajñaṃ tu te praśnān prativakṣyāmi pṛccha mām
03,297.026 yakṣa uvāca
03,297.026a kiṃ svid ādityam unnayati ke ca tasyābhitaś carāḥ
03,297.026c kaś cainam astaṃ nayati kasmiṃś ca pratitiṣṭhati
03,297.027 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.027a brahmādityam unnayati devās tasyābhitaś carāḥ
03,297.027c dharmaś cāstaṃ nayati ca satye ca pratitiṣṭhati
03,297.028 yakṣa uvāca
03,297.028a kena svic chrotriyo bhavati kena svid vindate mahat
03,297.028c kena dvitīyavān bhavati rājan kena ca buddhimān
03,297.029 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.029a śrutena śrotriyo bhavati tapasā vindate mahat
03,297.029c dhṛtyā dvitīyavān bhavati buddhimān vṛddhasevayā
03,297.030 yakṣa uvāca
03,297.030a kiṃ brāhmaṇānāṃ devatvaṃ kaś ca dharmaḥ satām iva
03,297.030c kaś caiṣāṃ mānuṣo bhāvaḥ kim eṣām asatām iva
03,297.031 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.031a svādhyāya eṣāṃ devatvaṃ tapa eṣāṃ satām iva
03,297.031c maraṇaṃ mānuṣo bhāvaḥ parivādo 'satām iva
03,297.032 yakṣa uvāca
03,297.032a kiṃ kṣatriyāṇāṃ devatvaṃ kaś ca dharmaḥ satām iva
03,297.032c kaś caiṣāṃ mānuṣo bhāvaḥ kim eṣām asatām iva
03,297.033 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.033a iṣvastram eṣāṃ devatvaṃ yajña eṣāṃ satām iva
03,297.033c bhayaṃ vai mānuṣo bhāvaḥ parityāgo 'satām iva
03,297.034 yakṣa uvāca
03,297.034a kim ekaṃ yajñiyaṃ sāma kim ekaṃ yajñiyaṃ yajuḥ
03,297.034c kā caikā vṛścate yajñaṃ kāṃ yajño nātivartate
03,297.035 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.035a prāṇo vai yajñiyaṃ sāma mano vai yajñiyaṃ yajuḥ
03,297.035c vāg ekā vṛścate yajñaṃ tāṃ yajño nātivartate
03,297.036 yakṣa uvāca
03,297.036a kiṃ svid āpatatāṃ śreṣṭhaṃ kiṃ svin nipatatāṃ varam
03,297.036c kiṃ svit pratiṣṭhamānānāṃ kiṃ svit pravadatāṃ varam
03,297.037 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.037a varṣam āpatatāṃ śreṣṭhaṃ bījaṃ nipatatāṃ varam
03,297.037c gāvaḥ pratiṣṭhamānānāṃ putraḥ pravadatāṃ varaḥ
03,297.038 yakṣa uvāca
03,297.038a indriyārthān anubhavan buddhimāṃl lokapūjitaḥ
03,297.038c saṃmataḥ sarvabhūtānām ucchvasan ko na jīvati
03,297.039 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.039a devatātithibhṛtyānāṃ pitṝṇām ātmanaś ca yaḥ
03,297.039c na nirvapati pañcānām ucchvasan na sa jīvati
03,297.040 yakṣa uvāca
03,297.040a kiṃ svid gurutaraṃ bhūmeḥ kiṃ svid uccataraṃ ca khāt
03,297.040c kiṃ svic chīghrataraṃ vāyoḥ kiṃ svid bahutaraṃ nṛṇām
03,297.041 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.041a mātā gurutarā bhūmeḥ pitā uccataraś ca khāt
03,297.041c manaḥ śīghrataraṃ vāyoś cintā bahutarī nṛṇām
03,297.042 yakṣa uvāca
03,297.042a kiṃ svit suptaṃ na nimiṣati kiṃ svij jātaṃ na copati
03,297.042c kasya svid dhṛdayaṃ nāsti kiṃ svid vegena vardhate
03,297.043 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.043a matsyaḥ supto na nimiṣaty aṇḍaṃ jātaṃ na copati
03,297.043c aśmano hṛdayaṃ nāsti nadī vegena vardhate
03,297.044 yakṣa uvāca
03,297.044a kiṃ svit pravasato mitraṃ kiṃ svin mitraṃ gṛhe sataḥ
03,297.044c āturasya ca kiṃ mitraṃ kiṃ svin mitraṃ mariṣyataḥ
03,297.045 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.045a sārthaḥ pravasato mitraṃ bhāryā mitraṃ gṛhe sataḥ
03,297.045c āturasya bhiṣaṅ mitraṃ dānaṃ mitraṃ mariṣyataḥ
03,297.045d*1382_00 yakṣa uvāca
03,297.045d*1382_01 ko 'tithiḥ sarvabhūtānāṃ kiṃ svid dharmaṃ sanātanam
03,297.045d*1382_02 amṛtaṃ kiṃ svid rājendra kiṃ svit sarvam idaṃ jagat
03,297.045d*1382_02 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.045d*1382_03 atithiḥ sarvabhūtānām agniḥ somo gavāmṛtam
03,297.045d*1382_04 sanātano 'mṛto dharmo vāyuḥ sarvam idaṃ jagat
03,297.046 yakṣa uvāca
03,297.046a kiṃ svid eko vicarati jātaḥ ko jāyate punaḥ
03,297.046c kiṃ svid dhimasya bhaiṣajyaṃ kiṃ svid āvapanaṃ mahat
03,297.047 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.047a sūrya eko vicarati candramā jāyate punaḥ
03,297.047c agnir himasya bhaiṣajyaṃ bhūmir āvapanaṃ mahat
03,297.048 yakṣa uvāca
03,297.048a kiṃ svid ekapadaṃ dharmyaṃ kiṃ svid ekapadaṃ yaśaḥ
03,297.048c kiṃ svid ekapadaṃ svargyaṃ kiṃ svid ekapadaṃ sukham
03,297.049 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.049a dākṣyam ekapadaṃ dharmyaṃ dānam ekapadaṃ yaśaḥ
03,297.049c satyam ekapadaṃ svargyaṃ śīlam ekapadaṃ sukham
03,297.050 yakṣa uvāca
03,297.050a kiṃ svid ātmā manuṣyasya kiṃ svid daivakṛtaḥ sakhā
03,297.050c upajīvanaṃ kiṃ svid asya kiṃ svid asya parāyaṇam
03,297.051 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.051a putra ātmā manuṣyasya bhāryā daivakṛtaḥ sakhā
03,297.051c upajīvanaṃ ca parjanyo dānam asya parāyaṇam
03,297.052 yakṣa uvāca
03,297.052a dhanyānām uttamaṃ kiṃ svid dhanānāṃ kiṃ svid uttamam
03,297.052c lābhānām uttamaṃ kiṃ svit kiṃ sukhānāṃ tathottamam
03,297.053 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.053a dhanyānām uttamaṃ dākṣyaṃ dhanānām uttamaṃ śrutam
03,297.053c lābhānāṃ śreṣṭham ārogyaṃ sukhānāṃ tuṣṭir uttamā
03,297.054 yakṣa uvāca
03,297.054a kaś ca dharmaḥ paro loke kaś ca dharmaḥ sadāphalaḥ
03,297.054c kiṃ niyamya na śocanti kaiś ca saṃdhir na jīryate
03,297.055 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.055a ānṛśaṃsyaṃ paro dharmas trayīdharmaḥ sadāphalaḥ
03,297.055c mano yamya na śocanti sadbhiḥ saṃdhir na jīryate
03,297.056 yakṣa uvāca
03,297.056a kiṃ nu hitvā priyo bhavati kiṃ nu hitvā na śocati
03,297.056c kiṃ nu hitvārthavān bhavati kiṃ nu hitvā sukhī bhavet
03,297.057 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.057a mānaṃ hitvā priyo bhavati krodhaṃ hitvā na śocati
03,297.057c kāmaṃ hitvārthavān bhavati lobhaṃ hitvā sukhī bhavet
03,297.057d*1383_00 yakṣa uvāca
03,297.057d*1383_01 kimarthaṃ brāhmaṇe dānaṃ kimarthaṃ naṭanartake
03,297.057d*1383_02 kimarthaṃ caiva bhṛtyeṣu kimarthaṃ caiva rājasu
03,297.057d*1383_02 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.057d*1383_03 dharmārthaṃ brāhmaṇe dānaṃ yaśorthaṃ naṭanartake
03,297.057d*1383_04 bhṛtyeṣu bharaṇārthaṃ vai bhayārthaṃ caiva rājasu
03,297.057d*1383_04 yakṣa uvāca
03,297.057d*1383_05 kena svid āvṛto lokaḥ kena svin na prakāśate
03,297.057d*1383_06 kena tyajati mitrāṇi kena svargaṃ na gacchati
03,297.057d*1383_06 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.057d*1383_07 ajñānenāvṛto lokas tamasā na prakāśate
03,297.057d*1383_08 lobhāt tyajati mitrāṇi saṅgāt svargaṃ na gacchati
03,297.058 yakṣa uvāca
03,297.058a mṛtaḥ kathaṃ syāt puruṣaḥ kathaṃ rāṣṭraṃ mṛtaṃ bhavet
03,297.058c śrāddhaṃ mṛtaṃ kathaṃ ca syāt kathaṃ yajño mṛto bhavet
03,297.059 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.059a mṛto daridraḥ puruṣo mṛtaṃ rāṣṭram arājakam
03,297.059c mṛtam aśrotriyaṃ śrāddhaṃ mṛto yajñas tv adakṣiṇaḥ
03,297.060 yakṣa uvāca
03,297.060a kā dik kim udakaṃ proktaṃ kim annaṃ pārtha kiṃ viṣam
03,297.060c śrāddhasya kālam ākhyāhi tataḥ piba harasva ca
03,297.061 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.061a santo dig jalam ākāśaṃ gaur annaṃ prārthanā viṣam
03,297.061c śrāddhasya brāhmaṇaḥ kālaḥ kathaṃ vā yakṣa manyase
03,297.061d@032_0000 yakṣa uvāca
03,297.061d@032_0001 tapaḥ kiṃlakṣaṇaṃ proktaṃ ko damaś ca prakīrtitaḥ
03,297.061d@032_0002 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.061d@032_0002 kṣamā ca kā parā proktā kā ca hrīḥ parikīrtitā
03,297.061d@032_0003 tapaḥ svadharmavartitvaṃ manaso damanaṃ damaḥ
03,297.061d@032_0004 kṣamā dvaṃdvasahiṣṇutvaṃ hrīr akāryanivartanam
03,297.061d@032_0004 yakṣa uvāca
03,297.061d@032_0005 kiṃ jñānaṃ procyate rājan kaḥ śamaś ca prakīrtitaḥ
03,297.061d@032_0006 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.061d@032_0006 dayā ca kā parā proktā kiṃ cārjavam udāhṛtam
03,297.061d@032_0007 jñānaṃ tattvārthasaṃbodhaḥ śamaś cittapraśāntatā
03,297.061d@032_0008 yakṣa uvāca
03,297.061d@032_0008 dayā sarvasukhaiṣitvam ārjavaṃ samacittatā
03,297.061d@032_0009 kaḥ śatrur durjayaḥ puṃsāṃ kaś ca vyādhir anantakaḥ
03,297.061d@032_0010 kīdṛśaś ca smṛtaḥ sādhur asādhuḥ kīdṛśaḥ smṛtaḥ
03,297.061d@032_0010 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.061d@032_0011 krodhaḥ sudurjayaḥ śatrur lobho vyādhir anantakaḥ
03,297.061d@032_0012 yakṣa uvāca
03,297.061d@032_0012 sarvabhūtahitaḥ sādhur asādhur nirdayaḥ smṛtaḥ
03,297.061d@032_0013 ko mohaḥ procyate rājan kaś ca mānaḥ prakīrtitaḥ
03,297.061d@032_0014 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.061d@032_0014 kim ālasyaṃ ca vijñeyaṃ kaś ca śokaḥ prakīrtitaḥ
03,297.061d@032_0015 moho hi dharmamūḍhatvaṃ mānas tv ātmābhimānitā
03,297.061d@032_0016 dharmaniṣkriyatālasyaṃ śokas tv ajñānam ucyate
03,297.061d@032_0016 yakṣa uvāca
03,297.061d@032_0017 kiṃ sthairyam ṛṣibhiḥ proktaṃ kiṃ ca dhairyam udāhṛtam
03,297.061d@032_0018 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.061d@032_0018 snānaṃ ca kiṃ paraṃ proktaṃ dānaṃ ca kim ihocyate
03,297.061d@032_0019 svadharme sthiratā sthairyaṃ dhairyam indriyanigrahaḥ
03,297.061d@032_0020 yakṣa uvāca
03,297.061d@032_0020 snānaṃ manomalatyāgo dānaṃ vai bhūtarakṣaṇam
03,297.061d@032_0021 kaḥ paṇḍitaḥ pumāñ jñeyo nāstikaḥ kaś ca ucyate
03,297.061d@032_0022 ko mūrkhaḥ kaś ca kāmaḥ syāt ko matsara iti smṛtaḥ
03,297.061d@032_0022 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.061d@032_0023 dharmajñaḥ paṇḍito jñeyo nāstiko mūrkha ucyate
03,297.061d@032_0024 yakṣa uvāca
03,297.061d@032_0024 kāmaḥ saṃsārahetuś ca hṛttāpo matsaraḥ smṛtaḥ
03,297.061d@032_0025 ko 'haṃkāra iti proktaḥ kaś ca dambhaḥ prakīrtitaḥ
03,297.061d@032_0026 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.061d@032_0026 kiṃ tad daivaṃ paraṃ proktaṃ kiṃ tat paiśunyam ucyate
03,297.061d@032_0027 mahājñānam ahaṃkāro dambho dharmadhvajocchrayaḥ
03,297.061d@032_0028 daivaṃ dānaphalaṃ proktaṃ paiśunyaṃ paradūṣaṇam
03,297.061d@032_0028 yakṣa uvāca
03,297.061d@032_0029 dharmaś cārthaś ca kāmaś ca parasparavirodhinaḥ
03,297.061d@032_0030 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.061d@032_0030 eṣāṃ nityaviruddhānāṃ katham ekatra saṃgamaḥ
03,297.061d@032_0031 yadā dharmaś ca bhāryā ca parasparavaśānugau
03,297.061d@032_0032 yakṣa uvāca
03,297.061d@032_0032 tadā dharmārthakāmānāṃ trayāṇām api saṃgamaḥ
03,297.061d@032_0033 akṣayo narakaḥ kena prāpyate bharatarṣabha
03,297.061d@032_0034 etan me pṛcchataḥ praśnaṃ tac chīghraṃ vaktum arhasi
03,297.061d@032_0034 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.061d@032_0035 brāhmaṇaṃ svayam āhūya yācamānam akiṃcanam
03,297.061d@032_0036 paścān nāstīti yo brūyāt so 'kṣayaṃ narakaṃ vrajet
03,297.061d@032_0037 vedeṣu dharmaśāstreṣu mithyā yo vai dvijātiṣu
03,297.061d@032_0038 deveṣu pitṛdharmeṣu so 'kṣayaṃ narakaṃ vrajet
03,297.061d@032_0039 vidyamāne dhane lobhād dānabhogavivarjitaḥ
03,297.061d@032_0040 yakṣa uvāca
03,297.061d@032_0040 paścān nāstīti yo brūyāt so 'kṣayaṃ narakaṃ vrajet
03,297.061d@032_0041 rājan kulena vṛttena svādhyāyena śrutena vā
03,297.061d@032_0042 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.061d@032_0042 brāhmaṇyaṃ kena bhavati prabrūhy etat suniścitam
03,297.061d@032_0043 śṛṇu yakṣa kulaṃ tāta na svādhyāyo na ca śrutam
03,297.061d@032_0044 kāraṇaṃ hi dvijatve ca vṛttam eva na saṃśayaḥ
03,297.061d@032_0045 vṛttaṃ yatnena saṃrakṣyaṃ brāhmaṇena viśeṣataḥ
03,297.061d@032_0046 akṣīṇavṛtto na kṣīṇo vṛttatas tu hato hataḥ
03,297.061d@032_0047 paṭhakāḥ pāṭhakāś caiva ye cānye śāstracintakāḥ
03,297.061d@032_0048 sarve vyasanino mūrkhā yaḥ kriyāvān sa paṇḍitaḥ
03,297.061d@032_0049 caturvedo 'pi durvṛttaḥ sa śūdrād atiricyate
03,297.061d@032_0050 yakṣa uvāca
03,297.061d@032_0050 yo 'gnihotraparo dāntaḥ sa brāhmaṇa iti smṛtaḥ
03,297.061d@032_0051 priyavacanavādī kiṃ labhate
03,297.061d@032_0052 vimṛśitakāryakaraḥ kiṃ labhate
03,297.061d@032_0053 bahumitrakaraḥ kiṃ labhate
03,297.061d@032_0054 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.061d@032_0054 dharme rataḥ kiṃ labhate kathaya
03,297.061d@032_0055 priyavacanavādī priyo bhavati
03,297.061d@032_0056 vimṛśitakāryakaro 'dhikaṃ jayati
03,297.061d@032_0057 bahumitrakaraḥ sukhaṃ vasate
03,297.061d@032_0058 yakṣa uvāca
03,297.061d@032_0058 yaś ca dharmarataḥ sa gatiṃ labhate
03,297.061d@032_0059 ko modate kim āścaryaṃ kaḥ panthāḥ kā ca vārtikā
03,297.061d@032_0060 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.061d@032_0060 vada me caturaḥ praśnān mṛtā jīvantu bāndhavāḥ
03,297.061d@032_0061 pañcame 'hani ṣaṣṭhe vā śākaṃ pacati sve gṛhe
03,297.061d@032_0062 anṛṇī cāpravāsī ca sa vāricara modate
03,297.061d@032_0063 ahany ahani bhūtāni gacchantīha yamālayam
03,297.061d@032_0064 śeṣāḥ sthāvaram icchanti kim āścaryam ataḥ param
03,297.061d@032_0065 tarko 'pratiṣṭhaḥ śrutayo vibhinnā
03,297.061d@032_0066 naiko ṛṣir yasya mataṃ pramāṇam
03,297.061d@032_0067 dharmasya tattvaṃ nihitaṃ guhāyāṃ
03,297.061d@032_0068 mahājano yena gataḥ sa panthāḥ
03,297.061d@032_0069 asmin mahāmohamaye kaṭāhe
03,297.061d@032_0070 sūryāgninā rātridivendhanena
03,297.061d@032_0071 māsartudarvīparighaṭṭanena
03,297.061d@032_0072 bhūtāni kālaḥ pacatīti vārtā
03,297.062 yakṣa uvāca
03,297.062a vyākhyātā me tvayā praśnā yāthātathyaṃ paraṃtapa
03,297.062c puruṣaṃ tv idānīm ākhyāhi yaś ca sarvadhanī naraḥ
03,297.063 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.063a divaṃ spṛśati bhūmiṃ ca śabdaḥ puṇyasya karmaṇaḥ
03,297.063c yāvat sa śabdo bhavati tāvat puruṣa ucyate
03,297.064a tulye priyāpriye yasya sukhaduḥkhe tathaiva ca
03,297.064b*1384_01 samatvaṃ yasya sarveṣu sa vai puruṣa ucyate
03,297.064b*1384_02 bhūtabhavyabhaviṣyeṣu niḥspṛhaḥ śāntamānasaḥ
03,297.064c atītānāgate cobhe sa vai sarvadhanī naraḥ
03,297.065 yakṣa uvāca
03,297.065a vyākhyātaḥ puruṣo rājan yaś ca sarvadhanī naraḥ
03,297.065c tasmāt tavaiko bhrātṝṇāṃ yam icchasi sa jīvatu
03,297.066 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.066a śyāmo ya eṣa raktākṣo bṛhacchāla ivodgataḥ
03,297.066c vyūḍhorasko mahābāhur nakulo yakṣa jīvatu
03,297.067 yakṣa uvāca
03,297.067a priyas te bhīmaseno 'yam arjuno vaḥ parāyaṇam
03,297.067c sa kasmān nakulaṃ rājan sāpatnaṃ jīvam icchasi
03,297.068a yasya nāgasahasreṇa daśasaṃkhyena vai balam
03,297.068c tulyaṃ taṃ bhīmam utsṛjya nakulaṃ jīvam icchasi
03,297.069a tathainaṃ manujāḥ prāhur bhīmasenaṃ priyaṃ tava
03,297.069c atha kenānubhāvena sāpatnaṃ jīvam icchasi
03,297.070a yasya bāhubalaṃ sarve pāṇḍavāḥ samupāśritāḥ
03,297.070c arjunaṃ tam apāhāya nakulaṃ jīvam icchasi
03,297.071 yudhiṣṭhira uvāca
03,297.071*1385_01 dharma eva hato hanti dharmo rakṣati rakṣitaḥ
03,297.071*1385_02 tasmād dharmaṃ na tyajāmi mā no dharmo hato vadhīt
03,297.071a ānṛśaṃsyaṃ paro dharmaḥ paramārthāc ca me matam
03,297.071c ānṛśaṃsyaṃ cikīrṣāmi nakulo yakṣa jīvatu
03,297.072a dharmaśīlaḥ sadā rājā iti māṃ mānavā viduḥ
03,297.072c svadharmān na caliṣyāmi nakulo yakṣa jīvatu
03,297.072d*1386_01 kuntī caiva tu mādrī ca dve bhārye tu pitur mama
03,297.072d*1386_02 ubhe saputre syātāṃ vai iti me dhīyate matiḥ
03,297.073a yathā kuntī tathā mādrī viśeṣo nāsti me tayoḥ
03,297.073c mātṛbhyāṃ samam icchāmi nakulo yakṣa jīvatu
03,297.074 yakṣa uvāca
03,297.074a yasya te 'rthāc ca kāmāc ca ānṛśaṃsyaṃ paraṃ matam
03,297.074c tasmāt te bhrātaraḥ sarve jīvantu bharatarṣabha
03,298.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,298.001a tatas te yakṣavacanād udatiṣṭhanta pāṇḍavāḥ
03,298.001c kṣutpipāse ca sarveṣāṃ kṣaṇe tasmin vyagacchatām
03,298.002 yudhiṣṭhira uvāca
03,298.002a sarasy ekena pādena tiṣṭhantam aparājitam
03,298.002c pṛcchāmi ko bhavān devo na me yakṣo mato bhavān
03,298.003a vasūnāṃ vā bhavān eko rudrāṇām atha vā bhavān
03,298.003c atha vā marutāṃ śreṣṭho vajrī vā tridaśeśvaraḥ
03,298.004a mama hi bhrātara ime sahasraśatayodhinaḥ
03,298.004c na taṃ yogaṃ prapaśyāmi yena syur vinipātitāḥ
03,298.005a sukhaṃ prativibuddhānām indriyāṇy upalakṣaye
03,298.005c sa bhavān suhṛd asmākam atha vā naḥ pitā bhavān
03,298.006 yakṣa uvāca
03,298.006a ahaṃ te janakas tāta dharmo mṛduparākrama
03,298.006c tvāṃ didṛkṣur anuprāpto viddhi māṃ bharatarṣabha
03,298.007a yaśaḥ satyaṃ damaḥ śaucam ārjavaṃ hrīr acāpalam
03,298.007c dānaṃ tapo brahmacaryam ity etās tanavo mama
03,298.008a ahiṃsā samatā śāntis tapaḥ śaucam amatsaraḥ
03,298.008c dvārāṇy etāni me viddhi priyo hy asi sadā mama
03,298.009a diṣṭyā pañcasu rakto 'si diṣṭyā te ṣaṭpadī jitā
03,298.009c dve pūrve madhyame dve ca dve cānte sāṃparāyike
03,298.010a dharmo 'ham asmi bhadraṃ te jijñāsus tvām ihāgataḥ
03,298.010c ānṛśaṃsyena tuṣṭo 'smi varaṃ dāsyāmi te 'nagha
03,298.010d*1387_01 kāmakrodhau tu prathamau lobhamohau tu madhyamau
03,298.010d*1387_02 ante bhayaviṣādau ca eṣā sā ṣaṭpadī smṛtā
03,298.011a varaṃ vṛṇīṣva rājendra dātā hy asmi tavānagha
03,298.011c ye hi me puruṣā bhaktā na teṣām asti durgatiḥ
03,298.012 yudhiṣṭhira uvāca
03,298.012a araṇīsahitaṃ yasya mṛga ādāya gacchati
03,298.012c tasyāgnayo na lupyeran prathamo 'stu varo mama
03,298.013 dharma uvāca
03,298.013a araṇīsahitaṃ tasya brāhmaṇasya hṛtaṃ mayā
03,298.013c mṛgaveṣeṇa kaunteya jijñāsārthaṃ tava prabho
03,298.014 vaiśaṃpāyana uvāca
03,298.014a dadānīty eva bhagavān uttaraṃ pratyapadyata
03,298.014c anyaṃ varaya bhadraṃ te varaṃ tvam amaropama
03,298.015 yudhiṣṭhira uvāca
03,298.015a varṣāṇi dvādaśāraṇye trayodaśam upasthitam
03,298.015c tatra no nābhijānīyur vasato manujāḥ kva cit
03,298.016 vaiśaṃpāyana uvāca
03,298.016a dadānīty eva bhagavān uttaraṃ pratyapadyata
03,298.016c bhūyaś cāśvāsayām āsa kaunteyaṃ satyavikramam
03,298.017a yady api svena rūpeṇa cariṣyatha mahīm imām
03,298.017c na vo vijñāsyate kaś cit triṣu lokeṣu bhārata
03,298.018a varṣaṃ trayodaśaṃ cedaṃ matprasādāt kurūdvahāḥ
03,298.018c virāṭanagare gūḍhā avijñātāś cariṣyatha
03,298.019a yad vaḥ saṃkalpitaṃ rūpaṃ manasā yasya yādṛśam
03,298.019c tādṛśaṃ tādṛśaṃ sarve chandato dhārayiṣyatha
03,298.020a araṇīsahitaṃ cedaṃ brāhmaṇāya prayacchata
03,298.020c jijñāsārthaṃ mayā hy etad āhṛtaṃ mṛgarūpiṇā
03,298.020d*1388_01 pravṛṇīṣvāparaṃ saumya varam iṣṭaṃ dadāni te
03,298.020d*1388_02 na tṛpyāmi naraśreṣṭha prayacchan vai varāṃs tava
03,298.021a tṛtīyaṃ gṛhyatāṃ putra varam apratimaṃ mahat
03,298.021c tvaṃ hi matprabhavo rājan viduraś ca mamāṃśabhāk
03,298.022 yudhiṣṭhira uvāca
03,298.022a devadevo mayā dṛṣṭo bhavān sākṣāt sanātanaḥ
03,298.022c yaṃ dadāsi varaṃ tuṣṭas taṃ grahīṣyāmy ahaṃ pitaḥ
03,298.023a jayeyaṃ lobhamohau ca krodhaṃ cāhaṃ sadā vibho
03,298.023c dāne tapasi satye ca mano me satataṃ bhavet
03,298.024 dharma uvāca
03,298.024a upapanno guṇaiḥ sarvaiḥ svabhāvenāsi pāṇḍava
03,298.024c bhavān dharmaḥ punaś caiva yathoktaṃ te bhaviṣyati
03,298.025 vaiśaṃpāyana uvāca
03,298.025a ity uktvāntardadhe dharmo bhagavāṃl lokabhāvanaḥ
03,298.025c sametāḥ pāṇḍavāś caiva sukhasuptā manasvinaḥ
03,298.026a abhyetya cāśramaṃ vīrāḥ sarva eva gataklamāḥ
03,298.026c āraṇeyaṃ dadus tasmai brāhmaṇāya tapasvine
03,298.027a idaṃ samutthānasamāgamaṃ mahat; pituś ca putrasya ca kīrtivardhanam
03,298.027c paṭhan naraḥ syād vijitendriyo vaśī; saputrapautraḥ śatavarṣabhāg bhavet
03,298.028a na cāpy adharme na suhṛdvibhedane; parasvahāre paradāramarśane
03,298.028c kadaryabhāve na ramen manaḥ sadā; nṛṇāṃ sadākhyānam idaṃ vijānatām
03,299.001 vaiśaṃpāyana uvāca
03,299.001a dharmeṇa te 'bhyanujñātāḥ pāṇḍavāḥ satyavikramāḥ
03,299.001c ajñātavāsaṃ vatsyantaś channā varṣaṃ trayodaśam
03,299.001e upopaviśya vidvāṃsaḥ sahitāḥ saṃśitavratāḥ
03,299.002a ye tadbhaktā vasanti sma vanavāse tapasvinaḥ
03,299.002c tān abruvan mahātmānaḥ śiṣṭāḥ prāñjalayas tadā
03,299.002e abhyanujñāpayiṣyantas taṃ nivāsaṃ dhṛtavratāḥ
03,299.003a viditaṃ bhavatāṃ sarvaṃ dhārtarāṣṭrair yathā vayam
03,299.003c chadmanā hṛtarājyāś ca niḥsvāś ca bahuśaḥ kṛtāḥ
03,299.004a uṣitāś ca vane kṛcchraṃ yatra dvādaśa vatsarān
03,299.004c ajñātavāsasamayaṃ śeṣaṃ varṣaṃ trayodaśam
03,299.004e tad vatsyāmo vayaṃ channās tad anujñātum arhatha
03,299.005a suyodhanaś ca duṣṭātmā karṇaś ca sahasaubalaḥ
03,299.005c jānanto viṣamaṃ kuryur asmāsv atyantavairiṇaḥ
03,299.005e yuktācārāś ca yuktāś ca paurasya svajanasya ca
03,299.005f*1389_01 durātmanāṃ hi kas teṣāṃ viśvāsaṃ gantum arhati
03,299.006a api nas tad bhaved bhūyo yad vayaṃ brāhmaṇaiḥ saha
03,299.006c samastāḥ sveṣu rāṣṭreṣu svarājyasthā bhavemahi
03,299.007a ity uktvā duḥkhaśokārtaḥ śucir dharmasutas tadā
03,299.007c saṃmūrchito 'bhavad rājā sāśrukaṇṭho yudhiṣṭhiraḥ
03,299.008a tam athāśvāsayan sarve brāhmaṇā bhrātṛbhiḥ saha
03,299.008c atha dhaumyo 'bravīd vākyaṃ mahārthaṃ nṛpatiṃ tadā
03,299.009a rājan vidvān bhavān dāntaḥ satyasaṃdho jitendriyaḥ
03,299.009c naivaṃvidhāḥ pramuhyanti narāḥ kasyāṃ cid āpadi
03,299.010a devair apy āpadaḥ prāptāś channaiś ca bahuśas tathā
03,299.010c tatra tatra sapatnānāṃ nigrahārthaṃ mahātmabhiḥ
03,299.011a indreṇa niṣadhān prāpya giriprasthāśrame tadā
03,299.011c channenoṣya kṛtaṃ karma dviṣatāṃ balanigrahe
03,299.012a viṣṇunāśvaśiraḥ prāpya tathādityāṃ nivatsyatā
03,299.012c garbhe vadhārthaṃ daityānām ajñātenoṣitaṃ ciram
03,299.013a prāpya vāmanarūpeṇa pracchannaṃ brahmarūpiṇā
03,299.013c baler yathā hṛtaṃ rājyaṃ vikramais tac ca te śrutam
03,299.014a aurveṇa vasatā channam ūrau brahmarṣiṇā tadā
03,299.014c yatkṛtaṃ tāta lokeṣu tac ca sarvaṃ śrutaṃ tvayā
03,299.015a pracchannaṃ cāpi dharmajña hariṇā vṛtranigrahe
03,299.015c vajraṃ praviśya śakrasya yatkṛtaṃ tac ca te śrutam
03,299.016a hutāśanena yac cāpaḥ praviśya channam āsatā
03,299.016c vibudhānāṃ kṛtaṃ karma tac ca sarvaṃ śrutaṃ tvayā
03,299.017a evaṃ vivasvatā tāta channenottamatejasā
03,299.017c nirdagdhāḥ śatravaḥ sarve vasatā bhuvi sarvaśaḥ
03,299.018a viṣṇunā vasatā cāpi gṛhe daśarathasya vai
03,299.018c daśagrīvo hataś channaṃ saṃyuge bhīmakarmaṇā
03,299.019a evam ete mahātmānaḥ pracchannās tatra tatra ha
03,299.019c ajayañ śātravān yuddhe tathā tvam api jeṣyasi
03,299.020a tathā dhaumyena dharmajño vākyaiḥ saṃparitoṣitaḥ
03,299.020c śāstrabuddhyā svabuddhyā ca na cacāla yudhiṣṭhiraḥ
03,299.021a athābravīn mahābāhur bhīmaseno mahābalaḥ
03,299.021c rājānaṃ balināṃ śreṣṭho girā saṃpariharṣayan
03,299.022a avekṣayā mahārāja tava gāṇḍīvadhanvanā
03,299.022c dharmānugatayā buddhyā na kiṃ cit sāhasaṃ kṛtam
03,299.023a sahadevo mayā nityaṃ nakulaś ca nivāritau
03,299.023c śaktau vidhvaṃsane teṣāṃ śatrughnau bhīmavikramau
03,299.024a na vayaṃ tat prahāsyāmo yasmin yokṣyati no bhavān
03,299.024c bhavān vidhattāṃ tat sarvaṃ kṣipraṃ jeṣyāmahe parān
03,299.025a ity ukte bhīmasenena brāhmaṇāḥ paramāśiṣaḥ
03,299.025c prayujyāpṛcchya bharatān yathāsvān svān yayur gṛhān
03,299.026a sarve vedavido mukhyā yatayo munayas tathā
03,299.026c āśīr uktvā yathānyāyaṃ punar darśanakāṅkṣiṇaḥ
03,299.027a saha dhaumyena vidvāṃsas tathā te pañca pāṇḍavāḥ
03,299.027c utthāya prayayur vīrāḥ kṛṣṇām ādāya bhārata
03,299.028a krośamātram atikramya tasmād deśān nimittataḥ
03,299.028c śvobhūte manujavyāghrāś channavāsārtham udyatāḥ
03,299.029a pṛthakśāstravidaḥ sarve sarve mantraviśāradāḥ
03,299.029c saṃdhivigrahakālajñā mantrāya samupāviśan
04,001.000*0001_001 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
04,001.000*0001_002 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
04,001.000*0002_001 dvaipāyanoṣṭhapuṭaniḥsṛtam aprameyaṃ
04,001.000*0002_002 puṇyaṃ pavitram atha pāpaharaṃ śivaṃ ca
04,001.000*0002_003 yo bhārataṃ samadhigacchati vācyamānaṃ
04,001.000*0002_004 kiṃ tasya puṣkarajalair abhiṣecanena
04,001.000*0002_005 tad eva lagnaṃ sudinaṃ tad eva
04,001.000*0002_006 tārābalaṃ candrabalaṃ tad eva
04,001.000*0002_007 grahāś ca sarve sumukhās tad eva
04,001.000*0002_008 lakṣmīpater aṅghriyugaṃ smared yadā
04,001.000*0002_009 bhāti sarveṣu śāstreṣu ratiḥ sarveṣu jantuṣu
04,001.000*0002_010 tāraṇaṃ sarvalokeṣu tena bhārata ucyate
04,001.000*0003_001 bhārataṃ bhānumā(me)nindur yadi na syur amī tra[yaḥ]
04,001.000*0003_002 tato 'jñānatamondha[sya] kāvasthā jagato [bha]vet
04,001.000*0004_001 vyāsaṃ vasiṣṭhanaptāraṃ śakteḥ pautram akalmaṣam
04,001.000*0004_002 parāśarātmajaṃ vande śukatātaṃ taponidhim
04,001.000*0004_003 vyāsāya viṣṇurūpāya vyāsarūpāya viṣṇave
04,001.000*0004_004 namo vai brahmanidhaye vāsiṣṭhāya namo namaḥ
04,001.001 janamejaya uvāca
04,001.001a kathaṃ virāṭanagare mama pūrvapitāmahāḥ
04,001.001c ajñātavāsam uṣitā duryodhanabhayārditāḥ
04,001.001d@001_0000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,001.001d*0005_001 pativratā mahābhāgā satataṃ brahmavādinī
04,001.001d*0005_002 draupadī ca kathaṃ brahmann ajñātā duḥkhitāvasat
04,001.001d*0006_001 te ca brāhmaṇamukhyāś ca sūtāḥ paurogavaiḥ saha
04,001.001d*0006_002 ajñātavāsam avasan kathaṃ ca paricārakāḥ
04,001.001d@001_0001 dharmeṇa te 'bhyanujñātāḥ pāṇḍavāḥ satyavikramāḥ
04,001.001d@001_0002 ajñātavāsaṃ vatsyantaś channā varṣaṃ trayodaśam
04,001.001d@001_0003 upopaviśya vidvāṃsaḥ snātakāḥ saṃśitavratāḥ
04,001.001d@001_0004 ye tadbhaktā vasanti sma vanavāse tapasvinaḥ
04,001.001d@001_0005 tān abruvan mahātmānaḥ śiṣṭāḥ prāñjalayas tadā
04,001.001d@001_0006 abhyanujñāpayiṣyantas tadvivāsaṃ dhṛtavratāḥ
04,001.001d@001_0007 viditaṃ bhavatāṃ sarvaṃ dhārtarāṣṭrair yathā vayam
04,001.001d@001_0008 chadmanā hṛtarājyāś ca niḥsvāś ca bahuśaḥ kṛtāḥ
04,001.001d@001_0009 uṣitāś ca vane vāsaṃ yathā dvādaśa vatsarān
04,001.001d@001_0010 bhavadbhir eva sahitā vanyāhārā dvijottamāḥ
04,001.001d@001_0011 ajñātavāsasamayaṃ śeṣaṃ varṣaṃ trayodaśam
04,001.001d@001_0012 tad vatsyāmo vayaṃ channās tad anujñātum arhatha
04,001.001d@001_0013 duryodhanaś ca duṣṭātmā karṇaś ca sahasaubalaḥ
04,001.001d@001_0014 jānanto viṣamaṃ kuryur asmāsv atyantavairiṇaḥ
04,001.001d@001_0015 yuktācārāś ca yuktāś ca kṣaye svasya janasya ca
04,001.001d@001_0016 durātmanāṃ hi kas teṣāṃ viśvāsaṃ gantum arhati
04,001.001d@001_0017 api nas tad bhaved bhūyo yad vayaṃ brāhmaṇaiḥ saha
04,001.001d@001_0018 samasteṣv eva rāṣṭreṣu svarājyaṃ sthāpayemahi
04,001.001d@001_0019 ity uktvā duḥkhaśokārtaḥ śucir dharmasutas tadā
04,001.001d@001_0020 saṃmūrchito 'bhavad rājā sāśrukaṇṭho yudhiṣṭhiraḥ
04,001.001d@001_0021 tam athāśvāsayan sarve brāhmaṇā bhrātṛbhiḥ saha
04,001.001d@001_0022 atha dhaumyo 'bravīd vākyaṃ mahārthaṃ nṛpatiṃ tadā
04,001.001d@001_0023 rājan vidvān bhavān dāntaḥ satyasaṃdho jitendriyaḥ
04,001.001d@001_0024 naivaṃvidhāḥ pramuhyanti narāḥ kasyāṃ cid āpadi
04,001.001d@001_0025 devair apy āpadaḥ prāptāś channaiś ca bahubhis tadā
04,001.001d@001_0026 tatra tatra sapatnānāṃ nigrahārthaṃ mahātmabhiḥ
04,001.001d@001_0027 indreṇa niṣadhaṃ prāpya giriprasthāśrame tadā
04,001.001d@001_0028 channenoṣya kṛtaṃ karma dviṣatāṃ balanigrahe
04,001.001d@001_0029 diteḥ putrair hṛte rājye devarājo 'tiduḥkhitaḥ
04,001.001d@001_0030 brāhmaṇaṃ toṣayiṣyaṃś ca brahmarūpaṃ nidhāya ca
04,001.001d@001_0031 prasādād brahmaṇo rājan diteḥ putrān mahābalān
04,001.001d@001_0032 nirjitya tarasā śatrūn punar lokāñ jugopa ha
04,001.001d@001_0033 viṣṇunāśmagiriṃ prāpya tadādityāṃ nivatsyatā
04,001.001d@001_0034 garbhe vadhārthaṃ daityānām ajñātenoṣitaṃ ciram
04,001.001d@001_0035 proṣya vāmanarūpeṇa pracchannaṃ brahmacāriṇā
04,001.001d@001_0036 baler yathā hṛtaṃ rājyaṃ vikramais tac ca te śrutam
04,001.001d@001_0037 aurveṇa vasatā channam ūrau brahmarṣiṇā tadā
04,001.001d@001_0038 yat kṛtaṃ tāta lokeṣu tac ca sarvaṃ śrutaṃ tvayā
04,001.001d@001_0039 pracchannaṃ cāpi dharmajña hariṇā vṛtranigrahe
04,001.001d@001_0040 vajraṃ praviśya śakrasya yat kṛtaṃ tac ca te śrutam
04,001.001d@001_0041 hutāśanena yac cāpaḥ praviśya channam āsatā
04,001.001d@001_0042 vibudhānāṃ hitaṃ karma kṛtaṃ tac cāpi te śrutam
04,001.001d@001_0043 tathā vivasvatā tāta channenottamatejasā
04,001.001d@001_0044 nirdagdhāḥ śatravaḥ sarve vasatā gavi varṣaśaḥ
04,001.001d@001_0045 viṣṇunā vasatā cāpi gṛhe daśarathasya ca
04,001.001d@001_0046 daśagrīvo hataś channaṃ saṃyuge bhīmakarmaṇā
04,001.001d@001_0047 evam ete mahātmānaḥ pracchannās tatra tatra ha
04,001.001d@001_0048 ajayañ chātravān mukhyāṃs tathā tvam api jeṣyasi
04,001.001d@001_0049 iti dhaumyena dharmajño vākyaiḥ saṃpariharṣitaḥ
04,001.001d@001_0050 śāstrabuddhiḥ punar bhūtvā vyaṣṭambhata yudhiṣṭhiraḥ
04,001.001d@001_0051 athābravīn mahābāhur bhīmaseno mahābalaḥ
04,001.001d@001_0052 rājānaṃ balināṃ śreṣṭho girā saṃpariharṣayan
04,001.001d@001_0053 avekṣaya mahārāja tava gāṇḍīvadhanvanā
04,001.001d@001_0054 dharmānugatayā buddhyā na kiṃ cit sāhasaṃ kṛtam
04,001.001d@001_0055 sahadevo mayā nityaṃ nakulaś ca nivāritaḥ
04,001.001d@001_0056 śaktau vidhvaṃsane teṣāṃ śatrughnau bhīmavikramau
04,001.001d@001_0057 na vayaṃ vartma hāsyāmo yasmin yokṣyati no bhavān
04,001.001d@001_0058 tad vidhattāṃ bhavān sarvaṃ kṣipraṃ jeṣyāmahe parān
04,001.001d@001_0059 ity ukte bhīmasenena brāhmaṇāḥ paramāśiṣaḥ
04,001.001d@001_0060 prayujyāpṛcchya bharatān yathāsvān prayayur gṛhān
04,001.001d@001_0061 sarve vedavido mukhyā yatayo munayas tadā
04,001.001d@001_0062 āśīr uktvā yathānyāyaṃ punardarśanakāṅkṣiṇaḥ
04,001.001d@001_0063 te tu bhṛtyāś ca dūtāś ca śilpinaḥ paricārakāḥ
04,001.001d@001_0064 anujñāpya yathānyāyaṃ punardarśanakāṅkṣiṇaḥ
04,001.001d@001_0065 saha dhaumyena vidvāṃsas tathā te pañca pāṇḍavāḥ
04,001.001d@001_0066 utthāya prayayur vīrāḥ kṛṣṇām ādāya bhārata
04,001.001d@001_0067 krośamātram atikramya tasmād vāsān nimittataḥ
04,001.001d@001_0068 śvobhūte manujavyāghrāś channavāsārtham udyatāḥ
04,001.001d@001_0069 pṛthak śāstravidaḥ sarve sarve mantraviśāradāḥ
04,001.001d@001_0070 saṃdhivigrahakālajñā mantrāya samupāviśan
04,001.002 vaiśaṃpāyana uvāca
04,001.002*0007_001 yathā virāṭanagare tava pūrvapitāmahāḥ
04,001.002*0007_002 ajñātavāsam uṣitās tac chṛṇuṣva narādhipa
04,001.002*0008_001 nivṛttavanavāsās te satyasaṃdhā yaśasvinaḥ
04,001.002*0008_002 akurvata punar mantraṃ saha dhaumyena pāṇḍavāḥ
04,001.002*0008_003 athābravīd dharmarājaḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
04,001.002*0008_004 bhrātṝn kṛṣṇāṃ ca saṃprekṣya dhaumyaṃ ca kurunandana
04,001.002a tathā tu sa varāṃl labdhvā dharmād dharmabhṛtāṃ varaḥ
04,001.002c gatvāśramaṃ brāhmaṇebhya ācakhyau sarvam eva tat
04,001.003a kathayitvā tu tat sarvaṃ brāhmaṇebhyo yudhiṣṭhiraḥ
04,001.003c araṇīsahitaṃ tasmai brāhmaṇāya nyavedayat
04,001.004a tato yudhiṣṭhiro rājā dharmaputro mahāmanāḥ
04,001.004c saṃnivartyānujān sarvān iti hovāca bhārata
04,001.005a dvādaśemāni varṣāṇi rāṣṭrād viproṣitā vayam
04,001.005b*0009_001 chadmanā hṛtarājyāś ca niḥsvāś ca bahuśaḥ kṛtāḥ
04,001.005b*0009_002 uṣitāś ca vane kṛcchraṃ yathā dvādaśa vatsarān
04,001.005b*0009_003 ajñātacaryāṃ vatsyāma channā varṣaṃ trayodaśam
04,001.005c trayodaśo 'yaṃ saṃprāptaḥ kṛcchraḥ paramadurvasaḥ
04,001.005d*0010_001 saṃvatsaram imaṃ yatra viharema nirāmayam
04,001.006a sa sādhu kaunteya ito vāsam arjuna rocaya
04,001.006b*0011_001 abuddhā dhārtarāṣṭrāṇāṃ sahitāḥ saha kṛṣṇayā
04,001.006b*0012_001 saṃvatsaram idaṃ yatra vicarāma yathāsukham
04,001.006c yatremā vasatīḥ sarvā vasemāviditāḥ paraiḥ
04,001.007 arjuna uvāca
04,001.007a tasyaiva varadānena dharmasya manujādhipa
04,001.007c ajñātā vicariṣyāmo narāṇāṃ bharatarṣabha
04,001.008a kiṃ tu vāsāya rāṣṭrāṇi kīrtayiṣyāmi kāni cit
04,001.008c ramaṇīyāni guptāni teṣāṃ kiṃ cit sma rocaya
04,001.009a santi ramyā janapadā bahvannāḥ paritaḥ kurūn
04,001.009c pāñcālāś cedimatsyāś ca śūrasenāḥ paṭaccarāḥ
04,001.009e daśārṇā navarāṣṭraṃ ca mallāḥ śālvā yugaṃdharāḥ
04,001.009f*0013_001 kuntirāṣṭraṃ ca vistīrṇaṃ surāṣṭrāvantayas tathā
04,001.009f*0014_001 virāṭanagaraṃ cāpi śrūyate śatrukarśana
04,001.009f*0014_002 ramaṇīyaṃ janākīrṇaṃ subhikṣaṃ sphītam eva ca
04,001.009f*0014_003 nānārāṣṭrāṇi cānyāni śrūyante subahūny api
04,001.010a eteṣāṃ katamo rājan nivāsas tava rocate
04,001.010c vatsyāmo yatra rājendra saṃvatsaram imaṃ vayam
04,001.010d*0015_001 yatra te rocate rājaṃs tatra gacchāmahe vayam
04,001.010d*0015_002 katamasmiñ janapade mahārāja nivatsyasi
04,001.010d*0016_001 mā viṣāde manaḥ kuryād rājyabhraṃśa iti kva cit
04,001.011 yudhiṣṭhira uvāca
04,001.011a evam etan mahābāho yathā sa bhagavān prabhuḥ
04,001.011c abravīt sarvabhūteśas tat tathā na tad anyathā
04,001.012a avaśyaṃ tv eva vāsārthaṃ ramaṇīyaṃ śivaṃ sukham
04,001.012c saṃmantrya sahitaiḥ sarvair draṣṭavyam akutobhayam
04,001.012d*0017_001 deśaḥ puṇyaḥ samuddiṣṭaḥ sarvabādhāvivarjitaḥ
04,001.012d*0018_001 yasya yasya vaco hīdaṃ samaharṣata pāṇḍavān
04,001.013a matsyo virāṭo balavān abhirakṣet sa pāṇḍavān
04,001.013c dharmaśīlo vadānyaś ca vṛddhaś ca sumahādhanaḥ
04,001.013d*0019_001 guṇavāṃl lokavikhyāto dṛḍhabhaktir viśāradaḥ
04,001.013d*0019_002 tatra me rocate pārtha matsyarājāntike 'nagha
04,001.014a virāṭanagare tāta saṃvatsaram imaṃ vayam
04,001.014c kurvantas tasya karmāṇi vihariṣyāma bhārata
04,001.015a yāni yāni ca karmāṇi tasya śakṣyāmahe vayam
04,001.015c kartuṃ yo yat sa tat karma bravītu kurunandanāḥ
04,001.016 arjuna uvāca
04,001.016a naradeva kathaṃ karma rāṣṭre tasya kariṣyasi
04,001.016c virāṭanṛpateḥ sādho raṃsyase kena karmaṇā
04,001.016d*0020_001 akliṣṭaveṣadhārī ca dhārmiko hy anasūyakaḥ
04,001.016d*0020_002 na tavābhyucitaṃ karma nṛśaṃsaṃ nāpi kaitavam
04,001.016d*0020_003 satyavāg asi yājñīko lobhakrodhavivarjitaḥ
04,001.017a mṛdur vadānyo hrīmāṃś ca dhārmikaḥ satyavikramaḥ
04,001.017c rājaṃs tvam āpadā kliṣṭaḥ kiṃ kariṣyasi pāṇḍava
04,001.018a na duḥkham ucitaṃ kiṃ cid rājan veda yathā janaḥ
04,001.018c sa imām āpadaṃ prāpya kathaṃ ghorāṃ tariṣyasi
04,001.018d*0021_001 arjunenaivam uktas tu pratyuvāca yudhiṣṭhiraḥ
04,001.019 yudhiṣṭhira uvāca
04,001.019a śṛṇudhvaṃ yat kariṣyāmi karma vai kurunandanāḥ
04,001.019c virāṭam anusaṃprāpya rājānaṃ puruṣarṣabham
04,001.020a sabhāstāro bhaviṣyāmi tasya rājño mahātmanaḥ
04,001.020c kaṅko nāma dvijo bhūtvā matākṣaḥ priyadevitā
04,001.021a vaiḍūryān kāñcanān dāntān phalair jyotīrasaiḥ saha
04,001.021c kṛṣṇākṣāṃl lohitākṣāṃś ca nirvartsyāmi manoramān
04,001.021d*0022_001 ariṣṭān rājagoliṅgān darśanīyān suvarcasaḥ
04,001.021d*0022_002 lohitāṃś cāśmagarbhāṃś ca santi tāta dhanāni me
04,001.021d*0022_003 darśanīyān sabhānandān kuśalaiḥ sādhu niṣṭhitān
04,001.021d*0022_004 apy etān pāṇinā spṛṣṭvā saṃprahṛṣyanti mānavāḥ
04,001.021d*0022_005 tān vikīrya same deśe ramaṇīye vipāṃsule
04,001.021d*0022_006 deviṣyāmi yathākāmaṃ sa vihāro bhaviṣyati
04,001.021d*0023_001 kaṅko nāmnā parivrāṭ ca virāṭasya sabhāsadaḥ
04,001.021d*0023_002 jyotiṣe śakunajñāne nimitte cākṣakauśale
04,001.021d*0023_003 brāhmo vedo mayādhīto vedāṅgāni ca sarvaśaḥ
04,001.021d*0023_004 dharmakāmārthamokṣeṣu nītiśāstreṣu pāragaḥ
04,001.021d*0023_005 pṛṣṭo 'haṃ kathayiṣyāmi rājñaḥ priyahitaṃ vacaḥ
04,001.021d*0024_001 virāṭanagare channa evaṃyuktaḥ sadā vase
04,001.021d*0025_001 virāṭarājaṃ ramayan sāmātyaṃ sahabāndhavam
04,001.021d*0025_002 na ca māṃ vetsyate kaś cit toṣayiṣye ca taṃ nṛpam
04,001.022a āsaṃ yudhiṣṭhirasyāhaṃ purā prāṇasamaḥ sakhā
04,001.022c iti vakṣyāmi rājānaṃ yadi mām anuyokṣyate
04,001.023a ity etad vo mayākhyātaṃ vihariṣyāmy ahaṃ yathā
04,001.023b*0026_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,001.023b*0026_001 evaṃ nirdiśya cātmānaṃ niḥśvasann uṣṇam ārtijam
04,001.023b*0026_002 vimuñcann aśru netrābhyāṃ bhīmasenam uvāca ha
04,001.023b*0027_000 yudhiṣṭhiraḥ
04,001.023b*0027_001 bhīmasena kathaṃ karma tasya rāṣṭre kariṣyasi
04,001.023b*0027_002 hatvā krodhavaśāṃs tāta parvate gandhamādane
04,001.023b*0027_003 yakṣān krodhābhitāmrākṣān rākṣasāṃś cātipauruṣān
04,001.023b*0027_004 prādāḥ pāñcālakanyāyai padmāni subahūny api
04,001.023b*0027_005 bakaṃ rākṣasarājānaṃ bhīṣaṇaṃ puruṣādakam
04,001.023b*0027_006 jaghnivān asi kaunteya brāhmaṇārtham ariṃdama
04,001.023b*0027_007 kṣemā cābhayasaṃvītā saikacakrā tvayā kṛtā
04,001.023b*0027_008 hiḍimbaṃ ca mahāvīryaṃ kimmīraṃ cātipauruṣam
04,001.023b*0027_009 tvayā hatvā mahābāho vanaṃ niṣkaṇṭakaṃ kṛtam
04,001.023b*0027_010 āpadaṃ cāpi saṃprāptā draupadī cāruhāsinī
04,001.023b*0027_011 jaṭāsuravadhaṃ kṛtvā vayaṃ ca parimokṣitāḥ
04,001.023b*0027_012 matsyarājāntike tāta vīryapūrṇo 'ty amarṣaṇaḥ
04,001.023b*0027_013 vṛkodara virāṭasya balavān durbalīyasaḥ
04,001.023b*0027_014 samīpe nagare tasya
04,001.023b*0028_001 madhye nivāsaṃ bhīmasya duṣkaraṃ tasya bhūpateḥ
04,001.023c vṛkodara virāṭe tvaṃ raṃsyase kena karmaṇā
04,001.023d*0029_001 śrutvā sa devo naradevakarma
04,001.023d*0029_002 prapūjya vākyaṃ tam uvāca dhīmān
04,001.023d*0029_003 svakarmayuktaṃ ca hitaṃ ca kāle
04,001.023d*0029_004 vimṛśyavāgmī pravihāya cintām
04,002.001 bhīma uvāca
04,002.001a paurogavo bruvāṇo 'haṃ ballavo nāma nāmataḥ
04,002.001c upasthāsyāmi rājānaṃ virāṭam iti me matiḥ
04,002.001d*0030_001 rasān nānāvidhāṃś cāpi svāduvan madhurāṃs tathā
04,002.002a sūpān asya kariṣyāmi kuśalo 'smi mahānase
04,002.002c kṛtapūrvāṇi yair asya vyañjanāni suśikṣitaiḥ
04,002.002e tān apy abhibhaviṣyāmi prītiṃ saṃjanayann aham
04,002.002f*0031_001 pūrvam aprāśitāṃs tena kartāsmi saguṇānvitān
04,002.002f*0031_002 svādu vyañjanam āsvādya manye prīto bhaviṣyati
04,002.002f*0032_001 kṛtakṛtyā hi ye tasya bhaviṣyanti suśikṣitāḥ
04,002.003a āhariṣyāmi dārūṇāṃ nicayān mahato 'pi ca
04,002.003c tat prekṣya vipulaṃ karma rājā prīto bhaviṣyati
04,002.003d*0033_001 amānuṣāṇi kurvāṇaṃ tāni karmāṇi bhārata
04,002.003d*0033_002 rājñas tasya paripreṣyā maṃsyante māṃ yathā nṛpam
04,002.003d*0033_003 bhakṣyānnarasapānānāṃ bhaviṣyāmi tatheśvaraḥ
04,002.003d*0034_001 dvipān siṃhān haniṣyāmi krīḍārthaṃ tasya pārthiva
04,002.003d*0034_002 yodhān anyān haniṣyāmi prītiṃ tasya vivardhayan
04,002.004a dvipā vā balino rājan vṛṣabhā vā mahābalāḥ
04,002.004c vinigrāhyā yadi mayā nigrahīṣyāmi tān api
04,002.004d*0035_001 vṛṣo vā mahiṣo vāpi nāgo vā ṣāṣṭihāyanaḥ
04,002.004d*0035_002 siṃho vyāghro yadā cāsya grahītavyo bhaviṣyati
04,002.004d*0035_003 tān sarvān durgrahān anyair āśīviṣaviṣopamān
04,002.004d*0035_004 balād ahaṃ grahīṣyāmi matsyarājasya paśyataḥ
04,002.005a ye ca ke cin niyotsyanti samājeṣu niyodhakāḥ
04,002.005b*0036_001 ye ca tasya mahāmallāḥ samareṣv aparājitāḥ
04,002.005b*0036_002 kṛtapratāpā bahuśo rājñaḥ prātyayikā bale
04,002.005b*0036_003 raṅgopajīvinaḥ sārāḥ pareṣāṃ ca bhayāvahāḥ
04,002.005c tān ahaṃ nihaniṣyāmi prītiṃ tasya vivardhayan
04,002.006a na tv etān yudhyamānān vai haniṣyāmi kathaṃ cana
04,002.006b*0037_001 tathaitān yudhyamāno 'haṃ nihaniṣyāmi sarvaśaḥ
04,002.006c tathaitān pātayiṣyāmi yathā yāsyanti na kṣayam
04,002.006d*0038_001 ārālikā vā sūdā vā ye 'sya yuktā mahānase
04,002.006d*0038_002 tān ahaṃ prīṇayiṣyāmi manuṣyān svena karmaṇā
04,002.007a ārāliko govikartā sūpakartā niyodhakaḥ
04,002.007c āsaṃ yudhiṣṭhirasyāham iti vakṣyāmi pṛcchataḥ
04,002.008a ātmānam ātmanā rakṣaṃś cariṣyāmi viśāṃ pate
04,002.008b*0039_001 virāṭanagare channo matsyarājasamīpataḥ
04,002.008c ity etat pratijānāmi vihariṣyāmy ahaṃ yathā
04,002.009 yudhiṣṭhira uvāca
04,002.009a yam agnir brāhmaṇo bhūtvā samāgacchan nṛṇāṃ varam
04,002.009c didhakṣuḥ khāṇḍavaṃ dāvaṃ dāśārhasahitaṃ purā
04,002.010a mahābalaṃ mahābāhum ajitaṃ kurunandanam
04,002.010c so 'yaṃ kiṃ karma kaunteyaḥ kariṣyati dhanaṃjayaḥ
04,002.011a yo 'yam āsādya taṃ dāvaṃ tarpayām āsa pāvakam
04,002.011c vijityaikarathenendraṃ hatvā pannagarākṣasān
04,002.011d*0040_001 vāsukeḥ sarparājasya svasāraṃ hṛtavāṃś ca yaḥ
04,002.011e śreṣṭhaḥ pratiyudhāṃ nāma so 'rjunaḥ kiṃ kariṣyati
04,002.011f*0041_001 parvatānāṃ ca himavān kurukṣetraṃ ca tīrthataḥ
04,002.011f*0041_002 grahāṇām api śītāṃśur garuḍaḥ pakṣiṇām api
04,002.011f*0041_003 vāyur balavatāṃ śreṣṭhas tāpaso bhṛgusattamaḥ
04,002.012a sūryaḥ pratapatāṃ śreṣṭho dvipadāṃ brāhmaṇo varaḥ
04,002.012c āśīviṣaś ca sarpāṇām agnis tejasvināṃ varaḥ
04,002.013a āyudhānāṃ varo varjaḥ kakudmī ca gavāṃ varaḥ
04,002.013c hradānām udadhiḥ śreṣṭhaḥ parjanyo varṣatāṃ varaḥ
04,002.014a dhṛtarāṣṭraś ca nāgānāṃ hastiṣv airāvato varaḥ
04,002.014c putraḥ priyāṇām adhiko bhāryā ca suhṛdāṃ varā
04,002.014d*0042_001 mātā gurūṇāṃ pravarā varṣatāṃ jalado varaḥ
04,002.015a yathaitāni viśiṣṭāni jātyāṃ jātyāṃ vṛkodara
04,002.015c evaṃ yuvā guḍākeśaḥ śreṣṭhaḥ sarvadhanuṣmatām
04,002.016a so 'yam indrād anavaro vāsudevāc ca bhārata
04,002.016c gāṇḍīvadhanvā śvetāśvo bībhatsuḥ kiṃ kariṣyati
04,002.017a uṣitvā pañca varṣāṇi sahasrākṣasya veśmani
04,002.017b*0043_001 brahmacaryavrate yuktaḥ sarvāstreṣūdyato 'bhavat
04,002.017b*0044_001 astrayogaṃ samājñāya svavīryān mānuṣādbhutam
04,002.017c divyāny astrāṇy avāptāni devarūpeṇa bhāsvatā
04,002.018a yaṃ manye dvādaśaṃ rudram ādityānāṃ trayodaśam
04,002.018b*0045_001 vasūnāṃ navamaṃ manye grahāṇāṃ daśamaṃ tathā
04,002.018c yasya bāhū samau dīrghau jyāghātakaṭhinatvacau
04,002.018e dakṣiṇe caiva savye ca gavām iva vahaḥ kṛtaḥ
04,002.019a himavān iva śailānāṃ samudraḥ saritām iva
04,002.019c tridaśānāṃ yathā śakro vasūnām iva havyavāṭ
04,002.019d*0046_001 grahāṇām iva vai sūryo nakṣatrāṇāṃ niśākaraḥ
04,002.019d*0046_002 meruḥ sarvagirīṇāṃ ca sarpāṇām iva vāsukiḥ
04,002.020a mṛgāṇām iva śārdūlo garuḍaḥ patatām iva
04,002.020c varaḥ saṃnahyamānānām arjunaḥ kiṃ kariṣyati
04,002.020d*0047_000 yudhiṣṭhiraḥ
04,002.020d*0047_001 (9ab) agnir brāhmaṇarūpeṇa pracchanno 'nnam ayācata
04,002.020d*0047_002 (9c) mahāśanaṃ brāhmaṇaṃ māṃ pramuñcārjuna khāṇḍave
04,002.020d*0047_003 saṃśuśruve ca dharmātmā yas tam arthaṃ cakāra ha
04,002.020d*0047_004 tasmai brāhmaṇarūpāya hutāśāya mahāyaśāḥ
04,002.020d*0047_005 yas tu devān manuṣyāṃś ca sarvāś caikaratho 'jayat
04,002.020d*0047_006 (16cd) sa bhīmadhanvā śvetāśvaḥ pāṇḍavaḥ kiṃ kariṣyati
04,002.020d*0047_007 āśīviṣasamasparśo nāgānām iva vāsukiḥ
04,002.020d*0047_008 (12cd) dṛṣṭīviṣa ivāhīnām agnis tejasvinām iva
04,002.020d*0047_009 (19ab) samudra iva sindhūnāṃ śailānāṃ himavān iva
04,002.020d*0047_010 (19c) mahendra iva devānāṃ dānavānāṃ balir yathā
04,002.020d*0047_011 supratīko gajānāṃ ca yugyānāṃ turago yathā
04,002.020d*0047_012 (20a) kubera iva yakṣāṇāṃ mṛgāṇāṃ kesarī yathā
04,002.020d*0047_013 rākṣasānāṃ daśagrīvo daityānām iva śambaraḥ
04,002.020d*0047_014 rudrāṇām iva kāpālī viṣṇur balavatām iva
04,002.020d*0047_015 roṣāmarṣasamāyukto bhujaṃgānāṃ ca takṣakaḥ
04,002.020d*0047_016 (20b) vāyuvegabaloddhūto garuḍaḥ patatām iva
04,002.020d*0047_017 (12ab) tapatām iva cādityaḥ prajānāṃ brāhmaṇo yathā
04,002.020d*0047_018 (13cd) hradānām iva pātālaṃ parjanyo dadatām iva
04,002.020d*0047_019 (13ab) āyudhānāṃ varo vajraḥ kakudmāṃś ca gavāṃ varaḥ
04,002.020d*0047_020 (14ab) dhṛtarāṣṭraś ca nāgānāṃ hastiṣv airāvato varaḥ
04,002.020d*0047_021 (14cd) putraḥ priyāṇām adhiko bhāryā ca suhṛdāṃ varā
04,002.020d*0047_022 girīṇāṃ pravaro merur devānāṃ madhusūdanaḥ
04,002.020d*0047_023 grahāṇāṃ pravaraś candraḥ sarasāṃ mānaso varaḥ
04,002.020d*0047_024 (15ab) yathaitāni viśiṣṭāni svasyāṃ jātyāṃ vṛkodara
04,002.020d*0047_025 (15cd) evaṃ yuvā guḍākeśaḥ śreṣṭhaḥ sarvadhanuṣmatām
04,002.020d*0047_026 (16ab) so 'yam indrād anavamo vāsudevāc ca bhārata
04,002.020d*0047_027 (17ab) uṣitvā pañca varṣāṇi sahasrākṣasya veśmani
04,002.020d*0047_028 brahmacārī vrate yuktaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
04,002.020d*0047_029 (17cd) avāpa cāstram asrajñaḥ sarvaṃ sarvajñasaṃmataḥ
04,002.020d*0047_030 kṣipraṃ cāṇuṃ ca citraṃ ca dhruvaṃ ca vadatāṃ varaḥ
04,002.020d*0047_031 anujñātaḥ surendreṇa punaḥ pratyāgato mahīm
04,002.020d*0047_032 dhārtarāṣṭravināśāya pāṇḍavānāṃ jayāya ca
04,002.020d*0047_033 (18ab) yaṃ manye dvādaśaṃ rudram ādityānāṃ trayodaśam
04,002.020d*0047_034 (18cd) yasya dīrghau samau bāhū jyāghātena kiṇīkṛtau
04,002.020d*0047_035 (18ef) dakṣiṇaṃ caiva savyaṃ ca vāhāv anaḍuho yathā
04,002.020d*0047_036 talāṅgulitrābhyucitau nāgarājakaropamau
04,002.020d*0047_037 śyāmo yuvā guḍākeśo darśanīyaś ca pāṇḍavaḥ
04,002.020d*0047_038 (16cd) gāṇḍīvadhanvā śvetāśvaḥ kirīṭī vānaradhvajaḥ
04,002.020d*0047_039 kiṃrūpadhārī kiṃkarmā kiṃceṣṭaḥ kiṃparākramaḥ
04,002.020d*0047_040 (20cd) bībhatsur bhīmadhanvā ca kiṃ kariṣyati cārjunaḥ
04,002.020d*0047_041 kuntīputro virāṭasya raṃsyate kena karmaṇā
04,002.020d*0048_001 gandharvāṇāṃ citrarathaḥ siddhānāṃ kapilo yathā
04,002.020d*0049_001 janau parighasaṃkāśau sadā mṛdutarau śubhau
04,002.020d*0050_001 vāsudevasamau loke yaśasā vikrameṇa ca
04,002.020d*0051_001 so 'yaṃ rājño virāṭasya bhavane bharatarṣabha
04,002.020d*0052_001 arjuna tvaṃ kathaṃ karma tasya rāṣṭre cariṣyasi
04,002.021 arjuna uvāca
04,002.021a pratijñāṃ ṣaṇḍhako 'smīti kariṣyāmi mahīpate
04,002.021c jyāghātau hi mahāntau me saṃvartuṃ nṛpa duṣkarau
04,002.021d*0053_001 śapto 'ham āsaṃ pūrvaṃ vai urvaśyā kāraṇāntare
04,002.021d*0054_001 tac chāpaṃ prerayan rājan vihariṣyāmi bhārata
04,002.021d*0055_001 imau kiṇīkṛtau bāhū jyāghātatalapīḍanāt
04,002.021d*0055_002 nityaṃ kañcukasaṃchannau nānyathā goptum utsahe
04,002.021d*0056_001 kiṃ tu kāryavaśād etad ācariṣyāmi kutsitam
04,002.021d*0057_001 bāhū me bharataśreṣṭha mahāvyañjanalakṣitau
04,002.021d*0058_001 valayaiś chādayiṣyāmi bāhū kiṇakṛtāvimau
04,002.021d*0059_001 pinaddhakambuḥ pāṇibhyāṃ tṛtīyāṃ prakṛtiṃ gataḥ
04,002.021d*0060_001 so 'haṃ klaibyena veṣeṇa ṣaṇḍhako 'ham iti bruvan
04,002.022a karṇayoḥ pratimucyāhaṃ kuṇḍale jvalanopame
04,002.022c veṇīkṛtaśirā rājan nāmnā caiva bṛhannaḍā
04,002.023a paṭhann ākhyāyikāṃ nāma strībhāvena punaḥ punaḥ
04,002.023c ramayiṣye mahīpālam anyāṃś cāntaḥpure janān
04,002.024a gītaṃ nṛttaṃ vicitraṃ ca vāditraṃ vividhaṃ tathā
04,002.024c śikṣayiṣyāmy ahaṃ rājan virāṭabhavane striyaḥ
04,002.024d*0061_001 strībhāvasamudācāro nṛttagītakathāśrayaiḥ
04,002.025a prajānāṃ samudācāraṃ bahu karmakṛtaṃ vadan
04,002.025c chādayiṣyāmi kaunteya māyayātmānam ātmanā
04,002.026a yudhiṣṭhirasya gehe 'smi draupadyāḥ paricārikā
04,002.026c uṣitāsmīti vakṣyāmi pṛṣṭo rājñā ca bhārata
04,002.026d*0062_001 urvaśyā api śāpena prāpto 'smi nṛpa ṣaṇḍatām
04,002.026d*0062_002 śakraprasādān mukto 'haṃ varṣāṇāṃ tu trayodaśam
04,002.027a etena vidhinā channaḥ kṛtakena yathā nalaḥ
04,002.027c vihariṣyāmi rājendra virāṭabhavane sukham
04,002.027d*0063_001 ity evam uktvā puruṣapravīras
04,002.027d*0063_002 tadārjuno dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ
04,002.027d*0063_003 vākyaṃ tadāsau virarāma bhūyo
04,002.027d*0063_004 nṛpo 'paraṃ bhrātaram ābabhāṣe
04,003.001 yudhiṣṭhira uvāca
04,003.001a kiṃ tvaṃ nakula kurvāṇas tatra tāta cariṣyasi
04,003.001b*0064_001 karma tattvaṃ samācakṣva rāṣṭre tasya mahīpateḥ
04,003.001b*0065_001 tvatsamo rūpasaṃpanno na paśyāmi mahītale
04,003.001b*0066_001 īdṛśīm āpadaṃ prāpya kathaṃ tatra nivatsyasi
04,003.001b*0067_001 aduḥkhārhaś ca bālaś ca lālitaś cāpi nityaśaḥ
04,003.001b*0068_001 so 'yam ārtaś ca śāntaś ca kiṃ nu rocayitā tv iha
04,003.001b*0069_001 sa tvaṃ mṛduś ca śūraś ca kiṃ nu te rocate tv iha
04,003.001c sukumāraś ca śūraś ca darśanīyaḥ sukhocitaḥ
04,003.002 nakula uvāca
04,003.002a aśvabandho bhaviṣyāmi virāṭanṛpater aham
04,003.002b*0070_001 sarvathā jñānasaṃpannaḥ kuśalaḥ parirakṣaṇe
04,003.002c granthiko nāma nāmnāhaṃ karmaitat supriyaṃ mama
04,003.002d*0071_001 dāmagranthīti vikhyātaḥ kuśalo dāmakarmaṇi
04,003.002d*0071_002 na mā paribhaviṣyanti janā jātu hi karhi cit
04,003.003a kuśalo 'smy aśvaśikṣāyāṃ tathaivāśvacikitsite
04,003.003c priyāś ca satataṃ me 'śvāḥ kururāja yathā tava
04,003.003d*0072_001 naduṣṭāś ca bhaviṣyanti kiśorā vaḍavā api
04,003.003d*0072_002 naduṣṭāś ca bhaviṣyanti pṛṣṭheṣu ca ratheṣu ca
04,003.003d*0074_001 na māṃ paribhaviṣyanti kiśorā vaḍavās tathā
04,003.003d*0074_002 naduṣṭāś ca bhaviṣyanti pṛṣṭhe dhuri ca madgatāḥ
04,003.004a ye mām āmantrayiṣyanti virāṭanagare janāḥ
04,003.004c tebhya evaṃ pravakṣyāmi vihariṣyāmy ahaṃ yathā
04,003.004d*0073_001 purā yudhiṣṭhirasyāhaṃ hayaṅgo bharatarṣabha
04,003.004d*0075_001 pāṇḍavānāṃ narendrāṇām aśvapālo 'tiśobhanaḥ
04,003.004d*0076_001 pāṇḍavena purā tāta aśveṣv adhikṛtaḥ purā
04,003.004d*0077_001 yudhiṣṭhirasyāśvabandho veda māṃ teṣu teṣv aham
04,003.004d*0077_002 paribhramann ihāyātas tava matsyapate puram
04,003.004d*0078_001 virāṭanagare channaś cariṣyāmi mahīpate
04,003.005 yudhiṣṭhira uvāca
04,003.005*0084_001 bṛhaspatisamo buddhyā naye cośanasā samaḥ
04,003.005*0084_002 mantrair nānāvidhair nītaḥ pathyaiḥ supariniṣṭhitaiḥ
04,003.005*0084_003 supraṇītaiḥ sumārgastho rājatantram apālayat
04,003.005*0084_004 na cāsya calitaṃ kiṃ cid dadṛśus tadvido janāḥ
04,003.005*0084_005 sunītanāyī śūraś ca sarvamantraviśāradaḥ
04,003.005*0084_006 adhikaṃ mātur asmākaṃ kuntyāḥ priyataraḥ sadā
04,003.005a sahadeva kathaṃ tasya samīpe vihariṣyasi
04,003.005b*0085_001 mādrīputra virāṭasya raṃsyase kena karmaṇā
04,003.005c kiṃ vā tvaṃ tāta kurvāṇaḥ pracchanno vicariṣyasi
04,003.005d*0086_001 varṣaṃ virāṭanagare bahuvyālasamāvṛte
04,003.006 sahadeva uvāca
04,003.006a gosaṃkhyātā bhaviṣyāmi virāṭasya mahīpateḥ
04,003.006c pratiṣeddhā ca dogdhā ca saṃkhyāne kuśalo gavām
04,003.007a tantipāla iti khyāto nāmnā viditam astu te
04,003.007b*0087_001 abhimānāt tu māṃ rājan pravadiṣyanti pāṇḍavāḥ
04,003.007b*0088_001 arogā bahulā puṣṭāḥ kṣīravatyo bahuprajāḥ
04,003.007b*0088_002 niṣpannasattvāḥ subhṛtā vyapetajvarakilbiṣāḥ
04,003.007b*0088_003 naṣṭacorabhayā nityaṃ vyādhivyāghravivarjitāḥ
04,003.007b*0088_004 gāvaḥ susukhitā rājan nirudvignā nirāmayāḥ
04,003.007b*0088_005 bhaviṣyanti mayā guptā virāṭapaśavo nṛpa
04,003.007c nipuṇaṃ ca cariṣyāmi vyetu te mānaso jvaraḥ
04,003.007d*0079_001 na ca māṃ vetsyate kaś cit toṣayiṣye ca taṃ nṛpam
04,003.007d*0080_001 vairāṭe bhūpa saṃchanno vihariṣyāmy ahaṃ yathā
04,003.007d*0081_001 ahaṃ paricariṣyāmi virāṭaṃ rājasattamam
04,003.007d*0082_001 ity etan matpratijñātaṃ vihariṣyāmy ahaṃ yathā
04,003.007d*0083_001 nakulenaivam uktas tu dharmarājo 'bravīd vacaḥ
04,003.008a ahaṃ hi bhavatā goṣu satataṃ prakṛtaḥ purā
04,003.008c tatra me kauśalaṃ karma avabuddhaṃ viśāṃ pate
04,003.009a lakṣaṇaṃ caritaṃ cāpi gavāṃ yac cāpi maṅgalam
04,003.009c tat sarvaṃ me suviditam anyac cāpi mahīpate
04,003.010a vṛṣabhān api jānāmi rājan pūjitalakṣaṇān
04,003.010c yeṣāṃ mūtram upāghrāya api vandhyā prasūyate
04,003.011a so 'ham evaṃ cariṣyāmi prītir atra hi me sadā
04,003.011b*0089_001 virāṭanagare gūḍho raṃsye 'haṃ tena karmaṇā
04,003.011b*0089_002 toṣayiṣye 'pi rājānaṃ mā bhūc cintā tavānagha
04,003.011c na ca māṃ vetsyati paras tat te rocatu pārthiva
04,003.011d*0090_001 ity etad vaḥ pratijñātaṃ vicariṣyāmy ahaṃ yathā
04,003.012 yudhiṣṭhira uvāca
04,003.012a iyaṃ tu naḥ priyā bhāryā prāṇebhyo 'pi garīyasī
04,003.012b*0091_001 kiṃ kariṣyati pāñcālī rājasūyābhiṣecitā
04,003.012c māteva paripālyā ca pūjyā jyeṣṭheva ca svasā
04,003.013a kena sma karmaṇā kṛṣṇā draupadī vicariṣyati
04,003.013c na hi kiṃ cid vijānāti karma kartuṃ yathā striyaḥ
04,003.014a sukumārī ca bālā ca rājaputrī yaśasvinī
04,003.014c pativratā mahābhāgā kathaṃ nu vicariṣyati
04,003.014d*0092_000 vaiśaṃ.
04,003.014d*0092_001 ity evam uktvā bhrātṝṇāṃ pāñcālīṃ draupadīṃ prati
04,003.014d*0093_001 athovāca tadā kṛṣṇā yudhiṣṭhiram idaṃ vacaḥ
04,003.015a mālyagandhān alaṃkārān vastrāṇi vividhāni ca
04,003.015c etāny evābhijānāti yato jātā hi bhāminī
04,003.016 draupady uvāca
04,003.016a sairandhryo 'rakṣitā loke bhujiṣyāḥ santi bhārata
04,003.016c naivam anyāḥ striyo yānti iti lokasya niścayaḥ
04,003.016d*0094_001 ahaṃ vatsyāmi rājendra nirvṛto bhava pārthiva
04,003.016d*0094_002 yathā te matkṛte śoko na bhaven nṛpa tac chṛṇu
04,003.016d*0094_003 yathā tu māṃ na jānanti tat kariṣyāmy ahaṃ vibho
04,003.016d*0094_004 channā vatsyāmy ahaṃ yan māṃ na vijñāsyanti ke cana
04,003.016d*0094_005 vṛttaṃ tac ca samākhyāsye śam āpnuhi viśāṃ pate
04,003.016d*0094_006 sairandhrī jātisaṃpannā nāmnāhaṃ vratacāriṇī
04,003.016d*0094_007 bhaviṣyāmi mahārāja virāṭasyeti me matiḥ
04,003.016d*0095_001 ekapatnīvratāś caitā iti lokasya niścayaḥ
04,003.017a sāhaṃ bruvāṇā sairandhrī kuśalā keśakarmaṇi
04,003.017b*0096_001 yudhiṣṭhirasya gehe 'smi draupadyāḥ paricārikā
04,003.017b*0096_002 uṣitāsmīti vakṣyāmi pṛṣṭā rājñā ca bhārata
04,003.017b*0097_001 pramadāhārikā loke puruṣāṇāṃ pravāsinām
04,003.017b*0097_002 nāhaṃ tatra bhaviṣyāmi durbharā rājaveśmani
04,003.017b*0097_003 kṛtā caiva sadā rakṣā vratenaiva narādhipa
04,003.017c ātmaguptā cariṣyāmi yan māṃ tvam anupṛcchasi
04,003.018a sudeṣṇāṃ pratyupasthāsye rājabhāryāṃ yaśasvinīm
04,003.018c sā rakṣiṣyati māṃ prāptāṃ mā te bhūd duḥkham īdṛśam
04,003.018d*0098_001 ity evaṃ matpratijñātaṃ vihariṣyāmy ahaṃ yathā
04,003.019 yudhiṣṭhira uvāca
04,003.019a kalyāṇaṃ bhāṣase kṛṣṇe kule jātā yathā vadet
04,003.019c na pāpam abhijānāsi sādhu sādhvīvrate sthitā
04,003.019d*0099_001 yathā na durhṛdaḥ pāpā bhavanti sukhinaḥ punaḥ
04,003.019d*0099_002 kuryās tathā tva kalyāṇi lakṣayeyur na te yathā
04,003.019d*0100_001 iti nigaditavṛttāṃ dharmasūnur niśamya
04,003.019d*0100_002 prathitaguṇagaṇaughālaṃkṛtāṃ rājaputrīm
04,003.019d*0100_003 vyasanaśatanimagnā vikriyante na sādhvyo
04,003.019d*0100_004 muditahṛdayavṛttir vākyam etaj jagāda
04,004.001 yudhiṣṭhira uvāca
04,004.001a karmāṇy uktāni yuṣmābhir yāni tāni kariṣyatha
04,004.001c mama cāpi yathābuddhi rucitāni viniścayāt
04,004.002a purohito 'yam asmākam agnihotrāṇi rakṣatu
04,004.002c sūdapaurogavaiḥ sārdhaṃ drupadasya niveśane
04,004.003a indrasenamukhāś ceme rathān ādāya kevalān
04,004.003c yāntu dvāravatīṃ śīghram iti me vartate matiḥ
04,004.004a imāś ca nāryo draupadyāḥ sarvaśaḥ paricārikāḥ
04,004.004c pāñcālān eva gacchantu sūdapaurogavaiḥ saha
04,004.004d*0101_001 gatvā dvāravatīṃ caiva kāmpilyaṃ ca purottamam
04,004.005a sarvair api ca vaktavyaṃ na prajñāyanta pāṇḍavāḥ
04,004.005b*0102_001 ardharātre mahātmāno bhikṣādān brāhmaṇān api
04,004.005c gatā hy asmān apākīrya sarve dvaitavanād iti
04,004.005d*0103_000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,004.005d*0103_001 evaṃ te 'nyonyam āmantrya karmāṇy uktvā pṛthak pṛthak
04,004.005d*0103_002 dhaumyam āmantrayāmāsuḥ sa ca tān mantram abravīt
04,004.005d*0104_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,004.005d*0104_001 tān anvaśāt sa dharmātmā sarvadharmaviśeṣavit
04,004.005d*0104_002 dhaumyaḥ purohito rājan pāṇḍavān puruṣarṣabhān
04,004.006 dhaumya uvāca
04,004.006*0105_001 vihitaṃ pāṇḍavāḥ sarvaṃ brāhmaṇeṣu suhṛtsu ca
04,004.006*0105_002 yāne praharaṇe caiva tathaivāgniṣu bhārata
04,004.006*0105_003 tvayā rakṣā vidhātavyā kṛṣṇāyāḥ phālgunena ca
04,004.006*0106_001 viditaṃ vo yathā sarvaṃ lokavṛttam idaṃ nṛpa
04,004.006a vidite cāpi vaktavyaṃ suhṛdbhir anurāgataḥ
04,004.006b*0107_001 eṣa dharmaś ca kāmaś ca arthaś caiva sanātanaḥ
04,004.006c ato 'ham api vakṣyāmi hetumātraṃ nibodhata
04,004.007a hantemāṃ rājavasatiṃ rājaputrā bravīmi vaḥ
04,004.007c yathā rājakulaṃ prāpya caran preṣyo na riṣyati
04,004.008a durvasaṃ tv eva kauravyā jānatā rājaveśmani
04,004.008c amānitaiḥ sumānārhā ajñātaiḥ parivatsaram
04,004.008d*0108_001 tataś caturdaśe varṣe cariṣyatha yathāsukham
04,004.008d*0109_001 pāṇḍavāgnir ayaṃ loke sarvaśastramayo mahān
04,004.008d*0109_002 bhartā goptā ca bhūtānāṃ rājā puruṣavigrahaḥ
04,004.008d*0110_001 sarvātmanā vartamānaṃ yathā doṣo na saṃspṛśet
04,004.008d*0110_002 rājānam upajīvantaṃ tasya vṛttaṃ nibodhata
04,004.008d*0111_001 kṣatriyaṃ caiva sarpaṃ ca brāhmaṇaṃ ca bahuśrutam
04,004.008d*0111_002 nāvamanyeta medhāvī kṛśān api kadā cana
04,004.008d*0111_003 etat trayaṃ ca puruṣaṃ nirdahed avamānitam
04,004.008d*0111_004 rājā tasmād budhair nityaṃ pūjanīyaḥ prayatnataḥ
04,004.008d*0112_001 nātivarteta maryādāṃ puruṣo rājasaṃmataḥ
04,004.008d*0112_002 vyavahāraṃ punar loke maryādāṃ paṇḍitā viduḥ
04,004.008d*0113_001 gacchann api parāṃ bhūmim apṛṣṭo hy aniyojitaḥ
04,004.008d*0113_002 jātyandha iva manyeta maryādām anucintayan
04,004.008d*0113_003 na hi putraṃ na naptāraṃ na bhrātaram ariṃdamāḥ
04,004.008d*0113_004 samatikrāntamaryādaṃ pūjayanti narādhipāḥ
04,004.009a diṣṭadvāro labhed dvāraṃ na ca rājasu viśvaset
04,004.009c tad evāsanam anvicched yatra nābhiṣajet paraḥ
04,004.010a nāsya yānaṃ na paryaṅkaṃ na pīṭhaṃ na gajaṃ ratham
04,004.010c ārohet saṃmato 'smīti sa rājavasatiṃ vaset
04,004.011a atha yatrainam āsīnaṃ śaṅkeran duṣṭacāriṇaḥ
04,004.011c na tatropaviśej jātu sa rājavasatiṃ vaset
04,004.012a na cānuśiṣyed rājānam apṛcchantaṃ kadā cana
04,004.012c tūṣṇīṃ tv enam upāsīta kāle samabhipūjayan
04,004.013a asūyanti hi rājāno janān anṛtavādinaḥ
04,004.013c tathaiva cāvamanyante mantriṇaṃ vādinaṃ mṛṣā
04,004.014a naiṣāṃ dāreṣu kurvīta maitrīṃ prājñaḥ kathaṃ cana
04,004.014c antaḥpuracarā ye ca dveṣṭi yānahitāś ca ye
04,004.015a vidite cāsya kurvīta kāryāṇi sulaghūny api
04,004.015b*0114_001 na cāpi caraṇau prājñau dhunoj jātu bhujau kva cit
04,004.015c evaṃ vicarato rājño na kṣatir jāyate kva cit
04,004.016a yatnāc copacared enam agnivad devavac ca ha
04,004.016c anṛtenopacīrṇo hi hiṃsyād enam asaṃśayam
04,004.017a yac ca bhartānuyuñjīta tad evābhyanuvartayet
04,004.017c pramādam avahelāṃ ca kopaṃ ca parivarjayet
04,004.018a samarthanāsu sarvāsu hitaṃ ca priyam eva ca
04,004.018c saṃvarṇayet tad evāsya priyād api hitaṃ vadet
04,004.019a anukūlo bhavec cāsya sarvārtheṣu kathāsu ca
04,004.019c apriyaṃ cāhitaṃ yat syāt tad asmai nānuvarṇayet
04,004.020a nāham asya priyo 'smīti matvā seveta paṇḍitaḥ
04,004.020c apramattaś ca yattaś ca hitaṃ kuryāt priyaṃ ca yat
04,004.021a nāsyāniṣṭāni seveta nāhitaiḥ saha saṃvaset
04,004.021c svasthānān na vikampeta sa rājavasatiṃ vaset
04,004.022a dakṣiṇaṃ vātha vāmaṃ vā pārśvam āsīta paṇḍitaḥ
04,004.022c rakṣiṇāṃ hy āttaśastrāṇāṃ sthānaṃ paścād vidhīyate
04,004.022e nityaṃ vipratiṣiddhaṃ tu purastād āsanaṃ mahat
04,004.022f*0115_001 apramattaḥ sadā tiṣṭhed evaṃ rājñaḥ priyo bhavet
04,004.023a na ca saṃdarśane kiṃ cit pravṛddham api saṃjapet
04,004.023c api hy etad daridrāṇāṃ vyalīkasthānam uttamam
04,004.024a na mṛṣābhihitaṃ rājño manuṣyeṣu prakāśayet
04,004.024c yaṃ cāsūyanti rājānaḥ puruṣaṃ na vadec ca tam
04,004.024d*0116_001 tathaiva cāvamanyante narān paṇḍitamāninaḥ
04,004.025a śūro 'smīti na dṛptaḥ syād buddhimān iti vā punaḥ
04,004.025c priyam evācaran rājñaḥ priyo bhavati bhogavān
04,004.026a aiśvaryaṃ prāpya duṣprāpaṃ priyaṃ prāpya ca rājataḥ
04,004.026c apramatto bhaved rājñaḥ priyeṣu ca hiteṣu ca
04,004.027a yasya kopo mahābādhaḥ prasādaś ca mahāphalaḥ
04,004.027c kas tasya manasāpīcched anarthaṃ prājñasaṃmataḥ
04,004.028a na coṣṭhau nirbhujej jātu na ca vākyaṃ samākṣipet
04,004.028c sadā kṣutaṃ ca vātaṃ ca ṣṭhīvanaṃ cācarec chanaiḥ
04,004.029a hāsyavastuṣu cāpy asya vartamāneṣu keṣu cit
04,004.029c nātigāḍhaṃ prahṛṣyeta na cāpy unmattavad dhaset
04,004.030a na cātidhairyeṇa cared gurutāṃ hi vrajet tathā
04,004.030c smitaṃ tu mṛdupūrveṇa darśayeta prasādajam
04,004.031a lābhe na harṣayed yas tu na vyathed yo 'vamānitaḥ
04,004.031c asaṃmūḍhaś ca yo nityaṃ sa rājavasatiṃ vaset
04,004.032a rājānaṃ rājaputraṃ vā saṃvartayati yaḥ sadā
04,004.032c amātyaḥ paṇḍito bhūtvā sa ciraṃ tiṣṭhati śriyam
04,004.033a pragṛhītaś ca yo 'mātyo nigṛhītaś ca kāraṇaiḥ
04,004.033c na nirbadhnāti rājānaṃ labhate pragrahaṃ punaḥ
04,004.034a pratyakṣaṃ ca parokṣaṃ ca guṇavādī vicakṣaṇaḥ
04,004.034c upajīvī bhaved rājño viṣaye cāpi yo vaset
04,004.035a amātyo hi balād bhoktuṃ rājānaṃ prārthayet tu yaḥ
04,004.035c na sa tiṣṭhec ciraṃ sthānaṃ gacchec ca prāṇasaṃśayam
04,004.036a śreyaḥ sadātmano dṛṣṭvā paraṃ rājñā na saṃvadet
04,004.036c viśeṣayen na rājānaṃ yogyābhūmiṣu sarvadā
04,004.037a amlāno balavāñ śūraś chāyevānapagaḥ sadā
04,004.037c satyavādī mṛdur dāntaḥ sa rājavasatiṃ vaset
04,004.038a anyasmin preṣyamāṇe tu purastād yaḥ samutpatet
04,004.038c ahaṃ kiṃ karavāṇīti sa rājavasatiṃ vaset
04,004.039a uṣṇe vā yadi vā śīte rātrau vā yadi vā divā
04,004.039b*0117_001 abhāve caiva bhāve ca rājñā yaś caiva sarvadā
04,004.039c ādiṣṭo na vikalpeta sa rājavasatiṃ vaset
04,004.040a yo vai gṛhebhyaḥ pravasan priyāṇāṃ nānusaṃsmaret
04,004.040c duḥkhena sukham anvicchet sa rājavasatiṃ vaset
04,004.040d*0118_001 samaṃ yānaṃ samaṃ bhojyaṃ nātyuccair bahudhā haset
04,004.041a samaveṣaṃ na kurvīta nātyuccaiḥ saṃnidhau haset
04,004.041c mantraṃ na bahudhā kuryād evaṃ rājñaḥ priyo bhavet
04,004.042a na karmaṇi niyuktaḥ san dhanaṃ kiṃ cid upaspṛśet
04,004.042c prāpnoti hi haran dravyaṃ bandhanaṃ yadi vā vadham
04,004.043a yānaṃ vastram alaṃkāraṃ yac cānyat saṃprayacchati
04,004.043c tad eva dhārayen nityam evaṃ priyataro bhavet
04,004.043d*0119_001 evaṃ saṃyamya cittāni yatnataḥ pāṇḍunandanāḥ
04,004.043d*0120_001 yatropaviṣṭaḥ saṃkalpaṃ nopahanyād balīyasaḥ
04,004.043d*0120_002 tadāsanaṃ rājakule īpseta manujo vasan
04,004.043d*0120_003 (11ab) yathainam atra cāsīnaṃ śaṅkeran duṣṭacāriṇaḥ
04,004.043d*0120_004 (11cd) na tatropaviśej jātu yo rājavasatiṃ vaset
04,004.043d*0120_005 svabhūmau kāmam āsīta tiṣṭhed vā rājasaṃnidhau
04,004.043d*0120_006 na tv evāsanam anyasya prārthayeta kadā cana
04,004.043d*0120_007 parāsanagataṃ hy enaṃ parasya paricārakāḥ
04,004.043d*0120_008 pariṣady apakarṣeyuḥ parihāsyeta śatrubhiḥ
04,004.043d*0120_009 (22ef) nityaṃ vipratiṣiddhaṃ tu purastād āsanaṃ matam
04,004.043d*0120_010 arthārthaṃ hi yadā bhṛtyo rājānam upatiṣṭhati
04,004.043d*0120_011 (22ab) dakṣiṇaṃ vātha vāmaṃ vā bāhum āśritya paṇḍitaḥ
04,004.043d*0120_012 tiṣṭhed vinītavad rājan na purastān na pṛṣṭhataḥ
04,004.043d*0120_013 (22cd) rakṣiṇām āttaśastrāṇāṃ paścāt sthānaṃ vidhīyate
04,004.043d*0120_014 mātṛgotre svagotre vā nāmnā śīlena vā punaḥ
04,004.043d*0120_015 saṃgrahārthaṃ manuṣyāṇāṃ nityam ābhāṣitā bhavet
04,004.043d*0120_016 pūjyamāno 'pi yo rājñā naro na pratipūjayet
04,004.043d*0120_017 nainam ārādhayiṣyanti śāstā śiṣyān ivālasān
04,004.043d*0120_018 (10ab) nāsya yugyaṃ na paryaṅkaṃ nāsanaṃ na rathaṃ tathā
04,004.043d*0120_019 (10cd) ārohet sāntvito 'smīti yo rājavasatiṃ vaset
04,004.043d*0120_020 (40ab) yo vai gṛhebhyaḥ pravasan kriyamāṇam anusmaret
04,004.043d*0120_021 utthāne nityasaṃkalpo nistandrī saṃyatātmavān
04,004.043d*0120_022 parītaḥ kṣutpipāsābhyāṃ vihāya paridevanam
04,004.043d*0120_023 (40cd) duḥkhena sukham anvicched yo rājavasatiṃ vaset
04,004.043d*0120_024 (38ab) anyeṣu preṣyamāṇeṣu purastād dhīra utpatet
04,004.043d*0120_025 (38cd) kariṣyāmy aham ity eva yaḥ sa rājasu sidhyati
04,004.043d*0120_026 (39ab) uṣṇe vā yadi vā śīte rātrau vā yadi vā divā
04,004.043d*0120_027 (39cd) ādiṣṭo na vikalpeta yaḥ sa rājasu sidhyati
04,004.043d*0120_028 naivaṃ prāpto 'vamanyeta sadā martyo viśāradaḥ
04,004.043d*0120_029 (37cd) ṛjur mṛduḥ satyavādī yaḥ sa rājasu sidhyati
04,004.043d*0120_030 (31ab) naiva lābhād dharṣam iyān na vyathec ca vimānitaḥ
04,004.043d*0120_031 (31cd) samaḥ pūrṇatuleva syād yo rājavasatīṃ vaset
04,004.043d*0120_032 (37ab) alpeccho matimāñ śrīmāñ chāyevānapagaḥ sadā
04,004.043d*0120_033 dakṣaḥ pradakṣiṇo dhīraḥ sa rājavasatiṃ vaset
04,004.043d*0120_034 itihāsapurāṇajñaḥ kuśalaḥ satkathāsu ca
04,004.043d*0120_035 vadānyaḥ satyavāk cāpi sa rājavasatiṃ vaset
04,004.043d*0120_036 (24ab) na mitho bhāṣitaṃ rājño manuṣyeṣu prakāśayet
04,004.043d*0120_037 (24cd) yaṃ cāsūyanti rājānaḥ puruṣaṃ na vadec ca tam
04,004.043d*0120_038 (42ab) naiṣāṃ karmasu saṃyukto dhanaṃ kiṃ cid api spṛśet
04,004.043d*0120_039 (42cd) prāpnuyād ādadāno hi bandhaṃ vā vadham eva vā
04,004.043d*0120_040 tulyopasthitayoḥ paśyan mama cānyasya cobhayoḥ
04,004.043d*0120_041 anyaṃ puṣṇāti maddhīnam iti dhīro na muhyati
04,004.043d*0120_042 śreyāṃsaṃ hi parityajya vaidyaṃ karmaṇi karmaṇi
04,004.043d*0120_043 pāpīyāṃsaṃ prakurvīrañ śīlam eṣāṃ tathāvidham
04,004.043d*0120_044 (14ab) naiṣāṃ dāreṣu kurvīta prājño maitrīṃ kathaṃ cana
04,004.043d*0120_045 rakṣiṇaś ca na seveta yo rājavasatiṃ vaset
04,004.043d*0120_046 yadā hy abhisamīkṣeta preṣyastrībhiḥ samāgatam
04,004.043d*0120_047 buddhiṃ paribhavet tasya rājā śaṅketa vā punaḥ
04,004.043d*0120_048 śaṅkitasya punaḥ strīṣu kasya bhṛtyasya bhūmipaḥ
04,004.043d*0120_049 jīvitaṃ sādhu manyeta prakṛtistho balātkṛtaḥ
04,004.043d*0120_050 (29ab) harṣavastuṣu cāpy atra vartamāneṣu keṣu cit
04,004.043d*0120_051 (29cd) nātigāḍhaṃ prahṛṣṭaḥ syāt tāny evāsyānupūjayet
04,004.043d*0120_052 harṣād dhi mandaḥ puruṣaḥ svairaṃ kurvīta vaikṛtam
04,004.043d*0120_053 tad asyāntaḥpure vṛttam īkṣāṃ kurvīta bhūmipaḥ
04,004.043d*0120_054 antaḥpuragataṃ hy enaṃ striyaḥ klībāś ca sarvaśaḥ
04,004.043d*0120_055 vartamānaṃ yathāvac ca kutsayeyur asaṃśayam
04,004.043d*0120_056 tasmād gambhīram ātmānaṃ kṛtvā harṣaṃ niyamya ca
04,004.043d*0120_057 nityam antaḥpure rājño na vṛttiṃ kīrtayed bahiḥ
04,004.043d*0120_058 yathā hi sumahān mantro bhidyamāno haret sukham
04,004.043d*0120_059 evam antaḥpure vṛttaṃ śrūyamāṇaṃ bahir bhavet
04,004.043d*0120_060 yā tu vṛttir abāhyānāṃ bāhyānām api kevalam
04,004.043d*0120_061 ubhayeṣāṃ samastānāṃ śṛṇu rājopajīvinām
04,004.043d*0120_062 na striyo jātu manyeta bāhyo vābhyantaro 'pi vā
04,004.043d*0120_063 anujīvināṃ narendras tu sṛjed dhi sumahad bhayam
04,004.043d*0120_064 matvāsya priyam ātmānaṃ rājaratnāni rājavat
04,004.043d*0120_065 arājā rājayogyāni nopayuñjīta paṇḍitaḥ
04,004.043d*0120_066 arājānaṃ hi ratnāni rājakāntāni rājavat
04,004.043d*0120_067 bhuñjānaṃ na naraṃ rājā titikṣetānujīvinam
04,004.043d*0120_068 tasmād avyaktabhogena bhoktavyaṃ bhūtim icchatā
04,004.043d*0120_069 tulyabhogaṃ hi rājā tu bhṛtyaṃ kopena yojayet
04,004.043d*0120_070 na cāpatyena saṃprītiṃ rājñaḥ kurvīta kena cit
04,004.043d*0120_071 adhikṣiptam anarthaṃ ca dveṣyaṃ ca parivarjayet
04,004.043d*0120_072 etāṃ hi sevamānasya narasīmāṃ caturvidhām
04,004.043d*0120_073 dvidhā vicchidyate mūlaṃ rājamūlopajīvinaḥ
04,004.043d*0120_074 etais tu viparītāyā narasīmā narādhamaiḥ
04,004.043d*0120_075 tayā kurvīta saṃsargaṃ na virodhaṃ kathaṃ cana
04,004.043d*0120_076 bandhubhiś ca narendrasya balavadbhiś ca mānavaiḥ
04,004.043d*0120_077 sādhu manyeta saṃsargaṃ na virodhaṃ kathaṃ cana
04,004.043d*0120_078 tābhyāṃ tu narasīmābhyāṃ viruddhasyālpatejasaḥ
04,004.043d*0120_079 prathamaṃ chidyate nidrā dvitīyaṃ jāyate bhayam
04,004.043d*0120_080 uddhṛtānāṃ ca yo veṣaḥ kuhakānāṃ ca yo bhavet
04,004.043d*0120_081 rājaveṣaṃ ca vispaṣṭaṃ tān sarvān parivarjayet
04,004.043d*0120_082 itarābhyāṃ tu veṣābhyāṃ parihāsyeta bāndhavaiḥ
04,004.043d*0120_083 apuṃbhiś caiva puṃbhiś ca strībhiḥ strīdarśibhir naraiḥ
04,004.043d*0120_084 śakye sati na saṃbhāṣāṃ jātu kurvīta karhi cit
04,004.043d*0120_085 pratisaṃbhāṣamāṇo hi tribhir etair acetanaḥ
04,004.043d*0120_086 śyenaḥ peśīm ivādatte puruṣo bhūtim ātmanaḥ
04,004.043d*0120_087 ye ca rājñā ca satkāraṃ labheran kāraṇād iva
04,004.043d*0120_088 taiś ca sāmantadūtaiś ca pūjyamāno munir bhavet
04,004.043d*0120_089 na cāpy acaritāṃ bhūmim asaṃdiṣṭo mahīpateḥ
04,004.043d*0120_090 upaseveta medhāvī yo rājavasatiṃ vaset
04,004.043d*0120_091 (23ab) na ca saṃdarśane rājñaḥ prabandham api saṃjapet
04,004.043d*0120_092 (23cd) api caitad daridrāṇāṃ vyalīkasthānam uttamam
04,004.043d*0120_093 arthakāmā ca yā nārī rājānaṃ syād upasthitā
04,004.043d*0120_094 anujīvī tathāyuktāṃ nidhyāyan dūyate ca saḥ
04,004.043d*0120_095 tasmān nārīṃ na nidhyāyet tathāyuktāṃ vicakṣaṇaḥ
04,004.043d*0120_096 (28cd) tathā kṣutaṃ ca vātaṃ ca niṣṭhīvaṃ cācarec chanaiḥ
04,004.043d*0120_097 na narmasu hasej jātu mūḍhavṛttir hi sā smṛtā
04,004.043d*0120_098 (30cd) smitaṃ tu mṛdupūrveṇa darśayeta prasādajam
04,004.043d*0120_099 (28ab) na cākṣau na bhujau jātu na ca vākyaṃ samākṣipet
04,004.043d*0120_100 na ca tiryag avekṣeta cakṣurbhyāṃ samyag ācaret
04,004.043d*0120_101 bhrukuṭīṃ na ca kurvīta na cāṅguṣṭhair likhen mahīm
04,004.043d*0120_102 na ca gāḍhaṃ vijṛmbheta jātu rājñaḥ samīpataḥ
04,004.043d*0120_103 na praśaṃsen na cāsūyet priyeṣu ca hiteṣu ca
04,004.043d*0120_104 śrūyamāṇeṣu vā tatra dūṣyamāṇeṣu vā punaḥ
04,004.043d*0120_105 atha saṃdṛśyamāneṣu priyeṣu ca hiteṣu ca
04,004.043d*0120_106 śrūyamāṇeṣu vākyeṣu varṇayed amṛtaṃ yathā
04,004.043d*0120_107 na rājñaḥ pratikūlāni sevamānaḥ sukhī bhavet
04,004.043d*0120_108 putro vā yadi vā bhrātā yady apy ātmasamo bhavet
04,004.043d*0120_109 apramatto hi rājānaṃ rañjayec chīlasaṃpadā
04,004.043d*0120_110 utthānena tu medhāvī śaucena vividhena ca
04,004.043d*0120_111 snānaṃ hi vastraśuddhiś ca śārīraṃ śaucam ucyate
04,004.043d*0120_112 asaktiḥ prakṛtārtheṣu dvitīyaṃ śaucam ucyate
04,004.043d*0120_113 rājā bhojo virāṭ samrāṭ kṣatriyo bhūpatir nṛpaḥ
04,004.043d*0120_114 ya etaiḥ stūyate śabdaiḥ kas taṃ nārcitum arhati
04,004.043d*0120_115 tasmād bhakto hi yuktaḥ san satyavādī jitendriyaḥ
04,004.043d*0120_116 medhāvī dhṛtimān prājñaḥ saṃśrayeta mahīpatim
04,004.043d*0120_117 kṛtajñaṃ prājñam akṣudraṃ dṛḍhabhaktiṃ jitendriyam
04,004.043d*0120_118 vardhamānaṃ sthitaṃ sthāne saṃśrayeta mahīpatim
04,004.043d*0120_119 eṣa vaḥ samudācāraḥ samuddiṣṭo yathāvidhi
04,004.043d*0120_120 yathārthān saṃprapatsyante pārtha rājopajīvinaḥ
04,004.043d*0121_001 arthāḥ sidhyanti kauravya na cārthāḥ pratiyānti ca
04,004.043d*0122_001 rājaveṣaṃ hi vispaṣṭaṃ sevyamāno na vadhyate
04,004.044a saṃvatsaram imaṃ tāta tathāśīlā bubhūṣavaḥ
04,004.044c atha svaviṣayaṃ prāpya yathākāmaṃ cariṣyatha
04,004.044d*0123_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,004.044d*0123_001 taṃ tathety abruvan pārthāḥ pitṛkalpaṃ yaśasvinam
04,004.044d*0123_002 prahṛṣṭāś cābhivādyainam upātiṣṭhan paraṃtapāḥ
04,004.044d*0123_003 teṣāṃ pratiṣṭhamānānāṃ mantrāṃś ca brāhmaṇo 'japat
04,004.044d*0123_004 bhavāya rāṣṭralābhāya parāya vijayāya ca
04,004.044d*0124_001 tato 'bravīd asau vipro vācam āśīḥ prayujya ca
04,004.044d*0124_002 svadravyapratilābhāya śatrūṇāṃ mardanāya ca
04,004.044d*0124_003 svasti vo 'stu śivaḥ panthā drakṣyāmi punar āgatān
04,004.044d*0124_004 ity uktā hṛṣṭamanaso guruṇā tena dhīmatā
04,004.044d*0124_005 yudhiṣṭhiramukhāḥ sarve gantuṃ samupacakramuḥ
04,004.045 yudhiṣṭhira uvāca
04,004.045a anuśiṣṭāḥ sma bhadraṃ te naitad vaktāsti kaś cana
04,004.045c kuntīm ṛte mātaraṃ no viduraṃ ca mahāmatim
04,004.046a yad evānantaraṃ kāryaṃ tad bhavān kartum arhati
04,004.046c tāraṇāyāsya duḥkhasya prasthānāya jayāya ca
04,004.047 vaiśaṃpāyana uvāca
04,004.047a evam uktas tato rājñā dhaumyo 'tha dvijasattamaḥ
04,004.047c akarod vidhivat sarvaṃ prasthāne yad vidhīyate
04,004.048a teṣāṃ samidhya tān agnīn mantravac ca juhāva saḥ
04,004.048c samṛddhivṛddhilābhāya pṛthivīvijayāya ca
04,004.048d*0125_001 teṣāṃ pratiṣṭhamānānāṃ dhaumyo mantrāṃs tathājapat
04,004.048d*0125_002 sarvavighnapraśamanān arthasiddhikarāṃs tathā
04,004.048d*0125_003 tataḥ pāvakam ujjvālya mantrahavyapuraskṛtam
04,004.049a agniṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā brāhmaṇāṃś ca tapodhanān
04,004.049b*0126_001 abhivādya tataḥ sarve prādravan saha kṛṣṇayā
04,004.049c yājñasenīṃ puraskṛtya ṣaḍ evātha pravavrajuḥ
04,004.049d*0127_001 gateṣu teṣu vīreṣu dhaumyo 'pi japatāṃ varaḥ
04,004.049d*0127_002 agnihotrāṇy upādāya pāñcālān abhyagacchata
04,004.049d*0127_003 indrasenādayaś caiva yathoktāḥ prāpya yādavān
04,004.049d*0127_004 rathān aśvāṃś ca rakṣantaḥ sukham ūṣuḥ susaṃvṛtāḥ
04,004.049d*0128_001 tena vyapur yadudare muditāḥ parivāritāḥ
04,004.049d*0128_002 iti yudhiṣṭhiraśāsanam akṣyate
04,004.049d*0128_003 natiparā rathasūtasasādinaḥ
04,004.049d*0128_004 drutataraṃ samupetya tadā suta
04,004.049d*0128_005 pratidinaṃ vyadadhur hṛdi maṅgalam
04,004.049d*0129_001 prādravan saha dhaumyena baddhaśastrā vanād vanam
04,005.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,005.001a te vīrā baddhanistriṃśās tatāyudhakalāpinaḥ
04,005.001c baddhagodhāṅgulitrāṇāḥ kālindīm abhito yayuḥ
04,005.002a tatas te dakṣiṇaṃ tīram anvagacchan padātayaḥ
04,005.002b*0130_001 siṃhān vyāghrān varāhāṃś ca mārayanti ca sarvaśaḥ
04,005.002b*0131_001 nivṛttavanavāsā vai svarāṣṭraṃ prepsavas tadā
04,005.002b*0132_001 tataḥ pratyak prayātās te saṃkrāmanto vanād vanam
04,005.002c vasanto giridurgeṣu vanadurgeṣu dhanvinaḥ
04,005.002d*0133_001 palvaleṣu ca ramyeṣu nadīnāṃ saṃgameṣu ca
04,005.002d*0133_002 drumān nānāvidhākārān nānāvidhalatākulān
04,005.002d*0133_003 kusumāḍhyān manaḥkāntāñ śubhagandhamanoramān
04,005.002d*0134_001 campakān bakulāṃś caiva puṃnāgān ketakīs tathā
04,005.002d*0134_002 pāribhadrān karañjāṃś ca anyāṃś ca vividhān drumān
04,005.002d*0135_001 pārthā nirīkṣamāṇāś ca tān drumān puṣpamālinaḥ
04,005.002d*0135_002 jighrantaḥ puṣpagandhāṃś ca susugandhān manoramān
04,005.003a vidhyanto mṛgajātāni maheṣvāsā mahābalāḥ
04,005.003c uttareṇa daśārṇāṃs te pāñcālān dakṣiṇena tu
04,005.003d*0136_001 uṣitvā dvādaśa samā vane parapuraṃjayāḥ
04,005.004a antareṇa yakṛllomāñ śūrasenāṃś ca pāṇḍavāḥ
04,005.004c lubdhā bruvāṇā matsyasya viṣayaṃ prāviśan vanāt
04,005.004d*0137_001 dhanvino baddhanistriṃśā vivarṇāḥ śmaśrudhāriṇaḥ
04,005.004d*0138_001 gavāḍhyam arthasaṃpannaṃ hṛṣṭapuṣṭajanāvṛtam
04,005.004d*0139_001 tatra dhaumyaṃ mahātmānaṃ pāṇḍaveyā vyasarjayan
04,005.004d*0139_002 agnihotraṃ paricaran so 'buddho 'vasad āśrame
04,005.004d*0140_001 tatas teṣu prayāteṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
04,005.004d*0140_002 indrasenamukhāś caiva yathoktaṃ prāpya nirvṛtāḥ
04,005.004d*0140_003 rathān aśvāṃś ca rakṣantaḥ sukham ūṣuḥ susaṃvṛtāḥ
04,005.005a tato janapadaṃ prāpya kṛṣṇā rājānam abravīt
04,005.005c paśyaikapadyo dṛśyante kṣetrāṇi vividhāni ca
04,005.005d*0141_001 vṛkṣāṃś copavanopetān grāmāṇāṃ nagarasya ca
04,005.006a vyaktaṃ dūre virāṭasya rājadhānī bhaviṣyati
04,005.006c vasāmeha parāṃ rātriṃ balavān me pariśramaḥ
04,005.006d*0142_001 tac chrutvā vacanaṃ tasyāḥ prāha rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,005.006d*0143_000 yudhiṣṭhiraḥ
04,005.006d*0143_001 imāṃ kamalapatrākṣīṃ draupadīṃ mādrinandana
04,005.006d*0143_002 bāhubhyāṃ parigṛhyaināṃ muhūrtaṃ nakula vraja
04,005.006d*0143_003 neto dūre virāṭasya nagaraṃ bharatarṣabha
04,005.006d*0143_004 rājadhānyāṃ nivatsyāmaḥ sumuktam iva no vanam
04,005.006d*0143_004 nakulaḥ
04,005.006d*0143_005 pūrvāhṇe mṛgayāṃ gatvā vane viddhā mahāmṛgāḥ
04,005.006d*0143_006 aṭavī ca mayā dūraṃ sṛtā mṛgavadhepsunā
04,005.006d*0143_007 viṣamā hy atidurgā ca vegavat paridhāvatā
04,005.006d*0143_008 so 'haṃ gharmābhitapto vai nainām ādātum utsahe
04,005.006d*0143_008 yudhiṣṭhiraḥ
04,005.006d*0143_009 sahadeva tvam ādāya muhūrtaṃ draupadīṃ naya
04,005.006d*0143_010 sahadevaḥ
04,005.006d*0143_010 rājadhānyāṃ nivatsyāmaḥ sumuktam iva no vanam
04,005.006d*0143_011 aham apy asmi tṛṣitaḥ kṣudhayābhiprapīḍitaḥ
04,005.006d*0143_012 śrānto gharmābhitapto vai nainām ādātum utsahe
04,005.007 yudhiṣṭhira uvāca
04,005.007a dhanaṃjaya samudyamya pāñcālīṃ vaha bhārata
04,005.007b*0144_001 ehi vīra viśālākṣa vīrasiṃha ivārjuna
04,005.007b*0144_002 imāṃ kamalapatrākṣīṃ draupadīṃ drupadātmajām
04,005.007b*0144_003 parigṛhya muhūrtaṃ tvaṃ bāhubhyāṃ kuśalaṃ vraja
04,005.007c rājadhānyāṃ nivatsyāmo vimuktāś ca vanāditaḥ
04,005.008 vaiśaṃpāyana uvāca
04,005.008*0145_001 guror vacanam ājñāya saṃprahṛṣṭo dhanaṃjayaḥ
04,005.008a tām ādāyārjunas tūrṇaṃ draupadīṃ gajarāḍ iva
04,005.008b*0146_001 pravavrāja mahābāhur arjunaḥ priyadarśanaḥ
04,005.008b*0146_002 jaṭilo valkaladharaḥ śaratūṇadhanurdharaḥ
04,005.008b*0146_003 skandhe kṛtvā varārohāṃ bālām āyatalocanām
04,005.008c saṃprāpya nagarābhyāśam avatārayad arjunaḥ
04,005.009a sa rājadhānīṃ saṃprāpya kaunteyo 'rjunam abravīt
04,005.009c kvāyudhāni samāsajya pravekṣyāmaḥ puraṃ vayam
04,005.009d*0147_001 imāni puruṣavyāghra āyudhāni paraṃtapa
04,005.009d*0147_002 kasmin nyāsayitavyāni guptiś caiṣāṃ kathaṃ bhavet
04,005.010a sāyudhāś ca vayaṃ tāta pravekṣyāmaḥ puraṃ yadi
04,005.010c samudvegaṃ janasyāsya kariṣyāmo na saṃśayaḥ
04,005.010d*0148_001 gāṇḍīvaṃ ca mahad gāḍhaṃ loke ca viditaṃ nṛṇām
04,005.010d*0148_002 tac ced āyudham ādāya gacchāmo nagaraṃ vayam
04,005.010d*0148_003 kṣipram asmān vijānīyur manuṣyā nātra saṃśayaḥ
04,005.010d*0149_001 kathaṃ nāviṣkṛtāḥ syāmo dhārtarāṣṭrasya māriṣa
04,005.010d*0150_001 āśaṃkāṃ ca kariṣyāmo janasyāsya na saṃśayaḥ
04,005.011a tato dvādaśa varṣāṇi praveṣṭavyaṃ vanaṃ punaḥ
04,005.011c ekasminn api vijñāte pratijñātaṃ hi nas tathā
04,005.011d*0151_001 tasmāc chastrāṇi sarvāṇi pracchādyānyatra yatra vā
04,005.011d*0151_002 vaiśaṃpāyanaḥ
04,005.011d*0151_002 praviśema puraṃ śreṣṭhaṃ tathā samyak kṛtaṃ bhavet
04,005.011d*0151_003 ajātaśatror vacanaṃ śrutvā caiva mahāyaśāḥ
04,005.011d*0151_004 uvāca dharmaputraṃ tam arjunaḥ paravīrahā
04,005.012 arjuna uvāca
04,005.012a iyaṃ kūṭe manuṣyendra gahanā mahatī śamī
04,005.012c bhīmaśākhā durārohā śmaśānasya samīpataḥ
04,005.013a na cāpi vidyate kaś cin manuṣya iha pārthiva
04,005.013b*0152_001 yo 'smān nidadhato draṣṭā bhavec chastrāṇi pārthiva
04,005.013b*0153_001 dhanurbhiḥ puruṣaṃ kṛtvā carmakeśāsthisaṃvṛtam
04,005.013b*0153_002 udbandhanam iva kṛtvā ca dhanur jyāpāśasaṃvṛtam
04,005.013b*0154_001 evaṃ parihariṣyanti manuṣyā vanacāriṇaḥ
04,005.013b*0155_001 atraivaṃ nāvabudhyante manuṣyāḥ ke cid āyudham
04,005.013c utpathe hi vane jātā mṛgavyālaniṣevite
04,005.013d*0156_001 vipulākīrṇaśākhā ca vāyasair upasevitā
04,005.013d*0156_002 snehānubaddhāṃ paśyāmi durārohām imāṃ śamīm
04,005.013d*0157_001 samīpe ca śmaśānasya gahanasya viśeṣataḥ
04,005.014a samāsajyāyudhāny asyāṃ gacchāmo nagaraṃ prati
04,005.014c evam atra yathājoṣaṃ vihariṣyāma bhārata
04,005.014d@002_0001 eṣā śamī pāpaharā sadaiva
04,005.014d@002_0002 yātrotsavānāṃ vijayāya hetuḥ
04,005.014d@002_0003 atrāyudhānāṃ kṛtasaṃniveśe
04,005.014d@002_0004 kṛtārthakāmā jayamaṅgalaṃ ca
04,005.014d@002_0005 pradakṣiṇīkṛtya śamīlatāṃ te
04,005.014d@002_0006 praṇamya cānarcur atha pravīrāḥ
04,005.014d@002_0007 mṛtpiṇḍam ādāya nijāñcalena
04,005.014d@002_0008 sūtiṃ cakāra prathamaṃ kirīṭī
04,005.014d@002_0009 śamī śamayate pāpaṃ śamī śamayate ripūn
04,005.014d@002_0010 śamī śamayate rogāñ chamī sarvārthasādhanā
04,005.014d@002_0011 rāmaḥ sītāṃ samādāya tvatprasādāc chamītale
04,005.014d@002_0012 kṛtakṛtyaḥ pure prāptaḥ prasādāt te tathāstu me
04,005.015 vaiśaṃpāyana uvāca
04,005.015a evam uktvā sa rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
04,005.015c pracakrame nidhānāya śastrāṇāṃ bharatarṣabha
04,005.015d*0158_001 tāni sarvāṇi saṃnahya pañca pañcācalopamāḥ
04,005.015d*0158_002 āyudhāni kalāpāṃś ca nistriṃśāṃś cātulaprabhān
04,005.015d*0159_001 tato yudhiṣṭhiro rājā sahadevam uvāca ha
04,005.015d*0159_002 āruhyemāṃ śamīṃ vīra nidhatsvehāyudhāni naḥ
04,005.015d*0159_003 iti saṃdiśya taṃ pārthaḥ punar eva dhanaṃjayam
04,005.015d*0159_004 abravīd āyudhānīha nidhātuṃ bharatarṣabha
04,005.016a yena devān manuṣyāṃś ca sarpāṃś caikaratho 'jayat
04,005.016a*0160_001 **** **** piśācoragarākṣasān
04,005.016a*0160_002 nivātakavacāṃś cāpi paulomāṃś ca paraṃtapaḥ
04,005.016a*0160_003 kālakeyāṃś ca durdharṣān
04,005.016c sphītāñjanapadāṃś cānyān ajayat kurunandanaḥ
04,005.017a tad udāraṃ mahāghoṣaṃ sapatnagaṇasūdanam
04,005.017c apajyam akarot pārtho gāṇḍīvam abhayaṃkaram
04,005.018a yena vīraḥ kurukṣetram abhyarakṣat paraṃtapaḥ
04,005.018b*0161_001 jṛmbhite ca dhanuṣyastraṃ nyāsārthaṃ nṛpasattamaḥ
04,005.018b*0161_002 dharmaputro mahātejāḥ sarvalokavaśīkaram
04,005.018b*0161_003 bhujaṃgabhogasadṛśaṃ maṇikāñcanabhūṣitam
04,005.018b*0161_004 vitrāsanaṃ dānavānāṃ rākṣasānāṃ ca nityaśaḥ
04,005.018c amuñcad dhanuṣas tasya jyām akṣayyāṃ yudhiṣṭhiraḥ
04,005.019a pāñcālān yena saṃgrāme bhīmaseno 'jayat prabhuḥ
04,005.019c pratyaṣedhad bahūn ekaḥ sapatnāṃś caiva digjaye
04,005.020a niśamya yasya visphāraṃ vyadravanta raṇe pare
04,005.020c parvatasyeva dīrṇasya visphoṭam aśaner iva
04,005.021a saindhavaṃ yena rājānaṃ parāmṛṣata cānagha
04,005.021b*0162_001 yena krodhavaśāñ jaghne parvate gandhamādane
04,005.021b*0162_002 divyaṃ saugandhikaṃ puṣpaṃ yenājaiṣīt sa pāṇḍavaḥ
04,005.021b*0162_003 trigartān yena saṃgrāme jitvā traigartam ānayat
04,005.021b*0162_004 indrāyudhasamasparśaṃ vajrahāṭakabhūṣitam
04,005.021c jyāpāśaṃ dhanuṣas tasya bhīmaseno 'vatārayat
04,005.021d*0163_001 nakulaṃ punar āhūya dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
04,005.021d*0163_002 uvāca yena saṃgrāme sarvaśatrūñ jighāṃsasi
04,005.021d*0163_003 surāṣṭrāñ jitavān yena śārṅgagāṇḍīvasaṃnibham
04,005.021d*0163_004 suvarṇavikṛtaṃ sāram indrāyudhanibhaṃ varam
04,005.021d*0163_005 tavānurūpaṃ sudṛḍhaṃ cāpam etad alaṃkṛtam
04,005.021d*0163_006 tat sraṃsayitvā jyāpāśaṃ nidhātuṃ dhanur āhara
04,005.021d*0163_007 sahadevaṃ ca saṃprekṣya punar dharmasuto 'bravīt
04,005.021d*0163_008 kaliṅgān dākṣiṇātyāṃś ca māgadhāṃś cārimardana
04,005.021d*0163_009 yenaiva śatrūn samare adhākṣīr arimardana
04,005.021d*0163_010 tat sraṃsayitvā jyāpāśaṃ nidhātuṃ dhanur āhara
04,005.021d*0164_001 ajayad dakṣiṇām āśāṃ dhanuṣā yena pāṇḍavaḥ
04,005.021d*0165_001 tad asajyaṃ dhanuś cakre nakulo dhanur ātmanaḥ
04,005.021d*0165_002 kaliṅgān dākṣiṇātyāṃś ca yenājayad ariṃdamaḥ
04,005.022a ajayat paścimām āśāṃ dhanuṣā yena pāṇḍavaḥ
04,005.022b*0166_001 mādrīputro mahābāhus tāmrāsyo mitabhāṣitā
04,005.022c tasya maurvīm apākarṣac chūraḥ saṃkrandano yudhi
04,005.022d*0167_001 kule nāsti samo rūpe yasyeti nakulaḥ smṛtaḥ
04,005.022d*0168_001 tena tasyābhavan nāma nakuleti dhanaṃjaya
04,005.023a dakṣiṇāṃ dakṣiṇācāro diśaṃ yenājayat prabhuḥ
04,005.023b*0169_001 yasmāl laghutaro nāsti kiṃ cid yoddhāsi carmaṇi
04,005.023c apajyam akarod vīraḥ sahadevas tadāyudham
04,005.024a khaḍgāṃś ca pītān dīrghāṃś ca kalāpāṃś ca mahādhanān
04,005.024c vipāṭhān kṣuradhārāṃś ca dhanurbhir nidadhuḥ saha
04,005.024d*0170_000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,005.024d*0170_001 athānvaśāt sa nakulaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
04,005.024d*0170_002 āruhyemāṃ śamīṃ vīra dhanūṃṣy etāni nikṣipa
04,005.024d@003_0001 āyudhāni kalāpāṃś ca gadāś ca vipulās tathā
04,005.024d@003_0002 tāni sarvāṇi saṃnahya vāsobhiḥ pariveṣṭya ca
04,005.024d@003_0003 āruhya yāvad etāni nidhātuṃ vihagair vṛtām
04,005.024d@003_0004 vaiśaṃpāyanaḥ
04,005.024d@003_0004 śamīm āruhya mahatīṃ nikṣipāmy āyudhāni naḥ
04,005.024d@003_0005 sa hi dharmeṇa dharmātmā tadā ghoratare vane
04,005.024d@003_0006 araṇīparvaṇaḥ kāle varadattaḥ paraṃtapaḥ
04,005.024d@003_0007 tāny āyudhāny upādāya kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
04,005.024d@003_0008 sa vacaḥ puruṣavyāghraḥ provāca madhurākṣaram
04,005.024d@003_0009 yudhiṣṭhiraḥ
04,005.024d@003_0009 yudhiṣṭhiraḥ śucir bhūtvā manasābhipraṇamya ca
04,005.024d@003_0010 brahmāṇam indraṃ varadaṃ kuberaṃ varuṇānilau
04,005.024d@003_0011 rudraṃ yamaṃ ca viṣṇuṃ ca somārkau dharmam eva ca
04,005.024d@003_0012 pṛthivīm antarikṣaṃ ca diśaś copadiśas tathā
04,005.024d@003_0013 vasūṃś ca marutaś caiva jvalanaṃ cātitejasam
04,005.024d@003_0014 divācarā rātricarāṇi cāpi
04,005.024d@003_0015 yānīha bhūtāny anukīrtitāni
04,005.024d@003_0016 tebhyo namaskṛtya ca suvratebhyaḥ
04,005.024d@003_0017 praṇamya teṣāṃ śaraṇaṃ gato 'ham
04,005.024d@003_0018 sarvāyudhānīha mahābalāni
04,005.024d@003_0019 nyāsaṃ mahādevasamīpato vai
04,005.024d@003_0020 nyasyāmy ahaṃ vāyusamīpataś ca
04,005.024d@003_0021 vanaspatīnāṃ ca saparvatānām
04,005.024d@003_0022 eṣa nyāso mayā dattaḥ sūryasomānilāntike
04,005.024d@003_0023 mahyaṃ pārthāya vā deyaṃ pūrṇe varṣe trayodaśe
04,005.024d@003_0024 nedaṃ bhīme pradātavyam ayaṃ kruddho vṛkodaraḥ
04,005.024d@003_0025 amarṣān nityasaṃrabdho dhṛtarāṣṭrasutān prati
04,005.024d@003_0026 apūrṇakāle praharet krodhasaṃjātamatsaraḥ
04,005.024d@003_0027 punaḥ praveśo naḥ syāt tu vanavāsāya sarvathā
04,005.024d@003_0028 samaye paripūrṇe tu dhārtarāṣṭrān nihanmahe
04,005.024d@003_0029 eṣa cārthaś ca dharmaś ca kāmaḥ kīrtiḥ kulaṃ yaśaḥ
04,005.024d@003_0030 vaiśaṃpāyanaḥ
04,005.024d@003_0030 mamāyattam idaṃ sarvaṃ jīvitaṃ ca na saṃśayaḥ
04,005.024d@003_0031 so 'vatīrya mahāprājñaḥ pāṇḍavaḥ satyavikramaḥ
04,005.024d@003_0032 bhīmaṃ kaṇṭhe pariṣvajya cānunīya narādhipaḥ
04,005.024d@003_0033 daivatebhyo namaskṛtvā śamīṃ kṛtvā pradakṣiṇam
04,005.024d@003_0034 nagaraṃ gantum āyātāḥ sarve te bhrātaraḥ saha
04,005.025a tām upāruhya nakulo dhanūṃṣi nidadhat svayam
04,005.025b*0171_001 gāṇḍīvaṃ cāparaṃ tatra caturbhir nidadhe saha
04,005.025c yāni tasyāvakāśāni dṛḍharūpāṇy amanyata
04,005.026a yatra cāpaśyata sa vai tiro varṣāṇi varṣati
04,005.026c tatra tāni dṛḍhaiḥ pāśaiḥ sugāḍhaṃ paryabandhata
04,005.027a śarīraṃ ca mṛtasyaikaṃ samabadhnanta pāṇḍavāḥ
04,005.027c vivarjayiṣyanti narā dūrād eva śamīm imām
04,005.027e ābaddhaṃ śavam atreti gandham āghrāya pūtikam
04,005.028a aśītiśatavarṣeyaṃ mātā na iti vādinaḥ
04,005.028b*0172_001 yayā jātā sma vṛddhā sma iti vai vyāharanti te
04,005.028c kuladharmo 'yam asmākaṃ pūrvair ācarito 'pi ca
04,005.028e samāsajānā vṛkṣe 'sminn iti vai vyāharanti te
04,005.028f*0173_001 tasmād vṛkṣād apākramya vyāharantas tatas tataḥ
04,005.029a ā gopālāvipālebhya ācakṣāṇāḥ paraṃtapāḥ
04,005.029c ājagmur nagarābhyāśaṃ pārthāḥ śatrunibarhaṇāḥ
04,005.029d@004A_0001 tatra te vai mahātmāno durgāṃ bhaktipuraskṛtāḥ
04,005.029d@004A_0002 smarantaḥ pūjayāṃ cakrur devīṃ durgavināśinīm
04,005.029d@004A_0003 sā pūjitā tadā sarvaiḥ pāṇḍavaiś ca samāhitaiḥ
04,005.029d@004A_0004 prasannā vāg uvācātha smayantī viyati sthitā
04,005.029d@004A_0005 na bhetavyaṃ mahābhāgā durgam etat tariṣyatha
04,005.029d@004A_0006 kṛtīṣṇā * * * * * āyudhāny upalapsyatha
04,005.029d@004A_0007 tīrṇapratijñāḥ sudhiyaḥ śatrūn api vijeṣyatha
04,005.029d@004A_0008 ity uktvāntarhitā sadyaḥ pāṇḍavā vismayaṃ yayuḥ
04,005.029d@004B_0000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,005.029d@004B_0001 virāṭanagaraṃ ramyaṃ praviśann eva bhūpate
04,005.029d@004B_0002 stunoti manasā devīṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
04,005.029d@004B_0003 bhrātṛbhiḥ sahito rājaṃs tavaiva prapitāmahaḥ
04,005.029d@004B_0004 duḥkhaśokena saṃtapto draupadyā saha bhārata
04,005.029d@004B_0005 kṛtāñjalipuṭo bhūtvā vanavāsād vinirgataḥ
04,005.029d@004B_0006 bhaktyā paramayā yukto durgāṃ durgatināśinīm
04,005.029d@004B_0007 mahiṣāsuradarpaghnīṃ sarvalokanamaskṛtām
04,005.029d@004B_0008 śailarājasutāṃ gaurīṃ varadām abhayapradām
04,005.030a jayo jayanto vijayo jayatseno jayadbalaḥ
04,005.030c iti guhyāni nāmāni cakre teṣāṃ yudhiṣṭhiraḥ
04,005.030d@004C_0001 virāṭanagaraṃ ramyaṃ gacchamāno yudhiṣṭhiraḥ
04,005.030d@004C_0002 tuṣṭāva manasā devīṃ durgāṃ tribhuvaneśvarīm
04,005.030d@004C_0003 yaśodāgarbhasaṃbhūtāṃ devasya bhaginīṃ priyām
04,005.030d@004C_0004 nandagopakule jātāṃ maṅgalyāṃ kulavardhinīm
04,005.030d@004C_0005 kaṃsavidrāvaṇakarīm asurāṇāṃ kṣayaṃkarīm
04,005.030d@004C_0006 śilātalasamutkṣiptām ākāśāntaragāminīm
04,005.030d@004C_0007 vāsudevaṃ smarantīṃ ca divyāṃ māyākarīṃ varām
04,005.030d@004C_0008 bhārāvataraṇe puṇye ye smaranti sadā śivām
04,005.030d@004C_0009 tān vai tārayate pāpāt paṅke gām iva durbalām
04,005.030d@004C_0010 oṃ namo 'stu varade devi kumāri priyadarśane
04,005.030d@004C_0011 bālabhāvāsurendrāṇi ghaṇṭālī vikaṭotkaṭe
04,005.030d@004C_0012 caturbhuje caturvaktre caturdaṃṣṭre mahāsuri
04,005.030d@004C_0013 mahādevi maheṣvāse jayanti vijayaprade
04,005.030d@004C_0014 bhūtarātri mahāraudre cāṣṭamīnavamīpriye
04,005.030d@004C_0015 kapile piṅgale jvāle hiraṇyakanakaprade
04,005.030d@004C_0016 śaśisūryamahābhāge vidyujjvalitakuṇḍale
04,005.030d@004C_0017 meruvindhyāntaragate apsarogaṇasevite
04,005.030d@004C_0018 kāli kāli mahākāli khaḍgakhaṭvāṅgadhāriṇi
04,005.030d@004C_0019 triśūlavarade devi trinetre bhuvaneśvari
04,005.030d@004C_0020 devi devāś ca pūjanti pūrṇamāsīṃ caturdaśīm
04,005.030d@004C_0021 so 'haṃ rājyaparibhraṣṭas tv aśaktaś ca viśeṣataḥ
04,005.030d@004C_0022 ahaṃ śaraṇam āpannas tava devi sureśvari
04,005.030d@004C_0023 śrīdevī uvāca
04,005.030d@004C_0023 trāhi māṃ padmapatrākṣi satyena svāminī bhava
04,005.030d@004C_0024 śṛṇu vatsa mahābāho saṃgrāme vijayas tava
04,005.030d@004C_0025 matprasādād vinirmukto hatvā kauravavāhinīm
04,005.030d@004C_0026 niṣkaṇṭakaṃ kṛtaṃ rājyaṃ bhokṣyase bhrātṛbhiḥ saha
04,005.030d@004C_0027 iti guhyatamaṃ stotraṃ pavitraṃ pāpanāśanam
04,005.030d@004C_0028 kīrtayiṣyanti ye lokā na teṣāṃ vidyate bhayam
04,005.030d@004C_0029 saṃgrāme śatrusaṃbādhe vivāde caurasaṃkaṭe
04,005.030d@004C_0030 prasthāne vā praveśe vā yaḥ kaś cin māṃ smariṣyati
04,005.030d@004C_0031 vaiśaṃpāyana uvāca
04,005.030d@004C_0031 tasyāhaṃ sarvakāryāṇi sādhayiṣyāmi pāṇḍava
04,005.030d@004C_0032 ity uktvā pāṇḍavaṃ devī tatraivāntaradhīyata
04,005.031a tato yathāpratijñābhiḥ prāviśan nagaraṃ mahat
04,005.031c ajñātacaryāṃ vatsyanto rāṣṭre varṣaṃ trayodaśam
04,005.031d@004D_0000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,005.031d@004D_0001 virāṭanagaraṃ ramyaṃ gacchamāno yudhiṣṭhiraḥ
04,005.031d@004D_0002 astuvan manasā devīṃ durgāṃ tribhuvaneśvarīm
04,005.031d@004D_0003 yaśodāgarbhasaṃbhūtāṃ nārāyaṇavarapriyām
04,005.031d@004D_0004 nandagopakule jātāṃ maṅgalyāṃ kulavardhinīm
04,005.031d@004D_0005 kaṃsavidrāvaṇakarīm asurāṇāṃ kṣayaṃkarīm
04,005.031d@004D_0006 śilātaṭavinikṣiptām ākāśaṃ prati gāminīm
04,005.031d@004D_0007 vāsudevasya bhaginīṃ divyamālyavibhūṣitām
04,005.031d@004D_0008 divyāmbaradharāṃ devīṃ khaḍgakheṭakadhāriṇīm
04,005.031d@004D_0009 stotuṃ pracakrame bhūyo vividhaiḥ stotrasaṃbhavaiḥ
04,005.031d@004D_0010 āmantrya darśanākāṅkṣī rājā devīṃ sahānujaḥ
04,005.031d@004D_0011 namo 'stu varade kṛṣṇe kumāri brahmacāriṇi
04,005.031d@004D_0012 bālārkasadṛśākāre pūrṇacandranibhānane
04,005.031d@004D_0013 caturbhuje caturvaktre pīnaśroṇipayodhare
04,005.031d@004D_0014 mayūrapicchavalaye keyūrāṅgadadhāriṇi
04,005.031d@004D_0015 bhāsi devi yathā padmā nārāyaṇaparigrahaḥ
04,005.031d@004D_0016 svarūpaṃ brahmacaryaṃ ca viśadaṃ tava khecari
04,005.031d@004D_0017 kṛṣṇacchavisamā kṛṣṇā saṃkarṣaṇasamānanā
04,005.031d@004D_0018 bibhratī vipulau bāhū śakradhvajasamucchrayau
04,005.031d@004D_0019 pātrī ca paṅkajī ghaṇṭī strīviśuddhā ca yā bhuvi
04,005.031d@004D_0020 pāśaṃ dhanur mahācakraṃ vividhāny āyudhāni ca
04,005.031d@004D_0021 kuṇḍalābhyāṃ supūrṇābhyāṃ karṇābhyāṃ ca vibhūṣitā
04,005.031d@004D_0022 candravispardhinā devi mukhena tvaṃ virājase
04,005.031d@004D_0023 mukuṭena vicitreṇa keśabandhena śobhinā
04,005.031d@004D_0024 bhujaṃgābhogavāsena śroṇisūtreṇa rājatā
04,005.031d@004D_0025 vibhrājase cābaddhena bhogeneveha mandaraḥ
04,005.031d@004D_0026 dhvajena śikhipicchānām ucchritena virājase
04,005.031d@004D_0027 kaumāraṃ vratam āsthāya tridivaṃ pāvitaṃ tvayā
04,005.031d@004D_0028 tena tvaṃ stūyase devi tridaśaiḥ pūjyase 'pi ca
04,005.031d@004D_0029 trailokyarakṣaṇārthāya mahiṣāsuranāśini
04,005.031d@004D_0030 prasannā me suraśreṣṭhe dayāṃ kuru śivā bhava
04,005.031d@004D_0031 jayā tvaṃ vijayā caiva saṃgrāme ca jayapradā
04,005.031d@004D_0032 mamāpi vijayaṃ dehi varadā tvaṃ ca sāṃpratam
04,005.031d@004D_0033 vindhye caiva nagaśreṣṭhe tava sthānaṃ hi śāśvatam
04,005.031d@004D_0034 kāli kāli mahākāli sīdhumāṃsapaśupriye
04,005.031d@004D_0035 kṛtānuyātrā bhūtais tvaṃ varadā kāmacāriṇi
04,005.031d@004D_0036 bhārāvatāre ye ca tvāṃ saṃsmariṣyanti mānavāḥ
04,005.031d@004D_0037 praṇamanti ca ye tvāṃ hi prabhāte tu narā bhuvi
04,005.031d@004D_0038 na teṣāṃ durlabhaṃ kiṃ cit putrato dhanato 'pi vā
04,005.031d@004D_0039 durgāt tārayase durge tat tvaṃ durgā smṛtā janaiḥ
04,005.031d@004D_0040 kāntāreṣv avasannānāṃ magnānāṃ ca mahārṇave
04,005.031d@004D_0041 dasyubhir vā niruddhānāṃ tvaṃ gatiḥ paramā nṛṇām
04,005.031d@004D_0042 jalaprataraṇe caiva kāntāreṣv aṭavīṣu ca
04,005.031d@004D_0043 ye smaranti mahādevi na ca sīdanti te narāḥ
04,005.031d@004D_0044 tvaṃ kīrtiḥ śrīr dhṛtiḥ siddhir hrīr vidyā saṃtatir matiḥ
04,005.031d@004D_0045 saṃdhyā rātriḥ prabhā nidrā jyotsnā kāntiḥ kṣamā dayā
04,005.031d@004D_0046 nṛṇāṃ ca bandhanaṃ mohaṃ putranāśaṃ dhanakṣayam
04,005.031d@004D_0047 vyādhiṃ mṛtyuṃ bhayaṃ caiva pūjitā nāśayiṣyasi
04,005.031d@004D_0048 so 'haṃ rājyāt paribhraṣṭaḥ śaraṇaṃ tvāṃ prapannavān
04,005.031d@004D_0049 praṇataś ca yathā mūrdhnā tava devi sureśvari
04,005.031d@004D_0050 trāhi māṃ padmapatrākṣi satye satyā bhavasva naḥ
04,005.031d@004D_0051 śaraṇaṃ bhava me durge śaraṇye bhaktavatsale
04,005.031d@004D_0052 evaṃ stutā hi sā devī darśayām āsa pāṇḍavam
04,005.031d@004D_0053 devy uvāca
04,005.031d@004D_0053 upagamya tu rājānam idaṃ vacanam abravīt
04,005.031d@004D_0054 śṛṇu rājan mahābāho madīyaṃ vacanaṃ prabho
04,005.031d@004D_0055 bhaviṣyaty acirād eva saṃgrāme vijayas tava
04,005.031d@004D_0056 mama prasādān nirjitya hatvā kauravavāhinīm
04,005.031d@004D_0057 rājyaṃ niṣkaṇṭakaṃ kṛtvā bhokṣyase medinīṃ punaḥ
04,005.031d@004D_0058 bhrātṛbhiḥ sahito rājan prītiṃ prāpsyasi puṣkalām
04,005.031d@004D_0059 matprasādāc ca te saukhyam ārogyaṃ ca bhaviṣyati
04,005.031d@004D_0060 ye ca saṃkīrtayiṣyanti loke vigatakalmaṣāḥ
04,005.031d@004D_0061 teṣāṃ tuṣṭā pradāsyāmi rājyam āyur vapuḥ sutam
04,005.031d@004D_0062 pravāse nagare cāpi saṃgrāme śatrusaṃkaṭe
04,005.031d@004D_0063 aṭavyāṃ durgakāntāre sāgare gahane girau
04,005.031d@004D_0064 ye smariṣyanti māṃ rājan yathāhaṃ bhavatā smṛtā
04,005.031d@004D_0065 na teṣāṃ durlabhaṃ kiṃ cid asmiṃl loke bhaviṣyati
04,005.031d@004D_0066 idaṃ stotravaraṃ bhaktyā śṛṇuyād vā paṭheta vā
04,005.031d@004D_0067 tasya sarvāṇi kāryāṇi siddhiṃ yāsyanti pāṇḍavāḥ
04,005.031d@004D_0068 matprasādāc ca vaḥ sarvān virāṭanagare sthitān
04,005.031d@004D_0069 na prajñāsyanti kuravo narā vā tannivāsinaḥ
04,005.031d@004D_0069 vaiśaṃpāyana uvāca
04,005.031d@004D_0070 ity uktvā varadā devī yudhiṣṭhiram ariṃdamam
04,005.031d@004D_0071 rakṣāṃ kṛtvā ca pāṇḍūnāṃ tatraivāntaradhīyata
04,005.031d@004E_0000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,005.031d@004E_0001 virāṭanagaraṃ ramyaṃ gacchamāno yudhiṣṭhiraḥ
04,005.031d@004E_0002 stūyamānas tadā devīṃ durgāṃ tribhuvaneśvarīm
04,005.031d@004E_0003 yaśodāgarbhasaṃbhūtāṃ nārāyaṇabalipriyām
04,005.031d@004E_0004 nandagopakule jātāṃ māṅgalyāṃ kulavardhanīm
04,005.031d@004E_0005 kaṃsavidrāvaṇakarīm asurāṇāṃ nibarhaṇīm
04,005.031d@004E_0006 śilātale samākṣiptām ākāśāntaragāminīm
04,005.031d@004E_0007 vāsudevaṃ ca smaratīṃ divyāṃ māyādharāṃ varām
04,005.031d@004E_0008 bhārāvataraṇe puṇye ye smaranti sadā śivām
04,005.031d@004E_0009 tān vai tārayate pāpāt paṅke gām iva durbalām
04,005.031d@004E_0010 stotraṃ pracakrame bhūyo vividhaiḥ stotrasaṃbhavaiḥ
04,005.031d@004E_0011 āmantrya darśanākāṅkṣī devīṃ rājā sahānujaḥ
04,005.031d@004E_0012 namo 'stu varade devi kumāri priyadarśane
04,005.031d@004E_0013 bālabālā surendrāṇāṃ ghaṇṭāli vighaṭotkaṭe
04,005.031d@004E_0014 caturbhuje caturvaktre caturdaṃṣṭre mahāsuri
04,005.031d@004E_0015 mahādevi maheṣvāse jayaśrīvijayaprade
04,005.031d@004E_0016 bhūtarātri mahāraudre aṣṭamīnavamīpriye
04,005.031d@004E_0017 kapile piṅgale jvāle hiraṇyakanakaprade
04,005.031d@004E_0018 śaśisūryasamābhāse vidyujjvalitakuṇḍale
04,005.031d@004E_0019 meruvindhyāntaragate apsarogaṇasevite
04,005.031d@004E_0020 kāli kāli mahākāli khaḍgakheṭakadhāriṇi
04,005.031d@004E_0021 triśūlavarade devi trinetre bhuvaneśvari
04,005.031d@004E_0022 devi tvaṃ pūjyase devi pūrṇamāsīṃ caturdaśīm
04,005.031d@004E_0023 so 'haṃ rājyaparibhraṣṭas tvadbhaktaś ca viśeṣataḥ
04,005.031d@004E_0024 ahaṃ śaraṇam āpannas tava devi sureśvari
04,005.031d@004E_0025 śrīdevy uvāca
04,005.031d@004E_0025 trāhi māṃ padmapatrākṣi satyena svāminī bhava
04,005.031d@004E_0026 śṛṇu vatsa mahābāho saṃgrāme vijayas tava
04,005.031d@004E_0027 matprasādād vinirmukto jitvā kauravavāhinīm
04,005.031d@004E_0028 niṣkaṇṭakaṃ kṛtaṃ rājyaṃ bhokṣyase bhrātṛbhiḥ saha
04,005.031d@004E_0029 idaṃ ca me guhyatamaṃ pavitraṃ pāpanāśanam
04,005.031d@004E_0030 kīrtayiṣyanti ye bhaktyā na teṣāṃ vidyate bhayam
04,005.031d@004E_0031 prasthāne vā praveśe vā yaḥ kaś cin māṃ kariṣyati
04,005.031d@004E_0032 tasyāhaṃ sarvakāryāṇi sādhayiṣyāmi pāṇḍava
04,005.031d@004E_0033 ity uktvā pāṇḍavaṃ devī tatraivāntaradhīyata
04,005.031d@004F_0000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,005.031d@004F_0001 virāṭanagaraṃ ramyaṃ gacchamāno yudhiṣṭhiraḥ
04,005.031d@004F_0002 tuṣṭāva sa tadā devīṃ durgāṃ tribhuvaneśvarīm
04,005.031d@004F_0003 śilātaṭavinikṣiptām ākāśatalagāminīm
04,005.031d@004F_0004 vāsudevasya bhaginīṃ divyamālāvibhūṣitām
04,005.031d@004F_0005 yaśodāgarbhasaṃbhūtāṃ devasya bhaginīṃ priyām
04,005.031d@004F_0006 nandagopakule jātāṃ durgāṃ tribhuvaneśvarīm
04,005.031d@004F_0007 kaṃsavidrāvaṇakarīm asurāṇāṃ kṣayaṃkarīm
04,005.031d@004F_0008 divyāmbaradharāṃ devīṃ khaḍgakheṭakadhāriṇīm
04,005.031d@004F_0009 stotuṃ pracakrame bhūyo vividhaiḥ stotrasaṃbhavaiḥ
04,005.031d@004F_0010 āmantrya darśanākāṅkṣī devīṃ rājā sahānujaḥ
04,005.031d@004F_0011 namo 'stu varade kṛṣṇe kaumāravratacāriṇi
04,005.031d@004F_0012 bālārkasadṛśacchāye pūrṇacandranibhānane
04,005.031d@004F_0013 caturbhuje tanumadhye pīnaśroṇipayodhare
04,005.031d@004F_0014 mayūrapicchacchatre ca cakrāsigadadhāriṇi
04,005.031d@004F_0015 bhāsi devi yathā padmā nārāyaṇaparigrahaḥ
04,005.031d@004F_0016 surūpaṃ brahmacaryaṃ te aviruddhaṃ ca ceṣṭitam
04,005.031d@004F_0017 bhārāvatāriṇīṃ puṇyāṃ ye smaranti sadā śivām
04,005.031d@004F_0018 tān vai tārayase pāpāt paṅke gām iva durbalām
04,005.031d@004F_0019 kṛṣṇavismayavicchāyā saṃkarṣaṇanibhānanā
04,005.031d@004F_0020 bibhratī vipulau bāhū śakradhvajam ivocchritau
04,005.031d@004F_0021 triśākhaṃ śūlam udyamya dānavān vinikṛntasi
04,005.031d@004F_0022 pādau nūpurakeyūrair ghaṇṭābharaṇabhūṣitau
04,005.031d@004F_0023 vasāmedānvitaṃ vastraṃ pītenorasi vāsasā
04,005.031d@004F_0024 śaśiraśmiprakāśena hāreṇorasi lambinā
04,005.031d@004F_0025 taptakāñcanavarṇābhyāṃ kuṇḍalābhyāṃ virājatā
04,005.031d@004F_0026 candrabimbasamena tvaṃ mukheneha virājase
04,005.031d@004F_0027 mukuṭena vicitreṇa keśabandhena śobhase
04,005.031d@004F_0028 bhujagābhogakalpena śroṇisūtreṇa rājatā
04,005.031d@004F_0029 bhrājase cāvabaddhena nāgeneva hi mandaraḥ
04,005.031d@004F_0030 kaumāravratam āsthāya tridivaṃ pālitaṃ tvayā
04,005.031d@004F_0031 tena tvaṃ pūjyase devi ṛṣibhiḥ pūjyase sadā
04,005.031d@004F_0032 sureśvari mahādevi mahiṣāsuranāśini
04,005.031d@004F_0033 prapanno 'haṃ suraśreṣṭhe dayāṃ kuru śivā bhava
04,005.031d@004F_0034 jayā tvaṃ vijayā caiva saṃgrāme vijayapradā
04,005.031d@004F_0035 bhaviṣyasi ca suprītā vartasva mama sāṃpratam
04,005.031d@004F_0036 vindhye caiva nagaśreṣṭhe tatra sthānaṃ hi śāśvatam
04,005.031d@004F_0037 kāli kāli mahākāli sīdhumāṃsavasāpriye
04,005.031d@004F_0038 vadāsthitā tvaṃ bhūtānāṃ bhaktānāṃ kāmadāyini
04,005.031d@004F_0039 bhayatrastā * ye ca tvāṃ saṃsmariṣyanti mānavāḥ
04,005.031d@004F_0040 praṇamanti ca ye nityaṃ teṣāṃ ca varadā bhava
04,005.031d@004F_0041 na teṣāṃ durlabhaṃ kiṃ cit putrato dhanato 'pi ca
04,005.031d@004F_0042 durgāt tārayase nityaṃ tena durgā smṛtā varā
04,005.031d@004F_0043 kāntāreṣv api magnānāṃ magnānāṃ ca mahārṇave
04,005.031d@004F_0044 dasyubhiḥ saṃnidhānānāṃ tvaṃ gatiḥ paramā bhava
04,005.031d@004F_0045 jalaprataraṇe caiva kāntāreṣv aṭavīṣu ca
04,005.031d@004F_0046 saṃsmariṣyanti ye devīṃ nāvasīdanti te narāḥ
04,005.031d@004F_0047 saṃdhyā rātriḥ prabhā nidrā jyotsnā kṣāntiḥ kṣamā dayā
04,005.031d@004F_0048 yeṣāṃ bandhavadhakleśaṃ putradāradhanakṣayam
04,005.031d@004F_0049 vyādhimṛtyubhayaṃ caiva pūjitā nāśayiṣyasi
04,005.031d@004F_0050 so 'haṃ rājyāt paribhraṣṭaḥ śaraṇaṃ tvām upāgataḥ
04,005.031d@004F_0051 praṇataś ca tathā mūrdhnā tava devi sureśvari
04,005.031d@004F_0052 trāhi padmapalāśākṣi satye satyā bhavasva naḥ
04,005.031d@004F_0053 śaraṇaṃ me duḥkhadurge śaraṇāgatavatsale
04,005.031d@004F_0054 paraṃ stutā hi sā devī darśayām āsa pāṇḍavam
04,005.031d@004F_0055 śrīdevy uvāca
04,005.031d@004F_0055 upagamya ca rājānaṃ vacanaṃ cedam abravīt
04,005.031d@004F_0056 śṛṇu rājan mahābāho śraddadhasva ca me vacaḥ
04,005.031d@004F_0057 bhaviṣyaty acirād eva saṃgrāme vijayas tava
04,005.031d@004F_0058 kṣobhayiṣyasi saṃprāptāṃ sametāṃ kuruvāhinīm
04,005.031d@004F_0059 rājyaṃ niṣkaṇṭakaṃ kṛtvā bhokṣyase medinīṃ punaḥ
04,005.031d@004F_0060 bhrātṛbhiḥ sahito rājan dhṛtiṃ prāpsyasi puṣkalām
04,005.031d@004F_0061 matprasādāc ca te saukhyam ārogyaṃ ca bhaviṣyati
04,005.031d@004F_0062 ye ca māṃ kīrtayiṣyanti loke vigatamatsarāḥ
04,005.031d@004F_0063 teṣāṃ tuṣṭiṃ pradāsyāmi rājyam āyur balaṃ sutān
04,005.031d@004F_0064 grāme vā nagare vātha saṃgrāme śatrusaṃkaṭe
04,005.031d@004F_0065 aṭavyāṃ durgakāntāre samudre girigahvare
04,005.031d@004F_0066 ye smariṣyanti māṃ rājan yathāhaṃ bhavatā smṛtā
04,005.031d@004F_0067 teṣāṃ na durlabhaṃ kiṃ cid asmiṃl loke bhaviṣyati
04,005.031d@004F_0068 idaṃ stotravaraṃ puṇyaṃ śṛṇuyād vā paṭheta vā
04,005.031d@004F_0069 tasya sarvāṇi kāryāṇi siddhiṃ yāsyanti pāṇḍava
04,005.031d@004F_0070 matprasādāc ca te sarve virāṭavasatiṃ sthitāḥ
04,005.031d@004F_0071 na prajñāsyanti kuravo narā vā tatra vāsinaḥ
04,005.031d@004F_0071 vaiśaṃpāyana uvāca
04,005.031d@004F_0072 ity uktvā sā tadā devī yudhiṣṭhiram ariṃdamam
04,005.031d@004F_0073 rakṣāṃ kṛtvā ca pāṇḍūnāṃ tatraivāntaradhīyata
04,005.031d@004G_0000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,005.031d@004G_0001 virāṭanagaraṃ ramyaṃ gacchamāno yudhiṣṭhiraḥ
04,005.031d@004G_0002 astuvan manasā devīṃ durgāṃ tribhuvaneśvarīm
04,005.031d@004G_0003 yaśodāgarbhasaṃbhūtāṃ nārāyaṇavarapriyām
04,005.031d@004G_0004 nandagopakule jātāṃ maṅgalyāṃ kulavardhanīm
04,005.031d@004G_0005 kaṃsavidrāvaṇakarīm asurāṇāṃ bhayaṃkarīm
04,005.031d@004G_0006 śilātaṭavinikṣiptām ākāśāntaragāminīm
04,005.031d@004G_0007 vāsudevasya bhaginīṃ divyamālyavibhūṣitām
04,005.031d@004G_0008 divyāmbaradharāṃ devīṃ khaḍgakheṭakadhāriṇīm
04,005.031d@004G_0009 stotuṃ pracakrame bhūyo vividhaiḥ stotrasaṃbhavaiḥ
04,005.031d@004G_0010 āmantrya darśanākāṅkṣī rājā devīṃ sahānujaḥ
04,005.031d@004G_0011 namo 'stu varade kṛṣṇe kaumāravratacāriṇi
04,005.031d@004G_0012 bālārkasadṛśacchāye pūrṇacandranibhānane
04,005.031d@004G_0013 caturbhuje caturvaktre pīnaśroṇipayodhare
04,005.031d@004G_0014 mayūrapicchavalaye gadācakrāsidhāriṇi
04,005.031d@004G_0015 namaste 'mbujapatrākṣi namaste tridaśārcite
04,005.031d@004G_0016 surāriṇi namas tubhyaṃ namaḥ paśupatipriye
04,005.031d@004G_0017 daityadānavadarpaghnī daityadānavapūjite
04,005.031d@004G_0018 śailarājasute devi namas te vindhyavāsini
04,005.031d@004G_0019 sarvapraharaṇopete sarvajñe sarvage dhruve
04,005.031d@004G_0020 ajite vijaye bhadre bhadrakāli raṇapriye
04,005.031d@004G_0021 kṛṣṇe devi namas tubhyaṃ namaḥ kaiṭabhamardini
04,005.031d@004G_0022 namo gāyatri sāvitri namas te jātavedasi
04,005.031d@004G_0023 vāgīśvari namas tubhyaṃ menakāyāḥ sute namaḥ
04,005.031d@004G_0024 śaṃkarārdhaśarīrasthe namas te viṣṇupūjite
04,005.031d@004G_0025 namo brahmāṇi rudrāṇi namo nārāyaṇapriye
04,005.031d@004G_0026 namas trailokyavikhyāte namas te 'marapūjite
04,005.031d@004G_0027 padmakiñjalkavarṇābhe cārupadmanibhānane
04,005.031d@004G_0028 mahāsiṃharathārūḍhe mahāśārdūlavāhini
04,005.031d@004G_0029 mahendrāṇi namas tubhyaṃ namas te bhaktavatsale
04,005.031d@004G_0030 mahiṣāsuradarpaghni kaṃsāsurabhayaṃkari
04,005.031d@004G_0031 kālarātri mahārātri yaśaskari śubhānane
04,005.031d@004G_0032 kaumāraṃ vratam āsthāya tridivaṃ pālitaṃ tvayā
04,005.031d@004G_0033 tena tvaṃ stūyase devi tridaśaiḥ pūjyase 'pi ca
04,005.031d@004G_0034 sureśvari mahādevi mahiṣāsuraghātini
04,005.031d@004G_0035 prasannā māṃ suraśreṣṭhe dayāṃ kuru śivā bhava
04,005.031d@004G_0036 jayā tvaṃ vijayā tvaṃ ca saṃgrāme vijayapradā
04,005.031d@004G_0037 bhaviṣyasi susaṃprītā varadā bhava sāṃpratam
04,005.031d@004G_0038 vindhyācale nagaśreṣṭhe tava sthānaṃ hi śāśvatam
04,005.031d@004G_0039 kāli kāli mahākāli sīdhumāṃsavasāpriye
04,005.031d@004G_0040 trailokyamātar janani mameha varadā bhava
04,005.031d@004G_0041 bhārāvataraṇe ye tvāṃ saṃsmariṣyanti mānavāḥ
04,005.031d@004G_0042 praṇamanti ca ye nityaṃ prabhāte ca narā bhuvi
04,005.031d@004G_0043 na teṣāṃ durlabhaṃ kiṃ cit putrato dhanato 'pi ca
04,005.031d@004G_0044 durgāt tārayase nityaṃ tena durgā smṛtā purā
04,005.031d@004G_0045 kāntāreṣv avasannānāṃ magnānāṃ ca mahārṇave
04,005.031d@004G_0046 dasyubhiḥ saṃniruddhānāṃ tvaṃ gatiḥ paramā nṛṇām
04,005.031d@004G_0047 jalaprataraṇe devi kāntāreṣv aṭavīṣu ca
04,005.031d@004G_0048 ye smaranti mahādevīṃ naiva sīdanti te narāḥ
04,005.031d@004G_0049 tvaṃ kīrtiḥ śrīr dhṛtiḥ siddhir hrīr vidyā saṃtatir matiḥ
04,005.031d@004G_0050 saṃdhyā rātriḥ prabhā nidrā jyotsnā kāntiḥ kṣamā dayā
04,005.031d@004G_0051 nṛṇāṃ bandhavadhakleśaṃ putradāradhanakṣayam
04,005.031d@004G_0052 vyādhimṛtyubhayaṃ ghoraṃ pūjitā nāśayiṣyasi
04,005.031d@004G_0053 so 'haṃ rājyaparibhraṣṭaḥ śaraṇaṃ tvām upāgataḥ
04,005.031d@004G_0054 praṇataś ca tathā mūrdhnā caraṇau te sureśvari
04,005.031d@004G_0055 trāhi māṃ padmapatrākṣi satye satyā bhavasva naḥ
04,005.031d@004G_0056 śaraṇaṃ bhava me durge śaraṇye bhaktavatsale
04,005.031d@004G_0057 āpanmahārṇave ghore asmin viṣamadurgame
04,005.031d@004G_0058 dustare trāhi māṃ bhadre parakīyaniveśane
04,005.031d@004G_0059 yathā na jānāti naro 'tra kaś cid
04,005.031d@004G_0060 yudhiṣṭhiro 'trāvasatīti durge
04,005.031d@004G_0061 tathā kuru svargasadāṃ variṣṭhe
04,005.031d@004G_0062 tvaccārupādābjapuraḥ sthito 'ham
04,005.031d@004G_0063 duḥkhānvito 'haṃ pralapāmi durge
04,005.031d@004G_0064 unmattavad dīnamanā nirāśaḥ
04,005.031d@004G_0065 prasīda durge mama sānujasya
04,005.031d@004G_0066 samīhitaṃ tat kurute namo 'stu
04,005.031d@004G_0067 evaṃ stutā tadā devī darśayām āsa pāṇḍavam
04,005.031d@004G_0068 devy uvāca
04,005.031d@004G_0068 upasaṃgamya rājānaṃ vacanaṃ cedam abravīt
04,005.031d@004G_0069 **** **** **** ****
04,005.031d@004G_0070 śṛṇu rājan mahābāho madīyaṃ vacanaṃ prabho
04,005.031d@004G_0071 bhaviṣyaty acirād eva saṃgrāme vijayas tava
04,005.031d@004G_0072 kṣobhayiṣyasi saṃprāptāṃ samastāṃ kuruvāhinīm
04,005.031d@004G_0073 rājyaṃ niṣkaṇṭakaṃ kṛtvā bhokṣyase pṛthivīṃ punaḥ
04,005.031d@004G_0074 bhrātṛbhiḥ sahito vīra vṛddhiṃ prāpsyasi puṣkalām
04,005.031d@004G_0075 matprasādāc ca te saukhyam ārogyaṃ ca bhaviṣyati
04,005.031d@004G_0076 ye ca māṃ kīrtayiṣyanti loke vigatamatsarāḥ
04,005.031d@004G_0077 teṣāṃ tuṣṭiṃ pradāsyāmi rājyam āyur balaṃ sutān
04,005.031d@004G_0078 pravāse nagare vāpi saṃgrāme śatrusaṃkaṭe
04,005.031d@004G_0079 aṭavyāṃ durgakāntāre sāgare girigahvare
04,005.031d@004G_0080 ye smariṣyanti māṃ rājan yathāhaṃ bhavatā smṛtā
04,005.031d@004G_0081 na teṣāṃ durlabhaṃ kiṃ cid asmiṃl loke bhaviṣyati
04,005.031d@004G_0082 idaṃ stotravaraṃ bhaktyā śṛṇuyād vā paṭheta vā
04,005.031d@004G_0083 tasya sarvāṇi kāryāṇi siddhiṃ yāsyanti pāṇḍava
04,005.031d@004G_0084 matprasādāc ca vaḥ sarvān virāṭanagare sthitān
04,005.031d@004G_0085 vaiśaṃpāyana uvāca
04,005.031d@004G_0085 naiva jñāsyanti kuravo narā vā tannivāsinaḥ
04,005.031d@004G_0086 ity uktvā sā tadā devī yudhiṣṭhiram ariṃdamam
04,005.031d@004G_0087 rakṣāṃ kṛtvā ca pāṇḍūnāṃ tatraivāntaradhīyata
04,005.031d*0174_001 rāmābhirāmasurapādapatulyagandhaiḥ
04,005.031d*0174_002 puṣpair alaṃkṛtadharaṃ suniviṣṭavapram
04,005.031d*0174_003 prākāratoraṇagṛhair iva mandarādri
04,005.031d*0174_004 * * * kūṭam atha te dadṛśuḥ puraṃ[hi] tat
04,005.031d*0175_001 (29) { āgopālāvipālebhyaḥ karṣakebhyaḥ paraṃtapāḥ
04,005.031d*0175_002 { ājagmur nagarābhyāśaṃ śrāvayantaḥ punaḥ punaḥ
04,005.031d*0175_003 (28ab) aśītiśatavarṣeyaṃ mātāsmākam iheti ca
04,005.031d*0175_004 bahukālaparīṇāmān mṛtyos tu vaśam eyuṣī
04,005.031d*0175_005 (28c) na cāgnisaṃskāram iyaṃ prāpitā kuladharmataḥ
04,005.031d*0175_006 yaḥ samāsādyate kaś cit tasmin deśe yadṛcchayā
04,005.031d*0175_007 (28c) tam evam ūcur dharmajñāḥ kuladharmo na īdṛśaḥ
04,005.031d*0175_008 athābravīd dharmarājaḥ sahadevaṃ paraṃtapaḥ
04,005.031d*0175_009 idaṃ gomṛgam abhyāśe gatasattvam acetanam
04,005.031d*0175_010 etad utkṛtya vai vīra dhanūṃṣi pariveṣṭaya
04,005.031d*0175_011 evam ukto mahābāhuḥ sahadevo yathoktavat
04,005.031d*0175_012 (25ab) śamīm āruhya tvarito dhanūṃṣi pariveṣṭayat
04,005.031d*0175_013 śītavātātapabhayād varṣatrāṇāya durjayaḥ
04,005.031d*0175_014 tāni vīro yadājānān nirābādhāni sarvaśaḥ
04,005.031d*0175_015 punaḥ punaḥ susaṃveṣṭya kṛtvā sukṛtakāriṇaḥ
04,005.031d*0175_016 athāparam adūrastham uñchavṛttikalevaram
04,005.031d*0175_017 prāyopaveśanāc chuṣkaṃ snāyucarmāsthisaṃvṛtam
04,005.031d*0175_018 tac cānīya dhanur madhye vinibadhya ca pāṇḍavāḥ
04,005.031d*0175_019 upāyakuśalāḥ sarve prahasantaḥ samabruvan
04,005.031d*0175_020 (27f) asya gandhasya daurgandhyān manuṣyā vanacāriṇaḥ
04,005.031d*0175_021 (27cde) dūrāt parihariṣyanti saśaveyaṃ śamī iti
04,005.031d*0175_022 athābravīn mahārājo dharmātmā sa yudhiṣṭhiraḥ
04,005.031d*0175_023 rajjubhiḥ sudṛḍhaṃ prājña vinibadhnīhi pāṇḍava
04,005.031d*0175_024 (25cd) yāni cātra viśālāni rūḍhamūlāni manyase
04,005.031d*0175_025 teṣām upari badhnīhi idaṃ viprakalevaram
04,005.031d*0175_026 viśrāvayantas te hṛṣṭā diśaḥ sarvā vyanādayan
04,005.031d*0175_027 svargateyam ihāsmākaṃ jananī śokavihvalā
04,005.031d*0175_028 vane vicaramāṇānāṃ lubdhānāṃ vanacāriṇām
04,005.031d*0175_029 (28cd) kuladharmo 'yam asmākaṃ pūrvair ācaritaḥ purā
04,005.031d*0175_030 evaṃ te sukṛtaṃ kṛtvā samantād avaghuṣya ca
04,005.031d*0175_031 bhīmaseno 'rjunaś caiva mādrīputrāv ubhāv api
04,005.031d*0175_032 yudhiṣṭhiraś ca kṛṣṇā ca rājaputrī sumadhyamā
04,005.031d*0175_033 (31ab) tato yathāsamājñaptaṃ nagaraṃ prāviśaṃs tadā
04,005.031d*0175_034 matsyarājño virāṭasya samīpe vastum añjasā
04,005.031d*0175_035 (31cd) ajñātacaryāṃ carituṃ varṣaṃ rāṣṭre trayodaśam
04,005.031d*0175_036 (30cd) atha channāni nāmāni cakāraiṣāṃ yudhiṣṭhiraḥ
04,005.031d*0175_037 (30ab) jayo jayeśo vijayo jayatseno jayadbalaḥ
04,005.031d*0175_038 āpatsu nāmabhis tv etaiḥ samāhvāmaḥ parasparam
04,005.031d*0176_001 tathā tat sarvam akarot sahadevo yathoktavān
04,006.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,006.001a tato virāṭaṃ prathamaṃ yudhiṣṭhiro; rājā sabhāyām upaviṣṭam āvrajat
04,006.001c vaiḍūryarūpān pratimucya kāñcanān; akṣān sa kakṣe parigṛhya vāsasā
04,006.001d@005_0001 tatas tu te puṇyatamāṃ śivāṃ śubhāṃ
04,006.001d@005_0002 maharṣigandharvaniṣevitodakām
04,006.001d@005_0003 trilokakāntām avatīrya jāhnavīm
04,006.001d@005_0004 ṛṣīṃś ca devāṃś ca pitṝn atarpayan
04,006.001d@005_0005 varapradānaṃ hy anucintya pārthivo
04,006.001d@005_0006 hutāgnihotraḥ kṛtajapyamaṅgalaḥ
04,006.001d@005_0007 diśaṃ tathaindrīm abhitaḥ prapedivān
04,006.001d@005_0008 yudhiṣṭhiraḥ
04,006.001d@005_0008 kṛtāñjalir dharmam upāhvayac chanaiḥ
04,006.001d@005_0009 varapradānaṃ mama dattavān pitā
04,006.001d@005_0010 prasannacetā varadaḥ prajāpatiḥ
04,006.001d@005_0011 jalārthino me tṛṣitasya sodarā
04,006.001d@005_0012 mayā prayuktā viviśur jalāśayam
04,006.001d@005_0013 nipātitā yakṣavareṇa te vane
04,006.001d@005_0014 mahāhave vajrabhṛteva dānavāḥ
04,006.001d@005_0015 mayā ca gatvā varado 'bhitoṣito
04,006.001d@005_0016 vivakṣatā praśnasamuccayaṃ guruḥ
04,006.001d@005_0017 sa me prasanno bhagavān varaṃ dadau
04,006.001d@005_0018 pariṣvajaṃś cāha tathaiva sauhṛdāt
04,006.001d@005_0019 vṛṇīṣva yad vāñchasi pāṇḍunandana
04,006.001d@005_0020 sthito 'ntarikṣe varado 'smi paśya mām
04,006.001d@005_0021 sa vai mayokto varadaḥ pitā prabhuḥ
04,006.001d@005_0022 sadaiva me dharmaratā matir bhavet
04,006.001d@005_0023 ime ca jīvantu mamānujāḥ prabho
04,006.001d@005_0024 vayaś ca rūpaṃ ca balaṃ tathāpnuyuḥ
04,006.001d@005_0025 kṣamā ca kīrtiś ca yatheṣṭato bhaved
04,006.001d@005_0026 vrataṃ ca satyaṃ ca samāptir eva ca
04,006.001d@005_0027 varo mamaiṣo 'stu yathānukīrtito
04,006.001d@005_0028 na tan mṛṣā devavaro yad abravīt
04,006.001d@005_0028 vaiśaṃpāyanaḥ
04,006.001d@005_0029 sa vai dvijātis taruṇas tridaṇḍabhṛt
04,006.001d@005_0030 kamaṇḍalūṣṇīṣadharo 'nvajāyata
04,006.001d@005_0031 suraktamāñjiṣṭhavarāmbaraḥ śikhī
04,006.001d@005_0032 pavitrapāṇir dadṛśe tad adbhutam
04,006.001d@005_0033 tathaiva teṣām api dharmacāriṇāṃ
04,006.001d@005_0034 yathepsitā hy ābharaṇāmbarasrajaḥ
04,006.001d@005_0035 kṣaṇena rājann abhavan mahātmanāṃ
04,006.001d@005_0036 praśastadharmāgryaphalābhikāṅkṣiṇām
04,006.001d@005_0037 navena rūpeṇa viśāṃ patir vṛtaḥ
04,006.001d@005_0038 svadharmarūpeṇa tathā pratāpavān
04,006.002a narādhipo rāṣṭrapatiṃ yaśasvinaṃ; mahāyaśāḥ kauravavaṃśavardhanaḥ
04,006.002c mahānubhāvo nararājasatkṛto; durāsadas tīkṣṇaviṣo yathoragaḥ
04,006.003a bālena rūpeṇa nararṣabho mahān; athārcirūpeṇa yathāmaras tathā
04,006.003c mahābhrajālair iva saṃvṛto ravir; yathānalo bhasmavṛtaś ca vīryavān
04,006.004a tam āpatantaṃ prasamīkṣya pāṇḍavaṃ; virāṭarāḍ indum ivābhrasaṃvṛtam
04,006.004b*0177_001 samāgataṃ pūrṇaśaśiprabhānanaṃ
04,006.004b*0177_002 mahānubhāvaṃ nacireṇa dṛṣṭavān
04,006.004c mantridvijān sūtamukhān viśas tathā; ye cāpi ke cit pariṣatsamāsate
04,006.004e papraccha ko 'yaṃ prathamaṃ sameyivān; anena yo 'yaṃ prasamīkṣate sabhām
04,006.005a na tu dvijo 'yaṃ bhavitā narottamaḥ; patiḥ pṛthivyā iti me manogatam
04,006.005c na cāsya dāso na ratho na kuṇḍale; samīpato bhrājati cāyam indravat
04,006.006a śarīraliṅgair upasūcito hy ayaṃ; mūrdhābhiṣikto 'yam itīva mānasam
04,006.006c samīpam āyāti ca me gatavyatho; yathā gajas tāmarasīṃ madotkaṭaḥ
04,006.007a vitarkayantaṃ tu nararṣabhas tadā; yudhiṣṭhiro 'bhyetya virāṭam abravīt
04,006.007c samrāḍ vijānātv iha jīvitārthinaṃ; vinaṣṭasarvasvam upāgataṃ dvijam
04,006.007d*0178_001 viddhi prabho matsyapate kulottamaṃ
04,006.007d*0178_002 sevārthinaṃ sevakamānavardhanam
04,006.008a ihāham icchāmi tavānaghāntike; vastuṃ yathā kāmacaras tathā vibho
04,006.008c tam abravīt svāgatam ity anantaraṃ; rājā prahṛṣṭaḥ pratisaṃgṛhāṇa ca
04,006.008d*0179_001 taṃ rājasiṃhaṃ pratigṛhya rājā
04,006.008d*0179_002 prītātmanā caivam idaṃ babhāṣe
04,006.009a kāmena tātābhivadāmy ahaṃ tvāṃ; kasyāsi rājño viṣayād ihāgataḥ
04,006.009c gotraṃ ca nāmāpi ca śaṃsa tattvataḥ; kiṃ cāpi śilpaṃ tava vidyate kṛtam
04,006.010 yudhiṣṭhira uvāca
04,006.010a yudhiṣṭhirasyāsam ahaṃ purā sakhā; vaiyāghrapadyaḥ punar asmi brāhmaṇaḥ
04,006.010c akṣān pravaptuṃ kuśalo 'smi devitā; kaṅketi nāmnāsmi virāṭa viśrutaḥ
04,006.011 virāṭa uvāca
04,006.011a dadāmi te hanta varaṃ yam icchasi; praśādhi matsyān vaśago hy ahaṃ tava
04,006.011c priyā hi dhūrtā mama devinaḥ sadā; bhavāṃś ca devopama rājyam arhati
04,006.012 yudhiṣṭhira uvāca
04,006.012a āpto vivādaḥ paramo viśāṃ pate; na vidyate kiṃ cana matsya hīnataḥ
04,006.012c na me jitaḥ kaś cana dhārayed dhanaṃ; varo mamaiṣo 'stu tava prasādataḥ
04,006.013 virāṭa uvāca
04,006.013a hanyām avadhyaṃ yadi te 'priyaṃ caret; pravrājayeyaṃ viṣayād dvijāṃs tathā
04,006.013c śṛṇvantu me jānapadāḥ samāgatāḥ; kaṅko yathāhaṃ viṣaye prabhus tathā
04,006.014a samānayāno bhavitāsi me sakhā; prabhūtavastro bahupānabhojanaḥ
04,006.014c paśyes tvam antaś ca bahiś ca sarvadā; kṛtaṃ ca te dvāram apāvṛtaṃ mayā
04,006.015a ye tvānuvādeyur avṛttikarśitā; brūyāś ca teṣāṃ vacanena me sadā
04,006.015c dāsyāmi sarvaṃ tad ahaṃ na saṃśayo; na te bhayaṃ vidyati saṃnidhau mama
04,006.015d*0180_001 anantatejojvalitaṃ yathānalaṃ
04,006.015d*0180_002 (2d) durāsadaṃ tīkṣṇaviṣaṃ yathoragam
04,006.015d*0180_003 sabhāgataṃ prāñjalibhir janair vṛtaṃ
04,006.015d*0180_004 vicitranānāyudhaśastrapāṇibhiḥ
04,006.015d*0180_005 upāyanaughaiḥ praviśadbhir ācitaṃ
04,006.015d*0180_006 dvijaiś ca śīkṣākṣaramantradhāribhiḥ
04,006.015d*0180_007 gajair udīrṇaṃ turagaiś ca saṃkulaṃ
04,006.015d*0180_008 mṛgadvijaiḥ kubjagaṇaiś ca saṃvṛtam
04,006.015d*0180_009 sitoc chritoṣṇīṣaniruddhamūrdhajaṃ
04,006.015d*0180_010 vicitravaiḍūryavikārakuṇḍalam
04,006.015d*0180_011 virāṭam ārāc ca yudhiṣṭhiras tadā
04,006.015d*0180_012 bṛhaspatiḥ śakram iva triviṣṭape
04,006.015d*0180_013 (4a) tam āvrajantaṃ prasamīkṣya pāṇḍavaṃ
04,006.015d*0180_014 (4b) virāṭarājo muditena cakṣuṣā
04,006.015d*0180_015 (4e) papraccha cainaṃ sa narādhipo muhur
04,006.015d*0180_016 (4c) dvijāṃś ca ye cāsya sabhāsadas tadā
04,006.015d*0180_017 (4e) ko vā vijānāti purāsya darśanaṃ
04,006.015d*0180_018 (4f) yuvā sabhāṃ yo 'yam upaiti māmikām
04,006.015d*0180_019 (3a) rūpeṇa sāreṇa vidārayan mahīṃ
04,006.015d*0180_020 (3b) śriyā hy ayaṃ vaiśravaṇo dvijo yathā
04,006.015d*0180_021 mṛgendrarāḍ vāraṇayūthapopamaḥ
04,006.015d*0180_022 prabhāty ayaṃ kāñcanaparvato yathā
04,006.015d*0180_023 virocate pāvakasūryasaṃnibhaḥ
04,006.015d*0180_024 sacandranakṣatra ivāṃśumān grahaḥ
04,006.015d*0180_025 (5c) na dṛśyate 'syānucaro na kuñjaro
04,006.015d*0180_026 na coṣṇaraśmy āvaraṇaṃ samucchritam
04,006.015d*0180_027 (5e) na kuṇḍale nāṅgadamasya na srajo
04,006.015d*0180_028 vicitritāṅgaś ca rathaś caturyujaḥ
04,006.015d*0180_029 (5ab) kṣātraṃ ca rūpaṃ hi bibharty ayaṃ bhṛśaṃ
04,006.015d*0180_030 gajendraśārdūlamaharṣabhopamaḥ
04,006.015d*0180_031 abhyāgato 'smān analaṃkṛto 'pi san
04,006.015d*0180_032 virocate bhānur ivāciroditaḥ
04,006.015d*0180_033 vibhāty ayaṃ kṣatriya eva sarvathā
04,006.015d*0180_034 virāṭa ity evam uvāca taṃ prati
04,006.015d*0180_035 sasāgarāntām ayam adya medinīṃ
04,006.015d*0180_036 praśāsituṃ cārhati vāsavopamaḥ
04,006.015d*0180_037 nākṣatriyo nūnam ayaṃ bhaviṣyati
04,006.015d*0180_038 (6b) mūrdhābhiṣiktaḥ pratibhāti māṃ prati
04,006.015d*0180_039 tulyaṃ hi rūpaṃ pratidṛśyate 'sya
04,006.015d*0180_040 vyāghrasya siṃhasya maharṣabhasya
04,006.015d*0180_041 yad eṣa kāmaṃ parimārgate dvijas
04,006.015d*0180_042 tad asya sarvaṃ kriyatām asaṃśayam
04,006.015d*0180_043 priyaṃ ca me darśanam īdṛśe jane
04,006.015d*0180_044 dvijeṣu mukhyeṣu tathātithiṣv api
04,006.015d*0180_045 dhaneṣu ratneṣv atha goṣu veśmasu
04,006.015d*0180_046 prakāmato me vicaratv avāritaḥ
04,006.015d*0180_047 evaṃ bruvāṇas tam anantatejasaṃ
04,006.015d*0180_048 virājamānaṃ sahasotthito nṛpaḥ
04,006.015d*0180_049 anena rūpeṇa samīpam āgataṃ
04,006.015d*0180_050 tridaṇḍakuṇḍyaṅkuśaśikyadhāriṇam
04,006.015d*0180_051 samutthitā sā ca sabhā sapārthivā
04,006.015d*0180_052 saviprarājanyaviśā saśūdrakā
04,006.015d*0180_053 sabhāgataṃ prekṣya tapantam arciṣā
04,006.015d*0180_054 viniḥsṛta rāhumukhād yathā ravim
04,006.015d*0180_055 sa tena pūrvaṃ jayatāṃ bhavān iti
04,006.015d*0180_056 dvijātinokto 'bhimukhaḥ kṛtāñjaliḥ
04,006.015d*0180_057 jayaṃ jayārheṇa sametya vardhito
04,006.015d*0180_058 virāṭarājo hy abhivādayac ca tam
04,006.015d*0180_059 (8c) tam abravīt prāñjalir eva pārthivo
04,006.015d*0180_060 (8d) virāṭarājo madhurākṣaraṃ vacaḥ
04,006.015d*0180_061 prāptaḥ kutas tvaṃ bhagavan kim icchasi
04,006.015d*0180_062 kva yāsyase kiṃ karavāṇi te dvija
04,006.015d*0180_063 śrutaṃ ca śīlaṃ ca kulaṃ ca śaṃsa me
04,006.015d*0180_064 (9c) gotraṃ tathā nāma ca deśam eva ca
04,006.015d*0180_065 satyapratijñā hi bhavanti sādhavo
04,006.015d*0180_066 viśeṣataḥ pravrajitā dvijātayaḥ
04,006.015d*0180_067 tavānurūpaṃ pracarāmi te hy ahaṃ
04,006.015d*0180_068 na cāvamantā na śrutābhibhāṣitā
04,006.015d*0180_069 apūjitā hy agnisamā dvijātayaḥ
04,006.015d*0180_070 kulaṃ daheyuḥ saviṣā ivoragāḥ
04,006.015d*0180_071 sarvāṃ ca bhūmiṃ tava dātum utsahe
04,006.015d*0180_072 sadaṇḍakośaṃ visṛjāmi te puram
04,006.015d*0180_073 (9b) kasyāsi rājño viṣayād ihāgataḥ
04,006.015d*0180_074 (9d) kiṃ karma cātrācarasi dvijottama
04,006.015d*0180_075 evaṃ bruvāṇaṃ tam uvāca pārthivo
04,006.015d*0180_076 yudhiṣṭhiro dharmam avekṣya cāsakṛt
04,006.015d*0180_077 satyaṃ vacaḥ ko nv iha vaktum utsahed
04,006.015d*0180_078 yathāpratijñaṃ tu śṛṇuṣva pārthiva
04,006.015d*0180_079 śrutaṃ ca śīlaṃ ca kulaṃ ca karma ca
04,006.015d*0180_080 śṛṇuṣva me janma ca deśam eva ca
04,006.015d*0180_081 gurūpadeśān niyamāc ca me vrataṃ
04,006.015d*0180_082 kulakṣamārthaṃ pitṝbhir niyojitam
04,006.015d*0180_083 dvijo vratenāsmi na ca dvijaḥ prabho
04,006.015d*0180_084 samuṇḍitaḥ pravrajitas tridaṇḍabhṛt
04,006.015d*0180_085 idaṃ śarīraṃ mama paśya mānuṣaṃ
04,006.015d*0180_086 samāvṛtaṃ pañcabhir eva dhātubhiḥ
04,006.015d*0180_087 mameha pañcendriyagātradarśino
04,006.015d*0180_088 vadanti pañcaiva pitṝn yathāśruti
04,006.015d*0180_089 manuṣyajātitvam acintayann ahaṃ
04,006.015d*0180_090 na cāsmi tulyaḥ pitṛbhiḥ svabhāvataḥ
04,006.015d*0180_091 (10d) kaṅko hi nāmnā viṣayaṃ tavāgato
04,006.015d*0180_092 vratī dvijātiḥ svakṛtena karmaṇā
04,006.015d*0180_093 dyūtaprasaṅgād adhano 'smi rājan
04,006.015d*0180_094 satyapratijñā vratinaś carāmahe
04,006.015d*0180_095 (10a) yudhiṣṭhirasyāsmi sakhābhavaṃ purā
04,006.015d*0180_096 gṛhapraveśī ca śaraṇyam eva ca
04,006.015d*0180_097 gṛhe ca tasyoṣitavāhanaṃ sukhaṃ
04,006.015d*0180_098 rājāsmi tasya svapure 'bhavaṃ purā
04,006.015d*0180_099 mamājñayā tatra vicerur aṅganā
04,006.015d*0180_100 mama priyārthaṃ damayanti vājinaḥ
04,006.015d*0180_101 mayā kṛtaṃ tasya pure tu yat purā
04,006.015d*0180_102 na tat kadācit kṛtavāñ jano 'nyathā
04,006.015d*0180_103 so 'haṃ purā tasya vayaḥsamaḥ sakhā
04,006.015d*0180_104 carāmi sarvāṃ vasudhāṃ suduḥkhitaḥ
04,006.015d*0180_105 na me praśāntiṃ kva cid āśrayāmi vai
04,006.015d*0180_106 vratopadeśān niyamena hāritaḥ
04,006.015d*0180_107 (10b) vaiyāghrapadyo 'smi narendra gotratas
04,006.015d*0180_108 tad eva saukhyaṃ mṛgayāmahe vayam
04,006.015d*0180_109 kṛtajñabhāvena mayānukīrtitaṃ
04,006.015d*0180_110 yudhiṣṭhirasyātmasamasya ceṣṭitam
04,006.015d*0180_111 imaṃ hi mokṣāśramam āśritasya me
04,006.015d*0180_112 yudhiṣṭhiras tulyaguṇo bhavān api
04,006.015d*0180_113 na me 'dya mātā na pitā na bāndhavā
04,006.015d*0180_114 na me svarūpaṃ na ratir na saṃtatiḥ
04,006.015d*0180_115 sukhaṃ ca duḥkhaṃ ca hi tulyam adya me
04,006.015d*0180_116 priyāpriye tulyagatir gatāgate
04,006.015d*0180_117 mukto 'smi kāmāc ca dhanāc ca sāṃprataṃ
04,006.015d*0180_118 tvad āśrayo vastum ihābhyupāgataḥ
04,006.015d*0180_119 saṃvatsareṇeha samāpyate tv idaṃ
04,006.015d*0180_120 mama vrataṃ duṣkṛtakarmakāriṇaḥ
04,006.015d*0180_121 tato bhavantaṃ paritoṣya karmabhiḥ
04,006.015d*0180_122 punar vrajiṣyāmi kutūhalaṃ yataḥ
04,006.015d*0180_123 (10e) akṣān nivaptuṃ kuśalo hy ahaṃ sadā
04,006.015d*0180_124 parājitaḥ śakunirutāni cintayan
04,006.015d*0180_125 mṛgadvijānāṃ ca rutāni cintayan
04,006.015d*0180_126 nirāśrayaḥ pravrajito 'smi bhikṣukaḥ
04,006.015d*0180_127 tam evam ukte vacane narādhipaḥ
04,006.015d*0180_128 kṛtāñjaliḥ pravrajitaṃ vilokya ca
04,006.015d*0180_129 athābravīd dhṛṣṭamanāḥ śubhākṣaraṃ
04,006.015d*0180_130 manonugaṃ sarvasabhāgataṃ vacaḥ
04,006.015d*0180_131 (11a) dadāmi te hanta varaṃ yad īpsitaṃ
04,006.015d*0180_132 (11b) praśādhi matsyān yadi manyate bhavān
04,006.015d*0180_133 (11c) priyā hi dhūrtā mama cākṣakovidās
04,006.015d*0180_134 (11d) tvaṃ cāpi devo mama rājyam arhasi
04,006.015d*0180_135 (14ab) samānayānāsanavastrabhojanaṃ
04,006.015d*0180_136 prabhūtamālyābharaṇānulepanam
04,006.015d*0180_137 sa sārvabhaumopama sarvadārhasi
04,006.015d*0180_138 priyaṃ hi manye tava nityadarśanam
04,006.015d*0180_139 (15a) ye tvābhidhāveyur anarthapīḍitā
04,006.015d*0180_140 dvijātimukhyā yadi vetare janāḥ
04,006.015d*0180_141 (15b) sarvāṇi kāryāṇy aham arthitas tvayā
04,006.015d*0180_142 (15cd) teṣāṃ kariṣyāmi na me 'tra saṃśayaḥ
04,006.015d*0180_143 (13a) mamāntike yaś ca tavāpriyaṃ caret
04,006.015d*0180_144 (13b) pravāsaye taṃ pravicintya mānavam
04,006.015d*0180_145 yac cāpi kiṃ cid vasu vidyate mama
04,006.015d*0180_146 yudhiṣṭhiraḥ
04,006.015d*0180_146 prabhur bhavāṃs tasya vaśī vaseha ca
04,006.015d*0180_147 (12ab) ato 'bhilāṣaḥ paramo na vidyate
04,006.015d*0180_148 (12c) na me jitaṃ kiṃ cana dhāraye dhanam
04,006.015d*0180_149 na bhojanaṃ kiṃ cana saṃspṛśe tv iha
04,006.015d*0180_150 haviṣyabhojī niśi ca kṣitīśayaḥ
04,006.015d*0180_151 vratopadeśāt samayo hi naiṣṭhiko
04,006.015d*0180_152 na krodhitavyaṃ naradeva kasya cit
04,006.015d*0180_153 evaṃpratijñasya mameha bhūpate
04,006.015d*0180_154 nivāsabuddhir bhavitā tu nānyathā
04,006.015d*0180_155 (12d) evaṃ varaṃ mātsya vṛṇe pravāritaḥ
04,006.015d*0180_156 vaiśaṃpāyanaḥ
04,006.015d*0180_156 kṛtī bhaviṣyāmi vareṇa te 'nagha
04,006.015d*0180_157 evaṃ tu rājñaḥ prathamaḥ samāgamo
04,006.015d*0180_158 babhūva mātsyasya yudhiṣṭhirasya ca
04,006.015d*0180_159 virāṭarājasya hi tena saṃgamo
04,006.015d*0180_160 babhūva viṣṇor iva vajrapāṇinā
04,006.015d*0180_161 tam āsanasthaṃ priyarūpadarśanaṃ
04,006.015d*0180_162 nirīkṣamāṇo na tatarpa bhūmipaḥ
04,006.015d*0180_163 sabhāṃ ca tāṃ prājvalayad yudhiṣṭhiraḥ
04,006.015d*0180_164 śriyā yathā śakra iva triviṣṭapam
04,006.016 vaiśaṃpāyana uvāca
04,006.016a evaṃ sa labdhvā tu varaṃ samāgamaṃ; virāṭarājena nararṣabhas tadā
04,006.016c uvāsa vīraḥ paramārcitaḥ sukhī; na cāpi kaś cic caritaṃ bubodha tat
04,007.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,007.001a athāparo bhīmabalaḥ śriyā jvalann; upāyayau siṃhavilāsavikramaḥ
04,007.001b*0181_001 asiṃ praveke pratimucya śāṇake
04,007.001c khajaṃ ca darvīṃ ca kareṇa dhārayann; asiṃ ca kālāṅgam akośam avraṇam
04,007.001c*0182_001 tvacaṃ ca gocarmamayīṃ sumarditāṃ
04,007.001c*0182_002 samukṣitāṃ pānakarāgaṣāḍavaiḥ
04,007.001c*0182_003 kīlāsamālambya kareṇa cāyasaṃ
04,007.001c*0182_004 saśṛṅgiberārdrakabhūstṛṇāṅkuram
04,007.002a sa sūdarūpaḥ parameṇa varcasā; ravir yathā lokam imaṃ prabhāsayan
04,007.002c sukṛṣṇavāsā girirājasāravān; sa matsyarājaṃ samupetya tasthivān
04,007.002d*0183_001 sabhāṃ hi tāṃ vāraṇayūthapopamas
04,007.002d*0183_002 tamisrahā rātrim ivāvabhāsayan
04,007.002d*0183_003 sahasranetrāvarajāntakopamas
04,007.002d*0183_004 trilokapālādhipatir yathā hariḥ
04,007.002d*0183_005 tam āvrajantaṃ gajayūthapopamaṃ
04,007.002d*0183_006 nirīkṣamāṇo navasūryavarcasam
04,007.002d*0183_007 bhayāt samudvignaviṣaṇṇacetano
04,007.002d*0183_008 diśaś ca sarvāḥ prasamīkṣya cāsakṛt
04,007.002d*0183_009 tam ekavastraṃ parasainyavāraṇaṃ
04,007.002d*0183_010 sabhāvidūrān nṛpatir nṛpātmajam
04,007.002d*0183_011 samīkṣya vaiklavyam upeyivāñ śanair
04,007.002d*0183_012 janāś ca bhītāḥ parisarpire bhṛśam
04,007.003a taṃ prekṣya rājā varayann upāgataṃ; tato 'bravīj jānapadān samāgatān
04,007.003c siṃhonnatāṃso 'yam atīva rūpavān; pradṛśyate ko nu nararṣabho yuvā
04,007.003d*0184_001 athābravīn matsyapatiḥ sabhāgatān
04,007.003d*0184_002 bhṛśāturoṣṇaṃ pariniḥśvasann iva
04,007.003d*0184_003 yo 'yaṃ yuvā vāraṇarājasaṃnibhaḥ
04,007.003d*0184_004 sabhām abhipraiti hi māmikām imām
04,007.003d*0185_001 ko vā vijānāti purāsya darśanaṃ
04,007.003d*0185_002 mṛgendraśārdūlagater hi māmakaḥ
04,007.003d*0185_003 vyūḍhāntarāṃso mṛgarāḍ ivotkaṭo
04,007.003d*0185_004 ya eṣa divyaḥ puruṣaḥ prakāśate
04,007.003d*0185_005 rājaśriyā hy eṣa vibhāti rājavad
04,007.003d*0185_006 virocate rukmagiriprabhopamaḥ
04,007.003d*0185_007 nākṣatriyo nūnam ayaṃ bhaviṣyati
04,007.003d*0185_008 sahasranetrapratimas tathā hy asau
04,007.003d*0185_009 rūpeṇa yaś cāpratimo hy ayaṃ mahān
04,007.003d*0185_010 mahīm imāṃ śakra ivābhipālayet
04,007.003d*0185_011 nābhūmipo 'yaṃ hi matir mameti ca
04,007.003d*0185_012 vaiśaṃpāyanaḥ
04,007.003d*0185_012 cyutaḥ samṛddhyā nabhasīva nāhuṣaḥ
04,007.003d*0185_013 vitarkamāṇasya ca tasya pāṇḍavaḥ
04,007.003d*0185_014 sabhām atikramya vṛkodaro 'bravīt
04,007.003d*0185_015 jayeti rājānam abhipramodayan
04,007.003d*0185_016 sukhena sabhyaṃ ca samāgataṃ janam
04,007.004a adṛṣṭapūrvaḥ puruṣo ravir yathā; vitarkayan nāsya labhāmi saṃpadam
04,007.004c tathāsya cittaṃ hy api saṃvitarkayan; nararṣabhasyādya na yāmi tattvataḥ
04,007.004d*0186_001 dṛṣṭvaiva cainaṃ tu vicārayāmy ahaṃ
04,007.004d*0186_002 gandharvarājaṃ yadi vā puraṃdaram
04,007.004d*0186_003 jānīta ko 'yaṃ mama darśane sthito
04,007.004d*0186_004 yadīpsitaṃ tal labhatāṃ ca māciram
04,007.004d*0186_005 virāṭavākyena tu tena coditā
04,007.004d*0186_006 narā virāṭasya suśīghragāminaḥ
04,007.004d*0186_007 upetya kaunteyam athābruvaṃs tadā
04,007.004d*0186_008 yathā sa rājāvadatācyutānujam
04,007.005a tato virāṭaṃ samupetya pāṇḍavaḥ; sudīnarūpo vacanaṃ mahāmanāḥ
04,007.005c uvāca sūdo 'smi narendra ballavo; bhajasva māṃ vyañjanakāram uttamam
04,007.005d*0187_001 tvāṃ jīvituṃ śatrudamāgato 'smy ahaṃ
04,007.005d*0187_002 tvam eva loke paramo hi saṃśrayaḥ
04,007.006 virāṭa uvāca
04,007.006a na sūdatāṃ mānada śraddadhāmi te; sahasranetrapratimo hi dṛśyase
04,007.006c śriyā ca rūpeṇa ca vikrameṇa ca; prabhāsi tātānavaro nareṣv iha
04,007.007 bhīma uvāca
04,007.007a narendra sūdaḥ paricārako 'smi te; jānāmi sūpān prathamena kevalān
04,007.007a*0188_001 narendra śūdro 'smi caturthavarṇabhāg
04,007.007a*0188_002 gurūpadeśāt paricārakarmakṛt
04,007.007b*0189_001 jānāmi sūpāṃś ca rasāṃś ca saṃskṛtān
04,007.007b*0189_002 māṃsāny apūpāṃś ca pacāmi śobhanān
04,007.007b*0190_001 rāgaprakārāṃś ca bahūn phalāśrayān
04,007.007b*0190_002 vaiśaṃpāyanaḥ
04,007.007b*0190_002 mahānase me na samo 'sti sūpakṛt
04,007.007b*0190_003 tam abravīn matsyapatiḥ prahṛṣṭavat
04,007.007b*0190_004 priyaṃ pragalbhaṃ madhuraṃ vinītavat
04,007.007b*0191_001 hutāśanāśīviṣatulyatejaso
04,007.007b*0191_002 na karma te yogyam idaṃ mahānase
04,007.007b*0191_003 na sūpakārī bhavituṃ tvam arhasi
04,007.007b*0191_004 suparṇagandharvamahoragopamaḥ
04,007.007b*0191_005 anīkakarṇāgradharo dhvajī rathī
04,007.007b*0191_006 bhavādya me vāraṇavāhinīpatiḥ
04,007.007b*0191_007 na nīcakarmā bhavituṃ tvam arhasi
04,007.007b*0191_008 praśāsituṃ bhūmim imāṃ tvam arhasi
04,007.007b*0191_008 bhīmaḥ
04,007.007b*0191_009 caturthavarṇo 'smy aham ity uvāca taṃ
04,007.007b*0191_010 na vai vṛṇe tvām aham īdṛśaṃ padam
04,007.007b*0191_011 jātyāsmi śūdro valaleti nāmnā
04,007.007b*0191_012 jijīviṣus tvadviṣayaṃ samāgataḥ
04,007.007b*0191_013 yudhiṣṭhirasyāsmi mahānase purā
04,007.007b*0191_014 babhūva sarvaprabhur annapānadaḥ
04,007.007b*0191_015 athāpi mām utsṛjase mahīpate
04,007.007b*0191_016 vrajāmy ahaṃ yāvad ito yathāgatam
04,007.007b*0191_017 tvam annasaṃskāravidhau praśādhi māṃ
04,007.007b*0191_018 bhavāmi te 'haṃ naradeva sūpakṛt
04,007.007c āsvāditā ye nṛpate purābhavan; yudhiṣṭhireṇāpi nṛpeṇa sarvaśaḥ
04,007.008a balena tulyaś ca na vidyate mayā; niyuddhaśīlaś ca sadaiva pārthiva
04,007.008c gajaiś ca siṃhaiś ca sameyivān ahaṃ; sadā kariṣyāmi tavānagha priyam
04,007.008d*0192_001 na nīcakarmā tava mādṛśaḥ prabho
04,007.008d*0192_002 balasya netā tv abalo bhaved iti
04,007.008d*0192_003 svakarmatuṣṭāś ca vayaṃ narādhipa
04,007.008d*0192_004 praśādhi māṃ sūdapate yad īcchasi
04,007.008d*0192_005 ye santi mallā balavīryasaṃmatās
04,007.008d*0192_006 vaiśaṃpāyanaḥ
04,007.008d*0192_006 tān eva yotsyāmi tavābhiharṣayan
04,007.008d*0192_007 tam evam ukte vacane narādhipaḥ
04,007.008d*0192_008 pratyabravīn matsyapatiḥ prahṛṣṭavat
04,007.009 virāṭa uvāca
04,007.009a dadāmi te hanta varaṃ mahānase; tathā ca kuryāḥ kuśalaṃ hi bhāṣase
04,007.009c na caiva manye tava karma tat samaṃ; samudranemiṃ pṛthivīṃ tvam arhasi
04,007.009d*0193_001 trilokapālo hi yathā virocate
04,007.009d*0193_002 tathādya me viṣṇur ivābhirocase
04,007.010a yathā hi kāmas tava tat tathā kṛtaṃ; mahānase tvaṃ bhava me puraskṛtaḥ
04,007.010c narāś ca ye tatra mamocitāḥ purā; bhavasva teṣām adhipo mayā kṛtaḥ
04,007.011 vaiśaṃpāyana uvāca
04,007.011a tathā sa bhīmo vihito mahānase; virāṭarājño dayito 'bhavad dṛḍham
04,007.011c uvāsa rājan na ca taṃ pṛthagjano; bubodha tatrānucaraś ca kaś cana
04,008.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,008.001*0194_001 tataḥ kṛṣṇā sukeśī sā darśanīyā śucismitā
04,008.001a tataḥ keśān samutkṣipya vellitāgrān aninditān
04,008.001b*0195_001 kṛṣṇān sūkṣmān mṛdūn dīrghān samudgrathya śucismitā
04,008.001c jugūha dakṣiṇe pārśve mṛdūn asitalocanā
04,008.002a vāsaś ca paridhāyaikaṃ kṛṣṇaṃ sumalinaṃ mahat
04,008.002b*0196_001 naranāryaś ca saṃprekṣya vismayaṃ paramaṃ gatāḥ
04,008.002c kṛtvā veṣaṃ ca sairandhryāḥ kṛṣṇā vyacarad ārtavat
04,008.002d*0197_001 praviṣṭā nagaraṃ bhīruḥ sairandhrīveṣasaṃyutā
04,008.003a tāṃ narāḥ paridhāvantīṃ striyaś ca samupādravan
04,008.003c apṛcchaṃś caiva tāṃ dṛṣṭvā kā tvaṃ kiṃ ca cikīrṣasi
04,008.003d*0198_001 atha sā chinnapaṭṭābhyāṃ valkalājinasaṃvṛtām
04,008.004a sā tān uvāca rājendra sairandhry aham upāgatā
04,008.004c karma cecchāmi vai kartuṃ tasya yo māṃ pupukṣati
04,008.005a tasyā rūpeṇa veṣeṇa ślakṣṇayā ca tathā girā
04,008.005c nāśraddadhata tāṃ dāsīm annahetor upasthitām
04,008.006a virāṭasya tu kaikeyī bhāryā paramasaṃmatā
04,008.006c avalokayantī dadṛśe prāsādād drupadātmajām
04,008.007a sā samīkṣya tathārūpām anāthām ekavāsasam
04,008.007b@006_0001 strībhiś ca puruṣaiś cāpi sarvataḥ parivāritām
04,008.007b@006_0002 virāṭabhāryā tāṃ devīṃ kāruṇyāj jātasaṃbhramā
04,008.007b@006_0003 apreṣayat samīpasthāḥ striyo vṛddhāś ca tatparāḥ
04,008.007b@006_0004 apanīya tataḥ sarvā ānayadhvam ihaiva tām
04,008.007b@006_0005 yadā dṛṣṭā mayā sādhvī kampate me manas tadā
04,008.007b@006_0006 tasmāc chīghram ihānāyya darśayadhvaṃ yadīcchatha
04,008.007b@006_0007 tās tathoktā upāgamya draupadīṃ parisaṃgatām
04,008.007b@006_0008 ānīya sarvathā tv enām abruvan madhurāṃ giram
04,008.007b@006_0009 bhadre tvāṃ draṣṭum icchantī sudeṣṇā harmyabhūtale
04,008.007b@006_0010 sthitā tadarthaṃ hi vayaṃ tvatsamīpam ihāgatāḥ
04,008.007b@006_0011 atha sā chinnapaṭṭābhyāṃ valkalājinasaṃvṛtā
04,008.007b@006_0012 rājaveśma upāgamya yatrāgramahiṣī sthitā
04,008.007b@006_0013 sudeṣṇām agamat kṛṣṇā rājabhāryāṃ yaśasvinīm
04,008.007b@006_0014 kṛṣṇān keśān mṛdūn dīrghān samudgrathyāyatekṣaṇā
04,008.007b@006_0015 kuñcitāgrān susūkṣmāṃs tān darśanīyān nibadhya ca
04,008.007b@006_0016 jugūha dakṣiṇe pārśve mṛdūn asitalocanā
04,008.007b@006_0017 sā praviśya virāṭasya draupady antaḥpurāṃ śubhā
04,008.007b@006_0018 hrīniṣedhānvitā bālā kampamānā lateva sā
04,008.007b@006_0019 abhigamya ca suśroṇī sarvalakṣaṇasaṃyutā
04,008.007b@006_0020 dadarśāvasthitāṃ haime pīṭhe ratnaparicchade
04,008.007b@006_0021 raktasūkṣmāṃśukadharāṃ meghe saudāminīm iva
04,008.007b@006_0022 nānāvarṇavicitrāṃ ca sarvābharaṇabhūṣitām
04,008.007b@006_0023 subhrūṃ sukeśīṃ suśroṇīṃ kubjavāmanamadhyagām
04,008.007b@006_0024 bahupuṣpopakīrṇāyāṃ bhūmyāṃ vedim ivādhvare
04,008.007b@006_0025 sudeṣṇāṃ rājamahiṣīṃ sarvālaṃkārabhūṣitām
04,008.007b@006_0026 śrīmatīṃ rājaputrīṇāṃ śatena parivāritām
04,008.007b@006_0027 tāḥ sarvā draupadīṃ dṛṣṭvā saṃtaptāḥ paramāṅganāḥ
04,008.007b@006_0028 tvaritāś copatasthus tāḥ sahasotthāya cāsanāt
04,008.007b@006_0029 nirīkṣamāṇās tāḥ sarvāḥ śacīṃ devīm ivāgatām
04,008.007b@006_0030 gūḍhagulphāṃ varārohāṃ kṛṣṇāṃ tāmrāyatekṣaṇām
04,008.007b@006_0031 atisarvānavadyāṅgīṃ natagātrīṃ sumadhyamām
04,008.007b@006_0032 nahrasvāṃ nātimahatīṃ jātāṃ bahutṛṇe vane
04,008.007b@006_0033 ṛśyarohīm ivānindyāṃ sukeśīṃ mṛgalocanām
04,008.007b@006_0034 tāṃ mṛgīm iva vitrastāṃ yūthabhraṣṭām iva dvipām
04,008.007b@006_0035 lakṣmīm iva viśālākṣīṃ vidyām iva yaśasvinīm
04,008.007b@006_0036 rohiṇīm iva tārāṇāṃ dīptām agniśikhām iva
04,008.007b@006_0037 pārvatīm iva rudrāṇīṃ velām iva mahodadheḥ
04,008.007b@006_0038 sulabhām iva nāgīnāṃ mṛgīṇām iva kiṃnarīm
04,008.007b@006_0039 gaṅgām iva viśuddhāṅgīṃ śāradīm iva śarvarīm
04,008.007b@006_0040 tām acintyatamāṃ loke ilām iva yaśasvinīm
04,008.007b@006_0041 sāvitrīm iva durdharṣāṃ brāhmyā lakṣmyā samanvitām
04,008.007b@006_0042 sudeṣṇā paryapṛcchat tāṃ vismayotphullalocanā
04,008.007b@006_0043 kā tvaṃ sarvānavadyāṅgī kuto 'si tvam ihāgatā
04,008.007b@006_0044 kasya vā tvaṃ viśālākṣi kiṃ vā te karavāṇy aham
04,008.007c samāhūyābravīd bhadre kā tvaṃ kiṃ ca cikīrṣasi
04,008.008a sā tām uvāca rājendra sairandhry aham upāgatā
04,008.008c karma cecchāmy ahaṃ kartuṃ tasya yo māṃ pupukṣati
04,008.009 sudeṣṇovāca
04,008.009a naivaṃrūpā bhavanty evaṃ yathā vadasi bhāmini
04,008.009c preṣayanti ca vai dāsīr dāsāṃś caivaṃvidhān bahūn
04,008.010a gūḍhagulphā saṃhatorus trigambhīrā ṣaḍunnatā
04,008.010c raktā pañcasu rakteṣu haṃsagadgadabhāṣiṇī
04,008.011a sukeśī sustanī śyāmā pīnaśroṇipayodharā
04,008.011c tena tenaiva saṃpannā kāśmīrīva turaṃgamā
04,008.011d*0199_001 sārvabhaumasya mahiṣī raktaiḥ pañcabhir aṅganā
04,008.012a svarālapakṣmanayanā bimboṣṭhī tanumadhyamā
04,008.012c kambugrīvā gūḍhasirā pūrṇacandranibhānanā
04,008.012d*0200_001 śāradotpalapatrākṣyā śāradotpalagandhayā
04,008.012d*0200_002 śāradotpalasevinyā rūpeṇa sadṛśī śriyā
04,008.012d*0201_001 sarvalakṣaṇayuktā ca bhāryā tvaṃ pṛthivīpateḥ
04,008.013a kā tvaṃ brūhi yathā bhadre nāsi dāsī kathaṃ cana
04,008.013c yakṣī vā yadi vā devī gandharvī yadi vāpsarāḥ
04,008.013d*0202_001 devakanyā bhujaṅgī vā nagarasyātha devatā
04,008.013d*0202_002 vidyādharī kiṃnarī vā yadi vā rohiṇī svayam
04,008.013d*0203_001 apsarā vāpi nāgī vā tārā vā tvaṃ vilāsini
04,008.014a alambusā miśrakeśī puṇḍarīkātha mālinī
04,008.014b*0204_001 menakā vā ahalyā vā rambhā vāpi tilottamā
04,008.014c indrāṇī vāruṇī vā tvaṃ tvaṣṭur dhātuḥ prajāpateḥ
04,008.014e devyo deveṣu vikhyātās tāsāṃ tvaṃ katamā śubhe
04,008.014f*0205_001 tava hy anupamaṃ rūpaṃ bhūṣaṇair api varjitam
04,008.014f*0205_002 tvāṃ sṛṣṭvoparataṃ manye lokakartāram īśvaram
04,008.014f*0205_003 na tṛpyanti striyo dṛṣṭvā kā nu puṃsāṃ ratir bhavet
04,008.014f*0206_001 pravālapuṣpastabakair ācitā vanadevatā
04,008.014f*0206_002 tvām eva hi nirīkṣante vismitā rūpasaṃpadā
04,008.014f*0206_003 antaḥpuragatā nāryo mṛgapakṣigaṇāś ca ye
04,008.014f*0206_004 sarve tvām eva kalyāṇi nirīkṣante suvismitāḥ
04,008.014f*0206_005 na tvādṛśī kā cana me triṣu lokeṣu sundarī
04,008.014f*0206_006 dṛṣṭapūrvā śrutā vāpi vapuṣā vidyate śubhe
04,008.014f*0207_001 evam uktā sudeṣṇāṃ tāṃ kṛtāñjalipuṭā sthitā
04,008.014f*0207_002 abravīd vismayāviṣṭā draupadī yoṣitāṃ varā
04,008.015 draupady uvāca
04,008.015a nāsmi devī na gandharvī nāsurī na ca rākṣasī
04,008.015c sairandhrī tu bhujiṣyāsmi satyam etad bravīmi te
04,008.015d*0208_001 patīnāṃ prekṣamāṇānāṃ kasmiṃś cit kāraṇāntare
04,008.015d*0208_002 keśapakṣe parāmṛṣṭā sāhaṃ trastā vanaṃ gatā
04,008.015d*0208_003 tatra dvādaśa varṣāṇi vanyamūlaphalāśanā
04,008.015d*0208_004 carāmy anilayā subhru sā tavāntikam āgatā
04,008.016a keśāñ jānāmy ahaṃ kartuṃ piṃṣe sādhu vilepanam
04,008.016b*0209_001 mallikotpalapadmānāṃ campakānāṃ tathā śubhe
04,008.016b*0210_001 sinduvārakajātīnāṃ racayāmy avataṃsakān
04,008.016b*0210_002 patraṃ mṛṇālam agaruṃ piṅkṣye ca haricandanam
04,008.016c grathayiṣye vicitrāś ca srajaḥ paramaśobhanāḥ
04,008.017a ārādhayaṃ satyabhāmāṃ kṛṣṇasya mahiṣīṃ priyām
04,008.017c kṛṣṇāṃ ca bhāryāṃ pāṇḍūnāṃ kurūṇām ekasundarīm
04,008.017d*0211_001 tayāsmi subhṛtā cāham iṣṭalābhena toṣitā
04,008.018a tatra tatra carāmy evaṃ labhamānā suśobhanam
04,008.018c vāsāṃsi yāvac ca labhe tāvat tāvad rame tathā
04,008.019a mālinīty eva me nāma svayaṃ devī cakāra sā
04,008.019b@007_0001 kṛṣṇā kamalapatrākṣī sā me prāṇasamā sakhī
04,008.019b@007_0002 na cāhaṃ ciram icchāmi kva cid vastuṃ śubhānane
04,008.019b@007_0003 vrataṃ kilaitad asmākaṃ kuladharmo 'yam īdṛśaḥ
04,008.019b@007_0004 yo hy asmākaṃ hared dravyaṃ deśaṃ vasanam eva vā
04,008.019b@007_0005 na kroddhavyaṃ kilāsmābhir asmad gurur aroṣaṇaḥ
04,008.019b@007_0006 sāhaṃ vanāni durgāṇi tīrthāni ca sarāṃsi ca
04,008.019b@007_0007 śailāṃś ca vividhān ramyān saritaś ca samudragāḥ
04,008.019b@007_0008 bhartṛśokaparītāṅgī bhartṛsabrahmacāriṇī
04,008.019b@007_0009 vicarāmi mahīṃ durgāṃ yatra sāyaṃniveśanā
04,008.019b@007_0010 vīrapatnī yadā devī caramāṇeṣu bhartṛṣu
04,008.019b@007_0011 sāhaṃ vivatsā vidhinā gandhamādanaparvatāt
04,008.019b@007_0012 śṛṇomi tava sauśīlyaṃ bhartur madhurabhāṣiṇi
04,008.019b@007_0013 māhātmyaṃ ca tataḥ śrutvā brāhmaṇānāṃ samīpataḥ
04,008.019b@007_0014 tvām upasthātum icchāmi tataś cāham ihāgatā
04,008.019b@007_0015 guravo mama dharmaś ca vāyuḥ śakras tathāśvinau
04,008.019b@007_0016 teṣāṃ prasādāc ca na māṃ kaś cid dharṣayate pumān
04,008.019c sāham abhyāgatā devi sudeṣṇe tvanniveśanam
04,008.020 sudeṣṇovāca
04,008.020a mūrdhni tvāṃ vāsayeyaṃ vai saṃśayo me na vidyate
04,008.020c no ced iha tu rājā tvāṃ gacchet sarveṇa cetasā
04,008.020d*0212_001 sāhaṃ tvāṃ na kṣamāṃ manye vasantīm iha veśmani
04,008.020d*0212_002 eṣa doṣo 'tra suśroṇi kathaṃ vā bhīru manyase
04,008.021a striyo rājakule paśya yāś cemā mama veśmani
04,008.021c prasaktās tvāṃ nirīkṣante pumāṃsaṃ kaṃ na mohayeḥ
04,008.021d*0213_001 tvām evaitā nirīkṣante vismayād varavarṇini
04,008.022a vṛkṣāṃś cāvasthitān paśya ya ime mama veśmani
04,008.022c te 'pi tvāṃ saṃnamantīva pumāṃsaṃ kaṃ na mohayeḥ
04,008.022d*0214_001 bibharṣi paramaṃ rūpam atimānuṣam adbhutam
04,008.022d*0214_002 tiryagyonigatāś cāpi nirīkṣante savismayāḥ
04,008.022d*0214_003 tava rūpam anindyāṅgi kiṃ punar mānavā bhuvi
04,008.023a rājā virāṭaḥ suśroṇi dṛṣṭvā vapur amānuṣam
04,008.023c vihāya māṃ varārohe tvāṃ gacchet sarvacetasā
04,008.024a yaṃ hi tvam anavadyāṅgi naram āyatalocane
04,008.024c prasaktam abhivīkṣethāḥ sa kāmavaśago bhavet
04,008.024d*0215_001 susnātālaṃkṛtā ca tvaṃ yam īkṣethā hi mānavam
04,008.024d*0215_002 glānir na tasya duḥkhaṃ vā na tandrī na parājayaḥ
04,008.024d*0215_003 na śocen na ca saṃtapyen na krudhyen nānṛtaṃ vadet
04,008.024d*0215_004 yaṃ tvaṃ sarvānavadyāṅgi bhajethāḥ samalaṃkṛtā
04,008.024d*0215_005 na vyādhir na jarā tasya na tṛṣṇā na kṣudhā bhavet
04,008.024d*0215_006 yasya tvaṃ vaśagā subhru bhaver aṅkagatā satī
04,008.024d*0215_007 pañcatvam api saṃprāptaṃ yadi tvaṃ pariṣasvajeḥ
04,008.024d*0215_008 bāhubhyām anurūpābhyāṃ sa jīved iti me matiḥ
04,008.024d*0215_009 yasya hi tvaṃ bhaver bhāryā yaṃ ca hṛṣṭā pariṣvajeḥ
04,008.024d*0215_010 atijīvet sa sarveṣu deveṣv iva puraṃdaraḥ
04,008.024d*0216_001 adhyārohed yathā vṛkṣān vadhāyaivātmano naraḥ
04,008.024d*0216_002 rājaveśmani te subhru gṛhe tu syāt tathā mama
04,008.025a yaś ca tvāṃ satataṃ paśyet puruṣaś cāruhāsini
04,008.025c evaṃ sarvānavadyāṅgi sa cānaṅgavaśo bhavet
04,008.026a yathā karkaṭakī garbham ādhatte mṛtyum ātmanaḥ
04,008.026c tathāvidham ahaṃ manye vāsaṃ tava śucismite
04,008.026d*0217_001 anumānaye tvāṃ sairandhri nāvamanye kathaṃ cana
04,008.026d*0217_002 bhartṛśīlabhayād bhadre tava vāsaṃ na rocaye
04,008.027 draupady uvāca
04,008.027a nāsmi labhyā virāṭena na cānyena kathaṃ cana
04,008.027b*0218_001 devagandharvayakṣaiś ca draṣṭuṃ duṣṭena cetasā
04,008.027c gandharvāḥ patayo mahyaṃ yuvānaḥ pañca bhāmini
04,008.028a putrā gandharvarājasya mahāsattvasya kasya cit
04,008.028c rakṣanti te ca māṃ nityaṃ duḥkhācārā tathā nv aham
04,008.028d*0219_001 yaś ca duḥśīlavān martyo māṃ spṛśed duṣṭacetasā
04,008.028d*0219_002 sa tām eva niśāṃ śīghraṃ śayīta musalair hataḥ
04,008.028d*0219_003 yasyāpi hi śataṃ pūrṇaṃ bāndhavānāṃ bhaved iha
04,008.028d*0219_004 sahasraṃ vā viśālākṣi koṭir vāpi sahasrikā
04,008.028d*0219_005 duṣṭacittaś ca māṃ brūyān na sa jīvet tavāgrataḥ
04,008.028d*0219_006 na tasya tridaśā devā nāsurā na ca pannagāḥ
04,008.028d*0219_007 tebhyo gandharvarājebhyas trāṇaṃ kuryur asaṃśayam
04,008.028d*0219_008 sudeṣṇe viśvasa tvaṃ me svajane bāndhaveṣu vā
04,008.028d*0219_009 nāhaṃ śakyā naraiḥ spraṣṭuṃ na ca me vṛttam īdṛśam
04,008.029a yo me na dadyād ucchiṣṭaṃ na ca pādau pradhāvayet
04,008.029c prīyeyus tena vāsena gandharvāḥ patayo mama
04,008.030a yo hi māṃ puruṣo gṛdhyed yathānyāḥ prākṛtastriyaḥ
04,008.030c tām eva sa tato rātriṃ praviśed aparāṃ tanum
04,008.031a na cāpy ahaṃ cālayituṃ śakyā kena cid aṅgane
04,008.031c duḥkhaśīlā hi gandharvās te ca me balavattarāḥ
04,008.031d*0220_001 pracchannāś cāpi rakṣanti te māṃ nityaṃ śucismite
04,008.031d*0221_001 vaiśaṃpāyanaḥ
04,008.031d*0221_001 evaṃ nivasamānāyāṃ mayi mā te bhayaṃ hy abhūt
04,008.031d*0221_002 evam uktā tu sairandhryā sudeṣṇā vākyam abravīt
04,008.032 sudeṣṇovāca
04,008.032a evaṃ tvāṃ vāsayiṣyāmi yathā tvaṃ nandinīcchasi
04,008.032c na ca pādau na cocchiṣṭaṃ sprakṣyasi tvaṃ kathaṃ cana
04,008.032d*0222_001 vaseha mayi kalyāṇi yadi te vṛttam īdṛśam
04,008.032d*0222_002 kaś ca te dātum ucchiṣṭaṃ pumān arhati śobhane
04,008.032d*0222_003 pradhāvayec ca kaḥ pādau lakṣmīṃ dṛṣṭvaiva buddhimān
04,008.032d*0223_001 evam ācārasaṃpannā evaṃ daivaparāyaṇā
04,008.032d*0223_002 rakṣyā tvam asi bhūtānāṃ sāvitrīva dvijanmanām
04,008.032d*0223_003 devatā iva kalyāṇi pūjitā varavarṇini
04,008.032d*0223_004 vasa bhadre mayi prītā prītir hi mama vartate
04,008.032d*0223_005 sarvakāmaiḥ samuditā nirudvignamanāḥ sukham
04,008.033 vaiśaṃpāyana uvāca
04,008.033a evaṃ kṛṣṇā virāṭasya bhāryayā parisāntvitā
04,008.033b*0224_001 uvāsa nagare tasmin patidharmavatī satī
04,008.033b*0225_001 nirviśaṅkā virāṭasya viveśāntaḥpuraṃ tadā
04,008.033b*0225_002 yājñasenī sudeṣṇāṃ tu śuśrūṣantī viśāṃ pate
04,008.033c na caināṃ veda tatrānyas tattvena janamejaya
04,008.033d*0226_001 evaṃ virāṭe nyavasanta pāṇḍavāḥ
04,008.033d*0226_002 kṛṣṇā tathāntaḥpuram etya śobhanā
04,008.033d*0226_003 ajñātacaryāṃ pratiruddhamānasā
04,008.033d*0226_004 yathāgnayo bhasmanigūḍhatejasaḥ
04,009.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,009.001a sahadevo 'pi gopānāṃ kṛtvā veṣam anuttamam
04,009.001c bhāṣāṃ caiṣāṃ samāsthāya virāṭam upayād atha
04,009.001d*0227_001 goṣṭham āsādya tiṣṭhantaṃ bhavanasya samīpataḥ
04,009.001d*0227_002 rājātha dṛṣṭvā puruṣān prāhiṇoj jātavismayaḥ
04,009.002a tam āyāntam abhiprekṣya bhrājamānaṃ nararṣabham
04,009.002c samupasthāya vai rājā papraccha kurunandanam
04,009.003a kasya vā tvaṃ kuto vā tvaṃ kiṃ vā tāta cikīrṣasi
04,009.003c na hi me dṛṣṭapūrvas tvaṃ tattvaṃ brūhi nararṣabha
04,009.004a sa prāpya rājānam amitratāpanas; tato 'bravīn meghamahaughaniḥsvanaḥ
04,009.004b@008_0000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,009.004b@008_0001 athāparo 'dṛśyata vai śaśī yathā
04,009.004b@008_0002 huto havirbhir hi yathādhvare śikhī
04,009.004b@008_0003 tathā samālakṣyata cārudarśanaḥ
04,009.004b@008_0004 prakāśavān sūrya ivāciroditaḥ
04,009.004b@008_0005 tam āvrajantaṃ sahadevam agraṇīr
04,009.004b@008_0006 nṛpo virāṭo nacirāt samaikṣata
04,009.004b@008_0007 praikṣanta taṃ tatra pṛthak samāgatāḥ
04,009.004b@008_0008 sabhāsadaḥ sarvamanoharaprabham
04,009.004b@008_0009 yuvānam āyāntam amitrakarśanaṃ
04,009.004b@008_0010 pramuktam abhrād iva candramaṇḍalam
04,009.004b@008_0011 yaṣṭyā pramāṇānvitayā sudarśanaṃ
04,009.004b@008_0012 dāmāni pāśaṃ ca nibaddhya pṛṣṭhataḥ
04,009.004b@008_0013 mauñjīṃ ca tantrīṃ mahatīṃ susaṃhitāṃ
04,009.004b@008_0014 bālaiś ca dāmair bahubhiḥ samāvṛtām
04,009.004b@008_0015 sa cāpi rājānam uvāca vīryavān
04,009.004b@008_0016 kuruṣva māṃ pārthiva goṣv avasthitam
04,009.004b@008_0017 mayā hi guptāḥ paśavo bhavantu te
04,009.004b@008_0018 pranaṣṭanidrāḥ prabhavo 'smi ballavaḥ
04,009.004b@008_0019 na śvāpadebhyo na ca rogato bhayaṃ
04,009.004b@008_0020 na cāpi tāsām uta taskarād bhayam
04,009.004b@008_0021 payaḥprabhūtā bahulā nirāmayā
04,009.004b@008_0022 bhavanti gāvaḥ subhṛtā narādhipa
04,009.004b@008_0023 niśamya rājā sahadevabhāṣitaṃ
04,009.004b@008_0024 nirīkṣya mādrīsutam abhyanandata
04,009.004b@008_0025 uvāca tuṣṭo muditena cetasā
04,009.004b@008_0026 na ballavatvaṃ tvayi vīra lakṣaye
04,009.004b@008_0027 dhairyād vapuḥ kṣātram iveha te dṛḍhaṃ
04,009.004b@008_0028 prakāśate kauravavaṃśajasya vā
04,009.004b@008_0029 nāpaṇḍiteyaṃ tava dṛśyate tanur
04,009.004b@008_0030 bhaveha rājye mama mantradharmabhṛt
04,009.004b@008_0031 praśādhi matsyān saharājakān imān
04,009.004b@008_0032 bṛhaspatiḥ śakrayutān ivāmarān
04,009.004b@008_0033 balaṃ ca me rakṣa suveṣa sarvaśo
04,009.004b@008_0034 gṛhāṇa khaḍgaṃ pratirūpam ātmanaḥ
04,009.004b@008_0035 anīkakarṇāgradharo balasya me
04,009.004b@008_0036 prabhur bhavān astu gṛhāṇa kārmukam
04,009.004b@008_0037 virāṭarājñābhihitaḥ kurūttamaḥ
04,009.004b@008_0038 praśasya rājānam abhipraṇamya ca
04,009.004b@008_0039 uvāca matsyapravaraṃ mahāmatiḥ
04,009.004b@008_0040 śṛṇuṣva rājan mama vākyam uttamam
04,009.004b@008_0041 bālo hy ahaṃ jātiviśeṣadūṣitaḥ
04,009.004b@008_0042 kuto 'dya me nītiṣu yuktamantritā
04,009.004b@008_0043 svakarmatuṣṭāś ca vayaṃ narādhipa
04,009.004b@008_0044 praśādhi māṃ gāḥ parirakṣaṇe 'nagha
04,009.004c vaiśyo 'smi nāmnāham ariṣṭanemir; gosaṃkhya āsaṃ kurupuṃgavānām
04,009.005a vastuṃ tvayīcchāmi viśāṃ variṣṭha; tān rājasiṃhān na hi vedmi pārthān
04,009.005c na śakyate jīvitum anyakarmaṇā; na ca tvad anyo mama rocate nṛpaḥ
04,009.006 virāṭa uvāca
04,009.006a tvaṃ brāhmaṇo yadi vā kṣatriyo 'si; samudranemīśvararūpavān asi
04,009.006c ācakṣva me tattvam amitrakarśana; na vaiśyakarma tvayi vidyate samam
04,009.007a kasyāsi rājño viṣayād ihāgataḥ; kiṃ cāpi śilpaṃ tava vidyate kṛtam
04,009.007c kathaṃ tvam asmāsu nivatsyase sadā; vadasva kiṃ cāpi taveha vetanam
04,009.008 sahadeva uvāca
04,009.008a pañcānāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ jyeṣṭho rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,009.008c tasyāṣṭaśatasāhasrā gavāṃ vargāḥ śataṃ śatāḥ
04,009.009a apare daśasāhasrā dvis tāvantas tathāpare
04,009.009c teṣāṃ gosaṃkhya āsaṃ vai tantipāleti māṃ viduḥ
04,009.010a bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca yac ca saṃkhyāgataṃ kva cit
04,009.010c na me 'sty aviditaṃ kiṃ cit samantād daśayojanam
04,009.011a guṇāḥ suviditā hy āsan mama tasya mahātmanaḥ
04,009.011c āsīc ca sa mayā tuṣṭaḥ kururājo yudhiṣṭhiraḥ
04,009.011d*0228_001 anekaguṇitā gāvo durvijñeyā mahattarāḥ
04,009.011d*0228_002 bahukṣīratarā gāvo bahvyaḥ sadyaḥ saputrakāḥ
04,009.012a kṣipraṃ hi gāvo bahulā bhavanti; na tāsu rogo bhavatīha kaś cit
04,009.012c tais tair upāyair viditaṃ mayaitad; etāni śilpāni mayi sthitāni
04,009.013a vṛṣabhāṃś cāpi jānāmi rājan pūjitalakṣaṇān
04,009.013c yeṣāṃ mūtram upāghrāya api vandhyā prasūyate
04,009.013d*0229_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,009.013d*0229_001 matsyādhipo harṣakalena cetasā
04,009.013d*0229_002 mādrīsutaṃ pāṇḍavam abhyabhāṣata
04,009.013d*0229_003 naivānumanye tava karma kutsitaṃ
04,009.013d*0229_004 mahīṃ samagrām abhipātum arhasi
04,009.013d*0229_005 atha tv idānīṃ tava rocitaṃ vibho
04,009.013d*0229_006 yatheṣṭato gavyam avekṣa māmakam
04,009.013d*0229_007 tvadarpaṇā me paśavo bhavantu vai
04,009.013d*0229_008 nṛpo virāṭas tam uvāca sattamam
04,009.014 virāṭa uvāca
04,009.014a śataṃ sahasrāṇi samāhitāni; varṇasya varṇasya viniścitā guṇaiḥ
04,009.014c paśūn sapālān bhavate dadāmy ahaṃ; tvadāśrayā me paśavo bhavantv iha
04,009.015 vaiśaṃpāyana uvāca
04,009.015a tathā sa rājño 'vidito viśāṃ pate; uvāsa tatraiva sukhaṃ nareśvaraḥ
04,009.015c na cainam anye 'pi viduḥ kathaṃ cana; prādāc ca tasmai bharaṇaṃ yathepsitam
04,009.015d*0230_001 evaṃ virāṭena sametya pāṇḍavo
04,009.015d*0230_002 labdhvā ca govallavatāṃ yatheṣṭataḥ
04,009.015d*0230_003 ajñātacaryām avasan mahātmā
04,009.015d*0230_004 yathā raviś cāstagiriṃ niviṣṭaḥ
04,010.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,010.001a athāparo 'dṛśyata rūpasaṃpadā; strīṇām alaṃkāradharo bṛhat pumān
04,010.001c prākāravapre pratimucya kuṇḍale; dīrghe ca kambū parihāṭake śubhe
04,010.001d*0231_001 kṛṣṇe ca dīrghe ca nibadhya vāsasī
04,010.001d*0231_002 śarīravāñ śakrabṛhaspatiprabhaḥ
04,010.002a bahūṃś ca dīrghāṃś ca vikīrya mūrdhajān; mahābhujo vāraṇamattavikramaḥ
04,010.002b*0232_001 klaibyena veṣeṇa na bhāti bhāti ca
04,010.002b*0232_002 grahābhipanno nabhasīva candramāḥ
04,010.002c gatena bhūmim abhikampayaṃs tadā; virāṭam āsādya sabhāsamīpataḥ
04,010.003a taṃ prekṣya rājopagataṃ sabhātale; satrapraticchannam aripramāthinam
04,010.003c virājamānaṃ parameṇa varcasā; sutaṃ mahendrasya gajendravikramam
04,010.004a sarvān apṛcchac ca samīpacāriṇaḥ; kuto 'yam āyāti na me purā śrutaḥ
04,010.004c na cainam ūcur viditaṃ tadā narāḥ; savismitaṃ vākyam idaṃ nṛpo 'bravīt
04,010.004d@009_0000 virāṭaḥ
04,010.004d@009_0001 gajendralīlo mṛgarājagāmī
04,010.004d@009_0002 vṛṣekṣaṇo devasutogratejāḥ
04,010.004d@009_0003 pīnāṃsabāhuḥ kanakāvadātaḥ
04,010.004d@009_0004 ko 'yaṃ naro me nagaraṃ praviṣṭaḥ
04,010.004d@009_0005 kim eṣa devendrasutaḥ kim eṣa
04,010.004d@009_0006 brahmātmajo vā kim ayaṃ svayaṃbhūḥ
04,010.004d@009_0007 umāsuto vaiśravaṇātmajo vā
04,010.004d@009_0008 prekṣyainam āsīd iti me pratarkaḥ
04,010.004d@009_0008 vaiśaṃpāyanaḥ
04,010.004d@009_0009 sabhām atikramya ca vāsavopamo
04,010.004d@009_0010 nirīkṣyamāṇo bahubhiḥ samāgataiḥ
04,010.004d@009_0011 sa tatra rājānam amitrahābravīd
04,010.004d@009_0012 bṛhannalāhaṃ naradeva nartanā
04,010.004d@009_0013 veṇīṃ prakuryāṃ rucire ca kuṇḍale
04,010.004d@009_0014 grathe srajaḥ prāvaraṇāni saṃhare
04,010.004d@009_0015 snānaṃ raceyaṃ vimṛje ca darpaṇaṃ
04,010.004d@009_0016 viśeṣakeṣv eva ca kauśalaṃ mama
04,010.004d@009_0017 klībeṣu bāleṣu jaleṣu nartane
04,010.004d@009_0018 śikṣāpradāneṣu ca yogyatā mama
04,010.004d@009_0019 karomi veṇīṣu ca puṣpapūrakān
04,010.004d@009_0020 na me striyaḥ karmaṇi kauśalādhikāḥ
04,010.004d@009_0021 tam abravīt prāṃśum udīkṣya vismito
04,010.004d@009_0022 virāṭarājopasṛtaṃ mahāyaśāḥ
04,010.005a sarvopapannaḥ puruṣo manoramaḥ; śyāmo yuvā vāraṇayūthapopamaḥ
04,010.005b*0233_001 jānīta ko 'yaṃ mama darśane sthito
04,010.005b*0233_002 yat kāṅkṣate tal labhatāṃ mamāciram
04,010.005b*0233_003 evaṃ vitarkantam amitraghātinaṃ
04,010.005b*0233_004 saṃprāpya rājānam amitrahābravīt
04,010.005b*0233_005 bṛhannaḍāhaṃ naradeva nartakī
04,010.005b*0233_006 tvāṃ sevituṃ śatrudamopayāmi
04,010.005b*0233_007 tvaṃ māṃ bhajasvādya yathā tvadāgatāṃ
04,010.005b*0233_008 bhavāmi te pārthiva nartakī hy aham
04,010.005c vimucya kambū parihāṭake śubhe; vimucya veṇīm apinahya kuṇḍale
04,010.006a śikhī sukeśaḥ paridhāya cānyathā; bhavasva dhanvī kavacī śarī tathā
04,010.006c āruhya yānaṃ paridhāvatāṃ bhavān; sutaiḥ samo me bhava vā mayā samaḥ
04,010.007a vṛddho hy ahaṃ vai parihārakāmaḥ; sarvān matsyāṃs tarasā pālayasva
04,010.007c naivaṃvidhāḥ klībarūpā bhavanti; kathaṃ caneti pratibhāti me manaḥ
04,010.007d*0234_001 nārhas tu veṣo 'yam anūrjitas te
04,010.007d*0234_002 nāpuṃs tvam arho naradevasiṃha
04,010.007d*0234_003 tavaiṣa veṣaḥ śubhaveṣabhūṣaṇair
04,010.007d*0234_004 vibhūṣito bhūtapater iva prabho
04,010.007d*0234_005 vibhāti bhānor iva raśmimālino
04,010.007d*0234_006 ghanāvaruddhe gagane raver iva
04,010.007d*0234_007 dhanur hi manye tava śobhayed bhujau
04,010.007d*0234_008 tathā hi pīnāvatimātram āyatau
04,010.007d*0234_009 pragṛhya cāpaṃ pratirūpam ātmano
04,010.007d*0234_010 rakṣasva deśaṃ puram adya susthitaḥ
04,010.007d*0234_011 putreṇa tulyo bhava me bṛhannale
04,010.007d*0234_012 vṛddho 'smi vittaṃ pratipādayāmi te
04,010.007d*0234_013 tvaṃ rakṣa me sarvam idaṃ puraṃ prabho
04,010.007d*0234_014 na ṣaṇḍatāṃ kāṃcana lakṣayāmi te
04,010.007d*0234_015 praśādhi matsyāṃs tarasābhivardhayan
04,010.007d*0234_016 vaiśaṃpāyanaḥ
04,010.007d*0234_016 dadāmi rājyaṃ tava satyavāg aham
04,010.007d*0234_017 tasyāgrataḥ svāni dhanūṃṣi pārthivo
04,010.007d*0234_018 bahūni dīrghāṇi ca varṇavanti ca
04,010.007d*0234_019 dadhau sa sajyāni balānvitāni
04,010.007d*0234_020 jijñāsamānaḥ kim ayaṃ kariṣyati
04,010.007d*0234_021 tato 'rjunaḥ klībataraṃ vaco 'bravīn
04,010.007d*0234_022 na me dhanur dhāritam īdṛśaṃ prabho
04,010.007d*0234_023 na cāpi dṛṣṭaṃ dhanur īdṛśaṃ kva cin
04,010.007d*0234_024 na mādṛśāḥ santi dhanurdharā bhuvi
04,010.008 arjuna uvāca
04,010.008a gāyāmi nṛtyāmy atha vādayāmi; bhadro 'smi nṛtte kuśalo 'smi gīte
04,010.008c tvam uttarāyāḥ paridatsva māṃ svayaṃ; bhavāmi devyā naradeva nartakaḥ
04,010.009a idaṃ tu rūpaṃ mama yena kiṃ nu tat; prakīrtayitvā bhṛśaśokavardhanam
04,010.009c bṛhannaḍāṃ vai naradeva viddhi māṃ; sutaṃ sutāṃ vā pitṛmātṛvarjitām
04,010.010 virāṭa uvāca
04,010.010a dadāmi te hanta varaṃ bṛhannaḍe; sutāṃ ca me nartaya yāś ca tādṛśīḥ
04,010.010b*0235_001 na madgṛhe cāsti bhavānyakiṃ canaḥ (?)
04,010.010b*0235_002 pratīpakartā puruṣaḥ striyo 'pi vā
04,010.010c idaṃ tu te karma samaṃ na me mataṃ; samudranemiṃ pṛthivīṃ tvam arhasi
04,010.010d*0236_001 tato virāṭaḥ svayam āhvayat sutāṃ
04,010.010d*0236_002 nṛpādhipas tāṃ ca sumadhyasundarīm
04,010.010d*0236_003 uvāca caināṃ muditena cetasā
04,010.010d*0236_004 bṛhannaḷā nāma sakhī bhavatv iyam
04,010.010d*0236_005 sugātri saṃprītisubaddhasauhṛdā
04,010.010d*0236_006 tavāṅgane prāṇasamā ca nityadā
04,010.010d*0236_007 prakāmabhakṣābharaṇāmbarā śubhā
04,010.010d*0236_008 caratv iyaṃ sarvajaneṣv avāritā
04,010.010d*0236_009 na duṣkulīnā tv iyam ākṛtir bhaven
04,010.010d*0236_010 na vṛttabhedī bhavatīdṛśo janaḥ
04,010.010d*0237_001 itīdam uktvā puruṣair yathākramaṃ
04,010.010d*0237_002 parīkṣya rājā pramadābhir āgatām
04,010.010d*0237_003 sutāṃ ca tāṃ nartayituṃ śaśāsa vai
04,010.010d*0237_004 bṛhannalāṃ klībam avekṣya veśmani
04,010.010d*0238_001 tathā samādiśya sutāṃ narādhipaḥ
04,010.010d*0238_002 praveśyatāṃ sādhu gṛhaṃ taveti ca
04,010.011 vaiśaṃpāyana uvāca
04,010.011a bṛhannaḍāṃ tām abhivīkṣya matsyarāṭ; kalāsu nṛtte ca tathaiva vādite
04,010.011b*0239_001 saṃmantrya rājā vividhaiḥ svamantribhiḥ
04,010.011b*0239_002 parīkṣya cainaṃ pramadābhir āśu vai
04,010.011c apuṃstvam apy asya niśamya ca sthiraṃ; tataḥ kumārīpuram utsasarja tam
04,010.012a sa śikṣayām āsa ca gītavāditaṃ; sutāṃ virāṭasya dhanaṃjayaḥ prabhuḥ
04,010.012c sakhīś ca tasyāḥ paricārikās tathā; priyaś ca tāsāṃ sa babhūva pāṇḍavaḥ
04,010.013a tathā sa satreṇa dhanaṃjayo 'vasat; priyāṇi kurvan saha tābhir ātmavān
04,010.013c tathāgataṃ tatra na jajñire janā; bahiścarā vāpy athavāntarecarāḥ
04,011.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,011.001a athāparo 'dṛśyata pāṇḍavaḥ prabhur; virāṭarājñas turagān samīkṣataḥ
04,011.001c tam āpatantaṃ dadṛśe pṛthagjano; vimuktam abhrād iva sūryamaṇḍalam
04,011.002a sa vai hayān aikṣata tāṃs tatas tataḥ; samīkṣamāṇaṃ ca dadarśa matsyarāṭ
04,011.002c tato 'bravīt tān anugān amitrahā; kuto 'yam āyāti naro 'maraprabhaḥ
04,011.002d*0240_001 dṛṣṭvā tathainaṃ sa kurūttamaṃ tataḥ
04,011.002d*0240_002 papraccha tān sarvasabhāsadas tadā
04,011.002d*0240_003 ko vā vijānāti purāsya darśanaṃ
04,011.002d*0240_004 yo 'yaṃ yuvābhyeti hi māmikāṃ sabhām
04,011.002d*0240_005 priyo hi me darśanato 'pi saṃmato
04,011.002d*0240_006 bravītu kaś cid yadi dṛṣṭavān imam
04,011.003a ayaṃ hayān vīkṣati māmakān dṛḍhaṃ; dhruvaṃ hayajño bhavitā vicakṣaṇaḥ
04,011.003c praveśyatām eṣa samīpam āśu me; vibhāti vīro hi yathāmaras tathā
04,011.004a abhyetya rājānam amitrahābravīj; jayo 'stu te pārthiva bhadram astu ca
04,011.004c hayeṣu yukto nṛpa saṃmataḥ sadā; tavāśvasūto nipuṇo bhavāmy aham
04,011.004d*0241_001 vitarkaty eva hi matsyarājani
04,011.004d*0241_002 tvaran kurūṇām ṛṣabhaḥ samāgamat
04,011.004d*0241_003 tataḥ praṇamyopanataḥ kurūttamo
04,011.004d*0241_004 virāṭarājānam uvāca pārthivam
04,011.004d*0241_005 tavāgato 'haṃ puram adya bhūpate
04,011.004d*0241_006 jijīviṣur vetanabhojanārthikaḥ
04,011.004d*0241_007 tavāśvabandhaḥ subhṛto bhavāmy ahaṃ
04,011.004d*0241_008 kuruṣva mām aśvapatiṃ yadīcchasi
04,011.005 virāṭa uvāca
04,011.005a dadāmi yānāni dhanaṃ niveśanaṃ; mamāśvasūto bhavituṃ tvam arhasi
04,011.005c kuto 'si kasyāsi kathaṃ tvam āgataḥ; prabrūhi śilpaṃ tava vidyate ca yat
04,011.006 nakula uvāca
04,011.006a pañcānāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ jyeṣṭho rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,011.006c tenāham aśveṣu purā prakṛtaḥ śatrukarśana
04,011.007a aśvānāṃ prakṛtiṃ vedmi vinayaṃ cāpi sarvaśaḥ
04,011.007c duṣṭānāṃ pratipattiṃ ca kṛtsnaṃ caiva cikitsitam
04,011.008a na kātaraṃ syān mama jātu vāhanaṃ; na me 'sti duṣṭā vaḍavā kuto hayāḥ
04,011.008c janas tu mām āha sa cāpi pāṇḍavo; yudhiṣṭhiro granthikam eva nāmataḥ
04,011.008d*0242_001 mātalir iva devapater daśarathanṛpateḥ sumantra iva yantā
04,011.008d*0242_002 sahasāho jāmadagnes tathaiva tava śikṣayāmy aśvān
04,011.008d*0242_003 yudhiṣṭhirasya rājendra nararājasya śāsanāt
04,011.008d*0242_004 śatasāhasrakoṭīnām aśvānām asmi rakṣitā
04,011.009 virāṭa uvāca
04,011.009a yad asti kiṃ cin mama vājivāhanaṃ; tad astu sarvaṃ tvadadhīnam adya vai
04,011.009c ye cāpi ke cin mama vājiyojakās; tvadāśrayāḥ sārathayaś ca santu me
04,011.010a idaṃ taveṣṭaṃ yadi vai suropama; bravīhi yat te prasamīkṣitaṃ vasu
04,011.010c na te 'nurūpaṃ hayakarma vidyate; prabhāsi rājeva hi saṃmato mama
04,011.011a yudhiṣṭhirasyeva hi darśanena me; samaṃ tavedaṃ priyadarśa darśanam
04,011.011c kathaṃ tu bhṛtyaiḥ sa vinākṛto vane; vasaty anindyo ramate ca pāṇḍavaḥ
04,011.012 vaiśaṃpāyana uvāca
04,011.012a tathā sa gandharvavaropamo yuvā; virāṭarājñā muditena pūjitaḥ
04,011.012c na cainam anye 'pi viduḥ kathaṃ cana; priyābhirāmaṃ vicarantam antarā
04,011.013a evaṃ hi matsye nyavasanta pāṇḍavā; yathāpratijñābhir amoghadarśanāḥ
04,011.013c ajñātacaryāṃ vyacaran samāhitāḥ; samudranemīpatayo 'tiduḥkhitāḥ
04,012.001 janamejaya uvāca
04,012.001a evaṃ matsyasya nagare vasantas tatra pāṇḍavāḥ
04,012.001c ata ūrdhvaṃ mahāvīryāḥ kim akurvanta vai dvija
04,012.002 vaiśaṃpāyana uvāca
04,012.002a evaṃ te nyavasaṃs tatra pracchannāḥ kurunandanāḥ
04,012.002c ārādhayanto rājānaṃ yad akurvanta tac chṛṇu
04,012.002d*0243_001 tṛṇabinduprasādāc ca dharmasya ca mahātmanaḥ
04,012.002d*0243_002 ajñātavāsam evaṃ tu virāṭanagare 'vasan
04,012.003a yudhiṣṭhiraḥ sabhāstāraḥ sabhyānām abhavat priyaḥ
04,012.003c tathaiva ca virāṭasya saputrasya viśāṃ pate
04,012.004a sa hy akṣahṛdayajñas tān krīḍayām āsa pāṇḍavaḥ
04,012.004c akṣavatyāṃ yathākāmaṃ sūtrabaddhān iva dvijān
04,012.005a ajñātaṃ ca virāṭasya vijitya vasu dharmarāṭ
04,012.005c bhrātṛbhyaḥ puruṣavyāghro yathārhaṃ sma prayacchati
04,012.006a bhīmaseno 'pi māṃsāni bhakṣyāṇi vividhāni ca
04,012.006c atisṛṣṭāni matsyena vikrīṇāti yudhiṣṭhire
04,012.007a vāsāṃsi parijīrṇāni labdhāny antaḥpure 'rjunaḥ
04,012.007c vikrīṇānaś ca sarvebhyaḥ pāṇḍavebhyaḥ prayacchati
04,012.008a sahadevo 'pi gopānāṃ veṣam āsthāya pāṇḍavaḥ
04,012.008b*0244_001 adhyakṣatvāc ca yal lebhe rājñaḥ kalyāṇakāryavān
04,012.008c dadhi kṣīraṃ ghṛtaṃ caiva pāṇḍavebhyaḥ prayacchati
04,012.009a nakulo 'pi dhanaṃ labdhvā kṛte karmaṇi vājinām
04,012.009c tuṣṭe tasmin narapatau pāṇḍavebhyaḥ prayacchati
04,012.009d*0245_001 vinītān ṛṣabhān dṛṣṭvā sahadevena bhāvitān
04,012.009d*0245_002 sa tu hṛṣṭaś ca saṃprādāt tadā rājā dhanaṃ bahu
04,012.010a kṛṣṇāpi sarvān bhrātṝṃs tān nirīkṣantī tapasvinī
04,012.010c yathā punar avijñātā tathā carati bhāminī
04,012.011a evaṃ saṃpādayantas te tathānyonyaṃ mahārathāḥ
04,012.011b*0246_001 virāṭanagare ceruḥ punar garbhadhṛtā iva
04,012.011b*0246_002 sāśaṅkā dhārtarāṣṭrasya bhayāt pāṇḍusutās tadā
04,012.011c prekṣamāṇās tadā kṛṣṇām ūṣuś channā narādhipa
04,012.012a atha māse caturthe tu brahmaṇaḥ sumahotsavaḥ
04,012.012c āsīt samṛddho matsyeṣu puruṣāṇāṃ susaṃmataḥ
04,012.013a tatra mallāḥ samāpetur digbhyo rājan sahasraśaḥ
04,012.013b*0247_001 samāje brahmaṇo rājaṃs tathā paśupater api
04,012.013c mahākāyā mahāvīryāḥ kālakhañjā ivāsurāḥ
04,012.014a vīryonnaddhā balodagrā rājñā samabhipūjitāḥ
04,012.014c siṃhaskandhakaṭigrīvāḥ svavadātā manasvinaḥ
04,012.014e asakṛllabdhalakṣās te raṅge pārthivasaṃnidhau
04,012.015a teṣām eko mahān āsīt sarvamallān samāhvayat
04,012.015c āvalgamānaṃ taṃ raṅge nopatiṣṭhati kaś cana
04,012.015d*0248_001 kīcako 'pi tadā mallaṃ vyaśeṣayata no balāt
04,012.016a yadā sarve vimanasas te mallā hatacetasaḥ
04,012.016b@010_0001 avāṅmukhāś ca bhītāś ca mallāś cānye vicetasaḥ
04,012.016b@010_0002 vyasutvam apare caiva vāñchantīva pravihvalāḥ
04,012.016b@010_0003 gāṃ praveṣṭum ivecchanti khaṃ gantum iva cotthitāḥ
04,012.016b@010_0004 trastāḥ śāntā viṣaṇṇāṅgā niḥśabdā vihvalekṣaṇāḥ
04,012.016b@010_0005 virāṭarājamallās te bhagnacittā hataprabhāḥ
04,012.016b@010_0006 mallendranihatāḥ sarve na kiṃ cit pravadanti te
04,012.016b@010_0007 malla udvīkṣya tān mallāṃs trastān vākyam uvāca ha
04,012.016b@010_0008 āgataṃ mallarājaṃ māṃ kṛtsne pṛthivimaṇḍale
04,012.016b@010_0009 siṃhavyāghragajaiḥ sārdhaṃ krīḍantaṃ viddhi bhūpate
04,012.016b@010_0010 mallendrasya vacaḥ śrutvā baladarpasamanvitam
04,012.016b@010_0011 virāṭo vīkṣya tān mallāṃs trastān vākyam uvāca ha
04,012.016b@010_0012 anena saha mallena ko yoddhuṃ śaktimān naraḥ
04,012.016b@010_0013 tato yudhiṣṭhiro 'vādīc chrutvā matsyapater vacaḥ
04,012.016b@010_0014 asti mallo mahārāja mayā dṛṣṭo yudhiṣṭhire
04,012.016b@010_0015 anena saha mallena yoddhuṃ śaknoti bhūpate
04,012.016b@010_0016 yo 'sau mallo mayā dṛṣṭaḥ pūrvaṃ yaudhiṣṭhire pure
04,012.016b@010_0017 so 'yaṃ mallo vasaty eṣa rājaṃs tava mahānase
04,012.016b@010_0018 yudhiṣṭhiravacaḥ śrutvā vyaktam āheti pārthivaḥ
04,012.016b@010_0019 so 'py athāhūyatāṃ kṣipraṃ yoddhuṃ mallena saṃsadi
04,012.016b@010_0020 bhīmaseno virāṭena āhūtaś coditas tadā
04,012.016b@010_0021 yoddhuṃ tato 'bravīd vākyaṃ yoddhuṃ śaknomi bhūpate
04,012.016b@010_0022 narendra te prabhāvena śriyā śaktyā ca śāsanāt
04,012.016b@010_0023 anena saha mallena yoddhuṃ rājendra śaknuyām
04,012.016b@010_0024 yudhiṣṭhirakṛtaṃ jñātvā śriyā tava viśāṃ pate
04,012.016b@010_0025 mahādevasya bhaktyā ca taṃ mallaṃ pātayāmy aham
04,012.016b@010_0026 codito bhīmasenas tu mallam āhūya maṇḍale
04,012.016c atha sūdena taṃ mallaṃ yodhayām āsa matsyarāṭ
04,012.016d*0249_001 ubhābhyām eva gharṣo 'bhūd yathā śailau parasparam
04,012.016d*0250_001 kīcako 'pi tadā mallaṃ yodhayām āsa matsyarāṭ
04,012.017a codyamānas tato bhīmo duḥkhenaivākaron matim
04,012.017c na hi śaknoti vivṛte pratyākhyātuṃ narādhipam
04,012.018a tataḥ sa puruṣavyāghraḥ śārdūlaśithilaṃ caran
04,012.018c praviveśa mahāraṅgaṃ virāṭam abhiharṣayan
04,012.019a babandha kakṣyāṃ kaunteyas tatas taṃ harṣayañ janam
04,012.019c tatas taṃ vṛtrasaṃkāśaṃ bhīmo mallaṃ samāhvayat
04,012.019d*0251_001 jīmūtaṃ nāma taṃ tatra mallaṃ prakhyātavikramam
04,012.019d*0252_001 kakṣe mallaṃ gṛhītvā tu nanāda bhuvi siṃhavat
04,012.020a tāv ubhau sumahotsāhāv ubhau tīvraparākramau
04,012.020c mattāv iva mahākāyau vāraṇau ṣaṣṭihāyanau
04,012.020d*0253_001 vṛṣatulyabalau vīrau siṃhatulyaparākramau
04,012.020d*0253_002 gajāv iva madonmattau bhīmamallau nipetatuḥ
04,012.020d*0253_003 utpapātātha vegena mallaṃ kakṣe gṛhītavān
04,012.020d*0253_004 pārśvaṃ nigṛhya hastena pātayāmāsa mallakam
04,012.020d@011_0001 tatas tau naraśārdūlau bāhuyuddhe samīyatuḥ
04,012.020d@011_0002 vīrau paramasaṃhṛṣṭāv anyonyajayakāṅkṣiṇau
04,012.020d@011_0003 āsīt subhīmaḥ saṃpāto vajraparvatayor iva
04,012.020d@011_0004 ubhau paramasaṃhṛṣṭau balenātibalāv ubhau
04,012.020d@011_0005 anyonyasyāntaraṃ prepsū parasparajayaiṣiṇau
04,012.020d@011_0006 ubhau paramasaṃhṛṣṭau mattāv iva mahāgajau
04,012.020d@011_0007 kṛtapratikṛtaiś citrair bāhubhiś ca susaṃkaṭaiḥ
04,012.020d@011_0008 saṃnipātāvadhūtaiś ca pramāthonmathanais tathā
04,012.020d@011_0009 kṣepaṇair muṣṭibhiś caiva varāhoddhūtanisvanaiḥ
04,012.020d@011_0010 talair vajranipātaiś ca prasṛṣṭābhis tathaiva ca
04,012.020d@011_0011 śalākānakhapātaiś ca pādoddhūtaiś ca dāruṇaiḥ
04,012.020d@011_0012 jānubhiś cāśmanirghoṣaiḥ śirobhiś cāvaghaṭṭitaiḥ
04,012.020d@011_0013 tad yuddham abhavad ghoram aśastraṃ bāhutejasā
04,012.020d@011_0014 balaprāṇena śūrāṇāṃ samājotsavasaṃnidhau
04,012.020d@011_0015 arajyata janaḥ sarvaḥ sotkruṣṭaninadotthitaḥ
04,012.020d@011_0016 balinoḥ saṃyuge rājan vṛtravāsavayor iva
04,012.020d@011_0017 prakarṣaṇākarṣaṇayor abhyākarṣavikarṣaṇaiḥ
04,012.020d@011_0018 ākarṣatur athānyonyaṃ jānubhiś cābhijaghnatuḥ
04,012.020d@011_0019 tataḥ śabdena mahatā bhartsayantau parasparam
04,012.020d@011_0020 vyūḍhoraskau dīrghabhujau niyuddhakuśalāv ubhau
04,012.020d@011_0021 bāhubhiḥ samasajjetām āyasaiḥ parighair iva
04,012.021a cakarṣa dorbhyām utpāṭya bhīmo mallam amitrahā
04,012.021c vinadantam abhikrośañ śārdūla iva vāraṇam
04,012.022a tam udyamya mahābāhur bhrāmayām āsa vīryavān
04,012.022c tato mallāś ca matsyāś ca vismayaṃ cakrire param
04,012.022d*0254_001 ākṛṣṭakroḍīkaraṇaṃ prakarṣaṇam udāhṛtam
04,012.022d*0254_002 ākarṣaṇaṃ līlayaiva saṃmukhīkaraṇaṃ smṛtam
04,012.023a bhrāmayitvā śataguṇaṃ gatasattvam acetanam
04,012.023c pratyapiṃṣan mahābāhur mallaṃ bhuvi vṛkodaraḥ
04,012.024a tasmin vinihate malle jīmūte lokaviśrute
04,012.024c virāṭaḥ paramaṃ harṣam agacchad bāndhavaiḥ saha
04,012.025a saṃharṣāt pradadau vittaṃ bahu rājā mahāmanāḥ
04,012.025c ballavāya mahāraṅge yathā vaiśravaṇas tathā
04,012.026a evaṃ sa subahūn mallān puruṣāṃś ca mahābalān
04,012.026c vinighnan matsyarājasya prītim āvahad uttamām
04,012.027a yadāsya tulyaḥ puruṣo na kaś cit tatra vidyate
04,012.027c tato vyāghraiś ca siṃhaiś ca dviradaiś cāpy ayodhayat
04,012.027d*0255_001 virāṭena pradattāni ratnāni vividhāni ca
04,012.027d*0255_002 sthitebhyaḥ puruṣebhyaś ca dattvā dravyāṇi jagmivān
04,012.028a punar antaḥpuragataḥ strīṇāṃ madhye vṛkodaraḥ
04,012.028c yodhyate sma virāṭena siṃhair mattair mahābalaiḥ
04,012.029a bībhatsur api gītena sunṛttena ca pāṇḍavaḥ
04,012.029c virāṭaṃ toṣayām āsa sarvāś cāntaḥpurastriyaḥ
04,012.030a aśvair vinītair javanais tatra tatra samāgataiḥ
04,012.030c toṣayām āsa nakulo rājānaṃ rājasattama
04,012.031a tasmai pradeyaṃ prāyacchat prīto rājā dhanaṃ bahu
04,012.031b*0256_001 arogā bahulakṣīrā dṛṣṭvā gās tā narādhipaḥ
04,012.031b*0256_002 prītaḥ prādān mahāvittaṃ matsyarājo balī mahān
04,012.031c vinītān vṛṣabhān dṛṣṭvā sahadevasya cābhibho
04,012.031d*0257_001 dhanaṃ dadau bahuvidhaṃ virāṭaḥ puruṣarṣabha
04,012.031d*0258_001 tathaiva pradadau vittam anekaṃ matsyarāṭ svayam
04,012.031d*0259_001 dhanaṃ prādāt subahulaṃ tasya tuṣṭaḥ sa pārthivaḥ
04,012.031d*0260_001 gāvaḥ prasūtā vatsaiś ca virāṭo vismito 'bhavat
04,012.031d*0261_001 tasmin kāle dadau tasmai dhanaṃ prīto nṛpo bahu
04,012.031d*0262_001 draupadī prekṣya tān sarvān kliśyamānān mahārathān
04,012.031d*0262_002 nātiprītamanā rājan niḥśvāsaparamābhavat
04,012.032a evaṃ te nyavasaṃs tatra pracchannāḥ puruṣarṣabhāḥ
04,012.032c karmāṇi tasya kurvāṇā virāṭanṛpates tadā
04,013.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,013.001a vasamāneṣu pārtheṣu matsyasya nagare tadā
04,013.001c mahāratheṣu channeṣu māsā daśa samatyayuḥ
04,013.002a yājñasenī sudeṣṇāṃ tu śuśrūṣantī viśāṃ pate
04,013.002c avasat paricārārhā suduḥkhaṃ janamejaya
04,013.003a tathā carantīṃ pāñcālīṃ sudeṣṇāyā niveśane
04,013.003b*0263_001 tāṃ devīṃ toṣayām āsa tathā cāntaḥpurastriyaḥ
04,013.003b*0263_002 tasmin varṣe gataprāye kīcakas tu mahābalaḥ
04,013.003b*0264_001 senāpatir dvāradeśaṃ jitvā saṃgrāmam āgataḥ
04,013.003c senāpatir virāṭasya dadarśa jalajānanām
04,013.003d*0265_001 sārameyo mantrapūtaṃ vedipārśvagataṃ haviḥ
04,013.004a tāṃ dṛṣṭvā devagarbhābhāṃ carantīṃ devatām iva
04,013.004c kīcakaḥ kāmayām āsa kāmabāṇaprapīḍitaḥ
04,013.005a sa tu kāmāgnisaṃtaptaḥ sudeṣṇām abhigamya vai
04,013.005c prahasann iva senānīr idaṃ vacanam abravīt
04,013.006a neyaṃ purā jātu mayeha dṛṣṭā; rājño virāṭasya niveśane śubhā
04,013.006c rūpeṇa conmādayatīva māṃ bhṛśaṃ; gandhena jātā madireva bhāminī
04,013.007a kā devarūpā hṛdayaṃgamā śubhe; ācakṣva me kā ca kutaś ca śobhanā
04,013.007c cittaṃ hi nirmathya karoti māṃ vaśe; na cānyad atrauṣadham adya me matam
04,013.008a aho taveyaṃ paricārikā śubhā; pratyagrarūpā pratibhāti mām iyam
04,013.008c ayuktarūpaṃ hi karoti karma te; praśāstu māṃ yac ca mamāsti kiṃ cana
04,013.009a prabhūtanāgāśvarathaṃ mahādhanaṃ; samṛddhiyuktaṃ bahupānabhojanam
04,013.009c manoharaṃ kāñcanacitrabhūṣaṇaṃ; gṛhaṃ mahac chobhayatām iyaṃ mama
04,013.010a tataḥ sudeṣṇām anumantrya kīcakas; tataḥ samabhyetya narādhipātmajām
04,013.010c uvāca kṛṣṇām abhisāntvayaṃs tadā; mṛgendrakanyām iva jambuko vane
04,013.010d@012_0001 kā tvaṃ kasyāsi kalyāṇi kuto vā tvaṃ varānane
04,013.010d@012_0002 prāptā virāṭanagaraṃ tattvam ācakṣva śobhane
04,013.010d@012_0003 rūpam agryaṃ tathā kāntiḥ saukumāryam anuttamam
04,013.010d@012_0004 kāntyā vibhāti vaktraṃ te śaśāṅka iva nirmalam
04,013.010d@012_0005 netre suvipule subhru padmapatranibhe śubhe
04,013.010d@012_0006 vākyaṃ te cārusarvāṅgi parapuṣṭarutopamam
04,013.010d@012_0007 evaṃrūpā mayā nārī kā cid anyā mahītale
04,013.010d@012_0008 na dṛṣṭapūrvā suśroṇi yādṛśī tvam anindite
04,013.010d@012_0009 lakṣmīḥ padmālayā kiṃ tvam atha bhūtiḥ sumadhyame
04,013.010d@012_0010 hrīḥ śrīḥ kīrtir atho kāntir āsāṃ kā tvaṃ varānane
04,013.010d@012_0011 atīva rūpiṇī kiṃ tvam anaṅgāṅgavihāriṇī
04,013.010d@012_0012 atīva bhrājase subhru prabhevendor anuttamā
04,013.010d@012_0013 api cekṣaṇapakṣmāṇaṃ smitajyotsnopamaṃ śubham
04,013.010d@012_0014 divyāṃśuraśmibhir vṛttaṃ divyakāntimanoramam
04,013.010d@012_0015 nirīkṣya vaktracandraṃ te lakṣmyānupamayā yutam
04,013.010d@012_0016 kṛtsne jagati ko neha kāmasya vaśago bhavet
04,013.010d@012_0017 hārālaṃkārayogyau tu stanau cobhau suśobhanau
04,013.010d@012_0018 sujātau sahitau lakṣmyā pīnau vṛttau nirantarau
04,013.010d@012_0019 kuḍmalāmburuhākārau tava subhru payodharau
04,013.010d@012_0020 kāmapratodāv iva māṃ tudataś cāruhāsini
04,013.010d@012_0021 valīvibhaṅgacaturaṃ stanabhāravināmitam
04,013.010d@012_0022 karāgrasaṃmitaṃ madhyaṃ tavedaṃ tanumadhyame
04,013.010d@012_0023 dṛṣṭvaiva cāru jaghanaṃ saritpulinasaṃnibham
04,013.010d@012_0024 kāmavyādhir asādhyo mām apy ākrāmati bhāmini
04,013.010d@012_0025 jajvāla cāgnimadano dāvāgnir iva nirdayaḥ
04,013.010d@012_0026 tvatsaṃgamābhisaṃkalpavivṛddho me dahaty ayam
04,013.010d@012_0027 ātmapradānavarṣeṇa saṃgamāmbhodhareṇa ca
04,013.010d@012_0028 śamayasva varārohe jvalantaṃ manmathānalam
04,013.010d@012_0029 maccittonmādanakarā manmathasya śarotkarāḥ
04,013.010d@012_0030 tvatsaṃgamāśāniśitās tīvrāḥ śaśinibhānane
04,013.010d@012_0031 mahyaṃ vidārya hṛdayam idaṃ nirdayavegitāḥ
04,013.010d@012_0032 praviṣṭā hy asitāpāṅgi pracaṇḍāś caṇḍadāruṇāḥ
04,013.010d@012_0033 atyunmādasamārambhāḥ prītyunmādakarā mama
04,013.010d@012_0034 ātmapradānasaṃbhogair mām uddhartum ihārhasi
04,013.010d@012_0035 citramālyāmbaradharā sarvābharaṇabhūṣitā
04,013.010d@012_0036 kāmaṃ prakāmaṃ seva tvaṃ mayā saha vilāsini
04,013.010d@012_0037 nārhasīhāsukhaṃ vastuṃ sukhārhā sukhavarjitā
04,013.010d@012_0038 prāpnuhy anuttamaṃ saukhyaṃ mattas tvaṃ mattagāmini
04,013.010d@012_0039 svādūny amṛtakalpāni peyāni vividhāni ca
04,013.010d@012_0040 pibamānā manojñāni ramamāṇā yathāsukham
04,013.010d@012_0041 bhogopacārān vividhān saubhāgyaṃ cāpy anuttamam
04,013.010d@012_0042 pānaṃ piba mahābhāge bhogaiś cānuttamaiḥ śubhaiḥ
04,013.011a idaṃ ca rūpaṃ prathamaṃ ca te vayo; nirarthakaṃ kevalam adya bhāmini
04,013.011c adhāryamāṇā srag ivottamā yathā; na śobhase sundari śobhanā satī
04,013.012a tyajāmi dārān mama ye purātanā; bhavantu dāsyas tava cāruhāsini
04,013.012c ahaṃ ca te sundari dāsavat sthitaḥ; sadā bhaviṣye vaśago varānane
04,013.012d*0266_001 tvadīyasaundaryaguṇākṛtaṃ mano
04,013.012d*0266_002 nirarthakaṃ sundari janma yat tava
04,013.012d*0267_001 (6a) na tvaṃ purā jātu mayeha dṛṣṭā
04,013.012d*0267_002 (6b) rājño virāṭasya niveśane śubhe
04,013.012d*0267_003 (6c) rūpeṇa me nandayase manas tvaṃ
04,013.012d*0267_004 (7b) sugātri kasyāsi kuto 'si kā vā
04,013.012d*0267_005 (12c) dāsas tavāhaṃ pṛthutāmralocane
04,013.012d*0267_006 (12d) vaśānugo vāraṇakhelagāmini
04,013.012d*0267_007 kandarpavegābhihato 'smy anindite
04,013.012d*0267_008 khago vasanteṣv iva puṣpamūrcchitaḥ
04,013.012d*0267_009 tvam evam ācāraparītadarśanā
04,013.012d*0267_010 (8a) nānyāḥ striyaḥ saṃparicartum arhasi
04,013.012d*0267_011 kiṃ rājaveśmany asitāyatekṣaṇe
04,013.012d*0267_012 karoṣi keśān svayam eva bhāmini
04,013.012d*0267_013 anyā hi nāryas tava karma kuryuḥ
04,013.012d*0267_014 pratītarūpās tava cārunetre
04,013.012d*0267_015 (11c) adhāryamāṇeva janena mañjarī
04,013.012d*0267_016 sugātri kiṃ jīryasi cāruhāsini
04,013.012d*0267_017 (12a) tyajāmi dārān mama ye purātanān
04,013.012d*0267_018 (12cd) bhavāmi dāsaś ca vaśānugaś ca te
04,013.012d*0267_019 sugātri mahyaṃ sukṛtena te śape
04,013.012d*0267_020 yathā mama tvaṃ hṛdaye pratiṣṭhitā
04,013.012d*0267_021 mamānurūpā tvam anindyalocane
04,013.012d*0267_022 svayaṃ tathātmānam ihānucintaya
04,013.012d*0267_023 pratyakṣam etat tava cārudarśane
04,013.012d*0267_024 yathā vayas tulyavapur hi cāvayoḥ
04,013.012d*0267_025 (9a) prabhūtaratnopahitaṃ subhājanaṃ
04,013.012d*0267_026 (9d) parair hi cādyaiva mamottamaṃ gṛham
04,013.012d*0267_027 prāsādamālāgraviśālatoraṇaṃ
04,013.012d*0267_028 kuberaparjanyaniveśanopamam
04,013.012d*0267_029 yad asti tatrāvasathe mad arpaṇaṃ
04,013.012d*0267_030 vasuprabhāvopagataṃ mamāntike
04,013.012d*0267_031 dadāmi tat sarvam adhīralocane
04,013.012d*0267_032 tvam asya sarvasya sugātri bhājanam
04,013.012d*0268_001 prabhūtaśayyāsanapānabhojanaṃ
04,013.012d*0268_002 praviśya tatraiva sukhī ciraṃ vasa
04,013.012d@013_0001 devaṃ prapadye śaraṇaṃ vṛṣadhvajaṃ
04,013.012d@013_0002 trilocanaṃ dakṣamakhapraṇāśanam
04,013.012d@013_0003 haraṃ bhavaṃ sthāṇum umāpatiṃ prabhuṃ
04,013.012d@013_0004 tvayādya me subhru dadātu saṃgamam
04,013.012d@013_0005 tvayā samāgamya tu cārulocane
04,013.012d@013_0006 ṣaḍānanaṃ dvādaśadīptalocane
04,013.012d@013_0007 varaṃ varārhaṃ varadaṃ vareśvaraṃ
04,013.012d@013_0008 vareṇa tuṣṭo varagātri toṣaye
04,013.012d@013_0009 ayaṃ tu rājā parasainyavāraṇaḥ
04,013.012d@013_0010 syālapriyatvān mama cādya bhāmini
04,013.012d@013_0011 kariṣyate kāmam ayaṃ yatheṣṭato
04,013.012d@013_0012 hy anīkakarṇāgradharo 'smi tasya vai
04,013.012d@013_0013 aprāpya tu tvām aham adya śobhane
04,013.012d@013_0014 śriyaṃ samṛddhām iva pāpam ācaran
04,013.012d@013_0015 vrajeyam indrasya niveśanaṃ śubhe
04,013.012d@013_0016 tvayā visṛṣṭo hy apunarbhavāṃ gatim
04,013.012d@013_0017 priyāṃś ca dārān sasutān kulaṃ dhanaṃ
04,013.012d@013_0018 yaśaś ca kīrtir hy atha vāpi jīvitam
04,013.012d@013_0019 tyajāmi sarvaṃ sukṛtaṃ ca yat kṛtaṃ
04,013.012d@013_0020 priye tvadarthaṃ ca jijīviṣāmy aham
04,013.012d@013_0021 apārayantaṃ bata śokam udyataṃ
04,013.012d@013_0022 samudravegopamam āturaṃ bhṛśam
04,013.012d@013_0023 bhajasva mām adya śubhena cetasā
04,013.012d@013_0024 yathā na śuṣye na patāmy acetanaḥ
04,013.012d@013_0025 yathā na gaccheyam ahaṃ yamakṣayaṃ
04,013.012d@013_0026 tathā kuruṣvādya viśālalocane
04,013.012d@013_0027 ahaṃ hi kānte tvadadhīnajīvitas
04,013.012d@013_0028 vaiśaṃpāyanaḥ
04,013.012d@013_0028 tvayā viyukto na ciraṃ jijīviṣe
04,013.012d@013_0029 evam uktānavadyāṅgī kīcakena durātmanā
04,013.012d@013_0030 draupadī tam uvācedaṃ sairandhrīveṣadhāriṇī
04,013.013 draupady uvāca
04,013.013a aprārthanīyām iha māṃ sūtaputrābhimanyase
04,013.013c vihīnavarṇāṃ sairandhrīṃ bībhatsāṃ keśakārikām
04,013.013d*0269_001 etenaiva ca vittena yatnena ca manoramā
04,013.013d*0269_002 śakyā cānyā tvayā prāptuṃ svajātikulavardhinī
04,013.013d*0269_003 sveṣu dāreṣu medhāvī kurute yatnam uttamam
04,013.013d*0269_004 svadāranirato hy āśu naro bhadrāṇi paśyati
04,013.013d*0269_005 paradārarato martyo na ca bhadrāṇi paśyati
04,013.013d*0269_006 na cādharmeṇa lipyeta na cākīrtim avāpnuyāt
04,013.013d*0269_007 svadāre 'bhiratir dharmo mṛtasyāpi na saṃśayaḥ
04,013.013d*0269_008 svajātidārā martyasya iha loke paratra ca
04,013.013d*0269_009 pretakāryāṇi kurvanti nivāpais tarpayanti ca
04,013.013d*0269_010 tad akṣayaṃ ca dharmyaṃ ca svargyam āhur manīṣiṇaḥ
04,013.013d*0269_011 svajātidāre ye putrā jāyante kulapūjitāḥ
04,013.013d*0269_012 te kṣetrajāś ca putrāś ca śrūyante kulavardhanāḥ
04,013.013d*0269_013 tasmāt svadāraniratā bhavanti puruṣāḥ śubhāḥ
04,013.014a paradārāsmi bhadraṃ te na yuktaṃ tvayi sāṃpratam
04,013.014b*0270_001 spraṣṭuṃ draṣṭuṃ ca vā sūta kāmadagdhena cetasā
04,013.014b*0270_002 māṃ hi tvam abhimanvānaḥ sūtaputra naśiṣyasi
04,013.014b*0270_003 āśu cādyaiva na cirāt saputrapaśubāndhavaḥ
04,013.014c dayitāḥ prāṇināṃ dārā dharmaṃ samanucintaya
04,013.015a paradāre na te buddhir jātu kāryā kathaṃ cana
04,013.015c vivarjanaṃ hy akāryāṇām etat satpuruṣavratam
04,013.016a mithyābhigṛdhno hi naraḥ pāpātmā moham āsthitaḥ
04,013.016c ayaśaḥ prāpnuyād ghoraṃ sumahat prāpnuyād bhayam
04,013.016d*0271_001 paradārarateḥ puṃsaḥ saṃtatis tasya naśyati
04,013.016d*0271_002 patanti pitaraś caiva svayaṃ paścāt pataty adhaḥ
04,013.016d@014_0000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,013.016d@014_0001 evam uktas tu sairandhryā kīcakaḥ kāmamohitaḥ
04,013.016d@014_0002 jānann api sudurbuddhiḥ paradārābhimarṣaṇe
04,013.016d@014_0003 doṣān bahūn prāṇaharān sarvalokavigarhitān
04,013.016d@014_0004 provācedaṃ sudurbuddhir draupadīm ajitendriyaḥ
04,013.016d@014_0005 nārhasy evaṃ varārohe pratyākhyātuṃ varānane
04,013.016d@014_0006 māṃ manmathasamāviṣṭaṃ tvatkṛte cāruhāsini
04,013.016d@014_0007 pratyākhyāya hi māṃ bhīru vaśagaṃ priyavādinam
04,013.016d@014_0008 nūnaṃ tvam asitāpāṅgi paścāttāpaṃ kariṣyasi
04,013.016d@014_0009 ahaṃ hi subhru rājyasya kṛtsnasyāsya sumadhyame
04,013.016d@014_0010 prabhur vāsayitā caiva vīrye cāpratimaḥ kṣitau
04,013.016d@014_0011 pṛthivyāṃ matsamo nāsti kaś cid anyaḥ pumān iha
04,013.016d@014_0012 rūpayauvanasaubhāgyair bhogaiś cānuttamaiḥ śubhaiḥ
04,013.016d@014_0013 sarvakāmasamṛddheṣu bhogeṣv anupameṣv iha
04,013.016d@014_0014 bhoktavyeṣu ca kalyāṇi kasmād dāsye ratā hy asi
04,013.016d@014_0015 mayā dattam idaṃ rājyaṃ svāminy asmiñ śubhānane
04,013.016d@014_0016 bhajasva māṃ varārohe bhuṅkṣva bhogān anuttamān
04,013.016d@014_0017 evam uktā tu sā sādhvī kīcakenāśubhaṃ vacaḥ
04,013.016d@014_0018 kīcakaṃ pratyuvācedaṃ garhayanty asya tad vacaḥ
04,013.017a mā sūtaputra hṛṣyasva mādya tyakṣyasi jīvitam
04,013.017c durlabhām abhimanvāno māṃ vīrair abhirakṣitām
04,013.017d*0272_001 patiṣyasy avaśas tūrṇaṃ vṛntāt tālaphalaṃ yathā
04,013.017d*0273_001 kāmavegoddhatāṅgena spraṣṭuṃ duṣṭena cetasā
04,013.018a na cāpy ahaṃ tvayā śakyā gandharvāḥ patayo mama
04,013.018a*0274_001 **** **** spraṣṭuṃ duṣṭena cetasā
04,013.018a*0274_002 kāmavegoddhatāṅgena
04,013.018c te tvāṃ nihanyuḥ kupitāḥ sādhv alaṃ mā vyanīnaśaḥ
04,013.018d*0275_001 ko 'yaṃ kaṇṭhe śilāṃ baddhvā tartum icchati sāgaram
04,013.018d*0275_002 kena śakyaṃ viṣaṃ bhoktuṃ cāsyate puruṣādhama
04,013.018d*0276_001 sītārthaṃ hi daśagrīvaṃ yathā rāmaḥ sabāndhavam
04,013.018d*0276_002 patiṣyasi tathā mūrkha pātāle krūradarśane
04,013.018d*0277_001 rāmo hatvā tu muditas tathā tvāṃ patayo mama
04,013.019a aśakyarūpaiḥ puruṣair adhvānaṃ gantum icchasi
04,013.019c yathā niścetano bālaḥ kūlasthaḥ kūlam uttaram
04,013.019e tartum icchati mandātmā tathā tvaṃ kartum icchasi
04,013.020a antarmahīṃ vā yadi vordhvam utpateḥ; samudrapāraṃ yadi vā pradhāvasi
04,013.020c tathāpi teṣāṃ na vimokṣam arhasi; pramāthino devasutā hi me varāḥ
04,013.021a tvaṃ kālarātrīm iva kaś cid āturaḥ; kiṃ māṃ dṛḍhaṃ prārthayase 'dya kīcaka
04,013.021b*0278_001 teṣāṃ priyāṃ prārthayato na te bhuvi
04,013.021b*0278_002 gatvā divaṃ vā śaraṇaṃ bhaviṣyati
04,013.021b*0278_003 na vartate kīcaka te dṛśā śubhaṃ
04,013.021b*0278_004 yā tena saṃjīvanam arthayeta sā
04,013.021b*0279_001 pāpaṃ na vetsi na nayaṃ durātman
04,013.021b*0279_002 durvṛttabuddhe kila kīcakādhama
04,013.021c kiṃ mātur aṅke śayito yathā śiśuś; candraṃ jighṛkṣur iva manyase hi mām
04,013.021d*0280_001 yo mām ajñāya kāmārtaḥ abaddhāni prabhāṣate
04,013.021d*0280_002 aśaktas tu pumāñ śailaṃ na laṅghayitum arhati
04,013.021d*0280_003 patan hi pātālamukhe mahodadhau
04,013.021d*0280_004 (20a) kṣitiṃ praviṣṭo yadi cordhvam utpatet
04,013.021d*0280_005 diśaḥ prapanno girigahvarāṇi vā
04,013.021d*0280_006 guhāṃ praviṣṭo 'ntagato 'pi vā kṣiteḥ
04,013.021d*0280_007 juhvañ japan vā prapatan gires taṭe
04,013.021d*0280_008 hutāśanādityagatiṃ gato 'pi vā
04,013.021d*0280_009 bhāryāvamantā puruṣo mahātmanāṃ
04,013.021d*0280_010 (20c) na jātu mucyeta kathaṃ canāhataḥ
04,013.021d*0280_011 moghaṃ tavedaṃ vacanaṃ bhaviṣyati
04,013.021d*0280_012 pratolanaṃ vā tulayā mahāgireḥ
04,013.021d*0280_013 (21cd) tvaṃ tārakāṇām adhipaṃ yathā śiśur
04,013.021d*0280_014 na māṃ balāt prāpsyasi durlabhāṃ satīm
04,013.021d*0280_015 dārābhimarśī puruṣo mahātmanāṃ
04,013.021d*0280_016 gatvāpi devāñ śaraṇaṃ na vindati
04,013.021d*0280_017 imāṃ matiṃ kīcaka muñca kāmināṃ
04,013.021d*0280_018 mā nīnaśo jīvitam ātmanaḥ priyam
04,013.021d*0280_019 hutāśanaṃ prajvalitaṃ mahāvane
04,013.021d*0280_020 nidāghamadhyānha ivāturaḥ svayam
04,013.021d*0280_021 praveṣṭukāmo 'si vadhāya cātmanaḥ
04,013.021d*0280_022 kulasya sarvasya vināśanāya ca
04,013.021d*0280_023 na devagandharvamaharṣisaṃnidhau
04,013.021d*0280_024 na nāgaloke 'surarākṣasālaye
04,013.021d*0280_025 iha sthitāṃ mām avamatya cetasā
04,013.021d*0280_026 na jīvitārthe śaraṇaṃ tvam āpsyasi
04,013.021d*0281_001 tvaṃ kālarātrīm iva kaś cid āturaḥ
04,013.021d*0281_002 kiṃ mādṛśīṃ prārthayase 'dya kīcaka
04,013.021d*0282_001 tvaṃ kālapāśaṃ pratimucya kaṇṭhe
04,013.021d*0282_002 praveṣṭum icchasy atha duṣpraveśam
04,014.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,014.001a pratyākhyāto rājaputryā sudeṣṇāṃ kīcako 'bravīt
04,014.001b*0283_001 praviśya rājño bhavanaṃ bhaginyā agrataḥ sthitaḥ
04,014.001b*0283_002 so 'bhivīkṣya sukeśāntāṃ sudeṣṇāṃ bhaginīṃ priyām
04,014.001c amaryādena kāmena ghoreṇābhipariplutaḥ
04,014.001d*0284_001 sa tu mūrdhny añjaliṃ kṛtvā bhaginyāś caraṇāv ubhau
04,014.001d*0284_002 saṃmohābhihatas tūrṇaṃ vātoddhūta ivārṇavaḥ
04,014.001d*0284_003 provāca hi suduḥkhārto bhaginīṃ niḥśvasan muhuḥ
04,014.001d*0284_004 avyaktamṛdunā sāmnā śuṣyatā ca punaḥ punaḥ
04,014.002a yathā kaikeyi sairandhryā sameyāṃ tad vidhīyatām
04,014.002b*0285_001 yenopāyena sairandhrī bhajen māṃ gajagāminī
04,014.002c tāṃ sudeṣṇe parīpsasva māhaṃ prāṇān prahāsiṣam
04,014.002d@015_0001 yadīyam anavadyāṅgi na mām adyābhikāṅkṣate
04,014.002d@015_0002 vaiśaṃpāyanaḥ
04,014.002d@015_0002 cetasābhiprapannena gato 'smi yamasādanam
04,014.002d@015_0003 tam uvāca pariṣvajya sudeṣṇā bhrātaraṃ priyam
04,014.002d@015_0004 śaraṇāgateyaṃ suśroṇī mayā dattābhayā ca sā
04,014.002d@015_0005 śubhācārā ca bhadraṃ te naināṃ vaktum ihotsahe
04,014.002d@015_0006 naiṣā śakyā hi cānyena spraṣṭuṃ pāpena cetasā
04,014.002d@015_0007 gandharvāḥ kila pañcaināṃ rakṣanti ramayanti ca
04,014.002d@015_0008 evam eṣā mamācaṣṭa tathā prathamasaṃgame
04,014.002d@015_0009 tathaiva gajanāsorūḥ satyam āha mamāntike
04,014.002d@015_0010 te hi kruddhā mahātmāno nāśayeyur hi jīvitam
04,014.002d@015_0011 rājā caiva samīkṣyaināṃ saṃmohaṃ gatavān iha
04,014.002d@015_0012 mayā ca satyavacanair anunīto mahīpatiḥ
04,014.002d@015_0013 so 'py enām aniśaṃ dṛṣṭvā manasaivābhyanandata
04,014.002d@015_0014 bhayād gandharvamukhyānāṃ jīvitasyopaghātinām
04,014.002d@015_0015 manasāpi tatas tv enāṃ na cintayati pārthivaḥ
04,014.002d@015_0016 te hi kruddhā mahātmāno garuḍānilatejasaḥ
04,014.002d@015_0017 daheyur api lokāṃs trīn yugānteṣv iva bhāskarāḥ
04,014.002d@015_0018 sairandhryā hy etad ākhyātaṃ mama teṣāṃ mahad balam
04,014.002d@015_0019 tava cāham idaṃ guhyaṃ snehād ākhyāmi bandhuvat
04,014.002d@015_0020 mā gamiṣyasi vai kṛcchrāṃ gatiṃ paramadurgamām
04,014.002d@015_0021 balinas te rujaṃ kuryuḥ kulasya ca janasya ca
04,014.002d@015_0022 tasmān nāsyāṃ manaḥ kartuṃ yadi prāṇāḥ priyās tava
04,014.002d@015_0023 mā cintayethā mā gās tvaṃ matpriyaṃ ca yadīcchasi
04,014.002d@015_0024 evam uktas tu duṣṭātmā bhaginīṃ kīcako 'bravīt
04,014.002d@015_0025 gandharvāṇāṃ śataṃ vāpi sahasram ayutāni vā
04,014.002d@015_0026 aham eko haniṣyāmi gandharvān pañca kiṃ punaḥ
04,014.002d@015_0027 na ca tvam abhijānīṣe strīṇāṃ guhyam anuttamam
04,014.002d@015_0028 putraṃ vā kila pautraṃ vā bhrātaraṃ vā manasvinī
04,014.002d@015_0029 rahasīha naraṃ dṛṣṭvā nānāgandhavibhūṣitam
04,014.002d@015_0030 yonir utsvidyate strīṇām asatīnāṃ mayā śrutam
04,014.002d@015_0031 sā tvaṃ dhruvaṃ brūhi caināṃ mama cecchasi jīvitam
04,014.002d@015_0032 evam uktā sudeṣṇā tu śokenābhiprapīḍitā
04,014.002d@015_0033 aho duḥkham aho kṛcchram aho pāpam iti sma ha
04,014.002d@015_0034 prārudad bhṛśaduḥkhārtā vipākaṃ tasya vīkṣya sā
04,014.002d@015_0035 pātāleṣu pataty eṣa vilapan vaḍavāmukhe
04,014.002d@015_0036 tvatkṛte vinaśiṣyanti bhrātaraḥ suhṛdaś ca me
04,014.002d@015_0037 kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ yat tvam evam abhiplutaḥ
04,014.002d@015_0038 na ca śreyo 'bhijānīṣe kāmam evānuvartase
04,014.002d@015_0039 dhruvaṃ gatāyus tvaṃ pāpa yad evaṃ kāmamohitaḥ
04,014.002d@015_0040 akartavye hi māṃ pāpe viyunaṅkṣi narādhama
04,014.002d@015_0041 api caitat purā proktaṃ nipuṇair manujottamaiḥ
04,014.002d@015_0042 ekas tu kurute pāpaṃ svajātis tena hanyate
04,014.002d@015_0043 gatas tvaṃ dharmarājasya viṣayaṃ nātra saṃśayaḥ
04,014.002d@015_0044 adūṣakam imaṃ sarvaṃ svajanaṃ ghātayiṣyasi
04,014.002d@015_0045 etat tu me duḥkhataraṃ yenāhaṃ bhrātṛsauhṛdāt
04,014.002d@015_0046 viditārtho kariṣyāmi tuṣṭo bhava kulakṣayāt
04,014.002d@015_0047 gaccha śīghram itas tvaṃ hi svam eva bhavanaṃ śubham
04,014.003a tasya tāṃ bahuśaḥ śrutvā vācaṃ vilapatas tadā
04,014.003c virāṭamahiṣī devī kṛpāṃ cakre manasvinī
04,014.004a svam artham abhisaṃdhāya tasyārtham anucintya ca
04,014.004c udvegaṃ caiva kṛṣṇāyāḥ sudeṣṇā sūtam abravīt
04,014.005a parviṇīṃ tvaṃ samuddiṣya surām annaṃ ca kāraya
04,014.005b*0286_001 kṛte cānne surāyāṃ ca preṣayiṣyasi me punaḥ
04,014.005c tatraināṃ preṣayiṣyāmi surāhārīṃ tavāntikam
04,014.006a tatra saṃpreṣitām enāṃ vijane niravagrahām
04,014.006c sāntvayethā yathākāmaṃ sāntvyamānā ramed yadi
04,014.006d*0287_001 sadyaḥ kṛtam idaṃ sarvaṃ śeṣam atrānucintaya
04,014.007a kīcakas tu gṛhaṃ gatvā bhaginyā vacanāt tadā
04,014.007c surām āhārayām āsa rājārhāṃ suparisrutām
04,014.007d*0288_001 sudeṣṇayaivam uktas tu kīcakaḥ kālacoditaḥ
04,014.007d*0288_002 tvaramāṇaḥ pracakrāma svagṛhaṃ rājaveśmanaḥ
04,014.007d*0288_003 āgamya ca gṛhaṃ ramyaṃ surām annaṃ cakāra ha
04,014.008a ājaurabhraṃ ca subhṛśaṃ bahūṃś coccāvacān mṛgān
04,014.008c kārayām āsa kuśalair annapānaṃ suśobhanam
04,014.009a tasmin kṛte tadā devī kīcakenopamantritā
04,014.009c sudeṣṇā preṣayām āsa sairandhrīṃ kīcakālayam
04,014.009d*0289_001 tvarāvān kālapāśena kaṇṭhe baddhaḥ paśur yathā
04,014.009d*0289_002 nāvabudhyata mūḍhātmā maraṇaṃ samupasthitam
04,014.009d*0289_003 ānītāyāṃ surāyāṃ tu kṛte cānne susaṃskṛte
04,014.009d*0289_004 kīcakaḥ
04,014.009d*0289_004 kīcakaḥ punar āgamya sudeṣṇāṃ vākyam abravīt
04,014.009d*0289_005 madhumāṃsaṃ bahuvidhaṃ bhakṣyāś ca vividhāḥ kṛtāḥ
04,014.009d*0289_006 sudeṣṇe brūhi sairandhrīṃ yathā sā me gṛhaṃ vrajet
04,014.009d*0289_007 kena cit tv adya kāryeṇa tvara śīghraṃ mama priyam
04,014.009d*0289_008 ahaṃ hi śaraṇaṃ devaṃ prapadye vṛṣabhadhvajam
04,014.009d*0289_009 samāgamaṃ me sairandhryā maraṇaṃ vā diśed iti
04,014.009d*0289_009 vaiśaṃpāyanaḥ
04,014.009d*0289_010 sā tam āha viniḥśvasya pratigaccha svakaṃ gṛham
04,014.009d*0289_011 eṣāham api sairandhrīṃ surārthaṃ tūrṇam ādiśam
04,014.009d*0289_012 evam uktas tu pāpātmā kīcakas tvaritaṃ punaḥ
04,014.009d*0289_013 svagṛhaṃ prāviśac chīghraṃ sairandhrīgatamānasaḥ
04,014.009d*0289_014 kīcakaṃ tu gataṃ jñātvā tvaramāṇā gṛhaṃ svakam
04,014.009d*0289_015 sairandhrīṃ tata āhūya sudeṣṇā vākyam abravīt
04,014.010 sudeṣṇovāca
04,014.010a uttiṣṭha gaccha sairandhri kīcakasya niveśanam
04,014.010c pānam ānaya kalyāṇi pipāsā māṃ prabādhate
04,014.010d*0290_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,014.010d*0290_001 sudeṣṇayaivam uktā sā niḥśvasantī nṛpātmajā
04,014.010d*0290_002 abravīc chokasaṃtaptā nāhaṃ tatra vrajāmi vai
04,014.010d*0290_003 sūtaputro hi māṃ bhadre kāmātmā cābhimanyate
04,014.011 draupady uvāca
04,014.011a na gaccheyam ahaṃ tasya rājaputri niveśanam
04,014.011c tvam eva rājñi jānāsi yathā sa nirapatrapaḥ
04,014.012a na cāham anavadyāṅgi tava veśmani bhāmini
04,014.012c kāmavṛttā bhaviṣyāmi patīnāṃ vyabhicāriṇī
04,014.013a tvaṃ caiva devi jānāsi yathā sa samayaḥ kṛtaḥ
04,014.013c praviśantyā mayā pūrvaṃ tava veśmani bhāmini
04,014.014a kīcakaś ca sukeśānte mūḍho madanadarpitaḥ
04,014.014c so 'vamaṃsyati māṃ dṛṣṭvā na yāsye tatra śobhane
04,014.014d*0291_001 kathaṃ nu vai tatra gatāṃ marṣayen mām abāndhavām
04,014.015a santi bahvyas tava preṣyā rājaputri vaśānugāḥ
04,014.015c anyāṃ preṣaya bhadraṃ te sa hi mām avamaṃsyate
04,014.015d*0292_001 kīcakasyālayaṃ devi na yāmi bhayakampitā
04,014.015d*0292_002 vaiśaṃpāyanaḥ
04,014.015d*0292_002 yady asty anyac ca te karma karomy atisuduṣkaram
04,014.015d*0292_003 evam uktā tu pāñcālyā daivayogena kaikayī
04,014.015d*0292_004 tāṃ virāṭasya mahiṣī kruddhā bhūyo 'nvaśāsata
04,014.016 sudeṣṇovāca
04,014.016a naiva tvāṃ jātu hiṃsyāt sa itaḥ saṃpreṣitāṃ mayā
04,014.016b*0293_001 kīcakaṃ tv eva gaccha tvaṃ balātkāreṇa coditā
04,014.016b*0293_002 nāsti me 'nyā tvayā tulyā sā tvaṃ śīghrataraṃ vraja
04,014.016b*0293_003 avaśyaṃ tv eva gantavyaṃ kimarthaṃ māṃ vilambasi
04,014.016b*0293_004 śīghraṃ gaccha tvarasveti matprītivaśam ācara
04,014.016b*0293_005 na hīdṛśo mama bhrātā kiṃ tvaṃ samabhiśaṅkase
04,014.017 vaiśaṃpāyana uvāca
04,014.017*0294_001 uktvā caināṃ balāc caiva viniyujya prabhutvataḥ
04,014.017a ity asyāḥ pradadau kāṃsyaṃ sapidhānaṃ hiraṇmayam
04,014.017b*0295_001 yā sujātā sugandhā ca tām ānaya surām iti
04,014.017c sā śaṅkamānā rudatī daivaṃ śaraṇam īyuṣī
04,014.017e prātiṣṭhata surāhārī kīcakasya niveśanam
04,014.018 draupady uvāca
04,014.018a yathāham anyaṃ pāṇḍubhyo nābhijānāmi kaṃ cana
04,014.018c tena satyena māṃ prāptāṃ kīcako mā vaśe kṛthāḥ
04,014.018d*0296_001 yathāhaṃ pāṇḍuputrebhyaḥ pañcabhyo nānyagāminī
04,014.018d*0296_002 tena satyena māṃ dṛṣṭvā kīcako mā vaśaṃ nayet
04,014.019 vaiśaṃpāyana uvāca
04,014.019*0297_001 akīrtayata suśroṇī dharmaṃ śakraṃ divākaram
04,014.019*0297_002 mārutaṃ cāśvinau devau kuberaṃ varuṇaṃ yamam
04,014.019*0297_003 rudram agniṃ bhagaṃ viṣṇuṃ skandaṃ pūṣaṇam eva ca
04,014.019*0297_004 sāvitrīsahitaṃ caiva brahmāṇaṃ paryakīrtayat
04,014.019*0297_005 ity evaṃ mṛgaśāvākṣī suśroṇī dharmacāriṇī
04,014.019a upātiṣṭhata sā sūryaṃ muhūrtam abalā tataḥ
04,014.019c sa tasyās tanumadhyāyāḥ sarvaṃ sūryo 'vabuddhavān
04,014.020a antarhitaṃ tatas tasyā rakṣo rakṣārtham ādiśat
04,014.020c tac caināṃ nājahāt tatra sarvāvasthāsv aninditām
04,014.020d*0298_001 sā pratasthe sukeśāntā tvaramāṇā punaḥ punaḥ
04,014.020d*0298_002 vilambamānā vivaśā kīcakasya niveśanam
04,014.021a tāṃ mṛgīm iva vitrastāṃ dṛṣṭvā kṛṣṇāṃ samīpagām
04,014.021c udatiṣṭhan mudā sūto nāvaṃ labdhveva pāragaḥ
04,014.021d*0299_001 ślakṣṇaṃ covāca vākyaṃ sa kīcakaḥ kāmamohitaḥ
04,015.001 kīcaka uvāca
04,015.001a svāgataṃ te sukeśānte suvyuṣṭā rajanī mama
04,015.001c svāminī tvam anuprāptā prakuruṣva mama priyam
04,015.001d*0300_001 kuruṣva ca mayi prītiṃ vaśaṃ copānayasva mām
04,015.001d*0300_002 pratigṛhṇīṣva me bhogān tvadartham upakalpitān
04,015.002a suvarṇamālāḥ kambūś ca kuṇḍale parihāṭake
04,015.002b*0301_001 nānāpattanaje śubhre maṇiratnaṃ ca śobhanam
04,015.002c āharantu ca vastrāṇi kauśikāny ajināni ca
04,015.002d*0302_001 pratigṛhṇīṣva bhadraṃ te viharasva yathecchasi
04,015.002d*0302_002 prītyā me kuru padmākṣi prasādaṃ priyadarśane
04,015.003a asti me śayanaṃ śubhraṃ tvadartham upakalpitam
04,015.003c ehi tatra mayā sārdhaṃ pibasva madhumādhavīm
04,015.003d*0303_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,015.003d*0303_001 sa mūḍhaḥ kīcakas tatra prāptāṃ rājīvalocanām
04,015.003d*0303_002 abravīd draupadīṃ dṛṣṭvā durātmā hy ātmasaṃmataḥ
04,015.003d*0303_002 kīcakaḥ
04,015.003d*0303_003 bhajasva māṃ viśālākṣi bhartā te sadṛśo hy aham
04,015.003d*0303_004 vaiśaṃpāyanaḥ
04,015.003d*0303_004 upasarpa varārohe merum arkaprabhā yathā
04,015.003d*0303_005 kīcakenaivam uktā tu pāñcālī varabhāṣiṇī
04,015.003d*0303_006 abravīn na mamācāram īdṛśaṃ vaktum arhasi
04,015.003d*0303_007 nāhaṃ śakyā tvayā spraṣṭuṃ śvapākeneva brāhmaṇī
04,015.003d*0303_008 mā gamiṣyasi durbuddhe gatiṃ durgāntarāntarām
04,015.003d*0303_009 yatra gacchanti bahavaḥ paradārābhimarśakāḥ
04,015.003d*0303_010 narāḥ saṃbhinnamaryādāḥ kīṭavac ca guhāśayāḥ
04,015.004 draupady uvāca
04,015.004a apraiṣīd rājaputrī māṃ surāhārīṃ tavāntikam
04,015.004b*0304_001 tasyai nayiṣye madirāṃ bhaginī tṛṣitā hi te
04,015.004c pānam ānaya me kṣipraṃ pipāsā meti cābravīt
04,015.004d*0305_001 dīyatāṃ me surā śīghraṃ sūtaputra vrajāmy aham
04,015.005 kīcaka uvāca
04,015.005a anyā bhadre nayiṣyanti rājaputryāḥ parisrutam
04,015.005b*0306_001 kiṃ tvaṃ yāsyasi suśroṇi madarthaṃ tvam ihāgatā
04,015.006 vaiśaṃpāyana uvāca
04,015.006a ity enāṃ dakṣiṇe pāṇau sūtaputraḥ parāmṛśat
04,015.006b*0307_000 draupady uvāca
04,015.006b*0307_001 yathaivāhaṃ nābhicare kadā cit
04,015.006b*0307_002 patīn madād vai manasāpi jātu
04,015.006b*0307_003 tenaiva satyena vaśīkṛtaṃ tvāṃ
04,015.006b*0307_004 draṣṭāsmi pāpaṃ parikṛṣyamāṇam
04,015.006b*0307_004 vaiśaṃpāyana uvāca
04,015.006b*0307_005 sa tām anuprekṣya viśālanetrāṃ
04,015.006b*0307_006 jighṛkṣamāṇaḥ paribhartsayantīm
04,015.006b*0307_007 jagrāha tām uttaravastradeśe
04,015.006b*0307_008 sa kīcakas tāṃ sahasākṣipantīm
04,015.006b*0307_009 pragṛhyamāṇā tu mahājavena
04,015.006b*0307_010 muhur viniḥśvasya ca rājaputrī
04,015.006b*0307_011 tayā samākṣiptatanuḥ sa pāpaḥ
04,015.006b*0307_012 papāta śākhīva nikṛttamūlaḥ
04,015.006b*0308_001 cikṣepa taṃ gāḍham amṛṣyamāṇā
04,015.006b*0308_002 pravepamānātiruṣā śubhāṅgī
04,015.006c sā gṛhītā vidhunvānā bhūmāv ākṣipya kīcakam
04,015.006e sabhāṃ śaraṇam ādhāvad yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,015.007a tāṃ kīcakaḥ pradhāvantīṃ keśapakṣe parāmṛśat
04,015.007c athaināṃ paśyato rājñaḥ pātayitvā padāvadhīt
04,015.007d*0309_001 sabhāyāṃ paśyato rājño virāṭasya mahātmanaḥ
04,015.007d*0309_002 brāhmaṇānāṃ ca vṛddhānāṃ kṣatriyāṇāṃ ca paśyatām
04,015.007d*0309_003 tasyāḥ pādābhitaptāyā mukhād rudhiram āsravat
04,015.008a tato yo 'sau tadārkeṇa rākṣasaḥ saṃniyojitaḥ
04,015.008c sa kīcakam apovāha vātavegena bhārata
04,015.009a sa papāta tato bhūmau rakṣobalasamāhataḥ
04,015.009c vighūrṇamāno niśceṣṭaś chinnamūla iva drumaḥ
04,015.009d*0310_001 tāṃ dṛṣṭvā tatra te sabhyā hāhābhūtāḥ samantataḥ
04,015.009d*0310_002 na yuktaṃ sūtaputreti kīcaketi ca mānavāḥ
04,015.009d*0310_003 kim iyaṃ vadhyate bālā kṛpaṇā vāpy abāndhavā
04,015.010a tāṃ cāsīnau dadṛśatur bhīmasenayudhiṣṭhirau
04,015.010c amṛṣyamāṇau kṛṣṇāyāḥ kīcakena padā vadham
04,015.010d*0311_001 tāṃ dṛṣṭvā bhīmasenasya krodhād asram avartata
04,015.010d*0312_001 dhūmocchvāsaḥ samabhavan netre cocchritapakṣmaṇī
04,015.010d*0312_002 sasvedā bhrukuṭī cogrā lalāṭe samavartata
04,015.011a tasya bhīmo vadhaprepsuḥ kīcakasya durātmanaḥ
04,015.011c dantair dantāṃs tadā roṣān niṣpipeṣa mahāmanāḥ
04,015.011d*0313_001 hastena mamṛde caiva lalāṭaṃ paravīrahā
04,015.011d*0314_001 bhūyaś ca tvaritaḥ kruddhaḥ sahasotthātum aicchata
04,015.011d*0315_001 niraikṣata drumaṃ dīrghaṃ rājānaṃ cānvavaikṣata
04,015.011d*0315_002 vadham ākāṅkṣamāṇaṃ taṃ kīcakasya durātmanaḥ
04,015.011d*0315_003 ākāreṇaiva bhīmaṃ sa pratyaṣedhad yudhiṣṭhiraḥ
04,015.011d*0315_004 tasya rājā śanaiḥ saṃjñāṃ kurvan kuntīsuto 'naghaḥ
04,015.011d*0315_005 cakāra bhīmasenasya roṣāviṣṭasya dhīmataḥ
04,015.011d*0315_006 kaṅkaḥ
04,015.011d*0315_006 upākhyānaṃ tadā cāha kaṅkanāmā yudhiṣṭhiraḥ
04,015.011d*0315_007 sūda mā sāhasaṃ kārṣīḥ phalito 'yaṃ vanaspatiḥ
04,015.011d*0315_008 nātra śuṣkāṇi kāṣṭhāni sādhanīyāni kāni cit
04,015.011d*0315_009 yadi te dārukṛtyaṃ syān niṣkramya nagarād bahiḥ
04,015.011d*0315_010 samūlaṃ śātayer vṛkṣaṃ śramas te na bhaviṣyati
04,015.011d*0315_011 yasya cārdrasya vṛkṣasya śītāṃ chāyāṃ samāśrayet
04,015.011d*0315_012 na tasya parṇaṃ druhyeta pūrvavṛttam anusmaran
04,015.011d*0315_013 na krodhakālasamayaḥ sūda mā cāpalaṃ kṛthāḥ
04,015.011d*0315_014 apūrṇo 'yaṃ dvipakṣo no nedaṃ balavatāṃ bahu
04,015.012a athāṅguṣṭhenāvamṛdnād aṅguṣṭhaṃ tasya dharmarāṭ
04,015.012c prabodhanabhayād rājan bhīmasya pratyaṣedhayat
04,015.012d*0316_001 triśaṃkor dvādaśāṅgasya caturviṃśatiparvaṇaḥ
04,015.012d*0316_002 yat triṣaṣṭiśatārasya ekāṃśaṃ na kṣamī katham
04,015.012d*0317_001 taṃ mattam iva mātaṅgaṃ vīkṣamāṇaṃ vanaspatim
04,015.012d*0317_002 sa tam āvārayām āsa bhīmasenaṃ yudhiṣṭhiraḥ
04,015.012d*0317_003 ālokayasi kiṃ vṛkṣaṃ sūda dārukṛtena vai
04,015.012d*0317_004 yadi te dārubhiḥ kṛtyaṃ bahir vṛkṣān nigṛhyatām
04,015.012d*0318_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,015.012d*0318_001 bhīmasenas tu tad vākyaṃ śrutvā parapuraṃjayaḥ
04,015.012d*0318_002 sahasotpatitaṃ krodhaṃ nyayacchad dhṛtimān balāt
04,015.012d*0318_003 iṅgitajñaḥ sa tu bhrātus tūṣṇīm āsīd vṛkodaraḥ
04,015.012d*0318_004 bhīmasya ca samārambhaṃ dṛṣṭvā rājñaś ca ceṣṭitam
04,015.012d*0318_005 draupady abhyadhikaṃ kruddhā prārudat sā punaḥ punaḥ
04,015.012d*0318_006 kīcakenānugamanāt kṛtatāmrāyatekṣaṇā
04,015.013a sā sabhādvāram āsādya rudatī matsyam abravīt
04,015.013c avekṣamāṇā suśroṇī patīṃs tān dīnacetasaḥ
04,015.014a ākāram abhirakṣantī pratijñāṃ dharmasaṃhitām
04,015.014c dahyamāneva raudreṇa cakṣuṣā drupadātmajā
04,015.014d*0319_001 idaṃ bruvantī sā devī rājānaṃ ca vaśaṃ nayet
04,015.014d@016_0000 draupadī
04,015.014d@016_0001 prajārakṣaṇaśīlānāṃ rājñāṃ hy amitatejasām
04,015.014d@016_0002 kāryānupālanān nityaṃ dharme satye ca tiṣṭhatām
04,015.014d@016_0003 svaprajāyāṃ prajāyāṃ ca viśeṣaṃ nādhigacchatām
04,015.014d@016_0004 priyeṣv api ca dveṣyeṣu samatvaṃ ye samāśritāḥ
04,015.014d@016_0005 vivādeṣu pravṛtteṣu samakāryānudarśinā
04,015.014d@016_0006 rājñā dharmāsanasthena jitau lokāv ubhāv api
04,015.014d@016_0007 rājan dharmāsanastho 'si rakṣa māṃ tvam anāgasīm
04,015.014d@016_0008 ahaṃ tv anaparādhyantī kīcakena durātmanā
04,015.014d@016_0009 paśyatas te mahārāja hatā pādena dāsivat
04,015.014d@016_0010 tvatsamakṣaṃ naraśreṣṭha niṣpiṣṭā vasudhātale
04,015.014d@016_0011 anāgasīṃ kṛpārhāṃ māṃ striyaṃ tvaṃ paripālaya
04,015.014d@016_0012 rakṣa māṃ kīcakād bhītāṃ dharmaṃ rakṣa nareśvara
04,015.014d@016_0013 matsyādhipa prajā rakṣa pitā putrān ivaurasān
04,015.014d@016_0014 yas tv adharmeṇa kāryāṇi mohād vā kurute nṛpaḥ
04,015.014d@016_0015 acirāt taṃ durātmānaṃ vaśe kurvanti śatravaḥ
04,015.014d@016_0016 matsyānāṃ kulajas tvaṃ hi teṣāṃ satyaṃ parāyaṇam
04,015.014d@016_0017 tvaṃ kilaivaṃvidho jātaḥ kule dharmaparāyaṇe
04,015.014d@016_0018 atas tvāham abhikrande śaraṇārthaṃ narādhipa
04,015.014d@016_0019 trāhi mām adya rājendra kīcakāt pāpapūruṣāt
04,015.014d@016_0020 anāthām iti māṃ jñātvā kīcakaḥ puruṣādhamaḥ
04,015.014d@016_0021 praharaty eva nīcātmā na ca dharmam avekṣate
04,015.014d@016_0022 akāryāṇām anārambhāt kāryāṇām anupālanāt
04,015.014d@016_0023 prajāsu ye suvṛttās te svargam āyānti bhūmipāḥ
04,015.014d@016_0024 kāryākāryaviśeṣajñāḥ kāmakāreṇa pārthivāḥ
04,015.014d@016_0025 prajāsu kilbiṣaṃ kṛtvā narakaṃ yānty adhomukhāḥ
04,015.014d@016_0026 naiva yajñair na vā dānair na guror upasevanāt
04,015.014d@016_0027 prāpnuvanti tathā dharmaṃ yathā kāryānupālanāt
04,015.014d@016_0028 api cedaṃ purā brahmā provācendrāya pṛcchate
04,015.014d@016_0029 dvandvaṃ kāryam akāryaṃ ca lokeṣv āsīt paraṃ yathā
04,015.014d@016_0030 dharmādharmau punar dvandvaṃ viniyuktam athāpi vā
04,015.014d@016_0031 kriyāyām akriyāyāṃ ca prāpaṇe puṇyapāpayoḥ
04,015.014d@016_0032 prajāyāṃ sṛjyamānāyāṃ purā hy etad udāhṛtam
04,015.014d@016_0033 etad vo mānuṣāḥ samyak kāryaṃ dvandvatrayaṃ bhuvi
04,015.014d@016_0034 asmin sunīte durnīte labhate karmajaṃ phalam
04,015.014d@016_0035 kalyāṇakārī kalyāṇaṃ pāpakārī tu pāpakam
04,015.014d@016_0036 tena gacchanti saṃsargaṃ svargāya narakāya vā
04,015.014d@016_0037 evam uktvā paraṃ vākyaṃ visasarja śatakratum
04,015.014d@016_0038 śakro 'py āpṛcchya brahmāṇaṃ devarājyam apālayat
04,015.014d@016_0039 yathoktaṃ devadevena brahmaṇā parameṣṭhinā
04,015.014d@016_0040 vaiśaṃpāyanaḥ
04,015.014d@016_0040 tathā tvam api rājendra kāryākārye sthiro bhava
04,015.014d@016_0041 evaṃ vilapamānāyāṃ pāñcālyāṃ matsyapuṃgavaḥ
04,015.014d@016_0042 aśaktaḥ kīcakaṃ tatra śāsituṃ baladarpitam
04,015.014d@016_0043 virāṭarājaḥ sūtaṃ tu sāntvenaiva nyavārayat
04,015.014d@016_0044 kīcakaṃ matsyarājena kṛtāgasam aninditā
04,015.014d@016_0045 nāparādhānurūpeṇa daṇḍena pratipāditam
04,015.014d@016_0046 pāñcālarājasya sutā dṛṣṭvā surasutopamā
04,015.014d@016_0047 dharmajñā vyavahārāṇāṃ kīcakaṃ kṛtakilbiṣam
04,015.014d@016_0048 punaḥ provāca rājānaṃ smarantī dharmam uttamam
04,015.014d@016_0049 saṃprekṣya ca varārohā sarvāṃs tatra sabhāsadaḥ
04,015.014d@016_0050 virāṭaṃ cāha pāñcālī duḥkhenāviṣṭacetanā
04,015.015 draupady uvāca
04,015.015a yeṣāṃ vairī na svapiti padā bhūmim upaspṛśan
04,015.015c teṣāṃ māṃ māninīṃ bhāryāṃ sūtaputraḥ padāvadhīt
04,015.016a ye dadyur na ca yāceyur brahmaṇyāḥ satyavādinaḥ
04,015.016c teṣāṃ māṃ māninīṃ bhāryāṃ sūtaputraḥ padāvadhīt
04,015.017a yeṣāṃ dundubhinirghoṣo jyāghoṣaḥ śrūyate 'niśam
04,015.017b*0320_001 yeṣāṃ jyātalanirghoṣāt samakampata medinī
04,015.017c teṣāṃ māṃ māninīṃ bhāryāṃ sūtaputraḥ padāvadhīt
04,015.018a ye te tejasvino dāntā balavanto 'bhimāninaḥ
04,015.018c teṣāṃ māṃ māninīṃ bhāryāṃ sūtaputraḥ padāvadhīt
04,015.018d*0321_001 maheṣvāsā raṇe śūrā garvitā mānatatparāḥ
04,015.018d*0322_001 yeṣāṃ nāsti samaḥ kaś cid vīrye satye bale dame
04,015.018d*0322_002 teṣāṃ māṃ dayitāṃ bhāryāṃ sūtaputraḥ padāvadhīt
04,015.018d*0322_003 yeṣāṃ na sadṛśaḥ kaś cid dhanaughair bhuvi mānavaḥ
04,015.018d*0322_004 teṣāṃ māṃ dayitāṃ bhāryāṃ sūtaputraḥ padāvadhīt
04,015.018d*0322_005 tavāgrato viśeṣeṇa prajānāṃ ca hitaiṣiṇaḥ
04,015.018d*0322_006 paśyato nihatā rājaṃs teneha jagatīpate
04,015.019a sarvalokam imaṃ hanyur dharmapāśasitās tu ye
04,015.019c teṣāṃ māṃ māninīṃ bhāryāṃ sūtaputraḥ padāvadhīt
04,015.020a śaraṇaṃ ye prapannānāṃ bhavanti śaraṇārthinām
04,015.020c caranti loke pracchannāḥ kva nu te 'dya mahārathāḥ
04,015.021a kathaṃ te sūtaputreṇa vadhyamānāṃ priyāṃ satīm
04,015.021b*0323_001 dharmavaitaṃsiko nūnaṃ na dharmam api pūjayet
04,015.021b*0323_002 paśyan māṃ marṣayati yo vadhyamānāṃ durātmanā
04,015.021c marṣayanti yathā klībā balavanto 'mitaujasaḥ
04,015.022a kva nu teṣām amarṣaś ca vīryaṃ tejaś ca vartate
04,015.022c na parīpsanti ye bhāryāṃ vadhyamānāṃ durātmanā
04,015.023a mayātra śakyaṃ kiṃ kartuṃ virāṭe dharmadūṣaṇam
04,015.023c yaḥ paśyan māṃ marṣayati vadhyamānām anāgasam
04,015.023d*0324_001 dharmo viddho hy adharmeṇa sabhāṃ yatropatiṣṭhati
04,015.023d*0324_002 na ced viśalyaḥ kriyate sarve viddhāḥ sabhāsadaḥ
04,015.023d*0324_003 yatra dharmo hy adharmeṇa satyaṃ yatrānṛtena ca
04,015.023d*0324_004 hanyate prekṣamāṇānāṃ hatās tatra sabhāsadaḥ
04,015.024a na rājan rājavat kiṃ cit samācarasi kīcake
04,015.024c dasyūnām iva dharmas te na hi saṃsadi śobhate
04,015.025a na kīcakaḥ svadharmastho na ca matsyaḥ kathaṃ cana
04,015.025c sabhāsado 'py adharmajñā ya imaṃ paryupāsate
04,015.025d*0325_001 na dharmaṃ kīcako vetti rājabhṛtyās tathaiva ca
04,015.025d*0325_002 na rājā vinayaṃ brūte amātyāś ca na jānate
04,015.026a nopālabhe tvāṃ nṛpate virāṭa janasaṃsadi
04,015.026b*0326_000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,015.026b*0326_001 evaṃvidhair vacobhiḥ sā tadā kṛṣṇāśrulocanā
04,015.026b*0326_002 upālabhata rājānaṃ matsyānāṃ varavarṇinī
04,015.026c nāham etena yuktā vai hantuṃ matsya tavāntike
04,015.026e sabhāsadas tu paśyantu kīcakasya vyatikramam
04,015.026f*0327_001 yat pārthivas tu bhayakṛd viṣayasya loke
04,015.026f*0327_002 yad vai pitāpi jananī nu viṣaṃ dadāti
04,015.026f*0327_003 te te śarīravaruṇo jvalate mahāntaṃ
04,015.026f*0327_004 tat kasya yātu śaraṇaṃ bhayavat sa lokaḥ
04,015.026f*0328_001 virāṭa nṛpate paśya mām anāthām anāgasīm
04,015.026f*0329_001 na sāma phalate duṣṭe duṣṭe daṇḍaḥ prayujyate
04,015.026f*0329_002 adaṇḍyān daṇḍayan rājā daṇḍyāṃś caivāpy adaṇḍayan
04,015.026f*0329_003 sa rājā na bhavel loke rājaśabdasya bhājanam
04,015.026f*0329_004 dīnāndhakṛpaṇānāthapaṅgukubjajaḍādikān
04,015.026f*0329_005 anāthabālavṛddhāṃś ca puruṣān vā striyo 'pi vā
04,015.026f*0329_006 duṣṭacorābhibhūtāṃś ca pālayed avanīpatiḥ
04,015.026f*0329_007 anāthānāṃ ca nāthaḥ syād apitṝṇāṃ pitā nṛpaḥ
04,015.026f*0329_008 mātā bhaved amātṝṇām agurūṇāṃ gurur bhavet
04,015.026f*0329_009 agatīnāṃ gatī rājā nṛṇāṃ rājā parāyaṇam
04,015.026f*0329_010 viśeṣataḥ parair duṣṭaiḥ parāmṛṣṭāṃ narottama
04,015.026f*0329_011 striyaṃ sādhvīm anāthāṃ ca pālayet svasutām iva
04,015.026f*0329_012 tvadgṛhe vasatiṃ rājann etāvatkālaparyayam
04,015.026f*0329_013 adhikāṃ tvatsutāyāś ca paśya māṃ kīcakāhatām
04,015.027 virāṭa uvāca
04,015.027a parokṣaṃ nābhijānāmi vigrahaṃ yuvayor aham
04,015.027c arthatattvam avijñāya kiṃ nu syāt kuśalaṃ mama
04,015.028 vaiśaṃpāyana uvāca
04,015.028*0330_001 tasyās tat kṛpaṇaṃ śrutvā sairandhryāḥ paridevitam
04,015.028a tatas tu sabhyā vijñāya kṛṣṇāṃ bhūyo 'bhyapūjayan
04,015.028c sādhu sādhv iti cāpy āhuḥ kīcakaṃ ca vyagarhayan
04,015.028d*0331_001 ke cit kṛṣṇāṃ praśaṃsanti ke cin nindanti kīcakam
04,015.028d*0331_002 ke cin nindanti rājānaṃ ke cid devīṃ ca te narāḥ
04,015.029 sabhyā ūcuḥ
04,015.029a yasyeyaṃ cārusarvāṅgī bhāryā syād āyatekṣaṇā
04,015.029c paro lābhaś ca tasya syān na sa śocet kadā cana
04,015.029d*0332_001 na hīdṛśī manuṣyeṣu sulabhā varavarṇinī
04,015.029d*0332_002 nārī sarvānavadyāṅgī devīṃ manyāmahe vayam
04,015.029d*0333_001 yasyā gātraṃ śubhaṃ pīnaṃ mukhaṃ jayati paṅkajam
04,015.029d*0333_002 gatir haṃsaṃ smitaṃ kundaṃ saiṣā nārhati padvadham
04,015.029d*0333_003 dvātriṃśad daśanā yasyāḥ śvetā māṃsanibandhanāḥ
04,015.029d*0333_004 snigdhāś ca mṛdavaḥ keśāḥ saiṣā nārhati padvadham
04,015.029d*0333_005 padmaṃ cakraṃ dhvajaṃ śaṅkhaṃ prāsādo makaras tathā
04,015.029d*0333_006 yasyāḥ pāṇitale santi saiṣā nārhati padvadham
04,015.029d*0333_007 āvartāḥ khalu catvāraḥ sarve caiva pradakṣiṇāḥ
04,015.029d*0333_008 samaṃ gātraṃ śubhaṃ snigdhaṃ yasyā nārhati padvadham
04,015.029d*0333_009 acchidrahastapādā ca acchidradaśanā ca yā
04,015.029d*0333_010 kanyā kamalapatrākṣī katham arhati padvadham
04,015.029d*0333_011 seyaṃ lakṣaṇasaṃpannā pūrṇacandranibhānanā
04,015.029d*0333_012 surūpiṇī suvadanā neyaṃ yogyā padā vadham
04,015.029d*0333_013 devadevīva subhagā śakradevīva śobhanā
04,015.029d*0333_014 apsarā iva saurūpyān neyaṃ yogyā padā vadham
04,015.030 vaiśaṃpāyana uvāca
04,015.030a evaṃ saṃpūjayaṃs tatra kṛṣṇāṃ prekṣya sabhāsadaḥ
04,015.030c yudhiṣṭhirasya kopāt tu lalāṭe sveda āsajat
04,015.031a athābravīd rājaputrīṃ kauravyo mahiṣīṃ priyām
04,015.031b*0334_001 kṛṣṇāṃ tatra nṛpābhyāśe parivrājakarūpadhṛk
04,015.031c gaccha sairandhri mātra sthāḥ sudeṣṇāyā niveśanam
04,015.031d*0335_001 rājā hy ayaṃ dharmaśīlo virāṭaḥ paralokabhīḥ
04,015.031d*0335_002 yatas tvāṃ na paritrāti satye dharmavrate sthitaḥ
04,015.032a bhartāram anurudhyantyaḥ kliśyante vīrapatnayaḥ
04,015.032c śuśrūṣayā kliśyamānāḥ patilokaṃ jayanty uta
04,015.033a manye na kālaṃ krodhasya paśyanti patayas tava
04,015.033c tena tvāṃ nābhidhāvanti gandharvāḥ sūryavarcasaḥ
04,015.033d@017_0001 śrūyatāṃ te sukeśānte mokṣadharmāśrayāḥ kathāḥ
04,015.033d@017_0002 yathā dharmaḥ kulastrīṇāṃ dṛṣṭo dharmānurodhanāt
04,015.033d@017_0003 nāsti yajñaḥ striyaḥ kaś cin na śrāddhaṃ nāpy upoṣaṇam
04,015.033d@017_0004 yā tu bhartari śuśrūṣā sā svargāyābhijāyate
04,015.033d@017_0005 pitā rakṣati kaumāre bhartā rakṣati yauvane
04,015.033d@017_0006 putras tu sthavirībhāve na strī svātantryam arhati
04,015.033d@017_0007 anurudhyamānā bhartāraṃ dṛśyante vīrapatnayaḥ
04,015.033d@017_0008 śuśrūṣayā kliśyamānāḥ patilokaṃ jayanty uta
04,015.033d@017_0009 bhartṝn prati tathā patnyo na krudhyanti kadā cana
04,015.033d@017_0010 bahubhiś ca parikleśair avijñātāś ca śatrubhiḥ
04,015.033d@017_0011 ananyabhāvaśuśrūṣāḥ patilokaṃ jayanty uta
04,015.033d@017_0012 na krodhakālaṃ niyataṃ paśyanti patayas tava
04,015.033d@017_0013 na kruddhān pratiyāyād vai patīṃs te vṛtrahā api
04,015.033d@017_0014 tena tvāṃ nābhidhāvanti gandharvāḥ kāmarūpiṇaḥ
04,015.033d@017_0015 yadi te samayaḥ kaś cit kṛto hy āyatalocane
04,015.033d@017_0016 taṃ smarasva kṣamāśīle kṣamā dharmo hy anuttamaḥ
04,015.033d@017_0017 kṣamā dharmaḥ kṣamā satyaṃ kṣamā dānaṃ kṣamā tapaḥ
04,015.033d@017_0018 dvyaṃśino dvādaśāṅgasya caturviṃśatiparvaṇaḥ
04,015.033d@017_0019 vaiśaṃpāyanaḥ
04,015.033d@017_0019 kas triṣaṣṭiśatārasya māsonasyākṣamī bhavet
04,015.033d@017_0020 ity evam ukte tiṣṭhantīṃ punar evāha dharmarāṭ
04,015.034a akālajñāsi sairandhri śailūṣīva vidhāvasi
04,015.034b*0336_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,015.034b*0336_001 evam uktā tu sā bhadrā samudvīkṣyābravīd idam
04,015.034c vighnaṃ karoṣi matsyānāṃ dīvyatāṃ rājasaṃsadi
04,015.034e gaccha sairandhri gandharvāḥ kariṣyanti tava priyam
04,015.034f*0337_001 vyapaneṣyanti te duḥkhaṃ yena te vipriyaṃ kṛtam
04,015.035 draupady uvāca
04,015.035a atīva teṣāṃ ghṛṇinām arthe 'haṃ dharmacāriṇī
04,015.035c tasya tasyeha te vadhyā yeṣāṃ jyeṣṭho 'kṣadevitā
04,015.036 vaiśaṃpāyana uvāca
04,015.036a ity uktvā prādravat kṛṣṇā sudeṣṇāyā niveśanam
04,015.036c keśān muktvā tu suśroṇī saṃrambhāl lohitekṣaṇā
04,015.037a śuśubhe vadanaṃ tasyā rudantyā virataṃ tadā
04,015.037c meghalekhāvinirmuktaṃ divīva śaśimaṇḍalam
04,015.037d*0338_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,015.037d*0338_001 evam uktvā varārohā parimṛjyānanaṃ śubham
04,015.037d*0338_002 keśān pramuktān saṃyamya rudhireṇa samukṣitān
04,015.037d*0338_003 pāṃsukuṇṭhitasarvāṅgī gajarājavadhūr iva
04,015.037d*0338_004 pratasthe nāganāsorūr bhartur ājñāya śāsanam
04,015.037d*0338_005 vimuktā mṛgaśāvākṣī nirantarapayodharā
04,015.037d*0338_006 prabhā nakṣatrarājasya kālameghair ivāvṛtā
04,015.037d*0338_007 yasyā hy arthe pāṇḍaveyās tyajeyur api jīvitam
04,015.037d*0338_008 tāṃ te dṛṣṭvā tathā kṛṣṇāṃ kṣamiṇo dharmacāriṇaḥ
04,015.037d*0338_009 samayaṃ nātivartante velām iva mahodadhiḥ
04,015.037d*0338_010 sā praviśya pravepantī sudeṣṇāyā niveśanam
04,015.037d*0338_011 rudantī cārusarvāṅgī tasyās tasthāv athāgrataḥ
04,015.037d*0338_012 tām uvāca virāṭasya mahiṣī śāṭhyam āsthitā
04,015.038 sudeṣṇovāca
04,015.038*0339_001 kim idaṃ padmasaṃkāśaṃ sudantoṣṭhākṣināsikam
04,015.038*0339_002 rudantyā avasṛṣṭāsraṃ pūrṇendusamavarcasam
04,015.038*0339_003 bāṣpoṣṇaṃ kṛṣṇatārābhyām atyarthaṃ ruciraprabham
04,015.038*0339_004 nayanābhyām ajihmābhyāṃ mukhaṃ te muñcate jalam
04,015.038a kas tvāvadhīd varārohe kasmād rodiṣi śobhane
04,015.038b*0340_001 ko viprayujyate dāraiḥ saputrapaśubāndhavaiḥ
04,015.038c kasyādya na sukhaṃ bhadre kena te vipriyaṃ kṛtam
04,015.038d*0341_001 vaiśaṃpāyanaḥ
04,015.038d*0341_001 brūhi kiṃ te priyaṃ kurmi kaṃ tyaje ghātayāmi vā
04,015.038d*0341_002 tāṃ niḥśvasyābravīt kṛṣṇā jānantī nāma pṛcchasi
04,015.038d*0341_003 bhrātre tvaṃ mām anupreṣya kim evaṃ tvaṃ vikatthase
04,015.039 draupady uvāca
04,015.039a kīcako māvadhīt tatra surāhārīṃ gatāṃ tava
04,015.039c sabhāyāṃ paśyato rājño yathaiva vijane tathā
04,015.040 sudeṣṇovāca
04,015.040a ghātayāmi sukeśānte kīcakaṃ yadi manyase
04,015.040b*0342_001 bhrātā yady eṣa me vyaktaṃ yonito dharmacāriṇīm
04,015.040c yo 'sau tvāṃ kāmasaṃmatto durlabhām abhimanyate
04,015.041 draupady uvāca
04,015.041a anye vai taṃ vadhiṣyanti yeṣām āgaḥ karoti saḥ
04,015.041c manye cādyaiva suvyaktaṃ paralokaṃ gamiṣyati
04,015.041d@019_0000 janamejayaḥ
04,015.041d@019_0001 aho duḥkhataraṃ prāptā kīcakena samāhatā
04,015.041d@019_0002 pativratā mahābhāgā draupadī yoṣitāṃ varā
04,015.041d@019_0003 duḥśalāṃ mānayantī yā bhartṝṇāṃ bhaginīṃ śubhām
04,015.041d@019_0004 nāśapat sindhurājaṃ sā balātkāreṇa vāhitā
04,015.041d@019_0005 kimartham iha saṃprāptā kīcakena durātmanā
04,015.041d@019_0006 nāśapat taṃ mahābhāgā kṛṣṇā pādena tāḍitā
04,015.041d@019_0007 tejorāśir iyaṃ devī dharmajñā satyavādinī
04,015.041d@019_0008 keśapakṣe parāmṛṣṭā marṣayiṣyaty aśaktavat
04,015.041d@019_0009 naitat kāraṇam alpaṃ hi śrotukāmo 'smi sattama
04,015.041d@019_0010 kṛṣṇāyās tu parikleśān mano me dūyate bhṛśam
04,015.041d@019_0011 kasya vaṃśe samudbhūtaḥ sa ca durlalito mune
04,015.041d@019_0012 balonmattaḥ kathaṃ cāsīt syālo mātsyasya kīcakaḥ
04,015.041d@019_0013 dṛṣṭvāpi tāṃ priyāṃ bhāryāṃ sūtaputreṇa tāḍitām
04,015.041d@019_0014 vaiśaṃpāyanaḥ
04,015.041d@019_0014 naiva cukṣubhire vīrāḥ kim akurvanta taṃ prati
04,015.041d@019_0015 tvadukto 'yam anupraśnaḥ kurūṇāṃ kīrtivardhana
04,015.041d@019_0016 etat sarvaṃ yathā vakṣye vistareṇeha pārthiva
04,015.041d@019_0017 brāhmaṇyāṃ kṣatriyāj jātaḥ sūto bhavati pārthiva
04,015.041d@019_0018 prātilomyena jātānāṃ sa hy eko dvija eva tu
04,015.041d@019_0019 rathakāram itīmaṃ hi kriyāyuktaṃ dvijanmanām
04,015.041d@019_0020 kṣatriyād avaro vaiśyād viśiṣṭam iti cakṣate
04,015.041d@019_0021 saha sūtena saṃbandhaḥ kṛtaḥ pūrvaṃ narādhipaiḥ
04,015.041d@019_0022 tena tu prātilomyena rājaśabdo na labhyate
04,015.041d@019_0023 teṣāṃ tu sūtaviṣayaḥ sūtānāṃ nāmataḥ kṛtaḥ
04,015.041d@019_0024 upajīvyaṃ ca yat kṣatraṃ labdhaṃ sūtena yat purā
04,015.041d@019_0025 sūtānām adhipo rājā kekayo nāma viśrutaḥ
04,015.041d@019_0026 rājakanyāsamudbhūtaḥ sārathye 'nupamo 'bhavat
04,015.041d@019_0027 putrās tasya kuruśreṣṭha mālavyāṃ jajñire tadā
04,015.041d@019_0028 kīcakā iti vikhyātā śataṃ ṣaṭ caiva bhārata
04,015.041d@019_0029 teṣām āsīd balaśreṣṭhaḥ kīcakaḥ sarvajit prabho
04,015.041d@019_0030 agrajo balasaṃmattas tenāsīt sūtaṣaṭśatam
04,015.041d@019_0031 mālavyā eva kauravya tatra hy avarajābhavat
04,015.041d@019_0032 tasyāṃ kekayarājñas tu sudeṣṇā duhitābhavat
04,015.041d@019_0033 tāṃ virāṭasya mātsyasya kekayaḥ pradadau mudā
04,015.041d@019_0034 surathāyāṃ mṛtāyāṃ tu kausalyāṃ śvetamātari
04,015.041d@019_0035 śvete vinaṣṭe śaṅkhe ca gate mātulaveśmani
04,015.041d@019_0036 sudeṣṇāṃ mahiṣīṃ labdhvā rājā duḥkham apānudat
04,015.041d@019_0037 uttarāṃ cottarāṃ caiva virāṭāt pṛthivīpate
04,015.041d@019_0038 sudeṣṇā suṣuve devī kaikeyī kulavṛddhaye
04,015.041d@019_0039 mātṛṣvasṛsutāṃ rājan kīcakas tām aninditām
04,015.041d@019_0040 sadā paricaran prītyā virāṭe nyavasat sukhī
04,015.041d@019_0041 bhrātaraś cāsya vikrāntāḥ sarve ca tam anuvratāḥ
04,015.041d@019_0042 virāṭasyaiva saṃhṛṣṭā balaṃ kośaṃ ca vardhayan
04,015.041d@019_0043 kāleyā nāma daiteyāḥ prāyaśo bhuvi viśrutāḥ
04,015.041d@019_0044 jajñire kīcakā rājan bāṇo jyeṣṭhas tato 'bhavat
04,015.041d@019_0045 sa hi sarvāstrasaṃpanno balavān bhīmavikramaḥ
04,015.041d@019_0046 kīcako naṣṭamaryādo babhūva bhayado nṛṇām
04,015.041d@019_0047 taṃ prāpya balasaṃmattaṃ virāṭaḥ pṛthivīpatiḥ
04,015.041d@019_0048 jigāya sarvāṃś ca ripūn yathendro dānavān purā
04,015.041d@019_0049 mekhalāṃś ca trigartāṃś ca daśārṇāṃś ca kaśerukān
04,015.041d@019_0050 mālavān yavanāṃś caiva pulindān kāśikosalān
04,015.041d@019_0051 aṅgān vaṅgān kaliṅgāṃś ca taṅgaṇān parataṅgaṇān
04,015.041d@019_0052 karadāṃś ca niṣiddhāṃś ca śivān macchillikāṃs tathā
04,015.041d@019_0053 anye ca bahavaḥ śūrā nānājanapadeśvarāḥ
04,015.041d@019_0054 kīcakena raṇe bhagnā vyadravanta diśo daśa
04,015.041d@019_0055 tam evaṃ vīryasaṃpannaṃ nānāyutasamaṃ bale
04,015.041d@019_0056 virāṭas tatra senāyāś cakāra patim ātmanaḥ
04,015.041d@019_0057 virāṭabhrātaraś caiva daśa dāśarathopamāḥ
04,015.041d@019_0058 te cainān anvavartanta kīcakān balavattarān
04,015.041d@019_0059 evaṃvidhabalo bhīmaḥ kīcakās te ca tadvidhāḥ
04,015.041d@019_0060 rājñaḥ syālā mahātmāno virāṭasya hitaiṣiṇaḥ
04,015.041d@019_0061 etat te kathitaṃ sarvaṃ kīcakasya parākramam
04,015.041d@019_0062 draupadī na śaśāpainaṃ yasmāt tad gadataḥ śṛṇu
04,015.041d@019_0063 vikṣaranti tapaḥ krodhād ṛṣayo na śapanti ca
04,015.041d@019_0064 jānantī tad yathātattvaṃ draupadī na śaśāpa tam
04,015.041d@019_0065 kṣamā dharmaḥ kṣamā dānaṃ kṣamā yajñaḥ kṣamā yaśaḥ
04,015.041d@019_0066 kṣamā satyaṃ kṣamā śīlaṃ kṣamā kīrtiḥ kṣamā param
04,015.041d@019_0067 kṣamā puṇyaṃ kṣamā tīrthaṃ kṣamā sarvam iti śrutiḥ
04,015.041d@019_0068 kṣamāvatām ayaṃ lokaḥ paraś caiva kṣamāvatām
04,015.041d@019_0069 etat sarvaṃ vijānantī sā kṣamām anvapadyata
04,015.041d@019_0070 bhartṝṇāṃ matam ājñāya kṣamiṇāṃ dharmacāriṇām
04,015.041d@019_0071 nāśapat taṃ viśālākṣī satī śaktāpi bhārata
04,015.041d@019_0072 pāṇḍavāś cāpi te sarve draupadīṃ prekṣya duḥkhitām
04,015.041d@019_0073 krodhāgninā vyadahyanta tadā lajjāvyapekṣayā
04,015.041d@019_0074 atha bhīmo mahābāhuḥ sūdayiṣyaṃs tu kīcakam
04,015.041d@019_0075 vārito dharmaputreṇa velayeva mahodadhiḥ
04,015.041d@019_0076 saṃdhārya manasā roṣaṃ divārātraṃ viniḥśvasan
04,015.041d@019_0077 mahānase tadā kṛcchrāt suṣvāpa rajanīṃ ca tām
04,015.041d@018_0001 bhrātuḥ prayaccha tvaritā jīvaśrāddhaṃ tam adya vai
04,015.041d@018_0002 sudṛṣṭaṃ kuru caivenaṃ nāsūn manye dhariṣyati
04,015.041d@018_0003 teṣāṃ hi mama bhartṝṇāṃ pañcānāṃ dharmacāriṇām
04,015.041d@018_0004 eko durmarṣaṇo 'tyarthaṃ bale cāpratimo bhuvi
04,015.041d@018_0005 nirmanuṣyam imaṃ lokaṃ kuryāt kruddho niśām imām
04,015.041d@018_0006 na ca saṃkrudhyate tāvad gandharvaḥ kāmarūpadhṛk
04,015.041d@018_0007 nūnaṃ jñāsyati yāvad vai mamaitat pādaghātanam
04,015.041d@018_0008 tatkṣaṇāt kīcakaḥ pāpaḥ saputrabhrātṛbāndhavaḥ
04,015.041d@018_0009 vinaśiṣyati duṣṭātmā yathā duṣkṛtakarmakṛt
04,015.041d@018_0010 api caitat purā proktaṃ nipuṇair manujottamaiḥ
04,015.041d@018_0011 ekas tu kurute pāpaṃ kālapāśavaśaṃ gataḥ
04,015.041d@018_0012 nīco hy ātmāparādhena kulaṃ yena vinaśyati
04,015.041d@018_0013 sudeṣṇām evam uktvā tu sairandhrī duḥkhamohitā
04,015.041d@018_0014 kīcakasya vadhārthāya vratadīkṣām upāgamat
04,015.041d@018_0015 abhyarthitā ca nārībhir mānitā ca sudeṣṇayā
04,015.041d@018_0016 na ca snāti na cāśnāti pāṃsūn na parimārjati
04,015.041d@018_0017 rudhiraklinnavasanā babhūva mṛditekṣaṇā
04,015.041d@018_0018 tāṃ tathā śokasaṃtaptāṃ dṛṣṭvā praruruduḥ striyaḥ
04,015.041d@018_0019 kīcakasya vadhaṃ sarvā manobhiś cāśaśaṃsire
04,016.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,016.001a sā hatā sūtaputreṇa rājaputrī samajvalat
04,016.001c vadhaṃ kṛṣṇā parīpsantī senāvāhasya bhāminī
04,016.001e jagāmāvāsam evātha tadā sā drupadātmajā
04,016.002a kṛtvā śaucaṃ yathānyāyaṃ kṛṣṇā vai tanumadhyamā
04,016.002c gātrāṇi vāsasī caiva prakṣālya salilena sā
04,016.003a cintayām āsa rudatī tasya duḥkhasya nirṇayam
04,016.003c kiṃ karomi kva gacchāmi kathaṃ kāryaṃ bhaven mama
04,016.004a ity evaṃ cintayitvā sā bhīmaṃ vai manasāgamat
04,016.004c nānyaḥ kartā ṛte bhīmān mamādya manasaḥ priyam
04,016.005a tata utthāya rātrau sā vihāya śayanaṃ svakam
04,016.005c prādravan nātham icchantī kṛṣṇā nāthavatī satī
04,016.005d*0343_001 bhavanaṃ bhīmasenasya kṣipram āyatalocanā
04,016.005e duḥkhena mahatā yuktā mānasena manasvinī
04,016.006a sā vai mahānase prāpya bhīmasenaṃ śucismitā
04,016.006c sarvaśveteva māheyī vane jātā trihāyanī
04,016.006d*0344_001 upātiṣṭhata pāñcālī bhīmaṃ kauravyam acyutam
04,016.006d*0344_002 mṛgarṣabhaṃ yathā dṛptaṃ gandhinī vananirjhare
04,016.006e upātiṣṭhata pāñcālī vāśiteva mahāgajam
04,016.007a sā lateva mahāśālaṃ phullaṃ gomatitīrajam
04,016.007b*0345_001 pariṣvajata pāñcālī madhyamaṃ pāṇḍunandanam
04,016.007c bāhubhyāṃ parirabhyainaṃ prābodhayad aninditā
04,016.007e siṃhaṃ suptaṃ vane durge mṛgarājavadhūr iva
04,016.007f*0346_001 bhīmasenam upāśliṣyad dhastinīva mahāgajam
04,016.007f*0347_001 parispṛśya ca pāṇibhyāṃ patiṃ suptam abodhayat
04,016.007f*0347_002 śrīr ivānyā mahotsāhaṃ suptaṃ viṣṇum ivārṇave
04,016.007f*0347_003 kṣaumāvadāte śayane śayānam ṛṣabhekṣaṇam
04,016.007f*0347_004 yathā śacī devarājaṃ rudrāṇī śaṃkaraṃ yathā
04,016.007f*0347_005 brahmāṇam iva sāvitrī yathā ṣaṣṭhī guhaṃ yathā
04,016.007f*0347_006 diśāgajasamākāraṃ gajaṃ gajavadhūr iva
04,016.007f*0347_007 bhīmaṃ prābodhayat kāntā lakṣmīr dāmodaraṃ yathā
04,016.007f*0348_001 devagarbhasamābhāsaṃ priyaṃ priyamudā priyā
04,016.008a vīṇeva madhurābhāṣā gāndhāraṃ sādhu mūrcchitā
04,016.008c abhyabhāṣata pāñcālī bhīmasenam aninditā
04,016.009a uttiṣṭhottiṣṭha kiṃ śeṣe bhīmasena yathā mṛtaḥ
04,016.009c nāmṛtasya hi pāpīyān bhāryām ālabhya jīvati
04,016.010a tasmiñ jīvati pāpiṣṭhe senāvāhe mama dviṣi
04,016.010c tat karma kṛtavaty adya kathaṃ nidrāṃ niṣevase
04,016.010d*0349_000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,016.010d*0349_001 evam uktvātha tāṃ śālāṃ praviveśa manasvinī
04,016.010d*0349_002 yasyāṃ bhīmas tadā śete mṛgarāja iva śvasan
04,016.010d*0349_003 tasyā rūpeṇa sā śālā bhīmasya ca mahātmanaḥ
04,016.010d*0349_004 saṃmūrchiteva kauravya prajajvāla ca tejasā
04,016.010d*0350_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,016.010d*0350_001 sukhasuptaś ca taṃ śabdaṃ niśamya sa vṛkodaraḥ
04,016.010d*0350_002 saṃveditaḥ kuruśreṣṭhas totrair iva mahāgajaḥ
04,016.011a sa saṃprahāya śayanaṃ rājaputryā prabodhitaḥ
04,016.011c upātiṣṭhata meghābhaḥ paryaṅke sopasaṃgrahe
04,016.011d*0351_001 upaviśya ca durdharṣaḥ pāñcālakulavardhinīm
04,016.012a athābravīd rājaputrīṃ kauravyo mahiṣīṃ priyām
04,016.012c kenāsy arthena saṃprāptā tvariteva mamāntikam
04,016.013a na te prakṛtimān varṇaḥ kṛśā pāṇḍuś ca lakṣyase
04,016.013b*0352_001 prakāśaṃ yadi vā guhyaṃ sarvam ākhyātum arhasi
04,016.013c ācakṣva pariśeṣeṇa sarvaṃ vidyām ahaṃ yathā
04,016.014a sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ dveṣyaṃ vā yadi vā priyam
04,016.014c yathāvat sarvam ācakṣva śrutvā jñāsyāmi yat param
04,016.015a aham eva hi te kṛṣṇe viśvāsyaḥ sarvakarmasu
04,016.015c aham āpatsu cāpi tvāṃ mokṣayāmi punaḥ punaḥ
04,016.016a śīghram uktvā yathākāmaṃ yat te kāryaṃ vivakṣitam
04,016.016c gaccha vai śayanāyaiva purā nānyo 'vabudhyate
04,016.016d*0353_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,016.016d*0353_001 sā lajjamānā bhītā ca adhomukhamukhī tataḥ
04,016.016d*0353_002 novāca kiṃ cid vacanaṃ bāṣpadūṣitalocanā
04,016.016d*0353_003 athābravīd bhīmaparākramo balī
04,016.016d*0353_004 vṛkodaraḥ pāṇḍavamukhyasaṃmataḥ
04,016.016d*0353_005 prabrūhi kiṃ te karavāṇi sundari
04,016.016d*0353_006 priyaṃ priye vāraṇakhelagāmini
04,017.001 draupady uvāca
04,017.001a aśocyaṃ nu kutas tasyā yasyā bhartā yudhiṣṭhiraḥ
04,017.001c jānan sarvāṇi duḥkhāni kiṃ māṃ tvaṃ paripṛcchasi
04,017.002a yan māṃ dāsīpravādena prātikāmī tadānayat
04,017.002c sabhāyāṃ pārṣado madhye tan māṃ dahati bhārata
04,017.002d*0354_001 vikṛṣṭā hāstinapure sabhāyāṃ rājasaṃsadi
04,017.002d*0354_002 duḥśāsanena keśānte parāmṛṣṭā rajasvalā
04,017.002d*0354_003 kṣatriyais tatra karṇādyair dṛṣṭā duryodhanena ca
04,017.002d*0354_004 śvaśurābhyāṃ ca bhīṣmeṇa vidureṇa ca dhīmatā
04,017.002d*0354_005 droṇena ca mahābāho kṛpeṇa ca paraṃtapa
04,017.002d*0354_006 sāhaṃ śvaśurayor madhye bhartṛmadhye ca pāṇḍava
04,017.002d*0354_007 keśe gṛhītvaiva sabhāṃ nītā jīvati vai tvayi
04,017.002d*0355_001 vipramuktā tataś cāhaṃ nave rājyād vanaṃ gatā
04,017.002d*0355_002 sāhaṃ vane durvasatiṃ vasantī cādhvakarśitā
04,017.002d*0355_003 jaṭāsuraparikleśāt prāptāpi sumahad bhayam
04,017.003a pārthivasya sutā nāma kā nu jīveta mādṛśī
04,017.003c anubhūya bhṛśaṃ duḥkham anyatra draupadīṃ prabho
04,017.004a vanavāsagatāyāś ca saindhavena durātmanā
04,017.004c parāmarśaṃ dvitīyaṃ ca soḍhum utsahate nu kā
04,017.004d*0356_001 padbhyāṃ paryacaraṃ cāhaṃ deśān viṣamasaṃsthitān
04,017.004d*0356_002 durgāñ śvāpadasaṃkīrṇāṃs tvayi jīvati pāṇḍava
04,017.004d*0356_003 tato 'haṃ dvādaśe varṣe vanyamūlaphalāśanā
04,017.004d*0356_004 idaṃ puram anuprāptā sudeṣṇāparicārikā
04,017.004d*0356_005 parastriyam upātiṣṭhe satyadharmapathe sthitā
04,017.004d*0356_006 gośīrṣakaṃ padmakaṃ ca hariśyāmaṃ ca candanam
04,017.004d*0356_007 nityaṃ piṃṣe virāṭasya tvayi jīvati pāṇḍava
04,017.004d*0356_008 sāhaṃ bahūni duḥkhāni gaṇayāmi na te kṛte
04,017.005a matsyarājñaḥ samakṣaṃ ca tasya dhūrtasya paśyataḥ
04,017.005c kīcakena padā spṛṣṭā kā nu jīveta mādṛśī
04,017.006a evaṃ bahuvidhaiḥ kleśaiḥ kliśyamānāṃ ca bhārata
04,017.006c na māṃ jānāsi kaunteya kiṃ phalaṃ jīvitena me
04,017.006d*0357_001 drupadasya sutā cāhaṃ dhṛṣṭadyumnasya cānujā
04,017.006d*0357_002 agnikuṇḍāt samudbhūtā norvyāṃ jātu carāmi bhoḥ
04,017.006d*0357_003 kīcakaṃ cen na hanyās tvaṃ śilāṃ baddhvā jale mriye
04,017.006d*0357_004 viṣam āloḍya pāsyāmi pravekṣyāmy athavānalam
04,017.006d*0357_005 ātmānaṃ nāśayiṣyāmi vṛkṣam āruhya vā pate
04,017.006d*0357_006 śastreṇāṅgaṃ ca bhetsyāmi kiṃ phalaṃ jīvitena me
04,017.007a yo 'yaṃ rājño virāṭasya kīcako nāma bhārata
04,017.007c senānīḥ puruṣavyāghra syālaḥ paramadurmatiḥ
04,017.008a sa māṃ sairandhriveṣeṇa vasantīṃ rājaveśmani
04,017.008c nityam evāha duṣṭātmā bhāryā mama bhaveti vai
04,017.009a tenopamantryamāṇāyā vadhārheṇa sapatnahan
04,017.009c kāleneva phalaṃ pakvaṃ hṛdayaṃ me vidīryate
04,017.009d*0358_001 śaraṇaṃ bhava kaunteya mā saṃgaccha yudhiṣṭhiram
04,017.009d*0358_002 nirudyogaṃ nirāmarṣaṃ nirvīryam arimardana
04,017.009d*0358_003 mā sma sīmantinī kā cij janayet putram īdṛśam
04,017.009d*0358_004 vijānāmi tavāmarṣaṃ balaṃ vīryaṃ ca pāṇḍava
04,017.009d*0358_005 tato 'haṃ paridevāmi cāgratas te mahābala
04,017.009d*0358_006 yathā yūthapatir mattaḥ kuñjaraḥ ṣāṣṭihāyanaḥ
04,017.009d*0358_007 bhūmau nipatitaṃ bilvaṃ padbhyām ākramya pīḍayet
04,017.009d*0358_008 tathaiva ca śiras tasya nipātya dharaṇītale
04,017.009d*0358_009 vāmena puruṣavyāghra marda pādena pāṇḍava
04,017.009d*0358_010 sa ced udyantam ādityaṃ prātar utthāya paśyati
04,017.009d*0358_011 kīcakaḥ śarvarīṃ vyuṣṭāṃ nāhaṃ jīvitum utsahe
04,017.009d*0358_012 śāpito 'si mama prāṇaiḥ sukṛtenārjunena ca
04,017.009d*0358_013 yudhiṣṭhirasya pādābhyāṃ yamayor jīvitena ca
04,017.009d*0358_014 yat kīcakavadhaṃ nādya pratijñāsyasi bhārata
04,017.010a bhrātaraṃ ca vigarhasva jyeṣṭhaṃ durdyūtadevinam
04,017.010c yasyāsmi karmaṇā prāptā duḥkham etad anantakam
04,017.010d*0359_001 eṣāṃ mukhyatamo jyeṣṭho bhavet tu kulapāṃsanaḥ
04,017.010d*0359_002 bhrātaraṃ tvaram anvīyus te 'pi śālīnabuddhayaḥ
04,017.011a ko hi rājyaṃ parityajya sarvasvaṃ cātmanā saha
04,017.011c pravrajyāyaiva dīvyeta vinā durdyūtadevinam
04,017.012a yadi niṣkasahasreṇa yac cānyat sāravad dhanam
04,017.012c sāyaṃprātar adeviṣyad api saṃvatsarān bahūn
04,017.013a rukmaṃ hiraṇyaṃ vāsāṃsi yānaṃ yugyam ajāvikam
04,017.013c aśvāśvatarasaṃghāṃś ca na jātu kṣayam āvahet
04,017.014a so 'yaṃ dyūtapravādena śriyā pratyavaropitaḥ
04,017.014c tūṣṇīm āste yathā mūḍhaḥ svāni karmāṇi cintayan
04,017.015a daśa nāgasahasrāṇi padmināṃ hemamālinām
04,017.015c yaṃ yāntam anuyāntīha so 'yaṃ dyūtena jīvati
04,017.016a tathā śatasahasrāṇi nṛṇām amitatejasām
04,017.016c upāsate mahārājam indraprasthe yudhiṣṭhiram
04,017.017a śataṃ dāsīsahasrāṇi yasya nityaṃ mahānase
04,017.017c pātrīhastaṃ divārātram atithīn bhojayanty uta
04,017.018a eṣa niṣkasahasrāṇi pradāya dadatāṃ varaḥ
04,017.018c dyūtajena hy anarthena mahatā samupāvṛtaḥ
04,017.019a enaṃ hi svarasaṃpannā bahavaḥ sūtamāgadhāḥ
04,017.019c sāyaṃprātar upātiṣṭhan sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ
04,017.019d@020_0001 sahasraṃ vālakhilyānāṃ sahasram udavāsinām
04,017.019d@020_0002 sahasram aśmakuṭṭānāṃ sahasraṃ vāyubhojinām
04,017.019d@020_0003 sahasraṃ bhuvi patnīnāṃ sahasraṃ brahmacāriṇām
04,017.019d@020_0004 sahasraṃ vānaprasthānāṃ sahasraṃ gṛhamedhinām
04,017.019d@020_0005 haṃsāḥ paramahaṃsāś ca yoginaś ca dvijātayaḥ
04,017.019d@020_0006 kuṭīcakāḥ parivrājo ye cānye vanacāriṇaḥ
04,017.019d@020_0007 nityaṃ bhaktātmakāś caiva bahavaś cordhvaretasaḥ
04,017.019d@020_0008 caturvedavido viprāḥ śikṣāmīmāṃsayoḥ sthirāḥ
04,017.019d@020_0009 padakramaparā viprāḥ sāmādhyayanikāś ca ye
04,017.020a sahasram ṛṣayo yasya nityam āsan sabhāsadaḥ
04,017.020c tapaḥśrutopasaṃpannāḥ sarvakāmair upasthitāḥ
04,017.020d*0360_001 aṣṭāśītisahasrāṇi snātakā gṛhamedhinaḥ
04,017.020d*0360_002 triṃśadd āsīka ekaiko yān bibharti yudhiṣṭhiraḥ
04,017.020d*0360_003 apratigrāhiṇāṃ caiva yatīnām ūrdhvaretasām
04,017.020d*0360_004 daśa cāpi sahasrāṇi so 'yam āste nareśvaraḥ
04,017.020d*0360_005 ānṛśaṃsyam anukrośaṃ saṃvibhāgas tathaiva ca
04,017.020d*0360_006 yasminn etāni sarvāṇi so 'yam āste nareśvaraḥ
04,017.021a andhān vṛddhāṃs tathānāthān sarvān rāṣṭreṣu durgatān
04,017.021c bibharty avimanā nityam ānṛśaṃsyād yudhiṣṭhiraḥ
04,017.021d*0361_001 dhṛtimān satyavikramaḥ
04,017.021d*0361_002 saṃvibhāgamanā nityaṃ
04,017.022a sa eṣa nirayaṃ prāpto matsyasya paricārakaḥ
04,017.022c sabhāyāṃ devitā rājñaḥ kaṅko brūte yudhiṣṭhiraḥ
04,017.023a indraprasthe nivasataḥ samaye yasya pārthivāḥ
04,017.023c āsan balibhṛtaḥ sarve so 'dyānyair bhṛtim icchati
04,017.024a pārthivāḥ pṛthivīpālā yasyāsan vaśavartinaḥ
04,017.024c sa vaśe vivaśo rājā pareṣām adya vartate
04,017.025a pratāpya pṛthivīṃ sarvāṃ raśmivān iva tejasā
04,017.025c so 'yaṃ rājño virāṭasya sabhāstāro yudhiṣṭhiraḥ
04,017.026a yam upāsanta rājānaḥ sabhāyām ṛṣibhiḥ saha
04,017.026c tam upāsīnam adyānyaṃ paśya pāṇḍava pāṇḍavam
04,017.026d*0362_001 sadasyaṃ samupāsīnaṃ parasya priyavādinam
04,017.026d*0362_002 dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraṃ śoko na viśet kam asaṃśayam
04,017.027a atadarhaṃ mahāprājñaṃ jīvitārthe 'bhisaṃśritam
04,017.027c dṛṣṭvā kasya na duḥkhaṃ syād dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
04,017.028a upāste sma sabhāyāṃ yaṃ kṛtsnā vīra vasuṃdharā
04,017.028c tam upāsīnam adyānyaṃ paśya bhārata bhāratam
04,017.029a evaṃ bahuvidhair duḥkhaiḥ pīḍyamānām anāthavat
04,017.029c śokasāgaramadhyasthāṃ kiṃ māṃ bhīma na paśyasi
04,018.001 draupady uvāca
04,018.001a idaṃ tu me mahad duḥkhaṃ yat pravakṣyāmi bhārata
04,018.001c na me 'bhyasūyā kartavyā duḥkhād etad bravīmy aham
04,018.001d*0363_001 sūdakarmaṇi bhīma tvam asame bharatarṣabha
04,018.001d*0363_002 bruvan ballavajātīyaḥ kasya śokaṃ na vardhayeḥ
04,018.001d*0363_003 sūpakāraṃ virāṭasya ballavaṃ tvāṃ vidur janāḥ
04,018.001d*0363_004 preṣyatvaṃ samanuprāptaṃ tato duḥkhataraṃ nu kim
04,018.001d*0363_005 yadā mahānase siddhe virāṭam upatiṣṭhasi
04,018.001d*0363_006 bruvāṇo ballavaḥ sūdas tadā sīdati me manaḥ
04,018.001d*0363_007 yadā prahṛṣṭaḥ samrāṭ tvāṃ saṃyodhayati kuñjaraiḥ
04,018.001d*0363_008 hasanty antaḥpure nāryo mama tūdvijate manaḥ
04,018.001d*0363a_001 sarveṣāṃ balināṃ śreṣṭhas tvaṃ ca bhīma mahābalaḥ
04,018.002a śārdūlair mahiṣaiḥ siṃhair āgāre yudhyase yadā
04,018.002c kaikeyyāḥ prekṣamāṇāyās tadā me kaśmalo bhavet
04,018.002d*0364_001 tata utthāya kaikeyī sarvās tāḥ pratyabhāṣata
04,018.003a prekṣāsamutthitā cāpi kaikeyī tāḥ striyo vadet
04,018.003c prekṣya mām anavadyāṅgī kaśmalopahatām iva
04,018.004a snehāt saṃvāsajān manye sūdam eṣā śucismitā
04,018.004b*0365_001 ekāntārpitabhāvena ballavaṃ cāruhāsinī
04,018.004b*0366_001 tasmāc chocati bhāvena duṣkaraṃ cāruhāsinī
04,018.004b*0366_002 yudhyamānaṃ mṛgair vyāghrair nūnaṃ ca samabudhya tam
04,018.004b*0366_003 sauhārdād agatatrāsād yasmāt samanuśocati
04,018.004c yodhyamānaṃ mahāvīryair imaṃ samanuśocati
04,018.005a kalyāṇarūpā sairandhrī ballavaś cātisundaraḥ
04,018.005c strīṇāṃ ca cittaṃ durjñeyaṃ yuktarūpau ca me matau
04,018.006a sairandhrī priyasaṃvāsān nityaṃ karuṇavedinī
04,018.006c asmin rājakule cemau tulyakālanivāsinau
04,018.007a iti bruvāṇā vākyāni sā māṃ nityam avedayat
04,018.007c krudhyantīṃ māṃ ca saṃprekṣya samaśaṅkata māṃ tvayi
04,018.008a tasyāṃ tathā bruvatyāṃ tu duḥkhaṃ māṃ mahad āviśat
04,018.008b*0367_001 tvayy evaṃ nirayaṃ prāpte bhīme bhīmaparākrame
04,018.008b*0368_001 novāca kiṃ cid vacanaṃ saṃrambhād raktalocanaḥ
04,018.008b*0368_002 jñātvā tu ruṣitaṃ bhīmaṃ draupadī punar abravīt
04,018.008c śoke yaudhiṣṭhire magnā nāhaṃ jīvitum utsahe
04,018.009a yaḥ sadevān manuṣyāṃś ca sarpāṃś caikaratho 'jayat
04,018.009c so 'yaṃ rājño virāṭasya kanyānāṃ nartako yuvā
04,018.009d*0369_001 yasya jyātalanirghoṣāt samakampata medinī
04,018.009d*0369_002 so 'dya pārtho virāṭasya kanyānāṃ nartako yuvā
04,018.010a yo 'tarpayad ameyātmā khāṇḍave jātavedasam
04,018.010c so 'ntaḥpuragataḥ pārthaḥ kūpe 'gnir iva saṃvṛtaḥ
04,018.011a yasmād bhayam amitrāṇāṃ sadaiva puruṣarṣabhāt
04,018.011c sa lokaparibhūtena veṣeṇāste dhanaṃjayaḥ
04,018.011d*0370_001 yasya jyākṣepakaṭhinau bāhū parighasaṃnibhau
04,018.011d*0370_002 sa śaṅkhaparipūrṇābhyāṃ śocann āste dhanaṃjayaḥ
04,018.012a yasya jyātalanirghoṣāt samakampanta śatravaḥ
04,018.012b*0371_001 ṣaṇḍarūpaṃ vahantaṃ taṃ gītaṃ nṛttaṃ ca lambanam
04,018.012b*0371_002 kurvantam arjunaṃ dṛṣṭvā na me svāsthyaṃ mano vrajet
04,018.012c striyo gītasvanaṃ tasya muditāḥ paryupāsate
04,018.013a kirīṭaṃ sūryasaṃkāśaṃ yasya mūrdhani śobhate
04,018.013c veṇīvikṛtakeśāntaḥ so 'yam adya dhanaṃjayaḥ
04,018.014a yasminn astrāṇi divyāni samastāni mahātmani
04,018.014c ādhāraḥ sarvavidyānāṃ sa dhārayati kuṇḍale
04,018.015a yaṃ sma rājasahasrāṇi tejasāpratimāni vai
04,018.015c samare nātivartante velām iva mahārṇavaḥ
04,018.016a so 'yaṃ rājño virāṭasya kanyānāṃ nartako yuvā
04,018.016c āste veṣapraticchannaḥ kanyānāṃ paricārakaḥ
04,018.017a yasya sma rathaghoṣeṇa samakampata medinī
04,018.017b*0372_001 āpatantaṃ raṇe dṛṣṭvā śātravā yānti saṃbhramam
04,018.017b*0373_001 evaṃvidham imaṃ śrutvā kuntyāḥ śoko bhaviṣyati
04,018.017c saparvatavanā bhīma sahasthāvarajaṅgamā
04,018.018a yasmiñ jāte mahābhāge kuntyāḥ śoko vyanaśyata
04,018.018c sa śocayati mām adya bhīmasena tavānujaḥ
04,018.019a bhūṣitaṃ tam alaṃkāraiḥ kuṇḍalaiḥ parihāṭakaiḥ
04,018.019c kambupāṇinam āyāntaṃ dṛṣṭvā sīdati me manaḥ
04,018.020a taṃ veṇīkṛtakeśāntaṃ bhīmadhanvānam arjunam
04,018.020c kanyāparivṛtaṃ dṛṣṭvā bhīma sīdati me manaḥ
04,018.020d*0374_001 yasya nāsti samo vīrye kaś cid urvyāṃ dhanurdharaḥ
04,018.020d*0374_002 so 'dya kanyāparivṛto gāyann āste dhanaṃjayaḥ
04,018.020d*0374_003 dharme śaurye ca satye ca jīvalokasya saṃmatam
04,018.020d*0374_004 strīveṣavikṛtaṃ pārthaṃ dṛṣṭvā sīdati me manaḥ
04,018.020d*0375_001 yaḥ svarāṣṭraṃ samāsādya sāditogrārir astravit
04,018.020d*0375_002 bibhrac chauryaṃ paraṃ tiṣṭhet svasenām abhiharṣayan
04,018.021a yadā hy enaṃ parivṛtaṃ kanyābhir devarūpiṇam
04,018.021c prabhinnam iva mātaṅgaṃ parikīrṇaṃ kareṇubhiḥ
04,018.022a matsyam arthapatiṃ pārthaṃ virāṭaṃ samupasthitam
04,018.022b*0376_001 saṃdṛśyemaṃ manas tv āsīd duḥkhe paramake tadā
04,018.022c paśyāmi tūryamadhyasthaṃ diśo naśyanti me tadā
04,018.023a nūnam āryā na jānāti kṛcchraṃ prāptaṃ dhanaṃjayam
04,018.023b*0377_001 anarhaveṣapracchannaṃ bhasmacchannam ivānalam
04,018.023c ajātaśatruṃ kauravyaṃ magnaṃ durdyūtadevinam
04,018.023d*0378_001 aindravāruṇavāyavyabrāhmāgneyaiś ca vaiṣṇavaiḥ
04,018.023d*0378_002 agnīn saṃtarpayan pārthaḥ sarvāṃś caikaratho 'jayat
04,018.023d*0378_003 divyair astrair acintyātmā sarvaśatrunibarhaṇaḥ
04,018.023d*0378_004 divyaṃ gāndharvam astraṃ ca vāyavyam atha vaiṣṇavam
04,018.023d*0378_005 brāhmaṃ pāśupataṃ caiva sthāṇukarṇaṃ ca darśayan
04,018.023d*0378_006 paulomān kālakeyāṃś ca indraśatrūn mahāsurān
04,018.023d*0378_007 nivātakavacaiḥ sārdhaṃ ghorān ekaratho 'jayat
04,018.023d*0378_008 so 'ntaḥpuragataḥ pārthaḥ kūpe 'gnir iva saṃvṛtaḥ
04,018.023d*0378_009 kanyāpuragataṃ dṛṣṭvā goṣṭheṣv iva maharṣabham
04,018.023d*0378_010 strīveṣavikṛtaṃ pārthaṃ kuntīṃ gacchati me manaḥ
04,018.024a tathā dṛṣṭvā yavīyāṃsaṃ sahadevaṃ yudhāṃ patim
04,018.024c goṣu goveṣam āyāntaṃ pāṇḍubhūtāsmi bhārata
04,018.025a sahadevasya vṛttāni cintayantī punaḥ punaḥ
04,018.025b*0379_001 na nidrām abhigacchāmi bhīmasena kuto ratim
04,018.025b*0380_001 yuvānam ṛṣabhaṃ rājñāṃ sarvaśāstraviśāradam
04,018.025b*0380_002 dṛṣṭvā gopālaveṣaṃ taṃ bhṛśaṃ muhyati me manaḥ
04,018.025c na vindāmi mahābāho sahadevasya duṣkṛtam
04,018.025e yasminn evaṃvidhaṃ duḥkhaṃ prāpnuyāt satyavikramaḥ
04,018.026a dūyāmi bharataśreṣṭha dṛṣṭvā te bhrātaraṃ priyam
04,018.026c goṣu govṛṣasaṃkāśaṃ matsyenābhiniveśitam
04,018.027a saṃrabdhaṃ raktanepathyaṃ gopālānāṃ purogamam
04,018.027c virāṭam abhinandantam atha me bhavati jvaraḥ
04,018.028a sahadevaṃ hi me vīraṃ nityam āryā praśaṃsati
04,018.028b*0381_001 tvayā sadaiva rakṣyo 'yaṃ kṛṣṇe madvākyagauravāt
04,018.028b*0381_002 kathaṃ mayā vihīno hi vane duḥkhaṃ nivatsyati
04,018.028c mahābhijanasaṃpanno vṛttavāñ śīlavān iti
04,018.029a hrīniṣedho madhuravāg dhārmikaś ca priyaś ca me
04,018.029c sa te 'raṇyeṣu boddhavyo yājñaseni kṣapāsv api
04,018.029d*0382_001 sukumāraś ca śūraś ca rājānaṃ cāpy anuvrataḥ
04,018.029d*0382_002 jyeṣṭhāpacāyinam imaṃ svayaṃ pāñcāli bhojayeḥ
04,018.029d*0382_003 ity uvāca hi māṃ kuntī rudatī putragṛddhinī
04,018.029d*0382_004 pravrajantaṃ mahāraṇyaṃ taṃ pariṣvajya tiṣṭhatī
04,018.030a taṃ dṛṣṭvā vyāpṛtaṃ goṣu vatsacarmakṣapāśayam
04,018.030b*0383_001 taṃ dṛṣṭvā goṣu gopālaveṣam āsthāya viṣṭhitam
04,018.030c sahadevaṃ yudhāṃ śreṣṭhaṃ kiṃ nu jīvāmi pāṇḍava
04,018.031a yas tribhir nityasaṃpanno rūpeṇāstreṇa medhayā
04,018.031c so 'śvabandho virāṭasya paśya kālasya paryayam
04,018.031d*0384_001 rājakanyāś ca veśyāś ca viśāṃ duhitaraś ca yāḥ
04,018.031d*0384_002 sarvāḥ sārayutā nāryo dāmagranthivaśaṃ gatāḥ
04,018.032a abhyakīryanta vṛndāni dāmagranthim udīkṣatām
04,018.032c vinayantaṃ javenāśvān mahārājasya paśyataḥ
04,018.033a apaśyam enaṃ śrīmantaṃ matsyaṃ bhrājiṣṇum uttamam
04,018.033c virāṭam upatiṣṭhantaṃ darśayantaṃ ca vājinaḥ
04,018.034a kiṃ nu māṃ manyase pārtha sukhiteti paraṃtapa
04,018.034c evaṃ duḥkhaśatāviṣṭā yudhiṣṭhiranimittataḥ
04,018.034d*0385_001 apaśyam eva śrīmantaṃ virāṭasya puraḥsaram
04,018.035a ataḥ prativiśiṣṭāni duḥkhāny anyāni bhārata
04,018.035c vartante mayi kaunteya vakṣyāmi śṛṇu tāny api
04,018.036a yuṣmāsu dhriyamāṇeṣu duḥkhāni vividhāny uta
04,018.036c śoṣayanti śarīraṃ me kiṃ nu duḥkham ataḥ param
04,018.036d*0386_001 ekabhartā tu yā nārī sā duḥkhenaiva vartate
04,018.036d*0386_002 pañca me patayaḥ santi mama duḥkham anantakam
04,019.001 draupady uvāca
04,019.001a ahaṃ sairandhriveṣeṇa carantī rājaveśmani
04,019.001c śaucadāsmi sudeṣṇāyā akṣadhūrtasya kāraṇāt
04,019.002a vikriyāṃ paśya me tīvrāṃ rājaputryāḥ paraṃtapa
04,019.002c āse kālam upāsīnā sarvaṃ duḥkhaṃ kilārtavat
04,019.003a anityā kila martyānām arthasiddhir jayājayau
04,019.003c iti kṛtvā pratīkṣāmi bhartṝṇām udayaṃ punaḥ
04,019.003d*0387_001 cakravat kila martyānām arthāś ca vyasanāni ca
04,019.004a ya eva hetur bhavati puruṣasya jayāvahaḥ
04,019.004c parājaye ca hetuḥ sa iti ca pratipālaye
04,019.004d*0388_001 kiṃ māṃ na pratijānīṣe bhīmasena mṛtām iva
04,019.004d*0389_001 parābhavanimittāni tathaivācarate naraḥ
04,019.005a dattvā yācanti puruṣā hatvā vadhyanti cāpare
04,019.005c pātayitvā ca pātyante parair iti ca me śrutam
04,019.006a na daivasyātibhāro 'sti na daivasyātivartanam
04,019.006c iti cāpy āgamaṃ bhūyo daivasya pratipālaye
04,019.007a sthitaṃ pūrvaṃ jalaṃ yatra punas tatraiva tiṣṭhati
04,019.007c iti paryāyam icchantī pratīkṣāmy udayaṃ punaḥ
04,019.008a daivena kila yasyārthaḥ sunīto 'pi vipadyate
04,019.008c daivasya cāgame yatnas tena kāryo vijānatā
04,019.009a yat tu me vacanasyāsya kathitasya prayojanam
04,019.009c pṛccha māṃ duḥkhitāṃ tat tvam apṛṣṭā vā bravīmi te
04,019.010a mahiṣī pāṇḍuputrāṇāṃ duhitā drupadasya ca
04,019.010c imām avasthāṃ saṃprāptā kā mad anyā jijīviṣet
04,019.011a kurūn paribhavan sarvān pāñcālān api bhārata
04,019.011c pāṇḍaveyāṃś ca saṃprāpto mama kleśo hy ariṃdama
04,019.012a bhrātṛbhiḥ śvaśuraiḥ putrair bahubhiḥ paravīrahan
04,019.012c evaṃ samuditā nārī kā nv anyā duḥkhitā bhavet
04,019.013a nūnaṃ hi bālayā dhātur mayā vai vipriyaṃ kṛtam
04,019.013c yasya prasādād durnītaṃ prāptāsmi bharatarṣabha
04,019.014a varṇāvakāśam api me paśya pāṇḍava yādṛśam
04,019.014c yādṛśo me na tatrāsīd duḥkhe paramake tadā
04,019.015a tvam eva bhīma jānīṣe yan me pārtha sukhaṃ purā
04,019.015c sāhaṃ dāsatvam āpannā na śāntim avaśā labhe
04,019.015d*0390_001 kā prītir jīvitenādya mamānena vṛkodara
04,019.016a nādaivikam idaṃ manye yatra pārtho dhanaṃjayaḥ
04,019.016c bhīmadhanvā mahābāhur āste śānta ivānalaḥ
04,019.017a aśakyā vedituṃ pārtha prāṇināṃ vai gatir naraiḥ
04,019.017c vinipātam imaṃ manye yuṣmākam avicintitam
04,019.018a yasyā mama mukhaprekṣā yūyam indrasamāḥ sadā
04,019.018c sā prekṣe mukham anyāsām avarāṇāṃ varā satī
04,019.019a paśya pāṇḍava me 'vasthāṃ yathā nārhāmi vai tathā
04,019.019c yuṣmāsu dhriyamāṇeṣu paśya kālasya paryayam
04,019.020a yasyāḥ sāgaraparyantā pṛthivī vaśavartinī
04,019.020c āsīt sādya sudeṣṇāyā bhītāhaṃ vaśavartinī
04,019.021a yasyāḥ puraḥsarā āsan pṛṣṭhataś cānugāminaḥ
04,019.021c sāham adya sudeṣṇāyāḥ puraḥ paścāc ca gāminī
04,019.021e idaṃ tu duḥkhaṃ kaunteya mamāsahyaṃ nibodha tat
04,019.022a yā na jātu svayaṃ piṃṣe gātrodvartanam ātmanaḥ
04,019.022c anyatra kuntyā bhadraṃ te sādya piṃṣāmi candanam
04,019.022e paśya kaunteya pāṇī me naivaṃ yau bhavataḥ purā
04,019.023 vaiśaṃpāyana uvāca
04,019.023a ity asya darśayām āsa kiṇabaddhau karāv ubhau
04,019.024 draupady uvāca
04,019.024a bibhemi kuntyā yā nāhaṃ yuṣmākaṃ vā kadā cana
04,019.024c sādyāgrato virāṭasya bhītā tiṣṭhāmi kiṃkarī
04,019.024d*0391_001 tadāgrato virāṭasya kiṃkarīva sthitā hy aham
04,019.025a kiṃ nu vakṣyati samrāṇ māṃ varṇakaḥ sukṛto na vā
04,019.025c nānyapiṣṭaṃ hi matsyasya candanaṃ kila rocate
04,019.026 vaiśaṃpāyana uvāca
04,019.026a sā kīrtayantī duḥkhāni bhīmasenasya bhāminī
04,019.026c ruroda śanakaiḥ kṛṣṇā bhīmasenam udīkṣatī
04,019.027a sā bāṣpakalayā vācā niḥśvasantī punaḥ punaḥ
04,019.027c hṛdayaṃ bhīmasenasya ghaṭṭayantīdam abravīt
04,019.027d*0392_001 idaṃ tu samupālambhaṃ tvatto rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,019.027d*0392_002 śṛṇuyād yadi kalyāṇi kṛtsnaṃ jahyāt sa jīvitam
04,019.027d*0392_003 dhanaṃjayo 'pi suśroṇi yamau cāpi śucismite
04,019.027d*0392_004 ruroda śanakaiḥ kṛṣṇā punar vākyam abhāṣata
04,019.028a nālpaṃ kṛtaṃ mayā bhīma devānāṃ kilbiṣaṃ purā
04,019.028c abhāgyā yat tu jīvāmi martavye sati pāṇḍava
04,019.028d*0393_001 kīcakaṃ cen na hanyās tvaṃ svātmānaṃ nāśayāmy aham
04,019.028d*0393_002 viṣam āloḍya pāsyāmi pravekṣyāmy athavānalam
04,019.028d*0393_003 abhāgyāham apuṇyāhaṃ nityaduḥkhā ca viklavā
04,019.028d*0393_004 pāpena pātitāyāś ca kiṃ phalaṃ jīvitena me
04,019.029a tatas tasyāḥ karau śūnau kiṇabaddhau vṛkodaraḥ
04,019.029c mukham ānīya vepantyā ruroda paravīrahā
04,019.030a tau gṛhītvā ca kaunteyo bāṣpam utsṛjya vīryavān
04,019.030c tataḥ paramaduḥkhārta idaṃ vacanam abravīt
04,020.001 bhīmasena uvāca
04,020.001*0394_001 śṛṇu bhadre varārohe krodhāt tatra tu cintitam
04,020.001*0394_002 tvāṃ vai sabhāgatāṃ dṛṣṭvā mātsyānāṃ kadanaṃ mahat
04,020.001*0394_003 kartukāmena bhadraṃ te vṛkṣaś cāvekṣito mayā
04,020.001*0394_004 tatra māṃ dharmarājas tu kaṭākṣeṇa nyavārayat
04,020.001*0394_005 tad dhyātvāvāṅmukhas tūṣṇīm āsthito 'smi mahānasam
04,020.001*0394_006 śṛṇuṣvānyat pratijñātaṃ yad vadāmīha bhāmini
04,020.001*0394_006 vaiśaṃpāyanaḥ
04,020.001*0394_007 āśvāsayan hi pāñcālīṃ bhīmasena uvāca ha
04,020.001a dhig astu me bāhubalaṃ gāṇḍīvaṃ phalgunasya ca
04,020.001c yat te raktau purā bhūtvā pāṇī kṛtakiṇāv ubhau
04,020.001d*0395_001 tad adya mānutapati yatkṛtaṃ na mayā purā
04,020.001d*0396_001 dyūte na nidhanaṃ bhīru kurūṇāṃ pāpakāriṇām
04,020.002a sabhāyāṃ sma virāṭasya karomi kadanaṃ mahat
04,020.002b*0397_001 tatra me kāraṇaṃ bhāti kaunteyo yat pratīkṣate
04,020.002b*0397_002 athavā kīcakasyāhaṃ pothayāmi padā śiraḥ
04,020.002b*0397_003 aiśvaryamadamattasya krīḍann iva mahādvipaḥ
04,020.002b*0397_004 apaśyaṃ tvāṃ yadā kṛṣṇe kīcakena padā hatām
04,020.002b*0397_005 tadaivāhaṃ cikīrṣāmi matsyānāṃ kadanaṃ mahat
04,020.002c tatra māṃ dharmarājas tu kaṭākṣeṇa nyavārayat
04,020.002e tad ahaṃ tasya vijñāya sthita evāsmi bhāmini
04,020.003a yac ca rāṣṭrāt pracyavanaṃ kurūṇām avadhaś ca yaḥ
04,020.003c suyodhanasya karṇasya śakuneḥ saubalasya ca
04,020.004a duḥśāsanasya pāpasya yan mayā na hṛtaṃ śiraḥ
04,020.004c tan me dahati kalyāṇi hṛdi śalyam ivārpitam
04,020.004d*0398_001 api cānyad varārohe smariṣyasi vaco mama
04,020.004d*0398_002 puṇye tīre sarasvatyā yat pratiṣṭhāma saṃgatāḥ
04,020.004d*0398_003 tatrāham abruvaṃ kṛṣṇe pūrvakleśān anusmaran
04,020.004d*0398_004 na cāham anugaccheyaṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
04,020.004d*0398_005 dhanaṃjayaṃ ca pāñcāli mādrīputrau ca bhrātarau
04,020.004d*0398_006 kṛtvaitāṃ ca matiṃ kṛṣṇe yudhiṣṭhiram agarhayam
04,020.004d*0398_007 paruṣaṃ vacanaṃ śrutvā mama dharmātmajas tadā
04,020.004d*0398_008 hrīmān vākyam ahīnārthaṃ bruvan rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,020.004d*0398_009 sarvān anvanayad bhrātṝn muner dhaumyasya paśyataḥ
04,020.004d*0398_010 mā rodī rājñi lokānāṃ sarvāgamaguṇānvite
04,020.004d*0398_011 rakṣitavyaṃ sadāsmābhiḥ satyam apratimaṃ bhuvi
04,020.004d*0398_012 anunīteṣu cāsmāsu anunītā tvam apy uta
04,020.004e mā dharmaṃ jahi suśroṇi krodhaṃ jahi mahāmate
04,020.005a imaṃ ca samupālambhaṃ tvatto rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,020.005c śṛṇuyād yadi kalyāṇi kṛtsnaṃ jahyāt sa jīvitam
04,020.006a dhanaṃjayo vā suśroṇi yamau vā tanumadhyame
04,020.006c lokāntaragateṣv eṣu nāhaṃ śakṣyāmi jīvitum
04,020.006d*0399_001 dharmaṃ śṛṇuṣva pāñcāli yat te vakṣyāmi bhāmini
04,020.007a sukanyā nāma śāryātī bhārgavaṃ cyavanaṃ vane
04,020.007c valmīkabhūtaṃ śāmyantam anvapadyata bhāminī
04,020.008a nāḍāyanī cendrasenā rūpeṇa yadi te śrutā
04,020.008c patim anvacarad vṛddhaṃ purā varṣasahasriṇam
04,020.009a duhitā janakasyāpi vaidehī yadi te śrutā
04,020.009c patim anvacarat sītā mahāraṇyanivāsinam
04,020.010a rakṣasā nigrahaṃ prāpya rāmasya mahiṣī priyā
04,020.010b*0400_001 rāvaṇena hṛtā sītā rākṣasībhiś ca tarjitā
04,020.010c kliśyamānāpi suśroṇī rāmam evānvapadyata
04,020.011a lopāmudrā tathā bhīru vayorūpasamanvitā
04,020.011c agastyam anvayād dhitvā kāmān sarvān amānuṣān
04,020.011d*0401_001 dyumatsenasutaṃ vīraṃ satyavantam aninditā
04,020.011d*0401_002 sāvitry anucacāraikā yamalokaṃ manasvinī
04,020.012a yathaitāḥ kīrtitā nāryo rūpavatyaḥ pativratāḥ
04,020.012b*0402_001 nalaṃ rājānam evātha damayantī vanāntare
04,020.012b*0402_002 anvagacchat purā kṛṣṇe tathā bhartṝṃs tvam anvagāḥ
04,020.012c tathā tvam api kalyāṇi sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ
04,020.013a mādīrghaṃ kṣama kālaṃ tvaṃ māsam adhyardhasaṃmitam
04,020.013c pūrṇe trayodaśe varṣe rājño rājñī bhaviṣyasi
04,020.013d*0403_001 satyena te śape cāhaṃ bhavitā nānyatheti ha
04,020.013d*0403_002 sarvāsāṃ paramastrīṇāṃ prāmāṇyaṃ kartum arhasi
04,020.013d*0403_003 sarveṣāṃ ca narendrāṇāṃ mūrdhni sthāsyasi bhāmini
04,020.013d*0403_004 bhartṛbhaktyā ca vṛttena bhogān prāpsyasi durlabhān
04,020.013d*0403_005 pūrṇāyāṃ tu pratijñāyāṃ mahāntaṃ bhogam āpnuyāḥ
04,020.013d*0403_006 kuru bhartṛgataṃ jñātvā rājñāṃ mūrdhni sthitā bhaveḥ
04,020.014 draupady uvāca
04,020.014a ārtayaitan mayā bhīma kṛtaṃ bāṣpavimokṣaṇam
04,020.014c apārayantyā duḥkhāni na rājānam upālabhe
04,020.014d*0404_001 vyatītaṃ kathayitvā kiṃ bhīmasena mahābala
04,020.014d*0404_002 idaṃ tu duḥkhaṃ kaunteya mamāsahyaṃ nibodha tat
04,020.014d*0404_003 yo 'yaṃ rājño virāṭasya sūtaputras tu kīcakaḥ
04,020.014d*0404_004 syālo nāma pravādena bhojas traigartadeśajaḥ
04,020.014d*0404_005 tyaktadharmo nṛśaṃsaś ca sarvārtheṣu ca vallabhaḥ
04,020.014d*0404_006 nityam evāha duṣṭātmā bhāryā me bhava śobhane
04,020.014d*0404_007 avinītaḥ suduṣṭātmā mām anātheti cintya saḥ
04,020.015a vimuktena vyatītena bhīmasena mahābala
04,020.015c pratyupasthitakālasya kāryasyānantaro bhava
04,020.016a mameha bhīma kaikeyī rūpābhibhavaśaṅkayā
04,020.016c nityam udvijate rājā kathaṃ neyād imām iti
04,020.017a tasyā viditvā taṃ bhāvaṃ svayaṃ cānṛtadarśanaḥ
04,020.017c kīcako 'yaṃ suduṣṭātmā sadā prārthayate hi mām
04,020.018a tam ahaṃ kupitā bhīma punaḥ kopaṃ niyamya ca
04,020.018c abruvaṃ kāmasaṃmūḍham ātmānaṃ rakṣa kīcaka
04,020.019a gandharvāṇām ahaṃ bhāryā pañcānāṃ mahiṣī priyā
04,020.019c te tvāṃ nihanyur durdharṣāḥ śūrāḥ sāhasakāriṇaḥ
04,020.020a evam uktaḥ sa duṣṭātmā kīcakaḥ pratyuvāca ha
04,020.020c nāhaṃ bibhemi sairandhri gandharvāṇāṃ śucismite
04,020.021a śataṃ sahasram api vā gandharvāṇām ahaṃ raṇe
04,020.021c samāgataṃ haniṣyāmi tvaṃ bhīru kuru me kṣaṇam
04,020.022a ity ukte cābruvaṃ sūtaṃ kāmāturam ahaṃ punaḥ
04,020.022c na tvaṃ pratibalas teṣāṃ gandharvāṇāṃ yaśasvinām
04,020.023a dharme sthitāsmi satataṃ kulaśīlasamanvitā
04,020.023c necchāmi kaṃ cid vadhyantaṃ tena jīvasi kīcaka
04,020.024a evam uktaḥ sa duṣṭātmā prahasya svanavat tadā
04,020.024b@021_0001 atha māṃ tatra kaikeyī preṣayat preṣaṇena tu
04,020.024b@021_0002 tenaiva coditā pūrvaṃ bhrātṛpriyacikīrṣayā
04,020.024b@021_0003 surām ānaya sairandhri kīcakasya niveśanāt
04,020.024b@021_0004 sūtaputras tu māṃ dṛṣṭvā mahat sāntvam avartayat
04,020.024b@021_0005 sāntve pratihate kruddhaḥ parāmarśamanābhavat
04,020.024b@021_0006 viditvā tasya saṃkalpaṃ kīcakasya durātmanaḥ
04,020.024b@021_0007 tathāhaṃ rājaśaraṇaṃ javenaiva pradhāvitā
04,020.024b@021_0008 saṃdarśane tu māṃ rājñaḥ sūtaputraḥ parāmṛśat
04,020.024b@021_0009 pātayitvā tu duṣṭātmā padāhaṃ tena tāḍitā
04,020.024b@021_0010 prekṣate sma virāṭas tu kaṅkaś ca bahavo janāḥ
04,020.024b@021_0011 rathinaḥ pīṭhamardāś ca hastyārohāś ca naigamāḥ
04,020.024b@021_0012 upālabdho mayā rājā kaṅkaś cāpi punaḥ punaḥ
04,020.024b@021_0013 tato na vārito rājñā na tasyāvinayaḥ kṛtaḥ
04,020.024b@021_0014 yo 'yaṃ rājño virāṭasya kīcako nāma sārathiḥ
04,020.024b@021_0015 tyaktadharmā nṛśaṃsaś ca tarasvī saṃmataḥ priyaḥ
04,020.024b@021_0016 śūro 'bhimānī pāpātmā sarvārtheṣu ca mugdhavān
04,020.024b@021_0017 dārāmarśī mahābhāga labhate 'rthān bahūn api
04,020.024b@021_0018 hared api ca vittāni pareṣāṃ krośatām api
04,020.024c na tiṣṭhati sma sanmārge na ca dharmaṃ bubhūṣati
04,020.025a pāpātmā pāpabhāvaś ca kāmarāgavaśānugaḥ
04,020.025c avinītaś ca duṣṭātmā pratyākhyātaḥ punaḥ punaḥ
04,020.025e darśane darśane hanyāt tathā jahyāṃ ca jīvitam
04,020.026a tad dharme yatamānānāṃ mahān dharmo naśiṣyati
04,020.026c samayaṃ rakṣamāṇānāṃ bhāryā vo na bhaviṣyati
04,020.027a bhāryāyāṃ rakṣyamāṇāyāṃ prajā bhavati rakṣitā
04,020.027c prajāyāṃ rakṣyamāṇāyām ātmā bhavati rakṣitaḥ
04,020.027d*0405_001 ātmā hi jāyate tasyāṃ tena jāyāṃ vidur budhāḥ
04,020.027d*0405_002 bhartā tu bhāryayā rakṣyaḥ kathaṃ jāyān mamodare
04,020.028a vadatāṃ varṇadharmāṃś ca brāhmaṇānāṃ hi me śrutam
04,020.028c kṣatriyasya sadā dharmo nānyaḥ śatrunibarhaṇāt
04,020.029a paśyato dharmarājasya kīcako māṃ padāvadhīt
04,020.029b*0406_001 yeṣāṃ matir na svapiti ṣaṣṭhe 'pi viṣaye vasan
04,020.029b*0406_002 teṣāṃ māṃ māninīṃ bhāryāṃ sūtaputraḥ padāvadhīt
04,020.029c tava caiva samakṣaṃ vai bhīmasena mahābala
04,020.030a tvayā hy ahaṃ paritrātā tasmād ghorāj jaṭāsurāt
04,020.030c jayadrathaṃ tathaiva tvam ajaiṣīr bhrātṛbhiḥ saha
04,020.031a jahīmam api pāpaṃ tvaṃ yo 'yaṃ mām avamanyate
04,020.031c kīcako rājavāllabhyāc chokakṛn mama bhārata
04,020.032a tam evaṃ kāmasaṃmattaṃ bhindhi kumbham ivāśmani
04,020.032c yo nimittam anarthānāṃ bahūnāṃ mama bhārata
04,020.033a taṃ cej jīvantam ādityaḥ prātar abhyudayiṣyati
04,020.033c viṣam āloḍya pāsyāmi mā kīcakavaśaṃ gamam
04,020.033e śreyo hi maraṇaṃ mahyaṃ bhīmasena tavāgrataḥ
04,020.034 vaiśaṃpāyana uvāca
04,020.034a ity uktvā prārudat kṛṣṇā bhīmasyoraḥ samāśritā
04,020.034c bhīmaś ca tāṃ pariṣvajya mahat sāntvaṃ prayujya ca
04,020.034d*0407_001 āśvāsayitvā bahuśo bhṛśam ārtāṃ sumadhyamām
04,020.034d*0407_002 hetutattvārthasaṃyuktair vacobhir drupadātmajām
04,020.034d*0407_003 pramṛjya vadanaṃ tasyāḥ pāṇināśrusamākulam
04,020.034d*0408_001 uvāca caināṃ duḥkhārtāṃ bhīmaḥ krodhavaśaṃ gataḥ
04,020.034e kīcakaṃ manasāgacchat sṛkkiṇī parisaṃlihan
04,021.001 bhīmasena uvāca
04,021.001a tathā bhadre kariṣyāmi yathā tvaṃ bhīru bhāṣase
04,021.001c adya taṃ sūdayiṣyāmi kīcakaṃ sahabāndhavam
04,021.002a asyāḥ pradoṣe śarvaryāḥ kuruṣvānena saṃgamam
04,021.002c duḥkhaṃ śokaṃ ca nirdhūya yājñaseni śucismite
04,021.003a yaiṣā nartanaśālā vai matsyarājena kāritā
04,021.003c divātra kanyā nṛtyanti rātrau yānti yathāgṛham
04,021.004a tatrāsti śayanaṃ bhīru dṛḍhāṅgaṃ supratiṣṭhitam
04,021.004c tatrāsya darśayiṣyāmi pūrvapretān pitāmahān
04,021.004d*0409_001 tvaddarśanasamutthena kāmarāgeṇa mohitam
04,021.004d*0409_002 saṃketaṃ sūtaputrasya kārayasva śubhānane
04,021.005a yathā ca tvāṃ na paśyeyuḥ kurvāṇāṃ tena saṃvidam
04,021.005c kuryās tathā tvaṃ kalyāṇi yathā saṃnihito bhavet
04,021.005d*0410_001 āvayoḥ saṃgamaṃ bhīru yathā martyo na budhyati
04,021.005d*0410_002 kīcakasya vināśasya tathā kuru nṛpātmaje
04,021.006 vaiśaṃpāyana uvāca
04,021.006*0411_001 evaṃ sā bhīru tanvaṅgī āmantryainaṃ mahānase
04,021.006*0411_002 vadhaṃ tasya parīpsantī ājagāma svaveśmani
04,021.006a tathā tau kathayitvā tu bāṣpam utsṛjya duḥkhitau
04,021.006b*0412_001 bhīmena ca pratijñāte kīcakasya vadhe tadā
04,021.006b*0412_002 draupadī ca sudeṣṇāyāḥ praviveśa punar gṛham
04,021.006c rātriśeṣaṃ tad atyugraṃ dhārayām āsatur hṛdā
04,021.006d@022_0001 atha jñātvā virāṭo 'pi kṛṣṇāsakhyaṃ tu kīcakam
04,021.006d@022_0002 abravīt sa pratīhāraṃ dvāḥstha ānaya kīcakam
04,021.006d@022_0003 prahitaḥ sa virāṭena dvāḥsthaḥ kīcakamandiram
04,021.006d@022_0004 gatvā tam abravīt sūtaṃ matsyas tvāṃ draṣṭum icchati
04,021.006d@022_0005 kīcako 'pi nṛpādeśān matsyasya bhavanaṃ yayau
04,021.006d@022_0006 uvāca matsyarājasya praṇipatya praviśya ca
04,021.006d@022_0007 āgato 'haṃ mahārāja virāṭa vacanāt tava
04,021.006d@022_0008 virāṭa uvāca
04,021.006d@022_0008 vadasva yadi vaktavyaṃ śrutvā yāsyāmi vai gṛham
04,021.006d@022_0009 kalatre vātha vā mitre bhṛtye rājñi yathāpi vā
04,021.006d@022_0010 nivedite sukhe duḥkhe sukhaṃ bhavati kīcaka
04,021.006d@022_0011 tvam eva śaraṇaṃ mahyaṃ rājyaṃ ca tvatprasādataḥ
04,021.006d@022_0012 sakhā vāpi mamaiva tvaṃ tena tvāṃ pratipedire
04,021.006d@022_0013 paśyāmy aharniśaṃ duḥkhaṃ viparītaṃ tu maṇḍalam
04,021.006d@022_0014 sadhūmaṃ jvalanaṃ manye vaimanasyaṃ ca vājinām
04,021.006d@022_0015 śṛṇomi ca śivāṃ ghorām aśivāṃ pratibhāṣiṇīm
04,021.006d@022_0016 rātrau balibhujaḥ saṃghāñ channaṃ sūryasya maṇḍalam
04,021.006d@022_0017 anyac ca saṃprabhāṣante daivajñā mama kīcaka
04,021.006d@022_0018 mama dvādaśagaḥ saurir janmarkṣe tava kīcaka
04,021.006d@022_0019 paśyāmi harmyapatanaṃ kīcaka prāvṛṣaṃ vinā
04,021.006d@022_0020 jānāmy etair mahotpātair yugāntapratimair alam
04,021.006d@022_0021 mṛtyus te bhavitā tathyam atha vā mama kīcaka
04,021.006d@022_0022 śṛṇomi vīra sairandhryāḥ śūrāḥ sāhasakāriṇaḥ
04,021.006d@022_0023 gandharvāḥ patayaḥ pañca santi devendravallabhāḥ
04,021.006d@022_0024 muninā kena cic chaptāś carantīmāṃ vasuṃdharām
04,021.006d@022_0025 rakṣamāṇāś ca sairandhrīṃ bhāryāṃ svīyāṃ pativratām
04,021.006d@022_0026 teṣāṃ nu bhāryā tvaṃ vatsa sairandhrīṃ kartum icchasi
04,021.006d@022_0027 na ca śaktā tvayā bhoktum eṣā gandharvarakṣitā
04,021.006d@022_0028 tvaṃ vātīva kāmārtaḥ kāryam etan na budhyase
04,021.006d@022_0029 vidyutpātair imaiḥ saumya martavyaṃ bhavatā dhruvam
04,021.006d@022_0030 kānyā caivaṃvidhā nārī cared vai kṣitimaṇḍale
04,021.006d@022_0031 vinā sairandhrīṃ bhadraṃ te svayaṃ gandharvarakṣitām
04,021.006d@022_0032 vṛddho vā yadi vā svāmī yadi vā bhaginīpatiḥ
04,021.006d@022_0033 rājā pūjyaḥ sadā mānyaḥ kartavyaṃ vacanaṃ mama
04,021.006d@022_0034 kaikeyaputra tanmātrāṃ tyaja sairandhrijāṃ kathām
04,021.006d@022_0035 kṛtyaiṣā mahatī bhāti rūpeṇātīva kīcaka
04,021.006d@022_0036 tyaktvā kāmaṃ sairandhryāṃ tvaṃ madīyāṃ dhvajinīṃ bhavān
04,021.006d@022_0037 kīcaka uvāca
04,021.006d@022_0037 saṃpālayasva viśrabdho madvākyāt kaikayātmaja
04,021.006d@022_0038 sarvathā bhavadīyaṃ me kartavyaṃ vacanaṃ tathā
04,021.006d@022_0039 tathāpy eṣā mayāvaśyaṃ bhoktavyā tanumadhyamā
04,021.006d@022_0040 sairandhrī yadi me pārśve śliṣṭā snehena bhāminī
04,021.006d@022_0041 śete na śayane matsya tadā manye mṛtaṃ svayam
04,021.006d@022_0042 bādhate māṃ bhṛśaṃ kāmaḥ sairandhryarthaṃ narādhipa
04,021.006d@022_0043 jīvitaṃ tṛṇavat tyaktvā bhoktavyā hi mayā śubhā
04,021.006d@022_0044 vaiśaṃpāyanaḥ
04,021.006d@022_0044 na stokam api gandharvā mayi śaktā viśāṃ pate
04,021.006d@022_0045 sa manmathārto nṛpatiṃ gatas tu
04,021.006d@022_0046 tyaktvā tu vākyaṃ nṛpater narendra
04,021.006d@022_0047 saṃyogam icchan drupadātmajāyāḥ
04,021.006d@022_0048 saṃdhāyamāno viditaṃ sa mṛtyum
04,021.007a tasyāṃ rātryāṃ vyatītāyāṃ prātar utthāya kīcakaḥ
04,021.007c gatvā rājakulāyaiva draupadīm idam abravīt
04,021.008a sabhāyāṃ paśyato rājñaḥ pātayitvā padāhanam
04,021.008c na caivālabhathās trāṇam abhipannā balīyasā
04,021.009a pravādena hi matsyānāṃ rājā nāmnāyam ucyate
04,021.009c aham eva hi matsyānāṃ rājā vai vāhinīpatiḥ
04,021.010a sā sukhaṃ pratipadyasva dāso bhīru bhavāmi te
04,021.010b*0413_001 na hy ahaṃ tvām ṛte bhīru ciraṃ jīvitum utsahe
04,021.010c ahnāya tava suśroṇi śataṃ niṣkān dadāmy aham
04,021.011a dāsīśataṃ ca te dadyāṃ dāsānām api cāparam
04,021.011c rathaṃ cāśvatarīyuktam astu nau bhīru saṃgamaḥ
04,021.011d*0414_001 tubhyaṃ dāsyāmi sarvāṇi rājārhāṇy aparāṇi ca
04,021.012 draupady uvāca
04,021.012a ekaṃ me samayaṃ tv adya pratipadyasva kīcaka
04,021.012b*0415_001 yadi tvaṃ khalu saṃyogam icchasy adya mayā saha
04,021.012c na tvāṃ sakhā vā bhrātā vā jānīyāt saṃgataṃ mayā
04,021.012d*0416_001 anubodhād anarthaḥ syād ayaśaś ca mahad bhavet
04,021.013a avabodhād dhi bhītāsmi gandharvāṇāṃ yaśasvinām
04,021.013c evaṃ me pratijānīhi tato 'haṃ vaśagā tava
04,021.014 kīcaka uvāca
04,021.014a evam etat kariṣyāmi yathā suśroṇi bhāṣase
04,021.014c eko bhadre gamiṣyāmi śūnyam āvasathaṃ tava
04,021.015a samāgamārthaṃ rambhoru tvayā madanamohitaḥ
04,021.015c yathā tvāṃ nāvabhotsyanti gandharvāḥ sūryavarcasaḥ
04,021.016 draupady uvāca
04,021.016a yad idaṃ nartanāgāraṃ matsyarājena kāritam
04,021.016c divātra kanyā nṛtyanti rātrau yānti yathāgṛham
04,021.017a tamisre tatra gacchethā gandharvās tan na jānate
04,021.017c tatra doṣaḥ parihṛto bhaviṣyati na saṃśayaḥ
04,021.017d*0417_001 ekaḥ san nartanāgāraṃ rātrau saṃketam āvraja
04,021.017d*0417_002 kīcakaḥ
04,021.017d*0417_002 tatrāhaṃ vaśagā tubhyaṃ bhavitā nātra saṃśayaḥ
04,021.017d*0417_003 tathā bhadre kariṣyāmi yathā tvaṃ bhīru manyase
04,021.017d*0417_004 ekaḥ san nartanāgāram āgamiṣyāmi śobhane
04,021.017d*0417_005 samāgamārthaṃ suśroṇi śape ca sukṛtena me
04,021.017d*0417_006 yathā tvāṃ nāvabudhyante gandharvā varavarṇini
04,021.017d*0417_007 satyaṃ te pratijānāmi gandharvebhyo na te bhayam
04,021.017d*0417_008 alaṃkariṣyāmy adyāhaṃ tvatsamāgamanāya vai
04,021.017d*0418_001 vāsāṃsi ca vicitrāṇi manojñāni tavāpi ca
04,021.017d*0418_002 draupadī
04,021.017d*0418_002 yathāhaṃ na tyajethās tvaṃ tathā raṃsye tvayā saha
04,021.017d*0418_003 tathā ced apy ahaṃ sūta darśayiṣyāmi te sukham
04,021.017d*0418_004 yan nānubhūtaṃ bhavatā janmaprabhṛti kīcaka
04,021.018 vaiśaṃpāyana uvāca
04,021.018a tam arthaṃ pratijalpantyāḥ kṛṣṇāyāḥ kīcakena ha
04,021.018c divasārdhaṃ samabhavan māsenaiva samaṃ nṛpa
04,021.018d*0419_001 tatra sā bhīmasenasya tam arthaṃ samavedayat
04,021.019a kīcako 'tha gṛhaṃ gatvā bhṛśaṃ harṣapariplutaḥ
04,021.019c sairandhrīrūpiṇaṃ mūḍho mṛtyuṃ taṃ nāvabuddhavān
04,021.020a gandhābharaṇamālyeṣu vyāsaktaḥ sa viśeṣataḥ
04,021.020c alaṃcakāra so ''tmānaṃ satvaraḥ kāmamohitaḥ
04,021.021a tasya tat kurvataḥ karma kālo dīrgha ivābhavat
04,021.021c anucintayataś cāpi tām evāyatalocanām
04,021.022a āsīd abhyadhikā cāsya śrīḥ śriyaṃ pramumukṣataḥ
04,021.022c nirvāṇakāle dīpasya vartīm iva didhakṣataḥ
04,021.023a kṛtasaṃpratyayas tatra kīcakaḥ kāmamohitaḥ
04,021.023c nājānād divasaṃ yāntaṃ cintayānaḥ samāgamam
04,021.024a tatas tu draupadī gatvā tadā bhīmaṃ mahānase
04,021.024c upātiṣṭhata kalyāṇī kauravyaṃ patim antikāt
04,021.025a tam uvāca sukeśāntā kīcakasya mayā kṛtaḥ
04,021.025c saṃgamo nartanāgāre yathāvocaḥ paraṃtapa
04,021.025d*0420_001 kālena niyataṃ baddhaḥ kāmena ca balātkṛtaḥ
04,021.026a śūnyaṃ sa nartanāgāram āgamiṣyati kīcakaḥ
04,021.026c eko niśi mahābāho kīcakaṃ taṃ niṣūdaya
04,021.027a taṃ sūtaputraṃ kaunteya kīcakaṃ madadarpitam
04,021.027c gatvā tvaṃ nartanāgāraṃ nirjīvaṃ kuru pāṇḍava
04,021.028a darpāc ca sūtaputro 'sau gandharvān avamanyate
04,021.028c taṃ tvaṃ praharatāṃ śreṣṭha naḍaṃ nāga ivoddhara
04,021.029a aśru duḥkhābhibhūtāyā mama mārjasva bhārata
04,021.029b*0421_001 bāhuvīryānurūpaṃ ca darśayādya parākramam
04,021.029c ātmanaś caiva bhadraṃ te kuru mānaṃ kulasya ca
04,021.030 bhīmasena uvāca
04,021.030a svāgataṃ te varārohe yan mā vedayase priyam
04,021.030c na hy asya kaṃ cid icchāmi sahāyaṃ varavarṇini
04,021.031a yā me prītis tvayākhyātā kīcakasya samāgame
04,021.031c hatvā hiḍimbaṃ sā prītir mamāsīd varavarṇini
04,021.032a satyaṃ bhrātṝṃś ca dharmaṃ ca puraskṛtya bravīmi te
04,021.032c kīcakaṃ nihaniṣyāmi vṛtraṃ devapatir yathā
04,021.032d*0422_001 prasahya sūdayiṣyāmi keśavaḥ keśinaṃ yathā
04,021.033a taṃ gahvare prakāśe vā pothayiṣyāmi kīcakam
04,021.033b*0423_001 ahaṃ bhadre haniṣyāmi kīcakaṃ madanānvitam
04,021.033b*0423_002 yas tvāṃ kāmābhibhūtātmā durlabhām abhimanyate
04,021.033c atha ced avabhotsyanti haṃsye matsyān api dhruvam
04,021.033d*0424_001 atha ced anubudhyanti sūtaputraṃ mayā hatam
04,021.033d*0424_002 nirmanuṣyaṃ kariṣyāmi matsyānām imam ālayam
04,021.034a tato duryodhanaṃ hatvā pratipatsye vasuṃdharām
04,021.034b*0425_001 mayā hatāṃś cen mātsyāṃs tu dhārtarāṣṭro 'nubudhyati
04,021.034b*0425_002 duryodhanaṃ tato hatvā sānubandhaṃ sabāndhavam
04,021.034b*0425_003 kurūṇām akhilaṃ rājyaṃ pratipatsyāmi bhāmini
04,021.034b*0426_001 nāhaṃ śakṣye 'nunayituṃ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
04,021.034c kāmaṃ matsyam upāstāṃ hi kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
04,021.034d*0427_001 kāmam anye hy upāsantu vinītā dharmacāriṇaḥ
04,021.034d*0427_002 tvāṃ tu duḥkham idaṃ prāptāṃ nāhaṃ śaknomy upekṣitum
04,021.034d*0427_003 nirvṛtā bhava pāñcāli kīcakasya vadhāt punaḥ
04,021.035 draupady uvāca
04,021.035*0428_001 kīcakasya vadhaṃ bhīma yadi jānanti nāgarāḥ
04,021.035*0428_002 tvayā kṛtaṃ mahābāho yadi jīvitum atsahe
04,021.035a yathā na saṃtyajethās tvaṃ satyaṃ vai matkṛte vibho
04,021.035c nigūḍhas tvaṃ tathā vīra kīcakaṃ vinipātaya
04,021.035d*0429_001 anubuddhed dhi kaunteyo dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
04,021.035d*0429_002 punar vanaṃ vrajed dhīmān anujaiḥ parivāritaḥ
04,021.035d*0429_003 kaś ca dharmaparaṃ śreṣṭham ativarteta bhārata
04,021.035d*0429_004 bhīma bhītāsmi saṃbodhāt sādhu mā cāpalaṃ kṛthāḥ
04,021.035d*0430_001 yathā na kaś cij jānīte sūtaputraṃ tvayā hatam
04,021.035d*0430_002 tathā kuruṣva kauravya balavann arimardana
04,021.035d*0430_003 adṛśyamānas tvaṃ tasya bhindhi prāṇān ariṃdama
04,021.036 bhīmasena uvāca
04,021.036a evam etat kariṣyāmi yathā tvaṃ bhīru bhāṣase
04,021.036b*0431_001 adya taṃ sūdayiṣyāmi kīcakaṃ sahabāndhavam
04,021.036c adṛśyamānas tasyādya tamasvinyām anindite
04,021.037a nāgo bilvam ivākramya pothayiṣyāmy ahaṃ śiraḥ
04,021.037c alabhyām icchatas tasya kīcakasya durātmanaḥ
04,021.037d*0432_001 mayā yad uktaṃ pāñcāli dharmarājasutaṃ prati
04,021.037d*0432_002 kopād ṛte kim anyat tu nānuvarteta ko nṛpam
04,021.038 vaiśaṃpāyana uvāca
04,021.038*0433_001 dharmaprasādāt pavanātmajas tu
04,021.038*0433_002 cakāra rūpaṃ parivartya ballavam
04,021.038*0433_003 bhīmo mahogro balakāladurmadaḥ
04,021.038*0433_004 sthito yathā hastivadhāya kesarī
04,021.038*0434_001 evam uktvā mahābāhus tatra pāṇḍavanandanaḥ
04,021.038*0435_001 ardharātre tadotthāya sattvavān bhīmavikramaḥ
04,021.038*0436_001 avadātena mṛdunā paṭenācchāditas tadā
04,021.038*0436_002 draupadīṃ pṛṣṭhataḥ kṛtvā yatrāsīn nartanālayaḥ
04,021.038a bhīmo 'tha prathamaṃ gatvā rātrau channa upāviśat
04,021.038c mṛgaṃ harir ivādṛśyaḥ pratyākāṅkṣat sa kīcakam
04,021.038d*0437_001 kāṅkṣamāṇo vadhaṃ tasya kīcakasya durātmanaḥ
04,021.038d*0437_002 etasminn antare sūtas tadā cāstaṃ gate ravau
04,021.039a kīcakaś cāpy alaṃkṛtya yathākāmam upāvrajat
04,021.039b*0438_001 saṃketam agamat tūrṇaṃ śūnyāgāram apāvṛtam
04,021.039c tāṃ velāṃ nartanāgāre pāñcālīsaṃgamāśayā
04,021.040a manyamānaḥ sa saṃketam āgāraṃ prāviśac ca tam
04,021.040c praviśya ca sa tad veśma tamasā saṃvṛtaṃ mahat
04,021.041a pūrvāgataṃ tatas tatra bhīmam apratimaujasam
04,021.041c ekāntam āsthitaṃ cainam āsasāda sudurmatiḥ
04,021.041d*0439_001 bhīmaṃ samupasaṃgamya abhyabhāṣata durmatiḥ
04,021.042a śayānaṃ śayane tatra mṛtyuṃ sūtaḥ parāmṛśat
04,021.042b*0440_001 pataṃgaṃ pāvakaṃ dīptaṃ siṃhaṃ kṣudrapaśur yathā
04,021.042c jājvalyamānaṃ kopena kṛṣṇādharṣaṇajena ha
04,021.043a upasaṃgamya caivainaṃ kīcakaḥ kāmamohitaḥ
04,021.043c harṣonmathitacittātmā smayamāno 'bhyabhāṣata
04,021.044a prāpitaṃ te mayā vittaṃ bahurūpam anantakam
04,021.044b*0441_001 yatkṛtaṃ dhanaratnāḍhyaṃ dāsīśataparicchadam
04,021.044b*0441_002 rūpalāvaṇyayuktābhir yuvatībhir alaṃkṛtam
04,021.044b*0441_003 gṛhaṃ cāntaḥpuraṃ subhru krīḍārativirājitam
04,021.044c tat sarvaṃ tvāṃ samuddiśya sahasā samupāgataḥ
04,021.045a nākasmān māṃ praśaṃsanti sadā gṛhagatāḥ striyaḥ
04,021.045c suvāsā darśanīyaś ca nānyo 'sti tvādṛśaḥ pumān
04,021.045d*0442_001 ahaṃ rūpeṇa saṃpannaḥ snānāgaruvibhūṣitaḥ
04,021.045d*0442_002 nityam eva priyaḥ strīṇāṃ saubhāgyāt priyadarśanaḥ
04,021.045d*0442_003 rūpasya tanmayā prāptaṃ phalaṃ kamalalocane
04,021.046 bhīmasena uvāca
04,021.046a diṣṭyā tvaṃ darśanīyo 'si diṣṭyātmānaṃ praśaṃsasi
04,021.046b*0443_001 tvayāpīdṛgguṇāṃ nārīṃ rūpaśīlaguṇānvitām
04,021.046b*0443_002 adṛṣṭapūrvāṃ paśyasva yato jāto 'si sūtaja
04,021.046b*0443_003 drakṣyasi tvaṃ muhūrtena yatheyaṃ strī guṇānvitā
04,021.046b*0443_004 uparaṃsyasi kāmāc ca śīghraṃ tvaṃ draṣṭum arhasi
04,021.046c īdṛśas tu tvayā sparśaḥ spṛṣṭapūrvo na karhi cit
04,021.046d*0444_001 sparśaṃ vetsi vidagdhas tvaṃ kāmadharmavicakṣaṇaḥ
04,021.046d*0444_002 strīṇāṃ prītikaro nānyas tvatsamaḥ puruṣas tv iha
04,021.047 vaiśaṃpāyana uvāca
04,021.047a ity uktvā taṃ mahābāhur bhīmo bhīmaparākramaḥ
04,021.047c samutpatya ca kaunteyaḥ prahasya ca narādhamam
04,021.047d*0445_001 adya tvāṃ bhaginī pāpaṃ kṛṣyamāṇaṃ mayā bhuvi
04,021.047d*0445_002 drakṣyaty adripratīkāśaṃ siṃheneva mahādvipam
04,021.047d*0445_003 nirābādhā tvayi hate sairandhrī vicariṣyati
04,021.047d*0445_004 sukham eva cariṣyanti sairandhryāḥ patayas tadā
04,021.047d*0446_001 tac chrutvā vacanaṃ tasya bhīmasya sa mahābalaḥ
04,021.047d*0446_002 svarātrakrodhaṃ taṃ tadā idaṃ vacanam abravīn
04,021.047d*0446_003 * * * tvāṃ mahāvīra gandharvo 'si na saṃśayaḥ
04,021.047d*0446_004 adya tvāṃ nihaniṣyāmi sahāyaiḥ saha bāndhavaiḥ
04,021.047d*0446_005 evam uktas tathā tena kīcakena durātmanā
04,021.047d*0446_006 tau dvāv api mahāvīryau sahasābhinipetatuḥ
04,021.047e bhīmo jagrāha keśeṣu mālyavatsu sugandhiṣu
04,021.048a sa keśeṣu parāmṛṣṭo balena balināṃ varaḥ
04,021.048c ākṣipya keśān vegena bāhvor jagrāha pāṇḍavam
04,021.049a bāhuyuddhaṃ tayor āsīt kruddhayor narasiṃhayoḥ
04,021.049c vasante vāśitāhetor balavadgajayor iva
04,021.049d*0447_001 śārdūlāv iva garjantau tārkṣyanāgāv ivoddhatau
04,021.049d*0447_002 samayatnau samakrodhau patitau bhīmakīcakau
04,021.049d*0447_003 gajāv iva madonmattau garjantau patitau kṣitau
04,021.049d*0447_004 vṛṣabhāv iva valmīkaṃ mṛdnantau samavikramau
04,021.049d@023_0001 kīcakānāṃ tu mukhyasya narāṇām uttamasya ca
04,021.049d@023_0002 anyonyam abhisaṃrabdhau parasparavadhaiṣiṇau
04,021.049d@023_0003 vālisugrīvayor bhrātroḥ pureva kapisiṃhayoḥ
04,021.049d@023_0004 tataḥ samudyamya bhujau pañcaśīrṣāv ivoragau
04,021.049d@023_0005 nakhadaṃṣṭrābhir anyonyaṃ ghnataḥ krodhaviṣoddhatau
04,021.049d@023_0006 vegenābhihato bhīmaḥ kīcakena balīyasā
04,021.049d@023_0007 sthirapratijñaḥ sa raṇe padān na calitaḥ padam
04,021.049d@023_0008 tāv anyonyaṃ samāśliṣya prakarṣantau parasparam
04,021.049d@023_0009 ubhāv api prakāśete pravṛddhau vṛṣabhāv iva
04,021.049d@023_0010 tayor hy āsīt sutumulaḥ saṃprahāraḥ sudāruṇaḥ
04,021.049d@023_0011 nakhadantāyudhavator vyāghrayor iva dṛptayoḥ
04,021.049d@023_0012 abhipatyātha bāhubhyāṃ pratyagṛhṇād amarṣitaḥ
04,021.049d@023_0013 mātaṅga iva mātaṅgaṃ prabhinnakaraṭāmukham
04,021.049d@023_0014 sa cāpy enaṃ tadā bhīmaḥ pratijagrāha vīryavān
04,021.049d@023_0015 tam ākṣipat kīcako 'tha balena balināṃ varaḥ
04,021.049d@023_0016 tayor bhujaviniṣpeṣād ubhayor balinos tadā
04,021.049d@023_0017 śabdaḥ samabhavad ghoro veṇusphoṭasamo yudhi
04,021.049d@023_0018 athainam ākṣipya balād gṛhamadhye vṛkodaraḥ
04,021.049d@023_0019 dhūnayām āsa vegena vāyuś caṇḍa iva drumam
04,021.049d@023_0020 bhīmena ca parāmṛṣṭo durbalo balinā raṇe
04,021.049d@023_0021 vyaspandata yathāprāṇaṃ vicakarṣa ca pāṇḍavam
04,021.050a īṣad āgalitaṃ cāpi krodhāc calapadaṃ sthitam
04,021.050c kīcako balavān bhīmaṃ jānubhyām ākṣipad bhuvi
04,021.051a pātito bhuvi bhīmas tu kīcakena balīyasā
04,021.051c utpapātātha vegena daṇḍāhata ivoragaḥ
04,021.052a spardhayā ca balonmattau tāv ubhau sūtapāṇḍavau
04,021.052c niśīthe paryakarṣetāṃ balinau niśi nirjane
04,021.053a tatas tad bhavanaśreṣṭhaṃ prākampata muhur muhuḥ
04,021.053c balavac cāpi saṃkruddhāv anyonyaṃ tāv agarjatām
04,021.054a talābhyāṃ tu sa bhīmena vakṣasy abhihato balī
04,021.054c kīcako roṣasaṃtaptaḥ padān na calitaḥ padam
04,021.055a muhūrtaṃ tu sa taṃ vegaṃ sahitvā bhuvi duḥsaham
04,021.055c balād ahīyata tadā sūto bhīmabalārditaḥ
04,021.056a taṃ hīyamānaṃ vijñāya bhīmaseno mahābalaḥ
04,021.056c vakṣasy ānīya vegena mamanthainaṃ vicetasam
04,021.057a krodhāviṣṭo viniḥśvasya punaś cainaṃ vṛkodaraḥ
04,021.057c jagrāha jayatāṃ śreṣṭhaḥ keśeṣv eva tadā bhṛśam
04,021.058a gṛhītvā kīcakaṃ bhīmo virurāva mahābalaḥ
04,021.058c śārdūlaḥ piśitākāṅkṣī gṛhītveva mahāmṛgam
04,021.058d*0448_001 punaś cātibalas tatra kīcako baladarpitaḥ
04,021.058d*0448_002 vyāyacchann eva durdharṣaḥ pāṇḍavena tarasvinā
04,021.058d*0448_003 muṣṭinā bhīmasenena śirasy abhihato bhṛśam
04,021.058d*0448_004 kīcako vṛttaraktākṣo gatāsur apatad bhuvi
04,021.058d@024_0001 tata enaṃ pariśrāntam upalabhya vṛkodaraḥ
04,021.058d@024_0002 yoktrayām āsa bāhubhyāṃ paśuṃ raśanayā yathā
04,021.058d@024_0003 nadantaṃ ca mahānādaṃ bhinnabherīsamasvanam
04,021.058d@024_0004 bhrāmayām āsa suciraṃ visphurantam acetasam
04,021.058d@024_0005 pragṛhya tarasā dorbhyāṃ kaṇṭhaṃ tasya vṛkodaraḥ
04,021.058d@024_0006 apīḍayata kṛṣṇāyās tadā kopopaśāntaye
04,021.058d@024_0007 atha taṃ bhagnasarvāṅgaṃ vyāviddhanayanāmbaram
04,021.058d@024_0008 ākramya ca kaṭīdeśe jānunā kīcakādhamam
04,021.058d@024_0009 apīḍayata bāhubhyāṃ paśumāram amārayat
04,021.058d@024_0010 taṃ viṣīdantam ājñāya kīcakaṃ pāṇḍunandanaḥ
04,021.058d@024_0011 bhūtale bhrāmayām āsa vākyaṃ cedam uvāca ha
04,021.058d@024_0012 adyāham anṛṇo bhūtvā bhrātur bhāryāpahāriṇam
04,021.058d@024_0013 śāntiṃ labdhāsmi paramāṃ hatvā sairandhrikaṇṭakam
04,021.058d@024_0014 ity evam uktvā puruṣapravīras
04,021.058d@024_0015 taṃ kīcakaṃ krodhasarāganetraḥ
04,021.058d@024_0016 āsrastavastrābharaṇaṃ sphurantam
04,021.058d@024_0017 udbhrāntacittaṃ vyasum utsasarja
04,021.058d@024_0018 niṣpiṣya pāṇinā pāṇiṃ saṃdaṣṭauṣṭhapuṭo balī
04,021.058d@024_0019 samākramya ca saṃkruddho balena balināṃ varaḥ
04,021.058d@025_0001 mahatotplutya vegena kīcakorasi vīryavān
04,021.058d@025_0002 jānubhyāṃ tāḍayām āsa so 'pi pādau pragṛhya ca
04,021.058d@025_0003 bhrāmayām āsa vegena tāḍayām āsa ca kṣitau
04,021.058d@025_0004 bhīmo 'pi lāghavāt pādau mocayitvoruvikramaḥ
04,021.058d@025_0005 utplutya sordhvam apatat kīcakasya śiropari
04,021.058d@025_0006 keśe gṛhītvā cākṛṣya vicakarṣa sa sarvataḥ
04,021.058d@025_0007 hastau gṛhītvā bhīmasya kīcako balagarvitaḥ
04,021.058d@025_0008 mocayitvā keśapakṣaṃ gale jagrāha pāṇḍavam
04,021.058d@025_0009 gṛhītakaṇṭhāv anyonyaṃ pātayām āsatū raṇe
04,021.058d@025_0010 huṃkāraphūtkṛtocchvāsau mārjārāv iva kopitau
04,021.058d@025_0011 kīcakopari kaunteyaḥ kaunteyopari kīcakaḥ
04,021.058d@025_0012 anyonyaṃ pātayitvaivaṃ muhūrtaṃ sūtapāṇḍavau
04,021.058d@025_0013 punar utthāya tau vīrāv anyonyaṃ bāhuśālinau
04,021.058d@025_0014 bāhuyuddham ayudhyetām upatāpaprakopitau
04,021.058d@025_0015 pādābhyāṃ caiva jānubhyāṃ muṣṭibhyāṃ ca parasparam
04,021.058d@025_0016 evaṃ tayoḥ praharator bhīmakīcakayos tadā
04,021.058d@025_0017 svanaḥ samabhavad rātrau visphūrjitam ivāśaneḥ
04,021.058d@025_0018 labdhvāntaram atho bhīmaḥ pāṇibhyāṃ kīcakaṃ balī
04,021.058d@025_0019 hīyamānaṃ samudvīkṣya babhañjāliṅgya madhyataḥ
04,021.058d@025_0020 uttānaṃ pātayitvainaṃ pādābhyām urasi sthitaḥ
04,021.058d@025_0021 saṃmṛjya pāṇinā pāṃsuṃ dakṣiṇena dṛḍhākṛtiḥ
04,021.058d@025_0022 muṣṭiṃ gṛhītvā vegena śirasy abhijaghāna ha
04,021.058d@025_0023 muṣṭighātena tenāsau niryajjihvākṣitārakaḥ
04,021.058d@025_0024 visṛjan malamūtre ca krośan mahiṣavat kharam
04,021.059a tasya pādau ca pāṇī ca śiro grīvāṃ ca sarvaśaḥ
04,021.059c kāye praveśayām āsa paśor iva pinākadhṛk
04,021.060a taṃ saṃmathitasarvāṅgaṃ māṃsapiṇḍopamaṃ kṛtam
04,021.060b*0449_001 tatrāgniṃ svayam ujjvālya darśayām āsa kīcakam
04,021.060c kṛṣṇāyai darśayām āsa bhīmaseno mahābalaḥ
04,021.061a uvāca ca mahātejā draupadīṃ pāṇḍunandanaḥ
04,021.061c paśyainam ehi pāñcāli kāmuko 'yaṃ yathā kṛtaḥ
04,021.061d*0450_001 evam uktvā mahārāja bhīmo bhīmaparākramaḥ
04,021.061d*0450_002 pādena pīḍayām āsa tasya kāyaṃ durātmanaḥ
04,021.061d*0450_003 tato 'gniṃ tatra prajvālya darśayitvā tu kīcakam
04,021.061d*0450_004 pāñcālīṃ sa tadā vīra idaṃ provāca tāṃ punaḥ
04,021.061d*0450_005 prārthayanti sukeśānte ye tvāṃ śīlaguṇānvitām
04,021.061d*0450_006 evaṃ te bhīru vadhyante kīcakaḥ śobhate yathā
04,021.061d*0450_007 tat kṛtvā duṣkaraṃ karma kṛṣṇāyāḥ priyam uttamam
04,021.061d*0451_001 yas tvām abhyahanad bhadre padā bhūmau nipātya ca
04,021.061d*0451_002 evam uktvā mahābāhur gandharveṇa hataṃ tadā
04,021.061d*0451_003 vijñāpanārtham anyeṣāṃ virarāma mahāhavāt
04,021.062a tathā sa kīcakaṃ hatvā gatvā roṣasya vai śamam
04,021.062c āmantrya draupadīṃ kṛṣṇāṃ kṣipram āyān mahānasam
04,021.062d*0452_001 snātvānulepanaṃ kṛtvā hy āpūrya ca manoratham
04,021.062d*0452_002 sukhopaviṣṭaḥ śayane bhīmo bhīmaparākramaḥ
04,021.062d*0452_003 tataḥ kṛṣṇā yadā mene gataṃ bhīmaṃ mahānasam
04,021.063a kīcakaṃ ghātayitvā tu draupadī yoṣitāṃ varā
04,021.063c prahṛṣṭā gatasaṃtāpā sabhāpālān uvāca ha
04,021.064a kīcako 'yaṃ hataḥ śete gandharvaiḥ patibhir mama
04,021.064c parastrīkāmasaṃmattaḥ samāgacchata paśyata
04,021.065a tac chrutvā bhāṣitaṃ tasyā nartanāgārarakṣiṇaḥ
04,021.065c sahasaiva samājagmur ādāyolkāḥ sahasraśaḥ
04,021.065d*0453_001 tasyās taṃ ninadaṃ śrutvā kīcakasya sahodarāḥ
04,021.066a tato gatvātha tad veśma kīcakaṃ vinipātitam
04,021.066c gatāsuṃ dadṛśur bhūmau rudhireṇa samukṣitam
04,021.066d*0454_001 nāsya grīvā na caraṇau na pāṇī na śiras tathā
04,021.066d*0455_001 pāṇipādavihīnaṃ tu dṛṣṭvā te vyathitābhavan
04,021.066d*0455_002 nirīkṣanti tataḥ sarve paraṃ vismayam āgatāḥ
04,021.066d*0455_003 amānuṣaṃ kṛtaṃ karma taṃ dṛṣṭvā vinipātitam
04,021.066d*0456_001 tato bhayaṃ yayuḥ śīghraṃ sāyudhā bharatarṣabha
04,021.066d*0456_002 athainaṃ hṛṣṭaromāṇo vismitāḥ prekṣya kīcakam
04,021.067a kvāsya grīvā kva caraṇau kva pāṇī kva śiras tathā
04,021.067c iti sma taṃ parīkṣante gandharveṇa hataṃ tadā
04,021.067d*0457-04 taṃ menire dattam uṣādhidevyāḥ
04,021.067d*0457_001 hataṃ hi dṛṣṭvā niśi sainyanāthaṃ
04,021.067d*0457_002 rājño virāṭasya balābhimukhyāḥ
04,021.067d*0457_003 kīlālamiśraṃ piśitasya piṇḍaṃ
04,022.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,022.001a tasmin kāle samāgamya sarve tatrāsya bāndhavāḥ
04,022.001c ruruduḥ kīcakaṃ dṛṣṭvā parivārya samantataḥ
04,022.002a sarve saṃhṛṣṭaromāṇaḥ saṃtrastāḥ prekṣya kīcakam
04,022.002c tathā sarvāṅgasaṃbhugnaṃ kūrmaṃ sthala ivoddhṛtam
04,022.003a pothitaṃ bhīmasenena tam indreṇeva dānavam
04,022.003b*0458_001 kīcakaṃ balasaṃmattaṃ durdharṣaṃ yena kena cit
04,022.003b*0458_002 gandharveṇa hataṃ śrutvā kīcakaṃ puruṣarṣabham
04,022.003c saṃskārayitum icchanto bahir netuṃ pracakramuḥ
04,022.004a dadṛśus te tataḥ kṛṣṇāṃ sūtaputrāḥ samāgatāḥ
04,022.004c adūrād anavadyāṅgīṃ stambham āliṅgya tiṣṭhatīm
04,022.005a samaveteṣu sūteṣu tān uvācopakīcakaḥ
04,022.005b*0459_001 hasann iva tadāmarṣān nirdahann iva cakṣuṣā
04,022.005c hanyatāṃ śīghram asatī yatkṛte kīcako hataḥ
04,022.006a atha vā neha hantavyā dahyatāṃ kāminā saha
04,022.006c mṛtasyāpi priyaṃ kāryaṃ sūtaputrasya sarvathā
04,022.006d*0460_001 iyaṃ hi duṣṭacāritrā mama bhrātur amitriṇī
04,022.006d*0460_002 yatkṛte maraṇaṃ prāpto neyaṃ jīvitum arhati
04,022.006d*0460_003 saheyaṃ dahyatāṃ sūtā āpṛcchya ca janādhipam
04,022.006d*0460_004 hatasyāpi hi gandharvaiḥ kīcakasya priyaṃ bhavet
04,022.007a tato virāṭam ūcus te kīcako 'syāḥ kṛte hataḥ
04,022.007c sahādyānena dahyeta tadanujñātum arhasi
04,022.007d*0461_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,022.007d*0461_001 sūtāḥ
04,022.007d*0461_001 tato virāṭam āgamya sūtāḥ prāñjalayo 'bruvan
04,022.007d*0461_002 kīcako 'yaṃ hataḥ śete gandharvaiḥ kāmarūpibhiḥ
04,022.007d*0461_003 sairandhryā ghātito rātrau taṃ dahema sahānayā
04,022.007d*0461_004 mānitā hi tvayā rājaṃs tad anujñātum arhasi
04,022.008a parākramaṃ tu sūtānāṃ matvā rājānvamodata
04,022.008c sairandhryāḥ sūtaputreṇa saha dāhaṃ viśāṃ pate
04,022.009a tāṃ samāsādya vitrastāṃ kṛṣṇāṃ kamalalocanām
04,022.009c momuhyamānāṃ te tatra jagṛhuḥ kīcakā bhṛśam
04,022.010a tatas tu tāṃ samāropya nibadhya ca sumadhyamām
04,022.010c jagmur udyamya te sarve śmaśānam abhitas tadā
04,022.010d*0462_001 tatas te samanujñātāḥ sarve tatrāsya bāndhavāḥ
04,022.010d*0462_002 ruruduḥ kīcakaṃ dṛṣṭvā paricāryābhitaḥ sthitāḥ
04,022.010d*0462_003 āropya kṛṣṇām atha kīcakena
04,022.010d*0462_004 nibadhya keśeṣu ca pādayoś ca
04,022.010d*0462_005 te cāpi sūtā vacanair avocann
04,022.010d*0462_006 uddiśya kṛṣṇām abhivīkṣya cainām
04,022.010d*0462_007 yasyāḥ kṛte 'yaṃ nihato mahātmā
04,022.010d*0462_008 tasmād dhi sā kīcakamārgagās tu
04,022.010d*0462_009 anāryasattvena ca kīcakena
04,022.010d*0462_010 vaiśaṃpāyanaḥ
04,022.010d*0462_010 gatāsunā sundarī svargalokam
04,022.010d*0462_011 sāśeta kṛṣṇā śayane nibaddhā
04,022.010d*0462_012 manasvinī caiva yaśasvinī ca
04,022.010d*0462_013 vilambamānā vivaśā hi duṣṭais
04,022.010d*0462_014 tatraiva paryaṅkavare śubhāṅgī
04,022.011a hriyamāṇā tu sā rājan sūtaputrair aninditā
04,022.011c prākrośan nātham icchantī kṛṣṇā nāthavatī satī
04,022.011d*0463_001 mṛtena saha baddhāṅgī nirāśā jīvite tadā
04,022.011d*0463_002 śmaśānābhimukhaṃ nītā kareṇur iva rauti sā
04,022.012 draupady uvāca
04,022.012a jayo jayanto vijayo jayatseno jayadbalaḥ
04,022.012c te me vācaṃ vijānantu sūtaputrā nayanti mām
04,022.012d*0464_001 yeṣāṃ dundubhinirghoṣo jyāghoṣaḥ śrūyate mahān
04,022.013a yeṣāṃ jyātalanirghoṣo visphūrjitam ivāśaneḥ
04,022.013c vyaśrūyata mahāyuddhe bhīmaghoṣas tarasvinām
04,022.014a rathaghoṣaś ca balavān gandharvāṇāṃ yaśasvinām
04,022.014c te me vācaṃ vijānantu sūtaputrā nayanti mām
04,022.014d*0465_001 yeṣāṃ vīryam atulyaṃ tu śakrasyeva balaṃ yaśaḥ
04,022.014d*0465_002 rājasiṃhā ivāgryās te māṃ jānantu suduḥkhitām
04,022.015 vaiśaṃpāyana uvāca
04,022.015a tasyās tāḥ kṛpaṇā vācaḥ kṛṣṇāyāḥ paridevitāḥ
04,022.015c śrutvaivābhyapatad bhīmaḥ śayanād avicārayan
04,022.016 bhīmasena uvāca
04,022.016a ahaṃ śṛṇomi te vācaṃ tvayā sairandhri bhāṣitām
04,022.016c tasmāt te sūtaputrebhyo na bhayaṃ bhīru vidyate
04,022.017 vaiśaṃpāyana uvāca
04,022.017a ity uktvā sa mahābāhur vijajṛmbhe jighāṃsayā
04,022.017c tataḥ sa vyāyataṃ kṛtvā veṣaṃ viparivartya ca
04,022.017e advāreṇābhyavaskandya nirjagāma bahis tadā
04,022.018a sa bhīmasenaḥ prākārād ārujya tarasā drumam
04,022.018c śmaśānābhimukhaḥ prāyād yatra te kīcakā gatāḥ
04,022.018d*0466_001 sa laṅghayitvā prākāraṃ niḥsṛtya ca purottamāt
04,022.018d*0466_002 javenotpatito bhīmaḥ sūtānām agratas tadā
04,022.018d*0466_003 citāsamīpe gatvā sa tatrāpaśyad vanaspatim
04,022.018d*0466_004 tālamātraṃ mahāskandham ūrdhvaśuṣkaṃ viśāṃ pate
04,022.018d*0466_005 taṃ nāgavad upakramya bāhubhyāṃ parirabhya ca
04,022.018d*0466_006 skandham āropayām āsa daśavyāmaṃ paraṃtapaḥ
04,022.019a sa taṃ vṛkṣaṃ daśavyāmaṃ saskandhaviṭapaṃ balī
04,022.019b*0467_001 taṃ mahākāyam udyamya bhrāmayitvā ca vegitaḥ
04,022.019c pragṛhyābhyadravat sūtān daṇḍapāṇir ivāntakaḥ
04,022.020a ūruvegena tasyātha nyagrodhāśvatthakiṃśukāḥ
04,022.020c bhūmau nipatitā vṛkṣāḥ saṃghaśas tatra śerate
04,022.021a taṃ siṃham iva saṃkruddhaṃ dṛṣṭvā gandharvam āgatam
04,022.021c vitresuḥ sarvataḥ sūtā viṣādabhayakampitāḥ
04,022.022a tam antakam ivāyāntaṃ gandharvaṃ prekṣya te tadā
04,022.022c didhakṣantas tadā jyeṣṭhaṃ bhrātaraṃ hy upakīcakāḥ
04,022.022e parasparam athocus te viṣādabhayakampitāḥ
04,022.023a gandharvo balavān eti kruddha udyamya pādapam
04,022.023b*0468_001 prabuddhāḥ sumahābhāgā gandharvāḥ sūryavarcasaḥ
04,022.023c sairandhrī mucyatāṃ śīghraṃ mahan no bhayam āgatam
04,022.024a te tu dṛṣṭvā tam āviddhaṃ bhīmasenena pādapam
04,022.024c vimucya draupadīṃ tatra prādravan nagaraṃ prati
04,022.024d*0469_001 atha bhīmaḥ samutpatya dravatāṃ purato 'patat
04,022.024d*0469_002 te taṃ dṛṣṭvā bhayodvignā niśceṣṭāḥ samavasthitāḥ
04,022.024d*0469_003 dṛṣṭvā tāñ śatasaṃkhyānān sa vajrī dānavān iva
04,022.024d*0469_004 ekenaiva prahāreṇa daśa sapta ca viṃśatiḥ
04,022.024d*0469_005 triṃśac catvāripañcāśāñ jaghāna sa vṛkodaraḥ
04,022.025a dravatas tāṃs tu saṃprekṣya sa vajrī dānavān iva
04,022.025c śataṃ pañcādhikaṃ bhīmaḥ prāhiṇod yamasādanam
04,022.025d*0470_001 vṛkṣeṇaitena rājendra prabhañjanasuto balī
04,022.025d*0471_001 vāyuvegasamaḥ śrīmān sarvān sūtān aśeṣataḥ
04,022.025d*0471_002 tān nihatya mahābāhur bhīmaseno mahābalaḥ
04,022.026a tata āśvāsayat kṛṣṇāṃ pravimucya viśāṃ pate
04,022.026c uvāca ca mahābāhuḥ pāñcālīṃ tatra draupadīm
04,022.026e aśrupūrṇamukhīṃ dīnāṃ durdharṣaḥ sa vṛkodaraḥ
04,022.026f@026_0001 mā khidas tvaṃ yājñaseni pātivratyavrate sthitā
04,022.026f@026_0002 pātivratyasthitā nārī vrataṃ rakṣet sadātmanaḥ
04,022.026f@026_0003 purā strī devarātasya patiprītā śiromaṇiḥ
04,022.026f@026_0004 kadā cid bhartṛrūpeṇa rakṣasāpahṛtā satī
04,022.026f@026_0005 kasya cit sarasas tīre tāṃ niveśya sa rākṣasaḥ
04,022.026f@026_0006 tadbhartṛrūpaṃ saṃtyajya rakṣo bhūtvā sudāruṇam
04,022.026f@026_0007 sāmnā dānena bhedena sā yadā nānvamanyata
04,022.026f@026_0008 tadā tāṃ pātayitvā sa maithunāyopacakrame
04,022.026f@026_0009 tataḥ sā dhairyam āsthāya vivaraṃ na dadau tadā
04,022.026f@026_0010 tataḥ sa khaḍgam utkṛṣya bhīṣayām āsa tāṃ satīm
04,022.026f@026_0011 sābhityaktabhayā sādhvī prāṇatyāge suniścitā
04,022.026f@026_0012 pratijñām akarot kṛṣṇe pativrataparāyaṇā
04,022.026f@026_0013 ārādhito yadi mayā bhartā me daivataṃ mahat
04,022.026f@026_0014 karmaṇā manasā vācā guravas toṣitā mayā
04,022.026f@026_0015 tena satyena yonir me bhavatv adya śilā dṛḍhā
04,022.026f@026_0016 evaṃ tayā pratijñāte tadyoniḥ sā śilābhavat
04,022.026f@026_0017 antarā nābhijānvor yat tat sarvaṃ ca śilābhavat
04,022.026f@026_0018 tataḥ sa khaḍgam utkṛṣya vegenāsyāḥ śiro 'harat
04,022.026f@026_0019 jayā nāma sakhī sābhūt pārvatyā nakhamāṃsavat
04,022.026f@026_0020 tasmāt pativratāyāś ca duḥkham alpaṃ sukhaṃ bahu
04,022.027a evaṃ te bhīru vadhyante ye tvāṃ kliśyanty anāgasam
04,022.027c praihi tvaṃ nagaraṃ kṛṣṇe na bhayaṃ vidyate tava
04,022.027d*0472_001 anyena tvaṃ pathā śīghraṃ sudeṣṇāyā niveśanam
04,022.027d*0473_001 ity uktā bhīmasenena adṛśyā sā ca tatkṣaṇāt
04,022.027d*0473_002 apasarpata mā kaś cit paśyed ity abhiśaṅkayā
04,022.027d*0474_001 vaiśaṃpāyanaḥ
04,022.027d*0474_001 yathā nau nāvabudhyeran rātrāv evaṃ vyavasthitau
04,022.027d*0474_002 sāgacchan nagaraṃ kṛṣṇā bhīmasenāśvāsitā satī
04,022.027d*0474_003 kṛtakṛtyā sudeṣṇāyā bhavanaṃ śubhalakṣaṇā
04,022.027d*0474_004 śacīva nahuṣe śapte praviveśa triviṣṭapam
04,022.027d*0474_005 bhīmo 'py amitavīryas tu balavān arimardanaḥ
04,022.027d*0474_006 sarvāṃs tān kīcakān hatvā tatra dharmātmajānujaḥ
04,022.027d*0474_007 niḥśeṣān kīcakān hatvā rāmo rātriṃcarān iva
04,022.027d*0474_008 jitaśatrur adīnātmā praviveśa puraṃ tataḥ
04,022.027e anyenāhaṃ gamiṣyāmi virāṭasya mahānasam
04,022.028a pañcādhikaṃ śataṃ tac ca nihataṃ tatra bhārata
04,022.028c mahāvanam iva chinnaṃ śiśye vigalitadrumam
04,022.029a evaṃ te nihatā rājañ śataṃ pañca ca kīcakāḥ
04,022.029c sa ca senāpatiḥ pūrvam ity etat sūtaṣaṭśatam
04,022.029d*0475_001 na gandharvabhayāc chekur vaktuṃ kīcakabāndhavāḥ
04,022.029d*0475_002 aśaknuvantas tāṃ tatra bhayād apy abhivīkṣitum
04,022.029d*0476_001 virāṭanagare cāpi sarve mātsyāḥ samāgatāḥ
04,022.029d*0476_002 kālyaṃ pañcaśataṃ caitān apaśyan sārathīn hatān
04,022.030a tad dṛṣṭvā mahad āścaryaṃ narā nāryaś ca saṃgatāḥ
04,022.030b*0477_001 nāgarāś ca tathā rājan vismayaṃ paramaṃ gatāḥ
04,022.030c vismayaṃ paramaṃ gatvā nocuḥ kiṃ cana bhārata
04,023.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,023.001*0478_001 tato rajanyāṃ vyuṣṭāyām utthāya sagaṇo nṛpaḥ
04,023.001*0478_002 kalye śataṃ ṣaḍadhikaṃ hatāñ śuśrāva kīcakān
04,023.001a te dṛṣṭvā nihatān sūtān rājñe gatvā nyavedayan
04,023.001a*0479_001 **** **** bhīmasenena bhārata
04,023.001a*0479_002 paurāś ca sahitāḥ sarve
04,023.001c gandharvair nihatā rājan sūtaputrāḥ paraḥśatāḥ
04,023.002a yathā vajreṇa vai dīrṇaṃ parvatasya mahac chiraḥ
04,023.002c vinikīrṇaṃ pradṛśyeta tathā sūtā mahītale
04,023.003a sairandhrī ca vimuktāsau punar āyāti te gṛham
04,023.003c sarvaṃ saṃśayitaṃ rājan nagaraṃ te bhaviṣyati
04,023.004a tathārūpā hi sairandhrī gandharvāś ca mahābalāḥ
04,023.004c puṃsām iṣṭaś ca viṣayo maithunāya na saṃśayaḥ
04,023.005a yathā sairandhriveṣeṇa na te rājann idaṃ puram
04,023.005c vināśam eti vai kṣipraṃ tathā nītir vidhīyatām
04,023.005d*0480_001 sarvāṅgasauṣṭhavayutāṃ rūpalāvaṇyaśālinīm
04,023.005d*0480_002 paśyatām animeṣeṇa cakṣuṣā vanitāṃ śubhām
04,023.005d*0480_003 manasaś cakṣuṣaś caiva pratibandho na vidyate
04,023.005d*0480_004 tasmāt tāṃ yaḥ pumān dṛṣṭvā rūpeṇāpratimāṃ bhuvi
04,023.005d*0480_005 gacchet kāmavaśaṃ mūḍhaḥ gandharvaiḥ sa nihanyate
04,023.005d*0480_006 niṣkāsayaināṃ bhavanāt purāc caiva viśeṣataḥ
04,023.005d*0480_007 kāmaḥ praviśya sairandhrīṃ puraṃ nāśayate dhruvam
04,023.006a teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā virāṭo vāhinīpatiḥ
04,023.006c abravīt kriyatām eṣāṃ sūtānāṃ paramakriyā
04,023.007a ekasminn eva te sarve susamiddhe hutāśane
04,023.007c dahyantāṃ kīcakāḥ śīghraṃ ratnair gandhaiś ca sarvaśaḥ
04,023.007d*0481_001 ekasminn eva tān sarve susamiddhe hutāśane
04,023.007d*0481_002 adahan kīcakān sarvān saṃskāraiś caiva sarvaśaḥ
04,023.008a sudeṣṇāṃ cābravīd rājā mahiṣīṃ jātasādhvasaḥ
04,023.008c sairandhrīm āgatāṃ brūyā mamaiva vacanād idam
04,023.009a gaccha sairandhri bhadraṃ te yathākāmaṃ carābale
04,023.009c bibheti rājā suśroṇi gandharvebhyaḥ parābhavāt
04,023.010a na hi tām utsahe vaktuṃ svayaṃ gandharvarakṣitām
04,023.010c striyas tv adoṣās tāṃ vaktum atas tvāṃ prabravīmy aham
04,023.011a atha muktā bhayāt kṛṣṇā sūtaputrān nirasya ca
04,023.011c mokṣitā bhīmasenena jagāma nagaraṃ prati
04,023.012a trāsiteva mṛgī bālā śārdūlena manasvinī
04,023.012c gātrāṇi vāsasī caiva prakṣālya salilena sā
04,023.013a tāṃ dṛṣṭvā puruṣā rājan prādravanta diśo daśa
04,023.013c gandharvāṇāṃ bhayatrastāḥ ke cid dṛṣṭīr nyamīlayan
04,023.013d*0482_001 pradudruvuś cāpy apare tathā janā
04,023.013d*0482_002 hastaiś ca cakṣūṃṣi pidhāya mohitāḥ
04,023.013d*0482_003 mā paśyata smeti ca tāṃ bruvantas
04,023.013d*0482_004 tathā janāś cakruśur ārtarūpāḥ
04,023.013d*0482_005 tām adya yaḥ paśyati rūpaśālinīṃ
04,023.013d*0482_006 śayīta bhagno 'tra yathaiva kīcakāḥ
04,023.013d*0482_007 iti bruvanto bhayavegacetanā
04,023.013d*0482_008 bhayena gandharvagatena mohitāḥ
04,023.014a tato mahānasadvāri bhīmasenam avasthitam
04,023.014c dadarśa rājan pāñcālī yathā mattaṃ mahādvipam
04,023.015a taṃ vismayantī śanakaiḥ saṃjñābhir idam abravīt
04,023.015c gandharvarājāya namo yenāsmi parimocitā
04,023.015d*0483_001 kīcakebhyo vinirdoṣām anāthāṃ vasatīṃ gṛhe
04,023.015d*0483_002 yo māṃ rakṣati saṃtrastāṃ gandharvāya namo 'stu te
04,023.016 bhīmasena uvāca
04,023.016a ye yasyā vicarantīha puruṣā vaśavartinaḥ
04,023.016b*0484_001 teṣāṃ vaśagatā nityaṃ vicara tvaṃ yatheṣṭataḥ
04,023.016c tasyās te vacanaṃ śrutvā anṛṇā vicaranty uta
04,023.017 vaiśaṃpāyana uvāca
04,023.017*0485_001 tayos tad vacanaṃ śrutvā jajñire netare janāḥ
04,023.017*0485_002 tataḥ pāñcālarājasya sutā cāpi jagāma ha
04,023.017a tataḥ sā nartanāgāre dhanaṃjayam apaśyata
04,023.017c rājñaḥ kanyā virāṭasya nartayānaṃ mahābhujam
04,023.018a tatas tā nartanāgārād viniṣkramya sahārjunāḥ
04,023.018c kanyā dadṛśur āyāntīṃ kṛṣṇāṃ kliṣṭām anāgasam
04,023.019 kanyā ūcuḥ
04,023.019a diṣṭyā sairandhri muktāsi diṣṭyāsi punarāgatā
04,023.019c diṣṭyā vinihatāḥ sūtā ye tvāṃ kliśyanty anāgasam
04,023.020 bṛhannaḍovāca
04,023.020a kathaṃ sairandhri muktāsi kathaṃ pāpāś ca te hatāḥ
04,023.020c icchāmi vai tava śrotuṃ sarvam eva yathātatham
04,023.021 sairandhry uvāca
04,023.021a bṛhannaḍe kiṃ nu tava sairandhryā kāryam adya vai
04,023.021c yā tvaṃ vasasi kalyāṇi sadā kanyāpure sukham
04,023.022a na hi duḥkhaṃ samāpnoṣi sairandhrī yad upāśnute
04,023.022b*0486_001 sukhena vartase yeha na tad duḥkham avāpyate
04,023.022c tena māṃ duḥkhitām evaṃ pṛcchase prahasann iva
04,023.023 bṛhannaḍovāca
04,023.023a bṛhannaḍāpi kalyāṇi duḥkham āpnoty anuttamam
04,023.023c tiryagyonigatā bāle na cainām avabudhyase
04,023.023d*0487_001 tvayā sahoṣitā cāsmi tvaṃ ca sarvaiḥ sahoṣitā
04,023.023d*0487_002 kliśyantyāṃ tvayi suśroṇi ko nu duḥkhaṃ na cintayet
04,023.023d*0487_003 na tu kena cid atyantaṃ kasya cid dhṛdayaṃ kva cit
04,023.023d*0487_004 vedituṃ śakyate nūnaṃ tena māṃ nāvabudhyase
04,023.023d*0488_001 tvattaḥ kṛcchrataraṃ vāsaṃ vaseyam aham aṅgane
04,023.023d*0489_001 kasya vai hṛdayaṃ kena vedituṃ pariśakyate
04,023.024 vaiśaṃpāyana uvāca
04,023.024a tataḥ sahaiva kanyābhir draupadī rājaveśma tat
04,023.024c praviveśa sudeṣṇāyāḥ samīpam apalāyinī
04,023.025a tām abravīd rājaputrī virāṭavacanād idam
04,023.025c sairandhri gamyatāṃ śīghraṃ yatra kāmayase gatim
04,023.026a rājā bibheti bhadraṃ te gandharvebhyaḥ parābhavāt
04,023.026c tvaṃ cāpi taruṇī subhru rūpeṇāpratimā bhuvi
04,023.026d*0490_001 puṃsām iṣṭaś ca viṣayo gandharvāś cātikopanāḥ
04,023.026d*0491_001 cittāni ca nṛṇāṃ śubhre raktāni sparśaje sukhe
04,023.026d*0491_002 tasmāt tvatto bhayaṃ mahyaṃ rāṣṭrasya nagarasya ca
04,023.026d*0491_003 gacchādyaiva yatheṣṭaṃ tvaṃ nagarād yatra raṃsyase
04,023.026d*0491_004 tvannimittaṃ śubhe mahyaṃ sarve bandhujanā hatāḥ
04,023.026d*0491_005 nṛśaṃsā khalu te buddhir bhrātṝṇāṃ me kṛto vadhaḥ
04,023.026d*0491_006 tasmād gandharvarājebhyo bhayam adya pravartate
04,023.026d*0491_007 yatheṣṭaṃ gaccha sairandhri iha svasti yathā bhavet
04,023.026d*0491_007 vaiśaṃpāyanaḥ
04,023.026d*0491_008 sudeṣṇāvacanaṃ śrutvā sairandhrī cedam abravīt
04,023.027 sairandhry uvāca
04,023.027a trayodaśāhamātraṃ me rājā kṣamatu bhāmini
04,023.027c kṛtakṛtyā bhaviṣyanti gandharvās te na saṃśayaḥ
04,023.028a tato māṃ te 'paneṣyanti kariṣyanti ca te priyam
04,023.028c dhruvaṃ ca śreyasā rājā yokṣyate saha bāndhavaiḥ
04,023.028d*0492_001 evam uktātha kaikeyī nṛpāyoktvā parāmṛśat
04,023.028d*0492_002 pūrṇakāmā kṛtā kṛṣṇā vāyuputreṇa cāvasat
04,023.028d*0493_001 rājñā kṛtopakārāś ca kṛtajñāś ca sadā śubhe
04,023.028d*0493_002 sādhavaś ca balotsiktāḥ kṛtapratikṛtepsavaḥ
04,023.028d*0493_003 arthinī prabravīmy eṣā yadvā tadveti cintaya
04,023.028d*0493_004 vaiśaṃpāyanaḥ
04,023.028d*0493_004 bharasva tad aharmātraṃ tat te śreyo bhaviṣyati
04,023.028d*0493_005 tasyās tad vacanaṃ śrutvā kaikeyī duḥkhamohitā
04,023.028d*0493_006 uvāca draupadīm ārtā bhrātṛvyasanakarśitā
04,023.028d*0493_007 vasa bhadre yatheṣṭaṃ tvaṃ tvām ahaṃ śaraṇaṃ gatā
04,023.028d*0493_008 trāyasva mama bhartāraṃ putrāṃś caiva viśeṣataḥ
04,024.000*0494_001 iti pāṇḍavanigūḍhavāsasaṃvatsaracaritam abhidhāya pārāśaryaḥ
04,024.000*0494_002 kīcakavadhāntaṃ yatra trayodaśāham ajñā(na)taśeṣavāsanivṛttaye
04,024.000*0494_003 kurupatikāryānusaṃdhānāya dūrānveṣitaphalāvāptaye hi suyodhanādīnāṃ
04,024.000*0494_004 cārapratyācāram abhidhātum āha
04,024.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,024.001*0495_001 kīcake tu hate rājā virāṭaḥ paravīrahā
04,024.001*0495_002 śokam āhārayat tīvraṃ sāmātyaḥ sapurohitaḥ
04,024.001a kīcakasya tu ghātena sānujasya viśāṃ pate
04,024.001c atyāhitaṃ cintayitvā vyasmayanta pṛthagjanāḥ
04,024.002a tasmin pure janapade saṃjalpo 'bhūc ca sarvaśaḥ
04,024.002c śauryād dhi vallabho rājño mahāsattvaś ca kīcakaḥ
04,024.002d*0496_001 sāṃparāye parikruṣṭo balavān durjayo raṇe
04,024.003a āsīt prahartā ca nṛṇāṃ dārāmarśī ca durmatiḥ
04,024.003c sa hataḥ khalu pāpātmā gandharvair duṣṭapūruṣaḥ
04,024.004a ity ajalpan mahārāja parānīkaviśātanam
04,024.004c deśe deśe manuṣyāś ca kīcakaṃ duṣpradharṣaṇam
04,024.005a atha vai dhārtarāṣṭreṇa prayuktā ye bahiścarāḥ
04,024.005c mṛgayitvā bahūn grāmān rāṣṭrāṇi nagarāṇi ca
04,024.006a saṃvidhāya yathādiṣṭaṃ yathādeśapradarśanam
04,024.006c kṛtacintā nyavartanta te ca nāgapuraṃ prati
04,024.006d*0497_001 āgamya hāstinapuraṃ dhārtarāṣṭram ariṃdamam
04,024.007a tatra dṛṣṭvā tu rājānaṃ kauravyaṃ dhṛtarāṣṭrajam
04,024.007b*0498_001 praṇamya śirasā bhūmau vardhayitvā jayāśiṣā
04,024.007b*0498_002 āsīnaṃ sūryasaṃkāśe kāñcane paramāsane
04,024.007b*0498_003 upāsyamānaṃ sacivair marudbhir iva vāsavam
04,024.007c droṇakarṇakṛpaiḥ sārdhaṃ bhīṣmeṇa ca mahātmanā
04,024.007d*0499_001 vidvadbhir gāyakaiḥ sārdhaṃ kavibhiḥ stutipāṭhakaiḥ
04,024.007d*0499_002 anekair api rājanyaiḥ sevitaṃ saparicchadaiḥ
04,024.008a saṃgataṃ bhrātṛbhiś cāpi trigartaiś ca mahārathaiḥ
04,024.008c duryodhanaṃ sabhāmadhye āsīnam idam abruvan
04,024.009a kṛto 'smābhiḥ paro yatnas teṣām anveṣaṇe sadā
04,024.009c pāṇḍavānāṃ manuṣyendra tasmin mahati kānane
04,024.010a nirjane mṛgasaṃkīrṇe nānādrumalatāvṛte
04,024.010c latāpratānabahule nānāgulmasamāvṛte
04,024.011a na ca vidmo gatā yena pārthāḥ syur dṛḍhavikramāḥ
04,024.011c mārgamāṇāḥ padanyāsaṃ teṣu teṣu tathā tathā
04,024.012a girikūṭeṣu tuṅgeṣu nānājanapadeṣu ca
04,024.012c janākīrṇeṣu deśeṣu kharvaṭeṣu pureṣu ca
04,024.013a narendra bahuśo 'nviṣṭā naiva vidmaś ca pāṇḍavān
04,024.013c atyantabhāvaṃ naṣṭās te bhadraṃ tubhyaṃ nararṣabha
04,024.013d*0500_001 girīṇāṃ kūṭakuñjeṣu kandarāntarasānuṣu
04,024.013d*0500_002 nadīprasravaṇeṣv eva hradeṣu ca saraḥsu ca
04,024.013d*0500_003 gahvareṣu ca durgeṣu grāmeṣūpavaneṣu ca
04,024.013d*0500_004 durvijñeyā gatis teṣāṃ mṛgyante 'smābhir eva hi
04,024.013d*0500_005 gajavyālasamīpeṣu siṃhānte śarabhāntare
04,024.014a vartmāny anviṣyamāṇās tu rathānāṃ rathasattama
04,024.014b*0501_001 na hi vidmo gatiṃ teṣāṃ vāsaṃ hi narasattama
04,024.014c kaṃ cit kālaṃ manuṣyendra sūtānām anugā vayam
04,024.015a mṛgayitvā yathānyāyaṃ viditārthāḥ sma tattvataḥ
04,024.015c prāptā dvāravatīṃ sūtā ṛte pārthaiḥ paraṃtapa
04,024.015d*0502_001 santītare janapadā ye pārthān veṣibhir nṛpa
04,024.015d*0502_002 pravicitās te hy asmābhiḥ pṛthivīmaṇḍale 'khile
04,024.016a na tatra pāṇḍavā rājan nāpi kṛṣṇā pativratā
04,024.016b*0503_001 naradeva yathoddiṣṭaṃ naiva vidma ca pāṇḍavān
04,024.016b*0503_002 nirvṛto bhava naṣṭās te svastho bhava paraṃtapa
04,024.016c sarvathā vipranaṣṭās te namas te bharatarṣabha
04,024.017a na hi vidmo gatiṃ teṣāṃ vāsaṃ vāpi mahātmanām
04,024.017c pāṇḍavānāṃ pravṛttiṃ vā vidmaḥ karmāpi vā kṛtam
04,024.017d*0504_001 sarvā ca pṛthivī kṛtsnā saśailavanakānanā
04,024.017d*0504_002 sarāṣṭranagaragrāmā pattanaiś ca samanvitā
04,024.017d*0504_003 anveṣitā ca tatsarvaṃ na ca paśyāma pāṇḍavān
04,024.017e sa naḥ śādhi manuṣyendra ata ūrdhvaṃ viśāṃ pate
04,024.018a anveṣaṇe pāṇḍavānāṃ bhūyaḥ kiṃ karavāmahe
04,024.018c imāṃ ca naḥ priyām īkṣa vācaṃ bhadravatīṃ śubhām
04,024.019a yena trigartā nikṛtā balena mahatā nṛpa
04,024.019c sūtena rājño matsyasya kīcakena mahātmanā
04,024.020a sa hataḥ patitaḥ śete gandharvair niśi bhārata
04,024.020b*0505_001 syālo rājño virāṭasya senāpatir udāradhīḥ
04,024.020b*0505_002 sudeṣṇāyā mahāñ jyeṣṭhaḥ śūro vīro gatavyathaḥ
04,024.020b*0505_003 utsāhavān mahāvīryo nītimān balavān api
04,024.020b*0505_004 yuddhajño ripuvīraghnaḥ siṃhatulyaparākramaḥ
04,024.020b*0505_005 prajārakṣaṇadakṣaś ca śatrugrahaṇaśaktimān
04,024.020b*0505_006 vijitārir mahāyuddhe pracaṇḍo mānatatparaḥ
04,024.020b*0505_007 naranārīmanohlādī dhīro vāgmī raṇapriyaḥ
04,024.020b*0505_008 puṇyadharmārthakāmānāṃ bhājanaṃ manujottamaḥ
04,024.020b*0506_001 sa hato niśi gandharvaiḥ strīnimittaṃ narādhipa
04,024.020b*0507_001 gandharvāṇāṃ ca mahiṣī kā cid asti nitambinī
04,024.020b*0507_002 sairandhrī nāma tāṃ dṛpto duṣṭātmākāmayad balī
04,024.020c adṛśyamānair duṣṭātmā saha bhrātṛbhir acyuta
04,024.020d*0508_001 suhṛdāś cātra nihatā yodhāś ca pravarā hatāḥ
04,024.020d*0509_001 ity evaṃ śrutam asmābhir gandharvair nihato niśi
04,024.020d*0509_002 bāndhavair bahubhiḥ sārdhaṃ kīcako nihato 'bhavat
04,024.020d*0509_003 adya prabhṛti rājendra pāṇḍavānveṣaṇaṃ prati
04,024.020d*0509_004 cārāṃs tān sarvataś cartuṃ preṣayeti matir hi naḥ
04,024.020d*0509_005 nihato niśi gandharvair duṣṭātmā bhrātṛbhiḥ saha
04,024.021a priyam etad upaśrutya śatrūṇāṃ tu parābhavam
04,024.021b*0510_001 etāvac chrutam asmābhir bhadraṃ te 'stu narādhipa
04,024.021c kṛtakṛtyaś ca kauravya vidhatsva yad anantaram
04,025.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,025.001a tato duryodhano rājā śrutvā teṣāṃ vacas tadā
04,025.001c ciram antarmanā bhūtvā pratyuvāca sabhāsadaḥ
04,025.001d*0511_001 jānann api mahārāja saśalyenāntarātmanā
04,025.001d*0511_002 kīcakasya vadhaṃ śrutvā na cākāram adarśayat
04,025.001d*0511_003 kevalaṃ śauryam ālambya gatasattva iva śvasan
04,025.001d*0511_004 bhūyaḥ pratyāgataprāṇo dhṛtarāṣṭrātmajo balī
04,025.001d*0512_001 śrutvā teṣāṃ vacas tāvac cintayām āsa kauravaḥ
04,025.002a suduḥkhā khalu kāryāṇāṃ gatir vijñātum antataḥ
04,025.002c tasmāt sarve udīkṣadhvaṃ kva nu syuḥ pāṇḍavā gatāḥ
04,025.003a alpāvaśiṣṭaṃ kālasya gatabhūyiṣṭham antataḥ
04,025.003c teṣām ajñātacaryāyām asmin varṣe trayodaśe
04,025.004a asya varṣasya śeṣaṃ ced vyatīyur iha pāṇḍavāḥ
04,025.004c nivṛttasamayās te hi satyavrataparāyaṇāḥ
04,025.005a kṣaranta iva nāgendrāḥ sarva āśīviṣopamāḥ
04,025.005c duḥkhā bhaveyuḥ saṃrabdhāḥ kauravān prati te dhruvam
04,025.005d*0513_001 vijñātavyā manuṣyendrās tarkayā supraṇītayā
04,025.005d*0513_002 nipuṇaiś cārapuruṣaiḥ prājñair dakṣaiḥ susaṃvṛtaiḥ
04,025.006a arvāk kālasya vijñātāḥ kṛcchrarūpadharāḥ punaḥ
04,025.006c praviśeyur jitakrodhās tāvad eva punar vanam
04,025.007a tasmāt kṣipraṃ bubhutsadhvaṃ yathā no 'tyantam avyayam
04,025.007c rājyaṃ nirdvandvam avyagraṃ niḥsapatnaṃ ciraṃ bhavet
04,025.008a athābravīt tataḥ karṇaḥ kṣipraṃ gacchantu bhārata
04,025.008a*0515_001 satyadharmārthasaṃyutam
04,025.008a*0515_002 karṇaḥ
04,025.008a*0515_003 ete punar na gacchantu
04,025.008c anye dhūrtatarā dakṣā nibhṛtāḥ sādhukāriṇaḥ
04,025.008d*0514_001 duryodhanenaivam ukte vacane 'tīva duḥkhinā
04,025.009a carantu deśān saṃvītāḥ sphītāñ janapadākulān
04,025.009c tatra goṣṭhīṣv athānyāsu siddhapravrajiteṣu ca
04,025.009d*0516_001 paricāreṣu tīrtheṣu grāmeṣu nagareṣu ca
04,025.010a paricāreṣu tīrtheṣu vividheṣv ākareṣu ca
04,025.010c vijñātavyā manuṣyais tais tarkayā suvinītayā
04,025.011a vividhais tatparaiḥ samyak tajjñair nipuṇasaṃvṛtaiḥ
04,025.011c anveṣṭavyāś ca nipuṇaṃ pāṇḍavāś channavāsinaḥ
04,025.012a nadīkuñjeṣu tīrtheṣu grāmeṣu nagareṣu ca
04,025.012c āśrameṣu ca ramyeṣu parvateṣu guhāsu ca
04,025.013a athāgrajānantarajaḥ pāpabhāvānurāgiṇam
04,025.013c jyeṣṭhaṃ duḥśāsanas tatra bhrātā bhrātaram abravīt
04,025.013d*0517_001 yeṣu naḥ pratyayo rājaṃś cāreṣu manujādhipa
04,025.013d*0518_001 te yāntu dattadeyā vai bhūyas tān parimārgitum
04,025.013d*0519_001 tān ahaṃ preṣayiṣyāmi yatanto dṛḍhabhaktayaḥ
04,025.013d*0520_001 etan mataṃ mahārāja madīyaṃ priyadarśana
04,025.013d*0521_001 apare tatra gacchantu carāḥ pracchannacāriṇaḥ
04,025.014a etac ca karṇo yat prāha sarvam īkṣāmahe tathā
04,025.014b*0522_001 ghrāṇaiḥ paśyanti paśavo vedaiḥ paśyanti brāhmaṇāḥ
04,025.014b*0522_002 cāraiḥ paśyanti rājānaś cakṣurbhyām itare janāḥ
04,025.014c yathoddiṣṭaṃ carāḥ sarve mṛgayantu tatas tataḥ
04,025.014e ete cānye ca bhūyāṃso deśād deśaṃ yathāvidhi
04,025.015a na tu teṣāṃ gatir vāsaḥ pravṛttiś copalabhyate
04,025.015c atyāhitaṃ vā gūḍhās te pāraṃ vormimato gatāḥ
04,025.015d*0523_001 pratyāhartuṃ ca mūḍhās te pathi nāśam ato gatāḥ
04,025.016a vyālair vāpi mahāraṇye bhakṣitāḥ śūramāninaḥ
04,025.016b*0524_001 dvīpaṃ vā paramaṃ prāptā giridurgaṃ vanāni vā
04,025.016b*0524_002 hīnadarpā nirāśās te bhakṣitā vāpi rākṣasaiḥ
04,025.016c atha vā viṣamaṃ prāpya vinaṣṭāḥ śāśvatīḥ samāḥ
04,025.017a tasmān mānasam avyagraṃ kṛtvā tvaṃ kurunandana
04,025.017c kuru kāryaṃ yathotsāhaṃ manyase yan narādhipa
04,026.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,026.001a athābravīn mahāvīryo droṇas tattvārthadarśivān
04,026.001c na tādṛśā vinaśyanti nāpi yānti parābhavam
04,026.002a śūrāś ca kṛtavidyāś ca buddhimanto jitendriyāḥ
04,026.002c dharmajñāś ca kṛtajñāś ca dharmarājam anuvratāḥ
04,026.003a nītidharmārthatattvajñaṃ pitṛvac ca samāhitam
04,026.003c dharme sthitaṃ satyadhṛtiṃ jyeṣṭhaṃ jyeṣṭhāpacāyinam
04,026.004a anuvratā mahātmānaṃ bhrātaraṃ bhrātaro nṛpa
04,026.004c ajātaśatruṃ hrīmantaṃ taṃ ca bhrātṝn anuvratam
04,026.005a teṣāṃ tathā vidheyānāṃ nibhṛtānāṃ mahātmanām
04,026.005c kimarthaṃ nītimān pārthaḥ śreyo naiṣāṃ kariṣyati
04,026.006a tasmād yatnāt pratīkṣante kālasyodayam āgatam
04,026.006c na hi te nāśam ṛccheyur iti paśyāmy ahaṃ dhiyā
04,026.007a sāṃprataṃ caiva yat kāryaṃ tac ca kṣipram akālikam
04,026.007c kriyatāṃ sādhu saṃcintya vāsaś caiṣāṃ pracintyatām
04,026.007d*0525_001 tathābhivādinaṃ matsyaṃ kauraveyāḥ pṛthak pṛthak
04,026.007d*0525_002 ūcuḥ prāñjalayaḥ sarve yudhiṣṭhirapurogamāḥ
04,026.007d*0525_003 pratinandāma te vākyaṃ sarva eva viśāṃ pate
04,026.008a yathāvat pāṇḍuputrāṇāṃ sarvārtheṣu dhṛtātmanām
04,026.008b*0526_001 pravṛttir upalabhyeta tathā nītir vidhīyatām
04,026.008b*0526_002 sarvopāyair yatasva tvaṃ yathā paśyasi pāṇḍavān
04,026.008c durjñeyāḥ khalu śūrās te apāpās tapasā vṛtāḥ
04,026.009a śuddhātmā guṇavān pārthaḥ satyavān nītimāñ śuciḥ
04,026.009c tejorāśir asaṃkhyeyo gṛhṇīyād api cakṣuṣī
04,026.010a vijñāya kriyatāṃ tasmād bhūyaś ca mṛgayāmahe
04,026.010c brāhmaṇaiś cārakaiḥ siddhair ye cānye tadvido janāḥ
04,027.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,027.001a tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo bharatānāṃ pitāmahaḥ
04,027.001c śrutavān deśakālajñas tattvajñaḥ sarvadharmavit
04,027.002a ācāryavākyoparame tad vākyam abhisaṃdadhat
04,027.002c hitārthaṃ sa uvācemāṃ bhāratīṃ bhāratān prati
04,027.003a yudhiṣṭhire samāsaktāṃ dharmajñe dharmasaṃśritām
04,027.003b*0527_001 pāṇḍave nityam avyagrāṃ giraṃ bhīṣmaḥ samādade
04,027.003c asatsu durlabhāṃ nityaṃ satāṃ cābhimatāṃ sadā
04,027.003e bhīṣmaḥ samavadat tatra giraṃ sādhubhir arcitām
04,027.004a yathaiṣa brāhmaṇaḥ prāha droṇaḥ sarvārthatattvavit
04,027.004b*0528_001 tad vākyam abhinandāmi na me 'sty atra vicāraṇā
04,027.004b*0529_001 niḥsaṃśayaṃ tathaivaitad bhūyaś caināṃ vibodhata
04,027.004c sarvalakṣaṇasaṃpannā nāśaṃ nārhanti pāṇḍavāḥ
04,027.005a śrutavṛttopasaṃpannāḥ sādhuvratasamanvitāḥ
04,027.005c vṛddhānuśāsane magnāḥ satyavrataparāyaṇāḥ
04,027.006a samayaṃ samayajñās te pālayantaḥ śucivratāḥ
04,027.006c nāvasīditum arhanti udvahantaḥ satāṃ dhuram
04,027.006d*0530_001 kṣatradharmaratā nityaṃ keśavānugatāḥ sadā
04,027.006d*0530_002 pravīrapuruṣās te vai mahātmāno mahābalāḥ
04,027.007a dharmataś caiva guptās te svavīryeṇa ca pāṇḍavāḥ
04,027.007c na nāśam adhigaccheyur iti me dhīyate matiḥ
04,027.008a tatra buddhiṃ praṇeṣyāmi pāṇḍavān prati bhārata
04,027.008c na tu nītiḥ sunītasya śakyate 'nveṣituṃ paraiḥ
04,027.009a yat tu śakyam ihāsmābhis tān vai saṃcintya pāṇḍavān
04,027.009c buddhyā pravaktuṃ na drohāt pravakṣyāmi nibodha tat
04,027.009d*0531_001 na tv iyaṃ mādṛśair nītis tasya vācyā kathaṃ cana
04,027.010a sā tv iyaṃ sādhu vaktavyā na tv anītiḥ kathaṃ cana
04,027.010c vṛddhānuśāsane tāta tiṣṭhataḥ satyaśīlinaḥ
04,027.010d*0532_001 ayuktaṃ tu mayā vaktuṃ tulyā me kurupāṇḍavāḥ
04,027.010d*0532_002 nivāsaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ saṃcintya ca vadāmy aham
04,027.010d*0532_003 bahunā kiṃ pralāpena yato dharmas tato jayaḥ
04,027.011a avaśyaṃ tv iha dhīreṇa satāṃ madhye vivakṣatā
04,027.011c yathāmati vivaktavyaṃ sarvaśo dharmalipsayā
04,027.012a tatra nāhaṃ tathā manye yathāyam itaro janaḥ
04,027.012b*0533_001 nivāsaṃ dharmarājasya varṣe 'smin vai trayodaśe
04,027.012b*0533_002 tatra tāta na teṣāṃ hi rājñāṃ bhāvyam asāṃpratam
04,027.012b*0534_001 nivāsaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ śṛṇuṣva manujādhipa
04,027.012b*0535_001 bhrātṛbhiḥ sahito vīraiḥ kṛṣṇayā ca mahāyaśāḥ
04,027.012b*0535_002 kimarthaṃ sa mahārājo nātmaśreyo bhaviṣyati
04,027.012b*0535_003 pāṇḍavo nikṛtaḥ pūrvaṃ yathāvad viditaṃ tava
04,027.012b*0535_004 kleśitaś ca pure nityaṃ rājyakāmaiś ca sāṃpratam
04,027.012b*0535_005 channaś carati tasmāt sa prakṛtyā nītimān nṛpaḥ
04,027.012b*0535_006 varṣam ekaṃ susaṃchannam uṣya vāsam anuttamam
04,027.012b*0535_007 āyāti codaye kāle kṣipraṃ drakṣyasi pāṇḍavam
04,027.012b*0535_008 sodaraiḥ sahitaṃ vīraṃ draupadyā ca paraṃtapa
04,027.012b*0535_009 saṃvidhatsva mahābāho yathā na syāt sukhodayaḥ
04,027.012b*0535_010 yasmin sa rājā vasatiś channaḥ sattvabhṛtāṃ varaḥ
04,027.012b*0535_011 bhaviṣyanti narās tatra rāgamohavivarjitāḥ
04,027.012b*0535_012 nādhayo hi mahārāja na vyādhiḥ kṣatriyarṣabha
04,027.012c pure janapade vāpi yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,027.012d*0536_001 dānaśīlo vadānyaś ca nibhṛto hrīniṣedhakaḥ
04,027.012d*0536_002 jano janapade bhāvyo yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,027.012d*0536_003 priyavādī sadā dānto bhavyaḥ satyaparo janaḥ
04,027.012d*0536_004 hṛṣṭaḥ puṣṭaḥ śucir dakṣo yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,027.013a nāsūyako na cāpīrṣur nātivādī na matsarī
04,027.013c bhaviṣyati janas tatra svaṃ svaṃ dharmam anuvrataḥ
04,027.014a brahmaghoṣāś ca bhūyāṃsaḥ pūrṇāhutyas tathaiva ca
04,027.014c kratavaś ca bhaviṣyanti bhūyāṃso bhūridakṣiṇāḥ
04,027.015a sadā ca tatra parjanyaḥ samyag varṣī na saṃśayaḥ
04,027.015c saṃpannasasyā ca mahī nirītīkā bhaviṣyati
04,027.016a rasavanti ca dhānyāni guṇavanti phalāni ca
04,027.016c gandhavanti ca mālyāni śubhaśabdā ca bhāratī
04,027.017a vāyuś ca sukhasaṃsparśo niṣpratīpaṃ ca darśanam
04,027.017b*0537_001 na rogās tatra vidyante vadhabandhā na santi ca
04,027.017b*0537_002 na corā na hi dambhāś ca na ca bādhā bhavanti ca
04,027.017b*0537_003 nāśaktā na ca duṣṭāś ca yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,027.017c bhayaṃ nābhyāviśet tatra yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,027.018a gāvaś ca bahulās tatra na kṛśā na ca durduhāḥ
04,027.018c payāṃsi dadhisarpīṃṣi rasavanti hitāni ca
04,027.018d*0538_001 salilāni prasannāni sarve bhāvāś ca śobhanāḥ
04,027.019a guṇavanti ca pānāni bhojyāni rasavanti ca
04,027.019c tatra deśe bhaviṣyanti yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,027.020a rasāḥ sparśāś ca gandhāś ca śabdāś cāpi guṇānvitāḥ
04,027.020c dṛśyāni ca prasannāni yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,027.020d*0539_001 dharmāś ca tatra dṛśyante sevitāś ca dvijātibhiḥ
04,027.021a svaiḥ svair guṇaiḥ susaṃyuktās tasmin varṣe trayodaśe
04,027.021c deśe tasmin bhaviṣyanti tāta pāṇḍavasaṃyute
04,027.022a saṃprītimāñ janas tatra saṃtuṣṭaḥ śucir avyayaḥ
04,027.022c devatātithipūjāsu sarvabhūtānurāgavān
04,027.023a iṣṭadāno mahotsāhaḥ śaśvad dharmaparāyaṇaḥ
04,027.023c aśubhadviṭ śubhaprepsur nityayajñaḥ śubhavrataḥ
04,027.023e bhaviṣyati janas tatra yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,027.023f*0540_001 nityotsavapramudito nityahṛṣṭaḥ śriyā vṛtaḥ
04,027.023f*0540_002 bhaviṣyati nivāso 'yaṃ yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,027.024a tyaktavākyānṛtas tāta śubhakalyāṇamaṅgalaḥ
04,027.024c śubhārthepsuḥ śubhamatir yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
04,027.024d*0541_001 sarvabhūtadayāyuktaḥ sadā nirmalamānasaḥ
04,027.024d*0542_001 anirdiśyaḥ sa dharmātmā dvijair api hi bhārata
04,027.024e bhaviṣyati janas tatra nityaṃ ceṣṭapriyavrataḥ
04,027.025a dharmātmā sa tadādṛśyaḥ so 'pi tāta dvijātibhiḥ
04,027.025c kiṃ punaḥ prākṛtaiḥ pārthaḥ śakyo vijñātum antataḥ
04,027.026a yasmin satyaṃ dhṛtir dānaṃ parā śāntir dhruvā kṣamā
04,027.026c hrīḥ śrīḥ kīrtiḥ paraṃ teja ānṛśaṃsyam athārjavam
04,027.027a tasmāt tatra nivāsaṃ tu channaṃ satreṇa dhīmataḥ
04,027.027c gatiṃ vā paramāṃ tasya notsahe vaktum anyathā
04,027.028a evam etat tu saṃcintya yatkṛtaṃ manyase hitam
04,027.028c tat kṣipraṃ kuru kauravya yady evaṃ śraddadhāsi me
04,027.028d*0543_001 kulasya hi kṣamaṃ tāta yad ahaṃ tad bravīmi te
04,028.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,028.001a tataḥ śāradvato vākyam ity uvāca kṛpas tadā
04,028.001c yuktaṃ prāptaṃ ca vṛddhena pāṇḍavān prati bhāṣitam
04,028.002a dharmārthasahitaṃ ślakṣṇaṃ tattvataś ca sahetumat
04,028.002c tatrānurūpaṃ bhīṣmeṇa mamāpy atra giraṃ śṛṇu
04,028.003a teṣāṃ caiva gatis tīrthair vāsaś caiṣāṃ pracintyatām
04,028.003c nītir vidhīyatāṃ cāpi sāṃprataṃ yā hitā bhavet
04,028.004a nāvajñeyo ripus tāta prākṛto 'pi bubhūṣatā
04,028.004c kiṃ punaḥ pāṇḍavās tāta sarvāstrakuśalā raṇe
04,028.005a tasmāt satraṃ praviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
04,028.005c gūḍhabhāveṣu channeṣu kāle codayam āgate
04,028.006a svarāṣṭrapararāṣṭreṣu jñātavyaṃ balam ātmanaḥ
04,028.006c udaye pāṇḍavānāṃ ca prāpte kāle na saṃśayaḥ
04,028.006d*0544_001 nivāsaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ darśane mṛgayāmahe
04,028.007a nivṛttasamayāḥ pārthā mahātmāno mahābalāḥ
04,028.007c mahotsāhā bhaviṣyanti pāṇḍavā hy atitejasaḥ
04,028.008a tasmād balaṃ ca kośaṃ ca nītiś cāpi vidhīyatām
04,028.008c yathā kālodaye prāpte samyak taiḥ saṃdadhāmahe
04,028.009a tāta manyāmi tat sarvaṃ budhyasva balam ātmanaḥ
04,028.009c niyataṃ sarvamitreṣu balavatsv abaleṣu ca
04,028.010a uccāvacaṃ balaṃ jñātvā madhyasthaṃ cāpi bhārata
04,028.010c prahṛṣṭam aprahṛṣṭaṃ ca saṃdadhāma tathā paraiḥ
04,028.011a sāmnā bhedena dānena daṇḍena balikarmaṇā
04,028.011c nyāyenānamya ca parān balāc cānamya durbalān
04,028.012a sāntvayitvā ca mitrāṇi balaṃ cābhāṣyatāṃ sukham
04,028.012c sakośabalasaṃvṛddhaḥ samyak siddhim avāpsyasi
04,028.013a yotsyase cāpi balibhir aribhiḥ pratyupasthitaiḥ
04,028.013c anyais tvaṃ pāṇḍavair vāpi hīnasvabalavāhanaiḥ
04,028.014a evaṃ sarvaṃ viniścitya vyavasāyaṃ svadharmataḥ
04,028.014c yathākālaṃ manuṣyendra ciraṃ sukham avāpsyasi
04,028.014d@027_0000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,028.014d@027_0001 tato duryodhano vākyaṃ śrutvā teṣāṃ mahātmanām
04,028.014d@027_0002 muhūrtam iva saṃcintya sacivān idam abravīt
04,028.014d@027_0003 śrutaṃ hy etan mayā pūrvaṃ kathāsu janasaṃsadi
04,028.014d@027_0004 dhīrāṇāṃ śāstraviduṣāṃ prājñānāṃ matiniścaye
04,028.014d@027_0005 kṛtīnāṃ sāraphalgutve jānāmi nayacakṣuṣā
04,028.014d@027_0006 sattve bāhubale dhairye prāṇe śārīrasaṃbhave
04,028.014d@027_0007 sāṃprataṃ mānuṣe loke sadaityanararākṣase
04,028.014d@027_0008 catvāras tu naravyāghrā bale śakropamā bhuvi
04,028.014d@027_0009 uttamāḥ prāṇināṃ teṣāṃ nāsti kaś cid bale samaḥ
04,028.014d@027_0010 samaprāṇabalā nityaṃ saṃpūrṇabalapauruṣāḥ
04,028.014d@027_0011 baladevaś ca bhīmaś ca madrarājaś ca vīryavān
04,028.014d@027_0012 caturthaḥ kīcakas teṣāṃ pañcamaṃ nānuśuśrumaḥ
04,028.014d@027_0013 anyonyānantarabalāḥ parasparajayaiṣiṇaḥ
04,028.014d@027_0014 bāhuyuddham abhīpsanto nityaṃ saṃrabdhamānasāḥ
04,028.014d@027_0015 tenāham avagacchāmi pratyayena vṛkodaram
04,028.014d@027_0016 manasy abhiniviṣṭaṃ me vyaktaṃ jīvanti pāṇḍavāḥ
04,028.014d@027_0017 tatrāhaṃ kīcakaṃ manye bhīmasenena māritam
04,028.014d@027_0018 sairandhrīṃ draupadīṃ manye nātra kāryā vicāraṇā
04,028.014d@027_0019 śaṅke kṛṣṇānimittaṃ tu bhīmasenena kīcakaḥ
04,028.014d@027_0020 gandharvavyapadeśena hato niśi mahābalaḥ
04,028.014d@027_0021 ko hi śakto 'paro bhīmāt kīcakaṃ hantum ojasā
04,028.014d@027_0022 śastraṃ vinā bāhuvīryāt tathā sarvāṅgacūrṇitam
04,028.014d@027_0023 mardituṃ vā tathā śīghraṃ carmamāṃsāsthicūrṇitam
04,028.014d@027_0024 rūpam anyat samāsthāya bhīmasyaitad viceṣṭitam
04,028.014d@027_0025 dhruvaṃ kṛṣṇānimittaṃ tu bhīmasenena sūtajaḥ
04,028.014d@027_0026 gandharvavyapadeśena hato niśi na saṃśayaḥ
04,028.014d@027_0027 pitāmahena ye coktā deśasya ca janasya ca
04,028.014d@027_0028 guṇās te matsyarāṣṭreṣu bahuśo 'pi mayā śrutāḥ
04,028.014d@027_0029 virāṭanagare manye pāṇḍavāś channacāriṇaḥ
04,028.014d@027_0030 nivasanti pure ramye tatra yātrā vidhīyatām
04,028.014d@027_0031 matsyarāṣṭraṃ gamiṣyāmo grahīṣyāmaś ca godhanam
04,028.014d@027_0032 gṛhīte godhane nūnaṃ te 'pi yotsyanti pāṇḍavāḥ
04,028.014d@027_0033 apūrṇe samaye cāpi yadi paśyāma pāṇḍavān
04,028.014d@027_0034 dvādaśānyāni varṣāṇi pravekṣyanti punar vanam
04,028.014d@027_0035 tasmād anyatareṇāpi lābho 'smākaṃ bhaviṣyati
04,028.014d@027_0036 kośavṛddhir ihāsmākaṃ śatrūṇāṃ nidhanaṃ bhavet
04,028.014d@027_0037 kathaṃ suyodhanaṃ gacched yudhiṣṭhirabhṛtaḥ purā
04,028.014d@027_0038 etac cāpi vadaty eṣa mātsyaḥ paribhavān mayi
04,028.014d@027_0039 tasmāt kartavyam etad vai tasmin yātrā vidhīyatām
04,028.014d@027_0040 etat sunītaṃ manye 'haṃ sarveṣāṃ yadi rocate
04,029.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,029.001a atha rājā trigartānāṃ suśarmā rathayūthapaḥ
04,029.001b*0545_001 pūrvam ābhāṣya karṇena tathā duḥśāsanena ca
04,029.001c prāptakālam idaṃ vākyam uvāca tvarito bhṛśam
04,029.002a asakṛn nikṛtaḥ pūrvaṃ matsyaiḥ sālveyakaiḥ saha
04,029.002c sūtena caiva matsyasya kīcakena punaḥ punaḥ
04,029.003a bādhito bandhubhiḥ sārdhaṃ balād balavatā vibho
04,029.003c sa karṇam abhyudīkṣyātha duryodhanam abhāṣata
04,029.004a asakṛn matsyarājñā me rāṣṭraṃ bādhitam ojasā
04,029.004c praṇetā kīcakaś cāsya balavān abhavat purā
04,029.005a krūro 'marṣī sa duṣṭātmā bhuvi prakhyātavikramaḥ
04,029.005c nihatas tatra gandharvaiḥ pāpakarmā nṛśaṃsavān
04,029.006a tasmiṃś ca nihate rājan hīnadarpo nirāśrayaḥ
04,029.006c bhaviṣyati nirutsāho virāṭa iti me matiḥ
04,029.007a tatra yātrā mama matā yadi te rocate 'nagha
04,029.007c kauravāṇāṃ ca sarveṣāṃ karṇasya ca mahātmanaḥ
04,029.008a etat prāptam ahaṃ manye kāryam ātyayikaṃ hitam
04,029.008c rāṣṭraṃ tasyābhiyātv āśu bahudhānyasamākulam
04,029.009a ādadāmo 'sya ratnāni vividhāni vasūni ca
04,029.009c grāmān rāṣṭrāṇi vā tasya hariṣyāmo vibhāgaśaḥ
04,029.010a atha vā gosahasrāṇi bahūni ca śubhāni ca
04,029.010b*0546_001 vidhamitvā hariṣyāmaḥ praviśya ca purād balam
04,029.010c vividhāni hariṣyāmaḥ pratipīḍya puraṃ balāt
04,029.011a kauravaiḥ saha saṃgamya trigartaiś ca viśāṃ pate
04,029.011c gās tasyāpaharāmāśu saha sarvaiḥ susaṃhatāḥ
04,029.012a saṃdhiṃ vā tena kṛtvā tu nibadhnīmo 'sya pauruṣam
04,029.012c hatvā cāsya camūṃ kṛtsnāṃ vaśam anvānayāmahe
04,029.013a taṃ vaśe nyāyataḥ kṛtvā sukhaṃ vatsyāmahe vayam
04,029.013c bhavato balavṛddhiś ca bhaviṣyati na saṃśayaḥ
04,029.014a tac chrutvā vacanaṃ tasya karṇo rājānam abravīt
04,029.014c sūktaṃ suśarmaṇā vākyaṃ prāptakālaṃ hitaṃ ca naḥ
04,029.015a tasmāt kṣipraṃ viniryāmo yojayitvā varūthinīm
04,029.015b*0547_001 yady etat te 'bhirucitaṃ mama caitad dhi rocate
04,029.015c vibhajya cāpy anīkāni yathā vā manyase 'nagha
04,029.016a prajñāvān kuruvṛddho 'yaṃ sarveṣāṃ naḥ pitāmahaḥ
04,029.016c ācāryaś ca tathā droṇaḥ kṛpaḥ śāradvatas tathā
04,029.017a manyante te yathā sarve tathā yātrā vidhīyatām
04,029.017c saṃmantrya cāśu gacchāmaḥ sādhanārthaṃ mahīpateḥ
04,029.018a kiṃ ca naḥ pāṇḍavaiḥ kāryaṃ hīnārthabalapauruṣaiḥ
04,029.018c atyarthaṃ vā pranaṣṭās te prāptā vāpi yamakṣayam
04,029.018d*0548_001 tad bhavāṃś caturaṅgeṇa balena mahatā vṛtaḥ
04,029.019a yāmo rājann anudvignā virāṭaviṣayaṃ vayam
04,029.019c ādāsyāmo hi gās tasya vividhāni vasūni ca
04,029.019d@028_0000 duryodhana uvāca
04,029.019d@028_0001 uktam etad vidheyaṃ vā vākyam uktaṃ tvayānagha
04,029.019d@028_0002 yadaiva cāraiḥ prahitair ihāgamya niveditam
04,029.019d@028_0003 nidhanaṃ sūtaputrasya kīcakasya balīyasaḥ
04,029.019d@028_0004 tadaiva hi mahācintā hṛdi pāṇḍusutān prati
04,029.019d@028_0005 kīcakaṃ balasaṃpannaṃ nānyo hantā vṛkodarāt
04,029.019d@028_0006 nityam eva hi pārthānāṃ virāṭaḥ priyam icchati
04,029.019d@028_0007 tasmiṃs te cāpi viśvastā nivāsāya sthitā dhruvam
04,029.019d@028_0008 pitāmahena yac coktaṃ cihnaṃ pārthābhivedane
04,029.019d@028_0009 tad dhi rājño virāṭasya śrūyate viṣaye kila
04,029.019d@028_0010 tat tatra gatvā karṇāśu virāṭaṃ godhanaṃ vayam
04,029.019d@028_0011 gṛhṇīmas tasya rāṣṭraṃ ca pramathya svabalair yutāḥ
04,029.019d@028_0012 anuyāsyanti te cāsmān virāṭasya hitaiṣiṇaḥ
04,029.019d@028_0013 tatra vetsyāmahe tān vai buddhvā caiṣāṃ yathāgatim
04,029.019d@028_0014 apūrṇasamayān bhūyo vanāya gamayāmahe
04,029.019d@028_0015 hatvāpi caitāṃs tatraiva sukhaṃ bhokṣyāma medinīm
04,029.019d@028_0016 alpāvaśiṣṭaḥ kālo 'yaṃ samayaś ca vibhāti me
04,029.019d@028_0017 udyojayāma sainyāni śvobhūte gamanaṃ prati
04,029.019d@028_0017 karṇa uvāca
04,029.019d@028_0018 yadi tatra sma te pārthā bhaveyū rājasattama
04,029.019d@028_0019 siddhiṃ cobhayakīṃ tat syāt tathāpi khalu yāsyatha
04,029.019d@028_0020 nigrahād yā virāṭasya pāṇḍavānāṃ prabodhanam
04,029.019d@028_0021 dīnās te kośahīnāś ca vanavāsena karśitāḥ
04,029.019d@028_0022 sukhena hantum arhanti atha pravrājanāya vai
04,029.020a tato duryodhano rājā vākyam ādāya tasya tat
04,029.020c vaikartanasya karṇasya kṣipram ājñāpayat svayam
04,029.021a śāsane nityasaṃyuktaṃ duḥśāsanam anantaram
04,029.021c saha vṛddhais tu saṃmantrya kṣipraṃ yojaya vāhinīm
04,029.022a yathoddeśaṃ ca gacchāmaḥ sahitāḥ sarvakauravaiḥ
04,029.022c suśarmā tu yathoddiṣṭaṃ deśaṃ yātu mahārathaḥ
04,029.023a trigartaiḥ sahito rājā samagrabalavāhanaḥ
04,029.023c prāg eva hi susaṃvīto matsyasya viṣayaṃ prati
04,029.024a jaghanyato vayaṃ tatra yāsyāmo divasāntaram
04,029.024c viṣayaṃ matsyarājasya susamṛddhaṃ susaṃhatāḥ
04,029.024d*0549_001 suśarmaṇā gṛhīte tu matsyarājasya godhane
04,029.024d*0549_002 virāṭaḥ sainyam ādāya trigartaiḥ saha yotsyate
04,029.024d*0549_003 aparaṃ divasaṃ gās tu tatra gṛhṇantu kauravāḥ
04,029.024d*0549_004 gavārthe pāṇḍavās tatra yotsyanti kurubhiḥ saha
04,029.025a te yātvā sahasā tatra virāṭanagaraṃ prati
04,029.025c kṣipraṃ gopān samāsādya gṛhṇantu vipulaṃ dhanam
04,029.026a gavāṃ śatasahasrāṇi śrīmanti guṇavanti ca
04,029.026c vayam api nigṛhṇīmo dvidhā kṛtvā varūthinīm
04,029.027*0550_001 asatāṃ saṅgadoṣeṇa sādhavo yānti vikriyām
04,029.027*0550_002 duryodhanaprasaṅgena bhīṣmo gograhaṇe gataḥ
04,029.027*0551_001 saṃnaddhā rathinaḥ sarve sapadātibalotkaṭāḥ
04,029.027*0551_002 prativairaṃ cikīrṣanto goṣu saṃnyapatan pare
04,029.027a sa sma gatvā yathoddiṣṭāṃ diśaṃ vahner mahīpatiḥ
04,029.027c ādatta gāḥ suśarmātha gharmapakṣasya saptamīm
04,029.028a aparaṃ divasaṃ sarve rājan saṃbhūya kauravāḥ
04,029.028c aṣṭamyāṃ tāny agṛhṇanta gokulāni sahasraśaḥ
04,029.028d*0552_001 kauravās tu mahāvīryā matsyānāṃ viṣayāntare
04,030.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,030.001a tatas teṣāṃ mahārāja tatraivāmitatejasām
04,030.001c chadmaliṅgapraviṣṭānāṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
04,030.002a vyatītaḥ samayaḥ samyag vasatāṃ vai purottame
04,030.002c kurvatāṃ tasya karmāṇi virāṭasya mahīpateḥ
04,030.002d*0553_001 kīcake tu hate rājā virāṭaḥ paravīrahā
04,030.002d*0553_002 āsāṃ cakre sahāmātyaḥ kuntīputraś ca vīryavān
04,030.003a tatas trayodaśasyānte tasya varṣasya bhārata
04,030.003c suśarmaṇā gṛhītaṃ tu godhanaṃ tarasā bahu
04,030.003d@029_0001 tataḥ śabdo mahān āsīd reṇuś ca divam aspṛśat
04,030.003d@029_0002 śaṅkhadundubhinirghoṣo bherīṇāṃ ca mahāsvanaḥ
04,030.003d@029_0003 gavāśvarathanāgānāṃ narāṇāṃ ca padātinām
04,030.003d@029_0004 evaṃ tais tv abhiniryāya matsyarājasya godhane
04,030.003d@029_0005 trigartair gṛhyamāṇe tu gopālāḥ pratyaṣedhayan
04,030.003d@029_0006 atha trigartā bahavaḥ parigṛhya dhanaṃ bahu
04,030.003d@029_0007 parikṣipya hayaiḥ śīghrai rathavrātaiś ca bhārata
04,030.003d@029_0008 gopālān pratyayudhyanta raṇe kṛtvā jaye dhṛtim
04,030.003d@029_0009 te hanyamānā bahubhiḥ prāsatomarapāṇibhiḥ
04,030.003d@029_0010 gopālā gokule bhaktā vārayām āsur ojasā
04,030.003d@029_0011 paraśvadhaiś ca musalair bhiṇḍipālaiś ca mudgaraiḥ
04,030.003d@029_0012 gopālāḥ karpaṇaiś citrair jaghnur aśvān samantataḥ
04,030.003d@029_0013 te hanyamānāḥ saṃkruddhās trigartā rathayodhinaḥ
04,030.003d@029_0014 visṛjya śaravarṣāṇi gopān vyadrāvayan raṇe
04,030.003d@029_0015 tato yuvānaḥ saṃbhītāḥ śvasanto reṇuguṇṭhitāḥ
04,030.004a tato javena mahatā gopāḥ puram athāvrajat
04,030.004c apaśyan matsyarājaṃ ca rathāt praskandya kuṇḍalī
04,030.004d*0554_001 virāṭanagaraṃ prāpya narā rājānam abruvan
04,030.005a śūraiḥ parivṛtaṃ yodhaiḥ kuṇḍalāṅgadadhāribhiḥ
04,030.005c sadbhiś ca mantribhiḥ sārdhaṃ pāṇḍavaiś ca nararṣabhaiḥ
04,030.006a taṃ sabhāyāṃ mahārājam āsīnaṃ rāṣṭravardhanam
04,030.006c so 'bravīd upasaṃgamya virāṭaṃ praṇatas tadā
04,030.007a asmān yudhi vinirjitya paribhūya sabāndhavān
04,030.007c gavāṃ śatasahasrāṇi trigartāḥ kālayanti te
04,030.007e tān parīpsa manuṣyendra mā neśuḥ paśavas tava
04,030.007f*0555_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,030.007f*0555_001 śrutvā tu vacanaṃ teṣāṃ gopālānām ariṃdamaḥ
04,030.008a tac chrutvā nṛpatiḥ senāṃ matsyānāṃ samayojayat
04,030.008c rathanāgāśvakalilāṃ pattidhvajasamākulām
04,030.008d*0556_001 samādiśya tadā rājā matsyānāṃ paravīrahā
04,030.009a rājāno rājaputrāś ca tanutrāṇy atra bhejire
04,030.009c bhānumanti vicitrāṇi sūpasevyāni bhāgaśaḥ
04,030.009d*0557_001 pṛthak kāñcanasaṃnāhān ratheṣv aśvān ayojayan
04,030.009d*0557_002 utkṛṣya pāśān maurvīṇāṃ vīrāś cāpeṣv ayojayan
04,030.010a savajrāyasagarbhaṃ tu kavacaṃ taptakāñcanam
04,030.010c virāṭasya priyo bhrātā śatānīko 'bhyahārayat
04,030.011a sarvapārasavaṃ varma kalyāṇapaṭalaṃ dṛḍham
04,030.011c śatānīkād avarajo madirāśvo 'bhyahārayat
04,030.012a śatasūryaṃ śatāvartaṃ śatabindu śatākṣimat
04,030.012c abhedyakalpaṃ matsyānāṃ rājā kavacam āharat
04,030.013a utsedhe yasya padmāni śataṃ saugandhikāni ca
04,030.013c suvarṇapṛṣṭhaṃ sūryābhaṃ sūryadatto 'bhyahārayat
04,030.014a dṛḍham āyasagarbhaṃ tu śvetaṃ varma śatākṣimat
04,030.014c virāṭasya suto jyeṣṭho vīraḥ śaṅkho 'bhyahārayat
04,030.015a śataśaś ca tanutrāṇi yathāsvāni mahārathāḥ
04,030.015c yotsyamānābhyanahyanta devarūpāḥ prahāriṇaḥ
04,030.016a sūpaskareṣu śubhreṣu mahatsu ca mahārathāḥ
04,030.016c pṛthak kāñcanasaṃnāhān ratheṣv aśvān ayojayan
04,030.017a sūryacandrapratīkāśo rathe divye hiraṇmayaḥ
04,030.017c mahānubhāvo matsyasya dhvaja ucchiśriye tadā
04,030.018a athānyān vividhākārān dhvajān hemavibhūṣitān
04,030.018b*0558_001 vājino vividhāṃś caiva taptakāñcanabhūṣaṇān
04,030.018c yathāsvaṃ kṣatriyāḥ śūrā ratheṣu samayojayan
04,030.018d*0559_001 ratheṣu yujyamāneṣu kaṅko rājānam abravīt
04,030.018d*0559_002 mayāpy astraṃ caturmārgam avāptam ṛṣisattamāt
04,030.018d*0559_003 daṃśito ratham āsthāya padaṃ niryāmy ahaṃ gavām
04,030.018d*0559_004 ayaṃ ca balavāñ chūro valalo dṛśyate 'nagha
04,030.018d*0559_005 gosaṃkhyam aśvabandhaṃ ca ratheṣu samayojaya
04,030.018d*0559_006 naite na jātu yudhyeyur gavārtham iti me matiḥ
04,030.019a atha matsyo 'bravīd rājā śatānīkaṃ jaghanyajam
04,030.019c kaṅkaballavagopālā dāmagranthiś ca vīryavān
04,030.019d*0560_001 tantipālaś ca gosaṃkhyo ya etat puruṣarṣabhāḥ
04,030.019e yudhyeyur iti me buddhir vartate nātra saṃśayaḥ
04,030.020a eteṣām api dīyantāṃ rathā dhvajapatākinaḥ
04,030.020c kavacāni vicitrāṇi dṛḍhāni ca mṛdūni ca
04,030.020e pratimuñcantu gātreṣu dīyantām āyudhāni ca
04,030.021a vīrāṅgarūpāḥ puruṣā nāgarājakaropamāḥ
04,030.021c neme jātu na yudhyerann iti me dhīyate matiḥ
04,030.022a etac chrutvā tu nṛpater vākyaṃ tvaritamānasaḥ
04,030.022c śatānīkas tu pārthebhyo rathān rājan samādiśat
04,030.022e sahadevāya rājñe ca bhīmāya nakulāya ca
04,030.023a tān prahṛṣṭās tataḥ sūtā rājabhaktipuraskṛtāḥ
04,030.023c nirdiṣṭān naradevena rathāñ śīghram ayojayan
04,030.024a kavacāni vicitrāṇi dṛḍhāni ca mṛdūni ca
04,030.024c virāṭaḥ prādiśad yāni teṣām akliṣṭakarmaṇām
04,030.024d*0561_001 tāni te pratigṛhyāśu samanahyanta pāṇḍavāḥ
04,030.024d*0561_002 vīrāś ca siṃhavikrāntā balavanto manasvinaḥ
04,030.024e tāny āmucya śarīreṣu daṃśitās te paraṃtapāḥ
04,030.024f*0562_001 rathān hayaiḥ susaṃpannān āsthāya ca narottamāḥ
04,030.024f*0562_002 niryuyur muditāḥ pārthāḥ śatrusaṃghāvamardinaḥ
04,030.025a tarasvinaś channarūpāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ
04,030.025b*0563_001 rathān hemaparicchinnān āsthāya ca mahārathāḥ
04,030.025b*0564_001 pāṇḍavā niryayur hṛṣṭā daṃśitā rājasattamāḥ
04,030.025c virāṭam anvayuḥ paścāt sahitāḥ kurupuṃgavāḥ
04,030.025e catvāro bhrātaraḥ śūrāḥ pāṇḍavāḥ satyavikramāḥ
04,030.025f*0565_001 dīrghāṇāṃ ca dṛḍhānāṃ ca dhanuṣāṃ te yathābalam
04,030.025f*0565_002 utkṛṣya pāśān maurvīṇāṃ vīrāś cāpeṣv ayojayan
04,030.025f*0565_003 tataḥ suvāsasaḥ sarve te vīrāś candanokṣitāḥ
04,030.025f*0565_004 coditā naradevena kṣipram aśvān acodayan
04,030.025f*0565_005 te hayā hemasaṃchannā bṛhantaḥ sādhuvāhinaḥ
04,030.025f*0565_006 coditāḥ pratyadṛśyanta pakṣiṇām iva paṅktayaḥ
04,030.026a bhīmāś ca mattamātaṅgāḥ prabhinnakaraṭāmukhāḥ
04,030.026c kṣaranta iva jīmūtāḥ sudantāḥ ṣaṣṭihāyanāḥ
04,030.027a svārūḍhā yuddhakuśalaiḥ śikṣitair hastisādibhiḥ
04,030.027c rājānam anvayuḥ paścāc calanta iva parvatāḥ
04,030.028a viśāradānāṃ vaśyānāṃ hṛṣṭānāṃ cānuyāyinām
04,030.028b*0566_001 viṃśatis tu sahasrāṇi narāṇām anuyāyinām
04,030.028c aṣṭau rathasahasrāṇi daśa nāgaśatāni ca
04,030.028e ṣaṣṭiś cāśvasahasrāṇi matsyānām abhiniryayuḥ
04,030.028f*0567_001 pūrṇe śatasahasre dve padātīnāṃ ca bhārata
04,030.028f*0568_001 etad balam aparyantaṃ matsyānām abhiniryayau
04,030.029a tad anīkaṃ virāṭasya śuśubhe bharatarṣabha
04,030.029b*0569_001 vasante bahupuṣpāḍhyaṃ kānanaṃ citritaṃ yathā
04,030.029c saṃprayātaṃ mahārāja ninīṣantaṃ gavāṃ padam
04,030.030a tad balāgryaṃ virāṭasya saṃprasthitam aśobhata
04,030.030c dṛḍhāyudhajanākīrṇaṃ gajāśvarathasaṃkulam
04,031.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,031.001a niryāya nagarāc chūrā vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ
04,031.001c trigartān aspṛśan matsyāḥ sūrye pariṇate sati
04,031.001d*0569a_001 trigartā aspṛśan mātsyān pūrvam eva mahārathāḥ
04,031.002a te trigartāś ca matsyāś ca saṃrabdhā yuddhadurmadāḥ
04,031.002c anyonyam abhigarjanto goṣu gṛddhā mahābalāḥ
04,031.003a bhīmāś ca mattamātaṅgās tomarāṅkuśacoditāḥ
04,031.003c grāmaṇīyaiḥ samārūḍhāḥ kuśalair hastisādibhiḥ
04,031.004a teṣāṃ samāgamo ghoras tumulo lomaharṣaṇaḥ
04,031.004b*0570_001 ghnatāṃ parasparaṃ ghoro yamarāṣṭravivardhanaḥ
04,031.004c devāsurasamo rājann āsīt sūrye vilambati
04,031.004d*0571_001 padātirathanāgendrahayārohabalaughavān
04,031.004d*0571_002 anyonyam abhyāpatatāṃ nighnatāṃ cetaretaram
04,031.005a udatiṣṭhad rajo bhaumaṃ na prajñāyata kiṃ cana
04,031.005c pakṣiṇaś cāpatan bhūmau sainyena rajasāvṛtāḥ
04,031.006a iṣubhir vyatisaṃyadbhir ādityo 'ntaradhīyata
04,031.006c khadyotair iva saṃyuktam antarikṣaṃ vyarājata
04,031.006d*0572_001 rukmapuṅkhaiḥ sutīkṣṇāgrair vajrāgnisadṛśaprabhaiḥ
04,031.007a rukmapṛṣṭhāni cāpāni vyatiṣaktāni dhanvinām
04,031.007c patatāṃ lokavīrāṇāṃ savyadakṣiṇam asyatām
04,031.008a rathā rathaiḥ samājagmuḥ pādātaiś ca padātayaḥ
04,031.008c sādibhiḥ sādinaś caiva gajaiś cāpi mahāgajāḥ
04,031.008d*0573_001 rathinaḥ sādinaś cātra saṃprahāram akurvata
04,031.009a asibhiḥ paṭṭiśaiḥ prāsaiḥ śaktibhis tomarair api
04,031.009c saṃrabdhāḥ samare rājan nijaghnur itaretaram
04,031.009d*0574_001 antarikṣe gatir yeṣāṃ dadṛśuś cāpi vadhyatām
04,031.010a nighnantaḥ samare 'nyonyaṃ śūrāḥ parighabāhavaḥ
04,031.010c na śekur abhisaṃrabdhāḥ śūrān kartuṃ parāṅmukhān
04,031.011a kḷptottaroṣṭhaṃ sunasaṃ kḷptakeśam alaṃkṛtam
04,031.011c adṛśyata śiraś chinnaṃ rajodhvastaṃ sakuṇḍalam
04,031.012a adṛśyaṃs tatra gātrāṇi śaraiś chinnāni bhāgaśaḥ
04,031.012c śālaskandhanikāśāni kṣatriyāṇāṃ mahāmṛdhe
04,031.013a nāgabhoganikāśaiś ca bāhubhiś candanokṣitaiḥ
04,031.013c ākīrṇā vasudhā tatra śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ
04,031.013d*0575_001 rathināṃ rathibhiś cātra saṃprahāro 'bhyavartata
04,031.013d*0575_002 sādibhiḥ sādināṃ cātra pādātānāṃ padātibhiḥ
04,031.013d*0576_001 yathā vā vāsasī ślakṣṇe mahārajatarañjite
04,031.013d*0576_002 bibhratī yuvatī śyāmā bhāti tadvad vasuṃdharā
04,031.014a upaśāmyad rajo bhaumaṃ rudhireṇa prasarpatā
04,031.014c kaśmalaṃ prāviśad ghoraṃ nirmaryādam avartata
04,031.014d*0577_001 upākrośaṃs tadānyonyaṃ śarair gāḍhaṃ pravejitāḥ
04,031.014d*0577_002 antarikṣe gatir yeṣāṃ darśanaṃ cāpy arudhyata
04,031.014d*0578_001 upānighnaṃta subhṛśaṃ goṣu govṛṣabhā iva
04,031.014d*0579_001 yudhiṣṭhiro 'pi dharmātmā bhrātṛbhiḥ sahitas tadā
04,031.014d*0579_002 vyūhaṃ kṛtvā virāṭasya anvayudhyata pāṇḍavaḥ
04,031.014d*0579_003 ātmānaṃ śyenavat kṛtvā tuṇḍam āsīd yudhiṣṭhiraḥ
04,031.014d*0579_004 pakṣau yamau ca bhavataḥ puccham āsīd vṛkodaraḥ
04,031.014d*0579_005 sahasraṃ nyahanat tatra kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
04,031.014d*0579_006 bhīmasenaḥ susaṃkruddhaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
04,031.014d*0579_007 dvisāhasraṃ rathān vīraḥ paralokaṃ praveśayat
04,031.014d*0579_008 nakulas triśataṃ jaghne sahadevaś catuḥśatam
04,031.015a śatānīkaḥ śataṃ hatvā viśālākṣaś catuḥśatam
04,031.015c praviṣṭau mahatīṃ senāṃ trigartānāṃ mahārathau
04,031.015d*0580_001 tau praviśya mahāsenāṃ balavantau yaśasvinau
04,031.015e ārcchetāṃ bahusaṃrabdhau keśākeśi nakhānakhi
04,031.016a lakṣayitvā trigartānāṃ tau praviṣṭau rathavrajam
04,031.016c jagmatuḥ sūryadattaś ca madirāśvaś ca pṛṣṭhataḥ
04,031.016d*0581_001 śaṅkho virāṭaputras tu maheṣvāso mahābalaḥ
04,031.016d*0581_002 vinighnan samare śatrūn praviveśa mahācamūm
04,031.017a virāṭas tatra saṃgrāme hatvā pañcaśatān rathān
04,031.017c hayānāṃ ca śatāny atra hatvā pañca mahārathān
04,031.018a caran sa vividhān mārgān ratheṣu rathayūthapaḥ
04,031.018c trigartānāṃ suśarmāṇam ārcchad rukmarathaṃ raṇe
04,031.019a tau vyāvaharatāṃ tatra mahātmānau mahābalau
04,031.019c anyonyam abhigarjantau goṣṭhe govṛṣabhāv iva
04,031.019d*0582_001 tato rājā trigartānāṃ suśarmā yuddhadurmadaḥ
04,031.019d*0582_002 matsyaṃ samīyād yattāśvaṃ dvairathena nararṣabhaḥ
04,031.019d*0583_001 trigartānāṃ ca mukhyo 'sau matsyānāṃ ca mahābalaḥ
04,031.019d*0583_002 abhīyatur athānyonyaṃ dvairathena nararṣabha
04,031.019d*0584_001 rājasiṃhau susaṃrabdhau virejatur amarṣaṇau
04,031.019d@030_0001 ayudhyanta raṇe vīrāḥ śūrāḥ parighabāhavaḥ
04,031.019d@030_0002 kabandhāḥ samare hantuṃ mahāyodhāḥ pracakramuḥ
04,031.019d@030_0003 hanyatāṃ hanyatām eva śirāṃsi patitāny api
04,031.019d@030_0004 kabandhān prerayām āsur huṃkāroccāraṇādibhiḥ
04,031.019d@030_0005 virāṭaś ca mahāścaryaṃ dṛṣṭvā kautukam āgatam
04,031.019d@030_0006 harṣaṃ lebhe paraṃ rājā mamāpy evaṃvidhā narāḥ
04,031.019d@030_0007 kabandhena śataṃ yodhāḥ pātitā raṇamūrdhani
04,031.019d@030_0008 tataḥ kabandhaḥ patitaḥ puṣpavarṣaiḥ sahaiva tu
04,031.019d@030_0009 vimānaṃ preritaṃ devair apsarobhiḥ samāvṛtam
04,031.019d@030_0010 samakṣaṃ sarvayodhānāṃ tatrārūḍho divaṃ yayau
04,031.019d@030_0011 na śekur iti saṃkruddhāḥ śūrāḥ kartuṃ parāṅmukhān
04,031.020a tato rathābhyāṃ rathinau vyatiyāya samantataḥ
04,031.020c śarān vyasṛjatāṃ śīghraṃ toyadhārā ghanāv iva
04,031.021a anyonyaṃ cātisaṃrabdhau viceratur amarṣaṇau
04,031.021c kṛtāstrau niśitair bāṇair asiśaktigadābhṛtau
04,031.022a tato rājā suśarmāṇaṃ vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ
04,031.022c pañcabhiḥ pañcabhiś cāsya vivyādha caturo hayān
04,031.022d*0585_001 dvābhyāṃ sūtaṃ tu vivyādha ketuṃ ca tribhir āśugaiḥ
04,031.023a tathaiva matsyarājānaṃ suśarmā yuddhadurmadaḥ
04,031.023c pañcāśatā śitair bāṇair vivyādha paramāstravit
04,031.024a tataḥ sainyaṃ samāvṛtya matsyarājasuśarmaṇoḥ
04,031.024c nābhyajānaṃs tadānyonyaṃ pradoṣe rajasāvṛte
04,032.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,032.001a tamasābhiplute loke rajasā caiva bhārata
04,032.001c vyatiṣṭhan vai muhūrtaṃ tu vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ
04,032.002a tato 'ndhakāraṃ praṇudann udatiṣṭhata candramāḥ
04,032.002c kurvāṇo vimalāṃ rātriṃ nandayan kṣatriyān yudhi
04,032.003a tataḥ prakāśam āsādya punar yuddham avartata
04,032.003c ghorarūpaṃ tatas te sma nāvekṣanta parasparam
04,032.004a tataḥ suśarmā traigartaḥ saha bhrātrā yavīyasā
04,032.004c abhyadravan matsyarājaṃ rathavrātena sarvaśaḥ
04,032.005a tato rathābhyāṃ praskandya bhrātarau kṣatriyarṣabhau
04,032.005c gadāpāṇī susaṃrabdhau samabhyadravatāṃ hayān
04,032.006a tathaiva teṣāṃ tu balāni tāni; kruddhāny athānyonyam abhidravanti
04,032.006c gadāsikhaḍgaiś ca paraśvadhaiś ca; prāsaiś ca tīkṣṇāgrasupītadhāraiḥ
04,032.007a balaṃ tu matsyasya balena rājā; sarvaṃ trigartādhipatiḥ suśarmā
04,032.007c pramathya jitvā ca prasahya matsyaṃ; virāṭam ojasvinam abhyadhāvat
04,032.007d*0586_001 mattāv iva vṛṣāv etau gajāv iva madoddhatau
04,032.007d*0586_002 siṃhāv iva gajagrāhau śakravṛtrāv ivotthitau
04,032.007d*0586_003 ubhau tulyabalotsāhāv ubhau tulyaparākramau
04,032.007d*0586_004 ubhau tulyāstravikṣepāv ubhau yuddhaviśāradau
04,032.008a tau nihatya pṛthag dhuryāv ubhau ca pārṣṇisārathī
04,032.008b*0587_001 āstāṃ tulyadhanurgrāhau viṣṇukaṃsāv ivoddhatau
04,032.008b*0587_002 suśarmā paravīraghno balavān vīryavān gadī
04,032.008c virathaṃ matsyarājānaṃ jīvagrāham agṛhṇatām
04,032.009a tam unmathya suśarmā tu rudatīṃ vadhukām iva
04,032.009c syandanaṃ svaṃ samāropya prayayau śīghravāhanaḥ
04,032.010a tasmin gṛhīte virathe virāṭe balavattare
04,032.010b*0588_001 balaṃ sarvaṃ vibhagnaṃ tan nirutsāhaṃ nirāśakam
04,032.010c prādravanta bhayān matsyās trigartair arditā bhṛśam
04,032.010d*0589_001 vidikṣu dikṣu sarvāsu palāyanti ca yānti ca
04,032.011a teṣu saṃtrāsyamāneṣu kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
04,032.011c abhyabhāṣan mahābāhuṃ bhīmasenam ariṃdamam
04,032.012a matsyarājaḥ parāmṛṣṭas trigartena suśarmaṇā
04,032.012c taṃ mokṣaya mahābāho na gacched dviṣatāṃ vaśam
04,032.013a uṣitāḥ smaḥ sukhaṃ sarve sarvakāmaiḥ supūjitāḥ
04,032.013b*0590_001 bhīmasena mahābāho gṛhītaṃ taṃ suśarmaṇā
04,032.013b*0590_002 trāyasva mokṣaya kṣipram asmatprītikaraṃ nṛpam
04,032.013c bhīmasena tvayā kāryā tasya vāsasya niṣkṛtiḥ
04,032.013d*0591_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,032.013d*0591_001 taṃ tathāvādinaṃ tatra bhīmaseno mahābalaḥ
04,032.013d*0591_002 abhyabhāṣata durdharṣo raṇamadhye yudhiṣṭhiram
04,032.014 bhīmasena uvāca
04,032.014a aham enaṃ paritrāsye śāsanāt tava pārthiva
04,032.014c paśya me sumahat karma yudhyataḥ saha śatrubhiḥ
04,032.015a svabāhubalam āśritya tiṣṭha tvaṃ bhrātṛbhiḥ saha
04,032.015c ekāntam āśrito rājan paśya me 'dya parākramam
04,032.016a suskandho 'yaṃ mahāvṛkṣo gadārūpa iva sthitaḥ
04,032.016c enam eva samārujya drāvayiṣyāmi śātravān
04,032.017 vaiśaṃpāyana uvāca
04,032.017a taṃ mattam iva mātaṅgaṃ vīkṣamāṇaṃ vanaspatim
04,032.017c abravīd bhrātaraṃ vīraṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
04,032.018a mā bhīma sāhasaṃ kārṣīs tiṣṭhatv eṣa vanaspatiḥ
04,032.018c mā tvā vṛkṣeṇa karmāṇi kurvāṇam atimānuṣam
04,032.018e janāḥ samavabudhyeran bhīmo 'yam iti bhārata
04,032.018f*0592_001 mā grahīs tvam imaṃ vṛkṣaṃ siṃhanādaṃ ca mā nada
04,032.018f*0592_002 imaṃ vṛkṣaṃ gṛhītvā tvaṃ nemāṃ senām abhidrava
04,032.018f*0592_003 vṛkṣaṃ cet tvaṃ nayer vīra vijñāsyati jano dhruvam
04,032.019a anyad evāyudhaṃ kiṃ cit pratipadyasva mānuṣam
04,032.019c cāpaṃ vā yadi vā śaktiṃ nistriṃśaṃ vā paraśvadham
04,032.020a yad eva mānuṣaṃ bhīma bhaved anyair alakṣitam
04,032.020c tad evāyudham ādāya mokṣayāśu mahīpatim
04,032.021a yamau ca cakrarakṣau te bhavitārau mahābalau
04,032.021c vyūhataḥ samare tāta matsyarājaṃ parīpsataḥ
04,032.021d*0593_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,032.021d*0593_001 bhrātur vacanam ājñāya bhīmo vṛkṣaṃ visṛjya ca
04,032.021d*0593_002 cāpam ādāya saṃprāpto ratham āruhya pāṇḍavaḥ
04,032.021d*0594_001 ity uktvā bhīmasenaṃ taṃ svayam eva yudhiṣṭhiraḥ
04,032.021d*0594_002 anvayāj javanair aśvaiḥ parīpsan mātsyasattamam
04,032.021d@031_0000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,032.021d@031_0001 evam uktas tu vegena bhīmaseno mahābalaḥ
04,032.021d@031_0002 gṛhītvā tu dhanuḥśreṣṭhaṃ javena sumahājavaḥ
04,032.021d@031_0003 vimuñcac charavarṣāṇi satoya iva toyadaḥ
04,032.021d@031_0004 taṃ bhīmo bhīmakarmāṇaṃ suśarmāṇam athādravat
04,032.021d@031_0005 virāṭaṃ samavīkṣyainaṃ tiṣṭha tiṣṭheti cāvadat
04,032.021d@031_0006 suśarmā cintayām āsa kālāntakayamopamam
04,032.021d@031_0007 tiṣṭha tiṣṭheti bhāṣantaṃ pṛṣṭhato rathapuṃgavaḥ
04,032.021d@031_0008 paśyatāṃ sumahat karma mahad yuddham upasthitam
04,032.021d@031_0009 parāvṛtto dhanur gṛhya suśarmā bhrātṛbhiḥ saha
04,032.021d@031_0010 nimeṣāntaramātreṇa bhīmasenena te rathāḥ
04,032.021d@031_0011 pātitā bhīmasenena virāṭasya samīpataḥ
04,032.021d@031_0012 rathānāṃ ca gajānāṃ ca vājināṃ ca sasādinām
04,032.021d@031_0013 sahasraśatasaṃghātāḥ śūrāṇām ugradhanvinām
04,032.021d@031_0014 pattayo nihatās teṣāṃ gadāṃ gṛhya mahātmanā
04,032.021d@031_0015 tad dṛṣṭvā tādṛśaṃ yuddhaṃ suśarmā yuddhadurmadaḥ
04,032.021d@031_0016 cintayām āsa manasā kiṃśeṣaṃ hi balasya me
04,032.021d@031_0017 aparo dṛśyate sainye purā magno mahābale
04,032.021d@031_0018 ākarṇapūrṇena tadā dhanuṣā pratyadṛśyata
04,032.021d@031_0019 suśarmā sāyakāṃs tīkṣṇān kṣipate ca punaḥ punaḥ
04,032.022a tataḥ samastās te sarve turagān abhyacodayan
04,032.022c divyam astraṃ vikurvāṇās trigartān pratyamarṣaṇāḥ
04,032.023a tān nivṛttarathān dṛṣṭvā pāṇḍavān sā mahācamūḥ
04,032.023c vairāṭī paramakruddhā yuyudhe paramādbhutam
04,032.023d*0595_001 trigartāḥ samatikramya vyayudhyanta jayaiṣiṇaḥ
04,032.023d*0595_002 tān bhīmasenaḥ saṃkruddhaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
04,032.024a sahasraṃ nyavadhīt tatra kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
04,032.024c bhīmaḥ saptaśatān yodhān paralokam adarśayat
04,032.024e nakulaś cāpi saptaiva śatāni prāhiṇoc charaiḥ
04,032.025a śatāni trīṇi śūrāṇāṃ sahadevaḥ pratāpavān
04,032.025c yudhiṣṭhirasamādiṣṭo nijaghne puruṣarṣabhaḥ
04,032.025d*0596_001 tato 'bhyapatad atyugraḥ suśarmāṇam udāyudham
04,032.025e bhittvā tāṃ mahatīṃ senāṃ trigartānāṃ nararṣabha
04,032.025f*0597_001 kṣobhayan sarvasainyāni siṃhaḥ kṣudramṛgān iva
04,032.026a tato yudhiṣṭhiro rājā tvaramāṇo mahārathaḥ
04,032.026c abhidrutya suśarmāṇaṃ śarair abhyatudad bhṛśam
04,032.027a suśarmāpi susaṃkruddhas tvaramāṇo yudhiṣṭhiram
04,032.027c avidhyan navabhir bāṇaiś caturbhiś caturo hayān
04,032.028a tato rājann āśukārī kuntīputro vṛkodaraḥ
04,032.028c samāsādya suśarmāṇam aśvān asya vyapothayat
04,032.029a pṛṣṭhagopau ca tasyātha hatvā paramasāyakaiḥ
04,032.029c athāsya sārathiṃ kruddho rathopasthād apāharat
04,032.030a cakrarakṣaś ca śūraś ca śoṇāśvo nāma viśrutaḥ
04,032.030c sa bhayād dvairathaṃ dṛṣṭvā traigartaṃ prājahat tadā
04,032.031a tato virāṭaḥ praskandya rathād atha suśarmaṇaḥ
04,032.031c gadām asya parāmṛśya tam evājaghnivān balī
04,032.031e sa cacāra gadāpāṇir vṛddho 'pi taruṇo yathā
04,032.031f*0598_001 tayoḥ sa dṛṣṭvā tatkarma matsyapāṇḍavayor mṛdhe
04,032.031f*0598_002 tvaramāṇo rathaṃ tyaktvā padātiḥ prādravad raṇāt
04,032.031f*0599_001 palāyamānaṃ traigartaṃ dṛṣṭvā bhīmo 'bhyabhāṣata
04,032.031f*0599_002 anena vīryeṇa kathaṃ gās tvaṃ prārthayase balāt
04,032.031f*0599_003 rājaputra nivartasva na te yuktaṃ palāyanam
04,032.031f*0599_004 kathaṃ cānucarāṃs tyaktvā śatrumadhye viṣīdasi
04,032.031f*0599_005 ity uktaḥ sa tu pārthena suśarmā rathayūthapaḥ
04,032.031f*0599_006 tiṣṭha tiṣṭheti bhīmaṃ sa sahasābhyadravad balī
04,032.031f*0600_001 pañcabhis tvarito bhīmaṃ jaghāna samare balī
04,032.031f*0600_002 tāṃ * bāṇān triṇīkṛtya jīvitepsus tato raṇāt
04,032.031f*0601_001 prādravat tūrṇam avyagro jīvitepsuḥ suśarmaṇaḥ
04,032.032a bhīmas tu bhīmasaṃkāśo rathāt praskandya kuṇḍalī
04,032.032c trigartarājam ādatta siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā
04,032.032d*0602_001 taṃ bhīmaseno dhāvantam abhyadhāvata vīryavān
04,032.032d*0603_001 utplutyāgatya vegena tadrathe vinipatya ca
04,032.032d*0603_002 suśarmaṇaḥ śiro 'gṛhṇāt punar āśvāsya yudhyataḥ
04,032.032d*0604_001 abhidrutya suśarmāṇaṃ keśapakṣe parāmṛśat
04,032.032d*0604_002 samudyamya ca roṣāt taṃ niṣpipeṣa mahītale
04,032.032d*0604_003 padā mūrdhni mahābāhuḥ prāharad vilapiṣyataḥ
04,032.032d*0604_004 tasya jānuṃ dadau bhīmo jaghne cainam aratninā
04,032.032d*0604_005 sa moham agamad rājā prahāravarapīḍitaḥ
04,032.032d*0605_001 taṃ niṣedhayatāṃ bhīmaṃ yamau traigartam āraṇe
04,032.032d*0605_002 tadā bhīmo 'bhisaṃkruddhas tasya darpaṃ nanāśa ha
04,032.032d*0606_001 ūrdhvam utplutya mārjāra ākhor yadvac chiro ruṣā
04,032.033a tasmin gṛhīte virathe trigartānāṃ mahārathe
04,032.033c abhajyata balaṃ sarvaṃ traigartaṃ tadbhayāturam
04,032.034a nivartya gās tataḥ sarvāḥ pāṇḍuputrā mahābalāḥ
04,032.034c avajitya suśarmāṇaṃ dhanaṃ cādāya sarvaśaḥ
04,032.035a svabāhubalasaṃpannā hrīniṣedhā yatavratāḥ
04,032.035b*0607_001 mocayitvā virāṭaṃ taṃ pāṇḍavās te hatadviṣaḥ
04,032.035b@032_0001 virāṭasya mahātmānaḥ parikleśavināśanāḥ
04,032.035b@032_0002 sthitāḥ samakṣaṃ te sarve tv atha bhīmo 'bhyabhāṣata
04,032.035b@032_0003 nāyaṃ pāpasamācāro matto jīvitum arhati
04,032.035b@032_0004 kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ yad rājā satataṃ ghṛṇī
04,032.035b@032_0005 gale gṛhītvā rājānam ānīya vivaśaṃ vaśam
04,032.035b@032_0006 tata enaṃ viceṣṭantaṃ baddhvā pārtho vṛkodaraḥ
04,032.035b@032_0007 ratham āropayām āsa visaṃjñaṃ pāṃsuguṇṭhitam
04,032.035b@032_0008 abhyetya raṇamadhyastham abhyagacchad yudhiṣṭhiram
04,032.035b@032_0009 darśayām āsa bhīmas tu tām avasthāṃ suśarmaṇaḥ
04,032.035b@032_0010 provāca puruṣavyāghro bhīmam āhavaśobhinam
04,032.035b@032_0011 taṃ rājā prāhasad dṛṣṭvā mucyatāṃ vai narādhamaḥ
04,032.035b@032_0012 evam ukto 'bravīd bhīmaḥ suśarmāṇaṃ mahābalam
04,032.035b@032_0013 jīvituṃ cecchase mūḍha hetuṃ te vadataḥ śṛṇu
04,032.035b@032_0014 dāso 'smīti tvayā vācyaṃ saṃsatsu ca sabhāsu ca
04,032.035b@032_0015 evaṃ te jīvitaṃ dadyām eṣa yuddhajito vidhiḥ
04,032.035b@032_0016 tam uvāca tato jyeṣṭho bhrātā sapraṇayaṃ vacaḥ
04,032.035b@032_0017 muñcemam adhamācāraṃ pramāṇaṃ yadi te vayam
04,032.035b@032_0018 dāsabhāvaṃ gato hy eṣa virāṭasya mahīpateḥ
04,032.035b@032_0019 adāso gaccha mukto 'si maivaṃ kārṣīḥ punaḥ kva cit
04,032.035b@032_0020 evam ukte tu savrīḍaḥ suśarmāsīd adhomukhaḥ
04,032.035b@032_0021 sa mukto 'bhyetya rājānam abhivādya pratasthivān
04,032.035b@032_0022 pramucya ca suśarmāṇaṃ pāṇḍavās te hatadviṣaḥ
04,032.035b@032_0023 svabāhubalasaṃpannā hrīniṣevā yatavratāḥ
04,032.035c saṃgrāmaśiraso madhye tāṃ rātriṃ sukhino 'vasan
04,032.035d*0608_001 sa bhīmasenaḥ samare nihatya
04,032.035d*0608_002 śatrūn virāṭasya mahānubhāvaḥ
04,032.035d*0608_003 nanāda hṛṣṭo balavān amarṣī
04,032.035d*0608_004 siṃho yathā kṣudramṛgaṃ nihatya
04,032.036a tato virāṭaḥ kaunteyān atimānuṣavikramān
04,032.036c arcayām āsa vittena mānena ca mahārathān
04,032.036d*0609_001 vacasā caiva sāntvena snehena ca mudānvitaḥ
04,032.037 virāṭa uvāca
04,032.037a yathaiva mama ratnāni yuṣmākaṃ tāni vai tathā
04,032.037c kāryaṃ kuruta taiḥ sarve yathākāmaṃ yathāsukham
04,032.038a dadāny alaṃkṛtāḥ kanyā vasūni vividhāni ca
04,032.038c manasaś cāpy abhipretaṃ yad vaḥ śatrunibarhaṇāḥ
04,032.039a yuṣmākaṃ vikramād adya mukto 'haṃ svastimān iha
04,032.039c tasmād bhavanto matsyānām īśvarāḥ sarva eva hi
04,032.040 vaiśaṃpāyana uvāca
04,032.040a tathābhivādinaṃ matsyaṃ kauraveyāḥ pṛthak pṛthak
04,032.040c ūcuḥ prāñjalayaḥ sarve yudhiṣṭhirapurogamāḥ
04,032.041a pratinandāma te vākyaṃ sarvaṃ caiva viśāṃ pate
04,032.041c etenaiva pratītāḥ smo yat tvaṃ mukto 'dya śatrubhiḥ
04,032.041d*0610_001 yat tvaṃ mukto 'si śatrubhya etat kāryaṃ hitaṃ hi naḥ
04,032.041d*0610_002 na kiṃ cit kāryam asmākaṃ na dhanaṃ mṛgayāmahe
04,032.042a athābravīt prītamanā matsyarājo yudhiṣṭhiram
04,032.042b*0611_001 nirbharaḥ prītipūrveṇa harṣagadgadayā girā
04,032.042c punar eva mahābāhur virāṭo rājasattamaḥ
04,032.042e ehi tvām abhiṣekṣyāmi matsyarājo 'stu no bhavān
04,032.043a manasaś cāpy abhipretaṃ yat te śatrunibarhaṇa
04,032.043c tat te 'haṃ saṃpradāsyāmi sarvam arhati no bhavān
04,032.044a ratnāni gāḥ suvarṇaṃ ca maṇimuktam athāpi vā
04,032.044c vaiyāghrapadya viprendra sarvathaiva namo 'stu te
04,032.045a tvatkṛte hy adya paśyāmi rājyam ātmānam eva ca
04,032.045b*0612_001 evam uktas tu matsyena tam abhāṣata pāṇḍavaḥ
04,032.045c yataś ca jātaḥ saṃrambhaḥ sa ca śatrur vaśaṃ gataḥ
04,032.045d*0613_001 vinayeneti rājānaṃ vadantaṃ tatra saṃsadi
04,032.045d*0613_002 dharmarājo mahārāja jagāda sadṛśīṃ giram
04,032.046a tato yudhiṣṭhiro matsyaṃ punar evābhyabhāṣata
04,032.046c pratinandāmi te vākyaṃ manojñaṃ matsya bhāṣase
04,032.047a ānṛśaṃsyaparo nityaṃ susukhaḥ satataṃ bhava
04,032.047b@033_0001 punar eva virāṭaś ca rājā kaṅkam abhāṣata
04,032.047b@033_0002 aho śūdrasya karmāṇi valalasya dvijottama
04,032.047b@033_0003 so 'haṃ śūdreṇa saṃgrāme valalenābhirakṣitaḥ
04,032.047b@033_0004 tvatkṛte sarvam evaitad upapannaṃ mamānagha
04,032.047b@033_0005 varaṃ vṛṇīṣva bhadraṃ te brūhi kiṃ karavāṇi te
04,032.047b@033_0006 dadāni te mahāprītyā ratnāny uccāvacāny api
04,032.047b@033_0007 śayanāsanayānāni kanyāś ca samalaṃkṛtāḥ
04,032.047b@033_0008 hastyaśvarathasaṃghāś ca rāṣṭrāṇi vividhāni ca
04,032.047b@033_0009 vaiśaṃpāyanaḥ
04,032.047b@033_0009 tathaiva ca mama prītyā pratigṛhṇa mamāntike
04,032.047b@033_0010 taṃ tathā vādinaṃ tatra kauravyaḥ pratyabhāṣata
04,032.047b@033_0011 eṣaiva tu mama prītir yat tvaṃ mukto 'si śatrubhiḥ
04,032.047b@033_0012 pratītaś cet punas tuṣṭaḥ pravekṣyasi tadānagha
04,032.047b@033_0013 dāraiḥ putraiś ca saṃśliṣya sā hi prītir mamātulā
04,032.047b@033_0014 suśarmāṇaṃ tu rājendra sabhṛtyabalavāhanam
04,032.047b@033_0015 visarjaya naraśreṣṭha varam etad ahaṃ vṛṇe
04,032.047b@033_0016 evam uktas tu kaṅkena virāṭo rājasattamaḥ
04,032.047b@033_0017 pratyuvāca tataḥ kaṅkaṃ suśarmā yātu ceṣṭataḥ
04,032.047c gacchantu dūtās tvaritaṃ nagaraṃ tava pārthiva
04,032.047e suhṛdāṃ priyam ākhyātuṃ ghoṣayantu ca te jayam
04,032.048a tatas tadvacanān matsyo dūtān rājā samādiśat
04,032.048c ācakṣadhvaṃ puraṃ gatvā saṃgrāme vijayaṃ mama
04,032.049a kumārāḥ samalaṃkṛtya paryāgacchantu me purāt
04,032.049c vāditrāṇi ca sarvāṇi gaṇikāś ca svalaṃkṛtāḥ
04,032.049d*0614_001 etad ājñāṃ tataḥ śrutvā rājñā matsyena noditāḥ
04,032.049d*0614_002 tām ājñāṃ śirasā kṛtvā prasthitā hṛṣṭamānasāḥ
04,032.049d*0615_001 pratyāyāntu ca te sarve nāgarāḥ sarva eva hi
04,032.050a te gatvā kevalāṃ rātrim atha sūryodayaṃ prati
04,032.050b*0616_001 evam uktās tathā dūtā rātrau yātvā tu kevalam
04,032.050b*0616_002 tato 'ntare vai uṣitā dūtāḥ śīghrānuyāyinaḥ
04,032.050b*0616_003 nagaraṃ prāviśaṃs te vai sūrye samyag athodite
04,032.050c virāṭasya purābhyāśe dūtā jayam aghoṣayan
04,032.050d*0617_001 patākocchrayamālāḍhyaṃ puram apratimaṃ yathā
04,033.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,033.001a yāte trigartaṃ matsye tu paśūṃs tān svān parīpsati
04,033.001c duryodhanaḥ sahāmātyo virāṭam upayād atha
04,033.002a bhīṣmo droṇaś ca karṇaś ca kṛpaś ca paramāstravit
04,033.002c drauṇiś ca saubalaś caiva tathā duḥśāsanaḥ prabhuḥ
04,033.003a viviṃśatir vikarṇaś ca citrasenaś ca vīryavān
04,033.003c durmukho duḥsahaś caiva ye caivānye mahārathāḥ
04,033.004a ete matsyān upāgamya virāṭasya mahīpateḥ
04,033.004c ghoṣān vidrāvya tarasā godhanaṃ jahrur ojasā
04,033.005a ṣaṣṭiṃ gavāṃ sahasrāṇi kuravaḥ kālayanti te
04,033.005c mahatā rathavaṃśena parivārya samantataḥ
04,033.006a gopālānāṃ tu ghoṣeṣu hanyatāṃ tair mahārathaiḥ
04,033.006c ārāvaḥ sumahān āsīt saṃprahāre bhayaṃkare
04,033.007a gavādhyakṣas tu saṃtrasto ratham āsthāya satvaraḥ
04,033.007c jagāma nagarāyaiva parikrośaṃs tadārtavat
04,033.008a sa praviśya puraṃ rājño nṛpaveśmābhyayāt tataḥ
04,033.008c avatīrya rathāt tūrṇam ākhyātuṃ praviveśa ha
04,033.009a dṛṣṭvā bhūmiṃjayaṃ nāma putraṃ matsyasya māninam
04,033.009c tasmai tat sarvam ācaṣṭa rāṣṭrasya paśukarṣaṇam
04,033.010a ṣaṣṭiṃ gavāṃ sahasrāṇi kuravaḥ kālayanti te
04,033.010c tad vijetuṃ samuttiṣṭha godhanaṃ rāṣṭravardhanam
04,033.011a rājaputra hitaprepsuḥ kṣipraṃ niryāhi vai svayam
04,033.011c tvāṃ hi matsyo mahīpālaḥ śūnyapālam ihākarot
04,033.012a tvayā pariṣado madhye ślāghate sa narādhipaḥ
04,033.012c putro mamānurūpaś ca śūraś ceti kulodvahaḥ
04,033.013a iṣvastre nipuṇo yodhaḥ sadā vīraś ca me sutaḥ
04,033.013b*0618_001 samarthaḥ samare yoddhuṃ kauravaiḥ saha tādṛśaiḥ
04,033.013c tasya tat satyam evāstu manuṣyendrasya bhāṣitam
04,033.013d*0619_001 jayaś ca niyato yuddhe kauravāś ca dhruvaṃ hatāḥ
04,033.014a āvartaya kurūñ jitvā paśūn paśumatāṃ vara
04,033.014c nirdahaiṣām anīkāni bhīmena śaratejasā
04,033.015a dhanuścyutai rukmapuṅkhaiḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
04,033.015c dviṣatāṃ bhindhy anīkāni gajānām iva yūthapaḥ
04,033.016a pāśopadhānāṃ jyātantrīṃ cāpadaṇḍāṃ mahāsvanām
04,033.016c śaravarṇāṃ dhanurvīṇāṃ śatrumadhye pravādaya
04,033.016d*0620_001 niryāhi nagarāc chīghraṃ rājaputra kim āsyate
04,033.017a śvetā rajatasaṃkāśā rathe yujyantu te hayāḥ
04,033.017c dhvajaṃ ca siṃhaṃ sauvarṇam ucchrayantu tavābhibhoḥ
04,033.018a rukmapuṅkhāḥ prasannāgrā muktā hastavatā tvayā
04,033.018c chādayantu śarāḥ sūryaṃ rājñām āyur nirodhinaḥ
04,033.019a raṇe jitvā kurūn sarvān vajrapāṇir ivāsurān
04,033.019c yaśo mahad avāpya tvaṃ praviśedaṃ puraṃ punaḥ
04,033.020a tvaṃ hi rāṣṭrasya paramā gatir matsyapateḥ sutaḥ
04,033.020b*0621_001 yathā hi pāṇḍuputrāṇām arjuno jayatāṃ varaḥ
04,033.020b*0621_002 evam eva gatir nūnaṃ bhavān viṣayavāsinām
04,033.020c gatimanto bhavantv adya sarve viṣayavāsinaḥ
04,033.020d*0622_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,033.020d*0622_001 mahājanasamakṣaṃ tu strīmadhye tu viśeṣataḥ
04,033.020d*0622_002 gavādhyakṣeṇa saṃproktaṃ vākyaṃ tejaḥpravardhanam
04,033.021a strīmadhya uktas tenāsau tad vākyam abhayaṃkaram
04,033.021c antaḥpure ślāghamāna idaṃ vacanam abravīt
04,034.001 uttara uvāca
04,034.001a adyāham anugaccheyaṃ dṛḍhadhanvā gavāṃ padam
04,034.001c yadi me sārathiḥ kaś cid bhaved aśveṣu kovidaḥ
04,034.002a tam eva nādhigacchāmi yo me yantā bhaven naraḥ
04,034.002c paśyadhvaṃ sārathiṃ kṣipraṃ mama yuktaṃ prayāsyataḥ
04,034.003a aṣṭāviṃśatirātraṃ vā māsaṃ vā nūnam antataḥ
04,034.003c yat tad āsīn mahad yuddhaṃ tatra me sārathir hataḥ
04,034.004a sa labheyaṃ yadi tv anyaṃ hayayānavidaṃ naram
04,034.004c tvarāvān adya yātvāhaṃ samucchritamahādhvajam
04,034.005a vigāhya tatparānīkaṃ gajavājirathākulam
04,034.005c śastrapratāpanirvīryān kurūñ jitvānaye paśūn
04,034.006a duryodhanaṃ śāṃtanavaṃ karṇaṃ vaikartanaṃ kṛpam
04,034.006c droṇaṃ ca saha putreṇa maheṣvāsān samāgatān
04,034.007a vitrāsayitvā saṃgrāme dānavān iva vajrabhṛt
04,034.007c anenaiva muhūrtena punaḥ pratyānaye paśūn
04,034.008a śūnyam āsādya kuravaḥ prayānty ādāya godhanam
04,034.008c kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ yad ahaṃ tatra nābhavam
04,034.009a paśyeyur adya me vīryaṃ kuravas te samāgatāḥ
04,034.009c kiṃ nu pārtho 'rjunaḥ sākṣād ayam asmān prabādhate
04,034.010 vaiśaṃpāyana uvāca
04,034.010a tasya tad vacanaṃ strīṣu bhāṣataḥ sma punaḥ punaḥ
04,034.010c nāmarṣayata pāñcālī bībhatsoḥ parikīrtanam
04,034.011a athainam upasaṃgamya strīmadhyāt sā tapasvinī
04,034.011c vrīḍamāneva śanakair idaṃ vacanam abravīt
04,034.011d*0623_001 śrutvā tad arjuno vākyam uttareṇa prabhāṣitam
04,034.011d*0623_002 pāñcālīm arjuno vākyam upāṃśu tad anusmaran
04,034.011d*0623_003 atītasamaye kāle priyāṃ bhāryām abhāṣata
04,034.011d*0623_004 drupadasya sutāṃ rājñaḥ pāñcālīṃ rūpasaṃmatām
04,034.011d*0623_005 satyārjavaguṇopetāṃ bhartuḥ priyahitaiṣiṇīm
04,034.011d*0623_006 uttarāṃ brūhi pāñcāli gatvā kṣipraṃ śucismite
04,034.011d*0623_007 ayaṃ kila purā yuddhe khāṇḍave savyasācinaḥ
04,034.011d*0623_008 sārathiḥ pāṇḍuputrasya pārthasya tu bṛhannalā
04,034.011d*0623_009 vaiśaṃpāyanaḥ
04,034.011d*0623_009 mahāñ jayo bhaved yuddhe sā ced yantā bṛhannalā
04,034.011d*0623_010 sā coditā tadā tena arjunena śucismitā
04,034.011d*0623_011 pāñcālī ca tadāgamya uttarāyā niveśanam
04,034.011d*0623_012 jñātvā tu samayān muktaṃ candraṃ rāhumukhād iva
04,034.011d*0623_013 yudhiṣṭhiraṃ dharmaparaṃ satyārjavapathe sthitam
04,034.011d*0623_014 amarṣayantī tad duḥkhaṃ kṛṣṇā kamalalocanā
04,034.011d*0623_015 uttarām āha vacanaṃ sakhimadhye vilāsinī
04,034.012a yo 'sau bṛhadvāraṇābho yuvā supriyadarśanaḥ
04,034.012b*0624_000 draupadī
04,034.012b*0624_001 yo 'yaṃ yuvā vāraṇayūthapopamo
04,034.012b*0624_002 bṛhannalāsmīti jane 'bhyabhāṣata
04,034.012b*0624_003 purā hi pārthasya sa sārathis tadā
04,034.012b*0624_004 dhanurdharāṇāṃ pravarasya manye
04,034.012c bṛhannaḍeti vikhyātaḥ pārthasyāsīt sa sārathiḥ
04,034.012d@034_0001 etena vai sārathinā tadārjunaḥ
04,034.012d@034_0002 sa devagandharvamahoragāsurān
04,034.012d@034_0003 sarvāṇi bhūtāny ajayat sa vīryavān
04,034.012d@034_0004 atarpayac cāpi hiraṇyaretasam
04,034.012d@034_0005 yad asya saṃsthām api tasya saṃyuge
04,034.012d@034_0006 jānāmi vīryaṃ paravīryamadhyagaḥ
04,034.012d@034_0007 saṃgṛhya raśmīn api vārya vīryavān
04,034.012d@034_0008 ādāya cāpaṃ prayayau rathe sthitaḥ
04,034.012d@034_0009 na sarvabhūtāni na devadānavāḥ
04,034.012d@034_0010 na cāpi sarve kuravaḥ samāgatāḥ
04,034.012d@034_0011 dhanaṃ hareyus tava jātu dhanvino
04,034.012d@034_0012 bṛhannalā tūttarasārathir yadi
04,034.013a dhanuṣy anavaraś cāsīt tasya śiṣyo mahātmanaḥ
04,034.013c dṛṣṭapūrvo mayā vīra carantyā pāṇḍavān prati
04,034.014a yadā tat pāvako dāvam adahat khāṇḍavaṃ mahat
04,034.014c arjunasya tadānena saṃgṛhītā hayottamāḥ
04,034.015a tena sārathinā pārthaḥ sarvabhūtāni sarvaśaḥ
04,034.015c ajayat khāṇḍavaprasthe na hi yantāsti tādṛśaḥ
04,034.015d*0625_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,034.015d*0625_001 tataḥ sairandhrisahitā uttarā bhrātur abravīt
04,034.015d*0625_002 abhyarthayemāṃ sārathye vīra śīghraṃ bṛhannalām
04,034.015d*0625_003 śikṣitaiṣāṃ hi sārathye nartane gītavādite
04,034.015d*0625_004 sairandhry āha mahāprājña stuvantī vai bṛhannalām
04,034.015d*0626_001 śrutvottarottarāvākyaṃ sairandhryā samudīritam
04,034.015d*0626_002 saṃdhārya manasā samyak sairandhrīṃ punar abravīt
04,034.015d*0627_000 uttaraḥ
04,034.015d*0627_001 sairandhri jānāsi mama vrataṃ hi
04,034.015d*0627_002 klībo na eṣa puruṣaḥ svayaṃ hi
04,034.015d*0627_003 nāhaṃ pravakṣyāmi bṛhannalāṃ śubhe
04,034.015d*0627_004 vaktuṃ svayaṃ yaccha hayān mameti
04,034.015d*0628_000 sairandhrī
04,034.015d*0628_001 bhayakāle tu saṃprāpte na vrataṃ nāvrataṃ punaḥ
04,034.015d*0628_002 yathā duḥkhaṃ pratarati kartuṃ yuktaṃ cared budhaḥ
04,034.015d*0628_003 iti dharmavidaḥ prāhus tasmād vācyā bṛhannalā
04,034.016a yeyaṃ kumārī suśroṇī bhaginī te yavīyasī
04,034.016c asyāḥ sa vacanaṃ vīra kariṣyati na saṃśayaḥ
04,034.017a yadi vai sārathiḥ sa syāt kurūn sarvān asaṃśayam
04,034.017c jitvā gāś ca samādāya dhruvam āgamanaṃ bhavet
04,034.018a evam uktaḥ sa sairandhryā bhaginīṃ pratyabhāṣata
04,034.018c gaccha tvam anavadyāṅgi tām ānaya bṛhannaḍām
04,034.019a sā bhrātrā preṣitā śīghram agacchan nartanāgṛham
04,034.019c yatrāste sa mahābāhuś channaḥ satreṇa pāṇḍavaḥ
04,035.000*0629_000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,035.000*0629_001 sā prādravat kāñcanamālyadhāriṇī
04,035.000*0629_002 jyeṣṭhena bhrātrā prahitā yaśasvinī
04,035.000*0629_003 sudakṣiṇā vedivilagnamadhyā
04,035.000*0629_004 sā padmapatrābhanibhā śikhaṇḍinī
04,035.000*0629_005 tanvī śubhāṅgī maṇicitramekhalā
04,035.000*0629_006 matsyasya rājño duhitā śriyā vṛtā
04,035.000*0629_007 tan nartanāgāram arālapakṣmā
04,035.000*0629_008 śatahradā megham ivānvapadyata
04,035.000*0629_009 sā hastihastopamasaṃhatorūḥ
04,035.000*0629_010 svaninditā cārudatī sumadhyamā
04,035.000*0629_011 āsādya taṃ vai varamālyadhāriṇī
04,035.000*0629_012 pārthaṃ śubhā nāgavadhūr iva dvipam
04,035.000*0629_013 sā ratnabhūtā manasaḥ priyārcitā
04,035.000*0629_014 sutā virāṭasya yathendralakṣmīḥ
04,035.000*0629_015 sudarśanīyā pramukhe yaśasvinī
04,035.000*0629_016 prītyābravīd arjunam āyatekṣaṇā
04,035.000*0629_017 susaṃhatoruṃ kanakojjvalatvacaṃ
04,035.000*0629_018 pārthaḥ kumārīṃ sa tadābhyabhāṣata
04,035.000*0629_019 kim āgamaḥ kāñcanamālyadhāriṇi
04,035.000*0629_020 mṛgākṣi kiṃ tvaṃ tvariteva bhāmini
04,035.000*0629_021 kiṃ te mukhaṃ sundari na prasannam
04,035.000*0629_022 ācakṣva tattvaṃ mama śīghram aṅgane
04,035.000*0630_001 bhrātur niyogaṃ tu niśamya subhrūḥ
04,035.000*0630_002 śubhānanā hāṭakaratnabhūṣaṇā
04,035.000*0630_003 savajramuktāmaṇihemakuṇḍalā
04,035.000*0630_004 mṛdukramā bhrātṛniyogacoditā
04,035.000*0630_005 pradakṣiṇāvartatanuḥ śikhaṇḍinī
04,035.000*0630_006 padmānanā padmadalāyatākṣī
04,035.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,035.001a sa tāṃ dṛṣṭvā viśālākṣīṃ rājaputrīṃ sakhīṃ sakhā
04,035.001c prahasann abravīd rājan kutrāgamanam ity uta
04,035.002a tam abravīd rājaputrī samupetya nararṣabham
04,035.002c praṇayaṃ bhāvayantī sma sakhīmadhya idaṃ vacaḥ
04,035.002d*0631_001 uvāca tvarayā yuktā cottarā madhurākṣaram
04,035.003a gāvo rāṣṭrasya kurubhiḥ kālyante no bṛhannaḍe
04,035.003c tān vijetuṃ mama bhrātā prayāsyati dhanurdharaḥ
04,035.004a naciraṃ ca hatas tasya saṃgrāme rathasārathiḥ
04,035.004c tena nāsti samaḥ sūto yo 'sya sārathyam ācaret
04,035.005a tasmai prayatamānāya sārathyarthaṃ bṛhannaḍe
04,035.005c ācacakṣe hayajñāne sairandhrī kauśalaṃ tava
04,035.005d*0632_001 arjunasya kilāsīs tvaṃ sārathir dayitaḥ purā
04,035.005d*0632_002 tvayājayat sahāyena pṛthivīṃ pāṇḍavarṣabhaḥ
04,035.006a sā sārathyaṃ mama bhrātuḥ kuru sādhu bṛhannaḍe
04,035.006c purā dūrataraṃ gāvo hriyante kurubhir hi naḥ
04,035.007a athaitad vacanaṃ me 'dya niyuktā na kariṣyasi
04,035.007c praṇayād ucyamānā tvaṃ parityakṣyāmi jīvitam
04,035.008a evam uktas tu suśroṇyā tayā sakhyā paraṃtapaḥ
04,035.008c jagāma rājaputrasya sakāśam amitaujasaḥ
04,035.008d*0633_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,035.008d*0633_001 sā vajravaiḍūryavikārakuṇḍalā
04,035.008d*0633_002 vinidrapadmotpalapatragandhinī
04,035.008d*0633_003 prasannatārādhipasaṃnibhānanā
04,035.008d*0633_004 pārthaṃ kumārī vacanaṃ babhāṣe
04,035.008d*0633_005 haranti vittaṃ kuravaḥ pitur me
04,035.008d*0633_006 śataṃ sahasrāṇi gavāṃ bṛhannale
04,035.008d*0633_007 sā bhrātur aśvān mama saṃyamasva
04,035.008d*0633_008 purā pare dūrataraṃ haranti gāḥ
04,035.008d*0633_009 sairandhrir ākhyāti bṛhannale tvāṃ
04,035.008d*0633_010 suśikṣitāṃ saṃgrahaṇe rathāśvayoḥ
04,035.008d*0633_011 ahaṃ mariṣyāmi na me 'tra saṃśayo
04,035.008d*0633_012 mayā vṛtā tatra na ced gamiṣyasi
04,035.008d*0633_013 tathā niyukto naradevakanyayā
04,035.008d*0633_014 narottamaḥ prītamanā dhanaṃjayaḥ
04,035.008d*0633_015 uvāca pārthaḥ śubhamandayā girā
04,035.008d*0633_016 śubhānanāṃ śukladatīṃ śucismitām
04,035.008d*0633_017 gacchāmi yatrecchasi cāruhāsini
04,035.008d*0633_018 hutāśanaṃ prajvalitaṃ vrajāmi vā
04,035.008d*0633_019 icchāmi te 'haṃ varagātri jīvitaṃ
04,035.008d*0633_020 karomi kiṃ te priyam adya sundari
04,035.008d*0633_021 na matkṛte drakṣyasi tat puraṃ priye
04,035.008d*0633_022 vaivasvataṃ pretapater mahābhayam
04,035.008d*0633_023 sa evam uktvā kuruvīrapuṃgavo
04,035.008d*0633_024 vilāsinīṃ śukladatīṃ śucismitām
04,035.008d*0633_025 bṛhannalārūpavibhūṣitānano
04,035.008d*0633_026 virāṭaputrasya samīpam āvrajat
04,035.008d*0634_001 tam āvrajantaṃ varabhūṣaṇair vṛtaṃ
04,035.008d*0634_002 mahāprabhaṃ vāraṇayūthapopamam
04,035.008d*0634_003 gajendrabāhuṃ kamalāyatekṣaṇaṃ
04,035.008d*0634_004 kavāṭavakṣaḥsthalam unnatāṃsam
04,035.008d*0634_005 tam āgataṃ pārtham amitrakarśanaṃ
04,035.008d*0634_006 mahābalaṃ nāgam iva pramāthinam
04,035.008d*0634_007 vairāṭir āmantrya tato bṛhannalāṃ
04,035.008d*0634_008 gavāṃ ninīṣan padam uttaro 'bravīt
04,035.009a taṃ sā vrajantaṃ tvaritaṃ prabhinnam iva kuñjaram
04,035.009c anvagacchad viśālākṣī śiśur gajavadhūr iva
04,035.010a dūrād eva tu taṃ prekṣya rājaputro 'bhyabhāṣata
04,035.010c tvayā sārathinā pārthaḥ khāṇḍave 'gnim atarpayat
04,035.011a pṛthivīm ajayat kṛtsnāṃ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
04,035.011c sairandhrī tvāṃ samācaṣṭa sā hi jānāti pāṇḍavān
04,035.012a saṃyaccha māmakān aśvāṃs tathaiva tvaṃ bṛhannaḍe
04,035.012c kurubhir yotsyamānasya godhanāni parīpsataḥ
04,035.013a arjunasya kilāsīs tvaṃ sārathir dayitaḥ purā
04,035.013c tvayājayat sahāyena pṛthivīṃ pāṇḍavarṣabhaḥ
04,035.013d*0635_001 devendrasārathir vīro mātaliḥ khyātavikramaḥ
04,035.013d*0635_002 suhotro jāmadagnyasya viṣṇor yantā ca dārukaḥ
04,035.013d*0635_003 aruṇaḥ sūryayantā ca sumantro daśarathasya ca
04,035.013d*0635_004 sarve sārathayaḥ khyātā na bṛhannalayā samāḥ
04,035.013d*0635_005 ity ukto 'haṃ ca sairandhryā tena tvām āhvayāmi vai
04,035.013d*0635_006 āhūtā tvaṃ mayā sārdhaṃ yoddhuṃ yāhi bṛhannale
04,035.013d*0635_007 dūrād dūrataraṃ gāvo bhavanti kurubhir hṛtāḥ
04,035.014a evam uktā pratyuvāca rājaputraṃ bṛhannaḍā
04,035.014c kā śaktir mama sārathyaṃ kartuṃ saṃgrāmamūrdhani
04,035.015a gītaṃ vā yadi vā nṛttaṃ vāditraṃ vā pṛthagvidham
04,035.015c tat kariṣyāmi bhadraṃ te sārathyaṃ tu kuto mayi
04,035.016 uttara uvāca
04,035.016a bṛhannaḍe gāyano vā nartano vā punar bhava
04,035.016c kṣipraṃ me ratham āsthāya nigṛhṇīṣva hayottamān
04,035.016d*0636_001 tvaṃ nartako vā yadi vāpi gāyakaḥ
04,035.016d*0636_002 kṣipraṃ tanutraṃ paridhatsva bhānumat
04,035.016d*0637_001 abhīkṣṇam āhus tava karma pauruṣaṃ
04,035.016d*0637_002 striyaḥ praśaṃsanti mamādya cāntike
04,035.016d*0637_002 vaiśaṃpāyanaḥ
04,035.016d*0637_003 ity evam uktvā nṛpasūnusattamas
04,035.016d*0637_004 tadā smayitvārjunam abhyanandayat
04,035.016d*0637_005 athottaraḥ pāraśavaṃ śatākṣimat
04,035.016d*0637_006 suvarṇacitraṃ parigṛhya bhānumat
04,035.016d*0637_007 bṛhannalāyai pradadau svayaṃ tadā
04,035.016d*0637_008 virāṭaputraḥ paravīraghātine
04,035.016d*0637_009 tadājñayā mātsyasutasya vīryavān
04,035.016d*0637_010 akartukāmeva samādade tadā
04,035.016d*0637_010 bṛhannalā
04,035.016d*0637_011 yady asti ca raṇe śauryaṃ śaktiḥ syād dviṣatāṃ vadhe
04,035.016d*0637_012 ahaṃ tvām abhigacchāmi yatra tvaṃ yāsi tatra bhoḥ
04,035.017 vaiśaṃpāyana uvāca
04,035.017a sa tatra narmasaṃyuktam akarot pāṇḍavo bahu
04,035.017c uttarāyāḥ pramukhataḥ sarvaṃ jānann ariṃdama
04,035.018a ūrdhvam utkṣipya kavacaṃ śarīre pratyamuñcata
04,035.018c kumāryas tatra taṃ dṛṣṭvā prāhasan pṛthulocanāḥ
04,035.018d*0638_001 tam ādadānaṃ pramadā jahāsire
04,035.018d*0638_002 hy adhomukhaṃ vīravaro 'bhyahārayat
04,035.018d*0638_003 tatas tiraścīnakṛtaṃ sapatnahā
04,035.018d*0638_004 hy adhomukhaṃ kavacam athābhyakarṣayat
04,035.018d*0638_005 samyak prajānann api satyavikramo
04,035.018d*0638_006 hy ajñātavat sarvakurupravīraḥ
04,035.018d*0638_007 ūrdhvaṃ kṣipan vīravaro 'bhyahārayat
04,035.018d*0638_008 punaś ca yatnāt kavacaṃ dhanaṃjayaḥ
04,035.018d*0638_009 evaṃprakārāṇi bahūni kurvati
04,035.018d*0638_010 tasmin kumāryaḥ pramadā jahāsire
04,035.019a sa tu dṛṣṭvā vimuhyantaṃ svayam evottaras tataḥ
04,035.019c kavacena mahārheṇa samanahyad bṛhannaḍām
04,035.019d*0639_001 tathā vikurvantam amitrakarśanaṃ
04,035.019d*0639_002 naivottaraḥ paryabhavad dhanaṃjayam
04,035.019d*0639_003 taṃ rājaputraḥ samanāhayat svayaṃ
04,035.019d*0639_004 jāmbūnadāntena śubhena varmaṇā
04,035.019d*0639_005 kṛśānutaptapratimena bhāsvatā
04,035.019d*0639_006 jājvalyamānena sahasraraśminā
04,035.020a sa bibhrat kavacaṃ cāgryaṃ svayam apy aṃśumatprabham
04,035.020c dhvajaṃ ca siṃham ucchritya sārathye samakalpayat
04,035.020d*0640_001 athāsya śīghraṃ prasamīkṣya yojayad
04,035.020d*0640_002 rathe hayān kāñcanajālasaṃvṛtān
04,035.020d*0640_003 suvarṇajālāntarayoktṛbhūṣaṇān
04,035.020d*0640_004 siṃhaṃ ca sauvarṇam upāśrayad rathe
04,035.021a dhanūṃṣi ca mahārhāṇi bāṇāṃś ca rucirān bahūn
04,035.021b*0641_001 āyudhāni ca vai tatra rathopasthe ca saṃnyasat
04,035.021c ādāya prayayau vīraḥ sa bṛhannaḍasārathiḥ
04,035.022a athottarā ca kanyāś ca sakhyas tām abruvaṃs tadā
04,035.022c bṛhannaḍe ānayethā vāsāṃsi rucirāṇi naḥ
04,035.023a pāñcālikārthaṃ sūkṣmāṇi citrāṇi vividhāni ca
04,035.023c vijitya saṃgrāmagatān bhīṣmadroṇamukhān kurūn
04,035.024a atha tā bruvatīḥ kanyāḥ sahitāḥ pāṇḍunandanaḥ
04,035.024c pratyuvāca hasan pārtho meghadundubhiniḥsvanaḥ
04,035.025a yady uttaro 'yaṃ saṃgrāme vijeṣyati mahārathān
04,035.025c athāhariṣye vāsāṃsi divyāni rucirāṇi ca
04,035.026a evam uktvā tu bībhatsus tataḥ prācodayad dhayān
04,035.026c kurūn abhimukhāñ śūro nānādhvajapatākinaḥ
04,035.026d*0642_001 athottaro varma mahāprabhāvaṃ
04,035.026d*0642_002 suvarṇavaiḍūryapariṣkṛtaṃ dṛḍham
04,035.026d*0642_003 āmucya vīraḥ prayayau rathottamaṃ
04,035.026d*0642_004 dhanaṃjayaṃ sārathinaṃ pragṛhya
04,035.026d*0643_001 tam uttaraṃ vīkṣya rathottame sthitaṃ
04,035.026d*0643_002 bṛhannaḍāyāḥ sahitaṃ mahābhujam
04,035.026d*0643_003 striyaś ca kanyāś ca dvijāś ca suvratāḥ
04,035.026d*0643_004 pradakṣiṇaṃ cakrur athocuraṅganāḥ
04,035.026d*0643_005 yad arjunasyarṣabhatulyagāminaḥ
04,035.026d*0643_006 purābhavat khāṇḍavadāhamaṅgalam
04,035.026d*0643_007 kurūn samāsādya raṇe bṛhannaḍe
04,035.026d*0643_008 sahottareṇāstu tad adya maṅgalam
04,036.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,036.001a sa rājadhānyā niryāya vairāṭiḥ pṛthivīṃjayaḥ
04,036.001c prayāhīty abravīt sūtaṃ yatra te kuravo gatāḥ
04,036.002a samavetān kurūn yāvaj jigīṣūn avajitya vai
04,036.002c gāś caiṣāṃ kṣipram ādāya punar āyāmi svaṃ puram
04,036.003a tatas tāṃś codayām āsa sadaśvān pāṇḍunandanaḥ
04,036.003c te hayā narasiṃhena coditā vātaraṃhasaḥ
04,036.003e ālikhanta ivākāśam ūhuḥ kāñcanamālinaḥ
04,036.004a nātidūram atho yātvā matsyaputradhanaṃjayau
04,036.004c avekṣetām amitraghnau kurūṇāṃ balināṃ balam
04,036.004e śmaśānam abhito gatvā āsasāda kurūn atha
04,036.004f*0644_001 tāṃ śamīm anvavīkṣetāṃ vyūḍhānīkāṃś ca sarvaśaḥ
04,036.005a tad anīkaṃ mahat teṣāṃ vibabhau sāgarasvanam
04,036.005c sarpamāṇam ivākāśe vanaṃ bahulapādapam
04,036.006a dadṛśe pārthivo reṇur janitas tena sarpatā
04,036.006c dṛṣṭipraṇāśo bhūtānāṃ divaspṛṅ narasattama
04,036.007a tad anīkaṃ mahad dṛṣṭvā gajāśvarathasaṃkulam
04,036.007c karṇaduryodhanakṛpair guptaṃ śāṃtanavena ca
04,036.008a droṇena ca saputreṇa maheṣvāsena dhīmatā
04,036.008b*0645_001 teṣāṃ tat sainyam atulaṃ dṛṣṭvā bhayavivardhanam
04,036.008c hṛṣṭaromā bhayodvignaḥ pārthaṃ vairāṭir abravīt
04,036.009a notsahe kurubhir yoddhuṃ romaharṣaṃ hi paśya me
04,036.009c bahupravīram atyugraṃ devair api durāsadam
04,036.009e pratiyoddhuṃ na śakṣyāmi kurusainyam anantakam
04,036.010a nāśaṃse bhāratīṃ senāṃ praveṣṭuṃ bhīmakārmukām
04,036.010b*0646_001 devair api sahendreṇa na śakyaṃ kiṃ punar naraiḥ
04,036.010c rathanāgāśvakalilāṃ pattidhvajasamākulām
04,036.010e dṛṣṭvaiva hi parān ājāv ātmā pravyathatīva me
04,036.011a yatra droṇaś ca bhīṣmaś ca kṛpaḥ karṇo viviṃśatiḥ
04,036.011c aśvatthāmā vikarṇaś ca somadatto 'tha bāhlikaḥ
04,036.012a duryodhanas tathā vīro rājā ca rathināṃ varaḥ
04,036.012c dyutimanto maheṣvāsāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ
04,036.012d*0647_001 mattā iva mahānāgā yuktadhvajapatākinaḥ
04,036.012d*0647_002 nītimanto maheṣvāsāḥ sarvāstrakṛtaniścayāḥ
04,036.012d*0647_003 durjayāḥ sarvasainyānāṃ devair api savāsavaiḥ
04,036.012d*0647_004 patākinaś ca mātaṅgāḥ sadhvajāś ca mahārathāḥ
04,036.012d*0647_005 viprakīrṇāḥ kṛtodyogā vājinaś citrabhūṣitāḥ
04,036.012d*0647_006 tāñ jetuṃ samare śūrān durbuddhir aham āgataḥ
04,036.013a dṛṣṭvaiva hi kurūn etān vyūḍhānīkān prahāriṇaḥ
04,036.013c hṛṣitāni ca romāṇi kaśmalaṃ cāgataṃ mama
04,036.014 vaiśaṃpāyana uvāca
04,036.014a aviyāto viyātasya maurkhyād dhūrtasya paśyataḥ
04,036.014b*0648_001 dṛṣṭvā tu mahatīṃ senāṃ kurūṇāṃ dṛḍhadhanvinām
04,036.014c paridevayate mandaḥ sakāśe savyasācinaḥ
04,036.015a trigartān me pitā yātaḥ śūnye saṃpraṇidhāya mām
04,036.015c sarvāṃ senām upādāya na me santīha sainikāḥ
04,036.016a so 'ham eko bahūn bālaḥ kṛtāstrān akṛtaśramaḥ
04,036.016c pratiyoddhuṃ na śakṣyāmi nivartasva bṛhannaḍe
04,036.016d*0649_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,036.016d*0649_001 taṃ tathāvādinaṃ tatra bībhatsuḥ pratyabhāṣata
04,036.016d*0649_002 saṃprahasya punas taṃ vai sarvalokamahārathaḥ
04,036.017 arjuna uvāca
04,036.017a bhayena dīnarūpo 'si dviṣatāṃ harṣavardhanaḥ
04,036.017c na ca tāvat kṛtaṃ kiṃ cit paraiḥ karma raṇājire
04,036.018a svayam eva ca mām āttha vaha māṃ kauravān prati
04,036.018c so 'haṃ tvāṃ tatra neṣyāmi yatraite bahulā dhvajāḥ
04,036.019a madhyam āmiṣagṛdhrāṇāṃ kurūṇām ātatāyinām
04,036.019c neṣyāmi tvāṃ mahābāho pṛthivyām api yudhyatām
04,036.019d*0650_001 samudram iva gambhīraṃ kurusainyam ariṃdama
04,036.019d*0650_002 strīsakāśe pratijñāya puruṣāṇāṃ hi śṛṇvatām
04,036.019d*0650_003 vikatthamāno niryātvā brūhi kiṃ nātra budhyase
04,036.020a tathā strīṣu pratiśrutya pauruṣaṃ puruṣeṣu ca
04,036.020c katthamāno 'bhiniryāya kimarthaṃ na yuyutsase
04,036.021a na ced vijitya gās tās tvaṃ gṛhān vai pratiyāsyasi
04,036.021c prahasiṣyanti vīra tvāṃ narā nāryaś ca saṃgatāḥ
04,036.022a aham apy atra sairandhryā stutaḥ sārathyakarmaṇi
04,036.022c na hi śakṣyāmy anirjitya gāḥ prayātuṃ puraṃ prati
04,036.023a stotreṇa caiva sairandhryās tava vākyena tena ca
04,036.023c kathaṃ na yudhyeyam ahaṃ kurūn sarvān sthiro bhava
04,036.024 uttara uvāca
04,036.024a kāmaṃ harantu matsyānāṃ bhūyāṃsaṃ kuravo dhanam
04,036.024b*0651_001 agnido garadaś caiva śastrapāṇir dhanāpahaḥ
04,036.024b*0651_002 kṣetradāraharaś caiva ṣaḍete hy ātatāyinaḥ
04,036.024b*0651_003 ātatāyinam āyāntam api vedāṅgapāragam
04,036.024b*0651_004 jighāṃsantaṃ jighāṃsīyān na naro brahmahā bhavet
04,036.024b*0652_001 saṃgrāmeṇa na me kāryaṃ gāvo gacchantu cāpi me
04,036.024b*0652_002 śūnyaṃ me nagaraṃ cāpi pituś caiva bibhemy aham
04,036.024b*0653_001 kṣīraṃ vā dadhi vājyaṃ vā takraṃ vā na pibāmy aham
04,036.024b*0653_002 āranālaṃ hi pāsyāmi na me gobhiḥ prayojanam
04,036.024b*0654_001 nagaraṃ ca pravekṣyāmi paśyatas te bṛhannale
04,036.024b*0655_001 nivartaya rathaṃ tūrṇaṃ hṛdayaṃ me vidīryate
04,036.024b*0656_001 varaṃ kālena jīvakṣabhun na me gobhiḥ prayojanam
04,036.024b*0656_002 yady ahaṃ jīvamānas tu gacchāmi nagaraṃ prati ]
04,036.024c prahasantu ca māṃ nāryo narā vāpi bṛhannaḍe
04,036.024d*0657_001 bhojanaṃ gorasair hīnaṃ kāñjikenāpy ataḥ param
04,036.024d*0657_002 bhokṣye 'haṃ bahubhir vāpi yāsye bālo mṛter bhayāt
04,036.025 vaiśaṃpāyana uvāca
04,036.025a ity uktvā prādravad bhīto rathāt praskandya kuṇḍalī
04,036.025c tyaktvā mānaṃ sa mandātmā visṛjya saśaraṃ dhanuḥ
04,036.026 bṛhannaḍovāca
04,036.026a naiṣa pūrvaiḥ smṛto dharmaḥ kṣatriyasya palāyanam
04,036.026c śreyas te maraṇaṃ yuddhe na bhītasya palāyanam
04,036.027 vaiśaṃpāyana uvāca
04,036.027a evam uktvā tu kaunteyaḥ so 'vaplutya rathottamāt
04,036.027c tam anvadhāvad dhāvantaṃ rājaputraṃ dhanaṃjayaḥ
04,036.027e dīrghāṃ veṇīṃ vidhunvānaḥ sādhu rakte ca vāsasī
04,036.027f*0658_001 vikramantaṃ padanyāsair namayann iva bhūtalam
04,036.028a vidhūya veṇīṃ dhāvantam ajānanto 'rjunaṃ tadā
04,036.028c sainikāḥ prāhasan ke cit tathārūpam avekṣya tam
04,036.029a taṃ śīghram abhidhāvantaṃ saṃprekṣya kuravo 'bruvan
04,036.029b*0659_000 sainikāḥ
04,036.029b*0659_001 ko 'yaṃ dhāvaty asaṃgena pūrvaṃ muktvā rathottamam
04,036.029c ka eṣa veṣapracchanno bhasmaneva hutāśanaḥ
04,036.030a kiṃ cid asya yathā puṃsaḥ kiṃ cid asya yathā striyaḥ
04,036.030b*0660_001 ity evaṃ sainikāḥ prāhur droṇas tān idam abravīt
04,036.030b*0660_002 ācāryaḥ kurupāṇḍūnāṃ matau śukrāṅgiropamaḥ
04,036.030b*0660_003 kiṃ vicāreṇa vaḥ kāryam etenānusṛtena vai
04,036.030b*0660_004 dhāvantam anudhāvaṃś ca nirbhayo bhayaviplutam
04,036.030b*0660_005 veṇīkalāpaṃ nirdhūya pravibhāti nararṣabhaḥ
04,036.030c sārūpyam arjunasyeva klībarūpaṃ bibharti ca
04,036.030d*0661_001 rūpeṇa pārthasadṛśaḥ strīveṣasamalaṃkṛtaḥ
04,036.031a tad evaitac chirogrīvaṃ tau bāhū parighopamau
04,036.031c tadvad evāsya vikrāntaṃ nāyam anyo dhanaṃjayāt
04,036.032a amareṣv iva devendro mānuṣeṣu dhanaṃjayaḥ
04,036.032c ekaḥ ko 'smān upāyāyād anyo loke dhanaṃjayāt
04,036.032d*0662_001 droṇena caivam ukte tu karṇaḥ provāca buddhimān
04,036.033a ekaḥ putro virāṭasya śūnye saṃnihitaḥ pure
04,036.033c sa eṣa kila niryāto bālabhāvān na pauruṣāt
04,036.033d*0663_001 klībaṃ vai sārathiṃ kṛtvā niryāto nagarād bahiḥ
04,036.034a satreṇa nūnaṃ channaṃ hi carantaṃ pārtham arjunam
04,036.034b*0664_001 te hi naḥ pratisaṃyātuṃ saṃgrāme na hi śaknuyuḥ
04,036.034b*0664_002 katham ekataras teṣāṃ samastān yodhayet kurūn
04,036.034c uttaraḥ sārathiṃ kṛtvā niryāto nagarād bahiḥ
04,036.035a sa no manye dhvajān dṛṣṭvā bhīta eṣa palāyati
04,036.035c taṃ nūnam eṣa dhāvantaṃ jighṛkṣati dhanaṃjayaḥ
04,036.035d*0665_001 eko 'smān anuyāty eṣa nānyo loke dhanaṃjayāt
04,036.035d*0665_002 sārathiṃ hy uttaraṃ kṛtvā svayaṃ yoddhum ihecchati
04,036.036a iti sma kuravaḥ sarve vimṛśantaḥ pṛthak pṛthak
04,036.036c na ca vyavasituṃ kiṃ cid uttaraṃ śaknuvanti te
04,036.036d*0666_001 duryodhana uvācedaṃ sainikān rathasattamān
04,036.036d*0666_002 arjuno vāsudevo vā rāmaḥ pradyumna eva vā
04,036.036d*0666_003 te hi naḥ pratisaṃyoddhuṃ saṃgrāme na hi śaknuyuḥ
04,036.036d*0666_004 katham ekataras teṣāṃ samastān yodhayet kurūn
04,036.036d*0666_005 anyo vai klībaveṣeṇa yady āgacched gavāṃ padam
04,036.036d*0666_006 śarais tīkṣṇair arpayitvā pātayiṣyāmi bhūtale
04,036.036e channaṃ tathā taṃ satreṇa pāṇḍavaṃ prekṣya bhārata
04,036.036f*0667_001 arjunaṃ neti cety enaṃ na vyavasyanti te punaḥ
04,036.036f*0667_002 iti sma kuravaḥ sarve mantrayanti mahārathāḥ
04,036.036f*0667_003 dṛḍhavedhī mahāsattvaḥ śakratulyaparākramaḥ
04,036.036f*0667_004 abhyāgacchati ced yoddhuṃ sarvaṃ saṃśayitaṃ balam
04,036.036f*0667_005 na cāpy anyataraṃ tatra vyavasyanti dhanaṃjayāt
04,036.037a uttaraṃ tu pradhāvantam anudrutya dhanaṃjayaḥ
04,036.037c gatvā padaśataṃ tūrṇaṃ keśapakṣe parāmṛśat
04,036.037d*0668_001 mā mā gṛhāṇa bhadraṃ te dāso 'haṃ te bṛhannale
04,036.037d*0668_002 iti vādinam evāśu dhāvantaṃ tarasāgrahīt
04,036.037d*0669_001 virāṭaputraṃ bībhatsur balavān arimardanaḥ
04,036.038a so 'rjunena parāmṛṣṭaḥ paryadevayad ārtavat
04,036.038b*0670_001 mā mā māraya bhadraṃ te muñca mām emi me gṛham
04,036.038b*0670_002 muñca māṃ muñca muñceti tatpādāv agrahīd bruvan
04,036.038b*0670_003 darśayitvā tataḥ sarvān adaśat so 'ṅguliṃ nṛpa
04,036.038b*0670_004 mā bhais tvam iti pārthena prārthitaḥ paryadevayat
04,036.038c bahulaṃ kṛpaṇaṃ caiva virāṭasya sutas tadā
04,036.038d*0671_000 uttara uvāca
04,036.038d*0671_001 śṛṇuyās tvaṃ hi kalyāṇi bṛhannaḍe sumadhyame
04,036.038d*0671_002 nivartaya rathaṃ śīghraṃ jīvan bhadrāṇi paśyati
04,036.038d*0672_001 grāmāś caturdaśa tathā pūrṇāś ca dhanagokulaiḥ
04,036.038d*0672_002 dadāmy etad dhanaṃ tubhyaṃ muñca māṃ tvaṃ bṛhannaḍe
04,036.038d*0672_003 aśvānāṃ tu sahasre dve śubhrāṇāṃ hemamālinām
04,036.038d*0672_004 sarvalakṣaṇayuktānāṃ muñca māṃ tvaṃ bṛhannaḍe
04,036.038d*0673_000 uttaraḥ
04,036.038d*0673_001 suvarṇamaṇimuktānāṃ yad yad icchasi dadmi te
04,036.038d*0673_002 hastino 'śvān rathān gāvaḥ striyaś ca samalaṃkṛtāḥ
04,036.039a śātakumbhasya śuddhasya śataṃ niṣkān dadāmi te
04,036.039a*0674_001 **** **** śreṣṭhasya rajatasya ca
04,036.039a*0674_002 dadāmi śataniṣkaṃ te muñca māṃ tvaṃ bṛhannale
04,036.039c maṇīn aṣṭau ca vaiḍūryān hemabaddhān mahāprabhān
04,036.040a hemadaṇḍapraticchannaṃ rathaṃ yuktaṃ ca suvrajaiḥ
04,036.040c mattāṃś ca daśa mātaṅgān muñca māṃ tvaṃ bṛhannaḍe
04,036.040d*0675_001 ṣaṣṭiṃ svalaṃkṛtāḥ kanyā grāmam ekaṃ dadāmi te
04,036.040d*0675_002 muñca māṃ tvaṃ bhṛśaṃ dīnaṃ vihvalaṃ bhayakampitam
04,036.040d*0675_003 gamiṣyāmi puraṃ ṣaṇḍha draṣṭuṃ mātaram arditām
04,036.040d*0676_001 mātsyasya putro bālo 'haṃ tena cāsmi sukhoṣitaḥ
04,036.040d*0676_002 mātṛpārśvaśayāno 'ham aspṛṣṭātapavāyumān
04,036.040d*0676_003 adṛṣṭabalayuddho 'haṃ kutas te kuravaḥ kutaḥ
04,036.040d*0676_004 mātṛpārśvaṃ gamiṣyāmi muñca māṃ tvaṃ bṛhannale
04,036.040d*0676_005 pralayārṇavasaṃkāśaṃ dṛśyate kauravaṃ balam
04,036.040d*0676_006 strīṇāṃ madhye 'ham ajñānād vīryaśauryāṅkitāṃ giram
04,036.040d*0676_007 uktavān madagarveṇa ko jetuṃ śaknuyāt kurūn
04,036.040d*0676_008 amuktvā vā yadi nayer mariṣyāmi tavāgrataḥ
04,036.040d@035_0001 pragṛhyaitad dhanaṃ sarvaṃ muñca māṃ tvaṃ bṛhannaḍe
04,036.040d@035_0002 āranālena jīviṣye na me gobhiḥ prayojanam
04,036.040d@035_0003 arjuna uvāca
04,036.040d@035_0003 jīvan prāpsyāmi gā hy anyā nivartasva bṛhannaḍe
04,036.040d@035_0004 yaśo hi kalpāntaśataikasākṣi
04,036.040d@035_0005 na jīvitaṃ kuñjarakarṇalolam
04,036.040d@035_0006 kṣitipālasūno bhava raṅgamadhye
04,036.040d@035_0007 uttara uvāca
04,036.040d@035_0007 lajjāmahe saṃgararaṅgabhaṅgāt
04,036.040d@035_0008 yā kīrtir utsarpati dehanāśe
04,036.040d@035_0009 dhig duḥkhadāṃ mūlavināśinīṃ tām
04,036.040d@035_0010 vikrīya dehaṃ draviṇena ko nu
04,036.040d@035_0011 yātrākṛtaṃ devakule karoti
04,036.041 vaiśaṃpāyana uvāca
04,036.041a evamādīni vākyāni vilapantam acetasam
04,036.041c prahasya puruṣavyāghro rathasyāntikam ānayat
04,036.042a athainam abravīt pārtho bhayārtaṃ naṣṭacetasam
04,036.042b*0677_000 arjunaḥ
04,036.042b*0677_001 ahaṃ yotsyāmi kauravyair hayān saṃyaccha cottara
04,036.042b*0677_002 ādadānaḥ kimarthaṃ tvaṃ palāyanaparobhavaḥ
04,036.042b*0677_003 yudhyasva kauravaiḥ sārdhaṃ vijayas te bhaviṣyati
04,036.042b*0677_004 yasya yantāsmy ahaṃ yuddhe saṃyacchāmi hayottamān
04,036.042b*0677_005 rājño vā rājaputrasya tasya nityaṃ jayo dhruvaḥ
04,036.042b*0677_006 sarvathottara yudhyasva yantrā sākaṃ mayā kurūn
04,036.042b*0677_007 jitvā mahīṃ yaśaḥ prāpya bhokṣyase sakalām imām
04,036.042b*0677_008 hato 'pi prāpsyase svargaṃ na śreyas te palāyanam
04,036.042b*0677_009 adya sarvān kurūñ jitvā yathā jayam avāpsyasi
04,036.042b*0677_010 tathāhaṃ prayatiṣye 'tra sahāyo 'tra mato hy aham
04,036.042b*0678_001 saṃyacchāmi hayān yasya na sa bhītaḥ palāyati
04,036.042c yadi notsahase yoddhuṃ śatrubhiḥ śatrukarśana
04,036.042e ehi me tvaṃ hayān yaccha yudhyamānasya śatrubhiḥ
04,036.043a prayāhy etad rathānīkaṃ madbāhubalarakṣitaḥ
04,036.043c apradhṛṣyatamaṃ ghoraṃ guptaṃ vīrair mahārathaiḥ
04,036.044a mā bhais tvaṃ rājaputrāgrya kṣatriyo 'si paraṃtapa
04,036.044b*0679_001 kathaṃ puruṣaśārdūla śatrumadhye viṣīdasi
04,036.044c ahaṃ vai kurubhir yotsyāmy avajeṣyāmi te paśūn
04,036.045a praviśyaitad rathānīkam apradhṛṣyaṃ durāsadam
04,036.045c yantā bhūs tvaṃ naraśreṣṭha yotsye 'haṃ kurubhiḥ saha
04,036.045d*0680_001 śūrān samaracaṇḍāṃś ca nayiṣye yamasādanam
04,036.046a evaṃ bruvāṇo bībhatsur vairāṭim aparājitaḥ
04,036.046c samāśvāsya muhūrtaṃ tam uttaraṃ bharatarṣabha
04,036.047a tata enaṃ viceṣṭantam akāmaṃ bhayapīḍitam
04,036.047c ratham āropayām āsa pārthaḥ praharatāṃ varaḥ
04,036.047d*0681_001 kurūn abhimukhaṃ pārthaḥ prayayau śīghravāhanaḥ
04,036.047d*0681_002 yathendro dānavān hantuṃ prayāti ca samātaliḥ
04,036.047d*0682_001 tam āropya rathopasthe vilapantaṃ dhanaṃjayaḥ
04,036.047d*0682_002 gāṇḍīvaṃ dhanur ādātum upāyāt tāṃ śamīṃ prati
04,036.047d*0682_003 uttaraṃ sa samāśvāsya kṛtvā yantāram arjunaḥ
04,037.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,037.001a taṃ dṛṣṭvā klībaveṣeṇa rathasthaṃ narapuṃgavam
04,037.001c śamīm abhimukhaṃ yāntaṃ ratham āropya cottaram
04,037.002a bhīṣmadroṇamukhās tatra kurūṇāṃ rathasattamāḥ
04,037.002c vitrastamanasaḥ sarve dhanaṃjayakṛtād bhayāt
04,037.003a tān avekṣya hatotsāhān utpātān api cādbhutān
04,037.003c guruḥ śastrabhṛtāṃ śreṣṭho bhāradvājo 'bhyabhāṣata
04,037.004a calāś ca vātāḥ saṃvānti rūkṣāḥ paruṣaniḥsvanāḥ
04,037.004c bhasmavarṇaprakāśena tamasā saṃvṛtaṃ nabhaḥ
04,037.005a rūkṣavarṇāś ca jaladā dṛśyante 'dbhutadarśanāḥ
04,037.005c niḥsaranti ca kośebhyaḥ śastrāṇi vividhāni ca
04,037.006a śivāś ca vinadanty etā dīptāyāṃ diśi dāruṇāḥ
04,037.006c hayāś cāśrūṇi muñcanti dhvajāḥ kampanty akampitāḥ
04,037.007a yādṛśāny atra rūpāṇi saṃdṛśyante bahūny api
04,037.007c yattā bhavantas tiṣṭhantu syād yuddhaṃ samupasthitam
04,037.008a rakṣadhvam api cātmānaṃ vyūhadhvaṃ vāhinīm api
04,037.008c vaiśasaṃ ca pratīkṣadhvaṃ rakṣadhvaṃ cāpi godhanam
04,037.008d*0683_001 etāvad uktvā vacanaṃ bhīṣmam ālokya cābravīt
04,037.008d*0683_002 nadīja laṅkeśavanāriketur
04,037.008d*0683_003 nagāhvayo nāma nagārisūnuḥ
04,037.008d*0683_004 gatyā sureśaḥ kva cid aṅganeva
04,037.008d*0683_005 gurur babhāṣe vacanaṃ tad eva
04,037.008d*0683_006 ity uktvā saṃjñayā droṇas tūṣṇīm āsīd viśāṃ pate
04,037.008d*0683_007 bhāradvājavacaḥ śrutvā gāṅgeyaḥ saṃjñayābravīt
04,037.008d*0683_008 atītaṃ cakram asmākaṃ viṣayāntaram āgatāḥ
04,037.008d*0683_009 atītaḥ samayaś cokto hy asmābhir yaḥ sabhātale
04,037.008d*0683_010 na bhayaṃ śatrutaḥ kāryaṃ śaṅkāṃ tyaja nararṣabha
04,037.008d*0683_011 duryodhanam athālokya saṃjñayā droṇa abravīt
04,037.008d*0684_001 devavratenaivam ukte vacane hitakāriṇā
04,037.009a eṣa vīro maheṣvāsaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
04,037.009b*0685_001 gavām arthe hi vikrāntaḥ savyasācī paraṃtapaḥ
04,037.009b*0686_001 nadīja laṅkeśavanāriketur
04,037.009b*0686_002 nagāhvayo nāma nagārisūnuḥ
04,037.009b*0686_003 eṣo 'ṅganāveṣadharaḥ kirīṭī
04,037.009b*0686_004 jitvāva yaṃ neṣyati cādya gā vaḥ
04,037.009c āgataḥ klībaveṣeṇa pārtho nāsty atra saṃśayaḥ
04,037.010a sa eṣa pārtho vikrāntaḥ savyasācī paraṃtapaḥ
04,037.010c nāyuddhena nivarteta sarvair api marudgaṇaiḥ
04,037.010d@036_0001 ye jetāro mahīpānām amunā bahavo hatāḥ
04,037.010d@036_0002 yasmiṃs tejo mahat kṛtsnaṃ nirbharocchvasitaṃ bhavet
04,037.010d@036_0003 yena me dakṣiṇā dattā baddhvā drupadam ojasā
04,037.010d@036_0004 viddhvā viyadgataṃ lakṣyaṃ vinirjitya ca pārthivān
04,037.010d@036_0005 nirjitānena pāñcālī purānena svayaṃvare
04,037.010d@036_0006 khāṇḍave yena saṃtṛpto vahnir jitvā surāsurān
04,037.010d@036_0007 pariṇītā subhadrā ca yena nirjitya yādavān
04,037.010d@036_0008 nirjito yena yuddhena tripurāriḥ smarārdanaḥ
04,037.010d@036_0009 gatvā triviṣṭapaṃ yena jitendrā dānavā yudhi
04,037.010d@036_0010 nivātakavacā rājan dānavānāṃ trikoṭayaḥ
04,037.010d@036_0011 nirjitāḥ kālakeyāś ca hiraṇyapuravāsinaḥ
04,037.010d@036_0012 yena tvaṃ mocito baddhaś citrasenena tadvane
04,037.010d@036_0013 yena gatvottaraṃ meror ānināya mahad dhanam
04,037.010d@036_0014 yājito dharmasūnuś ca nṛpān sarvān vijitya ca
04,037.010d@036_0015 yasmiñ śauryaṃ ca vīryaṃ ca tejo dhairyaṃ parākramaḥ
04,037.010d@036_0016 audāryaṃ caiva gāmbhīryaṃ hrīḥ śrīr dharmo dayārjavam
04,037.010d@036_0017 evamādiguṇopetaḥ so 'yaṃ pārtho na saṃśayaḥ
04,037.011a kleśitaś ca vane śūro vāsavena ca śikṣitaḥ
04,037.011c amarṣavaśam āpanno yotsyate nātra saṃśayaḥ
04,037.012a nehāsya pratiyoddhāram ahaṃ paśyāmi kauravāḥ
04,037.012c mahādevo 'pi pārthena śrūyate yudhi toṣitaḥ
04,037.012d*0687_001 kirātaveṣapracchanno girau himavati prabhuḥ
04,037.012d*0688_001 ity evaṃ vādinaṃ droṇaṃ karṇaḥ kruddho 'bravīd vacaḥ
04,037.013 karṇa uvāca
04,037.013a sadā bhavān phalgunasya guṇair asmān vikatthase
04,037.013c na cārjunaḥ kalā pūrṇā mama duryodhanasya vā
04,037.014 duryodhana uvāca
04,037.014a yady eṣa pārtho rādheya kṛtaṃ kāryaṃ bhaven mama
04,037.014c jñātāḥ punaś cariṣyanti dvādaśānyān hi vatsarān
04,037.015a athaiṣa kaś cid evānyaḥ klībaveṣeṇa mānavaḥ
04,037.015c śarair enaṃ suniśitaiḥ pātayiṣyāmi bhūtale
04,037.016 vaiśaṃpāyana uvāca
04,037.016a tasmin bruvati tad vākyaṃ dhārtarāṣṭre paraṃtape
04,037.016c bhīṣmo droṇaḥ kṛpo drauṇiḥ pauruṣaṃ tad apūjayan
04,038.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,038.001a tāṃ śamīm upasaṃgamya pārtho vairāṭim abravīt
04,038.001c sukumāraṃ samājñātaṃ saṃgrāme nātikovidam
04,038.001d*0689_001 ehi bhūmiṃjayāruhya vairāṭe mahatīṃ śamīm
04,038.002a samādiṣṭo mayā kṣipraṃ dhanūṃṣy avaharottara
04,038.002c nemāni hi tvadīyāni soḍhuṃ śakṣyanti me balam
04,038.003a bhāraṃ vāpi guruṃ hartuṃ kuñjaraṃ vā pramarditum
04,038.003c mama vā bāhuvikṣepaṃ śatrūn iha vijeṣyataḥ
04,038.003d*0690_001 naibhiḥ kāmam ahaṃ kartuṃ karma vaijayikaṃ tv iha
04,038.003d*0690_002 atisūkṣmāṇi hrasvāni sarvāṇi ca mṛdūni ca
04,038.003d*0690_003 āyudhāni mahābāho tavaitāni paraṃtapa
04,038.004a tasmād bhūmiṃjayāroha śamīm etāṃ palāśinīm
04,038.004c asyāṃ hi pāṇḍuputrāṇāṃ dhanūṃṣi nihitāny uta
04,038.005a yudhiṣṭhirasya bhīmasya bībhatsor yamayos tathā
04,038.005c dhvajāḥ śarāś ca śūrāṇāṃ divyāni kavacāni ca
04,038.006a atra caitan mahāvīryaṃ dhanuḥ pārthasya gāṇḍivam
04,038.006c ekaṃ śatasahasreṇa saṃmitaṃ rāṣṭravardhanam
04,038.007a vyāyāmasaham atyarthaṃ tṛṇarājasamaṃ mahat
04,038.007c sarvāyudhamahāmātraṃ śatrusaṃbādhakārakam
04,038.008a suvarṇavikṛtaṃ divyaṃ ślakṣṇam āyatam avraṇam
04,038.008c alaṃ bhāraṃ guruṃ voḍhuṃ dāruṇaṃ cārudarśanam
04,038.008e tādṛśāny eva sarvāṇi balavanti dṛḍhāni ca
04,038.008f*0691_001 pradhānāni viśiṣṭāni durdarśāni bhavanty uta
04,038.008f*0692_001 arjunenaivam uktas tu vairāṭiḥ pratyabhāṣata
04,038.009 uttara uvāca
04,038.009a asmin vṛkṣe kilodbaddhaṃ śarīram iti naḥ śrutam
04,038.009c tad ahaṃ rājaputraḥ san spṛśeyaṃ pāṇinā katham
04,038.010a naivaṃvidhaṃ mayā yuktam ālabdhuṃ kṣatrayoninā
04,038.010c mahatā rājaputreṇa mantrayajñavidā satā
04,038.010d*0693_001 spṛśāmīha śarīraṃ ced apy asyāṃ śokavarjitaḥ
04,038.011a spṛṣṭavantaṃ śarīraṃ māṃ śavavāham ivāśucim
04,038.011c kathaṃ vā vyavahāryaṃ vai kurvīthās tvaṃ bṛhannaḍe
04,038.011d*0694_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,038.011d*0694_001 tam uvāca tataḥ śūraḥ pārthaḥ parapuraṃjayaḥ
04,038.011d*0694_002 dāyādaṃ sarvamatsyānāṃ kule jātaṃ viśāradam
04,038.011d*0694_003 jānāmi tvāṃ mahāprājña śubhaṃ jātyā kulena ca
04,038.011d*0694_004 kathaṃ nu pāpakaṃ karma brūyāṃ tvāhaṃ paraṃtapa
04,038.012 bṛhannaḍovāca
04,038.012a vyavahāryaś ca rājendra śuciś caiva bhaviṣyasi
04,038.012c dhanūṃṣy etāni mā bhais tvaṃ śarīraṃ nātra vidyate
04,038.013a dāyādaṃ matsyarājasya kule jātaṃ manasvinam
04,038.013c kathaṃ tvā ninditaṃ karma kārayeyaṃ nṛpātmaja
04,038.014 vaiśaṃpāyana uvāca
04,038.014a evam uktaḥ sa pārthena rathāt praskandya kuṇḍalī
04,038.014c āruroha śamīvṛkṣaṃ vairāṭir avaśas tadā
04,038.015a tam anvaśāsac chatrughno rathe tiṣṭhan dhanaṃjayaḥ
04,038.015b*0695_001 avāropaya vṛkṣāgrād dhanūṃṣy etāni mā bibhaḥ
04,038.015c pariveṣṭanam eteṣāṃ kṣipraṃ caiva vyapānuda
04,038.015d*0696_001 so 'pahṛtya mahārhāṇi dhanūṃṣi pṛthuvakṣasām
04,038.015d*0696_002 pariveṣṭanapatrāṇi vimucya samupānayat
04,038.016a tathā saṃnahanāny eṣāṃ parimucya samantataḥ
04,038.016c apaśyad gāṇḍivaṃ tatra caturbhir aparaiḥ saha
04,038.017a teṣāṃ vimucyamānānāṃ dhanuṣām arkavarcasām
04,038.017c viniśceruḥ prabhā divyā grahāṇām udayeṣv iva
04,038.018a sa teṣāṃ rūpam ālokya bhoginām iva jṛmbhatām
04,038.018c hṛṣṭaromā bhayodvignaḥ kṣaṇena samapadyata
04,038.018c*0697_001 **** **** pravepitatanus tadā
04,038.018c*0697_002 arjunena samāśvastaḥ
04,038.018c*0698_001 **** **** kiṃ cid dhṛṣṭo nṛpātmajaḥ
04,038.018c*0698_002 teṣāṃ saṃdarśanābhyāsaṃ sparśābhyāsaṃ punaḥ punaḥ
04,038.018c*0698_003 āmīlya punar unmīlya spṛṣṭvā spṛṣṭvā cakāra saḥ
04,038.018c*0698_004 samyag dṛṣṭvā tadāśvastaḥ
04,038.018d*0699_001 tad upaśrutya śatrughnaḥ sa tadārjunam abravīt
04,038.018d*0699_002 sārathe kim idaṃ śete nāgendro vāpi vā dhanuḥ
04,038.019a saṃspṛśya tāni cāpāni bhānumanti bṛhanti ca
04,038.019c vairāṭir arjunaṃ rājann idaṃ vacanam abravīt
04,038.020 uttara uvāca
04,038.020*0700_001 na dṛṣṭaṃ na śrutaṃ citraṃ dhanuṣo rūpam īdṛśam
04,038.020a bindavo jātarūpasya śataṃ yasmin nipātitāḥ
04,038.020c sahasrakoṭi sauvarṇāḥ kasyaitad dhanur uttamam
04,038.021a vāraṇā yasya sauvarṇāḥ pṛṣṭhe bhāsanti daṃśitāḥ
04,038.021c supārśvaṃ sugrahaṃ caiva kasyaitad dhanuruttamam
04,038.022a tapanīyasya śuddhasya ṣaṣṭir yasyendragopakāḥ
04,038.022c pṛṣṭhe vibhaktāḥ śobhante kasyaitad dhanur uttamam
04,038.023a sūryā yatra ca sauvarṇās trayo bhāsanti daṃśitāḥ
04,038.023c tejasā prajvalanto hi kasyaitad dhanur uttamam
04,038.024a śālabhā yatra sauvarṇās tapanīyavicitritāḥ
04,038.024c suvarṇamaṇicitraṃ ca kasyaitad dhanur uttamam
04,038.025a ime ca kasya nārācāḥ sahasrā lomavāhinaḥ
04,038.025c samantāt kaladhautāgrā upāsaṅge hiraṇmaye
04,038.026a vipāṭhāḥ pṛthavaḥ kasya gārdhrapatrāḥ śilāśitāḥ
04,038.026c hāridravarṇāḥ sunasāḥ pītāḥ sarvāyasāḥ śarāḥ
04,038.027a kasyāyam asitāvāpaḥ pañcaśārdūlalakṣaṇaḥ
04,038.027c varāhakarṇavyāmiśraḥ śarān dhārayate daśa
04,038.028a kasyeme pṛthavo dīrghāḥ sarvapāraśavāḥ śarāḥ
04,038.028c śatāni sapta tiṣṭhanti nārācā rudhirāśanāḥ
04,038.029a kasyeme śukapatrābhaiḥ pūrvair ardhaiḥ suvāsasaḥ
04,038.029c uttarair āyasaiḥ pītair hemapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
04,038.029d*0701_001 gurubhārasaho divyaḥ śātravāṇāṃ bhayaṃkaraḥ
04,038.029d*0702_001 hemapuṅkho gārdhapatraḥ śātravāṇāṃ bhayaṃkaraḥ
04,038.030a kasyāyaṃ sāyako dīrghaḥ śilīpṛṣṭhaḥ śilīmukhaḥ
04,038.030c vaiyāghrakośe nihito hemacitratsarur mahān
04,038.031a suphalaś citrakośaś ca kiṅkiṇīsāyako mahān
04,038.031c kasya hematsarur divyaḥ khaḍgaḥ paramanirvraṇaḥ
04,038.032a kasyāyaṃ vimalaḥ khaḍgo gavye kośe samarpitaḥ
04,038.032c hematsarur anādhṛṣyo naiṣadhyo bhārasādhanaḥ
04,038.033a kasya pāñcanakhe kośe sāyako hemavigrahaḥ
04,038.033c pramāṇarūpasaṃpannaḥ pīta ākāśasaṃnibhaḥ
04,038.034a kasya hemamaye kośe sutapte pāvakaprabhe
04,038.034c nistriṃśo 'yaṃ guruḥ pītaḥ saikyaḥ paramanirvraṇaḥ
04,038.034d*0703_001 kasyāyam asitaḥ khaḍgo hemabindubhir āvṛtaḥ
04,038.034d*0703_002 āśīviṣasamasparśaḥ parakāyaprabhedanaḥ
04,038.034d*0703_003 gurubhārasaho divyaḥ sapatnānāṃ bhayapradaḥ
04,038.034d*0704_000 uttaraḥ
04,038.034d*0704_001 sārathe kim idaṃ divyaṃ nāgo vā yadi vā dhanuḥ
04,038.034d*0704_002 sauvarṇāny atra padmāni śatapatrāṇi bhāgaśaḥ
04,038.034d*0704_003 kuśāgnipratitaptāni bhānumanti bṛhanti ca
04,038.034d*0704_004 (20a) bindavaś cātra sauvarṇā maṇiprotāḥ samantataḥ
04,038.034d*0704_005 śaśisūryaprabhāḥ pṛṣṭhe bhānti rukmapariṣkṛtāḥ
04,038.034d*0704_006 pughpāṇy atra suvarṇāni śatapatrāṇi bhāgaśaḥ
04,038.034d*0704_007 vismāpanīyarūpaṃ ca bhīmaṃ bhīmapradarśanam
04,038.034d*0704_008 nīlotpalanibhaṃ kasya śātakumbhapariṣkṛtam
04,038.034d*0704_009 (21ab) ṛṣabhā yasya sauvarṇāḥ pṛṣṭhe tiṣṭhanti śṛṅgiṇaḥ
04,038.034d*0704_010 tālapramāṇaṃ kasyedaṃ maṇirukmavibhūṣitam
04,038.034d*0704_011 hāṭakasya suvarṇasya yasmiñ śākhāmṛgā daśa
04,038.034d*0704_012 durānamaṃ mahad dīrghaṃ surūpaṃ duṣpradharṣaṇam
04,038.034d*0704_013 kasyedam īdṛśaṃ citraṃ dhanuḥ sarve ca daṃsitāḥ
04,038.034d*0704_014 candrārkavimalā bhāsaḥ surūpāḥ supradarśanāḥ
04,038.034d*0704_015 haṃsāḥ pṛṣṭhe śritā yasya kuśāgnipratimārciṣaḥ
04,038.034d*0704_016 śārṅgagāṇḍīvasadṛśaṃ kasyedaṃ sārathe dhanuḥ
04,038.034d*0704_017 caturthaṃ kāñcanavapur bhāti vidyudgaṇopamam
04,038.034d*0704_018 nīlotpalitam acchidraṃ jātarūpaprabhaṃ dhanuḥ
04,038.034d*0704_019 matsyā yasya hiraṇyasya pṛṣṭhe tiṣṭhanti saṃcitāḥ
04,038.034d*0704_020 śakracāpopamaṃ divyaṃ kasyedaṃ sārathe dhanuḥ
04,038.034d*0704_021 ucchritaṃ phaṇivad dīrghaṃ sāravattvād durānamam
04,038.034d*0704_022 (20c) sahasragodhāḥ sauvarṇā dvīpinaś ca caturdaśa
04,038.034d*0704_023 barhiṇaś cātra sauvarṇāḥ śatacandrārkabhūṣaṇāḥ
04,038.034d*0704_024 jāmbūnadavicitrāṅgaṃ kasyedaṃ pañcamaṃ dhanuḥ
04,038.034d*0704_025 (25ab) kasyeme kṣuranārācāḥ sahasraṃ lomavāpinaḥ
04,038.034d*0704_026 pakṣiṇas tīkṣṇatuṇḍāgrāḥ kasyeme niśitāḥ śarāḥ
04,038.034d*0704_027 (26ab) vipāṭāḥ pṛthavaḥ kasya gṛdhrapatrārdhavājitāḥ
04,038.034d*0704_028 (27c,28ab) varāhakarṇās tīkṣṇāgrāḥ kasyeme rucirāḥ śarāḥ
04,038.034d*0704_029 vajrāśanisamasparśā vaiśvānarasamārciṣaḥ
04,038.034d*0704_030 suvarṇapuṅkhās tīkṣṇāgrāḥ kasya saptaśataṃ śarāḥ
04,038.034d*0704_031 (30a) kasyāyaṃ sāyako dīrgho gavye kośe ca daṃsitaḥ
04,038.034d*0704_032 kasya daṇḍo dṛḍhaḥ ślakṣṇo ruciro 'yaṃ prakāśate
04,038.034d*0704_033 (30c) vaiyāghrakośaḥ kasyāyaṃ divyaḥ khaḍgo mahāprabhaḥ
04,038.034d*0704_034 (27ab) kasyāyam asir āvāpe pañcaśārdūlalakṣaṇaḥ
04,038.034d*0704_035 (32ab) kasyāyaṃ nirmalaḥ khaḍgo dvīpicarmādhivāsitaḥ
04,038.034d*0704_036 nīlotpalasavarṇo 'yaṃ kasya khaḍgaḥ pṛthur mahān
04,038.034d*0704_037 mṛgendracarmāvasitas tīkṣṇadhāraḥ sunirmalaḥ
04,038.034d*0704_038 ṛṣabhājinakośas tu kasya khaḍgo mahān ayam
04,038.034d*0704_039 yasyāpidhāne dṛśyante sūryāḥ pañca pariṣkṛtāḥ
04,038.034d*0704_040 (32a) kasyāyaṃ vipulaḥ khaḍgaḥ śṛṅgatsarumanoharaḥ
04,038.034d*0704_041 nihitaḥ pārṣate kośe tailadhautaḥ samāhitaḥ
04,038.034d*0704_042 (33c) pramāṇavarṇayuktaś ca kasya khaḍgo mahān ayam
04,038.034d*0704_043 naitena pratividdhaḥ sañ jīvet kaś cana kuñjaraḥ
04,038.034d*0705_001 viprakṣiptās tīkṣṇadaṃṣṭrā upāsaṅge hiraṇmaye
04,038.034d*0706_001 hāridravarṇāḥ kasyeme śitāḥ pañcaśataṃ śarāḥ
04,038.034d*0706_002 āśīviṣasamasparśā gatau cājihmagā dṛḍhāḥ
04,038.034d*0707_001 yasyāpidhāne dṛśyante śārdūlāḥ kāñcanāḥ śubhāḥ
04,038.035a nirdiśasva yathātattvaṃ mayā pṛṣṭā bṛhannaḍe
04,038.035c vismayo me paro jāto dṛṣṭvā sarvam idaṃ mahat
04,038.036 bṛhannaḍovāca
04,038.036*0708_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,038.036*0708_001 uttareṇaivam uktas tu pārtho vairāṭim abravīt
04,038.036*0708_002 mṛdvyā pratyāyayan vācā bhītaṃ śaṅkāvaśaṃ gatam
04,038.036a yan māṃ pūrvam ihāpṛcchaḥ śatrusenānibarhaṇam
04,038.036c gāṇḍīvam etat pārthasya lokeṣu viditaṃ dhanuḥ
04,038.036d*0709_001 abhedyam ajaraṃ śrīmad divyam acchedyam avraṇam
04,038.037a sarvāyudhamahāmātraṃ śātakumbhapariṣkṛtam
04,038.037c etat tad arjunasyāsīd gāṇḍīvaṃ paramāyudham
04,038.038a yat tac chatasahasreṇa saṃmitaṃ rāṣṭravardhanam
04,038.038c yena devān manuṣyāṃś ca pārtho viṣahate mṛdhe
04,038.038d*0710_001 citram uccāvacair varṇaiḥ ślakṣṇam āyatam avraṇam
04,038.039a devadānavagandharvaiḥ pūjitaṃ śāśvatīḥ samāḥ
04,038.039c etad varṣasahasraṃ tu brahmā pūrvam adhārayat
04,038.040a tato 'nantaram evātha prajāpatir adhārayat
04,038.040c trīṇi pañcaśataṃ caiva śakro 'śīti ca pañca ca
04,038.041a somaḥ pañcaśataṃ rājā tathaiva varuṇaḥ śatam
04,038.041b*0711_001 tasmāc ca varuṇād agniḥ premṇā prāhṛtya tac chubham
04,038.041b*0711_002 agninā pratibhāvyena dattaṃ pārthāya gāṇḍivam
04,038.041c pārthaḥ pañca ca ṣaṣṭiṃ ca varṣāṇi śvetavāhanaḥ
04,038.042a mahāvīryaṃ mahad divyam etat tad dhanur uttamam
04,038.042b*0712_001 etan mām anusaṃprāptaṃ varuṇāc cārudarśanam
04,038.042b*0713_001 nīlotpalanibhaṃ rājñaḥ kauravyasya mahātmanaḥ
04,038.042b*0713_002 bindavaś cāsya sauvarṇāḥ pṛṣṭhe sādhu niyojitāḥ
04,038.042c pūjitaṃ suramartyeṣu bibharti paramaṃ vapuḥ
04,038.042d*0714_001 tālapramāṇaṃ bhīmasya maṇirukmavibhūṣitam
04,038.042d*0714_002 durānamaṃ mahad dīrghaṃ surūpaṃ duṣpradharṣaṇam
04,038.043a supārśvaṃ bhīmasenasya jātarūpagrahaṃ dhanuḥ
04,038.043b*0715_001 sahasragodhā hairaṇyā dvīpinaś ca caturdaśa
04,038.043b*0715_002 ṛṣabhāś cāpi sauvarṇāḥ pṛṣṭhe tiṣṭhanti śṛṅgiṇaḥ
04,038.043c yena pārtho 'jayat kṛtsnāṃ diśaṃ prācīṃ paraṃtapaḥ
04,038.043d*0716_001 pṛṣṭhe vibhaktāḥ śobhante kuśāgnipratibhāvitāḥ
04,038.044a indragopakacitraṃ ca yad etac cāruvigraham
04,038.044c rājño yudhiṣṭhirasyaitad vairāṭe dhanur uttamam
04,038.045a sūryā yasmiṃs tu sauvarṇāḥ prabhāsante prabhāsinaḥ
04,038.045c tejasā prajvalanto vai nakulasyaitad āyudham
04,038.046a śalabhā yatra sauvarṇās tapanīyavicitritāḥ
04,038.046c etan mādrīsutasyāpi sahadevasya kārmukam
04,038.046d*0717_001 tapanīyavicitraṃ ca vairāṭe nākulaṃ dhanuḥ
04,038.047a ye tv ime kṣurasaṃkāśāḥ sahasrā lomavāhinaḥ
04,038.047c ete 'rjunasya vairāṭe śarāḥ sarpaviṣopamāḥ
04,038.048a ete jvalantaḥ saṃgrāme tejasā śīghragāminaḥ
04,038.048c bhavanti vīrasyākṣayyā vyūhataḥ samare ripūn
04,038.048d*0718_001 ghorāgrā dīrgharūpāś ca girīṇām api dāraṇāḥ
04,038.049a ye ceme pṛthavo dīrghāś candrabimbārdhadarśanāḥ
04,038.049c ete bhīmasya niśitā ripukṣayakarāḥ śarāḥ
04,038.050a hāridravarṇā ye tv ete hemapuṅkhāḥ śilāśitāḥ
04,038.050c nakulasya kalāpo 'yaṃ pañcaśārdūlalakṣaṇaḥ
04,038.051a yenāsau vyajayat kṛtsnāṃ pratīcīṃ diśam āhave
04,038.051c kalāpo hy eṣa tasyāsīn mādrīputrasya dhīmataḥ
04,038.052a ye tv ime bhāskarākārāḥ sarvapāraśavāḥ śarāḥ
04,038.052c ete citrāḥ kriyopetāḥ sahadevasya dhīmataḥ
04,038.053a ye tv ime niśitāḥ pītāḥ pṛthavo dīrghavāsasaḥ
04,038.053c hemapuṅkhās triparvāṇo rājña ete mahāśarāḥ
04,038.054a yas tv ayaṃ sāyako dīrghaḥ śilīpṛṣṭhaḥ śilīmukhaḥ
04,038.054c arjunasyaiṣa saṃgrāme gurubhārasaho dṛḍhaḥ
04,038.055a vaiyāghrakośas tu mahān bhīmasenasya sāyakaḥ
04,038.055c gurubhārasaho divyaḥ śātravāṇāṃ bhayaṃkaraḥ
04,038.056a suphalaś citrakośaś ca hematsarur anuttamaḥ
04,038.056c nistriṃśaḥ kauravasyaiṣa dharmarājasya dhīmataḥ
04,038.057a yas tu pāñcanakhe kośe nihitaś citrasevane
04,038.057c nakulasyaiṣa nistriṃśo gurubhārasaho dṛḍhaḥ
04,038.058a yas tv ayaṃ vimalaḥ khaḍgo gavye kośe samarpitaḥ
04,038.058c sahadevasya viddhy enaṃ sarvabhārasahaṃ dṛḍham
04,038.058d*0719_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,038.058d*0719_001 evam ākhyātavāṃs tatra svāyudhāni paraṃtapaḥ
04,038.058d*0719_002 virāṭaputrāya tadā pārthaḥ satyaparākramaḥ
04,038.058d*0720_001 (45a) barhiṇaś cātra sauvarṇāḥ śatacandrārkabhūṣaṇāḥ
04,038.058d*0720_002 nakulasya dhanus tv etan mādrīputrasya dhīmataḥ
04,038.058d*0720_003 etena sadṛśaṃ citraṃ dhanuś caitad yavīyasaḥ
04,038.058d*0720_004 (50a) hāridravarṇaṃ rājñaś ca kauravyasya mahātmanaḥ
04,038.058d*0720_005 vipāṭā bhīmasenasya girīṇām api dāraṇāḥ
04,038.058d*0720_006 suprabhāḥ sumahākāyās tīkṣṇāgrāḥ sukṛtā dṛḍhāḥ
04,038.058d*0720_007 bhīmena prahitā hy ete vāraṇānāṃ nivāraṇāḥ
04,038.058d*0720_008 suvarṇavarṇā rucirāḥ kāladaṇḍopamāḥ śubhāḥ
04,038.058d*0720_009 (50c) nakulasya śarā hy ete vajrāśanisamaprabhāḥ
04,038.058d*0720_010 yāṃś ca tvaṃ pṛcchase dīrghān samadhārān samāhitān
04,038.058d*0720_011 (52d) varāhakarṇās tīkṣṇāgrāḥ sahadevasya te śarāḥ
04,038.058d*0720_012 (54a) yas tv ayaṃ sāyako divyo gavye kośe ca daṃsitaḥ
04,038.058d*0720_013 (54d) pārthasyāstram idaṃ ghoraṃ sarvabhārasahaṃ mahat
04,038.058d*0720_014 yas tv ayaṃ nirmalaḥ khaḍgo dvīpicarmaṇi daṃsitaḥ
04,038.058d*0720_015 rājño yudhiṣṭhirasyāyaṃ kuntīputrasya dhīmataḥ
04,038.058d*0720_016 (55a,50d) vaiyāghrakośo bhīmasya pañcaśārdūlalakṣaṇaḥ
04,038.058d*0720_017 vāraṇānāṃ sudṛptānāṃ śikṣitaḥ skandhaśātane
04,038.058d*0720_018 nīlotpalasavarṇābhaḥ khaḍgaḥ pārthasya dhīmataḥ
04,038.058d*0720_019 mṛgendracarmapihitas tīkṣṇadhāraḥ samāhitaḥ
04,038.058d*0720_020 darśanīyaḥ sutīkṣṇāgraḥ kuntīputrasya dhīmataḥ
04,038.058d*0720_021 (54c) arjunasyaiṣa nistriṃśaḥ parasainyāgradūṣaṇaḥ
04,038.058d*0720_022 (57a) yas tv ayaṃ pārṣate kośe prakṣipto ruciratsaruḥ
04,038.058d*0720_023 (57c) nakulasyaiṣa nistriṃśo vaiśvānarasamaprabhaḥ
04,038.058d*0720_024 (58a) yas tv ayaṃ piṅgalaḥ khaḍgaś citro maṇimayatsaruḥ
04,038.058d*0720_025 (58cd) sahadevasya khaḍgo 'yaṃ bhārasāho 'tidaṃsitaḥ
04,038.058d*0720_026 vaiśaṃpāyanaḥ
04,038.058d*0720_026 bhīmasyāyaṃ mahādaṇḍaḥ sarvāmitravināśanaḥ
04,038.058d*0720_027 bhedato hy arjunas tūrṇaṃ kathayām āsa tattvataḥ
04,038.058d*0720_028 āyudhāni kalāpāṃś ca nistriṃśāṃś cātulaprabhān
04,038.058d*0721_001 anyat tu sahadevasya dhanuḥ śreṣṭhaṃ mahaujasaḥ
04,038.058d*0722_001 kvāsau pracchannavāsānāṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
04,038.058d*0722_002 nyastāny atra mahārhāṇi vratasiddhim upeyuṣām
04,038.058d*0722_003 ity uttaraṃ tu tat sarvam arjunas tattvato 'bravīt
04,039.001 uttara uvāca
04,039.001a suvarṇavikṛtānīmāny āyudhāni mahātmanām
04,039.001c rucirāṇi prakāśante pārthānām āśukāriṇām
04,039.001d*0723_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,039.001d*0723_001 etasminn antare pārthaṃ mūḍhātmā na vyajānata
04,039.001d*0723_002 virāṭaputraḥ pramukhe papraccha punar eva tu
04,039.002a kva nu svid arjunaḥ pārthaḥ kauravyo vā yudhiṣṭhiraḥ
04,039.002c nakulaḥ sahadevaś ca bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
04,039.002d*0724_001 kva nu te pāṇḍavāḥ śūrāḥ saṃgrāmeṣv aparājitāḥ
04,039.002d*0724_002 eṣām imāni divyāni śriyā dīvyanti bhānti ca
04,039.002d*0724_003 kasmin vasanti te deśe dharmajñā bandhuvatsalāḥ
04,039.002d*0724_004 kva dharmarājaḥ kauravyo dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
04,039.002d*0724_005 bhīmasenārjunau cāpi sarve te mātulā mama
04,039.002d*0724_006 nakulaḥ sahadevo vā sarvāstrakuśalo raṇe
04,039.002d*0725_001 dharmaśīlaś ca dharmātmā dharmavān dharmavit sudhīḥ
04,039.002d*0725_002 dharmādhyakṣo dharmavrato dharmajño dharmamūrtimān
04,039.002d*0725_003 dharmaniṣṭho dharmakartā dharmagoptā sudharmakṛt
04,039.002d*0725_004 satyārjavakṣamādhāro ghṛṇī dharmaparāyaṇaḥ
04,039.003a sarva eva mahātmānaḥ sarvāmitravināśanāḥ
04,039.003c rājyam akṣaiḥ parākīrya na śrūyante kadā cana
04,039.004a draupadī kva ca pāñcālī strīratnam iti viśrutā
04,039.004c jitān akṣais tadā kṛṣṇā tān evānvagamad vanam
04,039.004d*0726_001 utsṛjya dharmarājyaṃ te na śrūyante vanaṃ gatāḥ
04,039.004d*0726_002 pāṇḍavān yadi jānīṣe kva nu te dharmacāriṇaḥ
04,039.004d*0726_003 kva cādya nivasantīti satyaṃ brūhi bṛhannale
04,039.004d*0726_003 vaiśaṃpāyanaḥ
04,039.004d*0726_004 tataḥ prahasya bībhatsuḥ kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ
04,039.004d*0726_005 uvāca rājaputraṃ tam uttaraṃ śṛṇu me vacaḥ
04,039.004d*0727_001 kimartham āgatāny atra śastrāstrāṇi mahātmanām
04,039.004d*0727_002 kathaṃ jñātāni bhavatā tathā me brūhi śobhane
04,039.004d*0728_001 tataḥ prahasya kaunteyo rājaputram uvāca ha
04,039.004d*0729_001 mā bhais tvaṃ rājaśārdūla sarvaṃ te varṇayāmy aham
04,039.004d*0729_002 nātra bhetavyam adyāpi rājaputra yathā tathā
04,039.004d*0729_003 vayaṃ te pāṇḍavā nāma vanavāsasya pāragāḥ
04,039.004d*0729_004 atīte dvādaśe varṣe channavāsam ihoṣitāḥ
04,039.004d*0729_005 tasmād aśaṅkitamanāḥ śṛṇuṣva mahitottara
04,039.005 arjuna uvāca
04,039.005a aham asmy arjunaḥ pārthaḥ sabhāstāro yudhiṣṭhiraḥ
04,039.005c ballavo bhīmasenas tu pitus te rasapācakaḥ
04,039.006a aśvabandho 'tha nakulaḥ sahadevas tu gokule
04,039.006c sairandhrīṃ draupadīṃ viddhi yatkṛte kīcakā hatāḥ
04,039.006d*0730_001 bhīmasenena durvṛttaḥ saha bhrātṛbhir āhave
04,039.006d*0731_001 śrutvaitad vacanaṃ jiṣṇor vismayasphāritekṣaṇaḥ
04,039.006d*0731_002 paśyann animiṣaḥ pārthaṃ śanair vācam uvāca ha
04,039.007 uttara uvāca
04,039.007a daśa pārthasya nāmāni yāni pūrvaṃ śrutāni me
04,039.007c prabrūyās tāni yadi me śraddadhyāṃ sarvam eva te
04,039.008 arjuna uvāca
04,039.008a hanta te 'haṃ samācakṣe daśa nāmāni yāni me
04,039.008b*0732_001 vairāṭe śṛṇu tāni tvaṃ yāni pūrvaṃ śrutāni te
04,039.008b*0733_001 ekāgramānaso bhūtvā śṛṇu sarvaṃ samāhitaḥ
04,039.008b*0734_001 īśāno vidadhe devas tridivasyeśvaro divi
04,039.008b*0735_001 tāni loke pravṛttāni vairāṭe śṛṇu tattvataḥ
04,039.008c arjunaḥ phalguno jiṣṇuḥ kirīṭī śvetavāhanaḥ
04,039.008e bībhatsur vijayaḥ kṛṣṇaḥ savyasācī dhanaṃjayaḥ
04,039.008f*0736_001 etāni mama nāmāni sthāpitāni surottamaiḥ
04,039.009 uttara uvāca
04,039.009*0737_001 guṇato daśa nāmāni samavetāni pāṇḍave
04,039.009*0737_002 caranti loke khyātāni viditāni mamānagha
04,039.009a kenāsi vijayo nāma kenāsi śvetavāhanaḥ
04,039.009c kirīṭī nāma kenāsi savyasācī kathaṃ bhavān
04,039.010a arjunaḥ phalguno jiṣṇuḥ kṛṣṇo bībhatsur eva ca
04,039.010c dhanaṃjayaś ca kenāsi prabrūhi mama tattvataḥ
04,039.010e śrutā me tasya vīrasya kevalā nāmahetavaḥ
04,039.010f*0738_001 tatsarvaṃ yadi me brūyāḥ śraddadhyāṃ sarvam eva te
04,039.010f*0739_001 itas tataś calaty etan mano me cañcalaṃ tvayi
04,039.010f*0739_002 arjuno vā bhavān neti vada śīghraṃ bṛhannale
04,039.011 arjuna uvāca
04,039.011a sarvāñ janapadāñ jitvā vittam ācchidya kevalam
04,039.011c madhye dhanasya tiṣṭhāmi tenāhur māṃ dhanaṃjayam
04,039.012a abhiprayāmi saṃgrāme yad ahaṃ yuddhadurmadān
04,039.012c nājitvā vinivartāmi tena māṃ vijayaṃ viduḥ
04,039.013a śvetāḥ kāñcanasaṃnāhā rathe yujyanti me hayāḥ
04,039.013c saṃgrāme yudhyamānasya tenāhaṃ śvetavāhanaḥ
04,039.013d*0740_001 kirīṭaṃ sūryasaṃkāśaṃ bhrājate me śirogatam
04,039.013d*0740_002 raṇamadhye rathasthasya sūryapāvakasaṃnibham
04,039.014a uttarābhyāṃ ca pūrvābhyāṃ phalgunībhyām ahaṃ divā
04,039.014c jāto himavataḥ pṛṣṭhe tena māṃ phalgunaṃ viduḥ
04,039.014d*0741_001 yo mamāṅge vraṇaṃ kuryān mama jyeṣṭhasya paśyataḥ
04,039.014d*0741_002 yudhiṣṭhirasya rudhiraṃ darśayed vā kadā cana
04,039.014d*0741_003 parābhavam ahaṃ tasya kule kuryāṃ na saṃśayaḥ
04,039.015a purā śakreṇa me dattaṃ yudhyato dānavarṣabhaiḥ
04,039.015c kirīṭaṃ mūrdhni sūryābhaṃ tena māhuḥ kirīṭinam
04,039.015d*0742_001 acchedyaṃ ruciraṃ citraṃ jāmbūnadapariṣkṛtam
04,039.015d*0742_002 indradattam anāhāryaṃ
04,039.016a na kuryāṃ karma bībhatsaṃ yudhyamānaḥ kathaṃ cana
04,039.016c tena devamanuṣyeṣu bībhatsur iti māṃ viduḥ
04,039.017a ubhau me dakṣiṇau pāṇī gāṇḍīvasya vikarṣaṇe
04,039.017b*0743_001 dhanuṣāhaṃ samāyuktaḥ śaravarṣaṃ sṛjāmi ca
04,039.017b*0744_001 bhujau me bhavataḥ saṃkhye parasainyavināśane
04,039.017c tena devamanuṣyeṣu savyasācīti māṃ viduḥ
04,039.018a pṛthivyāṃ caturantāyāṃ varṇo me durlabhaḥ samaḥ
04,039.018c karomi karma śuklaṃ ca tena mām arjunaṃ viduḥ
04,039.019a ahaṃ durāpo durdharṣo damanaḥ pākaśāsaniḥ
04,039.019c tena devamanuṣyeṣu jiṣṇunāmāsmi viśrutaḥ
04,039.019d@037_0001 mātā mama pṛthā nāma tena māṃ pārtham abruvan
04,039.019d@037_0002 devadānavagandharvān piśācoragarākṣasān
04,039.019d@037_0003 ahaṃ purā raṇe jitvā khāṇḍave 'gnim atarpayam
04,039.019d@037_0004 hutāśanaṃ tarpayitvā sahitaḥ śārṅgadhanvanā
04,039.019d@037_0005 triviṣṭapagatau dṛṣṭvā pitāmahamaheśvarau
04,039.019d@037_0006 mūrcchayā patitaṃ bhūmāv āgatau devasattamau
04,039.019d@037_0007 dṛṣṭvā tau varadau devau saṃjñāṃ labdhvotthitaṃ purā
04,039.019d@037_0008 mūrdhnābhipraṇataṃ bhūmau tau tadā varadau varau
04,039.019d@037_0009 kṛṣṇety ekādaśaṃ nāma prītyā me tatra cakratuḥ
04,039.019d@037_0010 tuṣṭau ca mama vīryeṇa karmaṇā cābhirādhitau
04,039.019d@037_0011 sarvadevaiḥ parivṛtau bhūyo māṃ svayam ūcatuḥ
04,039.019d@037_0012 varaṃ tāta vṛṇīṣveti yat prārthayasi pāṇḍava
04,039.019d@037_0013 tato 'ham astrāṇy alabhaṃ divyāni ca dṛḍhāni ca
04,039.019d@037_0014 brāhmaṃ pāśupataṃ caiva sthūṇākarṇaṃ ca durjayam
04,039.019d@037_0015 aindraṃ vāruṇam āgneyaṃ vāyavyam atha vaiṣṇavam
04,039.019d@037_0016 tato 'ham ajayaṃ bhūyo rathenaindreṇa durjayān
04,039.019d@037_0017 mātaliṃ sārathiṃ kṛtvā nivātakavacān raṇe
04,039.019d@037_0018 avadhyakavacān devair varadattān mahāsurān
04,039.019d@037_0019 tisraḥ koṭīr dānavānāṃ saṃyugeṣv anivartinām
04,039.019d@037_0020 eko nirjitya saṃgrāme bhūyo devān atoṣayam
04,039.019d@037_0021 tato me bhagavān indraḥ kirīṭam adadāt svayam
04,039.019d@037_0022 devāś ca śaṅkham adaduḥ śatrusainyanivāraṇam
04,039.019d@037_0023 ahaṃ pāre samudrasya hiraṇyapuravāsinām
04,039.019d@037_0024 hatvā ṣaṣṭisahasrāṇi jayaṃ saṃprāptavān aham
04,039.019d@037_0025 asaṃbhrānto rathe tiṣṭhan sahasreṣu śateṣu ca
04,039.019d@037_0026 śatrumadhye durādharṣo na muhyanti ca me diśaḥ
04,039.019d@037_0027 ahaṃ gandharvarājena hriyamāṇaṃ suyodhanam
04,039.019d@037_0028 bhrātṛbhiḥ sahitaṃ tāta gandharvaiḥ samare jitam
04,039.019d@037_0029 caturdaśa sahasrāṇi hatvā cainam amocayam
04,039.019d@037_0030 mā bhair vigatasaṃtrāsaḥ kurūn etān samāgatān
04,039.019d@037_0031 suyodhanasya miṣataḥ karṇasya ca kṛpasya ca
04,039.019d@037_0032 pitāmahasya bhīṣmasya drauṇer droṇasya ca svayam
04,039.019d@037_0033 sarvān eva kurūñ jitvā pratyāneṣyāmi te paśūn
04,039.020a kṛṣṇa ity eva daśamaṃ nāma cakre pitā mama
04,039.020c kṛṣṇāvadātasya sataḥ priyatvād bālakasya vai
04,039.020d*0745_001 sthito 'smi yattaḥ saṃgrāme vairāṭe vyetu te bhayam
04,039.020d*0745_002 etac chrutvā prahṛṣṭātmā vismayotphullalocanaḥ
04,039.021 vaiśaṃpāyana uvāca
04,039.021a tataḥ pārthaṃ sa vairāṭir abhyavādayad antikāt
04,039.021b*0746_001 tasya tad vacanaṃ śrutvā vairāṭiḥ pārṣatottama
04,039.021b*0746_002 prahṛṣṭaromā hṛṣṭo 'bhūd vismayotphullalocanaḥ
04,039.021b*0746_003 taṃ prekṣya vai mahātmānam arjunaṃ matsyanandanaḥ
04,039.021b*0746_004 prāñjaliś cābhivādyātha idaṃ vacanam abravīt
04,039.021c ahaṃ bhūmiṃjayo nāma nāmnāham api cottaraḥ
04,039.022a diṣṭyā tvāṃ pārtha paśyāmi svāgataṃ te dhanaṃjaya
04,039.022c lohitākṣa mahābāho nāgarājakaropama
04,039.022e yad ajñānād avocaṃ tvāṃ kṣantum arhasi tan mama
04,039.022e*0747_001 **** **** pramādena narottama
04,039.022e*0747_002 akṛtvā hṛdaye sarvaṃ
04,039.023a yatas tvayā kṛtaṃ pūrvaṃ vicitraṃ karma duṣkaram
04,039.023c ato bhayaṃ vyatītaṃ me prītiś ca paramā tvayi
04,039.023d*0748_001 dāso 'haṃ te bhaviṣyāmi paśya mām anukampayā
04,039.023d*0748_002 yā pratijñā kṛtā pūrvaṃ tava sārathyakāraṇāt
04,039.023d*0748_003 manaḥsvāsthyaṃ ca me jātaṃ jātaṃ bhāgyaṃ ca me mahat
04,039.023d*0749_001 yad ajñānād avocaṃ tvāṃ vismartavyaṃ dhanaṃjaya
04,039.023d*0749_002 yāvad arvāg ahaṃ vidyāṃ tvāṃ na tattvena bhārata
04,039.023d*0749_003 tāvan me 'bhūd bhayaṃ tāta kurubhyo nātra saṃśayaḥ
04,039.023d*0749_004 yadā tv ajñāsiṣam ahaṃ channaṃ tattvena bhārata
04,039.023d*0749_005 vismito 'smi mahāsattva sarvaśatrūn vināśaya
04,039.023d*0749_006 tvadvākyajalasaṃsiktam utpalaṃ hṛdayaṃ mama
04,039.023d*0749_007 gharmābhitaptaṃ vijale mlānapadmam iva hrade
04,039.023d*0750_001 neyaṃ pratijñā pūrṇā me harṣaś cārjuna jāyate
04,039.023d*0750_002 devendratanayasyeha sārathiḥ syāṃ mahāmṛdhe
04,039.023d*0750_003 iti pūrvaṃ kṛtāsmābhiḥ pratijñā yuddhadurmada
04,039.023d*0750_004 pratijñā mama saṃpūrṇā tava sārathyakāraṇāt
04,039.023d@038_0001 na smartavyaṃ tvayā vīra lokapālasamo hy asi
04,039.023d@038_0002 prasādaye mahābāho pūrvaṃ yat skhalitaṃ mama
04,039.023d@038_0003 tāvan me 'bhūd bhayaṃ pārtha yāvat tvāṃ nāvalokaye
04,039.023d@038_0004 vibhayo darśanāt tubhyaṃ kas tvāṃ yotsyej jijīviṣuḥ
04,039.023d@038_0005 evaṃ prahṛṣṭaromāsau brūte matsyasuto 'rjunam
04,039.023d@038_0006 prāñjaliḥ samupātiṣṭhad vāsavo druhiṇaṃ yathā
04,039.023d@038_0007 tato 'rjunaḥ samāśvāsya matsyaṃ vairāṭim abravīt
04,039.023d@038_0008 uvāca muditaḥ kāle tamo hatvā yathā raviḥ
04,039.023d@038_0009 āśvāsya putraṃ matsyasya dhanur visphārya gāṇḍivam
04,039.023d@038_0010 prekṣaṇīyatamo bhūtvā tasthau dīpto ravir yathā
04,040.001 uttara uvāca
04,040.001a āsthāya vipulaṃ vīra rathaṃ sārathinā mayā
04,040.001c katamaṃ yāsyase 'nīkam ukto yāsyāmy ahaṃ tvayā
04,040.002 arjuna uvāca
04,040.002a prīto 'smi puruṣavyāghra na bhayaṃ vidyate tava
04,040.002c sarvān nudāmi te śatrūn raṇe raṇaviśārada
04,040.003a svastho bhava mahābuddhe paśya māṃ śatrubhiḥ saha
04,040.003c yudhyamānaṃ vimarde 'smin kurvāṇaṃ bhairavaṃ mahat
04,040.003d*0751_001 gāṇḍīvaṃ devadattaṃ ca śarān kanakabhūṣitān
04,040.004a etān sarvān upāsaṅgān kṣipraṃ badhnīhi me rathe
04,040.004c etaṃ cāhara nistriṃśaṃ jātarūpapariṣkṛtam
04,040.004d*0752_001 gāñjīvaṃ devadattaṃ ca tathākṣayyau maheṣudhī
04,040.004d*0752_002 ratham āropayaitan me pratyāneṣyāmi te paśūn
04,040.004d*0753_000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,040.004d*0753_001 arjunasya vacaḥ śrutvā tvarāvān uttaras tadā
04,040.004d*0753_002 arjunasyāyudhān gṛhya śīghreṇāvātarat tataḥ
04,040.004d*0753_002 arjuna uvāca
04,040.004e ahaṃ vai kurubhir yotsyāmy avajeṣyāmi te paśūn
04,040.004f*0754_001 toṣayiṣyāmi rājānaṃ pravekṣyāmi puraṃ punaḥ
04,040.005a saṃkalpapakṣavikṣepaṃ bāhuprākāratoraṇam
04,040.005c tridaṇḍatūṇasaṃbādham anekadhvajasaṃkulam
04,040.006a jyākṣepaṇaṃ krodhakṛtaṃ nemīninadadundubhi
04,040.006b*0755_001 śarajālavitānāḍhyam ākṣveḷitamahāsvanam
04,040.006c nagaraṃ te mayā guptaṃ rathopasthaṃ bhaviṣyati
04,040.007a adhiṣṭhito mayā saṃkhye ratho gāṇḍīvadhanvanā
04,040.007c ajeyaḥ śatrusainyānāṃ vairāṭe vyetu te bhayam
04,040.008 uttara uvāca
04,040.008a bibhemi nāham eteṣāṃ jānāmi tvāṃ sthiraṃ yudhi
04,040.008c keśavenāpi saṃgrāme sākṣād indreṇa vā samam
04,040.008d*0756_001 bahunā kiṃ pralāpena śṛṇu me caramaṃ vacaḥ
04,040.008d*0756_002 nāhaṃ bibhemi kaunteya sākṣād api śatakratoḥ
04,040.008d*0756_003 yamapāśikuberebhyo droṇabhīṣmaśatād api
04,040.009a idaṃ tu cintayann eva parimuhyāmi kevalam
04,040.009c niścayaṃ cāpi durmedhā na gacchāmi kathaṃ cana
04,040.010a evaṃ vīrāṅgarūpasya lakṣaṇair ucitasya ca
04,040.010c kena karmavipākena klībatvam idam āgatam
04,040.011a manye tvāṃ klībaveṣeṇa carantaṃ śūlapāṇinam
04,040.011c gandharvarājapratimaṃ devaṃ vāpi śatakratum
04,040.012 arjuna uvāca
04,040.012a bhrātur niyogāj jyeṣṭhasya saṃvatsaram idaṃ vratam
04,040.012c carāmi brahmacaryaṃ vai satyam etad bravīmi te
04,040.013a nāsmi klībo mahābāho paravān dharmasaṃyutaḥ
04,040.013b*0757_001 purāham ājñayā bhrātur jyeṣṭhasyāhaṃ surālayam
04,040.013b*0757_002 prāptavān urvaśīṃ dṛṣṭvā sudharmāyām ahaṃ tadā
04,040.013b*0757_003 nṛtyantīṃ paramaṃ rūpaṃ bibhratīṃ vajrisaṃnidhau
04,040.013b*0757_004 apaśyaṃ tām animiṣaṃ kūṭasthām anvayasya me
04,040.013b*0757_005 rātrau samāgatā mahyaṃ śayanaṃ rantum icchayā
04,040.013b*0757_006 ahaṃ tām abhivādyaiva mātṛsatkāram ācaram
04,040.013b*0757_007 sā ca mām aśapat kruddhā śikhaṇḍī tvaṃ bhaver iti
04,040.013b*0757_008 śrutvā tam indro mām āha mā bhais tvaṃ pārtha ṣaṇḍataḥ
04,040.013b*0757_009 upakāro bhavet tubhyam ajñātavasatau purā
04,040.013b*0757_010 itīndro mām anugrāhya tataḥ preṣitavān vṛṣā
04,040.013b*0757_011 tad idaṃ samanuprāptaṃ vrataṃ cīrṇaṃ mayānagha
04,040.013b*0758_001 urvaśīśāpasaṃbhūtaṃ klaibyaṃ māṃ samupasthitam
04,040.013c samāptavratam uttīrṇaṃ viddhi māṃ tvaṃ nṛpātmaja
04,040.014 uttara uvāca
04,040.014a paramo 'nugraho me 'dya yat pratarko na me vṛthā
04,040.014c na hīdṛśāḥ klībarūpā bhavantīha narottamāḥ
04,040.015a sahāyavān asmi raṇe yudhyeyam amarair api
04,040.015c sādhvasaṃ tat pranaṣṭaṃ me kiṃ karomi bravīhi me
04,040.016a ahaṃ te saṃgrahīṣyāmi hayāñ śatrurathārujaḥ
04,040.016c śikṣito hy asmi sārathye tīrthataḥ puruṣarṣabha
04,040.017a dāruko vāsudevasya yathā śakrasya mātaliḥ
04,040.017c tathā māṃ viddhi sārathye śikṣitaṃ narapuṃgava
04,040.017d*0759_001 etāsu pañcasv aśvānāṃ rathacaryāsu pāṇḍava
04,040.017d*0759_002 śatravo vidraviṣyanti gacchamānam itas tataḥ
04,040.017d*0760_001 aśvā hy ete mahābāho tavaivāhavadurjayāḥ
04,040.017d*0760_002 yogyā rathavare yuktāḥ prāṇavanto jitaśramāḥ
04,040.018a yasya yāte na paśyanti bhūmau prāptaṃ padaṃ padam
04,040.018c dakṣiṇaṃ yo dhuraṃ yuktaḥ sugrīvasadṛśo hayaḥ
04,040.019a yo 'yaṃ dhuraṃ dhuryavaro vāmaṃ vahati śobhanaḥ
04,040.019c taṃ manye meghapuṣpasya javena sadṛśaṃ hayam
04,040.020a yo 'yaṃ kāñcanasaṃnāhaḥ pārṣṇiṃ vahati śobhanaḥ
04,040.020c vāmaṃ sainyasya manye taṃ javena balavattaram
04,040.021a yo 'yaṃ vahati te pārṣṇiṃ dakṣiṇām añcitodyataḥ
04,040.021c balāhakād api mataḥ sa jave vīryavattaraḥ
04,040.022a tvām evāyaṃ ratho voḍhuṃ saṃgrāme 'rhati dhanvinam
04,040.022c tvaṃ cemaṃ ratham āsthāya yoddhum arho mato mama
04,040.022d*0761_001 sarvaśatrubhir āyātair devarāja ivāsuraiḥ
04,040.023 vaiśaṃpāyana uvāca
04,040.023*0762_001 tato rathād avaskandya vīryavān arimardanaḥ
04,040.023*0762_002 praṇamya devān gāṇḍīvam ādāya ruruce śriyā
04,040.023a tato nirmucya bāhubhyāṃ valayāni sa vīryavān
04,040.023c citre dundubhisaṃnāde pratyamuñcat tale śubhe
04,040.023d*0763_001 indradatte ca te divye uddhṛtyāmucya kuṇḍale
04,040.024a kṛṣṇān bhaṅgīmataḥ keśāñ śvetenodgrathya vāsasā
04,040.024b*0764_001 athāso prāṅmukho bhūtvā śuciḥ prayatamānasaḥ
04,040.024b*0764_002 abhidadhyau mahābāhuḥ sarvāstrāṇi rathottame
04,040.024b*0764_003 ūcuś ca pārthaṃ sarvāṇi prāñjalīni nṛpātmajam
04,040.024b*0764_004 ime sma paramodārāḥ kiṃkarāḥ pāṇḍunandana
04,040.024b*0764_005 praṇipatya tataḥ pārthaḥ samālabhya ca pāṇinā
04,040.024b*0764_006 sarvāṇi mānasānīha bhavatety abhyabhāṣata
04,040.024b*0764_007 pratigṛhya tato 'strāṇi prahṛṣṭavadano 'bhavat
04,040.024b*0765_001 sasmāra divyāny astrāṇi yathāvad bharatarṣabhaḥ
04,040.024b*0766_001 abhyupeyur mahābhāgaṃ mahāstrāṇi tadārjunam
04,040.024c adhijyaṃ tarasā kṛtvā gāṇḍīvaṃ vyākṣipad dhanuḥ
04,040.025a tasya vikṣipyamāṇasya dhanuṣo 'bhūn mahāsvanaḥ
04,040.025c yathā śailasya mahataḥ śailenaivābhijaghnuṣaḥ
04,040.026a sanirghātābhavad bhūmir dikṣu vāyur vavau bhṛśam
04,040.026b*0767_001 papāta mahatī colkā diśo na pracakāśire
04,040.026c bhrāntadvijaṃ khaṃ tadāsīt prakampitamahādrumam
04,040.027a taṃ śabdaṃ kuravo 'jānan visphoṭam aśaner iva
04,040.027b*0768_001 tārkṣyaṃ śabdam iva śrutvā vitresur dīnamānasāḥ
04,040.027b*0768_002 yathendro vyākṣipad bhīmaṃ visphoṭam aśaner vibhuḥ
04,040.027b*0769_001 mahāśanimahāśabdaḥ sadṛśo jyāsvano mahān
04,040.027b*0769_002 śatrūn vīrāṃś ca saṃtyajya nigrahastho rathe sthitaḥ
04,040.027c yad arjuno dhanuḥśreṣṭhaṃ bāhubhyām ākṣipad rathe
04,040.027d@039_0000 uttara uvāca
04,040.027d@039_0001 ekas tvaṃ pāṇḍavaśreṣṭha bahūn etān mahārathān
04,040.027d@039_0002 kathaṃ jeṣyasi saṃgrāme sarvaśastrāstrapāragān
04,040.027d@039_0003 asahāyo 'si kaunteya sasahāyāś ca kauravāḥ
04,040.027d@039_0004 vaiśaṃpāyana uvāca
04,040.027d@039_0004 ata eva mahābāho bhītas tiṣṭhāmi te 'grataḥ
04,040.027d@039_0005 uvāca pārtho mā bhaiṣīḥ prahasya svanavat tadā
04,040.027d@039_0006 yudhyamānasya me vīra gandharvaiḥ sumahābalaiḥ
04,040.027d@039_0007 sahāyo ghoṣayātrāyāṃ kas tadāsīt sakhā mama
04,040.027d@039_0008 tathā pratibhaye tasmin devadānavasaṃkule
04,040.027d@039_0009 khāṇḍave yudhyamānasya kas tadāsīt sakhā mama
04,040.027d@039_0010 nivātakavacaiḥ sārdhaṃ paulomaiś ca mahābalaiḥ
04,040.027d@039_0011 yudhyato devarājārthe kaḥ sahāyas tadābhavat
04,040.027d@039_0012 svayaṃvare tu pāñcālyā rājabhiḥ saha saṃyuge
04,040.027d@039_0013 yudhyato bahubhis tāta kaḥ sahāyas tadābhavat
04,040.027d@039_0014 upajīvya guruṃ droṇaṃ śakraṃ vaiśravaṇaṃ yamam
04,040.027d@039_0015 varuṇaṃ pāvakaṃ caiva kṛpaṃ kṛṣṇaṃ ca mādhavam
04,040.027d@039_0016 pinākapāṇinaṃ caiva katham etān na yodhaye
04,040.027d@039_0017 rathaṃ vāhaya me śīghraṃ vyetu te mānaso jvaraḥ
04,041.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,041.001a uttaraṃ sārathiṃ kṛtvā śamīṃ kṛtvā pradakṣiṇam
04,041.001c āyudhaṃ sarvam ādāya tataḥ prāyād dhanaṃjayaḥ
04,041.002a dhvajaṃ siṃhaṃ rathāt tasmād apanīya mahārathaḥ
04,041.002c praṇidhāya śamīmūle prāyād uttarasārathiḥ
04,041.003a daivīṃ māyāṃ rathe yuktvā vihitāṃ viśvakarmaṇā
04,041.003c kāñcanaṃ siṃhalāṅgūlaṃ dhvajaṃ vānaralakṣaṇam
04,041.004a manasā cintayām āsa prasādaṃ pāvakasya ca
04,041.004c sa ca tac cintitaṃ jñātvā dhvaje bhūtāny acodayat
04,041.004d*0770_001 dhvaje vānaram ucchritya gāṇḍīvaṃ vikṣipan dhanuḥ
04,041.004d*0771_001 uttasthau cottaras tāta smṛtvā punar ihāgataḥ
04,041.004d*0771_002 taṃ samāśvāsya bībhatsur abhiyātuṃ pratatvare
04,041.005a sapatākaṃ vicitrāṅgaṃ sopāsaṅgaṃ mahārathaḥ
04,041.005b*0772_001 khāt papāta rathe tūrṇaṃ divyarūpaṃ manoramam
04,041.005b*0772_002 rathaṃ tam āgataṃ dṛṣṭvā dakṣiṇaṃ prākarot tadā
04,041.005c ratham āsthāya bībhatsuḥ kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ
04,041.006a baddhāsiḥ satanutrāṇaḥ pragṛhītaśarāsanaḥ
04,041.006c tataḥ prāyād udīcīṃ sa kapipravaraketanaḥ
04,041.006d*0773_001 sainyābhyāśam anuprāpya gṛhītvā bhīmam uttamam
04,041.007a svanavantaṃ mahāśaṅkhaṃ balavān arimardanaḥ
04,041.007c prādhamad balam āsthāya dviṣatāṃ lomaharṣaṇam
04,041.007d*0774_001 śaśāṅkakundadhavalaṃ mukhe nikṣipya vāsaviḥ
04,041.007d*0774_002 ucchvasad gaṇḍayugulaṃ sirāḷyācitaphālakam
04,041.007d*0774_003 āyattanimnanayanaṃ hrasvasthūlaśirodharam
04,041.007d*0774_004 atiśliṣṭodaroraskaṃ tiryag ānanaśobhitam
04,041.007d*0774_005 yāvat svaśaktisāmagryaṃ trailokyaṃ kṣobhayann iva
04,041.007d*0774_006 marudbhir daśabhiś caiva prādhmāpayad ariṃdamaḥ
04,041.007d*0775_001 śaṅkhaśabdo 'sya so 'tyarthaṃ śrūyate kālameghavat
04,041.007d*0775_002 tasya śaṅkhasya śabdena dhanuṣo nisvanena ca
04,041.007d*0775_003 vānarasya ca nādena rathanemisvanena ca
04,041.007d*0775_004 jaṅgamasya bhayaṃ ghoram akarot pākaśāsaniḥ
04,041.008a tatas te javanā dhuryā jānubhyām agaman mahīm
04,041.008c uttaraś cāpi saṃtrasto rathopastha upāviśat
04,041.009a saṃsthāpya cāśvān kaunteyaḥ samudyamya ca raśmibhiḥ
04,041.009b*0776_001 vyabhrājata rathopasthe bhānur merāv ivottare
04,041.009b*0776_002 śaṅkhaśabdena vitrastaṃ jyāghātena ca mūrchitam
04,041.009c uttaraṃ ca pariṣvajya samāśvāsayad arjunaḥ
04,041.010a mā bhais tvaṃ rājaputrāgrya kṣatriyo 'si paraṃtapa
04,041.010c kathaṃ puruṣaśārdūla śatrumadhye viṣīdasi
04,041.011a śrutās te śaṅkhaśabdāś ca bherīśabdāś ca puṣkalāḥ
04,041.011c kuñjarāṇāṃ ca nadatāṃ vyūḍhānīkeṣu tiṣṭhatām
04,041.012a sa tvaṃ katham ihānena śaṅkhaśabdena bhīṣitaḥ
04,041.012c viṣaṇṇarūpo vitrastaḥ puruṣaḥ prākṛto yathā
04,041.013 uttara uvāca
04,041.013a śrutā me śaṅkhaśabdāś ca bherīśabdāś ca puṣkalāḥ
04,041.013c kuñjarāṇāṃ ca ninadā vyūḍhānīkeṣu tiṣṭhatām
04,041.014a naivaṃvidhaḥ śaṅkhaśabdaḥ purā jātu mayā śrutaḥ
04,041.014c dhvajasya cāpi rūpaṃ me dṛṣṭapūrvaṃ na hīdṛśam
04,041.014e dhanuṣaś caiva nirghoṣaḥ śrutapūrvo na me kva cit
04,041.015a asya śaṅkhasya śabdena dhanuṣo nisvanena ca
04,041.015b*0777_001 amānuṣāṇāṃ śabdena bhūtānāṃ dhvajavāsinām
04,041.015c rathasya ca ninādena mano muhyati me bhṛśam
04,041.016a vyākulāś ca diśaḥ sarvā hṛdayaṃ vyathatīva me
04,041.016c dhvajena pihitāḥ sarvā diśo na pratibhānti me
04,041.016e gāṇḍīvasya ca śabdena karṇau me badhirīkṛtau
04,041.016f*0778_001 tān * * paribhāṣantam uttaraṃ yuddhadurmadaḥ
04,041.016f*0779_001 sa muhūrtaṃ prayātaṃ tu pārtho vairāṭim abravīt
04,041.016f*0780_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,041.016f*0780_001 punar dhvajaṃ punaḥ śaṅkhaṃ dhanuś caiva punaḥ punaḥ
04,041.016f*0780_002 saṃmūḍhacetā vairāṭir arjunaṃ samudaikṣata
04,041.016f*0780_002 arjunaḥ
04,041.016f*0780_003 sthiro bhava mahābāho saṃjñāṃ cātmānam ānaya
04,041.017 arjuna uvāca
04,041.017a ekānte ratham āsthāya padbhyāṃ tvam avapīḍaya
04,041.017c dṛḍhaṃ ca raśmīn saṃyaccha śaṅkhaṃ dhmāsyāmy ahaṃ punaḥ
04,041.017d*0781_001 na bhayaṃ vidyate cānyan mayi tiṣṭhati saṃyuge
04,041.017d*0781_002 paśya bāhubalaṃ vīra yudhyataḥ śatrubhiḥ saha
04,041.017d*0782_001 sthirīkuruṣva hṛdayaṃ yathā śabdo mahān bhavet
04,041.017d*0783_001 evam uktvā mahābāhuḥ savyasācī paraṃtapaḥ
04,041.017d*0783_002 pradadhmau ca mahāśaṅkhaṃ devadattam anuttamam
04,041.017d*0783_003 jyāghoṣaṃ talaghoṣaṃ ca kṛtvā bhūtāny amohayat
04,041.018 vaiśaṃpāyana uvāca
04,041.018*0784_001 tataḥ sa punar evātha taṃ śaṅkhaṃ prādhamad balī
04,041.018*0784_002 dviṣatāṃ duḥkhajananaṃ suhṛdāṃ prītivardhanam
04,041.018*0785_001 tataḥ śaṅkham upādhmāsīd dārayann iva parvatān
04,041.018*0785_002 guhā girīṇāṃ ca tadā diśaḥ śailāṃs tathaiva ca
04,041.018*0785_003 uttaraś cāpi saṃlīno rathopastha upāviśat
04,041.018*0786_001 tato 'rjunaḥ śaṅkhaśabdaṃ cakārātīva duḥsaham
04,041.018a tasya śaṅkhasya śabdena rathanemisvanena ca
04,041.018c gāṇḍīvasya ca ghoṣeṇa pṛthivī samakampata
04,041.018d*0787_001 śrutvā śabdaṃ tadā droṇo gāṅgeyaṃ vākyam abravīt
04,041.018d*0788_001 uttaraṃ tu rathe dṛṣṭvā śaṅkhaśabdena mohitam
04,041.018d*0789_001 sa rathaḥ saṃsmṛtas tena upāyād vānaradhvajaḥ
04,041.018d*0790_001 taṃ samāśvāsayām āsa punar eva dhanaṃjayaḥ
04,041.018d*0791_001 tato droṇo mahābuddhiḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
04,041.018d*0791_002 uvāca ha kuror madhye sarvaṃ saṃbodhayann iva
04,041.018d*0792_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,041.018d*0792_001 śaṅkhaśabdaṃ ca taṃ śrutvā meghasya ninadaṃ yathā
04,041.018d*0792_002 gāṇḍīvajyāsvanenaiva vismayotphullalocanaḥ
04,041.018d*0793_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,041.018d*0793_001 bhāradvājas tato droṇaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
04,041.018d*0793_002 rājānaṃ cāha saṃprekṣya duryodhanam ariṃdamam
04,041.019 droṇa uvāca
04,041.019*0794_001 nadīja laṅkeśavanāriketur
04,041.019*0794_002 nagāhvayo nāma nagārisūnuḥ
04,041.019*0794_003 eṣo 'ṅganāveṣadharas tarasvī
04,041.019*0794_004 vijeṣyate sarvakurupravīrān
04,041.019*0795_001 eṣā na yoṣā yadi yoṣid eṣā
04,041.019*0795_002 tat saiva yā śumbhaniśumbhahantrī
04,041.019*0795_003 māyāmayastrīvapur ātanoti
04,041.019*0795_004 līlāyitaṃ vā puruṣaḥ purāṇaḥ
04,041.019*0796_001 yathendrajit kṣatriyāṇy aṅganeyaṃ
04,041.019*0796_002 gurur babhāṣe vacanaṃ kilaitat
04,041.019a yathā rathasya nirghoṣo yathā śaṅkha udīryate
04,041.019c kampate ca yathā bhūmir naiṣo 'nyaḥ savyasācinaḥ
04,041.019d*0797_001 autpātikam idaṃ rājan nimittaṃ bhavatīha naḥ
04,041.019d*0797_002 na hi paśyāmi vijayaṃ sainye 'smākaṃ paraṃtapa
04,041.020a śastrāṇi na prakāśante na prahṛṣyanti vājinaḥ
04,041.020c agnayaś ca na bhāsante samiddhās tan na śobhanam
04,041.021a praty ādityaṃ ca naḥ sarve mṛgā ghorapravādinaḥ
04,041.021c dhvajeṣu ca nilīyante vāyasās tan na śobhanam
04,041.021e śakunāś cāpasavyā no vedayanti mahad bhayam
04,041.022a gomāyur eṣa senāyā ruvan madhye 'nudhāvati
04,041.022c anāhataś ca niṣkrānto mahad vedayate bhayam
04,041.022e bhavatāṃ romakūpāṇi prahṛṣṭāny upalakṣaye
04,041.022f*0798_001 dhruvaṃ vināśo yuddhena kṣatriyāṇāṃ pradṛśyate
04,041.022f*0798_002 jyotīṃṣi na prakāśante dāruṇā mṛgapakṣiṇaḥ
04,041.022f*0798_003 utpātā vividhā ghorā dṛśyante kṣatranāśanāḥ
04,041.022f*0798_004 viśeṣata ihāsmākaṃ nimittāni vināśane
04,041.022f*0798_005 ulkābhiś ca pradīptābhir bādhyate pṛtanā tava
04,041.022f*0798_006 vāhanāny aprahṛṣṭāni rudantīva viśāṃ pate
04,041.022f*0798_007 upāsate ca sainyāni gṛdhrās tava samantataḥ
04,041.022f*0798_008 tapsyase vāhinīṃ dṛṣṭvā pārthabāṇaprapīḍitām
04,041.022f*0799_001 anuṣṇāṅgāś ca saṃsvinnā jṛmbhante cāpy abhīkṣṇaśaḥ
04,041.022f*0799_002 viṣṭambhantīha mātaṅgā muñcanty aśrūṇi vājinaḥ
04,041.022f*0799_003 sadā mūtraṃ purīṣaṃ ca utsṛjante punaḥ punaḥ
04,041.022f*0799_004 lohitārdrā ca pṛthivī diśaḥ sarvāḥ pradhūpitāḥ
04,041.022f*0799_005 na ca sūryaḥ pratapati mahad vedayate bhayam
04,041.022f*0799_006 hastinaś cāpi vitrastā yodhāś cāpi vitatrasuḥ
04,041.023a parābhūtā ca vaḥ senā na kaś cid yoddhum icchati
04,041.023c vivarṇamukhabhūyiṣṭhāḥ sarve yodhā vicetasaḥ
04,041.023d*0800_001 diśaṃ te dakṣiṇāṃ sarve viprekṣante punaḥ punaḥ
04,041.023d*0800_002 mṛgāś ca pakṣiṇaś caiva savyam eva patanti naḥ
04,041.023d*0800_003 vāditroddhuṣṭaghoṣāś ca na gāḍhaṃ prasvananti naḥ
04,041.023d*0800_004 yathā meghasya ninado gambhīras tūrṇam āyataḥ
04,041.023d*0800_005 śrūyate rathanirghoṣo nāyam anyo dhanaṃjayāt
04,041.023d*0800_006 aśvānāṃ svanatāṃ śabdo vahatāṃ pākaśāsanim
04,041.023d*0800_007 vānaraś ca dhvajo nityo niḥsaṅgaṃ dhūyate mahān
04,041.023d*0800_008 śaṅkhaśabdena pārthasya karṇau me badhirīkṛtau
04,041.023d*0800_009 sarvasainyaṃ ca vitrastaṃ nāyam anyo dhanaṃjayāt
04,041.023d*0800_010 rājānam agrataḥ kṛtvā duryodhanam ariṃdamam
04,041.023e gāḥ saṃprasthāpya tiṣṭhāmo vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ
04,041.023f*0801_001 pravibhajya tridhā senāṃ samucchritya dhvajān api
04,041.023f*0801_002 dikṣu gulmā niveśyantāṃ yattā yotsyāmahe 'rjunam
04,041.023f*0802_001 śitair bāṇaiḥ pratapyemāṃ camūm eṣa dhanaṃjayaḥ
04,041.023f*0802_002 mūrdhni sarvanarendrāṇāṃ vāmapādaṃ kariṣyati
04,041.023f*0802_003 na hy eṣa śakyo bībhatsur jetuṃ devāsurair api
04,042.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,042.001a atha duryodhano rājā samare bhīṣmam abravīt
04,042.001c droṇaṃ ca rathaśārdūlaṃ kṛpaṃ ca sumahāratham
04,042.002a ukto 'yam artha ācāryo mayā karṇena cāsakṛt
04,042.002c punar eva ca vakṣyāmi na hi tṛpyāmi taṃ bruvan
04,042.003a parājitair hi vastavyaṃ taiś ca dvādaśa vatsarān
04,042.003c vane janapade 'jñātair eṣa eva paṇo hi naḥ
04,042.004a teṣāṃ na tāvan nirvṛttaṃ vartate tu trayodaśam
04,042.004c ajñātavāsaṃ bībhatsur athāsmābhiḥ samāgataḥ
04,042.005a anivṛtte tu nirvāse yadi bībhatsur āgataḥ
04,042.005c punar dvādaśa varṣāṇi vane vatsyanti pāṇḍavāḥ
04,042.006a lobhād vā te na jānīyur asmān vā moha āviśat
04,042.006c hīnātiriktam eteṣāṃ bhīṣmo veditum arhati
04,042.007a arthānāṃ tu punar dvaidhe nityaṃ bhavati saṃśayaḥ
04,042.007b*0803_001 svārthe sarve vimuhyanti ye 'pi dharmavido janāḥ
04,042.007c anyathā cintito hy arthaḥ punar bhavati cānyathā
04,042.008a uttaraṃ mārgamāṇānāṃ matsyasenāṃ yuyutsatām
04,042.008c yadi bībhatsur āyātas teṣāṃ kaḥ syāt parāṅmukhaḥ
04,042.009a trigartānāṃ vayaṃ hetor matsyān yoddhum ihāgatāḥ
04,042.009c matsyānāṃ viprakārāṃs te bahūn asmān akīrtayan
04,042.010a teṣāṃ bhayābhipannānāṃ tad asmābhiḥ pratiśrutam
04,042.010a*0804_001 **** **** trastānāṃ trāṇam icchatām
04,042.010a*0804_002 abhayaṃ yācamānānāṃ
04,042.010c prathamaṃ tair grahītavyaṃ matsyānāṃ godhanaṃ mahat
04,042.011a saptamīm aparāhṇe vai tathā nas taiḥ samāhitam
04,042.011c aṣṭamyāṃ punar asmābhir ādityasyodayaṃ prati
04,042.011d*0805_001 imā gāvo gṛhītavyā gate matsye gavāṃ padam
04,042.011d*0806_001 ity eṣa niścayo 'smākaṃ mantro 'bhūn nāgasāhvaye
04,042.011d*0806_002 pāṇḍavānāṃ parijñāne sarveṣāṃ naḥ parasparam
04,042.012a te vā gāvo na paśyanti yadi va syuḥ parājitāḥ
04,042.012c asmān vāpy atisaṃdhāya kuryur matsyena saṃgatam
04,042.013a atha vā tān upāyāto matsyo jānapadaiḥ saha
04,042.013c sarvayā senayā sārdham asmān yoddhum upāgataḥ
04,042.013c*0807_001 **** **** saṃvṛto bhīmarūpayā
04,042.013c*0807_002 āyātaḥ kevalāṃ rātrim
04,042.014a teṣām eva mahāvīryaḥ kaś cid eva puraḥsaraḥ
04,042.014c asmāñ jetum ihāyāto matsyo vāpi svayaṃ bhavet
04,042.015a yady eṣa rājā matsyānāṃ yadi bībhatsur āgataḥ
04,042.015c sarvair yoddhavyam asmābhir iti naḥ samayaḥ kṛtaḥ
04,042.015d*0808_001 śarair enaṃ suniśitaiḥ pātayiṣyāmi bhūtale
04,042.016a atha kasmāt sthitā hy ete ratheṣu rathasattamāḥ
04,042.016c bhīṣmo droṇaḥ kṛpaś caiva vikarṇo drauṇir eva ca
04,042.017a saṃbhrāntamanasaḥ sarve kāle hy asmin mahārathāḥ
04,042.017c nānyatra yuddhāc chreyo 'sti tathātmā praṇidhīyatām
04,042.017d*0809_001 sarvalokena vā yuddhaṃ devair vāstu savāsavaiḥ
04,042.018a ācchinne godhane 'smākam api devena vajriṇā
04,042.018c yamena vāpi saṃgrāme ko hāstinapuraṃ vrajet
04,042.019a śarair abhipraṇunnānāṃ bhagnānāṃ gahane vane
04,042.019c ko hi jīvet padātīnāṃ bhaved aśveṣu saṃśayaḥ
04,042.019e ācāryaṃ pṛṣṭhataḥ kṛtvā tathā nītir vidhīyatām
04,042.019f*0810_001 duryodhanavacaḥ śrutvā rāṃdheyas tv abravīd vacaḥ
04,042.020a jānāti hi mataṃ teṣām atas trāsayatīva naḥ
04,042.020c arjunenāsya saṃprītim adhikām upalakṣaye
04,042.021a tathā hi dṛṣṭvā bībhatsum upāyāntaṃ praśaṃsati
04,042.021c yathā senā na bhajyeta tathā nītir vidhīyatām
04,042.021d*0811_001 heṣitaṃ hy upaśṛṇvāne droṇe sarvaṃ vighaṭṭitam
04,042.022a adeśikā mahāraṇye grīṣme śatruvaśaṃ gatā
04,042.022c yathā na vibhramet senā tathā nītir vidhīyatām
04,042.022d*0812_001 iṣṭā hi pāṇḍavā nityam ācāryasya viśeṣataḥ
04,042.022d*0813_001 āsayann aparārthāś ca kathyate sma svayaṃ tathā
04,042.023a aśvānāṃ heṣitaṃ śrutvā kā praśaṃsā bhavet pare
04,042.023c sthāne vāpi vrajanto vā sadā heṣanti vājinaḥ
04,042.024a sadā ca vāyavo vānti nityaṃ varṣati vāsavaḥ
04,042.024c stanayitnoś ca nirghoṣaḥ śrūyate bahuśas tathā
04,042.024d*0814_001 bhīṣayan pāṇḍaveyebhyo bhavān sarvān imāñ janān
04,042.024d*0814_002 pramukhe sarvasainyānām abaddhaṃ bahu bhāṣate
04,042.024d*0814_003 yathaivāśvān mārgamāṇās tān evābhiparīpsavaḥ
04,042.024d*0814_004 heṣitāny eva śṛṇvanti syād idaṃ bhavatas tathā
04,042.025a kim atra kāryaṃ pārthasya kathaṃ vā sa praśasyate
04,042.025c anyatra kāmād dveṣād vā roṣād vāsmāsu kevalāt
04,042.026a ācāryā vai kāruṇikāḥ prājñāś cāpāyadarśinaḥ
04,042.026c naite mahābhaye prāpte saṃpraṣṭavyāḥ kathaṃ cana
04,042.027a prāsādeṣu vicitreṣu goṣṭhīṣv āvasatheṣu ca
04,042.027c kathā vicitrāḥ kurvāṇāḥ paṇḍitās tatra śobhanāḥ
04,042.028a bahūny āścaryarūpāṇi kurvanto janasaṃsadi
04,042.028c iṣvastre cārusaṃdhāne paṇḍitās tatra śobhanāḥ
04,042.029a pareṣāṃ vivarajñāne manuṣyācariteṣu ca
04,042.029b*0815_001 hastyaśvarathacaryāsu kharoṣṭrājāvikarmaṇi
04,042.029b*0815_002 godhaneṣu pratolīṣu varadvāramukheṣu ca
04,042.029c annasaṃskāradoṣeṣu paṇḍitās tatra śobhanāḥ
04,042.030a paṇḍitān pṛṣṭhataḥ kṛtvā pareṣāṃ guṇavādinaḥ
04,042.030c vidhīyatāṃ tathā nītir yathā vadhyeta vai paraḥ
04,042.031a gāvaś caiva pratiṣṭhantāṃ senāṃ vyūhantu māciram
04,042.031c ārakṣāś ca vidhīyantāṃ yatra yotsyāmahe parān
04,042.031d*0816_001 yathāsmākaṃ jayo vīra cintanīyas tathā tvayā
04,043.001 karṇa uvāca
04,043.001a sarvān āyuṣmato bhītān saṃtrastān iva lakṣaye
04,043.001c ayuddhamanasaś caiva sarvāṃś caivānavasthitān
04,043.001d*0817_001 yady eṣa jāmadagnyo vā yadi vendraḥ puraṃdaraḥ
04,043.002a yady eṣa rājā matsyānāṃ yadi bībhatsur āgataḥ
04,043.002c aham āvārayiṣyāmi veleva makarālayam
04,043.003a mama cāpapramuktānāṃ śarāṇāṃ nataparvaṇām
04,043.003c nāvṛttir gacchatām asti sarpāṇām iva sarpatām
04,043.004a rukmapuṅkhāḥ sutīkṣṇāgrā muktā hastavatā mayā
04,043.004c chādayantu śarāḥ pārthaṃ śalabhā iva pādapam
04,043.005a śarāṇāṃ puṅkhasaktānāṃ maurvyābhihatayā dṛḍham
04,043.005c śrūyatāṃ talayoḥ śabdo bheryor āhatayor iva
04,043.005d*0818_001 ekaikaṃ caturaḥ pañca kva cit ṣaṣṭiṃ kva cic chatam
04,043.005d*0818_002 mayā paśyata matsyānām iṣubhir nihatān rathān
04,043.005d*0818_003 ekaṃ dvau caturaḥ pañca kva cit ṣaṣṭiṃ kva cic chatam
04,043.005d*0818_004 hatān paśyata mātaṅgān kīrṇān ekeṣuṇā mayā
04,043.005d*0818_005 madbāhumuktair iṣubhis tailadhautaiḥ patatribhiḥ
04,043.005d*0818_006 khadyotair iva saṃvṛttam antarikṣaṃ vyarājatām
04,043.006a samāhito hi bībhatsur varṣāṇy aṣṭau ca pañca ca
04,043.006c jātasnehaś ca yuddhasya mayi saṃprahariṣyati
04,043.007a pātrībhūtaś ca kaunteyo brāhmaṇo guṇavān iva
04,043.007c śaraughān pratigṛhṇātu mayā muktān sahasraśaḥ
04,043.008a eṣa caiva maheṣvāsas triṣu lokeṣu viśrutaḥ
04,043.008c ahaṃ cāpi kuruśreṣṭhā arjunān nāvaraḥ kva cit
04,043.008d*0819_001 mama hastapramuktānāṃ śarāṇāṃ nataparvaṇām
04,043.008d*0820_001 nivṛttir gacchatāṃ nāsti vaiśvānarasamatviṣām
04,043.009a itaś cetaś ca nirmuktaiḥ kāñcanair gārdhravājitaiḥ
04,043.009c dṛśyatām adya vai vyoma khadyotair iva saṃvṛtam
04,043.009d*0821_001 tumulaḥ śrūyatāṃ nādaḥ ṣaṭpadāṃ gāyatām iva
04,043.009d*0822_001 matkārmukavimuktānāṃ śarāṇāṃ nataparvaṇām
04,043.009d*0822_002 kaḥ sahetāgrataḥ sthātum api sarvaiḥ surāsuraiḥ
04,043.010a adyāham ṛṇam akṣayyaṃ purā vācā pratiśrutam
04,043.010c dhārtarāṣṭrasya dāsyāmi nihatya samare 'rjunam
04,043.011a antarā chidyamānānāṃ puṅkhānāṃ vyatiśīryatām
04,043.011c śalabhānām ivākāśe pracāraḥ saṃpradṛśyatām
04,043.012a indrāśanisamasparśaṃ mahendrasamatejasam
04,043.012c ardayiṣyāmy ahaṃ pārtham ulkābhir iva kuñjaram
04,043.012d*0823_001 rathād atirathaṃ śūraṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam
04,043.012d*0823_002 vivaśaṃ pārtham ādāsye garutmān iva pannagam
04,043.013a tam agnim iva durdharṣam asiśaktiśarendhanam
04,043.013c pāṇḍavāgnim ahaṃ dīptaṃ pradahantam ivāhitān
04,043.014a aśvavegapurovāto rathaughastanayitnumān
04,043.014c śaradhāro mahāmeghaḥ śamayiṣyāmi pāṇḍavam
04,043.014d*0824_001 nirdahantam anīkāni śamayiṣye 'rjunānalam
04,043.014d*0825_001 kṣudrakair vividhair bhallair nipatadbhiś ca māmakaiḥ
04,043.014d*0825_002 saṃmūḍhacetāḥ kaunteyaḥ kartavyaṃ nābhipadyate
04,043.015a matkārmukavinirmuktāḥ pārtham āśīviṣopamāḥ
04,043.015c śarāḥ samabhisarpantu valmīkam iva pannagāḥ
04,043.015d*0826_001 sutejanai rukmapuṅkhaiḥ supītair nataparvabhiḥ
04,043.015d*0826_002 ācitaṃ paśya kaunteyaṃ karṇikārair ivācalam
04,043.015d*0827_001 barhibarhiṇavājānāṃ barhiṇāṃ barhiṇām iva
04,043.015d*0827_002 patatāṃ patatāṃ ghoṣaḥ patatāṃ patatām iva
04,043.016a jāmadagnyān mayā hy astraṃ yat prāptam ṛṣisattamāt
04,043.016c tad upāśritya vīryaṃ ca yudhyeyam api vāsavam
04,043.017a dhvajāgre vānaras tiṣṭhan bhallena nihato mayā
04,043.017c adyaiva patatāṃ bhūmau vinadan bhairavān ravān
04,043.018a śatror mayābhipannānāṃ bhūtānāṃ dhvajavāsinām
04,043.018c diśaḥ pratiṣṭhamānānām astu śabdo divaṃ gataḥ
04,043.018d*0828_001 kruddhenāstraṃ mayā muktaṃ nirdahet pṛthivīm imām
04,043.018d*0828_002 sthitaṃ saṃgrāmaśirasi pārtham ekākinaṃ kimu
04,043.019a adya duryodhanasyāhaṃ śalyaṃ hṛdi cirasthitam
04,043.019c samūlam uddhariṣyāmi bībhatsuṃ pātayan rathāt
04,043.020a hatāśvaṃ virathaṃ pārthaṃ pauruṣe paryavasthitam
04,043.020c niḥśvasantaṃ yathā nāgam adya paśyantu kauravāḥ
04,043.021a kāmaṃ gacchantu kuravo dhanam ādāya kevalam
04,043.021c ratheṣu vāpi tiṣṭhanto yuddhaṃ paśyantu māmakam
04,043.021d*0829_001 paśyantu vīryam iha māmakam adya nāma
04,043.021d*0829_002 magne jane samanujāḥ surasiddhasaṃghāḥ
04,043.021d*0829_003 śakrātmajasya samare virathīkṛtasya
04,043.021d*0829_004 evaṃ punaḥ sa virarāma kṛpo babhāṣe
04,044.001 kṛpa uvāca
04,044.001*0830_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,044.001*0830_001 tasya tad vacanaṃ śrutvā nītiśāstraviśāradaḥ
04,044.001*0830_002 ācāryaḥ kuruvīrāṇāṃ kṛpaḥ śāradvato 'bravīt
04,044.001a sadaiva tava rādheya yuddhe krūratarā matiḥ
04,044.001c nārthānāṃ prakṛtiṃ vettha nānubandham avekṣase
04,044.002a nayā hi bahavaḥ santi śāstrāṇy āśritya cintitāḥ
04,044.002c teṣāṃ yuddhaṃ tu pāpiṣṭhaṃ vedayanti purāvidaḥ
04,044.003a deśakālena saṃyuktaṃ yuddhaṃ vijayadaṃ bhavet
04,044.003c hīnakālaṃ tad eveha phalavan na bhavaty uta
04,044.003e deśe kāle ca vikrāntaṃ kalyāṇāya vidhīyate
04,044.004a ānukūlyena kāryāṇām antaraṃ saṃvidhīyatām
04,044.004c bhāraṃ hi rathakārasya na vyavasyanti paṇḍitāḥ
04,044.005a paricintya tu pārthena saṃnipāto na naḥ kṣamaḥ
04,044.005b*0831_001 eko hi samare śatrūn samarthaḥ pratibādhitum
04,044.005c ekaḥ kurūn abhyarakṣad ekaś cāgnim atarpayat
04,044.006a ekaś ca pañca varṣāṇi brahmacaryam adhārayat
04,044.006c ekaḥ subhadrām āropya dvairathe kṛṣṇam āhvayat
04,044.006d*0832_001 ekaḥ kirātarūpeṇa sthitaṃ śarvam ayodhayat
04,044.006e asminn eva vane kṛṣṇo hṛtāṃ kṛṣṇām avājayat
04,044.007a ekaś ca pañca varṣāṇi śakrād astrāṇy aśikṣata
04,044.007b*0833_001 eko deveśvaraṃ jitvā astrarājam avāptavān
04,044.007c ekaḥ sāṃyaminīṃ jitvā kurūṇām akarod yaśaḥ
04,044.008a eko gandharvarājānaṃ citrasenam ariṃdamaḥ
04,044.008c vijigye tarasā saṃkhye senāṃ cāsya sudurjayām
04,044.008d*0834_001 pāñcālīṃ śrīmatīṃ prāptaḥ kṣatraṃ jitvā svayaṃvare
04,044.008d*0834_002 ādāya gatavān pārtho bhavān kva nu gatas tadā
04,044.009a tathā nivātakavacāḥ kālakhañjāś ca dānavāḥ
04,044.009c daivatair apy avadhyās te ekena yudhi pātitāḥ
04,044.010a ekena hi tvayā karṇa kiṃ nāmeha kṛtaṃ purā
04,044.010c ekaikena yathā teṣāṃ bhūmipālā vaśīkṛtāḥ
04,044.011a indro 'pi hi na pārthena saṃyuge yoddhum arhati
04,044.011c yas tenāśaṃsate yoddhuṃ kartavyaṃ tasya bheṣajam
04,044.012a āśīviṣasya kruddhasya pāṇim udyamya dakṣiṇam
04,044.012c avimṛśya pradeśinyā daṃṣṭrām ādātum icchasi
04,044.013a atha vā kuñjaraṃ mattam eka eva caran vane
04,044.013c anaṅkuśaṃ samāruhya nagaraṃ gantum icchasi
04,044.014a samiddhaṃ pāvakaṃ vāpi ghṛtamedovasāhutam
04,044.014b*0835_001 prāvṛtaḥ kuśacīreṇa patituṃ mūrkha manyase
04,044.014c ghṛtāktaś cīravāsās tvaṃ madhyenottartum icchasi
04,044.015a ātmānaṃ yaḥ samudbadhya kaṇṭhe baddhvā mahāśilām
04,044.015c samudraṃ pratared dorbhyāṃ tatra kiṃ nāma pauruṣam
04,044.016a akṛtāstraḥ kṛtāstraṃ vai balavantaṃ sudurbalaḥ
04,044.016c tādṛśaṃ karṇa yaḥ pārthaṃ yoddhum icchet sa durmatiḥ
04,044.017a asmābhir eṣa nikṛto varṣāṇīha trayodaśa
04,044.017c siṃhaḥ pāśavinirmukto na naḥ śeṣaṃ kariṣyati
04,044.018a ekānte pārtham āsīnaṃ kūpe 'gnim iva saṃvṛtam
04,044.018c ajñānād abhyavaskandya prāptāḥ smo bhayam uttamam
04,044.018d*0836_001 utsṛṣṭaṃ tūlarāśau tu eko 'gniṃ śamayet katham
04,044.019a saha yudhyāmahe pārtham āgataṃ yuddhadurmadam
04,044.019c sainyās tiṣṭhantu saṃnaddhā vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ
04,044.019d*0837_001 yuddhāyāvasthitaṃ pārtham āgataṃ pākaśāsanim
04,044.020a droṇo duryodhano bhīṣmo bhavān drauṇis tathā vayam
04,044.020c sarve yudhyāmahe pārthaṃ karṇa mā sāhasaṃ kṛthāḥ
04,044.020d*0838_001 na hy asaṃhatya samare pārthaṃ jeṣyāmahe vayam
04,044.021a vayaṃ vyavasitaṃ pārthaṃ vajrapāṇim ivodyatam
04,044.021c ṣaḍrathāḥ pratiyudhyema tiṣṭhema yadi saṃhatāḥ
04,044.022a vyūḍhānīkāni sainyāni yattāḥ paramadhanvinaḥ
04,044.022c yudhyāmahe 'rjunaṃ saṃkhye dānavā vāsavaṃ yathā
04,044.022d@041_0000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,044.022d@041_0001 kṛpasya tu vacaḥ śrutvā karṇo rājan yudhāṃ patiḥ
04,044.022d@041_0002 punaḥ provāca saṃkruddho garhayan brāhmaṇaṃ kṛpam
04,044.022d@041_0003 lakṣayāmy aham ācāryaṃ bhayād bhaktiṃ gataṃ ripau
04,044.022d@041_0004 bhītena hi na yoddhavyam ahaṃ yotsye dhanaṃjayam
04,044.022d@041_0005 nanu vāruṇam āgneyaṃ yāmyaṃ vāyavyam eva ca
04,044.022d@041_0006 astraṃ brahmaśiraś caiva sattvahīnaś ca te vṛthā
04,044.022d@041_0007 mitrakāryaṃ kṛtam idaṃ pitāputrair mahārathaiḥ
04,044.022d@041_0008 bhartṛpiṇḍaś ca nirdiṣṭo yatheṣṭaṃ gantum arhatha
04,044.022d@041_0009 bhikṣāṃ harasva tvaṃ nityaṃ yajñān anucarasva ca
04,044.022d@041_0010 āmantraṇaṃ hi bhuṅkṣvādya māsmān yuddhena bhīṣaya
04,044.022d@041_0011 bhārgavāstraṃ mayā muktaṃ nirdahet pṛthivīm imām
04,044.022d@041_0012 kiṃ punaḥ pāṇḍuputrāṇām ekam arjunam āhave
04,044.022d@041_0013 āgamiṣyanti padavīṃ mātsyāḥ pāṇḍavam āśritāḥ
04,044.022d@041_0014 tān ahaṃ nihaniṣyāmi bhavatā gamyatāṃ gṛham
04,044.022d@041_0015 tasya tad vacanaṃ śrutvā aśvatthāmā pratāpavān
04,044.022d@041_0016 uvāca vadatāṃ śreṣṭho duryodhanam avekṣya ca
04,044.022d*0839_001 yattāḥ sarve rathaśreṣṭhaṃ parivārya samantataḥ
04,044.022d*0839_002 ṣaḍrathāḥ parikīryantāṃ vajrapāṇim ivāsurāḥ
04,045.001 aśvatthāmovāca
04,045.001a na ca tāvaj jitā gāvo na ca sīmāntaraṃ gatāḥ
04,045.001c na hāstinapuraṃ prāptās tvaṃ ca karṇa vikatthase
04,045.001d*0840_001 bahūni dharmaśāstrāṇi paṭhanti dvijasattamāḥ
04,045.001d*0840_002 teṣu kiṃ svid idaṃ dṛṣṭaṃ dyūte jīyeta yan nṛpaḥ
04,045.002a saṃgrāmān subahūñ jitvā labdhvā ca vipulaṃ dhanam
04,045.002c vijitya ca parāṃ bhūmiṃ nāhuḥ kiṃ cana pauruṣam
04,045.003a pacaty agnir avākyas tu tūṣṇīṃ bhāti divākaraḥ
04,045.003c tūṣṇīṃ dhārayate lokān vasudhā sacarācarān
04,045.004a cāturvarṇyasya karmāṇi vihitāni manīṣibhiḥ
04,045.004c dhanaṃ yair adhigantavyaṃ yac ca kurvan na duṣyati
04,045.005a adhītya brāhmaṇo vedān yājayeta yajeta ca
04,045.005c kṣatriyo dhanur āśritya yajetaiva na yājayet
04,045.005e vaiśyo 'dhigamya dravyāṇi brahmakarmāṇi kārayet
04,045.005f*0841_001 śūdraḥ śuśrūṣaṇaṃ kuryāt triṣu varṇeṣu nityaśaḥ
04,045.005f*0841_002 vandanāyogavidhibhir vaitasīṃ vṛttim āsthitaḥ
04,045.006a vartamānā yathāśāstraṃ prāpya cāpi mahīm imām
04,045.006c sat kurvanti mahābhāgā gurūn suviguṇān api
04,045.006d*0842_001 kā jātis teṣu sūteyaṃ ke 'nyamantrāḥ kriyāś ca kāḥ
04,045.006d*0842_002 vaiśaṃpāyanaḥ
04,045.006d*0842_002 keyaṃ varṇeṣu yā rājño vaktṛbhoktṛniyantṛṣu
04,045.006d*0842_003 duryodhanam abhiprekṣya karṇaṃ ca kurusaṃsadi
04,045.006d*0842_004 aśvatthāmā bhṛśaṃ kruddho duryodhanam atarjayat
04,045.007a prāpya dyūtena ko rājyaṃ kṣatriyas toṣṭum arhati
04,045.007c tathā nṛśaṃsarūpeṇa yathānyaḥ prākṛto janaḥ
04,045.007d*0843_001 yad vṛttaṃ prākṛtaiś cīrṇaṃ loke sadbhir vigarhitam
04,045.008a tathāvāpteṣu vitteṣu ko vikatthed vicakṣaṇaḥ
04,045.008b*0844_001 buddhimān nītimān rājā kṣatriyo yadi vetaraḥ
04,045.008c nikṛtyā vañcanāyogaiś caran vaitaṃsiko yathā
04,045.009a katamad dvairathaṃ yuddhaṃ yatrājaiṣīr dhanaṃjayam
04,045.009c nakulaṃ sahadevaṃ ca dhanaṃ yeṣāṃ tvayā hṛtam
04,045.010a yudhiṣṭhiro jitaḥ kasmin bhīmaś ca balināṃ varaḥ
04,045.010c indraprasthaṃ tvayā kasmin saṃgrāme nirjitaṃ purā
04,045.011a tathaiva katamaṃ yuddhaṃ yasmin kṛṣṇā jitā tvayā
04,045.011c ekavastrā sabhāṃ nītā duṣṭakarman rajasvalā
04,045.012a mūlam eṣāṃ mahat kṛttaṃ sārārthī candanaṃ yathā
04,045.012c karma kārayithāḥ śūra tatra kiṃ viduro 'bravīt
04,045.013a yathāśakti manuṣyāṇāṃ śamam ālakṣayāmahe
04,045.013c anyeṣāṃ caiva sattvānām api kīṭapipīlike
04,045.014a draupadyās taṃ parikleśaṃ na kṣantuṃ pāṇḍavo 'rhati
04,045.014c duḥkhāya dhārtarāṣṭrāṇāṃ prādurbhūto dhanaṃjayaḥ
04,045.015a tvaṃ punaḥ paṇḍito bhūtvā vācaṃ vaktum ihecchasi
04,045.015c vairāntakaraṇo jiṣṇur na naḥ śeṣaṃ kariṣyati
04,045.016a naiṣa devān na gandharvān nāsurān na ca rākṣasān
04,045.016c bhayād iha na yudhyeta kuntīputro dhanaṃjayaḥ
04,045.017a yaṃ yam eṣo 'bhisaṃkruddhaḥ saṃgrāme 'bhipatiṣyati
04,045.017c vṛkṣaṃ garuḍavegena vinihatya tam eṣyati
04,045.018a tvatto viśiṣṭaṃ vīryeṇa dhanuṣy amararāṭsamam
04,045.018c vāsudevasamaṃ yuddhe taṃ pārthaṃ ko na pūjayet
04,045.019a daivaṃ daivena yudhyeta mānuṣeṇa ca mānuṣam
04,045.019c astreṇāstraṃ samāhanyāt ko 'rjunena samaḥ pumān
04,045.019d*0845_001 evam ābhāṣya rādheyaṃ duryodhanam athābravīt
04,045.020a putrād anantaraḥ śiṣya iti dharmavido viduḥ
04,045.020c etenāpi nimittena priyo droṇasya pāṇḍavaḥ
04,045.021a yathā tvam akaror dyūtam indraprasthaṃ yathāharaḥ
04,045.021c yathānaiṣīḥ sabhāṃ kṛṣṇāṃ tathā yudhyasva pāṇḍavam
04,045.022a ayaṃ te mātulaḥ prājñaḥ kṣatradharmasya kovidaḥ
04,045.022c durdyūtadevī gāndhāraḥ śakunir yudhyatām iha
04,045.023a nākṣān kṣipati gāṇḍīvaṃ na kṛtaṃ dvāparaṃ na ca
04,045.023c jvalato niśitān bāṇāṃs tīkṣṇān kṣipati gāṇḍivam
04,045.024a na hi gāṇḍīvanirmuktā gārdhrapatrāḥ sutejanāḥ
04,045.024c antareṣv avatiṣṭhanti girīṇām api dāraṇāḥ
04,045.025a antakaḥ śamano mṛtyus tathāgnir vaḍavāmukhaḥ
04,045.025b*0846_001 kṣuradhārā viṣaṃ sarpo vahnir ity ekataḥ striyaḥ
04,045.025c kuryur ete kva cic cheṣaṃ na tu kruddho dhanaṃjayaḥ
04,045.025d*0847_001 yathā sabhāyāṃ dyūtaṃ tvaṃ mātulena sahākaroḥ
04,045.025d*0847_002 tathā yudhyasva saṃgrāme saubalena surakṣitaḥ
04,045.026a yudhyatāṃ kāmam ācāryo nāhaṃ yotsye dhanaṃjayam
04,045.026c matsyo hy asmābhir āyodhyo yady āgacched gavāṃ padam
04,045.026d@042_0000 karṇa uvāca
04,045.026d@042_0001 sadaiva droṇaputro 'yaṃ pāpātmā pāpapauruṣaḥ
04,045.026d@042_0002 kim atra kāryaṃ pārthena kathaṃ vā sa praśasyate
04,045.026d@042_0003 anyatra kāmān mohād vā lobhād vāsmāsu kevalāt
04,045.026d@042_0004 praśaṃsati durātmānaṃ pāṇḍavaṃ pāpapauruṣam
04,045.026d@042_0005 māṃ cāpi nindate nityaṃ dviṣatasyaiva kāmyayā
04,045.026d@042_0006 tasmād ayaṃ sudurbuddhiḥ paśyatāṃ mama pauruṣam
04,045.026d@042_0006 aśvatthāmovāca
04,045.026d@042_0007 vākchūrā brāhmaṇāḥ proktā bāhuśūrāś ca kṣatriyāḥ
04,045.026d@042_0008 karṇa uvāca
04,045.026d@042_0008 dhanuṣā cārjunaḥ śūraḥ karṇaḥ śūro manorathaiḥ
04,045.026d@042_0009 sadā bhīṣayate sarvāṃ vāhinīṃ brāhmaṇo guruḥ
04,045.026d@042_0010 prītyā ca pāṇḍuputrāṇāṃ darśayann ahitaṃ tava
04,045.026d@042_0011 sadā ca vāyavo vānti nityaṃ varṣati vāsavaḥ
04,045.026d@042_0012 arjunaṃ samare jitvā labdhvā ca vijayaṃ mahat
04,045.026d@042_0013 tataś chetsyāmi khaḍgena śiras te brāhmaṇādhama
04,045.026d@042_0013 vaiśaṃpāyana uvāca
04,045.026d@042_0014 evam ukte tu vacane karṇenāmitrasūdana
04,045.026d@042_0015 aśvatthāmā tato rājan khaḍgaṃ jagrāha carma ca
04,045.026d@042_0016 gṛhītvā vimalaṃ khaḍgaṃ carma cādāya suprabham
04,045.026d@042_0017 dudrāva yoddhuṃ taṃ karṇaṃ siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā
04,045.026d@042_0018 tasmin gṛhīte khaḍge tu karṇo 'pi rathināṃ varaḥ
04,045.026d@042_0019 uttatāra rathāt tūrṇaṃ gṛhṇan khaḍgaṃ sa vīryavān
04,045.026d@042_0020 tatas tau tu mahāvīryau dhṛtāstrau yuddhadurmadau
04,045.026d@042_0021 anyonyasya vadhaṃ prepsū siṃhāv iva madotkaṭau
04,045.026d@042_0022 tau dṛṣṭvā sumahāvīryau yuddhāya samavasthitau
04,045.026d@042_0023 duryodhanas tatas tūrṇaṃ rathād uttīrya vegavān
04,045.026d@042_0024 abhigamya guroḥ putram aśvatthāmānam abravīt
04,045.026d@042_0025 aśvatthāman guroḥ putra kṣamyatāṃ dvijasattama
04,045.026d@042_0026 karṇo vaktuṃ na jānāti brāhmaṇāś cātikopanāḥ
04,045.026d@042_0027 tvayi saṃnihito bhāro yuddhasyaiṣa viniścayaḥ
04,045.026d@042_0028 sa tathābhihito rājan rājñā caiva nivāritaḥ
04,045.026d@042_0029 svarathaṃ prāpya tūrṇaṃ vai na ca kiṃ cid uvāca ha
04,045.026d@042_0030 karṇo 'pi svaṃ rathaṃ tūrṇam āruroha nṛpājñayā
04,046.000*0848_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,046.000*0848_001 tataḥ śāṃtanavas tatra dharmārthakuśalaṃ hitam
04,046.000*0848_002 duryodhanam idaṃ vākyam abravīt kurusaṃsadi
04,046.001 bhīṣma uvāca
04,046.001a sādhu paśyati vai droṇaḥ kṛpaḥ sādhv anupaśyati
04,046.001b*0849_001 ācāryaputraḥ sahajaṃ niścitaṃ sādhu bhāṣate
04,046.001c karṇas tu kṣatradharmeṇa yathāvad yoddhum icchati
04,046.002a ācāryo nābhiṣaktavyaḥ puruṣeṇa vijānatā
04,046.002c deśakālau tu saṃprekṣya yoddhavyam iti me matiḥ
04,046.003a yasya sūryasamāḥ pañca sapatnāḥ syuḥ prahāriṇaḥ
04,046.003c katham abhyudaye teṣāṃ na pramuhyeta paṇḍitaḥ
04,046.004a svārthe sarve vimuhyanti ye 'pi dharmavido janāḥ
04,046.004b*0850_001 tasmāt tattvaṃ na jānāti yat tu kāryaṃ narādhipaḥ
04,046.004b*0850_002 dhārtarāṣṭro hi durbuddhiḥ paśyann api dhanaṃjayam
04,046.004b*0850_003 naiva paśyati nāghrāti mandaḥ krodhavaśaṃ gataḥ
04,046.004b*0850_003 vaiśaṃpāyanaḥ
04,046.004b*0850_004 evam uktvā tu rājānaṃ punar drauṇim uvāca ha
04,046.004b*0850_005 prāñjalir bharataśreṣṭhaḥ sāmnā buddhimatāṃ varaḥ
04,046.004c tasmād rājan bravīmy eṣa vākyaṃ te yadi rocate
04,046.005a karṇo yad abhyavocan nas tejaḥsaṃjananāya tat
04,046.005c ācāryaputraḥ kṣamatāṃ mahat kāryam upasthitam
04,046.006a nāyaṃ kālo virodhasya kaunteye samupasthite
04,046.006c kṣantavyaṃ bhavatā sarvam ācāryeṇa kṛpeṇa ca
04,046.006d*0851_001 balasya vyasanāny āhus tāni dhīrā manīṣiṇaḥ
04,046.006d*0851_002 mukhe bhedaṃ ca teṣāṃ tu pāpiṣṭhaṃ viduṣāṃ matam
04,046.007a bhavatāṃ hi kṛtāstratvaṃ yathāditye prabhā tathā
04,046.007c yathā candramaso lakṣma sarvathā nāpakṛṣyate
04,046.007e evaṃ bhavatsu brāhmaṇyaṃ brahmāstraṃ ca pratiṣṭhitam
04,046.008a catvāra ekato vedāḥ kṣātram ekatra dṛśyate
04,046.008c naitat samastam ubhayaṃ kasmiṃś cid anuśuśrumaḥ
04,046.009a anyatra bhāratācāryāt saputrād iti me matiḥ
04,046.009b*0852_001 vedāntāś ca purāṇāni itihāsaṃ purātanam
04,046.009b*0852_002 jāmadagnyam ṛte rājan ko droṇād adhiko bhavet
04,046.009c brahmāstraṃ caiva vedāś ca naitad anyatra dṛśyate
04,046.010a ācāryaputraḥ kṣamatāṃ nāyaṃ kālaḥ svabhedane
04,046.010c sarve saṃhatya yudhyāmaḥ pākaśāsanim āgatam
04,046.011a balasya vyasanānīha yāny uktāni manīṣibhiḥ
04,046.011c mukhyo bhedo hi teṣāṃ vai pāpiṣṭho viduṣāṃ mataḥ
04,046.012 aśvatthāmovāca
04,046.012*0853_001 naiva nyāyyam idaṃ vācyam asmākaṃ puruṣarṣabha
04,046.012*0853_002 kiṃ tu roṣaparītena guruṇā bhāṣitā guṇāḥ
04,046.012*0853_003 śatror api guṇā grāhyā doṣā vācyā guror api
04,046.012*0853_004 duryodhana uvāca
04,046.012*0853_004 sarvathā sarvayatnena putre śiṣye hitaṃ vadet
04,046.012a ācārya eva kṣamatāṃ śāntir atra vidhīyatām
04,046.012c abhiṣajyamāne hi gurau tadvṛttaṃ roṣakāritam
04,046.013 vaiśaṃpāyana uvāca
04,046.013a tato duryodhano droṇaṃ kṣamayām āsa bhārata
04,046.013c saha karṇena bhīṣmeṇa kṛpeṇa ca mahātmanā
04,046.014 droṇa uvāca
04,046.014a yad eva prathamaṃ vākyaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt
04,046.014c tenaivāhaṃ prasanno vai param atra vidhīyatām
04,046.015a yathā duryodhane 'yatte nāgaḥ spṛśati sainikān
04,046.015c sāhasād yadi vā mohāt tathā nītir vidhīyatām
04,046.016a vanavāse hy anirvṛtte darśayen na dhanaṃjayaḥ
04,046.016c dhanaṃ vālabhamāno 'tra nādya naḥ kṣantum arhati
04,046.017a yathā nāyaṃ samāyujyād dhārtarāṣṭrān kathaṃ cana
04,046.017c yathā ca na parājayyāt tathā nītir vidhīyatām
04,046.018a uktaṃ duryodhanenāpi purastād vākyam īdṛśam
04,046.018c tad anusmṛtya gāṅgeya yathāvad vaktum arhasi
04,047.001 bhīṣma uvāca
04,047.001a kalāṃśās tāta yujyante muhūrtāś ca dināni ca
04,047.001c ardhamāsāś ca māsāś ca nakṣatrāṇi grahās tathā
04,047.002a ṛtavaś cāpi yujyante tathā saṃvatsarā api
04,047.002c evaṃ kālavibhāgena kālacakraṃ pravartate
04,047.003a teṣāṃ kālātirekeṇa jyotiṣāṃ ca vyatikramāt
04,047.003c pañcame pañcame varṣe dvau māsāv upajāyataḥ
04,047.004a teṣām abhyadhikā māsāḥ pañca dvādaśa ca kṣapāḥ
04,047.004c trayodaśānāṃ varṣāṇām iti me vartate matiḥ
04,047.004d*0854_001 pūrvedyur eva nirvṛtte tato bībhatsur āgataḥ
04,047.004d*0855_001 gate varṣadvaye caiva pañcapakṣe dinadvaye
04,047.004d*0855_002 divasasyāṣṭame bhāge pataty eko 'dhimāsakaḥ
04,047.005a sarvaṃ yathāvac caritaṃ yad yad ebhiḥ pariśrutam
04,047.005c evam etad dhruvaṃ jñātvā tato bībhatsur āgataḥ
04,047.006a sarve caiva mahātmānaḥ sarve dharmārthakovidāḥ
04,047.006c yeṣāṃ yudhiṣṭhiro rājā kasmād dharme 'parādhnuyuḥ
04,047.006d*0856_001 kāmāt krodhāc ca lobhāc ca kāmakrodhabhayād api
04,047.006d*0856_002 snehād vā yadi vā mohād dharmaṃ nātyeti dharmajaḥ
04,047.007a alubdhāś caiva kaunteyāḥ kṛtavantaś ca duṣkaram
04,047.007c na cāpi kevalaṃ rājyam iccheyus te 'nupāyataḥ
04,047.008a tadaiva te hi vikrāntum īṣuḥ kauravanandanāḥ
04,047.008c dharmapāśanibaddhās tu na celuḥ kṣatriyavratāt
04,047.009a yac cānṛta iti khyāyed yac ca gacchet parābhavam
04,047.009c vṛṇuyur maraṇaṃ pārthā nānṛtatvaṃ kathaṃ cana
04,047.010a prāpte tu kāle prāptavyaṃ notsṛjeyur nararṣabhāḥ
04,047.010c api vajrabhṛtā guptaṃ tathāvīryā hi pāṇḍavāḥ
04,047.011a pratiyudhyāma samare sarvaśastrabhṛtāṃ varam
04,047.011b*0857_001 āgataṃ phālgunaṃ rājan sarve tatra na saṃśayaḥ
04,047.011c tasmād yad atra kalyāṇaṃ loke sadbhir anuṣṭhitam
04,047.011e tat saṃvidhīyatāṃ kṣipraṃ mā no hy artho 'tigāt parān
04,047.012a na hi paśyāmi saṃgrāme kadā cid api kaurava
04,047.012c ekāntasiddhiṃ rājendra saṃprāptaś ca dhanaṃjayaḥ
04,047.013a saṃpravṛtte tu saṃgrāme bhāvābhāvau jayājayau
04,047.013c avaśyam ekaṃ spṛśato dṛṣṭam etad asaṃśayam
04,047.014a tasmād yuddhāvacarikaṃ karma vā dharmasaṃhitam
04,047.014c kriyatām āśu rājendra saṃprāpto hi dhanaṃjayaḥ
04,047.014d*0858_001 eko 'pi samare pārthaḥ pṛthivīṃ nirdahec charaiḥ
04,047.014d*0858_002 bhrātṛbhiḥ sahitas tāta kiṃ punaḥ kauravān raṇe
04,047.014d*0858_003 tasmāt saṃdhiṃ kuruśreṣṭha kuruṣva yadi manyase
04,047.015 duryodhana uvāca
04,047.015a nāhaṃ rājyaṃ pradāsyāmi pāṇḍavānāṃ pitāmaha
04,047.015b*0859_001 grāmaṃ senāṃ ca dāsīṃ ca svalpaṃ dravyam api prabho
04,047.015c yuddhāvacārikaṃ yat tu tac chīghraṃ saṃvidhīyatām
04,047.015d*0860_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,047.015d*0860_001 bhīṣmasyoparate vākye tathā duryodhanasya ca
04,047.015d*0860_002 prāptam arthyaṃ ca yad vākyaṃ droṇaś cāha dvijottamaḥ
04,047.016 bhīṣma uvāca
04,047.016*0861_001 yat tu yuddhāya caritaṃ bhaved vā dharmasaṃhitam
04,047.016*0861_002 kas tvayā sadṛśo loke bhūyas tvaṃ vaktum arhasi
04,047.016a atra yā māmakī buddhiḥ śrūyatāṃ yadi rocate
04,047.016b*0862_001 sarvathā hi mayā śreyo vaktavyaṃ kurunandana
04,047.016c kṣipraṃ balacaturbhāgaṃ gṛhya gaccha puraṃ prati
04,047.016e tato 'paraś caturbhāgo gāḥ samādāya gacchatu
04,047.017a vayaṃ tv ardhena sainyena pratiyotsyāma pāṇḍavam
04,047.017b*0863_001 ahaṃ droṇaś ca karṇaś ca aśvatthāmā kṛpas tathā
04,047.017b*0863_002 pratiyotsyāma bībhatsum āgataṃ kṛtaniścayam
04,047.017b*0864_001 evaṃ rājā suguptaḥ syān na klaibyam anupaśyati
04,047.017c matsyaṃ vā punar āyātam atha vāpi śatakratum
04,047.017d*0865_001 aham āvārayiṣyāmi veleva makarālayam
04,047.017d*0866_001 yudhyāma saha saṃhatya pākaśāsanim āgatam
04,047.017d*0867_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,047.017d*0867_001 droṇasyoparate vākye bhīṣmaḥ provāca buddhimān
04,047.017d*0868_000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,047.017d*0868_001 tad vākyaṃ ruruce teṣāṃ bhīṣmeṇoktaṃ mahātmanā
04,047.017d*0868_002 tathā hi kṛtavān rājā kauravāṇām anantaram
04,047.017d*0868_003 bhīṣmaḥ prasthāpya rājānaṃ godhanaṃ tad anantaram
04,047.017d*0868_004 senāmukhyān vyavasthāpya vyūhituṃ saṃpracakrame
04,047.018a ācāryo madhyatas tiṣṭhatv aśvatthāmā tu savyataḥ
04,047.018c kṛpaḥ śāradvato dhīmān pārśvaṃ rakṣatu dakṣiṇam
04,047.018d*0869_001 vikarṇaś ca mahāvīryo durmukhaś ca paraṃtapaḥ
04,047.018d*0869_002 śakuniḥ saubalaś caiva duḥsahaś ca mahābalaḥ
04,047.018d*0869_003 droṇasya pārśvam ajitāḥ pālayantu mahārathāḥ
04,047.019a agrataḥ sūtaputras tu karṇas tiṣṭhatu daṃśitaḥ
04,047.019c ahaṃ sarvasya sainyasya paścāt sthāsyāmi pālayan
04,047.019d*0870_001 sarve mahārathāḥ śūrā maheṣvāsā mahābalāḥ
04,047.019d*0870_002 vaiśaṃpāyanaḥ
04,047.019d*0870_002 yudhyantu pāṇḍavaśreṣṭham āgataṃ yatnato yudhi
04,047.019d*0870_003 abhedyaṃ parasainyānāṃ vyūhaṃ vyūhya kurūttamaḥ
04,047.019d*0870_004 vajragarbhaṃ vrīhimukhaṃ padmacandrārdhamaṇḍalam
04,047.019d*0870_005 tasya vyūhasya paścārdhe bhīṣmaś cāthodyatāyudhaḥ
04,047.019d*0870_006 sauvarṇaṃ tālam ucchritya rathe tiṣṭhann aśobhata
04,048.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,048.001a tathā vyūḍheṣv anīkeṣu kauraveyair mahārathaiḥ
04,048.001c upāyād arjunas tūrṇaṃ rathaghoṣeṇa nādayan
04,048.002a dadṛśus te dhvajāgraṃ vai śuśruvuś ca rathasvanam
04,048.002c dodhūyamānasya bhṛśaṃ gāṇḍīvasya ca nisvanam
04,048.002d*0871_001 trikośamātraṃ gatvā tu pāṇḍavaḥ śvetavāhanaḥ
04,048.002d*0871_002 senāmukham abhiprekṣya pārtho vairāṭim abravīt
04,048.002d*0871_003 rājānaṃ nātra paśyāmi rathānīke vyavasthitam
04,048.002d*0871_004 dakṣiṇaṃ pakṣam āsthāya kuravo yānty udaṅmukhāḥ
04,048.002d*0871_005 utsṛjyaitad rathānīkaṃ maheṣvāsābhirakṣitam
04,048.002d*0871_006 gavāgram abhito yāhi yāvat paśyāmi me ripum
04,048.002d*0871_007 gavāgram abhito gatvā gāś cāśu vinivartaya
04,048.002d*0871_008 yāvad ete nivartante kuravo javam āsthitāḥ
04,048.002d*0871_009 tāvad eva paśūn sarvān nivartiṣye tavābhibho
04,048.002d*0871_010 ity uktvā samare pārtho vairāṭim aparājitaḥ
04,048.002d*0871_011 savyaṃ pakṣam anuprāpya javenāśvān acodayat
04,048.002d*0871_012 tato 'bhyavādayat pārtho bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ kṛpam
04,048.002d*0871_013 dvābhyāṃ dvābhyāṃ tathācāryaṃ droṇaṃ ca niśitaiḥ śaraiḥ
04,048.002d*0872_001 droṇaṃ kṛpaṃ ca bhīṣmaṃ ca pṛṣatkair abhyavādayat
04,048.003a tatas tat sarvam ālokya droṇo vacanam abravīt
04,048.003b*0873_000 droṇaḥ
04,048.003b*0873_001 na kaś cid yoddhum iccheta na ca guptaṃ svajīvitam
04,048.003b*0873_002 ayaṃ vīraś ca śūraś ca durdharṣaś caiva saṃyuge
04,048.003c mahāratham anuprāptaṃ dṛṣṭvā gāṇḍīvadhanvinam
04,048.004a etad dhvajāgraṃ pārthasya dūrataḥ saṃprakāśate
04,048.004c eṣa ghoṣaḥ sajalado roravīti ca vānaraḥ
04,048.004d*0874_001 avasthāya rathaṃ yāti gāṇḍīvaṃ vikṣipan dhanuḥ
04,048.004d*0874_002 aśvānāṃ stanatāṃ śabdo vahatāṃ pākaśāsanim
04,048.004d*0874_003 rathasyāmbudharasyeva śrūyate bhṛśadāruṇaḥ
04,048.004d*0874_004 dārayann iva tejasvī vasudhāṃ vāsavātmajaḥ
04,048.004d*0875_001 eṣa udāra āyāti rathe ca rathināṃ varaḥ
04,048.005a eṣa tiṣṭhan rathaśreṣṭho rathe rathavarapraṇut
04,048.005b*0876_001 eṣa dṛṣṭvā rathānīkam asmākam arimardanaḥ
04,048.005b*0876_002 hrīmān vadānyo dhṛtimān satkaroti ca pāṇḍavaḥ
04,048.005c utkarṣati dhanuḥśreṣṭhaṃ gāṇḍīvam aśanisvanam
04,048.006a imau hi bāṇau sahitau pādayor me vyavasthitau
04,048.006b*0877_001 bandhur āgrau nikhātau me citrapuṅkhāvajihmagau
04,048.006c aparau cāpy atikrāntau karṇau saṃspṛśya me śarau
04,048.006d*0878_001 saṃspṛśantāvatikrāntau pṛṣṭvaivānāmayaṃ bhṛśam
04,048.006d*0879_001 ciradṛṣṭo 'yam asmābhiḥ prajñāvān bāndhavapriyaḥ
04,048.006d*0879_002 atīva jvalito lakṣmyā pāṇḍuputro dhanaṃjayaḥ
04,048.007a niruṣya hi vane vāsaṃ kṛtvā karmātimānuṣam
04,048.007c abhivādayate pārthaḥ śrotre ca paripṛcchati
04,048.007d*0880_001 kuśalaṃ paripṛṣṭvā ca gatās te kaṅkavāsasaḥ
04,048.007d*0881_001 amarṣeṇābhisaṃpūrṇo duḥkhena pratibodhitaḥ
04,048.007d*0881_002 adyemāṃ bhāratīṃ senām eko nāśayate dhruvam
04,048.007d*0881_003 dvyadhikaṃ daśa uṣya vatsarāṇāṃ
04,048.007d*0881_004 svajanenāviditas trayodaśaṃ ca
04,048.007d*0881_005 jvalate ratham āsthitaḥ kirīṭī
04,048.007d*0881_006 tama iva rātrijam abhyudasya sūryaḥ
04,048.007d*0882_001 rathī śarī cārutalī niṣaṅgī
04,048.007d*0882_002 śaṅkhī patākī kavacī kirīṭī
04,048.007d*0882_003 khaḍgī ca dhanvī ca vibhāti pārthaḥ
04,048.007d*0882_004 śikhī vṛtaḥ srugbhir ivājyasiktaḥ
04,048.007d*0883_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,048.007d*0883_001 tam adūram upāyāntaṃ dṛṣṭvā pāṇḍavam arjunam
04,048.007d*0883_002 nārayaḥ prekṣituṃ śekus tapasyantaṃ yathā ravim
04,048.007d*0883_003 sa taṃ dṛṣṭvā rathānīkaṃ pārthaḥ sārathim abravīt
04,048.008 arjuna uvāca
04,048.008a iṣupāte ca senāyā hayān saṃyaccha sārathe
04,048.008c yāvat samīkṣe sainye 'smin kvāsau kurukulādhamaḥ
04,048.008d*0884_001 ratnavaiḍūryavikṛtaṃ maṇipravarabhūṣitam
04,048.008d*0884_002 parijānāmy ahaṃ tasya dhvajaṃ dūrāt samucchritam
04,048.008d*0884_003 yady enam iha paśyāmi durbuddhim atimāninam
04,048.008d*0884_004 yamāya preṣayiṣyāmi sahāyo 'sya yadīśvaraḥ
04,048.009a sarvān anyān anādṛtya dṛṣṭvā tam atimāninam
04,048.009c tasya mūrdhni patiṣyāmi tata ete parājitāḥ
04,048.010a eṣa vyavasthito droṇo drauṇiś ca tadanantaram
04,048.010c bhīṣmaḥ kṛpaś ca karṇaś ca maheṣvāsā vyavasthitāḥ
04,048.011a rājānaṃ nātra paśyāmi gāḥ samādāya gacchati
04,048.011c dakṣiṇaṃ mārgam āsthāya śaṅke jīvaparāyaṇaḥ
04,048.012a utsṛjyaitad rathānīkaṃ gaccha yatra suyodhanaḥ
04,048.012c tatraiva yotsye vairāṭe nāsti yuddhaṃ nirāmiṣam
04,048.012e taṃ jitvā vinivartiṣye gāḥ samādāya vai punaḥ
04,048.012f*0885_001 (9c) siṃhaḥ kṣudramṛgasyeva patiṣye tasya mūrdhani
04,048.012f*0885_002 haniṣyāmi tam evāśu śarair gāṇḍīvaniḥsṛtaiḥ
04,048.012f*0885_003 (9d) tasmin hate bhaviṣyanti sarva eva parājitāḥ
04,048.012f*0885_004 śaraiḥ samarpayiṣyāmi dhārtarāṣṭraṃ sasaubalam
04,048.012f*0885_005 asabhyānāṃ ca vaktāraṃ kurūṇāṃ kila kilbiṣam
04,048.012f*0885_006 (11a,12d) rājānaṃ neha paśyāmi nirāmiṣam idaṃ balam
04,048.012f*0885_007 abhidrave ha rājānaṃ vyaktam ity atra nirbhayaḥ
04,048.012f*0885_008 (10ab) āsthito madhyamācāryo hy aśvatthāmā tv anantaram
04,048.012f*0885_009 (10cd) kṛpakarṇau purastāt tu maheṣvāsau vyavasthitau
04,048.012f*0885_010 bhūriśravāḥ somadatto bāhlīkaś ca jayadrathaḥ
04,048.012f*0885_011 (11c) dakṣiṇaṃ pakṣam āśritya sthitā yuddhaviśāradāḥ
04,048.012f*0885_012 sālvarājo dyumatseno vṛṣasenaś ca saubalaḥ
04,048.012f*0885_013 daśārṇaś caiva kāliṅgo vāmaṃ pakṣaṃ samāśritāḥ
04,048.012f*0885_014 pṛṣṭhataḥ kurumukhyas tu bhīṣmas tiṣṭhati daṃsitaḥ
04,048.012f*0885_015 ardhasainyena balavān sarveṣāṃ naḥ pitāmahaḥ
04,048.012f*0885_016 (11ab) duryodhanaṃ na paśyāmi kva nu rājā sa gacchati
04,048.012f*0885_017 (12ab) utsṛjaitad rathānīkaṃ yāhi yatra suyodhanaḥ
04,048.012f*0885_018 (12ef) taṃ hatvā vinivartiṣye gāḥ sa ādāya gacchati
04,048.012f*0885_019 gavāgram abhito yāhi yatra rājā bhaviṣyati
04,048.012f*0886_001 ity uktvā samare pārtho vairāṭim aparājitaḥ
04,048.012f*0886_002 saṃspṛśāno dhanur divyaṃ tvaramāṇo 'gamat tadā
04,048.012f*0886_003 tato bhīṣmo 'bravīd vākyaṃ kurumadhye paraṃtapaḥ
04,048.012f*0886_004 ciradṛṣṭo 'yam asmābhir dharmajño bāndhavapriyaḥ
04,048.012f*0886_005 atīva jvalate lakṣmyā pākaśāsanir acyutaḥ
04,048.012f*0886_006 eṣa duryodhanaṃ pārtho mārgate vikṛtiṃ smaran
04,048.012f*0886_007 senām atyartham ālokya tvarate grahaṇe kṛtam
04,048.012f*0886_008 mṛgaṃ siṃha ivādātum īkṣate pākaśāsaniḥ
04,048.012f*0887_001 paścād ete pradātavyā iti me vartate matiḥ
04,048.013 vaiśaṃpāyana uvāca
04,048.013a evam uktaḥ sa vairāṭir hayān saṃyamya yatnataḥ
04,048.013c niyamya ca tato raśmīn yatra te kurupuṃgavāḥ
04,048.013e acodayat tato vāhān yato duryodhanas tataḥ
04,048.014a utsṛjya rathavaṃśaṃ tu prayāte śvetavāhane
04,048.014c abhiprāyaṃ viditvāsya droṇo vacanam abravīt
04,048.015a naiṣo 'ntareṇa rājānaṃ bībhatsuḥ sthātum icchati
04,048.015c tasya pārṣṇiṃ grahīṣyāmo javenābhiprayāsyataḥ
04,048.016a na hy enam abhisaṃkruddham eko yudhyeta saṃyuge
04,048.016c anyo devāt sahasrākṣāt kṛṣṇād vā devakīsutāt
04,048.016d*0888_001 ācāryapravarād vāpi bhāradvājān mahārathāt
04,048.017a kiṃ no gāvaḥ kariṣyanti dhanaṃ vā vipulaṃ tathā
04,048.017c duryodhanaḥ pārthajale purā naur iva majjati
04,048.017d*0889_001 ity uktvā samare bhīṣmaḥ senayā saha kauravaḥ
04,048.017d*0889_002 vaiśaṃpāyanaḥ
04,048.017d*0889_002 anvadhāvat tadā pārthaṃ dhārtarāṣṭrasya rakṣaṇe
04,048.017d*0889_003 trikośamātraṃ gatvā tu pārtho vairāṭim abravīt
04,048.017d*0889_004 iṣupātena senāyāḥ sthāpayāśvān ariṃdama
04,048.017d*0889_005 etad agraṃ gavāṃ dṛṣṭaṃ mandaṃ vāhaya sārathe
04,048.017d*0889_006 yāhy uttareṇa senāyā gāś caiva pravibhajya ca
04,048.017d*0889_007 parikṣipya gavāṃ yūtham atra yotsye suyodhanam
04,048.017d*0889_008 gacchanti satvaraṃ gāvaḥ sagopāḥ parimocaya
04,048.017d*0889_009 tatra gatvā paśūn vīra sagopān parimocaya
04,048.017d*0889_010 antareṇa ca senāyāḥ prāṅmukho gaccha cottara
04,048.017d*0889_011 ime tv atirathāḥ sarve mama vīryaparākramam
04,048.017d*0889_012 paśyantu kuravo yuddhe mahendrasyeva dānavāḥ
04,048.018a tathaiva gatvā bībhatsur nāma viśrāvya cātmanaḥ
04,048.018b*0890_001 niśitāgrāñ charāṃs tīkṣṇān mumocāntakasaṃnibhān
04,048.018c śalabhair iva tāṃ senāṃ śaraiḥ śīghram avākirat
04,048.018d*0891_001 nirāvakāśam abhavac charaiḥ kṣiptaiḥ kirīṭinā
04,048.018d*0892_001 sā cāpi bahulā senā pārthabāṇābhipīḍitā
04,048.019a kīryamāṇāḥ śaraughais tu yodhās te pārthacoditaiḥ
04,048.019c nāpaśyan nāvṛtāṃ bhūmim antarikṣaṃ ca patribhiḥ
04,048.019d*0893_001 gāś caiva hi na paśyanti pārthamuktair ajihmagaiḥ
04,048.019d*0893_002 arjunas tu tadā hṛṣṭo darśayan vīryam ātmanaḥ
04,048.019d*0893_003 pīḍayām āsa sainyāni gāṇḍīvaprasṛtaiḥ śaraiḥ
04,048.020a teṣāṃ nātmanino yuddhe nāpayāne 'bhavan matiḥ
04,048.020c śīghratvam eva pārthasya pūjayanti sma cetasā
04,048.020d*0894_001 candrāvadātaṃ sāmudraṃ kurusainyabhayaṃkaram
04,048.021a tataḥ śaṅkhaṃ pradadhmau sa dviṣatāṃ lomaharṣaṇam
04,048.021c visphārya ca dhanuḥśreṣṭhaṃ dhvaje bhūtāny acodayat
04,048.022a tasya śaṅkhasya śabdena rathanemisvanena ca
04,048.022b*0895_001 gāṇḍīvasya ca ghoṣeṇa pṛthivī samakampata
04,048.022c amānuṣāṇāṃ teṣāṃ ca bhūtānāṃ dhvajavāsinām
04,048.022d*0896_001 śabdena mahatā rājan saṃtrastaṃ godhanaṃ mahat
04,048.022d*0897_001 viyadgatānāṃ devānāṃ mānuṣāṇāṃ raveṇa ca
04,048.023a ūrdhvaṃ pucchān vidhunvānā rebhamāṇāḥ samantataḥ
04,048.023c gāvaḥ pratinyavartanta diśam āsthāya dakṣiṇām
04,048.023d@043_0001 tataḥ sa samare vīro bībhatsuḥ śatrupūgahā
04,048.023d@043_0002 gopālāṃś codayām āsa gāś caitāś codayeti ca
04,048.023d@043_0003 uttaraṃ cāha bībhatsur harṣayan pāṇḍunandanaḥ
04,048.023d@043_0004 gavām agraṃ samīkṣasva gāś caivāśu nivartaya
04,048.023d@043_0005 yāvad ete nivartante kuravo javam āsthitāḥ
04,048.023d@043_0006 yāhy uttareṇa gāś caitāḥ sainyānāṃ ca nṛpātmaja
04,048.023d@043_0007 paśyantu kuravaḥ sarve mama vīryaparākramam
04,048.023d@043_0008 te lābham iva manvānāḥ kuravo 'rjunam āhave
04,048.023d@043_0009 dṛṣṭvā yāntam adūrasthaṃ kṣipram abhyapatan rathaiḥ
04,048.023d@043_0010 hastyaśvaparivāreṇa mahatābhivirājatā
04,048.023d@043_0011 yodhaiḥ prāsāsihastaiś ca cāpabāṇodyatāyudhaiḥ
04,048.023d@043_0012 tāny anīkāny aśobhanta kurūṇām ātatāyinām
04,048.023d@043_0013 saṃsarpanta ivākāśe vidyutvanto balāhakāḥ
04,048.023d@043_0014 tāni dṛṣṭvā hy anīkāni nivartitarathāni ca
04,048.023d@043_0015 pārtho 'pi vāyuvad ghoraṃ sainyāgraṃ vyadhunoc charaiḥ
04,049.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,049.001a sa śatrusenāṃ tarasā praṇudya; gās tā vijityātha dhanurdharāgryaḥ
04,049.001c duryodhanāyābhimukhaṃ prayāto; bhūyo 'rjunaḥ priyam ājau cikīrṣan
04,049.002a goṣu prayātāsu javena matsyān; kirīṭinaṃ kṛtakāryaṃ ca matvā
04,049.002b*0898_001 paśūn samādāya tato nivṛttā
04,049.002b*0898_002 gopāgaṇāḥ svān prayayuś ca rāṣṭrān
04,049.002b*0899_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,049.002b*0899_001 tatas trīṇi sahasrāṇi rathānāṃ ca dhanuṣmatām
04,049.002b*0899_002 ghorāṇi kuruvīrāṇāṃ paryakīryanta bhārata
04,049.002b*0899_003 karṇo rathasahasreṇa pratyatiṣṭhad dhanaṃjayam
04,049.002b*0899_004 bhīṣmaḥ śāṃtanavo dhīmān sahasreṇa puraskṛtaḥ
04,049.002b*0899_005 tathā rathasahasreṇa bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
04,049.002b*0899_006 paścād duryodhano 'tiṣṭhad dhastāvāpī śriyā jvalan
04,049.002b*0899_007 atiṣṭhann avakāśeṣu pādātāḥ saha vājibhiḥ
04,049.002b*0899_008 bhīmarūpāś ca mātaṅgās tomarāṅkuśacoditāḥ
04,049.002b*0899_009 tāni dṛṣṭvā hy anīkāni vitatāni mahātmanām
04,049.002b*0899_010 vairāṭim uttaraṃ taṃ tu pratyabhāṣata pāṇḍavaḥ
04,049.002b*0900_001 varmitā vājino 'tiṣṭhan sahārūḍhaiḥ prahāribhiḥ
04,049.002b*0901_001 tatra tatrāvakāśeṣu pādātāś ca sahasraśaḥ
04,049.002c duryodhanāyābhimukhaṃ prayāntaṃ; kurupravīrāḥ sahasābhipetuḥ
04,049.002d*0902_000 uttara uvāca
04,049.002d*0902_001 puraṃ pratinivartasva pārtha praharatāṃ vara
04,049.002d*0902_002 gāvas tvayā jitāś cemāḥ kiṃ yuddheneti vai vṛthā
04,049.002d*0902_003 saṃdigdhe 'rthe na yudhyeta puṣṭe vāpi bale sati
04,049.002d*0902_004 tvayaikena bahūnāṃ hi vigraheṇa tu kiṃ vṛthā
04,049.002d*0902_005 śrutvaitad arjuno vākyaṃ vairāṭer bhītavat tadā
04,049.002d*0902_006 prahasya prāha taṃ bhūyo mā bhaiḥ paśyeha kautukam
04,049.002d*0902_007 bahūni dṛṣṭapūrvāṇi prāg yuddhāny uttara tvayā
04,049.002d*0902_008 paśyemam evaṃ saṃgrāmaṃ bahūnām ekakena yat
04,049.002d*0902_009 tato duryodhanaṃ yāntam arjunaṃ tarasā tadā
04,049.002d*0902_010 rathāgryāḥ kauravendrasya nipetuḥ sahasākhilāḥ
04,049.003a teṣām anīkāni bahūni gāḍhaṃ; vyūḍhāni dṛṣṭvā bahuladhvajāni
04,049.003c matsyasya putraṃ dviṣatāṃ nihantā; vairāṭim āmantrya tato 'bhyuvāca
04,049.003d*0903_000 arjunaḥ
04,049.003d*0903_001 susaṃgṛhītair atha raśmibhis tvaṃ
04,049.003d*0903_002 hayān niyamya prasamīkṣya yattaḥ
04,049.003d*0903_003 saṃpreṣayāśu prativīram enaṃ
04,049.003d*0903_004 vaikartanaṃ yodhayituṃ vṛṇomi
04,049.003d*0903_005 yāṃ hastikakṣyāṃ bahudhā vicitrāṃ
04,049.003d*0903_006 stambhe rathe paśyasi darśanīyām
04,049.003d*0903_007 vivartamānaṃ jvalanaprakāśaṃ
04,049.003d*0903_008 vaikartanasyaitad anīkam agryam
04,049.004a etena tūrṇaṃ pratipādayemāñ; śvetān hayān kāñcanaraśmiyoktrān
04,049.004c javena sarveṇa kuru prayatnam; āsādayaitad rathasiṃhavṛndam
04,049.005a gajo gajeneva mayā durātmā; yo yoddhum ākāṅkṣati sūtaputraḥ
04,049.005b*0904_001 tad adya yuddhaṃ kuruvīramadhye
04,049.005b*0904_002 karomi taṃ yāhi tathāpravṛttaḥ
04,049.005c tam eva māṃ prāpaya rājaputra; duryodhanāpāśrayajātadarpam
04,049.005d*0905_001 taṃ pātayiṣyāmi rathasya madhye
04,049.005d*0905_002 sahasranetro 'śanineva vṛtram
04,049.005d*0906_001 gāṇḍīvamuktair iṣubhiḥ sitāgraiḥ
04,049.005d*0907_001 śaraiḥ sutīkṣṇair hṛdayaṃ vibhidya
04,049.006a sa tair hayair vātajavair bṛhadbhiḥ; putro virāṭasya suvarṇakakṣyaiḥ
04,049.006c vidhvaṃsayaṃs tadrathinām anīkaṃ; tato 'vahat pāṇḍavam ājimadhye
04,049.006d*0908_001 tam āpatantaṃ parameṇa tejasā
04,049.006d*0908_002 samīkṣya vaikartanam abhyarakṣan
04,049.006d*0908_003 abhyadravaṃs te rathavīravṛndā
04,049.006d*0908_004 vyāghreṇa cākrāntam ivarṣabhaṃ raṇe
04,049.006d*0908_005 citrāṅgadaś citrarathaś ca vīraḥ
04,049.006d*0908_006 saṃgrāmajid duḥsahacitrasenau
04,049.006d*0908_007 viviṃśatir durjayadurmukhau ca
04,049.006d*0908_008 vikarṇaduḥśāsanasaubalāś ca
04,049.006d*0908_009 śoṇo niṣedhaś ca tam anvayus te
04,049.006d*0908_010 vaikartanaṃ śīghrataraṃ yuvānaḥ
04,049.006d*0908_011 putrā yayus te sahasodarāś ca
04,049.006d*0908_012 vaikartanaṃ pārthagataṃ samīkṣya
04,049.006d*0908_013 pragṛhya cāpāni mahābalā raṇe
04,049.006d*0908_014 dhanaṃjayaṃ paryakirañ charaughaiḥ
04,049.006d*0908_015 teṣāṃ dṛḍhajyākṛtanaikatantrīṃ
04,049.006d*0908_016 prāsopavīṇāṃ śarasaṃghakoṇām
04,049.006d*0908_017 karāgrayantrāṃ sthiracāpadaṇḍāṃ
04,049.006d*0908_018 vīṇām upāvādayad āśu pārthaḥ
04,049.007a taṃ citraseno viśikhair vipāṭhaiḥ; saṃgrāmajic chatrusaho jayaś ca
04,049.007c pratyudyayur bhāratam āpatantaṃ; mahārathāḥ karṇam abhīpsamānāḥ
04,049.008a tataḥ sa teṣāṃ puruṣapravīraḥ; śarāsanārciḥ śaravegatāpaḥ
04,049.008c vrātān rathānām adahat sa manyur; vanaṃ yathāgniḥ kurupuṃgavānām
04,049.009a tasmiṃs tu yuddhe tumule pravṛtte; pārthaṃ vikarṇo 'tirathaṃ rathena
04,049.009c vipāṭhavarṣeṇa kurupravīro; bhīmena bhīmānujam āsasāda
04,049.010a tato vikarṇasya dhanur vikṛṣya; jāmbūnadāgryopacitaṃ dṛḍhajyam
04,049.010c apātayad dhvajam asya pramathya; chinnadhvajaḥ so 'py apayāj javena
04,049.011a taṃ śātravāṇāṃ gaṇabādhitāraṃ; karmāṇi kurvāṇam amānuṣāṇi
04,049.011c śatruṃtapaḥ kopam amṛṣyamāṇaḥ; samarpayat kūrmanakhena pārtham
04,049.012a sa tena rājñātirathena viddho; vigāhamāno dhvajinīṃ kurūṇām
04,049.012c śatruṃtapaṃ pañcabhir āśu viddhvā; tato 'sya sūtaṃ daśabhir jaghāna
04,049.013a tataḥ sa viddho bharatarṣabheṇa; bāṇena gātrāvaraṇātigena
04,049.013c gatāsur ājau nipapāta bhūmau; nago nagāgrād iva vātarugṇaḥ
04,049.014a ratharṣabhās te tu ratharṣabheṇa; vīrā raṇe vīratareṇa bhagnāḥ
04,049.014c cakampire vātavaśena kāle; prakampitānīva mahāvanāni
04,049.015a hatās tu pārthena narapravīrā; bhūmau yuvānaḥ suṣupuḥ suveṣāḥ
04,049.015c vasupradā vāsavatulyavīryāḥ; parājitā vāsavajena saṃkhye
04,049.015e suvarṇakārṣṇāyasavarmanaddhā; nāgā yathā haimavatāḥ pravṛddhāḥ
04,049.016a tathā sa śatrūn samare vinighnan; gāṇḍīvadhanvā puruṣapravīraḥ
04,049.016c cacāra saṃkhye pradiśo diśaś ca; dahann ivāgnir vanam ātapānte
04,049.017a prakīrṇaparṇāni yathā vasante; viśātayitvātyanilo nudan khe
04,049.017c tathā sapatnān vikiran kirīṭī; cacāra saṃkhye 'tiratho rathena
04,049.018a śoṇāśvavāhasya hayān nihatya; vaikartanabhrātur adīnasattvaḥ
04,049.018c ekena saṃgrāmajitaḥ śareṇa; śiro jahārātha kirīṭamālī
04,049.019a tasmin hate bhrātari sūtaputro; vaikartano vīryam athādadānaḥ
04,049.019c pragṛhya dantāv iva nāgarājo; maharṣabhaṃ vyāghra ivābhyadhāvat
04,049.020a sa pāṇḍavaṃ dvādaśabhiḥ pṛṣatkair; vaikartanaḥ śīghram upājaghāna
04,049.020c vivyādha gātreṣu hayāṃś ca sarvān; virāṭaputraṃ ca śarair nijaghne
04,049.020d@044_0001 tam āpatantaṃ sahasā kirīṭī
04,049.020d@044_0002 vaikartanaṃ vai tarasābhipatya
04,049.020d@044_0003 pragṛhya vegaṃ nyapataj javena
04,049.020d@044_0004 nāgaṃ garutmān iva citrapakṣaḥ
04,049.020d@044_0005 tāv uttamau sarvadhanurdharāṇāṃ
04,049.020d@044_0006 mahābalau sarvasapatnasāhau
04,049.020d@044_0007 karṇasya pārthasya niśamya yuddhaṃ
04,049.020d@044_0008 didṛkṣamāṇāḥ kuravo 'bhitasthuḥ
04,049.020d@044_0009 sa pāṇḍavas tūrṇam udīrṇakopaḥ
04,049.020d@044_0010 kṛtāgasaṃ karṇam udīkṣya harṣāt
04,049.020d@044_0011 kṣaṇena sāśvaṃ sarathaṃ sasārathim
04,049.020d@044_0012 antardadhe ghoraśaraughavṛṣṭyā
04,049.020d@044_0013 tataḥ suviddhāḥ sarathāḥ sanāgā
04,049.020d@044_0014 yodhā vinedur bharatarṣabhāṇām
04,049.020d@044_0015 antarhitā bhīṣmamukhāḥ sahāśvāḥ
04,049.020d@044_0016 kirīṭinā kīrṇarathāḥ pṛṣatkaiḥ
04,049.020d@044_0017 sa cāpi tān arjunabāhumuktāñ
04,049.020d@044_0018 śarāñ śaraughaiḥ pratihatya karṇaḥ
04,049.020d@044_0019 tasthau mahātmā sadhanuḥ sabāṇaḥ
04,049.020d@044_0020 savisphuliṅgo 'gnir ivāśu karṇaḥ
04,049.020d@044_0021 tatas tu jajñe talatālaśabdaḥ
04,049.020d@044_0022 saśaṅkhabherīpraṇavapraṇādaḥ
04,049.020d@044_0023 prakṣveḍitajyātalanisvanaṃ taṃ
04,049.020d@044_0024 vaikartanaṃ pūjayatāṃ kurūṇām
04,049.020d@044_0025 uddhūtalāṅgūlamahāpatākaṃ
04,049.020d@044_0026 dhvajottamaṃ sākulabhīṣayantam
04,049.020d@044_0027 gāṇḍīvanirhrādakṛtapraṇādaṃ
04,049.020d@044_0028 kirīṭinaṃ prekṣya nanāda karṇaḥ
04,049.020d@044_0029 sa cāpi vaikartanam ardayitvā
04,049.020d@044_0030 sāśvaṃ sasūtaṃ sarathaṃ pṛṣatkaiḥ
04,049.020d@044_0031 tam āvavarṣa prasabhaṃ kirīṭī
04,049.020d@044_0032 pitāmahaṃ droṇakṛpau ca dṛṣṭvā
04,049.020d@044_0033 sa cāpi pārthaṃ bahubhiḥ pṛṣatkair
04,049.020d@044_0034 vaikartano megha ivābhyavarṣat
04,049.020d@044_0035 tathaiva karṇaṃ ca kirīṭamālī
04,049.020d@044_0036 saṃchādayām āsa śitaiḥ pṛṣatkaiḥ
04,049.020d@044_0037 tayoḥ sutīkṣṇān sṛjatoḥ śaraughān
04,049.020d@044_0038 mahāśaraughāstravivardhane raṇe
04,049.020d@044_0039 rathe vilagnāv iva candrasūryau
04,049.020d@044_0040 ghanāntareṇānudadarśa lokaḥ
04,049.020d@044_0041 athāśukārī caturo hayāṃś ca
04,049.020d@044_0042 vivyādha karṇo niśitaiḥ kirīṭinaḥ
04,049.020d@044_0043 tribhiś ca yantāram amṛṣyamāṇo
04,049.020d@044_0044 vivyādha tūrṇaṃ tribhir asya ketum
04,049.020d@044_0045 tenātividdhaḥ samarāvamardī
04,049.020d@044_0046 prabodhitaḥ siṃha iva prasuptaḥ
04,049.020d@044_0047 gāṇḍīvadhanvā ṛṣabhaḥ kurūṇām
04,049.020d@044_0048 ajihmagaiḥ karṇam iyāya jiṣṇuḥ
04,049.020d@044_0049 śarāstravṛṣṭyā nihato mahātmā
04,049.020d@044_0050 prāduścakārātimanuṣyakarma
04,049.020d@044_0051 prācchādayat karṇarathaṃ pṛṣatkair
04,049.020d@044_0052 lokān imān sūrya ivāṃśujālaiḥ
04,049.021a sa hastinevābhihato gajendraḥ; pragṛhya bhallān niśitān niṣaṅgāt
04,049.021c ākarṇapūrṇaṃ ca dhanur vikṛṣya; vivyādha bāṇair atha sūtaputram
04,049.022a athāsya bāhūruśirolalāṭaṃ; grīvāṃ rathāṅgāni parāvamardī
04,049.022c sthitasya bāṇair yudhi nirbibheda; gāṇḍīvamuktair aśaniprakāśaiḥ
04,049.023a sa pārthamuktair viśikhaiḥ praṇunno; gajo gajeneva jitas tarasvī
04,049.023c vihāya saṃgrāmaśiraḥ prayāto; vaikartanaḥ pāṇḍavabāṇataptaḥ
04,050.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,050.001a apayāte tu rādheye duryodhanapurogamāḥ
04,050.001c anīkena yathāsvena śarair ārcchanta pāṇḍavam
04,050.002a bahudhā tasya sainyasya vyūḍhasyāpatataḥ śaraiḥ
04,050.002b@045_0001 tataḥ prahasya bībhatsuḥ kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ
04,050.002b@045_0002 divyam astraṃ prakurvāṇaḥ pratyayād rathasattamān
04,050.002b@045_0003 yathā raśmibhir ādityaḥ pracchādayati medinīm
04,050.002b@045_0004 tathā gāṇḍīvanirmuktāś chādayanti śarā diśaḥ
04,050.002b@045_0005 na rathānāṃ na cāśvānāṃ na dhvajānāṃ na varmaṇām
04,050.002b@045_0006 atividdhaiḥ śitair bāṇair āsīd dvyaṅgulam antaram
04,050.002b@045_0007 daivayogād dhi pārthasya hayānām uttarasya ca
04,050.002b@045_0008 śikṣābalopapannatvād astrāṇāṃ ca parikramāt
04,050.002b@045_0009 dhvajagāṇḍīvayoś cāpi daivī māyākṛteti ca
04,050.002b@045_0010 itas tataś ca saṃyāne dūre vāpy atha vāntike
04,050.002b@045_0011 durge viṣamajāte vā sthale nimne tathā kṣitau
04,050.002b@045_0012 na ca rudhyed gatis tasya rathasya manaso yathā
04,050.002b@045_0013 samareṣu tu vidvāṃsas tasya tāṃs tān parākramān
04,050.002b@045_0014 vīryam atyadbhutaṃ dṛṣṭvā tathā pārthasya tad balam
04,050.002b@045_0015 tresur eva pare bhītāḥ parāṅmukharathā api
04,050.002b@045_0016 kālāgnim iva bībhatsuṃ nirdahantam iva prajāḥ
04,050.002b@045_0017 nārayaḥ prekṣituṃ śekur jvalantam iva pāvakam
04,050.002b@045_0018 tāni bhinnāny anīkāni rejur arjunamārgaṇaiḥ
04,050.002b@045_0019 tigmāṃśoś ca vanāgrāṇi vyāptānīva gabhastibhiḥ
04,050.002b@045_0020 aśokānāṃ vanānīva saṃcitaiḥ kusumaiḥ śubhaiḥ
04,050.002b@045_0021 pārthaḥ saṃrañjayām āsa rudhireṇākulaṃ balam
04,050.002b@045_0022 sahasraśo 'rjunaśaraiś chinnāny uccāvacāni ca
04,050.002b@045_0023 chatrāṇi ca patākāś ca khe 'bhyuvāha sadāgatiḥ
04,050.002b@045_0024 ye hy arjunabalatrastāḥ paripetur diśo daśa
04,050.002b@045_0025 rathāṅgadeśam utsṛjya pārthacchinnayugā hayāḥ
04,050.002b@045_0026 nikṛttapūrvacaraṇās te nipetuḥ śitaiḥ śaraiḥ
04,050.002b@045_0027 śirobhiḥ prathamaṃ jagmur medinīṃ jaghanair hayāḥ
04,050.002b@045_0028 cakṣur nakhaviṣāṇeṣu dantaveṣṭeṣu ca dvipān
04,050.002b@045_0029 marmasv anyeṣu cāhatya tathā nighnan gajottamān
04,050.002b@045_0030 kauravāṇāṃ gajānāṃ tu śarīrair gatacetasām
04,050.002b@045_0031 kṣaṇena saṃvṛtā bhūmir meghair iva nabhastalam
04,050.002b@045_0032 astrair divyair mahābāhur arjunaḥ pradahann iva
04,050.002b@045_0033 vaḍavāmukhasaṃbhūtaḥ kālāgnir iva sarvataḥ
04,050.002b@045_0034 yathā yugāntasamaye sarvaṃ sthāvarajaṅgamam
04,050.002b@045_0035 kālapakvam aśeṣeṇa dhakṣyed ugraśikhaḥ śikhī
04,050.002b@045_0036 tadvat pārtho 'stratejobhir dhanuṣo nisvanena ca
04,050.002b@045_0037 daivād vīryāc ca bībhatsus tasmin dauryodhane bale
04,050.002b@045_0038 raṇaśaktim amitrāṇāṃ prāyeṇāpanināya saḥ
04,050.002b@045_0039 ceṣṭāṃ prāyeṇa bhūtānāṃ rātriḥ prāṇabhṛtām iva
04,050.002b@045_0040 so 'tīyāt sahasā śatrūn sahasā cābhipedivān
04,050.002b@045_0041 śīghraṃ dūraṃ dṛḍhāmogham astram asyātimānuṣam
04,050.002b@045_0042 khagayānābhisaṃvītaiḥ khaṃviṣṭaiḥ khagamair iva
04,050.002b@045_0043 arjunena kham āvavre lohitaprāṇapaiḥ khagaiḥ
04,050.002b@045_0044 arjunāstravinirmuktāḥ śarā gāṇḍīvadhanvanaḥ
04,050.002b@045_0045 tārkṣyavegā ivākāśe na sasarjuḥ parātmasu
04,050.002b@045_0046 varmāṇi sārathīṃś caiva haimajālāni vājinām
04,050.002b@045_0047 kirīṭaṃ sūryasaṃkāśaṃ vaiyāghram atha carma ca
04,050.002b@045_0048 tasya sarvāṇi gātrāṇi rathasya dviṣatāṃ śaraiḥ
04,050.002b@045_0049 nīhāreṇeva bhūtāni channānīva cakāśire
04,050.002b@045_0050 sakṛd eva na taṃ śekū ratham abhyasituṃ pare
04,050.002b@045_0051 anabhyastaḥ punas tair hi rathaḥ so 'tipapāta tān
04,050.002b@045_0052 taccharā dviṭśarīreṣu yathaiva na sasañjire
04,050.002b@045_0053 dviḍanīkeṣu bībhatsor na sasañja rathas tathā
04,050.002b@045_0054 sa tad vikṣobhayām āsa vigāhyāribalaṃ rathī
04,050.002b@045_0055 anantavego bhujagaḥ krīḍann iva mahārṇave
04,050.002b@045_0056 asyato nityam atyarthaṃ sarvaghoṣātigas tathā
04,050.002b@045_0057 satataṃ śrūyate bhūtair dhanuṣaś ca kirīṭinaḥ
04,050.002b@045_0058 saṃchinnās tatra mātaṅgā bāṇair alpāntarāntare
04,050.002b@045_0059 saṃsyūtās tatra dṛśyante meghā iva gabhastibhiḥ
04,050.002b@045_0060 diśo 'nubhramataḥ sarvāḥ savyaṃ dakṣiṇam asyataḥ
04,050.002b@045_0061 satataṃ dṛśyate yuddhe sāyakāsanamaṇḍalam
04,050.002b@045_0062 patanty arūpeṣu yathā cakṣūṃṣi na kadā cana
04,050.002b@045_0063 nālakṣyeṣu śarāḥ petus tathā gāṇḍīvadhanvanaḥ
04,050.002b@045_0064 mārgo gajasahasrasya yugapan mardato vanam
04,050.002b@045_0065 kaunteyarathamārgas tu raṇe ghorataro 'bhavat
04,050.002b@045_0066 nūnaṃ pārthajayaiṣitvāc chakraḥ sarvāmaraiḥ saha
04,050.002b@045_0067 hanty asmān iti manyante pārthenaivārditāḥ pare
04,050.002b@045_0068 ghnantam atyartham ahitān savyasāciṃ tu menire
04,050.002b@045_0069 kālam arjunarūpeṇa grasantam iva ca prajāḥ
04,050.002b@045_0070 kurusenāśarīrāṇi pārthenānāhatāny api
04,050.002b@045_0071 petuḥ pārthahatānīva pārthakarmānudarśanāt
04,050.002b@045_0072 oṣadhīnāṃ śirāṃsīva kālapaktisamanvayāt
04,050.002b@045_0073 avanemuḥ kurūṇāṃ hi vīryād arjunajād bhayāt
04,050.002b@045_0074 bāhvor athāsphoṭayatoḥ pradhmāte śaṅkham arjune
04,050.002b@045_0075 cakāra cārjunaḥ krodhād vimukhān ruṣitān api
04,050.002b@045_0076 arjunena vibhinnāni balāgrāṇi punaḥ kva cit
04,050.002b@045_0077 cakrur lohitadhārābhir dharaṇīṃ lohitottarām
04,050.002b@045_0078 lohitenāpi saṃpṛktaiḥ pāṃsubhiḥ pavanoddhataiḥ
04,050.002b@045_0079 tenaiva ca samuddhūtaiḥ sūkṣmair lohitabindubhiḥ
04,050.002b@045_0080 lohitārdraiḥ praharaṇair nimagnā lohitokṣitāḥ
04,050.002b@045_0081 lohiteṣu nimagnās te nihatāś ca kirīṭinā
04,050.002b@045_0082 babhūvur lohitās tatra bhṛśam ādityaraśmayaḥ
04,050.002b@045_0083 sārkaṃ tat tatkṣaṇenāsīt saṃdhyābhram iva lohitam
04,050.002b@045_0084 apyastaṃ prāpya cādityo nivarteta na pāṇḍavaḥ
04,050.002b@045_0085 nivarteta na jitvārīn ity ajalpan vicakṣaṇāḥ
04,050.002b@045_0086 tān sarvān samare śūrān pauruṣe paryavasthitān
04,050.002b@045_0087 divyair astrair ameyātmā sarvān ārcchad dhanurdharān
04,050.002b@045_0088 sa tu droṇaṃ trisaptatyā kṣudrakāṇāṃ samarpayat
04,050.002b@045_0089 aśītyā śakuniṃ caiva drauṇim apy āśu saptabhiḥ
04,050.002b@045_0090 duḥṣahaṃ daśabhir bāṇair arjunaḥ samavidhyata
04,050.002b@045_0091 duḥśāsanaṃ dvādaśabhiḥ kṛpaṃ śāradvataṃ tribhiḥ
04,050.002b@045_0092 bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ ṣaṣṭyā pratyavidhyat stanāntare
04,050.002b@045_0093 sa karṇaṃ karṇināvidhyat pītena niśitena ca
04,050.002b@045_0094 vāsavir dviṣatāṃ madhye vivyādha parameṣu ca
04,050.002b@045_0095 sa karṇaṃ satanutrāṇaṃ nirbhidya niśitaiḥ śaraiḥ
04,050.002b@045_0096 agacchad dārayan bhūmiṃ codito dṛḍhadhanvanā
04,050.002b@045_0097 tato 'sya vāhān vyahanac caturbhiś ca kṣureṇa tu
04,050.002b@045_0098 sāratheś ca śiraḥ kāyād apāharad ariṃdamaḥ
04,050.002b@045_0099 ardhacandreṇa ciccheda cāpaṃ tasya kare sthitam
04,050.002b@045_0100 tasmin viddhe mahābhāge karṇe sarvāstrapārage
04,050.002b@045_0101 vaiśaṃpāyanaḥ
04,050.002b@045_0101 hatāśvasūte virathe tato 'nīkam abhajyata
04,050.002b@045_0102 tat prabhagnaṃ balaṃ sarvaṃ vipulaughabalaṃ tathā
04,050.002b@045_0103 bhīṣmam āsādya saṃtasthau velām iva mahodadhiḥ
04,050.002b@045_0104 tāni sarvāṇi gāṅgeyaḥ samāśvāsya paraṃtapaḥ
04,050.002b@045_0105 tato vyūhaṃ mahābāhuḥ samareṣv aparājitaḥ
04,050.002b@045_0106 rathanāgāśvakalilaṃ yuyudhe yuddhakovidaḥ
04,050.002b@045_0107 abhedyaṃ parasainyānāṃ śūrair atha samīkṣitam
04,050.002b@045_0108 ācāryaduryodhanasūtaputraiḥ
04,050.002b@045_0109 kṛpeṇa bhīṣmeṇa ca pālitāni
04,050.002b@045_0110 avadhyakalpāni durāsadāni
04,050.002b@045_0111 narāśvamātaṅgasamākulāni
04,050.002c abhiyānīyam ājñāya vairāṭir idam abravīt
04,050.003a āsthāya ruciraṃ jiṣṇo rathaṃ sārathinā mayā
04,050.003c katamad yāsyase 'nīkam ukto yāsyāmy ahaṃ tvayā
04,050.004 arjuna uvāca
04,050.004a lohitākṣam ariṣṭaṃ yaṃ vaiyāghram anupaśyasi
04,050.004c nīlāṃ patākām āśritya rathe tiṣṭhantam uttara
04,050.005a kṛpasyaitad rathānīkaṃ prāpayasvaitad eva mām
04,050.005c etasya darśayiṣyāmi śīghrāstraṃ dṛḍhadhanvinaḥ
04,050.006a kamaṇḍalur dhvaje yasya śātakumbhamayaḥ śubhaḥ
04,050.006c ācārya eṣa vai droṇaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
04,050.007a suprasannamanā vīra kuruṣvainaṃ pradakṣiṇam
04,050.007c atraiva cāvirodhena eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
04,050.008a yadi me prathamaṃ droṇaḥ śarīre prahariṣyati
04,050.008c tato 'sya prahariṣyāmi nāsya kopo bhaviṣyati
04,050.009a asyāvidūre tu dhanur dhvajāgre yasya dṛśyate
04,050.009c ācāryasyaiṣa putro vai aśvatthāmā mahārathaḥ
04,050.010a sadā mamaiṣa mānyaś ca sarvaśastrabhṛtām api
04,050.010c etasya tvaṃ rathaṃ prāpya nivartethāḥ punaḥ punaḥ
04,050.011a ya eṣa tu rathānīke suvarṇakavacāvṛtaḥ
04,050.011c senāgryeṇa tṛtīyena vyavahāryeṇa tiṣṭhati
04,050.012a yasya nāgo dhvajāgre vai hemaketanasaṃśritaḥ
04,050.012c dhṛtarāṣṭrātmajaḥ śrīmān eṣa rājā suyodhanaḥ
04,050.013a etasyābhimukhaṃ vīra rathaṃ pararathārujaḥ
04,050.013c prāpayasvaiṣa tejobhipramāthī yuddhadurmadaḥ
04,050.014a eṣa droṇasya śiṣyāṇāṃ śīghrāstraḥ prathamo mataḥ
04,050.014c etasya darśayiṣyāmi śīghrāstraṃ vipulaṃ śaraiḥ
04,050.015a nāgakakṣyā tu rucirā dhvajāgre yasya tiṣṭhati
04,050.015c eṣa vaikartanaḥ karṇo viditaḥ pūrvam eva te
04,050.016a etasya ratham āsthāya rādheyasya durātmanaḥ
04,050.016c yatto bhavethāḥ saṃgrāme spardhaty eṣa mayā sadā
04,050.017a yas tu nīlānusāreṇa pañcatāreṇa ketunā
04,050.017c hastāvāpī bṛhaddhanvā rathe tiṣṭhati vīryavān
04,050.018a yasya tārārkacitro 'sau rathe dhvajavaraḥ sthitaḥ
04,050.018c yasyaitat pāṇḍuraṃ chatraṃ vimalaṃ mūrdhni tiṣṭhati
04,050.019a mahato rathavaṃśasya nānādhvajapatākinaḥ
04,050.019c balāhakāgre sūryo vā ya eṣa pramukhe sthitaḥ
04,050.020a haimaṃ candrārkasaṃkāśaṃ kavacaṃ yasya dṛśyate
04,050.020c jātarūpaśirastrāṇas trāsayann iva me manaḥ
04,050.021a eṣa śāṃtanavo bhīṣmaḥ sarveṣāṃ naḥ pitāmahaḥ
04,050.021c rājaśriyāvabaddhas tu duryodhanavaśānugaḥ
04,050.022a paścād eṣa prayātavyo na me vighnakaro bhavet
04,050.022c etena yudhyamānasya yattaḥ saṃyaccha me hayān
04,050.022d*0909_001 evam uktas tadā tena pārthenāmitrakarśinā
04,050.022d*0910_000 arjunaḥ
04,050.022d*0910_001 jāmbūnadamayī vedī dhvajāgre yasya dṛśyate
04,050.022d*0910_002 śoṇāś cāśvā rathe yuktā droṇa eṣa prakāśate
04,050.022d*0910_003 ācāryo nipuṇo dhīmān brahmavic chūrasattamaḥ
04,050.022d*0910_004 lāghave cāpratidvandvo dūrapātī mahārathaḥ
04,050.022d*0910_005 (7ab) suprasannamanā vīraḥ kuruṣvainaṃ pradakṣiṇam
04,050.022d*0910_006 (7cd) atraiva cāvirodhena eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
04,050.022d*0910_007 (8ab) yadi me prahared droṇaḥ śarīre prahariṣyataḥ
04,050.022d*0910_008 (8cd) tato 'smin prahariṣyāmi nānyathā yuddham asti me
04,050.022d*0910_009 bhāratācāryamukhyena brāhmaṇena mahātmanā
04,050.022d*0910_010 tena me yudhyamānasya mandaṃ vāhaya sārathe
04,050.022d*0910_011 dhvajāgre siṃhalāṅgūlo dikṣu sarvāsu bhāsate
04,050.022d*0910_012 (9cd) bhāratācāryaputras tu so 'śvatthāmā virājate
04,050.022d*0910_013 dhvajāgre dṛśyate yasya bālasūryasamaprabhaḥ
04,050.022d*0910_014 durjayaḥ sarvasainyānāṃ devair api savāsavaiḥ
04,050.022d*0910_015 tena me yudhyamānasya mandaṃ vāhaya sārathe
04,050.022d*0910_016 dhvajāgre vṛṣabho yasya dikṣu sarvāsu śobhate
04,050.022d*0910_017 ācāryavaramukhyas tu kṛpa eṣa mahārathaḥ
04,050.022d*0910_018 droṇena ca samo vīrye pitur me paramaḥ sakhā
04,050.022d*0910_019 tena me yudhyamānasya mandaṃ vāhaya sārathe
04,050.022d*0910_020 (15a) yasya kāñcanakambūbhir hastikakṣyāpariṣkṛtaḥ
04,050.022d*0910_021 dhvajaḥ prakāśate dūrād rathe vidyudguṇopamaḥ
04,050.022d*0910_022 (15c) eṣa vaikartanaḥ karṇaḥ pratimānaṃ dhanuṣmatām
04,050.022d*0910_023 (16d) eṣa vai spardhate nityaṃ mayā saha sudurjayaḥ
04,050.022d*0910_024 jāmadagnyasya rāmasya śiṣyo hy eṣa mahārathaḥ
04,050.022d*0910_025 sarvāstrakuśalaḥ karṇaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
04,050.022d*0910_026 yuddhe 'pratimavīryaś ca dṛḍhavedhī parākramī
04,050.022d*0910_027 adyāhaṃ yuddham etena kariṣye sūtabandhunā
04,050.022d*0910_028 yuddham etat tu draṣṭāsi balivāsavayor iva
04,050.022d*0910_029 mahārathena śūreṇa sūtaputreṇa dhanvinā
04,050.022d*0910_030 tena me yudhyamānasya mandaṃ vāhaya sārathe
04,050.022d*0910_031 (12ab) yasya caiva rathopasthe nāgo maṇimayo dhvajaḥ
04,050.022d*0910_032 (12cd) eṣa duryodhanas tatra kauravo yaśasāvṛtaḥ
04,050.022d*0910_033 labdhalakṣo dṛḍhaṃ vedhī laghuhastaḥ pratāpavān
04,050.022d*0910_034 tena me yudhyamānasya mandaṃ vāhaya sārathe
04,050.022d*0910_035 (17ab) yas tu śvetāvadātena pañcatālena ketunā
04,050.022d*0910_036 vaiḍūryadaṇḍena tathā tālavṛkṣeṇa rājate
04,050.022d*0910_037 (17cd) hastāvāpī bṛhaddhanvā senāṃ tiṣṭhati harṣayan
04,050.022d*0910_038 rāmeṇa jāmadagnyena dvairathe na jitaḥ purā
04,050.022d*0910_039 śīghraś ca laghuvedhī ca laghuhastaḥ pratāpavān
04,050.022d*0910_040 (21ab) eṣa śāṃtanavo bhīṣmaḥ sarveṣāṃ naḥ pitāmahaḥ
04,050.022d*0910_041 kakudaḥ sarvayodhānāṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
04,050.022d*0910_042 (21cd) rājaśriyāvabaddhas tu suyodhanavaśānugaḥ
04,050.022d*0910_043 (22ab) paścād eṣa prayātavyo na me vighnakaro bhavet
04,050.022d*0910_044 (22cd) etena yudhyamānasya yatnāt saṃyaccha me hayān
04,050.022d*0910_045 ity etāṃs tvaritaḥ pārthaḥ kathayitvā tu cottare
04,050.022d*0910_046 rūpataś cihnataś caiva yuddhāya tvarate punaḥ
04,050.022d*0911_001 dṛḍhavairī sadāsmākaṃ nityaṃ kaṭukabhāṣaṇaḥ
04,050.022d*0911_002 yasyāśrayabalād eva dhārtarāṣṭraḥ sasaubalaḥ
04,050.022d*0911_003 asmān nirasya rājyāc ca punar adyāpi yotsyati
04,050.023a tato 'bhyavahad avyagro vairāṭiḥ savyasācinam
04,050.023c yatrātiṣṭhat kṛpo rājan yotsyamāno dhanaṃjayam
04,050.023d@046_0000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,050.023d@046_0001 aśvatthāmā tataḥ karṇaṃ tatra saṃprekṣya vīryavān
04,050.023d@046_0002 uvāca smayamāno vai sūtaputram ariṃdamam
04,050.023d@046_0003 karṇa yat tat sabhāmadhye bahvabaddhaṃ vikatthase
04,050.023d@046_0004 na me yudhi samo 'stīti tad idaṃ pratyupasthitam
04,050.023d@046_0005 eṣo 'ntaka iva kruddhaḥ sarvabhūtāvamardanaḥ
04,050.023d@046_0006 saṃgrāmaśiraso madhye jṛmbhate kesarī yathā
04,050.023d@046_0007 śūro 'si yadi saṃgrāme darśayasva sabhāṃ vinā
04,050.023d@046_0008 yady aśaktosi vīreṇa pārthenādbhutakarmaṇā
04,050.023d@046_0009 punar eva sabhāṃ gatvā dhārtarāṣṭreṇa dhīmatā
04,050.023d@046_0010 mātulaṃ pratigṛhyāśu mantrayasva yathāsukham
04,050.023d@046_0011 evam uktas tadā karṇaḥ krodhād udvṛtya locane
04,050.023d@046_0012 droṇaputram idaṃ vākyam uvāca kurusaṃnidhau
04,050.023d@046_0013 nāhaṃ bibhemi bībhatsor na kṛṣṇād devakīsutāt
04,050.023d@046_0014 pāṇḍavebhyo 'pi sarvebhyaḥ kṣatradharmam anuvrataḥ
04,050.023d@046_0015 sattvādhikānāṃ puṃsāṃ hi dhanurvedopajīvinām
04,050.023d@046_0016 garjatāṃ jāyate darpaḥ svaraś ca na viṣīdati
04,050.023d@046_0017 paśyatv ācāryaputro mām arjunena ciraṃ saha
04,050.023d@046_0018 yudhyamānaṃ susaṃyattaṃ jayo vai mayy avasthitaḥ
04,050.023d@046_0019 tataḥ prahasya bībhatsuḥ kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ
04,050.023d@046_0020 divyam astraṃ vikurvāṇaḥ pratyayād rathasattamān
04,050.023d@046_0021 mahāmanā mandabuddhir niḥśvasan dhṛtarāṣṭrajaḥ
04,050.023d@046_0022 uvāca sa mahārāja rājā duryodhanas tadā
04,050.023d@046_0023 na vidma hy arjunaṃ tatra vasantaṃ mātsyaveśmani
04,050.023d@046_0024 tenedaṃ karṇa mātsyānām agrahīṣma dhanaṃ bahu
04,050.023d@046_0025 etac cet tarhi gacchāmo visṛjanto dhanaṃ bahu
04,050.023d@046_0026 ayaśo nātivarteta lokayor ubhayor api
04,050.023d@046_0027 na ca yuddhāt paraṃ nāsti kṣatriyāṇāṃ sukhāvaham
04,050.023d@046_0028 tasmāt pārthena saṃgrāmaṃ kurmahe na palāyanam
04,050.023d@046_0029 etāvad uktvā rājā vai abhiyānam iyeṣa saḥ
04,050.023d@046_0030 tāni pañca sahasrāṇi vīrāṇāṃ hi dhanuṣmatām
04,050.023d@046_0031 abhyadravaṃs tadā pārthaṃ śalabhā iva pāvakam
04,050.023d@046_0032 varmitā vājinas tatra saṃbhṛtāś ca padātibhiḥ
04,050.023d@046_0033 bhīmarūpāś ca mātaṅgās tomarāṅkuśapāṇibhiḥ
04,050.023d@046_0034 adhiṣṭhitāḥ susaṃyattair hastiśikṣāviśāradaiḥ
04,050.023d@046_0035 abhyadravanta saṃkruddhāś cāpahastodyatāyudhaiḥ
04,050.023d@046_0036 pañca cainaṃ rathodagrās tvaritāḥ paryavārayan
04,050.023d@046_0037 droṇo bhīṣmaś ca karṇaś ca kururājaś ca vīryavān
04,050.023d@046_0038 aśvatthāmā mahābāhur dhanurvedaparāyaṇaḥ
04,050.023d@046_0039 iṣūn vai samyag asyanto jīmūtā iva vārṣikāḥ
04,050.023d@046_0040 te lābham iva manvānāḥ pratyagṛhṇan dhanaṃjayam
04,050.023d@046_0041 śaraughān abhivarṣanto nādayanto diśo daśa
04,051.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,051.001a tāny anīkāny adṛśyanta kurūṇām ugradhanvinām
04,051.001c saṃsarpanto yathā meghā gharmānte mandamārutāḥ
04,051.002a abhyāśe vājinas tasthuḥ samārūḍhāḥ prahāribhiḥ
04,051.002c bhīmarūpāś ca mātaṅgās tomarāṅkuśacoditāḥ
04,051.002d*0912_001 mahāmātraiḥ samārūḍhā vicitrakavacojjvalāḥ
04,051.002d*0912a_001 ārūḍhā yuddhakuśalaiḥ śikṣitair gajasādibhiḥ
04,051.003a tataḥ śakraḥ suragaṇaiḥ samāruhya sudarśanam
04,051.003b*0913_001 sarvān devān samāropya vaiḍūryakavacāvṛtam
04,051.003c sahopāyāt tadā rājan viśvāśvimarutāṃ gaṇaiḥ
04,051.004a tad devayakṣagandharvamahoragasamākulam
04,051.004c śuśubhe 'bhravinirmuktaṃ grahair iva nabhastalam
04,051.004d*0914_001 darśanārthaṃ tadā sarve sametā vāsavādayaḥ
04,051.005a astrāṇāṃ ca balaṃ teṣāṃ mānuṣeṣu prayujyatām
04,051.005c tac ca ghoraṃ mahad yuddhaṃ bhīṣmārjunasamāgame
04,051.005d*0915_001 draṣṭum abhyāgatā devāḥ svavimānaiḥ pṛthak pṛthak
04,051.006a śataṃ śatasahasrāṇāṃ yatra sthūṇā hiraṇmayāḥ
04,051.006c maṇiratnamayāś cānyāḥ prāsādam upadhārayan
04,051.007a tatra kāmagamaṃ divyaṃ sarvaratnavibhūṣitam
04,051.007c vimānaṃ devarājasya śuśubhe khecaraṃ tadā
04,051.008a tatra devās trayastriṃśat tiṣṭhanti sahavāsavāḥ
04,051.008c gandharvā rākṣasāḥ sarpāḥ pitaraś ca maharṣibhiḥ
04,051.009a tathā rājā vasumanā balākṣaḥ supratardanaḥ
04,051.009c aṣṭakaś ca śibiś caiva yayātir nahuṣo gayaḥ
04,051.010a manuḥ kṣupo raghur bhānuḥ kṛśāśvaḥ sagaraḥ śalaḥ
04,051.010c vimāne devarājasya samadṛśyanta suprabhāḥ
04,051.011a agner īśasya somasya varuṇasya prajāpateḥ
04,051.011c tathā dhātur vidhātuś ca kuberasya yamasya ca
04,051.012a alambusograsenasya gandharvasya ca tumburoḥ
04,051.012c yathābhāgaṃ yathoddeśaṃ vimānāni cakāśire
04,051.013a sarvadevanikāyāś ca siddhāś ca paramarṣayaḥ
04,051.013c arjunasya kurūṇāṃ ca draṣṭuṃ yuddham upāgatāḥ
04,051.014a divyānāṃ tatra mālyānāṃ gandhaḥ puṇyo 'tha sarvaśaḥ
04,051.014c prasasāra vasantāgre vanānām iva puṣpitām
04,051.015a raktāraktāni devānāṃ samadṛśyanta tiṣṭhatām
04,051.015c ātapatrāṇi vāsāṃsi srajaś ca vyajanāni ca
04,051.016a upaśāmyad rajo bhaumaṃ sarvaṃ vyāptaṃ marīcibhiḥ
04,051.016c divyān gandhān upādāya vāyur yodhān asevata
04,051.017a prabhāsitam ivākāśaṃ citrarūpam alaṃkṛtam
04,051.017c saṃpatadbhiḥ sthitaiś caiva nānāratnāvabhāsitaiḥ
04,051.017e vimānair vividhaiś citrair upānītaiḥ surottamaiḥ
04,051.017f*0916_001 vajrabhṛc chuśubhe tatra vimānasthaḥ surair vṛtaḥ
04,051.017f*0916_002 bibhran mālāṃ mahātejāḥ padmotpalasamāyutām
04,051.017f*0916_003 viprekṣyamāṇo balabhin nātṛpyat sumahāhavam
04,051.017f*0917_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,051.017f*0917_001 tataḥ sudarśanaṃ nāma prāsādaṃ harivāhanaḥ
04,051.017f*0917_002 sarvān devān samāropya prayayau yatra pāṇḍavaḥ
04,051.017f*0917_003 sthūṇārājisahasraṃ tu yasya madhye pratiṣṭhitam
04,051.017f*0917_004 tatra sūryapathe 'tiṣṭhad vimalā vāsavī sabhā
04,051.017f*0917_005 ādityā vasavo rudrā aśvinau ca marudgaṇāḥ
04,051.017f*0917_006 tatra śvetāni chatrāṇi kāñcanasphāṭikāni ca
04,051.017f*0917_007 maṇiratnavicitrāṇi nānārūpāṇi bhāgaśaḥ
04,051.017f*0917_008 ākāśe samadṛśyanta bhānumanti śubhāni ca
04,051.017f*0917_009 (11ab) agner indrasya somasya yamasya varuṇasya ca
04,051.017f*0917_010 (11cd) tathā dhātur vidhātuś ca mitrasya dhanadasya ca
04,051.017f*0917_011 rudrasya viṣṇoḥ savitus tridaśānāṃ tathaiva ca
04,051.017f*0917_012 kāñcanāni ca dāmāni vividhāś cottamasrajaḥ
04,051.017f*0917_013 divyapuṣpābhisaṃvītās tatra chatrāṇi bhejire
04,051.017f*0917_014 (6cd) tasmiṃś ca rājan prāsāde divyaratnavibhūṣite
04,051.017f*0917_015 divyagandhasamāviṣṭāḥ srajo divyāś cakāśire
04,051.017f*0917_016 (14ab) divyaś ca vāyuḥ pravavau gandham ādāya sarvaśaḥ
04,051.017f*0917_017 ṛtavaḥ puṣpam ādāya samatiṣṭhanta bhārata
04,051.017f*0917_018 prajānāṃ patayaś caiva sapta caiva maharṣayaḥ
04,051.017f*0917_019 tatra devarṣayaś caiva te ca rājan divaukasaḥ
04,051.017f*0917_020 indreṇa sahitāḥ sarve tridaśāś ca vyavasthitāḥ
04,051.017f*0917_021 na paṅko na rajas tatra praviveśa kathaṃ cana
04,051.017f*0917_022 ādityaś cāpi rūkṣo 'tra nātivelam ivātapat
04,051.017f*0917_023 (16cd) divyaṃ gandhaṃ samādāya vāyus tatrābhigacchati
04,051.017f*0917_024 ākāśaṃ ca diśaḥ sarvā darśanīyam adṛśyata
04,051.017f*0917_025 tatra devāḥ samāruhya taṃ divyaṃ sarvataḥprabham
04,051.017f*0917_026 ambare vimale 'gacchan prāsādaṃ kāmagāminam
04,051.017f*0917_027 tatra rājarṣayaś caiva samārūḍhā divaukasaḥ
04,051.017f*0917_028 (9ab) śveto rājā vasumanās tathā bhadraḥ pratardanaḥ
04,051.017f*0917_029 nṛgo yayātir nahuṣo māndhātā bharataḥ kuruḥ
04,051.017f*0917_030 aṣṭakaś ca śibiḥ pūruḥ sa ca rājā purūravāḥ
04,051.017f*0917_031 ḍambhodbhavaḥ kārtavīryo hy arjunaḥ sagaras tathā
04,051.017f*0917_032 dilīpo bharataḥ pūruḥ śayyātiḥ somakas tathā
04,051.017f*0917_033 hariścandraś ca tejasvī raghur daśarathas tathā
04,051.017f*0917_034 bhagīrathaś ca rājarṣiḥ sarve ca janamejaya
04,051.017f*0917_035 pāṇḍuś caiva mahābāhuś cāmaravyajanāyutaḥ
04,051.017f*0917_036 chatreṇa dhriyamāṇena rājasūyaśriyā vṛtaḥ
04,051.017f*0917_037 ete cānye ca bahavaḥ puṇyaśīlāḥ śucivratāḥ
04,051.017f*0917_038 kīrtimanto mahāvīryās tatraivāsan divi sthitāḥ
04,051.017f*0917_039 gaṇāś cāpsarasāṃ sarve gandharvāś cāpi sarvaśaḥ
04,051.017f*0917_040 daityarākṣasayakṣāś ca suparṇāḥ pannagās tathā
04,051.017f*0917_041 vāsavapramukhāḥ sarve devāś ca sagaṇeśvarāḥ
04,051.017f*0917_042 āsaṃs tatra samārūḍhāḥ saṃgrāmaṃ taṃ didṛkṣavaḥ
04,051.017f*0917_043 ity ambare vyavasthāya prāsādasthā divaukasaḥ
04,051.017f*0917_044 (13cd) ekasya ca bahūnāṃ ca draṣṭuṃ yuddhaṃ vyavasthitāḥ
04,051.017f*0918_001 tathā citrāṇi chatrāṇi divyarūpāṇi bhārata
04,052.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,052.001@047_0001 dṛṣṭvā vyūḍhāny anīkāni kurūṇāṃ kurunandanaḥ
04,052.001@047_0002 tatra vairāṭim ābhāṣya pāṇḍavo 'thābravīd idam
04,052.001@047_0003 jāmbūnadamayī vedī dhvaje yasya prakāśate
04,052.001@047_0004 tasya dakṣiṇato yāhi kṛpaḥ śāradvato yataḥ
04,052.001@047_0005 dhanaṃjayavacaḥ śrutvā vairāṭis tvaritas tadā
04,052.001@047_0006 hayān rajatasaṃkāśān hemabhāṇḍān acodayat
04,052.001@047_0007 ānupūrvyā nudañ śūra āsthāya javam uttamam
04,052.001@047_0008 prāhiṇoc candrasaṃkāśān kupitān iva tān hayān
04,052.001@047_0009 sa gatvā kurusenāyāḥ samīpaṃ hayakovidaḥ
04,052.001@047_0010 punar āvartayām āsa tān hayān vātaraṃhasaḥ
04,052.001@047_0011 pradakṣiṇam upāvṛtya maṇḍalaṃ savyam eva ca
04,052.001@047_0012 kurūn saṃmohayām āsa matsyo yānena tattvavit
04,052.001@047_0013 kṛpasya ratham āsthāya vairāṭir akutobhayaḥ
04,052.001@047_0014 pradakṣiṇam upāvṛtya tasthau tasyāgrato balī
04,052.001@047_0015 tato 'rjunaḥ śaṅkhavaraṃ devadattaṃ mahāravam
04,052.001@047_0016 pradadhmau ratham āsthāya nāma viśrāvya cātmanaḥ
04,052.001@047_0017 tasya śabdo mahān āsīd dhamyamānasya jiṣṇunā
04,052.001@047_0018 tathā vīryavatā saṃkhye parvatasyeva dīryataḥ
04,052.001@047_0019 pūjayāṃ cakrire śaṅkhaṃ kuravas te sasainikāḥ
04,052.001@047_0020 arjunena tathā dhmātaḥ śatadhā yan na dīryate
04,052.001@047_0021 divam āvṛtya śabdas tu nivṛttaḥ śuśruve punaḥ
04,052.001@047_0022 sṛṣṭo maghavatā vajraḥ prapatann iva parvate
04,052.001a etasminn antare tatra mahāvīryaparākramaḥ
04,052.001b*0919_001 arjunaṃ prati saṃrabdhaḥ kṛpaḥ paramadurjayaḥ
04,052.001c ājagāma mahāsattvaḥ kṛpaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
04,052.001e arjunaṃ prati saṃyoddhuṃ yuddhārthī sa mahārathaḥ
04,052.001f*0920_001 mahodadhijam ādāya dadhmau vegena vīryavān
04,052.001f*0920_002 sa tu śabdena lokāṃs trīn āvṛtya rathināṃ varaḥ
04,052.001f*0920_003 dhanur ādāya sumahaj jyāśabdam akarot tadā
04,052.001f*0921_001 atha drauṇe rathaṃ tyaktvā kṛpasya ratham uttamam
04,052.001f*0921_002 ājagāmārjunas tūrṇaṃ sūryavaiśvānaraprabham
04,052.002a tau rathau sūryasaṃkāśau yotsyamānau mahābalau
04,052.002c śāradāv iva jīmūtau vyarocetāṃ vyavasthitau
04,052.002d*0922_001 tataḥ śāradvatas tūrṇaṃ pārthaṃ daśabhir āśugaiḥ
04,052.002d*0922_002 vivyādha paravīraghnaṃ niśitair marmabhedibhiḥ
04,052.003a pārtho 'pi viśrutaṃ loke gāṇḍīvaṃ paramāyudham
04,052.003c vikṛṣya cikṣepa bahūn nārācān marmabhedinaḥ
04,052.003d*0923_001 kṛpaś ca dhanur ādāya tathaivārjunam abhyayāt
04,052.004a tān aprāptāñ śitair bāṇair nārācān raktabhojanān
04,052.004c kṛpaś ciccheda pārthasya śataśo 'tha sahasraśaḥ
04,052.004d*0924_001 jīmūta iva gharmānte śaravarṣaṃ vimuñcati
04,052.004d*0924_002 nandayan suhṛdaḥ sarvān pratyayudhyata phalgunam
04,052.004d*0924_003 vikṛṣya balavac cāpaṃ pāṇḍavo bhīmavikramaḥ
04,052.005a tataḥ pārthaś ca saṃkruddhaś citrān mārgān pradarśayan
04,052.005c diśaḥ saṃchādayan bāṇaiḥ pradiśaś ca mahārathaḥ
04,052.006a ekacchāyam ivākāśaṃ prakurvan sarvataḥ prabhuḥ
04,052.006c pracchādayad ameyātmā pārthaḥ śaraśataiḥ kṛpam
04,052.006d*0925_001 udgataḥ samaye megho dhārābhir iva parvatam
04,052.007a sa śarair arpitaḥ kruddhaḥ śitair agniśikhopamaiḥ
04,052.007b*0926_001 kṛpo babhūva samare vidhūmo 'gnir iva jvalan
04,052.007c tūrṇaṃ śarasahasreṇa pārtham apratimaujasam
04,052.007e arpayitvā mahātmānaṃ nanāda samare kṛpaḥ
04,052.008a tataḥ kanakapuṅkhāgrair vīraḥ saṃnataparvabhiḥ
04,052.008b*0927_001 dhanur ādāya vivyādha pārthaṃ daśabhir āśugaiḥ
04,052.008b*0928_001 bibheda samare pārthaḥ kṛpasya dhvajam uttamam
04,052.008b*0928_002 tataḥ paścān mahātejā nārācān sūryasaṃnibhān
04,052.008b*0928_003 jagrāha samare pārtho bhūyo bahuśilīmukhān
04,052.008b*0928_004 tais tadānīṃ mahābāhuḥ kṛpasya ratharakṣiṇaḥ
04,052.008b*0928_005 jaghāna kṣatriyaśreṣṭhān yudhyamānān mahābalān
04,052.008b*0928_006 candraketuḥ suketuś ca citrāśvo maṇimāṃs tathā
04,052.008b*0928_007 muñjamaulī ca vikrānto hemavarmā bhayāvahaḥ
04,052.008b*0928_008 suratho 'tirathaś caiva suṣeṇo 'riṣṭa eva ca
04,052.008b*0928_009 nṛketuś ca sahānīkās te nipetur gatāsavaḥ
04,052.008c tvaran gāṇḍīvanirmuktair arjunas tasya vājinaḥ
04,052.008e caturbhiś caturas tīkṣṇair avidhyat parameṣubhiḥ
04,052.009a te hayā niśitair viddhā jvaladbhir iva pannagaiḥ
04,052.009c utpetuḥ sahasā sarve kṛpaḥ sthānād athācyavat
04,052.010a cyutaṃ tu gautamaṃ sthānāt samīkṣya kurunandanaḥ
04,052.010c nāvidhyat paravīraghno rakṣamāṇo 'sya gauravam
04,052.011a sa tu labdhvā punaḥ sthānaṃ gautamaḥ savyasācinam
04,052.011c vivyādha daśabhir bāṇais tvaritaḥ kaṅkapatribhiḥ
04,052.012a tataḥ pārtho dhanus tasya bhallena niśitena ca
04,052.012c cicchedaikena bhūyaś ca hastāc cāpam athāharat
04,052.013a athāsya kavacaṃ bāṇair niśitair marmabhedibhiḥ
04,052.013c vyadhaman na ca pārtho 'sya śarīram avapīḍayat
04,052.014a tasya nirmucyamānasya kavacāt kāya ābabhau
04,052.014c samaye mucyamānasya sarpasyeva tanur yathā
04,052.015a chinne dhanuṣi pārthena so 'nyad ādāya kārmukam
04,052.015c cakāra gautamaḥ sajyaṃ tad adbhutam ivābhavat
04,052.016a sa tad apy asya kaunteyaś ciccheda nataparvaṇā
04,052.016c evam anyāni cāpāni bahūni kṛtahastavat
04,052.016e śāradvatasya ciccheda pāṇḍavaḥ paravīrahā
04,052.017a sa chinnadhanur ādāya atha śaktiṃ pratāpavān
04,052.017c prāhiṇot pāṇḍuputrāya pradīptām aśanīm iva
04,052.017d*0929_001 atha śaktiṃ parāmṛśya sūryavaiśvānaraprabhām
04,052.017d*0929_002 cikṣepa sahasā kruddhaḥ pārthāyādbhutakarmaṇe
04,052.018a tām arjunas tadāyāntīṃ śaktiṃ hemavibhūṣitām
04,052.018c viyadgatāṃ maholkābhāṃ ciccheda daśabhiḥ śaraiḥ
04,052.018e sāpatad daśadhā chinnā bhūmau pārthena dhīmatā
04,052.018f*0930_001 śaktyāṃ tu vinikṛttāyāṃ virathaḥ śarapīḍitaḥ
04,052.019a yugamadhye tu bhallais tu tataḥ sa sadhanuḥ kṛpaḥ
04,052.019b*0931_001 pragṛhītvā rathas tūrṇaṃ rathād anyan mahādhanuḥ
04,052.019c tam āśu niśitaiḥ pārthaṃ bibheda daśabhiḥ śaraiḥ
04,052.020a tataḥ pārtho mahātejā viśikhān agnitejasaḥ
04,052.020c cikṣepa samare kruddhas trayodaśa śilāśitān
04,052.020d*0932_001 tān nihatya tataḥ pārtho nimeṣād iva bhārata
04,052.020d*0932_002 punar anyān samādatta trayodaśa śilīmukhān
04,052.021a athāsya yugam ekena caturbhiś caturo hayān
04,052.021c ṣaṣṭhena ca śiraḥ kāyāc chareṇa rathasāratheḥ
04,052.022a tribhis triveṇuṃ samare dvābhyām akṣau mahābalaḥ
04,052.022c dvādaśena tu bhallena cakartāsya dhvajaṃ tathā
04,052.023a tato vajranikāśena phalgunaḥ prahasann iva
04,052.023c trayodaśenendrasamaḥ kṛpaṃ vakṣasy atāḍayat
04,052.024a sa chinnadhanvā viratho hatāśvo hatasārathiḥ
04,052.024c gadāpāṇir avaplutya tūrṇaṃ cikṣepa tāṃ gadām
04,052.024c*0933_001 **** **** rathāt tūrṇam amitrahā
04,052.024c*0933_002 gadāṃ cikṣepa sahasā pārthāyāmitatejase
04,052.025a sā tu muktā gadā gurvī kṛpeṇa supariṣkṛtā
04,052.025c arjunena śarair nunnā pratimārgam athāgamat
04,052.025d*0934_001 atha khaḍgaṃ samuddhṛtya śatacandraṃ ca bhānumat
04,052.025d*0934_002 iyeṣa pāṇḍavaṃ hantuṃ kṛpo 'laghuparākramaḥ
04,052.025d*0934_003 sa śaradvatsutas tūrṇaṃ mahācāryaḥ suśikṣitaḥ
04,052.025d*0934_004 khecaro vicacāraikaḥ kramāc carmāsidhṛg vibhuḥ
04,052.025d*0934_005 tataḥ kṣurāgraiḥ kaunteyo daśabhiḥ khaḍgacarmaṇī
04,052.025d*0934_006 nimeṣād iva ciccheda tad adbhutam ivābhavat
04,052.025d*0934_007 viṣaṇṇavadanas tatra yuddhād apagatodyamaḥ
04,052.025d*0934_008 aśvatthāmnas tu sa rathaṃ kṛpaḥ samabhipupluve
04,052.025d*0934_009 svasrīyasya mahātejā jagrāha ca dhanuḥ punaḥ
04,052.025d*0935_001 tadā gāṇḍīvanirmuktaiḥ khaḍgaṃ tasya nyavārayat
04,052.025d*0936_001 vināśāt khaḍgacarmaṇoḥ
04,052.025d*0936_002 dantair dantacchadān daṣṭvā cukopa hṛdi dīrghavat
04,052.025d*0936_003 bhavatv iti punaś coktvā
04,052.026a tato yodhāḥ parīpsantaḥ śāradvatam amarṣaṇam
04,052.026c sarvataḥ samare pārthaṃ śaravarṣair avākiran
04,052.027a tato virāṭasya sutaḥ savyam āvṛtya vājinaḥ
04,052.027c yamakaṃ maṇḍalaṃ kṛtvā tān yodhān pratyavārayat
04,052.028a tataḥ kṛpam upādāya virathaṃ te nararṣabhāḥ
04,052.028c apājahrur mahāvegāḥ kuntīputrād dhanaṃjayāt
04,053.000*0937_000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,053.000*0937_001 kṛpe 'panīte droṇas tu pragṛhya sumahad dhanuḥ
04,053.000*0937_002 abhyadravad anādhṛṣyaḥ śoṇāśvaḥ śvetavāhanam
04,053.000*0937_003 sa tu rukmarathaṃ dṛṣṭvā gurum āyāntam antikāt
04,053.000*0937_004 arjuno rathināṃ śreṣṭha uttaraṃ vākyam abravīt
04,053.001 arjuna uvāca
04,053.001a yatraiṣā kāñcanī vedī pradīptāgniśikhopamā
04,053.001c ucchritā kāñcane daṇḍe patākābhir alaṃkṛtā
04,053.001e tatra māṃ vaha bhadraṃ te droṇānīkāya māriṣa
04,053.001f*0938_001 bhāradvājena yotsye 'ham ācāryeṇa mahātmanā
04,053.001f@048_0000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,053.001f@048_0001 jitaṃ vaikartanaṃ dṛṣṭvā pārtho vairāṭim abravīt
04,053.001f@048_0002 sthiro bhava tvaṃ saṃgrāme jayo 'smākaṃ nṛpātmaja
04,053.001f@048_0003 yāvac chaṅkham upādhmāsye dviṣatāṃ romaharṣaṇam
04,053.001f@048_0004 aviklavam asaṃbhrāntam avyagrahṛdayekṣaṇam
04,053.001f@048_0005 yāhi śīghraṃ yato droṇo mamācāryo mahārathaḥ
04,053.001f@048_0006 tathā saṃkrīḍamānasya arjunasya raṇājire
04,053.001f@048_0007 balaṃ sattvaṃ ca tejaś ca lāghavaṃ cāpy avardhata
04,053.001f@048_0008 uttaraḥ
04,053.001f@048_0008 tac cādbhutam abhiprekṣya bhayam uttaram āviśat
04,053.001f@048_0009 astrāṇāṃ tava divyānāṃ śaraughān kṣipataś ca te
04,053.001f@048_0010 mano me muhyate 'tyarthaṃ tava dṛṣṭvā parākramam
04,053.001f@048_0011 dvaidhībhūtaṃ mano mahyaṃ bhayād bharatasattama
04,053.001f@048_0012 adṛṣṭapūrvaṃ paśyāmi tava gāṇḍīvanisvanam
04,053.001f@048_0013 tava bāhubalaṃ caiva dhanuḥ prākarṣato bahu
04,053.001f@048_0014 vaiśaṃpāyanaḥ
04,053.001f@048_0014 tava tejo durādharṣaṃ yathā viṣṇos trivikrame
04,053.001f@048_0015 tam uttaraś citram avekṣya gāṇḍivaṃ
04,053.001f@048_0016 śarāṃś ca muktān sahasā kirīṭinā
04,053.001f@048_0017 bhīto 'bravīd arjunam ājimadhye
04,053.001f@048_0018 nāhaṃ tavāśvān viṣahe niyantum
04,053.001f@048_0019 tam abravīd īṣad iva prahasya
04,053.001f@048_0020 gāṇḍīvadhanvā dviṣatāṃ nihantā
04,053.001f@048_0021 mayā sahāyena kuto 'sti te bhayaṃ
04,053.001f@048_0022 praihy uttarāśvān upamantrya vāhaya
04,053.001f@048_0023 āśvāsitas tena dhanaṃjayena
04,053.001f@048_0024 vairāṭir aśvān pratutoda śīghram
04,053.001f@048_0025 dhanaṃjayaś cāpi nikṛṣya cāpaṃ
04,053.001f@048_0026 viṣphārayām āsa mahendrakalpaḥ
04,053.001f@048_0027 uttaraṃ caiva bībhatsur abravīt punar arjunaḥ
04,053.001f@048_0028 na bhetavyaṃ mayā sārdhaṃ tāta saṃgrāmamūrdhani
04,053.001f@048_0029 rājaputro 'si bhadraṃ te kule mahati mātsyake
04,053.001f@048_0030 jātas tvaṃ kṣatriyakule na viṣīditum arhasi
04,053.001f@048_0031 dhṛtiṃ kṛtvā suvipulāṃ rājaputra rathaṃ mama
04,053.001f@048_0032 yudhyamānasya samare śatrubhiḥ saha vāhaya
04,053.001f@048_0033 uktvā tam evaṃ bībhatsur arjunaḥ punar abravīt
04,053.001f@048_0034 pāṇḍavo rathināṃ śreṣṭho bhāradvājaṃ samīkṣya tu
04,053.002a aśvāḥ śoṇāḥ prakāśante bṛhantaś cāruvāhinaḥ
04,053.002c snigdhavidrumasaṃkāśās tāmrāsyāḥ priyadarśanāḥ
04,053.002e yuktā rathavare yasya sarvaśikṣāviśāradāḥ
04,053.002f*0939_001 yatto rathavare śūraḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
04,053.003a dīrghabāhur mahātejā balarūpasamanvitaḥ
04,053.003c sarvalokeṣu vikhyāto bhāradvājaḥ pratāpavān
04,053.004a buddhyā tulyo hy uśanasā bṛhaspatisamo naye
04,053.004c vedās tathaiva catvāro brahmacaryaṃ tathaiva ca
04,053.005a sasaṃhārāṇi divyāni sarvāṇy astrāṇi māriṣa
04,053.005c dhanurvedaś ca kārtsnyena yasmin nityaṃ pratiṣṭhitaḥ
04,053.005d*0940_001 purāṇam itihāsaṃ ca arthavidyā ca mānavī
04,053.006a kṣamā damaś ca satyaṃ ca ānṛśaṃsyam athārjavam
04,053.006c ete cānye ca bahavo guṇā yasmin dvijottame
04,053.006d*0941_001 yasyāham iṣṭaḥ satataṃ mama ceṣṭaḥ sadā ca yaḥ
04,053.007a tenāhaṃ yoddhum icchāmi mahābhāgena saṃyuge
04,053.007c tasmāt tvaṃ prāpayācāryaṃ kṣipram uttara vāhaya
04,053.007d*0942_001 aparaṃ paśya saṃgrāmam adbhutaṃ mama tasya ca
04,053.008 vaiśaṃpāyana uvāca
04,053.008a arjunenaivam uktas tu vairāṭir hemabhūṣitān
04,053.008c codayām āsa tān aśvān bhāradvājarathaṃ prati
04,053.009a tam āpatantaṃ vegena pāṇḍavaṃ rathināṃ varam
04,053.009c droṇaḥ pratyudyayau pārthaṃ matto mattam iva dvipam
04,053.009d*0943_001 sa tu rukmarathaṃ dṛṣṭvā kaunteyaṃ samabhidrutam
04,053.009d*0943_002 ācāryaṃ taṃ mahābāhuḥ prāñjalir vākyam abravīt
04,053.010a tataḥ prādhmāpayac chaṅkhaṃ bherīśatanināditam
04,053.010c pracukṣubhe balaṃ sarvam uddhūta iva sāgaraḥ
04,053.011a atha śoṇān sadaśvāṃs tān haṃsavarṇair manojavaiḥ
04,053.011c miśritān samare dṛṣṭvā vyasmayanta raṇe janāḥ
04,053.012a tau rathau vīryasaṃpannau dṛṣṭvā saṃgrāmamūrdhani
04,053.012c ācāryaśiṣyāv ajitau kṛtavidyau manasvinau
04,053.013a samāśliṣṭau tadānyonyaṃ droṇapārthau mahābalau
04,053.013c dṛṣṭvā prākampata muhur bharatānāṃ mahad balam
04,053.014a harṣayuktas tathā pārthaḥ prahasann iva vīryavān
04,053.014c rathaṃ rathena droṇasya samāsādya mahārathaḥ
04,053.015a abhivādya mahābāhuḥ sāntvapūrvam idaṃ vacaḥ
04,053.015c uvāca ślakṣṇayā vācā kaunteyaḥ paravīrahā
04,053.016a uṣitāḥ sma vane vāsaṃ pratikarma cikīrṣavaḥ
04,053.016c kopaṃ nārhasi naḥ kartuṃ sadā samaradurjaya
04,053.017a ahaṃ tu prahṛte pūrvaṃ prahariṣyāmi te 'nagha
04,053.017c iti me vartate buddhis tad bhavān kartum arhati
04,053.018a tato 'smai prāhiṇod droṇaḥ śarān adhikaviṃśatim
04,053.018c aprāptāṃś caiva tān pārthaś ciccheda kṛtahastavat
04,053.019a tataḥ śarasahasreṇa rathaṃ pārthasya vīryavān
04,053.019c avākirat tato droṇaḥ śīghram astraṃ vidarśayan
04,053.019d*0944_001 hayāṃś ca rajataprakhyān kaṅkapatraiḥ śilāśitaiḥ
04,053.019d*0944_002 avākirad ameyātmā pārthaṃ saṃkopayann iva
04,053.020a evaṃ pravavṛte yuddhaṃ bhāradvājakirīṭinoḥ
04,053.020c samaṃ vimuñcatoḥ saṃkhye viśikhān dīptatejasaḥ
04,053.021a tāv ubhau khyātakarmāṇāv ubhau vāyusamau jave
04,053.021c ubhau divyāstraviduṣāv ubhāv uttamatejasau
04,053.021e kṣipantau śarajālāni mohayām āsatur nṛpān
04,053.021f*0945_001 arjunaṃ vā vinā droṇāt ko 'nyo yoddhuṃ raṇe 'rhati
04,053.022a vyasmayanta tato yodhāḥ sarve tatra samāgatāḥ
04,053.022c śarān visṛjatos tūrṇaṃ sādhu sādhv iti pūjayan
04,053.023a droṇaṃ hi samare ko 'nyo yoddhum arhati phalgunāt
04,053.023c raudraḥ kṣatriyadharmo 'yaṃ guruṇā yad ayudhyata
04,053.023e ity abruvañ janās tatra saṃgrāmaśirasi sthitāḥ
04,053.024a vīrau tāv api saṃrabdhau saṃnikṛṣṭau mahārathau
04,053.024c chādayetāṃ śaravrātair anyonyam aparājitau
04,053.024d*0946_001 saṃyuge saṃcakāśetāṃ kālasūryāv ivoditau
04,053.025a visphārya sumahac cāpaṃ hemapṛṣṭhaṃ durāsadam
04,053.025c saṃrabdho 'tha bharadvājaḥ phalgunaṃ pratyayudhyata
04,053.026a sa sāyakamayair jālair arjunasya rathaṃ prati
04,053.026c bhānumadbhiḥ śilādhautair bhānoḥ pracchādayat prabhām
04,053.027a pārthaṃ ca sa mahābāhur mahāvegair mahārathaḥ
04,053.027c vivyādha niśitair bāṇair megho vṛṣṭyeva parvatam
04,053.027d*0947_001 kālamegha ivoṣṇānte phalgunaḥ samavākirat
04,053.027d*0947_002 tasya jāmbūnadamayaiḥ śitaiś cāpacyutaiḥ śaraiḥ
04,053.027d*0947_003 pracchādayad rathaśreṣṭhaṃ bhāradvājo 'rjunasya vai
04,053.028a tathaiva divyaṃ gāṇḍīvaṃ dhanur ādāya pāṇḍavaḥ
04,053.028c śatrughnaṃ vegavad dhṛṣṭo bhārasādhanam uttamam
04,053.028d*0948_001 śobhate sma mahābāhur gāṇḍīvaṃ vikṣipan dhanuḥ
04,053.028e visasarja śarāṃś citrān suvarṇavikṛtān bahūn
04,053.029a nāśayañ śaravarṣāṇi bhāradvājasya vīryavān
04,053.029c tūrṇaṃ cāpavinirmuktais tad adbhutam ivābhavat
04,053.030a sa rathena caran pārthaḥ prekṣaṇīyo dhanaṃjayaḥ
04,053.030c yugapad dikṣu sarvāsu sarvaśastrāṇy adarśayat
04,053.030d*0949_001 ādadānaṃ śarān ghorān saṃdadhānaṃ ca pāṇḍavam
04,053.030d*0949_002 visṛjantaṃ ca kaunteyaṃ na sma paśyanti lāghavāt
04,053.031a ekacchāyam ivākāśaṃ bāṇaiś cakre samantataḥ
04,053.031c nādṛśyata tadā droṇo nīhāreṇeva saṃvṛtaḥ
04,053.031d*0950_001 marīcivikacasyeva rājan bhānumato vapuḥ
04,053.031d*0950_002 āsīt pārthasya sumahad vapuḥ śaraśatārciṣaḥ
04,053.031d*0950_003 kṣipataḥ śarajālāni kaunteyasya mahātmanaḥ
04,053.032a tasyābhavat tadā rūpaṃ saṃvṛtasya śarottamaiḥ
04,053.032c jājvalyamānasya yathā parvatasyeva sarvataḥ
04,053.033a dṛṣṭvā tu pārthasya raṇe śaraiḥ svaratham āvṛtam
04,053.033c sa visphārya dhanuś citraṃ meghastanitanisvanam
04,053.033d*0951_001 asakṛn muñcato bāṇān dadṛśuḥ kuravo yudhi
04,053.033d*0951_002 dikṣu sarvāsu vipulaḥ śuśruve caratas tadā
04,053.033d*0951_003 droṇasyāpi dhanur ghoṣo vidyutstanitanisvanaḥ
04,053.033d*0951_004 abhavad vismayakaraḥ sainyānāṃ bharatarṣabha
04,053.034a agnicakropamaṃ ghoraṃ vikarṣan paramāyudham
04,053.034c vyaśātayac charāṃs tāṃs tu droṇaḥ samitiśobhanaḥ
04,053.034d*0952_001 babhāse timiraṃ vyomni vidhūya savitā yathā
04,053.034e mahān abhūt tataḥ śabdo vaṃśānām iva dahyatām
04,053.035a jāmbūnadamayaiḥ puṅkhaiś citracāpavarātigaiḥ
04,053.035c prācchādayad ameyātmā diśaḥ sūryasya ca prabhām
04,053.036a tataḥ kanakapuṅkhānāṃ śarāṇāṃ nataparvaṇām
04,053.036c viyaccarāṇāṃ viyati dṛśyante bahuśaḥ prajāḥ
04,053.037a droṇasya puṅkhasaktāś ca prabhavantaḥ śarāsanāt
04,053.037c eko dīrgha ivādṛśyad ākāśe saṃhataḥ śaraḥ
04,053.037d*0953_001 ākāśe samadṛśyanta haṃsānām iva paṅktayaḥ
04,053.038a evaṃ tau svarṇavikṛtān vimuñcantau mahāśarān
04,053.038c ākāśaṃ saṃvṛtaṃ vīrāv ulkābhir iva cakratuḥ
04,053.039a śarās tayoś ca vibabhuḥ kaṅkabarhiṇavāsasaḥ
04,053.039c paṅktyaḥ śaradi khasthānāṃ haṃsānāṃ caratām iva
04,053.040a yuddhaṃ samabhavat tatra susaṃrabdhaṃ mahātmanoḥ
04,053.040c droṇapāṇḍavayor ghoraṃ vṛtravāsavayor iva
04,053.041a tau gajāv iva cāsādya viṣāṇāgraiḥ parasparam
04,053.041c śaraiḥ pūrṇāyatotsṛṣṭair anyonyam abhijaghnatuḥ
04,053.042a tau vyavāharatāṃ śūrau saṃrabdhau raṇaśobhinau
04,053.042c udīrayantau samare divyāny astrāṇi bhāgaśaḥ
04,053.042d*0954_001 pārthas tu samare śūro darśayan vīryam ātmanaḥ
04,053.042d*0954_002 sa mahāstrair mahātmānaṃ droṇaṃ prācchādayac charaiḥ
04,053.043a atha tv ācāryamukhyena śarān sṛṣṭāñ śilāśitān
04,053.043c nyavārayac chitair bāṇair arjuno jayatāṃ varaḥ
04,053.044a darśayann aindrir ātmānam ugram ugraparākramaḥ
04,053.044c iṣubhis tūrṇam ākāśaṃ bahubhiś ca samāvṛṇot
04,053.045a jighāṃsantaṃ naravyāghram arjunaṃ tigmatejasam
04,053.045b*0955_001 vivyādha niśitair droṇaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
04,053.045b*0955_002 hṛṣṭaḥ samabhavad droṇo raṇaśauṇḍaḥ pratāpavān
04,053.045c ācāryamukhyaḥ samare droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
04,053.045e arjunena sahākrīḍac charaiḥ saṃnataparvabhiḥ
04,053.046a divyāny astrāṇi muñcantaṃ bhāradvājaṃ mahāraṇe
04,053.046c astrair astrāṇi saṃvārya phalgunaḥ samayodhayat
04,053.047a tayor āsīt saṃprahāraḥ kruddhayor narasiṃhayoḥ
04,053.047c amarṣiṇos tadānyonyaṃ devadānavayor iva
04,053.047d*0956_001 darśayetāṃ mahāstrāṇi bhāradvājārjunau raṇe
04,053.048a aindraṃ vāyavyam āgneyam astram astreṇa pāṇḍavaḥ
04,053.048c droṇena muktaṃ muktaṃ tu grasate sma punaḥ punaḥ
04,053.049a evaṃ śūrau maheṣvāsau visṛjantau śitāñ śarān
04,053.049c ekacchāyaṃ cakratus tāv ākāśaṃ śaravṛṣṭibhiḥ
04,053.050a tato 'rjunena muktānāṃ patatāṃ ca śarīriṣu
04,053.050c parvateṣv iva vajrāṇāṃ śarāṇāṃ śrūyate svanaḥ
04,053.051a tato nāgā rathāś caiva sādinaś ca viśāṃ pate
04,053.051c śoṇitāktā vyadṛśyanta puṣpitā iva kiṃśukāḥ
04,053.051d*0957_001 aśokānāṃ vanānīva channāni kusumair navaiḥ
04,053.051d*0957_002 rejuḥ pārthaśarais tatra tadā sainyāni bhārata
04,053.052a bāhubhiś ca sakeyūrair vicitraiś ca mahārathaiḥ
04,053.052c suvarṇacitraiḥ kavacair dhvajaiś ca vinipātitaiḥ
04,053.053a yodhaiś ca nihatais tatra pārthabāṇaprapīḍitaiḥ
04,053.053c balam āsīt samudbhrāntaṃ droṇārjunasamāgame
04,053.054a vidhunvānau tu tau vīrau dhanuṣī bhārasādhane
04,053.054c ācchādayetām anyonyaṃ titakṣantau raṇeṣubhiḥ
04,053.054d*0958_001 tayoḥ samabhavad yuddhaṃ tumulaṃ bharatarṣabha
04,053.054d*0958_002 droṇakaunteyayos tatra balivāsavayor iva
04,053.054d*0958_003 atha pūrṇāyatotsṛṣṭaiḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
04,053.054d*0958_004 vyadārayetām anyonyaṃ prāṇadyūte pravartite
04,053.055a athāntarikṣe nādo 'bhūd droṇaṃ tatra praśaṃsatām
04,053.055c duṣkaraṃ kṛtavān droṇo yad arjunam ayodhayat
04,053.056a pramāthinaṃ mahāvīryaṃ dṛḍhamuṣṭiṃ durāsadam
04,053.056c jetāraṃ devadaityānāṃ sarpāṇāṃ ca mahāratham
04,053.057a aviśramaṃ ca śikṣāṃ ca lāghavaṃ dūrapātitām
04,053.057c pārthasya samare dṛṣṭvā droṇasyābhūc ca vismayaḥ
04,053.057d*0959_001 tatpravṛttaṃ ciraṃ ghoraṃ tayor yuddhaṃ mahātmanoḥ
04,053.057d*0959_002 avartata mahāraudraṃ lokasaṃkṣobhakārakam
04,053.058a atha gāṇḍīvam udyamya divyaṃ dhanur amarṣaṇaḥ
04,053.058c vicakarṣa raṇe pārtho bāhubhyāṃ bharatarṣabha
04,053.059a tasya bāṇamayaṃ varṣaṃ śalabhānām ivāyatam
04,053.059b*0960_001 dṛṣṭvā te vismitāḥ sarve sādhu sādhv ity apūjayan
04,053.059c na ca bāṇāntare vāyur asya śaknoti sarpitum
04,053.060a aniśaṃ saṃdadhānasya śarān utsṛjatas tadā
04,053.060c dadṛśe nāntaraṃ kiṃ cit pārthasyādadato 'pi ca
04,053.061a tathā śīghrāstrayuddhe tu vartamāne sudāruṇe
04,053.061c śīghrāc chīghrataraṃ pārthaḥ śarān anyān udīrayat
04,053.062a tataḥ śatasahasrāṇi śarāṇāṃ nataparvaṇām
04,053.062c yugapat prāpataṃs tatra droṇasya ratham antikāt
04,053.063a avakīryamāṇe droṇe tu śarair gāṇḍīvadhanvanā
04,053.063c hāhākāro mahān āsīt sainyānāṃ bharatarṣabha
04,053.064a pāṇḍavasya tu śīghrāstraṃ maghavān samapūjayat
04,053.064c gandharvāpsarasaś caiva ye ca tatra samāgatāḥ
04,053.064d*0961_001 droṇaṃ yuddhārṇave magnaṃ dṛṣṭvā putraḥ pratāpavān
04,053.065a tato vṛndena mahatā rathānāṃ rathayūthapaḥ
04,053.065c ācāryaputraḥ sahasā pāṇḍavaṃ pratyavārayat
04,053.066a aśvatthāmā tu tat karma hṛdayena mahātmanaḥ
04,053.066c pūjayām āsa pārthasya kopaṃ cāsyākarod bhṛśam
04,053.067a sa manyuvaśam āpannaḥ pārtham abhyadravad raṇe
04,053.067c kirañ śarasahasrāṇi parjanya iva vṛṣṭimān
04,053.068a āvṛtya tu mahābāhur yato drauṇis tato hayān
04,053.068c antaraṃ pradadau pārtho droṇasya vyapasarpitum
04,053.069a sa tu labdhvāntaraṃ tūrṇam apāyāj javanair hayaiḥ
04,053.069c chinnavarmadhvajaḥ śūro nikṛttaḥ parameṣubhiḥ
04,053.069d*0962_001 parājite raṇe droṇe droṇaputraḥ samāgataḥ
04,053.069d*0962_002 sadaṇḍa iva raktākṣaḥ kṛtāntaḥ samare sthitaḥ
04,054.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,054.001*0963_001 tato drauṇir mahāvīryaḥ prayayāv arjunaṃ prati
04,054.001a taṃ pārthaḥ pratijagrāha vāyuvegam ivoddhatam
04,054.001c śarajālena mahatā varṣamāṇam ivāmbudam
04,054.002a tayor devāsurasamaḥ saṃnipāto mahān abhūt
04,054.002c kiratoḥ śarajālāni vṛtravāsavayor iva
04,054.003a na sma sūryas tadā bhāti na ca vāti samīraṇaḥ
04,054.003c śaragāḍhe kṛte vyomni chāyābhūte samantataḥ
04,054.004a mahāṃś caṭacaṭāśabdo yodhayor hanyamānayoḥ
04,054.004c dahyatām iva veṇūnām āsīt parapuraṃjaya
04,054.005a hayān asyārjunaḥ sarvān kṛtavān alpajīvitān
04,054.005c sa rājan na prajānāti diśaṃ kāṃ cana mohitaḥ
04,054.006a tato drauṇir mahāvīryaḥ pārthasya vicariṣyataḥ
04,054.006c vivaraṃ sūkṣmam ālokya jyāṃ ciccheda kṣureṇa ha
04,054.006e tad asyāpūjayan devāḥ karma dṛṣṭvātimānuṣam
04,054.006f*0964_001 na śakto 'nyaḥ pumān sthātum ṛte pārthaṃ dhanaṃjayam
04,054.006f*0965_001 droṇo bhīṣmaś ca karṇaś ca kṛpaś caiva mahārathaḥ
04,054.006f*0966_001 sādhu sādhv iti bhāṣanto pūjayan karma tasya tat
04,054.007a tato drauṇir dhanūṃṣy aṣṭau vyapakramya nararṣabham
04,054.007c punar abhyāhanat pārthaṃ hṛdaye kaṅkapatribhiḥ
04,054.008a tataḥ pārtho mahābāhuḥ prahasya svanavat tadā
04,054.008c yojayām āsa navayā maurvyā gāṇḍīvam ojasā
04,054.008d*0967_001 taṃ dṛṣṭvā kruddham āyāntaṃ prabhinnam iva kuñjaram
04,054.008d*0967_002 kruddhaḥ samāhvayām āsa drauṇir yuddhāya bhārata
04,054.009a tato 'rdhacandram āvṛtya tena pārthaḥ samāgamat
04,054.009b*0968_001 ciccheda tasya cāpaṃ ca sūtaṃ cāśvān rathasya vai
04,054.009b*0968_002 vivyādha niśitaiś cāpi śarair āśīviṣopamaiḥ
04,054.009b*0968_003 so 'nyaṃ rathaṃ samāsthāya pratyayād rathipuṃgavaḥ
04,054.009c vāraṇeneva mattena matto vāraṇayūthapaḥ
04,054.010a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ pṛthivyām ekavīrayoḥ
04,054.010c raṇamadhye dvayor eva sumahal lomaharṣaṇam
04,054.011a tau vīrau kuravaḥ sarve dadṛśur vismayānvitāḥ
04,054.011c yudhyamānau mahātmānau yūthapāv iva saṃgatau
04,054.012a tau samājaghnatur vīrāv anyonyaṃ puruṣarṣabhau
04,054.012c śarair āśīviṣākārair jvaladbhir iva pannagaiḥ
04,054.013a akṣayyāv iṣudhī divyau pāṇḍavasya mahātmanaḥ
04,054.013c tena pārtho raṇe śūras tasthau girir ivācalaḥ
04,054.014a aśvatthāmnaḥ punar bāṇāḥ kṣipram abhyasyato raṇe
04,054.014c jagmuḥ parikṣayaṃ śīghram abhūt tenādhiko 'rjunaḥ
04,054.015a tataḥ karṇo mahac cāpaṃ vikṛṣyābhyadhikaṃ ruṣā
04,054.015c avākṣipat tataḥ śabdo hāhākāro mahān abhūt
04,054.016a tatra cakṣur dadhe pārtho yatra visphāryate dhanuḥ
04,054.016c dadarśa tatra rādheyaṃ tasya kopo 'tyavīvṛdhat
04,054.017a sa roṣavaśam āpannaḥ karṇam eva jighāṃsayā
04,054.017c avaikṣata vivṛttābhyāṃ netrābhyāṃ kurupuṃgavaḥ
04,054.018a tathā tu vimukhe pārthe droṇaputrasya sāyakān
04,054.018c tvaritāḥ puruṣā rājann upājahruḥ sahasraśaḥ
04,054.019a utsṛjya ca mahābāhur droṇaputraṃ dhanaṃjayaḥ
04,054.019c abhidudrāva sahasā karṇam eva sapatnajit
04,054.020a tam abhidrutya kaunteyaḥ krodhasaṃraktalocanaḥ
04,054.020c kāmayan dvairathe yuddham idaṃ vacanam abravīt
04,055.001 arjuna uvāca
04,055.001a karṇa yat te sabhāmadhye bahu vācā vikatthitam
04,055.001c na me yudhi samo 'stīti tad idaṃ pratyupasthitam
04,055.001d*0969_001 so 'dya karṇa mayā sārdhaṃ vyavahṛtya mahāmṛdhe
04,055.001d*0969_002 jñāsyasy avaram ātmānaṃ na cānyān avamanyase
04,055.002a avocaḥ paruṣā vāco dharmam utsṛjya kevalam
04,055.002c idaṃ tu duṣkaraṃ manye yad idaṃ te cikīrṣitam
04,055.003a yat tvayā kathitaṃ pūrvaṃ mām anāsādya kiṃ cana
04,055.003c tad adya kuru rādheya kurumadhye mayā saha
04,055.004a yat sabhāyāṃ sma pāñcālīṃ kliśyamānāṃ durātmabhiḥ
04,055.004c dṛṣṭavān asi tasyādya phalam āpnuhi kevalam
04,055.005a dharmapāśanibaddhena yan mayā marṣitaṃ purā
04,055.005c tasya rādheya kopasya vijayaṃ paśya me mṛdhe
04,055.005d*0970_001 vane dvādaśa varṣāṇi yāni soḍhāni durmate
04,055.005d*0970_002 tasyādya pratikopasya phalaṃ prāpnuhi saṃprati
04,055.006a ehi karṇa mayā sārdhaṃ pratipadyasva saṃgaram
04,055.006c prekṣakāḥ kuravaḥ sarve bhavantu sahasainikāḥ
04,055.007 karṇa uvāca
04,055.007a bravīṣi vācā yat pārtha karmaṇā tat samācara
04,055.007c atiśete hi vai vācaṃ karmeti prathitaṃ bhuvi
04,055.008a yat tvayā marṣitaṃ pūrvaṃ tad aśaktena marṣitam
04,055.008c iti gṛhṇāmi tat pārtha tava dṛṣṭvāparākramam
04,055.009a dharmapāśanibaddhena yadi te marṣitaṃ purā
04,055.009c tathaiva baddham ātmānam abaddham iva manyase
04,055.010a yadi tāvad vane vāso yathoktaś caritas tvayā
04,055.010c tat tvaṃ dharmārthavit kliṣṭaḥ samayaṃ bhettum icchasi
04,055.011a yadi śakraḥ svayaṃ pārtha yudhyate tava kāraṇāt
04,055.011c tathāpi na vyathā kā cin mama syād vikramiṣyataḥ
04,055.012a ayaṃ kaunteya kāmas te nacirāt samupasthitaḥ
04,055.012c yotsyase tvaṃ mayā sārdham adya drakṣyasi me balam
04,055.013 arjuna uvāca
04,055.013a idānīm eva tāvat tvam apayāto raṇān mama
04,055.013c tena jīvasi rādheya nihatas tv anujas tava
04,055.013d*0971_001 khadyoto dyotate tāvad yāvan nodayate śaśī
04,055.013d*0971_002 udite ca sahasrāṃśau na khadyoto na candramāḥ
04,055.013d*0971_003 prākṛtān puruṣāñ jitvā vṛthā te karṇa garjitam
04,055.014a bhrātaraṃ ghātayitvā ca tyaktvā raṇaśiraś ca kaḥ
04,055.014c tvad anyaḥ puruṣaḥ satsu brūyād evaṃ vyavasthitaḥ
04,055.015 vaiśaṃpāyana uvāca
04,055.015a iti karṇaṃ bruvann eva bībhatsur aparājitaḥ
04,055.015c abhyayād visṛjan bāṇān kāyāvaraṇabhedinaḥ
04,055.016a pratijagrāha tān karṇaḥ śarān agniśikhopamān
04,055.016c śaravarṣeṇa mahatā varṣamāṇa ivāmbudaḥ
04,055.016d*0972_001 abhiyāya hi bībhatsur gāṇḍīvaṃ vikṣipan dhanuḥ
04,055.016d*0972_002 jighāṃsuḥ samare karṇaṃ visasarja śarān bahūn
04,055.016d*0972_003 (cf. 16a) taṃ karṇaḥ pratijagrāha vāyuvegam ivācalaḥ
04,055.016d*0972_004 (cf. 16cd) śarajālena mahatā varṣamāṇam ivāmbudam
04,055.016d*0972_005 tayor devāsurasamaḥ saṃnipāto 'bhavan mahān
04,055.016d*0972_006 kiratoḥ śarajālāni nirākāśam anantaram
04,055.017a utpetuḥ śarajālāni ghorarūpāṇi sarvaśaḥ
04,055.017b*0973_001 vavarṣa ca rajo bhaumaṃ karṇapārthasamāgame
04,055.017b*0973_002 na sma sūryaḥ pratapati na ca vāti samīraṇaḥ
04,055.017b*0973_003 śarapracchāditaṃ vyoma chāyābhūtam ivābhavat
04,055.017b*0973_004 gāṇḍīvasya ca nirghoṣaḥ karṇasya dhanuṣas tathā
04,055.017b*0973_005 dahyatām iva veṇūnām āsīt paramadāruṇaḥ
04,055.017b*0973_006 arjunas tu hayān nāgān rathāṃś ca vinipātayan
04,055.017b*0973_007 kṣobhayām āsa tat sainyaṃ karṇaṃ vivyādha cāsakṛt
04,055.017c avidhyad aśvān bāhvoś ca hastāvāpaṃ pṛthak pṛthak
04,055.018a so 'mṛṣyamāṇaḥ karṇasya niṣaṅgasyāvalambanam
04,055.018c ciccheda niśitāgreṇa śareṇa nataparvaṇā
04,055.019a upāsaṅgād upādāya karṇo bāṇān athāparān
04,055.019c vivyādha pāṇḍavaṃ haste tasya muṣṭir aśīryata
04,055.020a tataḥ pārtho mahābāhuḥ karṇasya dhanur acchinat
04,055.020c sa śaktiṃ prāhiṇot tasmai tāṃ pārtho vyadhamac charaiḥ
04,055.020d*0974_001 chinnadhanvā tataḥ karṇaḥ śaktiṃ cikṣepa vegavān
04,055.020d*0974_002 tāṃ śaktiṃ samare pārthaś ciccheda niśitaiḥ śaraiḥ
04,055.021a tato 'bhipetur bahavo rādheyasya padānugāḥ
04,055.021c tāṃś ca gāṇḍīvanirmuktaiḥ prāhiṇod yamasādanam
04,055.021d*0975_001 aśeratāvṛtya mahīṃ samagrāṃ
04,055.021d*0975_002 pārtheṣumārgeṣu mahādvipendrāḥ
04,055.021d*0975_003 hiraṇyakakṣyāḥ śarajālacitrā
04,055.021d*0975_004 yathā nagāḥ pāvakajālanaddhāḥ
04,055.021d*0975_005 taṃ śatrusenāṅganibarhaṇāni
04,055.021d*0975_006 karmāṇi kurvantam amānuṣāṇi
04,055.021d*0975_007 vaikartanaḥ pūrvam amṛṣyamāṇaḥ
04,055.021d*0975_008 samarpayal lakṣam ivāśu dūrāt
04,055.022a tato 'syāśvāñ śarais tīkṣṇair bībhatsur bhārasādhanaiḥ
04,055.022c ākarṇamuktair abhyaghnaṃs te hatāḥ prāpatan bhuvi
04,055.023a athāpareṇa bāṇena jvalitena mahābhujaḥ
04,055.023c vivyādha karṇaṃ kaunteyas tīkṣṇenorasi vīryavān
04,055.024a tasya bhittvā tanutrāṇaṃ kāyam abhyapatac charaḥ
04,055.024c tataḥ sa tamasāviṣṭo na sma kiṃ cit prajajñivān
04,055.025a sa gāḍhavedano hitvā raṇaṃ prāyād udaṅmukhaḥ
04,055.025c tato 'rjuna upākrośad uttaraś ca mahārathaḥ
04,055.025d*0976_001 dṛṣṭvā karṇaṃ tadā rājann apayāntaṃ raṇājirāt
04,056.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,056.001a tato vaikartanaṃ jitvā pārtho vairāṭim abravīt
04,056.001c etan māṃ prāpayānīkaṃ yatra tālo hiraṇmayaḥ
04,056.002a atra śāṃtanavo bhīṣmo rathe 'smākaṃ pitāmahaḥ
04,056.002c kāṅkṣamāṇo mayā yuddhaṃ tiṣṭhaty amaradarśanaḥ
04,056.002d*0977_001 tālo 'sau kāñcano yatra vajravaiḍūryabhūṣitaḥ
04,056.002d*0977_002 atīva samare bhāti mātariśvaprakampitaḥ
04,056.002d*0977_003 dāruṇaṃ prahariṣyāmi rathavṛndāni dārayan
04,056.002e ādāsyāmy aham etasya dhanurjyām api cāhave
04,056.002f@049_0001 atha sainyaṃ mahad dṛṣṭvā rathanāgahayākulam
04,056.002f@049_0002 abravīd uttaraḥ pārthaṃ pratividdhaḥ śarair bhṛśam
04,056.002f@049_0003 nāhaṃ śakṣyāmi vīreha niyantuṃ te hayottamān
04,056.002f@049_0004 viṣīdanti mama prāṇā mano vihvalatīva me
04,056.002f@049_0005 astrāṇām iha divyānāṃ prabhāvāt saṃprayujyatām
04,056.002f@049_0006 tvayā ca kurubhiś caiva bhramantīva diśo daśa
04,056.002f@049_0007 gandhena mūrcchitaś cāsmi vasārudhiramedasām
04,056.002f@049_0008 dvaidhībhūtaṃ mano me 'dya trāsaṃ caiva prapaśyataḥ
04,056.002f@049_0009 adṛṣṭapūrvaḥ śūrāṇāṃ mahāsaṃkhye samāgamaḥ
04,056.002f@049_0010 godhāghātena mahatā śaṅkhānāṃ ninadena ca
04,056.002f@049_0011 siṃhanādaiś ca śūrāṇāṃ gajānāṃ bṛṃhitais tathā
04,056.002f@049_0012 gāṇḍīvaśabdena bhṛśam aśanipratimena ca
04,056.002f@049_0013 śrutiḥ smṛtiś ca me vīra pranaṣṭā mūḍhacetasaḥ
04,056.002f@049_0014 alātacakrapratimaṃ maṇḍalaṃ satataṃ tvayā
04,056.002f@049_0015 vyākṣipyamāṇaṃ samare gāṇḍīvaṃ ca prapaśyataḥ
04,056.002f@049_0016 dṛṣṭir vicalitā vīra hṛdayaṃ dīryatīva me
04,056.002f@049_0017 vapuś cograṃ tava raṇe kruddhasyeva pinākinaḥ
04,056.002f@049_0018 vyāyacchatas tava bhujaṃ dṛṣṭvā bhīr me bhavaty api
04,056.002f@049_0019 nādadānaṃ na saṃdhānaṃ na muñcantaṃ śarottamān
04,056.002f@049_0020 tvām ahaṃ saṃprapaśyāmi paśyann api vicetanaḥ
04,056.002f@049_0021 avasīdanti me prāṇā bhūr iyaṃ calatīva me
04,056.002f@049_0022 arjuna uvāca
04,056.002f@049_0022 na ca pratodaṃ nābhīṣūn saṃyantuṃ śaktir asti me
04,056.002f@049_0023 mā bhaiṣīḥ stambhayātmānaṃ tvayāpi narapuṃgava
04,056.002f@049_0024 atyadbhutāni karmāṇi kṛtāni raṇamūrdhani
04,056.002f@049_0025 rājaputro 'si bhadraṃ te kule matsyasya viśrute
04,056.002f@049_0026 jātas tvaṃ śatrudamane na viṣīditum arhasi
04,056.002f@049_0027 dhṛtiṃ kṛtvā suvipulāṃ rājaputra rathe mama
04,056.002f@049_0028 yudhyamānasya samare hayān saṃyaccha śatruhan
04,056.002f@049_0028 vaiśaṃpāyana uvāca
04,056.002f@049_0029 evam uktvā mahābāhur vairāṭiṃ rathasattamaḥ
04,056.002f@049_0030 arjuno rathināṃ śreṣṭhaḥ punar evedam abravīt
04,056.002f@049_0031 senāgram āśu bhīṣmasya prāpayasvaitad eva mām
04,056.003a asyantaṃ divyam astraṃ māṃ citram adya niśāmaya
04,056.003c śatahradām ivāyāntīṃ stanayitnor ivāmbare
04,056.004a suvarṇapṛṣṭhaṃ gāṇḍīvaṃ drakṣyanti kuravo mama
04,056.004c dakṣiṇenātha vāmena katareṇa svid asyati
04,056.004e iti māṃ saṃgatāḥ sarve tarkayiṣyanti śatravaḥ
04,056.005a śoṇitodāṃ rathāvartāṃ nāganakrāṃ duratyayām
04,056.005c nadīṃ prasyandayiṣyāmi paralokapravāhinīm
04,056.006a pāṇipādaśiraḥpṛṣṭhabāhuśākhānirantaram
04,056.006c vanaṃ kurūṇāṃ chetsyāmi bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
04,056.006d*0978_001 tūṇīśayāḥ supuṅkhāgrā niśitā dundubhisvanāḥ
04,056.006d*0978_002 mayā pramuktāḥ saṃgrāme kurūn dhakṣyanti sāyakāḥ
04,056.007a jayataḥ kauravīṃ senām ekasya mama dhanvinaḥ
04,056.007c śataṃ mārgā bhaviṣyanti pāvakasyeva kānane
04,056.007e mayā cakram ivāviddhaṃ sainyaṃ drakṣyasi kevalam
04,056.007f*0979_001 iṣvastre śikṣitaṃ citram ahaṃ darśayitāsmi te
04,056.008a asaṃbhrānto rathe tiṣṭha sameṣu viṣameṣu ca
04,056.008c divam āvṛtya tiṣṭhantaṃ giriṃ bhetsyāmi dhāribhiḥ
04,056.009a aham indrasya vacanāt saṃgrāme 'bhyahanaṃ purā
04,056.009b*0980_001 mātaliṃ sārathiṃ kṛtvā nivātakavacān raṇe
04,056.009b*0980_002 hatavān sarvataḥ sarvān dhāvato yudhyatas tadā
04,056.009b*0980_003 nivātakavacān hatvā gāṇḍīvāstraiḥ sahasraśaḥ
04,056.009c paulomān kālakhañjāṃś ca sahasrāṇi śatāni ca
04,056.009d*0981_001 asurān ahanaṃ raudrān raudreṇāstreṇa sārathe
04,056.010a aham indrād dṛḍhāṃ muṣṭiṃ brahmaṇaḥ kṛtahastatām
04,056.010c pragāḍhaṃ tumulaṃ citram atividdhaṃ prajāpateḥ
04,056.011a ahaṃ pāre samudrasya hiraṇyapuram ārujam
04,056.011c jitvā ṣaṣṭisahasrāṇi rathinām ugradhanvinām
04,056.011d*0982_001 śīryamāṇāni tūlāni pravṛddheneva vāyunā
04,056.011d*0982_002 mayā kurūṇāṃ vṛndāni pātyamānāni paśya vai
04,056.012a dhvajavṛkṣaṃ pattitṛṇaṃ rathasiṃhagaṇāyutam
04,056.012b*0983_001 rathasiṃhagaṇair yuktaṃ dhanur vallīsamākulam
04,056.012c vanam ādīpayiṣyāmi kurūṇām astratejasā
04,056.013a tān ahaṃ rathanīḍebhyaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
04,056.013b*0984_001 yat tān sarvān atibalān yotsyamānān avasthitān
04,056.013c ekaḥ saṃkālayiṣyāmi vajrapāṇir ivāsurān
04,056.014a raudraṃ rudrād ahaṃ hy astraṃ vāruṇaṃ varuṇād api
04,056.014b*0985_001 sauryaṃ sūryād ahaṃ vedmi yāmyaṃ daṇḍadharād api
04,056.014c astram āgneyam agneś ca vāyavyaṃ mātariśvanaḥ
04,056.014d*0986_001 gāruḍaṃ garuḍāt pāśupataṃ paśupater aham
04,056.014d*0986_002 nāgāstraṃ vāsukeś cāpi sarpebhyaḥ sārpabandhanam
04,056.014d*0986_003 gandharvaguhyakebhyaś ca gāndharvaṃ gauhyakaṃ tathā
04,056.014d*0986_004 mahāmāyāṃ prasādyāhaṃ māyāstraṃ cāpy aśikṣayam
04,056.014d*0986_005 śrīsūryāc cākṣuṣīṃ vidyāṃ brahmāstraṃ brahmaṇo mukhāt
04,056.014d*0986_006 grahāstrāṇi grahebhyo 'haṃ mokṣaṃ tattadguror api
04,056.014d*0986_007 ādānasaṃdhānavikarṣaṇādi
04,056.014d*0986_008 mokṣopasaṃhāramukhās tu pañca
04,056.014d*0986_009 divyāstrayoge khalu ye prakārās
04,056.014d*0986_010 tattadguromukhataḥ śikṣitā me
04,056.014d*0986_011 prasthāpanaṃ yad divyāstraṃ tathā saṃmohanaṃ param
04,056.014d*0986_012 vaikalyakaraṇādīni divyāny astrāṇy anekaśaḥ
04,056.014d*0986_013 paśya māṃ śatrusainyeṣu prayuñjantaṃ prayogataḥ
04,056.014d*0986_014 prāpte tv avasare teṣāṃ yad yad yogeṣu yuñjatām
04,056.014d*0987_001 anyair devair ahaṃ prāptaḥ ko māṃ viṣahate pumān
04,056.014d*0987_002 adya gāṇḍīvanirmuktaiḥ śaraughai romaharṣaṇaiḥ
04,056.014d*0987_003 kurūṇāṃ pātayiṣyāmi rathavṛndāni dhanvinām
04,056.014e vajrādīni tathāstrāṇi śakrād aham avāptavān
04,056.014f*0988_001 dikpālalokapālādīn prasādyārcanasevayā
04,056.014f*0988_002 tapobhiś cograrūpaiś ca cirakālaṃ jitendriyaḥ
04,056.014f*0988_003 tan niṣṭhaś ca nirāhāraḥ sthāṇubhūto nirāśrayaḥ
04,056.014f*0988_004 varṣaśītātapasahaḥ prāptavān astrasaṃcayam
04,056.015a dhārtarāṣṭravanaṃ ghoraṃ narasiṃhābhirakṣitam
04,056.015c aham utpāṭayiṣyāmi vairāṭe vyetu te bhayam
04,056.016a evam āśvāsitas tena vairāṭiḥ savyasācinā
04,056.016c vyagāhata rathānīkaṃ bhīmaṃ bhīṣmasya dhīmataḥ
04,056.017a tam āyāntaṃ mahābāhuṃ jigīṣantaṃ raṇe parān
04,056.017c abhyavārayad avyagraḥ krūrakarmā dhanaṃjayam
04,056.017d*0989_001 tasya jiṣṇurupāvṛtya dhvajaṃ mūle nyapātayat
04,056.017d*0989_002 vikṛṣya kaladhautāgraiḥ sa viddhaḥ prāpatad rathāt
04,056.017d*0990_001 duḥśāsano 'bhyayāt tūrṇam arjunaṃ bharatarṣabha
04,056.017d*0990_002 anye 'pi citrābharaṇā yuvāno mṛṣṭakuṇḍalāḥ
04,056.018a taṃ citramālyābharaṇāḥ kṛtavidyā manasvinaḥ
04,056.018c āgacchan bhīmadhanvānaṃ maurvīṃ paryasya bāhubhiḥ
04,056.019a duḥśāsano vikarṇaś ca duḥsaho 'tha viviṃśatiḥ
04,056.019c āgatya bhīmadhanvānaṃ bībhatsuṃ paryavārayan
04,056.019d*0991_001 tasya duḥśāsanaḥ ṣaṣṭiṃ vāme pārśve samarpayat
04,056.019d*0991_002 asyataḥ pratisaṃdhāya kuntīputrasya dhīmataḥ
04,056.020a duḥśāsanas tu bhallena viddhvā vairāṭim uttaram
04,056.020c dvitīyenārjunaṃ vīraḥ pratyavidhyat stanāntare
04,056.021a tasya jiṣṇur upāvṛtya pṛthudhāreṇa kārmukam
04,056.021c cakarta gārdhrapatreṇa jātarūpapariṣkṛtam
04,056.022a athainaṃ pañcabhiḥ paścāt pratyavidhyat stanāntare
04,056.022c so 'payāto raṇaṃ hitvā pārthabāṇaprapīḍitaḥ
04,056.023a taṃ vikarṇaḥ śarais tīkṣṇair gārdhrapatrair ajihmagaiḥ
04,056.023c vivyādha paravīraghnam arjunaṃ dhṛtarāṣṭrajaḥ
04,056.024a tatas tam api kaunteyaḥ śareṇānataparvaṇā
04,056.024c lalāṭe 'bhyahanat tūrṇaṃ sa viddhaḥ prāpatad rathāt
04,056.025a tataḥ pārtham abhidrutya duḥsahaḥ saviviṃśatiḥ
04,056.025c avākirac charais tīkṣṇaiḥ parīpsan bhrātaraṃ raṇe
04,056.026a tāv ubhau gārdhrapatrābhyāṃ niśitābhyāṃ dhanaṃjayaḥ
04,056.026c viddhvā yugapad avyagras tayor vāhān asūdayat
04,056.027a tau hatāśvau vividdhāṅgau dhṛtarāṣṭrātmajāv ubhau
04,056.027c abhipatya rathair anyair apanītau padānugaiḥ
04,056.027d*0992_001 tathaiva kruddhaḥ subalasya putro
04,056.027d*0992_002 bāṇaiś ca pītair niśitair dhanurdharam
04,056.027d*0992_003 tribhiś ca vivyādha nanāda śūraḥ
04,056.027d*0992_004 punaś ca vivyādha tribhiḥ pṛṣatkaiḥ
04,056.027d*0992_005 sa taṃ dṛṣṭvā samāyāntaṃ nadantaṃ raṇamūrdhani
04,056.027d*0992_006 jagrāha śūro niśitāṃs trayodaśa śilīmukhān
04,056.027d*0992_007 ekena cāpaṃ hastāc ca caturbhiś caturo hayān
04,056.027d*0992_008 dvābhyāṃ ca mukuṭaṃ tasya śiras tv ekena sārathiḥ
04,056.027d*0992_009 rathaṃ ca dvābhyāṃ tilaśaḥ kṛtavān arjuno raṇe
04,056.027d*0992_010 tathā tadainaṃ hṛdaye tribhir bāṇair ajihmagaiḥ
04,056.027d*0992_011 so 'tividdho balavatā arjunena mahātmanā
04,056.027d*0992_012 hatāśvaṃ ratham utsṛjya gato yatra suyodhanaḥ
04,056.027d*0992_013 nanāda tatra bībhatsur jitvā rājño 'nujān raṇe
04,056.027d*0993_001 vyadrāvayat sa śeṣāṃś ca dhṛtarāṣṭrātmajāṃs tadā
04,056.027d*0993_002 vidrāvya ca raṇe pārtho raṇabhūmiṃ vyarājayat
04,056.028a sarvā diśaś cābhyapatad bībhatsur aparājitaḥ
04,056.028c kirīṭamālī kaunteyo labdhalakṣo mahābalaḥ
04,056.028d*0994_001 pātayann uttamāṅgāni bāhūṃś ca parighopamān
04,056.028d*0994_002 aśobhata mahātejāḥ śataśo rukmamālinaḥ
04,056.028d*0994_003 kamaladinakarendusaṃnibhaiḥ
04,056.028d*0994_004 sitadaśanaiḥ sumukhākṣināsikaiḥ
04,056.028d*0994_005 ruciramukuṭakuṇḍalair mahī
04,056.028d*0994_006 puruṣaśirobhir avāstṛtā babhau
04,056.028d*0994_007 sunasaṃ cāru dīptākṣaṃ klṛptaśmaśru svalaṃkṛtam
04,056.028d*0994_008 adṛśyata śiraś chinnam anīkaṃ hemakuṇḍalam
04,056.028d*0994_009 evaṃ tat prahataṃ sainyaṃ samantāt pradrutaṃ bhayāt
04,056.028d*0995_001 sarvā diśaś cānudiśaḥ kaunteyasyābhito ratham
04,056.028d*0996_001 arjunasya śarās tīkṣṇā gāṇḍīvāt tasya niḥsṛtāḥ
04,056.028d*0997_001 dhāvanta iva pārthasya niramitraṃ cikīrṣavaḥ
04,056.028d*0997_002 yayuḥ puṅkhāgrapātena phalgunasya patatriṇaḥ
04,056.028d*0997_003 ādadānā rathebhyaś ca prāṇān bāhūñ śirāṃsi ca
04,056.028d*0997_004 ākāśe samadṛśyanta haṃsānām iva paṅktayaḥ
04,056.028d*0997_005 kṣipato laghu citraṃ ca savyaṃ dakṣiṇam asyataḥ
04,056.028d*0997_006 pārthasya viśikhā jagmuḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
04,056.028d*0997_007 pramathann uttamāṅgāni sotsedhāni dhanuṣmatām
04,056.028d*0997_008 prāhiṇot triśataṃ yodhān kurūṇām ātatāyinām
04,056.028d*0997_009 pravṛttān rathanīḍebhyaḥ kṣatriyān kṣatriyarṣabhaḥ
04,056.028d*0997_010 pragāḍhadhanvā kaunteyo labdhalakṣaḥ pratāpavān
04,057.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,057.001a atha saṃgamya sarve tu kauravāṇāṃ mahārathāḥ
04,057.001c arjunaṃ sahitā yattāḥ pratyayudhyanta bhārata
04,057.001d*0998_001 etasminn antare kruddho bhīṣmo droṇam athābravīt
04,057.001d*0998_002 dṛṣṭvā kṛpaṃ phalgunena pīḍitaṃ ca jitaṃ raṇe
04,057.001d*0998_003 ekaikam asmān saṃgrāme parājayati phalgunaḥ
04,057.001d*0998_004 ahaṃ droṇaś ca karṇaś ca drauṇir gautama eva ca
04,057.001d*0998_005 anye ca bahavaḥ śūrā vayaṃ jeṣyāma vāsavim
04,057.002a sa sāyakamayair jālaiḥ sarvatas tān mahārathān
04,057.002c prācchādayad ameyātmā nīhāra iva parvatān
04,057.003a nadadbhiś ca mahānāgair heṣamāṇaiś ca vājibhiḥ
04,057.003c bherīśaṅkhaninādaiś ca sa śabdas tumulo 'bhavat
04,057.004a narāśvakāyān nirbhidya lohāni kavacāni ca
04,057.004c pārthasya śarajālāni viniṣpetuḥ sahasraśaḥ
04,057.005a tvaramāṇaḥ śarān asyan pāṇḍavaḥ sa babhau raṇe
04,057.005c madhyaṃdinagato 'rciṣmāñ śaradīva divākaraḥ
04,057.005d*0999_001 aviṣahya śarān sarve pārthacāpacyutān raṇe
04,057.006a upaplavanta vitrastā rathebhyo rathinas tadā
04,057.006c sādinaś cāśvapṛṣṭhebhyo bhūmau cāpi padātayaḥ
04,057.007a śaraiḥ saṃtāḍyamānānāṃ kavacānāṃ mahātmanām
04,057.007c tāmrarājatalohānāṃ prādurāsīn mahāsvanaḥ
04,057.008a channam āyodhanaṃ sarvaṃ śarīrair gatacetasām
04,057.008c gajāśvasādibhis tatra śitabāṇāttajīvitaiḥ
04,057.008d*1000_001 śrāntyā galitaśastrāṇāṃ patatām aśvasādinām
04,057.009a rathopasthābhipatitair āstṛtā mānavair mahī
04,057.009c pranṛtyad iva saṃgrāme cāpahasto dhanaṃjayaḥ
04,057.009d*1001_001 śirāṃsy apātayat saṃkhye kṣatriyāṇāṃ nararṣabhaḥ
04,057.010a śrutvā gāṇḍīvanirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ
04,057.010c trastāni sarvabhūtāni vyagacchanta mahāhavāt
04,057.011a kuṇḍaloṣṇīṣadhārīṇi jātarūpasrajāni ca
04,057.011c patitāni sma dṛśyante śirāṃsi raṇamūrdhani
04,057.012a viśikhonmathitair gātrair bāhubhiś ca sakārmukaiḥ
04,057.012c sahastābharaṇaiś cānyaiḥ pracchannā bhāti medinī
04,057.013a śirasāṃ pātyamānānām antarā niśitaiḥ śaraiḥ
04,057.013c aśmavṛṣṭir ivākāśād abhavad bharatarṣabha
04,057.014a darśayitvā tathātmānaṃ raudraṃ rudraparākramaḥ
04,057.014b*1002_001 jaghāna samare yodhāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ
04,057.014c avaruddhaś caran pārtho daśavarṣāṇi trīṇi ca
04,057.014e krodhāgnim utsṛjad ghoraṃ dhārtarāṣṭreṣu pāṇḍavaḥ
04,057.015a tasya tad dahataḥ sainyaṃ dṛṣṭvā caiva parākramam
04,057.015c sarve śāntiparā yodhā dhārtarāṣṭrasya paśyataḥ
04,057.015d*1003_001 yathā nalavanaṃ nāgaḥ prabhinnaḥ ṣaṣṭihāyanaḥ
04,057.015d*1003_002 paraṃ sarvān apāmṛdnād arjunaḥ śastratejasā
04,057.016a vitrāsayitvā tat sainyaṃ drāvayitvā mahārathān
04,057.016c arjuno jayatāṃ śreṣṭhaḥ paryavartata bhārata
04,057.016d*1004_001 tasya mārgān vicarato nighnataś ca raṇājire
04,057.017a prāvartayan nadīṃ ghorāṃ śoṇitaughataraṅgiṇīm
04,057.017c asthiśaivalasaṃbādhāṃ yugānte kālanirmitām
04,057.018a śaracāpaplavāṃ ghorāṃ māṃsaśoṇitakardamām
04,057.018b*1005_001 tanutroṣṇīṣasaṃbādhāṃ nāgakūrmamahādvipām
04,057.018b*1005_002 medovasāsṛk pravahāṃ mahābhayavivardhinīm
04,057.018b*1005_003 raudrarūpāṃ mahābhīmāṃ śvāpadair abhināditām
04,057.018b*1005_004 tīkṣṇaśastramahāgrāhāṃ kravyādagaṇasevitām
04,057.018b*1005_005 muktāhārormikalilāṃ citrālaṃkārabhūṣitām
04,057.018b*1005_006 śarasaṃghamahāvartāṃ nāganakrāṃ duratyayām
04,057.018b*1006_001 raudrarūpāṃ mahābhīmāṃ śaradundubhiniḥsvanām
04,057.018b*1007_001 prāvartayan nadīṃ ghorāṃ piśācagaṇasevitām
04,057.018b*1007_002 karavālāsipāṭhīnāṃ cāmaroṣṇīṣaphenilām
04,057.018b*1007_003 aśvagrīvamahāvartāṃ kabandhajalamānuṣām
04,057.018b*1007_004 kākakaṅkarutāṃ tīvrāṃ sārasakrauñcanāditām
04,057.018c mahārathamahādvīpāṃ śaṅkhadundubhinisvanām
04,057.018d*1008_001 siṃhanādamahānādāṃ śaṅkhakambukasaṃkulām
04,057.018d*1009_001 vīrottamāṅgapadmāḍhyāṃ śaracāpamahānalām
04,057.018d*1009_002 padātimatsyakalilāṃ gajaśīrṣakakacchapām
04,057.018d*1009_003 gomāyumṛgasaṃghuṣṭāṃ māṃsaśoṇitakardamām
04,057.018d*1009_004 prāvartayan nadīṃ ghorāṃ piśācagaṇasevitām
04,057.018d*1009_005 apārām anapārāṃ ca raktodāṃ sarvato vṛtām
04,057.018e cakāra mahatīṃ pārtho nadīm uttaraśoṇitām
04,057.018f*1010_001 gajavarṣmamahādvīpām aśvadehamahāśilām
04,057.018f*1010_002 padātidehasaṃghāṭāṃ rathāvalimahātarum
04,057.018f*1010_003 keśaśāḍvalasaṃcchannāṃ sutarāṃ bhītidāṃ nṛṇām
04,057.018f*1010_004 agādharaktodavahāṃ yamasāgaragāminīm
04,057.018f*1010_005 dustarāṃ bhīrumartyānāṃ śūrāṇāṃ sutarāṃ nṛpa
04,057.018f*1010_006 prāvartayan nadīm evaṃ bhīṣaṇāṃ pākaśāsaniḥ
04,057.019a ādadānasya hi śarān saṃdhāya ca vimuñcataḥ
04,057.019c vikarṣataś ca gāṇḍīvaṃ na kiṃ cid dṛśyate 'ntaram
04,058.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,058.001a atha duryodhanaḥ karṇo duḥśāsanaviviṃśatī
04,058.001c droṇaś ca saha putreṇa kṛpaś cātiratho raṇe
04,058.002a punar īyuḥ susaṃrabdhā dhanaṃjayajighāṃsayā
04,058.002c visphārayantaś cāpāni balavanti dṛḍhāni ca
04,058.003a tān prakīrṇapatākena rathenādityavarcasā
04,058.003c pratyudyayau mahārāja samastān vānaradhvajaḥ
04,058.004a tataḥ kṛpaś ca karṇaś ca droṇaś ca rathināṃ varaḥ
04,058.004c taṃ mahāstrair mahāvīryaṃ parivārya dhanaṃjayam
04,058.004d*1011_001 abhyavarṣan susaṃkruddhā mahāmeghā ivācalam
04,058.005a śaraughān samyag asyanto jīmūtā iva vārṣikāḥ
04,058.005c vavarṣuḥ śaravarṣāṇi prapatantaṃ kirīṭinam
04,058.006a iṣubhir bahubhis tūrṇaṃ samare lomavāhibhiḥ
04,058.006c adūrāt paryavasthāya pūrayām āsur ādṛtāḥ
04,058.006d*1012_001 nottarasya ca gātrāṇāṃ cakrayor na ca vājinām
04,058.007a tathāvakīrṇasya hi tair divyair astraiḥ samantataḥ
04,058.007c na tasya dvyaṅgulam api vivṛtaṃ samadṛśyata
04,058.008a tataḥ prahasya bībhatsur divyam aindraṃ mahārathaḥ
04,058.008c astram ādityasaṃkāśaṃ gāṇḍīve samayojayat
04,058.008d*1013_001 mohayitvā tu tān sarvān sa tatra hy astratejasā
04,058.008d*1013_002 ardayām āsa vai bāṇair arjunaḥ samitiṃjayaḥ
04,058.008d*1013_003 duryodhanaṃ trisaptatyā śakuniṃ pañcabhiḥ śaraiḥ
04,058.008d*1013_004 droṇam ekena bāṇena kṛpaṃ dvābhyāṃ mahābalaḥ
04,058.008d*1013_005 aśītyā sūtaputraṃ tu ṣaṣṭyā drauṇiṃ tathaiva ca
04,058.008d*1013_006 duḥśāsanamukhān sarvān sa tatra hy astratejasā
04,058.008d*1013_007 ardayām āsa tair bāṇaiḥ pāṇḍavo 'strabhṛtāṃ varaḥ
04,058.008d*1014_001 nākṣāṇāṃ na ca cakrāṇāṃ na rathānāṃ na vājinām
04,058.009a sa raśmibhir ivādityaḥ pratapan samare balī
04,058.009c kirīṭamālī kaunteyaḥ sarvān prācchādayat kurūn
04,058.010a yathā balāhake vidyut pāvako vā śiloccaye
04,058.010c tathā gāṇḍīvam abhavad indrāyudham ivātatam
04,058.011a yathā varṣati parjanye vidyud vibhrājate divi
04,058.011b*1015_001 dyotayantī diśaḥ sarvāḥ pṛthivīṃ ca samantataḥ
04,058.011c tathā daśa diśaḥ sarvāḥ patad gāṇḍīvam āvṛṇot
04,058.012a trastāś ca rathinaḥ sarve babhūvus tatra sarvaśaḥ
04,058.012c sarve śāntiparā bhūtvā svacittāni na lebhire
04,058.012d*1016_001 evaṃ te sainikās tatra dhārtarāṣṭrasya paśyataḥ
04,058.012e saṃgrāmavimukhāḥ sarve yodhās te hatacetasaḥ
04,058.013a evaṃ sarvāṇi sainyāni bhagnāni bharatarṣabha
04,058.013c prādravanta diśaḥ sarvā nirāśāni svajīvite
04,059.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,059.001a tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo durādharṣaḥ pratāpavān
04,059.001c vadhyamāneṣu yodheṣu dhanaṃjayam upādravat
04,059.001d@050_0000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,059.001d@050_0001 evaṃ vidrāvya tat sainyaṃ pārtho bhīṣmam upādravat
04,059.001d@050_0002 trasteṣu sarvasainyeṣu kauravyasya mahātmanaḥ
04,059.001d@050_0003 narasiṃham upāyāntaṃ jigīṣantaṃ parān raṇe
04,059.001d@050_0004 vṛṣaseno 'bhyayāt tūrṇaṃ yoddhukāmo dhanaṃjayam
04,059.001d@050_0005 tasya pārthas tadā kṣipraṃ kṣuradhāreṇa kārmukam
04,059.001d@050_0006 nyakṛntad gṛdhrapatreṇa jāmbūnadapariṣkṛtam
04,059.001d@050_0007 athainaṃ pañcabhir bhūyaḥ pratyavidhyat stanāntare
04,059.001d@050_0008 sa pārthabāṇābhihato rathāt praskandya prādravat
04,059.001d@050_0009 duḥśāsano vikarṇaś ca śakuniś ca viviṃśatiḥ
04,059.001d@050_0010 āyāntaṃ bhīmadhanvānaṃ paryakīryanta pāṇḍavam
04,059.001d@050_0011 teṣāṃ pārtho raṇe kruddhaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
04,059.001d@050_0012 yugaṃ dhvajam atheṣāṃ ca ciccheda tarasā raṇe
04,059.001d@050_0013 te nikṛttadhvajāḥ sarve chinnakārmukaveṣṭanāḥ
04,059.001d@050_0014 raṇamadhyād apayayuḥ pārthabāṇābhipīḍitāḥ
04,059.001d@050_0015 tataḥ prahasya bībhatsur vairāṭim idam abravīt
04,059.001d@050_0016 etaṃ me prāpayedānīṃ tālaṃ sauvarṇam ucchritam
04,059.001d@050_0017 meghamadhye yathā vidyud uccarantī punaḥ punaḥ
04,059.001d@050_0018 asau śāṃtanavo bhīṣmas tatra yāhi paraṃtapa
04,059.001d@050_0019 astrāṇi tasya divyāni darśayiṣyāmi saṃyuge
04,059.001d@050_0020 ghorarūpāṇi citrāṇi laghūni ca gurūṇi ca
04,059.001d@050_0021 tasya tad vacanaṃ śrutvā vairāṭiḥ pārthasārathiḥ
04,059.001d@050_0022 vāhayac coditas tena rathaṃ bhīṣmarathaṃ prati
04,059.001d@050_0023 atha taṃ coditaṃ dṛṣṭvā phalgunasya rathottamam
04,059.001d@050_0024 vāyuneva mahāmeghaṃ sahasābhisamīritam
04,059.001d@050_0025 taṃ pratyayāc ca gāṅgeyo rathenādityavarcasā
04,059.001d@050_0026 āyāntam arjunaṃ dṛṣṭvā bhīṣmaḥ parapuraṃjayaḥ
04,059.001d@050_0027 pratyujjagāma yuddhārthī maharṣabha ivarṣabham
04,059.002a pragṛhya kārmukaśreṣṭhaṃ jātarūpapariṣkṛtam
04,059.002c śarān ādāya tīkṣṇāgrān marmabhedapramāthinaḥ
04,059.003a pāṇḍureṇātapatreṇa dhriyamāṇena mūrdhani
04,059.003c śuśubhe sa naravyāghro giriḥ sūryodaye yathā
04,059.004a pradhmāya śaṅkhaṃ gāṅgeyo dhārtarāṣṭrān praharṣayan
04,059.004c pradakṣiṇam upāvṛtya bībhatsuṃ samavārayat
04,059.005a tam udvīkṣya tathāyāntaṃ kaunteyaḥ paravīrahā
04,059.005b*1017_001 devadattaṃ mahāśaṅkhaṃ pradadhmau yudhi vīryavān
04,059.005b*1017_002 tau śaṅkhanādāvatyarthaṃ bhīṣmapāṇḍavayos tadā
04,059.005b*1017_003 nādayām āsatur dyāṃ ca khaṃ ca bhūmiṃ ca sarvaśaḥ
04,059.005c pratyagṛhṇāt prahṛṣṭātmā dhārādharam ivācalaḥ
04,059.005d@051_0001 antarikṣe prajalpanti sarve devāḥ savāsavāḥ
04,059.005d@051_0002 yad arjunaḥ kurūn sarvān prākṛntac chastratejasā
04,059.005d@051_0003 kuruśreṣṭhāv imau vīrau raṇe bhīṣmadhanaṃjayau
04,059.005d@051_0004 sarvāstrakuśalau loke etāv atirathāv ubhau
04,059.005d@051_0005 ubhau devamanuṣyeṣu viśrutau svaparākramaiḥ
04,059.005d@051_0006 ubhau paramasaṃrabdhāv ubhau dīptadhanurdharau
04,059.005d@051_0007 samāgatau naravyāghrau vyāghrāv iva tarasvinau
04,059.005d@051_0008 ubhau sadṛśakarmāṇau sūryasyāgneś ca bhārata
04,059.005d@051_0009 vāsudevasya sadṛśau kārtavīryasamāv ubhau
04,059.005d@051_0010 ubhau viśrutakarmāṇāv ubhau śūrau mahābalau
04,059.005d@051_0011 sarvāstraviduṣāṃ śreṣṭhau sarvaśastrabhṛtāṃ varau
04,059.005d@051_0012 agner indrasya somasya yamasya dhanadasya ca
04,059.005d@051_0013 anayoḥ sadṛśaṃ vīryaṃ mitrasya varuṇasya ca
04,059.005d@051_0014 ko vā kuntīsutaṃ yuddhe dvairathenopayāsyati
04,059.005d@051_0015 ṛte śāṃtanavād anyaḥ kṣatriyo bhuvi vidyate
04,059.005d@051_0016 iti saṃpūjayām āsur bhīṣmaṃ dṛṣṭvārjunaṃ gatam
04,059.005d@051_0017 raṇe saṃprahariṣyantaṃ dṛṣṭvā devāḥ savāsavāḥ
04,059.005d@051_0018 atha bahuvidhaśaṅkhatūryaghoṣair
04,059.005d@051_0019 vividharavaiḥ saha siṃhanādamiśraiḥ
04,059.005d@051_0020 kuruvṛṣabham apūjayat kurūṇāṃ
04,059.005d@051_0021 balam amarādhiapasainyasaprabhaṃ tat
04,059.006a tato bhīṣmaḥ śarān aṣṭau dhvaje pārthasya vīryavān
04,059.006c samaparyan mahāvegāñ śvasamānān ivoragān
04,059.007a te dhvajaṃ pāṇḍuputrasya samāsādya patatriṇaḥ
04,059.007c jvalantaḥ kapim ājaghnur dhvajāgranilayāṃś ca tān
04,059.007d*1018_001 sārathiṃ ca hayāṃś cāsya vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ
04,059.007d*1018_002 urasy atāḍayat pārthaṃ tribhir evāyasaiḥ śaraiḥ
04,059.007d*1018_003 tato 'rjunaḥ śarais tīkṣṇair viddhvā kurupitāmaham
04,059.008a tato bhallena mahatā pṛthudhāreṇa pāṇḍavaḥ
04,059.008c chatraṃ ciccheda bhīṣmasya tūrṇaṃ tad apatad bhuvi
04,059.009a dhvajaṃ caivāsya kaunteyaḥ śarair abhyahanad dṛḍham
04,059.009c śīghrakṛd rathavāhāṃś ca tathobhau pārṣṇisārathī
04,059.009d*1019_001 amṛṣyamāṇas tad bhīṣmo jānann api ca pāṇḍavam
04,059.009d*1019_002 divyenāstreṇa mahatā dhanaṃjayam avākirat
04,059.009d*1019_003 tathaiva pāṇḍavo bhīṣmaṃ divyam astram udīrayan
04,059.009d*1019_004 pratyagṛhṇād adīnātmā mahāmegham ivācalaḥ
04,059.010a tayos tad abhavad yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
04,059.010c bhīṣmasya saha pārthena balivāsavayor iva
04,059.010d*1020_001 praikṣanta kuravaḥ sarve yodhāś ca sahasainikāḥ
04,059.010d*1021_001 saṃtataṃ śaramālābhir ākāśaṃ samapadyata
04,059.010d*1021_002 ambudair iva dhārābhis tayoḥ kārmukaniḥsṛtaiḥ
04,059.011a bhallair bhallāḥ samāgamya bhīṣmapāṇḍavayor yudhi
04,059.011c antarikṣe vyarājanta khadyotāḥ prāvṛṣīva hi
04,059.012a agnicakram ivāviddhaṃ savyadakṣiṇam asyataḥ
04,059.012c gāṇḍīvam abhavad rājan pārthasya sṛjataḥ śarān
04,059.013a sa taiḥ saṃchādayām āsa bhīṣmaṃ śaraśataiḥ śitaiḥ
04,059.013c parvataṃ vāridhārābhiś chādayann iva toyadaḥ
04,059.014a tāṃ sa velām ivoddhūtāṃ śaravṛṣṭiṃ samutthitām
04,059.014c vyadhamat sāyakair bhīṣmo arjunaṃ saṃnivārayat
04,059.015a tatas tāni nikṛttāni śarajālāni bhāgaśaḥ
04,059.015c samare 'bhivyaśīryanta phalgunasya rathaṃ prati
04,059.016a tataḥ kanakapuṅkhānāṃ śaravṛṣṭiṃ samutthitām
04,059.016c pāṇḍavasya rathāt tūrṇaṃ śalabhānām ivāyatim
04,059.016e vyadhamat tāṃ punas tasya bhīṣmaḥ śaraśataiḥ śitaiḥ
04,059.016f*1022_001 patadbhiḥ khagavājaiś ca dyaur āsīt saṃvṛtā śaraiḥ
04,059.016f*1022_002 tataḥ prāsṛjad ugrāṇi śarajālāni pāṇḍavaḥ
04,059.016f*1022_003 tāvanti śarajālāni bhīṣmaḥ pārthāya prāhiṇot
04,059.016f*1023_001 sāśvaṃ sasūtaṃ sarathaṃ ca pārthaṃ
04,059.016f*1023_002 samācinod bhārata vatsadantaiḥ
04,059.016f*1023_003 pracchādayām āsa diśaś ca sarvā
04,059.016f*1023_004 nabhaś ca bāṇais tapanīyapuṅkhaiḥ
04,059.017a tatas te kuravaḥ sarve sādhu sādhv iti cābruvan
04,059.017c duṣkaraṃ kṛtavān bhīṣmo yad arjunam ayodhayat
04,059.018a balavāṃs taruṇo dakṣaḥ kṣiprakārī ca pāṇḍavaḥ
04,059.018c ko 'nyaḥ samarthaḥ pārthasya vegaṃ dhārayituṃ raṇe
04,059.019a ṛte śāṃtanavād bhīṣmāt kṛṣṇād vā devakīsutāt
04,059.019c ācāryapravarād vāpi bhāradvājān mahābalāt
04,059.020a astrair astrāṇi saṃvārya krīḍataḥ puruṣarṣabhau
04,059.020c cakṣūṃṣi sarvabhūtānāṃ mohayantau mahābalau
04,059.021a prājāpatyaṃ tathaivaindram āgneyaṃ ca sudāruṇam
04,059.021c kauberaṃ vāruṇaṃ caiva yāmyaṃ vāyavyam eva ca
04,059.021e prayuñjānau mahātmānau samare tau viceratuḥ
04,059.022a vismitāny atha bhūtāni tau dṛṣṭvā saṃyuge tadā
04,059.022c sādhu pārtha mahābāho sādhu bhīṣmeti cābruvan
04,059.023a nedaṃ yuktaṃ manuṣyeṣu yo 'yaṃ saṃdṛśyate mahān
04,059.023c mahāstrāṇāṃ saṃprayogaḥ samare bhīṣmapārthayoḥ
04,059.024a evaṃ sarvāstraviduṣor astrayuddham avartata
04,059.024b*1024_001 astrayuddhe tu nirvṛtte śarayuddham avartata
04,059.024c atha jiṣṇur upāvṛtya pṛthudhāreṇa kārmukam
04,059.024e cakarta bhīṣmasya tadā jātarūpapariṣkṛtam
04,059.025a nimeṣāntaramātreṇa bhīṣmo 'nyat kārmukaṃ raṇe
04,059.025c samādāya mahābāhuḥ sajyaṃ cakre mahābalaḥ
04,059.025e śarāṃś ca subahūn kruddho mumocāśu dhanaṃjaye
04,059.026a arjuno 'pi śarāṃś citrān bhīṣmāya niśitān bahūn
04,059.026c cikṣepa sumahātejās tathā bhīṣmaś ca pāṇḍave
04,059.027a tayor divyāstraviduṣor asyator aniśaṃ śarān
04,059.027c na viśeṣas tadā rājaṃl lakṣyate sma mahātmanoḥ
04,059.028a athāvṛṇod daśa diśaḥ śarair atirathas tadā
04,059.028c kirīṭamālī kaunteyaḥ śūraḥ śāṃtanavas tathā
04,059.029a atīva pāṇḍavo bhīṣmaṃ bhīṣmaś cātīva pāṇḍavam
04,059.029c babhūva tasmin saṃgrāme rājaṃl loke tad adbhutam
04,059.030a pāṇḍavena hatāḥ śūrā bhīṣmasya ratharakṣiṇaḥ
04,059.030c śerate sma tadā rājan kaunteyasyābhito ratham
04,059.031a tato gāṇḍīvanirmuktā niramitraṃ cikīrṣavaḥ
04,059.031c āgacchan puṅkhasaṃśliṣṭāḥ śvetavāhanapatriṇaḥ
04,059.032a niṣpatanto rathāt tasya dhautā hairaṇyavāsasaḥ
04,059.032c ākāśe samadṛśyanta haṃsānām iva paṅktayaḥ
04,059.033a tasya tad divyam astraṃ hi pragāḍhaṃ citram asyataḥ
04,059.033c prekṣante smāntarikṣasthāḥ sarve devāḥ savāsavāḥ
04,059.034a tad dṛṣṭvā paramaprīto gandharvaś citram adbhutam
04,059.034c śaśaṃsa devarājāya citrasenaḥ pratāpavān
04,059.035a paśyemān arinirdārān saṃsaktān iva gacchataḥ
04,059.035c citrarūpam idaṃ jiṣṇor divyam astram udīryataḥ
04,059.036a nedaṃ manuṣyāḥ śraddadhyur na hīdaṃ teṣu vidyate
04,059.036c paurāṇānāṃ mahāstrāṇāṃ vicitro 'yaṃ samāgamaḥ
04,059.036d*1025_001 ādadānasya hi śarān saṃdhāya ca vimuñcataḥ
04,059.036d*1025_002 vikarṣataś ca gāṇḍīvaṃ nāntaraṃ samadṛśyata
04,059.037a madhyaṃdinagataṃ sūryaṃ pratapantam ivāmbare
04,059.037c na śaknuvanti sainyāni pāṇḍavaṃ prativīkṣitum
04,059.037d*1026_001 tathaiva bhīṣmaṃ gāṅgeyaṃ draṣṭuṃ notsahate janaḥ
04,059.038a ubhau viśrutakarmāṇāv ubhau yuddhaviśāradau
04,059.038c ubhau sadṛśakarmāṇāv ubhau yudhi durāsadau
04,059.039a ity ukto devarājas tu pārthabhīṣmasamāgamam
04,059.039c pūjayām āsa divyena puṣpavarṣeṇa bhārata
04,059.039d*1027_001 aśvatthāmā
04,059.039d*1027_001 aśvatthāmā tato 'bhyetya drutaṃ karṇam abhāṣata
04,059.039d*1027_002 aham eko haniṣyāmi sametān sarvapāṇḍavān
04,059.039d*1027_003 iti karṇa samakṣaṃ naḥ sabhāmadhye tvayoditam
04,059.039d*1027_004 na tu tat kṛtam ekasmād bhīto dhāvasi sūtaja
04,059.039d*1027_005 vaicitravīryajāḥ sarve tvām āśritya pṛthāsutān
04,059.039d*1027_006 vaiśaṃpāyanaḥ
04,059.039d*1027_006 jetum icchanti saṃgrāme bhavān yudhyasva phalgunam
04,059.039d*1027_007 aśvatthāmoditaṃ vākyaṃ śrutvā duryodhanas tadā
04,059.039d*1027_008 pratyuvāca ruṣā drauṇiṃ karṇapriyacikīrṣayā
04,059.039d*1027_009 mā mānabhaṅgaṃ viprendra kuru viśrutakarmaṇaḥ
04,059.039d*1027_010 mānabhaṅgena rājñāṃ tu balahānir bhaviṣyati
04,059.039d*1027_011 śūrā vadanti saṃgrāme vācā karmāṇi kurvate
04,059.039d*1027_012 parākramanti saṃgrāme svasvavīryānusārataḥ
04,059.039d*1027_013 tasmāt taṃ nārhasi bhavān garhituṃ śūrasaṃmatam
04,059.039d*1027_014 rājñaivam uktaḥ sa drauṇir gataroṣo 'bhavat tadā
04,059.040a tato bhīṣmaḥ śāṃtanavo vāme pārśve samarpayat
04,059.040c asyataḥ pratisaṃdhāya vivṛtaṃ savyasācinaḥ
04,059.041a tataḥ prahasya bībhatsuḥ pṛthudhāreṇa kārmukam
04,059.041c nyakṛntad gārdhrapatreṇa bhīṣmasyāmitatejasaḥ
04,059.042a athainaṃ daśabhir bāṇaiḥ pratyavidhyat stanāntare
04,059.042c yatamānaṃ parākrāntaṃ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
04,059.043a sa pīḍito mahābāhur gṛhītvā rathakūbaram
04,059.043c gāṅgeyo yudhi durdharṣas tasthau dīrgham ivāturaḥ
04,059.043d*1028_001 tataḥ pārtho 'gnisaṃkāśaṃ jvalamānam ivoragam
04,059.043d*1028_002 nicakhāna lalāṭāgre bhīṣmasya śaram uttamam
04,059.043d*1028_003 vyāmuhyata tadā bhīṣmas tasthau dīrgham ivāntaram
04,059.043d*1029_001 dīrghasvareṇa covāca bībhatsuḥ kauravān prati
04,059.043d*1029_002 vṛddhāryasya prapaśyantu sutārthe śṛṅgam adbhutam
04,059.043d*1029_003 mānaṃ yathā jñānino 'sya cāpatyaṃ pratiyudhyataḥ
04,059.043d*1030_001 pārtho 'pi kṣātradharmajño visaṃjñaḥ prāharat tataḥ
04,059.044a taṃ visaṃjñam apovāha saṃyantā rathavājinām
04,059.044c upadeśam anusmṛtya rakṣamāṇo mahāratham
04,059.044d@052_0000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,059.044d@052_0001 gās tā vijitya saṃgrāme kurūṇāṃ miṣatāṃ vane
04,059.044d@052_0002 tato yoddhumanāḥ pārthaḥ prāyāt pañca rathān prati
04,059.044d@052_0003 ādadānaś ca nārācān vyāmṛśann iṣudhī api
04,059.044d@052_0004 aśvatthāmā
04,059.044d@052_0004 saṃspṛśānaś ca gāṇḍīvaṃ bhūyaḥ karṇaṃ samabhyayāt
04,059.044d@052_0005 karṇa yat tat sabhāmadhye bahv abaddhaṃ prabhāṣase
04,059.044d@052_0006 na me yudhi samo 'stīti tad idaṃ pratyupasthitam
04,059.044d@052_0007 eṣo 'ntaka iva kruddhaḥ sarvabhūtāvamardanaḥ
04,059.044d@052_0008 karṇaḥ
04,059.044d@052_0008 adūrāt pratyupasthāya jṛmbhate kesarī yathā
04,059.044d@052_0009 nāhaṃ bibhemi bībhatsoḥ kṛṣṇād vā devakīsutāt
04,059.044d@052_0010 pāṇḍavebhyo 'pi sarvebhyaḥ kṣatradharmam anuvrataḥ
04,059.044d@052_0011 sattvādhikānāṃ puṃsāṃ tu dhanurvedopajīvinām
04,059.044d@052_0012 darśanāj jāyate darpaḥ svaraś ca na viṣīdati
04,059.044d@052_0013 paśyatv ācāryaputro mām arjunena raṇe saha
04,059.044d@052_0014 vaiśaṃpāyanaḥ
04,059.044d@052_0014 yudhyamānaṃ susaṃyattaṃ daivaṃ tu duratikramam
04,059.044d@052_0015 taṃ samantād rathāḥ pañca parivārya dhanaṃjayam
04,059.044d@052_0016 ta iṣūn samyag asyanto mumukṣanto 'pi jīvitam
04,059.044d@052_0017 te lābham iva manvānāḥ kṣipram ārchan dhanaṃjayam
04,059.044d@052_0018 śaraughān samyag asyanto jīmūtā iva vārṣikāḥ
04,059.044d@052_0019 bahubhir vividhair bāṇair niśitair lomavāpibhiḥ
04,059.044d@052_0020 ādravan pratyavasthāya pratyavidhyan dhanaṃjayam
04,059.044d@052_0021 tataḥ prahasya bībhatsuḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
04,059.044d@052_0022 divyam astraṃ vikurvāṇaḥ pratyayād rathasattamān
04,059.044d@052_0023 yathā raśmibhir ādityaḥ pracchādayati medinīm
04,059.044d@052_0024 evaṃ gāṇḍīvanirmuktaiḥ śaraiḥ prācchādayad diśaḥ
04,059.044d@052_0025 na rathānāṃ na nāgānāṃ na dhvajānāṃ na vājinām
04,059.044d@052_0026 aviddhaṃ niśitair bāṇair āsīd dvyaṅgulam antaram
04,059.044d@052_0027 sarve śāntiparā yodhāḥ svacittaṃ nābhijajñire
04,059.044d@052_0028 hastino 'śvāś ca vitrastā vyavalīyanta sarvaśaḥ
04,059.044d@052_0029 yathā nalavanaṃ nāgaḥ prabhinnaḥ ṣāṣṭihāyanaḥ
04,059.044d@052_0030 evaṃ sarvān apāmṛdnād arjunaḥ śastratejasā
04,059.044d@052_0031 gāṇḍīvasya tu ghoṣeṇa pṛthivī samakampata
04,059.044d@052_0032 manāṃsi dhārtarāṣṭrāṇām abhyakṛntad dhanaṃjayaḥ
04,059.044d@052_0033 tato vigāhya sainyānāṃ madhyaṃ śastrabhṛtāṃ varaḥ
04,059.044d@052_0034 sārathiṃ samare śūram abhyabhāṣata vīryavān
04,059.044d@052_0035 saṃniyamya hayān etān mandaṃ vāhaya sārathe
04,059.044d@052_0036 ācāryaputraṃ samare yodhayiṣye 'parājitam
04,059.044d@052_0037 purā hy eṣa mayā muktaḥ sa me bhavati pṛṣṭhataḥ
04,059.044d@052_0038 evam ukto 'rjunenājāv aśvatthāmarathaṃ prati
04,059.044d@052_0039 karṇaḥ
04,059.044d@052_0039 virāṭaputro javanān bhṛśam aśvān acodayat
04,059.044d@052_0040 eṣopayāti bībhatsur vyathito gāḍhavedanaḥ
04,059.044d@052_0041 taṃ tu tatraiva yāsyāmi nāyaṃ mucyeta jīvitāt
04,059.044d@052_0041 droṇaḥ
04,059.044d@052_0042 naiṣo bhayena niryāto mahātmā pākaśāsaniḥ
04,059.044d@052_0043 evaṃ bhītā nivartante na punar gāḍhavedanāḥ
04,059.044d@052_0044 yady enam abhisaṃrabdhaṃ punar evābhiyāsyasi
04,059.044d@052_0045 bahūny astrāṇi jānīte na punar mokṣyate bhavān
04,059.044d@052_0046 diṣṭyā duryodhano mukto diṣṭyā gāvaḥ palāyitāḥ
04,059.044d@052_0047 muktamuṣṭiṣu saṃgrāme kiṃ raṇena kariṣyasi
04,059.044d@052_0048 krośamātram atikramya balam anvānayāmahe
04,059.044d@052_0049 anvāgatabalāḥ pārthaṃ punar evābhiyāsyatha
04,059.044d*1031_001 parākrame ca śaurye ca vīrye sattve mahāraṇe
04,059.044d*1031_002 śastrāstreṣu ca sarveṣu lāghave dūrapātane
04,059.044d*1031_003 yasya nāsti samo loke pitṛdattavaraś ca yaḥ
04,059.044d*1031_004 jitaśramo jitārātir nistandriḥ khedavarjitaḥ
04,059.044d*1031_005 yaḥ svecchāmaraṇo jātaḥ pitṛśuśrūṣaṇe rataḥ
04,059.044d*1031_006 duryodhanahitārthāya yuddhvā pārthena saṃgare
04,059.044d*1031_007 pṛthāsutahitārthāya parājita ivābhavat
04,059.044d@053_0000 arjunaḥ
04,059.044d@053_0001 dakṣiṇām eva tu diśaṃ hayān uttara vāhaya
04,059.044d@053_0002 purā sārthībhavaty eṣām ayaṃ śabdo 'tra tiṣṭhatām
04,059.044d@053_0003 aśvatthāmnaḥ pratirathaṃ prācīm udyāhi sārathe
04,059.044d@053_0004 acirād draṣṭum icchāmi guruputraṃ yaśasvinam
04,059.044d@053_0004 vaiśaṃpāyanaḥ
04,059.044d@053_0005 mohayitvā tu tān sarvān dhanurghoṣeṇa pāṇḍavaḥ
04,059.044d@053_0006 prasavyaṃ caivam āvṛtya krośārdhaṃ prādravat tataḥ
04,059.044d@053_0007 yathā susaṃskṛto bāṇaḥ suparṇaś cāpi śīghragaḥ
04,059.044d@053_0008 tathā pārtharathaḥ śīghram ākāśe paryavartata
04,059.044d@053_0009 muhūrtoparate śabde pratiyāte dhanaṃjaye
04,059.044d@053_0010 hastyaśvarathapādātaṃ puraskṛtya mahārathāḥ
04,059.044d@053_0011 droṇabhīṣmamukhāḥ sarve sainyānāṃ jaghane yayuḥ
04,059.044d@053_0012 sainikāḥ
04,059.044d@053_0012 yattāḥ pārtham apaśyantaḥ sahitāḥ śaravikṣatāḥ
04,059.044d@053_0013 diṣṭyā duryodhano muktaḥ sainyaṃ bhūyiṣṭham āgatam
04,059.044d@053_0014 krośamātram atikramya balam anvānayāmahe
04,059.044d@053_0015 vaiśaṃpāyanaḥ
04,059.044d@053_0015 yāma yatra vanaṃ gulmaṃ nadīm anvaśmakāṃ prati
04,059.044d@053_0016 atha duryodhano dṛṣṭvā bhagnaṃ svabalam āhave
04,059.044d@053_0017 amṛṣyamāṇaḥ kopena parimārgan dhanaṃjayam
04,059.044d@053_0018 nyavartata kuruśreṣṭhaḥ svenānīkena saṃvṛtaḥ
04,059.044d@053_0019 vāryamāṇo durādharṣair bhīṣmadroṇakṛpair bhṛśam
04,059.044d@053_0020 tato 'rjunaś citram udāravegaṃ
04,059.044d@053_0021 samīkṣya gāṇḍīvam uvāca vākyam
04,059.044d@053_0022 idaṃ tv idānīm anayaṃ kurūṇāṃ
04,059.044d@053_0023 śivaṃ dhanuḥ śatrunibarhaṇaṃ ca
04,059.044d@053_0024 atyāśugaṃ vegavad āśukartṛ
04,059.044d@053_0025 avāraṇīyaṃ mahate raṇāya
04,059.044d@053_0026 pradāraṇaṃ śatruvarūthinīnām
04,059.044d@053_0027 anīkabhit saṃyati vajrakalpam
04,059.044d@053_0028 prayāhi yatraiṣa suyodhano hi
04,059.044d@053_0029 taṃ pātayiṣyāmi śaraiḥ sutīkṣṇaiḥ
04,059.044d@053_0030 ācāryaputraṃ ca pitāmahaṃ ca
04,059.044d@053_0031 suyodhanaṃ sūtasutaṃ ca saṃkhye
04,059.044d@053_0032 droṇaṃ kṛpaṃ caiva nivārya yuddhe
04,059.044d@053_0033 śiro hariṣyāmi suyodhanasya
04,059.044d@053_0034 tam uttaraś citram udāravegaṃ
04,059.044d@053_0035 dhanuś ca dṛṣṭvā niśitāñ śarāṃś ca
04,059.044d@053_0036 bhīto 'bravīd arjunam ājimadhye
04,059.044d@053_0037 nāhaṃ tavāśvān viṣahe niyantum
04,059.044d@053_0038 tam abravīn mātsyasutaṃ prahasya
04,059.044d@053_0039 gāṇḍīvadhanvā dviṣatāṃ nihantā
04,059.044d@053_0040 mayā sahāyena kuto 'sti te bhayaṃ
04,059.044d@053_0041 praihy uttarāśvān upamantrayasva
04,059.044d@053_0042 āśvāsitas tena dhanaṃjayena
04,059.044d@053_0043 vairāṭir aśvān pratutoda śīghram
04,059.044d@053_0044 viṣphārayaṃs tad dhanur ugravegaṃ
04,059.044d@053_0045 yuyutsamānaḥ punar eva jiṣṇuḥ
04,059.044d@053_0046 gāṇḍīvaśabdena tu tatra yodhā
04,059.044d@053_0047 bhūmau nipetur bahavo 'tivelam
04,059.044d@053_0048 śaṅkhasya śabdena tu vānarasya
04,059.044d@053_0049 arjunaḥ
04,059.044d@053_0049 śabdena te yodhavarāḥ samantāt
04,059.044d@053_0050 eṣo 'timānī dhṛtarāṣṭrasūnuḥ
04,059.044d@053_0051 senāmukhe sarvasamṛddhatejāḥ
04,059.044d@053_0052 parājayaṃ nityam amṛṣyamāṇo
04,059.044d@053_0053 nivartate yuddhamanāḥ purastāt
04,059.044d@053_0054 tam eva yāhi prasamīkṣya yattaḥ
04,059.044d@053_0055 suyodhanaṃ tatra sahānujaṃ ca
04,059.044d@053_0055 vaiśaṃpāyanaḥ
04,059.044d@053_0056 tam āpatantaṃ prasamīkṣya sarve
04,059.044d@053_0057 kurupravīrāḥ sahasābhyagacchan
04,059.044d@053_0058 prahasya vīraḥ sa tu tān atītya
04,059.044d@053_0059 duryodhane dvau nicakhāna bāṇau
04,059.044d@053_0060 tenārdito nāga iva prabhinnaḥ
04,059.044d@053_0061 pārthena viddho dhṛtarāṣṭrasūnuḥ
04,059.044d@053_0062 yuyutsamāno 'tirathena saṃkhye
04,059.044d@053_0063 svayaṃ nigṛhyārjunam āsasāda
04,060.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,060.001a bhīṣme tu saṃgrāmaśiro vihāya; palāyamāne dhṛtarāṣṭraputraḥ
04,060.001c ucchritya ketuṃ vinadan mahātmā; svayaṃ vigṛhyārjunam āsasāda
04,060.002a sa bhīmadhanvānam udagravīryaṃ; dhanaṃjayaṃ śatrugaṇe carantam
04,060.002c ākarṇapūrṇāyatacoditena; bhallena vivyādha lalāṭamadhye
04,060.003a sa tena bāṇena samarpitena; jāmbūnadābhena susaṃśitena
04,060.003c rarāja rājan mahanīyakarmā; yathaikaparvā ruciraikaśṛṅgaḥ
04,060.004a athāsya bāṇena vidāritasya; prādurbabhūvāsṛg ajasram uṣṇam
04,060.004c sā tasya jāmbūnadapuṣpacitrā; māleva citrābhivirājate sma
04,060.005a sa tena bāṇābhihatas tarasvī; duryodhanenoddhatamanyuvegaḥ
04,060.005c śarān upādāya viṣāgnikalpān; vivyādha rājānam adīnasattvaḥ
04,060.006a duryodhanaś cāpi tam ugratejāḥ; pārthaś ca duryodhanam ekavīraḥ
04,060.006c anyonyam ājau puruṣapravīrau; samaṃ samājaghnatur ājamīḍhau
04,060.007a tataḥ prabhinnena mahāgajena; mahīdharābhena punar vikarṇaḥ
04,060.007c rathaiś caturbhir gajapādarakṣaiḥ; kuntīsutaṃ jiṣṇum athābhyadhāvat
04,060.008a tam āpatantaṃ tvaritaṃ gajendraṃ; dhanaṃjayaḥ kumbhavibhāgamadhye
04,060.008c ākarṇapūrṇena dṛḍhāyasena; bāṇena vivyādha mahājavena
04,060.009a pārthena sṛṣṭaḥ sa tu gārdhrapatra; ā puṅkhadeśāt praviveśa nāgam
04,060.009c vidārya śailapravaraprakāśaṃ; yathāśaniḥ parvatam indrasṛṣṭaḥ
04,060.010a śaraprataptaḥ sa tu nāgarājaḥ; pravepitāṅgo vyathitāntarātmā
04,060.010c saṃsīdamāno nipapāta mahyāṃ; vajrāhataṃ śṛṅgam ivācalasya
04,060.011a nipātite dantivare pṛthivyāṃ; trāsād vikarṇaḥ sahasāvatīrya
04,060.011c tūrṇaṃ padāny aṣṭaśatāni gatvā; viviṃśateḥ syandanam āruroha
04,060.012a nihatya nāgaṃ tu śareṇa tena; vajropamenādrivarāmbudābham
04,060.012c tathāvidhenaiva śareṇa pārtho; duryodhanaṃ vakṣasi nirbibheda
04,060.013a tato gaje rājani caiva bhinne; bhagne vikarṇe ca sapādarakṣe
04,060.013c gāṇḍīvamuktair viśikhaiḥ praṇunnās; te yodhamukhyāḥ sahasāpajagmuḥ
04,060.014a dṛṣṭvaiva bāṇena hataṃ tu nāgaṃ; yodhāṃś ca sarvān dravato niśamya
04,060.014c rathaṃ samāvṛtya kurupravīro; raṇāt pradudrāva yato na pārthaḥ
04,060.015a taṃ bhīmarūpaṃ tvaritaṃ dravantaṃ; duryodhanaṃ śatrusaho niṣaṅgī
04,060.015c prākṣveḍayad yoddhumanāḥ kirīṭī; bāṇena viddhaṃ rudhiraṃ vamantam
04,060.015d@054_0001 tasmin maheṣvāsavare 'tividdhe
04,060.015d@054_0002 dhanaṃjayenāpratimena yuddhe
04,060.015d@054_0003 sarvāṇi sainyāni bhayārditāni
04,060.015d@054_0004 trāsaṃ yayuḥ pārtham udīkṣya tāni
04,060.015d@054_0005 tatas tu te śāntiparāś ca sarve
04,060.015d@054_0006 dṛṣṭvārjunaṃ nāgam iva prabhinnam
04,060.015d@054_0007 uccair nadantaṃ balavantam ājau
04,060.015d@054_0008 madhye sthitaṃ siṃham ivarṣabhāṇām
04,060.015d@054_0009 gāṇḍīvaśabdena tu pāṇḍavasya
04,060.015d@054_0010 yodhā nipetuḥ sahasā rathebhyaḥ
04,060.015d@054_0011 bhayārditāḥ pārthaśarābhitaptāḥ
04,060.015d@054_0012 siṃhābhipannā iva vāraṇendrāḥ
04,060.015d@054_0013 saṃraktanetraḥ punar indrakarmā
04,060.015d@054_0014 vaikartanaṃ dvādaśabhiḥ pṛṣatkaiḥ
04,060.015d@054_0015 vidrāvya teṣāṃ dravatāṃ samīkṣya
04,060.015d@054_0016 duḥśāsanaṃ caikarathena pārthaḥ
04,060.015d@054_0017 karṇo 'bravīt pārthaśarābhitapto
04,060.015d@054_0018 duryodhanaṃ duṣprasahaṃ ca dṛṣṭvā
04,060.015d@054_0019 dṛṣṭo 'rjuno 'yaṃ pratiyāma śīghraṃ
04,060.015d@054_0020 śreyo vidhāsyāma ito gatena
04,060.015d@054_0021 manye tvayā tāta kṛtaṃ ca kāryaṃ
04,060.015d@054_0022 yad arjuno 'smābhir ihādya dṛṣṭaḥ
04,060.015d@054_0023 bhūyo vanaṃ gacchatu savyasācī
04,060.015d@054_0024 paśyāmi pūrṇaṃ samayaṃ na teṣām
04,060.015d@054_0025 śarārditās te yudhi pāṇḍavena
04,060.015d@054_0026 prasasrur anyonyam athāhvayantaḥ
04,060.015d@054_0027 karṇo 'bravīd āpataty eṣa jiṣṇur
04,060.015d@054_0028 duryodhanaṃ saṃparivārya yāmaḥ
04,060.015d@054_0029 sarvāstravid vāraṇayūthapābhaḥ
04,060.015d@054_0030 kāle prahartā yudhi śātravāṇām
04,060.015d@054_0031 ayaṃ ca pārthaḥ punarāgato no
04,060.015d@054_0032 mūlaṃ ca rakṣyaṃ bharatarṣabhāṇām
04,060.015d@054_0033 samīkṣya pārthaṃ tarasāpatantaṃ
04,060.015d@054_0034 duryodhanaḥ kālam ivāttaśastram
04,060.015d@054_0035 bhayārtarūpaḥ śaraṇaṃ prapede
04,060.015d@054_0036 droṇaṃ ca karṇaṃ ca kṛpaṃ ca bhīṣmam
04,060.015d@054_0037 taṃ bhītarūpaṃ śaraṇaṃ vrajantaṃ
04,060.015d@054_0038 duryodhanaṃ śatrusaho niṣaṅgī
04,060.015d@054_0039 ity abravīt prītamanāḥ kirīṭī
04,060.015d@054_0040 bāṇena viddhaṃ rudhiraṃ vamantam
04,060.016 arjuna uvāca
04,060.016a vihāya kīrtiṃ vipulaṃ yaśaś ca; yuddhāt parāvṛtya palāyase kim
04,060.016c na te 'dya tūryāṇi samāhatāni; yathāvad udyānti gatasya yuddhe
04,060.016d*1032_001 na bhokṣyase so 'dya mahīṃ samagrāṃ
04,060.016d*1032_002 yānāni vastrāṇy atha bhojanāni
04,060.016d*1032_003 kalyāṇagandhīni ca candanāni
04,060.016d*1032_004 yuddhāt parājitya tu bhokṣyase kim
04,060.016d*1032_005 suvarṇamālyāni ca kuṇḍalāni
04,060.016d*1032_006 hārāṃś ca vaiḍūryakṛtopadhānān
04,060.016d*1032_007 cyutasya yuddhān na tu śaṅkhaśabdās
04,060.016d*1032_008 tathā bhaviṣyanti tavādya pāpa
04,060.016d*1032_009 na bhogahetor varacandanaṃ ca
04,060.016d*1032_010 striyaś ca mukhyā madhurapralāpāḥ
04,060.016d*1032_011 yuddhāt prayātasya narendrasūnoḥ
04,060.016d*1032_012 pare ca loke phalatā na ceha
04,060.017a yudhiṣṭhirasyāsmi nideśakārī; pārthas tṛtīyo yudhi ca sthiro 'smi
04,060.017c tadartham āvṛtya mukhaṃ prayaccha; narendravṛttaṃ smara dhārtarāṣṭra
04,060.018a moghaṃ tavedaṃ bhuvi nāmadheyaṃ; duryodhanetīha kṛtaṃ purastāt
04,060.018b*1033_001 duryodhanas tvaṃ prathito 'si nāmnā
04,060.018b*1033_002 suyodhanas tvaṃ nikṛtipradhānaḥ
04,060.018c na hīha duryodhanatā tavāsti; palāyamānasya raṇaṃ vihāya
04,060.019a na te purastād atha pṛṣṭhato vā; paśyāmi duryodhana rakṣitāram
04,060.019c paraihi yuddhena kurupravīra; prāṇān priyān pāṇḍavato 'dya rakṣa
04,060.019d@055_0001 bhītaṃ vivastraṃ virathaṃ yato 'haṃ
04,060.019d@055_0002 visaṃjñam ājau vikalaṃ vivastram
04,060.019d@055_0003 vimuktakeśaṃ ca palāyamānaṃ
04,060.019d@055_0004 prāptaṃ tavāhaṃ śaraṇaṃ vadantam
04,060.019d@055_0005 tavāsmi ceti pralapantam evaṃ
04,060.019d@055_0006 rakṣeti māṃ vādinam eva vādīn
04,060.019d@055_0007 parāṅmukhān nāham aho nihanmi
04,060.019d@055_0008 yatas tato jīva suyodhana tvam
04,060.019d@055_0009 vacāṃsi cet tvaṃ smarasi svakīyāny
04,060.019d@055_0010 uktāny aho dyūtajaye sabhāyām
04,060.019d@055_0011 ūruṃ svakaṃ darśayatā samakṣam
04,060.019d@055_0012 asmān samākṣipya jagāda kṛṣṇām
04,060.019d@055_0013 mṛtā yathaite kila pāṇḍuputrā
04,060.019d@055_0014 vyāghrā yathā carmamayāś ca sarpāḥ
04,060.019d@055_0015 prabhagnadaṃṣṭrāś ca sakūrcaṣaṇḍhās
04,060.019d@055_0016 tilā yathāraṇyabhavās tathaite
04,060.019d@055_0017 jano yathā kākayavāñ jagāda
04,060.019d@055_0018 pāṇḍūṃs tathā nāmadharāṃs tu viddhi
04,060.019d@055_0019 samāviśas tv aṅkam imaṃ mameti
04,060.019d@055_0020 rājyasya me 'laṃkaraṇaṃ bhava tvam
04,060.019d@055_0021 droṇasya bhīṣmasya kṛpasya caiva
04,060.019d@055_0022 yac chṛṇvatas tvaṃ bahudhālapad bhoḥ
04,060.019d@055_0023 tad ehi bho na tv akajasva sainyaiḥ
04,060.019d@055_0024 sahāpi mām ekarathaṃ rathaiḥ svaiḥ
04,060.019d@055_0025 sarvaiḥ svayodhair bahubhiḥ samaṃ tvaṃ
04,060.019d@055_0026 yudhyasva mām ekam apīha vīram
04,060.019d@055_0027 jīvan vimokṣe na palāyamāno
04,060.019d@055_0028 manda svayuktaṃ smara tatsabhāyām
04,060.019d@055_0029 parīpsa yuddhena kurūn samakṣaṃ
04,060.019d@055_0030 prāṇān mayā bāhubalābhisṛṣṭān
04,061.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,061.001a āhūyamānas tu sa tena saṃkhye; mahāmanā dhṛtarāṣṭrasya putraḥ
04,061.001c nivartitas tasya girāṅkuśena; gajo yathā matta ivāṅkuśena
04,061.002a so 'mṛṣyamāṇo vacasābhimṛṣṭo; mahārathenātirathas tarasvī
04,061.002b*1034_001 tato duryodhanaḥ kruddho vikṣipan dhanur uttamam
04,061.002b*1034_002 duryodhanaḥ
04,061.002b*1034_002 dhṛtiṃ kṛtvā suvipulāṃ pratyuvāca dhanaṃjayam
04,061.002b*1034_003 nāham indrād api kruddhād bibhemi bharatarṣabha
04,061.002b*1034_004 bhuktvā suvipulaṃ rājyaṃ vittāni ca sukhāni ca
04,061.002b*1034_005 vaiśaṃpāyanaḥ
04,061.002b*1034_005 kimarthaṃ yuddhasamaye palāyiṣye narottama
04,061.002b*1034_006 evam uktvā mahārājaḥ pratyayudhyata phalgunam
04,061.002b*1034_007 saṃnipatya tu śīghrāśvas totrārdita iva dvipaḥ
04,061.002b*1034_008 ākrāntabhogas tejasvī dhanur vakra ivoragaḥ
04,061.002b*1034_009 rathaṃ rathena saṃgamya yodhayām āsa pāṇḍavam
04,061.002c paryāvavartātha rathena vīro; bhogī yathā pādatalābhimṛṣṭaḥ
04,061.003a taṃ prekṣya karṇaḥ parivartamānaṃ; nivartya saṃstabhya ca viddhagātraḥ
04,061.003c duryodhanaṃ dakṣiṇato 'bhyagacchat; pārthaṃ nṛvīro yudhi hemamālī
04,061.004a bhīṣmas tataḥ śāṃtanavo nivṛtya; hiraṇyakakṣyāṃs tvarayaṃs turaṃgān
04,061.004c duryodhanaṃ paścimato 'bhyarakṣat; pārthān mahābāhur adhijyadhanvā
04,061.005a droṇaḥ kṛpaś caiva viviṃśatiś ca; duḥśāsanaś caiva nivṛtya śīghram
04,061.005c sarve purastād vitateṣucāpā; duryodhanārthaṃ tvaritābhyupeyuḥ
04,061.006a sa tāny anīkāni nivartamānāny; ālokya pūrṇaughanibhāni pārthaḥ
04,061.006c haṃso yathā megham ivāpatantaṃ; dhanaṃjayaḥ pratyapatat tarasvī
04,061.007a te sarvataḥ saṃparivārya pārtham; astrāṇi divyāni samādadānāḥ
04,061.007c vavarṣur abhyetya śaraiḥ samantān; meghā yathā bhūdharam ambuvegaiḥ
04,061.008a tato 'stram astreṇa nivārya teṣāṃ; gāṇḍīvadhanvā kurupuṃgavānām
04,061.008c saṃmohanaṃ śatrusaho 'nyad astraṃ; prāduścakāraindrir apāraṇīyam
04,061.009a tato diśaś cānudiśo vivṛtya; śaraiḥ sudhārair niśitaiḥ supuṅkhaiḥ
04,061.009c gāṇḍīvaghoṣeṇa manāṃsi teṣāṃ; mahābalaḥ pravyathayāṃ cakāra
04,061.010a tataḥ punar bhīmaravaṃ pragṛhya; dorbhyāṃ mahāśaṅkham udāraghoṣam
04,061.010c vyanādayat sa pradiśo diśaḥ khaṃ; bhuvaṃ ca pārtho dviṣatāṃ nihantā
04,061.011a te śaṅkhanādena kurupravīrāḥ; saṃmohitāḥ pārthasamīritena
04,061.011c utsṛjya cāpāni durāsadāni; sarve tadā śāntiparā babhūvuḥ
04,061.012a tathā visaṃjñeṣu pareṣu pārthaḥ; smṛtvā tu vākyāni tathottarāyāḥ
04,061.012c niryāhi madhyād iti matsyaputram; uvāca yāvat kuravo visaṃjñāḥ
04,061.013a ācārya śāradvatayoḥ suśukle; karṇasya pītaṃ ruciraṃ ca vastram
04,061.013c drauṇeś ca rājñaś ca tathaiva nīle; vastre samādatsva narapravīra
04,061.014a bhīṣmasya saṃjñāṃ tu tathaiva manye; jānāti me 'strapratighātam eṣaḥ
04,061.014c etasya vāhān kuru savyatas tvam; evaṃ hi yātavyam amūḍhasaṃjñaiḥ
04,061.015a raśmīn samutsṛjya tato mahātmā; rathād avaplutya virāṭaputraḥ
04,061.015b*1035_001 nānāvidhāny adbhutavarṇakāni
04,061.015b*1035_002 mahānti cīnāṃśudukūlakāni
04,061.015b*1035_003 paṭṭāṃśukāni vividhāni manojñakāni
04,061.015b*1035_004 hārāṃś ca rājñāṃ maṇibhūṣaṇāni
04,061.015b*1035_005 suvarṇaniṣkābharaṇāni māriṣa
04,061.015b*1035_006 māṇikyabāhvaṅgadakaṅkaṇāni
04,061.015b*1035_007 anyāni rājñāṃ maṇibhūṣaṇāni
04,061.015c vastrāṇy upādāya mahārathānāṃ; tūrṇaṃ punaḥ svaṃ ratham āruroha
04,061.015d*1036_001 rājñaś ca sarvān mṛtasaṃnikāśān
04,061.015d*1036_002 saṃmohanāstreṇa visaṃjñakalpān
04,061.015d*1036_003 nāsāgravinyastakarāṅgulīkaḥ
04,061.015d*1036_004 pārtho jahāsa smayamānacetāḥ
04,061.015d@056_0001 tato 'rjuno svāpanam astram ugraṃ
04,061.015d@056_0002 kodaṇḍam āropya kurūn pratīha
04,061.015d@056_0003 bhīṣmaṃ guruṃ putrayutaṃ kṛpaṃ ca
04,061.015d@056_0004 muktvā mumocānyaśirasy amarṣī
04,061.015d@056_0005 śirāṃsi teṣām atha tat prapadya
04,061.015d@056_0006 prasvāpanāstraṃ kurupuṃgavānām
04,061.015d@056_0007 ekaikaśaḥ kūrcaśiro 'rdham ardhaṃ
04,061.015d@056_0008 pṛthak pṛthag vā lunad anyam anyam
04,061.015d@056_0009 bhāgaṃ śiraḥ kūrcabhavaṃ vimuṇḍya
04,061.015d@056_0010 pratyāyayau pārthakaraṃ tad astram
04,061.015d@056_0011 tataḥ prahṛṣṭaḥ puruṣapravīro
04,061.015d@056_0012 gurūn namaskṛtya jagāda coccaiḥ
04,061.015d@056_0013 prayāntu bho 'ntaḥpuram āśu vīrāḥ
04,061.015d@056_0014 svaṃ svaṃ priyāṇāṃ pratidarśayantu
04,061.015d@056_0015 prāṇān upādāya mayādya muktā
04,061.015d@056_0016 mokṣyāmi roṣaṃ punar apy aho svam
04,061.016a tato 'nvaśāsac caturaḥ sadaśvān; putro virāṭasya hiraṇyakakṣyān
04,061.016c te tad vyatīyur dhvajinām anīkaṃ; śvetā vahanto 'rjunam ājimadhyāt
04,061.017a tathā tu yāntaṃ puruṣapravīraṃ; bhīṣmaḥ śarair abhyahanat tarasvī
04,061.017c sa cāpi bhīṣmasya hayān nihatya; vivyādha pārśve daśabhiḥ pṛṣatkaiḥ
04,061.018a tato 'rjuno bhīṣmam apāsya yuddhe; viddhvāsya yantāram ariṣṭadhanvā
04,061.018c tasthau vimukto rathavṛndamadhyād; rāhuṃ vidāryeva sahasraraśmiḥ
04,061.019a labdhvā tu saṃjñāṃ ca kurupravīraḥ; pārthaṃ samīkṣyātha mahendrakalpam
04,061.019c raṇād vimuktaṃ sthitam ekam ājau; sa dhārtarāṣṭras tvarito babhāṣe
04,061.019c*1037_001 sarvāñ jitān muṇḍitaśīrṣakūrcān
04,061.019c*1037_002 pṛthakpṛthagbhāgavirūparaudrān
04,061.020a ayaṃ kathaṃ svid bhavatāṃ vimuktas; taṃ vai prabadhnīta yathā na mucyet
04,061.020c tam abravīc chāṃtanavaḥ prahasya; kva te gatā buddhir abhūt kva vīryam
04,061.021a śāntiṃ parāśvasya yathā sthito 'bhūr; utsṛjya bāṇāṃś ca dhanuś ca citram
04,061.021c na tv eva bībhatsur alaṃ nṛśaṃsaṃ; kartuṃ na pāpe 'sya mano niviṣṭam
04,061.022a trailokyahetor na jahet svadharmaṃ; tasmān na sarve nihatā raṇe 'smin
04,061.022b*1038_001 adyāpi caitanyam aho tavātra
04,061.022b*1038_002 nāsty eva rājan gatacīrakasya
04,061.022b*1038_003 saṃbhālayātmānam amitrasāha
04,061.022b*1038_004 kva te gataṃ cīram adīnasattva
04,061.022b*1038_005 yodhāṃś ca sarvān abhivīkṣya nagnāṃs
04,061.022b*1038_006 tasmān na vācyaṃ dhṛtarāṣṭraputra
04,061.022c kṣipraṃ kurūn yāhi kurupravīra; vijitya gāś ca pratiyātu pārthaḥ
04,061.022d*1039_001 yuṣmān sametān kupito na hanyāt
04,061.022d*1039_002 tasmāt puraṃ (ja)yāma sa no 'stu lābhaḥ
04,061.022d*1040_001 mā te svako 'rtho nipateta mohāt
04,061.022d*1040_002 tat saṃvidhātavyam ariṣṭadhanvan
04,061.022d*1041_001 saṃmohanāstrapratimohitāḥ stha
04,061.022d*1041_002 yūyaṃ na jānīta dhanāpahāram
04,061.022d*1041_003 paśyātmavastrābharaṇāni rājan
04,061.022d*1041_004 virāṭaputreṇa samāhṛtāni
04,061.022d*1041_005 nṛpeṣu sarveṣu ca mohiteṣu
04,061.022d*1041_006 hantuṃ yad icchet sa haniṣyatīti
04,061.022d*1041_007 tadā tu dharmātmatayā nṛvīro
04,061.022d*1041_008 na cāhanad vo balabhit tanūjaḥ
04,061.022d*1041_009 bhāgyena yuṣmān avadhīn na pārthaḥ
04,061.022d*1041_010 saṃdhiṃ kurūṇām anumanyamānaḥ
04,061.022d*1041_011 tad yāta yūyaṃ saha sainikaiś ca
04,061.022d*1041_012 hatāvaśiṣṭair gajasāhvayaṃ puram
04,061.023a duryodhanas tasya tu tan niśamya; pitāmahasyātmahitaṃ vaco 'tha
04,061.023b*1042_001 nītāni vastrāṇi ca phālgunena
04,061.023b*1042_002 samīkṣya rājā hṛdi lajjitaś ca
04,061.023c atītakāmo yudhi so 'tyamarṣī; rājā viniḥśvasya babhūva tūṣṇīm
04,061.024a tad bhīṣmavākyaṃ hitam īkṣya sarve; dhanaṃjayāgniṃ ca vivardhamānam
04,061.024c nivartanāyaiva mano nidadhyur; duryodhanaṃ te parirakṣamāṇāḥ
04,061.025a tān prasthitān prītamanāḥ sa pārtho; dhanaṃjayaḥ prekṣya kurupravīrān
04,061.025c ābhāṣamāṇo 'nuyayau muhūrtaṃ; saṃpūjayaṃs tatra gurūn mahātmā
04,061.025c*1043_001 teṣām anīkāni nirīkṣya pārtho
04,061.025c*1043_002 viśīrṇatūryadhvajakārmukāni
04,061.025c*1043_003 gāṇḍīvadhanvā pravaraḥ kurūṇāṃ
04,061.025c*1043_004 śaṅkhaṃ pradadhmau balavān balena
04,061.025c*1043_005 te śaṅkhaśabdaṃ tumulaṃ niśamya
04,061.025c*1043_006 dhvajasya śrutvā nadato 'ntarikṣe
04,061.025c*1043_007 gāṇḍīvaśabdena muhur muhus te
04,061.025c*1043_008 bhītā yayuḥ sarvadhanaṃ vihāya
04,061.025c*1043_009 tān arjuno dūrataraṃ vibhajya
04,061.025c*1043_010 dhanaṃ ca sarvaṃ nikhilaṃ nivartya
04,061.025c*1043_011 āpṛcchya tān dūrataraṃ prayātvā
04,061.025d*1044_001 gurūṃś ca sarvān abhivādya bāṇair
04,061.025d*1044_002 nyavartatodagramanāḥ śanaiḥ saḥ
04,061.026a pitāmahaṃ śāṃtanavaṃ sa vṛddhaṃ; droṇaṃ guruṃ ca pratipūjya mūrdhnā
04,061.026c drauṇiṃ kṛpaṃ caiva gurūṃś ca sarvāñ; śarair vicitrair abhivādya caiva
04,061.027a duryodhanasyottamaratnacitraṃ; ciccheda pārtho mukuṭaṃ śareṇa
04,061.027b*1045_001 tan nāma viśrāvya tato nivṛttaḥ
04,061.027b*1046_001 dhanaṃjayaṃ siṃham ivāttavaktraṃ
04,061.027b*1046_002 gā vai vijityābhimukhaṃ prayāntam
04,061.027b*1046_003 udīkṣituṃ pārthivās te na śekur
04,061.027b*1046_004 yathaiva madhyāhnagataṃ tu sūryam
04,061.027b*1046_005 ratnāni vāsāṃsi ca tāni gṛhya
04,061.027b*1046_006 raṇotkaṭo nāga iva prabhinnaḥ
04,061.027b*1046_007 jitvā ca vairāṭim uvāca pārthaḥ
04,061.027b*1046_008 prahṛṣṭarūpo rathināṃ variṣṭhaḥ
04,061.027c āmantrya vīrāṃś ca tathaiva mānyān; gāṇḍīvaghoṣeṇa vinādya lokān
04,061.028a sa devadattaṃ sahasā vinādya; vidārya vīro dviṣatāṃ manāṃsi
04,061.028c dhvajena sarvān abhibhūya śatrūn; sa hemajālena virājamānaḥ
04,061.029a dṛṣṭvā prayātāṃs tu kurūn kirīṭī; hṛṣṭo 'bravīt tatra sa matsyaputram
04,061.029c āvartayāśvān paśavo jitās te; yātāḥ pare yāhi puraṃ prahṛṣṭaḥ
04,061.029d*1047_001 devās tu dṛṣṭvā mahad adbhutaṃ tad
04,061.029d*1047_002 yuddhaṃ kurūṇāṃ saha phālgunena
04,061.029d*1047_003 jagmur yathāsvaṃ bhavanaṃ pratītāḥ
04,061.029d*1047_004 pārthasya karmāṇi vicintayantaḥ
04,061.029d*1048_001 sa hemamālena virājamāno
04,061.029d*1048_002 rathena vīro rudhirokṣitena
04,061.029d*1049_001 uddhuṣyatāṃ te vijayo 'dya śīghraṃ
04,061.029d*1049_002 gātraṃ tu te sevatu mālyagandhān
04,061.029d*1049_003 mātā tu te nandatu bāndhavāś ca
04,061.029d*1049_004 tvām adya dṛṣṭvaivam udīrṇaharṣam
04,061.029d*1050_001 devāś ca gandharvagaṇāś ca pārthaṃ
04,061.029d*1050_002 rājarṣayaś cāpi mudaṃ pratītāḥ
04,061.029d*1050_003 saṃpūjayanto javam eva sarve
04,061.029d*1050_004 yayuḥ puraskṛtya tadā mahendram
04,062.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,062.001*1051_001 tato hṛṣṭamanāḥ pārtham uttaraḥ pratyabhāṣata
04,062.001*1051_002 kurūn parājitān dṛṣṭvā bhrājamānaṃ ca pāṇḍavam
04,062.001*1051_003 diṣṭyā jayasi durdharṣa mahābāho dhanaṃjaya
04,062.001*1051_004 prādurbhāvaṃ jayaṃ caiva dṛṣṭvā prīto 'smi pāṇḍava
04,062.001*1051_005 niśamya vacanaṃ tasya uttarasya mahātmanaḥ
04,062.001*1051_006 arjunaḥ paravīraghnaḥ pratyuvācottaraṃ tadā
04,062.001*1051_007 diṣṭyā tvam akṣatas tāta diṣṭyā gāvas tavānagha
04,062.001*1051_008 pratyāgatā yathānyāyaṃ śatravaś ca jitā raṇe
04,062.001*1051_009 āvartaya rathaṃ śīghraṃ sadaśvān saṃpraṇodaya
04,062.001*1051_010 apavartaya gāḥ sarvā yāhi caiva śamīṃ prati
04,062.001a tato vijitya saṃgrāme kurūn govṛṣabhekṣaṇaḥ
04,062.001c samānayām āsa tadā virāṭasya dhanaṃ mahat
04,062.002a gateṣu ca prabhagneṣu dhārtarāṣṭreṣu sarvaśaḥ
04,062.002c vanān niṣkramya gahanād bahavaḥ kurusainikāḥ
04,062.003a bhayāt saṃtrastamanasaḥ samājagmus tatas tataḥ
04,062.003c muktakeśā vyadṛśyanta sthitāḥ prāñjalayas tadā
04,062.004a kṣutpipāsāpariśrāntā videśasthā vicetasaḥ
04,062.004c ūcuḥ praṇamya saṃbhrāntāḥ pārtha kiṃ karavāma te
04,062.004d*1052_001 prāṇān antarmanoyātān prayāciṣyāmahe vayam
04,062.004d*1052_002 arjunaḥ
04,062.004d*1052_002 vayaṃ cārjuna te dāsā hy anurakṣyā hy anāthakāḥ
04,062.004d*1052_003 anāthān duḥkhitān dīnān kṛśān vṛddhān parājitān
04,062.004d*1052_004 nyastaśastrān nirāśāṃś ca nāhaṃ hanmi kṛtāñjalīn
04,062.004d*1052_005 bhavanto yāntu visrabdhā nirbhayā amṛtās tathā
04,062.004d*1052_006 mama pādarajorakṣyā jīvantu suciraṃ bhuvi
04,062.005 arjuna uvāca
04,062.005a svasti vrajata bhadraṃ vo na bhetavyaṃ kathaṃ cana
04,062.005c nāham ārtāñ jighāṃsāmi bhṛśam āśvāsayāmi vaḥ
04,062.006 vaiśaṃpāyana uvāca
04,062.006a tasya tām abhayāṃ vācaṃ śrutvā yodhāḥ samāgatāḥ
04,062.006c āyuḥkīrtiyaśodābhis tam āśirbhir anandayan
04,062.006d*1053_001 sa karma kṛtvā paramāryakarmā
04,062.006d*1053_002 nihatya śatrūn dviṣatāṃ nihantā
04,062.006d*1054_001 prayātāḥ sarvatas tatra namaskṛtya dhanaṃjayam
04,062.006d@057_0001 tato 'rjunaṃ nāgam iva prabhinnam
04,062.006d@057_0002 utsṛjya śatrūn vinivartamānam
04,062.006d@057_0003 virāṭarāṣṭrābhimukhaṃ prayāntaṃ
04,062.006d@057_0004 nāśaknuvaṃs taṃ kuravo 'bhiyātum
04,062.006d@057_0005 tataḥ sa taṃ megham ivāpatantaṃ
04,062.006d@057_0006 vidrāvya pārthaḥ kurumeghasainyam
04,062.006d@057_0007 taṃ matsyaputraṃ dviṣatāṃ nihantā
04,062.006d@057_0008 vaco 'bravīt saṃparigṛhya bhūyaḥ
04,062.006d@057_0009 pituḥ sakāśe tava tāta sarve
04,062.006d@057_0010 vasanti pārthā viditaṃ tavaiva
04,062.006d@057_0011 tān mā praśaṃser nagaraṃ praviśya
04,062.006d@057_0012 bhītaḥ praṇaśyeta sa matsyarājaḥ
04,062.006d@057_0013 mayā jitā sā dhvajinī kurūṇāṃ
04,062.006d@057_0014 mayā ca gāvo vijitā dviṣadbhyaḥ
04,062.006d@057_0015 evaṃ tu kāmaṃ nagaraṃ praviśya
04,062.006d@057_0016 uttara uvāca
04,062.006d@057_0016 tvam ātmanā karma kṛtaṃ bravīhi
04,062.006d@057_0017 yat te kṛtaṃ karma na pāraṇīyaṃ
04,062.006d@057_0018 tat karma kartuṃ mama nāsti śaktiḥ
04,062.006d@057_0019 na tvāṃ pravakṣyāmi pituḥ sakāśe
04,062.006d@057_0020 vaiśaṃpāyana uvāca
04,062.006d@057_0020 yāvan na māṃ vakṣyasi savyasācin
04,062.006d@057_0021 sa śatrusenām avajitya jiṣṇur
04,062.006d@057_0022 ācchidya sarvaṃ ca dhanaṃ kurubhyaḥ
04,062.006d@057_0023 śmaśānam āgamya punaḥ śamīṃ tām
04,062.006d@057_0024 abhyetya tasthau śaravikṣatāṅgaḥ
04,062.006d@057_0025 tataḥ sa vahnipratimo mahākapiḥ
04,062.006d@057_0026 sahaiva bhūtair divam utpapāta
04,062.006d@057_0027 tathaiva māyā vihitā babhūva
04,062.006d@057_0028 dhvajaṃ ca siṃhaṃ yuyuje rathe punaḥ
04,062.006d@057_0029 nidhāya tac cāyudham ājivardhanaṃ
04,062.006d@057_0030 kurūttamānām iṣudhīr dhvajāṃs tathā
04,062.006d@057_0031 prāyāt sa matsyo nagaraṃ prahṛṣṭaḥ
04,062.006d@057_0032 kirīṭinā sārathinā mahātmā
04,062.006d@057_0033 pārthaś ca kṛtvā param āryakarma
04,062.006d@057_0034 nihatya śatrūn dviṣatāṃ nihantā
04,062.006d@057_0035 vidhāya veṇīṃ ca tathaiva bhūyo
04,062.006d@057_0036 jagrāha raśmīn punar uttarasya
04,062.006d@057_0037 viveśa hṛṣṭo nagaraṃ mahātmā
04,062.006d@057_0038 bṛhannalārūpam upetya sārathiḥ
04,062.007a tato nivṛttāḥ kuravaḥ prabhagnā vaśam āsthitāḥ
04,062.007b*1055_001 hastināpuram uddiśya sarve dīnā yayus tadā
04,062.007c panthānam upasaṃgamya phalguno vākyam abravīt
04,062.008a rājaputra pratyavekṣa samānītāni sarvaśaḥ
04,062.008c gokulāni mahābāho vīra gopālakaiḥ saha
04,062.008d*1056_000 arjunaḥ
04,062.008d*1056_001 agre prayāntu nagaraṃ ghoṣayantu ca te jayam
04,062.009a tato 'parāhṇe yāsyāmo virāṭanagaraṃ prati
04,062.009c āśvāsya pāyayitvā ca pariplāvya ca vājinaḥ
04,062.010a gacchantu tvaritāś caiva gopālāḥ preṣitās tvayā
04,062.010c nagare priyam ākhyātuṃ ghoṣayantu ca te jayam
04,062.011 vaiśaṃpāyana uvāca
04,062.011a uttaras tvaramāṇo 'tha dūtān ājñāpayat tataḥ
04,062.011c vacanād arjunasyaiva ācakṣadhvaṃ jayaṃ mama
04,062.011d*1057_001 athottaras tvaramāṇaḥ sa dūtān
04,062.011d*1057_002 ājñāpayad vacanāt phālgunasya
04,062.011d*1057_003 ācakṣadhvaṃ vijayaṃ pārthivasya
04,062.011d*1057_004 bhagnāḥ pare vijitāś cāpi gāvaḥ
04,062.011d*1058_001 prahṛṣṭās te 'tha gopālāḥ praviśya nagaraṃ tataḥ
04,062.011d*1058_002 ūcur jayaṃ virāṭasya diṣṭyā godhanam āhṛtam
04,062.011d*1059_000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,062.011d*1059_001 ity evaṃ tau bhāratamatsyavīrau
04,062.011d*1059_002 saṃmantrya saṃgamya tataḥ śamīṃ tām
04,062.011d*1059_003 abhyetya bhūyo vijayena tṛptāv
04,062.011d*1059_004 utsṛṣṭam āropayatāṃ svabhāṇḍam
04,062.011d*1059_005 sa śatrusenām abhibhūya sarvām
04,062.011d*1059_006 ācchidya sarvaṃ ca dhanaṃ kurubhyaḥ
04,062.011d*1059_007 vairāṭir āyān nagaraṃ pratīto
04,062.011d*1059_008 bṛhannalāsārathir ekavīraḥ
04,063.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,063.001a avajitya dhanaṃ cāpi virāṭo vāhinīpatiḥ
04,063.001c prāviśan nagaraṃ hṛṣṭaś caturbhiḥ saha pāṇḍavaiḥ
04,063.002a jitvā trigartān saṃgrāme gāś caivādāya kevalāḥ
04,063.002c aśobhata mahārājaḥ saha pārthaiḥ śriyā vṛtaḥ
04,063.003a tam āsanagataṃ vīraṃ suhṛdāṃ prītivardhanam
04,063.003b*1060_001 upāsāṃ cakrire sarve pāṇḍavāḥ saha sainikaiḥ
04,063.003c upatasthuḥ prakṛtayaḥ samastā brāhmaṇaiḥ saha
04,063.004a sabhājitaḥ sasainyas tu pratinandyātha matsyarāṭ
04,063.004c visarjayām āsa tadā dvijāṃś ca prakṛtīs tathā
04,063.005a tataḥ sa rājā matsyānāṃ virāṭo vāhinīpatiḥ
04,063.005b*1061_001 praviśyāntaḥpuraṃ ramyaṃ strīśatair upaśobhitam
04,063.005c uttaraṃ paripapraccha kva yāta iti cābravīt
04,063.006a ācakhyus tasya saṃhṛṣṭāḥ striyaḥ kanyāś ca veśmani
04,063.006c antaḥpuracarāś caiva kurubhir godhanaṃ hṛtam
04,063.007a vijetum abhisaṃrabdha eka evātisāhasāt
04,063.007c bṛhannaḍāsahāyaś ca niryātaḥ pṛthivīṃjayaḥ
04,063.008a upayātān atirathān droṇaṃ śāṃtanavaṃ kṛpam
04,063.008c karṇaṃ duryodhanaṃ caiva droṇaputraṃ ca ṣaḍrathān
04,063.009a rājā virāṭo 'tha bhṛśaṃ prataptaḥ; śrutvā sutaṃ hy ekarathena yātam
04,063.009c bṛhannaḍāsārathim ājivardhanaṃ; provāca sarvān atha mantrimukhyān
04,063.009d*1062_000 rājā
04,063.009d*1062_001 gavāṃ śatasahasrāṇi abhibhūya mamātmajam
04,063.009d*1062_002 kuravaḥ kālayanti sma sarve yuddhaviśāradāḥ
04,063.010a sarvathā kuravas te hi ye cānye vasudhādhipāḥ
04,063.010c trigartān nirjitāñ śrutvā na sthāsyanti kadā cana
04,063.011a tasmād gacchantu me yodhā balena mahatā vṛtāḥ
04,063.011c uttarasya parīpsārthaṃ ye trigartair avikṣatāḥ
04,063.012a hayāṃś ca nāgāṃś ca rathāṃś ca śīghraṃ; padātisaṃghāṃś ca tataḥ pravīrān
04,063.012c prasthāpayām āsa sutasya hetor; vicitraśastrābharaṇopapannān
04,063.013a evaṃ sa rājā matsyānāṃ virāṭo 'kṣauhiṇīpatiḥ
04,063.013c vyādideśātha tāṃ kṣipraṃ vāhinīṃ caturaṅgiṇīm
04,063.014a kumāram āśu jānīta yadi jīvati vā na vā
04,063.014c yasya yantā gataḥ ṣaṇḍho manye 'haṃ na sa jīvati
04,063.014d*1063_001 matsainyaṃ tvaritaṃ gatvā kurūn prāpya ca cottaram
04,063.014d*1063_002 dṛṣṭvā yadi jitā gāvo vijayenābhyanandata
04,063.015a tam abravīd dharmarājaḥ prahasya; virāṭam ārtaṃ kurubhiḥ prataptam
04,063.015c bṛhannaḍā sārathiś cen narendra; pare na neṣyanti tavādya gās tāḥ
04,063.016a sarvān mahīpān sahitān kurūṃś ca; tathaiva devāsurayakṣanāgān
04,063.016c alaṃ vijetuṃ samare sutas te; svanuṣṭhitaḥ sārathinā hi tena
04,063.017a athottareṇa prahitā dūtās te śīghragāminaḥ
04,063.017c virāṭanagaraṃ prāpya jayam āvedayaṃs tadā
04,063.018a rājñas tataḥ samācakhyau mantrī vijayam uttamam
04,063.018c parājayaṃ kurūṇāṃ cāpy upāyāntaṃ tathottaram
04,063.019a sarvā vinirjitā gāvaḥ kuravaś ca parājitāḥ
04,063.019c uttaraḥ saha sūtena kuśalī ca paraṃtapa
04,063.020 kaṅka uvāca
04,063.020a diṣṭyā te nirjitā gāvaḥ kuravaś ca parājitāḥ
04,063.020c diṣṭyā te jīvitaḥ putraḥ śrūyate pārthivarṣabha
04,063.021a nādbhutaṃ tv eva manye 'haṃ yat te putro 'jayat kurūn
04,063.021c dhruva eva jayas tasya yasya yantā bṛhannaḍā
04,063.021d*1064_001 devendrasārathiś caiva mātaliḥ khyātavikramaḥ
04,063.021d*1064_002 kṛṣṇasya sārathiś caiva na bṛhannalayā samau
04,063.022 vaiśaṃpāyana uvāca
04,063.022a tato virāṭo nṛpatiḥ saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ
04,063.022c śrutvā tu vijayaṃ tasya kumārasyāmitaujasaḥ
04,063.022e ācchādayitvā dūtāṃs tān mantriṇaḥ so 'bhyacodayat
04,063.022f*1065_001 gate tv anubale tasmin dūtavākyaṃ niśamya tu
04,063.022f*1065_002 uttarasya jayāt prīto virāṭaḥ pratyabhāṣata
04,063.023a rājamārgāḥ kriyantāṃ me patākābhir alaṃkṛtāḥ
04,063.023c puṣpopahārair arcyantāṃ devatāś cāpi sarvaśaḥ
04,063.024a kumārā yodhamukhyāś ca gaṇikāś ca svalaṃkṛtāḥ
04,063.024c vāditrāṇi ca sarvāṇi pratyudyāntu sutaṃ mama
04,063.024d*1066_001 bhavantu te labdhajaye sute me
04,063.024d*1066_002 paurāś ca nāryaś ca pure ca martyāḥ
04,063.024d*1066_003 te śuklavastrāḥ prabhavantu mārge
04,063.024d*1066_004 sugandhamālyābharaṇāś ca nāryaḥ
04,063.024d*1066_005 bhajantu sarvā gaṇikā sutaṃ me
04,063.024d*1066_006 nāryaś ca sarvāḥ sahasainikāś ca
04,063.024d*1066_007 svalaṃkṛtās tāḥ subhagāś ca veśyāḥ
04,063.024d*1066_008 putrasya panthānam anuvrajantu
04,063.025a ghaṇṭāpaṇavakaḥ śīghraṃ mattam āruhya vāraṇam
04,063.025c śṛṅgāṭakeṣu sarveṣu ākhyātu vijayaṃ mama
04,063.026a uttarā ca kumārībhir bahvībhir abhisaṃvṛtā
04,063.026c śṛṅgāraveṣābharaṇā pratyudyātu bṛhannaḍām
04,063.027a śrutvā tu tad vacanaṃ pārthivasya; sarve punaḥ svastikapāṇayaś ca
04,063.027c bheryaś ca tūryāṇi ca vārijāś ca; veṣaiḥ parārdhyaiḥ pramadāḥ śubhāś ca
04,063.028a tathaiva sūtāḥ saha māgadhaiś ca; nandīvādyāḥ paṇavās tūryavādyāḥ
04,063.028c purād virāṭasya mahābalasya; pratyudyayuḥ putram anantavīryam
04,063.028d*1067_001 śrutvā tu vacanaṃ rājñaḥ paurāḥ svastikapāṇayaḥ
04,063.028d*1067_002 sūtāś ca sarve saha māgadhāś ca
04,063.028d*1067_003 hṛṣṭā virāṭasya pure janaughāḥ
04,063.028d*1067_004 bheryaś ca tūryāṇi ca vārijāś ca
04,063.028d*1067_005 veṣaiḥ parārdhyaiḥ pramadājanāś ca
04,063.028d*1067_006 vandipravādaiḥ paṇavānakaiś ca
04,063.028d*1067_007 tathaiva vādyāni ca śaṅkhaśabdāḥ
04,063.028d*1067_008 sakāṃsyatālaṃ madhuraṃ ca gītaṃ
04,063.028d*1067_009 ādāya nāryo nagarāt tadīyāt
04,063.028d*1067_010 pratyudyayuḥ putram anantavīryaṃ
04,063.028d*1067_011 te brāhmaṇāḥ śāntiparāḥ pradhānāḥ
04,063.028d*1067_012 svādhyāyavedādhyayanakramajñāḥ
04,063.028d*1067_013 svastikriyāgītajayapradhānāḥ
04,063.028d*1068_001 sarve suprītamanasaḥ pratijagmur yathocitam
04,063.029a prasthāpya senāṃ kanyāś ca gaṇikāś ca svalaṃkṛtāḥ
04,063.029b*1069_001 abhyabhāṣata matsyānāṃ rājā kaṅkam amitrahā
04,063.029b*1069_002 trigartāḥ kuravaḥ sarve saṃgrāme nirjitā mayā
04,063.029b*1069_003 praviśyāntaḥpuraṃ hṛṣṭau dyūtaṃ devyāmahe vayam
04,063.029c matsyarājo mahāprājñaḥ prahṛṣṭa idam abravīt
04,063.029e akṣān āhara sairandhri kaṅka dyūtaṃ pravartatām
04,063.029e*1070_001 **** **** āsanaṃ copakalpaya
04,063.029e*1070_002 ādāya vyajanaṃ tvaṃ ca pārśvato 'nantarā bhava
04,063.030a taṃ tathā vādinaṃ dṛṣṭvā pāṇḍavaḥ pratyabhāṣata
04,063.030c na devitavyaṃ hṛṣṭena kitaveneti naḥ śrutam
04,063.031a na tvām adya mudā yuktam ahaṃ devitum utsahe
04,063.031c priyaṃ tu te cikīrṣāmi vartatāṃ yadi manyase
04,063.031d*1071_001 dyūtaṃ kartuṃ na vāñchāmi narendra tava saṃsadi
04,063.032 virāṭa uvāca
04,063.032a striyo gāvo hiraṇyaṃ ca yac cānyad vasu kiṃ cana
04,063.032a*1072_001 **** **** dhānyaṃ yugyam ajāvikam
04,063.032a*1072_002 vividhāni ca ratnāni
04,063.032c na me kiṃ cit tvayā rakṣyam antareṇāpi devitum
04,063.033 kaṅka uvāca
04,063.033a kiṃ te dyūtena rājendra bahudoṣeṇa mānada
04,063.033c devane bahavo doṣās tasmāt tat parivarjayet
04,063.034a śrutas te yadi vā dṛṣṭaḥ pāṇḍavo vai yudhiṣṭhiraḥ
04,063.034c sa rājyaṃ sumahat sphītaṃ bhrātṝṃś ca tridaśopamān
04,063.034c*1073_001 **** **** paṇam ekam amanyata
04,063.034c*1073_002 kṛṣṇāṃ ca bhāryāṃ dayitāṃ
04,063.034c*1074_001 niḥsaṃśayaṃ ca kitavaḥ paścāt tapyati pāṇḍavaḥ
04,063.034c*1074_002 vividhānāṃ ca ratnānāṃ dhanānāṃ ca parājaye
04,063.034c*1074_003 abhakṣitavināśaś ca vākpāruṣyam anantaram
04,063.034c*1074_004 aviśvāsyaṃ budhair nityam ekāhnā dravyanāśanam
04,063.035a dyūte hāritavān sarvaṃ tasmād dyūtaṃ na rocaye
04,063.035c atha vā manyase rājan dīvyāva yadi rocate
04,063.035d*1075_001 evam ābhāṣya vākyais tu krīḍatus tau narottamau
04,063.036 vaiśaṃpāyana uvāca
04,063.036a pravartamāne dyūte tu matsyaḥ pāṇḍavam abravīt
04,063.036c paśya putreṇa me yuddhe tādṛśāḥ kuravo jitāḥ
04,063.036d*1076_001 kuravo 'tirathāḥ sarve devair api sudurjayāḥ
04,063.037a tato 'bravīn matsyarājaṃ dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
04,063.037b*1077_000 kaṅkaḥ
04,063.037b*1077_001 diṣṭyā te vijitā gāvaḥ kuravaś ca parājitāḥ
04,063.037b*1077_002 atyadbhutam ahaṃ manye uttaraś cet kurūñ jayet
04,063.037c bṛhannaḍā yasya yantā kathaṃ sa na vijeṣyati
04,063.037d*1078_001 tato virāṭaḥ kṣubhito manyunābhipariplutaḥ
04,063.037d*1078_002 uvāca vacanaṃ kruddhaḥ parivrājam anantaram
04,063.037d*1078_003 tādṛśena tu yodhena maheṣvāsena dhīmatā
04,063.037d*1078_004 kaṅkaḥ
04,063.037d*1078_004 kuravo nirjitā yuddhe tatra kiṃ brāhmaṇādbhutam
04,063.037d*1078_005 yantā tathāvidho yasya rathe tiṣṭhati vīryavān
04,063.037d*1078_006 yad etad duṣkaraṃ kuryāt tatra kiṃ nādbhutaṃ bhavet
04,063.037d*1078_006 virāṭaḥ
04,063.037d*1078_007 pumāṃso bahavo dṛṣṭāḥ sūtāś ca balino mayā
04,063.037d*1078_008 vikramya yantā yoddhā ca na me dṛṣṭaḥ kadā cana
04,063.037d*1078_009 vipriyaṃ nācared rājñām ānukūlyaṃ priyaṃ vadet
04,063.037d*1078_010 ācaran vipriyaṃ rājñāṃ na jātu sukham edhate
04,063.038a ity uktaḥ kupito rājā matsyaḥ pāṇḍavam abravīt
04,063.038c samaṃ putreṇa me ṣaṇḍhaṃ brahmabandho praśaṃsasi
04,063.039a vācyāvācyaṃ na jānīṣe nūnaṃ mām avamanyase
04,063.039c bhīṣmadroṇamukhān sarvān kasmān na sa vijeṣyati
04,063.040a vayasyatvāt tu te brahmann aparādham imaṃ kṣame
04,063.040c nedṛśaṃ te punar vācyaṃ yadi jīvitum icchasi
04,063.040d*1079_001 tato 'bravīt punaḥ kaṅkaḥ prahasya kuruvardhana
04,063.040d*1079_002 bṛhannalāyā rājendra ghuṣyatāṃ nagare jayaḥ
04,063.040d*1079_003 uttareṇa tu sārathyaṃ kṛtaṃ nūnaṃ bhaviṣyati
04,063.040d*1079_004 nimittaṃ kiṃ cid utpannaṃ tarkaś cāpi dṛḍho mama
04,063.040d*1079_005 yato jānāmi rājendra nānyathā tad bhaviṣyati
04,063.040d*1079_006 kuravo 'pi mahāvīryā devair api sudurjayāḥ
04,063.040d*1079_007 sasomavaruṇādityaiḥ sakuberahutāśanaiḥ
04,063.041 yudhiṣṭhira uvāca
04,063.041a yatra droṇas tathā bhīṣmo drauṇir vaikartanaḥ kṛpaḥ
04,063.041b*1080_001 aśvatthāmā vikarṇaś ca somadatto jayadrathaḥ
04,063.041b*1080_002 bhūriśravāḥ śalo bhūrir jalasaṃdhiś ca vīryavān
04,063.041b*1080_003 duryodhano duṣprasaho duḥśāsanaviviṃśatī
04,063.041b*1080_004 vṛṣaseno 'śvasenaś ca vātavegasuvarcasau
04,063.041b*1080_005 bāhlīko bhūrisenaś ca yuyutsuś ca paraṃtapaḥ
04,063.041b*1080_006 saubalaḥ śakuniś caiva dyumatsenaś ca sālvarāṭ
04,063.041b*1080_007 anye ca bahavaḥ śūrā nānājanapadeśvarāḥ
04,063.041b*1080_008 kṛpeṇācāryamukhyena sahitāḥ kuravo nṛpa
04,063.041b*1080_009 sajjakārmukanistriṃśā rathino rathayūthapāḥ
04,063.041c duryodhanaś ca rājendra tathānye ca mahārathāḥ
04,063.042a marudgaṇaiḥ parivṛtaḥ sākṣād api śatakratuḥ
04,063.042b*1081_001 tad balaṃ na jayet kruddho bhīṣmadroṇādibhir vṛtam
04,063.042c ko 'nyo bṛhannaḍāyās tān pratiyudhyeta saṃgatān
04,063.042d*1082_001 yasya bāhubale tulyo na bhūto na bhaviṣyati
04,063.042d*1082_002 atīva samaraṃ dṛṣṭvā harṣo yasyopajāyate
04,063.042d*1083_001 yo 'jayat sahitān sarvān surāsuramahoragān
04,063.042d*1083_002 tādṛśena sahāyena kasmāt sa na vijeṣyate
04,063.042d*1084_001 kim evaṃ puruṣo loke divi vā bhuvi vidyate
04,063.042d*1085_001 kiṃ punar mānuṣeṇeha vijitā tv iha vidyate
04,063.042d*1086_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,063.042d*1086_001 tena saṃkṣubhito rājā dīryamāṇena cetasā
04,063.042d*1086_002 abravīd vacanaṃ tāta ajānan vai yudhiṣṭhiram
04,063.042d*1086_003 kaṅka mā mā bravīr vākyaṃ pratikūlaṃ dvijottama
04,063.043 virāṭa uvāca
04,063.043a bahuśaḥ pratiṣiddho 'si na ca vācaṃ niyacchasi
04,063.043c niyantā cen na vidyeta na kaś cid dharmam ācaret
04,063.044 vaiśaṃpāyana uvāca
04,063.044a tataḥ prakupito rājā tam akṣeṇāhanad bhṛśam
04,063.044b*1087_001 tasya takṣakabhogābhaṃ bāhum udyamya dakṣiṇam
04,063.044b*1087_002 virāṭaḥ prāharat kruddhaḥ karṇam āśritya dakṣiṇam
04,063.044c mukhe yudhiṣṭhiraṃ kopān naivam ity eva bhartsayan
04,063.045a balavat pratividdhasya nastaḥ śoṇitam āgamat
04,063.045b*1088_001 akṣeṇābhihato rājā virāṭena mahīpatiḥ
04,063.045b*1088_002 tūṣṇīm āsīn mahābāhuḥ kṛṣṇāṃ saṃprekṣya duḥkhitaḥ
04,063.045b*1088_003 tasya raktotpalanibhaṃ śirasaḥ śoṇitaṃ tadā
04,063.045b*1088_004 prāvartata mahābāhor abhighātān mahātmanaḥ
04,063.045c tad aprāptaṃ mahīṃ pārthaḥ pāṇibhyāṃ pratyagṛhṇata
04,063.046a avaikṣata ca dharmātmā draupadīṃ pārśvataḥ sthitām
04,063.046c sā veda tam abhiprāyaṃ bhartuś cittavaśānugā
04,063.046d*1089_001 sā viṣaṇṇā ca bhītā ca kruddhā ca drupadātmajā
04,063.046d*1089_002 bāṣpaṃ niyamya duḥkhaṃ ca bhartur niḥśreyakāriṇī
04,063.046d*1089_003 uttarīyeṇa sūkṣmeṇa tūrṇaṃ jagrāha śoṇitas
04,063.046d*1089_004 nigṛhya raktaṃ vastreṇa sairandhrī duḥkhamohitā
04,063.047a pūrayitvā ca sauvarṇaṃ pātraṃ kāṃsyam aninditā
04,063.047b*1090_001 pūrayitvā ca sauvarṇaṃ pānīyasya ca bhājanam
04,063.047c tac choṇitaṃ pratyagṛhṇād yat prasusrāva pāṇḍavāt
04,063.047d*1091_001 virāṭo 'syābravīt tatra kim etat kriyatām iti
04,063.047d*1091_002 sairandhri uvāca
04,063.047d*1091_002 sairandhri brūhi tattvena mama praśnam aśeṣataḥ
04,063.047d*1091_003 yad idaṃ śoṇitaṃ rājan kaṅkasya patati kṣitau
04,063.047d*1091_004 idaṃ ca rāṣṭraṃ te kṣipraṃ vinaśyeta na saṃśayaḥ
04,063.047d*1091_005 na ca dvādaśa varṣāṇi varṣayeta puraṃdaraḥ
04,063.047d*1091_006 ītayaś ca pravartante na sasyaṃ jāyate kva cit
04,063.047d*1091_007 aśubhaṃ syāc ca rājendra nṛpasya ca purasya ca
04,063.047d@058_0000 virāṭaḥ
04,063.047d@058_0001 sairandhri kim idaṃ raktam uttarīyeṇa gṛhyate
04,063.047d@058_0002 ko 'tra hetur viśālākṣi tan mamācakṣva pṛcchataḥ
04,063.047d@058_0002 sairandhrī
04,063.047d@058_0003 raktabindūni kaṅkasya yāvanti dharaṇīm iyuḥ
04,063.047d@058_0004 tāvad varṣāṇi rāṣṭre te anāvṛṣṭir bhaviṣyati
04,063.047d@058_0005 etan nimittaṃ rājendra kaṅkasya rudhiraṃ mayā
04,063.047d@058_0006 gṛhītam uttarīyeṇa vināśo mā bhavet tava
04,063.047d@058_0006 janamejayaḥ
04,063.047d@058_0007 yuddhaṃ tv amānuṣaṃ draṣṭum āgatās tridaśāḥ punaḥ
04,063.047d@058_0008 vaiśaṃpāyanaḥ
04,063.047d@058_0008 kim akurvanta te paścāt kathayasva mamānagha
04,063.047d@058_0009 vāsavapramukhāḥ sarve devāḥ sarṣipurogamāḥ
04,063.047d@058_0010 yakṣagandharvasaṃghāś ca gaṇā hy apsarasāṃ tathā
04,063.047d@058_0011 yuddhaṃ tv amānuṣaṃ dṛṣṭvā kurūṇāṃ phalgunasya ca
04,063.047d@058_0012 ekasya ca bahūnāṃ ca raudram atyugradarśanam
04,063.047d@058_0013 astrāṇām atha divyānāṃ prayogān atha saṃgrahān
04,063.047d@058_0014 laghu suṣṭhu ca citraṃ ca kṛtīnāṃ ca prayatnataḥ
04,063.047d@058_0015 bhīṣmaṃ śāradvataṃ droṇaṃ karṇaṃ gāṇḍīvadhanvanā
04,063.047d@058_0016 jitān anyāṃś ca bhūpālān dṛṣṭvā jagmur divaukasaḥ
04,063.047d@058_0017 sarve te parituṣṭāś ca praśasya ca muhur muhuḥ
04,063.047d@058_0018 asaṅgagatinā tena vimānenāśugāminā
04,063.047d@058_0019 pratijagmur asaṅgena tridivaṃ ca divaukasaḥ
04,063.047d@058_0020 kuravo 'rjunabāṇaiś ca tāḍitāḥ śaravikṣatāḥ
04,063.047d@058_0021 kurūn abhimukhā yātāḥ samagrabalavāhanāḥ
04,063.047d@058_0022 virāṭanagarāc caiva gajāśvarathasaṃkulāḥ
04,063.047d@058_0023 yodhaiḥ kṣatriyadāyādair balavadbhir adhiṣṭhitāḥ
04,063.047d@058_0024 virāṭaprahitā senā nagarāc chīghrayāyinī
04,063.047d@058_0025 uttaraṃ saha sūtena pratyayāt tam ariṃdamam
04,063.047d@058_0026 tasmiṃs tūryaśatākīrṇe hastyaśvarathasaṃkule
04,063.047d@058_0027 arjunaḥ
04,063.047d@058_0027 praharṣaḥ strīkumārāṇāṃ tumulaḥ samapadyata
04,063.047d@058_0028 nagare tumulaḥ śabdo reṇuś cākramate nabhaḥ
04,063.047d@058_0029 kiṃ nu khalv apayātās te kuravo nagaraṃ gatāḥ
04,063.047d@058_0030 te caiva nirjitāsmābhir maheṣvāsāḥ sacetasaḥ
04,063.047d@058_0031 āmuñca kavacaṃ vīra codayasva ca vājinaḥ
04,063.047d@058_0032 javenābhiprapadyasva virāṭanagaraṃ prati
04,063.047d@058_0033 na tāvat talanirghoṣaṃ gāṇḍīvasya ca nisvanam
04,063.047d@058_0034 uttaraḥ
04,063.047d@058_0034 dhvajaṃ vā darśayiṣyāmi kadā cit svajano bhavet
04,063.047d@058_0035 senāgram etan mātsyānāṃ gaṇikāś ca svalaṃkṛtāḥ
04,063.047d@058_0036 kanyā ratheṣu dṛśyante yodhā vividhavāsasaḥ
04,063.047d@058_0037 uttarām atra paśyāmi sakhībhiḥ parivāritām
04,063.047d@058_0038 anīkāni prakāśante hastino 'śvāś ca varmitāḥ
04,063.047d@058_0039 rathinaś ca padātāś ca bahavo na ca śastriṇaḥ
04,063.047d@058_0040 virāgavasanāḥ sarve saṃhṛṣṭāḥ pratibhāti me
04,063.047d@058_0041 vaiśaṃpāyanaḥ
04,063.047d@058_0041 na ca me 'tra pratīghātaś cittasya svajane yathā
04,063.047d@058_0042 tataḥ śīghraṃ samāgamya uttaraḥ svajanaṃ bahu
04,063.047d@058_0043 parasparam amitraghnaḥ sasvaje taṃ samāgatam
04,063.047d@058_0044 prītimān puruṣavyāghro harṣayuktaḥ punaḥ punaḥ
04,063.047d@058_0045 diṣṭyā jayasi bhadraṃ te diṣṭyā sūto bṛhannalā
04,063.047d@058_0046 uttaraḥ
04,063.047d@058_0046 diṣṭyā saṃgrāmam āgamya bhayaṃ tava na kiṃ cana
04,063.047d@058_0047 ajaiṣīd eṣa tāñ jiṣṇuḥ kurūn ekaratho raṇe
04,063.047d@058_0048 etasya bāhuvīryeṇa yad gāvo vijitā mayā
04,063.047d@058_0049 kuravo nirjitā yasmāt saṃgrāme 'mitatejasaḥ
04,063.047d@058_0050 akārṣīd eṣa tat karma devaputropamo yuvā
04,063.047d@058_0051 eṣa tat puruṣavyāghro vikṣobhya kurumaṇḍalam
04,063.047d@058_0052 gāvaḥ prasahya vijitā raṇe māṃ cābhyapālayat
04,063.047d@058_0052 vaiśaṃpāyanaḥ
04,063.047d@058_0053 uttarasya vacaḥ śrutvā śaṃsamānasya cārjunam
04,063.047d@058_0054 coditā rājaputreṇa jayamaṅgalavādinaḥ
04,063.047d@058_0055 tato gandhaiś ca mālyaiś ca dhūpaiś caiva susaṃbhṛtaiḥ
04,063.047d@058_0056 kanyāḥ pārtham amitraghnaṃ kirantyaḥ samapūjayan
04,063.048a athottaraḥ śubhair gandhair mālyaiś ca vividhais tathā
04,063.048c avakīryamāṇaḥ saṃhṛṣṭo nagaraṃ svairam āgamat
04,063.048d*1092_001 bheryaś ca tūryāṇi ca veṇavaś ca
04,063.048d*1092_002 vicitraveṣaḥ pramadājanaś ca
04,063.048d*1092_003 purād virāṭasya mahābalasya
04,063.048d*1092_004 niṣkramya bhūmiṃjayam abhyanandan
04,063.048d*1092_005 praśasyamānas tu jayena tatra
04,063.048d*1092_006 putro virāṭasya na hṛṣyati sma
04,063.048d*1092_007 saṃbhāṣyamāṇas tu janena tena
04,063.048d*1092_008 so 'ntarmanāḥ pāṇḍavam īkṣamāṇaḥ
04,063.048d*1092_009 putro virāṭasya tato varāṇi
04,063.048d*1092_010 vastrāṇy ādāt pāṇḍusutaḥ sakhībhyaḥ
04,063.048d*1092_011 sabhājayaṃś cāpi samāgatās tā
04,063.048d*1092_012 diṣṭyājayantac ca balaṃ kumāryaḥ
04,063.048d*1093_001 bṛhannalāsārathinaṃ praśasya
04,063.049a sabhājyamānaḥ pauraiś ca strībhir jānapadais tathā
04,063.049c āsādya bhavanadvāraṃ pitre sa pratyahārayat
04,063.050a tato dvāḥsthaḥ praviśyaiva virāṭam idam abravīt
04,063.050a*1094_001 **** **** praṇipatya kṛtāñjaliḥ
04,063.050a*1094_002 vardhayitvā jayāśīrbhir
04,063.050b*1095_000 dvāḥsthaḥ
04,063.050b*1095_001 rājan pṛthuyaśās tubhyaṃ jitvā śatrūn samāgataḥ
04,063.050c bṛhannaḍāsahāyas te putro dvāry uttaraḥ sthitaḥ
04,063.050d*1096_001 kumāro yodhamukhyaiś ca gaṇikābhiś ca saṃvṛtaḥ
04,063.050d*1096_002 paurajānapadair yuktaḥ pūjyamāno jayāśiṣā
04,063.051a tato hṛṣṭo matsyarājaḥ kṣattāram idam abravīt
04,063.051c praveśyatām ubhau tūrṇaṃ darśanepsur ahaṃ tayoḥ
04,063.052a kṣattāraṃ kururājas tu śanaiḥ karṇa upājapat
04,063.052c uttaraḥ praviśatv eko na praveśyā bṛhannaḍā
04,063.053a etasya hi mahābāho vratam etat samāhitam
04,063.053c yo mamāṅge vraṇaṃ kuryāc choṇitaṃ vāpi darśayet
04,063.053e anyatra saṃgrāmagatān na sa jīved asaṃśayam
04,063.054a na mṛṣyād bhṛśasaṃkruddho māṃ dṛṣṭvaiva saśoṇitam
04,063.054c virāṭam iha sāmātyaṃ hanyāt sabalavāhanam
04,063.054d*1097_001 uttaras tv eka evāsmāt praveśyo na bṛhannaḍā
04,063.054d*1098_001 indraṃ vāpi kuberaṃ vā yamaṃ vā varuṇaṃ tathā
04,063.054d*1098_002 mama śoṇitakartāraṃ mṛdnīyāt kiṃ punar naram
04,063.054d*1098_003 kṣaṇamātraṃ tu tatraiva dvāri tiṣṭhatu vīryavān
04,063.054d*1098_004 iti provāca dharmātmā yudhiṣṭhira udāradhīḥ
04,063.054d*1098_005 ity uktvā kṣamayā yukto dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
04,063.054d*1098_006 sabhāyāṃ saha mātsyena tūṣṇīm upaviveśa ha
04,064.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,064.001a tato rājñaḥ suto jyeṣṭhaḥ prāviśat pṛthivīṃjayaḥ
04,064.001c so 'bhivādya pituḥ pādau dharmarājam apaśyata
04,064.001d*1099_001 paśyan yudhiṣṭhiraṃ dṛṣṭyā vakrayā caraṇau pituḥ
04,064.002a sa taṃ rudhirasaṃsiktam anekāgram anāgasam
04,064.002b*1100_001 hṛdaye 'dahyata tadā mṛtyugrasta ivottaraḥ
04,064.002b*1100_002 ko vā jigamiṣan mṛtyuṃ kena spṛṣṭaḥ padoragaḥ
04,064.002b*1100_003 śrotriyo brāhmaṇaśreṣṭha indrāsanaratikṣamaḥ
04,064.002b*1100_004 vaiśaṃpāyanaḥ
04,064.002b*1100_004 pūjanīyo 'bhivādyaś ca na prabādhyo 'yam īdṛśaḥ
04,064.002b*1100_005 sa putravacanaṃ śrutvā virāṭo rāṣṭravardhanaḥ
04,064.002b*1100_006 pratyuvācottaraṃ vākyaṃ sādhvasāddhvastamānasaḥ
04,064.002b*1100_006 virāṭaḥ
04,064.002b*1100_007 putra te vijayaṃ śrutvā prahṛṣṭo 'haṃ mahābhuja
04,064.002b*1100_008 akṣakrīḍanayānena kālakṣepam akāriṣam
04,064.002b*1100_009 tato 'jayat kurūn sarvān uttaro rāṣṭravardhanaḥ
04,064.002b*1100_010 ity uktaṃ hi mayā putra neti kaṅko bṛhannalā
04,064.002b*1100_011 ajayat sā kurūn sarvān iti mām abravīn muhuḥ
04,064.002b*1100_012 praśaṃsite mayā putra vijaye tava viśrute
04,064.002b*1100_013 bṛhannalāyā vijayaṃ kaṅkas tu vadate ruṣā
04,064.002c bhūmāv āsīnam ekānte sairandhryā samupasthitam
04,064.003a tataḥ papraccha pitaraṃ tvaramāṇa ivottaraḥ
04,064.003c kenāyaṃ tāḍito rājan kena pāpam idaṃ kṛtam
04,064.004 virāṭa uvāca
04,064.004a mayāyaṃ tāḍito jihmo na cāpy etāvad arhati
04,064.004c praśasyamāne yaḥ śūre tvayi ṣaṇḍhaṃ praśaṃsati
04,064.004d*1101_001 tāḍito 'yaṃ mayā putra durātmā śatrupakṣakṛt
04,064.004d*1101_002 bṛhannalāpraśaṃsābhir abhyasūyāmy ahaṃ tadā
04,064.004d*1102_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,064.004d*1102_001 śrutvā pitur bhṛśaṃ kruddhaḥ pitaraṃ vākyam abravīt
04,064.005 uttara uvāca
04,064.005a akāryaṃ te kṛtaṃ rājan kṣipram eva prasādyatām
04,064.005c mā tvā brahmaviṣaṃ ghoraṃ samūlam api nirdahet
04,064.005d*1103_001 yāvan na kṣayam āyāti kulaṃ sarvam aśeṣataḥ
04,064.005d*1103_002 sphītaṃ vṛddhaṃ ca mātsyānām ayaṃ tāvat pradhakṣyati
04,064.005d*1103_003 praṇamya pādayor asya daṇḍavat kṣitimaṇḍale
04,064.005d*1103_004 pragṛhya pādau pāṇibhyām ayaṃ tāvat prasādyatām
04,064.006 vaiśaṃpāyana uvāca
04,064.006a sa putrasya vacaḥ śrutvā virāṭo rāṣṭravardhanaḥ
04,064.006c kṣamayām āsa kaunteyaṃ bhasmacchannam ivānalam
04,064.007a kṣamayantaṃ tu rājānaṃ pāṇḍavaḥ pratyabhāṣata
04,064.007c ciraṃ kṣāntam idaṃ rājan na manyur vidyate mama
04,064.008a yadi hy etat pated bhūmau rudhiraṃ mama nastataḥ
04,064.008c sarāṣṭras tvaṃ mahārāja vinaśyethā na saṃśayaḥ
04,064.009a na dūṣayāmi te rājan yac ca hanyād adūṣakam
04,064.009c balavantaṃ mahārāja kṣipraṃ dāruṇam āpnuyāt
04,064.009d*1104_001 ity uktvā mārjayām āsa śoṇitaṃ sa narādhipaḥ
04,064.010a śoṇite tu vyatikrānte praviveśa bṛhannaḍā
04,064.010a*1105_001 **** **** putro rājānam abravīt
04,064.010a*1105_002 na yuktam iva tasyātra dvāri sthātuṃ mahātmanaḥ
04,064.010a*1105_003 anuttamabhujasyāsya ślāghyasyādbhutakarmaṇaḥ
04,064.010a*1105_004 * * * * * * * *
04,064.010c abhivādya virāṭaṃ ca kaṅkaṃ cāpy upatiṣṭhata
04,064.011a kṣamayitvā tu kauravyaṃ raṇād uttaram āgatam
04,064.011b*1106_001 pariṣvajya dṛḍhaṃ rājā praveśya bhavanottamam
04,064.011c praśaśaṃsa tato matsyaḥ śṛṇvataḥ savyasācinaḥ
04,064.012a tvayā dāyādavān asmi kaikeyīnandivardhana
04,064.012c tvayā me sadṛśaḥ putro na bhūto na bhaviṣyati
04,064.013a padaṃ padasahasreṇa yaś caran nāparādhnuyāt
04,064.013b*1107_001 śūraś ca laghuhastaś ca karṇo laghuparākramaḥ
04,064.013c tena karṇena te tāta katham āsīt samāgamaḥ
04,064.014a manuṣyaloke sakale yasya tulyo na vidyate
04,064.014c yaḥ samudra ivākṣobhyaḥ kālāgnir iva duḥsahaḥ
04,064.014e tena bhīṣmeṇa te tāta katham āsīt samāgamaḥ
04,064.014f*1108_001 yasya tad viśrutaṃ loke mahad vratam anuttamam
04,064.014f*1108_002 pituḥ kṛte kṛtaṃ ghoraṃ brahmacaryaṃ suduṣkaram
04,064.014f*1108_003 yena yuddhaṃ kṛtaṃ pūrvaṃ jāmadagnyena vai saha
04,064.014f*1108_004 bhīṣmeṇa puruṣavyāghra na ca yuddhe parājitaḥ
04,064.014f*1108_005 parākramī vai durdharṣo vidvāñ śūro jitendriyaḥ
04,064.014f*1108_006 kṣiprakārī dṛḍhaṃ vedhī viśrutaḥ sarvakarmasu
04,064.014f*1108_007 tena te saha bhīṣmeṇa kuruvṛddhena saṃyuge
04,064.014f*1108_008 yuddham āsīt kathaṃ tāta sarvam etad bravīhi me
04,064.014f*1109_001 rāmaṃ yo jitavān saṃkhye bhārgavaṃ sumahābalam
04,064.014f*1109_002 kṣatriyāntakaraṃ vīraṃ tejorāśiṃ durāsadam
04,064.014f*1109_003 akṣaśiṣyaṃ mahābāhum ajeyaṃ daivatair api
04,064.014f*1109_004 kālāgnirudrasaṃkāśaṃ katham āsīt samāgamaḥ
04,064.015a ācāryo vṛṣṇivīrāṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca yo dvijaḥ
04,064.015c sarvakṣatrasya cācāryaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
04,064.015e tena droṇena te tāta katham āsīt samāgamaḥ
04,064.016a ācāryaputro yaḥ śūraḥ sarvaśastrabhṛtām api
04,064.016c aśvatthāmeti vikhyātaḥ kathaṃ tena samāgamaḥ
04,064.016d*1110_001 sarve caiva mahāvīryā dhārtarāṣṭrā mahābalāḥ
04,064.016d*1110_002 taiś ca vīraiś ca te tāta katham āsīt samāgamaḥ
04,064.017a raṇe yaṃ prekṣya sīdanti hṛtasvā vaṇijo yathā
04,064.017c kṛpeṇa tena te tāta katham āsīt samāgamaḥ
04,064.018a parvataṃ yo 'bhividhyeta rājaputro maheṣubhiḥ
04,064.018c duryodhanena te tāta katham āsīt samāgamaḥ
04,064.018d*1111_001 avagāḍhā dviṣanto me sukho vāto 'bhivāti mām
04,064.018d*1111_002 yas tvaṃ dhanam athājaiṣīḥ kurubhir grastam āhave
04,064.018d*1111_003 teṣāṃ bhayābhibhūtānāṃ sarveṣāṃ bāhuśālinām
04,064.018d*1111_004 nūnaṃ prakālya tān sarvāṃs tvayā yuddhe nararṣabhān
04,064.018d*1111_005 ācchinnaṃ godhanaṃ sarvaṃ śārdūlānām ivāmiṣam
04,064.018d*1112_001 parigṛhya vinirmuktā labdhavān balavān punaḥ
04,064.018d*1112_002 uttara kṣatriyaśreṣṭha kenopāyena śātravān
04,064.018d*1112_003 vinirjayasi saṃgrāme * * * * * * * *
04,064.018d*1113_001 sarve caiva mahāvīryā dhārtarāṣṭrā mahābalāḥ
04,064.018d*1113_002 taiś ca vīraiś ca te tāta katham āsīt samāgamaḥ
04,064.019 uttara uvāca
04,064.019a na mayā nirjitā gāvo na mayā nirjitāḥ pare
04,064.019c kṛtaṃ tu karma tat sarvaṃ devaputreṇa kena cit
04,064.020a sa hi bhītaṃ dravantaṃ māṃ devaputro nyavārayat
04,064.020a*1114_001 **** **** bhīṣmadroṇamukhān kurūn
04,064.020a*1114_002 dṛṣṭvā viṣaṇṇaṃ saṃgrāme
04,064.020c sa cātiṣṭhad rathopasthe vajrahastanibho yuvā
04,064.021a tena tā nirjitā gāvas tena te kuravo jitāḥ
04,064.021c tasya tat karma vīrasya na mayā tāta tat kṛtam
04,064.022a sa hi śāradvataṃ droṇaṃ droṇaputraṃ ca vīryavān
04,064.022c sūtaputraṃ ca bhīṣmaṃ ca cakāra vimukhāñ śaraiḥ
04,064.023a duryodhanaṃ ca samare sanāgam iva yūthapam
04,064.023c prabhagnam abravīd bhītaṃ rājaputraṃ mahābalam
04,064.024a na hāstinapure trāṇaṃ tava paśyāmi kiṃ cana
04,064.024b*1115_001 na hāstinapure bhogā bhoktuṃ śakyāḥ palāyatā
04,064.024c vyāyāmena parīpsasva jīvitaṃ kauravātmaja
04,064.025a na mokṣyase palāyaṃs tvaṃ rājan yuddhe manaḥ kuru
04,064.025c pṛthivīṃ bhokṣyase jitvā hato vā svargam āpsyasi
04,064.026a sa nivṛtto naravyāghro muñcan vajranibhāñ śarān
04,064.026c sacivaiḥ saṃvṛto rājā rathe nāga iva śvasan
04,064.027a tatra me romaharṣo 'bhūd ūrustambhaś ca māriṣa
04,064.027c yad abhraghanasaṃkāśam anīkaṃ vyadhamac charaiḥ
04,064.028a tat praṇudya rathānīkaṃ siṃhasaṃhanano yuvā
04,064.028c kurūṃs tān prahasan rājan vāsāṃsy apaharad balī
04,064.029a ekena tena vīreṇa ṣaḍrathāḥ parivāritāḥ
04,064.029c śārdūleneva mattena mṛgās tṛṇacarā vane
04,064.029d*1116_001 hayānāṃ ca gajānāṃ ca śūrāṇāṃ ca dhanuṣmatām
04,064.029d*1116_002 nihatāni sahasrāṇi bhagnā ca kuruvāhinī
04,064.029d*1116_003 sūtaputraṃ śarair viddhvā hayān hatvā mahārathaḥ
04,064.029d*1116_004 devaputrasamaḥ saṃkhye raktaṃ vastraṃ samādade
04,064.029d*1116_005 caturbhiḥ punar ānarcchad bhīṣmaṃ śāṃtavanaṃ raṇe
04,064.029d*1116_006 taṃ viddhvātha hayāṃś cāsya śuklaṃ vastraṃ samādade
04,064.029d*1116_007 duryodhanaṃ ca balavān bāṇair vivyādha saptabhiḥ
04,064.029d*1116_008 taṃ sa viddhvā hayāṃś cāsya pītaṃ vastraṃ samādade
04,064.029d*1116_009 droṇaṃ kṛpaṃ ca balavān somadattaṃ jayadratham
04,064.029d*1116_010 bhūriśravasam indrābhaṃ śakuniṃ ca mahāratham
04,064.029d*1116_011 tribhis tribhiḥ sa viddhvā tu duḥśāsanamukhān api
04,064.029d*1116_012 vividhāni ca vastrāṇi mahārhāṇy ājahāra saḥ
04,064.029d*1116_013 dvābhyāṃ śarābhyāṃ viddhvā tu tathācāryasutaṃ raṇe
04,064.029d*1116_014 cāpaṃ chitvā vikarṇasya nīle cādatta vāsasī
04,064.030 virāṭa uvāca
04,064.030a kva sa vīro mahābāhur devaputro mahāyaśāḥ
04,064.030c yo me dhanam avājaiṣīt kurubhir grastam āhave
04,064.031a icchāmi tam ahaṃ draṣṭum arcituṃ ca mahābalam
04,064.031c yena me tvaṃ ca gāvaś ca rakṣitā devasūnunā
04,064.031d*1117_001 tasmai dāsyāmi tāṃ putrīṃ grāmāṃś caiva tu hāṭakān
04,064.031d*1117_002 sphuritaṃ kaṭisūtraṃ ca strīsahasraśatāni ca
04,064.032 uttara uvāca
04,064.032a antardhānaṃ gatas tāta devaputraḥ pratāpavān
04,064.032c sa tu śvo vā paraśvo vā manye prādurbhaviṣyati
04,064.033 vaiśaṃpāyana uvāca
04,064.033a evam ākhyāyamānaṃ tu channaṃ satreṇa pāṇḍavam
04,064.033c vasantaṃ tatra nājñāsīd virāṭaḥ pārtham arjunam
04,064.034a tataḥ pārtho 'bhyanujñāto virāṭena mahātmanā
04,064.034b*1118_001 saha putreṇa mātsyasya mantrayitvā dhanaṃjayaḥ
04,064.034b*1118_002 ity evaṃ brūhi rājānaṃ virāṭasya yudhiṣṭhiram
04,064.034b*1118_003 ity uktvā sahasā pārthaḥ praviśyāntaḥpuraṃ śubham
04,064.034b*1119_001 āmantrayitvā kaunteyam uttaro vākyam abravīt
04,064.034b*1119_002 iti rājñaḥ pravakṣyāmi dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
04,064.034c pradadau tāni vāsāṃsi virāṭaduhituḥ svayam
04,064.035a uttarā tu mahārhāṇi vividhāni tanūni ca
04,064.035c pratigṛhyābhavat prītā tāni vāsāṃsi bhāminī
04,064.035d@059_0000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,064.035d@059_0001 pradāya vastrāṇi kirīṭamālī
04,064.035d@059_0002 virāṭagehe muditaḥ sakhibhyaḥ
04,064.035d@059_0003 kṛtvā mahat karma tad ājimadhye
04,064.035d@059_0004 didṛkṣayā so 'bhijagāma pārtham
04,064.035d@059_0005 taṃ prekṣamāṇas tv atha dharmarājaṃ
04,064.035d@059_0006 papraccha pārtho 'tha sa bhīmasenam
04,064.035d@059_0007 kiṃ dharmarājo hi yathāpuraṃ māṃ
04,064.035d@059_0008 mukhaṃ praticchādya na cāha kiṃ cit
04,064.035d@059_0009 tam evam uktvā pariśaṅkamānaṃ
04,064.035d@059_0010 dṛṣṭvārjunaṃ bhīmasenaṃ ca rājā
04,064.035d@059_0011 tatrābravīt tāv abhivīkṣya vīrau
04,064.035d@059_0012 yudhiṣṭhiras tat parimṛjya raktam
04,064.035d@059_0013 durātmanā tvayy abhipūjyamāne
04,064.035d@059_0014 virāṭarājñābhihato 'smi pārtha
04,064.035d@059_0015 tasmāt prahārād rudhirasya bindūn
04,064.035d@059_0016 paśyan na ceme pṛthivīṃ spṛśeyuḥ
04,064.035d@059_0017 iti praticchādya mukhaṃ tato 'haṃ
04,064.035d@059_0018 manyuṃ niyacchann upaviṣṭa āsam
04,064.035d@059_0019 kruddhe tu vīre tvayi cāpratīte
04,064.035d@059_0020 rājā virāṭo na labheta śarma
04,064.035d@059_0021 ajānatā tena tavaiva vīryaṃ
04,064.035d@059_0022 channasya satreṇa balaṃ ca pārtha
04,064.035d@059_0023 idaṃ virāṭena mayi prayuktaṃ
04,064.035d@059_0024 tvāṃ vīkṣamāṇo na gato 'smi harṣam
04,064.035d@059_0025 tenāprameyena mahābalena
04,064.035d@059_0026 tasmiṃs tathokte śamam āśritena
04,064.035d@059_0027 taṃ bhīmaseno balavān amarṣī
04,064.035d@059_0028 dhanaṃjayaṃ kruddha uvāca vākyam
04,064.035d@059_0029 na pārtha nityaṃ kṣamakālam āha
04,064.035d@059_0030 bṛhaspatir jñānavatāṃ variṣṭhaḥ
04,064.035d@059_0031 kṣamī hi sarvaiḥ paribhūyate hi
04,064.035d@059_0032 yathā bhujaṃgo viṣavīryahīnaḥ
04,064.035d@059_0033 virāṭam adyaiva nihatya śīghraṃ
04,064.035d@059_0034 saputrapautraṃ sakulaṃ sasainyam
04,064.035d@059_0035 yokṣyāmahe dharmasutaṃ tu rājye
04,064.035d@059_0036 adyaiva śīghraṃ tv arir eṣa mātsyaḥ
04,064.035d@059_0037 anena pāñcālasutātha kṛṣṇā
04,064.035d@059_0038 upekṣitā kīcakenānuyātā
04,064.035d@059_0039 tasmād ayaṃ nārhati rājaśabdaṃ
04,064.035d@059_0040 rājā bhava tvaṃ tava pārtha vīryāt
04,064.035d@059_0041 rājā kurūṇāṃ ca yudhiṣṭhiro 'yaṃ
04,064.035d@059_0042 mātsyeṣu rājā bhavatu pratītaḥ
04,064.035d@059_0043 tasyādya dehaṃ śatadhā bhinadmi
04,064.035d@059_0044 arjunaḥ
04,064.035d@059_0044 kumbhaṃ ghaneneva yathāmbupūrṇam
04,064.035d@059_0045 bhavataḥ kṣamayā rājan sarve doṣāś ca no 'bhavan
04,064.035d@059_0046 tasmād enaṃ ca hatvā vai sabalaṃ sahabāndhavam
04,064.035d@059_0047 vaiśaṃpāyanaḥ
04,064.035d@059_0047 paścāc caiva kurūn sarvān haniṣyāmo na saṃśayaḥ
04,064.035d@059_0048 bhīmasenaś ca ye cānye tathaiveti tam abruvan
04,064.035d@059_0049 tam abravīd dharmasuto mahātmā
04,064.035d@059_0050 kṣamī vadānyaḥ kupitaṃ ca bhīmam
04,064.035d@059_0051 na pratyupasthāsyati cet sadāraḥ
04,064.035d@059_0052 prasādane samyag athāstu vadhyaḥ
04,064.035d@059_0053 na hantavyo durātmāyaṃ kuravaś cāpi te 'rjuna
04,064.035d@059_0054 śvaḥ prabhāte pravekṣyāmaḥ sabhāṃ siṃhāsaneṣv iha
04,064.035d@059_0055 rājaveṣeṇa saṃyuktān yadi tatra na maṃsyate
04,064.035d@059_0056 paścād vadhyāmahe sarvān virāṭena sabāndhavān
04,064.036a mantrayitvā tu kaunteya uttareṇa rahas tadā
04,064.036c itikartavyatāṃ sarvāṃ rājany atha yudhiṣṭhire
04,064.037a tatas tathā tad vyadadhād yathāvat puruṣarṣabha
04,064.037c saha putreṇa matsyasya prahṛṣṭo bharatarṣabhaḥ
04,064.037d*1120_001 itikartavyatāṃ sarve mantrayitvā tu pāṇḍavāḥ
04,064.037d*1120_002 nyavasaṃś caiva tāṃ rātriṃ pāṇḍavā dharmavatsalāḥ
04,064.037d*1120_003 putreṇa saha mātsyas tu saṃprahṛṣṭo narādhipaḥ
04,064.037d*1120_004 tāṃ rātrim avasad dhīmān samāśvastena cetasā
04,065.001 vaiśaṃpāyana uvāca
04,065.001a tatas tṛtīye divase bhrātaraḥ pañca pāṇḍavāḥ
04,065.001b*1121_001 svamantriteti vijñāya harṣeṇotphullalocanāḥ
04,065.001b*1121_002 virāṭasya sabhāṃ jagmus te tīrṇā vratam uttamam
04,065.001b*1121_003 jagṛhuś ca tathā sarvaṃ rājño dharmasutasya ca
04,065.001b*1121_004 samaye te tu taṃ dṛṣṭvā cārjunaś chatram ādade
04,065.001b*1121_005 cāmaraṃ bhīmasenena mādreyau ca varāyudhān
04,065.001b*1121_006 varaṃ tāmbūlasaṃpūrṇaṃ draupadī ca svabhājanam
04,065.001b*1121_007 yayau tasya sutā hṛṣṭā paracaryākṛte sthitāḥ
04,065.001c snātāḥ śuklāmbaradharāḥ samaye caritavratāḥ
04,065.002a yudhiṣṭhiraṃ puraskṛtya sarvābharaṇabhūṣitāḥ
04,065.002c abhipadmā yathā nāgā bhrājamānā mahārathāḥ
04,065.003a virāṭasya sabhāṃ gatvā bhūmipālāsaneṣv atha
04,065.003c niṣeduḥ pāvakaprakhyāḥ sarve dhiṣṇyeṣv ivāgnayaḥ
04,065.004a teṣu tatropaviṣṭeṣu virāṭaḥ pṛthivīpatiḥ
04,065.004b*1122_001 tasyāṃ rātryāṃ vyatītāyāṃ prātaḥkṛtyaṃ samāpya ca
04,065.004b*1122_002 gosuvarṇādikaṃ dattvā brāhmaṇebhyo yathāvidhi
04,065.004c ājagāma sabhāṃ kartuṃ rājakāryāṇi sarvaśaḥ
04,065.004d*1123_001 acintayat katham ime sabhām āgamya bhūṣitāḥ
04,065.004d*1123_002 atiṣṭhan devasaṃkāśāḥ katham anvāviśann iha
04,065.005a śrīmataḥ pāṇḍavān dṛṣṭvā jvalataḥ pāvakān iva
04,065.005b*1124_001 rājaveṣān upādāya pārthivo vismito 'bhavat
04,065.005b*1124_002 kim idaṃ ko vidhis tv eṣa bhayārta iva pārthivaḥ
04,065.005b*1125_001 puruṣapravarān dṛṣṭvā viṣādam agaman nṛpaḥ
04,065.005b*1126_001 rājāsanagataṃ dṛṣṭvā nṛpatir vismito 'bhavat
04,065.005b*1127_001 muhūrtam iva ca dhyātvā saroṣaḥ pṛthivīpatiḥ
04,065.005c atha matsyo 'bravīt kaṅkaṃ devarūpam avasthitam
04,065.005e marudgaṇair upāsīnaṃ tridaśānām iveśvaram
04,065.006a sa kilākṣātivāpas tvaṃ sabhāstāro mayā kṛtaḥ
04,065.006c atha rājāsane kasmād upaviṣṭo 'sy alaṃkṛtaḥ
04,065.007a parihāsepsayā vākyaṃ virāṭasya niśamya tat
04,065.007c smayamāno 'rjuno rājann idaṃ vacanam abravīt
04,065.008a indrasyāpy āsanaṃ rājann ayam āroḍhum arhati
04,065.008c brahmaṇyaḥ śrutavāṃs tyāgī yajñaśīlo dṛḍhavrataḥ
04,065.008d*1128_001 eṣa vigrahavān dharma eṣa vīryavatāṃ varaḥ
04,065.008d*1128_002 eṣa buddhyādhiko loke tapasāṃ ca parāyaṇam
04,065.008d*1128_003 eṣo 'stravic ca saṃgrāme trailokye sacarācare
04,065.008d*1128_004 na caivānyaḥ pumān vetti na vetsyati kadā cana
04,065.008d*1128_005 na devā nāsurāḥ ke cin na manuṣyā na rākṣasāḥ
04,065.008d*1128_006 gandharvayakṣapravarāḥ kiṃnarāḥ samahoragāḥ
04,065.008d*1128_007 dīrghadarśī mahātejāḥ paurajānapadapriyaḥ
04,065.008d*1128_008 pāṇḍavānām atiratho yajñadharmaparo vaśī
04,065.008d*1128_009 maharṣikalpo rājarṣis triṣu lokeṣu viśrutaḥ
04,065.008d*1128_010 balavān dhṛtimān saumyaḥ satyavādī jitendriyaḥ
04,065.008d*1128_011 dhanaiś ca saṃcayaiś caiva śakravaiśravaṇopamaḥ
04,065.008d*1128_012 yathā manur mahātejā lokānāṃ parirakṣitā
04,065.008d*1128_013 evam eṣa mahātejāḥ prajānugrahakārakaḥ
04,065.009a ayaṃ kurūṇām ṛṣabhaḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
04,065.009b*1129_001 asya prabhāvāt sarve 'pi bhrātaro 'mī vayaṃ nṛpa
04,065.009b*1129_002 mahāprabhāvasaṃyuktā mahābalaparākramāḥ
04,065.009b*1129_003 asyaiva tapasāsmākaṃ prabhāvāḥ santy anekaśaḥ
04,065.009b*1129_004 vināsya manujais tulyā vayaṃ sarve bhavāma bhoḥ
04,065.009b*1129_005 yāvad etasya cādeśaṃ tiṣṭhāmo vayam ādṛtāḥ
04,065.009b*1129_006 pālayantaḥ surais tāvad abhipūjyatamāś ca ha
04,065.009c asya kīrtiḥ sthitā loke sūryasyevodyataḥ prabhā
04,065.010a saṃsaranti diśaḥ sarvā yaśaso 'sya gabhastayaḥ
04,065.010c uditasyeva sūryasya tejaso 'nu gabhastayaḥ
04,065.011a enaṃ daśa sahasrāṇi kuñjarāṇāṃ tarasvinām
04,065.011c anvayuḥ pṛṣṭhato rājan yāvad adhyāvasat kurūn
04,065.012a triṃśad enaṃ sahasrāṇi rathāḥ kāñcanamālinaḥ
04,065.012c sadaśvair upasaṃpannāḥ pṛṣṭhato 'nuyayuḥ sadā
04,065.012d*1130_001 vājināṃ ca śataṃ rājan sahasrāṇy anvayus tadā
04,065.013a enam aṣṭaśatāḥ sūtāḥ sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ
04,065.013c astuvan māgadhaiḥ sārdhaṃ purā śakram ivarṣayaḥ
04,065.014a enaṃ nityam upāsanta kuravaḥ kiṃkarā yathā
04,065.014c sarve ca rājan rājāno dhaneśvaram ivāmarāḥ
04,065.015a eṣa sarvān mahīpālān karam āhārayat tadā
04,065.015c vaiśyān iva mahārāja vivaśān svavaśān api
04,065.016a aṣṭāśītisahasrāṇi snātakānāṃ mahātmanām
04,065.016c upajīvanti rājānam enaṃ sucaritavratam
04,065.017a eṣa vṛddhān anāthāṃś ca vyaṅgān paṅgūṃś ca mānavān
04,065.017b*1131_001 mūkamimmiṇirogyādīn dīneḍavyaddhirādikān
04,065.017c putravat pālayām āsa prajā dharmeṇa cābhibho
04,065.018a eṣa dharme dame caiva krodhe cāpi yatavrataḥ
04,065.018c mahāprasādo brahmaṇyaḥ satyavādī ca pārthivaḥ
04,065.019a śrīpratāpena caitasya tapyate sa suyodhanaḥ
04,065.019c sagaṇaḥ saha karṇena saubalenāpi vā vibhuḥ
04,065.020a na śakyante hy asya guṇāḥ prasaṃkhyātuṃ nareśvara
04,065.020c eṣa dharmaparo nityam ānṛśaṃsyaś ca pāṇḍavaḥ
04,065.021a evaṃyukto mahārājaḥ pāṇḍavaḥ pārthivarṣabhaḥ
04,065.021c kathaṃ nārhati rājārham āsanaṃ pṛthivīpatiḥ
04,065.021d*1132_001 chalena yāvad ripubhiḥ satyapāśena bandhitaḥ
04,065.021d*1132_002 abhūt tāvan manuṣyeṣu sarvasādhāraṇo hy ayam
04,065.021d*1132_003 trayodaśamavarṣasya naṣṭacaryāvrataṃ tv idam
04,065.021d*1132_004 pāritaṃ tvatsamakṣaṃ vai tan nistīrṇo 'dya pāṇḍavaḥ
04,065.021d*1132_005 yathāvad vratacīrṇo 'yaṃ meghamadhyād yathā raviḥ
04,065.021d*1132_006 bhavet pratāpāsahyas tu tadvat paśyainam apy aho
04,065.021d*1132_007 yogyas tv ayaṃ narapatir manye śakrāsanasya ca
04,065.021d*1132_008 tasmān mā vismayas te 'stu na mṛṣā prabravīmi te
04,066.001 virāṭa uvāca
04,066.001a yady eṣa rājā kauravyaḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
04,066.001c katamo 'syārjuno bhrātā bhīmaś ca katamo balī
04,066.002a nakulaḥ sahadevo vā draupadī vā yaśasvinī
04,066.002c yadā dyūte jitāḥ pārthā na prājñāyanta te kva cit
04,066.003 arjuna uvāca
04,066.003a ya eṣa ballavo brūte sūdas tava narādhipa
04,066.003c eṣa bhīmo mahābāhur bhīmavegaparākramaḥ
04,066.004a eṣa krodhavaśān hatvā parvate gandhamādane
04,066.004c saugandhikāni divyāni kṛṣṇārthe samupāharat
04,066.005a gandharva eṣa vai hantā kīcakānāṃ durātmanām
04,066.005c vyāghrān ṛkṣān varāhāṃś ca hatavān strīpure tava
04,066.005d*1133_001 hiḍimbaṃ ca bakaṃ caiva kirmīraṃ ca jaṭāsuram
04,066.005d*1133_002 hatvā niṣkaṇṭakaṃ cakre araṇyaṃ sarvataḥ sukham
04,066.006a yaś cāsīd aśvabandhas te nakulo 'yaṃ paraṃtapaḥ
04,066.006c gosaṃkhyaḥ sahadevaś ca mādrīputrau mahārathau
04,066.007a śṛṅgāraveṣābharaṇau rūpavantau yaśasvinau
04,066.007c nānārathasahasrāṇāṃ samarthau puruṣarṣabhau
04,066.008a eṣā padmapalāśākṣī sumadhyā cāruhāsinī
04,066.008c sairandhrī draupadī rājan yatkṛte kīcakā hatāḥ
04,066.008d*1134_001 drupadasya priyā putrī dhṛṣṭadyumnasya cānujā
04,066.008d*1134_002 bhīmaḥ
04,066.008d*1134_002 agnikuṇḍāt samudbhūtā draupadīty avagamyatām
04,066.008d*1134_003 astrajño durlabhaḥ kaś cit kevalaṃ pṛthivīmanu
04,066.008d*1134_004 dhanuḥspṛśāṃ tathā śreṣṭhaḥ kaunteyo 'yaṃ dhanaṃjayaḥ
04,066.008d*1134_005 etena khāṇḍavaṃ yasya akāmasya śatakratoḥ
04,066.008d*1134_006 dagdhaṃ nāgavanaṃ caiva saha nāgair narādhipa
04,066.008d*1134_007 varṣaṃ ca śaravarṣeṇa vāritaṃ durjayena vai
04,066.008d*1134_008 karam āhāritāḥ sarve pārthivāḥ pṛthivīpate
04,066.008d*1134_009 strīveṣaṃ kṛtavān eṣa tava rājan niveśane
04,066.008d*1134_010 bṛhannaḷeti yām āhur arjunaṃ jayatāṃ varaṃ
04,066.009a arjuno 'haṃ mahārāja vyaktaṃ te śrotram āgataḥ
04,066.009c bhīmād avarajaḥ pārtho yamābhyāṃ cāpi pūrvajaḥ
04,066.010a uṣitāḥ sma mahārāja sukhaṃ tava niveśane
04,066.010c ajñātavāsam uṣitā garbhavāsa iva prajāḥ
04,066.011 vaiśaṃpāyana uvāca
04,066.011a yadārjunena te vīrāḥ kathitāḥ pañca pāṇḍavāḥ
04,066.011c tadārjunasya vairāṭiḥ kathayām āsa vikramam
04,066.011d*1135_001 mahendrakalpasya tadā saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ
04,066.011d*1136_001 uttara uvāca
04,066.011d*1136_001 punar eva tu tān pārthān darśayām āsa cottaraḥ
04,066.011d*1136_002 ya eṣa jāmbūnadaśuddhagaura-
04,066.011d*1136_003 tanur mahāsiṃha iva pravṛddhaḥ
04,066.011d*1136_004 pracaṇḍaghoṇaḥ pṛthudīrghanetras
04,066.011d*1136_005 tāmrāyatākṣaḥ kururāja eṣaḥ
04,066.011d*1136_006 ayaṃ punar mattagajendragāmī
04,066.011d*1136_007 prataptacāmīkaraśuddhagauraḥ
04,066.011d*1136_008 pṛthvāyatāṃso gurudīrghabāhur
04,066.011d*1136_009 vṛkodaraḥ paśyata paśyatainam
04,066.011d*1136_010 yas tv eṣa pārśve 'sya mahādhanuṣmāñ
04,066.011d*1136_011 śyāmo yuvā vāraṇayūthapopamaḥ
04,066.011d*1136_012 siṃhonnatāṃso gajarājagāmī
04,066.011d*1136_013 padmāyatākṣo 'rjuna eṣa vīraḥ
04,066.011d*1136_014 rājñaḥ samīpe puruṣottamau yau
04,066.011d*1136_015 yamāvimau viṣṇumahendrakalpau
04,066.011d*1136_016 manuṣyaloke sakale samo 'sti
04,066.011d*1136_017 yayor na rūpe na bale na śīle
04,066.011d*1136_018 ābhyāṃ tu pārśve kanakottamāṅgī
04,066.011d*1136_019 yaiṣā prabhā mūrtimatīva gaurī
04,066.011d*1136_020 nīlotpalābhā suradevateva
04,066.011d*1136_021 kṛṣṇā sthitā mūrtimatīva lakṣmīḥ
04,066.011d*1137_000 vaiśaṃpāyana uvāca
04,066.011d*1137_001 evaṃ nivedya tān pārthān pāṇḍavān pañca bhūpateḥ
04,066.011d*1138_001 bhūtapūrvaṃ na kasyāpi harṣeṇotphullalocanaḥ
04,066.011d*1139_001 virāṭanṛpater agre yathādṛṣṭaṃ kurūn prati
04,066.012a ayaṃ sa dviṣatāṃ madhye mṛgāṇām iva kesarī
04,066.012c acarad rathavṛndeṣu nighnaṃs teṣāṃ varān varān
04,066.013a anena viddho mātaṅgo mahān ekeṣuṇā hataḥ
04,066.013c hiraṇyakakṣyaḥ saṃgrāme dantābhyām agaman mahīm
04,066.014a anena vijitā gāvo jitāś ca kuravo yudhi
04,066.014b*1140_001 tasya tatkarma vīrasya na mayā tāta tatkṛtam
04,066.014c asya śaṅkhapraṇādena karṇau me badhirīkṛtau
04,066.014d*1141_001 jāyate romaharṣo me saṃsmṛtyāsya dhanur dhvanim
04,066.014d*1141_002 dhvajasya vānaraṃ bhūtair ākrośantaṃ sahānugaiḥ
04,066.014d*1141_003 nādadānaṃ śarān ghorān na muñcantaṃ śarotkarān
04,066.014d*1141_004 na kārmukaṃ vikarṣantam enaṃ paśyāmi saṃyuge
04,066.014d*1141_005 etaddhanuḥpramuktāś ca śarāḥ puṅkhānupuṅkhinaḥ
04,066.014d*1141_006 nālakṣyeṣu raṇe petur nārācā raktabhojanāḥ
04,066.014d*1141_007 tīkṣṇanārācasaṃkṛttaśirobāhūruvakṣasām
04,066.014d*1141_008 kalevarāṇi dṛśyante yodhānāṃ sāśvasādinām
04,066.014d*1141_009 anena taṭinī tatra śoṇitāmbupravāhinī
04,066.014d*1141_010 pravartitā bhīmarūpā yāṃ smṛtvādyāpi me manaḥ
04,066.014d*1141_011 prakampate caṇḍavāyukampitā kadalī yathā
04,066.014d*1142_001 anena tāta vīreṇa bhīṣmadroṇamukhā rathāḥ
04,066.014d*1142_002 duryodhanena sahitā nirjitā bhīmakarmaṇā
04,066.014d*1142_003 ayaṃ dravantaṃ bhītaṃ māṃ devaputro nyavārayat
04,066.014d*1142_004 asya bāhubalenāsmi jīvan pratyāgataḥ punaḥ
04,066.015a tasya tad vacanaṃ śrutvā matsyarājaḥ pratāpavān
04,066.015c uttaraṃ pratyuvācedam abhipanno yudhiṣṭhire
04,066.016a prasādanaṃ pāṇḍavasya prāptakālaṃ hi rocaye
04,066.016c uttarāṃ ca prayacchāmi pārthāya yadi te matam
04,066.017 uttara uvāca
04,066.017a arcyāḥ pūjyāś ca mānyāś ca prāptakālaṃ ca me matam
04,066.017c pūjyantāṃ pūjanārhāś ca mahābhāgāś ca pāṇḍavāḥ
04,066.018 virāṭa uvāca
04,066.018a ahaṃ khalv api saṃgrāme śatrūṇāṃ vaśam āgataḥ
04,066.018c mokṣito bhīmasenena gāvaś ca vijitās tathā
04,066.019a eteṣāṃ bāhuvīryeṇa yad asmākaṃ jayo mṛdhe
04,066.019c vayaṃ sarve sahāmātyāḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
04,066.019e prasādayāmo bhadraṃ te sānujaṃ pāṇḍavarṣabham
04,066.020a yad asmābhir ajānadbhiḥ kiṃ cid ukto narādhipaḥ
04,066.020c kṣantum arhati tat sarvaṃ dharmātmā hy eṣa pāṇḍavaḥ
04,066.021 vaiśaṃpāyana uvāca
04,066.021a tato virāṭaḥ paramābhituṣṭaḥ; sametya rājñā samayaṃ cakāra
04,066.021c rājyaṃ ca sarvaṃ visasarja tasmai; sadaṇḍakośaṃ sapuraṃ mahātmā
04,066.022a pāṇḍavāṃś ca tataḥ sarvān matsyarājaḥ pratāpavān
04,066.022c dhanaṃjayaṃ puraskṛtya diṣṭyā diṣṭyeti cābravīt
04,066.023a samupāghrāya mūrdhānaṃ saṃśliṣya ca punaḥ punaḥ
04,066.023c yudhiṣṭhiraṃ ca bhīmaṃ ca mādrīputrau ca pāṇḍavau
04,066.024a nātṛpyad darśane teṣāṃ virāṭo vāhinīpatiḥ
04,066.024c saṃprīyamāṇo rājānaṃ yudhiṣṭhiram athābravīt
04,066.025a diṣṭyā bhavantaḥ saṃprāptāḥ sarve kuśalino vanāt
04,066.025c diṣṭyā ca pāritaṃ kṛcchram ajñātaṃ vai durātmabhiḥ
04,066.025d*1143_001 pṛcche 'haṃ kāraṇaṃ kiṃ cid ucyatāṃ tad yathātatham
04,066.025d*1143_002 devānām api śaktir vo rūpaprāvartakāriṇī
04,066.025d*1143_003 manye 'py ahaṃ yathā pūrvaṃ rūpaṃ vo nādhunā tathā
04,066.025d*1143_004 yadā manuṣyasāmānyam abhūd etarhi devavat
04,066.025d*1143_005 rūpaṃ kāntiṃ balaṃ dhairyaṃ guṇāḥ sarve 'py anīdṛśāḥ
04,066.025d*1143_006 sūryāgnirudravaj jātā yūyaṃ devopamāḥ kṣaṇāt
04,066.025d*1143_006 yudhiṣṭhira uvāca
04,066.025d*1143_007 satyaśaucatapobhir no guṇaiḥ prītāḥ surā daduḥ
04,066.025d*1143_008 dharmadurgāprabhṛtayo rūpaprāvartakṛdguṇān
04,066.026a idaṃ ca rājyaṃ naḥ pārthā yac cānyad vasu kiṃ cana
04,066.026c pratigṛhṇantu tat sarvaṃ kaunteyā aviśaṅkayā
04,066.026d*1144_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,066.026d*1144_001 (15ab) tasya tad vacanaṃ śrutvā matsyarājaḥ pratāpavān
04,066.026d*1144_002 (22ca,23) dhanaṃjayaṃ pariṣvajya pāṃḍavān atha sarvaśaḥ
04,066.026d*1144_003 namaskṛtvā tu rājānaṃ rājan rājye 'bhiṣecitam
04,066.026d*1144_004 (24ab) nātṛpyad darśane teṣāṃ virāṭo vāhinīpatiḥ
04,066.026d*1144_005 (24cd) saṃprīyamāṇo rājānaṃ yudhiṣṭhiram athābravīt
04,066.026d*1144_006 (25ab) diṣṭyā bhavantaḥ saṃprāptāḥ sarve kuśalino vanāt
04,066.026d*1144_007 (25cd) diṣṭyā ca caritaṃ kṛcchram ajñātaṃ tair durātmabhiḥ
04,066.026d*1144_008 (26ab) idaṃ rājyaṃ ca vaḥ sarvaṃ yac cāsti vasu kiṃ cana
04,066.026d*1144_009 (26cd) avibhaktam etad bhavatāṃ notkaṇṭhāṃ kartum arhatha
04,066.026d*1144_009 vaiśaṃpāyanaḥ
04,066.026d*1144_010 virāṭasya vacaḥ śrutvā pārthasya ca mahātmanaḥ
04,066.026d*1144_011 (15cd) uttaraḥ pratyuvācedam abhipanno yudhiṣṭhire
04,066.026d*1144_012 (16ab) prasādanaṃ prāptakālaṃ pāṇḍavasyābhirocaye
04,066.026d*1144_013 tejasvī balavāñ śūro rājarājeśvaraḥ prabhuḥ
04,066.026d*1144_014 (16cd) { uttarāṃ ca varārohāṃ pārthasyāmitrakarśana
04,066.026d*1144_015 { praṇipatya prayacchāmas tataḥ śiṣṭā bhavāmahe
04,066.026d*1144_016 (19cd) vayaṃ ca sarve sāmātyāḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
04,066.026d*1144_017 prasādya hy upatiṣṭhāmo rājan kiṃ karavāmahe
04,066.026d*1144_018 (18a,c) rājaṃs tvam asi saṃgrāme gṛhītas tena mokṣitaḥ
04,066.026d*1144_019 (19a,18d) eteṣāṃ bāhuvīryeṇa gāvaś ca vijitās tvayā
04,066.026d*1144_020 kuravo nirjitā yasmāt saṃgrāme 'mitatejasaḥ
04,066.026d*1144_021 eṣa tat sarvam akarot kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
04,066.026d*1144_022 (17a) arcyāḥ pūjyāś ca mānyāś ca pratyuttheyāś ca pāṇḍavāḥ
04,066.026d*1144_023 (17b) arghyārhāś cābhivādyāś ca prāptakālaṃ ca me matam
04,066.026d*1144_024 (17cd) pūjyantāṃ pūjanīyāś ca mahābhāgāś ca pāṇḍavāḥ
04,066.026d*1144_025 na hy ete kupitāḥ śeṣaṃ kuryur āśīviṣopamāḥ
04,066.026d*1144_026 tasmāc chīghraṃ prapadyāmaḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
04,066.026d*1144_027 (19e) prasādayāma bhadraṃ te saha pārthair mahātmabhiḥ
04,066.026d*1144_028 uttarām agrataḥ kṛtvā śiraḥsnātām alaṃkṛtām
04,066.026d*1144_029 jānāmy aham idaṃ sarvam eṣāṃ tu balapauruṣam
04,066.026d*1144_030 kule ca janma mahati phalgunasya ca vikramam
04,066.026d*1144_031 uttarāt pāṇḍavāñ śrutvā virāṭo duḥkhamohitaḥ
04,066.026d*1144_032 uttarāṃ cāpi saṃprekṣya prāptakālam acintayat
04,066.026d*1144_033 tato virāṭaḥ sāmātyaḥ sakalatraḥ sabāndhavaḥ
04,066.026d*1144_034 uttarām agrataḥ kṛtvā śiraḥsnātāṃ kṛtāñjaliḥ
04,066.026d*1144_035 virāṭaḥ
04,066.026d*1144_035 bhūmau nipatitas tūrṇaṃ pāṇḍavasya samīpataḥ
04,066.026d*1144_036 prasīdatu mahārājo dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
04,066.026d*1144_037 pracchannarūpaveṣatvān nāgnir dṛṣṭas tṛṇair vṛtaḥ
04,066.026d*1144_038 śirasābhiprapanno 'smi saputraparicārakaḥ
04,066.026d*1144_039 (20ab) yad asmābhir ajānadbhir adhikṣipto mahīpatiḥ
04,066.026d*1144_040 avamatya kṛtaṃ sarvam ayuktaṃ prākṛto yathā
04,066.026d*1144_041 (20cd) kṣantum arhati tat sarvaṃ dharmajño bandhuvatsalaḥ
04,066.026d*1144_042 yad idaṃ māmakaṃ rāṣṭraṃ puraṃ rājyaṃ ca pārthiva
04,066.026d*1144_043 sadaṇḍakośaṃ visṛje tava bhṛtyo 'smi pārthiva
04,066.026d*1144_044 vaiśaṃpāyanaḥ
04,066.026d*1144_044 vayaṃ ca sarve sāmātyā bhavantaṃ śaraṇaṃ gatāḥ
04,066.026d*1144_045 taṃ dharmarājaḥ patitaṃ mahītale
04,066.026d*1144_046 sabandhuvargaṃ prasamīkṣya pārthivam
04,066.026d*1144_047 uvāca vākyaṃ paralokadarśanaḥ
04,066.026d*1144_048 pranaṣṭamanyur gataśokamatsaraḥ
04,066.026d*1144_048 yudhiṣṭhiraḥ
04,066.026d*1144_049 na te bhayaṃ pārthiva vidyate mayi
04,066.026d*1144_050 pratītarūpo 'smy anucintya mānasam
04,066.026d*1144_051 etat tvayā samyag ihopapāditaṃ
04,066.026d*1144_052 dvijair amātyaiḥ sadṛśaiś ca paṇḍitaiḥ
04,066.026d*1144_053 imāṃ ca kanyāṃ samalaṃkṛtāṃ bhṛśaṃ
04,066.026d*1144_054 samīkṣya tuṣṭo 'smi narendrasattama
04,066.026d*1144_055 kṣāntam etan mahābāho yan māṃ vadasi pārthiva
04,066.026d*1144_056 na caiva kiṃ cit paśyāmi vikṛtaṃ te narādhipa
04,066.026d*1144_056 vaiśaṃpāyanaḥ
04,066.026d*1144_057 (21a) tato virāṭaḥ paramābhituṣṭaḥ
04,066.026d*1144_058 (21b) sametya rājñā samayaṃ cakāra
04,066.026d*1144_059 (21c) rājyaṃ ca sarvaṃ visasarja tasmai
04,066.026d*1144_060 (21d) sadaṇḍakośaṃ sapuraṃ mahātmā
04,066.026d*1144_060 virāṭaḥ
04,066.026d*1144_061 yac ca vakṣyāmi te sarvaṃ mā śaṅkethā yudhiṣṭhira
04,066.026d*1144_062 idaṃ sanagaraṃ rāṣṭraṃ savanaṃ savadhūjanam
04,066.026d*1144_063 yuṣmabhyaṃ saṃpradāsyāmi bhokṣyāmy ucchiṣṭam eva ca
04,066.026d*1144_064 ahaṃ vṛddhaś ciraṃ rājan bhuktabhogaś ciraṃ sukham
04,066.026d*1144_065 rājyaṃ dattvā tu yuṣmabhyaṃ pravrajiṣyāmi kānanam
04,066.027a uttarāṃ pratigṛhṇātu savyasācī dhanaṃjayaḥ
04,066.027c ayaṃ hy aupayiko bhartā tasyāḥ puruṣasattamaḥ
04,066.028a evam ukto dharmarājaḥ pārtham aikṣad dhanaṃjayam
04,066.028c īkṣitaś cārjuno bhrātrā matsyaṃ vacanam abravīt
04,066.028d*1145_001 vayaṃ vanāntarāt prāptā na te rājyaṃ gṛhāmahe
04,066.028d*1145_002 kiṃ tu duryodhanādīnāṃ rājñāṃ rājyaṃ gṛhāmahe
04,066.029a pratigṛhṇāmy ahaṃ rājan snuṣāṃ duhitaraṃ tava
04,066.029c yuktaś cāvāṃ hi saṃbandho matsyabhāratasattamau
04,067.001 virāṭa uvāca
04,067.001a kimarthaṃ pāṇḍavaśreṣṭha bhāryāṃ duhitaraṃ mama
04,067.001c pratigrahītuṃ nemāṃ tvaṃ mayā dattām ihecchasi
04,067.002 arjuna uvāca
04,067.002a antaḥpure 'ham uṣitaḥ sadā paśyan sutāṃ tava
04,067.002c rahasyaṃ ca prakāśaṃ ca viśvastā pitṛvan mayi
04,067.003a priyo bahumataś cāhaṃ nartako gītakovidaḥ
04,067.003c ācāryavac ca māṃ nityaṃ manyate duhitā tava
04,067.004a vayaḥsthayā tayā rājan saha saṃvatsaroṣitaḥ
04,067.004c atiśaṅkā bhavet sthāne tava lokasya cābhibho
04,067.005a tasmān nimantraye tvāhaṃ duhituḥ pṛthivīpate
04,067.005c śuddho jitendriyo dāntas tasyāḥ śuddhiḥ kṛtā mayā
04,067.006a snuṣāyā duhitur vāpi putre cātmani vā punaḥ
04,067.006c atra śaṅkāṃ na paśyāmi tena śuddhir bhaviṣyati
04,067.007a abhiṣaṅgād ahaṃ bhīto mithyācārāt paraṃtapa
04,067.007c snuṣārtham uttarāṃ rājan pratigṛhṇāmi te sutām
04,067.008a svasrīyo vāsudevasya sākṣād devaśiśur yathā
04,067.008c dayitaś cakrahastasya bāla evāstrakovidaḥ
04,067.009a abhimanyur mahābāhuḥ putro mama viśāṃ pate
04,067.009c jāmātā tava yukto vai bhartā ca duhitus tava
04,067.010 virāṭa uvāca
04,067.010a upapannaṃ kuruśreṣṭhe kuntīputre dhanaṃjaye
04,067.010c ya evaṃ dharmanityaś ca jātajñānaś ca pāṇḍavaḥ
04,067.011a yatkṛtyaṃ manyase pārtha kriyatāṃ tadanantaram
04,067.011c sarve kāmāḥ samṛddhā me saṃbandhī yasya me 'rjunaḥ
04,067.012 vaiśaṃpāyana uvāca
04,067.012a evaṃ bruvati rājendre kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
04,067.012c anvajānāt sa saṃyogaṃ samaye matsyapārthayoḥ
04,067.013a tato mitreṣu sarveṣu vāsudeve ca bhārata
04,067.013c preṣayām āsa kaunteyo virāṭaś ca mahīpatiḥ
04,067.013d@060_0001 pratigṛhya snuṣārthaṃ vai darśayan vṛttam ātmanaḥ
04,067.013d@060_0002 śīlaśaucasamācāraṃ lokasyāvedya phalgunaḥ
04,067.013d@060_0003 loke vikhyāpya māhātmyaṃ yaśaś ca sa paraṃtapaḥ
04,067.013d@060_0004 yudhiṣṭhiraḥ
04,067.013d@060_0004 kṛtārthaḥ śucir avyagras tuṣṭimān abhavat tadā
04,067.013d@060_0005 rājan prīto 'smi bhadraṃ te sakhā me 'si paraṃtapa
04,067.013d@060_0006 vaiśaṃpāyanaḥ
04,067.013d@060_0006 sukham adhyuṣitāḥ sarve ajñātās tvayi pārthiva
04,067.013d@060_0007 virāṭanagare rājā dharmātmā saṃśitavrataḥ
04,067.013d@060_0008 pūjitaś cābhiṣiktaś ca ratnaiś ca śataśaś citaḥ
04,067.013d@060_0009 tathā bruvantaṃ prasamīkṣya rājā
04,067.013d@060_0010 paraṃ prahṛṣṭaḥ svajanena tena
04,067.013d@060_0011 snehāt pariṣvajya nṛpo bhujābhyāṃ
04,067.013d@060_0012 dadau tam arthaṃ kurupuṃgavānām
04,067.013d@060_0013 yuddhāt prayātāḥ kuravo hi mārge
04,067.013d@060_0014 sametya sarve hitam eva tatra
04,067.013d@060_0015 ācāryaputraḥ śakuniś ca rājā
04,067.013d@060_0016 duryodhanaḥ sūtaputraś ca karṇaḥ
04,067.013d@060_0017 saṃmantrya rājan sahitāḥ samarthāḥ
04,067.013d@060_0018 samādiśan dūtam atho samagrāḥ
04,067.013d@060_0019 yudhiṣṭhiraś cāpi susaṃprahṛṣṭo
04,067.013d@060_0020 duryodhanād dūtam apaśyad āgatam
04,067.013d@060_0021 sa cābravīd dharmarājaṃ sametya
04,067.013d@060_0022 yudhiṣṭhiraṃ pāṇḍavam ugravīryam
04,067.013d@060_0023 dhanaṃjayenāsi punar vanāya
04,067.013d@060_0024 pravrājitaḥ samaye tiṣṭha pārtha
04,067.013d@060_0025 trayodaśe hy eṣa kirīṭamālī
04,067.013d@060_0026 saṃvatsare pāṇḍaveyo 'dya dṛṣṭaḥ
04,067.013d@060_0027 tato 'bravīd dharmasutaḥ prahasya
04,067.013d@060_0028 kṣipraṃ gatvā brūhi suyodhanaṃ tam
04,067.013d@060_0029 pitāmahaḥ śāṃtanavo bravītu
04,067.013d@060_0030 yady atra pūrṇo 'dya trayodaśo naḥ
04,067.013d@060_0031 saṃvatsarānte tu dhanaṃjayena
04,067.013d@060_0032 viṣphāritaṃ gāṇḍivam ājimadhye
04,067.013d@060_0033 pūrṇo na pūrṇo na iti bravītu
04,067.013d@060_0034 yad asya satyaṃ mama tat pramāṇam
04,067.013d@060_0035 tenaivam uktaḥ sa nivṛtya dūto
04,067.013d@060_0036 duryodhanaṃ prāpya śaśaṃsa tattvam
04,067.013d@060_0037 sametya dūtena sa rājaputro
04,067.013d@060_0038 duryodhano mantrayām āsa tatra
04,067.013d@060_0039 bhīṣmeṇa karṇena kṛpeṇa caiva
04,067.013d@060_0040 droṇena bhūriśravasā ca sārdham
04,067.013d@060_0041 saṃmantrya rātrau bahubhiḥ suhṛdbhir
04,067.013d@060_0042 bhīṣmo 'bravīd dhārtarāṣṭraṃ mahātmā
04,067.013d@060_0043 tīrṇapratijñena dhanaṃjayena
04,067.013d@060_0044 viṣphāritaṃ gāṇḍivam ājimadhye
04,067.013d@060_0045 te dhārtarāṣṭrāḥ samayaṃ niśamya
04,067.013d@060_0046 tīrṇapratijñasya dhanaṃjayasya
04,067.013d@060_0047 saṃcintya sarve sahitāḥ suhṛdbhiḥ
04,067.013d@060_0048 sapārthivāḥ svāni gṛhāṇi jagmuḥ
04,067.014a tatas trayodaśe varṣe nivṛtte pañca pāṇḍavāḥ
04,067.014c upaplavye virāṭasya samapadyanta sarvaśaḥ
04,067.014d*1146_001 virāṭena saputreṇa pūjyamānāḥ samāvasan
04,067.014d*1147_001 dūtān mitreṣu sarveṣu jñātisaṃbandhikeṣv api
04,067.014d*1147_002 preṣayām āsa kaunteyo virāṭaś ca mahīpatiḥ
04,067.015a tasmin vasaṃś ca bībhatsur ānināya janārdanam
04,067.015c ānartebhyo 'pi dāśārhān abhimanyuṃ ca pāṇḍavaḥ
04,067.015d*1148_001 abhimanyuṃ samādāya rāmeṇa sahitas tadā
04,067.015d*1148_002 sarvayādavamukhyaiś ca saṃvṛtaḥ paravīrahā
04,067.015d*1148_003 śaṅkhadundubhinirghoṣair virāṭanagaraṃ yayau
04,067.016a kāśirājaś ca śaibyaś ca prīyamāṇau yudhiṣṭhire
04,067.016c akṣauhiṇībhyāṃ sahitāv āgatau pṛthivīpate
04,067.017a akṣauhiṇyā ca tejasvī yajñaseno mahābalaḥ
04,067.017b*1149_001 saha putrair mahāvīryair dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍibhiḥ
04,067.017b*1150_001 upaplāvyaṃ yayuḥ śīghraṃ pāṇḍavārthe mahābalāḥ
04,067.017b*1150_002 tataḥ śatasahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
04,067.017b*1150_003 samīpam abhivartante yodhā yaudhiṣṭhiraṃ balam
04,067.017b*1150_004 samudram iva gharmānte srotaḥśreṣṭhāḥ pṛthak pṛthak
04,067.017c draupadyāś ca sutā vīrāḥ śikhaṇḍī cāparājitaḥ
04,067.018a dhṛṣṭadyumnaś ca durdharṣaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
04,067.018c samastākṣauhiṇīpālā yajvāno bhūridakṣiṇāḥ
04,067.018e sarve śastrāstrasaṃpannāḥ sarve śūrās tanutyajaḥ
04,067.019a tān āgatān abhiprekṣya matsyo dharmabhṛtāṃ varaḥ
04,067.019b*1151_001 pūjayām āsa vidhivat sabhṛtyabalavāhanān
04,067.019c prīto 'bhavad duhitaraṃ dattvā tām abhimanyave
04,067.020a tataḥ pratyupayāteṣu pārthiveṣu tatas tataḥ
04,067.020c tatrāgamad vāsudevo vanamālī halāyudhaḥ
04,067.020d*1152_001 te dūtā dvārakām etya dṛṣṭvā vṛṣṇīn mahārathān
04,067.020d*1152_002 ūcuḥ prāñjalayas tatra pāṇḍavānāṃ mataṃ tadā
04,067.020d*1153_001 tasmin kāle niśamyātha dūtavākyaṃ janārdanaḥ
04,067.020d*1153_002 dayitaṃ svastriyaṃ putraṃ subhadrāyāḥ sumānitam
04,067.020e kṛtavarmā ca hārdikyo yuyudhānaś ca sātyakiḥ
04,067.021a anādhṛṣṭis tathākrūraḥ sāmbo niśaṭha eva ca
04,067.021b*1154_001 anye 'pi bahavaḥ śūrā nṛpāḥ prītiparāyaṇāḥ
04,067.021b*1154_002 bibhyan ke 'pi samājagmuḥ pāṇḍavebhyo hitaiṣiṇaḥ
04,067.021b*1155_001 pradyumnaś ca mahābāhur ulmukaś ca mahābalaḥ
04,067.021c abhimanyum upādāya saha mātrā paraṃtapāḥ
04,067.021d*1156_001 kṛṣṇena sahitāḥ sarve pāṇḍavān draṣṭum āgatāḥ
04,067.022a indrasenādayaś caiva rathais taiḥ susamāhitaiḥ
04,067.022c āyayuḥ sahitāḥ sarve parisaṃvatsaroṣitāḥ
04,067.023a daśa nāgasahasrāṇi hayānāṃ ca śatāyutam
04,067.023c rathānām arbudaṃ pūrṇaṃ nikharvaṃ ca padātinām
04,067.024a vṛṣṇyandhakāś ca bahavo bhojāś ca paramaujasaḥ
04,067.024c anvayur vṛṣṇiśārdūlaṃ vāsudevaṃ mahādyutim
04,067.024d@061_0001 vāsudevaṃ tathāyāntaṃ dṛṣṭvā pāṇḍusutās tadā
04,067.024d@061_0002 mātsyena sahitāḥ sarve pratyudyātā janārdanam
04,067.024d@061_0003 śaṅkhadundubhinirghoṣair maṅgalyaiś ca janārdanam
04,067.024d@061_0004 vavandur muditāḥ sarve pādayos tasya pāṇḍavāḥ
04,067.024d@061_0005 pāṇḍavāḥ
04,067.024d@061_0005 mātsyena sahitāḥ sarve ānandāśrupariplutāḥ
04,067.024d@061_0006 evaṃ tava prasādād vai varṣāṇy etāni sarvaśaḥ
04,067.024d@061_0007 trayodaśāpi dāśārha yathā sa samayaḥ kṛtaḥ
04,067.024d@061_0008 uṣitāḥ smo jagannātha tvaṃ nātho no janārdana
04,067.024d@061_0009 vaiśaṃpāyanaḥ
04,067.024d@061_0009 rakṣasva devadeveśa tvām adya śaraṇaṃ gatāḥ
04,067.024d@061_0010 tān vandamānān sahasā pariṣvajya janārdanaḥ
04,067.024d@061_0011 virāṭasya sahāyāṃs tān sarvayādavasavṛtaḥ
04,067.024d@061_0012 yathārhaṃ pūjayām āsa mudā paramayā yutaḥ
04,067.024d@061_0013 vṛṣṇivīrāṃś ca tān sarvān yathārhaṃ pratipedire
04,067.024d@061_0014 kṛṣṇā ca devakīputraṃ vavande pādayos tathā
04,067.024d@061_0015 tām udyamya sukeśāntāṃ nayane parimṛjya ca
04,067.024d@061_0016 uvāca vākyaṃ deveśaḥ sarvayādavasaṃnidhau
04,067.024d@061_0017 mā śokaṃ kuru kalyāṇi dhārtarāṣṭrān samāhitān
04,067.024d@061_0018 acirād ghātayitvāhaṃ pārthena sahitaḥ kṣitim
04,067.024d@061_0019 yudhiṣṭhirāya dāsyāmi vyetu te mānaso jvaraḥ
04,067.024d@061_0020 abhimanyunā ca pārthena raukmiṇeyena te śape
04,067.024d@061_0021 satyam etad vaco mahyam avaihi tvam anindite
04,067.024d@061_0022 ity uktvā tāṃ visṛjyātha prīyamāṇo yudhiṣṭhiram
04,067.024d@061_0023 anvāsta vṛṣṇiśārdūlaḥ saha vṛṣṇyandhakais tadā
04,067.025a pāribarhaṃ dadau kṛṣṇaḥ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
04,067.025c striyo ratnāni vāsāṃsi pṛthak pṛthag anekaśaḥ
04,067.025d*1157_001 rājāno rājaputrāś ca nivṛtte samaye tadā
04,067.025d*1157_002 yathārhaṃ pāṇḍavaśreṣṭhe hy avartantābhipūjitāḥ
04,067.025d*1157_003 āsan prahṛṣṭamanasaḥ pāribarhaṃ dadus tadā
04,067.025d*1158_000 vaiśaṃpāyanaḥ
04,067.025d*1158_001 teṣu tatra sameteṣu rājāno vṛṣṇibhiḥ saha
04,067.025d@062_0001 anekaśaḥ samājagmur nānādigbhyo narādhipāḥ
04,067.025d@062_0002 virāṭanagaraṃ prāpya hastyaśvarathasādinaḥ
04,067.025d@062_0003 nānādeśodbhavāṃś caiva ratnāni subahūny api
04,067.025d@062_0004 vastrāṇi ca mahārhāṇi maṇīnāṃ nicayāni ca
04,067.025d@062_0005 raukmaṃ coccāvacaṃ vastraṃ ślakṣṇānīva mṛdūni ca
04,067.025d@062_0006 maṇikāñcanacitrāṇi divyāny ābharaṇāni ca
04,067.025d@062_0007 aśvāṃs tittirakalmāṣāñ śvetāśvāṃś caiva sarvaśaḥ
04,067.025d@062_0008 vivāhārtham anuprāptāḥ saubhadrasya mahātmanaḥ
04,067.025d@062_0009 maṅgalena ca saṃyuktaṃ brahmaghoṣeṇa nāditam
04,067.025d@062_0010 vedodgītaiḥ sāmabhiś ca stutibhir brahmacāriṇām
04,067.025d@062_0011 vedī viracitā tatra sarvaratnavibhūṣitā
04,067.025d@062_0012 hṛṣṭapuṣṭajanākīrṇāḥ sarvaśaḥ śuklavāsasaḥ
04,067.025d@062_0013 nānādeśodbhavāś caiva gāyanās tatra cāgatāḥ
04,067.025d@062_0014 sametāḥ sarvaśas tatra brāhmaṇā vedapāragāḥ
04,067.025e tato vivāho vidhivad vavṛte matsyapārthayoḥ
04,067.026a tataḥ śaṅkhāś ca bheryaś ca gomukhāḍambarās tathā
04,067.026c pārthaiḥ saṃyujyamānasya nedur matsyasya veśmani
04,067.027a uccāvacān mṛgāñ jaghnur medhyāṃś ca śataśaḥ paśūn
04,067.027c surāmaireyapānāni prabhūtāny abhyahārayan
04,067.028a gāyanākhyānaśīlāś ca naṭā vaitālikās tathā
04,067.028c stuvantas tān upātiṣṭhan sūtāś ca saha māgadhaiḥ
04,067.028d*1159_001 striyo vṛddhāḥ kuṭumbinya utsavajñāś ca maṅgalaiḥ
04,067.028d*1159_002 draupady antaḥpure caiva virāṭasya gṛhe striyaḥ
04,067.029a sudeṣṇāṃ ca puraskṛtya matsyānāṃ ca varastriyaḥ
04,067.029c ājagmuś cārusarvāṅgyaḥ sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ
04,067.030a varṇopapannās tā nāryo rūpavatyaḥ svalaṃkṛtāḥ
04,067.030c sarvāś cābhyabhavat kṛṣṇā rūpeṇa yaśasā śriyā
04,067.031a parivāryottarāṃ tās tu rājaputrīm alaṃkṛtām
04,067.031c sutām iva mahendrasya puraskṛtyopatasthire
04,067.031d*1160_001 dhaumyo maharṣibhis tatra samādhāya ca pāvakam
04,067.031d*1160_002 juhāva vidhivad vidvān pāṇḍavānāṃ purohitaḥ
04,067.031d*1161_001 bhṛṅgāraṃ tu samādāya sauvarṇaṃ jalapūritam
04,067.031d*1161_002 pārthasya haste sahasā satām indīvarekṣaṇām
04,067.031d*1161_003 snuṣārthaṃ prākṣipad dvāri virāṭo vāhinīpatiḥ
04,067.032a tāṃ pratyagṛhṇāt kaunteyaḥ sutasyārthe dhanaṃjayaḥ
04,067.032c saubhadrasyānavadyāṅgīṃ virāṭatanayāṃ tadā
04,067.033a tatrātiṣṭhan mahārājo rūpam indrasya dhārayan
04,067.033c snuṣāṃ tāṃ pratijagrāha kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
04,067.033d*1162_001 drupadaś ca virāṭaś ca śikhaṇḍī ca mahāyaśāḥ
04,067.033d*1162_002 kāśirājaś ca śaibyaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca sātyakiḥ
04,067.033d*1162_003 saptaite 'kṣauhiṇīpālā yajvāno bhūridakṣiṇāḥ
04,067.033d*1162_004 parivārya pāṇḍavaṃ sarve niveśaṃ cakrire tadā
04,067.034a pratigṛhya ca tāṃ pārthaḥ puraskṛtya janārdanam
04,067.034c vivāhaṃ kārayām āsa saubhadrasya mahātmanaḥ
04,067.034d*1163_001 dhaumyaḥ śiṣyaiḥ parivṛto bhānumān iva raśmibhiḥ
04,067.034d*1164_001 tato vivāho vavṛdhe sphītaḥ sarvaguṇānvitaḥ
04,067.034d*1164_002 saubhadrasyādbhutaś caiva pitus tava pitus tadā
04,067.034d*1165_001 dhaumyaḥ śiṣyaiḥ parivṛto juhāvāgnau vidhānataḥ
04,067.034d*1165_002 agniṃ pradakṣiṇaṃ kurvan saubhadraḥ pāṇim agrahīt
04,067.034d*1166_001 tataḥ pārthāya saṃhṛṣṭo mātsyarājo dhanaṃ mahat
04,067.035a tasmai sapta sahasrāṇi hayānāṃ vātaraṃhasām
04,067.035c dve ca nāgaśate mukhye prādād bahu dhanaṃ tadā
04,067.035d*1167_001 prādān matsyapatir hṛṣṭaḥ kanyādhanam anuttamam
04,067.035d*1168_001 pāribarhaṃ ca pārthasya pradadau matsyapuṃgavaḥ
04,067.035d*1168_002 kṛṣṇena saha kaunteyaḥ pratyagṛhṇāt prabhūtavat
04,067.035d*1169_001 hutvā samyak samiddhāgnim arcayitvā dvijanmanaḥ
04,067.035d*1169_002 rājyaṃ balaṃ ca kośaṃ ca sarvam ātmānam eva ca
04,067.035d*1170_001 nyavedayan pāṇḍavebhyo virāṭaḥ prītimāṃs tadā
04,067.036a kṛte vivāhe tu tadā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
04,067.036c brāhmaṇebhyo dadau vittaṃ yad upāharad acyutaḥ
04,067.037a gosahasrāṇi ratnāni vastrāṇi vividhāni ca
04,067.037c bhūṣaṇāni ca mukhyāni yānāni śayanāni ca
04,067.037d*1171_001 paṭṭavāsāṃsi citrāṇi dāsīdāsān bahūn dadau
04,067.037d*1172_001 nāgarān prītibhir divyais tarpayām āsa bhūpatiḥ
04,067.037d*1173_001 bhojanāni ca hṛdyāni pānāni vividhāni ca
04,067.038a tan mahotsavasaṃkāśaṃ hṛṣṭapuṣṭajanāvṛtam
04,067.038c nagaraṃ matsyarājasya śuśubhe bharatarṣabha
04,067.038d*1174_001 purohitair amātyaiś ca paurair jānapadair api
04,067.038d*1174_002 virāṭanṛpatiḥ śrīmān saubhadrāyābhimanyave
04,067.038d*1174_003 tāṃ sutām uttarāṃ dattvā mumude paramaṃ tadā
04,067.038d*1175_001 evaṃ vṛtte vivāhe tu pārthasūnoḥ paraṃtapa
04,067.038d*1175_002 purād bahir upaplāvya ūṣuḥ pāṇḍusutās tadā
04,067.038d*1176_000 janamejayaḥ
04,067.038d*1176_001 vṛtte vivāhe hṛṣṭātmā yad uvāca yudhiṣṭhiraḥ
04,067.038d*1176_002 tat sarvaṃ kathayasveha kṛtavanto yad uttaram
04,067.038d*1177_001 caturtham etad vipulaṃ vairāṭaṃ parvavarṇanam
04,067.038d*1177_002 atrāpi parisaṃkhyātā adhyāyānāṃ mahātmanā
04,067.038d*1177_003 saptaṣaṣṭir atho pūrṇā ślokānām api me śṛṇu
04,067.038d*1177_004 ślokānāṃ dve sahasre tu trīṇi ślokaśatāni ca
04,067.038d*1177_005 parvaṇy asmin samākhyātaṃ saṃkhyānaṃ paramarṣiṇā
04,067.038d*1177_006 virāṭaparve deyāni vāsāṃsi vividhāni ca
04,067.038d*1178_001 kṛtvā vivāhaṃ tu kurupravīrās
04,067.038d*1178_002 tadābhimanyor muditasya pakṣāḥ
04,067.038d*1178_003 viśramya catvāry uṣasaḥ pratītāḥ
04,067.038d*1178_004 sabhāṃ virāṭasya tato 'bhijagmuḥ
05,001.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
05,001.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
05,001.000*0002_00 janamejaya uvāca
05,001.000*0002_01 evaṃ nirvartya codvāhaṃ saṃgataḥ saha bandhubhiḥ
05,001.000*0002_02 kāḥ kathāś ca cakārāsau vaiśaṃpāyana kīrtaya
05,001.000*0003_01 mahābhāratayaṣṭir vaḥ suparvavyāsavaṃśajā
05,001.000*0003_02 skhalatām avalambāya jāyatāṃ bhavavartmani
05,001.000*0004_01 vṛtte vivāhe hṛṣṭātmā yad uvāca yudhiṣṭhiraḥ
05,001.000*0004_02 tat sarvaṃ kathayasveha kṛtavanto yad uttaram
05,001.000*0005_01 abhraśyāmaḥ piṅgajaṭābaddhakalāpaḥ
05,001.000*0005_02 prāṃśur daṇḍī kṛṣṇamṛgatvakparidhānaḥ
05,001.000*0005_03 sākṣāl lokān pāvayamānaḥ kavimukhyaḥ
05,001.000*0005_04 pārāśaryaḥ parvasu rūpaṃ vivṛṇotu
05,001.000*0006_01 oṃ vyāsaṃ vasiṣṭhanaptāraṃ śakteḥ pautram akalmaṣam
05,001.000*0006_02 parāśarātmajaṃ vande śukatātaṃ taponidhim
05,001.000*0006_03 vyāsāya viṣṇurūpāya vyāsarūpāya viṣṇave
05,001.000*0006_04 namo vai brahmanidhaye vāsiṣṭhāya namo namaḥ
05,001.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,001.001a kṛtvā vivāhaṃ tu kurupravīrās; tadābhimanyor muditasvapakṣāḥ
05,001.001c viśramya catvāry uṣasaḥ pratītāḥ; sabhāṃ virāṭasya tato 'bhijagmuḥ
05,001.002a sabhā tu sā matsyapateḥ samṛddhā; maṇipravekottamaratnacitrā
05,001.002c nyastāsanā mālyavatī sugandhā; tām abhyayus te nararājavaryāḥ
05,001.003a athāsanāny āviśatāṃ purastād; ubhau virāṭadrupadau narendrau
05,001.003c vṛddhaś ca mānyaḥ pṛthivīpatīnāṃ; pitāmaho rāmajanārdanābhyām
05,001.004a pāñcālarājasya samīpatas tu; śinipravīraḥ saharauhiṇeyaḥ
05,001.004c matsyasya rājñas tu susaṃnikṛṣṭau; janārdanaś caiva yudhiṣṭhiraś ca
05,001.005a sutāś ca sarve drupadasya rājño; bhīmārjunau mādravatīsutau ca
05,001.005c pradyumnasāmbau ca yudhi pravīrau; virāṭaputraś ca sahābhimanyuḥ
05,001.006a sarve ca śūrāḥ pitṛbhiḥ samānā; vīryeṇa rūpeṇa balena caiva
05,001.006c upāviśan draupadeyāḥ kumārāḥ; suvarṇacitreṣu varāsaneṣu
05,001.007a tathopaviṣṭeṣu mahāratheṣu; vibhrājamānāmbarabhūṣaṇeṣu
05,001.007c rarāja sā rājavatī samṛddhā; grahair iva dyaur vimalair upetā
05,001.008a tataḥ kathās te samavāyayuktāḥ; kṛtvā vicitrāḥ puruṣapravīrāḥ
05,001.008c tasthur muhūrtaṃ paricintayantaḥ; kṛṣṇaṃ nṛpās te samudīkṣamāṇāḥ
05,001.009a kathāntam āsādya ca mādhavena; saṃghaṭṭitāḥ pāṇḍavakāryahetoḥ
05,001.009b*0007_01 kṛṣṇena vṛṣṇipravareṇa tatra
05,001.009c te rājasiṃhāḥ sahitā hy aśṛṇvan; vākyaṃ mahārthaṃ ca mahodayaṃ ca
05,001.010 kṛṣṇa uvāca
05,001.010a sarvair bhavadbhir viditaṃ yathāyaṃ; yudhiṣṭhiraḥ saubalenākṣavatyām
05,001.010c jito nikṛtyāpahṛtaṃ ca rājyaṃ; punaḥ pravāse samayaḥ kṛtaś ca
05,001.011a śaktair vijetuṃ tarasā mahīṃ ca; satye sthitais tac caritaṃ yathāvat
05,001.011c pāṇḍoḥ sutais tad vratam ugrarūpaṃ; varṣāṇi ṣaṭ sapta ca bhāratāgryaiḥ
05,001.012a trayodaśaś caiva sudustaro 'yam; ajñāyamānair bhavatāṃ samīpe
05,001.012c kleśān asahyāṃś ca titikṣamāṇair; yathoṣitaṃ tad viditaṃ ca sarvam
05,001.012*0008_01 etaiḥ parapreṣyaniyogayuktair
05,001.012*0008_02 icchadbhir āptaṃ svakulena rājyam
05,001.013a evaṃ gate dharmasutasya rājño; duryodhanasyāpi ca yad dhitaṃ syāt
05,001.013c tac cintayadhvaṃ kurupāṇḍavānāṃ; dharmyaṃ ca yuktaṃ ca yaśaskaraṃ ca
05,001.014a adharmayuktaṃ ca na kāmayeta; rājyaṃ surāṇām api dharmarājaḥ
05,001.014c dharmārthayuktaṃ ca mahīpatitvaṃ; grāme 'pi kasmiṃś cid ayaṃ bubhūṣet
05,001.015a pitryaṃ hi rājyaṃ viditaṃ nṛpāṇāṃ; yathāpakṛṣṭaṃ dhṛtarāṣṭraputraiḥ
05,001.015c mithyopacāreṇa tathāpy anena; kṛcchraṃ mahat prāptam asahyarūpam
05,001.016a na cāpi pārtho vijito raṇe taiḥ; svatejasā dhṛtarāṣṭrasya putraiḥ
05,001.016c tathāpi rājā sahitaḥ suhṛdbhir; abhīpsate 'nāmayam eva teṣām
05,001.017a yat tat svayaṃ pāṇḍusutair vijitya; samāhṛtaṃ bhūmipatīn nipīḍya
05,001.017c tat prārthayante puruṣapravīrāḥ; kuntīsutā mādravatīsutau ca
05,001.018a bālās tv ime tair vividhair upāyaiḥ; saṃprārthitā hantum amitrasāhāḥ
05,001.018c rājyaṃ jihīrṣadbhir asadbhir ugraiḥ; sarvaṃ ca tad vo viditaṃ yathāvat
05,001.019a teṣāṃ ca lobhaṃ prasamīkṣya vṛddhaṃ; dharmātmatāṃ cāpi yudhiṣṭhirasya
05,001.019c saṃbandhitāṃ cāpi samīkṣya teṣāṃ; matiṃ kurudhvaṃ sahitāḥ pṛthak ca
05,001.020a ime ca satye 'bhiratāḥ sadaiva; taṃ pārayitvā samayaṃ yathāvat
05,001.020c ato 'nyathā tair upacaryamāṇā; hanyuḥ sametān dhṛtarāṣṭraputrān
05,001.021a tair viprakāraṃ ca niśamya rājñaḥ; suhṛjjanās tān parivārayeyuḥ
05,001.021c yuddhena bādheyur imāṃs tathaiva; tair vadhyamānā yudhi tāṃś ca hanyuḥ
05,001.021d*0009_01 tyaktās tathā bandhujanena cāmī
05,001.021d*0009_02 dharmeṇa vairīn nihatāś ca hanyuḥ
05,001.022a tathāpi neme 'lpatayā samarthās; teṣāṃ jayāyeti bhaven mataṃ vaḥ
05,001.022c sametya sarve sahitāḥ suhṛdbhis; teṣāṃ vināśāya yateyur eva
05,001.023a duryodhanasyāpi mataṃ yathāvan; na jñāyate kiṃ nu kariṣyatīti
05,001.023c ajñāyamāne ca mate parasya; kiṃ syāt samārabhyatamaṃ mataṃ vaḥ
05,001.024a tasmād ito gacchatu dharmaśīlaḥ; śuciḥ kulīnaḥ puruṣo 'pramattaḥ
05,001.024c dūtaḥ samarthaḥ praśamāya teṣāṃ; rājyārdhadānāya yudhiṣṭhirasya
05,001.025a niśamya vākyaṃ tu janārdanasya; dharmārthayuktaṃ madhuraṃ samaṃ ca
05,001.025c samādade vākyam athāgrajo 'sya; saṃpūjya vākyaṃ tad atīva rājan
05,002.001 baladeva uvāca
05,002.001a śrutaṃ bhavadbhir gadapūrvajasya; vākyaṃ yathā dharmavad arthavac ca
05,002.001c ajātaśatroś ca hitaṃ hitaṃ ca; duryodhanasyāpi tathaiva rājñaḥ
05,002.002a ardhaṃ hi rājyasya visṛjya vīrāḥ; kuntīsutās tasya kṛte yatante
05,002.002a*0010_01 jitā gatāraṇyam itaḥ purā te
05,002.002b*0011_01 mādrīsutau caiva kurupravīrau
05,002.002c pradāya cārdhaṃ dhṛtarāṣṭraputraḥ; sukhī sahāsmābhir atīva modet
05,002.003a labdhvā hi rājyaṃ puruṣapravīrāḥ; samyak pravṛtteṣu pareṣu caiva
05,002.003c dhruvaṃ praśāntāḥ sukham āviśeyus; teṣāṃ praśāntiś ca hitaṃ prajānām
05,002.003d*0012_01 tato vināśaḥ kurupāṇḍavānāṃ
05,002.003d*0012_02 sabāndhavānāṃ bhavitācireṇa
05,002.003d*0012_03 tasmād yad uktaṃ madhusūdanena
05,002.003d*0012_04 tat sarvalokasya hitaṃ yatadhvam
05,002.004a duryodhanasyāpi mataṃ ca vettuṃ; vaktuṃ ca vākyāni yudhiṣṭhirasya
05,002.004b*0013_01 prayātu dūtaḥ puruṣaḥ pradhāno
05,002.004b*0013_02 hitāya teṣāṃ ca tathaiva caiṣām
05,002.004c priyaṃ mama syād yadi tatra kaś cid; vrajec chamārthaṃ kurupāṇḍavānām
05,002.005a sa bhīṣmam āmantrya kurupravīraṃ; vaicitravīryaṃ ca mahānubhāvam
05,002.005c droṇaṃ saputraṃ viduraṃ kṛpaṃ ca; gāndhārarājaṃ ca sasūtaputram
05,002.006a sarve ca ye 'nye dhṛtarāṣṭraputrā; balapradhānā nigamapradhānāḥ
05,002.006c sthitāś ca dharmeṣu yathā svakeṣu; lokapravīrāḥ śrutakālavṛddhāḥ
05,002.007a eteṣu sarveṣu samāgateṣu; paureṣu vṛddheṣu ca saṃgateṣu
05,002.007c bravītu vākyaṃ praṇipātayuktaṃ; kuntīsutasyārthakaraṃ yathā syāt
05,002.008a sarvāsv avasthāsu ca te na kauṭyād; grasto hi so 'rtho balam āśritais taiḥ
05,002.008c priyābhyupetasya yudhiṣṭhirasya; dyūte pramattasya hṛtaṃ ca rājyam
05,002.009a nivāryamāṇaś ca kurupravīraiḥ; sarvaiḥ suhṛdbhir hy ayam apy atajjñaḥ
05,002.009b*0014_01 sa dīvyamānaḥ pratidīvya cainaṃ
05,002.009c gāndhārarājasya sutaṃ matākṣaṃ; samāhvayed devitum ājamīḍhaḥ
05,002.009c*0015_01 hitvā hi karṇaṃ ca suyodhanaṃ ca
05,002.010a durodarās tatra sahasraśo 'nye; yudhiṣṭhiro yān viṣaheta jetum
05,002.010c utsṛjya tān saubalam eva cāyaṃ; samāhvayat tena jito 'kṣavatyām
05,002.011a sa dīvyamānaḥ pratidevanena; akṣeṣu nityaṃ suparāṅmukheṣu
05,002.011c saṃrambhamāṇo vijitaḥ prasahya; tatrāparādhaḥ śakuner na kaś cit
05,002.012a tasmāt praṇamyaiva vaco bravītu; vaicitravīryaṃ bahusāmayuktam
05,002.012c tathā hi śakyo dhṛtarāṣṭraputraḥ; svārthe niyoktuṃ puruṣeṇa tena
05,002.012d*0016_01 ayuddham ākāṅkṣata kauravāṇāṃ
05,002.012d*0016_02 sāmnaiva duryodhanam āhvayadhvam
05,002.012d*0016_03 sāmnā jito 'rtho 'rthakaro bhaveta
05,002.012d*0016_04 yuddhe 'nayo bhavitā neha so 'rthaḥ
05,002.013 vaiśaṃpāyana uvāca
05,002.013a evaṃ bruvaty eva madhupravīre; śinipravīraḥ sahasotpapāta
05,002.013c tac cāpi vākyaṃ parinindya tasya; samādade vākyam idaṃ samanyuḥ
05,003.001 sātyakir uvāca
05,003.001a yādṛśaḥ puruṣasyātmā tādṛśaṃ saṃprabhāṣate
05,003.001c yathārūpo 'ntarātmā te tathārūpaṃ prabhāṣase
05,003.002a santi vai puruṣāḥ śūrāḥ santi kāpuruṣās tathā
05,003.002c ubhāv etau dṛḍhau pakṣau dṛśyete puruṣān prati
05,003.003a ekasminn eva jāyete kule klībamahārathau
05,003.003c phalāphalavatī śākhe yathaikasmin vanaspatau
05,003.004a nābhyasūyāmi te vākyaṃ bruvato lāṅgaladhvaja
05,003.004c ye tu śṛṇvanti te vākyaṃ tān asūyāmi mādhava
05,003.005a kathaṃ hi dharmarājasya doṣam alpam api bruvan
05,003.005c labhate pariṣanmadhye vyāhartum akutobhayaḥ
05,003.006a samāhūya mahātmānaṃ jitavanto 'kṣakovidāḥ
05,003.006c anakṣajñaṃ yathāśraddhaṃ teṣu dharmajayaḥ kutaḥ
05,003.007a yadi kuntīsutaṃ gehe krīḍantaṃ bhrātṛbhiḥ saha
05,003.007c abhigamya jayeyus te tat teṣāṃ dharmato bhavet
05,003.008a samāhūya tu rājānaṃ kṣatradharmarataṃ sadā
05,003.008c nikṛtyā jitavantas te kiṃ nu teṣāṃ paraṃ śubham
05,003.009a kathaṃ praṇipatec cāyam iha kṛtvā paṇaṃ param
05,003.009c vanavāsād vimuktas tu prāptaḥ paitāmahaṃ padam
05,003.010a yady ayaṃ paravittāni kāmayeta yudhiṣṭhiraḥ
05,003.010c evam apy ayam atyantaṃ parān nārhati yācitum
05,003.011a kathaṃ ca dharmayuktās te na ca rājyaṃ jihīrṣavaḥ
05,003.011c nivṛttavāsān kaunteyān ya āhur viditā iti
05,003.012a anunītā hi bhīṣmeṇa droṇena ca mahātmanā
05,003.012c na vyavasyanti pāṇḍūnāṃ pradātuṃ paitṛkaṃ vasu
05,003.013a ahaṃ tu tāñ śitair bāṇair anunīya raṇe balāt
05,003.013c pādayoḥ pātayiṣyāmi kaunteyasya mahātmanaḥ
05,003.014a atha te na vyavasyanti praṇipātāya dhīmataḥ
05,003.014c gamiṣyanti sahāmātyā yamasya sadanaṃ prati
05,003.014d*0017_01 daśāśā chādayantaṃ mām ekavīraṃ madotkaṭam
05,003.014d*0017_02 vijiṣṇuṃ manyate loko yudhyantaṃ ca mahītale
05,003.014d*0017_03 satyaṃ mamāntevāsitvaṃ jayasya jayaśālinaḥ
05,003.014d*0017_04 chinadmi yadi khaḍgena bhīṣmādīnāṃ śirāṃsy aham
05,003.015a na hi te yuyudhānasya saṃrabdhasya yuyutsataḥ
05,003.015c vegaṃ samarthāḥ saṃsoḍhuṃ vajrasyeva mahīdharāḥ
05,003.016a ko hi gāṇḍīvadhanvānaṃ kaś ca cakrāyudhaṃ yudhi
05,003.016c māṃ cāpi viṣahet ko nu kaś ca bhīmaṃ durāsadam
05,003.017a yamau ca dṛḍhadhanvānau yamakalpau mahādyutī
05,003.017b*0018_01 virāṭadrupadau vīrau yamakālopamadyutī
05,003.017c ko jijīviṣur āsīded dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam
05,003.018a pañcemān pāṇḍaveyāṃś ca draupadyāḥ kīrtivardhanān
05,003.018c samapramāṇān pāṇḍūnāṃ samavīryān madotkaṭān
05,003.019a saubhadraṃ ca maheṣvāsam amarair api duḥsaham
05,003.019c gadapradyumnasāmbāṃś ca kālavajrānalopamān
05,003.020a te vayaṃ dhṛtarāṣṭrasya putraṃ śakuninā saha
05,003.020c karṇena ca nihatyājāv abhiṣekṣyāma pāṇḍavam
05,003.021a nādharmo vidyate kaś cic chatrūn hatvātatāyinaḥ
05,003.021c adharmyam ayaśasyaṃ ca śātravāṇāṃ prayācanam
05,003.021d*0019_01 agnido garadaś caiva śastrapāṇir dhanāpahaḥ
05,003.021d*0019_02 kṣetradāraharaś caiva ṣaḍ ete hy ātatāyinaḥ
05,003.021d*0019_03 ātatāyinam āyāntam api vedāntavādinam
05,003.021d*0019_04 jighāṃsantaṃ jighāṃsīyān na tena brahmahā bhavet
05,003.022a hṛdgatas tasya yaḥ kāmas taṃ kurudhvam atandritāḥ
05,003.022c nisṛṣṭaṃ dhṛtarāṣṭreṇa rājyaṃ prāpnotu pāṇḍavaḥ
05,003.023a adya pāṇḍusuto rājyaṃ labhatāṃ vā yudhiṣṭhiraḥ
05,003.023c nihatā vā raṇe sarve svapsyanti vasudhātale
05,004.001 drupada uvāca
05,004.001a evam etan mahābāho bhaviṣyati na saṃśayaḥ
05,004.001c na hi duryodhano rājyaṃ madhureṇa pradāsyati
05,004.002a anuvartsyati taṃ cāpi dhṛtarāṣṭraḥ sutapriyaḥ
05,004.002c bhīṣmadroṇau ca kārpaṇyān maurkhyād rādheyasaubalau
05,004.003a baladevasya vākyaṃ tu mama jñāne na yujyate
05,004.003c etad dhi puruṣeṇāgre kāryaṃ sunayam icchatā
05,004.004a na tu vācyo mṛdu vaco dhārtarāṣṭraḥ kathaṃ cana
05,004.004c na hi mārdavasādhyo 'sau pāpabuddhir mato mama
05,004.005a gardabhe mārdavaṃ kuryād goṣu tīkṣṇaṃ samācaret
05,004.005c mṛdu duryodhane vākyaṃ yo brūyāt pāpacetasi
05,004.005d*0020_01 aham eko 'pi jeṣyāmi prāk caiva prahiṇomi tam
05,004.005d*0020_02 nāhaṃ kuryāṃ yad etad vai viśvāsād eva śāśvatam
05,004.005d*0021_01 aham eko vijeṣyāmi prāhatān saṃvidhāya ca
05,004.005d*0021_02 nāhaṃ karomi tadvākyaṃ praṇipātanapūrvakam
05,004.006a mṛdu vai manyate pāpo bhāṣyamāṇam aśaktijam
05,004.006c jitam arthaṃ vijānīyād abudho mārdave sati
05,004.007a etac caiva kariṣyāmo yatnaś ca kriyatām iha
05,004.007c prasthāpayāma mitrebhyo balāny udyojayantu naḥ
05,004.008a śalyasya dhṛṣṭaketoś ca jayatsenasya cābhibhoḥ
05,004.008c kekayānāṃ ca sarveṣāṃ dūtā gacchantu śīghragāḥ
05,004.009a sa tu duryodhano nūnaṃ preṣayiṣyati sarvaśaḥ
05,004.009b*0022_01 tāvad dūtān vayaṃ tūrṇaṃ preṣayiṣyāma māciram
05,004.009b*0022_02 sa tu duryodhano nūnaṃ preṣayiṣyati tān nṛpān
05,004.009c pūrvābhipannāḥ santaś ca bhajante pūrvacodakam
05,004.010a tat tvaradhvaṃ narendrāṇāṃ pūrvam eva pracodane
05,004.010c mahad dhi kāryaṃ voḍhavyam iti me vartate matiḥ
05,004.011a śalyasya preṣyatāṃ śīghraṃ ye ca tasyānugā nṛpāḥ
05,004.011c bhagadattāya rājñe ca pūrvasāgaravāsine
05,004.012a amitaujase tathogrāya hārdikyāyāhukāya ca
05,004.012c dīrghaprajñāya mallāya rocamānāya cābhibho
05,004.013a ānīyatāṃ bṛhantaś ca senābinduś ca pārthivaḥ
05,004.013c pāpajit prativindhyaś ca citravarmā suvāstukaḥ
05,004.014a bāhlīko muñjakeśaś ca caidyādhipatir eva ca
05,004.014c supārśvaś ca subāhuś ca pauravaś ca mahārathaḥ
05,004.015a śakānāṃ pahlavānāṃ ca daradānāṃ ca ye nṛpāḥ
05,004.015c kāmbojā ṛṣikā ye ca paścimānūpakāś ca ye
05,004.016a jayatsenaś ca kāśyaś ca tathā pañcanadā nṛpāḥ
05,004.016c krāthaputraś ca durdharṣaḥ pārvatīyāś ca ye nṛpāḥ
05,004.017a jānakiś ca suśarmā ca maṇimān pautimatsyakaḥ
05,004.017c pāṃsurāṣṭrādhipaś caiva dhṛṣṭaketuś ca vīryavān
05,004.018a auḍraś ca daṇḍadhāraś ca bṛhatsenaś ca vīryavān
05,004.018c aparājito niṣādaś ca śreṇimān vasumān api
05,004.019a bṛhadbalo mahaujāś ca bāhuḥ parapuraṃjayaḥ
05,004.019c samudraseno rājā ca saha putreṇa vīryavān
05,004.020a adāriś ca nadījaś ca karṇaveṣṭaś ca pārthivaḥ
05,004.020c samarthaś ca suvīraś ca mārjāraḥ kanyakas tathā
05,004.020c*0023_01 **** **** eko vīryabalotkaṭaḥ
05,004.020c*0023_02 vīrabāhuḥ subāhuś ca
05,004.020d*0024_01 vīrabāhuś ca durdharṣo bhūmipo jālakīṭakaḥ
05,004.021a mahāvīraś ca kadruś ca nikaras tumulaḥ krathaḥ
05,004.021c nīlaś ca vīradharmā ca bhūmipālaś ca vīryavān
05,004.022a durjayo dantavaktraś ca rukmī ca janamejayaḥ
05,004.022c āṣāḍho vāyuvegaś ca pūrvapālī ca pārthivaḥ
05,004.022d*0025_01 ārṣo devā budhaḥ sūtas tathā harihayopamaḥ
05,004.023a bhūritejā devakaś ca ekalavyasya cātmajaḥ
05,004.023c kārūṣakāś ca rājānaḥ kṣemadhūrtiś ca vīryavān
05,004.024a udbhavaḥ kṣemakaś caiva vāṭadhānaś ca pārthivaḥ
05,004.024c śrutāyuś ca dṛḍhāyuś ca śālvaputraś ca vīryavān
05,004.025a kumāraś ca kaliṅgānām īśvaro yuddhadurmadaḥ
05,004.025c eteṣāṃ preṣyatāṃ śīghram etad dhi mama rocate
05,004.026a ayaṃ ca brāhmaṇaḥ śīghraṃ mama rājan purohitaḥ
05,004.026c preṣyatāṃ dhṛtarāṣṭrāya vākyam asmin samarpyatām
05,004.027a yathā duryodhano vācyo yathā śāṃtanavo nṛpaḥ
05,004.027c dhṛtarāṣṭro yathā vācyo droṇaś ca viduṣāṃ varaḥ
05,005.000*0026_00 vaiśaṃpāyanaḥ
05,005.000*0026_01 drupadenaivam ukte tu vākye vākyaviśāradaḥ
05,005.000*0026_02 vasudevasutas tatra vṛṣṇisiṃho 'bravīd idam
05,005.001 vāsudeva uvāca
05,005.001a upapannam idaṃ vākyaṃ somakānāṃ dhuraṃdhare
05,005.001c arthasiddhikaraṃ rājñaḥ pāṇḍavasya mahaujasaḥ
05,005.002a etac ca pūrvakāryaṃ naḥ sunītam abhikāṅkṣatām
05,005.002c anyathā hy ācaran karma puruṣaḥ syāt subāliśaḥ
05,005.003a kiṃ tu saṃbandhakaṃ tulyam asmākaṃ kurupāṇḍuṣu
05,005.003c yatheṣṭaṃ vartamāneṣu pāṇḍaveṣu ca teṣu ca
05,005.004a te vivāhārtham ānītā vayaṃ sarve yathā bhavān
05,005.004c kṛte vivāhe muditā gamiṣyāmo gṛhān prati
05,005.005a bhavān vṛddhatamo rājñāṃ vayasā ca śrutena ca
05,005.005c śiṣyavat te vayaṃ sarve bhavāmeha na saṃśayaḥ
05,005.006a bhavantaṃ dhṛtarāṣṭraś ca satataṃ bahu manyate
05,005.006c ācāryayoḥ sakhā cāsi droṇasya ca kṛpasya ca
05,005.006d*0027_01 tasmād yad anurūpaṃ hi sāṃprataṃ tv iha manyase
05,005.006d*0027_02 taṃ preṣaya yathānyāyaṃ kurubhyo nṛpasattama
05,005.007a sa bhavān preṣayatv adya pāṇḍavārthakaraṃ vacaḥ
05,005.007c sarveṣāṃ niścitaṃ tan naḥ preṣayiṣyati yad bhavān
05,005.008a yadi tāvac chamaṃ kuryān nyāyena kurupuṃgavaḥ
05,005.008b*0028_01 kṛtam ity eva saubhrātram ācariṣyanti pāṇḍavāḥ
05,005.008c na bhavet kurupāṇḍūnāṃ saubhrātreṇa mahān kṣayaḥ
05,005.009a atha darpānvito mohān na kuryād dhṛtarāṣṭrajaḥ
05,005.009c anyeṣāṃ preṣayitvā ca paścād asmān samāhvayeḥ
05,005.010a tato duryodhano mandaḥ sahāmātyaḥ sabāndhavaḥ
05,005.010c niṣṭhām āpatsyate mūḍhaḥ kruddhe gāṇḍīvadhanvani
05,005.011 vaiśaṃpāyana uvāca
05,005.011a tataḥ satkṛtya vārṣṇeyaṃ virāṭaḥ pṛthivīpatiḥ
05,005.011c gṛhān prasthāpayām āsa sagaṇaṃ sahabāndhavam
05,005.012a dvārakāṃ tu gate kṛṣṇe yudhiṣṭhirapurogamāḥ
05,005.012c cakruḥ sāṃgrāmikaṃ sarvaṃ virāṭaś ca mahīpatiḥ
05,005.013a tataḥ saṃpreṣayām āsa virāṭaḥ saha bāndhavaiḥ
05,005.013c sarveṣāṃ bhūmipālānāṃ drupadaś ca mahīpatiḥ
05,005.014a vacanāt kurusiṃhānāṃ matsyapāñcālayoś ca te
05,005.014c samājagmur mahīpālāḥ saṃprahṛṣṭā mahābalāḥ
05,005.015a tac chrutvā pāṇḍuputrāṇāṃ samāgacchan mahad balam
05,005.015c dhṛtarāṣṭrasutaś cāpi samāninye mahīpatīn
05,005.016a samākulā mahī rājan kurupāṇḍavakāraṇāt
05,005.016c tadā samabhavat kṛtsnā saṃprayāṇe mahīkṣitām
05,005.016d*0029_01 saṃkulā ca tadā bhūmiś caturaṅgabalānvitā
05,005.017a balāni teṣāṃ vīrāṇām āgacchanti tatas tataḥ
05,005.017c cālayantīva gāṃ devīṃ saparvatavanām imām
05,005.018a tataḥ prajñāvayovṛddhaṃ pāñcālyaḥ svapurohitam
05,005.018c kurubhyaḥ preṣayām āsa yudhiṣṭhiramate tadā
05,006.001 drupada uvāca
05,006.001a bhūtānāṃ prāṇinaḥ śreṣṭhāḥ prāṇināṃ buddhijīvinaḥ
05,006.001c buddhimatsu narāḥ śreṣṭhā narāṇāṃ tu dvijātayaḥ
05,006.002a dvijeṣu vaidyāḥ śreyāṃso vaidyeṣu kṛtabuddhayaḥ
05,006.002b*0030_01 kṛtabuddhiṣu kartāraḥ kartṛṣu brahmavādinaḥ
05,006.002c sa bhavān kṛtabuddhīnāṃ pradhāna iti me matiḥ
05,006.003a kulena ca viśiṣṭo 'si vayasā ca śrutena ca
05,006.003c prajñayānavamaś cāsi śukreṇāṅgirasena ca
05,006.004a viditaṃ cāpi te sarvaṃ yathāvṛttaḥ sa kauravaḥ
05,006.004c pāṇḍavaś ca yathāvṛttaḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
05,006.005a dhṛtarāṣṭrasya vidite vañcitāḥ pāṇḍavāḥ paraiḥ
05,006.005c vidureṇānunīto 'pi putram evānuvartate
05,006.006a śakunir buddhipūrvaṃ hi kuntīputraṃ samāhvayat
05,006.006c anakṣajñaṃ matākṣaḥ san kṣatravṛtte sthitaṃ śucim
05,006.007a te tathā vañcayitvā tu dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
05,006.007c na kasyāṃ cid avasthāyāṃ rājyaṃ dāsyanti vai svayam
05,006.008a bhavāṃs tu dharmasaṃyuktaṃ dhṛtarāṣṭraṃ bruvan vacaḥ
05,006.008c manāṃsi tasya yodhānāṃ dhruvam āvartayiṣyati
05,006.009a viduraś cāpi tad vākyaṃ sādhayiṣyati tāvakam
05,006.009c bhīṣmadroṇakṛpāṇāṃ ca bhedaṃ saṃjanayiṣyati
05,006.010a amātyeṣu ca bhinneṣu yodheṣu vimukheṣu ca
05,006.010c punar ekāgrakaraṇaṃ teṣāṃ karma bhaviṣyati
05,006.011a etasminn antare pārthāḥ sukham ekāgrabuddhayaḥ
05,006.011c senākarma kariṣyanti dravyāṇāṃ caiva saṃcayam
05,006.012a bhidyamāneṣu ca sveṣu lambamāne ca vai tvayi
05,006.012c na tathā te kariṣyanti senākarma na saṃśayaḥ
05,006.013a etat prayojanaṃ cātra prādhānyenopalabhyate
05,006.013c saṃgatyā dhṛtarāṣṭraś ca kuryād dharmyaṃ vacas tava
05,006.014a sa bhavān dharmayuktaś ca dharmyaṃ teṣu samācaran
05,006.014c kṛpāluṣu parikleśān pāṇḍavānāṃ prakīrtayan
05,006.015a vṛddheṣu kuladharmaṃ ca bruvan pūrvair anuṣṭhitam
05,006.015c vibhetsyati manāṃsy eṣām iti me nātra saṃśayaḥ
05,006.016a na ca tebhyo bhayaṃ te 'sti brāhmaṇo hy asi vedavit
05,006.016c dūtakarmaṇi yuktaś ca sthaviraś ca viśeṣataḥ
05,006.017a sa bhavān puṣyayogena muhūrtena jayena ca
05,006.017c kauraveyān prayātv āśu kaunteyasyārthasiddhaye
05,006.018 vaiśaṃpāyana uvāca
05,006.018a tathānuśiṣṭaḥ prayayau drupadena mahātmanā
05,006.018c purodhā vṛttasaṃpanno nagaraṃ nāgasāhvayam
05,006.018d*0031_01 śiṣyaiḥ parivṛto vidvān nītiśāstrārthakovidaḥ
05,006.018d*0031_02 pāṇḍavānāṃ hitārthāya kauravān prati jagmivān
05,007.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,007.001*0032_01 purohitaṃ te prasthāpya nagaraṃ nāgasāhvayam
05,007.001*0032_02 dūtān prasthāpayām āsuḥ pārthivebhyas tatas tataḥ
05,007.001*0032_03 prasthāpya dūtān anyatra dvārakāṃ puruṣarṣabhaḥ
05,007.001*0032_04 svayaṃ jagāma kauravyaḥ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
05,007.001a gate dvāravatīṃ kṛṣṇe baladeve ca mādhave
05,007.001c saha vṛṣṇyandhakaiḥ sarvair bhojaiś ca śataśas tathā
05,007.002a sarvam āgamayām āsa pāṇḍavānāṃ viceṣṭitam
05,007.002c dhṛtarāṣṭrātmajo rājā dūtaiḥ praṇihitaiś caraiḥ
05,007.003a sa śrutvā mādhavaṃ yātaṃ sadaśvair anilopamaiḥ
05,007.003c balena nātimahatā dvārakām abhyayāt purīm
05,007.004a tam eva divasaṃ cāpi kaunteyaḥ pāṇḍunandanaḥ
05,007.004c ānartanagarīṃ ramyāṃ jagāmāśu dhanaṃjayaḥ
05,007.005a tau yātvā puruṣavyāghrau dvārakāṃ kurunandanau
05,007.005c suptaṃ dadṛśatuḥ kṛṣṇaṃ śayānaṃ copajagmatuḥ
05,007.006a tataḥ śayāne govinde praviveśa suyodhanaḥ
05,007.006c ucchīrṣataś ca kṛṣṇasya niṣasāda varāsane
05,007.006d*0033_01 siṃhāsanagataṃ paścāt parivṛtya ca dṛṣṭavān
05,007.007a tataḥ kirīṭī tasyānu praviveśa mahāmanāḥ
05,007.007c paścārdhe ca sa kṛṣṇasya prahvo 'tiṣṭhat kṛtāñjaliḥ
05,007.008a pratibuddhaḥ sa vārṣṇeyo dadarśāgre kirīṭinam
05,007.008b*0034_01 ucchīrṣataś cāsanasthaṃ dadarśātha suyodhanam
05,007.008b*0035_01 paścād duryodhanaṃ bhūpam ucchīrṣe saṃsthitaṃ tadā
05,007.008b*0036_01 vaicitravīryajaṃ paścād yādavānāṃ dhuraṃdharaḥ
05,007.008b*0037_01 paścād duryodhanaṃ śaurir apaśyad amitadyutiḥ
05,007.008c sa tayoḥ svāgataṃ kṛtvā yathārhaṃ pratipūjya ca
05,007.008e tadāgamanajaṃ hetuṃ papraccha madhusūdanaḥ
05,007.009a tato duryodhanaḥ kṛṣṇam uvāca prahasann iva
05,007.009c vigrahe 'smin bhavān sāhyaṃ mama dātum ihārhati
05,007.010a samaṃ hi bhavataḥ sakhyaṃ mayi caivārjune 'pi ca
05,007.010c tathā saṃbandhakaṃ tulyam asmākaṃ tvayi mādhava
05,007.011a ahaṃ cābhigataḥ pūrvaṃ tvām adya madhusūdana
05,007.011c pūrvaṃ cābhigataṃ santo bhajante pūrvasāriṇaḥ
05,007.012a tvaṃ ca śreṣṭhatamo loke satām adya janārdana
05,007.012c satataṃ saṃmataś caiva sadvṛttam anupālaya
05,007.012d*0038_00 śrībhagavān uvāca
05,007.012d*0038_01 svāgataṃ tava gāndhāre na mayā vidito bhavān
05,007.012d*0038_02 duryodhanaḥ
05,007.012d*0038_02 kiṃ cāgamanakṛtyaṃ te kasmin kāle tvam āgataḥ
05,007.012d*0038_03 tvaddarśanārthī govinda ahaṃ pūrvam ihāgataḥ
05,007.012d*0038_04 prītyarthī sa bhavān sāhyaṃ mama dātum ihārhati
05,007.012d*0039_01 dhārtarāṣṭrasya tad vākyaṃ śrutvāmaravarottamaḥ
05,007.012d*0039_02 puruṣottamas tv idaṃ vākyaṃ duryodhanam abhāṣata
05,007.013 kṛṣṇa uvāca
05,007.013a bhavān abhigataḥ pūrvam atra me nāsti saṃśayaḥ
05,007.013c dṛṣṭas tu prathamaṃ rājan mayā pārtho dhanaṃjayaḥ
05,007.014a tava pūrvābhigamanāt pūrvaṃ cāpy asya darśanāt
05,007.014c sāhāyyam ubhayor eva kariṣyāmi suyodhana
05,007.015a pravāraṇaṃ tu bālānāṃ pūrvaṃ kāryam iti śrutiḥ
05,007.015c tasmāt pravāraṇaṃ pūrvam arhaḥ pārtho dhanaṃjayaḥ
05,007.016a matsaṃhananatulyānāṃ gopānām arbudaṃ mahat
05,007.016c nārāyaṇā iti khyātāḥ sarve saṃgrāmayodhinaḥ
05,007.017a te vā yudhi durādharṣā bhavantv ekasya sainikāḥ
05,007.017c ayudhyamānaḥ saṃgrāme nyastaśastro 'ham ekataḥ
05,007.017d*0040_01 etad viditvā kaunteya vicārya ca punaḥ punaḥ
05,007.017d*0040_02 tān vā varaya sāhāyye māṃ sācivyena vā punaḥ
05,007.018a ābhyām anyataraṃ pārtha yat te hṛdyataraṃ matam
05,007.018c tad vṛṇītāṃ bhavān agre pravāryas tvaṃ hi dharmataḥ
05,007.019 vaiśaṃpāyana uvāca
05,007.019a evam uktas tu kṛṣṇena kuntīputro dhanaṃjayaḥ
05,007.019c ayudhyamānaṃ saṃgrāme varayām āsa keśavam
05,007.019d*0041_01 nārāyaṇam amitraghnaṃ kāmāj jātam ajaṃ nṛṣu
05,007.019d*0041_02 sarvakṣatrasya purato devadānavayor api
05,007.019d*0042_01 duryodhanas tu tat sainyaṃ sarvam āvarayat tadā
05,007.020a sahasrāṇāṃ sahasraṃ tu yodhānāṃ prāpya bhārata
05,007.020c kṛṣṇaṃ cāpahṛtaṃ jñātvā saṃprāpa paramāṃ mudam
05,007.021a duryodhanas tu tat sainyaṃ sarvam ādāya pārthivaḥ
05,007.021c tato 'bhyayād bhīmabalo rauhiṇeyaṃ mahābalam
05,007.022a sarvaṃ cāgamane hetuṃ sa tasmai saṃnyavedayat
05,007.022c pratyuvāca tataḥ śaurir dhārtarāṣṭram idaṃ vacaḥ
05,007.023a viditaṃ te naravyāghra sarvaṃ bhavitum arhati
05,007.023c yan mayoktaṃ virāṭasya purā vaivāhike tadā
05,007.024a nigṛhyokto hṛṣīkeśas tvadarthaṃ kurunandana
05,007.024c mayā saṃbandhakaṃ tulyam iti rājan punaḥ punaḥ
05,007.025a na ca tad vākyam uktaṃ vai keśavaḥ pratyapadyata
05,007.025c na cāham utsahe kṛṣṇaṃ vinā sthātum api kṣaṇam
05,007.026a nāhaṃ sahāyaḥ pārthānāṃ nāpi duryodhanasya vai
05,007.026c iti me niścitā buddir vāsudevam avekṣya ha
05,007.027a jāto 'si bhārate vaṃśe sarvapārthivapūjite
05,007.027c gaccha yudhyasva dharmeṇa kṣātreṇa bharatarṣabha
05,007.028a ity evam uktaḥ sa tadā pariṣvajya halāyudham
05,007.028c kṛṣṇaṃ cāpahṛtaṃ jñātvā yuddhān mene jitaṃ jayam
05,007.029a so 'bhyayāt kṛtavarmāṇaṃ dhṛtarāṣṭrasuto nṛpaḥ
05,007.029c kṛtavarmā dadau tasya senām akṣauhiṇīṃ tadā
05,007.030a sa tena sarvasainyena bhīmena kurunandanaḥ
05,007.030c vṛtaḥ pratiyayau hṛṣṭaḥ suhṛdaḥ saṃpraharṣayan
05,007.030d*0043_01 tataḥ pītāmbaradharo jagatsraṣṭā janārdanaḥ
05,007.031a gate duryodhane kṛṣṇaḥ kirīṭinam athābravīt
05,007.031c ayudhyamānaḥ kāṃ buddhim āsthāyāhaṃ tvayā vṛtaḥ
05,007.032 arjuna uvāca
05,007.032a bhavān samarthas tān sarvān nihantuṃ nātra saṃśayaḥ
05,007.032c nihantum aham apy ekaḥ samarthaḥ puruṣottama
05,007.033a bhavāṃs tu kīrtimāṃl loke tad yaśas tvāṃ gamiṣyati
05,007.033c yaśasā cāham apy arthī tasmād asi mayā vṛtaḥ
05,007.034a sārathyaṃ tu tvayā kāryam iti me mānasaṃ sadā
05,007.034c cirarātrepsitaṃ kāmaṃ tad bhavān kartum arhati
05,007.035 vāsudeva uvāca
05,007.035a upapannam idaṃ pārtha yat spardhethā mayā saha
05,007.035c sārathyaṃ te kariṣyāmi kāmaḥ saṃpadyatāṃ tava
05,007.036 vaiśaṃpāyana uvāca
05,007.036a evaṃ pramuditaḥ pārthaḥ kṛṣṇena sahitas tadā
05,007.036c vṛto dāśārhapravaraiḥ punar āyād yudhiṣṭhiram
05,008.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,008.001a śalyaḥ śrutvā tu dūtānāṃ sainyena mahatā vṛtaḥ
05,008.001c abhyayāt pāṇḍavān rājan saha putrair mahārathaiḥ
05,008.002a tasya senāniveśo 'bhūd adhyardham iva yojanam
05,008.002c tathā hi bahulāṃ senāṃ sa bibharti nararṣabhaḥ
05,008.002d*0044_01 akṣauhiṇīpatī rājan mahāvīryaparākramaḥ
05,008.003a vicitrakavacāḥ śūrā vicitradhvajakārmukāḥ
05,008.003c vicitrābharaṇāḥ sarve vicitrarathavāhanāḥ
05,008.003d*0045_01 vicitrasragdharāḥ sarve vicitrāmbarabhūṣaṇāḥ
05,008.004a svadeśaveṣābharaṇā vīrāḥ śatasahasraśaḥ
05,008.004c tasya senāpraṇetāro babhūvuḥ kṣatriyarṣabhāḥ
05,008.005a vyathayann iva bhūtāni kampayann iva medinīm
05,008.005c śanair viśrāmayan senāṃ sa yayau yena pāṇḍavaḥ
05,008.006a tato duryodhanaḥ śrutvā mahāsenaṃ mahāratham
05,008.006c upāyāntam abhidrutya svayam ānarca bhārata
05,008.006d*0046_01 śalyasya mantribhiḥ sarvair duryodhanavaśānugaiḥ
05,008.006d*0046_02 avijñātaṃ ca śalyasya hṛdayasya priyaṃ kṛtam
05,008.007a kārayām āsa pūjārthaṃ tasya duryodhanaḥ sabhāḥ
05,008.007c ramaṇīyeṣu deśeṣu ratnacitrāḥ svalaṃkṛtāḥ
05,008.007d*0047_01 śilpibhir vividhaiś caiva krīḍās tatra prayojitāḥ
05,008.007d*0047_02 tatra mālyāni māṃsāni bhakṣyaṃ peyaṃ ca satkṛtam
05,008.007d*0047_03 kūpāś ca vividhākārā manoharṣavivardhanāḥ
05,008.007d*0047_04 vāpyaś ca vividhākārā audakāni gṛhāṇi ca
05,008.008a sa tāḥ sabhāḥ samāsādya pūjyamāno yathāmaraḥ
05,008.008c duryodhanasya sacivair deśe deśe yathārhataḥ
05,008.008e ājagāma sabhām anyāṃ devāvasathavarcasam
05,008.008f*0048_01 tatra vāsāṃsi mālyāni bhakṣyaṃ peyaṃ ca puṣkalam
05,008.008f*0048_02 gandhā ghrāṇasya sukhadā divyāś cittamanoharāḥ
05,008.008f*0048_03 sarāṃsi sādaro rājā savihaṃgamṛgāni ca
05,008.009a sa tatra viṣayair yuktaḥ kalyāṇair atimānuṣaiḥ
05,008.009c mene 'bhyadhikam ātmānam avamene puraṃdaram
05,008.010a papraccha sa tataḥ preṣyān prahṛṣṭaḥ kṣatriyarṣabhaḥ
05,008.010c yudhiṣṭhirasya puruṣāḥ ke nu cakruḥ sabhā imāḥ
05,008.010e ānīyantāṃ sabhākārāḥ pradeyārhā hi me matāḥ
05,008.010f*0049_01 prasādam eṣāṃ dāsyāmi kuntīputro 'numanyatām
05,008.010f*0049_02 duryodhanāya tat sarvaṃ kathayanti sma vismitāḥ
05,008.010f*0049_03 saṃprahṛṣṭo yadā śalyo diditsur api jīvitam
05,008.010f*0050_01 tataḥ prahṛṣṭaṃ rājānaṃ jñātvā te sacivās tadā
05,008.011a gūḍho duryodhanas tatra darśayām āsa mātulam
05,008.011c taṃ dṛṣṭvā madrarājas tu jñātvā yatnaṃ ca tasya tam
05,008.011d*0051_01 dṛṣṭvā duryodhanaṃ rājā vismitaḥ sa narottamaḥ
05,008.011d*0051_02 mantriṇaś cāpi śaṃsanti madrarājaṃ suvismitam
05,008.011d*0051_03 duryodhanena te rājañ śuśrūṣitam idaṃ prabho
05,008.011d*0051_04 priyaṃ priyārhasya sataḥ kartum arhasi bhūmipa
05,008.011d*0051_05 tam aṅkam upaveśyāśu mūrdhni cāghrāya madrarāṭ
05,008.011e pariṣvajyābravīt prīta iṣṭo 'rtho gṛhyatām iti
05,008.012 duryodhana uvāca
05,008.012a satyavāg bhava kalyāṇa varo vai mama dīyatām
05,008.012c sarvasenāpraṇetā me bhavān bhavitum arhati
05,008.012d*0052_01 yathaiva pāṇḍavās tubhyaṃ tathaiva bhavato hy aham
05,008.012d*0052_02 śalyaḥ
05,008.012d*0052_02 anumānyaṃ ca pālyaṃ ca bhaktaṃ ca bhaja māṃ vibho
05,008.012d*0052_03 evam etan mahārāja yathā vadasi bhārata
05,008.012d*0052_04 varaṃ dadāmi te prīta evam etad bhaviṣyati
05,008.013 vaiśaṃpāyana uvāca
05,008.013a kṛtam ity abravīc chalyaḥ kim anyat kriyatām iti
05,008.013c kṛtam ity eva gāndhāriḥ pratyuvāca punaḥ punaḥ
05,008.013d*0053_00 śalya uvāca
05,008.013d*0053_01 gaccha duryodhana puraṃ svakam eva nararṣabha
05,008.013d*0053_02 ahaṃ gamiṣye draṣṭuṃ vai yudhiṣṭhiram ariṃdamam
05,008.013d*0053_03 dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraṃ rājan kṣipram eṣye narādhipa
05,008.013d*0053_04 duryodhana uvāca
05,008.013d*0053_04 avaśyaṃ cāpi draṣṭavyaḥ pāṇḍavaḥ puruṣarṣabhaḥ
05,008.013d*0053_05 kṣipram āgamyatāṃ rājan pāṇḍavaṃ vīkṣya pārthiva
05,008.013d*0053_06 śalya uvāca
05,008.013d*0053_06 tvayy adhīnāḥ sma rājendra varadānaṃ smarasva naḥ
05,008.013d*0053_07 kṣipram eṣyāmi bhadraṃ te gacchasva svapuraṃ nṛpa
05,008.013d*0053_08 pariṣvajya tathānyonyaṃ śalyaduryodhanāv ubhau
05,008.013d*0054_01 dṛṣṭvā tu pāṇḍavān rājan na mithyā kartum utsahe
05,008.014a sa tathā śalyam āmantrya punar āyāt svakaṃ puram
05,008.014c śalyo jagāma kaunteyān ākhyātuṃ karma tasya tat
05,008.015a upaplavyaṃ sa gatvā tu skandhāvāraṃ praviśya ca
05,008.015c pāṇḍavān atha tān sarvāñ śalyas tatra dadarśa ha
05,008.015d*0055_01 cirāt tu dṛṣṭvā rājānaṃ mātulaṃ samitiṃjayam
05,008.015d*0055_02 āsanebhyaḥ samutpetuḥ sarve sahayudhiṣṭhirāḥ
05,008.016a sametya tu mahābāhuḥ śalyaḥ pāṇḍusutais tadā
05,008.016c pādyam arghyaṃ ca gāṃ caiva pratyagṛhṇād yathāvidhi
05,008.016d*0056_01 kṛtāñjalir adīnātmā dharmātmā śalyam abravīt
05,008.016d*0056_02 svāgataṃ te 'stu vai rājann etad āsanam āsyatām
05,008.016d*0056_03 tato nyaṣīdac chalyaś ca kāñcane paramāsane
05,008.016d*0056_04 tatra pādyam athārghyaṃ ca nyavedayata pāṇḍavaḥ
05,008.016d*0057_01 nivedya cārghyaṃ vidhivan madrarājāya bhārata
05,008.016d*0057_02 kuśalaṃ pāṇḍavo 'pṛcchac chalyaṃ sarvasukhāvaham
05,008.016d*0057_03 sa taiḥ parivṛtaḥ sarvaiḥ pāṇḍavair dharmacāribhiḥ
05,008.017a tataḥ kuśalapūrvaṃ sa madrarājo 'risūdanaḥ
05,008.017c prītyā paramayā yuktaḥ samāśliṣya yudhiṣṭhiram
05,008.018a tathā bhīmārjunau hṛṣṭau svasrīyau ca yamāv ubhau
05,008.018b*0058_01 draupadī ca subhadrā ca abhimanyuś ca bhārata
05,008.018c āsane copaviṣṭas tu śalyaḥ pārtham uvāca ha
05,008.019a kuśalaṃ rājaśārdūla kaccit te kurunandana
05,008.019c araṇyavāsād diṣṭyāsi vimukto jayatāṃ vara
05,008.020a suduṣkaraṃ kṛtaṃ rājan nirjane vasatā vane
05,008.020c bhrātṛbhiḥ saha rājendra kṛṣṇayā cānayā saha
05,008.021a ajñātavāsaṃ ghoraṃ ca vasatā duṣkaraṃ kṛtam
05,008.021c duḥkham eva kutaḥ saukhyaṃ rājyabhraṣṭasya bhārata
05,008.022a duḥkhasyaitasya mahato dhārtarāṣṭrakṛtasya vai
05,008.022c avāpsyasi sukhaṃ rājan hatvā śatrūn paraṃtapa
05,008.023a viditaṃ te mahārāja lokatattvaṃ narādhipa
05,008.023c tasmāl lobhakṛtaṃ kiṃ cit tava tāta na vidyate
05,008.023d*0059_01 rājarṣīṇāṃ purāṇānāṃ mārgam anviccha bhārata
05,008.023d*0059_02 dāne tapasi satye ca bhava tāta yudhiṣṭhira
05,008.023d*0059_03 kṣamā damaś ca satyaṃ ca ahiṃsā ca yudhiṣṭhira
05,008.023d*0059_04 adbhutaś ca punar lokas tvayi rājan pratiṣṭhitaḥ
05,008.023d*0059_05 mṛdur vadānyo brahmaṇyo dātā dharmaparāyaṇaḥ
05,008.023d*0059_06 dharmās te viditā rājan bahavo lokasākṣikāḥ
05,008.023d*0059_07 sarvaṃ jagad idaṃ tāta viditaṃ te paraṃtapa
05,008.023d*0059_08 diṣṭyā kṛcchram idaṃ rājan pāritaṃ bharatarṣabha
05,008.023d*0059_09 diṣṭyā paśyāmi rājendra dharmātmānaṃ sahānugam
05,008.023d*0059_10 nistīrṇaṃ duṣkaraṃ rājaṃs tvāṃ dharmanicayaṃ prabho
05,008.023d*0060_01 utthānaṃ saṃyamo dākṣyam apramādo dhṛtiḥ smṛtiḥ
05,008.024a tato 'syākathayad rājā duryodhanasamāgamam
05,008.024c tac ca śuśrūṣitaṃ sarvaṃ varadānaṃ ca bhārata
05,008.025 yudhiṣṭhira uvāca
05,008.025a sukṛtaṃ te kṛtaṃ rājan prahṛṣṭenāntarātmanā
05,008.025c duryodhanasya yad vīra tvayā vācā pratiśrutam
05,008.025d*0061_01 duryodhanasya cāsmākaṃ viśeṣo 'tra na vidyate
05,008.025e ekaṃ tv icchāmi bhadraṃ te kriyamāṇaṃ mahīpate
05,008.025f*0062_01 rājann akartavyam api kartum arhasi sattama
05,008.025f*0062_02 mama tv avekṣayā vīra śṛṇu vijñāpayāmi te
05,008.025f*0063_01 spardhate hi sadā karṇaḥ pārthena raṇamūrdhani
05,008.026a bhavān iha mahārāja vāsudevasamo yudhi
05,008.026c karṇārjunābhyāṃ saṃprāpte dvairathe rājasattama
05,008.026d*0064_01 vāsudevena sārathyaṃ kāryaṃ pārthasya mātula
05,008.026e karṇasya bhavatā kāryaṃ sārathyaṃ nātra saṃśayaḥ
05,008.027a tatra pālyo 'rjuno rājan yadi matpriyam icchasi
05,008.027c tejovadhaś ca te kāryaḥ sauter asmajjayāvahaḥ
05,008.027e akartavyam api hy etat kartum arhasi mātula
05,008.028 śalya uvāca
05,008.028a śṛṇu pāṇḍava bhadraṃ te yad bravīṣi durātmanaḥ
05,008.028c tejovadhanimittaṃ māṃ sūtaputrasya saṃyuge
05,008.028d*0065_01 tejovadhanimittaṃ māṃ tat kariṣyāmi te priyam
05,008.029a ahaṃ tasya bhaviṣyāmi saṃgrāme sārathir dhruvam
05,008.029c vāsudevena hi samaṃ nityaṃ māṃ sa hi manyate
05,008.030a tasyāhaṃ kuruśārdūla pratīpam ahitaṃ vacaḥ
05,008.030c dhruvaṃ saṃkathayiṣyāmi yoddhukāmasya saṃyuge
05,008.030d*0066_01 ahaṃ tasya bhaviṣyāmi sārathī raṇamūrdhani
05,008.031a yathā sa hṛtadarpaś ca hṛtatejāś ca pāṇḍava
05,008.031c bhaviṣyati sukhaṃ hantuṃ satyam etad bravīmi te
05,008.032a evam etat kariṣyāmi yathā tāta tvam āttha mām
05,008.032c yac cānyad api śakṣyāmi tat kariṣyāmi te priyam
05,008.033a yac ca duḥkhaṃ tvayā prāptaṃ dyūte vai kṛṣṇayā saha
05,008.033c paruṣāṇi ca vākyāni sūtaputrakṛtāni vai
05,008.034a jaṭāsurāt parikleśaḥ kīcakāc ca mahādyute
05,008.034c draupadyādhigataṃ sarvaṃ damayantyā yathāśubham
05,008.035a sarvaṃ duḥkham idaṃ vīra sukhodarkaṃ bhaviṣyati
05,008.035c nātra manyus tvayā kāryo vidhir hi balavattaraḥ
05,008.036a duḥkhāni hi mahātmānaḥ prāpnuvanti yudhiṣṭhira
05,008.036c devair api hi duḥkhāni prāptāni jagatīpate
05,008.036d*0067_01 devadānavagandharvāḥ kiṃnaroragarākṣasāḥ
05,008.036d*0067_02 duḥkhaṃ prāptā yathā rājaṃs tac chṛṇuṣva narādhipa
05,008.037a indreṇa śrūyate rājan sabhāryeṇa mahātmanā
05,008.037c anubhūtaṃ mahad duḥkhaṃ devarājena bhārata
05,009.001 yudhiṣṭhira uvāca
05,009.001a katham indreṇa rājendra sabhāryeṇa mahātmanā
05,009.001c duḥkhaṃ prāptaṃ paraṃ ghoram etad icchāmi veditum
05,009.002 śalya uvāca
05,009.002a śṛṇu rājan purā vṛttam itihāsaṃ purātanam
05,009.002c sabhāryeṇa yathā prāptaṃ duḥkham indreṇa bhārata
05,009.003a tvaṣṭā prajāpatir hy āsīd devaśreṣṭho mahātapāḥ
05,009.003c sa putraṃ vai triśirasam indradrohāt kilāsṛjat
05,009.004a aindraṃ sa prārthayat sthānaṃ viśvarūpo mahādyutiḥ
05,009.004c tais tribhir vadanair ghoraiḥ sūryendujvalanopamaiḥ
05,009.005a vedān ekena so 'dhīte surām ekena cāpibat
05,009.005c ekena ca diśaḥ sarvāḥ pibann iva nirīkṣate
05,009.006a sa tapasvī mṛdur dānto dharme tapasi codyataḥ
05,009.006c tapo 'tapyan mahat tīvraṃ suduścaram ariṃdama
05,009.007a tasya dṛṣṭvā tapovīryaṃ sattvaṃ cāmitatejasaḥ
05,009.007c viṣādam agamac chakra indro 'yaṃ mā bhaved iti
05,009.008a kathaṃ sajjeta bhogeṣu na ca tapyen mahat tapaḥ
05,009.008c vivardhamānas triśirāḥ sarvaṃ tribhuvanaṃ graset
05,009.009a iti saṃcintya bahudhā buddhimān bharatarṣabha
05,009.009c ājñāpayat so 'psarasas tvaṣṭṛputrapralobhane
05,009.010a yathā sa sajjet triśirāḥ kāmabhogeṣu vai bhṛśam
05,009.010c kṣipraṃ kuruta gacchadhvaṃ pralobhayata māciram
05,009.011a śṛṅgāraveṣāḥ suśroṇyo bhāvair yuktā manoharaiḥ
05,009.011b*0068_01 hāvabhāvasamāyuktāḥ sarvāḥ saundaryaśobhitāḥ
05,009.011c pralobhayata bhadraṃ vaḥ śamayadhvaṃ bhayaṃ mama
05,009.011d*0069_01 prajāpatir bhaved eṣa candro vaiśravaṇo yamaḥ
05,009.011d*0069_02 varuṇaḥ pāśahasto vā dharma eva bhavet svayam
05,009.012a asvasthaṃ hy ātmanātmānaṃ lakṣayāmi varāṅganāḥ
05,009.012c bhayam etan mahāghoraṃ kṣipraṃ nāśayatābalāḥ
05,009.013 apsarasa ūcuḥ
05,009.013a tathā yatnaṃ kariṣyāmaḥ śakra tasya pralobhane
05,009.013c yathā nāvāpsyasi bhayaṃ tasmād balaniṣūdana
05,009.014a nirdahann iva cakṣurbhyāṃ yo 'sāv āste taponidhiḥ
05,009.014c taṃ pralobhayituṃ deva gacchāmaḥ sahitā vayam
05,009.014e yatiṣyāmo vaśe kartuṃ vyapanetuṃ ca te bhayam
05,009.015 śalya uvāca
05,009.015a indreṇa tās tv anujñātā jagmus triśiraso 'ntikam
05,009.015c tatra tā vividhair bhāvair lobhayantyo varāṅganāḥ
05,009.015e nṛtyaṃ saṃdarśayantyaś ca tathaivāṅgeṣu sauṣṭhavam
05,009.016a viceruḥ saṃpraharṣaṃ ca nābhyagacchan mahātapāḥ
05,009.016c indriyāṇi vaśe kṛtvā pūrṇasāgarasaṃnibhaḥ
05,009.017a tās tu yatnaṃ paraṃ kṛtvā punaḥ śakram upasthitāḥ
05,009.017c kṛtāñjalipuṭāḥ sarvā devarājam athābruvan
05,009.018a na sa śakyaḥ sudurdharṣo dhairyāc cālayituṃ prabho
05,009.018c yat te kāryaṃ mahābhāga kriyatāṃ tadanantaram
05,009.019a saṃpūjyāpsarasaḥ śakro visṛjya ca mahāmatiḥ
05,009.019c cintayām āsa tasyaiva vadhopāyaṃ mahātmanaḥ
05,009.020a sa tūṣṇīṃ cintayan vīro devarājaḥ pratāpavān
05,009.020c viniścitamatir dhīmān vadhe triśiraso 'bhavat
05,009.021a vajram asya kṣipāmy adya sa kṣipraṃ na bhaviṣyati
05,009.021c śatruḥ pravṛddho nopekṣyo durbalo 'pi balīyasā
05,009.022a śāstrabuddhyā viniścitya kṛtvā buddhiṃ vadhe dṛḍhām
05,009.022c atha vaiśvānaranibhaṃ ghorarūpaṃ bhayāvaham
05,009.022e mumoca vajraṃ saṃkruddhaḥ śakras triśirasaṃ prati
05,009.023a sa papāta hatas tena vajreṇa dṛḍham āhataḥ
05,009.023c parvatasyeva śikharaṃ praṇunnaṃ medinītale
05,009.024a taṃ tu vajrahataṃ dṛṣṭvā śayānam acalopamam
05,009.024c na śarma lebhe devendro dīpitas tasya tejasā
05,009.024d*0070_01 ghorarūpo mahāraudras tīvras tīvraparākramaḥ
05,009.024e hato 'pi dīptatejāḥ sa jīvann iva ca dṛśyate
05,009.024f*0071_01 ghātitasya śirāṃsyājau jīvantīvādbhutāni vai
05,009.024f*0071_02 tato 'tibhītagātras tu śakra āste vicārayan
05,009.024f*0071_03 athājagāma paraśuṃ skandhenādāya vardhakiḥ
05,009.024f*0071_04 tad araṇyaṃ mahārāja yatrāste 'sau nipātitaḥ
05,009.024f*0072_01 śirāṃsi tasya jāyante trīṇy eva śakunās trayaḥ
05,009.024f*0072_02 tittiriḥ kalaviṅkaś ca tathaiva ca kapiñjalaḥ
05,009.024f*0072_03 viśvarūpaśirāṃsy eva jāyante tasya bhārata
05,009.025a abhitas tatra takṣāṇaṃ ghaṭamānaṃ śacīpatiḥ
05,009.025c apaśyad abravīc cainaṃ satvaraṃ pākaśāsanaḥ
05,009.025e kṣipraṃ chindhi śirāṃsy asya kuruṣva vacanaṃ mama
05,009.026 takṣovāca
05,009.026a mahāskandho bhṛśaṃ hy eṣa paraśur na tariṣyati
05,009.026c kartuṃ cāhaṃ na śakṣyāmi karma sadbhir vigarhitam
05,009.027 indra uvāca
05,009.027a mā bhais tvaṃ kṣipram etad vai kuruṣva vacanaṃ mama
05,009.027c matprasādād dhi te śastraṃ vajrakalpaṃ bhaviṣyati
05,009.028 takṣovāca
05,009.028a kaṃ bhavantam ahaṃ vidyāṃ ghorakarmāṇam adya vai
05,009.028c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tattvena kathayasva me
05,009.029 indra uvāca
05,009.029a aham indro devarājas takṣan viditam astu te
05,009.029c kuruṣvaitad yathoktaṃ me takṣan mā tvaṃ vicāraya
05,009.029d*0073_01 mayā hi nihataḥ śete triśirās tvaṃ ca viddhi vai
05,009.029d*0073_02 sa prahvaḥ prāñjalir bhūtvā idaṃ vacanam abravīt
05,009.030 takṣovāca
05,009.030a krūreṇa nāpatrapase kathaṃ śakreha karmaṇā
05,009.030c ṛṣiputram imaṃ hatvā brahmahatyābhayaṃ na te
05,009.031 indra uvāca
05,009.031a paścād dharmaṃ cariṣyāmi pāvanārthaṃ suduścaram
05,009.031c śatrur eṣa mahāvīryo vajreṇa nihato mayā
05,009.032a adyāpi cāham udvignas takṣann asmād bibhemi vai
05,009.032c kṣipraṃ chindhi śirāṃsi tvaṃ kariṣye 'nugrahaṃ tava
05,009.033a śiraḥ paśos te dāsyanti bhāgaṃ yajñeṣu mānavāḥ
05,009.033c eṣa te 'nugrahas takṣan kṣipraṃ kuru mama priyam
05,009.034 śalya uvāca
05,009.034a etac chrutvā tu takṣā sa mahendravacanaṃ tadā
05,009.034c śirāṃsy atha triśirasaḥ kuṭhāreṇācchinat tadā
05,009.035a nikṛtteṣu tatas teṣu niṣkrāmaṃs triśirās tv atha
05,009.035c kapiñjalās tittirāś ca kalaviṅkāś ca sarvaśaḥ
05,009.036a yena vedān adhīte sma pibate somam eva ca
05,009.036c tasmād vaktrān viniṣpetuḥ kṣipraṃ tasya kapiñjalāḥ
05,009.037a yena sarvā diśo rājan pibann iva nirīkṣate
05,009.037c tasmād vaktrād viniṣpetus tittirās tasya pāṇḍava
05,009.038a yat surāpaṃ tu tasyāsīd vaktraṃ triśirasas tadā
05,009.038c kalaviṅkā viniṣpetus tenāsya bharatarṣabha
05,009.039a tatas teṣu nikṛtteṣu vijvaro maghavān abhūt
05,009.039b*0074_01 takṣṇe caiva varaṃ dattvā prahṛṣṭas tridaśeśvaraḥ
05,009.039c jagāma tridivaṃ hṛṣṭas takṣāpi svagṛhān yayau
05,009.039d*0075_01 takṣāpi svagṛhaṃ gatvā naiva śaṃsati kasya cit
05,009.039d*0075_02 athainaṃ nābhijānanti varṣam ekaṃ tathāgatam
05,009.039d*0075_03 atha saṃvatsare pūrṇe bhūtāḥ paśupateḥ prabho
05,009.039d*0075_04 te cākrośanta maghavān naḥ prabhur brahmahā iti
05,009.039d*0075_05 tata indro vrataṃ ghoram acarat pākaśāsanaḥ
05,009.039d*0075_06 tapasā ca susaṃyuktaḥ saha devair marudgaṇaiḥ
05,009.039d*0075_07 samudre ca pṛthivyāṃ ca vanaspatiṣu strīṣu ca
05,009.039d*0075_08 vibhajya brahmahatyāṃ ca tāṃś ca saṃyojayad varaiḥ
05,009.039d*0075_09 varadas tu varaṃ dattvā pṛthivyai sāgarāya ca
05,009.039d*0075_10 vanaspatibhyaḥ strībhyaś ca brahmahatyāṃ nunoda tām
05,009.039d*0075_11 tatas tu śuddho bhagavān devair lokaiś ca pūjitaḥ
05,009.039d*0075_12 indrasthānam upātiṣṭhat pūjyamāno maharṣibhiḥ
05,009.039d*0076_01 mene kṛtārtham ātmānaṃ hatvā śatruṃ surārihā
05,009.040a tvaṣṭā prajāpatiḥ śrutvā śakreṇātha hataṃ sutam
05,009.040c krodhasaṃraktanayana idaṃ vacanam abravīt
05,009.041a tapyamānaṃ tapo nityaṃ kṣāntaṃ dāntaṃ jitendriyam
05,009.041c anāparādhinaṃ yasmāt putraṃ hiṃsitavān mama
05,009.042a tasmāc chakravadhārthāya vṛtram utpādayāmy aham
05,009.042c lokāḥ paśyantu me vīryaṃ tapasaś ca balaṃ mahat
05,009.042e sa ca paśyatu devendro durātmā pāpacetanaḥ
05,009.043a upaspṛśya tataḥ kruddhas tapasvī sumahāyaśāḥ
05,009.043c agniṃ hutvā samutpādya ghoraṃ vṛtram uvāca ha
05,009.043e indraśatro vivardhasva prabhāvāt tapaso mama
05,009.044a so 'vardhata divaṃ stabdhvā sūryavaiśvānaropamaḥ
05,009.044c kiṃ karomīti covāca kālasūrya ivoditaḥ
05,009.044e śakraṃ jahīti cāpy ukto jagāma tridivaṃ tataḥ
05,009.045a tato yuddhaṃ samabhavad vṛtravāsavayos tadā
05,009.045c saṃkruddhayor mahāghoraṃ prasaktaṃ kurusattama
05,009.045d*0077_01 grastā lokāś ca vṛtreṇa sarve bharatasattama
05,009.045d*0077_02 tvaṣṭṛtejovivṛddhena vṛtreṇa sumahātmanā
05,009.045d*0077_03 sarve gandhendriyarasā hṛtā bhārata tena vai
05,009.045d*0077_04 pṛthivī vāyur ākāśa āpo jyotiś ca pañcamaḥ
05,009.045d*0077_05 hṛtam etan mahārāja vṛtreṇa sumahātmanā
05,009.046a tato jagrāha devendraṃ vṛtro vīraḥ śatakratum
05,009.046c apāvṛtya sa jagrāsa vṛtraḥ krodhasamanvitaḥ
05,009.047a graste vṛtreṇa śakre tu saṃbhrāntās tridaśās tadā
05,009.047c asṛjaṃs te mahāsattvā jṛmbhikāṃ vṛtranāśinīm
05,009.048a vijṛmbhamāṇasya tato vṛtrasyāsyād apāvṛtāt
05,009.048c svāny aṅgāny abhisaṃkṣipya niṣkrānto balasūdanaḥ
05,009.048e tataḥ prabhṛti lokeṣu jṛmbhikā prāṇisaṃśritā
05,009.049a jahṛṣuś ca surāḥ sarve dṛṣṭvā śakraṃ viniḥsṛtam
05,009.049c tataḥ pravavṛte yuddhaṃ vṛtravāsavayoḥ punaḥ
05,009.049e saṃrabdhayos tadā ghoraṃ suciraṃ bharatarṣabha
05,009.050a yadā vyavardhata raṇe vṛtro balasamanvitaḥ
05,009.050c tvaṣṭus tapobalād vidvāṃs tadā śakro nyavartata
05,009.051a nivṛtte tu tadā devā viṣādam agaman param
05,009.051c sametya śakreṇa ca te tvaṣṭus tejovimohitāḥ
05,009.051e amantrayanta te sarve munibhiḥ saha bhārata
05,009.052a kiṃ kāryam iti te rājan vicintya bhayamohitāḥ
05,009.052c jagmuḥ sarve mahātmānaṃ manobhir viṣṇum avyayam
05,009.052e upaviṣṭā mandarāgre sarve vṛtravadhepsavaḥ
05,010.001 indra uvāca
05,010.001*0078_00 śalyaḥ
05,010.001*0078_01 ākhyānam uttamam idam itihāsaṃ purātanam
05,010.001*0078_02 śṛṇu me bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ draupadyā ca jayāvaham
05,010.001*0079_01 evaṃ vicintya vibudhaiḥ śakras tribhuvaneśvaraḥ
05,010.001*0079_02 vṛtrasya maraṇopāyaṃ punar vacanam abravīt
05,010.001*0080_01 sarvaṃ vyāptaṃ jagat tena vṛtreṇetīha naḥ śrutam
05,010.001*0080_02 vṛtrabhūteṣu lokeṣu bhayam indram upāgamat
05,010.001*0080_03 athendro hi mahātejāḥ sametya saha devataiḥ
05,010.001*0080_04 amantrayata tejasvī vṛtrasya vadhakāraṇāt
05,010.001a sarvaṃ vyāptam idaṃ devā vṛtreṇa jagad avyayam
05,010.001c na hy asya sadṛśaṃ kiṃ cit pratighātāya yad bhavet
05,010.002a samartho hy abhavaṃ pūrvam asamartho 'smi sāṃpratam
05,010.002c kathaṃ kuryāṃ nu bhadraṃ vo duṣpradharṣaḥ sa me mataḥ
05,010.003a tejasvī ca mahātmā ca yuddhe cāmitavikramaḥ
05,010.003c graset tribhuvanaṃ sarvaṃ sadevāsuramānuṣam
05,010.004a tasmād viniścayam imaṃ śṛṇudhvaṃ me divaukasaḥ
05,010.004c viṣṇoḥ kṣayam upāgamya sametya ca mahātmanā
05,010.004e tena saṃmantrya vetsyāmo vadhopāyaṃ durātmanaḥ
05,010.005 śalya uvāca
05,010.005a evam ukte maghavatā devāḥ sarṣigaṇās tadā
05,010.005b*0081_01 praṇipatya mahātmānaṃ sarvabhūtanamaskṛtam
05,010.005c śaraṇyaṃ śaraṇaṃ devaṃ jagmur viṣṇuṃ mahābalam
05,010.006a ūcuś ca sarve deveśaṃ viṣṇuṃ vṛtrabhayārditāḥ
05,010.006c tvayā lokās trayaḥ krāntās tribhir vikramaṇaiḥ prabho
05,010.007a amṛtaṃ cāhṛtaṃ viṣṇo daityāś ca nihatā raṇe
05,010.007c baliṃ baddhvā mahādaityaṃ śakro devādhipaḥ kṛtaḥ
05,010.008a tvaṃ prabhuḥ sarvalokānāṃ tvayā sarvam idaṃ tatam
05,010.008c tvaṃ hi deva mahādevaḥ sarvalokanamaskṛtaḥ
05,010.008d*0082_01 gandharvoragarakṣāṇāṃ sarveṣām amarottama
05,010.009a gatir bhava tvaṃ devānāṃ sendrāṇām amarottama
05,010.009c jagad vyāptam idaṃ sarvaṃ vṛtreṇāsurasūdana
05,010.010 viṣṇur uvāca
05,010.010a avaśyaṃ karaṇīyaṃ me bhavatāṃ hitam uttamam
05,010.010c tasmād upāyaṃ vakṣyāmi yathāsau na bhaviṣyati
05,010.011a gacchadhvaṃ sarṣigandharvā yatrāsau viśvarūpadhṛk
05,010.011c sāma tasya prayuñjadhvaṃ tata enaṃ vijeṣyatha
05,010.012a bhaviṣyati gatir devāḥ śakrasya mama tejasā
05,010.012c adṛśyaś ca pravekṣyāmi vajram asyāyudhottamam
05,010.013a gacchadhvam ṛṣibhiḥ sārdhaṃ gandharvaiś ca surottamāḥ
05,010.013c vṛtrasya saha śakreṇa saṃdhiṃ kuruta māciram
05,010.014 śalya uvāca
05,010.014a evam uktās tu devena ṛṣayas tridaśās tathā
05,010.014c yayuḥ sametya sahitāḥ śakraṃ kṛtvā puraḥsaram
05,010.014c*0083_01 **** **** cakruś caiva vibhor vacaḥ
05,010.014c*0083_02 tataḥ sametya vṛtreṇa
05,010.015a samīpam etya ca tadā sarva eva mahaujasaḥ
05,010.015c taṃ tejasā prajvalitaṃ pratapantaṃ diśo daśa
05,010.016a grasantam iva lokāṃs trīn sūryācandramasau yathā
05,010.016c dadṛśus tatra te vṛtraṃ śakreṇa saha devatāḥ
05,010.017a ṛṣayo 'tha tato 'bhyetya vṛtram ūcuḥ priyaṃ vacaḥ
05,010.017c vyāptaṃ jagad idaṃ sarvaṃ tejasā tava durjaya
05,010.018a na ca śaknoṣi nirjetuṃ vāsavaṃ bhūrivikramam
05,010.018c yudhyatoś cāpi vāṃ kālo vyatītaḥ sumahān iha
05,010.019a pīḍyante ca prajāḥ sarvāḥ sadevāsuramānavāḥ
05,010.019c sakhyaṃ bhavatu te vṛtra śakreṇa saha nityadā
05,010.019e avāpsyasi sukhaṃ tvaṃ ca śakralokāṃś ca śāśvatān
05,010.020a ṛṣivākyaṃ niśamyātha sa vṛtraḥ sumahābalaḥ
05,010.020c uvāca tāṃs tadā sarvān praṇamya śirasāsuraḥ
05,010.021a sarve yūyaṃ mahābhāgā gandharvāś caiva sarvaśaḥ
05,010.021c yad brūta tac chrutaṃ sarvaṃ mamāpi śṛṇutānaghāḥ
05,010.022a saṃdhiḥ kathaṃ vai bhavitā mama śakrasya cobhayoḥ
05,010.022c tejasor hi dvayor devāḥ sakhyaṃ vai bhavitā katham
05,010.022d*0084_01 etad veditum icchāmi bruvantu ṛṣisattamāḥ
05,010.023 ṛṣaya ūcuḥ
05,010.023a sakṛt satāṃ saṃgataṃ lipsitavyaṃ; tataḥ paraṃ bhavitā bhavyam eva
05,010.023c nātikramet satpuruṣeṇa saṃgataṃ; tasmāt satāṃ saṃgataṃ lipsitavyam
05,010.024a dṛḍhaṃ satāṃ saṃgataṃ cāpi nityaṃ; brūyāc cārthaṃ hy arthakṛcchreṣu dhīraḥ
05,010.024c mahārthavat satpuruṣeṇa saṃgataṃ; tasmāt santaṃ na jighāṃseta dhīraḥ
05,010.025a indraḥ satāṃ saṃmataś ca nivāsaś ca mahātmanām
05,010.025c satyavādī hy adīnaś ca dharmavit suviniścitaḥ
05,010.026a tena te saha śakreṇa saṃdhir bhavatu śāśvataḥ
05,010.026c evaṃ viśvāsam āgaccha mā te bhūd buddhir anyathā
05,010.027 śalya uvāca
05,010.027a maharṣivacanaṃ śrutvā tān uvāca mahādyutiḥ
05,010.027c avaśyaṃ bhagavanto me mānanīyās tapasvinaḥ
05,010.028a bravīmi yad ahaṃ devās tat sarvaṃ kriyatām iha
05,010.028c tataḥ sarvaṃ kariṣyāmi yad ūcur māṃ dvijarṣabhāḥ
05,010.029a na śuṣkeṇa na cārdreṇa nāśmanā na ca dāruṇā
05,010.029c na śastreṇa na vajreṇa na divā na tathā niśi
05,010.030a vadhyo bhaveyaṃ viprendrāḥ śakrasya saha daivataiḥ
05,010.030c evaṃ me rocate saṃdhiḥ śakreṇa saha nityadā
05,010.031a bāḍham ity eva ṛṣayas tam ūcur bharatarṣabha
05,010.031c evaṃ kṛte tu saṃdhāne vṛtraḥ pramudito 'bhavat
05,010.031d*0085_01 tataḥ saṃdhiṃ mithaḥ kṛtvā ṛṣayo dīptatejasaḥ
05,010.031d*0085_02 śakrasya saha vṛtreṇa punar jagmur yathāgatam
05,010.031d*0086_01 atha dīrghasya kālasya śakraḥ saṃcintya bhārata
05,010.032a yattaḥ sadābhavac cāpi śakro 'marṣasamanvitaḥ
05,010.032c vṛtrasya vadhasaṃyuktān upāyān anucintayan
05,010.032e randhrānveṣī samudvignaḥ sadābhūd balavṛtrahā
05,010.032f*0087_01 abhisaṃdhir mahendrasya saṃdhikarmaṇi yaḥ kṛtaḥ
05,010.032f*0087_02 ṛṣibhis tv īritaṃ yac ca mahendras tad anusmaran
05,010.033a sa kadā cit samudrānte tam apaśyan mahāsuram
05,010.033c saṃdhyākāla upāvṛtte muhūrte ramyadāruṇe
05,010.034a tataḥ saṃcintya bhagavān varadānaṃ mahātmanaḥ
05,010.034c saṃdhyeyaṃ vartate raudrā na rātrir divasaṃ na ca
05,010.034d*0088_01 varaś cānena saṃprāpto hy avadhyo daivatair api
05,010.034d*0088_02 tat kathaṃ tv iha kartavyam upāyaṃ cintaye sadā
05,010.034e vṛtraś cāvaśyavadhyo 'yaṃ mama sarvaharo ripuḥ
05,010.035a yadi vṛtraṃ na hanmy adya vañcayitvā mahāsuram
05,010.035c mahābalaṃ mahākāyaṃ na me śreyo bhaviṣyati
05,010.036a evaṃ saṃcintayann eva śakro viṣṇum anusmaran
05,010.036c atha phenaṃ tadāpaśyat samudre parvatopamam
05,010.037a nāyaṃ śuṣko na cārdro 'yaṃ na ca śastram idaṃ tathā
05,010.037c enaṃ kṣepsyāmi vṛtrasya kṣaṇād eva naśiṣyati
05,010.038a savajram atha phenaṃ taṃ kṣipraṃ vṛtre nisṛṣṭavān
05,010.038b*0089_01 jagrāha ca sa taṃ phenam indro vṛtranibarhaṇam
05,010.038b*0089_02 nigṛhya śakro bāhubhyāṃ prāhiṇod vṛtramastake
05,010.038c praviśya phenaṃ taṃ viṣṇur atha vṛtraṃ vyanāśayat
05,010.039a nihate tu tato vṛtre diśo vitimirābhavan
05,010.039c pravavau ca śivo vāyuḥ prajāś ca jahṛṣus tadā
05,010.040a tato devāḥ sagandharvā yakṣarākṣasapannagāḥ
05,010.040c ṛṣayaś ca mahendraṃ tam astuvan vividhaiḥ stavaiḥ
05,010.041a namaskṛtaḥ sarvabhūtaiḥ sarvabhūtāni sāntvayan
05,010.041c hataśatruḥ prahṛṣṭātmā vāsavaḥ saha daivataiḥ
05,010.041e viṣṇuṃ tribhuvanaśreṣṭhaṃ pūjayām āsa dharmavit
05,010.042a tato hate mahāvīrye vṛtre devabhayaṃkare
05,010.042c anṛtenābhibhūto 'bhūc chakraḥ paramadurmanāḥ
05,010.042e traiśīrṣayābhibhūtaś ca sa pūrvaṃ brahmahatyayā
05,010.042f*0090_01 mahādevasya bhūtaiś ca sa punar brahmahann iti
05,010.042f*0090_02 ākruṣṭo nirbhayair bhūyo vrīḍito balavṛtrahā
05,010.043a so 'ntam āśritya lokānāṃ naṣṭasaṃjño vicetanaḥ
05,010.043c na prājñāyata devendras tv abhibhūtaḥ svakalmaṣaiḥ
05,010.043e praticchanno vasaty apsu ceṣṭamāna ivoragaḥ
05,010.044a tataḥ pranaṣṭe devendre brahmahatyābhayārdite
05,010.044c bhūmiḥ pradhvastasaṃkāśā nirvṛkṣā śuṣkakānanā
05,010.044e vicchinnasrotaso nadyaḥ sarāṃsy anudakāni ca
05,010.045a saṃkṣobhaś cāpi sattvānām anāvṛṣṭikṛto 'bhavat
05,010.045c devāś cāpi bhṛśaṃ trastās tathā sarve maharṣayaḥ
05,010.046a arājakaṃ jagat sarvam abhibhūtam upadravaiḥ
05,010.046b*0091_01 rājā vā kriyatām adya mahendro vātha mṛgyatām
05,010.046c tato bhītābhavan devāḥ ko no rājā bhaved iti
05,010.047a divi devarṣayaś cāpi devarājavinākṛtāḥ
05,010.047c na ca sma kaś cid devānāṃ rājyāya kurute manaḥ
05,011.001 śalya uvāca
05,011.001a ṛṣayo 'thābruvan sarve devāś ca tridaśeśvarāḥ
05,011.001c ayaṃ vai nahuṣaḥ śrīmān devarājye 'bhiṣicyatām
05,011.001d*0092_01 tejasvī ca yaśasvī ca dhārmikaś caiva nityadā
05,011.001e te gatvāthābruvan sarve rājā no bhava pārthiva
05,011.001e*0093_01 **** **** devāś ca tridiveśvarāḥ
05,011.001e*0093_02 nahuṣaṃ tvaṃ mahābāho
05,011.002a sa tān uvāca nahuṣo devān ṛṣigaṇāṃs tathā
05,011.002c pitṛbhiḥ sahitān rājan parīpsan hitam ātmanaḥ
05,011.003a durbalo 'haṃ na me śaktir bhavatāṃ paripālane
05,011.003c balavāñ jāyate rājā balaṃ śakre hi nityadā
05,011.004a tam abruvan punaḥ sarve devāḥ sarṣipurogamāḥ
05,011.004c asmākaṃ tapasā yuktaḥ pāhi rājyaṃ triviṣṭape
05,011.005a parasparabhayaṃ ghoram asmākaṃ hi na saṃśayaḥ
05,011.005c abhiṣicyasva rājendra bhava rājā triviṣṭape
05,011.006a devadānavayakṣāṇām ṛṣīṇāṃ rakṣasāṃ tathā
05,011.006c pitṛgandharvabhūtānāṃ cakṣurviṣayavartinām
05,011.006e teja ādāsyase paśyan balavāṃś ca bhaviṣyasi
05,011.007a dharmaṃ puraskṛtya sadā sarvalokādhipo bhava
05,011.007c brahmarṣīṃś cāpi devāṃś ca gopāyasva triviṣṭape
05,011.007d*0094_01 abhiṣiktaḥ sa rājendra tato rājā triviṣṭape
05,011.007d*0094_02 dharmaṃ puraskṛtya tadā sarvalokādhipo 'bhavat
05,011.007d*0095_01 om ity ukte 'tha nahuṣo devarājye 'bhiṣecitaḥ
05,011.008a sudurlabhaṃ varaṃ labdhvā prāpya rājyaṃ triviṣṭape
05,011.008c dharmātmā satataṃ bhūtvā kāmātmā samapadyata
05,011.009a devodyāneṣu sarveṣu nandanopavaneṣu ca
05,011.009c kailāse himavatpṛṣṭhe mandare śvetaparvate
05,011.009e sahye mahendre malaye samudreṣu saritsu ca
05,011.010a apsarobhiḥ parivṛto devakanyāsamāvṛtaḥ
05,011.010c nahuṣo devarājaḥ san krīḍan bahuvidhaṃ tadā
05,011.011a śṛṇvan divyā bahuvidhāḥ kathāḥ śrutimanoharāḥ
05,011.011c vāditrāṇi ca sarvāṇi gītaṃ ca madhurasvaram
05,011.012a viśvāvasur nāradaś ca gandharvāpsarasāṃ gaṇāḥ
05,011.012c ṛtavaḥ ṣaṭ ca devendraṃ mūrtimanta upasthitāḥ
05,011.012e mārutaḥ surabhir vāti manojñaḥ sukhaśītalaḥ
05,011.013a evaṃ hi krīḍatas tasya nahuṣasya mahātmanaḥ
05,011.013c saṃprāptā darśanaṃ devī śakrasya mahiṣī priyā
05,011.014a sa tāṃ saṃdṛśya duṣṭātmā prāha sarvān sabhāsadaḥ
05,011.014c indrasya mahiṣī devī kasmān māṃ nopatiṣṭhati
05,011.015a aham indro 'smi devānāṃ lokānāṃ ca tatheśvaraḥ
05,011.015c āgacchatu śacī mahyaṃ kṣipram adya niveśanam
05,011.016a tac chrutvā durmanā devī bṛhaspatim uvāca ha
05,011.016c rakṣa māṃ nahuṣād brahmaṃs tavāsmi śaraṇaṃ gatā
05,011.017a sarvalakṣaṇasaṃpannāṃ brahmas tvaṃ māṃ prabhāṣase
05,011.017c devarājasya dayitām atyantasukhabhāginīm
05,011.018a avaidhavyena saṃyuktām ekapatnīṃ pativratām
05,011.018c uktavān asi māṃ pūrvam ṛtāṃ tāṃ kuru vai giram
05,011.019a noktapūrvaṃ ca bhagavan mṛṣā te kiṃ cid īśvara
05,011.019c tasmād etad bhavet satyaṃ tvayoktaṃ dvijasattama
05,011.020a bṛhaspatir athovāca indrāṇīṃ bhayamohitām
05,011.020c yad uktāsi mayā devi satyaṃ tad bhavitā dhruvam
05,011.021a drakṣyase devarājānam indraṃ śīghram ihāgatam
05,011.021c na bhetavyaṃ ca nahuṣāt satyam etad bravīmi te
05,011.021e samānayiṣye śakreṇa nacirād bhavatīm aham
05,011.022a atha śuśrāva nahuṣa indrāṇīṃ śaraṇaṃ gatām
05,011.022c bṛhaspater aṅgirasaś cukrodha sa nṛpas tadā
05,012.001 śalya uvāca
05,012.001a kruddhaṃ tu nahuṣaṃ jñātvā devāḥ sarṣipurogamāḥ
05,012.001c abruvan devarājānaṃ nahuṣaṃ ghoradarśanam
05,012.002a devarāja jahi krodhaṃ tvayi kruddhe jagadvibho
05,012.002c trastaṃ sāsuragandharvaṃ sakiṃnaramahoragam
05,012.003a jahi krodham imaṃ sādho na krudhyanti bhavadvidhāḥ
05,012.003c parasya patnī sā devī prasīdasva sureśvara
05,012.004a nivartaya manaḥ pāpāt paradārābhimarśanāt
05,012.004c devarājo 'si bhadraṃ te prajā dharmeṇa pālaya
05,012.005a evam ukto na jagrāha tad vacaḥ kāmamohitaḥ
05,012.005c atha devān uvācedam indraṃ prati surādhipaḥ
05,012.006a ahalyā dharṣitā pūrvam ṛṣipatnī yaśasvinī
05,012.006c jīvato bhartur indreṇa sa vaḥ kiṃ na nivāritaḥ
05,012.007a bahūni ca nṛśaṃsāni kṛtānīndreṇa vai purā
05,012.007c vaidharmyāṇy upadhāś caiva sa vaḥ kiṃ na nivāritaḥ
05,012.008a upatiṣṭhatu māṃ devī etad asyā hitaṃ param
05,012.008c yuṣmākaṃ ca sadā devāḥ śivam evaṃ bhaviṣyati
05,012.009 devā ūcuḥ
05,012.009a indrāṇīm ānayiṣyāmo yathecchasi divaspate
05,012.009c jahi krodham imaṃ vīra prīto bhava sureśvara
05,012.010 śalya uvāca
05,012.010a ity uktvā te tadā devā ṛṣibhiḥ saha bhārata
05,012.010c jagmur bṛhaspatiṃ vaktum indrāṇīṃ cāśubhaṃ vacaḥ
05,012.011a jānīmaḥ śaraṇaṃ prāptam indrāṇīṃ tava veśmani
05,012.011c dattābhayāṃ ca viprendra tvayā devarṣisattama
05,012.012a te tvāṃ devāḥ sagandharvā ṛṣayaś ca mahādyute
05,012.012c prasādayanti cendrāṇī nahuṣāya pradīyatām
05,012.013a indrād viśiṣṭo nahuṣo devarājo mahādyutiḥ
05,012.013c vṛṇotv iyaṃ varārohā bhartṛtve varavarṇinī
05,012.014a evam ukte tu sā devī bāṣpam utsṛjya sasvaram
05,012.014c uvāca rudatī dīnā bṛhaspatim idaṃ vacaḥ
05,012.015a nāham icchāmi nahuṣaṃ patim anvāsya taṃ prabhum
05,012.015c śaraṇāgatāsmi te brahmaṃs trāhi māṃ mahato bhayāt
05,012.015d*0096_01 evam uktas tayā devyā vākyam āha bṛhaspatiḥ
05,012.016 bṛhaspatir uvāca
05,012.016a śaraṇāgatāṃ na tyajeyam indrāṇi mama niścitam
05,012.016c dharmajñāṃ dharmaśīlāṃ ca na tyaje tvām anindite
05,012.017a nākāryaṃ kartum icchāmi brāhmaṇaḥ san viśeṣataḥ
05,012.017c śrutadharmā satyaśīlo jānan dharmānuśāsanam
05,012.018a nāham etat kariṣyāmi gacchadhvaṃ vai surottamāḥ
05,012.018c asmiṃś cārthe purā gītaṃ brahmaṇā śrūyatām idam
05,012.019a na tasya bījaṃ rohati bījakāle; na cāsya varṣaṃ varṣati varṣakāle
05,012.019c bhītaṃ prapannaṃ pradadāti śatrave; na so 'ntaraṃ labhate trāṇam icchan
05,012.020a mogham annaṃ vindati cāpy acetāḥ; svargāl lokād bhraśyati naṣṭaceṣṭaḥ
05,012.020c bhītaṃ prapannaṃ pradadāti yo vai; na tasya havyaṃ pratigṛhṇanti devāḥ
05,012.021a pramīyate cāsya prajā hy akāle; sadā vivāsaṃ pitaro 'sya kurvate
05,012.021c bhītaṃ prapannaṃ pradadāti śatrave; sendrā devāḥ praharanty asya vajram
05,012.022a etad evaṃ vijānan vai na dāsyāmi śacīm imām
05,012.022c indrāṇīṃ viśrutāṃ loke śakrasya mahiṣīṃ priyām
05,012.023a asyā hitaṃ bhaved yac ca mama cāpi hitaṃ bhavet
05,012.023c kriyatāṃ tat suraśreṣṭhā na hi dāsyāmy ahaṃ śacīm
05,012.024 śalya uvāca
05,012.024a atha devās tam evāhur gurum aṅgirasāṃ varam
05,012.024c kathaṃ sunītaṃ tu bhaven mantrayasva bṛhaspate
05,012.025 bṛhaspatir uvāca
05,012.025a nahuṣaṃ yācatāṃ devī kiṃ cit kālāntaraṃ śubhā
05,012.025c indrāṇīhitam etad dhi tathāsmākaṃ bhaviṣyati
05,012.026a bahuvighnakaraḥ kālaḥ kālaḥ kālaṃ nayiṣyati
05,012.026c darpito balavāṃś cāpi nahuṣo varasaṃśrayāt
05,012.027 śalya uvāca
05,012.027a tatas tena tathokte tu prītā devās tam abruvan
05,012.027c brahman sādhv idam uktaṃ te hitaṃ sarvadivaukasām
05,012.027e evam etad dvijaśreṣṭha devī ceyaṃ prasādyatām
05,012.028a tataḥ samastā indrāṇīṃ devāḥ sāgnipurogamāḥ
05,012.028c ūcur vacanam avyagrā lokānāṃ hitakāmyayā
05,012.029a tvayā jagad idaṃ sarvaṃ dhṛtaṃ sthāvarajaṅgamam
05,012.029c ekapatny asi satyā ca gacchasva nahuṣaṃ prati
05,012.030a kṣipraṃ tvām abhikāmaś ca vinaśiṣyati pārthivaḥ
05,012.030c nahuṣo devi śakraś ca suraiśvaryam avāpsyati
05,012.031a evaṃ viniścayaṃ kṛtvā indrāṇī kāryasiddhaye
05,012.031c abhyagacchata savrīḍā nahuṣaṃ ghoradarśanam
05,012.032a dṛṣṭvā tāṃ nahuṣaś cāpi vayorūpasamanvitām
05,012.032c samahṛṣyata duṣṭātmā kāmopahatacetanaḥ
05,013.001 śalya uvāca
05,013.001a atha tām abravīd dṛṣṭvā nahuṣo devarāṭ tadā
05,013.001c trayāṇām api lokānām aham indraḥ śucismite
05,013.001e bhajasva māṃ varārohe patitve varavarṇini
05,013.002a evam uktā tu sā devī nahuṣeṇa pativratā
05,013.002c prāvepata bhayodvignā pravāte kadalī yathā
05,013.003a namasya sā tu brahmāṇaṃ kṛtvā śirasi cāñjalim
05,013.003c devarājam athovāca nahuṣaṃ ghoradarśanam
05,013.004a kālam icchāmy ahaṃ labdhuṃ kiṃ cit tvattaḥ sureśvara
05,013.004c na hi vijñāyate śakraḥ prāptaḥ kiṃ vā kva vā gataḥ
05,013.005a tattvam etat tu vijñāya yadi na jñāyate prabho
05,013.005c tato 'haṃ tvām upasthāsye satyam etad bravīmi te
05,013.005e evam uktaḥ sa indrāṇyā nahuṣaḥ prītimān abhūt
05,013.006 nahuṣa uvāca
05,013.006a evaṃ bhavatu suśroṇi yathā mām abhibhāṣase
05,013.006c jñātvā cāgamanaṃ kāryaṃ satyam etad anusmareḥ
05,013.007 śalya uvāca
05,013.007a nahuṣeṇa visṛṣṭā ca niścakrāma tataḥ śubhā
05,013.007c bṛhaspatiniketaṃ sā jagāma ca tapasvinī
05,013.008a tasyāḥ saṃśrutya ca vaco devāḥ sāgnipurogamāḥ
05,013.008c mantrayām āsur ekāgrāḥ śakrārthaṃ rājasattama
05,013.009a devadevena saṃgamya viṣṇunā prabhaviṣṇunā
05,013.009c ūcuś cainaṃ samudvignā vākyaṃ vākyaviśāradāḥ
05,013.010a brahmahatyābhibhūto vai śakraḥ suragaṇeśvaraḥ
05,013.010b*0097_01 kva gato neti jānīmo devadeva jagatpate
05,013.010b*0098_01 avijñātaḥ suragaṇair gato na jñāyate prabho
05,013.010c gatiś ca nas tvaṃ deveśa pūrvajo jagataḥ prabhuḥ
05,013.010e rakṣārthaṃ sarvabhūtānāṃ viṣṇutvam upajagmivān
05,013.011a tvadvīryān nihate vṛtre vāsavo brahmahatyayā
05,013.011c vṛtaḥ suragaṇaśreṣṭha mokṣaṃ tasya vinirdiśa
05,013.012a teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā devānāṃ viṣṇur abravīt
05,013.012c mām eva yajatāṃ śakraḥ pāvayiṣyāmi vajriṇam
05,013.013a puṇyena hayamedhena mām iṣṭvā pākaśāsanaḥ
05,013.013c punar eṣyati devānām indratvam akutobhayaḥ
05,013.014a svakarmabhiś ca nahuṣo nāśaṃ yāsyati durmatiḥ
05,013.014c kaṃ cit kālam imaṃ devā marṣayadhvam atandritāḥ
05,013.014d*0099_00 śalya uvāca
05,013.014d*0099_01 viṣṇur visarjayām āsa devān sarṣipurogamān
05,013.015a śrutvā viṣṇoḥ śubhāṃ satyāṃ tāṃ vāṇīm amṛtopamām
05,013.015c tataḥ sarve suragaṇāḥ sopādhyāyāḥ saharṣibhiḥ
05,013.015e yatra śakro bhayodvignas taṃ deśam upacakramuḥ
05,013.016a tatrāśvamedhaḥ sumahān mahendrasya mahātmanaḥ
05,013.016c vavṛte pāvanārthaṃ vai brahmahatyāpaho nṛpa
05,013.017a vibhajya brahmahatyāṃ tu vṛkṣeṣu ca nadīṣu ca
05,013.017c parvateṣu pṛthivyāṃ ca strīṣu caiva yudhiṣṭhira
05,013.018a saṃvibhajya ca bhūteṣu visṛjya ca sureśvaraḥ
05,013.018c vijvaraḥ pūtapāpmā ca vāsavo 'bhavad ātmavān
05,013.019a akampyaṃ nahuṣaṃ sthānād dṛṣṭvā ca balasūdanaḥ
05,013.019c tejoghnaṃ sarvabhūtānāṃ varadānāc ca duḥsaham
05,013.020a tataḥ śacīpatir vīraḥ punar eva vyanaśyata
05,013.020c adṛśyaḥ sarvabhūtānāṃ kālākāṅkṣī cacāra ha
05,013.021a pranaṣṭe tu tataḥ śakre śacī śokasamanvitā
05,013.021c hā śakreti tadā devī vilalāpa suduḥkhitā
05,013.022a yadi dattaṃ yadi hutaṃ guravas toṣitā yadi
05,013.022c ekabhartṛtvam evāstu satyaṃ yady asti vā mayi
05,013.023a puṇyāṃ cemām ahaṃ divyāṃ pravṛttām uttarāyaṇe
05,013.023c devīṃ rātriṃ namasyāmi sidhyatāṃ me manorathaḥ
05,013.024a prayatā ca niśāṃ devīm upātiṣṭhata tatra sā
05,013.024c pativratātvāt satyena sopaśrutim athākarot
05,013.024d*0100_01 sā dṛṣṭvā tāṃ tato devīṃ pratyuvāca yaśasvinī
05,013.025a yatrāste devarājo 'sau taṃ deśaṃ darśayasva me
05,013.025c ity āhopaśrutiṃ devī satyaṃ satyena dṛśyatām
05,014.001 śalya uvāca
05,014.001a athaināṃ rupiṇīṃ sādhvīm upātiṣṭhad upaśrutiḥ
05,014.001c tāṃ vayorūpasaṃpannāṃ dṛṣṭvā devīm upasthitām
05,014.002a indrāṇī saṃprahṛṣṭā sā saṃpūjyainām apṛcchata
05,014.002c icchāmi tvām ahaṃ jñātuṃ kā tvaṃ brūhi varānane
05,014.002d*0101_01 evam uktā tathendrāṇyā devī vākyam athābravīt
05,014.003 upaśrutir uvāca
05,014.003a upaśrutir ahaṃ devi tavāntikam upāgatā
05,014.003c darśanaṃ caiva saṃprāptā tava satyena toṣitā
05,014.004a pativratāsi yuktā ca yamena niyamena ca
05,014.004c darśayiṣyāmi te śakraṃ devaṃ vṛtraniṣūdanam
05,014.004e kṣipram anvehi bhadraṃ te drakṣyase surasattamam
05,014.005 śalya uvāca
05,014.005a tatas tāṃ prasthitāṃ devīm indrāṇī sā samanvagāt
05,014.005c devāraṇyāny atikramya parvatāṃś ca bahūṃs tataḥ
05,014.005e himavantam atikramya uttaraṃ pārśvam āgamat
05,014.006a samudraṃ ca samāsādya bahuyojanavistṛtam
05,014.006c āsasāda mahādvīpaṃ nānādrumalatāvṛtam
05,014.007a tatrāpaśyat saro divyaṃ nānāśakunibhir vṛtam
05,014.007c śatayojanavistīrṇaṃ tāvad evāyataṃ śubham
05,014.008a tatra divyāni padmāni pañcavarṇāni bhārata
05,014.008c ṣaṭpadair upagītāni praphullāni sahasraśaḥ
05,014.008d*0102_01 sarasas tasya madhye tu padminī mahatī śubhā
05,014.008d*0102_02 gaureṇonnatanālena padmena mahatā vṛtā
05,014.009a padmasya bhittvā nālaṃ ca viveśa sahitā tayā
05,014.009c bisatantupraviṣṭaṃ ca tatrāpaśyac chatakratum
05,014.010a taṃ dṛṣṭvā ca susūkṣmeṇa rūpeṇāvasthitaṃ prabhum
05,014.010c sūkṣmarūpadharā devī babhūvopaśrutiś ca sā
05,014.011a indraṃ tuṣṭāva cendrāṇī viśrutaiḥ pūrvakarmabhiḥ
05,014.011c stūyamānas tato devaḥ śacīm āha puraṃdaraḥ
05,014.012a kimartham asi saṃprāptā vijñātaś ca kathaṃ tv aham
05,014.012b*0103_01 kena cāsmi tavākhyāta ihastho varavarṇini
05,014.012c tataḥ sā kathayām āsa nahuṣasya viceṣṭitam
05,014.013a indratvaṃ triṣu lokeṣu prāpya vīryamadānvitaḥ
05,014.013c darpāviṣṭaś ca duṣṭātmā mām uvāca śatakrato
05,014.013e upatiṣṭha mām iti krūraḥ kālaṃ ca kṛtavān mama
05,014.014a yadi na trāsyasi vibho kariṣyati sa māṃ vaśe
05,014.014c etena cāhaṃ saṃtaptā prāptā śakra tavāntikam
05,014.014e jahi raudraṃ mahābāho nahuṣaṃ pāpaniścayam
05,014.015a prakāśayasva cātmānaṃ daityadānavasūdana
05,014.015c tejaḥ samāpnuhi vibho devarājyaṃ praśādhi ca
05,014.015d*0104_01 yathaiva ca mahārāja tvayā vṛtro niṣūditaḥ
05,015.001 śalya uvāca
05,015.001a evam uktaḥ sa bhagavāñ śacyā punar athābravīt
05,015.001c vikramasya na kālo 'yaṃ nahuṣo balavattaraḥ
05,015.002a vivardhitaś ca ṛṣibhir havyaiḥ kavyaiś ca bhāmini
05,015.002c nītim atra vidhāsyāmi devi tāṃ kartum arhasi
05,015.003a guhyaṃ caitat tvayā kāryaṃ nākhyātavyaṃ śubhe kva cit
05,015.003c gatvā nahuṣam ekānte bravīhi tanumadhyame
05,015.004a ṛṣiyānena divyena mām upaihi jagatpate
05,015.004c evaṃ tava vaśe prītā bhaviṣyāmīti taṃ vada
05,015.005a ity uktā devarājena patnī sā kamalekṣaṇā
05,015.005c evam astv ity athoktvā tu jagāma nahuṣaṃ prati
05,015.006a nahuṣas tāṃ tato dṛṣṭvā vismito vākyam abravīt
05,015.006c svāgataṃ te varārohe kiṃ karomi śucismite
05,015.007a bhaktaṃ māṃ bhaja kalyāṇi kim icchasi manasvini
05,015.007c tava kalyāṇi yat kāryaṃ tat kariṣye sumadhyame
05,015.008a na ca vrīḍā tvayā kāryā suśroṇi mayi viśvasa
05,015.008c satyena vai śape devi kartāsmi vacanaṃ tava
05,015.009 indrāṇy uvāca
05,015.009a yo me tvayā kṛtaḥ kālas tam ākāṅkṣe jagatpate
05,015.009c tatas tvam eva bhartā me bhaviṣyasi surādhipa
05,015.010a kāryaṃ ca hṛdi me yat tad devarājāvadhāraya
05,015.010c vakṣyāmi yadi me rājan priyam etat kariṣyasi
05,015.010e vākyaṃ praṇayasaṃyuktaṃ tataḥ syāṃ vaśagā tava
05,015.011a indrasya vājino vāhā hastino 'tha rathās tathā
05,015.011c icchāmy aham ihāpūrvaṃ vāhanaṃ te surādhipa
05,015.011e yan na viṣṇor na rudrasya nāsurāṇāṃ na rakṣasām
05,015.012a vahantu tvāṃ mahārāja ṛṣayaḥ saṃgatā vibho
05,015.012c sarve śibikayā rājann etad dhi mama rocate
05,015.013a nāsureṣu na deveṣu tulyo bhavitum arhasi
05,015.013c sarveṣāṃ teja ādatsva svena vīryeṇa darśanāt
05,015.013e na te pramukhataḥ sthātuṃ kaś cid icchati vīryavān
05,015.014 śalya uvāca
05,015.014a evam uktas tu nahuṣaḥ prāhṛṣyata tadā kila
05,015.014c uvāca vacanaṃ cāpi surendras tām aninditām
05,015.015a apūrvaṃ vāhanam idaṃ tvayoktaṃ varavarṇini
05,015.015c dṛḍhaṃ me rucitaṃ devi tvadvaśo 'smi varānane
05,015.016a na hy alpavīryo bhavati yo vāhān kurute munīn
05,015.016c ahaṃ tapasvī balavān bhūtabhavyabhavatprabhuḥ
05,015.017a mayi kruddhe jagan na syān mayi sarvaṃ pratiṣṭhitam
05,015.017c devadānavagandharvāḥ kiṃnaroragarākṣasāḥ
05,015.018a na me kruddhasya paryāptāḥ sarve lokāḥ śucismite
05,015.018c cakṣuṣā yaṃ prapaśyāmi tasya tejo harāmy aham
05,015.018d*0105_01 aham indro 'smi devānāṃ lokānāṃ ca maheśvaraḥ
05,015.018d*0105_02 mayi havyaṃ ca kavyaṃ ca lokāś caiva sanātanāḥ
05,015.019a tasmāt te vacanaṃ devi kariṣyāmi na saṃśayaḥ
05,015.019c saptarṣayo māṃ vakṣyanti sarve brahmarṣayas tathā
05,015.019e paśya māhātmyam asmākam ṛddhiṃ ca varavarṇini
05,015.019f*0106_01 hataujaso mayā sarve devagandharvadānavāḥ
05,015.019f*0106_02 yad yasya tejaḥ paśyāmi tasya tejo harāmy aham
05,015.020a evam uktvā tu tāṃ devīṃ visṛjya ca varānanām
05,015.020b*0107_01 atha saṃcintya nahuṣo balavīryeṇa bhārata
05,015.020b*0107_02 visṛjya supratīkaṃ ca nāgam airāvataṃ tathā
05,015.020b*0107_03 haṃsayuktaṃ vimānaṃ ca hariyuktaṃ tathā ratham
05,015.020b*0107_04 sa tu darpeṇa mahatā paribhūya mahāmunīn
05,015.020c vimāne yojayitvā sa ṛṣīn niyamam āsthitān
05,015.021a abrahmaṇyo balopeto matto varamadena ca
05,015.021c kāmavṛttaḥ sa duṣṭātmā vāhayām āsa tān ṛṣīn
05,015.022a nahuṣeṇa visṛṣṭā ca bṛhaspatim uvāca sā
05,015.022c samayo 'lpāvaśeṣo me nahuṣeṇeha yaḥ kṛtaḥ
05,015.022e śakraṃ mṛgaya śīghraṃ tvaṃ bhaktāyāḥ kuru me dayām
05,015.023a bāḍham ity eva bhagavān bṛhaspatir uvāca tām
05,015.023c na bhetavyaṃ tvayā devi nahuṣād duṣṭacetasaḥ
05,015.024a na hy eṣa sthāsyati ciraṃ gata eṣa narādhamaḥ
05,015.024c adharmajño maharṣīṇāṃ vāhanāc ca hataḥ śubhe
05,015.025a iṣṭiṃ cāhaṃ kariṣyāmi vināśāyāsya durmateḥ
05,015.025c śakraṃ cādhigamiṣyāmi mā bhais tvaṃ bhadram astu te
05,015.026a tataḥ prajvālya vidhivaj juhāva paramaṃ haviḥ
05,015.026c bṛhaspatir mahātejā devarājopalabdhaye
05,015.026d*0108_01 hutvāgniṃ so 'bravīd rājañ chakram anviṣyatām iti
05,015.027a tasmāc ca bhagavān devaḥ svayam eva hutāśanaḥ
05,015.027c strīveṣam adbhutaṃ kṛtvā sahasāntaradhīyata
05,015.028a sa diśaḥ pradiśaś caiva parvatāṃś ca vanāni ca
05,015.028c pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca vicīyātimanogatiḥ
05,015.028e nimeṣāntaramātreṇa bṛhaspatim upāgamat
05,015.029 agnir uvāca
05,015.029a bṛhaspate na paśyāmi devarājam ahaṃ kva cit
05,015.029c āpaḥ śeṣāḥ sadā cāpaḥ praveṣṭuṃ notsahāmy aham
05,015.029e na me tatra gatir brahman kim anyat karavāṇi te
05,015.030 śalya uvāca
05,015.030a tam abravīd devagurur apo viśa mahādyute
05,015.031 agnir uvāca
05,015.031a nāpaḥ praveṣṭuṃ śakṣyāmi kṣayo me 'tra bhaviṣyati
05,015.031c śaraṇaṃ tvāṃ prapanno 'smi svasti te 'stu mahādyute
05,015.032a adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam
05,015.032c teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati
05,016.001 bṛhaspatir uvāca
05,016.001a tvam agne sarvadevānāṃ mukhaṃ tvam asi havyavāṭ
05,016.001c tvam antaḥ sarvabhūtānāṃ gūḍhaś carasi sākṣivat
05,016.002a tvām āhur ekaṃ kavayas tvām āhus trividhaṃ punaḥ
05,016.002c tvayā tyaktaṃ jagac cedaṃ sadyo naśyed dhutāśana
05,016.003a kṛtvā tubhyaṃ namo viprāḥ svakarmavijitāṃ gatim
05,016.003c gacchanti saha patnībhiḥ sutair api ca śāśvatīm
05,016.004a tvam evāgne havyavāhas tvam eva paramaṃ haviḥ
05,016.004c yajanti satrais tvām eva yajñaiś ca paramādhvare
05,016.005a sṛṣṭvā lokāṃs trīn imān havyavāha; prāpte kāle pacasi punaḥ samiddhaḥ
05,016.005c sarvasyāsya bhuvanasya prasūtis; tvam evāgne bhavasi punaḥ pratiṣṭhā
05,016.006a tvām agne jaladān āhur vidyutaś ca tvam eva hi
05,016.006c dahanti sarvabhūtāni tvatto niṣkramya hāyanāḥ
05,016.007a tvayy āpo nihitāḥ sarvās tvayi sarvam idaṃ jagat
05,016.007c na te 'sty aviditaṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu pāvaka
05,016.008a svayoniṃ bhajate sarvo viśasvāpo 'viśaṅkitaḥ
05,016.008c ahaṃ tvāṃ vardhayiṣyāmi brāhmair mantraiḥ sanātanaiḥ
05,016.009 śalya uvāca
05,016.009a evaṃ stuto havyavāho bhagavān kavir uttamaḥ
05,016.009c bṛhaspatim athovāca prītimān vākyam uttamam
05,016.009e darśayiṣyāmi te śakraṃ satyam etad bravīmi te
05,016.010a praviśyāpas tato vahniḥ sasamudrāḥ sapalvalāḥ
05,016.010c ājagāma saras tac ca gūḍho yatra śatakratuḥ
05,016.011a atha tatrāpi padmāni vicinvan bharatarṣabha
05,016.011c anvapaśyat sa devendraṃ bisamadhyagataṃ sthitam
05,016.012a āgatya ca tatas tūrṇaṃ tam ācaṣṭa bṛhaspateḥ
05,016.012c aṇumātreṇa vapuṣā padmatantvāśritaṃ prabhum
05,016.013a gatvā devarṣigandharvaiḥ sahito 'tha bṛhaspatiḥ
05,016.013c purāṇaiḥ karmabhir devaṃ tuṣṭāva balasūdanam
05,016.014a mahāsuro hataḥ śakra namucir dāruṇas tvayā
05,016.014c śambaraś ca balaś caiva tathobhau ghoravikramau
05,016.015a śatakrato vivardhasva sarvāñ śatrūn niṣūdaya
05,016.015c uttiṣṭha vajrin saṃpaśya devarṣīṃś ca samāgatān
05,016.016a mahendra dānavān hatvā lokās trātās tvayā vibho
05,016.016c apāṃ phenaṃ samāsādya viṣṇutejopabṛṃhitam
05,016.016e tvayā vṛtro hataḥ pūrvaṃ devarāja jagatpate
05,016.017a tvaṃ sarvabhūteṣu vareṇya īḍyas; tvayā samaṃ vidyate neha bhūtam
05,016.017c tvayā dhāryante sarvabhūtāni śakra; tvaṃ devānāṃ mahimānaṃ cakartha
05,016.018a pāhi devān salokāṃś ca mahendra balam āpnuhi
05,016.018c evaṃ saṃstūyamānaś ca so 'vardhata śanaiḥ śanaiḥ
05,016.019a svaṃ caiva vapur āsthāya babhūva sa balānvitaḥ
05,016.019c abravīc ca guruṃ devo bṛhaspatim upasthitam
05,016.020a kiṃ kāryam avaśiṣṭaṃ vo hatas tvāṣṭro mahāsuraḥ
05,016.020c vṛtraś ca sumahākāyo grastuṃ lokān iyeṣa yaḥ
05,016.021 bṛhaspatir uvāca
05,016.021a mānuṣo nahuṣo rājā devarṣigaṇatejasā
05,016.021c devarājyam anuprāptaḥ sarvān no bādhate bhṛśam
05,016.022 indra uvāca
05,016.022a kathaṃ nu nahuṣo rājyaṃ devānāṃ prāpa durlabham
05,016.022c tapasā kena vā yuktaḥ kiṃvīryo vā bṛhaspate
05,016.022d*0109_01 tat sarvaṃ kathayadhvaṃ me yathendratvam upeyivān
05,016.023 bṛhaspatir uvāca
05,016.023*0110_01 tvayi praṇaṣṭe deveśa viśvaṃ pravyathitaṃ jagat
05,016.023*0110_02 parasparabhayodvignaṃ babhūvārtam arājakam
05,016.023*0110_03 tato devaiḥ sagandharvaiḥ sarṣisaṃghaiḥ sapāvakaiḥ
05,016.023*0110_04 mānuṣo nahuṣo rājā devarājye 'bhiṣecitaḥ
05,016.023a devā bhītāḥ śakram akāmayanta; tvayā tyaktaṃ mahad aindraṃ padaṃ tat
05,016.023c tadā devāḥ pitaro 'tharṣayaś ca; gandharvasaṃghāś ca sametya sarve
05,016.024a gatvābruvan nahuṣaṃ śakra tatra; tvaṃ no rājā bhava bhuvanasya goptā
05,016.024c tān abravīn nahuṣo nāsmi śakta; āpyāyadhvaṃ tapasā tejasā ca
05,016.025a evam uktair vardhitaś cāpi devai; rājābhavan nahuṣo ghoravīryaḥ
05,016.025c trailokye ca prāpya rājyaṃ tapasvinaḥ; kṛtvā vāhān yāti lokān durātmā
05,016.026a tejoharaṃ dṛṣṭiviṣaṃ sughoraṃ; mā tvaṃ paśyer nahuṣaṃ vai kadā cit
05,016.026c devāś ca sarve nahuṣaṃ bhayārtā; na paśyanto gūḍharūpāś caranti
05,016.027 śalya uvāca
05,016.027a evaṃ vadaty aṅgirasāṃ variṣṭhe; bṛhaspatau lokapālaḥ kuberaḥ
05,016.027c vaivasvataś caiva yamaḥ purāṇo; devaś ca somo varuṇaś cājagāma
05,016.028a te vai samāgamya mahendram ūcur; diṣṭyā tvāṣṭro nihataś caiva vṛtraḥ
05,016.028c diṣṭyā ca tvāṃ kuśalinam akṣataṃ ca; paśyāmo vai nihatāriṃ ca śakra
05,016.029a sa tān yathāvat pratibhāṣya śakraḥ; saṃcodayan nahuṣasyāntareṇa
05,016.029c rājā devānāṃ nahuṣo ghorarūpas; tatra sāhyaṃ dīyatāṃ me bhavadbhiḥ
05,016.029d*0111_01 **** **** ca hi lokapālān
05,016.029d*0111_02 sametya vai prītamanā mahendraḥ
05,016.029d*0111_03 uvāca cainān
05,016.030a te cābruvan nahuṣo ghorarūpo; dṛṣṭīviṣas tasya bibhīma deva
05,016.030c tvaṃ ced rājan nahuṣaṃ parājayes; tad vai vayaṃ bhāgam arhāma śakra
05,016.031a indro 'bravīd bhavatu bhavān apāṃ patir; yamaḥ kuberaś ca mahābhiṣekam
05,016.031c saṃprāpnuvantv adya sahaiva tena; ripuṃ jayāmo nahuṣaṃ ghoradṛṣṭim
05,016.032a tataḥ śakraṃ jvalano 'py āha bhāgaṃ; prayaccha mahyaṃ tava sāhyaṃ kariṣye
05,016.032c tam āha śakro bhavitāgne tavāpi; aindrāgno vai bhāga eko mahākratau
05,016.033a evaṃ saṃcintya bhagavān mahendraḥ pākaśāsanaḥ
05,016.033c kuberaṃ sarvayakṣāṇāṃ dhanānāṃ ca prabhuṃ tathā
05,016.034a vaivasvataṃ pitṝṇāṃ ca varuṇaṃ cāpy apāṃ tathā
05,016.034c ādhipatyaṃ dadau śakraḥ satkṛtya varadas tadā
05,017.001 śalya uvāca
05,017.001a atha saṃcintayānasya devarājasya dhīmataḥ
05,017.001c nahuṣasya vadhopāyaṃ lokapālaiḥ sahaiva taiḥ
05,017.001e tapasvī tatra bhagavān agastyaḥ pratyadṛśyata
05,017.002a so 'bravīd arcya devendraṃ diṣṭyā vai vardhate bhavān
05,017.002c viśvarūpavināśena vṛtrāsuravadhena ca
05,017.002d*0112_01 diṣṭyā hatāriṃ paśyāmo devarājaṃ śatakratum
05,017.002d*0112_02 diṣṭyā dharmaḥ sthito loke diṣṭyā lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
05,017.002d*0113_01 diṣṭyā paśyāma devendra diṣṭyā lokān punarnavān
05,017.003a diṣṭyā ca nahuṣo bhraṣṭo devarājyāt puraṃdara
05,017.003c diṣṭyā hatāriṃ paśyāmi bhavantaṃ balasūdana
05,017.004 indra uvāca
05,017.004a svāgataṃ te maharṣe 'stu prīto 'haṃ darśanāt tava
05,017.004c pādyam ācamanīyaṃ ca gām arghyaṃ ca pratīccha me
05,017.005 śalya uvāca
05,017.005a pūjitaṃ copaviṣṭaṃ tam āsane munisattamam
05,017.005c paryapṛcchata deveśaḥ prahṛṣṭo brāhmaṇarṣabham
05,017.006a etad icchāmi bhagavan kathyamānaṃ dvijottama
05,017.006c paribhraṣṭaḥ kathaṃ svargān nahuṣaḥ pāpaniścayaḥ
05,017.007 agastya uvāca
05,017.007a śṛṇu śakra priyaṃ vākyaṃ yathā rājā durātmavān
05,017.007c svargād bhraṣṭo durācāro nahuṣo baladarpitaḥ
05,017.008a śramārtās tu vahantas taṃ nahuṣaṃ pāpakāriṇam
05,017.008c devarṣayo mahābhāgās tathā brahmarṣayo 'malāḥ
05,017.008e papracchuḥ saṃśayaṃ deva nahuṣaṃ jayatāṃ vara
05,017.009a ya ime brahmaṇā proktā mantrā vai prokṣaṇe gavām
05,017.009c ete pramāṇaṃ bhavata utāho neti vāsava
05,017.009e nahuṣo neti tān āha tamasā mūḍhacetanaḥ
05,017.010 ṛṣaya ūcuḥ
05,017.010a adharme saṃpravṛttas tvaṃ dharmaṃ na pratipadyase
05,017.010c pramāṇam etad asmākaṃ pūrvaṃ proktaṃ maharṣibhiḥ
05,017.011 agastya uvāca
05,017.011a tato vivadamānaḥ sa munibhiḥ saha vāsava
05,017.011c atha mām aspṛśan mūrdhni pādenādharmapīḍitaḥ
05,017.012a tenābhūd dhatatejāḥ sa niḥśrīkaś ca śacīpate
05,017.012c tatas tam aham āvignam avocaṃ bhayapīḍitam
05,017.013a yasmāt pūrvaiḥ kṛtaṃ brahma brahmarṣibhir anuṣṭhitam
05,017.013c aduṣṭaṃ dūṣayasi vai yac ca mūrdhny aspṛśaḥ padā
05,017.014a yac cāpi tvam ṛṣīn mūḍha brahmakalpān durāsadān
05,017.014c vāhān kṛtvā vāhayasi tena svargād dhataprabhaḥ
05,017.015a dhvaṃsa pāpa paribhraṣṭaḥ kṣīṇapuṇyo mahītalam
05,017.015c daśa varṣasahasrāṇi sarparūpadharo mahān
05,017.015e vicariṣyasi pūrṇeṣu punaḥ svargam avāpsyasi
05,017.015f*0114_01 dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraṃ nāma tava vaṃśasamudbhavam
05,017.015f*0115_01 nihato brahmaśāpena prapadyasva triviṣṭapam
05,017.016a evaṃ bhraṣṭo durātmā sa devarājyād ariṃdama
05,017.016b*0116_01 nahuṣas tu sudurbuddhir durātmā pāpacetanaḥ
05,017.016c diṣṭyā vardhāmahe śakra hato brāhmaṇakaṇṭakaḥ
05,017.017a triviṣṭapaṃ prapadyasva pāhi lokāñ śacīpate
05,017.017c jitendriyo jitāmitraḥ stūyamāno maharṣibhiḥ
05,017.018 śalya uvāca
05,017.018a tato devā bhṛśaṃ tuṣṭā maharṣigaṇasaṃvṛtāḥ
05,017.018c pitaraś caiva yakṣāś ca bhujagā rākṣasās tathā
05,017.019a gandharvā devakanyāś ca sarve cāpsarasāṃ gaṇāḥ
05,017.019c sarāṃsi saritaḥ śailāḥ sāgarāś ca viśāṃ pate
05,017.020a upagamyābruvan sarve diṣṭyā vardhasi śatruhan
05,017.020c hataś ca nahuṣaḥ pāpo diṣṭyāgastyena dhīmatā
05,017.020e diṣṭyā pāpasamācāraḥ kṛtaḥ sarpo mahītale
05,018.001 śalya uvāca
05,018.001a tataḥ śakraḥ stūyamāno gandharvāpsarasāṃ gaṇaiḥ
05,018.001c airāvataṃ samāruhya dvipendraṃ lakṣaṇair yutam
05,018.002a pāvakaś ca mahātejā maharṣiś ca bṛhaspatiḥ
05,018.002c yamaś ca varuṇaś caiva kuberaś ca dhaneśvaraḥ
05,018.003a sarvair devaiḥ parivṛtaḥ śakro vṛtraniṣūdanaḥ
05,018.003c gandharvair apsarobhiś ca yātas tribhuvanaṃ prabhuḥ
05,018.004a sa sametya mahendrāṇyā devarājaḥ śatakratuḥ
05,018.004c mudā paramayā yuktaḥ pālayām āsa devarāṭ
05,018.005a tataḥ sa bhagavāṃs tatra aṅgirāḥ samadṛśyata
05,018.005c atharvavedamantraiś ca devendraṃ samapūjayat
05,018.006a tatas tu bhagavān indraḥ prahṛṣṭaḥ samapadyata
05,018.006c varaṃ ca pradadau tasmai atharvāṅgirase tadā
05,018.007a atharvāṅgirasaṃ nāma asmin vede bhaviṣyati
05,018.007c udāharaṇam etad dhi yajñabhāgaṃ ca lapsyase
05,018.008a evaṃ saṃpūjya bhagavān atharvāṅgirasaṃ tadā
05,018.008c vyasarjayan mahārāja devarājaḥ śatakratuḥ
05,018.009a saṃpūjya sarvāṃs tridaśān ṛṣīṃś cāpi tapodhanān
05,018.009c indraḥ pramudito rājan dharmeṇāpālayat prajāḥ
05,018.010a evaṃ duḥkham anuprāptam indreṇa saha bhāryayā
05,018.010c ajñātavāsaś ca kṛtaḥ śatrūṇāṃ vadhakāṅkṣayā
05,018.011a nātra manyus tvayā kāryo yat kliṣṭo 'si mahāvane
05,018.011c draupadyā saha rājendra bhrātṛbhiś ca mahātmabhiḥ
05,018.012a evaṃ tvam api rājendra rājyaṃ prāpsyasi bhārata
05,018.012c vṛtraṃ hatvā yathā prāptaḥ śakraḥ kauravanandana
05,018.013a durācāraś ca nahuṣo brahmadviṭ pāpacetanaḥ
05,018.013c agastyaśāpābhihato vinaṣṭaḥ śāśvatīḥ samāḥ
05,018.014a evaṃ tava durātmānaḥ śatravaḥ śatrusūdana
05,018.014c kṣipraṃ nāśaṃ gamiṣyanti karṇaduryodhanādayaḥ
05,018.015a tataḥ sāgaraparyantāṃ bhokṣyase medinīm imām
05,018.015c bhrātṛbhiḥ sahito vīra draupadyā ca sahābhibho
05,018.016a upākhyānam idaṃ śakravijayaṃ vedasaṃmitam
05,018.016c rājñā vyūḍheṣv anīkeṣu śrotavyaṃ jayam icchatā
05,018.017a tasmāt saṃśrāvayāmi tvāṃ vijayaṃ jayatāṃ vara
05,018.017c saṃstūyamānā vardhante mahātmāno yudhiṣṭhira
05,018.018a kṣatriyāṇām abhāvo 'yaṃ yudhiṣṭhira mahātmanām
05,018.018c duryodhanāparādhena bhīmārjunabalena ca
05,018.018d*0117_01 saṃgrāme saṃkṣayo ghoro bhaviṣyaty acirād iva
05,018.019a ākhyānam indravijayaṃ ya idaṃ niyataḥ paṭhet
05,018.019c dhūtapāpmā jitasvargaḥ sa pretyeha ca modate
05,018.020a na cārijaṃ bhayaṃ tasya na cāputro bhaven naraḥ
05,018.020c nāpadaṃ prāpnuyāt kāṃ cid dīrgham āyuś ca vindati
05,018.020e sarvatra jayam āpnoti na kadā cit parājayam
05,018.021 vaiśaṃpāyana uvāca
05,018.021a evam āśvāsito rājā śalyena bharatarṣabha
05,018.021c pūjayām āsa vidhivac chalyaṃ dharmabhṛtāṃ varaḥ
05,018.022a śrutvā śalyasya vacanaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
05,018.022c pratyuvāca mahābāhur madrarājam idaṃ vacaḥ
05,018.023a bhavān karṇasya sārathyaṃ kariṣyati na saṃśayaḥ
05,018.023c tatra tejovadhaḥ kāryaḥ karṇasya mama saṃstavaiḥ
05,018.024 śalya uvāca
05,018.024a evam etat kariṣyāmi yathā māṃ saṃprabhāṣase
05,018.024c yac cānyad api śakṣyāmi tat kariṣyāmy ahaṃ tava
05,018.025 vaiśaṃpāyana uvāca
05,018.025a tata āmantrya kaunteyāñ śalyo madrādhipas tadā
05,018.025c jagāma sabalaḥ śrīmān duryodhanam ariṃdamaḥ
05,019.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,019.001*0118_01 tataḥ śalyaḥ sahānīkaḥ kampayann iva medinīm
05,019.001*0118_02 jagāma dhārtarāṣṭrasya nagaraṃ nāgasāhvayam
05,019.001a yuyudhānas tato vīraḥ sātvatānāṃ mahārathaḥ
05,019.001c mahatā caturaṅgeṇa balenāgād yudhiṣṭhiram
05,019.002a tasya yodhā mahāvīryā nānādeśasamāgatāḥ
05,019.002c nānāpraharaṇā vīrāḥ śobhayāṃ cakrire balam
05,019.003a paraśvadhair bhiṇḍipālaiḥ śaktitomaramudgaraiḥ
05,019.003c śaktyṛṣṭiparaśuprāsaiḥ karavālaiś ca nirmalaiḥ
05,019.004a khaḍgakārmukaniryūhaiḥ śaraiś ca vividhair api
05,019.004c tailadhautaiḥ prakāśadbhis tad aśobhata vai balam
05,019.005a tasya meghaprakāśasya śastrais taiḥ śobhitasya ca
05,019.005c babhūva rūpaṃ sainyasya meghasyeva savidyutaḥ
05,019.006a akṣauhiṇī hi senā sā tadā yaudhiṣṭhiraṃ balam
05,019.006c praviśyāntardadhe rājan sāgaraṃ kunadī yathā
05,019.007a tathaivākṣauhiṇīṃ gṛhya cedīnām ṛṣabho balī
05,019.007c dhṛṣṭaketur upāgacchat pāṇḍavān amitaujasaḥ
05,019.008a māgadhaś ca jayatseno jārāsaṃdhir mahābalaḥ
05,019.008c akṣauhiṇyaiva sainyasya dharmarājam upāgamat
05,019.009a tathaiva pāṇḍyo rājendra sāgarānūpavāsibhiḥ
05,019.009c vṛto bahuvidhair yodhair yudhiṣṭhiram upāgamat
05,019.010a tasya sainyam atīvāsīt tasmin balasamāgame
05,019.010c prekṣaṇīyataraṃ rājan suveṣaṃ balavat tadā
05,019.011a drupadasyāpy abhūt senā nānādeśasamāgataiḥ
05,019.011c śobhitā puruṣaiḥ śūraiḥ putraiś cāsya mahārathaiḥ
05,019.012a tathaiva rājā matsyānāṃ virāṭo vāhinīpatiḥ
05,019.012c pārvatīyair mahīpālaiḥ sahitaḥ pāṇḍavān iyāt
05,019.013a itaś cetaś ca pāṇḍūnāṃ samājagmur mahātmanām
05,019.013c akṣauhiṇyas tu saptaiva vividhadhvajasaṃkulāḥ
05,019.013e yuyutsamānāḥ kurubhiḥ pāṇḍavān samaharṣayan
05,019.014a tathaiva dhārtarāṣṭrasya harṣaṃ samabhivardhayan
05,019.014c bhagadatto mahīpālaḥ senām akṣauhiṇīṃ dadau
05,019.015a tasya cīnaiḥ kirātaiś ca kāñcanair iva saṃvṛtam
05,019.015c babhau balam anādhṛṣyaṃ karṇikāravanaṃ yathā
05,019.016a tathā bhūriśravāḥ śūraḥ śalyaś ca kurunandana
05,019.016c duryodhanam upāyātāv akṣauhiṇyā pṛthak pṛthak
05,019.017a kṛtavarmā ca hārdikyo bhojāndhakabalaiḥ saha
05,019.017c akṣauhiṇyaiva senāyā duryodhanam upāgamat
05,019.018a tasya taiḥ puruṣavyāghrair vanamālādharair balam
05,019.018c aśobhata yathā mattair vanaṃ prakrīḍitair gajaiḥ
05,019.019a jayadrathamukhāś cānye sindhusauvīravāsinaḥ
05,019.019c ājagmuḥ pṛthivīpālāḥ kampayanta ivācalān
05,019.020a teṣām akṣauhiṇī senā bahulā vibabhau tadā
05,019.020c vidhūyamānā vātena bahurūpā ivāmbudāḥ
05,019.021a sudakṣiṇaś ca kāmbojo yavanaiś ca śakais tathā
05,019.021b*0119_01 ājagāma mahābāhur yavaneśaś ca pārthivaḥ
05,019.021c upājagāma kauravyam akṣauhiṇyā viśāṃ pate
05,019.022a tasya senāsamāvāyaḥ śalabhānām ivābabhau
05,019.022c sa ca saṃprāpya kauravyaṃ tatraivāntardadhe tadā
05,019.023a tathā māhiṣmatīvāsī nīlo nīlāyudhaiḥ saha
05,019.023c mahīpālo mahāvīryair dakṣiṇāpathavāsibhiḥ
05,019.024a āvantyau ca mahīpālau mahābalasusaṃvṛtau
05,019.024c pṛthag akṣauhiṇībhyāṃ tāv abhiyātau suyodhanam
05,019.025a kekayāś ca naravyāghrāḥ sodaryāḥ pañca pārthivāḥ
05,019.025c saṃharṣayantaḥ kauravyam akṣauhiṇyā samādravan
05,019.026a itaś cetaś ca sarveṣāṃ bhūmipānāṃ mahātmanām
05,019.026c tisro 'nyāḥ samavartanta vāhinyo bharatarṣabha
05,019.027a evam ekādaśāvṛttāḥ senā duryodhanasya tāḥ
05,019.027c yuyutsamānāḥ kaunteyān nānādhvajasamākulāḥ
05,019.028a na hāstinapure rājann avakāśo 'bhavat tadā
05,019.028c rājñāṃ sabalamukhyānāṃ prādhānyenāpi bhārata
05,019.029a tataḥ pañcanadaṃ caiva kṛtsnaṃ ca kurujāṅgalam
05,019.029c tathā rohitakāraṇyaṃ marubhūmiś ca kevalā
05,019.030a ahicchatraṃ kālakūṭaṃ gaṅgākūlaṃ ca bhārata
05,019.030c vāraṇā vāṭadhānaṃ ca yāmunaś caiva parvataḥ
05,019.031a eṣa deśaḥ suvistīrṇaḥ prabhūtadhanadhānyavān
05,019.031c babhūva kauraveyāṇāṃ balena susamākulaḥ
05,019.032a tatra sainyaṃ tathāyuktaṃ dadarśa sa purohitaḥ
05,019.032c yaḥ sa pāñcālarājena preṣitaḥ kauravān prati
05,020.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,020.001a sa tu kauravyam āsādya drupadasya purohitaḥ
05,020.001c satkṛto dhṛtarāṣṭreṇa bhīṣmeṇa vidureṇa ca
05,020.002a sarvaṃ kauśalyam uktvādau pṛṣṭvā caivam anāmayam
05,020.002c sarvasenāpraṇetṝṇāṃ madhye vākyam uvāca ha
05,020.003a sarvair bhavadbhir vidito rājadharmaḥ sanātanaḥ
05,020.003c vākyopādānahetos tu vakṣyāmi vidite sati
05,020.004a dhṛtarāṣṭraś ca pāṇḍuś ca sutāv ekasya viśrutau
05,020.004c tayoḥ samānaṃ draviṇaṃ paitṛkaṃ nātra saṃśayaḥ
05,020.005a dhṛtarāṣṭrasya ye putrās te prāptāḥ paitṛkaṃ vasu
05,020.005c pāṇḍuputrāḥ kathaṃ nāma na prāptāḥ paitṛkaṃ vasu
05,020.006a evaṃ gate pāṇḍaveyair viditaṃ vaḥ purā yathā
05,020.006c na prāptaṃ paitṛkaṃ dravyaṃ dhārtarāṣṭreṇa saṃvṛtam
05,020.007a prāṇāntikair apy upāyaiḥ prayatadbhir anekaśaḥ
05,020.007c śeṣavanto na śakitā nayituṃ yamasādanam
05,020.008a punaś ca vardhitaṃ rājyaṃ svabalena mahātmabhiḥ
05,020.008c chadmanāpahṛtaṃ kṣudrair dhārtarāṣṭraiḥ sasaubalaiḥ
05,020.009a tad apy anumataṃ karma tathāyuktam anena vai
05,020.009c vāsitāś ca mahāraṇye varṣāṇīha trayodaśa
05,020.010a sabhāyāṃ kleśitair vīraiḥ sahabhāryais tathā bhṛśam
05,020.010c araṇye vividhāḥ kleśāḥ saṃprāptās taiḥ sudāruṇāḥ
05,020.011a tathā virāṭanagare yonyantaragatair iva
05,020.011c prāptaḥ paramasaṃkleśo yathā pāpair mahātmabhiḥ
05,020.012a te sarve pṛṣṭhataḥ kṛtvā tat sarvaṃ pūrvakilbiṣam
05,020.012c sāmaiva kurubhiḥ sārdham icchanti kurupuṃgavāḥ
05,020.013a teṣāṃ ca vṛttam ājñāya vṛttaṃ duryodhanasya ca
05,020.013c anunetum ihārhanti dhṛtarāṣṭraṃ suhṛjjanāḥ
05,020.014a na hi te vigrahaṃ vīrāḥ kurvanti kurubhiḥ saha
05,020.014c avināśena lokasya kāṅkṣante pāṇḍavāḥ svakam
05,020.015a yaś cāpi dhārtarāṣṭrasya hetuḥ syād vigrahaṃ prati
05,020.015c sa ca hetur na mantavyo balīyāṃsas tathā hi te
05,020.016a akṣauhiṇyo hi saptaiva dharmaputrasya saṃgatāḥ
05,020.016c yuyutsamānāḥ kurubhiḥ pratīkṣante 'sya śāsanam
05,020.017a apare puruṣavyāghrāḥ sahasrākṣauhiṇīsamāḥ
05,020.017c sātyakir bhīmasenaś ca yamau ca sumahābalau
05,020.018a ekādaśaitāḥ pṛtanā ekataś ca samāgatāḥ
05,020.018c ekataś ca mahābāhur bahurūpo dhanaṃjayaḥ
05,020.019a yathā kirīṭī senābhyaḥ sarvābhyo vyatiricyate
05,020.019c evam eva mahābāhur vāsudevo mahādyutiḥ
05,020.020a bahulatvaṃ ca senānāṃ vikramaṃ ca kirīṭinaḥ
05,020.020c buddhimattāṃ ca kṛṣṇasya buddhvā yudhyeta ko naraḥ
05,020.021a te bhavanto yathādharmaṃ yathāsamayam eva ca
05,020.021c prayacchantu pradātavyaṃ mā vaḥ kālo 'tyagād ayam
05,021.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,021.001a tasya tad vacanaṃ śrutvā prajñāvṛddho mahādyutiḥ
05,021.001c saṃpūjyainaṃ yathākālaṃ bhīṣmo vacanam abravīt
05,021.002a diṣṭyā kuśalinaḥ sarve pāṇḍavāḥ saha bāndhavaiḥ
05,021.002c diṣṭyā sahāyavantaś ca diṣṭyā dharme ca te ratāḥ
05,021.003a diṣṭyā ca saṃdhikāmās te bhrātaraḥ kurunandanāḥ
05,021.003c diṣṭyā na yuddhamanasaḥ saha dāmodareṇa te
05,021.004a bhavatā satyam uktaṃ ca sarvam etan na saṃśayaḥ
05,021.004c atitīkṣṇaṃ tu te vākyaṃ brāhmaṇyād iti me matiḥ
05,021.005a asaṃśayaṃ kleśitās te vane ceha ca pāṇḍavāḥ
05,021.005c prāptāś ca dharmataḥ sarvaṃ pitur dhanam asaṃśayam
05,021.006a kirīṭī balavān pārthaḥ kṛtāstraś ca mahābalaḥ
05,021.006c ko hi pāṇḍusutaṃ yuddhe viṣaheta dhanaṃjayam
05,021.007a api vajradharaḥ sākṣāt kim utānye dhanurbhṛtaḥ
05,021.007c trayāṇām api lokānāṃ samartha iti me matiḥ
05,021.008a bhīṣme bruvati tad vākyaṃ dhṛṣṭam ākṣipya manyumān
05,021.008c duryodhanaṃ samālokya karṇo vacanam abravīt
05,021.009a na tan na viditaṃ brahmaṃl loke bhūtena kena cit
05,021.009c punaruktena kiṃ tena bhāṣitena punaḥ punaḥ
05,021.010a duryodhanārthe śakunir dyūte nirjitavān purā
05,021.010c samayena gato 'raṇyaṃ pāṇḍuputro yudhiṣṭhiraḥ
05,021.011a na taṃ samayam ādṛtya rājyam icchati paitṛkam
05,021.011c balam āśritya matsyānāṃ pāñcālānāṃ ca pārthivaḥ
05,021.012a duryodhano bhayād vidvan na dadyāt padam antataḥ
05,021.012c dharmatas tu mahīṃ kṛtsnāṃ pradadyāc chatrave 'pi ca
05,021.013a yadi kāṅkṣanti te rājyaṃ pitṛpaitāmahaṃ punaḥ
05,021.013c yathāpratijñaṃ kālaṃ taṃ carantu vanam āśritāḥ
05,021.014a tato duryodhanasyāṅke vartantām akutobhayāḥ
05,021.014c adhārmikām imāṃ buddhiṃ kuryur maurkhyād dhi kevalam
05,021.015a atha te dharmam utsṛjya yuddham icchanti pāṇḍavāḥ
05,021.015c āsādyemān kuruśreṣṭhān smariṣyanti vaco mama
05,021.016 bhīṣma uvāca
05,021.016a kiṃ nu rādheya vācā te karma tat smartum arhasi
05,021.016c eka eva yadā pārthaḥ ṣaḍ rathāñ jitavān yudhi
05,021.016d*0120_01 bahuśo jīyamānasya karma dṛṣṭaṃ tadaiva te
05,021.016d*0121_01 virāṭanagare dhīraḥ kiṃ tvaṃ tatraiva nāgataḥ
05,021.017a na ced evaṃ kariṣyāmo yad ayaṃ brāhmaṇo 'bravīt
05,021.017c dhruvaṃ yudhi hatās tena bhakṣayiṣyāma pāṃsukān
05,021.017d*0122_01 duryodhanaḥ sahāmātyo vinaṅkṣayati na saṃśayaḥ
05,021.018 vaiśaṃpāyana uvāca
05,021.018a dhṛtarāṣṭras tato bhīṣmam anumānya prasādya ca
05,021.018c avabhartsya ca rādheyam idaṃ vacanam abravīt
05,021.019a asmaddhitam idaṃ vākyaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt
05,021.019b*0123_01 duryodhanasamakṣaṃ ca pārthivānāṃ ca saṃnidhau
05,021.019b*0123_02 eṣa vakṣyati dharmātmā vākyaṃ vākyaviśāradaḥ
05,021.019b*0124_01 asmad dhitam idaṃ vākyaṃ bhīṣmeṇoktaṃ mahātmanā
05,021.019c pāṇḍavānāṃ hitaṃ caiva sarvasya jagatas tathā
05,021.020a cintayitvā tu pārthebhyaḥ preṣayiṣyāmi saṃjayam
05,021.020c sa bhavān pratiyātv adya pāṇḍavān eva māciram
05,021.021a sa taṃ satkṛtya kauravyaḥ preṣayām āsa pāṇḍavān
05,021.021c sabhāmadhye samāhūya saṃjayaṃ vākyam abravīt
05,022.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,022.001a prāptān āhuḥ saṃjaya pāṇḍuputrān; upaplavye tān vijānīhi gatvā
05,022.001c ajātaśatruṃ ca sabhājayethā; diṣṭyānagha grāmam upasthitas tvam
05,022.001d*0125_01 putro mahyaṃ mṛtyuvaśaṃ jagāma
05,022.001d*0125_02 duryodhanaḥ saṃjaya rāgabuddhiḥ
05,022.002a sarvān vadeḥ saṃjaya svastimantaḥ; kṛcchraṃ vāsam atadarhā niruṣya
05,022.002c teṣāṃ śāntir vidyate 'smāsu śīghraṃ; mithyopetānām upakāriṇāṃ satām
05,022.003a nāhaṃ kva cit saṃjaya pāṇḍavānāṃ; mithyāvṛttiṃ kāṃ cana jātv apaśyam
05,022.003c sarvāṃ śriyaṃ hy ātmavīryeṇa labdhvā; paryākārṣuḥ pāṇḍavā mahyam eva
05,022.004a doṣaṃ hy eṣāṃ nādhigacche parikṣan; nityaṃ kaṃ cid yena garheya pārthān
05,022.004c dharmārthābhyāṃ karma kurvanti nityaṃ; sukhapriyā nānurudhyanti kāmān
05,022.005a gharmaṃ śītaṃ kṣutpipāse tathaiva; nidrāṃ tandrīṃ krodhaharṣau pramādam
05,022.005c dhṛtyā caiva prajñayā cābhibhūya; dharmārthayogān prayatanti pārthāḥ
05,022.006a tyajanti mitreṣu dhanāni kāle; na saṃvāsāj jīryati maitram eṣām
05,022.006c yathārhamānārthakarā hi pārthās; teṣāṃ dveṣṭā nāsty ājamīḍhasya pakṣe
05,022.007a anyatra pāpād viṣamān mandabuddher; duryodhanāt kṣudratarāc ca karṇāt
05,022.007c teṣāṃ hīme hīnasukhapriyāṇāṃ; mahātmanāṃ saṃjanayanti tejaḥ
05,022.007d*0126_01 bhāgaṃ gantuṃ ghaṭate mandabuddhir
05,022.007d*0126_02 mahātmanāṃ saṃjaya dīptatejasām
05,022.008a utthānavīryaḥ sukham edhamāno; duryodhanaḥ sukṛtaṃ manyate tat
05,022.008c teṣāṃ bhāgaṃ yac ca manyeta bālaḥ; śakyaṃ hartuṃ jīvatāṃ pāṇḍavānām
05,022.009a yasyārjunaḥ padavīṃ keśavaś ca; vṛkodaraḥ sātyako 'jātaśatroḥ
05,022.009c mādrīputrau sṛñjayāś cāpi sarve; purā yuddhāt sādhu tasya pradānam
05,022.010a sa hy evaikaḥ pṛthivīṃ savyasācī; gāṇḍīvadhanvā praṇuded rathasthaḥ
05,022.010c tathā viṣṇuḥ keśavo 'py apradhṛṣyo; lokatrayasyādhipatir mahātmā
05,022.011a tiṣṭheta kas tasya martyaḥ purastād; yaḥ sarvadeveṣu vareṇya īḍyaḥ
05,022.011c parjanyaghoṣān pravapañ śaraughān; pataṃgasaṃghān iva śīghravegān
05,022.012a diśaṃ hy udīcīm api cottarān kurūn; gāṇḍīvadhanvaikaratho jigāya
05,022.012c dhanaṃ caiṣām āharat savyasācī; senānugān balidāṃś caiva cakre
05,022.013a yaś caiva devān khāṇḍave savyasācī; gāṇḍīvadhanvā prajigāya sendrān
05,022.013c upāharat phalguno jātavedase; yaśo mānaṃ vardhayan pāṇḍavānām
05,022.014a gadābhṛtāṃ nādya samo 'sti bhīmād; dhastyāroho nāsti samaś ca tasya
05,022.014c rathe 'rjunād āhur ahīnam enaṃ; bāhvor bale cāyutanāgavīryam
05,022.015a suśikṣitaḥ kṛtavairas tarasvī; dahet kruddhas tarasā dhārtarāṣṭrān
05,022.015c sadātyamarṣī balavān na śakyo; yuddhe jetuṃ vāsavenāpi sākṣāt
05,022.016a sucetasau balinau śīghrahastau; suśikṣitau bhrātarau phalgunena
05,022.016c śyenau yathā pakṣipūgān rujantau; mādrīputrau neha kurūn viśetām
05,022.016d*0127_01 etad balaṃ pūrṇam asmākam evaṃ
05,022.016d*0127_02 yat sātvatāṃ nāsti tṛtīyam anyat
05,022.017a teṣāṃ madhye vartamānas tarasvī; dhṛṣṭadyumnaḥ pāṇḍavānām ihaikaḥ
05,022.017c sahāmātyaḥ somakānāṃ prabarhaḥ; saṃtyaktātmā pāṇḍavānāṃ jayāya
05,022.017d*0128_01 ajātaśatruṃ prasaheta ko 'nyo
05,022.017d*0128_02 yeṣāṃ sa syād agraṇīr vṛṣṇisiṃhaḥ
05,022.018a sahoṣitaś caritārtho vayaḥsthaḥ; śālveyānām adhipo vai virāṭaḥ
05,022.018c saha putraiḥ pāṇḍavārthe ca śaśvad; yudhiṣṭhiraṃ bhakta iti śrutaṃ me
05,022.019a avaruddhā balinaḥ kekayebhyo; maheṣvāsā bhrātaraḥ pañca santi
05,022.019c kekayebhyo rājyam ākāṅkṣamāṇā; yuddhārthinaś cānuvasanti pārthān
05,022.020a sarve ca vīrāḥ pṛthivīpatīnāṃ; samānītāḥ pāṇḍavārthe niviṣṭāḥ
05,022.020c śūrān ahaṃ bhaktimataḥ śṛṇomi; prītyā yuktān saṃśritān dharmarājam
05,022.021a giryāśrayā durganivāsinaś ca; yodhāḥ pṛthivyāṃ kulajā viśuddhāḥ
05,022.021c mlecchāś ca nānāyudhavīryavantaḥ; samāgatāḥ pāṇḍavārthe niviṣṭāḥ
05,022.022a pāṇḍyaś ca rājāmita indrakalpo; yudhi pravīrair bahubhiḥ sametaḥ
05,022.022c samāgataḥ pāṇḍavārthe mahātmā; lokapravīro 'prativīryatejāḥ
05,022.023a astraṃ droṇād arjunād vāsudevāt; kṛpād bhīṣmād yena kṛtaṃ śṛṇomi
05,022.023c yaṃ taṃ kārṣṇipratimaṃ prāhur ekaṃ; sa sātyakiḥ pāṇḍavārthe niviṣṭaḥ
05,022.024a apāśritāś cedikarūṣakāś ca; sarvotsāhair bhūmipālaiḥ sametāḥ
05,022.024c teṣāṃ madhye sūryam ivātapantaṃ; śriyā vṛtaṃ cedipatiṃ jvalantam
05,022.025a astambhanīyaṃ yudhi manyamānaṃ; jyākarṣatāṃ śreṣṭhatamaṃ pṛthivyām
05,022.025c sarvotsāhaṃ kṣatriyāṇāṃ nihatya; prasahya kṛṣṇas tarasā mamarda
05,022.026a yaśomānau vardhayan yādavānāṃ; purābhinac chiśupālaṃ samīke
05,022.026c yasya sarve vardhayanti sma mānaṃ; karūṣarājapramukhā narendrāḥ
05,022.027a tam asahyaṃ keśavaṃ tatra matvā; sugrīvayuktena rathena kṛṣṇam
05,022.027c saṃprādravaṃś cedipatiṃ vihāya; siṃhaṃ dṛṣṭvā kṣudramṛgā ivānye
05,022.028a yas taṃ pratīpas tarasā pratyudīyād; āśaṃsamāno dvairathe vāsudevam
05,022.028c so 'śeta kṛṣṇena hataḥ parāsur; vātenevonmathitaḥ karṇikāraḥ
05,022.029a parākramaṃ me yad avedayanta; teṣām arthe saṃjaya keśavasya
05,022.029c anusmaraṃs tasya karmāṇi viṣṇor; gāvalgaṇe nādhigacchāmi śāntim
05,022.030a na jātu tāñ śatrur anyaḥ saheta; yeṣāṃ sa syād agraṇīr vṛṣṇisiṃhaḥ
05,022.030c pravepate me hṛdayaṃ bhayena; śrutvā kṛṣṇāv ekarathe sametau
05,022.031a no ced gacchet saṃgaraṃ mandabuddhis; tābhyāṃ suto me viparītacetāḥ
05,022.031c no cet kurūn saṃjaya nirdahetām; indrāviṣṇū daityasenāṃ yathaiva
05,022.031e mato hi me śakrasamo dhanaṃjayaḥ; sanātano vṛṣṇivīraś ca viṣṇuḥ
05,022.032a dharmārāmo hrīniṣedhas tarasvī; kuntīputraḥ pāṇḍavo 'jātaśatruḥ
05,022.032c duryodhanena nikṛto manasvī; no cet kruddhaḥ pradahed dhārtarāṣṭrān
05,022.033a nāhaṃ tathā hy arjunād vāsudevād; bhīmād vāpi yamayor vā bibhemi
05,022.033c yathā rājñaḥ krodhadīptasya sūta; manyor ahaṃ bhītataraḥ sadaiva
05,022.034a alaṃ tapobrahmacaryeṇa yuktaḥ; saṃkalpo 'yaṃ mānasas tasya sidhyet
05,022.034c tasya krodhaṃ saṃjayāhaṃ samīke; sthāne jānan bhṛśam asmy adya bhītaḥ
05,022.035a sa gaccha śīghraṃ prahito rathena; pāñcālarājasya camūṃ paretya
05,022.035c ajātaśatruṃ kuśalaṃ sma pṛccheḥ; punaḥ punaḥ prītiyuktaṃ vades tvam
05,022.036a janārdanaṃ cāpi sametya tāta; mahāmātraṃ vīryavatām udāram
05,022.036c anāmayaṃ madvacanena pṛccher; dhṛtarāṣṭraḥ pāṇḍavaiḥ śāntim īpsuḥ
05,022.037a na tasya kiṃ cid vacanaṃ na kuryāt; kuntīputro vāsudevasya sūta
05,022.037c priyaś caiṣām ātmasamaś ca kṛṣṇo; vidvāṃś caiṣāṃ karmaṇi nityayuktaḥ
05,022.038a samānīya pāṇḍavān sṛñjayāṃś ca; janārdanaṃ yuyudhānaṃ virāṭam
05,022.038c anāmayaṃ madvacanena pṛccheḥ; sarvāṃs tathā draupadeyāṃś ca pañca
05,022.039a yad yat tatra prāptakālaṃ parebhyas; tvaṃ manyethā bhāratānāṃ hitaṃ ca
05,022.039c tat tad bhāṣethāḥ saṃjaya rājamadhye; na mūrchayed yan na bhavec ca yuddham
05,023.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,023.001a rājñas tu vacanaṃ śrutvā dhṛtarāṣṭrasya saṃjayaḥ
05,023.001c upaplavyaṃ yayau draṣṭuṃ pāṇḍavān amitaujasaḥ
05,023.002a sa tu rājānam āsādya dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
05,023.002c praṇipatya tataḥ pūrvaṃ sūtaputro 'bhyabhāṣata
05,023.003a gāvalgaṇiḥ saṃjayaḥ sūtasūnur; ajātaśatrum avadat pratītaḥ
05,023.003c diṣṭyā rājaṃs tvām arogaṃ prapaśye; sahāyavantaṃ ca mahendrakalpam
05,023.004a anāmayaṃ pṛcchati tvāmbikeyo; vṛddho rājā dhṛtarāṣṭro manīṣī
05,023.004c kaccid bhīmaḥ kuśalī pāṇḍavāgryo; dhanaṃjayas tau ca mādrītanūjau
05,023.005a kaccit kṛṣṇā draupadī rājaputrī; satyavratā vīrapatnī saputrā
05,023.005c manasvinī yatra ca vāñchasi tvam; iṣṭān kāmān bhārata svastikāmaḥ
05,023.006 yudhiṣṭhira uvāca
05,023.006a gāvalgaṇe saṃjaya svāgataṃ te; prītātmāhaṃ tvābhivadāmi sūta
05,023.006c anāmayaṃ pratijāne tavāhaṃ; sahānujaiḥ kuśalī cāsmi vidvan
05,023.007a cirād idaṃ kuśalaṃ bhāratasya; śrutvā rājñaḥ kuruvṛddhasya sūta
05,023.007c manye sākṣād dṛṣṭam ahaṃ narendraṃ; dṛṣṭvaiva tvāṃ saṃjaya prītiyogāt
05,023.008a pitāmaho naḥ sthaviro manasvī; mahāprājñaḥ sarvadharmopapannaḥ
05,023.008c sa kauravyaḥ kuśalī tāta bhīṣmo; yathāpūrvaṃ vṛttir apy asya kaccit
05,023.009a kaccid rājā dhṛtarāṣṭraḥ saputro; vaicitravīryaḥ kuśalī mahātmā
05,023.009c mahārājo bāhlikaḥ prātipeyaḥ; kaccid vidvān kuśalī sūtaputra
05,023.010a sa somadattaḥ kuśalī tāta kaccid; bhūriśravāḥ satyasaṃdhaḥ śalaś ca
05,023.010c droṇaḥ saputraś ca kṛpaś ca vipro; maheṣvāsāḥ kaccid ete 'py arogāḥ
05,023.010c*0129_01 śāradvataḥ kuśalī tāta vipraḥ
05,023.011a mahāprājñāḥ sarvaśāstrāvadātā; dhanurbhṛtāṃ mukhyatamāḥ pṛthivyām
05,023.011c kaccin mānaṃ tāta labhanta ete; dhanurbhṛtaḥ kaccid ete 'py arogāḥ
05,023.012a sarve kurubhyaḥ spṛhayanti saṃjaya; dhanurdharā ye pṛthivyāṃ yuvānaḥ
05,023.012c yeṣāṃ rāṣṭre nivasati darśanīyo; maheṣvāsaḥ śīlavān droṇaputraḥ
05,023.013a vaiśyāputraḥ kuśalī tāta kaccin; mahāprājño rājaputro yuyutsuḥ
05,023.013c karṇo 'mātyaḥ kuśalī tāta kaccit; suyodhano yasya mando vidheyaḥ
05,023.014a striyo vṛddhā bhāratānāṃ jananyo; mahānasyo dāsabhāryāś ca sūta
05,023.014c vadhvaḥ putrā bhāgineyā bhaginyo; dauhitrā vā kaccid apy avyalīkāḥ
05,023.015a kaccid rājā brāhmaṇānāṃ yathāvat; pravartate pūrvavat tāta vṛttim
05,023.015c kaccid dāyān māmakān dhārtarāṣṭro; dvijātīnāṃ saṃjaya nopahanti
05,023.016a kaccid rājā dhṛtarāṣṭraḥ saputra; upekṣate brāhmaṇātikramān vai
05,023.016c kaccin na hetor iva vartmabhūta; upekṣate teṣu sa nyūnavṛttim
05,023.017a etaj jyotir uttamaṃ jīvaloke; śuklaṃ prajānāṃ vihitaṃ vidhātrā
05,023.017c te cel lobhaṃ na niyacchanti mandāḥ; kṛtsno nāśo bhavitā kauravāṇām
05,023.018a kaccid rājā dhṛtarāṣṭraḥ saputro; bubhūṣate vṛttim amātyavarge
05,023.018c kaccin na bhedena jijīviṣanti; suhṛdrūpā durhṛdaś caikamitrāḥ
05,023.019a kaccin na pāpaṃ kathayanti tāta; te pāṇḍavānāṃ kuravaḥ sarva eva
05,023.019b*0130_01 droṇaḥ saputraś ca kṛpaś ca vīro
05,023.019b*0130_02 nāsmāsu pāpāni vadanti kaccit
05,023.019b*0130_03 kaccid rājyaṃ dhṛtarāṣṭraṃ saputraṃ
05,023.019b*0130_04 sametyāhuḥ kuravaḥ sarva eva
05,023.019c kaccid dṛṣṭvā dasyusaṃghān sametān; smaranti pārthasya yudhāṃ praṇetuḥ
05,023.020a maurvībhujāgraprahitān sma tāta; dodhūyamānena dhanurdhareṇa
05,023.020c gāṇḍīvamuktān stanayitnughoṣān; ajihmagān kaccid anusmaranti
05,023.020d*0131_01 na taṃ dṛṣṭvā kaccid atra pratīpaṃ
05,023.020d*0131_02 gantā gṛhāñ jātu jagāma raṅgāt
05,023.021a na hy apaśyaṃ kaṃ cid ahaṃ pṛthivyāṃ; śrutaṃ samaṃ vādhikam arjunena
05,023.021c yasyaikaṣaṣṭir niśitās tīkṣṇadhārāḥ; suvāsasaḥ saṃmato hastavāpaḥ
05,023.022a gadāpāṇir bhīmasenas tarasvī; pravepayañ śatrusaṃghān anīke
05,023.022c nāgaḥ prabhinna iva naḍvalāsu; caṅkramyate kaccid enaṃ smaranti
05,023.023a mādrīputraḥ sahadevaḥ kaliṅgān; samāgatān ajayad dantakūre
05,023.023c vāmenāsyan dakṣiṇenaiva yo vai; mahābalaṃ kaccid enaṃ smaranti
05,023.024a udyann ayaṃ nakulaḥ preṣito vai; gāvalgaṇe saṃjaya paśyatas te
05,023.024c diśaṃ pratīcīṃ vaśam ānayan me; mādrīsutaṃ kaccid enaṃ smaranti
05,023.025a abhyābhavo dvaitavane ya āsīd; durmantrite ghoṣayātrāgatānām
05,023.025c yatra mandāñ śatruvaśaṃ prayātān; amocayad bhīmaseno jayaś ca
05,023.026a ahaṃ paścād arjunam abhyarakṣaṃ; mādrīputrau bhīmasenaś ca cakre
05,023.026c gāṇḍīvabhṛc chatrusaṃghān udasya; svasty āgamat kaccid enaṃ smaranti
05,023.027a na karmaṇā sādhunaikena nūnaṃ; kartuṃ śakyaṃ bhavatīha saṃjaya
05,023.027c sarvātmanā parijetuṃ vayaṃ cen; na śaknumo dhṛtarāṣṭrasya putram
05,024.001 saṃjaya uvāca
05,024.001a yathārhase pāṇḍava tat tathaiva; kurūn kuruśreṣṭha janaṃ ca pṛcchasi
05,024.001c anāmayās tāta manasvinas te; kuruśreṣṭhān pṛcchasi pārtha yāṃs tvam
05,024.002a santy eva vṛddhāḥ sādhavo dhārtarāṣṭre; santy eva pāpāḥ pāṇḍava tasya viddhi
05,024.002c dadyād ripoś cāpi hi dhārtarāṣṭraḥ; kuto dāyāṃl lopayed brāhmaṇānām
05,024.003a yad yuṣmākaṃ vartate 'sau na dharmyam; adrugdheṣu drugdhavat tan na sādhu
05,024.003c mitradhruk syād dhṛtarāṣṭraḥ saputro; yuṣmān dviṣan sādhuvṛttān asādhuḥ
05,024.004a na cānujānāti bhṛśaṃ ca tapyate; śocaty antaḥ sthaviro 'jātaśatro
05,024.004c śṛṇoti hi brāhmaṇānāṃ sametya; mitradrohaḥ pātakebhyo garīyān
05,024.005a smaranti tubhyaṃ naradeva saṃgame; yuddhe ca jiṣṇoś ca yudhāṃ praṇetuḥ
05,024.005c samutkṛṣṭe dundubhiśaṅkhaśabde; gadāpāṇiṃ bhīmasenaṃ smaranti
05,024.006a mādrīsutau cāpi raṇājimadhye; sarvā diśaḥ saṃpatantau smaranti
05,024.006c senāṃ varṣantau śaravarṣair ajasraṃ; mahārathau samare duṣprakampyau
05,024.007a na tv eva manye puruṣasya rājann; anāgataṃ jñāyate yad bhaviṣyam
05,024.007c tvaṃ ced imaṃ sarvadharmopapannaḥ; prāptaḥ kleśaṃ pāṇḍava kṛcchrarūpam
05,024.008a tvam evaitat sarvam ataś ca bhūyaḥ; samīkuryāḥ prajñayājātaśatro
05,024.008c na kāmārthaṃ saṃtyajeyur hi dharmaṃ; pāṇḍoḥ sutāḥ sarva evendrakalpāḥ
05,024.009a tvam evaitat prajñayājātaśatro; śamaṃ kuryā yena śarmāpnuyus te
05,024.009c dhārtarāṣṭrāḥ pāṇḍavāḥ sṛñjayāś ca; ye cāpy anye pārthivāḥ saṃniviṣṭāḥ
05,024.009d*0132_01 teṣāṃ sarveṣāṃ śamam evaṃ vidadhyāḥ
05,024.010a yan mābravīd dhṛtarāṣṭro niśāyām; ajātaśatro vacanaṃ pitā te
05,024.010c sahāmātyaḥ sahaputraś ca rājan; sametya tāṃ vācam imāṃ nibodha
05,025.001 yudhiṣṭhira uvāca
05,025.001a samāgatāḥ pāṇḍavāḥ sṛñjayāś ca; janārdano yuyudhāno virāṭaḥ
05,025.001c yat te vākyaṃ dhṛtarāṣṭrānuśiṣṭaṃ; gāvalgaṇe brūhi tat sūtaputra
05,025.002 saṃjaya uvāca
05,025.002a ajātaśatruṃ ca vṛkodaraṃ ca; dhanaṃjayaṃ mādravatīsutau ca
05,025.002c āmantraye vāsudevaṃ ca śauriṃ; yuyudhānaṃ cekitānaṃ virāṭam
05,025.003a pāñcālānām adhipaṃ caiva vṛddhaṃ; dhṛṣṭadyumnaṃ pārṣataṃ yājñasenim
05,025.003c sarve vācaṃ śṛṇutemāṃ madīyāṃ; vakṣyāmi yāṃ bhūtim icchan kurūṇām
05,025.004a śamaṃ rājā dhṛtarāṣṭro 'bhinandann; ayojayat tvaramāṇo rathaṃ me
05,025.004c sabhrātṛputrasvajanasya rājñas; tad rocatāṃ pāṇḍavānāṃ śamo 'stu
05,025.005a sarvair dharmaiḥ samupetāḥ stha pārthāḥ; prasthānena mārdavenārjavena
05,025.005c jātāḥ kule anṛśaṃsā vadānyā; hrīniṣedhāḥ karmaṇāṃ niścayajñāḥ
05,025.006a na yujyate karma yuṣmāsu hīnaṃ; sattvaṃ hi vas tādṛśaṃ bhīmasenāḥ
05,025.006c udbhāsate hy añjanabinduvat tac; chukle vastre yad bhavet kilbiṣaṃ vaḥ
05,025.007a sarvakṣayo dṛśyate yatra kṛtsnaḥ; pāpodayo nirayo 'bhāvasaṃsthaḥ
05,025.007c kas tat kuryāj jātu karma prajānan; parājayo yatra samo jayaś ca
05,025.008a te vai dhanyā yaiḥ kṛtaṃ jñātikāryaṃ; ye vaḥ putrāḥ suhṛdo bāndhavāś ca
05,025.008c upakruṣṭaṃ jīvitaṃ saṃtyajeyus; tataḥ kurūṇāṃ niyato vai bhavaḥ syāt
05,025.009a te cet kurūn anuśāsya stha pārthā; ninīya sarvān dviṣato nigṛhya
05,025.009c samaṃ vas taj jīvitaṃ mṛtyunā syād; yaj jīvadhvaṃ jñātivadhe na sādhu
05,025.010a ko hy eva yuṣmān saha keśavena; sacekitānān pārṣatabāhuguptān
05,025.010c sasātyakīn viṣaheta prajetuṃ; labdhvāpi devān sacivān sahendrān
05,025.011a ko vā kurūn droṇabhīṣmābhiguptān; aśvatthāmnā śalyakṛpādibhiś ca
05,025.011c raṇe prasoḍhuṃ viṣaheta rājan; rādheyaguptān saha bhūmipālaiḥ
05,025.012a mahad balaṃ dhārtarāṣṭrasya rājñaḥ; ko vai śakto hantum akṣīyamāṇaḥ
05,025.012c so 'haṃ jaye caiva parājaye ca; niḥśreyasaṃ nādhigacchāmi kiṃ cit
05,025.013a kathaṃ hi nīcā iva dauṣkuleyā; nirdharmārthaṃ karma kuryuś ca pārthāḥ
05,025.013c so 'haṃ prasādya praṇato vāsudevaṃ; pāñcālānām adhipaṃ caiva vṛddham
05,025.014a kṛtāñjaliḥ śaraṇaṃ vaḥ prapadye; kathaṃ svasti syāt kurusṛñjayānām
05,025.014c na hy eva te vacanaṃ vāsudevo; dhanaṃjayo vā jātu kiṃ cin na kuryāt
05,025.015a prāṇān ādau yācyamānaḥ kuto 'nyad; etad vidvan sādhanārthaṃ bravīmi
05,025.015b*0133_01 dhanāni ratnāni bahūni rājyaṃ
05,025.015b*0133_02 kalyāṇarūpāṇi ca vāhanāni
05,025.015b*0133_03 na durlabhānīha narapradhānā
05,025.015b*0133_04 vṛddhasya rājñaḥ śāsane tiṣṭhatāṃ vaḥ
05,025.015c etad rājño bhīṣmapurogamasya; mataṃ yad vaḥ śāntir ihottamā syāt
05,026.001 yudhiṣṭhira uvāca
05,026.001a kāṃ nu vācaṃ saṃjaya me śṛṇoṣi; yuddhaiṣiṇīṃ yena yuddhād bibheṣi
05,026.001c ayuddhaṃ vai tāta yuddhād garīyaḥ; kas tal labdhvā jātu yudhyeta sūta
05,026.002a akurvataś cet puruṣasya saṃjaya; sidhyet saṃkalpo manasā yaṃ yam icchet
05,026.002c na karma kuryād viditaṃ mamaitad; anyatra yuddhād bahu yal laghīyaḥ
05,026.003a kuto yuddhaṃ jātu naraḥ prajānan; ko daivaśapto 'bhivṛṇīta yuddham
05,026.003c sukhaiṣiṇaḥ karma kurvanti pārthā; dharmād ahīnaṃ yac ca lokasya pathyam
05,026.004a karmodayaṃ sukham āśaṃsamānaḥ; kṛcchropāyaṃ tattvataḥ karma duḥkham
05,026.004c sukhaprepsur vijighāṃsuś ca duḥkhaṃ; ya indriyāṇāṃ prītivaśānugāmī
05,026.004c*0134_01 kulāntakaṃ saṃjaya ko 'bhivāñchet
05,026.004c*0135_01 karmār abhedyac ca dharmān apetam
05,026.004e kāmābhidhyā svaśarīraṃ dunoti; yayā prayukto 'nukaroti duḥkham
05,026.004f*0136_01 tṛṣṇāṃ tyajet sarvadharmād apetāṃ
05,026.005a yathedhyamānasya samiddhatejaso; bhūyo balaṃ vardhate pāvakasya
05,026.005c kāmārthalābhena tathaiva bhūyo; na tṛpyate sarpiṣevāgnir iddhaḥ
05,026.005e saṃpaśyemaṃ bhogacayaṃ mahāntaṃ; sahāsmābhir dhṛtarāṣṭrasya rājñaḥ
05,026.005f*0137_01 saṃmohanaṃ tasya mahat tathaitad
05,026.005f*0137_02 yad asmābhir viprayogo nṛpasya
05,026.006a nāśreyasām īśvaro vigrahāṇāṃ; nāśreyasāṃ gītaśabdaṃ śṛṇoti
05,026.006c nāśreyasaḥ sevate mālyagandhān; na cāpy aśreyāṃsy anulepanāni
05,026.007a nāśreyasaḥ prāvarān adhyavaste; kathaṃ tv asmān saṃpraṇudet kurubhyaḥ
05,026.007c atraiva ca syād avadhūya eṣa; kāmaḥ śarīre hṛdayaṃ dunoti
05,026.008a svayaṃ rājā viṣamasthaḥ pareṣu; sāmasthyam anvicchati tan na sādhu
05,026.008c yathātmanaḥ paśyati vṛttam eva; tathā pareṣām api so 'bhyupaiti
05,026.009a āsannam agniṃ tu nidāghakāle; gambhīrakakṣe gahane visṛjya
05,026.009c yathā vṛddhaṃ vāyuvaśena śocet; kṣemaṃ mumukṣuḥ śiśiravyapāye
05,026.010a prāptaiśvaryo dhṛtarāṣṭro 'dya rājā; lālapyate saṃjaya kasya hetoḥ
05,026.010c pragṛhya durbuddhim anārjave rataṃ; putraṃ mandaṃ mūḍham amantriṇaṃ tu
05,026.011a anāptaḥ sann āptatamasya vācaṃ; suyodhano vidurasyāvamanya
05,026.011c sutasya rājā dhṛtarāṣṭraḥ priyaiṣī; saṃbudhyamāno viśate 'dharmam eva
05,026.012a medhāvinaṃ hy arthakāmaṃ kurūṇāṃ; bahuśrutaṃ vāgminaṃ śīlavantam
05,026.012c sūta rājā dhṛtarāṣṭraḥ kurubhyo; na so 'smarad viduraṃ putrakāmyāt
05,026.013a mānaghnasya ātmakāmasya cerṣyoḥ; saṃrambhiṇaś cārthadharmātigasya
05,026.013c durbhāṣiṇo manyuvaśānugasya; kāmātmano durhṛdo bhāvanasya
05,026.014a aneyasyāśreyaso dīrghamanyor; mitradruhaḥ saṃjaya pāpabuddheḥ
05,026.014c sutasya rājā dhṛtarāṣṭraḥ priyaiṣī; prapaśyamānaḥ prajahād dharmakāmau
05,026.015a tadaiva me saṃjaya dīvyato 'bhūn; no cet kurūn āgataḥ syād abhāvaḥ
05,026.015c kāvyāṃ vācaṃ viduro bhāṣamāṇo; na vindate dhṛtarāṣṭrāt praśaṃsām
05,026.016a kṣattur yadā anvavartanta buddhiṃ; kṛcchraṃ kurūn na tadābhyājagāma
05,026.016c yāvat prajñām anvavartanta tasya; tāvat teṣāṃ rāṣṭravṛddhir babhūva
05,026.017a tadarthalubdhasya nibodha me 'dya; ye mantriṇo dhārtarāṣṭrasya sūta
05,026.017c duḥśāsanaḥ śakuniḥ sūtaputro; gāvalgaṇe paśya saṃmoham asya
05,026.018a so 'haṃ na paśyāmi parīkṣamāṇaḥ; kathaṃ svasti syāt kurusṛñjayānām
05,026.018c āttaiśvaryo dhṛtarāṣṭraḥ parebhyaḥ; pravrājite vidure dīrghadṛṣṭau
05,026.019a āśaṃsate vai dhṛtarāṣṭraḥ saputro; mahārājyam asapatnaṃ pṛthivyām
05,026.019c tasmiñ śamaḥ kevalaṃ nopalabhyo; atyāsannaṃ madgataṃ manyate 'rtham
05,026.020a yat tat karṇo manyate pāraṇīyaṃ; yuddhe gṛhītāyudham arjunena
05,026.020c āsaṃś ca yuddhāni purā mahānti; kathaṃ karṇo nābhavad dvīpa eṣām
05,026.021a karṇaś ca jānāti suyodhanaś ca; droṇaś ca jānāti pitāmahaś ca
05,026.021c anye ca ye kuravas tatra santi; yathārjunān nāsty aparo dhanurdharaḥ
05,026.022a jānanty ete kuravaḥ sarva eva; ye cāpy anye bhūmipālāḥ sametāḥ
05,026.022c duryodhanaṃ cāparādhe carantam; ariṃdame phalgune 'vidyamāne
05,026.023a tenārthabaddhaṃ manyate dhārtarāṣṭraḥ; śakyaṃ hartuṃ pāṇḍavānāṃ mamatvam
05,026.023c kirīṭinā tālamātrāyudhena; tadvedinā saṃyugaṃ tatra gatvā
05,026.024a gāṇḍīvavisphāritaśabdam ājāv; aśṛṇvānā dhārtarāṣṭrā dhriyante
05,026.024c kruddhasya ced bhīmasenasya vegāt; suyodhano manyate siddham artham
05,026.025a indro 'py etan notsahet tāta hartum; aiśvaryaṃ no jīvati bhīmasene
05,026.025c dhanaṃjaye nakule caiva sūta; tathā vīre sahadeve madīye
05,026.026a sa ced etāṃ pratipadyeta buddhiṃ; vṛddho rājā saha putreṇa sūta
05,026.026c evaṃ raṇe pāṇḍavakopadagdhā; na naśyeyuḥ saṃjaya dhārtarāṣṭrāḥ
05,026.027a jānāsi tvaṃ kleśam asmāsu vṛttaṃ; tvāṃ pūjayan saṃjayāhaṃ kṣameyam
05,026.027c yac cāsmākaṃ kauravair bhūtapūrvaṃ; yā no vṛttir dhārtarāṣṭre tadāsīt
05,026.028a adyāpi tat tatra tathaiva vartatāṃ; śāntiṃ gamiṣyāmi yathā tvam āttha
05,026.028c indraprasthe bhavatu mamaiva rājyaṃ; suyodhano yacchatu bhāratāgryaḥ
05,027.001 saṃjaya uvāca
05,027.001a dharme nityā pāṇḍava te viceṣṭā; loke śrutā dṛśyate cāpi pārtha
05,027.001c mahāsrāvaṃ jīvitaṃ cāpy anityaṃ; saṃpaśya tvaṃ pāṇḍava mā vinīnaśaḥ
05,027.002a na ced bhāgaṃ kuravo 'nyatra yuddhāt; prayacchante tubhyam ajātaśatro
05,027.002c bhaikṣacaryām andhakavṛṣṇirājye; śreyo manye na tu yuddhena rājyam
05,027.003a alpakālaṃ jīvitaṃ yan manuṣye; mahāsrāvaṃ nityaduḥkhaṃ calaṃ ca
05,027.003c bhūyaś ca tad vayaso nānurūpaṃ; tasmāt pāpaṃ pāṇḍava mā prasārṣīḥ
05,027.004a kāmā manuṣyaṃ prasajanta eva; dharmasya ye vighnamūlaṃ narendra
05,027.004c pūrvaṃ naras tān dhṛtimān vinighnaṃl; loke praśaṃsāṃ labhate 'navadyām
05,027.005a nibandhanī hy arthatṛṣṇeha pārtha; tām eṣato bādhyate dharma eva
05,027.005c dharmaṃ tu yaḥ pravṛṇīte sa buddhaḥ; kāme gṛddho hīyate 'rthānurodhāt
05,027.006a dharmaṃ kṛtvā karmaṇāṃ tāta mukhyaṃ; mahāpratāpaḥ saviteva bhāti
05,027.006c hānena dharmasya mahīm apīmāṃ; labdhvā naraḥ sīdati pāpabuddhiḥ
05,027.007a vedo 'dhītaś caritaṃ brahmacaryaṃ; yajñair iṣṭaṃ brāhmaṇebhyaś ca dattam
05,027.007c paraṃ sthānaṃ manyamānena bhūya; ātmā datto varṣapūgaṃ sukhebhyaḥ
05,027.008a sukhapriye sevamāno 'tivelaṃ; yogābhyāse yo na karoti karma
05,027.008c vittakṣaye hīnasukho 'tivelaṃ; duḥkhaṃ śete kāmavegapraṇunnaḥ
05,027.009a evaṃ punar arthacaryāprasakto; hitvā dharmaṃ yaḥ prakaroty adharmam
05,027.009c aśraddadhat paralokāya mūḍho; hitvā dehaṃ tapyate pretya mandaḥ
05,027.010a na karmaṇāṃ vipraṇāśo 'sty amutra; puṇyānāṃ vāpy atha vā pāpakānām
05,027.010c pūrvaṃ kartur gacchati puṇyapāpaṃ; paścāt tv etad anuyāty eva kartā
05,027.011a nyāyopetaṃ brāhmaṇebhyo yadannaṃ; śraddhāpūtaṃ gandharasopapannam
05,027.011c anvāhāryeṣūttamadakṣiṇeṣu; tathārūpaṃ karma vikhyāyate te
05,027.012a iha kṣetre kriyate pārtha kāryaṃ; na vai kiṃ cid vidyate pretya kāryam
05,027.012c kṛtaṃ tvayā pāralokyaṃ ca kāryaṃ; puṇyaṃ mahat sadbhir anupraśastam
05,027.013a jahāti mṛtyuṃ ca jarāṃ bhayaṃ ca; na kṣutpipāse manasaś cāpriyāṇi
05,027.013c na kartavyaṃ vidyate tatra kiṃ cid; anyatra vai indriyaprīṇanārthāt
05,027.014a evaṃrūpaṃ karmaphalaṃ narendra; mātrāvatā hṛdayasya priyeṇa
05,027.014c sa krodhajaṃ pāṇḍava harṣajaṃ ca; lokāv ubhau mā prahāsīś cirāya
05,027.015a antaṃ gatvā karmaṇāṃ yā praśaṃsā; satyaṃ damaś cārjavam ānṛśaṃsyam
05,027.015c aśvamedho rājasūyas tatheṣṭaḥ; pāpasyāntaṃ karmaṇo mā punar gāḥ
05,027.016a tac ced evaṃ deśarūpeṇa pārthāḥ; kariṣyadhvaṃ karma pāpaṃ cirāya
05,027.016c nivasadhvaṃ varṣapūgān vaneṣu; duḥkhaṃ vāsaṃ pāṇḍavā dharmahetoḥ
05,027.017a apravrajye yojayitvā purastād; ātmādhīnaṃ yad balaṃ te tadāsīt
05,027.017c nityaṃ pāñcālāḥ sacivās taveme; janārdano yuyudhānaś ca vīraḥ
05,027.018a matsyo rājā rukmarathaḥ saputraḥ; prahāribhiḥ saha putrair virāṭaḥ
05,027.018c rājānaś ca ye vijitāḥ purastāt; tvām eva te saṃśrayeyuḥ samastāḥ
05,027.019a mahāsahāyaḥ pratapan balasthaḥ; puraskṛto vāsudevārjunābhyām
05,027.019c varān haniṣyan dviṣato raṅgamadhye; vyaneṣyathā dhārtarāṣṭrasya darpam
05,027.020a balaṃ kasmād vardhayitvā parasya; nijān kasmāt karśayitvā sahāyān
05,027.020c niruṣya kasmād varṣapūgān vaneṣu; yuyutsase pāṇḍava hīnakālam
05,027.021a aprajño vā pāṇḍava yudhyamāno; adharmajño vā bhūtipathād vyapaiti
05,027.021c prajñāvān vā budhyamāno 'pi dharmaṃ; saṃrambhād vā so 'pi bhūter apaiti
05,027.022a nādharme te dhīyate pārtha buddhir; na saṃrambhāt karma cakartha pāpam
05,027.022c addhā kiṃ tat kāraṇaṃ yasya hetoḥ; prajñāviruddhaṃ karma cikīrṣasīdam
05,027.023a avyādhijaṃ kaṭukaṃ śīrṣarogaṃ; yaśomuṣaṃ pāpaphalodayaṃ ca
05,027.023c satāṃ peyaṃ yan na pibanty asanto; manyuṃ mahārāja piba praśāmya
05,027.024a pāpānubandhaṃ ko nu taṃ kāmayeta; kṣamaiva te jyāyasī nota bhogāḥ
05,027.024c yatra bhīṣmaḥ śāṃtanavo hataḥ syād; yatra droṇaḥ sahaputro hataḥ syāt
05,027.025a kṛpaḥ śalyaḥ saumadattir vikarṇo; viviṃśatiḥ karṇaduryodhanau ca
05,027.025c etān hatvā kīdṛśaṃ tat sukhaṃ syād; yad vindethās tad anubrūhi pārtha
05,027.026a labdhvāpīmāṃ pṛthivīṃ sāgarāntāṃ; jarāmṛtyū naiva hi tvaṃ prajahyāḥ
05,027.026c priyāpriye sukhaduḥkhe ca rājann; evaṃ vidvān naiva yuddhaṃ kuruṣva
05,027.027a amātyānāṃ yadi kāmasya hetor; evaṃyuktaṃ karma cikīrṣasi tvam
05,027.027c apākrameḥ saṃpradāya svam ebhyo; mā gās tvaṃ vai devayānāt patho 'dya
05,028.001 yudhiṣṭhira uvāca
05,028.001a asaṃśayaṃ saṃjaya satyam etad; dharmo varaḥ karmaṇāṃ yat tvam āttha
05,028.001c jñātvā tu māṃ saṃjaya garhayes tvaṃ; yadi dharmaṃ yady adharmaṃ carāmi
05,028.002a yatrādharmo dharmarūpāṇi bibhrad; dharmaḥ kṛtsno dṛśyate 'dharmarūpaḥ
05,028.002c tathā dharmo dhārayan dharmarūpaṃ; vidvāṃsas taṃ saṃprapaśyanti buddhyā
05,028.003a evam etāv āpadi liṅgam etad; dharmādharmau vṛttinityau bhajetām
05,028.003c ādyaṃ liṅgaṃ yasya tasya pramāṇam; āpaddharmaṃ saṃjaya taṃ nibodha
05,028.004a luptāyāṃ tu prakṛtau yena karma; niṣpādayet tat parīpsed vihīnaḥ
05,028.004c prakṛtisthaś cāpadi vartamāna; ubhau garhyau bhavataḥ saṃjayaitau
05,028.005a avilopam icchatāṃ brāhmaṇānāṃ; prāyaścittaṃ vihitaṃ yad vidhātrā
05,028.005c āpady athākarmasu vartamānān; vikarmasthān saṃjaya garhayeta
05,028.006a manīṣiṇāṃ tattvavicchedanāya; vidhīyate satsu vṛttiḥ sadaiva
05,028.006c abrāhmaṇāḥ santi tu ye na vaidyāḥ; sarvocchedaṃ sādhu manyeta tebhyaḥ
05,028.007a tadarthā naḥ pitaro ye ca pūrve; pitāmahā ye ca tebhyaḥ pare 'nye
05,028.007c prajñaiṣiṇo ye ca hi karma cakrur; nāsty antato nāsti nāstīti manye
05,028.008a yat kiṃ cid etad vittam asyāṃ pṛthivyāṃ; yad devānāṃ tridaśānāṃ paratra
05,028.008c prājāpatyaṃ tridivaṃ brahmalokaṃ; nādharmataḥ saṃjaya kāmaye tat
05,028.009a dharmeśvaraḥ kuśalo nītimāṃś cāpy; upāsitā brāhmaṇānāṃ manīṣī
05,028.009c nānāvidhāṃś caiva mahābalāṃś ca; rājanyabhojān anuśāsti kṛṣṇaḥ
05,028.010a yadi hy ahaṃ visṛjan syām agarhyo; yudhyamāno yadi jahyāṃ svadharmam
05,028.010c mahāyaśāḥ keśavas tad bravītu; vāsudevas tūbhayor arthakāmaḥ
05,028.011a śaineyā hi caitrakāś cāndhakāś ca; vārṣṇeyabhojāḥ kaukurāḥ sṛñjayāś ca
05,028.011c upāsīnā vāsudevasya buddhiṃ; nigṛhya śatrūn suhṛdo nandayanti
05,028.012a vṛṣṇyandhakā hy ugrasenādayo vai; kṛṣṇapraṇītāḥ sarva evendrakalpāḥ
05,028.012c manasvinaḥ satyaparākramāś ca; mahābalā yādavā bhogavantaḥ
05,028.013a kāśyo babhruḥ śriyam uttamāṃ gato; labdhvā kṛṣṇaṃ bhrātaram īśitāram
05,028.013c yasmai kāmān varṣati vāsudevo; grīṣmātyaye megha iva prajābhyaḥ
05,028.014a īdṛśo 'yaṃ keśavas tāta bhūyo; vidmo hy enaṃ karmaṇāṃ niścayajñam
05,028.014c priyaś ca naḥ sādhutamaś ca kṛṣṇo; nātikrame vacanaṃ keśavasya
05,029.001 vāsudeva uvāca
05,029.001a avināśaṃ saṃjaya pāṇḍavānām; icchāmy ahaṃ bhūtim eṣāṃ priyaṃ ca
05,029.001c tathā rājño dhṛtarāṣṭrasya sūta; sadāśaṃse bahuputrasya vṛddhim
05,029.002a kāmo hi me saṃjaya nityam eva; nānyad brūyāṃ tān prati śāmyateti
05,029.002c rājñaś ca hi priyam etac chṛṇomi; manye caitat pāṇḍavānāṃ samartham
05,029.003a suduṣkaraś cātra śamo hi nūnaṃ; pradarśitaḥ saṃjaya pāṇḍavena
05,029.003c yasmin gṛddho dhṛtarāṣṭraḥ saputraḥ; kasmād eṣāṃ kalaho nātra mūrcchet
05,029.004a tattvaṃ dharmaṃ vicaran saṃjayeha; mattaś ca jānāsi yudhiṣṭhirāc ca
05,029.004c atho kasmāt saṃjaya pāṇḍavasya; utsāhinaḥ pūrayataḥ svakarma
05,029.004e yathākhyātam āvasataḥ kuṭumbaṃ; purākalpāt sādhu vilopam āttha
05,029.005a asmin vidhau vartamāne yathāvad; uccāvacā matayo brāhmaṇānām
05,029.005c karmaṇāhuḥ siddhim eke paratra; hitvā karma vidyayā siddhim eke
05,029.005d*0138_01 no vindanti kṣatriyāḥ saṃjayāpi
05,029.005e nābhuñjāno bhakṣyabhojyasya tṛpyed; vidvān apīha viditaṃ brāhmaṇānām
05,029.006a yā vai vidyāḥ sādhayantīha karma; tāsāṃ phalaṃ vidyate netarāsām
05,029.006c tatreha vai dṛṣṭaphalaṃ tu karma; pītvodakaṃ śāmyati tṛṣṇayārtaḥ
05,029.007a so 'yaṃ vidhir vihitaḥ karmaṇaiva; tad vartate saṃjaya tatra karma
05,029.007c tatra yo 'nyat karmaṇaḥ sādhu manyen; moghaṃ tasya lapitaṃ durbalasya
05,029.008a karmaṇāmī bhānti devāḥ paratra; karmaṇaiveha plavate mātariśvā
05,029.008c ahorātre vidadhat karmaṇaiva; atandrito nityam udeti sūryaḥ
05,029.009a māsārdhamāsān atha nakṣatrayogān; atandritaś candramā abhyupaiti
05,029.009c atandrito dahate jātavedāḥ; samidhyamānaḥ karma kurvan prajābhyaḥ
05,029.010a atandritā bhāram imaṃ mahāntaṃ; bibharti devī pṛthivī balena
05,029.010c atandritāḥ śīghram apo vahanti; saṃtarpayantyaḥ sarvabhūtāni nadyaḥ
05,029.011a atandrito varṣati bhūritejāḥ; saṃnādayann antarikṣaṃ divaṃ ca
05,029.011c atandrito brahmacaryaṃ cacāra; śreṣṭhatvam icchan balabhid devatānām
05,029.012a hitvā sukhaṃ manasaś ca priyāṇi; tena śakraḥ karmaṇā śraiṣṭhyam āpa
05,029.012c satyaṃ dharmaṃ pālayann apramatto; damaṃ titikṣāṃ samatāṃ priyaṃ ca
05,029.012e etāni sarvāṇy upasevamāno; devarājyaṃ maghavān prāpa mukhyam
05,029.013a bṛhaspatir brahmacaryaṃ cacāra; samāhitaḥ saṃśitātmā yathāvat
05,029.013c hitvā sukhaṃ pratirudhyendriyāṇi; tena devānām agamad gauravaṃ saḥ
05,029.014a nakṣatrāṇi karmaṇāmutra bhānti; rudrādityā vasavo 'thāpi viśve
05,029.014c yamo rājā vaiśravaṇaḥ kubero; gandharvayakṣāpsarasaś ca śubhrāḥ
05,029.014e brahmacaryaṃ vedavidyāḥ kriyāś ca; niṣevamāṇā munayo 'mutra bhānti
05,029.015a jānann imaṃ sarvalokasya dharmaṃ; brāhmaṇānāṃ kṣatriyāṇāṃ viśāṃ ca
05,029.015c sa kasmāt tvaṃ jānatāṃ jñānavān san; vyāyacchase saṃjaya kauravārthe
05,029.016a āmnāyeṣu nityasaṃyogam asya; tathāśvamedhe rājasūye ca viddhi
05,029.016c saṃyujyate dhanuṣā varmaṇā ca; hastatrāṇai rathaśastraiś ca bhūyaḥ
05,029.017a te ced ime kauravāṇām upāyam; adhigaccheyur avadhenaiva pārthāḥ
05,029.017c dharmatrāṇaṃ puṇyam eṣāṃ kṛtaṃ syād; ārye vṛtte bhīmasenaṃ nigṛhya
05,029.018a te cet pitrye karmaṇi vartamānā; āpadyeran diṣṭavaśena mṛtyum
05,029.018c yathāśaktyā pūrayantaḥ svakarma; tad apy eṣāṃ nidhanaṃ syāt praśastam
05,029.019a utāho tvaṃ manyase sarvam eva; rājñāṃ yuddhe vartate dharmatantram
05,029.019c ayuddhe vā vartate dharmatantraṃ; tathaiva te vācam imāṃ śṛṇomi
05,029.020a cāturvarṇyasya prathamaṃ vibhāgam; avekṣya tvaṃ saṃjaya svaṃ ca karma
05,029.020c niśamyātho pāṇḍavānāṃ svakarma; praśaṃsa vā ninda vā yā matis te
05,029.021a adhīyīta brāhmaṇo 'tho yajeta; dadyād iyāt tīrthamukhyāni caiva
05,029.021c adhyāpayed yājayec cāpi yājyān; pratigrahān vā viditān pratīcchet
05,029.021d*0139_01 adhīyīta kṣatriyo 'tho yajeta
05,029.021d*0139_02 dadyād dhanaṃ na tu yāceta kiṃ cit
05,029.021d*0139_03 na yājayen na tu cādhyāpayīta
05,029.021d*0139_04 evaṃ smṛtaḥ kṣatradharmaḥ purāṇaḥ
05,029.022a tathā rājanyo rakṣaṇaṃ vai prajānāṃ; kṛtvā dharmeṇāpramatto 'tha dattvā
05,029.022c yajñair iṣṭvā sarvavedān adhītya; dārān kṛtvā puṇyakṛd āvased gṛhān
05,029.022d*0140_01 sa dharmātmā dharmam adhītya puṇyaṃ
05,029.022d*0140_02 yad icchayā vrajati brahmalokam
05,029.023a vaiśyo 'dhītya kṛṣigorakṣapaṇyair; vittaṃ cinvan pālayann apramattaḥ
05,029.023c priyaṃ kurvan brāhmaṇakṣatriyāṇāṃ; dharmaśīlaḥ puṇyakṛd āvased gṛhān
05,029.024a paricaryā vandanaṃ brāhmaṇānāṃ; nādhīyīta pratiṣiddho 'sya yajñaḥ
05,029.024c nityotthito bhūtaye 'tandritaḥ syād; eṣa smṛtaḥ śūdradharmaḥ purāṇaḥ
05,029.025a etān rājā pālayann apramatto; niyojayan sarvavarṇān svadharme
05,029.025c akāmātmā samavṛttiḥ prajāsu; nādhārmikān anurudhyeta kāmān
05,029.026a śreyāṃs tasmād yadi vidyeta kaś cid; abhijñātaḥ sarvadharmopapannaḥ
05,029.026b*0141_01 yatrāpramatto rakṣati bhūmipālo
05,029.026b*0141_02 niyojayan sveṣu dharmeṣu varṇān
05,029.026c sa taṃ duṣṭam anuśiṣyāt prajānan; na ced gṛdhyed iti tasmin na sādhu
05,029.027a yadā gṛdhyet parabhūmiṃ nṛśaṃso; vidhiprakopād balam ādadānaḥ
05,029.027c tato rājñāṃ bhavitā yuddham etat; tatra jātaṃ varma śastraṃ dhanuś ca
05,029.027e indreṇedaṃ dasyuvadhāya karma; utpāditaṃ varma śastraṃ dhanuś ca
05,029.027f*0142_01 tatra puṇyaṃ dasyuvadhena labhyate
05,029.027f*0142_02 so 'yaṃ doṣaḥ kurubhis tīvrarūpaḥ
05,029.027f*0142_03 adharmajñair dharmam abudhyamānaiḥ
05,029.027f*0142_04 prādurbhūtaḥ saṃjaya tan na sādhu
05,029.027f*0142_05 tatra rājā dhṛtarāṣṭraḥ saputro
05,029.027f*0142_06 dhanaṃ haret pāṇḍavānām akasmāt
05,029.027f*0142_07 nāvekṣante rājadharmaṃ purāṇaṃ
05,029.027f*0142_08 tadanvayāḥ kuravaḥ sarva eva
05,029.028a steno hared yatra dhanaṃ hy adṛṣṭaḥ; prasahya vā yatra hareta dṛṣṭaḥ
05,029.028c ubhau garhyau bhavataḥ saṃjayaitau; kiṃ vai pṛthak tvaṃ dhṛtarāṣṭrasya putre
05,029.028e yo 'yaṃ lobhān manyate dharmam etaṃ; yam icchate manyuvaśānugāmī
05,029.028e*0143_01 svadharmaṃ vai paravittāpahārān
05,029.028e*0143_02 nāsau dharmaḥ steyam āhur vidhijñāḥ
05,029.029a bhāgaḥ punaḥ pāṇḍavānāṃ niviṣṭas; taṃ no 'kasmād ādadīran pare vai
05,029.029c asmin pade yudhyatāṃ no vadho 'pi; ślāghyaḥ pitryaḥ pararājyād viśiṣṭaḥ
05,029.029e etān dharmān kauravāṇāṃ purāṇān; ācakṣīthāḥ saṃjaya rājyamadhye
05,029.030a ye te mandā mṛtyuvaśābhipannāḥ; samānītā dhārtarāṣṭreṇa mūḍhāḥ
05,029.030c idaṃ punaḥ karma pāpīya eva; sabhāmadhye paśya vṛttaṃ kurūṇām
05,029.031a priyāṃ bhāryāṃ draupadīṃ pāṇḍavānāṃ; yaśasvinīṃ śīlavṛttopapannām
05,029.031c yad upekṣanta kuravo bhīṣmamukhyāḥ; kāmānugenoparuddhāṃ rudantīm
05,029.031d*0144_01 kāmātmāno mandabuddher viceṣṭāṃ
05,029.032a taṃ cet tadā te sakumāravṛddhā; avārayiṣyan kuravaḥ sametāḥ
05,029.032c mama priyaṃ dhṛtarāṣṭro 'kariṣyat; putrāṇāṃ ca kṛtam asyābhaviṣyat
05,029.033a duḥśāsanaḥ prātilomyān nināya; sabhāmadhye śvaśurāṇāṃ ca kṛṣṇām
05,029.033c sā tatra nītā karuṇāny avocan; nānyaṃ kṣattur nātham adṛṣṭa kaṃ cit
05,029.034a kārpaṇyād eva sahitās tatra rājño; nāśaknuvan prativaktuṃ sabhāyām
05,029.034c ekaḥ kṣattā dharmyam arthaṃ bruvāṇo; dharmaṃ buddhvā pratyuvācālpabuddhim
05,029.035a anuktvā tvaṃ dharmam evaṃ sabhāyām; athecchase pāṇḍavasyopadeṣṭum
05,029.035c kṛṣṇā tv etat karma cakāra śuddhaṃ; suduṣkaraṃ tad dhi sabhāṃ sametya
05,029.035e yena kṛcchrāt pāṇḍavān ujjahāra; tathātmānaṃ naur iva sāgaraughāt
05,029.036a yatrābravīt sūtaputraḥ sabhāyāṃ; kṛṣṇāṃ sthitāṃ śvaśurāṇāṃ samīpe
05,029.036c na te gatir vidyate yājñaseni; prapadyedānīṃ dhārtarāṣṭrasya veśma
05,029.036e parājitās te patayo na santi; patiṃ cānyaṃ bhāmini tvaṃ vṛṇīṣva
05,029.037a yo bībhatsor hṛdaye prauḍha āsīd; asthipracchinmarmaghātī sughoraḥ
05,029.037c karṇāc charo vāṅmayas tigmatejāḥ; pratiṣṭhito hṛdaye phalgunasya
05,029.038a kṛṣṇājināni paridhit samānān; duḥśāsanaḥ kaṭukāny abhyabhāṣat
05,029.038c ete sarve ṣaṇḍhatilā vinaṣṭāḥ; kṣayaṃ gatā narakaṃ dīrghakālam
05,029.039a gāndhārarājaḥ śakunir nikṛtyā; yad abravīd dyūtakāle sa pārthān
05,029.039c parājito nakulaḥ kiṃ tavāsti; kṛṣṇayā tvaṃ dīvya vai yājñasenyā
05,029.040a jānāsi tvaṃ saṃjaya sarvam etad; dyūte 'vācyaṃ vākyam evaṃ yathoktam
05,029.040c svayaṃ tv ahaṃ prārthaye tatra gantuṃ; samādhātuṃ kāryam etad vipannam
05,029.040d*0145_01 jānāsi tvaṃ dhārtarāṣṭrasya mohaṃ
05,029.040d*0145_02 durātmanaḥ pāpavaśānugasya
05,029.041a ahāpayitvā yadi pāṇḍavārthaṃ; śamaṃ kurūṇām atha cec careyam
05,029.041c puṇyaṃ ca me syāc caritaṃ mahodayaṃ; mucyeraṃś ca kuravo mṛtyupāśāt
05,029.042a api vācaṃ bhāṣamāṇasya kāvyāṃ; dharmārāmām arthavatīm ahiṃsrām
05,029.042c avekṣeran dhārtarāṣṭrāḥ samakṣaṃ; māṃ ca prāptaṃ kuravaḥ pūjayeyuḥ
05,029.043a ato 'nyathā rathinā phalgunena; bhīmena caivāhavadaṃśitena
05,029.043c parāsiktān dhārtarāṣṭrāṃs tu viddhi; pradahyamānān karmaṇā svena mandān
05,029.044a parājitān pāṇḍaveyāṃs tu vāco; raudrarūpā bhāṣate dhārtarāṣṭraḥ
05,029.044c gadāhasto bhīmaseno 'pramatto; duryodhanaṃ smārayitvā hi kāle
05,029.045a suyodhano manyumayo mahādrumaḥ; skandhaḥ karṇaḥ śakunis tasya śākhāḥ
05,029.045c duḥśāsanaḥ puṣpaphale samṛddhe; mūlaṃ rājā dhṛtarāṣṭro 'manīṣī
05,029.046a yudhiṣṭhiro dharmamayo mahādrumaḥ; skandho 'rjuno bhīmaseno 'sya śākhāḥ
05,029.046c mādrīputrau puṣpaphale samṛddhe; mūlaṃ tv ahaṃ brahma ca brāhmaṇāś ca
05,029.047a vanaṃ rājā dhṛtarāṣṭraḥ saputro; vyāghrā vane saṃjaya pāṇḍaveyāḥ
05,029.047b*0146_01 dhārtarāṣṭro vanaṃ rājā vyāghrāḥ pāṇḍusutā matāḥ
05,029.047b*0147_01 latādharmā dhṛtarāṣṭrasya putrā
05,029.047b*0147_02 naravyāghrāḥ saṃjaya pāṇḍaveyāḥ
05,029.047b*0148_01 siṃhābhiguptaṃ na vanaṃ vinaśyet
05,029.047b*0148_02 siṃho na naśyeta vanābhiguptaḥ
05,029.047b*0149_01 vanaṃ rājā dhṛtarāṣṭro vane vyāghrāś ca pāṇḍavāḥ
05,029.047c mā vanaṃ chindhi savyāghraṃ mā vyāghrān nīnaśo vanāt
05,029.048a nirvano vadhyate vyāghro nirvyāghraṃ chidyate vanam
05,029.048c tasmād vyāghro vanaṃ rakṣed vanaṃ vyāghraṃ ca pālayet
05,029.049a latādharmā dhārtarāṣṭrāḥ śālāḥ saṃjaya pāṇḍavāḥ
05,029.049c na latā vardhate jātu anāśritya mahādrumam
05,029.050a sthitāḥ śuśrūṣituṃ pārthāḥ sthitā yoddhum ariṃdamāḥ
05,029.050c yatkṛtyaṃ dhṛtarāṣṭrasya tat karotu narādhipaḥ
05,029.051a sthitāḥ śame mahātmānaḥ pāṇḍavā dharmacāriṇaḥ
05,029.051c yodhāḥ samṛddhās tad vidvan nācakṣīthā yathātatham
05,030.001 saṃjaya uvāca
05,030.001a āmantraye tvā naradevadeva; gacchāmy ahaṃ pāṇḍava svasti te 'stu
05,030.001c kaccin na vācā vṛjinaṃ hi kiṃ cid; uccāritaṃ me manaso 'bhiṣaṅgāt
05,030.002a janārdanaṃ bhīmasenārjunau ca; mādrīsutau sātyakiṃ cekitānam
05,030.002c āmantrya gacchāmi śivaṃ sukhaṃ vaḥ; saumyena māṃ paśyata cakṣuṣā nṛpāḥ
05,030.003 yudhiṣṭhira uvāca
05,030.003a anujñātaḥ saṃjaya svasti gaccha; na no 'kārṣīr apriyaṃ jātu kiṃ cit
05,030.003c vidmaś ca tvā te ca vayaṃ ca sarve; śuddhātmānaṃ madhyagataṃ sabhāstham
05,030.004a āpto dūtaḥ saṃjaya supriyo 'si; kalyāṇavāk śīlavān dṛṣṭimāṃś ca
05,030.004c na muhyes tvaṃ saṃjaya jātu matyā; na ca krudhyer ucyamāno 'pi tathyam
05,030.005a na marmagāṃ jātu vaktāsi rūkṣāṃ; nopastutiṃ kaṭukāṃ nota śuktām
05,030.005c dharmārāmām arthavatīm ahiṃsrām; etāṃ vācaṃ tava jānāmi sūta
05,030.006a tvam eva naḥ priyatamo 'si dūta; ihāgacched viduro vā dvitīyaḥ
05,030.006c abhīkṣṇadṛṣṭo 'si purā hi nas tvaṃ; dhanaṃjayasyātmasamaḥ sakhāsi
05,030.007a ito gatvā saṃjaya kṣipram eva; upātiṣṭhethā brāhmaṇān ye tadarhāḥ
05,030.007c viśuddhavīryāṃś caraṇopapannān; kule jātān sarvadharmopapannān
05,030.008a svādhyāyino brāhmaṇā bhikṣavaś ca; tapasvino ye ca nityā vaneṣu
05,030.008c abhivādyā vai madvacanena vṛddhās; tathetareṣāṃ kuśalaṃ vadethāḥ
05,030.009a purohitaṃ dhṛtarāṣṭrasya rājña; ācāryāś ca ṛtvijo ye ca tasya
05,030.009c taiś ca tvaṃ tāta sahitair yathārhaṃ; saṃgacchethāḥ kuśalenaiva sūta
05,030.009d*0150_01 aśrotriyā ye ca vasanti vṛddhā
05,030.009d*0150_02 manasvinaḥ śīlabalopapannāḥ
05,030.009d*0150_03 āśaṃsanto 'smākam anusmaranto
05,030.009d*0150_04 yathāśakti dharmamātrāṃ carantaḥ
05,030.009d*0150_05 ślāghasva māṃ kuśalinaṃ sma tebhyo
05,030.009d*0150_06 hy anāmayaṃ tāta pṛccher jaghanyam
05,030.009d*0151_01 tato 'vyagras tanmanāḥ prāñjaliś ca
05,030.009d*0151_02 kuryā namo madvacanena tebhyaḥ
05,030.009d*0152_01 ye jīvanti vyavahāreṇa rāṣṭre
05,030.009d*0152_02 ye pālayanto nivasanti rāṣṭre
05,030.009d*0153_01 kṛṣīvalā bibhrati ye ca lokaṃ
05,030.009d*0153_02 teṣāṃ sarveṣāṃ kuśalaṃ sma pṛccheḥ
05,030.010a ācārya iṣṭo 'napago vidheyo; vedān īpsan brahmacaryaṃ cacāra
05,030.010c yo 'straṃ catuṣpāt punar eva cakre; droṇaḥ prasanno 'bhivādyo yathārham
05,030.011a adhītavidyaś caraṇopapanno; yo 'straṃ catuṣpāt punar eva cakre
05,030.011c gandharvaputrapratimaṃ tarasvinaṃ; tam aśvatthāmānaṃ kuśalaṃ sma pṛccheḥ
05,030.012a śāradvatasyāvasathaṃ sma gatvā; mahārathasyāstravidāṃ varasya
05,030.012c tvaṃ mām abhīkṣṇaṃ parikīrtayan vai; kṛpasya pādau saṃjaya pāṇinā spṛśeḥ
05,030.013a yasmiñ śauryam ānṛśaṃsyaṃ tapaś ca; prajñā śīlaṃ śrutisattve dhṛtiś ca
05,030.013b*0154_01 nivedayāsmāsu yathānuvṛttam
05,030.013c pādau gṛhītvā kurusattamasya; bhīṣmasya māṃ tatra nivedayethāḥ
05,030.014a prajñācakṣur yaḥ praṇetā kurūṇāṃ; bahuśruto vṛddhasevī manīṣī
05,030.014c tasmai rājñe sthavirāyābhivādya; ācakṣīthāḥ saṃjaya mām arogam
05,030.015a jyeṣṭhaḥ putro dhṛtarāṣṭrasya mando; mūrkhaḥ śaṭhaḥ saṃjaya pāpaśīlaḥ
05,030.015c praśāstā vai pṛthivī yena sarvā; suyodhanaṃ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ
05,030.016a bhrātā kanīyān api tasya mandas; tathāśīlaḥ saṃjaya so 'pi śaśvat
05,030.016c maheṣvāsaḥ śūratamaḥ kurūṇāṃ; duḥśāsanaṃ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ
05,030.016d*0155_01 tathaiva ye tasya vaśānugāś ca
05,030.016d*0155_02 ye cāpy anye pārthivāś ca pradhānāḥ
05,030.016d*0155_03 tebhyo yathārhaṃ kuśalaṃ sma sarvaṃ
05,030.016d*0155_04 tathā vācyaṃ madvacanād dhi sūta
05,030.017a vṛndārakaṃ kavim artheṣv amūḍhaṃ; mahāprajñaṃ sarvadharmopapannam
05,030.017c na tasya yuddhaṃ rocate vai kadā cid; vaiśyāputraṃ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ
05,030.018a nikartane devane yo 'dvitīyaś; channopadhaḥ sādhudevī matākṣaḥ
05,030.018c yo durjayo devitavyena saṃkhye; sa citrasenaḥ kuśalaṃ tāta vācyaḥ
05,030.019a yasya kāmo vartate nityam eva; nānyaḥ śamād bhāratānām iti sma
05,030.019c sa bāhlikānām ṛṣabho manasvī; purā yathā mābhivadet prasannaḥ
05,030.020a guṇair anekaiḥ pravaraiś ca yukto; vijñānavān naiva ca niṣṭhuro yaḥ
05,030.020c snehād amarṣaṃ sahate sadaiva; sa somadattaḥ pūjanīyo mato me
05,030.021a arhattamaḥ kuruṣu saumadattiḥ; sa no bhrātā saṃjaya matsakhā ca
05,030.021c maheṣvāso rathinām uttamo yaḥ; sahāmātyaḥ kuśalaṃ tasya pṛccheḥ
05,030.021d*0156_01 bhūriśravās tāta nipātayodhī
05,030.021d*0156_02 maheṣvāso rathinām uttamo 'gryaḥ
05,030.021d*0156_03 gatvā sma taṃ madvacanena brūyāḥ
05,030.021d*0156_04 śalyaṃ tathā madvacanāt pratītaḥ
05,030.021d*0156_05 maheṣvāso rathinām uttamo 'gryaḥ
05,030.021d*0156_06 samaḥ śalo rakṣitā pṛṣṭham asya
05,030.021d*0156_07 hrīniṣedho devitā vai matākṣaḥ
05,030.021d*0156_08 satyavrataḥ purumitro jayaś ca
05,030.021d*0156_09 ye prasthānaṃ tatra me nābhyanandaṃs
05,030.021d*0156_10 teṣāṃ sarveṣāṃ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ
05,030.022a ye caivānye kurumukhyā yuvānaḥ; putrāḥ pautrā bhrātaraś caiva ye naḥ
05,030.022c yaṃ yam eṣāṃ yena yenābhigaccher; anāmayaṃ madvacanena vācyaḥ
05,030.023a ye rājānaḥ pāṇḍavāyodhanāya; samānītā dhārtarāṣṭreṇa ke cit
05,030.023c vasātayaḥ śālvakāḥ kekayāś ca; tathāmbaṣṭhā ye trigartāś ca mukhyāḥ
05,030.024a prācyodīcyā dākṣiṇātyāś ca śūrās; tathā pratīcyāḥ pārvatīyāś ca sarve
05,030.024c anṛśaṃsāḥ śīlavṛttopapannās; teṣāṃ sarveṣāṃ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ
05,030.025a hastyārohā rathinaḥ sādinaś ca; padātayaś cāryasaṃghā mahāntaḥ
05,030.025c ākhyāya māṃ kuśalinaṃ sma teṣām; anāmayaṃ paripṛccheḥ samagrān
05,030.026a tathā rājño hy arthayuktān amātyān; dauvārikān ye ca senāṃ nayanti
05,030.026c āyavyayaṃ ye gaṇayanti yuktā; arthāṃś ca ye mahataś cintayanti
05,030.027a gāndhārarājaḥ śakuniḥ pārvatīyo; nikartane yo 'dvitīyo 'kṣadevī
05,030.027c mānaṃ kurvan dhārtarāṣṭrasya sūta; mithyābuddheḥ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ
05,030.028a yaḥ pāṇḍavān ekarathena vīraḥ; samutsahaty apradhṛṣyān vijetum
05,030.028c yo muhyatāṃ mohayitādvitīyo; vaikartanaṃ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ
05,030.029a sa eva bhaktaḥ sa guruḥ sa bhṛtyaḥ; sa vai pitā sa ca mātā suhṛc ca
05,030.029c agādhabuddhir viduro dīrghadarśī; sa no mantrī kuśalaṃ tāta pṛccheḥ
05,030.029d*0157_01 vṛddhāṃ gāndhārīṃ samupetya saṃjaya
05,030.029d*0157_02 kuntyā dvitīyām abhivādya pṛccheḥ
05,030.030a vṛddhāḥ striyo yāś ca guṇopapannā; yā jñāyante saṃjaya mātaras tāḥ
05,030.030c tābhiḥ sarvābhiḥ sahitābhiḥ sametya; strībhir vṛddhābhir abhivādaṃ vadethāḥ
05,030.031a kaccit putrā jīvaputrāḥ susamyag; vartante vo vṛttim anṛśaṃsarūpām
05,030.031c iti smoktvā saṃjaya brūhi paścād; ajātaśatruḥ kuśalī saputraḥ
05,030.032a yā no bhāryāḥ saṃjaya vettha tatra; tāsāṃ sarvāsāṃ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ
05,030.032c susaṃguptāḥ surabhayo 'navadyāḥ; kaccid gṛhān āvasathāpramattāḥ
05,030.032d*0158_01 ākhyāya māṃ kuśalinaṃ sma tebhyo
05,030.032d*0158_02 hy anāmayaṃ saṃjaya tāta pṛccheḥ
05,030.033a kaccid vṛttiṃ śvaśureṣu bhadrāḥ; kalyāṇīṃ vartadhvam anṛśaṃsarūpām
05,030.033c yathā ca vaḥ syuḥ patayo 'nukūlās; tathā vṛttim ātmanaḥ sthāpayadhvam
05,030.034a yā naḥ snuṣāḥ saṃjaya vettha tatra; prāptāḥ kulebhyaś ca guṇopapannāḥ
05,030.034c prajāvatyo brūhi sametya tāś ca; yudhiṣṭhiro vo 'bhyavadat prasannaḥ
05,030.035a kanyāḥ svajethāḥ sadaneṣu saṃjaya; anāmayaṃ madvacanena pṛṣṭvā
05,030.035c kalyāṇā vaḥ santu patayo 'nukūlā; yūyaṃ patīnāṃ bhavatānukūlāḥ
05,030.036a alaṃkṛtā vastravatyaḥ sugandhā; abībhatsāḥ sukhitā bhogavatyaḥ
05,030.036c laghu yāsāṃ darśanaṃ vāk ca laghvī; veśastriyaḥ kuśalaṃ tāta pṛccheḥ
05,030.037a dāsīputrā ye ca dāsāḥ kurūṇāṃ; tadāśrayā bahavaḥ kubjakhañjāḥ
05,030.037c ākhyāya māṃ kuśalinaṃ sma tebhyo; anāmayaṃ paripṛccher jaghanyam
05,030.038a kaccid vṛttir vartate vai purāṇī; kaccid bhogān dhārtarāṣṭro dadāti
05,030.038c aṅgahīnān kṛpaṇān vāmanāṃś ca; ānṛśaṃsyād dhṛtarāṣṭro bibharti
05,030.039a andhāś ca sarve sthavirās tathaiva; hastājīvā bahavo ye 'tra santi
05,030.039c ākhyāya māṃ kuśalinaṃ sma teṣām; anāmayaṃ paripṛccher jaghanyam
05,030.040a mā bhaiṣṭa duḥkhena kujīvitena; nūnaṃ kṛtaṃ paralokeṣu pāpam
05,030.040c nigṛhya śatrūn suhṛdo 'nugṛhya; vāsobhir annena ca vo bhariṣye
05,030.040d*0159_01 na cāpy etac chakyam ekena vaktuṃ
05,030.040d*0159_02 nānādeśyā bahavo jātisaṃghāḥ
05,030.040d*0159_03 viproṣito bālavad draṣṭum icchan
05,030.040d*0159_04 namasye 'haṃ saṃjaya bhaimasenān
05,030.040d*0159_05 te me yathā vācam imāṃ yathoktāṃ
05,030.040d*0159_06 tvayocyamānāṃ śṛṇuyus tathā kuru
05,030.041a santy eva me brāhmaṇebhyaḥ kṛtāni; bhāvīny atho no bata vartayanti
05,030.041c paśyāmy ahaṃ yuktarūpāṃs tathaiva; tām eva siddhiṃ śrāvayethā nṛpaṃ tam
05,030.042a ye cānāthā durbalāḥ sarvakālam; ātmany eva prayatante 'tha mūḍhāḥ
05,030.042c tāṃś cāpi tvaṃ kṛpaṇān sarvathaiva; asmadvākyāt kuśalaṃ tāta pṛccheḥ
05,030.043a ye cāpy anye saṃśritā dhārtarāṣṭrān; nānādigbhyo 'bhyāgatāḥ sūtaputra
05,030.043c dṛṣṭvā tāṃś caivārhataś cāpi sarvān; saṃpṛcchethāḥ kuśalaṃ cāvyayaṃ ca
05,030.044a evaṃ sarvānāgatābhyāgatāṃś ca; rājño dūtān sarvadigbhyo 'bhyupetān
05,030.044c pṛṣṭvā sarvān kuśalaṃ tāṃś ca sūta; paścād ahaṃ kuśalī teṣu vācyaḥ
05,030.045a na hīdṛśāḥ santy apare pṛthivyāṃ; ye yodhakā dhārtarāṣṭreṇa labdhāḥ
05,030.045c dharmas tu nityo mama dharma eva; mahābalaḥ śatrunibarhaṇāya
05,030.046a idaṃ punar vacanaṃ dhārtarāṣṭraṃ; suyodhanaṃ saṃjaya śrāvayethāḥ
05,030.046c yas te śarīre hṛdayaṃ dunoti; kāmaḥ kurūn asapatno 'nuśiṣyām
05,030.047a na vidyate yuktir etasya kā cin; naivaṃvidhāḥ syāma yathā priyaṃ te
05,030.047c dadasva vā śakrapuraṃ mamaiva; yudhyasva vā bhāratamukhya vīra
05,031.001 yudhiṣṭhira uvāca
05,031.001a uta santam asantaṃ ca bālaṃ vṛddhaṃ ca saṃjaya
05,031.001c utābalaṃ balīyāṃsaṃ dhātā prakurute vaśe
05,031.002a uta bālāya pāṇḍityaṃ paṇḍitāyota bālatām
05,031.002c dadāti sarvam īśānaḥ purastāc chukram uccaran
05,031.003a alaṃ vijñāpanāya syād ācakṣīthā yathātatham
05,031.003c atho mantraṃ mantrayitvā anyonyenātihṛṣṭavat
05,031.004a gāvalgaṇe kurūn gatvā dhṛtarāṣṭraṃ mahābalam
05,031.004c abhivādyopasaṃgṛhya tataḥ pṛccher anāmayam
05,031.005a brūyāś cainaṃ tvam āsīnaṃ kurubhiḥ parivāritam
05,031.005c tavaiva rājan vīryeṇa sukhaṃ jīvanti pāṇḍavāḥ
05,031.006a tava prasādād bālās te prāptā rājyam ariṃdama
05,031.006c rājye tān sthāpayitvāgre nopekṣīr vinaśiṣyataḥ
05,031.007a sarvam apy etad ekasya nālaṃ saṃjaya kasya cit
05,031.007c tāta saṃhatya jīvāmo mā dviṣadbhyo vaśaṃ gamaḥ
05,031.008a tathā bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ bhāratānāṃ pitāmaham
05,031.008c śirasābhivadethās tvaṃ mama nāma prakīrtayan
05,031.009a abhivādya ca vaktavyas tato 'smākaṃ pitāmahaḥ
05,031.009c bhavatā śaṃtanor vaṃśo nimagnaḥ punar uddhṛtaḥ
05,031.010a sa tvaṃ kuru tathā tāta svamatena pitāmaha
05,031.010c yathā jīvanti te pautrāḥ prītimantaḥ parasparam
05,031.011a tathaiva viduraṃ brūyāḥ kurūṇāṃ mantradhāriṇam
05,031.011c ayuddhaṃ saumya bhāṣasva hitakāmo yudhiṣṭhiraḥ
05,031.012a atho suyodhanaṃ brūyā rājaputram amarṣaṇam
05,031.012c madhye kurūṇām āsīnam anunīya punaḥ punaḥ
05,031.013a apaśyan mām upekṣantaṃ kṛṣṇām ekāṃ sabhāgatām
05,031.013c tadduḥkham atitikṣāma mā vadhīṣma kurūn iti
05,031.014a evaṃ pūrvāparān kleśān atitikṣanta pāṇḍavāḥ
05,031.014c yathā balīyasaḥ santas tat sarvaṃ kuravo viduḥ
05,031.015a yan naḥ prāvrājayaḥ saumya ajinaiḥ prativāsitān
05,031.015c tadduḥkham atitikṣāma mā vadhīṣma kurūn iti
05,031.016a yat tat sabhāyām ākramya kṛṣṇāṃ keśeṣv adharṣayat
05,031.016c duḥśāsanas te 'numate tac cāsmābhir upekṣitam
05,031.017a yathocitaṃ svakaṃ bhāgaṃ labhemahi paraṃtapa
05,031.017c nivartaya paradravye buddhiṃ gṛddhāṃ nararṣabha
05,031.018a śāntir evaṃ bhaved rājan prītiś caiva parasparam
05,031.018c rājyaikadeśam api naḥ prayaccha śamam icchatām
05,031.019a kuśasthalaṃ vṛkasthalam āsandī vāraṇāvatam
05,031.019c avasānaṃ bhaved atra kiṃ cid eva tu pañcamam
05,031.020a bhrātṝṇāṃ dehi pañcānāṃ grāmān pañca suyodhana
05,031.020c śāntir no 'stu mahāprājña jñātibhiḥ saha saṃjaya
05,031.021a bhrātā bhrātaram anvetu pitā putreṇa yujyatām
05,031.021c smayamānāḥ samāyāntu pāñcālāḥ kurubhiḥ saha
05,031.022a akṣatān kurupāñcālān paśyema iti kāmaye
05,031.022c sarve sumanasas tāta śāmyāma bharatarṣabha
05,031.023a alam eva śamāyāsmi tathā yuddhāya saṃjaya
05,031.023c dharmārthayor alaṃ cāhaṃ mṛdave dāruṇāya ca
05,032.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,032.001a anujñātaḥ pāṇḍavena prayayau saṃjayas tadā
05,032.001c śāsanaṃ dhṛtarāṣṭrasya sarvaṃ kṛtvā mahātmanaḥ
05,032.001d*0160_01 tatas tu saṃjayaḥ kṣipram ekāhnaiva paraṃtapa
05,032.001d*0160_02 yāti sma hāstinapuraṃ niśākāle samāviśat
05,032.002a saṃprāpya hāstinapuraṃ śīghraṃ ca praviveśa ha
05,032.002c antaḥpuram upasthāya dvāḥsthaṃ vacanam abravīt
05,032.003a ācakṣva māṃ dhṛtarāṣṭrāya dvāḥstha; upāgataṃ pāṇḍavānāṃ sakāśāt
05,032.003b*0161_01 ācakṣva dhṛtarāṣṭrāya dvāḥstha māṃ samupāgatam
05,032.003b*0161_02 sakāśāt pāṇḍuputrāṇāṃ saṃjayaṃ mā ciraṃ kṛthāḥ
05,032.003c jāgarti ced abhivades tvaṃ hi kṣattaḥ; praviśeyaṃ vidito bhūmipasya
05,032.003d*0162_01 nivedyam atrātyayikaṃ hi me 'sti
05,032.003d*0162_02 dvāḥstho 'tha śrutvā nṛpatiṃ jagāda
05,032.003d*0163_01 jāgarti ced abhivādyasya pādau
05,032.003d*0163_02 nivedyāhaṃ pāṇḍavoktiṃ sayuktim
05,032.004 dvāḥstha uvāca
05,032.004a saṃjayo 'yaṃ bhūmipate namas te; didṛkṣayā dvāram upāgatas te
05,032.004c prāpto dūtaḥ pāṇḍavānāṃ sakāśāt; praśādhi rājan kim ayaṃ karotu
05,032.005 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,032.005a ācakṣva māṃ sukhinaṃ kālyam asmai; praveśyatāṃ svāgataṃ saṃjayāya
05,032.005c na cāham etasya bhavāmy akālyaḥ; sa me kasmād dvāri tiṣṭheta kṣattaḥ
05,032.006 vaiśaṃpāyana uvāca
05,032.006a tataḥ praviśyānumate nṛpasya; mahad veśma prājñaśūrāryaguptam
05,032.006c siṃhāsanasthaṃ pārthivam āsasāda; vaicitravīryaṃ prāñjaliḥ sūtaputraḥ
05,032.007 saṃjaya uvāca
05,032.007a saṃjayo 'haṃ bhūmipate namas te; prāpto 'smi gatvā naradeva pāṇḍavān
05,032.007c abhivādya tvāṃ pāṇḍuputro manasvī; yudhiṣṭhiraḥ kuśalaṃ cānvapṛcchat
05,032.008a sa te putrān pṛcchati prīyamāṇaḥ; kaccit putraiḥ prīyase naptṛbhiś ca
05,032.008c tathā suhṛdbhiḥ sacivaiś ca rājan; ye cāpi tvām upajīvanti taiś ca
05,032.009 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,032.009a abhyetya tvāṃ tāta vadāmi saṃjaya; ajātaśatruṃ ca sukhena pārtham
05,032.009c kaccit sa rājā kuśalī saputraḥ; sahāmātyaḥ sānujaḥ kauravāṇām
05,032.010 saṃjaya uvāca
05,032.010a sahāmātyaḥ kuśalī pāṇḍuputro; bhūyaś cāto yac ca te 'gre mano 'bhūt
05,032.010c nirṇiktadharmārthakaro manasvī; bahuśruto dṛṣṭimāñ śīlavāṃś ca
05,032.011a paraṃ dharmāt pāṇḍavasyānṛśaṃsyaṃ; dharmaḥ paro vittacayān mato 'sya
05,032.011c sukhapriye dharmahīne na pārtho; 'nurudhyate bhārata tasya viddhi
05,032.011d*0164_01 akurvataḥ sidhyati cāpi sarvaṃ
05,032.011d*0164_02 tasmād āhuḥ puruṣaṃ karmaṇo 'nyat
05,032.012a paraprayuktaḥ puruṣo viceṣṭate; sūtraprotā dārumayīva yoṣā
05,032.012c imaṃ dṛṣṭvā niyamaṃ pāṇḍavasya; manye paraṃ karma daivaṃ manuṣyāt
05,032.013a imaṃ ca dṛṣṭvā tava karmadoṣaṃ; pādodarkaṃ ghoram avarṇarūpam
05,032.013c yāvan naraḥ kāmayate 'tikālyaṃ; tāvan naro 'yaṃ labhate praśaṃsām
05,032.014a ajātaśatrus tu vihāya pāpaṃ; jīrṇāṃ tvacaṃ sarpa ivāsamarthām
05,032.014c virocate 'hāryavṛttena dhīro; yudhiṣṭhiras tvayi pāpaṃ visṛjya
05,032.015a aṅgātmanaḥ karma nibodha rājan; dharmārthayuktād āryavṛttād apetam
05,032.015c upakrośaṃ ceha gato 'si rājan; noheś ca pāpaṃ prasajed amutra
05,032.016a sa tvam arthaṃ saṃśayitaṃ vinā tair; āśaṃsase putravaśānugo 'dya
05,032.016c adharmaśabdaś ca mahān pṛthivyāṃ; nedaṃ karma tvatsamaṃ bhāratāgrya
05,032.017a hīnaprajño dauṣkuleyo nṛśaṃso; dīrghavairī kṣatravidyāsv adhīraḥ
05,032.017c evaṃdharmā nāpadaḥ saṃtitīrṣed; dhīnavīryo yaś ca bhaved aśiṣṭaḥ
05,032.018a kule jāto dharmavān yo yaśasvī; bahuśrutaḥ sukhajīvī yatātmā
05,032.018c dharmārthayor grathitayor bibharti; nānyatra diṣṭasya vaśād upaiti
05,032.019a kathaṃ hi mantrāgryadharo manīṣī; dharmārthayor āpadi saṃpraṇetā
05,032.019c evaṃyuktaḥ sarvamantrair ahīno; anānṛśaṃsyaṃ karma kuryād amūḍhaḥ
05,032.020a tavāpīme mantravidaḥ sametya; samāsate karmasu nityayuktāḥ
05,032.020c teṣām ayaṃ balavān niścayaś ca; kurukṣayārthe nirayo vyapādi
05,032.021a akālikaṃ kuravo nābhaviṣyan; pāpena cet pāpam ajātaśatruḥ
05,032.021c icchej jātu tvayi pāpaṃ visṛjya; nindā ceyaṃ tava loke 'bhaviṣyat
05,032.022a kim anyatra viṣayād īśvarāṇāṃ; yatra pārthaḥ paralokaṃ dadarśa
05,032.022c atyakrāmat sa tathā saṃmataḥ syān; na saṃśayo nāsti manuṣyakāraḥ
05,032.023a etān guṇān karmakṛtān avekṣya; bhāvābhāvau vartamānāv anityau
05,032.023c balir hi rājā pāram avindamāno; nānyat kālāt kāraṇaṃ tatra mene
05,032.024a cakṣuḥ śrotre nāsikā tvak ca jihvā; jñānasyaitāny āyatanāni jantoḥ
05,032.024c tāni prītāny eva tṛṣṇākṣayānte; tāny avyatho duḥkhahīnaḥ praṇudyāt
05,032.025a na tv eva manye puruṣasya karma; saṃvartate suprayuktaṃ yathāvat
05,032.025c mātuḥ pituḥ karmaṇābhiprasūtaḥ; saṃvardhate vidhivad bhojanena
05,032.026a priyāpriye sukhaduḥkhe ca rājan; nindāpraśaṃse ca bhajeta enam
05,032.026c paras tv enaṃ garhayate 'parādhe; praśaṃsate sādhuvṛttaṃ tam eva
05,032.027a sa tvā garhe bhāratānāṃ virodhād; anto nūnaṃ bhavitāyaṃ prajānām
05,032.027c no ced idaṃ tava karmāparādhāt; kurūn dahet kṛṣṇavartmeva kakṣam
05,032.028a tvam evaiko jātaputreṣu rājan; vaśaṃ gantā sarvaloke narendra
05,032.028c kāmātmanāṃ ślāghase dyūtakāle; nānyac chamāt paśya vipākam asya
05,032.029a anāptānāṃ pragrahāt tvaṃ narendra; tathāptānāṃ nigrahāc caiva rājan
05,032.029c bhūmiṃ sphītāṃ durbalatvād anantāṃ; na śaktas tvaṃ rakṣituṃ kauraveya
05,032.030a anujñāto rathavegāvadhūtaḥ; śrānto nipadye śayanaṃ nṛsiṃha
05,032.030c prātaḥ śrotāraḥ kuravaḥ sabhāyām; ajātaśatror vacanaṃ sametāḥ
05,032.030d*0165_00 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,032.030d*0165_01 anujñāto 'syāvasathaṃ paraihi
05,032.030d*0165_02 prapadyasva śayanaṃ sūtaputra
05,032.030d*0165_03 prātaḥ śrotāraḥ kuravaḥ sabhāyām
05,032.030d*0165_04 ajātaśatror vacanaṃ tvayoktam
05,033.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,033.001a dvāḥsthaṃ prāha mahāprājño dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ
05,033.001c viduraṃ draṣṭum icchāmi tam ihānaya māciram
05,033.002a prahito dhṛtarāṣṭreṇa dūtaḥ kṣattāram abravīt
05,033.002c īśvaras tvāṃ mahārājo mahāprājña didṛkṣati
05,033.003a evam uktas tu viduraḥ prāpya rājaniveśanam
05,033.003c abravīd dhṛtarāṣṭrāya dvāḥstha māṃ prativedaya
05,033.004 dvāḥstha uvāca
05,033.004a viduro 'yam anuprāpto rājendra tava śāsanāt
05,033.004c draṣṭum icchati te pādau kiṃ karotu praśādhi mām
05,033.005 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,033.005a praveśaya mahāprājñaṃ viduraṃ dīrghadarśinam
05,033.005c ahaṃ hi vidurasyāsya nākālyo jātu darśane
05,033.006 dvāḥstha uvāca
05,033.006a praviśāntaḥpuraṃ kṣattar mahārājasya dhīmataḥ
05,033.006c na hi te darśane 'kālyo jātu rājā bravīti mām
05,033.007 vaiśaṃpāyana uvāca
05,033.007a tataḥ praviśya viduro dhṛtarāṣṭraniveśanam
05,033.007c abravīt prāñjalir vākyaṃ cintayānaṃ narādhipam
05,033.007d*0166_01 evam uktaḥ praviśyātha kṣattā rājānam abravīt
05,033.008a viduro 'haṃ mahāprājña saṃprāptas tava śāsanāt
05,033.008c yadi kiṃ cana kartavyam ayam asmi praśādhi mām
05,033.009 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,033.009a saṃjayo vidura prāpto garhayitvā ca māṃ gataḥ
05,033.009c ajātaśatroḥ śvo vākyaṃ sabhāmadhye sa vakṣyati
05,033.010a tasyādya kuruvīrasya na vijñātaṃ vaco mayā
05,033.010c tan me dahati gātrāṇi tad akārṣīt prajāgaram
05,033.011a jāgrato dahyamānasya śreyo yad iha paśyasi
05,033.011c tad brūhi tvaṃ hi nas tāta dharmārthakuśalo hy asi
05,033.012a yataḥ prāptaḥ saṃjayaḥ pāṇḍavebhyo; na me yathāvan manasaḥ praśāntiḥ
05,033.012c sarvendriyāṇy aprakṛtiṃ gatāni; kiṃ vakṣyatīty eva hi me 'dya cintā
05,033.012d*0167_01 tan me brūhi vidura sarvaṃ yathāvat
05,033.012d*0167_02 sāntvaṃ tasmai sarvam ajātaśatroḥ
05,033.012d*0167_03 yathā ca nas tāta hitaṃ bhaveta
05,033.012d*0167_04 prājñāś ca sarve sukhino bhaveyuḥ
05,033.013 vidura uvāca
05,033.013a abhiyuktaṃ balavatā durbalaṃ hīnasādhanam
05,033.013c hṛtasvaṃ kāminaṃ coram āviśanti prajāgarāḥ
05,033.014a kaccid etair mahādoṣair na spṛṣṭo 'si narādhipa
05,033.014c kaccin na paravitteṣu gṛdhyan viparitapyase
05,033.015 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,033.015a śrotum icchāmi te dharmyaṃ paraṃ naiḥśreyasaṃ vacaḥ
05,033.015c asmin rājarṣivaṃśe hi tvam ekaḥ prājñasaṃmataḥ
05,033.016 vidura uvāca
05,033.016*0168_01 rājā lakṣaṇasaṃpannas trailokyasyāpi yo bhavet
05,033.016*0168_02 preṣyas te preṣitaś caiva dhṛtarāṣṭra yudhiṣṭhiraḥ
05,033.016*0168_03 viparītataraś ca tvaṃ bhāgadheyena saṃmataḥ
05,033.016*0168_04 arciṣā prajñayā caiva dharmātmā dharmakovidaḥ
05,033.016*0168_05 ānṛśaṃsyād anukrośād dharmāt satyaparākramāt
05,033.016*0168_06 gurutvaṃ tvayi saṃprekṣya bahūn kleśāṃs titikṣate
05,033.016*0168_07 duryodhane saubaleye karṇe duḥśāsane tathā
05,033.016*0168_08 eteṣv aiśvaryam ādhāya kathaṃ tvaṃ bhūtim icchasi
05,033.016*0168_09 ātmajñānaṃ samārambhas titikṣā dharmanityatā
05,033.016*0169_01 vāksaṃyamaś ca dānaṃ ca naiteṣv etāni kṛtsnaśaḥ
05,033.016*0169_02 ekasmād vṛkṣād yajñapātrāṇi rājan
05,033.016*0169_03 sruk ca droṇī voḍhanī pīḍanī ca
05,033.016*0169_04 etad rājan bruvato me nibodha
05,033.016*0169_05 ekasmāt puruṣāj jāyate 'sac ca sac ca
05,033.016a niṣevate praśastāni ninditāni na sevate
05,033.016c anāstikaḥ śraddadhāna etat paṇḍitalakṣaṇam
05,033.017a krodho harṣaś ca darpaś ca hrīstambho mānyamānitā
05,033.017c yam arthān nāpakarṣanti sa vai paṇḍita ucyate
05,033.017d*0170_01 yo 'nyathā santam ātmānam anyathā pratipadyate
05,033.017d*0170_02 kitavena kṛtaṃ pāpaṃ caureṇātmāpahāriṇā
05,033.018a yasya kṛtyaṃ na jānanti mantraṃ vā mantritaṃ pare
05,033.018c kṛtam evāsya jānanti sa vai paṇḍita ucyate
05,033.019a yasya kṛtyaṃ na vighnanti śītam uṣṇaṃ bhayaṃ ratiḥ
05,033.019c samṛddhir asamṛddhir vā sa vai paṇḍita ucyate
05,033.020a yasya saṃsāriṇī prajñā dharmārthāv anuvartate
05,033.020c kāmād arthaṃ vṛṇīte yaḥ sa vai paṇḍita ucyate
05,033.020d*0171_01 kāmād arthaṃ vṛṇīte yo mokṣād arthaṃ sa vindati
05,033.020d*0171_02 rājanītiṃ samīkṣyātha sa vai paṇḍita ucyate
05,033.021a yathāśakti cikīrṣanti yathāśakti ca kurvate
05,033.021c na kiṃ cid avamanyante paṇḍitā bharatarṣabha
05,033.022a kṣipraṃ vijānāti ciraṃ śṛṇoti; vijñāya cārthaṃ bhajate na kāmāt
05,033.022c nāsaṃpṛṣṭo vyupayuṅkte parārthe; tat prajñānaṃ prathamaṃ paṇḍitasya
05,033.023a nāprāpyam abhivāñchanti naṣṭaṃ necchanti śocitum
05,033.023c āpatsu ca na muhyanti narāḥ paṇḍitabuddhayaḥ
05,033.024a niścitya yaḥ prakramate nāntar vasati karmaṇaḥ
05,033.024c avandhyakālo vaśyātmā sa vai paṇḍita ucyate
05,033.025a āryakarmaṇi rajyante bhūtikarmāṇi kurvate
05,033.025c hitaṃ ca nābhyasūyanti paṇḍitā bharatarṣabha
05,033.026a na hṛṣyaty ātmasaṃmāne nāvamānena tapyate
05,033.026c gāṅgo hrada ivākṣobhyo yaḥ sa paṇḍita ucyate
05,033.027a tattvajñaḥ sarvabhūtānāṃ yogajñaḥ sarvakarmaṇām
05,033.027c upāyajño manuṣyāṇāṃ naraḥ paṇḍita ucyate
05,033.028a pravṛttavāk citrakatha ūhavān pratibhānavān
05,033.028c āśu granthasya vaktā ca sa vai paṇḍita ucyate
05,033.029a śrutaṃ prajñānugaṃ yasya prajñā caiva śrutānugā
05,033.029c asaṃbhinnāryamaryādaḥ paṇḍitākhyāṃ labheta saḥ
05,033.030a aśrutaś ca samunnaddho daridraś ca mahāmanāḥ
05,033.030c arthāṃś cākarmaṇā prepsur mūḍha ity ucyate budhaiḥ
05,033.031a svam arthaṃ yaḥ parityajya parārtham anutiṣṭhati
05,033.031c mithyā carati mitrārthe yaś ca mūḍhaḥ sa ucyate
05,033.031d*0172_01 yaḥ prāpya mānuṣaṃ janma mokṣadvāram apāvṛtam
05,033.031d*0172_02 gṛheṣu sajjate mūḍhas tam ārūḍhacyutaṃ viduḥ
05,033.032a akāmān kāmayati yaḥ kāmayānān paridviṣan
05,033.032c balavantaṃ ca yo dveṣṭi tam āhur mūḍhacetasam
05,033.033a amitraṃ kurute mitraṃ mitraṃ dveṣṭi hinasti ca
05,033.033c karma cārabhate duṣṭaṃ tam āhur mūḍhacetasam
05,033.034a saṃsārayati kṛtyāni sarvatra vicikitsate
05,033.034c ciraṃ karoti kṣiprārthe sa mūḍho bharatarṣabha
05,033.034d*0173_01 śrāddhaṃ pitṛbhyo na dadāti daivatāni na cārcati
05,033.034d*0173_02 suhṛn mitraṃ na labhate tam āhur mūḍhalakṣaṇam
05,033.035a anāhūtaḥ praviśati apṛṣṭo bahu bhāṣate
05,033.035c viśvasaty apramatteṣu mūḍhacetā narādhamaḥ
05,033.036a paraṃ kṣipati doṣeṇa vartamānaḥ svayaṃ tathā
05,033.036c yaś ca krudhyaty anīśaḥ san sa ca mūḍhatamo naraḥ
05,033.037a ātmano balam ajñāya dharmārthaparivarjitam
05,033.037c alabhyam icchan naiṣkarmyān mūḍhabuddhir ihocyate
05,033.038a aśiṣyaṃ śāsti yo rājan yaś ca śūnyam upāsate
05,033.038c kadaryaṃ bhajate yaś ca tam āhur mūḍhacetasam
05,033.039a arthaṃ mahāntam āsādya vidyām aiśvaryam eva vā
05,033.039c vicaraty asamunnaddho yaḥ sa paṇḍita ucyate
05,033.040a ekaḥ saṃpannam aśnāti vas te vāsaś ca śobhanam
05,033.040c yo 'saṃvibhajya bhṛtyebhyaḥ ko nṛśaṃsataras tataḥ
05,033.041a ekaḥ pāpāni kurute phalaṃ bhuṅkte mahājanaḥ
05,033.041c bhoktāro vipramucyante kartā doṣeṇa lipyate
05,033.042a ekaṃ hanyān na vā hanyād iṣur mukto dhanuṣmatā
05,033.042c buddhir buddhimatotsṛṣṭā hanyād rāṣṭraṃ sarājakam
05,033.043a ekayā dve viniścitya trīṃś caturbhir vaśe kuru
05,033.043c pañca jitvā viditvā ṣaṭ sapta hitvā sukhī bhava
05,033.044a ekaṃ viṣaraso hanti śastreṇaikaś ca vadhyate
05,033.044c sarāṣṭraṃ saprajaṃ hanti rājānaṃ mantravisravaḥ
05,033.045a ekaḥ svādu na bhuñjīta ekaś cārthān na cintayet
05,033.045c eko na gacched adhvānaṃ naikaḥ supteṣu jāgṛyāt
05,033.046a ekam evādvitīyaṃ tad yad rājan nāvabudhyase
05,033.046c satyaṃ svargasya sopānaṃ pārāvārasya naur iva
05,033.047a ekaḥ kṣamāvatāṃ doṣo dvitīyo nopalabhyate
05,033.047c yad enaṃ kṣamayā yuktam aśaktaṃ manyate janaḥ
05,033.047d*0174_01 so 'sya doṣo na mantavyaḥ kṣamā hi paramaṃ balam
05,033.047d*0175_01 kṣamā guṇo hy aśaktānāṃ śaktānāṃ bhūṣaṇaṃ kṣamā
05,033.047d*0175_02 kṣamā vaśīkṛtir loke kṣamayā kiṃ na sādhyate
05,033.047d*0175_03 śāntikhaḍgaḥ kare yasya kiṃ kariṣyati durjanaḥ
05,033.047d*0175_04 atṛṇe patito vahniḥ svayam evopaśāmyati
05,033.047d*0176_01 akṣamāvān paraṃ doṣair ātmānaṃ caiva yojayet
05,033.048a eko dharmaḥ paraṃ śreyaḥ kṣamaikā śāntir uttamā
05,033.048c vidyaikā paramā dṛṣṭir ahiṃsaikā sukhāvahā
05,033.049a dvāv imau grasate bhūmiḥ sarpo bilaśayān iva
05,033.049c rājānaṃ cāviroddhāraṃ brāhmaṇaṃ cāpravāsinam
05,033.049d*0177_01 pṛthivyāṃ sāgarāntāyāṃ dvāv imau puruṣādhamau
05,033.050a dve karmaṇī naraḥ kurvann asmiṃl loke virocate
05,033.050c abruvan paruṣaṃ kiṃ cid asato nārthayaṃs tathā
05,033.051a dvāv imau puruṣavyāghra parapratyayakāriṇau
05,033.051c striyaḥ kāmitakāminyo lokaḥ pūjitapūjakaḥ
05,033.052a dvāv imau kaṇṭakau tīkṣṇau śarīrapariśoṣaṇau
05,033.052c yaś cādhanaḥ kāmayate yaś ca kupyaty anīśvaraḥ
05,033.052d*0178_01 dvāv imau puruṣau loke sūryamaṇḍalabhedinau
05,033.052d*0178_02 parivrāḍyogayuktaś ca raṇe cābhimukho hataḥ
05,033.052d*0179_01 dvāv imau na virājete viparītena karmaṇā
05,033.052d*0179_02 gṛhasthaś ca nirārambhaḥ kāryavāṃś caiva bhikṣukaḥ
05,033.053a dvāv imau puruṣau rājan svargasyopari tiṣṭhataḥ
05,033.053c prabhuś ca kṣamayā yukto daridraś ca pradānavān
05,033.054a nyāyāgatasya dravyasya boddhavyau dvāv atikramau
05,033.054c apātre pratipattiś ca pātre cāpratipādanam
05,033.054d*0180_01 dvāv ambhasi niveṣṭavyau gale baddhvā dṛḍhāṃ śilām
05,033.054d*0180_02 dhanavantam adātāraṃ daridraṃ cātapasvinam
05,033.055a trayo nyāyā manuṣyāṇāṃ śrūyante bharatarṣabha
05,033.055c kanīyān madhyamaḥ śreṣṭha iti vedavido viduḥ
05,033.056a trividhāḥ puruṣā rājann uttamādhamamadhyamāḥ
05,033.056c niyojayed yathāvat tāṃs trividheṣv eva karmasu
05,033.057a traya evādhanā rājan bhāryā dāsas tathā sutaḥ
05,033.057c yat te samadhigacchanti yasya te tasya tad dhanam
05,033.057d*0181_01 haraṇaṃ ca parasvānāṃ paradārābhimarśanam
05,033.057d*0181_02 suhṛdaś ca parityāgas trayo doṣāḥ kṣayāvahāḥ
05,033.057d*0181_03 trividhaṃ narakasyedaṃ dvāraṃ nāśanam ātmanaḥ
05,033.057d*0181_04 kāmaḥ krodhas tathā lobhas tasmād etat trayaṃ tyajet
05,033.057d*0181_05 bhaktaṃ ca bhajamānaṃ ca tavāsmīti ca vādinam
05,033.057d*0181_06 trīn etāñ śaraṇaṃ prāptān viṣame 'pi na saṃtyajet
05,033.057d*0181_07 varapradānaṃ rājyaṃ ca putrajanma ca bhārata
05,033.057d*0181_08 śatroś ca mokṣaṇaṃ kṛcchrāt trīṇi caikaṃ ca tatsamam
05,033.058a catvāri rājñā tu mahābalena; varjyāny āhuḥ paṇḍitas tāni vidyāt
05,033.058c alpaprajñaiḥ saha mantraṃ na kuryān; na dīrghasūtrair alasaiś cāraṇaiś ca
05,033.059a catvāri te tāta gṛhe vasantu; śriyābhijuṣṭasya gṛhasthadharme
05,033.059c vṛddho jñātir avasannaḥ kulīnaḥ; sakhā daridro bhaginī cānapatyā
05,033.060a catvāry āha mahārāja sadyaskāni bṛhaspatiḥ
05,033.060c pṛcchate tridaśendrāya tānīmāni nibodha me
05,033.061a devatānāṃ ca saṃkalpam anubhāvaṃ ca dhīmatām
05,033.061c vinayaṃ kṛtavidyānāṃ vināśaṃ pāpakarmaṇām
05,033.061d*0182_01 catvāri karmāṇy abhayaṃkarāṇi
05,033.061d*0182_02 bhayaṃ prayacchanty ayathākṛtāni
05,033.061d*0182_03 mānāgnihotram uta mānamaunaṃ
05,033.061d*0182_04 mānenādhītam uta mānayajñaḥ
05,033.062a pañcāgnayo manuṣyeṇa paricaryāḥ prayatnataḥ
05,033.062c pitā mātāgnir ātmā ca guruś ca bharatarṣabha
05,033.063a pañcaiva pūjayaṃl loke yaśaḥ prāpnoti kevalam
05,033.063c devān pitṝn manuṣyāṃś ca bhikṣūn atithipañcamān
05,033.064a pañca tvānugamiṣyanti yatra yatra gamiṣyasi
05,033.064c mitrāṇy amitrā madhyasthā upajīvyopajīvinaḥ
05,033.065a pañcendriyasya martyasya chidraṃ ced ekam indriyam
05,033.065c tato 'sya sravati prajñā dṛteḥ pādād ivodakam
05,033.066a ṣaḍ doṣāḥ puruṣeṇeha hātavyā bhūtim icchatā
05,033.066c nidrā tandrī bhayaṃ krodha ālasyaṃ dīrghasūtratā
05,033.067a ṣaḍ imān puruṣo jahyād bhinnāṃ nāvam ivārṇave
05,033.067c apravaktāram ācāryam anadhīyānam ṛtvijam
05,033.068a arakṣitāraṃ rājānaṃ bhāryāṃ cāpriyavādinīm
05,033.068c grāmakāmaṃ ca gopālaṃ vanakāmaṃ ca nāpitam
05,033.069a ṣaḍ eva tu guṇāḥ puṃsā na hātavyāḥ kadā cana
05,033.069c satyaṃ dānam anālasyam anasūyā kṣamā dhṛtiḥ
05,033.069d*0183_01 ṣaḍ imāni vinaśyanti muhūrtam anavekṣaṇāt
05,033.069d*0183_02 gāvaḥ sevā kṛṣir bhāryā vidyā vṛṣalasaṃgatiḥ
05,033.069d*0183_03 ṣaḍ ete hy avamanyante nityaṃ pūrvopakāriṇam
05,033.069d*0183_04 ācāryaṃ śikṣitāḥ śiṣyāḥ kṛtadārāś ca mātaram
05,033.069d*0183_05 nārīṃ vigatakāmās tu kṛtārthāś ca prayojanam
05,033.069d*0183_06 nāvaṃ nistīrṇakāntārā āturāś ca cikitsakam
05,033.069d*0183_07 ārogyam ānṛṇyam avipravāsaḥ
05,033.069d*0183_08 sadbhir manuṣyaiḥ saha saṃprayogaḥ
05,033.069d*0183_09 svapratyayā vṛttir abhītavāsaḥ
05,033.069d*0183_10 ṣaḍ jīvalokasya sukhāni rājan
05,033.069d*0183_11 īrṣur ghṛṇī na saṃtuṣṭaḥ krodhano nityaśaṅkitaḥ
05,033.069d*0183_12 parabhāgyopajīvī ca ṣaḍ ete nityaduḥkhitāḥ
05,033.069d*0184_01 arthāgamo nityam arogitā ca
05,033.069d*0184_02 priyā ca bhāryā priyavādinī ca
05,033.069d*0184_03 vaśyaś ca putro 'rthakarī ca vidyā
05,033.069d*0184_04 ṣaḍ jīvalokasya sukhāni rājan
05,033.070a ṣaṇṇām ātmani nityānām aiśvaryaṃ yo 'dhigacchati
05,033.070c na sa pāpaiḥ kuto 'narthair yujyate vijitendriyaḥ
05,033.071a ṣaḍ ime ṣaṭsu jīvanti saptamo nopalabhyate
05,033.071c corāḥ pramatte jīvanti vyādhiteṣu cikitsakāḥ
05,033.072a pramadāḥ kāmayāneṣu yajamāneṣu yājakāḥ
05,033.072c rājā vivadamāneṣu nityaṃ mūrkheṣu paṇḍitāḥ
05,033.073a sapta doṣāḥ sadā rājñā hātavyā vyasanodayāḥ
05,033.073c prāyaśo yair vinaśyanti kṛtamūlāś ca pārthivāḥ
05,033.074a striyo 'kṣā mṛgayā pānaṃ vākpāruṣyaṃ ca pañcamam
05,033.074c mahac ca daṇḍapāruṣyam arthadūṣaṇam eva ca
05,033.075a aṣṭau pūrvanimittāni narasya vinaśiṣyataḥ
05,033.075c brāhmaṇān prathamaṃ dveṣṭi brāhmaṇaiś ca virudhyate
05,033.076a brāhmaṇasvāni cādatte brāhmaṇāṃś ca jighāṃsati
05,033.076c ramate nindayā caiṣāṃ praśaṃsāṃ nābhinandati
05,033.077a naitān smarati kṛtyeṣu yācitaś cābhyasūyati
05,033.077b*0185_01 yasyaitāni nimittāni tasyāsan naḥ parābhavaḥ
05,033.077c etān doṣān naraḥ prājño buddhyā buddhvā vivarjayet
05,033.078a aṣṭāv imāni harṣasya navanītāni bhārata
05,033.078c vartamānāni dṛśyante tāny eva susukhāny api
05,033.079a samāgamaś ca sakhibhir mahāṃś caiva dhanāgamaḥ
05,033.079c putreṇa ca pariṣvaṅgaḥ saṃnipātaś ca maithune
05,033.080a samaye ca priyālāpaḥ svayūtheṣu ca saṃnatiḥ
05,033.080c abhipretasya lābhaś ca pūjā ca janasaṃsadi
05,033.081a navadvāram idaṃ veśma tristhūṇaṃ pañcasākṣikam
05,033.081c kṣetrajñādhiṣṭhitaṃ vidvān yo veda sa paraḥ kaviḥ
05,033.082a daśa dharmaṃ na jānanti dhṛtarāṣṭra nibodha tān
05,033.082c mattaḥ pramatta unmattaḥ śrāntaḥ kruddho bubhukṣitaḥ
05,033.083a tvaramāṇaś ca bhīruś ca lubdhaḥ kāmī ca te daśa
05,033.083c tasmād eteṣu bhāveṣu na prasajjeta paṇḍitaḥ
05,033.084a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
05,033.084c putrārtham asurendreṇa gītaṃ caiva sudhanvanā
05,033.085a yaḥ kāmamanyū prajahāti rājā; pātre pratiṣṭhāpayate dhanaṃ ca
05,033.085c viśeṣavic chrutavān kṣiprakārī; taṃ sarvalokaḥ kurute pramāṇam
05,033.086a jānāti viśvāsayituṃ manuṣyān; vijñātadoṣeṣu dadhāti daṇḍam
05,033.086c jānāti mātrāṃ ca tathā kṣamāṃ ca; taṃ tādṛśaṃ śrīr juṣate samagrā
05,033.087a sudurbalaṃ nāvajānāti kaṃ cid; yukto ripuṃ sevate buddhipūrvam
05,033.087c na vigrahaṃ rocayate balasthaiḥ; kāle ca yo vikramate sa dhīraḥ
05,033.088a prāpyāpadaṃ na vyathate kadā cid; udyogam anvicchati cāpramattaḥ
05,033.088c duḥkhaṃ ca kāle sahate jitātmā; dhuraṃdharas tasya jitāḥ sapatnāḥ
05,033.089a anarthakaṃ vipravāsaṃ gṛhebhyaḥ; pāpaiḥ saṃdhiṃ paradārābhimarśam
05,033.089c dambhaṃ stainyaṃ paiśunaṃ madyapānaṃ; na sevate yaḥ sa sukhī sadaiva
05,033.090a na saṃrambheṇārabhate 'rthavargam; ākāritaḥ śaṃsati tathyam eva
05,033.090c na mātrārthe rocayate vivādaṃ; nāpūjitaḥ kupyati cāpy amūḍhaḥ
05,033.091a na yo 'bhyasūyaty anukampate ca; na durbalaḥ prātibhāvyaṃ karoti
05,033.091c nātyāha kiṃ cit kṣamate vivādaṃ; sarvatra tādṛg labhate praśaṃsām
05,033.092a yo noddhataṃ kurute jātu veṣaṃ; na pauruṣeṇāpi vikatthate 'nyān
05,033.092c na mūrcchitaḥ kaṭukāny āha kiṃ cit; priyaṃ sadā taṃ kurute jano 'pi
05,033.093a na vairam uddīpayati praśāntaṃ; na darpam ārohati nāstam eti
05,033.093c na durgato 'smīti karoti manyuṃ; tam āryaśīlaṃ param āhur agryam
05,033.094a na sve sukhe vai kurute praharṣaṃ; nānyasya duḥkhe bhavati pratītaḥ
05,033.094c dattvā na paścāt kurute 'nutāpaṃ; na katthate satpuruṣāryaśīlaḥ
05,033.095a deśācārān samayāñ jātidharmān; bubhūṣate yas tu parāvarajñaḥ
05,033.095c sa tatra tatrādhigataḥ sadaiva; mahājanasyādhipatyaṃ karoti
05,033.096a dambhaṃ mohaṃ matsaraṃ pāpakṛtyaṃ; rājadviṣṭaṃ paiśunaṃ pūgavairam
05,033.096c mattonmattair durjanaiś cāpi vādaṃ; yaḥ prajñāvān varjayet sa pradhānaḥ
05,033.097a damaṃ śaucaṃ daivataṃ maṅgalāni; prāyaścittaṃ vividhāṃl lokavādān
05,033.097c etāni yaḥ kurute naityakāni; tasyotthānaṃ devatā rādhayanti
05,033.098a samair vivāhaṃ kurute na hīnaiḥ; samaiḥ sakhyaṃ vyavahāraṃ kathāś ca
05,033.098c guṇair viśiṣṭāṃś ca purodadhāti; vipaścitas tasya nayāḥ sunītāḥ
05,033.099a mitaṃ bhuṅkte saṃvibhajyāśritebhyo; mitaṃ svapity amitaṃ karma kṛtvā
05,033.099c dadāty amitreṣv api yācitaḥ saṃs; tam ātmavantaṃ prajahaty anarthāḥ
05,033.100a cikīrṣitaṃ viprakṛtaṃ ca yasya; nānye janāḥ karma jānanti kiṃ cit
05,033.100c mantre gupte samyag anuṣṭhite ca; svalpo nāsya vyathate kaś cid arthaḥ
05,033.101a yaḥ sarvabhūtapraśame niviṣṭaḥ; satyo mṛdur dānakṛc chuddhabhāvaḥ
05,033.101c atīva saṃjñāyate jñātimadhye; mahāmaṇir jātya iva prasannaḥ
05,033.102a ya ātmanāpatrapate bhṛśaṃ naraḥ; sa sarvalokasya gurur bhavaty uta
05,033.102c anantatejāḥ sumanāḥ samāhitaḥ; svatejasā sūrya ivāvabhāsate
05,033.103a vane jātāḥ śāpadagdhasya rājñaḥ; pāṇḍoḥ putrāḥ pañca pañcendrakalpāḥ
05,033.103c tvayaiva bālā vardhitāḥ śikṣitāś ca; tavādeśaṃ pālayanty āmbikeya
05,033.104a pradāyaiṣām ucitaṃ tāta rājyaṃ; sukhī putraiḥ sahito modamānaḥ
05,033.104c na devānāṃ nāpi ca mānuṣāṇāṃ; bhaviṣyasi tvaṃ tarkaṇīyo narendra
05,034.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,034.001a jāgrato dahyamānasya yat kāryam anupaśyasi
05,034.001c tad brūhi tvaṃ hi nas tāta dharmārthakuśalaḥ śuciḥ
05,034.002a tvaṃ māṃ yathāvad vidura praśādhi; prajñāpūrvaṃ sarvam ajātaśatroḥ
05,034.002c yan manyase pathyam adīnasattva; śreyaskaraṃ brūhi tad vai kurūṇām
05,034.003a pāpāśaṅkī pāpam evānupaśyan; pṛcchāmi tvāṃ vyākulenātmanāham
05,034.003c kave tan me brūhi sarvaṃ yathāvan; manīṣitaṃ sarvam ajātaśatroḥ
05,034.004 vidura uvāca
05,034.004*0186_01 sulabhāḥ puruṣā rājan satataṃ priyavādinaḥ
05,034.004*0186_02 apriyasya ca pathyasya vaktā śrotā ca durlabhaḥ
05,034.004a śubhaṃ vā yadi vā pāpaṃ dveṣyaṃ vā yadi vā priyam
05,034.004c apṛṣṭas tasya tad brūyād yasya necchet parābhavam
05,034.005a tasmād vakṣyāmi te rājan bhavam icchan kurūn prati
05,034.005c vacaḥ śreyaskaraṃ dharmyaṃ bruvatas tan nibodha me
05,034.006a mithyopetāni karmāṇi sidhyeyur yāni bhārata
05,034.006c anupāyaprayuktāni mā sma teṣu manaḥ kṛthāḥ
05,034.007a tathaiva yogavihitaṃ na sidhyet karma yan nṛpa
05,034.007c upāyayuktaṃ medhāvī na tatra glapayen manaḥ
05,034.008a anubandhān avekṣeta sānubandheṣu karmasu
05,034.008c saṃpradhārya ca kurvīta na vegena samācaret
05,034.009a anubandhaṃ ca saṃprekṣya vipākāṃś caiva karmaṇām
05,034.009c utthānam ātmanaś caiva dhīraḥ kurvīta vā na vā
05,034.010a yaḥ pramāṇaṃ na jānāti sthāne vṛddhau tathā kṣaye
05,034.010c kośe janapade daṇḍe na sa rājye 'vatiṣṭhate
05,034.011a yas tv etāni pramāṇāni yathoktāny anupaśyati
05,034.011c yukto dharmārthayor jñāne sa rājyam adhigacchati
05,034.012a na rājyaṃ prāptam ity eva vartitavyam asāṃpratam
05,034.012c śriyaṃ hy avinayo hanti jarā rūpam ivottamam
05,034.013a bhakṣyottamapraticchannaṃ matsyo baḍiśam āyasam
05,034.013c rūpābhipātī grasate nānubandham avekṣate
05,034.014a yac chakyaṃ grasituṃ grasyaṃ grastaṃ pariṇamec ca yat
05,034.014c hitaṃ ca pariṇāme yat tad adyaṃ bhūtim icchatā
05,034.015a vanaspater apakvāni phalāni pracinoti yaḥ
05,034.015c sa nāpnoti rasaṃ tebhyo bījaṃ cāsya vinaśyati
05,034.016a yas tu pakvam upādatte kāle pariṇataṃ phalam
05,034.016c phalād rasaṃ sa labhate bījāc caiva phalaṃ punaḥ
05,034.017a yathā madhu samādatte rakṣan puṣpāṇi ṣaṭpadaḥ
05,034.017c tadvad arthān manuṣyebhya ādadyād avihiṃsayā
05,034.018a puṣpaṃ puṣpaṃ vicinvīta mūlacchedaṃ na kārayet
05,034.018c mālākāra ivārāme na yathāṅgārakārakaḥ
05,034.019a kiṃ nu me syād idaṃ kṛtvā kiṃ nu me syād akurvataḥ
05,034.019c iti karmāṇi saṃcintya kuryād vā puruṣo na vā
05,034.020a anārabhyā bhavanty arthāḥ ke cin nityaṃ tathāgatāḥ
05,034.020c kṛtaḥ puruṣakāro 'pi bhaved yeṣu nirarthakaḥ
05,034.020d*0187_01 anarthe caiva niratam arthe caiva parāṅmukham
05,034.021a kāṃś cid arthān naraḥ prājño laghumūlān mahāphalān
05,034.021c kṣipram ārabhate kartuṃ na vighnayati tādṛśān
05,034.022a ṛju paśyati yaḥ sarvaṃ cakṣuṣānupibann iva
05,034.022c āsīnam api tūṣṇīkam anurajyanti taṃ prajāḥ
05,034.022d*0188_01 supuṣpitaḥ syād aphalaḥ phalitaḥ syād durāruhaḥ
05,034.022d*0188_02 apakvaḥ pakvasaṃkāśo na tu śīryeta karhi cit
05,034.023a cakṣuṣā manasā vācā karmaṇā ca caturvidham
05,034.023c prasādayati lokaṃ yaḥ taṃ loko 'nuprasīdati
05,034.024a yasmāt trasyanti bhūtāni mṛgavyādhān mṛgā iva
05,034.024c sāgarāntām api mahīṃ labdhvā sa parihīyate
05,034.025a pitṛpaitāmahaṃ rājyaṃ prāptavān svena tejasā
05,034.025c vāyur abhram ivāsādya bhraṃśayaty anaye sthitaḥ
05,034.026a dharmam ācarato rājñaḥ sadbhiś caritam āditaḥ
05,034.026c vasudhā vasusaṃpūrṇā vardhate bhūtivardhanī
05,034.027a atha saṃtyajato dharmam adharmaṃ cānutiṣṭhataḥ
05,034.027c pratisaṃveṣṭate bhūmir agnau carmāhitaṃ yathā
05,034.028a ya eva yatnaḥ kriyate pararāṣṭrāvamardane
05,034.028c sa eva yatnaḥ kartavyaḥ svarāṣṭraparipālane
05,034.029a dharmeṇa rājyaṃ vindeta dharmeṇa paripālayet
05,034.029c dharmamūlāṃ śriyaṃ prāpya na jahāti na hīyate
05,034.030a apy unmattāt pralapato bālāc ca parisarpataḥ
05,034.030c sarvataḥ sāram ādadyād aśmabhya iva kāñcanam
05,034.031a suvyāhṛtāni sudhiyāṃ sukṛtāni tatas tataḥ
05,034.031c saṃcinvan dhīra āsīta śilāhārī śilaṃ yathā
05,034.032a gandhena gāvaḥ paśyanti vedaiḥ paśyanti brāhmaṇāḥ
05,034.032c cāraiḥ paśyanti rājānaś cakṣurbhyām itare janāḥ
05,034.033a bhūyāṃsaṃ labhate kleśaṃ yā gaur bhavati durduhā
05,034.033c atha yā suduhā rājan naiva tāṃ vinayanty api
05,034.034a yad ataptaṃ praṇamati na tat saṃtāpayanty api
05,034.034c yac ca svayaṃ nataṃ dāru na tat saṃnāmayanty api
05,034.035a etayopamayā dhīraḥ saṃnameta balīyase
05,034.035c indrāya sa praṇamate namate yo balīyase
05,034.036a parjanyanāthāḥ paśavo rājāno mitrabāndhavāḥ
05,034.036c patayo bāndhavāḥ strīṇāṃ brāhmaṇā vedabāndhavāḥ
05,034.037a satyena rakṣyate dharmo vidyā yogena rakṣyate
05,034.037c mṛjayā rakṣyate rūpaṃ kulaṃ vṛttena rakṣyate
05,034.038a mānena rakṣyate dhānyam aśvān rakṣaty anukramaḥ
05,034.038c abhīkṣṇadarśanād gāvaḥ striyo rakṣyāḥ kucelataḥ
05,034.039a na kulaṃ vṛttahīnasya pramāṇam iti me matiḥ
05,034.039c antyeṣv api hi jātānāṃ vṛttam eva viśiṣyate
05,034.040a ya īrṣyuḥ paravitteṣu rūpe vīrye kulānvaye
05,034.040c sukhe saubhāgyasatkāre tasya vyādhir anantakaḥ
05,034.041a akāryakaraṇād bhītaḥ kāryāṇāṃ ca vivarjanāt
05,034.041c akāle mantrabhedāc ca yena mādyen na tat pibet
05,034.042a vidyāmado dhanamadas tṛtīyo 'bhijano madaḥ
05,034.042c ete madāvaliptānām eta eva satāṃ damāḥ
05,034.043a asanto 'bhyarthitāḥ sadbhiḥ kiṃ cit kāryaṃ kadā cana
05,034.043b*0189_01 tāvan na tasya sukṛtaṃ kiṃ cit kāryaṃ kadā cana
05,034.043c manyante santam ātmānam asantam api viśrutam
05,034.044a gatir ātmavatāṃ santaḥ santa eva satāṃ gatiḥ
05,034.044c asatāṃ ca gatiḥ santo na tv asantaḥ satāṃ gatiḥ
05,034.045a jitā sabhā vastravatā samāśā gomatā jitā
05,034.045c adhvā jito yānavatā sarvaṃ śīlavatā jitam
05,034.046a śīlaṃ pradhānaṃ puruṣe tad yasyeha praṇaśyati
05,034.046c na tasya jīvitenārtho na dhanena na bandhubhiḥ
05,034.047a āḍhyānāṃ māṃsaparamaṃ madhyānāṃ gorasottaram
05,034.047c lavaṇottaraṃ daridrāṇāṃ bhojanaṃ bharatarṣabha
05,034.048a saṃpannataram evānnaṃ daridrā bhuñjate sadā
05,034.048c kṣut svādutāṃ janayati sā cāḍhyeṣu sudurlabhā
05,034.049a prāyeṇa śrīmatāṃ loke bhoktuṃ śaktir na vidyate
05,034.049c daridrāṇāṃ tu rājendra api kāṣṭhaṃ hi jīryate
05,034.049d*0190_01 yathā yathā mahat tantraṃ vistaraś ca yathā yathā
05,034.049d*0190_02 tathā tathā mahad duḥkhaṃ sukhaṃ tu na tathā tathā
05,034.050a avṛttir bhayam antyānāṃ madhyānāṃ maraṇād bhayam
05,034.050c uttamānāṃ tu martyānām avamānāt paraṃ bhayam
05,034.051a aiśvaryamadapāpiṣṭhā madāḥ pānamadādayaḥ
05,034.051c aiśvaryamadamatto hi nāpatitvā vibudhyate
05,034.052a indriyair indriyārtheṣu vartamānair anigrahaiḥ
05,034.052c tair ayaṃ tāpyate loko nakṣatrāṇi grahair iva
05,034.053a yo jitaḥ pañcavargeṇa sahajenātmakarśinā
05,034.053c āpadas tasya vardhante śuklapakṣa ivoḍurāṭ
05,034.054a avijitya ya ātmānam amātyān vijigīṣate
05,034.054c amitrān vājitāmātyaḥ so 'vaśaḥ parihīyate
05,034.055a ātmānam eva prathamaṃ deśarūpeṇa yo jayet
05,034.055c tato 'mātyān amitrāṃś ca na moghaṃ vijigīṣate
05,034.056a vaśyendriyaṃ jitāmātyaṃ dhṛtadaṇḍaṃ vikāriṣu
05,034.056c parīkṣyakāriṇaṃ dhīram atyantaṃ śrīr niṣevate
05,034.057a rathaḥ śarīraṃ puruṣasya rājan; nātmā niyantendriyāṇy asya cāśvāḥ
05,034.057c tair apramattaḥ kuśalaḥ sadaśvair; dāntaiḥ sukhaṃ yāti rathīva dhīraḥ
05,034.058a etāny anigṛhītāni vyāpādayitum apy alam
05,034.058c avidheyā ivādāntā hayāḥ pathi kusārathim
05,034.059a anartham arthataḥ paśyann arthaṃ caivāpy anarthataḥ
05,034.059c indriyaiḥ prasṛto bālaḥ suduḥkhaṃ manyate sukham
05,034.060a dharmārthau yaḥ parityajya syād indriyavaśānugaḥ
05,034.060c śrīprāṇadhanadārebhya kṣipraṃ sa parihīyate
05,034.061a arthānām īśvaro yaḥ syād indriyāṇām anīśvaraḥ
05,034.061c indriyāṇām anaiśvaryād aiśvaryād bhraśyate hi saḥ
05,034.062a ātmanātmānam anvicchen manobuddhīndriyair yataiḥ
05,034.062c ātmaiva hy ātmano bandhur ātmaiva ripur ātmanaḥ
05,034.062d*0191_01 bandhur ātmātmanas tasya yenaivātmātmanā jitaḥ
05,034.062d*0191_02 sa eva niyato bandhuḥ sa eva niyato ripuḥ
05,034.063a kṣudrākṣeṇeva jālena jhaṣāv apihitāv ubhau
05,034.063c kāmaś ca rājan krodhaś ca tau prajñānaṃ vilumpataḥ
05,034.064a samavekṣyeha dharmārthau saṃbhārān yo 'dhigacchati
05,034.064c sa vai saṃbhṛtasaṃbhāraḥ satataṃ sukham edhate
05,034.065a yaḥ pañcābhyantarāñ śatrūn avijitya matikṣayān
05,034.065c jigīṣati ripūn anyān ripavo 'bhibhavanti tam
05,034.066a dṛśyante hi durātmāno vadhyamānāḥ svakarmabhiḥ
05,034.066c indriyāṇām anīśatvād rājāno rājyavibhramaiḥ
05,034.067a asaṃtyāgāt pāpakṛtām apāpāṃs; tulyo daṇḍaḥ spṛśate miśrabhāvāt
05,034.067c śuṣkeṇārdraṃ dahyate miśrabhāvāt; tasmāt pāpaiḥ saha saṃdhiṃ na kuryāt
05,034.068a nijān utpatataḥ śatrūn pañca pañcaprayojanān
05,034.068c yo mohān na nigṛhṇāti tam āpad grasate naram
05,034.069a anasūyārjavaṃ śaucaṃ saṃtoṣaḥ priyavāditā
05,034.069c damaḥ satyam anāyāso na bhavanti durātmanām
05,034.070a ātmajñānam anāyāsas titikṣā dharmanityatā
05,034.070c vāk caiva guptā dānaṃ ca naitāny antyeṣu bhārata
05,034.071a ākrośaparivādābhyāṃ vihiṃsanty abudhā budhān
05,034.071c vaktā pāpam upādatte kṣamamāṇo vimucyate
05,034.072a hiṃsā balam asādhūnāṃ rājñāṃ daṇḍavidhir balam
05,034.072c śuśrūṣā tu balaṃ strīṇāṃ kṣamā guṇavatāṃ balam
05,034.073a vāksaṃyamo hi nṛpate suduṣkaratamo mataḥ
05,034.073c arthavac ca vicitraṃ ca na śakyaṃ bahu bhāṣitum
05,034.074a abhyāvahati kalyāṇaṃ vividhā vāk subhāṣitā
05,034.074c saiva durbhāṣitā rājann anarthāyopapadyate
05,034.075a saṃrohati śarair viddhaṃ vanaṃ paraśunā hatam
05,034.075c vācā duruktaṃ bībhatsaṃ na saṃrohati vākkṣatam
05,034.076a karṇinālīkanārācā nirharanti śarīrataḥ
05,034.076c vākśalyas tu na nirhartuṃ śakyo hṛdiśayo hi saḥ
05,034.077a vāksāyakā vadanān niṣpatanti; yair āhataḥ śocati rātryahāni
05,034.077c parasya nāmarmasu te patanti; tān paṇḍito nāvasṛjet pareṣu
05,034.078a yasmai devāḥ prayacchanti puruṣāya parābhavam
05,034.078c buddhiṃ tasyāpakarṣanti so 'pācīnāni paśyati
05,034.079a buddhau kaluṣabhūtāyāṃ vināśe pratyupasthite
05,034.079c anayo nayasaṃkāśo hṛdayān nāpasarpati
05,034.079d*0192_01 na devā yaṣṭim ādāya rakṣanti paśupālavat
05,034.079d*0192_02 yaṃ hi rakṣitum icchanti buddhyā saṃyojayanti tam
05,034.080a seyaṃ buddhiḥ parītā te putrāṇāṃ tava bhārata
05,034.080c pāṇḍavānāṃ virodhena na cainām avabudhyase
05,034.081a rājā lakṣaṇasaṃpannas trailokyasyāpi yo bhavet
05,034.081c śiṣyas te śāsitā so 'stu dhṛtarāṣṭra yudhiṣṭhiraḥ
05,034.082a atīva sarvān putrāṃs te bhāgadheyapuraskṛtaḥ
05,034.082c tejasā prajñayā caiva yukto dharmārthatattvavit
05,034.083a ānṛśaṃsyād anukrośād yo 'sau dharmabhṛtāṃ varaḥ
05,034.083c gauravāt tava rājendra bahūn kleśāṃs titikṣati
05,035.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,035.001a brūhi bhūyo mahābuddhe dharmārthasahitaṃ vacaḥ
05,035.001c śṛṇvato nāsti me tṛptir vicitrāṇīha bhāṣase
05,035.002 vidura uvāca
05,035.002a sarvatīrtheṣu vā snānaṃ sarvabhūteṣu cārjavam
05,035.002c ubhe ete same syātām ārjavaṃ vā viśiṣyate
05,035.003a ārjavaṃ pratipadyasva putreṣu satataṃ vibho
05,035.003c iha kīrtiṃ parāṃ prāpya pretya svargam avāpsyasi
05,035.004a yāvat kīrtir manuṣyasya puṇyā lokeṣu gīyate
05,035.004c tāvat sa puruṣavyāghra svargaloke mahīyate
05,035.005a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
05,035.005c virocanasya saṃvādaṃ keśinyarthe sudhanvanā
05,035.005d*0193_01 svayaṃvare sthitā kanyā keśinī nāma nāmataḥ
05,035.005d*0193_02 rūpeṇāpratimā rājan viśiṣṭapatikāmyayā
05,035.005d*0193_03 virocano 'tha daiteyas tadā tatrājagāma ha
05,035.005d*0193_04 prāptum icchaṃs tatas tatra daityendraṃ prāha keśinī
05,035.006 keśiny uvāca
05,035.006a kiṃ brāhmaṇāḥ svic chreyāṃso ditijāḥ svid virocana
05,035.006c atha kena sma paryaṅkaṃ sudhanvā nādhirohati
05,035.007 virocana uvāca
05,035.007a prājāpatyā hi vai śreṣṭhā vayaṃ keśini sattamāḥ
05,035.007c asmākaṃ khalv ime lokāḥ ke devāḥ ke dvijātayaḥ
05,035.008 keśiny uvāca
05,035.008a ihaivāssva pratīkṣāva upasthāne virocana
05,035.008c sudhanvā prātar āgantā paśyeyaṃ vāṃ samāgatau
05,035.009 virocana uvāca
05,035.009a tathā bhadre kariṣyāmi yathā tvaṃ bhīru bhāṣase
05,035.009c sudhanvānaṃ ca māṃ caiva prātar draṣṭāsi saṃgatau
05,035.009d*0194_01 atītāyāṃ ca śarvaryām udite sūryamaṇḍale
05,035.009d*0195_01 athājagāma taṃ deśaṃ sudhanvā rājasattama
05,035.009d*0196_01 virocano yatra vibho keśinyā sahitaḥ sthitaḥ
05,035.009d*0197_01 sudhanvā ca samāgacchat prāhlādiṃ keśinīṃ tathā
05,035.009d*0197_02 samāgataṃ dvijaṃ dṛṣṭvā keśinī bharatarṣabha
05,035.009d*0197_03 pratyutthāyāsanaṃ tasmai pādyam arghyaṃ dadau punaḥ
05,035.009d*0198_01 etasminn antare tatra sudhanvā pratyadṛśyata
05,035.009d*0198_02 iti hovāca vacanaṃ virocanam anuttamam
05,035.010 sudhanvovāca
05,035.010a anvālabhe hiraṇmayaṃ prāhrāde 'haṃ tavāsanam
05,035.010c ekatvam upasaṃpanno na tv āseyaṃ tvayā saha
05,035.011 virocana uvāca
05,035.011a anvāharantu phalakaṃ kūrcaṃ vāpy atha vā bṛsīm
05,035.011b*0199_01 na matto hy adhiko 'si tvaṃ guṇato janmato 'pi vā
05,035.011c sudhanvan na tvam arho 'si mayā saha samāsanam
05,035.012 sudhanvovāca
05,035.012*0200_01 pitāputrau sahāsītāṃ dvau viprau dvau ca pārthivau
05,035.012*0200_02 dvau caiva vaiśyau śūdrau ca na tv anyāv itaretaraṃ
05,035.012a pitāpi te samāsīnam upāsītaiva mām adhaḥ
05,035.012c bālaḥ sukhaidhito gehe na tvaṃ kiṃ cana budhyase
05,035.013 virocana uvāca
05,035.013a hiraṇyaṃ ca gavāśvaṃ ca yad vittam asureṣu naḥ
05,035.013c sudhanvan vipaṇe tena praśnaṃ pṛcchāva ye viduḥ
05,035.014 sudhanvovāca
05,035.014a hiraṇyaṃ ca gavāśvaṃ ca tavaivāstu virocana
05,035.014c prāṇayos tu paṇaṃ kṛtvā praśnaṃ pṛcchāva ye viduḥ
05,035.015 virocana uvāca
05,035.015a āvāṃ kutra gamiṣyāvaḥ prāṇayor vipaṇe kṛte
05,035.015c na hi deveṣv ahaṃ sthātā na manuṣyeṣu karhi cit
05,035.016 sudhanvovāca
05,035.016a pitaraṃ te gamiṣyāvaḥ prāṇayor vipaṇe kṛte
05,035.016c putrasyāpi sa hetor hi prahrādo nānṛtaṃ vadet
05,035.016d*0201_00 vidura uvāca
05,035.016d*0201_01 evaṃ kṛtapaṇau kruddhau tatrābhijagmatus tadā
05,035.016d*0201_02 virocanasudhanvānau prahrādo yatra tiṣṭhati
05,035.016d*0202_01 ity uktvā jagmatus tau tu prahrādasya gṛhaṃ prati
05,035.016d*0202_02 gatvā taṃ dadṛśus tatra daityānām īśvaraṃ tadā
05,035.016d*0202_03 tāv āgatāv abhiprekṣya prahrādo vismitas tadā
05,035.016d*0202_04 papracchāgamane hetuṃ ubhayor ditijas tataḥ
05,035.017 prahrāda uvāca
05,035.017a imau tau saṃpradṛśyete yābhyāṃ na caritaṃ saha
05,035.017c āśīviṣāv iva kruddhāv ekamārgam ihāgatau
05,035.018a kiṃ vai sahaiva carato na purā carataḥ saha
05,035.018b*0203_01 tat tvāṃ sudhanvan pṛcchāmi mā pṛṣṭam anṛtaṃ vadīḥ
05,035.018c virocanaitat pṛcchāmi kiṃ te sakhyaṃ sudhanvanā
05,035.019 virocana uvāca
05,035.019a na me sudhanvanā sakhyaṃ prāṇayor vipaṇāvahe
05,035.019c prahrāda tat tvāṃ pṛcchāmi mā praśnam anṛtaṃ vadīḥ
05,035.019d*0204_00 prahlādaḥ
05,035.019d*0204_01 na kalmāṣo na kapilo na kṛṣṇo na ca lohitaḥ
05,035.019d*0204_02 sudhanvā
05,035.019d*0204_02 aṇīyān kṣuradhārāyāḥ ko dharmaṃ vaktum arhati
05,035.019d*0204_03 yad yat tattvaṃ vakṣyasi tvaṃ yadi vā nāpi vakṣyasi
05,035.019d*0204_04 prahlāda praśnam anaghaṃ mūrdhnā te viphaliṣyati
05,035.020 prahrāda uvāca
05,035.020a udakaṃ madhuparkaṃ cāpy ānayantu sudhanvane
05,035.020c brahmann abhyarcanīyo 'si śvetā gauḥ pīvarīkṛtā
05,035.021 sudhanvovāca
05,035.021a udakaṃ madhuparkaṃ ca patha evārpitaṃ mama
05,035.021c prahrāda tvaṃ tu nau praśnaṃ tathyaṃ prabrūhi pṛcchatoḥ
05,035.021d*0205_01 kiṃ brāhmaṇāḥ svic chreyāṃsa utāho svid virocanaḥ
05,035.021d*0206_01 satyaṃ prabrūhi daityendra satyaṃ hi paramaṃ tapaḥ
05,035.022 prahrāda uvāca
05,035.022a putro vānyo bhavān brahman sākṣye caiva bhavet sthitaḥ
05,035.022c tayor vivadatoḥ praśnaṃ katham asmadvidho vadet
05,035.022d*0207_00 viduraḥ
05,035.022d*0207_01 ādityena sahāyāntaṃ prahlādo haṃsam abravīt
05,035.022d*0207_02 prahlādaḥ
05,035.022d*0207_02 dhṛtarāṣṭraṃ mahāprājñaṃ sarvajñaṃ priyadarśanam
05,035.022d*0207_03 putravān yo bhaved brahman sākṣye cāpi bhavet sthitaḥ
05,035.022d*0207_04 tayor vivadator haṃsa kathaṃ dharmaḥ pravartate
05,035.022d*0208_00 sudhanvovāca
05,035.022d*0208_01 gāṃ pradadyās tv aurasāya yad vānyat syāt priyaṃ dhanam
05,035.022d*0208_02 dvayor vivadatos tathyaṃ vācyaṃ ca matimaṃs tvayā
05,035.023a atha yo naiva prabrūyāt satyaṃ vā yadi vānṛtam
05,035.023c etat sudhanvan pṛcchāmi durvivaktā sma kiṃ vaset
05,035.023d*0209_00 haṃsaḥ
05,035.023d*0209_01 pṛṣṭo dharmaṃ na vibrūyād gokarṇaśithilaṃ caran
05,035.023d*0209_02 dharmād bhraśyati rājaṃs tu nāsya loko 'sti na prajāḥ
05,035.023d*0209_03 dharma etān saṃrujati yathā nady anukūlajān
05,035.023d*0209_04 ye dharmam anupaśyantas tūṣṇīṃ dhyāyanta āsate
05,035.023d*0209_05 śreṣṭho 'rdhaṃ tu haret tatra bhavet pādaś ca kartari
05,035.023d*0209_06 pādas teṣu sabhāsatsu yatra nindyo na nindyate
05,035.023d*0209_07 anenā bhavati śreṣṭho mucyante ca sabhāsadaḥ
05,035.023d*0209_08 kartāram eno gacchec ca nindyo yatra hi nindyate
05,035.023d*0209_08 prahlādaḥ
05,035.023d*0209_09 mohād vā caiva kāmād vā mithyāvādaṃ yadi bruvan
05,035.023d*0209_10 dhṛtarāṣṭra tvāṃ pṛcchāmi durvivaktā tu kāṃ vaset
05,035.024 sudhanvovāca
05,035.024a yāṃ rātrim adhivinnā strī yāṃ caivākṣaparājitaḥ
05,035.024c yāṃ ca bhārābhitaptāṅgo durvivaktā sma tāṃ vaset
05,035.025a nagare pratiruddhaḥ san bahirdvāre bubhukṣitaḥ
05,035.025c amitrān bhūyasaḥ paśyan durvivaktā sma tāṃ vaset
05,035.025d*0210_01 yāṃ ca rātrim abhidrugdho yāṃ ca mitre priye mṛte
05,035.025d*0210_02 sarvasvena ca yo hīno durvivaktā tu tāṃ vaset
05,035.026a pañca paśvanṛte hanti daśa hanti gavānṛte
05,035.026c śatam aśvānṛte hanti sahasraṃ puruṣānṛte
05,035.027a hanti jātān ajātāṃś ca hiraṇyārthe 'nṛtaṃ vadan
05,035.027c sarvaṃ bhūmyanṛte hanti mā sma bhūmyanṛtaṃ vadīḥ
05,035.028 prahrāda uvāca
05,035.028a mattaḥ śreyān aṅgirā vai sudhanvā tvad virocana
05,035.028c mātāsya śreyasī mātus tasmāt tvaṃ tena vai jitaḥ
05,035.029a virocana sudhanvāyaṃ prāṇānām īśvaras tava
05,035.029c sudhanvan punar icchāmi tvayā dattaṃ virocanam
05,035.030 sudhanvovāca
05,035.030a yad dharmam avṛṇīthās tvaṃ na kāmād anṛtaṃ vadīḥ
05,035.030c punar dadāmi te tasmāt putraṃ prahrāda durlabham
05,035.031a eṣa prahrāda putras te mayā datto virocanaḥ
05,035.031c pādaprakṣālanaṃ kuryāt kumāryāḥ saṃnidhau mama
05,035.032 vidura uvāca
05,035.032a tasmād rājendra bhūmyarthe nānṛtaṃ vaktum arhasi
05,035.032c mā gamaḥ sasutāmātyo 'tyayaṃ putrān anubhraman
05,035.033a na devā yaṣṭim ādāya rakṣanti paśupālavat
05,035.033c yaṃ tu rakṣitum icchanti buddhyā saṃvibhajanti tam
05,035.034a yathā yathā hi puruṣaḥ kalyāṇe kurute manaḥ
05,035.034c tathā tathāsya sarvārthāḥ sidhyante nātra saṃśayaḥ
05,035.035a na chandāṃsi vṛjināt tārayanti; māyāvinaṃ māyayā vartamānam
05,035.035c nīḍaṃ śakuntā iva jātapakṣāś; chandāṃsy enaṃ prajahaty antakāle
05,035.036a mattāpānaṃ kalahaṃ pūgavairaṃ; bhāryāpatyor antaraṃ jñātibhedam
05,035.036c rājadviṣṭaṃ strīpumāṃsor vivādaṃ; varjyāny āhur yaś ca panthāḥ praduṣṭaḥ
05,035.037a sāmudrikaṃ vaṇijaṃ corapūrvaṃ; śalākadhūrtaṃ ca cikitsakaṃ ca
05,035.037c ariṃ ca mitraṃ ca kuśīlavaṃ ca; naitān sākṣyeṣv adhikurvīta sapta
05,035.038a mānāgnihotram uta mānamaunaṃ; mānenādhītam uta mānayajñaḥ
05,035.038c etāni catvāry abhayaṃkarāṇi; bhayaṃ prayacchanty ayathākṛtāni
05,035.039a agāradāhī garadaḥ kuṇḍāśī somavikrayī
05,035.039c parvakāraś ca sūcī ca mitradhruk pāradārikaḥ
05,035.040a bhrūṇahā gurutalpī ca yaś ca syāt pānapo dvijaḥ
05,035.040c atitīkṣṇaś ca kākaś ca nāstiko vedanindakaḥ
05,035.041a sruvapragrahaṇo vrātyaḥ kīnāśaś cārthavān api
05,035.041c rakṣety uktaś ca yo hiṃsyāt sarve brahmahaṇaiḥ samāḥ
05,035.042a tṛṇolkayā jñāyate jātarūpaṃ; yuge bhadro vyavahāreṇa sādhuḥ
05,035.042c śūro bhayeṣv arthakṛcchreṣu dhīraḥ; kṛcchrāsv āpatsu suhṛdaś cārayaś ca
05,035.043a jarā rūpaṃ harati hi dhairyam āśā; mṛtyuḥ prāṇān dharmacaryām asūyā
05,035.043c krodhaḥ śriyaṃ śīlam anāryasevā; hriyaṃ kāmaḥ sarvam evābhimānaḥ
05,035.043d*0211_01 na krodhino 'rtho na nṛśaṃsasya mitraṃ
05,035.043d*0211_02 krūrasya na strī sukhino na vidyā
05,035.043d*0211_03 na kāmino hrīr alasasya kośaḥ
05,035.043d*0211_04 sarvaṃ tu na syād anavasthitasya
05,035.044a śrīr maṅgalāt prabhavati prāgalbhyāt saṃpravardhate
05,035.044c dākṣyāt tu kurute mūlaṃ saṃyamāt pratitiṣṭhati
05,035.045a aṣṭau guṇāḥ puruṣaṃ dīpayanti; prajñā ca kaulyaṃ ca damaḥ śrutaṃ ca
05,035.045c parākramaś cābahubhāṣitā ca; dānaṃ yathāśakti kṛtajñatā ca
05,035.046a etān guṇāṃs tāta mahānubhāvān; eko guṇaḥ saṃśrayate prasahya
05,035.046c rājā yadā satkurute manuṣyaṃ; sarvān guṇān eṣa guṇo 'tibhāti
05,035.047a aṣṭau nṛpemāni manuṣyaloke; svargasya lokasya nidarśanāni
05,035.047c catvāry eṣām anvavetāni sadbhiś; catvāry eṣām anvavayanti santaḥ
05,035.048a yajño dānam adhyayanaṃ tapaś ca; catvāry etāny anvavetāni sadbhiḥ
05,035.048c damaḥ satyam ārjavam ānṛśaṃsyaṃ; catvāry etāny anvavayanti santaḥ
05,035.048d*0212_01 ijyādhyayanadānāni tapaḥ satyaṃ kṣamā ghṛṇā
05,035.048d*0212_02 alobha iti mārgo 'yaṃ dharmasyāṣṭavidhaḥ smṛtaḥ
05,035.048d*0213_01 tatra pūrvacaturvargo dambhārtham api sevyate
05,035.048d*0213_02 uttaras tu caturvargo nāmahātmasu tiṣṭhati
05,035.049a na sā sabhā yatra na santi vṛddhā; na te vṛddhā ye na vadanti dharmam
05,035.049c nāsau dharmo yatra na satyam asti; na tat satyaṃ yac chalenānuviddham
05,035.050a satyaṃ rūpaṃ śrutaṃ vidyā kaulyaṃ śīlaṃ balaṃ dhanam
05,035.050c śauryaṃ ca citrabhāṣyaṃ ca daśa saṃsargayonayaḥ
05,035.050d*0214_01 atha yo naiva vibrūyān na satyaṃ nānṛtaṃ vadet
05,035.050d*0214_02 ye dharmam abhyasūyantas tūṣṇīṃ dhyāyanta āsate
05,035.050d*0214_03 śreṣṭhaḥ pādaṃ haret tatra bhavet pādaś ca kartari
05,035.050d*0214_04 pādas teṣu sabhāsatsu yatra nindyo na nindyate
05,035.050d*0214_05 anenāḥ śreṣṭho bhavati pramucyante sabhāsadaḥ
05,035.050d*0214_06 eno gacchati kartāraṃ nindārho yatra nindyate
05,035.051a pāpaṃ kurvan pāpakīrtiḥ pāpam evāśnute phalam
05,035.051c puṇyaṃ kurvan puṇyakīrtiḥ puṇyam evāśnute phalam
05,035.051d*0215_01 tasmāt pāpaṃ na kurvīta puruṣaḥ śaṃsitavrataḥ
05,035.052a pāpaṃ prajñāṃ nāśayati kriyamāṇaṃ punaḥ punaḥ
05,035.052c naṣṭaprajñaḥ pāpam eva nityam ārabhate naraḥ
05,035.053a puṇyaṃ prajñāṃ vardhayati kriyamāṇaṃ punaḥ punaḥ
05,035.053c vṛddhaprajñaḥ puṇyam eva nityam ārabhate naraḥ
05,035.053d*0216_01 puṇyaṃ kurvan puṇyakīrtiḥ puṇyaṃ sthānaṃ sma gacchati
05,035.053d*0217_01 tasmāt puṇyaṃ niṣeveta puruṣaḥ susamāhitaḥ
05,035.054a asūyako dandaśūko niṣṭhuro vairakṛn naraḥ
05,035.054c sa kṛcchraṃ mahad āpnoti nacirāt pāpam ācaran
05,035.055a anasūyaḥ kṛtaprajñaḥ śobhanāny ācaran sadā
05,035.055b*0218_01 pūjāṃ ca mahatīṃ prāpya sa sarvatra virocate
05,035.055c akṛcchrāt sukham āpnoti sarvatra ca virājate
05,035.056a prajñām evāgamayati yaḥ prājñebhyaḥ sa paṇḍitaḥ
05,035.056c prājño hy avāpya dharmārthau śaknoti sukham edhitum
05,035.057a divasenaiva tat kuryād yena rātrau sukhaṃ vaset
05,035.057c aṣṭamāsena tat kuryād yena varṣāḥ sukhaṃ vaset
05,035.058a pūrve vayasi tat kuryād yena vṛddhaḥ sukhaṃ vaset
05,035.058c yāvajjīvena tat kuryād yena pretya sukhaṃ vaset
05,035.059a jīrṇam annaṃ praśaṃsanti bhāryāṃ ca gatayauvanām
05,035.059c śūraṃ vigatasaṃgrāmaṃ gatapāraṃ tapasvinam
05,035.060a dhanenādharmalabdhena yac chidram apidhīyate
05,035.060c asaṃvṛtaṃ tad bhavati tato 'nyad avadīryate
05,035.061a gurur ātmavatāṃ śāstā śāstā rājā durātmanām
05,035.061c atha pracchannapāpānāṃ śāstā vaivasvato yamaḥ
05,035.062a ṛṣīṇāṃ ca nadīnāṃ ca kulānāṃ ca mahātmanām
05,035.062c prabhavo nādhigantavyaḥ strīṇāṃ duścaritasya ca
05,035.063a dvijātipūjābhirato dātā jñātiṣu cārjavī
05,035.063c kṣatriyaḥ svargabhāg rājaṃś ciraṃ pālayate mahīm
05,035.064a suvarṇapuṣpāṃ pṛthivīṃ cinvanti puruṣās trayaḥ
05,035.064c śūraś ca kṛtavidyaś ca yaś ca jānāti sevitum
05,035.065a buddhiśreṣṭhāni karmāṇi bāhumadhyāni bhārata
05,035.065c tāni jaṅghājaghanyāni bhārapratyavarāṇi ca
05,035.066a duryodhane ca śakunau mūḍhe duḥśāsane tathā
05,035.066c karṇe caiśvaryam ādhāya kathaṃ tvaṃ bhūtim icchasi
05,035.067a sarvair guṇair upetāś ca pāṇḍavā bharatarṣabha
05,035.067c pitṛvat tvayi vartante teṣu vartasva putravat
05,036.001 vidura uvāca
05,036.001a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
05,036.001c ātreyasya ca saṃvādaṃ sādhyānāṃ ceti naḥ śrutam
05,036.002a carantaṃ haṃsarūpeṇa maharṣiṃ saṃśitavratam
05,036.002c sādhyā devā mahāprājñaṃ paryapṛcchanta vai purā
05,036.003a sādhyā devā vayam asmo maharṣe; dṛṣṭvā bhavantaṃ na śaknumo 'numātum
05,036.003c śrutena dhīro buddhimāṃs tvaṃ mato naḥ; kāvyāṃ vācaṃ vaktum arhasy udārām
05,036.004 haṃsa uvāca
05,036.004a etat kāryam amarāḥ saṃśrutaṃ me; dhṛtiḥ śamaḥ satyadharmānuvṛttiḥ
05,036.004c granthiṃ vinīya hṛdayasya sarvaṃ; priyāpriye cātmavaśaṃ nayīta
05,036.005a ākruśyamāno nākrośen manyur eva titikṣitaḥ
05,036.005b*0219_01 punāti hy ātmanātmānaṃ sukṛtaṃ cāsya vindati
05,036.005c ākroṣṭāraṃ nirdahati sukṛtaṃ cāsya vindati
05,036.006a nākrośī syān nāvamānī parasya; mitradrohī nota nīcopasevī
05,036.006c na cātimānī na ca hīnavṛtto; rūkṣāṃ vācaṃ ruśatīṃ varjayīta
05,036.007a marmāṇy asthīni hṛdayaṃ tathāsūn; ghorā vāco nirdahantīha puṃsām
05,036.007c tasmād vācaṃ ruśatīṃ rūkṣarūpāṃ; dharmārāmo nityaśo varjayīta
05,036.008a aruṃtudaṃ paruṣaṃ rūkṣavācaṃ; vākkaṇṭakair vitudantaṃ manuṣyān
05,036.008c vidyād alakṣmīkatamaṃ janānāṃ; mukhe nibaddhāṃ nirṛtiṃ vahantam
05,036.009a paraś ced enam adhividhyeta bāṇair; bhṛśaṃ sutīkṣṇair analārkadīptaiḥ
05,036.009c viricyamāno 'py atiricyamāno; vidyāt kaviḥ sukṛtaṃ me dadhāti
05,036.010a yadi santaṃ sevate yady asantaṃ; tapasvinaṃ yadi vā stenam eva
05,036.010c vāso yathā raṅgavaśaṃ prayāti; tathā sa teṣāṃ vaśam abhyupaiti
05,036.011a vādaṃ tu yo na pravaden na vādayed; yo nāhataḥ pratihanyān na ghātayet
05,036.011c yo hantukāmasya na pāpam icchet; tasmai devāḥ spṛhayanty āgatāya
05,036.012a avyāhṛtaṃ vyāhṛtāc chreya āhuḥ; satyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tad dvitīyam
05,036.012c priyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tat tṛtīyaṃ; dharmyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tac caturtham
05,036.013a yādṛśaiḥ saṃvivadate yādṛśāṃś copasevate
05,036.013c yādṛg icchec ca bhavituṃ tādṛg bhavati pūruṣaḥ
05,036.014a yato yato nivartate tatas tato vimucyate
05,036.014c nivartanād dhi sarvato na vetti duḥkham aṇv api
05,036.015a na jīyate nota jigīṣate 'nyān; na vairakṛc cāpratighātakaś ca
05,036.015c nindāpraśaṃsāsu samasvabhāvo; na śocate hṛṣyati naiva cāyam
05,036.016a bhāvam icchati sarvasya nābhāve kurute matim
05,036.016c satyavādī mṛdur dānto yaḥ sa uttamapūruṣaḥ
05,036.017a nānarthakaṃ sāntvayati pratijñāya dadāti ca
05,036.017c rāddhāparāddhe jānāti yaḥ sa madhyamapūruṣaḥ
05,036.018a duḥśāsanas tūpahantā na śāstā; nāvartate manyuvaśāt kṛtaghnaḥ
05,036.018c na kasya cin mitram atho durātmā; kalāś caitā adhamasyeha puṃsaḥ
05,036.019a na śraddadhāti kalyāṇaṃ parebhyo 'py ātmaśaṅkitaḥ
05,036.019c nirākaroti mitrāṇi yo vai so 'dhamapūruṣaḥ
05,036.020a uttamān eva seveta prāpte kāle tu madhyamān
05,036.020c adhamāṃs tu na seveta ya icchec chreya ātmanaḥ
05,036.021a prāpnoti vai vittam asadbalena; nityotthānāt prajñayā pauruṣeṇa
05,036.021c na tv eva samyag labhate praśaṃsāṃ; na vṛttam āpnoti mahākulānām
05,036.022 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,036.022a mahākulānāṃ spṛhayanti devā; dharmārthavṛddhāś ca bahuśrutāś ca
05,036.022c pṛcchāmi tvāṃ vidura praśnam etaṃ; bhavanti vai kāni mahākulāni
05,036.023 vidura uvāca
05,036.023a tapo damo brahmavit tvaṃ vitānāḥ; puṇyā vivāhāḥ satatānnadānam
05,036.023c yeṣv evaite sapta guṇā bhavanti; samyag vṛttās tāni mahākulāni
05,036.024a yeṣāṃ na vṛttaṃ vyathate na yonir; vṛttaprasādena caranti dharmam
05,036.024c ye kīrtim icchanti kule viśiṣṭāṃ; tyaktānṛtās tāni mahākulāni
05,036.025a anijyayāvivāhaiś ca vedasyotsādanena ca
05,036.025c kulāny akulatāṃ yānti dharmasyātikrameṇa ca
05,036.026a devadravyavināśena brahmasvaharaṇena ca
05,036.026c kulāny akulatāṃ yānti brāhmaṇātikrameṇa ca
05,036.027a brāhmaṇānāṃ paribhavāt parivādāc ca bhārata
05,036.027c kulāny akulatāṃ yānti nyāsāpaharaṇena ca
05,036.028a kulāni samupetāni gobhiḥ puruṣato 'śvataḥ
05,036.028c kulasaṃkhyāṃ na gacchanti yāni hīnāni vṛttataḥ
05,036.029a vṛttatas tv avihīnāni kulāny alpadhanāny api
05,036.029c kulasaṃkhyāṃ tu gacchanti karṣanti ca mahad yaśaḥ
05,036.029d*0220_01 vṛttaṃ yatnena saṃrakṣed vittam eti ca yāti ca
05,036.029d*0220_02 akṣīṇo vittataḥ kṣīṇo vṛttatas tu hato hataḥ
05,036.029d*0220_03 gobhiḥ paśubhir aśvaiś ca kṛṣyā ca susamṛddhayā
05,036.029d*0220_04 kulāni na prarohanti yāni hīnāni vṛttataḥ
05,036.030a mā naḥ kule vairakṛt kaś cid astu; rājāmātyo mā parasvāpahārī
05,036.030c mitradrohī naikṛtiko 'nṛtī vā; pūrvāśī vā pitṛdevātithibhyaḥ
05,036.031a yaś ca no brāhmaṇaṃ hanyād yaś ca no brāhmaṇān dviṣet
05,036.031c na naḥ sa samitiṃ gacched yaś ca no nirvapet kṛṣim
05,036.032a tṛṇāni bhūmir udakaṃ vāk caturthī ca sūnṛtā
05,036.032c satām etāni geheṣu nocchidyante kadā cana
05,036.033a śraddhayā parayā rājann upanītāni satkṛtim
05,036.033c pravṛttāni mahāprājña dharmiṇāṃ puṇyakarmaṇām
05,036.034a sūkṣmo 'pi bhāraṃ nṛpate syandano vai; śakto voḍhuṃ na tathānye mahījāḥ
05,036.034c evaṃ yuktā bhārasahā bhavanti; mahākulīnā na tathānye manuṣyāḥ
05,036.035a na tan mitraṃ yasya kopād bibheti; yad vā mitraṃ śaṅkitenopacaryam
05,036.035c yasmin mitre pitarīvāśvasīta; tad vai mitraṃ saṃgatānītarāṇi
05,036.036a yadi ced apy asaṃbandho mitrabhāvena vartate
05,036.036c sa eva bandhus tan mitraṃ sā gatis tatparāyaṇam
05,036.037a calacittasya vai puṃso vṛddhān anupasevataḥ
05,036.037c pāriplavamater nityam adhruvo mitrasaṃgrahaḥ
05,036.038a calacittam anātmānam indriyāṇāṃ vaśānugam
05,036.038c arthāḥ samativartante haṃsāḥ śuṣkaṃ saro yathā
05,036.039a akasmād eva kupyanti prasīdanty animittataḥ
05,036.039c śīlam etad asādhūnām abhraṃ pāriplavaṃ yathā
05,036.040a satkṛtāś ca kṛtārthāś ca mitrāṇāṃ na bhavanti ye
05,036.040c tān mṛtān api kravyādāḥ kṛtaghnān nopabhuñjate
05,036.041a arthayed eva mitrāṇi sati vāsati vā dhane
05,036.041c nānarthayan vijānāti mitrāṇāṃ sāraphalgutām
05,036.042a saṃtāpād bhraśyate rūpaṃ saṃtāpād bhraśyate balam
05,036.042c saṃtāpād bhraśyate jñānaṃ saṃtāpād vyādhim ṛcchati
05,036.043a anavāpyaṃ ca śokena śarīraṃ copatapyate
05,036.043c amitrāś ca prahṛṣyanti mā sma śoke manaḥ kṛthāḥ
05,036.044a punar naro mriyate jāyate ca; punar naro hīyate vardhate punaḥ
05,036.044c punar naro yācati yācyate ca; punar naraḥ śocati śocyate punaḥ
05,036.045a sukhaṃ ca duḥkhaṃ ca bhavābhavau ca; lābhālābhau maraṇaṃ jīvitaṃ ca
05,036.045c paryāyaśaḥ sarvam iha spṛśanti; tasmād dhīro naiva hṛṣyen na śocet
05,036.046a calāni hīmāni ṣaḍindriyāṇi; teṣāṃ yad yad vartate yatra yatra
05,036.046c tatas tataḥ sravate buddhir asya; chidrodakumbhād iva nityam ambhaḥ
05,036.047 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,036.047a tanur ucchaḥ śikhī rājā mithyopacarito mayā
05,036.047c mandānāṃ mama putrāṇāṃ yuddhenāntaṃ kariṣyati
05,036.048a nityodvignam idaṃ sarvaṃ nityodvignam idaṃ manaḥ
05,036.048c yat tat padam anudvignaṃ tan me vada mahāmate
05,036.049 vidura uvāca
05,036.049a nānyatra vidyātapasor nānyatrendriyanigrahāt
05,036.049c nānyatra lobhasaṃtyāgāc chāntiṃ paśyāmi te 'nagha
05,036.050a buddhyā bhayaṃ praṇudati tapasā vindate mahat
05,036.050c guruśuśrūṣayā jñānaṃ śāntiṃ tyāgena vindati
05,036.051a anāśritā dānapuṇyaṃ vedapuṇyam anāśritāḥ
05,036.051c rāgadveṣavinirmuktā vicarantīha mokṣiṇaḥ
05,036.052a svadhītasya suyuddhasya sukṛtasya ca karmaṇaḥ
05,036.052c tapasaś ca sutaptasya tasyānte sukham edhate
05,036.053a svāstīrṇāni śayanāni prapannā; na vai bhinnā jātu nidrāṃ labhante
05,036.053c na strīṣu rājan ratim āpnuvanti; na māgadhaiḥ stūyamānā na sūtaiḥ
05,036.054a na vai bhinnā jātu caranti dharmaṃ; na vai sukhaṃ prāpnuvantīha bhinnāḥ
05,036.054c na vai bhinnā gauravaṃ mānayanti; na vai bhinnāḥ praśamaṃ rocayanti
05,036.055a na vai teṣāṃ svadate pathyam uktaṃ; yogakṣemaṃ kalpate nota teṣām
05,036.055c bhinnānāṃ vai manujendra parāyaṇaṃ; na vidyate kiṃ cid anyad vināśāt
05,036.056a saṃbhāvyaṃ goṣu saṃpannaṃ saṃbhāvyaṃ brāhmaṇe tapaḥ
05,036.056c saṃbhāvyaṃ strīṣu cāpalyaṃ saṃbhāvyaṃ jñātito bhayam
05,036.057a tantavo 'py āyatā nityaṃ tantavo bahulāḥ samāḥ
05,036.057c bahūn bahutvād āyāsān sahantīty upamā satām
05,036.058a dhūmāyante vyapetāni jvalanti sahitāni ca
05,036.058c dhṛtarāṣṭrolmukānīva jñātayo bharatarṣabha
05,036.059a brāhmaṇeṣu ca ye śūrāḥ strīṣu jñātiṣu goṣu ca
05,036.059c vṛntād iva phalaṃ pakvaṃ dhṛtarāṣṭra patanti te
05,036.060a mahān apy ekajo vṛkṣo balavān supratiṣṭhitaḥ
05,036.060c prasahya eva vātena śākhāskandhaṃ vimarditum
05,036.061a atha ye sahitā vṛkṣāḥ saṃghaśaḥ supratiṣṭhitāḥ
05,036.061c te hi śīghratamān vātān sahante 'nyonyasaṃśrayāt
05,036.062a evaṃ manuṣyam apy ekaṃ guṇair api samanvitam
05,036.062c śakyaṃ dviṣanto manyante vāyur drumam ivaikajam
05,036.063a anyonyasamupaṣṭambhād anyonyāpāśrayeṇa ca
05,036.063c jñātayaḥ saṃpravardhante sarasīvotpalāny uta
05,036.064a avadhyā brāhmaṇā gāvaḥ striyo bālāś ca jñātayaḥ
05,036.064c yeṣāṃ cānnāni bhuñjīta ye ca syuḥ śaraṇāgatāḥ
05,036.064d*0221_01 mahaty apy aparādhe 'pi teṣāṃ daṇḍo visarjanam
05,036.065a na manuṣye guṇaḥ kaś cid anyo dhanavatām api
05,036.065c anāturatvād bhadraṃ te mṛtakalpā hi rogiṇaḥ
05,036.066a avyādhijaṃ kaṭukaṃ śīrṣarogaṃ; pāpānubandhaṃ paruṣaṃ tīkṣṇam ugram
05,036.066c satāṃ peyaṃ yan na pibanty asanto; manyuṃ mahārāja piba praśāmya
05,036.067a rogārditā na phalāny ādriyante; na vai labhante viṣayeṣu tattvam
05,036.067c duḥkhopetā rogiṇo nityam eva; na budhyante dhanabhogān na saukhyam
05,036.068a purā hy ukto nākaros tvaṃ vaco me; dyūte jitāṃ draupadīṃ prekṣya rājan
05,036.068c duryodhanaṃ vārayety akṣavatyāṃ; kitavatvaṃ paṇḍitā varjayanti
05,036.069a na tad balaṃ yan mṛdunā virudhyate; miśro dharmas tarasā sevitavyaḥ
05,036.069c pradhvaṃsinī krūrasamāhitā śrīr; mṛduprauḍhā gacchati putrapautrān
05,036.070a dhārtarāṣṭrāḥ pāṇḍavān pālayantu; pāṇḍoḥ sutās tava putrāṃś ca pāntu
05,036.070c ekārimitrāḥ kuravo hy ekamantrā; jīvantu rājan sukhinaḥ samṛddhāḥ
05,036.071a meḍhībhūtaḥ kauravāṇāṃ tvam adya; tvayy ādhīnaṃ kurukulam ājamīḍha
05,036.071c pārthān bālān vanavāsaprataptān; gopāyasva svaṃ yaśas tāta rakṣan
05,036.072a saṃdhatsva tvaṃ kauravān pāṇḍuputrair; mā te 'ntaraṃ ripavaḥ prārthayantu
05,036.072c satye sthitās te naradeva sarve; duryodhanaṃ sthāpaya tvaṃ narendra
05,037.001 vidura uvāca
05,037.001a saptadaśemān rājendra manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt
05,037.001c vaicitravīrya puruṣān ākāśaṃ muṣṭibhir ghnataḥ
05,037.002a tān evendrasya hi dhanur anāmyaṃ namato 'bravīt
05,037.002c atho marīcinaḥ pādān anāmyān namatas tathā
05,037.003a yaś cāśiṣyaṃ śāsati yaś ca kupyate; yaś cātivelaṃ bhajate dviṣantam
05,037.003c striyaś ca yo 'rakṣati bhadram astu te; yaś cāyācyaṃ yācati yaś ca katthate
05,037.004a yaś cābhijātaḥ prakaroty akāryaṃ; yaś cābalo balinā nityavairī
05,037.004c aśraddadhānāya ca yo bravīti; yaś cākāmyaṃ kāmayate narendra
05,037.005a vadhvā hāsaṃ śvaśuro yaś ca manyate; vadhvā vasann uta yo mānakāmaḥ
05,037.005c parakṣetre nirvapati yaś ca bījaṃ; striyaṃ ca yaḥ parivadate 'tivelam
05,037.006a yaś caiva labdhvā na smarāmīty uvāca; dattvā ca yaḥ katthati yācyamānaḥ
05,037.006c yaś cāsataḥ sāntvam upāsatīha; ete 'nuyānty anilaṃ pāśahastāḥ
05,037.007a yasmin yathā vartate yo manuṣyas; tasmiṃs tathā vartitavyaṃ sa dharmaḥ
05,037.007c māyācāro māyayā vartitavyaḥ; sādhv ācāraḥ sādhunā pratyudeyaḥ
05,037.007d*0222_01 jarā rūpaṃ harati hi dhairyam āśā
05,037.007d*0222_02 mṛtyuḥ prāṇān dharmacaryām asūyā
05,037.007d*0222_03 kāmo hriyaṃ vṛttam anāryasevā
05,037.007d*0222_04 krodhaḥ śriyaṃ sarvam evābhimānaḥ
05,037.008 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,037.008a śatāyur uktaḥ puruṣaḥ sarvavedeṣu vai yadā
05,037.008c nāpnoty atha ca tat sarvam āyuḥ keneha hetunā
05,037.009 vidura uvāca
05,037.009a ativādo 'timānaś ca tathātyāgo narādhipa
05,037.009c krodhaś cātivivitsā ca mitradrohaś ca tāni ṣaṭ
05,037.010a eta evāsayas tīkṣṇāḥ kṛntanty āyūṃṣi dehinām
05,037.010c etāni mānavān ghnanti na mṛtyur bhadram astu te
05,037.011a viśvastasyaiti yo dārān yaś cāpi gurutalpagaḥ
05,037.011c vṛṣalīpatir dvijo yaś ca pānapaś caiva bhārata
05,037.011d*0223_01 ādeśakṛd vṛttihantā dvijānāṃ preṣakaś ca yaḥ
05,037.012a śaraṇāgatahā caiva sarve brahmahaṇaiḥ samāḥ
05,037.012c etaiḥ sametya kartavyaṃ prāyaścittam iti śrutiḥ
05,037.013a gṛhī vadānyo 'napaviddhavākyaḥ; śeṣānnabhoktāpy avihiṃsakaś ca
05,037.013c nānarthakṛt tyaktakaliḥ kṛtajñaḥ; satyo mṛduḥ svargam upaiti vidvān
05,037.014a sulabhāḥ puruṣā rājan satataṃ priyavādinaḥ
05,037.014c apriyasya tu pathyasya vaktā śrotā ca durlabhaḥ
05,037.015a yo hi dharmaṃ vyapāśritya hitvā bhartuḥ priyāpriye
05,037.015c apriyāṇy āha pathyāni tena rājā sahāyavān
05,037.016a tyajet kulārthe puruṣaṃ grāmasyārthe kulaṃ tyajet
05,037.016c grāmaṃ janapadasyārthe ātmārthe pṛthivīṃ tyajet
05,037.017a āpadarthaṃ dhanaṃ rakṣed dārān rakṣed dhanair api
05,037.017c ātmānaṃ satataṃ rakṣed dārair api dhanair api
05,037.017d*0224_01 dyūtam etat purākalpe dṛṣṭaṃ vairakaraṃ nṛṇām
05,037.017d*0224_02 tasmād dyūtaṃ na seveta hāsyārtham api buddhimān
05,037.018a uktaṃ mayā dyūtakāle 'pi rājan; naivaṃ yuktaṃ vacanaṃ prātipīya
05,037.018c tadauṣadhaṃ pathyam ivāturasya; na rocate tava vaicitravīrya
05,037.019a kākair imāṃś citrabarhān mayūrān; parājaiṣṭhāḥ pāṇḍavān dhārtarāṣṭraiḥ
05,037.019c hitvā siṃhān kroṣṭukān gūhamānaḥ; prāpte kāle śocitā tvaṃ narendra
05,037.020a yas tāta na krudhyati sarvakālaṃ; bhṛtyasya bhaktasya hite ratasya
05,037.020c tasmin bhṛtyā bhartari viśvasanti; na cainam āpatsu parityajanti
05,037.021a na bhṛtyānāṃ vṛttisaṃrodhanena; bāhyaṃ janaṃ saṃjighṛkṣed apūrvam
05,037.021c tyajanti hy enam ucitāvaruddhāḥ; snigdhā hy amātyāḥ parihīnabhogāḥ
05,037.022a kṛtyāni pūrvaṃ parisaṃkhyāya sarvāṇy; āyavyayāv anurūpāṃ ca vṛttim
05,037.022c saṃgṛhṇīyād anurūpān sahāyān; sahāyasādhyāni hi duṣkarāṇi
05,037.023a abhiprāyaṃ yo viditvā tu bhartuḥ; sarvāṇi kāryāṇi karoty atandrīḥ
05,037.023c vaktā hitānām anurakta āryaḥ; śaktijña ātmeva hi so 'nukampyaḥ
05,037.023d*0225_01 bāṇaḥ śākuniko mantrī ekākī stambhasevakaḥ
05,037.023d*0225_02 sadyorogī vivādī ca saptaitān sevakāṃs tyajet
05,037.024a vākyaṃ tu yo nādriyate 'nuśiṣṭaḥ; pratyāha yaś cāpi niyujyamānaḥ
05,037.024c prajñābhimānī pratikūlavādī; tyājyaḥ sa tādṛk tvarayaiva bhṛtyaḥ
05,037.025a astabdham aklībam adīrghasūtraṃ; sānukrośaṃ ślakṣṇam ahāryam anyaiḥ
05,037.025c arogajātīyam udāravākyaṃ; dūtaṃ vadanty aṣṭaguṇopapannam
05,037.026a na viśvāsāj jātu parasya gehaṃ; gacchen naraś cetayāno vikāle
05,037.026c na catvare niśi tiṣṭhen nigūḍho; na rājanyāṃ yoṣitaṃ prārthayīta
05,037.027a na nihnavaṃ satragatasya gacchet; saṃsṛṣṭamantrasya kusaṃgatasya
05,037.027c na ca brūyān nāśvasāmi tvayīti; sakāraṇaṃ vyapadeśaṃ tu kuryāt
05,037.028a ghṛṇī rājā puṃścalī rājabhṛtyaḥ; putro bhrātā vidhavā bālaputrā
05,037.028c senājīvī coddhṛtabhakta eva; vyavahāre vai varjanīyāḥ syur ete
05,037.029a guṇā daśa snānaśīlaṃ bhajante; balaṃ rūpaṃ svaravarṇapraśuddhiḥ
05,037.029c sparśaś ca gandhaś ca viśuddhatā ca; śrīḥ saukumāryaṃ pravarāś ca nāryaḥ
05,037.030a guṇāś ca ṣaṇmitabhuktaṃ bhajante; ārogyam āyuś ca sukhaṃ balaṃ ca
05,037.030c anāvilaṃ cāsya bhaved apatyaṃ; na cainam ādyūna iti kṣipanti
05,037.031a akarmaśīlaṃ ca mahāśanaṃ ca; lokadviṣṭaṃ bahumāyaṃ nṛśaṃsam
05,037.031c adeśakālajñam aniṣṭaveṣam; etān gṛhe na prativāsayīta
05,037.032a kadaryam ākrośakam aśrutaṃ ca; varākasaṃbhūtam amānyamāninam
05,037.032c niṣṭhūriṇaṃ kṛtavairaṃ kṛtaghnam; etān bhṛśārto 'pi na jātu yācet
05,037.033a saṃkliṣṭakarmāṇam atipravādaṃ; nityānṛtaṃ cādṛḍhabhaktikaṃ ca
05,037.033c vikṛṣṭarāgaṃ bahumāninaṃ cāpy; etān na seveta narādhamān ṣaṭ
05,037.034a sahāyabandhanā hy arthāḥ sahāyāś cārthabandhanāḥ
05,037.034c anyonyabandhanāv etau vinānyonyaṃ na sidhyataḥ
05,037.035a utpādya putrān anṛṇāṃś ca kṛtvā; vṛttiṃ ca tebhyo 'nuvidhāya kāṃ cit
05,037.035c sthāne kumārīḥ pratipādya sarvā; araṇyasaṃstho munivad bubhūṣet
05,037.036a hitaṃ yat sarvabhūtānām ātmanaś ca sukhāvaham
05,037.036c tat kuryād īśvaro hy etan mūlaṃ dharmārthasiddhaye
05,037.037a buddhiḥ prabhāvas tejaś ca sattvam utthānam eva ca
05,037.037c vyavasāyaś ca yasya syāt tasyāvṛttibhayaṃ kutaḥ
05,037.038a paśya doṣān pāṇḍavair vigrahe tvaṃ; yatra vyatherann api devāḥ saśakrāḥ
05,037.038c putrair vairaṃ nityam udvignavāso; yaśaḥpraṇāśo dviṣatāṃ ca harṣaḥ
05,037.039a bhīṣmasya kopas tava cendrakalpa; droṇasya rājñaś ca yudhiṣṭhirasya
05,037.039c utsādayel lokam imaṃ pravṛddhaḥ; śveto grahas tiryag ivāpatan khe
05,037.040a tava putraśataṃ caiva karṇaḥ pañca ca pāṇḍavāḥ
05,037.040c pṛthivīm anuśāseyur akhilāṃ sāgarāmbarām
05,037.041a dhārtarāṣṭrā vanaṃ rājan vyāghrāḥ pāṇḍusutā matāḥ
05,037.041c mā vanaṃ chindhi savyāghraṃ mā vyāghrān nīnaśo vanāt
05,037.042a na syād vanam ṛte vyāghrān vyāghrā na syur ṛte vanam
05,037.042c vanaṃ hi rakṣyate vyāghrair vyāghrān rakṣati kānanam
05,037.043a na tathecchanty akalyāṇāḥ pareṣāṃ vedituṃ guṇān
05,037.043c yathaiṣāṃ jñātum icchanti nairguṇyaṃ pāpacetasaḥ
05,037.044a arthasiddhiṃ parām icchan dharmam evāditaś caret
05,037.044c na hi dharmād apaity arthaḥ svargalokād ivāmṛtam
05,037.045a yasyātmā virataḥ pāpāt kalyāṇe ca niveśitaḥ
05,037.045c tena sarvam idaṃ buddhaṃ prakṛtir vikṛtiś ca yā
05,037.046a yo dharmam arthaṃ kāmaṃ ca yathākālaṃ niṣevate
05,037.046c dharmārthakāmasaṃyogaṃ so 'mutreha ca vindati
05,037.047a saṃniyacchati yo vegam utthitaṃ krodhaharṣayoḥ
05,037.047c sa śriyo bhājanaṃ rājan yaś cāpatsu na muhyati
05,037.048a balaṃ pañcavidhaṃ nityaṃ puruṣāṇāṃ nibodha me
05,037.048c yat tu bāhubalaṃ nāma kaniṣṭhaṃ balam ucyate
05,037.049a amātyalābho bhadraṃ te dvitīyaṃ balam ucyate
05,037.049c dhanalābhas tṛtīyaṃ tu balam āhur jigīṣavaḥ
05,037.050a yat tv asya sahajaṃ rājan pitṛpaitāmahaṃ balam
05,037.050c abhijātabalaṃ nāma tac caturthaṃ balaṃ smṛtam
05,037.051a yena tv etāni sarvāṇi saṃgṛhītāni bhārata
05,037.051c yad balānāṃ balaṃ śreṣṭhaṃ tat prajñābalam ucyate
05,037.052a mahate yo 'pakārāya narasya prabhaven naraḥ
05,037.052c tena vairaṃ samāsajya dūrastho 'smīti nāśvaset
05,037.053a strīṣu rājasu sarpeṣu svādhyāye śatruseviṣu
05,037.053c bhoge cāyuṣi viśvāsaṃ kaḥ prājñaḥ kartum arhati
05,037.054a prajñāśareṇābhihatasya jantoś; cikitsakāḥ santi na cauṣadhāni
05,037.054c na homamantrā na ca maṅgalāni; nātharvaṇā nāpy agadāḥ susiddhāḥ
05,037.055a sarpaś cāgniś ca siṃhaś ca kulaputraś ca bhārata
05,037.055c nāvajñeyā manuṣyeṇa sarve te hy atitejasaḥ
05,037.056a agnis tejo mahal loke gūḍhas tiṣṭhati dāruṣu
05,037.056c na copayuṅkte tad dāru yāvan no dīpyate paraiḥ
05,037.057a sa eva khalu dārubhyo yadā nirmathya dīpyate
05,037.057c tadā tac ca vanaṃ cānyan nirdahaty āśu tejasā
05,037.058a evam eva kule jātāḥ pāvakopamatejasaḥ
05,037.058c kṣamāvanto nirākārāḥ kāṣṭhe 'gnir iva śerate
05,037.059a latādharmā tvaṃ saputraḥ śālāḥ pāṇḍusutā matāḥ
05,037.059c na latā vardhate jātu mahādrumam anāśritā
05,037.060a vanaṃ rājaṃs tvaṃ saputro 'mbikeya; siṃhān vane pāṇḍavāṃs tāta viddhi
05,037.060c siṃhair vihīnaṃ hi vanaṃ vinaśyet; siṃhā vinaśyeyur ṛte vanena
05,038.001 vidura uvāca
05,038.001a ūrdhvaṃ prāṇā hy utkrāmanti yūnaḥ sthavira āyati
05,038.001c pratyutthānābhivādābhyāṃ punas tān pratipadyate
05,038.002a pīṭhaṃ dattvā sādhave 'bhyāgatāya; ānīyāpaḥ parinirṇijya pādau
05,038.002c sukhaṃ pṛṣṭvā prativedyātmasaṃsthaṃ; tato dadyād annam avekṣya dhīraḥ
05,038.003a yasyodakaṃ madhuparkaṃ ca gāṃ ca; namantravit pratigṛhṇāti gehe
05,038.003c lobhād bhayād arthakārpaṇyato vā; tasyānarthaṃ jīvitam āhur āryāḥ
05,038.004a cikitsakaḥ śalyakartāvakīrṇī; stenaḥ krūro madyapo bhrūṇahā ca
05,038.004c senājīvī śrutivikrāyakaś ca; bhṛśaṃ priyo 'py atithir nodakārhaḥ
05,038.005a avikreyaṃ lavaṇaṃ pakvam annaṃ; dadhi kṣīraṃ madhu tailaṃ ghṛtaṃ ca
05,038.005c tilā māṃsaṃ mūlaphalāni śākaṃ; raktaṃ vāsaḥ sarvagandhā guḍaś ca
05,038.006a aroṣaṇo yaḥ samaloṣṭakāñcanaḥ; prahīṇaśoko gatasaṃdhivigrahaḥ
05,038.006c nindāpraśaṃsoparataḥ priyāpriye; carann udāsīnavad eṣa bhikṣukaḥ
05,038.007a nīvāramūleṅgudaśākavṛttiḥ; susaṃyatātmāgnikāryeṣv acodyaḥ
05,038.007c vane vasann atithiṣv apramatto; dhuraṃdharaḥ puṇyakṛd eṣa tāpasaḥ
05,038.008a apakṛtvā buddhimato dūrastho 'smīti nāśvaset
05,038.008c dīrghau buddhimato bāhū yābhyāṃ hiṃsati hiṃsitaḥ
05,038.009a na viśvased aviśvaste viśvaste nātiviśvaset
05,038.009c viśvāsād bhayam utpannaṃ mūlāny api nikṛntati
05,038.010a anīrṣyur guptadāraḥ syāt saṃvibhāgī priyaṃvadaḥ
05,038.010c ślakṣṇo madhuravāk strīṇāṃ na cāsāṃ vaśago bhavet
05,038.011a pūjanīyā mahābhāgāḥ puṇyāś ca gṛhadīptayaḥ
05,038.011c striyaḥ śriyo gṛhasyoktās tasmād rakṣyā viśeṣataḥ
05,038.012a pitur antaḥpuraṃ dadyān mātur dadyān mahānasam
05,038.012c goṣu cātmasamaṃ dadyāt svayam eva kṛṣiṃ vrajet
05,038.012e bhṛtyair vaṇijyācāraṃ ca putraiḥ seveta brāhmaṇān
05,038.013a adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam
05,038.013c teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati
05,038.014a nityaṃ santaḥ kule jātāḥ pāvakopamatejasaḥ
05,038.014c kṣamāvanto nirākārāḥ kāṣṭhe 'gnir iva śerate
05,038.015a yasya mantraṃ na jānanti bāhyāś cābhyantarāś ca ye
05,038.015c sa rājā sarvataścakṣuś ciram aiśvaryam aśnute
05,038.016a kariṣyan na prabhāṣeta kṛtāny eva ca darśayet
05,038.016c dharmakāmārthakāryāṇi tathā mantro na bhidyate
05,038.017a giripṛṣṭham upāruhya prāsādaṃ vā rahogataḥ
05,038.017c araṇye niḥśalāke vā tatra mantro vidhīyate
05,038.018a nāsuhṛt paramaṃ mantraṃ bhāratārhati veditum
05,038.018c apaṇḍito vāpi suhṛt paṇḍito vāpy anātmavān
05,038.018d*0226_01 nāparīkṣya mahīpālaḥ kuryāt sacivam ātmanaḥ
05,038.018e amātye hy arthalipsā ca mantrarakṣaṇam eva ca
05,038.019a kṛtāni sarvakāryāṇi yasya vā pārṣadā viduḥ
05,038.019b*0227_01 dharme cārthe ca kāme ca sa rājā rājasattamaḥ
05,038.019c gūḍhamantrasya nṛpates tasya siddhir asaṃśayam
05,038.020a apraśastāni karmāṇi yo mohād anutiṣṭhati
05,038.020c sa teṣāṃ viparibhraṃśe bhraśyate jīvitād api
05,038.021a karmaṇāṃ tu praśastānām anuṣṭhānaṃ sukhāvaham
05,038.021c teṣām evānanuṣṭhānaṃ paścāttāpakaraṃ mahat
05,038.021d*0228_01 anadhītya yathā vedān na vipraḥ śrāddham arhati
05,038.021d*0228_02 evam aśrutaṣāḍguṇyo na mantraṃ śrotum arhati
05,038.022a sthānavṛddhikṣayajñasya ṣāḍguṇyaviditātmanaḥ
05,038.022c anavajñātaśīlasya svādhīnā pṛthivī nṛpa
05,038.023a amoghakrodhaharṣasya svayaṃ kṛtyānvavekṣiṇaḥ
05,038.023c ātmapratyayakośasya vasudheyaṃ vasuṃdharā
05,038.024a nāmamātreṇa tuṣyeta chatreṇa ca mahīpatiḥ
05,038.024c bhṛtyebhyo visṛjed arthān naikaḥ sarvaharo bhavet
05,038.025a brāhmaṇo brāhmaṇaṃ veda bhartā veda striyaṃ tathā
05,038.025c amātyaṃ nṛpatir veda rājā rājānam eva ca
05,038.026a na śatrur aṅkam āpanno moktavyo vadhyatāṃ gataḥ
05,038.026b*0229_01 nyag bhūtvā paryupāsīta vadhyaṃ hanyād bale sati
05,038.026b*0230_01 ahanyamāno bhayakṛn na hatāj jāyate bhayam
05,038.026c ahatād dhi bhayaṃ tasmāj jāyate nacirād iva
05,038.027a daivateṣu ca yatnena rājasu brāhmaṇeṣu ca
05,038.027c niyantavyaḥ sadā krodho vṛddhabālātureṣu ca
05,038.028a nirarthaṃ kalahaṃ prājño varjayen mūḍhasevitam
05,038.028c kīrtiṃ ca labhate loke na cānarthena yujyate
05,038.029a prasādo niṣphalo yasya krodhaś cāpi nirarthakaḥ
05,038.029c na taṃ bhartāram icchanti ṣaṇḍhaṃ patim iva striyaḥ
05,038.030a na buddhir dhanalābhāya na jāḍyam asamṛddhaye
05,038.030c lokaparyāyavṛttāntaṃ prājño jānāti netaraḥ
05,038.031a vidyāśīlavayovṛddhān buddhivṛddhāṃś ca bhārata
05,038.031c dhanābhijanavṛddhāṃś ca nityaṃ mūḍho 'vamanyate
05,038.032a anāryavṛttam aprājñam asūyakam adhārmikam
05,038.032c anarthāḥ kṣipram āyānti vāgduṣṭaṃ krodhanaṃ tathā
05,038.033a avisaṃvādanaṃ dānaṃ samayasyāvyatikramaḥ
05,038.033c āvartayanti bhūtāni samyak praṇihitā ca vāk
05,038.034a avisaṃvādako dakṣaḥ kṛtajño matimān ṛjuḥ
05,038.034c api saṃkṣīṇakośo 'pi labhate parivāraṇam
05,038.035a dhṛtiḥ śamo damaḥ śaucaṃ kāruṇyaṃ vāg aniṣṭhurā
05,038.035c mitrāṇāṃ cānabhidrohaḥ saptaitāḥ samidhaḥ śriyaḥ
05,038.036a asaṃvibhāgī duṣṭātmā kṛtaghno nirapatrapaḥ
05,038.036c tādṛṅ narādhamo loke varjanīyo narādhipa
05,038.037a na sa rātrau sukhaṃ śete sasarpa iva veśmani
05,038.037c yaḥ kopayati nirdoṣaṃ sadoṣo 'bhyantaraṃ janam
05,038.038a yeṣu duṣṭeṣu doṣaḥ syād yogakṣemasya bhārata
05,038.038c sadā prasādanaṃ teṣāṃ devatānām ivācaret
05,038.039a ye 'rthāḥ strīṣu samāsaktāḥ prathamotpatiteṣu ca
05,038.039c ye cānāryasamāsaktāḥ sarve te saṃśayaṃ gatāḥ
05,038.040a yatra strī yatra kitavo yatra bālo 'nuśāsti ca
05,038.040c majjanti te 'vaśā deśā nadyām aśmaplavā iva
05,038.041a prayojaneṣu ye saktā na viśeṣeṣu bhārata
05,038.041c tān ahaṃ paṇḍitān manye viśeṣā hi prasaṅginaḥ
05,038.042a yaṃ praśaṃsanti kitavā yaṃ praśaṃsanti cāraṇāḥ
05,038.042c yaṃ praśaṃsanti bandhakyo na sa jīvati mānavaḥ
05,038.043a hitvā tān parameṣvāsān pāṇḍavān amitaujasaḥ
05,038.043c āhitaṃ bhārataiśvaryaṃ tvayā duryodhane mahat
05,038.044a taṃ drakṣyasi paribhraṣṭaṃ tasmāt tvaṃ nacirād iva
05,038.044c aiśvaryamadasaṃmūḍhaṃ baliṃ lokatrayād iva
05,039.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,039.001a anīśvaro 'yaṃ puruṣo bhavābhave; sūtraprotā dārumayīva yoṣā
05,039.001c dhātrā tu diṣṭasya vaśe kilāyaṃ; tasmād vada tvaṃ śravaṇe dhṛto 'ham
05,039.002 vidura uvāca
05,039.002a aprāptakālaṃ vacanaṃ bṛhaspatir api bruvan
05,039.002c labhate buddhyavajñānam avamānaṃ ca bhārata
05,039.003a priyo bhavati dānena priyavādena cāparaḥ
05,039.003c mantraṃ mūlabalenānyo yaḥ priyaḥ priya eva saḥ
05,039.004a dveṣyo na sādhur bhavati na medhāvī na paṇḍitaḥ
05,039.004c priye śubhāni karmāṇi dveṣye pāpāni bhārata
05,039.004d*0231_01 uktaṃ mayā jātamātre 'pi rājan
05,039.004d*0231_02 duryodhanaṃ tyaja putraṃ tvam ekam
05,039.004d*0231_03 tasya tyāgāt putraśatasya vṛddhir
05,039.004d*0231_04 asyātyāgāt putraśatasya nāśaḥ
05,039.004d*0231_05 na vṛddhir bahumantavyā yā vṛddhiḥ kṣayam āvahet
05,039.004d*0231_06 kṣayo 'pi bahumantavyo yaḥ kṣayo vṛddhim āvahet
05,039.005a na sa kṣayo mahārāja yaḥ kṣayo vṛddhim āvahet
05,039.005c kṣayaḥ sa tv iha mantavyo yaṃ labdhvā bahu nāśayet
05,039.006a samṛddhā guṇataḥ ke cid bhavanti dhanato 'pare
05,039.006c dhanavṛddhān guṇair hīnān dhṛtarāṣṭra vivarjayet
05,039.007 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,039.007a sarvaṃ tvam āyatīyuktaṃ bhāṣase prājñasaṃmatam
05,039.007c na cotsahe sutaṃ tyaktuṃ yato dharmas tato jayaḥ
05,039.008 vidura uvāca
05,039.008a svabhāvaguṇasaṃpanno na jātu vinayānvitaḥ
05,039.008c susūkṣmam api bhūtānām upamardaṃ prayokṣyate
05,039.009a parāpavādaniratāḥ paraduḥkhodayeṣu ca
05,039.009c parasparavirodhe ca yatante satatotthitāḥ
05,039.010a sadoṣaṃ darśanaṃ yeṣāṃ saṃvāse sumahad bhayam
05,039.010c arthādāne mahān doṣaḥ pradāne ca mahad bhayam
05,039.010d*0232_01 ye vai bhedanaśīlās tu sakāmā nistrapāḥ śaṭhāḥ
05,039.011a ye pāpā iti vikhyātāḥ saṃvāse parigarhitāḥ
05,039.011c yuktāś cānyair mahādoṣair ye narās tān vivarjayet
05,039.012a nivartamāne sauhārde prītir nīce praṇaśyati
05,039.012c yā caiva phalanirvṛttiḥ sauhṛde caiva yat sukham
05,039.013a yatate cāpavādāya yatnam ārabhate kṣaye
05,039.013c alpe 'py apakṛte mohān na śāntim upagacchati
05,039.014a tādṛśaiḥ saṃgataṃ nīcair nṛśaṃsair akṛtātmabhiḥ
05,039.014c niśāmya nipuṇaṃ buddhyā vidvān dūrād vivarjayet
05,039.015a yo jñātim anugṛhṇāti daridraṃ dīnam āturam
05,039.015c sa putrapaśubhir vṛddhiṃ yaśaś cāvyayam aśnute
05,039.016a jñātayo vardhanīyās tair ya icchanty ātmanaḥ śubham
05,039.016c kulavṛddhiṃ ca rājendra tasmāt sādhu samācara
05,039.017a śreyasā yokṣyase rājan kurvāṇo jñātisatkriyām
05,039.017c viguṇā hy api saṃrakṣyā jñātayo bharatarṣabha
05,039.018a kiṃ punar guṇavantas te tvatprasādābhikāṅkṣiṇaḥ
05,039.018c prasādaṃ kuru dīnānāṃ pāṇḍavānāṃ viśāṃ pate
05,039.019a dīyantāṃ grāmakāḥ ke cit teṣāṃ vṛttyartham īśvara
05,039.019c evaṃ loke yaśaḥprāpto bhaviṣyasi narādhipa
05,039.020a vṛddhena hi tvayā kāryaṃ putrāṇāṃ tāta rakṣaṇam
05,039.020c mayā cāpi hitaṃ vācyaṃ viddhi māṃ tvaddhitaiṣiṇam
05,039.021a jñātibhir vigrahas tāta na kartavyo bhavārthinā
05,039.021c sukhāni saha bhojyāni jñātibhir bharatarṣabha
05,039.022a saṃbhojanaṃ saṃkathanaṃ saṃprītiś ca parasparam
05,039.022c jñātibhiḥ saha kāryāṇi na virodhaḥ kathaṃ cana
05,039.023a jñātayas tārayantīha jñātayo majjayanti ca
05,039.023c suvṛttās tārayantīha durvṛttā majjayanti ca
05,039.024a suvṛtto bhava rājendra pāṇḍavān prati mānada
05,039.024c adharṣaṇīyaḥ śatrūṇāṃ tair vṛtas tvaṃ bhaviṣyasi
05,039.025a śrīmantaṃ jñātim āsādya yo jñātir avasīdati
05,039.025b*0233_01 sīdatā yat kṛtaṃ tena tat pāpaṃ samam aśnute
05,039.025c digdhahastaṃ mṛga iva sa enas tasya vindati
05,039.026a paścād api naraśreṣṭha tava tāpo bhaviṣyati
05,039.026c tān vā hatān sutān vāpi śrutvā tad anucintaya
05,039.027a yena khaṭvāṃ samārūḍhaḥ paritapyeta karmaṇā
05,039.027c ādāv eva na tat kuryād adhruve jīvite sati
05,039.028a na kaś cin nāpanayate pumān anyatra bhārgavāt
05,039.028c śeṣasaṃpratipattis tu buddhimatsv eva tiṣṭhati
05,039.029a duryodhanena yady etat pāpaṃ teṣu purā kṛtam
05,039.029c tvayā tat kulavṛddhena pratyāneyaṃ nareśvara
05,039.030a tāṃs tvaṃ pade pratiṣṭhāpya loke vigatakalmaṣaḥ
05,039.030c bhaviṣyasi naraśreṣṭha pūjanīyo manīṣiṇām
05,039.031a suvyāhṛtāni dhīrāṇāṃ phalataḥ pravicintya yaḥ
05,039.031c adhyavasyati kāryeṣu ciraṃ yaśasi tiṣṭhati
05,039.031d@001_0001 asamyag upayuktaṃ hi jñānaṃ sukuśalair api
05,039.031d@001_0002 upalabhyāpy aviditaṃ viditaṃ cāpy anuṣṭhitam
05,039.031d@001_0003 pāpodayaphalaṃ vidvān yo nārabhati vardhate
05,039.031d@001_0004 yas tu pūrvakṛtaṃ pāpam avimṛśyānuvartate
05,039.031d@001_0005 so 'nyāparādhe durmedhā viṣame vinipātyate
05,039.031d@001_0006 mantrabhedasya ṣaṭ prājño dvārāṇīmāni lakṣayet
05,039.031d@001_0007 arthasaṃtatikāmaś ca rakṣed etāni nityaśaḥ
05,039.031d@001_0008 madaṃ svapnam avijñānam ākāraṃ cātmasaṃbhavam
05,039.031d@001_0009 duṣṭāmātyeṣu viśrambhaṃ dūtāc cākuśalād api
05,039.031d@001_0010 dvārāṇy etāni yo jñātvā saṃvṛṇoti sadā nṛpaḥ
05,039.031d@001_0011 trivargacaraṇe yuktaḥ sa śatrūn adhitiṣṭhati
05,039.031d@001_0012 na vai śrutam avijñāya vṛddhān anupasevya ca
05,039.031d@001_0013 dharmārthau vedituṃ śakyau bṛhaspatisamair api
05,039.031d@001_0014 naṣṭaṃ samudre patitaṃ naṣṭaṃ vākyam aśṛṇvati
05,039.031d@001_0015 anātmani śrutaṃ naṣṭaṃ naṣṭaṃ śrutam anagnikam
05,039.031d@001_0016 matyā parīkṣya medhāvī buddhyā saṃpādya cāsakṛt
05,039.031d@001_0017 śrutvā dṛṣṭvātha vijñāya prājño mantraṃ samācaret
05,039.032a avṛttiṃ vinayo hanti hanty anarthaṃ parākramaḥ
05,039.032c hanti nityaṃ kṣamā krodham ācāro hanty alakṣaṇam
05,039.033a paricchadena kṣetreṇa veśmanā paricaryayā
05,039.033c parīkṣeta kulaṃ rājan bhojanācchādanena ca
05,039.033d*0234_01 upasthitasya kāmasya prativādo na vidyate
05,039.033d*0234_02 api nirmuktadehasya kāmaraktasya kiṃ punaḥ
05,039.033d*0235_01 prājñopasevinaṃ vaidyaṃ dhārmikaṃ priyadarśanam
05,039.033d*0235_02 mitravantaṃ suvākyaṃ ca suhṛdaṃ paripālayet
05,039.033d*0235_03 duṣkulīnaḥ kulīno vā maryādāṃ yo na laṅghayet
05,039.033d*0235_04 dharmāpekṣī mṛdur hrīmān sa kulīnaśatād varaḥ
05,039.033d*0236_01 arthasaṃtatikāmaś ca rakṣed etāni nityaśaḥ
05,039.034a yayoś cittena vā cittaṃ naibhṛtaṃ naibhṛtena vā
05,039.034c sameti prajñayā prajñā tayor maitrī na jīryate
05,039.035a durbuddhim akṛtaprajñaṃ channaṃ kūpaṃ tṛṇair iva
05,039.035c vivarjayīta medhāvī tasmin maitrī praṇaśyati
05,039.036a avalipteṣu mūrkheṣu raudrasāhasikeṣu ca
05,039.036c tathaivāpetadharmeṣu na maitrīm ācared budhaḥ
05,039.037a kṛtajñaṃ dhārmikaṃ satyam akṣudraṃ dṛḍhabhaktikam
05,039.037c jitendriyaṃ sthitaṃ sthityāṃ mitram atyāgi ceṣyate
05,039.038a indriyāṇām anutsargo mṛtyunā na viśiṣyate
05,039.038c atyarthaṃ punar utsargaḥ sādayed daivatāny api
05,039.039a mārdavaṃ sarvabhūtānām anasūyā kṣamā dhṛtiḥ
05,039.039c āyuṣyāṇi budhāḥ prāhur mitrāṇāṃ cāvimānanā
05,039.040a apanītaṃ sunītena yo 'rthaṃ pratyāninīṣate
05,039.040c matim āsthāya sudṛḍhāṃ tad akāpuruṣavratam
05,039.041a āyatyāṃ pratikārajñas tadātve dṛḍhaniścayaḥ
05,039.041c atīte kāryaśeṣajño naro 'rthair na prahīyate
05,039.042a karmaṇā manasā vācā yad abhīkṣṇaṃ niṣevate
05,039.042c tad evāpaharaty enaṃ tasmāt kalyāṇam ācaret
05,039.043a maṅgalālambhanaṃ yogaḥ śrutam utthānam ārjavam
05,039.043c bhūtim etāni kurvanti satāṃ cābhīkṣṇadarśanam
05,039.044a anirvedaḥ śriyo mūlaṃ duḥkhanāśe sukhasya ca
05,039.044c mahān bhavaty anirviṇṇaḥ sukhaṃ cātyantam aśnute
05,039.045a nātaḥ śrīmattaraṃ kiṃ cid anyat pathyatamaṃ tathā
05,039.045c prabhaviṣṇor yathā tāta kṣamā sarvatra sarvadā
05,039.046a kṣamed aśaktaḥ sarvasya śaktimān dharmakāraṇāt
05,039.046c arthānarthau samau yasya tasya nityaṃ kṣamā hitā
05,039.047a yat sukhaṃ sevamāno 'pi dharmārthābhyāṃ na hīyate
05,039.047c kāmaṃ tad upaseveta na mūḍhavratam ācaret
05,039.048a duḥkhārteṣu pramatteṣu nāstikeṣv alaseṣu ca
05,039.048c na śrīr vasaty adānteṣu ye cotsāhavivarjitāḥ
05,039.049a ārjavena naraṃ yuktam ārjavāt savyapatrapam
05,039.049c aśaktimantaṃ manyanto dharṣayanti kubuddhayaḥ
05,039.050a atyāryam atidātāram atiśūram ativratam
05,039.050c prajñābhimāninaṃ caiva śrīr bhayān nopasarpati
05,039.050d*0237_01 na cātiguṇavatsv eṣā nātyantaṃ nirguṇeṣu ca
05,039.050d*0237_02 naiṣā guṇān kāmayate nairguṇyān nānurajyate
05,039.050d*0237_03 unmattā gaur ivāndhā śrīḥ kva cid evāvatiṣṭhate
05,039.051a agnihotraphalā vedāḥ śīlavṛttaphalaṃ śrutam
05,039.051c ratiputraphalā dārā dattabhuktaphalaṃ dhanam
05,039.052a adharmopārjitair arthair yaḥ karoty aurdhvadehikam
05,039.052c na sa tasya phalaṃ pretya bhuṅkte 'rthasya durāgamāt
05,039.053a kāntāravanadurgeṣu kṛcchrāsv āpatsu saṃbhrame
05,039.053c udyateṣu ca śastreṣu nāsti śeṣavatāṃ bhayam
05,039.054a utthānaṃ saṃyamo dākṣyam apramādo dhṛtiḥ smṛtiḥ
05,039.054c samīkṣya ca samārambho viddhi mūlaṃ bhavasya tat
05,039.055a tapo balaṃ tāpasānāṃ brahma brahmavidāṃ balam
05,039.055c hiṃsā balam asādhūnāṃ kṣamā guṇavatāṃ balam
05,039.056a aṣṭau tāny avrataghnāni āpo mūlaṃ phalaṃ payaḥ
05,039.056c havir brāhmaṇakāmyā ca guror vacanam auṣadham
05,039.057a na tatparasya saṃdadhyāt pratikūlaṃ yadātmanaḥ
05,039.057b*0238_01 ātmanaḥ pratikūlāni vijānan na samācaret
05,039.057c saṃgraheṇaiṣa dharmaḥ syāt kāmād anyaḥ pravartate
05,039.058a akrodhena jayet krodham asādhuṃ sādhunā jayet
05,039.058c jayet kadaryaṃ dānena jayet satyena cānṛtam
05,039.059a strīdhūrtake 'lase bhīrau caṇḍe puruṣamānini
05,039.059c caure kṛtaghne viśvāso na kāryo na ca nāstike
05,039.060a abhivādanaśīlasya nityaṃ vṛddhopasevinaḥ
05,039.060c catvāri saṃpravardhante kīrtir āyur yaśobalam
05,039.061a atikleśena ye 'rthāḥ syur dharmasyātikrameṇa ca
05,039.061c arer vā praṇipātena mā sma teṣu manaḥ kṛthāḥ
05,039.062a avidyaḥ puruṣaḥ śocyaḥ śocyaṃ mithunam aprajam
05,039.062c nirāhārāḥ prajāḥ śocyāḥ śocyaṃ rāṣṭram arājakam
05,039.063a adhvā jarā dehavatāṃ parvatānāṃ jalaṃ jarā
05,039.063c asaṃbhogo jarā strīṇāṃ vākśalyaṃ manaso jarā
05,039.064a anāmnāyamalā vedā brāhmaṇasyāvrataṃ malam
05,039.064b*0239_01 malaṃ pṛthivyā vāhīkāḥ puruṣasyānṛtaṃ malam
05,039.064c kautūhalamalā sādhvī vipravāsamalāḥ striyaḥ
05,039.065a suvarṇasya malaṃ rūpyaṃ rūpyasyāpi malaṃ trapu
05,039.065c jñeyaṃ trapumalaṃ sīsaṃ sīsasyāpi malaṃ malam
05,039.066a na svapnena jayen nidrāṃ na kāmena striyaṃ jayet
05,039.066c nendhanena jayed agniṃ na pānena surāṃ jayet
05,039.067a yasya dānajitaṃ mitram amitrā yudhi nirjitāḥ
05,039.067c annapānajitā dārāḥ saphalaṃ tasya jīvitam
05,039.068a sahasriṇo 'pi jīvanti jīvanti śatinas tathā
05,039.068c dhṛtarāṣṭraṃ vimuñcecchāṃ na kathaṃ cin na jīvyate
05,039.069a yat pṛthivyāṃ vrīhiyavaṃ hiraṇyaṃ paśavaḥ striyaḥ
05,039.069c nālam ekasya tat sarvam iti paśyan na muhyati
05,039.070a rājan bhūyo bravīmi tvāṃ putreṣu samam ācara
05,039.070c samatā yadi te rājan sveṣu pāṇḍusuteṣu ca
05,040.001 vidura uvāca
05,040.001a yo 'bhyarthitaḥ sadbhir asajjamānaḥ; karoty arthaṃ śaktim ahāpayitvā
05,040.001c kṣipraṃ yaśas taṃ samupaiti santam alaṃ; prasannā hi sukhāya santaḥ
05,040.002a mahāntam apy artham adharmayuktaṃ; yaḥ saṃtyajaty anupākruṣṭa eva
05,040.002c sukhaṃ sa duḥkhāny avamucya śete; jīrṇāṃ tvacaṃ sarpa ivāvamucya
05,040.003a anṛtaṃ ca samutkarṣe rājagāmi ca paiśunam
05,040.003c guroś cālīkanirbandhaḥ samāni brahmahatyayā
05,040.004a asūyaikapadaṃ mṛtyur ativādaḥ śriyo vadhaḥ
05,040.004c aśuśrūṣā tvarā ślāghā vidyāyāḥ śatravas trayaḥ
05,040.004d*0240_01 ālasyaṃ madamohau ca cāpalaṃ goṣṭhir eva ca
05,040.004d*0240_02 stabdhatā cābhimānitvaṃ tathātyāgitvam eva ca
05,040.004d*0240_03 ete vai sapta doṣās tu sadā vidyārthināṃ matāḥ
05,040.005a sukhārthinaḥ kuto vidyā nāsti vidyārthinaḥ sukham
05,040.005c sukhārthī vā tyajed vidyāṃ vidyārthī vā sukhaṃ tyajet
05,040.006a nāgnis tṛpyati kāṣṭhānāṃ nāpagānāṃ mahodadhiḥ
05,040.006c nāntakaḥ sarvabhūtānāṃ na puṃsāṃ vāmalocanā
05,040.007a āśā dhṛtiṃ hanti samṛddhim antakaḥ; krodhaḥ śriyaṃ hanti yaśaḥ kadaryatā
05,040.007c apālanaṃ hanti paśūṃś ca rājann; ekaḥ kruddho brāhmaṇo hanti rāṣṭram
05,040.008a ajaś ca kāṃsyaṃ ca rathaś ca nityaṃ; madhv ākarṣaḥ śakuniḥ śrotriyaś ca
05,040.008c vṛddho jñātir avasanno vayasya; etāni te santu gṛhe sadaiva
05,040.009a ajokṣā candanaṃ vīṇā ādarśo madhusarpiṣī
05,040.009c viṣam audumbaraṃ śaṅkhaḥ svarṇaṃ nābhiś ca rocanā
05,040.010a gṛhe sthāpayitavyāni dhanyāni manur abravīt
05,040.010c devabrāhmaṇapūjārtham atithīnāṃ ca bhārata
05,040.011a idaṃ ca tvāṃ sarvaparaṃ bravīmi; puṇyaṃ padaṃ tāta mahāviśiṣṭam
05,040.011c na jātu kāmān na bhayān na lobhād; dharmaṃ tyajej jīvitasyāpi hetoḥ
05,040.012a nityo dharmaḥ sukhaduḥkhe tv anitye; nityo jīvo dhātur asya tv anityaḥ
05,040.012c tyaktvānityaṃ pratitiṣṭhasva nitye; saṃtuṣya tvaṃ toṣaparo hi lābhaḥ
05,040.013a mahābalān paśya mahānubhāvān; praśāsya bhūmiṃ dhanadhānyapūrṇām
05,040.013c rājyāni hitvā vipulāṃś ca bhogān; gatān narendrān vaśam antakasya
05,040.014a mṛtaṃ putraṃ duḥkhapuṣṭaṃ manuṣyā; utkṣipya rājan svagṛhān nirharanti
05,040.014c taṃ muktakeśāḥ karuṇaṃ rudantaś; citāmadhye kāṣṭham iva kṣipanti
05,040.015a anyo dhanaṃ pretagatasya bhuṅkte; vayāṃsi cāgniś ca śarīradhātūn
05,040.015c dvābhyām ayaṃ saha gacchaty amutra; puṇyena pāpena ca veṣṭyamānaḥ
05,040.016a utsṛjya vinivartante jñātayaḥ suhṛdaḥ sutāḥ
05,040.016b*0241_01 apuṣpān aphalān vṛkṣān yathā tāta patatriṇaḥ
05,040.016c agnau prāstaṃ tu puruṣaṃ karmānveti svayaṃkṛtam
05,040.016d*0242_01 tasmāt tu puruṣo yatnād dharmaṃ saṃcinuyāc chanaiḥ
05,040.017a asmāl lokād ūrdhvam amuṣya cādho; mahat tamas tiṣṭhati hy andhakāram
05,040.017c tad vai mahāmohanam indriyāṇāṃ; budhyasva mā tvāṃ pralabheta rājan
05,040.018a idaṃ vacaḥ śakṣyasi ced yathāvan; niśamya sarvaṃ pratipattum evam
05,040.018c yaśaḥ paraṃ prāpsyasi jīvaloke; bhayaṃ na cāmutra na ceha te 'sti
05,040.019a ātmā nadī bhārata puṇyatīrthā; satyodakā dhṛtikūlā damormiḥ
05,040.019c tasyāṃ snātaḥ pūyate puṇyakarmā; puṇyo hy ātmā nityam ambho 'mbha eva
05,040.020a kāmakrodhagrāhavatīṃ pañcendriyajalāṃ nadīm
05,040.020c kṛtvā dhṛtimayīṃ nāvaṃ janmadurgāṇi saṃtara
05,040.021a prajñāvṛddhaṃ dharmavṛddhaṃ svabandhuṃ; vidyāvṛddhaṃ vayasā cāpi vṛddham
05,040.021c kāryākārye pūjayitvā prasādya; yaḥ saṃpṛcchen na sa muhyet kadā cit
05,040.022a dhṛtyā śiśnodaraṃ rakṣet pāṇipādaṃ ca cakṣuṣā
05,040.022c cakṣuḥśrotre ca manasā mano vācaṃ ca karmaṇā
05,040.023a nityodakī nityayajñopavītī; nityasvādhyāyī patitānnavarjī
05,040.023c ṛtaṃ bruvan gurave karma kurvan; na brāhmaṇaś cyavate brahmalokāt
05,040.024a adhītya vedān parisaṃstīrya cāgnīn; iṣṭvā yajñaiḥ pālayitvā prajāś ca
05,040.024c gobrāhmaṇārthe śastrapūtāntarātmā; hataḥ saṃgrāme kṣatriyaḥ svargam eti
05,040.025a vaiśyo 'dhītya brāhmaṇān kṣatriyāṃś ca; dhanaiḥ kāle saṃvibhajyāśritāṃś ca
05,040.025c tretāpūtaṃ dhūmam āghrāya puṇyaṃ; pretya svarge devasukhāni bhuṅkte
05,040.026a brahmakṣatraṃ vaiśyavarṇaṃ ca śūdraḥ; krameṇaitān nyāyataḥ pūjayānaḥ
05,040.026c tuṣṭeṣv eteṣv avyatho dagdhapāpas; tyaktvā dehaṃ svargasukhāni bhuṅkte
05,040.027a cāturvarṇyasyaiṣa dharmas tavokto; hetuṃ cātra bruvato me nibodha
05,040.027c kṣātrād dharmād dhīyate pāṇḍuputras; taṃ tvaṃ rājan rājadharme niyuṅkṣva
05,040.028 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,040.028a evam etad yathā māṃ tvam anuśāsasi nityadā
05,040.028c mamāpi ca matiḥ saumya bhavaty evaṃ yathāttha mām
05,040.029a sā tu buddhiḥ kṛtāpy evaṃ pāṇḍavān prati me sadā
05,040.029c duryodhanaṃ samāsādya punar viparivartate
05,040.030a na diṣṭam abhyatikrāntuṃ śakyaṃ martyena kena cit
05,040.030c diṣṭam eva kṛtaṃ manye pauruṣaṃ tu nirarthakam
05,041.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,041.001a anuktaṃ yadi te kiṃ cid vācā vidura vidyate
05,041.001c tan me śuśrūṣave brūhi vicitrāṇi hi bhāṣase
05,041.002 vidura uvāca
05,041.002a dhṛtarāṣṭra kumāro vai yaḥ purāṇaḥ sanātanaḥ
05,041.002c sanatsujātaḥ provāca mṛtyur nāstīti bhārata
05,041.003a sa te guhyān prakāśāṃś ca sarvān hṛdayasaṃśrayān
05,041.003c pravakṣyati mahārāja sarvabuddhimatāṃ varaḥ
05,041.004 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,041.004a kiṃ tvaṃ na veda tad bhūyo yan me brūyāt sanātanaḥ
05,041.004c tvam eva vidura brūhi prajñāśeṣo 'sti cet tava
05,041.005 vidura uvāca
05,041.005a śūdrayonāv ahaṃ jāto nāto 'nyad vaktum utsahe
05,041.005c kumārasya tu yā buddhir veda tāṃ śāśvatīm aham
05,041.006a brāhmīṃ hi yonim āpannaḥ suguhyam api yo vadet
05,041.006c na tena garhyo devānāṃ tasmād etad bravīmi te
05,041.007 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,041.007a bravīhi vidura tvaṃ me purāṇaṃ taṃ sanātanam
05,041.007c katham etena dehena syād ihaiva samāgamaḥ
05,041.008 vaiśaṃpāyana uvāca
05,041.008a cintayām āsa viduras tam ṛṣiṃ saṃśitavratam
05,041.008c sa ca tac cintitaṃ jñātvā darśayām āsa bhārata
05,041.009a sa cainaṃ pratijagrāha vidhidṛṣṭena karmaṇā
05,041.009c sukhopaviṣṭaṃ viśrāntam athainaṃ viduro 'bravīt
05,041.010a bhagavan saṃśayaḥ kaś cid dhṛtarāṣṭrasya mānase
05,041.010c yo na śakyo mayā vaktuṃ tam asmai vaktum arhasi
05,041.010e yaṃ śrutvāyaṃ manuṣyendraḥ sukhaduḥkhātigo bhavet
05,041.011a lābhālābhau priyadveṣyau yathainaṃ na jarāntakau
05,041.011c viṣaheran bhayāmarṣau kṣutpipāse madodbhavau
05,041.011e aratiś caiva tandrī ca kāmakrodhau kṣayodayau
05,042.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,042.001a tato rājā dhṛtarāṣṭro manīṣī; saṃpūjya vākyaṃ vidureritaṃ tat
05,042.001c sanatsujātaṃ rahite mahātmā; papraccha buddhiṃ paramāṃ bubhūṣan
05,042.002 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,042.002a sanatsujāta yadīdaṃ śṛṇomi; mṛtyur hi nāstīti tavopadeśam
05,042.002c devāsurā hy ācaran brahmacaryam; amṛtyave tat kataran nu satyam
05,042.003 sanatsujāta uvāca
05,042.003a amṛtyuḥ karmaṇā ke cin mṛtyur nāstīti cāpare
05,042.003c śṛṇu me bruvato rājan yathaitan mā viśaṅkithāḥ
05,042.004a ubhe satye kṣatriyādyapravṛtte; moho mṛtyuḥ saṃmato yaḥ kavīnām
05,042.004c pramādaṃ vai mṛtyum ahaṃ bravīmi; sadāpramādam amṛtatvaṃ bravīmi
05,042.005a pramādād vai asurāḥ parābhavann; apramādād brahmabhūtā bhavanti
05,042.005c na vai mṛtyur vyāghra ivātti jantūn; na hy asya rūpam upalabhyate ha
05,042.006a yamaṃ tv eke mṛtyum ato 'nyam āhur; ātmāvasannam amṛtaṃ brahmacaryam
05,042.006c pitṛloke rājyam anuśāsti devaḥ; śivaḥ śivānām aśivo 'śivānām
05,042.007a āsyād eṣa niḥsarate narāṇāṃ; krodhaḥ pramādo moharūpaś ca mṛtyuḥ
05,042.007b*0243_01 ahaṃgatenaiva caran vimārgān
05,042.007b*0243_02 na cātmano yogam upaiti kaś cit
05,042.007c te mohitās tadvaśe vartamānā; itaḥ pretās tatra punaḥ patanti
05,042.008a tatas taṃ devā anu viplavante; ato mṛtyur maraṇākhyām upaiti
05,042.008c karmodaye karmaphalānurāgās; tatrānu yānti na taranti mṛtyum
05,042.008d*0244_01 sadarthayogān avagamāt samantāt
05,042.008d*0244_02 pravartate bhogayogena dehī
05,042.008d*0244_03 tad vai mahāmohanam indriyāṇāṃ
05,042.008d*0244_04 mithyārthayogasya gatir hi nityā
05,042.008d*0244_05 mithyārthayogābhihatāntarātmā
05,042.008d*0244_06 smarann upāste viṣayān samantāt
05,042.009a yo 'bhidhyāyann utpatiṣṇūn nihanyād; anādareṇāpratibudhyamānaḥ
05,042.009c sa vai mṛtyur mṛtyur ivātti bhūtvā; evaṃ vidvān yo vinihanti kāmān
05,042.010a kāmānusārī puruṣaḥ kāmān anu vinaśyati
05,042.010c kāmān vyudasya dhunute yat kiṃ cit puruṣo rajaḥ
05,042.011a tamo 'prakāśo bhūtānāṃ narako 'yaṃ pradṛśyate
05,042.011c gṛhyanta iva dhāvanti gacchantaḥ śvabhram unmukhāḥ
05,042.012a abhidhyā vai prathamaṃ hanti cainaṃ; kāmakrodhau gṛhya cainaṃ tu paścāt
05,042.012c ete bālān mṛtyave prāpayanti; dhīrās tu dhairyeṇa taranti mṛtyum
05,042.012d*0245_01 amūḍhavṛtteḥ puruṣasyeha kuryāt
05,042.012d*0245_02 kiṃ vai mṛtyus tārṇa ivāsya vyāghraḥ
05,042.013a amanyamānaḥ kṣatriya kiṃ cid anyan; nādhīyate tārṇa ivāsya vyāghraḥ
05,042.013c krodhāl lobhān mohamayāntarātmā; sa vai mṛtyus tvac charīre ya eṣaḥ
05,042.014a evaṃ mṛtyuṃ jāyamānaṃ viditvā; jñāne tiṣṭhan na bibhetīha mṛtyoḥ
05,042.014c vinaśyate viṣaye tasya mṛtyur; mṛtyor yathā viṣayaṃ prāpya martyaḥ
05,042.014d*0246_00 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,042.014d*0246_01 yān evāhur ijyayā sādhulokān
05,042.014d*0246_02 dvijātīnāṃ puṇyatamān sanātanān
05,042.014d*0246_03 teṣāṃ parārthaṃ kathayantīha vedā
05,042.014d*0246_04 sanatsujāta uvāca
05,042.014d*0246_04 etad vidvān naiti kathaṃ nu karma
05,042.014d*0246_05 evaṃ hy avidvān upayāti tatra
05,042.014d*0246_06 tathārthajātaṃ ca vadanti vedāḥ
05,042.014d*0246_07 sa neha āyāti paraṃ parātmā
05,042.014d*0246_08 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,042.014d*0246_08 prayāti mārgeṇa nihatya mārgān
05,042.014d*0246_09 ko 'sau niyuṅkte tam ajaṃ purāṇaṃ
05,042.014d*0246_10 sa ced idaṃ sarvam anukrameṇa
05,042.014d*0246_11 kiṃ vāsya kāryam atha vā sukhaṃ ca
05,042.014d*0246_12 sanatsujāta uvāca
05,042.014d*0246_12 tan me vidvan brūhi sarvaṃ yathāvat
05,042.014d*0246_13 doṣo mahān atra vibhedayoge
05,042.014d*0246_14 hy anādiyogena bhavanti nityāḥ
05,042.014d*0246_15 tathāsya nādhikyam apaiti kiṃ cid
05,042.014d*0246_16 anādiyogena bhavanti puṃsaḥ
05,042.014d*0246_17 ya etad vā bhagavān sa nityo
05,042.014d*0246_18 vikārayogena karoti viśvam
05,042.014d*0246_19 tathā ca tacchaktir iti sma manyate
05,042.014d*0246_20 tathārthayoge ca bhavanti vedāḥ
05,042.015 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,042.015a ye 'smin dharmān nācarantīha ke cit; tathā dharmān ke cid ihācaranti
05,042.015c dharmaḥ pāpena pratihanyate sma; utāho dharmaḥ pratihanti pāpam
05,042.016 sanatsujāta uvāca
05,042.016a ubhayam eva tatropabhujyate phalaṃ; dharmasyaivetarasya ca
05,042.016b*0247_01 tasmin sthito vāpy ubhayaṃ hi nityaṃ
05,042.016b*0247_02 jñānena vidvān pratihanti siddham
05,042.016b*0247_03 tathānyathā puṇyam upaiti dehī
05,042.016b*0247_04 tathāgataṃ pāpam upaiti siddham
05,042.016b*0247_05 gatvobhayaṃ karmaṇā bhujyate 'sthiraṃ
05,042.016b*0247_06 śubhasya pāpasya sa cāpi karmaṇā
05,042.016c dharmeṇādharmaṃ praṇudatīha vidvān; dharmo balīyān iti tasya viddhi
05,042.017 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,042.017a yān imān āhuḥ svasya dharmasya lokān; dvijātīnāṃ puṇyakṛtāṃ sanātanān
05,042.017c teṣāṃ parikramān kathayantas tato 'nyān; naitad vidvan naiva kṛtaṃ ca karma
05,042.018 sanatsujāta uvāca
05,042.018a yeṣāṃ bale na vispardhā bale balavatām iva
05,042.018c te brāhmaṇā itaḥ pretya svargaloke prakāśate
05,042.018d*0248_01 yeṣāṃ dharme na ca spardhā teṣāṃ tajjñānasādhanam
05,042.018d*0248_02 te brāhmaṇā ito muktāḥ svargaṃ yānti triviṣṭapam
05,042.018d*0248_03 tasya samyak samācāram āhur vedavido janāḥ
05,042.018d*0248_04 nainaṃ manyeta bhūyiṣṭhaṃ bāhyam ābhyantaraṃ janam
05,042.019a yatra manyeta bhūyiṣṭhaṃ prāvṛṣīva tṛṇolapam
05,042.019c annaṃ pānaṃ ca brāhmaṇas taj jīvan nānusaṃjvaret
05,042.020a yatrākathayamānasya prayacchaty aśivaṃ bhayam
05,042.020c atiriktam ivākurvan sa śreyān netaro janaḥ
05,042.021a yo vākathayamānasya ātmānaṃ nānusaṃjvaret
05,042.021b*0249_01 eko vai hy antarātmānaṃ brāhmaṇo hantum arhati
05,042.021c brahmasvaṃ nopabhuñjed vā tadannaṃ saṃmataṃ satām
05,042.021d*0250_01 kuśavalkalacelādyaṃ brahmasvaṃ yogino viduḥ
05,042.022a yathā svaṃ vāntam aśnāti śvā vai nityam abhūtaye
05,042.022c evaṃ te vāntam aśnanti svavīryasyopajīvanāt
05,042.023a nityam ajñātacaryā me iti manyeta brāhmaṇaḥ
05,042.023c jñātīnāṃ tu vasan madhye naiva vidyeta kiṃ cana
05,042.024a ko hy evam antarātmānaṃ brāhmaṇo hantum arhati
05,042.024b*0251_01 nirliṅgam acalaṃ śuddhaṃ sarvadvandvavivarjitam
05,042.024c tasmād dhi kiṃ cit kṣatriya brahmāvasati paśyati
05,042.024d*0252_01 yo 'nyathā santam ātmānam anyathā pratipadyate
05,042.024d*0252_02 kiṃ tena na kṛtaṃ pāpaṃ coreṇātmāpahāriṇā
05,042.025a aśrāntaḥ syād anādānāt saṃmato nirupadravaḥ
05,042.025c śiṣṭo na śiṣṭavat sa syād brāhmaṇo brahmavit kaviḥ
05,042.026a anāḍhyā mānuṣe vitte āḍhyā vedeṣu ye dvijāḥ
05,042.026c te durdharṣā duṣprakampyā vidyāt tān brahmaṇas tanum
05,042.027a sarvān sviṣṭakṛto devān vidyād ya iha kaś cana
05,042.027c na samāno brāhmaṇasya yasmin prayatate svayam
05,042.028a yam aprayatamānaṃ tu mānayanti sa mānitaḥ
05,042.028c na mānyamāno manyeta nāmānād abhisaṃjvaret
05,042.028d*0253_01 lokaḥ svabhāvavṛttir hi nimeṣonmeṣavat sadā
05,042.029a vidvāṃso mānayantīha iti manyeta mānitaḥ
05,042.029c adharmaviduṣo mūḍhā lokaśāstraviśāradāḥ
05,042.029e na mānyaṃ mānayiṣyanti iti manyed amānitaḥ
05,042.030a na vai mānaṃ ca maunaṃ ca sahitau carataḥ sadā
05,042.030c ayaṃ hi loko mānasya asau mānasya tad viduḥ
05,042.031a śrīḥ sukhasyeha saṃvāsaḥ sā cāpi paripanthinī
05,042.031c brāhmī sudurlabhā śrīr hi prajñāhīnena kṣatriya
05,042.032a dvārāṇi tasyā hi vadanti santo; bahuprakārāṇi durāvarāṇi
05,042.032c satyārjave hrīr damaśaucavidyāḥ; ṣaṇmānamohapratibādhanāni
05,043.000*0254_00 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,043.000*0254_01 kasyaiṣa maunaḥ kataran nu maunaṃ
05,043.000*0254_02 prabrūhi vidvann iha maunabhāvam
05,043.000*0254_03 maunena vidvān uta yāti maunaṃ
05,043.000*0254_04 sanatsujāta uvāca
05,043.000*0254_04 kathaṃ mune maunam ihācaranti
05,043.000*0254_05 yato na vedā manasā sahainam
05,043.000*0254_06 anupraviśanti tato 'tha maunam
05,043.000*0254_07 yatrotthito vedaśabdas tathāyaṃ
05,043.000*0254_08 sa tanmayatvena vibhāti rājan
05,043.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,043.001a ṛco yajūṃṣy adhīte yaḥ sāmavedaṃ ca yo dvijaḥ
05,043.001c pāpāni kurvan pāpena lipyate na sa lipyate
05,043.002 sanatsujāta uvāca
05,043.002a nainaṃ sāmāny ṛco vāpi na yajūṃṣi vicakṣaṇa
05,043.002c trāyante karmaṇaḥ pāpān na te mithyā bravīmy aham
05,043.003a na chandāṃsi vṛjināt tārayanti; māyāvinaṃ māyayā vartamānam
05,043.003c nīḍaṃ śakuntā iva jātapakṣāś; chandāṃsy enaṃ prajahaty antakāle
05,043.004 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,043.004a na ced vedā vedavidaṃ śaktās trātuṃ vicakṣaṇa
05,043.004c atha kasmāt pralāpo 'yaṃ brāhmaṇānāṃ sanātanaḥ
05,043.005 sanatsujāta uvāca
05,043.005*0255_01 tasyaiva nāmādiviśeṣarūpair
05,043.005*0255_02 idaṃ jagad bhāti mahānubhāva
05,043.005*0255_03 nirdiśya samyak pravadanti vedās
05,043.005*0255_04 tad viśvavairūpyam udāharanti
05,043.005*0255_05 tadartham uktaṃ tapa etad ijyā
05,043.005*0255_06 tābhyām asau puṇyam upaiti vidvān
05,043.005*0255_07 puṇyena pāpaṃ vinihatya paścāt
05,043.005*0255_08 saṃjāyate jñānavidīpitātmā
05,043.005*0255_09 jñānena cātmānam upaiti vidvān
05,043.005*0255_10 athānyathā vargaphalānukāṅkṣī
05,043.005*0255_11 asmin kṛtaṃ tat parigṛhya sarvam
05,043.005*0255_12 amutra bhuṅkte punar eti mārgam
05,043.005*0256_01 tapas tapyati yo 'raṇye munir mūlaphalāśanaḥ
05,043.005*0257_01 brāhmaṇānāṃ tapaḥ svṛddham anyeṣāṃ tāvad eva tat
05,043.005*0258_01 etat samṛddham atyṛddhaṃ tapo bhavati kevalam
05,043.005a asmiṃl loke tapas taptaṃ phalam anyatra dṛśyate
05,043.005c brāhmaṇānām ime lokā ṛddhe tapasi saṃyatāḥ
05,043.006 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,043.006a kathaṃ samṛddham apy ṛddhaṃ tapo bhavati kevalam
05,043.006c sanatsujāta tad brūhi yathā vidyāma tad vayam
05,043.006d*0259_00 sanatsujāta uvāca
05,043.006d*0259_01 niṣkalmaṣaṃ tapas tv etat kevalaṃ paricakṣate
05,043.006d*0259_02 etat samṛddham apy ṛddhaṃ tapo bhavati nānyathā
05,043.006d*0259_03 tapomūlam idaṃ sarvaṃ yan māṃ pṛcchasi kṣatriya
05,043.006d*0259_04 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,043.006d*0259_04 tapasā vedavidvāṃsaḥ paraṃ tv amṛtam āpnuyuḥ
05,043.006d*0259_05 kalmaṣaṃ tapaso brūhi śrutaṃ niṣkalmaṣaṃ tapaḥ
05,043.006d*0259_06 sanatsujāta yenedaṃ vidyāṃ guhyaṃ sanātanam
05,043.006d*0260_01 śrīr evam ekā yo 'dhīte tac ca tāvac ca tatsamam
05,043.007 sanatsujāta uvāca
05,043.007a krodhādayo dvādaśa yasya doṣās; tathā nṛśaṃsādi ṣaḍ atra rājan
05,043.007c dharmādayo dvādaśa cātatānāḥ; śāstre guṇā ye viditā dvijānām
05,043.008a krodhaḥ kāmo lobhamohau vivitsā;kṛpāsūyā mānaśokau spṛhā ca
05,043.008c īrṣyā jugupsā ca manuṣyadoṣā; varjyāḥ sadā dvādaśaite nareṇa
05,043.009a ekaikam ete rājendra manuṣyān paryupāsate
05,043.009c lipsamāno 'ntaraṃ teṣāṃ mṛgāṇām iva lubdhakaḥ
05,043.010a vikatthanaḥ spṛhayālur manasvī; bibhrat kopaṃ capalo 'rakṣaṇaś ca
05,043.010c ete prāptāḥ ṣaṇ narān pāpadharmān; prakurvate nota santaḥ sudurge
05,043.011a saṃbhogasaṃvid dviṣam edhamāno; dattānutāpī kṛpaṇo 'balīyān
05,043.011c vargapraśaṃsī vanitāsu dveṣṭā; ete 'pare sapta nṛśaṃsadharmāḥ
05,043.012a dharmaś ca satyaṃ ca damas tapaś ca; amātsaryaṃ hrīs titikṣānasūyā
05,043.012c yajñaś ca dānaṃ ca dhṛtiḥ śrutaṃ ca; mahāvratā dvādaśa brāhmaṇasya
05,043.013a yas tv etebhyaḥ pravased dvādaśebhyaḥ; sarvām apīmāṃ pṛthivīṃ praśiṣyāt
05,043.013c tribhir dvābhyām ekato vā viśiṣṭo; nāsya svam astīti sa veditavyaḥ
05,043.014a damas tyāgo 'pramādaś ca eteṣv amṛtam āhitam
05,043.014c tāni satyamukhāny āhur brāhmaṇā ye manīṣiṇaḥ
05,043.014d*0261_01 doṣatyāgo 'pramādaḥ syāt sa cāpy aṣṭaguṇo mataḥ
05,043.015a damo 'ṣṭādaśadoṣaḥ syāt pratikūlaṃ kṛtākṛte
05,043.015c anṛtaṃ cābhyasūyā ca kāmārthau ca tathā spṛhā
05,043.016a krodhaḥ śokas tathā tṛṣṇā lobhaḥ paiśunyam eva ca
05,043.016c matsaraś ca vivitsā ca paritāpas tathā ratiḥ
05,043.017a apasmāraḥ sātivādas tathā saṃbhāvanātmani
05,043.017b*0262_01 lokadveṣo 'bhimānaś ca vivādaḥ prāṇipīḍanam
05,043.017b*0262_02 parivādo 'tivādaś ca paritāpo 'kṣamā dhṛtiḥ
05,043.017b*0262_03 asiddhiḥ pāpakṛtyaṃ ca hiṃsā ceti prakīrtitāḥ
05,043.017c etair vimukto doṣair yaḥ sa damaḥ sadbhir ucyate
05,043.017d*0263_01 mado 'ṣṭādaśadoṣaḥ syāt tyāgo bhavati ṣaḍguṇaḥ
05,043.017d*0264_01 viparyayāḥ smṛtā ete madadoṣā udāhṛtāḥ
05,043.017d*0264_02 śreyāṃs tu ṣaḍvidhas tyāgas tṛtīyas tatra duṣkaraḥ
05,043.017d*0264_03 tena duḥkhaṃ taranty eva tasmiṃs tyakte jitaṃ bhavet
05,043.017d*0265_01 doṣā damasya ye proktās tān doṣān parivarjayet
05,043.018a śreyāṃs tu ṣaḍvidhas tyāgaḥ priyaṃ prāpya na hṛṣyati
05,043.018c apriye tu samutpanne vyathāṃ jātu na cārcchati
05,043.019a iṣṭān dārāṃś ca putrāṃś ca na cānyaṃ yad vaco bhavet
05,043.019c arhate yācamānāya pradeyaṃ tad vaco bhavet
05,043.019d*0266_01 iṣṭāpūrtaṃ dvitīyaṃ syān nityaṃ vairāgyayogataḥ
05,043.019d*0266_02 kāmatyāgaś ca rājendra sa tṛtīya iti smṛtaḥ
05,043.019d*0266_03 apramādī bhaved etaiḥ sa cāpy aṣṭaguṇo mahān
05,043.019d*0266_04 satyaṃ dhyānaṃ samādhānaṃ codyaṃ vairāgyam eva ca
05,043.019d*0266_05 asteyo brahmacaryaṃ ca tathāsaṃgraha eva ca
05,043.019d*0266_06 evaṃ doṣā madasyoktās tān doṣān parivarjayet
05,043.019d*0266_07 doṣatyāgo 'pramādaḥ syāt sa cāpy aṣṭaguṇo mataḥ
05,043.019d*0266_08 tāṃs tu satyamukhān āhuḥ satye hy amṛtam āhitam
05,043.019d*0266_09 satyātmā bhava rājendra satye lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
05,043.019d*0266_10 nivṛttenaiva doṣeṇa tapovratam ihācaret
05,043.019d*0266_11 etad dhātṛkṛtaṃ vṛttaṃ satyam eva satāṃ vratam
05,043.019e apy avācyaṃ vadaty eva sa tṛtīyo guṇaḥ smṛtaḥ
05,043.020a tyaktair dravyair yo bhavati nopayuṅkte ca kāmataḥ
05,043.020b*0267_01 na ca dravyais tad bhavati nopayuktaiś ca kāmataḥ
05,043.020c na ca karmasu tad dhīnaḥ śiṣyabuddhir naro yathā
05,043.020e sarvair eva guṇair yukto dravyavān api yo bhavet
05,043.020f*0268_01 ṣaṭprakāram imaṃ tyāgaṃ buddhvānyan nāvaśiṣyate
05,043.021a apramādo 'ṣṭadoṣaḥ syāt tān doṣān parivarjayet
05,043.021c indriyebhyaś ca pañcabhyo manasaś caiva bhārata
05,043.021e atītānāgatebhyaś ca mukto hy etaiḥ sukhī bhavet
05,043.022a doṣair etair vimuktaṃ tu guṇair etaiḥ samanvitam
05,043.022c etat samṛddham apy ṛddhaṃ tapo bhavati kevalam
05,043.022e yan māṃ pṛcchasi rājendra kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
05,043.022f*0269_01 etat pāpaharaṃ śuddhaṃ janmamṛtyujarāpaham
05,043.023 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,043.023a ākhyānapañcamair vedair bhūyiṣṭhaṃ kathyate janaḥ
05,043.023c tathaivānye caturvedās trivedāś ca tathāpare
05,043.024a dvivedāś caikavedāś ca anṛcaś ca tathāpare
05,043.024c teṣāṃ tu katamaḥ sa syād yam ahaṃ veda brāhmaṇam
05,043.025 sanatsujāta uvāca
05,043.025a ekasya vedasyājñānād vedās te bahavo 'bhavan
05,043.025c satyasyaikasya rājendra satye kaś cid avasthitaḥ
05,043.025e evaṃ vedam anutsādya prajñāṃ mahati kurvate
05,043.026a dānam adhyayanaṃ yajño lobhād etat pravartate
05,043.026c satyāt pracyavamānānāṃ saṃkalpo vitatho bhavet
05,043.027a tato yajñaḥ pratāyeta satyasyaivāvadhāraṇāt
05,043.027c manasānyasya bhavati vācānyasyota karmaṇā
05,043.027e saṃkalpasiddhaḥ puruṣaḥ saṃkalpān adhitiṣṭhati
05,043.028a anaibhṛtyena vai tasya dīkṣitavratam ācaret
05,043.028c nāmaitad dhātunirvṛttaṃ satyam eva satāṃ param
05,043.028e jñānaṃ vai nāma pratyakṣaṃ parokṣaṃ jāyate tapaḥ
05,043.029a vidyād bahu paṭhantaṃ tu bahupāṭhīti brāhmaṇam
05,043.029c tasmāt kṣatriya mā maṃsthā jalpitenaiva brāhmaṇam
05,043.029e ya eva satyān nāpaiti sa jñeyo brāhmaṇas tvayā
05,043.029f*0270_01 chandāṃsi nāma dvipadāṃ variṣṭha
05,043.029f*0270_02 svacchandayogena bhavanti tatra
05,043.029f*0270_03 chandovidas tena ca tān adhītya
05,043.029f*0270_04 gatā hi vedasya na vedyam āryāḥ
05,043.029f*0271_01 na vedānāṃ veditā kaś cid asti
05,043.029f*0271_02 vedyena vedaṃ na vidur na vedyam
05,043.029f*0271_03 yo veda vedaṃ sa ca veda vedyaṃ
05,043.029f*0271_04 yo veda vedyaṃ na sa veda satyam
05,043.029f*0271_05 yo veda vedān sa ca veda vedyaṃ
05,043.029f*0271_06 na taṃ vidur vedavido na vedāḥ
05,043.029f*0271_07 tathāpi vedena vidanti vedaṃ
05,043.029f*0271_08 ye brāhmaṇā vedavido bhavanti
05,043.029f*0271_09 dhāmāṃśabhāgasya tathā hi vedā
05,043.029f*0271_10 yathā hi śākhā ca mahīruhasya
05,043.029f*0271_11 saṃvedane caiva yathāmananti
05,043.029f*0271_12 tasmin hi satye paramātmano 'rthe
05,043.030a chandāṃsi nāma kṣatriya tāny atharvā; jagau purastād ṛṣisarga eṣaḥ
05,043.030c chandovidas te ya u tān adhītya; na vedyavedasya vidur na vedyam
05,043.031a na vedānāṃ veditā kaś cid asti; kaś cid vedān budhyate vāpi rājan
05,043.031c yo veda vedān na sa veda vedyaṃ; satye sthito yas tu sa veda vedyam
05,043.032a abhijānāmi brāhmaṇam ākhyātāraṃ vicakṣaṇam
05,043.032b*0272_01 evaṃ yo hi vijānāti sa jānāti paraṃ hi tat
05,043.032b*0273_01 paraṃ hi tat paraṃ brahma jānāty eva ca brāhmaṇaḥ
05,043.032b*0274_01 yo vai vijānāti paraṃ mayoktaṃ
05,043.032b*0274_02 sa vai vijānāti paraṃ krameṇa
05,043.032b*0275_01 nāsya paryeṣaṇaṃ gacchet pratyarthiṣu kathaṃ cana
05,043.032b*0275_02 avicinvann imaṃ vede tataḥ paśyati taṃ prabhum
05,043.032c yaś chinnavicikitsaḥ sann ācaṣṭe sarvasaṃśayān
05,043.033a tasya paryeṣaṇaṃ gacchet prācīnaṃ nota dakṣiṇam
05,043.033c nārvācīnaṃ kutas tiryaṅ nādiśaṃ tu kathaṃ cana
05,043.034a tūṣṇīṃbhūta upāsīta na ceṣṭen manasā api
05,043.034c abhyāvarteta brahmāsya antarātmani vai śritam
05,043.035a maunād dhi sa munir bhavati nāraṇyavasanān muniḥ
05,043.035c akṣaraṃ tat tu yo veda sa muniḥ śreṣṭha ucyate
05,043.036a sarvārthānāṃ vyākaraṇād vaiyākaraṇa ucyate
05,043.036b*0276_01 tan mūlato vyākaraṇaṃ vyākarotīti tat tathā
05,043.036c pratyakṣadarśī lokānāṃ sarvadarśī bhaven naraḥ
05,043.037a satye vai brāhmaṇas tiṣṭhan brahma paśyati kṣatriya
05,043.037b*0277_01 jñānādiṣu sthito 'py evaṃ kṣatriya brahma paśyati
05,043.037c vedānāṃ cānupūrvyeṇa etad vidvan bravīmi te
05,044.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,044.001a sanatsujāta yad imāṃ parārthāṃ; brāhmīṃ vācaṃ pravadasi viśvarūpām
05,044.001c parāṃ hi kāmeṣu sudurlabhāṃ kathāṃ; tad brūhi me vākyam etat kumāra
05,044.002 sanatsujāta uvāca
05,044.002a naitad brahma tvaramāṇena labhyaṃ; yan māṃ pṛcchasy abhihṛṣyasy atīva
05,044.002b*0278_01 buddhau pralīne manasi pracintyā
05,044.002b*0278_02 vidyā hi sā brahmacaryeṇa labhyā
05,044.002c avyaktavidyām abhidhāsye purāṇīṃ; buddhyā ca teṣāṃ brahmacaryeṇa siddhām
05,044.003 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,044.003a avyaktavidyām iti yat sanātanīṃ; bravīṣi tvaṃ brahmacaryeṇa siddhām
05,044.003b*0279_01 ādyāṃ vidyāṃ vadasi hi satyarūpāṃ
05,044.003b*0279_02 yā prāpyate brahmacaryeṇa sadbhiḥ
05,044.003b*0280_01 yāṃ prāpyaitāṃ martyalokaṃ tyajanti
05,044.003b*0280_02 yā vai vidyā guruvṛddheṣu nityā
05,044.003b*0281_00 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,044.003b*0281_01 brahmacaryeṇa yā vidyā śakyā veditum añjasā
05,044.003b*0281_02 tat kathaṃ brahmacaryaṃ syād etad vidvan bravīhi me
05,044.003c anārabhyā vasatīhārya kāle; kathaṃ brāhmaṇyam amṛtatvaṃ labheta
05,044.004 sanatsujāta uvāca
05,044.004a ye 'smiṃl loke vijayantīha kāmān; brāhmīṃ sthitim anutitikṣamāṇāḥ
05,044.004c ta ātmānaṃ nirharantīha dehān; muñjād iṣīkām iva sattvasaṃsthāḥ
05,044.004d*0282_01 yadi sarve pramucyante kāmā ye hṛdi saṃsthitāḥ
05,044.004d*0282_02 atha mṛtyor mṛta iti tatra brahma samaśnute
05,044.005a śarīram etau kurutaḥ pitā mātā ca bhārata
05,044.005c ācāryaśāstā yā jātiḥ sā satyā sājarāmarā
05,044.005d*0283_01 ācāryatas tu yaj janma tat satyaṃ vai tathāmṛtam
05,044.005d*0284_01 tasmāt tām eva yatnena buddhimān pratipadyate
05,044.006a ācāryayonim iha ye praviśya; bhūtvā garbhaṃ brahmacaryaṃ caranti
05,044.006c ihaiva te śāstrakārā bhavanti; prahāya dehaṃ paramaṃ yānti yogam
05,044.007a ya āvṛṇoty avitathena karṇā;vṛtaṃ kurvann amṛtaṃ saṃprayacchan
05,044.007c taṃ manyeta pitaraṃ mātaraṃ ca; tasmai na druhyet kṛtam asya jānan
05,044.008a guruṃ śiṣyo nityam abhimanyamānaḥ; svādhyāyam icchec chucir apramattaḥ
05,044.008c mānaṃ na kuryān na dadhīta roṣam; eṣa prathamo brahmacaryasya pādaḥ
05,044.008d*0285_01 śiṣyavṛttikrameṇaiva vidyām āpnoti yaḥ śuciḥ
05,044.008d*0285_02 brahmacaryavratasyāsya prathamaḥ pāda ucyate
05,044.009a ācāryasya priyaṃ kuryāt prāṇair api dhanair api
05,044.009c karmaṇā manasā vācā dvitīyaḥ pāda ucyate
05,044.010a samā gurau yathā vṛttir gurupatnyāṃ tathā bhavet
05,044.010c yathoktakārī priyakṛt tṛtīyaḥ pāda ucyate
05,044.010d*0286_01 ācāryeṇa kṛtaṃ jñātvā bhāvito 'smīti manyate
05,044.010d*0286_02 taṃ guruṃ prati hṛṣṭaḥ saṃstṛtīyaḥ pāda ucyate
05,044.010d*0287_01 ācāryeṇātmakṛtaṃ vijānañ
05,044.010d*0287_02 jñātvā cārthaṃ bhāvito 'smīty anena
05,044.010d*0287_03 yan manyate taṃ prati hṛṣṭabuddhiḥ
05,044.010d*0287_04 sa vai tṛtīyo brahmacaryasya pādaḥ
05,044.011a nācāryāyehopakṛtvā pravādaṃ; prājñaḥ kurvīta naitad ahaṃ karomi
05,044.011c itīva manyeta na bhāṣayeta; sa vai caturtho brahmacaryasya pādaḥ
05,044.011d*0288_01 evaṃ vasantaṃ yad upaplaved dhi
05,044.011d*0288_02 nācāryāya kṛtam iti cābhimānāt
05,044.011d*0288_03 prājño manye naitad ahaṃ karomi
05,044.011d*0288_04 sa vai caturtho brahmacaryasya pādaḥ
05,044.011d*0289_01 kālena pādaṃ labhate tathārthaṃ
05,044.011d*0289_02 tataś ca pādaṃ guruyogataś ca
05,044.011d*0289_03 utsāhayogena ca pādam ṛcchec
05,044.011d*0289_04 chāstreṇa pādaṃ ca tato 'bhiyāti
05,044.011d*0290_01 jñānādayo dvādaśa yasya rūpam
05,044.011d*0290_02 anyāni cāṅgāni tathā balaṃ ca
05,044.011d*0290_03 ācāryayoge phalatīti cāhur
05,044.011d*0290_04 brahmārthayogena ca brahmacaryam
05,044.012a evaṃ vasantaṃ yad upaplaved dhanam; ācāryāya tad anuprayacchet
05,044.012c satāṃ vṛttiṃ bahuguṇām evam eti; guroḥ putre bhavati ca vṛttir eṣā
05,044.013a evaṃ vasan sarvato vardhatīha; bahūn putrāṃl labhate ca pratiṣṭhām
05,044.013c varṣanti cāsmai pradiśo diśaś ca; vasanty asmin brahmacarye janāś ca
05,044.014a etena brahmacaryeṇa devā devatvam āpnuvan
05,044.014c ṛṣayaś ca mahābhāgā brahmalokaṃ manīṣiṇaḥ
05,044.015a gandharvāṇām anenaiva rūpam apsarasām abhūt
05,044.015c etena brahmacaryeṇa sūryo ahnāya jāyate
05,044.015d*0291_01 ākāṅkṣārthasya saṃyogād rasabhedārthinām iva
05,044.015d*0291_02 evaṃ hy etat samājñāya tādṛg bhāvaṃ gatā ime
05,044.016a ya āśayet pāṭayec cāpi rājan; sarvaṃ śarīraṃ tapasā tapyamānaḥ
05,044.016c etenāsau bālyam atyeti vidvān; mṛtyuṃ tathā rodhayaty antakāle
05,044.017a antavantaḥ kṣatriya te jayanti; lokāñ janāḥ karmaṇā nirmitena
05,044.017c brahmaiva vidvāṃs tena abhyeti sarvaṃ; nānyaḥ panthā ayanāya vidyate
05,044.018 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,044.018a ābhāti śuklam iva lohitam iva; atho kṛṣṇam athāñjanaṃ kādravaṃ vā
05,044.018c tad brāhmaṇaḥ paśyati yo 'tra vidvān; kathaṃrūpaṃ tad amṛtam akṣaraṃ padam
05,044.019 sanatsujāta uvāca
05,044.019a nābhāti śuklam iva lohitam iva; atho kṛṣṇam āyasam arkavarṇam
05,044.019c na pṛthivyāṃ tiṣṭhati nāntarikṣe; naitat samudre salilaṃ bibharti
05,044.020a na tārakāsu na ca vidyud āśritaṃ; na cābhreṣu dṛśyate rūpam asya
05,044.020c na cāpi vāyau na ca devatāsu; na tac candre dṛśyate nota sūrye
05,044.021a naivarkṣu tan na yajuḥṣu nāpy atharvasu; na caiva dṛśyaty amaleṣu sāmasu
05,044.021c rathaṃtare bārhate cāpi rājan; mahāvrate naiva dṛśyed dhruvaṃ tat
05,044.022a apāraṇīyaṃ tamasaḥ parastāt; tad antako 'py eti vināśakāle
05,044.022c aṇīyarūpaṃ kṣuradhārayā tan; mahac ca rūpaṃ tv api parvatebhyaḥ
05,044.023a sā pratiṣṭhā tad amṛtaṃ lokās tad brahma tad yaśaḥ
05,044.023c bhūtāni jajñire tasmāt pralayaṃ yānti tatra ca
05,044.024a anāmayaṃ tan mahad udyataṃ yaśo; vāco vikārān kavayo vadanti
05,044.024c tasmiñ jagat sarvam idaṃ pratiṣṭhitaṃ; ye tad vidur amṛtās te bhavanti
05,044.024d@002_0000 sanatsujāta uvāca
05,044.024d@002_0001 śokaḥ krodhaś ca lobhaś ca kāmo mānaḥ parāsutā
05,044.024d@002_0002 īrṣyā moho vivitsā ca kṛpāsūyā jugupsutā
05,044.024d@002_0003 dvādaśaite mahādoṣā manuṣyaprāṇanāśanāḥ
05,044.024d@002_0004 ekaikam ete rājendra manuṣyān paryupāsate
05,044.024d@002_0005 yair āviṣṭo naraḥ pāpaṃ mūḍhasaṃjño vyavasyati
05,044.024d@002_0006 spṛhayālur ugraḥ paruṣo vāvadānyaḥ
05,044.024d@002_0007 krodhaṃ bibhran manasā vai vikatthī
05,044.024d@002_0008 nṛśaṃsadharmāḥ ṣaḍ ime janā vai
05,044.024d@002_0009 prāpyāpy arthaṃ nota sabhājayante
05,044.024d@002_0010 saṃbhogasaṃvid viṣamo 'timānī
05,044.024d@002_0011 dattvā vikatthī kṛpaṇo durbalaś ca
05,044.024d@002_0012 bahupraśaṃsī vanitādviṭ sadaiva
05,044.024d@002_0013 saptaivoktāḥ pāpaśīlā nṛśaṃsāḥ
05,044.024d@002_0014 dharmaś ca satyaṃ ca tapo damaś ca
05,044.024d@002_0015 amātsaryaṃ hrīs titikṣānasūyā
05,044.024d@002_0016 dānaṃ śrutaṃ caiva dhṛtiḥ kṣamā ca
05,044.024d@002_0017 mahāvratā dvādaśa brāhmaṇasya
05,044.024d@002_0018 yo naitebhyaḥ pracyaved dvādaśabhyaḥ
05,044.024d@002_0019 sarvām apīmāṃ pṛthivīṃ sa śiṣyāt
05,044.024d@002_0020 tribhir dvābhyām ekato vārthito yo
05,044.024d@002_0021 nāsya svam astīti ca veditavyam
05,044.024d@002_0022 damas tyāgo 'thāpramāda ity eteṣv amṛtaṃ sthitam
05,044.024d@002_0023 etāni brahmamukhyānāṃ brāhmaṇānāṃ manīṣiṇām
05,044.024d@002_0024 sad vāsad vā parīvādo brāhmaṇasya na śasyate
05,044.024d@002_0025 narakapratiṣṭhās te vai syur ya evaṃ kurvate narāḥ
05,044.024d@002_0026 mado 'ṣṭādaśadoṣaḥ sa syāt purā yo 'prakīrtitaḥ
05,044.024d@002_0027 lokadveṣyaṃ prātikūlyam abhyasūyā mṛṣāvacaḥ
05,044.024d@002_0028 kāmakrodhau pāratantryaṃ parivādo 'tha paiśunam
05,044.024d@002_0029 arthahānir vivitsā ca mātsaryaṃ prāṇipīḍanam
05,044.024d@002_0030 īrṣyā moho 'tivādaś ca saṃjñānāśo 'bhyasūyitā
05,044.024d@002_0031 tasmāt prājño na mādyeta sadā hy etad vigarhitam
05,044.024d@002_0032 sauhṛde vai ṣaḍ guṇā veditavyāḥ
05,044.024d@002_0033 priye hṛṣyanty apriye ca vyathante
05,044.024d@002_0034 syād ātmanaḥ suciraṃ yācate yo
05,044.024d@002_0035 dadāty ayācyam api deyaṃ khalu syāt
05,044.024d@002_0036 iṣṭān putrān vibhavān svāṃś ca dārān
05,044.024d@002_0037 abhyarthitaś cārhati śuddhabhāvaḥ
05,044.024d@002_0038 tyaktadravyaḥ saṃvasen neha kāmād
05,044.024d@002_0039 bhuṅkte karma svāśiṣaṃ bādhate ca
05,044.024d@002_0040 dravyavān guṇavān evaṃ tyāgī bhavati sāttvikaḥ
05,044.024d@002_0041 pañca bhūtāni pañcabhyo nivartayati tādṛśaḥ
05,044.024d@002_0042 etat samṛddham apy ūrdhvaṃ tapo bhavati kevalam
05,044.024d@002_0043 sattvāt pracyavamānānāṃ saṃkalpena samāhitam
05,044.024d@002_0044 yato yajñāḥ pravardhante satyasyaivāvarodhanāt
05,044.024d@002_0045 manasānyasya bhavati vācānyasyātha karmaṇā
05,044.024d@002_0046 saṃkalpasiddhaṃ puruṣam asaṃkalpo 'dhitiṣṭhati
05,044.024d@002_0047 brāhmaṇasya viśeṣeṇa kiṃ cānyad api me śruṇu
05,044.024d@002_0048 adhyāpayen mahad etad yaśasyaṃ
05,044.024d@002_0049 vāco vikāraṃ kavayo vadanti
05,044.024d@002_0050 asmin yoge sarvam idaṃ pratiṣṭhitaṃ
05,044.024d@002_0051 ye tad vidur amṛtās te bhavanti
05,044.024d@002_0052 na karmaṇā sukṛtenaiva rājan
05,044.024d@002_0053 satyaṃ vadej juhuyād vā yajed vā
05,044.024d@002_0054 naitena bālo 'mṛtyum abhyeti rājan
05,044.024d@002_0055 ratiṃ cāsau na labhaty antakāle
05,044.024d@002_0056 tūṣṇīm eka upāsīta ceṣṭeta manasāpi na
05,044.024d@002_0057 tathā saṃstutinindābhyāṃ prītiroṣau vivarjayet
05,044.024d@002_0058 atraiva tiṣṭhan kṣatriya brahmāviśati paśyati
05,044.024d@002_0059 vedeṣu cānupūrvyeṇa etad vidvan bravīmi te
05,044.024d*0292_01 tad etad ahnā saṃsthitaṃ bhāti sarvaṃ
05,044.024d*0292_02 tad ātmavit paśyati jñānayogāt
05,044.024d*0293_01 tasmiñ jagat sarvam idaṃ pratiṣṭhitaṃ
05,044.024d*0293_02 ya etad vidur amṛtās te bhavanti
05,045.001 sanatsujāta uvāca
05,045.001a yat tac chukraṃ mahaj jyotir dīpyamānaṃ mahad yaśaḥ
05,045.001c tad vai devā upāsante yasmād arko virājate
05,045.001e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.002a śukrād brahma prabhavati brahma śukreṇa vardhate
05,045.002c tac chukraṃ jyotiṣāṃ madhye 'taptaṃ tapati tāpanam
05,045.002e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.003a āpo 'tha adbhyaḥ salilasya madhye; ubhau devau śiśriyāte 'ntarikṣe
05,045.003c sa sadhrīcīḥ sa viṣūcīr vasānā; ubhe bibharti pṛthivīṃ divaṃ ca
05,045.003e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.003f*0294_01 apa eva sasarjādau tāsu vīryam athāsṛjat
05,045.003f*0294_02 tad aṇḍam abhavad dhaimaṃ sahasrāṃśusamaprabham
05,045.003f*0294_03 tasmiñ jajñe svayaṃ brahmā sarvalokapitāmahaḥ
05,045.003f*0294_04 yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.004a ubhau ca devau pṛthivīṃ divaṃ ca; diśaś ca śukraṃ bhuvanaṃ bibharti
05,045.004c tasmād diśaḥ saritaś ca sravanti; tasmāt samudrā vihitā mahāntaḥ
05,045.004e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.005a cakre rathasya tiṣṭhantaṃ dhruvasyāvyayakarmaṇaḥ
05,045.005c ketumantaṃ vahanty aśvās taṃ divyam ajaraṃ divi
05,045.005e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.006a na sādṛśye tiṣṭhati rūpam asya; na cakṣuṣā paśyati kaś cid enam
05,045.006c manīṣayātho manasā hṛdā ca; ya evaṃ vidur amṛtās te bhavanti
05,045.006d*0295_01 yasya deve parā bhaktir yathā deve tathā gurau
05,045.006d*0295_02 tasya te kathitā hy arthāḥ prakāśante mahātmanaḥ
05,045.006e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.007a dvādaśapūgāṃ saritaṃ devarakṣitam
05,045.007c madhu īśantas tadā saṃcaranti ghoram
05,045.007e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.008a tad ardhamāsaṃ pibati saṃcitya bhramaro madhu
05,045.008c īśānaḥ sarvabhūteṣu havirbhūtam akalpayat
05,045.008e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.009a hiraṇyaparṇam aśvattham abhipatya apakṣakāḥ
05,045.009c te tatra pakṣiṇo bhūtvā prapatanti yathādiśam
05,045.009e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.010a pūrṇāt pūrṇāny uddharanti pūrṇāt pūrṇāni cakrire
05,045.010c haranti pūrṇāt pūrṇāni pūrṇam evāvaśiṣyate
05,045.010e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.011a tasmād vai vāyur āyātas tasmiṃś ca prayataḥ sadā
05,045.011c tasmād agniś ca somaś ca tasmiṃś ca prāṇa ātataḥ
05,045.011c*0296_01 **** **** yasmiṃś ca pralayaṃ gatau
05,045.011c*0296_02 tasmād vai vāyur ātataḥ
05,045.011d*0297_01 yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.011d*0298_01 yasmād vai vāyur āyāto yasmāc ca prāṇa āgataḥ
05,045.011d*0299_01 tat pratiṣṭhās tad amṛtaṃ lokās tad brahma tad yaśaḥ
05,045.011d*0299_02 bhūtāni jajñire tasmāt pralayaṃ yānti tatra ca
05,045.011d*0299_03 yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.012a sarvam eva tato vidyāt tat tad vaktuṃ na śaknumaḥ
05,045.012c yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.013a apānaṃ girati prāṇaḥ prāṇaṃ girati candramāḥ
05,045.013c ādityo girate candram ādityaṃ girate paraḥ
05,045.013e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.014a ekaṃ pādaṃ notkṣipati salilād dhaṃsa uccaran
05,045.014c taṃ cet satatam ṛtvijaṃ na mṛtyur nāmṛtaṃ bhavet
05,045.014e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.014f*0300_01 aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo 'ntarātmā
05,045.014f*0300_02 liṅgasya yogena sa yāti nityam
05,045.014f*0300_03 tam īśam īḍyam anukalpam ādyaṃ
05,045.014f*0300_04 paśyanti mūḍhā na virājamānam
05,045.014f*0300_05 yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.014f*0301_01 nātmānam ātmastham avaiti mūḍhaḥ
05,045.014f*0301_02 saṃsārakūpe parivartate yaḥ
05,045.014f*0301_03 tyaktvātmarūpaṃ viṣayāṃś ca bhuṅkte
05,045.014f*0301_04 sa vai jano gardabha eva sākṣāt
05,045.014f*0301_05 yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.015a evaṃ devo mahātmā sa pāvakaṃ puruṣo giran
05,045.015c yo vai taṃ puruṣaṃ veda tasyehātmā na riṣyate
05,045.015e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.016a yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ pakṣān saṃtatya saṃpatet
05,045.016c madhyame madhya āgacched api cet syān manojavaḥ
05,045.016e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.017a na darśane tiṣṭhati rūpam asya; paśyanti cainaṃ suviśuddhasattvāḥ
05,045.017c hito manīṣī manasābhipaśyed; ye taṃ śrayeyur amṛtās te bhavanti
05,045.017e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.018a gūhanti sarpā iva gahvarāṇi; svaśikṣayā svena vṛttena martyāḥ
05,045.018c teṣu pramuhyanti janā vimūḍhā; yathādhvānaṃ mohayante bhayāya
05,045.018e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.019a sadā sadāsatkṛtaḥ syān na mṛtyur amṛtaṃ kutaḥ
05,045.019c satyānṛte satyasamānabandhane; sataś ca yonir asataś caika eva
05,045.019e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.020a na sādhunā nota asādhunā vā; samānam etad dṛśyate mānuṣeṣu
05,045.020c samānam etad amṛtasya vidyād; evaṃyukto madhu tad vai parīpset
05,045.020e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.021a nāsyātivādā hṛdayaṃ tāpayanti; nānadhītaṃ nāhutam agnihotram
05,045.021c mano brāhmīṃ laghutām ādadhīta; prajñānam asya nāma dhīrā labhante
05,045.021e yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam
05,045.022a evaṃ yaḥ sarvabhūteṣu ātmānam anupaśyati
05,045.022c anyatrānyatra yukteṣu kiṃ sa śocet tataḥ param
05,045.023a yathodapāne mahati sarvataḥ saṃplutodake
05,045.023c evaṃ sarveṣu vedeṣu brāhmaṇasya vijānataḥ
05,045.024a aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo mahātmā; na dṛśyate 'sau hṛdaye niviṣṭaḥ
05,045.024c ajaś caro divārātram atandritaś ca; sa taṃ matvā kavir āste prasannaḥ
05,045.025a aham evāsmi vo mātā pitā putro 'smy ahaṃ punaḥ
05,045.025c ātmāham api sarvasya yac ca nāsti yad asti ca
05,045.026a pitāmaho 'smi sthaviraḥ pitā putraś ca bhārata
05,045.026c mamaiva yūyam ātmasthā na me yūyaṃ na vo 'py aham
05,045.027a ātmaiva sthānaṃ mama janma cātmā; vedaprokto 'ham ajarapratiṣṭhaḥ
05,045.028a aṇor aṇīyān sumanāḥ sarvabhūteṣu jāgṛmi
05,045.028c pitaraṃ sarvabhūtānāṃ puṣkare nihitaṃ viduḥ
05,045.028d*0302_01 viṣaṃ bhuṅkṣva sahāmātyair vināśaṃ prāpnuhi dhruvam
05,045.028d*0302_02 rājan kena vinā nābhyāṃ sphītaṃ kṛṣṇājinaṃ varam
05,046.000*0303_01 namaḥ puṃse purāṇāya pūrṇānandāya viṣṇave
05,046.000*0303_02 nirastanikhiladhvāntatejase viśvahetave
05,046.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,046.001a evaṃ sanatsujātena vidureṇa ca dhīmatā
05,046.001c sārdhaṃ kathayato rājñaḥ sā vyatīyāya śarvarī
05,046.002a tasyāṃ rajanyāṃ vyuṣṭāyāṃ rājānaḥ sarva eva te
05,046.002c sabhām āviviśur hṛṣṭāḥ sūtasyopadidṛkṣayā
05,046.003a śuśrūṣamāṇāḥ pārthānāṃ vaco dharmārthasaṃhitam
05,046.003c dhṛtarāṣṭramukhāḥ sarve yayū rājasabhāṃ śubhām
05,046.004a sudhāvadātāṃ vistīrṇāṃ kanakājirabhūṣitām
05,046.004c candraprabhāṃ surucirāṃ siktāṃ paramavāriṇā
05,046.005a rucirair āsanaiḥ stīrṇāṃ kāñcanair dāravair api
05,046.005c aśmasāramayair dāntaiḥ svāstīrṇaiḥ sottaracchadaiḥ
05,046.006a bhīṣmo droṇaḥ kṛpaḥ śalyaḥ kṛtavarmā jayadrathaḥ
05,046.006c aśvatthāmā vikarṇaś ca somadattaś ca bāhlikaḥ
05,046.007a viduraś ca mahāprājño yuyutsuś ca mahārathaḥ
05,046.007c sarve ca sahitāḥ śūrāḥ pārthivā bharatarṣabha
05,046.007e dhṛtarāṣṭraṃ puraskṛtya viviśus tāṃ sabhāṃ śubhām
05,046.008a duḥśāsanaś citrasenaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ
05,046.008c durmukho duḥsahaḥ karṇa ulūko 'tha viviṃśatiḥ
05,046.008d*0304_01 duḥśāsanaḥ saubalaś ca śakuniḥ śalatośalau
05,046.008d*0305_01 ete cānye ca bahavaḥ pārthivā bharatarṣabha
05,046.009a kururājaṃ puraskṛtya duryodhanam amarṣaṇam
05,046.009c viviśus tāṃ sabhāṃ rājan surāḥ śakrasado yathā
05,046.010a āviśadbhis tadā rājañ śūraiḥ parighabāhubhiḥ
05,046.010c śuśubhe sā sabhā rājan siṃhair iva girer guhā
05,046.011a te praviśya maheṣvāsāḥ sabhāṃ samitiśobhanāḥ
05,046.011c āsanāni mahārhāṇi bhejire sūryavarcasaḥ
05,046.012a āsanastheṣu sarveṣu teṣu rājasu bhārata
05,046.012c dvāḥstho nivedayām āsa sūtaputram upasthitam
05,046.013a ayaṃ sa ratha āyāti yo 'yāsīt pāṇḍavān prati
05,046.013c dūto nas tūrṇam āyātaḥ saindhavaiḥ sādhuvāhibhiḥ
05,046.014a upayāya tu sa kṣipraṃ rathāt praskandya kuṇḍalī
05,046.014c praviveśa sabhāṃ pūrṇāṃ mahīpālair mahātmabhiḥ
05,046.015 saṃjaya uvāca
05,046.015a prāpto 'smi pāṇḍavān gatvā tad vijānīta kauravāḥ
05,046.015c yathāvayaḥ kurūn sarvān pratinandanti pāṇḍavāḥ
05,046.016a abhivādayanti vṛddhāṃś ca vayasyāṃś ca vayasyavat
05,046.016c yūnaś cābhyavadan pārthāḥ pratipūjya yathāvayaḥ
05,046.017a yathāhaṃ dhṛtarāṣṭreṇa śiṣṭaḥ pūrvam ito gataḥ
05,046.017c abruvaṃ pāṇḍavān gatvā tan nibodhata pārthivāḥ
05,046.017d*0306_01 abrūtāṃ tāta dharmeṇa vāsudevadhanaṃjayau
05,047.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,047.001a pṛcchāmi tvāṃ saṃjaya rājamadhye; kim abravīd vākyam adīnasattvaḥ
05,047.001c dhanaṃjayas tāta yudhāṃ praṇetā; durātmanāṃ jīvitacchin mahātmā
05,047.002 saṃjaya uvāca
05,047.002a duryodhano vācam imāṃ śṛṇotu; yad abravīd arjuno yotsyamānaḥ
05,047.002c yudhiṣṭhirasyānumate mahātmā; dhanaṃjayaḥ śṛṇvataḥ keśavasya
05,047.003a anvatrasto bāhuvīryaṃ vidāna; upahvare vāsudevasya dhīraḥ
05,047.003c avocan māṃ yotsyamānaḥ kirīṭī; madhye brūyā dhārtarāṣṭraṃ kurūṇām
05,047.003d*0307_01 saṃśṛṇvatas tasya durbhāṣiṇo vai
05,047.003d*0307_02 durātmanaḥ sūtaputrasya sūta
05,047.003d*0307_03 yo yoddhum āśaṃsati māṃ sadaiva
05,047.003d*0307_04 mandaprajñaḥ kālapakvo 'timūḍhaḥ
05,047.004a ye vai rājānaḥ pāṇḍavāyodhanāya; samānītāḥ śṛṇvatāṃ cāpi teṣām
05,047.004c yathā samagraṃ vacanaṃ mayoktaṃ; sahāmātyaṃ śrāvayethā nṛpaṃ tam
05,047.005a yathā nūnaṃ devarājasya devāḥ; śuśrūṣante vajrahastasya sarve
05,047.005c tathāśṛṇvan pāṇḍavāḥ sṛñjayāś ca; kirīṭinā vācam uktāṃ samarthām
05,047.006a ity abravīd arjuno yotsyamāno; gāṇḍīvadhanvā lohitapadmanetraḥ
05,047.006c na ced rājyaṃ muñcati dhārtarāṣṭro; yudhiṣṭhirasyājamīḍhasya rājñaḥ
05,047.006e asti nūnaṃ karma kṛtaṃ purastād; anirviṣṭaṃ pāpakaṃ dhārtarāṣṭraiḥ
05,047.007a yeṣāṃ yuddhaṃ bhīmasenārjunābhyāṃ; tathāśvibhyāṃ vāsudevena caiva
05,047.007b*0308_01 tathā pāñcālaiḥ sṛñjayaiś cāpi rājan
05,047.007c śaineyena dhruvam āttāyudhena; dhṛṣṭadyumnenātha śikhaṇḍinā ca
05,047.007e yudhiṣṭhireṇendrakalpena caiva; yo 'padhyānān nirdahed gāṃ divaṃ ca
05,047.008a taiś ced yuddhaṃ manyate dhārtarāṣṭro; nirvṛtto 'rthaḥ sakalaḥ pāṇḍavānām
05,047.008b*0309_01 nūnaṃ hy etān nirdahed gāṇḍivaṃ ca
05,047.008c mā tat kārṣīḥ pāṇḍavārthāya hetor; upaihi yuddhaṃ yadi manyase tvam
05,047.009a yāṃ tāṃ vane duḥkhaśayyām uvāsa; pravrājitaḥ pāṇḍavo dharmacārī
05,047.009b*0310_01 tapodamābhyāṃ dharmaguptyā dhanena
05,047.009c āśiṣyate duḥkhatarām anarthām; antyāṃ śayyāṃ dhārtarāṣṭraḥ parāsuḥ
05,047.010a hriyā jñānena tapasā damena; krodhenātho dharmaguptyā dhanena
05,047.010c anyāyavṛttaḥ kurupāṇḍaveyān; adhyātiṣṭhad dhārtarāṣṭro durātmā
05,047.011a māyopadhaḥ praṇidhānārjavābhyāṃ; tapodamābhyāṃ dharmaguptyā balena
05,047.011c satyaṃ bruvan prītiyuktyānṛtena; titikṣamāṇaḥ kliśyamāno 'tivelam
05,047.012a yadā jyeṣṭhaḥ pāṇḍavaḥ saṃśitātmā; krodhaṃ yat taṃ varṣapūgān sughoram
05,047.012c avasraṣṭā kuruṣūdvṛttacetās; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.013a kṛṣṇavartmeva jvalitaḥ samiddho; yathā dahet kakṣam agnir nidāghe
05,047.013c evaṃ dagdhā dhārtarāṣṭrasya senāṃ; yudhiṣṭhiraḥ krodhadīpto 'nuvīkṣya
05,047.014a yadā draṣṭā bhīmasenaṃ raṇasthaṃ; gadāhastaṃ krodhaviṣaṃ vamantam
05,047.014c durmarṣaṇaṃ pāṇḍavaṃ bhīmavegaṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.014c*0311_01 api guptam indrakalpair nṛpālaiḥ
05,047.014d*0312_01 senāgragaṃ daṃśitaṃ bhīmasenaṃ
05,047.014d*0312_02 svālakṣaṇaṃ vīrahaṇaṃ pareṣām
05,047.014d*0312_03 ghnantaṃ camūm antakasaṃnikāśaṃ
05,047.014d*0312_04 tadā smartā vacanasyātimānī
05,047.014d*0312_05 yadā draṣṭā bhīmasenena nāgān
05,047.014d*0312_06 nipātitān girikūṭaprakāśān
05,047.014d*0312_07 kumbhair ivāsṛg vamato bhinnakumbhāṃs
05,047.014d*0312_08 tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.015a mahāsiṃho gāva iva praviśya; gadāpāṇir dhārtarāṣṭrān upetya
05,047.015c yadā bhīmo bhīmarūpo nihantā; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.016a mahābhaye vītabhayaḥ kṛtāstraḥ; samāgame śatrubalāvamardī
05,047.016c sakṛd rathena pratiyād rathaughān; padātisaṃghān gadayābhinighnan
05,047.017a sainyān anekāṃs tarasā vimṛdnan; yadā kṣeptā dhārtarāṣṭrasya sainyam
05,047.017c chindan vanaṃ paraśuneva śūras; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.018a tṛṇaprāyaṃ jvalaneneva dagdhaṃ; grāmaṃ yathā dhārtarāṣṭraḥ samīkṣya
05,047.018c pakvaṃ sasyaṃ vaidyuteneva dagdhaṃ; parāsiktaṃ vipulaṃ svaṃ balaugham
05,047.019a hatapravīraṃ vimukhaṃ bhayārtaṃ; parāṅmukhaṃ prāyaśo 'dhṛṣṭayodham
05,047.019c śastrārciṣā bhīmasenena dagdhaṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.020a upāsaṅgād uddharan dakṣiṇena; paraḥśatān nakulaś citrayodhī
05,047.020c yadā rathāgryo rathinaḥ pracetā; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.021a sukhocito duḥkhaśayyāṃ vaneṣu; dīrghaṃ kālaṃ nakulo yām aśeta
05,047.021c āśīviṣaḥ kruddha iva śvasan bhṛśaṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.022a tyaktātmānaḥ pārthivāyodhanāya; samādiṣṭā dharmarājena vīrāḥ
05,047.022c rathaiḥ śubhraiḥ sainyam abhidravanto; dṛṣṭvā paścāt tapsyate dhārtarāṣṭraḥ
05,047.023a śiśūn kṛtāstrān aśiśuprakāśān; yadā draṣṭā kauravaḥ pañca śūrān
05,047.023c tyaktvā prāṇān kekayān ādravantas; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.024a yadā gatodvāham akūjanākṣaṃ; suvarṇatāraṃ ratham ātatāyī
05,047.024c dāntair yuktaṃ sahadevo 'dhirūḍhaḥ; śirāṃsi rājñāṃ kṣepsyate mārgaṇaughaiḥ
05,047.025a mahābhaye saṃpravṛtte rathasthaṃ; vivartamānaṃ samare kṛtāstram
05,047.025c sarvāṃ diśaṃ saṃpatantaṃ samīkṣya; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.026a hrīniṣedho nipuṇaḥ satyavādī; mahābalaḥ sarvadharmopapannaḥ
05,047.026c gāndhārim ārcchaṃs tumule kṣiprakārī; kṣeptā janān sahadevas tarasvī
05,047.027a yadā draṣṭā draupadeyān maheṣūñ; śūrān kṛtāstrān rathayuddhakovidān
05,047.027c āśīviṣān ghoraviṣān ivāyatas; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.028a yadābhimanyuḥ paravīraghātī; śaraiḥ parān megha ivābhivarṣan
05,047.028c vigāhitā kṛṣṇasamaḥ kṛtāstras; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.029a yadā draṣṭā bālam abālavīryaṃ; dviṣaccamūṃ mṛtyum ivāpatantam
05,047.029c saubhadram indrapratimaṃ kṛtāstraṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.030a prabhadrakāḥ śīghratarā yuvāno; viśāradāḥ siṃhasamānavīryāḥ
05,047.030c yadā kṣeptāro dhārtarāṣṭrān sasainyāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.031a vṛddhau virāṭadrupadau mahārathau; pṛthak camūbhyām abhivartamānau
05,047.031c yadā draṣṭārau dhārtarāṣṭrān sasainyāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.032a yadā kṛtāstro drupadaḥ pracinvañ; śirāṃsi yūnāṃ samare rathasthaḥ
05,047.032c kruddhaḥ śaraiś chetsyati cāpamuktais; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.033a yadā virāṭaḥ paravīraghātī; marmāntare śatrucamūṃ praveṣṭā
05,047.033c matsyaiḥ sārdham anṛśaṃsarūpais; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.034a jyeṣṭhaṃ mātsyānām anṛśaṃsarūpaṃ; virāṭaputraṃ rathinaṃ purastāt
05,047.034c yadā draṣṭā daṃśitaṃ pāṇḍavārthe; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.035a raṇe hate kauravāṇāṃ pravīre; śikhaṇḍinā sattame śaṃtanūje
05,047.035c na jātu naḥ śatravo dhārayeyur; asaṃśayaṃ satyam etad bravīmi
05,047.036a yadā śikhaṇḍī rathinaḥ pracinvan; bhīṣmaṃ rathenābhiyātā varūthī
05,047.036c divyair hayair avamṛdnan rathaughāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.037a yadā draṣṭā sṛñjayānām anīke; dhṛṣṭadyumnaṃ pramukhe rocamānam
05,047.037c astraṃ yasmai guhyam uvāca dhīmān; droṇas tadā tapsyati dhārtarāṣṭraḥ
05,047.038a yadā sa senāpatir aprameyaḥ; parābhavann iṣubhir dhārtarāṣṭrān
05,047.038c droṇaṃ raṇe śatrusaho 'bhiyātā; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.039a hrīmān manīṣī balavān manasvī; sa lakṣmīvān somakānāṃ prabarhaḥ
05,047.039c na jātu taṃ śatravo 'nye saheran; yeṣāṃ sa syād agraṇīr vṛṣṇisiṃhaḥ
05,047.040a brūyāc ca mā pravṛṇīṣveti loke; yuddhe 'dvitīyaṃ sacivaṃ rathastham
05,047.040c śiner naptāraṃ pravṛṇīma sātyakiṃ; mahābalaṃ vītabhayaṃ kṛtāstram
05,047.040d*0313_01 mahorasko dīrghabāhuḥ pramāthī
05,047.040d*0313_02 yuddhe 'dvitīyaḥ paramāstravedī
05,047.040d*0313_03 śiner naptā tālamātrāyudho 'yaṃ
05,047.040d*0313_04 mahāratho vītabhayaḥ kṛtāstraḥ
05,047.041a yadā śinīnām adhipo mayoktaḥ; śaraiḥ parān megha iva pravarṣan
05,047.041c pracchādayiṣyañ śarajālena yodhāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.042a yadā dhṛtiṃ kurute yotsyamānaḥ; sa dīrghabāhur dṛḍhadhanvā mahātmā
05,047.042c siṃhasyeva gandham āghrāya gāvaḥ; saṃveṣṭante śatravo 'smād yathāgneḥ
05,047.043a sa dīrghabāhur dṛḍhadhanvā mahātmā; bhindyād girīn saṃharet sarvalokān
05,047.043c astre kṛtī nipuṇaḥ kṣiprahasto; divi sthitaḥ sūrya ivābhibhāti
05,047.044a citraḥ sūkṣmaḥ sukṛto yādavasya; astre yogo vṛṣṇisiṃhasya bhūyān
05,047.044c yathāvidhaṃ yogam āhuḥ praśastaṃ; sarvair guṇaiḥ sātyakis tair upetaḥ
05,047.045a hiraṇmayaṃ śvetahayaiś caturbhir; yadā yuktaṃ syandanaṃ mādhavasya
05,047.045c draṣṭā yuddhe sātyaker vai suyodhanas; tadā tapsyaty akṛtātmā sa mandaḥ
05,047.046a yadā rathaṃ hemamaṇiprakāśaṃ; śvetāśvayuktaṃ vānaraketum ugram
05,047.046c draṣṭā raṇe saṃyataṃ keśavena; tadā tapsyaty akṛtātmā sa mandaḥ
05,047.047a yadā maurvyās talaniṣpeṣam ugraṃ; mahāśabdaṃ vajraniṣpeṣatulyam
05,047.047c vidhūyamānasya mahāraṇe mayā; gāṇḍīvasya śroṣyati mandabuddhiḥ
05,047.048a tadā mūḍho dhṛtarāṣṭrasya putras; taptā yuddhe durmatir duḥsahāyaḥ
05,047.048c dṛṣṭvā sainyaṃ bāṇavarṣāndhakāraṃ; prabhajyantaṃ gokulavad raṇāgre
05,047.049a balāhakād uccarantīva vidyut; sahasraghnī dviṣatāṃ saṃgameṣu
05,047.049a*0314_01 vidyut sphuliṅgān iva ghorarūpān
05,047.049c asthicchido marmabhido vamec charāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.050a yadā draṣṭā jyāmukhād bāṇasaṃghān; gāṇḍīvamuktān patataḥ śitāgrān
05,047.050c nāgān hayān varmiṇaś cādadānāṃs; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.051a yadā mandaḥ parabāṇān vimuktān; mameṣubhir hriyamāṇān pratīpam
05,047.051c tiryag vidvāṃś chidyamānān kṣuraprais; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.052a yadā vipāṭhā madbhujavipramuktā; dvijāḥ phalānīva mahīruhāgrāt
05,047.052c pracchettāra uttamāṅgāni yūnāṃ; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.053a yadā draṣṭā patataḥ syandanebhyo; mahāgajebhyo 'śvagatāṃś ca yodhān
05,047.053c śarair hatān pātitāṃś caiva raṅge; tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.053d*0315_01 asaṃprāptān astrapathaṃ parasya
05,047.053d*0315_02 yadā draṣṭā naśyato dhārtarāṣṭrān
05,047.053d*0315_03 akurvataḥ karma yuddhe samantāt
05,047.053d*0315_04 tadā yuddhaṃ dhārtarāṣṭro 'nvatapsyat
05,047.054a padātisaṃghān rathasaṃghān samantād; vyāttānanaḥ kāla ivātateṣuḥ
05,047.054c praṇotsyāmi jvalitair bāṇavarṣaiḥ; śatrūṃs tadā tapsyati mandabuddhiḥ
05,047.055a sarvā diśaḥ saṃpatatā rathena; rajodhvastaṃ gāṇḍivenāpakṛttam
05,047.055c yadā draṣṭā svabalaṃ saṃpramūḍhaṃ; tadā paścāt tapsyati mandabuddhiḥ
05,047.056a kāṃdigbhūtaṃ chinnagātraṃ visaṃjñaṃ; duryodhano drakṣyati sarvasainyam
05,047.056c hatāśvavīrāgryanarendranāgaṃ; pipāsitaṃ śrāntapatraṃ bhayārtam
05,047.057a ārtasvaraṃ hanyamānaṃ hataṃ ca; vikīrṇakeśāsthikapālasaṃgham
05,047.057c prajāpateḥ karma yathārdhaniṣṭhitaṃ; tadā dṛṣṭvā tapsyate mandabuddhiḥ
05,047.058a yadā rathe gāṇḍivaṃ vāsudevaṃ; divyaṃ śaṅkhaṃ pāñcajanyaṃ hayāṃś ca
05,047.058b*0316_01 yadā mūrvyāṃ mūlaniḥśeṣam ugraṃ
05,047.058b*0316_02 mahāśabdaṃ vajraniṣpeṣatulyam
05,047.058b*0316_03 dodhūyamānasya mahāraṇe mayā
05,047.058b*0316_04 gāñjīvanādaṃ śroṣyate mandabuddhiḥ
05,047.058c tūṇāv akṣayyau devadattaṃ ca māṃ ca; draṣṭā yuddhe dhārtarāṣṭraḥ sametān
05,047.059a udvartayan dasyusaṃghān sametān; pravartayan yugam anyad yugānte
05,047.059c yadā dhakṣyāmy agnivat kauraveyāṃs; tadā taptā dhṛtarāṣṭraḥ saputraḥ
05,047.060a sahabhrātā sahaputraḥ sasainyo; bhraṣṭaiśvaryaḥ krodhavaśo 'lpacetāḥ
05,047.060c darpasyānte vihite vepamānaḥ; paścān mandas tapsyati dhārtarāṣṭraḥ
05,047.061a pūrvāhṇe māṃ kṛtajapyaṃ kadā cid; vipraḥ provācodakānte manojñam
05,047.061c kartavyaṃ te duṣkaraṃ karma pārtha; yoddhavyaṃ te śatrubhiḥ savyasācin
05,047.062a indro vā te harivān vajrahastaḥ; purastād yātu samare 'rīn vinighnan
05,047.062c sugrīvayuktena rathena vā te; paścāt kṛṣṇo rakṣatu vāsudevaḥ
05,047.063a vavre cāhaṃ vajrahastān mahendrād; asmin yuddhe vāsudevaṃ sahāyam
05,047.063c sa me labdho dasyuvadhāya kṛṣṇo; manye caitad vihitaṃ daivatair me
05,047.064a ayudhyamāno manasāpi yasya; jayaṃ kṛṣṇaḥ puruṣasyābhinandet
05,047.064c dhruvaṃ sarvān so 'bhyatīyād amitrān; sendrān devān mānuṣe nāsti cintā
05,047.065a sa bāhubhyāṃ sāgaram uttitīrṣen; mahodadhiṃ salilasyāprameyam
05,047.065c tejasvinaṃ kṛṣṇam atyantaśūraṃ; yuddhena yo vāsudevaṃ jigīṣet
05,047.066a giriṃ ya iccheta talena bhettuṃ; śiloccayaṃ śvetam atipramāṇam
05,047.066c tasyaiva pāṇiḥ sanakho viśīryen; na cāpi kiṃ cit sa gires tu kuryāt
05,047.067a agniṃ samiddhaṃ śamayed bhujābhyāṃ; candraṃ ca sūryaṃ ca nivārayeta
05,047.067c hared devānām amṛtaṃ prasahya; yuddhena yo vāsudevaṃ jigīṣet
05,047.068a yo rukmiṇīm ekarathena bhojyām; utsādya rājñāṃ viṣayaṃ prasahya
05,047.068c uvāha bhāryāṃ yaśasā jvalantīṃ; yasyāṃ jajñe raukmiṇeyo mahātmā
05,047.069a ayaṃ gāndhārāṃs tarasā saṃpramathya; jitvā putrān nagnajitaḥ samagrān
05,047.069c baddhaṃ mumoca vinadantaṃ prasahya; sudarśanīyaṃ devatānāṃ lalāmam
05,047.070a ayaṃ kavāṭe nijaghāna pāṇḍyaṃ; tathā kaliṅgān dantakūre mamarda
05,047.070c anena dagdhā varṣapūgān vināthā; vārāṇasī nagarī saṃbabhūva
05,047.071a yaṃ sma yuddhe manyate 'nyair ajeyam; ekalavyaṃ nāma niṣādarājam
05,047.071c vegeneva śailam abhihatya jambhaḥ; śete sa kṛṣṇena hataḥ parāsuḥ
05,047.072a tathograsenasya sutaṃ praduṣṭaṃ; vṛṣṇyandhakānāṃ madhyagāṃ tapantam
05,047.072c apātayad baladevadvitīyo; hatvā dadau cograsenāya rājyam
05,047.073a ayaṃ saubhaṃ yodhayām āsa khasthaṃ; vibhīṣaṇaṃ māyayā śālvarājam
05,047.073c saubhadvāri pratyagṛhṇāc chataghnīṃ; dorbhyāṃ ka enaṃ viṣaheta martyaḥ
05,047.074a prāgjyotiṣaṃ nāma babhūva durgaṃ; puraṃ ghoram asurāṇām asahyam
05,047.074c mahābalo narakas tatra bhaumo; jahārādityā maṇikuṇḍale śubhe
05,047.075a na taṃ devāḥ saha śakreṇa sehire; samāgatā āharaṇāya bhītāḥ
05,047.075c dṛṣṭvā ca te vikramaṃ keśavasya; balaṃ tathaivāstram avāraṇīyam
05,047.076a jānanto 'sya prakṛtiṃ keśavasya; nyayojayan dasyuvadhāya kṛṣṇam
05,047.076c sa tat karma pratiśuśrāva duṣkaram; aiśvaryavān siddhiṣu vāsudevaḥ
05,047.077a nirmocane ṣaṭ sahasrāṇi hatvā; saṃchidya pāśān sahasā kṣurāntān
05,047.077c muraṃ hatvā vinihatyaugharākṣasaṃ; nirmocanaṃ cāpi jagāma vīraḥ
05,047.078a tatraiva tenāsya babhūva yuddhaṃ; mahābalenātibalasya viṣṇoḥ
05,047.078c śete sa kṛṣṇena hataḥ parāsur; vāteneva mathitaḥ karṇikāraḥ
05,047.079a āhṛtya kṛṣṇo maṇikuṇḍale te; hatvā ca bhaumaṃ narakaṃ muraṃ ca
05,047.079c śriyā vṛto yaśasā caiva dhīmān; pratyājagāmāpratimaprabhāvaḥ
05,047.080a tasmai varān adadaṃs tatra devā; dṛṣṭvā bhīmaṃ karma raṇe kṛtaṃ tat
05,047.080c śramaś ca te yudhyamānasya na syād; ākāśe vā apsu caiva kramaḥ syāt
05,047.081a śastrāṇi gātre ca na te kramerann; ity eva kṛṣṇaś ca tataḥ kṛtārthaḥ
05,047.081c evaṃrūpe vāsudeve 'prameye; mahābale guṇasaṃpat sadaiva
05,047.082a tam asahyaṃ viṣṇum anantavīryam; āśaṃsate dhārtarāṣṭro balena
05,047.082c yadā hy enaṃ tarkayate durātmā; tac cāpy ayaṃ sahate 'smān samīkṣya
05,047.083a paryāgataṃ mama kṛṣṇasya caiva; yo manyate kalahaṃ saṃprayujya
05,047.083c śakyaṃ hartuṃ pāṇḍavānāṃ mamatvaṃ; tad veditā saṃyugaṃ tatra gatvā
05,047.084a namaskṛtvā śāṃtanavāya rājñe; droṇāyātho sahaputrāya caiva
05,047.084c śāradvatāyāpratidvandvine ca; yotsyāmy ahaṃ rājyam abhīpsamānaḥ
05,047.085a dharmeṇāstraṃ niyataṃ tasya manye; yo yotsyate pāṇḍavair dharmacārī
05,047.085c mithyāglahe nirjitā vai nṛśaṃsaiḥ; saṃvatsarān dvādaśa pāṇḍuputrāḥ
05,047.086a avāpya kṛcchraṃ vihitaṃ hy araṇye; dīrghaṃ kālaṃ caikam ajñātacaryām
05,047.086c te hy akasmāj jīvitaṃ pāṇḍavānāṃ; na mṛṣyante dhārtarāṣṭrāḥ padasthāḥ
05,047.087a te ced asmān yudhyamānāñ jayeyur; devair apīndrapramukhaiḥ sahāyaiḥ
05,047.087c dharmād adharmaś carito garīyān; iti dhruvaṃ nāsti kṛtaṃ na sādhu
05,047.088a na ced imaṃ puruṣaṃ karmabaddhaṃ; na ced asmān manyate 'sau viśiṣṭān
05,047.088c āśaṃse 'haṃ vāsudevadvitīyo; duryodhanaṃ sānubandhaṃ nihantum
05,047.089a na ced idaṃ karma nareṣu baddhaṃ; na vidyate puruṣasya svakarma
05,047.089c idaṃ ca tac cāpi samīkṣya nūnaṃ; parājayo dhārtarāṣṭrasya sādhuḥ
05,047.090a pratyakṣaṃ vaḥ kuravo yad bravīmi; yudhyamānā dhārtarāṣṭrā na santi
05,047.090c anyatra yuddhāt kuravaḥ parīpsan; na yudhyatāṃ śeṣa ihāsti kaś cit
05,047.091a hatvā tv ahaṃ dhārtarāṣṭrān sakarṇān; rājyaṃ kurūṇām avajetā samagram
05,047.091c yad vaḥ kāryaṃ tat kurudhvaṃ yathāsvam; iṣṭān dārān ātmajāṃś copabhuṅkta
05,047.092a apy evaṃ no brāhmaṇāḥ santi vṛddhā; bahuśrutāḥ śīlavantaḥ kulīnāḥ
05,047.092c sāṃvatsarā jyotiṣi cāpi yuktā; nakṣatrayogeṣu ca niścayajñāḥ
05,047.093a uccāvacaṃ daivayuktaṃ rahasyaṃ; divyāḥ praśnā mṛgacakrā muhūrtāḥ
05,047.093c kṣayaṃ mahāntaṃ kurusṛñjayānāṃ; nivedayante pāṇḍavānāṃ jayaṃ ca
05,047.094a tathā hi no manyate 'jātaśatruḥ; saṃsiddhārtho dviṣatāṃ nigrahāya
05,047.094c janārdanaś cāpy aparokṣavidyo; na saṃśayaṃ paśyati vṛṣṇisiṃhaḥ
05,047.095a ahaṃ ca jānāmi bhaviṣyarūpaṃ; paśyāmi buddhyā svayam apramattaḥ
05,047.095c dṛṣṭiś ca me na vyathate purāṇī; yudhyamānā dhārtarāṣṭrā na santi
05,047.096a anālabdhaṃ jṛmbhati gāṇḍivaṃ dhanur; anālabdhā kampati me dhanurjyā
05,047.096c bāṇāś ca me tūṇamukhād visṛjya; muhur muhur gantum uśanti caiva
05,047.097a saikyaḥ kośān niḥsarati prasanno; hitveva jīrṇām uragas tvacaṃ svām
05,047.097c dhvaje vāco raudrarūpā vadanti; kadā ratho yokṣyate te kirīṭin
05,047.098a gomāyusaṃghāś ca vadanti rātrau; rakṣāṃsy atho niṣpatanty antarikṣāt
05,047.098c mṛgāḥ śṛgālāḥ śitikaṇṭhāś ca kākā; gṛdhrā baḍāś caiva tarakṣavaś ca
05,047.099a suparṇapātāś ca patanti paścād; dṛṣṭvā rathaṃ śvetahayaprayuktam
05,047.099c ahaṃ hy ekaḥ pārthivān sarvayodhāñ; śarān varṣan mṛtyulokaṃ nayeyam
05,047.100a samādadānaḥ pṛthag astramārgān; yathāgnir iddho gahanaṃ nidāghe
05,047.100c sthūṇākarṇaṃ pāśupataṃ ca ghoraṃ; tathā brahmāstraṃ yac ca śakro viveda
05,047.101a vadhe dhṛto vegavataḥ pramuñcan; nāhaṃ prajāḥ kiṃ cid ivāvaśiṣye
05,047.101c śāntiṃ lapsye paramo hy eṣa bhāvaḥ; sthiro mama brūhi gāvalgaṇe tān
05,047.102a nityaṃ punaḥ sacivair yair avocad; devān apīndrapramukhān sahāyān
05,047.102c tair manyate kalahaṃ saṃprayujya; sa dhārtarāṣṭraḥ paśyata moham asya
05,047.103a vṛddho bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ kṛpaś ca; droṇaḥ saputro viduraś ca dhīmān
05,047.103c ete sarve yad vadante tad astu; āyuṣmantaḥ kuravaḥ santu sarve
05,048.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,048.001a samaveteṣu sarveṣu teṣu rājasu bhārata
05,048.001c duryodhanam idaṃ vākyaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt
05,048.002a bṛhaspatiś cośanā ca brahmāṇaṃ paryupasthitau
05,048.002c marutaś ca sahendreṇa vasavaś ca sahāśvinau
05,048.003a ādityāś caiva sādhyāś ca ye ca saptarṣayo divi
05,048.003c viśvāvasuś ca gandharvaḥ śubhāś cāpsarasāṃ gaṇāḥ
05,048.004a namaskṛtvopajagmus te lokavṛddhaṃ pitāmaham
05,048.004c parivārya ca viśveśaṃ paryāsata divaukasaḥ
05,048.005a teṣāṃ manaś ca tejaś cāpy ādadānau divaukasām
05,048.005c pūrvadevau vyatikrāntau naranārāyaṇāv ṛṣī
05,048.006a bṛhaspatiś ca papraccha brāhmaṇaṃ kāv imāv iti
05,048.006c bhavantaṃ nopatiṣṭhete tau naḥ śaṃsa pitāmaha
05,048.007 brahmovāca
05,048.007a yāv etau pṛthivīṃ dyāṃ ca bhāsayantau tapasvinau
05,048.007c jvalantau rocamānau ca vyāpyātītau mahābalau
05,048.008a naranārāyaṇāv etau lokāl lokaṃ samāsthitau
05,048.008c ūrjitau svena tapasā mahāsattvaparākramau
05,048.009a etau hi karmaṇā lokān nandayām āsatur dhruvau
05,048.009b*0317_01 dvidhābhūtau mahāprājñau viddhi brahman paraṃtapau
05,048.009c asurāṇām abhāvāya devagandharvapūjitau
05,048.010 vaiśaṃpāyana uvāca
05,048.010a jagāma śakras tac chrutvā yatra tau tepatus tapaḥ
05,048.010c sārdhaṃ devagaṇaiḥ sarvair bṛhaspatipurogamaiḥ
05,048.011a tadā devāsure ghore bhaye jāte divaukasām
05,048.011c ayācata mahātmānau naranārāyaṇau varam
05,048.012a tāv abrūtāṃ vṛṇīṣveti tadā bharatasattama
05,048.012c athaitāv abravīc chakraḥ sāhyaṃ naḥ kriyatām iti
05,048.013a tatas tau śakram abrūtāṃ kariṣyāvo yad icchasi
05,048.013c tābhyāṃ ca sahitaḥ śakro vijigye daityadānavān
05,048.014a nara indrasya saṃgrāme hatvā śatrūn paraṃtapaḥ
05,048.014c paulomān kālakhañjāṃś ca sahasrāṇi śatāni ca
05,048.015a eṣa bhrānte rathe tiṣṭhan bhallenāpaharac chiraḥ
05,048.015c jambhasya grasamānasya yajñam arjuna āhave
05,048.016a eṣa pāre samudrasya hiraṇyapuram ārujat
05,048.016c hatvā ṣaṣṭisahasrāṇi nivātakavacān raṇe
05,048.017a eṣa devān sahendreṇa jitvā parapuraṃjayaḥ
05,048.017c atarpayan mahābāhur arjuno jātavedasam
05,048.017e nārāyaṇas tathaivātra bhūyaso 'nyāñ jaghāna ha
05,048.018a evam etau mahāvīryau tau paśyata samāgatau
05,048.018c vāsudevārjunau vīrau samavetau mahārathau
05,048.019a naranārāyaṇau devau pūrvadevāv iti śrutiḥ
05,048.019c ajeyau mānuṣe loke sendrair api surāsuraiḥ
05,048.020a eṣa nārāyaṇaḥ kṛṣṇaḥ phalgunas tu naraḥ smṛtaḥ
05,048.020c nārāyaṇo naraś caiva sattvam ekaṃ dvidhākṛtam
05,048.021a etau hi karmaṇā lokān aśnuvāte 'kṣayān dhruvān
05,048.021c tatra tatraiva jāyete yuddhakāle punaḥ punaḥ
05,048.021d*0318_01 tasmād etau mahābhāgau prapadya śaraṇaṃ vibho
05,048.021d*0318_02 śriyaṃ bhuṅkṣva mahābāho saputrajñātibāndhavaḥ
05,048.022a tasmāt karmaiva kartavyam iti hovāca nāradaḥ
05,048.022c etad dhi sarvam ācaṣṭa vṛṣṇicakrasya vedavit
05,048.023a śaṅkhacakragadāhastaṃ yadā drakṣyasi keśavam
05,048.023c paryādadānaṃ cāstrāṇi bhīmadhanvānam arjunam
05,048.024a sanātanau mahātmānau kṛṣṇāv ekarathe sthitau
05,048.024c duryodhana tadā tāta smartāsi vacanaṃ mama
05,048.025a no ced ayam abhāvaḥ syāt kurūṇāṃ pratyupasthitaḥ
05,048.025c arthāc ca tāta dharmāc ca tava buddhir upaplutā
05,048.026a na ced grahīṣyase vākyaṃ śrotāsi subahūn hatān
05,048.026c tavaiva hi mataṃ sarve kuravaḥ paryupāsate
05,048.027a trayāṇām eva ca mataṃ tattvam eko 'numanyase
05,048.027c rāmeṇa caiva śaptasya karṇasya bharatarṣabha
05,048.028a durjāteḥ sūtaputrasya śakuneḥ saubalasya ca
05,048.028c tathā kṣudrasya pāpasya bhrātur duḥśāsanasya ca
05,048.029 karṇa uvāca
05,048.029a naivam āyuṣmatā vācyaṃ yan mām āttha pitāmaha
05,048.029c kṣatradharme sthito hy asmi svadharmād anapeyivān
05,048.030a kiṃ cānyan mayi durvṛttaṃ yena māṃ parigarhase
05,048.030c na hi me vṛjinaṃ kiṃ cid dhārtarāṣṭrā viduḥ kva cit
05,048.030d*0319_01 kāmāl lobhāc ca kāruṇyāt snehāc ca bharatarṣabha
05,048.030d*0320_01 nācaraṃ vṛjinaṃ kiṃ cid dhārtarāṣṭrasya nityaśaḥ
05,048.030d*0320_02 ahaṃ hi pāṇḍavān sarvān haniṣyāmi raṇe sthitān
05,048.030d*0320_03 prāg viruddhaiḥ śamaṃ sadbhiḥ kathaṃ vā kriyate punaḥ
05,048.031a rājño hi dhṛtarāṣṭrasya sarvaṃ kāryaṃ priyaṃ mayā
05,048.031c tathā duryodhanasyāpi sa hi rājye samāhitaḥ
05,048.032 vaiśaṃpāyana uvāca
05,048.032a karṇasya tu vacaḥ śrutvā bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ punaḥ
05,048.032c dhṛtarāṣṭraṃ mahārājam ābhāṣyedaṃ vaco 'bravīt
05,048.033a yad ayaṃ katthate nityaṃ hantāhaṃ pāṇḍavān iti
05,048.033c nāyaṃ kalāpi saṃpūrṇā pāṇḍavānāṃ mahātmanām
05,048.033d*0321_01 teṣām ekakalāṃ pūrṇāṃ pāṇḍavānāṃ na cārhati
05,048.034a anayo yo 'yam āgantā putrāṇāṃ te durātmanām
05,048.034c tad asya karma jānīhi sūtaputrasya durmateḥ
05,048.035a enam āśritya putras te mandabuddhiḥ suyodhanaḥ
05,048.035c avamanyata tān vīrān devaputrān ariṃdamān
05,048.036a kiṃ cāpy anena tat karma kṛtaṃ pūrvaṃ suduṣkaram
05,048.036c tair yathā pāṇḍavaiḥ sarvair ekaikena kṛtaṃ purā
05,048.037a dṛṣṭvā virāṭanagare bhrātaraṃ nihataṃ priyam
05,048.037c dhanaṃjayena vikramya kim anena tadā kṛtam
05,048.037d*0322_01 sarve hy astravidaḥ śūrāḥ sarve prāptā mahad yaśaḥ
05,048.037d*0322_02 api sarvāmaraiśvaryaṃ tyajeyur na punar jayam
05,048.038a sahitān hi kurūn sarvān abhiyāto dhanaṃjayaḥ
05,048.038c pramathya cācchinad gāvaḥ kim ayaṃ proṣitas tadā
05,048.039a gandharvair ghoṣayātrāyāṃ hriyate yat sutas tava
05,048.039c kva tadā sūtaputro 'bhūd ya idānīṃ vṛṣāyate
05,048.040a nanu tatrāpi pārthena bhīmena ca mahātmanā
05,048.040c yamābhyām eva cāgamya gandharvās te parājitāḥ
05,048.041a etāny asya mṛṣoktāni bahūni bharatarṣabha
05,048.041c vikatthanasya bhadraṃ te sadā dharmārthalopinaḥ
05,048.042a bhīṣmasya tu vacaḥ śrutvā bhāradvājo mahāmanāḥ
05,048.042c dhṛtarāṣṭram uvācedaṃ rājamadhye 'bhipūjayan
05,048.043a yad āha bharataśreṣṭho bhīṣmas tat kriyatāṃ nṛpa
05,048.043c na kāmam arthalipsūnāṃ vacanaṃ kartum arhasi
05,048.044a purā yuddhāt sādhu manye pāṇḍavaiḥ saha saṃgamam
05,048.044b*0323_01 ajeyāḥ pāṇḍavā rājan sendrair api surāsuraiḥ
05,048.044c yad vākyam arjunenoktaṃ saṃjayena niveditam
05,048.045a sarvaṃ tad abhijānāmi kariṣyati ca pāṇḍavaḥ
05,048.045c na hy asya triṣu lokeṣu sadṛśo 'sti dhanurdharaḥ
05,048.046a anādṛtya tu tad vākyam arthavad droṇabhīṣmayoḥ
05,048.046c tataḥ sa saṃjayaṃ rājā paryapṛcchata pāṇḍavam
05,048.047a tadaiva kuravaḥ sarve nirāśā jīvite 'bhavan
05,048.047c bhīṣmadroṇau yadā rājā na samyag anubhāṣate
05,049.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,049.001a kim asau pāṇḍavo rājā dharmaputro 'bhyabhāṣata
05,049.001c śrutvemā bahulāḥ senāḥ pratyarthena samāgatāḥ
05,049.002a kim icchaty abhisaṃrambhād yotsyamāno yudhiṣṭhiraḥ
05,049.002c kasya svid bhrātṛputrāṇāṃ cintāsu mukham īkṣate
05,049.003a ke svid enaṃ vārayanti śāmya yudhyeti vā punaḥ
05,049.003c nikṛtyā kopitaṃ mandair dharmajñaṃ dharmacāriṇam
05,049.004 saṃjaya uvāca
05,049.004a rājño mukham udīkṣante pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha
05,049.004c yudhiṣṭhirasya bhadraṃ te sa sarvān anuśāsti ca
05,049.005a pṛthagbhūtāḥ pāṇḍavānāṃ pāñcālānāṃ rathavrajāḥ
05,049.005c āyāntam abhinandanti kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
05,049.006a tamaḥ sūryam ivodyantaṃ kaunteyaṃ dīptatejasam
05,049.006c pāñcālāḥ pratinandanti tejorāśim ivodyatam
05,049.007a ā gopālāvipālebhyo nandamānaṃ yudhiṣṭhiram
05,049.007c pāñcālāḥ kekayā matsyāḥ pratinandanti pāṇḍavam
05,049.008a brāhmaṇyo rājaputryaś ca viśāṃ duhitaraś ca yāḥ
05,049.008c krīḍantyo 'bhisamāyānti pārthaṃ saṃnaddham īkṣitum
05,049.009 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,049.009a saṃjayācakṣva kenāsmān pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.009c dhṛṣṭadyumnena senānyā somakāḥ kiṃbalā iva
05,049.010 vaiśaṃpāyana uvāca
05,049.010a gāvalgaṇis tu tat pṛṣṭaḥ sabhāyāṃ kurusaṃsadi
05,049.010c niḥśvasya subhṛśaṃ dīrghaṃ muhuḥ saṃcintayann iva
05,049.010e tatrānimittato daivāt sūtaṃ kaśmalam āviśat
05,049.011a tadācacakṣe puruṣaḥ sabhāyāṃ rājasaṃsadi
05,049.011c saṃjayo 'yaṃ mahārāja mūrcchitaḥ patito bhuvi
05,049.011e vācaṃ na sṛjate kāṃ cid dhīnaprajño 'lpacetanaḥ
05,049.012 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,049.012a apaśyat saṃjayo nūnaṃ kuntīputrān mahārathān
05,049.012c tair asya puruṣavyāghrair bhṛśam udvejitaṃ manaḥ
05,049.013 vaiśaṃpāyana uvāca
05,049.013a saṃjayaś cetanāṃ labdhvā pratyāśvasyedam abravīt
05,049.013c dhṛtarāṣṭraṃ mahārāja sabhāyāṃ kurusaṃsadi
05,049.014a dṛṣṭavān asmi rājendra kuntīputrān mahārathān
05,049.014c matsyarājagṛhāvāsād avarodhena karśitān
05,049.014e śṛṇu yair hi mahārāja pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.014f*0324_01 dhṛṣṭadyumnena vīreṇa yuddhe vaste 'bhyayuñjata
05,049.015a yo naiva roṣān na bhayān na kāmān nārthakāraṇāt
05,049.015c na hetuvādād dharmātmā satyaṃ jahyāt kathaṃ cana
05,049.016a yaḥ pramāṇaṃ mahārāja dharme dharmabhṛtāṃ varaḥ
05,049.016c ajātaśatruṇā tena pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.017a yasya bāhubale tulyaḥ pṛthivyāṃ nāsti kaś cana
05,049.017c yo vai sarvān mahīpālān vaśe cakre dhanurdharaḥ
05,049.017e tena vo bhīmasenena pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.018a niḥsṛtānāṃ jatugṛhād dhiḍimbāt puruṣādakāt
05,049.018c ya eṣām abhavad dvīpaḥ kuntīputro vṛkodaraḥ
05,049.019a yājñasenīm atho yatra sindhurājo 'pakṛṣṭavān
05,049.019c tatraiṣām abhavad dvīpaḥ kuntīputro vṛkodaraḥ
05,049.020a yaś ca tān saṃgatān sarvān pāṇḍavān vāraṇāvate
05,049.020c dahyato mocayām āsa tena vas te 'bhyayuñjata
05,049.021a kṛṣṇāyāś caratā prītiṃ yena krodhavaśā hatāḥ
05,049.021c praviśya viṣamaṃ ghoraṃ parvataṃ gandhamādanam
05,049.022a yasya nāgāyutaṃ vīryaṃ bhujayoḥ sāram arpitam
05,049.022c tena vo bhīmasenena pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.023a kṛṣṇadvitīyo vikramya tuṣṭyarthaṃ jātavedasaḥ
05,049.023c ajayad yaḥ purā vīro yudhyamānaṃ puraṃdaram
05,049.024a yaḥ sa sākṣān mahādevaṃ giriśaṃ śūlapāṇinam
05,049.024c toṣayām āsa yuddhena devadevam umāpatim
05,049.025a yaś ca sarvān vaśe cakre lokapālān dhanurdharaḥ
05,049.025c tena vo vijayenājau pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.026a yaḥ pratīcīṃ diśaṃ cakre vaśe mlecchagaṇāyutām
05,049.026c sa tatra nakulo yoddhā citrayodhī vyavasthitaḥ
05,049.027a tena vo darśanīyena vīreṇātidhanurbhṛtā
05,049.027c mādrīputreṇa kauravya pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.028a yaḥ kāśīn aṅgamagadhān kaliṅgāṃś ca yudhājayat
05,049.028c tena vaḥ sahadevena pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.029a yasya vīryeṇa sadṛśāś catvāro bhuvi mānavāḥ
05,049.029c aśvatthāmā dhṛṣṭaketuḥ pradyumno rukmir eva ca
05,049.030a tena vaḥ sahadevena pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.030c yavīyasā nṛvīreṇa mādrīnandikareṇa ca
05,049.031a tapaś cacāra yā ghoraṃ kāśikanyā purā satī
05,049.031c bhīṣmasya vadham icchantī pretyāpi bharatarṣabha
05,049.032a pāñcālasya sutā jajñe daivāc ca sa punaḥ pumān
05,049.032c strīpuṃsoḥ puruṣavyāghra yaḥ sa veda guṇāguṇān
05,049.033a yaḥ kaliṅgān samāpede pāñcālo yuddhadurmadaḥ
05,049.033c śikhaṇḍinā vaḥ kuravaḥ kṛtāstreṇābhyayuñjata
05,049.034a yāṃ yakṣaḥ puruṣaṃ cakre bhīṣmasya nidhane kila
05,049.034c maheṣvāsena raudreṇa pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.035a maheṣvāsā rājaputrā bhrātaraḥ pañca kekayāḥ
05,049.035c sumṛṣṭakavacāḥ śūrās taiś ca vas te 'bhyayuñjata
05,049.036a yo dīrghabāhuḥ kṣiprāstro dhṛtimān satyavikramaḥ
05,049.036c tena vo vṛṣṇivīreṇa yuyudhānena saṃgaraḥ
05,049.037a ya āsīc charaṇaṃ kāle pāṇḍavānāṃ mahātmanām
05,049.037c raṇe tena virāṭena pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.037d*0325_01 yaś ca droṇavināśāya samutpanno mahāmanāḥ
05,049.037d*0325_02 dhṛṣṭadyumnena senānyā pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.038a yaḥ sa kāśipatī rājā vārāṇasyāṃ mahārathaḥ
05,049.038c sa teṣām abhavad yoddhā tena vas te 'bhyayuñjata
05,049.039a śiśubhir durjayaiḥ saṃkhye draupadeyair mahātmabhiḥ
05,049.039c āśīviṣasamasparśaiḥ pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.040a yaḥ kṛṣṇasadṛśo vīrye yudhiṣṭhirasamo dame
05,049.040c tenābhimanyunā saṃkhye pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.041a yaś caivāpratimo vīrye dhṛṣṭaketur mahāyaśāḥ
05,049.041c duḥsahaḥ samare kruddhaḥ śaiśupālir mahārathaḥ
05,049.041e tena vaś cedirājena pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.041f*0326_01 akṣauhiṇyā parivṛtaḥ pāṇḍavān yo 'bhisaṃśritaḥ
05,049.041f*0327_01 pāṇḍavān yo 'bhisaṃsṛtya āste yadukulodbhavaḥ
05,049.042a yaḥ saṃśrayaḥ pāṇḍavānāṃ devānām iva vāsavaḥ
05,049.042c tena vo vāsudevena pāṇḍavā abhyayuñjata
05,049.043a tathā cedipater bhrātā śarabho bharatarṣabha
05,049.043c karakarṣeṇa sahitas tābhyāṃ vas te 'bhyayuñjata
05,049.044a jārāsaṃdhiḥ sahadevo jayatsenaś ca tāv ubhau
05,049.044b*0328_01 yuddhe 'pratirathau vīrau pāṇḍavārthe vyavasthitau
05,049.044c drupadaś ca mahātejā balena mahatā vṛtaḥ
05,049.044e tyaktātmā pāṇḍavārthāya yotsyamāno vyavasthitaḥ
05,049.045a ete cānye ca bahavaḥ prācyodīcyā mahīkṣitaḥ
05,049.045c śataśo yān apāśritya dharmarājo vyavasthitaḥ
05,050.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,050.001a sarva ete mahotsāhā ye tvayā parikīrtitāḥ
05,050.001c ekatas tv eva te sarve sametā bhīma ekataḥ
05,050.002a bhīmasenād dhi me bhūyo bhayaṃ saṃjāyate mahat
05,050.002c kruddhād amarṣaṇāt tāta vyāghrād iva mahāruroḥ
05,050.003a jāgarmi rātrayaḥ sarvā dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasan
05,050.003c bhīto vṛkodarāt tāta siṃhāt paśur ivābalaḥ
05,050.004a na hi tasya mahābāhoḥ śakrapratimatejasaḥ
05,050.004c sainye 'smin pratipaśyāmi ya enaṃ viṣahed yudhi
05,050.005a amarṣaṇaś ca kaunteyo dṛḍhavairaś ca pāṇḍavaḥ
05,050.005c anarmahāsī sonmādas tiryakprekṣī mahāsvanaḥ
05,050.006a mahāvego mahotsāho mahābāhur mahābalaḥ
05,050.006c mandānāṃ mama putrāṇāṃ yuddhenāntaṃ kariṣyati
05,050.007a ūrugrāhagṛhītānāṃ gadāṃ bibhrad vṛkodaraḥ
05,050.007c kurūṇām ṛṣabho yuddhe daṇḍapāṇir ivāntakaḥ
05,050.008a śaikyāyasamayīṃ ghorāṃ gadāṃ kāñcanabhūṣitām
05,050.008c manasāhaṃ prapaśyāmi brahmadaṇḍam ivodyatam
05,050.009a yathā rurūṇāṃ yūtheṣu siṃho jātabalaś caret
05,050.009c māmakeṣu tathā bhīmo baleṣu vicariṣyati
05,050.010a sarveṣāṃ mama putrāṇāṃ sa ekaḥ krūravikramaḥ
05,050.010c bahvāśī vipratīpaś ca bālye 'pi rabhasaḥ sadā
05,050.011a udvepate me hṛdayaṃ yadā duryodhanādayaḥ
05,050.011c bālye 'pi tena yudhyanto vāraṇeneva marditāḥ
05,050.012a tasya vīryeṇa saṃkliṣṭā nityam eva sutā mama
05,050.012b*0329_01 sa vai bhīmo mahāvīryaḥ kruddhaḥ parapuraṃjayaḥ
05,050.012c sa eva hetur bhedasya bhīmo bhīmaparākramaḥ
05,050.013a grasamānam anīkāni naravāraṇavājinām
05,050.013c paśyāmīvāgrato bhīmaṃ krodhamūrchitam āhave
05,050.014a astre droṇārjunasamaṃ vāyuvegasamaṃ jave
05,050.014b*0330_01 maheśvarasamaṃ krodhe ko hanyād bhīmam āhave
05,050.014c saṃjayācakṣva me śūraṃ bhīmasenam amarṣaṇam
05,050.015a atilābhaṃ tu manye 'haṃ yat tena ripughātinā
05,050.015c tadaiva na hatāḥ sarve mama putrā manasvinā
05,050.016a yena bhīmabalā yakṣā rākṣasāś ca samāhatāḥ
05,050.016b*0331_01 hiḍimbabakakirmīrapramukhāś ca mahābalāḥ
05,050.016c kathaṃ tasya raṇe vegaṃ mānuṣaḥ prasahiṣyati
05,050.017a na sa jātu vaśe tasthau mama bālo 'pi saṃjaya
05,050.017c kiṃ punar mama duṣputraiḥ kliṣṭaḥ saṃprati pāṇḍavaḥ
05,050.018a niṣṭhuraḥ sa ca naiṣṭhuryād bhajyed api na saṃnamet
05,050.018c tiryakprekṣī saṃhatabhrūḥ kathaṃ śāmyed vṛkodaraḥ
05,050.019a bṛhadaṃso 'pratibalo gauras tāla ivodgataḥ
05,050.019c pramāṇato bhīmasenaḥ prādeśenādhiko 'rjunāt
05,050.020a javena vājino 'tyeti balenātyeti kuñjarān
05,050.020c avyaktajalpī madhvakṣo madhyamaḥ pāṇḍavo balī
05,050.021a iti bālye śrutaḥ pūrvaṃ mayā vyāsamukhāt purā
05,050.021c rūpato vīryataś caiva yāthātathyena pāṇḍavaḥ
05,050.022a āyasena sa daṇḍena rathān nāgān hayān narān
05,050.022c haniṣyati raṇe kruddho bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ
05,050.023a amarṣī nityasaṃrabdho raudraḥ krūraparākramaḥ
05,050.023c mama tāta pratīpāni kurvan pūrvaṃ vimānitaḥ
05,050.024a niṣkīrṇām āyasīṃ sthūlāṃ suparvāṃ kāñcanīṃ gadām
05,050.024c śataghnīṃ śatanirhrādāṃ kathaṃ śakṣyanti me sutāḥ
05,050.025a apāram aplavāgādhaṃ samudraṃ śaraveginam
05,050.025c bhīmasenamayaṃ durgaṃ tāta mandās titīrṣavaḥ
05,050.026a krośato me na śṛṇvanti bālāḥ paṇḍitamāninaḥ
05,050.026c viṣamaṃ nāvabudhyante prapātaṃ madhudarśinaḥ
05,050.027a saṃyugaṃ ye kariṣyanti nararūpeṇa vāyunā
05,050.027c niyataṃ coditā dhātrā siṃheneva mahāmṛgāḥ
05,050.028a śaikyāṃ tāta catuṣkiṣkuṃ ṣaḍasrim amitaujasam
05,050.028c prahitāṃ duḥkhasaṃsparśāṃ kathaṃ śakṣyanti me sutāḥ
05,050.029a gadāṃ bhrāmayatas tasya bhindato hastimastakān
05,050.029c sṛkkiṇī lelihānasya bāṣpam utsṛjato muhuḥ
05,050.030a uddiśya pātān patataḥ kurvato bhairavān ravān
05,050.030c pratīpān patato mattān kuñjarān pratigarjataḥ
05,050.031a vigāhya rathamārgeṣu varān uddiśya nighnataḥ
05,050.031c agneḥ prajvalitasyeva api mucyeta me prajā
05,050.032a vīthīṃ kurvan mahābāhur drāvayan mama vāhinīm
05,050.032c nṛtyann iva gadāpāṇir yugāntaṃ darśayiṣyati
05,050.033a prabhinna iva mātaṅgaḥ prabhañjan puṣpitān drumān
05,050.033c pravekṣyati raṇe senāṃ putrāṇāṃ me vṛkodaraḥ
05,050.034a kurvan rathān vipuruṣān vidhvajān bhagnapuṣkarān
05,050.034c ārujan puruṣavyāghro rathinaḥ sādinas tathā
05,050.035a gaṅgāvega ivānūpāṃs tīrajān vividhān drumān
05,050.035c pravekṣyati mahāsenāṃ putrāṇāṃ mama saṃjaya
05,050.036a vaśaṃ nūnaṃ gamiṣyanti bhīmasenabalārditāḥ
05,050.036c mama putrāś ca bhṛtyāś ca rājānaś caiva saṃjaya
05,050.037a yena rājā mahāvīryaḥ praviśyāntaḥpuraṃ purā
05,050.037c vāsudevasahāyena jarāsaṃdho nipātitaḥ
05,050.038a kṛtsneyaṃ pṛthivī devī jarāsaṃdhena dhīmatā
05,050.038c māgadhendreṇa balinā vaśe kṛtvā pratāpitā
05,050.039a bhīṣmapratāpāt kuravo nayenāndhakavṛṣṇayaḥ
05,050.039c te na tasya vaśaṃ jagmuḥ kevalaṃ daivam eva vā
05,050.040a sa gatvā pāṇḍuputreṇa tarasā bāhuśālinā
05,050.040c anāyudhena vīreṇa nihataḥ kiṃ tato 'dhikam
05,050.041a dīrghakālena saṃsiktaṃ viṣam āśīviṣo yathā
05,050.041c sa mokṣyati raṇe tejaḥ putreṣu mama saṃjaya
05,050.042a mahendra iva vajreṇa dānavān devasattamaḥ
05,050.042c bhīmaseno gadāpāṇiḥ sūdayiṣyati me sutān
05,050.043a aviṣahyam anāvāryaṃ tīvravegaparākramam
05,050.043c paśyāmīvātitāmrākṣam āpatantaṃ vṛkodaram
05,050.044a agadasyāpy adhanuṣo virathasya vivarmaṇaḥ
05,050.044c bāhubhyāṃ yudhyamānasya kas tiṣṭhed agrataḥ pumān
05,050.045a bhīṣmo droṇaś ca vipro 'yaṃ kṛpaḥ śāradvatas tathā
05,050.045c jānanty ete yathaivāhaṃ vīryajñas tasya dhīmataḥ
05,050.046a āryavrataṃ tu jānantaḥ saṃgarān na bibhitsavaḥ
05,050.046c senāmukheṣu sthāsyanti māmakānāṃ nararṣabhāḥ
05,050.047a balīyaḥ sarvato diṣṭaṃ puruṣasya viśeṣataḥ
05,050.047c paśyann api jayaṃ teṣāṃ na niyacchāmi yat sutān
05,050.048a te purāṇaṃ maheṣvāsā mārgam aindraṃ samāsthitāḥ
05,050.048c tyakṣyanti tumule prāṇān rakṣantaḥ pārthivaṃ yaśaḥ
05,050.049a yathaiṣāṃ māmakās tāta tathaiṣāṃ pāṇḍavā api
05,050.049c pautrā bhīṣmasya śiṣyāś ca droṇasya ca kṛpasya ca
05,050.050a yat tv asmad āśrayaṃ kiṃ cid dattam iṣṭaṃ ca saṃjaya
05,050.050c tasyāpacitim āryatvāt kartāraḥ sthavirās trayaḥ
05,050.051a ādadānasya śastraṃ hi kṣatradharmaṃ parīpsataḥ
05,050.051c nidhanaṃ brāhmaṇasyājau varam evāhur uttamam
05,050.052a sa vai śocāmi sarvān vai ye yuyutsanti pāṇḍavān
05,050.052c vikruṣṭaṃ vidureṇādau tad etad bhayam āgatam
05,050.053a na tu manye vighātāya jñānaṃ duḥkhasya saṃjaya
05,050.053c bhavaty atibale hy etaj jñānam apy upaghātakam
05,050.054a ṛṣayo hy api nirmuktāḥ paśyanto lokasaṃgrahān
05,050.054c sukhe bhavanti sukhinas tathā duḥkhena duḥkhitāḥ
05,050.055a kiṃ punar yo 'ham āsaktas tatra tatra sahasradhā
05,050.055c putreṣu rājyadāreṣu pautreṣv api ca bandhuṣu
05,050.056a saṃśaye tu mahaty asmin kiṃ nu me kṣamam uttamam
05,050.056c vināśaṃ hy eva paśyāmi kurūṇām anucintayan
05,050.057a dyūtapramukham ābhāti kurūṇāṃ vyasanaṃ mahat
05,050.057c mandenaiśvaryakāmena lobhāt pāpam idaṃ kṛtam
05,050.058a manye paryāyadharmo 'yaṃ kālasyātyantagāminaḥ
05,050.058c cakre pradhir ivāsakto nāsya śakyaṃ palāyitum
05,050.059a kiṃ nu kāryaṃ kathaṃ kuryāṃ kva nu gacchāmi saṃjaya
05,050.059c ete naśyanti kuravo mandāḥ kālavaśaṃ gatāḥ
05,050.060a avaśo 'haṃ purā tāta putrāṇāṃ nihate śate
05,050.060c śroṣyāmi ninadaṃ strīṇāṃ kathaṃ māṃ maraṇaṃ spṛśet
05,050.061a yathā nidāghe jvalanaḥ samiddho; dahet kakṣaṃ vāyunā codyamānaḥ
05,050.061c gadāhastaḥ pāṇḍavas tadvad eva; hantā madīyān sahito 'rjunena
05,051.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,051.001a yasya vai nānṛtā vācaḥ pravṛttā anuśuśrumaḥ
05,051.001c trailokyam api tasya syād yoddhā yasya dhanaṃjayaḥ
05,051.002a tasyaiva ca na paśyāmi yudhi gāṇḍīvadhanvanaḥ
05,051.002c aniśaṃ cintayāno 'pi yaḥ pratīyād rathena tam
05,051.003a asyataḥ karṇinālīkān mārgaṇān hṛdayacchidaḥ
05,051.003c pratyetā na samaḥ kaś cid yudhi gāṇḍīvadhanvanaḥ
05,051.004a droṇakarṇau pratīyātāṃ yadi vīrau nararṣabhau
05,051.004b*0332_01 kṛtāstrau balināṃ śreṣṭhau samareṣv aparājitau
05,051.004c māhātmyāt saṃśayo loke na tv asti vijayo mama
05,051.005a ghṛṇī karṇaḥ pramādī ca ācāryaḥ sthaviro guruḥ
05,051.005c samartho balavān pārtho dṛḍhadhanvā jitaklamaḥ
05,051.005e bhavet sutumulaṃ yuddhaṃ sarvaśo 'py aparājayaḥ
05,051.006a sarve hy astravidaḥ śūrāḥ sarve prāptā mahad yaśaḥ
05,051.006c api sarvāmaraiśvaryaṃ tyajeyur na punar jayam
05,051.006e vadhe nūnaṃ bhavec chāntis tayor vā phalgunasya vā
05,051.007a na tu jetārjunasyāsti hantā cāsya na vidyate
05,051.007c manyus tasya kathaṃ śāmyen mandān prati ya utthitaḥ
05,051.008a anye 'py astrāṇi jānanti jīyante ca jayanti ca
05,051.008c ekāntavijayas tv eva śrūyate phalgunasya ha
05,051.009a trayastriṃśat samāhūya khāṇḍave 'gnim atarpayat
05,051.009c jigāya ca surān sarvān nāsya vedmi parājayam
05,051.010a yasya yantā hṛṣīkeśaḥ śīlavṛttasamo yudhi
05,051.010c dhruvas tasya jayas tāta yathendrasya jayas tathā
05,051.011a kṛṣṇāv ekarathe yattāv adhijyaṃ gāṇḍivaṃ dhanuḥ
05,051.011c yugapat trīṇi tejāṃsi sametāny anuśuśrumaḥ
05,051.012a naiva no 'sti dhanus tādṛṅ na yoddhā na ca sārathiḥ
05,051.012c tac ca mandā na jānanti duryodhanavaśānugāḥ
05,051.013a śeṣayed aśanir dīpto nipatan mūrdhni saṃjaya
05,051.013c na tu śeṣaṃ śarāḥ kuryur astās tāta kirīṭinā
05,051.014a api cāsyann ivābhāti nighnann iva ca phalgunaḥ
05,051.014c uddharann iva kāyebhyaḥ śirāṃsi śaravṛṣṭibhiḥ
05,051.015a api bāṇamayaṃ tejaḥ pradīptam iva sarvataḥ
05,051.015c gāṇḍīveddhaṃ dahetājau putrāṇāṃ mama vāhinīm
05,051.016a api sā rathaghoṣeṇa bhayārtā savyasācinaḥ
05,051.016c vitrastā bahulā senā bhāratī pratibhāti me
05,051.017a yathā kakṣaṃ dahaty agniḥ pravṛddhaḥ sarvataś caran
05,051.017c mahārcir aniloddhūtas tadvad dhakṣyati māmakān
05,051.018a yadodvaman niśitān bāṇasaṃghān; sthātātatāyī samare kirīṭī
05,051.018c sṛṣṭo 'ntakaḥ sarvaharo vidhātrā; yathā bhavet tadvad avāraṇīyaḥ
05,051.019a yadā hy abhīkṣṇaṃ subahūn prakārāñ; śrotāsmi tān āvasathe kurūṇām
05,051.019c teṣāṃ samantāc ca tathā raṇāgre; kṣayaḥ kilāyaṃ bharatān upaiti
05,052.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,052.001a yathaiva pāṇḍavāḥ sarve parākrāntā jigīṣavaḥ
05,052.001c tathaivābhisarās teṣāṃ tyaktātmāno jaye dhṛtāḥ
05,052.002a tvam eva hi parākrāntān ācakṣīthāḥ parān mama
05,052.002c pāñcālān kekayān matsyān māgadhān vatsabhūmipān
05,052.003a yaś ca sendrān imāṃl lokān icchan kuryād vaśe balī
05,052.003c sa śreṣṭho jagataḥ kṛṣṇaḥ pāṇḍavānāṃ jaye dhṛtaḥ
05,052.004a samastām arjunād vidyāṃ sātyakiḥ kṣipram āptavān
05,052.004c śaineyaḥ samare sthātā bījavat pravapañ śarān
05,052.005a dhṛṣṭadyumnaś ca pāñcālyaḥ krūrakarmā mahārathaḥ
05,052.005c māmakeṣu raṇaṃ kartā baleṣu paramāstravit
05,052.006a yudhiṣṭhirasya ca krodhād arjunasya ca vikramāt
05,052.006c yamābhyāṃ bhīmasenāc ca bhayaṃ me tāta jāyate
05,052.007a amānuṣaṃ manuṣyendrair jālaṃ vitatam antarā
05,052.007c mama senāṃ haniṣyanti tataḥ krośāmi saṃjaya
05,052.008a darśanīyo manasvī ca lakṣmīvān brahmavarcasī
05,052.008c medhāvī sukṛtaprajño dharmātmā pāṇḍunandanaḥ
05,052.009a mitrāmātyaiḥ susaṃpannaḥ saṃpanno yojyayojakaiḥ
05,052.009c bhrātṛbhiḥ śvaśuraiḥ putrair upapanno mahārathaiḥ
05,052.010a dhṛtyā ca puruṣavyāghro naibhṛtyena ca pāṇḍavaḥ
05,052.010c anṛśaṃso vadānyaś ca hrīmān satyaparākramaḥ
05,052.011a bahuśrutaḥ kṛtātmā ca vṛddhasevī jitendriyaḥ
05,052.011c taṃ sarvaguṇasaṃpannaṃ samiddham iva pāvakam
05,052.012a tapantam iva ko mandaḥ patiṣyati pataṃgavat
05,052.012c pāṇḍavāgnim anāvāryaṃ mumūrṣur mūḍhacetanaḥ
05,052.013a tanur uccaḥ śikhī rājā śuddhajāmbūnadaprabhaḥ
05,052.013c mandānāṃ mama putrāṇāṃ yuddhenāntaṃ kariṣyati
05,052.014a tair ayuddhaṃ sādhu manye kuravas tan nibodhata
05,052.014c yuddhe vināśaḥ kṛtsnasya kulasya bhavitā dhruvam
05,052.015a eṣā me paramā śāntir yayā śāmyati me manaḥ
05,052.015c yadi tv ayuddham iṣṭaṃ vo vayaṃ śāntyai yatāmahe
05,052.016a na tu naḥ śikṣamāṇānām upekṣeta yudhiṣṭhiraḥ
05,052.016c jugupsati hy adharmeṇa mām evoddiśya kāraṇam
05,053.001 saṃjaya uvāca
05,053.001a evam etan mahārāja yathā vadasi bhārata
05,053.001c yuddhe vināśaḥ kṣatrasya gāṇḍīvena pradṛśyate
05,053.002a idaṃ tu nābhijānāmi tava dhīrasya nityaśaḥ
05,053.002c yat putravaśam āgaccheḥ sattvajñaḥ savyasācinaḥ
05,053.003a naiṣa kālo mahārāja tava śaśvat kṛtāgasaḥ
05,053.003c tvayā hy evāditaḥ pārthā nikṛtā bharatarṣabha
05,053.003d*0333_01 svīkṛtās tair janapadāḥ kuravas te sajāṅgalāḥ
05,053.003d*0333_02 kathaṃ vīraur jitāṃ bhūmim akhilāṃ pratipadyathāḥ
05,053.004a pitā śreṣṭhaḥ suhṛd yaś ca samyak praṇihitātmavān
05,053.004c āstheyaṃ hi hitaṃ tena na drogdhā gurur ucyate
05,053.005a idaṃ jitam idaṃ labdham iti śrutvā parājitān
05,053.005c dyūtakāle mahārāja smayase sma kumāravat
05,053.006a paruṣāṇy ucyamānān sma purā pārthān upekṣase
05,053.006c kṛtsnaṃ rājyaṃ jayantīti prapātaṃ nānupaśyasi
05,053.007a pitryaṃ rājyaṃ mahārāja kuravas te sajāṅgalāḥ
05,053.007b*0334_01 prārthayanti mahāyuddhe nānubandham avekṣase
05,053.007c atha vīrair jitāṃ bhūmim akhilāṃ pratyapadyathāḥ
05,053.008a bāhuvīryārjitā bhūmis tava pārthair niveditā
05,053.008c mayedaṃ kṛtam ity eva manyase rājasattama
05,053.009a grastān gandharvarājena majjato hy aplave 'mbhasi
05,053.009c ānināya punaḥ pārthaḥ putrāṃs te rājasattama
05,053.010a kumāravac ca smayase dyūte vinikṛteṣu yat
05,053.010c pāṇḍaveṣu vanaṃ rājan pravrajatsu punaḥ punaḥ
05,053.011a pravarṣataḥ śaravrātān arjunasya śitān bahūn
05,053.011c apy arṇavā viśuṣyeyuḥ kiṃ punar māṃsayonayaḥ
05,053.012a asyatāṃ phalgunaḥ śreṣṭho gāṇḍīvaṃ dhanuṣāṃ varam
05,053.012c keśavaḥ sarvabhūtānāṃ cakrāṇāṃ ca sudarśanam
05,053.013a vānaro rocamānaś ca ketuḥ ketumatāṃ varaḥ
05,053.013c evam etāni saratho vahañ śvetahayo raṇe
05,053.013e kṣapayiṣyati no rājan kālacakram ivodyatam
05,053.014a tasyādya vasudhā rājan nikhilā bharatarṣabha
05,053.014c yasya bhīmārjunau yodhau sa rājā rājasattama
05,053.015a tathā bhīmahataprāyāṃ majjantīṃ tava vāhinīm
05,053.015c duryodhanamukhā dṛṣṭvā kṣayaṃ yāsyanti kauravāḥ
05,053.016a na hi bhīmabhayād bhītā lapsyante vijayaṃ vibho
05,053.016c tava putrā mahārāja rājānaś cānusāriṇaḥ
05,053.017a matsyās tvām adya nārcanti pāñcālāś ca sakekayāḥ
05,053.017c śālveyāḥ śūrasenāś ca sarve tvām avajānate
05,053.017e pārthaṃ hy ete gatāḥ sarve vīryajñās tasya dhīmataḥ
05,053.017f*0335_01 bhaktyā hy asya virudhyante tava putraiḥ sadaiva te
05,053.018a anarhān eva tu vadhe dharmayuktān vikarmaṇā
05,053.018b*0336_01 yo 'kleśayat pāṇḍuputrān yo vidveṣṭy adhunāpi vai
05,053.018c sarvopāyair niyantavyaḥ sānugaḥ pāpapūruṣaḥ
05,053.018d*0337_01 aparokṣaṃ mahārāja sākṣāc cainaṃ bravīmy aham
05,053.018e tava putro mahārāja nātra śocitum arhasi
05,053.019a dyūtakāle mayā coktaṃ vidureṇa ca dhīmatā
05,053.019c yad idaṃ te vilapitaṃ pāṇḍavān prati bhārata
05,053.019e anīśeneva rājendra sarvam etan nirarthakam
05,054.001 duryodhana uvāca
05,054.001a na bhetavyaṃ mahārāja na śocyā bhavatā vayam
05,054.001c samarthāḥ sma parān rājan vijetuṃ samare vibho
05,054.002a vanaṃ pravrājitān pārthān yad āyān madhusūdanaḥ
05,054.002c mahatā balacakreṇa pararāṣṭrāvamardinā
05,054.003a kekayā dhṛṣṭaketuś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
05,054.003c rājānaś cānvayuḥ pārthān bahavo 'nye 'nuyāyinaḥ
05,054.004a indraprasthasya cādūrāt samājagmur mahārathāḥ
05,054.004c vyagarhayaṃś ca saṃgamya bhavantaṃ kurubhiḥ saha
05,054.005a te yudhiṣṭhiram āsīnam ajinaiḥ prativāsitam
05,054.005c kṛṣṇapradhānāḥ saṃhatya paryupāsanta bhārata
05,054.006a pratyādānaṃ ca rājyasya kāryam ūcur narādhipāḥ
05,054.006c bhavataḥ sānubandhasya samucchedaṃ cikīrṣavaḥ
05,054.007a śrutvā caitan mayoktās tu bhīṣmadroṇakṛpās tadā
05,054.007c jñātikṣayabhayād rājan bhītena bharatarṣabha
05,054.008a na te sthāsyanti samaye pāṇḍavā iti me matiḥ
05,054.008c samucchedaṃ hi naḥ kṛtsnaṃ vāsudevaś cikīrṣati
05,054.009a ṛte ca viduraṃ sarve yūyaṃ vadhyā mahātmanaḥ
05,054.009c dhṛtarāṣṭraś ca dharmajño na vadhyaḥ kurusattamaḥ
05,054.010a samucchedaṃ ca kṛtsnaṃ naḥ kṛtvā tāta janārdanaḥ
05,054.010c ekarājyaṃ kurūṇāṃ sma cikīrṣati yudhiṣṭhire
05,054.011a tatra kiṃ prāptakālaṃ naḥ praṇipātaḥ palāyanam
05,054.011c prāṇān vā saṃparityajya pratiyudhyāmahe parān
05,054.012a pratiyuddhe tu niyataḥ syād asmākaṃ parājayaḥ
05,054.012c yudhiṣṭhirasya sarve hi pārthivā vaśavartinaḥ
05,054.013a viraktarāṣṭrāś ca vayaṃ mitrāṇi kupitāni naḥ
05,054.013c dhikkṛtāḥ pārthivaiḥ sarvaiḥ svajanena ca sarvaśaḥ
05,054.014a praṇipāte tu doṣo 'sti bandhūnāṃ śāśvatīḥ samāḥ
05,054.014c pitaraṃ tv eva śocāmi prajñānetraṃ janeśvaram
05,054.014e matkṛte duḥkham āpannaṃ kleśaṃ prāptam anantakam
05,054.015a kṛtaṃ hi tava putraiś ca pareṣām avarodhanam
05,054.015c matpriyārthaṃ puraivaitad viditaṃ te narottama
05,054.016a te rājño dhṛtarāṣṭrasya sāmātyasya mahārathāḥ
05,054.016c vairaṃ pratikariṣyanti kulocchedena pāṇḍavāḥ
05,054.017a tato droṇo 'bravīd bhīṣmaḥ kṛpo drauṇiś ca bhārata
05,054.017c matvā māṃ mahatīṃ cintām āsthitaṃ vyathitendriyam
05,054.018a abhidrugdhāḥ pare cen no na bhetavyaṃ paraṃtapa
05,054.018c asamarthāḥ pare jetum asmān yudhi janeśvara
05,054.019a ekaikaśaḥ samarthāḥ smo vijetuṃ sarvapārthivān
05,054.019c āgacchantu vineṣyāmo darpam eṣāṃ śitaiḥ śaraiḥ
05,054.020a puraikena hi bhīṣmeṇa vijitāḥ sarvapārthivāḥ
05,054.020c mṛte pitary abhikruddho rathenaikena bhārata
05,054.021a jaghāna subahūṃs teṣāṃ saṃrabdhaḥ kurusattamaḥ
05,054.021c tatas te śaraṇaṃ jagmur devavratam imaṃ bhayāt
05,054.022a sa bhīṣmaḥ susamartho 'yam asmābhiḥ sahito raṇe
05,054.022c parān vijetuṃ tasmāt te vyetu bhīr bharatarṣabha
05,054.022e ity eṣāṃ niścayo hy āsīt tatkālam amitaujasām
05,054.023a purā pareṣāṃ pṛthivī kṛtsnāsīd vaśavartinī
05,054.023c asmān punar amī nādya samarthā jetum āhave
05,054.023e chinnapakṣāḥ pare hy adya vīryahīnāś ca pāṇḍavāḥ
05,054.024a asmatsaṃsthā ca pṛthivī vartate bharatarṣabha
05,054.024c ekārthāḥ sukhaduḥkheṣu mayānītāś ca pārthivāḥ
05,054.025a apy agniṃ praviśeyus te samudraṃ vā paraṃtapa
05,054.025c madarthe pārthivāḥ sarve tad viddhi kurusattama
05,054.026a unmattam iva cāpi tvāṃ prahasantīha duḥkhitam
05,054.026c vilapantaṃ bahuvidhaṃ bhītaṃ paravikatthane
05,054.027a eṣāṃ hy ekaikaśo rājñāṃ samarthaḥ pāṇḍavān prati
05,054.027c ātmānaṃ manyate sarvo vyetu te bhayam āgatam
05,054.028a sarvāṃ samagrāṃ senāṃ me vāsavo 'pi na śaknuyāt
05,054.028c hantum akṣayyarūpeyaṃ brahmaṇāpi svayambhuvā
05,054.029a yudhiṣṭhiraḥ puraṃ hitvā pañca grāmān sa yācati
05,054.029c bhīto hi māmakāt sainyāt prabhāvāc caiva me prabho
05,054.030a samarthaṃ manyase yac ca kuntīputraṃ vṛkodaram
05,054.030c tan mithyā na hi me kṛtsnaṃ prabhāvaṃ vettha bhārata
05,054.031a matsamo hi gadāyuddhe pṛthivyāṃ nāsti kaś cana
05,054.031c nāsīt kaś cid atikrānto bhavitā na ca kaś cana
05,054.032a yukto duḥkhocitaś cāhaṃ vidyāpāragatas tathā
05,054.032c tasmān na bhīmān nānyebhyo bhayaṃ me vidyate kva cit
05,054.033a duryodhanasamo nāsti gadāyām iti niścayaḥ
05,054.033c saṃkarṣaṇasya bhadraṃ te yat tadainam upāvasam
05,054.034a yuddhe saṃkarṣaṇasamo balenābhyadhiko bhuvi
05,054.034c gadāprahāraṃ bhīmo me na jātu viṣahed yudhi
05,054.035a ekaṃ prahāraṃ yaṃ dadyāṃ bhīmāya ruṣito nṛpa
05,054.035c sa evainaṃ nayed ghoraṃ kṣipraṃ vaivasvatakṣayam
05,054.036a iccheyaṃ ca gadāhastaṃ rājan draṣṭuṃ vṛkodaram
05,054.036c suciraṃ prārthito hy eṣa mama nityaṃ manorathaḥ
05,054.037a gadayā nihato hy ājau mama pārtho vṛkodaraḥ
05,054.037c viśīrṇagātraḥ pṛthivīṃ parāsuḥ prapatiṣyati
05,054.038a gadāprahārābhihato himavān api parvataḥ
05,054.038c sakṛn mayā viśīryeta giriḥ śatasahasradhā
05,054.039a sa cāpy etad vijānāti vāsudevārjunau tathā
05,054.039c duryodhanasamo nāsti gadāyām iti niścayaḥ
05,054.040a tat te vṛkodaramayaṃ bhayaṃ vyetu mahāhave
05,054.040c vyapaneṣyāmy ahaṃ hy enaṃ mā rājan vimanā bhava
05,054.041a tasmin mayā hate kṣipram arjunaṃ bahavo rathāḥ
05,054.041c tulyarūpā viśiṣṭāś ca kṣepsyanti bharatarṣabha
05,054.042a bhīṣmo droṇaḥ kṛpo drauṇiḥ karṇo bhūriśravās tathā
05,054.042c prāgjyotiṣādhipaḥ śalyaḥ sindhurājo jayadrathaḥ
05,054.043a ekaika eṣāṃ śaktas tu hantuṃ bhārata pāṇḍavān
05,054.043c samastās tu kṣaṇenaitān neṣyanti yamasādanam
05,054.044a samagrā pārthivī senā pārtham ekaṃ dhanaṃjayam
05,054.044c kasmād aśaktā nirjetum iti hetur na vidyate
05,054.045a śaravrātais tu bhīṣmeṇa śataśo 'tha sahasraśaḥ
05,054.045c droṇadrauṇikṛpaiś caiva gantā pārtho yamakṣayam
05,054.046a pitāmaho hi gāṅgeyaḥ śaṃtanor adhi bhārata
05,054.046c brahmarṣisadṛśo jajñe devair api durutsahaḥ
05,054.046d*0338_01 na hantā vidyate cāpi rājan bhīṣmasya kaś cana
05,054.046e pitrā hy uktaḥ prasannena nākāmas tvaṃ mariṣyasi
05,054.047a brahmarṣeś ca bharadvājād droṇyāṃ droṇo vyajāyata
05,054.047c droṇāj jajñe mahārāja drauṇiś ca paramāstravit
05,054.048a kṛpaś cācāryamukhyo 'yaṃ maharṣer gautamād api
05,054.048c śarastambodbhavaḥ śrīmān avadhya iti me matiḥ
05,054.049a ayonijaṃ trayaṃ hy etat pitā mātā ca mātulaḥ
05,054.049c aśvatthāmno mahārāja sa ca śūraḥ sthito mama
05,054.050a sarva ete mahārāja devakalpā mahārathāḥ
05,054.050c śakrasyāpi vyathāṃ kuryuḥ saṃyuge bharatarṣabha
05,054.050d*0339_01 naiteṣām arjunaḥ śakta ekaikaṃ prati vīkṣitum
05,054.050d*0339_02 sahitās tu naravyāghrā haniṣyanti dhanaṃjayam
05,054.051a bhīṣmadroṇakṛpāṇāṃ ca tulyaḥ karṇo mato mama
05,054.051c anujñātaś ca rāmeṇa matsamo 'sīti bhārata
05,054.052a kuṇḍale rucire cāstāṃ karṇasya sahaje śubhe
05,054.052c te śacyarthe mahendreṇa yācitaḥ sa paraṃtapaḥ
05,054.052e amoghayā mahārāja śaktyā paramabhīmayā
05,054.053a tasya śaktyopagūḍhasya kasmāj jīved dhanaṃjayaḥ
05,054.053c vijayo me dhruvaṃ rājan phalaṃ pāṇāv ivāhitam
05,054.053e abhivyaktaḥ pareṣāṃ ca kṛtsno bhuvi parājayaḥ
05,054.054a ahnā hy ekena bhīṣmo 'yam ayutaṃ hanti bhārata
05,054.054c tat samāś ca maheṣvāsā droṇadrauṇikṛpā api
05,054.055a saṃśaptāni ca vṛndāni kṣatriyāṇāṃ paraṃtapa
05,054.055c arjunaṃ vayam asmān vā dhanaṃjaya iti sma ha
05,054.056a tāṃś cālam iti manyante savyasācivadhe vibho
05,054.056c pārthivāḥ sa bhavān rājann akasmād vyathate katham
05,054.057a bhīmasene ca nihate ko 'nyo yudhyeta bhārata
05,054.057c pareṣāṃ tan mamācakṣva yadi vettha paraṃtapa
05,054.057d*0340_01 pāñcāleṣu ca bhagneṣu ko 'nyaḥ sthātum ihārhati
05,054.058a pañca te bhrātaraḥ sarve dhṛṣṭadyumno 'tha sātyakiḥ
05,054.058c pareṣāṃ sapta ye rājan yodhāḥ paramakaṃ balam
05,054.059a asmākaṃ tu viśiṣṭā ye bhīṣmadroṇakṛpādayaḥ
05,054.059c drauṇir vaikartanaḥ karṇaḥ somadatto 'tha bāhlikaḥ
05,054.060a prāgjyotiṣādhipaḥ śalya āvantyo 'tha jayadrathaḥ
05,054.060c duḥśāsano durmukhaś ca duḥsahaś ca viśāṃ pate
05,054.061a śrutāyuś citrasenaś ca purumitro viviṃśatiḥ
05,054.061c śalo bhūriśravāś cobhau vikarṇaś ca tavātmajaḥ
05,054.062a akṣauhiṇyo hi me rājan daśaikā ca samāhṛtāḥ
05,054.062c nyūnāḥ pareṣāṃ saptaiva kasmān me syāt parājayaḥ
05,054.063a balaṃ triguṇato hīnaṃ yodhyaṃ prāha bṛhaspatiḥ
05,054.063c parebhyas triguṇā ceyaṃ mama rājann anīkinī
05,054.064a guṇahīnaṃ pareṣāṃ ca bahu paśyāmi bhārata
05,054.064c guṇodayaṃ bahuguṇam ātmanaś ca viśāṃ pate
05,054.065a etat sarvaṃ samājñāya balāgryaṃ mama bhārata
05,054.065c nyūnatāṃ pāṇḍavānāṃ ca na mohaṃ gantum arhasi
05,054.066 vaiśaṃpāyana uvāca
05,054.066a ity uktvā saṃjayaṃ bhūyaḥ paryapṛcchata bhārata
05,054.066c vidhitsuḥ prāptakālāni jñātvā parapuraṃjayaḥ
05,055.001 duryodhana uvāca
05,055.001a akṣauhiṇīḥ sapta labdhvā rājabhiḥ saha saṃjaya
05,055.001c kiṃ svid icchati kaunteyo yuddhaprepsur yudhiṣṭhiraḥ
05,055.002 saṃjaya uvāca
05,055.002a atīva mudito rājan yuddhaprepsur yudhiṣṭhiraḥ
05,055.002c bhīmasenārjunau cobhau yamāv api na bibhyataḥ
05,055.003a rathaṃ tu divyaṃ kaunteyaḥ sarvā vibhrājayan diśaḥ
05,055.003c mantraṃ jijñāsamānaḥ san bībhatsuḥ samayojayat
05,055.004a tam apaśyāma saṃnaddhaṃ meghaṃ vidyutprabhaṃ yathā
05,055.004c sa mantrān samabhidhyāya hṛṣyamāṇo 'bhyabhāṣata
05,055.005a pūrvarūpam idaṃ paśya vayaṃ jeṣyāma saṃjaya
05,055.005c bībhatsur māṃ yathovāca tathāvaimy aham apy uta
05,055.006 duryodhana uvāca
05,055.006a praśaṃsasy abhinandaṃs tān pārthān akṣaparājitān
05,055.006c arjunasya rathe brūhi katham aśvāḥ kathaṃ dhvajaḥ
05,055.007 saṃjaya uvāca
05,055.007a bhauvanaḥ saha śakreṇa bahucitraṃ viśāṃ pate
05,055.007c rūpāṇi kalpayām āsa tvaṣṭā dhātrā sahābhibho
05,055.008a dhvaje hi tasmin rūpāṇi cakrus te devamāyayā
05,055.008c mahādhanāni divyāni mahānti ca laghūni ca
05,055.008d*0341_01 bhīmasenānurodhāya hanūmān mārutātmajaḥ
05,055.008d*0341_02 ātmapratikṛtiṃ tasmin dhvaja āropayiṣyati
05,055.009a sarvā diśo yojanamātram antaraṃ; sa tiryag ūrdhvaṃ ca rurodha vai dhvajaḥ
05,055.009c na saṃsajjet tarubhiḥ saṃvṛto 'pi; tathā hi māyā vihitā bhauvanena
05,055.010a yathākāśe śakradhanuḥ prakāśate; na caikavarṇaṃ na ca vidma kiṃ nu tat
05,055.010c tathā dhvajo vihito bhauvanena; bahvākāraṃ dṛśyate rūpam asya
05,055.011a yathāgnidhūmo divam eti ruddhvā; varṇān bibhrat taijasaṃ tac charīram
05,055.011c tathā dhvajo vihito bhauvanena; na ced bhāro bhavitā nota rodhaḥ
05,055.012a śvetās tasmin vātavegāḥ sadaśvā; divyā yuktāś citrarathena dattāḥ
05,055.012b*0342_01 bhuvy antarikṣe divi vā narendra
05,055.012b*0342_02 eṣāṃ gatir hīyate nātra sarvā
05,055.012c śataṃ yat tat pūryate nityakālaṃ; hataṃ hataṃ dattavaraṃ purastāt
05,055.013a tathā rājño dantavarṇā bṛhanto; rathe yuktā bhānti tadvīryatulyāḥ
05,055.013c ṛśyaprakhyā bhīmasenasya vāhā; raṇe vāyos tulyavegā babhūvuḥ
05,055.014a kalmāṣāṅgās tittiricitrapṛṣṭhā; bhrātrā dattāḥ prīyatā phalgunena
05,055.014c bhrātur vīrasya svais turaṃgair viśiṣṭā; mudā yuktāḥ sahadevaṃ vahanti
05,055.015a mādrīputraṃ nakulaṃ tv ājamīḍhaṃ; mahendradattā harayo vājimukhyāḥ
05,055.015c samā vāyor balavantas tarasvino; vahanti vīraṃ vṛtraśatruṃ yathendram
05,055.016a tulyāś caibhir vayasā vikrameṇa; javena caivāpratirūpāḥ sadaśvāḥ
05,055.016c saubhadrādīn draupadeyān kumārān; vahanty aśvā devadattā bṛhantaḥ
05,056.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,056.001a kāṃs tatra saṃjayāpaśyaḥ pratyarthena samāgatān
05,056.001c ye yotsyante pāṇḍavārthe putrasya mama vāhinīm
05,056.002 saṃjaya uvāca
05,056.002a mukhyam andhakavṛṣṇīnām apaśyaṃ kṛṣṇam āgatam
05,056.002c cekitānaṃ ca tatraiva yuyudhānaṃ ca sātyakim
05,056.003a pṛthag akṣauhiṇībhyāṃ tau pāṇḍavān abhisaṃśritau
05,056.003c mahārathau samākhyātāv ubhau puruṣamāninau
05,056.004a akṣauhiṇyātha pāñcālyo daśabhis tanayair vṛtaḥ
05,056.004c satyajitpramukhair vīrair dhṛṣṭadyumnapurogamaiḥ
05,056.005a drupado vardhayan mānaṃ śikhaṇḍiparipālitaḥ
05,056.005c upāyāt sarvasainyānāṃ praticchādya tadā vapuḥ
05,056.006a virāṭaḥ saha putrābhyāṃ śaṅkhenaivottareṇa ca
05,056.006c sūryadattādibhir vīrair madirāśvapurogamaiḥ
05,056.007a sahitaḥ pṛthivīpālo bhrātṛbhis tanayais tathā
05,056.007c akṣauhiṇyaiva sainyasya vṛtaḥ pārthaṃ samāśritaḥ
05,056.008a jārāsaṃdhir māgadhaś ca dhṛṣṭaketuś ca cedirāṭ
05,056.008c pṛthak pṛthag anuprāptau pṛthag akṣauhiṇīvṛtau
05,056.009a kekayā bhrātaraḥ pañca sarve lohitakadhvajāḥ
05,056.009c akṣauhiṇīparivṛtāḥ pāṇḍavān abhisaṃśritāḥ
05,056.010a etān etāvatas tatra yān apaśyaṃ samāgatān
05,056.010c ye pāṇḍavārthe yotsyanti dhārtarāṣṭrasya vāhinīm
05,056.011a yo veda mānuṣaṃ vyūhaṃ daivaṃ gāndharvam āsuram
05,056.011c sa tasya senāpramukhe dhṛṣṭadyumno mahāmanāḥ
05,056.012a bhīṣmaḥ śāṃtanavo rājan bhāgaḥ kḷptaḥ śikhaṇḍinaḥ
05,056.012c taṃ virāṭo 'nu saṃyātā saha matsyaiḥ prahāribhiḥ
05,056.013a jyeṣṭhasya pāṇḍuputrasya bhāgo madrādhipo balī
05,056.013c tau tu tatrābruvan ke cid viṣamau no matāv iti
05,056.014a duryodhanaḥ sahasutaḥ sārdhaṃ bhrātṛśatena ca
05,056.014c prācyāś ca dākṣiṇātyāś ca bhīmasenasya bhāgataḥ
05,056.015a arjunasya tu bhāgena karṇo vaikartano mataḥ
05,056.015c aśvatthāmā vikarṇaś ca saindhavaś ca jayadrathaḥ
05,056.016a aśakyāś caiva ye ke cit pṛthivyāṃ śūramāninaḥ
05,056.016c sarvāṃs tān arjunaḥ pārthaḥ kalpayām āsa bhāgataḥ
05,056.017a maheṣvāsā rājaputrā bhrātaraḥ pañca kekayāḥ
05,056.017c kekayān eva bhāgena kṛtvā yotsyanti saṃyuge
05,056.018a teṣām eva kṛto bhāgo mālavāḥ śālvakekayāḥ
05,056.018c trigartānāṃ ca dvau mukhyau yau tau saṃśaptakāv iti
05,056.019a duryodhanasutāḥ sarve tathā duḥśāsanasya ca
05,056.019c saubhadreṇa kṛto bhāgo rājā caiva bṛhadbalaḥ
05,056.020a draupadeyā maheṣvāsāḥ suvarṇavikṛtadhvajāḥ
05,056.020c dhṛṣṭadyumnamukhā droṇam abhiyāsyanti bhārata
05,056.021a cekitānaḥ somadattaṃ dvairathe yoddhum icchati
05,056.021c bhojaṃ tu kṛtavarmāṇaṃ yuyudhāno yuyutsati
05,056.022a sahadevas tu mādreyaḥ śūraḥ saṃkrandano yudhi
05,056.022c svam aṃśaṃ kalpayām āsa śyālaṃ te subalātmajam
05,056.023a ulūkaṃ cāpi kaitavyaṃ ye ca sārasvatā gaṇāḥ
05,056.023c nakulaḥ kalpayām āsa bhāgaṃ mādravatīsutaḥ
05,056.024a ye cānye pārthivā rājan pratyudyāsyanti saṃyuge
05,056.024c samāhvānena tāṃś cāpi pāṇḍuputrā akalpayan
05,056.025a evam eṣām anīkāni pravibhaktāni bhāgaśaḥ
05,056.025c yat te kāryaṃ saputrasya kriyatāṃ tad akālikam
05,056.026 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,056.026a na santi sarve putrā me mūḍhā durdyūtadevinaḥ
05,056.026c yeṣāṃ yuddhaṃ balavatā bhīmena raṇamūrdhani
05,056.027a rājānaḥ pārthivāḥ sarve prokṣitāḥ kāladharmaṇā
05,056.027c gāṇḍīvāgniṃ pravekṣyanti pataṅgā iva pāvakam
05,056.028a vidrutāṃ vāhinīṃ manye kṛtavairair mahātmabhiḥ
05,056.028c tāṃ raṇe ke 'nuyāsyanti prabhagnāṃ pāṇḍavair yudhi
05,056.029a sarve hy atirathāḥ śūrāḥ kīrtimantaḥ pratāpinaḥ
05,056.029c sūryapāvakayos tulyās tejasā samitiṃjayāḥ
05,056.030a yeṣāṃ yudhiṣṭhiro netā goptā ca madhusūdanaḥ
05,056.030c yodhau ca pāṇḍavau vīrau savyasācivṛkodarau
05,056.031a nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
05,056.031c sātyakir drupadaś caiva dhṛṣṭadyumnasya cātmajaḥ
05,056.032a uttamaujāś ca pāñcālyo yudhāmanyuś ca durjayaḥ
05,056.032c śikhaṇḍī kṣatradevaś ca tathā vairāṭir uttaraḥ
05,056.032d*0343_01 tataḥ śvetas tu vairāṭiḥ ketumān vāhinīpatiḥ
05,056.033a kāśayaś cedayaś caiva matsyāḥ sarve ca sṛñjayāḥ
05,056.033c virāṭaputro babhrūś ca pāñcālāś ca prabhadrakāḥ
05,056.034a yeṣām indro 'py akāmānāṃ na haret pṛthivīm imām
05,056.034c vīrāṇāṃ raṇadhīrāṇāṃ ye bhindyuḥ parvatān api
05,056.035a tān sarvān guṇasaṃpannān amanuṣyapratāpinaḥ
05,056.035c krośato mama duṣputro yoddhum icchati saṃjaya
05,056.036 duryodhana uvāca
05,056.036a ubhau sva ekajātīyau tathobhau bhūmigocarau
05,056.036c atha kasmāt pāṇḍavānām ekato manyase jayam
05,056.037a pitāmahaṃ ca droṇaṃ ca kṛpaṃ karṇaṃ ca durjayam
05,056.037c jayadrathaṃ somadattam aśvatthāmānam eva ca
05,056.038a sucetaso maheṣvāsān indro 'pi sahito 'maraiḥ
05,056.038c aśaktaḥ samare jetuṃ kiṃ punas tāta pāṇḍavāḥ
05,056.039a sarvā ca pṛthivī sṛṣṭā madarthe tāta pāṇḍavān
05,056.039c āryān dhṛtimataḥ śūrān agnikalpān prabādhitum
05,056.040a na māmakān pāṇḍavās te samarthāḥ prativīkṣitum
05,056.040c parākrānto hy ahaṃ pāṇḍūn saputrān yoddhum āhave
05,056.041a matpriyaṃ pārthivāḥ sarve ye cikīrṣanti bhārata
05,056.041c te tān āvārayiṣyanti aiṇeyān iva tantunā
05,056.042a mahatā rathavaṃśena śarajālaiś ca māmakaiḥ
05,056.042c abhidrutā bhaviṣyanti pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha
05,056.043 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,056.043a unmatta iva me putro vilapaty eṣa saṃjaya
05,056.043c na hi śakto yudhā jetuṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
05,056.044a jānāti hi sadā bhīṣmaḥ pāṇḍavānāṃ yaśasvinām
05,056.044c balavattāṃ saputrāṇāṃ dharmajñānāṃ mahātmanām
05,056.045a yato nārocayam ahaṃ vigrahaṃ tair mahātmabhiḥ
05,056.045c kiṃ tu saṃjaya me brūhi punas teṣāṃ viceṣṭitam
05,056.046a kas tāṃs tarasvino bhūyaḥ saṃdīpayati pāṇḍavān
05,056.046c arciṣmato maheṣvāsān haviṣā pāvakān iva
05,056.047 saṃjaya uvāca
05,056.047a dhṛṣṭadyumnaḥ sadaivaitān saṃdīpayati bhārata
05,056.047c yudhyadhvam iti mā bhaiṣṭa yuddhād bharatasattamāḥ
05,056.048a ye ke cit pārthivās tatra dhārtarāṣṭreṇa saṃvṛtāḥ
05,056.048c yuddhe samāgamiṣyanti tumule kavacahrade
05,056.049a tān sarvān āhave kruddhān sānubandhān samāgatān
05,056.049c aham ekaḥ samādāsye timir matsyān ivaudakān
05,056.050a bhīṣmaṃ droṇaṃ kṛpaṃ karṇaṃ drauṇiṃ śalyaṃ suyodhanam
05,056.050c etāṃś cāpi nirotsyāmi veleva makarālayam
05,056.051a tathā bruvāṇaṃ dharmātmā prāha rājā yudhiṣṭhiraḥ
05,056.051c tava dhairyaṃ ca vīryaṃ ca pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha
05,056.051e sarve samadhirūḍhāḥ sma saṃgrāmān naḥ samuddhara
05,056.052a jānāmi tvāṃ mahābāho kṣatradharme vyavasthitam
05,056.052c samartham ekaṃ paryāptaṃ kauravāṇāṃ yuyutsatām
05,056.052e bhavatā yad vidhātavyaṃ tan naḥ śreyaḥ paraṃtapa
05,056.052e*0344_01 **** **** kauravāṇāṃ vinigrahe
05,056.052e*0344_02 purastād upayātānāṃ
05,056.053a saṃgrāmād apayātānāṃ bhagnānāṃ śaraṇaiṣiṇām
05,056.053c pauruṣaṃ darśayañ śūro yas tiṣṭhed agrataḥ pumān
05,056.053e krīṇīyāt taṃ sahasreṇa nītiman nāma tat padam
05,056.054a sa tvaṃ śūraś ca vīraś ca vikrāntaś ca nararṣabha
05,056.054c bhayārtānāṃ paritrātā saṃyugeṣu na saṃśayaḥ
05,056.055a evaṃ bruvati kaunteye dharmātmani yudhiṣṭhire
05,056.055c dhṛṣṭadyumna uvācedaṃ māṃ vaco gatasādhvasaḥ
05,056.056a sarvāñ janapadān sūta yodhā duryodhanasya ye
05,056.056c sabāhlīkān kurūn brūyāḥ prātipeyāñ śaradvataḥ
05,056.057a sūtaputraṃ tathā droṇaṃ sahaputraṃ jayadratham
05,056.057c duḥśāsanaṃ vikarṇaṃ ca tathā duryodhanaṃ nṛpam
05,056.058a bhīṣmaṃ caiva brūhi gatvā tvam āśu; yudhiṣṭhiraṃ sādhunaivābhyupeta
05,056.058c mā vo vadhīd arjuno devaguptaḥ; kṣipraṃ yācadhvaṃ pāṇḍavaṃ lokavīram
05,056.058c*0345_01 rājyaṃ daddhvaṃ dharmarājasya tūrṇaṃ
05,056.059a naitādṛśo hi yodho 'sti pṛthivyām iha kaś cana
05,056.059c yathāvidhaḥ savyasācī pāṇḍavaḥ śastravittamaḥ
05,056.060a devair hi saṃbhṛto divyo ratho gāṇḍīvadhanvanaḥ
05,056.060c na sa jeyo manuṣyeṇa mā sma kṛdhvaṃ mano yudhi
05,057.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,057.001a kṣatratejā brahmacārī kaumārād api pāṇḍavaḥ
05,057.001c tena saṃyugam eṣyanti mandā vilapato mama
05,057.002a duryodhana nivartasva yuddhād bharatasattama
05,057.002c na hi yuddhaṃ praśaṃsanti sarvāvastham ariṃdama
05,057.003a alam ardhaṃ pṛthivyās te sahāmātyasya jīvitum
05,057.003c prayaccha pāṇḍuputrāṇāṃ yathocitam ariṃdama
05,057.004a etad dhi kuravaḥ sarve manyante dharmasaṃhitam
05,057.004c yat tvaṃ praśāntim icchethāḥ pāṇḍuputrair mahātmabhiḥ
05,057.005a aṅgemāṃ samavekṣasva putra svām eva vāhinīm
05,057.005c jāta eva tava srāvas tvaṃ tu mohān na budhyase
05,057.006a na hy ahaṃ yuddham icchāmi naitad icchati bāhlikaḥ
05,057.006c na ca bhīṣmo na ca droṇo nāśvatthāmā na saṃjayaḥ
05,057.007a na somadatto na śalyo na kṛpo yuddham icchati
05,057.007c satyavrataḥ purumitro jayo bhūriśravās tathā
05,057.008a yeṣu saṃpratitiṣṭheyuḥ kuravaḥ pīḍitāḥ paraiḥ
05,057.008c te yuddhaṃ nābhinandanti tat tubhyaṃ tāta rocatām
05,057.009a na tvaṃ karoṣi kāmena karṇaḥ kārayitā tava
05,057.009c duḥśāsanaś ca pāpātmā śakuniś cāpi saubalaḥ
05,057.010 duryodhana uvāca
05,057.010a nāhaṃ bhavati na droṇe nāśvatthāmni na saṃjaye
05,057.010c na vikarṇe na kāmboje na kṛpe na ca bāhlike
05,057.011a satyavrate purumitre bhūriśravasi vā punaḥ
05,057.011c anyeṣu vā tāvakeṣu bhāraṃ kṛtvā samāhvaye
05,057.012a ahaṃ ca tāta karṇaś ca raṇayajñaṃ vitatya vai
05,057.012c yudhiṣṭhiraṃ paśuṃ kṛtvā dīkṣitau bharatarṣabha
05,057.013a ratho vedī sruvaḥ khaḍgo gadā sruk kavacaṃ sadaḥ
05,057.013c cāturhotraṃ ca dhuryā me śarā darbhā havir yaśaḥ
05,057.014a ātmayajñena nṛpate iṣṭvā vaivasvataṃ raṇe
05,057.014c vijitya svayam eṣyāvo hatāmitrau śriyā vṛtau
05,057.015a ahaṃ ca tāta karṇaś ca bhrātā duḥśāsanaś ca me
05,057.015c ete vayaṃ haniṣyāmaḥ pāṇḍavān samare trayaḥ
05,057.016a ahaṃ hi pāṇḍavān hatvā praśāstā pṛthivīm imām
05,057.016c māṃ vā hatvā pāṇḍuputrā bhoktāraḥ pṛthivīm imām
05,057.017a tyaktaṃ me jīvitaṃ rājan dhanaṃ rājyaṃ ca pārthiva
05,057.017c na jātu pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ vaseyam aham acyuta
05,057.018a yāvad dhi sūcyās tīkṣṇāyā vidhyed agreṇa māriṣa
05,057.018c tāvad apy aparityājyaṃ bhūmer naḥ pāṇḍavān prati
05,057.019 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,057.019a sarvān vas tāta śocāmi tyakto duryodhano mayā
05,057.019c ye mandam anuyāsyadhvaṃ yāntaṃ vaivasvatakṣayam
05,057.020a rurūṇām iva yūtheṣu vyāghrāḥ praharatāṃ varāḥ
05,057.020c varān varān haniṣyanti sametā yudhi pāṇḍavāḥ
05,057.021a pratīpam iva me bhāti yuyudhānena bhāratī
05,057.021c vyastā sīmantinī trastā pramṛṣṭā dīrghabāhunā
05,057.022a saṃpūrṇaṃ pūrayan bhūyo balaṃ pārthasya mādhavaḥ
05,057.022c śaineyaḥ samare sthātā bījavat pravapañ śarān
05,057.023a senāmukhe prayuddhānāṃ bhīmaseno bhaviṣyati
05,057.023c taṃ sarve saṃśrayiṣyanti prākāram akutobhayam
05,057.024a yadā drakṣyasi bhīmena kuñjarān vinipātitān
05,057.024c viśīrṇadantān giryābhān bhinnakumbhān saśoṇitān
05,057.025a tān abhiprekṣya saṃgrāme viśīrṇān iva parvatān
05,057.025c bhīto bhīmasya saṃsparśāt smartāsi vacanasya me
05,057.026a nirdagdhaṃ bhīmasenena sainyaṃ hatarathadvipam
05,057.026c gatim agner iva prekṣya smartāsi vacanasya me
05,057.027a mahad vo bhayam āgāmi na cec chāmyatha pāṇḍavaiḥ
05,057.027c gadayā bhīmasenena hatāḥ śamam upaiṣyatha
05,057.028a mahāvanam iva chinnaṃ yadā drakṣyasi pātitam
05,057.028c balaṃ kurūṇāṃ saṃgrāme tadā smartāsi me vacaḥ
05,057.029 vaiśaṃpāyana uvāca
05,057.029a etāvad uktvā rājā tu sa sarvān pṛthivīpatīn
05,057.029c anubhāṣya mahārāja punaḥ papraccha saṃjayam
05,058.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,058.001a yad abrūtāṃ mahātmānau vāsudevadhanaṃjayau
05,058.001c tan me brūhi mahāprājña śuśrūṣe vacanaṃ tava
05,058.002 saṃjaya uvāca
05,058.002a śṛṇu rājan yathā dṛṣṭau mayā kṛṣṇadhanaṃjayau
05,058.002c ūcatuś cāpi yad vīrau tat te vakṣyāmi bhārata
05,058.003a pādāṅgulīr abhiprekṣan prayato 'haṃ kṛtāñjaliḥ
05,058.003c śuddhāntaṃ prāviśaṃ rājann ākhyātuṃ naradevayoḥ
05,058.004a naivābhimanyur na yamau taṃ deśam abhiyānti vai
05,058.004c yatra kṛṣṇau ca kṛṣṇā ca satyabhāmā ca bhāminī
05,058.005a ubhau madhvāsavakṣībāv ubhau candanarūṣitau
05,058.005b*0346_01 ekaparyaṅkaśayanau dṛṣṭau me keśavārjunau
05,058.005c sragviṇau varavastrau tau divyābharaṇabhūṣitau
05,058.006a naikaratnavicitraṃ tu kāñcanaṃ mahad āsanam
05,058.006c vividhāstaraṇāstīrṇaṃ yatrāsātām ariṃdamau
05,058.006d*0347_01 satyāṅkam upadhānaṃ tu kṛtvā śete janārdanaḥ
05,058.007a arjunotsaṅgagau pādau keśavasyopalakṣaye
05,058.007c arjunasya ca kṛṣṇāyāṃ satyāyāṃ ca mahātmanaḥ
05,058.008a kāñcanaṃ pādapīṭhaṃ tu pārtho me prādiśat tadā
05,058.008c tad ahaṃ pāṇinā spṛṣṭvā tato bhūmāv upāviśam
05,058.009a ūrdhvarekhatalau pādau pārthasya śubhalakṣaṇau
05,058.009c pādapīṭhād apahṛtau tatrāpaśyam ahaṃ śubhau
05,058.009d*0348_01 na nūnaṃ kalmaṣaṃ kiṃ cin mama karmasu vidyate
05,058.009d*0348_02 strīratnābhyāṃ sametau yan mitho mām abhyabhāṣatām
05,058.009d*0348_03 vismayo me mahān āsīd āstraṃ me bahu saṃgatam
05,058.009d*0348_04 hṛṣṭāni caiva romāṇi dṛṣṭvā tau sahitāv ubhau
05,058.010a śyāmau bṛhantau taruṇau śālaskandhāv ivodgatau
05,058.010c ekāsanagatau dṛṣṭvā bhayaṃ māṃ mahad āviśat
05,058.010d*0349_01 tato 'bhyacintayaṃ tatra dṛṣṭvā tau puruṣarṣabhau
05,058.011a indraviṣṇusamāv etau mandātmā nāvabudhyate
05,058.011c saṃśrayād droṇabhīṣmābhyāṃ karṇasya ca vikatthanāt
05,058.012a nideśasthāv imau yasya mānasas tasya setsyate
05,058.012c saṃkalpo dharmarājasya niścayo me tadābhavat
05,058.013a satkṛtaś cānnapānābhyām ācchanno labdhasatkriyaḥ
05,058.013c añjaliṃ mūrdhni saṃdhāya tau saṃdeśam acodayam
05,058.014a dhanurbāṇocitenaikapāṇinā śubhalakṣaṇam
05,058.014c pādam ānamayan pārthaḥ keśavaṃ samacodayat
05,058.015a indraketur ivotthāya sarvābharaṇabhūṣitaḥ
05,058.015c indravīryopamaḥ kṛṣṇaḥ saṃviṣṭo mābhyabhāṣata
05,058.016a vācaṃ sa vadatāṃ śreṣṭho hlādinīṃ vacanakṣamām
05,058.016c trāsanīṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ mṛdupūrvāṃ sudāruṇām
05,058.016d*0350_01 bahiścarasya prāṇasya priyasya priyakāriṇaḥ
05,058.016d*0350_02 matimān matim āsthāya keśavaḥ saṃdadhe vacaḥ
05,058.017a vācaṃ tāṃ vacanārhasya śikṣākṣarasamanvitām
05,058.017c aśrauṣam aham iṣṭārthāṃ paścād dhṛdayaśoṣiṇīm
05,058.018 vāsudeva uvāca
05,058.018a saṃjayedaṃ vaco brūyā dhṛtarāṣṭraṃ manīṣiṇam
05,058.018c śṛṇvataḥ kurumukhyasya droṇasyāpi ca śṛṇvataḥ
05,058.018d*0351_01 āvayor vacanāt sūta jyeṣṭhān apy abhivādayan
05,058.018d*0351_02 yavīyasaś ca kuśalaṃ paścāt pṛṣṭvaivam uttaram
05,058.019a yajadhvaṃ vipulair yajñair viprebhyo datta dakṣiṇāḥ
05,058.019c putrair dāraiś ca modadhvaṃ mahad vo bhayam āgatam
05,058.020a arthāṃs tyajata pātrebhyaḥ sutān prāpnuta kāmajān
05,058.020c priyaṃ priyebhyaś carata rājā hi tvarate jaye
05,058.021a ṛṇam etat pravṛddhaṃ me hṛdayān nāpasarpati
05,058.021c yad govindeti cukrośa kṛṣṇā māṃ dūravāsinam
05,058.022a tejomayaṃ durādharṣaṃ gāṇḍīvaṃ yasya kārmukam
05,058.022c maddvitīyena teneha vairaṃ vaḥ savyasācinā
05,058.022d*0352_01 kṛṣṇasya tad vacaḥ śrutvā bhayaṃ māṃ mahad āviśat
05,058.022d*0352_02 tava putrasya lobhaṃ tu vartamānaṃ pramṛśyataḥ
05,058.023a maddvitīyaṃ punaḥ pārthaṃ kaḥ prārthayitum icchati
05,058.023c yo na kālaparīto vāpy api sākṣāt puraṃdaraḥ
05,058.024a bāhubhyām udvahed bhūmiṃ dahet kruddha imāḥ prajāḥ
05,058.024c pātayet tridivād devān yo 'rjunaṃ samare jayet
05,058.025a devāsuramanuṣyeṣu yakṣagandharvabhogiṣu
05,058.025c na taṃ paśyāmy ahaṃ yuddhe pāṇḍavaṃ yo 'bhyayād raṇe
05,058.026a yat tad virāṭanagare śrūyate mahad adbhutam
05,058.026c ekasya ca bahūnāṃ ca paryāptaṃ tan nidarśanam
05,058.027a ekena pāṇḍuputreṇa virāṭanagare yadā
05,058.027c bhagnāḥ palāyanta diśaḥ paryāptaṃ tan nidarśanam
05,058.028a balaṃ vīryaṃ ca tejaś ca śīghratā laghuhastatā
05,058.028c aviṣādaś ca dhairyaṃ ca pārthān nānyatra vidyate
05,058.029 saṃjaya uvāca
05,058.029a ity abravīd dhṛṣīkeśaḥ pārtham uddharṣayan girā
05,058.029c garjan samayavarṣīva gagane pākaśāsanaḥ
05,058.030a keśavasya vacaḥ śrutvā kirīṭī śvetavāhanaḥ
05,058.030c arjunas tan mahad vākyam abravīl lomaharṣaṇam
05,059.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,059.001a saṃjayasya vacaḥ śrutvā prajñācakṣur nareśvaraḥ
05,059.001c tataḥ saṃkhyātum ārebhe tad vaco guṇadoṣataḥ
05,059.002a prasaṃkhyāya ca saukṣmyeṇa guṇadoṣān vicakṣaṇaḥ
05,059.002c yathāvan matitattvena jayakāmaḥ sutān prati
05,059.003a balābale viniścitya yāthātathyena buddhimān
05,059.003b*0353_01 yadā tu mene bhūyiṣṭhaṃ tad vaco guṇadoṣataḥ
05,059.003b*0353_02 punar eva kurūṇāṃ ca pāṇḍavānāṃ ca buddhimān
05,059.003c śaktiṃ saṃkhyātum ārebhe tadā vai manujādhipaḥ
05,059.004a devamānuṣayoḥ śaktyā tejasā caiva pāṇḍavān
05,059.004c kurūñ śaktyālpatarayā duryodhanam athābravīt
05,059.005a duryodhaneyaṃ cintā me śaśvan nāpy upaśāmyati
05,059.005b*0354_01 īdṛśe 'bhiniviṣṭasya pṛthivīkṣayakārake
05,059.005b*0354_02 adharme cāyaśasye ca kārye mahati dāruṇe
05,059.005b*0354_03 pāṇḍavair vigrahas tāta sarvathā taṃ na rocaye
05,059.005c satyaṃ hy etad ahaṃ manye pratyakṣaṃ nānumānataḥ
05,059.006a ātmajeṣu paraṃ snehaṃ sarvabhūtāni kurvate
05,059.006c priyāṇi caiṣāṃ kurvanti yathāśakti hitāni ca
05,059.007a evam evopakartṝṇāṃ prāyaśo lakṣayāmahe
05,059.007c icchanti bahulaṃ santaḥ pratikartuṃ mahat priyam
05,059.008a agniḥ sācivyakartā syāt khāṇḍave tat kṛtaṃ smaran
05,059.008c arjunasyātibhīme 'smin kurupāṇḍusamāgame
05,059.009a jātagṛdhyābhipannāś ca pāṇḍavānām anekaśaḥ
05,059.009c dharmādayo bhaviṣyanti samāhūtā divaukasaḥ
05,059.010a bhīṣmadroṇakṛpādīnāṃ bhayād aśanisaṃmitam
05,059.010c rirakṣiṣantaḥ saṃrambhaṃ gamiṣyantīti me matiḥ
05,059.011a te devasahitāḥ pārthā na śakyāḥ prativīkṣitum
05,059.011c mānuṣeṇa naravyāghrā vīryavanto 'strapāragāḥ
05,059.012a durāsadaṃ yasya divyaṃ gāṇḍīvaṃ dhanur uttamam
05,059.012c vāruṇau cākṣayau divyau śarapūrṇau maheṣudhī
05,059.013a vānaraś ca dhvajo divyo niḥsaṅgo dhūmavad gatiḥ
05,059.013c rathaś ca caturantāyāṃ yasya nāsti samas tviṣā
05,059.014a mahāmeghanibhaś cāpi nirghoṣaḥ śrūyate janaiḥ
05,059.014c mahāśanisamaḥ śabdaḥ śātravāṇāṃ bhayaṃkaraḥ
05,059.015a yaṃ cātimānuṣaṃ vīrye kṛtsno loko vyavasyati
05,059.015c devānām api jetāraṃ yaṃ viduḥ pārthivā raṇe
05,059.016a śatāni pañca caiveṣūn udvapann iva dṛśyate
05,059.016c nimeṣāntaramātreṇa muñcan dūraṃ ca pātayan
05,059.017a yam āha bhīṣmo droṇaś ca kṛpo drauṇis tathaiva ca
05,059.017c madrarājas tathā śalyo madhyasthā ye ca mānavāḥ
05,059.018a yuddhāyāvasthitaṃ pārthaṃ pārthivair atimānuṣaiḥ
05,059.018c aśakyaṃ rathaśārdūlaṃ parājetum ariṃdamam
05,059.019a kṣipaty ekena vegena pañca bāṇaśatāni yaḥ
05,059.019c sadṛśaṃ bāhuvīryeṇa kārtavīryasya pāṇḍavam
05,059.020a tam arjunaṃ maheṣvāsaṃ mahendropendrarakṣitam
05,059.020c nighnantam iva paśyāmi vimarde 'smin mahāmṛdhe
05,059.021a ity evaṃ cintayan kṛtsnam ahorātrāṇi bhārata
05,059.021c anidro niḥsukhaś cāsmi kurūṇāṃ śamacintayā
05,059.022a kṣayodayo 'yaṃ sumahān kurūṇāṃ pratyupasthitaḥ
05,059.022c asya cet kalahasyāntaḥ śamād anyo na vidyate
05,059.023a śamo me rocate nityaṃ pārthais tāta na vigrahaḥ
05,059.023c kurubhyo hi sadā manye pāṇḍavāñ śaktimattarān
05,060.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,060.001a pitur etad vacaḥ śrutvā dhārtarāṣṭro 'tyamarṣaṇaḥ
05,060.001c ādhāya vipulaṃ krodhaṃ punar evedam abravīt
05,060.002a aśakyā devasacivāḥ pārthāḥ syur iti yad bhavān
05,060.002c manyate tadbhayaṃ vyetu bhavato rājasattama
05,060.003a akāmadveṣasaṃyogād drohāl lobhāc ca bhārata
05,060.003c upekṣayā ca bhāvānāṃ devā devatvam āpnuvan
05,060.004a iti dvaipāyano vyāso nāradaś ca mahātapāḥ
05,060.004c jāmadagnyaś ca rāmo naḥ kathām akathayat purā
05,060.005a naiva mānuṣavad devāḥ pravartante kadā cana
05,060.005c kāmāl lobhād anukrośād dveṣāc ca bharatarṣabha
05,060.006a yadi hy agniś ca vāyuś ca dharma indro 'śvināv api
05,060.006c kāmayogāt pravarteran na pārthā duḥkham āpnuyuḥ
05,060.007a tasmān na bhavatā cintā kāryaiṣā syāt kadā cana
05,060.007c daiveṣv apekṣakā hy ete śaśvad bhāveṣu bhārata
05,060.008a atha cet kāmasaṃyogād dveṣāl lobhāc ca lakṣyate
05,060.008c deveṣu devaprāmāṇyaṃ naiva tad vikramiṣyati
05,060.009a mayābhimantritaḥ śaśvaj jātavedāḥ praśaṃsati
05,060.009c didhakṣuḥ sakalāṃl lokān parikṣipya samantataḥ
05,060.010a yad vā paramakaṃ tejo yena yuktā divaukasaḥ
05,060.010c mamāpy anupamaṃ bhūyo devebhyo viddhi bhārata
05,060.011a pradīryamāṇāṃ vasudhāṃ girīṇāṃ śikharāṇi ca
05,060.011c lokasya paśyato rājan sthāpayāmy abhimantraṇāt
05,060.012a cetanācetanasyāsya jaṅgamasthāvarasya ca
05,060.012c vināśāya samutpannaṃ mahāghoraṃ mahāsvanam
05,060.013a aśmavarṣaṃ ca vāyuṃ ca śamayāmīha nityaśaḥ
05,060.013c jagataḥ paśyato 'bhīkṣṇaṃ bhūtānām anukampayā
05,060.014a stambhitāsv apsu gacchanti mayā rathapadātayaḥ
05,060.014c devāsurāṇāṃ bhāvānām aham ekaḥ pravartitā
05,060.015a akṣauhiṇībhir yān deśān yāmi kāryeṇa kena cit
05,060.015c tatrāpo me pravartante yatra yatrābhikāmaye
05,060.016a bhayāni viṣaye rājan vyālādīni na santi me
05,060.016c mattaḥ suptāni bhūtāni na hiṃsanti bhayaṃkarāḥ
05,060.017a nikāmavarṣī parjanyo rājan viṣayavāsinām
05,060.017c dharmiṣṭhāś ca prajāḥ sarvā ītayaś ca na santi me
05,060.018a aśvināv atha vāyvagnī marudbhiḥ saha vṛtrahā
05,060.018c dharmaś caiva mayā dviṣṭān notsahante 'bhirakṣitum
05,060.019a yadi hy ete samarthāḥ syur maddviṣas trātum ojasā
05,060.019c na sma trayodaśa samāḥ pārthā duḥkham avāpnuyuḥ
05,060.020a naiva devā na gandharvā nāsurā na ca rākṣasāḥ
05,060.020c śaktās trātuṃ mayā dviṣṭaṃ satyam etad bravīmi te
05,060.021a yad abhidhyāmy ahaṃ śaśvac chubhaṃ vā yadi vāśubham
05,060.021c naitad vipannapūrvaṃ me mitreṣv ariṣu cobhayoḥ
05,060.022a bhaviṣyatīdam iti vā yad bravīmi paraṃtapa
05,060.022c nānyathā bhūtapūrvaṃ tat satyavāg iti māṃ viduḥ
05,060.023a lokasākṣikam etan me māhātmyaṃ dikṣu viśrutam
05,060.023c āśvāsanārthaṃ bhavataḥ proktaṃ na ślāghayā nṛpa
05,060.024a na hy ahaṃ ślāghano rājan bhūtapūrvaḥ kadā cana
05,060.024c asad ācaritaṃ hy etad yad ātmānaṃ praśaṃsati
05,060.025a pāṇḍavāṃś caiva matsyāṃś ca pāñcālān kekayaiḥ saha
05,060.025c sātyakiṃ vāsudevaṃ ca śrotāsi vijitān mayā
05,060.026a saritaḥ sāgaraṃ prāpya yathā naśyanti sarvaśaḥ
05,060.026c tathaiva te vinaṅkṣyanti mām āsādya sahānvayāḥ
05,060.027a parā buddhiḥ paraṃ tejo vīryaṃ ca paramaṃ mayi
05,060.027c parā vidyā paro yogo mama tebhyo viśiṣyate
05,060.028a pitāmahaś ca droṇaś ca kṛpaḥ śalyaḥ śalas tathā
05,060.028c astreṣu yat prajānanti sarvaṃ tan mayi vidyate
05,060.029a ity uktvā saṃjayaṃ bhūyaḥ paryapṛcchata bhārata
05,060.029c jñātvā yuyutsuḥ kāryāṇi prāptakālam ariṃdama
05,061.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,061.001a tathā tu pṛcchantam atīva pārthān; vaicitravīryaṃ tam acintayitvā
05,061.001c uvāca karṇo dhṛtarāṣṭraputraṃ; praharṣayan saṃsadi kauravāṇām
05,061.002a mithyā pratijñāya mayā yad astraṃ; rāmād dhṛtaṃ brahmapuraṃ purastāt
05,061.002c vijñāya tenāsmi tadaivam uktas; tavāntakāle 'pratibhāsyatīti
05,061.003a mahāparādhe hy api saṃnatena; maharṣiṇāhaṃ guruṇā ca śaptaḥ
05,061.003c śaktaḥ pradagdhuṃ hy api tigmatejāḥ; sasāgarām apy avaniṃ maharṣiḥ
05,061.004a prasāditaṃ hy asya mayā mano 'bhūc; chuśrūṣayā svena ca pauruṣeṇa
05,061.004c tatas tad astraṃ mama sāvaśeṣaṃ; tasmāt samartho 'smi mamaiṣa bhāraḥ
05,061.005a nimeṣamātraṃ tam ṛṣiprasādam; avāpya pāñcālakarūṣamatsyān
05,061.005c nihatya pārthāṃś ca saputrapautrāṃl; lokān ahaṃ śastrajitān prapatsye
05,061.006a pitāmahas tiṣṭhatu te samīpe; droṇaś ca sarve ca narendramukhyāḥ
05,061.006c yathāpradhānena balena yātvā; pārthān haniṣyāmi mamaiṣa bhāraḥ
05,061.007a evaṃ bruvāṇaṃ tam uvāca bhīṣmaḥ; kiṃ katthase kālaparītabuddhe
05,061.007c na karṇa jānāsi yathā pradhāne; hate hatāḥ syur dhṛtarāṣṭraputrāḥ
05,061.008a yat khāṇḍavaṃ dāhayatā kṛtaṃ hi; kṛṣṇadvitīyena dhanaṃjayena
05,061.008c śrutvaiva tat karma niyantum ātmā; śakyas tvayā vai saha bāndhavena
05,061.009a yāṃ cāpi śaktiṃ tridaśādhipas te; dadau mahātmā bhagavān mahendraḥ
05,061.009c bhasmīkṛtāṃ tāṃ patitāṃ viśīrṇāṃ; cakrāhatāṃ drakṣyasi keśavena
05,061.010a yas te śaraḥ sarpamukho vibhāti; sadāgryamālyair mahitaḥ prayatnāt
05,061.010c sa pāṇḍuputrābhihataḥ śaraughaiḥ; saha tvayā yāsyati karṇa nāśam
05,061.011a bāṇasya bhaumasya ca karṇa hantā; kirīṭinaṃ rakṣati vāsudevaḥ
05,061.011c yas tvādṛśānāṃ ca garīyasāṃ ca; hantā ripūṇāṃ tumule pragāḍhe
05,061.012 karṇa uvāca
05,061.012a asaṃśayaṃ vṛṣṇipatir yathoktas; tathā ca bhūyaś ca tato mahātmā
05,061.012c ahaṃ yad uktaḥ paruṣaṃ tu kiṃ cit; pitāmahas tasya phalaṃ śṛṇotu
05,061.013a nyasyāmi śastrāṇi na jātu saṃkhye; pitāmaho drakṣyati māṃ sabhāyām
05,061.013c tvayi praśānte tu mama prabhāvaṃ; drakṣyanti sarve bhuvi bhūmipālāḥ
05,061.014 vaiśaṃpāyana uvāca
05,061.014a ity evam uktvā sa mahādhanuṣmān; hitvā sabhāṃ svaṃ bhavanaṃ jagāma
05,061.014c bhīṣmas tu duryodhanam eva rājan; madhye kurūṇāṃ prahasann uvāca
05,061.015a satyapratijñaḥ kila sūtaputras; tathā sa bhāraṃ viṣaheta kasmāt
05,061.015c vyūhaṃ prativyūhya śirāṃsi bhittvā; lokakṣayaṃ paśyata bhīmasenāt
05,061.016a āvantyakāliṅgajayadratheṣu; vedidhvaje tiṣṭhati bāhlike ca
05,061.016c ahaṃ haniṣyāmi sadā pareṣāṃ; sahasraśaś cāyutaśaś ca yodhān
05,061.017a yadaiva rāme bhagavaty anindye; brahma bruvāṇaḥ kṛtavāṃs tad astram
05,061.017c tadaiva dharmaś ca tapaś ca naṣṭaṃ; vaikartanasyādhamapūruṣasya
05,061.018a athoktavākye nṛpatau tu bhīṣme; nikṣipya śastrāṇi gate ca karṇe
05,061.018c vaicitravīryasya suto 'lpabuddhir; duryodhanaḥ śāṃtanavaṃ babhāṣe
05,062.001 duryodhana uvāca
05,062.001a sadṛśānāṃ manuṣyeṣu sarveṣāṃ tulyajanmanām
05,062.001c katham ekāntatas teṣāṃ pārthānāṃ manyase jayam
05,062.001d*0355_01 vayaṃ ca te 'pi tulyā vai vīryeṇa ca parākramaiḥ
05,062.001d*0355_02 samena vayasā caiva prātibhena śrutena ca
05,062.001d*0355_03 astreṇa yodhayugyāsu śīghratve kauśale tathā
05,062.002a sarve sma samajātīyāḥ sarve mānuṣayonayaḥ
05,062.002c pitāmaha vijānīṣe pārtheṣu vijayaṃ katham
05,062.003a nāhaṃ bhavati na droṇe na kṛpe na ca bāhlike
05,062.003c anyeṣu ca narendreṣu parākramya samārabhe
05,062.004a ahaṃ vaikartanaḥ karṇo bhrātā duḥśāsanaś ca me
05,062.004c pāṇḍavān samare pañca haniṣyāmaḥ śitaiḥ śaraiḥ
05,062.005a tato rājan mahāyajñair vividhair bhūridakṣiṇaiḥ
05,062.005c brāhmaṇāṃs tarpayiṣyāmi gobhir aśvair dhanena ca
05,062.005d*0356_01 sukhāny avāpya sahitāḥ kṛtvā karma suduṣkaram
05,062.005d*0356_02 visrabdhāḥ svargam eṣyāmaḥ kāle prāpte gatajvarāḥ
05,062.005d*0356_03 athābravīn mahārājo dhṛtarāṣṭraḥ sudurmanāḥ
05,062.005d*0356_04 viduraṃ viduṣāṃ śreṣṭhaṃ sarvapārthivasaṃnidhau
05,062.005d*0356_05 mohito mṛtyupāśena kālasya vaśam āgataḥ
05,062.005d*0356_06 tāta karṇena sahitaḥ putro duryodhano mama
05,062.005d@003_0001 yadā parikariṣyanti aiṇeyān iva tantunā
05,062.005d@003_0002 ataritrān iva jale bāhubhir māmakā raṇe
05,062.005d@003_0003 paśyantas te parāṃs tatra rathanāgasamākulān
05,062.005d@003_0004 vidura uvāca
05,062.005d@003_0004 tadā darpaṃ vimokṣyanti pāṇḍavāḥ sa ca keśavaḥ
05,062.005d@003_0005 iha niḥśreyasaṃ prāhur vṛddhā niścitadarśinaḥ
05,062.005d@003_0006 brāhmaṇasya viśeṣeṇa damo dharmaḥ sanātanaḥ
05,062.005d@003_0007 tasya dānaṃ kṣamā siddhir yathāvad upapadyate
05,062.005d@003_0008 damo dānaṃ tapo jñānam adhītaṃ cānuvartate
05,062.005d@003_0009 damas tejo vardhayati pavitraṃ dama uttamam
05,062.005d@003_0010 vipāpmā vṛddhatejās tu puruṣo vindate mahat
05,062.005d@003_0011 kravyādbhya iva bhūtānām adāntebhyaḥ sadā bhayam
05,062.005d@003_0012 teṣāṃ ca pratiṣedhārthaṃ kṣatraṃ sṛṣṭaṃ svayaṃbhuvā
05,062.005d@003_0013 āśrameṣu caturṣv āhur damam evottamaṃ vratam
05,062.005d@003_0014 tasya liṅgaṃ pravakṣyāmi yeṣāṃ samudayo damaḥ
05,062.005d@003_0015 kṣamā dhṛtir ahiṃsā ca samatā satyam ārjavam
05,062.005d@003_0016 indriyābhijayo dhairyaṃ mārdavaṃ hrīr acāpalam
05,062.005d@003_0017 akārpaṇyam asaṃrambhaḥ saṃtoṣaḥ śraddadhānatā
05,062.005d@003_0018 etāni yasya rājendra sa dāntaḥ puruṣaḥ smṛtaḥ
05,062.005d@003_0019 kāmo lobhaś ca darpaś ca manyur nidrā vikatthanam
05,062.005d@003_0020 māna īrṣyā ca śokaś ca naitad dānto niṣevate
05,062.005d@003_0021 ajihmam aśaṭhaṃ śuddham etad dāntasya lakṣaṇam
05,062.005d@003_0022 alolupas tathālpepsuḥ kāmānām avicintitā
05,062.005d@003_0023 samudrakalpaḥ puruṣaḥ sa dāntaḥ parikīrtitaḥ
05,062.005d@003_0024 suvṛttaḥ śīlasaṃpannaḥ prasannātmātmavid budhaḥ
05,062.005d@003_0025 prāpyeha loke saṃmānaṃ sugatiṃ pretya gacchati
05,062.005d@003_0026 abhayaṃ yasya bhūtebhyaḥ sarveṣām abhayaṃ yataḥ
05,062.005d@003_0027 sa vai pariṇataprajñaḥ prakhyāto manujottamaḥ
05,062.005d@003_0028 sarvabhūtahito maitras tasmān nodvijate janaḥ
05,062.005d@003_0029 samudra iva gambhīraḥ prajñātṛptaḥ praśāmyati
05,062.005d@003_0030 karmaṇācaritaṃ pūrvaṃ sadbhir ācaritaṃ ca yat
05,062.005d@003_0031 tad evāsthāya modante dāntāḥ śamaparāyaṇāḥ
05,062.005d@003_0032 naiṣkarmyaṃ vā samāsthāya jñānatṛpto jitendriyaḥ
05,062.005d@003_0033 kālākāṅkṣī caraṃl loke brahmabhūyāya kalpate
05,062.005d@003_0034 śakunīnām ivākāśe padaṃ naivopalabhyate
05,062.005d@003_0035 evaṃ prajñānatṛptasya muner vartma na dṛśyate
05,062.005d@003_0036 utsṛjya vā gṛhān yas tu mokṣam evābhimanyate
05,062.005d@003_0037 lokās tejomayās tasya kalpante śāśvatā divi
05,062.006 vidura uvāca
05,062.006a śakunīnām ihārthāya pāśaṃ bhūmāv ayojayat
05,062.006c kaś cic chākunikas tāta pūrveṣām iti śuśruma
05,062.007a tasmin dvau śakunau baddhau yugapat samapauruṣau
05,062.007c tāv upādāya taṃ pāśaṃ jagmatuḥ khacarāv ubhau
05,062.008a tau vihāyasam ākrāntau dṛṣṭvā śākunikas tadā
05,062.008c anvadhāvad anirviṇṇo yena yena sma gacchataḥ
05,062.009a tathā tam anudhāvantaṃ mṛgayuṃ śakunārthinam
05,062.009c āśramastho muniḥ kaś cid dadarśātha kṛtāhnikaḥ
05,062.010a tāv antarikṣagau śīghram anuyāntaṃ mahīcaram
05,062.010c ślokenānena kauravya papraccha sa munis tadā
05,062.011a vicitram idam āścaryaṃ mṛgahan pratibhāti me
05,062.011c plavamānau hi khacarau padātir anudhāvasi
05,062.012 śākunika uvāca
05,062.012a pāśam ekam ubhāv etau sahitau harato mama
05,062.012c yatra vai vivadiṣyete tatra me vaśam eṣyataḥ
05,062.013 vidura uvāca
05,062.013a tau vivādam anuprāptau śakunau mṛtyusaṃdhitau
05,062.013c vigṛhya ca sudurbuddhī pṛthivyāṃ saṃnipetatuḥ
05,062.014a tau yudhyamānau saṃrabdhau mṛtyupāśavaśānugau
05,062.014c upasṛtyāparijñāto jagrāha mṛgayus tadā
05,062.015a evaṃ ye jñātayo 'rtheṣu mitho gacchanti vigraham
05,062.015c te 'mitravaśam āyānti śakunāv iva vigrahāt
05,062.016a saṃbhojanaṃ saṃkathanaṃ saṃpraśno 'tha samāgamaḥ
05,062.016c etāni jñātikāryāṇi na virodhaḥ kadā cana
05,062.017a yasmin kāle sumanasaḥ sarve vṛddhān upāsate
05,062.017c siṃhaguptam ivāraṇyam apradhṛṣyā bhavanti te
05,062.018a ye 'rthaṃ saṃtatam āsādya dīnā iva samāsate
05,062.018c śriyaṃ te saṃprayacchanti dviṣadbhyo bharatarṣabha
05,062.019a dhūmāyante vyapetāni jvalanti sahitāni ca
05,062.019c dhṛtarāṣṭrolmukānīva jñātayo bharatarṣabha
05,062.020a idam anyat pravakṣyāmi yathā dṛṣṭaṃ girau mayā
05,062.020c śrutvā tad api kauravya yathā śreyas tathā kuru
05,062.021a vayaṃ kirātaiḥ sahitā gacchāmo girim uttaram
05,062.021c brāhmaṇair devakalpaiś ca vidyājambhakavātikaiḥ
05,062.022a kuñjabhūtaṃ giriṃ sarvam abhito gandhamādanam
05,062.022c dīpyamānauṣadhigaṇaṃ siddhagandharvasevitam
05,062.023a tatra paśyāmahe sarve madhu pītam amākṣikam
05,062.023c maruprapāte viṣame niviṣṭaṃ kumbhasaṃmitam
05,062.024a āśīviṣai rakṣyamāṇaṃ kuberadayitaṃ bhṛśam
05,062.024c yat prāśya puruṣo martyo amaratvaṃ nigacchati
05,062.025a acakṣur labhate cakṣur vṛddho bhavati vai yuvā
05,062.025c iti te kathayanti sma brāhmaṇā jambhasādhakāḥ
05,062.026a tataḥ kirātās tad dṛṣṭvā prārthayanto mahīpate
05,062.026c vineśur viṣame tasmin sasarpe girigahvare
05,062.026d*0357_01 āśābaddhāḥ patanti sma sarva eva gatāsavaḥ
05,062.027a tathaiva tava putro 'yaṃ pṛthivīm eka icchati
05,062.027c madhu paśyati saṃmohāt prapātaṃ nānupaśyati
05,062.028a duryodhano yoddhumanāḥ samare savyasācinā
05,062.028c na ca paśyāmi tejo 'sya vikramaṃ vā tathāvidham
05,062.029a ekena ratham āsthāya pṛthivī yena nirjitā
05,062.029b*0358_01 bhīṣmadroṇaprabhṛtayaḥ saṃtrastāḥ sādhuyāyinaḥ
05,062.029b*0358_02 virāṭanagare bhagnāḥ kiṃ tatra tava dṛśyatām
05,062.029c pratīkṣamāṇo yo vīraḥ kṣamate vīkṣitaṃ tava
05,062.030a drupado matsyarājaś ca saṃkruddhaś ca dhanaṃjayaḥ
05,062.030c na śeṣayeyuḥ samare vāyuyuktā ivāgnayaḥ
05,062.031a aṅke kuruṣva rājānaṃ dhṛtarāṣṭra yudhiṣṭhiram
05,062.031c yudhyator hi dvayor yuddhe naikāntena bhavej jayaḥ
05,063.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,063.001a duryodhana vijānīhi yat tvāṃ vakṣyāmi putraka
05,063.001c utpathaṃ manyase mārgam anabhijña ivādhvagaḥ
05,063.002a pañcānāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ yat tejaḥ pramimīṣasi
05,063.002c pañcānām iva bhūtānāṃ mahatāṃ sumahātmanām
05,063.003a yudhiṣṭhiraṃ hi kaunteyaṃ paraṃ dharmam ihāsthitam
05,063.003c parāṃ gatim asaṃprekṣya na tvaṃ vettum ihārhasi
05,063.004a bhīmasenaṃ ca kaunteyaṃ yasya nāsti samo bale
05,063.004c raṇāntakaṃ tarkayase mahāvātam iva drumaḥ
05,063.005a sarvaśastrabhṛtāṃ śreṣṭhaṃ meruṃ śikhariṇām iva
05,063.005c yudhi gāṇḍīvadhanvānaṃ ko nu yudhyeta buddhimān
05,063.006a dhṛṣṭadyumnaś ca pāñcālyaḥ kam ivādya na śātayet
05,063.006c śatrumadhye śarān muñcan devarāḍ aśanīm iva
05,063.007a sātyakiś cāpi durdharṣaḥ saṃmato 'ndhakavṛṣṇiṣu
05,063.007c dhvaṃsayiṣyati te senāṃ pāṇḍaveyahite rataḥ
05,063.008a yaḥ punaḥ pratimānena trīṃl lokān atiricyate
05,063.008c taṃ kṛṣṇaṃ puṇḍarīkākṣaṃ ko nu yudhyeta buddhimān
05,063.009a ekato hy asya dārāś ca jñātayaś ca sabāndhavāḥ
05,063.009c ātmā ca pṛthivī ceyam ekataś ca dhanaṃjayaḥ
05,063.010a vāsudevo 'pi durdharṣo yatātmā yatra pāṇḍavaḥ
05,063.010c aviṣahyaṃ pṛthivyāpi tad balaṃ yatra keśavaḥ
05,063.011a tiṣṭha tāta satāṃ vākye suhṛdām arthavādinām
05,063.011c vṛddhaṃ śāṃtanavaṃ bhīṣmaṃ titikṣasva pitāmaham
05,063.012a māṃ ca bruvāṇaṃ śuśrūṣa kurūṇām arthavādinam
05,063.012c droṇaṃ kṛpaṃ vikarṇaṃ ca mahārājaṃ ca bāhlikam
05,063.013a ete hy api yathaivāhaṃ mantum arhasi tāṃs tathā
05,063.013c sarve dharmavido hy ete tulyasnehāś ca bhārata
05,063.014a yat tad virāṭanagare saha bhrātṛbhir agrataḥ
05,063.014c utsṛjya gāḥ susaṃtrastaṃ balaṃ te samaśīryata
05,063.015a yac caiva tasmin nagare śrūyate mahad adbhutam
05,063.015c ekasya ca bahūnāṃ ca paryāptaṃ tan nidarśanam
05,063.016a arjunas tat tathākārṣīt kiṃ punaḥ sarva eva te
05,063.016c sabhrātṝn abhijānīhi vṛttyā ca pratipādaya
05,064.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,064.001a evam uktvā mahāprājño dhṛtarāṣṭraḥ suyodhanam
05,064.001c punar eva mahābhāgaḥ saṃjayaṃ paryapṛcchata
05,064.002a brūhi saṃjaya yac cheṣaṃ vāsudevād anantaram
05,064.002c yad arjuna uvāca tvāṃ paraṃ kautūhalaṃ hi me
05,064.003 saṃjaya uvāca
05,064.003a vāsudevavacaḥ śrutvā kuntīputro dhanaṃjayaḥ
05,064.003c uvāca kāle durdharṣo vāsudevasya śṛṇvataḥ
05,064.004a pitāmahaṃ śāṃtanavaṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca saṃjaya
05,064.004c droṇaṃ kṛpaṃ ca karṇaṃ ca mahārājaṃ ca bāhlikam
05,064.005a drauṇiṃ ca somadattaṃ ca śakuniṃ cāpi saubalam
05,064.005c duḥśāsanaṃ śalaṃ caiva purumitraṃ viviṃśatim
05,064.006a vikarṇaṃ citrasenaṃ ca jayatsenaṃ ca pārthivam
05,064.006c vindānuvindāv āvantyau durmukhaṃ cāpi kauravam
05,064.007a saindhavaṃ duḥsahaṃ caiva bhūriśravasam eva ca
05,064.007c bhagadattaṃ ca rājānaṃ jalasaṃdhaṃ ca pārthivam
05,064.008a ye cāpy anye pārthivās tatra yoddhuṃ; samāgatāḥ kauravāṇāṃ priyārtham
05,064.008c mumūrṣavaḥ pāṇḍavāgnau pradīpte; samānītā dhārtarāṣṭreṇa sūta
05,064.009a yathānyāyaṃ kauśalaṃ vandanaṃ ca; samāgatā madvacanena vācyāḥ
05,064.009c idaṃ brūyāḥ saṃjaya rājamadhye; suyodhanaṃ pāpakṛtāṃ pradhānam
05,064.010a amarṣaṇaṃ durmatiṃ rājaputraṃ; pāpātmānaṃ dhārtarāṣṭraṃ sulubdham
05,064.010c sarvaṃ mamaitad vacanaṃ samagraṃ; sahāmātyaṃ saṃjaya śrāvayethāḥ
05,064.011a evaṃ pratiṣṭhāpya dhanaṃjayo māṃ; tato 'rthavad dharmavac cāpi vākyam
05,064.011c provācedaṃ vāsudevaṃ samīkṣya; pārtho dhīmāṃl lohitāntāyatākṣaḥ
05,064.012a yathā śrutaṃ te vadato mahātmano; madhupravīrasya vacaḥ samāhitam
05,064.012c tathaiva vācyaṃ bhavatā hi madvacaḥ; samāgateṣu kṣitipeṣu sarvaśaḥ
05,064.013a śarāgnidhūme rathaneminādite; dhanuḥsruveṇāstrabalāpahāriṇā
05,064.013c yathā na homaḥ kriyate mahāmṛdhe; tathā sametya prayatadhvam ādṛtāḥ
05,064.014a na cet prayacchadhvam amitraghātino; yudhiṣṭhirasyāṃśam abhīpsitaṃ svakam
05,064.014c nayāmi vaḥ svāśvapadātikuñjarān; diśaṃ pitṝṇām aśivāṃ śitaiḥ śaraiḥ
05,064.015a tato 'ham āmantrya caturbhujaṃ hariṃ; dhanaṃjayaṃ caiva namasya satvaraḥ
05,064.015c javena saṃprāpta ihāmaradyute; tavāntikaṃ prāpayituṃ vaco mahat
05,065.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,065.001a duryodhane dhārtarāṣṭre tad vaco 'pratinandati
05,065.001c tūṣṇīṃbhūteṣu sarveṣu samuttasthur nareśvarāḥ
05,065.002a utthiteṣu mahārāja pṛthivyāṃ sarvarājasu
05,065.002c rahite saṃjayaṃ rājā paripraṣṭuṃ pracakrame
05,065.003a āśaṃsamāno vijayaṃ teṣāṃ putravaśānugaḥ
05,065.003c ātmanaś ca pareṣāṃ ca pāṇḍavānāṃ ca niścayam
05,065.004 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,065.004a gāvalgaṇe brūhi naḥ sāraphalgu; svasenāyāṃ yāvad ihāsti kiṃ cit
05,065.004c tvaṃ pāṇḍavānāṃ nipuṇaṃ vettha sarvaṃ; kim eṣāṃ jyāyaḥ kim u teṣāṃ kanīyaḥ
05,065.005a tvam etayoḥ sāravit sarvadarśī; dharmārthayor nipuṇo niścayajñaḥ
05,065.005c sa me pṛṣṭaḥ saṃjaya brūhi sarvaṃ; yudhyamānāḥ katare 'smin na santi
05,065.006 saṃjaya uvāca
05,065.006a na tvāṃ brūyāṃ rahite jātu kiṃ cid; asūyā hi tvāṃ prasaheta rājan
05,065.006c ānayasva pitaraṃ saṃśitavrataṃ; gāṃdhārīṃ ca mahiṣīm ājamīḍha
05,065.007a tau te 'sūyāṃ vinayetāṃ narendra; dharmajñau tau nipuṇau niścayajñau
05,065.007c tayos tu tvāṃ saṃnidhau tad vadeyaṃ; kṛtsnaṃ mataṃ vāsudevārjunābhyām
05,065.008 vaiśaṃpāyana uvāca
05,065.008*0359_01 ity uktena ca gāndhārī vyāsaś cātrājagāma ha
05,065.008*0359_02 ānītau vidureṇeha sabhāṃ śīghraṃ praveśitau
05,065.008a tatas tan matam ājñāya saṃjayasyātmajasya ca
05,065.008b*0360_01 trikāladarśī bhagavān dhṛtarāṣṭraṃ mahāmuniḥ
05,065.008c abhyupetya mahāprājñaḥ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
05,065.009a saṃpṛcchate dhṛtarāṣṭrāya saṃjaya; ācakṣva sarvaṃ yāvad eṣo 'nuyuṅkte
05,065.009c sarvaṃ yāvad vettha tasmin yathāvad; yāthātathyaṃ vāsudeve 'rjune ca
05,066.001 saṃjaya uvāca
05,066.001a arjuno vāsudevaś ca dhanvinau paramārcitau
05,066.001c kāmād anyatra saṃbhūtau sarvābhāvāya saṃmitau
05,066.002a dyām antaraṃ samāsthāya yathāyuktaṃ manasvinaḥ
05,066.002c cakraṃ tad vāsudevasya māyayā vartate vibho
05,066.003a sāpahnavaṃ pāṇḍaveṣu pāṇḍavānāṃ susaṃmatam
05,066.003c sārāsārabalaṃ jñātvā tat samāsena me śṛṇu
05,066.004a narakaṃ śambaraṃ caiva kaṃsaṃ caidyaṃ ca mādhavaḥ
05,066.004c jitavān ghorasaṃkāśān krīḍann iva janārdanaḥ
05,066.005a pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca dyāṃ caiva puruṣottamaḥ
05,066.005c manasaiva viśiṣṭātmā nayaty ātmavaśaṃ vaśī
05,066.006a bhūyo bhūyo hi yad rājan pṛcchase pāṇḍavān prati
05,066.006c sārāsārabalaṃ jñātuṃ tan me nigadataḥ śṛṇu
05,066.007a ekato vā jagat kṛtsnam ekato vā janārdanaḥ
05,066.007c sārato jagataḥ kṛtsnād atirikto janārdanaḥ
05,066.008a bhasma kuryāj jagad idaṃ manasaiva janārdanaḥ
05,066.008c na tu kṛtsnaṃ jagac chaktaṃ bhasma kartuṃ janārdanam
05,066.009a yataḥ satyaṃ yato dharmo yato hrīr ārjavaṃ yataḥ
05,066.009c tato bhavati govindo yataḥ kṛṣṇas tato jayaḥ
05,066.010a pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca divaṃ ca puruṣottamaḥ
05,066.010c viceṣṭayati bhūtātmā krīḍann iva janārdanaḥ
05,066.010d*0361_01 bhasmīkuryāj jagat sarvaṃ nimeṣeṇeti me matiḥ
05,066.010d*0362_01 yatra bhāve 'pi yad rājan pṛcchase pāṇḍavān prati
05,066.011a sa kṛtvā pāṇḍavān satraṃ lokaṃ saṃmohayann iva
05,066.011c adharmaniratān mūḍhān dagdhum icchati te sutān
05,066.012a kālacakraṃ jagaccakraṃ yugacakraṃ ca keśavaḥ
05,066.012c ātmayogena bhagavān parivartayate 'niśam
05,066.013a kālasya ca hi mṛtyoś ca jaṅgamasthāvarasya ca
05,066.013c īśate bhagavān ekaḥ satyam etad bravīmi te
05,066.014a īśann api mahāyogī sarvasya jagato hariḥ
05,066.014c karmāṇy ārabhate kartuṃ kīnāśa iva durbalaḥ
05,066.015a tena vañcayate lokān māyāyogena keśavaḥ
05,066.015c ye tam eva prapadyante na te muhyanti mānavāḥ
05,067.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,067.001a kathaṃ tvaṃ mādhavaṃ vettha sarvalokamaheśvaram
05,067.001c katham enaṃ na vedāhaṃ tan mamācakṣva saṃjaya
05,067.002 saṃjaya uvāca
05,067.002a vidyā rājan na te vidyā mama vidyā na hīyate
05,067.002c vidyāhīnas tamodhvasto nābhijānāti keśavam
05,067.003a vidyayā tāta jānāmi triyugaṃ madhusūdanam
05,067.003c kartāram akṛtaṃ devaṃ bhūtānāṃ prabhavāpyayam
05,067.004 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,067.004a gāvalgaṇe 'tra kā bhaktir yā te nityā janārdane
05,067.004c yayā tvam abhijānāsi triyugaṃ madhusūdanam
05,067.005 saṃjaya uvāca
05,067.005a māyāṃ na seve bhadraṃ te na vṛthādharmam ācare
05,067.005c śuddhabhāvaṃ gato bhaktyā śāstrād vedmi janārdanam
05,067.006 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,067.006a duryodhana hṛṣīkeśaṃ prapadyasva janārdanam
05,067.006c āpto naḥ saṃjayas tāta śaraṇaṃ gaccha keśavam
05,067.007 duryodhana uvāca
05,067.007a bhagavān devakīputro lokaṃ cen nihaniṣyati
05,067.007c pravadann arjune sakhyaṃ nāhaṃ gacche 'dya keśavam
05,067.008 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,067.008a avāg gāndhāri putrās te gacchaty eṣa sudurmatiḥ
05,067.008c īrṣyur durātmā mānī ca śreyasāṃ vacanātigaḥ
05,067.009 gāndhāry uvāca
05,067.009a aiśvaryakāma duṣṭātman vṛddhānāṃ śāsanātiga
05,067.009c aiśvaryajīvite hitvā pitaraṃ māṃ ca bāliśa
05,067.010a vardhayan durhṛdāṃ prītiṃ māṃ ca śokena vardhayan
05,067.010c nihato bhīmasenena smartāsi vacanaṃ pituḥ
05,067.011 vyāsa uvāca
05,067.011a dayito 'si rājan kṛṣṇasya dhṛtarāṣṭra nibodha me
05,067.011c yasya te saṃjayo dūto yas tvāṃ śreyasi yokṣyate
05,067.012a jānāty eṣa hṛṣīkeśaṃ purāṇaṃ yac ca vai navam
05,067.012c śuśrūṣamāṇam ekāgraṃ mokṣyate mahato bhayāt
05,067.013a vaicitravīrya puruṣāḥ krodhaharṣatamovṛtāḥ
05,067.013c sitā bahuvidhaiḥ pāśair ye na tuṣṭāḥ svakair dhanaiḥ
05,067.014a yamasya vaśam āyānti kāmamūḍhāḥ punaḥ punaḥ
05,067.014c andhanetrā yathaivāndhā nīyamānāḥ svakarmabhiḥ
05,067.015a eṣa ekāyanaḥ panthā yena yānti manīṣiṇaḥ
05,067.015c taṃ dṛṣṭvā mṛtyum atyeti mahāṃs tatra na sajjate
05,067.016 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,067.016a aṅga saṃjaya me śaṃsa panthānam akutobhayam
05,067.016c yena gatvā hṛṣīkeśaṃ prāpnuyāṃ śāntim uttamām
05,067.017 saṃjaya uvāca
05,067.017a nākṛtātmā kṛtātmānaṃ jātu vidyāj janārdanam
05,067.017c ātmanas tu kriyopāyo nānyatrendriyanigrahāt
05,067.018a indriyāṇām udīrṇānāṃ kāmatyāgo 'pramādataḥ
05,067.018c apramādo 'vihiṃsā ca jñānayonir asaṃśayam
05,067.019a indriyāṇāṃ yame yatto bhava rājann atandritaḥ
05,067.019c buddhiś ca mā te cyavatu niyacchaitāṃ yatas tataḥ
05,067.020a etaj jñānaṃ vidur viprā dhruvam indriyadhāraṇam
05,067.020c etaj jñānaṃ ca panthāś ca yena yānti manīṣiṇaḥ
05,067.021a aprāpyaḥ keśavo rājann indriyair ajitair nṛbhiḥ
05,067.021c āgamādhigato yogād vaśī tattve prasīdati
05,068.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,068.001a bhūyo me puṇḍarīkākṣaṃ saṃjayācakṣva pṛcchate
05,068.001c nāmakarmārthavit tāta prāpnuyāṃ puruṣottamam
05,068.002 saṃjaya uvāca
05,068.002a śrutaṃ me tasya devasya nāmanirvacanaṃ śubham
05,068.002c yāvat tatrābhijāne 'ham aprameyo hi keśavaḥ
05,068.003a vasanāt sarvabhūtānāṃ vasutvād devayonitaḥ
05,068.003c vāsudevas tato vedyo vṛṣatvād vṛṣṇir ucyate
05,068.004a maunād dhyānāc ca yogāc ca viddhi bhārata mādhavam
05,068.004c sarvatattvalayāc caiva madhuhā madhusūdanaḥ
05,068.005a kṛṣir bhūvācakaḥ śabdo ṇaś ca nirvṛtivācakaḥ
05,068.005c kṛṣṇas tadbhāvayogāc ca kṛṣṇo bhavati śāśvataḥ
05,068.006a puṇḍarīkaṃ paraṃ dhāma nityam akṣayam akṣaram
05,068.006c tadbhāvāt puṇḍarīkākṣo dasyutrāsāj janārdanaḥ
05,068.007a yataḥ sattvaṃ na cyavate yac ca sattvān na hīyate
05,068.007c sattvataḥ sātvatas tasmād ārṣabhād vṛṣabhekṣaṇaḥ
05,068.008a na jāyate janitryāṃ yad ajas tasmād anīkajit
05,068.008c devānāṃ svaprakāśatvād damād dāmodaraṃ viduḥ
05,068.009a harṣāt saukhyāt sukhaiśvaryād dhṛṣīkeśatvam aśnute
05,068.009c bāhubhyāṃ rodasī bibhran mahābāhur iti smṛtaḥ
05,068.010a adho na kṣīyate jātu yasmāt tasmād adhokṣajaḥ
05,068.010c narāṇām ayanāc cāpi tena nārāyaṇaḥ smṛtaḥ
05,068.010d*0363_01 purāṇasadanāc caiva purātana iti smṛtaḥ
05,068.010e pūraṇāt sadanāc caiva tato 'sau puruṣottamaḥ
05,068.011a asataś ca sataś caiva sarvasya prabhavāpyayāt
05,068.011b*0364_01 uddhoṣayed dharer nāma kākavat tattvacintane
05,068.011b*0364_02 caraṇāyudhavad dhyāne bakavat sarvataḥ sthitiḥ
05,068.011c sarvasya ca sadā jñānāt sarvam enaṃ pracakṣate
05,068.012a satye pratiṣṭhitaḥ kṛṣṇaḥ satyam atra pratiṣṭhitam
05,068.012c satyāt satyaṃ ca govindas tasmāt satyo 'pi nāmataḥ
05,068.013a viṣṇur vikramaṇād eva jayanāj jiṣṇur ucyate
05,068.013c śāśvatatvād anantaś ca govindo vedanād gavām
05,068.014a atattvaṃ kurute tattvaṃ tena mohayate prajāḥ
05,068.014c evaṃvidho dharmanityo bhagavān munibhiḥ saha
05,068.014e āgantā hi mahābāhur ānṛśaṃsyārtham acyutaḥ
05,069.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,069.001a cakṣuṣmatāṃ vai spṛhayāmi saṃjaya; drakṣyanti ye vāsudevaṃ samīpe
05,069.001c vibhrājamānaṃ vapuṣā pareṇa; prakāśayantaṃ pradiśo diśaś ca
05,069.001d*0365_00 saṃjayaḥ
05,069.001d*0365_01 vaktā vācaṃ rājamadhye sabhāyāṃ
05,069.001d*0365_02 vṛṣṇiśreṣṭho munibhir bhrājamānaḥ
05,069.002a īrayantaṃ bhāratīṃ bhāratānām; abhyarcanīyāṃ śaṃkarīṃ sṛñjayānām
05,069.002c bubhūṣadbhir grahaṇīyām anindyāṃ; parāsūnām agrahaṇīyarūpām
05,069.003a samudyantaṃ sātvatam ekavīraṃ; praṇetāram ṛṣabhaṃ yādavānām
05,069.003c nihantāraṃ kṣobhaṇaṃ śātravāṇāṃ; muṣṇantaṃ ca dviṣatāṃ vai yaśāṃsi
05,069.004a draṣṭāro hi kuravas taṃ sametā; mahātmānaṃ śatruhaṇaṃ vareṇyam
05,069.004c bruvantaṃ vācam anṛśaṃsarūpāṃ; vṛṣṇiśreṣṭhaṃ mohayantaṃ madīyān
05,069.005a ṛṣiṃ sanātanatamaṃ vipaścitaṃ; vācaḥ samudraṃ kalaśaṃ yatīnām
05,069.005c ariṣṭanemiṃ garuḍaṃ suparṇaṃ; patiṃ prajānāṃ bhuvanasya dhāma
05,069.006a sahasraśīrṣaṃ puruṣaṃ purāṇam; anādimadhyāntam anantakīrtim
05,069.006c śukrasya dhātāram ajaṃ janitraṃ; paraṃ parebhyaḥ śaraṇaṃ prapadye
05,069.007a trailokyanirmāṇakaraṃ janitraṃ; devāsurāṇām atha nāgarakṣasām
05,069.007c narādhipānāṃ viduṣāṃ pradhānam; indrānujaṃ taṃ śaraṇaṃ prapadye
05,070.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,070.001*0366_00 janamejaya uvāca
05,070.001*0366_01 prayāte saṃjaye sādhau pāṇḍavān prati vai tadā
05,070.001*0366_02 kiṃ cakruḥ pāṇḍavās tatra mama pūrvapitāmahāḥ
05,070.001*0366_03 etat sarvaṃ dvijaśreṣṭha śrotum icchāmi śaṃsa me
05,070.001a saṃjaye pratiyāte tu dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
05,070.001b*0367_01 arjunaṃ bhīmasenaṃ ca mādrīputrau ca bhrātarau
05,070.001b*0367_02 virāṭadrupadau caiva kekayānāṃ mahāratham
05,070.001b*0367_03 abravīd upasaṃgamya śaṅkhacakragadādharam
05,070.001b*0367_04 abhiyācāmahe gatvā prayātuṃ kurusaṃsadam
05,070.001b*0367_05 yathā bhīṣmeṇa droṇena bāhlīkena ca dhīmatā
05,070.001b*0367_06 anyaiś ca kurubhiḥ sārdhaṃ na yudhyemahi saṃyuge
05,070.001b*0367_07 eṣa naḥ prathamaḥ kalpa etan naḥ śreya uttamam
05,070.001b*0367_08 evam uktvā sumanasas te 'bhijagmur janārdanam
05,070.001b*0367_09 pāṇḍavaiḥ saha rājāno marutvantam ivāmarāḥ
05,070.001b*0367_10 tathā ca duḥsahāḥ sarve sadasyaiś ca nararṣabhāḥ
05,070.001b*0368_01 janārdanaṃ samāsādya kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
05,070.001b*0369_01 tato yudhiṣṭhiro rājann upagamya nararṣabham
05,070.001c abhyabhāṣata dāśārham ṛṣabhaṃ sarvasātvatām
05,070.002a ayaṃ sa kālaḥ saṃprāpto mitrāṇāṃ me janārdana
05,070.002c na ca tvad anyaṃ paśyāmi yo na āpatsu tārayet
05,070.003a tvāṃ hi mādhava saṃśritya nirbhayā mohadarpitam
05,070.003c dhārtarāṣṭraṃ sahāmātyaṃ svam aṃśam anuyuñjmahe
05,070.004a yathā hi sarvāsv āpatsu pāsi vṛṣṇīn ariṃdama
05,070.004c tathā te pāṇḍavā rakṣyāḥ pāhy asmān mahato bhayāt
05,070.005 bhagavān uvāca
05,070.005a ayam asmi mahābāho brūhi yat te vivakṣitam
05,070.005c kariṣyāmi hi tat sarvaṃ yat tvaṃ vakṣyasi bhārata
05,070.006 yudhiṣṭhira uvāca
05,070.006*0370_01 mṛdupūrvaṃ sāmamiśraṃ sāntvam ugraṃ ca mādhava
05,070.006*0370_02 na tu tan nyāyam āsthāya garhitāś ca tato vayam
05,070.006a śrutaṃ te dhṛtarāṣṭrasya saputrasya cikīrṣitam
05,070.006c etad dhi sakalaṃ kṛṣṇa saṃjayo māṃ yad abravīt
05,070.007a tan mataṃ dhṛtarāṣṭrasya so 'syātmā vivṛtāntaraḥ
05,070.007c yathoktaṃ dūta ācaṣṭe vadhyaḥ syād anyathā bruvan
05,070.008a apradānena rājyasya śāntim asmāsu mārgati
05,070.008c lubdhaḥ pāpena manasā carann asamam ātmanaḥ
05,070.009a yat tad dvādaśa varṣāṇi vane nirvyuṣitā vayam
05,070.009c chadmanā śaradaṃ caikāṃ dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt
05,070.010a sthātā naḥ samaye tasmin dhṛtarāṣṭra iti prabho
05,070.010c nāhāsma samayaṃ kṛṣṇa tad dhi no brāhmaṇā viduḥ
05,070.011a vṛddho rājā dhṛtarāṣṭraḥ svadharmaṃ nānupaśyati
05,070.011c paśyan vā putragṛddhitvān mandasyānveti śāsanam
05,070.012a suyodhanamate tiṣṭhan rājāsmāsu janārdana
05,070.012c mithyā carati lubdhaḥ saṃś caran priyam ivātmanaḥ
05,070.013a ito duḥkhataraṃ kiṃ nu yatrāhaṃ mātaraṃ tataḥ
05,070.013c saṃvidhātuṃ na śaknomi mitrāṇāṃ vā janārdana
05,070.014a kāśibhiś cedipāñcālair matsyaiś ca madhusūdana
05,070.014c bhavatā caiva nāthena pañca grāmā vṛtā mayā
05,070.015a kuśasthalaṃ vṛkasthalam āsandī vāraṇāvatam
05,070.015c avasānaṃ ca govinda kiṃ cid evātra pañcamam
05,070.016a pañca nas tāta dīyantāṃ grāmā vā nagarāṇi vā
05,070.016c vasema sahitā yeṣu mā ca no bharatā naśan
05,070.017a na ca tān api duṣṭātmā dhārtarāṣṭro 'numanyate
05,070.017c svāmyam ātmani matvāsāv ato duḥkhataraṃ nu kim
05,070.018a kule jātasya vṛddhasya paravitteṣu gṛdhyataḥ
05,070.018c lobhaḥ prajñānam āhanti prajñā hanti hatā hriyam
05,070.019a hrīr hatā bādhate dharmaṃ dharmo hanti hataḥ śriyam
05,070.019c śrīr hatā puruṣaṃ hanti puruṣasyāsvatā vadhaḥ
05,070.020a asvato hi nivartante jñātayaḥ suhṛdartvijaḥ
05,070.020c apuṣpād aphalād vṛkṣād yathā tāta patatriṇaḥ
05,070.021a etac ca maraṇaṃ tāta yad asmāt patitād iva
05,070.021c jñātayo vinivartante pretasattvād ivāsavaḥ
05,070.022a nātaḥ pāpīyasīṃ kāṃ cid avasthāṃ śambaro 'bravīt
05,070.022c yatra naivādya na prātar bhojanaṃ pratidṛśyate
05,070.023a dhanam āhuḥ paraṃ dharmaṃ dhane sarvaṃ pratiṣṭhitam
05,070.023c jīvanti dhanino loke mṛtā ye tv adhanā narāḥ
05,070.024a ye dhanād apakarṣanti naraṃ svabalam āśritāḥ
05,070.024c te dharmam arthaṃ kāmaṃ ca pramathnanti naraṃ ca tam
05,070.025a etām avasthāṃ prāpyaike maraṇaṃ vavrire janāḥ
05,070.025c grāmāyaike vanāyaike nāśāyaike pravavrajuḥ
05,070.026a unmādam eke puṣyanti yānty anye dviṣatāṃ vaśam
05,070.026c dāsyam eke nigacchanti pareṣām arthahetunā
05,070.027a āpad evāsya maraṇāt puruṣasya garīyasī
05,070.027c śriyo vināśas tad dhy asya nimittaṃ dharmakāmayoḥ
05,070.028a yad asya dharmyaṃ maraṇaṃ śāśvataṃ lokavartma tat
05,070.028c samantāt sarvabhūtānāṃ na tad atyeti kaś cana
05,070.029a na tathā bādhyate kṛṣṇa prakṛtyā nirdhano janaḥ
05,070.029c yathā bhadrāṃ śriyaṃ prāpya tayā hīnaḥ sukhaidhitaḥ
05,070.030a sa tadātmāparādhena saṃprāpto vyasanaṃ mahat
05,070.030c sendrān garhayate devān nātmānaṃ ca kathaṃ cana
05,070.031a na cāsmin sarvaśāstrāṇi prataranti nigarhaṇām
05,070.031c so 'bhikrudhyati bhṛtyānāṃ suhṛdaś cābhyasūyati
05,070.032a taṃ tadā manyur evaiti sa bhūyaḥ saṃpramuhyati
05,070.032c sa mohavaśam āpannaḥ krūraṃ karma niṣevate
05,070.033a pāpakarmātyayāyaiva saṃkaraṃ tena puṣyati
05,070.033c saṃkaro narakāyaiva sā kāṣṭhā pāpakarmaṇām
05,070.034a na cet prabudhyate kṛṣṇa narakāyaiva gacchati
05,070.034c tasya prabodhaḥ prajñaiva prajñācakṣur na riṣyati
05,070.035a prajñālābhe hi puruṣaḥ śāstrāṇy evānvavekṣate
05,070.035c śāstranityaḥ punar dharmaṃ tasya hrīr aṅgam uttamam
05,070.036a hrīmān hi pāpaṃ pradveṣṭi tasya śrīr abhivardhate
05,070.036c śrīmān sa yāvad bhavati tāvad bhavati pūruṣaḥ
05,070.037a dharmanityaḥ praśāntātmā kāryayogavahaḥ sadā
05,070.037c nādharme kurute buddhiṃ na ca pāpeṣu vartate
05,070.038a ahrīko vā vimūḍho vā naiva strī na punaḥ pumān
05,070.038c nāsyādhikāro dharme 'sti yathā śūdras tathaiva saḥ
05,070.039a hrīmān avati devāṃś ca pitṝn ātmānam eva ca
05,070.039c tenāmṛtatvaṃ vrajati sā kāṣṭhā puṇyakarmaṇām
05,070.040a tad idaṃ mayi te dṛṣṭaṃ pratyakṣaṃ madhusūdana
05,070.040c yathā rājyāt paribhraṣṭo vasāmi vasatīr imāḥ
05,070.041a te vayaṃ na śriyaṃ hātum alaṃ nyāyena kena cit
05,070.041c atra no yatamānānāṃ vadhaś ced api sādhu tat
05,070.042a tatra naḥ prathamaḥ kalpo yad vayaṃ te ca mādhava
05,070.042c praśāntāḥ samabhūtāś ca śriyaṃ tān aśnuvīmahi
05,070.043a tatraiṣā paramā kāṣṭhā raudrakarmakṣayodayā
05,070.043c yad vayaṃ kauravān hatvā tāni rāṣṭrāṇy aśīmahi
05,070.044a ye punaḥ syur asaṃbaddhā anāryāḥ kṛṣṇa śatravaḥ
05,070.044c teṣām apy avadhaḥ kāryaḥ kiṃ punar ye syur īdṛśāḥ
05,070.045a jñātayaś ca hi bhūyiṣṭhāḥ sahāyā guravaś ca naḥ
05,070.045c teṣāṃ vadho 'tipāpīyān kiṃ nu yuddhe 'sti śobhanam
05,070.046a pāpaḥ kṣatriyadharmo 'yaṃ vayaṃ ca kṣatrabāndhavāḥ
05,070.046c sa naḥ svadharmo 'dharmo vā vṛttir anyā vigarhitā
05,070.047a śūdraḥ karoti śuśrūṣāṃ vaiśyā vipaṇijīvinaḥ
05,070.047c vayaṃ vadhena jīvāmaḥ kapālaṃ brāhmaṇair vṛtam
05,070.048a kṣatriyaḥ kṣatriyaṃ hanti matsyo matsyena jīvati
05,070.048c śvā śvānaṃ hanti dāśārha paśya dharmo yathāgataḥ
05,070.049a yuddhe kṛṣṇa kalir nityaṃ prāṇāḥ sīdanti saṃyuge
05,070.049c balaṃ tu nītimātrāya haṭhe jayaparājayau
05,070.050a nātmacchandena bhūtānāṃ jīvitaṃ maraṇaṃ tathā
05,070.050c nāpy akāle sukhaṃ prāpyaṃ duḥkhaṃ vāpi yadūttama
05,070.051a eko hy api bahūn hanti ghnanty ekaṃ bahavo 'py uta
05,070.051c śūraṃ kāpuruṣo hanti ayaśasvī yaśasvinam
05,070.052a jayaś caivobhayor dṛṣṭa ubhayoś ca parājayaḥ
05,070.052c tathaivāpacayo dṛṣṭo vyapayāne kṣayavyayau
05,070.053a sarvathā vṛjinaṃ yuddhaṃ ko ghnan na pratihanyate
05,070.053c hatasya ca hṛṣīkeśa samau jayaparājayau
05,070.054a parājayaś ca maraṇān manye naiva viśiṣyate
05,070.054c yasya syād vijayaḥ kṛṣṇa tasyāpy apacayo dhruvam
05,070.055a antato dayitaṃ ghnanti ke cid apy apare janāḥ
05,070.055c tasyāṅga balahīnasya putrān bhrātṝn apaśyataḥ
05,070.055e nirvedo jīvite kṛṣṇa sarvataś copajāyate
05,070.056a ye hy eva vīrā hrīmanta āryāḥ karuṇavedinaḥ
05,070.056c ta eva yuddhe hanyante yavīyān mucyate janaḥ
05,070.057a hatvāpy anuśayo nityaṃ parān api janārdana
05,070.057c anubandhaś ca pāpo 'tra śeṣaś cāpy avaśiṣyate
05,070.058a śeṣo hi balam āsādya na śeṣam avaśeṣayet
05,070.058c sarvocchede ca yatate vairasyāntavidhitsayā
05,070.059a jayo vairaṃ prasṛjati duḥkham āste parājitaḥ
05,070.059c sukhaṃ praśāntaḥ svapiti hitvā jayaparājayau
05,070.060a jātavairaś ca puruṣo duḥkhaṃ svapiti nityadā
05,070.060c anirvṛtena manasā sasarpa iva veśmani
05,070.061a utsādayati yaḥ sarvaṃ yaśasā sa viyujyate
05,070.061c akīrtiṃ sarvabhūteṣu śāśvatīṃ sa niyacchati
05,070.062a na hi vairāṇi śāmyanti dīrghakālakṛtāny api
05,070.062c ākhyātāraś ca vidyante pumāṃś cotpadyate kule
05,070.063a na cāpi vairaṃ vaireṇa keśava vyupaśāmyati
05,070.063c haviṣāgnir yathā kṛṣṇa bhūya evābhivardhate
05,070.064a ato 'nyathā nāsti śāntir nityam antaram antataḥ
05,070.064c antaraṃ lipsamānānām ayaṃ doṣo nirantaraḥ
05,070.065a pauruṣeyo hi balavān ādhir hṛdayabādhanaḥ
05,070.065c tasya tyāgena vā śāntir nivṛttyā manaso 'pi vā
05,070.066a atha vā mūlaghātena dviṣatāṃ madhusūdana
05,070.066c phalanirvṛttir iddhā syāt tan nṛśaṃsataraṃ bhavet
05,070.067a yā tu tyāgena śāntiḥ syāt tad ṛte vadha eva saḥ
05,070.067c saṃśayāc ca samucchedād dviṣatām ātmanas tathā
05,070.068a na ca tyaktuṃ tad icchāmo na cecchāmaḥ kulakṣayam
05,070.068c atra yā praṇipātena śāntiḥ saiva garīyasī
05,070.069a sarvathā yatamānānām ayuddham abhikāṅkṣatām
05,070.069c sāntve pratihate yuddhaṃ prasiddham aparākramam
05,070.070a pratighātena sāntvasya dāruṇaṃ saṃpravartate
05,070.070c tac chunām iva gopāde paṇḍitair upalakṣitam
05,070.071a lāṅgūlacālanaṃ kṣveḍaḥ pratirāvo vivartanam
05,070.071c dantadarśanam ārāvas tato yuddhaṃ pravartate
05,070.072a tatra yo balavān kṛṣṇa jitvā so 'tti tad āmiṣam
05,070.072c evam eva manuṣyeṣu viśeṣo nāsti kaś cana
05,070.073a sarvathā tv etad ucitaṃ durbaleṣu balīyasām
05,070.073c anādaro virodhaś ca praṇipātī hi durbalaḥ
05,070.074a pitā rājā ca vṛddhaś ca sarvathā mānam arhati
05,070.074c tasmān mānyaś ca pūjyaś ca dhṛtarāṣṭro janārdana
05,070.075a putrasnehas tu balavān dhṛtarāṣṭrasya mādhava
05,070.075c sa putravaśam āpannaḥ praṇipātaṃ prahāsyati
05,070.076a tatra kiṃ manyase kṛṣṇa prāptakālam anantaram
05,070.076c katham arthāc ca dharmāc ca na hīyemahi mādhava
05,070.077a īdṛśe hy arthakṛcchre 'smin kam anyaṃ madhusūdana
05,070.077c upasaṃpraṣṭum arhāmi tvām ṛte puruṣottama
05,070.078a priyaś ca priyakāmaś ca gatijñaḥ sarvakarmaṇām
05,070.078c ko hi kṛṣṇāsti nas tvādṛk sarvaniścayavit suhṛt
05,070.079 vaiśaṃpāyana uvāca
05,070.079a evam uktaḥ pratyuvāca dharmarājaṃ janārdanaḥ
05,070.079c ubhayor eva vām arthe yāsyāmi kurusaṃsadam
05,070.080a śamaṃ tatra labheyaṃ ced yuṣmadartham ahāpayan
05,070.080c puṇyaṃ me sumahad rājaṃś caritaṃ syān mahāphalam
05,070.081a mocayeyaṃ mṛtyupāśāt saṃrabdhān kurusṛñjayān
05,070.081c pāṇḍavān dhārtarāṣṭrāṃś ca sarvāṃ ca pṛthivīm imām
05,070.081d*0371_01 evam uktaḥ pratyuvāca dharmarājo janārdanam
05,070.081d*0371_02 bhrātṝṇāṃ samavetānāṃ sa kāle puruṣottamam
05,070.082 yudhiṣṭhira uvāca
05,070.082a na mamaitan mataṃ kṛṣṇa yat tvaṃ yāyāḥ kurūn prati
05,070.082c suyodhanaḥ sūktam api na kariṣyati te vacaḥ
05,070.082d*0372_01 suyodhanaś ca duṣṭātmā karṇaś ca sahasaubalaḥ
05,070.083a sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ suyodhanavaśānugam
05,070.083c teṣāṃ madhyāvataraṇaṃ tava kṛṣṇa na rocaye
05,070.084a na hi naḥ prīṇayed dravyaṃ na devatvaṃ kutaḥ sukham
05,070.084c na ca sarvāmaraiśvaryaṃ tava rodhena mādhava
05,070.085 bhagavān uvāca
05,070.085a jānāmy etāṃ mahārāja dhārtarāṣṭrasya pāpatām
05,070.085c avācyās tu bhaviṣyāmaḥ sarvaloke mahīkṣitām
05,070.086a na cāpi mama paryāptāḥ sahitāḥ sarvapārthivāḥ
05,070.086c kruddhasya pramukhe sthātuṃ siṃhasyevetare mṛgāḥ
05,070.087a atha cet te pravarteran mayi kiṃ cid asāṃpratam
05,070.087c nirdaheyaṃ kurūn sarvān iti me dhīyate matiḥ
05,070.088a na jātu gamanaṃ tatra bhavet pārtha nirarthakam
05,070.088c arthaprāptiḥ kadā cit syād antato vāpy avācyatā
05,070.089 yudhiṣṭhira uvāca
05,070.089a yat tubhyaṃ rocate kṛṣṇa svasti prāpnuhi kauravān
05,070.089c kṛtārthaṃ svastimantaṃ tvāṃ drakṣyāmi punarāgatam
05,070.090a viṣvaksena kurūn gatvā bhāratāñ śamayeḥ prabho
05,070.090c yathā sarve sumanasaḥ saha syāmaḥ sucetasaḥ
05,070.091a bhrātā cāsi sakhā cāsi bībhatsor mama ca priyaḥ
05,070.091c sauhṛdenāviśaṅkyo 'si svasti prāpnuhi bhūtaye
05,070.092a asmān vettha parān vettha vetthārthaṃ vettha bhāṣitam
05,070.092c yad yad asmaddhitaṃ kṛṣṇa tat tad vācyaḥ suyodhanaḥ
05,070.093a yad yad dharmeṇa saṃyuktam upapadyed dhitaṃ vacaḥ
05,070.093c tat tat keśava bhāṣethāḥ sāntvaṃ vā yadi vetarat
05,071.001 bhagavān uvāca
05,071.001a saṃjayasya śrutaṃ vākyaṃ bhavataś ca śrutaṃ mayā
05,071.001c sarvaṃ jānāmy abhiprāyaṃ teṣāṃ ca bhavataś ca yaḥ
05,071.002a tava dharmāśritā buddhis teṣāṃ vairāśritā matiḥ
05,071.002c yad ayuddhena labhyeta tat te bahumataṃ bhavet
05,071.003a na ca tan naiṣṭhikaṃ karma kṣatriyasya viśāṃ pate
05,071.003c āhur āśramiṇaḥ sarve yad bhaikṣaṃ kṣatriyaś caret
05,071.004a jayo vadho vā saṃgrāme dhātrā diṣṭaḥ sanātanaḥ
05,071.004c svadharmaḥ kṣatriyasyaiṣa kārpaṇyaṃ na praśasyate
05,071.005a na hi kārpaṇyam āsthāya śakyā vṛttir yudhiṣṭhira
05,071.005c vikramasva mahābāho jahi śatrūn ariṃdama
05,071.006a atigṛddhāḥ kṛtasnehā dīrghakālaṃ sahoṣitāḥ
05,071.006c kṛtamitrāḥ kṛtabalā dhārtarāṣṭrāḥ paraṃtapa
05,071.007a na paryāyo 'sti yat sāmyaṃ tvayi kuryur viśāṃ pate
05,071.007c balavattāṃ hi manyante bhīṣmadroṇakṛpādibhiḥ
05,071.008a yāvac ca mārdavenaitān rājann upacariṣyasi
05,071.008c tāvad ete hariṣyanti tava rājyam ariṃdama
05,071.009a nānukrośān na kārpaṇyān na ca dharmārthakāraṇāt
05,071.009c alaṃ kartuṃ dhārtarāṣṭrās tava kāmam ariṃdama
05,071.010a etad eva nimittaṃ te pāṇḍavās tu yathā tvayi
05,071.010c nānvatapyanta kaupīnaṃ tāvat kṛtvāpi duṣkaram
05,071.011a pitāmahasya droṇasya vidurasya ca dhīmataḥ
05,071.011b*0373_01 brāhmaṇānāṃ ca sādhūnāṃ rājñaś ca nagarasya ca
05,071.011c paśyatāṃ kurumukhyānāṃ sarveṣām eva tattvataḥ
05,071.012a dānaśīlaṃ mṛduṃ dāntaṃ dharmakāmam anuvratam
05,071.012c yat tvām upadhinā rājan dyūtenāvañcayat tadā
05,071.012e na cāpatrapate pāpo nṛśaṃsas tena karmaṇā
05,071.013a tathāśīlasamācāre rājan mā praṇayaṃ kṛthāḥ
05,071.013c vadhyās te sarvalokasya kiṃ punas tava bhārata
05,071.014a vāgbhis tv apratirūpābhir atudat sakanīyasam
05,071.014c ślāghamānaḥ prahṛṣṭaḥ san bhāṣate bhrātṛbhiḥ saha
05,071.015a etāvat pāṇḍavānāṃ hi nāsti kiṃ cid iha svakam
05,071.015c nāmadheyaṃ ca gotraṃ ca tad apy eṣāṃ na śiṣyate
05,071.016a kālena mahatā caiṣāṃ bhaviṣyati parābhavaḥ
05,071.016c prakṛtiṃ te bhajiṣyanti naṣṭaprakṛtayo janāḥ
05,071.016d*0374_01 duḥśāsanena pāpena tadā dyūte pravartite
05,071.016d*0374_02 anāthavat tadā devī draupadī sudurātmanā
05,071.016d*0374_03 ākṛṣya keśe rudatī sabhāyāṃ rājasaṃsadi
05,071.016d*0374_04 bhīṣmadroṇapramukhato gaur iti vyāhṛtā muhuḥ
05,071.016d*0374_05 bhavatā vāritāḥ sarve bhrātaro bhīmavikramāḥ
05,071.016d*0374_06 dharmapāśanibaddhāś ca na kiṃ cit pratipedire
05,071.017a etāś cānyāś ca paruṣā vācaḥ sa samudīrayan
05,071.017c ślāghate jñātimadhye sma tvayi pravrajite vanam
05,071.018a ye tatrāsan samānītās te dṛṣṭvā tvām anāgasam
05,071.018c aśrukaṇṭhā rudantaś ca sabhāyām āsate tadā
05,071.019a na cainam abhyanandaṃs te rājāno brāhmaṇaiḥ saha
05,071.019c sarve duryodhanaṃ tatra nindanti sma sabhāsadaḥ
05,071.020a kulīnasya ca yā nindā vadhaś cāmitrakarśana
05,071.020c mahāguṇo vadho rājan na tu nindā kujīvikā
05,071.021a tadaiva nihato rājan yadaiva nirapatrapaḥ
05,071.021c ninditaś ca mahārāja pṛthivyāṃ sarvarājasu
05,071.022a īṣatkāryo vadhas tasya yasya cāritram īdṛśam
05,071.022c praskambhanapratistabdhaś chinnamūla iva drumaḥ
05,071.023a vadhyaḥ sarpa ivānāryaḥ sarvalokasya durmatiḥ
05,071.023c jahy enaṃ tvam amitraghna mā rājan vicikitsithāḥ
05,071.024a sarvathā tvatkṣamaṃ caitad rocate ca mamānagha
05,071.024c yat tvaṃ pitari bhīṣme ca praṇipātaṃ samācareḥ
05,071.025a ahaṃ tu sarvalokasya gatvā chetsyāmi saṃśayam
05,071.025c yeṣām asti dvidhābhāvo rājan duryodhanaṃ prati
05,071.026a madhye rājñām ahaṃ tatra prātipauruṣikān guṇān
05,071.026c tava saṃkīrtayiṣyāmi ye ca tasya vyatikramāḥ
05,071.027a bruvatas tatra me vākyaṃ dharmārthasahitaṃ hitam
05,071.027c niśamya pārthivāḥ sarve nānājanapadeśvarāḥ
05,071.028a tvayi saṃpratipatsyante dharmātmā satyavāg iti
05,071.028c tasmiṃś cādhigamiṣyanti yathā lobhād avartata
05,071.029a garhayiṣyāmi caivainaṃ paurajānapadeṣv api
05,071.029c vṛddhabālān upādāya cāturvarṇyasamāgame
05,071.030a śamaṃ ced yācamānas tvaṃ na dharmaṃ tatra lapsyase
05,071.030c kurūn vigarhayiṣyanti dhṛtarāṣṭraṃ ca pārthivāḥ
05,071.031a tasmiṃl lokaparityakte kiṃ kāryam avaśiṣyate
05,071.031c hate duryodhane rājan yad anyat kriyatām iti
05,071.032a yātvā cāhaṃ kurūn sarvān yuṣmadartham ahāpayan
05,071.032c yatiṣye praśamaṃ kartuṃ lakṣayiṣye ca ceṣṭitam
05,071.033a kauravāṇāṃ pravṛttiṃ ca gatvā yuddhādhikārikām
05,071.033c niśāmya vinivartiṣye jayāya tava bhārata
05,071.034a sarvathā yuddham evāham āśaṃsāmi paraiḥ saha
05,071.034c nimittāni hi sarvāṇi tathā prādurbhavanti me
05,071.035a mṛgāḥ śakuntāś ca vadanti ghoraṃ; hastyaśvamukhyeṣu niśāmukheṣu
05,071.035c ghorāṇi rūpāṇi tathaiva cāgnir; varṇān bahūn puṣyati ghorarūpān
05,071.035e manuṣyalokakṣapaṇo 'tha ghoro; no ced anuprāpta ihāntakaḥ syāt
05,071.036a śastrāṇi patraṃ kavacān rathāṃś ca; nāgān dhvajāṃś ca pratipādayitvā
05,071.036c yodhāś ca sarve kṛtaniśramās te; bhavantu hastyaśvaratheṣu yattāḥ
05,071.036e sāṃgrāmikaṃ te yad upārjanīyaṃ; sarvaṃ samagraṃ kuru tan narendra
05,071.037a duryodhano na hy alam adya dātuṃ; jīvaṃs tavaitan nṛpate kathaṃ cit
05,071.037c yat te purastād abhavat samṛddhaṃ; dyūte hṛtaṃ pāṇḍavamukhya rājyam
05,072.001 bhīmasena uvāca
05,072.001a yathā yathaiva śāntiḥ syāt kurūṇāṃ madhusūdana
05,072.001c tathā tathaiva bhāṣethā mā sma yuddhena bhīṣayeḥ
05,072.002a amarṣī nityasaṃrabdhaḥ śreyodveṣī mahāmanāḥ
05,072.002c nograṃ duryodhano vācyaḥ sāmnaivainaṃ samācareḥ
05,072.003a prakṛtyā pāpasattvaś ca tulyacetāś ca dasyubhiḥ
05,072.003c aiśvaryamadamattaś ca kṛtavairaś ca pāṇḍavaiḥ
05,072.004a adīrghadarśī niṣṭhūrī kṣeptā krūraparākramaḥ
05,072.004c dīrghamanyur aneyaś ca pāpātmā nikṛtipriyaḥ
05,072.005a mriyetāpi na bhajyeta naiva jahyāt svakaṃ matam
05,072.005c tādṛśena śamaṃ kṛṣṇa manye paramaduṣkaram
05,072.006a suhṛdām apy avācīnas tyaktadharmaḥ priyānṛtaḥ
05,072.006c pratihanty eva suhṛdāṃ vācaś caiva manāṃsi ca
05,072.007a sa manyuvaśam āpannaḥ svabhāvaṃ duṣṭam āsthitaḥ
05,072.007c svabhāvāt pāpam anveti tṛṇais tunna ivoragaḥ
05,072.008a duryodhano hi yat senaḥ sarvathā viditas tava
05,072.008c yacchīlo yatsvabhāvaś ca yadbalo yatparākramaḥ
05,072.009a purā prasannāḥ kuravaḥ sahaputrās tathā vayam
05,072.009c indrajyeṣṭhā ivābhūma modamānāḥ sabāndhavāḥ
05,072.010a duryodhanasya krodhena bhāratā madhusūdana
05,072.010c dhakṣyante śiśirāpāye vanānīva hutāśanaiḥ
05,072.011a aṣṭādaśeme rājānaḥ prakhyātā madhusūdana
05,072.011c ye samuccicchidur jñātīn suhṛdaś ca sabāndhavān
05,072.012a asurāṇāṃ samṛddhānāṃ jvalatām iva tejasā
05,072.012c paryāyakāle dharmasya prāpte balir ajāyata
05,072.013a haihayānām udāvarto nīpānāṃ janamejayaḥ
05,072.013c bahulas tālajaṅghānāṃ kṛmīṇām uddhato vasuḥ
05,072.014a ajabinduḥ suvīrāṇāṃ surāṣṭrāṇāṃ kuśarddhikaḥ
05,072.014c arkajaś ca balīhānāṃ cīnānāṃ dhautamūlakaḥ
05,072.015a hayagrīvo videhānāṃ varapraś ca mahaujasām
05,072.015c bāhuḥ sundaravegānāṃ dīptākṣāṇāṃ purūravāḥ
05,072.016a sahajaś cedimatsyānāṃ pracetānāṃ bṛhadbalaḥ
05,072.016c dhāraṇaś cendravatsānāṃ mukuṭānāṃ vigāhanaḥ
05,072.017a śamaś ca nandivegānām ity ete kulapāṃsanāḥ
05,072.017c yugānte kṛṣṇa saṃbhūtāḥ kuleṣu puruṣādhamāḥ
05,072.018a apy ayaṃ naḥ kurūṇāṃ syād yugānte kālasaṃbhṛtaḥ
05,072.018c duryodhanaḥ kulāṅgāro jaghanyaḥ pāpapūruṣaḥ
05,072.019a tasmān mṛdu śanair enaṃ brūyā dharmārthasaṃhitam
05,072.019c kāmānubandhabahulaṃ nogram ugraparākramam
05,072.020a api duryodhanaṃ kṛṣṇa sarve vayam adhaścarāḥ
05,072.020c nīcair bhūtvānuyāsyāmo mā sma no bharatā naśan
05,072.021a apy udāsīnavṛttiḥ syād yathā naḥ kurubhiḥ saha
05,072.021c vāsudeva tathā kāryaṃ na kurūn anayaḥ spṛśet
05,072.022a vācyaḥ pitāmaho vṛddho ye ca kṛṣṇa sabhāsadaḥ
05,072.022c bhrātṝṇām astu saubhrātraṃ dhārtarāṣṭraḥ praśāmyatām
05,072.023a aham etad bravīmy evaṃ rājā caiva praśaṃsati
05,072.023c arjuno naiva yuddhārthī bhūyasī hi dayārjune
05,073.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,073.001a etac chrutvā mahābāhuḥ keśavaḥ prahasann iva
05,073.001c abhūtapūrvaṃ bhīmasya mārdavopagataṃ vacaḥ
05,073.002a girer iva laghutvaṃ tac chītatvam iva pāvake
05,073.002c matvā rāmānujaḥ śauriḥ śārṅgadhanvā vṛkodaram
05,073.003a saṃtejayaṃs tadā vāgbhir mātariśveva pāvakam
05,073.003c uvāca bhīmam āsīnaṃ kṛpayābhipariplutam
05,073.004a tvam anyadā bhīmasena yuddham eva praśaṃsasi
05,073.004c vadhābhinandinaḥ krūrān dhārtarāṣṭrān mimardiṣuḥ
05,073.005a na ca svapiṣi jāgarṣi nyubjaḥ śeṣe paraṃtapa
05,073.005c ghorām aśāntāṃ ruśatīṃ sadā vācaṃ prabhāṣase
05,073.006a niḥśvasann agnivarṇena saṃtaptaḥ svena manyunā
05,073.006c apraśāntamanā bhīma sadhūma iva pāvakaḥ
05,073.007a ekānte niṣṭanañ śeṣe bhārārta iva durbalaḥ
05,073.007c api tvāṃ ke cid unmattaṃ manyante 'tadvido janāḥ
05,073.008a ārujya vṛkṣān nirmūlān gajaḥ paribhujann iva
05,073.008c nighnan padbhiḥ kṣitiṃ bhīma niṣṭanan paridhāvasi
05,073.009a nāsmiñ jane 'bhiramase rahaḥ kṣiyasi pāṇḍava
05,073.009c nānyaṃ niśi divā vāpi kadā cid abhinandasi
05,073.010a akasmāt smayamānaś ca rahasy āsse rudann iva
05,073.010c jānvor mūrdhānam ādhāya ciram āsse pramīlitaḥ
05,073.011a bhrukuṭiṃ ca punaḥ kurvann oṣṭhau ca vilihann iva
05,073.011c abhīkṣṇaṃ dṛśyase bhīma sarvaṃ tan manyukāritam
05,073.012a yathā purastāt savitā dṛśyate śukram uccaran
05,073.012c yathā ca paścān nirmukto dhruvaṃ paryeti raśmivān
05,073.013a tathā satyaṃ bravīmy etan nāsti tasya vyatikramaḥ
05,073.013c hantāhaṃ gadayābhyetya duryodhanam amarṣaṇam
05,073.014a iti sma madhye bhrātṝṇāṃ satyenālabhase gadām
05,073.014c tasya te praśame buddhir dhīyate 'dya paraṃtapa
05,073.015a aho yuddhapratīpāni yuddhakāla upasthite
05,073.015c paśyasīvāpratīpāni kiṃ tvāṃ bhīr bhīma vindati
05,073.016a aho pārtha nimittāni viparītāni paśyasi
05,073.016c svapnānte jāgarānte ca tasmāt praśamam icchasi
05,073.017a aho nāśaṃsase kiṃ cit puṃstvaṃ klība ivātmani
05,073.017c kaśmalenābhipanno 'si tena te vikṛtaṃ manaḥ
05,073.018a udvepate te hṛdayaṃ manas te praviṣīdati
05,073.018c ūrustambhagṛhīto 'si tasmāt praśamam icchasi
05,073.019a anityaṃ kila martyasya cittaṃ pārtha calācalam
05,073.019c vātavegapracalitā aṣṭhīlā śālmaler iva
05,073.020a tavaiṣā vikṛtā buddhir gavāṃ vāg iva mānuṣī
05,073.020c manāṃsi pāṇḍuputrāṇāṃ majjayaty aplavān iva
05,073.021a idaṃ me mahad āścaryaṃ parvatasyeva sarpaṇam
05,073.021c yadīdṛśaṃ prabhāṣethā bhīmasenāsamaṃ vacaḥ
05,073.022a sa dṛṣṭvā svāni karmāṇi kule janma ca bhārata
05,073.022c uttiṣṭhasva viṣādaṃ mā kṛthā vīra sthiro bhava
05,073.023a na caitad anurūpaṃ te yat te glānir ariṃdama
05,073.023c yad ojasā na labhate kṣatriyo na tad aśnute
05,074.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,074.001a tathokto vāsudevena nityamanyur amarṣaṇaḥ
05,074.001c sadaśvavat samādhāvad babhāṣe tadanantaram
05,074.002a anyathā māṃ cikīrṣantam anyathā manyase 'cyuta
05,074.002c praṇītabhāvam atyantaṃ yudhi satyaparākramam
05,074.003a vettha dāśārha sattvaṃ me dīrghakālaṃ sahoṣitaḥ
05,074.003c uta vā māṃ na jānāsi plavan hrada ivālpavaḥ
05,074.003e tasmād apratirūpābhir vāgbhir māṃ tvaṃ samarchasi
05,074.004a kathaṃ hi bhīmasenaṃ māṃ jānan kaś cana mādhava
05,074.004c brūyād apratirūpāṇi yathā māṃ vaktum arhasi
05,074.005a tasmād idaṃ pravakṣyāmi vacanaṃ vṛṣṇinandana
05,074.005c ātmanaḥ pauruṣaṃ caiva balaṃ ca na samaṃ paraiḥ
05,074.006a sarvathā nāryakarmaitat praśaṃsā svayam ātmanaḥ
05,074.006c ativādāpaviddhas tu vakṣyāmi balam ātmanaḥ
05,074.007a paśyeme rodasī kṛṣṇa yayor āsann imāḥ prajāḥ
05,074.007c acale cāpy anante ca pratiṣṭhe sarvamātarau
05,074.008a yadīme sahasā kruddhe sameyātāṃ śile iva
05,074.008c aham ete nigṛhṇīyāṃ bāhubhyāṃ sacarācare
05,074.009a paśyaitad antaraṃ bāhvor mahāparighayor iva
05,074.009c ya etat prāpya mucyeta na taṃ paśyāmi pūruṣam
05,074.010a himavāṃś ca samudraś ca vajrī ca balabhit svayam
05,074.010c mayābhipannaṃ trāyeran balam āsthāya na trayaḥ
05,074.011a yudhyeyaṃ kṣatriyān sarvān pāṇḍaveṣv ātatāyinaḥ
05,074.011c adhaḥ pādatalenaitān adhiṣṭhāsyāmi bhūtale
05,074.012a na hi tvaṃ nābhijānāsi mama vikramam acyuta
05,074.012c yathā mayā vinirjitya rājāno vaśagāḥ kṛtāḥ
05,074.013a atha cen māṃ na jānāsi sūryasyevodyataḥ prabhām
05,074.013c vigāḍhe yudhi saṃbādhe vetsyase māṃ janārdana
05,074.014a kiṃ mātyavākṣīḥ paruṣair vraṇaṃ sūcyā ivānagha
05,074.014c yathāmati bravīmy etad viddhi mām adhikaṃ tataḥ
05,074.015a draṣṭāsi yudhi saṃbādhe pravṛtte vaiśase 'hani
05,074.015c mayā praṇunnān mātaṅgān rathinaḥ sādinas tathā
05,074.016a tathā narān abhikruddhaṃ nighnantaṃ kṣatriyarṣabhān
05,074.016c draṣṭā māṃ tvaṃ ca lokaś ca vikarṣantaṃ varān varān
05,074.017a na me sīdanti majjāno na mamodvepate manaḥ
05,074.017c sarvalokād abhikruddhān na bhayaṃ vidyate mama
05,074.018a kiṃ tu sauhṛdam evaitat kṛpayā madhusūdana
05,074.018c sarvāṃs titikṣe saṃkleśān mā sma no bharatā naśan
05,075.001 bhagavān uvāca
05,075.001a bhāvaṃ jijñāsamāno 'haṃ praṇayād idam abruvam
05,075.001c na cākṣepān na pāṇḍityān na krodhān na vivakṣayā
05,075.002a vedāhaṃ tava māhātmyam uta te veda yad balam
05,075.002c uta te veda karmāṇi na tvāṃ paribhavāmy aham
05,075.003a yathā cātmani kalyāṇaṃ saṃbhāvayasi pāṇḍava
05,075.003c sahasraguṇam apy etat tvayi saṃbhāvayāmy aham
05,075.004a yādṛśe ca kule janma sarvarājābhipūjite
05,075.004c bandhubhiś ca suhṛdbhiś ca bhīma tvam asi tādṛśaḥ
05,075.005a jijñāsanto hi dharmasya saṃdigdhasya vṛkodara
05,075.005c paryāyaṃ na vyavasyanti daivamānuṣayor janāḥ
05,075.006a sa eva hetur bhūtvā hi puruṣasyārthasiddhiṣu
05,075.006c vināśe 'pi sa evāsya saṃdigdhaṃ karma pauruṣam
05,075.007a anyathā paridṛṣṭāni kavibhir doṣadarśibhiḥ
05,075.007c anyathā parivartante vegā iva nabhasvataḥ
05,075.008a sumantritaṃ sunītaṃ ca nyāyataś copapāditam
05,075.008c kṛtaṃ mānuṣyakaṃ karma daivenāpi virudhyate
05,075.009a daivam apy akṛtaṃ karma pauruṣeṇa vihanyate
05,075.009c śītam uṣṇaṃ tathā varṣaṃ kṣutpipāse ca bhārata
05,075.010a yad anyad diṣṭabhāvasya puruṣasya svayaṃkṛtam
05,075.010c tasmād anavarodhaś ca vidyate tatra lakṣaṇam
05,075.011a lokasya nānyato vṛttiḥ pāṇḍavānyatra karmaṇaḥ
05,075.011b*0375_01 bāhuśālin mahāvīrya bhīmasena vicakṣaṇa
05,075.011b*0376_01 **** **** mātrā syād avadhāraṇe
05,075.011c evaṃbuddhiḥ pravarteta phalaṃ syād ubhayānvayāt
05,075.012a ya evaṃ kṛtabuddhiḥ san karmasv eva pravartate
05,075.012c nāsiddhau vyathate tasya na siddhau harṣam aśnute
05,075.013a tatreyam arthamātrā me bhīmasena vivakṣitā
05,075.013c naikāntasiddhir mantavyā kurubhiḥ saha saṃyuge
05,075.014a nātipraṇītaraśmiḥ syāt tathā bhavati paryaye
05,075.014c viṣādam arched glāniṃ vā etadarthaṃ bravīmi te
05,075.015a śvobhūte dhṛtarāṣṭrasya samīpaṃ prāpya pāṇḍava
05,075.015c yatiṣye praśamaṃ kartuṃ yuṣmadartham ahāpayan
05,075.016a śamaṃ cet te kariṣyanti tato 'nantaṃ yaśo mama
05,075.016c bhavatāṃ ca kṛtaḥ kāmas teṣāṃ ca śreya uttamam
05,075.017a te ced abhinivekṣyanti nābhyupaiṣyanti me vacaḥ
05,075.017c kuravo yuddham evātra raudraṃ karma bhaviṣyati
05,075.018a asmin yuddhe bhīmasena tvayi bhāraḥ samāhitaḥ
05,075.018c dhūr arjunena dhāryā syād voḍhavya itaro janaḥ
05,075.019a ahaṃ hi yantā bībhatsor bhavitā saṃyuge sati
05,075.019c dhanaṃjayasyaiṣa kāmo na hi yuddhaṃ na kāmaye
05,075.020a tasmād āśaṅkamāno 'haṃ vṛkodara matiṃ tava
05,075.020c tudann aklībayā vācā tejas te samadīpayam
05,076.001 arjuna uvāca
05,076.001a uktaṃ yudhiṣṭhireṇaiva yāvad vācyaṃ janārdana
05,076.001c tava vākyaṃ tu me śrutvā pratibhāti paraṃtapa
05,076.002a naiva praśamam atra tvaṃ manyase sukaraṃ prabho
05,076.002c lobhād vā dhṛtarāṣṭrasya dainyād vā samupasthitāt
05,076.003a aphalaṃ manyase cāpi puruṣasya parākramam
05,076.003c na cāntareṇa karmāṇi pauruṣeṇa phalodayaḥ
05,076.004a tad idaṃ bhāṣitaṃ vākyaṃ tathā ca na tathaiva ca
05,076.004c na caitad evaṃ draṣṭavyam asādhyam iti kiṃ cana
05,076.005a kiṃ caitan manyase kṛcchram asmākaṃ pāpam āditaḥ
05,076.005c kurvanti teṣāṃ karmāṇi yeṣāṃ nāsti phalodayaḥ
05,076.006a saṃpādyamānaṃ samyak ca syāt karma saphalaṃ prabho
05,076.006c sa tathā kṛṣṇa vartasva yathā śarma bhavet paraiḥ
05,076.007a pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca bhavān paramakaḥ suhṛt
05,076.007c surāṇām asurāṇāṃ ca yathā vīra prajāpatiḥ
05,076.008a kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca pratipatsva nirāmayam
05,076.008c asmaddhitam anuṣṭhātuṃ na manye tava duṣkaram
05,076.009a evaṃ cet kāryatām eti kāryaṃ tava janārdana
05,076.009c gamanād evam eva tvaṃ kariṣyasi na saṃśayaḥ
05,076.010a cikīrṣitam athānyat te tasmin vīra durātmani
05,076.010c bhaviṣyati tathā sarvaṃ yathā tava cikīrṣitam
05,076.011a śarma taiḥ saha vā no 'stu tava vā yac cikīrṣitam
05,076.011c vicāryamāṇo yaḥ kāmas tava kṛṣṇa sa no guruḥ
05,076.012a na sa nārhati duṣṭātmā vadhaṃ sasutabāndhavaḥ
05,076.012c yena dharmasute dṛṣṭvā na sā śrīr upamarṣitā
05,076.013a yac cāpy apaśyatopāyaṃ dharmiṣṭhaṃ madhusūdana
05,076.013c upāyena nṛśaṃsena hṛtā durdyūtadevinā
05,076.014a kathaṃ hi puruṣo jātaḥ kṣatriyeṣu dhanurdharaḥ
05,076.014c samāhūto nivarteta prāṇatyāge 'py upasthite
05,076.015a adharmeṇa jitān dṛṣṭvā vane pravrajitāṃs tathā
05,076.015c vadhyatāṃ mama vārṣṇeya nirgato 'sau suyodhanaḥ
05,076.016a na caitad adbhutaṃ kṛṣṇa mitrārthe yac cikīrṣasi
05,076.016c kriyā kathaṃ nu mukhyā syān mṛdunā vetareṇa vā
05,076.017a atha vā manyase jyāyān vadhas teṣām anantaram
05,076.017c tad eva kriyatām āśu na vicāryam atas tvayā
05,076.018a jānāsi hi yathā tena draupadī pāpabuddhinā
05,076.018c parikliṣṭā sabhāmadhye tac ca tasyāpi marṣitam
05,076.019a sa nāma samyag varteta pāṇḍaveṣv iti mādhava
05,076.019c na me saṃjāyate buddhir bījam uptam ivoṣare
05,076.020a tasmād yan manyase yuktaṃ pāṇḍavānāṃ ca yad dhitam
05,076.020c tad āśu kuru vārṣṇeya yan naḥ kāryam anantaram
05,077.001 bhagavān uvāca
05,077.001a evam etan mahābāho yathā vadasi pāṇḍava
05,077.001b*0377_01 pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca pratipatsye nirāmayam
05,077.001c sarvaṃ tv idaṃ samāyattaṃ bībhatso karmaṇor dvayoḥ
05,077.002a kṣetraṃ hi rasavac chuddhaṃ karṣakeṇopapāditam
05,077.002c ṛte varṣaṃ na kaunteya jātu nirvartayet phalam
05,077.003a tatra vai pauruṣaṃ brūyur āsekaṃ yatnakāritam
05,077.003c tatra cāpi dhruvaṃ paśyec choṣaṇaṃ daivakāritam
05,077.004a tad idaṃ niścitaṃ buddhyā pūrvair api mahātmabhiḥ
05,077.004c daive ca mānuṣe caiva saṃyuktaṃ lokakāraṇam
05,077.005a ahaṃ hi tat kariṣyāmi paraṃ puruṣakārataḥ
05,077.005c daivaṃ tu na mayā śakyaṃ karma kartuṃ kathaṃ cana
05,077.006a sa hi dharmaṃ ca satyaṃ ca tyaktvā carati durmatiḥ
05,077.006c na hi saṃtapyate tena tathārūpeṇa karmaṇā
05,077.007a tāṃ cāpi buddhiṃ pāpiṣṭhāṃ vardhayanty asya mantriṇaḥ
05,077.007c śakuniḥ sūtaputraś ca bhrātā duḥśāsanas tathā
05,077.008a sa hi tyāgena rājyasya na śamaṃ samupeṣyati
05,077.008c antareṇa vadhāt pārtha sānubandhaḥ suyodhanaḥ
05,077.009a na cāpi praṇipātena tyaktum icchati dharmarāṭ
05,077.009c yācyamānas tu rājyaṃ sa na pradāsyati durmatiḥ
05,077.010a na tu manye sa tad vācyo yad yudhiṣṭhiraśāsanam
05,077.010c uktaṃ prayojanaṃ tatra dharmarājena bhārata
05,077.011a tathā pāpas tu tat sarvaṃ na kariṣyati kauravaḥ
05,077.011c tasmiṃś cākriyamāṇe 'sau lokavadhyo bhaviṣyati
05,077.012a mama cāpi sa vadhyo vai jagataś cāpi bhārata
05,077.012c yena kaumārake yūyaṃ sarve viprakṛtās tathā
05,077.013a vipraluptaṃ ca vo rājyaṃ nṛśaṃsena durātmanā
05,077.013c na copaśāmyate pāpaḥ śriyaṃ dṛṣṭvā yudhiṣṭhire
05,077.014a asakṛc cāpy ahaṃ tena tvatkṛte pārtha bheditaḥ
05,077.014c na mayā tad gṛhītaṃ ca pāpaṃ tasya cikīrṣitam
05,077.015a jānāsi hi mahābāho tvam apy asya paraṃ matam
05,077.015c priyaṃ cikīrṣamāṇaṃ ca dharmarājasya mām api
05,077.016a sa jānaṃs tasya cātmānaṃ mama caiva paraṃ matam
05,077.016c ajānann iva cākasmād arjunādyābhiśaṅkase
05,077.017a yac cāpi paramaṃ divyaṃ tac cāpy avagataṃ tvayā
05,077.017c vidhānavihitaṃ pārtha kathaṃ śarma bhavet paraiḥ
05,077.018a yat tu vācā mayā śakyaṃ karmaṇā cāpi pāṇḍava
05,077.018c kariṣye tad ahaṃ pārtha na tv āśaṃse śamaṃ paraiḥ
05,077.019a kathaṃ goharaṇe brūyād icchañ śarma tathāvidham
05,077.019c yācyamāno 'pi bhīṣmeṇa saṃvatsaragate 'dhvani
05,077.020a tadaiva te parābhūtā yadā saṃkalpitās tvayā
05,077.020c lavaśaḥ kṣaṇaśaś cāpi na ca tuṣṭaḥ suyodhanaḥ
05,077.021a sarvathā tu mayā kāryaṃ dharmarājasya śāsanam
05,077.021c vibhāvyaṃ tasya bhūyaś ca karma pāpaṃ durātmanaḥ
05,078.001 nakula uvāca
05,078.001a uktaṃ bahuvidhaṃ vākyaṃ dharmarājena mādhava
05,078.001c dharmajñena vadānyena dharmayuktaṃ ca tattvataḥ
05,078.002a matam ājñāya rājñaś ca bhīmasenena mādhava
05,078.002c saṃśamo bāhuvīryaṃ ca khyāpitaṃ mādhavātmanaḥ
05,078.003a tathaiva phalgunenāpi yad uktaṃ tat tvayā śrutam
05,078.003c ātmanaś ca mataṃ vīra kathitaṃ bhavatāsakṛt
05,078.004a sarvam etad atikramya śrutvā paramataṃ bhavān
05,078.004c yat prāptakālaṃ manyethās tat kuryāḥ puruṣottama
05,078.005a tasmiṃs tasmin nimitte hi mataṃ bhavati keśava
05,078.005c prāptakālaṃ manuṣyeṇa svayaṃ kāryam ariṃdama
05,078.006a anyathā cintito hy arthaḥ punar bhavati so 'nyathā
05,078.006c anityamatayo loke narāḥ puruṣasattama
05,078.007a anyathā buddhayo hy āsann asmāsu vanavāsiṣu
05,078.007c adṛśyeṣv anyathā kṛṣṇa dṛśyeṣu punar anyathā
05,078.008a asmākam api vārṣṇeya vane vicaratāṃ tadā
05,078.008c na tathā praṇayo rājye yathā saṃprati vartate
05,078.009a nivṛttavanavāsān naḥ śrutvā vīra samāgatāḥ
05,078.009c akṣauhiṇyo hi saptemās tvatprasādāj janārdana
05,078.010a imān hi puruṣavyāghrān acintyabalapauruṣān
05,078.010c āttaśastrān raṇe dṛṣṭvā na vyathed iha kaḥ pumān
05,078.011a sa bhavān kurumadhye taṃ sāntvapūrvaṃ bhayānvitam
05,078.011c brūyād vākyaṃ yathā mando na vyatheta suyodhanaḥ
05,078.012a yudhiṣṭhiraṃ bhīmasenaṃ bībhatsuṃ cāparājitam
05,078.012c sahadevaṃ ca māṃ caiva tvāṃ ca rāmaṃ ca keśava
05,078.013a sātyakiṃ ca mahāvīryaṃ virāṭaṃ ca sahātmajam
05,078.013c drupadaṃ ca sahāmātyaṃ dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam
05,078.014a kāśirājaṃ ca vikrāntaṃ dhṛṣṭaketuṃ ca cedipam
05,078.014c māṃsaśoṇitabhṛn martyaḥ pratiyudhyeta ko yudhi
05,078.015a sa bhavān gamanād eva sādhayiṣyaty asaṃśayam
05,078.015c iṣṭam arthaṃ mahābāho dharmarājasya kevalam
05,078.016a viduraś caiva bhīṣmaś ca droṇaś ca sahabāhlikaḥ
05,078.016c śreyaḥ samarthā vijñātum ucyamānaṃ tvayānagha
05,078.017a te cainam anuneṣyanti dhṛtarāṣṭraṃ janādhipam
05,078.017c taṃ ca pāpasamācāraṃ sahāmātyaṃ suyodhanam
05,078.018a śrotā cārthasya viduras tvaṃ ca vaktā janārdana
05,078.018c kam ivārthaṃ vivartantaṃ sthāpayetāṃ na vartmani
05,079.001 sahadeva uvāca
05,079.001a yad etat kathitaṃ rājñā dharma eṣa sanātanaḥ
05,079.001c yathā tu yuddham eva syāt tathā kāryam ariṃdama
05,079.002a yadi praśamam iccheyuḥ kuravaḥ pāṇḍavaiḥ saha
05,079.002c tathāpi yuddhaṃ dāśārha yojayethāḥ sahaiva taiḥ
05,079.003a kathaṃ nu dṛṣṭvā pāñcālīṃ tathā kliṣṭāṃ sabhāgatām
05,079.003c avadhena praśāmyeta mama manyuḥ suyodhane
05,079.004a yadi bhīmārjunau kṛṣṇa dharmarājaś ca dhārmikaḥ
05,079.004c dharmam utsṛjya tenāhaṃ yoddhum icchāmi saṃyuge
05,079.004d*0378_01 brūhi madvacanaṃ kṛṣṇa suyodhanam apaṇḍitam
05,079.004d*0378_02 kṛcchre vane vā vastavyaṃ pure vā nāgasāhvaye
05,079.005 sātyakir uvāca
05,079.005a satyam āha mahābāho sahadevo mahāmatiḥ
05,079.005c duryodhanavadhe śāntis tasya kopasya me bhavet
05,079.006a jānāsi hi yathā dṛṣṭvā cīrājinadharān vane
05,079.006c tavāpi manyur udbhūto duḥkhitān prekṣya pāṇḍavān
05,079.007a tasmān mādrīsutaḥ śūro yad āha puruṣarṣabhaḥ
05,079.007c vacanaṃ sarvayodhānāṃ tan mataṃ puruṣottama
05,079.008 vaiśaṃpāyana uvāca
05,079.008a evaṃ vadati vākyaṃ tu yuyudhāne mahāmatau
05,079.008c subhīmaḥ siṃhanādo 'bhūd yodhānāṃ tatra sarvaśaḥ
05,079.009a sarve hi sarvato vīrās tad vacaḥ pratyapūjayan
05,079.009c sādhu sādhv iti śaineyaṃ harṣayanto yuyutsavaḥ
05,080.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,080.001a rājñas tu vacanaṃ śrutvā dharmārthasahitaṃ hitam
05,080.001c kṛṣṇā dāśārham āsīnam abravīc chokakarṣitā
05,080.002a sutā drupadarājasya svasitāyatamūrdhajā
05,080.002c saṃpūjya sahadevaṃ ca sātyakiṃ ca mahāratham
05,080.003a bhīmasenaṃ ca saṃśāntaṃ dṛṣṭvā paramadurmanāḥ
05,080.003c aśrupūrṇekṣaṇā vākyam uvācedaṃ manasvinī
05,080.004a viditaṃ te mahābāho dharmajña madhusūdana
05,080.004c yathā nikṛtim āsthāya bhraṃśitāḥ pāṇḍavāḥ sukhāt
05,080.005a dhṛtarāṣṭrasya putreṇa sāmātyena janārdana
05,080.005c yathā ca saṃjayo rājñā mantraṃ rahasi śrāvitaḥ
05,080.006a yudhiṣṭhireṇa dāśārha tac cāpi viditaṃ tava
05,080.006c yathoktaḥ saṃjayaś caiva tac ca sarvaṃ śrutaṃ tvayā
05,080.007a pañca nas tāta dīyantāṃ grāmā iti mahādyute
05,080.007c kuśasthalaṃ vṛkasthalam āsandī vāraṇāvatam
05,080.008a avasānaṃ mahābāho kiṃ cid eva tu pañcamam
05,080.008c iti duryodhano vācyaḥ suhṛdaś cāsya keśava
05,080.009a tac cāpi nākarod vākyaṃ śrutvā kṛṣṇa suyodhanaḥ
05,080.009c yudhiṣṭhirasya dāśārha hrīmataḥ saṃdhim icchataḥ
05,080.010a apradānena rājyasya yadi kṛṣṇa suyodhanaḥ
05,080.010c saṃdhim icchen na kartavyas tatra gatvā kathaṃ cana
05,080.011a śakṣyanti hi mahābāho pāṇḍavāḥ sṛñjayaiḥ saha
05,080.011c dhārtarāṣṭrabalaṃ ghoraṃ kruddhaṃ pratisamāsitum
05,080.012a na hi sāmnā na dānena śakyo 'rthas teṣu kaś cana
05,080.012c tasmāt teṣu na kartavyā kṛpā te madhusūdana
05,080.013a sāmnā dānena vā kṛṣṇa ye na śāmyanti śatravaḥ
05,080.013c moktavyas teṣu daṇḍaḥ syāj jīvitaṃ parirakṣatā
05,080.014a tasmāt teṣu mahādaṇḍaḥ kṣeptavyaḥ kṣipram acyuta
05,080.014c tvayā caiva mahābāho pāṇḍavaiḥ saha sṛñjayaiḥ
05,080.015a etat samarthaṃ pārthānāṃ tava caiva yaśaskaram
05,080.015c kriyamāṇaṃ bhavet kṛṣṇa kṣatrasya ca sukhāvaham
05,080.016a kṣatriyeṇa hi hantavyaḥ kṣatriyo lobham āsthitaḥ
05,080.016c akṣatriyo vā dāśārha svadharmam anutiṣṭhatā
05,080.017a anyatra brāhmaṇāt tāta sarvapāpeṣv avasthitāt
05,080.017c gurur hi sarvavarṇānāṃ brāhmaṇaḥ prasṛtāgrabhuk
05,080.018a yathāvadhye bhaved doṣo vadhyamāne janārdana
05,080.018c sa vadhyasyāvadhe dṛṣṭa iti dharmavido viduḥ
05,080.019a yathā tvāṃ na spṛśed eṣa doṣaḥ kṛṣṇa tathā kuru
05,080.019c pāṇḍavaiḥ saha dāśārha sṛñjayaiś ca sasainikaiḥ
05,080.020a punar uktaṃ ca vakṣyāmi viśrambheṇa janārdana
05,080.020c kā nu sīmantinī mādṛk pṛthivyām asti keśava
05,080.021a sutā drupadarājasya vedimadhyāt samutthitā
05,080.021c dhṛṣṭadyumnasya bhaginī tava kṛṣṇa priyā sakhī
05,080.022a ājamīḍhakulaṃ prāptā snuṣā pāṇḍor mahātmanaḥ
05,080.022c mahiṣī pāṇḍuputrāṇāṃ pañcendrasamavarcasām
05,080.023a sutā me pañcabhir vīraiḥ pañca jātā mahārathāḥ
05,080.023c abhimanyur yathā kṛṣṇa tathā te tava dharmataḥ
05,080.024a sāhaṃ keśagrahaṃ prāptā parikliṣṭā sabhāṃ gatā
05,080.024c paśyatāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ tvayi jīvati keśava
05,080.025a jīvatsu kauraveyeṣu pāñcāleṣv atha vṛṣṇiṣu
05,080.025c dāsībhūtāsmi pāpānāṃ sabhāmadhye vyavasthitā
05,080.026a nirāmarṣeṣv aceṣṭeṣu prekṣamāṇeṣu pāṇḍuṣu
05,080.026c trāhi mām iti govinda manasā kāṅkṣito 'si me
05,080.027a yatra māṃ bhagavān rājā śvaśuro vākyam abravīt
05,080.027c varaṃ vṛṇīṣva pāñcāli varārhāsi matāsi me
05,080.028a adāsāḥ pāṇḍavāḥ santu sarathāḥ sāyudhā iti
05,080.028c mayokte yatra nirmuktā vanavāsāya keśava
05,080.029a evaṃvidhānāṃ duḥkhānām abhijño 'si janārdana
05,080.029c trāhi māṃ puṇḍarīkākṣa sabhartṛjñātibāndhavām
05,080.030a nanv ahaṃ kṛṣṇa bhīṣmasya dhṛtarāṣṭrasya cobhayoḥ
05,080.030c snuṣā bhavāmi dharmeṇa sāhaṃ dāsīkṛtābhavam
05,080.031a dhig balaṃ bhīmasenasya dhik pārthasya dhanuṣmatām
05,080.031c yatra duryodhanaḥ kṛṣṇa muhūrtam api jīvati
05,080.032a yadi te 'ham anugrāhyā yadi te 'sti kṛpā mayi
05,080.032c dhārtarāṣṭreṣu vai kopaḥ sarvaḥ kṛṣṇa vidhīyatām
05,080.033a ity uktvā mṛdusaṃhāraṃ vṛjināgraṃ sudarśanam
05,080.033c sunīlam asitāpāṅgī puṇyagandhādhivāsitam
05,080.034a sarvalakṣaṇasaṃpannaṃ mahābhujagavarcasam
05,080.034c keśapakṣaṃ varārohā gṛhya savyena pāṇinā
05,080.035a padmākṣī puṇḍarīkākṣam upetya gajagāminī
05,080.035c aśrupūrṇekṣaṇā kṛṣṇā kṛṣṇaṃ vacanam abravīt
05,080.036a ayaṃ te puṇḍarīkākṣa duḥśāsanakaroddhṛtaḥ
05,080.036c smartavyaḥ sarvakāleṣu pareṣāṃ saṃdhim icchatā
05,080.037a yadi bhīmārjunau kṛṣṇa kṛpaṇau saṃdhikāmukau
05,080.037c pitā me yotsyate vṛddhaḥ saha putrair mahārathaiḥ
05,080.038a pañca caiva mahāvīryāḥ putrā me madhusūdana
05,080.038c abhimanyuṃ puraskṛtya yotsyanti kurubhiḥ saha
05,080.039a duḥśāsanabhujaṃ śyāmaṃ saṃchinnaṃ pāṃsuguṇṭhitam
05,080.039c yady ahaṃ taṃ na paśyāmi kā śāntir hṛdayasya me
05,080.040a trayodaśa hi varṣāṇi pratīkṣantyā gatāni me
05,080.040c nidhāya hṛdaye manyuṃ pradīptam iva pāvakam
05,080.041a vidīryate me hṛdayaṃ bhīmavākśalyapīḍitam
05,080.041c yo 'yam adya mahābāhur dharmaṃ samanupaśyati
05,080.042a ity uktvā bāṣpasannena kaṇṭhenāyatalocanā
05,080.042c ruroda kṛṣṇā sotkampaṃ sasvaraṃ bāṣpagadgadam
05,080.043a stanau pīnāyataśroṇī sahitāv abhivarṣatī
05,080.043c dravībhūtam ivātyuṣṇam utsṛjad vāri netrajam
05,080.044a tām uvāca mahābāhuḥ keśavaḥ parisāntvayan
05,080.044c acirād drakṣyase kṛṣṇe rudatīr bharatastriyaḥ
05,080.045a evaṃ tā bhīru rotsyanti nihatajñātibāndhavāḥ
05,080.045c hatamitrā hatabalā yeṣāṃ kruddhāsi bhāmini
05,080.046a ahaṃ ca tat kariṣyāmi bhīmārjunayamaiḥ saha
05,080.046c yudhiṣṭhiraniyogena daivāc ca vidhinirmitāt
05,080.047a dhārtarāṣṭrāḥ kālapakvā na cec chṛṇvanti me vacaḥ
05,080.047c śeṣyante nihatā bhūmau śvaśṛgālādanīkṛtāḥ
05,080.048a caled dhi himavāñ śailo medinī śatadhā bhavet
05,080.048c dyauḥ patec ca sanakṣatrā na me moghaṃ vaco bhavet
05,080.048d*0379_01 dyauḥ patet pṛthivī śīryed dhimavāñ chithilībhavet
05,080.048d*0380_01 śuṣyet toyanidhiḥ kṛṣṇe na me moghaṃ vaco bhavet
05,080.049a satyaṃ te pratijānāmi kṛṣṇe bāṣpo nigṛhyatām
05,080.049c hatāmitrāñ śriyā yuktān acirād drakṣyase patīn
05,081.001 arjuna uvāca
05,081.001a kurūṇām adya sarveṣāṃ bhavān suhṛd anuttamaḥ
05,081.001c saṃbandhī dayito nityam ubhayoḥ pakṣayor api
05,081.002a pāṇḍavair dhārtarāṣṭrāṇāṃ pratipādyam anāmayam
05,081.002c samarthaḥ praśamaṃ caiṣāṃ kartuṃ tvam asi keśava
05,081.003a tvam itaḥ puṇḍarīkākṣa suyodhanam amarṣaṇam
05,081.003c śāntyarthaṃ bhārataṃ brūyā yat tad vācyam amitrahan
05,081.004a tvayā dharmārthayuktaṃ ced uktaṃ śivam anāmayam
05,081.004c hitaṃ nādāsyate bālo diṣṭasya vaśam eṣyati
05,081.005 bhagavān uvāca
05,081.005a dharmyam asmaddhitaṃ caiva kurūṇāṃ yad anāmayam
05,081.005c eṣa yāsyāmi rājānaṃ dhṛtarāṣṭram abhīpsayā
05,081.006 vaiśaṃpāyana uvāca
05,081.006a tato vyapete tamasi sūrye vimala udgate
05,081.006c maitre muhūrte saṃprāpte mṛdvarciṣi divākare
05,081.007a kaumude māsi revatyāṃ śaradante himāgame
05,081.007c sphītasasyasukhe kāle kalyaḥ sattvavatāṃ varaḥ
05,081.008a maṅgalyāḥ puṇyanirghoṣā vācaḥ śṛṇvaṃś ca sūnṛtāḥ
05,081.008c brāhmaṇānāṃ pratītānām ṛṣīṇām iva vāsavaḥ
05,081.009a kṛtvā paurvāhṇikaṃ kṛtyaṃ snātaḥ śucir alaṃkṛtaḥ
05,081.009c upatasthe vivasvantaṃ pāvakaṃ ca janārdanaḥ
05,081.010a ṛṣabhaṃ pṛṣṭha ālabhya brāhmaṇān abhivādya ca
05,081.010c agniṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā paśyan kalyāṇam agrataḥ
05,081.011a tat pratijñāya vacanaṃ pāṇḍavasya janārdanaḥ
05,081.011c śiner naptāram āsīnam abhyabhāṣata sātyakim
05,081.012a ratha āropyatāṃ śaṅkhaś cakraṃ ca gadayā saha
05,081.012c upāsaṅgāś ca śaktyaś ca sarvapraharaṇāni ca
05,081.013a duryodhano hi duṣṭātmā karṇaś ca sahasaubalaḥ
05,081.013c na ca śatrur avajñeyaḥ prākṛto 'pi balīyasā
05,081.014a tatas tan matam ājñāya keśavasya puraḥsarāḥ
05,081.014c prasasrur yojayiṣyanto rathaṃ cakragadābhṛtaḥ
05,081.015a taṃ dīptam iva kālāgnim ākāśagam ivādhvagam
05,081.015c candrasūryaprakāśābhyāṃ cakrābhyāṃ samalaṃkṛtam
05,081.016a ardhacandraiś ca candraiś ca matsyaiḥ samṛgapakṣibhiḥ
05,081.016c puṣpaiś ca vividhaiś citraṃ maṇiratnaiś ca sarvaśaḥ
05,081.016c*0381_01 **** **** bhūṣaṇair vividhair api
05,081.016c*0381_02 vipraiś ca vividhaiś citrair
05,081.017a taruṇādityasaṃkāśaṃ bṛhantaṃ cārudarśanam
05,081.017c maṇihemavicitrāṅgaṃ sudhvajaṃ supatākinam
05,081.018a sūpaskaram anādhṛṣyaṃ vaiyāghraparivāraṇam
05,081.018c yaśoghnaṃ pratyamitrāṇāṃ yadūnāṃ nandivardhanam
05,081.019a vājibhiḥ sainyasugrīvameghapuṣpabalāhakaiḥ
05,081.019c snātaiḥ saṃpādayāṃ cakruḥ saṃpannaiḥ sarvasaṃpadā
05,081.020a mahimānaṃ tu kṛṣṇasya bhūya evābhivardhayan
05,081.020c sughoṣaḥ patagendreṇa dhvajena yuyuje rathaḥ
05,081.021a taṃ meruśikharaprakhyaṃ meghadundubhinisvanam
05,081.021b*0382_01 sārathyakarmadakṣeṇa rakṣitaṃ dārukeṇa ca
05,081.021b*0382_02 kṛtvā pradakṣiṇaṃ śauriḥ prasthānocitabhūṣaṇaḥ
05,081.021c āruroha rathaṃ śaurir vimānam iva puṇyakṛt
05,081.022a tataḥ sātyakim āropya prayayau puruṣottamaḥ
05,081.022c pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca rathaghoṣeṇa nādayan
05,081.023a vyapoḍhābhraghanaḥ kālaḥ kṣaṇena samapadyata
05,081.023c śivaś cānuvavau vāyuḥ praśāntam abhavad rajaḥ
05,081.024a pradakṣiṇānulomāś ca maṅgalyā mṛgapakṣiṇaḥ
05,081.024c prayāṇe vāsudevasya babhūvur anuyāyinaḥ
05,081.025a maṅgalyārthapadaiḥ śabdair anvavartanta sarvaśaḥ
05,081.025c sārasāḥ śatapatrāś ca haṃsāś ca madhusūdanam
05,081.026a mantrāhutimahāhomair hūyamānaś ca pāvakaḥ
05,081.026c pradakṣiṇaśikho bhūtvā vidhūmaḥ samapadyata
05,081.027a vasiṣṭho vāmadevaś ca bhūridyumno gayaḥ krathaḥ
05,081.027c śukranāradavālmīkā marutaḥ kuśiko bhṛguḥ
05,081.028a brahmadevarṣayaś caiva kṛṣṇaṃ yadusukhāvaham
05,081.028c pradakṣiṇam avartanta sahitā vāsavānujam
05,081.029a evam etair mahābhāgair maharṣigaṇasādhubhiḥ
05,081.029c pūjitaḥ prayayau kṛṣṇaḥ kurūṇāṃ sadanaṃ prati
05,081.029d*0383_01 devatābhyo namaskṛtya brāhmaṇān svasti vācya ca
05,081.029d*0383_02 prayayau puṇḍarīkākṣaḥ sātyakena sahācyutaḥ
05,081.030a taṃ prayāntam anuprāyāt kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
05,081.030c bhīmasenārjunau cobhau mādrīputrau ca pāṇḍavau
05,081.031a cekitānaś ca vikrānto dhṛṣṭaketuś ca cedipaḥ
05,081.031c drupadaḥ kāśirājaś ca śikhaṇḍī ca mahārathaḥ
05,081.032a dhṛṣṭadyumnaḥ saputraś ca virāṭaḥ kekayaiḥ saha
05,081.032c saṃsādhanārthaṃ prayayuḥ kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabham
05,081.033a tato 'nuvrajya govindaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
05,081.033c rājñāṃ sakāśe dyutimān uvācedaṃ vacas tadā
05,081.034a yo naiva kāmān na bhayān na lobhān nārthakāraṇāt
05,081.034c anyāyam anuvarteta sthirabuddhir alolupaḥ
05,081.035a dharmajño dhṛtimān prājñaḥ sarvabhūteṣu keśavaḥ
05,081.035c īśvaraḥ sarvabhūtānāṃ devadevaḥ pratāpavān
05,081.036a taṃ sarvaguṇasaṃpannaṃ śrīvatsakṛtalakṣaṇam
05,081.036c saṃpariṣvajya kaunteyaḥ saṃdeṣṭum upacakrame
05,081.037a yā sā bālyāt prabhṛty asmān paryavardhayatābalā
05,081.037c upavāsatapaḥśīlā sadā svastyayane ratā
05,081.038a devatātithipūjāsu guruśuśrūṣaṇe ratā
05,081.038c vatsalā priyaputrā ca priyāsmākaṃ janārdana
05,081.039a suyodhanabhayād yā no 'trāyatāmitrakarśana
05,081.039c mahato mṛtyusaṃbādhād uttaran naur ivārṇavāt
05,081.040a asmatkṛte ca satataṃ yayā duḥkhāni mādhava
05,081.040c anubhūtāny aduḥkhārhā tāṃ sma pṛccher anāmayam
05,081.041a bhṛśam āśvāsayeś caināṃ putraśokapariplutām
05,081.041c abhivādya svajethāś ca pāṇḍavān parikīrtayan
05,081.042a ūḍhāt prabhṛti duḥkhāni śvaśurāṇām ariṃdama
05,081.042c nikārān atadarhā ca paśyantī duḥkham aśnute
05,081.043a api jātu sa kālaḥ syāt kṛṣṇa duḥkhaviparyayaḥ
05,081.043c yad ahaṃ mātaraṃ kliṣṭāṃ sukhe dadhyām ariṃdama
05,081.044a pravrajanto 'nvadhāvat sā kṛpaṇā putragṛddhinī
05,081.044c rudatīm apahāyainām upagacchāma yad vanam
05,081.045a na nūnaṃ mriyate duḥkhaiḥ sā cej jīvati keśava
05,081.045c tathā putrādhibhir gāḍham ārtā hy ānartasatkṛtā
05,081.046a abhivādyā tu sā kṛṣṇa tvayā madvacanād vibho
05,081.046b*0384_01 saṃkṣāmyātha namaskāryā sarveṣāṃ vacanād api
05,081.046c dhṛtarāṣṭraś ca kauravyo rājānaś ca vayo 'dhikāḥ
05,081.047a bhīṣmaṃ droṇaṃ kṛpaṃ caiva mahārājaṃ ca bāhlikam
05,081.047c drauṇiṃ ca somadattaṃ ca sarvāṃś ca bharatān pṛthak
05,081.047d*0385_01 yathāvayo yathāsthānaṃ pūjayasva janārdana
05,081.048a viduraṃ ca mahāprājñaṃ kurūṇāṃ mantradhāriṇam
05,081.048c agādhabuddhiṃ dharmajñaṃ svajethā madhusūdana
05,081.049a ity uktvā keśavaṃ tatra rājamadhye yudhiṣṭhiraḥ
05,081.049c anujñāto nivavṛte kṛṣṇaṃ kṛtvā pradakṣiṇam
05,081.050a vrajann eva tu bībhatsuḥ sakhāyaṃ puruṣarṣabham
05,081.050c abravīt paravīraghnaṃ dāśārham aparājitam
05,081.051a yad asmākaṃ vibho vṛttaṃ purā vai mantraniścaye
05,081.051c ardharājyasya govinda viditaṃ sarvarājasu
05,081.052a tac ced dadyād asaṅgena satkṛtyānavamanya ca
05,081.052b*0386_01 dadāti govinda paraṃ dharmarājñe suyodhanaḥ
05,081.052c priyaṃ me syān mahābāho mucyeran mahato bhayāt
05,081.053a ataś ced anyathā kartā dhārtarāṣṭro 'nupāyavit
05,081.053c antaṃ nūnaṃ kariṣyāmi kṣatriyāṇāṃ janārdana
05,081.054a evam ukte pāṇḍavena paryahṛṣyad vṛkodaraḥ
05,081.054c muhur muhuḥ krodhavaśāt prāvepata ca pāṇḍavaḥ
05,081.055a vepamānaś ca kaunteyaḥ prākrośan mahato ravān
05,081.055c dhanaṃjayavacaḥ śrutvā harṣotsiktamanā bhṛśam
05,081.056a tasya taṃ ninadaṃ śrutvā saṃprāvepanta dhanvinaḥ
05,081.056c vāhanāni ca sarvāṇi śakṛnmūtraṃ prasusruvuḥ
05,081.057a ity uktvā keśavaṃ tatra tathā coktvā viniścayam
05,081.057c anujñāto nivavṛte pariṣvajya janārdanam
05,081.058a teṣu rājasu sarveṣu nivṛtteṣu janārdanaḥ
05,081.058c tūrṇam abhyapatad dhṛṣṭaḥ sainyasugrīvavāhanaḥ
05,081.059a te hayā vāsudevasya dārukeṇa pracoditāḥ
05,081.059c panthānam ācemur iva grasamānā ivāmbaram
05,081.060a athāpaśyan mahābāhur ṛṣīn adhvani keśavaḥ
05,081.060c brāhmyā śriyā dīpyamānān sthitān ubhayataḥ pathi
05,081.061a so 'vatīrya rathāt tūrṇam abhivādya janārdanaḥ
05,081.061c yathāvat tān ṛṣīn sarvān abhyabhāṣata pūjayan
05,081.062a kaccil lokeṣu kuśalaṃ kaccid dharmaḥ svanuṣṭhitaḥ
05,081.062c brāhmaṇānāṃ trayo varṇāḥ kaccit tiṣṭhanti śāsane
05,081.062d*0387_01 pitṛdevātithibhyaś ca kaccit pūjā svanuṣṭhitā
05,081.063a tebhyaḥ prayujya tāṃ pūjāṃ provāca madhusūdanaḥ
05,081.063c bhagavantaḥ kva saṃsiddhāḥ kā vīthī bhavatām iha
05,081.064a kiṃ vā bhagavatāṃ kāryam ahaṃ kiṃ karavāṇi vaḥ
05,081.064c kenārthenopasaṃprāptā bhagavanto mahītalam
05,081.064d*0388_01 evam uktāḥ keśavena munayaḥ saṃśitavratāḥ
05,081.064d*0388_02 nāradapramukhāḥ sarve pratyanandanta keśavam
05,081.064d*0388_03 adhaḥśirāḥ sarpamālī maharṣiḥ satyadevalaḥ
05,081.064d*0388_04 arvāvasuś ca jānuś ca maitreyaḥ śunako balī
05,081.064d*0388_05 bako dālbhyaḥ sthūlaśirāḥ kṛṣṇadvaipāyanas tathā
05,081.064d*0388_06 āyodadhaumyo dhaumyaś ca āṇimāṇḍavyakauśikau
05,081.064d*0388_07 dāmoṣṇīṣas triṣavaṇaḥ parṇādo ghaṭajānukaḥ
05,081.064d*0388_08 mauñjāyano vāyubhakṣaḥ pārāśaryo 'tha śārikaḥ
05,081.064d*0388_09 śīlavān aśanirdhātā śūnyapālo 'kṛtaśramaḥ
05,081.064d*0388_10 śvetaketuś ca katthāmā vaidaś cāpi hiraṇyadaḥ
05,081.065a tam abravīj jāmadagnya upetya madhusūdanam
05,081.065c pariṣvajya ca govindaṃ purā sucarite sakhā
05,081.066a devarṣayaḥ puṇyakṛto brāhmaṇāś ca bahuśrutāḥ
05,081.066c rājarṣayaś ca dāśārha mānayantas tapasvinaḥ
05,081.067a devāsurasya draṣṭāraḥ purāṇasya mahādyute
05,081.067c sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ didṛkṣantaś ca sarvataḥ
05,081.068a sabhāsadaś ca rājānas tvāṃ ca satyaṃ janārdana
05,081.068c etan mahat prekṣaṇīyaṃ draṣṭuṃ gacchāma keśava
05,081.069a dharmārthasahitā vācaḥ śrotum icchāma mādhava
05,081.069c tvayocyamānāḥ kuruṣu rājamadhye paraṃtapa
05,081.069d*0389_01 sabhāyāṃ madhurā vācaḥ śuśrūṣantas tvayeritāḥ
05,081.069d*0389_02 kurūṇāṃ pratipattiṃ ca śrotum icchāma keśava
05,081.070a bhīṣmadroṇādayaś caiva viduraś ca mahāmatiḥ
05,081.070c tvaṃ ca yādavaśārdūla sabhāyāṃ vai sameṣyatha
05,081.071a tava vākyāni divyāni tatra teṣāṃ ca mādhava
05,081.071c śrotum icchāma govinda satyāni ca śubhāni ca
05,081.071d*0390_01 tvatpādasparśasaṃśuddhā bhūmir duṣṭavivarjitā
05,081.071d*0390_02 dharmavṛddhyā śobhamānā prītiṃ cādhāsyatīha naḥ
05,081.072a āpṛṣṭo 'si mahābāho punar drakṣyāmahe vayam
05,081.072c yāhy avighnena vai vīra drakṣyāmas tvāṃ sabhāgatam
05,081.072d*0391_01 āsīnam āsane divye balatejaḥsamāhitam
05,082.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,082.001a prayāntaṃ devakīputraṃ paravīrarujo daśa
05,082.001c mahārathā mahābāhum anvayuḥ śastrapāṇayaḥ
05,082.002a padātīnāṃ sahasraṃ ca sādināṃ ca paraṃtapa
05,082.002c bhojyaṃ ca vipulaṃ rājan preṣyāś ca śataśo 'pare
05,082.003 janamejaya uvāca
05,082.003a kathaṃ prayāto dāśārho mahātmā madhusūdanaḥ
05,082.003c kāni vā vrajatas tasya nimittāni mahaujasaḥ
05,082.004 vaiśaṃpāyana uvāca
05,082.004a tasya prayāṇe yāny āsann adbhutāni mahātmanaḥ
05,082.004c tāni me śṛṇu divyāni daivāny autpātikāni ca
05,082.005a anabhre 'śaninirghoṣaḥ savidyutsamajāyata
05,082.005c anvag eva ca parjanyaḥ prāvarṣad vighane bhṛśam
05,082.006a pratyag ūhur mahānadyaḥ prāṅmukhāḥ sindhusattamāḥ
05,082.006c viparītā diśaḥ sarvā na prājñāyata kiṃ cana
05,082.007a prājvalann agnayo rājan pṛthivī samakampata
05,082.007c udapānāś ca kumbhāś ca prāsiñcañ śataśo jalam
05,082.008a tamaḥsaṃvṛtam apy āsīt sarvaṃ jagad idaṃ tadā
05,082.008c na diśo nādiśo rājan prajñāyante sma reṇunā
05,082.009a prādurāsīn mahāñ śabdaḥ khe śarīraṃ na dṛśyate
05,082.009c sarveṣu rājan deśeṣu tad adbhutam ivābhavat
05,082.010a prāmathnād dhāstinapuraṃ vāto dakṣiṇapaścimaḥ
05,082.010c ārujan gaṇaśo vṛkṣān paruṣo bhīmanisvanaḥ
05,082.011a yatra yatra tu vārṣṇeyo vartate pathi bhārata
05,082.011c tatra tatra sukho vāyuḥ sarvaṃ cāsīt pradakṣiṇam
05,082.012a vavarṣa puṣpavarṣaṃ ca kamalāni ca bhūriśaḥ
05,082.012c samaś ca panthā nirduḥkho vyapetakuśakaṇṭakaḥ
05,082.013a sa gacchan brāhmaṇai rājaṃs tatra tatra mahābhujaḥ
05,082.013c arcyate madhuparkaiś ca sumanobhir vasupradaḥ
05,082.014a taṃ kiranti mahātmānaṃ vanyaiḥ puṣpaiḥ sugandhibhiḥ
05,082.014c striyaḥ pathi samāgamya sarvabhūtahite ratam
05,082.015a sa śālibhavanaṃ ramyaṃ sarvasasyasamācitam
05,082.015c sukhaṃ paramadharmiṣṭham atyagād bharatarṣabha
05,082.016a paśyan bahupaśūn grāmān ramyān hṛdayatoṣaṇān
05,082.016c purāṇi ca vyatikrāman rāṣṭrāṇi vividhāni ca
05,082.017a nityahṛṣṭāḥ sumanaso bhāratair abhirakṣitāḥ
05,082.017c nodvignāḥ paracakrāṇām anayānām akovidāḥ
05,082.018a upaplavyād athāyāntaṃ janāḥ puranivāsinaḥ
05,082.018c pathy atiṣṭhanta sahitā viṣvaksenadidṛkṣayā
05,082.019a te tu sarve sunāmānam agnim iddham iva prabhum
05,082.019c arcayām āsur arcyaṃ taṃ deśātithim upasthitam
05,082.020a vṛkasthalaṃ samāsādya keśavaḥ paravīrahā
05,082.020c prakīrṇaraśmāv āditye vimale lohitāyati
05,082.021a avatīrya rathāt tūrṇaṃ kṛtvā śaucaṃ yathāvidhi
05,082.021c rathamocanam ādiśya saṃdhyām upaviveśa ha
05,082.022a dāruko 'pi hayān muktvā paricarya ca śāstrataḥ
05,082.022c mumoca sarvaṃ varmāṇi muktvā cainān avāsṛjat
05,082.023a abhyatītya tu tat sarvam uvāca madhusūdanaḥ
05,082.023c yudhiṣṭhirasya kāryārtham iha vatsyāmahe kṣapām
05,082.024a tasya tan matam ājñāya cakrur āvasathaṃ narāḥ
05,082.024c kṣaṇena cānnapānāni guṇavanti samārjayan
05,082.025a tasmin grāme pradhānās tu ya āsan brāhmaṇā nṛpa
05,082.025c āryāḥ kulīnā hrīmanto brāhmīṃ vṛttim anuṣṭhitāḥ
05,082.026a te 'bhigamya mahātmānaṃ hṛṣīkeśam ariṃdamam
05,082.026c pūjāṃ cakrur yathānyāyam āśīrmaṅgalasaṃyutām
05,082.027a te pūjayitvā dāśārhaṃ sarvalokeṣu pūjitam
05,082.027c nyavedayanta veśmāni ratnavanti mahātmane
05,082.028a tān prabhuḥ kṛtam ity uktvā satkṛtya ca yathārhataḥ
05,082.028c abhyetya teṣāṃ veśmāni punar āyāt sahaiva taiḥ
05,082.029a sumṛṣṭaṃ bhojayitvā ca brāhmaṇāṃs tatra keśavaḥ
05,082.029c bhuktvā ca saha taiḥ sarvair avasat tāṃ kṣapāṃ sukham
05,083.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,083.001a tathā dūtaiḥ samājñāya āyāntaṃ madhusūdanam
05,083.001c dhṛtarāṣṭro 'bravīd bhīṣmam arcayitvā mahābhujam
05,083.002a droṇaṃ ca saṃjayaṃ caiva viduraṃ ca mahāmatim
05,083.002c duryodhanaṃ ca sāmātyaṃ hṛṣṭaromābravīd idam
05,083.003a adbhutaṃ mahad āścaryaṃ śrūyate kurunandana
05,083.003c striyo bālāś ca vṛddhāś ca kathayanti gṛhe gṛhe
05,083.004a satkṛtyācakṣate cānye tathaivānye samāgatāḥ
05,083.004c pṛthagvādāś ca vartante catvareṣu sabhāsu ca
05,083.005a upayāsyati dāśārhaḥ pāṇḍavārthe parākramī
05,083.005c sa no mānyaś ca pūjyaś ca sarvathā madhusūdanaḥ
05,083.006a tasmin hi yātrā lokasya bhūtānām īśvaro hi saḥ
05,083.006c tasmin dhṛtiś ca vīryaṃ ca prajñā caujaś ca mādhave
05,083.007a sa mānyatāṃ naraśreṣṭhaḥ sa hi dharmaḥ sanātanaḥ
05,083.007c pūjito hi sukhāya syād asukhaḥ syād apūjitaḥ
05,083.008a sa cet tuṣyati dāśārha upacārair ariṃdamaḥ
05,083.008c kṛtsnān sarvān abhiprāyān prāpsyāmaḥ sarvarājasu
05,083.009a tasya pūjārtham adyaiva saṃvidhatsva paraṃtapa
05,083.009c sabhāḥ pathi vidhīyantāṃ sarvakāmasamāhitāḥ
05,083.010a yathā prītir mahābāho tvayi jāyeta tasya vai
05,083.010c tathā kuruṣva gāndhāre kathaṃ vā bhīṣma manyase
05,083.011a tato bhīṣmādayaḥ sarve dhṛtarāṣṭraṃ janādhipam
05,083.011c ūcuḥ paramam ity evaṃ pūjayanto 'sya tad vacaḥ
05,083.012a teṣām anumataṃ jñātvā rājā duryodhanas tadā
05,083.012c sabhāvāstūni ramyāṇi pradeṣṭum upacakrame
05,083.013a tato deśeṣu deśeṣu ramaṇīyeṣu bhāgaśaḥ
05,083.013c sarvaratnasamākīrṇāḥ sabhāś cakrur anekaśaḥ
05,083.014a āsanāni vicitrāṇi yuktāni vividhair guṇaiḥ
05,083.014c striyo gandhān alaṃkārān sūkṣmāṇi vasanāni ca
05,083.015a guṇavanty annapānāni bhojyāni vividhāni ca
05,083.015c mālyāni ca sugandhīni tāni rājā dadau tataḥ
05,083.016a viśeṣataś ca vāsārthaṃ sabhāṃ grāme vṛkasthale
05,083.016c vidadhe kauravo rājā bahuratnāṃ manoramām
05,083.017a etad vidhāya vai sarvaṃ devārham atimānuṣam
05,083.017c ācakhyau dhṛtarāṣṭrāya rājā duryodhanas tadā
05,083.018a tāḥ sabhāḥ keśavaḥ sarvā ratnāni vividhāni ca
05,083.018c asamīkṣyaiva dāśārha upāyāt kurusadma tat
05,084.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,084.001a upaplavyād iha kṣattar upayāto janārdanaḥ
05,084.001c vṛkasthale nivasati sa ca prātar iheṣyati
05,084.002a āhukānām adhipatiḥ purogaḥ sarvasātvatām
05,084.002c mahāmanā mahāvīryo mahāmātro janārdanaḥ
05,084.003a sphītasya vṛṣṇivaṃśasya bhartā goptā ca mādhavaḥ
05,084.003c trayāṇām api lokānāṃ bhagavān prapitāmahaḥ
05,084.004a vṛṣṇyandhakāḥ sumanaso yasya prajñām upāsate
05,084.004c ādityā vasavo rudrā yathā buddhiṃ bṛhaspateḥ
05,084.005a tasmai pūjāṃ prayokṣyāmi dāśārhāya mahātmane
05,084.005c pratyakṣaṃ tava dharmajña tan me kathayataḥ śṛṇu
05,084.006a ekavarṇaiḥ sukṛṣṇāṅgair bāhlijātair hayottamaiḥ
05,084.006c caturyuktān rathāṃs tasmai raukmān dāsyāmi ṣoḍaśa
05,084.007a nityaprabhinnān mātaṅgān īṣādantān prahāriṇaḥ
05,084.007c aṣṭānucaram ekaikam aṣṭau dāsyāmi keśave
05,084.008a dāsīnām aprajātānāṃ śubhānāṃ rukmavarcasām
05,084.008c śatam asmai pradāsyāmi dāsānām api tāvataḥ
05,084.009a āvikaṃ bahu susparśaṃ pārvatīyair upāhṛtam
05,084.009c tad apy asmai pradāsyāmi sahasrāṇi daśāṣṭa ca
05,084.010a ajinānāṃ sahasrāṇi cīnadeśodbhavāni ca
05,084.010c tāny apy asmai pradāsyāmi yāvad arhati keśavaḥ
05,084.011a divā rātrau ca bhāty eṣa sutejā vimalo maṇiḥ
05,084.011c tam apy asmai pradāsyāmi tam apy arhati keśavaḥ
05,084.012a ekenāpi pataty ahnā yojanāni caturdaśa
05,084.012c yānam aśvatarīyuktaṃ dāsye tasmai tad apy aham
05,084.013a yāvanti vāhanāny asya yāvantaḥ puruṣāś ca te
05,084.013c tato 'ṣṭaguṇam apy asmai bhojyaṃ dāsyāmy ahaṃ sadā
05,084.014a mama putrāś ca pautrāś ca sarve duryodhanād ṛte
05,084.014c pratyudyāsyanti dāśārhaṃ rathair mṛṣṭair alaṃkṛtāḥ
05,084.015a svalaṃkṛtāś ca kalyāṇyaḥ pādair eva sahasraśaḥ
05,084.015c vāramukhyā mahābhāgaṃ pratyudyāsyanti keśavam
05,084.016a nagarād api yāḥ kāś cid gamiṣyanti janārdanam
05,084.016c draṣṭuṃ kanyāś ca kalyāṇyas tāś ca yāsyanty anāvṛtāḥ
05,084.017a sastrīpuruṣabālaṃ hi nagaraṃ madhusūdanam
05,084.017c udīkṣate mahātmānaṃ bhānumantam iva prajāḥ
05,084.018a mahādhvajapatākāś ca kriyantāṃ sarvatodiśam
05,084.018c jalāvasikto virajāḥ panthās tasyeti cānvaśāt
05,084.019a duḥśāsanasya ca gṛhaṃ duryodhanagṛhād varam
05,084.019c tad asya kriyatāṃ kṣipraṃ susaṃmṛṣṭam alaṃkṛtam
05,084.020a etad dhi rucirākāraiḥ prāsādair upaśobhitam
05,084.020c śivaṃ ca ramaṇīyaṃ ca sarvartu sumahādhanam
05,084.021a sarvam asmin gṛhe ratnaṃ mama duryodhanasya ca
05,084.021c yad yad arhet sa vārṣṇeyas tat tad deyam asaṃśayam
05,085.001 vidura uvāca
05,085.001a rājan bahumataś cāsi trailokyasyāpi sattamaḥ
05,085.001c saṃbhāvitaś ca lokasya saṃmataś cāsi bhārata
05,085.002a yat tvam evaṃgate brūyāḥ paścime vayasi sthitaḥ
05,085.002c śāstrād vā supratarkād vā susthiraḥ sthaviro hy asi
05,085.003a lekhāśmanīva bhāḥ sūrye mahormir iva sāgare
05,085.003c dharmas tvayi mahān rājann iti vyavasitāḥ prajāḥ
05,085.004a sadaiva bhāvito loko guṇaughais tava pārthiva
05,085.004c guṇānāṃ rakṣaṇe nityaṃ prayatasva sabāndhavaḥ
05,085.005a ārjavaṃ pratipadyasva mā bālyād bahudhā naśīḥ
05,085.005c rājyaṃ putrāṃś ca pautrāṃś ca suhṛdaś cāpi supriyān
05,085.006a yat tvaṃ ditsasi kṛṣṇāya rājann atithaye bahu
05,085.006c etad anyac ca dāśārhaḥ pṛthivīm api cārhati
05,085.007a na tu tvaṃ dharmam uddiśya tasya vā priyakāraṇāt
05,085.007c etad icchasi kṛṣṇāya satyenātmānam ālabhe
05,085.008a māyaiṣātattvam evaitac chadmaitad bhūridakṣiṇa
05,085.008c jānāmi te mataṃ rājan gūḍhaṃ bāhyena karmaṇā
05,085.009a pañca pañcaiva lipsanti grāmakān pāṇḍavā nṛpa
05,085.009c na ca ditsasi tebhyas tāṃs tac chamaṃ kaḥ kariṣyati
05,085.010a arthena tu mahābāhuṃ vārṣṇeyaṃ tvaṃ jihīrṣasi
05,085.010c anenaivābhyupāyena pāṇḍavebhyo bibhitsasi
05,085.011a na ca vittena śakyo 'sau nodyamena na garhayā
05,085.011c anyo dhanaṃjayāt kartum etat tattvaṃ bravīmi te
05,085.012a veda kṛṣṇasya māhātmyaṃ vedāsya dṛḍhabhaktitām
05,085.012c atyājyam asya jānāmi prāṇais tulyaṃ dhanaṃjayam
05,085.013a anyat kumbhād apāṃ pūrṇād anyat pādāvasecanāt
05,085.013c anyat kuśalasaṃpraśnān naiṣiṣyati janārdanaḥ
05,085.014a yat tv asya priyam ātithyaṃ mānārhasya mahātmanaḥ
05,085.014c tad asmai kriyatāṃ rājan mānārho hi janārdanaḥ
05,085.015a āśaṃsamānaḥ kalyāṇaṃ kurūn abhyeti keśavaḥ
05,085.015c yenaiva rājann arthena tad evāsmā upākuru
05,085.016a śamam icchati dāśārhas tava duryodhanasya ca
05,085.016c pāṇḍavānāṃ ca rājendra tad asya vacanaṃ kuru
05,085.017a pitāsi rājan putrās te vṛddhas tvaṃ śiśavaḥ pare
05,085.017c vartasva pitṛvat teṣu vartante te hi putravat
05,085.017d*0392_01 nirvairān matsyapāñcālān pāṇḍavān kurubhiḥ saha
05,085.017d*0392_02 kṛtvā sukhaṃ yathādharmaṃ kīrtiṃ ca samavāpnuhi
05,086.001 duryodhana uvāca
05,086.001a yad āha viduraḥ kṛṣṇe sarvaṃ tat satyam ucyate
05,086.001c anurakto hy asaṃhāryaḥ pārthān prati janārdanaḥ
05,086.002a yat tu satkārasaṃyuktaṃ deyaṃ vasu janārdane
05,086.002c anekarūpaṃ rājendra na tad deyaṃ kadā cana
05,086.003a deśaḥ kālas tathāyukto na hi nārhati keśavaḥ
05,086.003c maṃsyaty adhokṣajo rājan bhayād arcati mām iti
05,086.004a avamānaś ca yatra syāt kṣatriyasya viśāṃ pate
05,086.004c na tat kuryād budhaḥ kāryam iti me niścitā matiḥ
05,086.005a sa hi pūjyatamo devaḥ kṛṣṇaḥ kamalalocanaḥ
05,086.005c trayāṇām api lokānāṃ viditaṃ mama sarvathā
05,086.006a na tu tasmin pradeyaṃ syāt tathā kāryagatiḥ prabho
05,086.006c vigrahaḥ samupārabdho na hi śāmyaty avigrahāt
05,086.007 vaiśaṃpāyana uvāca
05,086.007a tasya tad vacanaṃ śrutvā bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ
05,086.007c vaicitravīryaṃ rājānam idaṃ vacanam abravīt
05,086.008a satkṛto 'satkṛto vāpi na krudhyeta janārdanaḥ
05,086.008c nālam anyam avajñātum avajñāto 'pi keśavaḥ
05,086.009a yat tu kāryaṃ mahābāho manasā kāryatāṃ gatam
05,086.009c sarvopāyair na tac chakyaṃ kena cit kartum anyathā
05,086.010a sa yad brūyān mahābāhus tat kāryam aviśaṅkayā
05,086.010c vāsudevena tīrthena kṣipraṃ saṃśāmya pāṇḍavaiḥ
05,086.011a dharmyam arthyaṃ sa dharmātmā dhruvaṃ vaktā janārdanaḥ
05,086.011c tasmin vācyāḥ priyā vāco bhavatā bāndhavaiḥ saha
05,086.012 duryodhana uvāca
05,086.012a na paryāyo 'sti yad rājañ śriyaṃ niṣkevalām aham
05,086.012c taiḥ sahemām upāśnīyāṃ jīvañ jīvaiḥ pitāmaha
05,086.013a idaṃ tu sumahat kāryaṃ śṛṇu me yat samarthitam
05,086.013b*0393_01 na bhedasyāntaraṃ dātuṃ prayāṇāyāsya vā punaḥ
05,086.013c parāyaṇaṃ pāṇḍavānāṃ niyaṃsyāmi janārdanam
05,086.014a tasmin baddhe bhaviṣyanti vṛṣṇayaḥ pṛthivī tathā
05,086.014c pāṇḍavāś ca vidheyā me sa ca prātar iheṣyati
05,086.015a atropāyaṃ yathā samyaṅ na budhyeta janārdanaḥ
05,086.015c na cāpāyo bhavet kaś cit tad bhavān prabravītu me
05,086.016 vaiśaṃpāyana uvāca
05,086.016a tasya tad vacanaṃ śrutvā ghoraṃ kṛṣṇābhisaṃhitam
05,086.016c dhṛtarāṣṭraḥ sahāmātyo vyathito vimanābhavat
05,086.017a tato duryodhanam idaṃ dhṛtarāṣṭro 'bravīd vacaḥ
05,086.017c maivaṃ vocaḥ prajāpāla naiṣa dharmaḥ sanātanaḥ
05,086.018a dūtaś ca hi hṛṣīkeśaḥ saṃbandhī ca priyaś ca naḥ
05,086.018c apāpaḥ kauraveyeṣu kathaṃ bandhanam arhati
05,086.019 bhīṣma uvāca
05,086.019a parīto dhṛtarāṣṭrāyaṃ tava putraḥ sumandadhīḥ
05,086.019c vṛṇoty anarthaṃ na tv arthaṃ yācyamānaḥ suhṛdgaṇaiḥ
05,086.020a imam utpathi vartantaṃ pāpaṃ pāpānubandhinam
05,086.020c vākyāni suhṛdāṃ hitvā tvam apy asyānuvartase
05,086.021a kṛṣṇam akliṣṭakarmāṇam āsādyāyaṃ sudurmatiḥ
05,086.021c tava putraḥ sahāmātyaḥ kṣaṇena na bhaviṣyati
05,086.022a pāpasyāsya nṛśaṃsasya tyaktadharmasya durmateḥ
05,086.022c notsahe 'narthasaṃyuktāṃ vācaṃ śrotuṃ kathaṃ cana
05,086.023 vaiśaṃpāyana uvāca
05,086.023a ity uktvā bharataśreṣṭho vṛddhaḥ paramamanyumān
05,086.023c utthāya tasmāt prātiṣṭhad bhīṣmaḥ satyaparākramaḥ
05,087.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,087.001a prātar utthāya kṛṣṇas tu kṛtavān sarvam āhnikam
05,087.001c brāhmaṇair abhyanujñātaḥ prayayau nagaraṃ prati
05,087.002a taṃ prayāntaṃ mahābāhum anujñāpya tato nṛpa
05,087.002c paryavartanta te sarve vṛkasthalanivāsinaḥ
05,087.002d*0394_01 prayayau puṇḍarīkākṣaḥ kurūṇāṃ sadanaṃ prati
05,087.002d*0394_02 ācakramuś ca panthānaṃ grasamānā ivāmbaram
05,087.002d*0394_03 dārukeṇa pracoditā hayās tasya mahātmanaḥ
05,087.002d*0394_04 annāni śayyā vāsāṃsi tathā ratnāni sarvaśaḥ
05,087.002d*0394_05 duryodhanena kṛṣṇārthaṃ pathi saṃvihitaṃ bahu
05,087.002d*0394_06 tāḥ sabhāḥ puṇḍarīkākṣo ratnāni ca mahāyaśāḥ
05,087.002d*0394_07 nābhyanandan mahābāhur upāyāt kurusaṃsadam
05,087.003a dhārtarāṣṭrās tam āyāntaṃ pratyujjagmuḥ svalaṃkṛtāḥ
05,087.003c duryodhanam ṛte sarve bhīṣmadroṇakṛpādayaḥ
05,087.004a paurāś ca bahulā rājan hṛṣīkeśaṃ didṛkṣavaḥ
05,087.004c yānair bahuvidhair anye padbhir eva tathāpare
05,087.005a sa vai pathi samāgamya bhīṣmeṇākliṣṭakarmaṇā
05,087.005c droṇena dhārtarāṣṭraiś ca tair vṛto nagaraṃ yayau
05,087.006a kṛṣṇasaṃmānanārthaṃ ca nagaraṃ samalaṃkṛtam
05,087.006c babhūvū rājamārgāś ca bahuratnasamācitāḥ
05,087.007a na sma kaś cid gṛhe rājaṃs tad āsīd bharatarṣabha
05,087.007c na strī na vṛddho na śiśur vāsudevadidṛkṣayā
05,087.008a rājamārge narā na sma saṃbhavanty avaniṃ gatāḥ
05,087.008c tathā hi sumahad rājan hṛṣīkeśapraveśane
05,087.009a āvṛtāni varastrībhir gṛhāṇi sumahānty api
05,087.009c pracalantīva bhāreṇa dṛśyante sma mahītale
05,087.010a tathā ca gatimantas te vāsudevasya vājinaḥ
05,087.010c pranaṣṭagatayo 'bhūvan rājamārge narair vṛte
05,087.011a sa gṛhaṃ dhṛtarāṣṭrasya prāviśac chatrukarśanaḥ
05,087.011c pāṇḍuraṃ puṇḍarīkākṣaḥ prāsādair upaśobhitam
05,087.012a tisraḥ kakṣyā vyatikramya keśavo rājaveśmanaḥ
05,087.012c vaicitravīryaṃ rājānam abhyagacchad ariṃdamaḥ
05,087.013a abhyāgacchati dāśārhe prajñācakṣur nareśvaraḥ
05,087.013c sahaiva droṇabhīṣmābhyām udatiṣṭhan mahāyaśāḥ
05,087.014a kṛpaś ca somadattaś ca mahārājaś ca bāhlikaḥ
05,087.014c āsanebhyo 'calan sarve pūjayanto janārdanam
05,087.015a tato rājānam āsādya dhṛtarāṣṭraṃ yaśasvinam
05,087.015c sa bhīṣmaṃ pūjayām āsa vārṣṇeyo vāgbhir añjasā
05,087.015d*0395_01 te svadharmān akurvanta saṃpūjya madhusūdanam
05,087.016a teṣu dharmānupūrvīṃ tāṃ prayujya madhusūdanaḥ
05,087.016c yathāvayaḥ samīyāya rājabhis tatra mādhavaḥ
05,087.017a atha droṇaṃ saputraṃ sa bāhlīkaṃ ca yaśasvinam
05,087.017c kṛpaṃ ca somadattaṃ ca samīyāya janārdanaḥ
05,087.018a tatrāsīd ūrjitaṃ mṛṣṭaṃ kāñcanaṃ mahad āsanam
05,087.018c śāsanād dhṛtarāṣṭrasya tatropāviśad acyutaḥ
05,087.019a atha gāṃ madhuparkaṃ cāpy udakaṃ ca janārdane
05,087.019c upajahrur yathānyāyaṃ dhṛtarāṣṭrapurohitāḥ
05,087.020a kṛtātithyas tu govindaḥ sarvān parihasan kurūn
05,087.020c āste saṃbandhakaṃ kurvan kurubhiḥ parivāritaḥ
05,087.021a so 'rcito dhṛtarāṣṭreṇa pūjitaś ca mahāyaśāḥ
05,087.021c rājānaṃ samanujñāpya nirākrāmad ariṃdamaḥ
05,087.022a taiḥ sametya yathānyāyaṃ kurubhiḥ kurusaṃsadi
05,087.022c vidurāvasathaṃ ramyam upātiṣṭhata mādhavaḥ
05,087.023a viduraḥ sarvakalyāṇair abhigamya janārdanam
05,087.023c arcayām āsa dāśārhaṃ sarvakāmair upasthitam
05,087.023d*0396_01 yā prītiḥ puṇḍarīkākṣa tavāgamanakāraṇāt
05,087.024a kṛtātithyaṃ tu govindaṃ viduraḥ sarvadharmavit
05,087.024c kuśalaṃ pāṇḍuputrāṇām apṛcchan madhusūdanam
05,087.025a prīyamāṇasya suhṛdo viduṣo buddhisattamaḥ
05,087.025c dharmanityasya ca tadā gatadoṣasya dhīmataḥ
05,087.026a tasya sarvaṃ savistāraṃ pāṇḍavānāṃ viceṣṭitam
05,087.026c kṣattur ācaṣṭa dāśārhaḥ sarvapratyakṣadarśivān
05,088.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,088.001a athopagamya viduram aparāhṇe janārdanaḥ
05,088.001c pitṛṣvasāraṃ govindaḥ so 'bhyagacchad ariṃdamaḥ
05,088.002a sā dṛṣṭvā kṛṣṇam āyāntaṃ prasannādityavarcasam
05,088.002c kaṇṭhe gṛhītvā prākrośat pṛthā pārthān anusmaran
05,088.003a teṣāṃ sattvavatāṃ madhye govindaṃ sahacāriṇam
05,088.003c cirasya dṛṣṭvā vārṣṇeyaṃ bāṣpam āhārayat pṛthā
05,088.004a sābravīt kṛṣṇam āsīnaṃ kṛtātithyaṃ yudhāṃ patim
05,088.004c bāṣpagadgadapūrṇena mukhena pariśuṣyatā
05,088.005a ye te bālyāt prabhṛtyeva guruśuśrūṣaṇe ratāḥ
05,088.005c parasparasya suhṛdaḥ saṃmatāḥ samacetasaḥ
05,088.006a nikṛtyā bhraṃśitā rājyāj janārhā nirjanaṃ gatāḥ
05,088.006c vinītakrodhaharṣāś ca brahmaṇyāḥ satyavādinaḥ
05,088.007a tyaktvā priyasukhe pārthā rudantīm apahāya mām
05,088.007c ahārṣuś ca vanaṃ yāntaḥ samūlaṃ hṛdayaṃ mama
05,088.008a atadarhā mahātmānaḥ kathaṃ keśava pāṇḍavāḥ
05,088.008c ūṣur mahāvane tāta siṃhavyāghragajākule
05,088.009a bālā vihīnāḥ pitrā te mayā satatalālitāḥ
05,088.009c apaśyantaḥ svapitarau katham ūṣur mahāvane
05,088.010a śaṅkhadundubhinirghoṣair mṛdaṅgair vaiṇavair api
05,088.010c pāṇḍavāḥ samabodhyanta bālyāt prabhṛti keśava
05,088.011a ye sma vāraṇaśabdena hayānāṃ heṣitena ca
05,088.011c rathanemininādaiś ca vyabodhyanta sadā gṛhe
05,088.012a śaṅkhabherīninādena veṇuvīṇānunādinā
05,088.012c puṇyāhaghoṣamiśreṇa pūjyamānā dvijātibhiḥ
05,088.013a vastrai ratnair alaṃkāraiḥ pūjayanto dvijanmanaḥ
05,088.013c gīrbhir maṅgalayuktābhir brāhmaṇānāṃ mahātmanām
05,088.014a arcitair arcanārhaiś ca stuvadbhir abhinanditāḥ
05,088.014c prāsādāgreṣv abodhyanta rāṅkavājinaśāyinaḥ
05,088.015a te nūnaṃ ninadaṃ śrutvā śvāpadānāṃ mahāvane
05,088.015c na smopayānti nidrāṃ vai atadarhā janārdana
05,088.016a bherīmṛdaṅganinadaiḥ śaṅkhavaiṇavanisvanaiḥ
05,088.016c strīṇāṃ gītaninādaiś ca madhurair madhusūdana
05,088.017a bandimāgadhasūtaiś ca stuvadbhir bodhitāḥ katham
05,088.017c mahāvane vyabodhyanta śvāpadānāṃ rutena te
05,088.018a hrīmān satyadhṛtir dānto bhūtānām anukampitā
05,088.018c kāmadveṣau vaśe kṛtvā satāṃ vartmānuvartate
05,088.019a ambarīṣasya māndhātur yayāter nahuṣasya ca
05,088.019c bharatasya dilīpasya śiber auśīnarasya ca
05,088.020a rājarṣīṇāṃ purāṇānāṃ dhuraṃ dhatte durudvahām
05,088.020c śīlavṛttopasaṃpanno dharmajñaḥ satyasaṃgaraḥ
05,088.021a rājā sarvaguṇopetas trailokyasyāpi yo bhavet
05,088.021c ajātaśatrur dharmātmā śuddhajāmbūnadaprabhaḥ
05,088.022a śreṣṭhaḥ kuruṣu sarveṣu dharmataḥ śrutavṛttataḥ
05,088.022c priyadarśano dīrghabhujaḥ kathaṃ kṛṣṇa yudhiṣṭhiraḥ
05,088.023a yaḥ sa nāgāyutaprāṇo vātaraṃhā vṛkodaraḥ
05,088.023c amarṣī pāṇḍavo nityaṃ priyo bhrātuḥ priyaṃkaraḥ
05,088.024a kīcakasya ca sajñāter yo hantā madhusūdana
05,088.024c śūraḥ krodhavaśānāṃ ca hiḍimbasya bakasya ca
05,088.025a parākrame śakrasamo vāyuvegasamo jave
05,088.025c maheśvarasamaḥ krodhe bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ
05,088.026a krodhaṃ balam amarṣaṃ ca yo nidhāya paraṃtapaḥ
05,088.026c jitātmā pāṇḍavo 'marṣī bhrātus tiṣṭhati śāsane
05,088.027a tejorāśiṃ mahātmānaṃ balaugham amitaujasam
05,088.027c bhīmaṃ pradarśanenāpi bhīmasenaṃ janārdana
05,088.027e taṃ mamācakṣva vārṣṇeya katham adya vṛkodaraḥ
05,088.028a āste parighabāhuḥ sa madhyamaḥ pāṇḍavo 'cyuta
05,088.028c arjunenārjuno yaḥ sa kṛṣṇa bāhusahasriṇā
05,088.028e dvibāhuḥ spardhate nityam atītenāpi keśava
05,088.029a kṣipaty ekena vegena pañca bāṇaśatāni yaḥ
05,088.029c iṣvastre sadṛśo rājñaḥ kārtavīryasya pāṇḍavaḥ
05,088.030a tejasādityasadṛśo maharṣipratimo dame
05,088.030c kṣamayā pṛthivītulyo mahendrasamavikramaḥ
05,088.031a ādhirājyaṃ mahad dīptaṃ prathitaṃ madhusūdana
05,088.031c āhṛtaṃ yena vīryeṇa kurūṇāṃ sarvarājasu
05,088.032a yasya bāhubalaṃ ghoraṃ kauravāḥ paryupāsate
05,088.032c sa sarvarathināṃ śreṣṭhaḥ pāṇḍavaḥ satyavikramaḥ
05,088.032d*0397_01 yaṃ gatvābhimukhaḥ saṃkhye na jīvan kaś cid āvrajet
05,088.032d*0397_02 yo jetā sarvabhūtānām ajeyo jiṣṇur acyuta
05,088.033a yo 'pāśrayaḥ pāṇḍavānāṃ devānām iva vāsavaḥ
05,088.033c sa te bhrātā sakhā caiva katham adya dhanaṃjayaḥ
05,088.034a dayāvān sarvabhūteṣu hrīniṣedho mahāstravit
05,088.034c mṛduś ca sukumāraś ca dhārmikaś ca priyaś ca me
05,088.035a sahadevo maheṣvāsaḥ śūraḥ samitiśobhanaḥ
05,088.035c bhrātṝṇāṃ kṛṣṇa śuśrūṣur dharmārthakuśalo yuvā
05,088.036a sadaiva sahadevasya bhrātaro madhusūdana
05,088.036c vṛttaṃ kalyāṇavṛttasya pūjayanti mahātmanaḥ
05,088.037a jyeṣṭhāpacāyinaṃ vīraṃ sahadevaṃ yudhāṃ patim
05,088.037c śuśrūṣuṃ mama vārṣṇeya mādrīputraṃ pracakṣva me
05,088.038a sukumāro yuvā śūro darśanīyaś ca pāṇḍavaḥ
05,088.038c bhrātṝṇāṃ kṛṣṇa sarveṣāṃ priyaḥ prāṇo bahiścaraḥ
05,088.039a citrayodhī ca nakulo maheṣvāso mahābalaḥ
05,088.039c kaccit sa kuśalī kṛṣṇa vatso mama sukhaidhitaḥ
05,088.040a sukhocitam aduḥkhārhaṃ sukumāraṃ mahāratham
05,088.040c api jātu mahābāho paśyeyaṃ nakulaṃ punaḥ
05,088.041a pakṣmasaṃpātaje kāle nakulena vinākṛtā
05,088.041c na labhāmi sukhaṃ vīra sādya jīvāmi paśya mām
05,088.042a sarvaiḥ putraiḥ priyatamā draupadī me janārdana
05,088.042c kulīnā śīlasaṃpannā sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ
05,088.042d*0398_01 putrī drupadarājasya vikhyātā satyavādinī
05,088.043a putralokāt patilokān vṛṇvānā satyavādinī
05,088.043c priyān putrān parityajya pāṇḍavān anvapadyata
05,088.044a mahābhijanasaṃpannā sarvakāmaiḥ supūjitā
05,088.044c īśvarī sarvakalyāṇī draupadī katham acyuta
05,088.045a patibhiḥ pañcabhiḥ śūrair agnikalpaiḥ prahāribhiḥ
05,088.045c upapannā maheṣvāsair draupadī duḥkhabhāginī
05,088.046a caturdaśam imaṃ varṣaṃ yan nāpaśyam ariṃdama
05,088.046c putrādhibhiḥ paridyūnāṃ draupadīṃ satyavādinīm
05,088.047a na nūnaṃ karmabhiḥ puṇyair aśnute puruṣaḥ sukham
05,088.047c draupadī cet tathāvṛttā nāśnute sukham avyayam
05,088.048a na priyo mama kṛṣṇāya bībhatsur na yudhiṣṭhiraḥ
05,088.048c bhīmaseno yamau vāpi yad apaśyaṃ sabhāgatām
05,088.049a na me duḥkhataraṃ kiṃ cid bhūtapūrvaṃ tato 'dhikam
05,088.049c yad draupadīṃ nivātasthāṃ śvaśurāṇāṃ samīpagām
05,088.050a ānāyitām anāryeṇa krodhalobhānuvartinā
05,088.050c sarve praikṣanta kurava ekavastrāṃ sabhāgatām
05,088.051a tatraiva dhṛtarāṣṭraś ca mahārājaś ca bāhlikaḥ
05,088.051c kṛpaś ca somadattaś ca nirviṇṇāḥ kuravas tathā
05,088.052a tasyāṃ saṃsadi sarvasyāṃ kṣattāraṃ pūjayāmy aham
05,088.052c vṛttena hi bhavaty āryo na dhanena na vidyayā
05,088.053a tasya kṛṣṇa mahābuddher gambhīrasya mahātmanaḥ
05,088.053c kṣattuḥ śīlam alaṃkāro lokān viṣṭabhya tiṣṭhati
05,088.054a sā śokārtā ca hṛṣṭā ca dṛṣṭvā govindam āgatam
05,088.054c nānāvidhāni duḥkhāni sarvāṇy evānvakīrtayat
05,088.054d*0399_01 janmaprabhṛti saṃprāptaṃ duḥkhaṃ nānāvidhaṃ bahu
05,088.054d*0399_02 aśrupūrṇamukhī khinnā sarvaṃ caivānvacintayat
05,088.055a pūrvair ācaritaṃ yat tat kurājabhir ariṃdama
05,088.055c akṣadyūtaṃ mṛgavadhaḥ kaccid eṣāṃ sukhāvaham
05,088.055d*0400_01 tan naḥ kleśatamaṃ me syāt putraiḥ saha paraṃtapa
05,088.056a tan māṃ dahati yat kṛṣṇā sabhāyāṃ kurusaṃnidhau
05,088.056c dhārtarāṣṭraiḥ parikliṣṭā yathā nakuśalaṃ tathā
05,088.057a nirvāsanaṃ ca nagarāt pravrajyā ca paraṃtapa
05,088.057c nānāvidhānāṃ duḥkhānām āvāso 'smi janārdana
05,088.057e ajñātacaryā bālānām avarodhaś ca keśava
05,088.058a na sma kleśatamaṃ me syāt putraiḥ saha paraṃtapa
05,088.058c duryodhanena nikṛtā varṣam adya caturdaśam
05,088.059a duḥkhād api sukhaṃ na syād yadi puṇyaphalakṣayaḥ
05,088.059c na me viśeṣo jātv āsīd dhārtarāṣṭreṣu pāṇḍavaiḥ
05,088.060a tena satyena kṛṣṇa tvāṃ hatāmitraṃ śriyā vṛtam
05,088.060c asmād vimuktaṃ saṃgrāmāt paśyeyaṃ pāṇḍavaiḥ saha
05,088.060e naiva śakyāḥ parājetuṃ sattvaṃ hy eṣāṃ tathāgatam
05,088.061a pitaraṃ tv eva garheyaṃ nātmānaṃ na suyodhanam
05,088.061c yenāhaṃ kuntibhojāya dhanaṃ dhūrtair ivārpitā
05,088.062a bālāṃ mām āryakas tubhyaṃ krīḍantīṃ kanduhastakām
05,088.062c adadāt kuntibhojāya sakhā sakhye mahātmane
05,088.063a sāhaṃ pitrā ca nikṛtā śvaśuraiś ca paraṃtapa
05,088.063c atyantaduḥkhitā kṛṣṇa kiṃ jīvitaphalaṃ mama
05,088.064a yan mā vāg abravīn naktaṃ sūtake savyasācinaḥ
05,088.064c putras te pṛthivīṃ jetā yaśaś cāsya divaṃ spṛśet
05,088.065a hatvā kurūn grāmajanye rājyaṃ prāpya dhanaṃjayaḥ
05,088.065c bhrātṛbhiḥ saha kaunteyas trīn medhān āhariṣyati
05,088.066a nāhaṃ tām abhyasūyāmi namo dharmāya vedhase
05,088.066c kṛṣṇāya mahate nityaṃ dharmo dhārayati prajāḥ
05,088.067a dharmaś ced asti vārṣṇeya tathā satyaṃ bhaviṣyati
05,088.067c tvaṃ cāpi tat tathā kṛṣṇa sarvaṃ saṃpādayiṣyasi
05,088.068a na māṃ mādhava vaidhavyaṃ nārthanāśo na vairitā
05,088.068c tathā śokāya bhavati yathā putrair vinābhavaḥ
05,088.069a yāhaṃ gāṇḍīvadhanvānaṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam
05,088.069c dhanaṃjayaṃ na paśyāmi kā śāntir hṛdayasya me
05,088.070a idaṃ caturdaśaṃ varṣaṃ yan nāpaśyaṃ yudhiṣṭhiram
05,088.070c dhanaṃjayaṃ ca govinda yamau taṃ ca vṛkodaram
05,088.071a jīvanāśaṃ pranaṣṭānāṃ śrāddhaṃ kurvanti mānavāḥ
05,088.071c arthatas te mama mṛtās teṣāṃ cāhaṃ janārdana
05,088.072a brūyā mādhava rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
05,088.072c bhūyāṃs te hīyate dharmo mā putraka vṛthā kṛthāḥ
05,088.073a parāśrayā vāsudeva yā jīvāmi dhig astu mām
05,088.073c vṛtteḥ kṛpaṇalabdhāyā apratiṣṭhaiva jyāyasī
05,088.074a atho dhanaṃjayaṃ brūyā nityodyuktaṃ vṛkodaram
05,088.074c yadarthaṃ kṣatriyā sūte tasya kālo 'yam āgataḥ
05,088.075a asmiṃś ced āgate kāle kālo vo 'tikramiṣyati
05,088.075c lokasaṃbhāvitāḥ santaḥ sunṛśaṃsaṃ kariṣyatha
05,088.076a nṛśaṃsena ca vo yuktāṃs tyajeyaṃ śāśvatīḥ samāḥ
05,088.076c kāle hi samanuprāpte tyaktavyam api jīvitam
05,088.077a mādrīputrau ca vaktavyau kṣatradharmaratau sadā
05,088.077c vikrameṇārjitān bhogān vṛṇītaṃ jīvitād api
05,088.078a vikramādhigatā hy arthāḥ kṣatradharmeṇa jīvataḥ
05,088.078c mano manuṣyasya sadā prīṇanti puruṣottama
05,088.079a gatvā brūhi mahābāho sarvaśastrabhṛtāṃ varam
05,088.079c arjunaṃ pāṇḍavaṃ vīraṃ draupadyāḥ padavīṃ cara
05,088.080a viditau hi tavātyantaṃ kruddhāv iva yathāntakau
05,088.080c bhīmārjunau nayetāṃ hi devān api parāṃ gatim
05,088.081a tayoś caitad avajñānaṃ yat sā kṛṣṇā sabhāṃ gatā
05,088.081c duḥśāsanaś ca karṇaś ca paruṣāṇy abhyabhāṣatām
05,088.082a duryodhano bhīmasenam abhyagacchan manasvinam
05,088.082c paśyatāṃ kurumukhyānāṃ tasya drakṣyati yat phalam
05,088.083a na hi vairaṃ samāsādya praśāmyati vṛkodaraḥ
05,088.083c sucirād api bhīmasya na hi vairaṃ praśāmyati
05,088.083e yāvadantaṃ na nayati śātravāñ śatrukarśanaḥ
05,088.083f*0401_01 tāvad eva mahābāhur niśāsu na sukhaṃ labhet
05,088.084a na duḥkhaṃ rājyaharaṇaṃ na ca dyūte parājayaḥ
05,088.084c pravrājanaṃ ca putrāṇāṃ na me tad duḥkhakāraṇam
05,088.084d*0402_01 paśyatāṃ kuruputrāṇāṃ na me tad duḥkhakāraṇam
05,088.085a yat tu sā bṛhatī śyāmā ekavastrā sabhāṃ gatā
05,088.085c aśṛṇot paruṣā vācas tato duḥkhataraṃ nu kim
05,088.086a strīdharmiṇī varārohā kṣatradharmaratā sadā
05,088.086c nādhyagacchat tathā nāthaṃ kṛṣṇā nāthavatī satī
05,088.086d*0403_01 sa tv asyā devaputrāyās tvaṃ nātho madhusūdana
05,088.087a yasyā mama saputrāyās tvaṃ nātho madhusūdana
05,088.087c rāmaś ca balināṃ śreṣṭhaḥ pradyumnaś ca mahārathaḥ
05,088.088a sāham evaṃvidhaṃ duḥkhaṃ sahe 'dya puruṣottama
05,088.088c bhīme jīvati durdharṣe vijaye cāpalāyini
05,088.089a tata āśvāsayām āsa putrādhibhir abhiplutām
05,088.089c pitṛṣvasāraṃ śocantīṃ śauriḥ pārthasakhaḥ pṛthām
05,088.090a kā nu sīmantinī tvādṛg lokeṣv asti pitṛṣvasaḥ
05,088.090c śūrasya rājño duhitā ājamīḍhakulaṃ gatā
05,088.091a mahākulīnā bhavatī hradād dhradam ivāgatā
05,088.091c īśvarī sarvakalyāṇī bhartrā paramapūjitā
05,088.092a vīrasūr vīrapatnī ca sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ
05,088.092c sukhaduḥkhe mahāprājñe tvādṛśī soḍhum arhati
05,088.093a nidrātandrī krodhaharṣau kṣutpipāse himātapau
05,088.093c etāni pārthā nirjitya nityaṃ vīrāḥ sukhe ratāḥ
05,088.094a tyaktagrāmyasukhāḥ pārthā nityaṃ vīrasukhapriyāḥ
05,088.094c na te svalpena tuṣyeyur mahotsāhā mahābalāḥ
05,088.095a antaṃ dhīrā niṣevante madhyaṃ grāmyasukhapriyāḥ
05,088.095c uttamāṃś ca parikleśān bhogāṃś cātīva mānuṣān
05,088.096a anteṣu remire dhīrā na te madhyeṣu remire
05,088.096c antaprāptiṃ sukhām āhur duḥkham antaram antayoḥ
05,088.097a abhivādayanti bhavatīṃ pāṇḍavāḥ saha kṛṣṇayā
05,088.097c ātmānaṃ ca kuśalinaṃ nivedyāhur anāmayam
05,088.098a arogān sarvasiddhārthān kṣipraṃ drakṣyasi pāṇḍavān
05,088.098c īśvarān sarvalokasya hatāmitrāñ śriyā vṛtān
05,088.099a evam āśvāsitā kuntī pratyuvāca janārdanam
05,088.099c putrādhibhir abhidhvastā nigṛhyābuddhijaṃ tamaḥ
05,088.100a yad yat teṣāṃ mahābāho pathyaṃ syān madhusūdana
05,088.100c yathā yathā tvaṃ manyethāḥ kuryāḥ kṛṣṇa tathā tathā
05,088.101a avilopena dharmasya anikṛtyā paraṃtapa
05,088.101c prabhāvajñāsmi te kṛṣṇa satyasyābhijanasya ca
05,088.102a vyavasthāyāṃ ca mitreṣu buddhivikramayos tathā
05,088.102c tvam eva naḥ kule dharmas tvaṃ satyaṃ tvaṃ tapo mahat
05,088.103a tvaṃ trātā tvaṃ mahad brahma tvayi sarvaṃ pratiṣṭhitam
05,088.103c yathaivāttha tathaivaitat tvayi satyaṃ bhaviṣyati
05,088.103d*0404_01 kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca lokānāṃ cāparājita
05,088.103d*0404_02 sarvasyaitasya vārṣṇeya gatis tvam asi mādhava
05,088.103d*0404_03 prabhāvaṃ buddhivīryaṃ ca tādṛśaṃ tava keśava
05,088.104a tām āmantrya ca govindaḥ kṛtvā cābhipradakṣiṇam
05,088.104c prātiṣṭhata mahābāhur duryodhanagṛhān prati
05,089.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,089.001a pṛthām āmantrya govindaḥ kṛtvā cāpi pradakṣiṇam
05,089.001c duryodhanagṛhaṃ śaurir abhyagacchad ariṃdamaḥ
05,089.002a lakṣmyā paramayā yuktaṃ puraṃdaragṛhopamam
05,089.002b*0405_01 vicitrair āsanair yuktaṃ praviveśa janārdanaḥ
05,089.002c tasya kakṣyā vyatikramya tisro dvāḥsthair avāritaḥ
05,089.003a tato 'bhraghanasaṃkāśaṃ girikūṭam ivocchritam
05,089.003c śriyā jvalantaṃ prāsādam āruroha mahāyaśāḥ
05,089.004a tatra rājasahasraiś ca kurubhiś cābhisaṃvṛtam
05,089.004c dhārtarāṣṭraṃ mahābāhuṃ dadarśāsīnam āsane
05,089.005a duḥśāsanaṃ ca karṇaṃ ca śakuniṃ cāpi saubalam
05,089.005c duryodhanasamīpe tān āsanasthān dadarśa saḥ
05,089.006a abhyāgacchati dāśārhe dhārtarāṣṭro mahāyaśāḥ
05,089.006c udatiṣṭhat sahāmātyaḥ pūjayan madhusūdanam
05,089.007a sametya dhārtarāṣṭreṇa sahāmātyena keśavaḥ
05,089.007c rājabhis tatra vārṣṇeyaḥ samāgacchad yathāvayaḥ
05,089.008a tatra jāmbūnadamayaṃ paryaṅkaṃ supariṣkṛtam
05,089.008c vividhāstaraṇāstīrṇam abhyupāviśad acyutaḥ
05,089.009a tasmin gāṃ madhuparkaṃ ca upahṛtya janārdane
05,089.009c nivedayām āsa tadā gṛhān rājyaṃ ca kauravaḥ
05,089.009d*0406_01 āsanaṃ sarvatobhadraṃ sarvaratnavibhūṣitam
05,089.009d*0406_02 kṛṣṇārtham eva saṃsiddhaṃ dhārtarāṣṭrasya śāsanāt
05,089.010a tatra govindam āsīnaṃ prasannādityavarcasam
05,089.010c upāsāṃ cakrire sarve kuravo rājabhiḥ saha
05,089.011a tato duryodhano rājā vārṣṇeyaṃ jayatāṃ varam
05,089.011c nyamantrayad bhojanena nābhyanandac ca keśavaḥ
05,089.011c*0407_01 **** **** nābhyanandaj janārdanaḥ
05,089.011c*0407_02 punaḥ punaḥ kauraveyo bhojanena nyamantrayat
05,089.011c*0407_03 asakṛt prārthyamāno 'pi
05,089.012a tato duryodhanaḥ kṛṣṇam abravīd rājasaṃsadi
05,089.012c mṛdupūrvaṃ śaṭhodarkaṃ karṇam ābhāṣya kauravaḥ
05,089.013a kasmād annāni pānāni vāsāṃsi śayanāni ca
05,089.013c tvadartham upanītāni nāgrahīs tvaṃ janārdana
05,089.014a ubhayoś cādadaḥ sāhyam ubhayoś ca hite rataḥ
05,089.014c saṃbandhī dayitaś cāsi dhṛtarāṣṭrasya mādhava
05,089.015a tvaṃ hi govinda dharmārthau vettha tattvena sarvaśaḥ
05,089.015c tatra kāraṇam icchāmi śrotuṃ cakragadādhara
05,089.016a sa evam ukto govindaḥ pratyuvāca mahāmanāḥ
05,089.016c oghameghasvanaḥ kāle pragṛhya vipulaṃ bhujam
05,089.017a anambūkṛtam agrastam anirastam asaṃkulam
05,089.017c rājīvanetro rājānaṃ hetumadvākyam uttamam
05,089.018a kṛtārthā bhuñjate dūtāḥ pūjāṃ gṛhṇanti caiva hi
05,089.018c kṛtārthaṃ māṃ sahāmātyas tvam arciṣyasi bhārata
05,089.019a evam uktaḥ pratyuvāca dhārtarāṣṭro janārdanam
05,089.019c na yuktaṃ bhavatāsmāsu pratipattum asāṃpratam
05,089.020a kṛtārthaṃ cākṛtārthaṃ ca tvāṃ vayaṃ madhusūdana
05,089.020c yatāmahe pūjayituṃ govinda na ca śaknumaḥ
05,089.021a na ca tat kāraṇaṃ vidmo yasmin no madhusūdana
05,089.021c pūjāṃ kṛtāṃ prīyamāṇair nāmaṃsthāḥ puruṣottama
05,089.022a vairaṃ no nāsti bhavatā govinda na ca vigrahaḥ
05,089.022c sa bhavān prasamīkṣyaitan nedṛśaṃ vaktum arhati
05,089.023a evam uktaḥ pratyuvāca dhārtarāṣṭraṃ janārdanaḥ
05,089.023c abhivīkṣya sahāmātyaṃ dāśārhaḥ prahasann iva
05,089.024a nāhaṃ kāmān na saṃrambhān na dveṣān nārthakāraṇāt
05,089.024c na hetuvādāl lobhād vā dharmaṃ jahyāṃ kathaṃ cana
05,089.024d*0408_01 pūjāṃ kṛtāṃ prīyamāṇo ko vidvāṃs tyaktum arhati
05,089.025a saṃprītibhojyāny annāni āpadbhojyāni vā punaḥ
05,089.025c na ca saṃprīyase rājan na cāpy āpadgatā vayam
05,089.026a akasmād dviṣase rājañ janmaprabhṛti pāṇḍavān
05,089.026c priyānuvartino bhrātṝn sarvaiḥ samuditān guṇaiḥ
05,089.027a akasmāc caiva pārthānāṃ dveṣaṇaṃ nopapadyate
05,089.027c dharme sthitāḥ pāṇḍaveyāḥ kas tān kiṃ vaktum arhati
05,089.028a yas tān dveṣṭi sa māṃ dveṣṭi yas tān anu sa mām anu
05,089.028c aikātmyaṃ māṃ gataṃ viddhi pāṇḍavair dharmacāribhiḥ
05,089.029a kāmakrodhānuvartī hi yo mohād virurutsate
05,089.029c guṇavantaṃ ca yo dveṣṭi tam āhuḥ puruṣādhamam
05,089.030a yaḥ kalyāṇaguṇāñ jñātīn mohāl lobhād didṛkṣate
05,089.030c so 'jitātmājitakrodho na ciraṃ tiṣṭhati śriyam
05,089.031a atha yo guṇasaṃpannān hṛdayasyāpriyān api
05,089.031c priyeṇa kurute vaśyāṃś ciraṃ yaśasi tiṣṭhati
05,089.031d*0409_01 dviṣadannaṃ na bhoktavyaṃ dviṣantaṃ naiva bhojayet
05,089.031d*0409_02 pāṇḍavān dviṣase rājan mama prāṇā hi pāṇḍavāḥ
05,089.032a sarvam etad abhoktavyam annaṃ duṣṭābhisaṃhitam
05,089.032c kṣattur ekasya bhoktavyam iti me dhīyate matiḥ
05,089.033a evam uktvā mahābāhur duryodhanam amarṣaṇam
05,089.033c niścakrāma tataḥ śubhrād dhārtarāṣṭraniveśanāt
05,089.034a niryāya ca mahābāhur vāsudevo mahāmanāḥ
05,089.034c niveśāya yayau veśma vidurasya mahātmanaḥ
05,089.035a tam abhyagacchad droṇaś ca kṛpo bhīṣmo 'tha bāhlikaḥ
05,089.035c kuravaś ca mahābāhuṃ vidurasya gṛhe sthitam
05,089.036a te 'bhigamyābruvaṃs tatra kuravo madhusūdanam
05,089.036c nivedayāmo vārṣṇeya saratnāṃs te gṛhānvayam
05,089.037a tān uvāca mahātejāḥ kauravān madhusūdanaḥ
05,089.037c sarve bhavanto gacchantu sarvā me 'pacitiḥ kṛtā
05,089.037d*0410_01 na nītir asmat pūjā vo bhavatāṃ kurusattamāḥ
05,089.037d*0410_02 duryodhanaś ca yuṣmāsu na ca prītiṃ kariṣyati
05,089.037d*0410_03 ta evam uktāḥ kṛṣṇena evam astv iti niryayuḥ
05,089.038a yāteṣu kuruṣu kṣattā dāśārham aparājitam
05,089.038c abhyarcayām āsa tadā sarvakāmaiḥ prayatnavān
05,089.039a tataḥ kṣattānnapānāni śucīni guṇavanti ca
05,089.039c upāharad anekāni keśavāya mahātmane
05,089.040a tair tarpayitvā prathamaṃ brāhmaṇān madhusūdanaḥ
05,089.040c vedavidbhyo dadau kṛṣṇaḥ paramadraviṇāny api
05,089.040d*0411_01 bhuktavatsu dvijendreṣu niṣaṇṇasya varāsane
05,089.040d*0411_02 śuciḥ suprayato bhūtvā viduro 'nnam upāharat
05,089.040d*0411_03 śraddhayā parayā yukta idaṃ vacanam abravīt
05,089.040d*0411_04 saṃbhramais tuṣya govinda etan naḥ paramaṃ dhanam
05,089.040d*0411_05 anyathā vā viśeṣeṇa kas tvām arcitum arhati
05,089.040d*0412_01 udārasya tṛṇaṃ vittaṃ śūrasya maraṇaṃ tṛṇam
05,089.040d*0412_02 viraktasya tṛṇaṃ nārī niḥspṛhasya tṛṇaṃ jagat
05,089.040d*0413_01 taṃ bhuktavantaṃ vividhāḥ suśabdāḥ sūtamāgadhāḥ
05,089.040d*0413_02 abhituṣṭuvur āsīnaṃ dāśārham aparājitam
05,089.041a tato 'nuyāyibhiḥ sārdhaṃ marudbhir iva vāsavaḥ
05,089.041c vidurānnāni bubhuje śucīni guṇavanti ca
05,090.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,090.001a taṃ bhuktavantam āśvastaṃ niśāyāṃ viduro 'bravīt
05,090.001b@004_0001 mahātmāno yam icchanti tapaḥ kṛtvā tv anekadhā
05,090.001b@004_0002 sa devo 'sya samāyāto mama locanagocare
05,090.001b@004_0003 tavātithyaṃ jagannātha kiṃ karomy adya keśava
05,090.001b@004_0004 kṛṣṇa uvāca
05,090.001b@004_0004 aham asmi mahīpīṭhe nirdhanānāṃ śiromaṇiḥ
05,090.001b@004_0005 sādhu sādhu mahāprājña sarvaśāstraviśārada
05,090.001b@004_0006 yas tvaṃ vinayasaṃpanno vayas tvayy eva dṛśyate
05,090.001b@004_0007 tavādya vacasā tuṣye dadāmi kurunandana
05,090.001b@004_0008 vidura uvāca
05,090.001b@004_0008 varaṃ vṛṇīṣva dāsye 'haṃ yat te manasi rocate
05,090.001b@004_0009 acalā keśave bhaktir mānasaṃ tvadgataṃ sadā
05,090.001b@004_0010 dharme cintā kule janma dehi me madhusūdana
05,090.001b@004_0011 mā matiḥ paradravyeṣu paradāreṣu mā matiḥ
05,090.001b@004_0012 parāpavādinī jihvā mā bhūd deva kadā cana
05,090.001b@004_0013 āsanaṃ sutasaṃkīrṇaṃ viprasaṃkīrṇamandiram
05,090.001b@004_0014 hṛdayaṃ śāstrasaṃkīrṇaṃ dehi me madhusūdana
05,090.001b@004_0015 durbhikṣe cānnadātāhaṃ subhikṣe ca hiraṇyadaḥ
05,090.001b@004_0016 āture 'haṃ bhayatrātā trīṇi kṛṣṇa bhavantu me
05,090.001b@004_0017 satyaṃ śaucaṃ dayā dānaṃ bhaktiś caiva janārdane
05,090.001b@004_0018 etān varān ahaṃ yāce yadi tuṣṭo 'si mādhava
05,090.001c nedaṃ samyag vyavasitaṃ keśavāgamanaṃ tava
05,090.002a arthadharmātigo mūḍhaḥ saṃrambhī ca janārdana
05,090.002c mānaghno mānakāmaś ca vṛddhānāṃ śāsanātigaḥ
05,090.003a dharmaśāstrātigo mando durātmā pragrahaṃ gataḥ
05,090.003c aneyaḥ śreyasāṃ pāpo dhārtarāṣṭro janārdana
05,090.004a kāmātmā prājñamānī ca mitradhruk sarvaśaṅkitaḥ
05,090.004c akartā cākṛtajñaś ca tyaktadharmaḥ priyānṛtaḥ
05,090.004d*0414_01 mūḍhaś cākṛtabuddhiś ca indriyāṇām anīśvaraḥ
05,090.004d*0414_02 kāmānusārī kṛtyeṣu sarveṣv akṛtaniścayaḥ
05,090.005a etaiś cānyaiś ca bahubhir doṣair eṣa samanvitaḥ
05,090.005c tvayocyamānaḥ śreyo 'pi saṃrambhān na grahīṣyati
05,090.006a senāsamudayaṃ dṛṣṭvā pārthivaṃ madhusūdana
05,090.006c kṛtārthaṃ manyate bāla ātmānam avicakṣaṇaḥ
05,090.007a ekaḥ karṇaḥ parāñ jetuṃ samartha iti niścitam
05,090.007c dhārtarāṣṭrasya durbuddheḥ sa śamaṃ nopayāsyati
05,090.008a bhīṣme droṇe kṛpe karṇe droṇaputre jayadrathe
05,090.008c bhūyasīṃ vartate vṛttiṃ na śame kurute manaḥ
05,090.009a niścitaṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ sakarṇānāṃ janārdana
05,090.009c bhīṣmadroṇakṛpān pārthā na śaktāḥ prativīkṣitum
05,090.010a saṃvic ca dhārtarāṣṭrāṇāṃ sarveṣām eva keśava
05,090.010c śame prayatamānasya tava saubhrātrakāṅkṣiṇaḥ
05,090.011a na pāṇḍavānām asmābhiḥ pratideyaṃ yathocitam
05,090.011c iti vyavasitās teṣu vacanaṃ syān nirarthakam
05,090.012a yatra sūktaṃ duruktaṃ ca samaṃ syān madhusūdana
05,090.012c na tatra pralapet prājño badhireṣv iva gāyanaḥ
05,090.013a avijānatsu mūḍheṣu nirmaryādeṣu mādhava
05,090.013c na tvaṃ vākyaṃ bruvan yuktaś cāṇḍāleṣu dvijo yathā
05,090.014a so 'yaṃ balastho mūḍhaś ca na kariṣyati te vacaḥ
05,090.014c tasmin nirarthakaṃ vākyam uktaṃ saṃpatsyate tava
05,090.015a teṣāṃ samupaviṣṭānāṃ sarveṣāṃ pāpacetasām
05,090.015c tava madhyāvataraṇaṃ mama kṛṣṇa na rocate
05,090.016a durbuddhīnām aśiṣṭānāṃ bahūnāṃ pāpacetasām
05,090.016c pratīpaṃ vacanaṃ madhye tava kṛṣṇa na rocate
05,090.017a anupāsitavṛddhatvāc chriyā mohāc ca darpitaḥ
05,090.017c vayodarpād amarṣāc ca na te śreyo grahīṣyati
05,090.018a balaṃ balavad apy asya yadi vakṣyasi mādhava
05,090.018c tvayy asya mahatī śaṅkā na kariṣyati te vacaḥ
05,090.018d*0415_01 mānī maurkhyeṇa pārthānāṃ na paśyaty adhikaṃ balam
05,090.019a nedam adya yudhā śakyam indreṇāpi sahāmaraiḥ
05,090.019c iti vyavasitāḥ sarve dhārtarāṣṭrā janārdana
05,090.020a teṣv evam upapanneṣu kāmakrodhānuvartiṣu
05,090.020c samartham api te vākyam asamarthaṃ bhaviṣyati
05,090.021a madhye tiṣṭhan hastyanīkasya mando; rathāśvayuktasya balasya mūḍhaḥ
05,090.021c duryodhano manyate vītamanyuḥ; kṛtsnā mayeyaṃ pṛthivī jiteti
05,090.022a āśaṃsate dhṛtarāṣṭrasya putro; mahārājyam asapatnaṃ pṛthivyām
05,090.022c tasmiñ śamaḥ kevalo nopalabhyo; baddhaṃ santam āgataṃ manyate 'rtham
05,090.023a paryasteyaṃ pṛthivī kālapakvā; duryodhanārthe pāṇḍavān yoddhukāmāḥ
05,090.023c samāgatāḥ sarvayodhāḥ pṛthivyāṃ; rājānaś ca kṣitipālaiḥ sametāḥ
05,090.024a sarve caite kṛtavairāḥ purastāt; tvayā rājāno hṛtasārāś ca kṛṣṇa
05,090.024c tavodvegāt saṃśritā dhārtarāṣṭrān; susaṃhatāḥ saha karṇena vīrāḥ
05,090.025a tyaktātmānaḥ saha duryodhanena; sṛṣṭā yoddhuṃ pāṇḍavān sarvayodhāḥ
05,090.025b*0416_01 mṛtyur jayo veti kṛtaikabhāvāḥ
05,090.025b*0416_02 kāmātmāno manyuvaśāvinītāḥ
05,090.025c teṣāṃ madhye praviśethā yadi tvaṃ; na tan mataṃ mama dāśārha vīra
05,090.026a teṣāṃ samupaviṣṭānāṃ bahūnāṃ duṣṭacetasām
05,090.026c kathaṃ madhyaṃ prapadyethāḥ śatrūṇāṃ śatrukarśana
05,090.027a sarvathā tvaṃ mahābāho devair api durutsahaḥ
05,090.027c prabhāvaṃ pauruṣaṃ buddhiṃ jānāmi tava śatruhan
05,090.028a yā me prītiḥ pāṇḍaveṣu bhūyaḥ sā tvayi mādhava
05,090.028c premṇā ca bahumānāc ca sauhṛdāc ca bravīmy aham
05,090.028d*0417_01 yā me prītiḥ puṣkarākṣa tvaddarśanasamudbhavā
05,090.028d*0417_02 sā kim ākhyāyate tubhyam antarātmāsi dehinām
05,091.000*0418_00 vaiśaṃpāyanaḥ
05,091.000*0418_01 vidurasya vacaḥ śrutvā praśritaṃ puruṣottamaḥ
05,091.000*0418_02 idaṃ hovāca vacanaṃ bhagavān madhusūdanaḥ
05,091.001 bhagavān uvāca
05,091.001a yathā brūyān mahāprājño yathā brūyād vicakṣaṇaḥ
05,091.001c yathā vācyas tvadvidhena suhṛdā madvidhaḥ suhṛt
05,091.002a dharmārthayuktaṃ tathyaṃ ca yathā tvayy upapadyate
05,091.002c tathā vacanam ukto 'smi tvayaitat pitṛmātṛvat
05,091.003a satyaṃ prāptaṃ ca yuktaṃ cāpy evam eva yathāttha mām
05,091.003c śṛṇuṣvāgamane hetuṃ vidurāvahito bhava
05,091.004a daurātmyaṃ dhārtarāṣṭrasya kṣatriyāṇāṃ ca vairitām
05,091.004c sarvam etad ahaṃ jānan kṣattaḥ prāpto 'dya kauravān
05,091.005a paryastāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ sāśvāṃ sarathakuñjarām
05,091.005c yo mocayen mṛtyupāśāt prāpnuyād dharmam uttamam
05,091.006a dharmakāryaṃ yatañ śaktyā na cec chaknoti mānavaḥ
05,091.006c prāpto bhavati tat puṇyam atra me nāsti saṃśayaḥ
05,091.007a manasā cintayan pāpaṃ karmaṇā nābhirocayan
05,091.007c na prāpnoti phalaṃ tasya evaṃ dharmavido viduḥ
05,091.008a so 'haṃ yatiṣye praśamaṃ kṣattaḥ kartum amāyayā
05,091.008c kurūṇāṃ sṛñjayānāṃ ca saṃgrāme vinaśiṣyatām
05,091.009a seyam āpan mahāghorā kuruṣv eva samutthitā
05,091.009c karṇaduryodhanakṛtā sarve hy ete tadanvayāḥ
05,091.010a vyasanaiḥ kliśyamānaṃ hi yo mitraṃ nābhipadyate
05,091.010c anunīya yathāśakti taṃ nṛśaṃsaṃ vidur budhāḥ
05,091.011a ā keśagrahaṇān mitram akāryāt saṃnivartayan
05,091.011c avācyaḥ kasya cid bhavati kṛtayatno yathābalam
05,091.012a tat samarthaṃ śubhaṃ vākyaṃ dharmārthasahitaṃ hitam
05,091.012c dhārtarāṣṭraḥ sahāmātyo grahītuṃ vidurārhati
05,091.013a hitaṃ hi dhārtarāṣṭrāṇāṃ pāṇḍavānāṃ tathaiva ca
05,091.013c pṛthivyāṃ kṣatriyāṇāṃ ca yatiṣye 'ham amāyayā
05,091.014a hite prayatamānaṃ māṃ śaṅked duryodhano yadi
05,091.014c hṛdayasya ca me prītir ānṛṇyaṃ ca bhaviṣyati
05,091.015a jñātīnāṃ hi mitho bhede yan mitraṃ nābhipadyate
05,091.015c sarvayatnena madhyasthaṃ na tan mitraṃ vidur budhāḥ
05,091.016a na māṃ brūyur adharmajñā mūḍhā asuhṛdas tathā
05,091.016c śakto nāvārayat kṛṣṇaḥ saṃrabdhān kurupāṇḍavān
05,091.017a ubhayoḥ sādhayann artham aham āgata ity uta
05,091.017c tatra yatnam ahaṃ kṛtvā gaccheyaṃ nṛṣv avācyatām
05,091.018a mama dharmārthayuktaṃ hi śrutvā vākyam anāmayam
05,091.018c na ced ādāsyate bālo diṣṭasya vaśam eṣyati
05,091.019a ahāpayan pāṇḍavārthaṃ yathāvac; chamaṃ kurūṇāṃ yadi cācareyam
05,091.019c puṇyaṃ ca me syāc caritaṃ mahārthaṃ; mucyeraṃś ca kuravo mṛtyupāśāt
05,091.020a api vācaṃ bhāṣamāṇasya kāvyāṃ; dharmārāmām arthavatīm ahiṃsrām
05,091.020c avekṣeran dhārtarāṣṭrāḥ samarthāṃ; māṃ ca prāptaṃ kuravaḥ pūjayeyuḥ
05,091.021a na cāpi mama paryāptāḥ sahitāḥ sarvapārthivāḥ
05,091.021c kruddhasya pramukhe sthātuṃ siṃhasyevetare mṛgāḥ
05,091.022 vaiśaṃpāyana uvāca
05,091.022a ity evam uktvā vacanaṃ vṛṣṇīnām ṛṣabhas tadā
05,091.022c śayane sukhasaṃsparśe śiśye yadusukhāvahaḥ
05,092.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,092.001a tathā kathayator eva tayor buddhimatos tadā
05,092.001c śivā nakṣatrasaṃpannā sā vyatīyāya śarvarī
05,092.002a dharmārthakāmayuktāś ca vicitrārthapadākṣarāḥ
05,092.002c śṛṇvato vividhā vāco vidurasya mahātmanaḥ
05,092.003a kathābhir anurūpābhiḥ kṛṣṇasyāmitatejasaḥ
05,092.003c akāmasyeva kṛṣṇasya sā vyatīyāya śarvarī
05,092.004a tatas tu svarasaṃpannā bahavaḥ sūtamāgadhāḥ
05,092.004c śaṅkhadundubhinirghoṣaiḥ keśavaṃ pratyabodhayan
05,092.004d*0419_01 brahmādivasudevāntaṃ vaṃśaṃ samanukīrtayan
05,092.004d*0419_02 tuṣṭuvuḥ keśavaṃ tatra bahavaḥ sūtamāgadhāḥ
05,092.005a tata utthāya dāśārha ṛṣabhaḥ sarvasātvatām
05,092.005c sarvam āvaśyakaṃ cakre prātaḥkāryaṃ janārdanaḥ
05,092.006a kṛtodakāryajapyaḥ sa hutāgniḥ samalaṃkṛtaḥ
05,092.006c tata ādityam udyantam upātiṣṭhata mādhavaḥ
05,092.007a atha duryodhanaḥ kṛṣṇaṃ śakuniś cāpi saubalaḥ
05,092.007c saṃdhyāṃ tiṣṭhantam abhyetya dāśārham aparājitam
05,092.008a ācakṣetāṃ tu kṛṣṇasya dhṛtarāṣṭraṃ sabhāgatam
05,092.008c kurūṃś ca bhīṣmapramukhān rājñaḥ sarvāṃś ca pārthivān
05,092.009a tvām arthayante govinda divi śakram ivāmarāḥ
05,092.009c tāv abhyanandad govindaḥ sāmnā paramavalgunā
05,092.009d*0420_01 tān abhyanandad govindaḥ sāmnā paramavalgunā
05,092.009d*0420_02 te 'bhyarcya devakīputraṃ divi śakram ivāmarāḥ
05,092.010a tato vimala āditye brāhmaṇebhyo janārdanaḥ
05,092.010c dadau hiraṇyaṃ vāsāṃsi gāś cāśvāṃś ca paraṃtapaḥ
05,092.011a visṛṣṭavantaṃ ratnāni dāśārham aparājitam
05,092.011c tiṣṭhantam upasaṃgamya vavande sārathis tadā
05,092.011d*0421_01 tato rathena śubhreṇa mahatā kiṅkiṇīkinā
05,092.011d*0421_02 hayottamayujā śīghram upātiṣṭhata dārukaḥ
05,092.011d@005_0001 tasmai rathavaro yuktaḥ śuśubhe lokaviśrutaḥ
05,092.011d@005_0002 vājibhiḥ sainyasugrīvameghapuṣpabalāhakaiḥ
05,092.011d@005_0003 sainyas tu śukapatrābhaḥ sugrīvaḥ kiṃśukaprabhaḥ
05,092.011d@005_0004 meghapuṣpo meghavarṇaḥ pāṇḍaras tu balāhakaḥ
05,092.011d@005_0005 dakṣiṇaṃ cāvahat sainyaḥ sugrīvaḥ savyato 'vahat
05,092.011d@005_0006 pṛṣṭhavāhau tayor āstāṃ meghapuṣpabalāhakau
05,092.011d@005_0007 viśvakarmakṛtāpīḍā ratnajālavibhūṣitā
05,092.011d@005_0008 āśritā vai rathe tasmin dhvajayaṣṭir aśobhata
05,092.011d@005_0009 vainateyaḥ sthitas tasyāṃ prabhākaram iva spṛśan
05,092.011d@005_0010 tasya sattvavataḥ ketau bhujagārir aśobhata
05,092.011d@005_0011 tasya kīrtimatas tena bhāsvareṇa virājatā
05,092.011d@005_0012 śuśubhe syandanaśreṣṭhaḥ patagendreṇa ketunā
05,092.011d@005_0013 rukmajālaiḥ patākābhiḥ sauvarṇena ca ketunā
05,092.011d@005_0014 babhūva sa rathaśreṣṭhaḥ kālasūrya ivoditaḥ
05,092.011d@005_0015 pakṣidhvajavitānaiś ca rukmajālakṛtāntaraiḥ
05,092.011d@005_0016 daṇḍamārgavibhāgaiś ca sukṛtair viśvakarmaṇā
05,092.011d@005_0017 pravālamaṇihemaiś ca muktāvaiḍūryabhūṣaṇaiḥ
05,092.011d@005_0018 kiṅkiṇīśatasaṃghaiś ca vālajālakṛtāntaraiḥ
05,092.011d@005_0019 kārtasvaramayībhiś ca padminībhir alaṃkṛtaḥ
05,092.011d@005_0020 śuśubhe syandanaśreṣṭhas tāpanīyaiś ca pādapaiḥ
05,092.011d@005_0021 vyāghrasiṃhavarāhaiś ca govṛṣair mṛgapakṣibhiḥ
05,092.011d@005_0022 tārābhir bhāskaraiś cāpi vāraṇaiś ca hiraṇmayaiḥ
05,092.011d@005_0023 vajrāṅkuśavimānaiś ca kūbarāvartasaṃdhiṣu
05,092.011d@005_0024 samucchritamahānābhiḥ stanayitnumahāsvanaḥ
05,092.012a tam upasthitam ājñāya rathaṃ divyaṃ mahāmanāḥ
05,092.012c mahābhraghananirghoṣaṃ sarvaratnavibhūṣitam
05,092.013a agniṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā brāhmaṇāṃś ca janārdanaḥ
05,092.013c kaustubhaṃ maṇim āmucya śriyā paramayā jvalan
05,092.014a kurubhiḥ saṃvṛtaḥ kṛṣṇo vṛṣṇibhiś cābhirakṣitaḥ
05,092.014c ātiṣṭhata rathaṃ śauriḥ sarvayādavanandanaḥ
05,092.015a anvāruroha dāśārhaṃ viduraḥ sarvadharmavit
05,092.015c sarvaprāṇabhṛtāṃ śreṣṭhaṃ sarvadharmabhṛtāṃ varam
05,092.016a tato duryodhanaḥ kṛṣṇaṃ śakuniś cāpi saubalaḥ
05,092.016c dvitīyena rathenainam anvayātāṃ paraṃtapam
05,092.017a sātyakiḥ kṛtavarmā ca vṛṣṇīnāṃ ca mahārathāḥ
05,092.017c pṛṣṭhato 'nuyayuḥ kṛṣṇaṃ rathair aśvair gajair api
05,092.018a teṣāṃ hemapariṣkārā yuktāḥ paramavājibhiḥ
05,092.018c gacchatāṃ ghoṣiṇaś citrāś cāru babhrājire rathāḥ
05,092.019a saṃmṛṣṭasaṃsiktarajaḥ pratipede mahāpatham
05,092.019c rājarṣicaritaṃ kāle kṛṣṇo dhīmāñ śriyā jvalan
05,092.020a tataḥ prayāte dāśārhe prāvādyantaikapuṣkarāḥ
05,092.020c śaṅkhāś ca dadhmire tatra vādyāny anyāni yāni ca
05,092.021a pravīrāḥ sarvalokasya yuvānaḥ siṃhavikramāḥ
05,092.021c parivārya rathaṃ śaurer agacchanta paraṃtapāḥ
05,092.022a tato 'nye bahusāhasrā vicitrādbhutavāsasaḥ
05,092.022c asiprāsāyudhadharāḥ kṛṣṇasyāsan puraḥsarāḥ
05,092.022d*0422_01 yodhāḥ paraśuhastāś ca śataśo 'tha sahasraśaḥ
05,092.023a gajāḥ paraḥśatās tatra varāś cāśvāḥ sahasraśaḥ
05,092.023c prayāntam anvayur vīraṃ dāśārham aparājitam
05,092.024a puraṃ kurūṇāṃ saṃvṛttaṃ draṣṭukāmaṃ janārdanam
05,092.024c savṛddhabālaṃ sastrīkaṃ rathyāgatam ariṃdamam
05,092.025a vedikāpāśritābhiś ca samākrāntāny anekaśaḥ
05,092.025c pracalantīva bhāreṇa yoṣidbhir bhavanāny uta
05,092.026a saṃpūjyamānaḥ kurubhiḥ saṃśṛṇvan vividhāḥ kathāḥ
05,092.026c yathārhaṃ pratisatkurvan prekṣamāṇaḥ śanair yayau
05,092.027a tataḥ sabhāṃ samāsādya keśavasyānuyāyinaḥ
05,092.027c saśaṅkhair veṇunirghoṣair diśaḥ sarvā vyanādayan
05,092.028a tataḥ sā samitiḥ sarvā rājñām amitatejasām
05,092.028c saṃprākampata harṣeṇa kṛṣṇāgamanakāṅkṣayā
05,092.029a tato 'bhyāśagate kṛṣṇe samahṛṣyan narādhipāḥ
05,092.029c śrutvā taṃ rathanirghoṣaṃ parjanyaninadopamam
05,092.030a āsādya tu sabhādvāram ṛṣabhaḥ sarvasātvatām
05,092.030c avatīrya rathāc chauriḥ kailāsaśikharopamāt
05,092.031a nagameghapratīkāśāṃ jvalantīm iva tejasā
05,092.031c mahendrasadanaprakhyāṃ praviveśa sabhāṃ tataḥ
05,092.032a pāṇau gṛhītvā viduraṃ sātyakiṃ ca mahāyaśāḥ
05,092.032c jyotīṃṣy ādityavad rājan kurūn pracchādayañ śriyā
05,092.033a agrato vāsudevasya karṇaduryodhanāv ubhau
05,092.033c vṛṣṇayaḥ kṛtavarmā ca āsan kṛṣṇasya pṛṣṭhataḥ
05,092.034a dhṛtarāṣṭraṃ puraskṛtya bhīṣmadroṇādayas tataḥ
05,092.034c āsanebhyo 'calan sarve pūjayanto janārdanam
05,092.035a abhyāgacchati dāśārhe prajñācakṣur mahāmanāḥ
05,092.035c sahaiva bhīṣmadroṇābhyām udatiṣṭhan mahāyaśāḥ
05,092.036a uttiṣṭhati mahārāje dhṛtarāṣṭre janeśvare
05,092.036c tāni rājasahasrāṇi samuttasthuḥ samantataḥ
05,092.037a āsanaṃ sarvatobhadraṃ jāmbūnadapariṣkṛtam
05,092.037c kṛṣṇārthe kalpitaṃ tatra dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt
05,092.037d*0423_00 duryodhana uvāca
05,092.037d*0423_01 bhīṣmadroṇau parityajya tvayā māṃ madhusūdana
05,092.037d*0423_02 bhagavān uvāca
05,092.037d*0423_02 kimarthaṃ puṇḍarīkākṣa kṛtaṃ vṛṣalabhojanam
05,092.037d*0423_03 bhaktaṃ pṛcchasi rājendra ādaraṃ kiṃ na pṛcchasi
05,092.037d*0423_04 bhojanaṃ gatajīrṇaṃ tu ādaram ajarāmaram
05,092.037d*0423_05 ādareṇopanītāni śākāny api phalāni ca
05,092.037d*0423_06 prīṇanti mama gātrāṇi nāmṛtaṃ mānavarjitam
05,092.037d*0423_07 varaṃ hālāhalaṃ prītaṃ sadyaḥ prāṇaharaṃ ca yat
05,092.037d*0423_08 na tu bhuktaṃ dhanāḍhyasya bhruvā kuṭiliteyuṣe (sic)
05,092.037d*0423_09 na jātiḥ kāraṇaṃ tāta guṇāḥ kalyāṇakāraṇam
05,092.037d*0423_10 cāṇḍālam api sadvṛttaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
05,092.037d*0423_11 kaivartīgarbhasaṃbhūto vyāso nāma mahāmuniḥ
05,092.037d*0423_12 tapasā brāhmaṇo jātas tasmāj jātir na kāraṇam
05,092.038a smayamānas tu rājānaṃ bhīṣmadroṇau ca mādhavaḥ
05,092.038c abhyabhāṣata dharmātmā rājñaś cānyān yathāvayaḥ
05,092.039a tatra keśavam ānarcuḥ samyag abhyāgataṃ sabhām
05,092.039c rājānaḥ pārthivāḥ sarve kuravaś ca janārdanam
05,092.040a tatra tiṣṭhan sa dāśārho rājamadhye paraṃtapaḥ
05,092.040c apaśyad antarikṣasthān ṛṣīn parapuraṃjayaḥ
05,092.041a tatas tān abhisaṃprekṣya nāradapramukhān ṛṣīn
05,092.041c abhyabhāṣata dāśārho bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ śanaiḥ
05,092.042a pārthivīṃ samitiṃ draṣṭum ṛṣayo 'bhyāgatā nṛpa
05,092.042c nimantryantām āsanaiś ca satkāreṇa ca bhūyasā
05,092.043a naiteṣv anupaviṣṭeṣu śakyaṃ kena cid āsitum
05,092.043c pūjā prayujyatām āśu munīnāṃ bhāvitātmanām
05,092.044a ṛṣīñ śāṃtanavo dṛṣṭvā sabhādvāram upasthitān
05,092.044c tvaramāṇas tato bhṛtyān āsanānīty acodayat
05,092.045a āsanāny atha mṛṣṭāni mahānti vipulāni ca
05,092.045c maṇikāñcanacitrāṇi samājahrus tatas tataḥ
05,092.046a teṣu tatropaviṣṭeṣu gṛhītārgheṣu bhārata
05,092.046c niṣasādāsane kṛṣṇo rājānaś ca yathāsanam
05,092.047a duḥśāsanaḥ sātyakaye dadāv āsanam uttamam
05,092.047c viviṃśatir dadau pīṭhaṃ kāñcanaṃ kṛtavarmaṇe
05,092.048a avidūre 'tha kṛṣṇasya karṇaduryodhanāv ubhau
05,092.048c ekāsane mahātmānau niṣīdatur amarṣaṇau
05,092.049a gāndhārarājaḥ śakunir gāndhārair abhirakṣitaḥ
05,092.049c niṣasādāsane rājā sahaputro viśāṃ pate
05,092.050a viduro maṇipīṭhe tu śuklaspardhyājinottare
05,092.050c saṃspṛśann āsanaṃ śaurer mahāmatir upāviśat
05,092.051a cirasya dṛṣṭvā dāśārhaṃ rājānaḥ sarvapārthivāḥ
05,092.051c amṛtasyeva nātṛpyan prekṣamāṇā janārdanam
05,092.052a atasīpuṣpasaṃkāśaḥ pītavāsā janārdanaḥ
05,092.052c vyabhrājata sabhāmadhye hemnīvopahito maṇiḥ
05,092.053a tatas tūṣṇīṃ sarvam āsīd govindagatamānasam
05,092.053c na tatra kaś cit kiṃ cid dhi vyājahāra pumān kva cit
05,093.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,093.001a teṣv āsīneṣu sarveṣu tūṣṇīṃbhūteṣu rājasu
05,093.001c vākyam abhyādade kṛṣṇaḥ sudaṃṣṭro dundubhisvanaḥ
05,093.002a jīmūta iva gharmānte sarvāṃ saṃśrāvayan sabhām
05,093.002c dhṛtarāṣṭram abhiprekṣya samabhāṣata mādhavaḥ
05,093.003a kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca śamaḥ syād iti bhārata
05,093.003c aprayatnena vīrāṇām etad yatitum āgataḥ
05,093.004a rājan nānyat pravaktavyaṃ tava niḥśreyasaṃ vacaḥ
05,093.004c viditaṃ hy eva te sarvaṃ veditavyam ariṃdama
05,093.005a idam adya kulaṃ śreṣṭhaṃ sarvarājasu pārthiva
05,093.005b*0424_01 tvan nimittaṃ viśeṣeṇa neha yuktaṃ viśiṣyate
05,093.005c śrutavṛttopasaṃpannaṃ sarvaiḥ samuditaṃ guṇaiḥ
05,093.006a kṛpānukampā kāruṇyam ānṛśaṃsyaṃ ca bhārata
05,093.006c tathārjavaṃ kṣamā satyaṃ kuruṣv etad viśiṣyate
05,093.007a tasminn evaṃvidhe rājan kule mahati tiṣṭhati
05,093.007c tvannimittaṃ viśeṣeṇa neha yuktam asāṃpratam
05,093.008a tvaṃ hi vārayitā śreṣṭhaḥ kurūṇāṃ kurusattama
05,093.008c mithyā pracaratāṃ tāta bāhyeṣv ābhyantareṣu ca
05,093.009a te putrās tava kauravya duryodhanapurogamāḥ
05,093.009c dharmārthau pṛṣṭhataḥ kṛtvā pracaranti nṛśaṃsavat
05,093.010a aśiṣṭā gatamaryādā lobhena hṛtacetasaḥ
05,093.010c sveṣu bandhuṣu mukhyeṣu tad vettha bharatarṣabha
05,093.011a seyam āpan mahāghorā kuruṣv eva samutthitā
05,093.011c upekṣyamāṇā kauravya pṛthivīṃ ghātayiṣyati
05,093.012a śakyā ceyaṃ śamayituṃ tvaṃ ced icchasi bhārata
05,093.012c na duṣkaro hy atra śamo mato me bharatarṣabha
05,093.013a tvayy adhīnaḥ śamo rājan mayi caiva viśāṃ pate
05,093.013b*0425_01 sahabhūtās tathaivaite sarvanāśāya bhārata
05,093.013c putrān sthāpaya kauravya sthāpayiṣyāmy ahaṃ parān
05,093.013d*0426_01 hitaṃ hi dhārtarāṣṭrāṇāṃ pāṇḍavānāṃ tathā hitam
05,093.013d*0426_02 śame prayatamānānāṃ tava śāsanakāṅkṣiṇām
05,093.014a ājñā tava hi rājendra kāryā putraiḥ sahānvayaiḥ
05,093.014c hitaṃ balavad apy eṣāṃ tiṣṭhatāṃ tava śāsane
05,093.015a tava caiva hitaṃ rājan pāṇḍavānām atho hitam
05,093.015c śame prayatamānasya mama śāsanakāṅkṣiṇām
05,093.016a svayaṃ niṣkalam ālakṣya saṃvidhatsva viśāṃ pate
05,093.016c sahabhūtās tu bharatās tavaiva syur janeśvara
05,093.017a dharmārthayos tiṣṭha rājan pāṇḍavair abhirakṣitaḥ
05,093.017c na hi śakyās tathābhūtā yatnād api narādhipa
05,093.018a na hi tvāṃ pāṇḍavair jetuṃ rakṣyamāṇaṃ mahātmabhiḥ
05,093.018c indro 'pi devaiḥ sahitaḥ prasaheta kuto nṛpāḥ
05,093.019a yatra bhīṣmaś ca droṇaś ca kṛpaḥ karṇo viviṃśatiḥ
05,093.019c aśvatthāmā vikarṇaś ca somadatto 'tha bāhlikaḥ
05,093.020a saindhavaś ca kaliṅgaś ca kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ
05,093.020c yudhiṣṭhiro bhīmasenaḥ savyasācī yamau tathā
05,093.021a sātyakiś ca mahātejā yuyutsuś ca mahārathaḥ
05,093.021b*0427_01 ko nu tān yudhi śatrughna sahitān kurupāṇḍavaiḥ
05,093.021c ko nu tān viparītātmā yudhyeta bharatarṣabha
05,093.022a lokasyeśvaratāṃ bhūyaḥ śatrubhiś cāpradhṛṣyatām
05,093.022c prāpsyasi tvam amitraghna sahitaḥ kurupāṇḍavaiḥ
05,093.023a tasya te pṛthivīpālās tvatsamāḥ pṛthivīpate
05,093.023c śreyāṃsaś caiva rājānaḥ saṃdhāsyante paraṃtapa
05,093.024a sa tvaṃ putraiś ca pautraiś ca bhrātṛbhiḥ pitṛbhis tathā
05,093.024c suhṛdbhiḥ sarvato guptaḥ sukhaṃ śakṣyasi jīvitum
05,093.025a etān eva purodhāya satkṛtya ca yathā purā
05,093.025c akhilāṃ bhokṣyase sarvāṃ pṛthivīṃ pṛthivīpate
05,093.026a etair hi sahitaḥ sarvaiḥ pāṇḍavaiḥ svaiś ca bhārata
05,093.026c anyān vijeṣyase śatrūn eṣa svārthas tavākhilaḥ
05,093.027a tair evopārjitāṃ bhūmiṃ bhokṣyase ca paraṃtapa
05,093.027c yadi saṃpatsyase putraiḥ sahāmātyair narādhipa
05,093.028a saṃyuge vai mahārāja dṛśyate sumahān kṣayaḥ
05,093.028c kṣaye cobhayato rājan kaṃ dharmam anupaśyasi
05,093.029a pāṇḍavair nihataiḥ saṃkhye putrair vāpi mahābalaiḥ
05,093.029c yad vindethāḥ sukhaṃ rājaṃs tad brūhi bharatarṣabha
05,093.030a śūrāś ca hi kṛtāstrāś ca sarve yuddhābhikāṅkṣiṇaḥ
05,093.030c pāṇḍavās tāvakāś caiva tān rakṣa mahato bhayāt
05,093.031a na paśyema kurūn sarvān pāṇḍavāṃś caiva saṃyuge
05,093.031c kṣīṇān ubhayataḥ śūrān rathebhyo rathibhir hatān
05,093.032a samavetāḥ pṛthivyāṃ hi rājāno rājasattama
05,093.032c amarṣavaśam āpannā nāśayeyur imāḥ prajāḥ
05,093.033a trāhi rājann imaṃ lokaṃ na naśyeyur imāḥ prajāḥ
05,093.033c tvayi prakṛtim āpanne śeṣaṃ syāt kurunandana
05,093.034a śuklā vadānyā hrīmanta āryāḥ puṇyābhijātayaḥ
05,093.034c anyonyasacivā rājaṃs tān pāhi mahato bhayāt
05,093.035a śiveneme bhūmipālāḥ samāgamya parasparam
05,093.035c saha bhuktvā ca pītvā ca pratiyāntu yathāgṛham
05,093.036a suvāsasaḥ sragviṇaś ca satkṛtya bharatarṣabha
05,093.036c amarṣāṃś ca nirākṛtya vairāṇi ca paraṃtapa
05,093.037a hārdaṃ yat pāṇḍaveṣv āsīt prāpte 'sminn āyuṣaḥ kṣaye
05,093.037c tad eva te bhavatv adya śaśvac ca bharatarṣabha
05,093.038a bālā vihīnāḥ pitrā te tvayaiva parivardhitāḥ
05,093.038c tān pālaya yathānyāyaṃ putrāṃś ca bharatarṣabha
05,093.039a bhavataiva hi rakṣyās te vyasaneṣu viśeṣataḥ
05,093.039c mā te dharmas tathaivārtho naśyeta bharatarṣabha
05,093.040a āhus tvāṃ pāṇḍavā rājann abhivādya prasādya ca
05,093.040c bhavataḥ śāsanād duḥkham anubhūtaṃ sahānugaiḥ
05,093.041a dvādaśemāni varṣāṇi vane nirvyuṣitāni naḥ
05,093.041c trayodaśaṃ tathājñātaiḥ sajane parivatsaram
05,093.042a sthātā naḥ samaye tasmin piteti kṛtaniścayāḥ
05,093.042c nāhāsma samayaṃ tāta tac ca no brāhmaṇā viduḥ
05,093.043a tasmin naḥ samaye tiṣṭha sthitānāṃ bharatarṣabha
05,093.043c nityaṃ saṃkleśitā rājan svarājyāṃśaṃ labhemahi
05,093.044a tvaṃ dharmam arthaṃ yuñjānaḥ samyaṅ nas trātum arhasi
05,093.044c gurutvaṃ bhavati prekṣya bahūn kleśāṃs titikṣmahe
05,093.045a sa bhavān mātṛpitṛvad asmāsu pratipadyatām
05,093.045c guror garīyasī vṛttir yā ca śiṣyasya bhārata
05,093.045d*0428_01 vartāmahe tvayi ca tāṃ tvaṃ ca vartasva nas tathā
05,093.046a pitrā sthāpayitavyā hi vayam utpatham āsthitāḥ
05,093.046c saṃsthāpaya pathiṣv asmāṃs tiṣṭha rājan svavartmani
05,093.047a āhuś cemāṃ pariṣadaṃ putrās te bharatarṣabha
05,093.047c dharmajñeṣu sabhāsatsu neha yuktam asāṃpratam
05,093.048a yatra dharmo hy adharmeṇa satyaṃ yatrānṛtena ca
05,093.048c hanyate prekṣamāṇānāṃ hatās tatra sabhāsadaḥ
05,093.049a viddho dharmo hy adharmeṇa sabhāṃ yatra prapadyate
05,093.049c na cāsya śalyaṃ kṛntanti viddhās tatra sabhāsadaḥ
05,093.049e dharma etān ārujati yathā nady anukūlajān
05,093.050a ye dharmam anupaśyantas tūṣṇīṃ dhyāyanta āsate
05,093.050c te satyam āhur dharmaṃ ca nyāyyaṃ ca bharatarṣabha
05,093.051a śakyaṃ kim anyad vaktuṃ te dānād anyaj janeśvara
05,093.051c bruvantu vā mahīpālāḥ sabhāyāṃ ye samāsate
05,093.051e dharmārthau saṃpradhāryaiva yadi satyaṃ bravīmy aham
05,093.052a pramuñcemān mṛtyupāśāt kṣatriyān kṣatriyarṣabha
05,093.052c praśāmya bharataśreṣṭha mā manyuvaśam anvagāḥ
05,093.053a pitryaṃ tebhyaḥ pradāyāṃśaṃ pāṇḍavebhyo yathocitam
05,093.053c tataḥ saputraḥ siddhārtho bhuṅkṣva bhogān paraṃtapa
05,093.054a ajātaśatruṃ jānīṣe sthitaṃ dharme satāṃ sadā
05,093.054c saputre tvayi vṛttiṃ ca vartate yāṃ narādhipa
05,093.055a dāhitaś ca nirastaś ca tvām evopāśritaḥ punaḥ
05,093.055c indraprasthaṃ tvayaivāsau saputreṇa vivāsitaḥ
05,093.056a sa tatra nivasan sarvān vaśam ānīya pārthivān
05,093.056c tvanmukhān akarod rājan na ca tvām atyavartata
05,093.057a tasyaivaṃ vartamānasya saubalena jihīrṣatā
05,093.057c rāṣṭrāṇi dhanadhānyaṃ ca prayuktaḥ paramopadhiḥ
05,093.058a sa tām avasthāṃ saṃprāpya kṛṣṇāṃ prekṣya sabhāgatām
05,093.058c kṣatradharmād ameyātmā nākampata yudhiṣṭhiraḥ
05,093.059a ahaṃ tu tava teṣāṃ ca śreya icchāmi bhārata
05,093.059c dharmād arthāt sukhāc caiva mā rājan nīnaśaḥ prajāḥ
05,093.060a anartham arthaṃ manvānā arthaṃ vānartham ātmanaḥ
05,093.060c lobhe 'tiprasṛtān putrān nigṛhṇīṣva viśāṃ pate
05,093.061a sthitāḥ śuśrūṣituṃ pārthāḥ sthitā yoddhum ariṃdamāḥ
05,093.061c yat te pathyatamaṃ rājaṃs tasmiṃs tiṣṭha paraṃtapa
05,093.062a tad vākyaṃ pārthivāḥ sarve hṛdayaiḥ samapūjayan
05,093.062c na tatra kaś cid vaktuṃ hi vācaṃ prākrāmad agrataḥ
05,094.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,094.001a tasminn abhihite vākye keśavena mahātmanā
05,094.001c stimitā hṛṣṭaromāṇa āsan sarve sabhāsadaḥ
05,094.002a kaḥ svid uttaram etasmād vaktum utsahate pumān
05,094.002c iti sarve manobhis te cintayanti sma pārthivāḥ
05,094.003a tathā teṣu ca sarveṣu tūṣṇīṃbhūteṣu rājasu
05,094.003c jāmadagnya idaṃ vākyam abravīt kurusaṃsadi
05,094.004a imām ekopamāṃ rājañ śṛṇu satyām aśaṅkitaḥ
05,094.004c tāṃ śrutvā śreya ādatsva yadi sādhv iti manyase
05,094.005a rājā dambhodbhavo nāma sārvabhaumaḥ purābhavat
05,094.005c akhilāṃ bubhuje sarvāṃ pṛthivīm iti naḥ śrutam
05,094.006a sa sma nityaṃ niśāpāye prātar utthāya vīryavān
05,094.006c brāhmaṇān kṣatriyāṃś caiva pṛcchann āste mahārathaḥ
05,094.007a asti kaś cid viśiṣṭo vā madvidho vā bhaved yudhi
05,094.007c śūdro vaiśyaḥ kṣatriyo vā brāhmaṇo vāpi śastrabhṛt
05,094.008a iti bruvann anvacarat sa rājā pṛthivīm imām
05,094.008c darpeṇa mahatā mattaḥ kaṃ cid anyam acintayan
05,094.009a taṃ sma vaidyā akṛpaṇā brāhmaṇāḥ sarvato 'bhayāḥ
05,094.009c pratyaṣedhanta rājānaṃ ślāghamānaṃ punaḥ punaḥ
05,094.010a pratiṣidhyamāno 'py asakṛt pṛcchaty eva sa vai dvijān
05,094.010c abhimānī śriyā mattas tam ūcur brāhmaṇās tadā
05,094.011a tapasvino mahātmāno vedavratasamanvitāḥ
05,094.011c udīryamāṇaṃ rājānaṃ krodhadīptā dvijātayaḥ
05,094.011d*0429_01 tapasvinau mahātmānau vedapratyayadarśakau
05,094.012a anekajananaṃ sakhyaṃ yayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
05,094.012c tayos tvaṃ na samo rājan bhavitāsi kadā cana
05,094.013a evam uktaḥ sa rājā tu punaḥ papraccha tān dvijān
05,094.013c kva tau vīrau kvajanmānau kiṃkarmāṇau ca kau ca tau
05,094.014 brāhmaṇā ūcuḥ
05,094.014a naro nārāyaṇaś caiva tāpasāv iti naḥ śrutam
05,094.014c āyātau mānuṣe loke tābhyāṃ yudhyasva pārthiva
05,094.015a śrūyate tau mahātmānau naranārāyaṇāv ubhau
05,094.015c tapo ghoram anirdeśyaṃ tapyete gandhamādane
05,094.016 rāma uvāca
05,094.016a sa rājā mahatīṃ senāṃ yojayitvā ṣaḍaṅginīm
05,094.016c amṛṣyamāṇaḥ saṃprāyād yatra tāv aparājitau
05,094.017a sa gatvā viṣamaṃ ghoraṃ parvataṃ gandhamādanam
05,094.017c mṛgayāṇo 'nvagacchat tau tāpasāv aparājitau
05,094.018a tau dṛṣṭvā kṣutpipāsābhyāṃ kṛśau dhamanisaṃtatau
05,094.018c śītavātātapaiś caiva karśitau puruṣottamau
05,094.018e abhigamyopasaṃgṛhya paryapṛcchad anāmayam
05,094.019a tam arcitvā mūlaphalair āsanenodakena ca
05,094.019c nyamantrayetāṃ rājānaṃ kiṃ kāryaṃ kriyatām iti
05,094.019d*0430_01 tatas tām ānupūrvīṃ sa punar evānvakīrtayat
05,094.020 dambhodbhava uvāca
05,094.020a bāhubhyāṃ me jitā bhūmir nihatāḥ sarvaśatravaḥ
05,094.020c bhavadbhyāṃ yuddham ākāṅkṣann upayāto 'smi parvatam
05,094.020e ātithyaṃ dīyatām etat kāṅkṣitaṃ me ciraṃ prati
05,094.021 naranārāyaṇāv ūcatuḥ
05,094.021a apetakrodhalobho 'yam āśramo rājasattama
05,094.021c na hy asminn āśrame yuddhaṃ kutaḥ śastraṃ kuto 'nṛjuḥ
05,094.021e anyatra yuddham ākāṅkṣva bahavaḥ kṣatriyāḥ kṣitau
05,094.022 rāma uvāca
05,094.022a ucyamānas tathāpi sma bhūya evābhyabhāṣata
05,094.022c punaḥ punaḥ kṣamyamāṇaḥ sāntvyamānaś ca bhārata
05,094.022e dambhodbhavo yuddham icchann āhvayaty eva tāpasau
05,094.023a tato naras tv iṣīkāṇāṃ muṣṭim ādāya kaurava
05,094.023c abravīd ehi yudhyasva yuddhakāmuka kṣatriya
05,094.024a sarvaśastrāṇi cādatsva yojayasva ca vāhinīm
05,094.024c ahaṃ hi te vineṣyāmi yuddhaśraddhām itaḥ param
05,094.024d*0431_01 saṃnahyasva ca varmāṇi yāni cānyāni santi te
05,094.024d*0431_02 yad āhvayasi darpeṇa brāhmaṇapramukhāñ janān
05,094.025 dambhodbhava uvāca
05,094.025a yady etad astram asmāsu yuktaṃ tāpasa manyase
05,094.025c etenāpi tvayā yotsye yuddhārthī hy aham āgataḥ
05,094.026 rāma uvāca
05,094.026a ity uktvā śaravarṣeṇa sarvataḥ samavākirat
05,094.026c dambhodbhavas tāpasaṃ taṃ jighāṃsuḥ sahasainikaḥ
05,094.027a tasya tān asyato ghorān iṣūn paratanucchidaḥ
05,094.027c kadarthīkṛtya sa munir iṣīkābhir apānudat
05,094.028a tato 'smai prāsṛjad ghoram aiṣīkam aparājitaḥ
05,094.028c astram apratisaṃdheyaṃ tad adbhutam ivābhavat
05,094.029a teṣām akṣīṇi karṇāṃś ca nastakāṃś caiva māyayā
05,094.029c nimittavedhī sa munir iṣīkābhiḥ samarpayat
05,094.030a sa dṛṣṭvā śvetam ākāśam iṣīkābhiḥ samācitam
05,094.030c pādayor nyapatad rājā svasti me 'stv iti cābravīt
05,094.031a tam abravīn naro rājañ śaraṇyaḥ śaraṇaiṣiṇām
05,094.031c brahmaṇyo bhava dharmātmā mā ca smaivaṃ punaḥ kṛthāḥ
05,094.031d*0432_01 naitādṛk puruṣo rājan kṣatradharmam anusmaran
05,094.031d*0432_02 manasā nṛpaśārdūla bhavet purapuraṃjayaḥ
05,094.032a mā ca darpasamāviṣṭaḥ kṣepsīḥ kāṃś cit kadā cana
05,094.032c alpīyāṃsaṃ viśiṣṭaṃ vā tat te rājan paraṃ hitam
05,094.033a kṛtaprajño vītalobho nirahaṃkāra ātmavān
05,094.033c dāntaḥ kṣānto mṛduḥ kṣemaḥ prajāḥ pālaya pārthiva
05,094.033d*0433_01 mā sma bhūyaḥ kṣipeḥ kaṃ cid aviditvā balābalam
05,094.034a anujñātaḥ svasti gaccha maivaṃ bhūyaḥ samācareḥ
05,094.034c kuśalaṃ brāhmaṇān pṛccher āvayor vacanād bhṛśam
05,094.035a tato rājā tayoḥ pādāv abhivādya mahātmanoḥ
05,094.035c pratyājagāma svapuraṃ dharmaṃ caivācinod bhṛśam
05,094.036a sumahac cāpi tat karma yan nareṇa kṛtaṃ purā
05,094.036c tato guṇaiḥ subahubhiḥ śreṣṭho nārāyaṇo 'bhavat
05,094.037a tasmād yāvad dhanuḥśreṣṭhe gāṇḍīve 'straṃ na yujyate
05,094.037c tāvat tvaṃ mānam utsṛjya gaccha rājan dhanaṃjayam
05,094.038a kākudīkaṃ śukaṃ nākam akṣisaṃtarjanaṃ tathā
05,094.038c saṃtānaṃ nartanaṃ ghoram āsyamodakam aṣṭamam
05,094.039a etair viddhāḥ sarva eva maraṇaṃ yānti mānavāḥ
05,094.039b*0434_01 kāmakrodhau lobhamohau madamānau tathaiva ca
05,094.039b*0434_02 mātsaryāhaṃkṛtī caiva kramād eta udāhṛtāḥ
05,094.039c unmattāś ca viceṣṭante naṣṭasaṃjñā vicetasaḥ
05,094.040a svapante ca plavante ca chardayanti ca mānavāḥ
05,094.040c mūtrayante ca satataṃ rudanti ca hasanti ca
05,094.041a asaṃkhyeyā guṇāḥ pārthe tadviśiṣṭo janārdanaḥ
05,094.041c tvam eva bhūyo jānāsi kuntīputraṃ dhanaṃjayam
05,094.042a naranārāyaṇau yau tau tāv evārjunakeśavau
05,094.042c vijānīhi mahārāja pravīrau puruṣarṣabhau
05,094.042d*0435_01 nirmātā sarvalokānām īśvaraḥ sarvakarmakṛt
05,094.042d*0435_02 yasya nārāyaṇo bandhur arjuno duḥsaho yudhi
05,094.042d*0435_03 kas tam utsahate jetuṃ triṣu lokeṣu bhārata
05,094.042d*0435_04 vīraṃ kapidhvajaṃ jiṣṇuṃ yasya nāsti samo yudhi
05,094.043a yady etad evaṃ jānāsi na ca mām atiśaṅkase
05,094.043c āryāṃ matiṃ samāsthāya śāmya bhārata pāṇḍavaiḥ
05,094.044a atha cen manyase śreyo na me bhedo bhaved iti
05,094.044c praśāmya bharataśreṣṭha mā ca yuddhe manaḥ kṛthāḥ
05,094.045a bhavatāṃ ca kuruśreṣṭha kulaṃ bahumataṃ bhuvi
05,094.045c tat tathaivāstu bhadraṃ te svārtham evānucintaya
05,095.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,095.001a jāmadagnyavacaḥ śrutvā kaṇvo 'pi bhagavān ṛṣiḥ
05,095.001c duryodhanam idaṃ vākyam abravīt kurusaṃsadi
05,095.002a akṣayaś cāvyayaś caiva brahmā lokapitāmahaḥ
05,095.002c tathaiva bhagavantau tau naranārāyaṇāv ṛṣī
05,095.003a ādityānāṃ hi sarveṣāṃ viṣṇur ekaḥ sanātanaḥ
05,095.003c ajayyaś cāvyayaś caiva śāśvataḥ prabhur īśvaraḥ
05,095.004a nimittamaraṇās tv anye candrasūryau mahī jalam
05,095.004c vāyur agnis tathākāśaṃ grahās tārāgaṇās tathā
05,095.005a te ca kṣayānte jagato hitvā lokatrayaṃ sadā
05,095.005c kṣayaṃ gacchanti vai sarve sṛjyante ca punaḥ punaḥ
05,095.006a muhūrtamaraṇās tv anye mānuṣā mṛgapakṣiṇaḥ
05,095.006c tiryagyonyaś ca ye cānye jīvalokacarāḥ smṛtāḥ
05,095.007a bhūyiṣṭhena tu rājānaḥ śriyaṃ bhuktvāyuṣaḥ kṣaye
05,095.007c maraṇaṃ pratigacchanti bhoktuṃ sukṛtaduṣkṛtam
05,095.008a sa bhavān dharmaputreṇa śamaṃ kartum ihārhati
05,095.008c pāṇḍavāḥ kuravaś caiva pālayantu vasuṃdharām
05,095.009a balavān aham ity eva na mantavyaṃ suyodhana
05,095.009c balavanto hi balibhir dṛśyante puruṣarṣabha
05,095.010a na balaṃ balināṃ madhye balaṃ bhavati kaurava
05,095.010c balavanto hi te sarve pāṇḍavā devavikramāḥ
05,095.011a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
05,095.011c mātaler dātukāmasya kanyāṃ mṛgayato varam
05,095.012a matas trailokyarājasya mātalir nāma sārathiḥ
05,095.012c tasyaikaiva kule kanyā rūpato lokaviśrutā
05,095.013a guṇakeśīti vikhyātā nāmnā sā devarūpiṇī
05,095.013c śriyā ca vapuṣā caiva striyo 'nyāḥ sātiricyate
05,095.014a tasyāḥ pradānasamayaṃ mātaliḥ saha bhāryayā
05,095.014c jñātvā vimamṛśe rājaṃs tatparaḥ paricintayan
05,095.015a dhik khalv alaghuśīlānām ucchritānāṃ yaśasvinām
05,095.015c narāṇām ṛddhasattvānāṃ kule kanyāprarohaṇam
05,095.016a mātuḥ kulaṃ pitṛkulaṃ yatra caiva pradīyate
05,095.016c kulatrayaṃ saṃśayitaṃ kurute kanyakā satām
05,095.017a devamānuṣalokau dvau mānasenaiva cakṣuṣā
05,095.017c avagāhyaiva vicitau na ca me rocate varaḥ
05,095.018a na devān naiva ditijān na gandharvān na mānuṣān
05,095.018c arocayaṃ varakṛte tathaiva bahulān ṛṣīn
05,095.019a bhāryayā tu sa saṃmantrya saha rātrau sudharmayā
05,095.019c mātalir nāgalokāya cakāra gamane matim
05,095.020a na me devamanuṣyeṣu guṇakeśyāḥ samo varaḥ
05,095.020c rūpato dṛśyate kaś cin nāgeṣu bhavitā dhruvam
05,095.021a ity āmantrya sudharmāṃ sa kṛtvā cābhipradakṣiṇam
05,095.021c kanyāṃ śirasy upāghrāya praviveśa mahītalam
05,096.001 kaṇva uvāca
05,096.001a mātalis tu vrajan mārge nāradena maharṣiṇā
05,096.001c varuṇaṃ gacchatā draṣṭuṃ samāgacchad yadṛcchayā
05,096.002a nārado 'thābravīd enaṃ kva bhavān gantum udyataḥ
05,096.002c svena vā sūta kāryeṇa śāsanād vā śatakratoḥ
05,096.003a mātalir nāradenaivaṃ saṃpṛṣṭaḥ pathi gacchatā
05,096.003c yathāvat sarvam ācaṣṭa svakāryaṃ varuṇaṃ prati
05,096.004a tam uvācātha sa munir gacchāvaḥ sahitāv iti
05,096.004c salileśadidṛkṣārtham aham apy udyato divaḥ
05,096.005a ahaṃ te sarvam ākhyāsye darśayan vasudhātalam
05,096.005c dṛṣṭvā tatra varaṃ kaṃ cid rocayiṣyāva mātale
05,096.006a avagāhya tato bhūmim ubhau mātalināradau
05,096.006c dadṛśāte mahātmānau lokapālam apāṃ patim
05,096.007a tatra devarṣisadṛśīṃ pūjāṃ prāpa sa nāradaḥ
05,096.007c mahendrasadṛśīṃ caiva mātaliḥ pratyapadyata
05,096.008a tāv ubhau prītamanasau kāryavattāṃ nivedya ha
05,096.008c varuṇenābhyanujñātau nāgalokaṃ viceratuḥ
05,096.009a nāradaḥ sarvabhūtānām antarbhūminivāsinām
05,096.009c jānaṃś cakāra vyākhyānaṃ yantuḥ sarvam aśeṣataḥ
05,096.010 nārada uvāca
05,096.010a dṛṣṭas te varuṇas tāta putrapautrasamāvṛtaḥ
05,096.010c paśyodakapateḥ sthānaṃ sarvatobhadram ṛddhimat
05,096.011a eṣa putro mahāprājño varuṇasyeha gopateḥ
05,096.011c eṣa taṃ śīlavṛttena śaucena ca viśiṣyate
05,096.012a eṣo 'sya putro 'bhimataḥ puṣkaraḥ puṣkarekṣaṇaḥ
05,096.012c rūpavān darśanīyaś ca somaputryā vṛtaḥ patiḥ
05,096.013a jyotsnākālīti yām āhur dvitīyāṃ rūpataḥ śriyam
05,096.013c ādityasyaiva goḥ putro jyeṣṭhaḥ putraḥ kṛtaḥ smṛtaḥ
05,096.014a bhavanaṃ paśya vāruṇyā yad etat sarvakāñcanam
05,096.014b*0436_01 eṣā vai vāruṇī kanyā surā lokeṣu viśrutā
05,096.014c yāṃ prāpya suratāṃ prāptāḥ surāḥ surapateḥ sakhe
05,096.015a etāni hṛtarājyānāṃ daiteyānāṃ sma mātale
05,096.015c dīpyamānāni dṛśyante sarvapraharaṇāny uta
05,096.016a akṣayāṇi kilaitāni vivartante sma mātale
05,096.016c anubhāvaprayuktāni surair avajitāni ha
05,096.017a atra rākṣasajātyaś ca bhūtajātyaś ca mātale
05,096.017c divyapraharaṇāś cāsan pūrvadaivatanirmitāḥ
05,096.018a agnir eṣa mahārciṣmāñ jāgarti varuṇahrade
05,096.018c vaiṣṇavaṃ cakram āviddhaṃ vidhūmena haviṣmatā
05,096.019a eṣa gāṇḍīmayaś cāpo lokasaṃhārasaṃbhṛtaḥ
05,096.019c rakṣyate daivatair nityaṃ yatas tad gāṇḍivaṃ dhanuḥ
05,096.020a eṣa kṛtye samutpanne tat tad dhārayate balam
05,096.020c sahasraśatasaṃkhyena prāṇena satataṃ dhruvam
05,096.021a aśāsyān api śāsty eṣa rakṣobandhuṣu rājasu
05,096.021c sṛṣṭaḥ prathamajo daṇḍo brahmaṇā brahmavādinā
05,096.022a etac chatraṃ narendrāṇāṃ mahac chakreṇa bhāṣitam
05,096.022c putrāḥ salilarājasya dhārayanti mahodayam
05,096.023a etat salilarājasya chatraṃ chatragṛhe sthitam
05,096.023c sarvataḥ salilaṃ śītaṃ jīmūta iva varṣati
05,096.024a etac chatrāt paribhraṣṭaṃ salilaṃ somanirmalam
05,096.024c tamasā mūrchitaṃ yāti yena nārchati darśanam
05,096.025a bahūny adbhutarūpāṇi draṣṭavyānīha mātale
05,096.025c tava kāryoparodhas tu tasmād gacchāva māciram
05,097.001 nārada uvāca
05,097.001a etat tu nāgalokasya nābhisthāne sthitaṃ puram
05,097.001c pātālam iti vikhyātaṃ daityadānavasevitam
05,097.002a idam adbhiḥ samaṃ prāptā ye ke cid dhruvajaṅgamāḥ
05,097.002c praviśanto mahānādaṃ nadanti bhayapīḍitāḥ
05,097.003a atrāsuro 'gniḥ satataṃ dīpyate vāribhojanaḥ
05,097.003c vyāpāreṇa dhṛtātmānaṃ nibaddhaṃ samabudhyata
05,097.004a atrāmṛtaṃ suraiḥ pītvā nihitaṃ nihatāribhiḥ
05,097.004c ataḥ somasya hāniś ca vṛddhiś caiva pradṛśyate
05,097.005a atra divyaṃ hayaśiraḥ kāle parvaṇi parvaṇi
05,097.005c uttiṣṭhati suvarṇābhaṃ vārbhir āpūrayañ jagat
05,097.006a yasmād atra samagrās tāḥ patanti jalamūrtayaḥ
05,097.006c tasmāt pātālam ity etat khyāyate puram uttamam
05,097.007a airāvato 'smāt salilaṃ gṛhītvā jagato hitaḥ
05,097.007c megheṣv āmuñcate śītaṃ yan mahendraḥ pravarṣati
05,097.008a atra nānāvidhākārās timayo naikarūpiṇaḥ
05,097.008c apsu somaprabhāṃ pītvā vasanti jalacāriṇaḥ
05,097.009a atra sūryāṃśubhir bhinnāḥ pātālatalam āśritāḥ
05,097.009c mṛtā divasataḥ sūta punar jīvanti te niśi
05,097.010a udaye nityaśaś cātra candramā raśmibhir vṛtaḥ
05,097.010c amṛtaṃ spṛśya saṃsparśāt saṃjīvayati dehinaḥ
05,097.011a atra te 'dharmaniratā baddhāḥ kālena pīḍitāḥ
05,097.011c daiteyā nivasanti sma vāsavena hṛtaśriyaḥ
05,097.012a atra bhūtapatir nāma sarvabhūtamaheśvaraḥ
05,097.012c bhūtaye sarvabhūtānām acarat tapa uttamam
05,097.013a atra govratino viprāḥ svādhyāyāmnāyakarśitāḥ
05,097.013c tyaktaprāṇā jitasvargā nivasanti maharṣayaḥ
05,097.014a yatratatraśayo nityaṃ yenakenacidāśitaḥ
05,097.014c yenakenacidācchannaḥ sa govrata ihocyate
05,097.015a airāvato nāgarājo vāmanaḥ kumudo 'ñjanaḥ
05,097.015c prasūtāḥ supratīkasya vaṃśe vāraṇasattamāḥ
05,097.016a paśya yady atra te kaś cid rocate guṇato varaḥ
05,097.016c varayiṣyāva taṃ gatvā yatnam āsthāya mātale
05,097.017a aṇḍam etaj jale nyastaṃ dīpyamānam iva śriyā
05,097.017c ā prajānāṃ nisargād vai nodbhidyati na sarpati
05,097.018a nāsya jātiṃ nisargaṃ vā kathyamānaṃ śṛṇomi vai
05,097.018c pitaraṃ mātaraṃ vāpi nāsya jānāti kaś cana
05,097.019a ataḥ kila mahān agnir antakāle samutthitaḥ
05,097.019c dhakṣyate mātale sarvaṃ trailokyaṃ sacarācaram
05,097.020 kaṇva uvāca
05,097.020a mātalis tv abravīc chrutvā nāradasyātha bhāṣitam
05,097.020c na me 'tra rocate kaś cid anyato vraja māciram
05,098.001 nārada uvāca
05,098.001a hiraṇyapuram ity etat khyātaṃ puravaraṃ mahat
05,098.001c daityānāṃ dānavānāṃ ca māyāśatavicāriṇām
05,098.002a analpena prayatnena nirmitaṃ viśvakarmaṇā
05,098.002c mayena manasā sṛṣṭaṃ pātālatalam āśritam
05,098.003a atra māyāsahasrāṇi vikurvāṇā mahaujasaḥ
05,098.003c dānavā nivasanti sma śūrā dattavarāḥ purā
05,098.004a naite śakreṇa nānyena varuṇena yamena vā
05,098.004c śakyante vaśam ānetuṃ tathaiva dhanadena ca
05,098.005a asurāḥ kālakhañjāś ca tathā viṣṇupadodbhavāḥ
05,098.005c nairṛtā yātudhānāś ca brahmavedodbhavāś ca ye
05,098.006a daṃṣṭriṇo bhīmarūpāś ca nivasanty ātmarakṣiṇaḥ
05,098.006c māyāvīryopasaṃpannā nivasanty ātmarakṣiṇaḥ
05,098.007a nivātakavacā nāma dānavā yuddhadurmadāḥ
05,098.007c jānāsi ca yathā śakro naitāñ śaknoti bādhitum
05,098.008a bahuśo mātale tvaṃ ca tava putraś ca gomukhaḥ
05,098.008c nirbhagno devarājaś ca sahaputraḥ śacīpatiḥ
05,098.009a paśya veśmāni raukmāṇi mātale rājatāni ca
05,098.009c karmaṇā vidhiyuktena yuktāny upagatāni ca
05,098.010a vaiḍūryaharitānīva pravālarucirāṇi ca
05,098.010c arkasphaṭikaśubhrāṇi vajrasārojjvalāni ca
05,098.011a pārthivānīva cābhānti punar nagamayāni ca
05,098.011c śailānīva ca dṛśyante tārakāṇīva cāpy uta
05,098.012a sūryarūpāṇi cābhānti dīptāgnisadṛśāni ca
05,098.012c maṇijālavicitrāṇi prāṃśūni nibiḍāni ca
05,098.013a naitāni śakyaṃ nirdeṣṭuṃ rūpato dravyatas tathā
05,098.013c guṇataś caiva siddhāni pramāṇaguṇavanti ca
05,098.014a ākrīḍān paśya daityānāṃ tathaiva śayanāny uta
05,098.014c ratnavanti mahārhāṇi bhājanāny āsanāni ca
05,098.015a jaladābhāṃs tathā śailāṃs toyaprasravaṇānvitān
05,098.015c kāmapuṣpaphalāṃś caiva pādapān kāmacāriṇaḥ
05,098.016a mātale kaś cid atrāpi rucitas te varo bhavet
05,098.016c atha vānyāṃ diśaṃ bhūmer gacchāva yadi manyase
05,098.017 kaṇva uvāca
05,098.017a mātalis tv abravīd enaṃ bhāṣamāṇaṃ tathāvidham
05,098.017c devarṣe naiva me kāryaṃ vipriyaṃ tridivaukasām
05,098.018a nityānuṣaktavairā hi bhrātaro devadānavāḥ
05,098.018c aripakṣeṇa saṃbandhaṃ rocayiṣyāmy ahaṃ katham
05,098.019a anyatra sādhu gacchāvo draṣṭuṃ nārhāmi dānavān
05,098.019c jānāmi tu tathātmānaṃ ditsātmakamalaṃ yathā
05,099.001 nārada uvāca
05,099.001a ayaṃ lokaḥ suparṇānāṃ pakṣiṇāṃ pannagāśinām
05,099.001c vikrame gamane bhāre naiṣām asti pariśramaḥ
05,099.002a vainateyasutaiḥ sūta ṣaḍbhis tatam idaṃ kulam
05,099.002c sumukhena sunāmnā ca sunetreṇa suvarcasā
05,099.003a surūpapakṣirājena subalena ca mātale
05,099.003c vardhitāni prasūtyā vai vinatākulakartṛbhiḥ
05,099.004a pakṣirājābhijātyānāṃ sahasrāṇi śatāni ca
05,099.004c kaśyapasya tato vaṃśe jātair bhūtivivardhanaiḥ
05,099.005a sarve hy ete śriyā yuktāḥ sarve śrīvatsalakṣaṇāḥ
05,099.005c sarve śriyam abhīpsanto dhārayanti balāny uta
05,099.006a karmaṇā kṣatriyāś caite nirghṛṇā bhogibhojinaḥ
05,099.006c jñātisaṃkṣayakartṛtvād brāhmaṇyaṃ na labhanti vai
05,099.007a nāmāni caiṣāṃ vakṣyāmi yathā prādhānyataḥ śṛṇu
05,099.007c mātale ślāghyam etad dhi kulaṃ viṣṇuparigraham
05,099.008a daivataṃ viṣṇur eteṣāṃ viṣṇur eva parāyaṇam
05,099.008c hṛdi caiṣāṃ sadā viṣṇur viṣṇur eva gatiḥ sadā
05,099.009a suvarṇacūḍo nāgāśī dāruṇaś caṇḍatuṇḍakaḥ
05,099.009c analaś cānilaś caiva viśālākṣo 'tha kuṇḍalī
05,099.010a kāśyapir dhvajaviṣkambho vainateyo 'tha vāmanaḥ
05,099.010c vātavego diśācakṣur nimeṣo nimiṣas tathā
05,099.011a trivāraḥ saptavāraś ca vālmīkir dvīpakas tathā
05,099.011c daityadvīpaḥ sariddvīpaḥ sārasaḥ padmakesaraḥ
05,099.012a sumukhaḥ sukhaketuś ca citrabarhas tathānaghaḥ
05,099.012c meghakṛt kumudo dakṣaḥ sarpāntaḥ somabhojanaḥ
05,099.013a gurubhāraḥ kapotaś ca sūryanetraś cirāntakaḥ
05,099.013c viṣṇudhanvā kumāraś ca paribarho haris tathā
05,099.014a susvaro madhuparkaś ca hemavarṇas tathaiva ca
05,099.014c malayo mātariśvā ca niśākaradivākarau
05,099.015a ete pradeśamātreṇa mayoktā garuḍātmajāḥ
05,099.015c prādhānyato 'tha yaśasā kīrtitāḥ prāṇataś ca te
05,099.016a yady atra na ruciḥ kā cid ehi gacchāva mātale
05,099.016c taṃ nayiṣyāmi deśaṃ tvāṃ ruciṃ yatropalapsyase
05,100.001 nārada uvāca
05,100.001a idaṃ rasātalaṃ nāma saptamaṃ pṛthivītalam
05,100.001c yatrāste surabhir mātā gavām amṛtasaṃbhavā
05,100.002a kṣarantī satataṃ kṣīraṃ pṛthivīsārasaṃbhavam
05,100.002c ṣaṇṇāṃ rasānāṃ sāreṇa rasam ekam anuttamam
05,100.003a amṛtenābhitṛptasya sāram udgirataḥ purā
05,100.003c pitāmahasya vadanād udatiṣṭhad aninditā
05,100.004a yasyāḥ kṣīrasya dhārāyā nipatantyā mahītale
05,100.004c hradaḥ kṛtaḥ kṣīranidhiḥ pavitraṃ param uttamam
05,100.005a puṣpitasyeva phenasya paryantam anuveṣṭitam
05,100.005c pibanto nivasanty atra phenapā munisattamāḥ
05,100.006a phenapā nāma nāmnā te phenāhārāś ca mātale
05,100.006c ugre tapasi vartante yeṣāṃ bibhyati devatāḥ
05,100.007a asyāś catasro dhenvo 'nyā dikṣu sarvāsu mātale
05,100.007c nivasanti diśāpālyo dhārayantyo diśaḥ smṛtāḥ
05,100.008a pūrvāṃ diśaṃ dhārayate surūpā nāma saurabhī
05,100.008c dakṣiṇāṃ haṃsakā nāma dhārayaty aparāṃ diśam
05,100.009a paścimā vāruṇī dik ca dhāryate vai subhadrayā
05,100.009c mahānubhāvayā nityaṃ mātale viśvarūpayā
05,100.010a sarvakāmadughā nāma dhenur dhārayate diśam
05,100.010c uttarāṃ mātale dharmyāṃ tathailavilasaṃjñitām
05,100.011a āsāṃ tu payasā miśraṃ payo nirmathya sāgare
05,100.011c manthānaṃ mandaraṃ kṛtvā devair asurasaṃhitaiḥ
05,100.012a uddhṛtā vāruṇī lakṣmīr amṛtaṃ cāpi mātale
05,100.012c uccaiḥśravāś cāśvarājo maṇiratnaṃ ca kaustubham
05,100.013a sudhāhāreṣu ca sudhāṃ svadhābhojiṣu ca svadhām
05,100.013c amṛtaṃ cāmṛtāśeṣu surabhiḥ kṣarate payaḥ
05,100.014a atra gāthā purā gītā rasātalanivāsibhiḥ
05,100.014c paurāṇī śrūyate loke gīyate yā manīṣibhiḥ
05,100.015a na nāgaloke na svarge na vimāne triviṣṭape
05,100.015c parivāsaḥ sukhas tādṛg rasātalatale yathā
05,101.001 nārada uvāca
05,101.001a iyaṃ bhogavatī nāma purī vāsukipālitā
05,101.001c yādṛśī devarājasya purīvaryāmarāvatī
05,101.002a eṣa śeṣaḥ sthito nāgo yeneyaṃ dhāryate sadā
05,101.002c tapasā lokamukhyena prabhāvamahatā mahī
05,101.003a śvetoccayanibhākāro nānāvidhavibhūṣaṇaḥ
05,101.003c sahasraṃ dhārayan mūrdhnāṃ jvālājihvo mahābalaḥ
05,101.004a iha nānāvidhākārā nānāvidhavibhūṣaṇāḥ
05,101.004c surasāyāḥ sutā nāgā nivasanti gatavyathāḥ
05,101.005a maṇisvastikacakrāṅkāḥ kamaṇḍalukalakṣaṇāḥ
05,101.005c sahasrasaṃkhyā balinaḥ sarve raudrāḥ svabhāvataḥ
05,101.006a sahasraśirasaḥ ke cit ke cit pañcaśatānanāḥ
05,101.006c śataśīrṣās tathā ke cit ke cit triśiraso 'pi ca
05,101.007a dvipañcaśirasaḥ ke cit ke cit saptamukhās tathā
05,101.007c mahābhogā mahākāyāḥ parvatābhogabhoginaḥ
05,101.008a bahūnīha sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
05,101.008c nāgānām ekavaṃśānāṃ yathāśreṣṭhāṃs tu me śṛṇu
05,101.009a vāsukis takṣakaś caiva karkoṭakadhanaṃjayau
05,101.009c kālīyo nahuṣaś caiva kambalāśvatarāv ubhau
05,101.010a bāhyakuṇḍo maṇir nāgas tathaivāpūraṇaḥ khagaḥ
05,101.010c vāmanaś cailapatraś ca kukuraḥ kukuṇas tathā
05,101.011a āryako nandakaś caiva tathā kalaśapotakau
05,101.011c kailāsakaḥ piñjarako nāgaś cairāvatas tathā
05,101.012a sumanomukho dadhimukhaḥ śaṅkho nandopanandakau
05,101.012c āptaḥ koṭanakaś caiva śikhī niṣṭhūrikas tathā
05,101.013a tittirir hastibhadraś ca kumudo mālyapiṇḍakaḥ
05,101.013c dvau padmau puṇḍarīkaś ca puṣpo mudgaraparṇakaḥ
05,101.014a karavīraḥ pīṭharakaḥ saṃvṛtto vṛtta eva ca
05,101.014c piṇḍāro bilvapatraś ca mūṣikādaḥ śirīṣakaḥ
05,101.015a dilīpaḥ śaṅkhaśīrṣaś ca jyotiṣko 'thāparājitaḥ
05,101.015c kauravyo dhṛtarāṣṭraś ca kumāraḥ kuśakas tathā
05,101.016a virajā dhāraṇaś caiva subāhur mukharo jayaḥ
05,101.016c badhirāndhau vikuṇḍaś ca virasaḥ surasas tathā
05,101.017a ete cānye ca bahavaḥ kaśyapasyātmajāḥ smṛtāḥ
05,101.017c mātale paśya yady atra kaś cit te rocate varaḥ
05,101.018 kaṇva uvāca
05,101.018a mātalis tv ekam avyagraḥ satataṃ saṃnirīkṣya vai
05,101.018c papraccha nāradaṃ tatra prītimān iva cābhavat
05,101.018d*0437_01 maharṣe śaṃsa me sarvaṃ pṛcchato jñātum icchataḥ
05,101.018d*0437_02 karāmalakavat sarvaṃ tava jñānaṃ mahāmune
05,101.019a sthito ya eṣa purataḥ kauravyasyāryakasya ca
05,101.019c dyutimān darśanīyaś ca kasyaiṣa kulanandanaḥ
05,101.020a kaḥ pitā jananī cāsya katamasyaiṣa bhoginaḥ
05,101.020c vaṃśasya kasyaiṣa mahān ketubhūta iva sthitaḥ
05,101.021a praṇidhānena dhairyeṇa rūpeṇa vayasā ca me
05,101.021c manaḥ praviṣṭo devarṣe guṇakeśyāḥ patir varaḥ
05,101.022a mātaliṃ prītimanasaṃ dṛṣṭvā sumukhadarśanāt
05,101.022c nivedayām āsa tadā māhātmyaṃ janma karma ca
05,101.023a airāvatakule jātaḥ sumukho nāma nāgarāṭ
05,101.023c āryakasya mataḥ pautro dauhitro vāmanasya ca
05,101.024a etasya hi pitā nāgaś cikuro nāma mātale
05,101.024c nacirād vainateyena pañcatvam upapāditaḥ
05,101.025a tato 'bravīt prītamanā mātalir nāradaṃ vacaḥ
05,101.025c eṣa me rucitas tāta jāmātā bhujagottamaḥ
05,101.026a kriyatām atra yatno hi prītimān asmy anena vai
05,101.026c asya nāgapater dātuṃ priyāṃ duhitaraṃ mune
05,102.000*0438_00 kaṇvaḥ
05,102.000*0438_01 mātaler vacanaṃ śrutvā nārado munisattamaḥ
05,102.000*0438_02 abravīn nāgarājānam āryakaṃ kurunandana
05,102.001 nārada uvāca
05,102.001a sūto 'yaṃ mātalir nāma śakrasya dayitaḥ suhṛt
05,102.001c śuciḥ śīlaguṇopetas tejasvī vīryavān balī
05,102.002a śakrasyāyaṃ sakhā caiva mantrī sārathir eva ca
05,102.002c alpāntaraprabhāvaś ca vāsavena raṇe raṇe
05,102.003a ayaṃ harisahasreṇa yuktaṃ jaitraṃ rathottamam
05,102.003c devāsureṣu yuddheṣu manasaiva niyacchati
05,102.004a anena vijitān aśvair dorbhyāṃ jayati vāsavaḥ
05,102.004c anena prahṛte pūrvaṃ balabhit praharaty uta
05,102.005a asya kanyā varārohā rūpeṇāsadṛśī bhuvi
05,102.005c sattvaśīlaguṇopetā guṇakeśīti viśrutā
05,102.006a tasyāsya yatnāc caratas trailokyam amaradyute
05,102.006c sumukho bhavataḥ pautro rocate duhituḥ patiḥ
05,102.007a yadi te rocate saumya bhujagottama māciram
05,102.007c kriyatām āryaka kṣipraṃ buddhiḥ kanyāpratigrahe
05,102.008a yathā viṣṇukule lakṣmīr yathā svāhā vibhāvasoḥ
05,102.008c kule tava tathaivāstu guṇakeśī sumadhyamā
05,102.009a pautrasyārthe bhavāṃs tasmād guṇakeśīṃ pratīcchatu
05,102.009c sadṛśīṃ pratirūpasya vāsavasya śacīm iva
05,102.010a pitṛhīnam api hy enaṃ guṇato varayāmahe
05,102.010c bahumānāc ca bhavatas tathaivairāvatasya ca
05,102.010e sumukhasya guṇaiś caiva śīlaśaucadamādibhiḥ
05,102.011a abhigamya svayaṃ kanyām ayaṃ dātuṃ samudyataḥ
05,102.011c mātales tasya saṃmānaṃ kartum arho bhavān api
05,102.012 kaṇva uvāca
05,102.012a sa tu dīnaḥ prahṛṣṭaś ca prāha nāradam āryakaḥ
05,102.012c vriyamāṇe tathā pautre putre ca nidhanaṃ gate
05,102.012d*0439_01 katham icchāmi devarṣe guṇakeśīṃ snuṣāṃ prati
05,102.013a na me naitad bahumataṃ devarṣe vacanaṃ tava
05,102.013c sakhā śakrasya saṃyuktaḥ kasyāyaṃ nepsito bhavet
05,102.014a kāraṇasya tu daurbalyāc cintayāmi mahāmune
05,102.014c asya dehakaras tāta mama putro mahādyute
05,102.014e bhakṣito vainateyena duḥkhārtās tena vai vayam
05,102.015a punar eva ca tenoktaṃ vainateyena gacchatā
05,102.015c māsenānyena sumukhaṃ bhakṣayiṣya iti prabho
05,102.016a dhruvaṃ tathā tad bhavitā jānīmas tasya niścayam
05,102.016c tena harṣaḥ pranaṣṭo me suparṇavacanena vai
05,102.016d*0440_00 kaṇvaḥ
05,102.016d*0440_01 āryakasya vacaḥ śrutvā garuḍaṃ prati bhāṣitam
05,102.017a mātalis tv abravīd enaṃ buddhir atra kṛtā mayā
05,102.017c jāmātṛbhāvena vṛtaḥ sumukhas tava putrajaḥ
05,102.018a so 'yaṃ mayā ca sahito nāradena ca pannagaḥ
05,102.018c trilokeśaṃ surapatiṃ gatvā paśyatu vāsavam
05,102.019a śeṣeṇaivāsya kāryeṇa prajñāsyāmy aham āyuṣaḥ
05,102.019c suparṇasya vighāte ca prayatiṣyāmi sattama
05,102.020a sumukhaś ca mayā sārdhaṃ deveśam abhigacchatu
05,102.020c kāryasaṃsādhanārthāya svasti te 'stu bhujaṃgama
05,102.020d*0441_01 āryakeṇābhyanujñāto gamyatām iti bhārata
05,102.021a tatas te sumukhaṃ gṛhya sarva eva mahaujasaḥ
05,102.021c dadṛśuḥ śakram āsīnaṃ devarājaṃ mahādyutim
05,102.022a saṃgatyā tatra bhagavān viṣṇur āsīc caturbhujaḥ
05,102.022c tatas tat sarvam ācakhyau nārado mātaliṃ prati
05,102.023a tataḥ puraṃdaraṃ viṣṇur uvāca bhuvaneśvaram
05,102.023c amṛtaṃ dīyatām asmai kriyatām amaraiḥ samaḥ
05,102.024a mātalir nāradaś caiva sumukhaś caiva vāsava
05,102.024c labhantāṃ bhavataḥ kāmāt kāmam etaṃ yathepsitam
05,102.025a puraṃdaro 'tha saṃcintya vainateyaparākramam
05,102.025c viṣṇum evābravīd enaṃ bhavān eva dadātv iti
05,102.026 viṣṇur uvāca
05,102.026a īśas tvam asi lokānāṃ carāṇām acarāś ca ye
05,102.026c tvayā dattam adattaṃ kaḥ kartum utsahate vibho
05,102.027 kaṇva uvāca
05,102.027a prādāc chakras tatas tasmai pannagāyāyur uttamam
05,102.027c na tv enam amṛtaprāśaṃ cakāra balavṛtrahā
05,102.028a labdhvā varaṃ tu sumukhaḥ sumukhaḥ saṃbabhūva ha
05,102.028c kṛtadāro yathākāmaṃ jagāma ca gṛhān prati
05,102.029a nāradas tv āryakaś caiva kṛtakāryau mudā yutau
05,102.029c pratijagmatur abhyarcya devarājaṃ mahādyutim
05,103.001 kaṇva uvāca
05,103.001a garuḍas tat tu śuśrāva yathāvṛttaṃ mahābalaḥ
05,103.001c āyuḥpradānaṃ śakreṇa kṛtaṃ nāgasya bhārata
05,103.002a pakṣavātena mahatā ruddhvā tribhuvanaṃ khagaḥ
05,103.002c suparṇaḥ paramakruddho vāsavaṃ samupādravat
05,103.003 garuḍa uvāca
05,103.003a bhagavan kim avajñānāt kṣudhāṃ prati bhaye mama
05,103.003c kāmakāravaraṃ dattvā punaś calitavān asi
05,103.004a nisargāt sarvabhūtānāṃ sarvabhūteśvareṇa me
05,103.004c āhāro vihito dhātrā kimarthaṃ vāryate tvayā
05,103.005a vṛtaś caiṣa mahānāgaḥ sthāpitaḥ samayaś ca me
05,103.005c anena ca mayā deva bhartavyaḥ prasavo mahān
05,103.006a etasmiṃs tv anyathābhūte nānyaṃ hiṃsitum utsahe
05,103.006c krīḍase kāmakāreṇa devarāja yathecchakam
05,103.007a so 'haṃ prāṇān vimokṣyāmi tathā parijano mama
05,103.007c ye ca bhṛtyā mama gṛhe prītimān bhava vāsava
05,103.007d*0442_00 kaṇva uvāca
05,103.007d*0442_01 śrutvā suparṇavacanaṃ sumukho durmukhas tadā
05,103.007d*0442_02 tyaktvā rūpaṃ vivarṇas tu sarparūpadharo 'bhavat
05,103.007d*0442_03 indra uvāca
05,103.007d*0442_03 gatvā viṣṇusamīpaṃ tu pādapīṭhaṃ samāśliṣat
05,103.007d*0442_04 na mayā kṛtaṃ vainateya na māṃ kroddhuṃ tvam arhasi
05,103.007d*0442_05 dattābhayaḥ sa sumukho viṣṇunā prabhaviṣṇunā
05,103.007d*0442_06 śrutvā puraṃdareṇoktam uvāca vinatāsutaḥ
05,103.007d*0443_01 tataḥ puraṃdaro vākyam uvāca garuḍaṃ prati
05,103.008a etac caivāham arhāmi bhūyaś ca balavṛtrahan
05,103.008c trailokyasyeśvaro yo 'haṃ parabhṛtyatvam āgataḥ
05,103.009a tvayi tiṣṭhati deveśa na viṣṇuḥ kāraṇaṃ mama
05,103.009c trailokyarāja rājyaṃ hi tvayi vāsava śāśvatam
05,103.010a mamāpi dakṣasya sutā jananī kaśyapaḥ pitā
05,103.010c aham apy utsahe lokān samastān voḍhum añjasā
05,103.011a asahyaṃ sarvabhūtānāṃ mamāpi vipulaṃ balam
05,103.011c mayāpi sumahat karma kṛtaṃ daiteyavigrahe
05,103.012a śrutaśrīḥ śrutasenaś ca vivasvān rocanāmukhaḥ
05,103.012c prasabhaḥ kālakākṣaś ca mayāpi ditijā hatāḥ
05,103.013a yat tu dhvajasthānagato yatnāt paricarāmy aham
05,103.013c vahāmi caivānujaṃ te tena mām avamanyase
05,103.014a ko 'nyo bhārasaho hy asti ko 'nyo 'sti balavattaraḥ
05,103.014b*0444_01 so 'haṃ pakṣaikadeśena kṣobhaye sāgarān api
05,103.014c mayā yo 'haṃ viśiṣṭaḥ san vahāmīmaṃ sabāndhavam
05,103.015a avajñāya tu yat te 'haṃ bhojanād vyaparopitaḥ
05,103.015c tena me gauravaṃ naṣṭaṃ tvattaś cāsmāc ca vāsava
05,103.016a adityāṃ ya ime jātā balavikramaśālinaḥ
05,103.016c tvam eṣāṃ kila sarveṣāṃ viśeṣād balavattaraḥ
05,103.017a so 'haṃ pakṣaikadeśena vahāmi tvāṃ gataklamaḥ
05,103.017c vimṛśa tvaṃ śanais tāta ko nv atra balavān iti
05,103.018 kaṇva uvāca
05,103.018a tasya tad vacanaṃ śrutvā khagasyodarkadāruṇam
05,103.018c akṣobhyaṃ kṣobhayaṃs tārkṣyam uvāca rathacakrabhṛt
05,103.019a garutman manyase ''tmānaṃ balavantaṃ sudurbalam
05,103.019c alam asmatsamakṣaṃ te stotum ātmānam aṇḍaja
05,103.020a trailokyam api me kṛtsnam aśaktaṃ dehadhāraṇe
05,103.020c aham evātmanātmānaṃ vahāmi tvāṃ ca dhāraye
05,103.020d*0445_01 na tvaṃ vahasi māṃ dorbhyāṃ moghaṃ tava vikatthanam
05,103.021a imaṃ tāvan mamaikaṃ tvaṃ bāhuṃ savyetaraṃ vaha
05,103.021c yady enaṃ dhārayasy ekaṃ saphalaṃ te vikatthitam
05,103.022a tataḥ sa bhagavāṃs tasya skandhe bāhuṃ samāsajat
05,103.022b*0446_01 spṛṣṭamātro nakhāgreṇa garutmān kaśyapātmajaḥ
05,103.022b*0447_01 svahastanyastabhāro 'bhūd dvayasya snehakāraṇāt
05,103.022b*0448_01 āropitaṃ samudvoḍhuṃ bhāraṃ taṃ nāśakad balāt
05,103.022c nipapāta sa bhārārto vihvalo naṣṭacetanaḥ
05,103.023a yāvān hi bhāraḥ kṛtsnāyāḥ pṛthivyāḥ parvataiḥ saha
05,103.023c ekasyā dehaśākhāyās tāvad bhāram amanyata
05,103.024a na tv enaṃ pīḍayām āsa balena balavattaraḥ
05,103.024c tato hi jīvitaṃ tasya na vyanīnaśad acyutaḥ
05,103.025a vipakṣaḥ srastakāyaś ca vicetā vihvalaḥ khagaḥ
05,103.025c mumoca patrāṇi tadā gurubhāraprapīḍitaḥ
05,103.026a sa viṣṇuṃ śirasā pakṣī praṇamya vinatāsutaḥ
05,103.026c vicetā vihvalo dīnaḥ kiṃ cid vacanam abravīt
05,103.027a bhagavaṃl lokasārasya sadṛśena vapuṣmatā
05,103.027c bhujena svairamuktena niṣpiṣṭo 'smi mahītale
05,103.028a kṣantum arhasi me deva vihvalasyālpacetasaḥ
05,103.028c baladāhavidagdhasya pakṣiṇo dhvajavāsinaḥ
05,103.029a na vijñātaṃ balaṃ deva mayā te paramaṃ vibho
05,103.029c tena manyāmy ahaṃ vīryam ātmano 'sadṛśaṃ paraiḥ
05,103.030a tataś cakre sa bhagavān prasādaṃ vai garutmataḥ
05,103.030c maivaṃ bhūya iti snehāt tadā cainam uvāca ha
05,103.030d*0449_01 pādāṅguṣṭhena cikṣepa sumukhaṃ garuḍorasi
05,103.030d*0449_02 tataḥ prabhṛti rājendra saha sarpeṇa vartate
05,103.030d*0449_03 evaṃ viṣṇubalākrānto garvanāśam upāgamat
05,103.030d*0449_04 garuḍo balavān rājan vainateyo mahāyaśāḥ
05,103.031a tathā tvam api gāndhāre yāvat pāṇḍusutān raṇe
05,103.031c nāsādayasi tān vīrāṃs tāvaj jīvasi putraka
05,103.032a bhīmaḥ praharatāṃ śreṣṭho vāyuputro mahābalaḥ
05,103.032c dhanaṃjayaś cendrasuto na hanyātāṃ tu kaṃ raṇe
05,103.033a viṣṇur vāyuś ca śakraś ca dharmas tau cāśvināv ubhau
05,103.033c ete devās tvayā kena hetunā śakyam īkṣitum
05,103.034a tad alaṃ te virodhena śamaṃ gaccha nṛpātmaja
05,103.034c vāsudevena tīrthena kulaṃ rakṣitum arhasi
05,103.035a pratyakṣo hy asya sarvasya nārado 'yaṃ mahātapāḥ
05,103.035c māhātmyaṃ yat tadā viṣṇor yo 'yaṃ cakragadādharaḥ
05,103.036 vaiśaṃpāyana uvāca
05,103.036a duryodhanas tu tac chrutvā niḥśvasan bhṛkuṭīmukhaḥ
05,103.036c rādheyam abhisaṃprekṣya jahāsa svanavat tadā
05,103.037a kadarthīkṛtya tad vākyam ṛṣeḥ kaṇvasya durmatiḥ
05,103.037c ūruṃ gajakarākāraṃ tāḍayann idam abravīt
05,103.038a yathaiveśvarasṛṣṭo 'smi yad bhāvi yā ca me gatiḥ
05,103.038c tathā maharṣe vartāmi kiṃ pralāpaḥ kariṣyati
05,104.001 janamejaya uvāca
05,104.001a anarthe jātanirbandhaṃ parārthe lobhamohitam
05,104.001c anāryakeṣv abhirataṃ maraṇe kṛtaniścayam
05,104.002a jñātīnāṃ duḥkhakartāraṃ bandhūnāṃ śokavardhanam
05,104.002c suhṛdāṃ kleśadātāraṃ dviṣatāṃ harṣavardhanam
05,104.003a kathaṃ nainaṃ vimārgasthaṃ vārayantīha bāndhavāḥ
05,104.003c sauhṛdād vā suhṛtsnigdho bhagavān vā pitāmahaḥ
05,104.004 vaiśaṃpāyana uvāca
05,104.004a uktaṃ bhagavatā vākyam uktaṃ bhīṣmeṇa yat kṣamam
05,104.004c uktaṃ bahuvidhaṃ caiva nāradenāpi tac chṛṇu
05,104.005 nārada uvāca
05,104.005a durlabho vai suhṛc chrotā durlabhaś ca hitaḥ suhṛt
05,104.005c tiṣṭhate hi suhṛd yatra na bandhus tatra tiṣṭhati
05,104.006a śrotavyam api paśyāmi suhṛdāṃ kurunandana
05,104.006c na kartavyaś ca nirbandho nirbandho hi sudāruṇaḥ
05,104.007a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
05,104.007c yathā nirbandhataḥ prāpto gālavena parājayaḥ
05,104.008a viśvāmitraṃ tapasyantaṃ dharmo jijñāsayā purā
05,104.008c abhyagacchat svayaṃ bhūtvā vasiṣṭho bhagavān ṛṣiḥ
05,104.009a saptarṣīṇām anyatamaṃ veṣam āsthāya bhārata
05,104.009c bubhukṣuḥ kṣudhito rājann āśramaṃ kauśikasya ha
05,104.010a viśvāmitro 'tha saṃbhrāntaḥ śrapayām āsa vai carum
05,104.010c paramānnasya yatnena na ca sa pratyapālayat
05,104.011a annaṃ tena yadā bhuktam anyair dattaṃ tapasvibhiḥ
05,104.011c atha gṛhyānnam atyuṣṇaṃ viśvāmitro 'bhyupāgamat
05,104.012a bhuktaṃ me tiṣṭha tāvat tvam ity uktvā bhagavān yayau
05,104.012c viśvāmitras tato rājan sthita eva mahādyutiḥ
05,104.013a bhaktaṃ pragṛhya mūrdhnā tad bāhubhyāṃ pārśvato 'gamat
05,104.013c sthitaḥ sthāṇur ivābhyāśe niśceṣṭo mārutāśanaḥ
05,104.014a tasya śuśrūṣaṇe yatnam akarod gālavo muniḥ
05,104.014c gauravād bahumānāc ca hārdena priyakāmyayā
05,104.015a atha varṣaśate pūrṇe dharmaḥ punar upāgamat
05,104.015c vāsiṣṭhaṃ veṣam āsthāya kauśikaṃ bhojanepsayā
05,104.016a sa dṛṣṭvā śirasā bhaktaṃ dhriyamāṇaṃ maharṣiṇā
05,104.016c tiṣṭhatā vāyubhakṣeṇa viśvāmitreṇa dhīmatā
05,104.017a pratigṛhya tato dharmas tathaivoṣṇaṃ tathā navam
05,104.017c bhuktvā prīto 'smi viprarṣe tam uktvā sa munir gataḥ
05,104.018a kṣatrabhāvād apagato brāhmaṇatvam upāgataḥ
05,104.018c dharmasya vacanāt prīto viśvāmitras tadābhavat
05,104.019a viśvāmitras tu śiṣyasya gālavasya tapasvinaḥ
05,104.019c śuśrūṣayā ca bhaktyā ca prītimān ity uvāca tam
05,104.019e anujñāto mayā vatsa yatheṣṭaṃ gaccha gālava
05,104.020a ity uktaḥ pratyuvācedaṃ gālavo munisattamam
05,104.020c prīto madhurayā vācā viśvāmitraṃ mahādyutim
05,104.021a dakṣiṇāṃ kāṃ prayacchāmi bhavate gurukarmaṇi
05,104.021c dakṣiṇābhir upetaṃ hi karma sidhyati mānavam
05,104.022a dakṣiṇānāṃ hi sṛṣṭānām apavargeṇa bhujyate
05,104.022c svarge kratuphalaṃ sadbhir dakṣiṇā śāntir ucyate
05,104.022e kim āharāmi gurvarthaṃ bravītu bhagavān iti
05,104.023a jānamānas tu bhagavāñ jitaḥ śuśrūṣaṇena ca
05,104.023c viśvāmitras tam asakṛd gaccha gacchety acodayat
05,104.024a asakṛd gaccha gaccheti viśvāmitreṇa bhāṣitaḥ
05,104.024c kiṃ dadānīti bahuśo gālavaḥ pratyabhāṣata
05,104.025a nirbandhatas tu bahuśo gālavasya tapasvinaḥ
05,104.025c kiṃ cid āgatasaṃrambho viśvāmitro 'bravīd idam
05,104.026a ekataḥśyāmakarṇānāṃ śatāny aṣṭau dadasva me
05,104.026c hayānāṃ candraśubhrāṇāṃ gaccha gālava māciram
05,105.001 nārada uvāca
05,105.001a evam uktas tadā tena viśvāmitreṇa dhīmatā
05,105.001c nāste na śete nāhāraṃ kurute gālavas tadā
05,105.002a tvagasthibhūto hariṇaś cintāśokaparāyaṇaḥ
05,105.002c śocamāno 'timātraṃ sa dahyamānaś ca manyunā
05,105.002d*0450_01 gālavo duḥkhito duḥkhād vilalāpa suyodhana
05,105.003a kutaḥ puṣṭāni mitrāṇi kuto 'rthāḥ saṃcayaḥ kutaḥ
05,105.003c hayānāṃ candraśubhrāṇāṃ śatāny aṣṭau kuto mama
05,105.004a kuto me bhojanaśraddhā sukhaśraddhā kutaś ca me
05,105.004c śraddhā me jīvitasyāpi chinnā kiṃ jīvitena me
05,105.005a ahaṃ pāraṃ samudrasya pṛthivyā vā paraṃ parāt
05,105.005c gatvātmānaṃ vimuñcāmi kiṃ phalaṃ jīvitena me
05,105.006a adhanasyākṛtārthasya tyaktasya vividhaiḥ phalaiḥ
05,105.006c ṛṇaṃ dhārayamāṇasya kutaḥ sukham anīhayā
05,105.007a suhṛdāṃ hi dhanaṃ bhuktvā kṛtvā praṇayam īpsitam
05,105.007c pratikartum aśaktasya jīvitān maraṇaṃ varam
05,105.008a pratiśrutya kariṣyeti kartavyaṃ tad akurvataḥ
05,105.008c mithyāvacanadagdhasya iṣṭāpūrtaṃ praṇaśyati
05,105.009a na rūpam anṛtasyāsti nānṛtasyāsti saṃtatiḥ
05,105.009c nānṛtasyādhipatyaṃ ca kuta eva gatiḥ śubhā
05,105.010a kutaḥ kṛtaghnasya yaśaḥ kutaḥ sthānaṃ kutaḥ sukham
05,105.010c aśraddheyaḥ kṛtaghno hi kṛtaghne nāsti niṣkṛtiḥ
05,105.011a na jīvaty adhanaḥ pāpaḥ kutaḥ pāpasya tantraṇam
05,105.011c pāpo dhruvam avāpnoti vināśaṃ nāśayan kṛtam
05,105.012a so 'haṃ pāpaḥ kṛtaghnaś ca kṛpaṇaś cānṛto 'pi ca
05,105.012c guror yaḥ kṛtakāryaḥ saṃs tat karomi na bhāṣitam
05,105.012e so 'haṃ prāṇān vimokṣyāmi kṛtvā yatnam anuttamam
05,105.013a arthanā na mayā kā cit kṛtapūrvā divaukasām
05,105.013c mānayanti ca māṃ sarve tridaśā yajñasaṃstare
05,105.014a ahaṃ tu vibudhaśreṣṭhaṃ devaṃ tribhuvaneśvaram
05,105.014c viṣṇuṃ gacchāmy ahaṃ kṛṣṇaṃ gatiṃ gatimatāṃ varam
05,105.015a bhogā yasmāt pratiṣṭhante vyāpya sarvān surāsurān
05,105.015c prayato draṣṭum icchāmi mahāyoginam avyayam
05,105.016a evam ukte sakhā tasya garuḍo vinatātmajaḥ
05,105.016c darśayām āsa taṃ prāha saṃhṛṣṭaḥ priyakāmyayā
05,105.017a suhṛd bhavān mama mataḥ suhṛdāṃ ca mataḥ suhṛt
05,105.017c īpsitenābhilāṣeṇa yoktavyo vibhave sati
05,105.018a vibhavaś cāsti me vipra vāsavāvarajo dvija
05,105.018c pūrvam uktas tvadarthaṃ ca kṛtaḥ kāmaś ca tena me
05,105.019a sa bhavān etu gacchāva nayiṣye tvāṃ yathāsukham
05,105.019c deśaṃ pāraṃ pṛthivyā vā gaccha gālava māciram
05,106.001 suparṇa uvāca
05,106.001a anuśiṣṭo 'smi devena gālavājñātayoninā
05,106.001c brūhi kām anusaṃyāmi draṣṭuṃ prathamato diśam
05,106.002a pūrvāṃ vā dakṣiṇāṃ vāham atha vā paścimāṃ diśam
05,106.002c uttarāṃ vā dvijaśreṣṭha kuto gacchāmi gālava
05,106.003a yasyām udayate pūrvaṃ sarvalokaprabhāvanaḥ
05,106.003c savitā yatra saṃdhyāyāṃ sādhyānāṃ vartate tapaḥ
05,106.004a yasyāṃ pūrvaṃ matir jātā yayā vyāptam idaṃ jagat
05,106.004c cakṣuṣī yatra dharmasya yatra caiṣa pratiṣṭhitaḥ
05,106.005a hutaṃ yatomukhair havyaṃ sarpate sarvatodiśam
05,106.005c etad dvāraṃ dvijaśreṣṭha divasasya tathādhvanaḥ
05,106.006a yatra pūrvaṃ prasūtā vai dākṣāyaṇyaḥ prajāḥ striyaḥ
05,106.006c yasyāṃ diśi pravṛddhāś ca kaśyapasyātmasaṃbhavāḥ
05,106.007a yatomūlā surāṇāṃ śrīr yatra śakro 'bhyaṣicyata
05,106.007c surarājyena viprarṣe devaiś cātra tapaś citam
05,106.008a etasmāt kāraṇād brahman pūrvety eṣā dig ucyate
05,106.008c yasmāt pūrvatare kāle pūrvam eṣāvṛtā suraiḥ
05,106.009a ata eva ca pūrveṣāṃ pūrvām āśām avekṣatām
05,106.009c pūrvakāryāṇi kāryāṇi daivāni sukham īpsatā
05,106.010a atra vedāñ jagau pūrvaṃ bhagavāṃl lokabhāvanaḥ
05,106.010c atraivoktā savitrāsīt sāvitrī brahmavādiṣu
05,106.011a atra dattāni sūryeṇa yajūṃṣi dvijasattama
05,106.011c atra labdhavaraiḥ somaḥ suraiḥ kratuṣu pīyate
05,106.012a atra tṛptā hutavahāḥ svāṃ yonim upabhuñjate
05,106.012c atra pātālam āśritya varuṇaḥ śriyam āpa ca
05,106.013a atra pūrvaṃ vasiṣṭhasya paurāṇasya dvijarṣabha
05,106.013c sūtiś caiva pratiṣṭhā ca nidhanaṃ ca prakāśate
05,106.014a oṃkārasyātra jāyante sūtayo daśatīr daśa
05,106.014c pibanti munayo yatra havirdhāne sma somapāḥ
05,106.015a prokṣitā yatra bahavo varāhādyā mṛgā vane
05,106.015c śakreṇa yatra bhāgārthe daivateṣu prakalpitāḥ
05,106.016a atrāhitāḥ kṛtaghnāś ca mānuṣāś cāsurāś ca ye
05,106.016c udayaṃs tān hi sarvān vai krodhād dhanti vibhāvasuḥ
05,106.017a etad dvāraṃ trilokasya svargasya ca sukhasya ca
05,106.017c eṣa pūrvo diśābhāgo viśāvainaṃ yadīcchasi
05,106.018a priyaṃ kāryaṃ hi me tasya yasyāsmi vacane sthitaḥ
05,106.018c brūhi gālava yāsyāmi śṛṇu cāpy aparāṃ diśam
05,107.001 suparṇa uvāca
05,107.001a iyaṃ vivasvatā pūrvaṃ śrautena vidhinā kila
05,107.001c gurave dakṣiṇā dattā dakṣiṇety ucyate 'tha dik
05,107.002a atra lokatrayasyāsya pitṛpakṣaḥ pratiṣṭhitaḥ
05,107.002c atroṣmapānāṃ devānāṃ nivāsaḥ śrūyate dvija
05,107.003a atra viśve sadā devāḥ pitṛbhiḥ sārdham āsate
05,107.003c ijyamānāḥ sma lokeṣu saṃprāptās tulyabhāgatām
05,107.004a etad dvitīyaṃ dharmasya dvāram ācakṣate dvija
05,107.004c truṭiśo lavaśaś cātra gaṇyate kālaniścayaḥ
05,107.005a atra devarṣayo nityaṃ pitṛlokarṣayas tathā
05,107.005c tathā rājarṣayaḥ sarve nivasanti gatavyathāḥ
05,107.006a atra dharmaś ca satyaṃ ca karma cātra niśāmyate
05,107.006c gatir eṣā dvijaśreṣṭha karmaṇātmāvasādinaḥ
05,107.007a eṣā dik sā dvijaśreṣṭha yāṃ sarvaḥ pratipadyate
05,107.007c vṛtā tv anavabodhena sukhaṃ tena na gamyate
05,107.008a nairṛtānāṃ sahasrāṇi bahūny atra dvijarṣabha
05,107.008c sṛṣṭāni pratikūlāni draṣṭavyāny akṛtātmabhiḥ
05,107.009a atra mandarakuñjeṣu viprarṣisadaneṣu ca
05,107.009c gandharvā gānti gāthā vai cittabuddhiharā dvija
05,107.010a atra sāmāni gāthābhiḥ śrutvā gītāni raivataḥ
05,107.010c gatadāro gatāmātyo gatarājyo vanaṃ gataḥ
05,107.011a atra sāvarṇinā caiva yavakrītātmajena ca
05,107.011c maryādā sthāpitā brahman yāṃ sūryo nātivartate
05,107.012a atra rākṣasarājena paulastyena mahātmanā
05,107.012c rāvaṇena tapaś cīrtvā surebhyo 'maratā vṛtā
05,107.013a atra vṛttena vṛtro 'pi śakraśatrutvam īyivān
05,107.013c atra sarvāsavaḥ prāptāḥ punar gacchanti pañcadhā
05,107.014a atra duṣkṛtakarmāṇo narāḥ pacyanti gālava
05,107.014c atra vaitaraṇī nāma nadī vitaraṇair vṛtā
05,107.014e atra gatvā sukhasyāntaṃ duḥkhasyāntaṃ prapadyate
05,107.015a atrāvṛtto dinakaraḥ kṣarate surasaṃ payaḥ
05,107.015c kāṣṭhāṃ cāsādya dhāniṣṭhāṃ himam utsṛjate punaḥ
05,107.016a atrāhaṃ gālava purā kṣudhārtaḥ paricintayan
05,107.016c labdhavān yudhyamānau dvau bṛhantau gajakacchapau
05,107.017a atra śakradhanur nāma sūryāj jāto mahān ṛṣiḥ
05,107.017c vidur yaṃ kapilaṃ devaṃ yenāttāḥ sagarātmajāḥ
05,107.018a atra siddhāḥ śivā nāma brāhmaṇā vedapāragāḥ
05,107.018c adhītya sakhilān vedān ālabhante yamakṣayam
05,107.019a atra bhogavatī nāma purī vāsukipālitā
05,107.019c takṣakeṇa ca nāgena tathaivairāvatena ca
05,107.020a atra niryāṇakāleṣu tamaḥ saṃprāpyate mahat
05,107.020c abhedyaṃ bhāskareṇāpi svayaṃ vā kṛṣṇavartmanā
05,107.021a eṣa tasyāpi te mārgaḥ paritāpasya gālava
05,107.021c brūhi me yadi gantavyaṃ pratīcīṃ śṛṇu vā mama
05,108.001 suparṇa uvāca
05,108.001a iyaṃ dig dayitā rājño varuṇasya tu gopateḥ
05,108.001c sadā salilarājasya pratiṣṭhā cādir eva ca
05,108.002a atra paścād ahaḥ sūryo visarjayati bhāḥ svayam
05,108.002c paścimety abhivikhyātā dig iyaṃ dvijasattama
05,108.003a yādasām atra rājyena salilasya ca guptaye
05,108.003c kaśyapo bhagavān devo varuṇaṃ smābhyaṣecayat
05,108.004a atra pītvā samastān vai varuṇasya rasāṃs tu ṣaṭ
05,108.004c jāyate taruṇaḥ somaḥ śuklasyādau tamisrahā
05,108.005a atra paścāt kṛtā daityā vāyunā saṃyatās tadā
05,108.005c niḥśvasanto mahānāgair arditāḥ suṣupur dvija
05,108.006a atra sūryaṃ praṇayinaṃ pratigṛhṇāti parvataḥ
05,108.006c asto nāma yataḥ saṃdhyā paścimā pratisarpati
05,108.007a ato rātriś ca nidrā ca nirgatā divasakṣaye
05,108.007c jāyate jīvalokasya hartum ardham ivāyuṣaḥ
05,108.008a atra devīṃ ditiṃ suptām ātmaprasavadhāriṇīm
05,108.008c vigarbhām akaroc chakro yatra jāto marudgaṇaḥ
05,108.009a atra mūlaṃ himavato mandaraṃ yāti śāśvatam
05,108.009c api varṣasahasreṇa na cāsyānto 'dhigamyate
05,108.010a atra kāñcanaśailasya kāñcanāmbuvahasya ca
05,108.010c udadhes tīram āsādya surabhiḥ kṣarate payaḥ
05,108.011a atra madhye samudrasya kabandhaḥ pratidṛśyate
05,108.011c svarbhānoḥ sūryakalpasya somasūryau jighāṃsataḥ
05,108.012a suvarṇaśiraso 'py atra hariromṇaḥ pragāyataḥ
05,108.012c adṛśyasyāprameyasya śrūyate vipulo dhvaniḥ
05,108.013a atra dhvajavatī nāma kumārī harimedhasaḥ
05,108.013c ākāśe tiṣṭha tiṣṭheti tasthau sūryasya śāsanāt
05,108.014a atra vāyus tathā vahnir āpaḥ khaṃ caiva gālava
05,108.014c āhnikaṃ caiva naiśaṃ ca duḥkhasparśaṃ vimuñcati
05,108.014e ataḥ prabhṛti sūryasya tiryag āvartate gatiḥ
05,108.015a atra jyotīṃṣi sarvāṇi viśanty ādityamaṇḍalam
05,108.015c aṣṭāviṃśatirātraṃ ca caṅkramya saha bhānunā
05,108.015e niṣpatanti punaḥ sūryāt somasaṃyogayogataḥ
05,108.016a atra nityaṃ sravantīnāṃ prabhavaḥ sāgarodayaḥ
05,108.016c atra lokatrayasyāpas tiṣṭhanti varuṇāśrayāḥ
05,108.017a atra pannagarājasyāpy anantasya niveśanam
05,108.017c anādinidhanasyātra viṣṇoḥ sthānam anuttamam
05,108.018a atrānalasakhasyāpi pavanasya niveśanam
05,108.018c maharṣeḥ kaśyapasyātra mārīcasya niveśanam
05,108.019a eṣa te paścimo mārgo digdvāreṇa prakīrtitaḥ
05,108.019c brūhi gālava gacchāvo buddhiḥ kā dvijasattama
05,108.019d*0451_01 diktrayaṃ te śrutaṃ brahmañ śṛṇu cāpy uttarāṃ diśam
05,109.001 suparṇa uvāca
05,109.001a yasmād uttāryate pāpād yasmān niḥśreyaso 'śnute
05,109.001c tasmād uttāraṇaphalād uttarety ucyate budhaiḥ
05,109.002a uttarasya hiraṇyasya parivāpasya gālava
05,109.002c mārgaḥ paścimapūrvābhyāṃ digbhyāṃ vai madhyamaḥ smṛtaḥ
05,109.003a asyāṃ diśi variṣṭhāyām uttarāyāṃ dvijarṣabha
05,109.003c nāsaumyo nāvidheyātmā nādharmyo vasate janaḥ
05,109.004a atra nārāyaṇaḥ kṛṣṇo jiṣṇuś caiva narottamaḥ
05,109.004c badaryām āśramapade tathā brahmā ca śāśvataḥ
05,109.005a atra vai himavatpṛṣṭhe nityam āste maheśvaraḥ
05,109.005b*0452_01 prakṛtyā puruṣaḥ sārdhaṃ yugāntāgnisamaprabhaḥ
05,109.005b*0452_02 na sa dṛśyo munigaṇais tathā devaiḥ savāsavaiḥ
05,109.005b*0452_03 gandharvayakṣasiddhair vā naranārāyaṇād ṛte
05,109.005b*0452_04 atra viṣṇuḥ sahasrākṣaḥ sahasracaraṇo 'vyayaḥ
05,109.005b*0452_05 sahasraśirasaḥ śrīmān ekaḥ paśyati māyayā
05,109.005c atra rājyena viprāṇāṃ candramāś cābhyaṣicyata
05,109.006a atra gaṅgāṃ mahādevaḥ patantīṃ gaganāc cyutām
05,109.006c pratigṛhya dadau loke mānuṣe brahmavittama
05,109.007a atra devyā tapas taptaṃ maheśvaraparīpsayā
05,109.007c atra kāmaś ca roṣaś ca śailaś comā ca saṃbabhuḥ
05,109.008a atra rākṣasayakṣāṇāṃ gandharvāṇāṃ ca gālava
05,109.008c ādhipatyena kailāse dhanado 'py abhiṣecitaḥ
05,109.009a atra caitrarathaṃ ramyam atra vaikhānasāśramaḥ
05,109.009c atra mandākinī caiva mandaraś ca dvijarṣabha
05,109.010a atra saugandhikavanaṃ nairṛtair abhirakṣyate
05,109.010c śāḍvalaṃ kadalīskandham atra saṃtānakā nagāḥ
05,109.011a atra saṃyamanityānāṃ siddhānāṃ svairacāriṇām
05,109.011c vimānāny anurūpāṇi kāmabhogyāni gālava
05,109.012a atra te ṛṣayaḥ sapta devī cārundhatī tathā
05,109.012c atra tiṣṭhati vai svātir atrāsyā udayaḥ smṛtaḥ
05,109.013a atra yajñaṃ samāruhya dhruvaṃ sthātā pitāmahaḥ
05,109.013c jyotīṃṣi candrasūryau ca parivartanti nityaśaḥ
05,109.014a atra gāyantikādvāraṃ rakṣanti dvijasattamāḥ
05,109.014c dhāmā nāma mahātmāno munayaḥ satyavādinaḥ
05,109.015a na teṣāṃ jñāyate sūtir nākṛtir na tapaś citam
05,109.015c parivartasahasrāṇi kāmabhogyāni gālava
05,109.016a yathā yathā praviśati tasmāt parataraṃ naraḥ
05,109.016c tathā tathā dvijaśreṣṭha pravilīyati gālava
05,109.017a na tat kena cid anyena gatapūrvaṃ dvijarṣabha
05,109.017c ṛte nārāyaṇaṃ devaṃ naraṃ vā jiṣṇum avyayam
05,109.018a atra kailāsam ity uktaṃ sthānam ailavilasya tat
05,109.018c atra vidyutprabhā nāma jajñire 'psaraso daśa
05,109.019a atra viṣṇupadaṃ nāma kramatā viṣṇunā kṛtam
05,109.019c trilokavikrame brahmann uttarāṃ diśam āśritam
05,109.020a atra rājñā maruttena yajñeneṣṭaṃ dvijottama
05,109.020c uśīrabīje viprarṣe yatra jāmbūnadaṃ saraḥ
05,109.021a jīmūtasyātra viprarṣer upatasthe mahātmanaḥ
05,109.021c sākṣād dhaimavataḥ puṇyo vimalaḥ kamalākaraḥ
05,109.022a brāhmaṇeṣu ca yat kṛtsnaṃ svantaṃ kṛtvā dhanaṃ mahat
05,109.022c vavre vanaṃ maharṣiḥ sa jaimūtaṃ tad vanaṃ tataḥ
05,109.023a atra nityaṃ diśāpālāḥ sāyaṃ prātar dvijarṣabha
05,109.023c kasya kāryaṃ kim iti vai parikrośanti gālava
05,109.024a evam eṣā dvijaśreṣṭha guṇair anyair dig uttarā
05,109.024c uttareti parikhyātā sarvakarmasu cottarā
05,109.025a etā vistaraśas tāta tava saṃkīrtitā diśaḥ
05,109.025c catasraḥ kramayogena kāmāśāṃ gantum icchasi
05,109.026a udyato 'haṃ dvijaśreṣṭha tava darśayituṃ diśaḥ
05,109.026c pṛthivīṃ cākhilāṃ brahmaṃs tasmād āroha māṃ dvija
05,110.001 gālava uvāca
05,110.001a garutman bhujagendrāre suparṇa vinatātmaja
05,110.001c naya māṃ tārkṣya pūrveṇa yatra dharmasya cakṣuṣī
05,110.002a pūrvam etāṃ diśaṃ gaccha yā pūrvaṃ parikīrtitā
05,110.002c daivatānāṃ hi sāṃnidhyam atra kīrtitavān asi
05,110.003a atra satyaṃ ca dharmaś ca tvayā samyak prakīrtitaḥ
05,110.003c iccheyaṃ tu samāgantuṃ samastair daivatair aham
05,110.003e bhūyaś ca tān surān draṣṭum iccheyam aruṇānuja
05,110.004 nārada uvāca
05,110.004a tam āha vinatāsūnur ārohasveti vai dvijam
05,110.004c ārurohātha sa munir garuḍaṃ gālavas tadā
05,110.005 gālava uvāca
05,110.005a kramamāṇasya te rūpaṃ dṛśyate pannagāśana
05,110.005c bhāskarasyeva pūrvāhṇe sahasrāṃśor vivasvataḥ
05,110.006a pakṣavātapraṇunnānāṃ vṛkṣāṇām anugāminām
05,110.006c prasthitānām iva samaṃ paśyāmīha gatiṃ khaga
05,110.007a sasāgaravanām urvīṃ saśailavanakānanām
05,110.007c ākarṣann iva cābhāsi pakṣavātena khecara
05,110.008a samīnanāganakraṃ ca kham ivāropyate jalam
05,110.008c vāyunā caiva mahatā pakṣavātena cāniśam
05,110.009a tulyarūpānanān matsyāṃs timimatsyāṃs timiṃgilān
05,110.009c nāgāṃś ca naravaktrāṃś ca paśyāmy unmathitān iva
05,110.010a mahārṇavasya ca ravaiḥ śrotre me badhirīkṛte
05,110.010c na śṛṇomi na paśyāmi nātmano vedmi kāraṇam
05,110.011a śanaiḥ sādhu bhavān yātu brahmahatyām anusmaran
05,110.011c na dṛśyate ravis tāta na diśo na ca khaṃ khaga
05,110.012a tama eva tu paśyāmi śarīraṃ te na lakṣaye
05,110.012c maṇīva jātyau paśyāmi cakṣuṣī te 'ham aṇḍaja
05,110.013a śarīre tu na paśyāmi tava caivātmanaś ca ha
05,110.013c pade pade tu paśyāmi salilād agnim utthitam
05,110.014a sa me nirvāpya sahasā cakṣuṣī śāmyate punaḥ
05,110.014c tan nivarta mahān kālo gacchato vinatātmaja
05,110.015a na me prayojanaṃ kiṃ cid gamane pannagāśana
05,110.015c saṃnivarta mahāvega na vegaṃ viṣahāmi te
05,110.016a gurave saṃśrutānīha śatāny aṣṭau hi vājinām
05,110.016c ekataḥśyāmakarṇānāṃ śubhrāṇāṃ candravarcasām
05,110.017a teṣāṃ caivāpavargāya mārgaṃ paśyāmi nāṇḍaja
05,110.017c tato 'yaṃ jīvitatyāge dṛṣṭo mārgo mayātmanaḥ
05,110.018a naiva me 'sti dhanaṃ kiṃ cin na dhanenānvitaḥ suhṛt
05,110.018c na cārthenāpi mahatā śakyam etad vyapohitum
05,110.019 nārada uvāca
05,110.019a evaṃ bahu ca dīnaṃ ca bruvāṇaṃ gālavaṃ tadā
05,110.019c pratyuvāca vrajann eva prahasan vinatātmajaḥ
05,110.020a nātiprajño 'si viprarṣe yo ''tmānaṃ tyaktum icchasi
05,110.020c na cāpi kṛtrimaḥ kālaḥ kālo hi parameśvaraḥ
05,110.021a kim ahaṃ pūrvam eveha bhavatā nābhicoditaḥ
05,110.021c upāyo 'tra mahān asti yenaitad upapadyate
05,110.022a tad eṣa ṛṣabho nāma parvataḥ sāgarorasi
05,110.022c atra viśramya bhuktvā ca nivartiṣyāva gālava
05,111.001 nārada uvāca
05,111.001a ṛṣabhasya tataḥ śṛṅge nipatya dvijapakṣiṇau
05,111.001c śāṇḍilīṃ brāhmaṇīṃ tatra dadṛśāte taponvitām
05,111.002a abhivādya suparṇas tu gālavaś cābhipūjya tām
05,111.002c tayā ca svāgatenoktau viṣṭare saṃniṣīdatuḥ
05,111.003a siddham annaṃ tayā kṣipraṃ balimantropabṛṃhitam
05,111.003c bhuktvā tṛptāv ubhau bhūmau suptau tāv annamohitau
05,111.004a muhūrtāt pratibuddhas tu suparṇo gamanepsayā
05,111.004b*0453_01 tāṃ dṛṣṭvā cārusarvāṅgīṃ tāpasīṃ brahmacāriṇīm
05,111.004b*0453_02 grahītuṃ hi manaś cakre rūpāt sākṣād iva śriyam
05,111.004c atha bhraṣṭatanūjāṅgam ātmānaṃ dadṛśe khagaḥ
05,111.005a māṃsapiṇḍopamo 'bhūt sa mukhapādānvitaḥ khagaḥ
05,111.005c gālavas taṃ tathā dṛṣṭvā viṣaṇṇaḥ paryapṛcchata
05,111.006a kim idaṃ bhavatā prāptam ihāgamanajaṃ phalam
05,111.006c vāso 'yam iha kālaṃ tu kiyantaṃ nau bhaviṣyati
05,111.007a kiṃ nu te manasā dhyātam aśubhaṃ dharmadūṣaṇam
05,111.007c na hy ayaṃ bhavataḥ svalpo vyabhicāro bhaviṣyati
05,111.008a suparṇo 'thābravīd vipraṃ pradhyātaṃ vai mayā dvija
05,111.008c imāṃ siddhām ito netuṃ tatra yatra prajāpatiḥ
05,111.009a yatra devo mahādevo yatra viṣṇuḥ sanātanaḥ
05,111.009c yatra dharmaś ca yajñaś ca tatreyaṃ nivased iti
05,111.010a so 'haṃ bhagavatīṃ yāce praṇataḥ priyakāmyayā
05,111.010c mayaitan nāma pradhyātaṃ manasā śocatā kila
05,111.011a tad evaṃ bahumānāt te mayehānīpsitaṃ kṛtam
05,111.011c sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ vā tvaṃ māhātmyāt kṣantum arhasi
05,111.012a sā tau tadābravīt tuṣṭā patagendradvijarṣabhau
05,111.012c na bhetavyaṃ suparṇo 'si suparṇa tyaja saṃbhramam
05,111.013a ninditāsmi tvayā vatsa na ca nindāṃ kṣamāmy aham
05,111.013c lokebhyaḥ sa paribhraśyed yo māṃ nindeta pāpakṛt
05,111.014a hīnayālakṣaṇaiḥ sarvais tathāninditayā mayā
05,111.014c ācāraṃ pratigṛhṇantyā siddhiḥ prāpteyam uttamā
05,111.015a ācārāl labhate dharmam ācārāl labhate dhanam
05,111.015c ācārāc chriyam āpnoti ācāro hanty alakṣaṇam
05,111.016a tadāyuṣman khagapate yatheṣṭaṃ gamyatām itaḥ
05,111.016c na ca te garhaṇīyāpi garhitavyāḥ striyaḥ kva cit
05,111.016d*0454_01 yadi tvam ātmano hy arthair māṃ caivādātum icchasi
05,111.016d*0454_02 tadaiva naṣṭadehas tu yad vai tvaṃ pannagāśana
05,111.016d*0454_03 tasyaiva hi prasādena devadevasya cintanāt
05,111.016d*0454_04 tvaṃ tu sāṅgas tu saṃjātaḥ punar eva bhaviṣyasi
05,111.017a bhavitāsi yathāpūrvaṃ balavīryasamanvitaḥ
05,111.017c babhūvatus tatas tasya pakṣau draviṇavattarau
05,111.018a anujñātaś ca śāṇḍilyā yathāgatam upāgamat
05,111.018c naiva cāsādayām āsa tathārūpāṃs turaṃgamān
05,111.019a viśvāmitro 'tha taṃ dṛṣṭvā gālavaṃ cādhvani sthitam
05,111.019c uvāca vadatāṃ śreṣṭho vainateyasya saṃnidhau
05,111.020a yas tvayā svayam evārthaḥ pratijñāto mama dvija
05,111.020c tasya kālo 'pavargasya yathā vā manyate bhavān
05,111.021a pratīkṣiṣyāmy ahaṃ kālam etāvantaṃ tathā param
05,111.021c yathā saṃsidhyate vipra sa mārgas tu niśamyatām
05,111.022a suparṇo 'thābravīd dīnaṃ gālavaṃ bhṛśaduḥkhitam
05,111.022c pratyakṣaṃ khalv idānīṃ me viśvāmitro yad uktavān
05,111.023a tad āgaccha dvijaśreṣṭha mantrayiṣyāva gālava
05,111.023c nādattvā gurave śakyaṃ kṛtsnam arthaṃ tvayāsitum
05,112.001 nārada uvāca
05,112.001a athāha gālavaṃ dīnaṃ suparṇaḥ patatāṃ varaḥ
05,112.001c nirmitaṃ vahninā bhūmau vāyunā vaidhitaṃ tathā
05,112.001e yasmād dhiraṇmayaṃ sarvaṃ hiraṇyaṃ tena cocyate
05,112.002a dhatte dhārayate cedam etasmāt kāraṇād dhanam
05,112.002c tad etat triṣu lokeṣu dhanaṃ tiṣṭhati śāśvatam
05,112.003a nityaṃ proṣṭhapadābhyāṃ ca śukre dhanapatau tathā
05,112.003c manuṣyebhyaḥ samādatte śukraś cittārjitaṃ dhanam
05,112.004a ajaikapādahirbudhnyai rakṣyate dhanadena ca
05,112.004c evaṃ na śakyate labdhum alabdhavyaṃ dvijarṣabha
05,112.005a ṛte ca dhanam aśvānāṃ nāvāptir vidyate tava
05,112.005c arthaṃ yācātra rājānaṃ kaṃ cid rājarṣivaṃśajam
05,112.005e apīḍya rājā paurān hi yo nau kuryāt kṛtārthinau
05,112.006a asti somānvavāye me jātaḥ kaś cin nṛpaḥ sakhā
05,112.006c abhigacchāvahe taṃ vai tasyāsti vibhavo bhuvi
05,112.007a yayātir nāma rājarṣir nāhuṣaḥ satyavikramaḥ
05,112.007c sa dāsyati mayā cokto bhavatā cārthitaḥ svayam
05,112.008a vibhavaś cāsya sumahān āsīd dhanapater iva
05,112.008c evaṃ sa tu dhanaṃ vidvān dānenaiva vyaśodhayat
05,112.009a tathā tau kathayantau ca cintayantau ca yat kṣamam
05,112.009c pratiṣṭhāne narapatiṃ yayātiṃ pratyupasthitau
05,112.010a pratigṛhya ca satkāram arghādiṃ bhojanaṃ varam
05,112.010c pṛṣṭaś cāgamane hetum uvāca vinatāsutaḥ
05,112.011a ayaṃ me nāhuṣa sakhā gālavas tapaso nidhiḥ
05,112.011c viśvāmitrasya śiṣyo 'bhūd varṣāṇy ayutaśo nṛpa
05,112.012a so 'yaṃ tenābhyanujñāta upakārepsayā dvijaḥ
05,112.012c tam āha bhagavān kāṃ te dadāni gurudakṣiṇām
05,112.013a asakṛt tena coktena kiṃ cid āgatamanyunā
05,112.013c ayam uktaḥ prayaccheti jānatā vibhavaṃ laghu
05,112.014a ekataḥśyāmakarṇānāṃ śubhrāṇāṃ śuddhajanmanām
05,112.014c aṣṭau śatāni me dehi hayānāṃ candravarcasām
05,112.015a gurvartho dīyatām eṣa yadi gālava manyase
05,112.015c ity evam āha sakrodho viśvāmitras tapodhanaḥ
05,112.016a so 'yaṃ śokena mahatā tapyamāno dvijarṣabhaḥ
05,112.016c aśaktaḥ pratikartuṃ tad bhavantaṃ śaraṇaṃ gataḥ
05,112.017a pratigṛhya naravyāghra tvatto bhikṣāṃ gatavyathaḥ
05,112.017c kṛtvāpavargaṃ gurave cariṣyati mahat tapaḥ
05,112.018a tapasaḥ saṃvibhāgena bhavantam api yokṣyate
05,112.018c svena rājarṣitapasā pūrṇaṃ tvāṃ pūrayiṣyati
05,112.019a yāvanti romāṇi haye bhavanti hi nareśvara
05,112.019c tāvato vājidā lokān prāpnuvanti mahīpate
05,112.020a pātraṃ pratigrahasyāyaṃ dātuṃ pātraṃ tathā bhavān
05,112.020c śaṅkhe kṣīram ivāsaktaṃ bhavatv etat tathopamam
05,113.001 nārada uvāca
05,113.001a evam uktaḥ suparṇena tathyaṃ vacanam uttamam
05,113.001c vimṛśyāvahito rājā niścitya ca punaḥ punaḥ
05,113.002a yaṣṭā kratusahasrāṇāṃ dātā dānapatiḥ prabhuḥ
05,113.002c yayātir vatsakāśīśa idaṃ vacanam abravīt
05,113.003a dṛṣṭvā priyasakhaṃ tārkṣyaṃ gālavaṃ ca dvijarṣabham
05,113.003c nidarśanaṃ ca tapaso bhikṣāṃ ślāghyāṃ ca kīrtitām
05,113.004a atītya ca nṛpān anyān ādityakulasaṃbhavān
05,113.004c matsakāśam anuprāptāv etau buddhim avekṣya ca
05,113.005a adya me saphalaṃ janma tāritaṃ cādya me kulam
05,113.005c adyāyaṃ tārito deśo mama tārkṣya tvayānagha
05,113.006a vaktum icchāmi tu sakhe yathā jānāsi māṃ purā
05,113.006c na tathā vittavān asmi kṣīṇaṃ vittaṃ hi me sakhe
05,113.007a na ca śakto 'smi te kartuṃ mogham āgamanaṃ khaga
05,113.007c na cāśām asya viprarṣer vitathāṃ kartum utsahe
05,113.008a tat tu dāsyāmi yat kāryam idaṃ saṃpādayiṣyati
05,113.008c abhigamya hatāśo hi nivṛtto dahate kulam
05,113.009a nātaḥ paraṃ vainateya kiṃ cit pāpiṣṭham ucyate
05,113.009c yathāśānāśanaṃ loke dehi nāstīti vā vacaḥ
05,113.010a hatāśo hy akṛtārthaḥ san hataḥ saṃbhāvito naraḥ
05,113.010c hinasti tasya putrāṃś ca pautrāṃś cākurvato 'rthinām
05,113.011a tasmāc caturṇāṃ vaṃśānāṃ sthāpayitrī sutā mama
05,113.011b*0455_01 mādhavī nāma tārkṣyeyaṃ sarvadharmapravādinī
05,113.011c iyaṃ surasutaprakhyā sarvadharmopacāyinī
05,113.012a sadā devamanuṣyāṇām asurāṇāṃ ca gālava
05,113.012c kāṅkṣitā rūpato bālā sutā me pratigṛhyatām
05,113.013a asyāḥ śulkaṃ pradāsyanti nṛpā rājyam api dhruvam
05,113.013c kiṃ punaḥ śyāmakarṇānāṃ hayānāṃ dve catuḥśate
05,113.014a sa bhavān pratigṛhṇātu mamemāṃ mādhavīṃ sutām
05,113.014c ahaṃ dauhitravān syāṃ vai vara eṣa mama prabho
05,113.014d*0456_01 tasya tad vacanaṃ śrutvā brāhmaṇaḥ saṃśitavrataḥ
05,113.015a pratigṛhya ca tāṃ kanyāṃ gālavaḥ saha pakṣiṇā
05,113.015c punar drakṣyāva ity uktvā pratasthe saha kanyayā
05,113.016a upalabdham idaṃ dvāram aśvānām iti cāṇḍajaḥ
05,113.016c uktvā gālavam āpṛcchya jagāma bhavanaṃ svakam
05,113.017a gate patagarāje tu gālavaḥ saha kanyayā
05,113.017c cintayānaḥ kṣamaṃ dāne rājñāṃ vai śulkato 'gamat
05,113.018a so 'gacchan manasekṣvākuṃ haryaśvaṃ rājasattamam
05,113.018c ayodhyāyāṃ mahāvīryaṃ caturaṅgabalānvitam
05,113.019a kośadhānyabalopetaṃ priyapauraṃ dvijapriyam
05,113.019c prajābhikāmaṃ śāmyantaṃ kurvāṇaṃ tapa uttamam
05,113.020a tam upāgamya vipraḥ sa haryaśvaṃ gālavo 'bravīt
05,113.020c kanyeyaṃ mama rājendra prasavaiḥ kulavardhinī
05,113.021a iyaṃ śulkena bhāryārthe haryaśva pratigṛhyatām
05,113.021c śulkaṃ te kīrtayiṣyāmi tac chrutvā saṃpradhāryatām
05,114.001 nārada uvāca
05,114.001a haryaśvas tv abravīd rājā vicintya bahudhā tataḥ
05,114.001c dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya prajāhetor nṛpottamaḥ
05,114.002a unnateṣūnnatā ṣaṭsu sūkṣmā sūkṣmeṣu saptasu
05,114.002c gambhīrā triṣu gambhīreṣv iyaṃ raktā ca pañcasu
05,114.002d*0457_01 śroṇyau lalāṭakakṣau ca ghrāṇaṃ ceti ṣaḍunnatam
05,114.002d*0457_02 sūkṣmāṇy aṅguliparvāṇi keśalomanakhatvacaḥ
05,114.002d*0457_03 svaraḥ sattvaṃ ca nābhiś ca trigambhīraṃ pracakṣate
05,114.002d*0457_04 pāṇipādatale rakte netrāntāsyanakhāni ca
05,114.002d@006_0001 pañcadīrghaṃ caturhrasvaṃ pañcasūkṣmaṃ ṣaḍunnatam
05,114.002d@006_0002 saptaraktaṃ trivistīrṇaṃ trigambhīraṃ praśasyate
05,114.002d@006_0003 pañcaiva dīrghā hanulocanāni
05,114.002d@006_0004 bāhūrunāsāś ca sukhapradāni
05,114.002d@006_0005 hrasvāni catvāri ca liṅgapṛṣṭhe
05,114.002d@006_0006 grīvā ca jaṅghe ca hitapradāni
05,114.002d@006_0007 sūkṣmāṇi pañca daśanāṅguliparvakeśās
05,114.002d@006_0008 tvak caiva vai kararuhāś ca naduḥkhitānām
05,114.002d@006_0009 vakṣo 'tha kaṅkṣānakhanāsikāsyam
05,114.002d@006_0010 aṃsāntikaṃ ceti ṣaḍunnatāni
05,114.002d@006_0011 netrāntapādakaratālvadharoṣṭhajihvā
05,114.002d@006_0012 raktā nakhāś ca khalu sarvasukhāvahāni
05,114.003a bahudevāsurālokā bahugandharvadarśanā
05,114.003c bahulakṣaṇasaṃpannā bahuprasavadhāriṇī
05,114.004a samartheyaṃ janayituṃ cakravartinam ātmajam
05,114.004c brūhi śulkaṃ dvijaśreṣṭha samīkṣya vibhavaṃ mama
05,114.005 gālava uvāca
05,114.005a ekataḥśyāmakarṇānāṃ śatāny aṣṭau dadasva me
05,114.005c hayānāṃ candraśubhrāṇāṃ deśajānāṃ vapuṣmatām
05,114.006a tatas tava bhavitrīyaṃ putrāṇāṃ jananī śubhā
05,114.006c araṇīva hutāśānāṃ yonir āyatalocanā
05,114.007 nārada uvāca
05,114.007a etac chrutvā vaco rājā haryaśvaḥ kāmamohitaḥ
05,114.007c uvāca gālavaṃ dīno rājarṣir ṛṣisattamam
05,114.008a dve me śate saṃnihite hayānāṃ yad vidhās tava
05,114.008c eṣṭavyāḥ śataśas tv anye caranti mama vājinaḥ
05,114.009a so 'ham ekam apatyaṃ vai janayiṣyāmi gālava
05,114.009c asyām etaṃ bhavān kāmaṃ saṃpādayatu me varam
05,114.010a etac chrutvā tu sā kanyā gālavaṃ vākyam abravīt
05,114.010c mama datto varaḥ kaś cit kena cid brahmavādinā
05,114.011a prasūtyante prasūtyante kanyaiva tvaṃ bhaviṣyasi
05,114.011c sa tvaṃ dadasva māṃ rājñe pratigṛhya hayottamān
05,114.012a nṛpebhyo hi caturbhyas te pūrṇāny aṣṭau śatāni vai
05,114.012c bhaviṣyanti tathā putrā mama catvāra eva ca
05,114.013a kriyatāṃ mama saṃhāro gurvarthaṃ dvijasattama
05,114.013c eṣā tāvan mama prajñā yathā vā manyase dvija
05,114.014a evam uktas tu sa muniḥ kanyayā gālavas tadā
05,114.014c haryaśvaṃ pṛthivīpālam idaṃ vacanam abravīt
05,114.015a iyaṃ kanyā naraśreṣṭha haryaśva pratigṛhyatām
05,114.015c caturbhāgena śulkasya janayasvaikam ātmajam
05,114.016a pratigṛhya sa tāṃ kanyāṃ gālavaṃ pratinandya ca
05,114.016c samaye deśakāle ca labdhavān sutam īpsitam
05,114.017a tato vasumanā nāma vasubhyo vasumattaraḥ
05,114.017c vasuprakhyo narapatiḥ sa babhūva vasupradaḥ
05,114.018a atha kāle punar dhīmān gālavaḥ pratyupasthitaḥ
05,114.018c upasaṃgamya covāca haryaśvaṃ prītimānasam
05,114.019a jāto nṛpa sutas te 'yaṃ bālabhāskarasaṃnibhaḥ
05,114.019c kālo gantuṃ naraśreṣṭha bhikṣārtham aparaṃ nṛpam
05,114.020a haryaśvaḥ satyavacane sthitaḥ sthitvā ca pauruṣe
05,114.020c durlabhatvād dhayānāṃ ca pradadau mādhavīṃ punaḥ
05,114.021a mādhavī ca punar dīptāṃ parityajya nṛpaśriyam
05,114.021c kumārī kāmato bhūtvā gālavaṃ pṛṣṭhato 'nvagāt
05,114.022a tvayy eva tāvat tiṣṭhantu hayā ity uktavān dvijaḥ
05,114.022c prayayau kanyayā sārdhaṃ divodāsaṃ prajeśvaram
05,115.001 gālava uvāca
05,115.001a mahāvīryo mahīpālaḥ kāśīnām īśvaraḥ prabhuḥ
05,115.001c divodāsa iti khyāto bhaimasenir narādhipaḥ
05,115.002a tatra gacchāvahe bhadre śanair āgaccha mā śucaḥ
05,115.002c dhārmikaḥ saṃyame yuktaḥ satyaś caiva janeśvaraḥ
05,115.003 nārada uvāca
05,115.003a tam upāgamya sa munir nyāyatas tena satkṛtaḥ
05,115.003c gālavaḥ prasavasyārthe taṃ nṛpaṃ pratyacodayat
05,115.004 divodāsa uvāca
05,115.004a śrutam etan mayā pūrvaṃ kim uktvā vistaraṃ dvija
05,115.004c kāṅkṣito hi mayaiṣo 'rthaḥ śrutvaitad dvijasattama
05,115.005a etac ca me bahumataṃ yad utsṛjya narādhipān
05,115.005c mām evam upayāto 'si bhāvi caitad asaṃśayam
05,115.006a sa eva vibhavo 'smākam aśvānām api gālava
05,115.006c aham apy ekam evāsyāṃ janayiṣyāmi pārthivam
05,115.007 nārada uvāca
05,115.007a tathety uktvā dvijaśreṣṭhaḥ prādāt kanyāṃ mahīpateḥ
05,115.007c vidhipūrvaṃ ca tāṃ rājā kanyāṃ pratigṛhītavān
05,115.008a reme sa tasyāṃ rājarṣiḥ prabhāvatyāṃ yathā raviḥ
05,115.008c svāhāyāṃ ca yathā vahnir yathā śacyāṃ sa vāsavaḥ
05,115.009a yathā candraś ca rohiṇyāṃ yathā dhūmorṇayā yamaḥ
05,115.009c varuṇaś ca yathā gauryāṃ yathā carddhyāṃ dhaneśvaraḥ
05,115.010a yathā nārāyaṇo lakṣmyāṃ jāhnavyāṃ ca yathodadhiḥ
05,115.010c yathā rudraś ca rudrāṇyāṃ yathā vedyāṃ pitāmahaḥ
05,115.011a adṛśyantyāṃ ca vāsiṣṭho vasiṣṭhaś cākṣamālayā
05,115.011c cyavanaś ca sukanyāyāṃ pulastyaḥ saṃdhyayā yathā
05,115.012a agastyaś cāpi vaidarbhyāṃ sāvitryāṃ satyavān yathā
05,115.012c yathā bhṛguḥ pulomāyām adityāṃ kaśyapo yathā
05,115.012d*0458_01 himavāṃś caiva menāyāṃ gandhavatyāṃ parāśaraḥ
05,115.013a reṇukāyāṃ yathārcīko haimavatyāṃ ca kauśikaḥ
05,115.013b*0459_01 maudgalyaś candrasenāyām adityāṃ kāśyapo yathā
05,115.013c bṛhaspatiś ca tārāyāṃ śukraś ca śataparvayā
05,115.014a yathā bhūmyāṃ bhūmipatir urvaśyāṃ ca purūravāḥ
05,115.014c ṛcīkaḥ satyavatyāṃ ca sarasvatyāṃ yathā manuḥ
05,115.014d*0460_01 śakuntalāyāṃ duḥṣanto dhṛtyāṃ dharmaś ca śāśvataḥ
05,115.014d*0460_02 damayantyāṃ nalaś caiva satyavatyāṃ ca nāradaḥ
05,115.014d*0460_03 jaratkārur jaratkārvāṃ pulastyaś ca pratīcyayā
05,115.014d*0460_04 menakāyāṃ yathorṇāyus tumburuś caiva rambhayā
05,115.014d*0460_05 vāsukiḥ śataśīrṣāyāṃ kumāryāṃ ca dhanaṃjayaḥ
05,115.014d*0460_06 vaidehyāṃ ca yathā rāmo rukmiṇyāṃ ca janārdanaḥ
05,115.014d*0461_01 pulastyaś ca bharadvājyāṃ vṛttyāṃ dharmaś ca śāśvataḥ
05,115.015a tathā tu ramamāṇasya divodāsasya bhūpateḥ
05,115.015c mādhavī janayām āsa putram ekaṃ pratardanam
05,115.016a athājagāma bhagavān divodāsaṃ sa gālavaḥ
05,115.016c samaye samanuprāpte vacanaṃ cedam abravīt
05,115.017a niryātayatu me kanyāṃ bhavāṃs tiṣṭhantu vājinaḥ
05,115.017c yāvad anyatra gacchāmi śulkārthaṃ pṛthivīpate
05,115.018a divodāso 'tha dharmātmā samaye gālavasya tām
05,115.018c kanyāṃ niryātayām āsa sthitaḥ satye mahīpatiḥ
05,116.001 nārada uvāca
05,116.001a tathaiva sā śriyaṃ tyaktvā kanyā bhūtvā yaśasvinī
05,116.001c mādhavī gālavaṃ vipram anvayāt satyasaṃgarā
05,116.002a gālavo vimṛśann eva svakāryagatamānasaḥ
05,116.002c jagāma bhojanagaraṃ draṣṭum auśīnaraṃ nṛpam
05,116.003a tam uvācātha gatvā sa nṛpatiṃ satyavikramam
05,116.003c iyaṃ kanyā sutau dvau te janayiṣyati pārthivau
05,116.004a asyāṃ bhavān avāptārtho bhavitā pretya ceha ca
05,116.004c somārkapratisaṃkāśau janayitvā sutau nṛpa
05,116.005a śulkaṃ tu sarvadharmajña hayānāṃ candravarcasām
05,116.005c ekataḥśyāmakarṇānāṃ deyaṃ mahyaṃ catuḥśatam
05,116.006a gurvartho 'yaṃ samārambho na hayaiḥ kṛtyam asti me
05,116.006c yadi śakyaṃ mahārāja kriyatāṃ mā vicāryatām
05,116.007a anapatyo 'si rājarṣe putrau janaya pārthiva
05,116.007c pitṝn putraplavena tvam ātmānaṃ caiva tāraya
05,116.008a na putraphalabhoktā hi rājarṣe pātyate divaḥ
05,116.008c na yāti narakaṃ ghoraṃ yatra gacchanty anātmajāḥ
05,116.009a etac cānyac ca vividhaṃ śrutvā gālavabhāṣitam
05,116.009c uśīnaraḥ prativaco dadau tasya narādhipaḥ
05,116.010a śrutavān asmi te vākyaṃ yathā vadasi gālava
05,116.010c vidhis tu balavān brahman pravaṇaṃ hi mano mama
05,116.011a śate dve tu mamāśvānām īdṛśānāṃ dvijottama
05,116.011c itareṣāṃ sahasrāṇi subahūni caranti me
05,116.012a aham apy ekam evāsyāṃ janayiṣyāmi gālava
05,116.012c putraṃ dvija gataṃ mārgaṃ gamiṣyāmi parair aham
05,116.013a mūlyenāpi samaṃ kuryāṃ tavāhaṃ dvijasattama
05,116.013c paurajānapadārthaṃ tu mamārtho nātmabhogataḥ
05,116.014a kāmato hi dhanaṃ rājā pārakyaṃ yaḥ prayacchati
05,116.014c na sa dharmeṇa dharmātman yujyate yaśasā na ca
05,116.015a so 'haṃ pratigrahīṣyāmi dadātv etāṃ bhavān mama
05,116.015c kumārīṃ devagarbhābhām ekaputrabhavāya me
05,116.016a tathā tu bahukalyāṇam uktavantaṃ narādhipam
05,116.016c uśīnaraṃ dvijaśreṣṭho gālavaḥ pratyapūjayat
05,116.017a uśīnaraṃ pratigrāhya gālavaḥ prayayau vanam
05,116.017c reme sa tāṃ samāsādya kṛtapuṇya iva śriyam
05,116.018a kandareṣu ca śailānāṃ nadīnāṃ nirjhareṣu ca
05,116.018c udyāneṣu vicitreṣu vaneṣūpavaneṣu ca
05,116.019a harmyeṣu ramaṇīyeṣu prāsādaśikhareṣu ca
05,116.019c vātāyanavimāneṣu tathā garbhagṛheṣu ca
05,116.020a tato 'sya samaye jajñe putro bālaraviprabhaḥ
05,116.020c śibir nāmnābhivikhyāto yaḥ sa pārthivasattamaḥ
05,116.021a upasthāya sa taṃ vipro gālavaḥ pratigṛhya ca
05,116.021c kanyāṃ prayātas tāṃ rājan dṛṣṭavān vinatātmajam
05,117.001 nārada uvāca
05,117.001a gālavaṃ vainateyo 'tha prahasann idam abravīt
05,117.001c diṣṭyā kṛtārthaṃ paśyāmi bhavantam iha vai dvija
05,117.002a gālavas tu vacaḥ śrutvā vainateyena bhāṣitam
05,117.002c caturbhāgāvaśiṣṭaṃ tad ācakhyau kāryam asya hi
05,117.003a suparṇas tv abravīd enaṃ gālavaṃ patatāṃ varaḥ
05,117.003c prayatnas te na kartavyo naiṣa saṃpatsyate tava
05,117.004a purā hi kanyakubje vai gādheḥ satyavatīṃ sutām
05,117.004c bhāryārthe 'varayat kanyām ṛcīkas tena bhāṣitaḥ
05,117.005a ekataḥśyāmakarṇānāṃ hayānāṃ candravarcasām
05,117.005c bhagavan dīyatāṃ mahyaṃ sahasram iti gālava
05,117.006a ṛcīkas tu tathety uktvā varuṇasyālayaṃ gataḥ
05,117.006c aśvatīrthe hayāṃl labdhvā dattavān pārthivāya vai
05,117.007a iṣṭvā te puṇḍarīkeṇa dattā rājñā dvijātiṣu
05,117.007c tebhyo dve dve śate krītvā prāptās te pārthivais tadā
05,117.008a aparāṇy api catvāri śatāni dvijasattama
05,117.008c nīyamānāni saṃtāre hṛtāny āsan vitastayā
05,117.008e evaṃ na śakyam aprāpyaṃ prāptuṃ gālava karhi cit
05,117.009a imām aśvaśatābhyāṃ vai dvābhyāṃ tasmai nivedaya
05,117.009c viśvāmitrāya dharmātman ṣaḍbhir aśvaśataiḥ saha
05,117.009e tato 'si gatasaṃmohaḥ kṛtakṛtyo dvijarṣabha
05,117.010a gālavas taṃ tathety uktvā suparṇasahitas tataḥ
05,117.010c ādāyāśvāṃś ca kanyāṃ ca viśvāmitram upāgamat
05,117.011 gālava uvāca
05,117.011a aśvānāṃ kāṅkṣitārthānāṃ ṣaḍ imāni śatāni vai
05,117.011c śatadvayena kanyeyaṃ bhavatā pratigṛhyatām
05,117.012a asyāṃ rājarṣibhiḥ putrā jātā vai dhārmikās trayaḥ
05,117.012c caturthaṃ janayatv ekaṃ bhavān api narottama
05,117.013a pūrṇāny evaṃ śatāny aṣṭau turagāṇāṃ bhavantu te
05,117.013c bhavato hy anṛṇo bhūtvā tapaḥ kuryāṃ yathāsukham
05,117.014 nārada uvāca
05,117.014a viśvāmitras tu taṃ dṛṣṭvā gālavaṃ saha pakṣiṇā
05,117.014c kanyāṃ ca tāṃ varārohām idam ity abravīd vacaḥ
05,117.015a kim iyaṃ pūrvam eveha na dattā mama gālava
05,117.015c putrā mamaiva catvāro bhaveyuḥ kulabhāvanāḥ
05,117.016a pratigṛhṇāmi te kanyām ekaputraphalāya vai
05,117.016c aśvāś cāśramam āsādya tiṣṭhantu mama sarvaśaḥ
05,117.017a sa tayā ramamāṇo 'tha viśvāmitro mahādyutiḥ
05,117.017c ātmajaṃ janayām āsa mādhavīputram aṣṭakam
05,117.018a jātamātraṃ sutaṃ taṃ ca viśvāmitro mahādyutiḥ
05,117.018c saṃyojyārthais tathā dharmair aśvais taiḥ samayojayat
05,117.019a athāṣṭakaḥ puraṃ prāyāt tadā somapuraprabham
05,117.019c niryātya kanyāṃ śiṣyāya kauśiko 'pi vanaṃ yayau
05,117.020a gālavo 'pi suparṇena saha niryātya dakṣiṇām
05,117.020c manasābhipratītena kanyām idam uvāca ha
05,117.021a jāto dānapatiḥ putras tvayā śūras tathāparaḥ
05,117.021c satyadharmarataś cānyo yajvā cāpi tathāparaḥ
05,117.022a tad āgaccha varārohe tāritas te pitā sutaiḥ
05,117.022c catvāraś caiva rājānas tathāhaṃ ca sumadhyame
05,117.023a gālavas tv abhyanujñāya suparṇaṃ pannagāśanam
05,117.023b*0462_01 gālavaḥ prayayau śīghraṃ yayātiṃ nahuṣātmajam
05,117.023c pitur niryātya tāṃ kanyāṃ prayayau vanam eva ha
05,118.001 nārada uvāca
05,118.001a sa tu rājā punas tasyāḥ kartukāmaḥ svayaṃvaram
05,118.001c upagamyāśramapadaṃ gaṅgāyamunasaṃgame
05,118.002a gṛhītamālyadāmāṃ tāṃ ratham āropya mādhavīm
05,118.002c pūrur yaduś ca bhaginīm āśrame paryadhāvatām
05,118.003a nāgayakṣamanuṣyāṇāṃ patatrimṛgapakṣiṇām
05,118.003c śailadrumavanaukānām āsīt tatra samāgamaḥ
05,118.004a nānāpuruṣadeśānām īśvaraiś ca samākulam
05,118.004c ṛṣibhir brahmakalpaiś ca samantād āvṛtaṃ vanam
05,118.005a nirdiśyamāneṣu tu sā vareṣu varavarṇinī
05,118.005c varān utkramya sarvāṃs tān vanaṃ vṛtavatī varam
05,118.006a avatīrya rathāt kanyā namaskṛtvā ca bandhuṣu
05,118.006c upagamya vanaṃ puṇyaṃ tapas tepe yayātijā
05,118.007a upavāsaiś ca vividhair dīkṣābhir niyamais tathā
05,118.007c ātmano laghutāṃ kṛtvā babhūva mṛgacāriṇī
05,118.008a vaiḍūryāṅkurakalpāni mṛdūni haritāni ca
05,118.008c carantī śaṣpamukhyāni tiktāni madhurāṇi ca
05,118.009a sravantīnāṃ ca puṇyānāṃ surasāni śucīni ca
05,118.009c pibantī vārimukhyāni śītāni vimalāni ca
05,118.010a vaneṣu mṛgarājeṣu siṃhaviproṣiteṣu ca
05,118.010c dāvāgnivipramukteṣu śūnyeṣu gahaneṣu ca
05,118.011a carantī hariṇaiḥ sārdhaṃ mṛgīva vanacāriṇī
05,118.011c cacāra vipulaṃ dharmaṃ brahmacaryeṇa saṃvṛtā
05,118.012a yayātir api pūrveṣāṃ rājñāṃ vṛttam anuṣṭhitaḥ
05,118.012c bahuvarṣasahasrāyur ayujat kāladharmaṇā
05,118.013a pūrur yaduś ca dvau vaṃśau vardhamānau narottamau
05,118.013c tābhyāṃ pratiṣṭhito loke paraloke ca nāhuṣaḥ
05,118.014a mahīyate narapatir yayātiḥ svargam āsthitaḥ
05,118.014c maharṣikalpo nṛpatiḥ svargāgryaphalabhug vibhuḥ
05,118.015a bahuvarṣasahasrākhye kāle bahuguṇe gate
05,118.015c rājarṣiṣu niṣaṇṇeṣu mahīyaḥsu maharṣiṣu
05,118.016a avamene narān sarvān devān ṛṣigaṇāṃs tathā
05,118.016c yayātir mūḍhavijñāno vismayāviṣṭacetanaḥ
05,118.017a tatas taṃ bubudhe devaḥ śakro balaniṣūdanaḥ
05,118.017c te ca rājarṣayaḥ sarve dhig dhig ity evam abruvan
05,118.018a vicāraś ca samutpanno nirīkṣya nahuṣātmajam
05,118.018c ko nv ayaṃ kasya vā rājñaḥ kathaṃ vā svargam āgataḥ
05,118.019a karmaṇā kena siddho 'yaṃ kva vānena tapaś citam
05,118.019c kathaṃ vā jñāyate svarge kena vā jñāyate 'py uta
05,118.020a evaṃ vicārayantas te rājānaḥ svargavāsinaḥ
05,118.020c dṛṣṭvā papracchur anyonyaṃ yayātiṃ nṛpatiṃ prati
05,118.021a vimānapālāḥ śataśaḥ svargadvārābhirakṣiṇaḥ
05,118.021c pṛṣṭā āsanapālāś ca na jānīmety athābruvan
05,118.022a sarve te hy āvṛtajñānā nābhyajānanta taṃ nṛpam
05,118.022c sa muhūrtād atha nṛpo hataujā abhavat tadā
05,119.001 nārada uvāca
05,119.001a atha pracalitaḥ sthānād āsanāc ca paricyutaḥ
05,119.001c kampitenaiva manasā dharṣitaḥ śokavahninā
05,119.002a mlānasragbhraṣṭavijñānaḥ prabhraṣṭamukuṭāṅgadaḥ
05,119.002c vighūrṇan srastasarvāṅgaḥ prabhraṣṭābharaṇāmbaraḥ
05,119.003a adṛśyamānas tān paśyann apaśyaṃś ca punaḥ punaḥ
05,119.003c śūnyaḥ śūnyena manasā prapatiṣyan mahītalam
05,119.004a kiṃ mayā manasā dhyātam aśubhaṃ dharmadūṣaṇam
05,119.004c yenāhaṃ calitaḥ sthānād iti rājā vyacintayat
05,119.005a te tu tatraiva rājānaḥ siddhāś cāpsarasas tathā
05,119.005c apaśyanta nirālambaṃ yayātiṃ taṃ paricyutam
05,119.006a athaitya puruṣaḥ kaś cit kṣīṇapuṇyanipātakaḥ
05,119.006c yayātim abravīd rājan devarājasya śāsanāt
05,119.007a atīva madamattas tvaṃ na kaṃ cin nāvamanyase
05,119.007c mānena bhraṣṭaḥ svargas te nārhas tvaṃ pārthivātmaja
05,119.007e na ca prajñāyase gaccha patasveti tam abravīt
05,119.008a pateyaṃ satsv iti vacas trir uktvā nahuṣātmajaḥ
05,119.008c patiṣyaṃś cintayām āsa gatiṃ gatimatāṃ varaḥ
05,119.009a etasminn eva kāle tu naimiṣe pārthivarṣabhān
05,119.009c caturo 'paśyata nṛpas teṣāṃ madhye papāta saḥ
05,119.010a pratardano vasumanāḥ śibirauśīnaro 'ṣṭakaḥ
05,119.010c vājapeyena yajñena tarpayanti sureśvaram
05,119.011a teṣām adhvarajaṃ dhūmaṃ svargadvāram upasthitam
05,119.011c yayātir upajighran vai nipapāta mahīṃ prati
05,119.012a bhūmau svarge ca saṃbaddhāṃ nadīṃ dhūmamayīṃ nṛpaḥ
05,119.012c sa gaṅgām iva gacchantīm ālambya jagatīpatiḥ
05,119.013a śrīmatsv avabhṛthāgryeṣu caturṣu pratibandhuṣu
05,119.013c madhye nipatito rājā lokapālopameṣu ca
05,119.014a caturṣu hutakalpeṣu rājasiṃhamahāgniṣu
05,119.014c papāta madhye rājarṣir yayātiḥ puṇyasaṃkṣaye
05,119.015a tam āhuḥ pārthivāḥ sarve pratimānam iva śriyaḥ
05,119.015c ko bhavān kasya vā bandhur deśasya nagarasya vā
05,119.016a yakṣo vāpy atha vā devo gandharvo rākṣaso 'pi vā
05,119.016c na hi mānuṣarūpo 'si ko vārthaḥ kāṅkṣitas tvayā
05,119.017 yayātir uvāca
05,119.017a yayātir asmi rājarṣiḥ kṣīṇapuṇyaś cyuto divaḥ
05,119.017c pateyaṃ satsv iti dhyāyan bhavatsu patitas tataḥ
05,119.018 rājāna ūcuḥ
05,119.018a satyam etad bhavatu te kāṅkṣitaṃ puruṣarṣabha
05,119.018c sarveṣāṃ naḥ kratuphalaṃ dharmaś ca pratigṛhyatām
05,119.019 yayātir uvāca
05,119.019a nāhaṃ pratigrahadhano brāhmaṇaḥ kṣatriyo hy aham
05,119.019c na ca me pravaṇā buddhiḥ parapuṇyavināśane
05,119.020 nārada uvāca
05,119.020a etasminn eva kāle tu mṛgacaryākramāgatām
05,119.020c mādhavīṃ prekṣya rājānas te 'bhivādyedam abruvan
05,119.021a kim āgamanakṛtyaṃ te kiṃ kurvaḥ śāsanaṃ tava
05,119.021c ājñāpyā hi vayaṃ sarve tava putrās tapodhane
05,119.022a teṣāṃ tad bhāṣitaṃ śrutvā mādhavī parayā mudā
05,119.022c pitaraṃ samupāgacchad yayātiṃ sā vavanda ca
05,119.023a dṛṣṭvā mūrdhnā natān putrāṃs tāpasī vākyam abravīt
05,119.023c dauhitrās tava rājendra mama putrā na te parāḥ
05,119.023e ime tvāṃ tārayiṣyanti diṣṭam etat purātanam
05,119.024a ahaṃ te duhitā rājan mādhavī mṛgacāriṇī
05,119.024c mayāpy upacito dharmas tato 'rdhaṃ pratigṛhyatām
05,119.025a yasmād rājan narāḥ sarve apatyaphalabhāginaḥ
05,119.025c tasmād icchanti dauhitrān yathā tvaṃ vasudhādhipa
05,119.026a tatas te pārthivāḥ sarve śirasā jananīṃ tadā
05,119.026c abhivādya namaskṛtya mātāmaham athābruvan
05,119.027a uccair anupamaiḥ snigdhaiḥ svarair āpūrya medinīm
05,119.027c mātāmahaṃ nṛpatayas tārayanto divaś cyutam
05,119.028a atha tasmād upagato gālavo 'py āha pārthivam
05,119.028c tapaso me 'ṣṭabhāgena svargam ārohatāṃ bhavān
05,120.001 nārada uvāca
05,120.001a pratyabhijñātamātro 'tha sadbhis tair narapuṃgavaḥ
05,120.001b*0463_01 samāruroha nṛpatir aspṛśan vasudhātalam
05,120.001c yayātir divyasaṃsthāno babhūva vigatajvaraḥ
05,120.001d*0464_00 nārada uvāca
05,120.001d*0464_01 pratyujjagāma taṃ sthānaṃ devalokaṃ narādhipaḥ
05,120.001d*0464_02 avyāpya divyasaṃsthānaṃ babhūva vigatajvaraḥ
05,120.002a divyamālyāmbaradharo divyābharaṇabhūṣitaḥ
05,120.002c divyagandhaguṇopeto na pṛthvīm aspṛśat padā
05,120.003a tato vasumanāḥ pūrvam uccair uccārayan vacaḥ
05,120.003c khyāto dānapatir loke vyājahāra nṛpaṃ tadā
05,120.004a prāptavān asmi yal loke sarvavarṇeṣv agarhayā
05,120.004c tad apy atha ca dāsyāmi tena saṃyujyatāṃ bhavān
05,120.005a yat phalaṃ dānaśīlasya kṣamāśīlasya yat phalam
05,120.005c yac ca me phalam ādhāne tena saṃyujyatāṃ bhavān
05,120.006a tataḥ pratardano 'py āha vākyaṃ kṣatriyapuṃgavaḥ
05,120.006c yathā dharmaratir nityaṃ nityaṃ yuddhaparāyaṇaḥ
05,120.007a prāptavān asmi yal loke kṣatradharmodbhavaṃ yaśaḥ
05,120.007c vīraśabdaphalaṃ caiva tena saṃyujyatāṃ bhavān
05,120.007d*0465_01 yathā dharmaratir nityaṃ tena satyena khaṃ vraja
05,120.008a śibirauśīnaro dhīmān uvāca madhurāṃ giram
05,120.008c yathā bāleṣu nārīṣu vaihāryeṣu tathaiva ca
05,120.009a saṃgareṣu nipāteṣu tathāpad vyasaneṣu ca
05,120.009c anṛtaṃ noktapūrvaṃ me tena satyena khaṃ vraja
05,120.010a yathā prāṇāṃś ca rājyaṃ ca rājan karma sukhāni ca
05,120.010c tyajeyaṃ na punaḥ satyaṃ tena satyena khaṃ vraja
05,120.011a yathā satyena me dharmo yathā satyena pāvakaḥ
05,120.011c prītaḥ śakraś ca satyena tena satyena khaṃ vraja
05,120.012a aṣṭakas tv atha rājarṣiḥ kauśiko mādhavīsutaḥ
05,120.012c anekaśatayajvānaṃ vacanaṃ prāha dharmavit
05,120.013a śataśaḥ puṇḍarīkā me gosavāś ca citāḥ prabho
05,120.013c kratavo vājapeyāś ca teṣāṃ phalam avāpnuhi
05,120.014a na me ratnāni na dhanaṃ na tathānye paricchadāḥ
05,120.014c kratuṣv anupayuktāni tena satyena khaṃ vraja
05,120.014d*0466_01 yadi satyaṃ bravīmy etat tena satyena vai vraja
05,120.015a yathā yathā hi jalpanti dauhitrās taṃ narādhipam
05,120.015c tathā tathā vasumatīṃ tyaktvā rājā divaṃ yayau
05,120.016a evaṃ sarve samastās te rājānaḥ sukṛtais tadā
05,120.016c yayātiṃ svargato bhraṣṭaṃ tārayām āsur añjasā
05,120.017a dauhitrāḥ svena dharmeṇa yajñadānakṛtena vai
05,120.017c caturṣu rājavaṃśeṣu saṃbhūtāḥ kulavardhanāḥ
05,120.017e mātāmahaṃ mahāprājñaṃ divam āropayanti te
05,120.018 rājāna ūcuḥ
05,120.018a rājadharmaguṇopetāḥ sarvadharmaguṇānvitāḥ
05,120.018c dauhitrās te vayaṃ rājan divam āroha pārthivaḥ
05,121.001 nārada uvāca
05,121.001a sadbhir āropitaḥ svargaṃ pārthivair bhūridakṣiṇaiḥ
05,121.001c abhyanujñāya dauhitrān yayātir divam āsthitaḥ
05,121.002a abhivṛṣṭaś ca varṣeṇa nānāpuṣpasugandhinā
05,121.002c pariṣvaktaś ca puṇyena vāyunā puṇyagandhinā
05,121.003a acalaṃ sthānam āruhya dauhitraphalanirjitam
05,121.003c karmabhiḥ svair upacito jajvāla parayā śriyā
05,121.004a upagītopanṛttaś ca gandharvāpsarasāṃ gaṇaiḥ
05,121.004c prītyā pratigṛhītaś ca svarge dundubhinisvanaiḥ
05,121.005a abhiṣṭutaś ca vividhair devarājarṣicāraṇaiḥ
05,121.005c arcitaś cottamārgheṇa daivatair abhinanditaḥ
05,121.006a prāptaḥ svargaphalaṃ caiva tam uvāca pitāmahaḥ
05,121.006c nirvṛtaṃ śāntamanasaṃ vacobhis tarpayann iva
05,121.007a catuṣpādas tvayā dharmaś cito lokyena karmaṇā
05,121.007c akṣayas tava loko 'yaṃ kīrtiś caivākṣayā divi
05,121.007e punas tavādya rājarṣe sukṛteneha karmaṇā
05,121.008a āvṛtaṃ tamasā cetaḥ sarveṣāṃ svargavāsinām
05,121.008c yena tvāṃ nābhijānanti tato 'jñātvāsi pātitaḥ
05,121.009a prītyaiva cāsi dauhitrais tāritas tvam ihāgataḥ
05,121.009c sthānaṃ ca pratipanno 'si karmaṇā svena nirjitam
05,121.009e acalaṃ śāśvataṃ puṇyam uttamaṃ dhruvam avyayam
05,121.010 yayātir uvāca
05,121.010a bhagavan saṃśayo me 'sti kaś cit taṃ chettum arhasi
05,121.010c na hy anyam aham arhāmi praṣṭuṃ lokapitāmaha
05,121.011a bahuvarṣasahasrāntaṃ prajāpālanavardhitam
05,121.011c anekakratudānaughair arjitaṃ me mahat phalam
05,121.012a kathaṃ tad alpakālena kṣīṇaṃ yenāsmi pātitaḥ
05,121.012c bhagavan vettha lokāṃś ca śāśvatān mama nirjitān
05,121.012d*0467_01 kathaṃ nu mama tatsarvaṃ vipranaṣṭaṃ mahādyute
05,121.013 pitāmaha uvāca
05,121.013a bahuvarṣasahasrāntaṃ prajāpālanavardhitam
05,121.013c anekakratudānaughair yat tvayopārjitaṃ phalam
05,121.014a tad anenaiva doṣeṇa kṣīṇaṃ yenāsi pātitaḥ
05,121.014c abhimānena rājendra dhikkṛtaḥ svargavāsibhiḥ
05,121.015a nāyaṃ mānena rājarṣe na balena na hiṃsayā
05,121.015c na śāṭhyena na māyābhir loko bhavati śāśvataḥ
05,121.016a nāvamānyās tvayā rājann avarotkṛṣṭamadhyamāḥ
05,121.016b*0468_01 yayāteś caiva rājarṣeḥ suhṛdāṃ bhūtim icchatām
05,121.016c na hi mānapradagdhānāṃ kaś cid asti samaḥ kva cit
05,121.017a patanārohaṇam idaṃ kathayiṣyanti ye narāḥ
05,121.017c viṣamāṇy api te prāptās tariṣyanti na saṃśayaḥ
05,121.018 nārada uvāca
05,121.018a eṣa doṣo 'bhimānena purā prāpto yayātinā
05,121.018c nirbandhataś cātimātraṃ gālavena mahīpate
05,121.019a śrotavyaṃ hitakāmānāṃ suhṛdāṃ bhūtim icchatām
05,121.019c na kartavyo hi nirbandho nirbandho hi kṣayodayaḥ
05,121.020a tasmāt tvam api gāndhāre mānaṃ krodhaṃ ca varjaya
05,121.020c saṃdhatsva pāṇḍavair vīra saṃrambhaṃ tyaja pārthiva
05,121.020d*0469_01 sa bhavān suhṛdo vaśyaṃ vaco gṛhṇātu mānṛtam
05,121.020d*0469_02 samarthair vigrahaṃ kṛtvā viṣamastho bhaviṣyasi
05,121.020d*0470_00 vaiśaṃpāyanaḥ
05,121.020d*0470_01 evam ukto nṛpaśreṣṭha nāradena suyodhanaḥ
05,121.020d*0470_02 nātiṣṭhad vacane tasmiṃs tatontas tasya tādṛśaḥ
05,121.021a dadāti yat pārthiva yat karoti; yad vā tapas tapyati yaj juhoti
05,121.021c na tasya nāśo 'sti na cāpakarṣo; nānyas tad aśnāti sa eva kartā
05,121.022a idaṃ mahākhyānam anuttamaṃ mataṃ; bahuśrutānāṃ gataroṣarāgiṇām
05,121.022c samīkṣya loke bahudhā pradhāvitā; trivargadṛṣṭiḥ pṛthivīm upāśnute
05,121.022d*0471_01 etat puṇyatamaṃ rājan yayāteś caritaṃ mahat
05,121.022d*0471_02 yac chrutvā śrāvayitvā ca svargaṃ yānti ha mānavāḥ
05,122.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,122.001a bhagavann evam evaitad yathā vadasi nārada
05,122.001c icchāmi cāham apy evaṃ na tv īśo bhagavann aham
05,122.002 vaiśaṃpāyana uvāca
05,122.002a evam uktvā tataḥ kṛṣṇam abhyabhāṣata bhārata
05,122.002c svargyaṃ lokyaṃ ca mām āttha dharmyaṃ nyāyyaṃ ca keśava
05,122.003a na tv ahaṃ svavaśas tāta kriyamāṇaṃ na me priyam
05,122.003b*0472_01 na maṃsyante durātmānaḥ putrā mama janārdana
05,122.003c aṅga duryodhanaṃ kṛṣṇa mandaṃ śāstrātigaṃ mama
05,122.004a anunetuṃ mahābāho yatasva puruṣottama
05,122.004b*0473_01 na śṛṇoti mahābāho vacanaṃ sādhu bhāṣitam
05,122.004b*0473_02 gāndhāryāś ca hṛṣīkeśa vidurasya ca dhīmataḥ
05,122.004b*0473_03 anyeṣāṃ caiva suhṛdāṃ bhīṣmādīnāṃ hitaiṣiṇām
05,122.004b*0473_04 sa tvaṃ pāpamatiṃ krūraṃ pāpacittam acetanam
05,122.004b*0473_05 anuśādhi durātmānaṃ svayaṃ duryodhanaṃ nṛpam
05,122.004c suhṛtkāryaṃ tu sumahat kṛtaṃ te syāj janārdana
05,122.005a tato 'bhyāvṛtya vārṣṇeyo duryodhanam amarṣaṇam
05,122.005c abravīn madhurāṃ vācaṃ sarvadharmārthatattvavit
05,122.006a duryodhana nibodhedaṃ madvākyaṃ kurusattama
05,122.006c samarthaṃ te viśeṣeṇa sānubandhasya bhārata
05,122.007a mahāprājña kule jātaḥ sādhv etat kartum arhasi
05,122.007c śrutavṛttopasaṃpannaḥ sarvaiḥ samudito guṇaiḥ
05,122.008a dauṣkuleyā durātmāno nṛśaṃsā nirapatrapāḥ
05,122.008c ta etad īdṛśaṃ kuryur yathā tvaṃ tāta manyase
05,122.009a dharmārthayuktā loke 'smin pravṛttir lakṣyate satām
05,122.009c asatāṃ viparītā tu lakṣyate bharatarṣabha
05,122.010a viparītā tv iyaṃ vṛttir asakṛl lakṣyate tvayi
05,122.010c adharmaś cānubandho 'tra ghoraḥ prāṇaharo mahān
05,122.011a anekaśas tvannimittam ayaśasyaṃ ca bhārata
05,122.011c tam anarthaṃ pariharann ātmaśreyaḥ kariṣyasi
05,122.012a bhrātṝṇām atha bhṛtyānāṃ mitrāṇāṃ ca paraṃtapa
05,122.012c adharmyād ayaśasyāc ca karmaṇas tvaṃ pramokṣyase
05,122.013a prājñaiḥ śūrair mahotsāhair ātmavadbhir bahuśrutaiḥ
05,122.013c saṃdhatsva puruṣavyāghra pāṇḍavair bharatarṣabha
05,122.014a tad dhitaṃ ca priyaṃ caiva dhṛtarāṣṭrasya dhīmataḥ
05,122.014c pitāmahasya droṇasya vidurasya mahāmateḥ
05,122.015a kṛpasya somadattasya bāhlīkasya ca dhīmataḥ
05,122.015c aśvatthāmno vikarṇasya saṃjayasya viśāṃ pate
05,122.016a jñātīnāṃ caiva bhūyiṣṭhaṃ mitrāṇāṃ ca paraṃtapa
05,122.016c śame śarma bhavet tāta sarvasya jagatas tathā
05,122.017a hrīmān asi kule jātaḥ śrutavān anṛśaṃsavān
05,122.017c tiṣṭha tāta pituḥ śāstre mātuś ca bharatarṣabha
05,122.018a etac chreyo hi manyante pitā yac chāsti bhārata
05,122.018c uttamāpadgataḥ sarvaḥ pituḥ smarati śāsanam
05,122.019a rocate te pitus tāta pāṇḍavaiḥ saha saṃgamaḥ
05,122.019c sāmātyasya kuruśreṣṭha tat tubhyaṃ tāta rocatām
05,122.020a śrutvā yaḥ suhṛdāṃ śāstraṃ martyo na pratipadyate
05,122.020c vipākānte dahaty enaṃ kiṃpākam iva bhakṣitam
05,122.021a yas tu niḥśreyasaṃ vākyaṃ mohān na pratipadyate
05,122.021c sa dīrghasūtro hīnārthaḥ paścāttāpena yujyate
05,122.022a yas tu niḥśreyasaṃ śrutvā prāptam evābhipadyate
05,122.022c ātmano matam utsṛjya sa loke sukham edhate
05,122.023a yo 'rthakāmasya vacanaṃ prātikūlyān na mṛṣyate
05,122.023c śṛṇoti pratikūlāni dviṣatāṃ vaśam eti saḥ
05,122.024a satāṃ matam atikramya yo 'satāṃ vartate mate
05,122.024c śocante vyasane tasya suhṛdo nacirād iva
05,122.025a mukhyān amātyān utsṛjya yo nihīnān niṣevate
05,122.025c sa ghorām āpadaṃ prāpya nottāram adhigacchati
05,122.026a yo 'satsevī vṛthācāro na śrotā suhṛdāṃ sadā
05,122.026c parān vṛṇīte svān dveṣṭi taṃ gauḥ śapati bhārata
05,122.027a sa tvaṃ virudhya tair vīrair anyebhyas trāṇam icchasi
05,122.027c aśiṣṭebhyo 'samarthebhyo mūḍhebhyo bharatarṣabha
05,122.028a ko hi śakrasamāñ jñātīn atikramya mahārathān
05,122.028c anyebhyas trāṇam āśaṃset tvad anyo bhuvi mānavaḥ
05,122.029a janmaprabhṛti kaunteyā nityaṃ vinikṛtās tvayā
05,122.029c na ca te jātu kupyanti dharmātmāno hi pāṇḍavāḥ
05,122.030a mithyāpracaritās tāta janmaprabhṛti pāṇḍavāḥ
05,122.030c tvayi samyaṅ mahābāho pratipannā yaśasvinaḥ
05,122.031a tvayāpi pratipattavyaṃ tathaiva bharatarṣabha
05,122.031c sveṣu bandhuṣu mukhyeṣu mā manyuvaśam anvagāḥ
05,122.032a trivargayuktā prājñānām ārambhā bharatarṣabha
05,122.032c dharmārthāv anurudhyante trivargāsaṃbhave narāḥ
05,122.033a pṛthak tu viniviṣṭānāṃ dharmaṃ dhīro 'nurudhyate
05,122.033c madhyamo 'rthaṃ kaliṃ bālaḥ kāmam evānurudhyate
05,122.034a indriyaiḥ prasṛto lobhād dharmaṃ viprajahāti yaḥ
05,122.034c kāmārthāv anupāyena lipsamāno vinaśyati
05,122.035a kāmārthau lipsamānas tu dharmam evāditaś caret
05,122.035c na hi dharmād apaity arthaḥ kāmo vāpi kadā cana
05,122.036a upāyaṃ dharmam evāhus trivargasya viśāṃ pate
05,122.036c lipsamāno hi tenāśu kakṣe 'gnir iva vardhate
05,122.037a sa tvaṃ tātānupāyena lipsase bharatarṣabha
05,122.037c ādhirājyaṃ mahad dīptaṃ prathitaṃ sarvarājasu
05,122.038a ātmānaṃ takṣati hy eṣa vanaṃ paraśunā yathā
05,122.038c yaḥ samyag vartamāneṣu mithyā rājan pravartate
05,122.038d*0474_01 amitro nātikartavyo nātideyaḥ kadā cana
05,122.038d*0474_02 jīvitaṃ hy api duḥkhārtā na tyajanti kadā cana
05,122.039a na tasya hi matiṃ chindyād yasya necchet parābhavam
05,122.039c avicchinnasya dhīrasya kalyāṇe dhīyate matiḥ
05,122.040a tyaktātmānaṃ na bādheta triṣu lokeṣu bhārata
05,122.040c apy anyaṃ prākṛtaṃ kiṃ cit kim u tān pāṇḍavarṣabhān
05,122.041a amarṣavaśam āpanno na kiṃ cid budhyate naraḥ
05,122.041c chidyate hy ātataṃ sarvaṃ pramāṇaṃ paśya bhārata
05,122.042a śreyas te durjanāt tāta pāṇḍavaiḥ saha saṃgamaḥ
05,122.042c tair hi saṃprīyamāṇas tvaṃ sarvān kāmān avāpsyasi
05,122.043a pāṇḍavair nirjitāṃ bhūmiṃ bhuñjāno rājasattama
05,122.043c pāṇḍavān pṛṣṭhataḥ kṛtvā trāṇam āśaṃsase 'nyataḥ
05,122.044a duḥśāsane durviṣahe karṇe cāpi sasaubale
05,122.044c eteṣv aiśvaryam ādhāya bhūtim icchasi bhārata
05,122.045a na caite tava paryāptā jñāne dharmārthayos tathā
05,122.045c vikrame cāpy aparyāptāḥ pāṇḍavān prati bhārata
05,122.046a na hīme sarvarājānaḥ paryāptāḥ sahitās tvayā
05,122.046c kruddhasya bhīmasenasya prekṣituṃ mukham āhave
05,122.047a idaṃ saṃnihitaṃ tāta samagraṃ pārthivaṃ balam
05,122.047c ayaṃ bhīṣmas tathā droṇaḥ karṇaś cāyaṃ tathā kṛpaḥ
05,122.048a bhūriśravāḥ saumadattir aśvatthāmā jayadrathaḥ
05,122.048c aśaktāḥ sarva evaite pratiyoddhuṃ dhanaṃjayam
05,122.049a ajeyo hy arjunaḥ kruddhaḥ sarvair api surāsuraiḥ
05,122.049c mānuṣair api gandharvair mā yuddhe ceta ādhithāḥ
05,122.050a dṛśyatāṃ vā pumān kaś cit samagre pārthive bale
05,122.050c yo 'rjunaṃ samare prāpya svastimān āvrajed gṛhān
05,122.051a kiṃ te janakṣayeṇeha kṛtena bharatarṣabha
05,122.051c yasmiñ jite jitaṃ te syāt pumān ekaḥ sa dṛśyatām
05,122.052a yaḥ sa devān sagandharvān sayakṣāsurapannagān
05,122.052c ajayat khāṇḍavaprasthe kas taṃ yudhyeta mānavaḥ
05,122.053a tathā virāṭanagare śrūyate mahad adbhutam
05,122.053c ekasya ca bahūnāṃ ca paryāptaṃ tan nidarśanam
05,122.053d*0475_01 yuddhe yena mahādevaḥ sākṣāt saṃtoṣitaḥ śivaḥ
05,122.054a tam ajeyam anādhṛṣyaṃ vijetuṃ jiṣṇum acyutam
05,122.054c āśaṃsasīha samare vīram arjunam ūrjitam
05,122.055a maddvitīyaṃ punaḥ pārthaṃ kaḥ prārthayitum arhati
05,122.055c yuddhe pratīpam āyāntam api sākṣāt puraṃdaraḥ
05,122.056a bāhubhyām uddhared bhūmiṃ dahet kruddha imāḥ prajāḥ
05,122.056c pātayet tridivād devān yo 'rjunaṃ samare jayet
05,122.057a paśya putrāṃs tathā bhrātṝñ jñātīn saṃbandhinas tathā
05,122.057c tvatkṛte na vinaśyeyur ete bharatasattama
05,122.058a astu śeṣaṃ kauravāṇāṃ mā parābhūd idaṃ kulam
05,122.058c kulaghna iti nocyethā naṣṭakīrtir narādhipa
05,122.059a tvām eva sthāpayiṣyanti yauvarājye mahārathāḥ
05,122.059c mahārājye ca pitaraṃ dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
05,122.060a mā tāta śriyam āyāntīm avamaṃsthāḥ samudyatām
05,122.060c ardhaṃ pradāya pārthebhyo mahatīṃ śriyam āpsyasi
05,122.061a pāṇḍavaiḥ saṃśamaṃ kṛtvā kṛtvā ca suhṛdāṃ vacaḥ
05,122.061c saṃprīyamāṇo mitraiś ca ciraṃ bhadrāṇy avāpsyasi
05,123.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,123.001a tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo duryodhanam amarṣaṇam
05,123.001c keśavasya vacaḥ śrutvā provāca bharatarṣabha
05,123.002a kṛṣṇena vākyam ukto 'si suhṛdāṃ śamam icchatā
05,123.002c anupaśyasva tat tāta mā manyuvaśam anvagāḥ
05,123.003a akṛtvā vacanaṃ tāta keśavasya mahātmanaḥ
05,123.003c śreyo na jātu na sukhaṃ na kalyāṇam avāpsyasi
05,123.004a dharmyam arthaṃ mahābāhur āha tvāṃ tāta keśavaḥ
05,123.004c tam artham abhipadyasva mā rājan nīnaśaḥ prajāḥ
05,123.005a imāṃ śriyaṃ prajvalitāṃ bhāratīṃ sarvarājasu
05,123.005c jīvato dhṛtarāṣṭrasya daurātmyād bhraṃśayiṣyasi
05,123.006a ātmānaṃ ca sahāmātyaṃ saputrapaśubāndhavam
05,123.006c sahamitram asadbuddhyā jīvitād bhraṃśayiṣyasi
05,123.007a atikrāman keśavasya tathyaṃ vacanam arthavat
05,123.007c pituś ca bharataśreṣṭha vidurasya ca dhīmataḥ
05,123.008a mā kulaghno 'ntapuruṣo durmatiḥ kāpathaṃ gamaḥ
05,123.008c pitaraṃ mātaraṃ caiva vṛddhau śokāya mā dadaḥ
05,123.009a atha droṇo 'bravīt tatra duryodhanam idaṃ vacaḥ
05,123.009c amarṣavaśam āpannaṃ niḥśvasantaṃ punaḥ punaḥ
05,123.010a dharmārthayuktaṃ vacanam āha tvāṃ tāta keśavaḥ
05,123.010c tathā bhīṣmaḥ śāṃtanavas taj juṣasva narādhipa
05,123.011a prājñau medhāvinau dāntāv arthakāmau bahuśrutau
05,123.011c āhatus tvāṃ hitaṃ vākyaṃ tad ādatsva paraṃtapa
05,123.012a anutiṣṭha mahāprājña kṛṣṇabhīṣmau yad ūcatuḥ
05,123.012c mā vaco laghubuddhīnāṃ samāsthās tvaṃ paraṃtapa
05,123.013a ye tvāṃ protsāhayanty ete naite kṛtyāya karhi cit
05,123.013c vairaṃ pareṣāṃ grīvāyāṃ pratimokṣyanti saṃyuge
05,123.014a mā kurūñ jīghanaḥ sarvān putrān bhrātṝṃs tathaiva ca
05,123.014c vāsudevārjunau yatra viddhy ajeyaṃ balaṃ hi tat
05,123.015a etac caiva mataṃ satyaṃ suhṛdoḥ kṛṣṇabhīṣmayoḥ
05,123.015c yadi nādāsyase tāta paścāt tapsyasi bhārata
05,123.016a yathoktaṃ jāmadagnyena bhūyān eva tato 'rjunaḥ
05,123.016c kṛṣṇo hi devakīputro devair api durutsahaḥ
05,123.017a kiṃ te sukhapriyeṇeha proktena bharatarṣabha
05,123.017c etat te sarvam ākhyātaṃ yathecchasi tathā kuru
05,123.017e na hi tvām utsahe vaktuṃ bhūyo bharatasattama
05,123.018a tasmin vākyāntare vākyaṃ kṣattāpi viduro 'bravīt
05,123.018c duryodhanam abhiprekṣya dhārtarāṣṭram amarṣaṇam
05,123.019a duryodhana na śocāmi tvām ahaṃ bharatarṣabha
05,123.019c imau tu vṛddhau śocāmi gāndhārīṃ pitaraṃ ca te
05,123.020a yāv anāthau cariṣyete tvayā nāthena durhṛdā
05,123.020c hatamitrau hatāmātyau lūnapakṣāv iva dvijau
05,123.021a bhikṣukau vicariṣyete śocantau pṛthivīm imām
05,123.021c kulaghnam īdṛśaṃ pāpaṃ janayitvā kupūruṣam
05,123.022a atha duryodhanaṃ rājā dhṛtarāṣṭro 'bhyabhāṣata
05,123.022c āsīnaṃ bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ rājabhiḥ parivāritam
05,123.023a duryodhana nibodhedaṃ śauriṇoktaṃ mahātmanā
05,123.023c ādatsva śivam atyantaṃ yogakṣemavad avyayam
05,123.024a anena hi sahāyena kṛṣṇenākliṣṭakarmaṇā
05,123.024c iṣṭān sarvān abhiprāyān prāpsyāmaḥ sarvarājasu
05,123.025a susaṃhitaḥ keśavena gaccha tāta yudhiṣṭhiram
05,123.025c cara svastyayanaṃ kṛtsnaṃ bhāratānām anāmayam
05,123.026a vāsudevena tīrthena tāta gacchasva saṃgamam
05,123.026c kālaprāptam idaṃ manye mā tvaṃ duryodhanātigāḥ
05,123.027a śamaṃ ced yācamānaṃ tvaṃ pratyākhyāsyasi keśavam
05,123.027c tvadartham abhijalpantaṃ na tavāsty aparābhavaḥ
05,124.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,124.001a dhṛtarāṣṭravacaḥ śrutvā bhīṣmadroṇau samarthya tau
05,124.001c duryodhanam idaṃ vākyam ūcatuḥ śāsanātigam
05,124.002a yāvat kṛṣṇāv asaṃnaddhau yāvat tiṣṭhati gāṇḍivam
05,124.002c yāvad dhaumyo na senāgnau juhotīha dviṣadbalam
05,124.003a yāvan na prekṣate kruddhaḥ senāṃ tava yudhiṣṭhiraḥ
05,124.003c hrīniṣedho maheṣvāsas tāvac chāmyatu vaiśasam
05,124.004a yāvan na dṛṣyate pārthaḥ sveṣv anīkeṣv avasthitaḥ
05,124.004c bhīmaseno maheṣvāsas tāvac chāmyatu vaiśasam
05,124.005a yāvan na carate mārgān pṛtanām abhiharṣayan
05,124.005b*0476_01 bhīmaseno gadāpāṇis tāvat saṃśāmya pāṇḍavaiḥ
05,124.005c yāvan na śātayaty ājau śirāṃsi gajayodhinām
05,124.006a gadayā vīraghātinyā phalānīva vanaspateḥ
05,124.006c kālena paripakvāni tāvac chāmyatu vaiśasam
05,124.007a nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
05,124.007c virāṭaś ca śikhaṇḍī ca śaiśupāliś ca daṃśitāḥ
05,124.008a yāvan na praviśanty ete nakrā iva mahārṇavam
05,124.008c kṛtāstrāḥ kṣipram asyantas tāvac chāmyatu vaiśasam
05,124.008d*0477_01 yāvan na niśitā bāṇāḥ śarīreṣu mahīkṣitām
05,124.008d*0477_02 yāvan na praviśanty ete tāvac chāmyatu vaiśasam
05,124.009a yāvan na sukumāreṣu śarīreṣu mahīkṣitām
05,124.009c gārdhrapatrāḥ patanty ugrās tāvac chāmyatu vaiśasam
05,124.010a candanāgarudigdheṣu hāraniṣkadhareṣu ca
05,124.010c noraḥsu yāvad yodhānāṃ maheṣvāsair maheṣavaḥ
05,124.011a kṛtāstraiḥ kṣipram asyadbhir dūrapātibhir āyasāḥ
05,124.011c abhilakṣyair nipātyante tāvac chāmyatu vaiśasam
05,124.012a abhivādayamānaṃ tvāṃ śirasā rājakuñjaraḥ
05,124.012c pāṇibhyāṃ pratigṛhṇātu dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
05,124.013a dhvajāṅkuśapatākāṅkaṃ dakṣiṇaṃ te sudakṣiṇaḥ
05,124.013c skandhe nikṣipatāṃ bāhuṃ śāntaye bharatarṣabha
05,124.014a ratnauṣadhisametena ratnāṅgulitalena ca
05,124.014c upaviṣṭasya pṛṣṭhaṃ te pāṇinā parimārjatu
05,124.015a śālaskandho mahābāhus tvāṃ svajāno vṛkodaraḥ
05,124.015c sāmnābhivadatāṃ cāpi śāntaye bharatarṣabha
05,124.016a arjunena yamābhyāṃ ca tribhis tair abhivāditaḥ
05,124.016c mūrdhni tān samupāghrāya premṇābhivada pārthiva
05,124.017a dṛṣṭvā tvāṃ pāṇḍavair vīrair bhrātṛbhiḥ saha saṃgatam
05,124.017c yāvad ānandajāśrūṇi pramuñcantu narādhipāḥ
05,124.018a ghuṣyatāṃ rājadhānīṣu sarvasaṃpan mahīkṣitām
05,124.018c pṛthivī bhrātṛbhāvena bhujyatāṃ vijvaro bhava
05,125.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,125.001a śrutvā duryodhano vākyam apriyaṃ kurusaṃsadi
05,125.001c pratyuvāca mahābāhuṃ vāsudevaṃ yaśasvinam
05,125.002a prasamīkṣya bhavān etad vaktum arhati keśava
05,125.002c mām eva hi viśeṣeṇa vibhāṣya parigarhase
05,125.003a bhaktivādena pārthānām akasmān madhusūdana
05,125.003c bhavān garhayate nityaṃ kiṃ samīkṣya balābalam
05,125.004a bhavān kṣattā ca rājā ca ācāryo vā pitāmahaḥ
05,125.004c mām eva parigarhante nānyaṃ kaṃ cana pārthivam
05,125.005a na cāhaṃ lakṣaye kaṃ cid vyabhicāram ihātmanaḥ
05,125.005c atha sarve bhavanto māṃ vidviṣanti sarājakāḥ
05,125.006a na cāhaṃ kaṃ cid atyartham aparādham ariṃdama
05,125.006c vicintayan prapaśyāmi susūkṣmam api keśava
05,125.007a priyābhyupagate dyūte pāṇḍavā madhusūdana
05,125.007c jitāḥ śakuninā rājyaṃ tatra kiṃ mama duṣkṛtam
05,125.008a yat punar draviṇaṃ kiṃ cit tatrājīyanta pāṇḍavāḥ
05,125.008c tebhya evābhyanujñātaṃ tat tadā madhusūdana
05,125.009a aparādho na cāsmākaṃ yat te hy akṣaparājitāḥ
05,125.009c ajeyā jayatāṃ śreṣṭha pārthāḥ pravrājitā vanam
05,125.010a kena cāpy apavādena virudhyante 'ribhiḥ saha
05,125.010c aśaktāḥ pāṇḍavāḥ kṛṣṇa prahṛṣṭāḥ pratyamitravat
05,125.011a kim asmābhiḥ kṛtaṃ teṣāṃ kasmin vā punar āgasi
05,125.011c dhārtarāṣṭrāñ jighāṃsanti pāṇḍavāḥ sṛñjayaiḥ saha
05,125.012a na cāpi vayam ugreṇa karmaṇā vacanena vā
05,125.012c vitrastāḥ praṇamāmeha bhayād api śatakratoḥ
05,125.013a na ca taṃ kṛṣṇa paśyāmi kṣatradharmam anuṣṭhitam
05,125.013c utsaheta yudhā jetuṃ yo naḥ śatrunibarhaṇa
05,125.014a na hi bhīṣmakṛpadroṇāḥ sagaṇā madhusūdana
05,125.014c devair api yudhā jetuṃ śakyāḥ kim uta pāṇḍavaiḥ
05,125.015a svadharmam anutiṣṭhanto yadi mādhava saṃyuge
05,125.015c śastreṇa nidhanaṃ kāle prāpsyāmaḥ svargam eva tat
05,125.016a mukhyaś caivaiṣa no dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ janārdana
05,125.016c yac chayīmahi saṃgrāme śaratalpagatā vayam
05,125.017a te vayaṃ vīraśayanaṃ prāpsyāmo yadi saṃyuge
05,125.017c apraṇamyaiva śatrūṇāṃ na nas tapsyati mādhava
05,125.018a kaś ca jātu kule jātaḥ kṣatradharmeṇa vartayan
05,125.018c bhayād vṛttiṃ samīkṣyaivaṃ praṇamed iha kasya cit
05,125.019a udyacched eva na named udyamo hy eva pauruṣam
05,125.019c apy aparvaṇi bhajyeta na named iha kasya cit
05,125.020a iti mātaṅgavacanaṃ parīpsanti hitepsavaḥ
05,125.020c dharmāya caiva praṇamed brāhmaṇebhyaś ca madvidhaḥ
05,125.021a acintayan kaṃ cid anyaṃ yāvajjīvaṃ tathācaret
05,125.021c eṣa dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ matam etac ca me sadā
05,125.022a rājyāṃśaś cābhyanujñāto yo me pitrā purābhavat
05,125.022c na sa labhyaḥ punar jātu mayi jīvati keśava
05,125.023a yāvac ca rājā dhriyate dhṛtarāṣṭro janārdana
05,125.023c nyastaśastrā vayaṃ te vāpy upajīvāma mādhava
05,125.024a yady adeyaṃ purā dattaṃ rājyaṃ paravato mama
05,125.024c ajñānād vā bhayād vāpi mayi bāle janārdana
05,125.025a na tad adya punar labhyaṃ pāṇḍavair vṛṣṇinandana
05,125.025c dhriyamāṇe mahābāho mayi saṃprati keśava
05,125.026a yāvad dhi sūcyās tīkṣṇāyā vidhyed agreṇa mādhava
05,125.026c tāvad apy aparityājyaṃ bhūmer naḥ pāṇḍavān prati
05,126.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,126.001a tataḥ prahasya dāśārhaḥ krodhaparyākulekṣaṇaḥ
05,126.001c duryodhanam idaṃ vākyam abravīt kurusaṃsadi
05,126.002a lapsyase vīraśayanaṃ kāmam etad avāpsyasi
05,126.002c sthiro bhava sahāmātyo vimardo bhavitā mahān
05,126.003a yac caivaṃ manyase mūḍha na me kaś cid vyatikramaḥ
05,126.003c pāṇḍaveṣv iti tat sarvaṃ nibodhata narādhipāḥ
05,126.004a śriyā saṃtapyamānena pāṇḍavānāṃ mahātmanām
05,126.004c tvayā durmantritaṃ dyūtaṃ saubalena ca bhārata
05,126.005a kathaṃ ca jñātayas tāta śreyāṃsaḥ sādhusaṃmatāḥ
05,126.005c tathānyāyyam upasthātuṃ jihmenājihmacāriṇaḥ
05,126.006a akṣadyūtaṃ mahāprājña satām aratināśanam
05,126.006c asatāṃ tatra jāyante bhedāś ca vyasanāni ca
05,126.007a tad idaṃ vyasanaṃ ghoraṃ tvayā dyūtamukhaṃ kṛtam
05,126.007c asamīkṣya sadācāraiḥ sārdhaṃ pāpānubandhanaiḥ
05,126.008a kaś cānyo jñātibhāryāṃ vai viprakartuṃ tathārhati
05,126.008c ānīya ca sabhāṃ vaktuṃ yathoktā draupadī tvayā
05,126.009a kulīnā śīlasaṃpannā prāṇebhyo 'pi garīyasī
05,126.009c mahiṣī pāṇḍuputrāṇāṃ tathā vinikṛtā tvayā
05,126.010a jānanti kuravaḥ sarve yathoktāḥ kurusaṃsadi
05,126.010c duḥśāsanena kaunteyāḥ pravrajantaḥ paraṃtapāḥ
05,126.011a samyagvṛtteṣv alubdheṣu satataṃ dharmacāriṣu
05,126.011c sveṣu bandhuṣu kaḥ sādhuś cared evam asāṃpratam
05,126.012a nṛśaṃsānām anāryāṇāṃ paruṣāṇāṃ ca bhāṣaṇam
05,126.012c karṇaduḥśāsanābhyāṃ ca tvayā ca bahuśaḥ kṛtam
05,126.013a saha mātrā pradagdhuṃ tān bālakān vāraṇāvate
05,126.013c āsthitaḥ paramaṃ yatnaṃ na samṛddhaṃ ca tat tava
05,126.014a ūṣuś ca suciraṃ kālaṃ pracchannāḥ pāṇḍavās tadā
05,126.014c mātrā sahaikacakrāyāṃ brāhmaṇasya niveśane
05,126.015a viṣeṇa sarpabandhaiś ca yatitāḥ pāṇḍavās tvayā
05,126.015c sarvopāyair vināśāya na samṛddhaṃ ca tat tava
05,126.015d*0478_01 evaṃvṛttaḥ kathaṃ rājye sthātum arhasi pāpakṛt
05,126.015d*0478_02 sa rājyāc ca sukhāc caiva hāsyase kulapāṃsana
05,126.016a evaṃbuddhiḥ pāṇḍaveṣu mithyāvṛttiḥ sadā bhavān
05,126.016c kathaṃ te nāparādho 'sti pāṇḍaveṣu mahātmasu
05,126.016d*0479_01 yac caibhyo yācamānebhyaḥ pitryam aṃśaṃ na ditsasi
05,126.016d*0479_02 tac ca pāpa pradātāsi bhraṣṭaiśvaryo nipātitaḥ
05,126.017a kṛtvā bahūny akāryāṇi pāṇḍaveṣu nṛśaṃsavat
05,126.017c mithyāvṛttir anāryaḥ sann adya vipratipadyase
05,126.018a mātāpitṛbhyāṃ bhīṣmeṇa droṇena vidureṇa ca
05,126.018c śāmyeti muhur ukto 'si na ca śāmyasi pārthiva
05,126.019a śame hi sumahān arthas tava pārthasya cobhayoḥ
05,126.019c na ca rocayase rājan kim anyad buddhilāghavāt
05,126.020a na śarma prāpsyase rājann utkramya suhṛdāṃ vacaḥ
05,126.020c adharmyam ayaśasyaṃ ca kriyate pārthiva tvayā
05,126.021a evaṃ bruvati dāśārhe duryodhanam amarṣaṇam
05,126.021c duḥśāsana idaṃ vākyam abravīt kurusaṃsadi
05,126.022a na cet saṃdhāsyase rājan svena kāmena pāṇḍavaiḥ
05,126.022c baddhvā kila tvāṃ dāsyanti kuntīputrāya kauravāḥ
05,126.023a vaikartanaṃ tvāṃ ca māṃ ca trīn etān manujarṣabha
05,126.023c pāṇḍavebhyaḥ pradāsyanti bhīṣmo droṇaḥ pitā ca te
05,126.024a bhrātur etad vacaḥ śrutvā dhārtarāṣṭraḥ suyodhanaḥ
05,126.024c kruddhaḥ prātiṣṭhatotthāya mahānāga iva śvasan
05,126.025a viduraṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca mahārājaṃ ca bāhlikam
05,126.025c kṛpaṃ ca somadattaṃ ca bhīṣmaṃ droṇaṃ janārdanam
05,126.026a sarvān etān anādṛtya durmatir nirapatrapaḥ
05,126.026c aśiṣṭavad amaryādo mānī mānyāvamānitā
05,126.027a taṃ prasthitam abhiprekṣya bhrātaro manujarṣabham
05,126.027c anujagmuḥ sahāmātyā rājānaś cāpi sarvaśaḥ
05,126.028a sabhāyām utthitaṃ kruddhaṃ prasthitaṃ bhrātṛbhiḥ saha
05,126.028c duryodhanam abhiprekṣya bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt
05,126.029a dharmārthāv abhisaṃtyajya saṃrambhaṃ yo 'numanyate
05,126.029c hasanti vyasane tasya durhṛdo nacirād iva
05,126.030a durātmā rājaputro 'yaṃ dhārtarāṣṭro 'nupāyavit
05,126.030c mithyābhimānī rājyasya krodhalobhavaśānugaḥ
05,126.031a kālapakvam idaṃ manye sarvakṣatraṃ janārdana
05,126.031c sarve hy anusṛtā mohāt pārthivāḥ saha mantribhiḥ
05,126.032a bhīṣmasyātha vacaḥ śrutvā dāśārhaḥ puṣkarekṣaṇaḥ
05,126.032c bhīṣmadroṇamukhān sarvān abhyabhāṣata vīryavān
05,126.033a sarveṣāṃ kuruvṛddhānāṃ mahān ayam atikramaḥ
05,126.033c prasahya mandam aiśvarye na niyacchata yan nṛpam
05,126.034a tatra kāryam ahaṃ manye prāptakālam ariṃdamāḥ
05,126.034c kriyamāṇe bhavec chreyas tat sarvaṃ śṛṇutānaghāḥ
05,126.035a pratyakṣam etad bhavatāṃ yad vakṣyāmi hitaṃ vacaḥ
05,126.035c bhavatām ānukūlyena yadi roceta bhāratāḥ
05,126.036a bhojarājasya vṛddhasya durācāro hy anātmavān
05,126.036c jīvataḥ pitur aiśvaryaṃ hṛtvā manyuvaśaṃ gataḥ
05,126.037a ugrasenasutaḥ kaṃsaḥ parityaktaḥ sa bāndhavaiḥ
05,126.037c jñātīnāṃ hitakāmena mayā śasto mahāmṛdhe
05,126.038a āhukaḥ punar asmābhir jñātibhiś cāpi satkṛtaḥ
05,126.038c ugrasenaḥ kṛto rājā bhojarājanyavardhanaḥ
05,126.039a kaṃsam ekaṃ parityajya kulārthe sarvayādavāḥ
05,126.039c saṃbhūya sukham edhante bhāratāndhakavṛṣṇayaḥ
05,126.040a api cāpy avadad rājan parameṣṭhī prajāpatiḥ
05,126.040c vyūḍhe devāsure yuddhe 'bhyudyateṣv āyudheṣu ca
05,126.041a dvaidhībhūteṣu lokeṣu vinaśyatsu ca bhārata
05,126.041c abravīt sṛṣṭimān devo bhagavāṃl lokabhāvanaḥ
05,126.042a parābhaviṣyanty asurā daiteyā dānavaiḥ saha
05,126.042c ādityā vasavo rudrā bhaviṣyanti divaukasaḥ
05,126.043a devāsuramanuṣyāś ca gandharvoragarākṣasāḥ
05,126.043c asmin yuddhe susaṃyattā haniṣyanti parasparam
05,126.043d*0480_01 vartamānaṃ jagat sarvaṃ muhūrtān na bhaviṣyati
05,126.043d*0480_02 anyanāśena jagato lokasya ca paraṃtapa
05,126.044a iti matvābravīd dharmaṃ parameṣṭhī prajāpatiḥ
05,126.044c varuṇāya prayacchaitān baddhvā daiteyadānavān
05,126.045a evam uktas tato dharmo niyogāt parameṣṭhinaḥ
05,126.045c varuṇāya dadau sarvān baddhvā daiteyadānavān
05,126.046a tān baddhvā dharmapāśaiś ca svaiś ca pāśair jaleśvaraḥ
05,126.046c varuṇaḥ sāgare yatto nityaṃ rakṣati dānavān
05,126.047a tathā duryodhanaṃ karṇaṃ śakuniṃ cāpi saubalam
05,126.047c baddhvā duḥśāsanaṃ cāpi pāṇḍavebhyaḥ prayacchata
05,126.048a tyajet kulārthe puruṣaṃ grāmasyārthe kulaṃ tyajet
05,126.048c grāmaṃ janapadasyārthe ātmārthe pṛthivīṃ tyajet
05,126.049a rājan duryodhanaṃ baddhvā tataḥ saṃśāmya pāṇḍavaiḥ
05,126.049c tvatkṛte na vinaśyeyuḥ kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabha
05,127.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,127.001a kṛṣṇasya vacanaṃ śrutvā dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ
05,127.001c viduraṃ sarvadharmajñaṃ tvaramāṇo 'bhyabhāṣata
05,127.002a gaccha tāta mahāprājñāṃ gāndhārīṃ dīrghadarśinīm
05,127.002c ānayeha tayā sārdham anuneṣyāmi durmatim
05,127.003a yadi sāpi durātmānaṃ śamayed duṣṭacetasam
05,127.003c api kṛṣṇāya suhṛdas tiṣṭhema vacane vayam
05,127.004a api lobhābhibhūtasya panthānam anudarśayet
05,127.004c durbuddher duḥsahāyasya samarthaṃ bruvatī vacaḥ
05,127.005a api no vyasanaṃ ghoraṃ duryodhanakṛtaṃ mahat
05,127.005c śamayec cirarātrāya yogakṣemavad avyayam
05,127.006a rājñas tu vacanaṃ śrutvā viduro dīrghadarśinīm
05,127.006c ānayām āsa gāndhārīṃ dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt
05,127.007 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,127.007a eṣa gāndhāri putras te durātmā śāsanātigaḥ
05,127.007c aiśvaryalobhād aiśvaryaṃ jīvitaṃ ca prahāsyati
05,127.008a aśiṣṭavad amaryādaḥ pāpaiḥ saha durātmabhiḥ
05,127.008c sabhāyā nirgato mūḍho vyatikramya suhṛdvacaḥ
05,127.009 vaiśaṃpāyana uvāca
05,127.009a sā bhartur vacanaṃ śrutvā rājaputrī yaśasvinī
05,127.009c anvicchantī mahac chreyo gāndhārī vākyam abravīt
05,127.010a ānayeha sutaṃ kṣipraṃ rājyakāmukam āturam
05,127.010c na hi rājyam aśiṣṭena śakyaṃ dharmārthalopinā
05,127.010d*0481_01 āptum āptaṃ tathāpīdam avinītena sarvathā
05,127.011a tvaṃ hy evātra bhṛśaṃ garhyo dhṛtarāṣṭra sutapriyaḥ
05,127.011c yo jānan pāpatām asya tatprajñām anuvartase
05,127.012a sa eṣa kāmamanyubhyāṃ pralabdho moham āsthitaḥ
05,127.012c aśakyo 'dya tvayā rājan vinivartayituṃ balāt
05,127.013a rājyapradāne mūḍhasya bāliśasya durātmanaḥ
05,127.013c duḥsahāyasya lubdhasya dhṛtarāṣṭro 'śnute phalam
05,127.014a kathaṃ hi svajane bhedam upekṣeta mahāmatiḥ
05,127.014c bhinnaṃ hi svajanena tvāṃ prasahiṣyanti śatravaḥ
05,127.015a yā hi śakyā mahārāja sāmnā dānena vā punaḥ
05,127.015c nistartum āpadaḥ sveṣu daṇḍaṃ kas tatra pātayet
05,127.016a śāsanād dhṛtarāṣṭrasya duryodhanam amarṣaṇam
05,127.016c mātuś ca vacanāt kṣattā sabhāṃ prāveśayat punaḥ
05,127.017a sa mātur vacanākāṅkṣī praviveśa sabhāṃ punaḥ
05,127.017c abhitāmrekṣaṇaḥ krodhān niḥśvasann iva pannagaḥ
05,127.018a taṃ praviṣṭam abhiprekṣya putram utpatham āsthitam
05,127.018c vigarhamāṇā gāndhārī samarthaṃ vākyam abravīt
05,127.019a duryodhana nibodhedaṃ vacanaṃ mama putraka
05,127.019c hitaṃ te sānubandhasya tathāyatyāṃ sukhodayam
05,127.019d*0482_01 duryodhana yad āha tvāṃ pitā bharatasattama
05,127.019d*0482_02 bhīṣmo droṇaḥ kṛpaḥ kṣattā suhṛdāṃ kuru tad vacaḥ
05,127.020a bhīṣmasya tu pituś caiva mama cāpacitiḥ kṛtā
05,127.020c bhaved droṇamukhānāṃ ca suhṛdāṃ śāmyatā tvayā
05,127.021a na hi rājyaṃ mahāprājña svena kāmena śakyate
05,127.021c avāptuṃ rakṣituṃ vāpi bhoktuṃ vā bharatarṣabha
05,127.022a na hy avaśyendriyo rājyam aśnīyād dīrgham antaram
05,127.022c vijitātmā tu medhāvī sa rājyam abhipālayet
05,127.023a kāmakrodhau hi puruṣam arthebhyo vyapakarṣataḥ
05,127.023c tau tu śatrū vinirjitya rājā vijayate mahīm
05,127.024a lokeśvaraprabhutvaṃ hi mahad etad durātmabhiḥ
05,127.024c rājyaṃ nāmepsitaṃ sthānaṃ na śakyam abhirakṣitum
05,127.025a indriyāṇi mahat prepsur niyacched arthadharmayoḥ
05,127.025c indriyair niyatair buddhir vardhate 'gnir ivendhanaiḥ
05,127.026a avidhyeyāni hīmāni vyāpādayitum apy alam
05,127.026c avidheyā ivādāntā hayāḥ pathi kusārathim
05,127.027a avijitya ya ātmānam amātyān vijigīṣate
05,127.027c ajitātmājitāmātyaḥ so 'vaśaḥ parihīyate
05,127.028a ātmānam eva prathamaṃ deśarūpeṇa yo jayet
05,127.028c tato 'mātyān amitrāṃś ca na moghaṃ vijigīṣate
05,127.029a vaśyendriyaṃ jitāmātyaṃ dhṛtadaṇḍaṃ vikāriṣu
05,127.029c parīkṣyakāriṇaṃ dhīram atyantaṃ śrīr niṣevate
05,127.030a kṣudrākṣeṇeva jālena jhaṣāv apihitāv ubhau
05,127.030c kāmakrodhau śarīrasthau prajñānaṃ tau vilumpataḥ
05,127.031a yābhyāṃ hi devāḥ svaryātuḥ svargasyāpidadhur mukham
05,127.031c bibhyato 'nuparāgasya kāmakrodhau sma vardhitau
05,127.032a kāmaṃ krodhaṃ ca lobhaṃ ca dambhaṃ darpaṃ ca bhūmipaḥ
05,127.032c samyag vijetuṃ yo veda sa mahīm abhijāyate
05,127.033a satataṃ nigrahe yukta indriyāṇāṃ bhaven nṛpaḥ
05,127.033c īpsann arthaṃ ca dharmaṃ ca dviṣatāṃ ca parābhavam
05,127.034a kāmābhibhūtaḥ krodhād vā yo mithyā pratipadyate
05,127.034c sveṣu cānyeṣu vā tasya na sahāyā bhavanty uta
05,127.035a ekībhūtair mahāprājñaiḥ śūrair arinibarhaṇaiḥ
05,127.035c pāṇḍavaiḥ pṛthivīṃ tāta bhokṣyase sahitaḥ sukhī
05,127.036a yathā bhīṣmaḥ śāṃtanavo droṇaś cāpi mahārathaḥ
05,127.036c āhatus tāta tat satyam ajeyau kṛṣṇapāṇḍavau
05,127.037a prapadyasva mahābāhuṃ kṛṣṇam akliṣṭakāriṇam
05,127.037c prasanno hi sukhāya syād ubhayor eva keśavaḥ
05,127.038a suhṛdām arthakāmānāṃ yo na tiṣṭhati śāsane
05,127.038c prājñānāṃ kṛtavidyānāṃ sa naraḥ śatrunandanaḥ
05,127.039a na yuddhe tāta kalyāṇaṃ na dharmārthau kutaḥ sukham
05,127.039c na cāpi vijayo nityaṃ mā yuddhe ceta ādhithāḥ
05,127.040a bhīṣmeṇa hi mahāprājña pitrā te bāhlikena ca
05,127.040c datto 'ṃśaḥ pāṇḍuputrāṇāṃ bhedād bhītair ariṃdama
05,127.041a tasya caitat pradānasya phalam adyānupaśyasi
05,127.041c yadbhuṅkṣe pṛthivīṃ sarvāṃ śūrair nihatakaṇṭakām
05,127.042a prayaccha pāṇḍuputrāṇāṃ yathocitam ariṃdama
05,127.042c yadīcchasi sahāmātyo bhoktum ardhaṃ mahīkṣitām
05,127.043a alam ardhaṃ pṛthivyās te sahāmātyasya jīvanam
05,127.043c suhṛdāṃ vacane tiṣṭhan yaśaḥ prāpsyasi bhārata
05,127.044a śrīmadbhir ātmavadbhir hi buddhimadbhir jitendriyaiḥ
05,127.044c pāṇḍavair vigrahas tāta bhraṃśayen mahataḥ sukhāt
05,127.045a nigṛhya suhṛdāṃ manyuṃ śādhi rājyaṃ yathocitam
05,127.045c svam aṃśaṃ pāṇḍuputrebhyaḥ pradāya bharatarṣabha
05,127.046a alam ahnā nikāro 'yaṃ trayodaśa samāḥ kṛtaḥ
05,127.046c śamayainaṃ mahāprājña kāmakrodhasamedhitam
05,127.047a na caiṣa śaktaḥ pārthānāṃ yas tvadartham abhīpsati
05,127.047c sūtaputro dṛḍhakrodho bhrātā duḥśāsanaś ca te
05,127.048a bhīṣme droṇe kṛpe karṇe bhīmasene dhanaṃjaye
05,127.048c dhṛṣṭadyumne ca saṃkruddhe na syuḥ sarvāḥ prajā dhruvam
05,127.049a amarṣavaśam āpanno mā kurūṃs tāta jīghanaḥ
05,127.049c sarvā hi pṛthivī spṛṣṭā tvat pāṇḍavakṛte vadham
05,127.050a yac ca tvaṃ manyase mūḍha bhīṣmadroṇakṛpādayaḥ
05,127.050c yotsyante sarvaśaktyeti naitad adyopapadyate
05,127.051a samaṃ hi rājyaṃ prītiś ca sthānaṃ ca vijitātmanām
05,127.051c pāṇḍaveṣv atha yuṣmāsu dharmas tv abhyadhikas tataḥ
05,127.052a rājapiṇḍabhayād ete yadi hāsyanti jīvitam
05,127.052c na hi śakṣyanti rājānaṃ yudhiṣṭhiram udīkṣitum
05,127.053a na lobhād arthasaṃpattir narāṇām iha dṛśyate
05,127.053c tad alaṃ tāta lobhena praśāmya bharatarṣabha
05,128.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,128.001a tat tu vākyam anādṛtya so 'rthavan mātṛbhāṣitam
05,128.001c punaḥ pratasthe saṃrambhāt sakāśam akṛtātmanām
05,128.002a tataḥ sabhāyā nirgamya mantrayām āsa kauravaḥ
05,128.002c saubalena matākṣeṇa rājñā śakuninā saha
05,128.002d*0483_01 duryodhanaṃ dhārtarāṣṭraṃ karṇaṃ duḥśāsano 'bravīt
05,128.002d*0483_02 no cet saṃdhāsyase rājan svena kāmena pāṇḍavaiḥ
05,128.002d*0483_03 baddhvaiva tvāṃ pradāsyanti pāṇḍuputrāya bhārata
05,128.002d*0483_04 vaikartanaṃ tvāṃ ca māṃ ca trīn etān bharatarṣabha
05,128.002d*0483_05 pāṇḍavebhyaḥ pradāsyanti bhīṣmadroṇau pitā ca te
05,128.002d*0483_06 duḥśāsanasya tad vākyaṃ niśamya bharatarṣabha
05,128.002d*0483_07 duryodhano dhārtarāṣṭro niḥśvasya prahasann iva
05,128.002d*0483_08 ekāntam upasaṃgamya mantraṃ punar amantrayat
05,128.003a duryodhanasya karṇasya śakuneḥ saubalasya ca
05,128.003c duḥśāsanacaturthānām idam āsīd viceṣṭitam
05,128.004a purāyam asmān gṛhṇāti kṣiprakārī janārdanaḥ
05,128.004c sahito dhṛtarāṣṭreṇa rājñā śāṃtanavena ca
05,128.005a vayam eva hṛṣīkeśaṃ nigṛhṇīma balād iva
05,128.005c prasahya puruṣavyāghram indro vairocaniṃ yathā
05,128.006a śrutvā gṛhītaṃ vārṣṇeyaṃ pāṇḍavā hatacetasaḥ
05,128.006c nirutsāhā bhaviṣyanti bhagnadaṃṣṭrā ivoragāḥ
05,128.007a ayaṃ hy eṣāṃ mahābāhuḥ sarveṣāṃ śarma varma ca
05,128.007c asmin gṛhīte varade ṛṣabhe sarvasātvatām
05,128.007e nirudyamā bhaviṣyanti pāṇḍavāḥ somakaiḥ saha
05,128.008a tasmād vayam ihaivainaṃ keśavaṃ kṣiprakāriṇam
05,128.008c krośato dhṛtarāṣṭrasya baddhvā yotsyāmahe ripūn
05,128.009a teṣāṃ pāpam abhiprāyaṃ pāpānāṃ duṣṭacetasām
05,128.009c iṅgitajñaḥ kaviḥ kṣipram anvabudhyata sātyakiḥ
05,128.010a tadartham abhiniṣkramya hārdikyena sahāsthitaḥ
05,128.010c abravīt kṛtavarmāṇaṃ kṣipraṃ yojaya vāhinīm
05,128.011a vyūḍhānīkaḥ sabhādvāram upatiṣṭhasva daṃśitaḥ
05,128.011c yāvad ākhyāmy ahaṃ caitat kṛṣṇāyākliṣṭakarmaṇe
05,128.012a sa praviśya sabhāṃ vīraḥ siṃho giriguhām iva
05,128.012c ācaṣṭa tam abhiprāyaṃ keśavāya mahātmane
05,128.013a dhṛtarāṣṭraṃ tataś caiva viduraṃ cānvabhāṣata
05,128.013c teṣām etam abhiprāyam ācacakṣe smayann iva
05,128.014a dharmād apetam arthāc ca karma sādhuvigarhitam
05,128.014c mandāḥ kartum ihecchanti na cāvāpyaṃ kathaṃ cana
05,128.015a purā vikurvate mūḍhāḥ pāpātmānaḥ samāgatāḥ
05,128.015c dharṣitāḥ kāmamanyubhyāṃ krodhalobhavaśānugāḥ
05,128.016a imaṃ hi puṇḍarīkākṣaṃ jighṛkṣanty alpacetasaḥ
05,128.016c paṭenāgniṃ prajvalitaṃ yathā bālā yathā jaḍāḥ
05,128.017a sātyakes tad vacaḥ śrutvā viduro dīrghadarśivān
05,128.017c dhṛtarāṣṭraṃ mahābāhum abravīt kurusaṃsadi
05,128.017d@007_0001 yathā vārāṇasī dagdhā sāśvā sarathakuñjarā
05,128.017d@007_0002 sānubandhas tu kṛṣṇena kāśīnām ṛṣabho hataḥ
05,128.017d@007_0003 tathā nāgapuraṃ dagdhvā śaṅkhacakragadādharaḥ
05,128.017d@007_0004 svayaṃ kāleśvaro bhūtvā nāśayiṣyati kauravān
05,128.017d@007_0005 pārijātaharaṃ hy enam ekaṃ yadusukhāvaham
05,128.017d@007_0006 nābhyavartata saṃrabdho vṛtrahā vasubhiḥ saha
05,128.017d@007_0007 prāpya nirmocane pāśān ṣaṭsahasrāṃs tarasvinaḥ
05,128.017d@007_0008 hṛtās te vāsudevena hy upasaṃkramya kauravān
05,128.017d@007_0009 dvāram āsādya saubhasya vidhūya gadayā girim
05,128.017d@007_0010 dyumatsenaḥ sahāmātyaḥ kṛṣṇena vinipātitaḥ
05,128.017d@007_0011 śeṣavattvāt kurūṇāṃ tu dharmāpekṣī tathācyutaḥ
05,128.017d@007_0012 kṣamate puṇḍarīkākṣaḥ śaktaḥ san pāpakarmaṇām
05,128.017d@007_0013 ete hi yadi govindam icchanti saha rājabhiḥ
05,128.017d@007_0014 adyaivātithayaḥ sarve bhaviṣyanti yamasya te
05,128.017d@007_0015 yathā vāyos tṛṇāgrāṇi vaśaṃ yānti balīyasaḥ
05,128.017d@007_0016 tathā cakrabhṛtaḥ sarve vaśam eṣyanti kauravāḥ
05,128.018a rājan parītakālās te putrāḥ sarve paraṃtapa
05,128.018c ayaśasyam aśakyaṃ ca karma kartuṃ samudyatāḥ
05,128.019a imaṃ hi puṇḍarīkākṣam abhibhūya prasahya ca
05,128.019c nigrahītuṃ kilecchanti sahitā vāsavānujam
05,128.020a imaṃ puruṣaśārdūlam apradhṛṣyaṃ durāsadam
05,128.020c āsādya na bhaviṣyanti pataṃgā iva pāvakam
05,128.020d*0484_01 ete na śaktāḥ sarve hi sāhasāt kartum udyatāḥ
05,128.021a ayam icchan hi tān sarvān yatamānāñ janārdanaḥ
05,128.021c siṃho mṛgān iva kruddho gamayed yamasādanam
05,128.022a na tv ayaṃ ninditaṃ karma kuryāt kṛṣṇaḥ kathaṃ cana
05,128.022c na ca dharmād apakrāmed acyutaḥ puruṣottamaḥ
05,128.023a vidureṇaivam ukte tu keśavo vākyam abravīt
05,128.023c dhṛtarāṣṭram abhiprekṣya suhṛdāṃ śṛṇvatāṃ mithaḥ
05,128.024a rājann ete yadi kruddhā māṃ nigṛhṇīyur ojasā
05,128.024c ete vā mām ahaṃ vainān anujānīhi pārthiva
05,128.025a etān hi sarvān saṃrabdhān niyantum aham utsahe
05,128.025c na tv ahaṃ ninditaṃ karma kuryāṃ pāpaṃ kathaṃ cana
05,128.026a pāṇḍavārthe hi lubhyantaḥ svārthād dhāsyanti te sutāḥ
05,128.026c ete ced evam icchanti kṛtakāryo yudhiṣṭhiraḥ
05,128.026c*0485_01 **** **** sāmātyāḥ saha bandhubhiḥ
05,128.026c*0485_02 adyaiva kṛtakṛtyas tu
05,128.027a adyaiva hy aham etāṃś ca ye caitān anu bhārata
05,128.027b*0486_01 nigṛhya rājye rājānaṃ sthāpayiṣyāmi pāṇḍavam
05,128.027b*0486_02 eṣa me niścayo rājan yady eṣo 'sya viniścayaḥ
05,128.027b*0486_03 nardantu sahitāḥ śaṅkhāḥ paṇavānakanisvanaiḥ
05,128.027b*0486_04 anāyāsena pārthānāṃ vartatāṃ ca śivaṃ mahat
05,128.027c nigṛhya rājan pārthebhyo dadyāṃ kiṃ duṣkṛtaṃ bhavet
05,128.028a idaṃ tu na pravarteyaṃ ninditaṃ karma bhārata
05,128.028c saṃnidhau te mahārāja krodhajaṃ pāpabuddhijam
05,128.029a eṣa duryodhano rājan yathecchati tathāstu tat
05,128.029c ahaṃ tu sarvān samayān anujānāmi bhārata
05,128.030a etac chrutvā tu viduraṃ dhṛtarāṣṭro 'bhyabhāṣata
05,128.030c kṣipram ānaya taṃ pāpaṃ rājyalubdhaṃ suyodhanam
05,128.031a sahamitraṃ sahāmātyaṃ sasodaryaṃ sahānugam
05,128.031c śaknuyāṃ yadi panthānam avatārayituṃ punaḥ
05,128.032a tato duryodhanaṃ kṣattā punaḥ prāveśayat sabhām
05,128.032c akāmaṃ bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ rājabhiḥ parivāritam
05,128.033a atha duryodhanaṃ rājā dhṛtarāṣṭro 'bhyabhāṣata
05,128.033c karṇaduḥśāsanābhyāṃ ca rājabhiś cābhisaṃvṛtam
05,128.034a nṛśaṃsa pāpabhūyiṣṭha kṣudrakarmasahāyavān
05,128.034c pāpaiḥ sahāyaiḥ saṃhatya pāpaṃ karma cikīrṣasi
05,128.035a aśakyam ayaśasyaṃ ca sadbhiś cāpi vigarhitam
05,128.035c yathā tvādṛśako mūḍho vyavasyet kulapāṃsanaḥ
05,128.036a tvam imaṃ puṇḍarīkākṣam apradhṛṣyaṃ durāsadam
05,128.036c pāpaiḥ sahāyaiḥ saṃhatya nigrahītuṃ kilecchasi
05,128.037a yo na śakyo balātkartuṃ devair api savāsavaiḥ
05,128.037c taṃ tvaṃ prārthayase manda bālaś candramasaṃ yathā
05,128.038a devair manuṣyair gandharvair asurair uragaiś ca yaḥ
05,128.038c na soḍhuṃ samare śakyas taṃ na budhyasi keśavam
05,128.039a durgrahaḥ pāṇinā vāyur duḥsparśaḥ pāṇinā śaśī
05,128.039c durdharā pṛthivī mūrdhnā durgrahaḥ keśavo balāt
05,128.040a ity ukte dhṛtarāṣṭreṇa kṣattāpi viduro 'bravīt
05,128.040c duryodhanam abhiprekṣya dhārtarāṣṭram amarṣaṇam
05,128.041a saubhadvāre vānarendro dvivido nāma nāmataḥ
05,128.041c śilāvarṣeṇa mahatā chādayām āsa keśavam
05,128.041d*0487_01 duryodhana nibodhedaṃ vacanaṃ mama sāṃpratam
05,128.042a grahītukāmo vikramya sarvayatnena mādhavam
05,128.042c grahītuṃ nāśakat tatra taṃ tvaṃ prārthayase balāt
05,128.043a nirmocane ṣaṭ sahasrāḥ pāśair baddhvā mahāsurāḥ
05,128.043c grahītuṃ nāśakaṃś cainaṃ taṃ tvaṃ prārthayase balāt
05,128.044a prāgjyotiṣagataṃ śauriṃ narakaḥ saha dānavaiḥ
05,128.044c grahītuṃ nāśakat tatra taṃ tvaṃ prārthayase balāt
05,128.044d*0488_01 anekayugavarṣāyur nihatya narakaṃ mṛdhe
05,128.044d*0488_02 nītvā kanyāsahasrāṇi upayeme yathāvidhi
05,128.045a anena hi hatā bālye pūtanā śiśunā tathā
05,128.045c govardhano dhāritaś ca gavārthe bharatarṣabha
05,128.046a ariṣṭo dhenukaś caiva cāṇūraś ca mahābalaḥ
05,128.046c aśvarājaś ca nihataḥ kaṃsaś cāriṣṭam ācaran
05,128.047a jarāsaṃdhaś ca vakraś ca śiśupālaś ca vīryavān
05,128.047c bāṇaś ca nihataḥ saṃkhye rājānaś ca niṣūditāḥ
05,128.048a varuṇo nirjito rājā pāvakaś cāmitaujasā
05,128.048c pārijātaṃ ca haratā jitaḥ sākṣāc chacīpatiḥ
05,128.049a ekārṇave śayānena hatau tau madhukaiṭabhau
05,128.049b*0489_01 janmāntaram upāgamya hatavān vālinaṃ tathā
05,128.049b*0489_02 anye ca bhrātaras tasya kumbhakarṇādayo mṛdhe
05,128.049b*0489_03 bibhīṣaṇaṃ tu saṃsthāpya sītāṃ cādāya maithilīm
05,128.049b*0489_04 pālayām āsa vidhivad rājyaṃ nihatakaṇṭakam
05,128.049c janmāntaram upāgamya hayagrīvas tathā hataḥ
05,128.050a ayaṃ kartā na kriyate kāraṇaṃ cāpi pauruṣe
05,128.050c yad yad icched ayaṃ śauris tat tat kuryād ayatnataḥ
05,128.051a taṃ na budhyasi govindaṃ ghoravikramam acyutam
05,128.051c āśīviṣam iva kruddhaṃ tejorāśim anirjitam
05,128.052a pradharṣayan mahābāhuṃ kṛṣṇam akliṣṭakāriṇam
05,128.052c pataṃgo 'gnim ivāsādya sāmātyo na bhaviṣyasi
05,128.052d*0490_01 tato 'nādṛtya vākyāni duḥśāsanapurogamāḥ
05,128.052d*0490_02 niyantumanaso duṣṭāḥ kṛṣṇaṃ matvā suyodhanam
05,128.052d*0490_03 babandhuḥ pāśajālena devamāyāvimohitāḥ
05,128.052d*0490_04 prākrośantaṃ ca rājānaṃ pratimucya savismayāḥ
05,128.052d*0490_05 ity adhikaṃ kva cit pustake dṛṣṭaṃ tad asaṃbaddhaṃ pratīyate
05,128.052d*0490_05 katham āsīd idam iti tad adbhutam ivābhavat
05,129.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,129.001a vidureṇaivam ukte tu keśavaḥ śatrupūgahā
05,129.001c duryodhanaṃ dhārtarāṣṭram abhyabhāṣata vīryavān
05,129.001d*0491_01 yadā yadā paśyasi vānaradhvajaṃ
05,129.001d*0491_02 dhanurdharaṃ pāṇḍavamadhyamaṃ raṇe
05,129.001d*0491_03 gadāgrahastaṃ bhramataṃ vṛkodaraṃ
05,129.001d*0491_04 tadā tadā dāsyasi sarvamedinīm
05,129.002a eko 'ham iti yan mohān manyase māṃ suyodhana
05,129.002c paribhūya ca durbuddhe grahītuṃ māṃ cikīrṣasi
05,129.003a ihaiva pāṇḍavāḥ sarve tathaivāndhakavṛṣṇayaḥ
05,129.003c ihādityāś ca rudrāś ca vasavaś ca maharṣibhiḥ
05,129.004a evam uktvā jahāsoccaiḥ keśavaḥ paravīrahā
05,129.004c tasya saṃsmayataḥ śaurer vidyudrūpā mahātmanaḥ
05,129.004d*0492_01 yugapac ca viniṣpetuḥ sahitāḥ sarvadevatāḥ
05,129.004e aṅguṣṭhamātrās tridaśā mumucuḥ pāvakārciṣaḥ
05,129.005a tasya brahmā lalāṭastho rudro vakṣasi cābhavat
05,129.005c lokapālā bhujeṣv āsann agnir āsyād ajāyata
05,129.005d*0493_01 ugrāyudhadharāḥ sarve divyena vapuṣānvitāḥ
05,129.006a ādityāś caiva sādhyāś ca vasavo 'thāśvināv api
05,129.006c marutaś ca sahendreṇa viśvedevās tathaiva ca
05,129.006e babhūvuś caiva rūpāṇi yakṣagandharvarakṣasām
05,129.007a prādurāstāṃ tathā dorbhyāṃ saṃkarṣaṇadhanaṃjayau
05,129.007c dakṣiṇe 'thārjuno dhanvī halī rāmaś ca savyataḥ
05,129.008a bhīmo yudhiṣṭhiraś caiva mādrīputrau ca pṛṣṭhataḥ
05,129.008c andhakā vṛṣṇayaś caiva pradyumnapramukhās tataḥ
05,129.009a agre babhūvuḥ kṛṣṇasya samudyatamahāyudhāḥ
05,129.009c śaṅkhacakragadāśaktiśārṅgalāṅgalanandakāḥ
05,129.010a adṛśyantodyatāny eva sarvapraharaṇāni ca
05,129.010c nānābāhuṣu kṛṣṇasya dīpyamānāni sarvaśaḥ
05,129.011a netrābhyāṃ nas tataś caiva śrotrābhyāṃ ca samantataḥ
05,129.011c prādurāsan mahāraudrāḥ sadhūmāḥ pāvakārciṣaḥ
05,129.011e romakūpeṣu ca tathā sūryasyeva marīcayaḥ
05,129.011f*0494_01 sahasracaraṇaḥ śrīmāñ śatabāhuḥ sahasradṛk
05,129.011f*0494_02 talāni nāgalokaś ca gulphādho dadṛśe tadā
05,129.011f*0494_03 candrasūryau tathā netre grahā vai sarvataḥ sthitāḥ
05,129.011f*0494_04 ūrdhvalokāś ca sarve 'pi kukṣau tasya vyavasthitāḥ
05,129.011f*0494_05 saritaḥ sāgarāś caiva svedas tasya mahātmanaḥ
05,129.011f*0494_06 asthīni parvatāḥ sarve vṛkṣā romāṇi tasya hi
05,129.011f*0494_07 nimeṣaṇaṃ rātryahani jihvāyāṃ śāradā tathā
05,129.012a taṃ dṛṣṭvā ghoram ātmānaṃ keśavasya mahātmanaḥ
05,129.012c nyamīlayanta netrāṇi rājānas trastacetasaḥ
05,129.013a ṛte droṇaṃ ca bhīṣmaṃ ca viduraṃ ca mahāmatim
05,129.013c saṃjayaṃ ca mahābhāgam ṛṣīṃś caiva tapodhanān
05,129.013e prādāt teṣāṃ sa bhagavān divyaṃ cakṣur janārdanaḥ
05,129.013f*0495_01 tatrādbhutam abhūd rājan dhṛtarāṣṭraḥ svacakṣuṣī
05,129.013f*0495_02 labdhavān vāsudevasya viśvarūpadidṛkṣayā
05,129.013f*0495_03 labdhacakṣuṣam āsīnaṃ dhṛtarāṣṭraṃ narādhipāḥ
05,129.013f*0495_04 vismitā ṛṣibhiḥ sārdhaṃ tuṣṭuvur madhusūdanam
05,129.013f@008_0001 dhṛtarāṣṭrāya pradadau bhagavān divyacakṣuṣī
05,129.013f@008_0002 dadarśa paramaṃ rūpaṃ dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
05,129.013f@008_0003 tato devāḥ sagandharvāḥ kiṃnarāś ca mahoragāḥ
05,129.013f@008_0004 ṛṣayaś ca mahābhāgā lokapālaiḥ samanvitāḥ
05,129.013f@008_0005 praṇamya śirasā devaṃ tuṣṭuvuḥ prāñjali sthitāḥ
05,129.013f@008_0006 krodhaṃ prabho saṃhara saṃhara svaṃ
05,129.013f@008_0007 rūpaṃ ca yad darśitam ātmasaṃstham
05,129.013f@008_0008 yāvat tv ime devagaṇaiḥ sametā
05,129.013f@008_0009 lokāḥ samastā bhuvi nāśam īyuḥ
05,129.013f@008_0010 tvaṃ ca kartā vikartā ca tvam eva parirakṣase
05,129.013f@008_0011 tvayā vyāptam idaṃ sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam
05,129.013f@008_0012 kiyanmātrā mahīpālāḥ kiṃvīryāḥ kiṃparākramāḥ
05,129.013f@008_0013 yeṣām arthe mahābāho divyaṃ rūpaṃ pradarśivān
05,129.013f@008_0014 evam uccāritā vācaḥ saha devair vibhus tathā
05,129.014a tad dṛṣṭvā mahad āścaryaṃ mādhavasya sabhātale
05,129.014c devadundubhayo neduḥ puṣpavarṣaṃ papāta ca
05,129.014d*0496_01 tvam eva puṇḍarīkākṣa sarvasya jagataḥ prabhuḥ
05,129.014d*0496_02 tasmān me yādavaśreṣṭha prasādaṃ kartum arhasi
05,129.014d*0496_03 bhagavan mama netrāṇām antardhānaṃ vṛṇe punaḥ
05,129.014d*0496_04 vaiśaṃpāyana uvāca
05,129.014d*0496_04 bhavantaṃ dṛṣṭavān asmi nānyaṃ draṣṭum ihotsahe
05,129.014d*0496_05 tato 'bravīn mahābāhur dhṛtarāṣṭraṃ janārdanaḥ
05,129.014d*0496_06 adṛśyamāne netre dve bhavetāṃ kurunandana
05,129.015a cacāla ca mahī kṛtsnā sāgaraś cāpi cukṣubhe
05,129.015c vismayaṃ paramaṃ jagmuḥ pārthivā bharatarṣabha
05,129.015d*0497_01 duryodhano 'tha durbuddhiḥ karṇādyair durjanaiḥ saha
05,129.015d*0497_02 mādhavasya vapur dṛṣṭvā babhūva trastacetanaḥ
05,129.016a tataḥ sa puruṣavyāghraḥ saṃjahāra vapuḥ svakam
05,129.016c tāṃ divyām adbhutāṃ citrām ṛddhimattām ariṃdamaḥ
05,129.016d*0498_01 sarvalokeśvaraḥ śauriḥ sarvadevābhivanditaḥ
05,129.017a tataḥ sātyakim ādāya pāṇau hārdikyam eva ca
05,129.017c ṛṣibhis tair anujñāto niryayau madhusūdanaḥ
05,129.018a ṛṣayo 'ntarhitā jagmus tatas te nāradādayaḥ
05,129.018c tasmin kolāhale vṛtte tad adbhutam abhūt tadā
05,129.019a taṃ prasthitam abhiprekṣya kauravāḥ saha rājabhiḥ
05,129.019c anujagmur naravyāghraṃ devā iva śatakratum
05,129.020a acintayann ameyātmā sarvaṃ tad rājamaṇḍalam
05,129.020c niścakrāma tataḥ śauriḥ sadhūma iva pāvakaḥ
05,129.021a tato rathena śubhreṇa mahatā kiṅkiṇīkinā
05,129.021c hemajālavicitreṇa laghunā meghanādinā
05,129.022a sūpaskareṇa śubhreṇa vaiyāghreṇa varūthinā
05,129.022c sainyasugrīvayuktena pratyadṛśyata dārukaḥ
05,129.023a tathaiva ratham āsthāya kṛtavarmā mahārathaḥ
05,129.023c vṛṣṇīnāṃ saṃmato vīro hārdikyaḥ pratyadṛśyata
05,129.024a upasthitarathaṃ śauriṃ prayāsyantam ariṃdamam
05,129.024c dhṛtarāṣṭro mahārājaḥ punar evābhyabhāṣata
05,129.025a yāvad balaṃ me putreṣu paśyasy etaj janārdana
05,129.025c pratyakṣaṃ te na te kiṃ cit parokṣaṃ śatrukarśana
05,129.026a kurūṇāṃ śamam icchantaṃ yatamānaṃ ca keśava
05,129.026c viditvaitām avasthāṃ me nātiśaṅkitum arhasi
05,129.026d*0499_01 nirguṇair api govinda putrair upakṛtaṃ mama
05,129.026d*0499_02 trailokyanātha pādau te yadayatnān namaskṛtau
05,129.027a na me pāpo 'sty abhiprāyaḥ pāṇḍavān prati keśava
05,129.027c jñātam eva hi te vākyaṃ yan mayoktaḥ suyodhanaḥ
05,129.028a jānanti kuravaḥ sarve rājānaś caiva pārthivāḥ
05,129.028c śame prayatamānaṃ māṃ sarvayatnena mādhava
05,129.029a tato 'bravīn mahābāhur dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
05,129.029c droṇaṃ pitāmahaṃ bhīṣmaṃ kṣattāraṃ bāhlikaṃ kṛpam
05,129.030a pratyakṣam etad bhavatāṃ yad vṛttaṃ kurusaṃsadi
05,129.030c yathā cāśiṣṭavan mando roṣād asakṛd utthitaḥ
05,129.031a vadaty anīśam ātmānaṃ dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ
05,129.031c āpṛcche bhavataḥ sarvān gamiṣyāmi yudhiṣṭhiram
05,129.032a āmantrya prasthitaṃ śauriṃ rathasthaṃ puruṣarṣabham
05,129.032c anujagmur maheṣvāsāḥ pravīrā bharatarṣabhāḥ
05,129.033a bhīṣmo droṇaḥ kṛpaḥ kṣattā dhṛtarāṣṭro 'tha bāhlikaḥ
05,129.033c aśvatthāmā vikarṇaś ca yuyutsuś ca mahārathaḥ
05,129.034a tato rathena śubhreṇa mahatā kiṅkiṇīkinā
05,129.034c kurūṇāṃ paśyatāṃ prāyāt pṛthāṃ draṣṭuṃ pitṛṣvasām
05,130.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,130.001a praviśyātha gṛhaṃ tasyāś caraṇāv abhivādya ca
05,130.001c ācakhyau tat samāsena yad vṛttaṃ kurusaṃsadi
05,130.002 vāsudeva uvāca
05,130.002a uktaṃ bahuvidhaṃ vākyaṃ grahaṇīyaṃ sahetukam
05,130.002c ṛṣibhiś ca mayā caiva na cāsau tad gṛhītavān
05,130.003a kālapakvam idaṃ sarvaṃ duryodhanavaśānugam
05,130.003b*0500_01 sarvaṃ kṣatraṃ kṣaṇenaiva dahyate pārthavahninā
05,130.003c āpṛcche bhavatīṃ śīghraṃ prayāsye pāṇḍavān prati
05,130.004a kiṃ vācyāḥ pāṇḍaveyās te bhavatyā vacanān mayā
05,130.004c tad brūhi tvaṃ mahāprājñe śuśrūṣe vacanaṃ tava
05,130.005 kunty uvāca
05,130.005a brūyāḥ keśava rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
05,130.005c bhūyāṃs te hīyate dharmo mā putraka vṛthā kṛthāḥ
05,130.006a śrotriyasyeva te rājan mandakasyāvipaścitaḥ
05,130.006c anuvākahatā buddhir dharmam evaikam īkṣate
05,130.007a aṅgāvekṣasva dharmaṃ tvaṃ yathā sṛṣṭaḥ svayaṃbhuvā
05,130.007c urastaḥ kṣatriyaḥ sṛṣṭo bāhuvīryopajīvitā
05,130.007e krūrāya karmaṇe nityaṃ prajānāṃ paripālane
05,130.008a śṛṇu cātropamām ekāṃ yā vṛddhebhyaḥ śrutā mayā
05,130.008c mucukundasya rājarṣer adadāt pṛthivīm imām
05,130.008e purā vaiśravaṇaḥ prīto na cāsau tāṃ gṛhītavān
05,130.009a bāhuvīryārjitaṃ rājyam aśnīyām iti kāmaye
05,130.009c tato vaiśravaṇaḥ prīto vismitaḥ samapadyata
05,130.010a mucukundas tato rājā so 'nvaśāsad vasuṃdharām
05,130.010c bāhuvīryārjitāṃ samyak kṣatradharmam anuvrataḥ
05,130.011a yaṃ hi dharmaṃ carantīha prajā rājñā surakṣitāḥ
05,130.011c caturthaṃ tasya dharmasya rājā bhārata vindati
05,130.012a rājā carati ced dharmaṃ devatvāyaiva kalpate
05,130.012c sa ced adharmaṃ carati narakāyaiva gacchati
05,130.013a daṇḍanītiḥ svadharmeṇa cāturvarṇyaṃ niyacchati
05,130.013c prayuktā svāminā samyag adharmebhyaś ca yacchati
05,130.014a daṇḍanītyāṃ yadā rājā samyak kārtsnyena vartate
05,130.014c tadā kṛtayugaṃ nāma kālaḥ śreṣṭhaḥ pravartate
05,130.015a kālo vā kāraṇaṃ rājño rājā vā kālakāraṇam
05,130.015c iti te saṃśayo mā bhūd rājā kālasya kāraṇam
05,130.016a rājā kṛtayugasraṣṭā tretāyā dvāparasya ca
05,130.016c yugasya ca caturthasya rājā bhavati kāraṇam
05,130.017a kṛtasya kāraṇād rājā svargam atyantam aśnute
05,130.017c tretāyāḥ kāraṇād rājā svargaṃ nātyantam aśnute
05,130.017e pravartanād dvāparasya yathābhāgam upāśnute
05,130.017f*0501_01 kaleḥ pravartanād rājā pāpam atyantam aśnute
05,130.018a tato vasati duṣkarmā narake śāśvatīḥ samāḥ
05,130.018a*0502_01 **** **** kālaṃ bhavati kāraṇam
05,130.018a*0502_02 anityarājā vasati
05,130.018c rājadoṣeṇa hi jagat spṛśyate jagataḥ sa ca
05,130.019a rājadharmān avekṣasva pitṛpaitāmahocitān
05,130.019c naitad rājarṣivṛttaṃ hi yatra tvaṃ sthātum icchasi
05,130.020a na hi vaiklavyasaṃsṛṣṭa ānṛśaṃsye vyavasthitaḥ
05,130.020c prajāpālanasaṃbhūtaṃ kiṃ cit prāpa phalaṃ nṛpaḥ
05,130.021a na hy etām āśiṣaṃ pāṇḍur na cāhaṃ na pitāmahaḥ
05,130.021c prayuktavantaḥ pūrvaṃ te yayā carasi medhayā
05,130.022a yajño dānaṃ tapaḥ śauryaṃ prajāsaṃtānam eva ca
05,130.022c māhātmyaṃ balam ojaś ca nityam āśaṃsitaṃ mayā
05,130.023a nityaṃ svāhā svadhā nityaṃ dadur mānuṣadevatāḥ
05,130.023c dīrgham āyur dhanaṃ putrān samyag ārādhitāḥ śubhāḥ
05,130.024a putreṣv āśāsate nityaṃ pitaro daivatāni ca
05,130.024c dānam adhyayanaṃ yajñaṃ prajānāṃ paripālanam
05,130.025a etad dharmam adharmaṃ vā janmanaivābhyajāyathāḥ
05,130.025c te stha vaidyāḥ kule jātā avṛttyā tāta pīḍitāḥ
05,130.026a yat tu dānapatiṃ śūraṃ kṣudhitāḥ pṛthivīcarāḥ
05,130.026c prāpya tṛptāḥ pratiṣṭhante dharmaḥ ko 'bhyadhikas tataḥ
05,130.027a dānenānyaṃ balenānyaṃ tathā sūnṛtayāparam
05,130.027c sarvataḥ pratigṛhṇīyād rājyaṃ prāpyeha dhārmikaḥ
05,130.028a brāhmaṇaḥ pracared bhaikṣaṃ kṣatriyaḥ paripālayet
05,130.028c vaiśyo dhanārjanaṃ kuryāc chūdraḥ paricarec ca tān
05,130.029a bhaikṣaṃ vipratiṣiddhaṃ te kṛṣir naivopapadyate
05,130.029c kṣatriyo 'si kṣatāt trātā bāhuvīryopajīvitā
05,130.030a pitryam aṃśaṃ mahābāho nimagnaṃ punar uddhara
05,130.030c sāmnā dānena bhedena daṇḍenātha nayena ca
05,130.031a ito duḥkhataraṃ kiṃ nu yad ahaṃ hīnabāndhavā
05,130.031c parapiṇḍam udīkṣāmi tvāṃ sūtvāmitranandana
05,130.032a yudhyasva rājadharmeṇa mā nimajjīḥ pitāmahān
05,130.032c mā gamaḥ kṣīṇapuṇyas tvaṃ sānujaḥ pāpikāṃ gatim
05,130.037*0503_01 parair vihanyamānasya jīvitenāpi kiṃ phalam
05,131.001 kunty uvāca
05,131.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
05,131.001c vidurāyāś ca saṃvādaṃ putrasya ca paraṃtapa
05,131.002a atra śreyaś ca bhūyaś ca yathā sā vaktum arhati
05,131.002c yaśasvinī manyumatī kule jātā vibhāvarī
05,131.003a kṣatradharmaratā dhanyā vidurā dīrghadarśinī
05,131.003c viśrutā rājasaṃsatsu śrutavākyā bahuśrutā
05,131.004a vidurā nāma vai satyā jagarhe putram aurasam
05,131.004c nirjitaṃ sindhurājena śayānaṃ dīnacetasam
05,131.004e anandanam adharmajñaṃ dviṣatāṃ harṣavardhanam
05,131.005a na mayā tvaṃ na pitrāsi jātaḥ kvābhyāgato hy asi
05,131.005c nirmanyur upaśākhīyaḥ puruṣaḥ klībasādhanaḥ
05,131.006a yāvajjīvaṃ nirāśo 'si kalyāṇāya dhuraṃ vaha
05,131.006c mātmānam avamanyasva mainam alpena bībharaḥ
05,131.006e manaḥ kṛtvā sukalyāṇaṃ mā bhais tvaṃ pratisaṃstabha
05,131.007a uttiṣṭha he kāpuruṣa mā śeṣvaivaṃ parājitaḥ
05,131.007c amitrān nandayan sarvān nirmāno bandhuśokadaḥ
05,131.008a supūrā vai kunadikā supūro mūṣikāñjaliḥ
05,131.008c susaṃtoṣaḥ kāpuruṣaḥ svalpakenāpi tuṣyati
05,131.009a apy arer ārujan daṃṣṭrām āśveva nidhanaṃ vraja
05,131.009c api vā saṃśayaṃ prāpya jīvite 'pi parākrama
05,131.010a apy areḥ śyenavac chidraṃ paśyes tvaṃ viparikraman
05,131.010c vinadan vātha vā tūṣṇīṃ vyomni vāpariśaṅkitaḥ
05,131.011a tvam evaṃ pretavac cheṣe kasmād vajrahato yathā
05,131.011c uttiṣṭha he kāpuruṣa mā śeṣvaivaṃ parājitaḥ
05,131.012a māstaṃ gamas tvaṃ kṛpaṇo viśrūyasva svakarmaṇā
05,131.012c mā madhye mā jaghanye tvaṃ mādho bhūs tiṣṭha corjitaḥ
05,131.013a alātaṃ tindukasyeva muhūrtam api vijvala
05,131.013c mā tuṣāgnir ivānarciḥ kākaraṅkhā jijīviṣuḥ
05,131.013e muhūrtaṃ jvalitaṃ śreyo na tu dhūmāyitaṃ ciram
05,131.014a mā ha sma kasya cid gehe janī rājñaḥ kharīmṛduḥ
05,131.014c kṛtvā mānuṣyakaṃ karma sṛtvājiṃ yāvad uttamam
05,131.014e dharmasyānṛṇyam āpnoti na cātmānaṃ vigarhate
05,131.015a alabdhvā yadi vā labdhvā nānuśocanti paṇḍitāḥ
05,131.015c ānantaryaṃ cārabhate na prāṇānāṃ dhanāyate
05,131.016a udbhāvayasva vīryaṃ vā tāṃ vā gaccha dhruvāṃ gatim
05,131.016c dharmaṃ putrāgrataḥ kṛtvā kiṃnimittaṃ hi jīvasi
05,131.017a iṣṭāpūrtaṃ hi te klība kīrtiś ca sakalā hatā
05,131.017c vicchinnaṃ bhogamūlaṃ te kiṃnimittaṃ hi jīvasi
05,131.018a śatrur nimajjatā grāhyo jaṅghāyāṃ prapatiṣyatā
05,131.018c viparicchinnamūlo 'pi na viṣīdet kathaṃ cana
05,131.018e udyamya dhuram utkarṣed ājāneyakṛtaṃ smaran
05,131.019a kuru sattvaṃ ca mānaṃ ca viddhi pauruṣam ātmanaḥ
05,131.019c udbhāvaya kulaṃ magnaṃ tvatkṛte svayam eva hi
05,131.020a yasya vṛttaṃ na jalpanti mānavā mahad adbhutam
05,131.020c rāśivardhanamātraṃ sa naiva strī na punaḥ pumān
05,131.021a dāne tapasi śaurye ca yasya na prathitaṃ yaśaḥ
05,131.021c vidyāyām arthalābhe vā mātur uccāra eva saḥ
05,131.022a śrutena tapasā vāpi śriyā vā vikrameṇa vā
05,131.022c janān yo 'bhibhavaty anyān karmaṇā hi sa vai pumān
05,131.023a na tv eva jālmīṃ kāpālīṃ vṛttim eṣitum arhasi
05,131.023c nṛśaṃsyām ayaśasyāṃ ca duḥkhāṃ kāpuruṣocitām
05,131.024a yam enam abhinandeyur amitrāḥ puruṣaṃ kṛśam
05,131.024c lokasya samavajñātaṃ nihīnāśanavāsasam
05,131.025a aholābhakaraṃ dīnam alpajīvanam alpakam
05,131.025c nedṛśaṃ bandhum āsādya bāndhavaḥ sukham edhate
05,131.026a avṛttyaiva vipatsyāmo vayaṃ rāṣṭrāt pravāsitāḥ
05,131.026c sarvakāmarasair hīnāḥ sthānabhraṣṭā akiṃcanāḥ
05,131.027a avarṇakāriṇaṃ satsu kulavaṃśasya nāśanam
05,131.027c kaliṃ putrapravādena saṃjaya tvām ajījanam
05,131.028a niramarṣaṃ nirutsāhaṃ nirvīryam arinandanam
05,131.028c mā sma sīmantinī kā cij janayet putram īdṛśam
05,131.029a mā dhūmāya jvalātyantam ākramya jahi śātravān
05,131.029c jvala mūrdhany amitrāṇāṃ muhūrtam api vā kṣaṇam
05,131.030a etāvān eva puruṣo yad amarṣī yad akṣamī
05,131.030c kṣamāvān niramarṣaś ca naiva strī na punaḥ pumān
05,131.031a saṃtoṣo vai śriyaṃ hanti tathānukrośa eva ca
05,131.031c anutthānabhaye cobhe nirīho nāśnute mahat
05,131.032a ebhyo nikṛtipāpebhyaḥ pramuñcātmānam ātmanā
05,131.032c āyasaṃ hṛdayaṃ kṛtvā mṛgayasva punaḥ svakam
05,131.033a puraṃ viṣahate yasmāt tasmāt puruṣa ucyate
05,131.033c tam āhur vyarthanāmānaṃ strīvad ya iha jīvati
05,131.034a śūrasyorjitasattvasya siṃhavikrāntagāminaḥ
05,131.034c diṣṭabhāvaṃ gatasyāpi vighase modate prajā
05,131.035a ya ātmanaḥ priyasukhe hitvā mṛgayate śriyam
05,131.035c amātyānām atho harṣam ādadhāty acireṇa saḥ
05,131.036 putra uvāca
05,131.036a kiṃ nu te mām apaśyantyāḥ pṛthivyā api sarvayā
05,131.036c kim ābharaṇakṛtyaṃ te kiṃ bhogair jīvitena vā
05,131.037 mātovāca
05,131.037a kim adyakānāṃ ye lokā dviṣantas tān avāpnuyuḥ
05,131.037c ye tv ādṛtātmanāṃ lokāḥ suhṛdas tān vrajantu naḥ
05,131.038a bhṛtyair vihīyamānānāṃ parapiṇḍopajīvinām
05,131.038c kṛpaṇānām asattvānāṃ mā vṛttim anuvartithāḥ
05,131.039a anu tvāṃ tāta jīvantu brāhmaṇāḥ suhṛdas tathā
05,131.039c parjanyam iva bhūtāni devā iva śatakratum
05,131.040a yam ājīvanti puruṣaṃ sarvabhūtāni saṃjaya
05,131.040c pakvaṃ drumam ivāsādya tasya jīvitam arthavat
05,131.041a yasya śūrasya vikrāntair edhante bāndhavāḥ sukham
05,131.041c tridaśā iva śakrasya sādhu tasyeha jīvitam
05,131.042a svabāhubalam āśritya yo 'bhyujjīvati mānavaḥ
05,131.042c sa loke labhate kīrtiṃ paratra ca śubhāṃ gatim
05,132.001 vidurovāca
05,132.001a athaitasyām avasthāyāṃ pauruṣaṃ hātum icchasi
05,132.001c nihīnasevitaṃ mārgaṃ gamiṣyasy acirād iva
05,132.002a yo hi tejo yathāśakti na darśayati vikramāt
05,132.002c kṣatriyo jīvitākāṅkṣī stena ity eva taṃ viduḥ
05,132.003a arthavanty upapannāni vākyāni guṇavanti ca
05,132.003c naiva saṃprāpnuvanti tvāṃ mumūrṣum iva bheṣajam
05,132.004a santi vai sindhurājasya saṃtuṣṭā bahavo janāḥ
05,132.004c daurbalyād āsate mūḍhā vyasanaughapratīkṣiṇaḥ
05,132.005a sahāyopacayaṃ kṛtvā vyavasāyya tatas tataḥ
05,132.005c anuduṣyeyur apare paśyantas tava pauruṣam
05,132.006a taiḥ kṛtvā saha saṃghātaṃ giridurgālayāṃś cara
05,132.006c kāle vyasanam ākāṅkṣan naivāyam ajarāmaraḥ
05,132.007a saṃjayo nāmataś ca tvaṃ na ca paśyāmi tat tvayi
05,132.007c anvarthanāmā bhava me putra mā vyarthanāmakaḥ
05,132.008a samyagdṛṣṭir mahāprājño bālaṃ tvāṃ brāhmaṇo 'bravīt
05,132.008c ayaṃ prāpya mahat kṛcchraṃ punar vṛddhiṃ gamiṣyati
05,132.009a tasya smarantī vacanam āśaṃse vijayaṃ tava
05,132.009c tasmāt tāta bravīmi tvāṃ vakṣyāmi ca punaḥ punaḥ
05,132.010a yasya hy arthābhinirvṛttau bhavanty āpyāyitāḥ pare
05,132.010c tasyārthasiddhir niyatā nayeṣv arthānusāriṇaḥ
05,132.011a samṛddhir asamṛddhir vā pūrveṣāṃ mama saṃjaya
05,132.011c evaṃ vidvān yuddhamanā bhava mā pratyupāhara
05,132.012a nātaḥ pāpīyasīṃ kāṃ cid avasthāṃ śambaro 'bravīt
05,132.012c yatra naivādya na prātar bhojanaṃ pratidṛśyate
05,132.013a patiputravadhād etat paramaṃ duḥkham abravīt
05,132.013c dāridryam iti yat proktaṃ paryāyamaraṇaṃ hi tat
05,132.014a ahaṃ mahākule jātā hradād dhradam ivāgatā
05,132.014c īśvarī sarvakalyāṇair bhartrā paramapūjitā
05,132.015a mahārhamālyābharaṇāṃ sumṛṣṭāmbaravāsasam
05,132.015c purā dṛṣṭvā suhṛdvargo mām apaśyat sudurgatām
05,132.016a yadā māṃ caiva bhāryāṃ ca draṣṭāsi bhṛśadurbale
05,132.016c na tadā jīvitenārtho bhavitā tava saṃjaya
05,132.017a dāsakarmakarān bhṛtyān ācāryartvik purohitān
05,132.017c avṛttyāsmān prajahato dṛṣṭvā kiṃ jīvitena te
05,132.018a yadi kṛtyaṃ na paśyāmi tavādyeha yathā purā
05,132.018c ślāghanīyaṃ yaśasyaṃ ca kā śāntir hṛdayasya me
05,132.019a neti ced brāhmaṇān brūyāṃ dīryate hṛdayaṃ mama
05,132.019c na hy ahaṃ na ca me bhartā neti brāhmaṇam uktavān
05,132.020a vayam āśrayaṇīyāḥ sma nāśritāraḥ parasya ca
05,132.020c sānyān āśritya jīvantī parityakṣyāmi jīvitam
05,132.021a apāre bhava naḥ pāram aplave bhava naḥ plavaḥ
05,132.021c kuruṣva sthānam asthāne mṛtān saṃjīvayasva naḥ
05,132.022a sarve te śatravaḥ sahyā na cej jīvitum icchasi
05,132.022c atha ced īdṛśīṃ vṛttiṃ klībām abhyupapadyase
05,132.023a nirviṇṇātmā hatamanā muñcaitāṃ pāpajīvikām
05,132.023c ekaśatruvadhenaiva śūro gacchati viśrutim
05,132.024a indro vṛtravadhenaiva mahendraḥ samapadyata
05,132.024c māhendraṃ ca grahaṃ lebhe lokānāṃ ceśvaro 'bhavat
05,132.025a nāma viśrāvya vā saṃkhye śatrūn āhūya daṃśitān
05,132.025c senāgraṃ vāpi vidrāvya hatvā vā puruṣaṃ varam
05,132.026a yadaiva labhate vīraḥ suyuddhena mahad yaśaḥ
05,132.026c tadaiva pravyathante 'sya śatravo vinamanti ca
05,132.027a tyaktvātmānaṃ raṇe dakṣaṃ śūraṃ kāpuruṣā janāḥ
05,132.027c avaśāḥ pūrayanti sma sarvakāmasamṛddhibhiḥ
05,132.028a rājyaṃ vāpy ugravibhraṃśaṃ saṃśayo jīvitasya vā
05,132.028c pralabdhasya hi śatror vai śeṣaṃ kurvanti sādhavaḥ
05,132.029a svargadvāropamaṃ rājyam atha vāpy amṛtopamam
05,132.029c ruddham ekāyane matvā patolmuka ivāriṣu
05,132.029d*0504_01 bhuṅkṣva yuddhena me śatrūñ jitvā tu raṇamūrdhani
05,132.029d*0505_01 niyacchann itarān varṇān vinayan sarvaduṣkṛtān
05,132.030a jahi śatrūn raṇe rājan svadharmam anupālaya
05,132.030c mā tvā paśyet sukṛpaṇaṃ śatruḥ śrīmān kadā cana
05,132.031a asmadīyaiś ca śocadbhir nadadbhiś ca parair vṛtam
05,132.031c api tvāṃ nānupaśyeyaṃ dīnā dīnam avasthitam
05,132.032a uṣya sauvīrakanyābhiḥ ślāghasvārthair yathā purā
05,132.032c mā ca saindhavakanyānām avasan no vaśaṃ gamaḥ
05,132.033a yuvā rūpeṇa saṃpanno vidyayābhijanena ca
05,132.033c yas tvādṛśo vikurvīta yaśasvī lokaviśrutaḥ
05,132.033e voḍhavye dhury anaḍuvan manye maraṇam eva tat
05,132.034a yadi tvām anupaśyāmi parasya priyavādinam
05,132.034c pṛṣṭhato 'nuvrajantaṃ vā kā śāntir hṛdayasya me
05,132.035a nāsmiñ jātu kule jāto gacched yo 'nyasya pṛṣṭhataḥ
05,132.035c na tvaṃ parasyānudhuraṃ tāta jīvitum arhasi
05,132.036a ahaṃ hi kṣatrahṛdayaṃ veda yat pariśāśvatam
05,132.036c pūrvaiḥ pūrvataraiḥ proktaṃ paraiḥ paratarair api
05,132.036d*0506_01 śāśvataṃ cāvyayaṃ caiva prajāpativinirmitam
05,132.037a yo vai kaś cid ihājātaḥ kṣatriyaḥ kṣatradharmavit
05,132.037c bhayād vṛttisamīkṣo vā na named iha kasya cit
05,132.038a udyacched eva na named udyamo hy eva pauruṣam
05,132.038c apy aparvaṇi bhajyeta na named iha kasya cit
05,132.039a mātaṅgo matta iva ca parīyāt sumahāmanāḥ
05,132.039c brāhmaṇebhyo namen nityaṃ dharmāyaiva ca saṃjaya
05,132.040a niyacchann itarān varṇān vinighnan sarvaduṣkṛtaḥ
05,132.040c sasahāyo 'sahāyo vā yāvajjīvaṃ tathā bhavet
05,133.001 putra uvāca
05,133.001a kṛṣṇāyasasyeva ca te saṃhatya hṛdayaṃ kṛtam
05,133.001c mama mātas tv akaruṇe vairaprajñe hy amarṣaṇe
05,133.002a aho kṣatrasamācāro yatra mām aparaṃ yathā
05,133.002b*0507_01 niyojayasi yuddhāya paramāteva māṃ tathā
05,133.002c īdṛśaṃ vacanaṃ brūyād bhavatī putram ekajam
05,133.003a kiṃ nu te mām apaśyantyāḥ pṛthivyā api sarvayā
05,133.003c kim ābharaṇakṛtyaṃ te kiṃ bhogair jīvitena vā
05,133.003d*0508_01 mayi vā saṃgarahate priyaputre viśeṣataḥ
05,133.003d*0509_01 mohāt saṃgarhase mātaḥ priyaṃ putraṃ viśeṣataḥ
05,133.004 mātovāca
05,133.004a sarvārambhā hi viduṣāṃ tāta dharmārthakāraṇāt
05,133.004c tān evābhisamīkṣyāhaṃ saṃjaya tvām acūcudam
05,133.005a sa samīkṣyakramopeto mukhyaḥ kālo 'yam āgataḥ
05,133.005c asmiṃś ced āgate kāle kāryaṃ na pratipadyase
05,133.005e asaṃbhāvitarūpas tvaṃ sunṛśaṃsaṃ kariṣyasi
05,133.006a taṃ tvām ayaśasā spṛṣṭaṃ na brūyāṃ yadi saṃjaya
05,133.006b*0510_01 aham eva bhaveyaṃ te ripur atyantaro mahān
05,133.006c kharīvātsalyam āhus tan niḥsāmarthyam ahetukam
05,133.007a sadbhir vigarhitaṃ mārgaṃ tyaja mūrkhaniṣevitam
05,133.007c avidyā vai mahaty asti yām imāṃ saṃśritāḥ prajāḥ
05,133.008a tava syād yadi sadvṛttaṃ tena me tvaṃ priyo bhaveḥ
05,133.008c dharmārthaguṇayuktena netareṇa kathaṃ cana
05,133.008e daivamānuṣayuktena sadbhir ācaritena ca
05,133.009a yo hy evam avinītena ramate putranaptṛṇā
05,133.009c anutthānavatā cāpi moghaṃ tasya prajāphalam
05,133.009c*0511_01 **** **** durvinītena durdhiyā
05,133.009c*0511_02 ramate yas tu putreṇa
05,133.010a akurvanto hi karmāṇi kurvanto ninditāni ca
05,133.010c sukhaṃ naiveha nāmutra labhante puruṣādhamāḥ
05,133.011a yuddhāya kṣatriyaḥ sṛṣṭaḥ saṃjayeha jayāya ca
05,133.011c krūrāya karmaṇe nityaṃ prajānāṃ paripālane
05,133.011e jayan vā vadhyamāno vā prāpnotīndrasalokatām
05,133.012a na śakrabhavane puṇye divi tad vidyate sukham
05,133.012c yad amitrān vaśe kṛtvā kṣatriyaḥ sukham aśnute
05,133.013a manyunā dahyamānena puruṣeṇa manasvinā
05,133.013c nikṛteneha bahuśaḥ śatrūn pratijigīṣayā
05,133.014a ātmānaṃ vā parityajya śatrūn vā vinipātya vai
05,133.014b*0512_01 yat sukhaṃ prāpyate tena na tad anyatra vidyate
05,133.014b*0513_01 prāpyate neha śāntir hi nityam eva tu saṃjaya
05,133.014c ato 'nyena prakāreṇa śāntir asya kuto bhavet
05,133.015a iha prājño hi puruṣaḥ svalpam apriyam icchati
05,133.015c yasya svalpaṃ priyaṃ loke dhruvaṃ tasyālpam apriyam
05,133.016a priyābhāvāc ca puruṣo naiva prāpnoti śobhanam
05,133.016c dhruvaṃ cābhāvam abhyeti gatvā gaṅgeva sāgaram
05,133.017 putra uvāca
05,133.017a neyaṃ matis tvayā vācyā mātaḥ putre viśeṣataḥ
05,133.017c kāruṇyam evātra paśya bhūtveha jaḍamūkavat
05,133.018 mātovāca
05,133.018a ato me bhūyasī nandir yad evam anupaśyasi
05,133.018c codyaṃ māṃ codayasy etad bhṛśaṃ vai codayāmi te
05,133.019a atha tvāṃ pūjayiṣyāmi hatvā vai sarvasaindhavān
05,133.019c ahaṃ paśyāmi vijayaṃ kṛtsnaṃ bhāvinam eva te
05,133.020 putra uvāca
05,133.020a akośasyāsahāyasya kutaḥ svid vijayo mama
05,133.020c ity avasthāṃ viditvemām ātmanātmani dāruṇām
05,133.020e rājyād bhāvo nivṛtto me tridivād iva duṣkṛteḥ
05,133.021a īdṛśaṃ bhavatī kaṃ cid upāyam anupaśyati
05,133.021c tan me pariṇataprajñe samyak prabrūhi pṛcchate
05,133.021e kariṣyāmi hi tat sarvaṃ yathāvad anuśāsanam
05,133.022 mātovāca
05,133.022a putrātmā nāvamantavyaḥ pūrvābhir asamṛddhibhiḥ
05,133.022c abhūtvā hi bhavanty arthā bhūtvā naśyanti cāpare
05,133.023a amarṣeṇaiva cāpy arthā nārabdhavyāḥ subāliśaiḥ
05,133.023c sarveṣāṃ karmaṇāṃ tāta phale nityam anityatā
05,133.024a anityam iti jānanto na bhavanti bhavanti ca
05,133.024c atha ye naiva kurvanti naiva jātu bhavanti te
05,133.025a aikaguṇyam anīhāyām abhāvaḥ karmaṇāṃ phalam
05,133.025c atha dvaiguṇyam īhāyāṃ phalaṃ bhavati vā na vā
05,133.026a yasya prāg eva viditā sarvārthānām anityatā
05,133.026c nuded vṛddhisamṛddhī sa pratikūle nṛpātmaja
05,133.027a utthātavyaṃ jāgṛtavyaṃ yoktavyaṃ bhūtikarmasu
05,133.027c bhaviṣyatīty eva manaḥ kṛtvā satatam avyathaiḥ
05,133.027e maṅgalāni puraskṛtya brāhmaṇaiś ceśvaraiḥ saha
05,133.028a prājñasya nṛpater āśu vṛddhir bhavati putraka
05,133.028c abhivartati lakṣmīs taṃ prācīm iva divākaraḥ
05,133.029a nidarśanāny upāyāṃś ca bahūny uddharṣaṇāni ca
05,133.029c anudarśitarūpo 'si paśyāmi kuru pauruṣam
05,133.029e puruṣārtham abhipretaṃ samāhartum ihārhasi
05,133.030a kruddhāṃl lubdhān parikṣīṇān avakṣiptān vimānitān
05,133.030c spardhinaś caiva ye ke cit tān yukta upadhāraya
05,133.031a etena tvaṃ prakāreṇa mahato bhetsyase gaṇān
05,133.031c mahāvega ivoddhūto mātariśvā balāhakān
05,133.032a teṣām agrapradāyī syāḥ kalyotthāyī priyaṃvadaḥ
05,133.032c te tvāṃ priyaṃ kariṣyanti puro dhāsyanti ca dhruvam
05,133.033a yadaiva śatrur jānīyāt sapatnaṃ tyaktajīvitam
05,133.033c tadaivāsmād udvijate sarpād veśmagatād iva
05,133.034a taṃ viditvā parākrāntaṃ vaśe na kurute yadi
05,133.034c nirvādair nirvaded enam antatas tad bhaviṣyati
05,133.035a nirvādād āspadaṃ labdhvā dhanavṛddhir bhaviṣyati
05,133.035c dhanavantaṃ hi mitrāṇi bhajante cāśrayanti ca
05,133.036a skhalitārthaṃ punas tāta saṃtyajanty api bāndhavāḥ
05,133.036c apy asminn āśrayante ca jugupsanti ca tādṛśam
05,133.037a śatruṃ kṛtvā yaḥ sahāyaṃ viśvāsam upagacchati
05,133.037c ataḥ saṃbhāvyam evaitad yad rājyaṃ prāpnuyād iti
05,134.001 mātovāca
05,134.001a naiva rājñā daraḥ kāryo jātu kasyāṃ cid āpadi
05,134.001c atha ced api dīrṇaḥ syān naiva varteta dīrṇavat
05,134.002a dīrṇaṃ hi dṛṣṭvā rājānaṃ sarvam evānudīryate
05,134.002c rāṣṭraṃ balam amātyāś ca pṛthak kurvanti te matim
05,134.003a śatrūn eke prapadyante prajahaty apare punaḥ
05,134.003c anv eke prajihīrṣanti ye purastād vimānitāḥ
05,134.004a ya evātyantasuhṛdas ta enaṃ paryupāsate
05,134.004c aśaktayaḥ svastikāmā baddhavatsā iḍā iva
05,134.004e śocantam anuśocanti pratītān iva bāndhavān
05,134.005a api te pūjitāḥ pūrvam api te suhṛdo matāḥ
05,134.005c ye rāṣṭram abhimanyante rājño vyasanam īyuṣaḥ
05,134.005e mā dīdaras tvaṃ suhṛdo mā tvāṃ dīrṇaṃ prahāsiṣuḥ
05,134.006a prabhāvaṃ pauruṣaṃ buddhiṃ jijñāsantyā mayā tava
05,134.006c ullapantyā samāśvāsaṃ balavān iva durbalam
05,134.007a yady etat saṃvijānāsi yadi samyag bravīmy aham
05,134.007c kṛtvāsaumyam ivātmānaṃ jayāyottiṣṭha saṃjaya
05,134.008a asti naḥ kośanicayo mahān aviditas tava
05,134.008c tam ahaṃ veda nānyas tam upasaṃpādayāmi te
05,134.009a santi naikaśatā bhūyaḥ suhṛdas tava saṃjaya
05,134.009c sukhaduḥkhasahā vīra śatārhā anivartinaḥ
05,134.010a tādṛśā hi sahāyā vai puruṣasya bubhūṣataḥ
05,134.010c īṣad ujjihataḥ kiṃ cit sacivāḥ śatrukarśanāḥ
05,134.011 putra uvāca
05,134.011a kasya tv īdṛśakaṃ vākyaṃ śrutvāpi svalpacetasaḥ
05,134.011c tamo na vyapahanyeta sucitrārthapadākṣaram
05,134.012a udake dhūr iyaṃ dhāryā sartavyaṃ pravaṇe mayā
05,134.012c yasya me bhavatī netrī bhaviṣyad bhūtadarśinī
05,134.013a ahaṃ hi vacanaṃ tvattaḥ śuśrūṣur aparāparam
05,134.013c kiṃ cit kiṃ cit prativadaṃs tūṣṇīm āsaṃ muhur muhuḥ
05,134.014a atṛpyann amṛtasyeva kṛcchrāl labdhasya bāndhavāt
05,134.014c udyacchāmy eṣa śatrūṇāṃ niyamāya jayāya ca
05,134.015 kunty uvāca
05,134.015a sadaśva iva sa kṣiptaḥ praṇunno vākyasāyakaiḥ
05,134.015c tac cakāra tathā sarvaṃ yathāvad anuśāsanam
05,134.016a idam uddharṣaṇaṃ bhīmaṃ tejovardhanam uttamam
05,134.016c rājānaṃ śrāvayen mantrī sīdantaṃ śatrupīḍitam
05,134.017a jayo nāmetihāso 'yaṃ śrotavyo vijigīṣuṇā
05,134.017c mahīṃ vijayate kṣipraṃ śrutvā śatrūṃś ca mardati
05,134.018a idaṃ puṃsavanaṃ caiva vīrājananam eva ca
05,134.018c abhīkṣṇaṃ garbhiṇī śrutvā dhruvaṃ vīraṃ prajāyate
05,134.019a vidyāśūraṃ tapaḥśūraṃ damaśūraṃ tapasvinam
05,134.019c brāhmyā śriyā dīpyamānaṃ sādhuvādena saṃmatam
05,134.020a arciṣmantaṃ balopetaṃ mahābhāgaṃ mahāratham
05,134.020c dhṛṣṭavantam anādhṛṣyaṃ jetāram aparājitam
05,134.021a niyantāram asādhūnāṃ goptāraṃ dharmacāriṇām
05,134.021c tadarthaṃ kṣatriyā sūte vīraṃ satyaparākramam
05,134.021d*0514_01 iti śrutvā vaco mātuḥ saṃjayaḥ śatrubhiḥ saha
05,134.021d*0514_02 kṛtavān saṃyugaṃ kṛṣṇa jayaṃ ca prāptavān dhruvam
05,135.001 kunty uvāca
05,135.001a arjunaṃ keśava brūyās tvayi jāte sma sūtake
05,135.001c upopaviṣṭā nārībhir āśrame parivāritā
05,135.002a athāntarikṣe vāg āsīd divyarūpā manoramā
05,135.002c sahasrākṣasamaḥ kunti bhaviṣyaty eṣa te sutaḥ
05,135.003a eṣa jeṣyati saṃgrāme kurūn sarvān samāgatān
05,135.003c bhīmasenadvitīyaś ca lokam udvartayiṣyati
05,135.004a putras te pṛthivīṃ jetā yaśaś cāsya divaspṛśam
05,135.004c hatvā kurūn grāmajanye vāsudevasahāyavān
05,135.005a pitryam aṃśaṃ pranaṣṭaṃ ca punar apy uddhariṣyati
05,135.005c bhrātṛbhiḥ sahitaḥ śrīmāṃs trīn medhān āhariṣyati
05,135.005d*0515_01 tathā cares tvaṃ śvetāśva yathā vāg abhyabhāṣata
05,135.006a taṃ satyasaṃdhaṃ bībhatsuṃ savyasācinam acyuta
05,135.006c yathāham evaṃ jānāmi balavantaṃ durāsadam
05,135.006e tathā tad astu dāśārha yathā vāg abhyabhāṣata
05,135.007a dharmaś ced asti vārṣṇeya tathā satyaṃ bhaviṣyati
05,135.007c tvaṃ cāpi tat tathā kṛṣṇa sarvaṃ saṃpādayiṣyasi
05,135.008a nāhaṃ tad abhyasūyāmi yathā vāg abhyabhāṣata
05,135.008c namo dharmāya mahate dharmo dhārayati prajāḥ
05,135.009a etad dhanaṃjayo vācyo nityodyukto vṛkodaraḥ
05,135.009c yadarthaṃ kṣatriyā sūte tasya kālo 'yam āgataḥ
05,135.009e na hi vairaṃ samāsādya sīdanti puruṣarṣabhāḥ
05,135.010a viditā te sadā buddhir bhīmasya na sa śāmyati
05,135.010c yāvadantaṃ na kurute śatrūṇāṃ śatrukarśanaḥ
05,135.010d*0516_01 tāvad eva mahābāhur niśāsu na sukhaṃ labhet
05,135.011a sarvadharmaviśeṣajñāṃ snuṣāṃ pāṇḍor mahātmanaḥ
05,135.011c brūyā mādhava kalyāṇīṃ kṛṣṇāṃ kṛṣṇa yaśasvinīm
05,135.012a yuktam etan mahābhāge kule jāte yaśasvini
05,135.012c yan me putreṣu sarveṣu yathāvat tvam avartithāḥ
05,135.013a mādrīputrau ca vaktavyau kṣatradharmaratāv ubhau
05,135.013b*0517_01 vikramādhigatā hy arthāḥ kṣatradharmaratāv ubhau
05,135.013c vikrameṇārjitān bhogān vṛṇītaṃ jīvitād api
05,135.014a vikramādhigatā hy arthāḥ kṣatradharmeṇa jīvataḥ
05,135.014c mano manuṣyasya sadā prīṇanti puruṣottama
05,135.015a yac ca vaḥ prekṣamāṇānāṃ sarvadharmopacāyinī
05,135.015c pāñcālī paruṣāṇy uktā ko nu tat kṣantum arhati
05,135.016a na rājyaharaṇaṃ duḥkhaṃ dyūte cāpi parājayaḥ
05,135.016c pravrājanaṃ sutānāṃ vā na me tad duḥkhakāraṇam
05,135.016d*0518_01 sarvadharmaviśeṣajñāṃ kule jātāṃ yaśasvinīm
05,135.017a yat tu sā bṛhatī śyāmā sabhāyāṃ rudatī tadā
05,135.017c aśrauṣīt paruṣā vācas tan me duḥkhataraṃ matam
05,135.018a strīdharmiṇī varārohā kṣatradharmaratā sadā
05,135.018c nādhyagacchat tadā nāthaṃ kṛṣṇā nāthavatī satī
05,135.019a taṃ vai brūhi mahābāho sarvaśastrabhṛtāṃ varam
05,135.019c arjunaṃ puruṣavyāghraṃ draupadyāḥ padavīṃ cara
05,135.020a viditau hi tavātyantaṃ kruddhāv iva yamāntakau
05,135.020c bhīmārjunau nayetāṃ hi devān api parāṃ gatim
05,135.021a tayoś caitad avajñānaṃ yat sā kṛṣṇā sabhāgatā
05,135.021c duḥśāsanaś ca yad bhīmaṃ kaṭukāny abhyabhāṣata
05,135.021e paśyatāṃ kuruvīrāṇāṃ tac ca saṃsmārayeḥ punaḥ
05,135.022a pāṇḍavān kuśalaṃ pṛccheḥ saputrān kṛṣṇayā saha
05,135.022c māṃ ca kuśalinīṃ brūyās teṣu bhūyo janārdana
05,135.022e ariṣṭaṃ gaccha panthānaṃ putrān me paripālaya
05,135.023 vaiśaṃpāyana uvāca
05,135.023a abhivādyātha tāṃ kṛṣṇaḥ kṛtvā cābhipradakṣiṇam
05,135.023c niścakrāma mahābāhuḥ siṃhakhelagatis tataḥ
05,135.024a tato visarjayām āsa bhīṣmādīn kurupuṃgavān
05,135.024c āropya ca rathe karṇaṃ prāyāt sātyakinā saha
05,135.025a tataḥ prayāte dāśārhe kuravaḥ saṃgatā mithaḥ
05,135.025c jajalpur mahad āścaryaṃ keśave paramādbhutam
05,135.026a pramūḍhā pṛthivī sarvā mṛtyupāśasitā kṛtā
05,135.026c duryodhanasya bāliśyān naitad astīti cābruvan
05,135.027a tato niryāya nagarāt prayayau puruṣottamaḥ
05,135.027c mantrayām āsa ca tadā karṇena suciraṃ saha
05,135.028a visarjayitvā rādheyaṃ sarvayādavanandanaḥ
05,135.028b*0519_01 aśvatthāmānam āhūya mantrayitvā punaḥ punaḥ
05,135.028c tato javena mahatā tūrṇam aśvān acodayat
05,135.029a te pibanta ivākāśaṃ dārukeṇa pracoditāḥ
05,135.029c hayā jagmur mahāvegā manomārutaraṃhasaḥ
05,135.030a te vyatītya tam adhvānaṃ kṣipraṃ śyenā ivāśugāḥ
05,135.030c uccaiḥ sūryam upaplavyaṃ śārṅgadhanvānam āvahan
05,136.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,136.001a kuntyās tu vacanaṃ śrutvā bhīṣmadroṇau mahārathau
05,136.001c duryodhanam idaṃ vākyam ūcatuḥ śāsanātigam
05,136.002a śrutaṃ te puruṣavyāghra kuntyāḥ kṛṣṇasya saṃnidhau
05,136.002c vākyam arthavad avyagram uktaṃ dharmyam anuttamam
05,136.003a tat kariṣyanti kaunteyā vāsudevasya saṃmatam
05,136.003c na hi te jātu śāmyerann ṛte rājyena kaurava
05,136.004a kleśitā hi tvayā pārthā dharmapāśasitās tadā
05,136.004c sabhāyāṃ draupadī caiva taiś ca tan marṣitaṃ tava
05,136.005a kṛtāstraṃ hy arjunaṃ prāpya bhīmaṃ ca kṛtaniśramam
05,136.005c gāṇḍīvaṃ ceṣudhī caiva rathaṃ ca dhvajam eva ca
05,136.005d*0520_01 nakulaṃ sahadevaṃ ca balavīryasamanvitau
05,136.005e sahāyaṃ vāsudevaṃ ca na kṣaṃsyati yudhiṣṭhiraḥ
05,136.006a pratyakṣaṃ te mahābāho yathā pārthena dhīmatā
05,136.006c virāṭanagare pūrvaṃ sarve sma yudhi nirjitāḥ
05,136.007a dānavān ghorakarmāṇo nivātakavacān yudhi
05,136.007c raudram astraṃ samādhāya dagdhavān astravahninā
05,136.008a karṇaprabhṛtayaś ceme tvaṃ cāpi kavacī rathī
05,136.008c mokṣitā ghoṣayātrāyāṃ paryāptaṃ tan nidarśanam
05,136.009a praśāmya bharataśreṣṭha bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaiḥ
05,136.009c rakṣemāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ mṛtyor daṃṣṭrāntaraṃ gatām
05,136.010a jyeṣṭho bhrātā dharmaśīlo vatsalaḥ ślakṣṇavāk śuciḥ
05,136.010c taṃ gaccha puruṣavyāghraṃ vyapanīyeha kilbiṣam
05,136.011a dṛṣṭaś cet tvaṃ pāṇḍavena vyapanītaśarāsanaḥ
05,136.011c prasannabhrukuṭiḥ śrīmān kṛtā śāntiḥ kulasya naḥ
05,136.012a tam abhyetya sahāmātyaḥ pariṣvajya nṛpātmajam
05,136.012c abhivādaya rājānaṃ yathāpūrvam ariṃdama
05,136.013a abhivādayamānaṃ tvāṃ pāṇibhyāṃ bhīmapūrvajaḥ
05,136.013c pratigṛhṇātu sauhārdāt kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
05,136.014a siṃhaskandhorubāhus tvāṃ vṛttāyatamahābhujaḥ
05,136.014c pariṣvajatu bāhubhyāṃ bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ
05,136.015a siṃhagrīvo guḍākeśas tatas tvāṃ puṣkarekṣaṇaḥ
05,136.015c abhivādayatāṃ pārthaḥ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
05,136.016a āśvineyau naravyāghrau rūpeṇāpratimau bhuvi
05,136.016c tau ca tvāṃ guruvat premṇā pūjayā pratyudīyatām
05,136.017a muñcantv ānandajāśrūṇi dāśārhapramukhā nṛpāḥ
05,136.017c saṃgaccha bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ mānaṃ saṃtyajya pārthiva
05,136.018a praśādhi pṛthivīṃ kṛtsnāṃ tatas taṃ bhrātṛbhiḥ saha
05,136.018c samāliṅgya ca harṣeṇa nṛpā yāntu parasparam
05,136.019a alaṃ yuddhena rājendra suhṛdāṃ śṛṇu kāraṇam
05,136.019c dhruvaṃ vināśo yuddhe hi kṣatriyāṇāṃ pradṛśyate
05,136.020a jyotīṃṣi pratikūlāni dāruṇā mṛgapakṣiṇaḥ
05,136.020c utpātā vividhā vīra dṛśyante kṣatranāśanāḥ
05,136.021a viśeṣata ihāsmākaṃ nimittāni vināśane
05,136.021c ulkābhir hi pradīptābhir vadhyate pṛtanā tava
05,136.022a vāhanāny aprahṛṣṭāni rudantīva viśāṃ pate
05,136.022c gṛdhrās te paryupāsante sainyāni ca samantataḥ
05,136.023a nagaraṃ na yathāpūrvaṃ tathā rājaniveśanam
05,136.023c śivāś cāśivanirghoṣā dīptāṃ sevanti vai diśam
05,136.024a kuru vākyaṃ pitur mātur asmākaṃ ca hitaiṣiṇām
05,136.024c tvayy āyatto mahābāho śamo vyāyāma eva ca
05,136.025a na cet kariṣyasi vacaḥ suhṛdām arikarśana
05,136.025c tapsyase vāhinīṃ dṛṣṭvā pārthabāṇaprapīḍitām
05,136.026a bhīmasya ca mahānādaṃ nadataḥ śuṣmiṇo raṇe
05,136.026c śrutvā smartāsi me vākyaṃ gāṇḍīvasya ca nisvanam
05,136.026e yady etad apasavyaṃ te bhaviṣyati vaco mama
05,137.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,137.001a evam uktas tu vimanās tiryagdṛṣṭir adhomukhaḥ
05,137.001c saṃhatya ca bhruvor madhyaṃ na kiṃ cid vyājahāra ha
05,137.002a taṃ vai vimanasaṃ dṛṣṭvā saṃprekṣyānyonyam antikāt
05,137.002c punar evottaraṃ vākyam uktavantau nararṣabhau
05,137.003 bhīṣma uvāca
05,137.003a śuśrūṣum anasūyaṃ ca brahmaṇyaṃ satyasaṃgaram
05,137.003c pratiyotsyāmahe pārtham ato duḥkhataraṃ nu kim
05,137.004 droṇa uvāca
05,137.004a aśvatthāmni yathā putre bhūyo mama dhanaṃjaye
05,137.004c bahumānaḥ paro rājan saṃnatiś ca kapidhvaje
05,137.005a taṃ cet putrāt priyataraṃ pratiyotsye dhanaṃjayam
05,137.005c kṣatradharmam anuṣṭhāya dhig astu kṣatrajīvikām
05,137.006a yasya loke samo nāsti kaś cid anyo dhanurdharaḥ
05,137.006c matprasādāt sa bībhatsuḥ śreyān anyair dhanurdharaiḥ
05,137.007a mitradhrug duṣṭabhāvaś ca nāstiko 'thānṛjuḥ śaṭhaḥ
05,137.007c na satsu labhate pūjāṃ yajñe mūrkha ivāgataḥ
05,137.008a vāryamāṇo 'pi pāpebhyaḥ pāpātmā pāpam icchati
05,137.008c codyamāno 'pi pāpena śubhātmā śubham icchati
05,137.009a mithyopacaritā hy ete vartamānā hy anu priye
05,137.009c ahitatvāya kalpante doṣā bharatasattama
05,137.010a tvam uktaḥ kuruvṛddhena mayā ca vidureṇa ca
05,137.010c vāsudevena ca tathā śreyo naivābhipadyase
05,137.011a asti me balam ity eva sahasā tvaṃ titīrṣasi
05,137.011c sagrāhanakramakaraṃ gaṅgāvegam ivoṣṇage
05,137.012a vāsa eva yathā hi tvaṃ prāvṛṇvāno 'dya manyase
05,137.012c srajaṃ tyaktām iva prāpya lobhād yaudhiṣṭhirīṃ śriyam
05,137.013a draupadīsahitaṃ pārthaṃ sāyudhair bhrātṛbhir vṛtam
05,137.013c vanastham api rājyasthaḥ pāṇḍavaṃ ko 'tijīvati
05,137.014a nideśe yasya rājānaḥ sarve tiṣṭhanti kiṃkarāḥ
05,137.014c tam ailavilam āsādya dharmarājo vyarājata
05,137.015a kuberasadanaṃ prāpya tato ratnāny avāpya ca
05,137.015c sphītam ākramya te rāṣṭraṃ rājyam icchanti pāṇḍavāḥ
05,137.016a dattaṃ hutam adhītaṃ ca brāhmaṇās tarpitā dhanaiḥ
05,137.016c āvayor gatam āyuś ca kṛtakṛtyau ca viddhi nau
05,137.017a tvaṃ tu hitvā sukhaṃ rājyaṃ mitrāṇi ca dhanāni ca
05,137.017c vigrahaṃ pāṇḍavaiḥ kṛtvā mahad vyasanam āpsyasi
05,137.018a draupadī yasya cāśāste vijayaṃ satyavādinī
05,137.018c tapoghoravratā devī na tvaṃ jeṣyasi pāṇḍavam
05,137.019a mantrī janārdano yasya bhrātā yasya dhanaṃjayaḥ
05,137.019c sarvaśastrabhṛtāṃ śreṣṭhaṃ kathaṃ jeṣyasi pāṇḍavam
05,137.020a sahāyā brāhmaṇā yasya dhṛtimanto jitendriyāḥ
05,137.020c tam ugratapasaṃ vīraṃ kathaṃ jeṣyasi pāṇḍavam
05,137.021a punar uktaṃ ca vakṣyāmi yat kāryaṃ bhūtim icchatā
05,137.021c suhṛdā majjamāneṣu suhṛtsu vyasanārṇave
05,137.022a alaṃ yuddhena tair vīraiḥ śāmya tvaṃ kuruvṛddhaye
05,137.022c mā gamaḥ sasutāmātyaḥ sabalaś ca parābhavam
05,138.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,138.001a rājaputraiḥ parivṛtas tathāmātyaiś ca saṃjaya
05,138.001c upāropya rathe karṇaṃ niryāto madhusūdanaḥ
05,138.002a kim abravīd rathopasthe rādheyaṃ paravīrahā
05,138.002c kāni sāntvāni govindaḥ sūtaputre prayuktavān
05,138.003a oghameghasvanaḥ kāle yat kṛṣṇaḥ karṇam abravīt
05,138.003c mṛdu vā yadi vā tīkṣṇaṃ tan mamācakṣva saṃjaya
05,138.004 saṃjaya uvāca
05,138.004a ānupūrvyeṇa vākyāni ślakṣṇāni ca mṛdūni ca
05,138.004c priyāṇi dharmayuktāni satyāni ca hitāni ca
05,138.005a hṛdayagrahaṇīyāni rādheyaṃ madhusūdanaḥ
05,138.005c yāny abravīd ameyātmā tāni me śṛṇu bhārata
05,138.006 vāsudeva uvāca
05,138.006a upāsitās te rādheya brāhmaṇā vedapāragāḥ
05,138.006c tattvārthaṃ paripṛṣṭāś ca niyatenānasūyayā
05,138.007a tvam eva karṇa jānāsi vedavādān sanātanān
05,138.007c tvaṃ hy eva dharmaśāstreṣu sūkṣmeṣu pariniṣṭhitaḥ
05,138.008a kānīnaś ca sahoḍhaś ca kanyāyāṃ yaś ca jāyate
05,138.008c voḍhāraṃ pitaraṃ tasya prāhuḥ śāstravido janāḥ
05,138.009a so 'si karṇa tathā jātaḥ pāṇḍoḥ putro 'si dharmataḥ
05,138.009c nigrahād dharmaśāstrāṇām ehi rājā bhaviṣyasi
05,138.010a pitṛpakṣe hi te pārthā mātṛpakṣe ca vṛṣṇayaḥ
05,138.010c dvau pakṣāv abhijānīhi tvam etau puruṣarṣabha
05,138.011a mayā sārdham ito yātam adya tvāṃ tāta pāṇḍavāḥ
05,138.011c abhijānantu kaunteyaṃ pūrvajātaṃ yudhiṣṭhirāt
05,138.012a pādau tava grahīṣyanti bhrātaraḥ pañca pāṇḍavāḥ
05,138.012c draupadeyās tathā pañca saubhadraś cāparājitaḥ
05,138.013a rājāno rājaputrāś ca pāṇḍavārthe samāgatāḥ
05,138.013c pādau tava grahīṣyanti sarve cāndhakavṛṣṇayaḥ
05,138.014a hiraṇmayāṃś ca te kumbhān rājatān pārthivāṃs tathā
05,138.014c oṣadhyaḥ sarvabījāni sarvaratnāni vīrudhaḥ
05,138.015a rājanyā rājakanyāś cāpy ānayantv abhiṣecanam
05,138.015c ṣaṣṭhe ca tvāṃ tathā kāle draupady upagamiṣyati
05,138.015d*0521_01 agniṃ juhotu vai dhaumyaḥ saṃśitātmā dvijottamaḥ
05,138.016a adya tvām abhiṣiñcantu cāturvaidyā dvijātayaḥ
05,138.016c purohitaḥ pāṇḍavānāṃ vyāghracarmaṇy avasthitam
05,138.017a tathaiva bhrātaraḥ pañca pāṇḍavāḥ puruṣarṣabhāḥ
05,138.017c draupadeyās tathā pañca pāñcālāś cedayas tathā
05,138.018a ahaṃ ca tvābhiṣekṣyāmi rājānaṃ pṛthivīpatim
05,138.018c yuvarājo 'stu te rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
05,138.019a gṛhītvā vyajanaṃ śvetaṃ dharmātmā saṃśitavrataḥ
05,138.019c upānvārohatu rathaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
05,138.020a chatraṃ ca te mahac chvetaṃ bhīmaseno mahābalaḥ
05,138.020c abhiṣiktasya kaunteya kaunteyo dhārayiṣyati
05,138.021a kiṅkiṇīśatanirghoṣaṃ vaiyāghraparivāraṇam
05,138.021c rathaṃ śvetahayair yuktam arjuno vāhayiṣyati
05,138.022a abhimanyuś ca te nityaṃ pratyāsanno bhaviṣyati
05,138.022c nakulaḥ sahadevaś ca draupadeyāś ca pañca ye
05,138.023a pāñcālās tvānuyāsyanti śikhaṇḍī ca mahārathaḥ
05,138.023c ahaṃ ca tvānuyāsyāmi sarve cāndhakavṛṣṇayaḥ
05,138.023e dāśārhāḥ parivārās te dāśārṇāś ca viśāṃ pate
05,138.024a bhuṅkṣva rājyaṃ mahābāho bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaiḥ
05,138.024b*0522_01 āroha tu rathaṃ pārthair bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaiḥ
05,138.024c japair homaiś ca saṃyukto maṅgalaiś ca pṛthagvidhaiḥ
05,138.025a purogamāś ca te santu draviḍāḥ saha kuntalaiḥ
05,138.025c āndhrās tālacarāś caiva cūcupā veṇupās tathā
05,138.026a stuvantu tvādya bahuśaḥ stutibhiḥ sūtamāgadhāḥ
05,138.026c vijayaṃ vasuṣeṇasya ghoṣayantu ca pāṇḍavāḥ
05,138.027a sa tvaṃ parivṛtaḥ pārthair nakṣatrair iva candramāḥ
05,138.027c praśādhi rājyaṃ kaunteya kuntīṃ ca pratinandaya
05,138.028a mitrāṇi te prahṛṣyantu vyathantu ripavas tathā
05,138.028c saubhrātraṃ caiva te 'dyāstu bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaiḥ
05,139.001 karṇa uvāca
05,139.001a asaṃśayaṃ sauhṛdān me praṇayāc cāttha keśava
05,139.001c sakhyena caiva vārṣṇeya śreyaskāmatayaiva ca
05,139.002a sarvaṃ caivābhijānāmi pāṇḍoḥ putro 'smi dharmataḥ
05,139.002c nigrahād dharmaśāstrāṇāṃ yathā tvaṃ kṛṣṇa manyase
05,139.003a kanyā garbhaṃ samādhatta bhāskarān māṃ janārdana
05,139.003c ādityavacanāc caiva jātaṃ māṃ sā vyasarjayat
05,139.004a so 'smi kṛṣṇa tathā jātaḥ pāṇḍoḥ putro 'smi dharmataḥ
05,139.004c kuntyā tv aham apākīrṇo yathā na kuśalaṃ tathā
05,139.005a sūto hi mām adhiratho dṛṣṭvaiva anayad gṛhān
05,139.005c rādhāyāś caiva māṃ prādāt sauhārdān madhusūdana
05,139.006a matsnehāc caiva rādhāyāḥ sadyaḥ kṣīram avātarat
05,139.006c sā me mūtraṃ purīṣaṃ ca pratijagrāha mādhava
05,139.007a tasyāḥ piṇḍavyapanayaṃ kuryād asmadvidhaḥ katham
05,139.007c dharmavid dharmaśāstrāṇāṃ śravaṇe satataṃ rataḥ
05,139.008a tathā mām abhijānāti sūtaś cādhirathaḥ sutam
05,139.008c pitaraṃ cābhijānāmi tam ahaṃ sauhṛdāt sadā
05,139.009a sa hi me jātakarmādi kārayām āsa mādhava
05,139.009c śāstradṛṣṭena vidhinā putraprītyā janārdana
05,139.010a nāma me vasuṣeṇeti kārayām āsa vai dvijaiḥ
05,139.010c bhāryāś coḍhā mama prāpte yauvane tena keśava
05,139.011a tāsu putrāś ca pautrāś ca mama jātā janārdana
05,139.011c tāsu me hṛdayaṃ kṛṣṇa saṃjātaṃ kāmabandhanam
05,139.012a na pṛthivyā sakalayā na suvarṇasya rāśibhiḥ
05,139.012c harṣād bhayād vā govinda anṛtaṃ vaktum utsahe
05,139.013a dhṛtarāṣṭrakule kṛṣṇa duryodhanasamāśrayāt
05,139.013c mayā trayodaśa samā bhuktaṃ rājyam akaṇṭakam
05,139.014a iṣṭaṃ ca bahubhir yajñaiḥ saha sūtair mayāsakṛt
05,139.014c āvāhāś ca vivāhāś ca saha sūtaiḥ kṛtā mayā
05,139.015a māṃ ca kṛṣṇa samāśritya kṛtaḥ śastrasamudyamaḥ
05,139.015c duryodhanena vārṣṇeya vigrahaś cāpi pāṇḍavaiḥ
05,139.016a tasmād raṇe dvairathe māṃ pratyudyātāram acyuta
05,139.016c vṛtavān paramaṃ hṛṣṭaḥ pratīpaṃ savyasācinaḥ
05,139.017a vadhād bandhād bhayād vāpi lobhād vāpi janārdana
05,139.017c anṛtaṃ notsahe kartuṃ dhārtarāṣṭrasya dhīmataḥ
05,139.018a yadi hy adya na gaccheyaṃ dvairathaṃ savyasācinā
05,139.018c akīrtiḥ syād dhṛṣīkeśa mama pārthasya cobhayoḥ
05,139.019a asaṃśayaṃ hitārthāya brūyās tvaṃ madhusūdana
05,139.019c sarvaṃ ca pāṇḍavāḥ kuryus tvadvaśitvān na saṃśayaḥ
05,139.020a mantrasya niyamaṃ kuryās tvam atra puruṣottama
05,139.020c etad atra hitaṃ manye sarvayādavanandana
05,139.021a yadi jānāti māṃ rājā dharmātmā saṃśitavrataḥ
05,139.021c kuntyāḥ prathamajaṃ putraṃ na sa rājyaṃ grahīṣyati
05,139.022a prāpya cāpi mahad rājyaṃ tad ahaṃ madhusūdana
05,139.022c sphītaṃ duryodhanāyaiva saṃpradadyām ariṃdama
05,139.023a sa eva rājā dharmātmā śāśvato 'stu yudhiṣṭhiraḥ
05,139.023c netā yasya hṛṣīkeśo yoddhā yasya dhanaṃjayaḥ
05,139.024a pṛthivī tasya rāṣṭraṃ ca yasya bhīmo mahārathaḥ
05,139.024c nakulaḥ sahadevaś ca draupadeyāś ca mādhava
05,139.024d*0523_01 dhṛṣṭadyumnaś ca pāñcālyaḥ sātyakiś ca mahārathaḥ
05,139.025a uttamaujā yudhāmanyuḥ satyadharmā ca somakiḥ
05,139.025c caidyaś ca cekitānaś ca śikhaṇḍī cāparājitaḥ
05,139.026a indragopakavarṇāś ca kekayā bhrātaras tathā
05,139.026c indrāyudhasavarṇaś ca kuntibhojo mahārathaḥ
05,139.027a mātulo bhīmasenasya senajic ca mahārathaḥ
05,139.027c śaṅkhaḥ putro virāṭasya nidhis tvaṃ ca janārdana
05,139.028a mahān ayaṃ kṛṣṇa kṛtaḥ kṣatrasya samudānayaḥ
05,139.028c rājyaṃ prāptam idaṃ dīptaṃ prathitaṃ sarvarājasu
05,139.029a dhārtarāṣṭrasya vārṣṇeya śastrayajño bhaviṣyati
05,139.029c asya yajñasya vettā tvaṃ bhaviṣyasi janārdana
05,139.029e ādhvaryavaṃ ca te kṛṣṇa kratāv asmin bhaviṣyati
05,139.030a hotā caivātra bībhatsuḥ saṃnaddhaḥ sa kapidhvajaḥ
05,139.030c gāṇḍīvaṃ sruk tathājyaṃ ca vīryaṃ puṃsāṃ bhaviṣyati
05,139.031a aindraṃ pāśupataṃ brāhmaṃ sthūṇākarṇaṃ ca mādhava
05,139.031c mantrās tatra bhaviṣyanti prayuktāḥ savyasācinā
05,139.032a anuyātaś ca pitaram adhiko vā parākrame
05,139.032c grāvastotraṃ sa saubhadraḥ samyak tatra kariṣyati
05,139.033a udgātātra punar bhīmaḥ prastotā sumahābalaḥ
05,139.033c vinadan sa naravyāghro nāgānīkāntakṛd raṇe
05,139.034a sa caiva tatra dharmātmā śaśvad rājā yudhiṣṭhiraḥ
05,139.034c japair homaiś ca saṃyukto brahmatvaṃ kārayiṣyati
05,139.035a śaṅkhaśabdāḥ samurajā bheryaś ca madhusūdana
05,139.035c utkṛṣṭasiṃhanādāś ca subrahmaṇyo bhaviṣyati
05,139.036a nakulaḥ sahadevaś ca mādrīputrau yaśasvinau
05,139.036c śāmitraṃ tau mahāvīryau samyak tatra kariṣyataḥ
05,139.036d*0524_01 rathadhvajāś ca kalpante yūpāś ca vitate kratau
05,139.036d*0525_01 maitrāvaruṇa āgnīdhrau mahāvīryau bhaviṣyataḥ
05,139.037a kalmāṣadaṇḍā govinda vimalā rathaśaktayaḥ
05,139.037c yūpāḥ samupakalpantām asmin yajñe janārdana
05,139.038a karṇinālīkanārācā vatsadantopabṛṃhaṇāḥ
05,139.038c tomarāḥ somakalaśāḥ pavitrāṇi dhanūṃṣi ca
05,139.039a asayo 'tra kapālāni puroḍāśāḥ śirāṃsi ca
05,139.039c havis tu rudhiraṃ kṛṣṇa asmin yajñe bhaviṣyati
05,139.040a idhmāḥ paridhayaś caiva śaktyo 'tha vimalā gadāḥ
05,139.040c sadasyā droṇaśiṣyāś ca kṛpasya ca śaradvataḥ
05,139.041a iṣavo 'tra paristomā muktā gāṇḍīvadhanvanā
05,139.041c mahārathaprayuktāś ca droṇadrauṇipracoditāḥ
05,139.042a prātiprasthānikaṃ karma sātyakiḥ sa kariṣyati
05,139.042c dīkṣito dhārtarāṣṭro 'tra patnī cāsya mahācamūḥ
05,139.043a ghaṭotkaco 'tra śāmitraṃ kariṣyati mahābalaḥ
05,139.043c atirātre mahābāho vitate yajñakarmaṇi
05,139.044a dakṣiṇā tv asya yajñasya dhṛṣṭadyumnaḥ pratāpavān
05,139.044c vaitāne karmaṇi tate jāto yaḥ kṛṣṇa pāvakāt
05,139.045a yad abruvam ahaṃ kṛṣṇa kaṭukāni sma pāṇḍavān
05,139.045c priyārthaṃ dhārtarāṣṭrasya tena tapye 'dya karmaṇā
05,139.046a yadā drakṣyasi māṃ kṛṣṇa nihataṃ savyasācinā
05,139.046c punaś citis tadā cāsya yajñasyātha bhaviṣyati
05,139.047a duḥśāsanasya rudhiraṃ yadā pāsyati pāṇḍavaḥ
05,139.047c ānardaṃ nardataḥ samyak tadā sutyaṃ bhaviṣyati
05,139.048a yadā droṇaṃ ca bhīṣmaṃ ca pāñcālyau pātayiṣyataḥ
05,139.048c tadā yajñāvasānaṃ tad bhaviṣyati janārdana
05,139.049a duryodhanaṃ yadā hantā bhīmaseno mahābalaḥ
05,139.049c tadā samāpsyate yajño dhārtarāṣṭrasya mādhava
05,139.050a snuṣāś ca prasnuṣāś caiva dhṛtarāṣṭrasya saṃgatāḥ
05,139.050c hateśvarā hatasutā hatanāthāś ca keśava
05,139.051a gāndhāryā saha rodantyaḥ śvagṛdhrakurarākule
05,139.051c sa yajñe 'sminn avabhṛtho bhaviṣyati janārdana
05,139.052a vidyāvṛddhā vayovṛddhāḥ kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabha
05,139.052c vṛthāmṛtyuṃ na kurvīraṃs tvatkṛte madhusūdana
05,139.053a śastreṇa nidhanaṃ gacchet samṛddhaṃ kṣatramaṇḍalam
05,139.053c kurukṣetre puṇyatame trailokyasyāpi keśava
05,139.054a tad atra puṇḍarīkākṣa vidhatsva yad abhīpsitam
05,139.054c yathā kārtsnyena vārṣṇeya kṣatraṃ svargam avāpnuyāt
05,139.055a yāvat sthāsyanti girayaḥ saritaś ca janārdana
05,139.055c tāvat kīrtibhavaḥ śabdaḥ śāśvato 'yaṃ bhaviṣyati
05,139.056a brāhmaṇāḥ kathayiṣyanti mahābhāratam āhavam
05,139.056c samāgameṣu vārṣṇeya kṣatriyāṇāṃ yaśodharam
05,139.056d*0526_01 teṣām āyuś ca putrāś ca dhanaṃ caiva bhaviṣyati
05,139.056d*0526_02 śṛṇvatāṃ cāpi martyānāṃ svargasthānaṃ bhaviṣyati
05,139.057a samupānaya kaunteyaṃ yuddhāya mama keśava
05,139.057c mantrasaṃvaraṇaṃ kurvan nityam eva paraṃtapa
05,140.001 saṃjaya uvāca
05,140.001a karṇasya vacanaṃ śrutvā keśavaḥ paravīrahā
05,140.001c uvāca prahasan vākyaṃ smitapūrvam idaṃ tadā
05,140.002a api tvāṃ na tapet karṇa rājyalābhopapādanā
05,140.002c mayā dattāṃ hi pṛthivīṃ na praśāsitum icchasi
05,140.003a dhruvo jayaḥ pāṇḍavānām itīdaṃ; na saṃśayaḥ kaś cana vidyate 'tra
05,140.003c jayadhvajo dṛśyate pāṇḍavasya; samucchrito vānararāja ugraḥ
05,140.004a divyā māyā vihitā bhauvanena; samucchritā indraketuprakāśā
05,140.004c divyāni bhūtāni bhayāvahāni; dṛśyanti caivātra bhayānakāni
05,140.005a na sajjate śailavanaspatibhya; ūrdhvaṃ tiryag yojanamātrarūpaḥ
05,140.005c śrīmān dhvajaḥ karṇa dhanaṃjayasya; samucchritaḥ pāvakatulyarūpaḥ
05,140.006a yadā drakṣyasi saṃgrāme śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim
05,140.006c aindram astraṃ vikurvāṇam ubhe caivāgnimārute
05,140.007a gāṇḍīvasya ca nirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ
05,140.007c na tadā bhavitā tretā na kṛtaṃ dvāparaṃ na ca
05,140.008a yadā drakṣyasi saṃgrāme kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
05,140.008c japahomasamāyuktaṃ svāṃ rakṣantaṃ mahācamūm
05,140.009a ādityam iva durdharṣaṃ tapantaṃ śatruvāhinīm
05,140.009c na tadā bhavitā tretā na kṛtaṃ dvāparaṃ na ca
05,140.010a yadā drakṣyasi saṃgrāme bhīmasenaṃ mahābalam
05,140.010c duḥśāsanasya rudhiraṃ pītvā nṛtyantam āhave
05,140.011a prabhinnam iva mātaṅgaṃ pratidviradaghātinam
05,140.011c na tadā bhavitā tretā na kṛtaṃ dvāparaṃ na ca
05,140.011d*0527_01 na yāty aśūnya eko 'pi na ca śūnyaṃ pratiṣṭhitam
05,140.011d*0527_02 na lokapālās tiṣṭhanti na ca te dviguṇāḥ smṛtāḥ
05,140.011d*0527_03 naiva sapta tathānye vai nava saṃkhyā na vidyate
05,140.011d*0527_04 etadvādvapadaṃ tatra bhaviṣyati kathaṃ cana
05,140.012a yadā drakṣyasi saṃgrāme mādrīputrau mahārathau
05,140.012c vāhinīṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ kṣobhayantau gajāv iva
05,140.013a vigāḍhe śastrasaṃpāte paravīrarathārujau
05,140.013c na tadā bhavitā tretā na kṛtaṃ dvāparaṃ na ca
05,140.014a yadā drakṣyasi saṃgrāme droṇaṃ śāṃtanavaṃ kṛpam
05,140.014c suyodhanaṃ ca rājānaṃ saindhavaṃ ca jayadratham
05,140.015a yuddhāyāpatatas tūrṇaṃ vāritān savyasācinā
05,140.015c na tadā bhavitā tretā na kṛtaṃ dvāparaṃ na ca
05,140.016a brūyāḥ karṇa ito gatvā droṇaṃ śāṃtanavaṃ kṛpam
05,140.016c saumyo 'yaṃ vartate māsaḥ suprāpayavasendhanaḥ
05,140.017a pakvauṣadhivanasphītaḥ phalavān alpamakṣikaḥ
05,140.017c niṣpaṅko rasavat toyo nātyuṣṇaśiśiraḥ sukhaḥ
05,140.018a saptamāc cāpi divasād amāvāsyā bhaviṣyati
05,140.018c saṃgrāmaṃ yojayet tatra tāṃ hy āhuḥ śakradevatām
05,140.019a tathā rājño vadeḥ sarvān ye yuddhāyābhyupāgatāḥ
05,140.019c yad vo manīṣitaṃ tad vai sarvaṃ saṃpādayāmi vaḥ
05,140.020a rājāno rājaputrāś ca duryodhanavaśānugāḥ
05,140.020c prāpya śastreṇa nidhanaṃ prāpsyanti gatim uttamām
05,141.001 saṃjaya uvāca
05,141.001a keśavasya tu tad vākyaṃ karṇaḥ śrutvā hitaṃ śubham
05,141.001c abravīd abhisaṃpūjya kṛṣṇaṃ madhuniṣūdanam
05,141.001e jānan māṃ kiṃ mahābāho saṃmohayitum icchasi
05,141.002a yo 'yaṃ pṛthivyāḥ kārtsnyena vināśaḥ samupasthitaḥ
05,141.002c nimittaṃ tatra śakunir ahaṃ duḥśāsanas tathā
05,141.002e duryodhanaś ca nṛpatir dhṛtarāṣṭrasuto 'bhavat
05,141.003a asaṃśayam idaṃ kṛṣṇa mahad yuddham upasthitam
05,141.003c pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca ghoraṃ rudhirakardamam
05,141.004a rājāno rājaputrāś ca duryodhanavaśānugāḥ
05,141.004c raṇe śastrāgninā dagdhāḥ prāpsyanti yamasādanam
05,141.005a svapnā hi bahavo ghorā dṛśyante madhusūdana
05,141.005c nimittāni ca ghorāṇi tathotpātāḥ sudāruṇāḥ
05,141.006a parājayaṃ dhārtarāṣṭre vijayaṃ ca yudhiṣṭhire
05,141.006c śaṃsanta iva vārṣṇeya vividhā lomaharṣaṇāḥ
05,141.007a prājāpatyaṃ hi nakṣatraṃ grahas tīkṣṇo mahādyutiḥ
05,141.007c śanaiścaraḥ pīḍayati pīḍayan prāṇino 'dhikam
05,141.008a kṛtvā cāṅgārako vakraṃ jyeṣṭhāyāṃ madhusūdana
05,141.008c anurādhāṃ prārthayate maitraṃ saṃśamayann iva
05,141.009a nūnaṃ mahad bhayaṃ kṛṣṇa kurūṇāṃ samupasthitam
05,141.009c viśeṣeṇa hi vārṣṇeya citrāṃ pīḍayate grahaḥ
05,141.010a somasya lakṣma vyāvṛttaṃ rāhur arkam upeṣyati
05,141.010c divaś colkāḥ patanty etāḥ sanirghātāḥ sakampanāḥ
05,141.011a niṣṭananti ca mātaṅgā muñcanty aśrūṇi vājinaḥ
05,141.011c pānīyaṃ yavasaṃ cāpi nābhinandanti mādhava
05,141.012a prādurbhūteṣu caiteṣu bhayam āhur upasthitam
05,141.012c nimitteṣu mahābāho dāruṇaṃ prāṇināśanam
05,141.013a alpe bhukte purīṣaṃ ca prabhūtam iha dṛśyate
05,141.013c vājināṃ vāraṇānāṃ ca manuṣyāṇāṃ ca keśava
05,141.014a dhārtarāṣṭrasya sainyeṣu sarveṣu madhusūdana
05,141.014c parābhavasya tal liṅgam iti prāhur manīṣiṇaḥ
05,141.015a prahṛṣṭaṃ vāhanaṃ kṛṣṇa pāṇḍavānāṃ pracakṣate
05,141.015c pradakṣiṇā mṛgāś caiva tat teṣāṃ jayalakṣaṇam
05,141.016a apasavyā mṛgāḥ sarve dhārtarāṣṭrasya keśava
05,141.016c vācaś cāpy aśarīriṇyas tat parābhavalakṣaṇam
05,141.016d*0528_01 janasyāsvasthakāriṇyas tat parābhavalakṣaṇam
05,141.017a mayūrāḥ puṣpaśakunā haṃsāḥ sārasacātakāḥ
05,141.017c jīvaṃ jīvakasaṃghāś cāpy anugacchanti pāṇḍavān
05,141.018a gṛdhrāḥ kākā baḍāḥ śyenā yātudhānāḥ śalāvṛkāḥ
05,141.018c makṣikāṇāṃ ca saṃghātā anugacchanti kauravān
05,141.019a dhārtarāṣṭrasya sainyeṣu bherīṇāṃ nāsti nisvanaḥ
05,141.019c anāhatāḥ pāṇḍavānāṃ nadanti paṭahāḥ kila
05,141.020a udapānāś ca nardanti yathā govṛṣabhās tathā
05,141.020c dhārtarāṣṭrasya sainyeṣu tat parābhavalakṣaṇam
05,141.021a māṃsaśoṇitavarṣaṃ ca vṛṣṭaṃ devena mādhava
05,141.021c tathā gandharvanagaraṃ bhānumantam upasthitam
05,141.021e saprākāraṃ saparikhaṃ savapraṃ cārutoraṇam
05,141.022a kṛṣṇaś ca parighas tatra bhānum āvṛtya tiṣṭhati
05,141.022c udayāstamaye saṃdhye vedayāno mahad bhayam
05,141.022d*0529_01 ekapakṣākṣicaraṇā nartakā ghoradarśanāḥ
05,141.022d*0529_02 pakṣiṇo vyasṛjan ghoraṃ tat parābhavalakṣaṇam
05,141.022e ekā sṛg vāśate ghoraṃ tat parābhavalakṣaṇam
05,141.023a kṛṣṇagrīvāś ca śakunā lambamānā bhayānakāḥ
05,141.023c saṃdhyām abhimukhā yānti tat parābhavalakṣaṇam
05,141.024a brāhmaṇān prathamaṃ dveṣṭi gurūṃś ca madhusūdana
05,141.024c bhṛtyān bhaktimataś cāpi tat parābhavalakṣaṇam
05,141.025a pūrvā dig lohitākārā śastravarṇā ca dakṣiṇā
05,141.025c āmapātrapratīkāśā paścimā madhusūdana
05,141.025d*0530_01 uttarā śaṅkhavarṇābhā diśāṃ varṇā udāhṛtāḥ
05,141.026a pradīptāś ca diśaḥ sarvā dhārtarāṣṭrasya mādhava
05,141.026c mahad bhayaṃ vedayanti tasminn utpātalakṣaṇe
05,141.027a sahasrapādaṃ prāsādaṃ svapnānte sma yudhiṣṭhiraḥ
05,141.027c adhirohan mayā dṛṣṭaḥ saha bhrātṛbhir acyuta
05,141.028a śvetoṣṇīṣāś ca dṛśyante sarve te śuklavāsasaḥ
05,141.028c āsanāni ca śubhrāṇi sarveṣām upalakṣaye
05,141.029a tava cāpi mayā kṛṣṇa svapnānte rudhirāvilā
05,141.029c āntreṇa pṛthivī dṛṣṭā parikṣiptā janārdana
05,141.030a asthisaṃcayam ārūḍhaś cāmitaujā yudhiṣṭhiraḥ
05,141.030c suvarṇapātryāṃ saṃhṛṣṭo bhuktavān ghṛtapāyasam
05,141.031a yudhiṣṭhiro mayā dṛṣṭo grasamāno vasuṃdharām
05,141.031c tvayā dattām imāṃ vyaktaṃ bhokṣyate sa vasuṃdharām
05,141.032a uccaṃ parvatam ārūḍho bhīmakarmā vṛkodaraḥ
05,141.032c gadāpāṇir naravyāghro vīkṣann iva mahīm imām
05,141.033a kṣapayiṣyati naḥ sarvān sa suvyaktaṃ mahāraṇe
05,141.033c viditaṃ me hṛṣīkeśa yato dharmas tato jayaḥ
05,141.034a pāṇḍuraṃ gajam ārūḍho gāṇḍīvī sa dhanaṃjayaḥ
05,141.034c tvayā sārdhaṃ hṛṣīkeśa śriyā paramayā jvalan
05,141.035a yūyaṃ sarvān vadhiṣyadhvaṃ tatra me nāsti saṃśayaḥ
05,141.035c pārthivān samare kṛṣṇa duryodhanapurogamān
05,141.036a nakulaḥ sahadevaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ
05,141.036c śuddhakeyūrakaṇṭhatrāḥ śuklamālyāmbarāvṛtāḥ
05,141.037a adhirūḍhā naravyāghrā naravāhanam uttamam
05,141.037c traya ete mahāmātrāḥ pāṇḍuracchatravāsasaḥ
05,141.038a śvetoṣṇīṣāś ca dṛśyante traya eva janārdana
05,141.038c dhārtarāṣṭrasya sainyeṣu tān vijānīhi keśava
05,141.039a aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ
05,141.039c raktoṣṇīṣāś ca dṛśyante sarve mādhava pārthivāḥ
05,141.040a uṣṭrayuktaṃ samārūḍhau bhīṣmadroṇau janārdana
05,141.040c mayā sārdhaṃ mahābāho dhārtarāṣṭreṇa cābhibho
05,141.041a agastyaśāstāṃ ca diśaṃ prayātāḥ sma janārdana
05,141.041c acireṇaiva kālena prāpsyāmo yamasādanam
05,141.042a ahaṃ cānye ca rājāno yac ca tat kṣatramaṇḍalam
05,141.042c gāṇḍīvāgniṃ pravekṣyāma iti me nāsti saṃśayaḥ
05,141.043 kṛṣṇa uvāca
05,141.043a upasthitavināśeyaṃ nūnam adya vasuṃdharā
05,141.043c tathā hi me vacaḥ karṇa nopaiti hṛdayaṃ tava
05,141.044a sarveṣāṃ tāta bhūtānāṃ vināśe samupasthite
05,141.044c anayo nayasaṃkāśo hṛdayān nāpasarpati
05,141.045 karṇa uvāca
05,141.045a api tvā kṛṣṇa paśyāma jīvanto 'smān mahāraṇāt
05,141.045c samuttīrṇā mahābāho vīrakṣayavināśanāt
05,141.046a atha vā saṃgamaḥ kṛṣṇa svarge no bhavitā dhruvam
05,141.046c tatredānīṃ sameṣyāmaḥ punaḥ sārdhaṃ tvayānagha
05,141.047 saṃjaya uvāca
05,141.047a ity uktvā mādhavaṃ karṇaḥ pariṣvajya ca pīḍitam
05,141.047c visarjitaḥ keśavena rathopasthād avātarat
05,141.048a tataḥ svaratham āsthāya jāmbūnadavibhūṣitam
05,141.048c sahāsmābhir nivavṛte rādheyo dīnamānasaḥ
05,141.049a tataḥ śīghrataraṃ prāyāt keśavaḥ sahasātyakiḥ
05,141.049c punar uccārayan vāṇīṃ yāhi yāhīti sārathim
05,142.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,142.001a asiddhānunaye kṛṣṇe kurubhyaḥ pāṇḍavān gate
05,142.001c abhigamya pṛthāṃ kṣattā śanaiḥ śocann ivābravīt
05,142.002a jānāsi me jīvaputre bhāvaṃ nityam anugrahe
05,142.002c krośato na ca gṛhṇīte vacanaṃ me suyodhanaḥ
05,142.003a upapanno hy asau rājā cedipāñcālakekayaiḥ
05,142.003c bhīmārjunābhyāṃ kṛṣṇena yuyudhānayamair api
05,142.004a upaplavye niviṣṭo 'pi dharmam eva yudhiṣṭhiraḥ
05,142.004c kāṅkṣate jñātisauhārdād balavān durbalo yathā
05,142.005a rājā tu dhṛtarāṣṭro 'yaṃ vayovṛddho na śāmyati
05,142.005c mattaḥ putramadenaiva vidharme pathi vartate
05,142.006a jayadrathasya karṇasya tathā duḥśāsanasya ca
05,142.006c saubalasya ca durbuddhyā mithobhedaḥ pravartate
05,142.007a adharmeṇa hi dharmiṣṭhaṃ hṛtaṃ vai rājyam īdṛśam
05,142.007c yeṣāṃ teṣām ayaṃ dharmaḥ sānubandho bhaviṣyati
05,142.008a hriyamāṇe balād dharme kurubhiḥ ko na saṃjvaret
05,142.008c asāmnā keśave yāte samudyokṣyanti pāṇḍavāḥ
05,142.009a tataḥ kurūṇām anayo bhavitā vīranāśanaḥ
05,142.009c cintayan na labhe nidrām ahaḥsu ca niśāsu ca
05,142.010a śrutvā tu kuntī tad vākyam arthakāmena bhāṣitam
05,142.010c aniṣṭanantī duḥkhārtā manasā vimamarśa ha
05,142.011a dhig astv arthaṃ yatkṛte 'yaṃ mahāñ jñātivadhe kṣayaḥ
05,142.011c vartsyate suhṛdāṃ hy eṣāṃ yuddhe 'smin vai parābhavaḥ
05,142.012a pāṇḍavāś cedipāñcālā yādavāś ca samāgatāḥ
05,142.012c bhāratair yadi yotsyanti kiṃ nu duḥkham ataḥ param
05,142.013a paśye doṣaṃ dhruvaṃ yuddhe tathā yuddhe parābhavam
05,142.013c adhanasya mṛtaṃ śreyo na hi jñātikṣaye jayaḥ
05,142.013d*0531_01 iti me cintayantyā vai hṛdi duḥkhaṃ pravartate
05,142.014a pitāmahaḥ śāṃtanava ācāryaś ca yudhāṃ patiḥ
05,142.014c karṇaś ca dhārtarāṣṭrārthaṃ vardhayanti bhayaṃ mama
05,142.015a nācāryaḥ kāmavāñ śiṣyair droṇo yudhyeta jātu cit
05,142.015c pāṇḍaveṣu kathaṃ hārdaṃ kuryān na ca pitāmahaḥ
05,142.016a ayaṃ tv eko vṛthādṛṣṭir dhārtarāṣṭrasya durmateḥ
05,142.016c mohānuvartī satataṃ pāpo dveṣṭi ca pāṇḍavān
05,142.017a mahaty anarthe nirbandhī balavāṃś ca viśeṣataḥ
05,142.017c karṇaḥ sadā pāṇḍavānāṃ tan me dahati sāṃpratam
05,142.018a āśaṃse tv adya karṇasya mano 'haṃ pāṇḍavān prati
05,142.018c prasādayitum āsādya darśayantī yathātatham
05,142.019a toṣito bhagavān yatra durvāsā me varaṃ dadau
05,142.019c āhvānaṃ devasaṃyuktaṃ vasantyāḥ pitṛveśmani
05,142.020a sāham antaḥpure rājñaḥ kuntibhojapuraskṛtā
05,142.020c cintayantī bahuvidhaṃ hṛdayena vidūyatā
05,142.021a balābalaṃ ca mantrāṇāṃ brāhmaṇasya ca vāgbalam
05,142.021c strībhāvād bālabhāvāc ca cintayantī punaḥ punaḥ
05,142.022a dhātryā viśrabdhayā guptā sakhījanavṛtā tadā
05,142.022c doṣaṃ pariharantī ca pituś cāritrarakṣiṇī
05,142.023a kathaṃ nu sukṛtaṃ me syān nāparādhavatī katham
05,142.023c bhaveyam iti saṃcintya brāhmaṇaṃ taṃ namasya ca
05,142.024a kautūhalāt tu taṃ labdhvā bāliśyād ācaraṃ tadā
05,142.024c kanyā satī devam arkam āsādayam ahaṃ tataḥ
05,142.025a yo 'sau kānīnagarbho me putravat parivartitaḥ
05,142.025c kasmān na kuryād vacanaṃ pathyaṃ bhrātṛhitaṃ tathā
05,142.026a iti kuntī viniścitya kāryaṃ niścitam uttamam
05,142.026c kāryārtham abhiniryāya yayau bhāgīrathīṃ prati
05,142.027a ātmajasya tatas tasya ghṛṇinaḥ satyasaṅginaḥ
05,142.027b*0532_01 gaṅgātīre pṛthāpaśyad upasthānagataṃ vṛṣam
05,142.027c gaṅgātīre pṛthāśṛṇvad upādhyayananisvanam
05,142.028a prāṅmukhasyordhvabāhoḥ sā paryatiṣṭhata pṛṣṭhataḥ
05,142.028c japyāvasānaṃ kāryārthaṃ pratīkṣantī tapasvinī
05,142.029a atiṣṭhat sūryatāpārtā karṇasyottaravāsasi
05,142.029c kauravyapatnī vārṣṇeyī padmamāleva śuṣyatī
05,142.030a ā pṛṣṭhatāpāj japtvā sa parivṛtya yatavrataḥ
05,142.030c dṛṣṭvā kuntīm upātiṣṭhad abhivādya kṛtāñjaliḥ
05,142.030e yathānyāyaṃ mahātejā mānī dharmabhṛtāṃ varaḥ
05,142.030f*0533_01 utsmayan praṇataḥ prāha kuntīṃ vaikartano vṛṣaḥ
05,143.001 karṇa uvāca
05,143.001a rādheyo 'ham ādhirathiḥ karṇas tvām abhivādaye
05,143.001c prāptā kimarthaṃ bhavatī brūhi kiṃ karavāṇi te
05,143.002 kunty uvāca
05,143.002a kaunteyas tvaṃ na rādheyo na tavādhirathaḥ pitā
05,143.002c nāsi sūtakule jātaḥ karṇa tad viddhi me vacaḥ
05,143.003a kānīnas tvaṃ mayā jātaḥ pūrvajaḥ kukṣiṇā dhṛtaḥ
05,143.003c kuntibhojasya bhavane pārthas tvam asi putraka
05,143.004a prakāśakarmā tapano yo 'yaṃ devo virocanaḥ
05,143.004c ajījanat tvāṃ mayy eṣa karṇa śastrabhṛtāṃ varam
05,143.005a kuṇḍalī baddhakavaco devagarbhaḥ śriyā vṛtaḥ
05,143.005c jātas tvam asi durdharṣa mayā putra pitur gṛhe
05,143.006a sa tvaṃ bhrātṝn asaṃbuddhvā mohād yad upasevase
05,143.006c dhārtarāṣṭrān na tad yuktaṃ tvayi putra viśeṣataḥ
05,143.007a etad dharmaphalaṃ putra narāṇāṃ dharmaniścaye
05,143.007c yat tuṣyanty asya pitaro mātā cāpy ekadarśinī
05,143.008a arjunenārjitāṃ pūrvaṃ hṛtāṃ lobhād asādhubhiḥ
05,143.008c ācchidya dhārtarāṣṭrebhyo bhuṅkṣva yaudhiṣṭhirīṃ śriyam
05,143.009a adya paśyantu kuravaḥ karṇārjunasamāgamam
05,143.009c saubhrātreṇa tad ālakṣya saṃnamantām asādhavaḥ
05,143.010a karṇārjunau vai bhavatāṃ yathā rāmajanārdanau
05,143.010c asādhyaṃ kiṃ nu loke syād yuvayoḥ sahitātmanoḥ
05,143.011a karṇa śobhiṣyase nūnaṃ pañcabhir bhrātṛbhir vṛtaḥ
05,143.011c vedaiḥ parivṛto brahmā yathā vedāṅgapañcamaiḥ
05,143.012a upapanno guṇaiḥ śreṣṭho jyeṣṭhaḥ śreṣṭheṣu bandhuṣu
05,143.012c sūtaputreti mā śabdaḥ pārthas tvam asi vīryavān
05,144.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,144.001a tataḥ sūryān niścaritāṃ karṇaḥ śuśrāva bhāratīm
05,144.001c duratyayāṃ praṇayinīṃ pitṛvad bhāskareritām
05,144.002a satyam āha pṛthā vākyaṃ karṇa mātṛvacaḥ kuru
05,144.002c śreyas te syān naravyāghra sarvam ācaratas tathā
05,144.003a evam uktasya mātrā ca svayaṃ pitrā ca bhānunā
05,144.003c cacāla naiva karṇasya matiḥ satyadhṛtes tadā
05,144.004 karṇa uvāca
05,144.004a na te na śraddadhe vākyaṃ kṣatriye bhāṣitaṃ tvayā
05,144.004c dharmadvāraṃ mamaitat syān niyogakaraṇaṃ tava
05,144.005a akaron mayi yat pāpaṃ bhavatī sumahātyayam
05,144.005c avakīrṇo 'smi te tena tad yaśaḥkīrtināśanam
05,144.006a ahaṃ ca kṣatriyo jāto na prāptaḥ kṣatrasatkriyām
05,144.006c tvatkṛte kiṃ nu pāpīyaḥ śatruḥ kuryān mamāhitam
05,144.007a kriyākāle tv anukrośam akṛtvā tvam imaṃ mama
05,144.007c hīnasaṃskārasamayam adya māṃ samacūcudaḥ
05,144.008a na vai mama hitaṃ pūrvaṃ mātṛvac ceṣṭitaṃ tvayā
05,144.008c sā māṃ saṃbodhayasy adya kevalātmahitaiṣiṇī
05,144.009a kṛṣṇena sahitāt ko vai na vyatheta dhanaṃjayāt
05,144.009c ko 'dya bhītaṃ na māṃ vidyāt pārthānāṃ samitiṃ gatam
05,144.010a abhrātā viditaḥ pūrvaṃ yuddhakāle prakāśitaḥ
05,144.010c pāṇḍavān yadi gacchāmi kiṃ māṃ kṣatraṃ vadiṣyati
05,144.011a sarvakāmaiḥ saṃvibhaktaḥ pūjitaś ca sadā bhṛśam
05,144.011c ahaṃ vai dhārtarāṣṭrāṇāṃ kuryāṃ tad aphalaṃ katham
05,144.012a upanahya parair vairaṃ ye māṃ nityam upāsate
05,144.012c namaskurvanti ca sadā vasavo vāsavaṃ yathā
05,144.013a mama prāṇena ye śatrūñ śaktāḥ pratisamāsitum
05,144.013c manyante 'dya kathaṃ teṣām ahaṃ bhindyāṃ manoratham
05,144.014a mayā plavena saṃgrāmaṃ titīrṣanti duratyayam
05,144.014c apāre pārakāmā ye tyajeyaṃ tān ahaṃ katham
05,144.015a ayaṃ hi kālaḥ saṃprāpto dhārtarāṣṭropajīvinām
05,144.015c nirveṣṭavyaṃ mayā tatra prāṇān aparirakṣatā
05,144.016a kṛtārthāḥ subhṛtā ye hi kṛtyakāla upasthite
05,144.016c anavekṣya kṛtaṃ pāpā vikurvanty anavasthitāḥ
05,144.017a rājakilbiṣiṇāṃ teṣāṃ bhartṛpiṇḍāpahāriṇām
05,144.017c naivāyaṃ na paro loko vidyate pāpakarmaṇām
05,144.018a dhṛtarāṣṭrasya putrāṇām arthe yotsyāmi te sutaiḥ
05,144.018c balaṃ ca śaktiṃ cāsthāya na vai tvayy anṛtaṃ vade
05,144.019a ānṛśaṃsyam atho vṛttaṃ rakṣan satpuruṣocitam
05,144.019c ato 'rthakaram apy etan na karomy adya te vacaḥ
05,144.020a na tu te 'yaṃ samārambho mayi mogho bhaviṣyati
05,144.020c vadhyān viṣahyān saṃgrāme na haniṣyāmi te sutān
05,144.020e yudhiṣṭhiraṃ ca bhīmaṃ ca yamau caivārjunād ṛte
05,144.021a arjunena samaṃ yuddhaṃ mama yaudhiṣṭhire bale
05,144.021c arjunaṃ hi nihatyājau saṃprāptaṃ syāt phalaṃ mayā
05,144.021e yaśasā cāpi yujyeyaṃ nihataḥ savyasācinā
05,144.022a na te jātu naśiṣyanti putrāḥ pañca yaśasvini
05,144.022c nirarjunāḥ sakarṇā vā sārjunā vā hate mayi
05,144.023 vaiśaṃpāyana uvāca
05,144.023a iti karṇavacaḥ śrutvā kuntī duḥkhāt pravepatī
05,144.023c uvāca putram āśliṣya karṇaṃ dhairyād akampitam
05,144.024a evaṃ vai bhāvyam etena kṣayaṃ yāsyanti kauravāḥ
05,144.024c yathā tvaṃ bhāṣase karṇa daivaṃ tu balavattaram
05,144.025a tvayā caturṇāṃ bhrātṝṇām abhayaṃ śatrukarśana
05,144.025c dattaṃ tat pratijānīhi saṃgarapratimocanam
05,144.026a anāmayaṃ svasti ceti pṛthātho karṇam abravīt
05,144.026c tāṃ karṇo 'bhyavadat prītas tatas tau jagmatuḥ pṛthak
05,145.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,145.001a āgamya hāstinapurād upaplavyam ariṃdamaḥ
05,145.001c pāṇḍavānāṃ yathāvṛttaṃ keśavaḥ sarvam uktavān
05,145.002a saṃbhāṣya suciraṃ kālaṃ mantrayitvā punaḥ punaḥ
05,145.002c svam evāvasathaṃ śaurir viśrāmārthaṃ jagāma ha
05,145.003a visṛjya sarvān nṛpatīn virāṭapramukhāṃs tadā
05,145.003c pāṇḍavā bhrātaraḥ pañca bhānāv astaṃgate sati
05,145.004a saṃdhyām upāsya dhyāyantas tam eva gatamānasāḥ
05,145.004c ānāyya kṛṣṇaṃ dāśārhaṃ punar mantram amantrayan
05,145.005 yudhiṣṭhira uvāca
05,145.005a tvayā nāgapuraṃ gatvā sabhāyāṃ dhṛtarāṣṭrajaḥ
05,145.005c kim uktaḥ puṇḍarīkākṣa tan naḥ śaṃsitum arhasi
05,145.006 vāsudeva uvāca
05,145.006a mayā nāgapuraṃ gatvā sabhāyāṃ dhṛtarāṣṭrajaḥ
05,145.006c tathyaṃ pathyaṃ hitaṃ cokto na ca gṛhṇāti durmatiḥ
05,145.007 yudhiṣṭhira uvāca
05,145.007a tasminn utpatham āpanne kuruvṛddhaḥ pitāmahaḥ
05,145.007c kim uktavān hṛṣīkeśa duryodhanam amarṣaṇam
05,145.007e ācāryo vā mahābāho bhāradvājaḥ kim abravīt
05,145.007f*0534_01 pitā vā dhṛtarāṣṭras taṃ gāndhārī vā kim abravīt
05,145.008a pitā yavīyān asmākaṃ kṣattā dharmabhṛtāṃ varaḥ
05,145.008c putraśokābhisaṃtaptaḥ kim āha dhṛtarāṣṭrajam
05,145.009a kiṃ ca sarve nṛpatayaḥ sabhāyāṃ ye samāsate
05,145.009c uktavanto yathātattvaṃ tad brūhi tvaṃ janārdana
05,145.010a uktavān hi bhavān sarvaṃ vacanaṃ kurumukhyayoḥ
05,145.010b*0535_01 dhārtarāṣṭrasya teṣāṃ hi vacanaṃ kurusaṃsadi
05,145.010b*0536_01 pratikūlam ayuktaṃ ca hṛdayaṃ nopasarpati
05,145.010c kāmalobhābhibhūtasya mandasya prājñamāninaḥ
05,145.011a apriyaṃ hṛdaye mahyaṃ tan na tiṣṭhati keśava
05,145.011c teṣāṃ vākyāni govinda śrotum icchāmy ahaṃ vibho
05,145.012a yathā ca nābhipadyeta kālas tāta tathā kuru
05,145.012c bhavān hi no gatiḥ kṛṣṇa bhavān nātho bhavān guruḥ
05,145.013 vāsudeva uvāca
05,145.013a śṛṇu rājan yathā vākyam ukto rājā suyodhanaḥ
05,145.013c madhye kurūṇāṃ rājendra sabhāyāṃ tan nibodha me
05,145.014a mayā vai śrāvite vākye jahāsa dhṛtarāṣṭrajaḥ
05,145.014c atha bhīṣmaḥ susaṃkruddha idaṃ vacanam abravīt
05,145.015a duryodhana nibodhedaṃ kulārthe yad bravīmi te
05,145.015c tac chrutvā rājaśārdūla svakulasya hitaṃ kuru
05,145.016a mama tāta pitā rājañ śaṃtanur lokaviśrutaḥ
05,145.016c tasyāham eka evāsaṃ putraḥ putravatāṃ varaḥ
05,145.017a tasya buddhiḥ samutpannā dvitīyaḥ syāt kathaṃ sutaḥ
05,145.017c ekaputram aputraṃ vai pravadanti manīṣiṇaḥ
05,145.018a na cocchedaṃ kulaṃ yāyād vistīryeta kathaṃ yaśaḥ
05,145.018c tasyāham īpsitaṃ buddhvā kālīṃ mātaram āvaham
05,145.019a pratijñāṃ duṣkarāṃ kṛtvā pitur arthe kulasya ca
05,145.019c arājā cordhvaretāś ca yathā suviditaṃ tava
05,145.019e pratīto nivasāmy eṣa pratijñām anupālayan
05,145.020a tasyāṃ jajñe mahābāhuḥ śrīmān kurukulodvahaḥ
05,145.020c vicitravīryo dharmātmā kanīyān mama pārthivaḥ
05,145.021a svaryāte 'haṃ pitari taṃ svarājye saṃnyaveśayam
05,145.021c vicitravīryaṃ rājānaṃ bhṛtyo bhūtvā hy adhaścaraḥ
05,145.022a tasyāhaṃ sadṛśān dārān rājendra samudāvaham
05,145.022c jitvā pārthivasaṃghātam api te bahuśaḥ śrutam
05,145.023a tato rāmeṇa samare dvandvayuddham upāgamam
05,145.023c sa hi rāmabhayād ebhir nāgarair vipravāsitaḥ
05,145.023e dāreṣv atiprasaktaś ca yakṣmāṇaṃ samapadyata
05,145.024a yadā tv arājake rāṣṭre na vavarṣa sureśvaraḥ
05,145.024c tadābhyadhāvan mām eva prajāḥ kṣudbhayapīḍitāḥ
05,145.025 prajā ūcuḥ
05,145.025a upakṣīṇāḥ prajāḥ sarvā rājā bhava bhavāya naḥ
05,145.025c ītayo nuda bhadraṃ te śaṃtanoḥ kulavardhana
05,145.026a pīḍyante te prajāḥ sarvā vyādhibhir bhṛśadāruṇaiḥ
05,145.026c alpāvaśiṣṭā gāṅgeya tāḥ paritrātum arhasi
05,145.027a vyādhīn praṇudya vīra tvaṃ prajā dharmeṇa pālaya
05,145.027c tvayi jīvati mā rāṣṭraṃ vināśam upagacchatu
05,145.028 bhīṣma uvāca
05,145.028a prajānāṃ krośatīnāṃ vai naivākṣubhyata me manaḥ
05,145.028c pratijñāṃ rakṣamāṇasya sadvṛttaṃ smaratas tathā
05,145.029a tataḥ paurā mahārāja mātā kālī ca me śubhā
05,145.029c bhṛtyāḥ purohitācāryā brāhmaṇāś ca bahuśrutāḥ
05,145.029e mām ūcur bhṛśasaṃtaptā bhava rājeti saṃtatam
05,145.030a pratīparakṣitaṃ rāṣṭraṃ tvāṃ prāpya vinaśiṣyati
05,145.030c sa tvam asmaddhitārthaṃ vai rājā bhava mahāmate
05,145.031a ity uktaḥ prāñjalir bhūtvā duḥkhito bhṛśam āturaḥ
05,145.031c tebhyo nyavedayaṃ putra pratijñāṃ pitṛgauravāt
05,145.031e ūrdhvaretā hy arājā ca kulasyārthe punaḥ punaḥ
05,145.032a tato 'haṃ prāñjalir bhūtvā mātaraṃ saṃprasādayam
05,145.032c nāmba śaṃtanunā jātaḥ kauravaṃ vaṃśam udvahan
05,145.032e pratijñāṃ vitathāṃ kuryām iti rājan punaḥ punaḥ
05,145.033a viśeṣatas tvadarthaṃ ca dhuri mā māṃ niyojaya
05,145.033c ahaṃ preṣyaś ca dāsaś ca tavāmba sutavatsale
05,145.034a evaṃ tām anunīyāhaṃ mātaraṃ janam eva ca
05,145.034c ayācaṃ bhrātṛdāreṣu tadā vyāsaṃ mahāmunim
05,145.035a saha mātrā mahārāja prasādya tam ṛṣiṃ tadā
05,145.035c apatyārtham ayācaṃ vai prasādaṃ kṛtavāṃś ca saḥ
05,145.035e trīn sa putrān ajanayat tadā bharatasattama
05,145.036a andhaḥ karaṇahīneti na vai rājā pitā tava
05,145.036c rājā tu pāṇḍur abhavan mahātmā lokaviśrutaḥ
05,145.037a sa rājā tasya te putrāḥ pitur dāyādyahāriṇaḥ
05,145.037c mā tāta kalahaṃ kārṣī rājyasyārdhaṃ pradīyatām
05,145.038a mayi jīvati rājyaṃ kaḥ saṃpraśāset pumān iha
05,145.038c māvamaṃsthā vaco mahyaṃ śamam icchāmi vaḥ sadā
05,145.039a na viśeṣo 'sti me putra tvayi teṣu ca pārthiva
05,145.039c matam etat pitus tubhyaṃ gāndhāryā vidurasya ca
05,145.040a śrotavyaṃ yadi vṛddhānāṃ mātiśaṅkīr vaco mama
05,145.040c nāśayiṣyasi mā sarvam ātmānaṃ pṛthivīṃ tathā
05,146.001 vāsudeva uvāca
05,146.001a bhīṣmeṇokte tato droṇo duryodhanam abhāṣata
05,146.001c madhye nṛpāṇāṃ bhadraṃ te vacanaṃ vacanakṣamaḥ
05,146.002a prātīpaḥ śaṃtanus tāta kulasyārthe yathotthitaḥ
05,146.002c tathā devavrato bhīṣmaḥ kulasyārthe sthito 'bhavat
05,146.003a tataḥ pāṇḍur narapatiḥ satyasaṃdho jitendriyaḥ
05,146.003c rājā kurūṇāṃ dharmātmā suvrataḥ susamāhitaḥ
05,146.004a jyeṣṭhāya rājyam adadād dhṛtarāṣṭrāya dhīmate
05,146.004c yavīyasas tathā kṣattuḥ kuruvaṃśavivardhanaḥ
05,146.005a tataḥ siṃhāsane rājan sthāpayitvainam acyutam
05,146.005c vanaṃ jagāma kauravyo bhāryābhyāṃ sahito 'nagha
05,146.006a nīcaiḥ sthitvā tu vidura upāste sma vinītavat
05,146.006c preṣyavat puruṣavyāghro vālavyajanam utkṣipan
05,146.007a tataḥ sarvāḥ prajās tāta dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
05,146.007c anvapadyanta vidhivad yathā pāṇḍuṃ narādhipam
05,146.008a visṛjya dhṛtarāṣṭrāya rājyaṃ sa vidurāya ca
05,146.008c cacāra pṛthivīṃ pāṇḍuḥ sarvāṃ parapuraṃjayaḥ
05,146.009a kośasaṃjanane dāne bhṛtyānāṃ cānvavekṣaṇe
05,146.009c bharaṇe caiva sarvasya viduraḥ satyasaṃgaraḥ
05,146.010a saṃdhivigrahasaṃyukto rājñaḥ saṃvāhanakriyāḥ
05,146.010c avaikṣata mahātejā bhīṣmaḥ parapuraṃjayaḥ
05,146.011a siṃhāsanastho nṛpatir dhṛtarāṣṭro mahābalaḥ
05,146.011c anvāsyamānaḥ satataṃ vidureṇa mahātmanā
05,146.012a kathaṃ tasya kule jātaḥ kulabhedaṃ vyavasyasi
05,146.012c saṃbhūya bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ bhuṅkṣva bhogāñ janādhipa
05,146.013a bravīmy ahaṃ na kārpaṇyān nārthahetoḥ kathaṃ cana
05,146.013c bhīṣmeṇa dattam aśnāmi na tvayā rājasattama
05,146.014a nāhaṃ tvatto 'bhikāṅkṣiṣye vṛttyupāyaṃ janādhipa
05,146.014c yato bhīṣmas tato droṇo yad bhīṣmas tv āha tat kuru
05,146.015a dīyatāṃ pāṇḍuputrebhyo rājyārdham arikarśana
05,146.015c samam ācāryakaṃ tāta tava teṣāṃ ca me sadā
05,146.016a aśvatthāmā yathā mahyaṃ tathā śvetahayo mama
05,146.016c bahunā kiṃ pralāpena yato dharmas tato jayaḥ
05,146.017a evam ukte mahārāja droṇenāmitatejasā
05,146.017c vyājahāra tato vākyaṃ viduraḥ satyasaṃgaraḥ
05,146.017e pitur vadanam anvīkṣya parivṛtya ca dharmavit
05,146.018a devavrata nibodhedaṃ vacanaṃ mama bhāṣataḥ
05,146.018c pranaṣṭaḥ kauravo vaṃśas tvayāyaṃ punar uddhṛtaḥ
05,146.019a tan me vilapamānasya vacanaṃ samupekṣase
05,146.019c ko 'yaṃ duryodhano nāma kule 'smin kulapāṃsanaḥ
05,146.020a yasya lobhābhibhūtasya matiṃ samanuvartase
05,146.020c anāryasyākṛtajñasya lobhopahatacetasaḥ
05,146.020e atikrāmati yaḥ śāstraṃ pitur dharmārthadarśinaḥ
05,146.021a ete naśyanti kuravo duryodhanakṛtena vai
05,146.021c yathā te na praṇaśyeyur mahārāja tathā kuru
05,146.022a māṃ caiva dhṛtarāṣṭraṃ ca pūrvam eva mahādyute
05,146.022c citrakāra ivālekhyaṃ kṛtvā mā sma vināśaya
05,146.022e prajāpatiḥ prajāḥ sṛṣṭvā yathā saṃharate tathā
05,146.023a nopekṣasva mahābāho paśyamānaḥ kulakṣayam
05,146.023c atha te 'dya matir naṣṭā vināśe pratyupasthite
05,146.023e vanaṃ gaccha mayā sārdhaṃ dhṛtarāṣṭreṇa caiva ha
05,146.024a baddhvā vā nikṛtiprajñaṃ dhārtarāṣṭraṃ sudurmatim
05,146.024c sādhv idaṃ rājyam adyāstu pāṇḍavair abhirakṣitam
05,146.025a prasīda rājaśārdūla vināśo dṛśyate mahān
05,146.025c pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca rājñāṃ cāmitatejasām
05,146.026a virarāmaivam uktvā tu viduro dīnamānasaḥ
05,146.026c pradhyāyamānaḥ sa tadā niḥśvasaṃś ca punaḥ punaḥ
05,146.027a tato 'tha rājñaḥ subalasya putrī; dharmārthayuktaṃ kulanāśabhītā
05,146.027c duryodhanaṃ pāpamatiṃ nṛśaṃsaṃ; rājñāṃ samakṣaṃ sutam āha kopāt
05,146.028a ye pārthivā rājasabhāṃ praviṣṭā; brahmarṣayo ye ca sabhāsado 'nye
05,146.028c śṛṇvantu vakṣyāmi tavāparādhaṃ; pāpasya sāmātyaparicchadasya
05,146.029a rājyaṃ kurūṇām anupūrvabhogyaṃ; kramāgato naḥ kuladharma eṣaḥ
05,146.029c tvaṃ pāpabuddhe 'tinṛśaṃsakarman; rājyaṃ kurūṇām anayād vihaṃsi
05,146.030a rājye sthito dhṛtarāṣṭro manīṣī; tasyānujo viduro dīrghadarśī
05,146.030c etāv atikramya kathaṃ nṛpatvaṃ; duryodhana prārthayase 'dya mohāt
05,146.031a rājā ca kṣattā ca mahānubhāvau; bhīṣme sthite paravantau bhavetām
05,146.031c ayaṃ tu dharmajñatayā mahātmā; na rājyakāmo nṛvaro nadījaḥ
05,146.032a rājyaṃ tu pāṇḍor idam apradhṛṣyaṃ; tasyādya putrāḥ prabhavanti nānye
05,146.032c rājyaṃ tad etan nikhilaṃ pāṇḍavānāṃ; paitāmahaṃ putrapautrānugāmi
05,146.033a yad vai brūte kurumukhyo mahātmā; devavrataḥ satyasaṃdho manīṣī
05,146.033c sarvaṃ tad asmābhir ahatya dharmaṃ; grāhyaṃ svadharmaṃ paripālayadbhiḥ
05,146.034a anujñayā cātha mahāvratasya; brūyān nṛpo yad viduras tathaiva
05,146.034c kāryaṃ bhavet tat suhṛdbhir niyujya; dharmaṃ puraskṛtya sudīrghakālam
05,146.035a nyāyāgataṃ rājyam idaṃ kurūṇāṃ; yudhiṣṭhiraḥ śāstu vai dharmaputraḥ
05,146.035c pracodito dhṛtarāṣṭreṇa rājñā; puraskṛtaḥ śāṃtanavena caiva
05,147.001 vāsudeva uvāca
05,147.001a evam ukte tu gāndhāryā dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ
05,147.001c duryodhanam uvācedaṃ nṛpamadhye janādhipa
05,147.002a duryodhana nibodhedaṃ yat tvāṃ vakṣyāmi putraka
05,147.002c tathā tat kuru bhadraṃ te yady asti pitṛgauravam
05,147.003a somaḥ prajāpatiḥ pūrvaṃ kurūṇāṃ vaṃśavardhanaḥ
05,147.003c somād babhūva ṣaṣṭho vai yayātir nahuṣātmajaḥ
05,147.004a tasya putrā babhūvuś ca pañca rājarṣisattamāḥ
05,147.004c teṣāṃ yadur mahātejā jyeṣṭhaḥ samabhavat prabhuḥ
05,147.004d*0537_01 tasyābhavaṃs trayaḥ putrā druhyo 'nuḥ pūrur eva ca
05,147.005a pūrur yavīyāṃś ca tato yo 'smākaṃ vaṃśavardhanaḥ
05,147.005c śarmiṣṭhāyāḥ saṃprasūto duhitur vṛṣaparvaṇaḥ
05,147.006a yaduś ca bharataśreṣṭha devayānyāḥ suto 'bhavat
05,147.006c dauhitras tāta śukrasya kāvyasyāmitatejasaḥ
05,147.007a yādavānāṃ kulakaro balavān vīryasaṃmataḥ
05,147.007c avamene sa tu kṣatraṃ darpapūrṇaḥ sumandadhīḥ
05,147.008a na cātiṣṭhat pituḥ śāstre baladarpavimohitaḥ
05,147.008b*0538_01 kulakṣayaṃ cakārāsau rājyalobhād akāraṇāt
05,147.008c avamene ca pitaraṃ bhrātṝṃś cāpy aparājitaḥ
05,147.009a pṛthivyāṃ caturantāyāṃ yadur evābhavad balī
05,147.009c vaśe kṛtvā sa nṛpatīn avasan nāgasāhvaye
05,147.010a taṃ pitā paramakruddho yayātir nahuṣātmajaḥ
05,147.010c śaśāpa putraṃ gāndhāre rājyāc ca vyaparopayat
05,147.011a ya cainam anvavartanta bhrātaro baladarpitam
05,147.011c śaśāpa tān api kruddho yayātis tanayān atha
05,147.012a yavīyāṃsaṃ tataḥ pūruṃ putraṃ svavaśavartinam
05,147.012c rājye niveśayām āsa vidheyaṃ nṛpasattamaḥ
05,147.013a evaṃ jyeṣṭho 'py athotsikto na rājyam abhijāyate
05,147.013c yavīyāṃso 'bhijāyante rājyaṃ vṛddhopasevayā
05,147.014a tathaiva sarvadharmajñaḥ pitur mama pitāmahaḥ
05,147.014c pratīpaḥ pṛthivīpālas triṣu lokeṣu viśrutaḥ
05,147.015a tasya pārthivasiṃhasya rājyaṃ dharmeṇa śāsataḥ
05,147.015c trayaḥ prajajñire putrā devakalpā yaśasvinaḥ
05,147.016a devāpir abhavaj jyeṣṭho bāhlīkas tadanantaram
05,147.016c tṛtīyaḥ śaṃtanus tāta dhṛtimān me pitāmahaḥ
05,147.017a devāpis tu mahātejās tvagdoṣī rājasattamaḥ
05,147.017c dhārmikaḥ satyavādī ca pituḥ śuśrūṣaṇe rataḥ
05,147.018a paurajānapadānāṃ ca saṃmataḥ sādhusatkṛtaḥ
05,147.018c sarveṣāṃ bālavṛddhānāṃ devāpir hṛdayaṃgamaḥ
05,147.019a prājñaś ca satyasaṃdhaś ca sarvabhūtahite rataḥ
05,147.019c vartamānaḥ pituḥ śāstre brāhmaṇānāṃ tathaiva ca
05,147.020a bāhlīkasya priyo bhrātā śaṃtanoś ca mahātmanaḥ
05,147.020c saubhrātraṃ ca paraṃ teṣāṃ sahitānāṃ mahātmanām
05,147.021a atha kālasya paryāye vṛddho nṛpatisattamaḥ
05,147.021c saṃbhārān abhiṣekārthaṃ kārayām āsa śāstrataḥ
05,147.021e maṅgalāni ca sarvāṇi kārayām āsa cābhibhūḥ
05,147.022a taṃ brāhmaṇāś ca vṛddhāś ca paurajānapadaiḥ saha
05,147.022c sarve nivārayām āsur devāper abhiṣecanam
05,147.023a sa tac chrutvā tu nṛpatir abhiṣekanivāraṇam
05,147.023c aśrukaṇṭho 'bhavad rājā paryaśocata cātmajam
05,147.024a evaṃ vadānyo dharmajñaḥ satyasaṃdhaś ca so 'bhavat
05,147.024c priyaḥ prajānām api saṃs tvagdoṣeṇa pradūṣitaḥ
05,147.025a hīnāṅgaṃ pṛthivīpālaṃ nābhinandanti devatāḥ
05,147.025c iti kṛtvā nṛpaśreṣṭhaṃ pratyaṣedhan dvijarṣabhāḥ
05,147.026a tataḥ pravyathitātmāsau putraśokasamanvitaḥ
05,147.026c mamāra taṃ mṛtaṃ dṛṣṭvā devāpiḥ saṃśrito vanam
05,147.027a bāhlīko mātulakule tyaktvā rājyaṃ vyavasthitaḥ
05,147.027c pitṛbhrātṝn parityajya prāptavān puram ṛddhimat
05,147.028a bāhlīkena tv anujñātaḥ śaṃtanur lokaviśrutaḥ
05,147.028c pitary uparate rājan rājā rājyam akārayat
05,147.029a tathaivāhaṃ matimatā paricintyeha pāṇḍunā
05,147.029c jyeṣṭhaḥ prabhraṃśito rājyād dhīnāṅga iti bhārata
05,147.030a pāṇḍus tu rājyaṃ saṃprāptaḥ kanīyān api san nṛpaḥ
05,147.030c vināśe tasya putrāṇām idaṃ rājyam ariṃdama
05,147.030e mayy abhāgini rājyāya kathaṃ tvaṃ rājyam icchasi
05,147.030f*0539_01 arājaputro hy asvāmī pārakyaṃ hartum icchasi
05,147.031a yudhiṣṭhiro rājaputro mahātmā; nyāyāgataṃ rājyam idaṃ ca tasya
05,147.031c sa kauravasyāsya janasya bhartā; praśāsitā caiva mahānubhāvaḥ
05,147.032a sa satyasaṃdhaḥ satatāpramattaḥ; śāstre sthito bandhujanasya sādhuḥ
05,147.032c priyaḥ prajānāṃ suhṛdānukampī; jitendriyaḥ sādhujanasya bhartā
05,147.033a kṣamā titikṣā dama ārjavaṃ ca; satyavratatvaṃ śrutam apramādaḥ
05,147.033c bhūtānukampā hy anuśāsanaṃ ca; yudhiṣṭhire rājaguṇāḥ samastāḥ
05,147.034a arājaputras tvam anāryavṛtto; lubdhas tathā bandhuṣu pāpabuddhiḥ
05,147.034c kramāgataṃ rājyam idaṃ pareṣāṃ; hartuṃ kathaṃ śakṣyasi durvinītaḥ
05,147.035a prayaccha rājyārdham apetamohaḥ; savāhanaṃ tvaṃ saparicchadaṃ ca
05,147.035c tato 'vaśeṣaṃ tava jīvitasya; sahānujasyaiva bhaven narendra
05,148.001 vāsudeva uvāca
05,148.001a evam ukte tu bhīṣmeṇa droṇena vidureṇa ca
05,148.001c gāndhāryā dhṛtarāṣṭreṇa na ca mando 'nvabudhyata
05,148.002a avadhūyotthitaḥ kruddho roṣāt saṃraktalocanaḥ
05,148.002c anvadravanta taṃ paścād rājānas tyaktajīvitāḥ
05,148.003a ajñāpayac ca rājñas tān pārthivān duṣṭacetasaḥ
05,148.003c prayādhvaṃ vai kurukṣetraṃ puṣyo 'dyeti punaḥ punaḥ
05,148.004a tatas te pṛthivīpālāḥ prayayuḥ sahasainikāḥ
05,148.004c bhīṣmaṃ senāpatiṃ kṛtvā saṃhṛṣṭāḥ kālacoditāḥ
05,148.005a akṣauhiṇyo daśaikā ca pārthivānāṃ samāgatāḥ
05,148.005c tāsāṃ pramukhato bhīṣmas tālaketur vyarocata
05,148.005e yad atra yuktaṃ prāptaṃ ca tad vidhatsva viśāṃ pate
05,148.006a uktaṃ bhīṣmeṇa yad vākyaṃ droṇena vidureṇa ca
05,148.006c gāndhāryā dhṛtarāṣṭreṇa samakṣaṃ mama bhārata
05,148.006e etat te kathitaṃ rājan yadvṛttaṃ kurusaṃsadi
05,148.007a sāma ādau prayuktaṃ me rājan saubhrātram icchatā
05,148.007c abhedāt kuruvaṃśasya prajānāṃ ca vivṛddhaye
05,148.008a punar bhedaś ca me yukto yadā sāma na gṛhyate
05,148.008c karmānukīrtanaṃ caiva devamānuṣasaṃhitam
05,148.009a yadā nādriyate vākyaṃ sāmapūrvaṃ suyodhanaḥ
05,148.009c tadā mayā samānīya bheditāḥ sarvapārthivāḥ
05,148.010a adbhutāni ca ghorāṇi dāruṇāni ca bhārata
05,148.010c amānuṣāṇi karmāṇi darśitāni ca me vibho
05,148.011a bhartsayitvā tu rājñas tāṃs tṛṇīkṛtya suyodhanam
05,148.011c rādheyaṃ bhīṣayitvā ca saubalaṃ ca punaḥ punaḥ
05,148.012a nyūnatāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ nindāṃ caiva punaḥ punaḥ
05,148.012c bhedayitvā nṛpān sarvān vāgbhir mantreṇa cāsakṛt
05,148.013a punaḥ sāmābhisaṃyuktaṃ saṃpradānam athābruvam
05,148.013c abhedāt kuruvaṃśasya kāryayogāt tathaiva ca
05,148.014a te bālā dhṛtarāṣṭrasya bhīṣmasya vidurasya ca
05,148.014c tiṣṭheyuḥ pāṇḍavāḥ sarve hitvā mānam adhaścarāḥ
05,148.015a prayacchantu ca te rājyam anīśās te bhavantu ca
05,148.015c yathāha rājā gāṅgeyo viduraś ca tathāstu tat
05,148.016a sarvaṃ bhavatu te rājyaṃ pañca grāmān visarjaya
05,148.016c avaśyaṃ bharaṇīyā hi pitus te rājasattama
05,148.017a evam uktas tu duṣṭātmā naiva bhāvaṃ vyamuñcata
05,148.017c daṇḍaṃ caturthaṃ paśyāmi teṣu pāpeṣu nānyathā
05,148.018a niryātāś ca vināśāya kurukṣetraṃ narādhipāḥ
05,148.018c etat te kathitaṃ sarvaṃ yadvṛttaṃ kurusaṃsadi
05,148.019a na te rājyaṃ prayacchanti vinā yuddhena pāṇḍava
05,148.019c vināśahetavaḥ sarve pratyupasthitamṛtyavaḥ
05,149.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,149.001a janārdanavacaḥ śrutvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
05,149.001c bhrātṝn uvāca dharmātmā samakṣaṃ keśavasya ha
05,149.002a śrutaṃ bhavadbhir yadvṛttaṃ sabhāyāṃ kurusaṃsadi
05,149.002c keśavasyāpi yad vākyaṃ tat sarvam avadhāritam
05,149.003a tasmāt senāvibhāgaṃ me kurudhvaṃ narasattamāḥ
05,149.003c akṣauhiṇyas tu saptaitāḥ sametā vijayāya vai
05,149.004a tāsāṃ me patayaḥ sapta vikhyātās tān nibodhata
05,149.004c drupadaś ca virāṭaś ca dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinau
05,149.005a sātyakiś cekitānaś ca bhīmasenaś ca vīryavān
05,149.005c ete senāpraṇetāro vīrāḥ sarve tanutyajaḥ
05,149.006a sarve vedavidaḥ śūrāḥ sarve sucaritavratāḥ
05,149.006c hrīmanto nītimantaś ca sarve yuddhaviśāradāḥ
05,149.006e iṣvastrakuśalāś caiva tathā sarvāstrayodhinaḥ
05,149.007a saptānām api yo netā senānāṃ pravibhāgavit
05,149.007c yaḥ saheta raṇe bhīṣmaṃ śarārciḥpāvakopamam
05,149.008a tvaṃ tāvat sahadevātra prabrūhi kurunandana
05,149.008c svamataṃ puruṣavyāghra ko naḥ senāpatiḥ kṣamaḥ
05,149.009 sahadeva uvāca
05,149.009a saṃyukta ekaduḥkhaś ca vīryavāṃś ca mahīpatiḥ
05,149.009c yaṃ samāśritya dharmajñaṃ svam aṃśam anuyuñjmahe
05,149.010a matsyo virāṭo balavān kṛtāstro yuddhadurmadaḥ
05,149.010c prasahiṣyati saṃgrāme bhīṣmaṃ tāṃś ca mahārathān
05,149.011 vaiśaṃpāyana uvāca
05,149.011a tathokte sahadevena vākye vākyaviśāradaḥ
05,149.011c nakulo 'nantaraṃ tasmād idaṃ vacanam ādade
05,149.012a vayasā śāstrato dhairyāt kulenābhijanena ca
05,149.012c hrīmān kulānvitaḥ śrīmān sarvaśāstraviśāradaḥ
05,149.013a veda cāstraṃ bharadvājād durdharṣaḥ satyasaṃgaraḥ
05,149.013c yo nityaṃ spardhate droṇaṃ bhīṣmaṃ caiva mahābalam
05,149.014a ślāghyaḥ pārthivasaṃghasya pramukhe vāhinīpatiḥ
05,149.014c putrapautraiḥ parivṛtaḥ śataśākha iva drumaḥ
05,149.015a yas tatāpa tapo ghoraṃ sadāraḥ pṛthivīpatiḥ
05,149.015c roṣād droṇavināśāya vīraḥ samitiśobhanaḥ
05,149.016a pitevāsmān samādhatte yaḥ sadā pārthivarṣabhaḥ
05,149.016c śvaśuro drupado 'smākaṃ senām agre prakarṣatu
05,149.017a sa droṇabhīṣmāv āyāntau sahed iti matir mama
05,149.017c sa hi divyāstravid rājā sakhā cāṅgiraso nṛpaḥ
05,149.018a mādrīsutābhyām ukte tu svamate kurunandanaḥ
05,149.018c vāsavir vāsavasamaḥ savyasācy abravīd vacaḥ
05,149.019a yo 'yaṃ tapaḥprabhāvena ṛṣisaṃtoṣaṇena ca
05,149.019c divyaḥ puruṣa utpanno jvālāvarṇo mahābalaḥ
05,149.020a dhanuṣmān kavacī khaḍgī ratham āruhya daṃśitaḥ
05,149.020c divyair hayavarair yuktam agnikuṇḍāt samutthitaḥ
05,149.021a garjann iva mahāmegho rathaghoṣeṇa vīryavān
05,149.021c siṃhasaṃhanano vīraḥ siṃhavikrāntavikramaḥ
05,149.022a siṃhorasko mahābāhuḥ siṃhavakṣā mahābalaḥ
05,149.022c siṃhapragarjano vīraḥ siṃhaskandho mahādyutiḥ
05,149.023a subhrūḥ sudaṃṣṭraḥ suhanuḥ subāhuḥ sumukho 'kṛśaḥ
05,149.023c sujatruḥ suviśālākṣaḥ supādaḥ supratiṣṭhitaḥ
05,149.024a abhedyaḥ sarvaśastrāṇāṃ prabhinna iva vāraṇaḥ
05,149.024c jajñe droṇavināśāya satyavādī jitendriyaḥ
05,149.025a dhṛṣṭadyumnam ahaṃ manye sahed bhīṣmasya sāyakān
05,149.025c vajrāśanisamasparśān dīptāsyān uragān iva
05,149.026a yamadūtasamān vege nipāte pāvakopamān
05,149.026c rāmeṇājau viṣahitān vajraniṣpeṣadāruṇān
05,149.027a puruṣaṃ taṃ na paśyāmi yaḥ saheta mahāvratam
05,149.027c dhṛṣṭadyumnam ṛte rājann iti me dhīyate matiḥ
05,149.028a kṣiprahastaś citrayodhī mataḥ senāpatir mama
05,149.028c abhedyakavacaḥ śrīmān mātaṅga iva yūthapaḥ
05,149.028d*0540_01 arjunenaivam ukte tu bhīmo vākyaṃ samādade
05,149.029 bhīma uvāca
05,149.029a vadhārthaṃ yaḥ samutpannaḥ śikhaṇḍī drupadātmajaḥ
05,149.029c vadanti siddhā rājendra ṛṣayaś ca samāgatāḥ
05,149.030a yasya saṃgrāmamadhyeṣu divyam astraṃ vikurvataḥ
05,149.030c rūpaṃ drakṣyanti puruṣā rāmasyeva mahātmanaḥ
05,149.031a na taṃ yuddheṣu paśyāmi yo vibhindyāc chikhaṇḍinam
05,149.031c śastreṇa samare rājan saṃnaddhaṃ syandane sthitam
05,149.032a dvairathe viṣahen nānyo bhīṣmaṃ rājan mahāvratam
05,149.032c śikhaṇḍinam ṛte vīraṃ sa me senāpatir mataḥ
05,149.033 yudhiṣṭhira uvāca
05,149.033a sarvasya jagatas tāta sārāsāraṃ balābalam
05,149.033c sarvaṃ jānāti dharmātmā gatam eṣyac ca keśavaḥ
05,149.034a yam āha kṛṣṇo dāśārhaḥ so 'stu no vāhinīpatiḥ
05,149.034c kṛtāstro hy akṛtāstro vā vṛddho vā yadi vā yuvā
05,149.035a eṣa no vijaye mūlam eṣa tāta viparyaye
05,149.035c atra prāṇāś ca rājyaṃ ca bhāvābhāvau sukhāsukhe
05,149.036a eṣa dhātā vidhātā ca siddhir atra pratiṣṭhitā
05,149.036c yam āha kṛṣṇo dāśārhaḥ sa naḥ senāpatiḥ kṣamaḥ
05,149.036e bravītu vadatāṃ śreṣṭho niśā samativartate
05,149.037a tataḥ senāpatiṃ kṛtvā kṛṣṇasya vaśavartinam
05,149.037c rātriśeṣe vyatikrānte prayāsyāmo raṇājiram
05,149.037e adhivāsitaśastrāś ca kṛtakautukamaṅgalāḥ
05,149.038 vaiśaṃpāyana uvāca
05,149.038a tasya tad vacanaṃ śrutvā dharmarājasya dhīmataḥ
05,149.038c abravīt puṇḍarīkākṣo dhanaṃjayam avekṣya ha
05,149.039a mamāpy ete mahārāja bhavadbhir ya udāhṛtāḥ
05,149.039c netāras tava senāyāḥ śūrā vikrāntayodhinaḥ
05,149.039e sarva ete samarthā hi tava śatrūn pramarditum
05,149.040a indrasyāpi bhayaṃ hy ete janayeyur mahāhave
05,149.040c kiṃ punar dhārtarāṣṭrāṇāṃ lubdhānāṃ pāpacetasām
05,149.041a mayāpi hi mahābāho tvatpriyārtham ariṃdama
05,149.041c kṛto yatno mahāṃs tatra śamaḥ syād iti bhārata
05,149.041e dharmasya gatam ānṛṇyaṃ na sma vācyā vivakṣatām
05,149.042a kṛtārthaṃ manyate bālaḥ so ''tmānam avicakṣaṇaḥ
05,149.042c dhārtarāṣṭro balasthaṃ ca manyate ''tmānam āturaḥ
05,149.043a yujyatāṃ vāhinī sādhu vadhasādhyā hi te matāḥ
05,149.043c na dhārtarāṣṭrāḥ śakṣyanti sthātuṃ dṛṣṭvā dhanaṃjayam
05,149.044a bhīmasenaṃ ca saṃkruddhaṃ yamau cāpi yamopamau
05,149.044c yuyudhānadvitīyaṃ ca dhṛṣṭadyumnam amarṣaṇam
05,149.045a abhimanyuṃ draupadeyān virāṭadrupadāv api
05,149.045c akṣauhiṇīpatīṃś cānyān narendrān dṛḍhavikramān
05,149.046a sāravad balam asmākaṃ duṣpradharṣaṃ durāsadam
05,149.046c dhārtarāṣṭrabalaṃ saṃkhye vadhiṣyati na saṃśayaḥ
05,149.046d*0541_01 dhṛṣṭadyumnam ahaṃ manye senāpatim ariṃdama
05,149.047a evam ukte tu kṛṣṇena saṃprahṛṣyan narottamāḥ
05,149.047c teṣāṃ prahṛṣṭamanasāṃ nādaḥ samabhavan mahān
05,149.048a yoga ity atha sainyānāṃ tvaratāṃ saṃpradhāvatām
05,149.048c hayavāraṇaśabdaś ca nemighoṣaś ca sarvaśaḥ
05,149.048e śaṅkhadundubhinirghoṣas tumulaḥ sarvato 'bhavat
05,149.048f*0542_01 tad ugraṃ sāgaranibhaṃ kṣubdhaṃ balasamāgamam
05,149.048f*0542_02 rathapattigajodagraṃ mahormibhir ivākulam
05,149.048f*0542_03 dhāvatām āhvayānānāṃ tanutrāṇi ca badhnatām
05,149.049a prayāsyatāṃ pāṇḍavānāṃ sasainyānāṃ samantataḥ
05,149.049c gaṅgeva pūrṇā durdharṣā samadṛśyata vāhinī
05,149.050a agrānīke bhīmaseno mādrīputrau ca daṃśitau
05,149.050c saubhadro draupadeyāś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
05,149.050e prabhadrakāś ca pāñcālā bhīmasenamukhā yayuḥ
05,149.051a tataḥ śabdaḥ samabhavat samudrasyeva parvaṇi
05,149.051c hṛṣṭānāṃ saṃprayātānāṃ ghoṣo divam ivāspṛśat
05,149.052a prahṛṣṭā daṃśitā yodhāḥ parānīkavidāraṇāḥ
05,149.052c teṣāṃ madhye yayau rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
05,149.053a śakaṭāpaṇaveśāś ca yānayugyaṃ ca sarvaśaḥ
05,149.053c kośayantrāyudhaṃ caiva ye ca vaidyāś cikitsakāḥ
05,149.054a phalgu yac ca balaṃ kiṃ cit tathaiva kṛśadurbalam
05,149.054c tat saṃgṛhya yayau rājā ye cāpi paricārakāḥ
05,149.055a upaplavye tu pāñcālī draupadī satyavādinī
05,149.055c saha strībhir nivavṛte dāsīdāsasamāvṛtā
05,149.056a kṛtvā mūlapratīkārān gulmaiḥ sthāvarajaṅgamaiḥ
05,149.056c skandhāvāreṇa mahatā prayayuḥ pāṇḍunandanāḥ
05,149.057a dadato gāṃ hiraṇyaṃ ca brāhmaṇair abhisaṃvṛtāḥ
05,149.057c stūyamānā yayū rājan rathair maṇivibhūṣitaiḥ
05,149.058a kekayā dhṛṣṭaketuś ca putraḥ kāśyasya cābhibhūḥ
05,149.058c śreṇimān vasudānaś ca śikhaṇḍī cāparājitaḥ
05,149.059a hṛṣṭās tuṣṭāḥ kavacinaḥ saśastrāḥ samalaṃkṛtāḥ
05,149.059c rājānam anvayuḥ sarve parivārya yudhiṣṭhiram
05,149.060a jaghanārdhe virāṭaś ca yajñasenaś ca somakiḥ
05,149.060c sudharmā kuntibhojaś ca dhṛṣṭadyumnasya cātmajāḥ
05,149.061a rathāyutāni catvāri hayāḥ pañcaguṇās tataḥ
05,149.061c pattisainyaṃ daśaguṇaṃ sādinām ayutāni ṣaṭ
05,149.062a anādhṛṣṭiś cekitānaś cedirājo 'tha sātyakiḥ
05,149.062c parivārya yayuḥ sarve vāsudevadhanaṃjayau
05,149.063a āsādya tu kurukṣetraṃ vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ
05,149.063c pāṇḍavāḥ samadṛśyanta nardanto vṛṣabhā iva
05,149.064a te 'vagāhya kurukṣetraṃ śaṅkhān dadhmur ariṃdamāḥ
05,149.064c tathaiva dadhmatuḥ śaṅkhau vāsudevadhanaṃjayau
05,149.065a pāñcajanyasya nirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ
05,149.065c niśamya sarvasainyāni samahṛṣyanta sarvaśaḥ
05,149.066a śaṅkhadundubhisaṃsṛṣṭaḥ siṃhanādas tarasvinām
05,149.066c pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca sāgarāṃś cānvanādayat
05,149.067a tato deśe same snigdhe prabhūtayavasendhane
05,149.067c niveśayām āsa tadā senāṃ rājā yudhiṣṭhiraḥ
05,149.068a parihṛtya śmaśānāni devatāyatanāni ca
05,149.068c āśramāṃś ca maharṣīṇāṃ tīrthāny āyatanāni ca
05,149.069a madhurānūṣare deśe śive puṇye mahīpatiḥ
05,149.069c niveśaṃ kārayām āsa kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
05,149.070a tataś ca punar utthāya sukhī viśrāntavāhanaḥ
05,149.070c prayayau pṛthivīpālair vṛtaḥ śatasahasraśaḥ
05,149.071a vidrāvya śataśo gulmān dhārtarāṣṭrasya sainikān
05,149.071c paryakrāmat samantāc ca pārthena saha keśavaḥ
05,149.072a śibiraṃ māpayām āsa dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
05,149.072c sātyakiś ca rathodāro yuyudhānaḥ pratāpavān
05,149.073a āsādya saritaṃ puṇyāṃ kurukṣetre hiraṇvatīm
05,149.073c sūpatīrthāṃ śucijalāṃ śarkarāpaṅkavarjitām
05,149.074a khānayām āsa parikhāṃ keśavas tatra bhārata
05,149.074c guptyartham api cādiśya balaṃ tatra nyaveśayat
05,149.075a vidhir yaḥ śibirasyāsīt pāṇḍavānāṃ mahātmanām
05,149.075c tadvidhāni narendrāṇāṃ kārayām āsa keśavaḥ
05,149.076a prabhūtajalakāṣṭhāni durādharṣatarāṇi ca
05,149.076c bhakṣyabhojyopapannāni śataśo 'tha sahasraśaḥ
05,149.077a śibirāṇi mahārhāṇi rājñāṃ tatra pṛthak pṛthak
05,149.077c vimānānīva rājendra niviṣṭāni mahītale
05,149.078a tatrāsañ śilpinaḥ prājñāḥ śataśo dattavetanāḥ
05,149.078c sarvopakaraṇair yuktā vaidyāś ca suviśāradāḥ
05,149.079a jyādhanurvarmaśastrāṇāṃ tathaiva madhusarpiṣoḥ
05,149.079c sasarja rasapāṃsūnāṃ rāśayaḥ parvatopamāḥ
05,149.080a bahūdakaṃ suyavasaṃ tuṣāṅgārasamanvitam
05,149.080c śibire śibire rājā saṃcakāra yudhiṣṭhiraḥ
05,149.081a mahāyantrāṇi nārācās tomararṣṭiparaśvadhāḥ
05,149.081c dhanūṃṣi kavacādīni hṛdy abhūvan nṛṇāṃ tadā
05,149.082a gajāḥ kaṅkaṭasaṃnāhā lohavarmottaracchadāḥ
05,149.082c adṛśyaṃs tatra giryābhāḥ sahasraśatayodhinaḥ
05,149.083a niviṣṭān pāṇḍavāṃs tatra jñātvā mitrāṇi bhārata
05,149.083c abhisasrur yathoddeśaṃ sabalāḥ sahavāhanāḥ
05,149.084a caritabrahmacaryās te somapā bhūridakṣiṇāḥ
05,149.084c jayāya pāṇḍuputrāṇāṃ samājagmur mahīkṣitaḥ
05,150.001 janamejaya uvāca
05,150.001a yudhiṣṭhiraṃ sahānīkam upayāntaṃ yuyutsayā
05,150.001c saṃniviṣṭaṃ kurukṣetre vāsudevena pālitam
05,150.002a virāṭadrupadābhyāṃ ca saputrābhyāṃ samanvitam
05,150.002c kekayair vṛṣṇibhiś caiva pārthivaiḥ śataśo vṛtam
05,150.003a mahendram iva cādityair abhiguptaṃ mahārathaiḥ
05,150.003c śrutvā duryodhano rājā kiṃ kāryaṃ pratyapadyata
05,150.004a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vistareṇa tapodhana
05,150.004c saṃbhrame tumule tasmin yadāsīt kurujāṅgale
05,150.005a vyathayeyur hi devānāṃ senām api samāgame
05,150.005c pāṇḍavā vāsudevaś ca virāṭadrupadau tathā
05,150.006a dhṛṣṭadyumnaś ca pāñcālyaḥ śikhaṇḍī ca mahārathaḥ
05,150.006c yuyudhānaś ca vikrānto devair api durāsadaḥ
05,150.007a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vistareṇa tapodhana
05,150.007c kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca yad yad āsīd viceṣṭitam
05,150.008 vaiśaṃpāyana uvāca
05,150.008a pratiyāte tu dāśārhe rājā duryodhanas tadā
05,150.008c karṇaṃ duḥśāsanaṃ caiva śakuniṃ cābravīd idam
05,150.009a akṛtenaiva kāryeṇa gataḥ pārthān adhokṣajaḥ
05,150.009c sa enān manyunāviṣṭo dhruvaṃ vakṣyaty asaṃśayam
05,150.010a iṣṭo hi vāsudevasya pāṇḍavair mama vigrahaḥ
05,150.010c bhīmasenārjunau caiva dāśārhasya mate sthitau
05,150.011a ajātaśatrur apy adya bhīmārjunavaśānugaḥ
05,150.011c nikṛtaś ca mayā pūrvaṃ saha sarvaiḥ sahodaraiḥ
05,150.012a virāṭadrupadau caiva kṛtavairau mayā saha
05,150.012c tau ca senāpraṇetārau vāsudevavaśānugau
05,150.013a bhavitā vigrahaḥ so 'yaṃ tumulo lomaharṣaṇaḥ
05,150.013c tasmāt sāṃgrāmikaṃ sarvaṃ kārayadhvam atandritāḥ
05,150.014a śibirāṇi kurukṣetre kriyantāṃ vasudhādhipāḥ
05,150.014c suparyāptāvakāśāni durādeyāni śatrubhiḥ
05,150.015a āsannajalakāṣṭhāni śataśo 'tha sahasraśaḥ
05,150.015c acchedyāhāramārgāṇi ratnoccayacitāni ca
05,150.015e vividhāyudhapūrṇāni patākādhvajavanti ca
05,150.016a samāś ca teṣāṃ panthānaḥ kriyantāṃ nagarād bahiḥ
05,150.016c prayāṇaṃ ghuṣyatām adya śvobhūta iti māciram
05,150.017a te tatheti pratijñāya śvobhūte cakrire tathā
05,150.017c hṛṣṭarūpā mahātmāno vināśāya mahīkṣitām
05,150.018a tatas te pārthivāḥ sarve tac chrutvā rājaśāsanam
05,150.018c āsanebhyo mahārhebhya udatiṣṭhann amarṣitāḥ
05,150.019a bāhūn parighasaṃkāśān saṃspṛśantaḥ śanaiḥ śanaiḥ
05,150.019c kāñcanāṅgadadīptāṃś ca candanāgarubhūṣitān
05,150.020a uṣṇīṣāṇi niyacchantaḥ puṇḍarīkanibhaiḥ karaiḥ
05,150.020c antarīyottarīyāṇi bhūṣaṇāni ca sarvaśaḥ
05,150.021a te rathān rathinaḥ śreṣṭhā hayāṃś ca hayakovidāḥ
05,150.021c sajjayanti sma nāgāṃś ca nāgaśikṣāsu niṣṭhitāḥ
05,150.022a atha varmāṇi citrāṇi kāñcanāni bahūni ca
05,150.022c vividhāni ca śastrāṇi cakruḥ sajjāni sarvaśaḥ
05,150.023a padātayaś ca puruṣāḥ śastrāṇi vividhāni ca
05,150.023c upajahruḥ śarīreṣu hemacitrāṇy anekaśaḥ
05,150.024a tad utsava ivodagraṃ saṃprahṛṣṭanarāvṛtam
05,150.024c nagaraṃ dhārtarāṣṭrasya bhāratāsīt samākulam
05,150.025a janaughasalilāvarto rathanāgāśvamīnavān
05,150.025c śaṅkhadundubhinirghoṣaḥ kośasaṃcayaratnavān
05,150.026a citrābharaṇavarmormiḥ śastranirmalaphenavān
05,150.026c prāsādamālādrivṛto rathyāpaṇamahāhradaḥ
05,150.027a yodhacandrodayodbhūtaḥ kururājamahārṇavaḥ
05,150.027c adṛśyata tadā rājaṃś candrodaya ivārṇavaḥ
05,151.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,151.001a vāsudevasya tad vākyam anusmṛtya yudhiṣṭhiraḥ
05,151.001c punaḥ papraccha vārṣṇeyaṃ kathaṃ mando 'bravīd idam
05,151.002a asminn abhyāgate kāle kiṃ ca naḥ kṣamam acyuta
05,151.002c kathaṃ ca vartamānā vai svadharmān na cyavemahi
05,151.003a duryodhanasya karṇasya śakuneḥ saubalasya ca
05,151.003c vāsudeva matajño 'si mama sabhrātṛkasya ca
05,151.004a vidurasyāpi te vākyaṃ śrutaṃ bhīṣmasya cobhayoḥ
05,151.004c kuntyāś ca vipulaprajña prajñā kārtsnyena te śrutā
05,151.005a sarvam etad atikramya vicārya ca punaḥ punaḥ
05,151.005c yan naḥ kṣamaṃ mahābāho tad bravīhy avicārayan
05,151.006a śrutvaitad dharmarājasya dharmārthasahitaṃ vacaḥ
05,151.006c meghadundubhinirghoṣaḥ kṛṣṇo vacanam abravīt
05,151.007a uktavān asmi yad vākyaṃ dharmārthasahitaṃ hitam
05,151.007c na tu tan nikṛtiprajñe kauravye pratitiṣṭhati
05,151.008a na ca bhīṣmasya durmedhāḥ śṛṇoti vidurasya vā
05,151.008c mama vā bhāṣitaṃ kiṃ cit sarvam evātivartate
05,151.009a na sa kāmayate dharmaṃ na sa kāmayate yaśaḥ
05,151.009c jitaṃ sa manyate sarvaṃ durātmā karṇam āśritaḥ
05,151.010a bandham ājñāpayām āsa mama cāpi suyodhanaḥ
05,151.010c na ca taṃ labdhavān kāmaṃ durātmā śāsanātigaḥ
05,151.011a na ca bhīṣmo na ca droṇo yuktaṃ tatrāhatur vacaḥ
05,151.011c sarve tam anuvartante ṛte viduram acyuta
05,151.012a śakuniḥ saubalaś caiva karṇaduḥśāsanāv api
05,151.012c tvayy ayuktāny abhāṣanta mūḍhā mūḍham amarṣaṇam
05,151.013a kiṃ ca tena mayoktena yāny abhāṣanta kauravāḥ
05,151.013c saṃkṣepeṇa durātmāsau na yuktaṃ tvayi vartate
05,151.014a na pārthiveṣu sarveṣu ya ime tava sainikāḥ
05,151.014c yat pāpaṃ yan na kalyāṇaṃ sarvaṃ tasmin pratiṣṭhitam
05,151.015a na cāpi vayam atyarthaṃ parityāgena karhi cit
05,151.015c kauravaiḥ śamam icchāmas tatra yuddham anantaram
05,151.016a tac chrutvā pārthivāḥ sarve vāsudevasya bhāṣitam
05,151.016c abruvanto mukhaṃ rājñaḥ samudaikṣanta bhārata
05,151.017a yudhiṣṭhiras tv abhiprāyam upalabhya mahīkṣitām
05,151.017c yogam ājñāpayām āsa bhīmārjunayamaiḥ saha
05,151.018a tataḥ kilakilābhūtam anīkaṃ pāṇḍavasya ha
05,151.018c ājñāpite tadā yoge samahṛṣyanta sainikāḥ
05,151.019a avadhyānāṃ vadhaṃ paśyan dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
05,151.019c niṣṭanan bhīmasenaṃ ca vijayaṃ cedam abravīt
05,151.020a yadarthaṃ vanavāsaś ca prāptaṃ duḥkhaṃ ca yan mayā
05,151.020c so 'yam asmān upaity eva paro 'narthaḥ prayatnataḥ
05,151.021a yasmin yatnaḥ kṛto 'smābhiḥ sa no hīnaḥ prayatnataḥ
05,151.021c akṛte tu prayatne 'smān upāvṛttaḥ kalir mahān
05,151.022a kathaṃ hy avadhyaiḥ saṃgrāmaḥ kāryaḥ saha bhaviṣyati
05,151.022c kathaṃ hatvā gurūn vṛddhān vijayo no bhaviṣyati
05,151.023a tac chrutvā dharmarājasya savyasācī paraṃtapaḥ
05,151.023c yad uktaṃ vāsudevena śrāvayām āsa tad vacaḥ
05,151.024a uktavān devakīputraḥ kuntyāś ca vidurasya ca
05,151.024c vacanaṃ tat tvayā rājan nikhilenāvadhāritam
05,151.025a na ca tau vakṣyato 'dharmam iti me naiṣṭhikī matiḥ
05,151.025c na cāpi yuktaṃ kaunteya nivartitum ayudhyataḥ
05,151.026a tac chrutvā vāsudevo 'pi savyasācivacas tadā
05,151.026c smayamāno 'bravīt pārtham evam etad iti bruvan
05,151.027a tatas te dhṛtasaṃkalpā yuddhāya sahasainikāḥ
05,151.027c pāṇḍaveyā mahārāja tāṃ rātriṃ sukham āvasan
05,152.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,152.001a vyuṣitāyāṃ rajanyāṃ tu rājā duryodhanas tataḥ
05,152.001c vyabhajat tāny anīkāni daśa caikaṃ ca bhārata
05,152.002a narahastirathāśvānāṃ sāraṃ madhyaṃ ca phalgu ca
05,152.002c sarveṣv eteṣv anīkeṣu saṃdideśa mahīpatiḥ
05,152.003a sānukarṣāḥ satūṇīrāḥ savarūthāḥ satomarāḥ
05,152.003c sopāsaṅgāḥ saśaktīkāḥ saniṣaṅgāḥ sapothikāḥ
05,152.004a sadhvajāḥ sapatākāś ca saśarāsanatomarāḥ
05,152.004c rajjubhiś ca vicitrābhiḥ sapāśāḥ saparistarāḥ
05,152.005a sakacagrahavikṣepāḥ satailaguḍavālukāḥ
05,152.005c sāśīviṣaghaṭāḥ sarve sasarjarasapāṃsavaḥ
05,152.006a saghaṇṭāphalakāḥ sarve vāsīvṛkṣādanānvitāḥ
05,152.006a*0543_01 **** **** sāyoguḍajalopalāḥ
05,152.006a*0543_02 saśālabhindipālāś ca samadhūc chiṣṭamudgarāḥ
05,152.006a*0543_03 sakāṇḍadaṇḍakāḥ sarve sasīraviṣatomarāḥ
05,152.006a*0543_04 saśūrpapiṭakāḥ sarve sadātrāṅkuśatomarāḥ
05,152.006a*0543_05 sakīlakrakacāḥ sarve
05,152.006c vyāghracarmaparīvārā vṛtāś ca dvīpicarmabhiḥ
05,152.007a savastayaḥ saśṛṅgāś ca saprāsavividhāyudhāḥ
05,152.007c sakuṭhārāḥ sakuddālāḥ satailakṣaumasarpiṣaḥ
05,152.007d*0544_01 rukmajālapraticchannā nānāmaṇivibhūṣitāḥ
05,152.007d*0545_01 vyāghracarmaparīdhānāḥ suveṣāḥ samalaṃkṛtāḥ
05,152.008a citrānīkāḥ suvapuṣo jvalitā iva pāvakāḥ
05,152.008c tathā kavacinaḥ śūrāḥ śastreṣu kṛtaniśramāḥ
05,152.009a kulīnā hayayonijñāḥ sārathye viniveśitāḥ
05,152.009c baddhāriṣṭā baddhakakṣyā baddhadhvajapatākinaḥ
05,152.009d*0546_01 baddhābharaṇanirvyūhā baddhacarmāsipaṭṭiśāḥ
05,152.010a caturyujo rathāḥ sarve sarve śastrasamāyutāḥ
05,152.010c saṃhṛṣṭavāhanāḥ sarve sarve śataśarāsanāḥ
05,152.011a dhuryayor hayayor ekas tathānyau pārṣṇisārathī
05,152.011c tau cāpi rathināṃ śreṣṭhau rathī ca hayavit tathā
05,152.012a nagarāṇīva guptāni durādeyāni śatrubhiḥ
05,152.012c āsan rathasahasrāṇi hemamālīni sarvaśaḥ
05,152.013a yathā rathās tathā nāgā baddhakakṣyāḥ svalaṃkṛtāḥ
05,152.013c babhūvuḥ sapta puruṣā ratnavanta ivādrayaḥ
05,152.014a dvāv aṅkuśadharau teṣu dvāv uttamadhanurdharau
05,152.014c dvau varāsidharau rājann ekaḥ śaktipatākadhṛk
05,152.015a gajair mattaiḥ samākīrṇaṃ savarmāyudhakośakaiḥ
05,152.015c tad babhūva balaṃ rājan kauravyasya sahasraśaḥ
05,152.016a vicitrakavacāmuktaiḥ sapatākaiḥ svalaṃkṛtaiḥ
05,152.016c sādibhiś copasaṃpannā āsann ayutaśo hayāḥ
05,152.017a susaṃgrāhāḥ susaṃtoṣā hemabhāṇḍaparicchadāḥ
05,152.017c anekaśatasāhasrās te ca sādivaśe sthitāḥ
05,152.018a nānārūpavikārāś ca nānākavacaśastriṇaḥ
05,152.018c padātino narās tatra babhūvur hemamālinaḥ
05,152.019a rathasyāsan daśa gajā gajasya daśa vājinaḥ
05,152.019c narā daśa hayasyāsan pādarakṣāḥ samantataḥ
05,152.020a rathasya nāgāḥ pañcāśan nāgasyāsañ śataṃ hayāḥ
05,152.020c hayasya puruṣāḥ sapta bhinnasaṃdhānakāriṇaḥ
05,152.021a senā pañcaśataṃ nāgā rathās tāvanta eva ca
05,152.021b*0547_01 pañcāśac ca śataṃ cāśvā narāḥ pañcaguṇās tataḥ
05,152.021c daśasenā ca pṛtanā pṛtanā daśavāhinī
05,152.022a vāhinī pṛtanā senā dhvajinī sādinī camūḥ
05,152.022c akṣauhiṇīti paryāyair niruktātha varūthinī
05,152.022e evaṃ vyūḍhāny anīkāni kauraveyeṇa dhīmatā
05,152.023a akṣauhiṇyo daśaikā ca saṃkhyātāḥ sapta caiva ha
05,152.023c akṣauhiṇyas tu saptaiva pāṇḍavānām abhūd balam
05,152.023e akṣauhiṇyo daśaikā ca kauravāṇām abhūd balam
05,152.024a narāṇāṃ pañcapañcāśad eṣā pattir vidhīyate
05,152.024c senāmukhaṃ ca tisras tā gulma ity abhisaṃjñitaḥ
05,152.025a daśa gulmā gaṇas tv āsīd gaṇās tv ayutaśo 'bhavan
05,152.025c duryodhanasya senāsu yotsyamānāḥ prahāriṇaḥ
05,152.026a tatra duryodhano rājā śūrān buddhimato narān
05,152.026c prasamīkṣya mahābāhuś cakre senāpatīṃs tadā
05,152.027a pṛthag akṣauhiṇīnāṃ ca praṇetṝn narasattamān
05,152.027c vidhipūrvaṃ samānīya pārthivān abhyaṣecayat
05,152.028a kṛpaṃ droṇaṃ ca śalyaṃ ca saindhavaṃ ca mahāratham
05,152.028c sudakṣiṇaṃ ca kāmbojaṃ kṛtavarmāṇam eva ca
05,152.029a droṇaputraṃ ca karṇaṃ ca bhūriśravasam eva ca
05,152.029c śakuniṃ saubalaṃ caiva bāhlīkaṃ ca mahāratham
05,152.030a divase divase teṣāṃ prativelaṃ ca bhārata
05,152.030c cakre sa vividhāḥ saṃjñāḥ pratyakṣaṃ ca punaḥ punaḥ
05,152.031a tathā viniyatāḥ sarve ye ca teṣāṃ padānugāḥ
05,152.031b*0548_01 hṛṣṭāḥ puṣṭāḥ susaṃnaddhā vikrame dṛḍhaniścayāḥ
05,152.031c babhūvuḥ sainikā rājan rājñaḥ priyacikīrṣavaḥ
05,153.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,153.001a tataḥ śāṃtanavaṃ bhīṣmaṃ prāñjalir dhṛtarāṣṭrajaḥ
05,153.001c saha sarvair mahīpālair idaṃ vacanam abravīt
05,153.002a ṛte senāpraṇetāraṃ pṛtanā sumahaty api
05,153.002c dīryate yuddham āsādya pipīlikapuṭaṃ yathā
05,153.003a na hi jātu dvayor buddhiḥ samā bhavati karhi cit
05,153.003c śauryaṃ ca nāma netṝṇāṃ spardhate ca parasparam
05,153.004a śrūyate ca mahāprājña haihayān amitaujasaḥ
05,153.004c abhyayur brāhmaṇāḥ sarve samucchritakuśadhvajāḥ
05,153.005a tān anvayus tadā vaiśyāḥ śūdrāś caiva pitāmaha
05,153.005c ekatas tu trayo varṇā ekataḥ kṣatriyarṣabhāḥ
05,153.006a te sma yuddheṣv abhajyanta trayo varṇāḥ punaḥ punaḥ
05,153.006b*0549_01 tathāpi niyatāḥ sarve kṣatriyās tu jaghanyajāḥ
05,153.006c kṣatriyās tu jayanty eva bahulaṃ caikato balam
05,153.007a tatas te kṣatriyān eva papracchur dvijasattamāḥ
05,153.007c tebhyaḥ śaśaṃsur dharmajñā yāthātathyaṃ pitāmaha
05,153.008a vayam ekasya śṛṇumo mahābuddhimato raṇe
05,153.008c bhavantas tu pṛthak sarve svabuddhivaśavartinaḥ
05,153.009a tatas te brāhmaṇāś cakrur ekaṃ senāpatiṃ dvijam
05,153.009c nayeṣu kuśalaṃ śūram ajayan kṣatriyāṃs tataḥ
05,153.010a evaṃ ye kuśalaṃ śūraṃ hite sthitam akalmaṣam
05,153.010c senāpatiṃ prakurvanti te jayanti raṇe ripūn
05,153.011a bhavān uśanasā tulyo hitaiṣī ca sadā mama
05,153.011c asaṃhāryaḥ sthito dharme sa naḥ senāpatir bhava
05,153.012a raśmīvatām ivādityo vīrudhām iva candramāḥ
05,153.012c kubera iva yakṣāṇāṃ marutām iva vāsavaḥ
05,153.013a parvatānāṃ yathā meruḥ suparṇaḥ patatām iva
05,153.013c kumāra iva bhūtānāṃ vasūnām iva havyavāṭ
05,153.014a bhavatā hi vayaṃ guptāḥ śakreṇeva divaukasaḥ
05,153.014c anādhṛṣyā bhaviṣyāmas tridaśānām api dhruvam
05,153.015a prayātu no bhavān agre devānām iva pāvakiḥ
05,153.015c vayaṃ tvām anuyāsyāmaḥ saurabheyā ivarṣabham
05,153.015d*0550_01 ity uktvā pādayos tasya nipapāta narādhipaḥ
05,153.015d*0550_02 rakṣāsmān rājaśārdūla tvām ahaṃ śaraṇaṃ gataḥ
05,153.016 bhīṣma uvāca
05,153.016a evam etan mahābāho yathā vadasi bhārata
05,153.016c yathaiva hi bhavanto me tathaiva mama pāṇḍavāḥ
05,153.017a api caiva maya śreyo vācyaṃ teṣāṃ narādhipa
05,153.017c yoddhavyaṃ tu tavārthāya yathā sa samayaḥ kṛtaḥ
05,153.018a na tu paśyāmi yoddhāram ātmanaḥ sadṛśaṃ bhuvi
05,153.018c ṛte tasmān naravyāghrāt kuntīputrād dhanaṃjayāt
05,153.019a sa hi veda mahābāhur divyāny astrāṇi sarvaśaḥ
05,153.019c na tu māṃ vivṛto yuddhe jātu yudhyeta pāṇḍavaḥ
05,153.020a ahaṃ sa ca kṣaṇenaiva nirmanuṣyam idaṃ jagat
05,153.020c kuryāṃ śastrabalenaiva sasurāsurarākṣasam
05,153.021a na tv evotsādanīyā me pāṇḍoḥ putrā narādhipa
05,153.021c tasmād yodhān haniṣyāmi prayogeṇāyutaṃ sadā
05,153.022a evam eṣāṃ kariṣyāmi nidhanaṃ kurunandana
05,153.022c na cet te māṃ haniṣyanti pūrvam eva samāgame
05,153.023a senāpatis tv ahaṃ rājan samayenāpareṇa te
05,153.023c bhaviṣyāmi yathākāmaṃ tan me śrotum ihārhasi
05,153.024a karṇo vā yudhyatāṃ pūrvam ahaṃ vā pṛthivīpate
05,153.024c spardhate hi sadātyarthaṃ sūtaputro mayā raṇe
05,153.025 karṇa uvāca
05,153.025a nāhaṃ jīvati gāṅgeye yotsye rājan kathaṃ cana
05,153.025c hate bhīṣme tu yotsyāmi saha gāṇḍīvadhanvanā
05,153.026 vaiśaṃpāyana uvāca
05,153.026a tataḥ senāpatiṃ cakre vidhivad bhūridakṣiṇam
05,153.026c dhṛtarāṣṭrātmajo bhīṣmaṃ so 'bhiṣikto vyarocata
05,153.027a tato bherīś ca śaṅkhāṃś ca śataśaś caiva puṣkarān
05,153.027c vādayām āsur avyagrāḥ puruṣā rājaśāsanāt
05,153.028a siṃhanādāś ca vividhā vāhanānāṃ ca nisvanāḥ
05,153.028c prādurāsann anabhre ca varṣaṃ rudhirakardamam
05,153.029a nirghātāḥ pṛthivīkampā gajabṛṃhitanisvanāḥ
05,153.029c āsaṃś ca sarvayodhānāṃ pātayanto manāṃsy uta
05,153.030a vācaś cāpy aśarīriṇyo divaś colkāḥ prapedire
05,153.030c śivāś ca bhayavedinyo nedur dīptasvarā bhṛśam
05,153.031a senāpatye yadā rājā gāṅgeyam abhiṣiktavān
05,153.031c tadaitāny ugrarūpāṇi abhavañ śataśo nṛpa
05,153.032a tataḥ senāpatiṃ kṛtvā bhīṣmaṃ parabalārdanam
05,153.032c vācayitvā dvijaśreṣṭhān niṣkair gobhiś ca bhūriśaḥ
05,153.033a vardhamāno jayāśīrbhir niryayau sainikair vṛtaḥ
05,153.033c āpageyaṃ puraskṛtya bhrātṛbhiḥ sahitas tadā
05,153.033e skandhāvāreṇa mahatā kurukṣetraṃ jagāma ha
05,153.034a parikramya kurukṣetraṃ karṇena saha kauravaḥ
05,153.034c śibiraṃ māpayām āsa same deśe narādhipaḥ
05,153.035a madhurānūṣare deśe prabhūtayavasendhane
05,153.035c yathaiva hāstinapuraṃ tadvac chibiram ābabhau
05,154.001 janamejaya uvāca
05,154.001a āpageyaṃ mahātmānaṃ bhīṣmaṃ śastrabhṛtāṃ varam
05,154.001c pitāmahaṃ bhāratānāṃ dhvajaṃ sarvamahīkṣitām
05,154.002a bṛhaspatisamaṃ buddhyā kṣamayā pṛthivīsamam
05,154.002c samudram iva gāmbhīrye himavantam iva sthiram
05,154.003a prajāpatim ivaudārye tejasā bhāskaropamam
05,154.003c mahendram iva śatrūṇāṃ dhvaṃsanaṃ śaravṛṣṭibhiḥ
05,154.004a raṇayajñe pratibhaye svābhīle lomaharṣaṇe
05,154.004c dīkṣitaṃ cirarātrāya śrutvā rājā yudhiṣṭhiraḥ
05,154.005a kim abravīn mahābāhuḥ sarvadharmaviśāradaḥ
05,154.005c bhīmasenārjunau vāpi kṛṣṇo vā pratyapadyata
05,154.006 vaiśaṃpāyana uvāca
05,154.006a āpaddharmārthakuśalo mahābuddhir yudhiṣṭhiraḥ
05,154.006c sarvān bhrātṝn samānīya vāsudevaṃ ca sātvatam
05,154.006e uvāca vadatāṃ śreṣṭhaḥ sāntvapūrvam idaṃ vacaḥ
05,154.007a paryākrāmata sainyāni yattās tiṣṭhata daṃśitāḥ
05,154.007c pitāmahena vo yuddhaṃ pūrvam eva bhaviṣyati
05,154.007e tasmāt saptasu senāsu praṇetṝn mama paśyata
05,154.008 vāsudeva uvāca
05,154.008a yathārhati bhavān vaktum asmin kāla upasthite
05,154.008c tathedam arthavad vākyam uktaṃ te bharatarṣabha
05,154.009a rocate me mahābāho kriyatāṃ yad anantaram
05,154.009c nāyakās tava senāyām abhiṣicyantu sapta vai
05,154.010 vaiśaṃpāyana uvāca
05,154.010a tato drupadam ānāyya virāṭaṃ śinipuṃgavam
05,154.010c dhṛṣṭadyumnaṃ ca pāñcālyaṃ dhṛṣṭaketuṃ ca pārthivam
05,154.010e śikhaṇḍinaṃ ca pāñcālyaṃ sahadevaṃ ca māgadham
05,154.011a etān sapta maheṣvāsān vīrān yuddhābhinandinaḥ
05,154.011c senāpraṇetṝn vidhivad abhyaṣiñcad yudhiṣṭhiraḥ
05,154.012a sarvasenāpatiṃ cātra dhṛṣṭadyumnam upādiśat
05,154.012c droṇāntahetor utpanno ya iddhāñ jātavedasaḥ
05,154.013a sarveṣām eva teṣāṃ tu samastānāṃ mahātmanām
05,154.013c senāpatipatiṃ cakre guḍākeśaṃ dhanaṃjayam
05,154.014a arjunasyāpi netā ca saṃyantā caiva vājinām
05,154.014c saṃkarṣaṇānujaḥ śrīmān mahābuddhir janārdanaḥ
05,154.015a tad dṛṣṭvopasthitaṃ yuddhaṃ samāsannaṃ mahātyayam
05,154.015c prāviśad bhavanaṃ rājñaḥ pāṇḍavasya halāyudhaḥ
05,154.016a sahākrūraprabhṛtibhir gadasāmbolmukādibhiḥ
05,154.016c raukmiṇeyāhukasutaiś cārudeṣṇapurogamaiḥ
05,154.017a vṛṣṇimukhyair abhigatair vyāghrair iva balotkaṭaiḥ
05,154.017c abhigupto mahābāhur marudbhir iva vāsavaḥ
05,154.018a nīlakauśeyavasanaḥ kailāsaśikharopamaḥ
05,154.018c siṃhakhelagatiḥ śrīmān madaraktāntalocanaḥ
05,154.019a taṃ dṛṣṭvā dharmarājaś ca keśavaś ca mahādyutiḥ
05,154.019c udatiṣṭhat tadā pārtho bhīmakarmā vṛkodaraḥ
05,154.020a gāṇḍīvadhanvā ye cānye rājānas tatra ke cana
05,154.020c pūjayāṃ cakrur abhyetya te sma sarve halāyudham
05,154.021a tatas taṃ pāṇḍavo rājā kare pasparśa pāṇinā
05,154.021c vāsudevapurogās tu sarva evābhyavādayan
05,154.022a virāṭadrupadau vṛddhāv abhivādya halāyudhaḥ
05,154.022c yudhiṣṭhireṇa sahita upāviśad ariṃdamaḥ
05,154.023a tatas teṣūpaviṣṭeṣu pārthiveṣu samantataḥ
05,154.023c vāsudevam abhiprekṣya rauhiṇeyo 'bhyabhāṣata
05,154.024a bhavitāyaṃ mahāraudro dāruṇaḥ puruṣakṣayaḥ
05,154.024c diṣṭam etad dhruvaṃ manye na śakyam ativartitum
05,154.025a asmād yuddhāt samuttīrṇān api vaḥ sasuhṛjjanān
05,154.025c arogān akṣatair dehaiḥ paśyeyam iti me matiḥ
05,154.026a sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ kālapakvam asaṃśayam
05,154.026c vimardaḥ sumahān bhāvī māṃsaśoṇitakardamaḥ
05,154.027a ukto mayā vāsudevaḥ punaḥ punar upahvare
05,154.027c saṃbandhiṣu samāṃ vṛttiṃ vartasva madhusūdana
05,154.028a pāṇḍavā hi yathāsmākaṃ tathā duryodhano nṛpaḥ
05,154.028c tasyāpi kriyatāṃ yuktyā saparyeti punaḥ punaḥ
05,154.029a tac ca me nākarod vākyaṃ tvadarthe madhusūdanaḥ
05,154.029c niviṣṭaḥ sarvabhāvena dhanaṃjayam avekṣya ca
05,154.030a dhruvo jayaḥ pāṇḍavānām iti me niścitā matiḥ
05,154.030c tathā hy abhiniveśo 'yaṃ vāsudevasya bhārata
05,154.031a na cāham utsahe kṛṣṇam ṛte lokam udīkṣitum
05,154.031c tato 'ham anuvartāmi keśavasya cikīrṣitam
05,154.032a ubhau śiṣyau hi me vīrau gadāyuddhaviśāradau
05,154.032c tulyasneho 'smy ato bhīme tathā duryodhane nṛpe
05,154.033a tasmād yāsyāmi tīrthāni sarasvatyā niṣevitum
05,154.033c na hi śakṣyāmi kauravyān naśyamānān upekṣitum
05,154.034a evam uktvā mahābāhur anujñātaś ca pāṇḍavaiḥ
05,154.034c tīrthayātrāṃ yayau rāmo nivartya madhusūdanam
05,155.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,155.001a etasminn eva kāle tu bhīṣmakasya mahātmanaḥ
05,155.001c hiraṇyalomno nṛpateḥ sākṣād indrasakhasya vai
05,155.002a āhṛtīnām adhipater bhojasyātiyaśasvinaḥ
05,155.002c dākṣiṇātyapateḥ putro dikṣu rukmīti viśrutaḥ
05,155.003a yaḥ kiṃpuruṣasiṃhasya gandhamādanavāsinaḥ
05,155.003c śiṣyaḥ kṛtsnaṃ dhanurvedaṃ catuṣpādam avāptavān
05,155.004a yo māhendraṃ dhanur lebhe tulyaṃ gāṇḍīvatejasā
05,155.004c śārṅgeṇa ca mahābāhuḥ saṃmitaṃ divyam akṣayam
05,155.005a trīṇy evaitāni divyāni dhanūṃṣi divicāriṇām
05,155.005c vāruṇaṃ gāṇḍivaṃ tatra māhendraṃ vijayaṃ dhanuḥ
05,155.006a śārṅgaṃ tu vaiṣṇavaṃ prāhur divyaṃ tejomayaṃ dhanuḥ
05,155.006c dhārayām āsa yat kṛṣṇaḥ parasenābhayāvaham
05,155.007a gāṇḍīvaṃ pāvakāl lebhe khāṇḍave pākaśāsaniḥ
05,155.007c drumād rukmī mahātejā vijayaṃ pratyapadyata
05,155.008a saṃchidya mauravān pāśān nihatya muram ojasā
05,155.008c nirjitya narakaṃ bhaumam āhṛtya maṇikuṇḍale
05,155.009a ṣoḍaśa strīsahasrāṇi ratnāni vividhāni ca
05,155.009c pratipede hṛṣīkeśaḥ śārṅgaṃ ca dhanur uttamam
05,155.010a rukmī tu vijayaṃ labdhvā dhanur meghasamasvanam
05,155.010c vibhīṣayann iva jagat pāṇḍavān abhyavartata
05,155.011a nāmṛṣyata purā yo 'sau svabāhubaladarpitaḥ
05,155.011c rukmiṇyā haraṇaṃ vīro vāsudevena dhīmatā
05,155.012a kṛtvā pratijñāṃ nāhatvā nivartiṣyāmi keśavam
05,155.012c tato 'nvadhāvad vārṣṇeyaṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam
05,155.013a senayā caturaṅgiṇyā mahatyā dūrapātayā
05,155.013c vicitrāyudhavarmiṇyā gaṅgayeva pravṛddhayā
05,155.014a sa samāsādya vārṣṇeyaṃ yogānām īśvaraṃ prabhum
05,155.014b*0551_01 kṛtapratijño rājāsau vāsudevena nirjitaḥ
05,155.014c vyaṃsito vrīḍito rājann ājagāma sa kuṇḍinam
05,155.015a yatraiva kṛṣṇena raṇe nirjitaḥ paravīrahā
05,155.015c tatra bhojakaṭaṃ nāma cakre nagaram uttamam
05,155.016a sainyena mahatā tena prabhūtagajavājinā
05,155.016c puraṃ tad bhuvi vikhyātaṃ nāmnā bhojakaṭaṃ nṛpa
05,155.017a sa bhojarājaḥ sainyena mahatā parivāritaḥ
05,155.017c akṣauhiṇyā mahāvīryaḥ pāṇḍavān samupāgamat
05,155.018a tataḥ sa kavacī khaḍgī śarī dhanvī talī rathī
05,155.018c dhvajenādityavarṇena praviveśa mahācamūm
05,155.019a viditaḥ pāṇḍaveyānāṃ vāsudevapriyepsayā
05,155.019c yudhiṣṭhiras tu taṃ rājā pratyudgamyābhyapūjayat
05,155.020a sa pūjitaḥ pāṇḍusutair yathānyāyaṃ susatkṛtaḥ
05,155.020c pratipūjya ca tān sarvān viśrāntaḥ sahasainikaḥ
05,155.020e uvāca madhye vīrāṇāṃ kuntīputraṃ dhanaṃjayam
05,155.021a sahāyo 'smi sthito yuddhe yadi bhīto 'si pāṇḍava
05,155.021c kariṣyāmi raṇe sāhyam asahyaṃ tava śatrubhiḥ
05,155.022a na hi me vikrame tulyaḥ pumān astīha kaś cana
05,155.022b*0552_01 haniṣyāmi raṇe bhāgaṃ yan me dāsyasi pāṇḍava
05,155.022b*0552_02 api droṇakṛpau vīrau bhīṣmakarṇāv atho punaḥ
05,155.022b*0552_03 atha vā sarva evaite tiṣṭhantu vasudhādhipāḥ
05,155.022c nihatya samare śatrūṃs tava dāsyāmi phalguna
05,155.023a ity ukto dharmarājasya keśavasya ca saṃnidhau
05,155.023c śṛṇvatāṃ pārthivendrāṇām anyeṣāṃ caiva sarvaśaḥ
05,155.024a vāsudevam abhiprekṣya dharmarājaṃ ca pāṇḍavam
05,155.024c uvāca dhīmān kaunteyaḥ prahasya sakhipūrvakam
05,155.025a yudhyamānasya me vīra gandharvaiḥ sumahābalaiḥ
05,155.025c sahāyo ghoṣayātrāyāṃ kas tadāsīt sakhā mama
05,155.026a tathā pratibhaye tasmin devadānavasaṃkule
05,155.026c khāṇḍave yudhyamānasya kaḥ sahāyas tadābhavat
05,155.027a nivātakavacair yuddhe kālakeyaiś ca dānavaiḥ
05,155.027c tatra me yudhyamānasya kaḥ sahāyas tadābhavat
05,155.028a tathā virāṭanagare kurubhiḥ saha saṃgare
05,155.028c yudhyato bahubhis tāta kaḥ sahāyo 'bhavan mama
05,155.029a upajīvya raṇe rudraṃ śakraṃ vaiśravaṇaṃ yamam
05,155.029c varuṇaṃ pāvakaṃ caiva kṛpaṃ droṇaṃ ca mādhavam
05,155.030a dhārayan gāṇḍivaṃ divyaṃ dhanus tejomayaṃ dṛḍham
05,155.030c akṣayyaśarasaṃyukto divyāstraparibṛṃhitaḥ
05,155.031a kauravāṇāṃ kule jātaḥ pāṇḍoḥ putro viśeṣataḥ
05,155.031c droṇaṃ vyapadiśañ śiṣyo vāsudevasahāyavān
05,155.031d*0553_01 bhīto 'smīti kathaṃ brūyāṃ dadhāno gāṇḍivaṃ dhanuḥ
05,155.032a katham asmadvidho brūyād bhīto 'smīty ayaśaskaram
05,155.032c vacanaṃ naraśārdūla vajrāyudham api svayam
05,155.033a nāsmi bhīto mahābāho sahāyārthaś ca nāsti me
05,155.033c yathākāmaṃ yathāyogaṃ gaccha vānyatra tiṣṭha vā
05,155.033d*0554_01 tac chrutvā vacanaṃ tasya vijayasya ca dhīmataḥ
05,155.034a vinivartya tato rukmī senāṃ sāgarasaṃnibhām
05,155.034c duryodhanam upāgacchat tathaiva bharatarṣabha
05,155.035a tathaiva cābhigamyainam uvāca sa narādhipaḥ
05,155.035c pratyākhyātaś ca tenāpi sa tadā śūramāninā
05,155.036a dvāv eva tu mahārāja tasmād yuddhād vyapeyatuḥ
05,155.036c rauhiṇeyaś ca vārṣṇeyo rukmī ca vasudhādhipaḥ
05,155.037a gate rāme tīrthayātrāṃ bhīṣmakasya sute tathā
05,155.037c upāviśan pāṇḍaveyā mantrāya punar eva hi
05,155.038a samitir dharmarājasya sā pārthivasamākulā
05,155.038c śuśubhe tārakācitrā dyauś candreṇeva bhārata
05,156.001 janamejaya uvāca
05,156.001a tathā vyūḍheṣv anīkeṣu kurukṣetre dvijarṣabha
05,156.001c kim akurvanta kuravaḥ kālenābhipracoditāḥ
05,156.002 vaiśaṃpāyana uvāca
05,156.002a tathā vyūḍheṣv anīkeṣu yat teṣu bharatarṣabha
05,156.002c dhṛtarāṣṭro mahārāja saṃjayaṃ vākyam abravīt
05,156.003a ehi saṃjaya me sarvam ācakṣvānavaśeṣataḥ
05,156.003c senāniveśe yadvṛttaṃ kurupāṇḍavasenayoḥ
05,156.004a diṣṭam eva paraṃ manye pauruṣaṃ cāpy anarthakam
05,156.004c yad ahaṃ jānamāno 'pi yuddhadoṣān kṣayodayān
05,156.005a tathāpi nikṛtiprajñaṃ putraṃ durdyūtadevinam
05,156.005c na śaknomi niyantuṃ vā kartuṃ vā hitam ātmanaḥ
05,156.006a bhavaty eva hi me sūta buddhir doṣānudarśinī
05,156.006c duryodhanaṃ samāsādya punaḥ sā parivartate
05,156.007a evaṃ gate vai yad bhāvi tad bhaviṣyati saṃjaya
05,156.007c kṣatradharmaḥ kila raṇe tanutyāgo 'bhipūjitaḥ
05,156.008 saṃjaya uvāca
05,156.008a tvadyukto 'yam anupraśno mahārāja yathārhasi
05,156.008c na tu duryodhane doṣam imam āsaktum arhasi
05,156.008e śṛṇuṣvānavaśeṣeṇa vadato mama pārthiva
05,156.009a ya ātmano duścaritād aśubhaṃ prāpnuyān naraḥ
05,156.009c enasā na sa daivaṃ vā kālaṃ vā gantum arhati
05,156.010a mahārāja manuṣyeṣu nindyaṃ yaḥ sarvam ācaret
05,156.010c sa vadhyaḥ sarvalokasya ninditāni samācaran
05,156.011a nikārā manujaśreṣṭha pāṇḍavais tvatpratīkṣayā
05,156.011c anubhūtāḥ sahāmātyair nikṛtair adhidevane
05,156.012a hayānāṃ ca gajānāṃ ca rājñāṃ cāmitatejasām
05,156.012c vaiśasaṃ samare vṛttaṃ yat tan me śṛṇu sarvaśaḥ
05,156.013a sthiro bhūtvā mahārāja sarvalokakṣayodayam
05,156.013c yathābhūtaṃ mahāyuddhe śrutvā mā vimanā bhava
05,156.014a na hy eva kartā puruṣaḥ karmaṇoḥ śubhapāpayoḥ
05,156.014c asvatantro hi puruṣaḥ kāryate dāruyantravat
05,156.015a ke cid īśvaranirdiṣṭāḥ ke cid eva yadṛcchayā
05,156.015c pūrvakarmabhir apy anye traidham etad vikṛṣyate
05,156.015d*0555_01 tasmād anartham āpannaḥ sthiro bhūtvā niśāmaya
05,157.001 saṃjaya uvāca
05,157.001a hiraṇvatyāṃ niviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
05,157.001b*0556_01 nyaviśanta mahārāja kauraveyā yathāvidhi
05,157.001b*0556_02 tatra duryodhano rājā niveśya balam ojasā
05,157.001b*0556_03 saṃmānayitvā nṛpatīn nyasya gulmāṃs tathaiva ca
05,157.001b*0556_04 ārakṣasya vidhiṃ kṛtvā yodhānāṃ tatra bhārata
05,157.001b*0556_05 karṇaṃ duḥśāsanaṃ caiva śakuniṃ cāpi saubalam
05,157.001b*0556_06 ānāyya nṛpatis tatra mantrayām āsa bhārata
05,157.001c duryodhano mahārāja karṇena saha bhārata
05,157.001d*0557_01 saṃbhāṣitvā ca karṇena bhrātrā duḥśāsanena ca
05,157.002a saubalena ca rājendra tathā duḥśāsanena ca
05,157.002c āhūyopahvare rājann ulūkam idam abravīt
05,157.003a ulūka gaccha kaitavya pāṇḍavān sahasomakān
05,157.003c gatvā mama vaco brūhi vāsudevasya śṛṇvataḥ
05,157.004a idaṃ tat samanuprāptaṃ varṣapūgābhicintitam
05,157.004c pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca yuddhaṃ lokabhayaṃkaram
05,157.005a yad etat katthanāvākyaṃ saṃjayo mahad abravīt
05,157.005b*0558_01 vāsudevasahāyasya garjataḥ sānujasya te
05,157.005c madhye kurūṇāṃ kaunteya tasya kālo 'yam āgataḥ
05,157.005e yathā vaḥ saṃpratijñātaṃ tat sarvaṃ kriyatām iti
05,157.005f@009_0001 jyeṣṭhaṃ tathaiva kaunteyaṃ brūyās tvaṃ vacanān mama
05,157.005f@009_0002 bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvaiḥ somakaiś ca sakekayaiḥ
05,157.005f@009_0003 kathaṃ vā dhārmiko bhūtvā tvam adharme manaḥ kṛthāḥ
05,157.005f@009_0004 ya icchasi jagat sarvaṃ naśyamānaṃ nṛśaṃsavat
05,157.005f@009_0005 abhayaṃ sarvabhūtebhyo dātā tvam iti me matiḥ
05,157.005f@009_0006 śrūyate hi purā gītaḥ śloko 'yaṃ bharatarṣabha
05,157.005f@009_0007 prahlādenātha bhadraṃ te hṛte rājye tu daivataiḥ
05,157.005f@009_0008 yasya dharmadhvajo nityaṃ surādhvaja ivocchritaḥ
05,157.005f@009_0009 pracchannāni ca pāpāni baiḍālaṃ nāma tad vratam
05,157.005f@009_0010 atra te vartayiṣyāmi ākhyānam idam uttamam
05,157.005f@009_0011 kathitaṃ nāradeneha pitur mama narādhipa
05,157.005f@009_0012 mārjāraḥ kila duṣṭātmā niśceṣṭaḥ sarvakarmasu
05,157.005f@009_0013 ūrdhvabāhuḥ sthito rājan gaṅgātīre kadā cana
05,157.005f@009_0014 sa vai kṛtvā manaḥśuddhiṃ pratyayārthaṃ śarīriṇām
05,157.005f@009_0015 karomi dharmam ity āha sarvān eva śarīriṇaḥ
05,157.005f@009_0016 tasya kālena mahatā viśrambhaṃ jagmur aṇḍajāḥ
05,157.005f@009_0017 sametya ca praśaṃsanti mārjāraṃ taṃ viśāṃ pate
05,157.005f@009_0018 pūjyamānas tu taiḥ sarvaiḥ pakṣibhiḥ pakṣibhojanaḥ
05,157.005f@009_0019 ātmakāryaṃ kṛtaṃ mene caryāyāś ca kṛtaṃ phalam
05,157.005f@009_0020 atha dīrghasya kālasya taṃ deśaṃ mūṣikā yayuḥ
05,157.005f@009_0021 dadṛśus taṃ ca te tatra dhārmikaṃ vratacāriṇam
05,157.005f@009_0022 kāryeṇa mahatā yuktaṃ dambhayuktena bhārata
05,157.005f@009_0023 teṣāṃ matir iyaṃ rājann āsīt tatra viniścaye
05,157.005f@009_0024 bahumitrā vayaṃ sarve teṣāṃ no mātulo hy ayam
05,157.005f@009_0025 rakṣāṃ karotu satataṃ vṛddhabālasya sarvaśaḥ
05,157.005f@009_0026 upagamya tu te sarve biḍālam idam abruvan
05,157.005f@009_0027 bhavatprasādād icchāmaś cartuṃ caiva yathāsukham
05,157.005f@009_0028 bhavān no gatir avyagrā bhavān naḥ paramaḥ suhṛt
05,157.005f@009_0029 te vayaṃ sahitāḥ sarve bhavantaṃ śaraṇaṃ gatāḥ
05,157.005f@009_0030 bhavān dharmaparo nityaṃ bhavān dharme vyavasthitaḥ
05,157.005f@009_0031 sa no rakṣa mahāprajña tridaśān iva vajrabhṛt
05,157.005f@009_0032 evam uktas tu taiḥ sarvair mūṣikaiḥ sa viśāṃ pate
05,157.005f@009_0033 pratyuvāca tataḥ sarvān mūṣikān mūṣikāntakṛt
05,157.005f@009_0034 dvayor yogaṃ na paśyāmi tapaso rakṣaṇasya ca
05,157.005f@009_0035 avaśyaṃ tu mayā kāryaṃ vacanaṃ bhavatāṃ hitam
05,157.005f@009_0036 yuṣmābhir api kartavyaṃ vacanaṃ mama nityaśaḥ
05,157.005f@009_0037 tapasāsmi pariśrānto dṛḍhaṃ niyamam āsthitaḥ
05,157.005f@009_0038 na cāpi gamane śaktiṃ kāṃ cit paśyāmi cintayan
05,157.005f@009_0039 so 'smi neyaḥ sadā tātā nadīkūlam itaḥ sukham
05,157.005f@009_0040 tatheti taṃ pratijñāya mūṣikā bharatarṣabha
05,157.005f@009_0041 vṛddhabālam atho sarve mārjārāya nyavedayan
05,157.005f@009_0042 tataḥ sa pāpo duṣṭātmā mūṣikān atha bhakṣayan
05,157.005f@009_0043 pīvaraś ca suvarṇaś ca dṛḍhabandhaś ca jāyate
05,157.005f@009_0044 mūṣikāṇāṃ gaṇaś cātra bhṛśaṃ saṃkṣīyate 'tha saḥ
05,157.005f@009_0045 mārjāro vardhate cāpi tejobalasamanvitaḥ
05,157.005f@009_0046 tatas te mūṣikāḥ sarve sametyānyonyam abruvan
05,157.005f@009_0047 mātulo vardhate nityaṃ vayaṃ kṣīyāmahe bhṛśam
05,157.005f@009_0048 tataḥ prājñatamaḥ kaś ciḍ ḍiṇḍiko nāma mūṣikaḥ
05,157.005f@009_0049 abravīd vacanaṃ rājan mūṣikāṇāṃ mahāgaṇam
05,157.005f@009_0050 gacchatāṃ vo nadītīraṃ sahitānāṃ viśeṣataḥ
05,157.005f@009_0051 pṛṣṭhato 'haṃ gamiṣyāmi sahaiva mātulena tu
05,157.005f@009_0052 sādhu sādhv iti te sarve pūjayāṃ cakrire tadā
05,157.005f@009_0053 cakruś caiva yathānyāyaṃ ḍiṇḍikasya vaco 'rthavat
05,157.005f@009_0054 avijñānāt tataḥ so 'tha ḍiṇḍikaṃ hy upabhuktavān
05,157.005f@009_0055 tatas te sahitāḥ sarve mantrayām āsur añjasā
05,157.005f@009_0056 tatra vṛddhatamaḥ kaś cit koliko nāma mūṣikaḥ
05,157.005f@009_0057 abravīd vacanaṃ rājañ jñātimadhye yathātatham
05,157.005f@009_0058 na mātulo dharmakāmaś chadmamātraṃ kṛtā śikhā
05,157.005f@009_0059 na mūlaphalabhakṣasya viṣṭhā bhavati lomaśā
05,157.005f@009_0060 asya gātrāṇi vardhante gaṇaś ca parihīyate
05,157.005f@009_0061 adya saptāṣṭadivasān ḍiṇḍiko 'pi na dṛśyate
05,157.005f@009_0062 etac chrutvā vacaḥ sarve mūṣikā vipradudruvuḥ
05,157.005f@009_0063 biḍālo 'pi sa duṣṭātmā jagāmaiva yathāgatam
05,157.005f@009_0064 tathā tvam api duṣṭātman baiḍālaṃ vratam āsthitaḥ
05,157.005f@009_0065 carasi jñātiṣu sadā biḍālo mūṣikeṣv iva
05,157.005f@009_0066 anyathā kila te vākyam anyathā karma dṛśyate
05,157.005f@009_0067 dambhanārthāya lokasya vedāś copaśamaś ca te
05,157.005f@009_0068 tyaktvā chadma tv idaṃ rājan kṣatradharmaṃ samāśritaḥ
05,157.005f@009_0069 kuru kāryāṇi sarvāṇi dharmiṣṭho 'si nararṣabha
05,157.005f@009_0070 bāhuvīryeṇa pṛthivīṃ labdhvā bharatasattama
05,157.005f@009_0071 dehi dānaṃ dvijātibhyaḥ pitṛbhyaś ca yathocitam
05,157.005f@009_0072 kliṣṭāyā varṣapūgāṃś ca mātur mātṛhite sthitaḥ
05,157.005f@009_0073 pramārjāśru raṇe jitvā saṃmānaṃ param āvaha
05,157.005f@009_0074 pañca grāmā vṛtā yatnān nāsmābhir apavarjitāḥ
05,157.005f@009_0075 yudhyāmahe kathaṃ saṃkhye kopayema ca pāṇḍavān
05,157.005f@009_0076 tvatkṛte duṣṭabhāvasya saṃtyāgo vidurasya ca
05,157.005f@009_0077 jātuṣe ca gṛhe dāhaṃ smara taṃ puruṣo bhava
05,157.005f@009_0078 yac ca kṛṣṇam avocas tvam āyāntaṃ kurusaṃsadi
05,157.005f@009_0079 ayam asmi sthito rājañ śamāya samarāya ca
05,157.005f@009_0080 tasyāyam āgataḥ kālaḥ samarasya narādhipa
05,157.005f@009_0081 etad arthaṃ mayā sarvaṃ kṛtam etad yudhiṣṭhira
05,157.005f@009_0082 kiṃ nu yuddhāt paraṃ lābhaṃ kṣatriyo bahu manyate
05,157.005f@009_0083 kiṃ ca tvaṃ kṣatriyakule jātaḥ saṃprathito bhuvi
05,157.005f@009_0084 droṇād astrāṇi saṃprāpya kṛpāc ca bharatarṣabha
05,157.005f@009_0085 tulyayonau samabale vāsudevaṃ samāśritaḥ
05,157.005f@009_0086 brūyās tvaṃ vāsudevaṃ ca pāṇḍavānāṃ samīpataḥ
05,157.005f@009_0087 ātmārthaṃ pāṇḍavārthaṃ ca yatto māṃ pratiyodhaya
05,157.005f@009_0088 sabhāmadhye ca yad rūpaṃ māyayā kṛtavān asi
05,157.005f@009_0089 tat tathaiva punaḥ kṛtvā sārjuno mām abhidrava
05,157.005f@009_0090 indrajālaṃ ca māyāṃ vai kuhakā vāpi bhīṣaṇā
05,157.005f@009_0091 āttaśastrasya saṃgrāme vahanti pratigarjanāḥ
05,157.005f@009_0092 vayam apy utsahema dyāṃ khaṃ ca gacchema māyayā
05,157.005f@009_0093 rasātalaṃ viśā 'mopi aindraṃ vā puram eva tu
05,157.005f@009_0094 darśayema ca rūpāṇi svaśarīre bahūny api
05,157.005f@009_0095 na tu paryāyataḥ siddhir buddhim āpnoti mānuṣīm
05,157.005f@009_0096 manasaiva hi bhūtāni dhātaiva kurute vaśe
05,157.005f@009_0097 yad bravīṣi ca vārṣṇeya dhārtarāṣṭrān ahaṃ raṇe
05,157.005f@009_0098 ghātayitvā pradāsyāmi pārthebhyo rājyam uttamam
05,157.005f@009_0099 ācacakṣe ca me sarvaṃ saṃjayas tava bhāṣitam
05,157.005f@009_0100 maddvitīyena pārthena vairaṃ vaḥ savyasācinā
05,157.005f@009_0101 sa satyasaṃgaro bhūtvā pāṇḍavārthe parākramī
05,157.005f@009_0102 yudhyasvādya raṇe yattaḥ paśyāmaḥ puruṣo bhava
05,157.005f@009_0103 yas tu śatrum abhijñāya śuddhaṃ pauruṣam āsthitaḥ
05,157.005f@009_0104 karoti dviṣatāṃ śokaṃ sa jīvati sujīvitam
05,157.005f@009_0105 akasmāc caiva te kṛṣṇa khyātaṃ loke mahad yaśaḥ
05,157.005f@009_0106 adyedānīṃ vijānīmaḥ santi ṣaṇḍhāḥ saśṛṅgakāḥ
05,157.005f@009_0107 madvidho nāpi nṛpatis tvayi yuktaḥ kathaṃ cana
05,157.005f@009_0108 sannāhaṃ saṃyuge kartuṃ kaṃsabhṛtye viśeṣataḥ
05,157.006a amarṣaṃ rājyaharaṇaṃ vanavāsaṃ ca pāṇḍava
05,157.006c draupadyāś ca parikleśaṃ saṃsmaran puruṣo bhava
05,157.007a yadarthaṃ kṣatriyā sūte garbhaṃ tad idam āgatam
05,157.007c balaṃ vīryaṃ ca śauryaṃ ca paraṃ cāpy astralāghavam
05,157.007e pauruṣaṃ darśayan yuddhe kopasya kuru niṣkṛtim
05,157.008a parikliṣṭasya dīnasya dīrghakāloṣitasya ca
05,157.008c na sphuṭed dhṛdayaṃ kasya aiśvaryād bhraṃśitasya ca
05,157.009a kule jātasya śūrasya paravitteṣu gṛdhyataḥ
05,157.009c ācchinnaṃ rājyam ākramya kopaṃ kasya na dīpayet
05,157.010a yat tad uktaṃ mahad vākyaṃ karmaṇā tad vibhāvyatām
05,157.010c akarmaṇā katthitena santaḥ kupuruṣaṃ viduḥ
05,157.011a amitrāṇāṃ vaśe sthānaṃ rājyasya ca punarbhavaḥ
05,157.011c dvāv arthau yudhyamānasya tasmāt kuruta pauruṣam
05,157.012a asmān vā tvaṃ parājitya praśādhi pṛthivīm imām
05,157.012c atha vā nihato 'smābhir vīralokaṃ gamiṣyasi
05,157.013a rāṣṭrāt pravrājanaṃ kleśaṃ vanavāsaṃ ca pāṇḍava
05,157.013c kṛṣṇāyāś ca parikleśaṃ saṃsmaran puruṣo bhava
05,157.014a apriyāṇāṃ ca vacane pravrajatsu punaḥ punaḥ
05,157.014c amarṣaṃ darśayādya tvam amarṣo hy eva pauruṣam
05,157.015a krodho balaṃ tathā vīryaṃ jñānayogo 'stralāghavam
05,157.015c iha te pārtha dṛśyantāṃ saṃgrāme puruṣo bhava
05,157.016a taṃ ca tūbarakaṃ mūḍhaṃ bahvāśinam avidyakam
05,157.016c ulūka madvaco brūyā asakṛd bhīmasenakam
05,157.016d*0559_01 virāṭanagare pārtha yas tvaṃ sūdo hy abhūḥ purā
05,157.016d*0559_02 ballavo nāma vikhyātas tan mamaiva hi pauruṣam
05,157.017a aśaktenaiva yac chaptaṃ sabhāmadhye vṛkodara
05,157.017c duḥśāsanasya rudhiraṃ pīyatāṃ yadi śakyate
05,157.017d@010_0001 yad bravīṣi ca kaunteya dhārtarāṣṭrān ahaṃ raṇe
05,157.017d@010_0002 nihaniṣyāmi tarasā tasya kālo 'yam āgataḥ
05,157.017d@010_0003 tvaṃ hi bhojye puraskāryo bhakṣye peye ca bhārata
05,157.017d@010_0004 kva yuddhaṃ kva ca bhoktavyaṃ yudhyasva puruṣo bhava
05,157.017d@010_0005 śayiṣyase hato bhūmau gadām āliṅgya bhārata
05,157.017d@010_0006 tad vṛthā ca sabhāmadhye valgitaṃ te vṛkodara
05,157.017d@010_0007 ulūka nakulaṃ brūhi vacanān mama bhārata
05,157.017d@010_0008 yudhyasvādya sthiro bhūtva paśyāmas tava pauruṣam
05,157.017d@010_0009 yudhiṣṭhirānurāgaṃ ca dveṣaṃ ca mayi bhārata
05,157.017d@010_0010 kṛṣṇāyāś ca parikleśaṃ smaredānīṃ yathātatham
05,157.017d@010_0011 brūyās tvaṃ sahadevaṃ ca rājamadhye vaco mama
05,157.017d@010_0012 yudhyedānīṃ raṇe yattaḥ kleśān smara ca pāṇḍava
05,157.017d@010_0013 virāṭadrupadau cobhau brūyās tvaṃ vacanān mama
05,157.017d@010_0014 na dṛṣṭapūrvā bhartāro bhṛtyair api mahāguṇaiḥ
05,157.017d@010_0015 tathārthapatibhir bhṛtyā yataḥ sṛṣṭāḥ prajās tataḥ
05,157.017d@010_0016 aślāghyo 'yaṃ narapatir yuvayor iti cāgatam
05,157.017d@010_0017 te yūyaṃ saṃhatā bhūtvā tadvadhārthaṃ mamāpi ca
05,157.017d@010_0018 ātmārthaṃ pāṇḍavārthaṃ ca prayudhyadhvaṃ mayā saha
05,157.017d@010_0019 dhṛṣṭadyumnaṃ ca pāñcālyaṃ brūyās tvaṃ vacanān mama
05,157.017d@010_0020 eṣa te samayaḥ prāpto labdhavyaś ca tvayāpi saḥ
05,157.017d@010_0021 droṇam āsādya samare jñāsyase hitam uttamam
05,157.017d@010_0022 yudhyasva sasuhṛt pāpaṃ kuru karma suduṣkaram
05,157.017d@010_0023 śikhaṇḍinam atho brūhi ulūka vacanān mama
05,157.017d@010_0024 strīti matvā mahābāhur na haniṣyati kauravaḥ
05,157.017d@010_0025 gāṅgeyo dhanvināṃ śreṣṭho yudhyedānīṃ sunirbhayam
05,157.017d@010_0026 kuru karma raṇe yattaḥ paśyāmaḥ pauruṣaṃ tava
05,157.017d@010_0027 evam uktvā tato rājā prahasyolūkam abravīt
05,157.017d@010_0028 dhanaṃjayaṃ punar brūhi vāsudevasya śṛṇvataḥ
05,157.018a lohābhihāro nirvṛttaḥ kurukṣetram akardamam
05,157.018c puṣṭās te 'śvā bhṛtā yodhāḥ śvo yudhyasva sakeśavaḥ
05,157.018d@011_0001 asamāgamya bhīṣmeṇa saṃyuge kiṃ vikatthase
05,157.018d@011_0002 ārurukṣur yathā mandaḥ parvataṃ gandhamādanam
05,157.018d@011_0003 evaṃ katthasi kaunteya akatthan puruṣo bhava
05,157.018d@011_0004 sūtaputraṃ sudurdharṣaṃ śalyaṃ ca balināṃ varam
05,157.018d@011_0005 droṇaṃ ca balināṃ śreṣṭhaṃ śacīpatisamaṃ yudhi
05,157.018d@011_0006 ajitvā saṃyuge pārtha rājyaṃ katham ihecchasi
05,157.018d@011_0007 brāhme dhanuṣi cācāryaṃ vedayor antagaṃ dvayoḥ
05,157.018d@011_0008 yudhi dhuryam avikṣobhyam anīkacaram acyutam
05,157.018d@011_0009 droṇaṃ mahādyutiṃ pārtha jetum icchasi tan mṛṣā
05,157.018d@011_0010 na hi śuśruma vātena merum unmathitaṃ girim
05,157.018d@011_0011 anilo vā vahen meruṃ dyaur vāpi nipaten mahīm
05,157.018d@011_0012 yugaṃ vā parivarteta yady evaṃ syād yathāttha mām
05,157.018d@011_0013 ko hy asti jīvitākāṅkṣī prāpyemam arimardanam
05,157.018d@011_0014 pārtho vā itaro vāpi ko 'nyaḥ svasti gṛhān vrajet
05,157.018d@011_0015 katham ābhyām abhidhyātaḥ saṃspṛṣṭo dāruṇena vā
05,157.018d@011_0016 raṇe jīvan pramucyeta padā bhūmim upaspṛśan
05,157.018d@011_0017 kiṃ darduraḥ kūpaśayo yathemāṃ
05,157.018d@011_0018 na budhyase rājacamūṃ sametām
05,157.018d@011_0019 durādharṣāṃ devacamūprakāśāṃ
05,157.018d@011_0020 guptāṃ narendrais tridaśair iva dyām
05,157.018d@011_0021 prācyaiḥ pratīcyair atha dākṣiṇātyair
05,157.018d@011_0022 udīcyakāmbojaśakaiḥ khaśaiś ca
05,157.018d@011_0023 śālvaiḥ samatsyaiḥ kurumadhyadeśyair
05,157.018d@011_0024 mlecchaiḥ pulindair draviḍāndhrakāñcyaiḥ
05,157.018d@011_0025 nānājanaughaṃ yudhi saṃpravṛddhaṃ
05,157.018d@011_0026 gāṅgaṃ yathā vegam apāraṇīyam
05,157.018d@011_0027 māṃ ca sthitaṃ nāgabalasya madhye
05,157.018d@011_0028 yuyutsase manda kim alpabuddhe
05,157.018d@011_0029 akṣayyāv iṣudhī caiva agnidattaṃ ca te ratham
05,157.018d@011_0030 jānīmo hi raṇe pārtha ketuṃ divyaṃ ca bhārata
05,157.018d@011_0031 akatthamāno yudhyasva katthase 'rjuna kiṃ bahu
05,157.018d@011_0032 paryāyāt siddhir etasya naitat sidhyati katthanāt
05,157.018d@011_0033 yadīdaṃ katthanāl loke sidhyet karma dhanaṃjaya
05,157.018d@011_0034 sarve bhaveyuḥ siddhārthāḥ katthane ko hi durgataḥ
05,157.018d@011_0035 jānāmi te vāsudevaṃ sahāyaṃ
05,157.018d@011_0036 jānāmi te gāṇḍivaṃ tālamātram
05,157.018d@011_0037 jānāmy ahaṃ tvādṛśo nāsti yoddhā
05,157.018d@011_0038 jānānas te rājyam etad dharāmi
05,157.018d@011_0039 na tu paryāyadharmeṇa siddhiṃ prāpnoti mānavaḥ
05,157.018d@011_0040 manasaivānukūlāni dhātaiva kurute vaśe
05,157.018d@011_0041 trayodaśa samā bhuktaṃ rājyaṃ vilapatas tava
05,157.018d@011_0042 bhūyaś caiva praśāsiṣye tvāṃ nihatya sabāndhavam
05,157.018d@011_0043 kva tadā gāṇḍivaṃ te 'bhūd yat tvaṃ dāsapaṇair jitaḥ
05,157.018d@011_0044 kva tadā bhīmasenasya balam āsīc ca phalguna
05,157.018d@011_0045 sagadād bhīmasenād vā phālgunād vā sagāṇḍivāt
05,157.018d@011_0046 na vai mokṣas tadā yo 'bhūd vinā kṛṣṇām aninditām
05,157.018d@011_0047 sā vo dāsye samāpannān mocayām āsa pārṣatī
05,157.018d@011_0048 amānuṣyaṃ samāpannān dāsakarmaṇy avasthitān
05,157.018d@011_0049 avocaṃ yat ṣaṇḍhatilān ahaṃ vas tathyam eva tat
05,157.018d@011_0050 dhṛtā hi veṇī pārthena virāṭanagare tadā
05,157.018d@011_0051 sūdakarmaṇi viśrāntaṃ virāṭasya mahānase
05,157.018d@011_0052 bhīmasenena kaunteya yat tu tan mama pauruṣam
05,157.018d@011_0053 evam eva sadā daṇḍaṃ kṣatriyāḥ kṣatriye dadhuḥ
05,157.018d@011_0054 veṇīṃ kṛtvā ṣaṇḍhaveṣaḥ kanyāṃ nartitavān asi
05,157.018d@011_0055 na bhayād vāsudevasya na cāpi tava phālguna
05,157.018d@011_0056 rājyaṃ pratipradāsyāmi yudhyasva sahakeśavaḥ
05,157.018d@011_0057 na māyā hīndrajālaṃ vā kuhakā vāpi bhīṣaṇāḥ
05,157.018d@011_0058 vyāttaśastrasya saṃgrāme vahanti pratigarjanāḥ
05,157.018d@011_0059 vāsudevasahasraṃ vā phālgunānāṃ śatāni vā
05,157.018d@011_0060 āsādya mām amogheṣuṃ draviṣyanti diśo daśa
05,157.018d@011_0061 saṃyugaṃ gaccha bhīṣmeṇa bhindhi vā śirasā girim
05,157.018d@011_0062 tarasva vā mahāgādhaṃ bāhubhyāṃ puruṣodadhim
05,157.018d@011_0063 śāradvatamahāmīnaṃ saumadattitimiṃgilam
05,157.018d@011_0064 bhīṣmavegam aparyantaṃ droṇagrāhadurāsadam
05,157.018d@011_0065 karṇaśalyajhaṣāvartaṃ kāmbojavaḍavāmukham
05,157.018d@011_0066 duḥśāsanaughaṃ śalaśalyamatsyaṃ
05,157.018d@011_0067 suṣeṇacitrāyudhanāganakram
05,157.018d@011_0068 jayadrathādriṃ purumitragādhaṃ
05,157.018d@011_0069 durmarṣaṇodaṃ śakuniprapātam
05,157.018d@011_0070 śastraugham akṣayyam abhipravṛddhaṃ
05,157.018d@011_0071 yadāvagāhya śramanaṣṭacetāḥ
05,157.018d@011_0072 bhaviṣyasi tvaṃ hatasarvabāndhavas
05,157.018d@011_0073 tadā manas te paritāpam eṣyati
05,157.018d@011_0074 tadā manas te tridivādivāśucer
05,157.018d@011_0075 nivartitā pārtha mahīpraśāsanāt
05,157.018d@011_0076 praśāmya rājyaṃ hi sudurlabhaṃ tvayā
05,157.018d@011_0077 bubhūṣitaḥ svarga ivātapasvinā
05,158.001 saṃjaya uvāca
05,158.001a senāniveśaṃ saṃprāpya kaitavyaḥ pāṇḍavasya ha
05,158.001c samāgataḥ pāṇḍaveyair yudhiṣṭhiram abhāṣata
05,158.002a abhijño dūtavākyānāṃ yathoktaṃ bruvato mama
05,158.002c duryodhanasamādeśaṃ śrutvā na kroddhum arhasi
05,158.003 yudhiṣṭhira uvāca
05,158.003a ulūka na bhayaṃ te 'sti brūhi tvaṃ vigatajvaraḥ
05,158.003c yan mataṃ dhārtarāṣṭrasya lubdhasyādīrghadarśinaḥ
05,158.004 saṃjaya uvāca
05,158.004a tato dyutimatāṃ madhye pāṇḍavānāṃ mahātmanām
05,158.004c sṛñjayānāṃ ca sarveṣāṃ kṛṣṇasya ca yaśasvinaḥ
05,158.005a drupadasya saputrasya virāṭasya ca saṃnidhau
05,158.005c bhūmipānāṃ ca sarveṣāṃ madhye vākyaṃ jagāda ha
05,158.006a idaṃ tvām abravīd rājā dhārtarāṣṭro mahāmanāḥ
05,158.006c śṛṇvatāṃ kuruvīrāṇāṃ tan nibodha narādhipa
05,158.007a parājito 'si dyūtena kṛṣṇā cānāyitā sabhām
05,158.007c śakyo 'marṣo manuṣyeṇa kartuṃ puruṣamāninā
05,158.008a dvādaśaiva tu varṣāṇi vane dhiṣṇyād vivāsitāḥ
05,158.008c saṃvatsaraṃ virāṭasya dāsyam āsthāya coṣitāḥ
05,158.009a amarṣaṃ rājyaharaṇaṃ vanavāsaṃ ca pāṇḍava
05,158.009c draupadyāś ca parikleśaṃ saṃsmaran puruṣo bhava
05,158.010a aśaktena ca yac chaptaṃ bhīmasenena pāṇḍava
05,158.010c duḥśāsanasya rudhiraṃ pīyatāṃ yadi śakyate
05,158.011a lohābhihāro nirvṛttaḥ kurukṣetram akardamam
05,158.011c samaḥ panthā bhṛtā yodhāḥ śvo yudhyasva sakeśavaḥ
05,158.012a asamāgamya bhīṣmeṇa saṃyuge kiṃ vikatthase
05,158.012c ārurukṣur yathā mandaḥ parvataṃ gandhamādanam
05,158.012d*0560_01 evaṃ katthasi kaunteya akatthan kuru pauruṣam
05,158.012d*0560_02 sūtaputraṃ sudurdharṣaṃ śalyaṃ ca balināṃ varam
05,158.013a droṇaṃ ca yudhyatāṃ śreṣṭhaṃ śacīpatisamaṃ yudhi
05,158.013c ajitvā saṃyuge pārtha rājyaṃ katham ihecchasi
05,158.014a brāhme dhanuṣi cācāryaṃ vedayor antaraṃ dvayoḥ
05,158.014c yudhi dhuryam avikṣobhyam anīkadharam acyutam
05,158.015a droṇaṃ mohād yudhā pārtha yaj jigīṣasi tan mṛṣā
05,158.015c na hi śuśruma vātena merum unmathitaṃ girim
05,158.016a anilo vā vahen meruṃ dyaur vāpi nipaten mahīm
05,158.016c yugaṃ vā parivarteta yady evaṃ syād yathāttha mām
05,158.017a ko hy ābhyāṃ jīvitākāṅkṣī prāpyāstram arimardanam
05,158.017c gajo vājī naro vāpi punaḥ svasti gṛhān vrajet
05,158.018a katham ābhyām abhidhyātaḥ saṃsṛṣṭo dāruṇena vā
05,158.018c raṇe jīvan vimucyeta padā bhūmim upaspṛśan
05,158.019a kiṃ darduraḥ kūpaśayo yathemāṃ; na budhyase rājacamūṃ sametām
05,158.019c durādharṣāṃ devacamūprakāśāṃ; guptāṃ narendrais tridaśair iva dyām
05,158.020a prācyaiḥ pratīcyair atha dākṣiṇātyair; udīcyakāmbojaśakaiḥ khaśaiś ca
05,158.020c śālvaiḥ samatsyaiḥ kurumadhyadeśair; mlecchaiḥ pulindair draviḍāndhrakāñcyaiḥ
05,158.021a nānājanaughaṃ yudhi saṃpravṛddhaṃ; gāṅgaṃ yathā vegam avāraṇīyam
05,158.021c māṃ ca sthitaṃ nāgabalasya madhye; yuyutsase manda kim alpabuddhe
05,158.022a ity evam uktvā rājānaṃ dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
05,158.022c abhyāvṛtya punar jiṣṇum ulūkaḥ pratyabhāṣata
05,158.023a akatthamāno yudhyasva katthase 'rjuna kiṃ bahu
05,158.023c paryāyāt siddhir etasya naitat sidhyati katthanāt
05,158.024a yadīdaṃ katthanāt sidhyet karma loke dhanaṃjaya
05,158.024c sarve bhaveyuḥ siddhārthā bahu kattheta durgataḥ
05,158.025a jānāmi te vāsudevaṃ sahāyaṃ; jānāmi te gāṇḍivaṃ tālamātram
05,158.025c jānāmy etat tvādṛśo nāsti yoddhā; rājyaṃ ca te jānamāno harāmi
05,158.026a na tu paryāyadharmeṇa siddhiṃ prāpnoti bhūyasīm
05,158.026c manasaiva hi bhūtāni dhātā prakurute vaśe
05,158.027a trayodaśa samā bhuktaṃ rājyaṃ vilapatas tava
05,158.027c bhūyaś caiva praśāsiṣye nihatya tvāṃ sabāndhavam
05,158.028a kva tadā gāṇḍivaṃ te 'bhūd yat tvaṃ dāsapaṇe jitaḥ
05,158.028c kva tadā bhīmasenasya balam āsīc ca phalguna
05,158.029a sagadād bhīmasenāc ca pārthāc caiva sagāṇḍivāt
05,158.029c na vai mokṣas tadā vo 'bhūd vinā kṛṣṇām aninditām
05,158.030a sā vo dāsyaṃ samāpannān mokṣayām āsa bhāminī
05,158.030c amānuṣyasamāyuktān dāsyakarmaṇy avasthitān
05,158.031a avocaṃ yat ṣaṇḍhatilān ahaṃ vas tathyam eva tat
05,158.031c dhṛtā hi veṇī pārthena virāṭanagare tadā
05,158.032a sūdakarmaṇi ca śrāntaṃ virāṭasya mahānase
05,158.032c bhīmasenena kaunteya yac ca tan mama pauruṣam
05,158.033a evam eva sadā daṇḍaṃ kṣatriyāḥ kṣatriye dadhuḥ
05,158.033c śreṇyāṃ kakṣyāṃ ca veṇyāṃ ca saṃyuge yaḥ palāyate
05,158.034a na bhayād vāsudevasya na cāpi tava phalguna
05,158.034c rājyaṃ pratipradāsyāmi yudhyasva sahakeśavaḥ
05,158.035a na māyā hīndrajālaṃ vā kuhakā vā vibhīṣaṇī
05,158.035c āttaśastrasya me yuddhe vahanti pratigarjanāḥ
05,158.036a vāsudevasahasraṃ vā phalgunānāṃ śatāni vā
05,158.036c āsādya mām amogheṣuṃ draviṣyanti diśo daśa
05,158.037a saṃyugaṃ gaccha bhīṣmeṇa bhindhi tvaṃ śirasā girim
05,158.037c prataremaṃ mahāgādhaṃ bāhubhyāṃ puruṣodadhim
05,158.038a śāradvatamahīmānaṃ viviṃśatijhaṣākulam
05,158.038c bṛhadbalasamuccālaṃ saumadattitimiṃgilam
05,158.038d*0561_01 yuyutsutoyaṃ bhagadattamārutaṃ
05,158.038d*0561_02 śuśugu(sic)hārdikyamahāsamudram
05,158.039a duḥśāsanaughaṃ śalaśalyamatsyaṃ; suṣeṇacitrāyudhanāganakram
05,158.039b*0562_01 bhīṣmavegam aparyantaṃ droṇagrāhadurāsadam
05,158.039b*0562_02 karṇaśalyajhaṣāvartaṃ kāmbojavaḍavāmukham
05,158.039c jayadrathādriṃ purumitragādhaṃ; durmarṣaṇodaṃ śakuniprapātam
05,158.040a śastraugham akṣayyam atipravṛddhaṃ; yadāvagāhya śramanaṣṭacetāḥ
05,158.040c bhaviṣyasi tvaṃ hatasarvabāndhavas; tadā manas te paritāpam eṣyati
05,158.041a tadā manas te tridivād ivāśucer; nivartatāṃ pārtha mahīpraśāsanāt
05,158.041c rājyaṃ praśāstuṃ hi sudurlabhaṃ tvayā; bubhūṣatā svarga ivātapasvinā
05,159.001 saṃjaya uvāca
05,159.001a ulūkas tv arjunaṃ bhūyo yathoktaṃ vākyam abravīt
05,159.001c āśīviṣam iva kruddhaṃ tudan vākyaśalākayā
05,159.002a tasya tad vacanaṃ śrutvā ruṣitāḥ pāṇḍavā bhṛśam
05,159.002c prāg eva bhṛśasaṃkruddhāḥ kaitavyena pradharṣitāḥ
05,159.003a nāsaneṣv avatiṣṭhanta bāhūṃś caiva vicikṣipuḥ
05,159.003c āśīviṣā iva kruddhā vīkṣāṃ cakruḥ parasparam
05,159.004a avākśirā bhīmasenaḥ samudaikṣata keśavam
05,159.004c netrābhyāṃ lohitāntābhyām āśīviṣa iva śvasan
05,159.005a ārtaṃ vātātmajaṃ dṛṣṭvā krodhenābhihataṃ bhṛśam
05,159.005c utsmayann iva dāśārhaḥ kaitavyaṃ pratyabhāṣata
05,159.006a prayāhi śīghraṃ kaitavya brūyāś caiva suyodhanam
05,159.006c śrutaṃ vākyaṃ gṛhīto 'rtho mataṃ yat te tathāstu tat
05,159.006d@012_0001 evam uktvā mahābāhuḥ keśavo rājasattama
05,159.006d@012_0002 punar eva mahāprājñaṃ yudhiṣṭhiram udaikṣata
05,159.006d@012_0003 sṛñjayānāṃ ca sarveṣāṃ kṛṣṇasya ca yaśasvinaḥ
05,159.006d@012_0004 drupadasya saputrasya virāṭasya ca saṃnidhau
05,159.006d@012_0005 bhūmipānāṃ ca sarveṣāṃ madhye vākyaṃ jagāda ha
05,159.006d@012_0006 ulūko 'py arjunaṃ bhūyo yathoktaṃ vākyam abravīt
05,159.006d@012_0007 āśīviṣam iva kruddhaṃ tudan vākyaśalākayā
05,159.006d@012_0008 kṛṣṇādīṃś caiva tān sarvān yathoktaṃ vākyam abravīt
05,159.006d@012_0009 ulūkasya tu tad vākyaṃ pāpaṃ dāruṇam īritam
05,159.006d@012_0010 śrutvā vicukṣubhe pārtho lalāṭaṃ cāpy amārjayat
05,159.006d@012_0011 tad avasthaṃ tadā dṛṣṭvā pārthaṃ sā samitir nṛpa
05,159.006d@012_0012 nāmṛṣyanta mahārāja pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
05,159.006d@012_0013 adhikṣepeṇa kṛṣṇasya pārthasya ca mahātmanaḥ
05,159.006d@012_0014 śrutvā te puruṣavyāghrāḥ krodhāj jajvalur acyutāḥ
05,159.006d@012_0015 dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca sātyakiś ca mahārathaḥ
05,159.006d@012_0016 kekayā bhrātaraḥ pañca rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ
05,159.006d@012_0017 draupadeyābhimanyuś ca dhṛṣṭaketuś ca pārthivaḥ
05,159.006d@012_0018 bhīmasenaś ca vikrānto yamajau ca mahārathau
05,159.006d@012_0019 utpetur āsanāt sarve krodhasaṃraktalocanāḥ
05,159.006d@012_0020 bāhūn pragṛhya rucirān raktacandanarūṣitān
05,159.006d@012_0021 aṅgadaiḥ pārihāryaiś ca keyūraiś ca vibhūṣitān
05,159.006d@012_0022 dantān danteṣu niṣpiṣya sṛkkiṇī parilelihan
05,159.006d@012_0023 teṣām ākārabhāvajñaḥ kuntīputro vṛkodaraḥ
05,159.006d@012_0024 udatiṣṭhat sa vegena krodhena prajvalann iva
05,159.006d@012_0025 udvṛtya sahasā netre dantān kaṭakaṭāyya ca
05,159.006d@012_0026 hastaṃ hastena niṣpiṣya ulūkaṃ vākyam abravīt
05,159.006d@012_0027 aśaktānām ivāsmākaṃ protsāhananimittakam
05,159.006d@012_0028 śrutaṃ te vacanaṃ mūrkha yat tvāṃ duryodhano 'bravīt
05,159.006d@012_0029 tan me kathayato manda śruṇu vākyaṃ durāsadam
05,159.006d@012_0030 sarvakṣatrasya madhye tvaṃ yad vakṣyasi suyodhanam
05,159.006d@012_0031 śṛṇvataḥ sūtaputrasya pituś ca tvaṃ durātmanaḥ
05,159.006d@012_0032 asmābhiḥ prītikāmais tu bhrātur jyeṣṭhasya nityaśaḥ
05,159.006d@012_0033 marṣitaṃ te durācāra tat tvaṃ na bahu manyase
05,159.006d@012_0034 preṣitaś ca hṛṣīkeśaḥ śamākāṅkṣī kurūn prati
05,159.006d@012_0035 kulasya hitakāmena dharmarājena dhīmatā
05,159.006d@012_0036 tvaṃ kālacodito nūnaṃ gantukāmo yamakṣayam
05,159.006d@012_0037 gacchasvāhavam asmābhis tac ca śvo bhavitā dhruvam
05,159.006d@012_0038 mayāpi ca pratijñāto vadhaḥ sabhrātṛkasya te
05,159.006d@012_0039 sa tathā bhavitā pāpa nātra kāryā vicāraṇā
05,159.006d@012_0040 velām atikramet sadyaḥ sāgaro varuṇālayaḥ
05,159.006d@012_0041 parvatāś ca viśīryeyur mayoktaṃ na mṛṣā bhavet
05,159.006d@012_0042 sahāyas te yadi yamaḥ kubero rudra eva vā
05,159.006d@012_0043 yathāpratijñaṃ durbuddhe prakariṣyanti pāṇḍavāḥ
05,159.006d@012_0044 duḥśāsanasya rudhiraṃ pātā cāsmi yathepsitam
05,159.006d@012_0045 yaś ceha pratisaṃrabdhaḥ kṣatriyo mābhiyāsyati
05,159.006d@012_0046 api bhīṣmaṃ puraskṛtya taṃ neṣyāmi yamakṣayam
05,159.006d@012_0047 yac caitad uktaṃ vacanaṃ mayā kṣatrasya saṃsadi
05,159.006d@012_0048 yathaitad bhavitā satyaṃ tathaivātmānam ālabhe
05,159.006d@012_0049 bhīmasenavacaḥ śrutvā sahadevo 'py amarṣaṇaḥ
05,159.006d@012_0050 krodhasaṃraktanayanas tato vākyam uvāca ha
05,159.006d@012_0051 śauṭīraśūrasadṛśam anīkajanasaṃsadi
05,159.006d@012_0052 śṛṇu pāpa vaco mahyaṃ yad vācyo hi pitā tvayā
05,159.006d@012_0053 nāsmākaṃ bhavitā bhedaḥ kadā cit kurubhiḥ saha
05,159.006d@012_0054 dhṛtarāṣṭrasya saṃbandho yadi na syāt tvayā saha
05,159.006d@012_0055 tvaṃ tu lokavināśāya dhṛtarāṣṭrakulasya ca
05,159.006d@012_0056 utpanno vairapuruṣaḥ svakulaghnaś ca pāpakṛt
05,159.006d@012_0057 janmaprabhṛti cāsmākaṃ pitā te pāpapūruṣaḥ
05,159.006d@012_0058 ahitāni nṛśaṃsāni nityaśaḥ kartum icchati
05,159.006d@012_0059 tasya vairānuṣaṅgasya gantāsmy antaṃ sudurgamam
05,159.006d@012_0060 aham ādau nihatya tvāṃ śakuneḥ saṃprapaśyataḥ
05,159.006d@012_0061 tato 'smi śakuniṃ hantā miṣatāṃ sarvadhanvinām
05,159.006d@012_0062 bhīmasya vacanaṃ śrutvā sahadevasya cobhayoḥ
05,159.006d@012_0063 uvāca phālguno vākyaṃ bhīmasenaṃ smayann iva
05,159.006d@012_0064 bhīmasena na te santi yeṣāṃ vairaṃ tvayā saha
05,159.006d@012_0065 mandā gṛheṣu sukhino mṛtyupāśavaśaṃ gatāḥ
05,159.006d@012_0066 ulūkaś ca na te vācyaḥ paruṣaṃ puruṣottama
05,159.006d@012_0067 dūtāḥ kim aparādhyante yathoktasyānubhāṣiṇaḥ
05,159.006d@012_0068 evam uktvā mahābāhuṃ bhīmaṃ bhīmaparākramam
05,159.006d@012_0069 dhṛṣṭadyumnamukhān vīrān suhṛdaḥ samabhāṣata
05,159.006d@012_0070 śrutaṃ vas tasya pāpasya dhārtarāṣṭrasya bhāṣitam
05,159.006d@012_0071 kutsanā vāsudevasya mama caiva viśeṣataḥ
05,159.006d@012_0072 śrutvā bhavantaḥ saṃrabdhā asmākaṃ hitakāmyayā
05,159.006d@012_0073 prabhāvād vāsudevasya bhavatāṃ ca prayatnataḥ
05,159.006d@012_0074 samagraṃ pārthivaṃ kṣatraṃ sarvaṃ na gaṇayāmy aham
05,159.006d@012_0075 bhavadbhiḥ samanujñāto vākyam asya yad uttaram
05,159.006d@012_0076 ulūke prāpayiṣyāmi yad vakṣyāmi suyodhanam
05,159.006d@012_0077 śvobhūte katthitasyāsya prativākyaṃ camūmukhe
05,159.006d@012_0078 gāṇḍīvenābhidhāsyāmi klībā hi vacanottarāḥ
05,159.006d@012_0079 tatas te pārthivāḥ sarve praśaśaṃsur dhanaṃjayam
05,159.006d@012_0080 tena vākyopacāreṇa vismitā rājasattamāḥ
05,159.006d@012_0081 anunīya ca tān sarvān yathāmānyaṃ yathāvayaḥ
05,159.006d@012_0082 dharmarājas tadā vākyaṃ tat prāpyaṃ pratyabhāṣata
05,159.006d@012_0083 ātmānam avamanvāno na hi syāt pārthivottamaḥ
05,159.006d@012_0084 tatrottaraṃ pravakṣyāmi tava śuśrūṣaṇe rataḥ
05,159.006d@012_0085 ulūkaṃ bharataśreṣṭha sāmapūrvam athorjitam
05,159.006d@012_0086 duryodhanasya tad vākyaṃ niśamya bharatarṣabha
05,159.006d@012_0087 atilohitanetrābhyām āśīviṣa iva śvasan
05,159.006d@012_0088 smayamāna iva krodhāt sṛkkiṇī parisaṃlihan
05,159.006d@012_0089 janārdanam abhiprekṣya bhrātṝṃś caivedam abravīt
05,159.006d@012_0090 abhyabhāṣata kaitavyaṃ pragṛhya vipulaṃ bhujam
05,159.006d@012_0091 ulūka gaccha kaitavya brūhi tāta suyodhanam
05,159.006d@012_0092 kṛtaghnaṃ vairapuruṣaṃ durmatiṃ kulapāṃsanam
05,159.006d@012_0093 pāṇḍaveṣu sadā pāpa nityaṃ jihmaṃ pravartase
05,159.006d@012_0094 svavīryād yaḥ parākramya pāpa āhvayate parān
05,159.006d@012_0095 abhītaḥ pūrayan vākyam eṣa vai kṣatriyaḥ pumān
05,159.006d@012_0096 sa pāpa kṣatriyo bhūtvā asmān āhūya saṃyuge
05,159.006d@012_0097 mānyāmānyān puraskṛtya yuddhaṃ mā gāḥ kulādhama
05,159.006d@012_0098 ātmavīryaṃ samāśritya bhṛtyavīryaṃ ca kaurava
05,159.006d@012_0099 āhvayasva raṇe pārthān sarvathā kṣatriyo bhava
05,159.006d@012_0100 paravīryaṃ samāśritya yaḥ samāhvayate parān
05,159.006d@012_0101 aśaktaḥ svayam ādātum etad eva napuṃsakam
05,159.006d@012_0102 yas tvaṃ pareṣāṃ vīryeṇa ātmānaṃ bahu manyase
05,159.006d@012_0103 katham evam aśaktas tvam asmān samabhigarjasi
05,159.007a madvacaś cāpi bhūyas te vaktavyaḥ sa suyodhanaḥ
05,159.007c śva idānīṃ pradṛśyethāḥ puruṣo bhava durmate
05,159.008a manyase yac ca mūḍha tvaṃ na yotsyati janārdanaḥ
05,159.008c sārathyena vṛtaḥ pārthair iti tvaṃ na bibheṣi ca
05,159.009a jaghanyakālam apy etad bhaved yat sarvapārthivān
05,159.009c nirdaheyam ahaṃ krodhāt tṛṇānīva hutāśanaḥ
05,159.010a yudhiṣṭhiraniyogāt tu phalgunasya mahātmanaḥ
05,159.010c kariṣye yudhyamānasya sārathyaṃ viditātmanaḥ
05,159.011a yady utpatasi lokāṃs trīn yady āviśasi bhūtalam
05,159.011c tatra tatrārjunarathaṃ prabhāte drakṣyase 'grataḥ
05,159.012a yac cāpi bhīmasenasya manyase moghagarjitam
05,159.012c duḥśāsanasya rudhiraṃ pītam ity avadhāryatām
05,159.013a na tvāṃ samīkṣate pārtho nāpi rājā yudhiṣṭhiraḥ
05,159.013c na bhīmaseno na yamau pratikūlaprabhāṣiṇam
05,160.001 saṃjaya uvāca
05,160.001a duryodhanasya tad vākyaṃ niśamya bharatarṣabhaḥ
05,160.001c netrābhyām atitāmrābhyāṃ kaitavyaṃ samudaikṣata
05,160.002a sa keśavam abhiprekṣya guḍākeśo mahāyaśāḥ
05,160.002c abhyabhāṣata kaitavyaṃ pragṛhya vipulaṃ bhujam
05,160.003a svavīryaṃ yaḥ samāśritya samāhvayati vai parān
05,160.003c abhītaḥ pūrayañ śaktiṃ sa vai puruṣa ucyate
05,160.004a paravīryaṃ samāśritya yaḥ samāhvayate parān
05,160.004c kṣatrabandhur aśaktatvāl loke sa puruṣādhamaḥ
05,160.005a sa tvaṃ pareṣāṃ vīryeṇa manyase vīryam ātmanaḥ
05,160.005c svayaṃ kāpuruṣo mūḍhaḥ parāṃś ca kṣeptum icchasi
05,160.006a yas tvaṃ vṛddhaṃ sarvarājñāṃ hitabuddhiṃ jitendriyam
05,160.006c maraṇāya mahābuddhiṃ dīkṣayitvā vikatthase
05,160.007a bhāvas te vidito 'smābhir durbuddhe kulapāṃsana
05,160.007c na haniṣyanti gaṅgeyaṃ pāṇḍavā ghṛṇayeti ca
05,160.008a yasya vīryaṃ samāśritya dhārtarāṣṭra vikatthase
05,160.008c hantāsmi prathamaṃ bhīṣmaṃ miṣatāṃ sarvadhanvinām
05,160.009a kaitavya gatvā bharatān sametya; suyodhanaṃ dhārtarāṣṭraṃ bravīhi
05,160.009c tathety āha arjunaḥ savyasācī; niśāvyapāye bhavitā vimardaḥ
05,160.010a yad vo 'bravīd vākyam adīnasattvo; madhye kurūṇāṃ harṣayan satyasaṃdhaḥ
05,160.010c ahaṃ hantā pāṇḍavānām anīkaṃ; śālveyakāṃś ceti mamaiṣa bhāraḥ
05,160.011a hanyām ahaṃ droṇam ṛte hi lokaṃ; na te bhayaṃ vidyate pāṇḍavebhyaḥ
05,160.011c tato hi te labdhatamaṃ ca rājyaṃ; kṣayaṃ gatāḥ pāṇḍavāś ceti bhāvaḥ
05,160.012a sa darpapūrṇo na samīkṣase tvam; anartham ātmany api vartamānam
05,160.012c tasmād ahaṃ te prathamaṃ samūhe; hantā samakṣaṃ kuruvṛddham eva
05,160.013a sūryodaye yuktasenaḥ pratīkṣya; dhvajī rathī rakṣa ca satyasaṃdham
05,160.013c ahaṃ hi vaḥ paśyatāṃ dvīpam enaṃ; rathād bhīṣmaṃ pātayitāsmi bāṇaiḥ
05,160.014a śvobhūte katthanāvākyaṃ vijñāsyati suyodhanaḥ
05,160.014c arditaṃ śarajālena mayā dṛṣṭvā pitāmaham
05,160.015a yad uktaś ca sabhāmadhye puruṣo hrasvadarśanaḥ
05,160.015c kruddhena bhīmasenena bhrātā duḥśāsanas tava
05,160.016a adharmajño nityavairī pāpabuddhir nṛśaṃsakṛt
05,160.016c satyāṃ pratijñāṃ nacirād rakṣyase tāṃ suyodhana
05,160.017a abhimānasya darpasya krodhapāruṣyayos tathā
05,160.017c naiṣṭhuryasyāvalepasya ātmasaṃbhāvanasya ca
05,160.018a nṛśaṃsatāyās taikṣṇyasya dharmavidveṣaṇasya ca
05,160.018c adharmasyātivādasya vṛddhātikramaṇasya ca
05,160.019a darśanasya ca vakrasya kṛtsnasyāpanayasya ca
05,160.019c drakṣyasi tvaṃ phalaṃ tīvram acireṇa suyodhana
05,160.020a vāsudevadvitīye hi mayi kruddhe narādhipa
05,160.020c āśā te jīvite mūḍha rājye vā kena hetunā
05,160.021a śānte bhīṣme tathā droṇe sūtaputre ca pātite
05,160.021c nirāśo jīvite rājye putreṣu ca bhaviṣyasi
05,160.022a bhrātṝṇāṃ nidhanaṃ dṛṣṭvā putrāṇāṃ ca suyodhana
05,160.022c bhīmasenena nihato duṣkṛtāni smariṣyasi
05,160.023a na dvitīyāṃ pratijñāṃ hi pratijñāsyati keśavaḥ
05,160.023c satyaṃ bravīmy ahaṃ hy etat sarvaṃ satyaṃ bhaviṣyati
05,160.023d@013_0001 yudhiṣṭhiro 'pi kaitavyam ulūkam idam abravīt
05,160.023d@013_0002 ulūka madvaco brūhi gatvā tāta suyodhanam
05,160.023d@013_0003 svena vṛttena me vṛttaṃ nādhigantuṃ tvam arhasi
05,160.023d@013_0004 ubhayor antaraṃ veda sūnṛtānṛtayor api
05,160.023d@013_0005 na cāhaṃ kāmaye pāpam api kīṭapipīlayoḥ
05,160.023d@013_0006 kiṃ punar jñātiṣu vadhaṃ kāmayeyaṃ kathaṃ cana
05,160.023d@013_0007 etadarthaṃ mayā tāta pañca grāmā vṛtāḥ purā
05,160.023d@013_0008 kathaṃ tava sudurbuddhe na prekṣe vyasanaṃ mahat
05,160.023d@013_0009 sa tvaṃ kāmaparītātmā mūḍhabhāvāc ca katthase
05,160.023d@013_0010 tathaiva vāsudevasya na gṛhṇāsi hitaṃ vacaḥ
05,160.023d@013_0011 kiṃ cedānīṃ bahūktena yudhyasva saha bāndhavaiḥ
05,160.023d@013_0012 mama vipriyakartāraṃ kaitavya brūhi kauravam
05,160.023d@013_0013 śrutaṃ vākyaṃ gṛhīto 'rtho mataṃ yat te tathāstu tat
05,160.023d@013_0014 bhīmasenas tato vākyaṃ bhūya āha nṛpātmajam
05,160.023d@013_0015 ulūka madvaco brūhi durmatiṃ pāpapūruṣam
05,160.023d@013_0016 śaṭhaṃ naikṛtikaṃ pāpaṃ durācāraṃ suyodhanam
05,160.023d@013_0017 gṛdhrodare vā vastavyaṃ pure vā nāgasāhvaye
05,160.023d@013_0018 pratijñātaṃ mayā yac ca sabhāmadhye narādhama
05,160.023d@013_0019 kartāhaṃ tad vacaḥ satyaṃ satyenaiva śapāmi te
05,160.023d@013_0020 duḥśāsanasya rudhiraṃ hatvā pāsyāmy ahaṃ mṛdhe
05,160.023d@013_0021 sakthinī tava bhaṅktvaiva hatvā hi tava sodarān
05,160.023d@013_0022 sarveṣāṃ dhārtarāṣṭrāṇām ahaṃ mṛtyuḥ suyodhana
05,160.023d@013_0023 sarveṣāṃ rājaputrāṇām abhimanyur asaṃśayam
05,160.023d@013_0024 karmaṇā toṣayiṣyāmi bhūyaś caiva vacaḥ śṛṇu
05,160.023d@013_0025 hatvā suyodhana tvāṃ vai sahitaṃ sarvasodaraiḥ
05,160.023d@013_0026 ākramiṣye padā mūrdhni dharmarājasya paśyataḥ
05,160.023d@013_0027 nakulas tu tato vākyam idam āha mahīpate
05,160.023d@013_0028 ulūka brūhi kauravyaṃ dhārtarāṣṭraṃ suyodhanam
05,160.023d@013_0029 śrutaṃ te gadato vākyaṃ sarvam eva yathātatham
05,160.023d@013_0030 tathā kartāsmi kauravya yathā tvam anuśāsi mām
05,160.023d@013_0031 sahadevo 'pi nṛpate idam āha vaco 'rthavat
05,160.023d@013_0032 suyodhana matir yā te vṛthaiṣā te bhaviṣyati
05,160.023d@013_0033 śociṣyase mahārāja saputrajñātibāndhavaḥ
05,160.023d@013_0034 imaṃ ca kleśam asmākaṃ hṛṣṭo yat tvaṃ nikatthase
05,160.023d@013_0035 virāṭadrupadau vṛddhāv ulūkam idam ūcatuḥ
05,160.023d@013_0036 dāsabhāvaṃ niyaccheva sādhor iti matiḥ sadā
05,160.023d@013_0037 tau ca dāsāv adāsau vā pauruṣaṃ yasya yādṛśam
05,160.023d@013_0038 śikhaṇḍī tu tato vākyam ulūkam idam abravīt
05,160.023d@013_0039 vaktavyo bhavatā rājā pāpeṣv abhirataḥ sadā
05,160.023d@013_0040 paśya tvaṃ māṃ raṇe rājan kurvāṇaṃ karma dāruṇam
05,160.023d@013_0041 yasya vīryaṃ samāsādya manyase vijayaṃ yudhi
05,160.023d@013_0042 tam ahaṃ pātayiṣyāmi rathāt tava pitāmaham
05,160.023d@013_0043 ahaṃ bhīṣmavadhāt sṛṣṭo nūnaṃ dhātrā mahātmanā
05,160.023d@013_0044 so 'haṃ bhīṣmaṃ haniṣyāmi miṣatāṃ sarvadhanvinām
05,160.023d@013_0045 dhṛṣṭadyumno 'pi kaitavyam ulūkam idam abravīt
05,160.023d@013_0046 suyodhano mama vaco vaktavyo nṛpateḥ sutaḥ
05,160.023d@013_0047 ahaṃ droṇaṃ haniṣyāmi sagaṇaṃ sahabāndhavam
05,160.023d@013_0048 kartā cāhaṃ tathā karma yathā nānyaḥ kariṣyati
05,160.023d@013_0049 tam abravīd dharmarājaḥ kāruṇyārthaṃ vaco mahat
05,160.023d@013_0050 nāhaṃ jñātivadhaṃ rājan kāmayeyaṃ kathaṃ cana
05,160.023d@013_0051 tavaiva doṣād durbuddhe sarvam etat tv anāvṛtam
05,160.023d@013_0052 avaśyaṃ ca mayā kāryaṃ sarveṣāṃ caritaṃ mahat
05,160.023d@013_0053 sa gaccha māciraṃ tāta ulūka yadi manyase
05,160.023d@013_0054 iha vā tiṣṭha bhadraṃ te vayaṃ hi tava bāndhavāḥ
05,160.023d@013_0055 ulūkas tu tato rājan dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
05,160.023d@013_0056 āmantrya prayayau tatra yatra rājā suyodhanaḥ
05,160.023d@013_0057 ulūkas tata āgamya duryodhanam amarṣaṇam
05,160.023d@013_0058 arjunasya samādeśaṃ yathoktaṃ sarvam abravīt
05,160.023d@013_0059 vāsudevasya bhīmasya dharmarājasya pauruṣam
05,160.023d@013_0060 nakulasya virāṭasya drupadasya ca bhārata
05,160.023d@013_0061 sahadevasya ca vaco dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinoḥ
05,160.024a ity uktaḥ kaitavo rājaṃs tad vākyam upadhārya ca
05,160.024c anujñāto nivavṛte punar eva yathāgatam
05,160.025a upāvṛtya tu pāṇḍubhyaḥ kaitavyo dhṛtarāṣṭrajam
05,160.025c gatvā yathoktaṃ tat sarvam uvāca kurusaṃsadi
05,160.026a keśavārjunayor vākyaṃ niśamya bharatarṣabhaḥ
05,160.026a*0563_01 **** **** yathoktaṃ sarvam abravīt
05,160.026a*0563_02 kaitavyasya tu tad vākyaṃ
05,160.026c duḥśāsanaṃ ca karṇaṃ ca śakuniṃ cābhyabhāṣata
05,160.027a ājñāpayata rājñaś ca balaṃ mitrabalaṃ tathā
05,160.027c yathā prāg udayāt sarvā yuktā tiṣṭhaty anīkinī
05,160.028a tataḥ karṇasamādiṣṭā dūtāḥ pratvaritā rathaiḥ
05,160.028c uṣṭravāmībhir apy anye sadaśvaiś ca mahājavaiḥ
05,160.029a tūrṇaṃ pariyayuḥ senāṃ kṛtsnāṃ karṇasya śāsanāt
05,160.029c ājñāpayanto rājñas tān yogaḥ prāg udayād iti
05,161.001 saṃjaya uvāca
05,161.001a ulūkasya vacaḥ śrutvā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
05,161.001c senāṃ niryāpayām āsa dhṛṣṭadyumnapurogamām
05,161.002a padātinīṃ nāgavatīṃ rathinīm aśvavṛndinīm
05,161.002c caturvidhabalāṃ bhīmām akampyāṃ pṛthivīm iva
05,161.003a bhīmasenādibhir guptāṃ sārjunaiś ca mahārathaiḥ
05,161.003c dhṛṣṭadyumnavaśāṃ durgāṃ sāgarastimitopamām
05,161.004a tasyās tv agre maheṣvāsaḥ pāñcālyo yuddhadurmadaḥ
05,161.004c droṇaprepsur anīkāni dhṛṣṭadyumnaḥ prakarṣati
05,161.005a yathābalaṃ yathotsāhaṃ rathinaḥ samupādiśat
05,161.005c arjunaṃ sūtaputrāya bhīmaṃ duryodhanāya ca
05,161.006a aśvatthāmne ca nakulaṃ śaibyaṃ ca kṛtavarmaṇe
05,161.006c saindhavāya ca vārṣṇeyaṃ yuyudhānam upādiśat
05,161.007a śikhaṇḍinaṃ ca bhīṣmāya pramukhe samakalpayat
05,161.007c sahadevaṃ śakunaye cekitānaṃ śalāya ca
05,161.008a dhṛṣṭaketuṃ ca śalyāya gautamāyottamaujasam
05,161.008c draupadeyāṃś ca pañcabhyas trigartebhyaḥ samādiśat
05,161.009a vṛṣasenāya saubhadraṃ śeṣāṇāṃ ca mahīkṣitām
05,161.009c samarthaṃ taṃ hi mene vai pārthād abhyadhikaṃ raṇe
05,161.010a evaṃ vibhajya yodhāṃs tān pṛthak ca saha caiva ha
05,161.010c jvālāvarṇo maheṣvāso droṇam aṃśam akalpayat
05,161.011a dhṛṣṭadyumno maheṣvāsaḥ senāpatipatis tataḥ
05,161.011c vidhivad vyūhya medhāvī yuddhāya dhṛtamānasaḥ
05,161.012a yathādiṣṭāny anīkāni pāṇḍavānām ayojayat
05,161.012c jayāya pāṇḍuputrāṇāṃ yattas tasthau raṇājire
05,162.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
05,162.001a pratijñāte phalgunena vadhe bhīṣmasya saṃjaya
05,162.001c kim akurvanta me mandāḥ putrā duryodhanādayaḥ
05,162.002a hatam eva hi paśyāmi gāṅgeyaṃ pitaraṃ raṇe
05,162.002c vāsudevasahāyena pārthena dṛḍhadhanvanā
05,162.003a sa cāparimitaprajñas tac chrutvā pārthabhāṣitam
05,162.003c kim uktavān maheṣvāso bhīṣmaḥ praharatāṃ varaḥ
05,162.004a senāpatyaṃ ca saṃprāpya kauravāṇāṃ dhuraṃdharaḥ
05,162.004c kim aceṣṭata gāṅgeyo mahābuddhiparākramaḥ
05,162.005 vaiśaṃpāyana uvāca
05,162.005a tatas tat saṃjayas tasmai sarvam eva nyavedayat
05,162.005c yathoktaṃ kuruvṛddhena bhīṣmeṇāmitatejasā
05,162.006 saṃjaya uvāca
05,162.006a senāpatyam anuprāpya bhīṣmaḥ śāṃtanavo nṛpa
05,162.006c duryodhanam uvācedaṃ vacanaṃ harṣayann iva
05,162.007a namaskṛtvā kumārāya senānye śaktipāṇaye
05,162.007c ahaṃ senāpatis te 'dya bhaviṣyāmi na saṃśayaḥ
05,162.008a senākarmaṇy abhijño 'smi vyūheṣu vividheṣu ca
05,162.008c karma kārayituṃ caiva bhṛtān apy abhṛtāṃs tathā
05,162.009a yātrāyāneṣu yuddheṣu labdhapraśamaneṣu ca
05,162.009c bhṛśaṃ veda mahārāja yathā veda bṛhaspatiḥ
05,162.010a vyūhān api mahārambhān daivagāndharvamānuṣān
05,162.010c tair ahaṃ mohayiṣyāmi pāṇḍavān vyetu te jvaraḥ
05,162.011a so 'haṃ yotsyāmi tattvena pālayaṃs tava vāhinīm
05,162.011c yathāvac chāstrato rājan vyetu te mānaso jvaraḥ
05,162.012 duryodhana uvāca
05,162.012a na vidyate me gāṅgeya bhayaṃ devāsureṣv api
05,162.012c samasteṣu mahābāho satyam etad bravīmi te
05,162.013a kiṃ punas tvayi durdharṣe senāpatye vyavasthite
05,162.013c droṇe ca puruṣavyāghre sthite yuddhābhinandini
05,162.014a bhavadbhyāṃ puruṣāgryābhyāṃ sthitābhyāṃ vijayo mama
05,162.014c na durlabhaṃ kuruśreṣṭha devarājyam api dhruvam
05,162.015a rathasaṃkhyāṃ tu kārtsnyena pareṣām ātmanas tathā
05,162.015c tathaivātirathānāṃ ca vettum icchāmi kaurava
05,162.016a pitāmaho hi kuśalaḥ pareṣām ātmanas tathā
05,162.016c śrotum icchāmy ahaṃ sarvaiḥ sahaibhir vasudhādhipaiḥ
05,162.017 bhīṣma uvāca
05,162.017a gāndhāre śṛṇu rājendra rathasaṃkhyāṃ svake bale
05,162.017c ye rathāḥ pṛthivīpāla tathaivātirathāś ca ye
05,162.018a bahūnīha sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
05,162.018c rathānāṃ tava senāyāṃ yathāmukhyaṃ tu me śṛṇu
05,162.019a bhavān agre rathodāraḥ saha sarvaiḥ sahodaraiḥ
05,162.019c duḥśāsanaprabhṛtibhir bhrātṛbhiḥ śatasaṃmitaiḥ
05,162.020a sarve kṛtapraharaṇāś chedyabhedyaviśāradāḥ
05,162.020c rathopasthe gajaskandhe gadāyuddhe 'sicarmaṇi
05,162.021a saṃyantāraḥ prahartāraḥ kṛtāstrā bhārasādhanāḥ
05,162.021c iṣvastre droṇaśiṣyāś ca kṛpasya ca śaradvataḥ
05,162.022a ete haniṣyanti raṇe pāñcālān yuddhadurmadān
05,162.022c kṛtakilbiṣāḥ pāṇḍaveyair dhārtarāṣṭrā manasvinaḥ
05,162.023a tato 'haṃ bharataśreṣṭha sarvasenāpatis tava
05,162.023c śatrūn vidhvaṃsayiṣyāmi kadarthīkṛtya pāṇḍavān
05,162.023e na tv ātmano guṇān vaktum arhāmi vidito 'smi te
05,162.024a kṛtavarmā tv atiratho bhojaḥ praharatāṃ varaḥ
05,162.024c arthasiddhiṃ tava raṇe kariṣyati na saṃśayaḥ
05,162.025a astravidbhir anādhṛṣyo dūrapātī dṛḍhāyudhaḥ
05,162.025c haniṣyati ripūṃs tubhyaṃ mahendro dānavān iva
05,162.026a madrarājo maheṣvāsaḥ śalyo me 'tiratho mataḥ
05,162.026c spardhate vāsudevena yo vai nityaṃ raṇe raṇe
05,162.027a bhāgineyān nijāṃs tyaktvā śalyas te rathasattamaḥ
05,162.027c eṣa yotsyati saṃgrāme kṛṣṇaṃ cakragadādharam
05,162.028a sāgarormisamair vegaiḥ plāvayann iva śātravān
05,162.028c bhūriśravāḥ kṛtāstraś ca tava cāpi hitaḥ suhṛt
05,162.029a saumadattir maheṣvāso rathayūthapayūthapaḥ
05,162.029c balakṣayam amitrāṇāṃ sumahāntaṃ kariṣyati
05,162.030a sindhurājo mahārāja mato me dviguṇo rathaḥ
05,162.030c yotsyate samare rājan vikrānto rathasattamaḥ
05,162.031a draupadīharaṇe pūrvaṃ parikliṣṭaḥ sa pāṇḍavaiḥ
05,162.031c saṃsmaraṃs taṃ parikleśaṃ yotsyate paravīrahā
05,162.032a etena hi tadā rājaṃs tapa āsthāya dāruṇam
05,162.032c sudurlabho varo labdhaḥ pāṇḍavān yoddhum āhave
05,162.033a sa eṣa rathaśārdūlas tad vairaṃ saṃsmaran raṇe
05,162.033c yotsyate pāṇḍavāṃs tāta prāṇāṃs tyaktvā sudustyajān
05,163.001 bhīṣma uvāca
05,163.001a sudakṣiṇas tu kāmbojo ratha ekaguṇo mataḥ
05,163.001c tavārthasiddhim ākāṅkṣan yotsyate samare paraiḥ
05,163.002a etasya rathasiṃhasya tavārthe rājasattama
05,163.002c parākramaṃ yathendrasya drakṣyanti kuravo yudhi
05,163.003a etasya rathavaṃśo hi tigmavegaprahāriṇām
05,163.003c kāmbojānāṃ mahārāja śalabhānām ivāyatiḥ
05,163.004a nīlo māhiṣmatīvāsī nīlavarmadharas tava
05,163.004c rathavaṃśena śatrūṇāṃ kadanaṃ vai kariṣyati
05,163.005a kṛtavairaḥ purā caiva sahadevena pārthivaḥ
05,163.005c yotsyate satataṃ rājaṃs tavārthe kurusattama
05,163.006a vindānuvindāv āvantyau sametau rathasattamau
05,163.006c kṛtinau samare tāta dṛḍhavīryaparākramau
05,163.007a etau tau puruṣavyāghrau ripusainyaṃ pradhakṣyataḥ
05,163.007c gadāprāsāsinārācais tomaraiś ca bhujacyutaiḥ
05,163.008a yuddhābhikāmau samare krīḍantāv iva yūthapau
05,163.008c yūthamadhye mahārāja vicarantau kṛtāntavat
05,163.009a trigartā bhrātaraḥ pañca rathodārā matā mama
05,163.009c kṛtavairāś ca pārthena virāṭanagare tadā
05,163.010a makarā iva rājendra samuddhatataraṅgiṇīm
05,163.010c gaṅgāṃ vikṣobhayiṣyanti pārthānāṃ yudhi vāhinīm
05,163.011a te rathāḥ pañca rājendra yeṣāṃ satyaratho mukham
05,163.011c ete yotsyanti samare saṃsmarantaḥ purā kṛtam
05,163.012a vyalīkaṃ pāṇḍaveyena bhīmasenānujena ha
05,163.012c diśo vijayatā rājañ śvetavāhena bhārata
05,163.012d*0564_01 kadarthīkṛtya saṃgrāme dāpitāḥ karam uttamam
05,163.013a te haniṣyanti pārthānāṃ samāsādya mahārathān
05,163.013c varān varān maheṣvāsān kṣatriyāṇāṃ dhuraṃdharāḥ
05,163.014a lakṣmaṇas tava putras tu tathā duḥśāsanasya ca
05,163.014c ubhau tau puruṣavyāghrau saṃgrāmeṣv anivartinau
05,163.015a taruṇau sukumārau ca rājaputrau tarasvinau
05,163.015c yuddhānāṃ ca viśeṣajñau praṇetārau ca sarvaśaḥ
05,163.016a rathau tau rathaśārdūla matau me rathasattamau
05,163.016c kṣatradharmaratau vīrau mahat karma kariṣyataḥ
05,163.017a daṇḍadhāro mahārāja ratha eko nararṣabhaḥ
05,163.017c yotsyate samaraṃ prāpya svena sainyena pālitaḥ
05,163.018a bṛhadbalas tathā rājā kausalyo rathasattamaḥ
05,163.018c ratho mama matas tāta dṛḍhavegaparākramaḥ
05,163.019a eṣa yotsyati saṃgrāme svāṃ camūṃ saṃpraharṣayan
05,163.019c ugrāyudho maheṣvāso dhārtarāṣṭrahite rataḥ
05,163.019d*0565_01 eṣa yotsyati saṃgrāme ratha ekaguṇo mataḥ
05,163.020a kṛpaḥ śāradvato rājan rathayūthapayūthapaḥ
05,163.020c priyān prāṇān parityajya pradhakṣyati ripūṃs tava
05,163.021a gautamasya maharṣer ya ācāryasya śaradvataḥ
05,163.021c kārttikeya ivājeyaḥ śarastambāt suto 'bhavat
05,163.022a eṣa senāṃ bahuvidhāṃ vividhāyudhakārmukām
05,163.022c agnivat samare tāta cariṣyati vimardayan
05,164.001 bhīṣma uvāca
05,164.001a śakunir mātulas te 'sau ratha eko narādhipa
05,164.001c prasajya pāṇḍavair vairaṃ yotsyate nātra saṃśayaḥ
05,164.002a etasya sainyā durdharṣāḥ samare 'pratiyāyinaḥ
05,164.002c vikṛtāyudhabhūyiṣṭhā vāyuvegasamā jave
05,164.003a droṇaputro maheṣvāsaḥ sarveṣām ati dhanvinām
05,164.003c samare citrayodhī ca dṛḍhāstraś ca mahārathaḥ
05,164.004a etasya hi mahārāja yathā gāṇḍīvadhanvanaḥ
05,164.004c śarāsanād vinirmuktāḥ saṃsaktā yānti sāyakāḥ
05,164.005a naiṣa śakyo mayā vīraḥ saṃkhyātuṃ rathasattamaḥ
05,164.005c nirdahed api lokāṃs trīn icchann eṣa mahāyaśāḥ
05,164.006a krodhas tejaś ca tapasā saṃbhṛto ''śramavāsinā
05,164.006c droṇenānugṛhītaś ca divyair astrair udāradhīḥ
05,164.007a doṣas tv asya mahān eko yenaiṣa bharatarṣabha
05,164.007c na me ratho nātiratho mataḥ pārthivasattama
05,164.008a jīvitaṃ priyam atyartham āyuṣkāmaḥ sadā dvijaḥ
05,164.008c na hy asya sadṛśaḥ kaś cid ubhayoḥ senayor api
05,164.009a hanyād ekarathenaiva devānām api vāhinīm
05,164.009c vapuṣmāṃs talaghoṣeṇa sphoṭayed api parvatān
05,164.010a asaṃkhyeyaguṇo vīraḥ prahartā dāruṇadyutiḥ
05,164.010c daṇḍapāṇir ivāsahyaḥ kālavat pracariṣyati
05,164.011a yugāntāgnisamaḥ krodhe siṃhagrīvo mahāmatiḥ
05,164.011c eṣa bhārata yuddhasya pṛṣṭhaṃ saṃśamayiṣyati
05,164.012a pitā tv asya mahātejā vṛddho 'pi yuvabhir varaḥ
05,164.012c raṇe karma mahat kartā tatra me nāsti saṃśayaḥ
05,164.012d*0566_01 pitāsya tu raṇe karma mahat kartā na saṃśayaḥ
05,164.013a astravegāniloddhūtaḥ senākakṣendhanotthitaḥ
05,164.013c pāṇḍuputrasya sainyāni pradhakṣyati jaye dhṛtaḥ
05,164.014a rathayūthapayūthānāṃ yūthapaḥ sa nararṣabhaḥ
05,164.014c bhāradvājātmajaḥ kartā karma tīvraṃ hitāya vaḥ
05,164.015a sarvamūrdhābhiṣiktānām ācāryaḥ sthaviro guruḥ
05,164.015c gacched antaṃ sṛñjayānāṃ priyas tv asya dhanaṃjayaḥ
05,164.016a naiṣa jātu maheṣvāsaḥ pārtham akliṣṭakāriṇam
05,164.016c hanyād ācāryakaṃ dīptaṃ saṃsmṛtya guṇanirjitam
05,164.017a ślāghaty eṣa sadā vīraḥ pārthasya guṇavistaraiḥ
05,164.017c putrād abhyadhikaṃ caiva bhāradvājo 'nupaśyati
05,164.018a hanyād ekarathenaiva devagandharvadānavān
05,164.018c ekībhūtān api raṇe divyair astraiḥ pratāpavān
05,164.019a pauravo rājaśārdūlas tava rājan mahārathaḥ
05,164.019c mato mama ratho vīra paravīrarathārujaḥ
05,164.020a svena sainyena sahitaḥ pratapañ śatruvāhinīm
05,164.020c pradhakṣyati sa pāñcālān kakṣaṃ kṛṣṇagatir yathā
05,164.021a satyavrato rathavaro rājaputro mahārathaḥ
05,164.021c tava rājan ripubale kālavat pracariṣyati
05,164.022a etasya yodhā rājendra vicitrakavacāyudhāḥ
05,164.022c vicariṣyanti saṃgrāme nighnantaḥ śātravāṃs tava
05,164.023a vṛṣaseno rathāgryas te karṇaputro mahārathaḥ
05,164.023c pradhakṣyati ripūṇāṃ te balāni balināṃ varaḥ
05,164.024a jalasaṃdho mahātejā rājan rathavaras tava
05,164.024c tyakṣyate samare prāṇān māgadhaḥ paravīrahā
05,164.025a eṣa yotsyati saṃgrāme gajaskandhaviśāradaḥ
05,164.025c rathena vā mahābāhuḥ kṣapayañ śatruvāhinīm
05,164.026a ratha eṣa mahārāja mato mama nararṣabhaḥ
05,164.026c tvadarthe tyakṣyati prāṇān saha sainyo mahāraṇe
05,164.027a eṣa vikrāntayodhī ca citrayodhī ca saṃgare
05,164.027c vītabhīś cāpi te rājañ śātravaiḥ saha yotsyate
05,164.028a bāhlīko 'tirathaś caiva samare cānivartitā
05,164.028c mama rājan mato yuddhe śūro vaivasvatopamaḥ
05,164.029a na hy eṣa samaraṃ prāpya nivarteta kathaṃ cana
05,164.029c yathā satatago rājan nābhihatya parān raṇe
05,164.030a senāpatir mahārāja satyavāṃs te mahārathaḥ
05,164.030c raṇeṣv adbhutakarmā ca rathaḥ pararathārujaḥ
05,164.031a etasya samaraṃ dṛṣṭvā na vyathāsti kathaṃ cana
05,164.031c utsmayann abhyupaity eṣa parān rathapathe sthitān
05,164.032a eṣa cāriṣu vikrāntaḥ karma satpuruṣocitam
05,164.032c kartā vimarde sumahat tvadarthe puruṣottamaḥ
05,164.033a alāyudho rākṣasendraḥ krūrakarmā mahābalaḥ
05,164.033c haniṣyati parān rājan pūrvavairam anusmaran
05,164.034a eṣa rākṣasasainyānāṃ sarveṣāṃ rathasattamaḥ
05,164.034c māyāvī dṛḍhavairaś ca samare vicariṣyati
05,164.035a prāgjyotiṣādhipo vīro bhagadattaḥ pratāpavān
05,164.035c gajāṅkuśadharaśreṣṭho rathe caiva viśāradaḥ
05,164.036a etena yuddham abhavat purā gāṇḍīvadhanvanaḥ
05,164.036c divasān subahūn rājann ubhayor jayagṛddhinoḥ
05,164.037a tataḥ sakhāyaṃ gāndhāre mānayan pākaśāsanam
05,164.037c akarot saṃvidaṃ tena pāṇḍavena mahātmanā
05,164.038a eṣa yotsyati saṃgrāme gajaskandhaviśāradaḥ
05,164.038c airāvatagato rājā devānām iva vāsavaḥ
05,165.001 bhīṣma uvāca
05,165.001a acalo vṛṣakaś caiva bhrātarau sahitāv ubhau
05,165.001c rathau tava durādharṣau śatrūn vidhvaṃsayiṣyataḥ
05,165.002a balavantau naravyāghrau dṛḍhakrodhau prahāriṇau
05,165.002c gāndhāramukhyau taruṇau darśanīyau mahābalau
05,165.003a sakhā te dayito nityaṃ ya eṣa raṇakarkaśaḥ
05,165.003c protsāhayati rājaṃs tvāṃ vigrahe pāṇḍavaiḥ saha
05,165.004a paruṣaḥ katthano nīcaḥ karṇo vaikartanas tava
05,165.004c mantrī netā ca bandhuś ca mānī cātyantam ucchritaḥ
05,165.005a eṣa naiva rathaḥ pūrṇo nāpy evātiratho nṛpa
05,165.005c viyuktaḥ kavacenaiṣa sahajena vicetanaḥ
05,165.005e kuṇḍalābhyāṃ ca divyābhyāṃ viyuktaḥ satataṃ ghṛṇī
05,165.006a abhiśāpāc ca rāmasya brāhmaṇasya ca bhāṣaṇāt
05,165.006c karaṇānāṃ viyogāc ca tena me 'rdharatho mataḥ
05,165.006e naiṣa phalgunam āsādya punar jīvan vimokṣyate
05,165.007 saṃjaya uvāca
05,165.007a tato 'bravīn mahābāhur droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
05,165.007c evam etad yathāttha tvaṃ na mithyāstīti kiṃ cana
05,165.008a raṇe raṇe 'timānī ca vimukhaś caiva dṛśyate
05,165.008c ghṛṇī karṇaḥ pramādī ca tena me 'rdharatho mataḥ
05,165.009a etac chrutvā tu rādheyaḥ krodhād utphullalocanaḥ
05,165.009c uvāca bhīṣmaṃ rājendra tudan vāgbhiḥ pratodavat
05,165.010a pitāmaha yatheṣṭaṃ māṃ vākśarair upakṛntasi
05,165.010c anāgasaṃ sadā dveṣād evam eva pade pade
05,165.010e marṣayāmi ca tat sarvaṃ duryodhanakṛtena vai
05,165.011a tvaṃ tu māṃ manyase 'śaktaṃ yathā kāpuruṣaṃ tathā
05,165.011c bhavān ardharatho mahyaṃ mato nāsty atra saṃśayaḥ
05,165.012a sarvasya jagataś caiva gāṅgeya na mṛṣā vade
05,165.012c kurūṇām ahito nityaṃ na ca rājāvabudhyate
05,165.013a ko hi nāma samāneṣu rājasūdāttakarmasu
05,165.013c tejovadham imaṃ kuryād vibhedayiṣur āhave
05,165.013e yathā tvaṃ guṇanirdeśād aparādhaṃ cikīrṣasi
05,165.014a na hāyanair na palitair na vittair na ca bandhubhiḥ
05,165.014c mahārathatvaṃ saṃkhyātuṃ śakyaṃ kṣatrasya kaurava
05,165.015a balajyeṣṭhaṃ smṛtaṃ kṣatraṃ mantrajyeṣṭhā dvijātayaḥ
05,165.015c dhanajyeṣṭhāḥ smṛtā vaiśyāḥ śūdrās tu vayasādhikāḥ
05,165.016a yathecchakaṃ svayaṃgrāhād rathān atirathāṃs tathā
05,165.016c kāmadveṣasamāyukto mohāt prakurute bhavān
05,165.017a duryodhana mahābāho sādhu samyag avekṣyatām
05,165.017c tyajyatāṃ duṣṭabhāvo 'yaṃ bhīṣmaḥ kilbiṣakṛt tava
05,165.018a bhinnā hi senā nṛpate duḥsaṃdheyā bhavaty uta
05,165.018c maulāpi puruṣavyāghra kim u nānā samutthitā
05,165.019a eṣāṃ dvaidhaṃ samutpannaṃ yodhānāṃ yudhi bhārata
05,165.019c tejovadho naḥ kriyate pratyakṣeṇa viśeṣataḥ
05,165.020a rathānāṃ kva ca vijñānaṃ kva ca bhīṣmo 'lpacetanaḥ
05,165.020c aham āvārayiṣyāmi pāṇḍavānām anīkinīm
05,165.021a āsādya mām amogheṣuṃ gamiṣyanti diśo daśa
05,165.021c pāṇḍavāḥ sahapañcālāḥ śārdūlaṃ vṛṣabhā iva
05,165.022a kva ca yuddhavimardo vā mantrāḥ suvyāhṛtāni vā
05,165.022c kva ca bhīṣmo gatavayā mandātmā kālamohitaḥ
05,165.023a spardhate hi sadā nityaṃ sarveṇa jagatā saha
05,165.023c na cānyaṃ puruṣaṃ kaṃ cin manyate moghadarśanaḥ
05,165.024a śrotavyaṃ khalu vṛddhānām iti śāstranidarśanam
05,165.024c na tv evāpy ativṛddhānāṃ punar bālā hi te matāḥ
05,165.025a aham eko haniṣyāmi pāṇḍavān nātra saṃśayaḥ
05,165.025c suyuddhe rājaśārdūla yaśo bhīṣmaṃ gamiṣyati
05,165.026a kṛtaḥ senāpatis tv eṣa tvayā bhīṣmo narādhipa
05,165.026c senāpatiṃ guṇo gantā na tu yodhān kathaṃ cana
05,165.027a nāhaṃ jīvati gāṅgeye yotsye rājan kathaṃ cana
05,165.027c hate tu bhīṣme yodhāsmi sarvair eva mahārathaiḥ
05,166.001 bhīṣma uvāca
05,166.001a samudyato 'yaṃ bhāro me sumahān sāgaropamaḥ
05,166.001c dhārtarāṣṭrasya saṃgrāme varṣapūgābhicintitaḥ
05,166.002a tasminn abhyāgate kāle pratapte lomaharṣaṇe
05,166.002c mithobhedo na me kāryas tena jīvasi sūtaja
05,166.003a na hy ahaṃ nādya vikramya sthaviro 'pi śiśos tava
05,166.003c yuddhaśraddhāṃ raṇe chindyāṃ jīvitasya ca sūtaja
05,166.004a jāmadagnyena rāmeṇa mahāstrāṇi pramuñcatā
05,166.004c na me vyathābhavat kā cit tvaṃ tu me kiṃ kariṣyasi
05,166.005a kāmaṃ naitat praśaṃsanti santo ''tmabalasaṃstavam
05,166.005c vakṣyāmi tu tvāṃ saṃtapto nihīna kulapāṃsana
05,166.006a sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ kāśirājñaḥ svayaṃvare
05,166.006c nirjityaikarathenaiva yat kanyās tarasā hṛtāḥ
05,166.007a īdṛśānāṃ sahasrāṇi viśiṣṭānām atho punaḥ
05,166.007c mayaikena nirastāni sasainyāni raṇājire
05,166.008a tvāṃ prāpya vairapuruṣaṃ kurūṇām anayo mahān
05,166.008c upasthito vināśāya yatasva puruṣo bhava
05,166.009a yudhyasva pārthaṃ samare yena vispardhase saha
05,166.009c drakṣyāmi tvāṃ vinirmuktam asmād yuddhāt sudurmate
05,166.010 saṃjaya uvāca
05,166.010a tam uvāca tato rājā dhārtarāṣṭro mahāmanāḥ
05,166.010c mām avekṣasva gāṅgeya kāryaṃ hi mahad udyatam
05,166.011a cintyatām idam evāgre mama niḥśreyasaṃ param
05,166.011c ubhāv api bhavantau me mahat karma kariṣyataḥ
05,166.012a bhūyaś ca śrotum icchāmi pareṣāṃ rathasattamān
05,166.012c ye caivātirathās tatra tathaiva rathayūthapāḥ
05,166.013a balābalam amitrāṇāṃ śrotum icchāmi kaurava
05,166.013c prabhātāyāṃ rajanyāṃ vai idaṃ yuddhaṃ bhaviṣyati
05,166.014 bhīṣma uvāca
05,166.014a ete rathās te saṃkhyātās tathaivātirathā nṛpa
05,166.014c ya cāpy ardharathā rājan pāṇḍavānām ataḥ śṛṇu
05,166.015a yadi kautūhalaṃ te 'dya pāṇḍavānāṃ bale nṛpa
05,166.015c rathasaṃkhyāṃ mahābāho sahaibhir vasudhādhipaiḥ
05,166.016a svayaṃ rājā rathodāraḥ pāṇḍavaḥ kuntinandanaḥ
05,166.016c agnivat samare tāta cariṣyati na saṃśayaḥ
05,166.017a bhīmasenas tu rājendra ratho 'ṣṭaguṇasaṃmitaḥ
05,166.017b*0567_01 na tasyāsti samo yuddhe gadayā sāyakair api
05,166.017c nāgāyutabalo mānī tejasā na sa mānuṣaḥ
05,166.018a mādrīputrau tu rathinau dvāv eva puruṣarṣabhau
05,166.018c aśvināv iva rūpeṇa tejasā ca samanvitau
05,166.019a ete camūmukhagatāḥ smarantaḥ kleśam ātmanaḥ
05,166.019c rudravat pracariṣyanti tatra me nāsti saṃśayaḥ
05,166.020a sarva eva mahātmānaḥ śālaskandhā ivodgatāḥ
05,166.020c prādeśenādhikāḥ pumbhir anyais te ca pramāṇataḥ
05,166.021a siṃhasaṃhananāḥ sarve pāṇḍuputrā mahābalāḥ
05,166.021c caritabrahmacaryāś ca sarve cātitapasvinaḥ
05,166.022a hrīmantaḥ puruṣavyāghrā vyāghrā iva balotkaṭāḥ
05,166.022c jave prahāre saṃmarde sarva evātimānuṣāḥ
05,166.022e sarve jitamahīpālā digjaye bharatarṣabha
05,166.023a na caiṣāṃ puruṣāḥ ke cid āyudhāni gadāḥ śarān
05,166.023c viṣahanti sadā kartum adhijyāny api kaurava
05,166.023e udyantuṃ vā gadāṃ gurvīṃ śarān vāpi prakarṣitum
05,166.024a jave lakṣyasya haraṇe bhojye pāṃsuvikarṣaṇe
05,166.024c bālair api bhavantas taiḥ sarva eva viśeṣitāḥ
05,166.025a te te sainyaṃ samāsādya vyāghrā iva balotkaṭāḥ
05,166.025c vidhvaṃsayiṣyanti raṇe mā sma taiḥ saha saṃgamaḥ
05,166.026a ekaikaśas te saṃgrāme hanyuḥ sarvān mahīkṣitaḥ
05,166.026c pratyakṣaṃ tava rājendra rājasūye yathābhavat
05,166.027a draupadyāś ca parikleśaṃ dyūte ca paruṣā giraḥ
05,166.027c te saṃsmarantaḥ saṃgrāme vicariṣyanti kālavat
05,166.028a lohitākṣo guḍākeśo nārāyaṇasahāyavān
05,166.028c ubhayoḥ senayor vīra ratho nāstīha tādṛśaḥ
05,166.029a na hi deveṣu vā pūrvaṃ dānaveṣūrageṣu vā
05,166.029c rākṣaseṣv atha yakṣeṣu nareṣu kuta eva tu
05,166.030a bhūto 'tha vā bhaviṣyo vā rathaḥ kaś cin mayā śrutaḥ
05,166.030c samāyukto mahārāja yathā pārthasya dhīmataḥ
05,166.031a vāsudevaś ca saṃyantā yoddhā caiva dhanaṃjayaḥ
05,166.031c gāṇḍīvaṃ ca dhanur divyaṃ te cāśvā vātaraṃhasaḥ
05,166.032a abhedyaṃ kavacaṃ divyam akṣayyau ca maheṣudhī
05,166.032c astragrāmaś ca māhendro raudraḥ kaubera eva ca
05,166.033a yāmyaś ca vāruṇaś caiva gadāś cograpradarśanāḥ
05,166.033c vajrādīni ca mukhyāni nānāpraharaṇāni vai
05,166.034a dānavānāṃ sahasrāṇi hiraṇyapuravāsinām
05,166.034c hatāny ekarathenājau kas tasya sadṛśo rathaḥ
05,166.035a eṣa hanyād dhi saṃrambhī balavān satyavikramaḥ
05,166.035c tava senāṃ mahābāhuḥ svāṃ caiva paripālayan
05,166.036a ahaṃ cainaṃ pratyudiyām ācāryo vā dhanaṃjayam
05,166.036c na tṛtīyo 'sti rājendra senayor ubhayor api
05,166.036e ya enaṃ śaravarṣāṇi varṣantam udiyād rathī
05,166.037a jīmūta iva gharmānte mahāvātasamīritaḥ
05,166.037c samāyuktas tu kaunteyo vāsudevasahāyavān
05,166.037e taruṇaś ca kṛtī caiva jīrṇāv āvām ubhāv api
05,166.038 saṃjaya uvāca
05,166.038a etac chrutvā tu bhīṣmasya rājñāṃ dadhvaṃsire tadā
05,166.038c kāñcanāṅgadinaḥ pīnā bhujāś candanarūṣitāḥ
05,166.039a manobhiḥ saha sāvegaiḥ saṃsmṛtya ca purātanam
05,166.039c sāmarthyaṃ pāṇḍaveyānāṃ yathāpratyakṣadarśanāt
05,167.001 bhīṣma uvāca
05,167.001a draupadeyā mahārāja sarve pañca mahārathāḥ
05,167.001c vairāṭir uttaraś caiva ratho mama mahān mataḥ
05,167.002a abhimanyur mahārāja rathayūthapayūthapaḥ
05,167.002c samaḥ pārthena samare vāsudevena vā bhavet
05,167.003a laghv astraś citrayodhī ca manasvī dṛḍhavikramaḥ
05,167.003c saṃsmaran vai parikleśaṃ svapitur vikramiṣyati
05,167.004a sātyakir mādhavaḥ śūro rathayūthapayūthapaḥ
05,167.004c eṣa vṛṣṇipravīrāṇām amarṣī jitasādhvasaḥ
05,167.005a uttamaujās tathā rājan ratho mama mahān mataḥ
05,167.005c yudhāmanyuś ca vikrānto rathodāro nararṣabhaḥ
05,167.006a eteṣāṃ bahusāhasrā rathā nāgā hayās tathā
05,167.006c yotsyante te tanuṃ tyaktvā kuntīputrapriyepsayā
05,167.007a pāṇḍavaiḥ saha rājendra tava senāsu bhārata
05,167.007c agnimārutavad rājann āhvayantaḥ parasparam
05,167.008a ajeyau samare vṛddhau virāṭadrupadāv ubhau
05,167.008c mahārathau mahāvīryau matau me puruṣarṣabhau
05,167.009a vayovṛddhāv api tu tau kṣatradharmaparāyaṇau
05,167.009c yatiṣyete paraṃ śaktyā sthitau vīragate pathi
05,167.010a saṃbandhakena rājendra tau tu vīryabalānvayāt
05,167.010c āryavṛttau maheṣvāsau snehapāśasitāv ubhau
05,167.011a kāraṇaṃ prāpya tu narāḥ sarva eva mahābhujāḥ
05,167.011c śūrā vā kātarā vāpi bhavanti narapuṃgava
05,167.012a ekāyanagatāv etau pārthena dṛḍhabhaktikau
05,167.012c tyaktvā prāṇān paraṃ śaktyā ghaṭitārau narādhipa
05,167.013a pṛthag akṣauhiṇībhyāṃ tāv ubhau saṃyati dāruṇau
05,167.013c saṃbandhibhāvaṃ rakṣantau mahat karma kariṣyataḥ
05,167.014a lokavīrau maheṣvāsau tyaktātmānau ca bhārata
05,167.014c pratyayaṃ parirakṣantau mahat karma kariṣyataḥ
05,168.001 bhīṣma uvāca
05,168.001a pāñcālarājasya suto rājan parapuraṃjayaḥ
05,168.001c śikhaṇḍī rathamukhyo me mataḥ pārthasya bhārata
05,168.002a eṣa yotsyati saṃgrāme nāśayan pūrvasaṃsthitim
05,168.002c paraṃ yaśo viprathayaṃs tava senāsu bhārata
05,168.003a etasya bahulāḥ senāḥ pāñcālāś ca prabhadrakāḥ
05,168.003c tenāsau rathavaṃśena mahat karma kariṣyati
05,168.004a dhṛṣṭadyumnaś ca senānīḥ sarvasenāsu bhārata
05,168.004c mato me 'tiratho rājan droṇaśiṣyo mahārathaḥ
05,168.005a eṣa yotsyati saṃgrāme sūdayan vai parān raṇe
05,168.005c bhagavān iva saṃkruddhaḥ pinākī yugasaṃkṣaye
05,168.006a etasya tadrathānīkaṃ kathayanti raṇapriyāḥ
05,168.006c bahutvāt sāgaraprakhyaṃ devānām iva saṃyuge
05,168.007a kṣatradharmā tu rājendra mato me 'rdharatho nṛpa
05,168.007c dhṛṣṭadyumnasya tanayo bālyān nātikṛtaśramaḥ
05,168.008a śiśupālasuto vīraś cedirājo mahārathaḥ
05,168.008c dhṛṣṭaketur maheṣvāsaḥ saṃbandhī pāṇḍavasya ha
05,168.009a eṣa cedipatiḥ śūraḥ saha putreṇa bhārata
05,168.009c mahārathenāsukaraṃ mahat karma kariṣyati
05,168.010a kṣatradharmarato mahyaṃ mataḥ parapuraṃjayaḥ
05,168.010c kṣatradevas tu rājendra pāṇḍaveṣu rathottamaḥ
05,168.010e jayantaś cāmitaujāś ca satyajic ca mahārathaḥ
05,168.011a mahārathā mahātmānaḥ sarve pāñcālasattamāḥ
05,168.011c yotsyante samare tāta saṃrabdhā iva kuñjarāḥ
05,168.012a ajo bhojaś ca vikrāntau pāṇḍaveṣu mahārathau
05,168.012b*0568_01 lokavīrau maheṣvāsau tyaktātmānau mahārathau
05,168.012c pāṇḍavānāṃ sahāyārthe paraṃ śaktyā yatiṣyataḥ
05,168.012e śīghrāstrau citrayoddhārau kṛtinau dṛḍhavikramau
05,168.013a kekayāḥ pañca rājendra bhrātaro yuddhadurmadāḥ
05,168.013c sarva ete rathodārāḥ sarve lohitakadhvajāḥ
05,168.014a kāśikaḥ sukumāraś ca nīlo yaś cāparo nṛpaḥ
05,168.014c sūryadattaś ca śaṅkhaś ca madirāśvaś ca nāmataḥ
05,168.015a sarva ete rathodārāḥ sarve cāhavalakṣaṇāḥ
05,168.015c sarvāstraviduṣaḥ sarve mahātmāno matā mama
05,168.016a vārdhakṣemir mahārāja ratho mama mahān mataḥ
05,168.016c citrāyudhaś ca nṛpatir mato me rathasattamaḥ
05,168.016e sa hi saṃgrāmaśobhī ca bhaktaś cāpi kirīṭinaḥ
05,168.017a cekitānaḥ satyadhṛtiḥ pāṇḍavānāṃ mahārathau
05,168.017c dvāv imau puruṣavyāghrau rathodārau matau mama
05,168.018a vyāghradattaś ca rājendra candrasenaś ca bhārata
05,168.018c matau mama rathodārau pāṇḍavānāṃ na saṃśayaḥ
05,168.019a senābinduś ca rājendra krodhahantā ca nāmataḥ
05,168.019c yaḥ samo vāsudevena bhīmasenena cābhibhūḥ
05,168.019e sa yotsyatīha vikramya samare tava sainikaiḥ
05,168.020a māṃ droṇaṃ ca kṛpaṃ caiva yathā saṃmanyate bhavān
05,168.020c tathā sa samaraślāghī mantavyo rathasattamaḥ
05,168.021a kāśyaḥ paramaśīghrāstraḥ ślāghanīyo rathottamaḥ
05,168.021c ratha ekaguṇo mahyaṃ mataḥ parapuraṃjayaḥ
05,168.022a ayaṃ ca yudhi vikrānto mantavyo 'ṣṭaguṇo rathaḥ
05,168.022c satyajit samaraślāghī drupadasyātmajo yuvā
05,168.023a gataḥ so 'tirathatvaṃ hi dhṛṣṭadyumnena saṃmitaḥ
05,168.023c pāṇḍavānāṃ yaśaskāmaḥ paraṃ karma kariṣyati
05,168.024a anuraktaś ca śūraś ca ratho 'yam aparo mahān
05,168.024c pāṇḍyarājo mahāvīryaḥ pāṇḍavānāṃ dhuraṃdharaḥ
05,168.025a dṛḍhadhanvā maheṣvāsaḥ pāṇḍavānāṃ rathottamaḥ
05,168.025c śreṇimān kauravaśreṣṭha vasudānaś ca pārthivaḥ
05,168.025e ubhāv etāv atirathau matau mama paraṃtapa
05,168.025f*0569_01 anyau virāṭasya sutau śaṅkhaśvetau mahārathau
05,168.025f*0569_02 pāṇḍavānāṃ sahāyārthe mahat karma kariṣyataḥ
05,169.001 bhīṣma uvāca
05,169.001a rocamāno mahārāja pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ
05,169.001c yotsyate 'maravat saṃkhye parasainyeṣu bhārata
05,169.002a purujit kuntibhojaś ca maheṣvāso mahābalaḥ
05,169.002c mātulo bhīmasenasya sa ca me 'tiratho mataḥ
05,169.003a eṣa vīro maheṣvāsaḥ kṛtī ca nipuṇaś ca ha
05,169.003c citrayodhī ca śaktaś ca mato me rathapuṃgavaḥ
05,169.004a sa yotsyati hi vikramya maghavān iva dānavaiḥ
05,169.004c yodhāś cāsya parikhyātāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ
05,169.005a bhāgineyakṛte vīraḥ sa kariṣyati saṃgare
05,169.005c sumahat karma pāṇḍūnāṃ sthitaḥ priyahite nṛpaḥ
05,169.006a bhaimasenir mahārāja haiḍimbo rākṣaseśvaraḥ
05,169.006c mato me bahumāyāvī rathayūthapayūthapaḥ
05,169.007a yotsyate samare tāta māyābhiḥ samarapriyaḥ
05,169.007c ye cāsya rākṣasāḥ śūrāḥ sacivā vaśavartinaḥ
05,169.008a ete cānye ca bahavo nānājanapadeśvarāḥ
05,169.008c sametāḥ pāṇḍavasyārthe vāsudevapurogamāḥ
05,169.009a ete prādhānyato rājan pāṇḍavasya mahātmanaḥ
05,169.009c rathāś cātirathāś caiva ye cāpy ardharathā matāḥ
05,169.010a neṣyanti samare senāṃ bhīmāṃ yaudhiṣṭhirīṃ nṛpa
05,169.010c mahendreṇeva vīreṇa pālyamānāṃ kirīṭinā
05,169.011a tair ahaṃ samare vīra tvām āyadbhir jayaiṣibhiḥ
05,169.011c yotsyāmi jayam ākāṅkṣann atha vā nidhanaṃ raṇe
05,169.012a pārthaṃ ca vāsudevaṃ ca cakragāṇḍīvadhāriṇau
05,169.012c saṃdhyāgatāv ivārkendū sameṣye puruṣottamau
05,169.013a ye caiva te rathodārāḥ pāṇḍuputrasya sainikāḥ
05,169.013c sahasainyān ahaṃ tāṃś ca pratīyāṃ raṇamūrdhani
05,169.014a ete rathāś cātirathāś ca tubhyaṃ; yathāpradhānaṃ nṛpa kīrtitā mayā
05,169.014c tathā rājann ardharathāś ca ke cit; tathaiva teṣām api kauravendra
05,169.015a arjunaṃ vāsudevaṃ ca ye cānye tatra pārthivāḥ
05,169.015c sarvān āvārayiṣyāmi yāvad drakṣyāmi bhārata
05,169.016a pāñcālyaṃ tu mahābāho nāhaṃ hanyāṃ śikhaṇḍinam
05,169.016c udyateṣum abhiprekṣya pratiyudhyantam āhave
05,169.017a lokas tad veda yad ahaṃ pituḥ priyacikīrṣayā
05,169.017c prāptaṃ rājyaṃ parityajya brahmacarye dhṛtavrataḥ
05,169.018a citrāṅgadaṃ kauravāṇām ahaṃ rājye 'bhyaṣecayam
05,169.018c vicitravīryaṃ ca śiśuṃ yauvarājye 'bhyaṣecayam
05,169.019a devavratatvaṃ vikhyāpya pṛthivyāṃ sarvarājasu
05,169.019c naiva hanyāṃ striyaṃ jātu na strīpūrvaṃ kathaṃ cana
05,169.020a sa hi strīpūrvako rājañ śikhaṇḍī yadi te śrutaḥ
05,169.020c kanyā bhūtvā pumāñ jāto na yotsye tena bhārata
05,169.021a sarvāṃs tv anyān haniṣyāmi pārthivān bharatarṣabha
05,169.021c yān sameṣyāmi samare na tu kuntīsutān nṛpa
05,170.001 duryodhana uvāca
05,170.001a kimarthaṃ bharataśreṣṭha na hanyās tvaṃ śikhaṇḍinam
05,170.001c udyateṣum atho dṛṣṭvā samareṣv ātatāyinam
05,170.002a pūrvam uktvā mahābāho pāṇḍavān saha somakaiḥ
05,170.002c vadhiṣyāmīti gāṅgeya tan me brūhi pitāmaha
05,170.003 bhīṣma uvāca
05,170.003a śṛṇu duryodhana kathāṃ sahaibhir vasudhādhipaiḥ
05,170.003c yadarthaṃ yudhi saṃprekṣya nāhaṃ hanyāṃ śikhaṇḍinam
05,170.004a mahārājo mama pitā śaṃtanur bharatarṣabhaḥ
05,170.004c diṣṭāntaṃ prāpa dharmātmā samaye puruṣarṣabha
05,170.005a tato 'haṃ bharataśreṣṭha pratijñāṃ paripālayan
05,170.005c citrāṅgadaṃ bhrātaraṃ vai mahārājye 'bhyaṣecayam
05,170.006a tasmiṃś ca nidhanaṃ prāpte satyavatyā mate sthitaḥ
05,170.006c vicitravīryaṃ rājānam abhyaṣiñcaṃ yathāvidhi
05,170.007a mayābhiṣikto rājendra yavīyān api dharmataḥ
05,170.007c vicitravīryo dharmātmā mām eva samudaikṣata
05,170.008a tasya dārakriyāṃ tāta cikīrṣur aham apy uta
05,170.008c anurūpād iva kulād iti cintya mano dadhe
05,170.009a tathāśrauṣaṃ mahābāho tisraḥ kanyāḥ svayaṃvare
05,170.009c rūpeṇāpratimāḥ sarvāḥ kāśirājasutās tadā
05,170.009e ambā caivāmbikā caiva tathaivāmbālikāparā
05,170.010a rājānaś ca samāhūtāḥ pṛthivyāṃ bharatarṣabha
05,170.010c ambā jyeṣṭhābhavat tāsām ambikā tv atha madhyamā
05,170.010e ambālikā ca rājendra rājakanyā yavīyasī
05,170.011a so 'ham ekarathenaiva gataḥ kāśipateḥ purīm
05,170.011c apaśyaṃ tā mahābāho tisraḥ kanyāḥ svalaṃkṛtāḥ
05,170.011e rājñaś caiva samāvṛttān pārthivān pṛthivīpate
05,170.012a tato 'haṃ tān nṛpān sarvān āhūya samare sthitān
05,170.012c ratham āropayāṃ cakre kanyās tā bharatarṣabha
05,170.013a vīryaśulkāś ca tā jñātvā samāropya rathaṃ tadā
05,170.013c avocaṃ pārthivān sarvān ahaṃ tatra samāgatān
05,170.013e bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ kanyā haratīti punaḥ punaḥ
05,170.014a te yatadhvaṃ paraṃ śaktyā sarve mokṣāya pārthivāḥ
05,170.014c prasahya hi nayāmy eṣa miṣatāṃ vo narādhipāḥ
05,170.015a tatas te pṛthivīpālāḥ samutpetur udāyudhāḥ
05,170.015c yogo yoga iti kruddhāḥ sārathīṃś cāpy acodayan
05,170.016a te rathair meghasaṃkāśair gajaiś ca gajayodhinaḥ
05,170.016c pṛṣṭhyaiś cāśvair mahīpālāḥ samutpetur udāyudhāḥ
05,170.017a tatas te māṃ mahīpālāḥ sarva eva viśāṃ pate
05,170.017c rathavrātena mahatā sarvataḥ paryavārayan
05,170.018a tān ahaṃ śaravarṣeṇa mahatā pratyavārayam
05,170.018c sarvān nṛpāṃś cāpy ajayaṃ devarāḍ iva dānavān
05,170.019a teṣām āpatatāṃ citrān dhvajān hemapariṣkṛtān
05,170.019c ekaikena hi bāṇena bhūmau pātitavān aham
05,170.020a hayāṃś caiṣāṃ gajāṃś caiva sārathīṃś cāpy ahaṃ raṇe
05,170.020c apātayaṃ śarair dīptaiḥ prahasan puruṣarṣabha
05,170.021a te nivṛttāś ca bhagnāś ca dṛṣṭvā tal lāghavaṃ mama
05,170.021b*0570_01 praṇipetuś ca sarve vai praśaśaṃsuś ca pārthivāḥ
05,170.021b*0570_02 tata ādāya tāḥ kanyā nṛpatīṃś ca visṛjya tān
05,170.021c athāhaṃ hāstinapuram āyāṃ jitvā mahīkṣitaḥ
05,170.022a ato 'haṃ tāś ca kanyā vai bhrātur arthāya bhārata
05,170.022c tac ca karma mahābāho satyavatyai nyavedayam
05,171.001 bhīṣma uvāca
05,171.001a tato 'haṃ bharataśreṣṭha mātaraṃ vīramātaram
05,171.001c abhigamyopasaṃgṛhya dāśeyīm idam abruvam
05,171.002a imāḥ kāśipateḥ kanyā mayā nirjitya pārthivān
05,171.002c vicitravīryasya kṛte vīryaśulkā upārjitāḥ
05,171.003a tato mūrdhany upāghrāya paryaśrunayanā nṛpa
05,171.003c āha satyavatī hṛṣṭā diṣṭyā putra jitaṃ tvayā
05,171.004a satyavatyās tv anumate vivāhe samupasthite
05,171.004c uvāca vākyaṃ savrīḍā jyeṣṭhā kāśipateḥ sutā
05,171.005a bhīṣma tvam asi dharmajñaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ
05,171.005c śrutvā ca dharmyaṃ vacanaṃ mahyaṃ kartum ihārhasi
05,171.006a mayā śālvapatiḥ pūrvaṃ manasābhivṛto varaḥ
05,171.006c tena cāsmi vṛtā pūrvaṃ rahasy avidite pituḥ
05,171.007a kathaṃ mām anyakāmāṃ tvaṃ rājañ śāstram adhītya vai
05,171.007c vāsayethā gṛhe bhīṣma kauravaḥ san viśeṣataḥ
05,171.008a etad buddhyā viniścitya manasā bharatarṣabha
05,171.008c yat kṣamaṃ te mahābāho tad ihārabdhum arhasi
05,171.009a sa māṃ pratīkṣate vyaktaṃ śālvarājo viśāṃ pate
05,171.009b*0571_01 tasmān māṃ tvaṃ kuruśreṣṭha samanujñātum arhasi
05,171.009c kṛpāṃ kuru mahābāho mayi dharmabhṛtāṃ vara
05,171.009e tvaṃ hi satyavrato vīra pṛthivyām iti naḥ śrutam
05,172.001 bhīṣma uvāca
05,172.001a tato 'haṃ samanujñāpya kālīṃ satyavatīṃ tadā
05,172.001c mantriṇaś ca dvijāṃś caiva tathaiva ca purohitān
05,172.001e samanujñāsiṣaṃ kanyāṃ jyeṣṭhām ambāṃ narādhipa
05,172.002a anujñātā yayau sā tu kanyā śālvapateḥ puram
05,172.002c vṛddhair dvijātibhir guptā dhātryā cānugatā tadā
05,172.002e atītya ca tam adhvānam āsasāda narādhipam
05,172.003a sā tam āsādya rājānaṃ śālvaṃ vacanam abravīt
05,172.003c āgatāhaṃ mahābāho tvām uddiśya mahādyute
05,172.003d*0572_01 abhinandasva māṃ rājan sadā priyahite ratām
05,172.003d*0572_02 pratipālaya māṃ rājan dharmādīṃś cara dharmataḥ
05,172.003d*0572_03 tvaṃ hi me manasā dhyātas tvayā cāpy upamantritā
05,172.004a tām abravīc chālvapatiḥ smayann iva viśāṃ pate
05,172.004c tvayānyapūrvayā nāhaṃ bhāryārthī varavarṇini
05,172.005a gaccha bhadre punas tatra sakāśaṃ bhāratasya vai
05,172.005c nāham icchāmi bhīṣmeṇa gṛhītāṃ tvāṃ prasahya vai
05,172.006a tvaṃ hi nirjitya bhīṣmeṇa nītā prītimatī tadā
05,172.006c parāmṛśya mahāyuddhe nirjitya pṛthivīpatīn
05,172.006e nāhaṃ tvayy anyapūrvāyāṃ bhāryārthī varavarṇini
05,172.007a katham asmadvidho rājā parapūrvāṃ praveśayet
05,172.007c nārīṃ viditavijñānaḥ pareṣāṃ dharmam ādiśan
05,172.007e yatheṣṭaṃ gamyatāṃ bhadre mā te kālo 'tyagād ayam
05,172.008a ambā tam abravīd rājann anaṅgaśarapīḍitā
05,172.008c maivaṃ vada mahīpāla naitad evaṃ kathaṃ cana
05,172.009a nāsmi prītimatī nītā bhīṣmeṇāmitrakarśana
05,172.009c balān nītāsmi rudatī vidrāvya pṛthivīpatīn
05,172.010a bhajasva māṃ śālvapate bhaktāṃ bālām anāgasam
05,172.010c bhaktānāṃ hi parityāgo na dharmeṣu praśasyate
05,172.011a sāham āmantrya gāṅgeyaṃ samareṣv anivartinam
05,172.011c anujñātā ca tenaiva tavaiva gṛham āgatā
05,172.012a na sa bhīṣmo mahābāhur mām icchati viśāṃ pate
05,172.012c bhrātṛhetoḥ samārambho bhīṣmasyeti śrutaṃ mayā
05,172.013a bhaginyau mama ye nīte ambikāmbālike nṛpa
05,172.013c prādād vicitravīryāya gāṅgeyo hi yavīyase
05,172.014a yathā śālvapate nānyaṃ naraṃ dhyāmi kathaṃ cana
05,172.014c tvām ṛte puruṣavyāghra tathā mūrdhānam ālabhe
05,172.015a na cānyapūrvā rājendra tvām ahaṃ samupasthitā
05,172.015c satyaṃ bravīmi śālvaitat satyenātmānam ālabhe
05,172.016a bhajasva māṃ viśālākṣa svayaṃ kanyām upasthitām
05,172.016c ananyapūrvāṃ rājendra tvatprasādābhikāṅkṣiṇīm
05,172.017a tām evaṃ bhāṣamāṇāṃ tu śālvaḥ kāśipateḥ sutām
05,172.017c atyajad bharataśreṣṭha tvacaṃ jīrṇām ivoragaḥ
05,172.018a evaṃ bahuvidhair vākyair yācyamānas tayānagha
05,172.018c nāśraddadhac chālvapatiḥ kanyāyā bharatarṣabha
05,172.019a tataḥ sā manyunāviṣṭā jyeṣṭhā kāśipateḥ sutā
05,172.019c abravīt sāśrunayanā bāṣpavihvalayā girā
05,172.020a tvayā tyaktā gamiṣyāmi yatra yatra viśāṃ pate
05,172.020c tatra me santu gatayaḥ santaḥ satyaṃ yathābruvam
05,172.021a evaṃ saṃbhāṣamāṇāṃ tu nṛśaṃsaḥ śālvarāṭ tadā
05,172.021c paryatyajata kauravya karuṇaṃ paridevatīm
05,172.022a gaccha gaccheti tāṃ śālvaḥ punaḥ punar abhāṣata
05,172.022c bibhemi bhīṣmāt suśroṇi tvaṃ ca bhīṣmaparigrahaḥ
05,172.023a evam uktā tu sā tena śālvenādīrghadarśinā
05,172.023c niścakrāma purād dīnā rudatī kurarī yathā
05,173.001 bhīṣma uvāca
05,173.001a sā niṣkramantī nagarāc cintayām āsa bhārata
05,173.001c pṛthivyāṃ nāsti yuvatir viṣamasthatarā mayā
05,173.001e bāndhavair viprahīnāsmi śālvena ca nirākṛtā
05,173.002a na ca śakyaṃ punar gantuṃ mayā vāraṇasāhvayam
05,173.002c anujñātāsmi bhīṣmeṇa śālvam uddiśya kāraṇam
05,173.003a kiṃ nu garhāmy athātmānam atha bhīṣmaṃ durāsadam
05,173.003c āho svit pitaraṃ mūḍhaṃ yo me 'kārṣīt svayaṃvaram
05,173.004a mamāyaṃ svakṛto doṣo yāhaṃ bhīṣmarathāt tadā
05,173.004c pravṛtte vaiśase yuddhe śālvārthaṃ nāpataṃ purā
05,173.004e tasyeyaṃ phalanirvṛttir yad āpannāsmi mūḍhavat
05,173.005a dhig bhīṣmaṃ dhik ca me mandaṃ pitaraṃ mūḍhacetasam
05,173.005c yenāhaṃ vīryaśulkena paṇyastrīvat praveritā
05,173.006a dhiṅ māṃ dhik śālvarājānaṃ dhig dhātāram athāpi ca
05,173.006c yeṣāṃ durnītabhāvena prāptāsmy āpadam uttamām
05,173.007a sarvathā bhāgadheyāni svāni prāpnoti mānavaḥ
05,173.007c anayasyāsya tu mukhaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo mama
05,173.008a sā bhīṣme pratikartavyam ahaṃ paśyāmi sāṃpratam
05,173.008c tapasā vā yudhā vāpi duḥkhahetuḥ sa me mataḥ
05,173.008e ko nu bhīṣmaṃ yudhā jetum utsaheta mahīpatiḥ
05,173.009a evaṃ sā pariniścitya jagāma nagarād bahiḥ
05,173.009c āśramaṃ puṇyaśīlānāṃ tāpasānāṃ mahātmanām
05,173.009e tatas tām avasad rātriṃ tāpasaiḥ parivāritā
05,173.010a ācakhyau ca yathā vṛttaṃ sarvam ātmani bhārata
05,173.010c vistareṇa mahābāho nikhilena śucismitā
05,173.010e haraṇaṃ ca visargaṃ ca śālvena ca visarjanam
05,173.011a tatas tatra mahān āsīd brāhmaṇaḥ saṃśitavrataḥ
05,173.011c śaikhāvatyas tapovṛddhaḥ śāstre cāraṇyake guruḥ
05,173.012a ārtāṃ tām āha sa muniḥ śaikhāvatyo mahātapāḥ
05,173.012c niḥśvasantīṃ satīṃ bālāṃ duḥkhaśokaparāyaṇām
05,173.013a evaṃ gate kiṃ nu bhadre śakyaṃ kartuṃ tapasvibhiḥ
05,173.013c āśramasthair mahābhāgais taponityair mahātmabhiḥ
05,173.014a sā tv enam abravīd rājan kriyatāṃ madanugrahaḥ
05,173.014c pravrājitum ihecchāmi tapas tapsyāmi duścaram
05,173.015a mayaivaitāni karmāṇi pūrvadeheṣu mūḍhayā
05,173.015c kṛtāni nūnaṃ pāpāni teṣām etat phalaṃ dhruvam
05,173.016a notsaheyaṃ punar gantuṃ svajanaṃ prati tāpasāḥ
05,173.016c pratyākhyātā nirānandā śālvena ca nirākṛtā
05,173.017a upadiṣṭam ihecchāmi tāpasyaṃ vītakalmaṣāḥ
05,173.017c yuṣmābhir devasaṃkāśāḥ kṛpā bhavatu vo mayi
05,173.018a sa tām āśvāsayat kanyāṃ dṛṣṭāntāgamahetubhiḥ
05,173.018c sāntvayām āsa kāryaṃ ca pratijajñe dvijaiḥ saha
05,174.001 bhīṣma uvāca
05,174.001a tatas te tāpasāḥ sarve kāryavanto 'bhavaṃs tadā
05,174.001c tāṃ kanyāṃ cintayanto vai kiṃ kāryam iti dharmiṇaḥ
05,174.002a ke cid āhuḥ pitur veśma nīyatām iti tāpasāḥ
05,174.002c ke cid asmadupālambhe matiṃ cakrur dvijottamāḥ
05,174.003a ke cic chālvapatiṃ gatvā niyojyam iti menire
05,174.003c neti ke cid vyavasyanti pratyākhyātā hi tena sā
05,174.004a evaṃ gate kiṃ nu śakyaṃ bhadre kartuṃ manīṣibhiḥ
05,174.004c punar ūcuś ca te sarve tāpasāḥ saṃśitavratāḥ
05,174.005a alaṃ pravrajiteneha bhadre śṛṇu hitaṃ vacaḥ
05,174.005c ito gacchasva bhadraṃ te pitur eva niveśanam
05,174.006a pratipatsyati rājā sa pitā te yad anantaram
05,174.006c tatra vatsyasi kalyāṇi sukhaṃ sarvaguṇānvitā
05,174.006e na ca te 'nyā gatir nyāyyā bhaved bhadre yathā pitā
05,174.007a patir vāpi gatir nāryāḥ pitā vā varavarṇini
05,174.007c gatiḥ patiḥ samasthāyā viṣame tu pitā gatiḥ
05,174.008a pravrajyā hi suduḥkheyaṃ sukumāryā viśeṣataḥ
05,174.008c rājaputryāḥ prakṛtyā ca kumāryās tava bhāmini
05,174.009a bhadre doṣā hi vidyante bahavo varavarṇini
05,174.009c āśrame vai vasantyās te na bhaveyuḥ pitur gṛhe
05,174.010a tatas tu te 'bruvan vākyaṃ brāhmaṇās tāṃ tapasvinīm
05,174.010c tvām ihaikākinīṃ dṛṣṭvā nirjane gahane vane
05,174.010e prārthayiṣyanti rājendrās tasmān maivaṃ manaḥ kṛthāḥ
05,174.011 ambovāca
05,174.011a na śakyaṃ kāśinagarīṃ punar gantuṃ pitur gṛhān
05,174.011c avajñātā bhaviṣyāmi bāndhavānāṃ na saṃśayaḥ
05,174.012a uṣitā hy anyathā bālye pitur veśmani tāpasāḥ
05,174.012c nāhaṃ gamiṣye bhadraṃ vas tatra yatra pitā mama
05,174.012e tapas taptum abhīpsāmi tāpasaiḥ paripālitā
05,174.013a yathā pare 'pi me loke na syād evaṃ mahātyayaḥ
05,174.013c daurbhāgyaṃ brāhmaṇaśreṣṭhās tasmāt tapsyāmy ahaṃ tapaḥ
05,174.014 bhīṣma uvāca
05,174.014a ity evaṃ teṣu vipreṣu cintayatsu tathā tathā
05,174.014c rājarṣis tad vanaṃ prāptas tapasvī hotravāhanaḥ
05,174.014d*0573_01 tāṃ tathā bhāminīṃ dṛṣṭvā śrutvā codvignamānasaḥ
05,174.015a tatas te tāpasāḥ sarve pūjayanti sma taṃ nṛpam
05,174.015c pūjābhiḥ svāgatādyābhir āsanenodakena ca
05,174.016a tasyopaviṣṭasya tato viśrāntasyopaśṛṇvataḥ
05,174.016c punar eva kathāṃ cakruḥ kanyāṃ prati vanaukasaḥ
05,174.017a ambāyās tāṃ kathāṃ śrutvā kāśirājñaś ca bhārata
05,174.017b*0574_01 rājarṣiḥ sa mahātejā babhūvodvignamānasaḥ
05,174.017b*0574_02 tāṃ tathāvādinīṃ śrutvā dṛṣṭvā ca sa mahātapāḥ
05,174.017b*0574_03 rājarṣiḥ kṛpayāviṣṭo mahātmā hotravāhanaḥ
05,174.017c sa vepamāna utthāya mātur asyāḥ pitā tadā
05,174.017e tāṃ kanyām aṅkam āropya paryāśvāsayata prabho
05,174.018a sa tām apṛcchat kārtsnyena vyasanotpattim āditaḥ
05,174.018c sā ca tasmai yathāvṛttaṃ vistareṇa nyavedayat
05,174.019a tataḥ sa rājarṣir abhūd duḥkhaśokasamanvitaḥ
05,174.019c kāryaṃ ca pratipede tan manasā sumahātapāḥ
05,174.020a abravīd vepamānaś ca kanyām ārtāṃ suduḥkhitaḥ
05,174.020c mā gāḥ pitṛgṛhaṃ bhadre mātus te janako hy aham
05,174.021a duḥkhaṃ chetsyāmi te 'haṃ vai mayi vartasva putrike
05,174.021c paryāptaṃ te manaḥ putri yad evaṃ pariśuṣyasi
05,174.022a gaccha madvacanād rāmaṃ jāmadagnyaṃ tapasvinam
05,174.022c rāmas tava mahad duḥkhaṃ śokaṃ cāpanayiṣyati
05,174.022e haniṣyati raṇe bhīṣmaṃ na kariṣyati ced vacaḥ
05,174.023a taṃ gaccha bhārgavaśreṣṭhaṃ kālāgnisamatejasam
05,174.023c pratiṣṭhāpayitā sa tvāṃ same pathi mahātapāḥ
05,174.024a tatas tu sasvaraṃ bāṣpam utsṛjantī punaḥ punaḥ
05,174.024c abravīt pitaraṃ mātuḥ sā tadā hotravāhanam
05,174.025a abhivādayitvā śirasā gamiṣye tava śāsanāt
05,174.025c api nāmādya paśyeyam āryaṃ taṃ lokaviśrutam
05,174.026a kathaṃ ca tīvraṃ duḥkhaṃ me haniṣyati sa bhārgavaḥ
05,174.026c etad icchāmy ahaṃ śrotum atha yāsyāmi tatra vai
05,175.001 hotravāhana uvāca
05,175.001a rāmaṃ drakṣyasi vatse tvaṃ jāmadagnyaṃ mahāvane
05,175.001c ugre tapasi vartantaṃ satyasaṃdhaṃ mahābalam
05,175.002a mahendre vai giriśreṣṭhe rāmaṃ nityam upāsate
05,175.002c ṛṣayo vedaviduṣo gandharvāpsarasas tathā
05,175.003a tatra gacchasva bhadraṃ te brūyāś cainaṃ vaco mama
05,175.003c abhivādya pūrvaṃ śirasā tapovṛddhaṃ dṛḍhavratam
05,175.004a brūyāś cainaṃ punar bhadre yat te kāryaṃ manīṣitam
05,175.004c mayi saṃkīrtite rāmaḥ sarvaṃ tat te kariṣyati
05,175.005a mama rāmaḥ sakhā vatse prītiyuktaḥ suhṛc ca me
05,175.005c jamadagnisuto vīraḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
05,175.006a evaṃ bruvati kanyāṃ tu pārthive hotravāhane
05,175.006c akṛtavraṇaḥ prādurāsīd rāmasyānucaraḥ priyaḥ
05,175.007a tatas te munayaḥ sarve samuttasthuḥ sahasraśaḥ
05,175.007c sa ca rājā vayovṛddhaḥ sṛñjayo hotravāhanaḥ
05,175.008a tataḥ pṛṣṭvā yathānyāyam anyonyaṃ te vanaukasaḥ
05,175.008c sahitā bharataśreṣṭha niṣeduḥ parivārya tam
05,175.009a tatas te kathayām āsuḥ kathās tās tā manoramāḥ
05,175.009c kāntā divyāś ca rājendra prītiharṣamudā yutāḥ
05,175.010a tataḥ kathānte rājarṣir mahātmā hotravāhanaḥ
05,175.010c rāmaṃ śreṣṭhaṃ maharṣīṇām apṛcchad akṛtavraṇam
05,175.011a kva saṃprati mahābāho jāmadagnyaḥ pratāpavān
05,175.011c akṛtavraṇa śakyo vai draṣṭuṃ vedavidāṃ varaḥ
05,175.012 akṛtavraṇa uvāca
05,175.012a bhavantam eva satataṃ rāmaḥ kīrtayati prabho
05,175.012c sṛñjayo me priyasakho rājarṣir iti pārthiva
05,175.013a iha rāmaḥ prabhāte śvo bhaviteti matir mama
05,175.013c draṣṭāsy enam ihāyāntaṃ tava darśanakāṅkṣayā
05,175.014a iyaṃ ca kanyā rājarṣe kimarthaṃ vanam āgatā
05,175.014c kasya ceyaṃ tava ca kā bhavatīcchāmi veditum
05,175.015 hotravāhana uvāca
05,175.015a dauhitrīyaṃ mama vibho kāśirājasutā śubhā
05,175.015c jyeṣṭhā svayaṃvare tasthau bhaginībhyāṃ sahānagha
05,175.016a iyam ambeti vikhyātā jyeṣṭhā kāśipateḥ sutā
05,175.016c ambikāmbālike tv anye yavīyasyau tapodhana
05,175.017a sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ kāśipuryāṃ tato 'bhavat
05,175.017c kanyānimittaṃ brahmarṣe tatrāsīd utsavo mahān
05,175.018a tataḥ kila mahāvīryo bhīṣmaḥ śāṃtanavo nṛpān
05,175.018c avākṣipya mahātejās tisraḥ kanyā jahāra tāḥ
05,175.019a nirjitya pṛthivīpālān atha bhīṣmo gajāhvayam
05,175.019c ājagāma viśuddhātmā kanyābhiḥ saha bhārata
05,175.020a satyavatyai nivedyātha vivāhārtham anantaram
05,175.020c bhrātur vicitravīryasya samājñāpayata prabhuḥ
05,175.021a tato vaivāhikaṃ dṛṣṭvā kanyeyaṃ samupārjitam
05,175.021c abravīt tatra gāṅgeyaṃ mantrimadhye dvijarṣabha
05,175.022a mayā śālvapatir vīra manasābhivṛtaḥ patiḥ
05,175.022c na mām arhasi dharmajña paracittāṃ pradāpitum
05,175.023a tac chrutvā vacanaṃ bhīṣmaḥ saṃmantrya saha mantribhiḥ
05,175.023c niścitya visasarjemāṃ satyavatyā mate sthitaḥ
05,175.024a anujñātā tu bhīṣmeṇa śālvaṃ saubhapatiṃ tataḥ
05,175.024c kanyeyaṃ muditā vipra kāle vacanam abravīt
05,175.025a visarjitāsmi bhīṣmeṇa dharmaṃ māṃ pratipādaya
05,175.025c manasābhivṛtaḥ pūrvaṃ mayā tvaṃ pārthivarṣabha
05,175.026a pratyācakhyau ca śālvo 'pi cāritrasyābhiśaṅkitaḥ
05,175.026c seyaṃ tapovanaṃ prāptā tāpasye 'bhiratā bhṛśam
05,175.027a mayā ca pratyabhijñātā vaṃśasya parikīrtanāt
05,175.027c asya duḥkhasya cotpattiṃ bhīṣmam eveha manyate
05,175.027d*0575_01 evaṃ bruvati vai rājñi kanyā vacanam abravīt
05,175.028 ambovāca
05,175.028a bhagavann evam evaitad yathāha pṛthivīpatiḥ
05,175.028c śarīrakartā mātur me sṛñjayo hotravāhanaḥ
05,175.029a na hy utsahe svanagaraṃ pratiyātuṃ tapodhana
05,175.029c avamānabhayāc caiva vrīḍayā ca mahāmune
05,175.030a yat tu māṃ bhagavān rāmo vakṣyati dvijasattama
05,175.030c tan me kāryatamaṃ kāryam iti me bhagavan matiḥ
05,176.001 akṛtavraṇa uvāca
05,176.001a duḥkhadvayam idaṃ bhadre katarasya cikīrṣasi
05,176.001c pratikartavyam abale tat tvaṃ vatse bravīhi me
05,176.002a yadi saubhapatir bhadre niyoktavyo mate tava
05,176.002c niyokṣyati mahātmā taṃ rāmas tvaddhitakāmyayā
05,176.003a athāpageyaṃ bhīṣmaṃ taṃ rāmeṇecchasi dhīmatā
05,176.003c raṇe vinirjitaṃ draṣṭuṃ kuryāt tad api bhārgavaḥ
05,176.004a sṛñjayasya vacaḥ śrutvā tava caiva śucismite
05,176.004c yad atrānantaraṃ kāryaṃ tad adyaiva vicintyatām
05,176.005 ambovāca
05,176.005a apanītāsmi bhīṣmeṇa bhagavann avijānatā
05,176.005c na hi jānāti me bhīṣmo brahmañ śālvagataṃ manaḥ
05,176.006a etad vicārya manasā bhavān eva viniścayam
05,176.006c vicinotu yathānyāyaṃ vidhānaṃ kriyatāṃ tathā
05,176.007a bhīṣme vā kuruśārdūle śālvarāje 'tha vā punaḥ
05,176.007c ubhayor eva vā brahman yad yuktaṃ tat samācara
05,176.008a niveditaṃ mayā hy etad duḥkhamūlaṃ yathātatham
05,176.008c vidhānaṃ tatra bhagavan kartum arhasi yuktitaḥ
05,176.009 akṛtavraṇa uvāca
05,176.009a upapannam idaṃ bhadre yad evaṃ varavarṇini
05,176.009c dharmaṃ prati vaco brūyāḥ śṛṇu cedaṃ vaco mama
05,176.010a yadi tvām āpageyo vai na nayed gajasāhvayam
05,176.010c śālvas tvāṃ śirasā bhīru gṛhṇīyād rāmacoditaḥ
05,176.011a tena tvaṃ nirjitā bhadre yasmān nītāsi bhāmini
05,176.011c saṃśayaḥ śālvarājasya tena tvayi sumadhyame
05,176.012a bhīṣmaḥ puruṣamānī ca jitakāśī tathaiva ca
05,176.012c tasmāt pratikriyā yuktā bhīṣme kārayituṃ tvayā
05,176.013 ambovāca
05,176.013a mamāpy eṣa mahān brahman hṛdi kāmo 'bhivartate
05,176.013c ghātayeyaṃ yadi raṇe bhīṣmam ity eva nityadā
05,176.014a bhīṣmaṃ vā śālvarājaṃ vā yaṃ vā doṣeṇa gacchasi
05,176.014c praśādhi taṃ mahābāho yatkṛte 'haṃ suduḥkhitā
05,176.015 bhīṣma uvāca
05,176.015a evaṃ kathayatām eva teṣāṃ sa divaso gataḥ
05,176.015c rātriś ca bharataśreṣṭha sukhaśītoṣṇamārutā
05,176.016a tato rāmaḥ prādurāsīt prajvalann iva tejasā
05,176.016c śiṣyaiḥ parivṛto rājañ jaṭācīradharo muniḥ
05,176.017a dhanuṣpāṇir adīnātmā khaḍgaṃ bibhrat paraśvadhī
05,176.017c virajā rājaśārdūla so 'bhyayāt sṛñjayaṃ nṛpam
05,176.018a tatas taṃ tāpasā dṛṣṭvā sa ca rājā mahātapāḥ
05,176.018c tasthuḥ prāñjalayaḥ sarve sā ca kanyā tapasvinī
05,176.019a pūjayām āsur avyagrā madhuparkeṇa bhārgavam
05,176.019c arcitaś ca yathāyogaṃ niṣasāda sahaiva taiḥ
05,176.020a tataḥ pūrvavyatītāni kathayete sma tāv ubhau
05,176.020c sṛñjayaś ca sa rājarṣir jāmadagnyaś ca bhārata
05,176.021a tataḥ kathānte rājarṣir bhṛguśreṣṭhaṃ mahābalam
05,176.021c uvāca madhuraṃ kāle rāmaṃ vacanam arthavat
05,176.022a rāmeyaṃ mama dauhitrī kāśirājasutā prabho
05,176.022c asyāḥ śṛṇu yathātattvaṃ kāryaṃ kāryaviśārada
05,176.023a paramaṃ kathyatāṃ ceti tāṃ rāmaḥ pratyabhāṣata
05,176.023c tataḥ sābhyagamad rāmaṃ jvalantam iva pāvakam
05,176.024a sā cābhivādya caraṇau rāmasya śirasā śubhā
05,176.024c spṛṣṭvā padmadalābhābhyāṃ pāṇibhyām agrataḥ sthitā
05,176.025a ruroda sā śokavatī bāṣpavyākulalocanā
05,176.025c prapede śaraṇaṃ caiva śaraṇyaṃ bhṛgunandanam
05,176.026 rāma uvāca
05,176.026a yathāsi sṛñjayasyāsya tathā mama nṛpātmaje
05,176.026c brūhi yat te manoduḥkhaṃ kariṣye vacanaṃ tava
05,176.027 ambovāca
05,176.027a bhagavañ śaraṇaṃ tvādya prapannāsmi mahāvrata
05,176.027c śokapaṅkārṇavād ghorād uddharasva ca māṃ vibho
05,176.028 bhīṣma uvāca
05,176.028a tasyāś ca dṛṣṭvā rūpaṃ ca vayaś cābhinavaṃ punaḥ
05,176.028c saukumāryaṃ paraṃ caiva rāmaś cintāparo 'bhavat
05,176.029a kim iyaṃ vakṣyatīty evaṃ vimṛśan bhṛgusattamaḥ
05,176.029c iti dadhyau ciraṃ rāmaḥ kṛpayābhipariplutaḥ
05,176.030a kathyatām iti sā bhūyo rāmeṇoktā śucismitā
05,176.030c sarvam eva yathātattvaṃ kathayām āsa bhārgave
05,176.031a tac chrutvā jāmadagnyas tu rājaputryā vacas tadā
05,176.031c uvāca tāṃ varārohāṃ niścityārthaviniścayam
05,176.032a preṣayiṣyāmi bhīṣmāya kuruśreṣṭhāya bhāmini
05,176.032c kariṣyati vaco dharmyaṃ śrutvā me sa narādhipaḥ
05,176.033a na cet kariṣyati vaco mayoktaṃ jāhnavīsutaḥ
05,176.033c dhakṣyāmy enaṃ raṇe bhadre sāmātyaṃ śastratejasā
05,176.034a atha vā te matis tatra rājaputri nivartate
05,176.034c tāvac chālvapatiṃ vīraṃ yojayāmy atra karmaṇi
05,176.035 ambovāca
05,176.035a visarjitāsmi bhīṣmeṇa śrutvaiva bhṛgunandana
05,176.035c śālvarājagataṃ ceto mama pūrvaṃ manīṣitam
05,176.036a saubharājam upetyāham abruvaṃ durvacaṃ vacaḥ
05,176.036c na ca māṃ pratyagṛhṇāt sa cāritrapariśaṅkitaḥ
05,176.037a etat sarvaṃ viniścitya svabuddhyā bhṛgunandana
05,176.037c yad atraupayikaṃ kāryaṃ tac cintayitum arhasi
05,176.038a mamātra vyasanasyāsya bhīṣmo mūlaṃ mahāvrataḥ
05,176.038c yenāhaṃ vaśam ānītā samutkṣipya balāt tadā
05,176.039a bhīṣmaṃ jahi mahābāho yatkṛte duḥkham īdṛśam
05,176.039c prāptāhaṃ bhṛguśārdūla carāmy apriyam uttamam
05,176.040a sa hi lubdhaś ca mānī ca jitakāśī ca bhārgava
05,176.040c tasmāt pratikriyā kartuṃ yuktā tasmai tvayānagha
05,176.041a eṣa me hriyamāṇāyā bhāratena tadā vibho
05,176.041c abhavad dhṛdi saṃkalpo ghātayeyaṃ mahāvratam
05,176.042a tasmāt kāmaṃ mamādyemaṃ rāma saṃvartayānagha
05,176.042c jahi bhīṣmaṃ mahābāho yathā vṛtraṃ puraṃdaraḥ
05,177.001 bhīṣma uvāca
05,177.001a evam uktas tadā rāmo jahi bhīṣmam iti prabho
05,177.001c uvāca rudatīṃ kanyāṃ codayantīṃ punaḥ punaḥ
05,177.002a kāśye kāmaṃ na gṛhṇāmi śastraṃ vai varavarṇini
05,177.002c ṛte brahmavidāṃ hetoḥ kim anyat karavāṇi te
05,177.003a vācā bhīṣmaś ca śālvaś ca mama rājñi vaśānugau
05,177.003c bhaviṣyato 'navadyāṅgi tat kariṣyāmi mā śucaḥ
05,177.004a na tu śastraṃ grahīṣyāmi kathaṃ cid api bhāmini
05,177.004c ṛte niyogād viprāṇām eṣa me samayaḥ kṛtaḥ
05,177.005 ambovāca
05,177.005a mama duḥkhaṃ bhagavatā vyapaneyaṃ yatas tataḥ
05,177.005c tat tu bhīṣmaprasūtaṃ me taṃ jahīśvara māciram
05,177.006 rāma uvāca
05,177.006a kāśikanye punar brūhi bhīṣmas te caraṇāv ubhau
05,177.006c śirasā vandanārho 'pi grahīṣyati girā mama
05,177.007 ambovāca
05,177.007a jahi bhīṣmaṃ raṇe rāma mama ced icchasi priyam
05,177.007a*0576_01 **** **** garjantam asuraṃ yathā
05,177.007a*0576_02 samāhūto raṇe rāma
05,177.007c pratiśrutaṃ ca yadi tat satyaṃ kartum ihārhasi
05,177.008 bhīṣma uvāca
05,177.008a tayoḥ saṃvadator evaṃ rājan rāmāmbayos tadā
05,177.008c akṛtavraṇo jāmadagnyam idaṃ vacanam abravīt
05,177.009a śaraṇāgatāṃ mahābāho kanyāṃ na tyaktum arhasi
05,177.009c jahi bhīṣmaṃ raṇe rāma garjantam asuraṃ yathā
05,177.010a yadi bhīṣmas tvayāhūto raṇe rāma mahāmune
05,177.010c nirjito 'smīti vā brūyāt kuryād vā vacanaṃ tava
05,177.011a kṛtam asyā bhavet kāryaṃ kanyāyā bhṛgunandana
05,177.011c vākyaṃ satyaṃ ca te vīra bhaviṣyati kṛtaṃ vibho
05,177.012a iyaṃ cāpi pratijñā te tadā rāma mahāmune
05,177.012c jitvā vai kṣatriyān sarvān brāhmaṇeṣu pratiśrutam
05,177.013a brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyaḥ śūdraś caiva raṇe yadi
05,177.013c brahmadviḍ bhavitā taṃ vai haniṣyāmīti bhārgava
05,177.014a śaraṇaṃ hi prapannānāṃ bhītānāṃ jīvitārthinām
05,177.014c na śakṣyāmi parityāgaṃ kartuṃ jīvan kathaṃ cana
05,177.015a yaś ca kṣatraṃ raṇe kṛtsnaṃ vijeṣyati samāgatam
05,177.015c dṛptātmānam ahaṃ taṃ ca haniṣyāmīti bhārgava
05,177.016a sa evaṃ vijayī rāma bhīṣmaḥ kurukulodvahaḥ
05,177.016c tena yudhyasva saṃgrāme sametya bhṛgunandana
05,177.017 rāma uvāca
05,177.017a smarāmy ahaṃ pūrvakṛtāṃ pratijñām ṛṣisattama
05,177.017c tathaiva ca kariṣyāmi yathā sāmnaiva lapsyate
05,177.018a kāryam etan mahad brahman kāśikanyāmanogatam
05,177.018c gamiṣyāmi svayaṃ tatra kanyām ādāya yatra saḥ
05,177.019a yadi bhīṣmo raṇaślāghī na kariṣyati me vacaḥ
05,177.019c haniṣyāmy enam udriktam iti me niścitā matiḥ
05,177.020a na hi bāṇā mayotsṛṣṭāḥ sajjantīha śarīriṇām
05,177.020c kāyeṣu viditaṃ tubhyaṃ purā kṣatriyasaṃgare
05,177.021 bhīṣma uvāca
05,177.021a evam uktvā tato rāmaḥ saha tair brahmavādibhiḥ
05,177.021c prayāṇāya matiṃ kṛtvā samuttasthau mahāmanāḥ
05,177.022a tatas te tām uṣitvā tu rajanīṃ tatra tāpasāḥ
05,177.022c hutāgnayo japtajapyāḥ pratasthur majjighāṃsayā
05,177.023a abhyagacchat tato rāmaḥ saha tair brāhmaṇarṣabhaiḥ
05,177.023c kurukṣetraṃ mahārāja kanyayā saha bhārata
05,177.024a nyaviśanta tataḥ sarve parigṛhya sarasvatīm
05,177.024c tāpasās te mahātmāno bhṛguśreṣṭhapuraskṛtāḥ
05,178.001 bhīṣma uvāca
05,178.001a tatas tṛtīye divase same deśe vyavasthitaḥ
05,178.001c preṣayām āsa me rājan prāpto 'smīti mahāvrataḥ
05,178.002a tam āgatam ahaṃ śrutvā viṣayāntaṃ mahābalam
05,178.002c abhyagacchaṃ javenāśu prītyā tejonidhiṃ prabhum
05,178.003a gāṃ puraskṛtya rājendra brāhmaṇaiḥ parivāritaḥ
05,178.003c ṛtvigbhir devakalpaiś ca tathaiva ca purohitaiḥ
05,178.004a sa mām abhigataṃ dṛṣṭvā jāmadagnyaḥ pratāpavān
05,178.004c pratijagrāha tāṃ pūjāṃ vacanaṃ cedam abravīt
05,178.005a bhīṣma kāṃ buddhim āsthāya kāśirājasutā tvayā
05,178.005c akāmeyam ihānītā punaś caiva visarjitā
05,178.006a vibhraṃśitā tvayā hīyaṃ dharmāvāpteḥ parāvarāt
05,178.006c parāmṛṣṭāṃ tvayā hīmāṃ ko hi gantum ihārhati
05,178.007a pratyākhyātā hi śālvena tvayā nīteti bhārata
05,178.007c tasmād imāṃ manniyogāt pratigṛhṇīṣva bhārata
05,178.008a svadharmaṃ puruṣavyāghra rājaputrī labhatv iyam
05,178.008c na yuktam avamāno 'yaṃ kartuṃ rājñā tvayānagha
05,178.009a tatas taṃ nātimanasaṃ samudīkṣyāham abruvam
05,178.009c nāham enāṃ punar dadyāṃ bhrātre brahman kathaṃ cana
05,178.010a śālvasyāham iti prāha purā mām iha bhārgava
05,178.010c mayā caivābhyanujñātā gatā saubhapuraṃ prati
05,178.011a na bhayān nāpy anukrośān na lobhān nārthakāmyayā
05,178.011c kṣatradharmam ahaṃ jahyām iti me vratam āhitam
05,178.012a atha mām abravīd rāmaḥ krodhaparyākulekṣaṇaḥ
05,178.012c na kariṣyasi ced etad vākyaṃ me kurupuṃgava
05,178.013a haniṣyāmi sahāmātyaṃ tvām adyeti punaḥ punaḥ
05,178.013c saṃrambhād abravīd rāmaḥ krodhaparyākulekṣaṇaḥ
05,178.014a tam ahaṃ gīrbhir iṣṭābhiḥ punaḥ punar ariṃdamam
05,178.014c ayācaṃ bhṛguśārdūlaṃ na caiva praśaśāma saḥ
05,178.014d*0577_01 yadā prayācyamāno 'pi prasādaṃ na karoti me
05,178.015a tam ahaṃ praṇamya śirasā bhūyo brāhmaṇasattamam
05,178.015c abruvaṃ kāraṇaṃ kiṃ tad yat tvaṃ yoddhum ihecchasi
05,178.016a iṣvastraṃ mama bālasya bhavataiva caturvidham
05,178.016c upadiṣṭaṃ mahābāho śiṣyo 'smi tava bhārgava
05,178.017a tato mām abravīd rāmaḥ krodhasaṃraktalocanaḥ
05,178.017c jānīṣe māṃ guruṃ bhīṣma na cemāṃ pratigṛhṇase
05,178.017e sutāṃ kāśyasya kauravya matpriyārthaṃ mahīpate
05,178.018a na hi te vidyate śāntir anyathā kurunandana
05,178.018c gṛhāṇemāṃ mahābāho rakṣasva kulam ātmanaḥ
05,178.018e tvayā vibhraṃśitā hīyaṃ bhartāraṃ nābhigacchati
05,178.019a tathā bruvantaṃ tam ahaṃ rāmaṃ parapuraṃjayam
05,178.019c naitad evaṃ punar bhāvi brahmarṣe kiṃ śrameṇa te
05,178.020a gurutvaṃ tvayi saṃprekṣya jāmadagnya purātanam
05,178.020c prasādaye tvāṃ bhagavaṃs tyaktaiṣā hi purā mayā
05,178.021a ko jātu parabhāvāṃ hi nārīṃ vyālīm iva sthitām
05,178.021c vāsayeta gṛhe jānan strīṇāṃ doṣān mahātyayān
05,178.022a na bhayād vāsavasyāpi dharmaṃ jahyāṃ mahādyute
05,178.022c prasīda mā vā yad vā te kāryaṃ tat kuru māciram
05,178.023a ayaṃ cāpi viśuddhātman purāṇe śrūyate vibho
05,178.023c maruttena mahābuddhe gītaḥ śloko mahātmanā
05,178.024a guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ
05,178.024c utpathapratipannasya kāryaṃ bhavati śāsanam
05,178.025a sa tvaṃ gurur iti premṇā mayā saṃmānito bhṛśam
05,178.025c guruvṛttaṃ na jānīṣe tasmād yotsyāmy ahaṃ tvayā
05,178.026a guruṃ na hanyāṃ samare brāhmaṇaṃ ca viśeṣataḥ
05,178.026c viśeṣatas tapovṛddham evaṃ kṣāntaṃ mayā tava
05,178.027a udyateṣum atho dṛṣṭvā brāhmaṇaṃ kṣatrabandhuvat
05,178.027c yo hanyāt samare kruddho yudhyantam apalāyinam
05,178.027e brahmahatyā na tasya syād iti dharmeṣu niścayaḥ
05,178.028a kṣatriyāṇāṃ sthito dharme kṣatriyo 'smi tapodhana
05,178.028c yo yathā vartate yasmiṃs tathā tasmin pravartayan
05,178.028e nādharmaṃ samavāpnoti naraḥ śreyaś ca vindati
05,178.029a arthe vā yadi vā dharme samartho deśakālavit
05,178.029c anarthasaṃśayāpannaḥ śreyān niḥsaṃśayena ca
05,178.030a yasmāt saṃśayite 'rthe 'smin yathānyāyaṃ pravartase
05,178.030c tasmād yotsyāmi sahitas tvayā rāma mahāhave
05,178.030e paśya me bāhuvīryaṃ ca vikramaṃ cātimānuṣam
05,178.031a evaṃ gate 'pi tu mayā yac chakyaṃ bhṛgunandana
05,178.031c tat kariṣye kurukṣetre yotsye vipra tvayā saha
05,178.031e dvaṃdve rāma yatheṣṭaṃ te sajjo bhava mahāmune
05,178.032a tatra tvaṃ nihato rāma mayā śaraśatācitaḥ
05,178.032c lapsyase nirjitāṃl lokāñ śastrapūto mahāraṇe
05,178.033a sa gaccha vinivartasva kurukṣetraṃ raṇapriya
05,178.033b*0578_01 samāhvaya mahābāho yuddhāya tvaṃ tapodhana
05,178.033c tatraiṣyāmi mahābāho yuddhāya tvāṃ tapodhana
05,178.034a api yatra tvayā rāma kṛtaṃ śaucaṃ purā pituḥ
05,178.034c tatrāham api hatvā tvāṃ śaucaṃ kartāsmi bhārgava
05,178.035a tatra gacchasva rāma tvaṃ tvaritaṃ yuddhadurmada
05,178.035c vyapaneṣyāmi te darpaṃ paurāṇaṃ brāhmaṇabruva
05,178.036a yac cāpi katthase rāma bahuśaḥ pariṣatsu vai
05,178.036c nirjitāḥ kṣatriyā loke mayaikeneti tac chṛṇu
05,178.036d*0579_01 adharmaḥ sumahān eṣa yac chayyāmaraṇaṃ gṛhe
05,178.036d*0579_02 yadājau nidhanaṃ yāti so 'sya dharmaḥ sanātanaḥ
05,178.037a na tadā jāyate bhīṣmo madvidhaḥ kṣatriyo 'pi vā
05,178.037b*0580_01 paścāj jātāni tejāṃsi tṛṇeṣu jvalitaṃ tvayā
05,178.037c yas te yuddhamayaṃ darpaṃ kāmaṃ ca vyapanāśayet
05,178.038a so 'haṃ jāto mahābāho bhīṣmaḥ parapuraṃjayaḥ
05,178.038c vyapaneṣyāmi te darpaṃ yuddhe rāma na saṃśayaḥ
05,179.001 bhīṣma uvāca
05,179.001a tato mām abravīd rāmaḥ prahasann iva bhārata
05,179.001c diṣṭyā bhīṣma mayā sārdhaṃ yoddhum icchasi saṃgare
05,179.002a ayaṃ gacchāmi kauravya kurukṣetraṃ tvayā saha
05,179.002c bhāṣitaṃ tat kariṣyāmi tatrāgaccheḥ paraṃtapa
05,179.003a tatra tvāṃ nihataṃ mātā mayā śaraśatācitam
05,179.003c jāhnavī paśyatāṃ bhīṣma gṛdhrakaṅkabaḍāśanam
05,179.004a kṛpaṇaṃ tvām abhiprekṣya siddhacāraṇasevitā
05,179.004c mayā vinihataṃ devī rodatām adya pārthiva
05,179.005a atadarhā mahābhāgā bhagīrathasutā nadī
05,179.005c yā tvām ajījanan mandaṃ yuddhakāmukam āturam
05,179.006a ehi gaccha mayā bhīṣma yuddham adyaiva vartatām
05,179.006c gṛhāṇa sarvaṃ kauravya rathādi bharatarṣabha
05,179.007a iti bruvāṇaṃ tam ahaṃ rāmaṃ parapuraṃjayam
05,179.007c praṇamya śirasā rājann evam astv ity athābruvam
05,179.008a evam uktvā yayau rāmaḥ kurukṣetraṃ yuyutsayā
05,179.008c praviśya nagaraṃ cāhaṃ satyavatyai nyavedayam
05,179.009a tataḥ kṛtasvastyayano mātrā pratyabhinanditaḥ
05,179.009c dvijātīn vācya puṇyāhaṃ svasti caiva mahādyute
05,179.010a ratham āsthāya ruciraṃ rājataṃ pāṇḍurair hayaiḥ
05,179.010c sūpaskaraṃ svadhiṣṭhānaṃ vaiyāghraparivāraṇam
05,179.011a upapannaṃ mahāśastraiḥ sarvopakaraṇānvitam
05,179.011c tat kulīnena vīreṇa hayaśāstravidā nṛpa
05,179.012a yuktaṃ sūtena śiṣṭena bahuśo dṛṣṭakarmaṇā
05,179.012c daṃśitaḥ pāṇḍureṇāhaṃ kavacena vapuṣmatā
05,179.013a pāṇḍuraṃ kārmukaṃ gṛhya prāyāṃ bharatasattama
05,179.013c pāṇḍureṇātapatreṇa dhriyamāṇena mūrdhani
05,179.014a pāṇḍuraiś cāmaraiś cāpi vījyamāno narādhipa
05,179.014c śuklavāsāḥ sitoṣṇīṣaḥ sarvaśuklavibhūṣaṇaḥ
05,179.015a stūyamāno jayāśīrbhir niṣkramya gajasāhvayāt
05,179.015c kurukṣetraṃ raṇakṣetram upāyāṃ bharatarṣabha
05,179.016a te hayāś coditās tena sūtena paramāhave
05,179.016c avahan māṃ bhṛśaṃ rājan manomārutaraṃhasaḥ
05,179.017a gatvāhaṃ tat kurukṣetraṃ sa ca rāmaḥ pratāpavān
05,179.017c yuddhāya sahasā rājan parākrāntau parasparam
05,179.018a tataḥ saṃdarśane 'tiṣṭhaṃ rāmasyātitapasvinaḥ
05,179.018c pragṛhya śaṅkhapravaraṃ tataḥ prādhamam uttamam
05,179.019a tatas tatra dvijā rājaṃs tāpasāś ca vanaukasaḥ
05,179.019c apaśyanta raṇaṃ divyaṃ devāḥ sarṣigaṇās tadā
05,179.020a tato divyāni mālyāni prādurāsan muhur muhuḥ
05,179.020c vāditrāṇi ca divyāni meghavṛndāni caiva ha
05,179.021a tatas te tāpasāḥ sarve bhārgavasyānuyāyinaḥ
05,179.021c prekṣakāḥ samapadyanta parivārya raṇājiram
05,179.022a tato mām abravīd devī sarvabhūtahitaiṣiṇī
05,179.022c mātā svarūpiṇī rājan kim idaṃ te cikīrṣitam
05,179.023a gatvāhaṃ jāmadagnyaṃ taṃ prayāciṣye kurūdvaha
05,179.023c bhīṣmeṇa saha mā yotsīḥ śiṣyeṇeti punaḥ punaḥ
05,179.024a mā maivaṃ putra nirbandhaṃ kuru vipreṇa pārthiva
05,179.024c jāmadagnyena samare yoddhum ity avabhartsayat
05,179.025a kiṃ na vai kṣatriyaharo haratulyaparākramaḥ
05,179.025c viditaḥ putra rāmas te yatas tvaṃ yoddhum icchasi
05,179.026a tato 'ham abruvaṃ devīm abhivādya kṛtāñjaliḥ
05,179.026c sarvaṃ tad bharataśreṣṭha yathāvṛttaṃ svayaṃvare
05,179.027a yathā ca rāmo rājendra mayā pūrvaṃ prasāditaḥ
05,179.027c kāśirājasutāyāś ca yathā kāmaḥ purātanaḥ
05,179.028a tataḥ sā rāmam abhyetya jananī me mahānadī
05,179.028c madarthaṃ tam ṛṣiṃ devī kṣamayām āsa bhārgavam
05,179.028e bhīṣmeṇa saha mā yotsīḥ śiṣyeṇeti vaco 'bravīt
05,179.029a sa ca tām āha yācantīṃ bhīṣmam eva nivartaya
05,179.029c na hi me kurute kāmam ity ahaṃ tam upāgamam
05,179.030 saṃjaya uvāca
05,179.030a tato gaṅgā sutasnehād bhīṣmaṃ punar upāgamat
05,179.030c na cāsyāḥ so 'karod vākyaṃ krodhaparyākulekṣaṇaḥ
05,179.031a athādṛśyata dharmātmā bhṛguśreṣṭho mahātapāḥ
05,179.031c āhvayām āsa ca punar yuddhāya dvijasattamaḥ
05,180.001 bhīṣma uvāca
05,180.001a tam ahaṃ smayann iva raṇe pratyabhāṣaṃ vyavasthitam
05,180.001c bhūmiṣṭhaṃ notsahe yoddhuṃ bhavantaṃ ratham āsthitaḥ
05,180.002a āroha syandanaṃ vīra kavacaṃ ca mahābhuja
05,180.002c badhāna samare rāma yadi yoddhuṃ mayecchasi
05,180.003a tato mām abravīd rāmaḥ smayamāno raṇājire
05,180.003c ratho me medinī bhīṣma vāhā vedāḥ sadaśvavat
05,180.004a sūto me mātariśvā vai kavacaṃ vedamātaraḥ
05,180.004c susaṃvīto raṇe tābhir yotsye 'haṃ kurunandana
05,180.005a evaṃ bruvāṇo gāndhāre rāmo māṃ satyavikramaḥ
05,180.005c śaravrātena mahatā sarvataḥ paryavārayat
05,180.006a tato 'paśyaṃ jāmadagnyaṃ rathe divye vyavasthitam
05,180.006c sarvāyudhadhare śrīmaty adbhutopamadarśane
05,180.007a manasā vihite puṇye vistīrṇe nagaropame
05,180.007c divyāśvayuji saṃnaddhe kāñcanena vibhūṣite
05,180.008a dhvajena ca mahābāho somālaṃkṛtalakṣmaṇā
05,180.008c dhanurdharo baddhatūṇo baddhagodhāṅgulitravān
05,180.009a sārathyaṃ kṛtavāṃs tatra yuyutsor akṛtavraṇaḥ
05,180.009c sakhā vedavid atyantaṃ dayito bhārgavasya ha
05,180.010a āhvayānaḥ sa māṃ yuddhe mano harṣayatīva me
05,180.010c punaḥ punar abhikrośann abhiyāhīti bhārgavaḥ
05,180.011a tam ādityam ivodyantam anādhṛṣyaṃ mahābalam
05,180.011c kṣatriyāntakaraṃ rāmam ekam ekaḥ samāsadam
05,180.012a tato 'haṃ bāṇapāteṣu triṣu vāhān nigṛhya vai
05,180.012c avatīrya dhanur nyasya padātir ṛṣisattamam
05,180.013a abhyagacchaṃ tadā rāmam arciṣyan dvijasattamam
05,180.013c abhivādya cainaṃ vidhivad abruvaṃ vākyam uttamam
05,180.014a yotsye tvayā raṇe rāma viśiṣṭenādhikena ca
05,180.014c guruṇā dharmaśīlena jayam āśāssva me vibho
05,180.015 rāma uvāca
05,180.015a evam etat kuruśreṣṭha kartavyaṃ bhūtim icchatā
05,180.015c dharmo hy eṣa mahābāho viśiṣṭaiḥ saha yudhyatām
05,180.016a śapeyaṃ tvāṃ na ced evam āgacchethā viśāṃ pate
05,180.016c yudhyasva tvaṃ raṇe yatto dhairyam ālambya kaurava
05,180.017a na tu te jayam āśāse tvāṃ hi jetum ahaṃ sthitaḥ
05,180.017c gaccha yudhyasva dharmeṇa prīto 'smi caritena te
05,180.018 bhīṣma uvāca
05,180.018a tato 'haṃ taṃ namaskṛtya ratham āruhya satvaraḥ
05,180.018c prādhmāpayaṃ raṇe śaṅkhaṃ punar hemavibhūṣitam
05,180.019a tato yuddhaṃ samabhavan mama tasya ca bhārata
05,180.019c divasān subahūn rājan parasparajigīṣayā
05,180.020a sa me tasmin raṇe pūrvaṃ prāharat kaṅkapatribhiḥ
05,180.020c ṣaṣṭyā śataiś ca navabhiḥ śarāṇām agnivarcasām
05,180.021a catvāras tena me vāhāḥ sūtaś caiva viśāṃ pate
05,180.021c pratiruddhās tathaivāhaṃ samare daṃśitaḥ sthitaḥ
05,180.022a namaskṛtya ca devebhyo brāhmaṇebhyaś ca bhārata
05,180.022c tam ahaṃ smayann iva raṇe pratyabhāṣaṃ vyavasthitam
05,180.023a ācāryatā mānitā me nirmaryāde hy api tvayi
05,180.023c bhūyas tu śṛṇu me brahman saṃpadaṃ dharmasaṃgrahe
05,180.024a ye te vedāḥ śarīrasthā brāhmaṇyaṃ yac ca te mahat
05,180.024c tapaś ca sumahat taptaṃ na tebhyaḥ praharāmy aham
05,180.025a prahare kṣatradharmasya yaṃ tvaṃ rāma samāsthitaḥ
05,180.025c brāhmaṇaḥ kṣatriyatvaṃ hi yāti śastrasamudyamāt
05,180.026a paśya me dhanuṣo vīryaṃ paśya bāhvor balaṃ ca me
05,180.026c eṣa te kārmukaṃ vīra dvidhā kurmi sasāyakam
05,180.027a tasyāhaṃ niśitaṃ bhallaṃ prāhiṇvaṃ bharatarṣabha
05,180.027c tenāsya dhanuṣaḥ koṭiś chinnā bhūmim athāgamat
05,180.028a nava cāpi pṛṣatkānāṃ śatāni nataparvaṇām
05,180.028c prāhiṇvaṃ kaṅkapatrāṇāṃ jāmadagnyarathaṃ prati
05,180.029a kāye viṣaktās tu tadā vāyunābhisamīritāḥ
05,180.029c celuḥ kṣaranto rudhiraṃ nāgā iva ca te śarāḥ
05,180.030a kṣatajokṣitasarvāṅgaḥ kṣaran sa rudhiraṃ vraṇaiḥ
05,180.030c babhau rāmas tadā rājan merur dhātūn ivotsṛjan
05,180.031a hemantānte 'śoka iva raktastabakamaṇḍitaḥ
05,180.031c babhau rāmas tadā rājan kva cit kiṃśukasaṃnibhaḥ
05,180.032a tato 'nyad dhanur ādāya rāmaḥ krodhasamanvitaḥ
05,180.032c hemapuṅkhān suniśitāñ śarāṃs tān hi vavarṣa saḥ
05,180.033a te samāsādya māṃ raudrā bahudhā marmabhedinaḥ
05,180.033c akampayan mahāvegāḥ sarpānalaviṣopamāḥ
05,180.034a tato 'haṃ samavaṣṭabhya punar ātmānam āhave
05,180.034c śatasaṃkhyaiḥ śaraiḥ kruddhas tadā rāmam avākiram
05,180.035a sa tair agnyarkasaṃkāśaiḥ śarair āśīviṣopamaiḥ
05,180.035c śitair abhyardito rāmo mandacetā ivābhavat
05,180.036a tato 'haṃ kṛpayāviṣṭo vinindyātmānam ātmanā
05,180.036c dhig dhig ity abruvaṃ yuddhaṃ kṣatraṃ ca bharatarṣabha
05,180.037a asakṛc cābruvaṃ rājañ śokavegapariplutaḥ
05,180.037c aho bata kṛtaṃ pāpaṃ mayedaṃ kṣatrakarmaṇā
05,180.038a gurur dvijātir dharmātmā yad evaṃ pīḍitaḥ śaraiḥ
05,180.038c tato na prāharaṃ bhūyo jāmadagnyāya bhārata
05,180.039a athāvatāpya pṛthivīṃ pūṣā divasasaṃkṣaye
05,180.039c jagāmāstaṃ sahasrāṃśus tato yuddham upāramat
05,181.001 bhīṣma uvāca
05,181.001a ātmanas tu tataḥ sūto hayānāṃ ca viśāṃ pate
05,181.001c mama cāpanayām āsa śalyān kuśalasaṃmataḥ
05,181.002a snātopavṛttais turagair labdhatoyair avihvalaiḥ
05,181.002c prabhāta udite sūrye tato yuddham avartata
05,181.003a dṛṣṭvā māṃ tūrṇam āyāntaṃ daṃśitaṃ syandane sthitam
05,181.003c akarod ratham atyarthaṃ rāmaḥ sajjaṃ pratāpavān
05,181.004a tato 'haṃ rāmam āyāntaṃ dṛṣṭvā samarakāṅkṣiṇam
05,181.004c dhanuḥśreṣṭhaṃ samutsṛjya sahasāvataraṃ rathāt
05,181.005a abhivādya tathaivāhaṃ ratham āruhya bhārata
05,181.005c yuyutsur jāmadagnyasya pramukhe vītabhīḥ sthitaḥ
05,181.006a tato māṃ śaravarṣeṇa mahatā samavākirat
05,181.006c ahaṃ ca śaravarṣeṇa varṣantaṃ samavākiram
05,181.007a saṃkruddho jāmadagnyas tu punar eva patatriṇaḥ
05,181.007c preṣayām āsa me rājan dīptāsyān uragān iva
05,181.008a tān ahaṃ niśitair bhallaiḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
05,181.008c acchidaṃ sahasā rājann antarikṣe punaḥ punaḥ
05,181.009a tatas tv astrāṇi divyāni jāmadagnyaḥ pratāpavān
05,181.009c mayi pracodayām āsa tāny ahaṃ pratyaṣedhayam
05,181.010a astrair eva mahābāho cikīrṣann adhikāṃ kriyām
05,181.010c tato divi mahān nādaḥ prādurāsīt samantataḥ
05,181.011a tato 'ham astraṃ vāyavyaṃ jāmadagnye prayuktavān
05,181.011c pratyājaghne ca tad rāmo guhyakāstreṇa bhārata
05,181.012a tato 'stram aham āgneyam anumantrya prayuktavān
05,181.012c vāruṇenaiva rāmas tad vārayām āsa me vibhuḥ
05,181.013a evam astrāṇi divyāni rāmasyāham avārayam
05,181.013c rāmaś ca mama tejasvī divyāstravid ariṃdamaḥ
05,181.014a tato māṃ savyato rājan rāmaḥ kurvan dvijottamaḥ
05,181.014c urasy avidhyat saṃkruddho jāmadagnyo mahābalaḥ
05,181.015a tato 'haṃ bharataśreṣṭha saṃnyaṣīdaṃ rathottame
05,181.015c atha māṃ kaśmalāviṣṭaṃ sūtas tūrṇam apāvahat
05,181.015e gorutaṃ bharataśreṣṭha rāmabāṇaprapīḍitam
05,181.016a tato mām apayātaṃ vai bhṛśaṃ viddham acetasam
05,181.016c rāmasyānucarā hṛṣṭāḥ sarve dṛṣṭvā pracukruśuḥ
05,181.016e akṛtavraṇaprabhṛtayaḥ kāśikanyā ca bhārata
05,181.017a tatas tu labdhasaṃjño 'haṃ jñātvā sūtam athābruvam
05,181.017c yāhi sūta yato rāmaḥ sajjo 'haṃ gatavedanaḥ
05,181.018a tato mām avahat sūto hayaiḥ paramaśobhitaiḥ
05,181.018c nṛtyadbhir iva kauravya mārutapratimair gatau
05,181.019a tato 'haṃ rāmam āsādya bāṇajālena kaurava
05,181.019c avākiraṃ susaṃrabdhaḥ saṃrabdhaṃ vijigīṣayā
05,181.020a tān āpatata evāsau rāmo bāṇān ajihmagān
05,181.020c bāṇair evācchinat tūrṇam ekaikaṃ tribhir āhave
05,181.021a tatas te mṛditāḥ sarve mama bāṇāḥ susaṃśitāḥ
05,181.021c rāmabāṇair dvidhā chinnāḥ śataśo 'tha mahāhave
05,181.022a tataḥ punaḥ śaraṃ dīptaṃ suprabhaṃ kālasaṃmitam
05,181.022c asṛjaṃ jāmadagnyāya rāmāyāhaṃ jighāṃsayā
05,181.023a tena tv abhihato gāḍhaṃ bāṇacchedavaśaṃ gataḥ
05,181.023c mumoha sahasā rāmo bhūmau ca nipapāta ha
05,181.024a tato hāhākṛtaṃ sarvaṃ rāme bhūtalam āśrite
05,181.024c jagad bhārata saṃvignaṃ yathārkapatane 'bhavat
05,181.025a tata enaṃ susaṃvignāḥ sarva evābhidudruvuḥ
05,181.025c tapodhanās te sahasā kāśyā ca bhṛgunandanam
05,181.026a ta enaṃ saṃpariṣvajya śanair āśvāsayaṃs tadā
05,181.026c pāṇibhir jalaśītaiś ca jayāśīrbhiś ca kaurava
05,181.027a tataḥ sa vihvalo vākyaṃ rāma utthāya mābravīt
05,181.027c tiṣṭha bhīṣma hato 'sīti bāṇaṃ saṃdhāya kārmuke
05,181.028a sa mukto nyapatat tūrṇaṃ pārśve savye mahāhave
05,181.028c yenāhaṃ bhṛśasaṃvigno vyāghūrṇita iva drumaḥ
05,181.029a hatvā hayāṃs tato rājañ śīghrāstreṇa mahāhave
05,181.029c avākiran māṃ viśrabdho bāṇais tair lomavāhibhiḥ
05,181.030a tato 'ham api śīghrāstraṃ samare 'prativāraṇam
05,181.030c avāsṛjaṃ mahābāho te 'ntarādhiṣṭhitāḥ śarāḥ
05,181.030e rāmasya mama caivāśu vyomāvṛtya samantataḥ
05,181.031a na sma sūryaḥ pratapati śarajālasamāvṛtaḥ
05,181.031c mātariśvāntare tasmin megharuddha ivānadat
05,181.032a tato vāyoḥ prakampāc ca sūryasya ca marīcibhiḥ
05,181.032c abhitāpāt svabhāvāc ca pāvakaḥ samajāyata
05,181.033a te śarāḥ svasamutthena pradīptāś citrabhānunā
05,181.033c bhūmau sarve tadā rājan bhasmabhūtāḥ prapedire
05,181.034a tadā śatasahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
05,181.034c ayutāny atha kharvāṇi nikharvāṇi ca kaurava
05,181.034e rāmaḥ śarāṇāṃ saṃkruddho mayi tūrṇam apātayat
05,181.035a tato 'haṃ tān api raṇe śarair āśīviṣopamaiḥ
05,181.035c saṃchidya bhūmau nṛpate 'pātayaṃ pannagān iva
05,181.036a evaṃ tad abhavad yuddhaṃ tadā bharatasattama
05,181.036c saṃdhyākāle vyatīte tu vyapāyāt sa ca me guruḥ
05,182.001 bhīṣma uvāca
05,182.001a samāgatasya rāmeṇa punar evātidāruṇam
05,182.001c anyedyus tumulaṃ yuddhaṃ tadā bharatasattama
05,182.002a tato divyāstravic chūro divyāny astrāṇy anekaśaḥ
05,182.002c ayojayata dharmātmā divase divase vibhuḥ
05,182.003a tāny ahaṃ tatpratīghātair astrair astrāṇi bhārata
05,182.003c vyadhamaṃ tumule yuddhe prāṇāṃs tyaktvā sudustyajān
05,182.004a astrair astreṣu bahudhā hateṣv atha ca bhārgavaḥ
05,182.004c akrudhyata mahātejās tyaktaprāṇaḥ sa saṃyuge
05,182.005a tataḥ śaktiṃ prāhiṇod ghorarūpām; astrai ruddho jāmadagnyo mahātmā
05,182.005c kālotsṛṣṭāṃ prajvalitām ivolkāṃ; saṃdīptāgrāṃ tejasāvṛtya lokān
05,182.006a tato 'haṃ tām iṣubhir dīpyamānaiḥ; samāyāntīm antakālārkadīptām
05,182.006c chittvā tridhā pātayām āsa bhūmau; tato vavau pavanaḥ puṇyagandhiḥ
05,182.007a tasyāṃ chinnāyāṃ krodhadīpto 'tha rāmaḥ; śaktīr ghorāḥ prāhiṇod dvādaśānyāḥ
05,182.007c tāsāṃ rūpaṃ bhārata nota śakyaṃ; tejasvitvāl lāghavāc caiva vaktum
05,182.008a kiṃ tv evāhaṃ vihvalaḥ saṃpradṛśya; digbhyaḥ sarvās tā maholkā ivāgneḥ
05,182.008c nānārūpās tejasogreṇa dīptā; yathādityā dvādaśa lokasaṃkṣaye
05,182.009a tato jālaṃ bāṇamayaṃ vivṛtya; saṃdṛśya bhittvā śarajālena rājan
05,182.009c dvādaśeṣūn prāhiṇavaṃ raṇe 'haṃ; tataḥ śaktīr vyadhamaṃ ghorarūpāḥ
05,182.010a tato 'parā jāmadagnyo mahātmā; śaktīr ghorāḥ prākṣipad dhemadaṇḍāḥ
05,182.010b*0581_01 rūpaṃ tāsāṃ paśyati tatra lokaḥ
05,182.010b*0581_02 sarvās tā vai tīkṣṇarūpā vikośāḥ
05,182.010c vicitritāḥ kāñcanapaṭṭanaddhā; yathā maholkā jvalitās tathā tāḥ
05,182.011a tāś cāpy ugrāś carmaṇā vārayitvā; khaḍgenājau pātitā me narendra
05,182.011c bāṇair divyair jāmadagnyasya saṃkhye; divyāṃś cāśvān abhyavarṣaṃ sasūtān
05,182.012a nirmuktānāṃ pannagānāṃ sarūpā; dṛṣṭvā śaktīr hemacitrā nikṛttāḥ
05,182.012c prāduścakre divyam astraṃ mahātmā; krodhāviṣṭo haihayeśapramāthī
05,182.013a tataḥ śreṇyaḥ śalabhānām ivogrāḥ; samāpetur viśikhānāṃ pradīptāḥ
05,182.013c samācinoc cāpi bhṛśaṃ śarīraṃ; hayān sūtaṃ sarathaṃ caiva mahyam
05,182.014a rathaḥ śarair me nicitaḥ sarvato 'bhūt; tathā hayāḥ sārathiś caiva rājan
05,182.014c yugaṃ ratheṣā ca tathaiva cakre; tathaivākṣaḥ śarakṛtto 'tha bhagnaḥ
05,182.015a tatas tasmin bāṇavarṣe vyatīte; śaraugheṇa pratyavarṣaṃ guruṃ tam
05,182.015c sa vikṣato mārgaṇair brahmarāśir; dehād ajasraṃ mumuce bhūri raktam
05,182.016a yathā rāmo bāṇajālābhitaptas; tathaivāhaṃ subhṛśaṃ gāḍhaviddhaḥ
05,182.016c tato yuddhaṃ vyaramac cāparāhṇe; bhānāv astaṃ prārthayāne mahīdhram
05,183.001 bhīṣma uvāca
05,183.001a tataḥ prabhāte rājendra sūrye vimala udgate
05,183.001c bhārgavasya mayā sārdhaṃ punar yuddham avartata
05,183.002a tato bhrānte rathe tiṣṭhan rāmaḥ praharatāṃ varaḥ
05,183.002c vavarṣa śaravarṣāṇi mayi śakra ivācale
05,183.003a tena sūto mama suhṛc charavarṣeṇa tāḍitaḥ
05,183.003c nipapāta rathopasthe mano mama viṣādayan
05,183.004a tataḥ sūtaḥ sa me 'tyarthaṃ kaśmalaṃ prāviśan mahat
05,183.004c pṛthivyāṃ ca śarāghātān nipapāta mumoha ca
05,183.005a tataḥ sūto 'jahāt prāṇān rāmabāṇaprapīḍitaḥ
05,183.005c muhūrtād iva rājendra māṃ ca bhīr āviśat tadā
05,183.006a tataḥ sūte hate rājan kṣipatas tasya me śarān
05,183.006c pramattamanaso rāmaḥ prāhiṇon mṛtyusaṃmitān
05,183.007a tataḥ sūtavyasaninaṃ viplutaṃ māṃ sa bhārgavaḥ
05,183.007c śareṇābhyahanad gāḍhaṃ vikṛṣya balavad dhanuḥ
05,183.008a sa me jatrvantare rājan nipatya rudhirāśanaḥ
05,183.008c mayaiva saha rājendra jagāma vasudhātalam
05,183.009a matvā tu nihataṃ rāmas tato māṃ bharatarṣabha
05,183.009c meghavad vyanadac coccair jahṛṣe ca punaḥ punaḥ
05,183.010a tathā tu patite rājan mayi rāmo mudā yutaḥ
05,183.010c udakrośan mahānādaṃ saha tair anuyāyibhiḥ
05,183.011a mama tatrābhavan ye tu kauravāḥ pārśvataḥ sthitāḥ
05,183.011c āgatā ye ca yuddhaṃ taj janās tatra didṛkṣavaḥ
05,183.011e ārtiṃ paramikāṃ jagmus te tadā mayi pātite
05,183.012a tato 'paśyaṃ pātito rājasiṃha; dvijān aṣṭau sūryahutāśanābhān
05,183.012c te māṃ samantāt parivārya tasthuḥ; svabāhubhiḥ parigṛhyājimadhye
05,183.013a rakṣyamāṇaś ca tair viprair nāhaṃ bhūmim upāspṛśam
05,183.013c antarikṣe sthito hy asmi tair viprair bāndhavair iva
05,183.013e svapann ivāntarikṣe ca jalabindubhir ukṣitaḥ
05,183.014a tatas te brāhmaṇā rājann abruvan parigṛhya mām
05,183.014c mā bhair iti samaṃ sarve svasti te 'stv iti cāsakṛt
05,183.015a tatas teṣām ahaṃ vāgbhis tarpitaḥ sahasotthitaḥ
05,183.015c mātaraṃ saritāṃ śreṣṭhām apaśyaṃ ratham āsthitām
05,183.016a hayāś ca me saṃgṛhītās tayā vai; mahānadyā saṃyati kauravendra
05,183.016c pādau jananyāḥ pratipūjya cāhaṃ; tathārṣṭiṣeṇaṃ ratham abhyaroham
05,183.017a rarakṣa sā mama rathaṃ hayāṃś copaskarāṇi ca
05,183.017c tām ahaṃ prāñjalir bhūtvā punar eva vyasarjayam
05,183.018a tato 'haṃ svayam udyamya hayāṃs tān vātaraṃhasaḥ
05,183.018c ayudhyaṃ jāmadagnyena nivṛtte 'hani bhārata
05,183.019a tato 'haṃ bharataśreṣṭha vegavantaṃ mahābalam
05,183.019c amuñcaṃ samare bāṇaṃ rāmāya hṛdayacchidam
05,183.020a tato jagāma vasudhāṃ bāṇavegaprapīḍitaḥ
05,183.020c jānubhyāṃ dhanur utsṛjya rāmo mohavaśaṃ gataḥ
05,183.021a tatas tasmin nipatite rāme bhūrisahasrade
05,183.021c āvavrur jaladā vyoma kṣaranto rudhiraṃ bahu
05,183.022a ulkāś ca śataśaḥ petuḥ sanirghātāḥ sakampanāḥ
05,183.022c arkaṃ ca sahasā dīptaṃ svarbhānur abhisaṃvṛṇot
05,183.023a vavuś ca vātāḥ paruṣāś calitā ca vasuṃdharā
05,183.023c gṛdhrā baḍāś ca kaṅkāś ca paripetur mudā yutāḥ
05,183.024a dīptāyāṃ diśi gomāyur dāruṇaṃ muhur unnadat
05,183.024c anāhatā dundubhayo vinedur bhṛśanisvanāḥ
05,183.025a etad autpātikaṃ ghoram āsīd bharatasattama
05,183.025c visaṃjñakalpe dharaṇīṃ gate rāme mahātmani
05,183.025d*0582_01 tato vai sahasotthāya rāmo mām abhyavartata
05,183.025d*0582_02 punar yuddhāya kauravya vihvalaḥ krodhamūrcchitaḥ
05,183.025d*0582_03 ādadāno mahābāhuḥ kārmukaṃ tālasaṃmitam
05,183.025d*0582_04 śaraṃ cāpy ṛṣayo 'thainaṃ mā rāmety abruvan vacaḥ
05,183.025d*0582_05 maharṣimatam āsthāya krodhāviṣṭo 'pi bhārgavaḥ
05,183.025d*0582_06 samāharad ameyātmā śaraṃ kālāntakopamam
05,183.026a tato ravir mandamarīcimaṇḍalo; jagāmāstaṃ pāṃsupuñjāvagāḍhaḥ
05,183.026c niśā vyagāhat sukhaśītamārutā; tato yuddhaṃ pratyavahārayāvaḥ
05,183.027a evaṃ rājann avahāro babhūva; tataḥ punar vimale 'bhūt sughoram
05,183.027c kālyaṃ kālyaṃ viṃśatiṃ vai dināni; tathaiva cānyāni dināni trīṇi
05,184.001 bhīṣma uvāca
05,184.001a tato 'haṃ niśi rājendra praṇamya śirasā tadā
05,184.001c brāhmaṇānāṃ pitṝṇāṃ ca devatānāṃ ca sarvaśaḥ
05,184.002a naktaṃcarāṇāṃ bhūtānāṃ rajanyāś ca viśāṃ pate
05,184.002c śayanaṃ prāpya rahite manasā samacintayam
05,184.003a jāmadagnyena me yuddham idaṃ paramadāruṇam
05,184.003c ahāni subahūny adya vartate sumahātyayam
05,184.004a na ca rāmaṃ mahāvīryaṃ śaknomi raṇamūrdhani
05,184.004c vijetuṃ samare vipraṃ jāmadagnyaṃ mahābalam
05,184.005a yadi śakyo mayā jetuṃ jāmadagnyaḥ pratāpavān
05,184.005c daivatāni prasannāni darśayantu niśāṃ mama
05,184.006a tato 'haṃ niśi rājendra prasuptaḥ śaravikṣataḥ
05,184.006c dakṣiṇenaiva pārśvena prabhātasamaye iva
05,184.007a tato 'haṃ vipramukhyais tair yair asmi patito rathāt
05,184.007c utthāpito dhṛtaś caiva mā bhair iti ca sāntvitaḥ
05,184.008a ta eva māṃ mahārāja svapnadarśanam etya vai
05,184.008c parivāryābruvan vākyaṃ tan nibodha kurūdvaha
05,184.009a uttiṣṭha mā bhair gāṅgeya bhayaṃ te nāsti kiṃ cana
05,184.009c rakṣāmahe naravyāghra svaśarīraṃ hi no bhavān
05,184.010a na tvāṃ rāmo raṇe jetā jāmadagnyaḥ kathaṃ cana
05,184.010c tvam eva samare rāmaṃ vijetā bharatarṣabha
05,184.011a idam astraṃ sudayitaṃ pratyabhijñāsyate bhavān
05,184.011b*0583_01 upasthāsyati rājendra svayam eva tavānagha
05,184.011b*0583_02 yena śatrūn mahāvīryān praśāsiṣyasi kaurava
05,184.011c viditaṃ hi tavāpy etat pūrvasmin dehadhāraṇe
05,184.012a prājāpatyaṃ viśvakṛtaṃ prasvāpaṃ nāma bhārata
05,184.012c na hīdaṃ veda rāmo 'pi pṛthivyāṃ vā pumān kva cit
05,184.013a tat smarasva mahābāho bhṛśaṃ saṃyojayasva ca
05,184.013c na ca rāmaḥ kṣayaṃ gantā tenāstreṇa narādhipa
05,184.014a enasā ca na yogaṃ tvaṃ prāpsyase jātu mānada
05,184.014c svapsyate jāmadagnyo 'sau tvadbāṇabalapīḍitaḥ
05,184.015a tato jitvā tvam evainaṃ punar utthāpayiṣyasi
05,184.015c astreṇa dayitenājau bhīṣma saṃbodhanena vai
05,184.016a evaṃ kuruṣva kauravya prabhāte ratham āsthitaḥ
05,184.016c prasuptaṃ vā mṛtaṃ vāpi tulyaṃ manyāmahe vayam
05,184.017a na ca rāmeṇa martavyaṃ kadā cid api pārthiva
05,184.017c tataḥ samutpannam idaṃ prasvāpaṃ yujyatām iti
05,184.018a ity uktvāntarhitā rājan sarva eva dvijottamāḥ
05,184.018c aṣṭau sadṛśarūpās te sarve bhāsvaramūrtayaḥ
05,185.001 bhīṣma uvāca
05,185.001a tato rātryāṃ vyatītāyāṃ pratibuddho 'smi bhārata
05,185.001c taṃ ca saṃcintya vai svapnam avāpaṃ harṣam uttamam
05,185.002a tataḥ samabhavad yuddhaṃ mama tasya ca bhārata
05,185.002c tumulaṃ sarvabhūtānāṃ lomaharṣaṇam adbhutam
05,185.003a tato bāṇamayaṃ varṣaṃ vavarṣa mayi bhārgavaḥ
05,185.003c nyavārayam ahaṃ taṃ ca śarajālena bhārata
05,185.004a tataḥ paramasaṃkruddhaḥ punar eva mahātapāḥ
05,185.004c hyastanenaiva kopena śaktiṃ vai prāhiṇon mayi
05,185.005a indrāśanisamasparśāṃ yamadaṇḍopamaprabhām
05,185.005c jvalantīm agnivat saṃkhye lelihānāṃ samantataḥ
05,185.006a tato bharataśārdūla dhiṣṇyam ākāśagaṃ yathā
05,185.006c sā mām abhyahanat tūrṇam aṃsadeśe ca bhārata
05,185.007a athāsṛṅ me 'sravad ghoraṃ girer gairikadhātuvat
05,185.007c rāmeṇa sumahābāho kṣatasya kṣatajekṣaṇa
05,185.008a tato 'haṃ jāmadagnyāya bhṛśaṃ krodhasamanvitaḥ
05,185.008c preṣayaṃ mṛtyusaṃkāśaṃ bāṇaṃ sarpaviṣopamam
05,185.009a sa tenābhihato vīro lalāṭe dvijasattamaḥ
05,185.009c aśobhata mahārāja saśṛṅga iva parvataḥ
05,185.010a sa saṃrabdhaḥ samāvṛtya bāṇaṃ kālāntakopamam
05,185.010c saṃdadhe balavat kṛṣya ghoraṃ śatrunibarhaṇam
05,185.011a sa vakṣasi papātograḥ śaro vyāla iva śvasan
05,185.011c mahīṃ rājaṃs tataś cāham agacchaṃ rudhirāvilaḥ
05,185.012a avāpya tu punaḥ saṃjñāṃ jāmadagnyāya dhīmate
05,185.012c prāhiṇvaṃ vimalāṃ śaktiṃ jvalantīm aśanīm iva
05,185.013a sā tasya dvijamukhyasya nipapāta bhujāntare
05,185.013c vihvalaś cābhavad rājan vepathuś cainam āviśat
05,185.014a tata enaṃ pariṣvajya sakhā vipro mahātapāḥ
05,185.014c akṛtavraṇaḥ śubhair vākyair āśvāsayad anekadhā
05,185.015a samāśvastas tadā rāmaḥ krodhāmarṣasamanvitaḥ
05,185.015c prāduścakre tadā brāhmaṃ paramāstraṃ mahāvrataḥ
05,185.016a tatas tatpratighātārthaṃ brāhmam evāstram uttamam
05,185.016c mayā prayuktaṃ jajvāla yugāntam iva darśayat
05,185.017a tayor brahmāstrayor āsīd antarā vai samāgamaḥ
05,185.017c asaṃprāpyaiva rāmaṃ ca māṃ ca bhāratasattama
05,185.018a tato vyomni prādurabhūt teja eva hi kevalam
05,185.018c bhūtāni caiva sarvāṇi jagmur ārtiṃ viśāṃ pate
05,185.019a ṛṣayaś ca sagandharvā devatāś caiva bhārata
05,185.019c saṃtāpaṃ paramaṃ jagmur astratejobhipīḍitāḥ
05,185.020a tataś cacāla pṛthivī saparvatavanadrumā
05,185.020c saṃtaptāni ca bhūtāni viṣādaṃ jagmur uttamam
05,185.021a prajajvāla nabho rājan dhūmāyante diśo daśa
05,185.021c na sthātum antarikṣe ca śekur ākāśagās tadā
05,185.022a tato hāhākṛte loke sadevāsurarākṣase
05,185.022c idam antaram ity eva yoktukāmo 'smi bhārata
05,185.023a prasvāpam astraṃ dayitaṃ vacanād brahmavādinām
05,185.023c cintitaṃ ca tad astraṃ me manasi pratyabhāt tadā
05,186.001 bhīṣma uvāca
05,186.001a tato halahalāśabdo divi rājan mahān abhūt
05,186.001c prasvāpaṃ bhīṣma mā srākṣīr iti kauravanandana
05,186.002a ayuñjam eva caivāhaṃ tad astraṃ bhṛgunandane
05,186.002c prasvāpaṃ māṃ prayuñjānaṃ nārado vākyam abravīt
05,186.003a ete viyati kauravya divi devagaṇāḥ sthitāḥ
05,186.003c te tvāṃ nivārayanty adya prasvāpaṃ mā prayojaya
05,186.004a rāmas tapasvī brahmaṇyo brāhmaṇaś ca guruś ca te
05,186.004c tasyāvamānaṃ kauravya mā sma kārṣīḥ kathaṃ cana
05,186.005a tato 'paśyaṃ diviṣṭhān vai tān aṣṭau brahmavādinaḥ
05,186.005c te māṃ smayanto rājendra śanakair idam abruvan
05,186.006a yathāha bharataśreṣṭha nāradas tat tathā kuru
05,186.006c etad dhi paramaṃ śreyo lokānāṃ bharatarṣabha
05,186.007a tataś ca pratisaṃhṛtya tad astraṃ svāpanaṃ mṛdhe
05,186.007c brahmāstraṃ dīpayāṃ cakre tasmin yudhi yathāvidhi
05,186.008a tato rāmo ruṣito rājaputra; dṛṣṭvā tad astraṃ vinivartitaṃ vai
05,186.008c jito 'smi bhīṣmeṇa sumandabuddhir; ity eva vākyaṃ sahasā vyamuñcat
05,186.009a tato 'paśyat pitaraṃ jāmadagnyaḥ; pitus tathā pitaraṃ tasya cānyam
05,186.009c ta evainaṃ saṃparivārya tasthur; ūcuś cainaṃ sāntvapūrvaṃ tadānīm
05,186.010a mā smaivaṃ sāhasaṃ vatsa punaḥ kārṣīḥ kathaṃ cana
05,186.010c bhīṣmeṇa saṃyugaṃ gantuṃ kṣatriyeṇa viśeṣataḥ
05,186.011a kṣatriyasya tu dharmo 'yaṃ yad yuddhaṃ bhṛgunandana
05,186.011c svādhyāyo vratacaryā ca brāhmaṇānāṃ paraṃ dhanam
05,186.012a idaṃ nimitte kasmiṃś cid asmābhir upamantritam
05,186.012c śastradhāraṇam atyugraṃ tac ca kāryaṃ kṛtaṃ tvayā
05,186.013a vatsa paryāptam etāvad bhīṣmeṇa saha saṃyuge
05,186.013c vimardas te mahābāho vyapayāhi raṇād itaḥ
05,186.014a paryāptam etad bhadraṃ te tava kārmukadhāraṇam
05,186.014c visarjayaitad durdharṣa tapas tapyasva bhārgava
05,186.015a eṣa bhīṣmaḥ śāṃtanavo devaiḥ sarvair nivāritaḥ
05,186.015c nivartasva raṇād asmād iti caiva pracoditaḥ
05,186.016a rāmeṇa saha mā yotsīr guruṇeti punaḥ punaḥ
05,186.016c na hi rāmo raṇe jetuṃ tvayā nyāyyaḥ kurūdvaha
05,186.016e mānaṃ kuruṣva gāṅgeya brāhmaṇasya raṇājire
05,186.017a vayaṃ tu guravas tubhyaṃ tatas tvāṃ vārayāmahe
05,186.017c bhīṣmo vasūnām anyatamo diṣṭyā jīvasi putraka
05,186.018a gāṅgeyaḥ śaṃtanoḥ putro vasur eṣa mahāyaśāḥ
05,186.018c kathaṃ tvayā raṇe jetuṃ rāma śakyo nivarta vai
05,186.019a arjunaḥ pāṇḍavaśreṣṭhaḥ puraṃdarasuto balī
05,186.019c naraḥ prajāpatir vīraḥ pūrvadevaḥ sanātanaḥ
05,186.020a savyasācīti vikhyātas triṣu lokeṣu vīryavān
05,186.020c bhīṣmamṛtyur yathākālaṃ vihito vai svayaṃbhuvā
05,186.021a evam uktaḥ sa pitṛbhiḥ pitṝn rāmo 'bravīd idam
05,186.021c nāhaṃ yudhi nivarteyam iti me vratam āhitam
05,186.022a na nivartitapūrvaṃ ca kadā cid raṇamūrdhani
05,186.022c nivartyatām āpageyaḥ kāmaṃ yuddhāt pitāmahāḥ
05,186.022e na tv ahaṃ vinivartiṣye yuddhād asmāt kathaṃ cana
05,186.023a tatas te munayo rājann ṛcīkapramukhās tadā
05,186.023c nāradenaiva sahitāḥ samāgamyedam abruvan
05,186.024a nivartasva raṇāt tāta mānayasva dvijottamān
05,186.024c nety avocam ahaṃ tāṃś ca kṣatradharmavyapekṣayā
05,186.025a mama vratam idaṃ loke nāhaṃ yuddhāt kathaṃ cana
05,186.025c vimukho vinivarteyaṃ pṛṣṭhato 'bhyāhataḥ śaraiḥ
05,186.026a nāhaṃ lobhān na kārpaṇyān na bhayān nārthakāraṇāt
05,186.026c tyajeyaṃ śāśvataṃ dharmam iti me niścitā matiḥ
05,186.027a tatas te munayaḥ sarve nāradapramukhā nṛpa
05,186.027c bhāgīrathī ca me mātā raṇamadhyaṃ prapedire
05,186.028a tathaivāttaśaro dhanvī tathaiva dṛḍhaniścayaḥ
05,186.028c sthito 'ham āhave yoddhuṃ tatas te rāmam abruvan
05,186.028e sametya sahitā bhūyaḥ samare bhṛgunandanam
05,186.029a nāvanītaṃ hi hṛdayaṃ viprāṇāṃ śāmya bhārgava
05,186.029c rāma rāma nivartasva yuddhād asmād dvijottama
05,186.029e avadhyo hi tvayā bhīṣmas tvaṃ ca bhīṣmasya bhārgava
05,186.030a evaṃ bruvantas te sarve pratirudhya raṇājiram
05,186.030c nyāsayāṃ cakrire śastraṃ pitaro bhṛgunandanam
05,186.031a tato 'haṃ punar evātha tān aṣṭau brahmavādinaḥ
05,186.031c adrākṣaṃ dīpyamānān vai grahān aṣṭāv ivoditān
05,186.032a te māṃ sapraṇayaṃ vākyam abruvan samare sthitam
05,186.032c praihi rāmaṃ mahābāho guruṃ lokahitaṃ kuru
05,186.033a dṛṣṭvā nivartitaṃ rāmaṃ suhṛdvākyena tena vai
05,186.033c lokānāṃ ca hitaṃ kurvann aham apy ādade vacaḥ
05,186.034a tato 'haṃ rāmam āsādya vavande bhṛśavikṣataḥ
05,186.034c rāmaś cābhyutsmayan premṇā mām uvāca mahātapāḥ
05,186.035a tvatsamo nāsti loke 'smin kṣatriyaḥ pṛthivīcaraḥ
05,186.035c gamyatāṃ bhīṣma yuddhe 'smiṃs toṣito 'haṃ bhṛśaṃ tvayā
05,186.036a mama caiva samakṣaṃ tāṃ kanyām āhūya bhārgavaḥ
05,186.036c uvāca dīnayā vācā madhye teṣāṃ tapasvinām
05,187.001 rāma uvāca
05,187.001a pratyakṣam etal lokānāṃ sarveṣām eva bhāmini
05,187.001c yathā mayā paraṃ śaktyā kṛtaṃ vai pauruṣaṃ mahat
05,187.002a na caiva yudhi śaknomi bhīṣmaṃ śastrabhṛtāṃ varam
05,187.002c viśeṣayitum atyartham uttamāstrāṇi darśayan
05,187.003a eṣā me paramā śaktir etan me paramaṃ balam
05,187.003c yatheṣṭaṃ gamyatāṃ bhadre kim anyad vā karomi te
05,187.004a bhīṣmam eva prapadyasva na te 'nyā vidyate gatiḥ
05,187.004c nirjito hy asmi bhīṣmeṇa mahāstrāṇi pramuñcatā
05,187.005 bhīṣma uvāca
05,187.005a evam uktvā tato rāmo viniḥśvasya mahāmanāḥ
05,187.005c tūṣṇīm āsīt tadā kanyā provāca bhṛgunandanam
05,187.006a bhagavann evam evaitad yathāha bhagavāṃs tathā
05,187.006c ajeyo yudhi bhīṣmo 'yam api devair udāradhīḥ
05,187.007a yathāśakti yathotsāhaṃ mama kāryaṃ kṛtaṃ tvayā
05,187.007c anidhāya raṇe vīryam astrāṇi vividhāni ca
05,187.008a na caiṣa śakyate yuddhe viśeṣayitum antataḥ
05,187.008c na cāham enaṃ yāsyāmi punar bhīṣmaṃ kathaṃ cana
05,187.009a gamiṣyāmi tu tatrāhaṃ yatra bhīṣmaṃ tapodhana
05,187.009c samare pātayiṣyāmi svayam eva bhṛgūdvaha
05,187.010a evam uktvā yayau kanyā roṣavyākulalocanā
05,187.010c tapase dhṛtasaṃkalpā mama cintayatī vadham
05,187.011a tato mahendraṃ saha tair munibhir bhṛgusattamaḥ
05,187.011c yathāgataṃ yayau rāmo mām upāmantrya bhārata
05,187.012a tato 'haṃ ratham āruhya stūyamāno dvijātibhiḥ
05,187.012c praviśya nagaraṃ mātre satyavatyai nyavedayam
05,187.012e yathāvṛttaṃ mahārāja sā ca māṃ pratyanandata
05,187.013a puruṣāṃś cādiśaṃ prājñān kanyāvṛttāntakarmaṇi
05,187.013c divase divase hy asyā gatajalpitaceṣṭitam
05,187.013e pratyāharaṃś ca me yuktāḥ sthitāḥ priyahite mama
05,187.014a yadaiva hi vanaṃ prāyāt kanyā sā tapase dhṛtā
05,187.014c tadaiva vyathito dīno gatacetā ivābhavam
05,187.015a na hi māṃ kṣatriyaḥ kaś cid vīryeṇa vijayed yudhi
05,187.015c ṛte brahmavidas tāta tapasā saṃśitavratāt
05,187.016a api caitan mayā rājan nārade 'pi niveditam
05,187.016c vyāse caiva bhayāt kāryaṃ tau cobhau mām avocatām
05,187.017a na viṣādas tvayā kāryo bhīṣma kāśisutāṃ prati
05,187.017c daivaṃ puruṣakāreṇa ko nivartitum utsahet
05,187.018a sā tu kanyā mahārāja praviśyāśramamaṇḍalam
05,187.018c yamunātīram āśritya tapas tepe 'timānuṣam
05,187.019a nirāhārā kṛśā rūkṣā jaṭilā malapaṅkinī
05,187.019c ṣaṇ māsān vāyubhakṣā ca sthāṇubhūtā tapodhanā
05,187.020a yamunātīram āsādya saṃvatsaram athāparam
05,187.020c udavāsaṃ nirāhārā pārayām āsa bhāminī
05,187.021a śīrṇaparṇena caikena pārayām āsa cāparam
05,187.021c saṃvatsaraṃ tīvrakopā pādāṅguṣṭhāgradhiṣṭhitā
05,187.022a evaṃ dvādaśa varṣāṇi tāpayām āsa rodasī
05,187.022c nivartyamānāpi tu sā jñātibhir naiva śakyate
05,187.023a tato 'gamad vatsabhūmiṃ siddhacāraṇasevitām
05,187.023c āśramaṃ puṇyaśīlānāṃ tāpasānāṃ mahātmanām
05,187.024a tatra puṇyeṣu deśeṣu sāplutāṅgī divāniśam
05,187.024c vyacarat kāśikanyā sā yathākāmavicāriṇī
05,187.025a nandāśrame mahārāja tatolūkāśrame śubhe
05,187.025c cyavanasyāśrame caiva brahmaṇaḥ sthāna eva ca
05,187.026a prayāge devayajane devāraṇyeṣu caiva ha
05,187.026c bhogavatyāṃ tathā rājan kauśikasyāśrame tathā
05,187.027a māṇḍavyasyāśrame rājan dilīpasyāśrame tathā
05,187.027c rāmahrade ca kauravya pailagārgyasya cāśrame
05,187.028a eteṣu tīrtheṣu tadā kāśikanyā viśāṃ pate
05,187.028c āplāvayata gātrāṇi tīvram āsthāya vai tapaḥ
05,187.029a tām abravīt kauraveya mama mātā jalotthitā
05,187.029c kimarthaṃ kliśyase bhadre tathyam etad bravīhi me
05,187.030a sainām athābravīd rājan kṛtāñjalir aninditā
05,187.030c bhīṣmo rāmeṇa samare na jitaś cārulocane
05,187.031a ko 'nyas tam utsahej jetum udyateṣuṃ mahīpatim
05,187.031c sāhaṃ bhīṣmavināśāya tapas tapsye sudāruṇam
05,187.032a carāmi pṛthivīṃ devi yathā hanyām ahaṃ nṛpam
05,187.032c etad vrataphalaṃ dehe parasmin syād yathā hi me
05,187.033a tato 'bravīt sāgaragā jihmaṃ carasi bhāmini
05,187.033c naiṣa kāmo 'navadyāṅgi śakyaḥ prāptuṃ tvayābale
05,187.034a yadi bhīṣmavināśāya kāśye carasi vai vratam
05,187.034c vratasthā ca śarīraṃ tvaṃ yadi nāma vimokṣyasi
05,187.034e nadī bhaviṣyasi śubhe kuṭilā vārṣikodakā
05,187.035a dustīrthā cānabhijñeyā vārṣikī nāṣṭamāsikī
05,187.035c bhīmagrāhavatī ghorā sarvabhūtabhayaṃkarī
05,187.036a evam uktvā tato rājan kāśikanyāṃ nyavartata
05,187.036c mātā mama mahābhāgā smayamāneva bhāminī
05,187.037a kadā cid aṣṭame māsi kadā cid daśame tathā
05,187.037c na prāśnītodakam api punaḥ sā varavarṇinī
05,187.038a sā vatsabhūmiṃ kauravya tīrthalobhāt tatas tataḥ
05,187.038c patitā paridhāvantī punaḥ kāśipateḥ sutā
05,187.039a sā nadī vatsabhūmyāṃ tu prathitāmbeti bhārata
05,187.039c vārṣikī grāhabahulā dustīrthā kuṭilā tathā
05,187.040a sā kanyā tapasā tena bhāgārdhena vyajāyata
05,187.040c nadī ca rājan vatseṣu kanyā caivābhavat tadā
05,188.001 bhīṣma uvāca
05,188.001a tatas te tāpasāḥ sarve tapase dhṛtaniścayām
05,188.001c dṛṣṭvā nyavartayaṃs tāta kiṃ kāryam iti cābruvan
05,188.002a tān uvāca tataḥ kanyā tapovṛddhān ṛṣīṃs tadā
05,188.002c nirākṛtāsmi bhīṣmeṇa bhraṃśitā patidharmataḥ
05,188.003a vadhārthaṃ tasya dīkṣā me na lokārthaṃ tapodhanāḥ
05,188.003c nihatya bhīṣmaṃ gaccheyaṃ śāntim ity eva niścayaḥ
05,188.004a yatkṛte duḥkhavasatim imāṃ prāptāsmi śāśvatīm
05,188.004c patilokād vihīnā ca naiva strī na pumān iha
05,188.005a nāhatvā yudhi gāṅgeyaṃ nivarteyaṃ tapodhanāḥ
05,188.005c eṣa me hṛdi saṃkalpo yadartham idam udyatam
05,188.006a strībhāve parinirviṇṇā puṃstvārthe kṛtaniścayā
05,188.006c bhīṣme praticikīrṣāmi nāsmi vāryeti vai punaḥ
05,188.007a tāṃ devo darśayām āsa śūlapāṇir umāpatiḥ
05,188.007c madhye teṣāṃ maharṣīṇāṃ svena rūpeṇa bhāminīm
05,188.008a chandyamānā vareṇātha sā vavre matparājayam
05,188.008c vadhiṣyasīti tāṃ devaḥ pratyuvāca manasvinīm
05,188.009a tataḥ sā punar evātha kanyā rudram uvāca ha
05,188.009c upapadyet kathaṃ deva striyo mama jayo yudhi
05,188.009e strībhāvena ca me gāḍhaṃ manaḥ śāntam umāpate
05,188.010a pratiśrutaś ca bhūteśa tvayā bhīṣmaparājayaḥ
05,188.010c yathā sa satyo bhavati tathā kuru vṛṣadhvaja
05,188.010e yathā hanyāṃ samāgamya bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ yudhi
05,188.011a tām uvāca mahādevaḥ kanyāṃ kila vṛṣadhvajaḥ
05,188.011c na me vāg anṛtaṃ bhadre prāha satyaṃ bhaviṣyati
05,188.012a vadhiṣyasi raṇe bhīṣmaṃ puruṣatvaṃ ca lapsyase
05,188.012c smariṣyasi ca tat sarvaṃ deham anyaṃ gatā satī
05,188.013a drupadasya kule jātā bhaviṣyasi mahārathaḥ
05,188.013c śīghrāstraś citrayodhī ca bhaviṣyasi susaṃmataḥ
05,188.014a yathoktam eva kalyāṇi sarvam etad bhaviṣyati
05,188.014c bhaviṣyasi pumān paścāt kasmāc cit kālaparyayāt
05,188.015a evam uktvā mahātejāḥ kapardī vṛṣabhadhvajaḥ
05,188.015c paśyatām eva viprāṇāṃ tatraivāntaradhīyata
05,188.016a tataḥ sā paśyatāṃ teṣāṃ maharṣīṇām aninditā
05,188.016c samāhṛtya vanāt tasmāt kāṣṭhāni varavarṇinī
05,188.017a citāṃ kṛtvā sumahatīṃ pradāya ca hutāśanam
05,188.017c pradīpte 'gnau mahārāja roṣadīptena cetasā
05,188.018a uktvā bhīṣmavadhāyeti praviveśa hutāśanam
05,188.018c jyeṣṭhā kāśisutā rājan yamunām abhito nadīm
05,189.001 duryodhana uvāca
05,189.001a kathaṃ śikhaṇḍī gāṅgeya kanyā bhūtvā satī tadā
05,189.001c puruṣo 'bhavad yudhi śreṣṭha tan me brūhi pitāmaha
05,189.002 bhīṣma uvāca
05,189.002a bhāryā tu tasya rājendra drupadasya mahīpateḥ
05,189.002c mahiṣī dayitā hy āsīd aputrā ca viśāṃ pate
05,189.003a etasminn eva kāle tu drupado vai mahīpatiḥ
05,189.003c apatyārthaṃ mahārāja toṣayām āsa śaṃkaram
05,189.004a asmadvadhārthaṃ niścitya tapo ghoraṃ samāsthitaḥ
05,189.004c lebhe kanyāṃ mahādevāt putro me syād iti bruvan
05,189.005a bhagavan putram icchāmi bhīṣmaṃ praticikīrṣayā
05,189.005c ity ukto devadevena strīpumāṃs te bhaviṣyati
05,189.006a nivartasva mahīpāla naitaj jātv anyathā bhavet
05,189.006c sa tu gatvā ca nagaraṃ bhāryām idam uvāca ha
05,189.007a kṛto yatno mayā devi putrārthe tapasā mahān
05,189.007c kanyā bhūtvā pumān bhāvī iti cokto 'smi śaṃbhunā
05,189.008a punaḥ punar yācyamāno diṣṭam ity abravīc chivaḥ
05,189.008c na tad anyad dhi bhavitā bhavitavyaṃ hi tat tathā
05,189.009a tataḥ sā niyatā bhūtvā ṛtukāle manasvinī
05,189.009c patnī drupadarājasya drupadaṃ saṃviveśa ha
05,189.010a lebhe garbhaṃ yathākālaṃ vidhidṛṣṭena hetunā
05,189.010c pārṣatāt sā mahīpāla yathā māṃ nārado 'bravīt
05,189.011a tato dadhāra taṃ garbhaṃ devī rājīvalocanā
05,189.011c tāṃ sa rājā priyāṃ bhāryāṃ drupadaḥ kurunandana
05,189.011e putrasnehān mahābāhuḥ sukhaṃ paryacarat tadā
05,189.011f*0584_01 sarvān abhiprāyakṛtān kāmāṃl lebhe ca kaurava
05,189.012a aputrasya tato rājño drupadasya mahīpateḥ
05,189.012b*0585_01 yathākālaṃ tu sā devī mahiṣī drupadasya ha
05,189.012c kanyāṃ pravararūpāṃ tāṃ prājāyata narādhipa
05,189.013a aputrasya tu rājñaḥ sā drupadasya yaśasvinī
05,189.013c khyāpayām āsa rājendra putro jāto mameti vai
05,189.014a tataḥ sa rājā drupadaḥ pracchannāyā narādhipa
05,189.014c putravat putrakāryāṇi sarvāṇi samakārayat
05,189.015a rakṣaṇaṃ caiva mantrasya mahiṣī drupadasya sā
05,189.015c cakāra sarvayatnena bruvāṇā putra ity uta
05,189.015e na hi tāṃ veda nagare kaś cid anyatra pārṣatāt
05,189.016a śraddadhāno hi tad vākyaṃ devasyādbhutatejasaḥ
05,189.016c chādayām āsa tāṃ kanyāṃ pumān iti ca so 'bravīt
05,189.017a jātakarmāṇi sarvāṇi kārayām āsa pārthivaḥ
05,189.017c puṃvad vidhānayuktāni śikhaṇḍīti ca tāṃ viduḥ
05,189.018a aham ekas tu cāreṇa vacanān nāradasya ca
05,189.018c jñātavān devavākyena ambāyās tapasā tathā
05,190.001 bhīṣma uvāca
05,190.001a cakāra yatnaṃ drupadaḥ sarvasmin svajane mahat
05,190.001c tato lekhyādiṣu tathā śilpeṣu ca paraṃ gatā
05,190.001e iṣvastre caiva rājendra droṇaśiṣyo babhūva ha
05,190.002a tasya mātā mahārāja rājānaṃ varavarṇinī
05,190.002c codayām āsa bhāryārthaṃ kanyāyāḥ putravat tadā
05,190.003a tatas tāṃ pārṣato dṛṣṭvā kanyāṃ saṃprāptayauvanām
05,190.003c striyaṃ matvā tadā cintāṃ prapede saha bhāryayā
05,190.004 drupada uvāca
05,190.004a kanyā mameyaṃ saṃprāptā yauvanaṃ śokavardhinī
05,190.004c mayā pracchāditā ceyaṃ vacanāc chūlapāṇinaḥ
05,190.005a na tan mithyā mahārājñi bhaviṣyati kathaṃ cana
05,190.005c trailokyakartā kasmād dhi tan mṛṣā kartum arhati
05,190.006 bhāryovāca
05,190.006a yadi te rocate rājan vakṣyāmi śṛṇu me vacaḥ
05,190.006c śrutvedānīṃ prapadyethāḥ svakāryaṃ pṛṣatātmaja
05,190.007a kriyatām asya nṛpate vidhivad dārasaṃgrahaḥ
05,190.007c satyaṃ bhavati tad vākyam iti me niścitā matiḥ
05,190.008 bhīṣma uvāca
05,190.008a tatas tau niścayaṃ kṛtvā tasmin kārye 'tha dampatī
05,190.008c varayāṃ cakratuḥ kanyāṃ daśārṇādhipateḥ sutām
05,190.009a tato rājā drupado rājasiṃhaḥ; sarvān rājñaḥ kulataḥ saṃniśāmya
05,190.009c dāśārṇakasya nṛpates tanūjāṃ; śikhaṇḍine varayām āsa dārān
05,190.010a hiraṇyavarmeti nṛpo yo 'sau dāśārṇakaḥ smṛtaḥ
05,190.010c sa ca prādān mahīpālaḥ kanyāṃ tasmai śikhaṇḍine
05,190.011a sa ca rājā daśārṇeṣu mahān āsīn mahīpatiḥ
05,190.011c hiraṇyavarmā durdharṣo mahāseno mahāmanāḥ
05,190.012a kṛte vivāhe tu tadā sā kanyā rājasattama
05,190.012c yauvanaṃ samanuprāptā sā ca kanyā śikhaṇḍinī
05,190.013a kṛtadāraḥ śikhaṇḍī tu kāmpilyaṃ punar āgamat
05,190.013c na ca sā veda tāṃ kanyāṃ kaṃ cit kālaṃ striyaṃ kila
05,190.014a hiraṇyavarmaṇaḥ kanyā jñātvā tāṃ tu śikhaṇḍinīm
05,190.014c dhātrīṇāṃ ca sakhīnāṃ ca vrīḍamānā nyavedayat
05,190.014e kanyāṃ pañcālarājasya sutāṃ tāṃ vai śikhaṇḍinīm
05,190.015a tatas tā rājaśārdūla dhātryo dāśārṇikās tadā
05,190.015c jagmur ārtiṃ parāṃ duḥkhāt preṣayām āsur eva ca
05,190.016a tato daśārṇādhipateḥ preṣyāḥ sarvaṃ nyavedayan
05,190.016c vipralambhaṃ yathāvṛttaṃ sa ca cukrodha pārthivaḥ
05,190.017a śikhaṇḍy api mahārāja puṃvad rājakule tadā
05,190.017c vijahāra mudā yuktaḥ strītvaṃ naivātirocayan
05,190.018a tataḥ katipayāhasya tac chrutvā bharatarṣabha
05,190.018c hiraṇyavarmā rājendra roṣād ārtiṃ jagāma ha
05,190.019a tato dāśārṇako rājā tīvrakopasamanvitaḥ
05,190.019c dūtaṃ prasthāpayām āsa drupadasya niveśane
05,190.020a tato drupadam āsādya dūtaḥ kāñcanavarmaṇaḥ
05,190.020c eka ekāntam utsārya raho vacanam abravīt
05,190.021a daśārṇarājo rājaṃs tvām idaṃ vacanam abravīt
05,190.021c abhiṣaṅgāt prakupito vipralabdhas tvayānagha
05,190.022a avamanyase māṃ nṛpate nūnaṃ durmantritaṃ tava
05,190.022c yan me kanyāṃ svakanyārthe mohād yācitavān asi
05,190.023a tasyādya vipralambhasya phalaṃ prāpnuhi durmate
05,190.023c eṣa tvāṃ sajanāmātyam uddharāmi sthiro bhava
05,190.023d*0586_01 avamatya ca vīryaṃ me kulaṃ cāritram eva ca
05,190.023d*0586_02 vipralambhas tvayāpūrvo manuṣyeṣu pravartitaḥ
05,190.023d*0586_03 kuru sarvāṇi kāryāṇi bhuṅkṣva bhogān anuttamān
05,190.023d*0586_04 abhiyāsyāmi śīghraṃ tvāṃ samuddhartuṃ sabāndhavam
05,191.001 bhīṣma uvāca
05,191.001a evam uktasya dūtena drupadasya tadā nṛpa
05,191.001c corasyeva gṛhītasya na prāvartata bhāratī
05,191.002a sa yatnam akarot tīvraṃ saṃbandhair anusāntvanaiḥ
05,191.002c dūtair madhurasaṃbhāṣair naitad astīti saṃdiśan
05,191.003a sa rājā bhūya evātha kṛtvā tattvata āgamam
05,191.003c kanyeti pāñcālasutāṃ tvaramāṇo 'bhiniryayau
05,191.004a tataḥ saṃpreṣayām āsa mitrāṇām amitaujasām
05,191.004c duhitur vipralambhaṃ taṃ dhātrīṇāṃ vacanāt tadā
05,191.005a tataḥ samudayaṃ kṛtvā balānāṃ rājasattamaḥ
05,191.005c abhiyāne matiṃ cakre drupadaṃ prati bhārata
05,191.006a tataḥ saṃmantrayām āsa mitraiḥ saha mahīpatiḥ
05,191.006c hiraṇyavarmā rājendra pāñcālyaṃ pārthivaṃ prati
05,191.007a tatra vai niścitaṃ teṣām abhūd rājñāṃ mahātmanām
05,191.007c tathyaṃ ced bhavati hy etat kanyā rājañ śikhaṇḍinī
05,191.007e baddhvā pāñcālarājānam ānayiṣyāmahe gṛhān
05,191.008a anyaṃ rājānam ādhāya pāñcāleṣu nareśvaram
05,191.008c ghātayiṣyāma nṛpatiṃ drupadaṃ saśikhaṇḍinam
05,191.009a sa tadā dūtam ājñāya punaḥ kṣattāram īśvaraḥ
05,191.009c prāsthāpayat pārṣatāya hanmīti tvāṃ sthiro bhava
05,191.010a sa prakṛtyā ca vai bhīruḥ kilbiṣī ca narādhipaḥ
05,191.010c bhayaṃ tīvram anuprāpto drupadaḥ pṛthivīpatiḥ
05,191.011a visṛjya dūtaṃ dāśārṇaṃ drupadaḥ śokakarśitaḥ
05,191.011c sametya bhāryāṃ rahite vākyam āha narādhipaḥ
05,191.012a bhayena mahatāviṣṭo hṛdi śokena cāhataḥ
05,191.012c pāñcālarājo dayitāṃ mātaraṃ vai śikhaṇḍinaḥ
05,191.013a abhiyāsyati māṃ kopāt saṃbandhī sumahābalaḥ
05,191.013c hiraṇyavarmā nṛpatiḥ karṣamāṇo varūthinīm
05,191.014a kim idānīṃ kariṣyāmi mūḍhaḥ kanyām imāṃ prati
05,191.014b*0587_01 upayāsyati hi kṣipraṃ sahāmātyair narādhipaḥ
05,191.014c śikhaṇḍī kila putras te kanyeti pariśaṅkitaḥ
05,191.015a iti niścitya tattvena samitraḥ sabalānugaḥ
05,191.015c vañcito 'smīti manvāno māṃ kiloddhartum icchati
05,191.016a kim atra tathyaṃ suśroṇi kiṃ mithyā brūhi śobhane
05,191.016c śrutvā tvattaḥ śubhe vākyaṃ saṃvidhāsyāmy ahaṃ tathā
05,191.017a ahaṃ hi saṃśayaṃ prāpto bālā ceyaṃ śikhaṇḍinī
05,191.017c tvaṃ ca rājñi mahat kṛcchraṃ saṃprāptā varavarṇini
05,191.018a sā tvaṃ sarvavimokṣāya tattvam ākhyāhi pṛcchataḥ
05,191.018c tathā vidadhyāṃ suśroṇi kṛtyasyāsya śucismite
05,191.018e śikhaṇḍini ca mā bhais tvaṃ vidhāsye tatra tattvataḥ
05,191.019a kriyayāhaṃ varārohe vañcitaḥ putradharmataḥ
05,191.019c mayā dāśārṇako rājā vañcitaś ca mahīpatiḥ
05,191.019e tad ācakṣva mahābhāge vidhāsye tatra yad dhitam
05,191.020a jānatāpi narendreṇa khyāpanārthaṃ parasya vai
05,191.020c prakāśaṃ coditā devī pratyuvāca mahīpatim
05,192.001 bhīṣma uvāca
05,192.001a tataḥ śikhaṇḍino mātā yathātattvaṃ narādhipa
05,192.001c ācacakṣe mahābāho bhartre kanyāṃ śikhaṇḍinīm
05,192.002a aputrayā mayā rājan sapatnīnāṃ bhayād idam
05,192.002c kanyā śikhaṇḍinī jātā puruṣo vai niveditaḥ
05,192.003a tvayā caiva naraśreṣṭha tan me prītyānumoditam
05,192.003c putrakarma kṛtaṃ caiva kanyāyāḥ pārthivarṣabha
05,192.003e bhāryā coḍhā tvayā rājan daśārṇādhipateḥ sutā
05,192.004a tvayā ca prāg abhihitaṃ devavākyārthadarśanāt
05,192.004c kanyā bhūtvā pumān bhāvīty evaṃ caitad upekṣitam
05,192.005a etac chrutvā drupado yajñasenaḥ; sarvaṃ tattvaṃ mantravidbhyo nivedya
05,192.005c mantraṃ rājā mantrayām āsa rājan; yad yad yuktaṃ rakṣaṇe vai prajānām
05,192.006a saṃbandhakaṃ caiva samarthya tasmin; dāśārṇake vai nṛpatau narendra
05,192.006c svayaṃ kṛtvā vipralambhaṃ yathāvan; mantraikāgro niścayaṃ vai jagāma
05,192.007a svabhāvaguptaṃ nagaram āpatkāle tu bhārata
05,192.007c gopayām āsa rājendra sarvataḥ samalaṃkṛtam
05,192.008a ārtiṃ ca paramāṃ rājā jagāma saha bhāryayā
05,192.008c daśārṇapatinā sārdhaṃ virodhe bharatarṣabha
05,192.009a kathaṃ saṃbandhinā sārdhaṃ na me syād vigraho mahān
05,192.009c iti saṃcintya manasā daivatāny arcayat tadā
05,192.010a taṃ tu dṛṣṭvā tadā rājan devī devaparaṃ tathā
05,192.010c arcāṃ prayuñjānam atho bhāryā vacanam abravīt
05,192.011a devānāṃ pratipattiś ca satyā sādhumatā sadā
05,192.011c sā tu duḥkhārṇavaṃ prāpya naḥ syād arcayatāṃ bhṛśam
05,192.012a daivatāni ca sarvāṇi pūjyantāṃ bhūridakṣiṇaiḥ
05,192.012c agnayaś cāpi hūyantāṃ dāśārṇapratiṣedhane
05,192.013a ayuddhena nivṛttiṃ ca manasā cintayābhibho
05,192.013c devatānāṃ prasādena sarvam etad bhaviṣyati
05,192.014a mantribhir mantritaṃ sārdhaṃ tvayā yat pṛthulocana
05,192.014c purasyāsyāvināśāya tac ca rājaṃs tathā kuru
05,192.015a daivaṃ hi mānuṣopetaṃ bhṛśaṃ sidhyati pārthiva
05,192.015c parasparavirodhāt tu nānayoḥ siddhir asti vai
05,192.016a tasmād vidhāya nagare vidhānaṃ sacivaiḥ saha
05,192.016c arcayasva yathākāmaṃ daivatāni viśāṃ pate
05,192.017a evaṃ saṃbhāṣamāṇau tau dṛṣṭvā śokaparāyaṇau
05,192.017c śikhaṇḍinī tadā kanyā vrīḍiteva manasvinī
05,192.018a tataḥ sā cintayām āsa matkṛte duḥkhitāv ubhau
05,192.018c imāv iti tataś cakre matiṃ prāṇavināśane
05,192.019a evaṃ sā niścayaṃ kṛtvā bhṛśaṃ śokaparāyaṇā
05,192.019c jagāma bhavanaṃ tyaktvā gahanaṃ nirjanaṃ vanam
05,192.020a yakṣeṇarddhimatā rājan sthūṇākarṇena pālitam
05,192.020c tadbhayād eva ca jano visarjayati tad vanam
05,192.021a tatra sthūṇasya bhavanaṃ sudhāmṛttikalepanam
05,192.021c lājollāpikadhūmāḍhyam uccaprākāratoraṇam
05,192.022a tat praviśya śikhaṇḍī sā drupadasyātmajā nṛpa
05,192.022c anaśnatī bahutithaṃ śarīram upaśoṣayat
05,192.023a darśayām āsa tāṃ yakṣaḥ sthūṇo madhvakṣasaṃyutaḥ
05,192.023c kimartho 'yaṃ tavārambhaḥ kariṣye brūhi māciram
05,192.024a aśakyam iti sā yakṣaṃ punaḥ punar uvāca ha
05,192.024c kariṣyāmīti caināṃ sa pratyuvācātha guhyakaḥ
05,192.025a dhaneśvarasyānucaro varado 'smi nṛpātmaje
05,192.025c adeyam api dāsyāmi brūhi yat te vivakṣitam
05,192.026a tataḥ śikhaṇḍī tat sarvam akhilena nyavedayat
05,192.026c tasmai yakṣapradhānāya sthūṇākarṇāya bhārata
05,192.027a āpanno me pitā yakṣa nacirād vinaśiṣyati
05,192.027c abhiyāsyati saṃkruddho daśārṇādhipatir hi tam
05,192.028a mahābalo mahotsāhaḥ sa hemakavaco nṛpaḥ
05,192.028c tasmād rakṣasva māṃ yakṣa pitaraṃ mātaraṃ ca me
05,192.029a pratijñāto hi bhavatā duḥkhapratinayo mama
05,192.029c bhaveyaṃ puruṣo yakṣa tvatprasādād aninditaḥ
05,192.030a yāvad eva sa rājā vai nopayāti puraṃ mama
05,192.030c tāvad eva mahāyakṣa prasādaṃ kuru guhyaka
05,193.001 bhīṣma uvāca
05,193.001a śikhaṇḍivākyaṃ śrutvātha sa yakṣo bharatarṣabha
05,193.001c provāca manasā cintya daivenopanipīḍitaḥ
05,193.001e bhavitavyaṃ tathā tad dhi mama duḥkhāya kaurava
05,193.002a bhadre kāmaṃ kariṣyāmi samayaṃ tu nibodha me
05,193.002b*0588_01 svaṃ te puṃstvaṃ pradāsyāmi strītvaṃ dhārayitāsmi te
05,193.002c kiṃ cit kālāntaraṃ dāsye puṃliṅgaṃ svam idaṃ tava
05,193.002e āgantavyaṃ tvayā kāle satyam etad bravīmi te
05,193.003a prabhuḥ saṃkalpasiddho 'smi kāmarūpī vihaṃgamaḥ
05,193.003c matprasādāt puraṃ caiva trāhi bandhūṃś ca kevalān
05,193.004a strīliṅgaṃ dhārayiṣyāmi tvadīyaṃ pārthivātmaje
05,193.004c satyaṃ me pratijānīhi kariṣyāmi priyaṃ tava
05,193.005 śikhaṇḍy uvāca
05,193.005a pratidāsyāmi bhagavaṃl liṅgaṃ punar idaṃ tava
05,193.005c kiṃ cit kālāntaraṃ strītvaṃ dhārayasva niśācara
05,193.006a pratiprayāte dāśārṇe pārthive hemavarmaṇi
05,193.006c kanyaivāhaṃ bhaviṣyāmi puruṣas tvaṃ bhaviṣyasi
05,193.007 bhīṣma uvāca
05,193.007a ity uktvā samayaṃ tatra cakrāte tāv ubhau nṛpa
05,193.007c anyonyasyānabhidrohe tau saṃkrāmayatāṃ tataḥ
05,193.008a strīliṅgaṃ dhārayām āsa sthūṇo yakṣo narādhipa
05,193.008c yakṣarūpaṃ ca tad dīptaṃ śikhaṇḍī pratyapadyata
05,193.009a tataḥ śikhaṇḍī pāñcālyaḥ puṃstvam āsādya pārthiva
05,193.009c viveśa nagaraṃ hṛṣṭaḥ pitaraṃ ca samāsadat
05,193.009e yathāvṛttaṃ tu tat sarvam ācakhyau drupadasya ca
05,193.009f*0589_01 mātuś ca rahite rājan prasādaṃ yakṣajaṃ tathā
05,193.010a drupadas tasya tac chrutvā harṣam āhārayat param
05,193.010c sabhāryas tac ca sasmāra maheśvaravacas tadā
05,193.011a tataḥ saṃpreṣayām āsa daśārṇādhipater nṛpa
05,193.011c puruṣo 'yaṃ mama sutaḥ śraddhattāṃ me bhavān iti
05,193.012a atha dāśārṇako rājā sahasābhyāgamat tadā
05,193.012c pāñcālarājaṃ drupadaṃ duḥkhāmarṣasamanvitaḥ
05,193.013a tataḥ kāmpilyam āsādya daśārṇādhipatis tadā
05,193.013c preṣayām āsa satkṛtya dūtaṃ brahmavidāṃ varam
05,193.014a brūhi madvacanād dūta pāñcālyaṃ taṃ nṛpādhamam
05,193.014c yad vai kanyāṃ svakanyārthe vṛtavān asi durmate
05,193.014e phalaṃ tasyāvalepasya drakṣyasy adya na saṃśayaḥ
05,193.015a evam uktas tu tenāsau brāhmaṇo rājasattama
05,193.015c dūtaḥ prayāto nagaraṃ dāśārṇanṛpacoditaḥ
05,193.016a tata āsādayām āsa purodhā drupadaṃ pure
05,193.016c tasmai pāñcālako rājā gām arghyaṃ ca susatkṛtam
05,193.016e prāpayām āsa rājendra saha tena śikhaṇḍinā
05,193.017a tāṃ pūjāṃ nābhyanandat sa vākyaṃ cedam uvāca ha
05,193.017c yad uktaṃ tena vīreṇa rājñā kāñcanavarmaṇā
05,193.018a yat te 'ham adhamācāra duhitrarthe 'smi vañcitaḥ
05,193.018c tasya pāpasya karaṇāt phalaṃ prāpnuhi durmate
05,193.019a dehi yuddhaṃ narapate mamādya raṇamūrdhani
05,193.019c uddhariṣyāmi te sadyaḥ sāmātyasutabāndhavam
05,193.020a tad upālambhasaṃyuktaṃ śrāvitaḥ kila pārthivaḥ
05,193.020c daśārṇapatidūtena mantrimadhye purodhasā
05,193.021a abravīd bharataśreṣṭha drupadaḥ praṇayānataḥ
05,193.021c yad āha māṃ bhavān brahman saṃbandhivacanād vacaḥ
05,193.021e tasyottaraṃ prativaco dūta eva vadiṣyati
05,193.022a tataḥ saṃpreṣayām āsa drupado 'pi mahātmane
05,193.022c hiraṇyavarmaṇe dūtaṃ brāhmaṇaṃ vedapāragam
05,193.023a samāgamya tu rājñā sa daśārṇapatinā tadā
05,193.023c tad vākyam ādade rājan yad uktaṃ drupadena ha
05,193.024a āgamaḥ kriyatāṃ vyaktaṃ kumāro vai suto mama
05,193.024c mithyaitad uktaṃ kenāpi tan na śraddheyam ity uta
05,193.025a tataḥ sa rājā drupadasya śrutvā; vimarśayukto yuvatīr variṣṭhāḥ
05,193.025c saṃpreṣayām āsa sucārurūpāḥ; śikhaṇḍinaṃ strī pumān veti vettum
05,193.026a tāḥ preṣitās tattvabhāvaṃ viditvā; prītyā rājñe tac chaśaṃsur hi sarvam
05,193.026c śikhaṇḍinaṃ puruṣaṃ kauravendra; daśārṇarājāya mahānubhāvam
05,193.027a tataḥ kṛtvā tu rājā sa āgamaṃ prītimān atha
05,193.027c saṃbandhinā samāgamya hṛṣṭo vāsam uvāsa ha
05,193.028a śikhaṇḍine ca muditaḥ prādād vittaṃ janeśvaraḥ
05,193.028c hastino 'śvāṃś ca gāś caiva dāsyo bahuśatās tathā
05,193.028e pūjitaś ca pratiyayau nivartya tanayāṃ kila
05,193.029a vinītakilbiṣe prīte hemavarmaṇi pārthive
05,193.029c pratiyāte tu dāśārṇe hṛṣṭarūpā śikhaṇḍinī
05,193.030a kasya cit tv atha kālasya kubero naravāhanaḥ
05,193.030c lokānuyātrāṃ kurvāṇaḥ sthūṇasyāgān niveśanam
05,193.031a sa tadgṛhasyopari vartamāna; ālokayām āsa dhanādhigoptā
05,193.031c sthūṇasya yakṣasya niśāmya veśma; svalaṃkṛtaṃ mālyaguṇair vicitram
05,193.032a lājaiś ca gandhaiś ca tathā vitānair; abhyarcitaṃ dhūpanadhūpitaṃ ca
05,193.032c dhvajaiḥ patākābhir alaṃkṛtaṃ ca; bhakṣyānnapeyāmiṣadattahomam
05,193.033a tat sthānaṃ tasya dṛṣṭvā tu sarvataḥ samalaṃkṛtam
05,193.033b*0590_01 maṇiratnasuvarṇānāṃ mālābhiḥ paripūritam
05,193.033b*0590_02 nānākusumagandhāḍhyaṃ siktasaṃmṛṣṭaśobhitam
05,193.033c athābravīd yakṣapatis tān yakṣān anugāṃs tadā
05,193.034a svalaṃkṛtam idaṃ veśma sthūṇasyāmitavikramāḥ
05,193.034c nopasarpati māṃ cāpi kasmād adya sumandadhīḥ
05,193.035a yasmāj jānan sumandātmā mām asau nopasarpati
05,193.035c tasmāt tasmai mahādaṇḍo dhāryaḥ syād iti me matiḥ
05,193.036 yakṣā ūcuḥ
05,193.036a drupadasya sutā rājan rājño jātā śikhaṇḍinī
05,193.036c tasyai nimitte kasmiṃś cit prādāt puruṣalakṣaṇam
05,193.037a agrahīl lakṣaṇaṃ strīṇāṃ strībhūtas tiṣṭhate gṛhe
05,193.037c nopasarpati tenāsau savrīḍaḥ strīsvarūpavān
05,193.038a etasmāt kāraṇād rājan sthūṇo na tvādya paśyati
05,193.038c śrutvā kuru yathānyāyaṃ vimānam iha tiṣṭhatām
05,193.039 bhīṣma uvāca
05,193.039a ānīyatāṃ sthūṇa iti tato yakṣādhipo 'bravīt
05,193.039c kartāsmi nigrahaṃ tasyety uvāca sa punaḥ punaḥ
05,193.040a so 'bhyagacchata yakṣendram āhūtaḥ pṛthivīpate
05,193.040c strīsvarūpo mahārāja tasthau vrīḍāsamanvitaḥ
05,193.041a taṃ śaśāpa susaṃkruddho dhanadaḥ kurunandana
05,193.041c evam eva bhavatv asya strītvaṃ pāpasya guhyakāḥ
05,193.042a tato 'bravīd yakṣapatir mahātmā; yasmād adās tv avamanyeha yakṣān
05,193.042c śikhaṇḍine lakṣaṇaṃ pāpabuddhe; strīlakṣaṇaṃ cāgrahīḥ pāpakarman
05,193.043a apravṛttaṃ sudurbuddhe yasmād etat kṛtaṃ tvayā
05,193.043c tasmād adya prabhṛty eva tvaṃ strī sa puruṣas tathā
05,193.044a tataḥ prasādayām āsur yakṣā vaiśravaṇaṃ kila
05,193.044c sthūṇasyārthe kuruṣvāntaṃ śāpasyeti punaḥ punaḥ
05,193.045a tato mahātmā yakṣendraḥ pratyuvācānugāminaḥ
05,193.045c sarvān yakṣagaṇāṃs tāta śāpasyāntacikīrṣayā
05,193.046a hate śikhaṇḍini raṇe svarūpaṃ pratipatsyate
05,193.046c sthūṇo yakṣo nirudvego bhavatv iti mahāmanāḥ
05,193.047a ity uktvā bhagavān devo yakṣarākṣasapūjitaḥ
05,193.047c prayayau saha taiḥ sarvair nimeṣāntaracāribhiḥ
05,193.048a sthūṇas tu śāpaṃ saṃprāpya tatraiva nyavasat tadā
05,193.048c samaye cāgamat taṃ vai śikhaṇḍī sa kṣapācaram
05,193.049a so 'bhigamyābravīd vākyaṃ prāpto 'smi bhagavann iti
05,193.049c tam abravīt tataḥ sthūṇaḥ prīto 'smīti punaḥ punaḥ
05,193.050a ārjavenāgataṃ dṛṣṭvā rājaputraṃ śikhaṇḍinam
05,193.050c sarvam eva yathāvṛttam ācacakṣe śikhaṇḍine
05,193.051 yakṣa uvāca
05,193.051a śapto vaiśravaṇenāsmi tvatkṛte pārthivātmaja
05,193.051c gacchedānīṃ yathākāmaṃ cara lokān yathāsukham
05,193.052a diṣṭam etat purā manye na śakyam ativartitum
05,193.052c gamanaṃ tava ceto hi paulastyasya ca darśanam
05,193.053 bhīṣma uvāca
05,193.053a evam uktaḥ śikhaṇḍī tu sthūṇayakṣeṇa bhārata
05,193.053c pratyājagāma nagaraṃ harṣeṇa mahatānvitaḥ
05,193.054a pūjayām āsa vividhair gandhamālyair mahādhanaiḥ
05,193.054c dvijātīn devatāś cāpi caityān atha catuṣpathān
05,193.055a drupadaḥ saha putreṇa siddhārthena śikhaṇḍinā
05,193.055c mudaṃ ca paramāṃ lebhe pāñcālyaḥ saha bāndhavaiḥ
05,193.056a śiṣyārthaṃ pradadau cāpi droṇāya kurupuṃgava
05,193.056c śikhaṇḍinaṃ mahārāja putraṃ strīpūrviṇaṃ tathā
05,193.057a pratipede catuṣpādaṃ dhanurvedaṃ nṛpātmajaḥ
05,193.057c śikhaṇḍī saha yuṣmābhir dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
05,193.058a mama tv etac carās tāta yathāvat pratyavedayan
05,193.058c jaḍāndhabadhirākārā ye yuktā drupade mayā
05,193.059a evam eṣa mahārāja strīpumān drupadātmajaḥ
05,193.059c saṃbhūtaḥ kauravaśreṣṭha śikhaṇḍī rathasattamaḥ
05,193.060a jyeṣṭhā kāśipateḥ kanyā ambā nāmeti viśrutā
05,193.060c drupadasya kule jātā śikhaṇḍī bharatarṣabha
05,193.061a nāham enaṃ dhanuṣpāṇiṃ yuyutsuṃ samupasthitam
05,193.061c muhūrtam api paśyeyaṃ prahareyaṃ na cāpy uta
05,193.062a vratam etan mama sadā pṛthivyām api viśrutam
05,193.062c striyāṃ strīpūrvake cāpi strīnāmni strīsvarūpiṇi
05,193.063a na muñceyam ahaṃ bāṇān iti kauravanandana
05,193.063c na hanyām aham etena kāraṇena śikhaṇḍinam
05,193.064a etat tattvam ahaṃ veda janma tāta śikhaṇḍinaḥ
05,193.064c tato nainaṃ haniṣyāmi samareṣv ātatāyinam
05,193.065a yadi bhīṣmaḥ striyaṃ hanyād dhanyād ātmānam apy uta
05,193.065c nainaṃ tasmād dhaniṣyāmi dṛṣṭvāpi samare sthitam
05,193.066 saṃjaya uvāca
05,193.066a etac chrutvā tu kauravyo rājā duryodhanas tadā
05,193.066c muhūrtam iva sa dhyātvā bhīṣme yuktam amanyata
05,194.001 saṃjaya uvāca
05,194.001a prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ punar eva sutas tava
05,194.001c madhye sarvasya sainyasya pitāmaham apṛcchata
05,194.002a pāṇḍaveyasya gāṅgeya yad etat sainyam uttamam
05,194.002c prabhūtanaranāgāśvaṃ mahārathasamākulam
05,194.003a bhīmārjunaprabhṛtibhir maheṣvāsair mahābalaiḥ
05,194.003c lokapālopamair guptaṃ dhṛṣṭadyumnapurogamaiḥ
05,194.004a apradhṛṣyam anāvāryam udvṛttam iva sāgaram
05,194.004c senāsāgaram akṣobhyam api devair mahāhave
05,194.005a kena kālena gāṅgeya kṣapayethā mahādyute
05,194.005c ācāryo vā maheṣvāsaḥ kṛpo vā sumahābalaḥ
05,194.006a karṇo vā samaraślāghī drauṇir vā dvijasattamaḥ
05,194.006c divyāstraviduṣaḥ sarve bhavanto hi bale mama
05,194.007a etad icchāmy ahaṃ jñātuṃ paraṃ kautūhalaṃ hi me
05,194.007c hṛdi nityaṃ mahābāho vaktum arhasi tan mama
05,194.008 bhīṣma uvāca
05,194.008a anurūpaṃ kuruśreṣṭha tvayy etat pṛthivīpate
05,194.008c balābalam amitrāṇāṃ sveṣāṃ ca yadi pṛcchasi
05,194.009a śṛṇu rājan mama raṇe yā śaktiḥ paramā bhavet
05,194.009c astravīryaṃ raṇe yac ca bhujayoś ca mahābhuja
05,194.010a ārjavenaiva yuddhena yoddhavya itaro janaḥ
05,194.010c māyāyuddhena māyāvī ity etad dharmaniścayaḥ
05,194.011a hanyām ahaṃ mahābāho pāṇḍavānām anīkinīm
05,194.011c divase divase kṛtvā bhāgaṃ prāgāhnikaṃ mama
05,194.012a yodhānāṃ daśasāhasraṃ kṛtvā bhāgaṃ mahādyute
05,194.012c sahasraṃ rathinām ekam eṣa bhāgo mato mama
05,194.013a anenāhaṃ vidhānena saṃnaddhaḥ satatotthitaḥ
05,194.013c kṣapayeyaṃ mahat sainyaṃ kālenānena bhārata
05,194.014a yadi tv astrāṇi muñceyaṃ mahānti samare sthitaḥ
05,194.014c śatasāhasraghātīni hanyāṃ māsena bhārata
05,194.015 saṃjaya uvāca
05,194.015a śrutvā bhīṣmasya tad vākyaṃ rājā duryodhanas tadā
05,194.015c paryapṛcchata rājendra droṇam aṅgirasāṃ varam
05,194.016a ācārya kena kālena pāṇḍuputrasya sainikān
05,194.016c nihanyā iti taṃ droṇaḥ pratyuvāca hasann iva
05,194.017a sthaviro 'smi kuruśreṣṭha mandaprāṇaviceṣṭitaḥ
05,194.017c astrāgninā nirdaheyaṃ pāṇḍavānām anīkinīm
05,194.018a yathā bhīṣmaḥ śāṃtanavo māseneti matir mama
05,194.018c eṣā me paramā śaktir etan me paramaṃ balam
05,194.019a dvābhyām eva tu māsābhyāṃ kṛpaḥ śāradvato 'bravīt
05,194.019c drauṇis tu daśarātreṇa pratijajñe balakṣayam
05,194.019e karṇas tu pañcarātreṇa pratijajñe mahāstravit
05,194.020a tac chrutvā sūtaputrasya vākyaṃ sāgaragāsutaḥ
05,194.020c jahāsa sasvanaṃ hāsaṃ vākyaṃ cedam uvāca ha
05,194.021a na hi tāvad raṇe pārthaṃ bāṇakhaḍgadhanurdharam
05,194.021c vāsudevasamāyuktaṃ rathenodyantam acyutam
05,194.022a samāgacchasi rādheya tenaivam abhimanyase
05,194.022c śakyam evaṃ ca bhūyaś ca tvayā vaktuṃ yatheṣṭataḥ
05,195.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,195.001a etac chrutvā tu kaunteyaḥ sarvān bhrātṝn upahvare
05,195.001c āhūya bharataśreṣṭha idaṃ vacanam abravīt
05,195.002a dhārtarāṣṭrasya sainyeṣu ye cārapuruṣā mama
05,195.002c te pravṛttiṃ prayacchanti mamemāṃ vyuṣitāṃ niśām
05,195.003a duryodhanaḥ kilāpṛcchad āpageyaṃ mahāvratam
05,195.003c kena kālena pāṇḍūnāṃ hanyāḥ sainyam iti prabho
05,195.004a māseneti ca tenokto dhārtarāṣṭraḥ sudurmatiḥ
05,195.004c tāvatā cāpi kālena droṇo 'pi pratyajānata
05,195.005a gautamo dviguṇaṃ kālam uktavān iti naḥ śrutam
05,195.005c drauṇis tu daśarātreṇa pratijajñe mahāstravit
05,195.006a tathā divyāstravit karṇaḥ saṃpṛṣṭaḥ kurusaṃsadi
05,195.006c pañcabhir divasair hantuṃ sa sainyaṃ pratijajñivān
05,195.007a tasmād aham apīcchāmi śrotum arjuna te vacaḥ
05,195.007c kālena kiyatā śatrūn kṣapayer iti saṃyuge
05,195.008a evam ukto guḍākeśaḥ pārthivena dhanaṃjayaḥ
05,195.008c vāsudevam avekṣyedaṃ vacanaṃ pratyabhāṣata
05,195.009a sarva ete mahātmānaḥ kṛtāstrāś citrayodhinaḥ
05,195.009c asaṃśayaṃ mahārāja hanyur eva balaṃ tava
05,195.010a apaitu te manastāpo yathāsatyaṃ bravīmy aham
05,195.010c hanyām ekarathenāhaṃ vāsudevasahāyavān
05,195.011a sāmarān api lokāṃs trīn sahasthāvarajaṅgamān
05,195.011c bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca nimeṣād iti me matiḥ
05,195.011d*0591_01 yāvad icched dharir ayaṃ tāvad asti na cānyathā
05,195.012a yat tad ghoraṃ paśupatiḥ prādād astraṃ mahan mama
05,195.012c kairāte dvandvayuddhe vai tad idaṃ mayi vartate
05,195.013a yad yugānte paśupatiḥ sarvabhūtāni saṃharan
05,195.013c prayuṅkte puruṣavyāghra tad idaṃ mayi vartate
05,195.014a tan na jānāti gāṅgeyo na droṇo na ca gautamaḥ
05,195.014c na ca droṇasuto rājan kuta eva tu sūtajaḥ
05,195.015a na tu yuktaṃ raṇe hantuṃ divyair astraiḥ pṛthagjanam
05,195.015c ārjavenaiva yuddhena vijeṣyāmo vayaṃ parān
05,195.016a tatheme puruṣavyāghrāḥ sahāyās tava pārthiva
05,195.016c sarve divyāstraviduṣaḥ sarve yuddhābhinandinaḥ
05,195.016d*0592_01 vīravratadharāḥ sarve sarve sucaritavratāḥ
05,195.017a vedāntāvabhṛthasnātāḥ sarva ete 'parājitāḥ
05,195.017c nihanyuḥ samare senāṃ devānām api pāṇḍava
05,195.018a śikhaṇḍī yuyudhānaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
05,195.018c bhīmaseno yamau cobhau yudhāmanyūttamaujasau
05,195.019a virāṭadrupadau cobhau bhīṣmadroṇasamau yudhi
05,195.019b*0593_01 śaṅkhaś caiva mahābāhur haiḍimbaś ca mahābalaḥ
05,195.019b*0593_02 putro 'syāñjanaparvā tu mahābalaparākramaḥ
05,195.019b*0593_03 śaineyaś ca mahābāhuḥ sahāyo raṇakovidaḥ
05,195.019b*0593_04 abhimanyuś ca balavān draupadyāḥ pañca cātmajāḥ
05,195.019c svayaṃ cāpi samartho 'si trailokyotsādane api
05,195.020a krodhād yaṃ puruṣaṃ paśyes tvaṃ vāsavasamadyute
05,195.020c kṣipraṃ na sa bhaved vyaktam iti tvāṃ vedmi kaurava
05,196.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,196.001a tataḥ prabhāte vimale dhārtarāṣṭreṇa coditāḥ
05,196.001c duryodhanena rājānaḥ prayayuḥ pāṇḍavān prati
05,196.002a āplāvya śucayaḥ sarve sragviṇaḥ śuklavāsasaḥ
05,196.002c gṛhītaśastrā dhvajinaḥ svasti vācya hutāgnayaḥ
05,196.003a sarve vedavidaḥ śūrāḥ sarve sucaritavratāḥ
05,196.003c sarve karmakṛtaś caiva sarve cāhavalakṣaṇāḥ
05,196.004a āhaveṣu parāṃl lokāñ jigīṣanto mahābalāḥ
05,196.004c ekāgramanasaḥ sarve śraddadhānāḥ parasya ca
05,196.005a vindānuvindāv āvantyau kekayā bāhlikaiḥ saha
05,196.005c prayayuḥ sarva evaite bhāradvājapurogamāḥ
05,196.006a aśvatthāmā śāṃtanavaḥ saindhavo 'tha jayadrathaḥ
05,196.006c dākṣiṇātyāḥ pratīcyāś ca pārvatīyāś ca ye rathāḥ
05,196.007a gāndhārarājaḥ śakuniḥ prācyodīcyāś ca sarvaśaḥ
05,196.007c śakāḥ kirātā yavanāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ
05,196.008a svaiḥ svair anīkaiḥ sahitāḥ parivārya mahāratham
05,196.008c ete mahārathāḥ sarve dvitīye niryayur bale
05,196.009a kṛtavarmā sahānīkas trigartāś ca mahābalāḥ
05,196.009c duryodhanaś ca nṛpatir bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
05,196.010a śalo bhūriśravāḥ śalyaḥ kausalyo 'tha bṛhadbalaḥ
05,196.010c ete paścād avartanta dhārtarāṣṭrapurogamāḥ
05,196.011a te samena pathā yātvā yotsyamānā mahārathāḥ
05,196.011c kurukṣetrasya paścārdhe vyavatiṣṭhanta daṃśitāḥ
05,196.012a duryodhanas tu śibiraṃ kārayām āsa bhārata
05,196.012c yathaiva hāstinapuraṃ dvitīyaṃ samalaṃkṛtam
05,196.013a na viśeṣaṃ vijānanti purasya śibirasya vā
05,196.013c kuśalā api rājendra narā nagaravāsinaḥ
05,196.014a tādṛśāny eva durgāṇi rājñām api mahīpatiḥ
05,196.014c kārayām āsa kauravyaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
05,196.015a pañcayojanam utsṛjya maṇḍalaṃ tad raṇājiram
05,196.015c senāniveśās te rājann āviśañ śatasaṃghaśaḥ
05,196.016a tatra te pṛthivīpālā yathotsāhaṃ yathābalam
05,196.016c viviśuḥ śibirāṇy āśu dravyavanti sahasraśaḥ
05,196.017a teṣāṃ duryodhano rājā sasainyānāṃ mahātmanām
05,196.017c vyādideśa sabāhyānāṃ bhakṣyabhojyam anuttamam
05,196.018a sagajāśvamanuṣyāṇāṃ ye ca śilpopajīvinaḥ
05,196.018c ye cānye 'nugatās tatra sūtamāgadhabandinaḥ
05,196.019a vaṇijo gaṇikā vārā ye caiva prekṣakā janāḥ
05,196.019c sarvāṃs tān kauravo rājā vidhivat pratyavaikṣata
05,197.001 vaiśaṃpāyana uvāca
05,197.001*0594_01 saṃjayenaivam uktas tu dhṛtarāṣṭraḥ sudurmanāḥ
05,197.001*0594_02 vipulaṃ cintayaṃs tathau gāndhāryā vidureṇa ca
05,197.001a tathaiva rājā kaunteyo dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
05,197.001c dhṛṣṭadyumnamukhān vīrāṃś codayām āsa bhārata
05,197.002a cedikāśikarūṣāṇāṃ netāraṃ dṛḍhavikramam
05,197.002c senāpatim amitraghnaṃ dhṛṣṭaketum athādiśat
05,197.003a virāṭaṃ drupadaṃ caiva yuyudhānaṃ śikhaṇḍinam
05,197.003c pāñcālyau ca maheṣvāsau yudhāmanyūttamaujasau
05,197.004a te śūrāś citravarmāṇas taptakuṇḍaladhāriṇaḥ
05,197.004c ājyāvasiktā jvalitā dhiṣṇyeṣv iva hutāśanāḥ
05,197.004e aśobhanta maheṣvāsā grahāḥ prajvalitā iva
05,197.005a so 'tha sainyaṃ yathāyogaṃ pūjayitvā nararṣabhaḥ
05,197.005c dideśa tāny anīkāni prayāṇāya mahīpatiḥ
05,197.006a abhimanyuṃ bṛhantaṃ ca draupadeyāṃś ca sarvaśaḥ
05,197.006c dhṛṣṭadyumnamukhān etān prāhiṇot pāṇḍunandanaḥ
05,197.007a bhīmaṃ ca yuyudhānaṃ ca pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam
05,197.007c dvitīyaṃ preṣayām āsa balaskandhaṃ yudhiṣṭhiraḥ
05,197.008a bhāṇḍaṃ samāropayatāṃ caratāṃ saṃpradhāvatām
05,197.008c hṛṣṭānāṃ tatra yodhānāṃ śabdo divam ivāspṛśat
05,197.009a svayam eva tataḥ paścād virāṭadrupadānvitaḥ
05,197.009c tathānyaiḥ pṛthivīpālaiḥ saha prāyān mahīpatiḥ
05,197.010a bhīmadhanvāyanī senā dhṛṣṭadyumnapuraskṛtā
05,197.010c gaṅgeva pūrṇā stimitā syandamānā vyadṛśyata
05,197.011a tataḥ punar anīkāni vyayojayata buddhimān
05,197.011c mohayan dhṛtarāṣṭrasya putrāṇāṃ buddhinisravam
05,197.012a draupadeyān maheṣvāsān abhimanyuṃ ca pāṇḍavaḥ
05,197.012c nakulaṃ sahadevaṃ ca sarvāṃś caiva prabhadrakān
05,197.013a daśa cāśvasahasrāṇi dvisāhasraṃ ca dantinaḥ
05,197.013c ayutaṃ ca padātīnāṃ rathāḥ pañcaśatās tathā
05,197.014a bhīmasenaṃ ca durdharṣaṃ prathamaṃ prādiśad balam
05,197.014c madhyame tu virāṭaṃ ca jayatsenaṃ ca māgadham
05,197.015a mahārathau ca pāñcālyau yudhāmanyūttamaujasau
05,197.015c vīryavantau mahātmānau gadākārmukadhāriṇau
05,197.015e anvayātāṃ tato madhye vāsudevadhanaṃjayau
05,197.015f*0595_01 tau dṛṣṭvā pṛthivīpālān naṣṭam ity eva menire
05,197.015f*0595_02 antarikṣagatāḥ sarve devāḥ sendrapurogamāḥ
05,197.016a babhūvur atisaṃrabdhāḥ kṛtapraharaṇā narāḥ
05,197.016c teṣāṃ viṃśatisāhasrā dhvajāḥ śūrair adhiṣṭhitāḥ
05,197.017a pañca nāgasahasrāṇi rathavaṃśāś ca sarvaśaḥ
05,197.017c padātayaś ca ye śūrāḥ kārmukāsigadādharāḥ
05,197.017e sahasraśo 'nvayuḥ paścād agrataś ca sahasraśaḥ
05,197.018a yudhiṣṭhiro yatra sainye svayam eva balārṇave
05,197.018c tatra te pṛthivīpālā bhūyiṣṭhaṃ paryavasthitāḥ
05,197.019a tatra nāgasahasrāṇi hayānām ayutāni ca
05,197.019c tathā rathasahasrāṇi padātīnāṃ ca bhārata
05,197.019d@014_0001 cekitānaḥ svasainyena mahatā pārthivarṣabha
05,197.019d@014_0002 dhṛṣṭaketuś ca cedīnāṃ praṇetā pārthivo yayau
05,197.019d@014_0003 sātyakiś ca maheṣvāso vṛṣṇīnāṃ pravaro rathaḥ
05,197.019d@014_0004 vṛtaḥ śatasahasreṇa rathānāṃ praṇudan balī
05,197.019d@014_0005 kṣatradevabrahmadevau rathasthau puruṣarṣabhau
05,197.019d@014_0006 jaghanaṃ pālayantau ca pṛṣṭhato 'nuprajagmatuḥ
05,197.019d@014_0007 śakaṭāpaṇaveśāś ca yānaṃ yugyaṃ ca sarvaśaḥ
05,197.019d@014_0008 tatra nāgasahasrāṇi hayānām ayutāni ca
05,197.019d@014_0009 phalgu sarvaṃ kalatraṃ ca yat kiṃ cit kṛśadurbalam
05,197.019d@014_0010 kośasaṃcayavāhāṃś ca koṣṭhāgāraṃ tathaiva ca
05,197.019d@014_0011 gajānīkena saṃgṛhya śanaiḥ prāyād yudhiṣṭhiraḥ
05,197.019d@014_0012 tam anvayāt satyadhṛtiḥ saucittir yuddhadurmadaḥ
05,197.019d@014_0013 śreṇimān vasudānaś ca putraḥ kāśyasya vā vibhuḥ
05,197.019d@014_0014 rathā viṃśatisāhasrā ye teṣām anuyāyinaḥ
05,197.019d@014_0015 hayānāṃ caiva koṭyaś ca mahatāṃ kiṅkiṇīkinām
05,197.019d@014_0016 gajā viṃśatisāhasrā īṣādantāḥ prahāriṇaḥ
05,197.019d@014_0017 kulīnā bhinnakaraṭā meghā iva visarpiṇaḥ
05,197.019d@014_0018 ṣaṣṭir nāgasahasrāṇi daśānyāni ca bhārata
05,197.019d@014_0019 yudhiṣṭhirasya yāny āsan yudhi senā mahātmanaḥ
05,197.019d@014_0020 kṣaranta iva jīmūtāḥ prabhinnakaraṭāmukhāḥ
05,197.019d@014_0021 rājānam anvayuḥ paścāc calanta iva parvatāḥ
05,197.019d@014_0022 evaṃ tasya balaṃ bhīmaṃ kuntīputrasya dhīmataḥ
05,197.019e yad āśrityābhiyuyudhe dhārtarāṣṭraṃ suyodhanam
05,197.020a tato 'nye śataśaḥ paścāt sahasrāyutaśo narāḥ
05,197.020c nadantaḥ prayayus teṣām anīkāni sahasraśaḥ
05,197.021a tatra bherīsahasrāṇi śaṅkhānām ayutāni ca
05,197.021c vādayanti sma saṃhṛṣṭāḥ sahasrāyutaśo narāḥ
06,001.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
06,001.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
06,001.000*0002_01 vyāsaṃ vasiṣṭhanaptāraṃ śakteḥ pautram akalmaṣam
06,001.000*0002_02 parāśarātmajaṃ vande śukatātaṃ taponidhim
06,001.000*0002_03 vyāsāya viṣṇurūpāya vyāsarūpāya viṣṇave
06,001.000*0002_04 namo vai brahmanidhaye vāsiṣṭhāya namo namaḥ
06,001.001 janamejaya uvāca
06,001.001a kathaṃ yuyudhire vīrāḥ kurupāṇḍavasomakāḥ
06,001.001c pārthivāś ca mahābhāgā nānādeśasamāgatāḥ
06,001.001d*0003_01 pratyayudhyanta samare bhīṣmeṇāmitrakarṣiṇā
06,001.001d*0003_02 kathaṃ vā kauravāḥ sarve bhīmasene camūpatau
06,001.001d*0004_01 niveśaṃ cakrire yoddhuṃ tan me śaṃsa mahāmate
06,001.002 vaiśaṃpāyana uvāca
06,001.002a yathā yuyudhire vīrāḥ kurupāṇḍavasomakāḥ
06,001.002c kurukṣetre tapaḥkṣetre śṛṇu tat pṛthivīpate
06,001.003a avatīrya kurukṣetraṃ pāṇḍavāḥ sahasomakāḥ
06,001.003c kauravān abhyavartanta jigīṣanto mahābalāḥ
06,001.004a vedādhyayanasaṃpannāḥ sarve yuddhābhinandinaḥ
06,001.004c āśaṃsanto jayaṃ yuddhe vadhaṃ vābhimukhā raṇe
06,001.004d*0005_01 pūrvabhāge tu kṣetrasya sthitāḥ pratyaṅmukhā yudhi
06,001.005a abhiyāya ca durdharṣāṃ dhārtarāṣṭrasya vāhinīm
06,001.005c prāṅmukhāḥ paścime bhāge nyaviśanta sasainikāḥ
06,001.006a samantapañcakād bāhyaṃ śibirāṇi sahasraśaḥ
06,001.006c kārayām āsa vidhivat kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
06,001.007a śūnyeva pṛthivī sarvā bālavṛddhāvaśeṣitā
06,001.007c niraśvapuruṣā cāsīd rathakuñjaravarjitā
06,001.008a yāvat tapati sūryo hi jambūdvīpasya maṇḍalam
06,001.008c tāvad eva samāvṛttaṃ balaṃ pārthivasattama
06,001.009a ekasthāḥ sarvavarṇās te maṇḍalaṃ bahuyojanam
06,001.009c paryākrāmanta deśāṃś ca nadīḥ śailān vanāni ca
06,001.010a teṣāṃ yudhiṣṭhiro rājā sarveṣāṃ puruṣarṣabha
06,001.010c ādideśa savāhānāṃ bhakṣyabhojyam anuttamam
06,001.011a saṃjñāś ca vividhās tās tās teṣāṃ cakre yudhiṣṭhiraḥ
06,001.011c evaṃvādī veditavyaḥ pāṇḍaveyo 'yam ity uta
06,001.012a abhijñānāni sarveṣāṃ saṃjñāś cābharaṇāni ca
06,001.012c yojayām āsa kauravyo yuddhakāla upasthite
06,001.013a dṛṣṭvā dhvajāgraṃ pārthānāṃ dhārtarāṣṭro mahāmanāḥ
06,001.013c saha sarvair mahīpālaiḥ pratyavyūhata pāṇḍavān
06,001.014a pāṇḍureṇātapatreṇa dhriyamāṇena mūrdhani
06,001.014c madhye nāgasahasrasya bhrātṛbhiḥ parivāritam
06,001.015a dṛṣṭvā duryodhanaṃ hṛṣṭāḥ sarve pāṇḍavasainikāḥ
06,001.015a*0006_01 . . . . . . . . prahṛṣṭavadanaṃ tataḥ
06,001.015a*0006_02 āyodhanaṃ praviviśuḥ . . . . . . . .
06,001.015c dadhmuḥ sarve mahāśaṅkhān bherīr jaghnuḥ sahasraśaḥ
06,001.016a tataḥ prahṛṣṭāṃ svāṃ senām abhivīkṣyātha pāṇḍavāḥ
06,001.016c babhūvur hṛṣṭamanaso vāsudevaś ca vīryavān
06,001.017a tato yodhān harṣayantau vāsudevadhanaṃjayau
06,001.017c dadhmatuḥ puruṣavyāghrau divyau śaṅkhau rathe sthitau
06,001.018a pāñcajanyasya nirghoṣaṃ devadattasya cobhayoḥ
06,001.018c śrutvā savāhanā yodhāḥ śakṛnmūtraṃ prasusruvuḥ
06,001.019a yathā siṃhasya nadataḥ svanaṃ śrutvetare mṛgāḥ
06,001.019c traseyus tadvad evāsīd dhārtarāṣṭrabalaṃ tadā
06,001.020a udatiṣṭhad rajo bhaumaṃ na prājñāyata kiṃ cana
06,001.020c antardhīyata cādityaḥ sainyena rajasāvṛtaḥ
06,001.021a vavarṣa cātra parjanyo māṃsaśoṇitavṛṣṭimān
06,001.021c vyukṣan sarvāṇy anīkāni tad adbhutam ivābhavat
06,001.022a vāyus tataḥ prādurabhūn nīcaiḥ śarkarakarṣaṇaḥ
06,001.022c vinighnaṃs tāny anīkāni vidhamaṃś caiva tad rajaḥ
06,001.023a ubhe sene tadā rājan yuddhāya mudite bhṛśam
06,001.023c kurukṣetre sthite yatte sāgarakṣubhitopame
06,001.024a tayos tu senayor āsīd adbhutaḥ sa samāgamaḥ
06,001.024c yugānte samanuprāpte dvayoḥ sāgarayor iva
06,001.025a śūnyāsīt pṛthivī sarvā bālavṛddhāvaśeṣitā
06,001.025c tena senāsamūhena samānītena kauravaiḥ
06,001.025d*0007_01 tatas te samayaṃ yuddhe syāt prītiś ca parasparam
06,001.025d*0008_01 samantān nagakalpena garjamānena *rvataḥ
06,001.026a tatas te samayaṃ cakruḥ kurupāṇḍavasomakāḥ
06,001.026c dharmāṃś ca sthāpayām āsur yuddhānāṃ bharatarṣabha
06,001.027a nivṛtte caiva no yuddhe prītiś ca syāt parasparam
06,001.027c yathāpuraṃ yathāyogaṃ na ca syāc chalanaṃ punaḥ
06,001.028a vācā yuddhe pravṛtte no vācaiva pratiyodhanam
06,001.028c niṣkrāntaḥ pṛtanāmadhyān na hantavyaḥ kathaṃ cana
06,001.029a rathī ca rathinā yodhyo gajena gajadhūrgataḥ
06,001.029c aśvenāśvī padātiś ca padātenaiva bhārata
06,001.030a yathāyogaṃ yathāvīryaṃ yathotsāhaṃ yathāvayaḥ
06,001.030c samābhāṣya prahartavyaṃ na viśvaste na vihvale
06,001.031a pareṇa saha saṃyuktaḥ pramatto vimukhas tathā
06,001.031c kṣīṇaśastro vivarmā ca na hantavyaḥ kathaṃ cana
06,001.032a na sūteṣu na dhuryeṣu na ca śastropanāyiṣu
06,001.032c na bherīśaṅkhavādeṣu prahartavyaṃ kathaṃ cana
06,001.033a evaṃ te samayaṃ kṛtvā kurupāṇḍavasomakāḥ
06,001.033c vismayaṃ paramaṃ jagmuḥ prekṣamāṇāḥ parasparam
06,001.034a niviśya ca mahātmānas tatas te puruṣarṣabhāḥ
06,001.034c hṛṣṭarūpāḥ sumanaso babhūvuḥ sahasainikāḥ
06,002.001 vaiśaṃpāyana uvāca
06,002.001a tataḥ pūrvāpare saṃdhye samīkṣya bhagavān ṛṣiḥ
06,002.001c sarvavedavidāṃ śreṣṭho vyāsaḥ satyavatīsutaḥ
06,002.002a bhaviṣyati raṇe ghore bharatānāṃ pitāmahaḥ
06,002.002c pratyakṣadarśī bhagavān bhūtabhavyabhaviṣyavit
06,002.003a vaicitravīryaṃ rājānaṃ sa rahasyaṃ bravīd idam
06,002.003c śocantam ārtaṃ dhyāyantaṃ putrāṇām anayaṃ tadā
06,002.004 vyāsa uvāca
06,002.004a rājan parītakālās te putrāś cānye ca bhūmipāḥ
06,002.004c te haniṣyanti saṃgrāme samāsādyetaretaram
06,002.005a teṣu kālaparīteṣu vinaśyatsu ca bhārata
06,002.005c kālaparyāyam ājñāya mā sma śoke manaḥ kṛthāḥ
06,002.006a yadi tv icchasi saṃgrāme draṣṭum enaṃ viśāṃ pate
06,002.006c cakṣur dadāni te hanta yuddham etan niśāmaya
06,002.007 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,002.007a na rocaye jñātivadhaṃ draṣṭuṃ brahmarṣisattama
06,002.007c yuddham etat tv aśeṣeṇa śṛṇuyāṃ tava tejasā
06,002.008 vaiśaṃpāyana uvāca
06,002.008a tasminn anicchati draṣṭuṃ saṃgrāmaṃ śrotum icchati
06,002.008c varāṇām īśvaro dātā saṃjayāya varaṃ dadau
06,002.009 vyāsa uvāca
06,002.009a eṣa te saṃjayo rājan yuddham etad vadiṣyati
06,002.009c etasya sarvaṃ saṃgrāme naparokṣaṃ bhaviṣyati
06,002.010a cakṣuṣā saṃjayo rājan divyenaiṣa samanvitaḥ
06,002.010c kathayiṣyati te yuddhaṃ sarvajñaś ca bhaviṣyati
06,002.011a prakāśaṃ vā rahasyaṃ vā rātrau vā yadi vā divā
06,002.011c manasā cintitam api sarvaṃ vetsyati saṃjayaḥ
06,002.012a nainaṃ śastrāṇi bhetsyanti nainaṃ bādhiṣyate śramaḥ
06,002.012c gāvalgaṇir ayaṃ jīvan yuddhād asmād vimokṣyate
06,002.013a ahaṃ ca kīrtim eteṣāṃ kurūṇāṃ bharatarṣabha
06,002.013c pāṇḍavānāṃ ca sarveṣāṃ prathayiṣyāmi mā śucaḥ
06,002.014a diṣṭam etat purā caiva nātra śocitum arhasi
06,002.014c na caiva śakyaṃ saṃyantuṃ yato dharmas tato jayaḥ
06,002.015 vaiśaṃpāyana uvāca
06,002.015a evam uktvā sa bhagavān kurūṇāṃ prapitāmahaḥ
06,002.015c punar eva mahābāhuṃ dhṛtarāṣṭram uvāca ha
06,002.016a iha yuddhe mahārāja bhaviṣyati mahān kṣayaḥ
06,002.016c yathemāni nimittāni bhayāyādyopalakṣaye
06,002.017a śyenā gṛdhrāś ca kākāś ca kaṅkāś ca sahitā balaiḥ
06,002.017c saṃpatanti vanānteṣu samavāyāṃś ca kurvate
06,002.018a atyugraṃ ca prapaśyanti yuddham ānandino dvijāḥ
06,002.018c kravyādā bhakṣayiṣyanti māṃsāni gajavājinām
06,002.019a khaṭākhaṭeti vāśanto bhairavaṃ bhayavedinaḥ
06,002.019c kahvāḥ prayānti madhyena dakṣiṇām abhito diśam
06,002.020a ubhe pūrvāpare saṃdhye nityaṃ paśyāmi bhārata
06,002.020a*0009_01 . . . . . . . . rajoyukte ca bhārata
06,002.020a*0009_02 durnimittāni sarvāṇi . . . . . . . .
06,002.020c udayāstamane sūryaṃ kabandhaiḥ parivāritam
06,002.021a śvetalohitaparyantāḥ kṛṣṇagrīvāḥ savidyutaḥ
06,002.021c trivarṇāḥ parighāḥ saṃdhau bhānum āvārayanty uta
06,002.022a jvalitārkendunakṣatraṃ nirviśeṣadinakṣapam
06,002.022c ahorātraṃ mayā dṛṣṭaṃ tatkṣayāya bhaviṣyati
06,002.023a alakṣyaḥ prabhayā hīnaḥ paurṇamāsīṃ ca kārttikīm
06,002.023c candro 'bhūd agnivarṇaś ca samavarṇe nabhastale
06,002.024a svapsyanti nihatā vīrā bhūmim āvṛtya pārthivāḥ
06,002.024c rājāno rājaputrāś ca śūrāḥ parighabāhavaḥ
06,002.025a antarikṣe varāhasya vṛṣadaṃśasya cobhayoḥ
06,002.025c praṇādaṃ yudhyato rātrau raudraṃ nityaṃ pralakṣaye
06,002.026a devatāpratimāś cāpi kampanti ca hasanti ca
06,002.026c vamanti rudhiraṃ cāsyaiḥ svidyanti prapatanti ca
06,002.027a anāhatā dundubhayaḥ praṇadanti viśāṃ pate
06,002.027c ayuktāś ca pravartante kṣatriyāṇāṃ mahārathāḥ
06,002.028a kokilāḥ śatapatrāś ca cāṣā bhāsāḥ śukās tathā
06,002.028c sārasāś ca mayūrāś ca vāco muñcanti dāruṇāḥ
06,002.029a gṛhītaśastrābharaṇā varmiṇo vājipṛṣṭhagāḥ
06,002.029c aruṇodayeṣu dṛśyante śataśaḥ śalabhavrajāḥ
06,002.030a ubhe saṃdhye prakāśete diśāṃ dāhasamanvite
06,002.030c āsīd rudhiravarṣaṃ ca asthivarṣaṃ ca bhārata
06,002.031a yā caiṣā viśrutā rājaṃs trailokye sādhusaṃmatā
06,002.031c arundhatī tayāpy eṣa vasiṣṭhaḥ pṛṣṭhataḥ kṛtaḥ
06,002.032a rohiṇīṃ pīḍayann eṣa sthito rājañ śanaiścaraḥ
06,002.032c vyāvṛttaṃ lakṣma somasya bhaviṣyati mahad bhayam
06,002.033a anabhre ca mahāghoraṃ stanitaṃ śrūyate 'niśam
06,002.033c vāhanānāṃ ca rudatāṃ prapatanty aśrubindavaḥ
06,003.001 vyāsa uvāca
06,003.001a kharā goṣu prajāyante ramante mātṛbhiḥ sutāḥ
06,003.001c anārtavaṃ puṣpaphalaṃ darśayanti vane drumāḥ
06,003.002a garbhiṇyo rājaputryaś ca janayanti vibhīṣaṇān
06,003.002c kravyādān pakṣiṇaś caiva gomāyūn aparān mṛgān
06,003.003a triviṣāṇāś caturnetrāḥ pañcapādā dvimehanāḥ
06,003.003c dviśīrṣāś ca dvipucchāś ca daṃṣṭriṇaḥ paśavo 'śivāḥ
06,003.004a jāyante vivṛtāsyāś ca vyāharanto 'śivā giraḥ
06,003.004c tripadāḥ śikhinas tārkṣyāś caturdaṃṣṭrā viṣāṇinaḥ
06,003.005a tathaivānyāś ca dṛśyante striyaś ca brahmavādinām
06,003.005c vainateyān mayūrāṃś ca janayantyaḥ pure tava
06,003.006a govatsaṃ vaḍavā sūte śvā sṛgālaṃ mahīpate
06,003.006c krakarāñ śārikāś caiva śukāṃś cāśubhavādinaḥ
06,003.007a striyaḥ kāś cit prajāyante catasraḥ pañca kanyakāḥ
06,003.007c tā jātamātrā nṛtyanti gāyanti ca hasanti ca
06,003.008a pṛthagjanasya kuḍakāḥ stanapāḥ stenaveśmani
06,003.008c nṛtyanti parigāyanti vedayanto mahad bhayam
06,003.009a pratimāś cālikhanty anye saśastrāḥ kālacoditāḥ
06,003.009c anyonyam abhidhāvanti śiśavo daṇḍapāṇayaḥ
06,003.009e uparundhanti kṛtvā ca nagarāṇi yuyutsavaḥ
06,003.010a padmotpalāni vṛkṣeṣu jāyante kumudāni ca
06,003.010c viṣvagvātāś ca vānty ugrā rajo na vyupaśāmyati
06,003.011a abhīkṣṇaṃ kampate bhūmir arkaṃ rāhus tathāgrasat
06,003.011c śveto grahas tathā citrāṃ samatikramya tiṣṭhati
06,003.012a abhāvaṃ hi viśeṣeṇa kurūṇāṃ pratipaśyati
06,003.012c dhūmaketur mahāghoraḥ puṣyam ākramya tiṣṭhati
06,003.013a senayor aśivaṃ ghoraṃ kariṣyati mahāgrahaḥ
06,003.013c maghāsv aṅgārako vakraḥ śravaṇe ca bṛhaspatiḥ
06,003.014a bhāgyaṃ nakṣatram ākramya sūryaputreṇa pīḍyate
06,003.014c śukraḥ proṣṭhapade pūrve samāruhya viśāṃ pate
06,003.014e uttare tu parikramya sahitaḥ pratyudīkṣate
06,003.015a śyāmo grahaḥ prajvalitaḥ sadhūmaḥ sahapāvakaḥ
06,003.015c aindraṃ tejasvi nakṣatraṃ jyeṣṭhām ākramya tiṣṭhati
06,003.016a dhruvaḥ prajvalito ghoram apasavyaṃ pravartate
06,003.016b*0010_01 rohiṇīṃ pīḍayaty evam ubhau ca śaśibhāskarau
06,003.016c citrāsvātyantare caiva dhiṣṭhitaḥ paruṣo grahaḥ
06,003.017a vakrānuvakraṃ kṛtvā ca śravaṇe pāvakaprabhaḥ
06,003.017c brahmarāśiṃ samāvṛtya lohitāṅgo vyavasthitaḥ
06,003.018a sarvasasyapraticchannā pṛthivī phalamālinī
06,003.018c pañcaśīrṣā yavāś caiva śataśīrṣāś ca śālayaḥ
06,003.019a pradhānāḥ sarvalokasya yāsv āyattam idaṃ jagat
06,003.019c tā gāvaḥ prasnutā vatsaiḥ śoṇitaṃ prakṣaranty uta
06,003.020a niścerur apidhānebhyaḥ khaḍgāḥ prajvalitā bhṛśam
06,003.020c vyaktaṃ paśyanti śastrāṇi saṃgrāmaṃ samupasthitam
06,003.021a agnivarṇā yathā bhāsaḥ śastrāṇām udakasya ca
06,003.021c kavacānāṃ dhvajānāṃ ca bhaviṣyati mahān kṣayaḥ
06,003.021d*0011_01 pṛthivī śoṇitāvartā dhvajoḍupasamākulā
06,003.021d*0011_02 kurūṇāṃ vaiśase rājan pāṇḍavaiḥ saha bhārata
06,003.022a dikṣu prajvalitāsyāś ca vyāharanti mṛgadvijāḥ
06,003.022c atyāhitaṃ darśayanto vedayanti mahad bhayam
06,003.023a ekapakṣākṣicaraṇaḥ śakuniḥ khacaro niśi
06,003.023c raudraṃ vadati saṃrabdhaḥ śoṇitaṃ chardayan muhuḥ
06,003.024a grahau tāmrāruṇaśikhau prajvalantāv iva sthitau
06,003.024c saptarṣīṇām udārāṇāṃ samavacchādya vai prabhām
06,003.025a saṃvatsarasthāyinau ca grahau prajvalitāv ubhau
06,003.025c viśākhayoḥ samīpasthau bṛhaspatiśanaiścarau
06,003.026a kṛttikāsu grahas tīvro nakṣatre prathame jvalan
06,003.026c vapūṃṣy apaharan bhāsā dhūmaketur iva sthitaḥ
06,003.026d*0012_01 viṣamaṃ vedayanty eta ākrandajananaṃ mahat
06,003.027a triṣu pūrveṣu sarveṣu nakṣatreṣu viśāṃ pate
06,003.027c budhaḥ saṃpatate 'bhīkṣṇaṃ janayan sumahad bhayam
06,003.028a caturdaśīṃ pañcadaśīṃ bhūtapūrvāṃ ca ṣoḍaśīm
06,003.028c imāṃ tu nābhijānāmi amāvāsyāṃ trayodaśīm
06,003.029a candrasūryāv ubhau grastāv ekamāse trayodaśīm
06,003.029c aparvaṇi grahāv etau prajāḥ saṃkṣapayiṣyataḥ
06,003.030a rajovṛtā diśaḥ sarvāḥ pāṃsuvarṣaiḥ samantataḥ
06,003.030c utpātameghā raudrāś ca rātrau varṣanti śoṇitam
06,003.031a māṃsavarṣaṃ punas tīvram āsīt kṛṣṇacaturdaśīm
06,003.031c ardharātre mahāghoram atṛpyaṃs tatra rākṣasāḥ
06,003.032a pratisroto 'vahan nadyaḥ saritaḥ śoṇitodakāḥ
06,003.032c phenāyamānāḥ kūpāś ca nardanti vṛṣabhā iva
06,003.032e patanty ulkāḥ sanirghātāḥ śuṣkāśanivimiśritāḥ
06,003.033a adya caiva niśāṃ vyuṣṭām udaye bhānur āhataḥ
06,003.033c jvalantībhir maholkābhiś caturbhiḥ sarvatodiśam
06,003.034a ādityam upatiṣṭhadbhis tatra coktaṃ maharṣibhiḥ
06,003.034c bhūmipālasahasrāṇāṃ bhūmiḥ pāsyati śoṇitam
06,003.035a kailāsamandarābhyāṃ tu tathā himavato gireḥ
06,003.035c sahasraśo mahāśabdaṃ śikharāṇi patanti ca
06,003.036a mahābhūtā bhūmikampe caturaḥ sāgarān pṛthak
06,003.036c velām udvartayanti sma kṣobhayantaḥ punaḥ punaḥ
06,003.037a vṛkṣān unmathya vānty ugrā vātāḥ śarkarakarṣiṇaḥ
06,003.037b*0013_01 ābhagnāḥ sumahāvātair aśanībhiḥ samāhatāḥ
06,003.037c patanti caityavṛkṣāś ca grāmeṣu nagareṣu ca
06,003.038a pītalohitanīlaś ca jvalaty agnir huto dvijaiḥ
06,003.038c vāmārciḥ śāvagandhī ca dhūmaprāyaḥ kharasvanaḥ
06,003.038e sparśā gandhā rasāś caiva viparītā mahīpate
06,003.039a dhūmāyante dhvajā rājñāṃ kampamānā muhur muhuḥ
06,003.039c muñcanty aṅgāravarṣāṇi bheryo 'tha paṭahās tathā
06,003.040a prāsādaśikharāgreṣu puradvāreṣu caiva hi
06,003.040c gṛdhrāḥ paripatanty ugrā vāmaṃ maṇḍalam āśritāḥ
06,003.041a pakvāpakveti subhṛśaṃ vāvāśyante vayāṃsi ca
06,003.041c nilīyante dhvajāgreṣu kṣayāya pṛthivīkṣitām
06,003.042a dhyāyantaḥ prakirantaś ca vālān vepathusaṃyutāḥ
06,003.042c rudanti dīnās turagā mātaṅgāś ca sahasraśaḥ
06,003.042d*0014_01 gṛhakṣa[?kṣe]trakhalādyeṣu valmīkā madhukāni ca
06,003.042d*0014_02 hastyaśvarathaśālās tu [?su] kapotāś cāśritās tathā
06,003.042d*0014_03 ete cānye ca bahava utpātā ghoradarśanāḥ
06,003.042d*0014_04 pṛthivīpālalokānāṃ sarve vai nāśakārakāḥ
06,003.042d*0015_01 evaṃvidhaṃ durnimittaṃ kṣayāya pṛthivīkṣitām
06,003.042d*0015_02 bhaumaṃ divyaṃ cāntarikṣaṃ trividhaṃ jāyate 'niśam
06,003.043a etac chrutvā bhavān atra prāptakālaṃ vyavasyatām
06,003.043c yathā lokaḥ samucchedaṃ nāyaṃ gaccheta bhārata
06,003.044 vaiśaṃpāyana uvāca
06,003.044a pitur vaco niśamyaitad dhṛtarāṣṭro 'bravīd idam
06,003.044c diṣṭam etat purā manye bhaviṣyati na saṃśayaḥ
06,003.045a kṣatriyāḥ kṣatradharmeṇa vadhyante yadi saṃyuge
06,003.045c vīralokaṃ samāsādya sukhaṃ prāpsyanti kevalam
06,003.046a iha kīrtiṃ pare loke dīrghakālaṃ mahat sukham
06,003.046c prāpsyanti puruṣavyāghrāḥ prāṇāṃs tyaktvā mahāhave
06,004.001 vaiśaṃpāyana uvāca
06,004.001a evam ukto munis tattvaṃ kavīndro rājasattama
06,004.001c putreṇa dhṛtarāṣṭreṇa dhyānam anvagamat param
06,004.002a punar evābravīd vākyaṃ kālavādī mahātapāḥ
06,004.002c asaṃśayaṃ pārthivendra kālaḥ saṃkṣipate jagat
06,004.003a sṛjate ca punar lokān neha vidyati śāśvatam
06,004.003c jñātīnāṃ ca kurūṇāṃ ca saṃbandhisuhṛdāṃ tathā
06,004.004a dharmyaṃ deśaya panthānaṃ samartho hy asi vāraṇe
06,004.004c kṣudraṃ jñātivadhaṃ prāhur mā kuruṣva mamāpriyam
06,004.005a kālo 'yaṃ putrarūpeṇa tava jāto viśāṃ pate
06,004.005c na vadhaḥ pūjyate vede hitaṃ naitat kathaṃ cana
06,004.006a hanyāt sa eva yo hanyāt kuladharmaṃ svakāṃ tanum
06,004.006c kālenotpathagantāsi śakye sati yathāpathi
06,004.007a kulasyāsya vināśāya tathaiva ca mahīkṣitām
06,004.007c anartho rājyarūpeṇa tyajyatām asukhāvahaḥ
06,004.008a luptaprajñaḥ pareṇāsi dharmaṃ darśaya vai sutān
06,004.008c kiṃ te rājyena durdharṣa yena prāpto 'si kilbiṣam
06,004.009a yaśo dharmaṃ ca kīrtiṃ ca pālayan svargam āpsyasi
06,004.009c labhantāṃ pāṇḍavā rājyaṃ śamaṃ gacchantu kauravāḥ
06,004.009d*0016_01 yudhiṣṭhiraṃ ca bhīmaṃ ca vārayiṣyāmi saṃyuge
06,004.010a evaṃ bruvati viprendre dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
06,004.010c ākṣipya vākyaṃ vākyajño vākpathenāpy ayāt punaḥ
06,004.011 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,004.011a yathā bhavān veda tathāsmi vettā; bhāvābhāvau viditau me yathāvat
06,004.011c svārthe hi saṃmuhyati tāta loko; māṃ cāpi lokātmakam eva viddhi
06,004.012a prasādaye tvām atulaprabhāvaṃ; tvaṃ no gatir darśayitā ca dhīraḥ
06,004.012c na cāpi te vaśagā me maharṣe; na kalmaṣaṃ kartum ihārhase mām
06,004.013a tvaṃ hi dharmaḥ pavitraṃ ca yaśaḥ kīrtir dhṛtiḥ smṛtiḥ
06,004.013c kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca mānyaś cāsi pitāmahaḥ
06,004.013d*0017_01 kuruṣva kāryaṃ yat satyaṃ tvatto mānyo na vidyate
06,004.014 vyāsa uvāca
06,004.014a vaicitravīrya nṛpate yat te manasi vartate
06,004.014c abhidhatsva yathākāmaṃ chettāsmi tava saṃśayam
06,004.015 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,004.015a yāni liṅgāni saṃgrāme bhavanti vijayiṣyatām
06,004.015c tāni sarvāṇi bhagavañ śrotum icchāmi tattvataḥ
06,004.016 vyāsa uvāca
06,004.016a prasannabhāḥ pāvaka ūrdhvaraśmiḥ; pradakṣiṇāvartaśikho vidhūmaḥ
06,004.016c puṇyā gandhāś cāhutīnāṃ pravānti; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ
06,004.017a gambhīraghoṣāś ca mahāsvanāś ca; śaṅkhā mṛdaṅgāś ca nadanti yatra
06,004.017c viśuddharaśmis tapanaḥ śaśī ca; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ
06,004.018a iṣṭā vācaḥ pṛṣṭhato vāyasānāṃ; saṃprasthitānāṃ ca gamiṣyatāṃ ca
06,004.018c ye pṛṣṭhatas te tvarayanti rājan; ye tv agratas te pratiṣedhayanti
06,004.019a kalyāṇavācaḥ śakunā rājahaṃsāḥ; śukāḥ krauñcāḥ śatapatrāś ca yatra
06,004.019c pradakṣiṇāś caiva bhavanti saṃkhye; dhruvaṃ jayaṃ tatra vadanti viprāḥ
06,004.020a alaṃkāraiḥ kavacaiḥ ketubhiś ca; mukhaprasādair hemavarṇaiś ca nṝṇām
06,004.020c bhrājiṣmatī duṣpratiprekṣaṇīyā; yeṣāṃ camūs te vijayanti śatrūn
06,004.021a hṛṣṭā vācas tathā sattvaṃ yodhānāṃ yatra bhārata
06,004.021c na mlāyante srajaś caiva te taranti raṇe ripūn
06,004.022a iṣṭo vātaḥ praviṣṭasya dakṣiṇā pravivikṣataḥ
06,004.022c paścāt saṃsādhayaty arthaṃ purastāt pratiṣedhate
06,004.023a śabdarūparasasparśagandhāś cāviṣkṛtāḥ śubhāḥ
06,004.023c sadā yodhāś ca hṛṣṭāś ca yeṣāṃ teṣāṃ dhruvaṃ jayaḥ
06,004.024a anv eva vāyavo vānti tathābhrāṇi vayāṃsi ca
06,004.024c anuplavante meghāś ca tathaivendradhanūṃṣi ca
06,004.025a etāni jayamānānāṃ lakṣaṇāni viśāṃ pate
06,004.025c bhavanti viparītāni mumūrṣūṇāṃ janādhipa
06,004.026a alpāyāṃ vā mahatyāṃ vā senāyām iti niścitam
06,004.026c harṣo yodhagaṇasyaikaṃ jayalakṣaṇam ucyate
06,004.027a eko dīrṇo dārayati senāṃ sumahatīm api
06,004.027c taṃ dīrṇam anudīryante yodhāḥ śūratamā api
06,004.028a durnivāratamā caiva prabhagnā mahatī camūḥ
06,004.028c apām iva mahāvegas trastā mṛgagaṇā iva
06,004.029a naiva śakyā samādhātuṃ saṃnipāte mahācamūḥ
06,004.029c dīrṇā ity eva dīryante yodhāḥ śūratamā api
06,004.029e bhītān bhagnāṃś ca saṃprekṣya bhayaṃ bhūyo vivardhate
06,004.030a prabhagnā sahasā rājan diśo vibhrāmitā paraiḥ
06,004.030c naiva sthāpayituṃ śakyā śūrair api mahācamūḥ
06,004.031a saṃbhṛtya mahatīṃ senāṃ caturaṅgāṃ mahīpatiḥ
06,004.031b*0018_01 śaknoti na samādhātuṃ dīrṇām indrasamo yudhi
06,004.031c upāyapūrvaṃ medhāvī yateta satatotthitaḥ
06,004.032a upāyavijayaṃ śreṣṭham āhur bhedena madhyamam
06,004.032c jaghanya eṣa vijayo yo yuddhena viśāṃ pate
06,004.032e mahādoṣaḥ saṃnipātas tato vyaṅgaḥ sa ucyate
06,004.032f*0019_01 paraspareṇa saṃdṛṣṭā surair api mahācamūḥ
06,004.032f*0019_02 naiva sthāpayituṃ śakyā prabhagnā bhayavihvalā
06,004.033a parasparajñāḥ saṃhṛṣṭā vyavadhūtāḥ suniścitāḥ
06,004.033c pañcāśad api ye śūrā mathnanti mahatīṃ camūm
06,004.033e atha vā pañca ṣaṭ sapta vijayanty anivartinaḥ
06,004.034a na vainateyo garuḍaḥ praśaṃsati mahājanam
06,004.034c dṛṣṭvā suparṇopacitiṃ mahatīm api bhārata
06,004.035a na bāhulyena senāyā jayo bhavati bhārata
06,004.035c adhruvo hi jayo nāma daivaṃ cātra parāyaṇam
06,004.035e jayanto hy api saṃgrāme kṣayavanto bhavanty uta
06,005.001 vaiśaṃpāyana uvāca
06,005.001a evam uktvā yayau vyāso dhṛtarāṣṭrāya dhīmate
06,005.001c dhṛtarāṣṭro 'pi tac chrutvā dhyānam evānvapadyata
06,005.002a sa muhūrtam iva dhyātvā viniḥśvasya muhur muhuḥ
06,005.002c saṃjayaṃ saṃśitātmānam apṛcchad bharatarṣabha
06,005.003a saṃjayeme mahīpālāḥ śūrā yuddhābhinandinaḥ
06,005.003c anyonyam abhinighnanti śastrair uccāvacair api
06,005.004a pārthivāḥ pṛthivīhetoḥ samabhityaktajīvitāḥ
06,005.004c na ca śāmyanti nighnanto vardhayanto yamakṣayam
06,005.005a bhaumam aiśvaryam icchanto na mṛṣyante parasparam
06,005.005c manye bahuguṇā bhūmis tan mamācakṣva saṃjaya
06,005.006a bahūni ca sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
06,005.006c koṭyaś ca lokavīrāṇāṃ sametāḥ kurujāṅgale
06,005.007a deśānāṃ ca parīmāṇaṃ nagarāṇāṃ ca saṃjaya
06,005.007c śrotum icchāmi tattvena yata ete samāgatāḥ
06,005.008a divyabuddhipradīpena yuktas tvaṃ jñānacakṣuṣā
06,005.008c prasādāt tasya viprarṣer vyāsasyāmitatejasaḥ
06,005.009 saṃjaya uvāca
06,005.009a yathāprajñaṃ mahāprājña bhaumān vakṣyāmi te guṇān
06,005.009c śāstracakṣur avekṣasva namas te bharatarṣabha
06,005.010a dvividhānīha bhūtāni trasāni sthāvarāṇi ca
06,005.010c trasānāṃ trividhā yonir aṇḍasvedajarāyujāḥ
06,005.011a trasānāṃ khalu sarveṣāṃ śreṣṭhā rājañ jarāyujāḥ
06,005.011c jarāyujānāṃ pravarā mānavāḥ paśavaś ca ye
06,005.012a nānārūpāṇi bibhrāṇās teṣāṃ bhedāś caturdaśa
06,005.012c araṇyavāsinaḥ sapta saptaiṣāṃ grāmavāsinaḥ
06,005.013a siṃhavyāghravarāhāś ca mahiṣā vāraṇās tathā
06,005.013c ṛkṣāś ca vānarāś caiva saptāraṇyāḥ smṛtā nṛpa
06,005.014a gaur ajo manujo meṣo vājyaśvataragardabhāḥ
06,005.014c ete grāmyāḥ samākhyātāḥ paśavaḥ sapta sādhubhiḥ
06,005.015a ete vai paśavo rājan grāmyāraṇyāś caturdaśa
06,005.015c vedoktāḥ pṛthivīpāla yeṣu yajñāḥ pratiṣṭhitāḥ
06,005.016a grāmyāṇāṃ puruṣaḥ śreṣṭhaḥ siṃhaś cāraṇyavāsinām
06,005.016c sarveṣām eva bhūtānām anyonyenābhijīvanam
06,005.017a udbhijjāḥ sthāvarāḥ proktās teṣāṃ pañcaiva jātayaḥ
06,005.017c vṛkṣagulmalatāvallyas tvaksārās tṛṇajātayaḥ
06,005.018a eṣāṃ viṃśatir ekonā mahābhūteṣu pañcasu
06,005.018c caturviṃśatir uddiṣṭā gāyatrī lokasaṃmatā
06,005.019a ya etāṃ veda gāyatrīṃ puṇyāṃ sarvaguṇānvitām
06,005.019c tattvena bharataśreṣṭha sa lokān na praṇaśyati
06,005.020a bhūmau hi jāyate sarvaṃ bhūmau sarvaṃ praṇaśyati
06,005.020c bhūmiḥ pratiṣṭhā bhūtānāṃ bhūmir eva parāyaṇam
06,005.021a yasya bhūmis tasya sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam
06,005.021c tatrābhigṛddhā rājāno vinighnantītaretaram
06,006.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,006.001a nadīnāṃ parvatānāṃ ca nāmadheyāni saṃjaya
06,006.001c tathā janapadānāṃ ca ye cānye bhūmim āśritāḥ
06,006.002a pramāṇaṃ ca pramāṇajña pṛthivyā api sarvaśaḥ
06,006.002c nikhilena samācakṣva kānanāni ca saṃjaya
06,006.003 saṃjaya uvāca
06,006.003a pañcemāni mahārāja mahābhūtāni saṃgrahāt
06,006.003c jagat sthitāni sarvāṇi samāny āhur manīṣiṇaḥ
06,006.004a bhūmir āpas tathā vāyur agnir ākāśam eva ca
06,006.004c guṇottarāṇi sarvāṇi teṣāṃ bhūmiḥ pradhānataḥ
06,006.005a śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca pañcamaḥ
06,006.005c bhūmer ete guṇāḥ proktā ṛṣibhis tattvavedibhiḥ
06,006.005d*0020_01 śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca rasaś cāpi prakīrtitāḥ
06,006.006a catvāro 'psu guṇā rājan gandhas tatra na vidyate
06,006.006c śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca tejaso 'tha guṇās trayaḥ
06,006.006e śabdaḥ sparśaś ca vāyos tu ākāśe śabda eva ca
06,006.007a ete pañca guṇā rājan mahābhūteṣu pañcasu
06,006.007c vartante sarvalokeṣu yeṣu lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
06,006.008a anyonyaṃ nābhivartante sāmyaṃ bhavati vai yadā
06,006.008c yadā tu viṣamībhāvam āviśanti parasparam
06,006.008e tadā dehair dehavanto vyatirohanti nānyathā
06,006.008f*0021_01 bhāvaṃ na ca bhajantas te nāśaṃ gacchanti nānyathā
06,006.009a ānupūrvyād vinaśyanti jāyante cānupūrvaśaḥ
06,006.009c sarvāṇy aparimeyāni tad eṣāṃ rūpam aiśvaram
06,006.010a tatra tatra hi dṛśyante dhātavaḥ pāñcabhautikāḥ
06,006.010c teṣāṃ manuṣyās tarkeṇa pramāṇāni pracakṣate
06,006.011a acintyāḥ khalu ye bhāvā na tāṃs tarkeṇa sādhayet
06,006.011c prakṛtibhyaḥ paraṃ yat tu tad acintyasya lakṣaṇam
06,006.012a sudarśanaṃ pravakṣyāmi dvīpaṃ te kurunandana
06,006.012c parimaṇḍalo mahārāja dvīpo 'sau cakrasaṃsthitaḥ
06,006.013a nadījalapraticchannaḥ parvataiś cābhrasaṃnibhaiḥ
06,006.013c puraiś ca vividhākārai ramyair janapadais tathā
06,006.014a vṛkṣaiḥ puṣpaphalopetaiḥ saṃpannadhanadhānyavān
06,006.014c lāvaṇena samudreṇa samantāt parivāritaḥ
06,006.015a yathā ca puruṣaḥ paśyed ādarśe mukham ātmanaḥ
06,006.015c evaṃ sudarśanadvīpo dṛśyate candramaṇḍale
06,006.016a dvir aṃśe pippalas tatra dvir aṃśe ca śaśo mahān
06,006.016c sarvauṣadhisamāvāpaiḥ sarvataḥ paribṛṃhitaḥ
06,006.016e āpas tato 'nyā vijñeyā eṣa saṃkṣepa ucyate
06,006.016f*0022_01 tato 'nya ucyate cāyam enaṃ saṃkṣepataḥ śṛṇu
06,007.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,007.001a ukto dvīpasya saṃkṣepo vistaraṃ brūhi saṃjaya
06,007.001a*0023_01 . . . . . . . . vidhivad buddhimaṃs tvayā
06,007.001a*0023_02 tattvajñaś cāsi sarvasya . . . . . . . .
06,007.001c yāvad bhūmyavakāśo 'yaṃ dṛśyate śaśalakṣaṇe
06,007.001e tasya pramāṇaṃ prabrūhi tato vakṣyasi pippalam
06,007.002 vaiśaṃpāyana uvāca
06,007.002a evam uktaḥ sa rājñā tu saṃjayo vākyam abravīt
06,007.002c prāgāyatā mahārāja ṣaḍ ete ratnaparvatāḥ
06,007.002d*0024_01 sthitā samudram ākramya avarūḍhā bhavaṃs tataḥ
06,007.002e avagāḍhā hy ubhayataḥ samudrau pūrvapaścimau
06,007.003a himavān hemakūṭaś ca niṣadhaś ca nagottamaḥ
06,007.003c nīlaś ca vaiḍūryamayaḥ śvetaś ca rajataprabhaḥ
06,007.003e sarvadhātuvinaddhaś ca śṛṅgavān nāma parvataḥ
06,007.004a ete vai parvatā rājan siddhacāraṇasevitāḥ
06,007.004c teṣām antaraviṣkambho yojanāni sahasraśaḥ
06,007.005a tatra puṇyā janapadās tāni varṣāṇi bhārata
06,007.005c vasanti teṣu sattvāni nānājātīni sarvaśaḥ
06,007.005d*0025_01 gandharvādyā vasanti sma hy apsarogaṇasevitāḥ
06,007.006a idaṃ tu bhārataṃ varṣaṃ tato haimavataṃ param
06,007.006b*0026_01 tataḥ kiṃpuruṣāvāsaṃ varṣaṃ himavataḥ param
06,007.006c hemakūṭāt paraṃ caiva harivarṣaṃ pracakṣate
06,007.007a dakṣiṇena tu nīlasya niṣadhasyottareṇa ca
06,007.007c prāgāyato mahārāja mālyavān nāma parvataḥ
06,007.008a tataḥ paraṃ mālyavataḥ parvato gandhamādanaḥ
06,007.008b*0027_01 tenaiva kramayogena parvato gandhamādanaḥ
06,007.008c parimaṇḍalas tayor madhye meruḥ kanakaparvataḥ
06,007.009a ādityataruṇābhāso vidhūma iva pāvakaḥ
06,007.009c yojanānāṃ sahasrāṇi ṣoḍaśādhaḥ kila smṛtaḥ
06,007.010a uccaiś ca caturāśītir yojanānāṃ mahīpate
06,007.010c ūrdhvam antaś ca tiryak ca lokān āvṛtya tiṣṭhati
06,007.011a tasya pārśve tv ime dvīpāś catvāraḥ saṃsthitāḥ prabho
06,007.011c bhadrāśvaḥ ketumālaś ca jambūdvīpaś ca bhārata
06,007.011d*0028_01 ketumālaś caturthaś ca meroḥ paścimataḥ sthitaḥ
06,007.011e uttarāś caiva kuravaḥ kṛtapuṇyapratiśrayāḥ
06,007.012a vihagaḥ sumukho yatra suparṇasyātmajaḥ kila
06,007.012c sa vai vicintayām āsa sauvarṇān prekṣya vāyasān
06,007.013a merur uttamamadhyānām adhamānāṃ ca pakṣiṇām
06,007.013c aviśeṣakaro yasmāt tasmād enaṃ tyajāmy aham
06,007.014a tam ādityo 'nuparyeti satataṃ jyotiṣāṃ patiḥ
06,007.014c candramāś ca sanakṣatro vāyuś caiva pradakṣiṇam
06,007.015a sa parvato mahārāja divyapuṣpaphalānvitaḥ
06,007.015c bhavanair āvṛtaḥ sarvair jāmbūnadamayaiḥ śubhaiḥ
06,007.016a tatra devagaṇā rājan gandharvāsurarākṣasāḥ
06,007.016c apsarogaṇasaṃyuktāḥ śaile krīḍanti nityaśaḥ
06,007.017a tatra brahmā ca rudraś ca śakraś cāpi sureśvaraḥ
06,007.017c sametya vividhair yajñair yajante 'nekadakṣiṇaiḥ
06,007.018a tumburur nāradaś caiva viśvāvasur hahā huhūḥ
06,007.018c abhigamyāmaraśreṣṭhāḥ stavai stunvanti cābhibho
06,007.019a saptarṣayo mahātmānaḥ kaśyapaś ca prajāpatiḥ
06,007.019c tatra gacchanti bhadraṃ te sadā parvaṇi parvaṇi
06,007.020a tasyaiva mūrdhany uśanāḥ kāvyo daityair mahīpate
06,007.020c tasya hīmāni ratnāni tasyeme ratnaparvatāḥ
06,007.021a tasmāt kubero bhagavāṃś caturthaṃ bhāgam aśnute
06,007.021c tataḥ kalāṃśaṃ vittasya manuṣyebhyaḥ prayacchati
06,007.022a pārśve tasyottare divyaṃ sarvartukusumaṃ śivam
06,007.022c karṇikāravanaṃ ramyaṃ śilājālasamudgatam
06,007.023a tatra sākṣāt paśupatir divyair bhūtaiḥ samāvṛtaḥ
06,007.023c umāsahāyo bhagavān ramate bhūtabhāvanaḥ
06,007.024a karṇikāramayīṃ mālāṃ bibhrat pādāvalambinīm
06,007.024c tribhir netraiḥ kṛtoddyotas tribhiḥ sūryair ivoditaiḥ
06,007.025a tam ugratapasaḥ siddhāḥ suvratāḥ satyavādinaḥ
06,007.025c paśyanti na hi durvṛttaiḥ śakyo draṣṭuṃ maheśvaraḥ
06,007.026a tasya śailasya śikharāt kṣīradhārā nareśvara
06,007.026c triṃśad bāhuparigrāhyā bhīmanirghātanisvanā
06,007.027a puṇyā puṇyatamair juṣṭā gaṅgā bhāgīrathī śubhā
06,007.027c pataty ajasravegena hrade cāndramase śubhe
06,007.027e tayā hy utpāditaḥ puṇyaḥ sa hradaḥ sāgaropamaḥ
06,007.028a tāṃ dhārayām āsa purā durdharāṃ parvatair api
06,007.028c śataṃ varṣasahasrāṇāṃ śirasā vai maheśvaraḥ
06,007.029a meros tu paścime pārśve ketumālo mahīpate
06,007.029c jambūṣaṇḍaś ca tatraiva sumahān nandanopamaḥ
06,007.030a āyur daśa sahasrāṇi varṣāṇāṃ tatra bhārata
06,007.030c suvarṇavarṇāś ca narāḥ striyaś cāpsarasopamāḥ
06,007.031a anāmayā vītaśokā nityaṃ muditamānasāḥ
06,007.031c jāyante mānavās tatra niṣṭaptakanakaprabhāḥ
06,007.031d*0029_01 pūrveṇa yasya vikhyātaḥ parvato gandhamādanaḥ
06,007.032a gandhamādanaśṛṅgeṣu kuberaḥ saha rākṣasaiḥ
06,007.032c saṃvṛto 'psarasāṃ saṃghair modate guhyakādhipaḥ
06,007.033a gandhamādanapādeṣu pareṣv aparagaṇḍikāḥ
06,007.033c ekādaśa sahasrāṇi varṣāṇāṃ paramāyuṣaḥ
06,007.034a tatra kṛṣṇā narā rājaṃs tejoyuktā mahābalāḥ
06,007.034c striyaś cotpalapatrābhāḥ sarvāḥ supriyadarśanāḥ
06,007.035a nīlāt parataraṃ śvetaṃ śvetād dhairaṇyakaṃ param
06,007.035b*0030_01 hiraṇmayaṃ ca śvetādreḥ paraṃ varṣaṃ narādhipa
06,007.035b*0030_02 kuruvarṣaṃ tato rājañ śṛṅgavat parvatāt param
06,007.035c varṣam airāvataṃ nāma tataḥ śṛṅgavataḥ param
06,007.036a dhanuḥsaṃsthe mahārāja dve varṣe dakṣiṇottare
06,007.036c ilāvṛtaṃ madhyamaṃ tu pañca varṣāṇi caiva ha
06,007.037a uttarottaram etebhyo varṣam udricyate guṇaiḥ
06,007.037c āyuṣpramāṇam ārogyaṃ dharmataḥ kāmato 'rthataḥ
06,007.038a samanvitāni bhūtāni teṣu varṣeṣu bhārata
06,007.038c evam eṣā mahārāja parvataiḥ pṛthivī citā
06,007.039a hemakūṭas tu sumahān kailāso nāma parvataḥ
06,007.039c yatra vaiśravaṇo rājā guhyakaiḥ saha modate
06,007.039d*0031_01 tatra devo mahādevo nityam āste sahomayā
06,007.039d*0031_02 citre śilātale ramye devarṣigaṇapūjitaḥ
06,007.040a asty uttareṇa kailāsaṃ mainākaṃ parvataṃ prati
06,007.040c hiraṇyaśṛṅgaḥ sumahān divyo maṇimayo giriḥ
06,007.041a tasya pārśve mahad divyaṃ śubhaṃ kāñcanavālukam
06,007.041c ramyaṃ bindusaro nāma yatra rājā bhagīrathaḥ
06,007.041e dṛṣṭvā bhāgīrathīṃ gaṅgām uvāsa bahulāḥ samāḥ
06,007.042a yūpā maṇimayās tatra cityāś cāpi hiraṇmayāḥ
06,007.042c tatreṣṭvā tu gataḥ siddhiṃ sahasrākṣo mahāyaśāḥ
06,007.043a sṛṣṭvā bhūtapatir yatra sarvalokān sanātanaḥ
06,007.043c upāsyate tigmatejā vṛto bhūtaiḥ samāgataiḥ
06,007.043e naranārāyaṇau brahmā manuḥ sthāṇuś ca pañcamaḥ
06,007.044a tatra tripathagā devī prathamaṃ tu pratiṣṭhitā
06,007.044c brahmalokād apakrāntā saptadhā pratipadyate
06,007.045a vasvokasārā nalinī pāvanā ca sarasvatī
06,007.045c jambūnadī ca sītā ca gaṅgā sindhuś ca saptamī
06,007.046a acintyā divyasaṃkalpā prabhor eṣaiva saṃvidhiḥ
06,007.046c upāsate yatra satraṃ sahasrayugaparyaye
06,007.047a dṛśyādṛśyā ca bhavati tatra tatra sarasvatī
06,007.047c etā divyāḥ sapta gaṅgās triṣu lokeṣu viśrutāḥ
06,007.048a rakṣāṃsi vai himavati hemakūṭe tu guhyakāḥ
06,007.048c sarpā nāgāś ca niṣadhe gokarṇe ca tapodhanāḥ
06,007.049a devāsurāṇāṃ ca gṛhaṃ śvetaḥ parvata ucyate
06,007.049c gandharvā niṣadhe śaile nīle brahmarṣayo nṛpa
06,007.049e śṛṅgavāṃs tu mahārāja pitṝṇāṃ pratisaṃcaraḥ
06,007.050a ity etāni mahārāja sapta varṣāṇi bhāgaśaḥ
06,007.050c bhūtāny upaniviṣṭāni gatimanti dhruvāṇi ca
06,007.051a teṣām ṛddhir bahuvidhā dṛśyate daivamānuṣī
06,007.051c aśakyā parisaṃkhyātuṃ śraddheyā tu bubhūṣatā
06,007.052a yāṃ tu pṛcchasi mā rājan divyām etāṃ śaśākṛtim
06,007.052b*0032_01 jambūdvīpasya sarvasya ākṛtiṃ candramaṇḍale
06,007.052b*0033_01 sa vai sudarśanadvīpo dṛśyate śaśavadvidhau
06,007.052c pārśve śaśasya dve varṣe ubhaye dakṣiṇottare
06,007.052d*0034_01 anyāni pañca varṣāṇi galāntaṃ kalpitāni ca
06,007.052e karṇau tu nāgadvīpaṃ ca kaśyapadvīpam eva ca
06,007.053a tāmravarṇaḥ śiro rājañ śrīmān malayaparvataḥ
06,007.053c etad dvitīyaṃ dvīpasya dṛśyate śaśasaṃsthitam
06,008.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,008.001a meror athottaraṃ pārśvaṃ pūrvaṃ cācakṣva saṃjaya
06,008.001c nikhilena mahābuddhe mālyavantaṃ ca parvatam
06,008.002 saṃjaya uvāca
06,008.002a dakṣiṇena tu nīlasya meroḥ pārśve tathottare
06,008.002c uttarāḥ kuravo rājan puṇyāḥ siddhaniṣevitāḥ
06,008.003a tatra vṛkṣā madhuphalā nityapuṣpaphalopagāḥ
06,008.003c puṣpāṇi ca sugandhīni rasavanti phalāni ca
06,008.004a sarvakāmaphalās tatra ke cid vṛkṣā janādhipa
06,008.004c apare kṣīriṇo nāma vṛkṣās tatra narādhipa
06,008.005a ye kṣaranti sadā kṣīraṃ ṣaḍrasaṃ hy amṛtopamam
06,008.005c vastrāṇi ca prasūyante phaleṣv ābharaṇāni ca
06,008.006a sarvā maṇimayī bhūmiḥ sūkṣmakāñcanavālukā
06,008.006b*0035_01 maṇiratnanibhaṃ ramyaṃ vajravaiḍūryasaṃnibham
06,008.006b*0035_02 bhūbhāgo dṛśyate tatra padmarāgasamaprabham
06,008.006c sarvatra sukhasaṃsparśā niṣpaṅkā ca janādhipa
06,008.006d*0036_01 puṣkariṇyaḥ śubhās tatra sukhasparśā manoharāḥ
06,008.007a devalokacyutāḥ sarve jāyante tatra mānavāḥ
06,008.007c tulyarūpaguṇopetāḥ sameṣu viṣameṣu ca
06,008.008a mithunāni ca jāyante striyaś cāpsarasopamāḥ
06,008.008c teṣāṃ te kṣīriṇāṃ kṣīraṃ pibanty amṛtasaṃnibham
06,008.009a mithunaṃ jāyamānaṃ vai samaṃ tac ca pravardhate
06,008.009c tulyarūpaguṇopetaṃ samaveṣaṃ tathaiva ca
06,008.009e ekaikam anuraktaṃ ca cakravākasamaṃ vibho
06,008.009f*0037_01 mṛtyuś ca samakālaṃ ca tayor mithunayugmayoḥ
06,008.010a nirāmayā vītaśokā nityaṃ muditamānasāḥ
06,008.010c daśa varṣasahasrāṇi daśa varṣaśatāni ca
06,008.010e jīvanti te mahārāja na cānyonyaṃ jahaty uta
06,008.011a bhāruṇḍā nāma śakunās tīkṣṇatuṇḍā mahābalāḥ
06,008.011c te nirharanti hi mṛtān darīṣu prakṣipanti ca
06,008.012a uttarāḥ kuravo rājan vyākhyātās te samāsataḥ
06,008.012c meroḥ pārśvam ahaṃ pūrvaṃ vakṣyāmy atha yathātatham
06,008.012d*0038_01 bhadrāśvaṃ nāma varṣaṃ tu puro vai gandhamādanāt
06,008.013a tasya pūrvābhiṣekas tu bhadrāśvasya viśāṃ pate
06,008.013c bhadrasālavanaṃ yatra kālāmraś ca mahādrumaḥ
06,008.014a kālāmraś ca mahārāja nityapuṣpaphalaḥ śubhaḥ
06,008.014c dvīpaś ca yojanotsedhaḥ siddhacāraṇasevitaḥ
06,008.015a tatra te puruṣāḥ śvetās tejoyuktā mahābalāḥ
06,008.015c striyaḥ kumudavarṇāś ca sundaryaḥ priyadarśanāḥ
06,008.016a candraprabhāś candravarṇāḥ pūrṇacandranibhānanāḥ
06,008.016c candraśītalagātryaś ca nṛttagītaviśāradāḥ
06,008.017a daśa varṣasahasrāṇi tatrāyur bharatarṣabha
06,008.017c kālāmrarasapītās te nityaṃ saṃsthitayauvanāḥ
06,008.018a dakṣiṇena tu nīlasya niṣadhasyottareṇa tu
06,008.018c sudarśano nāma mahāñ jambūvṛkṣaḥ sanātanaḥ
06,008.019a sarvakāmaphalaḥ puṇyaḥ siddhacāraṇasevitaḥ
06,008.019c tasya nāmnā samākhyāto jambūdvīpaḥ sanātanaḥ
06,008.020a yojanānāṃ sahasraṃ ca śataṃ ca bharatarṣabha
06,008.020c utsedho vṛkṣarājasya divaspṛṅ manujeśvara
06,008.021a aratnīnāṃ sahasraṃ ca śatāni daśa pañca ca
06,008.021c pariṇāhas tu vṛkṣasya phalānāṃ rasabhedinām
06,008.022a patamānāni tāny urvyāṃ kurvanti vipulaṃ svanam
06,008.022c muñcanti ca rasaṃ rājaṃs tasmin rajatasaṃnibham
06,008.023a tasyā jambvāḥ phalaraso nadī bhūtvā janādhipa
06,008.023c meruṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā saṃprayāty uttarān kurūn
06,008.024a pibanti tad rasaṃ hṛṣṭā janā nityaṃ janādhipa
06,008.024c tasmin phalarase pīte na jarā bādhate ca tān
06,008.025a tatra jāmbūnadaṃ nāma kanakaṃ devabhūṣaṇam
06,008.025b*0039_01 indragopakasaṃkāśaṃ jāyate bhāsvaraṃ tu tat
06,008.025c taruṇādityavarṇāś ca jāyante tatra mānavāḥ
06,008.026a tathā mālyavataḥ śṛṅge dīpyate tatra havyavāṭ
06,008.026c nāmnā saṃvartako nāma kālāgnir bharatarṣabha
06,008.027a tathā mālyavataḥ śṛṅge pūrve pūrvāntagaṇḍikā
06,008.027c yojanānāṃ sahasrāṇi pañcāśan mālyavān sthitaḥ
06,008.028a mahārajatasaṃkāśā jāyante tatra mānavāḥ
06,008.028c brahmalokāc cyutāḥ sarve sarve ca brahmavādinaḥ
06,008.029a tapas tu tapyamānās te bhavanti hy ūrdhvaretasaḥ
06,008.029c rakṣaṇārthaṃ tu bhūtānāṃ praviśanti divākaram
06,008.030a ṣaṣṭis tāni sahasrāṇi ṣaṣṭir eva śatāni ca
06,008.030c aruṇasyāgrato yānti parivārya divākaram
06,008.031a ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi ṣaṣṭim eva śatāni ca
06,008.031c ādityatāpataptās te viśanti śaśimaṇḍalam
06,009.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,009.001a varṣāṇāṃ caiva nāmāni parvatānāṃ ca saṃjaya
06,009.001c ācakṣva me yathātattvaṃ ye ca parvatavāsinaḥ
06,009.002 saṃjaya uvāca
06,009.002a dakṣiṇena tu śvetasya nīlasyaivottareṇa tu
06,009.002c varṣaṃ ramaṇakaṃ nāma jāyante tatra mānavāḥ
06,009.003a śuklābhijanasaṃpannāḥ sarve supriyadarśanāḥ
06,009.003c ratipradhānāś ca tathā jāyante tatra mānavāḥ
06,009.004a daśa varṣasahasrāṇi śatāni daśa pañca ca
06,009.004c jīvanti te mahārāja nityaṃ muditamānasāḥ
06,009.005a dakṣiṇe śṛṅgiṇaś caiva śvetasyāthottareṇa ca
06,009.005c varṣaṃ hairaṇvataṃ nāma yatra hairaṇvatī nadī
06,009.005d*0040_01 yatra cāyaṃ mahārāja pakṣirāṭ patagottamaḥ
06,009.006a yakṣānugā mahārāja dhaninaḥ priyadarśanāḥ
06,009.006c mahābalās tatra sadā rājan muditamānasāḥ
06,009.006d*0041_01 yakṣaḥ so 'pi mahārāja yakṣarājānugauta[? -gotta]maḥ
06,009.007a ekādaśa sahasrāṇi varṣāṇāṃ te janādhipa
06,009.007c āyuṣpramāṇaṃ jīvanti śatāni daśa pañca ca
06,009.008a śṛṅgāṇi vai śṛṅgavatas trīṇy eva manujādhipa
06,009.008c ekaṃ maṇimayaṃ tatra tathaikaṃ raukmam adbhutam
06,009.009a sarvaratnamayaṃ caikaṃ bhavanair upaśobhitam
06,009.009c tatra svayaṃprabhā devī nityaṃ vasati śāṇḍilī
06,009.010a uttareṇa tu śṛṅgasya samudrānte janādhipa
06,009.010c varṣam airāvataṃ nāma tasmāc chṛṅgavataḥ param
06,009.011a na tatra sūryas tapati na te jīryanti mānavāḥ
06,009.011c candramāś ca sanakṣatro jyotir bhūta ivāvṛtaḥ
06,009.012a padmaprabhāḥ padmavarṇāḥ padmapatranibhekṣaṇāḥ
06,009.012c padmapatrasugandhāś ca jāyante tatra mānavāḥ
06,009.013a aniṣpandāḥ sugandhāś ca nirāhārā jitendriyāḥ
06,009.013c devalokacyutāḥ sarve tathā virajaso nṛpa
06,009.014a trayodaśa sahasrāṇi varṣāṇāṃ te janādhipa
06,009.014c āyuṣpramāṇaṃ jīvanti narā bharatasattama
06,009.015a kṣīrodasya samudrasya tathaivottarataḥ prabhuḥ
06,009.015c harir vasati vaikuṇṭhaḥ śakaṭe kanakātmake
06,009.016a aṣṭacakraṃ hi tad yānaṃ bhūtayuktaṃ manojavam
06,009.016c agnivarṇaṃ mahāvegaṃ jāmbūnadapariṣkṛtam
06,009.017a sa prabhuḥ sarvabhūtānāṃ vibhuś ca bharatarṣabha
06,009.017c saṃkṣepo vistaraś caiva kartā kārayitā ca saḥ
06,009.018a pṛthivy āpas tathākāśaṃ vāyus tejaś ca pārthiva
06,009.018c sa yajñaḥ sarvabhūtānām āsyaṃ tasya hutāśanaḥ
06,009.018d*0042_01 sthitaḥ sthānasahasreṣu vyāpya vai sa carācaram
06,009.019 vaiśaṃpāyana uvāca
06,009.019a evam uktaḥ saṃjayena dhṛtarāṣṭro mahāmanāḥ
06,009.019c dhyānam anvagamad rājā putrān prati janādhipa
06,009.020a sa vicintya mahārāja punar evābravīd vacaḥ
06,009.020c asaṃśayaṃ sūtaputra kālaḥ saṃkṣipate jagat
06,009.020e sṛjate ca punaḥ sarvaṃ neha vidyati śāśvatam
06,009.021a naro nārāyaṇaś caiva sarvajñaḥ sarvabhūtabhṛt
06,009.021c devā vaikuṇṭha ity āhur vedā viṣṇur iti prabhum
06,010.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,010.001a yad idaṃ bhārataṃ varṣaṃ yatredaṃ mūrchitaṃ balam
06,010.001c yatrātimātraṃ lubdho 'yaṃ putro duryodhano mama
06,010.002a yatra gṛddhāḥ pāṇḍusutā yatra me sajjate manaḥ
06,010.002c etan me tattvam ācakṣva kuśalo hy asi saṃjaya
06,010.003 saṃjaya uvāca
06,010.003a na tatra pāṇḍavā gṛddhāḥ śṛṇu rājan vaco mama
06,010.003c gṛddho duryodhanas tatra śakuniś cāpi saubalaḥ
06,010.004a apare kṣatriyāś cāpi nānājanapadeśvarāḥ
06,010.004c ye gṛddhā bhārate varṣe na mṛṣyanti parasparam
06,010.005a atra te varṇayiṣyāmi varṣaṃ bhārata bhāratam
06,010.005c priyam indrasya devasya manor vaivasvatasya ca
06,010.006a pṛthoś ca rājan vainyasya tathekṣvākor mahātmanaḥ
06,010.006c yayāter ambarīṣasya māndhātur nahuṣasya ca
06,010.007a tathaiva mucukundasya śiber auśīnarasya ca
06,010.007c ṛṣabhasya tathailasya nṛgasya nṛpates tathā
06,010.007d*0043_01 kuśikasya ca durdharṣa gādheś caiva mahātmanaḥ
06,010.007d*0043_02 somakasya ca durdharṣa dilīpasya tathaiva ca
06,010.008a anyeṣāṃ ca mahārāja kṣatriyāṇāṃ balīyasām
06,010.008c sarveṣām eva rājendra priyaṃ bhārata bhāratam
06,010.009a tat te varṣaṃ pravakṣyāmi yathāśrutam ariṃdama
06,010.009c śṛṇu me gadato rājan yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
06,010.010a mahendro malayaḥ sahyaḥ śuktimān ṛkṣavān api
06,010.010c vindhyaś ca pāriyātraś ca saptaite kulaparvatāḥ
06,010.011a teṣāṃ sahasraśo rājan parvatās tu samīpataḥ
06,010.011c abhijñātāḥ sāravanto vipulāś citrasānavaḥ
06,010.012a anye tato 'parijñātā hrasvā hrasvopajīvinaḥ
06,010.012c āryā mlecchāś ca kauravya tair miśrāḥ puruṣā vibho
06,010.013a nadīḥ pibanti bahulā gaṅgāṃ sindhuṃ sarasvatīm
06,010.013c godāvarīṃ narmadāṃ ca bāhudāṃ ca mahānadīm
06,010.014a śatadruṃ candrabhāgāṃ ca yamunāṃ ca mahānadīm
06,010.014c dṛṣadvatīṃ vipāśāṃ ca vipāpāṃ sthūlavālukām
06,010.015a nadīṃ vetravatīṃ caiva kṛṣṇaveṇāṃ ca nimnagām
06,010.015c irāvatīṃ vitastāṃ ca payoṣṇīṃ devikām api
06,010.016a vedasmṛtiṃ vetasinīṃ tridivām iṣkumālinīm
06,010.016c karīṣiṇīṃ citravahāṃ citrasenāṃ ca nimnagām
06,010.017a gomatīṃ dhūtapāpāṃ ca vandanāṃ ca mahānadīm
06,010.017c kauśikīṃ tridivāṃ kṛtyāṃ vicitrāṃ lohatāriṇīm
06,010.018a rathasthāṃ śatakumbhāṃ ca sarayūṃ ca nareśvara
06,010.018c carmaṇvatīṃ vetravatīṃ hastisomāṃ diśaṃ tathā
06,010.019a śatāvarīṃ payoṣṇīṃ ca parāṃ bhaimarathīṃ tathā
06,010.019c kāverīṃ culukāṃ cāpi vāpīṃ śatabalām api
06,010.020a nicīrāṃ mahitāṃ cāpi suprayogāṃ narādhipa
06,010.020c pavitrāṃ kuṇḍalāṃ sindhuṃ vājinīṃ puramālinīm
06,010.021a pūrvābhirāmāṃ vīrāṃ ca bhīmām oghavatīṃ tathā
06,010.021c palāśinīṃ pāpaharāṃ mahendrāṃ pippalāvatīm
06,010.022a pāriṣeṇām asiknīṃ ca saralāṃ bhāramardinīm
06,010.022c puruhīṃ pravarāṃ menāṃ moghāṃ ghṛtavatīṃ tathā
06,010.023a dhūmatyām atikṛṣṇāṃ ca sūcīṃ chāvīṃ ca kaurava
06,010.023c sadānīrām adhṛṣyāṃ ca kuśadhārāṃ mahānadīm
06,010.024a śaśikāntāṃ śivāṃ caiva tathā vīravatīm api
06,010.024c vāstuṃ suvāstuṃ gaurīṃ ca kampanāṃ sahiraṇvatīm
06,010.025a hiraṇvatīṃ citravatīṃ citrasenāṃ ca nimnagām
06,010.025c rathacitrāṃ jyotirathāṃ viśvāmitrāṃ kapiñjalām
06,010.026a upendrāṃ bahulāṃ caiva kucarām ambuvāhinīm
06,010.026c vainandīṃ piñjalāṃ veṇṇāṃ tuṅgaveṇāṃ mahānadīm
06,010.027a vidiśāṃ kṛṣṇaveṇṇāṃ ca tāmrāṃ ca kapilām api
06,010.027c śaluṃ suvāmāṃ vedāśvāṃ harisrāvāṃ mahāpagām
06,010.028a śīghrāṃ ca picchilāṃ caiva bhāradvājīṃ ca nimnagām
06,010.028c kauśikīṃ nimnagāṃ śoṇāṃ bāhudām atha candanām
06,010.029a durgām antaḥśilāṃ caiva brahmamedhyāṃ bṛhadvatīm
06,010.029c carakṣāṃ mahirohīṃ ca tathā jambunadīm api
06,010.030a sunasāṃ tamasāṃ dāsīṃ trasām anyāṃ varāṇasīm
06,010.030c loloddhṛtakarāṃ caiva pūrṇāśāṃ ca mahānadīm
06,010.031a mānavīṃ vṛṣabhāṃ caiva mahānadyo janādhipa
06,010.031c sadānirāmayāṃ vṛtyāṃ mandagāṃ mandavāhinīm
06,010.031d*0044_01 brahmamedhyāṃ bṛhadvatīm
06,010.031d*0044_02 etāś cānyāś ca bahudhā
06,010.032a brahmāṇīṃ ca mahāgaurīṃ durgām api ca bhārata
06,010.032c citropalāṃ citrabarhāṃ mañjuṃ makaravāhinīm
06,010.033a mandākinīṃ vaitaraṇīṃ kokāṃ caiva mahānadīm
06,010.033c śuktimatīm araṇyāṃ ca puṣpaveṇyutpalāvatīm
06,010.034a lohityāṃ karatoyāṃ ca tathaiva vṛṣabhaṅginīm
06,010.034c kumārīm ṛṣikulyāṃ ca brahmakulyāṃ ca bhārata
06,010.035a sarasvatīḥ supuṇyāś ca sarvā gaṅgāś ca māriṣa
06,010.035b*0045_01 brahmāṇīṃ ca mahāgaurīṃ suvaśyām api bhārata
06,010.035b*0046_01 mānavīṃ vṛṣabhāṃ caiva mahānadyo janādhipa
06,010.035c viśvasya mātaraḥ sarvāḥ sarvāś caiva mahābalāḥ
06,010.036a tathā nadyas tv aprakāśāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,010.036c ity etāḥ sarito rājan samākhyātā yathāsmṛti
06,010.037a ata ūrdhvaṃ janapadān nibodha gadato mama
06,010.037c tatreme kurupāñcālāḥ śālvamādreyajāṅgalāḥ
06,010.037d*0047_01 videhā māgadhāḥ siṃhā mahadāyatayas tathā
06,010.038a śūrasenāḥ kaliṅgāś ca bodhā maukās tathaiva ca
06,010.038c matsyāḥ sukuṭyaḥ saubalyāḥ kuntalāḥ kāśikośalāḥ
06,010.039a cedivatsāḥ karūṣāś ca bhojāḥ sindhupulindakāḥ
06,010.039c uttamaujā daśārṇāś ca mekalāś cotkalaiḥ saha
06,010.040a pāñcālāḥ kauśijāś caiva ekapṛṣṭhā yugaṃdharāḥ
06,010.040c saudhā madrā bhujiṅgāś ca kāśayo 'parakāśayaḥ
06,010.041a jaṭharāḥ kukkuśāś caiva sudāśārṇāś ca bhārata
06,010.041c kuntayo 'vantayaś caiva tathaivāparakuntayaḥ
06,010.042a govindā mandakāḥ ṣaṇḍā vidarbhānūpavāsikāḥ
06,010.042c aśmakāḥ pāṃsurāṣṭrāś ca goparāṣṭrāḥ panītakāḥ
06,010.043a ādirāṣṭrāḥ sukuṭṭāś ca balirāṣṭraṃ ca kevalam
06,010.043c vānarāsyāḥ pravāhāś ca vakrā vakrabhayāḥ śakāḥ
06,010.044a videhakā māgadhāś ca suhmāś ca vijayās tathā
06,010.044c aṅgā vaṅgāḥ kaliṅgāś ca yakṛllomāna eva ca
06,010.045a mallāḥ sudeṣṇāḥ prāhūtās tathā māhiṣakārṣikāḥ
06,010.045c vāhīkā vāṭadhānāś ca ābhīrāḥ kālatoyakāḥ
06,010.046a aparandhrāś ca śūdrāś ca pahlavāś carmakhaṇḍikāḥ
06,010.046c aṭavīśabarāś caiva marubhaumāś ca māriṣa
06,010.047a upāvṛścānupāvṛścasurāṣṭrāḥ kekayās tathā
06,010.047c kuṭṭāparāntā dvaidheyāḥ kākṣāḥ sāmudraniṣkuṭāḥ
06,010.047d*0048_01 kaṭyāś ca pātavaibodhā yākāḥ sāmudraniṣkadāḥ
06,010.048a andhrāś ca bahavo rājann antargiryās tathaiva ca
06,010.048c bahirgiryāṅgamaladā māgadhā mānavarjakāḥ
06,010.048d*0049_01 antargiryās tathā caiva bahirgiryās tathaiva ca
06,010.049a mahyuttarāḥ prāvṛṣeyā bhārgavāś ca janādhipa
06,010.049c puṇḍrā bhārgāḥ kirātāś ca sudoṣṇāḥ pramudās tathā
06,010.050a śakā niṣādā niṣadhās tathaivānartanairṛtāḥ
06,010.050c dugūlāḥ pratimatsyāś ca kuśalāḥ kunaṭās tathā
06,010.051a tīragrāhās taratoyā rājikā rasyakāgaṇāḥ
06,010.051c tilakāḥ pārasīkāś ca madhumantaḥ prakutsakāḥ
06,010.052a kāśmīrāḥ sindhusauvīrā gāndhārā darśakās tathā
06,010.052c abhīsārā kulūtāś ca śaivalā bāhlikās tathā
06,010.053a darvīkāḥ sakacā darvā vātajāmarathoragāḥ
06,010.053c bahuvādyāś ca kauravya sudāmānaḥ sumallikāḥ
06,010.054a vadhrāḥ karīṣakāś cāpi kulindopatyakās tathā
06,010.054c vanāyavo daśāpārśvā romāṇaḥ kuśabindavaḥ
06,010.055a kacchā gopālakacchāś ca lāṅgalāḥ paravallakāḥ
06,010.055c kirātā barbarāḥ siddhā videhās tāmraliṅgakāḥ
06,010.056a oṣṭrāḥ puṇḍrāḥ sasairandhrāḥ pārvatīyāś ca māriṣa
06,010.056c athāpare janapadā dakṣiṇā bharatarṣabha
06,010.057a draviḍāḥ keralāḥ prācyā bhūṣikā vanavāsinaḥ
06,010.057c unnatyakā māhiṣakā vikalpā mūṣakās tathā
06,010.058a karṇikāḥ kuntikāś caiva saudbhidā nalakālakāḥ
06,010.058c kaukuṭṭakās tathā colāḥ koṅkaṇā mālavāṇakāḥ
06,010.059a samaṅgāḥ kopanāś caiva kukurāṅgadamāriṣāḥ
06,010.059c dhvajiny utsavasaṃketās trigartāḥ sarvasenayaḥ
06,010.060a tryaṅgāḥ kekarakāḥ proṣṭhāḥ parasaṃcarakās tathā
06,010.060c tathaiva vindhyapulakāḥ pulindāḥ kalkalaiḥ saha
06,010.061a mālakā mallakāś caiva tathaivāparavartakāḥ
06,010.061c kulindāḥ kulakāś caiva karaṇṭhāḥ kurakās tathā
06,010.062a mūṣakā stanabālāś ca satiyaḥ pattipañjakāḥ
06,010.062c ādidāyāḥ sirālāś ca stūbakā stanapās tathā
06,010.063a hṛṣīvidarbhāḥ kāntīkās taṅgaṇāḥ parataṅgaṇāḥ
06,010.063c uttarāś cāpare mlecchā janā bharatasattama
06,010.064a yavanāś ca sakāmbojā dāruṇā mlecchajātayaḥ
06,010.064c sakṣaddruhaḥ kuntalāś ca hūṇāḥ pāratakaiḥ saha
06,010.065a tathaiva maradhāś cīnās tathaiva daśamālikāḥ
06,010.065c kṣatriyopaniveśāś ca vaiśyaśūdrakulāni ca
06,010.066a śūdrābhīrātha daradāḥ kāśmīrāḥ paśubhiḥ saha
06,010.066c khaśikāś ca tukhārāś ca pallavā girigahvarāḥ
06,010.067a ātreyāḥ sabharadvājās tathaiva stanayoṣikāḥ
06,010.067c aupakāś ca kaliṅgāś ca kirātānāṃ ca jātayaḥ
06,010.067d*0050_01 kāraskarāś ca vaṃśāś ca āndhrāś ca dramiḍās tathā
06,010.067d*0050_02 colāś caiva tathā pāṇḍyāś cerāś caiva susiṃhalāḥ
06,010.068a tāmarā haṃsamārgāś ca tathaiva karabhañjakāḥ
06,010.068b*0051_01 ete cānye janapadāḥ prācyodīcyās tathaiva ca
06,010.068c uddeśamātreṇa mayā deśāḥ saṃkīrtitāḥ prabho
06,010.069a yathāguṇabalaṃ cāpi trivargasya mahāphalam
06,010.069c duhyed dhenuḥ kāmadhuk ca bhūmiḥ samyag anuṣṭhitā
06,010.070a tasyāṃ gṛdhyanti rājānaḥ śūrā dharmārthakovidāḥ
06,010.070c te tyajanty āhave prāṇān rasāgṛddhās tarasvinaḥ
06,010.071a devamānuṣakāyānāṃ kāmaṃ bhūmiḥ parāyaṇam
06,010.071c anyonyasyāvalumpanti sārameyā ivāmiṣam
06,010.072a rājāno bharataśreṣṭha bhoktukāmā vasuṃdharām
06,010.072c na cāpi tṛptiḥ kāmānāṃ vidyate ceha kasya cit
06,010.073a tasmāt parigrahe bhūmer yatante kurupāṇḍavāḥ
06,010.073c sāmnā dānena bhedena daṇḍenaiva ca pārthiva
06,010.074a pitā mātā ca putraś ca khaṃ dyauś ca narapuṃgava
06,010.074c bhūmir bhavati bhūtānāṃ samyag acchidradarśinī
06,011.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,011.001a bhāratasyāsya varṣasya tathā haimavatasya ca
06,011.001c pramāṇam āyuṣaḥ sūta phalaṃ cāpi śubhāśubham
06,011.002a anāgatam atikrāntaṃ vartamānaṃ ca saṃjaya
06,011.002c ācakṣva me vistareṇa harivarṣaṃ tathaiva ca
06,011.003 saṃjaya uvāca
06,011.003a catvāri bhārate varṣe yugāni bharatarṣabha
06,011.003c kṛtaṃ tretā dvāparaṃ ca puṣyaṃ ca kuruvardhana
06,011.004a pūrvaṃ kṛtayugaṃ nāma tatas tretāyugaṃ vibho
06,011.004c saṃkṣepād dvāparasyātha tataḥ puṣyaṃ pravartate
06,011.005a catvāri ca sahasrāṇi varṣāṇāṃ kurusattama
06,011.005c āyuḥsaṃkhyā kṛtayuge saṃkhyātā rājasattama
06,011.006a tathā trīṇi sahasrāṇi tretāyāṃ manujādhipa
06,011.006c dvisahasraṃ dvāpare tu śate tiṣṭhati saṃprati
06,011.007a na pramāṇasthitir hy asti puṣye 'smin bharatarṣabha
06,011.007c garbhasthāś ca mriyante 'tra tathā jātā mriyanti ca
06,011.008a mahābalā mahāsattvāḥ prajāguṇasamanvitāḥ
06,011.008b*0052_01 prajāyante ca jātāś ca śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,011.008c ajāyanta kṛte rājan munayaḥ sutapodhanāḥ
06,011.009a mahotsāhā mahātmāno dhārmikāḥ satyavādinaḥ
06,011.009c jātāḥ kṛtayuge rājan dhaninaḥ priyadarśanāḥ
06,011.010a āyuṣmanto mahāvīrā dhanurdharavarā yudhi
06,011.010b*0053_01 varārhā yudhi jāyante kṣatriyāḥ śūrasattamāḥ
06,011.010c jāyante kṣatriyāḥ śūrās tretāyāṃ cakravartinaḥ
06,011.011a sarvavarṇā mahārāja jāyante dvāpare sati
06,011.011c mahotsāhā mahāvīryāḥ parasparavadhaiṣiṇaḥ
06,011.012a tejasālpena saṃyuktāḥ krodhanāḥ puruṣā nṛpa
06,011.012c lubdhāś cānṛtakāś caiva puṣye jāyanti bhārata
06,011.013a īrṣyā mānas tathā krodho māyāsūyā tathaiva ca
06,011.013c puṣye bhavanti martyānāṃ rāgo lobhaś ca bhārata
06,011.014a saṃkṣepo vartate rājan dvāpare 'smin narādhipa
06,011.014c guṇottaraṃ haimavataṃ harivarṣaṃ tataḥ param
06,012.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,012.001a jambūkhaṇḍas tvayā prokto yathāvad iha saṃjaya
06,012.001c viṣkambham asya prabrūhi parimāṇaṃ ca tattvataḥ
06,012.002a samudrasya pramāṇaṃ ca samyag acchidradarśana
06,012.002c śākadvīpaṃ ca me brūhi kuśadvīpaṃ ca saṃjaya
06,012.003a śālmalaṃ caiva tattvena krauñcadvīpaṃ tathaiva ca
06,012.003c brūhi gāvalgaṇe sarvaṃ rāhoḥ somārkayos tathā
06,012.004 saṃjaya uvāca
06,012.004a rājan subahavo dvīpā yair idaṃ saṃtataṃ jagat
06,012.004c sapta tv ahaṃ pravakṣyāmi candrādityau grahāṃs tathā
06,012.005a aṣṭādaśa sahasrāṇi yojanānāṃ viśāṃ pate
06,012.005c ṣaṭśatāni ca pūrṇāni viṣkambho jambuparvataḥ
06,012.006a lāvaṇasya samudrasya viṣkambho dviguṇaḥ smṛtaḥ
06,012.006c nānājanapadākīrṇo maṇividrumacitritaḥ
06,012.007a naikadhātuvicitraiś ca parvatair upaśobhitaḥ
06,012.007c siddhacāraṇasaṃkīrṇaḥ sāgaraḥ parimaṇḍalaḥ
06,012.008a śākadvīpaṃ ca vakṣyāmi yathāvad iha pārthiva
06,012.008c śṛṇu me tvaṃ yathānyāyaṃ bruvataḥ kurunandana
06,012.009a jambūdvīpapramāṇena dviguṇaḥ sa narādhipa
06,012.009c viṣkambheṇa mahārāja sāgaro 'pi vibhāgaśaḥ
06,012.009d*0054_01 śalmaliś ca kuśa[ḥ] krauñco dviguṇo hy uttarottaram
06,012.009d*0054_02 yathāsaṃkhyaṃ parivṛttaḥ surāsarpiḥpayodhibhiḥ
06,012.009e kṣīrodo bharataśreṣṭha yena saṃparivāritaḥ
06,012.010a tatra puṇyā janapadā na tatra mriyate janaḥ
06,012.010c kuta eva hi durbhikṣaṃ kṣamātejoyutā hi te
06,012.011a śākadvīpasya saṃkṣepo yathāvad bharatarṣabha
06,012.011c ukta eṣa mahārāja kim anyac chrotum icchasi
06,012.012 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,012.012a śākadvīpasya saṃkṣepo yathāvad iha saṃjaya
06,012.012c uktas tvayā mahābhāga vistaraṃ brūhi tattvataḥ
06,012.013 saṃjaya uvāca
06,012.013a tathaiva parvatā rājan saptātra maṇibhūṣitāḥ
06,012.013c ratnākarās tathā nadyas teṣāṃ nāmāni me śṛṇu
06,012.013e atīvaguṇavat sarvaṃ tatra puṇyaṃ janādhipa
06,012.014a devarṣigandharvayutaḥ paramo merur ucyate
06,012.014c prāgāyato mahārāja malayo nāma parvataḥ
06,012.014e yato meghāḥ pravartante prabhavanti ca sarvaśaḥ
06,012.015a tataḥ pareṇa kauravya jaladhāro mahāgiriḥ
06,012.015c yatra nityam upādatte vāsavaḥ paramaṃ jalam
06,012.015e yato varṣaṃ prabhavati varṣākāle janeśvara
06,012.016a uccair girī raivatako yatra nityaṃ pratiṣṭhitaḥ
06,012.016c revatī divi nakṣatraṃ pitāmahakṛto vidhiḥ
06,012.017a uttareṇa tu rājendra śyāmo nāma mahāgiriḥ
06,012.017b*0055_01 navameghaprabhaḥ prāṃśuḥ śrīmān ujjvalavigrahaḥ
06,012.017c yataḥ śyāmatvam āpannāḥ prajā janapadeśvara
06,012.018 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,012.018a sumahān saṃśayo me 'dya proktaṃ saṃjaya yat tvayā
06,012.018c prajāḥ kathaṃ sūtaputra saṃprāptāḥ śyāmatām iha
06,012.019 saṃjaya uvāca
06,012.019a sarveṣv eva mahāprājña dvīpeṣu kurunandana
06,012.019c gauraḥ kṛṣṇaś ca varṇau dvau tayor varṇāntaraṃ nṛpa
06,012.020a śyāmo yasmāt pravṛtto vai tat te vakṣyāmi bhārata
06,012.020c āste 'tra bhagavān kṛṣṇas tat kāntyā śyāmatāṃ gataḥ
06,012.021a tataḥ paraṃ kauravendra durgaśailo mahodayaḥ
06,012.021c kesarī kesarayuto yato vātaḥ pravāyati
06,012.022a teṣāṃ yojanaviṣkambho dviguṇaḥ pravibhāgaśaḥ
06,012.022c varṣāṇi teṣu kauravya saṃproktāni manīṣibhiḥ
06,012.023a mahāmerur mahākāśo jaladaḥ kumudottaraḥ
06,012.023c jaladhārāt paro rājan sukumāra iti smṛtaḥ
06,012.024a raivatasya tu kaumāraḥ śyāmasya tu maṇīcakaḥ
06,012.024c kesarasyātha modākī pareṇa tu mahāpumān
06,012.025a parivārya tu kauravya dairghyaṃ hrasvatvam eva ca
06,012.025c jambūdvīpena vikhyātas tasya madhye mahādrumaḥ
06,012.026a śāko nāma mahārāja tasya dvīpasya madhyagaḥ
06,012.026c tatra puṇyā janapadāḥ pūjyate tatra śaṃkaraḥ
06,012.027a tatra gacchanti siddhāś ca cāraṇā daivatāni ca
06,012.027c dhārmikāś ca prajā rājaṃś catvāro 'tīva bhārata
06,012.028a varṇāḥ svakarmaniratā na ca steno 'tra dṛśyate
06,012.028c dīrghāyuṣo mahārāja jarāmṛtyuvivarjitāḥ
06,012.029a prajās tatra vivardhante varṣāsv iva samudragāḥ
06,012.029c nadyaḥ puṇyajalās tatra gaṅgā ca bahudhāgatiḥ
06,012.030a sukumārī kumārī ca sītā kāverakā tathā
06,012.030c mahānadī ca kauravya tathā maṇijalā nadī
06,012.030e ikṣuvardhanikā caiva tathā bharatasattama
06,012.031a tataḥ pravṛttāḥ puṇyodā nadyaḥ kurukulodvaha
06,012.031c sahasrāṇāṃ śatāny eva yato varṣati vāsavaḥ
06,012.032a na tāsāṃ nāmadheyāni parimāṇaṃ tathaiva ca
06,012.032c śakyate parisaṃkhyātuṃ puṇyās tā hi saridvarāḥ
06,012.033a tatra puṇyā janapadāś catvāro lokasaṃmatāḥ
06,012.033c magāś ca maśakāś caiva mānasā mandagās tathā
06,012.034a magā brāhmaṇabhūyiṣṭhāḥ svakarmaniratā nṛpa
06,012.034c maśakeṣu tu rājanyā dhārmikāḥ sarvakāmadāḥ
06,012.035a mānaseṣu mahārāja vaiśyāḥ karmopajīvinaḥ
06,012.035c sarvakāmasamāyuktāḥ śūrā dharmārthaniścitāḥ
06,012.035e śūdrās tu mandage nityaṃ puruṣā dharmaśīlinaḥ
06,012.036a na tatra rājā rājendra na daṇḍo na ca daṇḍikāḥ
06,012.036c svadharmeṇaiva dharmaṃ ca te rakṣanti parasparam
06,012.037a etāvad eva śakyaṃ tu tasmin dvīpe prabhāṣitum
06,012.037c etāvad eva śrotavyaṃ śākadvīpe mahaujasi
06,013.001 saṃjaya uvāca
06,013.001a uttareṣu tu kauravya dvīpeṣu śrūyate kathā
06,013.001c yathāśrutaṃ mahārāja bruvatas tan nibodha me
06,013.001d*0056_01 dugdhodakasamudro 'nyaḥ punar ikṣurasodakaḥ
06,013.002a ghṛtatoyaḥ samudro 'tra dadhimaṇḍodako 'paraḥ
06,013.002c surodaḥ sāgaraś caiva tathānyo gharmasāgaraḥ
06,013.002d*0057_01 ikṣūdaś ca surodaś ca sarpiḥkṣīrodadhis tadā
06,013.002d*0057_02 dadhimaṇḍodadhiś cānyaḥ śuddhodadhir atho mahān
06,013.003a paraspareṇa dviguṇāḥ sarve dvīpā narādhipa
06,013.003c sarvataś ca mahārāja parvataiḥ parivāritāḥ
06,013.004a gauras tu madhyame dvīpe girir mānaḥśilo mahān
06,013.004c parvataḥ paścimaḥ kṛṣṇo nārāyaṇanibho nṛpa
06,013.005a tatra ratnāni divyāni svayaṃ rakṣati keśavaḥ
06,013.005c prajāpatim upāsīnaḥ prajānāṃ vidadhe sukham
06,013.006a kuśadvīpe kuśastambo madhye janapadasya ha
06,013.006b*0058_01 saṃpūjyate hi plakṣaś ca svadī[?dvī]pakhyātikṛd yathā
06,013.006c saṃpūjyate śalmaliś ca dvīpe śālmalike nṛpa
06,013.007a krauñcadvīpe mahākrauñco girī ratnacayākaraḥ
06,013.007c saṃpūjyate mahārāja cāturvarṇyena nityadā
06,013.008a gomandaḥ parvato rājan sumahān sarvadhātumān
06,013.008c yatra nityaṃ nivasati śrīmān kamalalocanaḥ
06,013.008e mokṣibhiḥ saṃstuto nityaṃ prabhur nārāyaṇo hariḥ
06,013.009a kuśadvīpe tu rājendra parvato vidrumaiś citaḥ
06,013.009c sudhāmā nāma durdharṣo dvitīyo hemaparvataḥ
06,013.010a dyutimān nāma kauravya tṛtīyaḥ kumudo giriḥ
06,013.010c caturthaḥ puṣpavān nāma pañcamas tu kuśeśayaḥ
06,013.011a ṣaṣṭho harigirir nāma ṣaḍ ete parvatottamāḥ
06,013.011c teṣām antaraviṣkambho dviguṇaḥ pravibhāgaśaḥ
06,013.012a audbhidaṃ prathamaṃ varṣaṃ dvitīyaṃ veṇumaṇḍalam
06,013.012c tṛtīyaṃ vai rathākāraṃ caturthaṃ pālanaṃ smṛtam
06,013.013a dhṛtimat pañcamaṃ varṣaṃ ṣaṣṭhaṃ varṣaṃ prabhākaram
06,013.013c saptamaṃ kāpilaṃ varṣaṃ saptaite varṣapuñjakāḥ
06,013.014a eteṣu devagandharvāḥ prajāś ca jagatīśvara
06,013.014c viharanti ramante ca na teṣu mriyate janaḥ
06,013.015a na teṣu dasyavaḥ santi mlecchajātyo 'pi vā nṛpa
06,013.015c gauraprāyo janaḥ sarvaḥ sukumāraś ca pārthiva
06,013.016a avaśiṣṭeṣu varṣeṣu vakṣyāmi manujeśvara
06,013.016c yathāśrutaṃ mahārāja tad avyagramanāḥ śṛṇu
06,013.017a krauñcadvīpe mahārāja krauñco nāma mahāgiriḥ
06,013.017c krauñcāt paro vāmanako vāmanād andhakārakaḥ
06,013.018a andhakārāt paro rājan mainākaḥ parvatottamaḥ
06,013.018c mainākāt parato rājan govindo girir uttamaḥ
06,013.019a govindāt tu paro rājan nibiḍo nāma parvataḥ
06,013.019c paras tu dviguṇas teṣāṃ viṣkambho vaṃśavardhana
06,013.020a deśāṃs tatra pravakṣyāmi tan me nigadataḥ śṛṇu
06,013.020c krauñcasya kuśalo deśo vāmanasya manonugaḥ
06,013.021a manonugāt paraś coṣṇo deśaḥ kurukulodvaha
06,013.021c uṣṇāt paraḥ prāvarakaḥ prāvarād andhakārakaḥ
06,013.022a andhakārakadeśāt tu munideśaḥ paraḥ smṛtaḥ
06,013.022c munideśāt paraś caiva procyate dundubhisvanaḥ
06,013.023a siddhacāraṇasaṃkīrṇo gauraprāyo janādhipa
06,013.023c ete deśā mahārāja devagandharvasevitāḥ
06,013.024a puṣkare puṣkaro nāma parvato maṇiratnamān
06,013.024c tatra nityaṃ nivasati svayaṃ devaḥ prajāpatiḥ
06,013.025a taṃ paryupāsate nityaṃ devāḥ sarve maharṣibhiḥ
06,013.025c vāgbhir manonukūlābhiḥ pūjayanto janādhipa
06,013.026a jambūdvīpāt pravartante ratnāni vividhāny uta
06,013.026c dvīpeṣu teṣu sarveṣu prajānāṃ kurunandana
06,013.027a viprāṇāṃ brahmacaryeṇa satyena ca damena ca
06,013.027c ārogyāyuḥpramāṇābhyāṃ dviguṇaṃ dviguṇaṃ tataḥ
06,013.028a eko janapado rājan dvīpeṣv eteṣu bhārata
06,013.028c uktā janapadā yeṣu dharmaś caikaḥ pradṛśyate
06,013.029a īśvaro daṇḍam udyamya svayam eva prajāpatiḥ
06,013.029c dvīpān etān mahārāja rakṣaṃs tiṣṭhati nityadā
06,013.030a sa rājā sa śivo rājan sa pitā sa pitāmahaḥ
06,013.030c gopāyati naraśreṣṭha prajāḥ sajaḍapaṇḍitāḥ
06,013.031a bhojanaṃ cātra kauravya prajāḥ svayam upasthitam
06,013.031c siddham eva mahārāja bhuñjate tatra nityadā
06,013.032a tataḥ paraṃ samā nāma dṛśyate lokasaṃsthitiḥ
06,013.032c caturaśrā mahārāja trayas triṃśat tu maṇḍalam
06,013.033a tatra tiṣṭhanti kauravya catvāro lokasaṃmatāḥ
06,013.033c diggajā bharataśreṣṭha vāmanairāvatādayaḥ
06,013.033e supratīkas tathā rājan prabhinnakaraṭāmukhaḥ
06,013.034a tasyāhaṃ parimāṇaṃ tu na saṃkhyātum ihotsahe
06,013.034c asaṃkhyātaḥ sa nityaṃ hi tiryag ūrdhvam adhas tathā
06,013.035a tatra vai vāyavo vānti digbhyaḥ sarvābhya eva ca
06,013.035c asaṃbādhā mahārāja tān nigṛhṇanti te gajāḥ
06,013.036a puṣkaraiḥ padmasaṃkāśair varṣmavadbhir mahāprabhaiḥ
06,013.036c te śanaiḥ punar evāśu vāyūn muñcanti nityaśaḥ
06,013.037a śvasadbhir mucyamānās tu diggajair iha mārutāḥ
06,013.037c āgacchanti mahārāja tatas tiṣṭhanti vai prajāḥ
06,013.038 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,013.038a paro vai vistaro 'tyarthaṃ tvayā saṃjaya kīrtitaḥ
06,013.038c darśitaṃ dvīpasaṃsthānam uttaraṃ brūhi saṃjaya
06,013.039 saṃjaya uvāca
06,013.039a uktā dvīpā mahārāja grahān me śṛṇu tattvataḥ
06,013.039c svarbhānuḥ kauravaśreṣṭha yāvad eṣa prabhāvataḥ
06,013.040a parimaṇḍalo mahārāja svarbhānuḥ śrūyate grahaḥ
06,013.040c yojanānāṃ sahasrāṇi viṣkambho dvādaśāsya vai
06,013.041a pariṇāhena ṣaṭtriṃśad vipulatvena cānagha
06,013.041c ṣaṣṭim āhuḥ śatāny asya budhāḥ paurāṇikās tathā
06,013.042a candramās tu sahasrāṇi rājann ekādaśa smṛtaḥ
06,013.042c viṣkambheṇa kuruśreṣṭha trayastriṃśat tu maṇḍalam
06,013.042e ekonaṣaṣṭir vaipulyāc chītaraśmer mahātmanaḥ
06,013.043a sūryas tv aṣṭau sahasrāṇi dve cānye kurunandana
06,013.043c viṣkambheṇa tato rājan maṇḍalaṃ triṃśataṃ samam
06,013.044a aṣṭapañcāśataṃ rājan vipulatvena cānagha
06,013.044c śrūyate paramodāraḥ pataṃgo 'sau vibhāvasuḥ
06,013.044e etat pramāṇam arkasya nirdiṣṭam iha bhārata
06,013.045a sa rāhuś chādayaty etau yathākālaṃ mahattayā
06,013.045c candrādityau mahārāja saṃkṣepo 'yam udāhṛtaḥ
06,013.046a ity etat te mahārāja pṛcchataḥ śāstracakṣuṣā
06,013.046c sarvam uktaṃ yathātattvaṃ tasmāc chamam avāpnuhi
06,013.047a yathādṛṣṭaṃ mayā proktaṃ saniryāṇam idaṃ jagat
06,013.047c tasmād āśvasa kauravya putraṃ duryodhanaṃ prati
06,013.048a śrutvedaṃ bharataśreṣṭha bhūmiparva manonugam
06,013.048c śrīmān bhavati rājanyaḥ siddhārthaḥ sādhusaṃmataḥ
06,013.048e āyur balaṃ ca vīryaṃ ca tasya tejaś ca vardhate
06,013.049a yaḥ śṛṇoti mahīpāla parvaṇīdaṃ yatavrataḥ
06,013.049c prīyante pitaras tasya tathaiva ca pitāmahāḥ
06,013.050a idaṃ tu bhārataṃ varṣaṃ yatra vartāmahe vayam
06,013.050c pūrvaṃ pravartate puṇyaṃ tat sarvaṃ śrutavān asi
06,014.001 vaiśaṃpāyana uvāca
06,014.001*0059_01 vacanād dhṛtarāṣṭrasya kurukṣetraṃ jagāma ha
06,014.001*0059_02 vyāsasya varadānena tvaramāṇas tu saṃjayaḥ
06,014.001*0059_03 dṛṣṭvā tu samare rājan kṣaṇenaiva samāgataḥ
06,014.001a atha gāvalgaṇir dhīmān samarād etya saṃjayaḥ
06,014.001c pratyakṣadarśī sarvasya bhūtabhavyabhaviṣyavit
06,014.002a dhyāyate dhṛtarāṣṭrāya sahasopetya duḥkhitaḥ
06,014.002c ācaṣṭa nihataṃ bhīṣmaṃ bharatānām amadhyamam
06,014.003a saṃjayo 'haṃ mahārāja namas te bharatarṣabha
06,014.003c hato bhīṣmaḥ śāṃtanavo bharatānāṃ pitāmahaḥ
06,014.004a kakudaṃ sarvayodhānāṃ dhāma sarvadhanuṣmatām
06,014.004c śaratalpagataḥ so 'dya śete kurupitāmahaḥ
06,014.005a yasya vīryaṃ samāśritya dyūtaṃ putras tavākarot
06,014.005c sa śete nihato rājan saṃkhye bhīṣmaḥ śikhaṇḍinā
06,014.006a yaḥ sarvān pṛthivīpālān samavetān mahāmṛdhe
06,014.006c jigāyaikarathenaiva kāśipuryāṃ mahārathaḥ
06,014.007a jāmadagnyaṃ raṇe rāmam āyodhya vasusaṃbhavaḥ
06,014.007c na hato jāmadagnyena sa hato 'dya śikhaṇḍinā
06,014.008a mahendrasadṛśaḥ śaurye sthairye ca himavān iva
06,014.008c samudra iva gāmbhīrye sahiṣṇutve dharāsamaḥ
06,014.009a śaradaṃṣṭro dhanurvaktraḥ khaḍgajihvo durāsadaḥ
06,014.009c narasiṃhaḥ pitā te 'dya pāñcālyena nipātitaḥ
06,014.010a pāṇḍavānāṃ mahat sainyaṃ yaṃ dṛṣṭvodyantam āhave
06,014.010c pravepata bhayodvignaṃ siṃhaṃ dṛṣṭveva gogaṇaḥ
06,014.011a parirakṣya sa senāṃ te daśarātram anīkahā
06,014.011c jagāmāstam ivādityaḥ kṛtvā karma suduṣkaram
06,014.012a yaḥ sa śakra ivākṣobhyo varṣan bāṇān sahasraśaḥ
06,014.012c jaghāna yudhi yodhānām arbudaṃ daśabhir dinaiḥ
06,014.013a sa śete niṣṭanan bhūmau vātarugṇa iva drumaḥ
06,014.013c tava durmantrite rājan yathā nārhaḥ sa bhārata
06,015.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,015.001a kathaṃ kurūṇām ṛṣabho hato bhīṣmaḥ śikhaṇḍinā
06,015.001c kathaṃ rathāt sa nyapatat pitā me vāsavopamaḥ
06,015.002a katham āsaṃś ca me putrā hīnā bhīṣmeṇa saṃjaya
06,015.002c balinā devakalpena gurvarthe brahmacāriṇā
06,015.003a tasmin hate mahāsattve maheṣvāse mahābale
06,015.003c mahārathe naravyāghre kim u āsīn manas tadā
06,015.004a ārtiḥ parā māviśati yataḥ śaṃsasi me hatam
06,015.004c kurūṇām ṛṣabhaṃ vīram akampyaṃ puruṣarṣabham
06,015.005a ke taṃ yāntam anupreyuḥ ke cāsyāsan purogamāḥ
06,015.005c ke 'tiṣṭhan ke nyavartanta ke 'bhyavartanta saṃjaya
06,015.006a ke śūrā rathaśārdūlam acyutaṃ kṣatriyarṣabham
06,015.006c rathānīkaṃ gāhamānaṃ sahasā pṛṣṭhato 'nvayuḥ
06,015.007a yas tamo 'rka ivāpohan parasainyam amitrahā
06,015.007c sahasraraśmipratimaḥ pareṣāṃ bhayam ādadhat
06,015.007e akarod duṣkaraṃ karma raṇe kauravaśāsanāt
06,015.008a grasamānam anīkāni ya enaṃ paryavārayan
06,015.008c kṛtinaṃ taṃ durādharṣaṃ samyag yāsyantam antike
06,015.008e kathaṃ śāṃtanavaṃ yuddhe pāṇḍavāḥ pratyavārayan
06,015.009a nikṛntantam anīkāni śaradaṃṣṭraṃ tarasvinam
06,015.009c cāpavyāttānanaṃ ghoram asijihvaṃ durāsadam
06,015.010a atyanyān puruṣavyāghrān hrīmantam aparājitam
06,015.010c pātayām āsa kaunteyaḥ kathaṃ tam ajitaṃ yudhi
06,015.011a ugradhanvānam ugreṣuṃ vartamānaṃ rathottame
06,015.011c pareṣām uttamāṅgāni pracinvantaṃ śiteṣubhiḥ
06,015.012a pāṇḍavānāṃ mahat sainyaṃ yaṃ dṛṣṭvodyantam āhave
06,015.012c kālāgnim iva durdharṣaṃ samaveṣṭata nityaśaḥ
06,015.013a parikṛṣya sa senāṃ me daśarātram anīkahā
06,015.013c jagāmāstam ivādityaḥ kṛtvā karma suduṣkaram
06,015.014a yaḥ sa śakra ivākṣayyaṃ varṣaṃ śaramayaṃ sṛjan
06,015.014c jaghāna yudhi yodhānām arbudaṃ daśabhir dinaiḥ
06,015.015a sa śete niṣṭanan bhūmau vātarugṇa iva drumaḥ
06,015.015c mama durmantritenāsau yathā nārhaḥ sa bhārataḥ
06,015.016a kathaṃ śāṃtanavaṃ dṛṣṭvā pāṇḍavānām anīkinī
06,015.016c prahartum aśakat tatra bhīṣmaṃ bhīmaparākramam
06,015.017a kathaṃ bhīṣmeṇa saṃgrāmam akurvan pāṇḍunandanāḥ
06,015.017c kathaṃ ca nājayad bhīṣmo droṇe jīvati saṃjaya
06,015.018a kṛpe saṃnihite tatra bharadvājātmaje tathā
06,015.018c bhīṣmaḥ praharatāṃ śreṣṭhaḥ kathaṃ sa nidhanaṃ gataḥ
06,015.019a kathaṃ cātirathas tena pāñcālyena śikhaṇḍinā
06,015.019c bhīṣmo vinihato yuddhe devair api durutsahaḥ
06,015.020a yaḥ spardhate raṇe nityaṃ jāmadagnyaṃ mahābalam
06,015.020c ajitaṃ jāmadagnyena śakratulyaparākramam
06,015.021a taṃ hataṃ samare bhīṣmaṃ mahārathabalocitam
06,015.021c saṃjayācakṣva me vīraṃ yena śarma na vidmahe
06,015.022a māmakāḥ ke maheṣvāsā nājahuḥ saṃjayācyutam
06,015.022c duryodhanasamādiṣṭāḥ ke vīrāḥ paryavārayan
06,015.023a yac chikhaṇḍimukhāḥ sarve pāṇḍavā bhīṣmam abhyayuḥ
06,015.023c kaccin na kuravo bhītās tatyajuḥ saṃjayācyutam
06,015.024a maurvīghoṣastanayitnuḥ pṛṣatkapṛṣato mahān
06,015.024c dhanurhvādamahāśabdo mahāmegha ivonnataḥ
06,015.025a yad abhyavarṣat kaunteyān sapāñcālān sasṛñjayān
06,015.025c nighnan pararathān vīro dānavān iva vajrabhṛt
06,015.026a iṣvastrasāgaraṃ ghoraṃ bāṇagrāhaṃ durāsadam
06,015.026c kārmukormiṇam akṣayyam advīpaṃ samare 'plavam
06,015.026e gadāsimakarāvartaṃ hayagrāhaṃ gajākulam
06,015.026f*0060_01 padātimatsyakalilaṃ śaṅkhadundubhinisvanam
06,015.027a hayān gajān padātāṃś ca rathāṃś ca tarasā bahūn
06,015.027c nimajjayantaṃ samare paravīrāpahāriṇam
06,015.028a vidahyamānaṃ kopena tejasā ca paraṃtapam
06,015.028c veleva makarāvāsaṃ ke vīrāḥ paryavārayan
06,015.029a bhīṣmo yad akarot karma samare saṃjayārihā
06,015.029c duryodhanahitārthāya ke tadāsya puro 'bhavan
06,015.030a ke 'rakṣan dakṣiṇaṃ cakraṃ bhīṣmasyāmitatejasaḥ
06,015.030c pṛṣṭhataḥ ke parān vīrā upāsedhan yatavratāḥ
06,015.031a ke purastād avartanta rakṣanto bhīṣmam antike
06,015.031c ke 'rakṣann uttaraṃ cakraṃ vīrā vīrasya yudhyataḥ
06,015.032a vāme cakre vartamānāḥ ke 'ghnan saṃjaya sṛñjayān
06,015.032c sametāgram anīkeṣu ke 'bhyarakṣan durāsadam
06,015.033a pārśvataḥ ke 'bhyavartanta gacchanto durgamāṃ gatim
06,015.033c samūhe ke parān vīrān pratyayudhyanta saṃjaya
06,015.034a rakṣyamāṇaḥ kathaṃ vīrair gopyamānāś ca tena te
06,015.034c durjayānām anīkāni nājayaṃs tarasā yudhi
06,015.035a sarvalokeśvarasyeva parameṣṭhiprajāpateḥ
06,015.035c kathaṃ prahartum api te śekuḥ saṃjaya pāṇḍavāḥ
06,015.036a yasmin dvīpe samāśritya yudhyanti kuravaḥ paraiḥ
06,015.036c taṃ nimagnaṃ naravyāghraṃ bhīṣmaṃ śaṃsasi saṃjaya
06,015.037a yasya vīrye samāśvasya mama putro bṛhadbalaḥ
06,015.037c na pāṇḍavān agaṇayat kathaṃ sa nihataḥ paraiḥ
06,015.038a yaḥ purā vibudhaiḥ sendraiḥ sāhāyye yuddhadurmadaḥ
06,015.038c kāṅkṣito dānavān ghnadbhiḥ pitā mama mahāvrataḥ
06,015.039a yasmiñ jāte mahāvīrye śaṃtanur lokaśaṃkare
06,015.039c śokaṃ duḥkhaṃ ca dainyaṃ ca prājahāt putralakṣmaṇi
06,015.040a prajñā parāyaṇaṃ tajjñaṃ saddharmanirataṃ śucim
06,015.040c vedavedāṅgatattvajñaṃ kathaṃ śaṃsasi me hatam
06,015.041a sarvāstravinayopetaṃ dāntaṃ śāntaṃ manasvinam
06,015.041c hataṃ śāṃtanavaṃ śrutvā manye śeṣaṃ balaṃ hatam
06,015.042a dharmād adharmo balavān saṃprāpta iti me matiḥ
06,015.042c yatra vṛddhaṃ guruṃ hatvā rājyam icchanti pāṇḍavāḥ
06,015.043a jāmadagnyaḥ purā rāmaḥ sarvāstravid anuttamaḥ
06,015.043c ambārtham udyataḥ saṃkhye bhīṣmeṇa yudhi nirjitaḥ
06,015.044a tam indrasamakarmāṇaṃ kakudaṃ sarvadhanvinām
06,015.044c hataṃ śaṃsasi bhīṣmaṃ me kiṃ nu duḥkham ataḥ param
06,015.045a asakṛt kṣatriyavrātāḥ saṃkhye yena vinirjitāḥ
06,015.045c jāmadagnyas tathā rāmaḥ paravīranighātinā
06,015.045d*0061_01 na hato yo mahābuddhiḥ sa hato 'dya śikhaṇḍinā
06,015.046a tasmān nūnaṃ mahāvīryād bhārgavād yuddhadurmadāt
06,015.046c tejovīryabalair bhūyāñ śikhaṇḍī drupadātmajaḥ
06,015.047a yaḥ śūraṃ kṛtinaṃ yuddhe sarvaśāstraviśāradam
06,015.047c paramāstravidaṃ vīraṃ jaghāna bharatarṣabham
06,015.048a ke vīrās tam amitraghnam anvayuḥ śatrusaṃsadi
06,015.048c śaṃsa me tad yathā vṛttaṃ yuddhaṃ bhīṣmasya pāṇḍavaiḥ
06,015.049a yoṣeva hatavīrā me senā putrasya saṃjaya
06,015.049c agopam iva codbhrāntaṃ gokulaṃ tad balaṃ mama
06,015.050a pauruṣaṃ sarvalokasya paraṃ yasya mahāhave
06,015.050c parāsikte ca vas tasmin katham āsīn manas tadā
06,015.051a jīvite 'py adya sāmarthyaṃ kim ivāsmāsu saṃjaya
06,015.051c ghātayitvā mahāvīryaṃ pitaraṃ lokadhārmikam
06,015.052a agādhe salile magnāṃ nāvaṃ dṛṣṭveva pāragāḥ
06,015.052c bhīṣme hate bhṛśaṃ duḥkhān manye śocanti putrakāḥ
06,015.053a adrisāramayaṃ nūnaṃ sudṛḍhaṃ hṛdayaṃ mama
06,015.053c yac chrutvā puruṣavyāghraṃ hataṃ bhīṣmaṃ na dīryate
06,015.054a yasminn astraṃ ca medhā ca nītiś ca bharatarṣabhe
06,015.054c aprameyāṇi durdharṣe kathaṃ sa nihato yudhi
06,015.055a na cāstreṇa na śauryeṇa tapasā medhayā na ca
06,015.055c na dhṛtyā na punas tyāgān mṛtyoḥ kaś cid vimucyate
06,015.056a kālo nūnaṃ mahāvīryaḥ sarvalokaduratyayaḥ
06,015.056c yatra śāṃtanavaṃ bhīṣmaṃ hataṃ śaṃsasi saṃjaya
06,015.057a putraśokābhisaṃtapto mahad duḥkham acintayan
06,015.057c āśaṃse 'haṃ purā trāṇaṃ bhīṣmāc chaṃtanunandanāt
06,015.058a yadādityam ivāpaśyat patitaṃ bhuvi saṃjaya
06,015.058c duryodhanaḥ śāṃtanavaṃ kiṃ tadā pratyapadyata
06,015.059a nāhaṃ sveṣāṃ pareṣāṃ vā buddhyā saṃjaya cintayan
06,015.059c śeṣaṃ kiṃ cit prapaśyāmi pratyanīke mahīkṣitām
06,015.060a dāruṇaḥ kṣatradharmo 'yam ṛṣibhiḥ saṃpradarśitaḥ
06,015.060c yatra śāṃtanavaṃ hatvā rājyam icchanti pāṇḍavāḥ
06,015.061a vayaṃ vā rājyam icchāmo ghātayitvā pitāmaham
06,015.061c kṣatradharme sthitāḥ pārthā nāparādhyanti putrakāḥ
06,015.062a etad āryeṇa kartavyaṃ kṛcchrāsv āpatsu saṃjaya
06,015.062c parākramaḥ paraṃ śaktyā tac ca tasmin pratiṣṭhitam
06,015.063a anīkāni vinighnantaṃ hrīmantam aparājitam
06,015.063c kathaṃ śāṃtanavaṃ tāta pāṇḍuputrā nyapātayan
06,015.064a kathaṃ yuktāny anīkāni kathaṃ yuddhaṃ mahātmabhiḥ
06,015.064c kathaṃ vā nihato bhīṣmaḥ pitā saṃjaya me paraiḥ
06,015.065a duryodhanaś ca karṇaś ca śakuniś cāpi saubalaḥ
06,015.065c duḥśāsanaś ca kitavo hate bhīṣme kim abruvan
06,015.066a yac charīrair upastīrṇāṃ naravāraṇavājinām
06,015.066c śaraśaktigadākhaḍgatomarākṣāṃ bhayāvahām
06,015.067a prāviśan kitavā mandāḥ sabhāṃ yudhi durāsadām
06,015.067c prāṇadyūte pratibhaye ke 'dīvyanta nararṣabhāḥ
06,015.068a ke 'jayan ke jitās tatra hṛtalakṣā nipātitāḥ
06,015.068c anye bhīṣmāc chāṃtanavāt tan mamācakṣva saṃjaya
06,015.069a na hi me śāntir astīha yudhi devavrataṃ hatam
06,015.069c pitaraṃ bhīmakarmāṇaṃ śrutvā me duḥkham āviśat
06,015.070a ārtiṃ me hṛdaye rūḍhāṃ mahatīṃ putrakāritām
06,015.070c tvaṃ siñcan sarpiṣevāgnim uddīpayasi saṃjaya
06,015.071a mahāntaṃ bhāram udyamya viśrutaṃ sārvalaukikam
06,015.071b*0062_01 taṃ vimagnaṃ naravyāghraṃ bhīṣmaṃ śaṃsasi saṃjaya
06,015.071c dṛṣṭvā vinihataṃ bhīṣmaṃ manye śocanti putrakāḥ
06,015.072a śroṣyāmi tāni duḥkhāni duryodhanakṛtāny aham
06,015.072c tasmān me sarvam ācakṣva yad vṛttaṃ tatra saṃjaya
06,015.073a saṃgrāme pṛthivīśānāṃ mandasyābuddhisaṃbhavam
06,015.073c apanītaṃ sunītaṃ vā tan mamācakṣva saṃjaya
06,015.074a yat kṛtaṃ tatra bhīṣmeṇa saṃgrāme jayam icchatā
06,015.074c tejoyuktaṃ kṛtāstreṇa śaṃsa tac cāpy aśeṣataḥ
06,015.075a yathā tad abhavad yuddhaṃ kurupāṇḍavasenayoḥ
06,015.075c krameṇa yena yasmiṃś ca kāle yac ca yathā ca tat
06,015.075d*0063_01 yac ca yasmiṃś ca kāle ca vṛttaṃ yac ca yathā ca tat
06,016.001 saṃjaya uvāca
06,016.001a tvadyukto 'yam anupraśno mahārāja yathārhasi
06,016.001c na tu duryodhane doṣam imam āsaktum arhasi
06,016.002a ya ātmano duścaritād aśubhaṃ prāpnuyān naraḥ
06,016.002c enasā tena nānyaṃ sa upāśaṅkitum arhati
06,016.003a mahārāja manuṣyeṣu nindyaṃ yaḥ sarvam ācaret
06,016.003c sa vadhyaḥ sarvalokasya ninditāni samācaran
06,016.004a nikāro nikṛtiprajñaiḥ pāṇḍavais tvatpratīkṣayā
06,016.004c anubhūtaḥ sahāmātyaiḥ kṣāntaṃ ca suciraṃ vane
06,016.005a hayānāṃ ca gajānāṃ ca śūrāṇāṃ cāmitaujasām
06,016.005c pratyakṣaṃ yan mayā dṛṣṭaṃ dṛṣṭaṃ yogabalena ca
06,016.006a śṛṇu tat pṛthivīpāla mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ
06,016.006c diṣṭam etat purā nūnam evaṃbhāvi narādhipa
06,016.007a namaskṛtvā pitus te 'haṃ pārāśaryāya dhīmate
06,016.007c yasya prasādād divyaṃ me prāptaṃ jñānam anuttamam
06,016.008a dṛṣṭiś cātīndriyā rājan dūrāc chravaṇam eva ca
06,016.008c paracittasya vijñānam atītānāgatasya ca
06,016.009a vyutthitotpattivijñānam ākāśe ca gatiḥ sadā
06,016.009c śastrair asaṅgo yuddheṣu varadānān mahātmanaḥ
06,016.010a śṛṇu me vistareṇedaṃ vicitraṃ paramādbhutam
06,016.010c bhāratānāṃ mahad yuddhaṃ yathābhūl lomaharṣaṇam
06,016.011a teṣv anīkeṣu yat teṣu vyūḍheṣu ca vidhānataḥ
06,016.011c duryodhano mahārāja duḥśāsanam athābravīt
06,016.012a duḥśāsana rathās tūrṇaṃ yujyantāṃ bhīṣmarakṣiṇaḥ
06,016.012c anīkāni ca sarvāṇi śīghraṃ tvam anucodaya
06,016.013a ayaṃ mā samanuprāpto varṣapūgābhicintitaḥ
06,016.013c pāṇḍavānāṃ sasainyānāṃ kurūṇāṃ ca samāgamaḥ
06,016.014a nātaḥ kāryatamaṃ manye raṇe bhīṣmasya rakṣaṇāt
06,016.014c hanyād gupto hy asau pārthān somakāṃś ca sasṛñjayān
06,016.015a abravīc ca viśuddhātmā nāhaṃ hanyāṃ śikhaṇḍinam
06,016.015c śrūyate strī hy asau pūrvaṃ tasmād varjyo raṇe mama
06,016.016a tasmād bhīṣmo rakṣitavyo viśeṣeṇeti me matiḥ
06,016.016c śikhaṇḍino vadhe yattāḥ sarve tiṣṭhantu māmakāḥ
06,016.017a tathā prācyāḥ pratīcyāś ca dākṣiṇātyottarāpathāḥ
06,016.017c sarvaśastrāstrakuśalās te rakṣantu pitāmaham
06,016.018a arakṣyamāṇaṃ hi vṛko hanyāt siṃhaṃ mahābalam
06,016.018c mā siṃhaṃ jambukeneva ghātayāmaḥ śikhaṇḍinā
06,016.019a vāmaṃ cakraṃ yudhāmanyur uttamaujāś ca dakṣiṇam
06,016.019c goptārau phalgunasyaitau phalguno 'pi śikhaṇḍinaḥ
06,016.020a saṃrakṣyamāṇaḥ pārthena bhīṣmeṇa ca vivarjitaḥ
06,016.020c yathā na hanyād gāṅgeyaṃ duḥśāsana tathā kuru
06,016.021a tato rajanyāṃ vyuṣṭāyāṃ śabdaḥ samabhavan mahān
06,016.021c krośatāṃ bhūmipālānāṃ yujyatāṃ yujyatām iti
06,016.022a śaṅkhadundubhinirghoṣaiḥ siṃhanādaiś ca bhārata
06,016.022c hayaheṣitaśabdaiś ca rathanemisvanais tathā
06,016.023a gajānāṃ bṛṃhatāṃ caiva yodhānāṃ cābhigarjatām
06,016.023c kṣveḍitāsphoṭitotkruṣṭais tumulaṃ sarvato 'bhavat
06,016.024a udatiṣṭhan mahārāja sarvaṃ yuktam aśeṣataḥ
06,016.024c sūryodaye mahat sainyaṃ kurupāṇḍavasenayoḥ
06,016.024e tava rājendra putrāṇāṃ pāṇḍavānāṃ tathaiva ca
06,016.024f*0064_01 duṣpradhṛṣyāṇi cāstrāṇi saśastrakavacāni ca
06,016.024f*0064_02 tataḥ prakāśe sainyāni samadṛśyanta bhārata
06,016.024f*0064_03 tvadīyānāṃ pareṣāṃ ca śastravanti mahānti ca
06,016.025a tatra nāgā rathāś caiva jāmbūnadapariṣkṛtāḥ
06,016.025c vibhrājamānā dṛśyante meghā iva savidyutaḥ
06,016.025d*0065_01 saṃnāhāḥ samadṛśyanta sveṣv anīkeṣv avasthitāḥ
06,016.026a rathānīkāny adṛśyanta nagarāṇīva bhūriśaḥ
06,016.026c atīva śuśubhe tatra pitā te pūrṇacandravat
06,016.027a dhanurbhir ṛṣṭibhiḥ khaḍgair gadābhiḥ śaktitomaraiḥ
06,016.027c yodhāḥ praharaṇaiḥ śubhraiḥ sveṣv anīkeṣv avasthitāḥ
06,016.028a gajā rathāḥ padātāś ca turagāś ca viśāṃ pate
06,016.028c vyatiṣṭhan vāgurākārāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,016.029a dhvajā bahuvidhākārā vyadṛśyanta samucchritāḥ
06,016.029c sveṣāṃ caiva pareṣāṃ ca dyutimantaḥ sahasraśaḥ
06,016.030a kāñcanā maṇicitrāṅgā jvalanta iva pāvakāḥ
06,016.030c arciṣmanto vyarocanta dhvajā rājñāṃ sahasraśaḥ
06,016.031a mahendraketavaḥ śubhrā mahendrasadaneṣv iva
06,016.031c saṃnaddhās teṣu te vīrā dadṛśur yuddhakāṅkṣiṇaḥ
06,016.032a udyatair āyudhaiś citrās talabaddhāḥ kalāpinaḥ
06,016.032c ṛṣabhākṣā manuṣyendrāś camūmukhagatā babhuḥ
06,016.033a śakuniḥ saubalaḥ śalyaḥ saindhavo 'tha jayadrathaḥ
06,016.033c vindānuvindāv āvantyau kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ
06,016.033d*0066_01 bhagadatto mahāvīryaḥ kausalyaś ca bṛhadrathaḥ
06,016.034a śrutāyudhaś ca kāliṅgo jayatsenaś ca pārthivaḥ
06,016.034c bṛhadbalaś ca kauśalyaḥ kṛtavarmā ca sātvataḥ
06,016.035a daśaite puruṣavyāghrāḥ śūrāḥ parighabāhavaḥ
06,016.035c akṣauhiṇīnāṃ patayo yajvāno bhūridakṣiṇāḥ
06,016.036a ete cānye ca bahavo duryodhanavaśānugāḥ
06,016.036c rājāno rājaputrāś ca nītimanto mahābalāḥ
06,016.037a saṃnaddhāḥ samadṛśyanta sveṣv anīkeṣv avasthitāḥ
06,016.037c baddhakṛṣṇājināḥ sarve dhvajino muñjamālinaḥ
06,016.038a sṛṣṭā duryodhanasyārthe brahmalokāya dīkṣitāḥ
06,016.038c samṛddhā daśa vāhinyaḥ parigṛhya vyavasthitāḥ
06,016.039a ekādaśī dhārtarāṣṭrī kauravāṇāṃ mahācamūḥ
06,016.039c agrataḥ sarvasainyānāṃ yatra śāṃtanavo 'graṇīḥ
06,016.040a śvetoṣṇīṣaṃ śvetahayaṃ śvetavarmāṇam acyutam
06,016.040c apaśyāma mahārāja bhīṣmaṃ candram ivoditam
06,016.041a hematāladhvajaṃ bhīṣmaṃ rājate syandane sthitam
06,016.041c śvetābhra iva tīkṣṇāṃśuṃ dadṛśuḥ kurupāṇḍavāḥ
06,016.042a dṛṣṭvā camūmukhe bhīṣmaṃ samakampanta pāṇḍavāḥ
06,016.042c sṛñjayāś ca maheṣvāsā dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ
06,016.043a jṛmbhamāṇaṃ mahāsiṃhaṃ dṛṣṭvā kṣudramṛgā yathā
06,016.043c dhṛṣṭadyumnamukhāḥ sarve samudvivijire muhuḥ
06,016.044a ekādaśaitāḥ śrījuṣṭā vāhinyas tava bhārata
06,016.044c pāṇḍavānāṃ tathā sapta mahāpuruṣapālitāḥ
06,016.045a unmattamakarāvartau mahāgrāhasamākulau
06,016.045c yugānte samupetau dvau dṛśyete sāgarāv iva
06,016.046a naiva nas tādṛśo rājan dṛṣṭapūrvo na ca śrutaḥ
06,016.046c anīkānāṃ sametānāṃ samavāyas tathāvidhaḥ
06,017.000*0067_00 dhṛtarāṣṭraḥ
06,017.000*0067_01 ubhayoḥ senayos tatra dṛṣṭvā ca kurupāṇḍavān
06,017.000*0067_02 animittāny atho brūhi kuśalo hy asi saṃjaya
06,017.001 saṃjaya uvāca
06,017.001a yathā sa bhagavān vyāsaḥ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
06,017.001c tathaiva sahitāḥ sarve samājagmur mahīkṣitaḥ
06,017.002a maghāviṣayagaḥ somas tad dinaṃ pratyapadyata
06,017.002c dīpyamānāś ca saṃpetur divi sapta mahāgrahāḥ
06,017.003a dvidhābhūta ivāditya udaye pratyadṛśyata
06,017.003c jvalantyā śikhayā bhūyo bhānumān udito divi
06,017.004a vavāśire ca dīptāyāṃ diśi gomāyuvāyasāḥ
06,017.004c lipsamānāḥ śarīrāṇi māṃsaśoṇitabhojanāḥ
06,017.005a ahany ahani pārthānāṃ vṛddhaḥ kurupitāmahaḥ
06,017.005c bharadvājātmajaś caiva prātar utthāya saṃyatau
06,017.006a jayo 'stu pāṇḍuputrāṇām ity ūcatur ariṃdamau
06,017.006c yuyudhāte tavārthāya yathā sa samayaḥ kṛtaḥ
06,017.007a sarvadharmaviśeṣajñaḥ pitā devavratas tava
06,017.007c samānīya mahīpālān idaṃ vacanam abravīt
06,017.008a idaṃ vaḥ kṣatriyā dvāraṃ svargāyāpāvṛtaṃ mahat
06,017.008c gacchadhvaṃ tena śakrasya brahmaṇaś ca salokatām
06,017.009a eṣa vaḥ śāśvataḥ panthāḥ pūrvaiḥ pūrvatarair gataḥ
06,017.009c saṃbhāvayata cātmānam avyagramanaso yudhi
06,017.010a nābhāgo hi yayātiś ca māndhātā nahuṣo nṛgaḥ
06,017.010b*0068_01 arjunaḥ sagaro vainyo ye cānye kṣatriyottamāḥ
06,017.010c saṃsiddhāḥ paramaṃ sthānaṃ gatāḥ karmabhir īdṛśaiḥ
06,017.011a adharmaḥ kṣatriyasyaiṣa yad vyādhimaraṇaṃ gṛhe
06,017.011c yad ājau nidhanaṃ yāti so 'sya dharmaḥ sanātanaḥ
06,017.012a evam uktā mahīpālā bhīṣmeṇa bharatarṣabha
06,017.012c niryayuḥ svāny anīkāni śobhayanto rathottamaiḥ
06,017.013a sa tu vaikartanaḥ karṇaḥ sāmātyaḥ saha bandhubhiḥ
06,017.013c nyāsitaḥ samare śastraṃ bhīṣmeṇa bharatarṣabha
06,017.014a apetakarṇāḥ putrās te rājānaś caiva tāvakāḥ
06,017.014c niryayuḥ siṃhanādena nādayanto diśo daśa
06,017.015a śvetaiś chatraiḥ patākābhir dhvajavāraṇavājibhiḥ
06,017.015c tāny anīkāny aśobhanta rathair atha padātibhiḥ
06,017.016a bherīpaṇavaśabdaiś ca paṭahānāṃ ca nisvanaiḥ
06,017.016c rathanemininādaiś ca babhūvākulitā mahī
06,017.017a kāñcanāṅgadakeyūraiḥ kārmukaiś ca mahārathāḥ
06,017.017c bhrājamānā vyadṛśyanta jaṅgamāḥ parvatā iva
06,017.018a tālena mahatā bhīṣmaḥ pañcatāreṇa ketunā
06,017.018c vimalādityasaṃkāśas tasthau kurucamūpatiḥ
06,017.019a ye tvadīyā maheṣvāsā rājāno bharatarṣabha
06,017.019b*0069_01 putrāś ca tava rājendra sārohā sarathā gajaiḥ
06,017.019c avartanta yathādeśaṃ rājañ śāṃtanavasya te
06,017.020a sa tu govāsanaḥ śaibyaḥ sahitaḥ sarvarājabhiḥ
06,017.020c yayau mātaṅgarājena rājārheṇa patākinā
06,017.020e padmavarṇas tv anīkānāṃ sarveṣām agrataḥ sthitaḥ
06,017.021a aśvatthāmā yayau yattaḥ siṃhalāṅgūlaketanaḥ
06,017.021c śrutāyuś citrasenaś ca purumitro viviṃśatiḥ
06,017.022a śalyo bhūriśravāś caiva vikarṇaś ca mahārathaḥ
06,017.022c ete sapta maheṣvāsā droṇaputrapurogamāḥ
06,017.022e syandanair varavarṇābhair bhīṣmasyāsan puraḥsarāḥ
06,017.023a teṣām api mahotsedhāḥ śobhayanto rathottamān
06,017.023c bhrājamānā vyadṛśyanta jāmbūnadamayā dhvajāḥ
06,017.024a jāmbūnadamayī vediḥ kamaṇḍaluvibhūṣitā
06,017.024c ketur ācāryamukhyasya droṇasya dhanuṣā saha
06,017.025a anekaśatasāhasram anīkam anukarṣataḥ
06,017.025c mahān duryodhanasyāsīn nāgo maṇimayo dhvajaḥ
06,017.026a tasya pauravakāliṅgau kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ
06,017.026c kṣemadhanvā sumitraś ca tasthuḥ pramukhato rathāḥ
06,017.027a syandanena mahārheṇa ketunā vṛṣabheṇa ca
06,017.027c prakarṣann iva senāgraṃ māgadhaś ca nṛpo yayau
06,017.028a tad aṅgapatinā guptaṃ kṛpeṇa ca mahātmanā
06,017.028c śāradābhracayaprakhyaṃ prācyānām abhavad balam
06,017.029a anīkapramukhe tiṣṭhan varāheṇa mahāyaśāḥ
06,017.029c śuśubhe ketumukhyena rājatena jayadrathaḥ
06,017.030a śataṃ rathasahasrāṇāṃ tasyāsan vaśavartinaḥ
06,017.030c aṣṭau nāgasahasrāṇi sādinām ayutāni ṣaṭ
06,017.031a tat sindhupatinā rājan pālitaṃ dhvajinīmukham
06,017.031c anantarathanāgāśvam aśobhata mahad balam
06,017.032a ṣaṣṭyā rathasahasrais tu nāgānām ayutena ca
06,017.032c patiḥ sarvakaliṅgānāṃ yayau ketumatā saha
06,017.033a tasya parvatasaṃkāśā vyarocanta mahāgajāḥ
06,017.033c yantratomaratūṇīraiḥ patākābhiś ca śobhitāḥ
06,017.034a śuśubhe ketumukhyena pādapena kaliṅgapaḥ
06,017.034c śvetacchatreṇa niṣkeṇa cāmaravyajanena ca
06,017.035a ketumān api mātaṅgaṃ vicitraparamāṅkuśam
06,017.035c āsthitaḥ samare rājan meghastha iva bhānumān
06,017.036a tejasā dīpyamānas tu vāraṇottamam āsthitaḥ
06,017.036c bhagadatto yayau rājā yathā vajradharas tathā
06,017.037a gajaskandhagatāv āstāṃ bhagadattena saṃmitau
06,017.037c vindānuvindāv āvantyau ketumantam anuvratau
06,017.038a sa rathānīkavān vyūho hastyaṅgottamaśīrṣavān
06,017.038c vājipakṣaḥ patann ugraḥ prāharat sarvatomukhaḥ
06,017.039a droṇena vihito rājan rājñā śāṃtanavena ca
06,017.039c tathaivācāryaputreṇa bāhlīkena kṛpeṇa ca
06,018.001 saṃjaya uvāca
06,018.001a tato muhūrtāt tumulaḥ śabdo hṛdayakampanaḥ
06,018.001c aśrūyata mahārāja yodhānāṃ prayuyutsatām
06,018.002a śaṅkhadundubhinirghoṣair vāraṇānāṃ ca bṛṃhitaiḥ
06,018.002c rathānāṃ nemighoṣaiś ca dīryatīva vasuṃdharā
06,018.003a hayānāṃ heṣamāṇānāṃ yodhānāṃ tatra garjatām
06,018.003c kṣaṇena khaṃ diśaś caiva śabdenāpūritaṃ tadā
06,018.004a putrāṇāṃ tava durdharṣa pāṇḍavānāṃ tathaiva ca
06,018.004c samakampanta sainyāni parasparasamāgame
06,018.005a tatra nāgā rathāś caiva jāmbūnadavibhūṣitāḥ
06,018.005c bhrājamānā vyadṛśyanta meghā iva savidyutaḥ
06,018.006a dhvajā bahuvidhākārās tāvakānāṃ narādhipa
06,018.006c kāñcanāṅgadino rejur jvalitā iva pāvakāḥ
06,018.007a sveṣāṃ caiva pareṣāṃ ca samadṛśyanta bhārata
06,018.007c mahendraketavaḥ śubhrā mahendrasadaneṣv iva
06,018.008a kāñcanaiḥ kavacair vīrā jvalanārkasamaprabhaiḥ
06,018.008c saṃnaddhāḥ pratyadṛśyanta grahāḥ prajvalitā iva
06,018.008d*0070_01 kuruyodhavarā rājan vicitrāyudhakārmukāḥ
06,018.009a udyatair āyudhaiś citrais talabaddhāḥ patākinaḥ
06,018.009c ṛṣabhākṣā maheṣvāsāś camūmukhagatā babhuḥ
06,018.010a pṛṣṭhagopās tu bhīṣmasya putrās tava narādhipa
06,018.010c duḥśāsano durviṣaho durmukho duḥsahas tathā
06,018.011a viviṃśatiś citraseno vikarṇaś ca mahārathaḥ
06,018.011c satyavrataḥ purumitro jayo bhūriśravāḥ śalaḥ
06,018.012a rathā viṃśatisāhasrās tathaiṣām anuyāyinaḥ
06,018.012c abhīṣāhāḥ śūrasenāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ
06,018.013a śālvā matsyās tathāmbaṣṭhās trigartāḥ kekayās tathā
06,018.013c sauvīrāḥ kitavāḥ prācyāḥ pratīcyodīcyamālavāḥ
06,018.014a dvādaśaite janapadāḥ sarve śūrās tanutyajaḥ
06,018.014c mahatā rathavaṃśena te 'bhyarakṣan pitāmaham
06,018.015a anīkaṃ daśasāhasraṃ kuñjarāṇāṃ tarasvinām
06,018.015c māgadho yena nṛpatis tad rathānīkam anvayāt
06,018.016a rathānāṃ cakrarakṣāś ca pādarakṣāś ca dantinām
06,018.016c abhūvan vāhinīmadhye śatānām ayutāni ṣaṭ
06,018.017a pādātāś cāgrato 'gacchan dhanuścarmāsipāṇayaḥ
06,018.017c anekaśatasāhasrā nakharaprāsayodhinaḥ
06,018.018a akṣauhiṇyo daśaikā ca tava putrasya bhārata
06,018.018c adṛśyanta mahārāja gaṅgeva yamunāntare
06,019.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,019.001a akṣauhiṇyo daśaikāṃ ca vyūḍhāṃ dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraḥ
06,019.001c katham alpena sainyena pratyavyūhata pāṇḍavaḥ
06,019.002a yo veda mānuṣaṃ vyūhaṃ daivaṃ gāndharvam āsuram
06,019.002c kathaṃ bhīṣmaṃ sa kaunteyaḥ pratyavyūhata pāṇḍavaḥ
06,019.003 saṃjaya uvāca
06,019.003a dhārtarāṣṭrāṇy anīkāni dṛṣṭvā vyūḍhāni pāṇḍavaḥ
06,019.003c abhyabhāṣata dharmātmā dharmarājo dhanaṃjayam
06,019.004a maharṣer vacanāt tāta vedayanti bṛhaspateḥ
06,019.004c saṃhatān yodhayed alpān kāmaṃ vistārayed bahūn
06,019.005a sūcīmukham anīkaṃ syād alpānāṃ bahubhiḥ saha
06,019.005c asmākaṃ ca tathā sainyam alpīyaḥ sutarāṃ paraiḥ
06,019.006a etad vacanam ājñāya maharṣer vyūha pāṇḍava
06,019.006c tac chrutvā dharmarājasya pratyabhāṣata phalguṇaḥ
06,019.007a eṣa vyūhāmi te rājan vyūhaṃ paramadurjayam
06,019.007c acalaṃ nāma vajrākhyaṃ vihitaṃ vajrapāṇinā
06,019.008a yaḥ sa vāta ivoddhūtaḥ samare duḥsahaḥ paraiḥ
06,019.008c sa naḥ puro yotsyati vai bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ
06,019.008d*0071_01 dhṛṣṭadyumno 'grato yātu ripusainyāni bhīṣayan
06,019.009a tejāṃsi ripusainyānāṃ mṛdnan puruṣasattamaḥ
06,019.009c agre 'graṇīr yāsyati no yuddhopāyavicakṣaṇaḥ
06,019.009d*0072_01 senāpraṇetā yogyo 'yaṃ devānām iva pāvakiḥ
06,019.010a yaṃ dṛṣṭvā pārthivāḥ sarve duryodhanapurogamāḥ
06,019.010c nivartiṣyanti saṃbhrāntāḥ siṃhaṃ kṣudramṛgā iva
06,019.011a taṃ sarve saṃśrayiṣyāmaḥ prākāram akutobhayam
06,019.011c bhīmaṃ praharatāṃ śreṣṭhaṃ vajrapāṇim ivāmarāḥ
06,019.012a na hi so 'sti pumāṃl loke yaḥ saṃkruddhaṃ vṛkodaram
06,019.012c draṣṭum atyugrakarmāṇaṃ viṣaheta nararṣabham
06,019.013a bhīmaseno gadāṃ bibhrad vajrasāramayīṃ dṛḍhām
06,019.013c caran vegena mahatā samudram api śoṣayet
06,019.014a kekayā dhṛṣṭaketuś ca cekitānaś ca vīryavān
06,019.014c eta tiṣṭhanti sāmātyāḥ prekṣakās te nareśvara
06,019.014d*0073_01 bhīmasenaṃ tadā rājan darśayan sa mahābalam
06,019.015a dhṛtarāṣṭrasya dāyādā iti bībhatsur abravīt
06,019.015c bruvāṇaṃ tu tathā pārthaṃ sarvasainyāni māriṣa
06,019.015e apūjayaṃs tadā vāgbhir anukūlābhir āhave
06,019.016a evam uktvā mahābāhus tathā cakre dhanaṃjayaḥ
06,019.016c vyūhya tāni balāny āśu prayayau phalgunas tadā
06,019.017a saṃprayātān kurūn dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ mahācamūḥ
06,019.017c gaṅgeva pūrṇā stimitā syandamānā vyadṛśyata
06,019.018a bhīmaseno 'graṇīs teṣāṃ dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,019.018c nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭaketuś ca vīryavān
06,019.019a samudyojya tataḥ paścād rājāpy akṣauhiṇīvṛtaḥ
06,019.019c bhrātṛbhiḥ saha putraiś ca so 'bhyarakṣata pṛṣṭhataḥ
06,019.020a cakrarakṣau tu bhīmasya mādrīputrau mahādyutī
06,019.020c draupadeyāḥ sasaubhadrāḥ pṛṣṭhagopās tarasvinaḥ
06,019.021a dhṛṣṭadyumnaś ca pāñcālyas teṣāṃ goptā mahārathaḥ
06,019.021c sahitaḥ pṛtanāśūrai rathamukhyaiḥ prabhadrakaiḥ
06,019.022a śikhaṇḍī tu tataḥ paścād arjunenābhirakṣitaḥ
06,019.022c yatto bhīṣmavināśāya prayayau bharatarṣabha
06,019.023a pṛṣṭhagopo 'rjunasyāpi yuyudhāno mahārathaḥ
06,019.023c cakrarakṣau tu pāñcālyau yudhāmanyūttamaujasau
06,019.024a rājā tu madhyamānīke kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
06,019.024c bṛhadbhiḥ kuñjarair mattaiś caladbhir acalair iva
06,019.025a akṣauhiṇyā ca pāñcālyo yajñaseno mahāmanāḥ
06,019.025c virāṭam anvayāt paścāt pāṇḍavārthe parākramī
06,019.026a teṣām ādityacandrābhāḥ kanakottamabhūṣaṇāḥ
06,019.026c nānācihnadharā rājan ratheṣv āsan mahādhvajāḥ
06,019.027a samutsarpya tataḥ paścād dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ
06,019.027c bhrātṛbhiḥ saha putraiś ca so 'bhyarakṣad yudhiṣṭhiram
06,019.028a tvadīyānāṃ pareṣāṃ ca ratheṣu vividhān dhvajān
06,019.028c abhibhūyārjunasyaiko dhvajas tasthau mahākapiḥ
06,019.028d*0074_01 dhvajāgre ruvato bhīmaṃ kapes tasya punaḥ punaḥ
06,019.028d*0074_02 śrūyate bhīmaninado nādayāno diśo daśa
06,019.028d*0074_03 dṛṣṭvā ca bhīṣayām āsa virāvair vānareśvaraḥ
06,019.028d*0074_04 bhrūkṣepotkṣepavikṣepair lāṅgūlena punaḥ kapiḥ
06,019.028d*0074_05 ākāśe darśayām āsa pratiśabde mahāsvanam
06,019.029a pādātās tv agrato 'gacchann asiśaktyṛṣṭipāṇayaḥ
06,019.029c anekaśatasāhasrā bhīmasenasya rakṣiṇaḥ
06,019.030a vāraṇā daśasāhasrāḥ prabhinnakaraṭāmukhāḥ
06,019.030c śūrā hemamayair jālair dīpyamānā ivācalāḥ
06,019.030d*0075_01 saghaṇṭā hemakakṣyābhiḥ patākābhir alaṃkṛtāḥ
06,019.031a kṣaranta iva jīmūtā madārdrāḥ padmagandhinaḥ
06,019.031c rājānam anvayuḥ paścāc calanta iva parvatāḥ
06,019.032a bhīmaseno gadāṃ bhīmāṃ prakarṣan parighopamām
06,019.032c pracakarṣa mahat sainyaṃ durādharṣo mahāmanāḥ
06,019.033a tam arkam iva duṣprekṣyaṃ tapantaṃ raśmimālinam
06,019.033c na śekuḥ sarvato yodhāḥ prativīkṣitum antike
06,019.034a vajro nāmaiṣa tu vyūho durbhidaḥ sarvatomukhaḥ
06,019.034c cāpavidyuddhvajo ghoro gupto gāṇḍīvadhanvanā
06,019.035a yaṃ prativyūhya tiṣṭhanti pāṇḍavās tava vāhinīm
06,019.035c ajeyo mānuṣe loke pāṇḍavair abhirakṣitaḥ
06,019.036a saṃdhyāṃ tiṣṭhatsu sainyeṣu sūryasyodayanaṃ prati
06,019.036c prāvāt sapṛṣato vāyur anabhre stanayitnumān
06,019.037a viṣvagvātāś ca vānty ugrā nīcaiḥ śarkarakarṣiṇaḥ
06,019.037c rajaś coddhūyamānaṃ tu tamasāc chādayaj jagat
06,019.038a papāta mahatī colkā prāṅmukhī bharatarṣabha
06,019.038c udyantaṃ sūryam āhatya vyaśīryata mahāsvanā
06,019.039a atha sajjīyamāneṣu sainyeṣu bharatarṣabha
06,019.039c niṣprabho 'bhyudiyāt sūryaḥ saghoṣo bhūś cacāla ha
06,019.039e vyaśīryata sanādā ca tadā bharatasattama
06,019.040a nirghātā bahavo rājan dikṣu sarvāsu cābhavan
06,019.040c prādurāsīd rajas tīvraṃ na prājñāyata kiṃ cana
06,019.041a dhvajānāṃ dhūyamānānāṃ sahasā mātariśvanā
06,019.041c kiṅkiṇījālanaddhānāṃ kāñcanasragvatāṃ ravaiḥ
06,019.042a mahatāṃ sapatākānām ādityasamatejasām
06,019.042c sarvaṃ jhaṇajhaṇībhūtam āsīt tālavaneṣv iva
06,019.043a evaṃ te puruṣavyāghrāḥ pāṇḍavā yuddhanandinaḥ
06,019.043c vyavasthitāḥ prativyūhya tava putrasya vāhinīm
06,019.044a sraṃsanta iva majjāno yodhānāṃ bharatarṣabha
06,019.044c dṛṣṭvāgrato bhīmasenaṃ gadāpāṇim avasthitam
06,020.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,020.001a sūryodaye saṃjaya ke nu pūrvaṃ; yuyutsavo hṛṣyamāṇā ivāsan
06,020.001c māmakā vā bhīṣmanetrāḥ samīke; pāṇḍavā vā bhīmanetrās tadānīm
06,020.002a keṣāṃ jaghanyau somasūryau savāyū; keṣāṃ senāṃ śvāpadā vyābhaṣanta
06,020.002c keṣāṃ yūnāṃ mukhavarṇāḥ prasannāḥ; sarvaṃ hy etad brūhi tattvaṃ yathāvat
06,020.003 saṃjaya uvāca
06,020.003a ubhe sene tulyam ivopayāte; ubhe vyūhe hṛṣṭarūpe narendra
06,020.003c ubhe citre vanarājiprakāśe; tathaivobhe nāgarathāśvapūrṇe
06,020.004a ubhe sene bṛhatī bhīmarūpe; tathaivobhe bhārata durviṣahye
06,020.004c tathaivobhe svargajayāya sṛṣṭe; tathā hy ubhe satpuruṣāryagupte
06,020.005a paścānmukhāḥ kuravo dhārtarāṣṭrāḥ; sthitāḥ pārthāḥ prāṅmukhā yotsyamānāḥ
06,020.005c daityendraseneva ca kauravāṇāṃ; devendraseneva ca pāṇḍavānām
06,020.006a śukro vāyuḥ pṛṣṭhataḥ pāṇḍavānāṃ; dhārtarāṣṭrāñ śvāpadā vyābhaṣanta
06,020.006c gajendrāṇāṃ madagandhāṃś ca tīvrān; na sehire tava putrasya nāgāḥ
06,020.007a duryodhano hastinaṃ padmavarṇaṃ; suvarṇakakṣyaṃ jātibalaṃ prabhinnam
06,020.007c samāsthito madhyagataḥ kurūṇāṃ; saṃstūyamāno bandibhir māgadhaiś ca
06,020.008a candraprabhaṃ śvetam asyātapatraṃ; sauvarṇī srag bhrājate cottamāṅge
06,020.008c taṃ sarvataḥ śakuniḥ pārvatīyaiḥ; sārdhaṃ gāndhāraiḥ pāti gāndhārarājaḥ
06,020.009a bhīṣmo 'grataḥ sarvasainyasya vṛddhaḥ; śvetacchatraḥ śvetadhanuḥ saśaṅkhaḥ
06,020.009c śvetoṣṇīṣaḥ pāṇḍureṇa dhvajena; śvetair aśvaiḥ śvetaśailaprakāśaḥ
06,020.010a tasya sainyaṃ dhārtarāṣṭrāś ca sarve; bāhlīkānām ekadeśaḥ śalaś ca
06,020.010c ye cāmbaṣṭhāḥ kṣatriyā ye ca sindhau; tathā sauvīrāḥ pañcanadāś ca śūrāḥ
06,020.011a śoṇair hayai rukmaratho mahātmā; droṇo mahābāhur adīnasattvaḥ
06,020.011c āste guruḥ prayaśāḥ sarvarājñāṃ; paścāc camūm indra ivābhirakṣan
06,020.012a vārddhakṣatriḥ sarvasainyasya madhye; bhūriśravāḥ purumitro jayaś ca
06,020.012c śālvā matsyāḥ kekayāś cāpi sarve; gajānīkair bhrātaro yotsyamānāḥ
06,020.013a śāradvataś cottaradhūr mahātmā; maheṣvāso gautamaś citrayodhī
06,020.013c śakaiḥ kirātair yavanaiḥ pahlavaiś ca; sārdhaṃ camūm uttarato 'bhipāti
06,020.014a mahārathair andhakavṛṣṇibhojaiḥ; saurāṣṭrakair nairṛtair āttaśastraiḥ
06,020.014c bṛhadbalaḥ kṛtavarmābhigupto; balaṃ tvadīyaṃ dakṣiṇato 'bhipāti
06,020.015a saṃśaptakānām ayutaṃ rathānāṃ; mṛtyur jayo vārjunasyeti sṛṣṭāḥ
06,020.015c yenārjunas tena rājan kṛtāstrāḥ; prayātā vai te trigartāś ca śūrāḥ
06,020.016a sāgraṃ śatasahasraṃ tu nāgānāṃ tava bhārata
06,020.016c nāge nāge rathaśataṃ śataṃ cāśvā rathe rathe
06,020.017a aśve 'śve daśa dhānuṣkā dhānuṣke daśa carmiṇaḥ
06,020.017c evaṃ vyūḍhāny anīkāni bhīṣmeṇa tava bhārata
06,020.017d*0076_01 devair api na śakyeta balaṃ kṣobhayituṃ nṛpa
06,020.018a avyūhan mānuṣaṃ vyūhaṃ daivaṃ gāndharvam āsuram
06,020.018c divase divase prāpte bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'graṇīḥ
06,020.019a mahārathaughavipulaḥ samudra iva parvaṇi
06,020.019c bhīṣmeṇa dhārtarāṣṭrāṇāṃ vyūhaḥ pratyaṅmukho yudhi
06,020.020a anantarūpā dhvajinī tvadīyā; narendra bhīmā na tu pāṇḍavānām
06,020.020c tāṃ tv eva manye bṛhatīṃ duṣpradhṛṣyāṃ; yasyā netārau keśavaś cārjunaś ca
06,021.001 saṃjaya uvāca
06,021.001a bṛhatīṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ dṛṣṭvā senāṃ samudyatām
06,021.001c viṣādam agamad rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
06,021.002a vyūhaṃ bhīṣmeṇa cābhedyaṃ kalpitaṃ prekṣya pāṇḍavaḥ
06,021.002c abhedyam iva saṃprekṣya viṣaṇṇo 'rjunam abravīt
06,021.003a dhanaṃjaya kathaṃ śakyam asmābhir yoddhum āhave
06,021.003c dhārtarāṣṭrair mahābāho yeṣāṃ yoddhā pitāmahaḥ
06,021.004a akṣobhyo 'yam abhedyaś ca bhīṣmeṇāmitrakarśinā
06,021.004c kalpitaḥ śāstradṛṣṭena vidhinā bhūritejasā
06,021.005a te vayaṃ saṃśayaṃ prāptāḥ sasainyāḥ śatrukarśana
06,021.005c katham asmān mahāvyūhād udyānaṃ no bhaviṣyati
06,021.006a athārjuno 'bravīt pārthaṃ yudhiṣṭhiram amitrahā
06,021.006c viṣaṇṇam abhisaṃprekṣya tava rājann anīkinīm
06,021.007a prajñayābhyadhikāñ śūrān guṇayuktān bahūn api
06,021.007c jayanty alpatarā yena tan nibodha viśāṃ pate
06,021.008a tat tu te kāraṇaṃ rājan pravakṣyāmy anasūyave
06,021.008c nāradas tam ṛṣir veda bhīṣmadroṇau ca pāṇḍava
06,021.009a etam evārtham āśritya yuddhe devāsure 'bravīt
06,021.009c pitāmahaḥ kila purā mahendrādīn divaukasaḥ
06,021.010a na tathā balavīryābhyāṃ vijayante jigīṣavaḥ
06,021.010c yathā satyānṛśaṃsyābhyāṃ dharmeṇaivodyamena ca
06,021.011a tyaktvādharmaṃ ca lobhaṃ ca mohaṃ codyamam āsthitāḥ
06,021.011c yudhyadhvam anahaṃkārā yato dharmas tato jayaḥ
06,021.012a evaṃ rājan vijānīhi dhruvo 'smākaṃ raṇe jayaḥ
06,021.012c yathā me nāradaḥ prāha yataḥ kṛṣṇas tato jayaḥ
06,021.012d*0077_01 yatra kṛṣṇaś ca vedātmā sarvasarveśvaro hariḥ
06,021.012d*0077_02 jayas tatra mahābāho yathā me prāha nāradaḥ
06,021.013a guṇabhūto jayaḥ kṛṣṇe pṛṣṭhato 'nveti mādhavam
06,021.013c anyathā vijayaś cāsya saṃnatiś cāparo guṇaḥ
06,021.014a anantatejā govindaḥ śatrupūgeṣu nirvyathaḥ
06,021.014c puruṣaḥ sanātanatamo yataḥ kṛṣṇas tato jayaḥ
06,021.015a purā hy eṣa harir bhūtvā vaikuṇṭho 'kuṇṭhasāyakaḥ
06,021.015c surāsurān avasphūrjann abravīt ke jayantv iti
06,021.016a anu kṛṣṇaṃ jayemeti yair uktaṃ tatra tair jitam
06,021.016c tatprasādād dhi trailokyaṃ prāptaṃ śakrādibhiḥ suraiḥ
06,021.017a tasya te na vyathāṃ kāṃ cid iha paśyāmi bhārata
06,021.017c yasya te jayam āśāste viśvabhuk tridaśeśvaraḥ
06,022.001 saṃjaya uvāca
06,022.001a tato yudhiṣṭhiro rājā svāṃ senāṃ samacodayat
06,022.001c prativyūhann anīkāni bhīṣmasya bharatarṣabha
06,022.002a yathoddiṣṭāny anīkāni pratyavyūhanta pāṇḍavāḥ
06,022.002c svargaṃ param abhīpsantaḥ suyuddhena kurūdvahāḥ
06,022.003a madhye śikhaṇḍino 'nīkaṃ rakṣitaṃ savyasācinā
06,022.003b*0078_01 bhīmasenamukhaṃ sainyaṃ dhṛṣṭadyumnena pālitam
06,022.003b*0079_01 bhīmasenādibhir yasya pṛtanā dikṣu pālitā
06,022.003c dhṛṣṭadyumnasya ca svayaṃ bhīmena paripālitam
06,022.004a anīkaṃ dakṣiṇaṃ rājan yuyudhānena pālitam
06,022.004c śrīmatā sātvatāgryeṇa śakreṇeva dhanuṣmatā
06,022.005a mahendrayānapratimaṃ rathaṃ tu; sopaskaraṃ hāṭakaratnacitram
06,022.005c yudhiṣṭhiraḥ kāñcanabhāṇḍayoktraṃ; samāsthito nāgakulasya madhye
06,022.006a samucchritaṃ dāntaśalākam asya; supāṇḍuraṃ chatram atīva bhāti
06,022.006c pradakṣiṇaṃ cainam upācaranti; maharṣayaḥ saṃstutibhir narendram
06,022.007a purohitāḥ śatruvadhaṃ vadanto; maharṣivṛddhāḥ śrutavanta eva
06,022.007c japyaiś ca mantraiś ca tathauṣadhībhiḥ; samantataḥ svasty ayanaṃ pracakruḥ
06,022.007d*0080_01 japan hi vedādhyayanaṃ mahāntaṃ
06,022.007d*0080_02 jayāya dhaumyo 'pi jayāya mantrān
06,022.007d*0081_01 yudhiṣṭhiraṃ parivavruḥ sametāḥ
06,022.008a tataḥ sa vastrāṇi tathaiva gāś ca; phalāni puṣpāṇi tathaiva niṣkān
06,022.008c kurūttamo brāhmaṇasān mahātmā; kurvan yayau śakra ivāmarebhyaḥ
06,022.008d*0082_01 tathaiva vipreṣu mahārhajātaṃ
06,022.008d*0082_02 rukmamaṇimauktikahemaraupyam
06,022.009a sahasrasūryaḥ śatakiṅkiṇīkaḥ; parārdhyajāmbūnadahemacitraḥ
06,022.009c ratho 'rjunasyāgnir ivārcimālī; vibhrājate śvetahayaḥ sucakraḥ
06,022.010a tam āsthitaḥ keśavasaṃgṛhītaṃ; kapidhvajaṃ gāṇḍivabāṇahastaḥ
06,022.010c dhanurdharo yasya samaḥ pṛthivyāṃ; na vidyate no bhavitā vā kadā cit
06,022.011a udvartayiṣyaṃs tava putrasenām; atīva raudraṃ sa bibharti rūpam
06,022.011c anāyudho yaḥ subhujo bhujābhyāṃ; narāśvanāgān yudhi bhasma kuryāt
06,022.012a sa bhīmasenaḥ sahito yamābhyāṃ; vṛkodaro vīrarathasya goptā
06,022.012c taṃ prekṣya mattarṣabhasiṃhakhelaṃ; loke mahendrapratimānakalpam
06,022.013a samīkṣya senāgragataṃ durāsadaṃ; pravivyathuḥ paṅkagatā ivoṣṭrāḥ
06,022.013c vṛkodaraṃ vāraṇarājadarpaṃ; yodhās tvadīyā bhayavignasattvāḥ
06,022.013d*0083_01 viṣaṇṇarūpāḥ kurusainyamukhyā
06,022.013d*0083_02 babhūvire śuṣkakaṇṭhā virūpāḥ
06,022.014a anīkamadhye tiṣṭhantaṃ rājaputraṃ durāsadam
06,022.014c abravīd bharataśreṣṭhaṃ guḍākeśaṃ janārdanaḥ
06,022.015 vāsudeva uvāca
06,022.015a ya eṣa goptā pratapan balastho; yo naḥ senāṃ siṃha ivekṣate ca
06,022.015c sa eṣa bhīṣmaḥ kuruvaṃśaketur; yenāhṛtās triṃśato vājimedhāḥ
06,022.016a etāny anīkāni mahānubhāvaṃ; gūhanti meghā iva gharmaraśmim
06,022.016c etāni hatvā puruṣapravīra; kāṅkṣasva yuddhaṃ bharatarṣabheṇa
06,022.016d@001_0000 saṃjaya uvāca
06,022.016d@001_0001 dhārtarāṣṭrabalaṃ dṛṣṭvā yuddhāya samupasthitam
06,022.016d@001_0002 śrībhagavān uvāca
06,022.016d@001_0002 arjunasya hitārthāya kṛṣṇo vacanam abravīt
06,022.016d@001_0003 śucir bhūtvā mahābāho saṃgrāmābhimukhe sthitaḥ
06,022.016d@001_0004 parājayāya śatrūṇāṃ durgāstotram udīraya
06,022.016d@001_0004 saṃjaya uvāca
06,022.016d@001_0005 evam ukto 'rjunaḥ saṃkhye vāsudevena dhīmatā
06,022.016d@001_0006 arjuna uvāca
06,022.016d@001_0006 avatīrya rathāt pārthaḥ stotram āha kṛtāñjaliḥ
06,022.016d@001_0007 oṃ namas te siddhasenāni ārye mandaravāsini
06,022.016d@001_0008 kumāri kāli kāpāli kapile kṛṣṇapiṅgale
06,022.016d@001_0009 bhadrakāli namas tubhyaṃ mahākāli namo 'stu te
06,022.016d@001_0010 caṇḍi caṇḍe namas tubhyaṃ tāriṇi varavarṇini
06,022.016d@001_0011 kātyāyani mahābhāge karāli vijaye jaye
06,022.016d@001_0012 śikhipicchadhvajadhare nānābharaṇabhūṣite
06,022.016d@001_0013 aṭṭaśūlapraharaṇe khaḍgakheṭakadhāriṇi
06,022.016d@001_0014 gopendrasyānuje jyeṣṭhe nandagopakulodbhave
06,022.016d@001_0015 mahiṣāsṛkpriye nityaṃ kauśiki pītavāsini
06,022.016d@001_0016 aṭṭahāse kokamukhe namas te 'stu raṇapriye
06,022.016d@001_0017 ume śākaṃbhari śvete kṛṣṇe kaiṭabhanāśini
06,022.016d@001_0018 hiraṇyākṣi virūpākṣi sudhūmrākṣi namo 'stu te
06,022.016d@001_0019 vedaśruti mahāpuṇye brahmaṇye jātavedasi
06,022.016d@001_0020 jambūkaṭakacaityeṣu nityaṃ saṃnihitālaye
06,022.016d@001_0021 tvaṃ brahmavidyā vidyānāṃ mahānidrā ca dehinām
06,022.016d@001_0022 skandamātar bhagavati durge kāntāravāsini
06,022.016d@001_0023 svāhākāraḥ svadhā caiva kalā kāṣṭhā sarasvatī
06,022.016d@001_0024 sāvitri vedamātā ca tathā vedānta ucyate
06,022.016d@001_0025 stutāsi tvaṃ mahādevi viśuddhenāntarātmanā
06,022.016d@001_0026 jayo bhavatu me nityaṃ tvatprasādād raṇe raṇe
06,022.016d@001_0027 kāntārabhayadurgeṣu bhaktānāṃ cālayeṣu ca
06,022.016d@001_0028 nityaṃ vasasi pātāle yuddhe jayasi dānavān
06,022.016d@001_0029 tvaṃ jambhanī mohinī ca māyā hrīḥ śrīs tathaiva ca
06,022.016d@001_0030 saṃdhyā prabhāvatī caiva sāvitrī jananī tathā
06,022.016d@001_0031 tuṣṭiḥ puṣṭir dhṛtir dīptiś candrādityavivardhinī
06,022.016d@001_0032 bhūtir bhūtimatāṃ saṃkhye vīkṣyase siddhacāraṇaiḥ
06,022.016d@001_0032 saṃjaya uvāca
06,022.016d@001_0033 tataḥ pārthasya vijñāya bhaktiṃ mānavavatsalā
06,022.016d@001_0034 antarikṣagatovāca govindasyāgrataḥ sthitā
06,022.016d@001_0034 devy uvāca
06,022.016d@001_0035 svalpenaiva tu kālena śatrūñ jeṣyasi pāṇḍava
06,022.016d@001_0036 naras tvam asi durdharṣa nārāyaṇasahāyavān
06,022.016d@001_0037 ajeyas tvaṃ raṇe 'rīṇām api vajrabhṛtaḥ svayam
06,022.016d@001_0038 ity evam uktvā varadā kṣaṇenāntaradhīyata
06,022.016d@001_0039 labdhvā varaṃ tu kaunteyo mene vijayam ātmanaḥ
06,022.016d@001_0040 āruroha tataḥ pārtho rathaṃ paramasaṃgatam
06,022.016d@001_0041 kṛṣṇārjunāv ekarathau divyau śaṅkhau pradadhmatuḥ
06,022.016d@001_0042 ya idaṃ paṭhate stotraṃ kalya utthāya mānavaḥ
06,022.016d@001_0043 yakṣarakṣaḥpiśācebhyo na bhayaṃ vidyate sadā
06,022.016d@001_0044 na cāpi ripavas tebhyaḥ sarpādyā ye ca daṃṣṭriṇaḥ
06,022.016d@001_0045 na bhayaṃ vidyate tasya sadā rājakulād api
06,022.016d@001_0046 vivāde jayam āpnoti baddho mucyati bandhanāt
06,022.016d@001_0047 durgaṃ tarati cāvaśyaṃ tathā corair vimucyate
06,022.016d@001_0048 saṃgrāme vijayen nityaṃ lakṣmīṃ prāpnoti kevalām
06,022.016d@001_0049 ārogyabalasaṃpanno jīved varṣaśataṃ tathā
06,022.016d@001_0050 etad dṛṣṭaṃ prasādāt tu mayā vyāsasya dhīmataḥ
06,022.016d@001_0051 mohād etau na jānanti naranārāyaṇāv ṛṣī
06,022.016d@001_0052 tava putrā durātmānaḥ sarve manyuvaśānugāḥ
06,022.016d@001_0053 prāptakālam idaṃ vākyaṃ kālapāśena guṇṭhitāḥ
06,022.016d@001_0054 dvaipāyano nāradaś ca kaṇvo rāmas tathānaghaḥ
06,022.016d@001_0055 avārayaṃs tava sutaṃ na cāsau tad gṛhītavān
06,022.016d@001_0056 yatra dharmo dyutiḥ kāntir yatra hrīḥ śrīs tathā matiḥ
06,022.016d@001_0057 yato dharmas tataḥ kṛṣṇo yataḥ kṛṣṇas tato jayaḥ
06,022.017 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,022.017a keṣāṃ prahṛṣṭās tatrāgre yodhā yudhyanti saṃjaya
06,022.017c udagramanasaḥ ke 'tra ke vā dīnā vicetasaḥ
06,022.018a ke pūrvaṃ prāharaṃs tatra yuddhe hṛdayakampane
06,022.018c māmakāḥ pāṇḍavānāṃ vā tan mamācakṣva saṃjaya
06,022.019a kasya senāsamudaye gandhamālyasamudbhavaḥ
06,022.019c vācaḥ pradakṣiṇāś caiva yodhānām abhigarjatām
06,022.020 saṃjaya uvāca
06,022.020a ubhayoḥ senayos tatra yodhā jahṛṣire mudā
06,022.020c sragdhūpapānagandhānām ubhayatra samudbhavaḥ
06,022.021a saṃhatānām anīkānāṃ vyūḍhānāṃ bharatarṣabha
06,022.021c saṃsarpatām udīrṇānāṃ vimardaḥ sumahān abhūt
06,022.022a vāditraśabdas tumulaḥ śaṅkhabherīvimiśritaḥ
06,022.022b*0084_01 śūrāṇāṃ raṇaśūrāṇāṃ garjatām itaretaram
06,022.022b*0084_02 ubhayoḥ senayo rājan mahān vyatikaro 'bhavat
06,022.022b*0084_03 anyonyaṃ vīkṣyamāṇānāṃ yodhānāṃ bharatarṣabha
06,022.022c kuñjarāṇāṃ ca nadatāṃ sainyānāṃ ca prahṛṣyatām
06,023.000*0085_01 kṛṣṇaṃ kamalapatrākṣaṃ puṇyaśravaṇakīrtanam
06,023.000*0085_02 vāsudevaṃ jagadyoniṃ naumi nārāyaṇaṃ harim
06,023.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,023.001a dharmakṣetre kurukṣetre samavetā yuyutsavaḥ
06,023.001c māmakāḥ pāṇḍavāś caiva kim akurvata saṃjaya
06,023.001d@002_0001 śrīrāmacandrāya namaḥ | śrīkṛṣṇāya namaḥ | oṃ namaḥ |
06,023.001d@002_0002 asya śrībhagavadgītāmālāmantrasya bhagavān vedavyāsa
06,023.001d@002_0003 ṛṣiḥ | anuṣṭup chandaḥ | śrīkṛṣṇaparamātmā devatā |
06,023.001d@002_0004 aśocyān anvaśocas tvaṃ prajñāvādāṃś ca bhāṣase (Gītā 2.
06,023.001d@002_0005 11ab) iti bījam | sarvadharmān parityajya mām ekaṃ
06,023.001d@002_0006 śaraṇaṃ vraja (Gītā 18.66ab) iti śaktiḥ | ahaṃ
06,023.001d@002_0007 tvāṃ sarvapāpebhyo mokṣayiṣyāmi mā śucaḥ (Gītā
06,023.001d@002_0008 18.66cd) iti kīlakam | śrīkṛṣṇaprītyarthaṃ dharmārthakāmamokṣārthe
06,023.001d@002_0009 jape viniyogaḥ || nainaṃ chindanti śastrāṇi
06,023.001d@002_0010 nainaṃ dahati pāvakaḥ (Gītā 2.23ab) iti aṅguṣṭhābhyāṃ
06,023.001d@002_0011 namaḥ | na cainaṃ kledayanty āpo na śoṣayati mārutaḥ
06,023.001d@002_0012 (Gītā 2.23cd) iti tarjanībhyāṃ namaḥ | acchedyo 'yam
06,023.001d@002_0013 adāhyo 'yam akledyo 'śoṣya eva ca (Gītā 2.24ab)
06,023.001d@002_0014 iti madhyamābhyāṃ namaḥ | nityaḥ sarvagataḥ sthāṇur acalo 'yaṃ
06,023.001d@002_0015 sanātanaḥ (Gītā 2.24cd) ity anāmikābhyāṃ namaḥ |
06,023.001d@002_0016 paśya me pārtha rūpāṇi śataśo 'tha sahasraśaḥ (Gītā
06,023.001d@002_0017 11.5ab) iti kaniṣṭhikābhyāṃ namaḥ | nānāvidhāni
06,023.001d@002_0018 divyāni nānāvarṇākṛtīni ca (Gītā 11.5cd) iti
06,023.001d@002_0019 karatalakarapṛṣṭhābhyāṃ namaḥ | iti karanyāsaḥ || aṅganyāsaḥ |
06,023.001d@002_0020 nainaṃ chindanti śastrāṇi nainaṃ dahati pāvakaḥ
06,023.001d@002_0021 (Gītā 2.23ab) iti hṛdayāya namaḥ | na cainaṃ
06,023.001d@002_0022 kledayanty āpo na śoṣayati mārutaḥ (Gītā 2.23cd)
06,023.001d@002_0023 iti śirase svāhā | acchedyo 'yam adāhyo 'yam akledyo 'śoṣya
06,023.001d@002_0024 eva ca (Gītā 2.24ab) iti śikhāyai
06,023.001d@002_0025 vauṣaṭ | nānāvidhāni divyāni nānāvarṇākṛtīni ca
06,023.001d@002_0026 (Gītā 11.5cd) ity astrāya phaṭ | ity aṅganyāsaḥ ||
06,023.001d@002_0027 atha dhyānaṃ |
06,023.001d@002_0028 oṃ pārthāya pratibodhitāṃ bhagavatā nārāyaṇena svayaṃ
06,023.001d@002_0029 vyāsena grathitāṃ purāṇamuninā madhye mahābhārate |
06,023.001d@002_0030 advaitāmṛtavarṣiṇīṃ bhagavatīm aṣṭādaśādhyāyinīm
06,023.001d@002_0031 āvarttair anusaṃdadhāmi bhagavadgītāṃ bhavonmocinīm || (1)
06,023.001d@002_0032 oṃ hṛdi vikasitapadmaṃ sūryasomāgnibimbaṃ
06,023.001d@002_0033 praṇavamayavikāsaṃ yasya vai nirvikalpam |
06,023.001d@002_0034 acalaparamaśāntaṃ jyotir ākāśasāraṃ
06,023.001d@002_0035 sa bhavatu śubhado me vāsudevaḥ pratiṣṭhaḥ || (2)
06,023.001d@002_0036 sarvopaniṣado gāvo dogdhā gopālanandanaḥ |
06,023.001d@002_0037 pārtho vatsaḥ sudhīr bhoktā dugdhaṃ gītāmṛtaṃ mahat || (3)
06,023.001d@002_0038 oṃ namo 'stu te vyāsa viśālabuddhe
06,023.001d@002_0039 phullāravindāyatapadmanetra |
06,023.001d@002_0040 yena tvayā bhāratatailapūrṇaḥ
06,023.001d@002_0041 prajvālito jñānamayaḥ pradīpaḥ || (4)
06,023.001d@002_0042 prapannapārijātāya totravetraikapāṇaye |
06,023.001d@002_0043 jñānamudrāya kṛṣṇāya gītāmṛtaduhe namaḥ || (5)
06,023.002 saṃjaya uvāca
06,023.002a dṛṣṭvā tu pāṇḍavānīkaṃ vyūḍhaṃ duryodhanas tadā
06,023.002c ācāryam upasaṃgamya rājā vacanam abravīt
06,023.003a paśyaitāṃ pāṇḍuputrāṇām ācārya mahatīṃ camūm
06,023.003c vyūḍhāṃ drupadaputreṇa tava śiṣyeṇa dhīmatā
06,023.004a atra śūrā maheṣvāsā bhīmārjunasamā yudhi
06,023.004c yuyudhāno virāṭaś ca drupadaś ca mahārathaḥ
06,023.005a dhṛṣṭaketuś cekitānaḥ kāśirājaś ca vīryavān
06,023.005c purujit kuntibhojaś ca śaibyaś ca narapuṃgavaḥ
06,023.006a yudhāmanyuś ca vikrānta uttamaujāś ca vīryavān
06,023.006c saubhadro draupadeyāś ca sarva eva mahārathāḥ
06,023.007a asmākaṃ tu viśiṣṭā ye tān nibodha dvijottama
06,023.007c nāyakā mama sainyasya saṃjñārthaṃ tān bravīmi te
06,023.007d*0086_01 sainye mahati ye sarve netāraḥ śūrasaṃmatāḥ
06,023.008a bhavān bhīṣmaś ca karṇaś ca kṛpaś ca samitiṃjayaḥ
06,023.008c aśvatthāmā vikarṇaś ca saumadattis tathaiva ca
06,023.009a anye ca bahavaḥ śūrā madarthe tyaktajīvitāḥ
06,023.009c nānāśastrapraharaṇāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ
06,023.010a aparyāptaṃ tad asmākaṃ balaṃ bhīṣmābhirakṣitam
06,023.010c paryāptaṃ tv idam eteṣāṃ balaṃ bhīmābhirakṣitam
06,023.011a ayaneṣu ca sarveṣu yathābhāgam avasthitāḥ
06,023.011c bhīṣmam evābhirakṣantu bhavantaḥ sarva eva hi
06,023.012a tasya saṃjanayan harṣaṃ kuruvṛddhaḥ pitāmahaḥ
06,023.012c siṃhanādaṃ vinadyoccaiḥ śaṅkhaṃ dadhmau pratāpavān
06,023.013a tataḥ śaṅkhāś ca bheryaś ca paṇavānakagomukhāḥ
06,023.013c sahasaivābhyahanyanta sa śabdas tumulo 'bhavat
06,023.014a tataḥ śvetair hayair yukte mahati syandane sthitau
06,023.014c mādhavaḥ pāṇḍavaś caiva divyau śaṅkhau pradadhmatuḥ
06,023.015a pāñcajanyaṃ hṛṣīkeśo devadattaṃ dhanaṃjayaḥ
06,023.015c pauṇḍraṃ dadhmau mahāśaṅkhaṃ bhīmakarmā vṛkodaraḥ
06,023.016a anantavijayaṃ rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
06,023.016c nakulaḥ sahadevaś ca sughoṣamaṇipuṣpakau
06,023.017a kāśyaś ca parameṣvāsaḥ śikhaṇḍī ca mahārathaḥ
06,023.017c dhṛṣṭadyumno virāṭaś ca sātyakiś cāparājitaḥ
06,023.018a drupado draupadeyāś ca sarvaśaḥ pṛthivīpate
06,023.018c saubhadraś ca mahābāhuḥ śaṅkhān dadhmuḥ pṛthak pṛthak
06,023.019a sa ghoṣo dhārtarāṣṭrāṇāṃ hṛdayāni vyadārayat
06,023.019c nabhaś ca pṛthivīṃ caiva tumulo vyanunādayan
06,023.020a atha vyavasthitān dṛṣṭvā dhārtarāṣṭrān kapidhvajaḥ
06,023.020c pravṛtte śastrasaṃpāte dhanur udyamya pāṇḍavaḥ
06,023.021a hṛṣīkeśaṃ tadā vākyam idam āha mahīpate
06,023.021c senayor ubhayor madhye rathaṃ sthāpaya me 'cyuta
06,023.022a yāvad etān nirīkṣe 'haṃ yoddhukāmān avasthitān
06,023.022c kair mayā saha yoddhavyam asmin raṇasamudyame
06,023.023a yotsyamānān avekṣe 'haṃ ya ete 'tra samāgatāḥ
06,023.023c dhārtarāṣṭrasya durbuddher yuddhe priyacikīrṣavaḥ
06,023.024a evam ukto hṛṣīkeśo guḍākeśena bhārata
06,023.024c senayor ubhayor madhye sthāpayitvā rathottamam
06,023.025a bhīṣmadroṇapramukhataḥ sarveṣāṃ ca mahīkṣitām
06,023.025c uvāca pārtha paśyaitān samavetān kurūn iti
06,023.026a tatrāpaśyat sthitān pārthaḥ pitṝn atha pitāmahān
06,023.026c ācāryān mātulān bhrātṝn putrān pautrān sakhīṃs tathā
06,023.027a śvaśurān suhṛdaś caiva senayor ubhayor api
06,023.027c tān samīkṣya sa kaunteyaḥ sarvān bandhūn avasthitān
06,023.028a kṛpayā parayāviṣṭo viṣīdann idam abravīt
06,023.028c dṛṣṭvemān svajanān kṛṣṇa yuyutsūn samavasthitān
06,023.029a sīdanti mama gātrāṇi mukhaṃ ca pariśuṣyati
06,023.029c vepathuś ca śarīre me romaharṣaś ca jāyate
06,023.030a gāṇḍīvaṃ sraṃsate hastāt tvak caiva paridahyate
06,023.030c na ca śaknomy avasthātuṃ bhramatīva ca me manaḥ
06,023.031a nimittāni ca paśyāmi viparītāni keśava
06,023.031c na ca śreyo 'nupaśyāmi hatvā svajanam āhave
06,023.032a na kāṅkṣe vijayaṃ kṛṣṇa na ca rājyaṃ sukhāni ca
06,023.032c kiṃ no rājyena govinda kiṃ bhogair jīvitena vā
06,023.033a yeṣām arthe kāṅkṣitaṃ no rājyaṃ bhogāḥ sukhāni ca
06,023.033c ta ime 'vasthitā yuddhe prāṇāṃs tyaktvā dhanāni ca
06,023.034a ācāryāḥ pitaraḥ putrās tathaiva ca pitāmahāḥ
06,023.034c mātulāḥ śvaśurāḥ pautrāḥ syālāḥ saṃbandhinas tathā
06,023.035a etān na hantum icchāmi ghnato 'pi madhusūdana
06,023.035c api trailokyarājyasya hetoḥ kiṃ nu mahīkṛte
06,023.036a nihatya dhārtarāṣṭrān naḥ kā prītiḥ syāj janārdana
06,023.036c pāpam evāśrayed asmān hatvaitān ātatāyinaḥ
06,023.037a tasmān nārhā vayaṃ hantuṃ dhārtarāṣṭrān sabāndhavān
06,023.037c svajanaṃ hi kathaṃ hatvā sukhinaḥ syāma mādhava
06,023.038a yady apy ete na paśyanti lobhopahatacetasaḥ
06,023.038c kulakṣayakṛtaṃ doṣaṃ mitradrohe ca pātakam
06,023.039a kathaṃ na jñeyam asmābhiḥ pāpād asmān nivartitum
06,023.039c kulakṣayakṛtaṃ doṣaṃ prapaśyadbhir janārdana
06,023.040a kulakṣaye praṇaśyanti kuladharmāḥ sanātanāḥ
06,023.040c dharme naṣṭe kulaṃ kṛtsnam adharmo 'bhibhavaty uta
06,023.041a adharmābhibhavāt kṛṣṇa praduṣyanti kulastriyaḥ
06,023.041c strīṣu duṣṭāsu vārṣṇeya jāyate varṇasaṃkaraḥ
06,023.042a saṃkaro narakāyaiva kulaghnānāṃ kulasya ca
06,023.042c patanti pitaro hy eṣāṃ luptapiṇḍodakakriyāḥ
06,023.043a doṣair etaiḥ kulaghnānāṃ varṇasaṃkarakārakaiḥ
06,023.043c utsādyante jātidharmāḥ kuladharmāś ca śāśvatāḥ
06,023.044a utsannakuladharmāṇāṃ manuṣyāṇāṃ janārdana
06,023.044c narake niyataṃ vāso bhavatīty anuśuśruma
06,023.045a aho bata mahat pāpaṃ kartuṃ vyavasitā vayam
06,023.045c yad rājyasukhalobhena hantuṃ svajanam udyatāḥ
06,023.046a yadi mām apratīkāram aśastraṃ śastrapāṇayaḥ
06,023.046c dhārtarāṣṭrā raṇe hanyus tan me kṣemataraṃ bhavet
06,023.047a evam uktvārjunaḥ saṃkhye rathopastha upāviśat
06,023.047c visṛjya saśaraṃ cāpaṃ śokasaṃvignamānasaḥ
06,024.001 saṃjaya uvāca
06,024.001a taṃ tathā kṛpayāviṣṭam aśrupūrṇākulekṣaṇam
06,024.001c viṣīdantam idaṃ vākyam uvāca madhusūdanaḥ
06,024.002 śrībhagavān uvāca
06,024.002a kutas tvā kaśmalam idaṃ viṣame samupasthitam
06,024.002c anāryajuṣṭam asvargyam akīrtikaram arjuna
06,024.003a klaibyaṃ mā sma gamaḥ pārtha naitat tvayy upapadyate
06,024.003c kṣudraṃ hṛdayadaurbalyaṃ tyaktvottiṣṭha paraṃtapa
06,024.004 arjuna uvāca
06,024.004a kathaṃ bhīṣmam ahaṃ saṃkhye droṇaṃ ca madhusūdana
06,024.004c iṣubhiḥ pratiyotsyāmi pūjārhāv arisūdana
06,024.005a gurūn ahatvā hi mahānubhāvāñ; śreyo bhoktuṃ bhaikṣam apīha loke
06,024.005c hatvārthakāmāṃs tu gurūn ihaiva; bhuñjīya bhogān rudhirapradigdhān
06,024.006a na caitad vidmaḥ kataran no garīyo; yad vā jayema yadi vā no jayeyuḥ
06,024.006c yān eva hatvā na jijīviṣāmas; te 'vasthitāḥ pramukhe dhārtarāṣṭrāḥ
06,024.007a kārpaṇyadoṣopahatasvabhāvaḥ; pṛcchāmi tvāṃ dharmasaṃmūḍhacetāḥ
06,024.007c yac chreyaḥ syān niścitaṃ brūhi tan me; śiṣyas te 'haṃ śādhi māṃ tvāṃ prapannam
06,024.008a na hi prapaśyāmi mamāpanudyād; yac chokam ucchoṣaṇam indriyāṇām
06,024.008c avāpya bhūmāv asapatnam ṛddhaṃ; rājyaṃ surāṇām api cādhipatyam
06,024.009 saṃjaya uvāca
06,024.009a evam uktvā hṛṣīkeśaṃ guḍākeśaḥ paraṃtapa
06,024.009c na yotsya iti govindam uktvā tūṣṇīṃ babhūva ha
06,024.010a tam uvāca hṛṣīkeśaḥ prahasann iva bhārata
06,024.010c senayor ubhayor madhye viṣīdantam idaṃ vacaḥ
06,024.011 śrībhagavān uvāca
06,024.011a aśocyān anvaśocas tvaṃ prajñāvādāṃś ca bhāṣase
06,024.011c gatāsūn agatāsūṃś ca nānuśocanti paṇḍitāḥ
06,024.011d*0087_01 tvaṃ mānuṣyeṇopahatāntarātmā
06,024.011d*0087_02 viṣādamohābhibhavād visaṃjñaḥ
06,024.011d*0087_03 kṛpāgṛhītaḥ samavekṣya bandhūn
06,024.011d*0087_04 abhiprapannān mukham antakasya
06,024.012a na tv evāhaṃ jātu nāsaṃ na tvaṃ neme janādhipāḥ
06,024.012c na caiva na bhaviṣyāmaḥ sarve vayam ataḥ param
06,024.013a dehino 'smin yathā dehe kaumāraṃ yauvanaṃ jarā
06,024.013c tathā dehāntaraprāptir dhīras tatra na muhyati
06,024.014a mātrāsparśās tu kaunteya śītoṣṇasukhaduḥkhadāḥ
06,024.014c āgamāpāyino 'nityās tāṃs titikṣasva bhārata
06,024.015a yaṃ hi na vyathayanty ete puruṣaṃ puruṣarṣabha
06,024.015c samaduḥkhasukhaṃ dhīraṃ so 'mṛtatvāya kalpate
06,024.016a nāsato vidyate bhāvo nābhāvo vidyate sataḥ
06,024.016c ubhayor api dṛṣṭo 'ntas tv anayos tattvadarśibhiḥ
06,024.017a avināśi tu tad viddhi yena sarvam idaṃ tatam
06,024.017c vināśam avyayasyāsya na kaś cit kartum arhati
06,024.018a antavanta ime dehā nityasyoktāḥ śarīriṇaḥ
06,024.018c anāśino 'prameyasya tasmād yudhyasva bhārata
06,024.019a ya enaṃ vetti hantāraṃ yaś cainaṃ manyate hatam
06,024.019c ubhau tau na vijānīto nāyaṃ hanti na hanyate
06,024.020a na jāyate mriyate vā kadā cin; nāyaṃ bhūtvā bhavitā vā na bhūyaḥ
06,024.020c ajo nityaḥ śāśvato 'yaṃ purāṇo; na hanyate hanyamāne śarīre
06,024.021a vedāvināśinaṃ nityaṃ ya enam ajam avyayam
06,024.021c kathaṃ sa puruṣaḥ pārtha kaṃ ghātayati hanti kam
06,024.022a vāsāṃsi jīrṇāni yathā vihāya; navāni gṛhṇāti naro 'parāṇi
06,024.022c tathā śarīrāṇi vihāya jīrṇāny; anyāni saṃyāti navāni dehī
06,024.023a nainaṃ chindanti śastrāṇi nainaṃ dahati pāvakaḥ
06,024.023c na cainaṃ kledayanty āpo na śoṣayati mārutaḥ
06,024.024a acchedyo 'yam adāhyo 'yam akledyo 'śoṣya eva ca
06,024.024c nityaḥ sarvagataḥ sthāṇur acalo 'yaṃ sanātanaḥ
06,024.025a avyakto 'yam acintyo 'yam avikāryo 'yam ucyate
06,024.025c tasmād evaṃ viditvainaṃ nānuśocitum arhasi
06,024.026a atha cainaṃ nityajātaṃ nityaṃ vā manyase mṛtam
06,024.026c tathāpi tvaṃ mahābāho nainaṃ śocitum arhasi
06,024.027a jātasya hi dhruvo mṛtyur dhruvaṃ janma mṛtasya ca
06,024.027c tasmād aparihārye 'rthe na tvaṃ śocitum arhasi
06,024.028a avyaktādīni bhūtāni vyaktamadhyāni bhārata
06,024.028c avyaktanidhanāny eva tatra kā paridevanā
06,024.029a āścaryavat paśyati kaś cid enam; āścaryavad vadati tathaiva cānyaḥ
06,024.029c āścaryavac cainam anyaḥ śṛṇoti; śrutvāpy enaṃ veda na caiva kaś cit
06,024.030a dehī nityam avadhyo 'yaṃ dehe sarvasya bhārata
06,024.030c tasmāt sarvāṇi bhūtāni na tvaṃ śocitum arhasi
06,024.031a svadharmam api cāvekṣya na vikampitum arhasi
06,024.031c dharmyād dhi yuddhāc chreyo 'nyat kṣatriyasya na vidyate
06,024.032a yadṛcchayā copapannaṃ svargadvāram apāvṛtam
06,024.032c sukhinaḥ kṣatriyāḥ pārtha labhante yuddham īdṛśam
06,024.033a atha cet tvam imaṃ dharmyaṃ saṃgrāmaṃ na kariṣyasi
06,024.033c tataḥ svadharmaṃ kīrtiṃ ca hitvā pāpam avāpsyasi
06,024.034a akīrtiṃ cāpi bhūtāni kathayiṣyanti te 'vyayām
06,024.034c saṃbhāvitasya cākīrtir maraṇād atiricyate
06,024.035a bhayād raṇād uparataṃ maṃsyante tvāṃ mahārathāḥ
06,024.035c yeṣāṃ ca tvaṃ bahumato bhūtvā yāsyasi lāghavam
06,024.036a avācyavādāṃś ca bahūn vadiṣyanti tavāhitāḥ
06,024.036c nindantas tava sāmarthyaṃ tato duḥkhataraṃ nu kim
06,024.037a hato vā prāpsyasi svargaṃ jitvā vā bhokṣyase mahīm
06,024.037c tasmād uttiṣṭha kaunteya yuddhāya kṛtaniścayaḥ
06,024.038a sukhaduḥkhe same kṛtvā lābhālābhau jayājayau
06,024.038c tato yuddhāya yujyasva naivaṃ pāpam avāpsyasi
06,024.039a eṣā te 'bhihitā sāṃkhye buddhir yoge tv imāṃ śṛṇu
06,024.039c buddhyā yukto yayā pārtha karmabandhaṃ prahāsyasi
06,024.040a nehābhikramanāśo 'sti pratyavāyo na vidyate
06,024.040c svalpam apy asya dharmasya trāyate mahato bhayāt
06,024.041a vyavasāyātmikā buddhir ekeha kurunandana
06,024.041c bahuśākhā hy anantāś ca buddhayo 'vyavasāyinām
06,024.042a yām imāṃ puṣpitāṃ vācaṃ pravadanty avipaścitaḥ
06,024.042c vedavādaratāḥ pārtha nānyad astīti vādinaḥ
06,024.043a kāmātmānaḥ svargaparā janmakarmaphalapradām
06,024.043c kriyāviśeṣabahulāṃ bhogaiśvaryagatiṃ prati
06,024.044a bhogaiśvaryaprasaktānāṃ tayāpahṛtacetasām
06,024.044c vyavasāyātmikā buddhiḥ samādhau na vidhīyate
06,024.045a traiguṇyaviṣayā vedā nistraiguṇyo bhavārjuna
06,024.045c nirdvaṃdvo nityasattvastho niryogakṣema ātmavān
06,024.046a yāvān artha udapāne sarvataḥ saṃplutodake
06,024.046c tāvān sarveṣu vedeṣu brāhmaṇasya vijānataḥ
06,024.047a karmaṇy evādhikāras te mā phaleṣu kadā cana
06,024.047c mā karmaphalahetur bhūr mā te saṅgo 'stv akarmaṇi
06,024.048a yogasthaḥ kuru karmāṇi saṅgaṃ tyaktvā dhanaṃjaya
06,024.048c siddhyasiddhyoḥ samo bhūtvā samatvaṃ yoga ucyate
06,024.048d*0088_01 yasya sarve samārambhā nirāśīrbandhanās tv iha
06,024.048d*0088_02 tyāge yasya hutaṃ sarvaṃ sa tyāgī sa ca buddhimān
06,024.049a dūreṇa hy avaraṃ karma buddhiyogād dhanaṃjaya
06,024.049c buddhau śaraṇam anviccha kṛpaṇāḥ phalahetavaḥ
06,024.050a buddhiyukto jahātīha ubhe sukṛtaduṣkṛte
06,024.050c tasmād yogāya yujyasva yogaḥ karmasu kauśalam
06,024.051a karmajaṃ buddhiyuktā hi phalaṃ tyaktvā manīṣiṇaḥ
06,024.051c janmabandhavinirmuktāḥ padaṃ gacchanty anāmayam
06,024.052a yadā te mohakalilaṃ buddhir vyatitariṣyati
06,024.052c tadā gantāsi nirvedaṃ śrotavyasya śrutasya ca
06,024.053a śrutivipratipannā te yadā sthāsyati niścalā
06,024.053c samādhāv acalā buddhis tadā yogam avāpsyasi
06,024.054 arjuna uvāca
06,024.054a sthitaprajñasya kā bhāṣā samādhisthasya keśava
06,024.054c sthitadhīḥ kiṃ prabhāṣeta kim āsīta vrajeta kim
06,024.055 śrībhagavān uvāca
06,024.055a prajahāti yadā kāmān sarvān pārtha manogatān
06,024.055c ātmany evātmanā tuṣṭaḥ sthitaprajñas tadocyate
06,024.056a duḥkheṣv anudvignamanāḥ sukheṣu vigataspṛhaḥ
06,024.056c vītarāgabhayakrodhaḥ sthitadhīr munir ucyate
06,024.057a yaḥ sarvatrānabhisnehas tat tat prāpya śubhāśubham
06,024.057c nābhinandati na dveṣṭi tasya prajñā pratiṣṭhitā
06,024.058a yadā saṃharate cāyaṃ kūrmo 'ṅgānīva sarvaśaḥ
06,024.058c indriyāṇīndriyārthebhyas tasya prajñā pratiṣṭhitā
06,024.059a viṣayā vinivartante nirāhārasya dehinaḥ
06,024.059c rasavarjaṃ raso 'py asya paraṃ dṛṣṭvā nivartate
06,024.060a yatato hy api kaunteya puruṣasya vipaścitaḥ
06,024.060c indriyāṇi pramāthīni haranti prasabhaṃ manaḥ
06,024.061a tāni sarvāṇi saṃyamya yukta āsīta matparaḥ
06,024.061c vaśe hi yasyendriyāṇi tasya prajñā pratiṣṭhitā
06,024.062a dhyāyato viṣayān puṃsaḥ saṅgas teṣūpajāyate
06,024.062c saṅgāt saṃjāyate kāmaḥ kāmāt krodho 'bhijāyate
06,024.063a krodhād bhavati saṃmohaḥ saṃmohāt smṛtivibhramaḥ
06,024.063c smṛtibhraṃśād buddhināśo buddhināśāt praṇaśyati
06,024.064a rāgadveṣaviyuktais tu viṣayān indriyaiś caran
06,024.064c ātmavaśyair vidheyātmā prasādam adhigacchati
06,024.065a prasāde sarvaduḥkhānāṃ hānir asyopajāyate
06,024.065c prasannacetaso hy āśu buddhiḥ paryavatiṣṭhate
06,024.066a nāsti buddhir ayuktasya na cāyuktasya bhāvanā
06,024.066c na cābhāvayataḥ śāntir aśāntasya kutaḥ sukham
06,024.067a indriyāṇāṃ hi caratāṃ yan mano 'nuvidhīyate
06,024.067c tad asya harati prajñāṃ vāyur nāvam ivāmbhasi
06,024.068a tasmād yasya mahābāho nigṛhītāni sarvaśaḥ
06,024.068c indriyāṇīndriyārthebhyas tasya prajñā pratiṣṭhitā
06,024.069a yā niśā sarvabhūtānāṃ tasyāṃ jāgarti saṃyamī
06,024.069c yasyāṃ jāgrati bhūtāni sā niśā paśyato muneḥ
06,024.070a āpūryamāṇam acalapratiṣṭhaṃ; samudram āpaḥ praviśanti yadvat
06,024.070c tadvat kāmā yaṃ praviśanti sarve; sa śāntim āpnoti na kāmakāmī
06,024.071a vihāya kāmān yaḥ sarvān pumāṃś carati niḥspṛhaḥ
06,024.071c nirmamo nirahaṃkāraḥ sa śāntim adhigacchati
06,024.072a eṣā brāhmī sthitiḥ pārtha naināṃ prāpya vimuhyati
06,024.072c sthitvāsyām antakāle 'pi brahmanirvāṇam ṛcchati
06,025.001 arjuna uvāca
06,025.001a jyāyasī cet karmaṇas te matā buddhir janārdana
06,025.001c tat kiṃ karmaṇi ghore māṃ niyojayasi keśava
06,025.002a vyāmiśreṇaiva vākyena buddhiṃ mohayasīva me
06,025.002c tad ekaṃ vada niścitya yena śreyo 'ham āpnuyām
06,025.003 śrībhagavān uvāca
06,025.003a loke 'smin dvividhā niṣṭhā purā proktā mayānagha
06,025.003c jñānayogena sāṃkhyānāṃ karmayogena yoginām
06,025.004a na karmaṇām anārambhān naiṣkarmyaṃ puruṣo 'śnute
06,025.004c na ca saṃnyasanād eva siddhiṃ samadhigacchati
06,025.005a na hi kaś cit kṣaṇam api jātu tiṣṭhaty akarmakṛt
06,025.005c kāryate hy avaśaḥ karma sarvaḥ prakṛtijair guṇaiḥ
06,025.006a karmendriyāṇi saṃyamya ya āste manasā smaran
06,025.006c indriyārthān vimūḍhātmā mithyācāraḥ sa ucyate
06,025.007a yas tv indriyāṇi manasā niyamyārabhate 'rjuna
06,025.007c karmendriyaiḥ karmayogam asaktaḥ sa viśiṣyate
06,025.008a niyataṃ kuru karma tvaṃ karma jyāyo hy akarmaṇaḥ
06,025.008c śarīrayātrāpi ca te na prasidhyed akarmaṇaḥ
06,025.009a yajñārthāt karmaṇo 'nyatra loko 'yaṃ karmabandhanaḥ
06,025.009c tadarthaṃ karma kaunteya muktasaṅgaḥ samācara
06,025.010a sahayajñāḥ prajāḥ sṛṣṭvā purovāca prajāpatiḥ
06,025.010c anena prasaviṣyadhvam eṣa vo 'stv iṣṭakāmadhuk
06,025.011a devān bhāvayatānena te devā bhāvayantu vaḥ
06,025.011c parasparaṃ bhāvayantaḥ śreyaḥ param avāpsyatha
06,025.012a iṣṭān bhogān hi vo devā dāsyante yajñabhāvitāḥ
06,025.012c tair dattān apradāyaibhyo yo bhuṅkte stena eva saḥ
06,025.013a yajñaśiṣṭāśinaḥ santo mucyante sarvakilbiṣaiḥ
06,025.013c bhuñjate te tv aghaṃ pāpā ye pacanty ātmakāraṇāt
06,025.014a annād bhavanti bhūtāni parjanyād annasaṃbhavaḥ
06,025.014c yajñād bhavati parjanyo yajñaḥ karmasamudbhavaḥ
06,025.015a karma brahmodbhavaṃ viddhi brahmākṣarasamudbhavam
06,025.015c tasmāt sarvagataṃ brahma nityaṃ yajñe pratiṣṭhitam
06,025.016a evaṃ pravartitaṃ cakraṃ nānuvartayatīha yaḥ
06,025.016c aghāyur indriyārāmo moghaṃ pārtha sa jīvati
06,025.017a yas tv ātmaratir eva syād ātmatṛptaś ca mānavaḥ
06,025.017c ātmany eva ca saṃtuṣṭas tasya kāryaṃ na vidyate
06,025.018a naiva tasya kṛtenārtho nākṛteneha kaś cana
06,025.018c na cāsya sarvabhūteṣu kaś cid arthavyapāśrayaḥ
06,025.019a tasmād asaktaḥ satataṃ kāryaṃ karma samācara
06,025.019c asakto hy ācaran karma param āpnoti pūruṣaḥ
06,025.020a karmaṇaiva hi saṃsiddhim āsthitā janakādayaḥ
06,025.020c lokasaṃgraham evāpi saṃpaśyan kartum arhasi
06,025.021a yad yad ācarati śreṣṭhas tat tad evetaro janaḥ
06,025.021c sa yat pramāṇaṃ kurute lokas tad anuvartate
06,025.022a na me pārthāsti kartavyaṃ triṣu lokeṣu kiṃ cana
06,025.022c nānavāptam avāptavyaṃ varta eva ca karmaṇi
06,025.023a yadi hy ahaṃ na varteyaṃ jātu karmaṇy atandritaḥ
06,025.023c mama vartmānuvartante manuṣyāḥ pārtha sarvaśaḥ
06,025.024a utsīdeyur ime lokā na kuryāṃ karma ced aham
06,025.024c saṃkarasya ca kartā syām upahanyām imāḥ prajāḥ
06,025.025a saktāḥ karmaṇy avidvāṃso yathā kurvanti bhārata
06,025.025c kuryād vidvāṃs tathāsaktaś cikīrṣur lokasaṃgraham
06,025.026a na buddhibhedaṃ janayed ajñānāṃ karmasaṅginām
06,025.026c joṣayet sarvakarmāṇi vidvān yuktaḥ samācaran
06,025.027a prakṛteḥ kriyamāṇāni guṇaiḥ karmāṇi sarvaśaḥ
06,025.027c ahaṃkāravimūḍhātmā kartāham iti manyate
06,025.028a tattvavit tu mahābāho guṇakarmavibhāgayoḥ
06,025.028c guṇā guṇeṣu vartanta iti matvā na sajjate
06,025.029a prakṛter guṇasaṃmūḍhāḥ sajjante guṇakarmasu
06,025.029c tān akṛtsnavido mandān kṛtsnavin na vicālayet
06,025.030a mayi sarvāṇi karmāṇi saṃnyasyādhyātmacetasā
06,025.030c nirāśīr nirmamo bhūtvā yudhyasva vigatajvaraḥ
06,025.031a ye me matam idaṃ nityam anutiṣṭhanti mānavāḥ
06,025.031c śraddhāvanto 'nasūyanto mucyante te 'pi karmabhiḥ
06,025.032a ye tv etad abhyasūyanto nānutiṣṭhanti me matam
06,025.032c sarvajñānavimūḍhāṃs tān viddhi naṣṭān acetasaḥ
06,025.033a sadṛśaṃ ceṣṭate svasyāḥ prakṛter jñānavān api
06,025.033c prakṛtiṃ yānti bhūtāni nigrahaḥ kiṃ kariṣyati
06,025.034a indriyasyendriyasyārthe rāgadveṣau vyavasthitau
06,025.034c tayor na vaśam āgacchet tau hy asya paripanthinau
06,025.035a śreyān svadharmo viguṇaḥ paradharmāt svanuṣṭhitāt
06,025.035c svadharme nidhanaṃ śreyaḥ paradharmo bhayāvahaḥ
06,025.036 arjuna uvāca
06,025.036a atha kena prayukto 'yaṃ pāpaṃ carati pūruṣaḥ
06,025.036c anicchann api vārṣṇeya balād iva niyojitaḥ
06,025.037 śrībhagavān uvāca
06,025.037a kāma eṣa krodha eṣa rajoguṇasamudbhavaḥ
06,025.037c mahāśano mahāpāpmā viddhy enam iha vairiṇam
06,025.037d*0089_00 arjuna uvāca
06,025.037d*0089_01 bhavaty eṣa kathaṃ kṛṣṇa kathaṃ caiva vivardhate
06,025.037d*0089_02 śrībhagavān uvāca
06,025.037d*0089_02 kim ātmakaḥ kim ācāras tan mamācakṣva pṛcchataḥ
06,025.037d*0089_03 eṣa sūkṣmaḥ paraḥ śatrur dehinām indriyaiḥ saha
06,025.037d*0089_04 sukhatantra ivāsīno mohayan pārtha tiṣṭhati
06,025.037d*0089_05 kāmakrodhamayo ghoraḥ stambhaharṣasamudbhavaḥ
06,025.037d*0089_06 ahaṃkāro 'bhimānātmā dustaraḥ pāpakarmabhiḥ
06,025.037d*0089_07 harṣam asya nivartyaiṣa śokam asya dadāti ca
06,025.037d*0089_08 bhayaṃ cāsya karoty eṣa mohayaṃs tu muhur muhuḥ
06,025.037d*0089_09 sa eṣa kaluṣaḥ kṣudraś chidraprekṣī dhanaṃjaya
06,025.037d*0089_10 rajaḥpravṛtto mohātmā manuṣyāṇām upadravaḥ
06,025.038a dhūmenāvriyate vahnir yathādarśo malena ca
06,025.038c yatholbenāvṛto garbhas tathā tenedam āvṛtam
06,025.039a āvṛtaṃ jñānam etena jñānino nityavairiṇā
06,025.039c kāmarūpeṇa kaunteya duṣpūreṇānalena ca
06,025.040a indriyāṇi mano buddhir asyādhiṣṭhānam ucyate
06,025.040c etair vimohayaty eṣa jñānam āvṛtya dehinam
06,025.041a tasmāt tvam indriyāṇy ādau niyamya bharatarṣabha
06,025.041c pāpmānaṃ prajahihy enaṃ jñānavijñānanāśanam
06,025.042a indriyāṇi parāṇy āhur indriyebhyaḥ paraṃ manaḥ
06,025.042c manasas tu parā buddhir yo buddheḥ paratas tu saḥ
06,025.043a evaṃ buddheḥ paraṃ buddhvā saṃstabhyātmānam ātmanā
06,025.043c jahi śatruṃ mahābāho kāmarūpaṃ durāsadam
06,026.001 śrībhagavān uvāca
06,026.001a imaṃ vivasvate yogaṃ proktavān aham avyayam
06,026.001c vivasvān manave prāha manur ikṣvākave 'bravīt
06,026.002a evaṃ paraṃparāprāptam imaṃ rājarṣayo viduḥ
06,026.002c sa kāleneha mahatā yogo naṣṭaḥ paraṃtapa
06,026.003a sa evāyaṃ mayā te 'dya yogaḥ proktaḥ purātanaḥ
06,026.003c bhakto 'si me sakhā ceti rahasyaṃ hy etad uttamam
06,026.004 arjuna uvāca
06,026.004a aparaṃ bhavato janma paraṃ janma vivasvataḥ
06,026.004c katham etad vijānīyāṃ tvam ādau proktavān iti
06,026.005 śrībhagavān uvāca
06,026.005a bahūni me vyatītāni janmāni tava cārjuna
06,026.005c tāny ahaṃ veda sarvāṇi na tvaṃ vettha paraṃtapa
06,026.006a ajo 'pi sann avyayātmā bhūtānām īśvaro 'pi san
06,026.006c prakṛtiṃ svām adhiṣṭhāya saṃbhavāmy ātmamāyayā
06,026.007a yadā yadā hi dharmasya glānir bhavati bhārata
06,026.007c abhyutthānam adharmasya tadātmānaṃ sṛjāmy aham
06,026.008a paritrāṇāya sādhūnāṃ vināśāya ca duṣkṛtām
06,026.008c dharmasaṃsthāpanārthāya saṃbhavāmi yuge yuge
06,026.009a janma karma ca me divyam evaṃ yo vetti tattvataḥ
06,026.009c tyaktvā dehaṃ punarjanma naiti mām eti so 'rjuna
06,026.010a vītarāgabhayakrodhā manmayā mām upāśritāḥ
06,026.010c bahavo jñānatapasā pūtā madbhāvam āgatāḥ
06,026.011a ye yathā māṃ prapadyante tāṃs tathaiva bhajāmy aham
06,026.011c mama vartmānuvartante manuṣyāḥ pārtha sarvaśaḥ
06,026.012a kāṅkṣantaḥ karmaṇāṃ siddhiṃ yajanta iha devatāḥ
06,026.012c kṣipraṃ hi mānuṣe loke siddhir bhavati karmajā
06,026.013a cāturvarṇyaṃ mayā sṛṣṭaṃ guṇakarmavibhāgaśaḥ
06,026.013c tasya kartāram api māṃ viddhy akartāram avyayam
06,026.014a na māṃ karmāṇi limpanti na me karmaphale spṛhā
06,026.014c iti māṃ yo 'bhijānāti karmabhir na sa badhyate
06,026.015a evaṃ jñātvā kṛtaṃ karma pūrvair api mumukṣubhiḥ
06,026.015c kuru karmaiva tasmāt tvaṃ pūrvaiḥ pūrvataraṃ kṛtam
06,026.016a kiṃ karma kim akarmeti kavayo 'py atra mohitāḥ
06,026.016c tat te karma pravakṣyāmi yaj jñātvā mokṣyase 'śubhāt
06,026.017a karmaṇo hy api boddhavyaṃ boddhavyaṃ ca vikarmaṇaḥ
06,026.017c akarmaṇaś ca boddhavyaṃ gahanā karmaṇo gatiḥ
06,026.018a karmaṇy akarma yaḥ paśyed akarmaṇi ca karma yaḥ
06,026.018c sa buddhimān manuṣyeṣu sa yuktaḥ kṛtsnakarmakṛt
06,026.019a yasya sarve samārambhāḥ kāmasaṃkalpavarjitāḥ
06,026.019c jñānāgnidagdhakarmāṇaṃ tam āhuḥ paṇḍitaṃ budhāḥ
06,026.020a tyaktvā karmaphalāsaṅgaṃ nityatṛpto nirāśrayaḥ
06,026.020c karmaṇy abhipravṛtto 'pi naiva kiṃ cit karoti saḥ
06,026.021a nirāśīr yatacittātmā tyaktasarvaparigrahaḥ
06,026.021c śārīraṃ kevalaṃ karma kurvan nāpnoti kilbiṣam
06,026.022a yadṛcchālābhasaṃtuṣṭo dvaṃdvātīto vimatsaraḥ
06,026.022c samaḥ siddhāv asiddhau ca kṛtvāpi na nibadhyate
06,026.023a gatasaṅgasya muktasya jñānāvasthitacetasaḥ
06,026.023c yajñāyācarataḥ karma samagraṃ pravilīyate
06,026.024a brahmārpaṇaṃ brahmahavir brahmāgnau brahmaṇā hutam
06,026.024c brahmaiva tena gantavyaṃ brahmakarmasamādhinā
06,026.025a daivam evāpare yajñaṃ yoginaḥ paryupāsate
06,026.025c brahmāgnāv apare yajñaṃ yajñenaivopajuhvati
06,026.026a śrotrādīnīndriyāṇy anye saṃyamāgniṣu juhvati
06,026.026c śabdādīn viṣayān anya indriyāgniṣu juhvati
06,026.027a sarvāṇīndriyakarmāṇi prāṇakarmāṇi cāpare
06,026.027c ātmasaṃyamayogāgnau juhvati jñānadīpite
06,026.028a dravyayajñās tapoyajñā yogayajñās tathāpare
06,026.028c svādhyāyajñānayajñāś ca yatayaḥ saṃśitavratāḥ
06,026.029a apāne juhvati prāṇaṃ prāṇe 'pānaṃ tathāpare
06,026.029c prāṇāpānagatī ruddhvā prāṇāyāmaparāyaṇāḥ
06,026.030a apare niyatāhārāḥ prāṇān prāṇeṣu juhvati
06,026.030c sarve 'py ete yajñavido yajñakṣapitakalmaṣāḥ
06,026.031a yajñaśiṣṭāmṛtabhujo yānti brahma sanātanam
06,026.031c nāyaṃ loko 'sty ayajñasya kuto 'nyaḥ kurusattama
06,026.032a evaṃ bahuvidhā yajñā vitatā brahmaṇo mukhe
06,026.032c karmajān viddhi tān sarvān evaṃ jñātvā vimokṣyase
06,026.033a śreyān dravyamayād yajñāj jñānayajñaḥ paraṃtapa
06,026.033c sarvaṃ karmākhilaṃ pārtha jñāne parisamāpyate
06,026.034a tad viddhi praṇipātena paripraśnena sevayā
06,026.034c upadekṣyanti te jñānaṃ jñāninas tattvadarśinaḥ
06,026.035a yaj jñātvā na punar moham evaṃ yāsyasi pāṇḍava
06,026.035c yena bhūtāny aśeṣeṇa drakṣyasy ātmany atho mayi
06,026.036a api ced asi pāpebhyaḥ sarvebhyaḥ pāpakṛttamaḥ
06,026.036c sarvaṃ jñānaplavenaiva vṛjinaṃ saṃtariṣyasi
06,026.037a yathaidhāṃsi samiddho 'gnir bhasmasāt kurute 'rjuna
06,026.037c jñānāgniḥ sarvakarmāṇi bhasmasāt kurute tathā
06,026.038a na hi jñānena sadṛśaṃ pavitram iha vidyate
06,026.038c tat svayaṃ yogasaṃsiddhaḥ kālenātmani vindati
06,026.039a śraddhāvāṃl labhate jñānaṃ tatparaḥ saṃyatendriyaḥ
06,026.039c jñānaṃ labdhvā parāṃ śāntim acireṇādhigacchati
06,026.040a ajñaś cāśraddadhānaś ca saṃśayātmā vinaśyati
06,026.040c nāyaṃ loko 'sti na paro na sukhaṃ saṃśayātmanaḥ
06,026.041a yogasaṃnyastakarmāṇaṃ jñānasaṃchinnasaṃśayam
06,026.041c ātmavantaṃ na karmāṇi nibadhnanti dhanaṃjaya
06,026.042a tasmād ajñānasaṃbhūtaṃ hṛtsthaṃ jñānāsinātmanaḥ
06,026.042c chittvainaṃ saṃśayaṃ yogam ātiṣṭhottiṣṭha bhārata
06,027.001 arjuna uvāca
06,027.001a saṃnyāsaṃ karmaṇāṃ kṛṣṇa punar yogaṃ ca śaṃsasi
06,027.001c yac chreya etayor ekaṃ tan me brūhi suniścitam
06,027.002 śrībhagavān uvāca
06,027.002a saṃnyāsaḥ karmayogaś ca niḥśreyasakarāv ubhau
06,027.002c tayos tu karmasaṃnyāsāt karmayogo viśiṣyate
06,027.003a jñeyaḥ sa nityasaṃnyāsī yo na dveṣṭi na kāṅkṣati
06,027.003c nirdvaṃdvo hi mahābāho sukhaṃ bandhāt pramucyate
06,027.004a sāṃkhyayogau pṛthag bālāḥ pravadanti na paṇḍitāḥ
06,027.004c ekam apy āsthitaḥ samyag ubhayor vindate phalam
06,027.005a yat sāṃkhyaiḥ prāpyate sthānaṃ tad yogair api gamyate
06,027.005c ekaṃ sāṃkhyaṃ ca yogaṃ ca yaḥ paśyati sa paśyati
06,027.006a saṃnyāsas tu mahābāho duḥkham āptum ayogataḥ
06,027.006c yogayukto munir brahma nacireṇādhigacchati
06,027.007a yogayukto viśuddhātmā vijitātmā jitendriyaḥ
06,027.007c sarvabhūtātmabhūtātmā kurvann api na lipyate
06,027.008a naiva kiṃ cit karomīti yukto manyeta tattvavit
06,027.008c paśyañ śṛṇvan spṛśañ jighrann aśnan gacchan svapañ śvasan
06,027.009a pralapan visṛjan gṛhṇann unmiṣan nimiṣann api
06,027.009c indriyāṇīndriyārtheṣu vartanta iti dhārayan
06,027.010a brahmaṇy ādhāya karmāṇi saṅgaṃ tyaktvā karoti yaḥ
06,027.010c lipyate na sa pāpena padmapatram ivāmbhasā
06,027.011a kāyena manasā buddhyā kevalair indriyair api
06,027.011c yoginaḥ karma kurvanti saṅgaṃ tyaktvātmaśuddhaye
06,027.012a yuktaḥ karmaphalaṃ tyaktvā śāntim āpnoti naiṣṭhikīm
06,027.012c ayuktaḥ kāmakāreṇa phale sakto nibadhyate
06,027.013a sarvakarmāṇi manasā saṃnyasyāste sukhaṃ vaśī
06,027.013c navadvāre pure dehī naiva kurvan na kārayan
06,027.014a na kartṛtvaṃ na karmāṇi lokasya sṛjati prabhuḥ
06,027.014c na karmaphalasaṃyogaṃ svabhāvas tu pravartate
06,027.015a nādatte kasya cit pāpaṃ na caiva sukṛtaṃ vibhuḥ
06,027.015c ajñānenāvṛtaṃ jñānaṃ tena muhyanti jantavaḥ
06,027.016a jñānena tu tad ajñānaṃ yeṣāṃ nāśitam ātmanaḥ
06,027.016c teṣām ādityavaj jñānaṃ prakāśayati tatparam
06,027.017a tadbuddhayas tadātmānas tanniṣṭhās tatparāyaṇāḥ
06,027.017c gacchanty apunarāvṛttiṃ jñānanirdhūtakalmaṣāḥ
06,027.017d*0090_01 smaranto 'pi muhus tv etat spṛśanto 'pi svakarmaṇi
06,027.017d*0090_02 saktā api na sajjanti paṅke ravikarā iva
06,027.018a vidyāvinayasaṃpanne brāhmaṇe gavi hastini
06,027.018c śuni caiva śvapāke ca paṇḍitāḥ samadarśinaḥ
06,027.019a ihaiva tair jitaḥ sargo yeṣāṃ sāmye sthitaṃ manaḥ
06,027.019c nirdoṣaṃ hi samaṃ brahma tasmād brahmaṇi te sthitāḥ
06,027.020a na prahṛṣyet priyaṃ prāpya nodvijet prāpya cāpriyam
06,027.020c sthirabuddhir asaṃmūḍho brahmavid brahmaṇi sthitaḥ
06,027.021a bāhyasparśeṣv asaktātmā vindaty ātmani yat sukham
06,027.021c sa brahmayogayuktātmā sukham akṣayam aśnute
06,027.022a ye hi saṃsparśajā bhogā duḥkhayonaya eva te
06,027.022c ādyantavantaḥ kaunteya na teṣu ramate budhaḥ
06,027.023a śaknotīhaiva yaḥ soḍhuṃ prāk śarīravimokṣaṇāt
06,027.023c kāmakrodhodbhavaṃ vegaṃ sa yuktaḥ sa sukhī naraḥ
06,027.024a yo 'ntaḥsukho 'ntarārāmas tathāntarjyotir eva yaḥ
06,027.024c sa yogī brahmanirvāṇaṃ brahmabhūto 'dhigacchati
06,027.025a labhante brahmanirvāṇam ṛṣayaḥ kṣīṇakalmaṣāḥ
06,027.025c chinnadvaidhā yatātmānaḥ sarvabhūtahite ratāḥ
06,027.026a kāmakrodhaviyuktānāṃ yatīnāṃ yatacetasām
06,027.026c abhito brahmanirvāṇaṃ vartate viditātmanām
06,027.027a sparśān kṛtvā bahir bāhyāṃś cakṣuś caivāntare bhruvoḥ
06,027.027c prāṇāpānau samau kṛtvā nāsābhyantaracāriṇau
06,027.028a yatendriyamanobuddhir munir mokṣaparāyaṇaḥ
06,027.028c vigatecchābhayakrodho yaḥ sadā mukta eva saḥ
06,027.029a bhoktāraṃ yajñatapasāṃ sarvalokamaheśvaram
06,027.029c suhṛdaṃ sarvabhūtānāṃ jñātvā māṃ śāntim ṛcchati
06,028.001 śrībhagavān uvāca
06,028.001a anāśritaḥ karmaphalaṃ kāryaṃ karma karoti yaḥ
06,028.001c sa saṃnyāsī ca yogī ca na niragnir na cākriyaḥ
06,028.002a yaṃ saṃnyāsam iti prāhur yogaṃ taṃ viddhi pāṇḍava
06,028.002c na hy asaṃnyastasaṃkalpo yogī bhavati kaś cana
06,028.003a ārurukṣor muner yogaṃ karma kāraṇam ucyate
06,028.003c yogārūḍhasya tasyaiva śamaḥ kāraṇam ucyate
06,028.004a yadā hi nendriyārtheṣu na karmasv anuṣajjate
06,028.004c sarvasaṃkalpasaṃnyāsī yogārūḍhas tadocyate
06,028.005a uddhared ātmanātmānaṃ nātmānam avasādayet
06,028.005c ātmaiva hy ātmano bandhur ātmaiva ripur ātmanaḥ
06,028.006a bandhur ātmātmanas tasya yenātmaivātmanā jitaḥ
06,028.006c anātmanas tu śatrutve vartetātmaiva śatruvat
06,028.007a jitātmanaḥ praśāntasya paramātmā samāhitaḥ
06,028.007c śītoṣṇasukhaduḥkheṣu tathā mānāvamānayoḥ
06,028.008a jñānavijñānatṛptātmā kūṭastho vijitendriyaḥ
06,028.008c yukta ity ucyate yogī samaloṣṭāśmakāñcanaḥ
06,028.009a suhṛnmitrāryudāsīnamadhyasthadveṣyabandhuṣu
06,028.009c sādhuṣv api ca pāpeṣu samabuddhir viśiṣyate
06,028.010a yogī yuñjīta satatam ātmānaṃ rahasi sthitaḥ
06,028.010c ekākī yatacittātmā nirāśīr aparigrahaḥ
06,028.011a śucau deśe pratiṣṭhāpya sthiram āsanam ātmanaḥ
06,028.011c nātyucchritaṃ nātinīcaṃ cailājinakuśottaram
06,028.012a tatraikāgraṃ manaḥ kṛtvā yatacittendriyakriyaḥ
06,028.012c upaviśyāsane yuñjyād yogam ātmaviśuddhaye
06,028.013a samaṃ kāyaśirogrīvaṃ dhārayann acalaṃ sthiraḥ
06,028.013c saṃprekṣya nāsikāgraṃ svaṃ diśaś cānavalokayan
06,028.014a praśāntātmā vigatabhīr brahmacārivrate sthitaḥ
06,028.014c manaḥ saṃyamya maccitto yukta āsīta matparaḥ
06,028.015a yuñjann evaṃ sadātmānaṃ yogī niyatamānasaḥ
06,028.015c śāntiṃ nirvāṇaparamāṃ matsaṃsthām adhigacchati
06,028.016a nātyaśnatas tu yogo 'sti na caikāntam anaśnataḥ
06,028.016c na cātisvapnaśīlasya jāgrato naiva cārjuna
06,028.017a yuktāhāravihārasya yuktaceṣṭasya karmasu
06,028.017c yuktasvapnāvabodhasya yogo bhavati duḥkhahā
06,028.018a yadā viniyataṃ cittam ātmany evāvatiṣṭhate
06,028.018c niḥspṛhaḥ sarvakāmebhyo yukta ity ucyate tadā
06,028.019a yathā dīpo nivātastho neṅgate sopamā smṛtā
06,028.019c yogino yatacittasya yuñjato yogam ātmanaḥ
06,028.020a yatroparamate cittaṃ niruddhaṃ yogasevayā
06,028.020c yatra caivātmanātmānaṃ paśyann ātmani tuṣyati
06,028.021a sukham ātyantikaṃ yat tad buddhigrāhyam atīndriyam
06,028.021c vetti yatra na caivāyaṃ sthitaś calati tattvataḥ
06,028.022a yaṃ labdhvā cāparaṃ lābhaṃ manyate nādhikaṃ tataḥ
06,028.022c yasmin sthito na duḥkhena guruṇāpi vicālyate
06,028.023a taṃ vidyād duḥkhasaṃyogaviyogaṃ yogasaṃjñitam
06,028.023c sa niścayena yoktavyo yogo 'nirviṇṇacetasā
06,028.024a saṃkalpaprabhavān kāmāṃs tyaktvā sarvān aśeṣataḥ
06,028.024c manasaivendriyagrāmaṃ viniyamya samantataḥ
06,028.025a śanaiḥ śanair uparamed buddhyā dhṛtigṛhītayā
06,028.025c ātmasaṃsthaṃ manaḥ kṛtvā na kiṃ cid api cintayet
06,028.026a yato yato niścarati manaś cañcalam asthiram
06,028.026c tatas tato niyamyaitad ātmany eva vaśaṃ nayet
06,028.027a praśāntamanasaṃ hy enaṃ yoginaṃ sukham uttamam
06,028.027c upaiti śāntarajasaṃ brahmabhūtam akalmaṣam
06,028.028a yuñjann evaṃ sadātmānaṃ yogī vigatakalmaṣaḥ
06,028.028c sukhena brahmasaṃsparśam atyantaṃ sukham aśnute
06,028.029a sarvabhūtastham ātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani
06,028.029c īkṣate yogayuktātmā sarvatra samadarśanaḥ
06,028.030a yo māṃ paśyati sarvatra sarvaṃ ca mayi paśyati
06,028.030c tasyāhaṃ na praṇaśyāmi sa ca me na praṇaśyati
06,028.031a sarvabhūtasthitaṃ yo māṃ bhajaty ekatvam āsthitaḥ
06,028.031c sarvathā vartamāno 'pi sa yogī mayi vartate
06,028.032a ātmaupamyena sarvatra samaṃ paśyati yo 'rjuna
06,028.032c sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ sa yogī paramo mataḥ
06,028.033 arjuna uvāca
06,028.033a yo 'yaṃ yogas tvayā proktaḥ sāmyena madhusūdana
06,028.033c etasyāhaṃ na paśyāmi cañcalatvāt sthitiṃ sthirām
06,028.034a cañcalaṃ hi manaḥ kṛṣṇa pramāthi balavad dṛḍham
06,028.034c tasyāhaṃ nigrahaṃ manye vāyor iva suduṣkaram
06,028.035 śrībhagavān uvāca
06,028.035a asaṃśayaṃ mahābāho mano durnigrahaṃ calam
06,028.035c abhyāsena tu kaunteya vairāgyeṇa ca gṛhyate
06,028.036a asaṃyatātmanā yogo duṣprāpa iti me matiḥ
06,028.036c vaśyātmanā tu yatatā śakyo 'vāptum upāyataḥ
06,028.037 arjuna uvāca
06,028.037a ayatiḥ śraddhayopeto yogāc calitamānasaḥ
06,028.037b*0091_01 lipsamānaḥ satāṃ mārgaṃ pramūḍho brahmaṇaḥ pathi
06,028.037b*0091_02 anekacitto vibhrānto mohasyaiva vaśaṃ gataḥ
06,028.037c aprāpya yogasaṃsiddhiṃ kāṃ gatiṃ kṛṣṇa gacchati
06,028.038a kaccin nobhayavibhraṣṭaś chinnābhram iva naśyati
06,028.038c apratiṣṭho mahābāho vimūḍho brahmaṇaḥ pathi
06,028.039a etan me saṃśayaṃ kṛṣṇa chettum arhasy aśeṣataḥ
06,028.039c tvad anyaḥ saṃśayasyāsya chettā na hy upapadyate
06,028.040 śrībhagavān uvāca
06,028.040a pārtha naiveha nāmutra vināśas tasya vidyate
06,028.040c na hi kalyāṇakṛt kaś cid durgatiṃ tāta gacchati
06,028.041a prāpya puṇyakṛtāṃl lokān uṣitvā śāśvatīḥ samāḥ
06,028.041c śucīnāṃ śrīmatāṃ gehe yogabhraṣṭo 'bhijāyate
06,028.042a atha vā yoginām eva kule bhavati dhīmatām
06,028.042c etad dhi durlabhataraṃ loke janma yad īdṛśam
06,028.043a tatra taṃ buddhisaṃyogaṃ labhate paurvadehikam
06,028.043c yatate ca tato bhūyaḥ saṃsiddhau kurunandana
06,028.044a pūrvābhyāsena tenaiva hriyate hy avaśo 'pi saḥ
06,028.044c jijñāsur api yogasya śabdabrahmātivartate
06,028.045a prayatnād yatamānas tu yogī saṃśuddhakilbiṣaḥ
06,028.045c anekajanmasaṃsiddhas tato yāti parāṃ gatim
06,028.046a tapasvibhyo 'dhiko yogī jñānibhyo 'pi mato 'dhikaḥ
06,028.046c karmibhyaś cādhiko yogī tasmād yogī bhavārjuna
06,028.047a yoginām api sarveṣāṃ madgatenāntarātmanā
06,028.047c śraddhāvān bhajate yo māṃ sa me yuktatamo mataḥ
06,028.047d*0092_01 bhagavannāmasaṃprāptimātrāt sarvam avāpyate
06,028.047d*0092_02 phalitāḥ śālayaḥ samyag vṛṣṭimātre 'valokite
06,029.001 śrībhagavān uvāca
06,029.001a mayy āsaktamanāḥ pārtha yogaṃ yuñjan madāśrayaḥ
06,029.001c asaṃśayaṃ samagraṃ māṃ yathā jñāsyasi tac chṛṇu
06,029.002a jñānaṃ te 'haṃ savijñānam idaṃ vakṣyāmy aśeṣataḥ
06,029.002c yaj jñātvā neha bhūyo 'nyaj jñātavyam avaśiṣyate
06,029.003a manuṣyāṇāṃ sahasreṣu kaś cid yatati siddhaye
06,029.003c yatatām api siddhānāṃ kaś cin māṃ vetti tattvataḥ
06,029.004a bhūmir āpo 'nalo vāyuḥ khaṃ mano buddhir eva ca
06,029.004c ahaṃkāra itīyaṃ me bhinnā prakṛtir aṣṭadhā
06,029.005a apareyam itas tv anyāṃ prakṛtiṃ viddhi me parām
06,029.005c jīvabhūtāṃ mahābāho yayedaṃ dhāryate jagat
06,029.006a etadyonīni bhūtāni sarvāṇīty upadhāraya
06,029.006c ahaṃ kṛtsnasya jagataḥ prabhavaḥ pralayas tathā
06,029.007a mattaḥ parataraṃ nānyat kiṃ cid asti dhanaṃjaya
06,029.007c mayi sarvam idaṃ protaṃ sūtre maṇigaṇā iva
06,029.008a raso 'ham apsu kaunteya prabhāsmi śaśisūryayoḥ
06,029.008c praṇavaḥ sarvavedeṣu śabdaḥ khe pauruṣaṃ nṛṣu
06,029.009a puṇyo gandhaḥ pṛthivyāṃ ca tejaś cāsmi vibhāvasau
06,029.009c jīvanaṃ sarvabhūteṣu tapaś cāsmi tapasviṣu
06,029.010a bījaṃ māṃ sarvabhūtānāṃ viddhi pārtha sanātanam
06,029.010c buddhir buddhimatām asmi tejas tejasvinām aham
06,029.011a balaṃ balavatāṃ cāhaṃ kāmarāgavivarjitam
06,029.011c dharmāviruddho bhūteṣu kāmo 'smi bharatarṣabha
06,029.012a ye caiva sāttvikā bhāvā rājasās tāmasāś ca ye
06,029.012c matta eveti tān viddhi na tv ahaṃ teṣu te mayi
06,029.013a tribhir guṇamayair bhāvair ebhiḥ sarvam idaṃ jagat
06,029.013c mohitaṃ nābhijānāti mām ebhyaḥ param avyayam
06,029.014a daivī hy eṣā guṇamayī mama māyā duratyayā
06,029.014c mām eva ye prapadyante māyām etāṃ taranti te
06,029.015a na māṃ duṣkṛtino mūḍhāḥ prapadyante narādhamāḥ
06,029.015c māyayāpahṛtajñānā āsuraṃ bhāvam āśritāḥ
06,029.016a caturvidhā bhajante māṃ janāḥ sukṛtino 'rjuna
06,029.016c ārto jijñāsur arthārthī jñānī ca bharatarṣabha
06,029.017a teṣāṃ jñānī nityayukta ekabhaktir viśiṣyate
06,029.017c priyo hi jñānino 'tyartham ahaṃ sa ca mama priyaḥ
06,029.018a udārāḥ sarva evaite jñānī tv ātmaiva me matam
06,029.018c āsthitaḥ sa hi yuktātmā mām evānuttamāṃ gatim
06,029.019a bahūnāṃ janmanām ante jñānavān māṃ prapadyate
06,029.019c vāsudevaḥ sarvam iti sa mahātmā sudurlabhaḥ
06,029.020a kāmais tais tair hṛtajñānāḥ prapadyante 'nyadevatāḥ
06,029.020c taṃ taṃ niyamam āsthāya prakṛtyā niyatāḥ svayā
06,029.021a yo yo yāṃ yāṃ tanuṃ bhaktaḥ śraddhayārcitum icchati
06,029.021c tasya tasyācalāṃ śraddhāṃ tām eva vidadhāmy aham
06,029.022a sa tayā śraddhayā yuktas tasyā rādhanam īhate
06,029.022c labhate ca tataḥ kāmān mayaiva vihitān hi tān
06,029.023a antavat tu phalaṃ teṣāṃ tad bhavaty alpamedhasām
06,029.023c devān devayajo yānti madbhaktā yānti mām api
06,029.023c*0093_01 . . . . . . . . siddhān yānti siddhavratāḥ
06,029.023c*0093_02 bhūtān bhūtayajo yānti . . . . . . . .
06,029.023c*0094_01 . . . . . . . . pitṝn yānti pitṛvratāḥ
06,029.023c*0094_02 bhūtāni yānti bhūtejyā . . . . . . . .
06,029.024a avyaktaṃ vyaktim āpannaṃ manyante mām abuddhayaḥ
06,029.024c paraṃ bhāvam ajānanto mamāvyayam anuttamam
06,029.025a nāhaṃ prakāśaḥ sarvasya yogamāyāsamāvṛtaḥ
06,029.025c mūḍho 'yaṃ nābhijānāti loko mām ajam avyayam
06,029.026a vedāhaṃ samatītāni vartamānāni cārjuna
06,029.026c bhaviṣyāṇi ca bhūtāni māṃ tu veda na kaś cana
06,029.027a icchādveṣasamutthena dvaṃdvamohena bhārata
06,029.027c sarvabhūtāni saṃmohaṃ sarge yānti paraṃtapa
06,029.028a yeṣāṃ tv antagataṃ pāpaṃ janānāṃ puṇyakarmaṇām
06,029.028c te dvaṃdvamohanirmuktā bhajante māṃ dṛḍhavratāḥ
06,029.029a jarāmaraṇamokṣāya mām āśritya yatanti ye
06,029.029c te brahma tad viduḥ kṛtsnam adhyātmaṃ karma cākhilam
06,029.030a sādhibhūtādhidaivaṃ māṃ sādhiyajñaṃ ca ye viduḥ
06,029.030c prayāṇakāle 'pi ca māṃ te vidur yuktacetasaḥ
06,029.030d*0095_01 sphuṭaṃ bhagavato bhaktir vihitā kalpamañjarī
06,029.030d*0095_02 sādhanecchāsamucitāṃ yenāśāṃ paripūrayet
06,030.001 arjuna uvāca
06,030.001a kiṃ tad brahma kim adhyātmaṃ kiṃ karma puruṣottama
06,030.001c adhibhūtaṃ ca kiṃ proktam adhidaivaṃ kim ucyate
06,030.002a adhiyajñaḥ kathaṃ ko 'tra dehe 'smin madhusūdana
06,030.002c prayāṇakāle ca kathaṃ jñeyo 'si niyatātmabhiḥ
06,030.003 śrībhagavān uvāca
06,030.003a akṣaraṃ brahma paramaṃ svabhāvo 'dhyātmam ucyate
06,030.003c bhūtabhāvodbhavakaro visargaḥ karmasaṃjñitaḥ
06,030.004a adhibhūtaṃ kṣaro bhāvaḥ puruṣaś cādhidaivatam
06,030.004c adhiyajño 'ham evātra dehe dehabhṛtāṃ vara
06,030.005a antakāle ca mām eva smaran muktvā kalevaram
06,030.005c yaḥ prayāti sa madbhāvaṃ yāti nāsty atra saṃśayaḥ
06,030.006a yaṃ yaṃ vāpi smaran bhāvaṃ tyajaty ante kalevaram
06,030.006c taṃ tam evaiti kaunteya sadā tadbhāvabhāvitaḥ
06,030.007a tasmāt sarveṣu kāleṣu mām anusmara yudhya ca
06,030.007c mayy arpitamanobuddhir mām evaiṣyasy asaṃśayaḥ
06,030.008a abhyāsayogayuktena cetasā nānyagāminā
06,030.008c paramaṃ puruṣaṃ divyaṃ yāti pārthānucintayan
06,030.009a kaviṃ purāṇam anuśāsitāram; aṇor aṇīyāṃsam anusmared yaḥ
06,030.009c sarvasya dhātāram acintyarūpam; ādityavarṇaṃ tamasaḥ parastāt
06,030.010a prayāṇakāle manasācalena; bhaktyā yukto yogabalena caiva
06,030.010c bhruvor madhye prāṇam āveśya samyak; sa taṃ paraṃ puruṣam upaiti divyam
06,030.011a yad akṣaraṃ vedavido vadanti; viśanti yad yatayo vītarāgāḥ
06,030.011c yad icchanto brahmacaryaṃ caranti; tat te padaṃ saṃgraheṇa pravakṣye
06,030.011d*0096_01 sarve vedā yat padam āmananti
06,030.011d*0096_02 tapāṃsi sarvāṇi ca yad vadanti
06,030.011d*0096_03 yad icchanto brahmacaryaṃ caranti
06,030.011d*0096_04 tat te padaṃ saṃgraheṇa bravīmi
06,030.012a sarvadvārāṇi saṃyamya mano hṛdi nirudhya ca
06,030.012c mūrdhny ādhāyātmanaḥ prāṇam āsthito yogadhāraṇām
06,030.013a om ity ekākṣaraṃ brahma vyāharan mām anusmaran
06,030.013c yaḥ prayāti tyajan dehaṃ sa yāti paramāṃ gatim
06,030.014a ananyacetāḥ satataṃ yo māṃ smarati nityaśaḥ
06,030.014c tasyāhaṃ sulabhaḥ pārtha nityayuktasya yoginaḥ
06,030.015a mām upetya punarjanma duḥkhālayam aśāśvatam
06,030.015c nāpnuvanti mahātmānaḥ saṃsiddhiṃ paramāṃ gatāḥ
06,030.016a ā brahmabhuvanāl lokāḥ punarāvartino 'rjuna
06,030.016c mām upetya tu kaunteya punarjanma na vidyate
06,030.017a sahasrayugaparyantam ahar yad brahmaṇo viduḥ
06,030.017c rātriṃ yugasahasrāntāṃ te 'horātravido janāḥ
06,030.018a avyaktād vyaktayaḥ sarvāḥ prabhavanty aharāgame
06,030.018c rātryāgame pralīyante tatraivāvyaktasaṃjñake
06,030.019a bhūtagrāmaḥ sa evāyaṃ bhūtvā bhūtvā pralīyate
06,030.019c rātryāgame 'vaśaḥ pārtha prabhavaty aharāgame
06,030.020a paras tasmāt tu bhāvo 'nyo 'vyakto 'vyaktāt sanātanaḥ
06,030.020c yaḥ sa sarveṣu bhūteṣu naśyatsu na vinaśyati
06,030.021a avyakto 'kṣara ity uktas tam āhuḥ paramāṃ gatim
06,030.021c yaṃ prāpya na nivartante tad dhāma paramaṃ mama
06,030.022a puruṣaḥ sa paraḥ pārtha bhaktyā labhyas tv ananyayā
06,030.022b*0097_01 yaṃ prāpya na punarjanma labhante yogino 'rjuna
06,030.022c yasyāntaḥsthāni bhūtāni yena sarvam idaṃ tatam
06,030.023a yatra kāle tv anāvṛttim āvṛttiṃ caiva yoginaḥ
06,030.023c prayātā yānti taṃ kālaṃ vakṣyāmi bharatarṣabha
06,030.024a agnir jyotir ahaḥ śuklaḥ ṣaṇmāsā uttarāyaṇam
06,030.024c tatra prayātā gacchanti brahma brahmavido janāḥ
06,030.025a dhūmo rātris tathā kṛṣṇaḥ ṣaṇmāsā dakṣiṇāyanam
06,030.025c tatra cāndramasaṃ jyotir yogī prāpya nivartate
06,030.026a śuklakṛṣṇe gatī hy ete jagataḥ śāśvate mate
06,030.026c ekayā yāty anāvṛttim anyayāvartate punaḥ
06,030.027a naite sṛtī pārtha jānan yogī muhyati kaś cana
06,030.027c tasmāt sarveṣu kāleṣu yogayukto bhavārjuna
06,030.028a vedeṣu yajñeṣu tapaḥsu caiva; dāneṣu yat puṇyaphalaṃ pradiṣṭam
06,030.028c atyeti tat sarvam idaṃ viditvā; yogī paraṃ sthānam upaiti cādyam
06,030.028d*0098_01 sarvatattvagatatvena vijñāte parameśvare
06,030.028d*0098_02 antar bahir na sāvasthā na yasyāṃ bhāsate vibhuḥ
06,031.001 śrībhagavān uvāca
06,031.001a idaṃ tu te guhyatamaṃ pravakṣyāmy anasūyave
06,031.001c jñānaṃ vijñānasahitaṃ yaj jñātvā mokṣyase 'śubhāt
06,031.002a rājavidyā rājaguhyaṃ pavitram idam uttamam
06,031.002c pratyakṣāvagamaṃ dharmyaṃ susukhaṃ kartum avyayam
06,031.003a aśraddadhānāḥ puruṣā dharmasyāsya paraṃtapa
06,031.003c aprāpya māṃ nivartante mṛtyusaṃsāravartmani
06,031.004a mayā tatam idaṃ sarvaṃ jagad avyaktamūrtinā
06,031.004c matsthāni sarvabhūtāni na cāhaṃ teṣv avasthitaḥ
06,031.005a na ca matsthāni bhūtāni paśya me yogam aiśvaram
06,031.005c bhūtabhṛn na ca bhūtastho mamātmā bhūtabhāvanaḥ
06,031.005d*0099_01 sarvagaḥ sarvavaś cādyaḥ sarvakṛt sarvadarśanaḥ
06,031.005d*0099_02 sarvajñaḥ sarvadarśī ca sarvātmā sarvatomukhaḥ
06,031.006a yathākāśasthito nityaṃ vāyuḥ sarvatrago mahān
06,031.006c tathā sarvāṇi bhūtāni matsthānīty upadhāraya
06,031.006d*0100_01 evaṃ hi sarvabhūteṣu carāmy anabhilakṣitaḥ
06,031.006d*0100_02 bhūtaprakṛtim āsthāya sahaiva ca vinaiva ca
06,031.007a sarvabhūtāni kaunteya prakṛtiṃ yānti māmikām
06,031.007c kalpakṣaye punas tāni kalpādau visṛjāmy aham
06,031.008a prakṛtiṃ svām avaṣṭabhya visṛjāmi punaḥ punaḥ
06,031.008c bhūtagrāmam imaṃ kṛtsnam avaśaṃ prakṛter vaśāt
06,031.009a na ca māṃ tāni karmāṇi nibadhnanti dhanaṃjaya
06,031.009c udāsīnavad āsīnam asaktaṃ teṣu karmasu
06,031.010a mayādhyakṣeṇa prakṛtiḥ sūyate sacarācaram
06,031.010c hetunānena kaunteya jagad viparivartate
06,031.011a avajānanti māṃ mūḍhā mānuṣīṃ tanum āśritam
06,031.011c paraṃ bhāvam ajānanto mama bhūtamaheśvaram
06,031.012a moghāśā moghakarmāṇo moghajñānā vicetasaḥ
06,031.012c rākṣasīm āsurīṃ caiva prakṛtiṃ mohinīṃ śritāḥ
06,031.013a mahātmānas tu māṃ pārtha daivīṃ prakṛtim āśritāḥ
06,031.013c bhajanty ananyamanaso jñātvā bhūtādim avyayam
06,031.014a satataṃ kīrtayanto māṃ yatantaś ca dṛḍhavratāḥ
06,031.014c namasyantaś ca māṃ bhaktyā nityayuktā upāsate
06,031.015a jñānayajñena cāpy anye yajanto mām upāsate
06,031.015c ekatvena pṛthaktvena bahudhā viśvatomukham
06,031.016a ahaṃ kratur ahaṃ yajñaḥ svadhāham aham auṣadham
06,031.016c mantro 'ham aham evājyam aham agnir ahaṃ hutam
06,031.017a pitāham asya jagato mātā dhātā pitāmahaḥ
06,031.017c vedyaṃ pavitram oṃkāra ṛk sāma yajur eva ca
06,031.018a gatir bhartā prabhuḥ sākṣī nivāsaḥ śaraṇaṃ suhṛt
06,031.018c prabhavaḥ pralayaḥ sthānaṃ nidhānaṃ bījam avyayam
06,031.019a tapāmy aham ahaṃ varṣaṃ nigṛhṇāmy utsṛjāmi ca
06,031.019c amṛtaṃ caiva mṛtyuś ca sad asac cāham arjuna
06,031.020a traividyā māṃ somapāḥ pūtapāpā; yajñair iṣṭvā svargatiṃ prārthayante
06,031.020c te puṇyam āsādya surendralokam; aśnanti divyān divi devabhogān
06,031.021a te taṃ bhuktvā svargalokaṃ viśālaṃ; kṣīṇe puṇye martyalokaṃ viśanti
06,031.021c evaṃ trayīdharmam anuprapannā; gatāgataṃ kāmakāmā labhante
06,031.022a ananyāś cintayanto māṃ ye janāḥ paryupāsate
06,031.022c teṣāṃ nityābhiyuktānāṃ yogakṣemaṃ vahāmy aham
06,031.023a ye 'py anyadevatā bhaktā yajante śraddhayānvitāḥ
06,031.023c te 'pi mām eva kaunteya yajanty avidhipūrvakam
06,031.024a ahaṃ hi sarvayajñānāṃ bhoktā ca prabhur eva ca
06,031.024c na tu mām abhijānanti tattvenātaś cyavanti te
06,031.025a yānti devavratā devān pitṝn yānti pitṛvratāḥ
06,031.025c bhūtāni yānti bhūtejyā yānti madyājino 'pi mām
06,031.026a patraṃ puṣpaṃ phalaṃ toyaṃ yo me bhaktyā prayacchati
06,031.026c tad ahaṃ bhaktyupahṛtam aśnāmi prayatātmanaḥ
06,031.027a yat karoṣi yad aśnāsi yaj juhoṣi dadāsi yat
06,031.027c yat tapasyasi kaunteya tat kuruṣva madarpaṇam
06,031.028a śubhāśubhaphalair evaṃ mokṣyase karmabandhanaiḥ
06,031.028c saṃnyāsayogayuktātmā vimukto mām upaiṣyasi
06,031.029a samo 'haṃ sarvabhūteṣu na me dveṣyo 'sti na priyaḥ
06,031.029c ye bhajanti tu māṃ bhaktyā mayi te teṣu cāpy aham
06,031.030a api cet sudurācāro bhajate mām ananyabhāk
06,031.030c sādhur eva sa mantavyaḥ samyag vyavasito hi saḥ
06,031.031a kṣipraṃ bhavati dharmātmā śaśvacchāntiṃ nigacchati
06,031.031c kaunteya pratijānīhi na me bhaktaḥ praṇaśyati
06,031.032a māṃ hi pārtha vyapāśritya ye 'pi syuḥ pāpayonayaḥ
06,031.032c striyo vaiśyās tathā śūdrās te 'pi yānti parāṃ gatim
06,031.033a kiṃ punar brāhmaṇāḥ puṇyā bhaktā rājarṣayas tathā
06,031.033c anityam asukhaṃ lokam imaṃ prāpya bhajasva mām
06,031.034a manmanā bhava madbhakto madyājī māṃ namaskuru
06,031.034c mām evaiṣyasi yuktvaivam ātmānaṃ matparāyaṇaḥ
06,032.001 śrībhagavān uvāca
06,032.001a bhūya eva mahābāho śṛṇu me paramaṃ vacaḥ
06,032.001c yat te 'haṃ prīyamāṇāya vakṣyāmi hitakāmyayā
06,032.002a na me viduḥ suragaṇāḥ prabhavaṃ na maharṣayaḥ
06,032.002c aham ādir hi devānāṃ maharṣīṇāṃ ca sarvaśaḥ
06,032.003a yo mām ajam anādiṃ ca vetti lokamaheśvaram
06,032.003c asaṃmūḍhaḥ sa martyeṣu sarvapāpaiḥ pramucyate
06,032.004a buddhir jñānam asaṃmohaḥ kṣamā satyaṃ damaḥ śamaḥ
06,032.004c sukhaṃ duḥkhaṃ bhavo 'bhāvo bhayaṃ cābhayam eva ca
06,032.005a ahiṃsā samatā tuṣṭis tapo dānaṃ yaśo 'yaśaḥ
06,032.005c bhavanti bhāvā bhūtānāṃ matta eva pṛthagvidhāḥ
06,032.006a maharṣayaḥ sapta pūrve catvāro manavas tathā
06,032.006c madbhāvā mānasā jātā yeṣāṃ loka imāḥ prajāḥ
06,032.007a etāṃ vibhūtiṃ yogaṃ ca mama yo vetti tattvataḥ
06,032.007c so 'vikampena yogena yujyate nātra saṃśayaḥ
06,032.008a ahaṃ sarvasya prabhavo mattaḥ sarvaṃ pravartate
06,032.008c iti matvā bhajante māṃ budhā bhāvasamanvitāḥ
06,032.009a maccittā madgataprāṇā bodhayantaḥ parasparam
06,032.009c kathayantaś ca māṃ nityaṃ tuṣyanti ca ramanti ca
06,032.010a teṣāṃ satatayuktānāṃ bhajatāṃ prītipūrvakam
06,032.010c dadāmi buddhiyogaṃ taṃ yena mām upayānti te
06,032.011a teṣām evānukampārtham aham ajñānajaṃ tamaḥ
06,032.011c nāśayāmy ātmabhāvastho jñānadīpena bhāsvatā
06,032.012 arjuna uvāca
06,032.012a paraṃ brahma paraṃ dhāma pavitraṃ paramaṃ bhavān
06,032.012c puruṣaṃ śāśvataṃ divyam ādidevam ajaṃ vibhum
06,032.013a āhus tvām ṛṣayaḥ sarve devarṣir nāradas tathā
06,032.013c asito devalo vyāsaḥ svayaṃ caiva bravīṣi me
06,032.014a sarvam etad ṛtaṃ manye yan māṃ vadasi keśava
06,032.014c na hi te bhagavan vyaktiṃ vidur devā na dānavāḥ
06,032.015a svayam evātmanātmānaṃ vettha tvaṃ puruṣottama
06,032.015c bhūtabhāvana bhūteśa devadeva jagatpate
06,032.016a vaktum arhasy aśeṣeṇa divyā hy ātmavibhūtayaḥ
06,032.016c yābhir vibhūtibhir lokān imāṃs tvaṃ vyāpya tiṣṭhasi
06,032.017a kathaṃ vidyām ahaṃ yogiṃs tvāṃ sadā paricintayan
06,032.017c keṣu keṣu ca bhāveṣu cintyo 'si bhagavan mayā
06,032.018a vistareṇātmano yogaṃ vibhūtiṃ ca janārdana
06,032.018c bhūyaḥ kathaya tṛptir hi śṛṇvato nāsti me 'mṛtam
06,032.019 śrībhagavān uvāca
06,032.019a hanta te kathayiṣyāmi divyā hy ātmavibhūtayaḥ
06,032.019c prādhānyataḥ kuruśreṣṭha nāsty anto vistarasya me
06,032.020a aham ātmā guḍākeśa sarvabhūtāśayasthitaḥ
06,032.020c aham ādiś ca madhyaṃ ca bhūtānām anta eva ca
06,032.021a ādityānām ahaṃ viṣṇur jyotiṣāṃ ravir aṃśumān
06,032.021c marīcir marutām asmi nakṣatrāṇām ahaṃ śaśī
06,032.022a vedānāṃ sāmavedo 'smi devānām asmi vāsavaḥ
06,032.022c indriyāṇāṃ manaś cāsmi bhūtānām asmi cetanā
06,032.023a rudrāṇāṃ śaṃkaraś cāsmi vitteśo yakṣarakṣasām
06,032.023c vasūnāṃ pāvakaś cāsmi meruḥ śikhariṇām aham
06,032.024a purodhasāṃ ca mukhyaṃ māṃ viddhi pārtha bṛhaspatim
06,032.024c senānīnām ahaṃ skandaḥ sarasām asmi sāgaraḥ
06,032.025a maharṣīṇāṃ bhṛgur ahaṃ girām asmy ekam akṣaram
06,032.025c yajñānāṃ japayajño 'smi sthāvarāṇāṃ himālayaḥ
06,032.026a aśvatthaḥ sarvavṛkṣāṇāṃ devarṣīṇāṃ ca nāradaḥ
06,032.026c gandharvāṇāṃ citrarathaḥ siddhānāṃ kapilo muniḥ
06,032.027a uccaiḥśravasam aśvānāṃ viddhi mām amṛtodbhavam
06,032.027c airāvataṃ gajendrāṇāṃ narāṇāṃ ca narādhipam
06,032.028a āyudhānām ahaṃ vajraṃ dhenūnām asmi kāmadhuk
06,032.028c prajanaś cāsmi kandarpaḥ sarpāṇām asmi vāsukiḥ
06,032.029a anantaś cāsmi nāgānāṃ varuṇo yādasām aham
06,032.029c pitṝṇām aryamā cāsmi yamaḥ saṃyamatām aham
06,032.030a prahlādaś cāsmi daityānāṃ kālaḥ kalayatām aham
06,032.030c mṛgāṇāṃ ca mṛgendro 'haṃ vainateyaś ca pakṣiṇām
06,032.031a pavanaḥ pavatām asmi rāmaḥ śastrabhṛtām aham
06,032.031c jhaṣāṇāṃ makaraś cāsmi srotasām asmi jāhnavī
06,032.032a sargāṇām ādir antaś ca madhyaṃ caivāham arjuna
06,032.032c adhyātmavidyā vidyānāṃ vādaḥ pravadatām aham
06,032.033a akṣarāṇām akāro 'smi dvaṃdvaḥ sāmāsikasya ca
06,032.033c aham evākṣayaḥ kālo dhātāhaṃ viśvatomukhaḥ
06,032.034a mṛtyuḥ sarvaharaś cāham udbhavaś ca bhaviṣyatām
06,032.034c kīrtiḥ śrīr vāk ca nārīṇāṃ smṛtir medhā dhṛtiḥ kṣamā
06,032.035a bṛhatsāma tathā sāmnāṃ gāyatrī chandasām aham
06,032.035c māsānāṃ mārgaśīrṣo 'ham ṛtūnāṃ kusumākaraḥ
06,032.035d*0101_01 oṣadhīnāṃ yavaś cāsmi dhātūnām asmi kāñcanam
06,032.035d*0101_02 saurabheyo gavām asmi snehānāṃ sarpir apy aham
06,032.035d*0101_03 sarvāsāṃ tṛṇajātīnāṃ darbho 'haṃ pāṇḍunandana
06,032.036a dyūtaṃ chalayatām asmi tejas tejasvinām aham
06,032.036c jayo 'smi vyavasāyo 'smi sattvaṃ sattvavatām aham
06,032.037a vṛṣṇīnāṃ vāsudevo 'smi pāṇḍavānāṃ dhanaṃjayaḥ
06,032.037c munīnām apy ahaṃ vyāsaḥ kavīnām uśanā kaviḥ
06,032.038a daṇḍo damayatām asmi nītir asmi jigīṣatām
06,032.038c maunaṃ caivāsmi guhyānāṃ jñānaṃ jñānavatām aham
06,032.039a yac cāpi sarvabhūtānāṃ bījaṃ tad aham arjuna
06,032.039c na tad asti vinā yat syān mayā bhūtaṃ carācaram
06,032.040a nānto 'sti mama divyānāṃ vibhūtīnāṃ paraṃtapa
06,032.040c eṣa tūddeśataḥ prokto vibhūter vistaro mayā
06,032.041a yad yad vibhūtimat sattvaṃ śrīmad ūrjitam eva vā
06,032.041c tat tad evāvagaccha tvaṃ mama tejoṃśasaṃbhavam
06,032.042a atha vā bahunaitena kiṃ jñātena tavārjuna
06,032.042c viṣṭabhyāham idaṃ kṛtsnam ekāṃśena sthito jagat
06,033.001 arjuna uvāca
06,033.001a madanugrahāya paramaṃ guhyam adhyātmasaṃjñitam
06,033.001c yat tvayoktaṃ vacas tena moho 'yaṃ vigato mama
06,033.002a bhavāpyayau hi bhūtānāṃ śrutau vistaraśo mayā
06,033.002c tvattaḥ kamalapatrākṣa māhātmyam api cāvyayam
06,033.003a evam etad yathāttha tvam ātmānaṃ parameśvara
06,033.003c draṣṭum icchāmi te rūpam aiśvaraṃ puruṣottama
06,033.004a manyase yadi tac chakyaṃ mayā draṣṭum iti prabho
06,033.004c yogeśvara tato me tvaṃ darśayātmānam avyayam
06,033.005 śrībhagavān uvāca
06,033.005a paśya me pārtha rūpāṇi śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,033.005c nānāvidhāni divyāni nānāvarṇākṛtīni ca
06,033.006a paśyādityān vasūn rudrān aśvinau marutas tathā
06,033.006c bahūny adṛṣṭapūrvāṇi paśyāścaryāṇi bhārata
06,033.007a ihaikasthaṃ jagat kṛtsnaṃ paśyādya sacarācaram
06,033.007c mama dehe guḍākeśa yac cānyad draṣṭum icchasi
06,033.008a na tu māṃ śakyase draṣṭum anenaiva svacakṣuṣā
06,033.008c divyaṃ dadāmi te cakṣuḥ paśya me yogam aiśvaram
06,033.009 saṃjaya uvāca
06,033.009a evam uktvā tato rājan mahāyogeśvaro hariḥ
06,033.009c darśayām āsa pārthāya paramaṃ rūpam aiśvaram
06,033.010a anekavaktranayanam anekādbhutadarśanam
06,033.010c anekadivyābharaṇaṃ divyānekodyatāyudham
06,033.011a divyamālyāmbaradharaṃ divyagandhānulepanam
06,033.011c sarvāścaryamayaṃ devam anantaṃ viśvatomukham
06,033.012a divi sūryasahasrasya bhaved yugapad utthitā
06,033.012c yadi bhāḥ sadṛśī sā syād bhāsas tasya mahātmanaḥ
06,033.013a tatraikasthaṃ jagat kṛtsnaṃ pravibhaktam anekadhā
06,033.013c apaśyad devadevasya śarīre pāṇḍavas tadā
06,033.014a tataḥ sa vismayāviṣṭo hṛṣṭaromā dhanaṃjayaḥ
06,033.014c praṇamya śirasā devaṃ kṛtāñjalir abhāṣata
06,033.015 arjuna uvāca
06,033.015a paśyāmi devāṃs tava deva dehe; sarvāṃs tathā bhūtaviśeṣasaṃghān
06,033.015c brahmāṇam īśaṃ kamalāsanastham; ṛṣīṃś ca sarvān uragāṃś ca divyān
06,033.016a anekabāhūdaravaktranetraṃ; paśyāmi tvā sarvato 'nantarūpam
06,033.016c nāntaṃ na madhyaṃ na punas tavādiṃ; paśyāmi viśveśvara viśvarūpa
06,033.017a kirīṭinaṃ gadinaṃ cakriṇaṃ ca; tejorāśiṃ sarvato dīptimantam
06,033.017c paśyāmi tvāṃ durnirīkṣyaṃ samantād; dīptānalārkadyutim aprameyam
06,033.018a tvam akṣaraṃ paramaṃ veditavyaṃ; tvam asya viśvasya paraṃ nidhānam
06,033.018c tvam avyayaḥ śāśvatadharmagoptā; sanātanas tvaṃ puruṣo mato me
06,033.019a anādimadhyāntam anantavīryam; anantabāhuṃ śaśisūryanetram
06,033.019c paśyāmi tvāṃ dīptahutāśavaktraṃ; svatejasā viśvam idaṃ tapantam
06,033.020a dyāvāpṛthivyor idam antaraṃ hi; vyāptaṃ tvayaikena diśaś ca sarvāḥ
06,033.020c dṛṣṭvādbhutaṃ rūpam idaṃ tavograṃ; lokatrayaṃ pravyathitaṃ mahātman
06,033.021a amī hi tvā surasaṃghā viśanti; ke cid bhītāḥ prāñjalayo gṛṇanti
06,033.021c svastīty uktvā maharṣisiddhasaṃghāḥ; stuvanti tvāṃ stutibhiḥ puṣkalābhiḥ
06,033.022a rudrādityā vasavo ye ca sādhyā; viśve 'śvinau marutaś coṣmapāś ca
06,033.022c gandharvayakṣāsurasiddhasaṃghā; vīkṣante tvā vismitāś caiva sarve
06,033.023a rūpaṃ mahat te bahuvaktranetraṃ; mahābāho bahubāhūrupādam
06,033.023c bahūdaraṃ bahudaṃṣṭrākarālaṃ; dṛṣṭvā lokāḥ pravyathitās tathāham
06,033.024a nabhaḥspṛśaṃ dīptam anekavarṇaṃ; vyāttānanaṃ dīptaviśālanetram
06,033.024c dṛṣṭvā hi tvāṃ pravyathitāntarātmā; dhṛtiṃ na vindāmi śamaṃ ca viṣṇo
06,033.025a daṃṣṭrākarālāni ca te mukhāni; dṛṣṭvaiva kālānalasaṃnibhāni
06,033.025c diśo na jāne na labhe ca śarma; prasīda deveśa jagannivāsa
06,033.026a amī ca tvāṃ dhṛtarāṣṭrasya putrāḥ; sarve sahaivāvanipālasaṃghaiḥ
06,033.026c bhīṣmo droṇaḥ sūtaputras tathāsau; sahāsmadīyair api yodhamukhyaiḥ
06,033.027a vaktrāṇi te tvaramāṇā viśanti; daṃṣṭrākarālāni bhayānakāni
06,033.027b*0102_01 sahasrasūryāta*saṃnibhāni
06,033.027b*0102_02 tathā jagadgrāsakṛtakṣaṇāni
06,033.027b*0103_01 nānārūpaiḥ puruṣair vadhyamānā
06,033.027b*0103_02 viśanti te vaktram acintyarūpam
06,033.027b*0103_03 yaudhiṣṭhirā dhārtarāṣṭrāś ca yodhāḥ
06,033.027b*0103_04 śastraiḥ kṛttā vividhaiḥ sarva eva
06,033.027b*0103_05 tvattejasā nihatā nūnam ete
06,033.027b*0103_06 tathā hīme tvaccharīraṃ praviṣṭāḥ
06,033.027c ke cid vilagnā daśanāntareṣu; saṃdṛśyante cūrṇitair uttamāṅgaiḥ
06,033.028a yathā nadīnāṃ bahavo 'mbuvegāḥ; samudram evābhimukhā dravanti
06,033.028c tathā tavāmī naralokavīrā; viśanti vaktrāṇy abhivijvalanti
06,033.029a yathā pradīptaṃ jvalanaṃ pataṃgā; viśanti nāśāya samṛddhavegāḥ
06,033.029c tathaiva nāśāya viśanti lokās; tavāpi vaktrāṇi samṛddhavegāḥ
06,033.030a lelihyase grasamānaḥ samantāl; lokān samagrān vadanair jvaladbhiḥ
06,033.030c tejobhir āpūrya jagat samagraṃ; bhāsas tavogrāḥ pratapanti viṣṇo
06,033.031a ākhyāhi me ko bhavān ugrarūpo; namo 'stu te devavara prasīda
06,033.031c vijñātum icchāmi bhavantam ādyaṃ; na hi prajānāmi tava pravṛttim
06,033.032 śrībhagavān uvāca
06,033.032a kālo 'smi lokakṣayakṛt pravṛddho; lokān samāhartum iha pravṛttaḥ
06,033.032c ṛte 'pi tvā na bhaviṣyanti sarve; ye 'vasthitāḥ pratyanīkeṣu yodhāḥ
06,033.033a tasmāt tvam uttiṣṭha yaśo labhasva; jitvā śatrūn bhuṅkṣva rājyaṃ samṛddham
06,033.033c mayaivaite nihatāḥ pūrvam eva; nimittamātraṃ bhava savyasācin
06,033.034a droṇaṃ ca bhīṣmaṃ ca jayadrathaṃ ca; karṇaṃ tathānyān api yodhavīrān
06,033.034c mayā hatāṃs tvaṃ jahi mā vyathiṣṭhā; yudhyasva jetāsi raṇe sapatnān
06,033.035 saṃjaya uvāca
06,033.035a etac chrutvā vacanaṃ keśavasya; kṛtāñjalir vepamānaḥ kirīṭī
06,033.035c namaskṛtvā bhūya evāha kṛṣṇaṃ; sagadgadaṃ bhītabhītaḥ praṇamya
06,033.036 arjuna uvāca
06,033.036a sthāne hṛṣīkeśa tava prakīrtyā; jagat prahṛṣyaty anurajyate ca
06,033.036c rakṣāṃsi bhītāni diśo dravanti; sarve namasyanti ca siddhasaṃghāḥ
06,033.037a kasmāc ca te na nameran mahātman; garīyase brahmaṇo 'py ādikartre
06,033.037c ananta deveśa jagannivāsa; tvam akṣaraṃ sad asat tatparaṃ yat
06,033.038a tvam ādidevaḥ puruṣaḥ purāṇas; tvam asya viśvasya paraṃ nidhānam
06,033.038c vettāsi vedyaṃ ca paraṃ ca dhāma; tvayā tataṃ viśvam anantarūpa
06,033.039a vāyur yamo 'gnir varuṇaḥ śaśāṅkaḥ; prajāpatis tvaṃ prapitāmahaś ca
06,033.039c namo namas te 'stu sahasrakṛtvaḥ; punaś ca bhūyo 'pi namo namas te
06,033.039d*0104_01 anādimān apratimaprabhāvaḥ
06,033.039d*0104_02 sarveśvaraḥ sarvamahāvibhūte
06,033.040a namaḥ purastād atha pṛṣṭhatas te; namo 'stu te sarvata eva sarva
06,033.040b*0105_01 na hi tvad anyaḥ kaś cid apīha deva
06,033.040b*0105_02 lokatraye dṛśyate 'cintyakarmā
06,033.040c anantavīryāmitavikramas tvaṃ; sarvaṃ samāpnoṣi tato 'si sarvaḥ
06,033.041a sakheti matvā prasabhaṃ yad uktaṃ; he kṛṣṇa he yādava he sakheti
06,033.041c ajānatā mahimānaṃ tavedaṃ; mayā pramādāt praṇayena vāpi
06,033.042a yac cāvahāsārtham asatkṛto 'si; vihāraśayyāsanabhojaneṣu
06,033.042c eko 'tha vāpy acyuta tatsamakṣaṃ; tat kṣāmaye tvām aham aprameyam
06,033.043a pitāsi lokasya carācarasya; tvam asya pūjyaś ca gurur garīyān
06,033.043c na tvatsamo 'sty abhyadhikaḥ kuto 'nyo; lokatraye 'py apratimaprabhāva
06,033.044a tasmāt praṇamya praṇidhāya kāyaṃ; prasādaye tvām aham īśam īḍyam
06,033.044c piteva putrasya sakheva sakhyuḥ; priyaḥ priyāyārhasi deva soḍhum
06,033.044d*0106_01 divyāni karmāṇi tavādbhutāni
06,033.044d*0106_02 pūrvāṇi pūrve 'py ṛṣayaḥ smaranti
06,033.044d*0106_03 nānyo 'sti kartā jagatas tvam eko
06,033.044d*0106_04 dhātā vidhātā ca vibhur bhavaś ca
06,033.044d*0106_05 tavādbhutaṃ kiṃ nu bhaved asahyaṃ
06,033.044d*0106_06 kiṃ vāśakyaṃ parataḥ kīrtayiṣye
06,033.044d*0106_07 kartāsi sarvasya yataḥ svayaṃ vai
06,033.044d*0106_08 vibho tataḥ sarvam idaṃ tvam eva
06,033.044d*0106_09 aty adbhutaṃ karma na duṣkaraṃ te
06,033.044d*0106_10 karmopamānaṃ na hi vidyate te
06,033.044d*0106_11 na te guṇānāṃ parimāṇam asti
06,033.044d*0106_12 na tejaso nāpi balasya narddheḥ
06,033.044d*0107_01 imāni karmāṇi tavādbhutāni
06,033.044d*0107_02 kṛtāni pūrve munayo vadanti
06,033.044d*0107_03 na te guṇānāṃ parimāṇam asti
06,033.044d*0107_04 na tejasaś cāpi balasya viṣṇo
06,033.045a adṛṣṭapūrvaṃ hṛṣito 'smi dṛṣṭvā; bhayena ca pravyathitaṃ mano me
06,033.045c tad eva me darśaya deva rūpaṃ; prasīda deveśa jagannivāsa
06,033.046a kirīṭinaṃ gadinaṃ cakrahastam; icchāmi tvāṃ draṣṭum ahaṃ tathaiva
06,033.046c tenaiva rūpeṇa caturbhujena; sahasrabāho bhava viśvamūrte
06,033.047 śrībhagavān uvāca
06,033.047a mayā prasannena tavārjunedaṃ; rūpaṃ paraṃ darśitam ātmayogāt
06,033.047c tejomayaṃ viśvam anantam ādyaṃ; yan me tvad anyena na dṛṣṭapūrvam
06,033.048a na vedayajñādhyayanair na dānair; na ca kriyābhir na tapobhir ugraiḥ
06,033.048c evaṃrūpaḥ śakya ahaṃ nṛloke; draṣṭuṃ tvad anyena kurupravīra
06,033.049a mā te vyathā mā ca vimūḍhabhāvo; dṛṣṭvā rūpaṃ ghoram īdṛṅ mamedam
06,033.049c vyapetabhīḥ prītamanāḥ punas tvaṃ; tad eva me rūpam idaṃ prapaśya
06,033.050 saṃjaya uvāca
06,033.050a ity arjunaṃ vāsudevas tathoktvā; svakaṃ rūpaṃ darśayām āsa bhūyaḥ
06,033.050c āśvāsayām āsa ca bhītam enaṃ; bhūtvā punaḥ saumyavapur mahātmā
06,033.051 arjuna uvāca
06,033.051a dṛṣṭvedaṃ mānuṣaṃ rūpaṃ tava saumyaṃ janārdana
06,033.051c idānīm asmi saṃvṛttaḥ sacetāḥ prakṛtiṃ gataḥ
06,033.052 śrībhagavān uvāca
06,033.052a sudurdarśam idaṃ rūpaṃ dṛṣṭavān asi yan mama
06,033.052c devā apy asya rūpasya nityaṃ darśanakāṅkṣiṇaḥ
06,033.053a nāhaṃ vedair na tapasā na dānena na cejyayā
06,033.053c śakya evaṃvidho draṣṭuṃ dṛṣṭavān asi māṃ yathā
06,033.054a bhaktyā tv ananyayā śakya aham evaṃvidho 'rjuna
06,033.054c jñātuṃ draṣṭuṃ ca tattvena praveṣṭuṃ ca paraṃtapa
06,033.055a matkarmakṛn matparamo madbhaktaḥ saṅgavarjitaḥ
06,033.055c nirvairaḥ sarvabhūteṣu yaḥ sa mām eti pāṇḍava
06,034.001 arjuna uvāca
06,034.001a evaṃ satatayuktā ye bhaktās tvāṃ paryupāsate
06,034.001c ye cāpy akṣaram avyaktaṃ teṣāṃ ke yogavittamāḥ
06,034.002 śrībhagavān uvāca
06,034.002a mayy āveśya mano ye māṃ nityayuktā upāsate
06,034.002c śraddhayā parayopetās te me yuktatamā matāḥ
06,034.003a ye tv akṣaram anirdeśyam avyaktaṃ paryupāsate
06,034.003c sarvatragam acintyaṃ ca kūṭastham acalaṃ dhruvam
06,034.004a saṃniyamyendriyagrāmaṃ sarvatra samabuddhayaḥ
06,034.004c te prāpnuvanti mām eva sarvabhūtahite ratāḥ
06,034.005a kleśo 'dhikataras teṣām avyaktāsaktacetasām
06,034.005c avyaktā hi gatir duḥkhaṃ dehavadbhir avāpyate
06,034.006a ye tu sarvāṇi karmāṇi mayi saṃnyasya matparāḥ
06,034.006c ananyenaiva yogena māṃ dhyāyanta upāsate
06,034.007a teṣām ahaṃ samuddhartā mṛtyusaṃsārasāgarāt
06,034.007c bhavāmi nacirāt pārtha mayy āveśitacetasām
06,034.008a mayy eva mana ādhatsva mayi buddhiṃ niveśaya
06,034.008c nivasiṣyasi mayy eva ata ūrdhvaṃ na saṃśayaḥ
06,034.009a atha cittaṃ samādhātuṃ na śaknoṣi mayi sthiram
06,034.009c abhyāsayogena tato mām icchāptuṃ dhanaṃjaya
06,034.010a abhyāse 'py asamartho 'si matkarmaparamo bhava
06,034.010c madartham api karmāṇi kurvan siddhim avāpsyasi
06,034.011a athaitad apy aśakto 'si kartuṃ madyogam āśritaḥ
06,034.011c sarvakarmaphalatyāgaṃ tataḥ kuru yatātmavān
06,034.012a śreyo hi jñānam abhyāsāj jñānād dhyānaṃ viśiṣyate
06,034.012c dhyānāt karmaphalatyāgas tyāgāc chāntir anantaram
06,034.013a adveṣṭā sarvabhūtānāṃ maitraḥ karuṇa eva ca
06,034.013c nirmamo nirahaṃkāraḥ samaduḥkhasukhaḥ kṣamī
06,034.014a saṃtuṣṭaḥ satataṃ yogī yatātmā dṛḍhaniścayaḥ
06,034.014c mayy arpitamanobuddhir yo madbhaktaḥ sa me priyaḥ
06,034.015a yasmān nodvijate loko lokān nodvijate ca yaḥ
06,034.015c harṣāmarṣabhayodvegair mukto yaḥ sa ca me priyaḥ
06,034.016a anapekṣaḥ śucir dakṣa udāsīno gatavyathaḥ
06,034.016c sarvārambhaparityāgī yo madbhaktaḥ sa me priyaḥ
06,034.017a yo na hṛṣyati na dveṣṭi na śocati na kāṅkṣati
06,034.017c śubhāśubhaparityāgī bhaktimān yaḥ sa me priyaḥ
06,034.018a samaḥ śatrau ca mitre ca tathā mānāvamānayoḥ
06,034.018c śītoṣṇasukhaduḥkheṣu samaḥ saṅgavivarjitaḥ
06,034.019a tulyanindāstutir maunī saṃtuṣṭo yena kena cit
06,034.019c aniketaḥ sthiramatir bhaktimān me priyo naraḥ
06,034.020a ye tu dharmyāmṛtam idaṃ yathoktaṃ paryupāsate
06,034.020c śraddadhānā matparamā bhaktās te 'tīva me priyāḥ
06,035.000*0108_00 arjuna uvāca
06,035.000*0108_01 prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva kṣetraṃ kṣetrajñam eva ca
06,035.000*0108_02 etad veditum icchāmi jñānaṃ jñeyaṃ ca keśava
06,035.001 śrībhagavān uvāca
06,035.001*0109_01 prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva kṣetraṃ kṣetrajñam eva ca
06,035.001*0109_02 etat te kathayiṣyāmi jñānaṃ jñeyaṃ ca bhārata
06,035.001a idaṃ śarīraṃ kaunteya kṣetram ity abhidhīyate
06,035.001c etad yo vetti taṃ prāhuḥ kṣetrajña iti tadvidaḥ
06,035.002a kṣetrajñaṃ cāpi māṃ viddhi sarvakṣetreṣu bhārata
06,035.002c kṣetrakṣetrajñayor jñānaṃ yat taj jñānaṃ mataṃ mama
06,035.003a tat kṣetraṃ yac ca yādṛk ca yadvikāri yataś ca yat
06,035.003c sa ca yo yatprabhāvaś ca tat samāsena me śṛṇu
06,035.004a ṛṣibhir bahudhā gītaṃ chandobhir vividhaiḥ pṛthak
06,035.004c brahmasūtrapadaiś caiva hetumadbhir viniścitaiḥ
06,035.005a mahābhūtāny ahaṃkāro buddhir avyaktam eva ca
06,035.005c indriyāṇi daśaikaṃ ca pañca cendriyagocarāḥ
06,035.006a icchā dveṣaḥ sukhaṃ duḥkhaṃ saṃghātaś cetanā dhṛtiḥ
06,035.006c etat kṣetraṃ samāsena savikāram udāhṛtam
06,035.007a amānitvam adambhitvam ahiṃsā kṣāntir ārjavam
06,035.007c ācāryopāsanaṃ śaucaṃ sthairyam ātmavinigrahaḥ
06,035.008a indriyārtheṣu vairāgyam anahaṃkāra eva ca
06,035.008c janmamṛtyujarāvyādhiduḥkhadoṣānudarśanam
06,035.009a asaktir anabhiṣvaṅgaḥ putradāragṛhādiṣu
06,035.009c nityaṃ ca samacittatvam iṣṭāniṣṭopapattiṣu
06,035.010a mayi cānanyayogena bhaktir avyabhicāriṇī
06,035.010c viviktadeśasevitvam aratir janasaṃsadi
06,035.011a adhyātmajñānanityatvaṃ tattvajñānārthadarśanam
06,035.011c etaj jñānam iti proktam ajñānaṃ yad ato 'nyathā
06,035.012a jñeyaṃ yat tat pravakṣyāmi yaj jñātvāmṛtam aśnute
06,035.012c anādimat paraṃ brahma na sat tan nāsad ucyate
06,035.013a sarvataḥpāṇipādaṃ tat sarvatokṣiśiromukham
06,035.013c sarvataḥśrutimal loke sarvam āvṛtya tiṣṭhati
06,035.014a sarvendriyaguṇābhāsaṃ sarvendriyavivarjitam
06,035.014c asaktaṃ sarvabhṛc caiva nirguṇaṃ guṇabhoktṛ ca
06,035.015a bahir antaś ca bhūtānām acaraṃ caram eva ca
06,035.015c sūkṣmatvāt tad avijñeyaṃ dūrasthaṃ cāntike ca tat
06,035.016a avibhaktaṃ ca bhūteṣu vibhaktam iva ca sthitam
06,035.016c bhūtabhartṛ ca taj jñeyaṃ grasiṣṇu prabhaviṣṇu ca
06,035.017a jyotiṣām api taj jyotis tamasaḥ param ucyate
06,035.017c jñānaṃ jñeyaṃ jñānagamyaṃ hṛdi sarvasya viṣṭhitam
06,035.018a iti kṣetraṃ tathā jñānaṃ jñeyaṃ coktaṃ samāsataḥ
06,035.018c madbhakta etad vijñāya madbhāvāyopapadyate
06,035.019a prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva viddhy anādī ubhāv api
06,035.019c vikārāṃś ca guṇāṃś caiva viddhi prakṛtisaṃbhavān
06,035.020a kāryakāraṇakartṛtve hetuḥ prakṛtir ucyate
06,035.020c puruṣaḥ sukhaduḥkhānāṃ bhoktṛtve hetur ucyate
06,035.021a puruṣaḥ prakṛtistho hi bhuṅkte prakṛtijān guṇān
06,035.021c kāraṇaṃ guṇasaṅgo 'sya sadasadyonijanmasu
06,035.022a upadraṣṭānumantā ca bhartā bhoktā maheśvaraḥ
06,035.022c paramātmeti cāpy ukto dehe 'smin puruṣaḥ paraḥ
06,035.023a ya evaṃ vetti puruṣaṃ prakṛtiṃ ca guṇaiḥ saha
06,035.023c sarvathā vartamāno 'pi na sa bhūyo 'bhijāyate
06,035.024a dhyānenātmani paśyanti ke cid ātmānam ātmanā
06,035.024c anye sāṃkhyena yogena karmayogena cāpare
06,035.025a anye tv evam ajānantaḥ śrutvānyebhya upāsate
06,035.025c te 'pi cātitaranty eva mṛtyuṃ śrutiparāyaṇāḥ
06,035.026a yāvat saṃjāyate kiṃ cit sattvaṃ sthāvarajaṅgamam
06,035.026c kṣetrakṣetrajñasaṃyogāt tad viddhi bharatarṣabha
06,035.027a samaṃ sarveṣu bhūteṣu tiṣṭhantaṃ parameśvaram
06,035.027c vinaśyatsv avinaśyantaṃ yaḥ paśyati sa paśyati
06,035.028a samaṃ paśyan hi sarvatra samavasthitam īśvaram
06,035.028c na hinasty ātmanātmānaṃ tato yāti parāṃ gatim
06,035.029a prakṛtyaiva ca karmāṇi kriyamāṇāni sarvaśaḥ
06,035.029c yaḥ paśyati tathātmānam akartāraṃ sa paśyati
06,035.030a yadā bhūtapṛthagbhāvam ekastham anupaśyati
06,035.030c tata eva ca vistāraṃ brahma saṃpadyate tadā
06,035.031a anāditvān nirguṇatvāt paramātmāyam avyayaḥ
06,035.031c śarīrastho 'pi kaunteya na karoti na lipyate
06,035.032a yathā sarvagataṃ saukṣmyād ākāśaṃ nopalipyate
06,035.032c sarvatrāvasthito dehe tathātmā nopalipyate
06,035.033a yathā prakāśayaty ekaḥ kṛtsnaṃ lokam imaṃ raviḥ
06,035.033c kṣetraṃ kṣetrī tathā kṛtsnaṃ prakāśayati bhārata
06,035.034a kṣetrakṣetrajñayor evam antaraṃ jñānacakṣuṣā
06,035.034c bhūtaprakṛtimokṣaṃ ca ye vidur yānti te param
06,036.001 śrībhagavān uvāca
06,036.001a paraṃ bhūyaḥ pravakṣyāmi jñānānāṃ jñānam uttamam
06,036.001c yaj jñātvā munayaḥ sarve parāṃ siddhim ito gatāḥ
06,036.002a idaṃ jñānam upāśritya mama sādharmyam āgatāḥ
06,036.002c sarge 'pi nopajāyante pralaye na vyathanti ca
06,036.003a mama yonir mahad brahma tasmin garbhaṃ dadhāmy aham
06,036.003c saṃbhavaḥ sarvabhūtānāṃ tato bhavati bhārata
06,036.004a sarvayoniṣu kaunteya mūrtayaḥ saṃbhavanti yāḥ
06,036.004c tāsāṃ brahma mahad yonir ahaṃ bījapradaḥ pitā
06,036.005a sattvaṃ rajas tama iti guṇāḥ prakṛtisaṃbhavāḥ
06,036.005c nibadhnanti mahābāho dehe dehinam avyayam
06,036.006a tatra sattvaṃ nirmalatvāt prakāśakam anāmayam
06,036.006c sukhasaṅgena badhnāti jñānasaṅgena cānagha
06,036.007a rajo rāgātmakaṃ viddhi tṛṣṇāsaṅgasamudbhavam
06,036.007c tan nibadhnāti kaunteya karmasaṅgena dehinam
06,036.008a tamas tv ajñānajaṃ viddhi mohanaṃ sarvadehinām
06,036.008c pramādālasyanidrābhis tan nibadhnāti bhārata
06,036.009a sattvaṃ sukhe sañjayati rajaḥ karmaṇi bhārata
06,036.009c jñānam āvṛtya tu tamaḥ pramāde sañjayaty uta
06,036.010a rajas tamaś cābhibhūya sattvaṃ bhavati bhārata
06,036.010c rajaḥ sattvaṃ tamaś caiva tamaḥ sattvaṃ rajas tathā
06,036.011a sarvadvāreṣu dehe 'smin prakāśa upajāyate
06,036.011c jñānaṃ yadā tadā vidyād vivṛddhaṃ sattvam ity uta
06,036.012a lobhaḥ pravṛttir ārambhaḥ karmaṇām aśamaḥ spṛhā
06,036.012c rajasy etāni jāyante vivṛddhe bharatarṣabha
06,036.013a aprakāśo 'pravṛttiś ca pramādo moha eva ca
06,036.013c tamasy etāni jāyante vivṛddhe kurunandana
06,036.014a yadā sattve pravṛddhe tu pralayaṃ yāti dehabhṛt
06,036.014c tadottamavidāṃ lokān amalān pratipadyate
06,036.015a rajasi pralayaṃ gatvā karmasaṅgiṣu jāyate
06,036.015c tathā pralīnas tamasi mūḍhayoniṣu jāyate
06,036.016a karmaṇaḥ sukṛtasyāhuḥ sāttvikaṃ nirmalaṃ phalam
06,036.016c rajasas tu phalaṃ duḥkham ajñānaṃ tamasaḥ phalam
06,036.017a sattvāt saṃjāyate jñānaṃ rajaso lobha eva ca
06,036.017c pramādamohau tamaso bhavato 'jñānam eva ca
06,036.018a ūrdhvaṃ gacchanti sattvasthā madhye tiṣṭhanti rājasāḥ
06,036.018c jaghanyaguṇavṛttasthā adho gacchanti tāmasāḥ
06,036.019a nānyaṃ guṇebhyaḥ kartāraṃ yadā draṣṭānupaśyati
06,036.019c guṇebhyaś ca paraṃ vetti madbhāvaṃ so 'dhigacchati
06,036.020a guṇān etān atītya trīn dehī dehasamudbhavān
06,036.020c janmamṛtyujarāduḥkhair vimukto 'mṛtam aśnute
06,036.021 arjuna uvāca
06,036.021a kair liṅgais trīn guṇān etān atīto bhavati prabho
06,036.021c kimācāraḥ kathaṃ caitāṃs trīn guṇān ativartate
06,036.022 śrībhagavān uvāca
06,036.022a prakāśaṃ ca pravṛttiṃ ca moham eva ca pāṇḍava
06,036.022c na dveṣṭi saṃpravṛttāni na nivṛttāni kāṅkṣati
06,036.023a udāsīnavad āsīno guṇair yo na vicālyate
06,036.023c guṇā vartanta ity eva yo 'vatiṣṭhati neṅgate
06,036.024a samaduḥkhasukhaḥ svasthaḥ samaloṣṭāśmakāñcanaḥ
06,036.024c tulyapriyāpriyo dhīras tulyanindātmasaṃstutiḥ
06,036.025a mānāvamānayos tulyas tulyo mitrāripakṣayoḥ
06,036.025c sarvārambhaparityāgī guṇātītaḥ sa ucyate
06,036.026a māṃ ca yo 'vyabhicāreṇa bhaktiyogena sevate
06,036.026c sa guṇān samatītyaitān brahmabhūyāya kalpate
06,036.027a brahmaṇo hi pratiṣṭhāham amṛtasyāvyayasya ca
06,036.027c śāśvatasya ca dharmasya sukhasyaikāntikasya ca
06,037.001 śrībhagavān uvāca
06,037.001a ūrdhvamūlam adhaḥśākham aśvatthaṃ prāhur avyayam
06,037.001c chandāṃsi yasya parṇāni yas taṃ veda sa vedavit
06,037.002a adhaś cordhvaṃ prasṛtās tasya śākhā; guṇapravṛddhā viṣayapravālāḥ
06,037.002c adhaś ca mūlāny anusaṃtatāni; karmānubandhīni manuṣyaloke
06,037.003a na rūpam asyeha tathopalabhyate; nānto na cādir na ca saṃpratiṣṭhā
06,037.003c aśvattham enaṃ suvirūḍhamūlam; asaṅgaśastreṇa dṛḍhena chittvā
06,037.004a tataḥ padaṃ tatparimārgitavyaṃ; yasmin gatā na nivartanti bhūyaḥ
06,037.004c tam eva cādyaṃ puruṣaṃ prapadye; yataḥ pravṛttiḥ prasṛtā purāṇī
06,037.005a nirmānamohā jitasaṅgadoṣā; adhyātmanityā vinivṛttakāmāḥ
06,037.005c dvaṃdvair vimuktāḥ sukhaduḥkhasaṃjñair; gacchanty amūḍhāḥ padam avyayaṃ tat
06,037.006a na tad bhāsayate sūryo na śaśāṅko na pāvakaḥ
06,037.006c yad gatvā na nivartante tad dhāma paramaṃ mama
06,037.007a mamaivāṃśo jīvaloke jīvabhūtaḥ sanātanaḥ
06,037.007c manaḥṣaṣṭhānīndriyāṇi prakṛtisthāni karṣati
06,037.008a śarīraṃ yad avāpnoti yac cāpy utkrāmatīśvaraḥ
06,037.008c gṛhītvaitāni saṃyāti vāyur gandhān ivāśayāt
06,037.009a śrotraṃ cakṣuḥ sparśanaṃ ca rasanaṃ ghrāṇam eva ca
06,037.009c adhiṣṭhāya manaś cāyaṃ viṣayān upasevate
06,037.010a utkrāmantaṃ sthitaṃ vāpi bhuñjānaṃ vā guṇānvitam
06,037.010c vimūḍhā nānupaśyanti paśyanti jñānacakṣuṣaḥ
06,037.011a yatanto yoginaś cainaṃ paśyanty ātmany avasthitam
06,037.011c yatanto 'py akṛtātmāno nainaṃ paśyanty acetasaḥ
06,037.012a yad ādityagataṃ tejo jagad bhāsayate 'khilam
06,037.012c yac candramasi yac cāgnau tat tejo viddhi māmakam
06,037.013a gām āviśya ca bhūtāni dhārayāmy aham ojasā
06,037.013c puṣṇāmi cauṣadhīḥ sarvāḥ somo bhūtvā rasātmakaḥ
06,037.014a ahaṃ vaiśvānaro bhūtvā prāṇināṃ deham āśritaḥ
06,037.014c prāṇāpānasamāyuktaḥ pacāmy annaṃ caturvidham
06,037.015a sarvasya cāhaṃ hṛdi saṃniviṣṭo; mattaḥ smṛtir jñānam apohanaṃ ca
06,037.015c vedaiś ca sarvair aham eva vedyo; vedāntakṛd vedavid eva cāham
06,037.016a dvāv imau puruṣau loke kṣaraś cākṣara eva ca
06,037.016c kṣaraḥ sarvāṇi bhūtāni kūṭastho 'kṣara ucyate
06,037.017a uttamaḥ puruṣas tv anyaḥ paramātmety udāhṛtaḥ
06,037.017c yo lokatrayam āviśya bibharty avyaya īśvaraḥ
06,037.018a yasmāt kṣaram atīto 'ham akṣarād api cottamaḥ
06,037.018c ato 'smi loke vede ca prathitaḥ puruṣottamaḥ
06,037.019a yo mām evam asaṃmūḍho jānāti puruṣottamam
06,037.019c sa sarvavid bhajati māṃ sarvabhāvena bhārata
06,037.020a iti guhyatamaṃ śāstram idam uktaṃ mayānagha
06,037.020c etad buddhvā buddhimān syāt kṛtakṛtyaś ca bhārata
06,038.001 śrībhagavān uvāca
06,038.001a abhayaṃ sattvasaṃśuddhir jñānayogavyavasthitiḥ
06,038.001c dānaṃ damaś ca yajñaś ca svādhyāyas tapa ārjavam
06,038.002a ahiṃsā satyam akrodhas tyāgaḥ śāntir apaiśunam
06,038.002c dayā bhūteṣv aloluptvaṃ mārdavaṃ hrīr acāpalam
06,038.003a tejaḥ kṣamā dhṛtiḥ śaucam adroho nātimānitā
06,038.003c bhavanti saṃpadaṃ daivīm abhijātasya bhārata
06,038.004a dambho darpo 'timānaś ca krodhaḥ pāruṣyam eva ca
06,038.004c ajñānaṃ cābhijātasya pārtha saṃpadam āsurīm
06,038.005a daivī saṃpad vimokṣāya nibandhāyāsurī matā
06,038.005c mā śucaḥ saṃpadaṃ daivīm abhijāto 'si pāṇḍava
06,038.006a dvau bhūtasargau loke 'smin daiva āsura eva ca
06,038.006c daivo vistaraśaḥ prokta āsuraṃ pārtha me śṛṇu
06,038.007a pravṛttiṃ ca nivṛttiṃ ca janā na vidur āsurāḥ
06,038.007c na śaucaṃ nāpi cācāro na satyaṃ teṣu vidyate
06,038.008a asatyam apratiṣṭhaṃ te jagad āhur anīśvaram
06,038.008c aparasparasaṃbhūtaṃ kim anyat kāmahaitukam
06,038.009a etāṃ dṛṣṭim avaṣṭabhya naṣṭātmāno 'lpabuddhayaḥ
06,038.009c prabhavanty ugrakarmāṇaḥ kṣayāya jagato 'hitāḥ
06,038.010a kāmam āśritya duṣpūraṃ dambhamānamadānvitāḥ
06,038.010c mohād gṛhītvāsadgrāhān pravartante 'śucivratāḥ
06,038.011a cintām aparimeyāṃ ca pralayāntām upāśritāḥ
06,038.011c kāmopabhogaparamā etāvad iti niścitāḥ
06,038.012a āśāpāśaśatair baddhāḥ kāmakrodhaparāyaṇāḥ
06,038.012c īhante kāmabhogārtham anyāyenārthasaṃcayān
06,038.013a idam adya mayā labdham idaṃ prāpsye manoratham
06,038.013c idam astīdam api me bhaviṣyati punar dhanam
06,038.014a asau mayā hataḥ śatrur haniṣye cāparān api
06,038.014c īśvaro 'ham ahaṃ bhogī siddho 'haṃ balavān sukhī
06,038.015a āḍhyo 'bhijanavān asmi ko 'nyo 'sti sadṛśo mayā
06,038.015c yakṣye dāsyāmi modiṣya ity ajñānavimohitāḥ
06,038.016a anekacittavibhrāntā mohajālasamāvṛtāḥ
06,038.016c prasaktāḥ kāmabhogeṣu patanti narake 'śucau
06,038.017a ātmasaṃbhāvitāḥ stabdhā dhanamānamadānvitāḥ
06,038.017c yajante nāmayajñais te dambhenāvidhipūrvakam
06,038.018a ahaṃkāraṃ balaṃ darpaṃ kāmaṃ krodhaṃ ca saṃśritāḥ
06,038.018c mām ātmaparadeheṣu pradviṣanto 'bhyasūyakāḥ
06,038.019a tān ahaṃ dviṣataḥ krūrān saṃsāreṣu narādhamān
06,038.019c kṣipāmy ajasram aśubhān āsurīṣv eva yoniṣu
06,038.020a āsurīṃ yonim āpannā mūḍhā janmani janmani
06,038.020c mām aprāpyaiva kaunteya tato yānty adhamāṃ gatim
06,038.021a trividhaṃ narakasyedaṃ dvāraṃ nāśanam ātmanaḥ
06,038.021c kāmaḥ krodhas tathā lobhas tasmād etat trayaṃ tyajet
06,038.022a etair vimuktaḥ kaunteya tamodvārais tribhir naraḥ
06,038.022c ācaraty ātmanaḥ śreyas tato yāti parāṃ gatim
06,038.023a yaḥ śāstravidhim utsṛjya vartate kāmakārataḥ
06,038.023c na sa siddhim avāpnoti na sukhaṃ na parāṃ gatim
06,038.024a tasmāc chāstraṃ pramāṇaṃ te kāryākāryavyavasthitau
06,038.024c jñātvā śāstravidhānoktaṃ karma kartum ihārhasi
06,039.001 arjuna uvāca
06,039.001a ye śāstravidhim utsṛjya yajante śraddhayānvitāḥ
06,039.001c teṣāṃ niṣṭhā tu kā kṛṣṇa sattvam āho rajas tamaḥ
06,039.002 śrībhagavān uvāca
06,039.002a trividhā bhavati śraddhā dehināṃ sā svabhāvajā
06,039.002c sāttvikī rājasī caiva tāmasī ceti tāṃ śṛṇu
06,039.003a sattvānurūpā sarvasya śraddhā bhavati bhārata
06,039.003c śraddhāmayo 'yaṃ puruṣo yo yacchraddhaḥ sa eva saḥ
06,039.004a yajante sāttvikā devān yakṣarakṣāṃsi rājasāḥ
06,039.004c pretān bhūtagaṇāṃś cānye yajante tāmasā janāḥ
06,039.005a aśāstravihitaṃ ghoraṃ tapyante ye tapo janāḥ
06,039.005c dambhāhaṃkārasaṃyuktāḥ kāmarāgabalānvitāḥ
06,039.006a karśayantaḥ śarīrasthaṃ bhūtagrāmam acetasaḥ
06,039.006c māṃ caivāntaḥśarīrasthaṃ tān viddhy āsuraniścayān
06,039.007a āhāras tv api sarvasya trividho bhavati priyaḥ
06,039.007c yajñas tapas tathā dānaṃ teṣāṃ bhedam imaṃ śṛṇu
06,039.008a āyuḥsattvabalārogyasukhaprītivivardhanāḥ
06,039.008c rasyāḥ snigdhāḥ sthirā hṛdyā āhārāḥ sāttvikapriyāḥ
06,039.009a kaṭvamlalavaṇātyuṣṇatīkṣṇarūkṣavidāhinaḥ
06,039.009c āhārā rājasasyeṣṭā duḥkhaśokāmayapradāḥ
06,039.010a yātayāmaṃ gatarasaṃ pūti paryuṣitaṃ ca yat
06,039.010c ucchiṣṭam api cāmedhyaṃ bhojanaṃ tāmasapriyam
06,039.011a aphalākāṅkṣibhir yajño vidhidṛṣṭo ya ijyate
06,039.011c yaṣṭavyam eveti manaḥ samādhāya sa sāttvikaḥ
06,039.012a abhisaṃdhāya tu phalaṃ dambhārtham api caiva yat
06,039.012c ijyate bharataśreṣṭha taṃ yajñaṃ viddhi rājasam
06,039.013a vidhihīnam asṛṣṭānnaṃ mantrahīnam adakṣiṇam
06,039.013c śraddhāvirahitaṃ yajñaṃ tāmasaṃ paricakṣate
06,039.014a devadvijaguruprājñapūjanaṃ śaucam ārjavam
06,039.014c brahmacaryam ahiṃsā ca śārīraṃ tapa ucyate
06,039.015a anudvegakaraṃ vākyaṃ satyaṃ priyahitaṃ ca yat
06,039.015c svādhyāyābhyasanaṃ caiva vāṅmayaṃ tapa ucyate
06,039.016a manaḥprasādaḥ saumyatvaṃ maunam ātmavinigrahaḥ
06,039.016c bhāvasaṃśuddhir ity etat tapo mānasam ucyate
06,039.017a śraddhayā parayā taptaṃ tapas tat trividhaṃ naraiḥ
06,039.017c aphalākāṅkṣibhir yuktaiḥ sāttvikaṃ paricakṣate
06,039.018a satkāramānapūjārthaṃ tapo dambhena caiva yat
06,039.018c kriyate tad iha proktaṃ rājasaṃ calam adhruvam
06,039.019a mūḍhagrāheṇātmano yat pīḍayā kriyate tapaḥ
06,039.019c parasyotsādanārthaṃ vā tat tāmasam udāhṛtam
06,039.020a dātavyam iti yad dānaṃ dīyate 'nupakāriṇe
06,039.020c deśe kāle ca pātre ca tad dānaṃ sāttvikaṃ smṛtam
06,039.021a yat tu pratyupakārārthaṃ phalam uddiśya vā punaḥ
06,039.021c dīyate ca parikliṣṭaṃ tad dānaṃ rājasaṃ smṛtam
06,039.022a adeśakāle yad dānam apātrebhyaś ca dīyate
06,039.022c asatkṛtam avajñātaṃ tat tāmasam udāhṛtam
06,039.023a oṃ tat sad iti nirdeśo brahmaṇas trividhaḥ smṛtaḥ
06,039.023c brāhmaṇās tena vedāś ca yajñāś ca vihitāḥ purā
06,039.024a tasmād om ity udāhṛtya yajñadānatapaḥkriyāḥ
06,039.024c pravartante vidhānoktāḥ satataṃ brahmavādinām
06,039.025a tad ity anabhisaṃdhāya phalaṃ yajñatapaḥkriyāḥ
06,039.025c dānakriyāś ca vividhāḥ kriyante mokṣakāṅkṣibhiḥ
06,039.026a sadbhāve sādhubhāve ca sad ity etat prayujyate
06,039.026c praśaste karmaṇi tathā sacchabdaḥ pārtha yujyate
06,039.027a yajñe tapasi dāne ca sthitiḥ sad iti cocyate
06,039.027c karma caiva tadarthīyaṃ sad ity evābhidhīyate
06,039.028a aśraddhayā hutaṃ dattaṃ tapas taptaṃ kṛtaṃ ca yat
06,039.028c asad ity ucyate pārtha na ca tat pretya no iha
06,040.001 arjuna uvāca
06,040.001a saṃnyāsasya mahābāho tattvam icchāmi veditum
06,040.001c tyāgasya ca hṛṣīkeśa pṛthak keśiniṣūdana
06,040.002 śrībhagavān uvāca
06,040.002a kāmyānāṃ karmaṇāṃ nyāsaṃ saṃnyāsaṃ kavayo viduḥ
06,040.002c sarvakarmaphalatyāgaṃ prāhus tyāgaṃ vicakṣaṇāḥ
06,040.003a tyājyaṃ doṣavad ity eke karma prāhur manīṣiṇaḥ
06,040.003c yajñadānatapaḥkarma na tyājyam iti cāpare
06,040.004a niścayaṃ śṛṇu me tatra tyāge bharatasattama
06,040.004c tyāgo hi puruṣavyāghra trividhaḥ saṃprakīrtitaḥ
06,040.005a yajñadānatapaḥkarma na tyājyaṃ kāryam eva tat
06,040.005c yajño dānaṃ tapaś caiva pāvanāni manīṣiṇām
06,040.006a etāny api tu karmāṇi saṅgaṃ tyaktvā phalāni ca
06,040.006c kartavyānīti me pārtha niścitaṃ matam uttamam
06,040.007a niyatasya tu saṃnyāsaḥ karmaṇo nopapadyate
06,040.007c mohāt tasya parityāgas tāmasaḥ parikīrtitaḥ
06,040.008a duḥkham ity eva yat karma kāyakleśabhayāt tyajet
06,040.008c sa kṛtvā rājasaṃ tyāgaṃ naiva tyāgaphalaṃ labhet
06,040.009a kāryam ity eva yat karma niyataṃ kriyate 'rjuna
06,040.009c saṅgaṃ tyaktvā phalaṃ caiva sa tyāgaḥ sāttviko mataḥ
06,040.010a na dveṣṭy akuśalaṃ karma kuśale nānuṣajjate
06,040.010c tyāgī sattvasamāviṣṭo medhāvī chinnasaṃśayaḥ
06,040.011a na hi dehabhṛtā śakyaṃ tyaktuṃ karmāṇy aśeṣataḥ
06,040.011c yas tu karmaphalatyāgī sa tyāgīty abhidhīyate
06,040.012a aniṣṭam iṣṭaṃ miśraṃ ca trividhaṃ karmaṇaḥ phalam
06,040.012c bhavaty atyāgināṃ pretya na tu saṃnyāsināṃ kva cit
06,040.013a pañcaitāni mahābāho kāraṇāni nibodha me
06,040.013c sāṃkhye kṛtānte proktāni siddhaye sarvakarmaṇām
06,040.014a adhiṣṭhānaṃ tathā kartā karaṇaṃ ca pṛthagvidham
06,040.014c vividhāś ca pṛthakceṣṭā daivaṃ caivātra pañcamam
06,040.015a śarīravāṅmanobhir yat karma prārabhate naraḥ
06,040.015c nyāyyaṃ vā viparītaṃ vā pañcaite tasya hetavaḥ
06,040.016a tatraivaṃ sati kartāram ātmānaṃ kevalaṃ tu yaḥ
06,040.016c paśyaty akṛtabuddhitvān na sa paśyati durmatiḥ
06,040.017a yasya nāhaṃkṛto bhāvo buddhir yasya na lipyate
06,040.017c hatvāpi sa imāṃl lokān na hanti na nibadhyate
06,040.018a jñānaṃ jñeyaṃ parijñātā trividhā karmacodanā
06,040.018c karaṇaṃ karma karteti trividhaḥ karmasaṃgrahaḥ
06,040.019a jñānaṃ karma ca kartā ca tridhaiva guṇabhedataḥ
06,040.019c procyate guṇasaṃkhyāne yathāvac chṛṇu tāny api
06,040.020a sarvabhūteṣu yenaikaṃ bhāvam avyayam īkṣate
06,040.020c avibhaktaṃ vibhakteṣu taj jñānaṃ viddhi sāttvikam
06,040.021a pṛthaktvena tu yaj jñānaṃ nānābhāvān pṛthagvidhān
06,040.021c vetti sarveṣu bhūteṣu taj jñānaṃ viddhi rājasam
06,040.022a yat tu kṛtsnavad ekasmin kārye saktam ahaitukam
06,040.022c atattvārthavad alpaṃ ca tat tāmasam udāhṛtam
06,040.023a niyataṃ saṅgarahitam arāgadveṣataḥ kṛtam
06,040.023c aphalaprepsunā karma yat tat sāttvikam ucyate
06,040.024a yat tu kāmepsunā karma sāhaṃkāreṇa vā punaḥ
06,040.024c kriyate bahulāyāsaṃ tad rājasam udāhṛtam
06,040.025a anubandhaṃ kṣayaṃ hiṃsām anapekṣya ca pauruṣam
06,040.025c mohād ārabhyate karma yat tat tāmasam ucyate
06,040.026a muktasaṅgo 'nahaṃvādī dhṛtyutsāhasamanvitaḥ
06,040.026c siddhyasiddhyor nirvikāraḥ kartā sāttvika ucyate
06,040.027a rāgī karmaphalaprepsur lubdho hiṃsātmako 'śuciḥ
06,040.027c harṣaśokānvitaḥ kartā rājasaḥ parikīrtitaḥ
06,040.028a ayuktaḥ prākṛtaḥ stabdhaḥ śaṭho naikṛtiko 'lasaḥ
06,040.028c viṣādī dīrghasūtrī ca kartā tāmasa ucyate
06,040.029a buddher bhedaṃ dhṛteś caiva guṇatas trividhaṃ śṛṇu
06,040.029c procyamānam aśeṣeṇa pṛthaktvena dhanaṃjaya
06,040.030a pravṛttiṃ ca nivṛttiṃ ca kāryākārye bhayābhaye
06,040.030c bandhaṃ mokṣaṃ ca yā vetti buddhiḥ sā pārtha sāttvikī
06,040.031a yayā dharmam adharmaṃ ca kāryaṃ cākāryam eva ca
06,040.031c ayathāvat prajānāti buddhiḥ sā pārtha rājasī
06,040.032a adharmaṃ dharmam iti yā manyate tamasāvṛtā
06,040.032c sarvārthān viparītāṃś ca buddhiḥ sā pārtha tāmasī
06,040.033a dhṛtyā yayā dhārayate manaḥprāṇendriyakriyāḥ
06,040.033c yogenāvyabhicāriṇyā dhṛtiḥ sā pārtha sāttvikī
06,040.034a yayā tu dharmakāmārthān dhṛtyā dhārayate 'rjuna
06,040.034c prasaṅgena phalākāṅkṣī dhṛtiḥ sā pārtha rājasī
06,040.035a yayā svapnaṃ bhayaṃ śokaṃ viṣādaṃ madam eva ca
06,040.035c na vimuñcati durmedhā dhṛtiḥ sā pārtha tāmasī
06,040.036a sukhaṃ tv idānīṃ trividhaṃ śṛṇu me bharatarṣabha
06,040.036c abhyāsād ramate yatra duḥkhāntaṃ ca nigacchati
06,040.037a yat tadagre viṣam iva pariṇāme 'mṛtopamam
06,040.037c tat sukhaṃ sāttvikaṃ proktam ātmabuddhiprasādajam
06,040.038a viṣayendriyasaṃyogād yat tadagre 'mṛtopamam
06,040.038c pariṇāme viṣam iva tat sukhaṃ rājasaṃ smṛtam
06,040.039a yad agre cānubandhe ca sukhaṃ mohanam ātmanaḥ
06,040.039c nidrālasyapramādotthaṃ tat tāmasam udāhṛtam
06,040.040a na tad asti pṛthivyāṃ vā divi deveṣu vā punaḥ
06,040.040c sattvaṃ prakṛtijair muktaṃ yad ebhiḥ syāt tribhir guṇaiḥ
06,040.041a brāhmaṇakṣatriyaviśāṃ śūdrāṇāṃ ca paraṃtapa
06,040.041c karmāṇi pravibhaktāni svabhāvaprabhavair guṇaiḥ
06,040.042a śamo damas tapaḥ śaucaṃ kṣāntir ārjavam eva ca
06,040.042c jñānaṃ vijñānam āstikyaṃ brahmakarma svabhāvajam
06,040.043a śauryaṃ tejo dhṛtir dākṣyaṃ yuddhe cāpy apalāyanam
06,040.043c dānam īśvarabhāvaś ca kṣatrakarma svabhāvajam
06,040.044a kṛṣigorakṣyavāṇijyaṃ vaiśyakarma svabhāvajam
06,040.044c paricaryātmakaṃ karma śūdrasyāpi svabhāvajam
06,040.045a sve sve karmaṇy abhirataḥ saṃsiddhiṃ labhate naraḥ
06,040.045c svakarmanirataḥ siddhiṃ yathā vindati tac chṛṇu
06,040.046a yataḥ pravṛttir bhūtānāṃ yena sarvam idaṃ tatam
06,040.046c svakarmaṇā tam abhyarcya siddhiṃ vindati mānavaḥ
06,040.047a śreyān svadharmo viguṇaḥ paradharmāt svanuṣṭhitāt
06,040.047b*0110_01 svadharme nidhanaṃ śreyaḥ paradharmodayād api
06,040.047c svabhāvaniyataṃ karma kurvan nāpnoti kilbiṣam
06,040.048a sahajaṃ karma kaunteya sadoṣam api na tyajet
06,040.048c sarvārambhā hi doṣeṇa dhūmenāgnir ivāvṛtāḥ
06,040.049a asaktabuddhiḥ sarvatra jitātmā vigataspṛhaḥ
06,040.049c naiṣkarmyasiddhiṃ paramāṃ saṃnyāsenādhigacchati
06,040.050a siddhiṃ prāpto yathā brahma tathāpnoti nibodha me
06,040.050c samāsenaiva kaunteya niṣṭhā jñānasya yā parā
06,040.051a buddhyā viśuddhayā yukto dhṛtyātmānaṃ niyamya ca
06,040.051c śabdādīn viṣayāṃs tyaktvā rāgadveṣau vyudasya ca
06,040.052a viviktasevī laghvāśī yatavākkāyamānasaḥ
06,040.052c dhyānayogaparo nityaṃ vairāgyaṃ samupāśritaḥ
06,040.053a ahaṃkāraṃ balaṃ darpaṃ kāmaṃ krodhaṃ parigraham
06,040.053c vimucya nirmamaḥ śānto brahmabhūyāya kalpate
06,040.054a brahmabhūtaḥ prasannātmā na śocati na kāṅkṣati
06,040.054c samaḥ sarveṣu bhūteṣu madbhaktiṃ labhate parām
06,040.055a bhaktyā mām abhijānāti yāvān yaś cāsmi tattvataḥ
06,040.055c tato māṃ tattvato jñātvā viśate tadanantaram
06,040.056a sarvakarmāṇy api sadā kurvāṇo madvyapāśrayaḥ
06,040.056c matprasādād avāpnoti śāśvataṃ padam avyayam
06,040.057a cetasā sarvakarmāṇi mayi saṃnyasya matparaḥ
06,040.057c buddhiyogam upāśritya maccittaḥ satataṃ bhava
06,040.058a maccittaḥ sarvadurgāṇi matprasādāt tariṣyasi
06,040.058c atha cet tvam ahaṃkārān na śroṣyasi vinaṅkṣyasi
06,040.059a yad ahaṃkāram āśritya na yotsya iti manyase
06,040.059c mithyaiṣa vyavasāyas te prakṛtis tvāṃ niyokṣyati
06,040.060a svabhāvajena kaunteya nibaddhaḥ svena karmaṇā
06,040.060c kartuṃ necchasi yan mohāt kariṣyasy avaśo 'pi tat
06,040.061a īśvaraḥ sarvabhūtānāṃ hṛddeśe 'rjuna tiṣṭhati
06,040.061c bhrāmayan sarvabhūtāni yantrārūḍhāni māyayā
06,040.062a tam eva śaraṇaṃ gaccha sarvabhāvena bhārata
06,040.062c tatprasādāt parāṃ śāntiṃ sthānaṃ prāpsyasi śāśvatam
06,040.063a iti te jñānam ākhyātaṃ guhyād guhyataraṃ mayā
06,040.063c vimṛśyaitad aśeṣeṇa yathecchasi tathā kuru
06,040.064a sarvaguhyatamaṃ bhūyaḥ śṛṇu me paramaṃ vacaḥ
06,040.064c iṣṭo 'si me dṛḍham iti tato vakṣyāmi te hitam
06,040.065a manmanā bhava madbhakto madyājī māṃ namaskuru
06,040.065c mām evaiṣyasi satyaṃ te pratijāne priyo 'si me
06,040.066a sarvadharmān parityajya mām ekaṃ śaraṇaṃ vraja
06,040.066c ahaṃ tvā sarvapāpebhyo mokṣayiṣyāmi mā śucaḥ
06,040.067a idaṃ te nātapaskāya nābhaktāya kadā cana
06,040.067c na cāśuśrūṣave vācyaṃ na ca māṃ yo 'bhyasūyati
06,040.068a ya idaṃ paramaṃ guhyaṃ madbhakteṣv abhidhāsyati
06,040.068c bhaktiṃ mayi parāṃ kṛtvā mām evaiṣyaty asaṃśayaḥ
06,040.069a na ca tasmān manuṣyeṣu kaś cin me priyakṛttamaḥ
06,040.069c bhavitā na ca me tasmād anyaḥ priyataro bhuvi
06,040.070a adhyeṣyate ca ya imaṃ dharmyaṃ saṃvādam āvayoḥ
06,040.070c jñānayajñena tenāham iṣṭaḥ syām iti me matiḥ
06,040.071a śraddhāvān anasūyaś ca śṛṇuyād api yo naraḥ
06,040.071c so 'pi muktaḥ śubhāṃl lokān prāpnuyāt puṇyakarmaṇām
06,040.072a kaccid etac chrutaṃ pārtha tvayaikāgreṇa cetasā
06,040.072c kaccid ajñānasaṃmohaḥ pranaṣṭas te dhanaṃjaya
06,040.073 arjuna uvāca
06,040.073a naṣṭo mohaḥ smṛtir labdhā tvatprasādān mayācyuta
06,040.073c sthito 'smi gatasaṃdehaḥ kariṣye vacanaṃ tava
06,040.074 saṃjaya uvāca
06,040.074a ity ahaṃ vāsudevasya pārthasya ca mahātmanaḥ
06,040.074c saṃvādam imam aśrauṣam adbhutaṃ romaharṣaṇam
06,040.075a vyāsaprasādāc chrutavān etad guhyam ahaṃ param
06,040.075c yogaṃ yogeśvarāt kṛṣṇāt sākṣāt kathayataḥ svayam
06,040.076a rājan saṃsmṛtya saṃsmṛtya saṃvādam imam adbhutam
06,040.076c keśavārjunayoḥ puṇyaṃ hṛṣyāmi ca muhur muhuḥ
06,040.077a tac ca saṃsmṛtya saṃsmṛtya rūpam atyadbhutaṃ hareḥ
06,040.077c vismayo me mahān rājan hṛṣyāmi ca punaḥ punaḥ
06,040.078a yatra yogeśvaraḥ kṛṣṇo yatra pārtho dhanurdharaḥ
06,040.078c tatra śrīr vijayo bhūtir dhruvā nītir matir mama
06,040.078d*0111_01 bhagavadbhaktiyuktasya tatprasādātmabodhataḥ
06,040.078d*0111_02 sukhaṃ bandhavimuktiḥ syād iti gītārthasaṃgrahaḥ
06,040.078d*0112_01 ṣaṭ śatāni saviṃśāni ślokānāṃ prāha keśavaḥ
06,040.078d*0112_02 arjunaḥ saptapañcāśat saptaṣaṣṭis tu saṃjayaḥ
06,040.078d*0112_03 dhṛtarāṣṭraḥ ślokam ekaṃ gītāyā mānam ucyate
06,040.078d*0113_00 vaiśaṃpāyana uvāca
06,040.078d*0113_01 gītā sugītā kartavyā kim anyaiḥ śāstravistaraiḥ
06,040.078d*0113_02 yā ceyaṃ padmanābhasya mukhapadmād viniḥsṛtā
06,040.078d*0113_03 sarvaśāstramayī gītā sarvadevamayo hariḥ
06,040.078d*0113_04 sarvatīrthamayī gaṅgā sarvavedamayo manuḥ
06,040.078d*0113_05 gaṅgā gītā ca gāyatrī govindeti hṛdi sthite
06,040.078d*0113_06 caturgakārasaṃyukte punarjanma na vidyate
06,040.078d*0114_01 bhāratāmṛtasarvasvagītāyā mathitasya ca
06,040.078d*0114_02 sāram uddhṛtya kṛṣṇena arjunasya mukhe hutam
06,040.078d@003A_0000 arjuna uvāca
06,040.078d@003A_0001 yad etan niṣkalaṃ brahma vyomātītaṃ nirañjanam |
06,040.078d@003A_0002 kaivalyaṃ kevalaṃ śāntaṃ śuddham atyantanirmalam || (1)
06,040.078d@003A_0003 apratarkyam avijñeyaṃ vināśotpattivarjitam |
06,040.078d@003A_0004 śrībhagavān uvāca
06,040.078d@003A_0004 jñānayogavinirmuktaṃ taj jñānaṃ brūhi keśava || (2)
06,040.078d@003A_0005 sarvatojyotir ākāśaṃ sarvabhūtaguṇānvitam |
06,040.078d@003A_0006 sarvataḥparamātmānam akṣayaṃ paramaṃ padam || (3)
06,040.078d@003A_0007 anādinidhanaṃ devaṃ mahājyotir atidhruvam |
06,040.078d@003A_0008 atyantaparamaṃ sthānaṃ śabdādiguṇavarjitam || (4)
06,040.078d@003A_0009 yat tat parataraṃ jyotir dhruvāt parataraṃ sthitam |
06,040.078d@003A_0010 ācaturyugam adyāpi kathitaṃ na hi kasya cit || (5)
06,040.078d@003A_0011 ātmadehe mayā sṛṣṭā prakṛtiḥ kṣetram eva ca |
06,040.078d@003A_0012 sakalaṃ tu bhavet kṣetraṃ niṣkalaṃ paramaṃ padam || (6)
06,040.078d@003A_0013 arjuna tvatprasādena śṛṇvantu munisattamāḥ |
06,040.078d@003A_0014 adya muktā mahābāho tvatprasādād dhanaṃjaya || (7)
06,040.078d@003A_0015 pramāṇaṃ vedatattvānāṃ sāṃkhyādīny abhiyoginām |
06,040.078d@003A_0016 teṣāṃ na vidyate niṣṭhā sarvaiḥ pāṣaṇḍibhiḥ saha || (8)
06,040.078d@003A_0017 kathitaṃ ca mayā jñānaṃ devānām api durlabham |
06,040.078d@003A_0018 viśvarūpamayaṃ divyaṃ bhairavagranthibindunā || (9)
06,040.078d@003A_0019 suṣumṇā dakṣiṇe mārge darśitā viśvarūpiṇā |
06,040.078d@003A_0020 aprakāśam idaṃ praśnaṃ yan mayā kathitaṃ tava || (10)
06,040.078d@003A_0021 nāgnir vāyur na cākāśaṃ na kṣitir nāpi vā jalam |
06,040.078d@003A_0022 na manobuddhyahaṃkāraṃ gūḍhārthaṃ kathitaṃ tava || (11)
06,040.078d@003A_0023 anityo nityatāṃ yāti yadā bhāvaṃ na paśyati |
06,040.078d@003A_0024 śūnyaṃ nirañjanākāraṃ nirvāṇaṃ dhruvam avyayam || (12)
06,040.078d@003A_0025 puruṣaṃ nirguṇaṃ sākṣāt sarvataś caiva tiṣṭhati |
06,040.078d@003A_0026 sarvaṃ tat syāt paraṃ brahma buddhiś cāsya na budhyati || (13)
06,040.078d@003A_0027 pratibhāvaprayatnena hariṃ trailokyabāndhavam |
06,040.078d@003A_0028 daśamaṃ cāṅgulaṃ vyāpya cāśābāhyaṃ vyavasthitam || (14)
06,040.078d@003A_0029 jīvo yatra pralīyeta sā kalā ṣoḍaśī smṛtā |
06,040.078d@003A_0030 tayā sarvam idaṃ vyāptaṃ trailokyaṃ sacarācaram || (15)
06,040.078d@003A_0031 tac cintyaṃ tena vai jñānaṃ tad atrādyā upāsate |
06,040.078d@003A_0032 brahmaṇaiva hi vikhyātaṃ vedānteṣu prakāśitam || (16)
06,040.078d@003A_0033 vedeṣu vedam ity āhur vedadhāma paraṃ matam |
06,040.078d@003A_0034 tat paraṃ viditaṃ yasya sa vipro vedapāragaḥ || (17)
06,040.078d@003A_0035 āhutiḥ sā parā jñeyā sā ca saṃdhyā pratiṣṭhitā |
06,040.078d@003A_0036 gāyatrī sā parā jñeyā ajapā nāma viśrutā || (18)
06,040.078d@003A_0037 tapasy atha tathā vede munibhiḥ samupāsyate |
06,040.078d@003A_0038 tāṃ kalāṃ yo 'bhijānāti sa kalājño 'bhidhīyate || (19)
06,040.078d@003A_0039 yāṃ jñātvā mucyate jantur garbhajanmajarādibhiḥ |
06,040.078d@003A_0040 parijñānena mucyante narāḥ pātakakilbiṣaiḥ || (20)
06,040.078d@003A_0041 iḍā bhagavatī gaṅgā piṅgalā yamunā nadī |
06,040.078d@003A_0042 tayor madhye tṛtīyā tu tat prayāgam anusmaret || (21)
06,040.078d@003A_0043 iḍā vai vaiṣṇavī nāḍī brahmanāḍī tu piṅgalā |
06,040.078d@003A_0044 suṣumṇā caiśvarī nāḍī tridhā prāṇavahā smṛtā |
06,040.078d@003A_0045 brahmā viṣṇur mahādevo recakaḥ pūrakumbhakaḥ || (22)
06,040.078d@003A_0046 sakrāntiviṣuvac caiva yo 'bhijānāti vigraham |
06,040.078d@003A_0047 nityayuktaḥ sa yogīśo brahmavidyāṃ prapadyate || (23)
06,040.078d@003A_0048 iḍā vai gārhapatyas tu piṅgalāhavanīyakaḥ |
06,040.078d@003A_0049 suṣumṇā dakṣiṇāgnis tu hy etad agnitrayaṃ smṛtam || (24)
06,040.078d@003A_0050 tasya madhye sthitaṃ jyotiḥ somamaṇḍalam eva ca |
06,040.078d@003A_0051 somamaṇḍalamadhyasthaṃ tanmadhye sūryamaṇḍalam || (25)
06,040.078d@003A_0052 sūryamaṇḍalamadhyastho jvalat tejo hutāśanaḥ |
06,040.078d@003A_0053 hutāśanasya madhye tu nirdhūmāṅgāravarcasam || (26)
06,040.078d@003A_0054 tatrāsthito mahātmāsau yogibhis tu pragīyate |
06,040.078d@003A_0055 sugītaṃ caiva kartavyaṃ mana ekāgracetasā || (27)
06,040.078d@003A_0056 śivo binduḥ śivo devo ghargharāmṛtavarcasā |
06,040.078d@003A_0057 nikhilaṃ pūrayed dehaṃ viṣadāhajvarāpaham || (28)
06,040.078d@003A_0058 sarpavatkuṭilākārasuṣumṇāveṣṭitāṃ tanum |
06,040.078d@003A_0059 makāraveṣṭitāṃ kṛtvā mātṛvat pariyojayet || (29)
06,040.078d@003A_0060 tristhānaṃ ca trimātraṃ ca tribrahma ca trirakṣaram |
06,040.078d@003A_0061 ardhamātraṃ ca yo vetti sa bhaved vedapāragaḥ || (30)
06,040.078d@003A_0062 sarvataḥpāṇipādaṃ tat sarvatokṣiśiromukham |
06,040.078d@003A_0063 arjuna uvāca
06,040.078d@003A_0063 nirmalaṃ vimalākāraṃ śuddhasphaṭikasaṃnibham || (31)
06,040.078d@003A_0064 jīvo jīvati jīvena nāsti jīvam ajīvitam |
06,040.078d@003A_0065 śrībhagavān uvāca
06,040.078d@003A_0065 nirgataḥ saha saṅgena sa jīvaḥ kena jīvati || (32)
06,040.078d@003A_0066 mukhanāsikayor madhye prāṇaḥ saṃcarate sadā |
06,040.078d@003A_0067 ākāśaṃ pibate nityaṃ sa jīvas tena jīvati || (33)
06,040.078d@003A_0068 kākīmukhaṃ kakārāntaṃ makāraṃ cetanānugam |
06,040.078d@003A_0069 akārasya tu luptasya ko 'rthaḥ saṃpratipadyate || (34)
06,040.078d@003A_0070 tāvat paśyet khagākāraṃ khakāraṃ tu vicintayet |
06,040.078d@003A_0071 khamadhye kuru cātmānam ātmamadhyaṃ ca khaṃ kuru || (35)
06,040.078d@003A_0072 khamadhye ca praveṣṭavyaṃ khaṃ ca brahma sanātanam |
06,040.078d@003A_0073 ātmānaṃ khamayaṃ kṛtvā na kiṃ cid api cintayet || (36)
06,040.078d@003A_0074 ūrdhvaśūnyam adhaḥśūnyaṃ madhyeśūnyaṃ nirāmayam |
06,040.078d@003A_0075 triśūnyaṃ yo 'bhijānāti sa bhavet kulanandanaḥ || (37)
06,040.078d@003A_0076 tasya bhāvasya bhāvātmā bhāvanā naiva yujyate |
06,040.078d@003A_0077 anāvṛttasya śabdasya tasya śabdasya yo gatiḥ || (38)
06,040.078d@003A_0078 tat padaṃ viditaṃ yena sa yogī chinnasaṃśayaḥ |
06,040.078d@003A_0079 puṇyapāpaharāś caiva ye cānye pañcadaivatāḥ || (39)
06,040.078d@003A_0080 jīvinaḥ saha gacchanti yāvat tattvaṃ na vindati |
06,040.078d@003A_0081 pāpaṃ dahati jñānāgniḥ puṇyena somasūryayoḥ || (40)
06,040.078d@003A_0082 puṇyapāpavinirmuktir eṣa yogo 'bhidhīyate |
06,040.078d@003A_0083 dhṛtirodhi manodhīti saṃtoṣaṃ samidhāmṛtam || (41)
06,040.078d@003A_0084 indriyāṇi paśuṃ kṛtvā yo yajeta sa dīkṣitaḥ |
06,040.078d@003A_0085 paraṃ brahmādhigacchanti śabdabrahmavicintanāt || (42)
06,040.078d@003A_0086 sakale dṛṣṭapāro 'pi bhāvaṃ yuñjati yuñjati |
06,040.078d@003A_0087 niṣkale darśanaṃ nāsti svabhāvo bhāvaṃ yuñjati || (43)
06,040.078d@003A_0088 tālumūle ca lampāyāṃ trikūṭaṃ tripathāntaram |
06,040.078d@003A_0089 ekaṃ tattvaṃ vijānīyād vighnasyāyatanaṃ mahat || (44)
06,040.078d@003A_0090 ....
06,040.078d@003A_0091 ....
06,040.078d@003A_0092 ....
06,040.078d@003A_0093 ....
06,040.078d@003A_0094 ....
06,040.078d@003A_0095 ....
06,040.078d@003A_0096 ....
06,040.078d@003A_0097 ....
06,040.078d@003A_0098 ....
06,040.078d@003A_0099 ....
06,040.078d@003A_0100 ....
06,040.078d@003A_0101 ....
06,040.078d@003A_0102 chinnamūlasya vṛkṣasya yathā janma na vidyate |
06,040.078d@003A_0103 jñānadagdhaśarīrasya punar deho na vidyate || (45)
06,040.078d@003A_0104 gītāḥ sugītāḥ kartavyāḥ kim anyaiḥ śāstrasaṃgrahaiḥ |
06,040.078d@003A_0105 yāḥ purā padmanābhasya mukhapadmād viniḥsṛtāḥ || (46)
06,040.078d@003A_0106 gītāgāṅgodakaṃ pītvā punarjanma na vidyate |
06,040.078d@003A_0107 sarvaśāstramayī gītā sarvadharmamayo hariḥ || (47)
06,040.078d@003A_0108 sarvatīrthamayī gaṅgā sarvapāpakṣayaṃkarī |
06,040.078d@003A_0109 sarvabhogamayaś cāyaṃ sarvamokṣamayo hy ayam || (48)
06,040.078d@003A_0110 gītā gaṅgā ca gāyatrī govindo hṛdi saṃsthitāḥ |
06,040.078d@003A_0111 caturgakārasmaraṇāt punarjanma na vidyate || (49)
06,040.078d@003A_0112 gītāsāraṃ paṭhed yas tu hy acyutasya ca saṃnidhau |
06,040.078d@003A_0113 tasmād guṇasahasreṇa viṣṇor nirvacanaṃ yathā || (50)
06,040.078d@003A_0114 ....
06,040.078d@003A_0115 ....
06,040.078d@003A_0116 etat puṇyaṃ pāpaharaṃ dhanyaṃ duḥsvapnanāśanam |
06,040.078d@003A_0117 paṭhatāṃ śṛṇvatāṃ caiva viṣṇor māhātmyam uttamam || (51)
06,040.078d@003B_0000 arjuna uvāca
06,040.078d@003B_0001 yad etan niṣkalaṃ brahma vyomātītaṃ nirañjanam |
06,040.078d@003B_0002 kaivalyaṃ kevalaṃ śāntaṃ śuddham atyantanirmalam || (1)
06,040.078d@003B_0003 apratarkyam avijñeyaṃ vināśotpattivarjitam |
06,040.078d@003B_0004 śrībhagavān uvāca
06,040.078d@003B_0004 jñānayogavinirmuktaṃ taj jñānaṃ brūhi keśava || (2)
06,040.078d@003B_0005 sarvatojyotir ākāśaṃ sarvabhūtaguṇānvitam |
06,040.078d@003B_0006 sarvataḥparamātmānam akṣayaṃ paramaṃ padam || (3)
06,040.078d@003B_0007 anādinidhanaṃ devaṃ mahājyotir atidhruvam |
06,040.078d@003B_0008 atyantaparamaṃ sthānaṃ śabdādiguṇavarjitam || (4)
06,040.078d@003B_0009 yat tat parataraṃ jyotir dhruvāt parataraṃ sthitam |
06,040.078d@003B_0010 ācaturyugam adyāpi kathitaṃ na hi kasya cit || (5)
06,040.078d@003B_0011 ātmadehe mayā sṛṣṭā prakṛtiḥ kṣetram eva ca |
06,040.078d@003B_0012 sakalaṃ tu bhavet kṣetraṃ niṣkalaṃ paramaṃ padam || (6)
06,040.078d@003B_0013 arjuna tvatprasādena śṛṇvantu munisattamāḥ |
06,040.078d@003B_0014 adya muktā mahābāho tvatprasādād dhanaṃjaya || (7)
06,040.078d@003B_0015 pramāṇaṃ vedatattvānāṃ sāṃkhyādīny abhiyoginām |
06,040.078d@003B_0016 teṣāṃ na vidyate niṣṭhā sarvaiḥ pāṣaṇḍibhiḥ saha || (8)
06,040.078d@003B_0017 kathitaṃ ca mayā jñānaṃ devānām api durlabham |
06,040.078d@003B_0018 viśvarūpamayaṃ divyaṃ bhairavagranthibindunā || (9)
06,040.078d@003B_0019 aprakāśam idaṃ praśnaṃ yan mayā kathitaṃ tava |
06,040.078d@003B_0020 vāṅmayaṃ sarvaśāstrāṇām atisūkṣmaṃ carācaram || (10)
06,040.078d@003B_0021 nāgnir vāyur na cākāśaṃ na kṣitir nāpi vā jalam |
06,040.078d@003B_0022 na manobuddhyahaṃkāraṃ gūḍhārthaṃ kathitaṃ tava || (11)
06,040.078d@003B_0023 anityo nityatāṃ yāti yadā bhāvaṃ na paśyati |
06,040.078d@003B_0024 śūnyaṃ nirañjanākāraṃ nirvāṇaṃ dhruvam avyayam || (12)
06,040.078d@003B_0025 puruṣaṃ nirguṇaṃ sākṣāt sarvataś caiva tiṣṭhati |
06,040.078d@003B_0026 sarvaṃ tat syāt paraṃ brahma buddhiś cāsya na budhyati || (13)
06,040.078d@003B_0027 pratibhāvaprayatnena hariṃ trailokyabāndhavam |
06,040.078d@003B_0028 daśamaṃ cāṅgulaṃ vyāpya cāśābāhyaṃ vyavasthitam || (14)
06,040.078d@003B_0029 jīvo yatra pralīyeta sā kalā ṣoḍaśī smṛtā |
06,040.078d@003B_0030 tayā sarvam idaṃ vyāptaṃ trailokyaṃ sacarācaram || (15)
06,040.078d@003B_0031 tac cintyaṃ tena vai jñānaṃ tad atrādyā upāsate |
06,040.078d@003B_0032 brahmaṇaiva hi vikhyātaṃ vedānteṣu prakāśitam || (16)
06,040.078d@003B_0033 vedeṣu vedam ity āhur vedadhāma paraṃ matam |
06,040.078d@003B_0034 tat paraṃ viditaṃ yasya sa vipro vedapāragaḥ || (17)
06,040.078d@003B_0035 āhutiḥ sā parā jñeyā sā ca saṃdhyā pratiṣṭhitā |
06,040.078d@003B_0036 gāyatrī sā parā jñeyā ajapā nāma viśrutā || (18)
06,040.078d@003B_0037 tapasy atha tathā vede munibhiḥ samupāsyate |
06,040.078d@003B_0038 tāṃ kalāṃ yo 'bhijānāti sa kalājño 'bhidhīyate || (19)
06,040.078d@003B_0039 yāṃ jñātvā mucyate jantur garbhajanmajarādibhiḥ |
06,040.078d@003B_0040 parijñānena mucyante narāḥ pātakakilbiṣaiḥ || (20)
06,040.078d@003B_0041 iḍā bhagavatī gaṅgā piṅgalā yamunā nadī |
06,040.078d@003B_0042 tayor madhye tṛtīyā tu tat prayāgam anusmaret || (21)
06,040.078d@003B_0043 iḍā vai vaiṣṇavī nāḍī brahmanāḍī tu piṅgalā |
06,040.078d@003B_0044 suṣumṇā caiśvarī nāḍī tridhā prāṇavahā smṛtā |
06,040.078d@003B_0045 brahmā viṣṇur mahādevo recakaḥ pūrakumbhakaḥ || (22)
06,040.078d@003B_0046 sakrāntiviṣuvac caiva yo 'bhijānāti vigraham |
06,040.078d@003B_0047 nityayuktaḥ sa yogīśo brahmavidyāṃ prapadyate || (23)
06,040.078d@003B_0048 iḍā vai gārhapatyas tu piṅgalāhavanīyakaḥ |
06,040.078d@003B_0049 suṣumṇā dakṣiṇāgnis tu hy etad agnitrayaṃ smṛtam || (24)
06,040.078d@003B_0050 tasya madhye sthitaṃ jyotiḥ somamaṇḍalam eva ca |
06,040.078d@003B_0051 somamaṇḍalamadhyasthaṃ tanmadhye sūryamaṇḍalam || (25)
06,040.078d@003B_0052 sūryamaṇḍalamadhyastho jvalat tejo hutāśanaḥ |
06,040.078d@003B_0053 hutāśanasya madhye tu nirdhūmāṅgāravarcasam || (26)
06,040.078d@003B_0054 tatrāsthito mahātmāsau yogibhis tu pragīyate |
06,040.078d@003B_0055 sugītaṃ caiva kartavyaṃ mana ekāgracetasā || (27)
06,040.078d@003B_0056 śivo binduḥ śivo devo ghargharāmṛtavarcasā |
06,040.078d@003B_0057 nikhilaṃ pūrayed dehaṃ viṣadāhajvarāpaham || (28)
06,040.078d@003B_0058 sarpavatkuṭilākārasuṣumṇāveṣṭitāṃ tanum |
06,040.078d@003B_0059 makāraveṣṭitāṃ kṛtvā mātṛvat pariyojayet || (29)
06,040.078d@003B_0060 tristhānaṃ ca trimātraṃ ca tribrahma ca trirakṣaram |
06,040.078d@003B_0061 ardhamātraṃ ca yo vetti sa bhaved vedapāragaḥ || (30)
06,040.078d@003B_0062 sarvataḥpāṇipādaṃ tat sarvatokṣiśiromukham |
06,040.078d@003B_0063 arjuna uvāca
06,040.078d@003B_0063 nirmalaṃ vimalākāraṃ śuddhasphaṭikasaṃnibham || (31)
06,040.078d@003B_0064 sthāvaraṃ jaṃgamaṃ caiva yat kiṃ cit sacarācaram |
06,040.078d@003B_0065 śrībhagavān uvāca
06,040.078d@003B_0065 jīvo jīvati jīvena sa jīvaḥ kena jīvati || (32)
06,040.078d@003B_0066 mukhanāsikayor madhye prāṇaḥ saṃcarate sadā |
06,040.078d@003B_0067 ākāśaṃ pibate nityaṃ sa jīvas tena jīvati || (33)
06,040.078d@003B_0068 kākīmukhaṃ kakārāntaṃ makāraṃ cetanānugam |
06,040.078d@003B_0069 akārasya tu luptasya ko 'rthaḥ saṃpratipadyate || (34)
06,040.078d@003B_0070 tāvat paśyet khagākāraṃ khakāraṃ tu vicintayet |
06,040.078d@003B_0071 khamadhye kuru cātmānam ātmamadhyaṃ ca khaṃ kuru || (35)
06,040.078d@003B_0072 khamadhye ca praveṣṭavyaṃ khaṃ ca brahma sanātanam |
06,040.078d@003B_0073 ātmānaṃ khamayaṃ kṛtvā na kiṃ cid api cintayet || (36)
06,040.078d@003B_0074 ūrdhvaśūnyam adhaḥśūnyaṃ madhyeśūnyaṃ nirāmayam |
06,040.078d@003B_0075 triśūnyaṃ yo 'bhijānāti sa bhavet kulanandanaḥ || (37)
06,040.078d@003B_0076 amātraśabdarahitaṃ svaravyañjanavarjitam |
06,040.078d@003B_0077 bindunādakalātītaṃ yas taṃ veda sa vedavit || (38)
06,040.078d@003B_0078 saṃprāpte jñānavijñāne jñeye ca hṛdi saṃsthite |
06,040.078d@003B_0079 labdhaśāntapade bhāve na yogo na ca dhāraṇā || (39)
06,040.078d@003B_0080 vedādau yaḥ suraḥ prokto vedānte ca pratiṣṭhitaḥ |
06,040.078d@003B_0081 tasya prakṛtilīnasya yaḥ paraḥ sa maheśvaraḥ || (40)
06,040.078d@003B_0082 nā nāvārthī bhavet tāvad yāvat pāraṃ na gacchati |
06,040.078d@003B_0083 uttīrṇe tu pare pāre kiṃ nāvā vai prayojanam || (41)
06,040.078d@003B_0084 dūrastho nāpi dūrasthaḥ piṇḍasthaḥ piṇḍavarjitaḥ |
06,040.078d@003B_0085 arjuna uvāca
06,040.078d@003B_0085 amalo nirmalaḥ sūkṣmaḥ sarvavyāpī nirañjanaḥ || (42)
06,040.078d@003B_0086 akṣarāṇi samātrāṇi sarve bindusamāśritāḥ |
06,040.078d@003B_0087 śrībhagavān uvāca
06,040.078d@003B_0087 bindur bhidyati nādena sa nādaḥ kena bhidyate || (43)
06,040.078d@003B_0088 oṃkāradhvaninādena vāyuḥ saṃharaṇāntikam |
06,040.078d@003B_0089 nirālambhas tu nirdeho yatra nādo layaṃ gataḥ || (44)
06,040.078d@003B_0089 arjuna uvāca
06,040.078d@003B_0090 bāhyena vyāpitaṃ vyoma vyoma cānanunāsikam |
06,040.078d@003B_0091 śrībhagavān uvāca
06,040.078d@003B_0091 adhaś cordhvaṃ kathaṃ caiva kaṇṭhe caiva nirañjanaḥ || (45)
06,040.078d@003B_0092 anūṣmam avyañjakam asvaraṃ yat
06,040.078d@003B_0093 tat tālukaṇṭheṣv anunāsikaṃ ca |
06,040.078d@003B_0094 arephajātaṃ śubham ūṣmavarjitaṃ
06,040.078d@003B_0095 na duṣkarāṇāṃ kurute kadā cit || (46)
06,040.078d@003B_0096 ākāśam apy anākāśaṃ puruṣatve pratiṣṭhitam |
06,040.078d@003B_0097 śabdaṃ guṇam ivākāśaṃ niḥśabdaṃ brahma cocyate || (47)
06,040.078d@003B_0098 sarvagaṃ sarvabodhādi vāsanājālavarjitam |
06,040.078d@003B_0099 indriyāṇāṃ nirodhena dehe paśyanti mānavāḥ || (48)
06,040.078d@003B_0100 dehe naṣṭe kuto buddhir jñānaṃ vijñānam eva ca |
06,040.078d@003B_0101 jñānaṃ vijñānayuktaṃ ca rakṣaṇīyaṃ prayatnataḥ | (49)
06,040.078d@003B_0102 chinnamūlasya vṛkṣasya yathā janma na vidyate |
06,040.078d@003B_0103 jñānadagdhaśarīrasya punar deho na vidyate || (50)
06,040.078d@003B_0104 gītāḥ sugītāḥ kartavyāḥ kim anyaiḥ śāstrasaṃgrahaiḥ |
06,040.078d@003B_0105 yāḥ purā padmanābhasya mukhapadmaviniḥsṛtāḥ || (51)
06,040.078d@003B_0106 gītāgaṅgodakaṃ pītvā punarjanma na vidyate |
06,040.078d@003B_0107 sarvaśāstramayī gītā sarvadharmamayo hariḥ || (52)
06,040.078d@003B_0108 sarvatīrthamayī gaṅgā sarvapāpakṣayaṃkarī |
06,040.078d@003B_0109 sarvabhogamayaś cāyaṃ sarvamokṣamayo hy ayam || (53)
06,040.078d@003B_0110 gakārapūrvāś catvāro rakṣanti mahato bhayāt |
06,040.078d@003B_0111 gītā gaṅgā ca gāyatrī govindo hṛdi saṃsthitāḥ || (54)
06,040.078d@003B_0112 snāto vā yadi vāsnātaḥ śucir vā yadi vāśuciḥ |
06,040.078d@003B_0113 yaḥ smaret puṇḍarīkākṣaṃ sa bāhyābhyantare śuciḥ || (55)
06,040.078d@003B_0114 sa gacchet tatkṣaṇāt prāyo brahmamūrte namo 'stu te |
06,040.078d@003B_0115 gītāsāraṃ paṭhed yas tu viṣṇuloke mahīyate || (56)
06,040.078d@003B_0116 etat puṇyaṃ pāpaharaṃ dhanyaṃ duḥsvapnanāśanam |
06,040.078d@003B_0117 paṭhatāṃ śṛṇvatāṃ caiva viṣṇor māhātmyam uttamam || (57)
06,041.001 saṃjaya uvāca
06,041.001*0115_01 prabodhitaḥ sa tu tadā viṣṇunā viśvamūrtinā
06,041.001*0115_02 avināśisvarūpaṃ ca dṛṣṭvā tattvena phālgunaḥ
06,041.001*0115_03 kṛtrimaṃ tu jagadrūpaṃ jñātvā yuddhodyato 'bhavat
06,041.001*0115_04 devadattaṃ samāyujya śastrāṇi jagṛhe punaḥ
06,041.001a tato dhanaṃjayaṃ dṛṣṭvā bāṇagāṇḍīvadhāriṇam
06,041.001c punar eva mahānādaṃ vyasṛjanta mahārathāḥ
06,041.002a pāṇḍavāḥ somakāś caiva ye caiṣām anuyāyinaḥ
06,041.002c dadhmuś ca muditāḥ śaṅkhān vīrāḥ sāgarasaṃbhavān
06,041.003a tato bheryaś ca peśyaś ca krakacā goviṣāṇikāḥ
06,041.003c sahasaivābhyahanyanta tataḥ śabdo mahān abhūt
06,041.004a atha devāḥ sagandharvāḥ pitaraś ca janeśvara
06,041.004c siddhacāraṇasaṃghāś ca samīyus te didṛkṣayā
06,041.005a ṛṣayaś ca mahābhāgāḥ puraskṛtya śatakratum
06,041.005c samīyus tatra sahitā draṣṭuṃ tad vaiśasaṃ mahat
06,041.005d*0116_01 te sene stimite cāstāṃ vīkṣamāṇe parasparam
06,041.005d*0116_02 gaṅgāyamunayor vegau yathaivaitya parasparam
06,041.005d*0116_03 evaṃ pravṛtte te sene niḥśabde janasaṃsadi
06,041.005d*0116_04 citre iva paṭālekhye darśanīyatare śubhe
06,041.006a tato yudhiṣṭhiro dṛṣṭvā yuddhāya susamudyate
06,041.006c te sene sāgaraprakhye muhuḥ pracalite nṛpa
06,041.007a vimucya kavacaṃ vīro nikṣipya ca varāyudham
06,041.007c avaruhya rathāt tūrṇaṃ padbhyām eva kṛtāñjaliḥ
06,041.008a pitāmaham abhiprekṣya dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
06,041.008c vāgyataḥ prayayau yena prāṅmukho ripuvāhinīm
06,041.009a taṃ prayāntam abhiprekṣya kuntīputro dhanaṃjayaḥ
06,041.009c avatīrya rathāt tūrṇaṃ bhrātṛbhiḥ sahito 'nvayāt
06,041.009d*0117_01 bhītaṃ yudhiṣṭhiraṃ matvā bhīmasenaḥ pratāpavān
06,041.010a vāsudevaś ca bhagavān pṛṣṭhato 'nujagāma ha
06,041.010b*0118_01 sātyakiś cārjunaś caiva abhimanyuś ca vīryavān
06,041.010c yathāmukhyāś ca rājānas tam anvājagmur utsukāḥ
06,041.011 arjuna uvāca
06,041.011a kiṃ te vyavasitaṃ rājan yad asmān apahāya vai
06,041.011c padbhyām eva prayāto 'si prāṅmukho ripuvāhinīm
06,041.012 bhīmasena uvāca
06,041.012a kva gamiṣyasi rājendra nikṣiptakavacāyudhaḥ
06,041.012c daṃśiteṣv arisainyeṣu bhrātṝn utsṛjya pārthiva
06,041.013 nakula uvāca
06,041.013a evaṃgate tvayi jyeṣṭhe mama bhrātari bhārata
06,041.013c bhīr me dunoti hṛdayaṃ brūhi gantā bhavān kva nu
06,041.013d*0119_01 kvaivaṃ gamiṣyasi śreṣṭha tyaktvāsmān durbalo yathā
06,041.013d*0119_02 rājā hi tvaṃ mahābāho vāgyato manyumān iva
06,041.014 sahadeva uvāca
06,041.014a asmin raṇasamūhe vai vartamāne mahābhaye
06,041.014c yoddhavye kva nu gantāsi śatrūn abhimukho nṛpa
06,041.015 saṃjaya uvāca
06,041.015a evam ābhāṣyamāṇo 'pi bhrātṛbhiḥ kurunandana
06,041.015c novāca vāgyataḥ kiṃ cid gacchaty eva yudhiṣṭhiraḥ
06,041.016a tān uvāca mahāprājño vāsudevo mahāmanāḥ
06,041.016c abhiprāyo 'sya vijñāto mayeti prahasann iva
06,041.017a eṣa bhīṣmaṃ tathā droṇaṃ gautamaṃ śalyam eva ca
06,041.017c anumānya gurūn sarvān yotsyate pārthivo 'ribhiḥ
06,041.018a śrūyate hi purākalpe gurūn ananumānya yaḥ
06,041.018c yudhyate sa bhaved vyaktam apadhyāto mahattaraiḥ
06,041.018d*0120_01 yuddhāyāvataraty eva tasya nāsti jayo raṇe
06,041.018d*0120_02 yas tu yuddhe samutpanne gurūn dṛṣṭvātha daṃśitān
06,041.019a anumānya yathāśāstraṃ yas tu yudhyen mahattaraiḥ
06,041.019c dhruvas tasya jayo yuddhe bhaved iti matir mama
06,041.020a evaṃ bruvati kṛṣṇe tu dhārtarāṣṭracamūṃ prati
06,041.020b*0121_01 netrair animiṣaiḥ sarve prekṣante sma yudhiṣṭhiram
06,041.020c hāhākāro mahān āsīn niḥśabdās tv apare 'bhavan
06,041.021a dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraṃ dūrād dhārtarāṣṭrasya sainikāḥ
06,041.021c mithaḥ saṃkathayāṃ cakrur neśo 'sti kulapāṃsanaḥ
06,041.022a vyaktaṃ bhīta ivābhyeti rājāsau bhīṣmam antikāt
06,041.022c yudhiṣṭhiraḥ sasodaryaḥ śaraṇārthaṃ prayācakaḥ
06,041.023a dhanaṃjaye kathaṃ nāthe pāṇḍave ca vṛkodare
06,041.023c nakule sahadeve ca bhīto 'bhyeti ca pāṇḍavaḥ
06,041.024a na nūnaṃ kṣatriyakule jātaḥ saṃprathite bhuvi
06,041.024c yathāsya hṛdayaṃ bhītam alpasattvasya saṃyuge
06,041.025a tatas te kṣatriyāḥ sarve praśaṃsanti sma kauravān
06,041.025c hṛṣṭāḥ sumanaso bhūtvā cailāni dudhuvuḥ pṛthak
06,041.026a vyanindanta tataḥ sarve yodhās tatra viśāṃ pate
06,041.026c yudhiṣṭhiraṃ sasodaryaṃ sahitaṃ keśavena ha
06,041.027a tatas tat kauravaṃ sainyaṃ dhikkṛtvā tu yudhiṣṭhiram
06,041.027c niḥśabdam abhavat tūrṇaṃ punar eva viśāṃ pate
06,041.028a kiṃ nu vakṣyati rājāsau kiṃ bhīṣmaḥ prativakṣyati
06,041.028b*0122_01 kiṃ nu vakṣyati rājāsau dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
06,041.028b*0122_02 kiṃ nu vakṣyati bhīṣmo 'sau bharatānāṃ dhuraṃdharaḥ
06,041.028c kiṃ bhīmaḥ samaraślāghī kiṃ nu kṛṣṇārjunāv iti
06,041.029a vivakṣitaṃ kim asyeti saṃśayaḥ sumahān abhūt
06,041.029c ubhayoḥ senayo rājan yudhiṣṭhirakṛte tadā
06,041.030a sa vigāhya camūṃ śatroḥ śaraśaktisamākulām
06,041.030c bhīṣmam evābhyayāt tūrṇaṃ bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
06,041.031a tam uvāca tataḥ pādau karābhyāṃ pīḍya pāṇḍavaḥ
06,041.031c bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ rājā yuddhāya samupasthitam
06,041.032 yudhiṣṭhira uvāca
06,041.032a āmantraye tvāṃ durdharṣa yotsye tāta tvayā saha
06,041.032c anujānīhi māṃ tāta āśiṣaś ca prayojaya
06,041.032d*0123_01 jayeyaṃ ca ripūn sarvān anujñātas tvayānagha
06,041.032d*0123_02 yudhyantaṃ māṃ raṇe vīra tvam anujñātum arhasi
06,041.033 bhīṣma uvāca
06,041.033a yady evaṃ nābhigacchethā yudhi māṃ pṛthivīpate
06,041.033c śapeyaṃ tvāṃ mahārāja parābhāvāya bhārata
06,041.034a prīto 'smi putra yudhyasva jayam āpnuhi pāṇḍava
06,041.034c yat te 'bhilaṣitaṃ cānyat tad avāpnuhi saṃyuge
06,041.035a vriyatāṃ ca varaḥ pārtha kim asmatto 'bhikāṅkṣasi
06,041.035c evaṃ gate mahārāja na tavāsti parājayaḥ
06,041.036a arthasya puruṣo dāso dāsas tv artho na kasya cit
06,041.036c iti satyaṃ mahārāja baddho 'smy arthena kauravaiḥ
06,041.037a atas tvāṃ klībavad vākyaṃ bravīmi kurunandana
06,041.037c hṛto 'smy arthena kauravya yuddhād anyat kim icchasi
06,041.038 yudhiṣṭhira uvāca
06,041.038a mantrayasva mahāprājña hitaiṣī mama nityaśaḥ
06,041.038c yudhyasva kauravasyārthe mamaiṣa satataṃ varaḥ
06,041.039 bhīṣma uvāca
06,041.039a rājan kim atra sāhyaṃ te karomi kurunandana
06,041.039b*0124_01 mantrayiṣyāmy ahaṃ rājan yac ca te hitam uttamam
06,041.039c kāmaṃ yotsye parasyārthe brūhi yat te vivakṣitam
06,041.040 yudhiṣṭhira uvāca
06,041.040a kathaṃ jayeyaṃ saṃgrāme bhavantam aparājitam
06,041.040c etan me mantraya hitaṃ yadi śreyaḥ prapaśyasi
06,041.041 bhīṣma uvāca
06,041.041a na taṃ paśyāmi kaunteya yo māṃ yudhyantam āhave
06,041.041c vijayeta pumān kaś cid api sākṣāc chatakratuḥ
06,041.042 yudhiṣṭhira uvāca
06,041.042a hanta pṛcchāmi tasmāt tvāṃ pitāmaha namo 'stu te
06,041.042c jayopāyaṃ bravīhi tvam ātmanaḥ samare paraiḥ
06,041.043 bhīṣma uvāca
06,041.043a na śatruṃ tāta paśyāmi samare yo jayeta mām
06,041.043b*0125_01 ayudhyamānaṃ saṃhatya sauhṛdena pariplutam
06,041.043b*0125_02 nyastaśastraṃ nirudyogaṃ hanyur mā śatravo yudhi
06,041.043b*0125_03 nikṣiptaśastre patite vimuktakavace tathā
06,041.043b*0125_04 dravamāṇe ca bhīte ca tavāsmīti ca yo vadet
06,041.043b*0125_05 striyāṃ strīnāmadheye ca vikale caikaputrake
06,041.043b*0125_06 aprasūte ca hīne ca na yuddhaṃ rocayāmy aham
06,041.043b*0125_07 idaṃ ca gaditaṃ pārtha paramaṃ vratam āhave
06,041.043c na tāvan mṛtyukālo me punarāgamanaṃ kuru
06,041.044 saṃjaya uvāca
06,041.044a tato yudhiṣṭhiro vākyaṃ bhīṣmasya kurunandana
06,041.044c śirasā pratijagrāha bhūyas tam abhivādya ca
06,041.045a prāyāt punar mahābāhur ācāryasya rathaṃ prati
06,041.045c paśyatāṃ sarvasainyānāṃ madhyena bhrātṛbhiḥ saha
06,041.046a sa droṇam abhivādyātha kṛtvā caiva pradakṣiṇam
06,041.046c uvāca vācā durdharṣam ātmaniḥśreyasaṃ vacaḥ
06,041.047a āmantraye tvāṃ bhagavan yotsye vigatakalmaṣaḥ
06,041.047c jayeyaṃ ca ripūn sarvān anujñātas tvayā dvija
06,041.048 droṇa uvāca
06,041.048a yadi māṃ nābhigacchethā yuddhāya kṛtaniścayaḥ
06,041.048c śapeyaṃ tvāṃ mahārāja parābhāvāya sarvaśaḥ
06,041.049a tad yudhiṣṭhira tuṣṭo 'smi pūjitaś ca tvayānagha
06,041.049c anujānāmi yudhyasva vijayaṃ samavāpnuhi
06,041.050a karavāṇi ca te kāmaṃ brūhi yat te 'bhikāṅkṣitam
06,041.050c evaṃ gate mahārāja yuddhād anyat kim icchasi
06,041.051a arthasya puruṣo dāso dāsas tv artho na kasya cit
06,041.051c iti satyaṃ mahārāja baddho 'smy arthena kauravaiḥ
06,041.052a atas tvāṃ klībavad brūmo yuddhād anyat kim icchasi
06,041.052c yotsyāmi kauravasyārthe tavāśāsyo jayo mayā
06,041.053 yudhiṣṭhira uvāca
06,041.053a jayam āśāssva me brahman mantrayasva ca maddhitam
06,041.053c yudhyasva kauravasyārthe vara eṣa vṛto mayā
06,041.054 droṇa uvāca
06,041.054a dhruvas te vijayo rājan yasya mantrī haris tava
06,041.054c ahaṃ ca tvābhijānāmi raṇe śatrūn vijeṣyasi
06,041.055a yato dharmas tataḥ kṛṣṇo yataḥ kṛṣṇas tato jayaḥ
06,041.055c yudhyasva gaccha kaunteya pṛccha māṃ kiṃ bravīmi te
06,041.056 yudhiṣṭhira uvāca
06,041.056a pṛcchāmi tvāṃ dvijaśreṣṭha śṛṇu me yad vivakṣitam
06,041.056c kathaṃ jayeyaṃ saṃgrāme bhavantam aparājitam
06,041.057 droṇa uvāca
06,041.057a na te 'sti vijayas tāvad yāvad yudhyāmy ahaṃ raṇe
06,041.057c mamāśu nidhane rājan yatasva saha sodaraiḥ
06,041.058 yudhiṣṭhira uvāca
06,041.058a hanta tasmān mahābāho vadhopāyaṃ vadātmanaḥ
06,041.058c ācārya praṇipatyaiṣa pṛcchāmi tvāṃ namo 'stu te
06,041.059 droṇa uvāca
06,041.059a na śatruṃ tāta paśyāmi yo māṃ hanyād raṇe sthitam
06,041.059c yudhyamānaṃ susaṃrabdhaṃ śaravarṣaughavarṣiṇam
06,041.060a ṛte prāyagataṃ rājan nyastaśastram acetanam
06,041.060c hanyān māṃ yudhi yodhānāṃ satyam etad bravīmi te
06,041.061a śastraṃ cāhaṃ raṇe jahyāṃ śrutvā sumahad apriyam
06,041.061c śraddheyavākyāt puruṣād etat satyaṃ bravīmi te
06,041.062 saṃjaya uvāca
06,041.062a etac chrutvā mahārāja bhāradvājasya dhīmataḥ
06,041.062c anumānya tam ācāryaṃ prāyāc chāradvataṃ prati
06,041.063a so 'bhivādya kṛpaṃ rājā kṛtvā cāpi pradakṣiṇam
06,041.063c uvāca durdharṣatamaṃ vākyaṃ vākyaviśāradaḥ
06,041.064a anumānaye tvāṃ yotsyāmi guro vigatakalmaṣaḥ
06,041.064c jayeyaṃ ca ripūn sarvān anujñātas tvayānagha
06,041.065 kṛpa uvāca
06,041.065a yadi māṃ nābhigacchethā yuddhāya kṛtaniścayaḥ
06,041.065c śapeyaṃ tvāṃ mahārāja parābhāvāya sarvaśaḥ
06,041.065d*0126_01 kiṃ te karomi vai kāmaṃ brūhi pāṇḍavanandana
06,041.065d*0126_02 evaṃ gate mahārāja yuddhād anyat kim icchasi
06,041.066a arthasya puruṣo dāso dāsas tv artho na kasya cit
06,041.066c iti satyaṃ mahārāja baddho 'smy arthena kauravaiḥ
06,041.067a teṣām arthe mahārāja yoddhavyam iti me matiḥ
06,041.067c atas tvāṃ klībavad brūmi yuddhād anyat kim icchasi
06,041.068 yudhiṣṭhira uvāca
06,041.068a hanta pṛcchāmi te tasmād ācārya śṛṇu me vacaḥ
06,041.068b*0127_01 vadhopāyaṃ bravīhi tvam ātmanaḥ samare paraiḥ
06,041.069 saṃjaya uvāca
06,041.069a ity uktvā vyathito rājā novāca gatacetanaḥ
06,041.069c taṃ gautamaḥ pratyuvāca vijñāyāsya vivakṣitam
06,041.069e avadhyo 'haṃ mahīpāla yudhyasva jayam āpnuhi
06,041.070a prītas tv abhigamenāhaṃ jayaṃ tava narādhipa
06,041.070c āśāsiṣye sadotthāya satyam etad bravīmi te
06,041.071a etac chrutvā mahārāja gautamasya vacas tadā
06,041.071c anumānya kṛpaṃ rājā prayayau yena madrarāṭ
06,041.072a sa śalyam abhivādyātha kṛtvā cābhipradakṣiṇam
06,041.072c uvāca rājā durdharṣam ātmaniḥśreyasaṃ vacaḥ
06,041.073a anumānaye tvāṃ yotsyāmi guro vigatakalmaṣaḥ
06,041.073c jayeyaṃ ca mahārāja anujñātas tvayā ripūn
06,041.074 śalya uvāca
06,041.074a yadi māṃ nābhigacchethā yuddhāya kṛtaniścayaḥ
06,041.074c śapeyaṃ tvāṃ mahārāja parābhāvāya vai raṇe
06,041.075a tuṣṭo 'smi pūjitaś cāsmi yat kāṅkṣasi tad astu te
06,041.075c anujānāmi caiva tvāṃ yudhyasva jayam āpnuhi
06,041.076a brūhi caiva paraṃ vīra kenārthaḥ kiṃ dadāmi te
06,041.076c evaṃ gate mahārāja yuddhād anyat kim icchasi
06,041.077a arthasya puruṣo dāso dāsas tv artho na kasya cit
06,041.077c iti satyaṃ mahārāja baddho 'smy arthena kauravaiḥ
06,041.077d*0128_01 teṣām arthe mahārāja yoddhavyam iti me matiḥ
06,041.078a kariṣyāmi hi te kāmaṃ bhāgineya yathepsitam
06,041.078c bravīmy ataḥ klībavat tvāṃ yuddhād anyat kim icchasi
06,041.079 yudhiṣṭhira uvāca
06,041.079a mantrayasva mahārāja nityaṃ maddhitam uttamam
06,041.079c kāmaṃ yudhya parasyārthe varam etad vṛṇomy aham
06,041.080 śalya uvāca
06,041.080a brūhi kim atra sāhyaṃ te karomi nṛpasattama
06,041.080c kāmaṃ yotsye parasyārthe vṛto 'smy arthena kauravaiḥ
06,041.081 yudhiṣṭhira uvāca
06,041.081a sa eva me varaḥ satya udyoge yas tvayā kṛtaḥ
06,041.081c sūtaputrasya saṃgrāme kāryas tejovadhas tvayā
06,041.081d*0129_01 tvāṃ hi yokṣyati sūtatve sūtaputrasya mātula
06,041.081d*0129_02 duryodhano raṇe śūram iti me naiṣṭhikī matiḥ
06,041.082 śalya uvāca
06,041.082a saṃpatsyaty eṣa te kāmaḥ kuntīputra yathepsitaḥ
06,041.082c gaccha yudhyasva visrabdhaṃ pratijāne jayaṃ tava
06,041.083 saṃjaya uvāca
06,041.083a anumānyātha kaunteyo mātulaṃ madrakeśvaram
06,041.083c nirjagāma mahāsainyād bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
06,041.084a vāsudevas tu rādheyam āhave 'bhijagāma vai
06,041.084c tata enam uvācedaṃ pāṇḍavārthe gadāgrajaḥ
06,041.085a śrutaṃ me karṇa bhīṣmasya dveṣāt kila na yotsyasi
06,041.085c asmān varaya rādheya yāvad bhīṣmo na hanyate
06,041.086a hate tu bhīṣme rādheya punar eṣyasi saṃyuge
06,041.086c dhārtarāṣṭrasya sāhāyyaṃ yadi paśyasi cet samam
06,041.087 karṇa uvāca
06,041.087a na vipriyaṃ kariṣyāmi dhārtarāṣṭrasya keśava
06,041.087c tyaktaprāṇaṃ hi māṃ viddhi duryodhanahitaiṣiṇam
06,041.088 saṃjaya uvāca
06,041.088a tac chrutvā vacanaṃ kṛṣṇaḥ saṃnyavartata bhārata
06,041.088c yudhiṣṭhirapurogaiś ca pāṇḍavaiḥ saha saṃgataḥ
06,041.089a atha sainyasya madhye tu prākrośat pāṇḍavāgrajaḥ
06,041.089c yo 'smān vṛṇoti tad ahaṃ varaye sāhyakāraṇāt
06,041.090a atha tān samabhiprekṣya yuyutsur idam abravīt
06,041.090c prītātmā dharmarājānaṃ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
06,041.091a ahaṃ yotsyāmi miṣataḥ saṃyuge dhārtarāṣṭrajān
06,041.091c yuṣmadarthe mahārāja yadi māṃ vṛṇuṣe 'nagha
06,041.092 yudhiṣṭhira uvāca
06,041.092a ehy ehi sarve yotsyāmas tava bhrātṝn apaṇḍitān
06,041.092c yuyutso vāsudevaś ca vayaṃ ca brūma sarvaśaḥ
06,041.092d*0130_01 na bhaviṣyanti te bālā dhārtarāṣṭrā na saṃśayaḥ
06,041.093a vṛṇomi tvāṃ mahābāho yudhyasva mama kāraṇāt
06,041.093c tvayi piṇḍaś ca tantuś ca dhṛtarāṣṭrasya dṛśyate
06,041.093d*0131_01 tato jalakriyā caiva tvayā kāryā tathaiva ca
06,041.094a bhajasvāsmān rājaputra bhajamānān mahādyute
06,041.094c na bhaviṣyati durbuddhir dhārtarāṣṭro 'tyamarṣaṇaḥ
06,041.095 saṃjaya uvāca
06,041.095a tato yuyutsuḥ kauravyaḥ parityajya sutāṃs tava
06,041.095b*0132_01 sa satyam iti manvāno yudhiṣṭhiravacas tadā
06,041.095c jagāma pāṇḍuputrāṇāṃ senāṃ viśrāvya dundubhim
06,041.095d*0133_01 sabalo dhārtarāṣṭrasya kutsayan karma duṣkṛtam
06,041.096a tato yudhiṣṭhiro rājā saṃprahṛṣṭaḥ sahānujaiḥ
06,041.096c jagrāha kavacaṃ bhūyo dīptimat kanakojjvalam
06,041.097a pratyapadyanta te sarve rathān svān puruṣarṣabhāḥ
06,041.097c tato vyūhaṃ yathāpūrvaṃ pratyavyūhanta te punaḥ
06,041.098a avādayan dundubhīṃś ca śataśaś caiva puṣkarān
06,041.098c siṃhanādāṃś ca vividhān vineduḥ puruṣarṣabhāḥ
06,041.099a rathasthān puruṣavyāghrān pāṇḍavān prekṣya pārthivāḥ
06,041.099c dhṛṣṭadyumnādayaḥ sarve punar jahṛṣire mudā
06,041.100a gauravaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ mānyān mānayatāṃ ca tān
06,041.100c dṛṣṭvā mahīkṣitas tatra pūjayāṃ cakrire bhṛśam
06,041.101a sauhṛdaṃ ca kṛpāṃ caiva prāptakālaṃ mahātmanām
06,041.101c dayāṃ ca jñātiṣu parāṃ kathayāṃ cakrire nṛpāḥ
06,041.102a sādhu sādhv iti sarvatra niśceruḥ stutisaṃhitāḥ
06,041.102c vācaḥ puṇyāḥ kīrtimatāṃ manohṛdayaharṣiṇīḥ
06,041.103a mlecchāś cāryāś ca ye tatra dadṛśuḥ śuśruvus tadā
06,041.103c vṛttaṃ tat pāṇḍuputrāṇāṃ rurudus te sagadgadāḥ
06,041.104a tato jaghnur mahābherīḥ śataśaś caiva puṣkarān
06,041.104c śaṅkhāṃś ca gokṣīranibhān dadhmur hṛṣṭā manasvinaḥ
06,042.000*0134_00 bhagavān uvāca (sic)
06,042.000*0134_01 kṛṣṇaṃ kamalapatrākṣaṃ puṇyaśravaṇakīrtanam
06,042.000*0134_02 vāsudevaṃ jagadyoniṃ naumi nārāyaṇaṃ harim
06,042.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,042.001a evaṃ vyūḍheṣv anīkeṣu māmakeṣv itareṣu ca
06,042.001c ke pūrvaṃ prāharaṃs tatra kuravaḥ pāṇḍavās tathā
06,042.002 saṃjaya uvāca
06,042.002a bhrātṛbhiḥ sahito rājan putro duryodhanas tava
06,042.002c bhīṣmaṃ pramukhataḥ kṛtvā prayayau saha senayā
06,042.003a tathaiva pāṇḍavāḥ sarve bhīmasenapurogamāḥ
06,042.003c bhīṣmeṇa yuddham icchantaḥ prayayur hṛṣṭamānasāḥ
06,042.004a kṣveḍāḥ kilakilāśabdāḥ krakacā goviṣāṇikāḥ
06,042.004c bherīmṛdaṅgamurajā hayakuñjaranisvanāḥ
06,042.005a ubhayoḥ senayo rājaṃs tatas te 'smān samādravan
06,042.005c vayaṃ pratinadantaś ca tadāsīt tumulaṃ mahat
06,042.006a mahānty anīkāni mahāsamucchraye; samāgame pāṇḍavadhārtarāṣṭrayoḥ
06,042.006c cakampire śaṅkhamṛdaṅganisvanaiḥ; prakampitānīva vanāni vāyunā
06,042.007a narendranāgāśvarathākulānām; abhyāyatīnām aśive muhūrte
06,042.007c babhūva ghoṣas tumulaś camūnāṃ; vātoddhutānām iva sāgarāṇām
06,042.008a tasmin samutthite śabde tumule lomaharṣaṇe
06,042.008c bhīmaseno mahābāhuḥ prāṇadad govṛṣo yathā
06,042.009a śaṅkhadundubhinirghoṣaṃ vāraṇānāṃ ca bṛṃhitam
06,042.009c siṃhanādaṃ ca sainyānāṃ bhīmasenaravo 'bhyabhūt
06,042.010a hayānāṃ heṣamāṇānām anīkeṣu sahasraśaḥ
06,042.010c sarvān abhyabhavac chabdān bhīmasenasya nisvanaḥ
06,042.011a taṃ śrutvā ninadaṃ tasya sainyās tava vitatrasuḥ
06,042.011c jīmūtasyeva nadataḥ śakrāśanisamasvanam
06,042.012a vāhanāni ca sarvāṇi śakṛnmūtraṃ prasusruvuḥ
06,042.012c śabdena tasya vīrasya siṃhasyevetare mṛgāḥ
06,042.013a darśayan ghoram ātmānaṃ mahābhram iva nādayan
06,042.013c vibhīṣayaṃs tava sutāṃs tava senāṃ samabhyayāt
06,042.014a tam āyāntaṃ maheṣvāsaṃ sodaryāḥ paryavārayan
06,042.014c chādayantaḥ śaravrātair meghā iva divākaram
06,042.015a duryodhanaś ca putras te durmukho duḥsahaḥ śalaḥ
06,042.015c duḥśāsanaś cātirathas tathā durmarṣaṇo nṛpa
06,042.016a viviṃśatiś citraseno vikarṇaś ca mahārathaḥ
06,042.016c purumitro jayo bhojaḥ saumadattiś ca vīryavān
06,042.017a mahācāpāni dhunvanto jaladā iva vidyutaḥ
06,042.017c ādadānāś ca nārācān nirmuktāśīviṣopamān
06,042.018a atha tān draupadīputrāḥ saubhadraś ca mahārathaḥ
06,042.018c nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,042.019a dhārtarāṣṭrān pratiyayur ardayantaḥ śitaiḥ śaraiḥ
06,042.019c vajrair iva mahāvegaiḥ śikharāṇi dharābhṛtām
06,042.020a tasmin prathamasaṃmarde bhīmajyātalanisvane
06,042.020c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca nāsīt kaś cit parāṅmukhaḥ
06,042.021a lāghavaṃ droṇaśiṣyāṇām apaśyaṃ bharatarṣabha
06,042.021c nimittavedhināṃ rājañ śarān utsṛjatāṃ bhṛśam
06,042.022a nopaśāmyati nirghoṣo dhanuṣāṃ kūjatāṃ tathā
06,042.022c viniśceruḥ śarā dīptā jyotīṃṣīva nabhastalāt
06,042.023a sarve tv anye mahīpālāḥ prekṣakā iva bhārata
06,042.023c dadṛśur darśanīyaṃ taṃ bhīmaṃ jñātisamāgamam
06,042.024a tatas te jātasaṃrambhāḥ parasparakṛtāgasaḥ
06,042.024c anyonyaspardhayā rājan vyāyacchanta mahārathāḥ
06,042.025a kurupāṇḍavasene te hastyaśvarathasaṃkule
06,042.025c śuśubhāte raṇe 'tīva paṭe citragate iva
06,042.026a tatas te pārthivāḥ sarve pragṛhītaśarāsanāḥ
06,042.026c sahasainyāḥ samāpetuḥ putrasya tava śāsanāt
06,042.026d*0135_01 teṣām ādhāvatāṃ tatra gajāśvakalilo mahān
06,042.026d*0135_02 siṃhanādaravonmiśraḥ śaṅkhabherīsamākulaḥ
06,042.026d*0135_03 sa ghoṣavāñ śaragrāho dhanurnāgo 'sikacchapaḥ
06,042.026d*0135_04 vyāvalgitapurovāta āsīt kṣubdhābdhivat svanaḥ
06,042.027a yudhiṣṭhireṇa cādiṣṭāḥ pārthivās te sahasraśaḥ
06,042.027c vinadantaḥ samāpetuḥ putrasya tava vāhinīm
06,042.028a ubhayoḥ senayos tīvraḥ sainyānāṃ sa samāgamaḥ
06,042.028c antardhīyata cādityaḥ sainyena rajasāvṛtaḥ
06,042.029a prayuddhānāṃ prabhagnānāṃ punarāvartatām api
06,042.029c nātra sveṣāṃ pareṣāṃ vā viśeṣaḥ samajāyata
06,042.030a tasmiṃs tu tumule yuddhe vartamāne mahābhaye
06,042.030c ati sarvāṇy anīkāni pitā te 'bhivyarocata
06,043.001 saṃjaya uvāca
06,043.001a pūrvāhṇe tasya raudrasya yuddham ahno viśāṃ pate
06,043.001c prāvartata mahāghoraṃ rājñāṃ dehāvakartanam
06,043.002a kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca saṃgrāme vijigīṣatām
06,043.002c siṃhānām iva saṃhrādo divam urvīṃ ca nādayan
06,043.003a āsīt kilakilāśabdas talaśaṅkharavaiḥ saha
06,043.003c jajñire siṃhanādāś ca śūrāṇāṃ pratigarjatām
06,043.004a talatrābhihatāś caiva jyāśabdā bharatarṣabha
06,043.004c pattīnāṃ pādaśabdāś ca vājināṃ ca mahāsvanāḥ
06,043.005a tottrāṅkuśanipātāś ca āyudhānāṃ ca nisvanāḥ
06,043.005c ghaṇṭāśabdāś ca nāgānām anyonyam abhidhāvatām
06,043.006a tasmin samudite śabde tumule lomaharṣaṇe
06,043.006c babhūva rathanirghoṣaḥ parjanyaninadopamaḥ
06,043.007a te manaḥ krūram ādhāya samabhityaktajīvitāḥ
06,043.007c pāṇḍavān abhyavartanta sarva evocchritadhvajāḥ
06,043.008a svayaṃ śāṃtanavo rājann abhyadhāvad dhanaṃjayam
06,043.008c pragṛhya kārmukaṃ ghoraṃ kāladaṇḍopamaṃ raṇe
06,043.009a arjuno 'pi dhanur gṛhya gāṇḍīvaṃ lokaviśrutam
06,043.009c abhyadhāvata tejasvī gāṅgeyaṃ raṇamūrdhani
06,043.010a tāv ubhau kuruśārdūlau parasparavadhaiṣiṇau
06,043.010c gāṅgeyas tu raṇe pārthaṃ viddhvā nākampayad balī
06,043.010e tathaiva pāṇḍavo rājan bhīṣmaṃ nākampayad yudhi
06,043.011a sātyakiś ca maheṣvāsaḥ kṛtavarmāṇam abhyayāt
06,043.011c tayoḥ samabhavad yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
06,043.012a sātyakiḥ kṛtavarmāṇaṃ kṛtavarmā ca sātyakim
06,043.012c ānarchatuḥ śarair ghorais takṣamāṇau parasparam
06,043.013a tau śarācitasarvāṅgau śuśubhāte mahābalau
06,043.013c vasante puṣpaśabalau puṣpitāv iva kiṃśukau
06,043.014a abhimanyur maheṣvāso bṛhadbalam ayodhayat
06,043.014c tataḥ kosalako rājā saubhadrasya viśāṃ pate
06,043.014e dhvajaṃ ciccheda samare sārathiṃ ca nyapātayat
06,043.015a saubhadras tu tataḥ kruddhaḥ pātite rathasārathau
06,043.015c bṛhadbalaṃ mahārāja vivyādha navabhiḥ śaraiḥ
06,043.016a athāparābhyāṃ bhallābhyāṃ pītābhyām arimardanaḥ
06,043.016c dhvajam ekena ciccheda pārṣṇim ekena sārathim
06,043.016e anyonyaṃ ca śarais tīkṣṇaiḥ kruddhau rājaṃs tatakṣatuḥ
06,043.017a māninaṃ samare dṛptaṃ kṛtavairaṃ mahāratham
06,043.017c bhīmasenas tava sutaṃ duryodhanam ayodhayat
06,043.018a tāv ubhau naraśārdūlau kurumukhyau mahābalau
06,043.018c anyonyaṃ śaravarṣābhyāṃ vavṛṣāte raṇājire
06,043.018d*0136_01 tau vīrāv atisaṃrabdhau kṛtinau viṣame sthitau
06,043.019a tau tu vīkṣya mahātmānau kṛtinau citrayodhinau
06,043.019c vismayaḥ sarvabhūtānāṃ samapadyata bhārata
06,043.020a duḥśāsanas tu nakulaṃ pratyudyāya mahāratham
06,043.020c avidhyan niśitair bāṇair bahubhir marmabhedibhiḥ
06,043.021a tasya mādrīsutaḥ ketuṃ saśaraṃ ca śarāsanam
06,043.021c ciccheda niśitair bāṇaiḥ prahasann iva bhārata
06,043.021e athainaṃ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samārdayat
06,043.022a putras tu tava durdharṣo nakulasya mahāhave
06,043.022c yugeṣāṃ cicchide bāṇair dhvajaṃ caiva nyapātayat
06,043.023a durmukhaḥ sahadevaṃ tu pratyudyāya mahābalam
06,043.023c vivyādha śaravarṣeṇa yatamānaṃ mahāhave
06,043.024a sahadevas tato vīro durmukhasya mahāhave
06,043.024c śareṇa bhṛśatīkṣṇena pātayām āsa sārathim
06,043.025a tāv anyonyaṃ samāsādya samare yuddhadurmadau
06,043.025c trāsayetāṃ śarair ghoraiḥ kṛtapratikṛtaiṣiṇau
06,043.026a yudhiṣṭhiraḥ svayaṃ rājā madrarājānam abhyayāt
06,043.026b*0137_01 śalyam abhyardayām āsa mahābalaparākramam
06,043.026c tasya madrādhipaś cāpaṃ dvidhā ciccheda māriṣa
06,043.027a tad apāsya dhanuś chinnaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
06,043.027c anyat kārmukam ādāya vegavad balavattaram
06,043.028a tato madreśvaraṃ rājā śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,043.028c chādayām āsa saṃkruddhas tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
06,043.029a dhṛṣṭadyumnas tato droṇam abhyadravata bhārata
06,043.029c tasya droṇaḥ susaṃkruddhaḥ parāsukaraṇaṃ dṛḍham
06,043.029e tridhā ciccheda samare yatamānasya kārmukam
06,043.030a śaraṃ caiva mahāghoraṃ kāladaṇḍam ivāparam
06,043.030c preṣayām āsa samare so 'sya kāye nyamajjata
06,043.031a athānyad dhanur ādāya sāyakāṃś ca caturdaśa
06,043.031c droṇaṃ drupadaputras tu prativivyādha saṃyuge
06,043.031e tāv anyonyaṃ susaṃkruddhau cakratuḥ subhṛśaṃ raṇam
06,043.032a saumadattiṃ raṇe śaṅkho rabhasaṃ rabhaso yudhi
06,043.032c pratyudyayau mahārāja tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
06,043.033a tasya vai dakṣiṇaṃ vīro nirbibheda raṇe bhujam
06,043.033c saumadattis tathā śaṅkhaṃ jatrudeśe samāhanat
06,043.034a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ ghorarūpaṃ viśāṃ pate
06,043.034c dṛptayoḥ samare tūrṇaṃ vṛtravāsavayor iva
06,043.035a bāhlīkaṃ tu raṇe kruddhaṃ kruddharūpo viśāṃ pate
06,043.035c abhyadravad ameyātmā dhṛṣṭaketur mahārathaḥ
06,043.036a bāhlīkas tu tato rājan dhṛṣṭaketum amarṣaṇam
06,043.036c śarair bahubhir ānarchat siṃhanādam athānadat
06,043.037a cedirājas tu saṃkruddho bāhlīkaṃ navabhiḥ śaraiḥ
06,043.037c vivyādha samare tūrṇaṃ matto mattam iva dvipam
06,043.038a tau tatra samare kruddhau nardantau ca muhur muhuḥ
06,043.038c samīyatuḥ susaṃkruddhāv aṅgārakabudhāv iva
06,043.039a rākṣasaṃ krūrakarmāṇaṃ krūrakarmā ghaṭotkacaḥ
06,043.039c alambusaṃ pratyudiyād balaṃ śakra ivāhave
06,043.040a ghaṭotkacas tu saṃkruddho rākṣasaṃ taṃ mahābalam
06,043.040c navatyā sāyakais tīkṣṇair dārayām āsa bhārata
06,043.041a alambusas tu samare bhaimaseniṃ mahābalam
06,043.041c bahudhā vārayām āsa śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,043.042a vyabhrājetāṃ tatas tau tu saṃyuge śaravikṣatau
06,043.042c yathā devāsure yuddhe balaśakrau mahābalau
06,043.043a śikhaṇḍī samare rājan drauṇim abhyudyayau balī
06,043.043c aśvatthāmā tataḥ kruddhaḥ śikhaṇḍinam avasthitam
06,043.044a nārācena sutīkṣṇena bhṛśaṃ viddhvā vyakampayat
06,043.044c śikhaṇḍy api tato rājan droṇaputram atāḍayat
06,043.045a sāyakena supītena tīkṣṇena niśitena ca
06,043.045c tau jaghnatus tadānyonyaṃ śarair bahuvidhair mṛdhe
06,043.046a bhagadattaṃ raṇe śūraṃ virāṭo vāhinīpatiḥ
06,043.046c abhyayāt tvarito rājaṃs tato yuddham avartata
06,043.047a virāṭo bhagadattena śaravarṣeṇa tāḍitaḥ
06,043.047c abhyavarṣat susaṃkruddho megho vṛṣṭyā ivācalam
06,043.048a bhagadattas tatas tūrṇaṃ virāṭaṃ pṛthivīpatim
06,043.048c chādayām āsa samare meghaḥ sūryam ivoditam
06,043.049a bṛhatkṣatraṃ tu kaikeyaṃ kṛpaḥ śāradvato yayau
06,043.049c taṃ kṛpaḥ śaravarṣeṇa chādayām āsa bhārata
06,043.050a gautamaṃ kekayaḥ kruddhaḥ śaravṛṣṭyābhyapūrayat
06,043.050c tāv anyonyaṃ hayān hatvā dhanuṣī vinikṛtya vai
06,043.051a virathāv asiyuddhāya samīyatur amarṣaṇau
06,043.051c tayos tad abhavad yuddhaṃ ghorarūpaṃ sudāruṇam
06,043.052a drupadas tu tato rājā saindhavaṃ vai jayadratham
06,043.052c abhyudyayau saṃprahṛṣṭo hṛṣṭarūpaṃ paraṃtapa
06,043.053a tataḥ saindhavako rājā drupadaṃ viśikhais tribhiḥ
06,043.053c tāḍayām āsa samare sa ca taṃ pratyavidhyata
06,043.054a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ ghorarūpaṃ sudāruṇam
06,043.054c īkṣitṛprītijananaṃ śukrāṅgārakayor iva
06,043.055a vikarṇas tu sutas tubhyaṃ sutasomaṃ mahābalam
06,043.055c abhyayāj javanair aśvais tato yuddham avartata
06,043.056a vikarṇaḥ sutasomaṃ tu viddhvā nākampayac charaiḥ
06,043.056c sutasomo vikarṇaṃ ca tad adbhutam ivābhavat
06,043.057a suśarmāṇaṃ naravyāghraṃ cekitāno mahārathaḥ
06,043.057c abhyadravat susaṃkruddhaḥ pāṇḍavārthe parākramī
06,043.058a suśarmā tu mahārāja cekitānaṃ mahāratham
06,043.058c mahatā śaravarṣeṇa vārayām āsa saṃyuge
06,043.059a cekitāno 'pi saṃrabdhaḥ suśarmāṇaṃ mahāhave
06,043.059c prācchādayat tam iṣubhir mahāmegha ivācalam
06,043.060a śakuniḥ prativindhyaṃ tu parākrāntaṃ parākramī
06,043.060c abhyadravata rājendra matto mattam iva dvipam
06,043.061a yaudhiṣṭhiras tu saṃkruddhaḥ saubalaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
06,043.061c vyadārayata saṃgrāme maghavān iva dānavam
06,043.062a śakuniḥ prativindhyaṃ tu pratividhyantam āhave
06,043.062c vyadārayan mahāprājñaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,043.063a sudakṣiṇaṃ tu rājendra kāmbojānāṃ mahāratham
06,043.063c śrutakarmā parākrāntam abhyadravata saṃyuge
06,043.064a sudakṣiṇas tu samare sāhadeviṃ mahāratham
06,043.064c viddhvā nākampayata vai mainākam iva parvatam
06,043.065a śrutakarmā tataḥ kruddhaḥ kāmbojānāṃ mahāratham
06,043.065c śarair bahubhir ānarchad dārayann iva sarvaśaḥ
06,043.066a irāvān atha saṃkruddhaḥ śrutāyuṣam amarṣaṇam
06,043.066c pratyudyayau raṇe yatto yattarūpataraṃ tataḥ
06,043.067a ārjunis tasya samare hayān hatvā mahārathaḥ
06,043.067c nanāda sumahan nādaṃ tat sainyaṃ pratyapūrayat
06,043.068a śrutāyus tv atha saṃkruddhaḥ phālguneḥ samare hayān
06,043.068c nijaghāna gadāgreṇa tato yuddham avartata
06,043.069a vindānuvindāv āvantyau kuntibhojaṃ mahāratham
06,043.069c sasenaṃ sasutaṃ vīraṃ saṃsasajjatur āhave
06,043.070a tatrādbhutam apaśyāma āvantyānāṃ parākramam
06,043.070c yad ayudhyan sthirā bhūtvā mahatyā senayā saha
06,043.071a anuvindas tu gadayā kuntibhojam atāḍayat
06,043.071c kuntibhojas tatas tūrṇaṃ śaravrātair avākirat
06,043.072a kuntibhojasutaś cāpi vindaṃ vivyādha sāyakaiḥ
06,043.072c sa ca taṃ prativivyādha tad adbhutam ivābhavat
06,043.073a kekayā bhrātaraḥ pañca gāndhārān pañca māriṣa
06,043.073c sasainyās te sasainyāṃś ca yodhayām āsur āhave
06,043.074a vīrabāhuś ca te putro vairāṭiṃ rathasattamam
06,043.074c uttaraṃ yodhayām āsa vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ
06,043.074d*0138_01 ulūkaṃ tu śatānīkaḥ śarair bahubhir āvṛṇot
06,043.074e uttaraś cāpi taṃ dhīraṃ vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ
06,043.075a cedirāṭ samare rājann ulūkaṃ samabhidravat
06,043.075b*0139_01 tathaiva śaravarṣeṇa ulūkaṃ samavidhyata
06,043.075c ulūkaś cāpi taṃ bāṇair niśitair lomavāhibhiḥ
06,043.076a tayor yuddhaṃ samabhavad ghorarūpaṃ viśāṃ pate
06,043.076c dārayetāṃ susaṃkruddhāv anyonyam aparājitau
06,043.076d*0140_01 tathaiva cedirājo 'pi ulūkaṃ pratyavidhyata
06,043.077a evaṃ dvaṃdvasahasrāṇi rathavāraṇavājinām
06,043.077c padātīnāṃ ca samare tava teṣāṃ ca saṃkulam
06,043.078a muhūrtam iva tad yuddham āsīn madhuradarśanam
06,043.078c tata unmattavad rājan na prājñāyata kiṃ cana
06,043.079a gajo gajena samare rathī ca rathinaṃ yayau
06,043.079c aśvo 'śvaṃ samabhipretya padātiś ca padātinam
06,043.080a tato yuddhaṃ sudurdharṣaṃ vyākulaṃ samapadyata
06,043.080c śūrāṇāṃ samare tatra samāsādya parasparam
06,043.081a tatra devarṣayaḥ siddhāś cāraṇāś ca samāgatāḥ
06,043.081c praikṣanta tad raṇaṃ ghoraṃ devāsuraraṇopamam
06,043.082a tato dantisahasrāṇi rathānāṃ cāpi māriṣa
06,043.082c aśvaughāḥ puruṣaughāś ca viparītaṃ samāyayuḥ
06,043.083a tatra tatraiva dṛśyante rathavāraṇapattayaḥ
06,043.083c sādinaś ca naravyāghra yudhyamānā muhur muhuḥ
06,044.001 saṃjaya uvāca
06,044.001a rājañ śatasahasrāṇi tatra tatra tadā tadā
06,044.001c nirmaryādaṃ prayuddhāni tat te vakṣyāmi bhārata
06,044.002a na putraḥ pitaraṃ jajñe na pitā putram aurasam
06,044.002c na bhrātā bhrātaraṃ tatra svasrīyaṃ na ca mātulaḥ
06,044.003a mātulaṃ na ca svasrīyo na sakhāyaṃ sakhā tathā
06,044.003c āviṣṭā iva yudhyante pāṇḍavāḥ kurubhiḥ saha
06,044.004a rathānīkaṃ naravyāghrāḥ ke cid abhyapatan rathaiḥ
06,044.004c abhajyanta yugair eva yugāni bharatarṣabha
06,044.005a ratheṣāś ca ratheṣābhiḥ kūbarā rathakūbaraiḥ
06,044.005c saṃhatāḥ saṃhataiḥ ke cit parasparajighāṃsavaḥ
06,044.006a na śekuś calituṃ ke cit saṃnipatya rathā rathaiḥ
06,044.006c prabhinnās tu mahākāyāḥ saṃnipatya gajā gajaiḥ
06,044.007a bahudhādārayan kruddhā viṣāṇair itaretaram
06,044.007c satomarapatākaiś ca vāraṇāḥ paravāraṇaiḥ
06,044.008a abhisṛtya mahārāja vegavadbhir mahāgajaiḥ
06,044.008c dantair abhihatās tatra cukruśuḥ paramāturāḥ
06,044.009a abhinītāś ca śikṣābhis tottrāṅkuśasamāhatāḥ
06,044.009c suprabhinnāḥ prabhinnānāṃ saṃmukhābhimukhā yayuḥ
06,044.010a prabhinnair api saṃsaktāḥ ke cit tatra mahāgajāḥ
06,044.010c krauñcavan ninadaṃ muktvā prādravanta tatas tataḥ
06,044.011a samyak praṇītā nāgāś ca prabhinnakaraṭāmukhāḥ
06,044.011c ṛṣṭitomaranārācair nirviddhā varavāraṇāḥ
06,044.012a vinedur bhinnamarmāṇo nipetuś ca gatāsavaḥ
06,044.012c prādravanta diśaḥ ke cin nadanto bhairavān ravān
06,044.013a gajānāṃ pādarakṣās tu vyūḍhoraskāḥ prahāriṇaḥ
06,044.013c ṛṣṭibhiś ca dhanurbhiś ca vimalaiś ca paraśvadhaiḥ
06,044.014a gadābhir musalaiś caiva bhiṇḍipālaiḥ satomaraiḥ
06,044.014c āyasaiḥ parighaiś caiva nistriṃśair vimalaiḥ śitaiḥ
06,044.015a pragṛhītaiḥ susaṃrabdhā dhāvamānās tatas tataḥ
06,044.015c vyadṛśyanta mahārāja parasparajighāṃsavaḥ
06,044.016a rājamānāś ca nistriṃśāḥ saṃsiktā naraśoṇitaiḥ
06,044.016c pratyadṛśyanta śūrāṇām anyonyam abhidhāvatām
06,044.017a avakṣiptāvadhūtānām asīnāṃ vīrabāhubhiḥ
06,044.017c saṃjajñe tumulaḥ śabdaḥ patatāṃ paramarmasu
06,044.018a gadāmusalarugṇānāṃ bhinnānāṃ ca varāsibhiḥ
06,044.018c dantidantāv abhinnānāṃ mṛditānāṃ ca dantibhiḥ
06,044.019a tatra tatra naraughāṇāṃ krośatām itaretaram
06,044.019c śuśruvur dāruṇā vācaḥ pretānām iva bhārata
06,044.020a hayair api hayārohāś cāmarāpīḍadhāribhiḥ
06,044.020c haṃsair iva mahāvegair anyonyam abhidudruvuḥ
06,044.021a tair vimuktā mahāprāsā jāmbūnadavibhūṣaṇāḥ
06,044.021c āśugā vimalās tīkṣṇāḥ saṃpetur bhujagopamāḥ
06,044.022a aśvair agryajavaiḥ ke cid āplutya mahato rathān
06,044.022c śirāṃsy ādadire vīrā rathinām aśvasādinaḥ
06,044.023a bahūn api hayārohān bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,044.023c rathī jaghāna saṃprāpya bāṇagocaram āgatān
06,044.024a nagameghapratīkāśāś cākṣipya turagān gajāḥ
06,044.024c pādair evāvamṛdnanta mattāḥ kanakabhūṣaṇāḥ
06,044.025a pāṭyamāneṣu kumbheṣu pārśveṣv api ca vāraṇāḥ
06,044.025c prāsair vinihatāḥ ke cid vineduḥ paramāturāḥ
06,044.026a sāśvārohān hayān ke cid unmathya varavāraṇāḥ
06,044.026c sahasā cikṣipus tatra saṃkule bhairave sati
06,044.027a sāśvārohān viṣāṇāgrair utkṣipya turagān dvipāḥ
06,044.027c rathaughān avamṛdnantaḥ sadhvajān paricakramuḥ
06,044.028a puṃstvād abhimadatvāc ca ke cid atra mahāgajāḥ
06,044.028c sāśvārohān hayāñ jaghnuḥ karaiḥ sacaraṇais tathā
06,044.028d*0141_01 aśvārohaiś ca samare hastisādibhir eva ca
06,044.029a ke cid ākṣipya kariṇaḥ sāśvān api rathān karaiḥ
06,044.029c vikarṣanto diśaḥ sarvāḥ samīyuḥ sarvaśabdagāḥ
06,044.029d*0142_01 pratimāneṣu gātreṣu pārśveṣv abhi ca vāraṇān
06,044.029d*0143_01 muktās tu rathibhir bāṇā rukmapuṅkhāḥ sutejanāḥ
06,044.029d*0143_02 te nipetur akuṇṭhāgrā nāgeṣu ca hayeṣu ca
06,044.030a āśugā vimalās tīkṣṇāḥ saṃpetur bhujagopamāḥ
06,044.030c narāśvakāyān nirbhidya lauhāni kavacāni ca
06,044.031a nipetur vimalāḥ śaktyo vīrabāhubhir arpitāḥ
06,044.031c maholkāpratimā ghorās tatra tatra viśāṃ pate
06,044.032a dvīpicarmāvanaddhaiś ca vyāghracarmaśayair api
06,044.032c vikośair vimalaiḥ khaḍgair abhijaghnuḥ parān raṇe
06,044.033a abhiplutam abhikruddham ekapārśvāvadāritam
06,044.033c vidarśayantaḥ saṃpetuḥ khaḍgacarmaparaśvadhaiḥ
06,044.034a śaktibhir dāritāḥ ke cit saṃchinnāś ca paraśvadhaiḥ
06,044.034c hastibhir mṛditāḥ ke cit kṣuṇṇāś cānye turaṃgamaiḥ
06,044.035a rathaneminikṛttāś ca nikṛttā niśitaiḥ śaraiḥ
06,044.035c vikrośanti narā rājaṃs tatra tatra sma bāndhavān
06,044.036a putrān anye pitṝn anye bhrātṝṃś ca saha bāndhavaiḥ
06,044.036c mātulān bhāgineyāṃś ca parān api ca saṃyuge
06,044.037a vikīrṇāntrāḥ subahavo bhagnasakthāś ca bhārata
06,044.037c bāhubhiḥ subhujācchinnaiḥ pārśveṣu ca vidāritāḥ
06,044.037e krandantaḥ samadṛśyanta tṛṣitā jīvitepsavaḥ
06,044.038a tṛṣṇāparigatāḥ ke cid alpasattvā viśāṃ pate
06,044.038c bhūmau nipatitāḥ saṃkhye jalam eva yayācire
06,044.039a rudhiraughapariklinnāḥ kliśyamānāś ca bhārata
06,044.039c vyanindan bhṛśam ātmānaṃ tava putrāṃś ca saṃgatān
06,044.040a apare kṣatriyāḥ śūrāḥ kṛtavairāḥ parasparam
06,044.040c naiva śastraṃ vimuñcanti naiva krandanti māriṣa
06,044.040e tarjayanti ca saṃhṛṣṭās tatra tatra parasparam
06,044.041a nirdaśya daśanaiś cāpi krodhāt svadaśanac chadān
06,044.041c bhrukuṭīkuṭilair vaktraiḥ prekṣante ca parasparam
06,044.041d*0144_01 tarjayitvā susaṃhṛṣṭā yāvat prāṇasya dhāraṇam
06,044.042a apare kliśyamānās tu vraṇārtāḥ śarapīḍitāḥ
06,044.042c niṣkūjāḥ samapadyanta dṛḍhasattvā mahābalāḥ
06,044.043a anye tu virathāḥ śūrā ratham anyasya saṃyuge
06,044.043c prārthayānā nipatitāḥ saṃkṣuṇṇā varavāraṇaiḥ
06,044.043e aśobhanta mahārāja puṣpitā iva kiṃśukāḥ
06,044.044a saṃbabhūvur anīkeṣu bahavo bhairavasvanāḥ
06,044.044c vartamāne mahābhīme tasmin vīravarakṣaye
06,044.045a ahanat tu pitā putraṃ putraś ca pitaraṃ raṇe
06,044.045c svasrīyo mātulaṃ cāpi svasrīyaṃ cāpi mātulaḥ
06,044.046a sakhāyaṃ ca sakhā rājan saṃbandhī bāndhavaṃ tathā
06,044.046c evaṃ yuyudhire tatra kuravaḥ pāṇḍavaiḥ saha
06,044.047a vartamāne bhaye tasmin nirmaryāde mahāhave
06,044.047c bhīṣmam āsādya pārthānāṃ vāhinī samakampata
06,044.048a ketunā pañcatāreṇa tālena bharatarṣabha
06,044.048c rājatena mahābāhur ucchritena mahārathe
06,044.048e babhau bhīṣmas tadā rājaṃś candramā iva meruṇā
06,045.001 saṃjaya uvāca
06,045.001a gatapūrvāhṇabhūyiṣṭhe tasminn ahani dāruṇe
06,045.001c vartamāne mahāraudre mahāvīravarakṣaye
06,045.002a durmukhaḥ kṛtavarmā ca kṛpaḥ śalyo viviṃśatiḥ
06,045.002c bhīṣmaṃ jugupur āsādya tava putreṇa coditāḥ
06,045.003a etair atirathair guptaḥ pañcabhir bharatarṣabha
06,045.003c pāṇḍavānām anīkāni vijagāhe mahārathaḥ
06,045.004a cedikāśikarūṣeṣu pāñcāleṣu ca bhārata
06,045.004c bhīṣmasya bahudhā tālaś caran ketur adṛśyata
06,045.005a śirāṃsi ca tadā bhīṣmo bāhūṃś cāpi sahāyudhān
06,045.005b*0145_01 dhanūṃṣi rathināṃ bhīṣmaḥ sotsedhāni śirāṃsi ca
06,045.005b*0145_02 bāhūn api tathā corūn rathāṃś ca vipuladhvajān
06,045.005c nicakarta mahāvegair bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,045.005d*0146_01 ekaikena tu mātaṅgā nārācena mahātmanā
06,045.005d*0146_02 tāḍitāḥ sahasā jagmuḥ pṛthivīṃ parvatopamāḥ
06,045.006a nṛtyato rathamārgeṣu bhīṣmasya bharatarṣabha
06,045.006c ke cid ārtasvaraṃ cakrur nāgā marmaṇi tāḍitāḥ
06,045.006d*0147_01 durādharṣas tu śatrūṇāṃ manāṃsi samakampayat
06,045.006d*0147_02 hayāṃś ca sahayārohān pātayām āsa sāyakaiḥ
06,045.006d*0147_03 sa rathena maheṣvāso vicaran bahudhā balī
06,045.006d*0147_04 maṇḍalāni ca vīthīś ca gomūtrāṇi ca bhārata
06,045.006d*0147_05 anyāṃś ca subahūn mārgān rathena rathakovidaḥ
06,045.006d*0147_06 vismāpayañ śatrusaṃghān vyacaraj jāhnavīsutaḥ
06,045.007a abhimanyuḥ susaṃkruddhaḥ piśaṅgais turagottamaiḥ
06,045.007c saṃyuktaṃ ratham āsthāya prāyād bhīṣmarathaṃ prati
06,045.008a jāmbūnadavicitreṇa karṇikāreṇa ketunā
06,045.008b*0148_01 abhyavarṣac chalyamukhān rathān satālaketunā
06,045.008c abhyavarṣata bhīṣmaṃ ca tāṃś caiva rathasattamān
06,045.009a sa tālaketos tīkṣṇena ketum āhatya patriṇā
06,045.009c bhīṣmeṇa yuyudhe vīras tasya cānucaraiḥ saha
06,045.010a kṛtavarmāṇam ekena śalyaṃ pañcabhir āyasaiḥ
06,045.010c viddhvā navabhir ānarchac chitāgraiḥ prapitāmaham
06,045.011a pūrṇāyatavisṛṣṭena samyak praṇihitena ca
06,045.011c dhvajam ekena vivyādha jāmbūnadavibhūṣitam
06,045.012a durmukhasya tu bhallena sarvāvaraṇabhedinā
06,045.012c jahāra sāratheḥ kāyāc chiraḥ saṃnataparvaṇā
06,045.012d*0149_01 viviṃśatis tribhir bāṇaiḥ sarvāvaraṇabhedibhiḥ
06,045.013a dhanuś ciccheda bhallena kārtasvaravibhūṣitam
06,045.013c kṛpasya niśitāgreṇa tāṃś ca tīkṣṇamukhaiḥ śaraiḥ
06,045.014a jaghāna paramakruddho nṛtyann iva mahārathaḥ
06,045.014c tasya lāghavam udvīkṣya tutuṣur devatā api
06,045.015a labdhalakṣyatayā karṣṇeḥ sarve bhīṣmamukhā rathāḥ
06,045.015c sattvavantam amanyanta sākṣād iva dhanaṃjayam
06,045.016a tasya lāghavamārgastham alātasadṛśaprabham
06,045.016c diśaḥ paryapatac cāpaṃ gāṇḍīvam iva ghoṣavat
06,045.017a tam āsādya mahāvegair bhīṣmo navabhir āśugaiḥ
06,045.017c vivyādha samare tūrṇam ārjuniṃ paravīrahā
06,045.018a dhvajaṃ cāsya tribhir bhallaiś ciccheda paramaujasaḥ
06,045.018c sārathiṃ ca tribhir bāṇair ājaghāna yatavrataḥ
06,045.019a tathaiva kṛtavarmā ca kṛpaḥ śalyaś ca māriṣa
06,045.019b*0150_01 viviṃśatis tathā rājan sarve viddhvā mahārathāḥ
06,045.019c viddhvā nākampayat kārṣṇiṃ mainākam iva parvatam
06,045.020a sa taiḥ parivṛtaḥ śūro dhārtarāṣṭrair mahārathaiḥ
06,045.020c vavarṣa śaravarṣāṇi kārṣṇiḥ pañcarathān prati
06,045.021a tatas teṣāṃ mahāstrāṇi saṃvārya śaravṛṣṭibhiḥ
06,045.021c nanāda balavān kārṣṇir bhīṣmāya visṛjañ śarān
06,045.022a tatrāsya sumahad rājan bāhvor balam adṛśyata
06,045.022c yatamānasya samare bhīṣmam ardayataḥ śaraiḥ
06,045.023a parākrāntasya tasyaiva bhīṣmo 'pi prāhiṇoc charān
06,045.023c sa tāṃś ciccheda samare bhīṣmacāpacyutāñ śarān
06,045.024a tato dhvajam amogheṣur bhīṣmasya navabhiḥ śaraiḥ
06,045.024c ciccheda samare vīras tata uccukruśur janāḥ
06,045.025a sa rājato mahāskandhas tālo hemavibhūṣitaḥ
06,045.025c saubhadraviśikhaiś chinnaḥ papāta bhuvi bhārata
06,045.026a dhvajaṃ saubhadraviśikhaiḥ patitaṃ bharatarṣabha
06,045.026c dṛṣṭvā bhīmo 'nadad dhṛṣṭaḥ saubhadram abhiharṣayan
06,045.027a atha bhīṣmo mahāstrāṇi divyāni ca bahūni ca
06,045.027c prāduścakre mahāraudraḥ kṣaṇe tasmin mahābalaḥ
06,045.028a tataḥ śatasahasreṇa saubhadraṃ prapitāmahaḥ
06,045.028c avākirad ameyātmā śarāṇāṃ nataparvaṇām
06,045.029a tato daśa maheṣvāsāḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
06,045.029c rakṣārtham abhyadhāvanta saubhadraṃ tvaritā rathaiḥ
06,045.030a virāṭaḥ saha putreṇa dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,045.030c bhīmaś ca kekayāś caiva sātyakiś ca viśāṃ pate
06,045.031a javenāpatatāṃ teṣāṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo raṇe
06,045.031c pāñcālyaṃ tribhir ānarchat sātyakiṃ niśitaiḥ śaraiḥ
06,045.032a pūrṇāyatavisṛṣṭena kṣureṇa niśitena ca
06,045.032c dhvajam ekena ciccheda bhīmasenasya patriṇā
06,045.033a jāmbūnadamayaḥ ketuḥ kesarī narasattama
06,045.033c papāta bhīmasenasya bhīṣmeṇa mathito rathāt
06,045.034a bhīmasenas tribhir viddhvā bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ raṇe
06,045.034c kṛpam ekena vivyādha kṛtavarmāṇam aṣṭabhiḥ
06,045.035a pragṛhītāgrahastena vairāṭir api dantinā
06,045.035c abhyadravata rājānaṃ madrādhipatim uttaraḥ
06,045.036a tasya vāraṇarājasya javenāpatato rathī
06,045.036c śalyo nivārayām āsa vegam apratimaṃ raṇe
06,045.037a tasya kruddhaḥ sa nāgendro bṛhataḥ sādhuvāhinaḥ
06,045.037c padā yugam adhiṣṭhāya jaghāna caturo hayān
06,045.038a sa hatāśve rathe tiṣṭhan madrādhipatir āyasīm
06,045.038c uttarāntakarīṃ śaktiṃ cikṣepa bhujagopamām
06,045.039a tayā bhinnatanutrāṇaḥ praviśya vipulaṃ tamaḥ
06,045.039c sa papāta gajaskandhāt pramuktāṅkuśatomaraḥ
06,045.040a samādāya ca śalyo 'sim avaplutya rathottamāt
06,045.040c vāraṇendrasya vikramya cicchedātha mahākaram
06,045.041a bhinnamarmā śaravrātaiś chinnahastaḥ sa vāraṇaḥ
06,045.041c bhīmam ārtasvaraṃ kṛtvā papāta ca mamāra ca
06,045.042a etad īdṛśakaṃ kṛtvā madrarājo mahārathaḥ
06,045.042c āruroha rathaṃ tūrṇaṃ bhāsvaraṃ kṛtavarmaṇaḥ
06,045.043a uttaraṃ nihataṃ dṛṣṭvā vairāṭir bhrātaraṃ śubham
06,045.043c kṛtavarmaṇā ca sahitaṃ dṛṣṭvā śalyam avasthitam
06,045.043d@004_0001 śvetaḥ krodhāt prajajvāla haviṣā havyavāḍ iva
06,045.043d@004_0002 sa visphārya mahac cāpaṃ śakracāpopamaṃ balī
06,045.043d@004_0003 abhyadhāvaj jighāṃsan vai śalyaṃ madrādhipaṃ balī
06,045.043d@004_0004 mahatā rathavaṃśena samantāt parivāritaḥ
06,045.043d@004_0005 muñcan bāṇamayaṃ varṣaṃ prāyāc chalyarathaṃ prati
06,045.043d@004_0006 tam āpatantaṃ saṃprekṣya mattavāraṇavikramam
06,045.043d@004_0007 tāvakānāṃ rathāḥ sapta samantāt paryavārayan
06,045.043d@004_0008 madrarājam abhīpsanto mṛtyor daṃṣṭrāntaraṃ gatam
06,045.043d@004_0009 bṛhadbalaś ca kausalyo jayatsenaś ca māgadhaḥ
06,045.043d@004_0010 tathā rukmaratho rājañ śalyaputraḥ pratāpavān
06,045.043d@004_0011 vindānuvindāv āvantyau kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ
06,045.043d@004_0012 bṛhatkṣatrasya dāyādaḥ saindhavaś ca jayadrathaḥ
06,045.043d@004_0013 nānāvarṇavicitrāṇi dhanūṃṣi ca mahātmanām
06,045.043d@004_0014 visphāritāni dṛśyante toyadeṣv iva vidyutaḥ
06,045.043d@004_0015 te tu bāṇamayaṃ varṣaṃ śvetamūrdhany apātayan
06,045.043d@004_0016 nidāghānte 'niloddhūtā meghā iva nage jalam
06,045.043d@004_0017 tataḥ kruddho maheṣvāsaḥ saptabhallaiḥ sutejanaiḥ
06,045.043d@004_0018 dhanūṃṣi teṣām ācchidya mamarda pṛtanāpatiḥ
06,045.043d@004_0019 nikṛttāny eva tāni sma samadṛśyanta bhārata
06,045.043d@004_0020 tatas te tu nimeṣārdhāt pratyapadyan dhanūṃṣi ca
06,045.043d@004_0021 sapta caiva pṛṣatkāṃś ca śvetasyoparyapātayan
06,045.043d@004_0022 tataḥ punar ameyātmā bhallaiḥ saptabhir āśugaiḥ
06,045.043d@004_0023 nicakarta mahābāhus teṣāṃ cāpāni dhanvinām
06,045.043d@004_0024 te nikṛttamahācāpās tvaramāṇā mahārathāḥ
06,045.043d@004_0025 rathaśaktīḥ parāmṛśya vinedur bhairavān ravān
06,045.043d@004_0026 anvayur bharataśreṣṭha sapta śvetarathaṃ prati
06,045.043d@004_0027 tatas tā jvalitāḥ sapta mahendrāśaninisvanāḥ
06,045.043d@004_0028 aprāptāḥ saptabhir bhallaiś ciccheda paramāstravit
06,045.043d@004_0029 tataḥ samādāya śaraṃ sarvakāyavidāraṇam
06,045.043d@004_0030 prāhiṇod bharataśreṣṭha śveto rukmarathaṃ prati
06,045.043d@004_0031 tasya dehe nipatito bāṇo vajrātigo mahān
06,045.043d@004_0032 tato rukmaratho rājan sāyakena dṛḍhāhataḥ
06,045.043d@004_0033 niṣasāda rathopasthe kaśmalaṃ cāviśan mahat
06,045.043d@004_0034 taṃ visaṃjñaṃ vimanasaṃ tvaramāṇas tu sārathiḥ
06,045.043d@004_0035 apovāha susaṃbhrāntaḥ sarvalokasya paśyataḥ
06,045.043d@004_0036 tato 'nyān ṣaṭ samādāya śveto hemavibhūṣitān
06,045.043d@004_0037 teṣāṃ ṣaṇṇāṃ mahābāhur dhvajaśīrṣāṇy apātayat
06,045.043d@004_0038 hayāṃś ca teṣāṃ nirbhidya sārathīṃś ca paraṃtapa
06,045.043d@004_0039 śaraiś caitān samākīrya prāyāc chalyarathaṃ prati
06,045.043d@004_0040 tato halahalāśabdas tava sainyeṣu bhārata
06,045.043d@004_0041 dṛṣṭvā senāpatiṃ tūrṇaṃ yāntaṃ śalyarathaṃ prati
06,045.043d@004_0042 tato bhīṣmaṃ puraskṛtya tava putro mahābalaḥ
06,045.043d@004_0043 vṛtas tu sarvasainyena prāyāc chvetarathaṃ prati
06,045.043d@004_0044 mṛtyor āsyam anuprāptaṃ madrarājam amocayat
06,045.043d@004_0045 tato yuddhaṃ samabhavat tumulaṃ lomaharṣaṇam
06,045.043d@004_0046 tāvakānāṃ pareṣāṃ ca vyatiṣiktarathadvipam
06,045.043d@004_0047 saubhadre bhīmasene ca sātyakau ca mahārathe
06,045.043d@004_0048 kaikeye ca virāṭe ca dhṛṣṭadyumne ca pārṣate
06,045.043d@004_0049 eteṣu narasiṃheṣu cedimatsyeṣu caiva ha
06,045.043d@004_0050 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,045.043d@004_0050 vavarṣa śaravarṣāṇi vṛddhaḥ kurupitāmahaḥ
06,045.043d@004_0051 evaṃ śvete maheṣvāse prāpte śalyarathaṃ prati
06,045.043d@004_0052 kuravaḥ pāṇḍaveyāś ca kim akurvata saṃjaya
06,045.043d@004_0053 saṃjaya uvāca
06,045.043d@004_0053 bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ kiṃ vā tan mamācakṣva pṛcchataḥ
06,045.043d@004_0054 rājañ śatasahasrāṇi tataḥ kṣatriyapuṃgavāḥ
06,045.043d@004_0055 śvetaṃ senāpatiṃ śūraṃ puraskṛtya mahārathāḥ
06,045.043d@004_0056 rājño balaṃ darśayantas tava putrasya bhārata
06,045.043d@004_0057 śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya trātum aicchan mahārathāḥ
06,045.043d@004_0058 abhyavartanta bhīṣmasya rathaṃ hemapariṣkṛtam
06,045.043d@004_0059 jighāṃsantaṃ yudhāṃ śreṣṭhaṃ tadāsīt tumulaṃ mahat
06,045.043d@004_0060 tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi mahāvaiśasam acyuta
06,045.043d@004_0061 tāvakānāṃ pareṣāṃ ca yathā yuddham avartata
06,045.043d@004_0062 tatrākarod rathopasthāñ śūnyāñ śāṃtanavo bahūn
06,045.043d@004_0063 prākṛntad uttamāṅgāni śarair ārchad rathottamān
06,045.043d@004_0064 samāvṛṇoc charair arkam arkatulyapratāpavān
06,045.043d@004_0065 nudan samantāt samare ravir udyan yathā tamaḥ
06,045.043d@004_0066 tenājau preṣitā rājañ śarāḥ śatasahasraśaḥ
06,045.043d@004_0067 kṣatriyāntakarāḥ saṃkhye mahāvegā mahābalāḥ
06,045.043d@004_0068 śirāṃsi pātayām āsur vīrāṇāṃ śataśo raṇe
06,045.043d@004_0069 gajān kaṇṭakasaṃnāhān vajreṇeva śiloccayān
06,045.043d@004_0070 rathā ratheṣu saṃsaktā vyadṛśanta viśāṃ pate
06,045.043d@004_0071 eke rathaṃ paryavahaṃs turagāḥ saturaṃgamam
06,045.043d@004_0072 yuvānaṃ nihataṃ vīraṃ lambamānaṃ sakārmukam
06,045.043d@004_0073 udīrṇāś ca hayā rājan vahantas tatra tatra ha
06,045.043d@004_0074 baddhakhaḍganiṣaṅgāś ca vidhvastaśiraso hatāḥ
06,045.043d@004_0075 śataśaḥ patitā bhūmau vīraśayyāsu śerate
06,045.043d@004_0076 paraspareṇa dhāvantaḥ patitāḥ punar utthitāḥ
06,045.043d@004_0077 utthāya ca pradhāvanto dvaṃdvayuddham avāpnuvan
06,045.043d@004_0078 pīḍitāḥ punar anyonyaṃ luṭhanto raṇamūrdhani
06,045.043d@004_0079 sacāpān saniṣaṅgāṃś ca jātarūpapariṣkṛtān
06,045.043d@004_0080 visrabdhahatavīrāś ca śataśaḥ paripīḍitāḥ
06,045.043d@004_0081 tena tenābhyadhāvanta visṛjantaś ca bhārata
06,045.043d@004_0082 matto gajaḥ paryavartad dhayāṃś ca hatasādinaḥ
06,045.043d@004_0083 sarathā rathinaś cāpi vimṛdnantaḥ samantataḥ
06,045.043d@004_0084 syandanād apatat kaś cin nihato 'nyena sāyakaiḥ
06,045.043d@004_0085 hatasārathir apy uccaiḥ papāta kāṣṭhavad rathaḥ
06,045.043d@004_0086 yudhyamānasya saṃgrāme vyūḍhe rajasi cotthite
06,045.043d@004_0087 dhanuḥkūjitavijñānaṃ tatrāsīt pratiyudhyataḥ
06,045.043d@004_0088 gātrasparśena yodhānāṃ vyajñāsta paripanthinam
06,045.043d@004_0089 yudhyamānaṃ śarai rājan siñjinī dhvajinī ravāt
06,045.043d@004_0090 anyonyaṃ vīrasaṃśabdo nāśrūyata bhaṭaiḥ kṛtaḥ
06,045.043d@004_0091 śabdāyamāne saṃgrāme paṭahe karṇadāriṇi
06,045.043d@004_0092 yudhyamānasya saṃgrāme kurvataḥ pauruṣaṃ svakam
06,045.043d@004_0093 nāśrauṣīn nāmagotroktiṃ kīrtanaṃ ca parasparam
06,045.043d@004_0094 bhīṣmacāpacyutair bāṇair ārtānāṃ yudhyatāṃ mṛdhe
06,045.043d@004_0095 paraspareṣāṃ vīrāṇāṃ manāṃsi samakampayan
06,045.043d@004_0096 tasminn atyākule yuddhe dāruṇe lomaharṣaṇe
06,045.043d@004_0097 pitā putraṃ ca samare nābhijānāti kaś cana
06,045.043d@004_0098 cakre bhagne yuge chinne eko dhuryo hayo hataḥ
06,045.043d@004_0099 ākṣiptaḥ syandanād vīraḥ sasārathir ajihmagaiḥ
06,045.043d@004_0100 evaṃ ca samare sarve vīrāś ca virathīkṛtāḥ
06,045.043d@004_0101 tena tena sma dṛśyante dhāvamānāḥ samantataḥ
06,045.043d@004_0102 gajo hataḥ śiraś chinnaṃ marma bhinnaṃ hayo hataḥ
06,045.043d@004_0103 ahataḥ ko 'pi naivāsīd bhīṣme nighnati śātravān
06,045.043d@004_0104 śvetaḥ kurūṇām akarot svayaṃ tasmin mahāhave
06,045.043d@004_0105 rājaputrān rathodārān avadhīc chatasaṃghaśaḥ
06,045.043d@004_0106 ciccheda rathināṃ bāṇaiḥ śirāṃsi bharatarṣabha
06,045.043d@004_0107 sāṅgadā bāhavaś caiva dhanūṃṣi ca samantataḥ
06,045.043d@004_0108 ratheṣāṃ rathacakrāṇi tūṇīrāṇi yugāni ca
06,045.043d@004_0109 chatrāṇi ca mahārhāṇi patākāś ca viśāṃ pate
06,045.043d@004_0110 hayaughāś ca rathaughāś ca naraughāś caiva bhārata
06,045.043d@004_0111 vāraṇāḥ śataśaś caiva hatāḥ śvetena bhārata
06,045.043d@004_0112 vayaṃ śvetabhayād bhītā vihāya rathasattamam
06,045.043d@004_0113 avaśiṣṭās tathā paścād vibhuṃ paśyāma dhṛṣṇavaḥ
06,045.043d@004_0114 śarapātam apakramya kuravaḥ kurunandana
06,045.043d@004_0115 bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ yuddhe sthitāḥ paśyāma sarvaśaḥ
06,045.043d@004_0116 adīno dīnasamaye bhīṣmo 'smākaṃ mahāhave
06,045.043d@004_0117 ekas tasthau naravyāghro girir merur ivācalaḥ
06,045.043d@004_0118 ādadāna iva prāṇān savitā śiśirātyaye
06,045.043d@004_0119 gabhastibhir ivādityas tasthau śaramarīcimān
06,045.043d@004_0120 sa mumoca maheṣvāsaḥ śarasaṃghān anekaśaḥ
06,045.043d@004_0121 nighnann amitrān samare vajrapāṇir ivāsurān
06,045.043d@004_0122 te vadhyamānā bhīṣmeṇa prajahus taṃ mahābalam
06,045.043d@004_0123 svayūthād iva te yūthān muktaṃ bhūmiṣu dāruṇam
06,045.043d@004_0124 tam ekam upalabhyaiko hṛṣṭaḥ puṣṭaḥ paraṃtapa
06,045.043d@004_0125 duryodhanapriye yuktaḥ pāṇḍavān pariśocayan
06,045.043d@004_0126 jīvitaṃ dustyajaṃ tyaktvā bhayaṃ ca sumahāhave
06,045.043d@004_0127 pātayām āsa sainyāni pāṇḍavānāṃ viśāṃ pate
06,045.043d@004_0128 praharantam anīkāni pitā devavratas tava
06,045.043d@004_0129 dṛṣṭvā senāpatiṃ bhīṣmas tvaritaḥ śvetam abhyayāt
06,045.043d@004_0130 sa bhīṣmaṃ śarajālena mahatā samavākirat
06,045.043d@004_0131 śvetaṃ cāpi tathā bhīṣmaḥ śaraughaiḥ samavākirat
06,045.043d@004_0132 tau vṛṣāv iva nardantau mattāv iva mahādvipau
06,045.043d@004_0133 vyāghrāv iva susaṃrabdhāv anyonyam abhijaghnatuḥ
06,045.043d@004_0134 astrair astrāṇi saṃvārya tatas tau puruṣarṣabhau
06,045.043d@004_0135 bhīṣmaḥ śvetaś ca yuyudhe parasparavadhaiṣiṇau
06,045.043d@004_0136 ekāhnā nirdahed bhīṣmaḥ pāṇḍavānām anīkinīm
06,045.043d@004_0137 śaraiḥ paramasaṃkruddho yadi śveto na pālayet
06,045.043d@004_0138 pitāmahaṃ tato dṛṣṭvā śvetena vimukhīkṛtam
06,045.043d@004_0139 praharṣaṃ pāṇḍavā jagmuḥ putras te vimanābhavat
06,045.043d@004_0140 tato duryodhanaḥ kruddhaḥ pārthivaiḥ parivāritaḥ
06,045.043d@004_0141 sasainyaḥ pāṇḍavānīkam abhyadravata saṃyuge
06,045.043d@004_0142 durmukhaḥ kṛtavarmā ca kṛpaḥ śalyo viśāṃ pate
06,045.043d@004_0143 bhīṣmaṃ jugupur āsādya tava putreṇa coditāḥ
06,045.043d@004_0144 dṛṣṭvā tu pārthivaiḥ sarvair duryodhanapurogamaiḥ
06,045.043d@004_0145 pāṇḍavānām anīkāni vadhyamānāni saṃyuge
06,045.043d@004_0146 śveto gāṅgeyam utsṛjya tava putrasya vāhinīm
06,045.043d@004_0147 nāśayām āsa vegena vāyur vṛkṣān ivaujasā
06,045.043d@004_0148 drāvayitvā camūṃ rājan vairāṭiḥ krodhamūrchitaḥ
06,045.043d@004_0149 āpatat sahasā bhūyo yatra bhīṣmo vyavasthitaḥ
06,045.043d@004_0150 tau tatropagatau rājañ śaradīptau mahābalau
06,045.043d@004_0151 ayudhyetāṃ mahātmānau yathobhau vṛtravāsavau
06,045.043d@004_0152 anyonyaṃ tu mahārāja parasparavadhaiṣiṇau
06,045.043d@004_0153 nigṛhya kārmukaṃ śveto bhīṣmaṃ vivyādha saptabhiḥ
06,045.043d@004_0154 parākramaṃ tatas tasya parākramya parākramī
06,045.043d@004_0155 tarasā vārayām āsa matto mattam iva dvipam
06,045.043d@004_0156 śvetaḥ śāṃtanavaṃ bhūyaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,045.043d@004_0157 vivyādha pañcaviṃśatyā tad adbhutam ivābhavat
06,045.043d@004_0158 taṃ pratyavidhyad daśabhir bhīṣmaḥ śāṃtanavas tadā
06,045.043d@004_0159 sa viddhas tena balavān nākampata yathācalaḥ
06,045.043d@004_0160 vairāṭiḥ samare kruddho bhṛśam āyamya kārmukam
06,045.043d@004_0161 ājaghāna tato bhīṣmaṃ śvetaḥ kṣatriyanandanaḥ
06,045.043d@004_0162 saṃprahasya tataḥ śvetaḥ sṛkkiṇī parisaṃlihan
06,045.043d@004_0163 dhanuś ciccheda bhīṣmasya navabhir daśadhā śaraiḥ
06,045.043d@004_0164 saṃdhāya viśikhaṃ caiva śaraṃ lomapravāhinam
06,045.043d@004_0165 unmamātha tatas tālaṃ dhvajaśīrṣaṃ mahātmanaḥ
06,045.043d@004_0166 ketuṃ nipatitaṃ dṛṣṭvā bhīṣmasya tanayās tava
06,045.043d@004_0167 hataṃ bhīṣmam amanyanta śvetasya vaśam āgatam
06,045.043d@004_0168 pāṇḍavāś cāpi saṃhṛṣṭā dadhmuḥ śaṅkhān mudā yutāḥ
06,045.043d@004_0169 bhīṣmasya patitaṃ ketuṃ dṛṣṭvā tālaṃ mahātmanaḥ
06,045.043d@004_0170 tato duryodhanaḥ krodhāt svam anīkam acodayat
06,045.043d@004_0171 yatnād bhīṣmaṃ parīpsadhvaṃ rakṣamāṇāḥ samantataḥ
06,045.043d@004_0172 mā naḥ prapaśyamānānāṃ śvetān mṛtyum avāpsyati
06,045.043d@004_0173 bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ śūras tathā satyaṃ bravīmi vaḥ
06,045.043d@004_0174 rājñas tu vacanaṃ śrutvā tvaramāṇā mahārathāḥ
06,045.043d@004_0175 balena caturaṅgeṇa gāṅgeyam anvapālayan
06,045.043d@004_0176 bāhlīkaḥ kṛtavarmā ca śalaḥ śalyaś ca bhārata
06,045.043d@004_0177 jalasaṃdho vikarṇaś ca citraseno viviṃśatiḥ
06,045.043d@004_0178 tvaramāṇās tvarākāle parivārya samantataḥ
06,045.043d@004_0179 śastravṛṣṭiṃ sutumulāṃ śvetasyopary apātayan
06,045.043d@004_0180 tān kruddho niśitair bāṇais tvaramāṇo mahārathaḥ
06,045.043d@004_0181 avārayad ameyātmā darśayan pāṇilāghavam
06,045.043d@004_0182 sa nivārya tu tān sarvān kesarī kuñjarān iva
06,045.043d@004_0183 mahatā śaravarṣeṇa bhīṣmasya dhanur ācchinat
06,045.043d@004_0184 tato 'nyad dhanur ādāya bhīṣmaḥ śāṃtanavo yudhi
06,045.043d@004_0185 śvetaṃ vivyādha rājendra kaṅkapatraiḥ śitaiḥ śaraiḥ
06,045.043d@004_0186 tataḥ senāpatiḥ kruddho bhīṣmaṃ bahubhir āyasaiḥ
06,045.043d@004_0187 vivyādha samare rājan sarvalokasya paśyataḥ
06,045.043d@004_0188 tataḥ pravyathito rājā bhīṣmaṃ dṛṣṭvā nivāritam
06,045.043d@004_0189 pravīraṃ sarvalokasya śvetena yudhi vai tadā
06,045.043d@004_0190 niṣṭhānakaś ca sumahāṃs tava sainyasya cābhavat
06,045.043d@004_0191 taṃ vīraṃ vāritaṃ dṛṣṭvā śvetena śaravikṣatam
06,045.043d@004_0192 hataṃ śvetena manyante śvetasya vaśam āgatam
06,045.043d@004_0193 tataḥ krodhavaśaṃ prāptaḥ pitā devavratas tava
06,045.043d@004_0194 dhvajam unmathitaṃ dṛṣṭvā tāṃ ca senāṃ nivāritām
06,045.043d@004_0195 śvetaṃ prati mahārāja vyasṛjat sāyakān bahūn
06,045.043d@004_0196 tān āvārya raṇe śveto bhīṣmasya rathināṃ varaḥ
06,045.043d@004_0197 dhanuś ciccheda bhallena punar eva pitus tava
06,045.043d@004_0198 utsṛjya kārmukaṃ rājan gāṅgeyaḥ krodhamūrchitaḥ
06,045.043d@004_0199 anyat kārmukam ādāya vipulaṃ balavattaram
06,045.043d@004_0200 tatra saṃdhāya vipulān bhallān sapta śilāśitān
06,045.043d@004_0201 caturbhiś ca jaghānāśvāñ śvetasya pṛtanāpateḥ
06,045.043d@004_0202 dhvajaṃ dvābhyāṃ tu ciccheda saptamena ca sāratheḥ
06,045.043d@004_0203 śiraś ciccheda bhallena saṃkruddho laghuvikramaḥ
06,045.043d@004_0204 hatāśvasūtāt sa rathād avaplutya mahābalaḥ
06,045.043d@004_0205 amarṣavaśam āpanno vyākulaḥ samapadyata
06,045.043d@004_0206 virathaṃ rathināṃ śreṣṭhaṃ śvetaṃ dṛṣṭvā pitāmahaḥ
06,045.043d@004_0207 tāḍayām āsa niśitaiḥ śarasaṃghaiḥ samantataḥ
06,045.043d@004_0208 sa tāḍyamānaḥ samare bhīṣmacāpacyutaiḥ śaraiḥ
06,045.043d@004_0209 svarathe dhanur utsṛjya śaktiṃ jagrāha kāñcanīm
06,045.043d@004_0210 tataḥ śaktiṃ raṇe śveto jagrāhogrāṃ mahābhayām
06,045.043d@004_0211 kāladaṇḍopamāṃ ghorāṃ mṛtyor iva svasāṃ śvasan
06,045.043d@004_0212 abravīc ca tadā śveto bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ raṇe
06,045.043d@004_0213 tiṣṭhedānīṃ susaṃrabdhaḥ paśya māṃ puruṣo bhava
06,045.043d@004_0214 evam uktvā maheṣvāso bhīṣmaṃ yudhi parākramī
06,045.043d@004_0215 tataḥ śaktim ameyātmā cikṣepa bhujagopamām
06,045.043d@004_0216 pāṇḍavārthe parākrāntas tavānarthaṃ cikīrṣati
06,045.043d@004_0217 hāhākāro mahān āsīt putrāṇāṃ te viśāṃ pate
06,045.043d@004_0218 dṛṣṭvā śaktiṃ mahāghorāṃ mṛtyor daṇḍasamaprabhām
06,045.043d@004_0219 śvetasya karanirmuktāṃ nirmuktoragasaṃnibhām
06,045.043d@004_0220 apatat sahasā rājan maholkeva nabhastalāt
06,045.043d@004_0221 jvalantīm antarikṣe tāṃ jvālābhir iva saṃvṛtām
06,045.043d@004_0222 asaṃbhrāntas tadā rājan pitā devavratas tava
06,045.043d@004_0223 aṣṭabhir navabhir bhīṣmaḥ śaktiṃ ciccheda patribhiḥ
06,045.043d@004_0224 utkṛṣṭahemavikṛtāṃ nikṛttāṃ niśitaiḥ śaraiḥ
06,045.043d@004_0225 uccukruśus tataḥ sarve tāvakā bharatarṣabha
06,045.043d@004_0226 śaktiṃ vinihatāṃ dṛṣṭvā vairāṭiḥ krodhamūrchitaḥ
06,045.043d@004_0227 kālopahatacetās tu kartavyaṃ nābhyajānata
06,045.043d@004_0228 krodhasaṃmūrchito rājan vairāṭiḥ prahasann iva
06,045.043d@004_0229 gadāṃ jagrāha saṃhṛṣṭo bhīṣmasya nidhanaṃ prati
06,045.043d@004_0230 krodhena raktanayano daṇḍapāṇir ivāntakaḥ
06,045.043d@004_0231 bhīṣmaṃ samabhidudrāva jalaugha iva parvatam
06,045.043d@004_0232 tasya vegam asaṃvārya matvā bhīṣmaḥ pratāpavān
06,045.043d@004_0233 prahāravipramokṣārthaṃ sahasā dharaṇīṃ gataḥ
06,045.043d@004_0234 śvetaḥ krodhasamāviṣṭo bhrāmayitvā tu tāṃ gadām
06,045.043d@004_0235 rathe bhīṣmasya cikṣepa yathā devo dhaneśvaraḥ
06,045.043d@004_0236 tayā bhīṣmanipātinyā sa ratho bhasmasāt kṛtaḥ
06,045.043d@004_0237 sadhvajaḥ saha sūtena sāśvaḥ sayugabandhuraḥ
06,045.043d@004_0238 virathaṃ rathināṃ śreṣṭhaṃ bhīṣmaṃ dṛṣṭvā rathottamāḥ
06,045.043d@004_0239 abhyadhāvanta sahitāḥ śalyaprabhṛtayo rathāḥ
06,045.043d@004_0240 tato 'nyaṃ ratham āsthāya dhanur visphārya durmanāḥ
06,045.043d@004_0241 śanakair abhyayāc chvetaṃ gāṅgeyaḥ prahasann iva
06,045.043d@004_0242 etasminn antare bhīṣmaḥ śuśrāva vipulāṃ giram
06,045.043d@004_0243 ākāśād īritāṃ divyām ātmano hitasaṃbhavām
06,045.043d@004_0244 bhīṣma bhīṣma mahābāho śīghraṃ yatnaṃ kuruṣva vai
06,045.043d@004_0245 eṣa hy asya jaye kālo nirdiṣṭo viśvayoninā
06,045.043d@004_0246 etac chrutvā tu vacanaṃ devadūtena bhāṣitam
06,045.043d@004_0247 saṃprahṛṣṭamanā bhūtvā vadhe tasya mano dadhe
06,045.043d@004_0248 virathaṃ rathināṃ śreṣṭhaṃ śvetaṃ dṛṣṭvā padātinam
06,045.043d@004_0249 sahitās tv abhyavartanta parīpsanto mahārathāḥ
06,045.043d@004_0250 sātyakir bhīmasenaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,045.043d@004_0251 kaikeyo dhṛṣṭaketuś ca abhimanyuś ca vīryavān
06,045.043d@004_0252 etān āpatataḥ sarvān droṇaśalyakṛpaiḥ saha
06,045.043d@004_0253 avārayad ameyātmā vārivegān ivācalaḥ
06,045.043d@004_0254 sa niruddheṣu sarveṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
06,045.043d@004_0255 śvetaḥ khaḍgam athākṛṣya bhīṣmasya dhanur ācchinat
06,045.043d@004_0256 tad apāsya dhanuś chinnaṃ tvaramāṇaḥ pitāmahaḥ
06,045.043d@004_0257 devadūtavacaḥ śrutvā vadhe tasya mano dadhe
06,045.043d@004_0258 tataḥ pracāramāṇas tu pitā devavratas tava
06,045.043d@004_0259 anyat kārmukam ādāya tvaramāṇo mahārathaḥ
06,045.043d@004_0260 kṣaṇena sajyam akaroc chakracāpasamaprabham
06,045.043d@004_0261 pitā te bharataśreṣṭha śvetaṃ dṛṣṭvā mahārathaiḥ
06,045.043d@004_0262 vṛtaṃ taṃ manujavyāghrair bhīmasenapurogamaiḥ
06,045.043d@004_0263 abhyavartata gāṅgeyaḥ śvetaṃ senāpatiṃ drutam
06,045.043d@004_0264 āpatantaṃ tato bhīṣmo bhīmasenaṃ pratāpavān
06,045.043d@004_0265 ājaghne viśikhaiḥ ṣaṣṭyā senānyaṃ sa mahārathaḥ
06,045.043d@004_0266 abhimanyuṃ ca samare pitā devavratas tava
06,045.043d@004_0267 ājaghne bharataśreṣṭhas tribhiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,045.043d@004_0268 sātyakiṃ ca śatenājau bharatānāṃ pitāmahaḥ
06,045.043d@004_0269 dhṛṣṭadyumnaṃ ca viṃśatyā kaikeyaṃ cāpi pañcabhiḥ
06,045.043d@004_0270 tāṃś ca sarvān maheṣvāsān pitā devavratas tava
06,045.043d@004_0271 vārayitvā śarair ghoraiḥ śvetam evābhidudruve
06,045.043d@004_0272 tataḥ śaraṃ mṛtyusamaṃ bhārasādhanam uttamam
06,045.043d@004_0273 vikṛṣya balavān bhīṣmaḥ samādhatta durāsadam
06,045.043d@004_0274 brahmāstreṇa susaṃyuktaṃ taṃ śaraṃ lomavāhinam
06,045.043d@004_0275 dadṛśur devagandharvāḥ piśācoragarākṣasāḥ
06,045.043d@004_0276 sa tasya kavacaṃ bhittvā hṛdayaṃ cāmitaujasaḥ
06,045.043d@004_0277 jagāma dharaṇīṃ bāṇo mahāśanir iva jvalan
06,045.043d@004_0278 astaṃ gacchan yathādityaḥ prabhām ādāya satvaraḥ
06,045.043d@004_0279 evaṃ jīvitam ādāya śvetadehāj jagāma ha
06,045.043d@004_0280 taṃ bhīṣmeṇa naravyāghraṃ tathā vinihataṃ yudhi
06,045.043d@004_0281 prapatantam apaśyāma gireḥ śṛṅgam iva cyutam
06,045.043d@004_0282 aśocan pāṇḍavās tatra kṣatriyāś ca mahārathāḥ
06,045.043d@004_0283 prahṛṣṭāś ca sutās tubhyaṃ kuravaś cāpi sarvaśaḥ
06,045.043d@004_0284 tato duḥśāsano rājañ śvetaṃ dṛṣṭvā nipātitam
06,045.043d@004_0285 vāditraninadair ghorair nṛtyati sma samantataḥ
06,045.043d@004_0286 tasmin hate maheṣvāse bhīṣmeṇāhavaśobhinā
06,045.043d@004_0287 prāvepanta maheṣvāsāḥ śikhaṇḍipramukhā rathāḥ
06,045.043d@004_0288 tato dhanaṃjayo rājan vārṣṇeyaś cāpi sarvaśaḥ
06,045.043d@004_0289 avahāraṃ śanaiś cakrur nihate vāhinīpatau
06,045.043d@004_0290 tato 'vahāraḥ sainyānāṃ tava teṣāṃ ca bhārata
06,045.043d@004_0291 tāvakānāṃ pareṣāṃ ca nardatāṃ ca muhur muhuḥ
06,045.043d@004_0292 pārthā vimanaso bhūtvā nyaviśanta mahārathāḥ
06,045.043d@004_0293 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,045.043d@004_0293 cintayanto vadhaṃ ghoraṃ dvairathena paraṃtapāḥ
06,045.043d@004_0294 śvete senāpatau tāta saṃgrāme nihate paraiḥ
06,045.043d@004_0295 kim akurvan maheṣvāsāḥ pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha
06,045.043d@004_0296 senāpatiṃ samākarṇya śvetaṃ yudhi nipātitam
06,045.043d@004_0297 tadarthaṃ yatatāṃ cāpi pareṣāṃ prapalāyinām
06,045.043d@004_0298 manaḥ prīṇāti me vākyaṃ jayaṃ saṃjaya śṛṇvataḥ
06,045.043d@004_0299 pratyupāyaṃ cintayantaḥ sajjanāḥ prasravanti me
06,045.043d@004_0300 sa hi vīro 'nuraktaś ca vṛddhaḥ kurupatis tadā
06,045.043d@004_0301 kṛtaṃ vairaṃ sadā tena pituḥ putreṇa dhīmatā
06,045.043d@004_0302 tasyodvegabhayāc cāpi saṃśritaḥ pāṇḍavān purā
06,045.043d@004_0303 sarvaṃ balaṃ parityajya durgaṃ saṃśritya tiṣṭhati
06,045.043d@004_0304 pāṇḍavānāṃ pratāpena durgaṃ deśaṃ niveśya ca
06,045.043d@004_0305 sapatnān satataṃ bādhann āryavṛttim anuṣṭhitaḥ
06,045.043d@004_0306 āścaryaṃ vai sadā teṣāṃ purā rājñāṃ sudurmatiḥ
06,045.043d@004_0307 tato yudhiṣṭhire bhaktaḥ kathaṃ saṃjaya sūditaḥ
06,045.043d@004_0308 prakṣiptaḥ saṃmataḥ kṣudraḥ putro me puruṣādhamaḥ
06,045.043d@004_0309 na yuddhaṃ rocayed bhīṣmo na cācāryaḥ kathaṃ cana
06,045.043d@004_0310 na kṛpo na ca gāndhārī nāhaṃ saṃjaya rocaye
06,045.043d@004_0311 na vāsudevo vārṣṇeyo dharmarājaś ca pāṇḍavaḥ
06,045.043d@004_0312 na bhīmo nārjunaś caiva na yamau puruṣarṣabhau
06,045.043d@004_0313 vāryamāṇo mayā nityaṃ gāndhāryā vidureṇa ca
06,045.043d@004_0314 jāmadagnyena rāmeṇa vyāsena ca mahātmanā
06,045.043d@004_0315 duryodhano yudhyamāno nityam eva hi saṃjaya
06,045.043d@004_0316 karṇasya matam āsthāya saubalasya ca pāpakṛt
06,045.043d@004_0317 duḥśāsanasya ca tathā pāṇḍavān anvasūyata
06,045.043d@004_0318 tasyāhaṃ vyasanaṃ ghoraṃ manye prāptaṃ tu saṃjaya
06,045.043d@004_0319 śvetasya ca vināśena bhīṣmasya vijayena ca
06,045.043d@004_0320 saṃkruddhaḥ kṛṣṇasahitaḥ pārthaḥ kim akarod yudhi
06,045.043d@004_0321 arjunād dhi bhayaṃ bhūyas tan me tāta na śāmyati
06,045.043d@004_0322 sa hi śūraś ca kaunteyaḥ kṣiprakārī ca pāṇḍavaḥ
06,045.043d@004_0323 manye śaraiḥ śarīrāṇi pramathiṣyati vidviṣām
06,045.043d@004_0324 aindrir indrānujasamo mahendrasadṛśo bale
06,045.043d@004_0325 amoghakrodhasaṃkalpaṃ dṛṣṭvā vaḥ kim abhūn manaḥ
06,045.043d@004_0326 tathaiva vedavic chūro jvalanārkasamadyutiḥ
06,045.043d@004_0327 aindrāstravid ameyātmā prapatan samitiṃjayaḥ
06,045.043d@004_0328 vajrasaṃsparśarūpāṇām astrāṇāṃ nyāsakāritā
06,045.043d@004_0329 sa khaḍgākṣepahastas tu ghoṣaṃ cakre mahārathaḥ
06,045.043d@004_0330 sa saṃjaya mahāprājño drupadasyātmajo balī
06,045.043d@004_0331 dhṛṣṭadyumnaḥ kim akaroc chvete yudhi nipātite
06,045.043d@004_0332 purā caivāparādhena vadhena ca camūpateḥ
06,045.043d@004_0333 manye manaḥ prajajvāla pāṇḍavānāṃ mahātmanām
06,045.043d@004_0334 teṣāṃ krodhaṃ cintayaṃs tu ahaḥsu ca niśāsu ca
06,045.043d@004_0335 saṃjaya uvāca
06,045.043d@004_0335 na śāntim adhigacchāmi sarvam ācakṣva saṃjaya
06,045.043d@004_0336 gatapūrvāhṇabhūyiṣṭhe tasminn ahani dāruṇe
06,045.043d@004_0337 tāvakānāṃ pareṣāṃ ca punar yuddham avartata
06,045.043d@004_0338 śvetaṃ tu nihataṃ dṛṣṭvā virāṭasya camūpatim
06,045.043d@004_0339 kṛtavarmaṇā ca sahitaṃ dṛṣṭvā śalyam avasthitam
06,045.043e śaṅkhaḥ krodhāt prajajvāla haviṣā havyavāḍ iva
06,045.044a sa visphārya mahac cāpaṃ kārtasvaravibhūṣitam
06,045.044c abhyadhāvaj jighāṃsan vai śalyaṃ madrādhipaṃ balī
06,045.045a mahatā rathavaṃśena samantāt parivāritaḥ
06,045.045c sṛjan bāṇamayaṃ varṣaṃ prāyāc chalyarathaṃ prati
06,045.046a tam āpatantaṃ saṃprekṣya mattavāraṇavikramam
06,045.046c tāvakānāṃ rathāḥ sapta samantāt paryavārayan
06,045.046e madrarājaṃ parīpsanto mṛtyor daṃṣṭrāntaraṃ gatam
06,045.047a tato bhīṣmo mahābāhur vinadya jalado yathā
06,045.047c tālamātraṃ dhanur gṛhya śaṅkham abhyadravad raṇe
06,045.048a tam udyatam udīkṣyātha maheṣvāsaṃ mahābalam
06,045.048c saṃtrastā pāṇḍavī senā vātavegahateva nauḥ
06,045.049a tatrārjunaḥ saṃtvaritaḥ śaṅkhasyāsīt puraḥsaraḥ
06,045.049c bhīṣmād rakṣyo 'yam adyeti tato yuddham avartata
06,045.050a hāhākāro mahān āsīd yodhānāṃ yudhi yudhyatām
06,045.050c tejas tejasi saṃpṛktam ity evaṃ vismayaṃ yayuḥ
06,045.051a atha śalyo gadāpāṇir avatīrya mahārathāt
06,045.051c śaṅkhasya caturo vāhān ahanad bharatarṣabha
06,045.052a sa hatāśvād rathāt tūrṇaṃ khaḍgam ādāya vidrutaḥ
06,045.052c bībhatsoḥ syandanaṃ prāpya tataḥ śāntim avindata
06,045.053a tato bhīṣmarathāt tūrṇam utpatanti patatriṇaḥ
06,045.053c yair antarikṣaṃ bhūmiś ca sarvataḥ samavastṛtam
06,045.053d*0151_01 pāñcālān atha matsyaṃ ca drupadaṃ senayā vṛtam
06,045.054a pāñcālān atha matsyāṃś ca kekayāṃś ca prabhadrakān
06,045.054c bhīṣmaḥ praharatāṃ śreṣṭhaḥ pātayām āsa mārgaṇaiḥ
06,045.055a utsṛjya samare tūrṇaṃ pāṇḍavaṃ savyasācinam
06,045.055c abhyadravata pāñcālyaṃ drupadaṃ senayā vṛtam
06,045.055e priyaṃ saṃbandhinaṃ rājañ śarān avakiran bahūn
06,045.056a agnineva pradagdhāni vanāni śiśirātyaye
06,045.056c śaradagdhāny adṛśyanta sainyāni drupadasya ha
06,045.056e atiṣṭhata raṇe bhīṣmo vidhūma iva pāvakaḥ
06,045.057a madhyaṃdine yathādityaṃ tapantam iva tejasā
06,045.057c na śekuḥ pāṇḍaveyasya yodhā bhīṣmaṃ nirīkṣitum
06,045.058a vīkṣāṃ cakruḥ samantāt te pāṇḍavā bhayapīḍitāḥ
06,045.058c trātāraṃ nādhyagacchanta gāvaḥ śītārditā iva
06,045.058d*0152_01 sā tu yaudhiṣṭhirī senā gāṅgeyaśarapīḍitā
06,045.058d*0152_02 siṃheneva vinirbhinnā śuklā gaur iva gopateḥ
06,045.059a hatavipradrute sainye nirutsāhe vimardite
06,045.059c hāhākāro mahān āsīt pāṇḍusainyeṣu bhārata
06,045.060a tato bhīṣmaḥ śāṃtanavo nityaṃ maṇḍalakārmukaḥ
06,045.060c mumoca bāṇān dīptāgrān ahīn āśīviṣān iva
06,045.061a śarair ekāyanīkurvan diśaḥ sarvā yatavrataḥ
06,045.061c jaghāna pāṇḍavarathān ādiśyādiśya bhārata
06,045.062a tataḥ sainyeṣu bhagneṣu mathiteṣu ca sarvaśaḥ
06,045.062c prāpte cāstaṃ dinakare na prājñāyata kiṃ cana
06,045.063a bhīṣmaṃ ca samudīryantaṃ dṛṣṭvā pārthā mahāhave
06,045.063c avahāram akurvanta sainyānāṃ bharatarṣabha
06,046.001 saṃjaya uvāca
06,046.001a kṛte 'vahāre sainyānāṃ prathame bharatarṣabha
06,046.001c bhīṣme ca yudhi saṃrabdhe hṛṣṭe duryodhane tathā
06,046.002a dharmarājas tatas tūrṇam abhigamya janārdanam
06,046.002c bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvaiḥ sarvaiś caiva janeśvaraiḥ
06,046.003a śucā paramayā yuktaś cintayānaḥ parājayam
06,046.003c vārṣṇeyam abravīd rājan dṛṣṭvā bhīṣmasya vikramam
06,046.004a kṛṣṇa paśya maheṣvāsaṃ bhīṣmaṃ bhīmaparākramam
06,046.004c śarair dahantaṃ sainyaṃ me grīṣme kakṣam ivānalam
06,046.004d*0153_01 yudhiṣṭhiro mahārāja dṛṣṭvā kṛṣṇam athābravīt
06,046.005a katham enaṃ mahātmānaṃ śakṣyāmaḥ prativīkṣitum
06,046.005c lelihyamānaṃ sainyaṃ me haviṣmantam ivānalam
06,046.006a etaṃ hi puruṣavyāghraṃ dhanuṣmantaṃ mahābalam
06,046.006c dṛṣṭvā vipradrutaṃ sainyaṃ madīyaṃ mārgaṇāhatam
06,046.007a śakyo jetuṃ yamaḥ kruddho vajrapāṇiś ca saṃyuge
06,046.007c varuṇaḥ pāśabhṛc cāpi kubero vā gadādharaḥ
06,046.008a na tu bhīṣmo mahātejāḥ śakyo jetuṃ mahābalaḥ
06,046.008c so 'ham evaṃ gate magno bhīṣmāgādhajale 'plavaḥ
06,046.009a ātmano buddhidaurbalyād bhīṣmam āsādya keśava
06,046.009c vanaṃ yāsyāmi govinda śreyo me tatra jīvitum
06,046.010a na tv imān pṛthivīpālān dātuṃ bhīṣmāya mṛtyave
06,046.010c kṣapayiṣyati senāṃ me kṛṣṇa bhīṣmo mahāstravit
06,046.011a yathānalaṃ prajvalitaṃ pataṃgāḥ samabhidrutāḥ
06,046.011c vināśāyaiva gacchanti tathā me sainiko janaḥ
06,046.012a kṣayaṃ nīto 'smi vārṣṇeya rājyahetoḥ parākramī
06,046.012c bhrātaraś caiva me vīrāḥ karśitāḥ śarapīḍitāḥ
06,046.013a matkṛte bhrātṛsauhārdād rājyād bhraṣṭās tathā sukhāt
06,046.013c jīvitaṃ bahu manye 'haṃ jīvitaṃ hy adya durlabham
06,046.014a jīvitasya hi śeṣeṇa tapas tapsyāmi duścaram
06,046.014c na ghātayiṣyāmi raṇe mitrāṇīmāni keśava
06,046.015a rathān me bahusāhasrān divyair astrair mahābalaḥ
06,046.015c ghātayaty aniśaṃ bhīṣmaḥ pravarāṇāṃ prahāriṇām
06,046.016a kiṃ nu kṛtvā kṛtaṃ me syād brūhi mādhava māciram
06,046.016c madhyastham iva paśyāmi samare savyasācinam
06,046.017a eko bhīmaḥ paraṃ śaktyā yudhyaty eṣa mahābhujaḥ
06,046.017c kevalaṃ bāhuvīryeṇa kṣatradharmam anusmaran
06,046.018a gadayā vīraghātinyā yathotsāhaṃ mahāmanāḥ
06,046.018c karoty asukaraṃ karma gajāśvarathapattiṣu
06,046.019a nālam eṣa kṣayaṃ kartuṃ parasainyasya māriṣa
06,046.019c ārjavenaiva yuddhena vīra varṣaśatair api
06,046.020a eko 'stravit sakhā te 'yaṃ so 'py asmān samupekṣate
06,046.020c nirdahyamānān bhīṣmeṇa droṇena ca mahātmanā
06,046.021a divyāny astrāṇi bhīṣmasya droṇasya ca mahātmanaḥ
06,046.021c dhakṣyanti kṣatriyān sarvān prayuktāni punaḥ punaḥ
06,046.022a kṛṣṇa bhīṣmaḥ susaṃrabdhaḥ sahitaḥ sarvapārthivaiḥ
06,046.022c kṣapayiṣyati no nūnaṃ yādṛśo 'sya parākramaḥ
06,046.023a sa tvaṃ paśya maheṣvāsaṃ yogīṣvara mahāratham
06,046.023c yo bhīṣmaṃ śamayet saṃkhye dāvāgniṃ jalado yathā
06,046.024a tava prasādād govinda pāṇḍavā nihatadviṣaḥ
06,046.024c svarājyam anusaṃprāptā modiṣyanti sabāndhavāḥ
06,046.025a evam uktvā tataḥ pārtho dhyāyann āste mahāmanāḥ
06,046.025c ciram antarmanā bhūtvā śokopahatacetanaḥ
06,046.026a śokārtaṃ pāṇḍavaṃ jñātvā duḥkhena hatacetasam
06,046.026c abravīt tatra govindo harṣayan sarvapāṇḍavān
06,046.027a mā śuco bharataśreṣṭha na tvaṃ śocitum arhasi
06,046.027c yasya te bhrātaraḥ śūrāḥ sarvalokasya dhanvinaḥ
06,046.028a ahaṃ ca priyakṛd rājan sātyakiś ca mahārathaḥ
06,046.028c virāṭadrupadau vṛddhau dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,046.029a tathaiva sabalāḥ sarve rājāno rājasattama
06,046.029c tvatprasādaṃ pratīkṣante tvadbhaktāś ca viśāṃ pate
06,046.030a eṣa te pārṣato nityaṃ hitakāmaḥ priye rataḥ
06,046.030c senāpatyam anuprāpto dhṛṣṭadyumno mahābalaḥ
06,046.030e śikhaṇḍī ca mahābāho bhīṣmasya nidhanaṃ kila
06,046.030f*0154_01 sa tvaṃ puruṣaśārdūla śārdūlasamavikrama
06,046.030f*0154_02 senāpatyena rājendra dhṛṣṭadyumnaṃ niyojaya
06,046.031a etac chrutvā tato rājā dhṛṣṭadyumnaṃ mahāratham
06,046.031c abravīt samitau tasyāṃ vāsudevasya śṛṇvataḥ
06,046.032a dhṛṣṭadyumna nibodhedaṃ yat tvā vakṣyāmi māriṣa
06,046.032c nātikramyaṃ bhavet tac ca vacanaṃ mama bhāṣitam
06,046.033a bhavān senāpatir mahyaṃ vāsudevena saṃmataḥ
06,046.033c kārttikeyo yathā nityaṃ devānām abhavat purā
06,046.033e tathā tvam api pāṇḍūnāṃ senānīḥ puruṣarṣabha
06,046.034a sa tvaṃ puruṣaśārdūla vikramya jahi kauravān
06,046.034c ahaṃ ca tvānuyāsyāmi bhīmaḥ kṛṣṇaś ca māriṣa
06,046.035a mādrīputrau ca sahitau draupadeyāś ca daṃśitāḥ
06,046.035c ye cānye pṛthivīpālāḥ pradhānāḥ puruṣarṣabha
06,046.035d*0155_01 etāvad uktvā nṛpatiḥ sahadevam abhāṣata
06,046.035d*0155_02 abhiṣekasya saṃbhārān kṣipram ānaya vai javāt
06,046.035d*0155_03 prādurāsīt tato dhaumyaḥ saṃbhārān gṛhya bhārata
06,046.035d*0155_04 sahadevena sahitaḥ pāṇḍavāya nyavedayat
06,046.035d*0155_05 tatas taṃ puruṣavyāghraṃ drupadasyātmajaṃ yudhi
06,046.035d*0155_06 bhadrapīṭhe sukhaṃ nyasya abhiṣecayad acyutaḥ
06,046.035d*0155_07 aśobhatābhiṣikto hi drupadasyātmajo balī
06,046.035d*0155_08 yathā devāsure yuddhe kārttikeyo hy aśobhata
06,046.036a tata uddharṣayan sarvān dhṛṣṭadyumno 'bhyabhāṣata
06,046.036c ahaṃ droṇāntakaḥ pārtha vihitaḥ śaṃbhunā purā
06,046.037a raṇe bhīṣmaṃ tathā droṇaṃ kṛpaṃ śalyaṃ jayadratham
06,046.037c sarvān adya raṇe dṛptān pratiyotsyāmi pārthiva
06,046.038a athotkruṣṭaṃ maheṣvāsaiḥ pāṇḍavair yuddhadurmadaiḥ
06,046.038b*0156_01 tac chrutvā jahṛṣuḥ pārthāḥ pārthivāś ca mahārathāḥ
06,046.038c samudyate pārthivendre pārṣate śatrusūdane
06,046.039a tam abravīt tataḥ pārthaḥ pārṣataṃ pṛtanāpatim
06,046.039c vyūhaḥ krauñcāruṇo nāma sarvaśatrunibarhaṇaḥ
06,046.040a yaṃ bṛhaspatir indrāya tadā devāsure 'bravīt
06,046.040c taṃ yathāvat prativyūha parānīkavināśanam
06,046.040e adṛṣṭapūrvaṃ rājānaḥ paśyantu kurubhiḥ saha
06,046.041a tathoktaḥ sa nṛdevena viṣṇur vajrabhṛtā iva
06,046.041c prabhāte sarvasainyānām agre cakre dhanaṃjayam
06,046.042a ādityapathagaḥ ketus tasyādbhutamanoramaḥ
06,046.042c śāsanāt puruhūtasya nirmito viśvakarmaṇā
06,046.043a indrāyudhasavarṇābhiḥ patākābhir alaṃkṛtaḥ
06,046.043c ākāśaga ivākāśe gandharvanagaropamaḥ
06,046.043e nṛtyamāna ivābhāti rathacaryāsu māriṣa
06,046.044a tena ratnavatā pārthaḥ sa ca gāṇḍīvadhanvanā
06,046.044c babhūva paramopetaḥ svayaṃbhūr iva bhānunā
06,046.045a śiro 'bhūd drupado rājā mahatyā senayā vṛtaḥ
06,046.045c kuntibhojaś ca caidyaś ca cakṣuṣy āstāṃ janeśvara
06,046.046a dāśārṇakāḥ prayāgāś ca dāśerakagaṇaiḥ saha
06,046.046c anūpagāḥ kirātāś ca grīvāyāṃ bharatarṣabha
06,046.047a paṭaccaraiś ca huṇḍaiś ca rājan pauravakais tathā
06,046.047c niṣādaiḥ sahitaś cāpi pṛṣṭham āsīd yudhiṣṭhiraḥ
06,046.048a pakṣau tu bhīmasenaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,046.048c draupadeyābhimanyuś ca sātyakiś ca mahārathaḥ
06,046.049a piśācā daradāś caiva puṇḍrāḥ kuṇḍīviṣaiḥ saha
06,046.049c maḍakā laḍakāś caiva taṅgaṇāḥ parataṅgaṇāḥ
06,046.050a bāhlikās tittirāś caiva colāḥ pāṇḍyāś ca bhārata
06,046.050c ete janapadā rājan dakṣiṇaṃ pakṣam āśritāḥ
06,046.051a agniveṣyā jagattuṇḍāḥ paladāśāś ca bhārata
06,046.051c śabarās tumbupāś caiva vatsāś ca saha nākulaiḥ
06,046.051e nakulaḥ sahadevaś ca vāmaṃ pārśvaṃ samāśritāḥ
06,046.052a rathānām ayutaṃ pakṣau śiraś ca niyutaṃ tathā
06,046.052c pṛṣṭham arbudam evāsīt sahasrāṇi ca viṃśatiḥ
06,046.052e grīvāyāṃ niyutaṃ cāpi sahasrāṇi ca saptatiḥ
06,046.053a pakṣakoṭiprapakṣeṣu pakṣānteṣu ca vāraṇāḥ
06,046.053c jagmuḥ parivṛtā rājaṃś calanta iva parvatāḥ
06,046.054a jaghanaṃ pālayām āsa virāṭaḥ saha kekayaiḥ
06,046.054c kāśirājaś ca śaibyaś ca rathānām ayutais tribhiḥ
06,046.055a evam etaṃ mahāvyūhaṃ vyūhya bhārata pāṇḍavāḥ
06,046.055c sūryodayanam icchantaḥ sthitā yuddhāya daṃśitāḥ
06,046.055d@005_0001 śabdaś ca sumahāṃs tatra divaspṛg bharatottama
06,046.055d@005_0002 evaṃ te puruṣavyāghrāḥ pāṇḍavā yuddhadurmadāḥ
06,046.055d@005_0003 vyavasthitāḥ prativyūhya tava putrasya vāhinīm
06,046.055d@005_0004 trasantīva hi cetāṃsi yodhānāṃ bharatarṣabha
06,046.055d@005_0005 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,046.055d@005_0005 dṛṣṭvāgrato bhīmasenaṃ gadāpāṇim avasthitam
06,046.055d@005_0006 sūryodaye saṃjaya ke tu pūrvaṃ
06,046.055d@005_0007 yuyutsavo hṛṣṭarūpās tathāsan
06,046.055d@005_0008 kiṃ māmakā bhīṣmanetrāḥ samīyuḥ
06,046.055d@005_0009 kiṃ pāṇḍavā bhīmanetrās tadānīm
06,046.055d@005_0010 keṣāṃ jaghanyau somasūryau suvāyuḥ
06,046.055d@005_0011 keṣāṃ senāṃ śvāpadā vyāhareyuḥ
06,046.055d@005_0012 keṣāṃ yūnāṃ mukhavarṇāḥ prasannāḥ
06,046.055d@005_0013 saṃjaya uvāca
06,046.055d@005_0013 sarvaṃ hy etad brūhi tattvaṃ yathāvat
06,046.055d@005_0014 ubhe sene tulyam evopapanne
06,046.055d@005_0015 ubhe sene harṣarūpe tathaiva
06,046.055d@005_0016 ubhe citre vanarājīprakāśe
06,046.055d@005_0017 ubhe sene nāgarathāśvapūrṇe
06,046.055d@005_0018 ubhe sene bhīmarūpe narendra
06,046.055d@005_0019 tathā cobhe bhārata durviṣahye
06,046.055d@005_0020 tathā cobhe svargajayāya tuṣṭe
06,046.055d@005_0021 tathā cobhe satpuruṣopajuṣṭe
06,046.055d@005_0022 paścānmukhāḥ kauravā dhārtarāṣṭrās
06,046.055d@005_0023 tathā pāṇḍavāḥ prāṅmukhā yotsyamānāḥ
06,046.055d@005_0024 daityendraseneva ca kauravāṇāṃ
06,046.055d@005_0025 surendraseneva ca pāṇḍavānām
06,046.055d@005_0026 vavau vāyuḥ pṛṣṭhataḥ pāṇḍavānāṃ
06,046.055d@005_0027 tathā vāyuḥ sanmukhas tāvakānām
06,046.055d@005_0028 gajendrāṇāṃ madagandhā * * *
06,046.055d@005_0029 nna sehire tava putrasya nāgāḥ
06,046.055d@005_0030 duryodhano dantivaraṃ padmavarṇaṃ
06,046.055d@005_0031 suvarṇakakṣaṃ jātabalaṃ prabhinnam
06,046.055d@005_0032 samāsthito madhyagataḥ kurūṇāṃ
06,046.055d@005_0033 saṃstūyamāno rathibhir māgadhaiś ca
06,046.055d@005_0034 candraprabhaṃ śvetam asyātapatraṃ
06,046.055d@005_0035 tathā sauvarṇā srag bhrājate cottamāṅge
06,046.055d@005_0036 taṃ sarvataḥ śakuniḥ pārvatīyaḥ
06,046.055d@005_0037 sārdhaṃ gāndhāraiḥ pāti gāndhārarājaḥ
06,046.055d@005_0038 bhīṣmo 'grataḥ sarvasainyasya vṛddhaḥ
06,046.055d@005_0039 śvetacchatraḥ śvetakacaḥ saśaṅkhaḥ
06,046.055d@005_0040 śvetoṣṇīṣaḥ pāṇḍureṇa dhvajena
06,046.055d@005_0041 śveto rathaḥ śailasamaprakāśaḥ
06,046.055d@005_0042 tadvat sainyaṃ dhārtarāṣṭrasya sarve
06,046.055d@005_0043 bāhlikānāṃ cātiratho mahātmā
06,046.055d@005_0044 maheṣvāsā mahābhāgāḥ sthitā yuddhāya daṃśitāḥ
06,046.056a teṣām ādityavarṇāni vimalāni mahānti ca
06,046.056c śvetacchatrāṇy aśobhanta vāraṇeṣu ratheṣu ca
06,047.001 saṃjaya uvāca
06,047.001a krauñcaṃ tato mahāvyūham abhedyaṃ tanayas tava
06,047.001c vyūḍhaṃ dṛṣṭvā mahāghoraṃ pārthenāmitatejasā
06,047.002a ācāryam upasaṃgamya kṛpaṃ śalyaṃ ca māriṣa
06,047.002c saumadattiṃ vikarṇaṃ ca aśvatthāmānam eva ca
06,047.003a duḥśāsanādīn bhrātṝṃś ca sa sarvān eva bhārata
06,047.003c anyāṃś ca subahūñ śūrān yuddhāya samupāgatān
06,047.004a prāhedaṃ vacanaṃ kāle harṣayaṃs tanayas tava
06,047.004c nānāśastrapraharaṇāḥ sarve śastrāstravedinaḥ
06,047.005a ekaikaśaḥ samarthā hi yūyaṃ sarve mahārathāḥ
06,047.005c pāṇḍuputrān raṇe hantuṃ sasainyān kim u saṃhatāḥ
06,047.006a aparyāptaṃ tad asmākaṃ balaṃ bhīṣmābhirakṣitam
06,047.006c paryāptaṃ tv idam eteṣāṃ balaṃ pārthivasattamāḥ
06,047.007a saṃsthānāḥ śūrasenāś ca veṇikāḥ kukurās tathā
06,047.007c ārevakās trigartāś ca madrakā yavanās tathā
06,047.008a śatruṃjayena sahitās tathā duḥśāsanena ca
06,047.008c vikarṇena ca vīreṇa tathā nandopanandakaiḥ
06,047.009a citrasenena sahitāḥ sahitāḥ pāṇibhadrakaiḥ
06,047.009c bhīṣmam evābhirakṣantu saha sainyapuraskṛtāḥ
06,047.010a tato droṇaś ca bhīṣmaś ca tava putraś ca māriṣa
06,047.010c avyūhanta mahāvyūhaṃ pāṇḍūnāṃ pratibādhane
06,047.011a bhīṣmaḥ sainyena mahatā samantāt parivāritaḥ
06,047.011c yayau prakarṣan mahatīṃ vāhinīṃ surarāḍ iva
06,047.012a tam anvayān maheṣvāso bhāradvājaḥ pratāpavān
06,047.012c kuntalaiś ca daśārṇaiś ca māgadhaiś ca viśāṃ pate
06,047.013a vidarbhair mekalaiś caiva karṇaprāvaraṇair api
06,047.013c sahitāḥ sarvasainyena bhīṣmam āhavaśobhinam
06,047.014a gāndhārāḥ sindhusauvīrāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ
06,047.014c śakuniś ca svasainyena bhāradvājam apālayat
06,047.015a tato duryodhano rājā sahitaḥ sarvasodaraiḥ
06,047.015c aśvātakair vikarṇaiś ca tathā śarmilakosalaiḥ
06,047.016a daradaiś cūcupaiś caiva tathā kṣudrakamālavaiḥ
06,047.016c abhyarakṣata saṃhṛṣṭaḥ saubaleyasya vāhinīm
06,047.017a bhūriśravāḥ śalaḥ śalyo bhagadattaś ca māriṣa
06,047.017c vindānuvindāv āvantyau vāmaṃ pārśvam apālayan
06,047.018a saumadattiḥ suśarmā ca kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ
06,047.018c śatāyuś ca śrutāyuś ca dakṣiṇaṃ pārśvam āsthitāḥ
06,047.019a aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ
06,047.019c mahatyā senayā sārdhaṃ senāpṛṣṭhe vyavasthitāḥ
06,047.020a pṛṣṭhagopās tu tasyāsan nānādeśyā janeśvarāḥ
06,047.020c ketumān vasudānaś ca putraḥ kāśyasya cābhibhūḥ
06,047.021a tatas te tāvakāḥ sarve hṛṣṭā yuddhāya bhārata
06,047.021c dadhmuḥ śaṅkhān mudā yuktāḥ siṃhanādāṃś ca nādayan
06,047.022a teṣāṃ śrutvā tu hṛṣṭānāṃ kuruvṛddhaḥ pitāmahaḥ
06,047.022c siṃhanādaṃ vinadyoccaiḥ śaṅkhaṃ dadhmau pratāpavān
06,047.023a tataḥ śaṅkhāś ca bheryaś ca peśyaś ca vividhāḥ paraiḥ
06,047.023c ānakāś cābhyahanyanta sa śabdas tumulo 'bhavat
06,047.024a tataḥ śvetair hayair yukte mahati syandane sthitau
06,047.024c pradadhmatuḥ śaṅkhavarau hemaratnapariṣkṛtau
06,047.025a pāñcajanyaṃ hṛṣīkeśo devadattaṃ dhanaṃjayaḥ
06,047.025c pauṇḍraṃ dadhmau mahāśaṅkhaṃ bhīmakarmā vṛkodaraḥ
06,047.026a anantavijayaṃ rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
06,047.026c nakulaḥ sahadevaś ca sughoṣamaṇipuṣpakau
06,047.026d*0157_01 yudhiṣṭhiraś ca dharmātmā mādrīputrau ca pāṇḍavau
06,047.026d*0157_02 abhimanyuś ca vikrānta uttamaujāś ca vīryavān
06,047.027a kāśirājaś ca śaibyaś ca śikhaṇḍī ca mahārathaḥ
06,047.027c dhṛṣṭadyumno virāṭaś ca sātyakiś ca mahāyaśāḥ
06,047.028a pāñcālyaś ca maheṣvāso draupadyāḥ pañca cātmajāḥ
06,047.028c sarve dadhmur mahāśaṅkhān siṃhanādāṃś ca nedire
06,047.029a sa ghoṣaḥ sumahāṃs tatra vīrais taiḥ samudīritaḥ
06,047.029c nabhaś ca pṛthivīṃ caiva tumulo vyanunādayat
06,047.030a evam ete mahārāja prahṛṣṭāḥ kurupāṇḍavāḥ
06,047.030c punar yuddhāya saṃjagmus tāpayānāḥ parasparam
06,048.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,048.001a evaṃ vyūḍheṣv anīkeṣu māmakeṣv itareṣu ca
06,048.001c kathaṃ praharatāṃ śreṣṭhāḥ saṃprahāraṃ pracakrire
06,048.002 saṃjaya uvāca
06,048.002a samaṃ vyūḍheṣv anīkeṣu saṃnaddhā ruciradhvajāḥ
06,048.002b*0158_01 tāvakāḥ pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ yathāyudhyanta tac chṛṇu
06,048.002c apāram iva saṃdṛśya sāgarapratimaṃ balam
06,048.003a teṣāṃ madhye sthito rājā putro duryodhanas tava
06,048.003c abravīt tāvakān sarvān yudhyadhvam iti daṃśitāḥ
06,048.004a te manaḥ krūram āsthāya samabhityaktajīvitāḥ
06,048.004c pāṇḍavān abhyavartanta sarva evocchritadhvajāḥ
06,048.005a tato yuddhaṃ samabhavat tumulaṃ lomaharṣaṇam
06,048.005c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca vyatiṣaktarathadvipam
06,048.006a muktās tu rathibhir bāṇā rukmapuṅkhāḥ sutejanāḥ
06,048.006c saṃnipetur akuṇṭhāgrā nāgeṣu ca hayeṣu ca
06,048.007a tathā pravṛtte saṃgrāme dhanur udyamya daṃśitaḥ
06,048.007c abhipatya mahābāhur bhīṣmo bhīmaparākramaḥ
06,048.008a saubhadre bhīmasene ca śaineye ca mahārathe
06,048.008c kekaye ca virāṭe ca dhṛṣṭadyumne ca pārṣate
06,048.009a eteṣu naravīreṣu cedimatsyeṣu cābhitaḥ
06,048.009c vavarṣa śaravarṣāṇi vṛddhaḥ kurupitāmahaḥ
06,048.010a prākampata mahāvyūhas tasmin vīrasamāgame
06,048.010c sarveṣām eva sainyānām āsīd vyatikaro mahān
06,048.011a sāditadhvajanāgāś ca hatapravaravājinaḥ
06,048.011c viprayātarathānīkāḥ samapadyanta pāṇḍavāḥ
06,048.012a arjunas tu naravyāghro dṛṣṭvā bhīṣmaṃ mahāratham
06,048.012c vārṣṇeyam abravīt kruddho yāhi yatra pitāmahaḥ
06,048.013a eṣa bhīṣmaḥ susaṃkruddho vārṣṇeya mama vāhinīm
06,048.013c nāśayiṣyati suvyaktaṃ duryodhanahite rataḥ
06,048.014a eṣa droṇaḥ kṛpaḥ śalyo vikarṇaś ca janārdana
06,048.014c dhārtarāṣṭrāś ca sahitā duryodhanapurogamāḥ
06,048.015a pāñcālān nihaniṣyanti rakṣitā dṛḍhadhanvanā
06,048.015c so 'haṃ bhīṣmaṃ gamiṣyāmi sainyahetor janārdana
06,048.016a tam abravīd vāsudevo yatto bhava dhanaṃjaya
06,048.016c eṣa tvā prāpaye vīra pitāmaharathaṃ prati
06,048.017a evam uktvā tataḥ śaurī rathaṃ taṃ lokaviśrutam
06,048.017c prāpayām āsa bhīṣmāya rathaṃ prati janeśvara
06,048.018a cañcadbahupatākena balākāvarṇavājinā
06,048.018c samucchritamahābhīmanadadvānaraketunā
06,048.018d*0159_01 lāṅgūlāsphoṭaśabdena svanayāno nabhastalam
06,048.018d*0159_02 piṅgākṣair dṛṣṭipātaiś ca bhīṣayann arisainikān
06,048.018e mahatā meghanādena rathenādityavarcasā
06,048.019a vinighnan kauravānīkaṃ śūrasenāṃś ca pāṇḍavaḥ
06,048.019c āyāc charān nudañ śīghraṃ suhṛcchoṣavināśanaḥ
06,048.020a tam āpatantaṃ vegena prabhinnam iva vāraṇam
06,048.020c trāsayānaṃ raṇe śūrān pātayantaṃ ca sāyakaiḥ
06,048.021a saindhavapramukhair guptaḥ prācyasauvīrakekayaiḥ
06,048.021c sahasā pratyudīyāya bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'rjunam
06,048.022a ko hi gāṇḍīvadhanvānam anyaḥ kurupitāmahāt
06,048.022c droṇavaikartanābhyāṃ vā rathaḥ saṃyātum arhati
06,048.023a tato bhīṣmo mahārāja kauravāṇāṃ pitāmahaḥ
06,048.023c arjunaṃ saptasaptatyā nārācānāṃ samāvṛṇot
06,048.024a droṇaś ca pañcaviṃśatyā kṛpaḥ pañcāśatā śaraiḥ
06,048.024c duryodhanaś catuḥṣaṣṭyā śalyaś ca navabhiḥ śaraiḥ
06,048.024d*0160_01 drauṇiḥ ṣaṣṭyā naravyāghro vikarṇaś ca tribhiḥ śaraiḥ
06,048.025a saindhavo navabhiś cāpi śakuniś cāpi pañcabhiḥ
06,048.025c vikarṇo daśabhir bhallai rājan vivyādha pāṇḍavam
06,048.026a sa tair viddho maheṣvāsaḥ samantān niśitaiḥ śaraiḥ
06,048.026c na vivyathe mahābāhur bhidyamāna ivācalaḥ
06,048.027a sa bhīṣmaṃ pañcaviṃśatyā kṛpaṃ ca navabhiḥ śaraiḥ
06,048.027c droṇaṃ ṣaṣṭyā naravyāghro vikarṇaṃ ca tribhiḥ śaraiḥ
06,048.027d*0161_01 śalyaṃ ca daśabhir bāṇais tāvadbhiś ca jayadratham
06,048.028a ārtāyaniṃ tribhir bāṇai rājānaṃ cāpi pañcabhiḥ
06,048.028c pratyavidhyad ameyātmā kirīṭī bharatarṣabha
06,048.029a taṃ sātyakir virāṭaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,048.029c draupadeyābhimanyuś ca parivavrur dhanaṃjayam
06,048.030a tato droṇaṃ maheṣvāsaṃ gāṅgeyasya priye ratam
06,048.030c abhyavarṣata pāñcālyaḥ saṃyuktaḥ saha somakaiḥ
06,048.031a bhīṣmas tu rathināṃ śreṣṭhas tūrṇaṃ vivyādha pāṇḍavam
06,048.031c aśītyā niśitair bāṇais tato 'krośanta tāvakāḥ
06,048.032a teṣāṃ tu ninadaṃ śrutvā prahṛṣṭānāṃ prahṛṣṭavat
06,048.032c praviveśa tato madhyaṃ rathasiṃhaḥ pratāpavān
06,048.033a teṣāṃ tu rathasiṃhānāṃ madhyaṃ prāpya dhanaṃjayaḥ
06,048.033c cikrīḍa dhanuṣā rājaṃl lakṣyaṃ kṛtvā mahārathān
06,048.033d*0162_01 kṣatriyāṇāṃ śirāṃsy ugraiḥ kṛntañ śastrair mahārathaḥ
06,048.033d*0162_02 śūnyān kṛtvā rathopasthān vyacarat phalgunas tadā
06,048.034a tato duryodhano rājā bhīṣmam āha janeśvaraḥ
06,048.034c pīḍyamānaṃ svakaṃ sainyaṃ dṛṣṭvā pārthena saṃyuge
06,048.035a eṣa pāṇḍusutas tāta kṛṣṇena sahito balī
06,048.035c yatatāṃ sarvasainyānāṃ mūlaṃ naḥ parikṛntati
06,048.035e tvayi jīvati gāṅgeye droṇe ca rathināṃ vare
06,048.036a tvatkṛte hy eṣa karṇo 'pi nyastaśastro mahārathaḥ
06,048.036c na yudhyati raṇe pārthaṃ hitakāmaḥ sadā mama
06,048.037a sa tathā kuru gāṅgeya yathā hanyeta phalgunaḥ
06,048.037c evam uktas tato rājan pitā devavratas tava
06,048.037e dhik kṣatradharmam ity uktvā yayau pārtharathaṃ prati
06,048.038a ubhau śvetahayau rājan saṃsaktau dṛśya pārthivāḥ
06,048.038c siṃhanādān bhṛśaṃ cakruḥ śaṅkhaśabdāṃś ca bhārata
06,048.039a drauṇir duryodhanaś caiva vikarṇaś ca tavātmajaḥ
06,048.039c parivārya raṇe bhīṣmaṃ sthitā yuddhāya māriṣa
06,048.040a tathaiva pāṇḍavāḥ sarve parivārya dhanaṃjayam
06,048.040c sthitā yuddhāya mahate tato yuddham avartata
06,048.041a gāṅgeyas tu raṇe pārtham ānarchan navabhiḥ śaraiḥ
06,048.041c tam arjunaḥ pratyavidhyad daśabhir marmavedhibhiḥ
06,048.042a tataḥ śarasahasreṇa suprayuktena pāṇḍavaḥ
06,048.042c arjunaḥ samaraślāghī bhīṣmasyāvārayad diśaḥ
06,048.043a śarajālaṃ tatas tat tu śarajālena kaurava
06,048.043c vārayām āsa pārthasya bhīṣmaḥ śāṃtanavas tathā
06,048.044a ubhau paramasaṃhṛṣṭāv ubhau yuddhābhinandinau
06,048.044c nirviśeṣam ayudhyetāṃ kṛtapratikṛtaiṣiṇau
06,048.045a bhīṣmacāpavimuktāni śarajālāni saṃghaśaḥ
06,048.045c śīryamāṇāny adṛśyanta bhinnāny arjunasāyakaiḥ
06,048.046a tathaivārjunamuktāni śarajālāni bhāgaśaḥ
06,048.046c gāṅgeyaśaranunnāni nyapatanta mahītale
06,048.047a arjunaḥ pañcaviṃśatyā bhīṣmam ārcchac chitaiḥ śaraiḥ
06,048.047c bhīṣmo 'pi samare pārthaṃ vivyādha triṃśatā śaraiḥ
06,048.048a anyonyasya hayān viddhvā dhvajau ca sumahābalau
06,048.048c ratheṣāṃ rathacakre ca cikrīḍatur ariṃdamau
06,048.049a tataḥ kruddho mahārāja bhīṣmaḥ praharatāṃ varaḥ
06,048.049c vāsudevaṃ tribhir bāṇair ājaghāna stanāntare
06,048.050a bhīṣmacāpacyutair bāṇair nirviddho madhusūdanaḥ
06,048.050c virarāja raṇe rājan sapuṣpa iva kiṃśukaḥ
06,048.051a tato 'rjuno bhṛśaṃ kruddho nirviddhaṃ prekṣya mādhavam
06,048.051c gāṅgeyasārathiṃ saṃkhye nirbibheda tribhiḥ śaraiḥ
06,048.052a yatamānau tu tau vīrāv anyonyasya vadhaṃ prati
06,048.052c nāśaknutāṃ tadānyonyam abhisaṃdhātum āhave
06,048.053a maṇḍalāni vicitrāṇi gatapratyāgatāni ca
06,048.053c adarśayetāṃ bahudhā sūtasāmarthyalāghavāt
06,048.054a antaraṃ ca prahāreṣu tarkayantau mahārathau
06,048.054c rājann antaramārgasthau sthitāv āstāṃ muhur muhuḥ
06,048.055a ubhau siṃharavonmiśraṃ śaṅkhaśabdaṃ pracakratuḥ
06,048.055c tathaiva cāpanirghoṣaṃ cakratus tau mahārathau
06,048.056a tayoḥ śaṅkhapraṇādena rathanemisvanena ca
06,048.056c dāritā sahasā bhūmiś cakampa ca nanāda ca
06,048.057a na tayor antaraṃ kaś cid dadṛśe bharatarṣabha
06,048.057c balinau samare śūrāv anyonyasadṛśāv ubhau
06,048.058a cihnamātreṇa bhīṣmaṃ tu prajajñus tatra kauravāḥ
06,048.058c tathā pāṇḍusutāḥ pārthaṃ cihnamātreṇa jajñire
06,048.059a tayor nṛvarayo rājan dṛśya tādṛk parākramam
06,048.059c vismayaṃ sarvabhūtāni jagmur bhārata saṃyuge
06,048.060a na tayor vivaraṃ kaś cid raṇe paśyati bhārata
06,048.060c dharme sthitasya hi yathā na kaś cid vṛjinaṃ kva cit
06,048.061a ubhau hi śarajālena tāv adṛśyau babhūvatuḥ
06,048.061c prakāśau ca punas tūrṇaṃ babhūvatur ubhau raṇe
06,048.062a tatra devāḥ sagandharvāś cāraṇāś ca saharṣibhiḥ
06,048.062c anyonyaṃ pratyabhāṣanta tayor dṛṣṭvā parākramam
06,048.063a na śakyau yudhi saṃrabdhau jetum etau mahārathau
06,048.063c sadevāsuragandharvair lokair api kathaṃ cana
06,048.064a āścaryabhūtaṃ lokeṣu yuddham etan mahādbhutam
06,048.064c naitādṛśāni yuddhāni bhaviṣyanti kathaṃ cana
06,048.065a nāpi śakyo raṇe jetuṃ bhīṣmaḥ pārthena dhīmatā
06,048.065c sadhanuś ca rathasthaś ca pravapan sāyakān raṇe
06,048.066a tathaiva pāṇḍavaṃ yuddhe devair api durāsadam
06,048.066c na vijetuṃ raṇe bhīṣma utsaheta dhanurdharam
06,048.066d*0163_01 ālokād api yuddhaṃ tu samam etad bhaviṣyati
06,048.067a iti sma vācaḥ śrūyante proccarantyas tatas tataḥ
06,048.067c gāṅgeyārjunayoḥ saṃkhye stavayuktā viśāṃ pate
06,048.068a tvadīyās tu tato yodhāḥ pāṇḍaveyāś ca bhārata
06,048.068c anyonyaṃ samare jaghnus tayos tatra parākrame
06,048.069a śitadhārais tathā khaḍgair vimalaiś ca paraśvadhaiḥ
06,048.069c śarair anyaiś ca bahubhiḥ śastrair nānāvidhair yudhi
06,048.069e ubhayoḥ senayor vīrā nyakṛntanta parasparam
06,048.070a vartamāne tathā ghore tasmin yuddhe sudāruṇe
06,048.070c droṇapāñcālyayo rājan mahān āsīt samāgamaḥ
06,049.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,049.001a kathaṃ droṇo maheṣvāsaḥ pāñcālyaś cāpi pārṣataḥ
06,049.001c raṇe samīyatur yattau tan mamācakṣva saṃjaya
06,049.002a diṣṭam eva paraṃ manye pauruṣād api saṃjaya
06,049.002c yatra śāṃtanavo bhīṣmo nātarad yudhi pāṇḍavam
06,049.003a bhīṣmo hi samare kruddho hanyāl lokāṃś carācarān
06,049.003c sa kathaṃ pāṇḍavaṃ yuddhe nātarat saṃjayaujasā
06,049.004 saṃjaya uvāca
06,049.004a śṛṇu rājan sthiro bhūtvā yuddham etat sudāruṇam
06,049.004c na śakyaḥ pāṇḍavo jetuṃ devair api savāsavaiḥ
06,049.005a droṇas tu niśitair bāṇair dhṛṣṭadyumnam ayodhayat
06,049.005c sārathiṃ cāsya bhallena rathanīḍād apātayat
06,049.006a tasyātha caturo vāhāṃś caturbhiḥ sāyakottamaiḥ
06,049.006c pīḍayām āsa saṃkruddho dhṛṣṭadyumnasya māriṣa
06,049.007a dhṛṣṭadyumnas tato droṇaṃ navatyā niśitaiḥ śaraiḥ
06,049.007c vivyādha prahasan vīras tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
06,049.008a tataḥ punar ameyātmā bhāradvājaḥ pratāpavān
06,049.008c śaraiḥ pracchādayām āsa dhṛṣṭadyumnam amarṣaṇam
06,049.009a ādade ca śaraṃ ghoraṃ pārṣatasya vadhaṃ prati
06,049.009c śakrāśanisamasparśaṃ mṛtyudaṇḍam ivāparam
06,049.010a hāhākāro mahān āsīt sarvasainyasya bhārata
06,049.010c tam iṣuṃ saṃdhitaṃ dṛṣṭvā bhāradvājena saṃyuge
06,049.011a tatrādbhutam apaśyāma dhṛṣṭadyumnasya pauruṣam
06,049.011c yad ekaḥ samare vīras tasthau girir ivācalaḥ
06,049.012a taṃ ca dīptaṃ śaraṃ ghoram āyāntaṃ mṛtyum ātmanaḥ
06,049.012c ciccheda śaravṛṣṭiṃ ca bhāradvāje mumoca ha
06,049.013a tata uccukruśuḥ sarve pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha
06,049.013c dhṛṣṭadyumnena tat karma kṛtaṃ dṛṣṭvā suduṣkaram
06,049.014a tataḥ śaktiṃ mahāvegāṃ svarṇavaiḍūryabhūṣitām
06,049.014c droṇasya nidhanākāṅkṣī cikṣepa sa parākramī
06,049.015a tām āpatantīṃ sahasā śaktiṃ kanakabhūṣaṇām
06,049.015c tridhā cikṣepa samare bhāradvājo hasann iva
06,049.016a śaktiṃ vinihatāṃ dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnaḥ pratāpavān
06,049.016c vavarṣa śaravarṣāṇi droṇaṃ prati janeśvara
06,049.017a śaravarṣaṃ tatas taṃ tu saṃnivārya mahāyaśāḥ
06,049.017c droṇo drupadaputrasya madhye ciccheda kārmukam
06,049.018a sa cchinnadhanvā samare gadāṃ gurvīṃ mahāyaśāḥ
06,049.018c droṇāya preṣayām āsa girisāramayīṃ balī
06,049.019a sā gadā vegavan muktā prāyād droṇajighāṃsayā
06,049.019c tatrādbhutam apaśyāma bhāradvājasya vikramam
06,049.020a lāghavād vyaṃsayām āsa gadāṃ hemavibhūṣitām
06,049.020c vyaṃsayitvā gadāṃ tāṃ ca preṣayām āsa pārṣate
06,049.021a bhallān suniśitān pītān svarṇapuṅkhāñ śilāśitān
06,049.021c te tasya kavacaṃ bhittvā papuḥ śoṇitam āhave
06,049.022a athānyad dhanur ādāya dhṛṣṭadyumno mahāmanāḥ
06,049.022c droṇaṃ yudhi parākramya śarair vivyādha pañcabhiḥ
06,049.023a rudhirāktau tatas tau tu śuśubhāte nararṣabhau
06,049.023c vasantasamaye rājan puṣpitāv iva kiṃśukau
06,049.024a amarṣitas tato rājan parākramya camūmukhe
06,049.024c droṇo drupadaputrasya punaś ciccheda kārmukam
06,049.025a athainaṃ chinnadhanvānaṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,049.025c avākirad ameyātmā vṛṣṭyā megha ivācalam
06,049.025d*0164_01 tad apy asya raṇe droṇaś ciccheda saśaraṃ dhanuḥ
06,049.026a sārathiṃ cāsya bhallena rathanīḍād apātayat
06,049.026c athāsya caturo vāhāṃś caturbhir niśitaiḥ śaraiḥ
06,049.027a pātayām āsa samare siṃhanādaṃ nanāda ca
06,049.027c tato 'pareṇa bhallena hastāc cāpam athācchinat
06,049.028a sa cchinnadhanvā viratho hatāśvo hatasārathiḥ
06,049.028c gadāpāṇir avārohat khyāpayan pauruṣaṃ mahat
06,049.029a tām asya viśikhais tūrṇaṃ pātayām āsa bhārata
06,049.029c rathād anavarūḍhasya tad adbhutam ivābhavat
06,049.030a tataḥ sa vipulaṃ carma śatacandraṃ ca bhānumat
06,049.030c khaḍgaṃ ca vipulaṃ divyaṃ pragṛhya subhujo balī
06,049.031a abhidudrāva vegena droṇasya vadhakāṅkṣayā
06,049.031c āmiṣārthī yathā siṃho vane mattam iva dvipam
06,049.032a tatrādbhutam apaśyāma bhāradvājasya pauruṣam
06,049.032c lāghavaṃ cāstrayogaṃ ca balaṃ bāhvoś ca bhārata
06,049.033a yad enaṃ śaravarṣeṇa vārayām āsa pārṣatam
06,049.033c na śaśāka tato gantuṃ balavān api saṃyuge
06,049.034a tatra sthitam apaśyāma dhṛṣṭadyumnaṃ mahāratham
06,049.034c vārayāṇaṃ śaraughāṃś ca carmaṇā kṛtahastavat
06,049.035a tato bhīmo mahābāhuḥ sahasābhyapatad balī
06,049.035c sāhāyyakārī samare pārṣatasya mahātmanaḥ
06,049.036a sa droṇaṃ niśitair bāṇai rājan vivyādha saptabhiḥ
06,049.036c pārṣataṃ ca tadā tūrṇam anyam āropayad ratham
06,049.037a tato duryodhano rājā kaliṅgaṃ samacodayat
06,049.037c sainyena mahatā yuktaṃ bhāradvājasya rakṣaṇe
06,049.038a tataḥ sā mahatī senā kaliṅgānāṃ janeśvara
06,049.038c bhīmam abhyudyayau tūrṇaṃ tava putrasya śāsanāt
06,049.039a pāñcālyam abhisaṃtyajya droṇo 'pi rathināṃ varaḥ
06,049.039c virāṭadrupadau vṛddhau yodhayām āsa saṃgatau
06,049.039e dhṛṣṭadyumno 'pi samare dharmarājaṃ samabhyayāt
06,049.040a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
06,049.040c kaliṅgānāṃ ca samare bhīmasya ca mahātmanaḥ
06,049.040e jagataḥ prakṣayakaraṃ ghorarūpaṃ bhayānakam
06,050.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,050.001a tathā pratisamādiṣṭaḥ kaliṅgo vāhinīpatiḥ
06,050.001c katham adbhutakarmāṇaṃ bhīmasenaṃ mahābalam
06,050.002a carantaṃ gadayā vīraṃ daṇḍapāṇim ivāntakam
06,050.002c yodhayām āsa samare kaliṅgaḥ saha senayā
06,050.003 saṃjaya uvāca
06,050.003a putreṇa tava rājendra sa tathokto mahābalaḥ
06,050.003c mahatyā senayā guptaḥ prāyād bhīmarathaṃ prati
06,050.004a tām āpatantīṃ sahasā kaliṅgānāṃ mahācamūm
06,050.004c rathanāgāśvakalilāṃ pragṛhītamahāyudhām
06,050.005a bhīmasenaḥ kaliṅgānām ārchad bhārata vāhinīm
06,050.005c ketumantaṃ ca naiṣādim āyāntaṃ saha cedibhiḥ
06,050.006a tataḥ śrutāyuḥ saṃkruddho rājñā ketumatā saha
06,050.006c āsasāda raṇe bhīmaṃ vyūḍhānīkeṣu cediṣu
06,050.007a rathair anekasāhasraiḥ kaliṅgānāṃ janādhipaḥ
06,050.007c ayutena gajānāṃ ca niṣādaiḥ saha ketumān
06,050.007e bhīmasenaṃ raṇe rājan samantāt paryavārayat
06,050.008a cedimatsyakarūṣāś ca bhīmasenapurogamāḥ
06,050.008c abhyavartanta sahasā niṣādān saha rājabhiḥ
06,050.009a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ ghorarūpaṃ bhayānakam
06,050.009b*0165_01 sarve kaliṅgakāś caiva saṃnivṛtteṣu cediṣu
06,050.009b*0165_02 svabāhubalam āsthāya abhyavartanta pāṇḍavam
06,050.009c prajānan na ca yodhān svān parasparajighāṃsayā
06,050.010a ghoram āsīt tato yuddhaṃ bhīmasya sahasā paraiḥ
06,050.010c yathendrasya mahārāja mahatyā daityasenayā
06,050.011a tasya sainyasya saṃgrāme yudhyamānasya bhārata
06,050.011c babhūva sumahāñ śabdaḥ sāgarasyeva garjataḥ
06,050.012a anyonyasya tadā yodhā nikṛntanto viśāṃ pate
06,050.012c mahīṃ cakruś citāṃ sarvāṃ śaśaśoṇitasaṃnibhām
06,050.013a yodhāṃś ca svān parān vāpi nābhyajānañ jighāṃsayā
06,050.013c svān apy ādadate svāś ca śūrāḥ samaradurjayāḥ
06,050.014a vimardaḥ sumahān āsīd alpānāṃ bahubhiḥ saha
06,050.014c kaliṅgaiḥ saha cedīnāṃ niṣādaiś ca viśāṃ pate
06,050.015a kṛtvā puruṣakāraṃ tu yathāśakti mahābalāḥ
06,050.015c bhīmasenaṃ parityajya saṃnyavartanta cedayaḥ
06,050.016a sarvaiḥ kaliṅgair āsannaḥ saṃnivṛtteṣu cediṣu
06,050.016c svabāhubalam āsthāya na nyavartata pāṇḍavaḥ
06,050.017a na cacāla rathopasthād bhīmaseno mahābalaḥ
06,050.017c śitair avākiran bāṇaiḥ kaliṅgānāṃ varūthinīm
06,050.018a kaliṅgas tu maheṣvāsaḥ putraś cāsya mahārathaḥ
06,050.018c śakradeva iti khyāto jaghnatuḥ pāṇḍavaṃ śaraiḥ
06,050.019a tato bhīmo mahābāhur vidhunvan ruciraṃ dhanuḥ
06,050.019c yodhayām āsa kāliṅgān svabāhubalam āśritaḥ
06,050.020a śakradevas tu samare visṛjan sāyakān bahūn
06,050.020c aśvāñ jaghāna samare bhīmasenasya sāyakaiḥ
06,050.020d*0166_01 taṃ dṛṣṭvā virathaṃ tatra bhīmasenam ariṃdamam
06,050.020d*0166_02 śakradevo 'bhidudrāva śitair avakirañ śaraiḥ
06,050.020d*0166_03 bhīmasyopari rājendra śakradevo mahābalaḥ
06,050.020e vavarṣa śaravarṣāṇi tapānte jalado yathā
06,050.021a hatāśve tu rathe tiṣṭhan bhīmaseno mahābalaḥ
06,050.021c śakradevāya cikṣepa sarvaśaikyāyasīṃ gadām
06,050.022a sa tayā nihato rājan kaliṅgasya suto rathāt
06,050.022c sadhvajaḥ saha sūtena jagāma dharaṇītalam
06,050.023a hatam ātmasutaṃ dṛṣṭvā kaliṅgānāṃ janādhipaḥ
06,050.023c rathair anekasāhasrair bhimasyāvārayad diśaḥ
06,050.023d*0167_01 ayutena gajānāṃ ca niṣādaiḥ parivāritaḥ
06,050.024a tato bhīmo mahābāhur gurvīṃ tyaktvā mahāgadām
06,050.024c udbabarhātha nistriṃśaṃ cikīrṣuḥ karma dāruṇam
06,050.025a carma cāpratimaṃ rājann ārṣabhaṃ puruṣarṣabha
06,050.025c nakṣatrair ardhacandraiś ca śātakumbhamayaiś citam
06,050.026a kaliṅgas tu tataḥ kruddho dhanurjyām avamṛjya ha
06,050.026c pragṛhya ca śaraṃ ghoram ekaṃ sarpaviṣopamam
06,050.026e prāhiṇod bhīmasenāya vadhākāṅkṣī janeśvaraḥ
06,050.027a tam āpatantaṃ vegena preritaṃ niśitaṃ śaram
06,050.027c bhīmaseno dvidhā rājaṃś ciccheda vipulāsinā
06,050.027e udakrośac ca saṃhṛṣṭas trāsayāno varūthinīm
06,050.028a kaliṅgas tu tataḥ kruddho bhīmasenāya saṃyuge
06,050.028c tomarān prāhiṇoc chīghraṃ caturdaśa śilāśitān
06,050.029a tān aprāptān mahābāhuḥ khagatān eva pāṇḍavaḥ
06,050.029c ciccheda sahasā rājann asaṃbhrānto varāsinā
06,050.030a nikṛtya tu raṇe bhīmas tomarān vai caturdaśa
06,050.030c bhānumantam abhiprekṣya prādravat puruṣarṣabhaḥ
06,050.031a bhānumāṃs tu tato bhīmaṃ śaravarṣeṇa chādayan
06,050.031c nanāda balavan nādaṃ nādayāno nabhastalam
06,050.032a na taṃ sa mamṛṣe bhīmaḥ siṃhanādaṃ mahāraṇe
06,050.032c tataḥ svareṇa mahatā vinanāda mahāsvanam
06,050.033a tena śabdena vitrastā kaliṅgānāṃ varūthinī
06,050.033c na bhīmaṃ samare mene mānuṣaṃ bharatarṣabha
06,050.034a tato bhīmo mahārāja naditvā vipulaṃ svanam
06,050.034c sāsir vegād avaplutya dantābhyāṃ vāraṇottamam
06,050.035a āruroha tato madhyaṃ nāgarājasya māriṣa
06,050.035b*0168_01 tato mumoca kāliṅgaḥ śaktiṃ tām akarod dvidhā
06,050.035c khaḍgena pṛthunā madhye bhānumantam athācchinat
06,050.036a so 'ntarāyudhinaṃ hatvā rājaputram ariṃdamaḥ
06,050.036c gurubhārasahaskandhe nāgasyāsim apātayat
06,050.037a chinnaskandhaḥ sa vinadan papāta gajayūthapaḥ
06,050.037c ārugṇaḥ sindhuvegena sānumān iva parvataḥ
06,050.038a tatas tasmād avaplutya gajād bhārata bhārataḥ
06,050.038c khaḍgapāṇir adīnātmā atiṣṭhad bhuvi daṃśitaḥ
06,050.039a sa cacāra bahūn mārgān abhītaḥ pātayan gajān
06,050.039c agnicakram ivāviddhaṃ sarvataḥ pratyadṛśyata
06,050.040a aśvavṛndeṣu nāgeṣu rathānīkeṣu cābhibhūḥ
06,050.040c padātīnāṃ ca saṃgheṣu vinighnañ śoṇitokṣitaḥ
06,050.040e śyenavad vyacarad bhīmo raṇe ripubalotkaṭaḥ
06,050.041a chindaṃs teṣāṃ śarīrāṇi śirāṃsi ca mahājavaḥ
06,050.041c khaḍgena śitadhāreṇa saṃyuge gajayodhinām
06,050.042a padātir ekaḥ saṃkruddhaḥ śatrūṇāṃ bhayavardhanaḥ
06,050.042c mohayām āsa ca tadā kālāntakayamopamaḥ
06,050.042d*0169_01 padātibhiḥ padātīṃś ca aśvān aśvair gajān gajaiḥ
06,050.042d*0169_02 rathān rathaiś ca bahudhā jaghāna samare balī
06,050.043a mūḍhāś ca te tam evājau vinadantaḥ samādravan
06,050.043b*0170_01 vibhujya kṣudhitā nādaṃ vidravanti diśo daśa
06,050.043b*0170_02 bhramantaṃ kālarūpeṇa bhīmasenaṃ mahābalam
06,050.043c sāsim uttamavegena vicarantaṃ mahāraṇe
06,050.044a nikṛtya rathinām ājau ratheṣāś ca yugāni ca
06,050.044c jaghāna rathinaś cāpi balavān arimardanaḥ
06,050.045a bhīmasenaś caran mārgān subahūn pratyadṛśyata
06,050.045c bhrāntam udbhrāntam āviddham āplutaṃ prasṛtaṃ sṛtam
06,050.045e saṃpātaṃ samudīryaṃ ca darśayām āsa pāṇḍavaḥ
06,050.046a ke cid agrāsinā chinnāḥ pāṇḍavena mahātmanā
06,050.046c vinedur bhinnamarmāṇo nipetuś ca gatāsavaḥ
06,050.047a chinnadantāgrahastāś ca bhinnakumbhās tathāpare
06,050.047c viyodhāḥ svāny anīkāni jaghnur bhārata vāraṇāḥ
06,050.047e nipetur urvyāṃ ca tathā vinadanto mahāravān
06,050.047f*0171_01 gajāṃś ca gajayantṝṃś ca gajahastāṃś ca bhārata
06,050.048a chinnāṃś ca tomarāṃś cāpān mahāmātraśirāṃsi ca
06,050.048c paristomāni citrāṇi kakṣyāś ca kanakojjvalāḥ
06,050.049a graiveyāṇy atha śaktīś ca patākāḥ kaṇapāṃs tathā
06,050.049c tūṇīrāṇy atha yantrāṇi vicitrāṇi dhanūṃṣi ca
06,050.050a agnikuṇḍāni śubhrāṇi tottrāṃś caivāṅkuśaiḥ saha
06,050.050c ghaṇṭāś ca vividhā rājan hemagarbhāṃs tsarūn api
06,050.050e patataḥ patitāṃś caiva paśyāmaḥ saha sādibhiḥ
06,050.051a chinnagātrāvarakarair nihataiś cāpi vāraṇaiḥ
06,050.051c āsīt tasmin samāstīrṇā patitair bhūr nagair iva
06,050.052a vimṛdyaivaṃ mahānāgān mamardāśvān nararṣabhaḥ
06,050.052c aśvārohavarāṃś cāpi pātayām āsa bhārata
06,050.052e tad ghoram abhavad yuddhaṃ tasya teṣāṃ ca bhārata
06,050.053a khalīnāny atha yoktrāṇi kaśāś ca kanakojjvalāḥ
06,050.053c paristomāś ca prāsāś ca ṛṣṭayaś ca mahādhanāḥ
06,050.054a kavacāny atha carmāṇi citrāṇy āstaraṇāni ca
06,050.054c tatra tatrāpaviddhāni vyadṛśyanta mahāhave
06,050.055a prothayantrair vicitraiś ca śastraiś ca vimalais tathā
06,050.055c sa cakre vasudhāṃ kīrṇāṃ śabalaiḥ kusumair iva
06,050.056a āplutya rathinaḥ kāṃś cit parāmṛśya mahābalaḥ
06,050.056a*0172_01 . . . . . . . . ākṣipyānyāny apātayat
06,050.056a*0172_02 khaḍgenānyāṃś ca ciccheda . . . . . . . .
06,050.056c pātayām āsa khaḍgena sadhvajān api pāṇḍavaḥ
06,050.057a muhur utpatato dikṣu dhāvataś ca yaśasvinaḥ
06,050.057c mārgāṃś ca carataś citrān vyasmayanta raṇe janāḥ
06,050.058a nijaghāna padā kāṃś cid ākṣipyānyān apothayat
06,050.058c khaḍgenānyāṃś ca ciccheda nādenānyāṃś ca bhīṣayan
06,050.059a ūruvegena cāpy anyān pātayām āsa bhūtale
06,050.059c apare cainam ālokya bhayāt pañcatvam āgatāḥ
06,050.060a evaṃ sā bahulā senā kaliṅgānāṃ tarasvinām
06,050.060c parivārya raṇe bhīṣmaṃ bhīmasenam upādravat
06,050.061a tataḥ kaliṅgasainyānāṃ pramukhe bharatarṣabha
06,050.061c śrutāyuṣam abhiprekṣya bhīmasenaḥ samabhyayāt
06,050.062a tam āyāntam abhiprekṣya kaliṅgo navabhiḥ śaraiḥ
06,050.062c bhīmasenam ameyātmā pratyavidhyat stanāntare
06,050.063a kaliṅgabāṇābhihatas tottrārdita iva dvipaḥ
06,050.063c bhīmasenaḥ prajajvāla krodhenāgnir ivendhanaiḥ
06,050.064a athāśokaḥ samādāya rathaṃ hemapariṣkṛtam
06,050.064c bhīmaṃ saṃpādayām āsa rathena rathasārathiḥ
06,050.065a tam āruhya rathaṃ tūrṇaṃ kaunteyaḥ śatrusūdanaḥ
06,050.065c kaliṅgam abhidudrāva tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
06,050.066a tataḥ śrutāyur balavān bhīmāya niśitāñ śarān
06,050.066c preṣayām āsa saṃkruddho darśayan pāṇilāghavam
06,050.067a sa kārmukavarotsṛṣṭair navabhir niśitaiḥ śaraiḥ
06,050.067c samāhato bhṛśaṃ rājan kaliṅgena mahāyaśāḥ
06,050.067e saṃcukrudhe bhṛśaṃ bhīmo daṇḍāhata ivoragaḥ
06,050.068a kruddhaś ca cāpam āyamya balavad balināṃ varaḥ
06,050.068c kaliṅgam avadhīt pārtho bhīmaḥ saptabhir āyasaiḥ
06,050.069a kṣurābhyāṃ cakrarakṣau ca kaliṅgasya mahābalau
06,050.069c satyadevaṃ ca satyaṃ ca prāhiṇod yamasādanam
06,050.070a tataḥ punar ameyātmā nārācair niśitais tribhiḥ
06,050.070c ketumantaṃ raṇe bhīmo 'gamayad yamasādanam
06,050.071a tataḥ kaliṅgāḥ saṃkruddhā bhīmasenam amarṣaṇam
06,050.071c anīkair bahusāhasraiḥ kṣatriyāḥ samavārayan
06,050.072a tataḥ śaktigadākhaḍgatomararṣṭiparaśvadhaiḥ
06,050.072c kaliṅgāś ca tato rājan bhīmasenam avākiran
06,050.073a saṃnivārya sa tāṃ ghorāṃ śaravṛṣṭiṃ samutthitām
06,050.073c gadām ādāya tarasā pariplutya mahābalaḥ
06,050.073d*0173_01 papāta śatrusainyeṣu kesarīva mahābalaḥ
06,050.073e bhīmaḥ saptaśatān vīrān anayad yamasādanam
06,050.074a punaś caiva dvisāhasrān kaliṅgān arimardanaḥ
06,050.074c prāhiṇon mṛtyulokāya tad adbhutam ivābhavat
06,050.074d*0174_01 gadayā muktayā rājan pātayām āsa dantinaḥ
06,050.074d*0174_02 tathā gajaṃ gajenaiva prāhiṇod yamasādanam
06,050.074d*0174_03 rathaṃ rathena saṃcūrṇya turaṅgaṃ turageṇa tu
06,050.074d*0174_04 padātinaṃ padātena preṣayām āsa mṛtyave
06,050.074d*0174_05 punar aśveṣu patati gajeṣu ca punaḥ punaḥ
06,050.074d*0174_06 ratheṣu sa padāteṣu vāyuneva mahānalaḥ
06,050.074d*0174_07 yathā mṛgāṇāṃ madhye tu kesarīva nakhagrahaḥ
06,050.074d*0174_08 evaṃ bhramati sainyeṣu bhīmakarmā vṛkodaraḥ
06,050.075a evaṃ sa tāny anīkāni kaliṅgānāṃ punaḥ punaḥ
06,050.075c bibheda samare vīraḥ prekṣya bhīṣmaṃ mahāvratam
06,050.076a hatārohāś ca mātaṅgāḥ pāṇḍavena mahātmanā
06,050.076c viprajagmur anīkeṣu meghā vātahatā iva
06,050.076e mṛdnantaḥ svāny anīkāni vinadantaḥ śarāturāḥ
06,050.076f*0175_01 bhramanti tatra tatraiva kālyamānā mahātmanā
06,050.077a tato bhīmo mahābāhuḥ śaṅkhaṃ prādhmāpayad balī
06,050.077a*0176_01 . . . . . . . . khaḍgāsaktamahābhujaḥ
06,050.077a*0176_02 saṃprahṛṣṭo mahāghoṣaṃ . . . . . . . .
06,050.077c sarvakāliṅgasainyānāṃ manāṃsi samakampayat
06,050.077d*0177_01 bhīmena sahasā rājan bhramamāṇena saṃyuge
06,050.078a mohaś cāpi kaliṅgānām āviveśa paraṃtapa
06,050.078c prākampanta ca sainyāni vāhanāni ca sarvaśaḥ
06,050.079a bhīmena samare rājan gajendreṇeva sarvataḥ
06,050.079c mārgān bahūn vicaratā dhāvatā ca tatas tataḥ
06,050.079e muhur utpatatā caiva saṃmohaḥ samajāyata
06,050.079f*0178_01 dhāvatā hastimārgeṣu muhur āpatatā punaḥ
06,050.079f*0178_02 kaliṅgānāṃ sasainyānāṃ saṃmohaḥ samajāyata
06,050.080a bhīmasenabhayatrastaṃ sainyaṃ ca samakampata
06,050.080c kṣobhyamāṇam asaṃbādhaṃ grāheṇeva mahat saraḥ
06,050.081a trāsiteṣu ca vīreṣu bhīmenādbhutakarmaṇā
06,050.081c punarāvartamāneṣu vidravatsu ca saṃghaśaḥ
06,050.082a sarvakāliṅgayodheṣu pāṇḍūnāṃ dhvajinīpatiḥ
06,050.082c abravīt svāny anīkāni yudhyadhvam iti pārṣataḥ
06,050.083a senāpativacaḥ śrutvā śikhaṇḍipramukhā gaṇāḥ
06,050.083c bhīmam evābhyavartanta rathānīkaiḥ prahāribhiḥ
06,050.084a dharmarājaś ca tān sarvān upajagrāha pāṇḍavaḥ
06,050.084c mahatā meghavarṇena nāgānīkena pṛṣṭhataḥ
06,050.085a evaṃ saṃcodya sarvāṇi svāny anīkāni pārṣataḥ
06,050.085c bhīmasenasya jagrāha pārṣṇiṃ satpuruṣocitām
06,050.086a na hi pāñcālarājasya loke kaś cana vidyate
06,050.086c bhīmasātyakayor anyaḥ prāṇebhyaḥ priyakṛttamaḥ
06,050.087a so 'paśyat taṃ kaliṅgeṣu carantam arisūdanam
06,050.087c bhīmasenaṃ mahābāhuṃ pārṣataḥ paravīrahā
06,050.088a nanarda bahudhā rājan hṛṣṭaś cāsīt paraṃtapaḥ
06,050.088c śaṅkhaṃ dadhmau ca samare siṃhanādaṃ nanāda ca
06,050.089a sa ca pārāvatāśvasya rathe hemapariṣkṛte
06,050.089c kovidāradhvajaṃ dṛṣṭvā bhīmasenaḥ samāśvasat
06,050.090a dhṛṣṭadyumnas tu taṃ dṛṣṭvā kaliṅgaiḥ samabhidrutam
06,050.090c bhīmasenam ameyātmā trāṇāyājau samabhyayāt
06,050.091a tau dūrāt sātyakir dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnavṛkodarau
06,050.091c kaliṅgān samare vīrau yodhayantau manasvinau
06,050.092a sa tatra gatvā śaineyo javena jayatāṃ varaḥ
06,050.092c pārthapārṣatayoḥ pārṣṇiṃ jagrāha puruṣarṣabhaḥ
06,050.092d*0179_01 etac caturdaśe varṣe bhīmo dṛṣṭvā raṇājiram
06,050.092d*0179_02 viśeṣeṇa gajān rājan paraṃ toṣam upāgamat
06,050.093a sa kṛtvā kadanaṃ tatra pragṛhītaśarāsanaḥ
06,050.093c āsthito raudram ātmānaṃ jaghāna samare parān
06,050.094a kaliṅgaprabhavāṃ caiva māṃsaśoṇitakardamām
06,050.094c rudhirasyandinīṃ tatra bhīmaḥ prāvartayan nadīm
06,050.095a antareṇa kaliṅgānāṃ pāṇḍavānāṃ ca vāhinīm
06,050.095c saṃtatāra sudustārāṃ bhīmaseno mahābalaḥ
06,050.096a bhīmasenaṃ tathā dṛṣṭvā prākrośaṃs tāvakā nṛpa
06,050.096c kālo 'yaṃ bhīmarūpeṇa kaliṅgaiḥ saha yudhyate
06,050.097a tataḥ śāṃtanavo bhīṣmaḥ śrutvā taṃ ninadaṃ raṇe
06,050.097c abhyayāt tvarito bhīmaṃ vyūḍhānīkaḥ samantataḥ
06,050.098a taṃ sātyakir bhīmaseno dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,050.098c abhyadravanta bhīṣmasya rathaṃ hemapariṣkṛtam
06,050.099a parivārya ca te sarve gāṅgeyaṃ rabhasaṃ raṇe
06,050.099c tribhis tribhiḥ śarair ghorair bhīṣmam ānarchur añjasā
06,050.100a pratyavidhyata tān sarvān pitā devavratas tava
06,050.100c yatamānān maheṣvāsāṃs tribhis tribhir ajihmagaiḥ
06,050.101a tataḥ śarasahasreṇa saṃnivārya mahārathān
06,050.101c hayān kāñcanasaṃnāhān bhīmasya nyahanac charaiḥ
06,050.102a hatāśve tu rathe tiṣṭhan bhīmasenaḥ pratāpavān
06,050.102c śaktiṃ cikṣepa tarasā gāṅgeyasya rathaṃ prati
06,050.103a aprāptām eva tāṃ śaktiṃ pitā devavratas tava
06,050.103c tridhā ciccheda samare sā pṛthivyām aśīryata
06,050.104a tataḥ śaikyāyasīṃ gurvīṃ pragṛhya balavad gadām
06,050.104c bhīmaseno rathāt tūrṇaṃ pupluve manujarṣabha
06,050.104d*0180_01 bhīṣmam evābhyayāt tūrṇaṃ jighāṃsuḥ pāṇḍavarṣabhaḥ
06,050.105a sātyako 'pi tatas tūrṇaṃ bhīmasya priyakāmyayā
06,050.105b*0181_01 āplutyāplutya vegena carma bhrāmya punaḥ punaḥ
06,050.105b*0181_02 asinā tīkṣṇadhāreṇa yodhāñ chittvā mahāhave
06,050.105c sārathiṃ kuruvṛddhasya pātayām āsa sāyakaiḥ
06,050.106a bhīṣmas tu nihate tasmin sārathau rathināṃ varaḥ
06,050.106c vātāyamānais tair aśvair apanīto raṇājirāt
06,050.107a bhīmasenas tato rājann apanīte mahāvrate
06,050.107c prajajvāla yathā vahnir dahan kakṣam ivaidhitaḥ
06,050.108a sa hatvā sarvakāliṅgān senāmadhye vyatiṣṭhata
06,050.108c nainam abhyutsahan ke cit tāvakā bharatarṣabha
06,050.109a dhṛṣṭadyumnas tam āropya svarathe rathināṃ varaḥ
06,050.109c paśyatāṃ sarvasainyānām apovāha yaśasvinam
06,050.110a saṃpūjyamānaḥ pāñcālyair matsyaiś ca bharatarṣabha
06,050.110c dhṛṣṭadyumnaṃ pariṣvajya sameyād atha sātyakim
06,050.111a athābravīd bhīmasenaṃ sātyakiḥ satyavikramaḥ
06,050.111c praharṣayan yaduvyāghro dhṛṣṭadyumnasya paśyataḥ
06,050.112a diṣṭyā kaliṅgarājaś ca rājaputraś ca ketumān
06,050.112c śakradevaś ca kāliṅgaḥ kaliṅgāś ca mṛdhe hatāḥ
06,050.113a svabāhubalavīryeṇa nāgāśvarathasaṃkulaḥ
06,050.113b*0182_01 mahāpuruṣabhūyiṣṭho vīrayodhaniṣevitaḥ
06,050.113c mahāvyūhaḥ kaliṅgānām ekena mṛditas tvayā
06,050.114a evam uktvā śiner naptā dīrghabāhur ariṃdamaḥ
06,050.114c rathād ratham abhidrutya paryaṣvajata pāṇḍavam
06,050.114d*0183_01 bhīmaś ca punar āviṣṭaḥ sātvatena narottama
06,050.114d*0183_02 praharṣam atulaṃ lebhe bhīmaḥ sātyakinā saha
06,050.115a tataḥ svaratham āruhya punar eva mahārathaḥ
06,050.115c tāvakān avadhīt kruddho bhīmasya balam ādadhat
06,051.001 saṃjaya uvāca
06,051.001a gatāparāhṇabhūyiṣṭhe tasminn ahani bhārata
06,051.001c rathanāgāśvapattīnāṃ sādināṃ ca mahākṣaye
06,051.002a droṇaputreṇa śalyena kṛpeṇa ca mahātmanā
06,051.002c samasajjata pāñcālyas tribhir etair mahārathaiḥ
06,051.003a sa lokaviditān aśvān nijaghāna mahābalaḥ
06,051.003c drauṇeḥ pāñcāladāyādaḥ śitair daśabhir āśugaiḥ
06,051.004a tataḥ śalyarathaṃ tūrṇam āsthāya hatavāhanaḥ
06,051.004c drauṇiḥ pāñcāladāyādam abhyavarṣad atheṣubhiḥ
06,051.005a dhṛṣṭadyumnaṃ tu saṃsaktaṃ drauṇinā dṛśya bhārata
06,051.005c saubhadro 'bhyapatat tūrṇaṃ vikiran niśitāñ śarān
06,051.006a sa śalyaṃ pañcaviṃśatyā kṛpaṃ ca navabhiḥ śaraiḥ
06,051.006c aśvatthāmānam aṣṭābhir vivyādha puruṣarṣabha
06,051.007a ārjuniṃ tu tatas tūrṇaṃ drauṇir vivyādha patriṇā
06,051.007c śalyo dvādaśabhiś caiva kṛpaś ca niśitais tribhiḥ
06,051.008a lakṣmaṇas tava pautras tu tava pautram avasthitam
06,051.008c abhyavartata saṃhṛṣṭas tato yuddham avartata
06,051.009a dauryodhanis tu saṃkruddhaḥ saubhadraṃ navabhiḥ śaraiḥ
06,051.009c vivyādha samare rājaṃs tad adbhutam ivābhavat
06,051.010a abhimanyus tu saṃkruddho bhrātaraṃ bharatarṣabha
06,051.010c śaraiḥ pañcāśatā rājan kṣiprahasto 'bhyavidhyata
06,051.011a lakṣmaṇo 'pi tatas tasya dhanuś ciccheda patriṇā
06,051.011c muṣṭideśe mahārāja tata uccukruśur janāḥ
06,051.012a tad vihāya dhanuś chinnaṃ saubhadraḥ paravīrahā
06,051.012c anyad ādattavāṃś citraṃ kārmukaṃ vegavattaram
06,051.013a tau tatra samare hṛṣṭau kṛtapratikṛtaiṣiṇau
06,051.013c anyonyaṃ viśikhais tīkṣṇair jaghnatuḥ puruṣarṣabhau
06,051.014a tato duryodhano rājā dṛṣṭvā putraṃ mahāratham
06,051.014c pīḍitaṃ tava pautreṇa prāyāt tatra janeśvaraḥ
06,051.015a saṃnivṛtte tava sute sarva eva janādhipāḥ
06,051.015c ārjuniṃ rathavaṃśena samantāt paryavārayan
06,051.016a sa taiḥ parivṛtaḥ śūraiḥ śūro yudhi sudurjayaiḥ
06,051.016c na sma vivyathate rājan kṛṣṇatulyaparākramaḥ
06,051.017a saubhadram atha saṃsaktaṃ tatra dṛṣṭvā dhanaṃjayaḥ
06,051.017c abhidudrāva saṃkruddhas trātukāmaḥ svam ātmajam
06,051.018a tataḥ sarathanāgāśvā bhīṣmadroṇapurogamāḥ
06,051.018c abhyavartanta rājānaḥ sahitāḥ savyasācinam
06,051.019a uddhūtaṃ sahasā bhaumaṃ nāgāśvarathasādibhiḥ
06,051.019c divākarapathaṃ prāpya rajas tīvram adṛśyata
06,051.020a tāni nāgasahasrāṇi bhūmipālaśatāni ca
06,051.020c tasya bāṇapathaṃ prāpya nābhyavartanta sarvaśaḥ
06,051.021a praṇeduḥ sarvabhūtāni babhūvus timirā diśaḥ
06,051.021c kurūṇām anayas tīvraḥ samadṛśyata dāruṇaḥ
06,051.022a nāpy antarikṣaṃ na diśo na bhūmir na ca bhāskaraḥ
06,051.022c prajajñe bharataśreṣṭha śarasaṃghaiḥ kirīṭinaḥ
06,051.023a sāditadhvajanāgās tu hatāśvā rathino bhṛśam
06,051.023c vipradrutarathāḥ ke cid dṛśyante rathayūthapāḥ
06,051.024a virathā rathinaś cānye dhāvamānāḥ samantataḥ
06,051.024c tatra tatraiva dṛśyante sāyudhāḥ sāṅgadair bhujaiḥ
06,051.025a hayārohā hayāṃs tyaktvā gajārohāś ca dantinaḥ
06,051.025c arjunasya bhayād rājan samantād vipradudruvuḥ
06,051.026a rathebhyaś ca gajebhyaś ca hayebhyaś ca narādhipāḥ
06,051.026c patitāḥ pātyamānāś ca dṛśyante 'rjunatāḍitāḥ
06,051.027a sagadān udyatān bāhūn sakhaḍgāṃś ca viśāṃ pate
06,051.027c saprāsāṃś ca satūṇīrān saśarān saśarāsanān
06,051.028a sāṅkuśān sapatākāṃś ca tatra tatrārjuno nṛṇām
06,051.028c nicakarta śarair ugrai raudraṃ bibhrad vapus tadā
06,051.029a parighāṇāṃ pravṛddhānāṃ mudgarāṇāṃ ca māriṣa
06,051.029c prāsānāṃ bhiṇḍipālānāṃ nistriṃśānāṃ ca saṃyuge
06,051.030a paraśvadhānāṃ tīkṣṇānāṃ tomarāṇāṃ ca bhārata
06,051.030c varmaṇāṃ cāpaviddhānāṃ kavacānāṃ ca bhūtale
06,051.031a dhvajānāṃ carmaṇāṃ caiva vyajanānāṃ ca sarvaśaḥ
06,051.031c chatrāṇāṃ hemadaṇḍānāṃ cāmarāṇāṃ ca bhārata
06,051.032a pratodānāṃ kaśānāṃ ca yoktrāṇāṃ caiva māriṣa
06,051.032c rāśayaś cātra dṛśyante vinikīrṇā raṇakṣitau
06,051.033a nāsīt tatra pumān kaś cit tava sainyasya bhārata
06,051.033c yo 'rjunaṃ samare śūraṃ pratyudyāyāt kathaṃ cana
06,051.034a yo yo hi samare pārthaṃ patyudyāti viśāṃ pate
06,051.034c sa sa vai viśikhais tīkṣṇaiḥ paralokāya nīyate
06,051.035a teṣu vidravamāṇeṣu tava yodheṣu sarvaśaḥ
06,051.035c arjuno vāsudevaś ca dadhmatur vārijottamau
06,051.035d*0184_01 rorūyamāṇo dṛśyeta dhvajāgre vānareśvaraḥ
06,051.035d*0184_02 dṛṣṭyā bhīṣayate śatrūn stabdhakarṇo mahākapiḥ
06,051.036a tat prabhagnaṃ balaṃ dṛṣṭvā pitā devavratas tava
06,051.036c abravīt samare śūraṃ bhāradvājaṃ smayann iva
06,051.037a eṣa pāṇḍusuto vīraḥ kṛṣṇena sahito balī
06,051.037c tathā karoti sainyāni yathā kuryād dhanaṃjayaḥ
06,051.038a na hy eṣa samare śakyo jetum adya kathaṃ cana
06,051.038c yathāsya dṛśyate rūpaṃ kālāntakayamopamam
06,051.039a na nivartayituṃ cāpi śakyeyaṃ mahatī camūḥ
06,051.039c anyonyaprekṣayā paśya dravatīyaṃ varūthinī
06,051.039d*0185_01 vayaṃ ca śastribhir bhinnā nṛpair indrasamair yudhi
06,051.039d*0185_02 bhīto vyūhasya sarvatra na sthātuṃ kaś cid icchati
06,051.039d*0185_03 śaravrātāḥ pradṛśyanta pannagābhāḥ samantataḥ
06,051.039d*0185_04 diśaś ca vidiśaś caiva vyāptā hy ārjunasāyakaiḥ
06,051.040a eṣa cāstaṃ giriśreṣṭhaṃ bhānumān pratipadyate
06,051.040c vapūṃṣi sarvalokasya saṃharann iva sarvathā
06,051.041a tatrāvahāraṃ saṃprāptaṃ manye 'haṃ puruṣarṣabha
06,051.041c śrāntā bhītāś ca no yodhā na yotsyanti kathaṃ cana
06,051.042a evam uktvā tato bhīṣmo droṇam ācāryasattamam
06,051.042c avahāram atho cakre tāvakānāṃ mahārathaḥ
06,051.042d*0186_01 tataḥ sarathanāgāśvā jayaṃ prāpya sasomakāḥ
06,051.042d*0186_02 pāñcālāḥ pāṇḍavāś caiva praṇeduś ca punaḥ punaḥ
06,051.042d*0186_03 prayayuḥ śibirāyaiva dhanaṃjayapuraskṛtāḥ
06,051.042d*0186_04 vāditraghoṣaiḥ saṃhṛṣṭāḥ pranṛtyanto mahārathāḥ
06,051.043a tato 'vahāraḥ sainyānāṃ tava teṣāṃ ca bhārata
06,051.043c astaṃ gacchati sūrye 'bhūt saṃdhyākāle ca vartati
06,052.001 saṃjaya uvāca
06,052.001a prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavas tataḥ
06,052.001c anīkāny anusaṃyāne vyādideśātha bhārata
06,052.002a gāruḍaṃ ca mahāvyūhaṃ cakre śāṃtanavas tadā
06,052.002c putrāṇāṃ te jayākāṅkṣī bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ
06,052.003a garuḍasya svayaṃ tuṇḍe pitā devavratas tava
06,052.003c cakṣuṣī ca bharadvājaḥ kṛtavarmā ca sātvataḥ
06,052.004a aśvatthāmā kṛpaś caiva śīrṣam āstāṃ yaśasvinau
06,052.004c trigartair matsyakaikeyair vāṭadhānaiś ca saṃyutau
06,052.005a bhūriśravāḥ śalaḥ śalyo bhagadattaś ca māriṣa
06,052.005c madrakāḥ sindhusauvīrās tathā pañcanadāś ca ye
06,052.006a jayadrathena sahitā grīvāyāṃ saṃniveśitāḥ
06,052.006c pṛṣṭhe duryodhano rājā sodaraiḥ sānugair vṛtaḥ
06,052.007a vindānuvindāv āvantyau kāmbojaś ca śakaiḥ saha
06,052.007c puccham āsan mahārāja śūrasenāś ca sarvaśaḥ
06,052.008a māgadhāś ca kaliṅgāś ca dāśerakagaṇaiḥ saha
06,052.008c dakṣiṇaṃ pakṣam āsādya sthitā vyūhasya daṃśitāḥ
06,052.009a kānanāś ca vikuñjāś ca muktāḥ puṇḍrāviṣas tathā
06,052.009c bṛhadbalena sahitā vāmaṃ pakṣam upāśritāḥ
06,052.010a vyūḍhaṃ dṛṣṭvā tu tat sainyaṃ savyasācī paraṃtapaḥ
06,052.010c dhṛṣṭadyumnena sahitaḥ pratyavyūhata saṃyuge
06,052.010d*0187_01 tāvakānāṃ tu taṃ vyūhaṃ pratyavyūhanta pāṇḍavāḥ
06,052.010e ardhacandreṇa vyūhena vyūhaṃ tam atidāruṇam
06,052.011a dakṣiṇaṃ śṛṅgam āsthāya bhīmaseno vyarocata
06,052.011c nānāśastraughasaṃpannair nānādeśyair nṛpair vṛtaḥ
06,052.012a tad anv eva virāṭaś ca drupadaś ca mahārathaḥ
06,052.012c tadanantaram evāsīn nīlo nīlāyudhaiḥ saha
06,052.013a nīlād anantaraṃ caiva dhṛṣṭaketur mahārathaḥ
06,052.013c cedikāśikarūṣaiś ca pauravaiś cābhisaṃvṛtaḥ
06,052.014a dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca pāñcālāś ca prabhadrakāḥ
06,052.014c madhye sainyasya mahataḥ sthitā yuddhāya bhārata
06,052.015a tathaiva dharmarājo 'pi gajānīkena saṃvṛtaḥ
06,052.015c tatas tu sātyakī rājan draupadyāḥ pañca cātmajāḥ
06,052.016a abhimanyus tatas tūrṇam irāvāṃś ca tataḥ param
06,052.016c bhaimasenis tato rājan kekayāś ca mahārathāḥ
06,052.017a tato 'bhūd dvipadāṃ śreṣṭho vāmaṃ pārśvam upāśritaḥ
06,052.017c sarvasya jagato goptā goptā yasya janārdanaḥ
06,052.017d*0188_01 tatrānu rathināṃ śreṣṭho vāmaśṛṅge vyavasthitaḥ
06,052.018a evam etan mahāvyūhaṃ pratyavyūhanta pāṇḍavāḥ
06,052.018c vadhārthaṃ tava putrāṇāṃ tatpakṣaṃ ye ca saṃgatāḥ
06,052.019a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ vyatiṣaktarathadvipam
06,052.019c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca nighnatām itaretaram
06,052.020a hayaughāś ca rathaughāś ca tatra tatra viśāṃ pate
06,052.020c saṃpatantaḥ sma dṛśyante nighnamānāḥ parasparam
06,052.021a dhāvatāṃ ca rathaughānāṃ nighnatāṃ ca pṛthak pṛthak
06,052.021c babhūva tumulaḥ śabdo vimiśro dundubhisvanaiḥ
06,052.022a divaspṛṅ naravīrāṇāṃ nighnatām itaretaram
06,052.022c saṃprahāre sutumule tava teṣāṃ ca bhārata
06,052.022d*0189_01 prāvartata nadī ghorā paralokāya bhārata
06,053.001 saṃjaya uvāca
06,053.001a tato vyūḍheṣv anīkeṣu tāvakeṣv itareṣu ca
06,053.001c dhanaṃjayo rathānīkam avadhīt tava bhārata
06,053.001e śarair atiratho yuddhe pātayan rathayūthapān
06,053.002a te vadhyamānāḥ pārthena kāleneva yugakṣaye
06,053.002c dhārtarāṣṭrā raṇe yattāḥ pāṇḍavān pratyayodhayan
06,053.002e prārthayānā yaśo dīptaṃ mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
06,053.003a ekāgramanaso bhūtvā pāṇḍavānāṃ varūthinīm
06,053.003c babhañjur bahuśo rājaṃs te cābhajyanta saṃyuge
06,053.004a dravadbhir atha bhagnaiś ca parivartadbhir eva ca
06,053.004c pāṇḍavaiḥ kauravaiś caiva na prajñāyata kiṃ cana
06,053.005a udatiṣṭhad rajo bhaumaṃ chādayānaṃ divākaram
06,053.005c diśaḥ pratidiśo vāpi tatra jajñuḥ kathaṃ cana
06,053.006a anumānena saṃjñābhir nāmagotraiś ca saṃyuge
06,053.006c vartate sma tadā yuddhaṃ tatra tatra viśāṃ pate
06,053.007a na vyūho bhidyate tatra kauravāṇāṃ kathaṃ cana
06,053.007c rakṣitaḥ satyasaṃdhena bhāradvājena dhīmatā
06,053.008a tathaiva pāṇḍaveyānāṃ rakṣitaḥ savyasācinā
06,053.008c nābhidhyata mahāvyūho bhīmena ca surakṣitaḥ
06,053.009a senāgrād abhiniṣpatya prāyudhyaṃs tatra mānavāḥ
06,053.009c ubhayoḥ senayo rājan vyatiṣaktarathadvipāḥ
06,053.010a hayārohair hayārohāḥ pātyante sma mahāhave
06,053.010c ṛṣṭibhir vimalāgrābhiḥ prāsair api ca saṃyuge
06,053.011a rathī rathinam āsādya śaraiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ
06,053.011c pātayām āsa samare tasminn atibhayaṃkare
06,053.012a gajārohā gajārohān nārācaśaratomaraiḥ
06,053.012c saṃsaktāḥ pātayām āsus tava teṣāṃ ca saṃghaśaḥ
06,053.012d*0190_01 kaś cid utpatya samare varavāraṇam āsthitaḥ
06,053.012d*0190_02 keśapakṣe parāmṛśya jahāra samare śiraḥ
06,053.012d*0190_03 anye dviradadantāgranirbhinnahṛdayā raṇe
06,053.012d*0190_04 vemuś ca rudhiraṃ vīrā niḥśvasantaḥ samantataḥ
06,053.012d*0190_05 kaś cit kariviṣāṇastho vīro raṇaviśāradaḥ
06,053.012d*0190_06 prāvepac chaktinirbhinno gajaśikṣāstravedinā
06,053.013a pattisaṃghā raṇe pattīn bhiṇḍipālaparaśvadhaiḥ
06,053.013c nyapātayanta saṃhṛṣṭāḥ parasparakṛtāgasaḥ
06,053.013d*0191_01 rathī ca samare rājann āsādya gajayodhinam
06,053.013d*0191_02 sagajaṃ pātayām āsa gajī ca rathinaṃ rathāt
06,053.013d*0191_03 rathinaṃ ca hayārohaḥ prāsena bharatarṣabha
06,053.013d*0191_04 pātayām āsa samare rathī ca hayasādinam
06,053.014a padātī rathinaṃ saṃkhye rathī cāpi padātinam
06,053.014c nyapātayac chitaiḥ śastraiḥ senayor ubhayor api
06,053.015a gajārohā hayārohān pātayāṃ cakrire tadā
06,053.015c hayārohā gajasthāṃś ca tad adbhutam ivābhavat
06,053.015c*0192_01 **** **** āplutyāplutya saṃyuge
06,053.015c*0192_02 nistriṃśair niśitais tīkṣṇaiḥ
06,053.016a gajārohavaraiś cāpi tatra tatra padātayaḥ
06,053.016c pātitāḥ samadṛśyanta taiś cāpi gajayodhinaḥ
06,053.017a pattisaṃghā hayārohaiḥ sādisaṃghāś ca pattibhiḥ
06,053.017c pātyamānā vyadṛśyanta śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,053.018a dhvajais tatrāpaviddhaiś ca kārmukais tomarais tathā
06,053.018c prāsais tathā gadābhiś ca parighaiḥ kampanais tathā
06,053.019a śaktibhiḥ kavacaiś citraiḥ kaṇapair aṅkuśair api
06,053.019c nistriṃśair vimalaiś cāpi svarṇapuṅkhaiḥ śarais tathā
06,053.020a paristomaiḥ kuthābhiś ca kambalaiś ca mahādhanaiḥ
06,053.020c bhūr bhāti bharataśreṣṭha sragdāmair iva citritā
06,053.021a narāśvakāyaiḥ patitair dantibhiś ca mahāhave
06,053.021c agamyarūpā pṛthivī māṃsaśoṇitakardamā
06,053.022a praśaśāma rajo bhaumaṃ vyukṣitaṃ raṇaśoṇitaiḥ
06,053.022c diśaś ca vimalāḥ sarvāḥ saṃbabhūvur janeśvara
06,053.023a utthitāny agaṇeyāni kabandhāni samantataḥ
06,053.023c cihnabhūtāni jagato vināśārthāya bhārata
06,053.024a tasmin yuddhe mahāraudre vartamāne sudāruṇe
06,053.024c pratyadṛśyanta rathino dhāvamānāḥ samantataḥ
06,053.025a tato droṇaś ca bhīṣmaś ca saindhavaś ca jayadrathaḥ
06,053.025c purumitro vikarṇaś ca śakuniś cāpi saubalaḥ
06,053.026a ete samaradurdharṣāḥ siṃhatulyaparākramāḥ
06,053.026c pāṇḍavānām anīkāni babhañjuḥ sma punaḥ punaḥ
06,053.027a tathaiva bhīmaseno 'pi rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ
06,053.027c sātyakiś cekitānaś ca draupadeyāś ca bhārata
06,053.028a tāvakāṃs tava putrāṃś ca sahitān sarvarājabhiḥ
06,053.028c drāvayām āsur ājau te tridaśā dānavān iva
06,053.029a tathā te samare 'nyonyaṃ nighnantaḥ kṣatriyarṣabhāḥ
06,053.029c raktokṣitā ghorarūpā virejur dānavā iva
06,053.030a vinirjitya ripūn vīrāḥ senayor ubhayor api
06,053.030c vyadṛśyanta mahāmātrā grahā iva nabhastale
06,053.031a tato rathasahasreṇa putro duryodhanas tava
06,053.031c abhyayāt pāṇḍavān yuddhe rākṣasaṃ ca ghaṭotkacam
06,053.032a tathaiva pāṇḍavāḥ sarve mahatyā senayā saha
06,053.032c droṇabhīṣmau raṇe śūrau pratyudyayur ariṃdamau
06,053.033a kirīṭī tu yayau kruddhaḥ samarthān pārthivottamān
06,053.033c ārjuniḥ sātyakiś caiva yayatuḥ saubalaṃ balam
06,053.034a tataḥ pravavṛte bhūyaḥ saṃgrāmo lomaharṣaṇaḥ
06,053.034c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca samare vijigīṣatām
06,054.001 saṃjaya uvāca
06,054.001a tatas te pārthivāḥ kruddhāḥ phalgunaṃ vīkṣya saṃyuge
06,054.001c rathair anekasāhasraiḥ samantāt paryavārayan
06,054.002a athainaṃ rathavṛndena koṣṭakīkṛtya bhārata
06,054.002c śaraiḥ subahusāhasraiḥ samantād abhyavārayan
06,054.003a śaktīś ca vimalās tīkṣṇā gadāś ca parighaiḥ saha
06,054.003c prāsān paraśvadhāṃś caiva mudgarān musalān api
06,054.003e cikṣipuḥ samare kruddhāḥ phalgunasya rathaṃ prati
06,054.004a śastrāṇām atha tāṃ vṛṣṭiṃ śalabhānām ivāyatim
06,054.004c rurodha sarvataḥ pārthaḥ śaraiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ
06,054.005a tatra tal lāghavaṃ dṛṣṭvā bībhatsor atimānuṣam
06,054.005c devadānavagandharvāḥ piśācoragarākṣasāḥ
06,054.005e sādhu sādhv iti rājendra phalgunaṃ pratyapūjayan
06,054.006a sātyakiṃ cābhimanyuṃ ca mahatyā senayā saha
06,054.006c gāndhārāḥ samare śūrā rurudhuḥ sahasaubalāḥ
06,054.007a tatra saubalakāḥ kruddhā vārṣṇeyasya rathottamam
06,054.007c tilaśaś cicchiduḥ krodhāc chastrair nānāvidhair yudhi
06,054.008a sātyakis tu rathaṃ tyaktvā vartamāne mahābhaye
06,054.008c abhimanyo rathaṃ tūrṇam āruroha paraṃtapaḥ
06,054.009a tāv ekarathasaṃyuktau saubaleyasya vāhinīm
06,054.009c vyadhametāṃ śitais tūrṇaṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,054.010a droṇabhīṣmau raṇe yattau dharmarājasya vāhinīm
06,054.010c nāśayetāṃ śarais tīkṣṇaiḥ kaṅkapatraparicchadaiḥ
06,054.011a tato dharmasuto rājā mādrīputrau ca pāṇḍavau
06,054.011c miṣatāṃ sarvasainyānāṃ droṇānīkam upādravan
06,054.012a tatrāsīt sumahad yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
06,054.012c yathā devāsuraṃ yuddhaṃ pūrvam āsīt sudāruṇam
06,054.013a kurvāṇau tu mahat karma bhīmasenaghaṭotkacau
06,054.013b*0193_01 pitā putraś ca samare kurvāṇau karma duṣkaram
06,054.013b*0193_02 rājānaṃ pratyudīyetāṃ bhīmasenaghaṭotkacau
06,054.013c duryodhanas tato 'bhyetya tāv ubhāv abhyavārayat
06,054.014a tatrādbhutam apaśyāma haiḍimbasya parākramam
06,054.014c atītya pitaraṃ yuddhe yad ayudhyata bhārata
06,054.015a bhīmasenas tu saṃkruddho duryodhanam amarṣaṇam
06,054.015c hṛdy avidhyat pṛṣatkena prahasann iva pāṇḍavaḥ
06,054.016a tato duryodhano rājā prahāravaramohitaḥ
06,054.016c niṣasāda rathopasthe kaśmalaṃ ca jagāma ha
06,054.017a taṃ visaṃjñam atho jñātvā tvaramāṇo 'sya sārathiḥ
06,054.017c apovāha raṇād rājaṃs tataḥ sainyam abhidyata
06,054.018a tatas tāṃ kauravīṃ senāṃ dravamāṇāṃ samantataḥ
06,054.018c nighnan bhīmaḥ śarais tīkṣṇair anuvavrāja pṛṣṭhataḥ
06,054.019a pārṣataś ca rathaśreṣṭho dharmaputraś ca pāṇḍavaḥ
06,054.019c droṇasya paśyataḥ sainyaṃ gāṅgeyasya ca paśyataḥ
06,054.019e jaghnatur viśikhais tīkṣṇaiḥ parānīkaviśātanaiḥ
06,054.020a dravamāṇaṃ tu tat sainyaṃ tava putrasya saṃyuge
06,054.020c nāśaknutāṃ vārayituṃ bhīṣmadroṇau mahārathau
06,054.021a vāryamāṇaṃ hi bhīṣmeṇa droṇena ca viśāṃ pate
06,054.021c vidravaty eva tat sainyaṃ paśyator droṇabhīṣmayoḥ
06,054.022a tato rathasahasreṣu vidravatsu tatas tataḥ
06,054.022c tāv āsthitāv ekarathaṃ saubhadraśinipuṃgavau
06,054.022e saubalīṃ samare senāṃ śātayetāṃ samantataḥ
06,054.023a śuśubhāte tadā tau tu śaineyakurupuṃgavau
06,054.023c amāvāsyāṃ gatau yadvat somasūryau nabhastale
06,054.024a arjunas tu tataḥ kruddhas tava sainyaṃ viśāṃ pate
06,054.024c vavarṣa śaravarṣeṇa dhārābhir iva toyadaḥ
06,054.025a vadhyamānaṃ tatas tat tu śaraiḥ pārthasya saṃyuge
06,054.025c dudrāva kauravaṃ sainyaṃ viṣādabhayakampitam
06,054.025d*0194_01 vāryamāṇaṃ mahārāja bhīṣmadroṇakṛpādibhiḥ
06,054.026a dravatas tān samālokya bhīṣmadroṇau mahārathau
06,054.026c nyavārayetāṃ saṃrabdhau duryodhanahitaiṣiṇau
06,054.027a tato duryodhano rājā samāśvasya viśāṃ pate
06,054.027c nyavartayata tat sainyaṃ dravamāṇaṃ samantataḥ
06,054.028a yatra yatra sutaṃ tubhyaṃ yo yaḥ paśyati bhārata
06,054.028c tatra tatra nyavartanta kṣatriyāṇāṃ mahārathāḥ
06,054.029a tān nivṛttān samīkṣyaiva tato 'nye 'pītare janāḥ
06,054.029c anyonyaspardhayā rājaṃl lajjayānye 'vatasthire
06,054.030a punarāvartatāṃ teṣāṃ vega āsīd viśāṃ pate
06,054.030c pūryataḥ sāgarasyeva candrasyodayanaṃ prati
06,054.031a saṃnivṛttāṃs tatas tāṃs tu dṛṣṭvā rājā suyodhanaḥ
06,054.031c abravīt tvarito gatvā bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ vacaḥ
06,054.032a pitāmaha nibodhedaṃ yat tvā vakṣyāmi bhārata
06,054.032c nānurūpam ahaṃ manye tvayi jīvati kaurava
06,054.033a droṇe cāstravidāṃ śreṣṭhe saputre sasuhṛjjane
06,054.033c kṛpe caiva maheṣvāse dravatīyaṃ varūthinī
06,054.034a na pāṇḍavāḥ pratibalās tava rājan kathaṃ cana
06,054.034c tathā droṇasya saṃgrāme drauṇeś caiva kṛpasya ca
06,054.035a anugrāhyāḥ pāṇḍusutā nūnaṃ tava pitāmaha
06,054.035c yathemāṃ kṣamase vīra vadhyamānāṃ varūthinīm
06,054.036a so 'smi vācyas tvayā rājan pūrvam eva samāgame
06,054.036c na yotsye pāṇḍavān saṃkhye nāpi pārṣatasātyakī
06,054.037a śrutvā tu vacanaṃ tubhyam ācāryasya kṛpasya ca
06,054.037c karṇena sahitaḥ kṛtyaṃ cintayānas tadaiva hi
06,054.038a yadi nāhaṃ parityājyo yuvābhyām iha saṃyuge
06,054.038c vikrameṇānurūpeṇa yudhyetāṃ puruṣarṣabhau
06,054.039a etac chrutvā vaco bhīṣmaḥ prahasan vai muhur muhuḥ
06,054.039c abravīt tanayaṃ tubhyaṃ krodhād udvṛtya cakṣuṣī
06,054.040a bahuśo hi mayā rājaṃs tathyam uktaṃ hitaṃ vacaḥ
06,054.040c ajeyāḥ pāṇḍavā yuddhe devair api savāsavaiḥ
06,054.041a yat tu śakyaṃ mayā kartuṃ vṛddhenādya nṛpottama
06,054.041c kariṣyāmi yathāśakti prekṣedānīṃ sabāndhavaḥ
06,054.042a adya pāṇḍusutān sarvān sasainyān saha bandhubhiḥ
06,054.042c miṣato vārayiṣyāmi sarvalokasya paśyataḥ
06,054.043a evam ukte tu bhīṣmeṇa putrās tava janeśvara
06,054.043c dadhmuḥ śaṅkhān mudā yuktā bherīś ca jaghnire bhṛśam
06,054.044a pāṇḍavāpi tato rājañ śrutvā taṃ ninadaṃ mahat
06,054.044c dadhmuḥ śaṅkhāṃś ca bherīś ca murajāṃś ca vyanādayan
06,055.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,055.001a pratijñāte tu bhīṣmeṇa tasmin yuddhe sudāruṇe
06,055.001b*0195_01 pāṇḍūn āvārayiṣyeti kathaṃ yuyudhire nṛpāḥ
06,055.001c krodhito mama putreṇa duḥkhitena viśeṣataḥ
06,055.002a bhīṣmaḥ kim akarot tatra pāṇḍaveyeṣu saṃjaya
06,055.002c pitāmahe vā pāñcālās tan mamācakṣva saṃjaya
06,055.003 saṃjaya uvāca
06,055.003a gatapūrvāhṇabhūyiṣṭhe tasminn ahani bhārata
06,055.003b*0196_01 paścimāṃ diśam āsthāya sthite cāpi divākare
06,055.003c jayaṃ prāpteṣu hṛṣṭeṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
06,055.004a sarvadharmaviśeṣajñaḥ pitā devavratas tava
06,055.004c abhyayāj javanair aśvaiḥ pāṇḍavānām anīkinīm
06,055.004e mahatyā senayā guptas tava putraiś ca sarvaśaḥ
06,055.005a prāvartata tato yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
06,055.005c asmākaṃ pāṇḍavaiḥ sārdham anayāt tava bhārata
06,055.006a dhanuṣāṃ kūjatāṃ tatra talānāṃ cābhihanyatām
06,055.006c mahān samabhavac chabdo girīṇām iva dīryatām
06,055.007a tiṣṭha sthito 'smi viddhy enaṃ nivartasva sthiro bhava
06,055.007c sthito 'smi praharasveti śabdāḥ śrūyanta sarvaśaḥ
06,055.008a kāñcaneṣu tanutreṣu kirīṭeṣu dhvajeṣu ca
06,055.008c śilānām iva śaileṣu patitānām abhūt svanaḥ
06,055.009a patitāny uttamāṅgāni bāhavaś ca vibhūṣitāḥ
06,055.009c vyaceṣṭanta mahīṃ prāpya śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,055.010a hṛtottamāṅgāḥ ke cit tu tathaivodyatakārmukāḥ
06,055.010c pragṛhītāyudhāś cāpi tasthuḥ puruṣasattamāḥ
06,055.011a prāvartata mahāvegā nadī rudhiravāhinī
06,055.011c mātaṅgāṅgaśilāraudrā māṃsaśoṇitakardamā
06,055.012a varāśvanaranāgānāṃ śarīraprabhavā tadā
06,055.012c paralokārṇavamukhī gṛdhragomāyumodinī
06,055.013a na dṛṣṭaṃ na śrutaṃ cāpi yuddham etādṛśaṃ nṛpa
06,055.013c yathā tava sutānāṃ ca pāṇḍavānāṃ ca bhārata
06,055.014a nāsīd rathapathas tatra yodhair yudhi nipātitaiḥ
06,055.014c gajaiś ca patitair nīlair giriśṛṅgair ivāvṛtam
06,055.015a vikīrṇaiḥ kavacaiś citrair dhvajaiś chatraiś ca māriṣa
06,055.015c śuśubhe tad raṇasthānaṃ śaradīva nabhastalam
06,055.016a vinirbhinnāḥ śaraiḥ ke cid antapīḍāvikarṣiṇaḥ
06,055.016c abhītāḥ samare śatrūn abhyadhāvanta daṃśitāḥ
06,055.017a tāta bhrātaḥ sakhe bandho vayasya mama mātula
06,055.017c mā māṃ parityajety anye cukruśuḥ patitā raṇe
06,055.018a ādhāvābhyehi mā gaccha kiṃ bhīto 'si kva yāsyasi
06,055.018c sthito 'haṃ samare mā bhair iti cānye vicukruśuḥ
06,055.019a tatra bhīṣmaḥ śāṃtanavo nityaṃ maṇḍalakārmukaḥ
06,055.019c mumoca bāṇān dīptāgrān ahīn āśīviṣān iva
06,055.020a śarair ekāyanīkurvan diśaḥ sarvā yatavrataḥ
06,055.020c jaghāna pāṇḍavarathān ādiśyādiśya bhārata
06,055.021a sa nṛtyan vai rathopasthe darśayan pāṇilāghavam
06,055.021c alātacakravad rājaṃs tatra tatra sma dṛśyate
06,055.022a tam ekaṃ samare śūraṃ pāṇḍavāḥ sṛñjayās tathā
06,055.022c anekaśatasāhasraṃ samapaśyanta lāghavāt
06,055.023a māyākṛtātmānam iva bhīṣmaṃ tatra sma menire
06,055.023c pūrvasyāṃ diśi taṃ dṛṣṭvā pratīcyāṃ dadṛśur janāḥ
06,055.024a udīcyāṃ cainam ālokya dakṣiṇasyāṃ punaḥ prabho
06,055.024c evaṃ sa samare vīro gāṅgeyaḥ pratyadṛśyata
06,055.025a na cainaṃ pāṇḍaveyānāṃ kaś cic chaknoti vīkṣitum
06,055.025c viśikhān eva paśyanti bhīṣmacāpacyutān bahūn
06,055.026a kurvāṇaṃ samare karma sūdayānaṃ ca vāhinīm
06,055.026c vyākrośanta raṇe tatra vīrā bahuvidhaṃ bahu
06,055.026e amānuṣeṇa rūpeṇa carantaṃ pitaraṃ tava
06,055.027a śalabhā iva rājānaḥ patanti vidhicoditāḥ
06,055.027c bhīṣmāgnim abhi saṃkruddhaṃ vināśāya sahasraśaḥ
06,055.028a na hi moghaḥ śaraḥ kaś cid āsīd bhīṣmasya saṃyuge
06,055.028c naranāgāśvakāyeṣu bahutvāl laghuvedhinaḥ
06,055.029a bhinatty ekena bāṇena sumuktena patatriṇā
06,055.029c gajakaṅkaṭasaṃnāhaṃ vajreṇevācalottamam
06,055.030a dvau trīn api gajārohān piṇḍitān varmitān api
06,055.030c nārācena sutīkṣṇena nijaghāna pitā tava
06,055.031a yo yo bhīṣmaṃ naravyāghram abhyeti yudhi kaś cana
06,055.031c muhūrtadṛṣṭaḥ sa mayā pātito bhuvi dṛśyate
06,055.032a evaṃ sā dharmarājasya vadhyamānā mahācamūḥ
06,055.032c bhīṣmeṇātulavīryeṇa vyaśīryata sahasradhā
06,055.033a prakīryata mahāsenā śaravarṣābhitāpitā
06,055.033c paśyato vāsudevasya pārthasya ca mahātmanaḥ
06,055.034a yatamānāpi te vīrā dravamāṇān mahārathān
06,055.034c nāśaknuvan vārayituṃ bhīṣmabāṇaprapīḍitāḥ
06,055.035a mahendrasamavīryeṇa vadhyamānā mahācamūḥ
06,055.035c abhajyata mahārāja na ca dvau saha dhāvataḥ
06,055.036a āviddhanaranāgāśvaṃ patitadhvajakūbaram
06,055.036c anīkaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ hāhābhūtam acetanam
06,055.037a jaghānātra pitā putraṃ putraś ca pitaraṃ tathā
06,055.037c priyaṃ sakhāyaṃ cākrande sakhā daivabalātkṛtaḥ
06,055.038a vimucya kavacān anye pāṇḍuputrasya sainikāḥ
06,055.038c prakīrya keśān dhāvantaḥ pratyadṛśyanta bhārata
06,055.039a tad gokulam ivodbhrāntam udbhrāntarathayūthapam
06,055.039c dadṛśe pāṇḍuputrasya sainyam ārtasvaraṃ tadā
06,055.040a prabhajyamānaṃ tat sainyaṃ dṛṣṭvā devakinandanaḥ
06,055.040c uvāca pārthaṃ bībhatsuṃ nigṛhya ratham uttamam
06,055.041a ayaṃ sa kālaḥ saṃprāptaḥ pārtha yaḥ kāṅkṣitas tvayā
06,055.041c praharāsmai naravyāghra na cen mohād vimuhyase
06,055.042a yat tvayā kathitaṃ vīra purā rājñāṃ samāgame
06,055.042c bhīṣmadroṇamukhān sarvān dhārtarāṣṭrasya sainikān
06,055.043a sānubandhān haniṣyāmi ye māṃ yotsyanti saṃyuge
06,055.043c iti tat kuru kaunteya satyaṃ vākyam ariṃdama
06,055.044a bībhatso paśya sainyaṃ svaṃ bhajyamānaṃ samantataḥ
06,055.044c dravataś ca mahīpālān sarvān yaudhiṣṭhire bale
06,055.045a dṛṣṭvā hi samare bhīṣmaṃ vyāttānanam ivāntakam
06,055.045c bhayārtāḥ saṃpraṇaśyanti siṃhaṃ kṣudramṛgā iva
06,055.046a evam uktaḥ pratyuvāca vāsudevaṃ dhanaṃjayaḥ
06,055.046c codayāśvān yato bhīṣmo vigāhyaitad balārṇavam
06,055.046d*0197_01 pātayiṣyāmi durdharṣaṃ kuruvṛddhaṃ pitāmaham
06,055.047a tato 'śvān rajataprakhyāṃś codayām āsa mādhavaḥ
06,055.047c yato bhīṣmaratho rājan duṣprekṣyo raśmimān iva
06,055.048a tatas tat punar āvṛttaṃ yudhiṣṭhirabalaṃ mahat
06,055.048c dṛṣṭvā pārthaṃ mahābāhuṃ bhīṣmāyodyantam āhave
06,055.049a tato bhīṣmaḥ kuruśreṣṭhaḥ siṃhavad vinadan muhuḥ
06,055.049c dhanaṃjayarathaṃ tūrṇaṃ śaravarṣair avākirat
06,055.050a kṣaṇena sa rathas tasya sahayaḥ sahasārathiḥ
06,055.050c śaravarṣeṇa mahatā saṃchanno na prakāśate
06,055.051a vāsudevas tv asaṃbhrānto dhairyam āsthāya sattvavān
06,055.051c codayām āsa tān aśvān vitunnān bhīṣmasāyakaiḥ
06,055.052a tataḥ pārtho dhanur gṛhya divyaṃ jaladanisvanam
06,055.052c pātayām āsa bhīṣmasya dhanuś chittvā tribhiḥ śaraiḥ
06,055.053a sa cchinnadhanvā kauravyaḥ punar anyan mahad dhanuḥ
06,055.053c nimeṣāntaramātreṇa sajyaṃ cakre pitā tava
06,055.054a vicakarṣa tato dorbhyāṃ dhanur jaladanisvanam
06,055.054c athāsya tad api kruddhaś ciccheda dhanur arjunaḥ
06,055.055a tasya tat pūjayām āsa lāghavaṃ śaṃtanoḥ sutaḥ
06,055.055c sādhu pārtha mahābāho sādhu bho pāṇḍunandana
06,055.056a tvayy evaitad yuktarūpaṃ mahat karma dhanaṃjaya
06,055.056c prīto 'smi sudṛḍhaṃ putra kuru yuddhaṃ mayā saha
06,055.057a iti pārthaṃ praśasyātha pragṛhyānyan mahad dhanuḥ
06,055.057c mumoca samare vīraḥ śarān pārtharathaṃ prati
06,055.058a adarśayad vāsudevo hayayāne paraṃ balam
06,055.058c moghān kurvañ śarāṃs tasya maṇḍalāny acaral laghu
06,055.059a tathāpi bhīṣmaḥ sudṛḍhaṃ vāsudevadhanaṃjayau
06,055.059c vivyādha niśitair bāṇaiḥ sarvagātreṣu māriṣa
06,055.060a śuśubhāte naravyāghrau tau bhīṣmaśaravikṣatau
06,055.060c govṛṣāv iva nardantau viṣāṇollikhitāṅkitau
06,055.061a punaś cāpi susaṃkruddhaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,055.061c kṛṣṇayor yudhi saṃrabdho bhīṣmo vyāvārayad diśaḥ
06,055.061d*0198_01 pārtho 'pi samare kruddho bhīṣmasyāvārayad diśaḥ
06,055.061d*0199_01 bhīṣmo 'pi rathināṃ śreṣṭhaḥ pārthasyāvārayad diśaḥ
06,055.062a vārṣṇeyaṃ ca śarais tīkṣṇaiḥ kampayām āsa roṣitaḥ
06,055.062c muhur abhyutsmayan bhīṣmaḥ prahasya svanavat tadā
06,055.063a tataḥ kṛṣṇas tu samare dṛṣṭvā bhīṣmaparākramam
06,055.063c saṃprekṣya ca mahābāhuḥ pārthasya mṛduyuddhatām
06,055.064a bhīṣmaṃ ca śaravarṣāṇi sṛjantam aniśaṃ yudhi
06,055.064c pratapantam ivādityaṃ madhyam āsādya senayoḥ
06,055.065a varān varān vinighnantaṃ pāṇḍuputrasya sainikān
06,055.065c yugāntam iva kurvāṇaṃ bhīṣmaṃ yaudhiṣṭhire bale
06,055.066a amṛṣyamāṇo bhagavān keśavaḥ paravīrahā
06,055.066c acintayad ameyātmā nāsti yaudhiṣṭhiraṃ balam
06,055.067a ekāhnā hi raṇe bhīṣmo nāśayed devadānavān
06,055.067c kim u pāṇḍusutān yuddhe sabalān sapadānugān
06,055.068a dravate ca mahat sainyaṃ pāṇḍavasya mahātmanaḥ
06,055.068c ete ca kauravās tūrṇaṃ prabhagnān dṛśya somakān
06,055.068e ādravanti raṇe hṛṣṭā harṣayantaḥ pitāmaham
06,055.069a so 'haṃ bhīṣmaṃ nihanmy adya pāṇḍavārthāya daṃśitaḥ
06,055.069c bhāram etaṃ vineṣyāmi pāṇḍavānāṃ mahātmanām
06,055.070a arjuno 'pi śarais tīkṣṇair vadhyamāno hi saṃyuge
06,055.070c kartavyaṃ nābhijānāti raṇe bhīṣmasya gauravāt
06,055.071a tathā cintayatas tasya bhūya eva pitāmahaḥ
06,055.071c preṣayām āsa saṃkruddhaḥ śarān pārtharathaṃ prati
06,055.072a teṣāṃ bahutvād dhi bhṛśaṃ śarāṇāṃ; diśo 'tha sarvāḥ pihitā babhūvuḥ
06,055.072c na cāntarikṣaṃ na diśo na bhūmir; na bhāskaro 'dṛśyata raśmimālī
06,055.072e vavuś ca vātās tumulāḥ sadhūmā; diśaś ca sarvāḥ kṣubhitā babhūvuḥ
06,055.073a droṇo vikarṇo 'tha jayadrathaś ca; bhūriśravāḥ kṛtavarmā kṛpaś ca
06,055.073c śrutāyur ambaṣṭhapatiś ca rājā; vindānuvindau ca sudakṣiṇaś ca
06,055.074a prācyāś ca sauvīragaṇāś ca sarve; vasātayaḥ kṣudrakamālavāś ca
06,055.074c kirīṭinaṃ tvaramāṇābhisasrur; nideśagāḥ śāṃtanavasya rājñaḥ
06,055.074d*0200_01 tavāpi putrasya tu kopanasya
06,055.075a taṃ vājipādātarathaughajālair; anekasāhasraśatair dadarśa
06,055.075c kirīṭinaṃ saṃparivāryamāṇaṃ; śiner naptā vāraṇayūthapaiś ca
06,055.076a tatas tu dṛṣṭvārjunavāsudevau; padātināgāśvarathaiḥ samantāt
06,055.076c abhidrutau śastrabhṛtāṃ variṣṭhau; śinipravīro 'bhisasāra tūrṇam
06,055.077a sa tāny anīkāni mahādhanuṣmāñ; śinipravīraḥ sahasābhipatya
06,055.077c cakāra sāhāyyam athārjunasya; viṣṇur yathā vṛtraniṣūdanasya
06,055.078a viśīrṇanāgāśvarathadhvajaughaṃ; bhīṣmeṇa vitrāsitasarvayodham
06,055.078c yudhiṣṭhirānīkam abhidravantaṃ; provāca saṃdṛśya śinipravīraḥ
06,055.079a kva kṣatriyā yāsyatha naiṣa dharmaḥ; satāṃ purastāt kathitaḥ purāṇaiḥ
06,055.079c mā svāṃ pratijñāṃ jahata pravīrāḥ; svaṃ vīradharmaṃ paripālayadhvam
06,055.080a tān vāsavān antarajo niśamya; narendramukhyān dravataḥ samantāt
06,055.080c pārthasya dṛṣṭvā mṛduyuddhatāṃ ca; bhīṣmaṃ ca saṃkhye samudīryamāṇam
06,055.081a amṛṣyamāṇaḥ sa tato mahātmā; yaśasvinaṃ sarvadaśārhabhartā
06,055.081c uvāca śaineyam abhipraśaṃsan; dṛṣṭvā kurūn āpatataḥ samantāt
06,055.082a ye yānti yāntv eva śinipravīra; ye 'pi sthitāḥ sātvata te 'pi yāntu
06,055.082c bhīṣmaṃ rathāt paśya nipātyamānaṃ; droṇaṃ ca saṃkhye sagaṇaṃ mayādya
06,055.083a nāsau rathaḥ sātvata kauravāṇāṃ; kruddhasya mucyeta raṇe 'dya kaś cit
06,055.083c tasmād ahaṃ gṛhya rathāṅgam ugraṃ; prāṇaṃ hariṣyāmi mahāvratasya
06,055.084a nihatya bhīṣmaṃ sagaṇaṃ tathājau; droṇaṃ ca śaineya rathapravīram
06,055.084c prītiṃ kariṣyāmi dhanaṃjayasya; rājñaś ca bhīmasya tathāśvinoś ca
06,055.085a nihatya sarvān dhṛtarāṣṭraputrāṃs; tatpakṣiṇo ye ca narendramukhyāḥ
06,055.085c rājyena rājānam ajātaśatruṃ; saṃpādayiṣyāmy aham adya hṛṣṭaḥ
06,055.085d*0201_01 itīdam uktvā sa mahānubhāvaḥ
06,055.085d*0201_02 sasmāra cakraṃ niśitaṃ purāṇam
06,055.085d*0201_03 sudarśanaṃ cintitamātram eva
06,055.085d*0201_04 tasyāgrahastaṃ svayam āruroha
06,055.086a tataḥ sunābhaṃ vasudevaputraḥ; sūryaprabhaṃ vajrasamaprabhāvam
06,055.086c kṣurāntam udyamya bhujena cakraṃ; rathād avaplutya visṛjya vāhān
06,055.087a saṃkampayan gāṃ caraṇair mahātmā; vegena kṛṣṇaḥ prasasāra bhīṣmam
06,055.087c madāndham ājau samudīrṇadarpaḥ; siṃho jighāṃsann iva vāraṇendram
06,055.088a so 'bhyadravad bhīṣmam anīkamadhye; kruddho mahendrāvarajaḥ pramāthī
06,055.088c vyālambipītāntapaṭaś cakāśe; ghano yathā khe 'cirabhāpinaddhaḥ
06,055.089a sudarśanaṃ cāsya rarāja śaures; tac cakrapadmaṃ subhujorunālam
06,055.089c yathādipadmaṃ taruṇārkavarṇaṃ; rarāja nārāyaṇanābhijātam
06,055.090a tat kṛṣṇakopodayasūryabuddhaṃ; kṣurāntatīkṣṇāgrasujātapatram
06,055.090c tasyaiva dehorusaraḥprarūḍhaṃ; rarāja nārāyaṇabāhunālam
06,055.091a tam āttacakraṃ praṇadantam uccaiḥ; kruddhaṃ mahendrāvarajaṃ samīkṣya
06,055.091c sarvāṇi bhūtāni bhṛśaṃ vineduḥ; kṣayaṃ kurūṇām iti cintayitvā
06,055.092a sa vāsudevaḥ pragṛhītacakraḥ; saṃvartayiṣyann iva jīvalokam
06,055.092c abhyutpataṃl lokagurur babhāse; bhūtāni dhakṣyann iva kālavahniḥ
06,055.093a tam āpatantaṃ pragṛhītacakraṃ; samīkṣya devaṃ dvipadāṃ variṣṭham
06,055.093c asaṃbhramāt kārmukabāṇapāṇī; rathe sthitaḥ śāṃtanavo 'bhyuvāca
06,055.093d*0202_01 asaṃbhramaṃ tad vicakarṣa dorbhyāṃ
06,055.093d*0202_02 mahādhanur gāṇḍivatulyaghoṣam
06,055.093d*0202_03 uvāca bhīṣmas tam anantapauruṣaṃ
06,055.093d*0202_04 govindam ājāv avimūḍhacetāḥ
06,055.094a ehy ehi deveśa jagannivāsa; namo 'stu te śārṅgarathāṅgapāṇe
06,055.094c prasahya māṃ pātaya lokanātha; rathottamād bhūtaśaraṇya saṃkhye
06,055.094d*0203_01 mamogracakreṇa nikṛnta dehaṃ
06,055.095a tvayā hatasyeha mamādya kṛṣṇa; śreyaḥ parasminn iha caiva loke
06,055.095c saṃbhāvito 'smy andhakavṛṣṇinātha; lokais tribhir vīra tavābhiyānāt
06,055.095d*0204_01 śrutvā vacaḥ śāṃtanavasya kṛṣṇo
06,055.095d*0204_02 vegena dhāvaṃs tam athābhyuvāca
06,055.095d*0204_03 tvaṃ mūlam asyeha bhuvi kṣayasya
06,055.095d*0204_04 duryodhanaṃ cādya samuddhariṣyasi
06,055.095d*0204_05 durdyūtadevī nṛpatir nivāryaḥ
06,055.095d*0204_06 sumantriṇā dharmapathi sthitena
06,055.095d*0204_07 tyājyo 'tha vā kālaparītabuddhir
06,055.095d*0204_08 dharmātigo yaḥ kulapāṃsanaḥ syāt
06,055.095d*0204_09 bhīṣmas tad ākarṇya yadupravīraṃ
06,055.095d*0204_10 rājā paraṃ daivatam ity uvāca
06,055.095d*0204_11 tyaktas tu kaṃso yadubhir hitārthe
06,055.095d*0204_12 dharmāt kurūṇām adhipas tadānīm
06,055.095d*0204_13 saṃbodhyamāno na bubodha rājā
06,055.095d*0204_14 kleśāya daivād viparītabuddhiḥ
06,055.095d*0204_15 śrotā hitaṃ yasya na kaś cid asti
06,055.095d*0204_16 vaktā bhṛśaṃ syāt sa tu kiṃ bravītu
06,055.096a rathād avaplutya tatas tvarāvān; pārtho 'py anudrutya yadupravīram
06,055.096c jagrāha pīnottamalambabāhuṃ; bāhvor hariṃ vyāyatapīnabāhuḥ
06,055.097a nigṛhyamāṇaś ca tadādidevo; bhṛśaṃ saroṣaḥ kila nāma yogī
06,055.097c ādāya vegena jagāma viṣṇur; jiṣṇuṃ mahāvāta ivaikavṛkṣam
06,055.098a pārthas tu viṣṭabhya balena pādau; bhīṣmāntikaṃ tūrṇam abhidravantam
06,055.098c balān nijagrāha kirīṭamālī; pade 'tha rājan daśame kathaṃ cit
06,055.099a avasthitaṃ ca praṇipatya kṛṣṇaṃ; prīto 'rjunaḥ kāñcanacitramālī
06,055.099c uvāca kopaṃ pratisaṃhareti; gatir bhavān keśava pāṇḍavānām
06,055.100a na hāsyate karma yathāpratijñaṃ; putraiḥ śape keśava sodaraiś ca
06,055.100c antaṃ kariṣyāmi yathā kurūṇāṃ; tvayāham indrānuja saṃprayuktaḥ
06,055.101a tataḥ pratijñāṃ samayaṃ ca tasmai; janārdanaḥ prītamanā niśamya
06,055.101c sthitaḥ priye kauravasattamasya; rathaṃ sacakraḥ punar āruroha
06,055.101d*0205_01 tataḥ pratijñāṃ samavāpya bhīṣmaḥ
06,055.101d*0205_02 kṛtāñjaliḥ stutyam athākarod vai
06,055.101d*0205_03 traivikrame yasya vapur babhāse
06,055.101d*0205_04 tathaiva dṛṣṭvā tu samujjvalantam
06,055.102a sa tān abhīṣūn punar ādadānaḥ; pragṛhya śaṅkhaṃ dviṣatāṃ nihantā
06,055.102c vinādayām āsa tato diśaś ca; sa pāñcajanyasya raveṇa śauriḥ
06,055.103a vyāviddhaniṣkāṅgadakuṇḍalaṃ taṃ; rajovikīrṇāñcitapakṣmanetram
06,055.103c viśuddhadaṃṣṭraṃ pragṛhītaśaṅkhaṃ; vicukruśuḥ prekṣya kurupravīrāḥ
06,055.104a mṛdaṅgabherīpaṭahapraṇādā; nemisvanā dundubhinisvanāś ca
06,055.104c sasiṃhanādāś ca babhūvur ugrāḥ; sarveṣv anīkeṣu tataḥ kurūṇām
06,055.105a gāṇḍīvaghoṣaḥ stanayitnukalpo; jagāma pārthasya nabho diśaś ca
06,055.105c jagmuś ca bāṇā vimalāḥ prasannāḥ; sarvā diśaḥ pāṇḍavacāpamuktāḥ
06,055.106a taṃ kauravāṇām adhipo balena; bhīṣmeṇa bhūriśravasā ca sārdham
06,055.106c abhyudyayāv udyatabāṇapāṇiḥ; kakṣaṃ didhakṣann iva dhūmaketuḥ
06,055.107a athārjunāya prajahāra bhallān; bhūriśravāḥ sapta suvarṇapuṅkhān
06,055.107c duryodhanas tomaram ugravegaṃ; śalyo gadāṃ śāṃtanavaś ca śaktim
06,055.108a sa saptabhiḥ sapta śarapravekān; saṃvārya bhūriśravasā visṛṣṭān
06,055.108c śitena duryodhanabāhumuktaṃ; kṣureṇa tat tomaram unmamātha
06,055.109a tataḥ śubhām āpatatīṃ sa śaktiṃ; vidyutprabhāṃ śāṃtanavena muktām
06,055.109c gadāṃ ca madrādhipabāhumuktāṃ; dvābhyāṃ śarābhyāṃ nicakarta vīraḥ
06,055.110a tato bhujābhyāṃ balavad vikṛṣya; citraṃ dhanur gāṇḍivam aprameyam
06,055.110c māhendram astraṃ vidhivat sughoraṃ; prāduścakārādbhutam antarikṣe
06,055.111a tenottamāstreṇa tato mahātmā; sarvāṇy anīkāni mahādhanuṣmān
06,055.111c śaraughajālair vimalāgnivarṇair; nivārayām āsa kirīṭamālī
06,055.111d*0206_01 bhīṣmaṃ śaraiḥ saṃparivārya saṃkhye
06,055.111d*0206_02 ciccheda bhūriśravasaś ca cāpam
06,055.111d*0206_03 śalyaṃ ca viddhvā navabhiḥ pṛṣatkair
06,055.111d*0206_04 duryodhanaṃ vakṣasi nirbibheda
06,055.112a śilīmukhāḥ pārthadhanuḥpramuktā; rathān dhvajāgrāṇi dhanūṃṣi bāhūn
06,055.112c nikṛtya dehān viviśuḥ pareṣāṃ; narendranāgendraturaṃgamāṇām
06,055.113a tato diśaś cānudiśaś ca pārthaḥ; śaraiḥ sudhārair niśitair vitatya
06,055.113c gāṇḍīvaśabdena manāṃsi teṣāṃ; kirīṭamālī vyathayāṃ cakāra
06,055.114a tasmiṃs tathā ghoratame pravṛtte; śaṅkhasvanā dundubhinisvanāś ca
06,055.114c antarhitā gāṇḍivanisvanena; bhabhūvur ugrāś ca raṇapraṇādāḥ
06,055.115a gāṇḍīvaśabdaṃ tam atho viditvā; virāṭarājapramukhā nṛvīrāḥ
06,055.115c pāñcālarājo drupadaś ca vīras; taṃ deśam ājagmur adīnasattvāḥ
06,055.116a sarvāṇi sainyāni tu tāvakāni; yato yato gāṇḍivajaḥ praṇādaḥ
06,055.116c tatas tataḥ saṃnatim eva jagmur; na taṃ pratīpo 'bhisasāra kaś cit
06,055.116c*0207_01 punaḥ punar dhārtarāṣṭrāḥ samagrāḥ
06,055.117a tasmin sughore nṛpasaṃprahāre; hatāḥ pravīrāḥ sarathāḥ sasūtāḥ
06,055.117c gajāś ca nārācanipātataptā; mahāpatākāḥ śubharukmakakṣyāḥ
06,055.118a parītasattvāḥ sahasā nipetuḥ; kirīṭinā bhinnatanutrakāyāḥ
06,055.118c dṛḍhāhatāḥ patribhir ugravegaiḥ; pārthena bhallair niśitaiḥ śitāgraiḥ
06,055.119a nikṛttayantrā nihatendrakīlā; dhvajā mahānto dhvajinīmukheṣu
06,055.119c padātisaṃghāś ca rathāś ca saṃkhye; hayāś ca nāgāś ca dhanaṃjayena
06,055.120a bāṇāhatās tūrṇam apetasattvā; viṣṭabhya gātrāṇi nipetur urvyām
06,055.120c aindreṇa tenāstravareṇa rājan; mahāhave bhinnatanutradehāḥ
06,055.121a tataḥ śaraughair niśitaiḥ kirīṭinā; nṛdehaśastrakṣatalohitodā
06,055.121c nadī sughorā naradehaphenā; pravartitā tatra raṇājire vai
06,055.121d*0208_01 tataḥ śaraughair niśitaiḥ kirīṭī
06,055.121d*0208_02 pravartayām āsa nadīṃ sughorām
06,055.121d*0208_03 nṛnāgavājikṣatalohitodāṃ
06,055.121d*0208_04 narendramajjāsthikamāṃsaphenām
06,055.122a vegena sātīva pṛthupravāhā; prasusrutā bhairavārāvarūpā
06,055.122c paretanāgāśvaśarīrarodhā; narāntramajjābhṛtamāṃsapaṅkā
06,055.123a prabhūtarakṣogaṇabhūtasevitā; śiraḥkapālākulakeśaśādvalā
06,055.123c śarīrasaṃghātasahasravāhinī; viśīrṇanānākavacormisaṃkulā
06,055.124a narāśvanāgāsthinikṛttaśarkarā; vināśapātālavatī bhayāvahā
06,055.124c tāṃ kaṅkamālāvṛtagṛdhrakahvaiḥ; kravyādasaṃghaiś ca tarakṣubhiś ca
06,055.125a upetakūlāṃ dadṛśuḥ samantāt; krūrāṃ mahāvaitaraṇīprakāśām
06,055.125c pravartitām arjunabāṇasaṃghair; medovasāsṛkpravahāṃ subhīmām
06,055.125d*0209_01 hatapravīrāṃ ca tathaiva dṛṣṭvā
06,055.125d*0209_02 senāṃ kurūṇām atha phalgunena
06,055.126a te cedipāñcālakarūṣamatsyāḥ; pārthāś ca sarve sahitāḥ praṇeduḥ
06,055.126b*0210_01 jayapragalbhāḥ puruṣapravīrāḥ
06,055.126b*0210_02 saṃtāpayantaḥ kuruyodhavīrān
06,055.126b*0211_01 hatapravīrāṇi balāni dṛṣṭvā
06,055.126b*0211_02 kirīṭinā śatrubhayāvahena
06,055.126c vitrāsya senāṃ dhvajinīpatīnāṃ; siṃho mṛgāṇām iva yūthasaṃghān
06,055.126d*0212_01 hatadrutāṃ tava putrasya senāṃ
06,055.126d*0212_02 dṛṣṭvā tadā bhāratavṛṣṇisiṃhau
06,055.126e vinedatus tāv atiharṣayuktau; gāṇḍīvadhanvā ca janārdanaś ca
06,055.127a tato raviṃ saṃhṛtaraśmijālaṃ; dṛṣṭvā bhṛśaṃ śastraparikṣatāṅgāḥ
06,055.127c tad aindram astraṃ vitataṃ sughoram; asahyam udvīkṣya yugāntakalpam
06,055.128a athāpayānaṃ kuravaḥ sabhīṣmāḥ; sadroṇaduryodhanabāhlikāś ca
06,055.128c cakrur niśāṃ saṃdhigatāṃ samīkṣya; vibhāvasor lohitarājiyuktām
06,055.128d*0213_01 rarāja cāraktadigantarālaṃ
06,055.128d*0213_02 saśoṇam atyartharathāṅganāmnaḥ
06,055.128d*0213_03 hṛdaḥ prabhinnād iva śoṇitaughair
06,055.128d*0213_04 viliptavantaḥ sakalaṃ viyogāt
06,055.129a avāpya kīrtiṃ ca yaśaś ca loke; vijitya śatrūṃś ca dhanaṃjayo 'pi
06,055.129c yayau narendraiḥ saha sodaraiś ca; samāptakarmā śibiraṃ niśāyām
06,055.129d*0214_01 duryodhanaḥ pravyathitāntarātmā
06,055.129d*0214_02 yayau tadā prekṣya tadājimadhye
06,055.129e tataḥ prajajñe tumulaḥ kurūṇāṃ; niśāmukhe ghorataraḥ praṇādaḥ
06,055.130a raṇe rathānām ayutaṃ nihatya; hatā gajāḥ saptaśatārjunena
06,055.130c prācyāś ca sauvīragaṇāś ca sarve; nipātitāḥ kṣudrakamālavāś ca
06,055.130e mahat kṛtaṃ karma dhanaṃjayena; kartuṃ yathā nārhati kaś cid anyaḥ
06,055.131a śrutāyur ambaṣṭhapatiś ca rājā; tathaiva durmarṣaṇacitrasenau
06,055.131c droṇaḥ kṛpaḥ saindhavabāhlikau ca; bhūriśravāḥ śalyaśalau ca rājan
06,055.131d*0215_01 anye ca yodhāḥ śataśaḥ sametāḥ
06,055.131d*0215_02 kruddhena pārthena raṇasya madhye
06,055.131e svabāhuvīryeṇa jitāḥ sabhīṣmāḥ; kirīṭinā lokamahārathena
06,055.131f*0216_01 aho prayāty eṣa gajendravṛndaiḥ
06,055.131f*0216_02 saṃveṣṭitaḥ pāṇḍavabāṇabhinnaḥ
06,055.131f*0216_03 duryodhanaś candrasamānaśobhinā
06,055.131f*0216_04 tiryag dhṛtenātapatreṇa mandaḥ
06,055.132a iti bruvantaḥ śibirāṇi jagmuḥ; sarve gaṇā bhārata ye tvadīyāḥ
06,055.132c ulkāsahasraiś ca susaṃpradīptair; vibhrājamānaiś ca tathā pradīpaiḥ
06,055.132e kirīṭivitrāsitasarvayodhā; cakre niveśaṃ dhvajinī kurūṇām
06,055.132f*0217_01 bhagnena darpeṇa mahārathānāṃ
06,055.132f*0217_02 vidhvastavaktrāś ca mahārathadvipāḥ
06,056.001 saṃjaya uvāca
06,056.001a vyuṣṭāṃ niśāṃ bhārata bhāratānām; anīkinīnāṃ pramukhe mahātmā
06,056.001c yayau sapatnān prati jātakopo; vṛtaḥ samagreṇa balena bhīṣmaḥ
06,056.002a taṃ droṇaduryodhanabāhlikāś ca; tathaiva durmarṣaṇacitrasenau
06,056.002c jayadrathaś cātibalo balaughair; nṛpās tathānye 'nuyayuḥ samantāt
06,056.003a sa tair mahadbhiś ca mahārathaiś; ca tejasvibhir vīryavadbhiś ca rājan
06,056.003c rarāja rājottama rājamukhyair; vṛtaḥ sa devair iva vajrapāṇiḥ
06,056.004a tasminn anīkapramukhe viṣaktā; dodhūyamānāś ca mahāpatākāḥ
06,056.004c suraktapītāsitapāṇḍurābhā; mahāgajaskandhagatā virejuḥ
06,056.005a sā vāhinī śāṃtanavena rājñā; mahārathair vāraṇavājibhiś ca
06,056.005c babhau savidyutstanayitnukalpā; jalāgame dyaur iva jātameghā
06,056.006a tato raṇāyābhimukhī prayātā; praty arjunaṃ śāṃtanavābhiguptā
06,056.006c senā mahogrā sahasā kurūṇāṃ; vego yathā bhīma ivāpagāyāḥ
06,056.006d*0218_01 ataḥ paraṃ vyūham acintyarūpaṃ
06,056.006d*0218_02 niveśayām āsa mahādhanuṣmān
06,056.007a taṃ vyālanānāvidhagūḍhasāraṃ; gajāśvapādātarathaughapakṣam
06,056.007c vyūhaṃ mahāmeghasamaṃ mahātmā; dadarśa dūrāt kapirājaketuḥ
06,056.008a sa niryayau ketumatā rathena; nararṣabhaḥ śvetahayena vīraḥ
06,056.008c varūthinā sainyamukhe mahātmā; vadhe dhṛtaḥ sarvasapatnayūnām
06,056.008d*0219_01 nārāyaṇenendra ivābhiguptaḥ
06,056.008d*0219_02 śaśīva sūryeṇa sameyivān yathā
06,056.008d*0219_03 tathā mahātmā saha keśavena
06,056.008d*0219_04 varūthinīnāṃ pramukhe rarāja
06,056.008d*0220_01 yathā mahendro 'suravāhinīnāṃ
06,056.008d*0220_02 nārāyaṇenendra ivābhiguptaḥ
06,056.008d*0220_03 śaśīva sūryeṇa sameyivān yathā
06,056.008d*0220_04 tathā mahātmā saha keśavena
06,056.009a sūpaskaraṃ sottarabandhureṣaṃ; yattaṃ yadūnām ṛṣabheṇa saṃkhye
06,056.009c kapidhvajaṃ prekṣya viṣedur ājau; sahaiva putrais tava kauraveyāḥ
06,056.010a prakarṣatā guptam udāyudhena; kirīṭinā lokamahārathena
06,056.010c taṃ vyūharājaṃ dadṛśus tvadīyāś; catuścaturvyālasahasrakīrṇam
06,056.011a yathā hi pūrve 'hani dharmarājñā; vyūhaḥ kṛtaḥ kauravanandanena
06,056.011c tathā tathoddeśam upetya tasthuḥ; pāñcālamukhyaiḥ saha cedimukhyāḥ
06,056.011d*0221_01 tathā na bhūto bhuvi mānuṣeṣu
06,056.011d*0221_02 na dṛṣṭapūrvo na ca saṃśrutaś ca
06,056.012a tato mahāvegasamāhatāni; bherīsahasrāṇi vinedur ājau
06,056.012c śaṅkhasvanā dundubhinisvanāś ca; sarveṣv anīkeṣu sasiṃhanādāḥ
06,056.013a tataḥ sabāṇāni mahāsvanāni; visphāryamāṇāni dhanūṃṣi vīraiḥ
06,056.013c kṣaṇena bherīpaṇavapraṇādān; antardadhuḥ śaṅkhamahāsvanāś ca
06,056.014a tac chaṅkhaśabdāvṛtam antarikṣam; uddhūtabhaumadrutareṇujālam
06,056.014c mahāvitānāvatataprakāśam; ālokya vīrāḥ sahasābhipetuḥ
06,056.015a rathī rathenābhihataḥ sasūtaḥ; papāta sāśvaḥ sarathaḥ saketuḥ
06,056.015c gajo gajenābhihataḥ papāta; padātinā cābhihataḥ padātiḥ
06,056.016a āvartamānāny abhivartamānair; bāṇaiḥ kṣatāny adbhutadarśanāni
06,056.016c prāsaiś ca khaḍgaiś ca samāhatāni; sadaśvavṛndāni sadaśvavṛndaiḥ
06,056.017a suvarṇatārāgaṇabhūṣitāni; śarāvarāṇi prahitāni vīraiḥ
06,056.017c vidāryamāṇāni paraśvadhaiś ca; prāsaiś ca khaḍgaiś ca nipetur urvyām
06,056.018a gajair viṣāṇair varahastarugṇāḥ; ke cit sasūtā rathinaḥ prapetuḥ
06,056.018c gajarṣabhāś cāpi ratharṣabheṇa; nipetire bāṇahatāḥ pṛthivyām
06,056.019a gajaughavegoddhatasāditānāṃ; śrutvā niṣedur vasudhāṃ manuṣyāḥ
06,056.019c ārtasvaraṃ sādipadātiyūnāṃ; viṣāṇagātrāvaratāḍitānām
06,056.020a saṃbhrāntanāgāśvarathe prasūte; mahābhaye sādipadātiyūnām
06,056.020c mahārathaiḥ saṃparivāryamāṇaṃ; dadarśa bhīṣmaḥ kapirājaketum
06,056.021a taṃ pañcatālocchritatālaketuḥ; sadaśvavegoddhatavīryayātaḥ
06,056.021c mahāstrabāṇāśanidīptamārgaṃ; kirīṭinaṃ śāṃtanavo 'bhyadhāvat
06,056.022a tathaiva śakrapratimānakalpam; indrātmajaṃ droṇamukhābhisasruḥ
06,056.022c kṛpaś ca śalyaś ca viviṃśatiś ca; duryodhanaḥ saumadattiś ca rājan
06,056.023a tato rathānīkamukhād upetya; sarvāstravit kāñcanacitravarmā
06,056.023c javena śūro 'bhisasāra sarvāṃs; tathārjunasyātra suto 'bhimanyuḥ
06,056.024a teṣāṃ mahāstrāṇi mahārathānām; asaktakarmā vinihatya kārṣṇiḥ
06,056.024c babhau mahāmantrahutārcimālī; sadogataḥ san bhagavān ivāgniḥ
06,056.025a tataḥ sa tūrṇaṃ rudhirodaphenāṃ; kṛtvā nadīṃ vaiśasane ripūṇām
06,056.025c jagāma saubhadram atītya bhīṣmo; mahārathaṃ pārtham adīnasattvaḥ
06,056.026a tataḥ prahasyādbhutadarśanena; gāṇḍīvanirhvādamahāsvanena
06,056.026c vipāṭhajālena mahāstrajālaṃ; vināśayām āsa kirīṭamālī
06,056.027a tam uttamaṃ sarvadhanurdharāṇām; asaktakarmā kapirājaketuḥ
06,056.027c bhīṣmaṃ mahātmābhivavarṣa tūrṇaṃ; śaraughajālair vimalaiś ca bhallaiḥ
06,056.027d*0222_01 tathaiva bhīṣmāhatam antarikṣe
06,056.027d*0222_02 mahāstrajālaṃ kapirājaketoḥ
06,056.027d*0222_03 viśīryamāṇaṃ dadṛśus tvadīyā
06,056.027d*0222_04 divākareṇeva tamobhibhūtam
06,056.028a evaṃvidhaṃ kārmukabhīmanādam; adīnavat satpuruṣottamābhyām
06,056.028c dadarśa lokaḥ kurusṛñjayāś ca; tad dvairathaṃ bhīṣmadhanaṃjayābhyām
06,057.001 saṃjaya uvāca
06,057.001a drauṇir bhūriśravāḥ śalyaś citrasenaś ca māriṣa
06,057.001c putraḥ sāṃyamaneś caiva saubhadraṃ samayodhayan
06,057.002a saṃsaktam atitejobhis tam ekaṃ dadṛśur janāḥ
06,057.002c pañcabhir manujavyāghrair gajaiḥ siṃhaśiśuṃ yathā
06,057.003a nābhilakṣyatayā kaś cin na śaurye na parākrame
06,057.003c babhūva sadṛśaḥ kārṣṇer nāstre nāpi ca lāghave
06,057.004a tathā tam ātmajaṃ yuddhe vikramantam ariṃdamam
06,057.004c dṛṣṭvā pārtho raṇe yattaḥ siṃhanādam atho 'nadat
06,057.005a pīḍayānaṃ ca tat sainyaṃ pautraṃ tava viśāṃ pate
06,057.005c dṛṣṭvā tvadīyā rājendra samantāt paryavārayan
06,057.005d*0223_01 dadarśa rājan pāñcālyaḥ senāpatir ariṃdamaḥ
06,057.006a dhvajinīṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ dīnaśatrur adīnavat
06,057.006c pratyudyayau sa saubhadras tejasā ca balena ca
06,057.007a tasya lāghavamārgastham ādityasadṛśaprabham
06,057.007c vyadṛśyata mahac cāpaṃ samare yudhyataḥ paraiḥ
06,057.008a sa drauṇim iṣuṇaikena viddhvā śalyaṃ ca pañcabhiḥ
06,057.008c dhvajaṃ sāṃyamaneś cāpi so 'ṣṭābhir apavarjayat
06,057.009a rukmadaṇḍāṃ mahāśaktiṃ preṣitāṃ saumadattinā
06,057.009c śitenoragasaṃkāśāṃ patriṇā vijahāra tām
06,057.010a śalyasya ca mahāghorān asyataḥ śataśaḥ śarān
06,057.010b*0224_01 dhanuś ciccheda bhallena tīvravegena phālguniḥ
06,057.010c nivāryārjunadāyādo jaghāna samare hayān
06,057.011a bhūriśravāś ca śalyaś ca drauṇiḥ sāṃyamaniḥ śalaḥ
06,057.011c nābhyavartanta saṃrabdhāḥ kārṣṇer bāhubalāśrayāt
06,057.012a tatas trigartā rājendra madrāś ca saha kekayaiḥ
06,057.012c pañcatriṃśatisāhasrās tava putreṇa coditāḥ
06,057.013a dhanurvedavido mukhyā ajeyāḥ śatrubhir yudhi
06,057.013c sahaputraṃ jighāṃsantaṃ parivavruḥ kirīṭinam
06,057.014a tau tu tatra pitāputrau parikṣiptau ratharṣabhau
06,057.014c dadarśa rājan pāñcālyaḥ senāpatir amitrajit
06,057.015a sa vāraṇarathaughānāṃ sahasrair bahubhir vṛtaḥ
06,057.015c vājibhiḥ pattibhiś caiva vṛtaḥ śatasahasraśaḥ
06,057.015d*0225_01 pārāvatāśvaṃ sa ratham āsthāya paravīrahā
06,057.016a dhanur visphārya saṃkruddhaś codayitvā varūthinīm
06,057.016c yayau tan madrakānīkaṃ kekayāṃś ca paraṃtapaḥ
06,057.017a tena kīrtimatā guptam anīkaṃ dṛḍhadhanvanā
06,057.017c prayuktarathanāgāśvaṃ yotsyamānam aśobhata
06,057.018a so 'rjunaṃ pramukhe yāntaṃ pāñcālyaḥ kurunandana
06,057.018c tribhiḥ śāradvataṃ bāṇair jatrudeśe samarpayat
06,057.019a tataḥ sa madrakān hatvā daśabhir daśabhiḥ śaraiḥ
06,057.019c hṛṣṭa eko jaghānāśvaṃ bhallena kṛtavarmaṇaḥ
06,057.020a damanaṃ cāpi dāyādaṃ pauravasya mahātmanaḥ
06,057.020c jaghāna vipulāgreṇa nārācena paraṃtapaḥ
06,057.021a tataḥ sāṃyamaneḥ putraḥ pāñcālyaṃ yuddhadurmadam
06,057.021c avidhyat triṃśatā bāṇair daśabhiś cāsya sārathim
06,057.022a so 'tividdho maheṣvāsaḥ sṛkkiṇī parisaṃlihan
06,057.022c bhallena bhṛśatīkṣṇena nicakartāsya kārmukam
06,057.023a athainaṃ pañcaviṃśatyā kṣipram eva samarpayat
06,057.023c aśvāṃś cāsyāvadhīd rājann ubhau tau pārṣṇisārathī
06,057.024a sa hatāśve rathe tiṣṭhan dadarśa bharatarṣabha
06,057.024c putraḥ sāṃyamaneḥ putraṃ pāñcālyasya mahātmanaḥ
06,057.025a sa saṃgṛhya mahāghoraṃ nistriṃśavaram āyasam
06,057.025c padātis tūrṇam abhyarchad rathasthaṃ drupadātmajam
06,057.026a taṃ mahaugham ivāyāntaṃ khāt patantam ivoragam
06,057.026c bhrāntāvaraṇanistriṃśaṃ kālotsṛṣṭam ivāntakam
06,057.027a dīpyantam iva śastrārcyā mattavāraṇavikramam
06,057.027c apaśyan pāṇḍavās tatra dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,057.028a tasya pāñcālaputras tu pratīpam abhidhāvataḥ
06,057.028c śitanistriṃśahastasya śarāvaraṇadhāriṇaḥ
06,057.029a bāṇavegam atītasya rathābhyāśam upeyuṣaḥ
06,057.029c tvaran senāpatiḥ kruddho bibheda gadayā śiraḥ
06,057.030a tasya rājan sanistriṃśaṃ suprabhaṃ ca śarāvaram
06,057.030c hatasya patato hastād vegena nyapatad bhuvi
06,057.031a taṃ nihatya gadāgreṇa lebhe sa paramaṃ yaśaḥ
06,057.031c putraḥ pāñcālarājasya mahātmā bhīmavikramaḥ
06,057.032a tasmin hate maheṣvāse rājaputre mahārathe
06,057.032c hāhākāro mahān āsīt tava sainyasya māriṣa
06,057.033a tataḥ sāṃyamaniḥ kruddho dṛṣṭvā nihatam ātmajam
06,057.033c abhidudrāva vegena pāñcālyaṃ yuddhadurmadam
06,057.034a tau tatra samare vīrau sametau rathināṃ varau
06,057.034c dadṛśuḥ sarvarājānaḥ kuravaḥ pāṇḍavās tathā
06,057.035a tataḥ sāṃyamaniḥ kruddhaḥ pārṣataṃ paravīrahā
06,057.035c ājaghāna tribhir bāṇais tottrair iva mahādvipam
06,057.036a tathaiva pārṣataṃ śūraṃ śalyaḥ samitiśobhanaḥ
06,057.036c ājaghānorasi kruddhas tato yuddham avartata
06,058.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,058.001a daivam eva paraṃ manye pauruṣād api saṃjaya
06,058.001c yat sainyaṃ mama putrasya pāṇḍusainyena vadhyate
06,058.002a nityaṃ hi māmakāṃs tāta hatān eva hi śaṃsasi
06,058.002c avyagrāṃś ca prahṛṣṭāṃś ca nityaṃ śaṃsasi pāṇḍavān
06,058.002d*0226_01 vibhagnāṃś ca praṇaṣṭāṃś ca nityaṃ śaṃsasi māmakān
06,058.003a hīnān puruṣakāreṇa māmakān adya saṃjaya
06,058.003c patitān pātyamānāṃś ca hatān eva ca śaṃsasi
06,058.004a yudhyamānān yathāśakti ghaṭamānāñ jayaṃ prati
06,058.004c pāṇḍavā vijayanty eva jīyante caiva māmakāḥ
06,058.005a so 'haṃ tīvrāṇi duḥkhāni duryodhanakṛtāni ca
06,058.005c aśrauṣaṃ satataṃ tāta duḥsahāni bahūni ca
06,058.006a tam upāyaṃ na paśyāmi jīyeran yena pāṇḍavāḥ
06,058.006c māmakā vā jayaṃ yuddhe prāpnuyur yena saṃjaya
06,058.007 saṃjaya uvāca
06,058.007a kṣayaṃ manuṣyadehānāṃ gajavājirathakṣayam
06,058.007c śṛṇu rājan sthiro bhūtvā tavaivāpanayo mahān
06,058.008a dhṛṣṭadyumnas tu śalyena pīḍito navabhiḥ śaraiḥ
06,058.008c pīḍayām āsa saṃkruddho madrādhipatim āyasaiḥ
06,058.009a tatrādbhutam apaśyāma pārṣatasya parākramam
06,058.009c nyavārayata yat tūrṇaṃ śalyaṃ samitiśobhanam
06,058.010a nāntaraṃ dadṛśe kaś cit tayoḥ saṃrabdhayo raṇe
06,058.010c muhūrtam iva tad yuddhaṃ tayoḥ samam ivābhavat
06,058.011a tataḥ śalyo mahārāja dhṛṣṭadyumnasya saṃyuge
06,058.011c dhanuś ciccheda bhallena pītena niśitena ca
06,058.012a athainaṃ śaravarṣeṇa chādayām āsa bhārata
06,058.012c giriṃ jalāgame yadvaj jaladā jaladhāriṇaḥ
06,058.013a abhimanyus tu saṃkruddho dhṛṣṭadyumne nipīḍite
06,058.013c abhidudrāva vegena madrarājarathaṃ prati
06,058.014a tato madrādhiparathaṃ kārṣṇiḥ prāpyātikopanaḥ
06,058.014c ārtāyanim ameyātmā vivyādha viśikhais tribhiḥ
06,058.015a tatas tu tāvakā rājan parīpsanto ''rjuniṃ raṇe
06,058.015c madrarājarathaṃ tūrṇaṃ parivāryāvatasthire
06,058.016a duryodhano vikarṇaś ca duḥśāsanaviviṃśatī
06,058.016c durmarṣaṇo duḥsahaś ca citrasenaś ca durmukhaḥ
06,058.017a satyavrataś ca bhadraṃ te purumitraś ca bhārata
06,058.017c ete madrādhiparathaṃ pālayantaḥ sthitā raṇe
06,058.018a tān bhīmasenaḥ saṃkruddho dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,058.018c draupadeyābhimanyuś ca mādrīputrau ca pāṇḍavau
06,058.018d*0227_01 dhārtarāṣṭrān daśa rathān daśaiva pratyavārayan
06,058.019a nānārūpāṇi śastrāṇi visṛjanto viśāṃ pate
06,058.019c abhyavartanta saṃhṛṣṭāḥ parasparavadhaiṣiṇaḥ
06,058.019e te vai samīyuḥ saṃgrāme rājan durmantrite tava
06,058.020a tasmin dāśarathe yuddhe vartamāne bhayāvahe
06,058.020c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca prekṣakā rathino 'bhavan
06,058.021a śastrāṇy anekarūpāṇi visṛjanto mahārathāḥ
06,058.021c anyonyam abhinardantaḥ saṃprahāraṃ pracakrire
06,058.022a te yattā jātasaṃrambhāḥ sarve 'nyonyaṃ jighāṃsavaḥ
06,058.022b*0228_01 anyonyam abhinardantaḥ spardhamānāḥ parasparam
06,058.022b*0229_01 anyonyaspardhayā rājañ jñātayaḥ saṃgatā mithaḥ
06,058.022b*0230_01 samāgatā mahārāja jñātayaḥ śastrapāṇayaḥ
06,058.022c mahāstrāṇi vimuñcantaḥ samāpetur amarṣaṇāḥ
06,058.023a duryodhanas tu saṃkruddho dhṛṣṭadyumnaṃ mahāraṇe
06,058.023c vivyādha niśitair bāṇaiś caturbhis tvarito bhṛśam
06,058.024a durmarṣaṇaś ca viṃśatyā citrasenaś ca pañcabhiḥ
06,058.024c durmukho navabhir bāṇair duḥsahaś cāpi saptabhiḥ
06,058.024e viviṃśatiḥ pañcabhiś ca tribhir duḥśāsanas tathā
06,058.024f*0231_01 vikarṇo daśabhir bāṇaiḥ purumitraś ca pañcabhiḥ
06,058.024f*0231_02 satyavrataḥ saptabhiś ca pārṣataṃ samare 'hanat
06,058.024f*0232_01 madrādhipas tribhiś caiva vikarṇaḥ pañcabhiḥ śaraiḥ
06,058.025a tān pratyavidhyad rājendra pārṣataḥ śatrutāpanaḥ
06,058.025c ekaikaṃ pañcaviṃśatyā darśayan pāṇilāghavam
06,058.026a satyavrataṃ tu samare purumitraṃ ca bhārata
06,058.026c abhimanyur avidhyat tau daśabhir daśabhiḥ śaraiḥ
06,058.027a mādrīputrau tu samare mātulaṃ mātṛnandanau
06,058.027c chādayetāṃ śaravrātais tad adbhutam ivābhavat
06,058.028a tataḥ śalyo mahārāja svasrīyau rathināṃ varau
06,058.028c śarair bahubhir ānarchat kṛtapratikṛtaiṣiṇau
06,058.028e chādyamānau tatas tau tu mādrīputrau na celatuḥ
06,058.029a atha duryodhanaṃ dṛṣṭvā bhīmaseno mahābalaḥ
06,058.029c vidhitsuḥ kalahasyāntaṃ gadāṃ jagrāha pāṇḍavaḥ
06,058.030a tam udyatagadaṃ dṛṣṭvā kailāsam iva śṛṅgiṇam
06,058.030c bhīmasenaṃ mahābāhuṃ putrās te prādravan bhayāt
06,058.031a duryodhanas tu saṃkruddho māgadhaṃ samacodayat
06,058.031c anīkaṃ daśasāhasraṃ kuñjarāṇāṃ tarasvinām
06,058.031d*0233_01 gajānīkena sahitas tena rājā suyodhanaḥ
06,058.031e māgadhaṃ purataḥ kṛtvā bhīmasenaṃ samabhyayāt
06,058.032a āpatantaṃ ca taṃ dṛṣṭvā gajānīkaṃ vṛkodaraḥ
06,058.032c gadāpāṇir avārohad rathāt siṃha ivonnadan
06,058.032d*0234_01 ghoraḥ pratibhayaś cāsīt pinākīva pinākadhṛk
06,058.032d*0234_02 nirmathyamānāṃ kruddhena pragṛhya mahatīṃ gadām
06,058.033a adrisāramayīṃ gurvīṃ pragṛhya mahatīṃ gadām
06,058.033c abhyadhāvad gajānīkaṃ vyāditāsya ivāntakaḥ
06,058.034a sa gajān gadayā nighnan vyacarat samare balī
06,058.034c bhīmaseno mahābāhuḥ savajra iva vāsavaḥ
06,058.035a tasya nādena mahatā manohṛdayakampinā
06,058.035b*0235_01 vipradhvastā gajā rājan madaṃ tyaktvā bhayaṃ gatāḥ
06,058.035c vyatyaceṣṭanta saṃhatya gajā bhīmasya nardataḥ
06,058.036a tatas tu draupadīputrāḥ saubhadraś ca mahārathaḥ
06,058.036c nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,058.037a pṛṣṭhaṃ bhīmasya rakṣantaḥ śaravarṣeṇa vāraṇān
06,058.037c abhyadhāvanta varṣanto meghā iva girīn yathā
06,058.037d*0236_01 nākulis tu śatānīkaḥ samare śatrupūgahā
06,058.038a kṣuraiḥ kṣuraprair bhallaiś ca pītair añjalikair api
06,058.038c pātayantottamāṅgāni pāṇḍavā gajayodhinām
06,058.039a śirobhiḥ prapatadbhiś ca bāhubhiś ca vibhūṣitaiḥ
06,058.039c aśmavṛṣṭir ivābhāti pāṇibhiś ca sahāṅkuśaiḥ
06,058.040a hṛtottamāṅgāḥ skandheṣu gajānāṃ gajayodhinaḥ
06,058.040c adṛśyantācalāgreṣu drumā bhagnaśikhā iva
06,058.041a dhṛṣṭadyumnahatān anyān apaśyāma mahāgajān
06,058.041c patitān pātyamānāṃś ca pārṣatena mahātmanā
06,058.042a māgadho 'tha mahīpālo gajam airāvatopamam
06,058.042c preṣayām āsa samare saubhadrasya rathaṃ prati
06,058.043a tam āpatantaṃ saṃprekṣya māgadhasya gajottamam
06,058.043c jaghānaikeṣuṇā vīraḥ saubhadraḥ paravīrahā
06,058.044a tasyāvarjitanāgasya kārṣṇiḥ parapuraṃjayaḥ
06,058.044c rājño rajatapuṅkhena bhallenāpaharac chiraḥ
06,058.045a vigāhya tad gajānīkaṃ bhīmaseno 'pi pāṇḍavaḥ
06,058.045c vyacarat samare mṛdnan gajān indro girīn iva
06,058.046a ekaprahārābhihatān bhīmasenena kuñjarān
06,058.046c apaśyāma raṇe tasmin girīn vajrahatān iva
06,058.047a bhagnadantān bhagnakaṭān bhagnasakthāṃś ca vāraṇān
06,058.047c bhagnapṛṣṭhān bhagnakumbhān nihatān parvatopamān
06,058.048a nadataḥ sīdataś cānyān vimukhān samare gajān
06,058.048c vimūtrān bhagnasaṃvignāṃs tathā viśakṛto 'parān
06,058.049a bhīmasenasya mārgeṣu gatāsūn parvatopamān
06,058.049c apaśyāma hatān nāgān niṣṭanantas tathāpare
06,058.050a vamanto rudhiraṃ cānye bhinnakumbhā mahāgajāḥ
06,058.050c vihvalanto gatā bhūmiṃ śailā iva dharātale
06,058.050d*0237_01 mārgeṇa gacchamānasya bhīmasyobhayapārśvataḥ
06,058.050d*0237_02 dṛśyante patitā nāgā vajreṇeva śiloccayāḥ
06,058.051a medorudhiradigdhāṅgo vasāmajjāsamukṣitaḥ
06,058.051c vyacarat samare bhīmo daṇḍapāṇir ivāntakaḥ
06,058.052a gajānāṃ rudhirāktāṃ tāṃ gadāṃ bibhrad vṛkodaraḥ
06,058.052c ghoraḥ pratibhayaś cāsīt pinākīva pinākadhṛk
06,058.053a nirmathyamānāḥ kruddhena bhīmasenena dantinaḥ
06,058.053c sahasā prādravañ śiṣṭā mṛdnantas tava vāhinīm
06,058.054a taṃ hi vīraṃ maheṣvāsāḥ saubhadrapramukhā rathāḥ
06,058.054c paryarakṣanta yudhyantaṃ vajrāyudham ivāmarāḥ
06,058.055a śoṇitāktāṃ gadāṃ bibhrad ukṣito gajaśoṇitaiḥ
06,058.055c kṛtānta iva raudrātmā bhīmaseno vyadṛśyata
06,058.056a vyāyacchamānaṃ gadayā dikṣu sarvāsu bhārata
06,058.056c nṛtyamānam apaśyāma nṛtyantam iva śaṃkaram
06,058.057a yamadaṇḍopamāṃ gurvīm indrāśanisamasvanām
06,058.057c apaśyāma mahārāja raudrāṃ viśasanīṃ gadām
06,058.058a vimiśrāṃ keśamajjābhiḥ pradigdhāṃ rudhireṇa ca
06,058.058c pinākam iva rudrasya kruddhasyābhighnataḥ paśūn
06,058.058d*0238_01 keśamajjāsṛgabhyakto raudraṃ bibhrat tadā vapuḥ
06,058.058d*0238_02 mārutiḥ śūlahastasya purevābhighnataḥ paśūn
06,058.059a yathā paśūnāṃ saṃghātaṃ yaṣṭyā pālaḥ prakālayet
06,058.059c tathā bhīmo gajānīkaṃ gadayā paryakālayat
06,058.060a gadayā vadhyamānās te mārgaṇaiś ca samantataḥ
06,058.060c svāny anīkāni mṛdnantaḥ prādravan kuñjarās tava
06,058.061a mahāvāta ivābhrāṇi vidhamitvā sa vāraṇān
06,058.061c atiṣṭhat tumule bhīmaḥ śmaśāna iva śūlabhṛt
06,059.001 saṃjaya uvāca
06,059.001a tasmin hate gajānīke putro duryodhanas tava
06,059.001c bhīmasenaṃ ghnatety evaṃ sarvasainyāny acodayat
06,059.002a tataḥ sarvāṇy anīkāni tava putrasya śāsanāt
06,059.002c abhyadravan bhīmasenaṃ nadantaṃ bhairavān ravān
06,059.003a taṃ balaugham aparyantaṃ devair api durutsaham
06,059.003c āpatantaṃ suduṣpāraṃ samudram iva parvaṇi
06,059.004a rathanāgāśvakalilaṃ śaṅkhadundubhināditam
06,059.004c athānantam apāraṃ ca narendrastimitahradam
06,059.005a taṃ bhīmasenaḥ samare mahodadhim ivāparam
06,059.005c senāsāgaram akṣobhyaṃ veleva samavārayat
06,059.006a tad āścaryam apaśyāma śraddheyam api cādbhutam
06,059.006c bhīmasenasya samare rājan karmātimānuṣam
06,059.007a udīrṇāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ sāśvāṃ sarathakuñjarām
06,059.007c asaṃbhramaṃ bhīmaseno gadayā samatāḍayat
06,059.008a sa saṃvārya balaughāṃs tān gadayā rathināṃ varaḥ
06,059.008c atiṣṭhat tumule bhīmo girir merur ivācalaḥ
06,059.009a tasmin sutumule ghore kāle paramadāruṇe
06,059.009c bhrātaraś caiva putrāś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,059.010a draupadeyābhimanyuś ca śikhaṇḍī ca mahārathaḥ
06,059.010c na prājahan bhīmasenaṃ bhaye jāte mahābalam
06,059.011a tataḥ śaikyāyasīṃ gurvīṃ pragṛhya mahatīṃ gadām
06,059.011c avadhīt tāvakān yodhān daṇḍapāṇir ivāntakaḥ
06,059.011e pothayan rathavṛndāni vājivṛndāni cābhibhūḥ
06,059.012a vyacarat samare bhīmo yugānte pāvako yathā
06,059.012c vinighnan samare sarvān yugānte kālavad vibhuḥ
06,059.013a ūruvegena saṃkarṣan rathajālāni pāṇḍavaḥ
06,059.013c pramardayan gajān sarvān naḍvalānīva kuñjaraḥ
06,059.014a mṛdnan rathebhyo rathino gajebhyo gajayodhinaḥ
06,059.014c sādinaś cāśvapṛṣṭhebhyo bhūmau caiva padātinaḥ
06,059.014d*0239_01 gadayā vyadhamat sarvān vāto vṛkṣān ivaujasā
06,059.014d*0239_02 bhīmaseno mahābāhus tava putrasya vai bale
06,059.014d*0239_03 sā vai majjāvasāmāṃsaiḥ pradigdhā rudhireṇa ca
06,059.014d*0239_04 adṛśyata mahāraudrā gadā nāgāśvaghātinī
06,059.015a tatra tatra hataiś cāpi manuṣyagajavājibhiḥ
06,059.015c raṇāṅgaṇaṃ tad abhavan mṛtyor āghātasaṃnibham
06,059.016a pinākam iva rudrasya kruddhasyābhighnataḥ paśūn
06,059.016c yamadaṇḍopamām ugrām indrāśanisamasvanām
06,059.016e dadṛśur bhīmasenasya raudrāṃ viśasanīṃ gadām
06,059.017a āvidhyato gadāṃ tasya kaunteyasya mahātmanaḥ
06,059.017b*0240_01 gadāmārutavego 'bhūd viṣphūrjitam ivāśaneḥ
06,059.017c babhau rūpaṃ mahāghoraṃ kālasyeva yugakṣaye
06,059.018a taṃ tathā mahatīṃ senāṃ drāvayantaṃ punaḥ punaḥ
06,059.018c dṛṣṭvā mṛtyum ivāyāntaṃ sarve vimanaso 'bhavan
06,059.019a yato yataḥ prekṣate sma gadām udyamya pāṇḍavaḥ
06,059.019c tena tena sma dīryante sarvasainyāni bhārata
06,059.020a pradārayantaṃ sainyāni balaughenāparājitam
06,059.020c grasamānam anīkāni vyāditāsyam ivāntakam
06,059.021a taṃ tathā bhīmakarmāṇaṃ pragṛhītamahāgadam
06,059.021c dṛṣṭvā vṛkodaraṃ bhīṣmaḥ sahasaiva samabhyayāt
06,059.022a mahatā meghaghoṣeṇa rathenādityavarcasā
06,059.022c chādayañ śaravarṣeṇa parjanya iva vṛṣṭimān
06,059.023a tam āyāntaṃ tathā dṛṣṭvā vyāttānanam ivāntakam
06,059.023c bhīṣmaṃ bhīmo mahābāhuḥ pratyudīyād amarṣaṇaḥ
06,059.024a tasmin kṣaṇe sātyakiḥ satyasaṃdhaḥ; śinipravīro 'bhyapatat pitāmaham
06,059.024c nighnann amitrān dhanuṣā dṛḍhena; sa kampayaṃs tava putrasya senām
06,059.025a taṃ yāntam aśvai rajataprakāśaiḥ; śarān dhamantaṃ dhanuṣā dṛḍhena
06,059.025c nāśaknuvan vārayituṃ tadānīṃ; sarve gaṇā bhārata ye tvadīyāḥ
06,059.026a avidhyad enaṃ niśitaiḥ śarāgrair; alambuso rājavarārśyaśṛṅgiḥ
06,059.026c taṃ vai caturbhiḥ pratividhya vīro; naptā śiner abhyapatad rathena
06,059.027a anvāgataṃ vṛṣṇivaraṃ niśamya; madhye ripūṇāṃ parivartamānam
06,059.027c prāvartayantaṃ kurupuṃgavāṃś ca; punaḥ punaś ca praṇadantam ājau
06,059.027d*0241_01 yodhās tvadīyāḥ śaravarṣair avarṣan
06,059.027d*0241_02 meghā yathā bhūdharam ambuvegaiḥ
06,059.028a nāśaknuvan vārayituṃ variṣṭhaṃ; madhyaṃdine sūryam ivātapantam
06,059.028c na tatra kaś cinn aviṣaṇṇa āsīd; ṛte rājan somadattasya putrāt
06,059.029a sa hy ādadāno dhanur ugravegaṃ; bhūriśravā bhārata saumadattiḥ
06,059.029b*0242_01 tato bhūriśravā rājan somadattasya putrakam
06,059.029c dṛṣṭvā rathān svān vyapanīyamānān; pratyudyayau sātyakiṃ yoddhum icchan
06,060.001 saṃjaya uvāca
06,060.001a tato bhūriśravā rājan sātyakiṃ navabhiḥ śaraiḥ
06,060.001c avidhyad bhṛśasaṃkruddhas tottrair iva mahādvipam
06,060.002a kauravaṃ sātyakiś caiva śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,060.002c avākirad ameyātmā sarvalokasya paśyataḥ
06,060.003a tato duryodhano rājā sodaryaiḥ parivāritaḥ
06,060.003c saumadattiṃ raṇe yattaḥ samantāt paryavārayat
06,060.004a tathaiva pāṇḍavāḥ sarve sātyakiṃ rabhasaṃ raṇe
06,060.004c parivārya sthitāḥ saṃkhye samantāt sumahaujasaḥ
06,060.005a bhīmasenas tu saṃkruddho gadām udyamya bhārata
06,060.005c duryodhanamukhān sarvān putrāṃs te paryavārayat
06,060.005d*0243_01 tathaiva ca sutās tubhyaṃ bhīmasenaṃ mahāratham
06,060.005d*0243_02 duryodhanamukhāḥ sarve samantāt paryavārayan
06,060.006a rathair anekasāhasraiḥ krodhāmarṣasamanvitaḥ
06,060.006c nandakas tava putras tu bhīmasenaṃ mahābalam
06,060.006e vivyādha niśitaiḥ ṣaḍbhiḥ kaṅkapatraiḥ śilāśitaiḥ
06,060.007a duryodhanas tu samare bhīmasenaṃ mahābalam
06,060.007c ājaghānorasi kruddho mārgaṇair niśitais tribhiḥ
06,060.008a tato bhīmo mahābāhuḥ svarathaṃ sumahābalaḥ
06,060.008c āruroha rathaśreṣṭhaṃ viśokaṃ cedam abravīt
06,060.009a ete mahārathāḥ śūrā dhārtarāṣṭrā mahābalāḥ
06,060.009c mām eva bhṛśasaṃkruddhā hantum abhyudyatā yudhi
06,060.009d*0244_01 manorathadrumo 'smākaṃ cintito bahuvārṣikaḥ
06,060.009d*0244_02 saphalaḥ sūta adyeha yo 'haṃ paśyāmi sodarān
06,060.009d*0244_03 yatrāśoka samutkṣiptā reṇavo rathanemibhiḥ
06,060.009d*0244_04 na prayāsya[?ntya]ntarikṣaṃ hi śaravṛndair digantare
06,060.009d*0244_05 tatra tiṣṭhati saṃnaddhaḥ svayaṃ rājā suyodhanaḥ
06,060.009d*0244_06 bhrātaraś cāsya saṃnaddhāḥ kulaputrā madotkaṭāḥ
06,060.010a etān adya haniṣyāmi paśyatas te na saṃśayaḥ
06,060.010c tasmān mamāśvān saṃgrāme yattaḥ saṃyaccha sārathe
06,060.011a evam uktvā tataḥ pārthaḥ putraṃ duryodhanaṃ tava
06,060.011c vivyādha daśabhis tīkṣṇaiḥ śaraiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ
06,060.011e nandakaṃ ca tribhir bāṇaiḥ pratyavidhyat stanāntare
06,060.012a taṃ tu duryodhanaḥ ṣaṣṭyā viddhvā bhīmaṃ mahābalam
06,060.012c tribhir anyaiḥ suniśitair viśokaṃ pratyavidhyata
06,060.013a bhīmasya ca raṇe rājan dhanuś ciccheda bhāsvaram
06,060.013c muṣṭideśe śarais tīkṣṇais tribhī rājā hasann iva
06,060.013d*0245_01 ākarṇapūrṇaiḥ putras te prahasann iva bhārata
06,060.014a bhīmas tu prekṣya yantāraṃ viśokaṃ saṃyuge tadā
06,060.014c pīḍitaṃ viśikhais tīkṣṇais tava putreṇa dhanvinā
06,060.015a amṛṣyamāṇaḥ saṃkruddho dhanur divyaṃ parāmṛśat
06,060.015c putrasya te mahārāja vadhārthaṃ bharatarṣabha
06,060.016a samādatta ca saṃrabdhaḥ kṣurapraṃ lomavāhinam
06,060.016c tena ciccheda nṛpater bhīmaḥ kārmukam uttamam
06,060.017a so 'pavidhya dhanuś chinnaṃ krodhena prajvalann iva
06,060.017c anyat kārmukam ādatta satvaraṃ vegavattaram
06,060.018a saṃdhatta viśikhaṃ ghoraṃ kālamṛtyusamaprabham
06,060.018c tenājaghāna saṃkruddho bhīmasenaṃ stanāntare
06,060.019a sa gāḍhaviddho vyathitaḥ syandanopastha āviśat
06,060.019c sa niṣaṇṇo rathopasthe mūrchām abhijagāma ha
06,060.020a taṃ dṛṣṭvā vyathitaṃ bhīmam abhimanyupurogamāḥ
06,060.020c nāmṛṣyanta maheṣvāsāḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
06,060.021a tatas tu tumulāṃ vṛṣṭiṃ śastrāṇāṃ tigmatejasām
06,060.021c pātayām āsur avyagrāḥ putrasya tava mūrdhani
06,060.022a pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ bhīmaseno mahābalaḥ
06,060.022c duryodhanaṃ tribhir viddhvā punar vivyādha pañcabhiḥ
06,060.023a śalyaṃ ca pañcaviṃśatyā śarair vivyādha pāṇḍavaḥ
06,060.023c rukmapuṅkhair maheṣvāsaḥ sa viddho vyapayād raṇāt
06,060.024a pratyudyayus tato bhīmaṃ tava putrāś caturdaśa
06,060.024c senāpatiḥ suṣeṇaś ca jalasaṃdhaḥ sulocanaḥ
06,060.025a ugro bhīmaratho bhīmo bhīmabāhur alolupaḥ
06,060.025c durmukho duṣpradharṣaś ca vivitsur vikaṭaḥ samaḥ
06,060.026a visṛjanto bahūn bāṇān krodhasaṃraktalocanāḥ
06,060.026c bhīmasenam abhidrutya vivyadhuḥ sahitā bhṛśam
06,060.027a putrāṃs tu tava saṃprekṣya bhīmaseno mahābalaḥ
06,060.027c sṛkkiṇī vilihan vīraḥ paśumadhye vṛko yathā
06,060.027d*0246_01 abhipatya mahābāhur garutmān iva vegitaḥ
06,060.027e senāpateḥ kṣurapreṇa śiraś ciccheda pāṇḍavaḥ
06,060.027f*0247_01 saṃprahṛṣya ca hṛṣṭātmā tribhir bāṇair mahābhujaḥ
06,060.028a jalasaṃdhaṃ vinirbhidya so 'nayad yamasādanam
06,060.028c suṣeṇaṃ ca tato hatvā preṣayām āsa mṛtyave
06,060.028d*0248_01 vicitraṃ ca tathā hatvā preṣayām āsa mṛtyave
06,060.029a ugrasya saśirastrāṇaṃ śiraś candropamaṃ bhuvi
06,060.029c pātayām āsa bhallena kuṇḍalābhyāṃ vibhūṣitam
06,060.030a bhīmabāhuṃ ca saptatyā sāśvaketuṃ sasārathim
06,060.030c nināya samare bhīmaḥ paralokāya māriṣa
06,060.031a bhīmaṃ bhīmarathaṃ cobhau bhīmaseno hasann iva
06,060.031c bhrātarau rabhasau rājann anayad yamasādanam
06,060.032a tataḥ sulocanaṃ bhīmaḥ kṣurapreṇa mahāmṛdhe
06,060.032c miṣatāṃ sarvasainyānām anayad yamasādanam
06,060.033a putrās tu tava taṃ dṛṣṭvā bhīmasenaparākramam
06,060.033c śeṣā ye 'nye 'bhavaṃs tatra te bhīmasya bhayārditāḥ
06,060.033e vipradrutā diśo rājan vadhyamānā mahātmanā
06,060.034a tato 'bravīc chāṃtanavaḥ sarvān eva mahārathān
06,060.034c eṣa bhīmo raṇe kruddho dhārtarāṣṭrān mahārathān
06,060.035a yathāprāgryān yathājyeṣṭhān yathāśūrāṃś ca saṃgatān
06,060.035c nipātayaty ugradhanvā taṃ pramathnīta pārthivāḥ
06,060.036a evam uktās tataḥ sarve dhārtarāṣṭrasya sainikāḥ
06,060.036c abhyadravanta saṃkruddhā bhīmasenaṃ mahābalam
06,060.037a bhagadattaḥ prabhinnena kuñjareṇa viśāṃ pate
06,060.037c apatat sahasā tatra yatra bhīmo vyavasthitaḥ
06,060.038a āpatann eva ca raṇe bhīmasenaṃ śilāśitaiḥ
06,060.038c adṛśyaṃ samare cakre jīmūta iva bhāskaram
06,060.039a abhimanyumukhās tatra nāmṛṣyanta mahārathāḥ
06,060.039c bhīmasyācchādanaṃ saṃkhye svabāhubalam āśritāḥ
06,060.040a ta enaṃ śaravarṣeṇa samantāt paryavārayan
06,060.040c gajaṃ ca śaravṛṣṭyā taṃ bibhidus te samantataḥ
06,060.041a sa śastravṛṣṭyābhihataḥ prādravad dviguṇaṃ padam
06,060.041c prāgjyotiṣagajo rājan nānāliṅgaiḥ sutejanaiḥ
06,060.042a saṃjātarudhirotpīḍaḥ prekṣaṇīyo 'bhavad raṇe
06,060.042c gabhastibhir ivārkasya saṃsyūto jalado mahān
06,060.043a sa codito madasrāvī bhagadattena vāraṇaḥ
06,060.043c abhyadhāvata tān sarvān kālotsṛṣṭa ivāntakaḥ
06,060.043e dviguṇaṃ javam āsthāya kampayaṃś caraṇair mahīm
06,060.044a tasya tat sumahad rūpaṃ dṛṣṭvā sarve mahārathāḥ
06,060.044c asahyaṃ manyamānās te nātipramanaso 'bhavan
06,060.045a tatas tu nṛpatiḥ kruddho bhīmasenaṃ stanāntare
06,060.045c ājaghāna naravyāghra śareṇa nataparvaṇā
06,060.046a so 'tividdho maheṣvāsas tena rājñā mahārathaḥ
06,060.046c mūrchayābhiparītāṅgo dhvajayaṣṭim upāśritaḥ
06,060.047a tāṃs tu bhītān samālakṣya bhīmasenaṃ ca mūrchitam
06,060.047c nanāda balavan nādaṃ bhagadattaḥ pratāpavān
06,060.047d*0249_01 bhīmo 'pi labdhasaṃjñas tu adravat sa tato raṇe
06,060.048a tato ghaṭotkaco rājan prekṣya bhīmaṃ tathāgatam
06,060.048c saṃkruddho rākṣaso ghoras tatraivāntaradhīyata
06,060.049a sa kṛtvā dāruṇāṃ māyāṃ bhīrūṇāṃ bhayavardhinīm
06,060.049c adṛśyata nimeṣārdhād ghorarūpaṃ samāśritaḥ
06,060.050a airāvataṃ samāruhya svayaṃ māyāmayaṃ kṛtam
06,060.050b*0250_01 kailāsagirisaṃkāśaṃ vajrapāṇir ivābhyayāt
06,060.050c tasya cānye 'pi diṅnāgā babhūvur anuyāyinaḥ
06,060.051a añjano vāmanaś caiva mahāpadmaś ca suprabhaḥ
06,060.051c traya ete mahānāgā rākṣasaiḥ samadhiṣṭhitāḥ
06,060.051d*0251_01 madhye trigartā(sic)n rākṣasyo labhante prasravanti ca
06,060.051d*0251_02 kāmarūpadharāś caiva bhavanti bahurūpakāḥ
06,060.051d*0251_03 praṇamya vikacaḥ pādāv agṛhṇāt pitaraṃ tadā
06,060.051d*0251_04 mātuś ca parameṣvāsas tau ca nāmāsya cakratuḥ
06,060.051d*0251_05 ghaṭotkacasyoktapūrvaṃ mātā taṃ pratyabhāṣata
06,060.051d*0251_06 abravīt tena nāmāsya ghaṭotkaca iti sma ha
06,060.051d*0251_07 sa hi sṛṣṭo maghavatā karṇahetor mahātmanā
06,060.051d*0251_08 karṇasyāprativīryasya pratiyoddhā mahārathaḥ
06,060.052a mahākāyās tridhā rājan prasravanto madaṃ bahu
06,060.052c tejovīryabalopetā mahābalaparākramāḥ
06,060.052d*0252_01 preṣitāś ca mahārāja rākṣasaiś ca caturdiśam
06,060.053a ghaṭotkacas tu svaṃ nāgaṃ codayām āsa taṃ tataḥ
06,060.053c sagajaṃ bhagadattaṃ tu hantukāmaḥ paraṃtapaḥ
06,060.054a te cānye coditā nāgā rākṣasais tair mahābalaiḥ
06,060.054c paripetuḥ susaṃrabdhāś caturdaṃṣṭrāś caturdiśam
06,060.054e bhagadattasya taṃ nāgaṃ viṣāṇais te 'bhyapīḍayan
06,060.055a saṃpīḍyamānas tair nāgair vedanārtaḥ śarāturaḥ
06,060.055c so 'nadat sumahānādam indrāśanisamasvanam
06,060.055d*0253_01 nyavartata mahāghoṣo bhīmasenaśarārditaḥ
06,060.055d*0253_02 mṛditvā sarvasainyāni tava putrasya bhārata
06,060.056a tasya taṃ nadato nādaṃ sughoraṃ bhīmanisvanam
06,060.056c śrutvā bhīṣmo 'bravīd droṇaṃ rājānaṃ ca suyodhanam
06,060.057a eṣa yudhyati saṃgrāme haiḍimbena durātmanā
06,060.057c bhagadatto maheṣvāsaḥ kṛcchreṇa parivartate
06,060.058a rākṣasaś ca mahāmāyaḥ sa ca rājātikopanaḥ
06,060.058c tau sametau mahāvīryau kālamṛtyusamāv ubhau
06,060.059a śrūyate hy eṣa hṛṣṭānāṃ pāṇḍavānāṃ mahāsvanaḥ
06,060.059c hastinaś caiva sumahān bhītasya ruvato dhvaniḥ
06,060.060a tatra gacchāma bhadraṃ vo rājānaṃ parirakṣitum
06,060.060c arakṣyamāṇaḥ samare kṣipraṃ prāṇān vimokṣyate
06,060.061a te tvaradhvaṃ mahāvīryāḥ kiṃ cireṇa prayāmahe
06,060.061c mahān hi vartate raudraḥ saṃgrāmo lomaharṣaṇaḥ
06,060.062a bhaktaś ca kulaputraś ca śūraś ca pṛtanāpatiḥ
06,060.062c yuktaṃ tasya paritrāṇaṃ kartum asmābhir acyutāḥ
06,060.063a bhīṣmasya tad vacaḥ śrutvā bhāradvājapurogamāḥ
06,060.063c sahitāḥ sarvarājāno bhagadattaparīpsayā
06,060.063e uttamaṃ javam āsthāya prayayur yatra so 'bhavat
06,060.064a tān prayātān samālokya yudhiṣṭhirapurogamāḥ
06,060.064c pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ pṛṣṭhato 'nuyayuḥ parān
06,060.065a tāny anīkāny athālokya rākṣasendraḥ pratāpavān
06,060.065c nanāda sumahānādaṃ visphoṭam aśaner iva
06,060.066a tasya taṃ ninadaṃ śrutvā dṛṣṭvā nāgāṃś ca yudhyataḥ
06,060.066c bhīṣmaḥ śāṃtanavo bhūyo bhāradvājam abhāṣata
06,060.067a na rocate me saṃgrāmo haiḍimbena durātmanā
06,060.067c balavīryasamāviṣṭaḥ sasahāyaś ca sāṃpratam
06,060.068a naiṣa śakyo yudhā jetum api vajrabhṛtā svayam
06,060.068c labdhalakṣyaḥ prahārī ca vayaṃ ca śrāntavāhanāḥ
06,060.068e pāñcālaiḥ pāṇḍaveyaiś ca divasaṃ kṣatavikṣatāḥ
06,060.068f*0254_01 idānīṃ yudhi nirjetuṃ na śakyo 'sau sa rākṣasaḥ
06,060.068f*0254_02 astam abhyeti savitā rātrau yoddhuṃ na śakyate
06,060.069a tan na me rocate yuddhaṃ pāṇḍavair jitakāśibhiḥ
06,060.069c ghuṣyatām avahāro 'dya śvo yotsyāmaḥ paraiḥ saha
06,060.070a pitāmahavacaḥ śrutvā tathā cakruḥ sma kauravāḥ
06,060.070c upāyenāpayānaṃ te ghaṭotkacabhayārditāḥ
06,060.071a kauraveṣu nivṛtteṣu pāṇḍavā jitakāśinaḥ
06,060.071c siṃhanādam akurvanta śaṅkhaveṇusvanaiḥ saha
06,060.072a evaṃ tad abhavad yuddhaṃ divasaṃ bharatarṣabha
06,060.072c pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca puraskṛtya ghaṭotkacam
06,060.073a kauravās tu tato rājan prayayuḥ śibiraṃ svakam
06,060.073c vrīḍamānā niśākāle pāṇḍaveyaiḥ parājitāḥ
06,060.074a śaravikṣatagātrāś ca pāṇḍuputrā mahārathāḥ
06,060.074c yuddhe sumanaso bhūtvā śibirāyaiva jagmire
06,060.075a puraskṛtya mahārāja bhīmasenaghaṭotkacau
06,060.075c pūjayantas tadānyonyaṃ mudā paramayā yutāḥ
06,060.076a nadanto vividhān nādāṃs tūryasvanavimiśritān
06,060.076c siṃhanādāṃś ca kurvāṇā vimiśrāñ śaṅkhanisvanaiḥ
06,060.077a vinadanto mahātmānaḥ kampayantaś ca medinīm
06,060.077c ghaṭṭayantaś ca marmāṇi tava putrasya māriṣa
06,060.077d*0255_01 kampayantaś ca putrāṇāṃ tava cetāṃsi bhūmipa
06,060.077d*0255_02 putrāś ca tava rājendra tathaiva śaravikṣatāḥ
06,060.077e prayātāḥ śibirāyaiva niśākāle paraṃtapāḥ
06,060.078a duryodhanas tu nṛpatir dīno bhrātṛvadhena ca
06,060.078c muhūrtaṃ cintayām āsa bāṣpaśokasamākulaḥ
06,060.079a tataḥ kṛtvā vidhiṃ sarvaṃ śibirasya yathāvidhi
06,060.079c pradadhyau śokasaṃtapto bhrātṛvyasanakarśitaḥ
06,061.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,061.001a bhayaṃ me sumahaj jātaṃ vismayaś caiva saṃjaya
06,061.001c śrutvā pāṇḍukumārāṇāṃ karma devaiḥ suduṣkaram
06,061.002a putrāṇāṃ ca parābhavaṃ śrutvā saṃjaya sarvaśaḥ
06,061.002c cintā me mahatī sūta bhaviṣyati kathaṃ tv iti
06,061.003a dhruvaṃ viduravākyāni dhakṣyanti hṛdayaṃ mama
06,061.003c yathā hi dṛśyate sarvaṃ daivayogena saṃjaya
06,061.004a yatra bhīṣmamukhāñ śūrān astrajñān yodhasattamān
06,061.004c pāṇḍavānām anīkāni yodhayanti prahāriṇaḥ
06,061.005a kenāvadhyā mahātmānaḥ pāṇḍuputrā mahābalāḥ
06,061.005c kena dattavarās tāta kiṃ vā jñānaṃ vidanti te
06,061.005e yena kṣayaṃ na gacchanti divi tārāgaṇā iva
06,061.006a punaḥ punar na mṛṣyāmi hataṃ sainyaṃ sma pāṇḍavaiḥ
06,061.006c mayy eva daṇḍaḥ patati daivāt paramadāruṇaḥ
06,061.007a yathāvadhyāḥ pāṇḍusutā yathā vadhyāś ca me sutāḥ
06,061.007c etan me sarvam ācakṣva yathātattvena saṃjaya
06,061.008a na hi pāraṃ prapaśyāmi duḥkhasyāsya kathaṃ cana
06,061.008c samudrasyeva mahato bhujābhyāṃ prataran naraḥ
06,061.009a putrāṇāṃ vyasanaṃ manye dhruvaṃ prāptaṃ sudāruṇam
06,061.009c ghātayiṣyati me putrān sarvān bhīmo na saṃśayaḥ
06,061.010a na hi paśyāmi taṃ vīraṃ yo me rakṣet sutān raṇe
06,061.010c dhruvaṃ vināśaḥ samare putrāṇāṃ mama saṃjaya
06,061.011a tasmān me kāraṇaṃ sūta yuktiṃ caiva viśeṣataḥ
06,061.011c pṛcchato 'dya yathātattvaṃ sarvam ākhyātum arhasi
06,061.012a duryodhano 'pi yac cakre dṛṣṭvā svān vimukhān raṇe
06,061.012c bhīṣmadroṇau kṛpaś caiva saubaleyo jayadrathaḥ
06,061.012e drauṇir vāpi maheṣvāso vikarṇo vā mahābalaḥ
06,061.013a niścayo vāpi kas teṣāṃ tadā hy āsīn mahātmanām
06,061.013c vimukheṣu mahāprājña mama putreṣu saṃjaya
06,061.013d*0256_01 yad vṛttaṃ tatra saṃgrāme tad bhavān vaktum arhati
06,061.014 saṃjaya uvāca
06,061.014a śṛṇu rājann avahitaḥ śrutvā caivāvadhāraya
06,061.014c naiva mantrakṛtaṃ kiṃ cin naiva māyāṃ tathāvidhām
06,061.014e na vai vibhīṣikāṃ kāṃ cid rājan kurvanti pāṇḍavāḥ
06,061.015a yudhyanti te yathānyāyaṃ śaktimantaś ca saṃyuge
06,061.015c dharmeṇa sarvakāryāṇi kīrtitānīti bhārata
06,061.015e ārabhante sadā pārthāḥ prārthayānā mahad yaśaḥ
06,061.016a na te yuddhān nivartante dharmopetā mahābalāḥ
06,061.016c śriyā paramayā yuktā yato dharmas tato jayaḥ
06,061.016e tenāvadhyā raṇe pārthā jayayuktāś ca pārthiva
06,061.017a tava putrā durātmānaḥ pāpeṣv abhiratāḥ sadā
06,061.017c niṣṭhurā hīnakarmāṇas tena hīyanti saṃyuge
06,061.018a subahūni nṛśaṃsāni putrais tava janeśvara
06,061.018c nikṛtānīha pāṇḍūnāṃ nīcair iva yathā naraiḥ
06,061.019a sarvaṃ ca tad anādṛtya putrāṇāṃ tava kilbiṣam
06,061.019c sāpahnavāḥ sadaivāsan pāṇḍavāḥ pāṇḍupūrvaja
06,061.019e na cainān bahu manyante putrās tava viśāṃ pate
06,061.020a tasya pāpasya satataṃ kriyamāṇasya karmaṇaḥ
06,061.020c saṃprāptaṃ sumahad ghoraṃ phalaṃ kiṃpākasaṃnibham
06,061.020e sa tad bhuṅkṣva mahārāja saputraḥ sasuhṛjjanaḥ
06,061.021a nāvabudhyasi yad rājan vāryamāṇaḥ suhṛjjanaiḥ
06,061.021c vidureṇātha bhīṣmeṇa droṇena ca mahātmanā
06,061.022a tathā mayā cāpy asakṛd vāryamāṇo na gṛhṇasi
06,061.022c vākyaṃ hitaṃ ca pathyaṃ ca martyaḥ pathyam ivauṣadham
06,061.022e putrāṇāṃ matam āsthāya jitān manyasi pāṇḍavān
06,061.023a śṛṇu bhūyo yathātattvaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
06,061.023c kāraṇaṃ bharataśreṣṭha pāṇḍavānāṃ jayaṃ prati
06,061.023e tat te 'haṃ kathayiṣyāmi yathāśrutam ariṃdama
06,061.024a duryodhanena saṃpṛṣṭa etam arthaṃ pitāmahaḥ
06,061.024c dṛṣṭvā bhrātṝn raṇe sarvān nirjitān sumahārathān
06,061.025a śokasaṃmūḍhahṛdayo niśākāle sma kauravaḥ
06,061.025c pitāmahaṃ mahāprājñaṃ vinayenopagamya ha
06,061.025e yad abravīt sutas te 'sau tan me śṛṇu janeśvara
06,061.026 duryodhana uvāca
06,061.026a tvaṃ ca droṇaś ca śalyaś ca kṛpo drauṇis tathaiva ca
06,061.026c kṛtavarmā ca hārdikyaḥ kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ
06,061.027a bhūriśravā vikarṇaś ca bhagadattaś ca vīryavān
06,061.027c mahārathāḥ samākhyātāḥ kulaputrās tanutyajaḥ
06,061.028a trayāṇām api lokānāṃ paryāptā iti me matiḥ
06,061.028c pāṇḍavānāṃ samastāś ca na tiṣṭhanti parākrame
06,061.029a tatra me saṃśayo jātas tan mamācakṣva pṛcchataḥ
06,061.029c yaṃ samāśritya kaunteyā jayanty asmān pade pade
06,061.030 bhīṣma uvāca
06,061.030a śṛṇu rājan vaco mahyaṃ yat tvāṃ vakṣyāmi kaurava
06,061.030c bahuśaś ca mamokto 'si na ca me tattvayā kṛtam
06,061.031a kriyatāṃ pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ śamo bharatasattama
06,061.031c etat kṣamam ahaṃ manye pṛthivyās tava cābhibho
06,061.032a bhuñjemāṃ pṛthivīṃ rājan bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sukhī
06,061.032c durhṛdas tāpayan sarvān nandayaṃś cāpi bāndhavān
06,061.033a na ca me krośatas tāta śrutavān asi vai purā
06,061.033c tad idaṃ samanuprāptaṃ yat pāṇḍūn avamanyase
06,061.034a yaś ca hetur avadhyatve teṣām akliṣṭakarmaṇām
06,061.034c taṃ śṛṇuṣva mahārāja mama kīrtayataḥ prabho
06,061.035a nāsti lokeṣu tad bhūtaṃ bhavitā no bhaviṣyati
06,061.035c yo jayet pāṇḍavān saṃkhye pālitāñ śārṅgadhanvanā
06,061.036a yat tu me kathitaṃ tāta munibhir bhāvitātmabhiḥ
06,061.036c purāṇagītaṃ dharmajña tac chṛṇuṣva yathātatham
06,061.037a purā kila surāḥ sarve ṛṣayaś ca samāgatāḥ
06,061.037c pitāmaham upāseduḥ parvate gandhamādane
06,061.038a madhye teṣāṃ samāsīnaḥ prajāpatir apaśyata
06,061.038c vimānaṃ jājvalad bhāsā sthitaṃ pravaram ambare
06,061.039a dhyānenāvedya taṃ brahmā kṛtvā ca niyato 'ñjalim
06,061.039c namaścakāra hṛṣṭātmā paramaṃ parameśvaram
06,061.040a ṛṣayas tv atha devāś ca dṛṣṭvā brahmāṇam utthitam
06,061.040c sthitāḥ prāñjalayaḥ sarve paśyanto mahad adbhutam
06,061.041a yathāvac ca tam abhyarcya brahmā brahmavidāṃ varaḥ
06,061.041c jagāda jagataḥ sraṣṭā paraṃ paramadharmavit
06,061.042a viśvāvasur viśvamūrtir viśveśo; viṣvakseno viśvakarmā vaśī ca
06,061.042c viśveśvaro vāsudevo 'si tasmād; yogātmānaṃ daivataṃ tvām upaimi
06,061.042d*0257_01 viśvāvāso viśvamūrtir viṣvakseno janārdanaḥ
06,061.042d*0257_02 viśvakartā viśvapatir devadeva jagatpate
06,061.042d*0257_03 yogeśvara namaste 'stu saṃsārārṇavatāraṇa
06,061.043a jaya viśva mahādeva jaya lokahite rata
06,061.043c jaya yogīśvara vibho jaya yogaparāvara
06,061.044a padmagarbha viśālākṣa jaya lokeśvareśvara
06,061.044c bhūtabhavyabhavan nātha jaya saumyātmajātmaja
06,061.045a asaṃkhyeyaguṇājeya jaya sarvaparāyaṇa
06,061.045c nārāyaṇa suduṣpāra jaya śārṅgadhanurdhara
06,061.046a sarvaguhyaguṇopeta viśvamūrte nirāmaya
06,061.046c viśveśvara mahābāho jaya lokārthatatpara
06,061.047a mahoraga varāhādya harikeśa vibho jaya
06,061.047c harivāsa viśāmīśa viśvāvāsāmitāvyaya
06,061.048a vyaktāvyaktāmitasthāna niyatendriya sendriya
06,061.048c asaṃkhyeyātmabhāvajña jaya gambhīra kāmada
06,061.049a ananta viditaprajña nityaṃ bhūtavibhāvana
06,061.049c kṛtakārya kṛtaprajña dharmajña vijayājaya
06,061.050a guhyātman sarvabhūtātman sphuṭasaṃbhūtasaṃbhava
06,061.050c bhūtārthatattva lokeśa jaya bhūtavibhāvana
06,061.051a ātmayone mahābhāga kalpasaṃkṣepatatpara
06,061.051c udbhāvana manodbhāva jaya brahmajanapriya
06,061.052a nisargasargābhirata kāmeśa parameśvara
06,061.052c amṛtodbhava sadbhāva yugāgne vijayaprada
06,061.053a prajāpatipate deva padmanābha mahābala
06,061.053c ātmabhūta mahābhūta karmātmañ jaya karmada
06,061.054a pādau tava dharā devī diśo bāhur divaṃ śiraḥ
06,061.054c mūrtis te 'haṃ surāḥ kāyaś candrādityau ca cakṣuṣī
06,061.055a balaṃ tapaś ca satyaṃ ca dharmaḥ kāmātmajaḥ prabho
06,061.055c tejo 'gniḥ pavanaḥ śvāsa āpas te svedasaṃbhavāḥ
06,061.056a aśvinau śravaṇau nityaṃ devī jihvā sarasvatī
06,061.056c vedāḥ saṃskāraniṣṭhā hi tvayīdaṃ jagad āśritam
06,061.057a na saṃkhyāṃ na parīmāṇaṃ na tejo na parākramam
06,061.057c na balaṃ yogayogīśa jānīmas te na saṃbhavam
06,061.058a tvadbhaktiniratā deva niyamais tvā samāhitāḥ
06,061.058c arcayāmaḥ sadā viṣṇo parameśaṃ maheśvaram
06,061.059a ṛṣayo devagandharvā yakṣarākṣasapannagāḥ
06,061.059c piśācā mānuṣāś caiva mṛgapakṣisarīsṛpāḥ
06,061.060a evamādi mayā sṛṣṭaṃ pṛthivyāṃ tvatprasādajam
06,061.060c padmanābha viśālākṣa kṛṣṇa duḥsvapnanāśana
06,061.061a tvaṃ gatiḥ sarvabhūtānāṃ tvaṃ netā tvaṃ jaganmukham
06,061.061c tvatprasādena deveśa sukhino vibudhāḥ sadā
06,061.062a pṛthivī nirbhayā deva tvatprasādāt sadābhavat
06,061.062c tasmād bhava viśālākṣa yaduvaṃśavivardhanaḥ
06,061.063a dharmasaṃsthāpanārthāya daiteyānāṃ vadhāya ca
06,061.063c jagato dhāraṇārthāya vijñāpyaṃ kuru me prabho
06,061.064a yad etat paramaṃ guhyaṃ tvatprasādamayaṃ vibho
06,061.064c vāsudeva tad etat te mayodgītaṃ yathātatham
06,061.065a sṛṣṭvā saṃkarṣaṇaṃ devaṃ svayam ātmānam ātmanā
06,061.065c kṛṣṇa tvam ātmanāsrākṣīḥ pradyumnaṃ cātmasaṃbhavam
06,061.066a pradyumnāc cāniruddhaṃ tvaṃ yaṃ vidur viṣṇum avyayam
06,061.066c aniruddho 'sṛjan māṃ vai brahmāṇaṃ lokadhāriṇam
06,061.067a vāsudevamayaḥ so 'haṃ tvayaivāsmi vinirmitaḥ
06,061.067b*0258_01 vāsudeveti taṃ vidyād yenāhaṃ nirmitaḥ prabho
06,061.067b*0258_02 tasmād yācāmi lokeśa caturātmānam ātmanā
06,061.067c vibhajya bhāgaśo ''tmānaṃ vraja mānuṣatāṃ vibho
06,061.068a tatrāsuravadhaṃ kṛtvā sarvalokasukhāya vai
06,061.068c dharmaṃ sthāpya yaśaḥ prāpya yogaṃ prāpsyasi tattvataḥ
06,061.069a tvāṃ hi brahmarṣayo loke devāś cāmitavikrama
06,061.069c tais taiś ca nāmabhir bhaktā gāyanti paramātmakam
06,061.069d*0259_01 sarvabhūteśvaraṃ devaṃ yogaṃ yogeśvaraṃ prabhum
06,061.070a sthitāś ca sarve tvayi bhūtasaṃghāḥ; kṛtvāśrayaṃ tvāṃ varadaṃ subāho
06,061.070c anādimadhyāntam apārayogaṃ; lokasya setuṃ pravadanti viprāḥ
06,062.001 bhīṣma uvāca
06,062.001a tataḥ sa bhagavān devo lokānāṃ parameśvaraḥ
06,062.001c brahmāṇaṃ pratyuvācedaṃ snigdhagambhīrayā girā
06,062.002a viditaṃ tāta yogān me sarvam etat tavepsitam
06,062.002c tathā tad bhavitety uktvā tatraivāntaradhīyata
06,062.003a tato devarṣigandharvā vismayaṃ paramaṃ gatāḥ
06,062.003c kautūhalaparāḥ sarve pitāmaham athābruvan
06,062.004a ko nv ayaṃ yo bhagavatā praṇamya vinayād vibho
06,062.004c vāgbhiḥ stuto variṣṭhābhiḥ śrotum icchāma taṃ vayam
06,062.005a evam uktas tu bhagavān pratyuvāca pitāmahaḥ
06,062.005c devabrahmarṣigandharvān sarvān madhurayā girā
06,062.006a yat tatparaṃ bhaviṣyaṃ ca bhavitavyaṃ ca yat param
06,062.006c bhūtātmā yaḥ prabhuś caiva brahma yac ca paraṃ padam
06,062.007a tenāsmi kṛtasaṃvādaḥ prasannena surarṣabhāḥ
06,062.007c jagato 'nugrahārthāya yācito me jagatpatiḥ
06,062.008a mānuṣaṃ lokam ātiṣṭha vāsudeva iti śrutaḥ
06,062.008c asurāṇāṃ vadhārthāya saṃbhavasva mahītale
06,062.008c*0260_01 **** **** vāsudeva iti śrutaḥ
06,062.008c*0260_02 vāsudevagṛhe sākṣāt **** ****
06,062.009a saṃgrāme nihatā ye te daityadānavarākṣasāḥ
06,062.009c ta ime nṛṣu saṃbhūtā ghorarūpā mahābalāḥ
06,062.010a teṣāṃ vadhārthaṃ bhagavān nareṇa sahito vaśī
06,062.010c mānuṣīṃ yonim āsthāya cariṣyati mahītale
06,062.011a naranārāyaṇau yau tau purāṇāv ṛṣisattamau
06,062.011c sahitau mānuṣe loke saṃbhūtāv amitadyutī
06,062.012a ajeyau samare yattau sahitāv amarair api
06,062.012c mūḍhās tv etau na jānanti naranārāyaṇāv ṛṣī
06,062.012d*0261_01 jagataś cāgrajau vidmas tato devau surarṣabhāḥ
06,062.013a tasyāham ātmajo brahmā sarvasya jagataḥ patiḥ
06,062.013c vāsudevo 'rcanīyo vaḥ sarvalokamaheśvaraḥ
06,062.014a tathā manuṣyo 'yam iti kadā cit surasattamāḥ
06,062.014c nāvajñeyo mahāvīryaḥ śaṅkhacakragadādharaḥ
06,062.014d*0262_01 etat puruṣasaṃjñaṃ vai purāṇaṃ rūpam uttamam
06,062.015a etat paramakaṃ guhyam etat paramakaṃ padam
06,062.015c etat paramakaṃ brahma etat paramakaṃ yaśaḥ
06,062.016a etad akṣaram avyaktam etat tac chāśvataṃ mahat
06,062.016c etat puruṣasaṃjñaṃ vai gīyate jñāyate na ca
06,062.017a etat paramakaṃ teja etat paramakaṃ sukham
06,062.017c etat paramakaṃ satyaṃ kīrtitaṃ viśvakarmaṇā
06,062.018a tasmāt sarvaiḥ suraiḥ sendrair lokaiś cāmitavikramaḥ
06,062.018c nāvajñeyo vāsudevo mānuṣo 'yam iti prabhuḥ
06,062.019a yaś ca mānuṣamātro 'yam iti brūyāt sumandadhīḥ
06,062.019c hṛṣīkeśam avajñānāt tam āhuḥ puruṣādhamam
06,062.020a yoginaṃ taṃ mahātmānaṃ praviṣṭaṃ mānuṣīṃ tanum
06,062.020c avamanyed vāsudevaṃ tam āhus tāmasaṃ janāḥ
06,062.021a devaṃ carācarātmānaṃ śrīvatsāṅkaṃ suvarcasam
06,062.021c padmanābhaṃ na jānāti tam āhus tāmasaṃ janāḥ
06,062.022a kirīṭakaustubhadharaṃ mitrāṇām abhayaṃkaram
06,062.022c avajānan mahātmānaṃ ghore tamasi majjati
06,062.023a evaṃ viditvā tattvārthaṃ lokānām īśvareśvaraḥ
06,062.023c vāsudevo namaskāryaḥ sarvalokaiḥ surottamāḥ
06,062.024a evam uktvā sa bhagavān sarvān devagaṇān purā
06,062.024c visṛjya sarvalokātmā jagāma bhavanaṃ svakam
06,062.025a tato devāḥ sagandharvā munayo 'psaraso 'pi ca
06,062.025c kathāṃ tāṃ brahmaṇā gītāṃ śrutvā prītā divaṃ yayuḥ
06,062.026a etac chrutaṃ mayā tāta ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām
06,062.026c vāsudevaṃ kathayatāṃ samavāye purātanam
06,062.027a jāmadagnyasya rāmasya mārkaṇḍeyasya dhīmataḥ
06,062.027c vyāsanāradayoś cāpi śrutaṃ śrutaviśārada
06,062.028a etam arthaṃ ca vijñāya śrutvā ca prabhum avyayam
06,062.028c vāsudevaṃ mahātmānaṃ lokānām īśvareśvaram
06,062.029a yasyāsāv ātmajo brahmā sarvasya jagataḥ pitā
06,062.029c kathaṃ na vāsudevo 'yam arcyaś cejyaś ca mānavaiḥ
06,062.030a vārito 'si purā tāta munibhir vedapāragaiḥ
06,062.030c mā gaccha saṃyugaṃ tena vāsudevena dhīmatā
06,062.030e mā pāṇḍavaiḥ sārdham iti tac ca mohān na budhyase
06,062.031a manye tvāṃ rākṣasaṃ krūraṃ tathā cāsi tamovṛtaḥ
06,062.031c yasmād dviṣasi govindaṃ pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam
06,062.031e naranārāyaṇau devau nānyo dviṣyād dhi mānavaḥ
06,062.032a tasmād bravīmi te rājann eṣa vai śāśvato 'vyayaḥ
06,062.032c sarvalokamayo nityaḥ śāstā dhātā dharo dhruvaḥ
06,062.033a lokān dhārayate yas trīṃś carācaraguruḥ prabhuḥ
06,062.033c yoddhā jayaś ca jetā ca sarvaprakṛtir īśvaraḥ
06,062.034a rājan sattvamayo hy eṣa tamorāgavivarjitaḥ
06,062.034c yataḥ kṛṣṇas tato dharmo yato dharmas tato jayaḥ
06,062.035a tasya māhātmyayogena yogenātmana eva ca
06,062.035c dhṛtāḥ pāṇḍusutā rājañ jayaś caiṣāṃ bhaviṣyati
06,062.036a śreyoyuktāṃ sadā buddhiṃ pāṇḍavānāṃ dadhāti yaḥ
06,062.036c balaṃ caiva raṇe nityaṃ bhayebhyaś caiva rakṣati
06,062.037a sa eṣa śāśvato devaḥ sarvaguhyamayaḥ śivaḥ
06,062.037c vāsudeva iti jñeyo yan māṃ pṛcchasi bhārata
06,062.038a brāhmaṇaiḥ kṣatriyair vaiśyaiḥ śūdraiś ca kṛtalakṣaṇaiḥ
06,062.038c sevyate 'bhyarcyate caiva nityayuktaiḥ svakarmabhiḥ
06,062.039a dvāparasya yugasyānte ādau kaliyugasya ca
06,062.039c sātvataṃ vidhim āsthāya gītaḥ saṃkarṣaṇena yaḥ
06,062.040a sa eṣa sarvāsuramartyalokaṃ; samudrakakṣyāntaritāḥ purīś ca
06,062.040c yuge yuge mānuṣaṃ caiva vāsaṃ; punaḥ punaḥ sṛjate vāsudevaḥ
06,063.001 duryodhana uvāca
06,063.001a vāsudevo mahad bhūtaṃ sarvalokeṣu kathyate
06,063.001c tasyāgamaṃ pratiṣṭhāṃ ca jñātum icche pitāmaha
06,063.002 bhīṣma uvāca
06,063.002a vāsudevo mahad bhūtaṃ saṃbhūtaṃ saha daivataiḥ
06,063.002c na paraṃ puṇḍarīkākṣād dṛśyate bharatarṣabha
06,063.002d*0263_01 śrutaṃ me tāta rāmasya jāmadagnyasya jalpataḥ
06,063.002d*0263_02 nāradasya ca devarṣeḥ kṛṣṇadvaipāyanasya ca
06,063.002d*0263_03 asito devalaś cāpi vālakhilyās tapodhanāḥ
06,063.002e mārkaṇḍeyaś ca govindaṃ kathayaty adbhutaṃ mahat
06,063.003a sarvabhūtāni bhūtātmā mahātmā puruṣottamaḥ
06,063.003c āpo vāyuś ca tejaś ca trayam etad akalpayat
06,063.004a sa sṛṣṭvā pṛthivīṃ devaḥ sarvalokeśvaraḥ prabhuḥ
06,063.004c apsu vai śayanaṃ cakre mahātmā puruṣottamaḥ
06,063.004e sarvatoyamayo devo yogāt suṣvāpa tatra ha
06,063.005a mukhataḥ so 'gnim asṛjat prāṇād vāyum athāpi ca
06,063.005c sarasvatīṃ ca vedāṃś ca manasaḥ sasṛje 'cyutaḥ
06,063.006a eṣa lokān sasarjādau devāṃś carṣigaṇaiḥ saha
06,063.006c nidhanaṃ caiva mṛtyuṃ ca prajānāṃ prabhavo 'vyayaḥ
06,063.007a eṣa dharmaś ca dharmajño varadaḥ sarvakāmadaḥ
06,063.007c eṣa kartā ca kāryaṃ ca pūrvadevaḥ svayaṃprabhuḥ
06,063.008a bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca pūrvam etad akalpayat
06,063.008c ubhe saṃdhye diśaḥ khaṃ ca niyamaṃ ca janārdanaḥ
06,063.009a ṛṣīṃś caiva hi govindas tapaś caivānu kalpayat
06,063.009c sraṣṭāraṃ jagataś cāpi mahātmā prabhur avyayaḥ
06,063.010a agrajaṃ sarvabhūtānāṃ saṃkarṣaṇam akalpayat
06,063.010b*0264_01 tasmān nārāyaṇo jajñe devadevaḥ sanātanaḥ
06,063.010b*0264_02 nābhau padmaṃ babhūvāsya sarvalokasya saṃbhavaḥ
06,063.010b*0264_03 tasmāt pitāmaho jātas tasmāj jātās tv imāḥ prajāḥ
06,063.010c śeṣaṃ cākalpayad devam anantam iti yaṃ viduḥ
06,063.011a yo dhārayati bhūtāni dharāṃ cemāṃ saparvatām
06,063.011c dhyānayogena viprāś ca taṃ vadanti mahaujasam
06,063.012a karṇasrotodbhavaṃ cāpi madhuṃ nāma mahāsuram
06,063.012c tam ugram ugrakarmāṇam ugrāṃ buddhiṃ samāsthitam
06,063.012d*0265_01 harantaṃ brahmaṇo vedāñ jaghāna brahmaṇaḥ pitā
06,063.012e brahmaṇo 'pacitiṃ kurvañ jaghāna puruṣottamaḥ
06,063.013a tasya tāta vadhād eva devadānavamānavāḥ
06,063.013c madhusūdanam ity āhur ṛṣayaś ca janārdanam
06,063.013e varāhaś caiva siṃhaś ca trivikramagatiḥ prabhuḥ
06,063.014a eṣa mātā pitā caiva sarveṣāṃ prāṇināṃ hariḥ
06,063.014c paraṃ hi puṇḍarīkākṣān na bhūtaṃ na bhaviṣyati
06,063.015a mukhato 'sṛjad brāhmaṇān bāhubhyāṃ kṣatriyāṃs tathā
06,063.015c vaiśyāṃś cāpy ūruto rājañ śūdrān padbhyāṃ tathaiva ca
06,063.015e tapasā niyato devo nidhānaṃ sarvadehinām
06,063.016a brahmabhūtam amāvāsyāṃ paurṇamāsyāṃ tathaiva ca
06,063.016c yogabhūtaṃ paricaran keśavaṃ mahad āpnuyāt
06,063.017a keśavaḥ paramaṃ tejaḥ sarvalokapitāmahaḥ
06,063.017c evam āhur hṛṣīkeśaṃ munayo vai narādhipa
06,063.018a evam enaṃ vijānīhi ācāryaṃ pitaraṃ gurum
06,063.018c kṛṣṇo yasya prasīdeta lokās tenākṣayā jitāḥ
06,063.019a yaś caivainaṃ bhayasthāne keśavaṃ śaraṇaṃ vrajet
06,063.019c sadā naraḥ paṭhaṃś cedaṃ svastimān sa sukhī bhavet
06,063.020a ye ca kṛṣṇaṃ prapadyante te na muhyanti mānavāḥ
06,063.020c bhaye mahati ye magnāḥ pāti nityaṃ janārdanaḥ
06,063.021a etad yudhiṣṭhiro jñātvā yāthātathyena bhārata
06,063.021c sarvātmanā mahātmānaṃ keśavaṃ jagadīśvaram
06,063.021e prapannaḥ śaraṇaṃ rājan yogānām īśvaraṃ prabhum
06,064.001 bhīṣma uvāca
06,064.001a śṛṇu cedaṃ mahārāja brahmabhūtastavaṃ mama
06,064.001c brahmarṣibhiś ca devaiś ca yaḥ purā kathito bhuvi
06,064.002a sādhyānām api devānāṃ devadeveśvaraḥ prabhuḥ
06,064.002c lokabhāvanabhāvajña iti tvāṃ nārado 'bravīt
06,064.002e bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyaṃ ca mārkaṇḍeyo 'bhyuvāca ha
06,064.003a yajñānāṃ caiva yajñaṃ tvāṃ tapaś ca tapasām api
06,064.003c devānām api devaṃ ca tvām āha bhagavān bhṛguḥ
06,064.003e purāṇe bhairavaṃ rūpaṃ viṣṇo bhūtapateti vai
06,064.004a vāsudevo vasūnāṃ tvaṃ śakraṃ sthāpayitā tathā
06,064.004c devadevo 'si devānām iti dvaipāyano 'bravīt
06,064.005a pūrve prajānisargeṣu dakṣam āhuḥ prajāpatim
06,064.005c sraṣṭāraṃ sarvabhūtānām aṅgirās tvāṃ tato 'bravīt
06,064.006a avyaktaṃ te śarīrotthaṃ vyaktaṃ te manasi sthitam
06,064.006c devā vāksaṃbhavāś ceti devalas tv asito 'bravīt
06,064.007a śirasā te divaṃ vyāptaṃ bāhubhyāṃ pṛthivī dhṛtā
06,064.007c jaṭharaṃ te trayo lokāḥ puruṣo 'si sanātanaḥ
06,064.008a evaṃ tvām abhijānanti tapasā bhāvitā narāḥ
06,064.008c ātmadarśanatṛptānām ṛṣīṇāṃ cāpi sattamaḥ
06,064.009a rājarṣīṇām udārāṇām āhaveṣv anivartinām
06,064.009c sarvadharmapradhānānāṃ tvaṃ gatir madhusūdana
06,064.009d*0266_01 iti nityaṃ yogavidbhir bhagavān puruṣottamaḥ
06,064.009d*0266_02 sanatkumārapramukhaiḥ stūyate 'bhyarcyate hariḥ
06,064.009d*0267_01 etad dvaipāyanaḥ prāha stutvā vai puruṣottamam
06,064.010a eṣa te vistaras tāta saṃkṣepaś ca prakīrtitaḥ
06,064.010c keśavasya yathātattvaṃ suprīto bhava keśave
06,064.010d*0268_01 purāṇapuruṣasyeha yadarthaṃ nṛṣu saṃbhavaḥ
06,064.011 saṃjaya uvāca
06,064.011a puṇyaṃ śrutvaitad ākhyānaṃ mahārāja sutas tava
06,064.011c keśavaṃ bahu mene sa pāṇḍavāṃś ca mahārathān
06,064.012a tam abravīn mahārāja bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ punaḥ
06,064.012c māhātmyaṃ te śrutaṃ rājan keśavasya mahātmanaḥ
06,064.012d*0269_01 arjunasya māhātmyaṃ hi kathitaṃ tattvato mayā
06,064.012d*0269_02 na jeṣyāmi mahāyuddhe vicarantaṃ naraṃ kva cit
06,064.012d*0269_03 nārāyaṇaṃ ca saṃgrāme avadhyau tau yataḥ smṛtau
06,064.012d*0269_04 dharmarājaś ca bhīmaś ca mādrīputraś ca pāṃḍavau
06,064.012d*0269_05 ete 'py avadhyāḥ kathitāḥ purāṇe paramarṣiṇā
06,064.013a narasya ca yathātattvaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
06,064.013c yadarthaṃ nṛṣu saṃbhūtau naranārāyaṇāv ubhau
06,064.014a avadhyau ca yathā vīrau saṃyugeṣv aparājitau
06,064.014c yathā ca pāṇḍavā rājann agamyā yudhi kasya cit
06,064.015a prītimān hi dṛḍhaṃ kṛṣṇaḥ pāṇḍaveṣu yaśasviṣu
06,064.015c tasmād bravīmi rājendra śamo bhavatu pāṇḍavaiḥ
06,064.016a pṛthivīṃ bhuṅkṣva sahito bhrātṛbhir balibhir vaśī
06,064.016c naranārāyaṇau devāv avajñāya naśiṣyasi
06,064.016d*0270_01 na cet kartāsi vacanaṃ saṃdigdhaṃ na tariṣyasi
06,064.017a evam uktvā tava pitā tūṣṇīm āsīd viśāṃ pate
06,064.017c vyasarjayac ca rājānaṃ śayanaṃ ca viveśa ha
06,064.018a rājāpi śibiraṃ prāyāt praṇipatya mahātmane
06,064.018c śiśye ca śayane śubhre tāṃ rātriṃ bharatarṣabha
06,065.001 saṃjaya uvāca
06,065.001a vyuṣitāyāṃ ca śarvaryām udite ca divākare
06,065.001c ubhe sene mahārāja yuddhāyaiva samīyatuḥ
06,065.001d*0271_01 tasyāṃ rātryāṃ vyatītāyāṃ niryayuḥ kurupuṃgavāḥ
06,065.001d*0271_02 puraskṛtya mahātmānaṃ bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ yudhi
06,065.002a abhyadhāvaṃś ca saṃkruddhāḥ parasparajigīṣavaḥ
06,065.002c te sarve sahitā yuddhe samālokya parasparam
06,065.003a pāṇḍavā dhārtarāṣṭrāś ca rājan durmantrite tava
06,065.003c vyūhau ca vyūhya saṃrabdhāḥ saṃprayuddhāḥ prahāriṇaḥ
06,065.004a arakṣan makaravyūhaṃ bhīṣmo rājan samantataḥ
06,065.004c tathaiva pāṇḍavā rājann arakṣan vyūham ātmanaḥ
06,065.004d*0272_01 ajātaśatruḥ śatrūṇāṃ manāṃsi samakampayat
06,065.004d*0272_02 śyenavad vyūhya taṃ vyūhaṃ dhaumyasya vacanāt svayam
06,065.004d*0272_03 sa hi tasya suvijñāta agnicityeṣu bhārata
06,065.004d*0272_04 makaras tu mahāvyūhas tava putrasya dhīmataḥ
06,065.004d*0272_05 svayaṃ sarveṇa sainyena droṇenānumatas tadā
06,065.004d*0272_06 yathāvyūhaṃ śāṃtanavaḥ so 'nvavartata tat punaḥ
06,065.005a sa niryayau rathānīkaṃ pitā devavratas tava
06,065.005c mahatā rathavaṃśena saṃvṛto rathināṃ varaḥ
06,065.006a itaretaram anvīyur yathābhāgam avasthitāḥ
06,065.006c rathinaḥ pattayaś caiva dantinaḥ sādinas tathā
06,065.007a tān dṛṣṭvā prodyatān saṃkhye pāṇḍavāś ca yaśasvinaḥ
06,065.007c śyenena vyūharājena tenājayyena saṃyuge
06,065.008a aśobhata mukhe tasya bhīmaseno mahābalaḥ
06,065.008c netre śikhaṇḍī durdharṣo dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,065.009a śīrṣaṃ tasyābhavad vīraḥ sātyakiḥ satyavikramaḥ
06,065.009c vidhunvan gāṇḍivaṃ pārtho grīvāyām abhavat tadā
06,065.010a akṣauhiṇyā samagrā yā vāmapakṣo 'bhavat tadā
06,065.010c mahātmā drupadaḥ śrīmān saha putreṇa saṃyuge
06,065.011a dakṣiṇaś cābhavat pakṣaḥ kaikeyo 'kṣauhiṇīpatiḥ
06,065.011c pṛṣṭhato draupadeyāś ca saubhadraś cāpi vīryavān
06,065.012a pṛṣṭhe samabhavac chrīmān svayaṃ rājā yudhiṣṭhiraḥ
06,065.012c bhrātṛbhyāṃ sahito dhīmān yamābhyāṃ cāruvikramaḥ
06,065.013a praviśya tu raṇe bhīmo makaraṃ mukhatas tadā
06,065.013c bhīṣmam āsādya saṃgrāme chādayām āsa sāyakaiḥ
06,065.014a tato bhīṣmo mahāstrāṇi pātayām āsa bhārata
06,065.014c mohayan pāṇḍuputrāṇāṃ vyūḍhaṃ sainyaṃ mahāhave
06,065.015a saṃmuhyati tadā sainye tvaramāṇo dhanaṃjayaḥ
06,065.015c bhīṣmaṃ śarasahasreṇa vivyādha raṇamūrdhani
06,065.016a parisaṃvārya cāstrāṇi bhīṣmamuktāni saṃyuge
06,065.016c svenānīkena hṛṣṭena yuddhāya samavasthitaḥ
06,065.017a tato duryodhano rājā bhāradvājam abhāṣata
06,065.017c pūrvaṃ dṛṣṭvā vadhaṃ ghoraṃ balasya balināṃ varaḥ
06,065.017e bhrātṝṇāṃ ca vadhaṃ yuddhe smaramāṇo mahārathaḥ
06,065.018a ācārya satataṃ tvaṃ hi hitakāmo mamānagha
06,065.018c vayaṃ hi tvāṃ samāśritya bhīṣmaṃ caiva pitāmaham
06,065.019a devān api raṇe jetuṃ prārthayāmo na saṃśayaḥ
06,065.019c kim u pāṇḍusutān yuddhe hīnavīryaparākramān
06,065.019d*0273_01 sa tathā kuru bhadraṃ te yathā vadhyanti pāṇḍavāḥ
06,065.020a evam uktas tato droṇas tava putreṇa māriṣa
06,065.020b*0274_01 uvāca tatra rājānaṃ saṃkruddha iva niḥśvasan
06,065.020b*0274_02 bāliśas tvaṃ na jānīṣe pāṇḍavānāṃ parākramam
06,065.020b*0274_03 na śakyā hi yathā jetuṃ pāṇḍavā hi mahābalāḥ
06,065.020b*0274_04 yathābalaṃ yathāvīryaṃ karma kuryām ahaṃ hi te
06,065.020b*0274_05 ity uktvā te sutaṃ rājann abhyapadyata vāhinīm
06,065.020c abhinat pāṇḍavānīkaṃ prekṣamāṇasya sātyakeḥ
06,065.021a sātyakis tu tadā droṇaṃ vārayām āsa bhārata
06,065.021c tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
06,065.022a śaineyaṃ tu raṇe kruddho bhāradvājaḥ pratāpavān
06,065.022c avidhyan niśitair bāṇair jatrudeśe hasann iva
06,065.023a bhīmasenas tataḥ kruddho bhāradvājam avidhyata
06,065.023c saṃrakṣan sātyakiṃ rājan droṇāc chastrabhṛtāṃ varāt
06,065.024a tato droṇaś ca bhīṣmaś ca tathā śalyaś ca māriṣa
06,065.024c bhīmasenaṃ raṇe kruddhāś chādayāṃ cakrire śaraiḥ
06,065.025a tatrābhimanyuḥ saṃkruddho draupadeyāś ca māriṣa
06,065.025c vivyadhur niśitair bāṇaiḥ sarvāṃs tān udyatāyudhān
06,065.026a bhīṣmadroṇau ca saṃkruddhāv āpatantau mahābalau
06,065.026c pratyudyayau śikhaṇḍī tu maheṣvāso mahāhave
06,065.027a pragṛhya balavad vīro dhanur jaladanisvanam
06,065.027c abhyavarṣac charais tūrṇaṃ chādayāno divākaram
06,065.028a śikhaṇḍinaṃ samāsādya bharatānāṃ pitāmahaḥ
06,065.028c avarjayata saṃgrāme strītvaṃ tasyānusaṃsmaran
06,065.029a tato droṇo mahārāja abhyadravata taṃ raṇe
06,065.029c rakṣamāṇas tato bhīṣmaṃ tava putreṇa coditaḥ
06,065.030a śikhaṇḍī tu samāsādya droṇaṃ śastrabhṛtāṃ varam
06,065.030c avarjayata saṃgrāme yugāntāgnim ivolbaṇam
06,065.031a tato balena mahatā putras tava viśāṃ pate
06,065.031c jugopa bhīṣmam āsādya prārthayāno mahad yaśaḥ
06,065.032a tathaiva pāṇḍavā rājan puraskṛtya dhanaṃjayam
06,065.032c bhīṣmam evābhyavartanta jaye kṛtvā dṛḍhāṃ matim
06,065.033a tad yuddham abhavad ghoraṃ devānāṃ dānavair iva
06,065.033c jayaṃ ca kāṅkṣatāṃ nityaṃ yaśaś ca paramādbhutam
06,066.001 saṃjaya uvāca
06,066.001a akarot tumulaṃ yuddhaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavas tadā
06,066.001c bhīmasenabhayād icchan putrāṃs tārayituṃ tava
06,066.002a pūrvāhṇe tan mahāraudraṃ rājñāṃ yuddham avartata
06,066.002c kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca mukhyaśūravināśanam
06,066.003a tasminn ākulasaṃgrāme vartamāne mahābhaye
06,066.003c abhavat tumulaḥ śabdaḥ saṃspṛśan gaganaṃ mahat
06,066.004a nadadbhiś ca mahānāgair heṣamāṇaiś ca vājibhiḥ
06,066.004c bherīśaṅkhaninādaiś ca tumulaḥ samapadyata
06,066.005a yuyutsavas te vikrāntā vijayāya mahābalāḥ
06,066.005c anyonyam abhigarjanto goṣṭheṣv iva maharṣabhāḥ
06,066.006a śirasāṃ pātyamānānāṃ samare niśitaiḥ śaraiḥ
06,066.006c aśmavṛṣṭir ivākāśe babhūva bharatarṣabha
06,066.007a kuṇḍaloṣṇīṣadhārīṇi jātarūpojjvalāni ca
06,066.007c patitāni sma dṛśyante śirāṃsi bharatarṣabha
06,066.008a viśikhonmathitair gātrair bāhubhiś ca sakārmukaiḥ
06,066.008c sahastābharaṇaiś cānyair abhavac chāditā mahī
06,066.009a kavacopahitair gātrair hastaiś ca samalaṃkṛtaiḥ
06,066.009c mukhaiś ca candrasaṃkāśai raktāntanayanaiḥ śubhaiḥ
06,066.010a gajavājimanuṣyāṇāṃ sarvagātraiś ca bhūpate
06,066.010c āsīt sarvā samākīrṇā muhūrtena vasuṃdharā
06,066.011a rajomeghaiś ca tumulaiḥ śastravidyutprakāśitaiḥ
06,066.011c āyudhānāṃ ca nirghoṣaḥ stanayitnusamo 'bhavat
06,066.012a sa saṃprahāras tumulaḥ kaṭukaḥ śoṇitodakaḥ
06,066.012c prāvartata kurūṇāṃ ca pāṇḍavānāṃ ca bhārata
06,066.013a tasmin mahābhaye ghore tumule lomaharṣaṇe
06,066.013c vavarṣuḥ śaravarṣāṇi kṣatriyā yuddhadurmadāḥ
06,066.014a krośanti kuñjarās tatra śaravarṣapratāpitāḥ
06,066.014c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca saṃyuge bharatottama
06,066.014d*0275_01 saṃrabdhānāṃ ca vīrāṇāṃ dhīrāṇām amitaujasām
06,066.014d*0275_02 dhanurjyātalaśabdena na prājñāyata kiṃ cana
06,066.014d*0275_03 utthiteṣu kabandheṣu sarvataḥ śoṇitodake
06,066.014d*0275_04 samare paryadhāvanta nṛpā ripuvadhodyatāḥ
06,066.014d*0275_05 śaraśaktigadābhis te khaḍgaiś cāmitatejasaḥ
06,066.014d*0275_06 nijaghnuḥ samare śūrās te 'nyonyaṃ ca paraṃtapa
06,066.014d*0275_07 babhramuḥ kuñjarāś cātra śarair viddhā niraṅkuśāḥ
06,066.014e aśvāś ca paryadhāvanta hatārohā diśo daśa
06,066.015a utpatya nipatanty anye śaraghātaprapīḍitāḥ
06,066.015c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca yodhānāṃ bharatarṣabha
06,066.015d*0276_01 bahūnām uttamāṅgānāṃ kārmukāṇāṃ tathaiva ca
06,066.015d*0276_02 gadānāṃ parighāṇāṃ ca hastānāṃ corubhiḥ saha
06,066.015d*0276_03 pādānāṃ bhūṣaṇānāṃ ca keyūrāṇāṃ ca saṃghaśaḥ
06,066.015d*0276_04 rāśayaḥ sma pradṛśyante bhīṣmabhīmaparākrame
06,066.016a aśvānāṃ kuñjarāṇāṃ ca rathānāṃ cātivartatām
06,066.016c saṃghātāḥ sma pradṛśyante tatra tatra viśāṃ pate
06,066.017a gadābhir asibhiḥ prāsair bāṇaiś ca nataparvabhiḥ
06,066.017c jaghnuḥ parasparaṃ tatra kṣatriyāḥ kālacoditāḥ
06,066.018a apare bāhubhir vīrā niyuddhakuśalā yudhi
06,066.018c bahudhā samasajjanta āyasaiḥ parighair iva
06,066.019a muṣṭibhir jānubhiś caiva talaiś caiva viśāṃ pate
06,066.019c anyonyaṃ jaghnire vīrās tāvakāḥ pāṇḍavaiḥ saha
06,066.019d*0277_01 patitaiḥ pātyamānaiś ca viceṣṭadbhiś ca bhūtale
06,066.019d*0277_02 ghoram āyodhanaṃ jajñe tatra tatra janeśvara
06,066.019d*0278_01 duryodhanamate ghore akṣadyūtābhidevane
06,066.019d*0278_02 bhīṣme yudhi parākrānte bhīmasenena bhārata
06,066.019d*0278_03 prāvartata nadī ghorā śoṇitaughataraṅgiṇī
06,066.019d*0278_04 madhye ca mahatī senā keśaśaivalaśādvalā
06,066.019d*0278_05 hatārohā hayā rājan rathino virathā api
06,066.019d*0278_06 vicerus tatra saṃgrāme nistriṃśavaradhāriṇaḥ
06,066.020a virathā rathinaś cātra nistriṃśavaradhāriṇaḥ
06,066.020c anyonyam abhidhāvanta parasparavadhaiṣiṇaḥ
06,066.021a tato duryodhano rājā kaliṅgair bahubhir vṛtaḥ
06,066.021c puraskṛtya raṇe bhīṣmaṃ pāṇḍavān abhyavartata
06,066.022a tathaiva pāṇḍavāḥ sarve parivārya vṛkodaram
06,066.022c bhīṣmam abhyadravan kruddhā raṇe rabhasavāhanāḥ
06,067.001 saṃjaya uvāca
06,067.001a dṛṣṭvā bhīṣmeṇa saṃsaktān bhrātṝn anyāṃś ca pārthivān
06,067.001c tam abhyadhāvad gāṅgeyam udyatāstro dhanaṃjayaḥ
06,067.002a pāñcajanyasya nirghoṣaṃ dhanuṣo gāṇḍivasya ca
06,067.002c dhvajaṃ ca dṛṣṭvā pārthasya sarvān no bhayam āviśat
06,067.002d*0279_01 siṃhalāṅgūlam ākāśe jvalantam iva parvatam
06,067.003a asajjamānaṃ vṛkṣeṣu dhūmaketum ivotthitam
06,067.003c bahuvarṇaṃ ca citraṃ ca divyaṃ vānaralakṣaṇam
06,067.003e apaśyāma mahārāja dhvajaṃ gāṇḍivadhanvanaḥ
06,067.004a vidyutaṃ meghamadhyasthāṃ bhrājamānām ivāmbare
06,067.004c dadṛśur gāṇḍivaṃ yodhā rukmapṛṣṭhaṃ mahārathe
06,067.005a aśuśruma bhṛśaṃ cāsya śakrasyevābhigarjataḥ
06,067.005c sughoraṃ talayoḥ śabdaṃ nighnatas tava vāhinīm
06,067.006a caṇḍavāto yathā meghaḥ savidyutstanayitnumān
06,067.006c diśaḥ saṃplāvayan sarvāḥ śaravarṣaiḥ samantataḥ
06,067.007a abhyadhāvata gāṅgeyaṃ bhairavāstro dhanaṃjayaḥ
06,067.007c diśaṃ prācīṃ pratīcīṃ ca na jānīmo 'stramohitāḥ
06,067.008a kāṃdigbhūtāḥ śrāntapatrā hatāstrā hatacetasaḥ
06,067.008c anyonyam abhisaṃśliṣya yodhās te bharatarṣabha
06,067.009a bhīṣmam evābhilīyanta saha sarvais tavātmajaiḥ
06,067.009c teṣām ārtāyanam abhūd bhīṣmaḥ śaṃtanavo raṇe
06,067.010a samutpatanta vitrastā rathebhyo rathinas tadā
06,067.010c sādinaś cāśvapṛṣṭhebhyo bhūmau cāpi padātayaḥ
06,067.010d*0280_01 gajebhyo gajayodhāś ca vitrastā bhayamohitāḥ
06,067.010d*0280_02 vihvalāḥ pratyadṛśyanta na jānanti diśo nṛpa
06,067.011a śrutvā gāṇḍīvanirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ
06,067.011c sarvasainyāni bhītāni vyavalīyanta bhārata
06,067.012a atha kāmbojamukhyais tu bṛhadbhiḥ śīghragāmibhiḥ
06,067.012c gopānāṃ bahusāhasrair balair govāsano vṛtaḥ
06,067.012d*0281_01 tataḥ kāmbojamukhyāś ca te haṃsapathakarṇikāḥ
06,067.012d*0281_02 gopāsanabalaughāś ca gopāsanapatis tathā
06,067.013a madrasauvīragāndhārais trigartaiś ca viśāṃ pate
06,067.013c sarvakāliṅgamukhyaiś ca kaliṅgādhipatir vṛtaḥ
06,067.014a nāgā naragaṇaughāś ca duḥśāsanapuraḥsarāḥ
06,067.014c jayadrathaś ca nṛpatiḥ sahitaḥ sarvarājabhiḥ
06,067.015a hayārohavarāś caiva tava putreṇa coditāḥ
06,067.015c caturdaśa sahasrāṇi saubalaṃ paryavārayan
06,067.016a tatas te sahitāḥ sarve vibhaktarathavāhanāḥ
06,067.016c pāṇḍavān samare jagmus tāvakā bharatarṣabha
06,067.016d*0282_01 cedikāśipadātaiś ca rathaiḥ pāñcālasṛñjayaiḥ
06,067.016d*0282_02 pāṇḍavāḥ sahitāḥ sarve dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ
06,067.016d*0282_03 tāvakān samare jagmur dharmaputreṇa coditāḥ
06,067.017a rathibhir vāraṇair aśvaiḥ padātaiś ca samīritam
06,067.017c ghoram āyodhanaṃ jajñe mahābhrasadṛśaṃ rajaḥ
06,067.018a tomaraprāsanārācagajāśvarathayodhinām
06,067.018c balena mahatā bhīṣmaḥ samasajjat kirīṭinā
06,067.019a āvantyaḥ kāśirājena bhīmasenena saindhavaḥ
06,067.019c ajātaśatrur madrāṇām ṛṣabheṇa yaśasvinā
06,067.019e sahaputraḥ sahāmātyaḥ śalyena samasajjata
06,067.020a vikarṇaḥ sahadevena citrasenaḥ śikhaṇḍinā
06,067.020c matsyā duryodhanaṃ jagmuḥ śakuniṃ ca viśāṃ pate
06,067.021a drupadaś cekitānaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ
06,067.021c droṇena samasajjanta saputreṇa mahātmanā
06,067.021e kṛpaś ca kṛtavarmā ca dhṛṣṭaketum abhidrutau
06,067.022a evaṃ prajavitāśvāni bhrāntanāgarathāni ca
06,067.022c sainyāni samasajjanta prayuddhāni samantataḥ
06,067.023a nirabhre vidyutas tīvrā diśaś ca rajasāvṛtāḥ
06,067.023c prādurāsan maholkāś ca sanirghātā viśāṃ pate
06,067.024a pravavau ca mahāvātaḥ pāṃsuvarṣaṃ papāta ca
06,067.024c nabhasy antardadhe sūryaḥ sainyena rajasāvṛtaḥ
06,067.025a pramohaḥ sarvasattvānām atīva samapadyata
06,067.025b*0283_01 prakāśaṃ cakrur ākāśa udyatāsibhir uttamaiḥ
06,067.025c rajasā cābhibhūtānām astrajālaiś ca tudyatām
06,067.026a vīrabāhuvisṛṣṭānāṃ sarvāvaraṇabhedinām
06,067.026c saṃghātaḥ śarajālānāṃ tumulaḥ samapadyata
06,067.027a prakāśaṃ cakrur ākāśam udyatāni bhujottamaiḥ
06,067.027c nakṣatravimalābhāni śastrāṇi bharatarṣabha
06,067.028a ārṣabhāṇi vicitrāṇi rukmajālāvṛtāni ca
06,067.028c saṃpetur dikṣu sarvāsu carmāṇi bharatarṣabha
06,067.029a sūryavarṇaiś ca nistriṃśaiḥ pātyamānāni sarvaśaḥ
06,067.029c dikṣu sarvāsv adṛśyanta śarīrāṇi śirāṃsi ca
06,067.030a bhagnacakrākṣanīḍāś ca nipātitamahādhvajāḥ
06,067.030c hatāśvāḥ pṛthivīṃ jagmus tatra tatra mahārathāḥ
06,067.031a paripetur hayāś cātra ke cic chastrakṛtavraṇāḥ
06,067.031c rathān viparikarṣanto hateṣu rathayodhiṣu
06,067.032a śarāhatā bhinnadehā baddhayoktrā hayottamāḥ
06,067.032c yugāni paryakarṣanta tatra tatra sma bhārata
06,067.033a adṛśyanta sasūtāś ca sāśvāḥ sarathayodhinaḥ
06,067.033c ekena balinā rājan vāraṇena hatā rathāḥ
06,067.034a gandhahastimadasrāvam āghrāya bahavo raṇe
06,067.034c saṃnipāte balaughānāṃ vītam ādadire gajāḥ
06,067.035a satomaramahāmātrair nipatadbhir gatāsubhiḥ
06,067.035c babhūvāyodhanaṃ channaṃ nārācābhihatair gajaiḥ
06,067.036a saṃnipāte balaughānāṃ preṣitair varavāraṇaiḥ
06,067.036c nipetur yudhi saṃbhagnāḥ sayodhāḥ sadhvajā rathāḥ
06,067.037a nāgarājopamair hastair nāgair ākṣipya saṃyuge
06,067.037c vyadṛśyanta mahārāja saṃbhagnā rathakūbarāḥ
06,067.038a viśīrṇarathajālāś ca keśeṣv ākṣipya dantibhiḥ
06,067.038c drumaśākhā ivāvidhya niṣpiṣṭā rathino raṇe
06,067.039a ratheṣu ca rathān yuddhe saṃsaktān varavāraṇāḥ
06,067.039c vikarṣanto diśaḥ sarvāḥ saṃpetuḥ sarvaśabdagāḥ
06,067.040a teṣāṃ tathā karṣatāṃ ca gajānāṃ rūpam ābabhau
06,067.040c saraḥsu nalinījālaṃ viṣaktam iva karṣatām
06,067.041a evaṃ saṃchāditaṃ tatra babhūvāyodhanaṃ mahat
06,067.041c sādibhiś ca padātaiś ca sadhvajaiś ca mahārathaiḥ
06,068.001 saṃjaya uvāca
06,068.001a śikhaṇḍī saha matsyena virāṭena viśāṃ pate
06,068.001c bhīṣmam āśu maheṣvāsam āsasāda sudurjayam
06,068.002a droṇaṃ kṛpaṃ vikarṇaṃ ca maheṣvāsān mahābalān
06,068.002c rājñaś cānyān raṇe śūrān bahūn ārchad dhanaṃjayaḥ
06,068.003a saindhavaṃ ca maheṣvāsaṃ sāmātyaṃ saha bandhubhiḥ
06,068.003c prācyāṃś ca dākṣiṇātyāṃś ca bhūmipān bhūmiparṣabha
06,068.004a putraṃ ca te maheṣvāsaṃ duryodhanam amarṣaṇam
06,068.004c duḥsahaṃ caiva samare bhīmaseno 'bhyavartata
06,068.005a sahadevas tu śakunim ulūkaṃ ca mahāratham
06,068.005c pitāputrau maheṣvāsāv abhyavartata durjayau
06,068.006a yudhiṣṭhiro mahārāja gajānīkaṃ mahārathaḥ
06,068.006c samavartata saṃgrāme putreṇa nikṛtas tava
06,068.007a mādrīputras tu nakulaḥ śūraḥ saṃkrandano yudhi
06,068.007c trigartānāṃ rathodāraiḥ samasajjata pāṇḍavaḥ
06,068.008a abhyavartanta durdharṣāḥ samare śālvakekayān
06,068.008b*0284_01 nākuliś ca śatānīkaḥ samare rathapuṃgavaḥ
06,068.008c sātyakiś cekitānaś ca saubhadraś ca mahārathaḥ
06,068.009a dhṛṣṭaketuś ca samare rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ
06,068.009c putrāṇāṃ te rathānīkaṃ pratyudyātāḥ sudurjayāḥ
06,068.010a senāpatir ameyātmā dhṛṣṭadyumno mahābalaḥ
06,068.010c droṇena samare rājan samiyāyendrakarmaṇā
06,068.011a evam ete maheṣvāsās tāvakāḥ pāṇḍavaiḥ saha
06,068.011c sametya samare śūrāḥ saṃprahāraṃ pracakrire
06,068.012a madhyaṃdinagate sūrye nabhasy ākulatāṃ gate
06,068.012c kuravaḥ pāṇḍaveyāś ca nijaghnur itaretaram
06,068.013a dhvajino hemacitrāṅgā vicaranto raṇājire
06,068.013c sapatākā rathā rejur vaiyāghraparivāraṇāḥ
06,068.014a sametānāṃ ca samare jigīṣūṇāṃ parasparam
06,068.014c babhūva tumulaḥ śabdaḥ siṃhānām iva nardatām
06,068.015a tatrādbhutam apaśyāma saṃprahāraṃ sudāruṇam
06,068.015c yam akurvan raṇe vīrāḥ sṛñjayāḥ kurubhiḥ saha
06,068.016a naiva khaṃ na diśo rājan na sūryaṃ śatrutāpana
06,068.016c vidiśo vāpy apaśyāma śarair muktaiḥ samantataḥ
06,068.017a śaktīnāṃ vimalāgrāṇāṃ tomarāṇāṃ tathāsyatām
06,068.017c nistriṃśānāṃ ca pītānāṃ nīlotpalanibhāḥ prabhāḥ
06,068.018a kavacānāṃ vicitrāṇāṃ bhūṣaṇānāṃ prabhās tathā
06,068.018c khaṃ diśaḥ pradiśaś caiva bhāsayām āsur ojasā
06,068.018d*0285_01 vapurbhiś ca narendrāṇāṃ candrasūryasamaprabhaiḥ
06,068.018e virarāja tadā rājaṃs tatra tatra raṇāṅgaṇam
06,068.019a rathasiṃhāsanavyāghrāḥ samāyāntaś ca saṃyuge
06,068.019c virejuḥ samare rājan grahā iva nabhastale
06,068.020a bhīṣmas tu rathināṃ śreṣṭho bhīmasenaṃ mahābalam
06,068.020c avārayata saṃkruddhaḥ sarvasainyasya paśyataḥ
06,068.021a tato bhīṣmavinirmuktā rukmapuṅkhāḥ śilāśitāḥ
06,068.021c abhyaghnan samare bhīmaṃ tailadhautāḥ sutejanāḥ
06,068.022a tasya śaktiṃ mahāvegāṃ bhīmaseno mahābalaḥ
06,068.022c kruddhāśīviṣasaṃkāśāṃ preṣayām āsa bhārata
06,068.023a tām āpatantīṃ sahasā rukmadaṇḍāṃ durāsadām
06,068.023c ciccheda samare bhīṣmaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,068.024a tato 'pareṇa bhallena pītena niśitena ca
06,068.024c kārmukaṃ bhīmasenasya dvidhā ciccheda bhārata
06,068.024d*0286_01 apāsya tu dhanuś chinnaṃ bhīmaseno mahābalaḥ
06,068.024d*0286_02 śarair bahubhir ānarchad bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ yudhi
06,068.025a sātyakis tu tatas tūrṇaṃ bhīṣmam āsādya saṃyuge
06,068.025b*0287_01 ākarṇaprahitais tīkṣṇair niśitais tigmatejanaiḥ
06,068.025c śarair bahubhir ānarchat pitaraṃ te janeśvara
06,068.026a tataḥ saṃdhāya vai tīkṣṇaṃ śaraṃ paramadāruṇam
06,068.026c vārṣṇeyasya rathād bhīṣmaḥ pātayām āsa sārathim
06,068.027a tasyāśvāḥ pradrutā rājan nihate rathasārathau
06,068.027c tena tenaiva dhāvanti manomārutaraṃhasaḥ
06,068.028a tataḥ sarvasya sainyasya nisvanas tumulo 'bhavat
06,068.028c hāhākāraś ca saṃjajñe pāṇḍavānāṃ mahātmanām
06,068.029a abhidravata gṛhṇīta hayān yacchata dhāvata
06,068.029c ity āsīt tumulaḥ śabdo yuyudhānarathaṃ prati
06,068.030a etasminn eva kāle tu bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ punaḥ
06,068.030c vyahanat pāṇḍavīṃ senām āsurīm iva vṛtrahā
06,068.031a te vadhyamānā bhīṣmeṇa pāñcālāḥ somakaiḥ saha
06,068.031c āryāṃ yuddhe matiṃ kṛtvā bhīṣmam evābhidudruvuḥ
06,068.032a dhṛṣṭadyumnamukhāś cāpi pārthāḥ śāṃtanavaṃ raṇe
06,068.032c abhyadhāvañ jigīṣantas tava putrasya vāhinīm
06,068.033a tathaiva tāvakā rājan bhīṣmadroṇamukhāḥ parān
06,068.033c abhyadhāvanta vegena tato yuddham avartata
06,069.001 saṃjaya uvāca
06,069.001a virāṭo 'tha tribhir bāṇair bhīṣmam ārchan mahāratham
06,069.001c vivyādha turagāṃś cāsya tribhir bāṇair mahārathaḥ
06,069.002a taṃ pratyavidhyad daśabhir bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ śaraiḥ
06,069.002c rukmapuṅkhair maheṣvāsaḥ kṛtahasto mahābalaḥ
06,069.003a drauṇir gāṇḍīvadhanvānaṃ bhīmadhanvā mahārathaḥ
06,069.003c avidhyad iṣubhiḥ ṣaḍbhir dṛḍhahastaḥ stanāntare
06,069.004a kārmukaṃ tasya ciccheda phalgunaḥ paravīrahā
06,069.004c avidhyac ca bhṛśaṃ tīkṣṇaiḥ patribhiḥ śatrukarśanaḥ
06,069.005a so 'nyat kārmukam ādāya vegavat krodhamūrchitaḥ
06,069.005c amṛṣyamāṇaḥ pārthena kārmukacchedam āhave
06,069.006a avidhyat phalgunaṃ rājan navatyā niśitaiḥ śaraiḥ
06,069.006c vāsudevaṃ ca saptatyā vivyādha parameṣubhiḥ
06,069.007a tataḥ krodhābhitāmrākṣaḥ saha kṛṣṇena phalgunaḥ
06,069.007c dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya cintayitvā muhur muhuḥ
06,069.008a dhanuḥ prapīḍya vāmena kareṇāmitrakarśanaḥ
06,069.008c gāṇḍīvadhanvā saṃkruddhaḥ śitān saṃnataparvaṇaḥ
06,069.008e jīvitāntakarān ghorān samādatta śilīmukhān
06,069.009a tais tūrṇaṃ samare 'vidhyad drauṇiṃ balavatāṃ varam
06,069.009c tasya te kavacaṃ bhittvā papuḥ śoṇitam āhave
06,069.010a na vivyathe ca nirbhinno drauṇir gāṇḍīvadhanvanā
06,069.010c tathaiva śaravarṣāṇi pratimuñcann avihvalaḥ
06,069.010e tasthau sa samare rājaṃs trātum icchan mahāvratam
06,069.011a tasya tat sumahat karma śaśaṃsuḥ puruṣarṣabhāḥ
06,069.011c yat kṛṣṇābhyāṃ sametābhyāṃ nāpatrapata saṃyuge
06,069.011d*0288_01 sa viddhaḥ phālgunenājau na papāta mahītale
06,069.012a sa hi nityam anīkeṣu yudhyate 'bhayam āsthitaḥ
06,069.012c astragrāmaṃ sasaṃhāraṃ droṇāt prāpya sudurlabham
06,069.013a mamāyam ācāryasuto droṇasyātipriyaḥ sutaḥ
06,069.013c brāhmaṇaś ca viśeṣeṇa mānanīyo mameti ca
06,069.014a samāsthāya matiṃ vīro bībhatsuḥ śatrutāpanaḥ
06,069.014c kṛpāṃ cakre rathaśreṣṭho bhāradvājasutaṃ prati
06,069.015a drauṇiṃ tyaktvā tato yuddhe kaunteyaḥ śatrutāpanaḥ
06,069.015c yuyudhe tāvakān nighnaṃs tvaramāṇaḥ parākramī
06,069.016a duryodhanas tu daśabhir gārdhrapatraiḥ śilāśitaiḥ
06,069.016c bhīmasenaṃ maheṣvāsaṃ rukmapuṅkhaiḥ samarpayat
06,069.017a bhīmasenas tu saṃkruddhaḥ parāsukaraṇaṃ dṛḍham
06,069.017c citraṃ kārmukam ādatta śarāṃś ca niśitān daśa
06,069.018a ākarṇaprahitais tīkṣṇair vegitais tigmatejanaiḥ
06,069.018c avidhyat tūrṇam avyagraḥ kururājaṃ mahorasi
06,069.019a tasya kāñcanasūtras tu śaraiḥ parivṛto maṇiḥ
06,069.019c rarājorasi vai sūryo grahair iva samāvṛtaḥ
06,069.020a putras tu tava tejasvī bhīmasenena tāḍitaḥ
06,069.020c nāmṛṣyata yathā nāgas talaśabdaṃ samīritam
06,069.021a tataḥ śarair mahārāja rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
06,069.021c bhīmaṃ vivyādha saṃkruddhas trāsayāno varūthinīm
06,069.022a tau yudhyamānau samare bhṛśam anyonyavikṣatau
06,069.022c putrau te devasaṃkāśau vyarocetāṃ mahābalau
06,069.023a citrasenaṃ naravyāghraṃ saubhadraḥ paravīrahā
06,069.023c avidhyad daśabhir bāṇaiḥ purumitraṃ ca saptabhiḥ
06,069.024a satyavrataṃ ca saptatyā viddhvā śakrasamo yudhi
06,069.024c nṛtyann iva raṇe vīra ārtiṃ naḥ samajījanat
06,069.025a taṃ pratyavidyad daśabhiś citrasenaḥ śilīmukhaiḥ
06,069.025c satyavrataś ca navabhiḥ purumitraś ca saptabhiḥ
06,069.026a sa viddho vikṣaran raktaṃ śatrusaṃvāraṇaṃ mahat
06,069.026c ciccheda citrasenasya citraṃ kārmukam ārjuniḥ
06,069.026e bhittvā cāsya tanutrāṇaṃ śareṇorasy atāḍayat
06,069.027a tatas te tāvakā vīrā rājaputrā mahārathāḥ
06,069.027c sametya yudhi saṃrabdhā vivyadhur niśitaiḥ śaraiḥ
06,069.027e tāṃś ca sarvāñ śarais tīkṣṇair jaghāna paramāstravit
06,069.028a tasya dṛṣṭvā tu tat karma parivavruḥ sutās tava
06,069.028c dahantaṃ samare sainyaṃ tava kakṣaṃ yatholbaṇam
06,069.029a apetaśiśire kāle samiddham iva pāvakaḥ
06,069.029c atyarocata saubhadras tava sainyāni śātayan
06,069.030a tat tasya caritaṃ dṛṣṭvā pautras tava viśāṃ pate
06,069.030c lakṣmaṇo 'bhyapatat tūrṇaṃ sātvatīputram āhave
06,069.031a abhimanyus tu saṃkruddho lakṣmaṇaṃ śubhalakṣaṇam
06,069.031c vivyādha viśikhaiḥ ṣaḍbhiḥ sārathiṃ ca tribhiḥ śaraiḥ
06,069.032a tathaiva lakṣmaṇo rājan saubhadraṃ niśitaiḥ śaraiḥ
06,069.032c avidhyata mahārāja tad adbhutam ivābhavat
06,069.033a tasyāśvāṃś caturo hatvā sārathiṃ ca mahābalaḥ
06,069.033c abhyadravata saubhadro lakṣmaṇaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
06,069.034a hatāśve tu rathe tuṣṭhaṃl lakṣmaṇaḥ paravīrahā
06,069.034c śaktiṃ cikṣepa saṃkruddhaḥ saubhadrasya rathaṃ prati
06,069.035a tām āpatantīṃ sahasā ghorarūpāṃ durāsadām
06,069.035c abhimanyuḥ śarais tīkṣṇaiś ciccheda bhujagopamām
06,069.036a tataḥ svaratham āropya lakṣmaṇaṃ gautamas tadā
06,069.036c apovāha rathenājau sarvasainyasya paśyataḥ
06,069.037a tataḥ samākule tasmin vartamāne mahābhaye
06,069.037b*0289_01 hayo hayaṃ gajo nāgaṃ vīro vīraṃ viśāṃ pate
06,069.037c abhyadravañ jighāṃsantaḥ parasparavadhaiṣiṇaḥ
06,069.038a tāvakāś ca maheṣvāsāḥ pāṇḍavāś ca mahārathāḥ
06,069.038c juhvantaḥ samare prāṇān nijaghnur itaretaram
06,069.039a muktakeśā vikavacā virathāś chinnakārmukāḥ
06,069.039c bāhubhiḥ samayudhyanta sṛñjayāḥ kurubhiḥ saha
06,069.040a tato bhīṣmo mahābāhuḥ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
06,069.040c senāṃ jaghāna saṃkruddho divyair astrair mahābalaḥ
06,069.041a hateśvarair gajais tatra narair aśvaiś ca pātitaiḥ
06,069.041c rathibhiḥ sādibhiś caiva samāstīryata medinī
06,070.001 saṃjaya uvāca
06,070.001a atha rājan mahābāhuḥ sātyakir yuddhadurmadaḥ
06,070.001c vikṛṣya cāpaṃ samare bhārasādhanam uttamam
06,070.001d*0290_01 yat tat sakhyus tu pūrveṇa arjunād upaśikṣitam
06,070.002a prāmuñcat puṅkhasaṃyuktāñ śarān āśīviṣopamān
06,070.002c prakāśaṃ laghu citraṃ ca darśayann astralāghavam
06,070.003a tasya vikṣipataś cāpaṃ śarān anyāṃś ca muñcataḥ
06,070.003c ādadānasya bhūyaś ca saṃdadhānasya cāparān
06,070.004a kṣipataś ca śarān asya raṇe śatrūn vinighnataḥ
06,070.004c dadṛśe rūpam atyarthaṃ meghasyeva pravarṣataḥ
06,070.005a tam udīryantam ālokya rājā duryodhanas tataḥ
06,070.005c rathānām ayutaṃ tasya preṣayām āsa bhārata
06,070.006a tāṃs tu sarvān maheṣvāsān sātyakiḥ satyavikramaḥ
06,070.006c jaghāna parameṣvāso divyenāstreṇa vīryavān
06,070.007a sa kṛtvā dāruṇaṃ karma pragṛhītaśarāsanaḥ
06,070.007c āsasāda tato vīro bhūriśravasam āhave
06,070.008a sa hi saṃdṛśya senāṃ tāṃ yuyudhānena pātitām
06,070.008c abhyadhāvata saṃkruddhaḥ kurūṇāṃ kīrtivardhanaḥ
06,070.009a indrāyudhasavarṇaṃ tat sa visphārya mahad dhanuḥ
06,070.009c vyasṛjad vajrasaṃkāśāñ śarān āśīviṣopamān
06,070.009e sahasraśo mahārāja darśayan pāṇilāghavam
06,070.010a śarāṃs tān mṛtyusaṃsparśān sātyakes tu padānugāḥ
06,070.010c na viṣehus tadā rājan dudruvus te samantataḥ
06,070.010e vihāya samare rājan sātyakiṃ yuddhadurmadam
06,070.011a taṃ dṛṣṭvā yuyudhānasya sutā daśa mahābalāḥ
06,070.011c mahārathāḥ samākhyātāś citravarmāyudhadhvajāḥ
06,070.012a samāsādya maheṣvāsaṃ bhūriśravasam āhave
06,070.012c ūcuḥ sarve susaṃrabdhā yūpaketuṃ mahāraṇe
06,070.012d*0291_01 yudhyasva samare cādya paśyāmas tava pauruṣam
06,070.013a bho bho kauravadāyāda sahāsmābhir mahābala
06,070.013c ehi yudhyasva saṃgrāme samastaiḥ pṛthag eva vā
06,070.014a asmān vā tvaṃ parājitya yaśaḥ prāpnuhi saṃyuge
06,070.014c vayaṃ vā tvāṃ parājitya prītiṃ dāsyāmahe pituḥ
06,070.015a evam uktas tadā śūrais tān uvāca mahābalaḥ
06,070.015c vīryaślāghī naraśreṣṭhas tān dṛṣṭvā samupasthitān
06,070.016a sādhv idaṃ kathyate vīrā yad evaṃ matir adya vaḥ
06,070.016c yudhyadhvaṃ sahitā yattā nihaniṣyāmi vo raṇe
06,070.017a evam uktā maheṣvāsās te vīrāḥ kṣiprakāriṇaḥ
06,070.017c mahatā śaravarṣeṇa abhyavarṣann ariṃdamam
06,070.018a aparāhṇe mahārāja saṃgrāmas tumulo 'bhavat
06,070.018c ekasya ca bahūnāṃ ca sametānāṃ raṇājire
06,070.019a tam ekaṃ rathināṃ śreṣṭhaṃ śaravarṣair avākiran
06,070.019c prāvṛṣīva mahāśailaṃ siṣicur jaladā nṛpa
06,070.020a tais tu muktāñ śaraughāṃs tān yamadaṇḍāśaniprabhān
06,070.020c asaṃprāptān asaṃprāptāṃś cicchedāśu mahārathaḥ
06,070.021a tatrādbhutam apaśyāma saumadatteḥ parākramam
06,070.021c yad eko bahubhir yuddhe samasajjad abhītavat
06,070.022a visṛjya śaravṛṣṭiṃ tāṃ daśa rājan mahārathāḥ
06,070.022c parivārya mahābāhuṃ nihantum upacakramuḥ
06,070.023a saumadattis tataḥ kruddhas teṣāṃ cāpāni bhārata
06,070.023c ciccheda daśabhir bāṇair nimeṣeṇa mahārathaḥ
06,070.024a athaiṣāṃ chinnadhanuṣāṃ bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,070.024c ciccheda samare rājañ śirāṃsi niśitaiḥ śaraiḥ
06,070.024e te hatā nyapatan bhūmau vajrabhagnā iva drumāḥ
06,070.025a tān dṛṣṭvā nihatān vīrān raṇe putrān mahābalān
06,070.025c vārṣṇeyo vinadan rājan bhūriśravasam abhyayāt
06,070.026a rathaṃ rathena samare pīḍayitvā mahābalau
06,070.026c tāv anyonyasya samare nihatya rathavājinaḥ
06,070.026e virathāv abhivalgantau sameyātāṃ mahārathau
06,070.027a pragṛhītamahākhaḍgau tau carmavaradhāriṇau
06,070.027c śuśubhāte naravyāghrau yuddhāya samavasthitau
06,070.027d*0292_01 asahyam asiyuddhāya bhūriśravasam āhave
06,070.027d*0292_02 matvā vṛkodaras tūrṇam abhiplutya mahārathaḥ
06,070.028a tataḥ sātyakim abhyetya nistriṃśavaradhāriṇam
06,070.028c bhīmasenas tvaran rājan ratham āropayat tadā
06,070.029a tavāpi tanayo rājan bhūriśravasam āhave
06,070.029c āropayad rathaṃ tūrṇaṃ paśyatāṃ sarvadhanvinām
06,070.030a tasmiṃs tathā vartamāne raṇe bhīṣmaṃ mahāratham
06,070.030c ayodhayanta saṃrabdhāḥ pāṇḍavā bharatarṣabha
06,070.031a lohitāyati cāditye tvaramāṇo dhanaṃjayaḥ
06,070.031c pañcaviṃśatisāhasrān nijaghāna mahārathān
06,070.032a te hi duryodhanādiṣṭās tadā pārthanibarhaṇe
06,070.032c saṃprāpyaiva gatā nāśaṃ śalabhā iva pāvakam
06,070.033a tato matsyāḥ kekayāś ca dhanurvedaviśāradāḥ
06,070.033c parivavrus tadā pārthaṃ sahaputraṃ mahāratham
06,070.034a etasminn eva kāle tu sūrye 'stam upagacchati
06,070.034c sarveṣām eva sainyānāṃ pramohaḥ samajāyata
06,070.035a avahāraṃ tataś cakre pitā devavratas tava
06,070.035c saṃdhyākāle mahārāja sainyānāṃ śrāntavāhanaḥ
06,070.036a pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca parasparasamāgame
06,070.036c te sene bhṛśasaṃvigne yayatuḥ svaṃ niveśanam
06,070.037a tataḥ svaśibiraṃ gatvā nyaviśaṃs tatra bhārata
06,070.037c pāṇḍavāḥ sṛñjayaiḥ sārdhaṃ kuravaś ca yathāvidhi
06,071.001 saṃjaya uvāca
06,071.001a vihṛtya ca tato rājan sahitāḥ kurupāṇḍavāḥ
06,071.001c vyatītāyāṃ tu śarvaryāṃ punar yuddhāya niryayuḥ
06,071.002a tatra śabdo mahān āsīt tava teṣāṃ ca bhārata
06,071.002c yujyatāṃ rathamukhyānāṃ kalpyatāṃ caiva dantinām
06,071.003a saṃnahyatāṃ padātīnāṃ hayānāṃ caiva bhārata
06,071.003c śaṅkhadundubhinādaś ca tumulaḥ sarvato 'bhavat
06,071.004a tato yudhiṣṭhiro rājā dhṛṣṭadyumnam abhāṣata
06,071.004c vyūhaṃ vyūha mahābāho makaraṃ śatrutāpanam
06,071.005a evam uktas tu pārthena dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ
06,071.005c vyādideśa mahārāja rathino rathināṃ varaḥ
06,071.006a śiro 'bhūd drupadas tasya pāṇḍavaś ca dhanaṃjayaḥ
06,071.006c cakṣuṣī sahadevaś ca nakulaś ca mahārathaḥ
06,071.006e tuṇḍam āsīn mahārāja bhīmaseno mahābalaḥ
06,071.007a saubhadro draupadeyāś ca rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ
06,071.007c sātyakir dharmarājaś ca vyūhagrīvāṃ samāsthitāḥ
06,071.008a pṛṣṭham āsīn mahārāja virāṭo vāhinīpatiḥ
06,071.008c dhṛṣṭadyumnena sahito mahatyā senayā vṛtaḥ
06,071.009a kekayā bhrātaraḥ pañca vāmaṃ pārśvaṃ samāśritāḥ
06,071.009c dhṛṣṭaketur naravyāghraḥ karakarṣaś ca vīryavān
06,071.009e dakṣiṇaṃ pakṣam āśritya sthitā vyūhasya rakṣaṇe
06,071.010a pādayos tu mahārāja sthitaḥ śrīmān mahārathaḥ
06,071.010c kuntibhojaḥ śatānīko mahatyā senayā vṛtaḥ
06,071.011a śikhaṇḍī tu maheṣvāsaḥ somakaiḥ saṃvṛto balī
06,071.011c irāvāṃś ca tataḥ pucche makarasya vyavasthitau
06,071.012a evam etan mahāvyūhaṃ vyūhya bhārata pāṇḍavāḥ
06,071.012c sūryodaye mahārāja punar yuddhāya daṃśitāḥ
06,071.013a kauravān abhyayus tūrṇaṃ hastyaśvarathapattibhiḥ
06,071.013c samucchritair dhvajaiś citraiḥ śastraiś ca vimalaiḥ śitaiḥ
06,071.014a vyūhaṃ dṛṣṭvā tu tat sainyaṃ pitā devavratas tava
06,071.014c krauñcena mahatā rājan pratyavyūhata vāhinīm
06,071.015a tasya tuṇḍe maheṣvāso bhāradvājo vyarocata
06,071.015c aśvatthāmā kṛpaś caiva cakṣur āstāṃ nareśvara
06,071.016a kṛtavarmā tu sahitaḥ kāmbojāraṭṭabāhlikaiḥ
06,071.016c śirasy āsīn naraśreṣṭhaḥ śreṣṭhaḥ sarvadhanuṣmatām
06,071.017a grīvāyāṃ śūrasenas tu tava putraś ca māriṣa
06,071.017c duryodhano mahārāja rājabhir bahubhir vṛtaḥ
06,071.018a prāgjyotiṣas tu sahitaḥ madrasauvīrakekayaiḥ
06,071.018c urasy abhūn naraśreṣṭha mahatyā senayā vṛtaḥ
06,071.018d*0293_01 pṛṣṭhe cāstāṃ maheṣvāsāv āvantyau sapadānugau
06,071.019a svasenayā ca sahitaḥ suśarmā prasthalādhipaḥ
06,071.019c vāmaṃ pakṣaṃ samāśritya daṃśitaḥ samavasthitaḥ
06,071.020a tuṣārā yavanāś caiva śakāś ca saha cūcupaiḥ
06,071.020c dakṣiṇaṃ pakṣam āśritya sthitā vyūhasya bhārata
06,071.021a śrutāyuś ca śatāyuś ca saumadattiś ca māriṣa
06,071.021c vyūhasya jaghane tasthū rakṣamāṇāḥ parasparam
06,071.022a tato yuddhāya saṃjagmuḥ pāṇḍavāḥ kauravaiḥ saha
06,071.022c sūryodaye mahārāja tato yuddham abhūn mahat
06,071.023a pratīyū rathino nāgān nāgāś ca rathino yayuḥ
06,071.023c hayārohā hayārohān rathinaś cāpi sādinaḥ
06,071.024a sārathiṃ ca rathī rājan kuñjarāṃś ca mahāraṇe
06,071.024c hastyārohā rathārohān rathinaś cāpi sādinaḥ
06,071.025a rathinaḥ pattibhiḥ sārdhaṃ sādinaś cāpi pattibhiḥ
06,071.025c anyonyaṃ samare rājan pratyadhāvann amarṣitāḥ
06,071.026a bhīmasenārjunayamair guptā cānyair mahārathaiḥ
06,071.026c śuśubhe pāṇḍavī senā nakṣatrair iva śarvarī
06,071.027a tathā bhīṣmakṛpadroṇaśalyaduryodhanādibhiḥ
06,071.027c tavāpi vibabhau senā grahair dyaur iva saṃvṛtā
06,071.028a bhīmasenas tu kaunteyo droṇaṃ dṛṣṭvā parākramī
06,071.028c abhyayāj javanair aśvair bhāradvājasya vāhinīm
06,071.029a droṇas tu samare kruddho bhīmaṃ navabhir āyasaiḥ
06,071.029c vivyādha samare rājan marmāṇy uddiśya vīryavān
06,071.030a dṛḍhāhatas tato bhīmo bhāradvājasya saṃyuge
06,071.030c sārathiṃ preṣayām āsa yamasya sadanaṃ prati
06,071.031a sa saṃgṛhya svayaṃ vāhān bhāradvājaḥ pratāpavān
06,071.031c vyadhamat pāṇḍavīṃ senāṃ tūlarāśim ivānalaḥ
06,071.032a te vadhyamānā droṇena bhīṣmeṇa ca narottama
06,071.032c sṛñjayāḥ kekayaiḥ sārdhaṃ palāyanaparābhavan
06,071.033a tathaiva tāvakaṃ sainyaṃ bhīmārjunaparikṣatam
06,071.033c muhyate tatra tatraiva samadeva varāṅganā
06,071.034a abhidyetāṃ tato vyūhau tasmin vīravarakṣaye
06,071.034c āsīd vyatikaro ghoras tava teṣāṃ ca bhārata
06,071.035a tad adbhutam apaśyāma tāvakānāṃ paraiḥ saha
06,071.035c ekāyanagatāḥ sarve yad ayudhyanta bhārata
06,071.036a pratisaṃvārya cāstrāṇi te 'nyonyasya viśāṃ pate
06,071.036c yuyudhuḥ pāṇḍavāś caiva kauravāś ca mahārathāḥ
06,072.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,072.001a evaṃ bahuguṇaṃ sainyam evaṃ bahuvidhaṃ param
06,072.001c vyūḍham evaṃ yathāśāstram amoghaṃ caiva saṃjaya
06,072.002a puṣṭam asmākam atyantam abhikāmaṃ ca naḥ sadā
06,072.002c prahvam avyasanopetaṃ purastād dṛṣṭavikramam
06,072.003a nātivṛddham abālaṃ ca na kṛśaṃ na ca pīvaram
06,072.003c laghuvṛttāyataprāyaṃ sāragātram anāmayam
06,072.004a āttasaṃnāhaśastraṃ ca bahuśastraparigraham
06,072.004c asiyuddhe niyuddhe ca gadāyuddhe ca kovidam
06,072.005a prāsarṣṭitomareṣv ājau parigheṣv āyaseṣu ca
06,072.005c bhiṇḍipāleṣu śaktīṣu musaleṣu ca sarvaśaḥ
06,072.006a kampaneṣu ca cāpeṣu kaṇapeṣu ca sarvaśaḥ
06,072.006c kṣepaṇīṣu ca citrāsu muṣṭiyuddheṣu kovidam
06,072.007a aparokṣaṃ ca vidyāsu vyāyāmeṣu kṛtaśramam
06,072.007c śastragrahaṇavidyāsu sarvāsu pariniṣṭhitam
06,072.008a ārohe paryavaskande saraṇe sāntaraplute
06,072.008c samyakpraharaṇe yāne vyapayāne ca kovidam
06,072.009a nāgāśvarathayāneṣu bahuśaḥ suparīkṣitam
06,072.009c parīkṣya ca yathānyāyaṃ vetanenopapāditam
06,072.010a na goṣṭhyā nopacāreṇa na ca bandhunimittataḥ
06,072.010c na sauhṛdabalaiś cāpi nākulīnaparigrahaiḥ
06,072.011a samṛddhajanam āryaṃ ca tuṣṭasatkṛtabāndhavam
06,072.011c kṛtopakārabhūyiṣṭhaṃ yaśasvi ca manasvi ca
06,072.012a sajayaiś ca narair mukhyair bahuśo mukhyakarmabhiḥ
06,072.012c lokapālopamais tāta pālitaṃ lokaviśrutaiḥ
06,072.013a bahubhiḥ kṣatriyair guptaṃ pṛthivyāṃ lokasaṃmataiḥ
06,072.013c asmān abhigataiḥ kāmāt sabalaiḥ sapadānugaiḥ
06,072.014a mahodadhim ivāpūrṇam āpagābhiḥ samantataḥ
06,072.014c apakṣaiḥ pakṣasaṃkāśai rathair nāgaiś ca saṃvṛtam
06,072.015a nānāyodhajalaṃ bhīmaṃ vāhanormitaraṅgiṇam
06,072.015c kṣepaṇyasigadāśaktiśaraprāsasamākulam
06,072.016a dhvajabhūṣaṇasaṃbādhaṃ ratnapaṭṭena saṃcitam
06,072.016c vāhanaiḥ parisarpadbhir vāyuvegavikampitam
06,072.017a apāram iva garjantaṃ sāgarapratimaṃ mahat
06,072.017c droṇabhīṣmābhisaṃguptaṃ guptaṃ ca kṛtavarmaṇā
06,072.018a kṛpaduḥśāsanābhyāṃ ca jayadrathamukhais tathā
06,072.018c bhagadattavikarṇābhyāṃ drauṇisaubalabāhlikaiḥ
06,072.019a guptaṃ pravīrair lokasya sāravadbhir mahātmabhiḥ
06,072.019c yad ahanyata saṃgrāme diṣṭam etat purātanam
06,072.020a naitādṛśaṃ samudyogaṃ dṛṣṭavanto 'tha mānuṣāḥ
06,072.020c ṛṣayo vā mahābhāgāḥ purāṇā bhuvi saṃjaya
06,072.021a īdṛśo hi balaughas tu yuktaḥ śastrāstrasaṃpadā
06,072.021c vadhyate yatra saṃgrāme kim anyad bhāgadheyataḥ
06,072.022a viparītam idaṃ sarvaṃ pratibhāti sma saṃjaya
06,072.022c yatredṛśaṃ balaṃ ghoraṃ nātarad yudhi pāṇḍavān
06,072.023a atha vā pāṇḍavārthāya devās tatra samāgatāḥ
06,072.023c yudhyante māmakaṃ sainyaṃ yad avadhyanta saṃjaya
06,072.024a ukto hi vidureṇeha hitaṃ pathyaṃ ca saṃjaya
06,072.024c na ca gṛhṇāti tan mandaḥ putro duryodhano mama
06,072.025a tasya manye matiḥ pūrvaṃ sarvajñasya mahātmanaḥ
06,072.025c āsīd yathāgataṃ tāta yena dṛṣṭam idaṃ purā
06,072.026a atha vā bhāvyam evaṃ hi saṃjayaitena sarvathā
06,072.026c purā dhātrā yathā sṛṣṭaṃ tat tathā na tad anyathā
06,073.001 saṃjaya uvāca
06,073.001a ātmadoṣāt tvayā rājan prāptaṃ vyasanam īdṛśam
06,073.001c na hi duryodhanas tāni paśyate bharatarṣabha
06,073.001e yāni tvaṃ dṛṣṭavān rājan dharmasaṃkarakārite
06,073.002a tava doṣāt purā vṛttaṃ dyūtam etad viśāṃ pate
06,073.002c tava doṣeṇa yuddhaṃ ca pravṛttaṃ saha pāṇḍavaiḥ
06,073.002e tvam evādya phalaṃ bhuṅkṣva kṛtvā kilbiṣam ātmanā
06,073.003a ātmanā hi kṛtaṃ karma ātmanaivopabhujyate
06,073.003c iha vā pretya vā rājaṃs tvayā prāptaṃ yathātatham
06,073.004a tasmād rājan sthiro bhūtvā prāpyedaṃ vyasanaṃ mahat
06,073.004c śṛṇu yuddhaṃ yathāvṛttaṃ śaṃsato mama māriṣa
06,073.005a bhīmasenas tu niśitair bāṇair bhittvā mahācamūm
06,073.005c āsasāda tato vīraḥ sarvān duryodhanānujān
06,073.006a duḥśāsanaṃ durviṣahaṃ duḥsahaṃ durmadaṃ jayam
06,073.006c jayatsenaṃ vikarṇaṃ ca citrasenaṃ sudarśanam
06,073.007a cārucitraṃ suvarmāṇaṃ duṣkarṇaṃ karṇam eva ca
06,073.007c etān anyāṃś ca subahūn samīpasthān mahārathān
06,073.008a dhārtarāṣṭrān susaṃkruddhān dṛṣṭvā bhīmo mahābalaḥ
06,073.008c bhīṣmeṇa samare guptāṃ praviveśa mahācamūm
06,073.009a athāhvayanta te 'nyonyam ayaṃ prāpto vṛkodaraḥ
06,073.009b*0294_01 athālokya praviṣṭaṃ tam ūcus te sarva eva tu
06,073.009c jīvagrāhaṃ nigṛhṇīmo vayam enaṃ narādhipāḥ
06,073.010a sa taiḥ parivṛtaḥ pārtho bhrātṛbhiḥ kṛtaniścayaiḥ
06,073.010c prajāsaṃharaṇe sūryaḥ krūrair iva mahāgrahaiḥ
06,073.011a saṃprāpya madhyaṃ vyūhasya na bhīḥ pāṇḍavam āviśat
06,073.011c yathā devāsure yuddhe mahendraḥ prāpya dānavān
06,073.012a tataḥ śatasahasrāṇi rathināṃ sarvaśaḥ prabho
06,073.012c chādayānaṃ śarair ghorais tam ekam anuvavrire
06,073.013a sa teṣāṃ pravarān yodhān hastyaśvarathasādinaḥ
06,073.013c jaghāna samare śūro dhārtarāṣṭrān acintayan
06,073.014a teṣāṃ vyavasitaṃ jñātvā bhīmaseno jighṛkṣatām
06,073.014c samastānāṃ vadhe rājan matiṃ cakre mahāmanāḥ
06,073.015a tato rathaṃ samutsṛjya gadām ādāya pāṇḍavaḥ
06,073.015b*0295_01 uvāca sārathiṃ bhīmaḥ sthīyatām iti bhārata
06,073.015b*0295_02 yāvad enān haniṣyāmi dhārtarāṣṭrān sahānugān
06,073.015b*0295_03 ity uktvā bhīmasenas tu praviśya mahatīṃ camūm
06,073.015c jaghāna dhārtarāṣṭrāṇāṃ taṃ balaughamahārṇavam
06,073.015d*0296_01 gadayā bhīmasenena tāḍitā vāraṇottamāḥ
06,073.015d*0296_02 bhinnakumbhā mahākāyā bhinnapṛṣṭhās tathaiva ca
06,073.015d*0296_03 bhinnagātrāḥ sahārohāḥ śerate parvatā iva
06,073.015d*0296_04 rathāś ca bhagnās tilaśaḥ sayodhāḥ śataśo raṇe
06,073.015d*0296_05 aśvāś ca sādinaś caiva pādātaiḥ saha bhārata
06,073.015d*0296_06 tatrādbhutam apaśyāma bhīmasenasya vikramam
06,073.015d*0296_07 yad ekaḥ samare rājan bahubhiḥ samayodhayat
06,073.015d*0296_08 antakāle prajāḥ sarvā daṇḍapāṇir ivāntakaḥ
06,073.016a bhīmasene praviṣṭe tu dhṛṣṭadyumno 'pi pārṣataḥ
06,073.016c droṇam utsṛjya tarasā prayayau yatra saubalaḥ
06,073.017a vidārya mahatīṃ senāṃ tāvakānāṃ nararṣabhaḥ
06,073.017c āsasāda rathaṃ śūnyaṃ bhīmasenasya saṃyuge
06,073.017d*0297_01 rathaṃ ca śūnyaṃ saṃprekṣya bhīmaṃ prati vicetanaḥ
06,073.018a dṛṣṭvā viśokaṃ samare bhīmasenasya sārathim
06,073.018c dhṛṣṭadyumno mahārāja durmanā gatacetanaḥ
06,073.019a apṛcchad bāṣpasaṃruddho nisvanāṃ vācam īrayan
06,073.019c mama prāṇaiḥ priyatamaḥ kva bhīma iti duḥkhitaḥ
06,073.020a viśokas tam uvācedaṃ dhṛṣṭadyumnaṃ kṛtāñjaliḥ
06,073.020c saṃsthāpya mām iha balī pāṇḍaveyaḥ pratāpavān
06,073.021a praviṣṭo dhārtarāṣṭrāṇām etad balamahārṇavam
06,073.021c mām uktvā puruṣavyāghra prītiyuktam idaṃ vacaḥ
06,073.022a pratipālaya māṃ sūta niyamyāśvān muhūrtakam
06,073.022c yāvad etān nihanmy āśu ya ime madvadhodyatāḥ
06,073.022d*0298_01 abhyadhāvad gadāpāṇis tad balaṃ sa mahābalaḥ
06,073.023a tato dṛṣṭvā gadāhastaṃ pradhāvantaṃ mahābalam
06,073.023c sarveṣām eva sainyānāṃ saṃgharṣaḥ samajāyata
06,073.024a tasmiṃs tu tumule yuddhe vartamāne bhayānake
06,073.024c bhittvā rājan mahāvyūhaṃ praviveśa sakhā tava
06,073.025a viśokasya vacaḥ śrutvā dhṛṣṭadyumno 'pi pārṣataḥ
06,073.025c pratyuvāca tataḥ sūtaṃ raṇamadhye mahābalaḥ
06,073.026a na hi me vidyate sūta jīvite 'dya prayojanam
06,073.026c bhīmasenaṃ raṇe hitvā sneham utsṛjya pāṇḍavaiḥ
06,073.027a yadi yāmi vinā bhīmaṃ kiṃ māṃ kṣatraṃ vadiṣyati
06,073.027c ekāyanagate bhīme mayi cāvasthite yudhi
06,073.028a asvasti tasya kurvanti devāḥ sāgnipurogamāḥ
06,073.028c yaḥ sahāyān parityajya svastimān āvrajed gṛhān
06,073.028d*0299_01 dhikkṛtasya ca kṣatreṇa nirarthaṃ jīvitaṃ bhavet
06,073.028d*0300_01 raurave narake majjed aplave dustare nṛbhiḥ
06,073.029a mama bhīmaḥ sakhā caiva saṃbandhī ca mahābalaḥ
06,073.029c bhakto 'smān bhaktimāṃś cāhaṃ tam apy ariniṣūdanam
06,073.030a so 'haṃ tatra gamiṣyāmi yatra yāto vṛkodaraḥ
06,073.030c nighnantaṃ mām arīn paśya dānavān iva vāsavam
06,073.031a evam uktvā tato vīro yayau madhyena bhāratīm
06,073.031c bhīmasenasya mārgeṣu gadāpramathitair gajaiḥ
06,073.032a sa dadarśa tato bhīmaṃ dahantaṃ ripuvāhinīm
06,073.032c vātaṃ vṛkṣān iva balāt prabhañjantaṃ raṇe nṛpān
06,073.033a te hanyamānāḥ samare rathinaḥ sādinas tathā
06,073.033c pādātā dantinaś caiva cakrur ārtasvaraṃ mahat
06,073.034a hāhākāraś ca saṃjajñe tava sainyasya māriṣa
06,073.034c vadhyato bhīmasenena kṛtinā citrayodhinā
06,073.035a tataḥ kṛtāstrās te sarve parivārya vṛkodaram
06,073.035c abhītāḥ samavartanta śastravṛṣṭyā samantataḥ
06,073.036a abhidrutaṃ śastrabhṛtāṃ variṣṭhaṃ; samantataḥ pāṇḍavaṃ lokavīraiḥ
06,073.036b*0301_01 abhidrutaṃ śastrabhṛtāṃ variṣṭhaṃ ca samantataḥ
06,073.036b*0301_02 lokapālasamaṃ vīra lokavīraiś ca pāṇḍavam
06,073.036c sainyena ghoreṇa susaṃgatena; dṛṣṭvā balī pārṣato bhīmasenam
06,073.037a athopagacchac charavikṣatāṅgaṃ; padātinaṃ krodhaviṣaṃ vamantam
06,073.037c āśvāsayan pārṣato bhīmasenaṃ; gadāhastaṃ kālam ivāntakāle
06,073.038a niḥśalyam enaṃ ca cakāra tūrṇam; āropayac cātmarathaṃ mahātmā
06,073.038c bhṛśaṃ pariṣvajya ca bhīmasenam; āśvāsayām āsa ca śatrumadhye
06,073.038d*0302_01 tathā tasmin vartamāne 'tivegaṃ
06,073.038d*0303_01 bhīmo tatho pretya ca yājñasenam (sic)
06,073.039a bhrātṝn athopetya tavāpi putras; tasmin vimarde mahati pravṛtte
06,073.039b*0304_01 dṛṣṭvā raṇe vākyam idaṃ babhāṣe
06,073.039c ayaṃ durātmā drupadasya putraḥ; samāgato bhīmasenena sārdham
06,073.039e taṃ yāta sarve sahitā nihantuṃ; mā vo ripuḥ prārthayatām anīkam
06,073.039f*0305_01 ārchann etaṃ kṣudrakarmātihīnaṃ
06,073.039f*0305_02 sainyaṃ ca vidhvaṃsayate pṛṣatkaiḥ
06,073.040a śrutvā tu vākyaṃ tam amṛṣyamāṇā; jyeṣṭhājñayā coditā dhārtarāṣṭrāḥ
06,073.040c vadhāya niṣpetur udāyudhās te; yugakṣaye ketavo yadvad ugrāḥ
06,073.041a pragṛhya citrāṇi dhanūṃṣi vīrā; jyānemighoṣaiḥ pravikampayantaḥ
06,073.041c śarair avarṣan drupadasya putraṃ; yathāmbudā bhūdharaṃ vārijālaiḥ
06,073.041e nihatya tāṃś cāpi śaraiḥ sutīkṣṇair; na vivyathe samare citrayodhī
06,073.042a samabhyudīrṇāṃś ca tavātmajāṃs tathā; niśāmya vīrān abhitaḥ sthitān raṇe
06,073.042c jighāṃsur ugraṃ drupadātmajo yuvā; pramohanāstraṃ yuyuje mahārathaḥ
06,073.042e kruddho bhṛśaṃ tava putreṣu rājan; daityeṣu yadvat samare mahendraḥ
06,073.042f*0306_01 sa vai tato 'straṃ sumahāprabhāvaṃ
06,073.042f*0306_02 pramohanaṃ droṇadattaṃ mahātmā
06,073.042f*0306_03 prayojayām āsa udārakarmā
06,073.042f*0306_04 tasmin raṇe tava sainyasya rājan
06,073.043a tato vyamuhyanta raṇe nṛvīrāḥ; pramohanāstrāhatabuddhisattvāḥ
06,073.043c pradudruvuḥ kuravaś caiva sarve; savājināgāḥ sarathāḥ samantāt
06,073.043e parītakālān iva naṣṭasaṃjñān; mohopetāṃs tava putrān niśamya
06,073.043f*0307_01 etasminn eva kāle tu bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ
06,073.043f*0307_02 viśramya ca tadā rājan pītvāmṛtarasaṃ jalam
06,073.043f*0307_03 punaḥ saṃnahya sahasā yodhayām āsa saṃyuge
06,073.043f*0307_04 dhṛṣṭadyumnena sahitaḥ kālayām āsa bhārata
06,073.044a etasminn eva kāle tu droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
06,073.044c drupadaṃ tribhir āsādya śarair vivyādha dāruṇaiḥ
06,073.045a so 'tividdhas tadā rājan raṇe droṇena pārthivaḥ
06,073.045c apāyād drupado rājan pūrvavairam anusmaran
06,073.046a jitvā tu drupadaṃ droṇaḥ śaṅkhaṃ dadhmau pratāpavān
06,073.046c tasya śaṅkhasvanaṃ śrutvā vitresuḥ sarvasomakāḥ
06,073.047a atha śuśrāva tejasvī droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
06,073.047c pramohanāstreṇa raṇe mohitān ātmajāṃs tava
06,073.048a tato droṇo rājagṛddhī tvarito 'bhiyayau raṇāt
06,073.048c tatrāpaśyan maheṣvāso bhāradvājaḥ pratāpavān
06,073.048e dhṛṣṭadyumnaṃ ca bhīmaṃ ca vicarantau mahāraṇe
06,073.049a mohāviṣṭāṃś ca te putrān apaśyat sa mahārathaḥ
06,073.049c tataḥ prajñāstram ādāya mohanāstraṃ vyaśātayat
06,073.050a atha pratyāgataprāṇās tava putrā mahārathāḥ
06,073.050c punar yuddhāya samare prayayur bhīmapārṣatau
06,073.051a tato yudhiṣṭhiraḥ prāha samāhūya svasainikān
06,073.051c gacchantu padavīṃ śaktyā bhīmapārṣatayor yudhi
06,073.052a saubhadrapramukhā vīrā rathā dvādaśa daṃśitāḥ
06,073.052c pravṛttim adhigacchantu na hi śudhyati me manaḥ
06,073.052d*0308_01 pravṛttiṃ bhīmasenasya pārṣatasya ca saṃyuge
06,073.052d*0308_02 vijñāya samare śīghraṃ praviśadhvaṃ rathārṇavam
06,073.052d*0308_03 gacchantu parayā śaktyā bhavanta iti me matiḥ
06,073.053a ta evaṃ samanujñātāḥ śūrā vikrāntayodhinaḥ
06,073.053c bāḍham ity evam uktvā tu sarve puruṣamāninaḥ
06,073.053e madhyaṃdinagate sūrye prayayuḥ sarva eva hi
06,073.054a kekayā draupadeyāś ca dhṛṣṭaketuś ca vīryavān
06,073.054c abhimanyuṃ puraskṛtya mahatyā senayā vṛtāḥ
06,073.055a te kṛtvā samare vyūhaṃ sūcīmukham ariṃdamāḥ
06,073.055c bibhidur dhārtarāṣṭrāṇāṃ tad rathānīkam āhave
06,073.056a tān prayātān maheṣvāsān abhimanyupurogamān
06,073.056c bhīmasenabhayāviṣṭā dhṛṣṭadyumnavimohitā
06,073.057a na saṃdhārayituṃ śaktā tava senā janādhipa
06,073.057c madamūrchānvitātmānaṃ pramadevādhvani sthitā
06,073.058a te 'bhiyātā maheṣvāsāḥ suvarṇavikṛtadhvajāḥ
06,073.058c parīpsanto 'bhyadhāvanta dhṛṣṭadyumnavṛkodarau
06,073.059a tau ca dṛṣṭvā maheṣvāsān abhimanyupurogamān
06,073.059c babhūvatur mudā yuktau nighnantau tava vāhinīm
06,073.059d*0309_01 droṇam iṣvastrakuśalaṃ sarvavidyāsu pāragam
06,073.060a dṛṣṭvā ca sahasāyāntaṃ pāñcālyo gurum ātmanaḥ
06,073.060c nāśaṃsata vadhaṃ vīraḥ putrāṇāṃ tava pārṣataḥ
06,073.061a tato rathaṃ samāropya kekayasya vṛkodaram
06,073.061c abhyadhāvat susaṃkruddho droṇam iṣvastrapāragam
06,073.062a tasyābhipatatas tūrṇaṃ bhāradvājaḥ pratāpavān
06,073.062c kruddhaś ciccheda bhallena dhanuḥ śatruniṣūdanaḥ
06,073.063a anyāṃś ca śataśo bāṇān preṣayām āsa pārṣate
06,073.063c duryodhanahitārthāya bhartṛpiṇḍam anusmaran
06,073.064a athānyad dhanur ādāya pārṣataḥ paravīrahā
06,073.064c droṇaṃ vivyādha saptatyā rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
06,073.065a tasya droṇaḥ punaś cāpaṃ cicchedāmitrakarśanaḥ
06,073.065c hayāṃś ca caturas tūrṇaṃ caturbhiḥ sāyakottamaiḥ
06,073.066a vaivasvatakṣayaṃ ghoraṃ preṣayām āsa vīryavān
06,073.066c sārathiṃ cāsya bhallena preṣayām āsa mṛtyave
06,073.066d*0310_01 dharmarājapuraṃ rājan preṣayām āsa vai dvijaḥ
06,073.067a hatāśvāt sa rathāt tūrṇam avaplutya mahārathaḥ
06,073.067c āruroha mahābāhur abhimanyor mahāratham
06,073.068a tataḥ sarathanāgāśvā samakampata vāhinī
06,073.068c paśyato bhīmasenasya pārṣatasya ca paśyataḥ
06,073.069a tat prabhagnaṃ balaṃ dṛṣṭvā droṇenāmitatejasā
06,073.069c nāśaknuvan vārayituṃ samastās te mahārathāḥ
06,073.070a vadhyamānaṃ tu tat sainyaṃ droṇena niśitaiḥ śaraiḥ
06,073.070c vyabhramat tatra tatraiva kṣobhyamāṇa ivārṇavaḥ
06,073.071a tathā dṛṣṭvā ca tat sainyaṃ jahṛṣe ca balaṃ tava
06,073.071c dṛṣṭvācāryaṃ ca saṃkruddhaṃ dahantaṃ ripuvāhinīm
06,073.071e cukruśuḥ sarvato yodhāḥ sādhu sādhv iti bhārata
06,074.001 saṃjaya uvāca
06,074.001a tato duryodhano rājā mohāt pratyāgatas tadā
06,074.001c śaravarṣaiḥ punar bhīmaṃ pratyavārayad acyutam
06,074.002a ekībhūtāḥ punaś caiva tava putrā mahārathāḥ
06,074.002c sametya samare bhīmaṃ yodhayām āsur udyatāḥ
06,074.003a bhīmaseno 'pi samare saṃprāpya svarathaṃ punaḥ
06,074.003c samāruhya mahābāhur yayau yena tavātmajaḥ
06,074.004a pragṛhya ca mahāvegaṃ parāsukaraṇaṃ dṛḍham
06,074.004c citraṃ śarāsanaṃ saṃkhye śarair vivyādha te sutān
06,074.005a tato duryodhano rājā bhīmasenaṃ mahābalam
06,074.005c nārācena sutīkṣṇena bhṛśaṃ marmaṇy atāḍayat
06,074.006a so 'tividdho maheṣvāsas tava putreṇa dhanvinā
06,074.006c krodhasaṃraktanayano vegenotkṣipya kārmukam
06,074.007a duryodhanaṃ tribhir bāṇair bāhvor urasi cārpayat
06,074.007c sa tathābhihato rājā nācalad girirāḍ iva
06,074.008a tau dṛṣṭvā samare kruddhau vinighnantau parasparam
06,074.008c duryodhanānujāḥ sarve śūrāḥ saṃtyaktajīvitāḥ
06,074.009a saṃsmṛtya mantritaṃ pūrvaṃ nigrahe bhīmakarmaṇaḥ
06,074.009c niścayaṃ manasā kṛtvā nigrahītuṃ pracakramuḥ
06,074.010a tān āpatata evājau bhīmaseno mahābalaḥ
06,074.010c pratyudyayau mahārāja gajaḥ pratigajān iva
06,074.011a bhṛśaṃ kruddhaś ca tejasvī nārācena samarpayat
06,074.011c citrasenaṃ mahārāja tava putraṃ mahāyaśāḥ
06,074.012a tathetarāṃs tava sutāṃs tāḍayām āsa bhārata
06,074.012c śarair bahuvidhaiḥ saṃkhye rukmapuṅkhaiḥ suvegitaiḥ
06,074.013a tataḥ saṃsthāpya samare svāny anīkāni sarvaśaḥ
06,074.013c abhimanyuprabhṛtayas te dvādaśa mahārathāḥ
06,074.014a preṣitā dharmarājena bhīmasenapadānugāḥ
06,074.014c pratyudyayur mahārāja tava putrān mahābalān
06,074.015a dṛṣṭvā rathasthāṃs tāñ śūrān sūryāgnisamatejasaḥ
06,074.015c sarvān eva maheṣvāsān bhrājamānāñ śriyā vṛtān
06,074.016a mahāhave dīpyamānān suvarṇakavacojjvalān
06,074.016c tatyajuḥ samare bhīmaṃ tava putrā mahābalāḥ
06,074.017a tān nāmṛṣyata kaunteyo jīvamānā gatā iti
06,074.017c anvīya ca punaḥ sarvāṃs tava putrān apīḍayat
06,074.018a athābhimanyuṃ samare bhīmasenena saṃgatam
06,074.018c pārṣatena ca saṃprekṣya tava sainye mahārathāḥ
06,074.018c*0311_01 **** **** kekayā draupadīsutāḥ
06,074.018c*0311_02 tān dṛṣṭvā samare kruddhās
06,074.019a duryodhanaprabhṛtayaḥ pragṛhītaśarāsanāḥ
06,074.019c bhṛśam aśvaiḥ prajavitaiḥ prayayur yatra te rathāḥ
06,074.020a aparāhṇe tato rājan prāvartata mahān raṇaḥ
06,074.020c tāvakānāṃ ca balināṃ pareṣāṃ caiva bhārata
06,074.021a abhimanyur vikarṇasya hayān hatvā mahājavān
06,074.021c athainaṃ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samācinot
06,074.022a hatāśvaṃ ratham utsṛjya vikarṇas tu mahārathaḥ
06,074.022c āruroha rathaṃ rājaṃś citrasenasya bhāsvaram
06,074.023a sthitāv ekarathe tau tu bhrātarau kuruvardhanau
06,074.023c ārjuniḥ śarajālena chādayām āsa bhārata
06,074.024a durjayo 'tha vikarṇaś ca kārṣṇiṃ pañcabhir āyasaiḥ
06,074.024c vivyadhāte na cākampat kārṣṇir merur ivācalaḥ
06,074.025a duḥśāsanas tu samare kekayān pañca māriṣa
06,074.025c yodhayām āsa rājendra tad adbhutam ivābhavat
06,074.026a draupadeyā raṇe kruddhā duryodhanam avārayan
06,074.026c ekaikas tribhir ānarchat putraṃ tava viśāṃ pate
06,074.027a putro 'pi tava durdharṣo draupadyās tanayān raṇe
06,074.027c sāyakair niśitai rājann ājaghāna pṛthak pṛthak
06,074.028a taiś cāpi viddhaḥ śuśubhe rudhireṇa samukṣitaḥ
06,074.028c giriprasravaṇair yadvad girir dhātuvimiśritaiḥ
06,074.029a bhīṣmo 'pi samare rājan pāṇḍavānām anīkinīm
06,074.029c kālayām āsa balavān pālaḥ paśugaṇān iva
06,074.030a tato gāṇḍīvanirghoṣaḥ prādurāsīd viśāṃ pate
06,074.030c dakṣiṇena varūthinyāḥ pārthasyārīn vinighnataḥ
06,074.031a uttasthuḥ samare tatra kabandhāni samantataḥ
06,074.031c kurūṇāṃ cāpi sainyeṣu pāṇḍavānāṃ ca bhārata
06,074.032a śoṇitodaṃ rathāvartaṃ gajadvīpaṃ hayormiṇam
06,074.032c rathanaubhir naravyāghrāḥ prateruḥ sainyasāgaram
06,074.033a chinnahastā vikavacā videhāś ca narottamāḥ
06,074.033c patitās tatra dṛśyante śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,074.034a nihatair mattamātaṅgaiḥ śoṇitaughapariplutaiḥ
06,074.034c bhūr bhāti bharataśreṣṭha parvatair ācitā yathā
06,074.035a tatrādbhutam apaśyāma tava teṣāṃ ca bhārata
06,074.035c na tatrāsīt pumān kaś cid yo yoddhuṃ nābhikāṅkṣati
06,074.036a evaṃ yuyudhire vīrāḥ prārthayānā mahad yaśaḥ
06,074.036c tāvakāḥ pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ kāṅkṣamāṇā jayaṃ yudhi
06,075.001 saṃjaya uvāca
06,075.001a tato duryodhano rājā lohitāyati bhāskare
06,075.001c saṃgrāmarabhaso bhīmaṃ hantukāmo 'bhyadhāvata
06,075.002a tam āyāntam abhiprekṣya nṛvīraṃ dṛḍhavairiṇam
06,075.002c bhīmasenaḥ susaṃkruddha idaṃ vacanam abravīt
06,075.003a ayaṃ sa kālaḥ saṃprāpto varṣapūgābhikāṅkṣitaḥ
06,075.003c adya tvāṃ nihaniṣyāmi yadi notsṛjase raṇam
06,075.004a adya kuntyāḥ parikleśaṃ vanavāsaṃ ca kṛtsnaśaḥ
06,075.004c draupadyāś ca parikleśaṃ praṇotsyāmi hate tvayi
06,075.005a yat tvaṃ durodaro bhūtvā pāṇḍavān avamanyase
06,075.005c tasya pāpasya gāndhāre paśya vyasanam āgatam
06,075.006a karṇasya matam ājñāya saubalasya ca yat purā
06,075.006c acintya pāṇḍavān kāmād yatheṣṭaṃ kṛtavān asi
06,075.007a yācamānaṃ ca yan mohād dāśārham avamanyase
06,075.007c ulūkasya samādeśaṃ yad dadāsi ca hṛṣṭavat
06,075.008a adya tvā nihaniṣyāmi sānubandhaṃ sabāndhavam
06,075.008c samīkariṣye tat pāpaṃ yat purā kṛtavān asi
06,075.009a evam uktvā dhanur ghoraṃ vikṛṣyodbhrāmya cāsakṛt
06,075.009c samādāya śarān ghorān mahāśanisamaprabhān
06,075.010a ṣaḍviṃśat tarasā kruddho mumocāśu suyodhane
06,075.010c jvalitāgniśikhākārān vajrakalpān ajihmagān
06,075.011a tato 'sya kārmukaṃ dvābhyāṃ sūtaṃ dvābhyāṃ ca vivyadhe
06,075.011c caturbhir aśvāñ javanān anayad yamasādanam
06,075.012a dvābhyāṃ ca suvikṛṣṭābhyāṃ śarābhyām arimardanaḥ
06,075.012c chatraṃ ciccheda samare rājñas tasya rathottamāt
06,075.013a tribhiś ca tasya ciccheda jvalantaṃ dhvajam uttamam
06,075.013b*0312_01 tribhir anyair maheṣvāsaś cicchedāsya dhvajaṃ tathā
06,075.013c chittvā taṃ ca nanādoccais tava putrasya paśyataḥ
06,075.014a rathāc ca sa dhvajaḥ śrīmān nānāratnavibhūṣitaḥ
06,075.014c papāta sahasā bhūmiṃ vidyuj jaladharād iva
06,075.015a jvalantaṃ sūryasaṃkāśaṃ nāgaṃ maṇimayaṃ śubham
06,075.015c dhvajaṃ kurupateś chinnaṃ dadṛśuḥ sarvapārthivāḥ
06,075.016a athainaṃ daśabhir bāṇais tottrair iva mahāgajam
06,075.016c ājaghāna raṇe bhīmaḥ smayann iva mahārathaḥ
06,075.016d*0313_01 sa tathābhihato rājā smayann iva mahārathaḥ
06,075.017a tatas tu rājā sindhūnāṃ rathaśreṣṭho jayadrathaḥ
06,075.017c duryodhanasya jagrāha pārṣṇiṃ satpuruṣocitām
06,075.018a kṛpaś ca rathināṃ śreṣṭhaḥ kauravyam amitaujasam
06,075.018c āropayad rathaṃ rājan duryodhanam amarṣaṇam
06,075.019a sa gāḍhaviddho vyathito bhīmasenena saṃyuge
06,075.019c niṣasāda rathopasthe rājā duryodhanas tadā
06,075.020a parivārya tato bhīmaṃ hantukāmo jayadrathaḥ
06,075.020c rathair anekasāhasrair bhīmasyāvārayad diśaḥ
06,075.021a dhṛṣṭaketus tato rājann abhimanyuś ca vīryavān
06,075.021c kekayā draupadeyāś ca tava putrān ayodhayan
06,075.022a citrasenaḥ sucitraś ca citrāśvaś citradarśanaḥ
06,075.022c cārucitraḥ sucāruś ca tathā nandopanandakau
06,075.023a aṣṭāv ete maheṣvāsāḥ sukumārā yaśasvinaḥ
06,075.023c abhimanyurathaṃ rājan samantāt paryavārayan
06,075.024a ājaghāna tatas tūrṇam abhimanyur mahāmanāḥ
06,075.024c ekaikaṃ pañcabhir viddhvā śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,075.024e vajramṛtyupratīkāśair vicitrāyudhaniḥsṛtaiḥ
06,075.025a amṛṣyamāṇās te sarve saubhadraṃ rathasattamam
06,075.025c vavarṣur mārgaṇais tīkṣṇair giriṃ merum ivāmbudāḥ
06,075.026a sa pīḍyamānaḥ samare kṛtāstro yuddhadurmadaḥ
06,075.026c abhimanyur mahārāja tāvakān samakampayat
06,075.026e yathā devāsure yuddhe vajrapāṇir mahāsurān
06,075.027a vikarṇasya tato bhallān preṣayām āsa bhārata
06,075.027c caturdaśa rathaśreṣṭho ghorān āśīviṣopamān
06,075.027d*0314_01 sa tair vikarṇasya rathāt pātayām āsa vīryavān
06,075.027e dhvajaṃ sūtaṃ hayāṃś cāsya chittvā nṛtyann ivāhave
06,075.028a punaś cānyāñ śarān pītān akuṇṭhāgrāñ śilāśitān
06,075.028c preṣayām āsa saubhadro vikarṇāya mahābalaḥ
06,075.029a te vikarṇaṃ samāsādya kaṅkabarhiṇavāsasaḥ
06,075.029c bhittvā dehaṃ gatā bhūmiṃ jvalanta iva pannagāḥ
06,075.030a te śarā hemapuṅkhāgrā vyadṛśyanta mahītale
06,075.030c vikarṇarudhiraklinnā vamanta iva śoṇitam
06,075.031a vikarṇaṃ vīkṣya nirbhinnaṃ tasyaivānye sahodarāḥ
06,075.031c abhyadravanta samare saubhadrapramukhān rathān
06,075.032a abhiyātvā tathaivāśu rathasthān sūryavarcasaḥ
06,075.032c avidhyan samare 'nyonyaṃ saṃrabdhā yuddhadurmadāḥ
06,075.033a durmukhaḥ śrutakarmāṇaṃ viddhvā saptabhir āśugaiḥ
06,075.033c dhvajam ekena ciccheda sārathiṃ cāsya saptabhiḥ
06,075.034a aśvāñ jāmbūnadair jālaiḥ pracchannān vātaraṃhasaḥ
06,075.034c jaghāna ṣaḍbhir āsādya sārathiṃ cābhyapātayat
06,075.035a sa hatāśve rathe tiṣṭhañ śrutakarmā mahārathaḥ
06,075.035c śaktiṃ cikṣepa saṃkruddho maholkāṃ jvalitām iva
06,075.036a sā durmukhasya vipulaṃ varma bhittvā yaśasvinaḥ
06,075.036c vidārya prāviśad bhūmiṃ dīpyamānā sutejanā
06,075.036d*0315_01 durmukho vihvalas tatra niṣasāda rathe vibho
06,075.036d*0315_02 visaṃjñaṃ prekṣya te sarve bhrātaraḥ paryavārayan
06,075.037a taṃ dṛṣṭvā virathaṃ tatra sutasomo mahābalaḥ
06,075.037c paśyatāṃ sarvasainyānāṃ ratham āropayat svakam
06,075.038a śrutakīrtis tathā vīro jayatsenaṃ sutaṃ tava
06,075.038c abhyayāt samare rājan hantukāmo yaśasvinam
06,075.039a tasya vikṣipataś cāpaṃ śrutakīrter mahātmanaḥ
06,075.039c ciccheda samare rājañ jayatsenaḥ sutas tava
06,075.039e kṣurapreṇa sutīkṣṇena prahasann iva bhārata
06,075.040a taṃ dṛṣṭvā chinnadhanvānaṃ śatānīkaḥ sahodaram
06,075.040c abhyapadyata tejasvī siṃhavad vinadan muhuḥ
06,075.041a śatānīkas tu samare dṛḍhaṃ visphārya kārmukam
06,075.041b*0316_01 nanāda sumahānādaṃ prabhinna iva vāraṇaḥ
06,075.041c vivyādha daśabhis tūrṇaṃ jayatsenaṃ śilīmukhaiḥ
06,075.042a athānyena sutīkṣṇena sarvāvaraṇabhedinā
06,075.042c śatānīko jayatsenaṃ vivyādha hṛdaye bhṛśam
06,075.043a tathā tasmin vartamāne duṣkarṇo bhrātur antike
06,075.043b*0317_01 mumocāsmai śitān bāṇāṃs tīkṣṇān āśīviṣopamān
06,075.043c ciccheda samare cāpaṃ nākuleḥ krodhamūrchitaḥ
06,075.044a athānyad dhanur ādāya bhārasādhanam uttamam
06,075.044c samādatta śitān bāṇāñ śatānīko mahābalaḥ
06,075.045a tiṣṭha tiṣṭheti cāmantrya duṣkarṇaṃ bhrātur agrataḥ
06,075.045c mumoca niśitān bāṇāñ jvalitān pannagān iva
06,075.046a tato 'sya dhanur ekena dvābhyāṃ sūtaṃ ca māriṣa
06,075.046c ciccheda samare tūrṇaṃ taṃ ca vivyādha saptabhiḥ
06,075.047a aśvān manojavāṃś cāsya kalmāṣān vītakalmaṣaḥ
06,075.047c jaghāna niśitais tūrṇaṃ sarvān dvādaśabhiḥ śaraiḥ
06,075.048a athāpareṇa bhallena sumuktena nipātinā
06,075.048c duṣkarṇaṃ samare kruddho vivyādha hṛdaye bhṛśam
06,075.048d*0318_01 sa papāta tato bhūmau vajrarugṇa iva drumaḥ
06,075.048d*0319_01 sa vihvalo rathopasthe niṣasāda sutas tava
06,075.049a duṣkarṇaṃ nihataṃ dṛṣṭvā pañca rājan mahārathāḥ
06,075.049c jighāṃsantaḥ śatānīkaṃ sarvataḥ paryavārayan
06,075.050a chādyamānaṃ śaravrātaiḥ śatānīkaṃ yaśasvinam
06,075.050c abhyadhāvanta saṃrabdhāḥ kekayāḥ pañca sodarāḥ
06,075.051a tān abhyāpatataḥ prekṣya tava putrā mahārathāḥ
06,075.051c pratyudyayur mahārāja gajā iva mahāgajān
06,075.052a durmukho durjayaś caiva tathā durmarṣaṇo yuvā
06,075.052c śatruṃjayaḥ śatrusahaḥ sarve kruddhā yaśasvinaḥ
06,075.052e pratyudyātā mahārāja kekayān bhrātaraḥ samam
06,075.053a rathair nagarasaṃkāśair hayair yuktair manojavaiḥ
06,075.053c nānāvarṇavicitrābhiḥ patākābhir alaṃkṛtaiḥ
06,075.054a varacāpadharā vīrā vicitrakavacadhvajāḥ
06,075.054c viviśus te paraṃ sainyaṃ siṃhā iva vanād vanam
06,075.055a teṣāṃ sutumulaṃ yuddhaṃ vyatiṣaktarathadvipam
06,075.055c avartata mahāraudraṃ nighnatām itaretaram
06,075.055e anyonyāgaskṛtāṃ rājan yamarāṣṭravivardhanam
06,075.056a muhūrtāstamite sūrye cakrur yuddhaṃ sudāruṇam
06,075.056c rathinaḥ sādinaś caiva vyakīryanta sahasraśaḥ
06,075.057a tataḥ śāṃtanavaḥ kruddhaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,075.057c nāśayām āsa senāṃ vai bhīṣmas teṣāṃ mahātmanām
06,075.057e pāñcālānāṃ ca sainyāni śarair ninye yamakṣayam
06,075.058a evaṃ bhittvā maheṣvāsaḥ pāṇḍavānām anīkinīm
06,075.058c kṛtvāvahāraṃ sainyānāṃ yayau svaśibiraṃ nṛpa
06,075.058d*0320_01 nāśayām āsatur vīrau dhṛṣṭadyumnavṛkodarau
06,075.058d*0320_02 kauravāṇām anīkāni śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,075.059a dharmarājo 'pi saṃprekṣya dhṛṣṭadyumnavṛkodarau
06,075.059c mūrdhni caitāv upāghrāya saṃhṛṣṭaḥ śibiraṃ yayau
06,075.059d*0321_01 arjuno vāsudevaś ca kauravāṇām anīkinīm
06,075.059d*0321_02 hatvā vidrāvya ca śaraiḥ śibirāyaiva jagmatuḥ
06,076.001 saṃjaya uvāca
06,076.001a atha śūrā mahārāja parasparakṛtāgasaḥ
06,076.001c jagmuḥ svaśibirāṇy eva rudhireṇa samukṣitāḥ
06,076.002a viśramya ca yathānyāyaṃ pūjayitvā parasparam
06,076.002c saṃnaddhāḥ samadṛśyanta bhūyo yuddhacikīrṣayā
06,076.003a tatas tava suto rājaṃś cintayābhipariplutaḥ
06,076.003c visravac choṇitāktāṅgaḥ papracchedaṃ pitāmaham
06,076.004a sainyāni raudrāṇi bhayānakāni; vyūḍhāni samyag bahuladhvajāni
06,076.004c vidārya hatvā ca nipīḍya śūrās; te pāṇḍavānāṃ tvaritā rathaughāḥ
06,076.005a saṃmohya sarvān yudhi kīrtimanto; vyūhaṃ ca taṃ makaraṃ vajrakalpam
06,076.005c praviśya bhīmena nibarhito 'smi; ghoraiḥ śarair mṛtyudaṇḍaprakāśaiḥ
06,076.006a kruddhaṃ tam udvīkṣya bhayena rājan; saṃmūrchito nālabhaṃ śāntim adya
06,076.006c icche prasādāt tava satyasaṃdha; prāptuṃ jayaṃ pāṇḍaveyāṃś ca hantum
06,076.007a tenaivam uktaḥ prahasan mahātmā; duryodhanaṃ jātamanyuṃ viditvā
06,076.007c taṃ pratyuvācāvimanā manasvī; gaṅgāsutaḥ śastrabhṛtāṃ variṣṭhaḥ
06,076.008a pareṇa yatnena vigāhya senāṃ; sarvātmanāhaṃ tava rājaputra
06,076.008c icchāmi dātuṃ vijayaṃ sukhaṃ ca; na cātmānaṃ chādaye 'haṃ tvadarthe
06,076.009a ete tu raudrā bahavo mahārathā; yaśasvinaḥ śūratamāḥ kṛtāstrāḥ
06,076.009c ye pāṇḍavānāṃ samare sahāyā; jitaklamāḥ krodhaviṣaṃ vamanti
06,076.010a te neha śakyāḥ sahasā vijetuṃ; vīryonnaddhāḥ kṛtavairās tvayā ca
06,076.010c ahaṃ hy etān pratiyotsyāmi rājan; sarvātmanā jīvitaṃ tyajya vīra
06,076.011a raṇe tavārthāya mahānubhāva; na jīvitaṃ rakṣyatamaṃ mamādya
06,076.011c sarvāṃs tavārthāya sadevadaityāṃl; lokān daheyaṃ kim u śatrūṃs taveha
06,076.012a tat pāṇḍavān yodhayiṣyāmi rājan; priyaṃ ca te sarvam ahaṃ kariṣye
06,076.012c śrutvaiva caitat paramapratīto; duryodhanaḥ prītamanā babhūva
06,076.013a sarvāṇi sainyāni tataḥ prahṛṣṭo; nirgacchatety āha nṛpāṃś ca sarvān
06,076.013c tadājñayā tāni viniryayur drutaṃ; rathāśvapādātagajāyutāni
06,076.014a praharṣayuktāni tu tāni rājan; mahānti nānāvidhaśastravanti
06,076.014c sthitāni nāgāśvapadātimanti; virejur ājau tava rājan balāni
06,076.015a vṛndaiḥ sthitāś cāpi susaṃprayuktāś; cakāśire dantigaṇāḥ samantāt
06,076.015c śastrāstravidbhir naradeva yodhair; adhiṣṭhitāḥ sainyagaṇās tvadīyāḥ
06,076.016a rathaiś ca pādātagajāśvasaṃghaiḥ; prayādbhir ājau vidhivat praṇunnaiḥ
06,076.016c samuddhataṃ vai taruṇārkavarṇaṃ; rajo babhau chādayat sūryaraśmīn
06,076.017a rejuḥ patākā rathadantisaṃsthā; vāteritā bhrāmyamāṇāḥ samantāt
06,076.017c nānāraṅgāḥ samare tatra rājan; meghair yuktā vidyutaḥ khe yathaiva
06,076.018a dhanūṃṣi visphārayatāṃ nṛpāṇāṃ; babhūva śabdas tumulo 'tighoraḥ
06,076.018c vimathyato devamahāsuraughair; yathārṇavasyādiyuge tadānīm
06,076.019a tad ugranādaṃ bahurūpavarṇaṃ; tavātmajānāṃ samudīrṇam evam
06,076.019c babhūva sainyaṃ ripusainyahantṛ; yugāntameghaughanibhaṃ tadānīm
06,077.001 saṃjaya uvāca
06,077.001a athātmajaṃ tava punar gāṅgeyo dhyānam āsthitam
06,077.001c abravīd bharataśreṣṭhaḥ saṃpraharṣakaraṃ vacaḥ
06,077.002a ahaṃ droṇaś ca śalyaś ca kṛtavarmā ca sātvataḥ
06,077.002c aśvatthāmā vikarṇaś ca somadatto 'tha saindhavaḥ
06,077.003a vindānuvindāv āvantyau bāhlikaḥ saha bāhlikaiḥ
06,077.003c trigartarājaś ca balī māgadhaś ca sudurjayaḥ
06,077.004a bṛhadbalaś ca kausalyaś citraseno viviṃśatiḥ
06,077.004b*0322_01 kṛpaś ca saha sodaryais tava rājan padānugaiḥ
06,077.004c rathāś ca bahusāhasrāḥ śobhamānā mahādhvajāḥ
06,077.005a deśajāś ca hayā rājan svārūḍhā hayasādibhiḥ
06,077.005c gajendrāś ca madodvṛttāḥ prabhinnakaraṭāmukhāḥ
06,077.006a padātāś ca tathā śūrā nānāpraharaṇāyudhāḥ
06,077.006c nānādeśasamutpannās tvadarthe yoddhum udyatāḥ
06,077.007a ete cānye ca bahavas tvadarthe tyaktajīvitāḥ
06,077.007c devān api raṇe jetuṃ samarthā iti me matiḥ
06,077.008a avaśyaṃ tu mayā rājaṃs tava vācyaṃ hitaṃ sadā
06,077.008c aśakyāḥ pāṇḍavā jetuṃ devair api savāsavaiḥ
06,077.008e vāsudevasahāyāś ca mahendrasamavikramāḥ
06,077.009a sarvathāhaṃ tu rājendra kariṣye vacanaṃ tava
06,077.009c pāṇḍavān vā raṇe jeṣye māṃ vā jeṣyanti pāṇḍavāḥ
06,077.010a evam uktvā dadau cāsmai viśalyakaraṇīṃ śubhām
06,077.010c oṣadhīṃ vīryasaṃpannāṃ viśalyaś cābhavat tadā
06,077.011a tataḥ prabhāte vimale svenānīkena vīryavān
06,077.011c avyūhata svayaṃ vyūhaṃ bhīṣmo vyūhaviśāradaḥ
06,077.012a maṇḍalaṃ manujaśreṣṭha nānāśastrasamākulam
06,077.012c saṃpūrṇaṃ yodhamukhyaiś ca tathā dantipadātibhiḥ
06,077.013a rathair anekasāhasraiḥ samantāt parivāritam
06,077.013c aśvavṛndair mahadbhiś ca ṛṣṭitomaradhāribhiḥ
06,077.014a nāge nāge rathāḥ sapta sapta cāśvā rathe rathe
06,077.014c anv aśvaṃ daśa dhānuṣkā dhānuṣke sapta carmiṇaḥ
06,077.015a evaṃvyūhaṃ mahārāja tava sainyaṃ mahārathaiḥ
06,077.015c sthitaṃ raṇāya mahate bhīṣmeṇa yudhi pālitam
06,077.016a daśāśvānāṃ sahasrāṇi dantināṃ ca tathaiva ca
06,077.016c rathānām ayutaṃ cāpi putrāś ca tava daṃśitāḥ
06,077.016e citrasenādayaḥ śūrā abhyarakṣan pitāmaham
06,077.017a rakṣyamāṇaś ca taiḥ śūrair gopyamānāś ca tena te
06,077.017c saṃnaddhāḥ samadṛśyanta rājānaś ca mahābalāḥ
06,077.018a duryodhanas tu samare daṃśito ratham āsthitaḥ
06,077.018c vyabhrājata śriyā juṣṭo yathā śakras triviṣṭape
06,077.019a tataḥ śabdo mahān āsīt putrāṇāṃ tava bhārata
06,077.019c rathaghoṣaś ca tumulo vāditrāṇāṃ ca nisvanaḥ
06,077.020a bhīṣmeṇa dhārtarāṣṭrāṇāṃ vyūḍhaḥ pratyaṅmukho yudhi
06,077.020c maṇḍalaḥ sumahāvyūho durbhedyo 'mitraghātinām
06,077.020e sarvataḥ śuśubhe rājan raṇe 'rīṇāṃ durāsadaḥ
06,077.021a maṇḍalaṃ tu samālokya vyūhaṃ paramadāruṇam
06,077.021c svayaṃ yudhiṣṭhiro rājā vyūhaṃ vajram athākarot
06,077.022a tathā vyūḍheṣv anīkeṣu yathāsthānam avasthitāḥ
06,077.022c rathinaḥ sādinaś caiva siṃhanādam athānadan
06,077.023a bibhitsavas tato vyūhaṃ niryayur yuddhakāṅkṣiṇaḥ
06,077.023c itaretarataḥ śūrāḥ sahasainyāḥ prahāriṇaḥ
06,077.024a bhāradvājo yayau matsyaṃ drauṇiś cāpi śikhaṇḍinam
06,077.024c svayaṃ duryodhano rājā pārṣataṃ samupādravat
06,077.025a nakulaḥ sahadevaś ca rājan madreśam īyatuḥ
06,077.025c vindānuvindāv āvantyāv irāvantam abhidrutau
06,077.026a sarve nṛpās tu samare dhanaṃjayam ayodhayan
06,077.026c bhīmaseno raṇe yatto hārdikyaṃ samavārayat
06,077.027a citrasenaṃ vikarṇaṃ ca tathā durmarṣaṇaṃ vibho
06,077.027c ārjuniḥ samare rājaṃs tava putrān ayodhayat
06,077.028a prāgjyotiṣaṃ maheṣvāsaṃ haiḍimbo rākṣasottamaḥ
06,077.028c abhidudrāva vegena matto mattam iva dvipam
06,077.029a alambusas tato rājan sātyakiṃ yuddhadurmadam
06,077.029c sasainyaṃ samare kruddho rākṣasaḥ samabhidravat
06,077.030a bhūriśravā raṇe yatto dhṛṣṭaketum ayodhayat
06,077.030c śrutāyuṣaṃ tu rājānaṃ dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
06,077.031a cekitānas tu samare kṛpam evānvayodhayat
06,077.031c śeṣāḥ pratiyayur yattā bhīmam eva mahāratham
06,077.032a tato rājasahasrāṇi parivavrur dhanaṃjayam
06,077.032c śaktitomaranārācagadāparighapāṇayaḥ
06,077.033a arjuno 'tha bhṛśaṃ kruddho vārṣṇeyam idam abravīt
06,077.033c paśya mādhava sainyāni dhārtarāṣṭrasya saṃyuge
06,077.033e vyūḍhāni vyūhaviduṣā gāṅgeyena mahātmanā
06,077.034a yuddhābhikāmāñ śūrāṃś ca paśya mādhava daṃśitān
06,077.034c trigartarājaṃ sahitaṃ bhrātṛbhiḥ paśya keśava
06,077.035a adyaitān pātayiṣyāmi paśyatas te janārdana
06,077.035c ya ime māṃ yaduśreṣṭha yoddhukāmā raṇājire
06,077.036a evam uktvā tu kaunteyo dhanurjyām avamṛjya ca
06,077.036c vavarṣa śaravarṣāṇi narādhipagaṇān prati
06,077.037a te 'pi taṃ parameṣvāsāḥ śaravarṣair apūrayan
06,077.037c taḍāgam iva dhārābhir yathā prāvṛṣi toyadā
06,077.038a hāhākāro mahān āsīt tava sainye viśāṃ pate
06,077.038c chādyamānau bhṛśaṃ kṛṣṇau śarair dṛṣṭvā mahāraṇe
06,077.039a devā devarṣayaś caiva gandharvāś ca mahoragāḥ
06,077.039c vismayaṃ paramaṃ jagmur dṛṣṭvā kṛṣṇau tathāgatau
06,077.040a tataḥ kruddho 'rjuno rājann aindram astram udīrayat
06,077.040c tatrādbhutam apaśyāma vijayasya parākramam
06,077.041a śastravṛṣṭiṃ parair muktāṃ śaraughair yad avārayat
06,077.041c na ca tatrāpy anirbhinnaḥ kaś cid āsīd viśāṃ pate
06,077.042a teṣāṃ rājasahasrāṇāṃ hayānāṃ dantināṃ tathā
06,077.042c dvābhyāṃ tribhiḥ śaraiś cānyān pārtho vivyādha māriṣa
06,077.043a te hanyamānāḥ pārthena bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ yayuḥ
06,077.043c agādhe majjamānānāṃ bhīṣmas trātābhavat tadā
06,077.044a āpatadbhis tu tais tatra prabhagnaṃ tāvakaṃ balam
06,077.044c saṃcukṣubhe mahārāja vātair iva mahārṇavaḥ
06,078.001 saṃjaya uvāca
06,078.001a tathā pravṛtte saṃgrāme nivṛtte ca suśarmaṇi
06,078.001c prabhagneṣu ca vīreṣu pāṇḍavena mahātmanā
06,078.002a kṣubhyamāṇe bale tūrṇaṃ sāgarapratime tava
06,078.002c pratyudyāte ca gāṅgeye tvaritaṃ vijayaṃ prati
06,078.003a dṛṣṭvā duryodhano rājan raṇe pārthasya vikramam
06,078.003c tvaramāṇaḥ samabhyetya sarvāṃs tān abravīn nṛpān
06,078.004a teṣāṃ ca pramukhe śūraṃ suśarmāṇaṃ mahābalam
06,078.004c madhye sarvasya sainyasya bhṛśaṃ saṃharṣayan vacaḥ
06,078.005a eṣa bhīṣmaḥ śāṃtanavo yoddhukāmo dhanaṃjayam
06,078.005c sarvātmanā kuruśreṣṭhas tyaktvā jīvitam ātmanaḥ
06,078.006a taṃ prayāntaṃ parānīkaṃ sarvasainyena bhāratam
06,078.006c saṃyattāḥ samare sarve pālayadhvaṃ pitāmaham
06,078.007a bāḍham ity evam uktvā tu tāny anīkāni sarvaśaḥ
06,078.007c narendrāṇāṃ mahārāja samājagmuḥ pitāmaham
06,078.008a tataḥ prayātaḥ sahasā bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'rjunam
06,078.008c raṇe bhāratam āyāntam āsasāda mahābalam
06,078.009a mahāśvetāśvayuktena bhīmavānaraketunā
06,078.009c mahatā meghanādena rathenāti virājata
06,078.010a samare sarvasainyānām upayātaṃ dhanaṃjayam
06,078.010c abhavat tumulo nādo bhayād dṛṣṭvā kirīṭinam
06,078.011a abhīśuhastaṃ kṛṣṇaṃ ca dṛṣṭvādityam ivāparam
06,078.011c madhyaṃdinagataṃ saṃkhye na śekuḥ prativīkṣitum
06,078.012a tathā śāṃtanavaṃ bhīṣmaṃ śvetāśvaṃ śvetakārmukam
06,078.012c na śekuḥ pāṇḍavā draṣṭuṃ śvetagraham ivoditam
06,078.013a sa sarvataḥ parivṛtas trigartaiḥ sumahātmabhiḥ
06,078.013c bhrātṛbhis tava putraiś ca tathānyaiś ca mahārathaiḥ
06,078.014a bhāradvājas tu samare matsyaṃ vivyādha patriṇā
06,078.014c dhvajaṃ cāsya śareṇājau dhanuś caikena cicchide
06,078.015a tad apāsya dhanuś chinnaṃ virāṭo vāhinīpatiḥ
06,078.015c anyad ādatta vegena dhanur bhārasahaṃ dṛḍham
06,078.015e śarāṃś cāśīviṣākārāñ jvalitān pannagān iva
06,078.016a droṇaṃ tribhiḥ pravivyādha caturbhiś cāsya vājinaḥ
06,078.016c dhvajam ekena vivyādha sārathiṃ cāsya pañcabhiḥ
06,078.016e dhanur ekeṣuṇāvidhyat tatrākrudhyad dvijarṣabhaḥ
06,078.017a tasya droṇo 'vadhīd aśvāñ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,078.017c aṣṭābhir bharataśreṣṭha sūtam ekena patriṇā
06,078.018a sa hatāśvād avaplutya syandanād dhatasārathiḥ
06,078.018c āruroha rathaṃ tūrṇaṃ śaṅkhasya rathināṃ varaḥ
06,078.019a tatas tu tau pitāputrau bhāradvājaṃ rathe sthitau
06,078.019c mahatā śaravarṣeṇa vārayām āsatur balāt
06,078.020a bhāradvājas tataḥ kruddhaḥ śaram āśīviṣopamam
06,078.020c cikṣepa samare tūrṇaṃ śaṅkhaṃ prati janeśvara
06,078.021a sa tasya hṛdayaṃ bhittvā pītvā śoṇitam āhave
06,078.021c jagāma dharaṇiṃ bāṇo lohitārdrīkṛtacchaviḥ
06,078.022a sa papāta rathāt tūrṇaṃ bhāradvājaśarāhataḥ
06,078.022c dhanus tyaktvā śarāṃś caiva pitur eva samīpataḥ
06,078.023a hataṃ svam ātmajaṃ dṛṣṭvā virāṭaḥ prādravad bhayāt
06,078.023c utsṛjya samare droṇaṃ vyāttānanam ivāntakam
06,078.024a bhāradvājas tatas tūrṇaṃ pāṇḍavānāṃ mahācamūm
06,078.024c dārayām āsa samare śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,078.025a śikhaṇḍy api mahārāja drauṇim āsādya saṃyuge
06,078.025c ājaghāna bhruvor madhye nārācais tribhir āśugaiḥ
06,078.026a sa babhau naraśārdūlo lalāṭe saṃsthitais tribhiḥ
06,078.026c śikharaiḥ kāñcanamayair merus tribhir ivocchritaiḥ
06,078.027a aśvatthāmā tataḥ kruddho nimeṣārdhāc chikhaṇḍinaḥ
06,078.027c sūtaṃ dhvajam atho rājaṃs turagān āyudhaṃ tathā
06,078.027e śarair bahubhir uddiśya pātayām āsa saṃyuge
06,078.028a sa hatāśvād avaplutya rathād vai rathināṃ varaḥ
06,078.028c khaḍgam ādāya niśitaṃ vimalaṃ ca śarāvaram
06,078.028e śyenavad vyacarat kruddhaḥ śikhaṇḍī śatrutāpanaḥ
06,078.029a sakhaḍgasya mahārāja caratas tasya saṃyuge
06,078.029c nāntaraṃ dadṛśe drauṇis tad adbhutam ivābhavat
06,078.030a tataḥ śarasahasrāṇi bahūni bharatarṣabha
06,078.030c preṣayām āsa samare drauṇiḥ paramakopanaḥ
06,078.031a tām āpatantīṃ samare śaravṛṣṭiṃ sudāruṇām
06,078.031c asinā tīkṣṇadhāreṇa ciccheda balināṃ varaḥ
06,078.032a tato 'sya vimalaṃ drauṇiḥ śatacandraṃ manoramam
06,078.032c carmācchinad asiṃ cāsya khaṇḍayām āsa saṃyuge
06,078.032e śitaiḥ subahuśo rājaṃs taṃ ca vivyādha patribhiḥ
06,078.033a śikhaṇḍī tu tataḥ khaḍgaṃ khaṇḍitaṃ tena sāyakaiḥ
06,078.033c āvidhya vyasṛjat tūrṇaṃ jvalantam iva pannagam
06,078.034a tam āpatantaṃ sahasā kālānalasamaprabham
06,078.034c ciccheda samare drauṇir darśayan pāṇilāghavam
06,078.034e śikhaṇḍinaṃ ca vivyādha śarair bahubhir āyasaiḥ
06,078.035a śikhaṇḍī tu bhṛśaṃ rājaṃs tāḍyamānaḥ śitaiḥ śaraiḥ
06,078.035c āruroha rathaṃ tūrṇaṃ mādhavasya mahātmanaḥ
06,078.036a sātyakis tu tataḥ kruddho rākṣasaṃ krūram āhave
06,078.036c alambusaṃ śarair ghorair vivyādha balinaṃ balī
06,078.037a rākṣasendras tatas tasya dhanuś ciccheda bhārata
06,078.037c ardhacandreṇa samare taṃ ca vivyādha sāyakaiḥ
06,078.037e māyāṃ ca rākṣasīṃ kṛtvā śaravarṣair avākirat
06,078.037f*0323_01 athānyad dhanur ādāya bhārasādhanam uttamam
06,078.038a tatrādbhutam apaśyāma śaineyasya parākramam
06,078.038c nāsaṃbhramad yat samare vadhyamānaḥ śitaiḥ śaraiḥ
06,078.039a aindram astraṃ ca vārṣṇeyo yojayām āsa bhārata
06,078.039c vijayād yad anuprāptaṃ mādhavena yaśasvinā
06,078.040a tad astraṃ bhasmasāt kṛtvā māyāṃ tāṃ rākṣasīṃ tadā
06,078.040c alambusaṃ śarair ghorair abhyākirata sarvaśaḥ
06,078.040e parvataṃ vāridhārābhiḥ prāvṛṣīva balāhakaḥ
06,078.041a tat tathā pīḍitaṃ tena mādhavena mahātmanā
06,078.041c pradudrāva bhayād rakṣo hitvā sātyakim āhave
06,078.042a tam ajeyaṃ rākṣasendraṃ saṃkhye maghavatā api
06,078.042c śaineyaḥ prāṇadaj jitvā yodhānāṃ tava paśyatām
06,078.043a nyahanat tāvakāṃś cāpi sātyakiḥ satyavikramaḥ
06,078.043c niśitair bahubhir bāṇais te 'dravanta bhayārditāḥ
06,078.044a etasminn eva kāle tu drupadasyātmajo balī
06,078.044c dhṛṣṭadyumno mahārāja tava putraṃ janeśvaram
06,078.044e chādayām āsa samare śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,078.045a saṃchādyamāno viśikhair dhṛṣṭadyumnena bhārata
06,078.045c vivyathe na ca rājendra tava putro janeśvaraḥ
06,078.046a dhṛṣṭadyumnaṃ ca samare tūrṇaṃ vivyādha sāyakaiḥ
06,078.046c ṣaṣṭyā ca triṃśatā caiva tad adbhutam ivābhavat
06,078.047a tasya senāpatiḥ kruddho dhanuś ciccheda māriṣa
06,078.047c hayāṃś ca caturaḥ śīghraṃ nijaghāna mahārathaḥ
06,078.047e śaraiś cainaṃ suniśitaiḥ kṣipraṃ vivyādha saptabhiḥ
06,078.048a sa hatāśvān mahābāhur avaplutya rathād balī
06,078.048c padātir asim udyamya prādravat pārṣataṃ prati
06,078.049a śakunis taṃ samabhyetya rājagṛddhī mahābalaḥ
06,078.049c rājānaṃ sarvalokasya ratham āropayat svakam
06,078.050a tato nṛpaṃ parājitya pārṣataḥ paravīrahā
06,078.050c nyahanat tāvakaṃ sainyaṃ vajrapāṇir ivāsuram
06,078.051a kṛtavarmā raṇe bhīmaṃ śarair ārchan mahāratham
06,078.051c pracchādayām āsa ca taṃ mahāmegho raviṃ yathā
06,078.052a tataḥ prahasya samare bhīmasenaḥ paraṃtapaḥ
06,078.052c preṣayām āsa saṃkruddhaḥ sāyakān kṛtavarmaṇe
06,078.053a tair ardyamāno 'tirathaḥ sātvataḥ śastrakovidaḥ
06,078.053c nākampata mahārāja bhīmaṃ cārchac chitaiḥ śaraiḥ
06,078.054a tasyāśvāṃś caturo hatvā bhīmaseno mahābalaḥ
06,078.054c sārathiṃ pātayām āsa dhvajaṃ ca supariṣkṛtam
06,078.055a śarair bahuvidhaiś cainam ācinot paravīrahā
06,078.055c śakalīkṛtasarvāṅgaḥ śvāvidvat samadṛśyata
06,078.056a hatāśvāt tu rathāt tūrṇaṃ vṛṣakasya rathaṃ yayau
06,078.056c syālasya te mahārāja tava putrasya paśyataḥ
06,078.057a bhīmaseno 'pi saṃkruddhas tava sainyam upādravat
06,078.057c nijaghāna ca saṃkruddho daṇḍapāṇir ivāntakaḥ
06,079.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,079.001a bahūnīha vicitrāṇi dvairathāni sma saṃjaya
06,079.001c pāṇḍūnāṃ māmakaiḥ sārdham aśrauṣaṃ tava jalpataḥ
06,079.002a na caiva māmakaṃ kaṃ cid dhṛṣṭaṃ śaṃsasi saṃjaya
06,079.002c nityaṃ pāṇḍusutān hṛṣṭān abhagnāṃś caiva śaṃsasi
06,079.003a jīyamānān vimanaso māmakān vigataujasaḥ
06,079.003c vadase saṃyuge sūta diṣṭam etad asaṃśayam
06,079.004 saṃjaya uvāca
06,079.004a yathāśakti yathotsāhaṃ yuddhe ceṣṭanti tāvakāḥ
06,079.004c darśayānāḥ paraṃ śaktyā pauruṣaṃ puruṣarṣabha
06,079.005a gaṅgāyāḥ suranadyā vai svādubhūtaṃ yathodakam
06,079.005c mahodadhiguṇābhyāsāl lavaṇatvaṃ nigacchati
06,079.006a tathā tat pauruṣaṃ rājaṃs tāvakānāṃ mahātmanām
06,079.006c prāpya pāṇḍusutān vīrān vyarthaṃ bhavati saṃyuge
06,079.007a ghaṭamānān yathāśakti kurvāṇān karma duṣkaram
06,079.007c na doṣeṇa kuruśreṣṭha kauravān gantum arhasi
06,079.008a tavāparādhāt sumahān saputrasya viśāṃ pate
06,079.008c pṛthivyāḥ prakṣayo ghoro yamarāṣṭravivardhanaḥ
06,079.009a ātmadoṣāt samutpannaṃ śocituṃ nārhase nṛpa
06,079.009c na hi rakṣanti rājānaḥ sarvārthān nāpi jīvitam
06,079.010a yuddhe sukṛtināṃ lokān icchanto vasudhādhipāḥ
06,079.010c camūṃ vigāhya yudhyante nityaṃ svargaparāyaṇāḥ
06,079.011a pūrvāhṇe tu mahārāja prāvartata janakṣayaḥ
06,079.011c tan mamaikamanā bhūtvā śṛṇu devāsuropamam
06,079.012a āvantyau tu maheṣvāsau mahātmānau mahābalau
06,079.012c irāvantam abhiprekṣya sameyātāṃ raṇotkaṭau
06,079.012e teṣāṃ pravavṛte yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
06,079.013a irāvāṃs tu susaṃkruddho bhrātarau devarūpiṇau
06,079.013c vivyādha niśitais tūrṇaṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,079.013e tāv enaṃ pratyavidhyetāṃ samare citrayodhinau
06,079.014a yudhyatāṃ hi tathā rājan viśeṣo na vyadṛśyata
06,079.014c yatatāṃ śatrunāśāya kṛtapratikṛtaiṣiṇām
06,079.015a irāvāṃs tu tato rājann anuvindasya sāyakaiḥ
06,079.015c caturbhiś caturo vāhān anayad yamasādanam
06,079.016a bhallābhyāṃ ca sutīkṣṇābhyāṃ dhanuḥ ketuṃ ca māriṣa
06,079.016c ciccheda samare rājaṃs tad adbhutam ivābhavat
06,079.017a tyaktvānuvindo 'tha rathaṃ vindasya ratham āsthitaḥ
06,079.017c dhanur gṛhītvā navamaṃ bhārasādhanam uttamam
06,079.018a tāv ekasthau raṇe vīrāv āvantyau rathināṃ varau
06,079.018c śarān mumucatus tūrṇam irāvati mahātmani
06,079.019a tābhyāṃ muktā mahāvegāḥ śarāḥ kāñcanabhūṣaṇāḥ
06,079.019c divākarapathaṃ prāpya chādayām āsur ambaram
06,079.020a irāvāṃs tu tataḥ kruddho bhrātarau tau mahārathau
06,079.020c vavarṣa śaravarṣeṇa sārathiṃ cāpy apātayat
06,079.021a tasmin nipatite bhūmau gatasattve 'tha sārathau
06,079.021c rathaḥ pradudrāva diśaḥ samudbhrāntahayas tataḥ
06,079.022a tau sa jitvā mahārāja nāgarājasutāsutaḥ
06,079.022c pauruṣaṃ khyāpayaṃs tūrṇaṃ vyadhamat tava vāhinīm
06,079.023a sā vadhyamānā samare dhārtarāṣṭrī mahācamūḥ
06,079.023c vegān bahuvidhāṃś cakre viṣaṃ pītveva mānavaḥ
06,079.024a haiḍimbo rākṣasendras tu bhagadattaṃ samādravat
06,079.024c rathenādityavarṇena sadhvajena mahābalaḥ
06,079.025a tataḥ prāgjyotiṣo rājā nāgarājaṃ samāsthitaḥ
06,079.025c yathā vajradharaḥ pūrvaṃ saṃgrāme tārakāmaye
06,079.026a tatra devāḥ sagandharvā ṛṣayaś ca samāgatāḥ
06,079.026c viśeṣaṃ na sma vividur haiḍimbabhagadattayoḥ
06,079.027a yathā surapatiḥ śakras trāsayām āsa dānavān
06,079.027c tathaiva samare rājaṃs trāsayām āsa pāṇḍavān
06,079.028a tena vidrāvyamāṇās te pāṇḍavāḥ sarvatodiśam
06,079.028c trātāraṃ nābhyavindanta sveṣv anīkeṣu bhārata
06,079.029a bhaimaseniṃ rathasthaṃ tu tatrāpaśyāma bhārata
06,079.029c śeṣā vimanaso bhūtvā prādravanta mahārathāḥ
06,079.030a nivṛtteṣu tu pāṇḍūnāṃ punaḥ sainyeṣu bhārata
06,079.030b*0324_01 naiṣṭhikīṃ buddhim āsthāya svargāya bharatottamāḥ
06,079.030c āsīn niṣṭānako ghoras tava sainyeṣu saṃyuge
06,079.031a ghaṭotkacas tato rājan bhagadattaṃ mahāraṇe
06,079.031c śaraiḥ pracchādayām āsa meruṃ girim ivāmbudaḥ
06,079.032a nihatya tāñ śarān rājā rākṣasasya dhanuścyutān
06,079.032c bhaimaseniṃ raṇe tūrṇaṃ sarvamarmasv atāḍayat
06,079.033a sa tāḍyamāno bahubhiḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,079.033c na vivyathe rākṣasendro bhidyamāna ivācalaḥ
06,079.034a tasya prāgjyotiṣaḥ kruddhas tomarān sa caturdaśa
06,079.034c preṣayām āsa samare tāṃś ca ciccheda rākṣasaḥ
06,079.035a sa tāṃś chittvā mahābāhus tomarān niśitaiḥ śaraiḥ
06,079.035c bhagadattaṃ ca vivyādha saptatyā kaṅkapatribhiḥ
06,079.036a tataḥ prāgjyotiṣo rājan prahasann iva bhārata
06,079.036c tasyāśvāṃś caturaḥ saṃkhye pātayām āsa sāyakaiḥ
06,079.037a sa hatāśve rathe tiṣṭhan rākṣasendraḥ pratāpavān
06,079.037c śaktiṃ cikṣepa vegena prāgjyotiṣagajaṃ prati
06,079.038a tām āpatantīṃ sahasā hemadaṇḍāṃ suvegitām
06,079.038c tridhā ciccheda nṛpatiḥ sā vyakīryata medinīm
06,079.039a śaktiṃ vinihatāṃ dṛṣṭvā haiḍimbaḥ prādravad bhayāt
06,079.039c yathendrasya raṇāt pūrvaṃ namucir daityasattamaḥ
06,079.040a taṃ vijitya raṇe śūraṃ vikrāntaṃ khyātapauruṣam
06,079.040c ajeyaṃ samare rājan yamena varuṇena ca
06,079.041a pāṇḍavīṃ samare senāṃ saṃmamarda sakuñjaraḥ
06,079.041c yathā vanagajo rājan mṛdnaṃś carati padminīm
06,079.042a madreśvaras tu samare yamābhyāṃ saha saṃgataḥ
06,079.042c svasrīyau chādayāṃ cakre śaraughaiḥ pāṇḍunandanau
06,079.043a sahadevas tu samare mātulaṃ vīkṣya saṃgatam
06,079.043c avārayac charaugheṇa megho yadvad divākaram
06,079.044a chādyamānaḥ śaraugheṇa hṛṣṭarūpataro 'bhavat
06,079.044c tayoś cāpy abhavat prītir atulā mātṛkāraṇāt
06,079.045a tataḥ prahasya samare nakulasya mahārathaḥ
06,079.045b*0325_01 dhvajaṃ ciccheda bāṇena dhanuś caikena māriṣa
06,079.045b*0325_02 athainaṃ chinnadhanvānaṃ chādayann iva bhārata
06,079.045b*0325_03 nijaghāna raṇe taṃ tu sūtaṃ cāsya nyapātayat
06,079.045c aśvān vai caturo rājaṃś caturbhiḥ sāyakottamaiḥ
06,079.045e preṣayām āsa samare yamasya sadanaṃ prati
06,079.046a hatāśvāt tu rathāt tūrṇam avaplutya mahārathaḥ
06,079.046c āruroha tato yānaṃ bhrātur eva yaśasvinaḥ
06,079.047a ekasthau tu raṇe śūrau dṛḍhe vikṣipya kārmuke
06,079.047c madrarājarathaṃ kruddhau chādayām āsatuḥ kṣaṇāt
06,079.048a sa cchādyamāno bahubhiḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,079.048c svasrīyābhyāṃ naravyāghro nākampata yathācalaḥ
06,079.048e prahasann iva tāṃ cāpi śaravṛṣṭiṃ jaghāna ha
06,079.048f*0326_01 pṛṣatkānāṃ sahasrāṇi prahasann iva tāv api
06,079.048f*0326_02 sṛjan rurodha samare megho vṛṣṭyā yathācalam
06,079.049a sahadevas tataḥ kruddhaḥ śaram udyamya vīryavān
06,079.049c madrarājam abhiprekṣya preṣayām āsa bhārata
06,079.050a sa śaraḥ preṣitas tena garutmān iva vegavān
06,079.050c madrarājaṃ vinirbhidya nipapāta mahītale
06,079.051a sa gāḍhaviddho vyathito rathopasthe mahārathaḥ
06,079.051c niṣasāda mahārāja kaśmalaṃ ca jagāma ha
06,079.052a taṃ visaṃjñaṃ nipatitaṃ sūtaḥ saṃprekṣya saṃyuge
06,079.052c apovāha rathenājau yamābhyām abhipīḍitam
06,079.053a dṛṣṭvā madreśvararathaṃ dhārtarāṣṭrāḥ parāṅmukham
06,079.053c sarve vimanaso bhūtvā nedam astīty acintayan
06,079.054a nirjitya mātulaṃ saṃkhye mādrīputrau mahārathau
06,079.054c dadhmatur muditau śaṅkhau siṃhanādaṃ vinedatuḥ
06,079.055a abhidudruvatur hṛṣṭau tava sainyaṃ viśāṃ pate
06,079.055c yathā daityacamūṃ rājann indropendrāv ivāmarau
06,080.001 saṃjaya uvāca
06,080.001a tato yudhiṣṭhiro rājā madhyaṃ prāpte divākare
06,080.001c śrutāyuṣam abhiprekṣya codayām āsa vājinaḥ
06,080.002a abhyadhāvat tato rājā śrutāyuṣam ariṃdamam
06,080.002c vinighnan sāyakais tīkṣṇair navabhir nataparvabhiḥ
06,080.003a sa saṃvārya raṇe rājā preṣitān dharmasūnunā
06,080.003c śarān sapta maheṣvāsaḥ kaunteyāya samarpayat
06,080.004a te tasya kavacaṃ bhittvā papuḥ śoṇitam āhave
06,080.004c asūn iva vicinvanto dehe tasya mahātmanaḥ
06,080.005a pāṇḍavas tu bhṛśaṃ viddhas tena rājñā mahātmanā
06,080.005c raṇe varāhakarṇena rājānaṃ hṛdi vivyadhe
06,080.006a athāpareṇa bhallena ketuṃ tasya mahātmanaḥ
06,080.006c rathaśreṣṭho rathāt tūrṇaṃ bhūmau pārtho nyapātayat
06,080.007a ketuṃ nipatitaṃ dṛṣṭvā śrutāyuḥ sa tu pārthivaḥ
06,080.007c pāṇḍavaṃ viśikhais tīkṣṇai rājan vivyādha saptabhiḥ
06,080.008a tataḥ krodhāt prajajvāla dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
06,080.008c yathā yugānte bhūtāni dhakṣyann iva hutāśanaḥ
06,080.009a kruddhaṃ tu pāṇḍavaṃ dṛṣṭvā devagandharvarākṣasāḥ
06,080.009c pravivyathur mahārāja vyākulaṃ cāpy abhūj jagat
06,080.010a sarveṣāṃ caiva bhūtānām idam āsīn manogatam
06,080.010c trīṃl lokān adya saṃkruddho nṛpo 'yaṃ dhakṣyatīti vai
06,080.011a ṛṣayaś caiva devāś ca cakruḥ svastyayanaṃ mahat
06,080.011c lokānāṃ nṛpa śāntyarthaṃ krodhite pāṇḍave tadā
06,080.012a sa ca krodhasamāviṣṭaḥ sṛkkiṇī parilelihan
06,080.012c dadhārātmavapur ghoraṃ yugāntādityasaṃnibham
06,080.013a tataḥ sarvāṇi sainyāni tāvakāni viśāṃ pate
06,080.013c nirāśāny abhavaṃs tatra jīvitaṃ prati bhārata
06,080.014a sa tu dhairyeṇa taṃ kopaṃ saṃnivārya mahāyaśāḥ
06,080.014c śrutāyuṣaḥ praciccheda muṣṭideśe mahad dhanuḥ
06,080.015a athainaṃ chinnadhanvānaṃ nārācena stanāntare
06,080.015c nirbibheda raṇe rājā sarvasainyasya paśyataḥ
06,080.016a satvaraṃ caraṇe rājaṃs tasya vāhān mahātmanaḥ
06,080.016c nijaghāna śaraiḥ kṣipraṃ sūtaṃ ca sumahābalaḥ
06,080.017a hatāśvaṃ tu rathaṃ tyaktvā dṛṣṭvā rājñas tu pauruṣam
06,080.017c vipradudrāva vegena śrutāyuḥ samare tadā
06,080.018a tasmiñ jite maheṣvāse dharmaputreṇa saṃyuge
06,080.018c duryodhanabalaṃ rājan sarvam āsīt parāṅmukham
06,080.019a etat kṛtvā mahārāja dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
06,080.019c vyāttānano yathā kālas tava sainyaṃ jaghāna ha
06,080.020a cekitānas tu vārṣṇeyo gautamaṃ rathināṃ varam
06,080.020c prekṣatāṃ sarvasainyānāṃ chādayām āsa sāyakaiḥ
06,080.021a saṃnivārya śarāṃs tāṃs tu kṛpaḥ śāradvato yudhi
06,080.021c cekitānaṃ raṇe yattaṃ rājan vivyādha patribhiḥ
06,080.022a athāpareṇa bhallena dhanuś ciccheda māriṣa
06,080.022c sārathiṃ cāsya samare kṣiprahasto nyapātayat
06,080.022e hayāṃś cāsyāvadhīd rājann ubhau ca pārṣṇisārathī
06,080.023a so 'vaplutya rathāt tūrṇaṃ gadāṃ jagrāha sātvataḥ
06,080.023c sa tayā vīraghātinyā gadayā gadināṃ varaḥ
06,080.023e gautamasya hayān hatvā sārathiṃ ca nyapātayat
06,080.024a bhūmiṣṭho gautamas tasya śarāṃś cikṣepa ṣoḍaśa
06,080.024c te śarāḥ sātvataṃ bhittvā prāviśanta dharātalam
06,080.025a cekitānas tataḥ kruddhaḥ punaś cikṣepa tāṃ gadām
06,080.025c gautamasya vadhākāṅkṣī vṛtrasyeva puraṃdaraḥ
06,080.026a tām āpatantīṃ vimalām aśmagarbhāṃ mahāgadām
06,080.026c śarair anekasāhasrair vārayām āsa gautamaḥ
06,080.027a cekitānas tataḥ khaḍgaṃ kośād uddhṛtya bhārata
06,080.027c lāghavaṃ param āsthāya gautamaṃ samupādravat
06,080.028a gautamo 'pi dhanus tyaktvā pragṛhyāsiṃ susaṃśitam
06,080.028c vegena mahatā rājaṃś cekitānam upādravat
06,080.029a tāv ubhau balasaṃpannau nistriṃśavaradhāriṇau
06,080.029c nistriṃśābhyāṃ sutīkṣṇābhyām anyonyaṃ saṃtatakṣatuḥ
06,080.030a nistriṃśavegābhihatau tatas tau puruṣarṣabhau
06,080.030c dharaṇīṃ samanuprāptau sarvabhūtaniṣevitām
06,080.030e mūrchayābhiparītāṅgau vyāyāmena ca mohitau
06,080.031a tato 'bhyadhāvad vegena karakarṣaḥ suhṛt tayā
06,080.031c cekitānaṃ tathābhūtaṃ dṛṣṭvā samaradurmadam
06,080.031e ratham āropayac cainaṃ sarvasainyasya paśyataḥ
06,080.032a tathaiva śakuniḥ śūraḥ syālas tava viśāṃ pate
06,080.032c āropayad rathaṃ tūrṇaṃ gautamaṃ rathināṃ varam
06,080.033a saumadattiṃ tathā kruddho dhṛṣṭaketur mahābalaḥ
06,080.033c navatyā sāyakaiḥ kṣipraṃ rājan vivyādha vakṣasi
06,080.034a saumadattir uraḥsthais tair bhṛśaṃ bāṇair aśobhata
06,080.034c madhyaṃdine mahārāja raśmibhis tapano yathā
06,080.035a bhūriśravās tu samare dhṛṣṭaketuṃ mahāratham
06,080.035c hatasūtahayaṃ cakre virathaṃ sāyakottamaiḥ
06,080.036a virathaṃ cainam ālokya hatāśvaṃ hatasārathim
06,080.036c mahatā śaravarṣeṇa chādayām āsa saṃyuge
06,080.037a sa ca taṃ ratham utsṛjya dhṛṣṭaketur mahāmanāḥ
06,080.037c āruroha tato yānaṃ śatānīkasya māriṣa
06,080.038a citraseno vikarṇaś ca rājan durmarṣaṇas tathā
06,080.038c rathino hemasaṃnāhāḥ saubhadram abhidudruvuḥ
06,080.039a abhimanyos tatas tais tu ghoraṃ yuddham avartata
06,080.039c śarīrasya yathā rājan vātapittakaphais tribhiḥ
06,080.040a virathāṃs tava putrāṃs tu kṛtvā rājan mahāhave
06,080.040c na jaghāna naravyāghraḥ smaran bhīmavacas tadā
06,080.041a tato rājñāṃ bahuśatair gajāśvarathayāyibhiḥ
06,080.041c saṃvṛtaṃ samare bhīṣmaṃ devair api durāsadam
06,080.042a prayāntaṃ śīghram udvīkṣya paritrātuṃ sutāṃs tava
06,080.042c abhimanyuṃ samuddiśya bālam ekaṃ mahāratham
06,080.042e vāsudevam uvācedaṃ kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ
06,080.043a codayāśvān hṛṣīkeśa yatraite bahulā rathāḥ
06,080.043c ete hi bahavaḥ śūrāḥ kṛtāstrā yuddhadurmadāḥ
06,080.043e yathā na hanyur naḥ senāṃ tathā mādhava codaya
06,080.044a evam uktaḥ sa vārṣṇeyaḥ kaunteyenāmitaujasā
06,080.044b*0327_01 satvaraṃ bālarakṣārthaṃ gacchāv eti dhanaṃjayaḥ
06,080.044c rathaṃ śvetahayair yuktaṃ preṣayām āsa saṃyuge
06,080.045a niṣṭānako mahān āsīt tava sainyasya māriṣa
06,080.045c yad arjuno raṇe kruddhaḥ saṃyātas tāvakān prati
06,080.046a samāsādya tu kaunteyo rājñas tān bhīṣmarakṣiṇaḥ
06,080.046c suśarmāṇam atho rājann idaṃ vacanam abravīt
06,080.047a jānāmi tvāṃ yudhi śreṣṭham atyantaṃ pūrvavairiṇam
06,080.047b*0328_01 tatas tvaṃ samare yoddhuṃ rājabhir bahubhir vṛtaḥ
06,080.047c paryāyasyādya saṃprāptaṃ phalaṃ paśya sudāruṇam
06,080.047e adya te darśayiṣyāmi pūrvapretān pitāmahān
06,080.048a evaṃ saṃjalpatas tasya bībhatsoḥ śatrughātinaḥ
06,080.048c śrutvāpi paruṣaṃ vākyaṃ suśarmā rathayūthapaḥ
06,080.048e na cainam abravīt kiṃ cic chubhaṃ vā yadi vāśubham
06,080.049a abhi gatvārjunaṃ vīraṃ rājabhir bahubhir vṛtaḥ
06,080.049c purastāt pṛṣṭhataś caiva pārśvataś caiva sarvataḥ
06,080.050a parivāryārjunaṃ saṃkhye tava putraiḥ sahānagha
06,080.050c śaraiḥ saṃchādayām āsa meghair iva divākaram
06,080.051a tataḥ pravṛttaḥ sumahān saṃgrāmaḥ śoṇitodakaḥ
06,080.051c tāvakānāṃ ca samare pāṇḍavānāṃ ca bhārata
06,081.001 saṃjaya uvāca
06,081.001a sa tudyamānas tu śarair dhanaṃjayaḥ; padā hato nāga iva śvasan balī
06,081.001c bāṇena bāṇena mahārathānāṃ; ciccheda cāpāni raṇe prasahya
06,081.002a saṃchidya cāpāni ca tāni rājñāṃ; teṣāṃ raṇe vīryavatāṃ kṣaṇena
06,081.002c vivyādha bāṇair yugapan mahātmā; niḥśeṣatāṃ teṣv atha manyamānaḥ
06,081.003a nipetur ājau rudhirapradigdhās; te tāḍitāḥ śakrasutena rājan
06,081.003c vibhinnagātrāḥ patitottamāṅgā; gatāsavaś chinnatanutrakāyāḥ
06,081.004a mahīṃ gatāḥ pārthabalābhibhūtā; vicitrarūpā yugapad vineśuḥ
06,081.004c dṛṣṭvā hatāṃs tān yudhi rājaputrāṃs; trigartarājaḥ prayayau kṣaṇena
06,081.005a teṣāṃ rathānām atha pṛṣṭhagopā; dvātriṃśad anye 'byapatanta pārtham
06,081.005c tathaiva te saṃparivārya pārthaṃ; vikṛṣya cāpāni mahāravāṇi
06,081.005e avīvṛṣan bāṇamahaughavṛṣṭyā; yathā giriṃ toyadharā jalaughaiḥ
06,081.006a saṃpīḍyamānas tu śaraughavṛṣṭyā; dhanaṃjayas tān yudhi jātaroṣaḥ
06,081.006c ṣaṣṭyā śaraiḥ saṃyati tailadhautair; jaghāna tān apy atha pṛṣṭhagopān
06,081.007a ṣaṣṭiṃ rathāṃs tān avajitya saṃkhye; dhanaṃjayaḥ prītamanā yaśasvī
06,081.007c athātvarad bhīṣmavadhāya jiṣṇur; balāni rājñāṃ samare nihatya
06,081.008a trigartarājo nihatān samīkṣya; mahārathāṃs tān atha bandhuvargān
06,081.008c raṇe puraskṛtya narādhipāṃs tāñ; jagāma pārthaṃ tvarito vadhāya
06,081.009a abhidrutaṃ cāstrabhṛtāṃ variṣṭhaṃ; dhanaṃjayaṃ vīkṣya śikhaṇḍimukhyāḥ
06,081.009c abhyudyayus te śitaśastrahastā; rirakṣiṣanto ratham arjunasya
06,081.010a pārtho 'pi tān āpatataḥ samīkṣya; trigartarājñā sahitān nṛvīrān
06,081.010c vidhvaṃsayitvā samare dhanuṣmān; gāṇḍīvamuktair niśitaiḥ pṛṣatkaiḥ
06,081.010e bhīṣmaṃ yiyāsur yudhi saṃdadarśa; duryodhanaṃ saindhavādīṃś ca rājñaḥ
06,081.011a āvārayiṣṇūn abhisaṃprayāya; muhūrtam āyodhya balena vīraḥ
06,081.011c utsṛjya rājānam anantavīryo; jayadrathādīṃś ca nṛpān mahaujāḥ
06,081.011e yayau tato bhīmabalo manasvī; gāṅgeyam ājau śaracāpapāṇiḥ
06,081.011f*0329_01 bhīṣmo 'pi dṛṣṭvā samare kṛtāstrān
06,081.011f*0329_02 sa pāṇḍavānāṃ rathino 'bhyudārān
06,081.011f*0329_03 vihāya saṃgrāmamukhe dhanaṃjayaṃ
06,081.011f*0329_04 javena pārthaṃ punar ājagāma
06,081.012a yudhiṣṭhiraś cograbalo mahātmā; samāyayau tvarito jātakopaḥ
06,081.012c madrādhipaṃ samabhityajya saṃkhye; svabhāgam āptaṃ tam anantakīrtiḥ
06,081.012e sārdhaṃ sa mādrīsutabhīmasenair; bhīṣmaṃ yayau śāṃtanavaṃ raṇāya
06,081.013a taiḥ saṃprayuktaḥ sa mahārathāgryair; gaṅgāsutaḥ samare citrayodhī
06,081.013c na vivyathe śāṃtanavo mahātmā; samāgataiḥ pāṇḍusutaiḥ samastaiḥ
06,081.014a athaitya rājā yudhi satyasaṃdho; jayadratho 'tyugrabalo manasvī
06,081.014c ciccheda cāpāni mahārathānāṃ; prasahya teṣāṃ dhanuṣā vareṇa
06,081.015a yudhiṣṭhiraṃ bhīmasenaṃ yamau ca; pārthaṃ tathā yudhi saṃjātakopaḥ
06,081.015c duryodhanaḥ krodhaviṣo mahātmā; jaghāna bāṇair analaprakāśaiḥ
06,081.016a kṛpeṇa śalyena śalena caiva; tathā vibho citrasenena cājau
06,081.016b*0330_01 te vāridhārāś ca yathādrirājaṃ
06,081.016b*0330_02 tathā ca varṣanti mahānubhāvāḥ
06,081.016c viddhāḥ śarais te 'tivivṛddhakopair; devā yathā daityagaṇaiḥ sametaiḥ
06,081.017a chinnāyudhaṃ śāṃtanavena rājā; śikhaṇḍinaṃ prekṣya ca jātakopaḥ
06,081.017c ajātaśatruḥ samare mahātmā; śikhaṇḍinaṃ kruddha uvāca vākyam
06,081.018a uktvā tathā tvaṃ pitur agrato mām; ahaṃ haniṣyāmi mahāvrataṃ tam
06,081.018c bhīṣmaṃ śaraughair vimalārkavarṇaiḥ; satyaṃ vadāmīti kṛtā pratijñā
06,081.019a tvayā na caināṃ saphalāṃ karoṣi; devavrataṃ yan na nihaṃsi yuddhe
06,081.019c mithyāpratijño bhava mā nṛvīra; rakṣasva dharmaṃ ca kulaṃ yaśaś ca
06,081.020a prekṣasva bhīṣmaṃ yudhi bhīmavegaṃ; sarvāṃs tapantaṃ mama sainyasaṃghān
06,081.020c śaraughajālair atitigmatejaiḥ; kālaṃ yathā mṛtyukṛtaṃ kṣaṇena
06,081.021a nikṛttacāpaḥ samarānapekṣaḥ; parājitaḥ śāṃtanavena rājñā
06,081.021c vihāya bandhūn atha sodarāṃś ca; kva yāsyase nānurūpaṃ tavedam
06,081.022a dṛṣṭvā hi bhīṣmaṃ tam anantavīryaṃ; bhagnaṃ ca sainyaṃ dravamāṇam evam
06,081.022c bhīto 'si nūnaṃ drupadasya putra; tathā hi te mukhavarṇo 'prahṛṣṭaḥ
06,081.023a ājñāyamāne 'pi dhanaṃjayena; mahāhave saṃprasakte nṛvīra
06,081.023c kathaṃ hi bhīṣmāt prathitaḥ pṛthivyāṃ; bhayaṃ tvam adya prakaroṣi vīra
06,081.024a sa dharmarājasya vaco niśamya; rūkṣākṣaraṃ vipralāpānubaddham
06,081.024c pratyādeśaṃ manyamāno mahātmā; pratatvare bhīṣmavadhāya rājan
06,081.025a tam āpatantaṃ mahatā javena; śikhaṇḍinaṃ bhīṣmam abhidravantam
06,081.025c āvārayām āsa hi śalya enaṃ; śastreṇa ghoreṇa sudurjayena
06,081.026a sa cāpi dṛṣṭvā samudīryamāṇam; astraṃ yugāntāgnisamaprabhāvam
06,081.026c nāsau vyamuhyad drupadasya putro; rājan mahendrapratimaprabhāvaḥ
06,081.027a tasthau ca tatraiva mahādhanuṣmāñ; śarais tad astraṃ pratibādhamānaḥ
06,081.027c athādade vāruṇam anyad astraṃ; śikhaṇḍy athograṃ pratighātāya tasya
06,081.027e tad astram astreṇa vidāryamāṇaṃ; khasthāḥ surā dadṛśuḥ pārthivāś ca
06,081.028a bhīṣmas tu rājan samare mahātmā; dhanuḥ sucitraṃ dhvajam eva cāpi
06,081.028c chittvānadat pāṇḍusutasya vīro; yudhiṣṭhirasyājamīḍhasya rājñaḥ
06,081.029a tataḥ samutsṛjya dhanuḥ sabāṇaṃ; yudhiṣṭhiraṃ vīkṣya bhayābhibhūtam
06,081.029c gadāṃ pragṛhyābhipapāta saṃkhye; jayadrathaṃ bhīmasenaḥ padātiḥ
06,081.030a tam āpatantaṃ mahatā javena; jayadrathaḥ sagadaṃ bhīmasenam
06,081.030c vivyādha ghorair yamadaṇḍakalpaiḥ; śitaiḥ śaraiḥ pañcaśataiḥ samantāt
06,081.031a acintayitvā sa śarāṃs tarasvī; vṛkodaraḥ krodhaparītacetāḥ
06,081.031c jaghāna vāhān samare samastān; āraṭṭajān sindhurājasya saṃkhye
06,081.032a tato 'bhivīkṣyāpratimaprabhāvas; tavātmajas tvaramāṇo rathena
06,081.032c abhyāyayau bhīmasenaṃ nihantuṃ; samudyatāstraḥ surarājakalpaḥ
06,081.032d*0331_01 jayadratho bhagnavāhaṃ rathaṃ taṃ
06,081.032d*0331_02 tyaktvā yayau yatra rājā kurūṇām
06,081.032d*0331_03 bhayena bhīmasya sa mūḍhacetāḥ
06,081.032d*0331_04 sasaubalas tatra yuddhasya bhītaḥ
06,081.033a bhīmo 'py athainaṃ sahasā vinadya; pratyudyayau gadayā tarjamānaḥ
06,081.033c samudyatāṃ tāṃ yamadaṇḍakalpāṃ; dṛṣṭvā gadāṃ te kuravaḥ samantāt
06,081.034a vihāya sarve tava putram ugraṃ; pātaṃ gadāyāḥ parihartukāmāḥ
06,081.034c apakrāntās tumule saṃvimarde; sudāruṇe bhārata mohanīye
06,081.035a amūḍhacetās tv atha citraseno; mahāgadām āpatantīṃ nirīkṣya
06,081.035c rathaṃ samutsṛjya padātir ājau; pragṛhya khaḍgaṃ vimalaṃ ca carma
06,081.035e avaplutaḥ siṃha ivācalāgrāj; jagāma cānyaṃ bhuvi bhūmideśam
06,081.036a gadāpi sā prāpya rathaṃ sucitraṃ; sāśvaṃ sasūtaṃ vinihatya saṃkhye
06,081.036c jagāma bhūmiṃ jvalitā maholkā; bhraṣṭāmbarād gām iva saṃpatantī
06,081.037a āścaryabhūtaṃ sumahat tvadīyā; dṛṣṭvaiva tad bhārata saṃprahṛṣṭāḥ
06,081.037c sarve vineduḥ sahitāḥ samantāt; pupūjire tava putraṃ sasainyāḥ
06,082.001 saṃjaya uvāca
06,082.001a virathaṃ taṃ samāsādya citrasenaṃ manasvinam
06,082.001c ratham āropayām āsa vikarṇas tanayas tava
06,082.002a tasmiṃs tathā vartamāne tumule saṃkule bhṛśam
06,082.002c bhīṣmaḥ śāṃtanavas tūrṇaṃ yudhiṣṭhiram upādravat
06,082.003a tataḥ sarathanāgāśvāḥ samakampanta sṛñjayāḥ
06,082.003c mṛtyor āsyam anuprāptaṃ menire ca yudhiṣṭhiram
06,082.004a yidhiṣṭhiro 'pi kauravyo yamābhyāṃ sahitaḥ prabhuḥ
06,082.004c maheṣvāsaṃ naravyāghraṃ bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ yayau
06,082.005a tataḥ śarasahasrāṇi pramuñcan pāṇḍavo yudhi
06,082.005c bhīṣmaṃ saṃchādayām āsa yathā megho divākaram
06,082.006a tena samyak praṇītāni śarajālāni bhārata
06,082.006c patijagrāha gāṅgeyaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,082.007a tathaiva śarajālāni bhīṣmeṇāstāni māriṣa
06,082.007c ākāśe samadṛśyanta khagamānāṃ vrajā iva
06,082.008a nimeṣārdhāc ca kaunteyaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo yudhi
06,082.008c adṛśyaṃ samare cakre śarajālena bhāgaśaḥ
06,082.009a tato yudhiṣṭhiro rājā kauravyasya mahātmanaḥ
06,082.009c nārācaṃ preṣayām āsa kruddha āśīviṣopamam
06,082.010a asaṃprāptaṃ tatas taṃ tu kṣurapreṇa mahārathaḥ
06,082.010c ciccheda samare rājan bhīṣmas tasya dhanuścyutam
06,082.011a taṃ tu chittvā raṇe bhīṣmo nārācaṃ kālasaṃmitam
06,082.011c nijaghne kauravendrasya hayān kāñcanabhūṣaṇān
06,082.011d*0332_01 hatāśve tu rathe tiṣṭhañ śaktiṃ cikṣepa dharmarāṭ
06,082.011d*0332_02 tām āpatantīṃ sahasā kālapāśopamāṃ śitām
06,082.011d*0332_03 ciccheda samare bhīṣmaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,082.012a hatāśvaṃ tu rathaṃ tyaktvā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
06,082.012c āruroha rathaṃ tūrṇaṃ nakulasya mahātmanaḥ
06,082.013a yamāv api susaṃkruddhaḥ samāsādya raṇe tadā
06,082.013c śaraiḥ saṃchādayām āsa bhīṣmaḥ parapuraṃjayaḥ
06,082.013d*0333_01 bhīṣmo 'pi rathināṃ śreṣṭho vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ
06,082.013d*0333_02 bhrātarau tau mahāvīryau śatrusainyabhayaṃkarau
06,082.014a tau tu dṛṣṭvā mahārāja bhīṣmabāṇaprapīḍitau
06,082.014c jagāmātha parāṃ cintāṃ bhīṣmasya vadhakāṅkṣayā
06,082.015a tato yudhiṣṭhiro vaśyān rājñas tān samacodayat
06,082.015c bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ sarve nihateti suhṛdgaṇān
06,082.016a tatas te pārthivāḥ sarve śrutvā pārthasya bhāṣitam
06,082.016c mahatā rathavaṃśena parivavruḥ pitāmaham
06,082.017a sa samantāt parivṛtaḥ pitā devavratas tava
06,082.017c cikrīda dhanuṣā rājan pātayāno mahārathān
06,082.018a taṃ carantaṃ raṇe pārthā dadṛśuḥ kauravaṃ yudhi
06,082.018c mṛgamadhyaṃ praviśyeva yathā siṃhaśiśuṃ vane
06,082.019a tarjayānaṃ raṇe śūrāṃs trāsayānaṃ ca sāyakaiḥ
06,082.019c dṛṣṭvā tresur mahārāja siṃhaṃ mṛgagaṇā iva
06,082.020a raṇe bharatasiṃhasya dadṛśuḥ kṣatriyā gatim
06,082.020c agner vāyusahāyasya yathā kakṣaṃ didhakṣataḥ
06,082.021a śirāṃsi rathināṃ bhīṣmaḥ pātayām āsa saṃyuge
06,082.021c tālebhya iva pakvāni phalāni kuśalo naraḥ
06,082.022a patadbhiś ca mahārāja śirobhir dharaṇītale
06,082.022c babhūva tumulaḥ śabdaḥ patatām aśmanām iva
06,082.023a tasmiṃs tu tumule yuddhe vartamāne sudāruṇe
06,082.023c sarveṣām eva sainyānām āsīd vyatikaro mahān
06,082.024a bhinneṣu teṣu vyūheṣu kṣatriyā itaretaram
06,082.024c ekam ekaṃ samāhūya yuddhāyaivopatasthire
06,082.025a śikhaṇḍī tu samāsādya bharatānāṃ pitāmaham
06,082.025c abhidudrāva vegena tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
06,082.026a anādṛtya tato bhīṣmas taṃ śikhaṇḍinam āhave
06,082.026c prayayau sṛñjayān kruddhaḥ strītvaṃ cintya śikhaṇḍinaḥ
06,082.027a sṛñjayās tu tato hṛṣṭā dṛṣṭvā bhīṣmaṃ mahāratham
06,082.027c siṃhanādān bahuvidhāṃś cakruḥ śaṅkhavimiśritān
06,082.028a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ vyatiṣaktarathadvipam
06,082.028c aparāṃ diśam āsthāya sthite savitari prabho
06,082.029a dhṛṣṭadyumno 'tha pāñcālyaḥ sātyakiś ca mahārathaḥ
06,082.029c pīḍayantau bhṛśaṃ sainyaṃ śaktitomaravṛṣṭibhiḥ
06,082.029e śastraiś ca bahubhī rājañ jaghnatus tāvakān raṇe
06,082.030a te hanyamānāḥ samare tāvakāḥ puruṣarṣabha
06,082.030c āryāṃ yuddhe matiṃ kṛtvā na tyajanti sma saṃyugam
06,082.030e yathotsāhaṃ ca samare jaghnur lokaṃ mahārathāḥ
06,082.031a tatrākrando mahān āsīt tāvakānāṃ mahātmanām
06,082.031c vadhyatāṃ samare rājan pārṣatena mahātmanā
06,082.032a taṃ śrutvā ninadaṃ ghoraṃ tāvakānāṃ mahārathau
06,082.032c vindānuvindāv āvantyau pārṣataṃ patyupasthitau
06,082.033a tau tasya turagān hatvā tvaramāṇau mahārathau
06,082.033c chādayām āsatur ubhau śaravarṣeṇa pārṣatam
06,082.034a avaplutyātha pāñcālyo rathāt tūrṇaṃ mahābalaḥ
06,082.034c āruroha rathaṃ tūrṇaṃ sātyakeḥ sumahātmanaḥ
06,082.035a tato yudhiṣṭhiro rājā mahatyā senayā vṛtaḥ
06,082.035c āvantyau samare kruddhāv abhyayāt sa paraṃtapau
06,082.036a tathaiva tava putro 'pi sarvodyogena māriṣa
06,082.036c vindānuvindāv āvantyau parivāryopatasthivān
06,082.037a arjunaś cāpi saṃkruddhaḥ kṣatriyān kṣatriyarṣabha
06,082.037c ayodhayata saṃgrāme vajrapāṇir ivāsurān
06,082.038a droṇaś ca samare kruddhaḥ putrasya priyakṛt tava
06,082.038c vyadhamat sarvapāñcālāṃs tūlarāśim ivānalaḥ
06,082.039a duryodhanapurogās tu putrās tava viśāṃ pate
06,082.039c parivārya raṇe bhīṣmaṃ yuyudhuḥ pāṇḍavaiḥ saha
06,082.040a tato duryodhano rājā lohitāyati bhāskare
06,082.040c abravīt tāvakān sarvāṃs tvaradhvam iti bhārata
06,082.041a yudhyatāṃ tu tathā teṣāṃ kurvatāṃ karma duṣkaram
06,082.041c astaṃ girim athārūḍhe naprakāśati bhāskare
06,082.042a prāvartata nadī ghorā śoṇitaughataraṅgiṇī
06,082.042c gomāyugaṇasaṃkīrṇā kṣaṇena rajanīmukhe
06,082.043a śivābhir aśivābhiś ca ruvadbhir bhairavaṃ ravam
06,082.043c ghoram āyodhanaṃ jajñe bhūtasaṃghasamākulam
06,082.044a rākṣasāś ca piśācāś ca tathānye piśitāśanāḥ
06,082.044c samantato vyadṛśyanta śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,082.044d*0334_01 mattā rudhiragandhena piśitena ca te nṛpāḥ
06,082.044d*0334_02 āsvādyāsvādya nṛtyante nādaṃ muñcanti bhīṣaṇam
06,082.044d*0334_03 kabandhāni ca nṛtyanti dhanur hastāni saṃyuge
06,082.044d*0334_04 prāsam ālambya niśitaṃ nistriṃśaṃ nirmalaṃ mahat
06,082.045a arjuno 'tha suśarmādīn rājñas tān sapadānugān
06,082.045c vijitya pṛtanāmadhye yayau svaśibiraṃ prati
06,082.046a yudhiṣṭhiro 'pi kauravyo bhrātṛbhyāṃ sahitas tadā
06,082.046c yayau svaśibiraṃ rājā niśāyāṃ senayā vṛtaḥ
06,082.047a bhīmaseno 'pi rājendra duryodhanamukhān rathān
06,082.047c avajitya tataḥ saṃkhye yayau svaśibiraṃ prati
06,082.048a duryodhano 'pi nṛpatiḥ parivārya mahāraṇe
06,082.048c bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ tūrṇaṃ prayātaḥ śibiraṃ prati
06,082.049a droṇo drauṇiḥ kṛpaḥ śalyaḥ kṛtavarmā ca sātvataḥ
06,082.049c parivārya camūṃ sarvāṃ prayayuḥ śibiraṃ prati
06,082.050a tathaiva sātyakī rājan dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,082.050c parivārya raṇe yodhān yayatuḥ śibiraṃ prati
06,082.051a evam ete mahārāja tāvakāḥ pāṇḍavaiḥ saha
06,082.051c paryavartanta sahitā niśākāle paraṃtapāḥ
06,082.052a tataḥ svaśibiraṃ gatvā pāṇḍavāḥ kuravas tathā
06,082.052c nyaviśanta mahārāja pūjayantaḥ parasparam
06,082.053a rakṣāṃ kṛtvātmanaḥ śūrā nyasya gulmān yathāvidhi
06,082.053c apanīya ca śalyāṃs te snātvā ca vividhair jalaiḥ
06,082.054a kṛtasvastyayanāḥ sarve saṃstūyantaś ca bandibhiḥ
06,082.054c gītavāditraśabdena vyakrīḍanta yaśasvinaḥ
06,082.055a muhūrtam iva tat sarvam abhavat svargasaṃnibham
06,082.055c na hi yuddhakathāṃ kāṃ cit tatra cakrur mahārathāḥ
06,082.056a te prasupte bale tatra pariśrāntajane nṛpa
06,082.056c hastyaśvabahule rājan prekṣaṇīye babhūvatuḥ
06,083.001 saṃjaya uvāca
06,083.001a pariṇāmya niśāṃ tāṃ tu sukhasuptā janeśvarāḥ
06,083.001c kuravaḥ pāṇḍavāś caiva punar yuddhāya niryayuḥ
06,083.002a tataḥ śabdo mahān āsīt senayor ubhayor api
06,083.002c nirgacchamānayoḥ saṃkhye sāgarapratimo mahān
06,083.003a tato duryodhano rājā citraseno viviṃśatiḥ
06,083.003c bhīṣmaś ca rathināṃ śreṣṭho bhāradvājaś ca vai dvijaḥ
06,083.004a ekībhūtāḥ susaṃyattāḥ kauravāṇāṃ mahācamūḥ
06,083.004c vyūhāya vidadhū rājan pāṇḍavān prati daṃśitāḥ
06,083.005a bhīṣmaḥ kṛtvā mahāvyūhaṃ pitā tava viśāṃ pate
06,083.005c sāgarapratimaṃ ghoraṃ vāhanormitaraṅgiṇam
06,083.006a agrataḥ sarvasainyānāṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo yayau
06,083.006c mālavair dākṣiṇātyaiś ca āvantyaiś ca samanvitaḥ
06,083.007a tato 'nantaram evāsīd bhāradvājaḥ pratāpavān
06,083.007c pulindaiḥ pāradaiś caiva tathā kṣudrakamālavaiḥ
06,083.008a droṇād anantaraṃ yatto bhagadattaḥ pratāpavān
06,083.008c māgadhaiś ca kaliṅgaiś ca piśācaiś ca viśāṃ pate
06,083.009a prāgjyotiṣād anu nṛpaḥ kausalyo 'tha bṛhadbalaḥ
06,083.009c mekalais traipuraiś caiva cicchilaiś ca samanvitaḥ
06,083.010a bṛhadbalāt tataḥ śūras trigartaḥ prasthalādhipaḥ
06,083.010c kāmbojair bahubhiḥ sārdhaṃ yavanaiś ca sahasraśaḥ
06,083.011a drauṇis tu rabhasaḥ śūras trigartād anu bhārata
06,083.011c prayayau siṃhanādena nādayāno dharātalam
06,083.012a tathā sarveṇa sainyena rājā duryodhanas tadā
06,083.012c drauṇer anantaraṃ prāyāt sodaryaiḥ parivāritaḥ
06,083.013a duryodhanād anu kṛpas tataḥ śāradvato yayau
06,083.013c evam eṣa mahāvyūhaḥ prayayau sāgaropamaḥ
06,083.014a rejus tatra patākāś ca śvetacchatrāṇi cābhibho
06,083.014c aṅgadāny atha citrāṇi mahārhāṇi dhanūṃṣi ca
06,083.015a taṃ tu dṛṣṭvā mahāvyūhaṃ tāvakānāṃ mahārathaḥ
06,083.015c yudhiṣṭhiro 'bravīt tūrṇaṃ pārṣataṃ pṛtanāpatim
06,083.016a paśya vyūhaṃ maheṣvāsa nirmitaṃ sāgaropamam
06,083.016c prativyūhaṃ tvam api hi kuru pārṣata māciram
06,083.017a tataḥ sa pārṣataḥ śūro vyūhaṃ cakre sudāruṇam
06,083.017c śṛṅgāṭakaṃ mahārāja paravyūhavināśanam
06,083.018a śṛṅgebhyo bhīmasenaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ
06,083.018c rathair anekasāhasrais tathā hayapadātibhiḥ
06,083.019a nābhyām abhūn naraśreṣṭhaḥ śvetāśvo vānaradhvajaḥ
06,083.019c madhye yudhiṣṭhiro rājā mādrīputrau ca pāṇḍavau
06,083.020a athetare maheṣvāsāḥ sahasainyā narādhipāḥ
06,083.020c vyūhaṃ taṃ pūrayām āsur vyūhaśāstraviśāradāḥ
06,083.021a abhimanyus tataḥ paścād virāṭaś ca mahārathaḥ
06,083.021c draupadeyāś ca saṃhṛṣṭā rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ
06,083.022a evam etaṃ mahāvyūhaṃ vyūhya bhārata pāṇḍavāḥ
06,083.022c atiṣṭhan samare śūrā yoddhukāmā jayaiṣiṇaḥ
06,083.023a bherīśabdāś ca tumulā vimiśrāḥ śaṅkhanisvanaiḥ
06,083.023c kṣveḍitāsphoṭitotkruṣṭaiḥ subhīmāḥ sarvatodiśam
06,083.024a tataḥ śūrāḥ samāsādya samare te parasparam
06,083.024c netrair animiṣai rājann avaikṣanta prakopitāḥ
06,083.025a manobhis te manuṣyendra pūrvaṃ yodhāḥ parasparam
06,083.025c yuddhāya samavartanta samāhūyetaretaram
06,083.026a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ ghorarūpaṃ bhayāvaham
06,083.026c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca nighnatām itaretaram
06,083.027a nārācā niśitāḥ saṃkhye saṃpatanti sma bhārata
06,083.027c vyāttānanā bhayakarā uragā iva saṃghaśaḥ
06,083.028a niṣpetur vimalāḥ śaktyas tailadhautāḥ sutejanāḥ
06,083.028c ambudebhyo yathā rājan bhrājamānāḥ śatahradāḥ
06,083.029a gadāś ca vimalaiḥ paṭṭaiḥ pinaddhāḥ svarṇabhūṣitāḥ
06,083.029c patantyas tatra dṛśyante giriśṛṅgopamāḥ śubhāḥ
06,083.029e nistriṃśāś ca vyarājanta vimalāmbarasaṃnibhāḥ
06,083.030a ārṣabhāṇi ca carmāṇi śatacandrāṇi bhārata
06,083.030c aśobhanta raṇe rājan patamānāni sarvaśaḥ
06,083.030d*0335_01 meghāntare yathā vidyuj jvalamāneva dṛśyate
06,083.031a te 'nyonyaṃ samare sene yudhyamāne narādhipa
06,083.031c aśobhetāṃ yathā daityadevasene samudyate
06,083.031e abhyadravanta samare te 'nyonyaṃ vai samantataḥ
06,083.032a rathās tu rathibhis tūrṇaṃ preṣitāḥ paramāhave
06,083.032c yugair yugāni saṃśliṣya yuyudhuḥ pārthivarṣabhāḥ
06,083.033a dantināṃ yudhyamānānāṃ saṃgharṣāt pāvako 'bhavat
06,083.033c danteṣu bharataśreṣṭha sadhūmaḥ sarvatodiśam
06,083.034a prāsair abhihatāḥ ke cid gajayodhāḥ samantataḥ
06,083.034c patamānāḥ sma dṛśyante giriśṛṅgān nagā iva
06,083.035a pādātāś cāpy adṛśyanta nighnanto hi parasparam
06,083.035c citrarūpadharāḥ śūrā nakharaprāsayodhinaḥ
06,083.036a anyonyaṃ te samāsādya kurupāṇḍavasainikāḥ
06,083.036c śastrair nānāvidhair ghorai raṇe ninyur yamakṣayam
06,083.037a tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo rathaghoṣeṇa nādayan
06,083.037c abhyāgamad raṇe pāṇḍūn dhanuḥśabdena mohayan
06,083.038a pāṇḍavānāṃ rathāś cāpi nadanto bhairavasvanam
06,083.038c abhyadravanta saṃyattā dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ
06,083.039a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tava teṣāṃ ca bhārata
06,083.039c narāśvarathanāgānāṃ vyatiṣaktaṃ parasparam
06,084.001 saṃjaya uvāca
06,084.001a bhīṣmaṃ tu samare kruddhaṃ pratapantaṃ samantataḥ
06,084.001c na śekuḥ pāṇḍavā draṣṭuṃ tapantam iva bhāskaram
06,084.002a tataḥ sarvāṇi sainyāni dharmaputrasya śāsanāt
06,084.002c abhyadravanta gāṅgeyaṃ mardayantaṃ śitaiḥ śaraiḥ
06,084.003a sa tu bhīṣmo raṇaślāghī somakān sahasṛñjayān
06,084.003c pāñcālāṃś ca maheṣvāsān pātayām āsa sāyakaiḥ
06,084.004a te vadhyamānā bhīṣmeṇa pāñcālāḥ somakaiḥ saha
06,084.004c bhīṣmam evābhyayus tūrṇaṃ tyaktvā mṛtyukṛtaṃ bhayam
06,084.005a sa teṣāṃ rathināṃ vīro bhīṣmaḥ śāṃtanavo yudhi
06,084.005c ciccheda sahasā rājan bāhūn atha śirāṃsi ca
06,084.006a virathān rathinaś cakre pitā devavratas tava
06,084.006c patitāny uttamāṅgāni hayebhyo hayasādinām
06,084.007a nirmanuṣyāṃś ca mātaṅgāñ śayānān parvatopamān
06,084.007c apaśyāma mahārāja bhīṣmāstreṇa pramohitān
06,084.008a na tatrāsīt pumān kaś cit pāṇḍavānāṃ viśāṃ pate
06,084.008c anyatra rathināṃ śreṣṭhād bhīmasenān mahābalāt
06,084.009a sa hi bhīṣmaṃ samāsādya tāḍayām āsa saṃyuge
06,084.009c tato niṣṭānako ghoro bhīṣmabhīmasamāgame
06,084.010a babhūva sarvasainyānāṃ ghorarūpo bhayānakaḥ
06,084.010c tathaiva pāṇḍavā hṛṣṭāḥ siṃhanādam athānadan
06,084.011a tato duryodhano rājā sodaryaiḥ parivāritaḥ
06,084.011c bhīṣmaṃ jugopa samare vartamāne janakṣaye
06,084.012a bhīmas tu sārathiṃ hatvā bhīṣmasya rathināṃ varaḥ
06,084.012c vidrutāśve rathe tasmin dravamāṇe samantataḥ
06,084.012e sunābhasya śareṇāśu śiraś ciccheda cārihā
06,084.013a kṣurapreṇa sutīkṣṇena sa hato nyapatad bhuvi
06,084.013c hate tasmin mahārāja tava putre mahārathe
06,084.013e nāmṛṣyanta raṇe śūrāḥ sodaryāḥ sapta saṃyuge
06,084.014a ādityaketur bahvāśī kuṇḍadhāro mahodaraḥ
06,084.014c aparājitaḥ paṇḍitako viśālākṣaḥ sudurjayaḥ
06,084.015a pāṇḍavaṃ citrasaṃnāhā vicitrakavacadhvajāḥ
06,084.015c abhyadravanta saṃgrāme yoddhukāmārimardanāḥ
06,084.016a mahodaras tu samare bhīmaṃ vivyādha patribhiḥ
06,084.016c navabhir vajrasaṃkāśair namuciṃ vṛtrahā yathā
06,084.017a ādityaketuḥ saptatyā bahvāśī cāpi pañcabhiḥ
06,084.017c navatyā kuṇḍadhāras tu viśālākṣaś ca saptabhiḥ
06,084.018a aparājito mahārāja parājiṣṇur mahārathaḥ
06,084.018c śarair bahubhir ānarchad bhīmasenaṃ mahābalam
06,084.019a raṇe paṇḍitakaś cainaṃ tribhir bāṇaiḥ samardayat
06,084.019c sa tan na mamṛṣe bhīmaḥ śatrubhir vadham āhave
06,084.020a dhanuḥ prapīḍya vāmena kareṇāmitrakarśanaḥ
06,084.020b*0336_01 aparājitasya rājendra bhīmaseno mahābalaḥ
06,084.020c śiraś ciccheda samare śareṇa nataparvaṇā
06,084.021a aparājitasya sunasaṃ tava putrasya saṃyuge
06,084.021c parājitasya bhīmena nipapāta śiro mahīm
06,084.022a athāpareṇa bhallena kuṇḍadhāraṃ mahāratham
06,084.022c prāhiṇon mṛtyulokāya sarvalokasya paśyataḥ
06,084.023a tataḥ punar ameyātmā prasaṃdhāya śilīmukham
06,084.023c preṣayām āsa samare paṇḍitaṃ prati bhārata
06,084.024a sa śaraḥ paṇḍitaṃ hatvā viveśa dharaṇītalam
06,084.024c yathā naraṃ nihatyāśu bhujagaḥ kālacoditaḥ
06,084.025a viśālākṣaśiraś chittvā pātayām āsa bhūtale
06,084.025c tribhiḥ śarair adīnātmā smaran kleśaṃ purātanam
06,084.026a mahodaraṃ maheṣvāsaṃ nārācena stanāntare
06,084.026c vivyādha samare rājan sa hato nyapatad bhuvi
06,084.027a ādityaketoḥ ketuṃ ca chittvā bāṇena saṃyuge
06,084.027c bhallena bhṛśatīkṣṇena śiraś ciccheda cārihā
06,084.028a bahvāśinaṃ tato bhīmaḥ śareṇa nataparvaṇā
06,084.028c preṣayām āsa saṃkruddho yamasya sadanaṃ prati
06,084.029a pradudruvus tatas te 'nye putrās tava viśāṃ pate
06,084.029c manyamānā hi tat satyaṃ sabhāyāṃ tasya bhāṣitam
06,084.030a tato duryodhano rājā bhrātṛvyasanakarśitaḥ
06,084.030c abravīt tāvakān yodhān bhīmo 'yaṃ yudhi vadhyatām
06,084.031a evam ete maheṣvāsāḥ putrās tava viśāṃ pate
06,084.031b*0337_01 nihatā bhīmasenena mahāvīryeṇa saṃyuge
06,084.031c bhrātṝn saṃdṛśya nihatān prāsmaraṃs te hi tad vacaḥ
06,084.032a yad uktavān mahāprājñaḥ kṣattā hitam anāmayam
06,084.032c tad idaṃ samanuprāptaṃ vacanaṃ divyadarśinaḥ
06,084.033a lobhamohasamāviṣṭaḥ putraprītyā janādhipa
06,084.033c na budhyase purā yat tat tathyam uktaṃ vaco mahat
06,084.034a tathaiva hi vadhārthāya putrāṇāṃ pāṇḍavo balī
06,084.034c nūnaṃ jāto mahābāhur yathā hanti sma kauravān
06,084.035a tato duryodhano rājā bhīṣmam āsādya māriṣa
06,084.035c duḥkhena mahatāviṣṭo vilalāpātikarśitaḥ
06,084.036a nihatā bhrātaraḥ śūrā bhīmasenena me yudhi
06,084.036c yatamānās tathānye 'pi hanyante sarvasainikāḥ
06,084.037a bhavāṃś ca madhyasthatayā nityam asmān upekṣate
06,084.037c so 'haṃ kāpatham ārūḍhaḥ paśya daivam idaṃ mama
06,084.038a etac chrutvā vacaḥ krūraṃ pitā devavratas tava
06,084.038c duryodhanam idaṃ vākyam abravīt sāśrulocanam
06,084.039a uktam etan mayā pūrvaṃ droṇena vidureṇa ca
06,084.039c gāndhāryā ca yaśasvinyā tattvaṃ tāta na buddhavān
06,084.040a samayaś ca mayā pūrvaṃ kṛto vaḥ śatrukarśana
06,084.040c nāhaṃ yudhi vimoktavyo nāpy ācāryaḥ kathaṃ cana
06,084.041a yaṃ yaṃ hi dhārtarāṣṭrāṇāṃ bhīmo drakṣyati saṃyuge
06,084.041c haniṣyati raṇe taṃ taṃ satyam etad bravīmi te
06,084.042a sa tvaṃ rājan sthiro bhūtvā dṛḍhāṃ kṛtvā raṇe matim
06,084.042c yodhayasva raṇe pārthān svargaṃ kṛtvā parāyaṇam
06,084.043a na śakyāḥ pāṇḍavā jetuṃ sendrair api surāsuraiḥ
06,084.043c tasmād yuddhe matiṃ kṛtvā sthirāṃ yudhyasva bhārata
06,085.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,085.001a dṛṣṭvā mama hatān putrān bahūn ekena saṃjaya
06,085.001c bhīṣmo droṇaḥ kṛpaś caiva kim akurvata saṃyuge
06,085.002a ahany ahani me putrāḥ kṣayaṃ gacchanti saṃjaya
06,085.002c manye 'haṃ sarvathā sūta daivenopahatā bhṛśam
06,085.003a yatra me tanayāḥ sarve jīyante na jayanty uta
06,085.003c yatra bhīṣmasya droṇasya kṛpasya ca mahātmanaḥ
06,085.004a saumadatteś ca vīrasya bhagadattasya cobhayoḥ
06,085.004c aśvatthāmnas tathā tāta śūrāṇāṃ sumahātmanām
06,085.005a anyeṣāṃ caiva vīrāṇāṃ madhyagās tanayā mama
06,085.005c yad ahanyanta saṃgrāme kim anyad bhāgadheyataḥ
06,085.006a na hi duryodhano mandaḥ purā proktam abudhyata
06,085.006c vāryamāṇo mayā tāta bhīṣmeṇa vidureṇa ca
06,085.007a gāndhāryā caiva durmedhāḥ satataṃ hitakāmyayā
06,085.007c nāvabudhyat purā mohāt tasya prāptam idaṃ phalam
06,085.008a yad bhīmasenaḥ samare putrān mama vicetasaḥ
06,085.008c ahany ahani saṃkruddho nayate yamasādanam
06,085.009 saṃjaya uvāca
06,085.009a idaṃ tat samanuprāptaṃ kṣattur vacanam uttamam
06,085.009c na buddhavān asi vibho procyamānaṃ hitaṃ tadā
06,085.010a nivāraya sutān dyūtāt pāṇḍavān mā druheti ca
06,085.010c suhṛdāṃ hitakāmānāṃ bruvatāṃ tat tad eva ca
06,085.011a na śuśrūṣasi yad vākyaṃ martyaḥ pathyam ivauṣadham
06,085.011c tad eva tvām anuprāptaṃ vacanaṃ sādhu bhāṣitam
06,085.012a viduradroṇabhīṣmāṇāṃ tathānyeṣāṃ hitaiṣiṇām
06,085.012c akṛtvā vacanaṃ pathyaṃ kṣayaṃ gacchanti kauravāḥ
06,085.013a tad etat samatikrāntaṃ pūrvam eva viśāṃ pate
06,085.013c tasmān me śṛṇu tattvena yathā yuddham avartata
06,085.014a madhyāhne sumahāraudraḥ saṃgrāmaḥ samapadyata
06,085.014c lokakṣayakaro rājaṃs tan me nigadataḥ śṛṇu
06,085.015a tataḥ sarvāṇi sainyāni dharmaputrasya śāsanāt
06,085.015c saṃrabdhāny abhyadhāvanta bhīṣmam eva jighāṃsayā
06,085.016a dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca sātyakiś ca mahārathaḥ
06,085.016c yuktānīkā mahārāja bhīṣmam eva samabhyayuḥ
06,085.016d*0338_01 virāṭo drupadaś caiva sahitāḥ sarvasomakaiḥ
06,085.016d*0338_02 abhyadravanta saṃgrāme bhīṣmam eva mahārathāḥ
06,085.016d*0338_03 kekayā dhṛṣṭaketuś ca kuntibhojaś ca daṃśitaḥ
06,085.016d*0338_04 yuktānīkā mahārāja bhīṣmam eva samabhyayuḥ
06,085.017a arjuno draupadeyāś ca cekitānaś ca saṃyuge
06,085.017c duryodhanasamādiṣṭān rājñaḥ sarvān samabhyayuḥ
06,085.018a abhimanyus tathā vīro haiḍimbaś ca mahārathaḥ
06,085.018c bhīmasenaś ca saṃkruddhas te 'bhyadhāvanta kauravān
06,085.019a tridhābhūtair avadhyanta pāṇḍavaiḥ kauravā yudhi
06,085.019c tathaiva kaurave rājann avadhyanta pare raṇe
06,085.020a droṇas tu rathināṃ śreṣṭhaḥ somakān sṛñjayaiḥ saha
06,085.020c abhyadravata saṃkruddhaḥ preṣayiṣyan yamakṣayam
06,085.021a tatrākrando mahān āsīt sṛñjayānāṃ mahātmanām
06,085.021c vadhyatāṃ samare rājan bhāradvājena dhanvinā
06,085.022a droṇena nihatās tatra kṣatriyā bahavo raṇe
06,085.022c viveṣṭantaḥ sma dṛśyante vyādhikliṣṭā narā iva
06,085.023a kūjatāṃ krandatāṃ caiva stanatāṃ caiva saṃyuge
06,085.023c aniśaṃ śrūyate śabdaḥ kṣutkṛśānāṃ nṛṇām iva
06,085.024a tathaiva kauraveyāṇāṃ bhīmaseno mahābalaḥ
06,085.024c cakāra kadanaṃ ghoraṃ kruddhaḥ kāla ivāparaḥ
06,085.025a vadhyatāṃ tatra sainyānām anyonyena mahāraṇe
06,085.025c prāvartata nadī ghorā rudhiraughapravāhinī
06,085.026a sa saṃgrāmo mahārāja ghorarūpo 'bhavan mahān
06,085.026c kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca yamarāṣṭravivardhanaḥ
06,085.027a tato bhīmo raṇe kruddho rabhasaś ca viśeṣataḥ
06,085.027c gajānīkaṃ samāsādya preṣayām āsa mṛtyave
06,085.028a tatra bhārata bhīmena nārācābhihatā gajāḥ
06,085.028c petuḥ seduś ca neduś ca diśaś ca paribabhramuḥ
06,085.029a chinnahastā mahānāgāś chinnapādāś ca māriṣa
06,085.029c krauñcavad vyanadan bhītāḥ pṛthivīm adhiśiśyire
06,085.030a nakulaḥ sahadevaś ca hayānīkam abhidrutau
06,085.030c te hayāḥ kāñcanāpīḍā rukmabhāṇḍaparicchadāḥ
06,085.030e vadhyamānā vyadṛśyanta śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,085.031a patadbhiś ca hayai rājan samāstīryata medinī
06,085.031c nirjihvaiś ca śvasadbhiś ca kūjadbhiś ca gatāsubhiḥ
06,085.031e hayair babhau naraśreṣṭha nānārūpadharair dharā
06,085.032a arjunena hataiḥ saṃkhye tathā bhārata vājibhiḥ
06,085.032c prababhau vasudhā ghorā tatra tatra viśāṃ pate
06,085.033a rathair bhagnair dhvajaiś chinnaiś chatraiś ca sumahāprabhaiḥ
06,085.033c hārair niṣkaiḥ sakeyūraiḥ śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ
06,085.033d*0339_01 cāmaravyajanaiś chinnair nikṛttaiś ca mahāyudhaiḥ
06,085.033d*0340_01 pratodaiś ca tathā chinnair vikṛtaiś ca mahāyudhaiḥ
06,085.034a uṣṇīṣair apaviddhaiś ca patākābhiś ca sarvaṣaḥ
06,085.034c anukarṣaiḥ śubhai rājan yoktraiś cavyasuraśmibhiḥ
06,085.034e saṃchannā vasudhā bhāti vasante kusumair iva
06,085.035a evam eṣa kṣayo vṛttaḥ pāṇḍūnām api bhārata
06,085.035c kruddhe śāṃtanave bhīṣme droṇe ca rathasattame
06,085.036a aśvatthāmni kṛpe caiva tathaiva kṛtavarmaṇi
06,085.036c tathetareṣu kruddheṣu tāvakānām api kṣayaḥ
06,086.001 saṃjaya uvāca
06,086.001a vartamāne tathā raudre rājan vīravarakṣaye
06,086.001c śakuniḥ saubalaḥ śrīmān pāṇḍavān samupādravat
06,086.002a tathaiva sātvato rājan hārdikyaḥ paravīrahā
06,086.002c abhyadravata saṃgrāme pāṇḍavānām anīkinīm
06,086.003a tataḥ kāmbojamukhyānāṃ nadījānāṃ ca vājinām
06,086.003c āraṭṭānāṃ mahījānāṃ sindhujānāṃ ca sarvaśaḥ
06,086.004a vanāyujānāṃ śubhrāṇāṃ tathā parvatavāsinām
06,086.004b*0341_01 vājināṃ bahubhiḥ saṃkhye samantāt paryavārayan
06,086.004c ye cāpare tittirajā javanā vātaraṃhasaḥ
06,086.005a suvarṇālaṃkṛtair etair varmavadbhiḥ sukalpitaiḥ
06,086.005c hayair vātajavair mukhyaiḥ pāṇḍavasya suto balī
06,086.005e abhyavartata tat sainyaṃ hṛṣṭarūpaḥ paraṃtapaḥ
06,086.006a arjunasyātha dāyāda irāvān nāma vīryavān
06,086.006c sutāyāṃ nāgarājasya jātaḥ pārthena dhīmatā
06,086.007a airāvatena sā dattā anapatyā mahātmanā
06,086.007c patyau hate suparṇena kṛpaṇā dīnacetanā
06,086.008a bhāryārthaṃ tāṃ ca jagrāha pārthaḥ kāmavaśānugām
06,086.008c evam eṣa samutpannaḥ parakṣetre 'rjunātmajaḥ
06,086.009a sa nāgaloke saṃvṛddho mātrā ca parirakṣitaḥ
06,086.009c pitṛvyeṇa parityaktaḥ pārthadveṣād durātmanā
06,086.010a rūpavān vīryasaṃpanno guṇavān satyavikramaḥ
06,086.010c indralokaṃ jagāmāśu śrutvā tatrārjunaṃ gatam
06,086.011a so 'bhigamya mahātmānaṃ pitaraṃ satyavikramam
06,086.011b*0342_01 uvāca vacanaṃ rājann ulūpītanayas tadā
06,086.011c abhyavādayad avyagro vinayena kṛtāñjaliḥ
06,086.011d*0343_01 nyavedayata cātmānam arjunasya mahātmanaḥ
06,086.011e irāvān asmi bhadraṃ te putraś cāhaṃ tavābhibho
06,086.012a mātuḥ samāgamo yaś ca tat sarvaṃ pratyavedayat
06,086.012c tac ca sarvaṃ yathāvṛttam anusasmāra pāṇḍavaḥ
06,086.013a pariṣvajya sutaṃ cāpi so ''tmanaḥ sadṛśaṃ guṇaiḥ
06,086.013c prītimān abhavat pārtho devarājaniveśane
06,086.014a so 'rjunena samājñapto devaloke tadā nṛpa
06,086.014c prītipūrvaṃ mahābāhuḥ svakāryaṃ prati bhārata
06,086.014d*0344_01 sa cāpi naraśārdūlaḥ śārdūlasamavikramaḥ
06,086.014d*0344_02 abravīc ca tadā pārtham ayam asmi tadā vibho
06,086.014d*0344_03 sthitaḥ preṣyaś ca putraś ca sarvathā hy anuśādhi mām
06,086.014d*0344_04 kiṃ karomi ca te kāmaṃ kaṃ vā kāmaṃ tvam icchasi
06,086.014d*0344_05 pariṣvajya sutaṃ premṇā vāsaviḥ pratyuvāca tam
06,086.014d*0344_06 prītipūrvaṃ ca kāryaṃ ca kāryaṃ prati ca mānada
06,086.014e yuddhakāle tvayāsmākaṃ sāhyaṃ deyam iti prabho
06,086.015a bāḍham ity evam uktvā ca yuddhakāla upāgataḥ
06,086.015c kāmavarṇajavair aśvaiḥ saṃvṛto bahubhir nṛpa
06,086.016a te hayāḥ kāñcanāpīḍā nānāvarṇā manojavāḥ
06,086.016c utpetuḥ sahasā rājan haṃsā iva mahodadhau
06,086.017a te tvadīyān samāsādya hayasaṃghān mahājavān
06,086.017c kroḍaiḥ kroḍān abhighnanto ghoṇābhiś ca parasparam
06,086.017e nipetuḥ sahasā rājan suvegābhihatā bhuvi
06,086.018a nipatadbhis tathā taiś ca hayasaṃghaiḥ parasparam
06,086.018c śuśruve dāruṇaḥ śabdaḥ suparṇapatane yathā
06,086.019a tathaiva ca mahārāja sametyānyonyam āhave
06,086.019c parasparavadhaṃ ghoraṃ cakrus te hayasādinaḥ
06,086.020a tasmiṃs tathā vartamāne saṃkule tumule bhṛśam
06,086.020c ubhayor api saṃśāntā hayasaṃghāḥ samantataḥ
06,086.021a prakṣīṇasāyakāḥ śūrā nihatāśvāḥ śramāturāḥ
06,086.021c vilayaṃ samanuprāptās takṣamāṇāḥ parasparam
06,086.022a tataḥ kṣīṇe hayānīke kiṃciccheṣe ca bhārata
06,086.022c saubalasyātmajāḥ śūrā nirgatā raṇamūrdhani
06,086.023a vāyuvegasamasparśā jave vāyusamāṃs tathā
06,086.023c āruhya śīlasaṃpannān vayaḥsthāṃs turagottamān
06,086.024a gajo gavākṣo vṛṣakaś carmavān ārjavaḥ śukaḥ
06,086.024c ṣaḍ ete balasaṃpannā niryayur mahato balāt
06,086.025a vāryamāṇāḥ śakuninā svaiś ca yodhair mahābalaiḥ
06,086.025c saṃnaddhā yuddhakuśalā raudrarūpā mahābalāḥ
06,086.026a tad anīkaṃ mahābāho bhittvā paramadurjayam
06,086.026c balena mahatā yuktāḥ svargāya vijayaiṣiṇaḥ
06,086.026e viviśus te tadā hṛṣṭā gāndhārā yuddhadurmadāḥ
06,086.027a tān praviṣṭāṃs tadā dṛṣṭvā irāvān api vīryavān
06,086.027c abravīt samare yodhān vicitrābharaṇāyudhān
06,086.028a yathaite dhārtarāṣṭrasya yodhāḥ sānugavāhanāḥ
06,086.028c hanyante samare sarve tathā nītir vidhīyatām
06,086.029a bāḍham ity evam uktvā te sarve yodhā irāvataḥ
06,086.029c jaghnus te vai parānīkaṃ durjayaṃ samare paraiḥ
06,086.030a tad anīkam anīkena samare vīkṣya pātitam
06,086.030c amṛṣyamāṇās te sarve subalasyātmajā raṇe
06,086.030e irāvantam abhidrutya sarvataḥ paryavārayan
06,086.031a tāḍayantaḥ śitaiḥ prāsaiś codayantaḥ parasparam
06,086.031c te śūrāḥ paryadhāvanta kurvanto mahad ākulam
06,086.032a irāvān atha nirbhinnaḥ prāsais tīkṣṇair mahātmabhiḥ
06,086.032c sravatā rudhireṇāktas tottrair viddha iva dvipaḥ
06,086.033a urasy api ca pṛṣṭhe ca pārśvayoś ca bhṛśāhataḥ
06,086.033c eko bahubhir atyarthaṃ dhairyād rājan na vivyathe
06,086.034a irāvān atha saṃkruddhaḥ sarvāṃs tān niśitaiḥ śaraiḥ
06,086.034c mohayām āsa samare viddhvā parapuraṃjayaḥ
06,086.035a prāsān uddhṛtya sarvāṃś ca svaśarīrād ariṃdamaḥ
06,086.035c tair eva tāḍayām āsa subalasyātmajān raṇe
06,086.036a nikṛṣya niśitaṃ khaḍgaṃ gṛhītvā ca śarāvaram
06,086.036c padātis tūrṇam āgacchaj jighāṃsuḥ saubalān yudhi
06,086.037a tataḥ pratyāgataprāṇāḥ sarve te subalātmajāḥ
06,086.037c bhūyaḥ krodhasamāviṣṭā irāvantam athādravan
06,086.038a irāvān api khaḍgena darśayan pāṇilāghavam
06,086.038c abhyavartata tān sarvān saubalān baladarpitaḥ
06,086.039a lāghavenātha carataḥ sarve te subalātmajāḥ
06,086.039c antaraṃ nādhyagacchanta carantaḥ śīghragāminaḥ
06,086.040a bhūmiṣṭham atha taṃ saṃkhye saṃpradṛśya tataḥ punaḥ
06,086.040c parivārya bhṛśaṃ sarve grahītum upacakramuḥ
06,086.041a athābhyāśagatānāṃ sa khaḍgenāmitrakarśanaḥ
06,086.041c upahastāvahastābhyāṃ teṣāṃ gātrāṇy akṛntata
06,086.042a āyudhāni ca sarveṣāṃ bāhūn api ca bhūṣitān
06,086.042c apatanta nikṛttāṅgā gatā bhūmiṃ gatāsavaḥ
06,086.043a vṛṣakas tu mahārāja bahudhā parivikṣataḥ
06,086.043c amucyata mahāraudrāt tasmād vīrāvakartanāt
06,086.044a tān sarvān patitān dṛṣṭvā bhīto duryodhanas tataḥ
06,086.044c abhyabhāṣata saṃkruddho rākṣasaṃ ghoradarśanam
06,086.045a ārśyaśṛṅgiṃ maheṣvāsaṃ māyāvinam ariṃdamam
06,086.045c vairiṇaṃ bhīmasenasya pūrvaṃ bakavadhena vai
06,086.046a paśya vīra yathā hy eṣa phalgunasya suto balī
06,086.046c māyāvī vipriyaṃ ghoram akārṣīn me balakṣayam
06,086.047a tvaṃ ca kāmagamas tāta māyāstre ca viśāradaḥ
06,086.047c kṛtavairaś ca pārthena tasmād enaṃ raṇe jahi
06,086.048a bāḍham ity evam uktvā tu rākṣaso ghoradarśanaḥ
06,086.048c prayayau siṃhanādena yatrārjunasuto yuvā
06,086.049a svārūḍhair yuddhakuśalair vimalaprāsayodhibhiḥ
06,086.049c vīraiḥ prahāribhir yuktaḥ svair anīkaiḥ samāvṛtaḥ
06,086.049d*0345_01 hataśeṣair mahārāja dvisāhasrair hayottamaiḥ
06,086.049e nihantukāmaḥ samare irāvantaṃ mahābalam
06,086.050a irāvān api saṃkruddhas tvaramāṇaḥ parākramī
06,086.050c hantukāmam amitraghno rākṣasaṃ pratyavārayat
06,086.051a tam āpatantaṃ saṃprekṣya rākṣasaḥ sumahābalaḥ
06,086.051c tvaramāṇas tato māyāṃ prayoktum upacakrame
06,086.052a tena māyāmayāḥ kḷptā hayās tāvanta eva hi
06,086.052c svārūḍhā rākṣasair ghoraiḥ śūlapaṭṭiśapāṇibhiḥ
06,086.053a te saṃrabdhāḥ samāgamya dvisāhasrāḥ prahāriṇaḥ
06,086.053c acirād gamayām āsuḥ pretalokaṃ parasparam
06,086.054a tasmiṃs tu nihate sainye tāv ubhau yuddhadurmadau
06,086.054c saṃgrāme vyavatiṣṭhetāṃ yathā vai vṛtravāsavau
06,086.055a ādravantam abhiprekṣya rākṣasaṃ yuddhadurmadam
06,086.055c irāvān krodhasaṃrabdhaḥ pratyadhāvan mahābalaḥ
06,086.056a samabhyāśagatasyājau tasya khaḍgena durmateḥ
06,086.056c ciccheda kārmukaṃ dīptaṃ śarāvāpaṃ ca pañcakam
06,086.057a sa nikṛttaṃ dhanur dṛṣṭvā khaṃ javena samāviśat
06,086.057c irāvantam abhikruddhaṃ mohayann iva māyayā
06,086.058a tato 'ntarikṣam utpatya irāvān api rākṣasam
06,086.058c vimohayitvā māyābhis tasya gātrāṇi sāyakaiḥ
06,086.058e ciccheda sarvamarmajñaḥ kāmarūpo durāsadaḥ
06,086.059a tathā sa rākṣasaśreṣṭhaḥ śaraiḥ kṛttaḥ punaḥ punaḥ
06,086.059c saṃbabhūva mahārāja samavāpa ca yauvanam
06,086.060a māyā hi sahajā teṣāṃ vayo rūpaṃ ca kāmajam
06,086.060c evaṃ tad rākṣasasyāṅgaṃ chinnaṃ chinnaṃ vyarohata
06,086.061a irāvān api saṃkruddho rākṣasaṃ taṃ mahābalam
06,086.061c paraśvadhena tīkṣṇena ciccheda ca punaḥ punaḥ
06,086.062a sa tena balinā vīraś chidyamāna iva drumaḥ
06,086.062c rākṣaso vyanadad ghoraṃ sa śabdas tumulo 'bhavat
06,086.063a paraśvadhakṣataṃ rakṣaḥ susrāva rudhiraṃ bahu
06,086.063c tataś cukrodha balavāṃś cakre vegaṃ ca saṃyuge
06,086.064a ārśyaśṛṅgis tato dṛṣṭvā samare śatrum ūrjitam
06,086.064c kṛtvā ghoraṃ mahad rūpaṃ grahītum upacakrame
06,086.064d*0346_01 arjunasya sutaṃ vīram irāvantaṃ yaśasvinam
06,086.064e saṃgrāmaśiraso madhye sarveṣāṃ tatra paśyatām
06,086.065a tāṃ dṛṣṭvā tādṛśīṃ māyāṃ rākṣasasya mahātmanaḥ
06,086.065c irāvān api saṃkruddho māyāṃ sraṣṭuṃ pracakrame
06,086.066a tasya krodhābhibhūtasya saṃyugeṣv anivartinaḥ
06,086.066c yo 'nvayo mātṛkas tasya sa enam abhipedivān
06,086.067a sa nāgair bahuśo rājan sarvataḥ saṃvṛto raṇe
06,086.067c dadhāra sumahad rūpam ananta iva bhogavān
06,086.067e tato bahuvidhair nāgaiś chādayām āsa rākṣasam
06,086.068a chādyamānas tu nāgaiḥ sa dhyātvā rākṣasapuṃgavaḥ
06,086.068c sauparṇaṃ rūpam āsthāya bhakṣayām āsa pannagān
06,086.069a māyayā bhakṣite tasminn anvaye tasya mātṛke
06,086.069c vimohitam irāvantam asinā rākṣaso 'vadhīt
06,086.070a sakuṇḍalaṃ samukuṭaṃ padmendusadṛśaprabham
06,086.070c irāvataḥ śiro rakṣaḥ pātayām āsa bhūtale
06,086.071a tasmiṃs tu nihate vīre rākṣasenārjunātmaje
06,086.071c viśokāḥ samapadyanta dhārtarāṣṭrāḥ sarājakāḥ
06,086.072a tasmin mahati saṃgrāme tādṛśe bhairave punaḥ
06,086.072c mahān vyatikaro ghoraḥ senayoḥ samapadyata
06,086.073a hayā gajāḥ padātāś ca vimiśrā dantibhir hatāḥ
06,086.073c rathāś ca dantinaś caiva pattibhis tatra sūditāḥ
06,086.074a tathā pattirathaughāś ca hayāś ca bahavo raṇe
06,086.074c rathibhir nihatā rājaṃs tava teṣāṃ ca saṃkule
06,086.075a ajānann arjunaś cāpi nihataṃ putram aurasam
06,086.075c jaghāna samare śūrān rājñas tān bhīṣmarakṣiṇaḥ
06,086.076a tathaiva tāvakā rājan sṛñjayāś ca mahābalāḥ
06,086.076c juhvataḥ samare prāṇān nijaghnur itaretaram
06,086.077a muktakeśā vikavacā virathāś chinnakārmukāḥ
06,086.077c bāhubhiḥ samayudhyanta samavetāḥ parasparam
06,086.078a tathā marmātigair bhīṣmo nijaghāna mahārathān
06,086.078c kampayan samare senāṃ pāṇḍavānāṃ mahābalaḥ
06,086.079a tena yaudhiṣṭhire sainye bahavo mānavā hatāḥ
06,086.079c dantinaḥ sādinaś caiva rathino 'tha hayās tathā
06,086.080a tatra bhārata bhīṣmasya raṇe dṛṣṭvā parākramam
06,086.080c atyadbhutam apaśyāma śakrasyeva parākramam
06,086.081a tathaiva bhīmasenasya pārṣatasya ca bhārata
06,086.081c raudram āsīt tadā yuddhaṃ sātvatasya ca dhanvinaḥ
06,086.082a dṛṣṭvā droṇasya vikrāntaṃ pāṇḍavān bhayam āviśat
06,086.082c eka eva raṇe śakto hantum asmān sasainikān
06,086.083a kiṃ punaḥ pṛthivīśūrair yodhavrātaiḥ samāvṛtaḥ
06,086.083c ity abruvan mahārāja raṇe droṇena pīḍitāḥ
06,086.084a vartamāne tathā raudre saṃgrāme bharatarṣabha
06,086.084c ubhayoḥ senayoḥ śūrā nāmṛṣyanta parasparam
06,086.085a āviṣṭā iva yudhyante rakṣobhūtā mahābalāḥ
06,086.085c tāvakāḥ pāṇḍaveyāś ca saṃrabdhās tāta dhanvinaḥ
06,086.086a na sma paśyāmahe kaṃ cid yaḥ prāṇān parirakṣati
06,086.086c saṃgrāme daityasaṃkāśe tasmin yoddhā narādhipa
06,087.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,087.001a irāvantaṃ tu nihataṃ dṛṣṭvā pārthā mahārathāḥ
06,087.001c saṃgrāme kim akurvanta tan mamācakṣva saṃjaya
06,087.002 saṃjaya uvāca
06,087.002a irāvantaṃ tu nihataṃ saṃgrāme vīkṣya rākṣasaḥ
06,087.002c vyanadat sumahānādaṃ bhaimasenir ghaṭotkacaḥ
06,087.003a nadatas tasya śabdena pṛthivī sāgarāmbarā
06,087.003c saparvatavanā rājaṃś cacāla subhṛśaṃ tadā
06,087.003e antarikṣaṃ diśaś caiva sarvāś ca pradiśas tathā
06,087.003f*0347_01 celuś ca sahasā tatra tena nādena nāditāḥ
06,087.004a taṃ śrutvā sumahānādaṃ tava sainyasya bhārata
06,087.004c ūrustambhaḥ samabhavad vepathuḥ sveda eva ca
06,087.005a sarva eva ca rājendra tāvakā dīnacetasaḥ
06,087.005c sarpavat samaveṣṭanta siṃhabhītā gajā iva
06,087.006a ninadat sumahānādaṃ nirghātam iva rākṣasaḥ
06,087.006c jvalitaṃ śūlam udyamya rūpaṃ kṛtvā vibhīṣaṇam
06,087.007a nānāpraharaṇair ghorair vṛto rākṣasapuṃgavaiḥ
06,087.007c ājagāma susaṃkruddhaḥ kālāntakayamopamaḥ
06,087.008a tam āpatantaṃ saṃprekṣya saṃkruddhaṃ bhīmadarśanam
06,087.008c svabalaṃ ca bhayāt tasya prāyaśo vimukhīkṛtam
06,087.009a tato duryodhano rājā ghaṭotkacam upādravat
06,087.009c pragṛhya vipulaṃ cāpaṃ siṃhavad vinadan muhuḥ
06,087.010a pṛṣṭhato 'nuyayau cainaṃ sravadbhiḥ parvatopamaiḥ
06,087.010c kuñjarair daśasāhasrair vaṅgānām adhipaḥ svayam
06,087.011a tam āpatantaṃ saṃprekṣya gajānīkena saṃvṛtam
06,087.011c putraṃ tava mahārāja cukopa sa niśācaraḥ
06,087.012a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
06,087.012c rākṣasānāṃ ca rājendra duryodhanabalasya ca
06,087.013a gajānīkaṃ ca saṃprekṣya meghavṛndam ivodyatam
06,087.013c abhyadhāvanta saṃkruddhā rākṣasāḥ śastrapāṇayaḥ
06,087.014a nadanto vividhān nādān meghā iva savidyutaḥ
06,087.014c śaraśaktyṛṣṭinārācair nighnanto gajayodhinaḥ
06,087.015a bhiṇḍipālais tathā śūlair mudgaraiḥ saparaśvadhaiḥ
06,087.015c parvatāgraiś ca vṛkṣaiś ca nijaghnus te mahāgajān
06,087.016a bhinnakumbhān virudhirān bhinnagātrāṃś ca vāraṇān
06,087.016c apaśyāma mahārāja vadhyamānān niśācaraiḥ
06,087.017a teṣu prakṣīyamāṇeṣu bhagneṣu gajayodhiṣu
06,087.017c duryodhano mahārāja rākṣasān samupādravat
06,087.018a amarṣavaśam āpannas tyaktvā jīvitam ātmanaḥ
06,087.018c mumoca niśitān bāṇān rākṣaseṣu mahābalaḥ
06,087.019a jaghāna ca maheṣvāsaḥ pradhānāṃs tatra rākṣasān
06,087.019c saṃkruddho bharataśreṣṭha putro duryodhanas tava
06,087.020a vegavantaṃ mahāraudraṃ vidyujjihvaṃ pramāthinam
06,087.020c śaraiś caturbhiś caturo nijaghāna mahārathaḥ
06,087.021a tataḥ punar ameyātmā śaravarṣaṃ durāsadam
06,087.021c mumoca bharataśreṣṭha niśācarabalaṃ prati
06,087.022a tat tu dṛṣṭvā mahat karma putrasya tava māriṣa
06,087.022c krodhenābhiprajajvāla bhaimasenir mahābalaḥ
06,087.023a visphārya ca mahac cāpam indrāśanisamasvanam
06,087.023c abhidudrāva vegena duryodhanam ariṃdamam
06,087.024a tam āpatantam udvīkṣya kālasṛṣṭam ivāntakam
06,087.024c na vivyathe mahārāja putro duryodhanas tava
06,087.025a athainam abravīt kruddhaḥ krūraḥ saṃraktalocanaḥ
06,087.025b*0348_01 adyānṛṇyaṃ gamiṣyāmi pitṝṇāṃ mātur eva ca
06,087.025c ye tvayā sunṛśaṃsena dīrghakālaṃ pravāsitāḥ
06,087.025e yac ca te pāṇḍavā rājaṃś chaladyūte parājitāḥ
06,087.026a yac caiva draupadī kṛṣṇā ekavastrā rajasvalā
06,087.026c sabhām ānīya durbuddhe bahudhā kleśitā tvayā
06,087.026d*0349_01 asya pāpasya durbuddhe phalaṃ prāpnuhi durmate
06,087.027a tava ca priyakāmena āśramasthā durātmanā
06,087.027c saindhavena parikliṣṭā paribhūya pitṝn mama
06,087.028a eteṣām avamānānām anyeṣāṃ ca kulādhama
06,087.028c antam adya gamiṣyāmi yadi notsṛjase raṇam
06,087.029a evam uktvā tu haiḍimbo mahad visphārya kārmukam
06,087.029c saṃdaśya daśanair oṣṭhaṃ sṛkkiṇī parisaṃlihan
06,087.030a śaravarṣeṇa mahatā duryodhanam avākirat
06,087.030c parvataṃ vāridhārābhiḥ prāvṛṣīva balāhakaḥ
06,088.001 saṃjaya uvāca
06,088.001a tatas tad bāṇavarṣaṃ tu duḥsahaṃ dānavair api
06,088.001c dadhāra yudhi rājendro yathā varṣaṃ mahādvipaḥ
06,088.002a tataḥ krodhasamāviṣṭo niḥśvasann iva pannagaḥ
06,088.002c saṃśayaṃ paramaṃ prāptaḥ putras te bharatarṣabha
06,088.003a mumoca niśitāṃs tīkṣṇān nārācān pañcaviṃśatim
06,088.003c te 'patan sahasā rājaṃs tasmin rākṣasapuṃgave
06,088.003e āśīviṣā iva kruddhāḥ parvate gandhamādane
06,088.004a sa tair viddhaḥ sravan raktaṃ prabhinna iva kuñjaraḥ
06,088.004c dadhre matiṃ vināśāya rājñaḥ sa piśitāśanaḥ
06,088.004e jagrāha ca mahāśaktiṃ girīṇām api dāraṇīm
06,088.005a saṃpradīptāṃ maholkābhām aśanīṃ maghavān iva
06,088.005c samudyacchan mahābāhur jighāṃsus tanayaṃ tava
06,088.006a tām udyatām abhiprekṣya vaṅgānām adhipas tvaran
06,088.006c kuñjaraṃ girisaṃkāśaṃ rākṣasaṃ pratyacodayat
06,088.007a sa nāgapravareṇājau balinā śīghragāminā
06,088.007c yato duryodhanarathas taṃ mārgaṃ pratyapadyata
06,088.007e rathaṃ ca vārayām āsa kuñjareṇa sutasya te
06,088.008a mārgam āvāritaṃ dṛṣṭvā rājñā vaṅgena dhīmatā
06,088.008c ghaṭotkaco mahārāja krodhasaṃraktalocanaḥ
06,088.008e udyatāṃ tāṃ mahāśaktiṃ tasmiṃś cikṣepa vāraṇe
06,088.009a sa tayābhihato rājaṃs tena bāhuvimuktayā
06,088.009c saṃjātarudhirotpīḍaḥ papāta ca mamāra ca
06,088.010a pataty atha gaje cāpi vaṅgānām īśvaro balī
06,088.010c javena samabhidrutya jagāma dharaṇītalam
06,088.011a duryodhano 'pi saṃprekṣya pātitaṃ varavāraṇam
06,088.011c prabhagnaṃ ca balaṃ dṛṣṭvā jagāma paramāṃ vyathām
06,088.011d*0350_01 aśaktaḥ pratiyoddhuṃ vai dṛṣṭvā tasya parākramam
06,088.012a kṣatradharmaṃ puraskṛtya ātmanaś cābhimānitām
06,088.012c prāpte 'pakramaṇe rājā tasthau girir ivācalaḥ
06,088.013a saṃdhāya ca śitaṃ bāṇaṃ kālāgnisamatejasam
06,088.013c mumoca paramakruddhas tasmin ghore niśācare
06,088.014a tam āpatantaṃ saṃprekṣya bāṇam indrāśaniprabham
06,088.014c lāghavād vañcayām āsa mahākāyo ghaṭotkacaḥ
06,088.015a bhūya eva nanādograḥ krodhasaṃraktalocanaḥ
06,088.015c trāsayan sarvabhūtāni yugānte jalado yathā
06,088.016a taṃ śrutvā ninadaṃ ghoraṃ tasya bhīṣmasya rakṣasaḥ
06,088.016c ācāryam upasaṃgamya bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt
06,088.017a yathaiṣa ninado ghoraḥ śrūyate rākṣaseritaḥ
06,088.017c haiḍimbo yudhyate nūnaṃ rājñā duryodhanena ha
06,088.018a naiṣa śakyo hi saṃgrāme jetuṃ bhūtena kena cit
06,088.018c tatra gacchata bhadraṃ vo rājānaṃ parirakṣata
06,088.019a abhidrutaṃ mahābhāgaṃ rākṣasena durātmanā
06,088.019c etad dhi paramaṃ kṛtyaṃ sarveṣāṃ naḥ paraṃtapāḥ
06,088.020a pitāmahavacaḥ śrutvā tvaramāṇā mahārathāḥ
06,088.020c uttamaṃ javam āsthāya prayayur yatra kauravaḥ
06,088.021a droṇaś ca somadattaś ca bāhlikaś ca jayadrathaḥ
06,088.021c kṛpo bhūriśravāḥ śalyaś citraseno viviṃśatiḥ
06,088.022a aśvatthāmā vikarṇaś ca āvantyaś ca bṛhadbalaḥ
06,088.022c rathāś cānekasāhasrā ye teṣām anuyāyinaḥ
06,088.022e abhidrutaṃ parīpsantaḥ putraṃ duryodhanaṃ tava
06,088.023a tad anīkam anādhṛṣyaṃ pālitaṃ lokasattamaiḥ
06,088.023c ātatāyinam āyāntaṃ prekṣya rākṣasasattamaḥ
06,088.023e nākampata mahābāhur maināka iva parvataḥ
06,088.024a pragṛhya vipulaṃ cāpaṃ jñātibhiḥ parivāritaḥ
06,088.024c śūlamudgarahastaiś ca nānāpraharaṇair api
06,088.025a tataḥ samabhavad yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
06,088.025c rākṣasānāṃ ca mukhyasya duryodhanabalasya ca
06,088.026a dhanuṣāṃ kūjatāṃ śabdaḥ sarvatas tumulo 'bhavat
06,088.026c aśrūyata mahārāja vaṃśānāṃ dahyatām iva
06,088.027a śastrāṇāṃ pātyamānānāṃ kavaceṣu śarīriṇām
06,088.027c śabdaḥ samabhavad rājann adrīṇām iva dīryatām
06,088.028a vīrabāhuvisṛṣṭānāṃ tomarāṇāṃ viśāṃ pate
06,088.028c rūpam āsīd viyatsthānāṃ sarpāṇāṃ sarpatām iva
06,088.029a tataḥ paramasaṃkruddho visphārya sumahad dhanuḥ
06,088.029c rākṣasendro mahābāhur vinadan bhairavaṃ ravam
06,088.030a ācāryasyārdhacandreṇa kruddhaś ciccheda kārmukam
06,088.030c somadattasya bhallena dhvajam unmathya cānadat
06,088.031a bāhlikaṃ ca tribhir bāṇair abhyavidhyat stanāntare
06,088.031c kṛpam ekena vivyādha citrasenaṃ tribhiḥ śaraiḥ
06,088.032a pūrṇāyatavisṛṣṭena samyak praṇihitena ca
06,088.032c jatrudeśe samāsādya vikarṇaṃ samatāḍayat
06,088.032e nyaṣīdat sa rathopasthe śoṇitena pariplutaḥ
06,088.033a tataḥ punar ameyātmā nārācān daśa pañca ca
06,088.033c bhūriśravasi saṃkruddhaḥ prāhiṇod bharatarṣabha
06,088.033e te varma bhittvā tasyāśu prāviśan medinītalam
06,088.034a viviṃśateś ca drauṇeś ca yantārau samatāḍayat
06,088.034c tau petatū rathopasthe raśmīn utsṛjya vājinām
06,088.035a sindhurājño 'rdhacandreṇa vārāhaṃ svarṇabhūṣitam
06,088.035c unmamātha mahārāja dvitīyenācchinad dhanuḥ
06,088.036a caturbhir atha nārācair āvantyasya mahātmanaḥ
06,088.036c jaghāna caturo vāhān krodhasaṃraktalocanaḥ
06,088.037a pūrṇāyatavisṛṣṭena pītena niśitena ca
06,088.037c nirbibheda mahārāja rājaputraṃ bṛhadbalam
06,088.037e sa gāḍhaviddho vyathito rathopastha upāviśat
06,088.038a bhṛśaṃ krodhena cāviṣṭo rathastho rākṣasādhipaḥ
06,088.038c cikṣepa niśitāṃs tīkṣṇāñ śarān āśīviṣopamān
06,088.038e bibhidus te mahārāja śalyaṃ yuddhaviśāradam
06,088.038f*0351_01 prāviśan bhūtalaṃ rājan valmīkam iva pannagāḥ
06,089.001 saṃjaya uvāca
06,089.001a vimukhīkṛtya tān sarvāṃs tāvakān yudhi rākṣasaḥ
06,089.001c jighāṃsur bharataśreṣṭha duryodhanam upādravat
06,089.002a tam āpatantaṃ saṃprekṣya rājānaṃ prati vegitam
06,089.002c abhyadhāvaj jighāṃsantas tāvakā yuddhadurmadāḥ
06,089.003a tālamātrāṇi cāpāni vikarṣanto mahābalāḥ
06,089.003c tam ekam abhyadhāvanta nadantaḥ siṃhasaṃghavat
06,089.004a athainaṃ śaravarṣeṇa samantāt paryavārayan
06,089.004c parvataṃ vāridhārābhiḥ śaradīva balāhakāḥ
06,089.005a sa gāḍhaviddho vyathitas tottrārdita iva dvipaḥ
06,089.005c utpapāta tadākāśaṃ samantād vainateyavat
06,089.006a vyanadat sumahānādaṃ jīmūta iva śāradaḥ
06,089.006c diśaḥ khaṃ pradiśaś caiva nādayan bhairavasvanaḥ
06,089.007a rākṣasasya tu taṃ śabdaṃ śrutvā rājā yudhiṣṭhiraḥ
06,089.007c uvāca bharataśreṣṭho bhīmasenam idaṃ vacaḥ
06,089.008a yudhyate rākṣaso nūnaṃ dhārtarāṣṭrair mahārathaiḥ
06,089.008c yathāsya śrūyate śabdo nadato bhairavaṃ svanam
06,089.008e atibhāraṃ ca paśyāmi tatra tāta samāhitam
06,089.009a pitāmahaś ca saṃkruddhaḥ pāñcālān hantum udyataḥ
06,089.009c teṣāṃ ca rakṣaṇārthāya yudhyate phalgunaḥ paraiḥ
06,089.010a etac chrutvā mahābāho kāryadvayam upasthitam
06,089.010c gaccha rakṣasva haiḍimbaṃ saṃśayaṃ paramaṃ gatam
06,089.011a bhrātur vacanam ājñāya tvaramāṇo vṛkodaraḥ
06,089.011c prayayau siṃhanādena trāsayan sarvapārthivān
06,089.011e vegena mahatā rājan parvakāle yathodadhiḥ
06,089.012a tam anvayāt satyadhṛtiḥ saucittir yuddhadurmadaḥ
06,089.012c śreṇimān vasudānaś ca putraḥ kāśyasya cābhibhūḥ
06,089.013a abhimanyumukhāś caiva draupadeyā mahārathāḥ
06,089.013c kṣatradevaś ca vikrāntaḥ kṣatradharmā tathaiva ca
06,089.014a anūpādhipatiś caiva nīlaḥ svabalam āsthitaḥ
06,089.014c mahatā rathavaṃśena haiḍimbaṃ paryavārayan
06,089.015a kuñjaraiś ca sadā mattaiḥ ṣaṭsahasraiḥ prahāribhiḥ
06,089.015c abhyarakṣanta sahitā rākṣasendraṃ ghaṭotkacam
06,089.016a siṃhanādena mahatā nemighoṣeṇa caiva hi
06,089.016c khuraśabdaninādaiś ca kampayanto vasuṃdharām
06,089.017a teṣām āpatatāṃ śrutvā śabdaṃ taṃ tāvakaṃ balam
06,089.017c bhīmasenabhayodvignaṃ vivarṇavadanaṃ tathā
06,089.017e parivṛttaṃ mahārāja parityajya ghaṭotkacam
06,089.018a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tatra tatra mahātmanām
06,089.018c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca saṃgrāmeṣv anivartinām
06,089.019a nānārūpāṇi śastrāṇi visṛjanto mahārathāḥ
06,089.019c anyonyam abhidhāvantaḥ saṃprahāraṃ pracakrire
06,089.019e vyatiṣaktaṃ mahāraudraṃ yuddhaṃ bhīrubhayāvaham
06,089.020a hayā gajaiḥ samājagmuḥ pādātā rathibhiḥ saha
06,089.020b*0352_01 rathā rathaiḥ samāgacchan nāgā nāgaiś ca saṃyuge
06,089.020c anyonyaṃ samare rājan prārthayānā mahad yaśaḥ
06,089.021a sahasā cābhavat tīvraṃ saṃnipātān mahad rajaḥ
06,089.021c rathāśvagajapattīnāṃ padanemisamuddhatam
06,089.022a dhūmrāruṇaṃ rajas tīvraṃ raṇabhūmiṃ samāvṛṇot
06,089.022c naiva sve na pare rājan samajānan parasparam
06,089.023a pitā putraṃ na jānīte putro vā pitaraṃ tathā
06,089.023c nirmaryāde tathā bhūte vaiśase lomaharṣaṇe
06,089.024a śastrāṇāṃ bharataśreṣṭha manuṣyāṇāṃ ca garjatām
06,089.024c sumahān abhavac chabdo vaṃśānām iva dahyatām
06,089.025a gajavājimanuṣyāṇāṃ śoṇitāntrataraṅgiṇī
06,089.025c prāvartata nadī tatra keśaśaivalaśādvalā
06,089.026a narāṇāṃ caiva kāyebhyaḥ śirasāṃ patatāṃ raṇe
06,089.026c śuśruve sumahāñ śabdaḥ patatām aśmanām iva
06,089.027a viśiraskair manuṣyaiś ca chinnagātraiś ca vāraṇaiḥ
06,089.027c aśvaiḥ saṃbhinnadehaiś ca saṃkīrṇābhūd vasuṃdharā
06,089.028a nānāvidhāni śastrāṇi visṛjanto mahārathāḥ
06,089.028c anyonyam abhidhāvantaḥ saṃprahāraṃ pracakrire
06,089.029a hayā hayān samāsādya preṣitā hayasādibhiḥ
06,089.029c samāhatya raṇe 'nyonyaṃ nipetur gatajīvitāḥ
06,089.030a narā narān samāsādya krodharaktekṣaṇā bhṛśam
06,089.030c urāṃsy urobhir anyonyaṃ samāśliṣya nijaghnire
06,089.031a preṣitāś ca mahāmātrair vāraṇāḥ paravāraṇāḥ
06,089.031c abhighnanti viṣāṇāgrair vāraṇān eva saṃyuge
06,089.032a te jātarudhirāpīḍāḥ patākābhir alaṃkṛtāḥ
06,089.032c saṃsaktāḥ pratyadṛśyanta meghā iva savidyutaḥ
06,089.033a ke cid bhinnā viṣāṇāgrair bhinnakumbhāś ca tomaraiḥ
06,089.033c vinadanto 'bhyadhāvanta garjanto jaladā iva
06,089.034a ke cid dhastair dvidhā chinnaiś chinnagātrās tathāpare
06,089.034c nipetus tumule tasmiṃś chinnapakṣā ivādrayaḥ
06,089.035a pārśvais tu dāritair anye vāraṇair varavāraṇāḥ
06,089.035c mumucuḥ śoṇitaṃ bhūri dhātūn iva mahīdharāḥ
06,089.036a nārācābhihatās tv anye tathā viddhāś ca tomaraiḥ
06,089.036c hatārohā vyadṛśyanta viśṛṅgā iva parvatāḥ
06,089.037a ke cit krodhasamāviṣṭā madāndhā niravagrahāḥ
06,089.037c rathān hayān padātāṃś ca mamṛduḥ śataśo raṇe
06,089.038a tathā hayā hayārohais tāḍitāḥ prāsatomaraiḥ
06,089.038c tena tenābhyavartanta kurvanto vyākulā diśaḥ
06,089.039a rathino rathibhiḥ sārdhaṃ kulaputrās tanutyajaḥ
06,089.039c parāṃ śaktiṃ samāsthāya cakruḥ karmāṇy abhītavat
06,089.040a svayaṃvara ivāmarde prajahrur itaretaram
06,089.040c prārthayānā yaśo rājan svargaṃ vā yuddhaśālinaḥ
06,089.041a tasmiṃs tathā vartamāne saṃgrāme lomaharṣaṇe
06,089.041c dhārtarāṣṭraṃ mahat sainyaṃ prāyaśo vimukhīkṛtam
06,090.001 saṃjaya uvāca
06,090.001a svasainyaṃ nihataṃ dṛṣṭvā rājā duryodhanaḥ svayam
06,090.001c abhyadhāvata saṃkruddho bhīmasenam ariṃdamam
06,090.002a pragṛhya sumahac cāpam indrāśanisamasvanam
06,090.002c mahatā śaravarṣeṇa pāṇḍavaṃ samavākirat
06,090.003a ardhacandraṃ ca saṃdhāya sutīkṣṇaṃ lomavāhinam
06,090.003c bhīmasenasya ciccheda cāpaṃ krodhasamanvitaḥ
06,090.004a tadantaraṃ ca saṃprekṣya tvaramāṇo mahārathaḥ
06,090.004c saṃdadhe niśitaṃ bāṇaṃ girīṇām api dāraṇam
06,090.004e tenorasi mahābāhur bhīmasenam atāḍayat
06,090.005a sa gāḍhaviddho vyathitaḥ sṛkkiṇī parisaṃlihan
06,090.005c samālalambe tejasvī dhvajaṃ hemapariṣkṛtam
06,090.006a tathā vimanasaṃ dṛṣṭvā bhīmasenaṃ ghaṭotkacaḥ
06,090.006c krodhenābhiprajajvāla didhakṣann iva pāvakaḥ
06,090.007a abhimanyumukhāś caiva pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
06,090.007c samabhyadhāvan krośanto rājānaṃ jātasaṃbhramāḥ
06,090.008a saṃprekṣya tān āpatataḥ saṃkruddhāñ jātasaṃbhramān
06,090.008c bhāradvājo 'bravīd vākyaṃ tāvakānāṃ mahārathān
06,090.009a kṣipraṃ gacchata bhadraṃ vo rājānaṃ parirakṣata
06,090.009c saṃśayaṃ paramaṃ prāptaṃ majjantaṃ vyasanārṇave
06,090.010a ete kruddhā maheṣvāsāḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
06,090.010c bhīmasenaṃ puraskṛtya duryodhanam upadrutāḥ
06,090.011a nānāvidhāni śastrāṇi visṛjanto jaye ratāḥ
06,090.011c nadanto bhairavān nādāṃs trāsayantaś ca bhūm imām
06,090.012a tad ācāryavacaḥ śrutvā somadattapurogamāḥ
06,090.012c tāvakāḥ samavartanta pāṇḍavānām anīkinīm
06,090.013a kṛpo bhūriśravāḥ śalyo droṇaputro viviṃśatiḥ
06,090.013c citraseno vikarṇaś ca saindhavo 'tha bṛhadbalaḥ
06,090.013e āvantyau ca maheṣvāsau kauravaṃ paryavārayan
06,090.014a te viṃśatipadaṃ gatvā saṃprahāraṃ pracakrire
06,090.014c pāṇḍavā dhārtarāṣṭrāś ca parasparajighāṃsavaḥ
06,090.015a evam uktvā mahābāhur mahad visphārya kārmukam
06,090.015c bhāradvājas tato bhīmaṃ ṣaḍviṃśatyā samārpayat
06,090.016a bhūyaś cainaṃ mahābāhuḥ śaraiḥ śīghram avākirat
06,090.016c parvataṃ vāridhārābhiḥ śaradīva balāhakaḥ
06,090.017a taṃ pratyavidhyad daśabhir bhīmasenaḥ śilīmukhaiḥ
06,090.017c tvaramāṇo maheṣvāsaḥ savye pārśve mahābalaḥ
06,090.018a sa gāḍhaviddho vyathito vayovṛddhaś ca bhārata
06,090.018c pranaṣṭasaṃjñaḥ sahasā rathopastha upāviśat
06,090.019a guruṃ pravyathitaṃ dṛṣṭvā rājā duryodhanaḥ svayam
06,090.019c drauṇāyaniś ca saṃkruddhau bhīmasenam abhidrutau
06,090.020a tāv āpatantau saṃprekṣya kālāntakayamopamau
06,090.020c bhīmaseno mahābāhur gadām ādāya satvaraḥ
06,090.021a avaplutya rathāt tūrṇaṃ tasthau girir ivācalaḥ
06,090.021c samudyamya gadāṃ gurvīṃ yamadaṇḍopamāṃ raṇe
06,090.022a tam udyatagadaṃ dṛṣṭvā kailāsam iva śṛṅgiṇam
06,090.022c kauravo droṇaputraś ca sahitāv abhyadhāvatām
06,090.023a tāv āpatantau sahitau tvaritau balināṃ varau
06,090.023c abhyadhāvata vegena tvaramāṇo vṛkodaraḥ
06,090.024a tam āpatantaṃ saṃprekṣya saṃkruddhaṃ bhīmadarśanam
06,090.024c samabhyadhāvaṃs tvaritāḥ kauravāṇāṃ mahārathāḥ
06,090.025a bhāradvājamukhāḥ sarve bhīmasenajighāṃsayā
06,090.025c nānāvidhāni śastrāṇi bhīmasyorasy apātayan
06,090.025e sahitāḥ pāṇḍavaṃ sarve pīḍayantaḥ samantataḥ
06,090.026a taṃ dṛṣṭvā saṃśayaṃ prāptaṃ pīḍyamānaṃ mahāratham
06,090.026c abhimanyuprabhṛtayaḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
06,090.026e abhyadhāvan parīpsantaḥ prāṇāṃs tyaktvā sudustyajān
06,090.027a anūpādhipatiḥ śūro bhīmasya dayitaḥ sakhā
06,090.027c nīlo nīlāmbudaprakhyaḥ saṃkruddho drauṇim abhyayāt
06,090.027e spardhate hi maheṣvāso nityaṃ droṇasutena yaḥ
06,090.028a sa visphārya mahac cāpaṃ drauṇiṃ vivyādha patriṇā
06,090.028c yathā śakro mahārāja purā vivyādha dānavam
06,090.029a vipracittiṃ durādharṣaṃ devatānāṃ bhayaṃkaram
06,090.029c yena lokatrayaṃ krodhāt trāsitaṃ svena tejasā
06,090.029d*0353_01 sa rudreṇa jitaḥ pūrvaṃ nihato mātariśvanā
06,090.030a tathā nīlena nirbhinnaḥ sumukhena patatriṇā
06,090.030c saṃjātarudhirotpīḍo drauṇiḥ krodhasamanvitaḥ
06,090.031a sa visphārya dhanuś citram indrāśanisamasvanam
06,090.031c dadhre nīlavināśāya matiṃ matimatāṃ varaḥ
06,090.032a tataḥ saṃdhāya vimalān bhallān karmārapāyitān
06,090.032c jaghāna caturo vāhān pātayām āsa ca dhvajam
06,090.032d*0354_01 tataḥ ṣaṣṭhena bhallena rathāt sūtam apātayat
06,090.032d*0355_01 sūtaṃ caikena bhallena rathanīḍād apāharat
06,090.033a saptamena ca bhallena nīlaṃ vivyādha vakṣasi
06,090.033c sa gāḍhaviddho vyathito rathopastha upāviśat
06,090.034a mohitaṃ vīkṣya rājānaṃ nīlam abhracayopamam
06,090.034c ghaṭotkaco 'pi saṃkruddho bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
06,090.035a abhidudrāva vegena drauṇim āhavaśobhinam
06,090.035c tathetare abhyadhāvan rākṣasā yuddhadurmadāḥ
06,090.035d*0356_01 bhīmaseno 'pi samare nīlaṃ nīlāñjanaprabham
06,090.035d*0356_02 āropya svarathaṃ vīro duryodhanam upādravat
06,090.036a tam āpatantaṃ saṃprekṣya rākṣasaṃ ghoradarśanam
06,090.036c abhyadhāvata tejasvī bhāradvājātmajas tvaran
06,090.037a nijaghāna ca saṃkruddho rākṣasān bhīmadarśanān
06,090.037c yo 'bhavann agrataḥ kruddhā rākṣasasya puraḥsarāḥ
06,090.038a vimukhāṃś caiva tān dṛṣṭvā drauṇicāpacyutaiḥ śaraiḥ
06,090.038c akrudhyata mahākāyo bhaimasenir ghaṭotkacaḥ
06,090.039a prāduścakre mahāmāyāṃ ghorarūpāṃ sudāruṇām
06,090.039c mohayan samare drauṇiṃ māyāvī rākṣasādhipaḥ
06,090.040a tatas te tāvakāḥ sarve māyayā vimukhīkṛtāḥ
06,090.040c anyonyaṃ samapaśyanta nikṛttān medinītale
06,090.040e viceṣṭamānān kṛpaṇāñ śoṇitena samukṣitān
06,090.041a droṇaṃ duryodhanaṃ śalyam aśvatthāmānam eva ca
06,090.041c prāyaśaś ca maheṣvāsā ye pradhānāś ca kauravāḥ
06,090.042a vidhvastā rathinaḥ sarve gajāś ca vinipātitāḥ
06,090.042c hayāś ca sahayārohā vinikṛttāḥ sahasraśaḥ
06,090.043a tad dṛṣṭvā tāvakaṃ sainyaṃ vidrutaṃ śibiraṃ prati
06,090.043c mama prākrośato rājaṃs tathā devavratasya ca
06,090.044a yudhyadhvaṃ mā palāyadhvaṃ māyaiṣā rākṣasī raṇe
06,090.044c ghaṭotkacaprayukteti nātiṣṭhanta vimohitāḥ
06,090.044e naiva te śraddadhur bhītā vadator āvayor vacaḥ
06,090.045a tāṃś ca pradravato dṛṣṭvā jayaṃ prāptāś ca pāṇḍavāḥ
06,090.045c ghaṭotkacena sahitāḥ siṃhanādān pracakrire
06,090.045e śaṅkhadundubhighoṣāś ca samantāt sasvanur bhṛśam
06,090.046a evaṃ tava balaṃ sarvaṃ haiḍimbena durātmanā
06,090.046c sūryāstamanavelāyāṃ prabhagnaṃ vidrutaṃ diśaḥ
06,091.001 saṃjaya uvāca
06,091.001a tasmin mahati saṃkrande rājā duryodhanas tadā
06,091.001b*0357_01 parājayaṃ rākṣasena nāmṛṣyata paraṃtapa
06,091.001c gāṅgeyam upasaṃgamya vinayenābhivādya ca
06,091.002a tasya sarvaṃ yathāvṛttam ākhyātum upacakrame
06,091.002c ghaṭotkacasya vijayam ātmanaś ca parājayam
06,091.003a kathayām āsa durdharṣo viniḥśvasya punaḥ punaḥ
06,091.003c abravīc ca tadā rājan bhīṣmaṃ kurupitāmaham
06,091.004a bhavantaṃ samupāśritya vāsudevaṃ yathā paraiḥ
06,091.004c pāṇḍavair vigraho ghoraḥ samārabdho mayā prabho
06,091.005a ekādaśa samākhyātā akṣauhiṇyaś ca yā mama
06,091.005c nideśe tava tiṣṭhanti mayā sārdhaṃ paraṃtapa
06,091.006a so 'haṃ bharataśārdūla bhīmasenapurogamaiḥ
06,091.006c ghaṭotkacaṃ samāśritya pāṇḍavair yudhi nirjitaḥ
06,091.007a tan me dahati gātrāṇi śuṣkavṛkṣam ivānalaḥ
06,091.007c tad icchāmi mahābhāga tvatprasādāt paraṃtapa
06,091.008a rākṣasāpasadaṃ hantuṃ svayam eva pitāmaha
06,091.008c tvāṃ samāśritya durdharṣaṃ tan me kartuṃ tvam arhasi
06,091.009a etac chrutvā tu vacanaṃ rājño bharatasattama
06,091.009c duryodhanam idaṃ vākyaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt
06,091.010a śṛṇu rājan mama vaco yat tvā vakṣyāmi kaurava
06,091.010c yathā tvayā mahārāja vartitavyaṃ paraṃtapa
06,091.011a ātmā rakṣyo raṇe tāta sarvāvasthāsv ariṃdama
06,091.011c dharmarājena saṃgrāmas tvayā kāryaḥ sadānagha
06,091.012a arjunena yamābhyāṃ vā bhīmasenena vā punaḥ
06,091.012b*0358_01 na tu kāryas tvayā rājan haiḍimbena durātmanā
06,091.012c rājadharmaṃ puraskṛtya rājā rājānam ṛcchati
06,091.013a ahaṃ droṇaḥ kṛpo drauṇiḥ kṛtavarmā ca sātvataḥ
06,091.013c śalyaś ca saumadattiś ca vikarṇaś ca mahārathaḥ
06,091.014a tava ca bhrātaraḥ śūrā duḥśāsanapurogamāḥ
06,091.014c tvadarthaṃ pratiyotsyāmo rākṣasaṃ taṃ mahābalam
06,091.015a tasmin raudre rākṣasendre yadi te hṛcchayo mahān
06,091.015c ayaṃ vā gacchatu raṇe tasya yuddhāya durmateḥ
06,091.015e bhagadatto mahīpālaḥ puraṃdarasamo yudhi
06,091.016a etāvad uktvā rājānaṃ bhagadattam athābravīt
06,091.016c samakṣaṃ pārthivendrasya vākyaṃ vākyaviśāradaḥ
06,091.017a gaccha śīghraṃ mahārāja haiḍimbaṃ yuddhadurmadam
06,091.017c vārayasva raṇe yatto miṣatāṃ sarvadhanvinām
06,091.017e rākṣasaṃ krūrakarmāṇaṃ yathendras tārakaṃ purā
06,091.018a tava divyāni cāstrāṇi vikramaś ca paraṃtapa
06,091.018c samāgamaś ca bahubhiḥ purābhūd asuraiḥ saha
06,091.019a tvaṃ tasya rājaśārdūla pratiyoddhā mahāhave
06,091.019c svabalena vṛto rājañ jahi rākṣasapuṃgavam
06,091.020a etac chrutvā tu vacanaṃ bhīṣmasya pṛtanāpateḥ
06,091.020c prayayau siṃhanādena parān abhimukho drutam
06,091.021a tam ādravantaṃ saṃprekṣya garjantam iva toyadam
06,091.021c abhyavartanta saṃkruddhāḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
06,091.022a bhimaseno 'bhimanyuś ca rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ
06,091.022c draupadeyāḥ satyadhṛtiḥ kṣatradevaś ca māriṣa
06,091.023a cedipo vasudānaś ca daśārṇādhipatis tathā
06,091.023c supratīkena tāṃś cāpi bhagadatto 'py upādravat
06,091.024a tataḥ samabhavad yuddhaṃ ghorarūpaṃ bhayānakam
06,091.024c pāṇḍūnāṃ bhagadattena yamarāṣṭravivardhanam
06,091.025a pramuktā rathibhir bāṇā bhīmavegāḥ sutejanāḥ
06,091.025c te nipetur mahārāja nāgeṣu ca ratheṣu ca
06,091.026a prabhinnāś ca mahānāgā vinītā hastisādibhiḥ
06,091.026c parasparaṃ samāsādya saṃnipetur abhītavat
06,091.027a madāndhā roṣasaṃrabdhā viṣāṇāgrair mahāhave
06,091.027c bibhidur dantamusalaiḥ samāsādya parasparam
06,091.028a hayāś ca cāmarāpīḍāḥ prāsapāṇibhir āsthitāḥ
06,091.028c coditāḥ sādibhiḥ kṣipraṃ nipetur itaretaram
06,091.029a pādātāś ca padātyoghais tāḍitāḥ śaktitomaraiḥ
06,091.029c nyapatanta tadā bhūmau śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,091.030a rathinaś ca tathā rājan karṇinālīkasāyakaiḥ
06,091.030c nihatya samare vīrān siṃhanādān vinedire
06,091.031a tasmiṃs tathā vartamāne saṃgrāme lomaharṣaṇe
06,091.031c bhagadatto maheṣvāso bhīmasenam athādravat
06,091.032a kuñjareṇa prabhinnena saptadhā sravatā madam
06,091.032c parvatena yathā toyaṃ sravamāṇena sarvataḥ
06,091.033a kirañ śarasahasrāṇi supratīkaśirogataḥ
06,091.033c airāvatastho maghavān vāridhārā ivānagha
06,091.034a sa bhīmaṃ śaradhārābhis tāḍayām āsa pārthivaḥ
06,091.034c parvataṃ vāridhārābhiḥ prāvṛṣīva balāhakaḥ
06,091.035a bhīmasenas tu saṃkruddhaḥ pādarakṣān paraḥśatān
06,091.035c nijaghāna maheṣvāsaḥ saṃkruddhaḥ śaravṛṣṭibhiḥ
06,091.036a tān dṛṣṭvā nihatān kruddho bhagadattaḥ pratāpavān
06,091.036c codayām āsa nāgendraṃ bhīmasenarathaṃ prati
06,091.037a sa nāgaḥ preṣitas tena bāṇo jyācodito yathā
06,091.037c abhyadhāvata vegena bhīmasenam ariṃdamam
06,091.038a tam āpatantaṃ saṃprekṣya pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
06,091.038c abhyavartanta vegena bhīmasenapurogamāḥ
06,091.039a kekayāś cābhimanyuś ca draupadeyāś ca sarvaśaḥ
06,091.039c daśārṇādhipatiḥ śūraḥ kṣatradevaś ca māriṣa
06,091.039e cedipaś citraketuś ca saṃkruddhāḥ sarva eva te
06,091.040a uttamāstrāṇi divyāni darśayanto mahābalāḥ
06,091.040c tam ekaṃ kuñjaraṃ kruddhāḥ samantāt paryavārayan
06,091.041a sa viddho bahubhir bāṇair vyarocata mahādvipaḥ
06,091.041c saṃjātarudhirotpīḍo dhātucitra ivādrirāṭ
06,091.042a daśārṇādhipatiś cāpi gajaṃ bhūmidharopamam
06,091.042c samāsthito 'bhidudrāva bhagadattasya vāraṇam
06,091.043a tam āpatantaṃ samare gajaṃ gajapatiḥ sa ca
06,091.043c dadhāra supratīko 'pi veleva makarālayam
06,091.043d*0359_01 dadhāra supratīkaṃ taṃ kṣatradharmā gajena tu
06,091.044a vāritaṃ prekṣya nāgendraṃ daśārṇasya mahātmanaḥ
06,091.044c sādhu sādhv iti sainyāni pāṇḍaveyāny apūjayan
06,091.045a tataḥ prāgjyotiṣaḥ kruddhas tomarān vai caturdaśa
06,091.045c prāhiṇot tasya nāgasya pramukhe nṛpasattama
06,091.046a tasya varma mukhatrāṇaṃ śātakumbhapariṣkṛtam
06,091.046c vidārya prāviśan kṣipraṃ valmīkam iva pannagāḥ
06,091.047a sa gāḍhaviddho vyathito nāgo bharatasattama
06,091.047c upāvṛttamadaḥ kṣipraṃ sa nyavartata vegataḥ
06,091.048a pradudrāva ca vegena praṇadan bhairavaṃ svanam
06,091.048c sa mardamānaḥ svabalaṃ vāyur vṛkṣān ivaujasā
06,091.049a tasmin parājite nāge pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
06,091.049c siṃhanādaṃ vinadyoccair yuddhāyaivopatasthire
06,091.050a tato bhīmaṃ puraskṛtya bhagadattam upādravan
06,091.050c kiranto vividhān bāṇāñ śastrāṇi vividhāni ca
06,091.051a teṣām āpatatāṃ rājan saṃkruddhānām amarṣiṇām
06,091.051c śrutvā sa ninadaṃ ghoram amarṣād gatasādhvasaḥ
06,091.051e bhagadatto maheṣvāsaḥ svanāgaṃ pratyacodayat
06,091.052a aṅkuśāṅguṣṭhanuditaḥ sa gajapravaro yudhi
06,091.052c tasmin kṣaṇe samabhavat saṃvartaka ivānalaḥ
06,091.053a rathasaṃghāṃs tathā nāgān hayāṃś ca saha sādibhiḥ
06,091.053c pādātāṃś ca susaṃkruddhaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,091.053e amṛdnāt samare rājan saṃpradhāvaṃs tatas tataḥ
06,091.054a tena saṃloḍyamānaṃ tu pāṇḍūnāṃ tad balaṃ mahat
06,091.054c saṃcukoca mahārāja carmevāgnau samāhitam
06,091.055a bhagnaṃ tu svabalaṃ dṛṣṭvā bhagadattena dhīmatā
06,091.055c ghaṭotkaco 'tha saṃkruddho bhagadattam upādravat
06,091.056a vikaṭaḥ puruṣo rājan dīptāsyo dīptalocanaḥ
06,091.056c rūpaṃ vibhīṣaṇaṃ kṛtvā roṣeṇa prajvalann iva
06,091.057a jagrāha vipulaṃ śūlaṃ girīṇām api dāraṇam
06,091.057c nāgaṃ jighāṃsuḥ sahasā cikṣepa ca mahābalaḥ
06,091.057e saviṣphuliṅgajvālābhiḥ samantāt pariveṣṭitam
06,091.058a tam āpatantaṃ sahasā dṛṣṭvā jvālākulaṃ raṇe
06,091.058c cikṣepa ruciraṃ tīkṣṇam ardhacandraṃ sa pārthivaḥ
06,091.058e ciccheda sumahac chūlaṃ tena bāṇena vegavat
06,091.059a nipapāta dvidhā chinnaṃ śūlaṃ hemapariṣkṛtam
06,091.059c mahāśanir yathā bhraṣṭā śakramuktā nabhogatā
06,091.060a śūlaṃ nipatitaṃ dṛṣṭvā dvidhā kṛttaṃ sa pārthivaḥ
06,091.060c rukmadaṇḍāṃ mahāśaktiṃ jagrāhāgniśikhopamām
06,091.060e cikṣepa tāṃ rākṣasasya tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
06,091.061a tām āpatantīṃ saṃprekṣya viyatsthām aśanīm iva
06,091.061c utpatya rākṣasas tūrṇaṃ jagrāha ca nanāda ca
06,091.062a babhañja caināṃ tvarito jānuny āropya bhārata
06,091.062c paśyataḥ pārthivendrasya tad adbhutam ivābhavat
06,091.063a tad avekṣya kṛtaṃ karma rākṣasena balīyasā
06,091.063c divi devāḥ sagandharvā munayaś cāpi vismitāḥ
06,091.064a pāṇḍavāś ca maheṣvāsā bhīmasenapurogamāḥ
06,091.064c sādhu sādhv iti nādena pṛthivīm anunādayan
06,091.065a taṃ tu śrutvā mahānādaṃ prahṛṣṭānāṃ mahātmanām
06,091.065c nāmṛṣyata maheṣvāso bhagadattaḥ pratāpavān
06,091.066a sa visphārya mahac cāpam indrāśanisamasvanam
06,091.066c abhidudrāva vegena pāṇḍavānāṃ mahārathān
06,091.066e visṛjan vimalāṃs tīkṣṇān nārācāñ jvalanaprabhān
06,091.067a bhīmam ekena vivyādha rākṣasaṃ navabhiḥ śaraiḥ
06,091.067c abhimanyuṃ tribhiś caiva kekayān pañcabhis tathā
06,091.068a pūrṇāyatavisṛṣṭena svarṇapuṅkhena patriṇā
06,091.068c bibheda dakṣiṇaṃ bāhuṃ kṣatradevasya cāhave
06,091.068e papāta sahasā tasya saśaraṃ dhanur uttamam
06,091.069a draupadeyāṃs tataḥ pañca pañcabhiḥ samatāḍayat
06,091.069c bhīmasenasya ca krodhān nijaghāna turaṃgamān
06,091.070a dhvajaṃ kesariṇaṃ cāsya ciccheda viśikhais tribhiḥ
06,091.070c nirbibheda tribhiś cānyaiḥ sārathiṃ cāsya patribhiḥ
06,091.071a sa gāḍhaviddho vyathito rathopastha upāviśat
06,091.071c viśoko bharataśreṣṭha bhagadattena saṃyuge
06,091.072a tato bhīmo mahārāja viratho rathināṃ varaḥ
06,091.072c gadāṃ pragṛhya vegena pracaskanda mahārathāt
06,091.073a tam udyatagadaṃ dṛṣṭvā saśṛṅgam iva parvatam
06,091.073c tāvakānāṃ bhayaṃ ghoraṃ samapadyata bhārata
06,091.074a etasminn eva kāle tu pāṇḍavaḥ kṛṣṇasārathiḥ
06,091.074c ājagāma mahārāja nighnañ śatrūn sahasraśaḥ
06,091.075a yatra tau puruṣavyāghrau pitāputrau paraṃtapau
06,091.075c prāgjyotiṣeṇa saṃsaktau bhīmasenaghaṭotkacau
06,091.076a dṛṣṭvā tu pāṇḍavo rājan yudhyamānān mahārathān
06,091.076c tvarito bharataśreṣṭha tatrāyād vikirañ śarān
06,091.077a tato duryodhano rājā tvaramāṇo mahārathaḥ
06,091.077c senām acodayat kṣipraṃ rathanāgāśvasaṃkulām
06,091.078a tām āpatantīṃ sahasā kauravāṇāṃ mahācamūm
06,091.078c abhidudrāva vegena pāṇḍavaḥ śvetavāhanaḥ
06,091.079a bhagadatto 'pi samare tena nāgena bhārata
06,091.079c vimṛdnan pāṇḍavabalaṃ yudhiṣṭhiram upādravat
06,091.080a tadāsīt tumulaṃ yuddhaṃ bhagadattasya māriṣa
06,091.080c pāñcālaiḥ sṛñjayaiś caiva kekayaiś codyatāyudhaiḥ
06,091.081a bhīmaseno 'pi samare tāv ubhau keśavārjunau
06,091.081c āśrāvayad yathāvṛttam irāvad vadham uttamam
06,092.001 saṃjaya uvāca
06,092.001a putraṃ tu nihataṃ śrutvā irāvantaṃ dhanaṃjayaḥ
06,092.001c duḥkhena mahatāviṣṭo niḥśvasan pannago yathā
06,092.002a abravīt samare rājan vāsudevam idaṃ vacaḥ
06,092.002c idaṃ nūnaṃ mahāprājño viduro dṛṣṭavān purā
06,092.003a kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca kṣayaṃ ghoraṃ mahāmatiḥ
06,092.003c tato nivārayitavān dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
06,092.004a avadhyā bahavo vīrāḥ saṃgrāme madhusūdana
06,092.004c nihatāḥ kauravaiḥ saṃkhye tathāsmābhiś ca te hatāḥ
06,092.005a arthahetor naraśreṣṭha kriyate karma kutsitam
06,092.005c dhig arthān yatkṛte hy evaṃ kriyate jñātisaṃkṣayaḥ
06,092.006a adhanasya mṛtaṃ śreyo na ca jñātivadhād dhanam
06,092.006c kiṃ nu prāpsyāmahe kṛṣṇa hatvā jñātīn samāgatān
06,092.007a duryodhanāparādhena śakuneḥ saubalasya ca
06,092.007c kṣatriyā nidhanaṃ yānti karṇadurmantritena ca
06,092.008a idānīṃ ca vijānāmi sukṛtaṃ madhusūdana
06,092.008c kṛtaṃ rājñā mahābāho yācatā sma suyodhanam
06,092.008e rājyārdhaṃ pañca vā grāmān nākārṣīt sa ca durmatiḥ
06,092.009a dṛṣṭvā hi kṣatriyāñ śūrāñ śayānān dharaṇītale
06,092.009c nindāmi bhṛśam ātmānaṃ dhig astu kṣatrajīvikām
06,092.010a aśaktam iti mām ete jñāsyanti kṣatriyā raṇe
06,092.010c yuddhaṃ mamaibhirucitaṃ jñātibhir madhusūdana
06,092.011a saṃcodaya hayān kṣipraṃ dhārtarāṣṭracamūṃ prati
06,092.011c pratariṣye mahāpāraṃ bhujābhyāṃ samarodadhim
06,092.011e nāyaṃ klībayituṃ kālo vidyate mādhava kva cit
06,092.012a evam uktas tu pārthena keśavaḥ paravīrahā
06,092.012c codayām āsa tān aśvān pāṇḍurān vātaraṃhasaḥ
06,092.013a atha śabdo mahān āsīt tava sainyasya bhārata
06,092.013c mārutoddhūtavegasya sāgarasyeva parvaṇi
06,092.013d*0360_01 rathaṃ saṃprerayām āsa vegena tvaritojjvalam
06,092.014a aparāhṇe mahārāja saṃgrāmaḥ samapadyata
06,092.014c parjanyasamanirghoṣo bhīṣmasya saha pāṇḍavaiḥ
06,092.015a tato rājaṃs tava sutā bhīmasenam upādravan
06,092.015c parivārya raṇe droṇaṃ vasavo vāsavaṃ yathā
06,092.016a tataḥ śāṃtanavo bhīṣmaḥ kṛpaś ca rathināṃ varaḥ
06,092.016c bhagadattaḥ suśarmā ca dhanaṃjayam upādravan
06,092.017a hārdikyo bāhlikaś caiva sātyakiṃ samabhidrutau
06,092.017c ambaṣṭhakas tu nṛpatir abhimanyum avārayat
06,092.018a śeṣās tv anye mahārāja śeṣān eva mahārathān
06,092.018c tataḥ pravavṛte yuddhaṃ ghorarūpaṃ bhayāvaham
06,092.019a bhīmasenas tu saṃprekṣya putrāṃs tava janeśvara
06,092.019c prajajvāla raṇe kruddho haviṣā havyavāḍ iva
06,092.020a putrās tu tava kaunteyaṃ chādayāṃ cakrire śaraiḥ
06,092.020c prāvṛṣīva mahārāja jaladāḥ parvataṃ yathā
06,092.021a sa cchādyamāno bahudhā putrais tava viśāṃ pate
06,092.021c sṛkkiṇī vilihan vīraḥ śārdūla iva darpitaḥ
06,092.022a vyūḍhoraskaṃ tato bhīmaḥ pātayām āsa pārthiva
06,092.022c kṣurapreṇa sutīkṣṇena so 'bhavad gatajīvitaḥ
06,092.022c*0361_01 **** **** sumuktena mahāraṇe
06,092.022c*0361_02 tāḍayām āsa saṃkruddhaḥ **** ****
06,092.023a apareṇa tu bhallena pītena niśitena ca
06,092.023c apātayat kuṇḍalinaṃ siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā
06,092.024a tataḥ suniśitān pītān samādatta śilīmukhān
06,092.024b*0362_01 subahūn preṣayām āsa kopayāno mahābalaḥ
06,092.024b*0363_01 tatas tu samare kruddho bhīmasenaḥ śilīmukhān
06,092.024c sa sapta tvarayā yuktaḥ putrāṃs te prāpya māriṣa
06,092.025a preṣitā bhīmasenena śarās te dṛḍhadhanvanā
06,092.025c apātayanta putrāṃs te rathebhyaḥ sumahārathān
06,092.026a anādhṛṣṭiṃ kuṇḍabhedaṃ vairāṭaṃ dīrghalocanam
06,092.026c dīrghabāhuṃ subāhuṃ ca tathaiva kanakadhvajam
06,092.027a prapatanta sma te vīrā virejur bharatarṣabha
06,092.027c vasante puṣpaśabalāś cūtāḥ prapatitā iva
06,092.028a tataḥ pradudruvuḥ śeṣāḥ putrās tava viśāṃ pate
06,092.028c taṃ kālam iva manyanto bhīmasenaṃ mahābalam
06,092.029a droṇas tu samare vīraṃ nirdahantaṃ sutāṃs tava
06,092.029b*0364_01 saṃdadhāra mahābāhur bhīmasenaṃ mahābalam
06,092.029c yathādriṃ vāridhārābhiḥ samantād vyakirac charaiḥ
06,092.030a tatrādbhutam apaśyāma kuntīputrasya pauruṣam
06,092.030c droṇena vāryamāṇo 'pi nijaghne yat sutāṃs tava
06,092.031a yathā hi govṛṣo varṣaṃ saṃdhārayati khāt patat
06,092.031c bhīmas tathā droṇamuktaṃ śaravarṣam adīdharat
06,092.031d*0365_01 nimīlya netre gṛhṇīyāt tathā jagrāha pāṇḍavaḥ
06,092.031d*0365_02 droṇacāpasamudbhūtaṃ śaravarṣaṃ durāsadam
06,092.031d*0366_01 nimīlya nayane 'gṛhṇāt tathā bāṇān vṛkodaraḥ
06,092.032a adbhutaṃ ca mahārāja tatra cakre vṛkodaraḥ
06,092.032c yat putrāṃs te 'vadhīt saṃkhye droṇaṃ caiva nyayodhayat
06,092.033a putreṣu tava vīreṣu cikrīḍārjunapūrvajaḥ
06,092.033c mṛgeṣv iva mahārāja caran vyāghro mahābalaḥ
06,092.034a yathā vā paśumadhyastho drāvayeta paśūn vṛkaḥ
06,092.034c vṛkodaras tava sutāṃs tathā vyadrāvayad raṇe
06,092.035a gāṅgeyo bhagadattaś ca gautamaś ca mahārathaḥ
06,092.035c pāṇḍavaṃ rabhasaṃ yuddhe vārayām āsur arjunam
06,092.036a astrair astrāṇi saṃvārya teṣāṃ so 'tiratho raṇe
06,092.036c pravīrāṃs tava sainyeṣu preṣayām āsa mṛtyave
06,092.037a abhimanyuś ca rājānam ambaṣṭhaṃ lokaviśrutam
06,092.037c virathaṃ rathināṃ śreṣṭhaṃ kārayām āsa sāyakaiḥ
06,092.038a viratho vadhyamānaḥ sa saubhadreṇa yaśasvinā
06,092.038c avaplutya rathāt tūrṇaṃ savrīḍo manujādhipaḥ
06,092.039a asiṃ cikṣepa samare saubhadrasya mahātmanaḥ
06,092.039c āruroha rathaṃ caiva hārdikyasya mahātmanaḥ
06,092.040a āpatantaṃ tu nistriṃśaṃ yuddhamārgaviśāradaḥ
06,092.040c lāghavād vyaṃsayām āsa saubhadraḥ paravīrahā
06,092.041a vyaṃsitaṃ vīkṣya nistriṃśaṃ saubhadreṇa raṇe tadā
06,092.041c sādhu sādhv iti sainyānāṃ praṇādo 'bhūd viśāṃ pate
06,092.041d*0367_01 nirāyudham athātmānaṃ sa saṃvīkṣya janādhipa
06,092.042a dhṛṣṭadyumnamukhās tv anye tava sainyam ayodhayan
06,092.042c tathaiva tāvakāḥ sarve pāṇḍusainyam ayodhayan
06,092.043a tatrākrando mahān āsīt tava teṣāṃ ca bhārata
06,092.043c nighnatāṃ bhṛśam anyonyaṃ kurvatāṃ karma duṣkaram
06,092.043d*0368_01 pravartam iva hārdikyaṃ ghoraṃ yuddham abhūt tataḥ
06,092.044a anyonyaṃ hi raṇe śūrāḥ keśeṣv ākṣipya māriṣa
06,092.044c nakhair dantair ayudhyanta muṣṭibhir jānubhis tathā
06,092.045a bāhubhiś ca talaiś caiva nistriṃśaiś ca susaṃśitaiḥ
06,092.045c vivaraṃ prāpya cānyonyam anayan yamasādanam
06,092.046a nyahanac ca pitā putraṃ putraś ca pitaraṃ raṇe
06,092.046c vyākulīkṛtasaṃkalpā yuyudhus tatra mānavāḥ
06,092.047a raṇe cārūṇi cāpāni hemapṛṣṭhāni bhārata
06,092.047c hatānām apaviddhāni kalāpāś ca mahādhanāḥ
06,092.048a jātarūpamayaiḥ puṅkhai rājataiś ca śitāḥ śarāḥ
06,092.048c tailadhautā vyarājanta nirmuktabhujagopamāḥ
06,092.049a hastidantatsarūn khaḍgāñ jātarūpapariṣkṛtān
06,092.049c carmāṇi cāpaviddhāni rukmapṛṣṭhāni dhanvinām
06,092.050a suvarṇavikṛtaprāsān paṭṭiśān hemabhūṣitān
06,092.050c jātarūpamayāś carṣṭīḥ śaktyaś ca kanakojjvalāḥ
06,092.051a apakṛttāś ca patitā musalāni gurūṇi ca
06,092.051c parighān paṭṭiśāṃś caiva bhiṇḍipālāṃś ca māriṣa
06,092.052a patitāṃs tomarāṃś cāpi citrā hemapariṣkṛtāḥ
06,092.052c kuthāś ca bahudhākārāś cāmaravyajanāni ca
06,092.053a nānāvidhāni śastrāṇi visṛjya patitā narāḥ
06,092.053c jīvanta iva dṛśyante gatasattvā mahārathāḥ
06,092.054a gadāvimathitair gātrair musalair bhinnamastakāḥ
06,092.054c gajavājirathakṣuṇṇāḥ śerate sma narāḥ kṣitau
06,092.055a tathaivāśvanṛnāgānāṃ śarīrair ābabhau tadā
06,092.055c saṃchannā vasudhā rājan parvatair iva sarvataḥ
06,092.056a samare patitaiś caiva śaktyṛṣṭiśaratomaraiḥ
06,092.056c nistriṃśaiḥ paṭṭiśaiḥ prāsair ayaskuntaiḥ paraśvadhaiḥ
06,092.057a parighair bhiṇḍipālaiś ca śataghnībhis tathaiva ca
06,092.057c śarīraiḥ śastrabhinnaiś ca samāstīryata medinī
06,092.058a niḥśabdair alpaśabdaiś ca śoṇitaughapariplutaiḥ
06,092.058c gatāsubhir amitraghna vibabhau saṃvṛtā mahī
06,092.059a satalatraiḥ sakeyūrair bāhubhiś candanokṣitaiḥ
06,092.059b*0369_01 sudhṛtair lakuṭaiś caiva saṃvṛtā tatra medinī
06,092.059c hastihastopamaiś chinnair ūrubhiś ca tarasvinām
06,092.059d*0370_01 sāṅgadaiś ca bhujaiś caiva vipraviddhair alaṃkṛtaiḥ
06,092.060a baddhacūḍāmaṇidharaiḥ śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ
06,092.060c patitair vṛṣabhākṣāṇāṃ babhau bhārata medinī
06,092.061a kavacaiḥ śoṇitādigdhair viprakīrṇaiś ca kāñcanaiḥ
06,092.061c rarāja subhṛśaṃ bhūmiḥ śāntārcibhir ivānalaiḥ
06,092.062a vipraviddhaiḥ kalāpaiś ca patitaiś ca śarāsanaiḥ
06,092.062c viprakīrṇaiḥ śaraiś cāpi rukmapuṅkhaiḥ samantataḥ
06,092.063a rathaiś ca bahubhir bhagnaiḥ kiṅkiṇījālamālibhiḥ
06,092.063c vājibhiś ca hataiḥ kīrṇaiḥ srastajihvaiḥ saśoṇitaiḥ
06,092.064a anukarṣaiḥ patākābhir upāsaṅgair dhvajair api
06,092.064c pravīrāṇāṃ mahāśaṅkhair viprakīrṇaiś ca pāṇḍuraiḥ
06,092.065a srastahastaiś ca mātaṅgaiḥ śayānair vibabhau mahī
06,092.065b*0371_01 śuśubhe dharaṇī rājan pradīptair iva parvataiḥ
06,092.065b*0371_02 srastair ābharaṇaiś caiva vibabhau tu tadā mahī
06,092.065c nānārūpair alaṃkāraiḥ pramadevābhyalaṃkṛtā
06,092.066a dantibhiś cāparais tatra saprāsair gāḍhavedanaiḥ
06,092.066c karaiḥ śabdaṃ vimuñcadbhiḥ śīkaraṃ ca muhur muhuḥ
06,092.066e vibabhau tad raṇasthānaṃ dhamyamānair ivācalaiḥ
06,092.067a nānārāgaiḥ kambalaiś ca paristomaiś ca dantinām
06,092.067b*0372_01 vivāritavicitrābhiḥ kuthābhiś ca samantataḥ
06,092.067c vaiḍūryamaṇidaṇḍaiś ca patitair aṅkuśaiḥ śubhaiḥ
06,092.068a ghaṇṭābhiś ca gajendrāṇāṃ patitābhiḥ samantataḥ
06,092.068c vighāṭitavicitrābhiḥ kuthābhī rāṅkavais tathā
06,092.069a graiveyaiś citrarūpaiś ca rukmakakṣyābhir eva ca
06,092.069c yantraiś ca bahudhā chinnais tomaraiś ca sakampanaiḥ
06,092.069d*0373_01 rarāja subhṛśaṃ bhūmis tatra viśāṃ pate
06,092.070a aśvānāṃ reṇukapilai rukmacchannair uraśchadaiḥ
06,092.070c sādināṃ ca bhujaiś chinnaiḥ patitaiḥ sāṅgadais tathā
06,092.071a prāsaiś ca vimalais tīkṣṇair vimalābhis tatharṣṭibhiḥ
06,092.071c uṣṇīṣaiś ca tathā chinnaiḥ praviddhaiś ca tatas tataḥ
06,092.072a vicitrair ardhacandraiś ca jātarūpapariṣkṛtaiḥ
06,092.072c aśvāstaraparistomai rāṅkavair mṛditais tathā
06,092.073a narendracūḍāmaṇibhir vicitraiś ca mahādhanaiḥ
06,092.073c chatrais tathāpaviddhaiś ca cāmaravyajanair api
06,092.074a padmendudyutibhiś caiva vadanaiś cārukuṇḍalaiḥ
06,092.074c kḷptaśmaśrubhir atyarthaṃ vīrāṇāṃ samalaṃkṛtaiḥ
06,092.075a apaviddhair mahārāja suvarṇojjvalakuṇḍalaiḥ
06,092.075c grahanakṣatraśabalā dyaur ivāsīd vasuṃdharā
06,092.076a evam ete mahāsene mṛdite tatra bhārata
06,092.076c parasparaṃ samāsādya tava teṣāṃ ca saṃyuge
06,092.077a teṣu śrānteṣu bhagneṣu mṛditeṣu ca bhārata
06,092.077c rātriḥ samabhavad ghorā nāpaśyāma tato raṇam
06,092.078a tato 'vahāraṃ sainyānāṃ pracakruḥ kurupāṇḍavāḥ
06,092.078c ghore niśāmukhe raudre vartamāne sudāruṇe
06,092.079a avahāraṃ tataḥ kṛtvā sahitāḥ kurupāṇḍavāḥ
06,092.079c nyaviśanta yathākālaṃ gatvā svaśibiraṃ tadā
06,093.001 saṃjaya uvāca
06,093.001a tato duryodhano rājā śakuniś cāpi saubalaḥ
06,093.001c duḥśāsanaś ca putras te sūtaputraś ca durjayaḥ
06,093.002a samāgamya mahārāja mantraṃ cakrūr vivakṣitam
06,093.002c kathaṃ pāṇḍusutā yuddhe jetavyāḥ sagaṇā iti
06,093.003a tato duryodhano rājā sarvāṃs tān āha mantriṇaḥ
06,093.003c sūtaputraṃ samābhāṣya saubalaṃ ca mahābalam
06,093.004a droṇo bhīṣmaḥ kṛpaḥ śalyaḥ saumadattiś ca saṃyuge
06,093.004c na pārthān pratibādhante na jāne tatra kāraṇam
06,093.005a avadhyamānās te cāpi kṣapayanti balaṃ mama
06,093.005c so 'smi kṣīṇabalaḥ karṇa kṣīṇaśastraś ca saṃyuge
06,093.005d*0374_01 droṇasya pramukhe vīrā hatās te bhrātaro mama
06,093.005d*0374_02 bhīmasenena rādheya mama caiva ca paśyataḥ
06,093.006a nikṛtaḥ pāṇḍavaiḥ śūrair avadhyair daivatair api
06,093.006c so 'haṃ saṃśayam āpannaḥ prakariṣye kathaṃ raṇam
06,093.006d*0375_01 mahābala mahāprājña sarvaśāstraviśārada
06,093.006d*0375_02 mantrajño mantravān dakṣo nītimān nītikovidaḥ
06,093.006d*0375_03 sa śūraḥ sa ca vikrāntaḥ sūryaputraḥ pratāpavān
06,093.006d*0375_04 etan mahābhītikaraṃ pratariṣye raṇaṃ katham
06,093.007a tam abravīn mahārāja sūtaputro narādhipam
06,093.007c mā śuco bharataśreṣṭha prakariṣye priyaṃ tava
06,093.008a bhīṣmaḥ śāṃtanavas tūrṇam apayātu mahāraṇāt
06,093.008c nivṛtte yudhi gāṅgeye nyastaśastre ca bhārata
06,093.009a ahaṃ pārthān haniṣyāmi sanitān sarvasomakaiḥ
06,093.009c paśyato yudhi bhīṣmasya śape satyena te nṛpa
06,093.010a pāṇḍaveṣu dayāṃ rājan sadā bhīṣmaḥ karoti vai
06,093.010c aśaktaś ca raṇe bhīṣmo jetum etān mahārathān
06,093.011a abhimānī raṇe bhīṣmo nityaṃ cāpi raṇapriyaḥ
06,093.011c sa kathaṃ pāṇḍavān yuddhe jeṣyate tāta saṃgatān
06,093.012a sa tvaṃ śīghram ito gatvā bhīṣmasya śibiraṃ prati
06,093.012c anumānya raṇe bhīṣmaṃ śastraṃ nyāsaya bhārata
06,093.013a nyastaśastre tato bhīṣme nihatān paśya pāṇḍavān
06,093.013c mayaikena raṇe rājan sasuhṛdgaṇabāndhavān
06,093.014a evam uktas tu karṇena putro duryodhanas tava
06,093.014c abravīd bhrātaraṃ tatra duḥśāsanam idaṃ vacaḥ
06,093.015a anuyātraṃ yathā sajjaṃ sarvaṃ bhavati sarvataḥ
06,093.015c duḥśāsana tathā kṣipraṃ sarvam evopapādaya
06,093.016a evam uktvā tato rājan karṇam āha janeśvaraḥ
06,093.016c anumānya raṇe bhīṣmam ito 'haṃ dvipadāṃ varam
06,093.017a āgamiṣye tataḥ kṣipraṃ tvatsakāśam ariṃdama
06,093.017c tatas tvaṃ puruṣavyāghra prakariṣyasi saṃyugam
06,093.018a niṣpapāta tatas tūrṇaṃ putras tava viśāṃ pate
06,093.018c sahito bhrātṛbhiḥ sarvair devair iva śatakratuḥ
06,093.019a tatas taṃ nṛpaśārdūlaṃ śārdūlasamavikramam
06,093.019c ārohayad dhayaṃ tūrṇaṃ bhrātā duḥśāsanas tadā
06,093.020a aṅgadī baddhamukuṭo hastābharaṇavān nṛpaḥ
06,093.020c dhārtarāṣṭro mahārāja vibabhau sa mahendravat
06,093.021a bhāṇḍīpuṣpanikāśena tapanīyanibhena ca
06,093.021c anuliptaḥ parārdhyena candanena sugandhinā
06,093.022a arajombarasaṃvītaḥ siṃhakhelagatir nṛpaḥ
06,093.022c śuśubhe vimalārciṣmañ śaradīva divākaraḥ
06,093.023a taṃ prayāntaṃ naravyāghraṃ bhīṣmasya śibiraṃ prati
06,093.023c anujagmur maheṣvāsāḥ sarvalokasya dhanvinaḥ
06,093.023e bhrātaraś ca maheṣvāsās tridaśā iva vāsavam
06,093.024a hayān anye samāruhya gajān anye ca bhārata
06,093.024c rathair anye naraśreṣṭhāḥ parivavruḥ samantataḥ
06,093.024d*0376_01 padātayaś ca tvaritā nakharaprāsayodhinaḥ
06,093.024d*0376_02 parivavrur maheṣvāsaṃ dhārtarāṣṭraṃ mahāratham
06,093.025a āttaśastrāś ca suhṛdo rakṣaṇārthaṃ mahīpateḥ
06,093.025c prādurbabhūvuḥ sahitāḥ śakrasyevāmarā divi
06,093.026a saṃpūjyamānaḥ kurubhiḥ kauravāṇāṃ mahārathaḥ
06,093.026c prayayau sadanaṃ rājan gāṅgeyasya yaśasvinaḥ
06,093.026e anvīyamānaḥ sahitaiḥ sodaraiḥ sarvato nṛpaḥ
06,093.027a dakṣiṇaṃ dakṣiṇaḥ kāle saṃbhṛtya svabhujaṃ tadā
06,093.027c hastihastopamaṃ śaikṣaṃ sarvaśatrunibarhaṇam
06,093.028a pragṛhṇann añjalīn nṝṇām udyatān sarvatodiśam
06,093.028c śuśrāva madhurā vāco nānādeśanivāsinām
06,093.029a saṃstūyamānaḥ sūtaiś ca māgadhaiś ca mahāyaśāḥ
06,093.029c pūjayānaś ca tān sarvān sarvalokeśvareśvaraḥ
06,093.030a pradīpaiḥ kāñcanais tatra gandhatailāvasecanaiḥ
06,093.030c parivavrur mahātmānaṃ prajvaladbhiḥ samantataḥ
06,093.030d*0377_01 devāsure yathendro 'sau saṃgrāme ca bhayaṃkare
06,093.031a sa taiḥ parivṛto rājā pradīpaiḥ kāñcanaiḥ śubhaiḥ
06,093.031c śuśubhe candramā yukto dīptair iva mahāgrahaiḥ
06,093.032a kañcukoṣṇīṣiṇas tatra vetrajharjharapāṇayaḥ
06,093.032c protsārayantaḥ śanakais taṃ janaṃ sarvatodiśam
06,093.033a saṃprāpya tu tato rājā bhīṣmasya sadanaṃ śubham
06,093.033c avatīrya hayāc cāpi bhīṣmaṃ prāpya janeśvaraḥ
06,093.034a abhivādya tato bhīṣmaṃ niṣaṇṇaḥ paramāsane
06,093.034c kāñcane sarvatobhadre spardhyāstaraṇasaṃvṛte
06,093.034e uvāca prāñjalir bhīṣmaṃ bāṣpakaṇṭho 'śrulocanaḥ
06,093.035a tvāṃ vayaṃ samupāśritya saṃyuge śatrusūdana
06,093.035c utsahema raṇe jetuṃ sendrān api surāsurān
06,093.036a kim u pāṇḍusutān vīrān sasuhṛdgaṇabāndhavān
06,093.036c tasmād arhasi gāṅgeya kṛpāṃ kartuṃ mayi prabho
06,093.036e jahi pāṇḍusutān vīrān mahendra iva dānavān
06,093.037a pūrvam uktaṃ mahābāho nihaniṣyāmi somakān
06,093.037c pāñcālān pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ karūṣāṃś ceti bhārata
06,093.038a tad vacaḥ satyam evāstu jahi pārthān samāgatān
06,093.038c somakāṃś ca maheṣvāsān satyavāg bhava bhārata
06,093.039a dayayā yadi vā rājan dveṣyabhāvān mama prabho
06,093.039c mandabhāgyatayā vāpi mama rakṣasi pāṇḍavān
06,093.040a anujānīhi samare karṇam āhavaśobhinam
06,093.040c sa jeṣyati raṇe pārthān sasuhṛdgaṇabāndhavān
06,093.041a etāvad uktvā nṛpatiḥ putro duryodhanas tava
06,093.041c novāca vacanaṃ kiṃ cid bhīṣmaṃ bhīmaparākramam
06,094.001 saṃjaya uvāca
06,094.001a vākśalyais tava putreṇa so 'tividdhaḥ pitāmahaḥ
06,094.001c duḥkhena mahatāviṣṭo novācāpriyam aṇv api
06,094.002a sa dhyātvā suciraṃ kālaṃ duḥkharoṣasamanvitaḥ
06,094.002c śvasamāno yathā nāgaḥ praṇunno vai śalākayā
06,094.003a udvṛtya cakṣuṣī kopān nirdahann iva bhārata
06,094.003c sadevāsuragandharvaṃ lokaṃ lokavidāṃ varaḥ
06,094.003e abravīt tava putraṃ tu sāmapūrvam idaṃ vacaḥ
06,094.004a kiṃ nu duryodhanaivaṃ māṃ vākśalyair upavidhyasi
06,094.004c ghaṭamānaṃ yathāśakti kurvāṇaṃ ca tava priyam
06,094.004e juhvānaṃ samare prāṇāṃs tavaiva hitakāmyayā
06,094.005a yadā tu pāṇḍavaḥ śūraḥ khāṇḍave 'gnim atarpayat
06,094.005c parājitya raṇe śakraṃ paryāptaṃ tan nidarśanam
06,094.006a yadā ca tvāṃ mahābāho gandharvair hṛtam ojasā
06,094.006c amocayat pāṇḍusutaḥ paryāptaṃ tan nidarśanam
06,094.007a dravamāṇeṣu śūreṣu sodareṣu tathābhibho
06,094.007c sūtaputre ca rādheye paryāptaṃ tan nidarśanam
06,094.008a yac ca naḥ sahitān sarvān virāṭanagare tadā
06,094.008c eka eva samudyātaḥ paryāptaṃ tan nidarśanam
06,094.009a droṇaṃ ca yudhi saṃrabdhaṃ māṃ ca nirjitya saṃyuge
06,094.009c karṇaṃ ca tvāṃ ca drauṇiṃ ca kṛpaṃ ca sumahāratham
06,094.009e vāsāṃsi sa samādatta paryāptaṃ tan nidarśanam
06,094.009f*0378_01 tathā drauṇiṃ maheṣvāsaṃ śāradvatam athāpi ca
06,094.009f*0378_02 gograhe jitavān pūrvaṃ paryāptaṃ tan nidarśanam
06,094.009f*0378_03 vijitya ca yadā karṇaṃ sadā puruṣamāninam
06,094.009f*0378_04 uttarāyai dadau vastraṃ paryāptaṃ tan nidarśanam
06,094.010a nivātakavacān yuddhe vāsavenāpi durjayān
06,094.010c jitavān samare pārthaḥ paryāptaṃ tan nidarśanam
06,094.010d*0379_01 avaśyaṃ hitakāmena pārṣatena ca dhīmatā
06,094.011a ko hi śakto raṇe jetuṃ pāṇḍavaṃ rabhasaṃ raṇe
06,094.011b*0380_01 yasya goptā jagadgoptā śaṅkhacakragadādharaḥ
06,094.011b*0380_02 vāsudevo 'nantaśaktiḥ sṛṣṭisaṃhārakārakaḥ
06,094.011b*0380_03 sarveśvaro devadevaḥ paramātmā sanātanaḥ
06,094.011b*0380_04 ukto 'si bahuśo rājan nāradādyair maharṣibhiḥ
06,094.011c tvaṃ tu mohān na jānīṣe vācyāvācyaṃ suyodhana
06,094.012a mumūrṣur hi naraḥ sarvān vṛkṣān paśyati kāñcanān
06,094.012c tathā tvam api gāndhāre viparītāni paśyasi
06,094.013a svayaṃ vairaṃ mahat kṛtvā pāṇḍavaiḥ sahasṛñjayaiḥ
06,094.013c yudhyasva tān adya raṇe paśyāmaḥ puruṣo bhava
06,094.013d*0381_01 aśakyāḥ pāṇḍavā jetuṃ devair api savāsavaiḥ
06,094.014a ahaṃ tu somakān sarvān sapāñcālān samāgatān
06,094.014c nihaniṣye naravyāghra varjayitvā śikhaṇḍinam
06,094.015a tair vāhaṃ nihataḥ saṃkhye gamiṣye yamasādanam
06,094.015c tān vā nihatya saṃgrāme prītiṃ dāsyāmi vai tava
06,094.016a pūrvaṃ hi strī samutpannā śikhaṇḍī rājaveśmani
06,094.016c varadānāt pumāñ jātaḥ saiṣā vai strī śikhaṇḍinī
06,094.017a tām ahaṃ na haniṣyāmi prāṇatyāge 'pi bhārata
06,094.017c yāsau prāṅ nirmitā dhātrā saiṣā vai strī śikhaṇḍinī
06,094.018a sukhaṃ svapihi gāndhāre śvo 'smi kartā mahāraṇam
06,094.018c yaj janāḥ kathayiṣyanti yāvat sthāsyati medinī
06,094.019a evam uktas tava suto nirjagāma janeśvara
06,094.019c abhivādya guruṃ mūrdhnā prayayau svaṃ niveśanam
06,094.020a āgamya tu tato rājā visṛjya ca mahājanam
06,094.020c praviveśa tatas tūrṇaṃ kṣayaṃ śatrukṣayaṃkaraḥ
06,094.020e praviṣṭaḥ sa niśāṃ tāṃ ca gamayām āsa pārthivaḥ
06,095.001 saṃjaya uvāca
06,095.001a prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ prātar utthāya vai nṛpaḥ
06,095.001c rājñaḥ samājñāpayata senāṃ yojayateti ha
06,095.001e adya bhīṣmo raṇe kruddho nihaniṣyati somakān
06,095.002a duryodhanasya tac chrutvā rātrau vilapitaṃ bahu
06,095.002c manyamānaḥ sa taṃ rājan pratyādeśam ivātmanaḥ
06,095.003a nirvedaṃ paramaṃ gatvā vinindya paravācyatām
06,095.003c dīrghaṃ dadhyau śāṃtanavo yoddhukāmo 'rjunaṃ raṇe
06,095.004a iṅgitena tu taj jñātvā gāṅgeyena vicintitam
06,095.004c duryodhano mahārāja duḥśāsanam acodayat
06,095.005a duḥśāsana rathās tūrṇaṃ yujyantāṃ bhīṣmarakṣiṇaḥ
06,095.005c dvātriṃśat tvam anīkāni sarvāṇy evābhicodaya
06,095.006a idaṃ hi samanuprāptaṃ varṣapūgābhicintitam
06,095.006c pāṇḍavānāṃ sasainyānāṃ vadho rājyasya cāgamaḥ
06,095.007a tatra kāryam ahaṃ manye bhīṣmasyaivābhirakṣaṇam
06,095.007c sa no guptaḥ sukhāya syād dhanyāt pārthāṃś ca saṃyuge
06,095.008a abravīc ca viśuddhātmā nāhaṃ hanyāṃ śikhaṇḍinam
06,095.008c strīpūrvako hy asau jātas tasmād varjyo raṇe mayā
06,095.009a lokas tad veda yad ahaṃ pituḥ priyacikīrṣayā
06,095.009c rājyaṃ sphītaṃ mahābāho striyaś ca tyaktavān purā
06,095.010a naiva cāhaṃ striyaṃ jātu na strīpūrvaṃ kathaṃ cana
06,095.010c hanyāṃ yudhi naraśreṣṭha satyam etad bravīmi te
06,095.011a ayaṃ strīpūrvako rājañ śikhaṇḍī yadi te śrutaḥ
06,095.011c udyoge kathitaṃ yat tat tathā jātā śikhaṇḍinī
06,095.012a kanyā bhūtvā pumāñ jātaḥ sa ca yotsyati bhārata
06,095.012c tasyāhaṃ pramukhe bāṇān na muñceyaṃ kathaṃ cana
06,095.013a yuddhe tu kṣatriyāṃs tāta pāṇḍavānāṃ jayaiṣiṇaḥ
06,095.013c sarvān anyān haniṣyāmi saṃprāptān bāṇagocarān
06,095.014a evaṃ māṃ bharataśreṣṭho gāṅgeyaḥ prāha śāstravit
06,095.014c tatra sarvātmanā manye bhīṣmasyaivābhipālanam
06,095.015a arakṣyamāṇaṃ hi vṛko hanyāt siṃhaṃ mahāvane
06,095.015c mā vṛkeṇeva śārdūlaṃ ghātayema śikhaṇḍinā
06,095.015d*0382_01 mā siṃham iva kākena hataṃ bhīṣmaṃ śikhaṇḍinā
06,095.015d*0382_02 paśyema puruṣavyāghra tathā nītir vidhīyatām
06,095.016a mātulaḥ śakuniḥ śalyaḥ kṛpo droṇo viviṃśatiḥ
06,095.016c yattā rakṣantu gāṅgeyaṃ tasmin gupte dhruvo jayaḥ
06,095.017a etac chrutvā tu rājāno duryodhanavacas tadā
06,095.017c sarvato rathavaṃśena gāṅgeyaṃ paryavārayan
06,095.018a putrāś ca tava gāṅgeyaṃ parivārya yayur mudā
06,095.018c kampayanto bhuvaṃ dyāṃ ca kṣobhayantaś ca pāṇḍavān
06,095.019a tai rathaiś ca susaṃyuktair dantibhiś ca mahārathāḥ
06,095.019c parivārya raṇe bhīṣmaṃ daṃśitāḥ samavasthitāḥ
06,095.020a yathā devāsure yuddhe tridaśā vajradhāriṇam
06,095.020c sarve te sma vyatiṣṭhanta rakṣantas taṃ mahāratham
06,095.021a tato duryodhano rājā punar bhrātaram abravīt
06,095.021c savyaṃ cakraṃ yudhāmanyur uttamaujāś ca dakṣiṇam
06,095.021e goptārāv arjunasyaitāv arjuno 'pi śikhaṇḍinaḥ
06,095.022a sa rakṣyamāṇaḥ pārthena tathāsmābhir vivarjitaḥ
06,095.022c yathā bhīṣmaṃ na no hanyād duḥśāsana tathā kuru
06,095.023a bhrātus tad vacanaṃ śrutvā putro duḥśāsanas tava
06,095.023c bhīṣmaṃ pramukhataḥ kṛtvā prayayau senayā saha
06,095.024a bhīṣmaṃ tu rathavaṃśena dṛṣṭvā tam abhisaṃvṛtam
06,095.024c arjuno rathināṃ śreṣṭho dhṛṣṭadyumnam uvāca ha
06,095.025a śikhaṇḍinaṃ naravyāghra bhīṣmasya pramukhe 'nagha
06,095.025c sthāpayasvādya pāñcālya tasya goptāham apy uta
06,095.026a tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo niryayau senayā saha
06,095.026c vyūhaṃ cāvyūhata mahat sarvatobhadram āhave
06,095.027a kṛpaś ca kṛtavarmā ca śaibyaś caiva mahārathaḥ
06,095.027c śakuniḥ saindhavaś caiva kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ
06,095.028a bhīṣmeṇa sahitāḥ sarve putraiś ca tava bhārata
06,095.028c agrataḥ sarvasainyānāṃ vyūhasya pramukhe sthitāḥ
06,095.029a droṇo bhūriśravāḥ śalyo bhagadattaś ca māriṣa
06,095.029c dakṣiṇaṃ pakṣam āśritya sthitā vyūhasya daṃśitāḥ
06,095.030a aśvatthāmā somadatta āvantyau ca mahārathau
06,095.030c mahatyā senayā yuktā vāmaṃ pakṣam apālayan
06,095.031a duryodhano mahārāja trigartaiḥ sarvato vṛtaḥ
06,095.031c vyūhamadhye sthito rājan pāṇḍavān prati bhārata
06,095.032a alambuso rathaśreṣṭhaḥ śrutāyuś ca mahārathaḥ
06,095.032c pṛṣṭhataḥ sarvasainyānāṃ sthitau vyūhasya daṃśitau
06,095.033a evam ete tadā vyūhaṃ kṛtvā bhārata tāvakāḥ
06,095.033c saṃnaddhāḥ samadṛśyanta pratapanta ivāgnayaḥ
06,095.034a tathā yudhiṣṭhiro rājā bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
06,095.034c nakulaḥ sahadevaś ca mādrīputrāv ubhāv api
06,095.034e agrataḥ sarvasainyānāṃ sthitā vyūhasya daṃśitāḥ
06,095.035a dhṛṣṭadyumno virāṭaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ
06,095.035c sthitāḥ sainyena mahatā parānīkavināśanāḥ
06,095.035d*0383_01 anye ca bahavaḥ śūrāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,095.035d*0383_02 nānāvidhāyudhā vīrā nānāśastropaśobhitāḥ
06,095.036a śikhaṇḍī vijayaś caiva rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ
06,095.036c cekitāno mahābāhuḥ kuntibhojaś ca vīryavān
06,095.036e sthitā raṇe mahārāja mahatyā senayā vṛtāḥ
06,095.037a abhimanyur maheṣvāso drupadaś ca mahārathaḥ
06,095.037b*0384_01 yuyudhāno maheṣvāso yudhāmanyuś ca vīryavān
06,095.037c kekayā bhrātaraḥ pañca sthitā yuddhāya daṃśitāḥ
06,095.038a evaṃ te 'pi mahāvyūhaṃ prativyūhya sudurjayam
06,095.038c pāṇḍavāḥ samare śūrāḥ sthitā yuddhāya māriṣa
06,095.039a tāvakās tu raṇe yattāḥ sahasenā narādhipāḥ
06,095.039c abhyudyayū raṇe pārthān bhīṣmaṃ kṛtvāgrato nṛpa
06,095.040a tathaiva pāṇḍavā rājan bhīmasenapurogamāḥ
06,095.040c bhīṣmaṃ yuddhapariprepsuṃ saṃgrāme vijigīṣavaḥ
06,095.041a kṣveḍāḥ kilikilāśabdān krakacān goviṣāṇikāḥ
06,095.041c bherīmṛdaṅgapaṇavān nādayantaś ca puṣkarān
06,095.041e pāṇḍavā abhyadhāvanta nadanto bhairavān ravān
06,095.042a bherīmṛdaṅgaśaṅkhānāṃ dundubhīnāṃ ca nisvanaiḥ
06,095.042c utkruṣṭasiṃhanādaiś ca valgitaiś ca pṛthagvidhaiḥ
06,095.043a vayaṃ pratinadantas tān abhyagacchāma satvarāḥ
06,095.043c sahasaivābhisaṃkruddhās tadāsīt tumulaṃ mahat
06,095.044a tato 'nyonyaṃ pradhāvantaḥ saṃprahāraṃ pracakrire
06,095.044c tataḥ śabdena mahatā pracakampe vasuṃdharā
06,095.045a pakṣiṇaś ca mahāghoraṃ vyāharanto vibabhramuḥ
06,095.045c saprabhaś coditaḥ sūryo niṣprabhaḥ samapadyata
06,095.046a vavuś ca tumulā vātāḥ śaṃsantaḥ sumahad bhayam
06,095.046c ghorāś ca ghoranirhrādāḥ śivās tatra vavāśire
06,095.046e vedayantyo mahārāja mahad vaiśasam āgatam
06,095.047a diśaḥ prajvalitā rājan pāṃsuvarṣaṃ papāta ca
06,095.047c rudhireṇa samunmiśram asthivarṣaṃ tathaiva ca
06,095.048a rudatāṃ vāhanānāṃ ca netrebhyaḥ prāpataj jalam
06,095.048c susruvuś ca śakṛnmūtraṃ pradhyāyanto viśāṃ pate
06,095.049a antarhitā mahānādāḥ śrūyante bharatarṣabha
06,095.049c rakṣasāṃ puruṣādānāṃ nadatāṃ bhairavān ravān
06,095.050a saṃpatantaḥ sma dṛśyante gomāyubakavāyasāḥ
06,095.050c śvānaś ca vividhair nādair bhaṣantas tatra tasthire
06,095.051a jvalitāś ca maholkā vai samāhatya divākaram
06,095.051c nipetuḥ sahasā bhūmau vedayānā mahad bhayam
06,095.052a mahānty anīkāni mahāsamucchraye; samāgame pāṇḍavadhārtarāṣṭrayoḥ
06,095.052c prakāśire śaṅkhamṛdaṅganisvanaiḥ; prakampitānīva vanāni vāyunā
06,095.053a narendranāgāśvasamākulānām; abhyāyatīnām aśive muhūrte
06,095.053c babhūva ghoṣas tumulaś camūnāṃ; vātoddhutānām iva sāgarāṇām
06,096.001 saṃjaya uvāca
06,096.001a abhimanyū rathodāraḥ piśaṅgais turagottamaiḥ
06,096.001c abhidudrāva tejasvī duryodhanabalaṃ mahat
06,096.001e vikirañ śaravarṣāṇi vāridhārā ivāmbudaḥ
06,096.002a na śekuḥ samare kruddhaṃ saubhadram arisūdanam
06,096.002c śastraughiṇaṃ gāhamānaṃ senāsāgaram akṣayam
06,096.002e nivārayitum apy ājau tvadīyāḥ kurupuṃgavāḥ
06,096.003a tena muktā raṇe rājañ śarāḥ śatrunibarhaṇāḥ
06,096.003c kṣatriyān anayañ śūrān pretarājaniveśanam
06,096.004a yamadaṇḍopamān ghorāñ jvalanāśīviṣopamān
06,096.004c saubhadraḥ samare kruddhaḥ preṣayām āsa sāyakān
06,096.005a rathinaṃ ca rathāt tūrṇaṃ hayapṛṣṭhāc ca sādinam
06,096.005c gajārohāṃś ca sagajān pātayām āsa phālguniḥ
06,096.006a tasya tat kurvataḥ karma mahat saṃkhye 'dbhutaṃ nṛpāḥ
06,096.006c pūjayāṃ cakrire hṛṣṭāḥ praśaśaṃsuś ca phālgunim
06,096.007a tāny anīkāni saubhadro drāvayan bahv aśobhata
06,096.007c tūlarāśim ivādhūya mārutaḥ sarvatodiśam
06,096.008a tena vidrāvyamāṇāni tava sainyāni bhārata
06,096.008c trātāraṃ nādhyagacchanta paṅke magnā iva dvipāḥ
06,096.009a vidrāvya sarvasainyāni tāvakāni narottamaḥ
06,096.009c abhimanyuḥ sthito rājan vidhūmo 'gnir iva jvalan
06,096.010a na cainaṃ tāvakāḥ sarve viṣehur arighātinam
06,096.010c pradīptaṃ pāvakaṃ yadvat pataṃgāḥ kālacoditāḥ
06,096.011a praharan sarvaśatrubhyaḥ pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ
06,096.011c adṛśyata maheṣvāsaḥ savajra iva vajrabhṛt
06,096.012a hemapṛṣṭhaṃ dhanuś cāsya dadṛśe carato diśaḥ
06,096.012c toyadeṣu yathā rājan bhrājamānāḥ śatahvadāḥ
06,096.013a śarāś ca niśitāḥ pītā niścaranti sma saṃyuge
06,096.013c vanāt phulladrumād rājan bhramarāṇām iva vrajāḥ
06,096.014a tathaiva caratas tasya saubhadrasya mahātmanaḥ
06,096.014c rathena meghaghoṣeṇa dadṛśur nāntaraṃ janāḥ
06,096.015a mohayitvā kṛpaṃ droṇaṃ drauṇiṃ ca sa bṛhadbalam
06,096.015c saindhavaṃ ca maheṣvāsaṃ vyacaral laghu suṣṭhu ca
06,096.016a maṇḍalīkṛtam evāsya dhanuḥ paśyāma māriṣa
06,096.016c sūryamaṇḍalasaṃkāśaṃ tapatas tava vāhinīm
06,096.017a taṃ dṛṣṭvā kṣatriyāḥ śūrāḥ pratapantaṃ śarārcibhiḥ
06,096.017c dviphalgunam imaṃ lokaṃ menire tasya karmabhiḥ
06,096.018a tenārditā mahārāja bhāratī sā mahācamūḥ
06,096.018c babhrāma tatra tatraiva yoṣin madavaśād iva
06,096.019a drāvayitvā ca tat sainyaṃ kampayitvā mahārathān
06,096.019c nandayām āsa suhṛdo mayaṃ jitveva vāsavaḥ
06,096.020a tena vidrāvyamāṇāni tava sainyāni saṃyuge
06,096.020c cakrur ārtasvaraṃ ghoraṃ parjanyaninadopamam
06,096.021a taṃ śrutvā ninadaṃ ghoraṃ tava sainyasya māriṣa
06,096.021c mārutoddhūtavegasya samudrasyeva parvaṇi
06,096.021e duryodhanas tadā rājā ārśyaśṛṅgim abhāṣata
06,096.022a eṣa kārṣṇir maheṣvāso dvitīya iva phalgunaḥ
06,096.022c camūṃ drāvayate krodhād vṛtro devacamūm iva
06,096.023a tasya nānyaṃ prapaśyāmi saṃyuge bheṣajaṃ mahat
06,096.023c ṛte tvāṃ rākṣasaśreṣṭha sarvavidyāsu pāragam
06,096.024a sa gatvā tvaritaṃ vīraṃ jahi saubhadram āhave
06,096.024c vayaṃ pārthān haniṣyāmo bhīṣmadroṇapuraḥsarāḥ
06,096.025a sa evam ukto balavān rākṣasendraḥ pratāpavān
06,096.025c prayayau samare tūrṇaṃ tava putrasya śāsanāt
06,096.025e nardamāno mahānādaṃ prāvṛṣīva balāhakaḥ
06,096.026a tasya śabdena mahatā pāṇḍavānāṃ mahad balam
06,096.026c prācalat sarvato rājan pūryamāṇa ivārṇavaḥ
06,096.027a bahavaś ca narā rājaṃs tasya nādena bhīṣitāḥ
06,096.027c priyān prāṇān parityajya nipetur dharaṇītale
06,096.028a kārṣṇiś cāpi mudā yuktaḥ pragṛhītaśarāsanaḥ
06,096.028c nṛtyann iva rathopasthe tad rakṣaḥ samupādravat
06,096.029a tataḥ sa rākṣasaḥ kruddhaḥ saṃprāpyaivārjuniṃ raṇe
06,096.029c nātidūre sthitas tasya drāvayām āsa vai camūm
06,096.030a sā vadhyamānā samare pāṇḍavānāṃ mahācamūḥ
06,096.030b*0385_01 nādhyagacchata vai trāṇaṃ pīḍyamānā durātmanā
06,096.030c pratyudyayau raṇe rakṣo devasenā yathā balim
06,096.031a vimardaḥ sumahān āsīt tasya sainyasya māriṣa
06,096.031c rakṣasā ghorarūpeṇa vadhyamānasya saṃyuge
06,096.032a tataḥ śarasahasrais tāṃ pāṇḍavānāṃ mahācamūm
06,096.032c vyadrāvayad raṇe rakṣo darśayad vai parākramam
06,096.033a sā vadhyamānā ca tathā pāṇḍavānām anīkinī
06,096.033c rakṣasā ghorarūpeṇa pradudrāva raṇe bhayāt
06,096.034a tāṃ pramṛdya tataḥ senāṃ padminīṃ vāraṇo yathā
06,096.034c tato 'bhidudrāva raṇe draupadeyān mahābalān
06,096.035a te tu kruddhā maheṣvāsā draupadeyāḥ prahāriṇaḥ
06,096.035c rākṣasaṃ dudruvuḥ sarve grahāḥ pañca yathā ravim
06,096.036a vīryavadbhis tatas tais tu pīḍito rākṣasottamaḥ
06,096.036c yathā yugakṣaye ghore candramāḥ pañcabhir grahaiḥ
06,096.037a prativindhyas tato rakṣo bibheda niśitaiḥ śaraiḥ
06,096.037c sarvapāraśavais tūrṇam akuṇṭhāgrair mahābalaḥ
06,096.038a sa tair bhinnatanutrāṇaḥ śuśubhe rākṣasottamaḥ
06,096.038c marīcibhir ivārkasya saṃsyūto jalado mahān
06,096.039a viṣaktaiḥ sa śaraiś cāpi tapanīyaparicchadaiḥ
06,096.039c ārśyaśṛṅgir babhau rājan dīptaśṛṅga ivācalaḥ
06,096.040a tatas te bhrātaraḥ pañca rākṣasendraṃ mahāhave
06,096.040c vivyadhur niśitair bāṇais tapanīyavibhūṣitaiḥ
06,096.041a sa nirbhinnaḥ śarair ghorair bhujagaiḥ kopitair iva
06,096.041c alambuso bhṛśaṃ rājan nāgendra iva cukrudhe
06,096.041d*0386_01 nirbhiṇṇas tu śarair ghorair dīpyamānaḥ samantataḥ
06,096.041d*0386_02 alaṃbuso bhṛśaṃ bhāti ulkābhir iva kuñjaraḥ
06,096.042a so 'tividdho mahārāja muhūrtam atha māriṣa
06,096.042c praviveśa tamo dīrghaṃ pīḍitas tair mahārathaiḥ
06,096.043a pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ krodhena dviguṇīkṛtaḥ
06,096.043c ciccheda sāyakais teṣāṃ dhvajāṃś caiva dhanūṃṣi ca
06,096.044a ekaikaṃ ca tribhir bāṇair ājaghāna smayann iva
06,096.044c alambuso rathopasthe nṛtyann iva mahārathaḥ
06,096.045a tvaramāṇaś ca saṃkruddho hayāṃs teṣāṃ mahātmanām
06,096.045c jaghāna rākṣasaḥ kruddhaḥ sārathīṃś ca mahābalaḥ
06,096.046a bibheda ca susaṃhṛṣṭaḥ punaś cainān susaṃśitaiḥ
06,096.046c śarair bahuvidhākāraiḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,096.047a virathāṃś ca maheṣvāsān kṛtvā tatra sa rākṣasaḥ
06,096.047c abhidudrāva vegena hantukāmo niśācaraḥ
06,096.048a tān arditān raṇe tena rākṣasena durātmanā
06,096.048c dṛṣṭvārjunasutaḥ saṃkhye rākṣasaṃ samupādravat
06,096.049a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ vṛtravāsavayor iva
06,096.049c dadṛśus tāvakāḥ sarve pāṇḍavāś ca mahārathāḥ
06,096.050a tau sametau mahāyuddhe krodhadīptau parasparam
06,096.050b*0387_01 udvṛtya cakṣuṣī rājan krodhāt prasphuritādharau
06,096.050c mahābalau mahārāja krodhasaṃraktalocanau
06,096.050e parasparam avekṣetāṃ kālānalasamau yudhi
06,096.050f*0388_01 āśīviṣāv iva kruddhau netrābhyām itaretaram
06,096.051a tayoḥ samāgamo ghoro babhūva kaṭukodayaḥ
06,096.051c yathā devāsure yuddhe śakraśambarayor iva
06,097.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,097.001a ārjuniṃ samare śūraṃ vinighnantaṃ mahāratham
06,097.001c alambusaḥ kathaṃ yuddhe pratyayudhyata saṃjaya
06,097.002a ārśyaśṛṅgiṃ kathaṃ cāpi saubhadraḥ paravīrahā
06,097.002c tan mamācakṣva tattvena yathā vṛttaṃ sma saṃyuge
06,097.003a dhanaṃjayaś ca kiṃ cakre mama sainyeṣu saṃjaya
06,097.003c bhīmo vā balināṃ śreṣṭho rākṣaso vā ghaṭotkacaḥ
06,097.004a nakulaḥ sahadevo vā sātyakir vā mahārathaḥ
06,097.004c etad ācakṣva me sarvaṃ kuśalo hy asi saṃjaya
06,097.005 saṃjaya uvāca
06,097.005a hanta te 'haṃ pravakṣyāmi saṃgrāmaṃ lomaharṣaṇam
06,097.005c yathābhūd rākṣasendrasya saubhadrasya ca māriṣa
06,097.006a arjunaś ca yathā saṃkhye bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
06,097.006c nakulaḥ sahadevaś ca raṇe cakruḥ parākramam
06,097.007a tathaiva tāvakāḥ sarve bhīṣmadroṇapurogamāḥ
06,097.007c adbhutāni vicitrāṇi cakruḥ karmāṇy abhītavat
06,097.008a alambusas tu samare abhimanyuṃ mahāratham
06,097.008c vinadya sumahānādaṃ tarjayitvā muhur muhuḥ
06,097.008e abhidudrāva vegena tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
06,097.009a saubhadro 'pi raṇe rājan siṃhavad vinadan muhuḥ
06,097.009c ārśyaśṛṅgiṃ maheṣvāsaṃ pitur atyantavairiṇam
06,097.010a tataḥ sameyatuḥ saṃkhye tvaritau nararākṣasau
06,097.010c rathābhyāṃ rathināṃ śreṣṭhau yathā vai devadānavau
06,097.010e māyāvī rākṣasaśreṣṭho divyāstrajñaś ca phālguniḥ
06,097.011a tataḥ kārṣṇir mahārāja niśitaiḥ sāyakais tribhiḥ
06,097.011c ārśyaśṛṅgiṃ raṇe viddhvā punar vivyādha pañcabhiḥ
06,097.012a alambuso 'pi saṃkruddhaḥ kārṣṇiṃ navabhir āśugaiḥ
06,097.012c hṛdi vivyādha vegena tottrair iva mahādvipam
06,097.013a tataḥ śarasahasreṇa kṣiprakārī niśācaraḥ
06,097.013c arjunasya sutaṃ saṃkhye pīḍayām āsa bhārata
06,097.014a abhimanyus tataḥ kruddho navatiṃ nataparvaṇām
06,097.014c cikṣepa niśitān bāṇān rākṣasasya mahorasi
06,097.015a te tasya viviśus tūrṇaṃ kāyaṃ nirbhidya marmaṇi
06,097.015c sa tair vibhinnasarvāṅgaḥ śuśubhe rākṣasottamaḥ
06,097.015e puṣpitaiḥ kiṃśukai rājan saṃstīrṇa iva parvataḥ
06,097.016a sa dhārayañ śarān hemapuṅkhān api mahābalaḥ
06,097.016c vibabhau rākṣasaśreṣṭhaḥ sajvāla iva parvataḥ
06,097.017a tataḥ kruddho mahārāja ārśyaśṛṅgir mahābalaḥ
06,097.017c mahendrapratimaṃ kārṣṇiṃ chādayām āsa patribhiḥ
06,097.018a tena te viśikhā muktā yamadaṇḍopamāḥ śitāḥ
06,097.018c abhimanyuṃ vinirbhidya prāviśan dharaṇītalam
06,097.019a tathaivārjuninirmuktāḥ śarāḥ kāñcanabhūṣaṇāḥ
06,097.019c alambusaṃ vinirbhidya prāviśanta dharātalam
06,097.020a saubhadras tu raṇe rakṣaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,097.020c cakre vimukham āsādya mayaṃ śakra ivāhave
06,097.021a vimukhaṃ ca tato rakṣo vadhyamānaṃ raṇe 'riṇā
06,097.021c prāduścakre mahāmāyāṃ tāmasīṃ paratāpanaḥ
06,097.022a tatas te tamasā sarve hṛtā hy āsan mahītale
06,097.022c nābhimanyum apaśyanta naiva svān na parān raṇe
06,097.023a abhimanyuś ca tad dṛṣṭvā ghorarūpaṃ mahat tamaḥ
06,097.023c prāduścakre 'stram atyugraṃ bhāskaraṃ kurunandanaḥ
06,097.024a tataḥ prakāśam abhavaj jagat sarvaṃ mahīpate
06,097.024c tāṃ cāpi jaghnivān māyāṃ rākṣasasya durātmanaḥ
06,097.025a saṃkruddhaś ca mahāvīryo rākṣasendraṃ narottamaḥ
06,097.025c chādayām āsa samare śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,097.026a bahvīs tathānyā māyāś ca prayuktās tena rakṣasā
06,097.026c sarvāstravid ameyātmā vārayām āsa phālguniḥ
06,097.027a hatamāyaṃ tato rakṣo vadhyamānaṃ ca sāyakaiḥ
06,097.027c rathaṃ tatraiva saṃtyajya prādravan mahato bhayāt
06,097.028a tasmin vinirjite tūrṇaṃ kūṭayodhini rākṣase
06,097.028b*0389_01 saubhadraś ca mahābāhuḥ samare ca jitaśramaḥ
06,097.028b*0389_02 parākramī mahātejāḥ pitus tulyaparākramaḥ
06,097.028c ārjuniḥ samare sainyaṃ tāvakaṃ saṃmamarda ha
06,097.028e madāndho vanyanāgendraḥ sapadmāṃ padminīm iva
06,097.029a tataḥ śāṃtanavo bhīṣmaḥ sainyaṃ dṛṣṭvābhividrutam
06,097.029c mahatā rathavaṃśena saubhadraṃ paryavārayat
06,097.030a koṣṭhakīkṛtya taṃ vīraṃ dhārtarāṣṭrā mahārathāḥ
06,097.030c ekaṃ subahavo yuddhe tatakṣuḥ sāyakair dṛḍham
06,097.031a sa teṣāṃ rathināṃ vīraḥ pitus tulyaparākramaḥ
06,097.031c sadṛśo vāsudevasya vikrameṇa balena ca
06,097.032a ubhayoḥ sadṛśaṃ karma sa pitur mātulasya ca
06,097.032c raṇe bahuvidhaṃ cakre sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
06,097.033a tato dhanaṃjayo rājan vinighnaṃs tava sainikān
06,097.033c āsasāda raṇe bhīṣmaṃ putraprepsur amarṣaṇaḥ
06,097.034a tathaiva samare rājan pitā devavratas tava
06,097.034c āsasāda raṇe pārthaṃ svarbhānur iva bhāskaram
06,097.035a tataḥ sarathanāgāśvāḥ putrās tava viśāṃ pate
06,097.035c parivavrū raṇe bhīṣmaṃ jugupuś ca samantataḥ
06,097.036a tathaiva pāṇḍavā rājan parivārya dhanaṃjayam
06,097.036c raṇāya mahate yuktā daṃśitā bharatarṣabha
06,097.037a śāradvatas tato rājan bhīṣmasya pramukhe sthitam
06,097.037c arjunaṃ pañcaviṃśatyā sāyakānāṃ samācinot
06,097.038a patyudgamyātha vivyādha sātyakis taṃ śitaiḥ śaraiḥ
06,097.038c pāṇḍavapriyakāmārthaṃ śārdūla iva kuñjaram
06,097.039a gautamo 'pi tvarāyukto mādhavaṃ navabhiḥ śaraiḥ
06,097.039c hṛdi vivyādha saṃkruddhaḥ kaṅkapatraparicchadaiḥ
06,097.040a śaineyo 'pi tataḥ kruddho bhṛśaṃ viddho mahārathaḥ
06,097.040c gautamāntakaraṃ ghoraṃ samādatta śilīmukham
06,097.041a tam āpatantaṃ vegena śakrāśanisamadyutim
06,097.041c dvidhā ciccheda saṃkruddho drauṇiḥ paramakopanaḥ
06,097.042a samutsṛjyātha śaineyo gautamaṃ rathināṃ varam
06,097.042c abhyadravad raṇe drauṇiṃ rāhuḥ khe śaśinaṃ yathā
06,097.043a tasya droṇasutaś cāpaṃ dvidhā ciccheda bhārata
06,097.043c athainaṃ chinnadhanvānaṃ tāḍayām āsa sāyakaiḥ
06,097.044a so 'nyat kārmukam ādāya śatrughnaṃ bhārasādhanam
06,097.044c drauṇiṃ ṣaṣṭyā mahārāja bāhvor urasi cārpayat
06,097.045a sa viddho vyathitaś caiva muhūrtaṃ kaśmalāyutaḥ
06,097.045c niṣasāda rathopasthe dhvajayaṣṭim upāśritaḥ
06,097.046a pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ droṇaputraḥ pratāpavān
06,097.046c vārṣṇeyaṃ samare kruddho nārācena samardayat
06,097.047a śaineyaṃ sa tu nirbhidya prāviśad dharaṇītalam
06,097.047c vasantakāle balavān bilaṃ sarpaśiśur yathā
06,097.048a tato 'pareṇa bhallena mādhavasya dhvajottamam
06,097.048c ciccheda samare drauṇiḥ siṃhanādaṃ nanāda ca
06,097.049a punaś cainaṃ śarair ghoraiś chādayām āsa bhārata
06,097.049c nidāghānte mahārāja yathā megho divākaram
06,097.050a sātyakiś ca mahārāja śarajālaṃ nihatya tat
06,097.050c drauṇim abhyapatat tūrṇaṃ śarajālair anekadhā
06,097.051a tāpayām āsa ca drauṇiṃ śaineyaḥ paravīrahā
06,097.051c vimukto meghajālena yathaiva tapanas tathā
06,097.052a śarāṇāṃ ca sahasreṇa punar enaṃ samudyatam
06,097.052c sātyakiś chādayām āsa nanāda ca mahābalaḥ
06,097.053a dṛṣṭvā putraṃ tathā grastaṃ rāhuṇeva niśākaram
06,097.053c abhyadravata śaineyaṃ bhāradvājaḥ pratāpavān
06,097.054a vivyādha ca pṛṣatkena sutīkṣṇena mahāmṛdhe
06,097.054c parīpsan svasutaṃ rājan vārṣṇeyenābhitāpitam
06,097.055a sātyakis tu raṇe jitvā guruputraṃ mahāratham
06,097.055c droṇaṃ vivyādha viṃśatyā sarvapāraśavaiḥ śaraiḥ
06,097.056a tadantaram ameyātmā kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ
06,097.056c abhyadravad raṇe kruddho droṇaṃ prati mahārathaḥ
06,097.057a tato droṇaś ca pārthaś ca sameyātāṃ mahāmṛdhe
06,097.057c yathā budhaś ca śukraś ca mahārāja nabhastale
06,098.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,098.001a kathaṃ droṇo maheṣvāsaḥ pāṇḍavaś ca dhanaṃjayaḥ
06,098.001c samīyatū raṇe śūrau tan mamācakṣva saṃjaya
06,098.002a priyo hi pāṇḍavo nityaṃ bhāradvājasya dhīmataḥ
06,098.002c ācāryaś ca raṇe nityaṃ priyaḥ pārthasya saṃjaya
06,098.003a tāv ubhau rathinau saṃkhye dṛptau siṃhāv ivotkaṭau
06,098.003c kathaṃ samīyatur yuddhe bhāradvājadhanaṃjayau
06,098.004 saṃjaya uvāca
06,098.004a na droṇaḥ samare pārthaṃ jānīte priyam ātmanaḥ
06,098.004c kṣatradharmaṃ puraskṛtya pārtho vā gurum āhave
06,098.004d*0390_01 tathaiva pāṇḍavo droṇaṃ vetty eva priyam ātmanaḥ
06,098.004d*0390_02 kṣatradharmarato nityaṃ kṣatradharmeṇa yudhyate
06,098.005a na kṣatriyā raṇe rājan varjayanti parasparam
06,098.005c nirmaryādaṃ hi yudhyante pitṛbhir bhrātṛbhiḥ saha
06,098.006a raṇe bhārata pārthena droṇo viddhas tribhiḥ śaraiḥ
06,098.006c nācintayata tān bāṇān pārthacāpacyutān yudhi
06,098.007a śaravṛṣṭyā punaḥ pārthaś chādayām āsa taṃ raṇe
06,098.007c prajajvāla ca roṣeṇa gahane 'gnir ivotthitaḥ
06,098.008a tato 'rjunaṃ raṇe droṇaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,098.008c vārayām āsa rājendra nacirād iva bhārata
06,098.009a tato duryodhano rājā suśarmāṇam acodayat
06,098.009c droṇasya samare rājan pārṣṇigrahaṇakāraṇāt
06,098.010a trigartarāḍ api kruddho bhṛśam āyamya kārmukam
06,098.010c chādayām āsa samare pārthaṃ bāṇair ayomukhaiḥ
06,098.011a tābhyāṃ muktāḥ śarā rājann antarikṣe virejire
06,098.011c haṃsā iva mahārāja śaratkāle nabhastale
06,098.012a te śarāḥ prāpya kaunteyaṃ samastā viviśuḥ prabho
06,098.012c phalabhāranataṃ yadvat svāduvṛkṣaṃ vihaṃgamāḥ
06,098.013a arjunas tu raṇe nādaṃ vinadya rathināṃ varaḥ
06,098.013c trigartarājaṃ samare saputraṃ vivyadhe śaraiḥ
06,098.014a te vadhyamānāḥ pārthena kāleneva yugakṣaye
06,098.014c pārtham evābhyavartanta maraṇe kṛtaniścayāḥ
06,098.014e mumucuḥ śaravṛṣṭiṃ ca pāṇḍavasya rathaṃ prati
06,098.015a śaravṛṣṭiṃ tatas tāṃ tu śaravarṣeṇa pāṇḍavaḥ
06,098.015c pratijagrāha rājendra toyavṛṣṭim ivācalaḥ
06,098.016a tatrādbhutam apaśyāma bībhatsor hastalāghavam
06,098.016c vimuktāṃ bahubhiḥ śūraiḥ śastravṛṣṭiṃ durāsadām
06,098.017a yad eko vārayām āsa māruto 'bhragaṇān iva
06,098.017c karmaṇā tena pārthasya tutuṣur devadānavāḥ
06,098.018a atha kruddho raṇe pārthas trigartān prati bhārata
06,098.018c mumocāstraṃ mahārāja vāyavyaṃ pṛtanāmukhe
06,098.019a prādurāsīt tato vāyuḥ kṣobhayāṇo nabhastalam
06,098.019c pātayan vai tarugaṇān vinighnaṃś caiva sainikān
06,098.020a tato droṇo 'bhivīkṣyaiva vāyavyāstraṃ sudāruṇam
06,098.020c śailam anyan mahārāja ghoram astraṃ mumoca ha
06,098.021a droṇena yudhi nirmukte tasminn astre mahāmṛdhe
06,098.021c praśaśāma tato vāyuḥ prasannāś cābhavan diśaḥ
06,098.022a tataḥ pāṇḍusuto vīras trigartasya rathavrajān
06,098.022c nirutsāhān raṇe cakre vimukhān viparākramān
06,098.023a tato duryodhano rājā kṛpaś ca rathināṃ varaḥ
06,098.023c aśvatthāmā tataḥ śalyaḥ kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ
06,098.024a vindānuvindāv āvantyau bāhlikaś ca sabāhlikaḥ
06,098.024c mahatā rathavaṃśena pārthasyāvārayan diśaḥ
06,098.025a tathaiva bhagadattaś ca śrutāyuś ca mahābalaḥ
06,098.025c gajānīkena bhīmasya tāv avārayatāṃ diśaḥ
06,098.026a bhūriśravāḥ śalaś caiva saubalaś ca viśāṃ pate
06,098.026c śaraughair vividhais tūrṇaṃ mādrīputrāv avārayan
06,098.027a bhīṣmas tu sahitaḥ sarvair dhārtarāṣṭrasya sainikaiḥ
06,098.027c yudhiṣṭhiraṃ samāsādya sarvataḥ paryavārayat
06,098.028a āpatantaṃ gajānīkaṃ dṛṣṭvā pārtho vṛkodaraḥ
06,098.028c lelihan sṛkkiṇī vīro mṛgarāḍ iva kānane
06,098.029a tatas tu rathināṃ śreṣṭho gadāṃ gṛhya mahāhave
06,098.029c avaplutya rathāt tūrṇaṃ tava sainyam abhīṣayat
06,098.029d*0391_01 **** **** giryagrād iva kesarī
06,098.029d*0391_02 tasthau sa sagado bhīmaḥ saśṛṅga iva parvataḥ
06,098.029d*0391_03 siṃho dṛṣṭvā mṛgaṃ yadvat
06,098.030a tam udvīkṣya gadāhastaṃ tatas te gajasādinaḥ
06,098.030c parivavrū raṇe yattā bhīmasenaṃ samantataḥ
06,098.031a gajamadhyam anuprāptaḥ pāṇḍavaś ca vyarājata
06,098.031c meghajālasya mahato yathā madhyagato raviḥ
06,098.032a vyadhamat sa gajānīkaṃ gadayā pāṇḍavarṣabhaḥ
06,098.032c mahābhrajālam atulaṃ mātariśveva saṃtatam
06,098.033a te vadhyamānā balinā bhīmasenena dantinaḥ
06,098.033c ārtanādaṃ raṇe cakrur garjanto jaladā iva
06,098.034a bahudhā dāritaś caiva viṣāṇais tatra dantibhiḥ
06,098.034c phullāśokanibhaḥ pārthaḥ śuśubhe raṇamūrdhani
06,098.034d*0392_01 sādināṃ śastravṛṣṭiṃ ca vyadhamad gadayā tataḥ
06,098.034d*0392_02 vāyuvegasamāyukto vyacarat pāṇḍavo yudhi
06,098.034d*0392_03 viṣāṇollikhitair gātrair viṣāṇābhihato bhṛśam
06,098.035a viṣāṇe dantinaṃ gṛhya nirviṣāṇam athākarot
06,098.035c viṣāṇena ca tenaiva kumbhe 'bhyāhatya dantinam
06,098.035e pātayām āsa samare daṇḍahasta ivāntakaḥ
06,098.036a śoṇitāktāṃ gadāṃ bibhran medomajjākṛtacchaviḥ
06,098.036c kṛtāṅgadaḥ śoṇitena rudravat pratyadṛśyata
06,098.037a evaṃ te vadhyamānās tu hataśeṣā mahāgajāḥ
06,098.037c prādravanta diśo rājan vimṛdnantaḥ svakaṃ balam
06,098.038a dravadbhis tair mahānāgaiḥ samantād bharatarṣabha
06,098.038c duryodhanabalaṃ sarvaṃ punar āsīt parāṅmukham
06,099.001 saṃjaya uvāca
06,099.001a madhyāhne tu mahārāja saṃgrāmaḥ samapadyata
06,099.001c lokakṣayakaro raudro bhīṣmasya saha somakaiḥ
06,099.002a gāṅgeyo rathināṃ śreṣṭhaḥ pāṇḍavānām anīkinīm
06,099.002c vyadhaman niśitair bāṇaiḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,099.003a saṃmamarda ca tat sainyaṃ pitā devavratas tava
06,099.003c dhānyānām iva lūnānāṃ prakaraṃ gogaṇā iva
06,099.004a dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca virāṭo drupadas tathā
06,099.004c bhīṣmam āsādya samare śarair jaghnur mahāratham
06,099.005a dhṛṣṭadyumnaṃ tato viddhvā virāṭaṃ ca tribhiḥ śaraiḥ
06,099.005c drupadasya ca nārācaṃ preṣayām āsa bhārata
06,099.006a tena viddhā maheṣvāsā bhīṣmeṇāmitrakarśinā
06,099.006c cukrudhuḥ samare rājan pādaspṛṣṭā ivoragāḥ
06,099.007a śikhaṇḍī taṃ ca vivyādha bharatānāṃ pitāmaham
06,099.007c strīmayaṃ manasā dhyātvā nāsmai prāharad acyutaḥ
06,099.008a dhṛṣṭadyumnas tu samare krodhād agnir iva jvalan
06,099.008c pitāmahaṃ tribhir bāṇair bāhvor urasi cārpayat
06,099.009a drupadaḥ pañcaviṃśatyā virāṭo daśabhiḥ śaraiḥ
06,099.009c śikhaṇḍī pañcaviṃśatyā bhīṣmaṃ vivyādha sāyakaiḥ
06,099.010a so 'tividdho mahārāja bhīṣmaḥ saṃkhye mahātmabhiḥ
06,099.010c vasante puṣpaśabalo raktāśoka ivābabhau
06,099.011a tān pratyavidhyad gāṅgeyas tribhis tribhir ajihmagaiḥ
06,099.011c drupadasya ca bhallena dhanuś ciccheda māriṣa
06,099.012a so 'nyat kārmukam ādāya bhīṣmaṃ vivyādha pañcabhiḥ
06,099.012c sārathiṃ ca tribhir bāṇaiḥ suśitai raṇamūrdhani
06,099.013a tato bhīmo mahārāja draupadyāḥ pañca cātmajāḥ
06,099.013c kekayā bhrātaraḥ pañca sātyakiś caiva sātvataḥ
06,099.014a abhyadravanta gāṅgeyaṃ yudhiṣṭhirahitepsayā
06,099.014c rirakṣiṣantaḥ pāñcālyaṃ dhṛṣṭadyumnamukhan raṇe
06,099.015a tathaiva tāvakāḥ sarve bhīṣmarakṣārtham udyatāḥ
06,099.015c pratyudyayuḥ pāṇḍusenāṃ sahasainyā narādhipa
06,099.016a tatrāsīt sumahad yuddhaṃ tava teṣāṃ ca saṃkulam
06,099.016c narāśvarathanāgānāṃ yamarāṣṭravivardhanam
06,099.017a rathī rathinam āsādya prāhiṇod yamasādanam
06,099.017c tathetarān samāsādya naranāgāśvasādinaḥ
06,099.018a anayan paralokāya śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,099.018c astraiś ca vividhair ghorais tatra tatra viśāṃ pate
06,099.019a rathāś ca rathibhir hīnā hatasārathayas tathā
06,099.019c vipradrutāśvāḥ samare diśo jagmuḥ samantataḥ
06,099.020a mardamānā narān rājan hayāṃś ca subahūn raṇe
06,099.020c vātāyamānā dṛśyante gandharvanagaropamāḥ
06,099.021a rathinaś ca rathair hīnā varmiṇas tejasā yutāḥ
06,099.021c kuṇḍaloṣṇīṣiṇaḥ sarve niṣkāṅgadavibhūṣitāḥ
06,099.022a devaputrasamā rūpe śaurye śakrasamā yudhi
06,099.022c ṛddhyā vaiśravaṇaṃ cāti nayena ca bṛhaspatim
06,099.023a sarvalokeśvarāḥ śūrās tatra tatra viśāṃ pate
06,099.023c vipradrutā vyadṛśyanta prākṛtā iva mānavāḥ
06,099.024a dantinaś ca naraśreṣṭha vihīnā varasādibhiḥ
06,099.024c mṛdnantaḥ svāny anīkāni saṃpetuḥ sarvaśabdagāḥ
06,099.025a varmabhiś cāmaraiś chatraiḥ patākābhiś ca māriṣa
06,099.025c kakṣyābhir atha tottraiś ca ghaṇṭābhis tomarais tathā
06,099.026a viśīrṇair vipradhāvanto dṛśyante sma diśo daśa
06,099.026c nagameghapratīkāśair jaladodayanisvanaiḥ
06,099.027a tathaiva dantibhir hīnān gajārohān viśāṃ pate
06,099.027c pradhāvanto 'nvapaśyāma tava teṣāṃ ca saṃkule
06,099.028a nānādeśasamutthāṃś ca turagān hemabhūṣitān
06,099.028c vātāyamānān adrākṣaṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,099.029a aśvārohān hatair aśvair gṛhītāsīn samantataḥ
06,099.029c dravamāṇān apaśyāma drāvyamāṇāṃś ca saṃyuge
06,099.029d*0393_01 tato 'ntare mahārāja bhīmasenaḥ pratāpavān
06,099.029d*0393_02 cakāra sumahad yuddhaṃ mahāghoraṃ bhayānakam
06,099.030a gajo gajaṃ samāsādya dravamāṇaṃ mahāraṇe
06,099.030c yayau vimṛdnaṃs tarasā padātīn vājinas tathā
06,099.030d*0394_01 aśvān aśvaiś ca saṃmardya rathaiś ca rathinas tathā
06,099.031a tathaiva ca rathān rājan saṃmamarda raṇe gajaḥ
06,099.031c rathaś caiva samāsādya padātiṃ turagaṃ tathā
06,099.032a vyamṛdnāt samare rājaṃs turagāṃś ca narān raṇe
06,099.032c evaṃ te bahudhā rājan pramṛdnantaḥ parasparam
06,099.032d*0395_01 dṛśyante sma mahābāho tatra tatra mahābalāḥ
06,099.033a tasmin raudre tathā yuddhe vartamāne mahābhaye
06,099.033c prāvartata nadī ghorā śoṇitāntrataraṅgiṇī
06,099.034a asthisaṃcayasaṃghāṭā keśaśaivalaśādvalā
06,099.034c rathahradā śarāvartā hayamīnā durāsadā
06,099.035a śīrṣopalasamākīrṇā hastigrāhasamākulā
06,099.035c kavacoṣṇīṣaphenāḍhyā dhanurdvīpāsikacchapā
06,099.035d*0396_01 śaṅkhacakraughasaṃpūrṇā chatrakūrmā rathoḍupā
06,099.036a patākādhvajavṛkṣāḍhyā martyakūlāpahāriṇī
06,099.036c kravyādasaṃghasaṃkīrṇā yamarāṣṭravivardhinī
06,099.037a tāṃ nadīṃ kṣatriyāḥ śūrā hayanāgarathaplavaiḥ
06,099.037c praterur bahavo rājan bhayaṃ tyaktvā mahāhave
06,099.038a apovāha raṇe bhīrūn kaśmalenābhisaṃvṛtān
06,099.038c yathā vaitaraṇī pretān pretarājapuraṃ prati
06,099.039a prākrośan kṣatriyās tatra dṛṣṭvā tad vaiśasaṃ mahat
06,099.039c duryodhanāparādhena kṣayaṃ gacchanti kauravāḥ
06,099.040a guṇavatsu kathaṃ dveṣaṃ dhārtarāṣṭro janeśvaraḥ
06,099.040c kṛtavān pāṇḍuputreṣu pāpātmā lobhamohitaḥ
06,099.041a evaṃ bahuvidhā vācaḥ śrūyante smātra bhārata
06,099.041c pāṇḍavastavasaṃyuktāḥ putrāṇāṃ te sudāruṇāḥ
06,099.042a tā niśamya tadā vācaḥ sarvayodhair udāhṛtāḥ
06,099.042c āgaskṛt sarvalokasya putro duryodhanas tava
06,099.043a bhīṣmaṃ droṇaṃ kṛpaṃ caiva śalyaṃ covāca bhārata
06,099.043c yudhyadhvam anahaṃkārāḥ kiṃ ciraṃ kurutheti ca
06,099.043d*0397_01 iti duryodhanotsṛṣṭāḥ sarve yuyudhire nṛpāḥ
06,099.044a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ kurūṇāṃ pāṇḍavaiḥ saha
06,099.044c akṣadyūtakṛtaṃ rājan sughoraṃ vaiśasaṃ tadā
06,099.045a yat purā na nigṛhṇīṣe vāryamāṇo mahātmabhiḥ
06,099.045c vaicitravīrya tasyedaṃ phalaṃ paśya tathāvidham
06,099.046a na hi pāṇḍusutā rājan sasainyāḥ sapadānugāḥ
06,099.046b*0398_01 ayudhyanta mahāraṅge madhyaṃ prāpte divākare
06,099.046b*0398_02 sātyakiḥ kṛtavarmāṇaṃ viddhvā pañcabhir āyasaiḥ
06,099.046b*0398_03 nākampayata śaineyo satyavān satyakovidaḥ
06,099.046c rakṣanti samare prāṇān kauravā vā viśāṃ pate
06,099.047a etasmāt kāraṇād ghoro vartate sma janakṣayaḥ
06,099.047c daivād vā puruṣavyāghra tava cāpanayān nṛpa
06,100.001 saṃjaya uvāca
06,100.001a arjunas tu naravyāghra suśarmapramukhān nṛpān
06,100.001c anayat pretarājasya bhavanaṃ sāyakaiḥ śitaiḥ
06,100.002a suśarmāpi tato bāṇaiḥ pārthaṃ vivyādha saṃyuge
06,100.002c vāsudevaṃ ca saptatyā pārthaṃ ca navabhiḥ punaḥ
06,100.003a tān nivārya śaraugheṇa śakrasūnur mahārathaḥ
06,100.003c suśarmaṇo raṇe yodhān prāhiṇod yamasādanam
06,100.004a te vadhyamānāḥ pārthena kāleneva yugakṣaye
06,100.004c vyadravanta raṇe rājan bhaye jāte mahārathāḥ
06,100.005a utsṛjya turagān ke cid rathān ke cic ca māriṣa
06,100.005c gajān anye samutsṛjya prādravanta diśo daśa
06,100.006a apare tudyamānās tu vājināgarathā raṇāt
06,100.006c tvarayā parayā yuktāḥ prādravanta viśāṃ pate
06,100.006d*0399_01 kaśābhis tāḍayām āsuḥ pārṣṇibhiś ca mahur muhuḥ
06,100.006d*0399_02 hayārohā dravanty eva codayanto hayottamān
06,100.006d*0399_03 tathā tottranipātaiś ca aṅkuśānāṃ ca vibhramaiḥ
06,100.006d*0399_04 gajārohā gajāṃs tūrṇaṃ tvarayantaḥ pradudruvuḥ
06,100.006d*0399_05 rathinaś ca pratodaiś ca vāgbhiś caiva punaḥ punaḥ
06,100.006d*0399_06 bhartsayanto hayān rājan prādravanti diśo daśa
06,100.007a pādātāś cāpi śastrāṇi samutsṛjya mahāraṇe
06,100.007c nirapekṣā vyadhāvanta tena tena sma bhārata
06,100.008a vāryamāṇāḥ sma bahuśas traigartena suśarmaṇā
06,100.008c tathānyaiḥ pārthivaśreṣṭhair na vyatiṣṭhanta saṃyuge
06,100.008d*0400_01 putrāṃś ca patitān bhūmau mātulāṃś ca pitṝṃs tathā
06,100.008d*0400_02 sodarāṃś cāvamardantaḥ pradrutās tatra tatra vai
06,100.009a tad balaṃ pradrutaṃ dṛṣṭvā putro duryodhanas tava
06,100.009c puraskṛtya raṇe bhīṣmaṃ sarvasainyapuraskṛtam
06,100.010a sarvodyogena mahatā dhanaṃjayam upādravat
06,100.010c trigartādhipater arthe jīvitasya viśāṃ pate
06,100.011a sa ekaḥ samare tasthau kiran bahuvidhāñ śarān
06,100.011c bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvaiḥ śeṣā vipradrutā narāḥ
06,100.012a tathaiva paṇḍavā rājan sarvodyogena daṃśitāḥ
06,100.012c prayayuḥ phalgunārthāya yatra bhīṣmo vyavasthitaḥ
06,100.013a jānanto 'pi raṇe śauryaṃ ghoraṃ gāṇḍīvadhanvanaḥ
06,100.013c hāhākārakṛtotsāhā bhīṣmaṃ jagmuḥ samantataḥ
06,100.014a tatas tāladhvajaḥ śūraḥ pāṇḍavānām anīkinīm
06,100.014c chādayām āsa samare śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,100.015a ekībhūtās tataḥ sarve kuravaḥ pāṇḍavaiḥ saha
06,100.015c ayudhyanta mahārāja madhyaṃ prāpte divākare
06,100.016a sātyakiḥ kṛtavarmāṇaṃ viddhvā pañcabhir āyasaiḥ
06,100.016c atiṣṭhad āhave śūraḥ kiran bāṇān sahasraśaḥ
06,100.017a tathaiva drupado rājā droṇaṃ viddhvā śitaiḥ śaraiḥ
06,100.017c punar vivyādha saptatyā sārathiṃ cāsya saptabhiḥ
06,100.018a bhīmasenas tu rājānaṃ bāhlikaṃ prapitāmaham
06,100.018c viddhvānadan mahānādaṃ śārdūla iva kānane
06,100.019a ārjuniś citrasenena viddho bahubhir āśugaiḥ
06,100.019c citrasenaṃ tribhir bāṇair vivyādha hṛdaye bhṛśam
06,100.020a samāgatau tau tu raṇe mahāmātrau vyarocatām
06,100.020c yathā divi mahāghorau rājan budhaśanaiścarau
06,100.021a tasyāśvāṃś caturo hatvā sūtaṃ ca navabhiḥ śaraiḥ
06,100.021c nanāda balavan nādaṃ saubhadraḥ paravīrahā
06,100.022a hatāśvāt tu rathāt tūrṇam avaplutya mahārathaḥ
06,100.022c āruroha rathaṃ tūrṇaṃ durmukhasya viśāṃ pate
06,100.023a droṇaś ca drupadaṃ viddhvā śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,100.023c sārathiṃ cāsya vivyādha tvaramāṇaḥ parākramī
06,100.024a pīḍyamānas tato rājā drupado vāhinīmukhe
06,100.024c apāyāj javanair aśvaiḥ pūrvavairam anusmaran
06,100.025a bhīmasenas tu rājānaṃ muhūrtād iva bāhlikam
06,100.025c vyaśvasūtarathaṃ cakre sarvasainyasya paśyataḥ
06,100.026a sasaṃbhramo mahārāja saṃśayaṃ paramaṃ gataḥ
06,100.026c avaplutya tato vāhād bāhlikaḥ puruṣottamaḥ
06,100.026e āruroha rathaṃ tūrṇaṃ lakṣmaṇasya mahārathaḥ
06,100.027a sātyakiḥ kṛtavarmāṇaṃ vārayitvā mahārathaḥ
06,100.027c śarair bahuvidhai rājann āsasāda pitāmaham
06,100.028a sa viddhvā bhārataṃ ṣaṣṭyā niśitair lomavāhibhiḥ
06,100.028c nanarteva rathopasthe vidhunvāno mahad dhanuḥ
06,100.029a tasyāyasīṃ mahāśaktiṃ cikṣepātha pitāmahaḥ
06,100.029c hemacitrāṃ mahāvegāṃ nāgakanyopamāṃ śubhām
06,100.030a tām āpatantīṃ sahasā mṛtyukalpāṃ sutejanām
06,100.030c dhvaṃsayām āsa vārṣṇeyo lāghavena mahāyaśāḥ
06,100.031a anāsādya tu vārṣṇeyaṃ śaktiḥ paramadāruṇā
06,100.031c nyapatad dharaṇīpṛṣṭhe maholkeva gataprabhā
06,100.032a vārṣṇeyas tu tato rājan svāṃ śaktiṃ ghoradarśanām
06,100.032c vegavad gṛhya cikṣepa pitāmaharathaṃ prati
06,100.033a vārṣṇeyabhujavegena praṇunnā sā mahāhave
06,100.033c abhidudrāva vegena kālarātrir yathā naram
06,100.034a tām āpatantīṃ sahasā dvidhā ciccheda bhārata
06,100.034c kṣuraprābhyāṃ sutīkṣṇābhyāṃ sānvakīryata bhūtale
06,100.035a chittvā tu śaktiṃ gāṅgeyaḥ sātyakiṃ navabhiḥ śaraiḥ
06,100.035c ājaghānorasi kruddhaḥ prahasañ śatrukarśanaḥ
06,100.036a tataḥ sarathanāgāśvāḥ pāṇḍavāḥ pāṇḍupūrvaja
06,100.036c parivavrū raṇe bhīṣmaṃ mādhavatrāṇakāraṇāt
06,100.037a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
06,100.037c pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca samare vijayaiṣiṇām
06,101.001 saṃjaya uvāca
06,101.001a dṛṣṭvā bhīṣmaṃ raṇe kruddhaṃ pāṇḍavair abhisaṃvṛtam
06,101.001c yathā meghair mahārāja tapānte divi bhāskaram
06,101.002a duryodhano mahārāja duḥśāsanam abhāṣata
06,101.002c eṣa śūro maheṣvāso bhīṣmaḥ śatruniṣūdanaḥ
06,101.003a chāditaḥ pāṇḍavaiḥ śūraiḥ samantād bharatarṣabha
06,101.003c tasya kāryaṃ tvayā vīra rakṣaṇaṃ sumahātmanaḥ
06,101.004a rakṣyamāṇo hi samare bhīṣmo 'smākaṃ pitāmahaḥ
06,101.004c nihanyāt samare yattān pāñcālān pāṇḍavaiḥ saha
06,101.005a tatra kāryam ahaṃ manye bhīṣmasyaivābhirakṣaṇam
06,101.005c goptā hy eṣa maheṣvāso bhīṣmo 'smākaṃ pitāmahaḥ
06,101.006a sa bhavān sarvasainyena parivārya pitāmaham
06,101.006c samare duṣkaraṃ karma kurvāṇaṃ parirakṣatu
06,101.007a evam uktas tu samare putro duḥśāsanas tava
06,101.007c parivārya sthito bhīṣmaṃ sainyena mahatā vṛtaḥ
06,101.008a tataḥ śatasahasreṇa hayānāṃ subalātmajaḥ
06,101.008c vimalaprāsahastānām ṛṣṭitomaradhāriṇām
06,101.009a darpitānāṃ suvegānāṃ balasthānāṃ patākinām
06,101.009c śikṣitair yuddhakuśalair upetānāṃ narottamaiḥ
06,101.009d*0401_01 nānāśastrasamākīrṇo yuddhāyaivābhidaṃśitaḥ
06,101.010a nakulaṃ sahadevaṃ ca dharmarājaṃ ca pāṇḍavam
06,101.010c nyavārayan naraśreṣṭhaṃ parivārya samantataḥ
06,101.011a tato duryodhano rājā śūrāṇāṃ hayasādinām
06,101.011c ayutaṃ preṣayām āsa pāṇḍavānāṃ nivāraṇe
06,101.012a taiḥ praviṣṭair mahāvegair garutmadbhir ivāhave
06,101.012c khurāhatā dharā rājaṃś cakampe ca nanāda ca
06,101.013a khuraśabdaś ca sumahān vājināṃ śuśruve tadā
06,101.013c mahāvaṃśavanasyeva dahyamānasya parvate
06,101.014a utpatadbhiś ca tais tatra samuddhūtaṃ mahad rajaḥ
06,101.014c divākarapathaṃ prāpya chādayām āsa bhāskaram
06,101.015a vegavadbhir hayais tais tu kṣobhitaṃ pāṇḍavaṃ balam
06,101.015c nipatadbhir mahāvegair haṃsair iva mahat saraḥ
06,101.015e heṣatāṃ caiva śabdena na prājñāyata kiṃ cana
06,101.015f*0402_01 antardadhe mahāñ śabdas tena śabdena mohitaḥ
06,101.016a tato yudhiṣṭhiro rājā mādrīputrau ca pāṇḍavau
06,101.016c pratyaghnaṃs tarasā vegaṃ samare hayasādinām
06,101.017a udvṛttasya mahārāja prāvṛṭkālena pūryataḥ
06,101.017c paurṇamāsyām ambuvegaṃ yathā velā mahodadheḥ
06,101.018a tatas te rathino rājañ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,101.018c nyakṛntann uttamāṅgāni kāyebhyo hayasādinām
06,101.019a te nipetur mahārāja nihatā dṛḍhadhanvibhiḥ
06,101.019c nāgair iva mahānāgā yathā syur girigahvare
06,101.020a te 'pi prāsaiḥ suniśitaiḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,101.020c nyakṛntann uttamāṅgāni vicaranto diśo daśa
06,101.021a atyāsannā hayārohā ṛṣṭibhir bharatarṣabha
06,101.021c acchinann uttamāṅgāni phalānīva mahādrumāt
06,101.022a sasādino hayā rājaṃs tatra tatra niṣūditāḥ
06,101.022c patitāḥ pātyamānāś ca śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,101.023a vadhyamānā hayās te tu prādravanta bhayārditāḥ
06,101.023c yathā siṃhān samāsādya mṛgāḥ prāṇaparāyaṇāḥ
06,101.023d*0403_01 evaṃ tu saubalaṃ sainyaṃ prabhagnaṃ sarvatodiśam
06,101.024a pāṇḍavās tu mahārāja jitvā śatrūn mahāhave
06,101.024c dadhmuḥ śaṅkhāṃś ca bherīś ca tāḍayām āsur āhave
06,101.025a tato duryodhano dṛṣṭvā dīnaṃ sainyam avasthitam
06,101.025c abravīd bharataśreṣṭha madrarājam idaṃ vacaḥ
06,101.025d*0404_01 uvāca madrādhipatiṃ rājā duryodhanas tadā
06,101.026a eṣa pāṇḍusuto jyeṣṭho jitvā mātula māmakān
06,101.026c paśyatāṃ no mahābāho senāṃ drāvayate balī
06,101.027a taṃ vāraya mahābāho veleva makarālayam
06,101.027c tvaṃ hi saṃśrūyase 'tyartham asahyabalavikramaḥ
06,101.028a putrasya tava tad vākyaṃ śrutvā śalyaḥ pratāpavān
06,101.028c prayayau rathavaṃśena yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
06,101.029a tad āpatad vai sahasā śalyasya sumahad balam
06,101.029c mahaughavegaṃ samare vārayām āsa pāṇḍavaḥ
06,101.030a madrarājaṃ ca samare dharmarājo mahārathaḥ
06,101.030c daśabhiḥ sāyakais tūrṇam ājaghāna stanāntare
06,101.030e nakulaḥ sahadevaś ca tribhis tribhir ajihmagaiḥ
06,101.031a madrarājo 'pi tān sarvān ājaghāna tribhis tribhiḥ
06,101.031c yudhiṣṭhiraṃ punaḥ ṣaṣṭyā vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ
06,101.031e mādrīputrau ca saṃrabdhau dvābhyāṃ dvābhyām atāḍayat
06,101.032a tato bhīmo mahābāhur dṛṣṭvā rājānam āhave
06,101.032c madrarājavaśaṃ prāptaṃ mṛtyor āsyagataṃ yathā
06,101.032e abhyadravata saṃgrāme yudhiṣṭhiram amitrajit
06,101.032f*0405_01 āpatann eva bhīmas tu madrarājam atāḍayat
06,101.032f*0405_02 sarvapāraśavais tīkṣṇair nārācair marmabhedibhiḥ
06,101.032f*0405_03 tato bhīṣmaś ca droṇaś ca sainyena mahatā vṛtau
06,101.032f*0405_04 rājānam abhyapadyetām añjasā śaravarṣiṇau
06,101.032f*0406_01 dhṛṣṭadyumnas tribhir viddhvā rājānam abhyapadyata
06,101.033a tato yuddhaṃ mahāghoraṃ prāvartata sudāruṇam
06,101.033c aparāṃ diśam āsthāya dyotamāne divākare
06,102.001 saṃjaya uvāca
06,102.001a tataḥ pitā tava kruddho niśitaiḥ sāyakottamaiḥ
06,102.001c ājaghāna raṇe pārthān sahasenān samantataḥ
06,102.002a bhīmaṃ dvādaśabhir viddhvā sātyakiṃ navabhiḥ śaraiḥ
06,102.002c nakulaṃ ca tribhir bāṇaiḥ sahadevaṃ ca saptabhiḥ
06,102.003a yudhiṣṭhiraṃ dvādaśabhir bāhvor urasi cārpayat
06,102.003c dhṛṣṭadyumnaṃ tato viddhvā vinanāda mahābalaḥ
06,102.004a taṃ dvādaśārdhair nakulo mādhavaś ca tribhiḥ śaraiḥ
06,102.004b*0407_01 sahadevaś ca saptatyā pārthaś ca navabhiḥ śaraiḥ
06,102.004c dhṛṣṭadyumnaś ca saptatyā bhīmasenaś ca pañcabhiḥ
06,102.004e yudhiṣṭhiro dvādaśabhiḥ pratyavidhyat pitāmaham
06,102.005a droṇas tu sātyakiṃ viddhvā bhīmasenam avidhyata
06,102.005a*0408_01 **** **** niśitair navabhiḥ śaraiḥ
06,102.005a*0408_02 nakulaṃ ca tribhir viddhvā
06,102.005c ekaikaṃ pañcabhir bāṇair yamadaṇḍopamaiḥ śitaiḥ
06,102.006a tau ca taṃ pratyavidhyetāṃ tribhis tribhir ajihmagaiḥ
06,102.006c tottrair iva mahānāgaṃ droṇaṃ brāhmaṇapuṃgavam
06,102.007a sauvīrāḥ kitavāḥ prācyāḥ pratīcyodīcyamālavāḥ
06,102.007c abhīṣāhāḥ śūrasenāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ
06,102.007e saṃgrāme nājahur bhīṣmaṃ vadhyamānāḥ śitaiḥ śaraiḥ
06,102.008a tathaivānye vadhyamānāḥ pāṇḍaveyair mahātmabhiḥ
06,102.008c pāṇḍavān abhyavartanta vividhāyudhapāṇayaḥ
06,102.008e tathaiva pāṇḍavā rājan parivavruḥ pitāmaham
06,102.009a sa samantāt parivṛto rathaughair aparājitaḥ
06,102.009c gahane 'gnir ivotsṛṣṭaḥ prajajvāla dahan parān
06,102.010a rathāgnyagāraś cāpārcir asiśaktigadendhanaḥ
06,102.010c śarasphuliṅgo bhīṣmāgnir dadāha kṣatriyarṣabhān
06,102.010d*0409_01 yathā hi sumahān agniḥ kakṣe carati sānilaḥ
06,102.010d*0409_02 tathā bhīṣmo mahārāja divyam astram udīrayan
06,102.011a suvarṇapuṅkhair iṣubhir gārdhrapakṣaiḥ sutejanaiḥ
06,102.011c karṇinālīkanārācaiś chādayām āsa tad balam
06,102.012a apātayad dhvajāṃś caiva rathinaś ca śitaiḥ śaraiḥ
06,102.012c muṇḍatālavanānīva cakāra sa rathavrajān
06,102.013a nirmanuṣyān rathān rājan gajān aśvāṃś ca saṃyuge
06,102.013c akarot sa mahābāhuḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
06,102.014a tasya jyātalanirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ
06,102.014c niśamya sarvabhūtāni samakampanta bhārata
06,102.015a amoghā hy apatan bāṇāḥ pitus te bharatarṣabha
06,102.015c nāsajjanta tanutreṣu bhīṣmacāpacyutāḥ śarāḥ
06,102.016a hatavīrān rathān rājan saṃyuktāñ javanair hayaiḥ
06,102.016c apaśyāma mahārāja hriyamāṇān raṇājire
06,102.016d*0410_01 matsyapāñcālakaikeyān pātayām āsa saṃyuge
06,102.017a cedikāśikarūṣāṇāṃ sahasrāṇi caturdaśa
06,102.017c mahārathāḥ samākhyātāḥ kulaputrās tanutyajaḥ
06,102.017e aparāvartinaḥ sarve suvarṇavikṛtadhvajāḥ
06,102.018a saṃgrāme bhīṣmam āsādya vyāditāsyam ivāntakam
06,102.018c nimagnāḥ paralokāya savājirathakuñjarāḥ
06,102.019a bhagnākṣopaskarān kāṃś cid bhagnacakrāṃś ca sarvaśaḥ
06,102.019c apaśyāma rathān rājañ śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,102.020a savarūthai rathair bhagnai rathibhiś ca nipātitaiḥ
06,102.020c śaraiḥ sukavacaiś chinnaiḥ paṭṭiśaiś ca viśāṃ pate
06,102.021a gadābhir musalaiś caiva nistriṃśaiś ca śilīmukhaiḥ
06,102.021c anukarṣair upāsaṅgaiś cakrair bhagnaiś ca māriṣa
06,102.022a bāhubhiḥ kārmukaiḥ khaḍgaiḥ śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ
06,102.022c talatrair aṅgulitraiś ca dhvajaiś ca vinipātitaiḥ
06,102.022e cāpaiś ca bahudhā chinnaiḥ samāstīryata medinī
06,102.023a hatārohā gajā rājan hayāś ca hatasādinaḥ
06,102.023c paripetur drutaṃ tatra śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,102.024a yatamānāś ca te vīrā dravamāṇān mahārathān
06,102.024c nāśaknuvan vārayituṃ bhīṣmabāṇaprapīḍitān
06,102.025a mahendrasamavīryeṇa vadhyamānā mahācamūḥ
06,102.025c abhajyata mahārāja na ca dvau saha dhāvataḥ
06,102.026a āviddharathanāgāśvaṃ patitadhvajakūbaram
06,102.026c anīkaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ hāhābhūtam acetanam
06,102.027a jaghānātra pitā putraṃ putraś ca pitaraṃ tathā
06,102.027c priyaṃ sakhāyaṃ cākrande sakhā daivabalātkṛtaḥ
06,102.028a vimucya kavacān anye pāṇḍuputrasya sainikāḥ
06,102.028c prakīrya keśān dhāvantaḥ pratyadṛśyanta bhārata
06,102.029a tad gokulam ivodbhrāntam udbhrāntarathakuñjaram
06,102.029c dadṛśe pāṇḍuputrasya sainyam ārtasvaraṃ tadā
06,102.030a prabhajyamānaṃ sainyaṃ tu dṛṣṭvā yādavanandanaḥ
06,102.030c uvāca pārthaṃ bībhatsuṃ nigṛhya ratham uttamam
06,102.031a ayaṃ sa kālaḥ saṃprāptaḥ pārtha yaḥ kāṅkṣitas tava
06,102.031c praharāsmai naravyāghra na cen mohāt pramuhyase
06,102.032a yat purā kathitaṃ vīra tvayā rājñāṃ samāgame
06,102.032c virāṭanagare pārtha saṃjayasya samīpataḥ
06,102.033a bhīṣmadroṇamukhān sarvān dhārtarāṣṭrasya sainikān
06,102.033c sānubandhān haniṣyāmi ye māṃ yotsyanti saṃyuge
06,102.034a iti tat kuru kaunteya satyaṃ vākyam ariṃdama
06,102.034c kṣatradharmam anusmṛtya yudhyasva bharatarṣabha
06,102.035a ity ukto vāsudevena tiryagdṛṣṭir adhomukhaḥ
06,102.035c akāma iva bībhatsur idaṃ vacanam abravīt
06,102.036a avadhyānāṃ vadhaṃ kṛtvā rājyaṃ vā narakottaram
06,102.036c duḥkhāni vanavāse vā kiṃ nu me sukṛtaṃ bhavet
06,102.037a codayāśvān yato bhīṣmaḥ kariṣye vacanaṃ tava
06,102.037c pātayiṣyāmi durdharṣaṃ vṛddhaṃ kurupitāmaham
06,102.038a tato 'śvān rajataprakhyāṃś codayām āsa mādhavaḥ
06,102.038c yato bhīṣmas tato rājan duṣprekṣyo raśmivān iva
06,102.039a tatas tat punar āvṛttaṃ yudhiṣṭhirabalaṃ mahat
06,102.039c dṛṣṭvā pārthaṃ mahābāhuṃ bhīṣmāyodyantam āhave
06,102.040a tato bhīṣmaḥ kuruśreṣṭhaḥ siṃhavad vinadan muhuḥ
06,102.040c dhanaṃjayarathaṃ śīghraṃ śaravarṣair avākirat
06,102.041a kṣaṇena sa rathas tasya sahayaḥ sahasārathiḥ
06,102.041c śaravarṣeṇa mahatā na prājñāyata kiṃ cana
06,102.042a vāsudevas tv asaṃbhrānto dhairyam āsthāya sātvataḥ
06,102.042c codayām āsa tān aśvān vitunnān bhīṣmasāyakaiḥ
06,102.043a tataḥ pārtho dhanur gṛhya divyaṃ jaladanisvanam
06,102.043c pātayām āsa bhīṣmasya dhanuś chittvā śitaiḥ śaraiḥ
06,102.044a sa cchinnadhanvā kauravyaḥ punar anyan mahad dhanuḥ
06,102.044c nimeṣāntaramātreṇa sajyaṃ cakre pitā tava
06,102.045a vicakarṣa tato dorbhyāṃ dhanur jaladanisvanam
06,102.045c athāsya tad api kruddhaś ciccheda dhanur arjunaḥ
06,102.046a tasya tat pūjayām āsa lāghavaṃ śaṃtanoḥ sutaḥ
06,102.046c sādhu pārtha mahābāho sādhu kuntīsuteti ca
06,102.047a samābhāṣyainam aparaṃ pragṛhya ruciraṃ dhanuḥ
06,102.047c mumoca samare bhīṣmaḥ śarān pārtharathaṃ prati
06,102.048a adarśayad vāsudevo hayayāne paraṃ balam
06,102.048c moghān kurvañ śarāṃs tasya maṇḍalāni vidarśayan
06,102.049a śuśubhāte naravyāghrau bhīṣmapārthau śarakṣatau
06,102.049c govṛṣāv iva saṃrabdhau viṣāṇollikhitāṅkitau
06,102.049d*0411_01 tataḥ pravavṛte raudraḥ saṃgrāmo lomaharṣaṇaḥ
06,102.049d*0411_02 pāṇḍavānāṃ ca mukhyasya kurūṇāṃ pravarasya ca
06,102.049d*0411_03 tālamātre vikarṣantau tāv ubhau raṇakarkaśau
06,102.049d*0411_04 dhanuṣī dṛḍhamuṣṭī tāv ubhau pautrapitāmahau
06,102.049d*0411_05 śyāmasya palitenāsau saṃgamaḥ pratyaśobhata
06,102.049d*0411_06 gaṅgāyamunayor yadvaj jalayoḥ pratisaṃcaraḥ
06,102.049d*0411_07 pārthanāmāṅkitā bāṇāḥ petur bhīṣmasya vakṣasi
06,102.049d*0411_08 nirguṇānāṃ kṛtaghnānāṃ manāṃsīva hi sādhuṣu
06,102.049d*0411_09 bhīṣmasyāpi tato bāṇāḥ petur arjunavakṣasi
06,102.049d*0411_10 mahādevapariprāptadhanurvidyāṃ jigīṣavaḥ
06,102.050a vāsudevas tu saṃprekṣya pārthasya mṛduyuddhatām
06,102.050c bhīṣmaṃ ca śaravarṣāṇi sṛjantam aniśaṃ yudhi
06,102.051a pratapantam ivādityaṃ madhyam āsādya senayoḥ
06,102.051c varān varān vinighnantaṃ pāṇḍuputrasya sainikān
06,102.052a yugāntam iva kurvāṇaṃ bhīṣmaṃ yaudhiṣṭhire bale
06,102.052c nāmṛṣyata mahābāhur mādhavaḥ paravīrahā
06,102.052d*0412_01 vāsudevas tu saṃkruddho roṣāj jajvāla saṃyuge
06,102.053a utsṛjya rajataprakhyān hayān pārthasya māriṣa
06,102.053c kruddho nāma mahāyogī pracaskanda mahārathāt
06,102.053e abhidudrāva bhīṣmaṃ sa bhujapraharaṇo balī
06,102.054a pratodapāṇis tejasvī siṃhavad vinadan muhuḥ
06,102.054c dārayann iva padbhyāṃ sa jagatīṃ jagatīśvaraḥ
06,102.055a krodhatāmrekṣaṇaḥ kṛṣṇo jighāṃsur amitadyutiḥ
06,102.055c grasann iva ca cetāṃsi tāvakānāṃ mahāhave
06,102.056a dṛṣṭvā mādhavam ākrande bhīṣmāyodyantam āhave
06,102.056c hato bhīṣmo hato bhīṣma iti tatra sma sainikāḥ
06,102.056e krośantaḥ prādravan sarve vāsudevabhayān narāḥ
06,102.057a pītakauśeyasaṃvīto maṇiśyāmo janārdanaḥ
06,102.057c śuśubhe vidravan bhīṣmaṃ vidyunmālī yathāmbudaḥ
06,102.058a sa siṃha iva mātaṅgaṃ yūtharṣabha ivarṣabham
06,102.058c abhidudrāva tejasvī vinadan yādavarṣabhaḥ
06,102.058d*0413_01 pratodapāṇir bhagavāñ śuśubhe yādavarṣabhaḥ
06,102.058d*0413_02 yathāṃśunārdayac candram amāvāsyāṃ divākaraḥ
06,102.059a tam āpatantaṃ saṃprekṣya puṇḍarīkākṣam āhave
06,102.059c asaṃbhramaṃ raṇe bhīṣmo vicakarṣa mahad dhanuḥ
06,102.059e uvāca cainaṃ govindam asaṃbhrāntena cetasā
06,102.060a ehy ehi puṇḍarīkākṣa devadeva namo 'stu te
06,102.060c mām adya sātvataśreṣṭha pātayasva mahāhave
06,102.061a tvayā hi deva saṃgrāme hatasyāpi mamānagha
06,102.061c śreya eva paraṃ kṛṣṇa loke 'muṣminn ihaiva ca
06,102.061e saṃbhāvito 'smi govinda trailokyenādya saṃyuge
06,102.061f*0414_01 praharasva yatheṣṭaṃ vai dāso 'smi tava cānagha
06,102.061f*0415_01 nirguṇenāpi tottreṇa vāsudeva kṛtaṃ mama
06,102.061f*0415_02 yo yogibhiś ca duṣprāpyaḥ sa ghātārtham ihāgataḥ
06,102.062a anvag eva tataḥ pārthas tam anudrutya keśavam
06,102.062c nijagrāha mahābāhur bāhubhyāṃ parigṛhya vai
06,102.063a nigṛhyamāṇaḥ pārthena kṛṣṇo rājīvalocanaḥ
06,102.063c jagāma cainam ādāya vegena puruṣottamaḥ
06,102.064a pārthas tu viṣṭabhya balāc caraṇau paravīrahā
06,102.064c nijaghrāha hṛṣīkeśaṃ kathaṃ cid daśame pade
06,102.065a tata enam uvācārtaḥ krodhaparyākulekṣaṇam
06,102.065c niḥśvasantaṃ yathā nāgam arjunaḥ paravīrahā
06,102.066a nivartasva mahābāho nānṛtaṃ kartum arhasi
06,102.066c yat tvayā kathitaṃ pūrvaṃ na yotsyāmīti keśava
06,102.067a mithyāvādīti lokas tvāṃ kathayiṣyati mādhava
06,102.067c mamaiṣa bhāraḥ sarvo hi haniṣyāmi yatavratam
06,102.068a śape mādhava sakhyena satyena sukṛtena ca
06,102.068c antaṃ yathā gamiṣyāmi śatrūṇāṃ śatrukarśana
06,102.069a adyaiva paśya durdharṣaṃ pātyamānaṃ mahāvratam
06,102.069c tārāpatim ivāpūrṇam antakāle yadṛcchayā
06,102.070a mādhavas tu vacaḥ śrutvā phalgunasya mahātmanaḥ
06,102.070b*0416_01 abhavat paramaprīto jñātvā pārthasya vikramam
06,102.070c nakiṃcid uktvā sakrodha āruroha rathaṃ punaḥ
06,102.071a tau rathasthau naravyāghrau bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ punaḥ
06,102.071c vavarṣa śaravarṣeṇa megho vṛṣṭyā yathācalau
06,102.072a prāṇāṃś cādatta yodhānāṃ pitā devavratas tava
06,102.072c gabhastibhir ivādityas tejāṃsi śiśirātyaye
06,102.073a yathā kurūṇāṃ sainyāni babhañja yudhi pāṇḍavaḥ
06,102.073c tathā pāṇḍavasainyāni babhañja yudhi te pitā
06,102.074a hatavidrutasainyās tu nirutsāhā vicetasaḥ
06,102.074c nirīkṣituṃ na śekus te bhīṣmam apratimaṃ raṇe
06,102.074d*0417_01 kurvāṇaṃ samare karmāṇy atimānuṣavikramam
06,102.074e madhyaṃ gatam ivādityaṃ pratapantaṃ svatejasā
06,102.075a te vadhyamānā bhīṣmeṇa kāleneva yugakṣaye
06,102.075c vīkṣāṃ cakrur mahārāja pāṇḍavā bhayapīḍitāḥ
06,102.075d*0418_01 tathā pāṇḍavasainyāni drāvyamāṇāni bhārata
06,102.075d*0419_01 vadhyamānā raṇe cāpi bhīṣmeṇāmitrakarśinā
06,102.076a trātāraṃ nādhyagacchanta gāvaḥ paṅkagatā iva
06,102.076c pipīlikā iva kṣuṇṇā durbalā balinā raṇe
06,102.076d*0420_01 tathaiva yodhā rājendra bhīṣmeṇāmitraghātinā
06,102.076d*0420_02 samare mṛditāḥ sarve pāṇḍavāḥ saha sṛñjayaiḥ
06,102.077a mahārathaṃ bhārata duṣpradharṣaṃ; śaraughiṇaṃ pratapantaṃ narendrān
06,102.077c bhīṣmaṃ na śekuḥ prativīkṣituṃ te; śarārciṣaṃ sūryam ivātapantam
06,102.078a vimṛdnatas tasya tu pāṇḍusenām; astaṃ jagāmātha sahasraraśmiḥ
06,102.078b*0421_01 tato 'pi bhīṣmaḥ sabalaḥ sasainyān
06,102.078b*0421_02 nyavārayat pāṇḍusutāñ śaraughaiḥ
06,102.078b*0421_03 jaghāna caitān subhṛśaṃ mahābalo
06,102.078b*0421_04 mahāvrataḥ pāṇḍusutān mahātmā
06,102.078b*0421_05 raṇe karūśādhipacedipair balair
06,102.078b*0421_06 vṛtān sadā cakradharasya paśyataḥ
06,102.078c tato balānāṃ śramakarśitānāṃ; mano 'vahāraṃ prati saṃbabhūva
06,102.078d*0422_01 udayagiritaṭasthaḥ padminīṃ bodhayitvā
06,102.078d*0422_02 mṛdutarakiraṇāgrais tāḥ svayaṃ copabhujya
06,102.078d*0422_03 malinamadhupasaṅgāt tāsu saṃjātakopaḥ
06,102.078d*0422_04 kṛtaruciravirocir bhānum astaṃ prayātaḥ
06,103.001 saṃjaya uvāca
06,103.001a yudhyatām eva teṣāṃ tu bhāskare 'stam upāgate
06,103.001c saṃdhyā samabhavad ghorā nāpaśyāma tato raṇam
06,103.002a tato yudhiṣṭhiro rājā saṃdhyāṃ saṃdṛśya bhārata
06,103.002c vadhyamānaṃ balaṃ cāpi bhīṣmeṇāmitraghātinā
06,103.003a muktaśastraṃ parāvṛttaṃ palāyanaparāyaṇam
06,103.003c bhīṣmaṃ ca yudhi saṃrabdham anuyāntaṃ mahārathān
06,103.004a somakāṃś ca jitān dṛṣṭvā nirutsāhān mahārathān
06,103.004b*0423_01 niśāmukhaṃ ca saṃprekṣya ghorarūpaṃ bhayānakam
06,103.004c cintayitvā ciraṃ dhyātvā avahāram arocayat
06,103.005a tato 'vahāraṃ sainyānāṃ cakre rājā yudhiṣṭhiraḥ
06,103.005c tathaiva tava sainyānām avahāro hy abhūt tadā
06,103.006a tato 'vahāraṃ sainyānāṃ kṛtvā tatra mahārathāḥ
06,103.006c nyaviśanta kuruśreṣṭha saṃgrāme kṣatavikṣatāḥ
06,103.007a bhīṣmasya samare karma cintayānās tu pāṇḍavāḥ
06,103.007c nālabhanta tadā śāntiṃ bhṛśaṃ bhīṣmeṇa pīḍitāḥ
06,103.008a bhīṣmo 'pi samare jitvā pāṇḍavān saha sṛñjayaiḥ
06,103.008c pūjyamānas tava sutair vandyamānaś ca bhārata
06,103.009a nyaviśat kurubhiḥ sārdhaṃ hṛṣṭarūpaiḥ samantataḥ
06,103.009c tato rātriḥ samabhavat sarvabhūtapramohinī
06,103.010a tasmin rātrimukhe ghore pāṇḍavā vṛṣṇibhiḥ saha
06,103.010c sṛñjayāś ca durādharṣā mantrāya samupāviśan
06,103.011a ātmaniḥśreyasaṃ sarve prāptakālaṃ mahābalāḥ
06,103.011c mantrayām āsur avyagrā mantraniścayakovidāḥ
06,103.012a tato yudhiṣṭhiro rājā mantrayitvā ciraṃ nṛpa
06,103.012c vāsudevaṃ samudvīkṣya vākyam etad uvāca ha
06,103.013a paśya kṛṣṇa mahātmānaṃ bhīṣmaṃ bhīmaparākramam
06,103.013c gajaṃ nalavanānīva vimṛdnantaṃ balaṃ mama
06,103.014a na caivainaṃ mahātmānam utsahāmo nirīkṣitum
06,103.014c lelihyamānaṃ sainyeṣu pravṛddham iva pāvakam
06,103.015a yathā ghoro mahānāgas takṣako vai viṣolbaṇaḥ
06,103.015c tathā bhīṣmo raṇe kṛṣṇa tīkṣṇaśastraḥ pratāpavān
06,103.016a gṛhītacāpaḥ samare vimuñcaṃś ca śitāñ śarān
06,103.016c śakyo jetuṃ yamaḥ kruddho vajrapāṇiś ca devarāṭ
06,103.017a varuṇaḥ pāśabhṛd vāpi sagado vā dhaneśvaraḥ
06,103.017c na tu bhīṣmaḥ susaṃkruddhaḥ śakyo jetuṃ mahāhave
06,103.018a so 'ham evaṃ gate kṛṣṇa nimagnaḥ śokasāgare
06,103.018c ātmano buddhidaurbalyād bhīṣmam āsādya saṃyuge
06,103.019a vanaṃ yāsyāmi durdharṣa śreyo me tatra vai gatam
06,103.019c na yuddhaṃ rocaye kṛṣṇa hanti bhīṣmo hi naḥ sadā
06,103.020a yathā prajvalitaṃ vahniṃ pataṃgaḥ samabhidravan
06,103.020c ekato mṛtyum abhyeti tathāhaṃ bhīṣmam īyivān
06,103.021a kṣayaṃ nīto 'smi vārṣṇeya rājyahetoḥ parākramī
06,103.021c bhrātaraś caiva me śūrāḥ sāyakair bhṛśapīḍitāḥ
06,103.022a matkṛte bhrātṛsauhārdād rājyāt prabhraṃśanaṃ gatāḥ
06,103.022c parikliṣṭā tathā kṛṣṇā matkṛte madhusūdana
06,103.023a jīvitaṃ bahu manye 'haṃ jīvitaṃ hy adya durlabham
06,103.023c jīvitasyādya śeṣeṇa cariṣye dharmam uttamam
06,103.024a yadi te 'ham anugrāhyo bhrātṛbhiḥ saha keśava
06,103.024c svadharmasyāvirodhena tad udāhara keśava
06,103.025a etac chrutvā vacas tasya kāruṇyād bahuvistaram
06,103.025c pratyuvāca tataḥ kṛṣṇaḥ sāntvayāno yudhiṣṭhiram
06,103.026a dharmaputra viṣādaṃ tvaṃ mā kṛthāḥ satyasaṃgara
06,103.026c yasya te bhrātaraḥ śūrā durjayāḥ śatrusūdanāḥ
06,103.027a arjuno bhīmasenaś ca vāyvagnisamatejasau
06,103.027c mādrīputrau ca vikrāntau tridaśānām iveśvarau
06,103.028a māṃ vā niyuṅkṣva sauhārdād yotsye bhīṣmeṇa pāṇḍava
06,103.028c tvatprayukto hy ahaṃ rājan kiṃ na kuryāṃ mahāhave
06,103.029a haniṣyāmi raṇe bhīṣmam āhūya puruṣarṣabham
06,103.029c paśyatāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ yadi necchati phalgunaḥ
06,103.030a yadi bhīṣme hate rājañ jayaṃ paśyasi pāṇḍava
06,103.030c hantāsmy ekarathenādya kuruvṛddhaṃ pitāmaham
06,103.031a paśya me vikramaṃ rājan mahendrasyeva saṃyuge
06,103.031c vimuñcantaṃ mahāstrāṇi pātayiṣyāmi taṃ rathāt
06,103.032a yaḥ śatruḥ pāṇḍuputrāṇāṃ macchatruḥ sa na saṃśayaḥ
06,103.032c madarthā bhavadarthā ye ye madīyās tavaiva te
06,103.033a tava bhrātā mama sakhā saṃbandhī śiṣya eva ca
06,103.033c māṃsāny utkṛtya vai dadyām arjunārthe mahīpate
06,103.034a eṣa cāpi naravyāghro matkṛte jīvitaṃ tyajet
06,103.034c eṣa naḥ samayas tāta tārayema parasparam
06,103.034e sa māṃ niyuṅkṣva rājendra yāvad dvīpo bhavāmy aham
06,103.035a pratijñātam upaplavye yat tat pārthena pūrvataḥ
06,103.035c ghātayiṣyāmi gāṅgeyam ity ulūkasya saṃnidhau
06,103.036a parirakṣyaṃ ca mama tad vacaḥ pārthasya dhīmataḥ
06,103.036c anujñātaṃ tu pārthena mayā kāryaṃ na saṃśayaḥ
06,103.037a atha vā phalgunasyaiṣa bhāraḥ parimito raṇe
06,103.037c nihaniṣyati saṃgrāme bhīṣmaṃ parapuraṃjayam
06,103.038a aśakyam api kuryād dhi raṇe pārthaḥ samudyataḥ
06,103.038c tridaśān vā samudyuktān sahitān daityadānavaiḥ
06,103.038e nihanyād arjunaḥ saṃkhye kim u bhīṣmaṃ narādhipa
06,103.039a viparīto mahāvīryo gatasattvo 'lpajīvitaḥ
06,103.039c bhīṣmaḥ śāṃtanavo nūnaṃ kartavyaṃ nāvabudhyate
06,103.040 yudhiṣṭhira uvāca
06,103.040a evam etan mahābāho yathā vadasi mādhava
06,103.040c sarve hy ete na paryāptās tava veganivāraṇe
06,103.041a niyataṃ samavāpsyāmi sarvam eva yathepsitam
06,103.041c yasya me puruṣavyāghra bhavān nātho mahābalaḥ
06,103.042a sendrān api raṇe devāñ jayeyaṃ jayatāṃ vara
06,103.042c tvayā nāthena govinda kim u bhīṣmaṃ mahāhave
06,103.043a na tu tvām anṛtaṃ kartum utsahe svārthagauravāt
06,103.043c ayudhyamānaḥ sāhāyyaṃ yathoktaṃ kuru mādhava
06,103.044a samayas tu kṛtaḥ kaś cid bhīṣmeṇa mama mādhava
06,103.044c mantrayiṣye tavārthāya na tu yotsye kathaṃ cana
06,103.044e duryodhanārthe yotsyāmi satyam etad iti prabho
06,103.045a sa hi rājyasya me dātā mantrasyaiva ca mādhava
06,103.045c tasmād devavrataṃ bhūyo vadhopāyārtham ātmanaḥ
06,103.045e bhavatā sahitāḥ sarve pṛcchāmo madhusūdana
06,103.046a tad vayaṃ sahitā gatvā bhīṣmam āśu narottamam
06,103.046c rucite tava vārṣṇeya mantraṃ pṛcchāma kauravam
06,103.047a sa vakṣyati hitaṃ vākyaṃ tathyaṃ caiva janārdana
06,103.047c yathā sa vakṣyate kṛṣṇa tathā kartāsmi saṃyuge
06,103.048a sa no jayasya dātā ca mantrasya ca dhṛtavrataḥ
06,103.048c bālāḥ pitrā vihīnāś ca tena saṃvardhitā vayam
06,103.049a taṃ cet pitāmahaṃ vṛddhaṃ hantum icchāmi mādhava
06,103.049b*0424_01 yasyāṅge krīḍitaṃ nityaṃ bālye ca parivardhitāḥ
06,103.049b*0424_02 astrāṇi vidhivac caiva śikṣitāni janārdana
06,103.049b*0424_03 taṃ hantum udyatāḥ kṛṣṇa rājyahetor vayaṃ yudhi
06,103.049c pituḥ pitaram iṣṭaṃ vai dhig astu kṣatrajīvikām
06,103.049d*0425_01 satyaṃ bṛhaspater vākyaṃ devānām agrataḥ kila
06,103.049d*0425_02 bhāṣitaṃ guruṇā pūrvaṃ tan nibodha janārdana
06,103.049d*0425_03 putraḥ pitaram āsādya pitā putraṃ ca mānada
06,103.049d*0425_04 rājyārthe ghātayed evaṃ kṣatradharmaḥ sanātanaḥ
06,103.050 saṃjaya uvāca
06,103.050a tato 'bravīn mahārāja vārṣṇeyaḥ kurunandanam
06,103.050c rocate me mahābāho satataṃ tava bhāṣitam
06,103.051a devavrataḥ kṛtī bhīṣmaḥ prekṣitenāpi nirdahet
06,103.051c gamyatāṃ sa vadhopāyaṃ praṣṭuṃ sāgaragāsutaḥ
06,103.051e vaktum arhati satyaṃ sa tvayā pṛṣṭo viśeṣataḥ
06,103.052a te vayaṃ tatra gacchāmaḥ praṣṭuṃ kurupitāmaham
06,103.052c praṇamya śirasā cainaṃ mantraṃ pṛcchāma mādhava
06,103.052e sa no dāsyati yaṃ mantraṃ tena yotsyāmahe parān
06,103.053a evaṃ saṃmantrya vai vīrāḥ pāṇḍavāḥ pāṇḍupūrvaja
06,103.053c jagmus te sahitāḥ sarve vāsudevaś ca vīryavān
06,103.053e vimuktaśastrakavacā bhīṣmasya sadanaṃ prati
06,103.054a praviśya ca tadā bhīṣmaṃ śirobhiḥ pratipedire
06,103.054c pūjayanto mahārāja pāṇḍavā bharatarṣabha
06,103.054e praṇamya śirasā cainaṃ bhīṣmaṃ śaraṇam anvayuḥ
06,103.054f*0426_01 caraṇopagatān gṛhya pariṣvajya ca pāṇḍavān
06,103.054f*0426_02 mūrdhni caitān upāghrāya aṅkam āropayat tadā
06,103.054f*0426_03 bāṣpaparyākulamukhaḥ smṛtvā pāṇḍuṃ punaḥ punaḥ
06,103.055a tān uvāca mahābāhur bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ
06,103.055c svāgataṃ tava vārṣṇeya svāgataṃ te dhanaṃjaya
06,103.055e svāgataṃ dharmaputrāya bhīmāya yamayos tathā
06,103.056a kiṃ kāryaṃ vaḥ karomy adya yuṣmatprītivivardhanam
06,103.056b*0427_01 yuddhād anyatra he vatsāḥ prīyantāṃ mā viśaṅkatha
06,103.056c sarvātmanā ca kartāsmi yady api syāt suduṣkaram
06,103.057a tathā bruvāṇaṃ gāṅgeyaṃ prītiyuktaṃ punaḥ punaḥ
06,103.057c uvāca vākyaṃ dīnātmā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
06,103.057d*0428_01 yathā pṛcchasi mām adya kathaṃ tan me ca vā vibho
06,103.058a kathaṃ jayema dharmajña kathaṃ rājyaṃ labhemahi
06,103.058c prajānāṃ saṃkṣayo na syāt kathaṃ tan me vadābhibho
06,103.059a bhavān hi no vadhopāyaṃ bravītu svayam ātmanaḥ
06,103.059c bhavantaṃ samare rājan viṣahema kathaṃ vayam
06,103.060a na hi te sūkṣmam apy asti randhraṃ kurupitāmaha
06,103.060c maṇḍalenaiva dhanuṣā sadā dṛśyo 'si saṃyuge
06,103.061a nādadānaṃ saṃdadhānaṃ vikarṣantaṃ dhanur na ca
06,103.061c paśyāmas tvā mahābāho rathe sūryam iva sthitam
06,103.062a narāśvarathanāgānāṃ hantāraṃ paravīrahan
06,103.062c ka ivotsahate hantuṃ tvāṃ pumān bharatarṣabha
06,103.063a varṣatā śaravarṣāṇi mahānti puruṣottama
06,103.063c kṣayaṃ nītā hi pṛtanā bhavatā mahatī mama
06,103.064a yathā yudhi jayeyaṃ tvāṃ yathā rājyaṃ bhaven mama
06,103.064c bhavet sainyasya vā śāntis tan me brūhi pitāmaha
06,103.065a tato 'bravīc chāṃtanavaḥ pāṇḍavān pāṇḍupūrvaja
06,103.065c na kathaṃ cana kaunteya mayi jīvati saṃyuge
06,103.065e yuṣmāsu dṛśyate vṛddhiḥ satyam etad bravīmi vaḥ
06,103.066a nirjite mayi yuddhe tu dhruvaṃ jeṣyatha kauravān
06,103.066c kṣipraṃ mayi praharata yadīcchatha raṇe jayam
06,103.066e anujānāmi vaḥ pārthāḥ praharadhvaṃ yathāsukham
06,103.067a evaṃ hi sukṛtaṃ manye bhavatāṃ vidito hy aham
06,103.067c hate mayi hataṃ sarvaṃ tasmād evaṃ vidhīyatām
06,103.068 yudhiṣṭhira uvāca
06,103.068a brūhi tasmād upāyaṃ no yathā yuddhe jayemahi
06,103.068c bhavantaṃ samare kruddhaṃ daṇḍapāṇim ivāntakam
06,103.069a śakyo vajradharo jetuṃ varuṇo 'tha yamas tathā
06,103.069c na bhavān samare śakyaḥ sendrair api surāsuraiḥ
06,103.070 bhīṣma uvāca
06,103.070a satyam etan mahābāho yathā vadasi pāṇḍava
06,103.070c nāhaṃ śakyo raṇe jetuṃ sendrair api surāsuraiḥ
06,103.071a āttaśastro raṇe yatto gṛhītavarakārmukaḥ
06,103.071c nyastaśastraṃ tu māṃ rājan hanyur yudhi mahārathāḥ
06,103.072a nikṣiptaśastre patite vimuktakavacadhvaje
06,103.072c dravamāṇe ca bhīte ca tavāsmīti ca vādini
06,103.072d*0429_01 strījite strīpradhāne ca strīpradhāyini dharmaja
06,103.073a striyāṃ strīnāmadheye ca vikale caikaputrake
06,103.073c aprasūte ca duṣprekṣye na yuddhaṃ rocate mama
06,103.074a imaṃ ca śṛṇu me pārtha saṃkalpaṃ pūrvacintitam
06,103.074c amaṅgalyadhvajaṃ dṛṣṭvā na yudhyeyaṃ kathaṃ cana
06,103.075a ya eṣa draupado rājaṃs tava sainye mahārathaḥ
06,103.075b*0430_01 apumāṃs tasya putras tu pūrvam āsīd viśāṃ pate
06,103.075c śikhaṇḍī samarākāṅkṣī śūraś ca samitiṃjayaḥ
06,103.076a yathābhavac ca strī pūrvaṃ paścāt puṃstvam upāgataḥ
06,103.076c jānanti ca bhavanto 'pi sarvam etad yathātatham
06,103.077a arjunaḥ samare śūraḥ puraskṛtya śikhaṇḍinam
06,103.077c mām eva viśikhais tūrṇam abhidravatu daṃśitaḥ
06,103.078a amaṅgalyadhvaje tasmin strīpūrve ca viśeṣataḥ
06,103.078c na prahartum abhīpsāmi gṛhīteṣuṃ kathaṃ cana
06,103.079a tad antaraṃ samāsādya pāṇḍavo māṃ dhanaṃjayaḥ
06,103.079c śarair ghātayatu kṣipraṃ samantād bharatarṣabha
06,103.080a na taṃ paśyāmi lokeṣu yo māṃ hanyāt samudyatam
06,103.080c ṛte kṛṣṇān mahābhāgāt pāṇḍavād vā dhanaṃjayāt
06,103.081a eṣa tasmāt purodhāya kaṃ cid anyaṃ mamāgrataḥ
06,103.081c māṃ pātayatu bībhatsur evaṃ te vijayo bhavet
06,103.082a etat kuruṣva kaunteya yathoktaṃ vacanaṃ mama
06,103.082c tato jeṣyasi saṃgrāme dhārtarāṣṭrān samāgatān
06,103.083 saṃjaya uvāca
06,103.083a te 'nujñātās tataḥ pārthā jagmuḥ svaśibiraṃ prati
06,103.083c abhivādya mahātmānaṃ bhīṣmaṃ kurupitāmaham
06,103.084a tathoktavati gāṅgeye paralokāya dīkṣite
06,103.084c arjuno duḥkhasaṃtaptaḥ savrīḍam idam abravīt
06,103.085a guruṇā kulavṛddhena kṛtaprajñena dhīmatā
06,103.085c pitāmahena saṃgrāme kathaṃ yotsyāmi mādhava
06,103.086a krīḍatā hi mayā bālye vāsudeva mahāmanāḥ
06,103.086c pāṃsurūṣitagātreṇa mahātmā paruṣīkṛtaḥ
06,103.087a yasyāham adhiruhyāṅkaṃ bālaḥ kila gadāgraja
06,103.087c tātety avocaṃ pitaraṃ pituḥ pāṇḍor mahātmanaḥ
06,103.088a nāhaṃ tātas tava pitus tāto 'smi tava bhārata
06,103.088c iti mām abravīd bālye yaḥ sa vadhyaḥ kathaṃ mayā
06,103.089a kāmaṃ vadhyatu me sainyaṃ nāhaṃ yotsye mahātmanā
06,103.089c jayo vāstu vadho vā me kathaṃ vā kṛṣṇa manyase
06,103.089d*0431_01 katham asmadvidhaḥ kṛṣṇa jānan dharmaṃ sanātanam
06,103.089d*0431_02 nyastaśastre ca vṛddhe ca prahared dhi pitāmahe
06,103.090 śrīkṛṣṇa uvāca
06,103.090a pratijñāya vadhaṃ jiṣṇo purā bhīṣmasya saṃyuge
06,103.090c kṣatradharme sthitaḥ pārtha kathaṃ nainaṃ haniṣyasi
06,103.091a pātayainaṃ rathāt pārtha vajrāhatam iva drumam
06,103.091c nāhatvā yudhi gāṅgeyaṃ vijayas te bhaviṣyati
06,103.092a diṣṭam etat purā devair bhaviṣyaty avaśasya te
06,103.092c hantā bhīṣmasya pūrvendra iti tan na tad anyathā
06,103.093a na hi bhīṣmaṃ durādharṣaṃ vyāttānanam ivāntakam
06,103.093c tvad anyaḥ śaknuyād dhantum api vajradharaḥ svayam
06,103.094a jahi bhīṣmaṃ mahābāho śṛṇu cedaṃ vaco mama
06,103.094c yathovāca purā śakraṃ mahābuddhir bṛhaspatiḥ
06,103.095a jyāyāṃsam api cec chakra guṇair api samanvitam
06,103.095c ātatāyinam āmantrya hanyād ghātakam āgatam
06,103.096a śāśvato 'yaṃ sthito dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ dhanaṃjaya
06,103.096c yoddhavyaṃ rakṣitavyaṃ ca yaṣṭavyaṃ cānasūyubhiḥ
06,103.097 arjuna uvāca
06,103.097a śikhaṇḍī nidhanaṃ kṛṣṇa bhīṣmasya bhavitā dhruvam
06,103.097c dṛṣṭvaiva hi sadā bhīṣmaḥ pāñcālyaṃ vinivartate
06,103.098a te vayaṃ pramukhe tasya sthāpayitvā śikhaṇḍinam
06,103.098c gāṅgeyaṃ pātayiṣyāma upāyeneti me matiḥ
06,103.099a aham anyān maheṣvāsān vārayiṣyāmi sāyakaiḥ
06,103.099c śikhaṇḍy api yudhāṃ śreṣṭho bhīṣmam evābhiyāsyatu
06,103.100a śrutaṃ te kurumukhyasya nāhaṃ hanyāṃ śikhaṇḍinam
06,103.100c kanyā hy eṣā purā jātā puruṣaḥ samapadyata
06,103.100d*0432_00 saṃjaya uvāca
06,103.100d*0432_01 arjunasya vacaḥ śrutvā bhīṣmasya vadhasaṃyutam
06,103.100d*0432_02 jahṛṣur hṛṣṭaromāṇaḥ sakṛṣṇāḥ pāṇḍavās tadā
06,103.101 saṃjaya uvāca
06,103.101a ity evaṃ niścayaṃ kṛtvā pāṇḍavāḥ sahamādhavāḥ
06,103.101b*0433_01 anumānya mahātmānaṃ prayayur hṛṣṭamānasāḥ
06,103.101c śayanāni yathāsvāni bhejire puruṣarṣabhāḥ
06,103.101d*0434_01 svān svān gṛhān abhigatās tāṃ rātrim avasan sukham
06,104.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,104.001a kathaṃ śikhaṇḍī gāṅgeyam abhyavartata saṃyuge
06,104.001c pāṇḍavāś ca tathā bhīṣmaṃ tan mamācakṣva saṃjaya
06,104.002 saṃjaya uvāca
06,104.002a tataḥ prabhāte vimale sūryasyodayanaṃ prati
06,104.002c vādyamānāsu bherīṣu mṛdaṅgeṣv ānakeṣu ca
06,104.003a dhmāyatsu dadhivarṇeṣu jalajeṣu samantataḥ
06,104.003c śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya niryātāḥ pāṇḍavā yudhi
06,104.004a kṛtvā vyūhaṃ mahārāja sarvaśatrunibarhaṇam
06,104.004c śikhaṇḍī sarvasainyānām agra āsīd viśāṃ pate
06,104.005a cakrarakṣau tatas tasya bhīmasenadhanaṃjayau
06,104.005c pṛṣṭhato draupadeyāś ca saubhadraś caiva vīryavān
06,104.006a sātyakiś cekitānaś ca teṣāṃ goptā mahārathaḥ
06,104.006c dhṛṣṭadyumnas tataḥ paścāt pāñcālair abhirakṣitaḥ
06,104.007a tato yudhiṣṭhiro rājā yamābhyāṃ sahitaḥ prabhuḥ
06,104.007c prayayau siṃhanādena nādayan bharatarṣabha
06,104.008a virāṭas tu tataḥ paścāt svena sainyena saṃvṛtaḥ
06,104.008c drupadaś ca mahārāja tataḥ paścād upādravat
06,104.009a kekayā bhrātaraḥ pañca dhṛṣṭaketuś ca vīryavān
06,104.009c jaghanaṃ pālayām āsa pāṇḍusainyasya bhārata
06,104.010a evaṃ vyūhya mahat sainyaṃ pāṇḍavās tava vāhinīm
06,104.010c abhyadravanta saṃgrāme tyaktvā jīvitam ātmanaḥ
06,104.011a tathaiva kuravo rājan bhīṣmaṃ kṛtvā mahābalam
06,104.011c agrataḥ sarvasainyānāṃ prayayuḥ pāṇḍavān prati
06,104.012a putrais tava durādharṣai rakṣitaḥ sumahābalaiḥ
06,104.012c tato droṇo maheṣvāsaḥ putraś cāsya mahārathaḥ
06,104.013a bhagadattas tataḥ paścād gajānīkena saṃvṛtaḥ
06,104.013c kṛpaś ca kṛtavarmā ca bhagadattam anuvratau
06,104.014a kāmbojarājo balavāṃs tataḥ paścāt sudakṣiṇaḥ
06,104.014c māgadhaś ca jayatsenaḥ saubalaś ca bṛhadbalaḥ
06,104.015a tathetare maheṣvāsāḥ suśarmapramukhā nṛpāḥ
06,104.015c jaghanaṃ pālayām āsus tava sainyasya bhārata
06,104.016a divase divase prāpte bhīṣmaḥ śāṃtanavo yudhi
06,104.016c āsurān akarod vyūhān paiśācān atha rākṣasān
06,104.017a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tava teṣāṃ ca bhārata
06,104.017c anyonyaṃ nighnatāṃ rājan yamarāṣṭravivardhanam
06,104.018a arjunapramukhāḥ pārthāḥ puraskṛtya śikhaṇḍinam
06,104.018c bhīṣmaṃ yuddhe 'bhyavartanta kiranto vividhāñ śarān
06,104.019a tatra bhārata bhīmena pīḍitās tāvakāḥ śaraiḥ
06,104.019c rudhiraughapariklinnāḥ paralokaṃ yayus tadā
06,104.020a nakulaḥ sahadevaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ
06,104.020c tava sainyaṃ samāsādya pīḍayām āsur ojasā
06,104.021a te vadhyamānāḥ samare tāvakā bharatarṣabha
06,104.021c nāśaknuvan vārayituṃ pāṇḍavānāṃ mahad balam
06,104.022a tatas tu tāvakaṃ sainyaṃ vadhyamānaṃ samantataḥ
06,104.022c saṃprādravad diśo rājan kālyamānaṃ mahārathaiḥ
06,104.023a trātāraṃ nādhyagacchanta tāvakā bharatarṣabha
06,104.023c vadhyamānāḥ śitair bāṇaiḥ pāṇḍavaiḥ sahasṛñjayaiḥ
06,104.024 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,104.024a pīḍyamānaṃ balaṃ pārthair dṛṣṭvā bhīṣmaḥ parākramī
06,104.024c yad akārṣīd raṇe kruddhas tan mamācakṣva saṃjaya
06,104.025a kathaṃ vā pāṇḍavān yuddhe pratyudyātaḥ paraṃtapaḥ
06,104.025c vinighnan somakān vīrāṃs tan mamācakṣva saṃjaya
06,104.026 saṃjaya uvāca
06,104.026a ācakṣe te mahārāja yad akārṣīt pitāmahaḥ
06,104.026c pīḍite tava putrasya sainye pāṇḍavasṛñjayaiḥ
06,104.027a prahṛṣṭamanasaḥ śūrāḥ pāṇḍavāḥ pāṇḍupūrvaja
06,104.027c abhyavartanta nighnantas tava putrasya vāhinīm
06,104.028a taṃ vināśaṃ manuṣyendra naravāraṇavājinām
06,104.028c nāmṛṣyata tadā bhīṣmaḥ sainyaghātaṃ raṇe paraiḥ
06,104.029a sa pāṇḍavān maheṣvāsaḥ pāñcālāṃś ca sasṛñjayān
06,104.029c abhyadravata durdharṣas tyaktvā jīvitam ātmanaḥ
06,104.030a sa pāṇḍavānāṃ pravarān pañca rājan mahārathān
06,104.030c āttaśastrān raṇe yattān vārayām āsa sāyakaiḥ
06,104.030d*0435_01 bhīṣmaḥ paramasaṃkruddhaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,104.030e nārācair vatsadantaiś ca śitair añjalikais tathā
06,104.030f*0436_01 nānāśastrāstravarṣais tān vīryāmarṣapraveritaiḥ
06,104.031a nijaghne samare kruddho hastyaśvam amitaṃ bahu
06,104.031c rathino 'pātayad rājan rathebhyaḥ puruṣarṣabhaḥ
06,104.032a sādinaś cāśvapṛṣṭhebhyaḥ padātīṃś ca samāgatān
06,104.032c gajārohān gajebhyaś ca pareṣāṃ vidadhad bhayam
06,104.033a tam ekaṃ samare bhīṣmaṃ tvaramāṇaṃ mahāratham
06,104.033c pāṇḍavāḥ samavartanta vajrapāṇim ivāsurāḥ
06,104.034a śakrāśanisamasparśān vimuñcan niśitāñ śarān
06,104.034c dikṣv adṛśyata sarvāsu ghoraṃ saṃdhārayan vapuḥ
06,104.035a maṇḍalīkṛtam evāsya nityaṃ dhanur adṛśyata
06,104.035c saṃgrāme yudhyamānasya śakracāpanibhaṃ mahat
06,104.036a tad dṛṣṭvā samare karma tava putrā viśāṃ pate
06,104.036c vismayaṃ paramaṃ prāptāḥ pitāmaham apūjayan
06,104.037a pārthā vimanaso bhūtvā praikṣanta pitaraṃ tava
06,104.037c yudhyamānaṃ raṇe śūraṃ vipracittim ivāmarāḥ
06,104.037e na cainaṃ vārayām āsur vyāttānanam ivāntakam
06,104.038a daśame 'hani saṃprāpte rathānīkaṃ śikhaṇḍinaḥ
06,104.038c adahan niśitair bāṇaiḥ kṛṣṇavartmeva kānanam
06,104.039a taṃ śikhaṇḍī tribhir bāṇair abhyavidhyat stanāntare
06,104.039c āśīviṣam iva kruddhaṃ kālasṛṣṭam ivāntakam
06,104.040a sa tenātibhṛśaṃ viddhaḥ prekṣya bhīṣmaḥ śikhaṇḍinam
06,104.040c anicchann api saṃkruddhaḥ prahasann idam abravīt
06,104.041a kāmam abhyasa vā mā vā na tvāṃ yotsye kathaṃ cana
06,104.041c yaiva hi tvaṃ kṛtā dhātrā saiva hi tvaṃ śikhaṇḍinī
06,104.042a tasya tad vacanaṃ śrutvā śikhaṇḍī krodhamūrchitaḥ
06,104.042c uvāca bhīṣmaṃ samare sṛkkiṇī parilelihan
06,104.042d*0437_01 sarvam eva mahāyuddhaṃ śrutavantaṃ mahāraṇe
06,104.043a jānāmi tvāṃ mahābāho kṣatriyāṇāṃ kṣayaṃkaram
06,104.043c mayā śrutaṃ ca te yuddhaṃ jāmadagnyena vai saha
06,104.044a divyaś ca te prabhāvo 'yaṃ sa mayā bahuśaḥ śrutaḥ
06,104.044c jānann api prabhāvaṃ te yotsye 'dyāhaṃ tvayā saha
06,104.045a pāṇḍavānāṃ priyaṃ kurvann ātmanaś ca narottama
06,104.045c adya tvā yodhayiṣyāmi raṇe puruṣasattama
06,104.046a dhruvaṃ ca tvā haniṣyāmi śape satyena te 'grataḥ
06,104.046c etac chrutvā vaco mahyaṃ yat kṣamaṃ tat samācara
06,104.047a kāmam abhyasa vā mā vā na me jīvan vimokṣyase
06,104.047c sudṛṣṭaḥ kriyatāṃ bhīṣma loko 'yaṃ samitiṃjaya
06,104.048a evam uktvā tato bhīṣmaṃ pañcabhir nataparvabhiḥ
06,104.048c avidhyata raṇe rājan praṇunnaṃ vākyasāyakaiḥ
06,104.049a tasya tad vacanaṃ śrutvā savyasācī paraṃtapaḥ
06,104.049c kālo 'yam iti saṃcintya śikhaṇḍinam acodayat
06,104.050a ahaṃ tvām anuyāsyāmi parān vidrāvayañ śaraiḥ
06,104.050c abhidrava susaṃrabdho bhīṣmaṃ bhīmaparākramam
06,104.051a na hi te saṃyuge pīḍāṃ śaktaḥ kartuṃ mahābalaḥ
06,104.051c tasmād adya mahābāho vīra bhīṣmam abhidrava
06,104.052a ahatvā samare bhīṣmaṃ yadi yāsyasi māriṣa
06,104.052c avahāsyo 'sya lokasya bhaviṣyasi mayā saha
06,104.053a nāvahāsyā yathā vīra bhavema paramāhave
06,104.053c tathā kuru raṇe yatnaṃ sādhayasva pitāmaham
06,104.054a ahaṃ te rakṣaṇaṃ yuddhe kariṣyāmi paraṃtapa
06,104.054c vārayan rathinaḥ sarvān sādhayasva pitāmaham
06,104.055a droṇaṃ ca droṇaputraṃ ca kṛpaṃ cātha suyodhanam
06,104.055c citrasenaṃ vikarṇaṃ ca saindhavaṃ ca jayadratham
06,104.056a vindānuvindāv āvantyau kāmbojaṃ ca sudakṣiṇam
06,104.056c bhagadattaṃ tathā śūraṃ māgadhaṃ ca mahāratham
06,104.057a saumadattiṃ raṇe śūram ārśyaśṛṅgiṃ ca rākṣasam
06,104.057c trigartarājaṃ ca raṇe saha sarvair mahārathaiḥ
06,104.057e aham āvārayiṣyāmi veleva makarālayam
06,104.058a kurūṃś ca sahitān sarvān ye caiṣāṃ sainikāḥ sthitāḥ
06,104.058c nivārayiṣyāmi raṇe sādhayasva pitāmaham
06,105.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,105.001a kathaṃ śikhaṇḍī gāṅgeyam abhyadhāvat pitāmaham
06,105.001c pāñcālyaḥ samare kruddho dharmātmānaṃ yatavratam
06,105.002a ke 'rakṣan pāṇḍavānīke śikhaṇḍinam udāyudham
06,105.002c tvaramāṇās tvarākāle jigīṣanto mahārathāḥ
06,105.003a kathaṃ śāṃtanavo bhīṣmaḥ sa tasmin daśame 'hani
06,105.003c ayudhyata mahāvīryaḥ pāṇḍavaiḥ sahasṛñjayaiḥ
06,105.004a na mṛṣyāmi raṇe bhīṣmaṃ pratyudyātaṃ śikhaṇḍinam
06,105.004c kaccin na rathabhaṅgo 'sya dhanur vāśīryatāsyataḥ
06,105.005 saṃjaya uvāca
06,105.005a nāśīryata dhanus tasya rathabhaṅgo na cāpy abhūt
06,105.005c yudhyamānasya saṃgrāme bhīṣmasya bharatarṣabha
06,105.005e nighnataḥ samare śatrūñ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,105.006a anekaśatasāhasrās tāvakānāṃ mahārathāḥ
06,105.006c rathadantigaṇā rājan hayāś caiva susajjitāḥ
06,105.006e abhyavartanta yuddhāya puraskṛtya pitāmaham
06,105.007a yathāpratijñaṃ kauravya sa cāpi samitiṃjayaḥ
06,105.007c pārthānām akarod bhīṣmaḥ satataṃ samitikṣayam
06,105.008a yudhyamānaṃ maheṣvāsaṃ vinighnantaṃ parāñ śaraiḥ
06,105.008c pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ sarva evābhyavārayan
06,105.009a daśame 'hani saṃprāpte tatāpa ripuvāhinīm
06,105.009c kīryamāṇāṃ śitair bāṇaiḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,105.010a na hi bhīṣmaṃ maheṣvāsaṃ pāṇḍavāḥ pāṇḍupūrvaja
06,105.010c aśaknuvan raṇe jetuṃ pāśahastam ivāntakam
06,105.011a athopāyān mahārāja savyasācī paraṃtapaḥ
06,105.011c trāsayan rathinaḥ sarvān bībhatsur aparājitaḥ
06,105.012a siṃhavad vinadann uccair dhanurjyāṃ vikṣipan muhuḥ
06,105.012c śaraughān visṛjan pārtho vyacarat kālavad raṇe
06,105.013a tasya śabdena vitrastās tāvakā bharatarṣabha
06,105.013c siṃhasyeva mṛgā rājan vyadravanta mahābhayāt
06,105.014a jayantaṃ pāṇḍavaṃ dṛṣṭvā tvatsainyaṃ cābhipīḍitam
06,105.014c duryodhanas tato bhīṣmam abravīd bhṛśapīḍitaḥ
06,105.015a eṣa pāṇḍusutas tāta śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ
06,105.015c dahate māmakān sarvān kṛṣṇavartmeva kānanam
06,105.016a paśya sainyāni gāṅgeya dravamāṇāni sarvaśaḥ
06,105.016c pāṇḍavena yudhāṃ śreṣṭha kālyamānāni saṃyuge
06,105.017a yathā paśugaṇān pālaḥ saṃkālayati kānane
06,105.017c tathedaṃ māmakaṃ sainyaṃ kālyate śatrutāpana
06,105.018a dhanaṃjayaśarair bhagnaṃ dravamāṇam itas tataḥ
06,105.018c bhīmo hy eṣa durādharṣo vidrāvayati me balam
06,105.019a sātyakiś cekitānaś ca mādrīputrau ca pāṇḍavau
06,105.019c abhimanyuś ca vikrānto vāhinīṃ dahate mama
06,105.020a dhṛṣṭadyumnas tathā śūro rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ
06,105.020c vyadrāvayetāṃ sahasā sainyaṃ mama mahābalau
06,105.021a vadhyamānasya sainyasya sarvair etair mahābalaiḥ
06,105.021c nānyāṃ gatiṃ prapaśyāmi sthāne yuddhe ca bhārata
06,105.022a ṛte tvāṃ puruṣavyāghra devatulyaparākrama
06,105.022c paryāptaś ca bhavān kṣipraṃ pīḍitānāṃ gatir bhava
06,105.023a evam ukto mahārāja pitā devavratas tava
06,105.023c cintayitvā muhūrtaṃ tu kṛtvā niścayam ātmanaḥ
06,105.023d*0438_01 pātayiṣye ripūn anyān pāṇḍavān pratipālayan
06,105.023d*0438_02 pratijñāto jayo hy adya pāṇḍavānāṃ mahātmanām
06,105.023e tava saṃdhārayan putram abravīc chaṃtanoḥ sutaḥ
06,105.024a duryodhana vijānīhi sthiro bhava viśāṃ pate
06,105.024c pūrvakālaṃ tava mayā pratijñātaṃ mahābala
06,105.025a hatvā daśa sahasrāṇi kṣatriyāṇāṃ mahātmanām
06,105.025c saṃgrāmād vyapayātavyam etat karma mamāhnikam
06,105.025e iti tat kṛtavāṃś cāhaṃ yathoktaṃ bharatarṣabha
06,105.026a adya cāpi mahat karma prakariṣye mahāhave
06,105.026c ahaṃ vā nihataḥ śeṣye haniṣye vādya pāṇḍavān
06,105.026d*0439_01 aśakyāḥ pāṇḍavā jetuṃ devair api savāsavaiḥ
06,105.026d*0439_02 kiṃ punar martyadharmeṇa kṣatriyeṇa mahābala
06,105.027a adya te puruṣavyāghra pratimokṣye ṛṇaṃ mahat
06,105.027c bhartṛpiṇḍakṛtaṃ rājan nihataḥ pṛtanāmukhe
06,105.028a ity uktvā bharataśreṣṭhaḥ kṣatriyān pratapañ śaraiḥ
06,105.028c āsasāda durādharṣaḥ pāṇḍavānām anīkinīm
06,105.029a anīkamadhye tiṣṭhantaṃ gāṅgeyaṃ bharatarṣabha
06,105.029c āśīviṣam iva kruddhaṃ pāṇḍavāḥ paryavārayan
06,105.030a daśame 'hani tasmiṃs tu darśayañ śaktim ātmanaḥ
06,105.030c rājañ śatasahasrāṇi so 'vadhīt kurunandana
06,105.031a pañcālānāṃ ca ye śreṣṭhā rājaputrā mahābalāḥ
06,105.031c teṣām ādatta tejāṃsi jalaṃ sūrya ivāṃśubhiḥ
06,105.032a hatvā daśa sahasrāṇi kuñjarāṇāṃ tarasvinām
06,105.032c sārohāṇāṃ mahārāja hayānāṃ cāyutaṃ punaḥ
06,105.033a pūrṇe śatasahasre dve padātīnāṃ narottamaḥ
06,105.033c prajajvāla raṇe bhīṣmo vidhūma iva pāvakaḥ
06,105.034a na cainaṃ pāṇḍaveyānāṃ ke cic chekur nirīkṣitum
06,105.034c uttaraṃ mārgam āsthāya tapantam iva bhāskaram
06,105.035a te pāṇḍaveyāḥ saṃrabdhā maheṣvāsena pīḍitāḥ
06,105.035c vadhāyābhyadravan bhīṣmaṃ sṛñjayāś ca mahārathāḥ
06,105.036a sa yudhyamāno bahubhir bhīṣmaḥ śāṃtanavas tadā
06,105.036c avakīrṇo mahābāhuḥ śailo meghair ivāsitaiḥ
06,105.037a putrās tu tava gāṅgeyaṃ samantāt paryavārayan
06,105.037c mahatyā senayā sārdhaṃ tato yuddham avartata
06,106.001 saṃjaya uvāca
06,106.001a arjunas tu raṇe rājan dṛṣṭvā bhīṣmasya vikramam
06,106.001c śikhaṇḍinam athovāca samabhyehi pitāmaham
06,106.002a na cāpi bhīs tvayā kāryā bhīṣmād adya kathaṃ cana
06,106.002c aham enaṃ śarais tīkṣṇaiḥ pātayiṣye rathottamāt
06,106.003a evam uktas tu pārthena śikhaṇḍī bharatarṣabha
06,106.003c abhyadravata gāṅgeyaṃ śrutvā pārthasya bhāṣitam
06,106.004a dhṛṣṭadyumnas tathā rājan saubhadraś ca mahārathaḥ
06,106.004c hṛṣṭāv ādravatāṃ bhīṣmaṃ śrutvā pārthasya bhāṣitam
06,106.005a virāṭadrupadau vṛddhau kuntibhojaś ca daṃśitaḥ
06,106.005c abhyadravata gāṅgeyaṃ putrasya tava paśyataḥ
06,106.006a nakulaḥ sahadevaś ca dharmarājaś ca vīryavān
06,106.006c tathetarāṇi sainyāni sarvāṇy eva viśāṃ pate
06,106.006e samādravanta gāṅgeyaṃ śrutvā pārthasya bhāṣitam
06,106.007a pratyudyayus tāvakāś ca sametās tān mahārathān
06,106.007c yathāśakti yathotsāhaṃ tan me nigadataḥ śṛṇu
06,106.008a citraseno mahārāja cekitānaṃ samabhyayāt
06,106.008c bhīṣmaprepsuṃ raṇe yāntaṃ vṛṣaṃ vyāghraśiśur yathā
06,106.009a dhṛṣṭadyumnaṃ mahārāja bhīṣmāntikam upāgatam
06,106.009c tvaramāṇo raṇe yattaṃ kṛtavarmā nyavārayat
06,106.009d*0440_01 tvaramāṇaṃ raṇe yattaṃ saumadattir avārayat
06,106.010a bhīmasenaṃ susaṃkruddhaṃ gāṅgeyasya vadhaiṣiṇam
06,106.010c tvaramāṇo mahārāja saumadattir nyavārayat
06,106.011a tathaiva nakulaṃ vīraṃ kirantaṃ sāyakān bahūn
06,106.011c vikarṇo vārayām āsa icchan bhīṣmasya jīvitam
06,106.012a sahadevaṃ tathā yāntaṃ yattaṃ bhīṣmarathaṃ prati
06,106.012c vārayām āsa saṃkruddhaḥ kṛpaḥ śāradvato yudhi
06,106.013a rākṣasaṃ krūrakarmāṇaṃ bhaimaseniṃ mahābalam
06,106.013c bhīṣmasya nidhanaṃ prepsuṃ durmukho 'bhyadravad balī
06,106.014a sātyakiṃ samare kruddham ārśyaśṛṅgir avārayat
06,106.014b*0441_01 bhīṣmasya vadham icchantaṃ pāṇḍavaprītikāmyayā
06,106.014c abhimanyuṃ mahārāja yāntaṃ bhīṣmarathaṃ prati
06,106.014e sudakṣiṇo mahārāja kāmbojaḥ pratyavārayat
06,106.015a virāṭadrupadau vṛddhau sametāv arimardanau
06,106.015c aśvatthāmā tataḥ kruddho vārayām āsa bhārata
06,106.016a tathā pāṇḍusutaṃ jyeṣṭhaṃ bhīṣmasya vadhakāṅkṣiṇam
06,106.016c bhāradvājo raṇe yatto dharmaputram avārayat
06,106.017a arjunaṃ rabhasaṃ yuddhe puraskṛtya śikhaṇḍinam
06,106.017c bhīṣmaprepsuṃ mahārāja tāpayantaṃ diśo daśa
06,106.017e duḥśāsano maheṣvāso vārayām āsa saṃyuge
06,106.018a anye ca tāvakā yodhāḥ pāṇḍavānāṃ mahārathān
06,106.018c bhīṣmāyābhimukhaṃ yātān vārayām āsur āhave
06,106.019a dhṛṣṭadyumnas tu sainyāni prākrośata punaḥ punaḥ
06,106.019c abhidravata saṃrabdhā bhīṣmam ekaṃ mahābalam
06,106.020a eṣo 'rjuno raṇe bhīṣmaṃ prayāti kurunandanaḥ
06,106.020c abhidravata mā bhaiṣṭa bhīṣmo na prāpsyate hi vaḥ
06,106.021a arjunaṃ samare yoddhuṃ notsahetāpi vāsavaḥ
06,106.021c kim u bhīṣmo raṇe vīrā gatasattvo 'lpajīvitaḥ
06,106.022a iti senāpateḥ śrutvā pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
06,106.022c abhyadravanta saṃhṛṣṭā gāṅgeyasya rathaṃ prati
06,106.023a āgacchatas tān samare vāryoghān prabalān iva
06,106.023c nyavārayanta saṃhṛṣṭās tāvakāḥ puruṣarṣabhāḥ
06,106.024a duḥśāsano mahārāja bhayaṃ tyaktvā mahārathaḥ
06,106.024c bhīṣmasya jīvitākāṅkṣī dhanaṃjayam upādravat
06,106.025a tathaiva pāṇḍavāḥ śūrā gāṅgeyasya rathaṃ prati
06,106.025c abhyadravanta saṃgrāme tava putrān mahārathān
06,106.025d*0442_01 ayodhayac ca samare tava putro mahārathaḥ
06,106.026a tatrādbhutam apaśyāma citrarūpaṃ viśāṃ pate
06,106.026c duḥśāsanarathaṃ prāpto yat pārtho nātyavartata
06,106.027a yathā vārayate velā kṣubhitaṃ vai mahārṇavam
06,106.027c tathaiva pāṇḍavaṃ kruddhaṃ tava putro nyavārayat
06,106.028a ubhau hi rathināṃ śreṣṭhāv ubhau bhārata durjayau
06,106.028c ubhau candrārkasadṛśau kāntyā dīptyā ca bhārata
06,106.029a tau tathā jātasaṃrambhāv anyonyavadhakāṅkṣiṇau
06,106.029c samīyatur mahāsaṃkhye mayaśakrau yathā purā
06,106.030a duḥśāsano mahārāja pāṇḍavaṃ viśikhais tribhiḥ
06,106.030c vāsudevaṃ ca viṃśatyā tāḍayām āsa saṃyuge
06,106.031a tato 'rjuno jātamanyur vārṣṇeyaṃ vīkṣya pīḍitam
06,106.031c duḥśāsanaṃ śatenājau nārācānāṃ samārpayat
06,106.031e te tasya kavacaṃ bhittvā papuḥ śoṇitam āhave
06,106.031f*0443_01 yathaiva pannagā rājaṃs taṭākaṃ tṛṣitā yathā
06,106.032a duḥśāsanas tataḥ kruddhaḥ pārthaṃ vivyādha pañcabhiḥ
06,106.032c lalāṭe bharataśreṣṭha śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,106.033a lalāṭasthais tu tair bāṇaiḥ śuśubhe pāṇḍavottamaḥ
06,106.033c yathā merur mahārāja śṛṅgair atyartham ucchritaiḥ
06,106.034a so 'tividdho maheṣvāsaḥ putreṇa tava dhanvinā
06,106.034c vyarājata raṇe pārthaḥ kiṃśukaḥ puṣpavān iva
06,106.035a duḥśāsanaṃ tataḥ kruddhaḥ pīḍayām āsa pāṇḍavaḥ
06,106.035c parvaṇīva susaṃkruddho rāhur ugro niśākaram
06,106.036a pīḍyamāno balavatā putras tava viśāṃ pate
06,106.036c vivyādha samare pārthaṃ kaṅkapatraiḥ śilāśitaiḥ
06,106.037a tasya pārtho dhanuś chittvā tvaramāṇaḥ parākramī
06,106.037c ājaghāna tataḥ paścāt putraṃ te navabhiḥ śaraiḥ
06,106.038a so 'nyat kārmukam ādāya bhīṣmasya pramukhe sthitaḥ
06,106.038c arjunaṃ pañcaviṃśatyā bāhvor urasi cārpayat
06,106.039a tasya kruddho mahārāja pāṇḍavaḥ śatrukarśanaḥ
06,106.039c apraiṣīd viśikhān ghorān yamadaṇḍopamān bahūn
06,106.040a aprāptān eva tān bāṇāṃś ciccheda tanayas tava
06,106.040c yatamānasya pārthasya tad adbhutam ivābhavat
06,106.040e pārthaṃ ca niśitair bāṇair avidhyat tanayas tava
06,106.041a tataḥ kruddho raṇe pārthaḥ śarān saṃdhāya kārmuke
06,106.041c preṣayām āsa samare svarṇapuṅkhāñ śilāśitān
06,106.042a nyamajjaṃs te mahārāja tasya kāye mahātmanaḥ
06,106.042c yathā haṃsā mahārāja taḍāgaṃ prāpya bhārata
06,106.043a pīḍitaś caiva putras te pāṇḍavena mahātmanā
06,106.043c hitvā pārthaṃ raṇe tūrṇaṃ bhīṣmasya ratham āśrayat
06,106.043e agādhe majjatas tasya dvīpo bhīṣmo 'bhavat tadā
06,106.044a pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ putras tava viśāṃ pate
06,106.044c avārayat tataḥ śūro bhūya eva parākramī
06,106.045a śaraiḥ suniśitaiḥ pārthaṃ yathā vṛtraḥ puraṃdaram
06,106.045c nirbibheda mahāvīryo vivyathe naiva cārjunāt
06,107.001 saṃjaya uvāca
06,107.001a sātyakiṃ daṃśitaṃ yuddhe bhīṣmāyābhyudyataṃ tadā
06,107.001c ārśyaśṛṅgir maheṣvāso vārayām āsa saṃyuge
06,107.002a mādhavas tu susaṃkruddho rākṣasaṃ navabhiḥ śaraiḥ
06,107.002c ājaghāna raṇe rājan prahasann iva bhārata
06,107.003a tathaiva rākṣaso rājan mādhavaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
06,107.003c ardayām āsa rājendra saṃkruddhaḥ śinipuṃgavam
06,107.004a śaineyaḥ śarasaṃghaṃ tu preṣayām āsa saṃyuge
06,107.004c rākṣasāya susaṃkruddho mādhavaḥ paravīrahā
06,107.005a tato rakṣo mahābāhuṃ sātyakiṃ satyavikramam
06,107.005c vivyādha viśikhais tīkṣṇaiḥ siṃhanādaṃ nanāda ca
06,107.006a mādhavas tu bhṛśaṃ viddho rākṣasena raṇe tadā
06,107.006c dhairyam ālambya tejasvī jahāsa ca nanāda ca
06,107.007a bhagadattas tataḥ kruddho mādhavaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
06,107.007c tāḍayām āsa samare tottrair iva mahāgajam
06,107.008a vihāya rākṣasaṃ yuddhe śaineyo rathināṃ varaḥ
06,107.008c prāgjyotiṣāya cikṣepa śarān saṃnataparvaṇaḥ
06,107.009a tasya prāgjyotiṣo rājā mādhavasya mahad dhanuḥ
06,107.009c ciccheda śitadhāreṇa bhallena kṛtahastavat
06,107.010a athānyad dhanur ādāya vegavat paravīrahā
06,107.010c bhagadattaṃ raṇe kruddho vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ
06,107.011a so 'tividdho maheṣvāsaḥ sṛkkiṇī saṃlihan muhuḥ
06,107.011c śaktiṃ kanakavaiḍūryabhūṣitām āyasīṃ dṛḍhām
06,107.011e yamadaṇḍopamāṃ ghorāṃ prāhiṇot sātyakāya vai
06,107.012a tām āpatantīṃ sahasā tasya bāhor baleritām
06,107.012c sātyakiḥ samare rājaṃs tridhā ciccheda sāyakaiḥ
06,107.012d*0444_01 sā hemavikṛtā śaktir mādhavasya bhujacyutaiḥ
06,107.012e sā papāta tadā bhūmau maholkeva hataprabhā
06,107.013a śaktiṃ vinihatāṃ dṛṣṭvā putras tava viśāṃ pate
06,107.013c mahatā rathavaṃśena vārayām āsa mādhavam
06,107.014a tathā parivṛtaṃ dṛṣṭvā vārṣṇeyānāṃ mahāratham
06,107.014c duryodhano bhṛśaṃ hṛṣṭo bhrātṝn sarvān uvāca ha
06,107.015a tathā kuruta kauravyā yathā vaḥ sātyako yudhi
06,107.015c na jīvan pratiniryāti mahato 'smād rathavrajāt
06,107.015e asmin hate hataṃ manye pāṇḍavānāṃ mahad balam
06,107.016a tat tatheti vacas tasya parigṛhya mahārathāḥ
06,107.016c śaineyaṃ yodhayām āsur bhīṣmasya pramukhe tadā
06,107.017a abhimanyuṃ tadāyāntaṃ bhīṣmāyābhyudyataṃ mṛdhe
06,107.017c kāmbojarājo balavān vārayām āsa saṃyuge
06,107.018a ārjunir nṛpatiṃ viddhvā śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,107.018c punar eva catuḥṣaṣṭyā rājan vivyādha taṃ nṛpam
06,107.019a sudakṣiṇas tu samare kārṣṇiṃ vivyādha pañcabhiḥ
06,107.019c sārathiṃ cāsya navabhir icchan bhīṣmasya jīvitam
06,107.020a tad yuddham āsīt sumahat tayos tatra parākrame
06,107.020c yad abhyadhāvad gāṅgeyaṃ śikhaṇḍī śatrutāpanaḥ
06,107.021a virāṭadrupadau vṛddhau vārayantau mahācamūm
06,107.021c bhīṣmaṃ ca yudhi saṃrabdhāv ādravantau mahārathau
06,107.022a aśvatthāmā tataḥ kruddhaḥ samāyād rathasattamaḥ
06,107.022c tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tava teṣāṃ ca bhārata
06,107.023a virāṭo daśabhir bhallair ājaghāna paraṃtapa
06,107.023b*0445_01 tato droṇasutaṃ yodhān dravamāṇaṃ mahāraṇe
06,107.023c yatamānaṃ maheṣvāsaṃ drauṇim āhavaśobhinam
06,107.023c*0445_02 visṛjantaṃ śarān dṛṣṭvā
06,107.024a drupadaś ca tribhir bāṇair vivyādha niśitais tathā
06,107.024c guruputraṃ samāsādya bhīṣmasya purataḥ sthitam
06,107.025a aśvatthāmā tatas tau tu vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ
06,107.025c virāṭadrupadau vṛddhau bhīṣmaṃ prati samudyatau
06,107.026a tatrādbhutam apaśyāma vṛddhayoś caritaṃ mahat
06,107.026c yad drauṇeḥ sāyakān ghorān pratyavārayatāṃ yudhi
06,107.027a sahadevaṃ tathā yāntaṃ kṛpaḥ śāradvato 'bhyayāt
06,107.027c yathā nāgo vane nāgaṃ matto mattam upādravat
06,107.028a kṛpaś ca samare rājan mādrīputraṃ mahāratham
06,107.028c ājaghāna śarais tūrṇaṃ saptatyā rukmabhūṣaṇaiḥ
06,107.029a tasya mādrīsutaś cāpaṃ dvidhā ciccheda sāyakaiḥ
06,107.029c athainaṃ chinnadhanvānaṃ vivyādha navabhiḥ śaraiḥ
06,107.030a so 'nyat kārmukam ādāya samare bhārasādhanam
06,107.030c mādrīputraṃ susaṃhṛṣṭo daśabhir niśitaiḥ śaraiḥ
06,107.030e ājaghānorasi kruddha icchan bhīṣmasya jīvitam
06,107.031a tathaiva pāṇḍavo rājañ śāradvatam amarṣaṇam
06,107.031c ājaghānorasi kruddho bhīṣmasya vadhakāṅkṣayā
06,107.031e tayor yuddhaṃ samabhavad ghorarūpaṃ bhayāvaham
06,107.032a nakulaṃ tu raṇe kruddhaṃ vikarṇaḥ śatrutāpanaḥ
06,107.032c vivyādha sāyakaiḥ ṣaṣṭyā rakṣan bhīṣmasya jīvitam
06,107.033a nakulo 'pi bhṛśaṃ viddhas tava putreṇa dhanvinā
06,107.033b*0446_01 tayoḥ samabhavad yuddhaṃ tumulaṃ romaharṣaṇam
06,107.033c vikarṇaṃ saptasaptatyā nirbibheda śilīmukhaiḥ
06,107.034a tatra tau naraśārdūlau bhīṣmahetoḥ paraṃtapau
06,107.034c anyonyaṃ jaghnatur vīrau goṣṭhe govṛṣabhāv iva
06,107.035a ghaṭotkacaṃ raṇe yattaṃ nighnantaṃ tava vāhinīm
06,107.035c durmukhaḥ samare prāyād bhīṣmahetoḥ parākramī
06,107.036a haiḍimbas tu tato rājan durmukhaṃ śatrutāpanam
06,107.036c ājaghānorasi kruddho navatyā niśitaiḥ śaraiḥ
06,107.037a bhīmasenasutaṃ cāpi durmukhaḥ sumukhaiḥ śaraiḥ
06,107.037c ṣaṣṭyā vīro nadan hṛṣṭo vivyādha raṇamūrdhani
06,107.038a dhṛṣṭadyumnaṃ raṇe yāntaṃ bhīṣmasya vadhakāṅkṣiṇam
06,107.038c hārdikyo vārayām āsa rakṣan bhīṣmasya jīvitam
06,107.039a vārṣṇeyaḥ pārṣataṃ śūraṃ viddhvā pañcabhir āyasaiḥ
06,107.039c punaḥ pañcāśatā tūrṇam ājaghāna stanāntare
06,107.039d*0447_01 **** **** tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
06,107.039d*0447_02 ājaghāna mahābāhuḥ pārṣataṃ taṃ mahāratham
06,107.040a tathaiva pārṣato rājan hārdikyaṃ navabhiḥ śaraiḥ
06,107.040c vivyādha niśitais tīkṣṇaiḥ kaṅkapatraparicchadaiḥ
06,107.041a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ bhīṣmahetor mahāraṇe
06,107.041c anyonyātiśayair yuktaṃ yathā vṛtramahendrayoḥ
06,107.042a bhīmasenam athāyāntaṃ bhīṣmaṃ prati mahābalam
06,107.042c bhūriśravābhyayāt tūrṇaṃ tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
06,107.043a saumadattir atho bhīmam ājaghāna stanāntare
06,107.043c nārācena sutīkṣṇena rukmapuṅkhena saṃyuge
06,107.044a uraḥsthena babhau tena bhīmasenaḥ pratāpavān
06,107.044c skandaśaktyā yathā krauñcaḥ purā nṛpatisattama
06,107.045a tau śarān sūryasaṃkāśān karmāraparimārjitān
06,107.045c anyonyasya raṇe kruddhau cikṣipāte muhur muhuḥ
06,107.046a bhīmo bhīṣmavadhākānṣkī saumadattiṃ mahāratham
06,107.046c tathā bhīṣmajaye gṛdhnuḥ saumadattiś ca pāṇḍavam
06,107.046d*0448_01 ayodhayetāṃ samare tulyavegau narottamau
06,107.046e kṛtapratikṛte yattau yodhayām āsatū raṇe
06,107.047a yudhiṣṭhiraṃ mahārāja mahatyā senayā vṛtam
06,107.047c bhīṣmāyābhimukhaṃ yāntaṃ bhāradvājo nyavārayat
06,107.047d*0449_01 tatra yuddham abhūd ghoraṃ tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
06,107.048a droṇasya rathanirghoṣaṃ parjanyaninadopamam
06,107.048c śrutvā prabhadrakā rājan samakampanta māriṣa
06,107.049a sā senā mahatī rājan pāṇḍuputrasya saṃyuge
06,107.049c droṇena vāritā yattā na cacāla padāt padam
06,107.050a cekitānaṃ raṇe kruddhaṃ bhīṣmaṃ prati janeśvara
06,107.050c citrasenas tava sutaḥ kruddharūpam avārayat
06,107.051a bhīṣmahetoḥ parākrāntaś citraseno mahārathaḥ
06,107.051c cekitānaṃ paraṃ śaktyā yodhayām āsa bhārata
06,107.052a tathaiva cekitāno 'pi citrasenam ayodhayat
06,107.052c tad yuddham āsīt sumahat tayos tatra parākrame
06,107.053a arjuno vāryamāṇas tu bahuśas tanayena te
06,107.053c vimukhīkṛtya putraṃ te tava senāṃ mamarda ha
06,107.054a duḥśāsano 'pi parayā śaktyā pārtham avārayat
06,107.054c kathaṃ bhīṣmaṃ paro hanyād iti niścitya bhārata
06,107.055a sā vadhyamānā samare putrasya tava vāhinī
06,107.055c loḍyate rathibhiḥ śreṣṭhais tatra tatraiva bhārata
06,108.001 saṃjaya uvāca
06,108.001a atha vīro maheṣvāso mattavāraṇavikramaḥ
06,108.001c samādāya mahac cāpaṃ mattavāraṇavāraṇam
06,108.002a vidhunvāno dhanuḥ śreṣṭhaṃ drāvayāṇo mahārathān
06,108.002c pṛtanāṃ pāṇḍaveyānāṃ pātayāno mahārathaḥ
06,108.002d*0450_01 yuktaḥ prītyā pāṇḍavānāṃ gāhamāno mahācamūm
06,108.003a nimittāni nimittajñaḥ sarvato vīkṣya vīryavān
06,108.003c pratapantam anīkāni droṇaḥ putram abhāṣata
06,108.004a ayaṃ sa divasas tāta yatra pārtho mahārathaḥ
06,108.004c jighāṃsuḥ samare bhīṣmaṃ paraṃ yatnaṃ kariṣyati
06,108.005a utpatanti hi me bāṇā dhanuḥ prasphuratīva me
06,108.005c yogam astrāṇi gacchanti krūre me vartate matiḥ
06,108.006a dikṣu śāntāsu ghorāṇi vyāharanti mṛgadvijāḥ
06,108.006c nīcair gṛdhrā nilīyante bhāratānāṃ camūṃ prati
06,108.007a naṣṭaprabha ivādityaḥ sarvato lohitā diśaḥ
06,108.007c rasate vyathate bhūmir anuṣṭanati vāhanam
06,108.008a kaṅkā gṛdhrā balākāś ca vyāharanti muhur muhuḥ
06,108.008c śivāś cāśivanirghoṣā vedayantyo mahad bhayam
06,108.009a papāta mahatī colkā madhyenādityamaṇḍalāt
06,108.009c sakabandhaś ca parigho bhānum āvṛtya tiṣṭhati
06,108.010a pariveṣas tathā ghoraś candrabhāskarayor abhūt
06,108.010c vedayāno bhayaṃ ghoraṃ rājñāṃ dehāvakartanam
06,108.011a devatāyatanasthāś ca kauravendrasya devatāḥ
06,108.011c kampante ca hasante ca nṛtyanti ca rudanti ca
06,108.012a apasavyaṃ grahāś cakrur alakṣmāṇaṃ niśākaram
06,108.012c avākśirāś ca bhagavān udatiṣṭhata candramāḥ
06,108.013a vapūṃṣi ca narendrāṇāṃ vigatānīva lakṣaye
06,108.013c dhārtarāṣṭrasya sainyeṣu na ca bhrājanti daṃśitāḥ
06,108.014a senayor ubhayoś caiva samantāc chrūyate mahān
06,108.014c pāñcajanyasya nirghoṣo gāṇḍīvasya ca nisvanaḥ
06,108.014d*0451_01 tathā kilakilāśabdaḥ śrūyate vānarasya ca
06,108.014d*0451_02 yasya lāṅgūlaśabdena sphuṭatīva nabhastalaṃ
06,108.015a dhruvam āsthāya bībhatsur uttamāstrāṇi saṃyuge
06,108.015c apāsyānyān raṇe yodhān abhyasyati pitāmaham
06,108.016a hṛṣyanti romakūpāni sīdatīva ca me manaḥ
06,108.016c cintayitvā mahābāho bhīṣmārjunasamāgamam
06,108.017a taṃ caiva nikṛtiprajñaṃ pāñcālyaṃ pāpacetasam
06,108.017c puraskṛtya raṇe pārtho bhīṣmasyāyodhanaṃ gataḥ
06,108.018a abravīc ca purā bhīṣmo nāhaṃ hanyāṃ śikhaṇḍinam
06,108.018c strī hy eṣā vihitā dhātrā daivāc ca sa punaḥ pumān
06,108.019a amaṅgalyadhvajaś caiva yājñasenir mahārathaḥ
06,108.019c na cāmaṅgalaketoḥ sa prahared āpagāsutaḥ
06,108.020a etad vicintayānasya prajñā sīdati me bhṛśam
06,108.020b*0452_01 abhyudyataṃ raṇe dṛṣṭvā bhairavāstraṃ ca pāṇḍavam
06,108.020c adyaiva tu raṇe pārthaḥ kuruvṛddham upādravat
06,108.021a yudhiṣṭhirasya ca krodho bhīṣmārjunasamāgamaḥ
06,108.021c mama cāstrābhisaṃrambhaḥ prajānām aśubhaṃ dhruvam
06,108.022a manasvī balavāñ śūraḥ kṛtāstro dṛḍhavikramaḥ
06,108.022c dūrapātī dṛḍheṣuś ca nimittajñaś ca pāṇḍavaḥ
06,108.023a ajeyaḥ samare caiva devair api savāsavaiḥ
06,108.023c balavān buddhimāṃś caiva jitakleśo yudhāṃ varaḥ
06,108.024a vijayī ca raṇe nityaṃ bhairavāstraś ca pāṇḍavaḥ
06,108.024c tasya mārgaṃ pariharan drutaṃ gaccha yatavratam
06,108.025a paśya caitan mahābāho vaiśasaṃ samupasthitam
06,108.025c hemacitrāṇi śūrāṇāṃ mahānti ca śubhāni ca
06,108.026a kavacāny avadīryante śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,108.026c chidyante ca dhvajāgrāṇi tomarāṇi dhanūṃṣi ca
06,108.027a prāsāś ca vimalās tīkṣṇāḥ śaktyaś ca kanakojjvalāḥ
06,108.027c vaijayantyaś ca nāgānāṃ saṃkruddhena kirīṭinā
06,108.028a nāyaṃ saṃrakṣituṃ kālaḥ prāṇān putropajīvibhiḥ
06,108.028c yāhi svargaṃ puraskṛtya yaśase vijayāya ca
06,108.029a hayanāgarathāvartāṃ mahāghorāṃ sudustarām
06,108.029c rathena saṃgrāmanadīṃ taraty eṣa kapidhvajaḥ
06,108.029d*0453_01 pūrvaṃ caiva mayāśrāvi tapasā ghorarūpiṇā
06,108.029d*0453_02 brahmacaryeṇa mahatā phālgunaś carate tapaḥ
06,108.029d*0453_03 tat tapaḥ saphalaṃ ceha kairāte savyasācinā
06,108.030a brahmaṇyatā damo dānaṃ tapaś ca caritaṃ mahat
06,108.030c ihaiva dṛśyate rājño bhrātā yasya dhanaṃjayaḥ
06,108.031a bhīmasenaś ca balavān mādrīputrau ca pāṇḍavau
06,108.031c vāsudevaś ca vārṣṇeyo yasya nātho vyavasthitaḥ
06,108.032a tasyaiṣa manyuprabhavo dhārtarāṣṭrasya durmateḥ
06,108.032c tapodagdhaśarīrasya kopo dahati bhāratān
06,108.033a eṣa saṃdṛśyate pārtho vāsudevavyapāśrayaḥ
06,108.033c dārayan sarvasainyāni dhārtarāṣṭrāṇi sarvaśaḥ
06,108.034a etad ālokyate sainyaṃ kṣobhyamāṇaṃ kirīṭinā
06,108.034c mahorminaddhaṃ sumahat timineva nadīmukham
06,108.035a hāhākilakilāśabdāḥ śrūyante ca camūmukhe
06,108.035c yāhi pāñcāladāyādam ahaṃ yāsye yudhiṣṭhiram
06,108.036a durlabhaṃ hy antaraṃ rājño vyūhasyāmitatejasaḥ
06,108.036c samudrakukṣipratimaṃ sarvato 'tirathaiḥ sthitaiḥ
06,108.037a sātyakiś cābhimanyuś ca dhṛṣṭadyumnavṛkodarau
06,108.037c parirakṣanti rājānaṃ yamau ca manujeśvaram
06,108.038a upendrasadṛśaḥ śyāmo mahāśāla ivodgataḥ
06,108.038c eṣa gacchaty anīkāni dvitīya iva phalgunaḥ
06,108.039a uttamāstrāṇi cādatsva gṛhītvānyan mahad dhanuḥ
06,108.039c pārśvato yāhi rājānaṃ yudhyasva ca vṛkodaram
06,108.040a ko hi necchet priyaṃ putraṃ jīvantaṃ śāśvatīḥ samāḥ
06,108.040c kṣatradharmaṃ puraskṛtya tatas tvā viniyujmahe
06,108.041a eṣa cāpi raṇe bhīṣmo dahate vai mahācamūm
06,108.041c yuddhe susadṛśas tāta yamasya varuṇasya ca
06,108.041d*0454_00 saṃjayaḥ
06,108.041d*0454_01 putraṃ samanuśāsyaiva bhāradvājaḥ pratāpavān
06,108.041d*0454_02 mahāraṇe mahārājaṃ dharmarājam ayodhayat
06,109.000*0455_01 etac chrutvā vacas tasya droṇasya ca mahātmanaḥ
06,109.001 saṃjaya uvāca
06,109.001a bhagadattaḥ kṛpaḥ śalyaḥ kṛtavarmā ca sātvataḥ
06,109.001c vindānuvindāv āvantyau saindhavaś ca jayadrathaḥ
06,109.002a citraseno vikarṇaś ca tathā durmarṣaṇo yuvā
06,109.002c daśaite tāvakā yodhā bhīmasenam ayodhayan
06,109.003a mahatyā senayā yuktā nānādeśasamutthayā
06,109.003c bhīṣmasya samare rājan prārthayānā mahad yaśaḥ
06,109.004a śalyas tu navabhir bāṇair bhīmasenam atāḍayat
06,109.004c kṛtavarmā tribhir bāṇaiḥ kṛpaś ca navabhiḥ śaraiḥ
06,109.005a citraseno vikarṇaś ca bhagadattaś ca māriṣa
06,109.005c daśabhir daśabhir bhallair bhīmasenam atāḍayan
06,109.006a saindhavaś ca tribhir bāṇair jatrudeśe 'bhyatāḍayat
06,109.006c vindānuvindāv āvantyau pañcabhiḥ pañcabhiḥ śaraiḥ
06,109.006e durmarṣaṇaś ca viṃśatyā pāṇḍavaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
06,109.007a sa tān sarvān mahārāja bhrājamānān pṛthak pṛthak
06,109.007c pravīrān sarvalokasya dhārtarāṣṭrān mahārathān
06,109.007e vivyādha bahubhir bāṇair bhīmaseno mahābalaḥ
06,109.008a śalyaṃ pañcāśatā viddhvā kṛtavarmāṇam aṣṭabhiḥ
06,109.008c kṛpasya saśaraṃ cāpaṃ madhye ciccheda bhārata
06,109.008e athainaṃ chinnadhanvānaṃ punar vivyādha pañcabhiḥ
06,109.009a vindānuvindau ca tathā tribhis tribhir atāḍayat
06,109.009c durmarṣaṇaṃ ca viṃśatyā citrasenaṃ ca pañcabhiḥ
06,109.010a vikarṇaṃ daśabhir bāṇaiḥ pañcabhiś ca jayadratham
06,109.010c viddhvā bhīmo 'nadad dhṛṣṭaḥ saindhavaṃ ca punas tribhiḥ
06,109.010d*0456_01 droṇasya ca dhanur bhīmas tribhir bāṇair acicchide
06,109.011a athānyad dhanur ādāya gautamo rathināṃ varaḥ
06,109.011c bhīmaṃ vivyādha saṃrabdho daśabhir niśitaiḥ śaraiḥ
06,109.012a sa viddho bahubhir bāṇais tottrair iva mahādvipaḥ
06,109.012c tataḥ kruddho mahābāhur bhīmasenaḥ pratāpavān
06,109.012e gautamaṃ tāḍayām āsa śarair bahubhir āhave
06,109.013a saindhavasya tathāśvāṃś ca sārathiṃ ca tribhiḥ śaraiḥ
06,109.013c prāhiṇon mṛtyulokāya kālāntakasamadyutiḥ
06,109.014a hatāśvāt tu rathāt tūrṇam avaplutya mahārathaḥ
06,109.014c śarāṃś cikṣepa niśitān bhīmasenasya saṃyuge
06,109.015a tasya bhīmo dhanurmadhye dvābhyāṃ ciccheda bhārata
06,109.015c bhallābhyāṃ bharataśreṣṭha saindhavasya mahātmanaḥ
06,109.016a sa cchinnadhanvā viratho hatāśvo hatasārathiḥ
06,109.016c citrasenarathaṃ rājann āruroha tvarānvitaḥ
06,109.017a atyadbhutaṃ raṇe karma kṛtavāṃs tatra pāṇḍavaḥ
06,109.017c mahārathāñ śarair viddhvā vārayitvā mahārathaḥ
06,109.017e virathaṃ saindhavaṃ cakre sarvalokasya paśyataḥ
06,109.018a nātīva mamṛṣe śalyo bhīmasenasya vikramam
06,109.018c sa saṃdhāya śarāṃs tīkṣṇān karmāraparimārjitān
06,109.018e bhīmaṃ vivyādha saptatyā tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
06,109.019a kṛpaś ca kṛtavarmā ca bhagadattaś ca māriṣa
06,109.019c vindānuvindāv āvantyau citrasenaś ca saṃyuge
06,109.020a durmarṣaṇo vikarṇaś ca sindhurājaś ca vīryavān
06,109.020c bhīmaṃ te vivyadhus tūrṇaṃ śalyahetor ariṃdamāḥ
06,109.021a sa tu tān prativivyādha pañcabhiḥ pañcabhiḥ śaraiḥ
06,109.021c śalyaṃ vivyādha saptatyā punaś ca daśabhiḥ śaraiḥ
06,109.022a taṃ śalyo navabhir viddhvā punar vivyādha pañcabhiḥ
06,109.022c sārathiṃ cāsya bhallena gāḍhaṃ vivyādha marmaṇi
06,109.023a viśokaṃ vīkṣya nirbhinnaṃ bhīmasenaḥ pratāpavān
06,109.023c madrarājaṃ tribhir bāṇair bāhvor urasi cārpayat
06,109.024a tathetarān maheṣvāsāṃs tribhis tribhir ajihmagaiḥ
06,109.024c tāḍayām āsa samare siṃhavac ca nanāda ca
06,109.025a te hi yattā maheṣvāsāḥ pāṇḍavaṃ yuddhadurmadam
06,109.025c tribhis tribhir akuṇṭhāgrair bhṛśaṃ marmasv atāḍayan
06,109.026a so 'tividdho maheṣvāso bhīmaseno na vivyathe
06,109.026c parvato vāridhārābhir varṣamāṇair ivāmbudaiḥ
06,109.026d*0457_01 sa tu krodhasamāviṣṭo bhīmaseno mahābalaḥ
06,109.026d*0457_02 madreśvaraṃ tribhir bāṇair bhṛśaṃ viddhvā mahāyaśāḥ
06,109.027a śalyaṃ ca navabhir bāṇair bhṛśaṃ viddhvā mahāyaśāḥ
06,109.027c prāgjyotiṣaṃ śatenājau rājan vivyādha vai dṛḍham
06,109.028a tatas tu saśaraṃ cāpaṃ sātvatasya mahātmanaḥ
06,109.028c kṣurapreṇa sutīkṣṇena ciccheda kṛtahastavat
06,109.029a athānyad dhanur ādāya kṛtavarmā vṛkodaram
06,109.029c ājaghāna bhruvor madhye nārācena paraṃtapa
06,109.029d*0458_01 virarāja mahābāhur lalāṭasthena patriṇā
06,109.029d*0458_02 ekaśṛṅgo mahārāja yathā parvatasattamaḥ
06,109.029d*0458_03 atha bhīmo mahābāhuḥ kruddhaḥ sarvān mahārathān
06,109.029d*0458_04 vimukhīkṛtya bāṇaughais tasthau girir ivācalaḥ
06,109.030a bhīmas tu samare viddhvā śalyaṃ navabhir āyasaiḥ
06,109.030c bhagadattaṃ tribhiś caiva kṛtavarmāṇam aṣṭabhiḥ
06,109.031a dvābhyāṃ dvābhyāṃ ca vivyādha gautamaprabhṛtīn rathān
06,109.031c te tu taṃ samare rājan vivyadhur niśitaiḥ śaraiḥ
06,109.032a sa tathā pīḍyamāno 'pi sarvatas tair mahārathaiḥ
06,109.032c matvā tṛṇena tāṃs tulyān vicacāra gatavyathaḥ
06,109.033a te cāpi rathināṃ śreṣṭhā bhīmāya niśitāñ śarān
06,109.033c preṣayām āsur avyagrāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,109.034a tasya śaktiṃ mahāvegāṃ bhagadatto mahārathaḥ
06,109.034c cikṣepa samare vīraḥ svarṇadaṇḍāṃ mahādhanām
06,109.035a tomaraṃ saindhavo rājā paṭṭiśaṃ ca mahābhujaḥ
06,109.035c śataghnīṃ ca kṛpo rājañ śaraṃ śalyaś ca saṃyuge
06,109.036a athetare maheṣvāsāḥ pañca pañca śilīmukhān
06,109.036c bhīmasenaṃ samuddiśya preṣayām āsur ojasā
06,109.036d*0459_01 tataḥ kruddho mahābāhur bhīmo bhīmaparākramaḥ
06,109.036d*0459_02 vivyādha samare vīras tribhis tribhir ajihmagaiḥ
06,109.036d*0459_03 gautamapreritaṃ cāpi tomaraṃ tv anilātmajaḥ
06,109.036d*0459_04 kṣurapreṇa dvidhā cakre prahasann iva bhārata
06,109.036d*0459_05 hārdikyaprahitaṃ cāpi paṭṭasaṃ tilakāṇḍavat
06,109.036d*0459_06 ciccheda samare vīro hy asaṃbhrāntarathaḥ śaraiḥ
06,109.036d*0459_07 sa ciccheda śataghnīṃ ca saindhaveneritāṃ bhṛśam
06,109.036d*0459_08 bhīmaseno raṇaślāghī navabhiḥ kaṅkapatribhiḥ
06,109.037a tomaraṃ sa dvidhā cakre kṣurapreṇānilātmajaḥ
06,109.037c paṭṭiśaṃ ca tribhir bāṇaiś ciccheda tilakāṇḍavat
06,109.038a sa bibheda śataghnīṃ ca navabhiḥ kaṅkapatribhiḥ
06,109.038c madrarājaprayuktaṃ ca śaraṃ chittvā mahābalaḥ
06,109.039a śaktiṃ ciccheda sahasā bhagadatteritāṃ raṇe
06,109.039c tathetarāñ śarān ghorāñ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,109.040a bhīmaseno raṇaślāghī tridhaikaikaṃ samācchinat
06,109.040c tāṃś ca sarvān maheṣvāsāṃs tribhis tribhir atāḍayat
06,109.041a tato dhanaṃjayas tatra vartamāne mahāraṇe
06,109.041c jagāma sa rathenājau bhīmaṃ dṛṣṭvā mahāratham
06,109.041e nighnantaṃ samare śatrūn yodhayānaṃ ca sāyakaiḥ
06,109.042a tau tu tatra mahātmānau sametau vīkṣya pāṇḍavau
06,109.042c nāśaśaṃsur jayaṃ tatra tāvakāḥ puruṣarṣabha
06,109.043a athārjuno raṇe bhīṣmaṃ yodhayan vai mahāratham
06,109.043c bhīṣmasya nidhanākāṅkṣī puraskṛtya śikhaṇḍinam
06,109.044a āsasāda raṇe yodhāṃs tāvakān daśa bhārata
06,109.044c ye sma bhīmaṃ raṇe rājan yodhayanto vyavasthitāḥ
06,109.044e bībhatsus tān athāvidhyad bhīmasya priyakāmyayā
06,109.045a tato duryodhano rājā suśarmāṇam acodayat
06,109.045c arjunasya vadhārthāya bhīmasenasya cobhayoḥ
06,109.046a suśarman gaccha śīghraṃ tvaṃ balaughaiḥ parivāritaḥ
06,109.046c jahi pāṇḍusutāv etau dhanaṃjayavṛkodarau
06,109.047a tac chrutvā śāsanaṃ tasya trigartaḥ prasthalādhipaḥ
06,109.047c abhidrutya raṇe bhīmam arjunaṃ caiva dhanvinau
06,109.048a rathair anekasāhasraiḥ parivavre samantataḥ
06,109.048c tataḥ pravavṛte yuddham arjunasya paraiḥ saha
06,110.001 saṃjaya uvāca
06,110.001a arjunas tu raṇe śalyaṃ yatamānaṃ mahāratham
06,110.001c chādayām āsa samare śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,110.002a suśarmāṇaṃ kṛpaṃ caiva tribhis tribhir avidhyata
06,110.002c prāgjyotiṣaṃ ca samare saindhavaṃ ca jayadratham
06,110.003a citrasenaṃ vikarṇaṃ ca kṛtavarmāṇam eva ca
06,110.003c durmarṣaṇaṃ ca rājendra āvantyau ca mahārathau
06,110.004a ekaikaṃ tribhir ānarchat kaṅkabarhiṇavājitaiḥ
06,110.004c śarair atiratho yuddhe pīḍayan vāhinīṃ tava
06,110.005a jayadratho raṇe pārthaṃ bhittvā bhārata sāyakaiḥ
06,110.005c bhīmaṃ vivyādha tarasā citrasenarathe sthitaḥ
06,110.006a śalyaś ca samare jiṣṇuṃ kṛpaś ca rathināṃ varaḥ
06,110.006c vivyadhāte mahābāhuṃ bahudhā marmabhedibhiḥ
06,110.007a citrasenādayaś caiva putrās tava viśāṃ pate
06,110.007c pañcabhiḥ pañcabhis tūrṇaṃ saṃyuge niśitaiḥ śaraiḥ
06,110.007e ājaghnur arjunaṃ saṃkhye bhīmasenaṃ ca māriṣa
06,110.008a tau tatra rathināṃ śreṣṭhau kaunteyau bharatarṣabhau
06,110.008c apīḍayetāṃ samare trigartānāṃ mahad balam
06,110.009a suśarmāpi raṇe pārthaṃ viddhvā bahubhir āyasaiḥ
06,110.009c nanāda balavan nādaṃ nādayan vai nabhastalam
06,110.010a anye ca rathinaḥ śūrā bhīmasenadhanaṃjayau
06,110.010c vivyadhur niśitair bāṇai rukmapuṅkhair ajihmagaiḥ
06,110.011a teṣāṃ tu rathināṃ madhye kaunteyau rathināṃ varau
06,110.011c krīḍamānau rathodārau citrarūpau vyarocatām
06,110.011e āmiṣepsū gavāṃ madhye siṃhāv iva balotkaṭau
06,110.012a chittvā dhanūṃṣi vīrāṇāṃ śarāṃś ca bahudhā raṇe
06,110.012c pātayām āsatur vīrau śirāṃsi śataśo nṛṇām
06,110.013a rathāś ca bahavo bhagnā hayāś ca śataśo hatāḥ
06,110.013c gajāś ca sagajārohāḥ petur urvyāṃ mahāmṛdhe
06,110.014a rathinaḥ sādinaś caiva tatra tatra nisūditāḥ
06,110.014c dṛśyante bahudhā rājan veṣṭamānāḥ samantataḥ
06,110.015a hatair gajapadātyoghair vājibhiś ca nisūditaiḥ
06,110.015c rathaiś ca bahudhā bhagnaiḥ samāstīryata medinī
06,110.016a chatraiś ca bahudhā chinnair dhvajaiś ca vinipātitaiḥ
06,110.016b*0460_01 cāmarair hemadaṇḍaiś ca samāstīryata medinī
06,110.016c aṅkuśair apaviddhaiś ca paristomaiś ca bhārata
06,110.016d*0461_01 ghaṇṭābhiś ca kaśābhiś ca samāstīryata medinī
06,110.017a keyūrair aṅgadair hārai rāṅkavair mṛditais tathā
06,110.017b*0462_01 kuṇḍalair maṇicitraiś ca samāstīryata medinī
06,110.017c uṣṇīṣair apaviddhaiś ca cāmaravyajanair api
06,110.018a tatra tatrāpaviddhaiś ca bāhubhiś candanokṣitaiḥ
06,110.018c ūrubhiś ca narendrāṇāṃ samāstīryata medinī
06,110.019a tatrādbhutam apaśyāma raṇe pārthasya vikramam
06,110.019c śaraiḥ saṃvārya tān vīrān nijaghāna balaṃ tava
06,110.020a putras tu tava taṃ dṛṣṭvā bhīmārjunasamāgamam
06,110.020c gāṅgeyasya rathābhyāśam upajagme mahābhaye
06,110.021a kṛpaś ca kṛtavarmā ca saindhavaś ca jayadrathaḥ
06,110.021c vindānuvindāv āvantyāv ājagmuḥ saṃyugaṃ tadā
06,110.022a tato bhīmo maheṣvāsaḥ phalgunaś ca mahārathaḥ
06,110.022c kauravāṇāṃ camūṃ ghorāṃ bhṛśaṃ dudruvatū raṇe
06,110.023a tato barhiṇavājānām ayutāny arbudāni ca
06,110.023c dhanaṃjayarathe tūrṇaṃ pātayanti sma saṃyuge
06,110.024a tatas tāñ śarajālena saṃnivārya mahārathān
06,110.024c pārthaḥ samantāt samare preṣayām āsa mṛtyave
06,110.025a śalyas tu samare jiṣṇuṃ krīḍann iva mahārathaḥ
06,110.025c ājaghānorasi kruddho bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,110.026a tasya pārtho dhanuś chittvā hastāvāpaṃ ca pañcabhiḥ
06,110.026c athainaṃ sāyakais tīkṣṇair bhṛśaṃ vivyādha marmaṇi
06,110.027a athānyad dhanur ādāya samare bhārasādhanam
06,110.027c madreśvaro raṇe jiṣṇuṃ tāḍayām āsa roṣitaḥ
06,110.028a tribhiḥ śarair mahārāja vāsudevaṃ ca pañcabhiḥ
06,110.028c bhīmasenaṃ ca navabhir bāhvor urasi cārpayat
06,110.029a tato droṇo mahārāja māgadhaś ca mahārathaḥ
06,110.029c duryodhanasamādiṣṭau taṃ deśam upajagmatuḥ
06,110.030a yatra pārtho mahārāja bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
06,110.030c kauravyasya mahāsenāṃ jaghnatus tau mahārathau
06,110.031a jayatsenas tu samare bhīmaṃ bhīmāyudhaṃ yuvā
06,110.031c vivyādha niśitair bāṇair aṣṭabhir bharatarṣabha
06,110.032a taṃ bhīmo daśabhir viddhvā punar vivyādha saptabhiḥ
06,110.032c sārathiṃ cāsya bhallena rathanīḍād apāharat
06,110.033a udbhrāntais turagaiḥ so 'tha dravamāṇaiḥ samantataḥ
06,110.033c māgadho 'pahṛto rājā sarvasainyasya paśyataḥ
06,110.034a droṇas tu vivaraṃ labdhvā bhīmasenaṃ śilīmukhaiḥ
06,110.034c vivyādha bāṇaiḥ suśitaiḥ pañcaṣaṣṭyā tam āyasaiḥ
06,110.035a taṃ bhīmaḥ samaraślāghī guruṃ pitṛsamaṃ raṇe
06,110.035c vivyādha navabhir bhallais tathā ṣaṣṭyā ca bhārata
06,110.036a arjunas tu suśarmāṇaṃ viddhvā bahubhir āyasaiḥ
06,110.036c vyadhamat tasya tat sainyaṃ mahābhrāṇi yathānilaḥ
06,110.037a tato bhīṣmaś ca rājā ca saubalaś ca bṛhadbalaḥ
06,110.037c abhyadravanta saṃkruddhā bhīmasenadhanaṃjayau
06,110.038a tathaiva pāṇḍavāḥ śūrā dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,110.038c abhyadravan raṇe bhīṣmaṃ vyāditāsyam ivāntakam
06,110.039a śikhaṇḍī tu samāsādya bhāratānāṃ pitāmaham
06,110.039c abhyadravata saṃhṛṣṭo bhayaṃ tyaktvā yatavratam
06,110.040a yudhiṣṭhiramukhāḥ pārthāḥ puraskṛtya śikhaṇḍinam
06,110.040c ayodhayan raṇe bhīṣmaṃ saṃhatāḥ saha sṛñjayaiḥ
06,110.041a tathaiva tāvakāḥ sarve puraskṛtya yatavratam
06,110.041c śikhaṇḍipramukhān pārthān yodhayanti sma saṃyuge
06,110.042a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ kauravāṇāṃ bhayāvaham
06,110.042c tatra pāṇḍusutaiḥ sārdhaṃ bhīṣmasya vijayaṃ prati
06,110.043a tāvakānāṃ raṇe bhīṣmo glaha āsīd viśāṃ pate
06,110.043c tatra hi dyūtam āyātaṃ vijayāyetarāya vā
06,110.044a dhṛṣṭadyumno mahārāja sarvasainyāny acodayat
06,110.044c abhidravata gāṅgeyaṃ mā bhaiṣṭa narasattamāḥ
06,110.045a senāpativacaḥ śrutvā pāṇḍavānāṃ varūthinī
06,110.045c bhīṣmam evābhyayāt tūrṇaṃ prāṇāṃs tyaktvā mahāhave
06,110.046a bhīṣmo 'pi rathināṃ śreṣṭhaḥ pratijagrāha tāṃ camūm
06,110.046c āpatantīṃ mahārāja velām iva mahodadhiḥ
06,111.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,111.001a kathaṃ śāṃtanavo bhīṣmo daśame 'hani saṃjaya
06,111.001c ayudhyata mahāvīryaiḥ pāṇḍavaiḥ sahasṛñjayaiḥ
06,111.002a kuravaś ca kathaṃ yuddhe pāṇḍavān pratyavārayan
06,111.002c ācakṣva me mahāyuddhaṃ bhīṣmasyāhavaśobhinaḥ
06,111.003 saṃjaya uvāca
06,111.003a kuravaḥ pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ yathāyudhyanta bhārata
06,111.003c yathā ca tad abhūd yuddhaṃ tat te vakṣyāmi śṛṇvataḥ
06,111.004a preṣitāḥ paralokāya paramāstraiḥ kirīṭinā
06,111.004c ahany ahani saṃprāptās tāvakānāṃ rathavrajāḥ
06,111.005a yathāpratijñaṃ kauravyaḥ sa cāpi samitiṃjayaḥ
06,111.005c pārthānām akarod bhīṣmaḥ satataṃ samitikṣayam
06,111.006a kurubhiḥ sahitaṃ bhīṣmaṃ yudhyamānaṃ mahāratham
06,111.006c arjunaṃ ca sapāñcālyaṃ dṛṣṭvā saṃśayitā janāḥ
06,111.007a daśame 'hani tasmiṃs tu bhīṣmārjunasamāgame
06,111.007c avartata mahāraudraḥ satataṃ samitikṣayaḥ
06,111.008a tasminn ayutaśo rājan bhūyaś ca sa paraṃtapaḥ
06,111.008c bhīṣmaḥ śāṃtanavo yodhāñ jaghāna paramāstravit
06,111.009a yeṣām ajñātakalpāni nāmagotrāṇi pārthiva
06,111.009c te hatās tatra bhīṣmeṇa śūrāḥ sarve 'nivartinaḥ
06,111.010a daśāhāni tatas taptvā bhīṣmaḥ pāṇḍavavāhinīm
06,111.010c niravidyata dharmātmā jīvitena paraṃtapaḥ
06,111.011a sa kṣipraṃ vadham anvicchann ātmano 'bhimukhaṃ raṇe
06,111.011c na hanyāṃ mānavaśreṣṭhān saṃgrāme 'bhimukhān iti
06,111.012a cintayitvā mahābāhuḥ pitā devavratas tava
06,111.012c abhyāśasthaṃ mahārāja pāṇḍavaṃ vākyam abravīt
06,111.013a yudhiṣṭhira mahāprājña sarvaśāstraviśārada
06,111.013c śṛṇu me vacanaṃ tāta dharmyaṃ svargyaṃ ca jalpataḥ
06,111.014a nirviṇṇo 'smi bhṛśaṃ tāta dehenānena bhārata
06,111.014c ghnataś ca me gataḥ kālaḥ subahūn prāṇino raṇe
06,111.015a tasmāt pārthaṃ purodhāya pāñcālān sṛñjayāṃs tathā
06,111.015c madvadhe kriyatāṃ yatno mama ced icchasi priyam
06,111.016a tasya tan matam ājñāya pāṇḍavaḥ satyadarśanaḥ
06,111.016c bhīṣmaṃ pratiyayau yattaḥ saṃgrāme saha sṛñjayaiḥ
06,111.017a dhṛṣṭadyumnas tato rājan pāṇḍavaś ca yudhiṣṭhiraḥ
06,111.017c śrutvā bhīṣmasya tāṃ vācaṃ codayām āsatur balam
06,111.018a abhidravata yudhyadhvaṃ bhīṣmaṃ jayata saṃyuge
06,111.018c rakṣitāḥ satyasaṃdhena jiṣṇunā ripujiṣṇunā
06,111.019a ayaṃ cāpi maheṣvāsaḥ pārṣato vāhinīpatiḥ
06,111.019c bhīmasenaś ca samare pālayiṣyati vo dhruvam
06,111.020a na vai bhīṣmād bhayaṃ kiṃ cit kartavyaṃ yudhi sṛñjayāḥ
06,111.020c dhruvaṃ bhīṣmaṃ vijeṣyāmaḥ puraskṛtya śikhaṇḍinam
06,111.020d*0463_01 te tatheti pratijñāya puraskṛtya śikhaṇḍinam
06,111.021a tathā tu samayaṃ kṛtvā daśame 'hani pāṇḍavāḥ
06,111.021c brahmalokaparā bhūtvā saṃjagmuḥ krodhamūrchitāḥ
06,111.022a śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam
06,111.022c bhīṣmasya pātane yatnaṃ paramaṃ te samāsthitāḥ
06,111.023a tatas tava sutādiṣṭā nānājanapadeśvarāḥ
06,111.023c droṇena sahaputreṇa sahasenā mahābalāḥ
06,111.024a duḥśāsanaś ca balavān saha sarvaiḥ sahodaraiḥ
06,111.024c bhīṣmaṃ samaramadhyasthaṃ pālayāṃ cakrire tadā
06,111.025a tatas tu tāvakāḥ śūrāḥ puraskṛtya yatavratam
06,111.025c śikhaṇḍipramukhān pārthān yodhayanti sma saṃyuge
06,111.026a cedibhiś ca sapāñcālaiḥ sahito vānaradhvajaḥ
06,111.026c yayau śāṃtanavaṃ bhīṣmaṃ puraskṛtya śikhaṇḍinam
06,111.027a droṇaputraṃ śiner naptā dhṛṣṭaketus tu pauravam
06,111.027c yudhāmanyuḥ sahāmātyaṃ duryodhanam ayodhayat
06,111.028a virāṭas tu sahānīkaḥ sahasenaṃ jayadratham
06,111.028c vṛddhakṣatrasya dāyādam āsasāda paraṃtapaḥ
06,111.028d*0464_01 citrasenas tava sutaṃ vicitraśarakārmukam
06,111.029a madrarājaṃ maheṣvāsaṃ sahasainyaṃ yudhiṣṭhiraḥ
06,111.029c bhīmasenābhiguptaś ca nāgānīkam upādravat
06,111.030a apradhṛṣyam anāvāryaṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam
06,111.030c droṇaṃ prati yayau yattaḥ pāñcālyaḥ saha somakaiḥ
06,111.031a karṇikāradhvajaṃ cāpi siṃhaketur ariṃdamaḥ
06,111.031c pratyujjagāma saubhadraṃ rājaputro bṛhadbalaḥ
06,111.032a śikhaṇḍinaṃ ca putrās te pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam
06,111.032c rājabhiḥ samare sārdham abhipetur jighāṃsavaḥ
06,111.033a tasminn atimahābhīme senayor vai parākrame
06,111.033c saṃpradhāvatsv anīkeṣu medinī samakampata
06,111.034a tāny anīkāny anīkeṣu samasajjanta bhārata
06,111.034c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca dṛṣṭvā śāṃtanavaṃ raṇe
06,111.035a tatas teṣāṃ prayatatām anyonyam abhidhāvatām
06,111.035c prādurāsīn mahāñ śabdo dikṣu sarvāsu bhārata
06,111.036a śaṅkhadundubhighoṣaiś ca vāraṇānāṃ ca bṛṃhitaiḥ
06,111.036c siṃhanādaiś ca sainyānāṃ dāruṇaḥ samapadyata
06,111.037a sā ca sarvanarendrāṇāṃ candrārkasadṛśī prabhā
06,111.037c vīrāṅgadakirīṭeṣu niṣprabhā samapadyata
06,111.038a rajomeghāś ca saṃjajñuḥ śastravidyudbhir āvṛtāḥ
06,111.038c dhanuṣāṃ caiva nirghoṣo dāruṇaḥ samapadyata
06,111.039a bāṇaśaṅkhapraṇādāś ca bherīṇāṃ ca mahāsvanāḥ
06,111.039c rathagoṣaś ca saṃjagmuḥ senayor ubhayor api
06,111.040a prāsaśaktyṛṣṭisaṃghaiś ca bāṇaughaiś ca samākulam
06,111.040c niṣprakāśam ivākāśaṃ senayoḥ samapadyata
06,111.041a anyonyaṃ rathinaḥ petur vājinaś ca mahāhave
06,111.041c kuñjarāḥ kuñjarāñ jaghnuḥ padātīṃś ca padātayaḥ
06,111.042a tad āsīt sumahad yuddhaṃ kurūṇāṃ pāṇḍavaiḥ saha
06,111.042c bhīṣmahetor naravyāghra śyenayor āmiṣe yathā
06,111.043a tayoḥ samāgamo ghoro babhūva yudhi bhārata
06,111.043c anyonyasya vadhārthāya jigīṣūṇāṃ raṇājire
06,112.001 saṃjaya uvāca
06,112.001a abhimanyur mahārāja tava putram ayodhayat
06,112.001c mahatyā senayā yukto bhīṣmahetoḥ parākramī
06,112.002a duryodhano raṇe kārṣṇiṃ navabhir nataparvabhiḥ
06,112.002c ājaghāna raṇe kruddhaḥ punaś cainaṃ tribhiḥ śaraiḥ
06,112.003a tasya śaktiṃ raṇe kārṣṇir mṛtyor ghorām iva svasām
06,112.003c preṣayām āsa saṃkruddho duryodhanarathaṃ prati
06,112.004a tām āpatantīṃ sahasā ghorarūpāṃ viśāṃ pate
06,112.004c dvidhā ciccheda te putraḥ kṣurapreṇa mahārathaḥ
06,112.005a tāṃ śaktiṃ patitāṃ dṛṣṭvā kārṣṇiḥ paramakopanaḥ
06,112.005c duryodhanaṃ tribhir bāṇair bāhvor urasi cārpayat
06,112.006a punaś cainaṃ śarair ghorair ājaghāna stanāntare
06,112.006c daśabhir bharataśreṣṭha duryodhanam amarṣaṇam
06,112.007a tad yuddham abhavad ghoraṃ citrarūpaṃ ca bhārata
06,112.007c īkṣitṛprītijananaṃ sarvapārthivapūjitam
06,112.008a bhīṣmasya nidhanārthāya pārthasya vijayāya ca
06,112.008c yuyudhāte raṇe vīrau saubhadrakurupuṃgavau
06,112.009a sātyakiṃ rabhasaṃ yuddhe drauṇir brāhmaṇapuṃgavaḥ
06,112.009c ājaghānorasi kruddho nārācena paraṃtapaḥ
06,112.010a śaineyo 'pi guroḥ putraṃ sarvamarmasu bhārata
06,112.010c atāḍayad ameyātmā navabhiḥ kaṅkapatribhiḥ
06,112.011a aśvatthāmā tu samare sātyakiṃ navabhiḥ śaraiḥ
06,112.011c triṃśatā ca punas tūrṇaṃ bāhvor urasi cārpayat
06,112.012a so 'tividdho maheṣvāso droṇaputreṇa sātvataḥ
06,112.012c droṇaputraṃ tribhir bāṇair ājaghāna mahāyaśāḥ
06,112.013a pauravo dhṛṣṭaketuṃ ca śarair āsādya saṃyuge
06,112.013c bahudhā dārayāṃ cakre maheṣvāsaṃ mahāratham
06,112.014a tathaiva pauravaṃ yuddhe dhṛṣṭaketur mahārathaḥ
06,112.014c triṃśatā niśitair bāṇair vivyādha sumahābalaḥ
06,112.015a pauravas tu dhanuś chittvā dhṛṣṭaketor mahārathaḥ
06,112.015c nanāda balavan nādaṃ vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ
06,112.016a so 'nyat kārmukam ādāya pauravaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
06,112.016c ājaghāna mahārāja trisaptatyā śilīmukhaiḥ
06,112.017a tau tu tatra maheṣvāsau mahāmātrau mahārathau
06,112.017c mahatā śaravarṣeṇa parasparam avarṣatām
06,112.018a anyonyasya dhanuś chittvā hayān hatvā ca bhārata
06,112.018c virathāv asiyuddhāya saṃgatau tau mahārathau
06,112.019a ārṣabhe carmaṇī citre śatacandrapariṣkṛte
06,112.019c tārakāśatacitrau ca nistriṃśau sumahāprabhau
06,112.020a pragṛhya vimalau rājaṃs tāv anyonyam abhidrutau
06,112.020c vāśitāsaṃgame yattau siṃhāv iva mahāvane
06,112.021a maṇḍalāni vicitrāṇi gatapratyāgatāni ca
06,112.021c ceratur darśayantau ca prārthayantau parasparam
06,112.022a pauravo dhṛṣṭaketuṃ tu śaṅkhadeśe mahāsinā
06,112.022c tāḍayām āsa saṃkruddhas tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
06,112.023a cedirājo 'pi samare pauravaṃ puruṣarṣabham
06,112.023c ājaghāna śitāgreṇa jatrudeśe mahāsinā
06,112.024a tāv anyonyaṃ mahārāja samāsādya mahāhave
06,112.024c anyonyavegābhihatau nipetatur ariṃdamau
06,112.025a tataḥ svaratham āropya pauravaṃ tanayas tava
06,112.025c jayatseno rathe rājann apovāha raṇājirāt
06,112.026a dhṛṣṭaketuṃ ca samare mādrīputraḥ paraṃtapaḥ
06,112.026c apovāha raṇe rājan sahadevaḥ pratāpavān
06,112.027a citrasenaḥ suśarmāṇaṃ viddhvā navabhir āśugaiḥ
06,112.027c punar vivyādha taṃ ṣaṣṭyā punaś ca navabhiḥ śaraiḥ
06,112.028a suśarmā tu raṇe kruddhas tava putraṃ viśāṃ pate
06,112.028c daśabhir daśabhiś caiva vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ
06,112.029a citrasenaś ca taṃ rājaṃs triṃśatā nataparvaṇām
06,112.029c ājaghāna raṇe kruddhaḥ sa ca taṃ pratyavidhyata
06,112.029e bhīṣmasya samare rājan yaśo mānaṃ ca vardhayan
06,112.030a saubhadro rājaputraṃ tu bṛhadbalam ayodhayat
06,112.030b*0465_01 pārthahetoḥ parākrānto bhīṣmasyāyodhanaṃ prati
06,112.030c ārjuniṃ kosalendras tu viddhvā pañcabhir āyasaiḥ
06,112.030e punar vivyādha viṃśatyā śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,112.031a bṛhadbalaṃ ca saubhadro viddhvā navabhir āyasaiḥ
06,112.031c nākampayata saṃgrāme vivyādha ca punaḥ punaḥ
06,112.032a kausalyasya punaś cāpi dhanuś ciccheda phālguṇiḥ
06,112.032c ājaghāna śaraiś caiva triṃśatā kaṅkapatribhiḥ
06,112.033a so 'nyat kārmukam ādāya rājaputro bṛhadbalaḥ
06,112.033c phālguniṃ samare kruddho vivyādha bahubhiḥ śaraiḥ
06,112.034a tayor yuddhaṃ samabhavad bhīṣmahetoḥ paraṃtapa
06,112.034c saṃrabdhayor mahārāja samare citrayodhinoḥ
06,112.034e yathā devāsure yuddhe mayavāsavayor abhūt
06,112.035a bhīmaseno gajānīkaṃ yodhayan bahv aśobhata
06,112.035c yathā śakro vajrapāṇir dārayan parvatottamān
06,112.036a te vadhyamānā bhīmena mātaṅgā girisaṃnibhāḥ
06,112.036c nipetur urvyāṃ sahitā nādayanto vasuṃdharām
06,112.037a girimātrā hi te nāgā bhinnāñjanacayopamāḥ
06,112.037c virejur vasudhāṃ prāpya vikīrṇā iva parvatāḥ
06,112.038a yudhiṣṭhiro maheṣvāso madrarājānam āhave
06,112.038c mahatyā senayā guptaṃ pīḍayām āsa saṃgataḥ
06,112.039a madreśvaraś ca samare dharmaputraṃ mahāratham
06,112.039c pīḍayām āsa saṃrabdho bhīṣmahetoḥ parākramī
06,112.040a virāṭaṃ saindhavo rājā viddhvā saṃnataparvabhiḥ
06,112.040c navabhiḥ sāyakais tīkṣṇais triṃśatā punar ardayat
06,112.041a virāṭaś ca mahārāja saindhavaṃ vāhinīmukhe
06,112.041c triṃśatā niśitair bāṇair ājaghāna stanāntare
06,112.042a citrakārmukanistriṃśau citravarmāyudhadhvajau
06,112.042c rejatuś citrarūpau tau saṃgrāme matsyasaindhavau
06,112.043a droṇaḥ pāñcālaputreṇa samāgamya mahāraṇe
06,112.043c mahāsamudayaṃ cakre śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,112.044a tato droṇo mahārāja pārṣatasya mahad dhanuḥ
06,112.044c chittvā pañcāśateṣūṇāṃ pārṣataṃ samavidhyata
06,112.045a so 'nyat kārmukam ādāya pārṣataḥ paravīrahā
06,112.045c droṇasya miṣato yuddhe preṣayām āsa sāyakān
06,112.046a tāñ śarāñ śarasaṃghais tu saṃnivārya mahārathaḥ
06,112.046c droṇo drupadaputrāya prāhiṇot pañca sāyakān
06,112.047a tasya kruddho mahārāja pārṣataḥ paravīrahā
06,112.047c droṇāya cikṣepa gadāṃ yamadaṇḍopamāṃ raṇe
06,112.048a tām āpatantīṃ sahasā hemapaṭṭavibhūṣitām
06,112.048c śaraiḥ pañcāśatā droṇo vārayām āsa saṃyuge
06,112.049a sā chinnā bahudhā rājan droṇacāpacyutaiḥ śaraiḥ
06,112.049c cūrṇīkṛtā viśīryantī papāta vasudhātale
06,112.050a gadāṃ vinihatāṃ dṛṣṭvā pārṣataḥ śatrusūdanaḥ
06,112.050c droṇāya śaktiṃ cikṣepa sarvapāraśavīṃ śubhām
06,112.051a tāṃ droṇo navabhir bāṇaiś ciccheda yudhi bhārata
06,112.051c pārṣataṃ ca maheṣvāsaṃ pīḍayām āsa saṃyuge
06,112.052a evam etan mahad yuddhaṃ droṇapārṣatayor abhūt
06,112.052c bhīṣmaṃ prati mahārāja ghorarūpaṃ bhayānakam
06,112.053a arjunaḥ prāpya gāṅgeyaṃ pīḍayan niśitaiḥ śaraiḥ
06,112.053c abhyadravata saṃyattaṃ vane mattam iva dvipam
06,112.054a pratyudyayau ca taṃ pārthaṃ bhagadattaḥ pratāpavān
06,112.054c tridhā bhinnena nāgena madāndhena mahābalaḥ
06,112.055a tam āpatantaṃ sahasā mahendragajasaṃnibham
06,112.055c paraṃ yatnaṃ samāsthāya bībhatsuḥ pratyapadyata
06,112.056a tato gajagato rājā bhagadattaḥ pratāpavān
06,112.056c arjunaṃ śaravarṣeṇa vārayām āsa saṃyuge
06,112.057a arjunas tu raṇe nāgam āyāntaṃ rajatopamam
06,112.057c vimalair āyasais tīkṣṇair avidhyata mahāraṇe
06,112.058a śikhaṇḍinaṃ ca kaunteyo yāhi yāhīty acodayat
06,112.058c bhīṣmaṃ prati mahārāja jahy enam iti cābravīt
06,112.059a prāgjyotiṣas tato hitvā pāṇḍavaṃ pāṇḍupūrvaja
06,112.059c prayayau tvarito rājan drupadasya rathaṃ prati
06,112.060a tato 'rjuno mahārāja bhīṣmam abhyadravad drutam
06,112.060c śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya tato yuddham avartata
06,112.061a tatas te tāvakāḥ śūrāḥ pāṇḍavaṃ rabhasaṃ raṇe
06,112.061c sarve 'bhyadhāvan krośantas tad adbhutam ivābhavat
06,112.062a nānāvidhāny anīkāni putrāṇāṃ te janādhipa
06,112.062c arjuno vyadhamat kāle divīvābhrāṇi mārutaḥ
06,112.063a śikhaṇḍī tu samāsādya bharatānāṃ pitāmaham
06,112.063c iṣubhis tūrṇam avyagro bahubhiḥ sa samācinot
06,112.064a somakāṃś ca raṇe bhīṣmo jaghne pārthapadānugān
06,112.064c nyavārayata sainyaṃ ca pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ
06,112.065a rathāgnyagāraś cāpārcir asiśaktigadendhanaḥ
06,112.065c śarasaṃghamahājvālaḥ kṣatriyān samare 'dahat
06,112.066a yathā hi sumahān agniḥ kakṣe carati sānilaḥ
06,112.066c tathā jajvāla bhīṣmo 'pi divyāny astrāṇy udīrayan
06,112.067a suvarṇapuṅkhair iṣubhiḥ śitaiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,112.067c nādayan sa diśo bhīṣmaḥ pradiśaś ca mahāyaśāḥ
06,112.068a pātayan rathino rājan gajāṃś ca saha sādibhiḥ
06,112.068c muṇḍatālavanānīva cakāra sa rathavrajān
06,112.069a nirmanuṣyān rathān rājan gajān aśvāṃś ca saṃyuge
06,112.069c cakāra sa tadā bhīṣmaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
06,112.070a tasya jyātalanirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ
06,112.070c niśamya sarvato rājan samakampanta sainikāḥ
06,112.071a amoghā hy apatan bāṇāḥ pitus te manujeśvara
06,112.071c nāsajjanta śarīreṣu bhīṣmacāpacyutāḥ śarāḥ
06,112.072a nirmanuṣyān rathān rājan suyuktāñ javanair hayaiḥ
06,112.072c vātāyamānān paśyāma hriyamāṇān viśāṃ pate
06,112.073a cedikāśikarūṣāṇāṃ sahasrāṇi caturdaśa
06,112.073c mahārathāḥ samākhyātāḥ kulaputrās tanutyajaḥ
06,112.074a aparāvartinaḥ śūrāḥ suvarṇavikṛtadhvajāḥ
06,112.074c saṃgrāme bhīṣmam āsādya savājirathakuñjarāḥ
06,112.074e jagmus te paralokāya vyāditāsyam ivāntakam
06,112.075a na tatrāsīn mahārāja somakānāṃ mahārathaḥ
06,112.075c yaḥ saṃprāpya raṇe bhīṣmaṃ jīvite sma mano dadhe
06,112.076a tāṃś ca sarvān raṇe yodhān pretarājapuraṃ prati
06,112.076c nītān amanyanta janā dṛṣṭvā bhīṣmasya vikramam
06,112.077a na kaś cid enaṃ samare pratyudyāti mahārathaḥ
06,112.077c ṛte pāṇḍusutaṃ vīraṃ śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim
06,112.077e śikhaṇḍinaṃ ca samare pāñcālyam amitaujasam
06,112.078a śikhaṇḍī tu raṇe bhīṣmam āsādya bharatarṣabha
06,112.078c daśabhir daśabhir bāṇair ājaghāna mahāhave
06,112.079a śikhaṇḍinaṃ tu gāṅgeyaḥ krodhadīptena cakṣuṣā
06,112.079c avaikṣata kaṭākṣeṇa nirdahann iva bhārata
06,112.080a strītvaṃ tat saṃsmaran rājan sarvalokasya paśyataḥ
06,112.080c na jaghāna raṇe bhīṣmaḥ sa ca taṃ nāvabuddhavān
06,112.081a arjunas tu mahārāja śikhaṇḍinam abhāṣata
06,112.081c abhitvarasva tvarito jahi cainaṃ pitāmaham
06,112.082a kiṃ te vivakṣayā vīra jahi bhīṣmaṃ mahāratham
06,112.082c na hy anyam anupaśyāmi kaṃ cid yaudhiṣṭhire bale
06,112.083a yaḥ śaktaḥ samare bhīṣmaṃ yodhayeta pitāmaham
06,112.083c ṛte tvāṃ puruṣavyāghra satyam etad bravīmi te
06,112.084a evam uktas tu pārthena śikhaṇḍī bharatarṣabha
06,112.084c śarair nānāvidhais tūrṇaṃ pitāmaham upādravat
06,112.085a acintayitvā tān bāṇān pitā devavratas tava
06,112.085c arjunaṃ samare kruddhaṃ vārayām āsa sāyakaiḥ
06,112.086a tathaiva ca camūṃ sarvāṃ pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ
06,112.086c apraiṣīt samare tīkṣṇaiḥ paralokāya māriṣa
06,112.087a tathaiva pāṇḍavā rājan sainyena mahatā vṛtāḥ
06,112.087c bhīṣmaṃ pracchādayām āsur meghā iva divākaram
06,112.088a sa samantāt parivṛto bhārato bharatarṣabha
06,112.088c nirdadāha raṇe śūrān vanaṃ vahnir iva jvalan
06,112.089a tatrādbhutam apaśyāma tava putrasya pauruṣam
06,112.089c ayodhayata yat pārthaṃ jugopa ca yatavratam
06,112.090a karmaṇā tena samare tava putrasya dhanvinaḥ
06,112.090c duḥśāsanasya tutuṣuḥ sarve lokā mahātmanaḥ
06,112.091a yad ekaḥ samare pārthān sānugān samayodhayat
06,112.091c na cainaṃ pāṇḍavā yuddhe vāyarām āsur ulbaṇam
06,112.092a duḥśāsanena samare rathino virathīkṛtāḥ
06,112.092c sādinaś ca mahārāja dantinaś ca mahābalāḥ
06,112.093a vinirbhinnāḥ śarais tīkṣṇair nipetur dharaṇītale
06,112.093c śarāturās tathaivānye dantino vidrutā diśaḥ
06,112.094a yathāgnir indhanaṃ prāpya jvaled dīptārcir ulbaṇaḥ
06,112.094c tathā jajvāla putras te pāṇḍavān vai vinirdahan
06,112.095a taṃ bhāratamahāmātraṃ pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ
06,112.095c jetuṃ notsahate kaś cin nāpy udyātuṃ kathaṃ cana
06,112.095e ṛte mahendratanayaṃ śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim
06,112.096a sa hi taṃ samare rājan vijitya vijayo 'rjunaḥ
06,112.096c bhīṣmam evābhidudrāva sarvasainyasya paśyataḥ
06,112.097a vijitas tava putro 'pi bhīṣmabāhuvyapāśrayaḥ
06,112.097c punaḥ punaḥ samāśvasya prāyudhyata raṇotkaṭaḥ
06,112.097e arjunaṃ ca raṇe rājan yodhayan sa vyarājata
06,112.098a śikhaṇḍī tu raṇe rājan vivyādhaiva pitāmaham
06,112.098c śarair aśanisaṃsparśais tathā sarpaviṣopamaiḥ
06,112.099a na ca te 'sya rujaṃ cakruḥ pitus tava janeśvara
06,112.099b*0466_01 jaghāna bāṇān gāṅgeyas tathā muktāñ śikhaṇḍinaḥ
06,112.099c smayamānaś ca gāṅgeyas tān bāṇāñ jagṛhe tadā
06,112.100a uṣṇārto hi naro yadvaj jaladhārāḥ pratīcchati
06,112.100c tathā jagrāha gāṅgeyaḥ śaradhārāḥ śikhaṇḍinaḥ
06,112.101a taṃ kṣatriyā mahārāja dadṛśur ghoram āhave
06,112.101c bhīṣmaṃ dahantaṃ sainyāni pāṇḍavānāṃ mahātmanām
06,112.102a tato 'bravīt tava sutaḥ sarvasainyāni māriṣa
06,112.102c abhidravata saṃgrāme phalgunaṃ sarvato rathaiḥ
06,112.103a bhīṣmo vaḥ samare sarvān palayiṣyati dharmavit
06,112.103c te bhayaṃ sumahat tvaktvā pāṇḍavān pratiyudhyata
06,112.104a eṣa tālena dīptena bhīṣmas tiṣṭhati pālayan
06,112.104c sarveṣāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ raṇe śarma ca varma ca
06,112.105a tridaśāpi samudyuktā nālaṃ bhīṣmaṃ samāsitum
06,112.105c kim u pārthā mahātmānaṃ martyabhūtās tathābalāḥ
06,112.105e tasmād dravata he yodhāḥ phalgunaṃ prāpya saṃyuge
06,112.106a aham adya raṇe yatto yodhayiṣyāmi phalgunam
06,112.106c sahitaḥ sarvato yattair bhavadbhir vasudhādhipāḥ
06,112.107a tac chrutvā tu vaco rājaṃs tava putrasya dhanvinaḥ
06,112.107c arjunaṃ prati saṃyattā balavanto mahārathāḥ
06,112.108a te videhāḥ kaliṅgāś ca dāśerakagaṇaiḥ saha
06,112.108c abhipetur niṣādāś ca sauvīrāś ca mahāraṇe
06,112.109a bāhlikā daradāś caiva prācyodīcyāś ca mālavāḥ
06,112.109c abhīṣāhāḥ śūrasenāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ
06,112.110a śālvāśrayās trigartāś ca ambaṣṭhāḥ kekayaiḥ saha
06,112.110c abhipetū raṇe pārthaṃ pataṃgā iva pāvakam
06,112.110d*0467_01 śalabhā iva rājendra pārtham apratimaṃ raṇe
06,112.111a sa tān sarvān sahānīkān mahārāja mahārathān
06,112.111c divyāny astrāṇi saṃcintya prasaṃdhāya dhanaṃjayaḥ
06,112.112a sa tair astrair mahāvegair dadāhāśu mahābalaḥ
06,112.112c śarapratāpair bībhatsuḥ pataṃgān iva pāvakaḥ
06,112.113a tasya bāṇasahasrāṇi sṛjato dṛḍhadhanvinaḥ
06,112.113c dīpyamānam ivākāśe gāṇḍīvaṃ samadṛśyata
06,112.114a te śarārtā mahārāja viprakīrṇarathadhvajāḥ
06,112.114c nābyavartanta rājānaḥ sahitā vānaradhvajam
06,112.115a sadhvajā rathinaḥ petur hayārohā hayaiḥ saha
06,112.115c gajāḥ saha gajārohaiḥ kirīṭiśaratāḍitāḥ
06,112.116a tato 'rjunabhujotsṛṣṭair āvṛtāsīd vasuṃdharā
06,112.116c vidravadbhiś ca bahudhā balai rājñāṃ samantataḥ
06,112.117a atha pārtho mahābāhur drāvayitvā varūthinīm
06,112.117c duḥśāsanāya samare preṣayām āsa sāyakān
06,112.118a te tu bhittvā tava sutaṃ duḥśāsanam ayomukhāḥ
06,112.118c dharaṇīṃ viviśuḥ sarve valmīkam iva pannagāḥ
06,112.118e hayāṃś cāsya tato jaghne sārathiṃ ca nyapātayat
06,112.119a viviṃśatiṃ ca viṃśatyā virathaṃ kṛtavān prabho
06,112.119c ājaghāna bhṛśaṃ caiva pañcabhir nataparvabhiḥ
06,112.120a kṛpaṃ śalyaṃ vikarṇaṃ ca viddhvā bahubhir āyasaiḥ
06,112.120c cakāra virathāṃś caiva kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ
06,112.121a evaṃ te virathāḥ pañca kṛpaḥ śalyaś ca māriṣa
06,112.121c duḥśāsano vikarṇaś ca tathaiva ca viviṃśatiḥ
06,112.121e saṃprādravanta samare nirjitāḥ savyasācinā
06,112.122a pūrvāhṇe tu tathā rājan parājitya mahārathān
06,112.122c prajajvāla raṇe pārtho vidhūma iva pāvakaḥ
06,112.123a tathaiva śaravarṣeṇa bhāskaro raśmivān iva
06,112.123c anyān api mahārāja pātayām āsa pārthivān
06,112.124a parāṅmukhīkṛtya tadā śaravarṣair mahārathān
06,112.124c prāvartayata saṃgrāme śoṇitodāṃ mahānadīm
06,112.124e madhyena kurusainyānāṃ pāṇḍavānāṃ ca bhārata
06,112.125a gajāś ca rathasaṃghāś ca bahudhā rathibhir hatāḥ
06,112.125c rathāś ca nihatā nāgair nāgā hayapadātibhiḥ
06,112.126a antarā chidhyamānāni śarīrāṇi śirāṃsi ca
06,112.126c nipetur dikṣu sarvāsu gajāśvarathayodhinām
06,112.127a channam āyodhanaṃ reje kuṇḍalāṅgadadhāribhiḥ
06,112.127c patitaiḥ pātyamānaiś ca rājaputrair mahārathaiḥ
06,112.128a rathaneminikṛttāś ca gajaiś caivāvapothitāḥ
06,112.128c pādātāś cāpy adṛśyanta sāśvāḥ sahayasādinaḥ
06,112.129a gajāśvarathasaṃghāś ca paripetuḥ samantataḥ
06,112.129c viśīrṇāś ca rathā bhūmau bhagnacakrayugadhvajāḥ
06,112.130a tad gajāśvarathaughānāṃ rudhireṇa samukṣitam
06,112.130c channam āyodhanaṃ reje raktābhram iva śāradam
06,112.131a śvānaḥ kākāś ca gṛdhrāś ca vṛkā gomāyubhiḥ saha
06,112.131c praṇedur bhakṣyam āsādya vikṛtāś ca mṛgadvijāḥ
06,112.132a vavur bahuvidhāś caiva dikṣu sarvāsu mārutāḥ
06,112.132c dṛśyamāneṣu rakṣaḥsu bhūteṣu vinadatsu ca
06,112.133a kāñcanāni ca dāmāni patākāś ca mahādhanāḥ
06,112.133c dhūmāyamānā dṛśyante sahasā māruteritāḥ
06,112.134a śvetacchatrasahasrāṇi sadhvajāś ca mahārathāḥ
06,112.134c vinikīrṇāḥ sma dṛśyante śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,112.134e sapatākāś ca mātaṅgā diśo jagmuḥ śarāturāḥ
06,112.135a kṣatriyāś ca manuṣyendra gadāśaktidhanurdharāḥ
06,112.135c samantato vyadṛśyanta patitā dharaṇītale
06,112.135d*0468_01 samadṛśyanta samare dhāvamānāḥ samantataḥ
06,112.136a tato bhīṣmo mahārāja divyam astram udīrayan
06,112.136c abhyadhāvata kaunteyaṃ miṣatāṃ sarvadhanvinām
06,112.137a taṃ śikhaṇḍī raṇe yattam abhyadhāvata daṃśitaḥ
06,112.137c saṃjahāra tato bhīṣmas tad astraṃ pāvakopamam
06,112.138a etasminn eva kāle tu kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ
06,112.138c nijaghne tāvakaṃ sainyaṃ mohayitvā pitāmaham
06,113.001 saṃjaya uvāca
06,113.001a evaṃ vyūḍheṣv anīkeṣu bhūyiṣṭham anuvartiṣu
06,113.001c brahmalokaparāḥ sarve samapadyanta bhārata
06,113.002a na hy anīkam anīkena samasajjata saṃkule
06,113.002c na rathā rathibhiḥ sārdhaṃ na padātāḥ padātibhiḥ
06,113.003a aśvā nāśvair ayudhyanta na gajā gajayodhibhiḥ
06,113.003b*0469_01 unmattavan mahārāja yudhyante tatra bhārata
06,113.003c mahān vyatikaro raudraḥ senayoḥ samapadyata
06,113.004a naranāgaratheṣv evaṃ vyavakīrṇeṣu sarvaśaḥ
06,113.004c kṣaye tasmin mahāraudre nirviśeṣam ajāyata
06,113.005a tataḥ śalyaḥ kṛpaś caiva citrasenaś ca bhārata
06,113.005c duḥśāsano vikarṇaś ca rathān āsthāya satvarāḥ
06,113.005e pāṇḍavānāṃ raṇe śūrā dhvajinīṃ samakampayan
06,113.006a sā vadhyamānā samare pāṇḍusenā mahātmabhiḥ
06,113.006c trātāraṃ nādhyagacchad vai majjamāneva naur jale
06,113.007a yathā hi śaiśiraḥ kālo gavāṃ marmāṇi kṛntati
06,113.007c tathā pāṇḍusutānāṃ vai bhīṣmo marmāṇy akṛntata
06,113.007d*0470_01 somakāḥ sṛñjayaiḥ sārdhaṃ sarve te yuddhadurmadāḥ
06,113.008a atīva tava sainyasya pārthena ca mahātmanā
06,113.008c nagameghapratīkāśāḥ pātitā bahudhā gajāḥ
06,113.009a mṛdyamānāś ca dṛśyante pārthena narayūthapāḥ
06,113.009c iṣubhis tāḍyamānāś ca nārācaiś ca sahasraśaḥ
06,113.010a petur ārtasvaraṃ kṛtvā tatra tatra mahāgajāḥ
06,113.010c ābaddhābharaṇaiḥ kāyair nihatānāṃ mahātmanām
06,113.011a channam āyodhanaṃ reje śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ
06,113.011c tasminn atimahābhīme rājan vīravarakṣaye
06,113.011e bhīṣme ca yudhi vikrānte pāṇḍave ca dhanaṃjaye
06,113.012a te parākrāntam ālokya rājan yudhi pitāmaham
06,113.012c na nyavartanta kauravyā brahmalokapuraskṛtāḥ
06,113.013a icchanto nidhanaṃ yuddhe svargaṃ kṛtvā parāyaṇam
06,113.013c pāṇḍavān abhyavartanta tasmin vīravarakṣaye
06,113.013d*0471_01 pāṇḍavānāṃ yayuḥ senām ātmano jayagṛddhinaḥ
06,113.014a pāṇḍavāpi mahārāja smaranto vividhān bahūn
06,113.014c kleśān kṛtān saputreṇa tvayā pūrvaṃ narādhipa
06,113.015a bhayaṃ tyaktvā raṇe śūrā brahmalokapuraskṛtāḥ
06,113.015c tāvakāṃs tava putrāṃś ca yodhayanti sma hṛṣṭavat
06,113.016a senāpatis tu samare prāha senāṃ mahārathaḥ
06,113.016c abhidravata gāṅgeyaṃ somakāḥ sṛñjayaiḥ saha
06,113.017a senāpativacaḥ śrutvā somakāḥ saha sṛñjayaiḥ
06,113.017c abhyadravanta gāṅgeyaṃ śastravṛṣṭyā samantataḥ
06,113.018a vadhyamānas tato rājan pitā śāṃtanavas tava
06,113.018c amarṣavaśam āpanno yodhayām āsa sṛñjayān
06,113.019a tasya kīrtimatas tāta purā rāmeṇa dhīmatā
06,113.019c saṃpradattāstraśikṣā vai parānīkavināśinī
06,113.020a sa tāṃ śikṣām adhiṣṭhāya kṛtvā parabalakṣayam
06,113.020c ahany ahani pārthānāṃ vṛddhaḥ kurupitāmahaḥ
06,113.020e bhīṣmo daśa sahasrāṇi jaghāna paravīrahā
06,113.021a tasmiṃs tu divase prāpte daśame bharatarṣabha
06,113.021c bhīṣmeṇaikena matsyeṣu pāñcāleṣu ca saṃyuge
06,113.021e gajāśvam amitaṃ hatvā hatāḥ sapta mahārathāḥ
06,113.022a hatvā pañca sahasrāṇi rathināṃ prapitāmahaḥ
06,113.022c narāṇāṃ ca mahāyuddhe sahasrāṇi caturdaśa
06,113.023a tathā dantisahasraṃ ca hayānām ayutaṃ punaḥ
06,113.023c śikṣābalena nihataṃ pitrā tava viśāṃ pate
06,113.024a tataḥ sarvamahīpānāṃ kṣobhayitvā varūthinīm
06,113.024c virāṭasya priyo bhrātā śatānīko nipātitaḥ
06,113.025a śatānīkaṃ ca samare hatvā bhīṣmaḥ pratāpavān
06,113.025c sahasrāṇi mahārāja rājñāṃ bhallair nyapātayat
06,113.025d*0472_01 udvignāḥ samare yodhā vikrośanti dhanaṃjaya
06,113.026a ye ca ke cana pārthānām abhiyātā dhanaṃjayam
06,113.026c rājāno bhīṣmam āsādya gatās te yamasādanam
06,113.027a evaṃ daśa diśo bhīṣmaḥ śarajālaiḥ samantataḥ
06,113.027c atītya senāṃ pārthānām avatasthe camūmukhe
06,113.028a sa kṛtvā sumahat karma tasmin vai daśame 'hani
06,113.028b*0473_01 yāvāyavābhyāṃ śuciśukrayoge
06,113.028b*0473_02 ātānataptā iva bāṇasaṃghāḥ
06,113.028b*0473_03 bhīṣmasya cāpacyutabāṇasaṃghaiḥ
06,113.028b*0473_04 pārthasya senā kṛśatām avāpa
06,113.028c senayor antare tiṣṭhan pragṛhītaśarāsanaḥ
06,113.029a na cainaṃ pārthivā rājañ śekuḥ ke cin nirīkṣitum
06,113.029c madhyaṃ prāptaṃ yathā grīṣme tapantaṃ bhāskaraṃ divi
06,113.030a yathā daityacamūṃ śakras tāpayām āsa saṃyuge
06,113.030c tathā bhīṣmaḥ pāṇḍaveyāṃs tāpayām āsa bhārata
06,113.031a tathā ca taṃ parākrāntam ālokya madhusūdanaḥ
06,113.031c uvāca devakīputraḥ prīyamāṇo dhanaṃjayam
06,113.032a eṣa śāṃtanavo bhīṣmaḥ senayor antare sthitaḥ
06,113.032c nānihatya balād enaṃ vijayas te bhaviṣyati
06,113.033a yattaḥ saṃstambhayasvainaṃ yatraiṣā bhidyate camūḥ
06,113.033c na hi bhīṣmaśarān anyaḥ soḍhum utsahate vibho
06,113.034a tatas tasmin kṣaṇe rājaṃś codito vānaradhvajaḥ
06,113.034c sadhvajaṃ sarathaṃ sāśvaṃ bhīṣmam antardadhe śaraiḥ
06,113.035a sa cāpi kurumukhyānām ṛṣabhaḥ pāṇḍaveritān
06,113.035c śaravrātaiḥ śaravrātān bahudhā vidudhāva tān
06,113.036a tena pāñcālarājaś ca dhṛṣṭaketuś ca vīryavān
06,113.036c pāṇḍavo bhīmasenaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,113.037a yamau ca cekitānaś ca kekayāḥ pañca caiva ha
06,113.037c sātyakiś ca mahārāja saubhadro 'tha ghaṭotkacaḥ
06,113.038a draupadeyāḥ śikhaṇḍī ca kuntibhojaś ca vīryavān
06,113.038c suśarmā ca virāṭaś ca pāṇḍaveyā mahābalāḥ
06,113.039a ete cānye ca bahavaḥ pīḍitā bhīṣmasāyakaiḥ
06,113.039c samuddhṛtāḥ phalgunena nimagnāḥ śokasāgare
06,113.040a tataḥ śikhaṇḍī vegena pragṛhya paramāyudham
06,113.040c bhīṣmam evābhidudrāva rakṣyamāṇaḥ kirīṭinā
06,113.041a tato 'syānucarān hatvā sarvān raṇavibhāgavit
06,113.041c bhīṣmam evābhidudrāva bībhatsur aparājitaḥ
06,113.042a sātyakiś cekitānaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,113.042c virāṭo drupadaś caiva mādrīputrau ca pāṇḍavau
06,113.042e dudruvur bhīṣmam evājau rakṣitā dṛḍhadhanvanā
06,113.043a abhimanyuś ca samare draupadyāḥ pañca cātmajāḥ
06,113.043c dudruvuḥ samare bhīṣmaṃ samudyatamahāyudhāḥ
06,113.044a te sarve dṛḍhadhanvānaḥ saṃyugeṣv apalāyinaḥ
06,113.044c bahudhā bhīṣmam ānarchan mārgaṇaiḥ kṛtamārgaṇāḥ
06,113.045a vidhūya tān bāṇagaṇān ye muktāḥ pārthivottamaiḥ
06,113.045c pāṇḍavānām adīnātmā vyagāhata varūthinīm
06,113.045e kṛtvā śaravighātaṃ ca krīḍann iva pitāmahaḥ
06,113.046a nābhisaṃdhatta pāñcālyaṃ smayamāno muhur muhuḥ
06,113.046c strītvaṃ tasyānusaṃsmṛtya bhīṣmo bāṇāñ śikhaṇḍinaḥ
06,113.046e jaghāna drupadānīke rathān sapta mahārathaḥ
06,113.047a tataḥ kilakilāśabdaḥ kṣaṇena samapadyata
06,113.047c matsyapāñcālacedīnāṃ tam ekam abhidhāvatām
06,113.048a te varāśvarathavrātair vāraṇaiḥ sapadātibhiḥ
06,113.048c tam ekaṃ chādayām āsur meghā iva divākaram
06,113.048e bhīṣmaṃ bhāgīrathīputraṃ pratapantaṃ raṇe ripūn
06,113.049a tatas tasya ca teṣāṃ ca yuddhe devāsuropame
06,113.049c kirīṭī bhīṣmam ānarchat puraskṛtya śikhaṇḍinam
06,114.001 saṃjaya uvāca
06,114.001a evaṃ te paṇḍavāḥ sarve puraskṛtya śikhaṇḍinam
06,114.001c vivyadhuḥ samare bhīṣmaṃ parivārya samantataḥ
06,114.002a śataghnībhiḥ sughorābhiḥ paṭṭiśaiḥ saparaśvadhaiḥ
06,114.002c mudgarair musalaiḥ prāsaiḥ kṣepaṇībhiś ca sarvaśaḥ
06,114.003a śaraiḥ kanakapuṅkhaiś ca śaktitomarakampanaiḥ
06,114.003c nārācair vatsadantaiś ca bhuśuṇḍībhiś ca bhārata
06,114.003e atāḍayan raṇe bhīṣmaṃ sahitāḥ sarvasṛñjayāḥ
06,114.004a sa viśīrṇatanutrāṇaḥ pīḍito bahubhis tadā
06,114.004c vivyathe naiva gāṅgeyo bhidyamāneṣu marmasu
06,114.005a sa dīptaśaracāpārcir astraprasṛtamārutaḥ
06,114.005c neminirhrādasaṃnādo mahāstrodayapāvakaḥ
06,114.006a citracāpamahājvālo vīrakṣayamahendhanaḥ
06,114.006c yugāntāgnisamo bhīṣmaḥ pareṣāṃ samapadyata
06,114.007a nipatya rathasaṃghānām antareṇa viniḥsṛtaḥ
06,114.007c dṛśyate sma narendrāṇāṃ punar madhyagataś caran
06,114.008a tataḥ pāñcālarājaṃ ca dhṛṣṭaketum atītya ca
06,114.008c pāṇḍavānīkinīmadhyam āsasāda sa vegitaḥ
06,114.009a tataḥ sātyakibhīmau ca pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam
06,114.009c drupadaṃ ca virāṭaṃ ca dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam
06,114.010a bhīmaghoṣair mahāvegair vairivāraṇabhedibhiḥ
06,114.010c ṣaḍ etān ṣaḍbhir ānarchad bhāskarapratimaiḥ śaraiḥ
06,114.011a tasya te niśitān bāṇān saṃnivārya mahārathāḥ
06,114.011c daśabhir daśabhir bhīṣmam ardayām āsur ojasā
06,114.012a śikhaṇḍī tu raṇe bāṇān yān mumoca mahāvrate
06,114.012c te bhīṣmaṃ viviśus tūrṇaṃ svarṇapuṅkhāḥ śilāśitāḥ
06,114.013a tataḥ kirīṭī saṃrabdho bhīṣmam evābhyavartata
06,114.013c śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya dhanuś cāsya samācchinat
06,114.014a bhīṣmasya dhanuṣaś chedaṃ nāmṛṣyanta mahārathāḥ
06,114.014c droṇaś ca kṛtavarmā ca saindhavaś ca jayadrathaḥ
06,114.015a bhūriśravāḥ śalaḥ śalyo bhagadattas tathaiva ca
06,114.015c saptaite paramakruddhāḥ kirīṭinam abhidrutāḥ
06,114.016a uttamāstrāṇi divyāni darśayanto mahārathāḥ
06,114.016c abhipetur bhṛśaṃ kruddhāś chādayanta sma pāṇḍavān
06,114.017a teṣām āpatatāṃ śabdaḥ śuśruve phalgunaṃ prati
06,114.017c udvṛttānāṃ yathā śabdaḥ samudrāṇāṃ yugakṣaye
06,114.018a hatānayata gṛhṇīta yudhyatāpi ca kṛntata
06,114.018c ity āsīt tumulaḥ śabdaḥ phalgunasya rathaṃ prati
06,114.019a taṃ śabdaṃ tumulaṃ śrutvā pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
06,114.019c abhyadhāvan parīpsantaḥ phalgunaṃ bharatarṣabha
06,114.020a sātyakir bhīmasenaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
06,114.020c virāṭadrupadau cobhau rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ
06,114.021a abhimanyuś ca saṃkruddhaḥ saptaite krodhamūrchitāḥ
06,114.021c samabhyadhāvaṃs tvaritāś citrakārmukadhāriṇaḥ
06,114.022a teṣāṃ samabhavad yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
06,114.022c saṃgrāme bharataśreṣṭha devānāṃ dānavair iva
06,114.023a śikhaṇḍī tu rathaśreṣṭho rakṣyamāṇaḥ kirīṭinā
06,114.023c avidhyad daśabhir bhīṣmaṃ chinnadhanvānam āhave
06,114.023e sārathiṃ daśabhiś cāsya dhvajaṃ caikena cicchide
06,114.023f*0474_01 dhanuś caikena bāṇena cicchide samare tadā
06,114.024a so 'nyat kārmukam ādāya gāṅgeyo vegavattaram
06,114.024c tad apy asya śitair bhallais tribhiś ciccheda phalgunaḥ
06,114.025a evaṃ sa pāṇḍavaḥ kruddha āttam āttaṃ punaḥ punaḥ
06,114.025c dhanur bhīṣmasya ciccheda savyasācī paraṃtapaḥ
06,114.026a sa cchinnadhanvā saṃkruddhaḥ sṛkkiṇī parisaṃlihan
06,114.026c śaktiṃ jagrāha saṃkruddho girīṇām api dāraṇīm
06,114.026e tāṃ ca cikṣepa saṃkruddhaḥ phalgunasya rathaṃ prati
06,114.026f*0474A_01 preṣayām āsa śaktiṃ ca yamadaṃṣṭropamāṃ dṛḍhām
06,114.027a tām āpatantīṃ saṃprekṣya jvalantīm aśanīm iva
06,114.027c samādatta śitān bhallān pañca pāṇḍavanandanaḥ
06,114.028a tasya ciccheda tāṃ śaktiṃ pañcadhā pañcabhiḥ śaraiḥ
06,114.028c saṃkruddho bharataśreṣṭha bhīṣmabāhubaleritām
06,114.029a sā papāta paricchinnā saṃkruddhena kirīṭinā
06,114.029c meghavṛndaparibhraṣṭā vicchinneva śatahradā
06,114.030a chinnāṃ tāṃ śaktim ālokya bhīṣmaḥ krodhasamanvitaḥ
06,114.030c acintayad raṇe vīro buddhyā parapuraṃjayaḥ
06,114.031a śakto 'haṃ dhanuṣaikena nihantuṃ sarvapāṇḍavān
06,114.031c yady eṣāṃ na bhaved goptā viṣvakseno mahābalaḥ
06,114.031d*0475_01 ajayyaś caiva sarveṣāṃ lokānām iti me matiḥ
06,114.032a kāraṇadvayam āsthāya nāhaṃ yotsyāmi pāṇḍavaiḥ
06,114.032c avadhyatvāc ca pāṇḍūnāṃ strībhāvāc ca śikhaṇḍinaḥ
06,114.033a pitrā tuṣṭena me pūrvaṃ yadā kālīm udāvahat
06,114.033c svacchandamaraṇaṃ dattam avadhyatvaṃ raṇe tathā
06,114.033e tasmān mṛtyum ahaṃ manye prāptakālam ivātmanaḥ
06,114.034a evaṃ jñātvā vyavasitaṃ bhīṣmasyāmitatejasaḥ
06,114.034c ṛṣayo vasavaś caiva viyatsthā bhīṣmam abruvan
06,114.035a yat te vyavasitaṃ vīra asmākaṃ sumahat priyam
06,114.035c tat kuruṣva maheṣvāsa yuddhād buddhiṃ nivartaya
06,114.036a tasya vākyasya nidhane prādurāsīc chivo 'nilaḥ
06,114.036c anulomaḥ sugandhī ca pṛṣataiś ca samanvitaḥ
06,114.037a devadundubhayaś caiva saṃpraṇedur mahāsvanāḥ
06,114.037c papāta puṣpavṛṣṭiś ca bhīṣmasyopari pārthiva
06,114.038a na ca tac chuśruve kaś cit teṣāṃ saṃvadatāṃ nṛpa
06,114.038c ṛte bhīṣmaṃ mahābāhuṃ māṃ cāpi munitejasā
06,114.039a saṃbhramaś ca mahān āsīt tridaśānāṃ viśāṃ pate
06,114.039c patiṣyati rathād bhīṣme sarvalokapriye tadā
06,114.040a iti devagaṇānāṃ ca śrutvā vākyaṃ mahāmanāḥ
06,114.040c tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo bībhatsuṃ nābhyavartata
06,114.040e bhidyamānaḥ śitair bāṇaiḥ sarvāvaraṇabhedibhiḥ
06,114.041a śikhaṇḍī tu mahārāja bharatānāṃ pitāmaham
06,114.041c ājaghānorasi kruddho navabhir niśitaiḥ śaraiḥ
06,114.042a sa tenābhihataḥ saṃkhye bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ
06,114.042c nākampata mahārāja kṣitikampe yathācalaḥ
06,114.043a tataḥ prahasya bībhatsur vyākṣipan gāṇḍivaṃ dhanuḥ
06,114.043c gāṅgeyaṃ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samarpayat
06,114.044a punaḥ śaraśatenainaṃ tvaramāṇo dhanaṃjayaḥ
06,114.044c sarvagātreṣu saṃkruddhaḥ sarvamarmasv atāḍayat
06,114.045a evam anyair api bhṛśaṃ vadhyamāno mahāraṇe
06,114.045b*0476_01 tān apy āśu śarair bhīṣmaḥ pravivyādha mahārathaḥ
06,114.045b*0476_02 taiś ca muktāñ śarān bhīṣmo yudhi satyaparākramaḥ
06,114.045b*0476_03 nivārayām āsa śaraiḥ samaṃ saṃnataparvabhiḥ
06,114.045b*0476_04 śikhaṇḍī tu raṇe bāṇān yān mumoca mahārathaḥ
06,114.045c na cakrus te rujaṃ tasya rukmapuṅkhāḥ śilāśitāḥ
06,114.046a tataḥ kirīṭī saṃrabdho bhīṣmam evābhyavartata
06,114.046c śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya dhanuś cāsya samācchinat
06,114.047a athainaṃ daśabhir viddhvā dhvajam ekena cicchide
06,114.047c sārathiṃ viśikhaiś cāsya daśabhiḥ samakampayat
06,114.048a so 'nyat kārmukam ādatta gāṅgeyo balavattaram
06,114.048c tad apy asya śitair bhallais tridhā tribhir upānudat
06,114.048e nimeṣāntaramātreṇa āttam āttaṃ mahāraṇe
06,114.049a evam asya dhanūṃṣy ājau ciccheda subahūny api
06,114.049c tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo bībhatsuṃ nābhyavartata
06,114.050a athainaṃ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samardayat
06,114.050b*0477_01 paśyatāṃ kuruvīrāṇāṃ sarveṣāṃ tatra bhārata
06,114.050c so 'tividdho maheṣvāso duḥśāsanam abhāṣata
06,114.051a eṣa pārtho raṇe kruddhaḥ pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ
06,114.051c śarair anekasāhasrair mām evābhyasate raṇe
06,114.052a na caiṣa śakyaḥ samare jetuṃ vajrabhṛtā api
06,114.052c na cāpi sahitā vīrā devadānavarākṣasāḥ
06,114.052e māṃ caiva śaktā nirjetuṃ kim u martyāḥ sudurbalāḥ
06,114.052f*0478_01 na cāham api śaktas tu sarvair api mahārathaiḥ
06,114.052f*0478_02 ṛte 'rjunaṃ susaṃkruddhair etat satyaṃ bravīmi te
06,114.053a evaṃ tayoḥ saṃvadatoḥ phalguno niśitaiḥ śaraiḥ
06,114.053c śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya bhīṣmaṃ vivyādha saṃyuge
06,114.054a tato duḥśāsanaṃ bhūyaḥ smayamāno 'bhyabhāṣata
06,114.054c atividdhaḥ śitair bāṇair bhṛśaṃ gāṇḍīvadhanvanā
06,114.055a vajrāśanisamasparśāḥ śitāgrāḥ saṃpraveśitāḥ
06,114.055c vimuktā avyavacchinnā neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ
06,114.056a nikṛntamānā marmāṇi dṛḍhāvaraṇabhedinaḥ
06,114.056c musalānīva me ghnanti neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ
06,114.057a brahmadaṇḍasamasparśā vajravegā durāsadāḥ
06,114.057c mama prāṇān ārujanti neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ
06,114.058a bhujagā iva saṃkruddhā lelihānā viṣolbaṇāḥ
06,114.058c mamāviśanti marmāṇi neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ
06,114.059a nāśayantīva me prāṇān yamadūtā ivāhitāḥ
06,114.059c gadāparighasaṃsparśā neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ
06,114.060a kṛntanti mama gātrāṇi māghamāse gavām iva
06,114.060c arjunasya ime bāṇā neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ
06,114.061a sarve hy api na me duḥkhaṃ kuryur anye narādhipāḥ
06,114.061c vīraṃ gaṇḍīvadhanvānam ṛte jiṣṇuṃ kapidhvajam
06,114.062a iti bruvañ śāṃtanavo didhakṣur iva pāṇḍavam
06,114.062c saviṣphuliṅgāṃ dīptāgrāṃ śaktiṃ cikṣepa bhārata
06,114.063a tām asya viśikhaiś chittvā tridhā tribhir apātayat
06,114.063c paśyatāṃ kuruvīrāṇāṃ sarveṣāṃ tatra bhārata
06,114.064a carmāthādatta gāṅgeyo jātarūpapariṣkṛtam
06,114.064c khaḍgaṃ cānyataraṃ prepsur mṛtyor agre jayāya vā
06,114.065a tasya tac chatadhā carma vyadhamad daṃśitātmanaḥ
06,114.065c rathād anavarūḍhasya tad adbhutam ivābhavat
06,114.066a vinadyoccaiḥ siṃha iva svāny anīkāny acodayat
06,114.066c abhidravata gāṅgeyaṃ māṃ vo 'stu bhayam aṇv api
06,114.067a atha te tomaraiḥ prāsair bāṇaughaiś ca samantataḥ
06,114.067c paṭṭiśaiś ca sanistriṃśair nānāpraharaṇais tathā
06,114.068a vatsadantaiś ca bhallaiś ca tam ekam abhidudruvuḥ
06,114.068c siṃhanādas tato ghoraḥ pāṇḍavānām ajāyata
06,114.069a tathaiva tava putrāś ca rājan bhīṣmajayaiṣiṇaḥ
06,114.069c tam ekam abhyavartanta siṃhanādāṃś ca nedire
06,114.070a tatrāsīt tumulaṃ yuddhaṃ tāvakānāṃ paraiḥ saha
06,114.070c daśame 'hani rājendra bhīṣmārjunasamāgame
06,114.071a āsīd gāṅga ivāvarto muhūrtam udadher iva
06,114.071c sainyānāṃ yudhyamānānāṃ nighnatām itaretaram
06,114.072a agamyarūpā pṛthivī śoṇitāktā tadābhavat
06,114.072c samaṃ ca viṣamaṃ caiva na prājñāyata kiṃ cana
06,114.073a yodhānām ayutaṃ hatvā tasmin sa daśame 'hani
06,114.073c atiṣṭhad āhave bhīṣmo bhidyamāneṣu marmasu
06,114.074a tataḥ senāmukhe tasmin sthitaḥ pārtho dhanaṃjayaḥ
06,114.074c madhyena kurusainyānāṃ drāvayām āsa vāhinīm
06,114.074d*0479_01 tatrādbhutam apaśyāma pāṇḍavānāṃ parākramam
06,114.074d*0479_02 drāvayām āsur iṣubhiḥ sarvān bhīṣmapadānugān
06,114.075a vayaṃ śvetahayād bhītāḥ kuntīputrād dhanaṃjayāt
06,114.075c pīḍyamānāḥ śitaiḥ śastraiḥ pradravāma mahāraṇāt
06,114.076a sauvīrāḥ kitavāḥ prācyāḥ pratīcyodīcyamālavāḥ
06,114.076b*0480_01 pāṇḍavaiḥ pañcabhiḥ sārdhaṃ sātyakena ca dhanvinā
06,114.076b*0480_02 dhṛṣṭadyumnamukhaiḥ sarvaiḥ pāñcālaiś ca samantataḥ
06,114.076b*0480_03 bhidyamānāḥ śarais tīkṣṇaiḥ sarve kārṣṇipurogamaiḥ
06,114.076b*0480_04 droṇadrauṇikṛpaiḥ sārdhaṃ sarve śalyakṛpādayaḥ
06,114.076b*0480_05 tāvakāḥ samare rājañ jahur bhīṣmaṃ mahāmṛdhe
06,114.076c abhīṣāhāḥ śūrasenāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ
06,114.077a śālvāśrayās trigartāś ca ambaṣṭhāḥ kekayaiḥ saha
06,114.077c dvādaśaite janapadāḥ śarārtā vraṇapīḍitāḥ
06,114.077e saṃgrāme na jahur bhīṣmaṃ yudhyamānaṃ kirīṭinā
06,114.078a tatas tam ekaṃ bahavaḥ parivārya samantataḥ
06,114.078c parikālya kurūn sarvāñ śaravarṣair avākiran
06,114.079a nipātayata gṛhṇīta vidhyatātha ca karṣata
06,114.079c ity āsīt tumulaḥ śabdo rājan bhīṣmarathaṃ prati
06,114.080a abhihatya śaraughais taṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
06,114.080c na tasyāsīd anirbhinnaṃ gātreṣv aṅgulamātrakam
06,114.081a evaṃ vibho tava pitā śarair viśakalīkṛtaḥ
06,114.081c śitāgraiḥ phalgunenājau prākśirāḥ prāpatad rathāt
06,114.081e kiṃciccheṣe dinakare putrāṇāṃ tava paśyatām
06,114.082a hā heti divi devānāṃ pārthivānāṃ ca sarvaśaḥ
06,114.082c patamāne rathād bhīṣme babhūva sumahān svanaḥ
06,114.083a taṃ patantam abhiprekṣya mahātmānaṃ pitāmaham
06,114.083c saha bhīṣmeṇa sarveṣāṃ prāpatan hṛdayāni naḥ
06,114.084a sa papāta mahābāhur vasudhām anunādayan
06,114.084c indradhvaja ivotsṛṣṭaḥ ketuḥ sarvadhanuṣmatām
06,114.084e dharaṇīṃ nāspṛśac cāpi śarasaṃghaiḥ samācitaḥ
06,114.085a śaratalpe maheṣvāsaṃ śayānaṃ puruṣarṣabham
06,114.085c rathāt prapatitaṃ cainaṃ divyo bhāvaḥ samāviśat
06,114.086a abhyavarṣata parjanyaḥ prākampata ca medinī
06,114.086c patan sa dadṛśe cāpi kharvitaṃ ca divākaram
06,114.087a saṃjñāṃ caivālabhad vīraḥ kālaṃ saṃcintya bhārata
06,114.087c antarikṣe ca śuśrāva divyāṃ vācaṃ samantataḥ
06,114.088a kathaṃ mahātmā gāṅgeyaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
06,114.088c kālaṃ kartā naravyāghraḥ saṃprāpte dakṣiṇāyane
06,114.089a sthito 'smīti ca gāṅgeyas tac chrutvā vākyam abravīt
06,114.089c dhārayām āsa ca prāṇān patito 'pi hi bhūtale
06,114.089e uttarāyaṇam anvicchan bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ
06,114.090a tasya tan matam ājñāya gaṅgā himavataḥ sutā
06,114.090c maharṣīn haṃsarūpeṇa preṣayām āsa tatra vai
06,114.091a tataḥ saṃpātino haṃsās tvaritā mānasaukasaḥ
06,114.091c ājagmuḥ sahitā draṣṭuṃ bhīṣmaṃ kurupitāmaham
06,114.091e yatra śete naraśreṣṭhaḥ śaratalpe pitāmahaḥ
06,114.092a te tu bhīṣmaṃ samāsādya munayo haṃsarūpiṇaḥ
06,114.092c apaśyañ śaratalpasthaṃ bhīṣmaṃ kurupitāmaham
06,114.093a te taṃ dṛṣṭvā mahātmānaṃ kṛtvā cāpi pradakṣiṇam
06,114.093c gāṅgeyaṃ bharataśreṣṭhaṃ dakṣiṇena ca bhāskaram
06,114.094a itaretaram āmantrya prāhus tatra manīṣiṇaḥ
06,114.094c bhīṣma eva mahātmā san saṃsthātā dakṣiṇāyane
06,114.095a ity uktvā prasthitān haṃsān dakṣiṇām abhito diśam
06,114.095c saṃprekṣya vai mahābuddhiś cintayitvā ca bhārata
06,114.096a tān abravīc chāṃtanavo nāhaṃ gantā kathaṃ cana
06,114.096c dakṣiṇāvṛtta āditye etan me manasi sthitam
06,114.097a gamiṣyāmi svakaṃ sthānam āsīd yan me purātanam
06,114.097c udagāvṛtta āditye haṃsāḥ satyaṃ bravīmi vaḥ
06,114.098a dhārayiṣyāmy ahaṃ prāṇān uttarāyaṇakāṅkṣayā
06,114.098c aiśvaryabhūtaḥ prāṇānām utsarge niyato hy aham
06,114.098e tasmāt prāṇān dhārayiṣye mumūrṣur udagāyane
06,114.099a yaś ca datto varo mahyaṃ pitrā tena mahātmanā
06,114.099c chandato mṛtyur ity evaṃ tasya cāstu varas tathā
06,114.100a dhārayiṣye tataḥ prāṇān utsarge niyate sati
06,114.100c ity uktvā tāṃs tadā haṃsān aśeta śaratalpagaḥ
06,114.101a evaṃ kurūṇāṃ patite śṛṅge bhīṣme mahaujasi
06,114.101c pāṇḍavāḥ sṛñjayāś caiva siṃhanādaṃ pracakrire
06,114.102a tasmin hate mahāsattve bharatānām amadhyame
06,114.102c na kiṃ cit pratyapadyanta putrās te bharatarṣabha
06,114.102e saṃmohaś caiva tumulaḥ kurūṇām abhavat tadā
06,114.103a nṛpā duryodhanamukhā niḥśvasya rurudus tataḥ
06,114.103c viṣādāc ca ciraṃ kālam atiṣṭhan vigatendriyāḥ
06,114.104a dadhyuś caiva mahārāja na yuddhe dadhire manaḥ
06,114.104c ūrugrāhagṛhītāś ca nābhyadhāvanta pāṇḍavān
06,114.105a avadhye śaṃtanoḥ putre hate bhīṣme mahaujasi
06,114.105b*0481_01 duḥkhārtās te tadā rājan kurūṇāṃ patayo 'bhavan
06,114.105c abhāvaḥ sumahān rājan kurūn āgād atandritaḥ
06,114.106a hatapravīrāś ca vayaṃ nikṛttāś ca śitaiḥ śaraiḥ
06,114.106c kartavyaṃ nābhijānīmo nirjitāḥ savyasācinā
06,114.107a pāṇḍavās tu jayaṃ labdhvā paratra ca parāṃ gatim
06,114.107c sarve dadhmur mahāśaṅkhāñ śūrāḥ parighabāhavaḥ
06,114.107e somakāś ca sapañcālāḥ prāhṛṣyanta janeśvara
06,114.108a tatas tūryasahasreṣu nadatsu sumahābalaḥ
06,114.108c āsphoṭayām āsa bhṛśaṃ bhīmaseno nanarta ca
06,114.109a senayor ubhayoś cāpi gāṅgeye vinipātite
06,114.109c saṃnyasya vīrāḥ śastrāṇi prādhyāyanta samantataḥ
06,114.110a prākrośan prāpataṃś cānye jagmur mohaṃ tathāpare
06,114.110c kṣatraṃ cānye 'bhyanindanta bhīṣmaṃ caike 'bhyapūjayan
06,114.111a ṛṣayaḥ pitaraś caiva praśaśaṃsur mahāvratam
06,114.111c bharatānāṃ ca ye pūrve te cainaṃ praśaśaṃsire
06,114.112a mahopaniṣadaṃ caiva yogam āsthāya vīryavān
06,114.112c japañ śāṃtanavo dhīmān kālākāṅkṣī sthito 'bhavat
06,115.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
06,115.001a katham āsaṃs tadā yodhā hīnā bhīṣmeṇa saṃjaya
06,115.001c balinā devakalpena gurvarthe brahmacāriṇā
06,115.002a tadaiva nihatān manye kurūn anyāṃś ca pārthivān
06,115.002c na prāharad yadā bhīṣmo ghṛṇitvād drupadātmaje
06,115.003a tato duḥkhataraṃ manye kim anyat prabhaviṣyati
06,115.003c yad adya pitaraṃ śrutvā nihataṃ mama durmateḥ
06,115.004a aśmasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ mama saṃjaya
06,115.004c śrutvā vinihataṃ bhīṣmaṃ śatadhā yan na dīryate
06,115.005a punaḥ punar na mṛṣyāmi hataṃ devavrataṃ raṇe
06,115.005c na hato jāmadagnyena divyair astraiḥ sma yaḥ purā
06,115.005d*0482_01 sa hato draupadeyena pāñcālyena śikhaṇḍinā
06,115.006a yad adya nihatenājau bhīṣmeṇa jayam icchatā
06,115.006c ceṣṭitaṃ narasiṃhena tan me kathaya saṃjaya
06,115.007 saṃjaya uvāca
06,115.007a sāyāhne nyapatad bhūmau dhārtarāṣṭrān viṣādayan
06,115.007c pāñcālānāṃ dadad dharṣaṃ kuruvṛddhaḥ pitāmahaḥ
06,115.008a sa śete śaratalpastho medinīm aspṛśaṃs tadā
06,115.008c bhīṣmo rathāt prapatitaḥ pracyuto dharaṇītale
06,115.009a hā heti tumulaḥ śabdo bhūtānāṃ samapadyata
06,115.009c sīmāvṛkṣe nipatite kurūṇāṃ samitikṣaye
06,115.010a ubhayoḥ senayo rājan kṣatriyān bhayam āviśat
06,115.010c bhīṣmaṃ śaṃtanavaṃ dṛṣṭvā viśīrṇakavacadhvajam
06,115.010e kuravaḥ paryavartanta pāṇḍavāś ca viśāṃ pate
06,115.011a khaṃ tamovṛtam āsīc ca nāsīd bhānumataḥ prabhā
06,115.011b*0483_01 kurupāṇḍavayoś chatre ādhāre ca dhanuṣmatām
06,115.011c rarāsa pṛthivī caiva bhīṣme śāṃtanave hate
06,115.012a ayaṃ brahmavidāṃ śreṣṭho ayaṃ brahmavidāṃ gatiḥ
06,115.012c ity abhāṣanta bhūtāni śayānaṃ bharatarṣabham
06,115.013a ayaṃ pitaram ājñāya kāmārtaṃ śaṃtanuṃ purā
06,115.013c ūrdhvaretasam ātmānaṃ cakāra puruṣarṣabhaḥ
06,115.014a iti sma śaratalpasthaṃ bharatānām amadhyamam
06,115.014c ṛṣayaḥ paryadhāvanta sahitāḥ siddhacāraṇaiḥ
06,115.015a hate śāṃtanave bhīṣme bharatānāṃ pitāmahe
06,115.015c na kiṃ cit pratyapadyanta putrās tava ca bhārata
06,115.016a vivarṇavadanāś cāsan gataśrīkāś ca bhārata
06,115.016c atiṣṭhan vrīḍitāś caiva hriyā yuktā hy adhomukhāḥ
06,115.017a pāṇḍavāś ca jayaṃ labdhvā saṃgrāmaśirasi sthitāḥ
06,115.017c sarve dadhmur mahāśaṅkhān hemajālapariṣkṛtān
06,115.018a bhṛśaṃ tūryaninādeṣu vādyamāneṣu cānagha
06,115.018c apaśyāma raṇe rājan bhīmasenaṃ mahābalam
06,115.018e ākrīḍamānaṃ kaunteyaṃ harṣeṇa mahatā yutam
06,115.019a nihatya samare śatrūn mahābalasamanvitān
06,115.019c saṃmohaś cāpi tumulaḥ kurūṇām abhavat tadā
06,115.020a karṇaduryodhanau cāpi niḥśvasetāṃ muhur muhuḥ
06,115.020c tathā nipatite bhīṣme kauravāṇāṃ dhuraṃdhare
06,115.020e hāhākāram abhūt sarvaṃ nirmaryādam avartata
06,115.021a dṛṣṭvā ca patitaṃ bhīṣmaṃ putro duḥśāsanas tava
06,115.021c uttamaṃ javam āsthāya droṇānīkaṃ samādravat
06,115.021d*0484_01 āgatas tvaramāṇas tu balena mahatā vṛtaḥ
06,115.021d*0484_02 sametya puruṣavyāghra tvaramāṇo mahārathaḥ
06,115.021d*0485_01 duḥśāsanaṃ drutataraṃ droṇavijñāpanāya tat
06,115.022a bhrātrā prasthāpito vīraḥ svenānīkena daṃśitaḥ
06,115.022c prayayau puruṣavyāghraḥ svasainyam abhicodayan
06,115.023a tam āyāntam abhiprekṣya kuravaḥ paryavārayan
06,115.023c duḥśāsanaṃ mahārāja kim ayaṃ vakṣyatīti vai
06,115.024a tato droṇāya nihataṃ bhīṣmam ācaṣṭa kauravaḥ
06,115.024c droṇas tad apriyaṃ śrutvā sahasā nyapatad rathāt
06,115.025a sa saṃjñām upalabhyātha bhāradvājaḥ pratāpavān
06,115.025c nivārayām āsa tadā svāny anīkāni māriṣa
06,115.026a vinivṛttān kurūn dṛṣṭvā pāṇḍavāpi svasainikān
06,115.026c dūtaiḥ śīghrāśvasaṃyuktair avahāram akārayan
06,115.027a vinivṛtteṣu sainyeṣu pāraṃparyeṇa sarvaśaḥ
06,115.027c vimuktakavacāḥ sarve bhīṣmam īyur narādhipāḥ
06,115.028a vyupāramya tato yuddhād yodhāḥ śatasahasraśaḥ
06,115.028c upatasthur mahātmānaṃ prajāpatim ivāmarāḥ
06,115.029a te tu bhīṣmaṃ samāsādya śayānaṃ bharatarṣabham
06,115.029c abhivādya vyatiṣṭhanta pāṇḍavāḥ kurubhiḥ saha
06,115.030a atha pāṇḍūn kurūṃś caiva praṇipatyāgrataḥ sthitān
06,115.030c abhyabhāṣata dharmātmā bhīṣmaḥ śāṃtanavas tadā
06,115.031a svāgataṃ vo mahābhāgāḥ svāgataṃ vo mahārathāḥ
06,115.031c tuṣyāmi darśanāc cāhaṃ yuṣmākam amaropamāḥ
06,115.032a abhinandya sa tān evaṃ śirasā lambatābravīt
06,115.032b*0486_01 paripārśve tava sutān sthitān udvīkṣya bhārata
06,115.032c śiro me lambate 'tyartham upadhānaṃ pradīyatām
06,115.032d*0487_01 etac chrutvā tu vacanaṃ bhīṣmād bhāgīrathīsutāt
06,115.033a tato nṛpāḥ samājahrus tanūni ca mṛdūni ca
06,115.033c upadhānāni mukhyāni naicchat tāni pitāmahaḥ
06,115.034a abravīc ca naravyāghraḥ prahasann iva tān nṛpān
06,115.034c naitāni vīraśayyāsu yuktarūpāṇi pārthivāḥ
06,115.035a tato vīkṣya naraśreṣṭham abhyabhāṣata pāṇḍavam
06,115.035c dhanaṃjayaṃ dīrghabāhuṃ sarvalokamahāratham
06,115.036a dhanaṃjaya mahābāho śiraso me 'sya lambataḥ
06,115.036c dīyatām upadhānaṃ vai yad yuktam iha manyase
06,115.037a sa saṃnyasya mahac cāpam abhivādya pitāmaham
06,115.037c netrābhyām aśrupūrṇābhyām idaṃ vacanam abravīt
06,115.038a ājñāpaya kuruśreṣṭha sarvaśastrabhṛtāṃ vara
06,115.038c preṣyo 'haṃ tava durdharṣa kriyatāṃ kiṃ pitāmaha
06,115.039a tam abravīc chāṃtanavaḥ śiro me tāta lambate
06,115.039c upadhānaṃ kuruśreṣṭha phalgunopanayasva me
06,115.039e śayanasyānurūpaṃ hi śīghraṃ vīra prayaccha me
06,115.040a tvaṃ hi pārtha mahābāho śreṣṭhaḥ sarvadhanuṣmatām
06,115.040c kṣatradharmasya vettā ca buddhisattvaguṇānvitaḥ
06,115.041a phalgunas tu tathety uktvā vyavasāyapurojavaḥ
06,115.041c pragṛhyāmantrya gāṇḍīvaṃ śarāṃś ca nataparvaṇaḥ
06,115.042a anumānya mahātmānaṃ bharatānām amadhyamam
06,115.042c tribhis tīkṣṇair mahāvegair udagṛhṇāc chiraḥ śaraiḥ
06,115.043a abhiprāye tu vidite dharmātmā savyasācinā
06,115.043c atuṣyad bharataśreṣṭho bhīṣmo dharmārthatattvavit
06,115.043d*0488_01 upadhāne tathā datte bhīṣmasya savyasācinā
06,115.043d*0488_02 bhīṣmo 'pi bharatāṃ śreṣṭhaḥ sarvadharmārthatattvavit
06,115.044a upadhānena dattena pratyanandad dhanaṃjayam
06,115.044b*0489_01 prāha sarvān samudvīkṣya bharatān bhārataṃ prati
06,115.044c kuntīputraṃ yudhāṃ śreṣṭhaṃ suhṛdāṃ prītivardhanam
06,115.045a anurūpaṃ śayānasya pāṇḍavopahitaṃ tvayā
06,115.045c yady anyathā pravartethāḥ śapeyaṃ tvām ahaṃ ruṣā
06,115.046a evam etan mahābāho dharmeṣu pariniṣṭhitam
06,115.046c svaptavyaṃ kṣatriyeṇājau śaratalpagatena vai
06,115.047a evam uktvā tu bībhatsuṃ sarvāṃs tān abravīd vacaḥ
06,115.047c rājñaś ca rājaputrāṃś ca pāṇḍavenābhi saṃsthitān
06,115.047d*0490_01 paśyadhvam upadhānaṃ me pāṇḍavenābhisaṃdhitam
06,115.048a śayeyam asyāṃ śayyāyāṃ yāvad āvartanaṃ raveḥ
06,115.048c ye tadā pārayiṣyanti te māṃ drakṣyanti vai nṛpāḥ
06,115.049a diśaṃ vaiśravaṇākrāntāṃ yadā gantā divākaraḥ
06,115.049c arciṣmān pratapaṃl lokān rathenottamatejasā
06,115.049e vimokṣye 'haṃ tadā prāṇān suhṛdaḥ supriyān api
06,115.050a parikhā khanyatām atra mamāvasadane nṛpāḥ
06,115.050c upāsiṣye vivasvantam evaṃ śaraśatācitaḥ
06,115.050e upāramadhvaṃ saṃgrāmād vairāṇy utsṛjya pārthivāḥ
06,115.051a upātiṣṭhann atho vaidyāḥ śalyoddharaṇakovidāḥ
06,115.051c sarvopakaraṇair yuktāḥ kuśalās te suśikṣitāḥ
06,115.052a tān dṛṣṭvā jāhnavīputraḥ provāca vacanaṃ tadā
06,115.052c dattadeyā visṛjyantāṃ pūjayitvā cikitsakāḥ
06,115.053a evaṃgate na hīdānīṃ vaidyaiḥ kāryam ihāsti me
06,115.053b*0491_01 bhavantaḥ kuśalā nityaṃ bhiṣajo vedanāharāḥ
06,115.053b*0491_02 uvāca putro gaṃgāyā na vaidyaiḥ kāryam asti me
06,115.053c kṣatradharmapraśastāṃ hi prāpto 'smi paramāṃ gatim
06,115.054a naiṣa dharmo mahīpālāḥ śaratalpagatasya me
06,115.054b*0492_01 etān pūjaya rājendra vastrālaṃkaraṇādibhiḥ
06,115.054c etair eva śaraiś cāhaṃ dagdhavyo 'nte narādhipāḥ
06,115.054d*0493_01 vidyās tiṣṭhanti kuśalāḥ sadā vyādhicikitsane
06,115.055a tac chrutvā vacanaṃ tasya putro duryodhanas tava
06,115.055c vaidyān visarjayām āsa pūjayitvā yathārhataḥ
06,115.056a tatas te vismayaṃ jagmur nānājanapadeśvarāḥ
06,115.056c sthitiṃ dharme parāṃ dṛṣṭvā bhīṣmasyāmitatejasaḥ
06,115.057a upadhānaṃ tato dattvā pitus tava janeśvara
06,115.057c sahitāḥ pāṇḍavāḥ sarve kuravaś ca mahārathāḥ
06,115.058a upagamya mahātmānaṃ śayānaṃ śayane śubhe
06,115.058c te 'bhivādya tato bhīṣmaṃ kṛtvā cābhipradakṣiṇam
06,115.059a vidhāya rakṣāṃ bhīṣmasya sarva eva samantataḥ
06,115.059c vīrāḥ svaśibirāṇy eva dhyāyantaḥ paramāturāḥ
06,115.059e niveśāyābhyupāgacchan sāyāhne rudhirokṣitāḥ
06,115.060a niviṣṭān pāṇḍavāṃś cāpi prīyamāṇān mahārathān
06,115.060c bhīṣmasya patanād dhṛṣṭān upagamya mahārathān
06,115.060e uvāca yādavaḥ kāle dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
06,115.061a diṣṭyā jayasi kauravya diṣṭyā bhīṣmo nipātitaḥ
06,115.061c avadhyo mānuṣair eṣa satyasaṃdho mahārathaḥ
06,115.062a atha vā daivataiḥ pārtha sarvaśastrāstrapāragaḥ
06,115.062c tvāṃ tu cakṣurhaṇaṃ prāpya dagdho ghoreṇa cakṣuṣā
06,115.063a evam ukto dharmarājaḥ pratyuvāca janārdanam
06,115.063c tava prasādād vijayaḥ krodhāt tava parājayaḥ
06,115.063e tvaṃ hi naḥ śaraṇaṃ kṛṣṇa bhaktānām abhayaṃkaraḥ
06,115.064a anāścaryo jayas teṣāṃ yeṣāṃ tvam asi keśava
06,115.064c raṣkitā samare nityaṃ nityaṃ cāpi hite rataḥ
06,115.064e sarvathā tvāṃ samāsādya nāścaryam iti me matiḥ
06,115.065a evam uktaḥ pratyuvāca smayamāno janārdanaḥ
06,115.065c tvayy evaitad yuktarūpaṃ vacanaṃ pārthivottama
06,116.001 saṃjaya uvāca
06,116.001a vyuṣṭāyāṃ tu mahārāja rajanyāṃ sarvapārthivāḥ
06,116.001c pāṇḍavā dhārtarāṣṭrāś ca abhijagmuḥ pitāmaham
06,116.002a taṃ vīraśayane vīraṃ śayānaṃ kurusattamam
06,116.002c abhivādyopatasthur vai kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabham
06,116.003a kanyāś candanacūrṇaiś ca lājair mālyaiś ca sarvaśaḥ
06,116.003b*0494_01 avākirañ śāṃtanavaṃ tatra gatvā sahasraśaḥ
06,116.003c striyo bālās tathā vṛddhāḥ prekṣakāś ca pṛthagjanāḥ
06,116.003e samabhyayuḥ śāṃtanavaṃ bhūtānīva tamonudam
06,116.004a tūryāṇi gaṇikā vārās tathaiva naṭanartakāḥ
06,116.004c upānṛtyañ jaguś caiva vṛddhaṃ kurupitāmaham
06,116.005a upāramya ca yuddhebhyaḥ saṃnāhān vipramucya ca
06,116.005c āyudhāni ca nikṣipya sahitāḥ kurupāṇḍavāḥ
06,116.006a anvāsata durādharṣaṃ devavratam ariṃdamam
06,116.006c anyonyaṃ prītimantas te yathāpūrvaṃ yathāvayaḥ
06,116.007a sā pārthivaśatākīrṇā samitir bhīṣmaśobhitā
06,116.007c śuśubhe bhāratī dīptā divīvādityamaṇḍalam
06,116.007d*0495_01 upāsāṃ cakrire sarve kurupāṇḍavasainikāḥ
06,116.008a vibabhau ca nṛpāṇāṃ sā pitāmaham upāsatām
06,116.008c devānām iva deveśaṃ pitāmaham upāsatām
06,116.009a bhīṣmas tu vedanāṃ dhairyān nigṛhya bharatarṣabha
06,116.009b*0496_01 nānāpraharaṇair viddhaḥ śaratalpagatas tathā
06,116.009c abhitaptaḥ śaraiś caiva nātihṛṣṭamanābravīt
06,116.010a śarābhitaptakāyo 'haṃ śarasaṃtāpamūrchitaḥ
06,116.010c pānīyam abhikāṅkṣe 'haṃ rājñas tān pratyabhāṣata
06,116.011a tatas te kṣatriyā rājan samājahruḥ samantataḥ
06,116.011c bhakṣyān uccāvacāṃs tatra vārikumbhāṃś ca śītalān
06,116.012a upanītaṃ ca tad dṛṣṭvā bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt
06,116.012c nādya tāta mayā śakyaṃ bhogān kāṃś cana mānuṣān
06,116.012d*0497_01 nedaṃ mama jalaṃ yogyaṃ pātuṃ naiva kṣamo hy aham
06,116.013a upabhoktuṃ manuṣyebhyaḥ śaraśayyāgato hy aham
06,116.013c pratīkṣamāṇas tiṣṭhāmi nivṛttiṃ śaśisūryayoḥ
06,116.013d*0498_01 evam uktvā tatovāca bhīṣmaḥ śaraśataiś citaḥ
06,116.013d*0498_02 payaḥ pāsyāmi gopālā gomayaṃ na tu gomayam
06,116.013d*0498_03 gomayenāgnivarṇena gomayaṃ na tu gomayam
06,116.014a evam uktvā śāṃtanavo dīnavāk sarvapārthivān
06,116.014c dhanaṃjayaṃ mahābāhum abhyabhāṣata bhārata
06,116.015a athopetya mahābāhur abhivādya pitāmaham
06,116.015c atiṣṭhat prāñjaliḥ prahvaḥ kiṃ karomīti cābravīt
06,116.016a taṃ dṛṣṭvā pāṇḍavaṃ rājann abhivādyāgrataḥ sthitam
06,116.016c abhyabhāṣata dharmātmā bhīṣmaḥ prīto dhanaṃjayam
06,116.017a dahyate 'daḥ śarīraṃ me saṃsyūto 'smi maheṣubhiḥ
06,116.017c marmāṇi paridūyante vadanaṃ mama śuṣyati
06,116.018a hlādanārthaṃ śarīrasya prayacchāpo mamārjuna
06,116.018b*0499_01 gomukhaiḥ pīḍyamānasya gaur naṣṭo mama gopate
06,116.018b*0499_02 gorasaṃ pātum icchāmi gobhir yac ca na dūṣitam
06,116.018c tvaṃ hi śakto maheṣvāsa dātum ambho yathāvidhi
06,116.019a arjunas tu tathety uktvā ratham āruhya vīryavān
06,116.019c adhijyaṃ balavat kṛtvā gāṇḍīvaṃ vyākṣipad dhanuḥ
06,116.020a tasya jyātalanirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ
06,116.020c vitresuḥ sarvabhūtāni śrutvā sarve ca pārthivāḥ
06,116.021a tataḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā rathena rathināṃ varaḥ
06,116.021c śayānaṃ bharataśreṣṭhaṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam
06,116.022a saṃdhāya ca śaraṃ dīptam abhimantrya mahāyaśāḥ
06,116.022c parjanyāstreṇa saṃyojya sarvalokasya paśyataḥ
06,116.022e avidhyat pṛthivīṃ pārthaḥ pārśve bhīṣmasya dakṣiṇe
06,116.023a utpapāta tato dhārā vimalā vāriṇaḥ śivā
06,116.023c śītasyāmṛtakalpasya divyagandharasasya ca
06,116.024a atarpayat tataḥ pārthaḥ śītayā vāridhārayā
06,116.024c bhīṣmaṃ kurūṇām ṛṣabhaṃ divyakarmaparākramaḥ
06,116.025a karmaṇā tena pārthasya śakraṣyeva vikurvataḥ
06,116.025c vismayaṃ paramaṃ jagmus tatas te vasudhādhipāḥ
06,116.026a tat karma prekṣya bībhatsor atimānuṣam adbhutam
06,116.026c saṃprāvepanta kuravo gāvaḥ śītārditā iva
06,116.027a vismayāc cottarīyāṇi vyāvidhyan sarvato nṛpāḥ
06,116.027c śaṅkhadundubhinirghoṣais tumulaṃ sarvato 'bhavat
06,116.028a tṛptaḥ śāṃtanavaś cāpi rājan bībhatsum abravīt
06,116.028c sarvapārthivavīrāṇāṃ saṃnidhau pūjayann iva
06,116.029a naitac citraṃ mahābāho tvayi kauravanandana
06,116.029c kathito nāradenāsi pūrvarṣir amitadyutiḥ
06,116.030a vāsudevasahāyas tvaṃ mahat karma kariṣyasi
06,116.030c yan notsahati devendraḥ saha devair api dhruvam
06,116.031a vidus tvāṃ nidhanaṃ pārtha sarvakṣatrasya tadvidaḥ
06,116.031c dhanurdharāṇām ekas tvaṃ pṛthivyāṃ pravaro nṛṣu
06,116.032a manuṣyā jagati śreṣṭhāḥ pakṣiṇāṃ garuḍo varaḥ
06,116.032c sarasāṃ sāgaraḥ śreṣṭho gaur variṣṭhā catuṣpadām
06,116.033a ādityas tejasāṃ śreṣṭho girīṇāṃ himavān varaḥ
06,116.033c jātīnāṃ brāhmaṇaḥ śreṣṭhaḥ śreṣṭhas tvam asi dhanvinām
06,116.034a na vai śrutaṃ dhārtarāṣṭreṇa vākyaṃ; saṃbodhyamānaṃ vidureṇa caiva
06,116.034c droṇena rāmeṇa janārdanena; muhur muhuḥ saṃjayenāpi coktam
06,116.035a parītabuddhir hi visaṃjñakalpo; duryodhano nābhyanandad vaco me
06,116.035c sa śeṣyate vai nihataś cirāya; śāstrātigo bhīmabalābhibhūtaḥ
06,116.036a tataḥ śrutvā tad vacaḥ kauravendro; duryodhano dīnamanā babhūva
06,116.036c tam abravīc chāṃtanavo 'bhivīkṣya; nibodha rājan bhava vītamanyuḥ
06,116.037a dṛṣṭaṃ duryodhanedaṃ te yathā pārthena dhīmatā
06,116.037c jalasya dhārā janitā śītasyāmṛtagandhinaḥ
06,116.037e etasya kartā loke 'smin nānyaḥ kaś cana vidyate
06,116.038a āgneyaṃ vāruṇaṃ saumyaṃ vāyavyam atha vaiṣṇavam
06,116.038c aindraṃ pāśupataṃ brāhmaṃ pārameṣṭhyaṃ prajāpateḥ
06,116.038e dhātus tvaṣṭuś ca savitur divyāny astrāṇi sarvaśaḥ
06,116.039a sarvasmin mānuṣe loke vetty eko hi dhanaṃjayaḥ
06,116.039c kṛṣṇo vā devakīputro nānyo vai veda kaś cana
06,116.039e na śakyāḥ pāṇḍavās tāta yuddhe jetuṃ kathaṃ cana
06,116.040a amānuṣāṇi karmāṇi yasyaitāni mahātmanaḥ
06,116.040c tena sattvavatā saṃkhye śūreṇāhavaśobhinā
06,116.040e kṛtinā samare rājan saṃdhis te tāta yujyatām
06,116.041a yāvat kṛṣṇo mahābāhuḥ svādhīnaḥ kurusaṃsadi
06,116.041c tāvat pārthena śūreṇa saṃdhis te tāta yujyatām
06,116.042a yāvac camūṃ na te śeṣāṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
06,116.042c nāśayaty arjunas tāvat saṃdhis te tāta yujyatām
06,116.043a yāvat tiṣṭhanti samare hataśeṣāḥ sahodarāḥ
06,116.043c nṛpāś ca bahavo rājaṃs tāvat saṃdhiḥ prayujyatām
06,116.044a na nirdahati te yāvat krodhadīptekṣaṇaś camūm
06,116.044c yudhiṣṭhiro hi tāvad vai saṃdhis te tāta yujyatām
06,116.045a nakulaḥ sahadevaś ca bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
06,116.045b*0500_01 yāvat kṣatraṃ na nighnanti tāvat saṃdhir vidhīyatām
06,116.045c yāvac camūṃ mahārāja nāśayanti na sarvaśaḥ
06,116.045e tāvat te pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ saubhrātraṃ tāta rocatām
06,116.046a yuddhaṃ madantam evāstu tāta saṃśāmya pāṇḍavaiḥ
06,116.046c etat te rocatāṃ vākyaṃ yad ukto 'si mayānagha
06,116.046e etat kṣemam ahaṃ manye tava caiva kulasya ca
06,116.047a tyaktvā manyum upaśāmyasva pārthaiḥ; paryāptam etad yat kṛtaṃ phalgunena
06,116.047c bhīṣmasyāntād astu vaḥ sauhṛdaṃ vā; saṃpraśleṣaḥ sādhu rājan prasīda
06,116.048a rājyasyārdhaṃ dīyatāṃ pāṇḍavānām; indraprasthaṃ dharmarājo 'nuśāstu
06,116.048c mā mitradhruk pārthivānāṃ jaghanyaḥ; pāpāṃ kīrtiṃ prāpsyase kauravendra
06,116.049a mamāvasānāc chāntir astu prajānāṃ; saṃgacchantāṃ pārthivāḥ prītimantaḥ
06,116.049c pitā putraṃ mātulaṃ bhāgineyo; bhrātā caiva bhrātaraṃ praitu rājan
06,116.050a na ced evaṃ prāptakālaṃ vaco me; mohāviṣṭaḥ pratipatsyasy abuddhyā
06,116.050b*0501_01 tapsyasyante lobhabhāvāt tvam evaṃ
06,116.050b*0501_02 ye cāpy anye bhūmipālāḥ sametāḥ
06,116.050c bhīṣmasyāntād etadantāḥ stha sarve; satyām etāṃ bhāratīm īrayāmi
06,116.050c*0502_01 diṣṭaṃ gantā tyaktadharmārthakāmaḥ
06,116.050c*0502_02 putrabhrātṛjñātisaṃbandhihīnaḥ
06,116.050c*0502_03 evaṃ vo 'stu viditaṃ kauraveyāḥ
06,116.051a etad vākyaṃ sauhṛdād āpageyo; madhye rājñāṃ bhārataṃ śrāvayitvā
06,116.051c tūṣṇīm āsīc chalyasaṃtaptamarmā; yatvātmānaṃ vedanāṃ saṃnigṛhya
06,116.051d*0503_01 dharmārthasahitaṃ vākyaṃ śrutvā hitam anāmayam
06,116.051d*0503_02 nārocayata putras te mumūrṣur iva bheṣajam
06,117.001 saṃjaya uvāca
06,117.001a tatas te pārthivāḥ sarve jagmuḥ svān ālayān punaḥ
06,117.001c tūṣṇīṃbhūte mahārāja bhīṣme śaṃtanunandane
06,117.002a śrutvā tu nihataṃ bhīṣmaṃ rādheyaḥ puruṣarṣabhaḥ
06,117.002c īṣad āgatasaṃtrāsaḥ tvarayopajagāma ha
06,117.003a sa dadarśa mahātmānaṃ śaratalpagataṃ tadā
06,117.003c janmaśayyāgataṃ devaṃ kārttikeyam iva prabhum
06,117.004a nimīlitākṣaṃ taṃ vīraṃ sāśrukaṇṭhas tadā vṛṣaḥ
06,117.004b*0504_01 bhīṣma bhīṣma mahābāho ity uvāca mahādyutiḥ
06,117.004c abhyetya pādayos tasya nipapāta mahādyutiḥ
06,117.005a rādheyo 'haṃ kuruśreṣṭha nityaṃ cāṣkigatas tava
06,117.005c dveṣyo 'tyantam anāgāḥ sann iti cainam uvāca ha
06,117.006a tac chrutvā kuruvṛddhaḥ sa balāt saṃvṛttalocanaḥ
06,117.006c śanair udvīkṣya sasneham idaṃ vacanam abravīt
06,117.007a rahitaṃ dhiṣṇyam ālokya samutsārya ca rakṣiṇaḥ
06,117.007c piteva putraṃ gāṅgeyaḥ pariṣvajyaikabāhunā
06,117.008a ehy ehi me vipratīpa spardhase tvaṃ mayā saha
06,117.008c yadi māṃ nābhigacchethā na te śreyo bhaved dhruvam
06,117.009a kaunteyas tvaṃ na rādheyo vidito nāradān mama
06,117.009a*0505_01 **** **** na tavādhirathaḥ pitā
06,117.009a*0505_02 sūryajas tvaṃ mahābāho
06,117.009c kṛṣṇadvaipāyanāc caiva keśavāc ca na saṃśayaḥ
06,117.010a na ca dveṣo 'sti me tāta tvayi satyaṃ bravīmi te
06,117.010c tejovadhanimittaṃ tu paruṣāṇy aham uktavān
06,117.011a akasmāt pāṇḍavān hi tvaṃ dviṣasīti matir mama
06,117.011c yenāsi bahuśo rūkṣaṃ coditaḥ sūryanandana
06,117.011d*0506_01 jāto 'si dharmalopena tatas te buddhir īdṛśī
06,117.011d*0506_02 nīcāśrayān matsareṇa dveṣiṇī guṇinām api
06,117.011d*0506_03 tenāsi bahuśo rūkṣaṃ śrāvitaḥ kurusaṃsadi
06,117.012a jānāmi samare vīryaṃ śatrubhir duḥsahaṃ tava
06,117.012c brahmaṇyatāṃ ca śauryaṃ ca dāne ca paramāṃ gatim
06,117.013a na tvayā sadṛśaḥ kaś cit puruṣeṣv amaropama
06,117.013c kulabhedaṃ ca matvāhaṃ sadā paruṣam uktavān
06,117.014a iṣvastre bhārasaṃdhāne lāghave 'strabale tathā
06,117.014c sadṛśaḥ phalgunenāsi kṛṣṇena ca mahātmanā
06,117.015a karṇa rājapuraṃ gatvā tvayaikena dhanuṣmatā
06,117.015c tasyārthe kururājasya rājāno mṛditā yudhi
06,117.016a tathā ca balavān rājā jarāsaṃdho durāsadaḥ
06,117.016c samare samaraślāghī tvayā na sadṛśo 'bhavat
06,117.017a brahmaṇyaḥ satyavādī ca tejasārka ivāparaḥ
06,117.017c devagarbho 'jitaḥ saṃkhye manuṣyair adhiko bhuvi
06,117.018a vyapanīto 'dya manyur me yas tvāṃ prati purā kṛtaḥ
06,117.018c daivaṃ puruṣakāreṇa na śakyam ativartitum
06,117.019a sodaryāḥ pāṇḍavā vīrā bhrātaras te 'risūdana
06,117.019c saṃgaccha tair mahābāho mama ced icchasi priyam
06,117.020a mayā bhavatu nirvṛttaṃ vairam ādityanandana
06,117.020c pṛthivyāṃ sarvarājāno bhavantv adya nirāmayāḥ
06,117.021 karṇa uvāca
06,117.021a jānāmy ahaṃ mahāprājña sarvam etan na saṃśayaḥ
06,117.021c yathā vadasi durdharṣa kaunteyo 'haṃ na sūtajaḥ
06,117.022a avakīrṇas tv ahaṃ kuntyā sūtena ca vivardhitaḥ
06,117.022c bhuktvā duryodhanaiśvaryaṃ na mithyā kartum utsahe
06,117.022d*0507_01 vasudevasuto yadvat pāṇḍavāya dṛḍhavrataḥ
06,117.023a vasu caiva śarīraṃ ca yad udāraṃ tathā yaśaḥ
06,117.023c sarvaṃ duryodhanasyārthe tyaktaṃ me bhūridakṣiṇa
06,117.023e kopitāḥ pāṇḍavā nityaṃ mayāśritya suyodhanam
06,117.023f*0508_01 tathā duryodhanasyārthe vīramārganiṣeviṇā
06,117.023f*0509_01 mā caitad vyādhimaraṇaṃ kṣatraṃ syād iti kaurava
06,117.024a avaśyabhāvī vai yo 'rtho na sa śakyo nivartitum
06,117.024c daivaṃ puruṣakāreṇa ko nivartitum utsahet
06,117.025a pṛthivīkṣayaśaṃsīni nimittāni pitāmaha
06,117.025c bhavadbhir upalabdhāni kathitāni ca saṃsadi
06,117.026a pāṇḍavā vāsudevaś ca viditā mama sarvaśaḥ
06,117.026c ajeyāḥ puruṣair anyair iti tāṃś cotsahāmahe
06,117.026d*0510_01 vijayiṣye raṇe pāṇḍūn iti me niścitaṃ matam
06,117.026d*0510_02 na cec chakyam avasraṣṭuṃ vairam etat sudāruṇam
06,117.026d*0510_03 dhanaṃjayena yotsye 'haṃ svadharmaprītamānasaḥ
06,117.026d*0511_01 adharmaṃ vyādhimaraṇaṃ kṣatriyasya pitāmaha
06,117.027a anujānīṣva māṃ tāta yuddhe prītamanāḥ sadā
06,117.027c anujñātas tvayā vīra yudhyeyam iti me matiḥ
06,117.028a duruktaṃ vipratīpaṃ vā saṃrambhāc cāpalāt tathā
06,117.028c yan mayāpakṛtaṃ kiṃ cit tad anukṣantum arhasi
06,117.029 bhīṣma uvāca
06,117.029a na cec chakyam athotsraṣṭuṃ vairam etat sudāruṇam
06,117.029c anujānāmi karṇa tvāṃ yudhyasva svargakāmyayā
06,117.030a vimanyur gatasaṃrambhaḥ kuru karma nṛpasya hi
06,117.030c yathāśakti yathotsāhaṃ satāṃ vṛtteṣu vṛttavān
06,117.031a ahaṃ tvām anujānāmi yad icchasi tad āpnuhi
06,117.031c kṣatradharmajitāṃl lokān saṃprāpsyasi na saṃśayaḥ
06,117.032a yudhyasva nirahaṃkāro balavīryavyapāśrayaḥ
06,117.032c dharmo hi yuddhāc chreyo 'nyat kṣatriyasya na vidyate
06,117.033a praśame hi kṛto yatnaḥ sucirāt suciraṃ mayā
06,117.033c na caiva śakitaḥ kartuṃ yato dharmas tato jayaḥ
06,117.034 saṃjaya uvāca
06,117.034a evaṃ bruvantaṃ gāṅgeyam abhivādya prasādya ca
06,117.034c rādheyo ratham āruhya prāyāt tava sutaṃ prati
06,117.034d*0512_01 ya idaṃ śṛṇuyād bhaktyā bhīṣmaparva mahādbhutam
06,117.034d*0512_02 ājanmasaṃcitāt pāpān mucyate nātra saṃśayaḥ
06,117.034d*0512_03 bhīṣmaparva idaṃ śrutvā śatabhojyaṃ tu dāpayet
06,117.034d*0512_04 sarvatīrthaphalaṃ caiva sarvayajñaphalaṃ labhet
06,117.034d*0512_05 etad vai parvadānaṃ ca dattvā svarṇādidakṣiṇām
06,117.034d*0512_06 samāhitaphalāvāptir jāyate nātra saṃśayaḥ
06,117.034d*0512_07 aśvamedhasahasrasya rājasūyaśatasya ca
06,117.034d*0512_08 gavāṃ koṭipradānasya phalaṃ syād bhīṣmaparvaṇi
06,117.034d*0512_09 bhīṣmaparva idaṃ śrutvā pūjayed yas tu vācakam
06,117.034d*0512_10 tena brahmā ca rudraś ca viṣṇuś ca vasavas tathā
06,117.034d*0512_11 pūjitā ṛṣayaḥ sarve pitaraś ca sahāgnibhiḥ
06,117.034d*0512_12 prasanne vācake vipre prasannāḥ sarvadevatāḥ
06,117.034d*0512_13 dharmārthakāmamokṣāṇāṃ sa phalaṃ prāpnuyān naraḥ
06,117.034d*0512_14 pañca ślokasahasrāṇi tathā hy aṣṭau śatāni ca
06,117.034d*0512_15 ślokāś ca caturāśītiḥ proktā vyāsena dhīmatā
06,117.034d*0513_01 śraddhayā parayā yukto bhīṣmaparva śṛṇoti yaḥ
06,117.034d*0513_02 mucyate brahmahatyāyā jayaṃ vai labhate dhruvam
06,117.034d*0513_03 brāhmaṇān bhojayet samyag vastrālaṃkāragodhanaiḥ
06,117.034d*0513_04 pūjayec caiva vaktāraṃ bhīṣmaparvaṇi vai gṛhī
07,001.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
07,001.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
07,001.000*0002_01 jayati parāśarasūnuḥ satyavatīhṛdayanandano vyāsaḥ
07,001.000*0002_02 yasyāsyakamalagalitaṃ vāṅmayam amṛtaṃ jagat pibati
07,001.000*0003_01 jitaṃ bhagavatā tena hariṇā lokadhāriṇā
07,001.000*0003_02 ajena viśvarūpeṇa nirguṇena mahātmanā
07,001.000*0004_01 śuklāmbaradharaṃ viṣṇuṃ śaśivarṇaṃ caturbhujam
07,001.000*0004_02 prasannavadanaṃ dhyāyet sarvavighnopaśāntaye
07,001.001 janamejaya uvāca
07,001.001a tam apratimasattvaujobalavīryaparākramam
07,001.001c hataṃ devavrataṃ śrutvā pāñcālyena śikhaṇḍinā
07,001.002a dhṛtarāṣṭras tadā rājā śokavyākulacetanaḥ
07,001.002c kim aceṣṭata viprarṣe hate pitari vīryavān
07,001.003a tasya putro hi bhagavan bhīṣmadroṇamukhai rathaiḥ
07,001.003c parājitya maheṣvāsān pāṇḍavān rājyam icchati
07,001.004a tasmin hate tu bhagavan ketau sarvadhanuṣmatām
07,001.004c yad aceṣṭata kauravyas tan me brūhi dvijottama
07,001.005 vaiśaṃpāyana uvāca
07,001.005a nihataṃ pitaraṃ śrutvā dhṛtarāṣṭro janādhipaḥ
07,001.005c lebhe na śāntiṃ kauravyaś cintāśokaparāyaṇaḥ
07,001.006a tasya cintayato duḥkham aniśaṃ pārthivasya tat
07,001.006c ājagāma viśuddhātmā punar gāvalgaṇis tadā
07,001.006d*0005_01 niḥśvāsaparamo rājā dhyāyann āste hy adhomukhaḥ
07,001.006d*0005_02 astaṃ prāpte dinakare niśi gāvalgaṇis tadā
07,001.006d*0005_03 khidyamānena manasā jagāma gajasāhvayam
07,001.006d*0006_01 vyāsaprasādād vijñāya sarvaṃ vṛttāntam uttamam
07,001.006d*0006_02 sainikānāṃ ca sarveṣāṃ senayor ubhayos tadā
07,001.007a śibirāt saṃjayaṃ prāptaṃ niśi nāgāhvayaṃ puram
07,001.007c āmbikeyo mahārāja dhṛtarāṣṭro 'nvapṛcchata
07,001.008a śrutvā bhīṣmasya nidhanam aprahṛṣṭamanā bhṛśam
07,001.008c putrāṇāṃ jayam ākāṅkṣan vilalāpāturo yathā
07,001.008d*0007_01 dhārtarāṣṭrān mṛtān sarvān manye saṃjaya saṃyuge
07,001.009 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,001.009a saṃsādhya tu mahātmānaṃ bhīṣmaṃ bhīmaparākramam
07,001.009c kim akārṣuḥ paraṃ tāta kuravaḥ kālacoditāḥ
07,001.009d*0008_01 hataṃ śrutvā mama sutaḥ kim akārṣīc ca saṃjaya
07,001.010a tasmin vinihate śūre durādharṣe mahaujasi
07,001.010c kiṃ nu svit kuravo 'kārṣur nimagnāḥ śokasāgare
07,001.010d*0009_01 saṃprāptāḥ kuravo yuddhe ke 'trātiṣṭhan paraṃtapāḥ
07,001.011a tad udīrṇaṃ mahat sainyaṃ trailokyasyāpi saṃjaya
07,001.011b*0010_01 bhīṣmataḥ kauraveyāṇām abhiyāsyati kaḥ pumān
07,001.011c bhayam utpādayet tīvraṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
07,001.011d*0011_01 ko hi dauryodhane sainye pumān āsīn mahārathaḥ
07,001.011d*0011_02 yaṃ prāpya sumahāyuddhe tan naḥ śaṃsa mahābhaye
07,001.012a devavrate tu nihate kurūṇām ṛṣabhe tadā
07,001.012c yad akārṣur nṛpatayas tan mamācakṣva saṃjaya
07,001.013 saṃjaya uvāca
07,001.013a śṛṇu rājann ekamanā vacanaṃ bruvato mama
07,001.013c yat te putrās tadākārṣur hate devavrate mṛdhe
07,001.014a nihate tu tadā bhīṣme rājan satyaparākrame
07,001.014c tāvakāḥ pāṇḍaveyāś ca prādhyāyanta pṛthak pṛthak
07,001.015a vismitāś ca prahṛṣṭāś ca kṣatradharmaṃ niśāmya te
07,001.015b*0012_01 jugupsamānāḥ paramaṃ kṣātraṃ karma viśāṃ pate
07,001.015c svadharmaṃ nindamānāś ca praṇipatya mahātmane
07,001.016a śayanaṃ kalpayām āsur bhīṣmāyāmitatejase
07,001.016c sopadhānaṃ naravyāghra śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,001.017a vidhāya rakṣāṃ bhīṣmāya samābhāṣya parasparam
07,001.017c anumānya ca gāṅgeyaṃ kṛtvā cāpi pradakṣiṇam
07,001.018a krodhasaṃraktanayanāḥ samavekṣya parasparam
07,001.018c punar yuddhāya nirjagmuḥ kṣatriyāḥ kālacoditāḥ
07,001.019a tatas tūryaninādaiś ca bherīṇāṃ ca mahāsvanaiḥ
07,001.019c tāvakānām anīkāni pareṣāṃ cāpi niryayuḥ
07,001.020a vyāvṛtte 'hani rājendra patite jāhnavīsute
07,001.020c amarṣavaśam āpannāḥ kālopahatacetasaḥ
07,001.021a anādṛtya vacaḥ pathyaṃ gāṅgeyasya mahātmanaḥ
07,001.021c niryayur bharataśreṣṭhāḥ śastrāṇy ādāya sarvaśaḥ
07,001.022a mohāt tava saputrasya vadhāc chāṃtanavasya ca
07,001.022c kauravyā mṛtyusād bhūtāḥ sahitāḥ sarvarājabhiḥ
07,001.023a ajāvaya ivāgopā vane śvāpadasaṃkule
07,001.023b*0013_01 karṇa karṇeti cakranduḥ śeṣā bhārata pārthivāḥ
07,001.023c bhṛśam udvignamanaso hīnā devavratena te
07,001.024a patite bharataśreṣṭhe babhūva kuruvāhinī
07,001.024c dyaur ivāpetanakṣatrā hīnaṃ kham iva vāyunā
07,001.025a vipannasasyeva mahī vāk caivāsaṃskṛtā yathā
07,001.025c āsurīva yathā senā nigṛhīte purā balau
07,001.026a vidhaveva varārohā śuṣkatoyeva nimnagā
07,001.026b*0014_01 lakṣmīr iva surais tyaktā śrutihīnā yathā dvijāḥ
07,001.026c vṛkair iva vane ruddhā pṛṣatī hatayūthapā
07,001.027a svādharṣā hatasiṃheva mahatī girikandarā
07,001.027c bhāratī bharataśreṣṭha patite jāhnavīsute
07,001.028a viṣvagvātahatā rugṇā naur ivāsīn mahārṇave
07,001.028c balibhiḥ pāṇḍavair vīrair labdhalakṣair bhṛśārditā
07,001.029a sā tadāsīd bhṛśaṃ senā vyākulāśvarathadvipā
07,001.029c viṣaṇṇabhūyiṣṭhanarā kṛpaṇā draṣṭum ābabhau
07,001.030a tasyāṃ trastā nṛpatayaḥ sainikāś ca pṛthagvidhāḥ
07,001.030c pātāla iva majjanto hīnā devavratena te
07,001.030e karṇaṃ hi kuravo 'smārṣuḥ sa hi devavratopamaḥ
07,001.031a sarvaśastrabhṛtāṃ śreṣṭhaṃ rocamānam ivātithim
07,001.031c bandhum āpadgatasyeva tam evopāgaman manaḥ
07,001.032a cukruśuḥ karṇa karṇeti tatra bhārata pārthivāḥ
07,001.032c rādheyaṃ hitam asmākaṃ sūtaputraṃ tanutyajam
07,001.033a sa hi nāyudhyata tadā daśāhāni mahāyaśāḥ
07,001.033c sāmātyabandhuḥ karṇo vai tam āhvayata māciram
07,001.034a bhīṣmeṇa hi mahābāhuḥ sarvakṣatrasya paśyataḥ
07,001.034c ratheṣu gaṇyamāneṣu balavikramaśāliṣu
07,001.034e saṃkhyāto 'rdharathaḥ karṇo dviguṇaḥ san nararṣabhaḥ
07,001.035a rathātirathasaṃkhyāyāṃ yo 'graṇīḥ śūrasaṃmataḥ
07,001.035c pitṛvittāmbudeveśān api yo yoddhum utsahet
07,001.036a sa tu tenaiva kopena rājan gāṅgeyam uktavān
07,001.036c tvayi jīvati kauravya nāhaṃ yotsye kathaṃ cana
07,001.037a tvayā tu pāṇḍaveyeṣu nihateṣu mahāmṛdhe
07,001.037c duryodhanam anujñāpya vanaṃ yāsyāmi kaurava
07,001.038a pāṇḍavair vā hate bhīṣme tvayi svargam upeyuṣi
07,001.038c hantāsmy ekarathenaiva kṛtsnān yān manyase rathān
07,001.039a evam uktvā mahārāja daśāhāni mahāyaśāḥ
07,001.039c nāyudhyata tataḥ karṇaḥ putrasya tava saṃmate
07,001.040a bhīṣmaḥ samaravikrāntaḥ pāṇḍaveyasya pārthiva
07,001.040c jaghāna samare yodhān asaṃkhyeyaparākramaḥ
07,001.041a tasmiṃs tu nihate śūre satyasaṃdhe mahaujasi
07,001.041c tvatsutāḥ karṇam asmārṣus tartukāmā iva plavam
07,001.042a tāvakās tava putrāś ca sahitāḥ sarvarājabhiḥ
07,001.042c hā karṇa iti cākrandan kālo 'yam iti cābruvan
07,001.042d*0015_01 evaṃ te sma hi rādheyaṃ sūtaputraṃ tanutyajam
07,001.042d*0016_01 cukruśuḥ sahitā yodhās tatra tatra mahābalāḥ
07,001.043a jāmadagnyābhyanujñātam astre durvārapauruṣam
07,001.043c agaman no manaḥ karṇaṃ bandhum ātyayikeṣv iva
07,001.044a sa hi śakto raṇe rājaṃs trātum asmān mahābhayāt
07,001.044c tridaśān iva govindaḥ satataṃ sumahābhayāt
07,001.044d*0017_01 devān iva yathā viṣṇus trāyate mahato bhayāt
07,001.045 vaiśaṃpāyana uvāca
07,001.045a tathā karṇaṃ yudhi varaṃ kīrtayantaṃ punaḥ punaḥ
07,001.045b*0018_01 gāvalgaṇiṃ saṃjayaṃ tu śokavyākulalocanaḥ
07,001.045c āśīviṣavad ucchvasya dhṛtarāṣṭro 'bravīd idam
07,001.046a yat tad vaikartanaṃ karṇam agamad vo manas tadā
07,001.046c apy apaśyata rādheyaṃ sūtaputraṃ tanutyajam
07,001.047a api tan na mṛṣākārṣīd yudhi satyaparākramaḥ
07,001.047c saṃbhrāntānāṃ tadārtānāṃ trastānāṃ trāṇam icchatām
07,001.048a api tat pūrayāṃ cakre dhanurdharavaro yudhi
07,001.048c yat tad vinihate bhīṣme kauravāṇām apāvṛtam
07,001.049a tat khaṇḍaṃ pūrayām āsa pareṣām ādadhad bhayam
07,001.049b*0019_01 sa hi vai puruṣavyāghro loke saṃjaya kathyate
07,001.049b*0019_02 ārtānāṃ bāndhavānāṃ ca krandatāṃ ca viśeṣataḥ
07,001.049b*0019_03 parityajya raṇe prāṇāṃs tattrāṇārthaṃ ca śarma ca
07,001.049c kṛtavān mama putrāṇāṃ jayāśāṃ saphalām api
07,002.001 saṃjaya uvāca
07,002.001a hataṃ bhīṣmam ādhirathir viditvā; bhinnāṃ nāvam ivātyagādhe kurūṇām
07,002.001c sodaryavad vyasanāt sūtaputraḥ; saṃtārayiṣyaṃs tava putrasya senām
07,002.002a śrutvā tu karṇaḥ puruṣendram acyutaṃ; nipātitaṃ śāṃtanavaṃ mahāratham
07,002.002c athopāyāt tūrṇam amitrakarśano; dhanurdharāṇāṃ pravaras tadā vṛṣaḥ
07,002.003a hate tu bhīṣme rathasattame parair; nimajjatīṃ nāvam ivārṇave kurūn
07,002.003c piteva putrāṃs tvarito 'bhyayāt tataḥ; saṃtārayiṣyaṃs tava putrasya senām
07,002.003d*0020_01 saṃmṛjya divyaṃ dhanur ātatajyaṃ
07,002.003d*0020_02 sa rāmadattaṃ ripusaṃghahantā
07,002.003d*0020_03 bāṇāṃś ca kālānalatulyakalpān
07,002.003d*0020_04 ullāḷayan vākyam idaṃ babhāṣe
07,002.004 karṇa uvāca
07,002.004a yasmin dhṛtir buddhiparākramaujo; damaḥ satyaṃ vīraguṇāś ca sarve
07,002.004c astrāṇi divyāny atha saṃnatir hrīḥ; priyā ca vāg anapāyīni bhīṣme
07,002.005a brahmadviṣaghne satataṃ kṛtajñe; sanātanaṃ candramasīva lakṣma
07,002.005c sa cet praśāntaḥ paravīrahantā; manye hatān eva hi sarvayodhān
07,002.006a neha dhruvaṃ kiṃ cana jātu vidyate; asmiṃl loke karmaṇo 'nityayogāt
07,002.006c sūryodaye ko hi vimuktasaṃśayo; bhāvaṃ kurvītādya mahāvrate hate
07,002.007a vasuprabhāve vasuvīryasaṃbhave; gate vasūn eva vasuṃdharādhipe
07,002.007c vasūni putrāṃś ca vasuṃdharāṃ tathā; kurūṃś ca śocadhvam imāṃ ca vāhinīm
07,002.008 saṃjaya uvāca
07,002.008a mahāprabhāve varade nipātite; lokaśreṣṭhe śāṃtanave mahaujasi
07,002.008c parājiteṣu bharateṣu durmanāḥ; karṇo bhṛśaṃ nyaśvasad aśru vartayan
07,002.009a idaṃ tu rādheyavaco niśamya te; sutāś ca rājaṃs tava sainikāś ca ha
07,002.009c parasparaṃ cukruśur ārtijaṃ bhṛśaṃ; tadāśru netrair mumucur hi śabdavat
07,002.010a pravartamāne tu punar mahāhave; vigāhyamānāsu camūṣu pārthivaiḥ
07,002.010c athābravīd dharṣakaraṃ vacas tadā; ratharṣabhān sarvamahāratharṣabhaḥ
07,002.011 karṇa uvāca
07,002.011a jagaty anitye satataṃ pradhāvati; pracintayann asthiram adya lakṣaye
07,002.011c bhavatsu tiṣṭhatsv iha pātito raṇe; giriprakāśaḥ kurupuṃgavaḥ katham
07,002.012a nipātite śāṃtanave mahārathe; divākare bhūtalam āsthite yathā
07,002.012c na pārthivāḥ soḍhum alaṃ dhanaṃjayaṃ; giripravoḍhāram ivānilaṃ drumāḥ
07,002.013a hatapradhānaṃ tv idam ārtarūpaṃ; parair hatotsāham anātham adya vai
07,002.013c mayā kurūṇāṃ paripālyam āhave; balaṃ yathā tena mahātmanā tathā
07,002.014a samāhitaṃ cātmani bhāram īdṛśaṃ; jagat tathānityam idaṃ ca lakṣaye
07,002.014c nipātitaṃ cāhavaśauṇḍam āhave; kathaṃ nu kuryām aham āhave bhayam
07,002.015a ahaṃ tu tān kuruvṛṣabhān ajihmagaiḥ; praverayan yamasadanaṃ raṇe caran
07,002.015c yaśaḥ paraṃ jagati vibhāvya vartitā; parair hato yudhi śayitātha vā punaḥ
07,002.016a yudhiṣṭhiro dhṛtimatidharmatattvavān; vṛkodaro gajaśatatulyavikramaḥ
07,002.016c tathārjunas tridaśavarātmajo yato; na tad balaṃ sujayam athāmarair api
07,002.017a yamau raṇe yatra yamopamau bale; sasātyakir yatra ca devakīsutaḥ
07,002.017c na tad balaṃ kāpuruṣo 'bhyupeyivān; nivartate mṛtyumukhād ivāsakṛt
07,002.018a tapo 'bhyudīrṇaṃ tapasaiva gamyate; balaṃ balenāpi tathā manasvibhiḥ
07,002.018c manaś ca me śatrunivāraṇe dhruvaṃ; svarakṣaṇe cācalavad vyavasthitam
07,002.018d*0021_01 athābravīt sūtaputraḥ svasūtaṃ
07,002.018d*0021_02 hantāsmy ahaṃ pāṇḍavasomakāṃś ca
07,002.019a evaṃ caiṣāṃ budhyamānaḥ prabhāvaṃ; gatvaivāhaṃ tāñ jayāmy adya sūta
07,002.019c mitradroho marṣaṇīyo na me 'yaṃ; bhagne sainye yaḥ sahāyaḥ sa mitram
07,002.020a kartāsmy etat satpuruṣāryakarma; tyaktvā prāṇān anuyāsyāmi bhīṣmam
07,002.020c sarvān saṃkhye śatrusaṃghān haniṣye; hatas tair vā vīralokaṃ gamiṣye
07,002.021a saṃprākruṣṭe ruditastrīkumāre; parābhūte pauruṣe dhārtarāṣṭre
07,002.021c mayā kṛtyam iti jānāmi sūta; tasmāc chatrūn dhārtarāṣṭrasya jeṣye
07,002.022a kurūn rakṣan pāṇḍuputrāñ jighāṃsaṃs; tyaktvā prāṇān ghorarūpe raṇe 'smin
07,002.022c sarvān saṃkhye śatrusaṃghān nihatya; dāsyāmy ahaṃ dhārtarāṣṭrāya rājyam
07,002.023a nibadhyatāṃ me kavacaṃ vicitraṃ; haimaṃ śubhraṃ maṇiratnāvabhāsi
07,002.023c śirastrāṇaṃ cārkasamānabhāsaṃ; dhanuḥ śarāṃś cāpi viṣāhikalpān
07,002.024a upāsaṅgān ṣoḍaśa yojayantu; dhanūṃṣi divyāni tathāharantu
07,002.024c asīṃś ca śaktīś ca gadāś ca gurvīḥ; śaṅkhaṃ ca jāmbūnadacitrabhāsam
07,002.025a etāṃ raukmīṃ nāgakakṣyāṃ ca jaitrīṃ; jaitraṃ ca me dhvajam indīvarābham
07,002.025c ślakṣṇair vastrair vipramṛjyānayasva; citrāṃ mālāṃ cātra baddhvā sajālām
07,002.026a aśvān agryān pāṇḍurābhraprakāśān; puṣṭān snātān mantrapūtābhir adbhiḥ
07,002.026c taptair bhāṇḍaiḥ kāñcanair abhyupetāñ; śīghrāñ śīghraṃ sūtaputrānayasva
07,002.027a rathaṃ cāgryaṃ hemajālāvanaddhaṃ; ratnaiś citraṃ candrasūryaprakāśaiḥ
07,002.027c dravyair yuktaṃ saṃprahāropapannair; vāhair yuktaṃ tūrṇam āvartayasva
07,002.028a citrāṇi cāpāni ca vegavanti; jyāś cottamāḥ saṃhananopapannāḥ
07,002.028c tūṇāṃś ca pūrṇān mahataḥ śarāṇām; āsajya gātrāvaraṇāni caiva
07,002.029a prāyātrikaṃ cānayatāśu sarvaṃ; kanyāḥ pūrṇaṃ vīrakāṃsyaṃ ca haimam
07,002.029c ānīya mālām avabadhya cāṅge; pravādayantv āśu jayāya bherīḥ
07,002.030a prayāhi sūtāśu yataḥ kirīṭī; vṛkodaro dharmasuto yamau ca
07,002.030c tān vā haniṣyāmi sametya saṃkhye; bhīṣmāya vaiṣyāmi hato dviṣadbhiḥ
07,002.031a yasmin rājā satyadhṛtir yudhiṣṭhiraḥ; samāsthito bhīmasenārjunau ca
07,002.031c vāsudevaḥ sātyakiḥ sṛñjayāś ca; manye balaṃ tad ajayyaṃ mahīpaiḥ
07,002.032a taṃ cen mṛtyuḥ sarvaharo 'bhirakṣet; sadāpramattaḥ samare kirīṭinam
07,002.032c tathāpi hantāsmi sametya saṃkhye; yāsyāmi vā bhīṣmapathā yamāya
07,002.033a na tv evāhaṃ na gamiṣyāmi teṣāṃ; madhye śūrāṇāṃ tat tathāhaṃ bravīmi
07,002.033c mitradruho durbalabhaktayo ye; pāpātmāno na mamaite sahāyāḥ
07,002.034 saṃjaya uvāca
07,002.034a sa siddhimantaṃ ratham uttamaṃ dṛḍhaṃ; sakūbaraṃ hemapariṣkṛtaṃ śubham
07,002.034c patākinaṃ vātajavair hayottamair; yuktaṃ samāsthāya yayau jayāya
07,002.035a saṃpūjyamānaḥ kurubhir mahātmā; ratharṣabhaḥ pāṇḍuravājiyātā
07,002.035c yayau tadāyodhanam ugradhanvā; yatrāvasānaṃ bharatarṣabhasya
07,002.036a varūthinā mahatā sadhvajena; suvarṇamuktāmaṇivajraśālinā
07,002.036c sadaśvayuktena rathena karṇo; meghasvanenārka ivāmitaujāḥ
07,002.037a hutāśanābhaḥ sa hutāśanaprabhe; śubhaḥ śubhe vai svarathe dhanurdharaḥ
07,002.037c sthito rarājādhirathir mahārathaḥ; svayaṃ vimāne surarāḍ iva sthitaḥ
07,003.001 saṃjaya uvāca
07,003.001a śaratalpe mahātmānaṃ śayānam amitaujasam
07,003.001c mahāvātasamūhena samudram iva śoṣitam
07,003.001d*0022_01 utpādya pṛthivīṃ gurvīṃ pātitāṃ savyasācinā
07,003.001d*0022_02 udyamyāpy atha vā meruṃ līlayākṣiptam ambhasi
07,003.001d*0023_01 utsādya cākhilām urvīṃ sarvakṣatrāntakaṃ gurum
07,003.002a divyair astrair maheṣvāsaṃ pātitaṃ savyasācinā
07,003.002c jayāśāṃ tava putrāṇāṃ saṃbhagnāṃ śarma varma ca
07,003.003a apārāṇām iva dvīpam agādhe gādham icchatām
07,003.003c srotasā yāmuneneva śaraugheṇa pariplutam
07,003.004a mahāntam iva mainākam asahyaṃ bhuvi pātitam
07,003.004c nabhaścyutam ivādityaṃ patitaṃ dharaṇītale
07,003.005a śatakrator ivācintyaṃ purā vṛtreṇa nirjayam
07,003.005c mohanaṃ sarvasainyasya yudhi bhīṣmasya pātanam
07,003.006a kakudaṃ sarvasainyānāṃ lakṣma sarvadhanuṣmatām
07,003.006c dhanaṃjayaśaravyāptaṃ pitaraṃ te mahāvratam
07,003.007a taṃ vīraśayane vīraṃ śayānaṃ puruṣarṣabham
07,003.007c bhīṣmam ādhirathir dṛṣṭvā bharatānām amadhyamam
07,003.008a avatīrya rathād ārto bāṣpavyākulitākṣaram
07,003.008a*0024_01 **** **** śokamohapariplutaḥ
07,003.008a*0024_02 padbhyām eva jagāmārto
07,003.008c abhivādyāñjaliṃ baddhvā vandamāno 'bhyabhāṣata
07,003.009a karṇo 'ham asmi bhadraṃ te adya mā vada bhārata
07,003.009c puṇyayā kṣemayā vācā cakṣuṣā cāvalokaya
07,003.010a na nūnaṃ sukṛtasyeha phalaṃ kaś cit samaśnute
07,003.010c yatra dharmaparo vṛddhaḥ śete bhuvi bhavān iha
07,003.011a kośasaṃjanane mantre vyūhapraharaṇeṣu ca
07,003.011c nātham anyaṃ na paśyāmi kurūṇāṃ kurusattama
07,003.012a buddhyā viśuddhayā yukto yaḥ kurūṃs tārayed bhayāt
07,003.012c yodhāṃs tvam aplave hitvā pitṛlokaṃ gamiṣyasi
07,003.013a adya prabhṛti saṃkruddhā vyāghrā iva mṛgakṣayam
07,003.013c pāṇḍavā bharataśreṣṭha kariṣyanti kurukṣayam
07,003.014a adya gāṇḍīvaghoṣasya vīryajñāḥ savyasācinaḥ
07,003.014c kuravaḥ saṃtrasiṣyanti vajrapāṇer ivāsurāḥ
07,003.015a adya gāṇḍīvamuktānām aśanīnām iva svanaḥ
07,003.015c trāsayiṣyati saṃgrāme kurūn anyāṃś ca pārthivān
07,003.016a samiddho 'gnir yathā vīra mahājvālo drumān dahet
07,003.016c dhārtarāṣṭrān pradhakṣyanti tathā bāṇāḥ kirīṭinaḥ
07,003.017a yena yena prasarato vāyvagnī sahitau vane
07,003.017c tena tena pradahato bhagavantau yad icchataḥ
07,003.018a yādṛśo 'gniḥ samiddho hi tādṛk pārtho na saṃśayaḥ
07,003.018b*0025_01 tādṛg eva hi kaunteyo davāgnir iva parvate
07,003.018c yathā vāyur naravyāghra tathā kṛṣṇo na saṃśayaḥ
07,003.018d*0026_01 nirdahantam anīkāni pravakṣyati janārdanaḥ
07,003.019a nadataḥ pāñcajanyasya rasato gāṇḍivasya ca
07,003.019c śrutvā sarvāṇi sainyāni trāsaṃ yāsyanti bhārata
07,003.020a kapidhvajasya cotpāte rathasyāmitrakarśinaḥ
07,003.020c śabdaṃ soḍhuṃ na śakṣyanti tvām ṛte vīra pārthivāḥ
07,003.021a ko hy arjunaṃ raṇe yoddhuṃ tvad anyaḥ pārthivo 'rhati
07,003.021c yasya divyāni karmāṇi pravadanti manīṣiṇaḥ
07,003.022a amānuṣaś ca saṃgrāmas tryambakena ca dhīmataḥ
07,003.022c tasmāc caiva varaḥ prāpto duṣprāpaś cākṛtātmabhiḥ
07,003.022d*0027_01 ko 'nyaḥ śakto raṇe jetuṃ pūrvaṃ yo na jitaḥ suraiḥ
07,003.022d*0027_02 jito yena raṇe rāmo bhavatā vīryaśālinā
07,003.022d*0027_03 kṣatriyāntakaro ghoro devadānavapūjitaḥ
07,003.022d*0028_01 pāṇḍuputro balaślāghī mādhavena ca rakṣitaḥ
07,003.022d*0029_01 so 'py adya nihataḥ śete śaraiḥ protaḥ śikhaṇḍinā
07,003.023a tam adyāhaṃ pāṇḍavaṃ yuddhaśauṇḍam; amṛṣyamāṇo bhavatānuśiṣṭaḥ
07,003.023c āśīviṣaṃ dṛṣṭiharaṃ sughoram; iyāṃ puraskṛtya vadhaṃ jayaṃ vā
07,004.001 saṃjaya uvāca
07,004.001a tasya lālapyataḥ śrutvā vṛddhaḥ kurupitāmahaḥ
07,004.001c deśakālocitaṃ vākyam abravīt prītamānasaḥ
07,004.001d@001_0001 rahitaṃ dhiṣṇyam ālokya samutsārya ca rakṣiṇaḥ
07,004.001d@001_0002 piteva putraṃ gāṅgeyaḥ pariṣvajyaikabāhunā
07,004.001d@001_0003 ehy ehi bho spardhase tvaṃ mayā sārdhaṃ hi sūtaja
07,004.001d@001_0004 yadi māṃ nādhigacchethā na te śreyo bhaved dhruvam
07,004.001d@001_0005 kaunteyas tvaṃ na rādheyo na tavādhirathaḥ pitā
07,004.001d@001_0006 sūryatas tvaṃ mahābāho vidito nāradān mama
07,004.001d@001_0007 kṛṣṇadvaipāyanāc caiva keśavāc ca na saṃśayaḥ
07,004.001d@001_0008 mānahā bhava śatrūṇāṃ mitrāṇāṃ śokahā bhava
07,004.001d@001_0009 kṛṣṇadvaipāyanaś caiva tejasā ca na saṃśayaḥ
07,004.001d@001_0010 na ca dveṣo 'sti me karṇa tvayi satyaṃ bravīmi te
07,004.001d@001_0011 tejovadhanimittaṃ tu paruṣaṃ cāham abruvam
07,004.001d@001_0012 akasmāt pāṇḍavān hi tvaṃ dviṣasīti matir mama
07,004.001d@001_0013 tenāsi bahuśo rūkṣaṃ śrāvitaḥ kurusaṃsadi
07,004.001d@001_0014 hantāsi samare vīrāñ śatrupakṣakṣayaṃkara
07,004.001d@001_0015 brahmaṇyatā ca śauryaṃ ca dāne vā paramo nidhiḥ
07,004.001d@001_0016 kulabhedabhayāc cāhaṃ sadā paruṣam abruvam
07,004.001d@001_0017 iṣvastre vīra saṃdhāne lāghave 'strabale 'pi ca
07,004.001d@001_0018 sadṛśaḥ phalgunasyāpi kṛṣṇasya ca samo bale
07,004.002a samudra iva sindhūnāṃ jyotiṣām iva bhāskaraḥ
07,004.002c satyasya ca yathā santo bījānām iva corvarā
07,004.003a parjanya iva bhūtānāṃ pratiṣṭhā suhṛdāṃ bhava
07,004.003c bāndhavās tvānujīvantu sahasrākṣam ivāmarāḥ
07,004.003d*0030_01 mānahā bhava śatrūṇāṃ mitrāṇāṃ nandivardhanaḥ
07,004.003d*0030_02 kauravāṇāṃ bhava gatir yathā viṣṇur divaukasām
07,004.004a svabāhubalavīryeṇa dhārtarāṣṭrapriyaiṣiṇā
07,004.004c karṇa rājapuraṃ gatvā kāmbojā nihatās tvayā
07,004.005a girivrajagatāś cāpi nagnajitpramukhā nṛpāḥ
07,004.005c ambaṣṭhāś ca videhāś ca gāndhārāś ca jitās tvayā
07,004.005d*0031_01 tathātibalavān rājā jarāsaṃdho 'dbhutopamaḥ
07,004.005d*0031_02 samare samaraślāghī na tvayābhyadhiko raṇe
07,004.006a himavaddurganilayāḥ kirātā raṇakarkaśāḥ
07,004.006c duryodhanasya vaśagāḥ kṛtāḥ karṇa tvayā purā
07,004.006d*0032_01 utkalā mekalāḥ pauṇḍrāḥ kaliṅgāndhrāś ca saṃyuge
07,004.006d*0032_02 niṣādāś ca trigartāś ca bāhlīkāś ca jitās tvayā
07,004.007a tatra tatra ca saṃgrāme duryodhanahitaiṣiṇā
07,004.007c bahavaś ca jitā vīrās tvayā karṇa mahaujasā
07,004.007d@002_0001 brahmaṇyaḥ satyavādī ca tejasārko na saṃśayaḥ
07,004.007d@002_0002 devagarbho 'jitaḥ saṃkhye manuṣyebhyo 'dhiko yudhi
07,004.007d@002_0003 vyapanīto 'dya me manyur yas tvāṃ prati purā kṛtaḥ
07,004.007d@002_0004 daivaṃ puruṣakāreṇa na śakyam ativartitum
07,004.007d@002_0005 saudaryāḥ pāṇḍavā vīra bhrātaras te 'risūdana
07,004.007d@002_0006 gacchaikatvaṃ mahābāho mama ced icchasi priyam
07,004.007d@002_0007 mayā bhavatu nirvṛttaṃ vairam ādityanandana
07,004.007d@002_0008 pṛthivyāṃ sarvarājāno bhavantv adya nirāmayāḥ
07,004.007d@002_0008 karṇa uvāca
07,004.007d@002_0009 jānāmy etan mahābāho kaunteyo 'smi na sūtajaḥ
07,004.007d@002_0010 parityaktas tv ahaṃ kuntyā sūtena ca vivardhitaḥ
07,004.007d@002_0011 bhuktvā duryodhanaiśvaryaṃ na mithyā kartum utsahe
07,004.007d@002_0012 vasu caiva śarīraṃ ca putradārāṃs tathā yaśaḥ
07,004.007d@002_0013 sarvaṃ duryodhanasyārthe tyaktaṃ me bhūridakṣiṇa
07,004.007d@002_0014 neṣyati vyādhimaraṇaṃ kṣatriyasyeti kaurava
07,004.007d@002_0015 kopitāḥ pāṇḍavā nityaṃ mayāśritya suyodhanam
07,004.007d@002_0016 aparāvartino ye 'rthās te na śakyā nivartitum
07,004.007d@002_0017 daivaṃ puruṣakāreṇa ko nivartitum utsahet
07,004.007d@002_0018 pṛthivīkṣayaṃ śaṃsanti nimittānīha bhārata
07,004.007d@002_0019 bhavadbhir hi purā dṛṣṭvā kathitāni ca saṃsadi
07,004.007d@002_0020 ajeyāḥ puruṣair anyair iti tāṃś cotsahāmahe
07,004.007d@002_0021 anujānīhi māṃ tāta yuddhāya prītimānasam
07,004.007d@002_0022 anujñātas tvayā vīra yudhyeyam iti me matiḥ
07,004.007d@002_0023 duruktāni ca vākyāni saṃrambhāc cāpalād api
07,004.007d@002_0024 yan mayā te kṛtaṃ kiṃ cit tyaja tad bharatarṣabha
07,004.008a yathā duryodhanas tāta sajñātikulabāndhavaḥ
07,004.008b*0033_01 kṣemaṃ vindati sarvatra śatruhāniṃ ca vindati
07,004.008c tathā tvam api sarveṣāṃ kauravāṇāṃ gatir bhava
07,004.009a śivenābhivadāmi tvāṃ gaccha yudhyasva śatrubhiḥ
07,004.009c anuśādhi kurūn saṃkhye dhatsva duryodhane jayam
07,004.009d*0034_01 tathā kuru manuṣyendra yathā duryodhane jayam
07,004.010a bhavān pautrasamo 'smākaṃ yathā duryodhanas tathā
07,004.010c tavāpi dharmataḥ sarve yathā tasya vayaṃ tathā
07,004.011a yaunāt saṃbandhakāl loke viśiṣṭaṃ saṃgataṃ satām
07,004.011c sadbhiḥ saha naraśreṣṭha pravadanti manīṣiṇaḥ
07,004.012a sa satyasaṃgaro bhūtvā mamedam iti niścitam
07,004.012c kurūṇāṃ pālaya balaṃ yathā duryodhanas tathā
07,004.012d*0035_01 tathā hi kauravān yuddhe dhruvaṃ jeṣyanti pāṇḍavāḥ
07,004.012d*0035_02 kṣatradharmārjitāṃl lokān avāpsyanti na saṃśayaḥ
07,004.012d*0035_03 yudhyasva nirahaṃkāro balavīryavyapāśrayāt
07,004.012d*0035_04 dharmo hi yuddhād adhikaḥ kṣatriyasya na vidyate
07,004.012d*0035_04 saṃjaya uvāca
07,004.012d*0035_05 evam uktas tu bhīṣmeṇa yuddhāya kṛtaniścayaḥ
07,004.012d*0036_01 yathā ca kuravo yuddhe yodhayanti sma pāṇḍavān
07,004.013a iti śrutvā vacaḥ so 'tha caraṇāv abhivādya ca
07,004.013c yayau vaikartanaḥ karṇas tūrṇam āyodhanaṃ prati
07,004.013d*0037_01 atha tatra maheṣvāso vyādiśad rathino varān
07,004.013d*0037_02 vāraṇāṃs tatprakāreṇa cakāra tadanantaram
07,004.013d*0037_03 sādinaś ca padātāṃś ca yathāśāstraṃ bṛhaspatiḥ
07,004.013d*0037_04 sthāpayām āsa tathā putrāṇāṃ te jayapriyaḥ
07,004.013d*0037_05 tataḥ pakṣau prapakṣau ca vidhāya bharatarṣabha
07,004.013d*0037_06 pakṣakoṭyāṃ punar dvābhyāṃ pakṣau dvābhyāṃ suhṛdvṛtaḥ
07,004.013d*0037_07 evam etan mayā vyūhaṃ karṇena vihitaṃ purā
07,004.013d*0037_08 prekṣaṇīyam amanyanta rājānaḥ kurubhiḥ saha
07,004.013d*0037_09 nṛtyantam iva taṃ vyūhaṃ didhakṣantam ivāhitān
07,004.013d*0037_10 kṛtaṃ bṛhaspatimataṃ matvā karṇena dhīmatā
07,004.013d*0037_11 balaṃ vyūhaśarīrasya sārānīkaṃ parasparam
07,004.014a so 'bhivīkṣya naraughāṇāṃ sthānam apratimaṃ mahat
07,004.014c vyūḍhapraharaṇoraskaṃ sainyaṃ tat samabṛṃhayat
07,004.014d*0038_01 hṛṣitāḥ kuravaḥ sarve duryodhanapurogamāḥ
07,004.014d*0038_02 tam āgataṃ mahābāhuṃ sarvānīkapuraḥsaram
07,004.015a karṇaṃ dṛṣṭvā maheṣvāsaṃ yuddhāya samavasthitam
07,004.015c kṣveḍitāsphoṭitaravaiḥ siṃhanādaravair api
07,004.015e dhanuḥśabdaiś ca vividhaiḥ kuravaḥ samapūjayan
07,005.001 saṃjaya uvāca
07,005.001a rathasthaṃ puruṣavyāghraṃ dṛṣṭvā karṇam avasthitam
07,005.001c hṛṣṭo duryodhano rājann idaṃ vacanam abravīt
07,005.002a sanātham idam atyarthaṃ bhavatā pālitaṃ balam
07,005.002c manye kiṃ tu samarthaṃ yad dhitaṃ tat saṃpradhāryatām
07,005.003 karṇa uvāca
07,005.003a brūhi tat puruṣavyāghra tvaṃ hi prājñatamo nṛpa
07,005.003c yathā cārthapatiḥ kṛtyaṃ paśyate na tathetaraḥ
07,005.004a te sma sarve tava vacaḥ śrotukāmā nareśvara
07,005.004c nānyāyyaṃ hi bhavān vākyaṃ brūyād iti matir mama
07,005.005 duryodhana uvāca
07,005.005a bhīṣmaḥ senāpraṇetāsīd vayasā vikrameṇa ca
07,005.005c śrutena ca susaṃpannaḥ sarvair yodhaguṇais tathā
07,005.006a tenātiyaśasā karṇa ghnatā śatrugaṇān mama
07,005.006c suyuddhena daśāhāni pālitāḥ smo mahātmanā
07,005.007a tasminn asukaraṃ karma kṛtavaty āsthite divam
07,005.007c kaṃ nu senāpraṇetāraṃ manyase tadanantaram
07,005.008a na ṛte nāyakaṃ senā muhūrtam api tiṣṭhati
07,005.008b*0039_01 āhaveṣu viśeṣeṇa bhraṣṭanetreṣv ivāñjanam
07,005.008c āhaveṣv āhavaśreṣṭha netṛhīneva naur jale
07,005.009a yathā hy akarṇadhārā nau rathaś cāsārathir yathā
07,005.009c draved yatheṣṭaṃ tadvat syād ṛte senāpatiṃ balam
07,005.009d*0040_01 adaiśiko yathā sārthaḥ sarvaṃ pāpaṃ samarchati
07,005.009d*0040_02 anāyakā tathā senā sarvān doṣān samarchati
07,005.010a sa bhavān vīkṣya sarveṣu māmakeṣu mahātmasu
07,005.010c paśya senāpatiṃ yuktam anu śāṃtanavād iha
07,005.011a yaṃ hi senāpraṇetāraṃ bhavān vakṣyati saṃyuge
07,005.011c taṃ vayaṃ sahitāḥ sarve prakariṣyāma māriṣa
07,005.012 karṇa uvāca
07,005.012a sarva eva mahātmāna ime puruṣasattamāḥ
07,005.012c senāpatitvam arhanti nātra kāryā vicāraṇā
07,005.013a kulasaṃhananajñānair balavikramabuddhibhiḥ
07,005.013c yuktāḥ kṛtajñā hrīmanta āhaveṣv anivartinaḥ
07,005.014a yugapan na tu te śakyāḥ kartuṃ sarve puraḥsarāḥ
07,005.014c eka evātra kartavyo yasmin vaiśeṣikā guṇāḥ
07,005.015a anyonyaspardhināṃ teṣāṃ yady ekaṃ satkariṣyasi
07,005.015c śeṣā vimanaso vyaktaṃ na yotsyante hi bhārata
07,005.016a ayaṃ tu sarvayodhānām ācāryaḥ sthaviro guruḥ
07,005.016c yuktaḥ senāpatiḥ kartuṃ droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
07,005.017a ko hi tiṣṭhati durdharṣe droṇe brahmaviduttame
07,005.017c senāpatiḥ syād anyo 'smāc chukrāṅgirasadarśanāt
07,005.018a na ca sa hy asti te yodhaḥ sarvarājasu bhārata
07,005.018c yo droṇaṃ samare yāntaṃ nānuyāsyati saṃyuge
07,005.019a eṣa senāpraṇetṝṇām eṣa śastrabhṛtām api
07,005.019c eṣa buddhimatāṃ caiva śreṣṭho rājan guruś ca te
07,005.020a evaṃ duryodhanācāryam āśu senāpatiṃ kuru
07,005.020c jigīṣanto 'surān saṃkhye kārttikeyam ivāmarāḥ
07,005.021 saṃjaya uvāca
07,005.021a karṇasya vacanaṃ śrutvā rājā duryodhanas tadā
07,005.021c senāmadhyagataṃ droṇam idaṃ vacanam abravīt
07,005.022a varṇaśraiṣṭhyāt kulotpattyā śrutena vayasā dhiyā
07,005.022c vīryād dākṣyād adhṛṣyatvād arthajñānān nayāj jayāt
07,005.023a tapasā ca kṛtajñatvād vṛddhaḥ sarvaguṇair api
07,005.023c yukto bhavatsamo goptā rājñām anyo na vidyate
07,005.024a sa bhavān pātu naḥ sarvān vibudhān iva vāsavaḥ
07,005.024c bhavannetrāḥ parāñ jetum icchāmo dvijasattama
07,005.025a rudrāṇām iva kāpālī vasūnām iva pāvakaḥ
07,005.025c kubera iva yakṣāṇāṃ marutām iva vāsavaḥ
07,005.026a vasiṣṭha iva viprāṇāṃ tejasām iva bhāskaraḥ
07,005.026c pitṝṇām iva dharmo 'tha ādityānām ivāmburāṭ
07,005.027a nakṣatrāṇām iva śaśī ditijānām ivośanāḥ
07,005.027b*0041_01 sarveṣām eva lokānāṃ viśvasya ca yathā kṣayaḥ
07,005.027b*0041_02 viśvotpattisthitilaye śreṣṭho nārāyaṇaḥ prabhuḥ
07,005.027c śreṣṭhaḥ senāpraṇetṝṇāṃ sa naḥ senāpatir bhava
07,005.028a akṣauhiṇyo daśaikā ca vaśagāḥ santu te 'nagha
07,005.028c tābhiḥ śatrūn prativyūhya jahīndro dānavān iva
07,005.029a prayātu no bhavān agre devānām iva pāvakiḥ
07,005.029c anuyāsyāmahe tv ājau saurabheyā ivarṣabham
07,005.030a ugradhanvā maheṣvāso divyaṃ visphārayan dhanuḥ
07,005.030c agre bhavantaṃ dṛṣṭvā no nārjunaḥ prasahiṣyate
07,005.031a dhruvaṃ yudhiṣṭhiraṃ saṃkhye sānubandhaṃ sabāndhavam
07,005.031c jeṣyāmi puruṣavyāghra bhavān senāpatir yadi
07,005.032a evam ukte tato droṇe jayety ūcur narādhipāḥ
07,005.032c siṃhanādena mahatā harṣayantas tavātmajam
07,005.033a sainikāś ca mudā yuktā vardhayanti dvijottamam
07,005.033c duryodhanaṃ puraskṛtya prārthayanto mahad yaśaḥ
07,005.033d*0042_01 menire nihitān pārthān ātmanaś cottamaṃ yaśaḥ
07,005.033d*0043_01 duryodhanaṃ tadā rājan droṇo vacanam abravīt
07,005.034 droṇa uvāca
07,005.034a vedaṃ ṣaḍaṅgaṃ vedāham arthavidyāṃ ca mānavīm
07,005.034c traiyambakam atheṣvastram astrāṇi vividhāni ca
07,005.035a ye cāpy uktā mayi guṇā bhavadbhir jayakāṅkṣibhiḥ
07,005.035c cikīrṣus tān ahaṃ satyān yodhayiṣyāmi pāṇḍavān
07,005.035d*0044_01 pārṣataṃ tu raṇe rājan na haniṣye kathaṃ cana
07,005.035d*0044_02 sa hi sṛṣṭo vadhārthāya mamaiva puruṣarṣabha
07,005.035d*0044_03 yodhayiṣye tu sainyāni nāśayan sarvasomakān
07,005.035d*0044_04 na ca māṃ pāṇḍavā yuddhe yodhayiṣyanti harṣitāḥ
07,005.036 saṃjaya uvāca
07,005.036a sa evam abhyanujñātaś cakre senāpatiṃ tataḥ
07,005.036c droṇaṃ tava suto rājan vidhidṛṣṭena karmaṇā
07,005.037a athābhiṣiṣicur droṇaṃ duryodhanamukhā nṛpāḥ
07,005.037b*0045_01 svastivādaravaiś cānyaiḥ ślakṣṇaiḥ puṇyair manoramaiḥ
07,005.037c senāpatye yathā skandaṃ purā śakramukhāḥ surāḥ
07,005.038a tato vāditraghoṣeṇa saha puṃsāṃ mahāsvanaiḥ
07,005.038c prādurāsīt kṛte droṇe harṣaḥ senāpatau tadā
07,005.039a tataḥ puṇyāhaghoṣeṇa svastivādasvanena ca
07,005.039c saṃstavair gītaśabdaiś ca sūtamāgadhabandinām
07,005.040a jayaśabdair dvijāgryāṇāṃ subhagānartitais tathā
07,005.040b*0046_01 prādurāsīn mahāśabdaḥ kṛte senāpatau dvije
07,005.040b*0046_02 senāpatye mahātmānaṃ sarve saṃhṛṣṭamānasāḥ
07,005.040c satkṛtya vidhivad droṇaṃ jitān manyanta pāṇḍavān
07,006.001 saṃjaya uvāca
07,006.001a senāpatyaṃ tu saṃprāpya bhāradvājo mahārathaḥ
07,006.001c yuyutsur vyūhya sainyāni prāyāt tava sutaiḥ saha
07,006.002a saindhavaś ca kaliṅgaś ca vikarṇaś ca tavātmajaḥ
07,006.002c dakṣiṇaṃ pārśvam āsthāya samatiṣṭhanta daṃśitāḥ
07,006.003a prapakṣaḥ śakunis teṣāṃ pravarair hayasādibhiḥ
07,006.003c yayau gāndhārakaiḥ sārdhaṃ vimalaprāsayodhibhiḥ
07,006.004a kṛpaś ca kṛtavarmā ca citraseno viviṃśatiḥ
07,006.004c duḥśāsanamukhā yattāḥ savyaṃ pārśvam apālayan
07,006.005a teṣāṃ prapakṣāḥ kāmbojāḥ sudakṣiṇapuraḥsarāḥ
07,006.005c yayur aśvair mahāvegaiḥ śakāś ca yavanaiḥ saha
07,006.006a madrās trigartāḥ sāmbaṣṭhāḥ pratīcyodīcyavāsinaḥ
07,006.006c śibayaḥ śūrasenāś ca śūdrāś ca maladaiḥ saha
07,006.007a sauvīrāḥ kitavāḥ prācyā dākṣiṇātyāś ca sarvaśaḥ
07,006.007c tavātmajaṃ puraskṛtya sūtaputrasya pṛṣṭhataḥ
07,006.008a harṣayan sarvasainyāni baleṣu balam ādadhat
07,006.008c yayau vaikartanaḥ karṇaḥ pramukhe sarvadhanvinām
07,006.009a tasya dīpto mahākāyaḥ svāny anīkāni harṣayan
07,006.009c hastikakṣyāmahāketur babhau sūryasamadyutiḥ
07,006.010a na bhīṣmavyasanaṃ kaś cid dṛṣṭvā karṇam amanyata
07,006.010c viśokāś cābhavan sarve rājānaḥ kurubhiḥ saha
07,006.011a hṛṣṭāś ca bahavo yodhās tatrājalpanta saṃgatāḥ
07,006.011c na hi karṇaṃ raṇe dṛṣṭvā yudhi sthāsyanti pāṇḍavāḥ
07,006.012a karṇo hi samare śakto jetuṃ devān savāsavān
07,006.012c kim u pāṇḍusutān yuddhe hīnavīryaparākramān
07,006.013a bhīṣmeṇa tu raṇe pārthāḥ pālitā bāhuśālinā
07,006.013c tāṃs tu karṇaḥ śarais tīkṣṇair nāśayiṣyaty asaṃśayam
07,006.014a evaṃ bruvantas te 'nyonyaṃ hṛṣṭarūpā viśāṃ pate
07,006.014c rādheyaṃ pūjayantaś ca praśaṃsantaś ca niryayuḥ
07,006.015a asmākaṃ śakaṭavyūho droṇena vihito 'bhavat
07,006.015c pareṣāṃ krauñca evāsīd vyūho rājan mahātmanām
07,006.015e prīyamāṇena vihito dharmarājena bhārata
07,006.016a vyūhapramukhatas teṣāṃ tasthatuḥ puruṣarṣabhau
07,006.016c vānaradhvajam ucchritya viṣvaksenadhanaṃjayau
07,006.017a kakudaṃ sarvasainyānāṃ lakṣma sarvadhanuṣmatām
07,006.017c ādityapathagaḥ ketuḥ pārthasyāmitatejasaḥ
07,006.018a dīpayām āsa tat sainyaṃ pāṇḍavasya mahātmanaḥ
07,006.018c yathā prajvalitaḥ sūryo yugānte vai vasuṃdharām
07,006.018d*0047_01 arjunena tathā rājan tāpitā bhāratī camūḥ
07,006.018d*0048_01 dīpyan dṛśyeta hi tathā ketuḥ sarvatra dhīmataḥ
07,006.019a asyatām arjunaḥ śreṣṭho gāṇḍīvaṃ dhanuṣāṃ varam
07,006.019c vāsudevaś ca bhūtānāṃ cakrāṇāṃ ca sudarśanam
07,006.020a catvāry etāni tejāṃsi vahañ śvetahayo rathaḥ
07,006.020c pareṣām agratas tasthau kālacakram ivodyatam
07,006.021a evam etau mahātmānau balasenāgragāv ubhau
07,006.021c tāvakānāṃ mukhaṃ karṇaḥ pareṣāṃ ca dhanaṃjayaḥ
07,006.022a tato jātābhisaṃrambhau parasparavadhaiṣiṇau
07,006.022c avekṣetāṃ tadānyonyaṃ samare karṇapāṇḍavau
07,006.022d*0049_01 didhakṣantau raṇe kruddhau netrābhyām itaretaram
07,006.022d*0049_02 niścarantau mahāvīryau dhunvānau dhanuṣī dṛḍhau
07,006.022d*0049_03 samucchritapatākena dhvajena rathināṃ varaḥ
07,006.022d*0049_04 ācāryaḥ kurupāṇḍūnāṃ saṃgrāmaśirasi sthitaḥ
07,006.023a tataḥ prayāte sahasā bhāradvāje mahārathe
07,006.023c antarnādena ghoreṇa vasudhā samakampata
07,006.024a tatas tumulam ākāśam āvṛṇot sadivākaram
07,006.024c vātoddhūtaṃ rajas tīvraṃ kauśeyanikaropamam
07,006.025a anabhre pravavarṣa dyaur māṃsāsthirudhirāṇy uta
07,006.025c gṛdhrāḥ śyenā baḍāḥ kaṅkā vāyasāś ca sahasraśaḥ
07,006.025e upary upari senāṃ te tadā paryapatan nṛpa
07,006.026a gomāyavaś ca prākrośan bhayadān dāruṇān ravān
07,006.026c akārṣur apasavyaṃ ca bahuśaḥ pṛtanāṃ tava
07,006.026e cikhādiṣanto māṃsāni pipāsantaś ca śoṇitam
07,006.027a apatad dīpyamānā ca sanirghātā sakampanā
07,006.027c ulkā jvalantī saṃgrāme pucchenāvṛtya sarvaśaḥ
07,006.028a pariveṣo mahāṃś cāpi savidyutstanayitnumān
07,006.028c bhāskarasyābhavad rājan prayāte vāhinīpatau
07,006.029a ete cānye ca bahavaḥ prādurāsan sudāruṇāḥ
07,006.029c utpātā yudhi vīrāṇāṃ jīvitakṣayakārakāḥ
07,006.030a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ parasparavadhaiṣiṇām
07,006.030c kurupāṇḍavasainyānāṃ śabdenānādayaj jagat
07,006.031a te tv anyonyaṃ susaṃrabdhāḥ pāṇḍavāḥ kauravaiḥ saha
07,006.031c pratyaghnan niśitair bāṇair jayagṛddhāḥ prahāriṇaḥ
07,006.032a sa pāṇḍavānāṃ mahatīṃ maheṣvāso mahādyutiḥ
07,006.032c vegenābhyadravat senāṃ kirañ śaraśataiḥ śitaiḥ
07,006.033a droṇam abhyudyataṃ dṛṣṭvā pāṇḍavāḥ saha sṛñjayaiḥ
07,006.033c pratyagṛhṇaṃs tadā rājañ śaravarṣaiḥ pṛthak pṛthak
07,006.034a saṃkṣobhyamāṇā droṇena bhidyamānā mahācamūḥ
07,006.034c vyaśīryata sapāñcālā vāteneva balāhakāḥ
07,006.035a bahūnīha vikurvāṇo divyāny astrāṇi saṃyuge
07,006.035c apīḍayat kṣaṇenaiva droṇaḥ pāṇḍavasṛñjayān
07,006.036a te vadhyamānā droṇena vāsaveneva dānavāḥ
07,006.036c pāñcālāḥ samakampanta dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ
07,006.037a tato divyāstravic chūro yājñasenir mahārathaḥ
07,006.037c abhinac charavarṣeṇa droṇānīkam anekadhā
07,006.038a droṇasya śaravarṣais tu śaravarṣāṇi bhāgaśaḥ
07,006.038c saṃnivārya tataḥ senāṃ kurūn apy avadhīd balī
07,006.039a saṃhṛtya tu tato droṇaḥ samavasthāpya cāhave
07,006.039c svam anīkaṃ mahābāhuḥ pārṣataṃ samupādravat
07,006.040a sa bāṇavarṣaṃ sumahad asṛjat pārṣataṃ prati
07,006.040c maghavān samabhikruddhaḥ sahasā dānaveṣv iva
07,006.041a te kampyamānā droṇena bāṇaiḥ pāṇḍavasṛñjayāḥ
07,006.041c punaḥ punar abhajyanta siṃhenevetare mṛgāḥ
07,006.042a atha paryapatad droṇaḥ pāṇḍavānāṃ balaṃ balī
07,006.042c alātacakravad rājaṃs tad adbhutam ivābhavat
07,006.043a khacaranagarakalpaṃ kalpitaṃ śāstradṛṣṭyā; caladanilapatākaṃ hrādinaṃ valgitāśvam
07,006.043c sphaṭikavimalaketuṃ tāpanaṃ śātravāṇāṃ; rathavaram adhirūḍhaḥ saṃjahārārisenām
07,007.001 saṃjaya uvāca
07,007.001a tathā droṇam abhighnantaṃ sāśvasūtarathadvipān
07,007.001c vyathitāḥ pāṇḍavā dṛṣṭvā na cainaṃ paryavārayan
07,007.002a tato yudhiṣṭhiro rājā dhṛṣṭadyumnadhanaṃjayau
07,007.002c abravīt sarvato yattaiḥ kumbhayonir nivāryatām
07,007.003a tatrainam arjunaś caiva pārṣataś ca sahānugaḥ
07,007.003c paryagṛhṇaṃs tataḥ sarve samāyāntaṃ mahārathāḥ
07,007.004a kekayā bhīmasenaś ca saubhadro 'tha ghaṭotkacaḥ
07,007.004c yudhiṣṭhiro yamau matsyā drupadasyātmajās tathā
07,007.005a draupadeyāś ca saṃhṛṣṭā dhṛṣṭaketuḥ sasātyakiḥ
07,007.005c cekitānaś ca saṃkruddho yuyutsuś ca mahārathaḥ
07,007.006a ye cānye pārthivā rājan pāṇḍavasyānuyāyinaḥ
07,007.006c kulavīryānurūpāṇi cakruḥ karmāṇy anekaśaḥ
07,007.007a saṃgṛhyamāṇāṃ tāṃ dṛṣṭvā pāṇḍavair vāhinīṃ raṇe
07,007.007c vyāvṛtya cakṣuṣī kopād bhāradvājo 'nvavaikṣata
07,007.008a sa tīvraṃ kopam āsthāya rathe samaradurmadaḥ
07,007.008c vyadhamat pāṇḍavānīkam abhrāṇīva sadāgatiḥ
07,007.009a rathān aśvān narān nāgān abhidhāvaṃs tatas tataḥ
07,007.009c cacāronmattavad droṇo vṛddho 'pi taruṇo yathā
07,007.010a tasya śoṇitadigdhāṅgāḥ śoṇās te vātaraṃhasaḥ
07,007.010c ājāneyā hayā rājann avibhrāntāḥ śriyaṃ dadhuḥ
07,007.011a tam antakam iva kruddham āpatantaṃ yatavratam
07,007.011c dṛṣṭvā saṃprādravan yodhāḥ pāṇḍavasya tatas tataḥ
07,007.012a teṣāṃ pradravatāṃ bhīmaḥ punar āvartatām api
07,007.012c vīkṣatāṃ tiṣṭhatāṃ cāsīc chabdaḥ paramadāruṇaḥ
07,007.013a śūrāṇāṃ harṣajanano bhīrūṇāṃ bhayavardhanaḥ
07,007.013c dyāvāpṛthivyor vivaraṃ pūrayām āsa sarvataḥ
07,007.014a tataḥ punar api droṇo nāma viśrāvayan yudhi
07,007.014c akarod raudram ātmānaṃ kirañ śaraśataiḥ parān
07,007.015a sa tathā tāny anīkāni pāṇḍaveyasya dhīmataḥ
07,007.015c kālavan nyavadhīd droṇo yuveva sthaviro balī
07,007.016a utkṛtya ca śirāṃsy ugro bāhūn api sabhūṣaṇān
07,007.016c kṛtvā śūnyān rathopasthān udakrośan mahārathaḥ
07,007.017a tasya harṣapraṇādena bāṇavegena cābhibho
07,007.017c prākampanta raṇe yodhā gāvaḥ śītārditā iva
07,007.018a droṇasya rathaghoṣeṇa maurvīniṣpeṣaṇena ca
07,007.018c dhanuḥśabdena cākāśe śabdaḥ samabhavan mahān
07,007.019a athāsya bahuśo bāṇā niścarantaḥ sahasraśaḥ
07,007.019c vyāpya sarvā diśaḥ petur gajāśvarathapattiṣu
07,007.020a taṃ kārmukamahāvegam astrajvalitapāvakam
07,007.020c droṇam āsādayāṃ cakruḥ pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha
07,007.021a tān vai sarathahastyaśvān prāhiṇod yamasādanam
07,007.021c droṇo 'cireṇākaroc ca mahīṃ śoṇitakardamām
07,007.022a tanvatā paramāstrāṇi śarān satatam asyatā
07,007.022c droṇena vihitaṃ dikṣu bāṇajālam adṛśyata
07,007.023a padātiṣu rathāśveṣu vāraṇeṣu ca sarvaśaḥ
07,007.023c tasya vidyud ivābhreṣu caran ketur adṛśyata
07,007.024a sa kekayānāṃ pravarāṃś ca pañca; pāñcālarājaṃ ca śaraiḥ pramṛdya
07,007.024c yudhiṣṭhirānīkam adīnayodhī; droṇo 'bhyayāt kārmukabāṇapāṇiḥ
07,007.025a taṃ bhīmasenaś ca dhanaṃjayaś ca; śineś ca naptā drupadātmajaś ca
07,007.025c śaibyātmajaḥ kāśipatiḥ śibiś ca; hṛṣṭā nadanto vyakirañ śaraughaiḥ
07,007.025d*0050_01 śreṇīkṛtāḥ saṃyati moghavegā
07,007.025d*0050_02 dvīpe nadīnām iva kāśarohāḥ
07,007.026a teṣām atho droṇadhanurvimuktāḥ; patatriṇaḥ kāñcanacitrapuṅkhāḥ
07,007.026c bhittvā śarīrāṇi gajāśvayūnāṃ; jagmur mahīṃ śoṇitadigdhavājāḥ
07,007.027a sā yodhasaṃghaiś ca rathaiś ca bhūmiḥ; śarair vibhinnair gajavājibhiś ca
07,007.027c pracchādyamānā patitair babhūva; samantato dyaur iva kālameghaiḥ
07,007.028a śaineyabhīmārjunavāhinīpāñ; śaibyābhimanyū saha kāśirājñā
07,007.028c anyāṃś ca vīrān samare pramṛdnād; droṇaḥ sutānāṃ tava bhūtikāmaḥ
07,007.029a etāni cānyāni ca kauravendra; karmāṇi kṛtvā samare mahātmā
07,007.029c pratāpya lokān iva kālasūryo; droṇo gataḥ svargam ito hi rājan
07,007.029d*0051_01 sa tu kṛtvā mahatkarma droṇaḥ parabalārdanaḥ
07,007.030a evaṃ rukmarathaḥ śūro hatvā śatasahasraśaḥ
07,007.030c pāṇḍavānāṃ raṇe yodhān pārṣatena nipātitaḥ
07,007.031a akṣauhiṇīm abhyadhikāṃ śūrāṇām anivartinām
07,007.031c nihatya paścād dhṛtimān agacchat paramāṃ gatim
07,007.032a pāṇḍavaiḥ saha pāñcālair aśivaiḥ krūrakarmabhiḥ
07,007.032c hato rukmaratho rājan kṛtvā karma suduṣkaram
07,007.033a tato ninādo bhūtānām ākāśe samajāyata
07,007.033c sainyānāṃ ca tato rājann ācārye nihate yudhi
07,007.034a dyāṃ dharāṃ khaṃ diśo vāri pradiśaś cānunādayan
07,007.034c aho dhig iti bhūtānāṃ śabdaḥ samabhavan mahān
07,007.035a devatāḥ pitaraś caiva pūrve ye cāsya bāndhavāḥ
07,007.035c dadṛśur nihataṃ tatra bhāradvājaṃ mahāratham
07,007.036a pāṇḍavās tu jayaṃ labdhvā siṃhanādān pracakrire
07,007.036c tena nādena mahatā samakampata medinī
07,007.036d*0052_01 vicitrajāmbūnadabhūṣitadhvajaṃ
07,007.036d*0052_02 mahārathaṃ rukmarathaṃ nipātitam
07,007.036d*0052_03 niśamya kaś cid dhi na harṣam eyivān
07,007.036d*0052_04 ṛte mṛdhe drupadasutāt sasṛñjayāt
07,008.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,008.001a kiṃ kurvāṇaṃ raṇe droṇaṃ jaghnuḥ pāṇḍavasṛñjayāḥ
07,008.001c tathā nipuṇam astreṣu sarvaśastrabhṛtām api
07,008.002a rathabhaṅgo babhūvāsya dhanur vāśīryatāsyataḥ
07,008.002c pramatto vābhavad droṇas tato mṛtyum upeyivān
07,008.003a kathaṃ nu pārṣatas tāta śatrubhir duṣpradharṣaṇam
07,008.003c kirantam iṣusaṃghātān rukmapuṅkhān anekaśaḥ
07,008.004a kṣiprahastaṃ dvijaśreṣṭhaṃ kṛtinaṃ citrayodhinam
07,008.004c dūreṣupātinaṃ dāntam astrayuddhe ca pāragam
07,008.005a pāñcālaputro nyavadhīd diṣṭyā sa varam acyutam
07,008.005c kurvāṇaṃ dāruṇaṃ karma raṇe yattaṃ mahāratham
07,008.006a vyaktaṃ diṣṭaṃ hi balavat pauruṣād iti me matiḥ
07,008.006c yad droṇo nihataḥ śūraḥ pārṣatena mahātmanā
07,008.007a astraṃ caturvidhaṃ vīre yasminn āsīt pratiṣṭhitam
07,008.007c tam iṣvastravarācāryaṃ droṇaṃ śaṃsasi me hatam
07,008.008a śrutvā hataṃ rukmarathaṃ vaiyāghraparivāraṇam
07,008.008c jātarūpapariṣkāraṃ nādya śokam apānude
07,008.009a na nūnaṃ paraduḥkhena kaś cin mriyati saṃjaya
07,008.009c yatra droṇam ahaṃ śrutvā hataṃ jīvāmi na mriye
07,008.009d*0053_01 daivam eva paraṃ manye na sunītaṃ na pauruṣam
07,008.009d*0053_02 madīyo nāyako yatra guṇaśreṣṭho hataḥ paraiḥ
07,008.010a aśmasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ sudṛḍhaṃ mama
07,008.010c yac chrutvā nihataṃ droṇaṃ śatadhā na vidīryate
07,008.011a brāhme vede tatheṣv astre yam upāsan guṇārthinaḥ
07,008.011c brāhmaṇā rājaputrāś ca sa kathaṃ mṛtyunā hataḥ
07,008.012a śoṣaṇaṃ sāgarasyeva meror iva visarpaṇam
07,008.012c patanaṃ bhāskarasyeva na mṛṣye droṇapātanam
07,008.013a dṛptānāṃ pratiṣeddhāsīd dhārmikānāṃ ca rakṣitā
07,008.013c yo 'tyākṣīt kṛpaṇasyārthe prāṇān api paraṃtapaḥ
07,008.014a mandānāṃ mama putrāṇāṃ jayāśā yasya vikrame
07,008.014c bṛhaspatyuśanastulyo buddhyā sa nihataḥ katham
07,008.014d*0054_01 guṇānāṃ sarvayodhānāṃ sthitir āsīn mahādyutiḥ
07,008.014d*0054_02 yaṃ mṛtyur vaśagas tiṣṭhet sa kathaṃ mṛtyunā hataḥ
07,008.015a te ca śoṇā bṛhanto 'śvāḥ saindhavā hemamālinaḥ
07,008.015c rathe vātajavā yuktāḥ sarvaśabdātigā raṇe
07,008.016a balino ghoṣiṇo dāntāḥ saindhavāḥ sādhuvāhinaḥ
07,008.016c dṛḍhāḥ saṃgrāmamadhyeṣu kaccid āsan na vihvalāḥ
07,008.017a kariṇāṃ bṛṃhatāṃ yuddhe śaṅkhadundubhinisvanam
07,008.017c jyākṣepaśaravarṣāṇāṃ śastrāṇāṃ ca sahiṣṇavaḥ
07,008.018a āśaṃsantaḥ parāñ jetuṃ jitaśvāsā jitavyathāḥ
07,008.018c hayāḥ prajavitāḥ śīghrā bhāradvājarathodvahāḥ
07,008.019a te sma rukmarathe yuktā naravīrasamāhitāḥ
07,008.019c kathaṃ nābhyataraṃs tāta pāṇḍavānām anīkinīm
07,008.019d*0055_01 taṃ tu rukmarathaṃ dṛṣṭvā vidravanti sma śatravaḥ
07,008.019d*0055_02 divyam astraṃ vikurvāṇaṃ saṃgatāḥ sarvataḥ pare
07,008.020a jātarūpapariṣkāram āsthāya ratham uttamam
07,008.020c bhāradvājaḥ kim akaroc chūraḥ saṃkrandano yudhi
07,008.021a vidyāṃ yasyopajīvanti sarvalokadhanurbhṛtaḥ
07,008.021c sa satyasaṃdho balavān droṇaḥ kim akarod yudhi
07,008.022a divi śakram iva śreṣṭhaṃ mahāmātraṃ dhanurbhṛtām
07,008.022c ke nu taṃ raudrakarmāṇaṃ yuddhe pratyudyayū rathāḥ
07,008.023a nanu rukmarathaṃ dṛṣṭvā pradravanti sma pāṇḍavāḥ
07,008.023c divyam astraṃ vikurvāṇaṃ senāṃ kṣiṇvantam avyayam
07,008.024a utāho sarvasainyena dharmarājaḥ sahānujaḥ
07,008.024c pāñcālyapragraho droṇaṃ sarvataḥ samavārayat
07,008.025a nūnam āvārayat pārtho rathino 'nyān ajihmagaiḥ
07,008.025c tato droṇaṃ samārohat pārṣataḥ pāpakarmakṛt
07,008.026a na hy anyaṃ paripaśyāmi vadhe kaṃ cana śuṣmiṇaḥ
07,008.026c dhṛṣṭadyumnād ṛte raudrāt pālyamānāt kirīṭinā
07,008.026d*0056_01 utsṛjya sarvasainyāni droṇam evābhidudruve
07,008.027a tair vṛtaḥ sarvataḥ śūraiḥ pāñcālyāpasadas tataḥ
07,008.027c kekayaiś cedikārūṣair matsyair anyaiś ca bhūmipaiḥ
07,008.028a vyākulīkṛtam ācāryaṃ pipīlair uragaṃ yathā
07,008.028c karmaṇy asukare saktaṃ jaghāneti matir mama
07,008.029a yo 'dhītya caturo vedān sarvān ākhyānapañcamān
07,008.029c brāhmaṇānāṃ pratiṣṭhāsīt srotasām iva sāgaraḥ
07,008.029d*0057_01 kṣatraṃ ca brahma caiveha yo 'nvatiṣṭhat paraṃtapaḥ
07,008.029d*0058_01 dṛptānāṃ pratiṣeddhā ca cakṣur āsīd acakṣuṣām
07,008.029d*0058_02 amarṣī cāvalipteṣu dhārmikeṣu ca dhārmikaḥ
07,008.029e sa kathaṃ brāhmaṇo vṛddhaḥ śastreṇa vadham āptavān
07,008.030a amarṣaṇo marṣitavān kliśyamānaḥ sadā mayā
07,008.030c anarhamāṇaḥ kaunteyaḥ karmaṇas tasya tat phalam
07,008.031a yasya karmānujīvanti loke sarvadhanurbhṛtaḥ
07,008.031c sa satyasaṃdhaḥ sukṛtī śrīkāmair nihataḥ katham
07,008.032a divi śakra iva śreṣṭho mahāsattvo mahābalaḥ
07,008.032c sa kathaṃ nihataḥ pārthaiḥ kṣudramatsyair yathā timiḥ
07,008.033a kṣiprahastaś ca balavān dṛḍhadhanvārimardanaḥ
07,008.033b*0059_01 vā kathaṃ nihataḥ pāpai raṇe brāhmaṇapuṃgavaḥ
07,008.033c na yasya jīvitākāṅkṣī viṣayaṃ prāpya jīvati
07,008.034a yaṃ dvau na jahataḥ śabdau jīvamānaṃ kadā cana
07,008.034c brāhmaś ca vedakāmānāṃ jyāghoṣaś ca dhanurbhṛtām
07,008.034d*0060_01 adīnaṃ puruṣavyāghraṃ hrīmantam aparājitam
07,008.035a nāhaṃ mṛṣye hataṃ droṇaṃ siṃhadviradavikramam
07,008.035b*0061_01 paśyatāṃ puruṣendrāṇāṃ samare pārṣato 'vadhīt
07,008.035b*0061_02 ke purastād ayudhyanta rakṣanto droṇam antikāt
07,008.035b*0061_03 ke nu paścād avartanta gacchato durgamāṃ gatim
07,008.035c kathaṃ saṃjaya durdharṣam anādhṛṣyayaśobalam
07,008.035d*0062_01 brahmakalpo 'bhavad brāhme kṣātre nārāyaṇopamaḥ
07,008.035d*0062_02 brahmakṣatre ca yasyāstāṃ vaśe sthāṇor ivākhile
07,008.035d*0062_03 sarvān hi māmakān yuddhe sahāśvarathakuñjarān
07,008.035d*0062_04 yudhiṣṭhirasya tapasā hatān manyāmahe kurūn
07,008.036a ke 'rakṣan dakṣiṇaṃ cakraṃ savyaṃ ke ca mahātmanaḥ
07,008.036c purastāt ke ca vīrasya yudhyamānasya saṃyuge
07,008.037a ke ca tatra tanuṃ tyaktvā pratīpaṃ mṛtyum āvrajan
07,008.037c droṇasya samare vīrāḥ ke 'kurvanta parāṃ dhṛtim
07,008.037d*0063_01 kaccin nainaṃ bhayān mandāḥ kṣatriyā vyajahan raṇe
07,008.037d*0063_02 rakṣitāras tataḥ śūnye kaccin naiko hataḥ paraiḥ
07,008.037d*0063_03 na sa pṛṣṭham ares trāsād raṇe śauryāt pradarśayet
07,008.037d*0063_04 parām apy āpadaṃ prāpya sa kathaṃ nihataḥ paraiḥ
07,008.037d*0064_01 yaḥ sa devān sagandharvān sayakṣoragarākṣasān
07,008.037d*0064_02 jetum utsahate droṇaḥ sa kathaṃ nihataḥ paraiḥ
07,008.038a etad āryeṇa kartavyaṃ kṛcchrāsv āpatsu saṃjaya
07,008.038c parākramed yathāśaktyā tac ca tasmin pratiṣṭhitam
07,008.038d*0065_01 kaccin nainaṃ bhayāt kṣudrāḥ pārthebhyaḥ pradadū raṇe
07,008.038d*0065_02 goptṛbhis taiḥ samutsṛṣṭaḥ kaccin naiṣa parair hataḥ
07,008.038d*0065_03 dhṛṣṭadyumnaṃ hi paśyāmi nighnantam iva brāhmaṇam
07,008.038d*0065_04 vāryamāṇaṃ raṇe tāta drauṇināmitatejasā
07,008.039a muhyate me manas tāta kathā tāvan nivartyatām
07,008.039b*0066_01 kṣaṇam ekam ahaṃ sūta na śakṣyāmīti jalpitum
07,008.039c bhūyas tu labdhasaṃjñas tvā pariprakṣyāmi saṃjaya
07,009.001 vaiśaṃpāyana uvāca
07,009.001a evaṃ pṛṣṭvā sūtaputraṃ hṛcchokenārdito bhṛśam
07,009.001c jaye nirāśaḥ putrāṇāṃ dhṛtarāṣṭro 'patat kṣitau
07,009.002a taṃ visaṃjñaṃ nipatitaṃ siṣicuḥ paricārakāḥ
07,009.002c jalenātyarthaśītena vījantaḥ puṇyagandhinā
07,009.003a patitaṃ cainam ājñāya samantād bharatastriyaḥ
07,009.003c parivavrur mahārājam aspṛśaṃś caiva pāṇibhiḥ
07,009.004a utthāpya cainaṃ śanakai rājānaṃ pṛthivītalāt
07,009.004c āsanaṃ prāpayām āsur bāṣpakaṇṭhyo varāṅganāḥ
07,009.005a āsanaṃ prāpya rājā tu mūrchayābhipariplutaḥ
07,009.005c niśceṣṭo 'tiṣṭhata tadā vījyamānaḥ samantataḥ
07,009.006a sa labdhvā śanakaiḥ saṃjñāṃ vepamāno mahīpatiḥ
07,009.006c punar gāvalgaṇiṃ sūtaṃ paryapṛcchad yathātatham
07,009.007a yat tad udyann ivādityo jyotiṣā praṇudaṃs tamaḥ
07,009.007c āyād ajātaśatrur vai kas taṃ droṇād avārayat
07,009.008a prabhinnam iva mātaṅgaṃ tathā kruddhaṃ tarasvinam
07,009.008c āsaktamanasaṃ dīptaṃ pratidviradaghātinam
07,009.008e vāśitāsaṃgame yadvad ajayyaṃ pratiyūthapaiḥ
07,009.009a ati cānyān raṇe yodhān vīraḥ puruṣasattamaḥ
07,009.009c yo hy eko hi mahābāhur nirdahed ghoracakṣuṣā
07,009.009e kṛtsnaṃ duryodhanabalaṃ dhṛtimān satyasaṃgaraḥ
07,009.010a cakṣurhaṇaṃ jaye saktam iṣvāsavararakṣitam
07,009.010c dāntaṃ bahumataṃ loke ke śūrāḥ paryavārayan
07,009.011a ke duṣpradharṣaṃ rājānam iṣvāsavaram acyutam
07,009.011c samāsedur naravyāghraṃ kaunteyaṃ tatra māmakāḥ
07,009.012a tarasaivābhipatyātha yo vai droṇam upādravat
07,009.012b*0067_01 yaḥ karoti mahatkarma śatrūṇāṃ vai mahābalaḥ
07,009.012b*0067_02 mahākāyo mahotsāho nāgāyutasamo bale
07,009.012c taṃ bhīmasenam āyāntaṃ ke śūrāḥ paryavārayan
07,009.013a yad āyāj jaladaprakhyo rathaḥ paramavīryavān
07,009.013c parjanya iva bībhatsus tumulām aśaniṃ sṛjan
07,009.014a vavarṣa śaravarṣāṇi varṣāṇi maghavān iva
07,009.014c iṣusaṃbādham ākāśaṃ kurvan kapivaradhvajaḥ
07,009.014e avasphūrjan diśaḥ sarvās talanemisvanena ca
07,009.015a cāpavidyutprabho ghoro rathagulmabalāhakaḥ
07,009.015c rathanemighoṣastanitaḥ śaraśabdātibandhuraḥ
07,009.016a roṣanirjitajīmūto mano 'bhiprāyaśīghragaḥ
07,009.016c marmātigo bāṇadhāras tumulaḥ śoṇitodakaḥ
07,009.017a saṃplāvayan mahīṃ sarvāṃ mānavair āstaraṃs tadā
07,009.017c gadāniṣṭanito raudro duryodhanakṛtodyamaḥ
07,009.017d*0068_01 gadāsividyutkalilaḥ śātravāṇāṃ bhayaṃkaraḥ
07,009.018a yuddhe 'bhyaṣiñcad vijayo gārdhrapatraiḥ śilāśitaiḥ
07,009.018c gāṇḍīvaṃ dhārayan dhīmān kīdṛśaṃ vo manas tadā
07,009.018d*0069_01 yadāyāt katham āsīd vas tadā pārthaṃ samīkṣya ha
07,009.019a kaccid gāṇḍīvaśabdena na praṇaśyata vai balam
07,009.019c yad vaḥ sa bhairavaṃ kurvann arjuno bhṛśam abhyagāt
07,009.020a kaccin nāpānudad droṇād iṣubhir vo dhanaṃjayaḥ
07,009.020b*0070_01 vāyur meghān ivādityād reṇūn iva mahābalaḥ
07,009.020c vāto meghān ivāvidhyan pravāñ śaravanānilaḥ
07,009.020d*0071_01 ko hi śakto raṇe jetuṃ mānavaḥ pārtham īkṣitum
07,009.020e ko hi gāṇḍīvadhanvānaṃ naraḥ soḍhuṃ raṇe 'rhati
07,009.020f*0072_01 yam upaśrutya senāgre janaḥ sarvo vidīryate
07,009.021a yat senāḥ samakampanta yad vīrān aspṛśad bhayam
07,009.021c ke tatra nājahur droṇaṃ ke kṣudrāḥ prādravan bhayāt
07,009.022a ke vā tatra tanūs tyaktvā pratīpaṃ mṛtyum āvrajan
07,009.022c amānuṣāṇāṃ jetāraṃ yuddheṣv api dhanaṃjayam
07,009.023a na ca vegaṃ sitāśvasya viśakṣyantīha māmakāḥ
07,009.023c gāṇḍīvasya ca nirghoṣaṃ prāvṛḍjaladanisvanam
07,009.024a viṣvakseno yasya yantā yoddhā caiva dhanaṃjayaḥ
07,009.024c aśakyaḥ sa ratho jetuṃ manye devāsurair api
07,009.025a sukumāro yuvā śūro darśanīyaś ca pāṇḍavaḥ
07,009.025c medhāvī nipuṇo dhīmān yudhi satyaparākramaḥ
07,009.026a ārāvaṃ vipulaṃ kurvan vyathayan sarvakauravān
07,009.026c yadāyān nakulo dhīmān ke śūrāḥ paryavārayan
07,009.026d*0073_01 taṃ rathānāṃ varaṃ vīraṃ sadā yuddheṣu durmadam
07,009.026d*0073_02 nakulaṃ pāṇḍavaśreṣṭhaṃ ke vīrāḥ paryavārayan
07,009.027a āśīviṣa iva kruddhaḥ sahadevo yadābhyayāt
07,009.027b*0074_01 sahadevaṃ samāyāntaṃ parasenāvidāraṇam
07,009.027c śatrūṇāṃ kadanaṃ kurvañ jetāsau durjayo yudhi
07,009.027d*0075_01 amoghabāṇaḥ siddheṣuḥ śatrubhir yudhi durjayaḥ
07,009.028a āryavratam amogheṣuṃ hrīmantam aparājitam
07,009.028b*0076_01 ārāvaṃ tumulaṃ kurvan vyathayan bhairavaṃ raṇe
07,009.028c droṇāyābhimukhaṃ yāntaṃ ke śūrāḥ paryavārayan
07,009.029a yaḥ sa sauvīrarājasya pramathya mahatīṃ camūm
07,009.029c ādatta mahiṣīṃ bhojyāṃ kāmyāṃ sarvāṅgaśobhanām
07,009.030a satyaṃ dhṛtiś ca śauryaṃ ca brahmacaryaṃ ca kevalam
07,009.030c sarvāṇi yuyudhāne 'smin nityāni puruṣarṣabhe
07,009.031a balinaṃ satyakarmāṇam adīnam aparājitam
07,009.031c vāsudevasamaṃ yuddhe vāsudevād anantaram
07,009.032a yuktaṃ dhanaṃjayapreṣye śūram ācāryakarmaṇi
07,009.032b*0077_01 dhanaṃjayopadeśena śreṣṭham iṣvastrakarmaṇi
07,009.032c pārthena samam astreṣu kas taṃ droṇād avārayat
07,009.033a vṛṣṇīnāṃ pravaraṃ vīraṃ śūraṃ sarvadhanuṣmatām
07,009.033c rāmeṇa samam astreṣu yaśasā vikrameṇa ca
07,009.034a satyaṃ dhṛtir damaḥ śauryaṃ brahmacaryam anuttamam
07,009.034c sātvate tāni sarvāṇi trailokyam iva keśave
07,009.034d*0078_01 yasmin nityāni santi sma vīre satyaparākrame
07,009.035a tam evaṃguṇasaṃpannaṃ durvāram api daivataiḥ
07,009.035c samāsādya maheṣvāsaṃ ke vīrāḥ paryavārayan
07,009.036a pāñcāleṣūttamaṃ śūram uttamābhijanapriyam
07,009.036c nityam uttamakarmāṇam uttamaujasam āhave
07,009.037a yuktaṃ dhanaṃjayahite mamānarthāya cottamam
07,009.037c yamavaiśravaṇādityamahendravaruṇopamam
07,009.038a mahārathasamākhyātaṃ droṇāyodyantam āhave
07,009.038c tyajantaṃ tumule prāṇān ke śūrāḥ paryavārayan
07,009.039a eko 'pasṛtya cedibhyaḥ pāṇḍavān yaḥ samāśritaḥ
07,009.039c dhṛṣṭaketuṃ tam āyāntaṃ droṇāt kaḥ samavārayat
07,009.040a yo 'vadhīt ketumāñ śūro rājaputraṃ sudarśanam
07,009.040c aparāntagiridvāre kas taṃ droṇād avārayat
07,009.041a strīpūrvo yo naravyāghro yaḥ sa veda guṇāguṇān
07,009.041c śikhaṇḍinaṃ yājñasenim amlānamanasaṃ yudhi
07,009.042a devavratasya samare hetuṃ mṛtyor mahātmanaḥ
07,009.042c droṇāyābhimukhaṃ yāntaṃ ke vīrāḥ paryavārayan
07,009.043a yasminn abhyadhikā vīre guṇāḥ sarve dhanaṃjayāt
07,009.043c yasminn astrāṇi satyaṃ ca brahmacaryaṃ ca nityadā
07,009.044a vāsudevasamaṃ vīrye dhanaṃjayasamaṃ bale
07,009.044c tejasādityasadṛśaṃ bṛhaspatisamaṃ matau
07,009.045a abhimanyuṃ mahātmānaṃ vyāttānanam ivāntakam
07,009.045c droṇāyābhimukhaṃ yāntaṃ ke vīrāḥ paryavārayan
07,009.046a taruṇas tv aruṇaprakhyaḥ saubhadraḥ paravīrahā
07,009.046c yadābhyādravata droṇaṃ tadāsīd vo manaḥ katham
07,009.047a draupadeyā naravyāghrāḥ samudram iva sindhavaḥ
07,009.047c yad droṇam ādravan saṃkhye ke vīrās tān avārayan
07,009.048a ye te dvādaśa varṣāṇi krīḍām utsṛjya bālakāḥ
07,009.048c astrārtham avasan bhīṣme bibhrato vratam uttamam
07,009.049a kṣatraṃjayaḥ kṣatradevaḥ kṣatradharmā ca māninaḥ
07,009.049c dhṛṣṭadyumnātmajā vīrāḥ ke tān droṇād avārayan
07,009.050a śatād viśiṣṭaṃ yaṃ yuddhe samapaśyanta vṛṣṇayaḥ
07,009.050c cekitānaṃ maheṣvāsaṃ kas taṃ droṇād avārayat
07,009.051a vārdhakṣemiḥ kaliṅgānāṃ yaḥ kanyām āharad yudhi
07,009.051c anādhṛṣṭir adīnātmā kas taṃ droṇād avārayat
07,009.052a bhrātaraḥ pañca kaikeyā dhārmikāḥ satyavikramāḥ
07,009.052c indragopakavarṇāś ca raktavarmāyudhadhvajāḥ
07,009.053a mātṛṣvasuḥ sutā vīrāḥ pāṇḍavānāṃ jayārthinaḥ
07,009.053c tān droṇaṃ hantum āyātān ke vīrāḥ paryavārayan
07,009.054a yaṃ yodhayanto rājāno nājayan vāraṇāvate
07,009.054c ṣaṇ māsān abhisaṃrabdhā jighāṃsanto yudhāṃ patim
07,009.055a dhanuṣmatāṃ varaṃ śūraṃ satyasaṃdhaṃ mahābalam
07,009.055c droṇāt kas taṃ naravyāghraṃ yuyutsuṃ pratyavārayat
07,009.056a yaḥ putraṃ kāśirājasya vārāṇasyāṃ mahāratham
07,009.056c samare strīṣu gṛdhyantaṃ bhallenāpaharad rathāt
07,009.057a dhṛṣṭadyumnaṃ maheṣvāsaṃ pārthānāṃ mantradhāriṇam
07,009.057c yuktaṃ duryodhanānarthe sṛṣṭaṃ droṇavadhāya ca
07,009.058a nirdahantaṃ raṇe yodhān dārayantaṃ ca sarvaśaḥ
07,009.058c droṇāyābhimukhaṃ yāntaṃ ke vīrāḥ paryavārayan
07,009.059a utsaṅga iva saṃvṛddhaṃ drupadasyāstravittamam
07,009.059c śaikhaṇḍinaṃ kṣatradevaṃ ke taṃ droṇād avārayan
07,009.060a ya imāṃ pṛthivīṃ kṛtsnāṃ carmavat samaveṣṭayat
07,009.060c mahatā rathavaṃśena mukhyārighno mahārathaḥ
07,009.061a daśāśvamedhān ājahre svannapānāptadakṣiṇān
07,009.061c nirargalān sarvamedhān putravat pālayan prajāḥ
07,009.062a pibantyo dakṣiṇāṃ yasya gaṅgāsrotaḥ samāpiban
07,009.062b*0079_01 gaṅgāsrotasi yāvatyaḥ sikatā apy aśeṣataḥ
07,009.062b*0080_01 visṛṣṭā dakṣiṇā yasya gaṅgājalam avārayat
07,009.062c tāvatīr gā dadau vīra uśīnarasuto 'dhvare
07,009.063a na pūrve nāpare cakrur idaṃ ke cana mānavāḥ
07,009.063c iti saṃcukruśur devāḥ kṛte karmaṇi duṣkare
07,009.064a paśyāmas triṣu lokeṣu na taṃ saṃsthāsnucāriṣu
07,009.064c jātaṃ vāpi janiṣyaṃ vā dvitīyaṃ vāpi saṃprati
07,009.065a anyam auśīnarāc chaibyād dhuro voḍhāram ity uta
07,009.065c gatiṃ yasya na yāsyanti mānuṣā lokavāsinaḥ
07,009.066a tasya naptāram āyāntaṃ śaibyaṃ kaḥ samavārayat
07,009.066c droṇāyābhimukhaṃ yāntaṃ vyāttānanam ivāntakam
07,009.067a virāṭasya rathānīkaṃ matsyasyāmitraghātinaḥ
07,009.067c prepsantaṃ samare droṇaṃ ke vīrāḥ paryavārayan
07,009.068a sadyo vṛkodarāj jāto mahābalaparākramaḥ
07,009.068c māyāvī rākṣaso ghoro yasmān mama mahad bhayam
07,009.069a pārthānāṃ jayakāmaṃ taṃ putrāṇāṃ mama kaṇṭakam
07,009.069c ghaṭotkacaṃ mahābāhuṃ kas taṃ droṇād avārayat
07,009.069d@003_0001 pitur yam āhuḥ pitaraṃ vāsudevaṃ dvijātayaḥ
07,009.069d@003_0002 sa eṣa niyataḥ kṛṣṇa āpadarthaṃ dhanaṃjaye
07,009.069d@003_0003 saṃnahyate yadānarthe dhārtarāṣṭrasya saṃjaya
07,009.069d@003_0004 sthātāraṃ nādhigacchāmi pratyamitraṃ mahaujasam
07,009.069d@003_0005 saṃkarṣaṇagadau cobhau pradyumno 'tha viḍūrakaḥ
07,009.069d@003_0006 āśāvahaś ca sāmbaś ca vṛṣṇivīrāḥ prahāriṇaḥ
07,009.069d@003_0007 ete vai vihitās tatra pāṇḍavārthe jigīṣavaḥ
07,009.069d@003_0008 keśavo yatra tatraite yatraite tatra keśavaḥ
07,009.069d@003_0009 arjunaḥ keśavasyātmā kṛṣṇaś cātmā kirīṭinaḥ
07,009.069d@003_0010 arjune tu jayo nityaṃ kṛṣṇe kīrtiś ca śāśvatī
07,009.069d@003_0011 prādhānyād api bhūyāṃso ameyāḥ keśave guṇāḥ
07,009.069d@003_0012 mohāt tu vaśinaṃ kṛṣṇaṃ na sarvo vetti mādhavam
07,009.069d@003_0013 mohito devapāśena mṛtyupāśapuraskṛtaḥ
07,009.069d@003_0014 na veda kṛṣṇaṃ dāśārham arjunaṃ jayatāṃ varam
07,009.069d@003_0015 ādidevau mahātmānau naranārāyaṇāv ubhau
07,009.069d@003_0016 manasāpi hi durdharṣau senām etāṃ tarasvinau
07,009.069d@003_0017 nāśayetām ihecchantau mānuṣatvāt tu necchataḥ
07,009.069d@003_0018 yugasyeva viparyāso bhūtānām iva mohanam
07,009.069d@003_0019 iti māṃ pratibhāty etad bhīṣmadroṇanipātanam
07,009.069d@003_0020 lokasya sthavirau vīrau mantrajñau mantradhāriṇau
07,009.069d@003_0021 bhīṣmadroṇau hatau yuddhe manuṣyān mohayiṣyataḥ
07,009.069d@003_0022 yāṃ tāṃ śriyam asūyāmi purā dṛṣṭvā yudhiṣṭhire
07,009.069d@003_0023 adya tām anujānāmi bhīṣmadroṇau yadā hatau
07,009.069d@003_0024 atha vā matkṛte prāptaḥ kurūṇām eṣa saṃkṣayaḥ
07,009.069d@003_0025 pakvānāṃ hi vadhe sūta vajrāyante tṛṇāny api
07,009.070a ete cānye ca bahavo yeṣām arthāya saṃjaya
07,009.070c tyaktāraḥ saṃyuge prāṇān kiṃ teṣām ajitaṃ yudhi
07,009.071a yeṣāṃ ca puruṣavyāghraḥ śārṅgadhanvā vyapāśrayaḥ
07,009.071c hitārthī cāpi pārthānāṃ kathaṃ teṣāṃ parājayaḥ
07,009.072a lokānāṃ gurur atyantaṃ lokanāthaḥ sanātanaḥ
07,009.072c nārāyaṇo raṇe nātho divyo divyātmavān prabhuḥ
07,009.073a yasya divyāni karmāṇi pravadanti manīṣiṇaḥ
07,009.073c tāny ahaṃ kīrtayiṣyāmi bhaktyā sthairyārtham ātmanaḥ
07,010.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,010.001a śṛṇu divyāni karmāṇi vāsudevasya saṃjaya
07,010.001c kṛtavān yāni govindo yathā nānyaḥ pumān kva cit
07,010.002a saṃvardhatā gopakule bālenaiva mahātmanā
07,010.002b*0081_01 śakaṭaṃ pūtanāṃ hatvā bhagnau ca yamalārjunau
07,010.002c vikhyāpitaṃ balaṃ bāhvos triṣu lokeṣu saṃjaya
07,010.003a uccaiḥśravas tulyabalaṃ vāyuvegasamaṃ jave
07,010.003c jaghāna hayarājaṃ yo yamunāvanavāsinam
07,010.004a dānavaṃ ghorakarmāṇaṃ gavāṃ mṛtyum ivotthitam
07,010.004c vṛṣarūpadharaṃ bālye bhujābhyāṃ nijaghāna ha
07,010.005a pralambaṃ narakaṃ jambhaṃ pīṭhaṃ cāpi mahāsuram
07,010.005c muruṃ cācalasaṃkāśam avadhīt puṣkarekṣaṇaḥ
07,010.005d*0082_01 pūtanāṃ śakuniṃ hatvā keśinaṃ caiva vājinam
07,010.005d*0082_02 ṛṣabhaṃ dhenukaṃ caiva ariṣṭaṃ ca mahābalam
07,010.005d*0082_03 vṛkaṃ hatvā mahābāhuṃ dhṛtvā govardhanaṃ girim
07,010.005d*0082_04 cāṇūraṃ muṣṭikaṃ caiva raṅgamadhye nihatya ca
07,010.006a tathā kaṃso mahātejā jarāsaṃdhena pālitaḥ
07,010.006c vikrameṇaiva kṛṣṇena sagaṇaḥ śātito raṇe
07,010.007a sunāmā nāma vikrāntaḥ samagrākṣauhiṇīpatiḥ
07,010.007c bhojarājasya madhyastho bhrātā kaṃsasya vīryavān
07,010.008a baladevadvitīyena kṛṣṇenāmitraghātinā
07,010.008c tarasvī samare dagdhaḥ sasainyaḥ śūrasenarāṭ
07,010.009a durvāsā nāma viprarṣis tathā paramakopanaḥ
07,010.009c ārādhitaḥ sadāreṇa sa cāsmai pradadau varān
07,010.010a tathā gāndhārarājasya sutāṃ vīraḥ svayaṃvare
07,010.010c nirjitya pṛthivīpālān avahat puṣkarekṣaṇaḥ
07,010.011a amṛṣyamāṇā rājāno yasya jātyā hayā iva
07,010.011c rathe vaivāhike yuktāḥ pratodena kṛtavraṇāḥ
07,010.012a jarāsaṃdhaṃ mahābāhum upāyena janārdanaḥ
07,010.012c pareṇa ghātayām āsa pṛthag akṣauhiṇīpatim
07,010.013a cedirājaṃ ca vikrāntaṃ rājasenāpatiṃ balī
07,010.013c arghe vivadamānaṃ ca jaghāna paśuvat tadā
07,010.014a saubhaṃ daityapuraṃ svasthaṃ śālvaguptaṃ durāsadam
07,010.014c samudrakukṣau vikramya pātayām āsa mādhavaḥ
07,010.015a aṅgān vaṅgān kaliṅgāṃś ca māgadhān kāśikosalān
07,010.015c vatsagargakarūṣāṃś ca puṇḍrāṃś cāpy ajayad raṇe
07,010.016a āvantyān dākṣiṇātyāṃś ca pārvatīyān daśerakān
07,010.016c kāśmīrakān aurasakān piśācāṃś ca samandarān
07,010.017a kāmbojān vāṭadhānāṃś ca colān pāṇḍyāṃś ca saṃjaya
07,010.017c trigartān mālavāṃś caiva daradāṃś ca sudurjayān
07,010.018a nānādigbhyaś ca saṃprāptān vrātān aśvaśakān prati
07,010.018c jitavān puṇḍarīkākṣo yavanāṃś ca sahānugān
07,010.019a praviśya makarāvāsaṃ yādobhir abhisaṃvṛtam
07,010.019c jigāya varuṇaṃ yuddhe salilāntargataṃ purā
07,010.020a yudhi pañcajanaṃ hatvā pātālatalavāsinam
07,010.020c pāñcajanyaṃ hṛṣīkeśo divyaṃ śaṅkham avāptavān
07,010.021a khāṇḍave pārthasahitas toṣayitvā hutāśanam
07,010.021c āgneyam astraṃ durdharṣaṃ cakraṃ lebhe mahābalaḥ
07,010.022a vainateyaṃ samāruhya trāsayitvāmarāvatīm
07,010.022c mahendrabhavanād vīraḥ pārijātam upānayat
07,010.023a tac ca marṣitavāñ śakro jānaṃs tasya parākramam
07,010.023b*0083_01 govardhanasyoddharaṇe jñātvā vai samasajjata
07,010.023c rājñāṃ cāpy ajitaṃ kaṃ cit kṛṣṇeneha na śuśruma
07,010.024a yac ca tan mahad āścaryaṃ sabhāyāṃ mama saṃjaya
07,010.024c kṛtavān puṇḍarīkākṣaḥ kas tadanya ihārhati
07,010.025a yac ca bhaktyā prapanno 'ham adrākṣaṃ kṛṣṇam īśvaram
07,010.025c tan me suviditaṃ sarvaṃ pratyakṣam iva cāgamat
07,010.026a nānto vikramayuktasya buddhyā yuktasya vā punaḥ
07,010.026c karmaṇaḥ śakyate gantuṃ hṛṣīkeśasya saṃjaya
07,010.027a tathā gadaś ca sāmbaś ca pradyumno 'tha vidūrathaḥ
07,010.027c āgāvaho 'niruddhaś ca cārudeṣṇaś ca sāraṇaḥ
07,010.028a ulmuko niśaṭhaś caiva jhallī babhruś ca vīryavān
07,010.028c pṛthuś ca vipṛthuś caiva samīko 'thārimejayaḥ
07,010.029a ete vai balavantaś ca vṛṣṇivīrāḥ prahāriṇaḥ
07,010.029c kathaṃ cit pāṇḍavānīkaṃ śrayeyuḥ samare sthitāḥ
07,010.030a āhūtā vṛṣṇivīreṇa keśavena mahātmanā
07,010.030c tataḥ saṃśayitaṃ sarvaṃ bhaved iti matir mama
07,010.031a nāgāyutabalo vīraḥ kailāsaśikharopamaḥ
07,010.031c vanamālī halī rāmas tatra yatra janārdanaḥ
07,010.031d*0084_01 eka eva dvidhā bhūto dṛśyate mānuṣair bhuvi
07,010.032a yam āhuḥ sarvapitaraṃ vāsudevaṃ dvijātayaḥ
07,010.032b*0085_01 pitṝṇām api yaḥ pūrvo vedeṣu paripaṭhyate
07,010.032c api vā hy eṣa pāṇḍūnāṃ yotsyate 'rthāya saṃjaya
07,010.033a sa yadā tāta saṃnahyet pāṇḍavārthāya keśavaḥ
07,010.033c na tadā pratyanīkeṣu bhavitā tasya kaś cana
07,010.034a yadi sma kuravaḥ sarve jayeyuḥ sarvapāṇḍavān
07,010.034c vārṣṇeyo 'rthāya teṣāṃ vai gṛhṇīyāc chastram uttamam
07,010.035a tataḥ sarvān naravyāghro hatvā narapatīn raṇe
07,010.035c kauravāṃś ca mahābāhuḥ kuntyai dadyāt sa medinīm
07,010.036a yasya yantā hṛṣīkeśo yoddhā yasya dhanaṃjayaḥ
07,010.036c rathasya tasya kaḥ saṃkhye pratyanīko bhaved rathaḥ
07,010.037a na kena cid upāyena kurūṇāṃ dṛśyate jayaḥ
07,010.037c tasmān me sarvam ācakṣva yathā yuddham avartata
07,010.038a arjunaḥ keśavasyātmā kṛṣṇo 'py ātmā kirīṭinaḥ
07,010.038c arjune vijayo nityaṃ kṛṣṇe kīrtiś ca śāśvatī
07,010.038d*0086_01 sarveṣv api ca lokeṣu bībhatsur aparājitaḥ
07,010.039a prādhānyena hi bhūyiṣṭham ameyāḥ keśave guṇāḥ
07,010.039c mohād duryodhanaḥ kṛṣṇaṃ yan na vettīha mādhavam
07,010.040a mohito daivayogena mṛtyupāśapuraskṛtaḥ
07,010.040c na veda kṛṣṇaṃ dāśārham arjunaṃ caiva pāṇḍavam
07,010.041a pūrvadevau mahātmānau naranārāyaṇāv ubhau
07,010.041c ekātmānau dvidhābhūtau dṛśyete mānavair bhuvi
07,010.042a manasāpi hi durdharṣau senām etāṃ yaśasvinau
07,010.042c nāśayetām ihecchantau mānuṣatvāt tu necchataḥ
07,010.043a yugasyeva viparyāso lokānām iva mohanam
07,010.043c bhīṣmasya ca vadhas tāta droṇasya ca mahātmanaḥ
07,010.044a na hy eva brahmacaryeṇa na vedādhyayanena ca
07,010.044c na kriyābhir na śastreṇa mṛtyoḥ kaś cid vimucyate
07,010.045a lokasaṃbhāvitau vīrau kṛtāstrau yuddhadurmadau
07,010.045c bhīṣmadroṇau hatau śrutvā kiṃ nu jīvāmi saṃjaya
07,010.046a yāṃ tāṃ śriyam asūyāmaḥ purā yātāṃ yudhiṣṭhire
07,010.046c adya tām anujānīmo bhīṣmadroṇavadhena ca
07,010.047a tathā ca matkṛte prāptaḥ kurūṇām eṣa saṃkṣayaḥ
07,010.047c pakvānāṃ hi vadhe sūta vajrāyante tṛṇāny api
07,010.048a ananyam idam aiśvaryaṃ loke prāpto yudhiṣṭhiraḥ
07,010.048c yasya kopān maheṣvāsau bhīṣmadroṇau nipātitau
07,010.049a prāptaḥ prakṛtito dharmo nādharmo mānavān prati
07,010.049c krūraḥ sarvavināśāya kālaḥ samativartate
07,010.050a anyathā cintitā hy arthā narais tāta manasvibhiḥ
07,010.050c anyathaiva hi gacchanti daivād iti matir mama
07,010.051a tasmād aparihārye 'rthe saṃprāpte kṛcchra uttame
07,010.051c apāraṇīye duścintye yathābhūtaṃ pracakṣva me
07,011.001 saṃjaya uvāca
07,011.001*0087_01 śuśrūṣasva sthiro bhūtvā śaṃsato mama bhārata
07,011.001a hanta te varṇayiṣyāmi sarvaṃ pratyakṣadarśivān
07,011.001c yathā sa nyapatad droṇaḥ sāditaḥ pāṇḍusṛñjayaiḥ
07,011.002a senāpatitvaṃ saṃprāpya bhāradvājo mahārathaḥ
07,011.002c madhye sarvasya sainyasya putraṃ te vākyam abravīt
07,011.003a yat kauravāṇām ṛṣabhād āpageyād anantaram
07,011.003c senāpatyena māṃ rājann adya satkṛtavān asi
07,011.003d*0088_01 anurūpaṃ phalaṃ tasya karmaṇo labhyatāṃ tvayā
07,011.004a sadṛśaṃ karmaṇas tasya phalaṃ prāpnuhi pārthiva
07,011.004c karomi kāmaṃ kaṃ te 'dya pravṛṇīṣva yam icchasi
07,011.005a tato duryodhanaś cintya karṇaduḥśāsanādibhiḥ
07,011.005c tam athovāca durdharṣam ācāryaṃ jayatāṃ varam
07,011.006a dadāsi ced varaṃ mahyaṃ jīvagrāhaṃ yudhiṣṭhiram
07,011.006c gṛhītvā rathināṃ śreṣṭhaṃ matsamīpam ihānaya
07,011.006d*0089_01 iccheyaṃ vai mahātmānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
07,011.006d*0089_02 bhrātṝṇāṃ paśyatām eva jīvagrāheṇa me dvija
07,011.006d*0089_03 prīṇāmy anena kāryeṇa sasuhṛjjanabāndhavaḥ
07,011.007a tataḥ kurūṇām ācāryaḥ śrutvā putrasya te vacaḥ
07,011.007c senāṃ praharṣayan sarvām idaṃ vacanam abravīt
07,011.008a dhanyaḥ kuntīsuto rājā yasya grahaṇam icchasi
07,011.008c na vadhārthaṃ sudurdharṣa varam adya prayācasi
07,011.009a kimarthaṃ ca naravyāghra na vadhaṃ tasya kāṅkṣasi
07,011.009c nāśaṃsasi kriyām etāṃ matto duryodhana dhruvam
07,011.010a āho svid dharmaputrasya dveṣṭā tasya na vidyate
07,011.010c yad icchasi tvaṃ jīvantaṃ kulaṃ rakṣasi cātmani
07,011.011a atha vā bharataśreṣṭha nirjitya yudhi pāṇḍavān
07,011.011c rājyāṃśaṃ pratidattvā ca saubhrātraṃ kartum icchasi
07,011.012a dhanyaḥ kuntīsuto rājā sujātā cāsya dhīmataḥ
07,011.012c ajātaśatrutā satyā tasya yat snihyate bhavān
07,011.013a droṇena tv evam uktasya tava putrasya bhārata
07,011.013c sahasā niḥsṛto bhāvo yo 'sya nityaṃ pravartate
07,011.014a nākāro gūhituṃ śakyo bṛhaspatisamair api
07,011.014c tasmāt tava suto rājan prahṛṣṭo vākyam abravīt
07,011.015a vadhe kuntīsutasyājau nācārya vijayo mama
07,011.015c hate yudhiṣṭhire pārtho hanyāt sarvān hi no dhruvam
07,011.016a na ca śakyo raṇe sarvair nihantum amarair api
07,011.016b*0090_01 yadi sarve haniṣyante pāṇḍavāḥ sasutā mṛdhe
07,011.016b*0090_02 tataḥ kṛtsnaṃ vaśe kṛtvā niḥśeṣaṃ nṛpamaṇḍalam
07,011.016b*0090_03 sasāgaravanāṃ sphītāṃ vijitya vasudhām imām
07,011.016b*0090_04 viṣṇur dāsyati kṛṣṇāyai kuntyai vā puruṣottamaḥ
07,011.016c ya eva caiṣāṃ śeṣaḥ syāt sa evāsmān na śeṣayet
07,011.017a satyapratijñe tv ānīte punardyūtena nirjite
07,011.017b*0091_01 tasmiñ jīvati cānīte hy upāyair bahubhiḥ kṛtaiḥ
07,011.017c punar yāsyanty araṇyāya kaunteyās tam anuvratāḥ
07,011.018a so 'yaṃ mama jayo vyaktaṃ dīrghakālaṃ bhaviṣyati
07,011.018c ato na vadham icchāmi dharmarājasya karhi cit
07,011.019a tasya jihmam abhiprāyaṃ jñātvā droṇo 'rthatattvavit
07,011.019c taṃ varaṃ sāntaraṃ tasmai dadau saṃcintya buddhimān
07,011.020 droṇa uvāca
07,011.020a na ced yudhiṣṭhiraṃ vīra pālayed arjuno yudhi
07,011.020c manyasva pāṇḍavaṃ jyeṣṭham ānītaṃ vaśam ātmanaḥ
07,011.021a na hi pārtho raṇe śakyaḥ sendrair devāsurair api
07,011.021b*0092_01 sthite pārthe dharmarājo naiva śakyo mayā raṇe
07,011.021c pratyudyātum atas tāta naitad āmarṣayāmy aham
07,011.022a asaṃśayaṃ sa śiṣyo me matpūrvaś cāstrakarmaṇi
07,011.022c taruṇaḥ kīrtiyuktaś ca ekāyanagataś ca saḥ
07,011.023a astrāṇīndrāc ca rudrāc ca bhūyāṃsi samavāptavān
07,011.023c amarṣitaś ca te rājaṃs tena nāmarṣayāmy aham
07,011.024a sa cāpakramyatāṃ yuddhād yenopāyena śakyate
07,011.024c apanīte tataḥ pārthe dharmarājo jitas tvayā
07,011.025a grahaṇaṃ cej jayaṃ tasya manyase puruṣarṣabha
07,011.025c etena cābhyupāyena dhruvaṃ grahaṇam eṣyati
07,011.026a ahaṃ gṛhītvā rājānaṃ satyadharmaparāyaṇam
07,011.026c ānayiṣyāmi te rājan vaśam adya na saṃśayaḥ
07,011.027a yadi sthāsyati saṃgrāme muhūrtam api me 'grataḥ
07,011.027c apanīte naravyāghre kuntīputre dhanaṃjaye
07,011.028a phalgunasya samakṣaṃ tu na hi pārtho yudhiṣṭhiraḥ
07,011.028c grahītuṃ samare śakyaḥ sendrair api surāsuraiḥ
07,011.029 saṃjaya uvāca
07,011.029*0093_01 evam ukte tadā tasmin yuddhe devāsuropame
07,011.029a sāntaraṃ tu pratijñāte rājño droṇena nigrahe
07,011.029c gṛhītaṃ tam amanyanta tava putrāḥ subāliśāḥ
07,011.030a pāṇḍaveṣu hi sāpekṣaṃ droṇaṃ jānāti te sutaḥ
07,011.030c tataḥ pratijñāsthairyārthaṃ sa mantro bahulīkṛtaḥ
07,011.031a tato duryodhanenāpi grahaṇaṃ pāṇḍavasya tat
07,011.031b*0094_01 skandhāvāreṣu sarveṣu yathāsthāneṣu māriṣa
07,011.031c sainyasthāneṣu sarveṣu vyāghoṣitam ariṃdama
07,012.001 saṃjaya uvāca
07,012.001a tatas te sainikāḥ śrutvā taṃ yudhiṣṭhiranigraham
07,012.001c siṃhanādaravāṃś cakrur bāṇaśaṅkharavaiḥ saha
07,012.002a tat tu sarvaṃ yathāvṛttaṃ dharmarājena bhārata
07,012.002c āptair āśu parijñātaṃ bhāradvājacikīrṣitam
07,012.003a tataḥ sarvān samānāyya bhrātṝn sainyāṃś ca sarvaśaḥ
07,012.003c abravīd dharmarājas tu dhanaṃjayam idaṃ vacaḥ
07,012.004a śrutaṃ te puruṣavyāghra droṇasyādya cikīrṣitam
07,012.004c yathā tan na bhavet satyaṃ tathā nītir vidhīyatām
07,012.005a sāntaraṃ hi pratijñātaṃ droṇenāmitrakarśana
07,012.005c tac cāntaram amogheṣau tvayi tena samāhitam
07,012.006a sa tvam adya mahābāho yudhyasva madanantaram
07,012.006c yathā duryodhanaḥ kāmaṃ nemaṃ droṇād avāpnuyāt
07,012.007 arjuna uvāca
07,012.007a yathā me na vadhaḥ kārya ācāryasya kathaṃ cana
07,012.007c tathā tava parityāgo na me rājaṃś cikīrṣitaḥ
07,012.008a apy evaṃ pāṇḍava prāṇān utsṛjeyam ahaṃ yudhi
07,012.008c pratīyāṃ nāham ācāryaṃ tvāṃ na jahyāṃ kathaṃ cana
07,012.009a tvāṃ nigṛhyāhave rājan dhārtarāṣṭro yam icchati
07,012.009c na sa taṃ jīvaloke 'smin kāmaṃ prāptaḥ kathaṃ cana
07,012.010a prapated dyauḥ sanakṣatrā pṛthivī śakalībhavet
07,012.010c na tvāṃ droṇo nigṛhṇīyāj jīvamāne mayi dhruvam
07,012.011a yadi tasya raṇe sāhyaṃ kurute vajrabhṛt svayam
07,012.011c devair vā sahito daityair na tvāṃ prāpsyaty asau mṛdhe
07,012.012a mayi jīvati rājendra na bhayaṃ kartum arhasi
07,012.012c droṇād astrabhṛtāṃ śreṣṭhāt sarvaśastrabhṛtām api
07,012.012d*0095_01 anyac ca brūyāṃ rājendra pratijñāṃ mama nityadā
07,012.013a na smarāmy anṛtāṃ vācaṃ na smarāmi parājayam
07,012.013c na smarāmi pratiśrutya kiṃ cid apy anapākṛtam
07,012.014 saṃjaya uvāca
07,012.014a tataḥ śaṅkhāś ca bheryaś ca mṛdaṅgāś cānakaiḥ saha
07,012.014c prāvādyanta mahārāja pāṇḍavānāṃ niveśane
07,012.015a siṃhanādaś ca saṃjajñe pāṇḍavānāṃ mahātmanām
07,012.015c dhanurjyātalaśabdaś ca gaganaspṛk subhairavaḥ
07,012.016a taṃ śrutvā śaṅkhanirghoṣaṃ pāṇḍavasya mahātmanaḥ
07,012.016c tvadīyeṣv apy anīkeṣu vāditrāṇy abhijaghnire
07,012.017a tato vyūḍhāny anīkāni tava teṣāṃ ca bhārata
07,012.017c śanair upeyur anyonyaṃ yotsyamānāni saṃyuge
07,012.018a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
07,012.018c pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca droṇapāñcālyayor api
07,012.019a yatamānāḥ prayatnena droṇānīkaviśātane
07,012.019c na śekuḥ sṛñjayā rājaṃs tad dhi droṇena pālitam
07,012.020a tathaiva tava putrasya rathodārāḥ prahāriṇaḥ
07,012.020c na śekuḥ pāṇḍavīṃ senāṃ pālyamānāṃ kirīṭinā
07,012.021a āstāṃ te stimite sene rakṣyamāṇe parasparam
07,012.021c saṃprasupte yathā naktaṃ vanarājyau supuṣpite
07,012.022a tato rukmaratho rājann arkeṇeva virājatā
07,012.022c varūthinā viniṣpatya vyacarat pṛtanāntare
07,012.023a tam udyataṃ rathenaikam āśukāriṇam āhave
07,012.023c anekam iva saṃtrāsān menire pāṇḍusṛñjayāḥ
07,012.024a tena muktāḥ śarā ghorā viceruḥ sarvatodiśam
07,012.024c trāsayanto mahārāja pāṇḍaveyasya vāhinīm
07,012.025a madhyaṃ dinam anuprāpto gabhastiśatasaṃvṛtaḥ
07,012.025c yathādṛśyata gharmāṃśus tathā droṇo 'py adṛśyata
07,012.026a na cainaṃ pāṇḍaveyānāṃ kaś cic chaknoti māriṣa
07,012.026c vīkṣituṃ samare kruddhaṃ mahendram iva dānavāḥ
07,012.027a mohayitvā tataḥ sainyaṃ bhāradvājaḥ pratāpavān
07,012.027c dhṛṣṭadyumnabalaṃ tūrṇaṃ vyadhaman niśitaiḥ śaraiḥ
07,012.028a sa diśaḥ sarvato ruddhvā saṃvṛtya kham ajihmagaiḥ
07,012.028c pārṣato yatra tatraiva mamṛde pāṇḍuvāhinīm
07,013.001 saṃjaya uvāca
07,013.001a tataḥ sa pāṇḍavānīke janayaṃs tumulaṃ mahat
07,013.001c vyacarat pāṇḍavān droṇo dahan kakṣam ivānalaḥ
07,013.002a nirdahantam anīkāni sākṣād agnim ivotthitam
07,013.002c dṛṣṭvā rukmarathaṃ yuddhe samakampanta sṛñjayāḥ
07,013.003a pratataṃ cāsyamānasya dhanuṣo 'syāśukāriṇaḥ
07,013.003c jyāghoṣaḥ śrūyate 'tyarthaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ
07,013.004a rathinaḥ sādinaś caiva nāgān aśvān padātinaḥ
07,013.004c raudrā hastavatā muktāḥ pramathnanti sma sāyakāḥ
07,013.005a nānadyamānaḥ parjanyaḥ sānilaḥ śucisaṃkṣaye
07,013.005c aśmavarṣam ivāvarṣat pareṣām āvahad bhayam
07,013.006a vyacarat sa tadā rājan senāṃ vikṣobhayan prabhuḥ
07,013.006c vardhayām āsa saṃtrāsaṃ śātravāṇām amānuṣam
07,013.007a tasya vidyud ivābhreṣu cāpaṃ hemapariṣkṛtam
07,013.007c bhramad rathāmbude tasmin dṛśyate sma punaḥ punaḥ
07,013.008a sa vīraḥ satyavān prājño dharmanityaḥ sudāruṇaḥ
07,013.008c yugāntakāle yanteva raudrāṃ prāskandayan nadīm
07,013.009a amarṣavegaprabhavāṃ kravyādagaṇasaṃkulām
07,013.009c balaughaiḥ sarvataḥ pūrṇāṃ vīravṛkṣāpahāriṇīm
07,013.010a śoṇitodāṃ rathāvartāṃ hastyaśvakṛtarodhasam
07,013.010c kavacoḍupasaṃyuktāṃ māṃsapaṅkasamākulām
07,013.010d*0096_01 keśaśaivālasaṃyuktāṃ māṃsāsṛkkardamāruṇām
07,013.011a medomajjāsthisikatām uṣṇīṣavaraphenilām
07,013.011c saṃgrāmajaladāpūrṇāṃ prāsamatsyasamākulām
07,013.012a naranāgāśvasaṃbhūtāṃ śaravegaughavāhinīm
07,013.012c śarīradāruśṛṅgāṭāṃ bhujanāgasamākulām
07,013.013a uttamāṅgopalatalāṃ nistriṃśajhaṣasevitām
07,013.013c rathanāgahradopetāṃ nānābharaṇanīrajām
07,013.014a mahārathaśatāvartāṃ bhūmireṇūrmimālinīm
07,013.014c mahāvīryavatāṃ saṃkhye sutarāṃ bhīrudustarām
07,013.014d*0097_01 śarīraśatasaṃbādhāṃ gṛdhrakaṅkaniṣevitām
07,013.014d*0097_02 mahārathasahasrāṇi nayantīṃ yamasādanam
07,013.015a śūravyālasamākīrṇāṃ prāṇivāṇijasevitām
07,013.015c chinnacchatramahāhaṃsāṃ mukuṭāṇḍajasaṃkulām
07,013.016a cakrakūrmāṃ gadānakrāṃ śarakṣudrajhaṣākulām
07,013.016c baḍagṛdhrasṛgālānāṃ ghorasaṃghair niṣevitām
07,013.016d*0098_01 nadīṃ prāsyandayan droṇaḥ keśaśaivalaśāḍvalām
07,013.017a nihatān prāṇinaḥ saṃkhye droṇena balinā śaraiḥ
07,013.017c vahantīṃ pitṛlokāya śataśo rājasattama
07,013.017d*0099_01 uvāha śataśo rājan pitṛlokāya vāhinīm
07,013.018a śarīraśatasaṃbādhāṃ keśaśaivalaśādvalām
07,013.018c nadīṃ prāvartayad rājan bhīrūṇāṃ bhayavardhinīm
07,013.019a taṃ jayantam anīkāni tāni tāny eva bhārata
07,013.019c sarvato 'bhyadravan droṇaṃ yudhiṣṭhirapurogamāḥ
07,013.020a tān abhidravataḥ śūrāṃs tāvakā dṛḍhakārmukāḥ
07,013.020c sarvataḥ pratyagṛhṇanta tad abhūl lomaharṣaṇam
07,013.021a śatamāyas tu śakuniḥ sahadevaṃ samādravat
07,013.021c saniyantṛdhvajarathaṃ vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ
07,013.022a tasya mādrīsutaḥ ketuṃ dhanuḥ sūtaṃ hayān api
07,013.022c nātikruddhaḥ śaraiś chittvā ṣaṣṭyā vivyādha mātulam
07,013.022d*0100_01 bhittvā ca śaravarṣeṇa śakuniṃ pratyavārayat
07,013.023a saubalas tu gadāṃ gṛhya pracaskanda rathottamāt
07,013.023c sa tasya gadayā rājan rathāt sūtam apātayat
07,013.024a tatas tau virathau rājan gadāhastau mahābalau
07,013.024c cikrīḍatū raṇe śūrau saśṛṅgāv iva parvatau
07,013.025a droṇaḥ pāñcālarājānaṃ viddhvā daśabhir āśugaiḥ
07,013.025b*0101_01 tayos tatra mahārāja bāṇavarṣaiḥ prakāśitam
07,013.025b*0101_02 khadyotair iva cākāśaṃ pradoṣe puruṣarṣabha
07,013.025c bahubhis tena cābhyastas taṃ vivyādha śatādhikaiḥ
07,013.026a viviṃśatiṃ bhīmaseno viṃśatyā niśitaiḥ śaraiḥ
07,013.026c viddhvā nākampayad vīras tad adbhutam ivābhavat
07,013.027a viviṃśatis tu sahasā vyaśvaketuśarāsanam
07,013.027c bhīmaṃ cakre mahārāja tataḥ sainyāny apūjayan
07,013.027d*0102_01 cakre taṃ sarvasainyāni prahṛṣṭāny abhyapūjayan
07,013.028a sa tan na mamṛṣe vīraḥ śatror vijayam āhave
07,013.028c tato 'sya gadayā dāntān hayān sarvān apātayat
07,013.028d*0103_01 hatāśvāt sa rathād rājan gṛhya carma mahābalaḥ
07,013.028d*0103_02 abhyayād bhīmasenaṃ tu matto mattam iva dvipam
07,013.029a śalyas tu nakulaṃ vīraḥ svasrīyaṃ priyam ātmanaḥ
07,013.029c vivyādha prahasan bāṇair lāḍayan kopayann iva
07,013.030a tasyāśvān ātapatraṃ ca dhvajaṃ sūtam atho dhanuḥ
07,013.030c nipātya nakulaḥ saṃkhye śaṅkhaṃ dadhmau pratāpavān
07,013.030d*0104_01 ciccheda samare yattaḥ sa ca yuddhād upāramat
07,013.031a dhṛṣṭaketuḥ kṛpenāstāñ chittvā bahuvidhāñ śarān
07,013.031c kṛpaṃ vivyādha saptatyā lakṣma cāsyāharat tribhiḥ
07,013.032a taṃ kṛpaḥ śaravarṣeṇa mahatā samavākirat
07,013.032c nivārya ca raṇe vipro dhṛṣṭaketum ayodhayat
07,013.033a sātyakiḥ kṛtavarmāṇaṃ nārācena stanāntare
07,013.033c viddhvā vivyādha saptatyā punar anyaiḥ smayann iva
07,013.034a saptasaptatibhir bhojas taṃ viddhvā niśitaiḥ śaraiḥ
07,013.034c nākampayata śaineyaṃ śīghro vāyur ivācalam
07,013.035a senāpatiḥ suśarmāṇaṃ śīghraṃ marmasv atāḍayat
07,013.035c sa cāpi taṃ tomareṇa jatrudeśe atāḍayat
07,013.036a vaikartanaṃ tu samare virāṭaḥ pratyavārayat
07,013.036c saha matsyair mahāvīryais tad adbhutam ivābhavat
07,013.037a tat pauruṣam abhūt tatra sūtaputrasya dāruṇam
07,013.037c yat sainyaṃ vārayām āsa śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,013.038a drupadas tu svayaṃ rājā bhagadattena saṃgataḥ
07,013.038c tayor yuddhaṃ mahārāja citrarūpam ivābhavat
07,013.038d*0105_01 bhagadattas tu rājānaṃ drupadaṃ nataparvabhiḥ
07,013.038d*0105_02 saniyantṛdhvajarathaṃ vivyādha puruṣarṣabhaḥ
07,013.038d*0105_03 drupadas tu tataḥ kruddho bhagadattaṃ mahāratham
07,013.038d*0105_04 ājaghānorasi kṣipraṃ śareṇānataparvaṇā
07,013.038d*0105_05 yuddhaṃ yodhavarau loke saumadattiśikhaṇḍinau
07,013.038e bhūtānāṃ trāsajananaṃ cakrāte 'straviśāradau
07,013.038f*0106_01 śrotṝṇāṃ vīkṣitṝṇāṃ ca mohakāraṇam āhave
07,013.039a bhūriśravā raṇe rājan yājñaseniṃ mahāratham
07,013.039c mahatā sāyakaughena chādayām āsa vīryavān
07,013.040a śikhaṇḍī tu tataḥ kruddhaḥ saumadattiṃ viśāṃ pate
07,013.040c navatyā sāyakānāṃ tu kampayām āsa bhārata
07,013.040d*0107_01 chādayām āsa nārācais tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
07,013.040f*0108_01 ṛkṣacarmapinaddhau tu cakratus tau parasparam
07,013.040f*0108_02 bāhyam ābhyantaraṃ mārgaṃ saṃplavantau yaśasvinau
07,013.040f*0108_03 dadṛśāte mahātmānau sapakṣāv iva parvatau
07,013.040f*0108_04 piśitāśanasaṃyuktau vāhair udbāṇapātibhiḥ
07,013.040f*0108_05 bṛhatpatākau tūṇīrau ghorarūpau bhayānakau
07,013.040f*0108_06 kālameghāv iva gajau lokānāṃ bhartsya garjanaiḥ
07,013.040f*0108_07 rathaghoṣeṇa mahatā vyāsthitau syandanottamau
07,013.040f*0108_08 bṛhatpatākau tūṇīrau paiśācair vāhanair yutau
07,013.041a rākṣasau bhīmakarmāṇau haiḍimbālambusāv ubhau
07,013.041c cakrāte 'tyadbhutaṃ yuddhaṃ parasparavadhaiṣiṇau
07,013.042a māyāśatasṛjau dṛptau māyābhir itaretaram
07,013.042c antarhitau ceratus tau bhṛśaṃ vismayakāriṇau
07,013.043a cekitāno 'nuvindena yuyudhe tv atibhairavam
07,013.043b*0109_01 tayos tu yuddham abhavat parasparavadhaiṣiṇau
07,013.043b*0109_02 yudhiṣṭhiraḥ svayaṃ rājā duryodhanam ayodhayat
07,013.043b*0109_03 tau putrau tava durdharṣau yuyudhāte parasparam
07,013.043c yathā devāsure yuddhe balaśakrau mahābalau
07,013.044a lakṣmaṇaḥ kṣatradevena vimardam akarod bhṛśam
07,013.044c yathā viṣṇuḥ purā rājan hiraṇyākṣeṇa saṃyuge
07,013.045a tataḥ prajavitāśvena vidhivat kalpitena ca
07,013.045c rathenābhyapatad rājan saubhadraṃ pauravo nadan
07,013.046a tato 'bhiyāya tvarito yuddhākāṅkṣī mahābalaḥ
07,013.046c tena cakre mahad yuddham abhimanyur ariṃdamaḥ
07,013.047a pauravas tv atha saubhadraṃ śaravrātair avākirat
07,013.047c tasyārjunir dhvajaṃ chatraṃ dhanuś corvyām apātayat
07,013.048a saubhadraḥ pauravaṃ tv anyair viddhvā saptabhir āśugaiḥ
07,013.048c pañcabhis tasya vivyādha hayān sūtaṃ ca sāyakaiḥ
07,013.049a tataḥ saṃharṣayan senāṃ siṃhavad vinadan muhuḥ
07,013.049c samādattārjunis tūrṇaṃ pauravāntakaraṃ śaram
07,013.049d*0110_01 tasya saṃdhitam ājñāya sāyakaṃ ghoradarśanam
07,013.050a dvābhyāṃ śarābhyāṃ hārdikyaś cakarta saśaraṃ dhanuḥ
07,013.050c tad utsṛjya dhanuś chinnaṃ saubhadraḥ paravīrahā
07,013.050e udbabarha sitaṃ khaḍgam ādadānaḥ śarāvaram
07,013.051a sa tenānekatāreṇa carmaṇā kṛtahastavat
07,013.051c bhrāntāsir acaran mārgān darśayan vīryam ātmanaḥ
07,013.052a bhrāmitaṃ punar udbhrāntam ādhūtaṃ punar ucchritam
07,013.052c carmanistriṃśayo rājan nirviśeṣam adṛśyata
07,013.053a sa pauravarathasyeṣām āplutya sahasā nadan
07,013.053c pauravaṃ ratham āsthāya keśapakṣe parāmṛśat
07,013.054a jaghānāsya padā sūtam asināpātayad dhvajam
07,013.054c vikṣobhyāmbhonidhiṃ tārkṣyas taṃ nāgam iva cākṣipat
07,013.055a tam ākalitakeśāntaṃ dadṛśuḥ sarvapārthivāḥ
07,013.055c ukṣāṇam iva siṃhena pātyamānam acetanam
07,013.056a tam ārjunivaśaṃ prāptaṃ kṛṣyamāṇam anāthavat
07,013.056c pauravaṃ patitaṃ dṛṣṭvā nāmṛṣyata jayadrathaḥ
07,013.057a sa barhiṇamahāvājaṃ kiṅkiṇīśatajālavat
07,013.057c carma cādāya khaḍgaṃ ca nadan paryapatad rathāt
07,013.058a tataḥ saindhavam ālokya kārṣṇir utsṛjya pauravam
07,013.058c utpapāta rathāt tūrṇaṃ śyenavan nipapāta ca
07,013.059a prāsapaṭṭiśanistriṃśāñ śatrubhiḥ saṃpraveritān
07,013.059c cicchedāthāsinā kārṣṇiś carmaṇā saṃrurodha ca
07,013.060a sa darśayitvā sainyānāṃ svabāhubalam ātmanaḥ
07,013.060c tam udyamya mahākhaḍgaṃ carma cātha punar balī
07,013.060d*0111_01 dudhāva sahasā khaḍgaṃ carma cātirathaḥ punaḥ
07,013.061a vṛddhakṣatrasya dāyādaṃ pitur atyantavairiṇam
07,013.061c sasārābhimukhaḥ śūraḥ śārdūla iva kuñjaram
07,013.062a tau parasparam āsādya khaḍgadantanakhāyudhau
07,013.062c hṛṣṭavat saṃprajahrāte vyāghrakesariṇāv iva
07,013.063a saṃpāteṣv abhipāteṣu nipāteṣv asicarmaṇoḥ
07,013.063c na tayor antaraṃ kaś cid dadarśa narasiṃhayoḥ
07,013.064a avakṣepo 'sinirhrādaḥ śastrāntaranidarśanam
07,013.064c bāhyāntaranipātaś ca nirviśeṣam adṛśyata
07,013.065a bāhyam ābhyantaraṃ caiva carantau mārgam uttamam
07,013.065c dadṛśāte mahātmānau sapakṣāv iva parvatau
07,013.066a tato vikṣipataḥ khaḍgaṃ saubhadrasya yaśasvinaḥ
07,013.066c śarāvaraṇapakṣānte prajahāra jayadrathaḥ
07,013.067a rukmapakṣāntare saktas tasmiṃś carmaṇi bhāsvare
07,013.067c sindhurājabaloddhūtaḥ so 'bhajyata mahān asiḥ
07,013.068a bhagnam ājñāya nistriṃśam avaplutya padāni ṣaṭ
07,013.068c so 'dṛśyata nimeṣeṇa svarathaṃ punar āsthitaḥ
07,013.069a taṃ kārṣṇiṃ samarān muktam āsthitaṃ ratham uttamam
07,013.069c sahitāḥ sarvarājānaḥ parivavruḥ samantataḥ
07,013.070a tataś carma ca khaḍgaṃ ca samutkṣipya mahābalaḥ
07,013.070c nanādārjunadāyādaḥ prekṣamāṇo jayadratham
07,013.071a sindhurājaṃ parityajya saubhadraḥ paravīrahā
07,013.071c tāpayām āsa tat sainyaṃ bhuvanaṃ bhāskaro yathā
07,013.072a tasya sarvāyasīṃ śaktiṃ śalyaḥ kanakabhūṣaṇām
07,013.072c cikṣepa samare ghorāṃ dīptām agniśikhām iva
07,013.073a tām avaplutya jagrāha sakośaṃ cākarod asim
07,013.073c vainateyo yathā kārṣṇiḥ patantam uragottamam
07,013.074a tasya lāghavam ājñāya sattvaṃ cāmitatejasaḥ
07,013.074c sahitāḥ sarvarājānaḥ siṃhanādam athānadan
07,013.075a tatas tām eva śalyasya saubhadraḥ paravīrahā
07,013.075c mumoca bhujavīryeṇa vaiḍūryavikṛtājirām
07,013.076a sā tasya ratham āsādya nirmuktabhujagopamā
07,013.076c jaghāna sūtaṃ śalyasya rathāc cainam apātayat
07,013.077a tato virāṭadrupadau dhṛṣṭaketur yudhiṣṭhiraḥ
07,013.077c sātyakiḥ kekayā bhīmo dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinau
07,013.077e yamau ca draupadeyāś ca sādhu sādhv iti cukruśuḥ
07,013.078a bāṇaśabdāś ca vividhāḥ siṃhanādāś ca puṣkalāḥ
07,013.078c prādurāsan harṣayantaḥ saubhadram apalāyinam
07,013.078d*0112_01 parivavruḥ sma te sarve pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
07,013.078d*0112_02 harṣayantaś ca saubhadraṃ roṣayantaḥ sutāṃś ca te
07,013.078e tan nāmṛṣyanta putrās te śatror vijayalakṣaṇam
07,013.079a athainaṃ sahasā sarve samantān niśitaiḥ śaraiḥ
07,013.079c abhyākiran mahārāja jaladā iva parvatam
07,013.080a teṣāṃ ca priyam anvicchan sūtasya ca parābhavāt
07,013.080c ārtāyanir amitraghnaḥ kruddhaḥ saubhadram abhyayāt
07,014.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,014.001a bahūni suvicitrāṇi dvaṃdvayuddhāni saṃjaya
07,014.001c tvayoktāni niśamyāhaṃ spṛhayāmi sacakṣuṣām
07,014.001d*0113_01 na hi devāsuraṃ yuddham īdṛgrūpaṃ bhaved iti
07,014.001d*0113_02 cintayāmi ca yuddhāni śrutvā ghorāṇi saṃjaya
07,014.002a āścaryabhūtaṃ lokeṣu kathayiṣyanti mānavāḥ
07,014.002c kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca yuddhaṃ devāsuropamam
07,014.003a na hi me tṛptir astīha śṛṇvato yuddham uttamam
07,014.003c tasmād ārtāyaner yuddhaṃ saubhadrasya ca śaṃsa me
07,014.004 saṃjaya uvāca
07,014.004a sāditaṃ prekṣya yantāraṃ śalyaḥ sarvāyaṣīṃ gadām
07,014.004c samutkṣipya nadan kruddhaḥ pracaskanda rathottamāt
07,014.005a taṃ dīptam iva kālāgniṃ daṇḍahastam ivāntakam
07,014.005c javenābhyapatad bhīmaḥ pragṛhya mahatīṃ gadām
07,014.006a saubhadro 'py aśaniprakhyāṃ pragṛhya mahatīṃ gadām
07,014.006c ehy ehīty abravīc chalyaṃ yatnād bhīmena vāritaḥ
07,014.007a vārayitvā tu saubhadraṃ bhīmasenaḥ pratāpavān
07,014.007c śalyam āsādya samare tasthau girir ivācalaḥ
07,014.008a tathaiva madrarājo 'pi bhīmaṃ dṛṣṭvā mahābalam
07,014.008c sasārābhimukhas tūrṇaṃ śārdūla iva kuñjaram
07,014.009a tatas tūryaninādāś ca śaṅkhānāṃ ca sahasraśaḥ
07,014.009c siṃhanādāś ca saṃjajñur bherīṇāṃ ca mahāsvanāḥ
07,014.010a paśyatāṃ śataśo hy āsīd anyonyasamacetasām
07,014.010c pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca sādhu sādhv iti nisvanaḥ
07,014.011a na hi madrādhipād anyaḥ sarvarājasu bhārata
07,014.011c soḍhum utsahate vegaṃ bhīmasenasya saṃyuge
07,014.012a tathā madrādhipasyāpi gadāvegaṃ mahātmanaḥ
07,014.012c soḍhum utsahate loke ko 'nyo yudhi vṛkodarāt
07,014.013a paṭṭair jāmbūnadair baddhā babhūva janaharṣiṇī
07,014.013c prajajvāla tathāviddhā bhīmena mahatī gadā
07,014.013d*0114_01 sāgnidīptā mahāraudrā gadā sā śuśubhe tadā
07,014.014a tathaiva carato mārgān maṇḍalāni ca bhāgaśaḥ
07,014.014c mahāvidyutpratīkāśā śalyasya śuśubhe gadā
07,014.015a tau vṛṣāv iva nardantau maṇḍalāni viceratuḥ
07,014.015c āvarjitagadāśṛṅgāv ubhau śalyavṛkodarau
07,014.015d*0115_01 kopatāmrekṣaṇau vīrau śatrusaṃghavimardanau
07,014.015d*0115_02 mahāmātrau mahotsāhau gadāyuddhaviśāradau
07,014.016a maṇḍalāvartamārgeṣu gadāviharaṇeṣu ca
07,014.016c nirviśeṣam abhūd yuddhaṃ tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
07,014.017a tāḍitā bhīmasenena śalyasya mahatī gadā
07,014.017c sāgnijvālā mahāraudrā gadācūrṇam aśīryata
07,014.018a tathaiva bhīmasenasya dviṣatābhihatā gadā
07,014.018c varṣāpradoṣe khadyotair vṛto vṛkṣa ivābabhau
07,014.019a gadā kṣiptā tu samare madrarājena bhārata
07,014.019c vyoma saṃdīpayānā sā sasṛje pāvakaṃ bahu
07,014.020a tathaiva bhīmasenena dviṣate preṣitā gadā
07,014.020b*0116_01 bhīmarūpā mahāvegā gadā śalyaṃ raṇe 'nudat
07,014.020c tāpayām āsa tat sainyaṃ maholkā patatī yathā
07,014.021a te caivobhe gade śreṣṭhe samāsādya parasparam
07,014.021c śvasantyau nāgakanyeva sasṛjāte vibhāvasum
07,014.021d*0117_01 punaḥ śalyena bhīmasya gadāgrād gadayā hatāt
07,014.021d*0117_02 saṃgharṣaṇād utthito 'gnir dīpayām āsa medinīm
07,014.021d*0117_03 punaś ca bhīmasenena śalyasya mahatī gadā
07,014.021d*0117_04 tāḍitā sahasā rājan visasarjātha pāvakam
07,014.022a nakhair iva mahāvyāghrau dantair iva mahāgajau
07,014.022c tau viceratur āsādya gadābhyāṃ ca parasparam
07,014.023a tato gadāgrābhihatau kṣaṇena rudhirokṣitau
07,014.023c dadṛśāte mahātmānau puṣpitāv iva kiṃśukau
07,014.024a śuśruve dikṣu sarvāsu tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
07,014.024c gadābhighātasaṃhrādaḥ śakrāśanir ivopamaḥ
07,014.025a gadayā madrarājena savyadakṣiṇam āhataḥ
07,014.025c nākampata tadā bhīmo bhidyamāna ivācalaḥ
07,014.026a tathā bhīmagadāvegais tāḍyamāno mahābalaḥ
07,014.026c dhairyān madrādhipas tasthau vajrair girir ivāhataḥ
07,014.027a āpetatur mahāvegau samucchritamahāgadau
07,014.027c punar antaramārgasthau maṇḍalāni viceratuḥ
07,014.028a athāplutya padāny aṣṭau saṃnipatya gajāv iva
07,014.028c sahasā lohadaṇḍābhyām anyonyam abhijaghnatuḥ
07,014.029a tau parasparavegāc ca gadābhyāṃ ca bhṛśāhatau
07,014.029c yugapat petatur vīrau kṣitāv indradhvajāv iva
07,014.030a tato vihvalamānaṃ taṃ niḥśvasantaṃ punaḥ punaḥ
07,014.030c śalyam abhyapatat tūrṇaṃ kṛtavarmā mahārathaḥ
07,014.031a dṛṣṭvā cainaṃ mahārāja gadayābhinipīḍitam
07,014.031c viceṣṭantaṃ yathā nāgaṃ mūrchayābhipariplutam
07,014.032a tataḥ sagadam āropya madrāṇām adhipaṃ ratham
07,014.032c apovāha raṇāt tūrṇaṃ kṛtavarmā mahārathaḥ
07,014.033a kṣībavad vihvalo vīro nimeṣāt punar utthitaḥ
07,014.033c bhīmo 'pi sumahābāhur gadāpāṇir adṛśyata
07,014.034a tato madrādhipaṃ dṛṣṭvā tava putrāḥ parāṅmukham
07,014.034c sanāgarathapattyaśvāḥ samakampanta māriṣa
07,014.035a te pāṇḍavair ardyamānās tāvakā jitakāśibhiḥ
07,014.035c bhītā diśo 'nvapadyanta vātanunnā ghanā iva
07,014.036a nirjitya dhārtarāṣṭrāṃs tu pāṇḍaveyā mahārathāḥ
07,014.036c vyarocanta raṇe rājan dīpyamānā yaśasvinaḥ
07,014.037a siṃhanādān bhṛśaṃ cakruḥ śaṅkhān dadhmuś ca harṣitāḥ
07,014.037c bherīś ca vādayām āsur mṛdaṅgāṃś cānakaiḥ saha
07,014.037d*0118_01 atha maḍḍukabherimahāmurajāḥ
07,014.037d*0118_02 paṇavānakadundubhijharjharibhiḥ
07,014.037d*0118_03 vinadanti bhṛśaṃ saha śaṅkharavair
07,014.037d*0118_04 vividhaiś ca narottama siṃharavaiḥ
07,015.001 saṃjaya uvāca
07,015.001a tad balaṃ sumahad dīrṇaṃ tvadīyaṃ prekṣya vīryavān
07,015.001c dadhāraiko raṇe pāṇḍūn vṛṣaseno 'stramāyayā
07,015.002a śarā daśa diśo muktā vṛṣasenena māriṣa
07,015.002c vicerus te vinirbhidya naravājirathadvipān
07,015.003a tasya dīptā mahābāṇā viniśceruḥ sahasraśaḥ
07,015.003c bhānor iva mahābāho grīṣmakāle marīcayaḥ
07,015.004a tenārditā mahārāja rathinaḥ sādinas tathā
07,015.004c nipetur urvyāṃ sahasā vātanunnā iva drumāḥ
07,015.005a hayaughāṃś ca rathaughāṃś ca gajaughāṃś ca samantataḥ
07,015.005c apātayad raṇe rājañ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,015.006a dṛṣṭvā tam evaṃ samare vicarantam abhītavat
07,015.006c sahitāḥ sarvarājānaḥ parivavruḥ samantataḥ
07,015.007a nākulis tu śatānīko vṛṣasenaṃ samabhyayāt
07,015.007c vivyādha cainaṃ daśabhir nārācair marmabhedibhiḥ
07,015.008a tasya karṇātmajaś cāpaṃ chittvā ketum apātayat
07,015.008c taṃ bhrātaraṃ parīpsanto draupadeyāḥ samabhyayuḥ
07,015.009a karṇātmajaṃ śaravrātaiś cakruś cādṛśyam añjasā
07,015.009c tān nadanto 'bhyadhāvanta droṇaputramukhā rathāḥ
07,015.010a chādayanto mahārāja draupadeyān mahārathān
07,015.010c śarair nānāvidhais tūrṇaṃ parvatāñ jaladā iva
07,015.011a tān pāṇḍavāḥ pratyagṛhṇaṃs tvaritāḥ putragṛddhinaḥ
07,015.011c pāñcālāḥ kekayā matsyāḥ sṛñjayāś codyatāyudhāḥ
07,015.012a tad yuddham abhavad ghoraṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
07,015.012c tvadīyaiḥ pāṇḍuputrāṇāṃ devānām iva dānavaiḥ
07,015.013a evam uttamasaṃrambhā yuyudhuḥ kurupāṇḍavāḥ
07,015.013c parasparam udīkṣantaḥ parasparakṛtāgasaḥ
07,015.014a teṣāṃ dadṛśire kopād vapūṃṣy amitatejasām
07,015.014c yuyutsūnām ivākāśe patatrivarabhoginām
07,015.015a bhīmakarṇakṛpadroṇadrauṇipārṣatasātyakaiḥ
07,015.015c babhāse sa raṇoddeśaḥ kālasūryair ivoditaiḥ
07,015.015d*0119_01 prajānāṃ saṃkṣaye ghore yathā sūryodayo bhavet
07,015.015d*0119_02 śūrāṇām udayas tadvat sa āsīt puruṣarṣabha
07,015.016a tadāsīt tumulaṃ yuddhaṃ nighnatām itaretaram
07,015.016c mahābalānāṃ balibhir dānavānāṃ yathā suraiḥ
07,015.017a tato yudhiṣṭhirānīkam uddhūtārṇavanisvanam
07,015.017c tvadīyam avadhīt sainyaṃ saṃpradrutamahāratham
07,015.018a tat prabhagnaṃ balaṃ dṛṣṭvā śatrubhir bhṛśam arditam
07,015.018c alaṃ drutena vaḥ śūrā iti droṇo 'bhyabhāṣata
07,015.018d@004_0001 bhāradvājam amarṣaś ca vikramaś ca samāviśat
07,015.018d@004_0002 samuddhṛtya niṣaṅgāc ca dhanur jyām avamṛjya ca
07,015.018d@004_0003 mahāśaradhanuṣpāṇir yantāram idam abravīt
07,015.018d@004_0004 sārathe yāhi yatraiṣa pāṇḍareṇa virājatā
07,015.018d@004_0005 dhriyamāṇena chattreṇa rājā tiṣṭhati dharmarāṭ
07,015.018d@004_0006 tad etad dīryate sainyaṃ dhārtarāṣṭram anekadhā
07,015.018d@004_0007 etat saṃstambhayiṣyāmi prativārya yudhiṣṭhiram
07,015.018d@004_0008 na hi mām abhivarṣantaṃ saṃyuge tāta pāṇḍavāḥ
07,015.018d@004_0009 mātsyapāñcālarājānaḥ sarve ca sahasomakāḥ
07,015.018d@004_0010 arjuno matprasādād dhi mahāstrāṇi samāptavān
07,015.018d@004_0011 na mām utsahate tāta na bhīmo na ca sātyakiḥ
07,015.018d@004_0012 matprasādād dhi bībhatsuḥ parameṣvāsatāṃ gataḥ
07,015.018d@004_0013 mamaivāstraṃ vijānāti dhṛṣṭadyumno 'pi pārṣataḥ
07,015.018d@004_0014 nāyaṃ saṃrakṣituṃ kālaḥ prāṇāṃs tāta jayaiṣiṇā
07,015.018d@004_0015 saṃjaya uvāca
07,015.018d@004_0015 yāhi svargaṃ puraskṛtya yaśase ca jayāya ca
07,015.018d@004_0016 evaṃ saṃcodito yantā droṇam abhyavahat tataḥ
07,015.018d@004_0017 tadāśvahṛdayenāśvān abhimantryāśu harṣayan
07,015.018d@004_0018 rathena savarūthena bhāsvareṇa virājatā
07,015.018d@004_0019 taṃ karūśāś ca matsyāś ca cedayaś ca sasātvatāḥ
07,015.018d@004_0020 pāṇḍavāś ca sapāñcālāḥ sahitāḥ paryavārayan
07,015.019a tataḥ śoṇahayaḥ kruddhaś caturdanta iva dvipaḥ
07,015.019c praviśya pāṇḍavānīkaṃ yudhiṣṭhiram upādravat
07,015.020a tam avidhyac chitair bāṇaiḥ kaṅkapatrair yudhiṣṭhiraḥ
07,015.020c tasya droṇo dhanuś chittvā taṃ drutaṃ samupādravat
07,015.021a cakrarakṣaḥ kumāras tu pāñcālānāṃ yaśaskaraḥ
07,015.021c dadhāra droṇam āyāntaṃ veleva saritāṃ patim
07,015.022a droṇaṃ nivāritaṃ dṛṣṭvā kumāreṇa dvijarṣabham
07,015.022c siṃhanādaravo hy āsīt sādhu sādhv iti bhāṣatām
07,015.023a kumāras tu tato droṇaṃ sāyakena mahāhave
07,015.023c vivyādhorasi saṃkruddhaḥ siṃhavac cānadan muhuḥ
07,015.024a saṃvārya tu raṇe droṇaḥ kumāraṃ vai mahābalaḥ
07,015.024c śarair anekasāhasraiḥ kṛtahasto jitaklamaḥ
07,015.025a taṃ śūram āryavratinam astrārthakṛtaniśramam
07,015.025c cakrarakṣam apāmṛdnāt kumāraṃ dvijasattamaḥ
07,015.025d*0120_01 bāṇair nivārayām āsa paśyatāṃ sarvadhanvinām
07,015.026a sa madhyaṃ prāpya senāyāḥ sarvāḥ paricaran diśaḥ
07,015.026c tava sainyasya goptāsīd bhāradvājo ratharṣabhaḥ
07,015.027a śikhaṇḍinaṃ dvādaśabhir viṃśatyā cottamaujasam
07,015.027c nakulaṃ pañcabhir viddhvā sahadevaṃ ca saptabhiḥ
07,015.028a yudhiṣṭhiraṃ dvādaśabhir draupadeyāṃs tribhis tribhiḥ
07,015.028c sātyakiṃ pañcabhir viddhvā matsyaṃ ca daśabhiḥ śaraiḥ
07,015.029a vyakṣobhayad raṇe yodhān yathāmukhyān abhidravan
07,015.029c abhyavartata saṃprepsuḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
07,015.030a yugaṃdharas tato rājan bhāradvājaṃ mahāratham
07,015.030c vārayām āsa saṃkruddhaṃ vātoddhūtam ivārṇavam
07,015.031a yudhiṣṭhiraṃ sa viddhvā tu śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,015.031c yugaṃdharaṃ ca bhallena rathanīḍād apāharat
07,015.031d*0121_01 taṃ vijitya mahātejā bhāradvājo mahāmanāḥ
07,015.032a tato virāṭadrupadau kekayāḥ sātyakiḥ śibiḥ
07,015.032c vyāghradattaś ca pāñcālyaḥ siṃhasenaś ca vīryavān
07,015.033a ete cānye ca bahavaḥ parīpsanto yudhiṣṭhiram
07,015.033c āvavrus tasya panthānaṃ kirantaḥ sāyakān bahūn
07,015.034a vyāghradattaś ca pāñcālyo droṇaṃ vivyādha mārgaṇaiḥ
07,015.034c pañcāśadbhiḥ śitai rājaṃs tata uccukruśur janāḥ
07,015.035a tvaritaṃ siṃhasenas tu droṇaṃ viddhvā mahāratham
07,015.035c prāhasat sahasā hṛṣṭas trāsayan vai yatavratam
07,015.036a tato visphārya nayane dhanurjyām avamṛjya ca
07,015.036c talaśabdaṃ mahat kṛtvā droṇas taṃ samupādravat
07,015.037a tatas tu siṃhasenasya śiraḥ kāyāt sakuṇḍalam
07,015.037c vyāghradattasya cākramya bhallābhyām aharad balī
07,015.038a tān pramṛdya śaravrātaiḥ pāṇḍavānāṃ mahārathān
07,015.038c yudhiṣṭhirasamabhyāśe tasthau mṛtyur ivāntakaḥ
07,015.039a tato 'bhavan mahāśabdo rājan yaudhiṣṭhire bale
07,015.039c hṛto rājeti yodhānāṃ samīpasthe yatavrate
07,015.040a abruvan sainikās tatra dṛṣṭvā droṇasya vikramam
07,015.040c adya rājā dhārtarāṣṭraḥ kṛtārtho vai bhaviṣyati
07,015.040d*0122_01 asmin muhūrte droṇas tu pāṇḍavaṃ gṛhya harṣitaḥ
07,015.040e āgamiṣyati no nūnaṃ dhārtarāṣṭrasya saṃyuge
07,015.041a evaṃ saṃjalpatāṃ teṣāṃ tāvakānāṃ mahārathaḥ
07,015.041c āyāj javena kaunteyo rathaghoṣeṇa nādayan
07,015.041d*0123_01 mā bhaiṣīr iti saṃvārya śarair droṇam avārayat
07,015.042a śoṇitodāṃ rathāvartāṃ kṛtvā viśasane nadīm
07,015.042c śūrāsthicayasaṃkīrṇāṃ pretakūlāpahāriṇīm
07,015.043a tāṃ śaraughamahāphenāṃ prāsamatsyasamākulām
07,015.043c nadīm uttīrya vegena kurūn vidrāvya pāṇḍavaḥ
07,015.044a tataḥ kirīṭī sahasā droṇānīkam upādravat
07,015.044c chādayann iṣujālena mahatā mohayann iva
07,015.045a śīghram abhyasyato bāṇān saṃdadhānasya cāniśam
07,015.045c nāntaraṃ dadṛśe kaś cit kaunteyasya yaśasvinaḥ
07,015.046a na diśo nāntarikṣaṃ ca na dyaur naiva ca medinī
07,015.046c adṛśyata mahārāja bāṇabhūtam ivābhavat
07,015.047a nādṛśyata tadā rājaṃs tatra kiṃ cana saṃyuge
07,015.047c bāṇāndhakāre mahati kṛte gāṇḍīvadhanvanā
07,015.048a sūrye cāstam anuprāpte rajasā cābhisaṃvṛte
07,015.048c nājñāyata tadā śatrur na suhṛn na ca kiṃ cana
07,015.049a tato 'vahāraṃ cakrus te droṇaduryodhanādayaḥ
07,015.049c tān viditvā bhṛśaṃ trastān ayuddhamanasaḥ parān
07,015.050a svāny anīkāni bībhatsuḥ śanakair avahārayat
07,015.050c tato 'bhituṣṭuvuḥ pārthaṃ prahṛṣṭāḥ pāṇḍusṛñjayāḥ
07,015.050e pāñcālāś ca manojñābhir vāgbhiḥ sūryam ivarṣayaḥ
07,015.051a evaṃ svaśibiraṃ prāyāj jitvā śatrūn dhanaṃjayaḥ
07,015.051c pṛṣṭhataḥ sarvasainyānāṃ mudito vai sakeśavaḥ
07,015.052a masāragalvarkasuvarṇarūpyair; vajrapravālasphaṭikaiś ca mukhyaiḥ
07,015.052c citre rathe pāṇḍusuto babhāse; nakṣatracitre viyatīva candraḥ
07,016.001 saṃjaya uvāca
07,016.001a te sene śibiraṃ gatvā nyaviśetāṃ viśāṃ pate
07,016.001c yathābhāgaṃ yathānyāyaṃ yathāgulmaṃ ca sarvaśaḥ
07,016.002a kṛtvāvahāraṃ sainyānāṃ droṇaḥ paramadurmanāḥ
07,016.002c duryodhanam abhiprekṣya savrīḍam idam abravīt
07,016.003a uktam etan mayā pūrvaṃ na tiṣṭhati dhanaṃjaye
07,016.003c śakyo grahītuṃ saṃgrāme devair api yudhiṣṭhiraḥ
07,016.004a iti tad vaḥ prayatatāṃ kṛtaṃ pārthena saṃyuge
07,016.004c mātiśaṅkīr vaco mahyam ajeyau kṛṣṇapāṇḍavau
07,016.005a apanīte tu yogena kena cic chvetavāhane
07,016.005c tata eṣyati te rājan vaśam adya yudhiṣṭhiraḥ
07,016.006a kaś cid āhvayatāṃ saṃkhye deśam anyaṃ prakarṣatu
07,016.006c tam ajitvā tu kaunteyo na nivartet kathaṃ cana
07,016.007a etasminn antare śūnye dharmarājam ahaṃ nṛpa
07,016.007c grahīṣyāmi camūṃ bhittvā dhṛṣṭadyumnasya paśyataḥ
07,016.008a arjunena vihīnas tu yadi notsṛjate raṇam
07,016.008c mām upāyāntam ālokya gṛhītam iti viddhi tam
07,016.009a evaṃ te sahasā rājan dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
07,016.009b*0124_01 kṣobhayitvā balaṃ teṣāṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
07,016.009c samāneṣyāmi sagaṇaṃ vaśam adya na saṃśayaḥ
07,016.010a yadi tiṣṭhati saṃgrāme muhūrtam api pāṇḍavaḥ
07,016.010c athāpayāti saṃgrāmād vijayāt tad viśiṣyate
07,016.011a droṇasya tu vacaḥ śrutvā trigartādhipatis tataḥ
07,016.011c bhrātṛbhiḥ sahito rājann idaṃ vacanam abravīt
07,016.012a vayaṃ vinikṛtā rājan sadā gāṇḍīvadhanvanā
07,016.012c anāgaḥsv api cāgaskṛd asmāsu bharatarṣabha
07,016.013a te vayaṃ smaramāṇās tān vinikārān pṛthagvidhān
07,016.013c krodhāgninā dahyamānā na śemahi sadā niśāḥ
07,016.014a sa no divyāstrasaṃpannaś cakṣurviṣayam āgataḥ
07,016.014c kartāraḥ sma vayaṃ sarvaṃ yac cikīrṣāma hṛdgatam
07,016.015a bhavataś ca priyaṃ yat syād asmākaṃ ca yaśaskaram
07,016.015c vayam enaṃ haniṣyāmo nikṛṣyāyodhanād bahiḥ
07,016.016a adyāstv anarjunā bhūmir atrigartātha vā punaḥ
07,016.016c satyaṃ te pratijānīmo naitan mithyā bhaviṣyati
07,016.017a evaṃ satyarathaś coktvā satyadharmā ca bhārata
07,016.017c satyavarmā ca satyeṣuḥ satyakarmā tathaiva ca
07,016.018a sahitā bhrātaraḥ pañca rathānām ayutena ca
07,016.018c nyavartanta mahārāja kṛtvā śapatham āhave
07,016.019a mālavās tuṇḍikerāś ca rathānām ayutais tribhiḥ
07,016.019c suśarmā ca naravyāghras trigartaḥ prasthalādhipaḥ
07,016.020a mācellakair lalitthaiś ca sahito madrakair api
07,016.020c rathānām ayutenaiva so 'śapad bhrātṛbhiḥ saha
07,016.020d*0125_01 maladāś ca karūśāś ca daradāś ca mahārathāḥ
07,016.020d*0125_02 taṅkaṇāś ca parādāś ca yugapatte samāgatāḥ
07,016.021a nānājanapadebhyaś ca rathānām ayutaṃ punaḥ
07,016.021c samutthitaṃ viśiṣṭānāṃ saṃśapārtham upāgatam
07,016.022a tato jvalanam ādāya hutvā sarve pṛthak pṛthak
07,016.022c jagṛhuḥ kuśacīrāṇi citrāṇi kavacāni ca
07,016.023a te ca baddhatanutrāṇā ghṛtāktāḥ kuśacīriṇaḥ
07,016.023c maurvīmekhalino vīrāḥ sahasraśatadakṣiṇāḥ
07,016.024a yajvānaḥ putriṇo lokyāḥ kṛtakṛtyās tanutyajaḥ
07,016.024c yokṣyamāṇās tadātmānaṃ yaśasā vijayena ca
07,016.025a brahmacaryaśrutimukhaiḥ kratubhiś cāptadakṣiṇaiḥ
07,016.025c prāpya lokān suyuddhena kṣipram eva yiyāsavaḥ
07,016.026a brāhmaṇāṃs tarpayitvā ca niṣkān dattvā pṛthak pṛthak
07,016.026c gāś ca vāsāṃsi ca punaḥ samābhāṣya parasparam
07,016.026d*0126_01 dvijamukhyaiḥ samuditaiḥ kṛtasvasty ayanāśiṣaḥ
07,016.026d*0126_02 muditāś ca prahṛṣṭāś ca jalaṃ saṃspṛśya nirmalam
07,016.027a prajvālya kṛṣṇavartmānam upāgamya raṇe vratam
07,016.027c tasminn agnau tadā cakruḥ pratijñāṃ dṛḍhaniścayāḥ
07,016.028a śṛṇvatāṃ sarvabhūtānām uccair vācaḥ sma menire
07,016.028c dhṛtvā dhanaṃjayavadhe pratijñāṃ cāpi cakrire
07,016.029a ye vai lokāś cānṛtānāṃ ye caiva brahmaghātinām
07,016.029c pānapasya ca ye lokā gurudāraratasya ca
07,016.030a brahmasvahāriṇaś caiva rājapiṇḍāpahāriṇaḥ
07,016.030c śaraṇāgataṃ ca tyajato yācamānaṃ tathā ghnataḥ
07,016.031a agāradāhināṃ ye ca ye ca gāṃ nighnatām api
07,016.031c apacāriṇāṃ ca ye lokā ye ca brahmadviṣām api
07,016.032a jāyāṃ ca ṛtukāle vai ye mohād abhigacchatām
07,016.032c śrāddhasaṃgatikānāṃ ca ye cāpy ātmāpahāriṇām
07,016.033a nyāsāpahāriṇāṃ ye ca śrutaṃ nāśayatāṃ ca ye
07,016.033c kopena yudhyamānānāṃ ye ca nīcānusāriṇām
07,016.034a nāstikānāṃ ca ye lokā ye 'gnihorāpitṛtyajām
07,016.034b*0127_01 satyam ākramatāṃ ye ca pratyādityaṃ pramehatām
07,016.034c tān āpnuyāmahe lokān ye ca pāpakṛtām api
07,016.035a yady ahatvā vayaṃ yuddhe nivartema dhanaṃjayam
07,016.035c tena cābhyarditās trāsād bhavema hi parāṅmukhāḥ
07,016.036a yadi tv asukaraṃ loke karma kuryāma saṃyuge
07,016.036c iṣṭān puṇyakṛtāṃ lokān prāpnuyāma na saṃśayaḥ
07,016.037a evam uktvā tato rājaṃs te 'bhyavartanta saṃyuge
07,016.037c āhvayanto 'rjunaṃ vīrāḥ pitṛjuṣṭāṃ diśaṃ prati
07,016.038a āhūtas tair naravyāghraiḥ pārthaḥ parapuraṃjayaḥ
07,016.038c dharmarājam idaṃ vākyam apadāntaram abravīt
07,016.039a āhūto na nivarteyam iti me vratam āhitam
07,016.039c saṃśaptakāś ca māṃ rājann āhvayanti punaḥ punaḥ
07,016.040a eṣa ca bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ suśarmāhvayate raṇe
07,016.040c vadhāya sagaṇasyāsya mām anujñātum arhasi
07,016.041a naitac chaknomi saṃsoḍhum āhvānaṃ puruṣarṣabha
07,016.041c satyaṃ te pratijānāmi hatān viddhi parān yudhi
07,016.041d*0128_01 na hy arjuno raṇe rājan mithyā kiṃ cit pravakṣyati
07,016.041d*0128_02 hatāṃs traigartakān paśya mā sma te kaśmalaṃ bhavet
07,016.042 yudhiṣṭhira uvāca
07,016.042a śrutam etat tvayā tāta yad droṇasya cikīrṣitam
07,016.042c yathā tad anṛtaṃ tasya bhavet tadvat samācara
07,016.043a droṇo hi balavāñ śūraḥ kṛtāstraś ca jitaśramaḥ
07,016.043c pratijñātaṃ ca tenaitad grahaṇaṃ me mahāratha
07,016.044 arjuna uvāca
07,016.044*0129_01 sarvathā na nivarteyam āhūto 'haṃ paraṃtapa
07,016.044*0129_02 trigarto bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ sa mām āhvayate bhṛśam
07,016.044*0129_03 tavāpi tu raṇe rakṣā vihitā me janādhipa
07,016.044*0129_04 nirapekṣo gamiṣyāmi vadhāyaiṣāṃ durātmanām
07,016.044a ayaṃ vai satyajid rājann adya te rakṣitā yudhi
07,016.044c dhriyamāṇe hi pāñcālye nācāryaḥ kāmam āpsyati
07,016.045a hate tu puruṣavyāghre raṇe satyajiti prabho
07,016.045c sarvair api sametair vā na sthātavyaṃ kathaṃ cana
07,016.046 saṃjaya uvāca
07,016.046a anujñātas tato rājñā pariṣvaktaś ca phalgunaḥ
07,016.046c premṇā dṛṣṭaś ca bahudhā āśiṣā ca prayojitaḥ
07,016.047a vihāyainaṃ tataḥ pārthas trigartān pratyayād balī
07,016.047c kṣudhitaḥ kṣudvighātārthaṃ siṃho mṛgagaṇān iva
07,016.048a tato dauryodhanaṃ sainyaṃ mudā paramayā yutam
07,016.048c gate 'rjune bhṛśaṃ kruddhaṃ dharmarājasya nigrahe
07,016.048d*0130_01 grahaṇe dharmarājasya kṛtotsāhaṃ mahāmṛdhe
07,016.049a tato 'nyonyena te sene samājagmatur ojasā
07,016.049b*0131_01 vegena śaṅkhān āpūrya harṣayukte mahāsvane
07,016.049c gaṅgāsarayvor vegena prāvṛṣīvolbaṇodake
07,017.001 saṃjaya uvāca
07,017.001a tataḥ saṃśaptakā rājan same deśe vyavasthitāḥ
07,017.001c vyūhyānīkaṃ rathair eva candrārdhākhyaṃ mudānvitāḥ
07,017.002a te kirīṭinam āyāntaṃ dṛṣṭvā harṣeṇa māriṣa
07,017.002b*0132_01 atīva saṃprahṛṣṭās te hy upalakṣya dhanaṃjayam
07,017.002c udakrośan naravyāghrāḥ śabdena mahatā tadā
07,017.003a sa śabdaḥ pradiśaḥ sarvā diśaḥ khaṃ ca samāvṛṇot
07,017.003c āvṛtatvāc ca lokasya nāsīt tatra pratisvanaḥ
07,017.004a atīva saṃprahṛṣṭāṃs tān upalabhya dhanaṃjayaḥ
07,017.004c kiṃ cid abhyutsmayan kṛṣṇam idaṃ vacanam abravīt
07,017.005a paśyaitān devakīmātar mumūrṣūn adya saṃyuge
07,017.005c bhrātṝṃs traigartakān evaṃ roditavye praharṣitān
07,017.006a atha vā harṣakālo 'yaṃ traigartānām asaṃśayam
07,017.006c kunarair duravāpān hi lokān prāpsyanty anuttamān
07,017.006d*0133_01 mayā hatā hi saṃgrāme lokān prāpsyanti puṣkalān
07,017.007a evam uktvā mahābāhur hṛṣīkeśaṃ tato 'rjunaḥ
07,017.007c āsasāda raṇe vyūḍhāṃ traigartānām anīkinīm
07,017.008a sa devadattam ādāya śaṅkhaṃ hemapariṣkṛtam
07,017.008c dadhmau vegena mahatā phalgunaḥ pūrayan diśaḥ
07,017.009a tena śabdena vitrastā saṃśaptakavarūthinī
07,017.009c niśceṣṭāvasthitā saṃkye aśmasāramayī yathā
07,017.009d*0134_01 sā senā bharataśreṣṭha niśceṣṭā śuśubhe tadā
07,017.009d*0134_02 citrapaṭṭe yathā nyastā kuśalaiḥ śilpibhir naraiḥ
07,017.009d*0134_03 svanena tena sainyānāṃ divam āvṛṇvatā tadā
07,017.009d*0134_04 sasvanā pṛthivī sarvā tathaiva ca mahodadhiḥ
07,017.009d*0134_05 vyūḍhānīkais tu taiḥ sarvaiḥ pṛthivyāṃ samarārṇave
07,017.009d*0134_06 svanena sarvasainyānāṃ karṇās tu badhirīkṛtāḥ
07,017.010a vāhās teṣāṃ vivṛttākṣāḥ stabdhakarṇaśirodharāḥ
07,017.010c viṣṭabdhacaraṇā mūtraṃ rudhiraṃ ca prasusruvuḥ
07,017.010d*0135_01 tato vyupāramac chabdaḥ prahṛṣṭās te tato 'bhavan
07,017.011a upalabhya ca te saṃjñām avasthāpya ca vāhinīm
07,017.011c yugapat pāṇḍuputrāya cikṣipuḥ kaṅkapatriṇaḥ
07,017.012a tāny arjunaḥ sahasrāṇi daśa pañcaiva cāśugaiḥ
07,017.012c anāgatāny eva śaraiś cicchedāśuparākramaḥ
07,017.013a tato 'rjunaṃ śitair bāṇair daśabhir daśabhiḥ punaḥ
07,017.013c pratyavidhyaṃs tataḥ pārthas tān avidhyat tribhis tribhiḥ
07,017.014a ekaikas tu tataḥ pārthaṃ rājan vivyādha pañcabhiḥ
07,017.014c sa ca tān prativivyādha dvābhyāṃ dvābhyāṃ parākramī
07,017.015a bhūya eva tu saṃrabdhās te 'rjunaṃ sahakeśavam
07,017.015c āpūrayañ śarais tīkṣṇais taṭākam iva vṛṣṭibhiḥ
07,017.016a tataḥ śarasahasrāṇi prāpatann arjunaṃ prati
07,017.016c bhramarāṇām iva vrātāḥ phulladrumagaṇe vane
07,017.017a tataḥ subāhus triṃśadbhir adrisāramayair dṛḍhaiḥ
07,017.017c avidhyad iṣubhir gāḍhaṃ kirīṭe savyasācinam
07,017.018a taiḥ kirīṭī kirīṭasthair hemapuṅkhair ajihmagaiḥ
07,017.018c śātakumbhamayāpīḍo babhau yūpa ivocchritaḥ
07,017.019a hastāvāpaṃ subāhos tu bhallena yudhi pāṇḍavaḥ
07,017.019c ciccheda taṃ caiva punaḥ śaravarṣair avākirat
07,017.020a tataḥ suśarmā daśabhiḥ surathaś ca kirīṭinam
07,017.020c sudharmā sudhanuś caiva subāhuś ca samarpayan
07,017.021a tāṃs tu sarvān pṛthag bāṇair vānarapravaradhvajaḥ
07,017.021c pratyavidhyad dhvajāṃś caiṣāṃ bhallaiś ciccheda kāñcanān
07,017.022a sudhanvano dhanuś chittvā hayān vai nyavadhīc charaiḥ
07,017.022c athāsya saśirastrāṇaṃ śiraḥ kāyād apāharat
07,017.022d*0136_01 jahāra pārthaḥ sainyeṣu sahasre dve ca yodhinām
07,017.023a tasmiṃs tu patite vīre trastās tasya padānugāḥ
07,017.023b*0137_01 bhūyiṣṭhaṃ pratiruddhās te hatair yodhair yaśasvinaḥ
07,017.023c vyadravanta bhayād bhītā yena dauryodhanaṃ balam
07,017.024a tato jaghāna saṃkruddho vāsavis tāṃ mahācamūm
07,017.024c śarajālair avicchinnais tamaḥ sūrya ivāṃśubhiḥ
07,017.025a tato bhagne bale tasmin viprayāte samantataḥ
07,017.025c savyasācini saṃkruddhe traigartān bhayam āviśat
07,017.026a te vadhyamānāḥ pārthena śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,017.026c amuhyaṃs tatra tatraiva trastā mṛgagaṇā iva
07,017.027a tatas trigartarāṭ kruddhas tān uvāca mahārathān
07,017.027c alaṃ drutena vaḥ śūrā na bhayaṃ kartum arhatha
07,017.028a śaptvā tu śapathān ghorān sarvasainyasya paśyataḥ
07,017.028c gatvā dauryodhanaṃ sainyaṃ kiṃ vai vakṣyatha mukhyagāḥ
07,017.029a nāvahāsyāḥ kathaṃ loke karmaṇānena saṃyuge
07,017.029c bhavema sahitāḥ sarve nivartadhvaṃ yathābalam
07,017.030a evam uktās tu te rājann udakrośan muhur muhuḥ
07,017.030c śaṅkhāṃś ca dadhmire vīrā harṣayantaḥ parasparam
07,017.031a tatas te saṃnyavartanta saṃśaptakagaṇāḥ punaḥ
07,017.031c nārāyaṇāś ca gopālāḥ kṛtvā mṛtyuṃ nivartanam
07,018.001 saṃjaya uvāca
07,018.001a dṛṣṭvā tu saṃnivṛttāṃs tān saṃśaptakagaṇān punaḥ
07,018.001c vāsudevaṃ mahātmānam arjunaḥ samabhāṣata
07,018.002a codayāśvān hṛṣīkeśa saṃśaptakagaṇān prati
07,018.002c naite hāsyanti saṃgrāmaṃ jīvanta iti me matiḥ
07,018.003a paśya me 'strabalaṃ ghoraṃ bāhvor iṣvasanasya ca
07,018.003c adyaitān pātayiṣyāmi kruddho rudraḥ paśūn iva
07,018.004a tataḥ kṛṣṇaḥ smitaṃ kṛtvā pariṇandya śivena tam
07,018.004b*0138_01 evaṃ bruvāṇaṃ bībhatsuṃ keśavaḥ śatruvāhinīm
07,018.004c prāveśayata durdharṣo yatra yatraicchad arjunaḥ
07,018.005a babhrāje sa ratho 'tyartham uhyamāno raṇe tadā
07,018.005c uhyamānam ivākāśe vimānaṃ pāṇḍurair hayaiḥ
07,018.006a maṇḍalāni tataś cakre gatapratyāgatāni ca
07,018.006c yathā śakraratho rājan yuddhe devāsure purā
07,018.007a atha nārāyaṇāḥ kruddhā vividhāyudhapāṇayaḥ
07,018.007c chādayantaḥ śaravrātaiḥ parivavrur dhanaṃjayam
07,018.008a adṛśyaṃ ca muhūrtena cakrus te bharatarṣabha
07,018.008c kṛṣṇena sahitaṃ yuddhe kuntīputraṃ dhanaṃjayam
07,018.009a kruddhas tu phalgunaḥ saṃkhye dviguṇīkṛtavikramaḥ
07,018.009c gāṇḍīvam upasaṃmṛjya tūrṇaṃ jagrāha saṃyuge
07,018.010a baddhvā ca bhṛkuṭīṃ vaktre krodhasya pratilakṣaṇam
07,018.010c devadattaṃ mahāśaṅkhaṃ pūrayām āsa pāṇḍavaḥ
07,018.011a athāstram arisaṃghaghnaṃ tvāṣṭram abhyasyad arjunaḥ
07,018.011c tato rūpasahasrāṇi prādurāsan pṛthak pṛthak
07,018.012a ātmanaḥ pratirūpais tair nānārūpair vimohitāḥ
07,018.012c anyonyam arjunaṃ matvā svam ātmānaṃ ca jaghnire
07,018.013a ayam arjuno 'yaṃ govinda imau yādavapāṇḍavau
07,018.013c iti bruvāṇāḥ saṃmūḍhā jaghnur anyonyam āhave
07,018.013d*0139_01 anyonyaṃ samare jaghnus tāvakā bharatarṣabha
07,018.014a mohitāḥ paramāstreṇa kṣayaṃ jagmuḥ parasparam
07,018.014b*0140_01 rudhirokṣitagātrās te prekṣamāṇāḥ parasparam
07,018.014c aśobhanta raṇe yodhāḥ puṣpitā iva kiṃśukāḥ
07,018.014d*0141_01 rudhirotpīḍanās te tu rudhireṇa samukṣitāḥ
07,018.014d*0141_02 candanasya raseneva vyabhrājanta raṇājire
07,018.014d*0141_03 tataḥ prahasya bībhatsur vyākṣipad gāṇḍivaṃ bhṛśam
07,018.014d*0141_04 nyahanat tāñ śarais tīkṣṇais tamaḥ sūrya ivāṃśubhiḥ
07,018.014d*0141_05 hatāvaśiṣṭās te bhūyaḥ parivārya dhanaṃjayam
07,018.014d*0141_06 sāśvadhvajarathaṃ cakrur adṛśyaṃ śaravṛṣṭibhiḥ
07,018.015a tataḥ śarasahasrāṇi tair vimuktāni bhasmasāt
07,018.015c kṛtvā tad astraṃ tān vīrān anayad yamasādanam
07,018.016a atha prahasya bībhatsur lalitthān mālavān api
07,018.016c mācellakāṃs trigartāṃś ca yaudheyāṃś cārdayac charaiḥ
07,018.017a te vadhyamānā vīreṇa kṣatriyāḥ kālacoditāḥ
07,018.017c vyasṛjañ śaravarṣāṇi pārthe nānāvidhāni ca
07,018.018a tato naivārjunas tatra na ratho na ca keśavaḥ
07,018.018c pratyadṛśyata ghoreṇa śaravarṣeṇa saṃvṛtaḥ
07,018.019a tatas te labdhalakṣyatvād anyonyam abhicukruśuḥ
07,018.019c hatau kṛṣṇāv iti prītā vāsāṃsy ādudhuvus tadā
07,018.020a bherīmṛdaṅgaśaṅkhāṃś ca dadhmur vīrāḥ sahasraśaḥ
07,018.020c siṃhanādaravāṃś cogrāṃś cakrire tatra māriṣa
07,018.021a tataḥ prasiṣvide kṛṣṇaḥ khinnaś cārjunam abravīt
07,018.021c kvāsi pārtha na paśye tvāṃ kaccij jīvasi śatruhan
07,018.022a tasya taṃ mānuṣaṃ bhāvaṃ bhāvajño ''jñāya pāṇḍavaḥ
07,018.022c vāyavyāstreṇa tair astāṃ śaravṛṣṭim apāharat
07,018.023a tataḥ saṃśaptakavrātān sāśvadviparathāyudhān
07,018.023c uvāha bhagavān vāyuḥ śuṣkaparṇacayān iva
07,018.024a uhyamānās tu te rājan bahv aśobhanta vāyunā
07,018.024c praḍīnāḥ pakṣiṇaḥ kāle vṛkṣebhya iva māriṣa
07,018.025a tāṃs tathā vyākulīkṛtya tvaramāṇo dhanaṃjayaḥ
07,018.025c jaghāna niśitair bāṇaiḥ sahasrāṇi śatāni ca
07,018.026a śirāṃsi bhallair aharad bāhūn api ca sāyudhān
07,018.026c hastihastopamāṃś corūñ śarair urvyām apātayat
07,018.027a pṛṣṭhacchinnān vicaraṇān vimastiṣkekṣaṇāṅgulīn
07,018.027c nānāṅgāvayavair hīnāṃś cakārārīn dhanaṃjayaḥ
07,018.028a gandharvanagarākārān vidhivat kalpitān rathān
07,018.028c śarair viśakalīkurvaṃś cakre vyaśvarathadvipān
07,018.029a muṇḍatālavanānīva tatra tatra cakāśire
07,018.029c chinnadhvajarathavrātāḥ ke cit ke cit kva cit kva cit
07,018.030a sottarāyudhino nāgāḥ sapatākāṅkuśāyudhāḥ
07,018.030c petuḥ śakrāśanihatā drumavanta ivācalāḥ
07,018.031a cāmarāpīḍakavacāḥ srastāntranayanāsavaḥ
07,018.031c sārohās turagāḥ petuḥ pārthabāṇahatāḥ kṣitau
07,018.032a vipraviddhāsinakharāś chinnavarmarṣṭiśaktayaḥ
07,018.032c pattayaś chinnavarmāṇaḥ kṛpaṇaṃ śerate hatāḥ
07,018.033a tair hatair hanyamānaiś ca patadbhiḥ patitair api
07,018.033c bhramadbhir niṣṭanadbhiś ca ghoram āyodhanaṃ babhau
07,018.034a rajaś ca mahad udbhūtaṃ śāntaṃ rudhiravṛṣṭibhiḥ
07,018.034c mahī cāpy abhavad durgā kabandhaśatasaṃkulā
07,018.035a tad babhau raudrabībhatsaṃ bībhatsor yānam āhave
07,018.035c ākrīḍa iva rudrasya ghnataḥ kālātyaye paśūn
07,018.036a te vadhyamānāḥ pārthena vyākulāśvarathadvipāḥ
07,018.036c tam evābhimukhāḥ kṣīṇāḥ śakrasyātithitāṃ gatāḥ
07,018.037a sā bhūmir bharataśreṣṭha nihatais tair mahārathaiḥ
07,018.037c āstīrṇā saṃbabhau sarvā pretībhūtaiḥ samantataḥ
07,018.038a etasminn antare caiva pramatte savyasācini
07,018.038c vyūḍhānīkas tato droṇo yudhiṣṭhiram upādravat
07,018.039a taṃ pratyagṛhṇaṃs tvaritā vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ
07,018.039c yudhiṣṭhiraṃ parīpsantas tadāsīt tumulaṃ mahat
07,019.001 saṃjaya uvāca
07,019.001a pariṇāmya niśāṃ tāṃ tu bhāradvājo mahārathaḥ
07,019.001c bahūktvā ca tato rājan rājānaṃ ca suyodhanam
07,019.002a vidhāya yogaṃ pārthena saṃśaptakagaṇaiḥ saha
07,019.002c niṣkrānte ca raṇāt pārthe saṃśaptakavadhaṃ prati
07,019.003a vyūḍhānīkas tato droṇaḥ pāṇḍavānāṃ mahācamūm
07,019.003c abhyayād bharataśreṣṭha dharmarājajighṛkṣayā
07,019.004a vyūhaṃ dṛṣṭvā suparṇaṃ tu bhāradvājakṛtaṃ tadā
07,019.004c vyūhena maṇḍalārdhena pratyavyūhad yudhiṣṭhiraḥ
07,019.005a mukham āsīt suparṇasya bhāradvājo mahārathaḥ
07,019.005c śiro duryodhano rājā sodaryaiḥ sānugaiḥ saha
07,019.006a cakṣuṣī kṛtavarmā ca gautamaś cāsyatāṃ varaḥ
07,019.006c bhūtavarmā kṣemaśarmā karakarṣaś ca vīryavān
07,019.007a kaliṅgāḥ siṃhalāḥ prācyāḥ śūrābhīrā daśerakāḥ
07,019.007c śakā yavanakāmbojās tathā haṃsapadāś ca ye
07,019.008a grīvāyāṃ śūrasenāś ca daradā madrakekayāḥ
07,019.008c gajāśvarathapattyaughās tasthuḥ śatasahasraśaḥ
07,019.009a bhūriśravāḥ śalaḥ śalyaḥ somadattaś ca bāhlikaḥ
07,019.009c akṣauhiṇyā vṛtā vīrā dakṣiṇaṃ pakṣam āśritāḥ
07,019.010a vindānuvindāv āvantyau kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ
07,019.010c vāmaṃ pakṣaṃ samāśritya droṇaputrāgragāḥ sthitāḥ
07,019.011a pṛṣṭhe kaliṅgāḥ sāmbaṣṭhā māgadhāḥ paundramadrakāḥ
07,019.011c gāndhārāḥ śakuniprāgyāḥ pārvatīyā vasātayaḥ
07,019.012a pucche vaikartanaḥ karṇaḥ saputrajñātibāndhavaḥ
07,019.012c mahatyā senayā tasthau nānādhvajasamutthayā
07,019.013a jayadratho bhīmarathaḥ sāṃyātrikasabho jayaḥ
07,019.013c bhūmiṃjayo vṛṣakrātho naiṣadhaś ca mahābalaḥ
07,019.014a vṛtā balena mahatā brahmalokapuraskṛtāḥ
07,019.014c vyūhasyopari te rājan sthitā yuddhaviśāradāḥ
07,019.015a droṇena vihito vyūhaḥ padātyaśvarathadvipaiḥ
07,019.015c vātoddhūtārṇavākāraḥ pravṛtta iva lakṣyate
07,019.016a tasya pakṣaprapakṣebhyo niṣpatanti yuyutsavaḥ
07,019.016c savidyutstanitā meghāḥ sarvadigbhya ivoṣṇage
07,019.017a tasya prāgjyotiṣo madhye vidhivat kalpitaṃ gajam
07,019.017c āsthitaḥ śuśubhe rājann aṃśumān udaye yathā
07,019.018a mālyadāmavatā rājā śvetacchatreṇa dhāryatā
07,019.018c kṛttikāyogayuktena paurṇamāsyām ivendunā
07,019.019a nīlāñjanacayaprakhyo madāndho dvirado babhau
07,019.019c abhivṛṣṭo mahāmeghair yathā syāt parvato mahān
07,019.020a nānānṛpatibhir vīrair vividhāyudhabhūṣaṇaiḥ
07,019.020c samanvitaḥ pārvatīyaiḥ śakro devagaṇair iva
07,019.021a tato yudhiṣṭhiraḥ prekṣya vyūhaṃ tam atimānuṣam
07,019.021c ajayyam aribhiḥ saṃkhye pārṣataṃ vākyam abravīt
07,019.022a brāhmaṇasya vaśaṃ nāham iyām adya yathā prabho
07,019.022c pārāvatasavarṇāśva tathā nītir vidhīyatām
07,019.023 dhṛṣṭadyumna uvāca
07,019.023a droṇasya yatamānasya vaśaṃ naiṣyasi suvrata
07,019.023c aham āvārayiṣyāmi droṇam adya sahānugam
07,019.024a mayi jīvati kauravya nodvegaṃ kartum arhasi
07,019.024c na hi śakto raṇe droṇo vijetuṃ māṃ kathaṃ cana
07,019.025 saṃjaya uvāca
07,019.025a evam uktvā kiran bāṇān drupadasya suto balī
07,019.025c pārāvatasavarṇāśvaḥ svayaṃ droṇam upādravat
07,019.026a aniṣṭadarśanaṃ dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnam avasthitam
07,019.026c kṣaṇenaivābhavad droṇo nātihṛṣṭamanā iva
07,019.026d*0142_01 sa hi jāto mahāraudro droṇasya nidhanaṃ prati
07,019.026d*0142_02 martyadharmatayā tasmād bhāradvājo vyamuhyata
07,019.026d*0142_03 nāśakat taṃ tataḥ kaś cid anīke prativīkṣitum
07,019.026d*0142_04 tataḥ kirann iṣūṃs tīkṣṇān drupadasya varūthinīm
07,019.026d*0142_05 bhāradvājo yayau tūrṇaṃ pārṣataṃ varjayan yudhi
07,019.026d*0142_06 drupadasya mahat sainyaṃ vārayām āsa brāhmaṇaḥ
07,019.027a taṃ tu saṃprekṣya putras te durmukhaḥ śatrukarśanaḥ
07,019.027c priyaṃ cikīrṣan droṇasya dhṛṣṭadyumnam avārayat
07,019.028a sa saṃprahāras tumulaḥ samarūpa ivābhavat
07,019.028c pārṣatasya ca śūrasya durmukhasya ca bhārata
07,019.029a pārṣataḥ śarajālena kṣipraṃ pracchādya durmukham
07,019.029c bhāradvājaṃ śaraugheṇa mahatā samavārayat
07,019.030a droṇam āvāritaṃ dṛṣṭvā bhṛśāyastas tavātmajaḥ
07,019.030c nānāliṅgaiḥ śaravrātaiḥ pārṣataṃ samamohayat
07,019.031a tayor viṣaktayoḥ saṃkhye pāñcālyakurumukhyayoḥ
07,019.031b*0143_01 abhavat tumulaṃ yuddhaṃ parasparavadhaiṣiṇoḥ
07,019.031c droṇo yaudhiṣṭhiraṃ sainyaṃ bahudhā vyadhamac charaiḥ
07,019.032a anilena yathābhrāṇi vicchinnāni samantataḥ
07,019.032c tathā pārthasya sainyāni vicchinnāni kva cit kva cit
07,019.033a muhūrtam iva tad yuddham āsīn madhuradarśanam
07,019.033c tata unmattavad rājan nirmaryādam avartata
07,019.033d*0144_01 naiva khaṃ na diśo bhūmir babhāse na ca bhāskaraḥ
07,019.034a naiva sve na pare rājann ajñāyanta parasparam
07,019.034c anumānena saṃjñābhir yuddhaṃ tat samavartata
07,019.035a cūḍāmaṇiṣu niṣkeṣu bhūṣaṇeṣv asicarmasu
07,019.035c teṣām ādityavarṇābhā marīcyaḥ pracakāśire
07,019.036a tat prakīrṇapatākānāṃ rathavāraṇavājinām
07,019.036c balākāśabalābhrābhaṃ dadṛśe rūpam āhave
07,019.037a narān eva narā jaghnur udagrāś ca hayā hayān
07,019.037c rathāṃś ca rathino jaghnur vāraṇā varavāraṇān
07,019.038a samucchritapatākānāṃ gajānāṃ paramadvipaiḥ
07,019.038c kṣaṇena tumulo ghoraḥ saṃgrāmaḥ samavartata
07,019.039a teṣāṃ saṃsaktagātrāṇāṃ karṣatām itaretaram
07,019.039c dantasaṃghātasaṃgharṣāt sadhūmo 'gnir ajāyata
07,019.040a viprakīrṇapatākās te viṣāṇajanitāgnayaḥ
07,019.040c babhūvuḥ khaṃ samāsādya savidyuta ivāmbudāḥ
07,019.041a vikṣaradbhir nadadbhiś ca nipatadbhiś ca vāraṇaiḥ
07,019.041c saṃbabhūva mahī kīrṇā meghair dyaur iva śāradī
07,019.042a teṣām āhanyamānānāṃ bāṇatomaravṛṣṭibhiḥ
07,019.042c vāraṇānāṃ ravo jajñe meghānām iva saṃplave
07,019.043a tomarābhihatāḥ ke cid bāṇaiś ca paramadvipāḥ
07,019.043c vitresuḥ sarvabhūtānāṃ śabdam evāpare 'vrajan
07,019.044a viṣāṇābhihatāś cāpi ke cit tatra gajā gajaiḥ
07,019.044c cakrur ārtasvaraṃ ghoram utpātajaladā iva
07,019.045a pratīpaṃ hriyamāṇāś ca vāraṇā varavāraṇaiḥ
07,019.045c unmathya punar ājahruḥ preritāḥ paramāṅkuśaiḥ
07,019.046a mahāmātrā mahāmātrais tāḍitāḥ śaratomaraiḥ
07,019.046c gajebhyaḥ pṛthivīṃ jagmur muktapraharaṇāṅkuśāḥ
07,019.047a nirmanuṣyāś ca mātaṅgā vinadantas tatas tataḥ
07,019.047c chinnābhrāṇīva saṃpetuḥ saṃpraviśya parasparam
07,019.048a hatān parivahantaś ca yantritāḥ paramāyudhaiḥ
07,019.048c diśo jagmur mahānāgāḥ ke cid ekacarā iva
07,019.049a tāḍitās tāḍyamānāś ca tomararṣṭiparaśvadhaiḥ
07,019.049c petur ārtasvaraṃ kṛtvā tadā viśasane gajāḥ
07,019.050a teṣāṃ śailopamaiḥ kāyair nipatadbhiḥ samantataḥ
07,019.050c āhatā sahasā bhūmiś cakampe ca nanāda ca
07,019.051a sāditaiḥ sagajārohaiḥ sapatākaiḥ samantataḥ
07,019.051c mātaṅgaiḥ śuśubhe bhūmir vikīrṇair iva parvataiḥ
07,019.052a gajasthāś ca mahāmātrā nirbhinnahṛdayā raṇe
07,019.052b*0145_01 gajair gātravaraiḥ kṣuṇṇā viṣāṇaś ca nipātitāḥ
07,019.052c rathibhiḥ pātitā bhallair vikīrṇāṅkuśatomarāḥ
07,019.053a krauñcavad vinadanto 'nye nārācābhihatā gajāḥ
07,019.053c parān svāṃś cāpi mṛdnantaḥ paripetur diśo daśa
07,019.054a gajāśvarathasaṃghānāṃ śarīraughasamāvṛtā
07,019.054c babhūva pṛthivī rājan māṃsaśoṇitakardamā
07,019.055a pramathya ca viṣāṇāgraiḥ samutkṣipya ca vāraṇaiḥ
07,019.055c sacakrāś ca vicakrāś ca rathair eva mahārathāḥ
07,019.056a rathāś ca rathibhir hīnā nirmanuṣyāś ca vājinaḥ
07,019.056c hatārohāś ca mātaṅgā diśo jagmuḥ śarāturāḥ
07,019.057a jaghānātra pitā putraṃ putraś ca pitaraṃ tathā
07,019.057c ity āsīt tumulaṃ yuddhaṃ na prajñāyata kiṃ cana
07,019.058a ā gulphebhyo 'vasīdanta narāḥ śoṇitakardame
07,019.058c dīpyamānaiḥ parikṣiptā dāvair iva mahādrumāḥ
07,019.059a śoṇitaiḥ sicyamānāni vastrāṇi kavacāni ca
07,019.059c chatrāṇi ca patākāś ca sarvaṃ raktam adṛśyata
07,019.060a hayaughāś ca rathaughāś ca naraughāś ca nipātitāḥ
07,019.060c saṃvṛttāḥ punar āvṛttā bahudhā rathanemibhiḥ
07,019.061a sa gajaughamahāvegaḥ parāsunaraśaivalaḥ
07,019.061c rathaughatumulāvartaḥ prababhau sainyasāgaraḥ
07,019.062a taṃ vāhanamahānaubhir yodhā jayadhanaiṣiṇaḥ
07,019.062c avagāhyāvamajjanto naiva mohaṃ pracakrire
07,019.063a śaravarṣābhivṛṣṭeṣu yodheṣv ajitalakṣmasu
07,019.063c na hi svacittatāṃ lebhe kaś cid āhatalakṣaṇaḥ
07,019.064a vartamāne tathā yuddhe ghorarūpe bhayaṃkare
07,019.064c mohayitvā parān droṇo yudhiṣṭhiram upādravat
07,020.001 saṃjaya uvāca
07,020.001a tato yudhiṣṭhiro droṇaṃ dṛṣṭvāntikam upāgatam
07,020.001c mahatā śaravarṣeṇa pratyagṛhṇād abhītavat
07,020.002a tato halahalāśabda āsīd yaudhiṣṭhire bale
07,020.002c jighṛkṣati mahāsiṃhe gajānām iva yūthapam
07,020.003a dṛṣṭvā droṇaṃ tataḥ śūraḥ satyajit satyavikramaḥ
07,020.003c yudhiṣṭhiraṃ pariprepsum ācāryaṃ samupādravat
07,020.004a tata ācāryapāñcālyau yuyudhāte parasparam
07,020.004c vikṣobhayantau tat sainyam indravairocanāv iva
07,020.004d*0146_01 tato droṇaṃ maheṣvāsaṃ satyajit satyavikramaḥ
07,020.004d*0146_02 avidhyan niśitāgraiś ca paramāstraṃ vidarśayan
07,020.004d*0146_03 tato 'sya sāratheḥ pañca śarān sarpaviṣopamān
07,020.004d*0146_04 amuñcad antakaprakhyān saṃmumohāsya sārathiḥ
07,020.004d*0146_05 athāsya sahasāvidhyad dhayān daśabhir āśugaiḥ
07,020.004d*0146_06 daśabhir daśabhiḥ kruddha ubhau ca pārṣṇisārathī
07,020.004d*0146_07 maṇḍalaṃ tu samāvṛtya vyacarat pṛtanāmukhe
07,020.004d*0146_08 dhvajaṃ ciccheda ca kruddho droṇasyāmitrakarśanaḥ
07,020.004d*0146_09 droṇas tu tat samālakṣya caritaṃ tasya saṃyuge
07,020.004d*0146_10 manasā cintayām āsa prāptakālam ariṃdamaḥ
07,020.005a tataḥ satyajitaṃ tīkṣṇair daśabhir marmabhedibhiḥ
07,020.005c avidhyac chīghram ācāryaś chittvāsya saśaraṃ dhanuḥ
07,020.005d*0147_01 ācāryas tasya vai cāpaṃ ciccheda tribhir āśugaiḥ
07,020.006a sa śīghrataram ādāya dhanur anyat pratāpavān
07,020.006c droṇaṃ so 'bhijaghānāśu viṃśadbhiḥ kaṅkapatribhiḥ
07,020.007a jñātvā satyajitā droṇaṃ grasyamānam ivāhave
07,020.007c vṛkaḥ śaraśatais tīkṣṇaiḥ pāñcālyo droṇam ardayat
07,020.008a saṃchādyamānaṃ samare droṇaṃ dṛṣṭvā mahāratham
07,020.008c cukruśuḥ pāṇḍavā rājan vastrāṇi dudhuvuś ca ha
07,020.009a vṛkas tu paramakruddho droṇaṃ ṣaṣṭyā stanāntare
07,020.009c vivyādha balavān rājaṃs tad adbhutam ivābhavat
07,020.010a droṇas tu śaravarṣeṇa chādyamāno mahārathaḥ
07,020.010c vegaṃ cakre mahāvegaḥ krodhād udvṛtya cakṣuṣī
07,020.011a tataḥ satyajitaś cāpaṃ chittvā droṇo vṛkasya ca
07,020.011c ṣaḍbhiḥ sasūtaṃ sahayaṃ śarair droṇo 'vadhīd vṛkam
07,020.012a athānyad dhanur ādāya satyajid vegavattaram
07,020.012c sāśvaṃ sasūtaṃ viśikhair droṇaṃ vivyādha sadhvajam
07,020.013a sa tan na mamṛṣe droṇaḥ pāñcālyenārdanaṃ mṛdhe
07,020.013c tatas tasya vināśāya satvaraṃ vyasṛjac charān
07,020.014a hayān dhvajaṃ dhanur muṣṭim ubhau ca pārṣṇisārathī
07,020.014c avākirat tato droṇaḥ śaravarṣaiḥ sahasraśaḥ
07,020.015a tathā saṃchidyamāneṣu kārmukeṣu punaḥ punaḥ
07,020.015c pāñcālyaḥ paramāstrajñaḥ śoṇāśvaṃ samayodhayat
07,020.015d*0148_01 avākirac charais tūrṇaṃ bhāradvājaṃ samantataḥ
07,020.015d*0148_02 hayeṣu ca viṣakteṣu vimukho 'bhavad āhave
07,020.016a sa satyajitam ālakṣya tathodīrṇaṃ mahāhave
07,020.016b*0149_01 vegena mahatāmṛdnād vāto drumam ivocchritam
07,020.016b*0149_02 tataḥ pāñcālaputrasya yuddhe satyajitas tathā
07,020.016c ardhacandreṇa ciccheda śiras tasya mahātmanaḥ
07,020.017a tasmin hate mahāmātre pāñcālānāṃ ratharṣabhe
07,020.017c apāyāj javanair aśvair droṇāt trasto yudhiṣṭhiraḥ
07,020.018a pāñcālāḥ kekayā matsyāś cedikārūṣakosalāḥ
07,020.018c yudhiṣṭhiram udīkṣanto hṛṣṭā droṇam upādravan
07,020.019a tato yudhiṣṭhiraprepsur ācāryaḥ śatrupūgahā
07,020.019c vyadhamat tāny anīkāni tūlarāśim ivānilaḥ
07,020.020a nirdahantam anīkāni tāni tāni punaḥ punaḥ
07,020.020c droṇaṃ matsyād avarajaḥ śatānīko 'bhyavartata
07,020.021a sūryaraśmipratīkāśaiḥ karmāraparimārjitaiḥ
07,020.021c ṣaḍbhiḥ sasūtaṃ sahayaṃ droṇaṃ viddhvānadad bhṛśam
07,020.021d*0150_01 krūrāya karmaṇe yuktaṃ cikīrṣuḥ karma duṣkaram
07,020.021d*0150_02 avākirac charaśatair bhāradvājaṃ samantataḥ
07,020.022a tasya nānadato droṇaḥ śiraḥ kāyāt sakuṇḍalam
07,020.022c kṣureṇāpāharat tūrṇaṃ tato matsyāḥ pradudruvuḥ
07,020.023a matsyāñ jitvājayac cedīn kārūṣān kekayān api
07,020.023c pāñcālān sṛñjayān pāṇḍūn bhāradvājaḥ punaḥ punaḥ
07,020.024a taṃ dahantam anīkāni kruddham agniṃ yathā vanam
07,020.024c dṛṣṭvā rukmarathaṃ kruddhaṃ samakampanta sṛñjayāḥ
07,020.025a uttamaṃ hy ādadhānasya dhanur asyāśukāriṇaḥ
07,020.025c jyāghoṣo nighnato 'mitrān dikṣu sarvāsu śuśruve
07,020.026a nāgān aśvān padātīṃś ca rathino gajasādinaḥ
07,020.026c raudrā hastavatā muktāḥ pramathnanti sma sāyakāḥ
07,020.027a nānadyamānaḥ parjanyo miśravāto himātyaye
07,020.027c aśmavarṣam ivāvarṣat pareṣāṃ bhayam ādadhat
07,020.028a sarvā diśaḥ samacarat sainyaṃ vikṣobhayann iva
07,020.028c balī śūro maheṣvāso mitrāṇām abhayaṃkaraḥ
07,020.029a tasya vidyud ivābhreṣu cāpaṃ hemapariṣkṛtam
07,020.029c dikṣu sarvāsv apaśyāma droṇasyāmitatejasaḥ
07,020.029d*0151_01 śobhamānāṃ dhvaje cāsya vedīm adrākṣma bhārata
07,020.029d*0151_02 himavacchikharākārāṃ carataḥ saṃyuge bhṛśam
07,020.030a droṇas tu pāṇḍavānīke cakāra kadanaṃ mahat
07,020.030c yathā daityagaṇe viṣṇuḥ surāsuranamaskṛtaḥ
07,020.031a sa śūraḥ satyavāk prājño balavān satyavikramaḥ
07,020.031c mahānubhāvaḥ kālānte raudrīṃ bhīruvibhīṣaṇām
07,020.032a kavacormidhvajāvartāṃ martyakūlāpahāriṇīm
07,020.032c gajavājimahāgrāhām asimīnāṃ durāsadām
07,020.033a vīrāsthiśarkarāṃ raudrāṃ bherīmurajakacchapām
07,020.033c carmavarmaplavāṃ ghorāṃ keśaśaivalaśāḍvalām
07,020.034a śaraughiṇīṃ dhanuḥsrotāṃ bāhupannagasaṃkulām
07,020.034c raṇabhūmivahāṃ ghorāṃ kurusṛñjayavāhinīm
07,020.034e manuṣyaśīrṣapāṣāṇāṃ śaktimīnāṃ gadoḍupām
07,020.035a uṣṇīṣaphenavasanāṃ niṣkīrṇāntrasarīsṛpām
07,020.035c vīrāpahāriṇīm ugrāṃ māṃsaśoṇitakardamām
07,020.036a hastigrāhāṃ ketuvṛkṣāṃ kṣatriyāṇāṃ nimajjanīm
07,020.036c krūrāṃ śarīrasaṃghāṭāṃ sādinakrāṃ duratyayām
07,020.036e droṇaḥ prāvartayat tatra nadīm antakagāminīm
07,020.037a kravyādagaṇasaṃghuṣṭāṃ śvaśṛgālagaṇāyutām
07,020.037c niṣevitāṃ mahāraudraiḥ piśitāśaiḥ samantataḥ
07,020.038a taṃ dahantam anīkāni rathodāraṃ kṛtāntavat
07,020.038c sarvato 'bhyadravan droṇaṃ kuntīputrapurogamāḥ
07,020.038d*0152_01 te droṇaṃ sahitāḥ śūrāḥ sarvataḥ paryavārayan
07,020.038d*0152_02 gabhastibhir ivādityaṃ tapantaṃ bhuvane yathā
07,020.039a tāṃs tu śūrān maheṣvāsāṃs tāvakābhyudyatāyudhāḥ
07,020.039c rājāno rājaputrāś ca samantāt paryavārayan
07,020.039d*0153_01 śikhaṇḍī tu tato droṇaṃ pañcabhir nataparvabhiḥ
07,020.039d*0153_02 kṣatravarmā ca viṃśatyā vasudānaś ca pañcabhiḥ
07,020.039d*0153_03 uttamaujās tribhir bāṇaiḥ kṣatradevaś ca saptabhiḥ
07,020.039d*0153_04 sātyakiś ca śatenājau yudhāmanyus tathāṣṭabhiḥ
07,020.039d*0153_05 yudhiṣṭhiro dvādaśabhir droṇaṃ vivyādha sāyakaiḥ
07,020.039d*0153_06 dhṛṣṭadyumnaś ca daśabhiś cekitānas tribhiḥ śaraiḥ
07,020.040a tato droṇaḥ satyasaṃdhaḥ prabhinna iva kuñjaraḥ
07,020.040c abhyatītya rathānīkaṃ dṛḍhasenam apātayat
07,020.041a tato rājānam āsādya praharantam abhītavat
07,020.041c avidhyan navabhiḥ kṣemaṃ sa hataḥ prāpatad rathāt
07,020.042a sa madhyaṃ prāpya sainyānāṃ sarvāḥ pravicaran diśaḥ
07,020.042c trātā hy abhavad anyeṣāṃ na trātavyaḥ kathaṃ cana
07,020.043a śikhaṇḍinaṃ dvādaśabhir viṃśatyā cottamaujasam
07,020.043c vasudānaṃ ca bhallena preṣayad yamasādanam
07,020.044a aśītyā kṣatravarmāṇaṃ ṣaḍviṃśatyā sudakṣiṇam
07,020.044c kṣatradevaṃ tu bhallena rathanīḍād apāharat
07,020.045a yudhāmanyuṃ catuḥṣaṣṭyā triṃśatā caiva sātyakim
07,020.045c viddhvā rukmarathas tūrṇaṃ yudhiṣṭhiram upādravat
07,020.046a tato yudhiṣṭhiraḥ kṣipraṃ kitavo rājasattamaḥ
07,020.046c apāyāj javanair aśvaiḥ pāñcālyo droṇam abhyayāt
07,020.047a taṃ droṇaḥ sadhanuṣkaṃ tu sāśvayantāram akṣiṇot
07,020.047c sa hataḥ prāpatad bhūmau rathāj jyotir ivāmbarāt
07,020.047d*0154_01 taṃ hatvā vibabhau droṇaḥ kurubhiḥ parivāritaḥ
07,020.048a tasmin hate rājaputre pāñcālānāṃ yaśaskare
07,020.048c hata droṇaṃ hata droṇam ity āsīt tumulaṃ mahat
07,020.049a tāṃs tathā bhṛśasaṃkruddhān pāñcālān matsyakekayān
07,020.049c sṛñjayān pāṇḍavāṃś caiva droṇo vyakṣobhayad balī
07,020.050a sātyakiṃ cekitānaṃ ca dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinau
07,020.050c vārdhakṣemiṃ citrasenaṃ senābinduṃ suvarcasam
07,020.051a etāṃś cānyāṃś ca subahūn nānājanapadeśvarān
07,020.051c sarvān droṇo 'jayad yuddhe kurubhiḥ parivāritaḥ
07,020.052a tāvakās tu mahārāja jayaṃ labdhvā mahāhave
07,020.052c pāṇḍaveyān raṇe jaghnur dravamāṇān samantataḥ
07,020.052d*0155_01 vārdhakṣemis tu vārṣṇeyo droṇaṃ viddhvā śarottamaiḥ
07,020.052d*0155_02 navabhiś cāvanīpālaḥ punar vivyādha pañcabhiḥ
07,020.052d*0155_03 citrasenas tato droṇaṃ pāñcālas tv ardayac charaiḥ
07,020.052d*0155_04 punar vivyādha saṃkruddhaḥ senābinduś ca pañcabhiḥ
07,020.052d*0155_05 suvarmā pañcabhiś caiva dhṛṣṭadyumnaś ca pañcabhiḥ
07,020.052d*0155_06 śikhaṇḍī navabhir bāṇaiś cekitānaś ca pañcabhiḥ
07,020.052d*0155_07 sātyakiś ca catuḥṣaṣṭyā rājan vivyādha sāyakaiḥ
07,020.052d*0155_08 sucitro daśabhir bāṇair droṇaṃ viddhvānadad balī
07,020.052d*0155_09 taṃ droṇaḥ samare rājañ śaravarṣair avākirat
07,020.052d*0155_10 apātayat tato droṇaḥ sucitraṃ sahasārathim
07,020.052d*0155_11 sāśvaś ca samare rājan hato vai prāpatat kṣitau
07,020.052d*0155_12 pātyamāno mahārāja babhau jyotir ivāmbarāt
07,020.053a te dānavā ivendreṇa vadhyamānā mahātmanā
07,020.053c pāñcālāḥ kekayā matsyāḥ samakampanta bhārata
07,021.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,021.001a bhāradvājena bhagneṣu pāṇḍaveṣu mahāmṛdhe
07,021.001c pāñcāleṣu ca sarveṣu kaś cid anyo 'bhyavartata
07,021.002a āryāṃ yuddhe matiṃ kṛtvā kṣatriyāṇāṃ yaśaskarīm
07,021.002c asevitāṃ kāpuruṣaiḥ sevitāṃ puruṣarṣabhaiḥ
07,021.003a sa hi vīro naraḥ sūta yo bhagneṣu nivartate
07,021.003c aho nāsīt pumān kaś cid dṛṣṭvā droṇaṃ vyavasthitam
07,021.004a jṛmbhamāṇam iva vyāghraṃ prabhinnam iva kuñjaram
07,021.004c tyajantam āhave prāṇān saṃnaddhaṃ citrayodhinam
07,021.005a maheṣvāsaṃ naravyāghraṃ dviṣatām aghavardhanam
07,021.005c kṛtajñaṃ satyanirataṃ duryodhanahitaiṣiṇam
07,021.006a bhāradvājaṃ tathānīke dṛṣṭvā śūram avasthitam
07,021.006c ke vīrāḥ saṃnyavartanta tan mamācakṣva saṃjaya
07,021.007 saṃjaya uvāca
07,021.007a tān dṛṣṭvā calitān saṃkhye praṇunnān droṇasāyakaiḥ
07,021.007c pāñcālān pāṇḍavān matsyān sṛñjayāṃś cedikekayān
07,021.008a droṇacāpavimuktena śaraugheṇāsuhāriṇā
07,021.008c sindhor iva mahaughena hriyamāṇān yathā plavān
07,021.009a kauravāḥ siṃhanādena nānāvādyasvanena ca
07,021.009c rathadvipanarāśvaiś ca sarvataḥ paryavārayan
07,021.010a tān paśyan sainyamadhyastho rājā svajanasaṃvṛtaḥ
07,021.010c duryodhano 'bravīt karṇaṃ prahṛṣṭaḥ prahasann iva
07,021.011a paśya rādheya pāñcālān praṇunnān droṇasāyakaiḥ
07,021.011c siṃheneva mṛgān vanyāṃs trāsitān dṛḍhadhanvanā
07,021.012a naite jātu punar yuddham īheyur iti me matiḥ
07,021.012c yathā tu bhagnā droṇena vāteneva mahādrumāḥ
07,021.013a ardyamānāḥ śarair ete rukmapuṅkhair mahātmanā
07,021.013c pathā naikena gacchanti ghūrṇamānās tatas tataḥ
07,021.014a saṃniruddhāś ca kauravyair droṇena ca mahātmanā
07,021.014c ete 'nye maṇḍalībhūtāḥ pāvakeneva kuñjarāḥ
07,021.015a bhramarair iva cāviṣṭā droṇasya niśitaiḥ śaraiḥ
07,021.015c anyonyaṃ samalīyanta palāyanaparāyaṇāḥ
07,021.016a eṣa bhīmo dṛḍhakrodho hīnaḥ pāṇḍavasṛñjayaiḥ
07,021.016c madīyair āvṛto yodhaiḥ karṇa tarjayatīva mām
07,021.017a vyaktaṃ droṇamayaṃ lokam adya paśyati durmatiḥ
07,021.017c nirāśo jīvitān nūnam adya rājyāc ca pāṇḍavaḥ
07,021.018 karṇa uvāca
07,021.018a naiṣa jātu mahābāhur jīvann āhavam utsṛjet
07,021.018c na cemān puruṣavyāghra siṃhanādān viśakṣyate
07,021.019a na cāpi pāṇḍavā yuddhe bhajyerann iti me matiḥ
07,021.019c śūrāś ca balavantaś ca kṛtāstrā yuddhadurmadāḥ
07,021.020a viṣāgnidyūtasaṃkleśān vanavāsaṃ ca pāṇḍavāḥ
07,021.020c smaramāṇā na hāsyanti saṃgrāmam iti me matiḥ
07,021.021a nikṛto hi mahābāhur amitaujā vṛkodaraḥ
07,021.021c varān varān hi kaunteyo rathodārān haniṣyati
07,021.022a asinā dhanuṣā śaktyā hayair nāgair narai rathaiḥ
07,021.022c āyasena ca daṇḍena vrātān vrātān haniṣyati
07,021.023a tam ete cānuvartante sātyakipramukhā rathāḥ
07,021.023c pāñcālāḥ kekayā matsyāḥ pāṇḍavāś ca viśeṣataḥ
07,021.024a śūrāś ca balavantaś ca vikrāntāś ca mahārathāḥ
07,021.024c viśeṣataś ca bhīmena saṃrabdhenābhicoditāḥ
07,021.024d*0156_01 eṣa cāpi mahābāhur himavān iva susthiraḥ
07,021.024d*0156_02 vadhiṣyati mahārāja gadayā bhīmavegayā
07,021.025a te droṇam abhivartante sarvataḥ kurupuṃgavāḥ
07,021.025c vṛkodaraṃ parīpsantaḥ sūryam abhragaṇā iva
07,021.025d*0157_01 samareṣu tu nirdiṣṭāḥ pāṇḍavāḥ kṛṣṇabāṃdhavāḥ
07,021.025d*0158_01 hrīmantaḥ śatrumaraṇe nipuṇāḥ puṇyalakṣaṇāḥ
07,021.025d*0158_02 bahavaḥ pārthivā rājaṃs teṣāṃ vaśagatā raṇe
07,021.025d*0158_03 māvamaṃsthāḥ pāṇḍavāṃs tvaṃ nārāyaṇapurogamān
07,021.026a ekāyanagatā hy ete pīḍayeyur yatavratam
07,021.026c arakṣyamāṇaṃ śalabhā yathā dīpaṃ mumūrṣavaḥ
07,021.026e asaṃśayaṃ kṛtāstrāś ca paryāptāś cāpi vāraṇe
07,021.027a atibhāraṃ tv ahaṃ manye bhāradvāje samāhitam
07,021.027c te śīghram anugacchāmo yatra droṇo vyavasthitaḥ
07,021.027e kākā iva mahānāgaṃ mā vai hanyur yatavratam
07,021.028 saṃjaya uvāca
07,021.028a rādheyasya vacaḥ śrutvā rājā duryodhanas tadā
07,021.028c bhrātṛbhiḥ sahito rājan prāyād droṇarathaṃ prati
07,021.029a tatrārāvo mahān āsīd ekaṃ droṇaṃ jighāṃsatām
07,021.029c pāṇḍavānāṃ nivṛttānāṃ nānāvarṇair hayottamaiḥ
07,022.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,022.001a sarveṣām eva me brūhi rathacihnāni saṃjaya
07,022.001b*0159_01 tān ahaṃ śrotum icchāmi vistareṇa pṛthak pṛthak
07,022.001b*0159_02 dūyate me manas tāta droṇaṃ prati paraṃtapa
07,022.001b*0159_03 śrutvā bhīṣmasya nidhanaṃ tadvad etad bhaviṣyati
07,022.001c ye droṇam abhyavartanta kruddhā bhīmapurogamāḥ
07,022.002 saṃjaya uvāca
07,022.002a ṛśyavarṇair hayair dṛṣṭvā vyāyacchantaṃ vṛkodaram
07,022.002c rajatāśvas tataḥ śūraḥ śaineyaḥ saṃnyavartata
07,022.002d*0160_01 sāraṅgaiś ca yudhāmanyur uhyamāno hayottamaiḥ
07,022.002d*0160_02 paryavartata durdharṣaḥ kruddho droṇarathaṃ prati
07,022.002d*0160_03 pārāvatasavarṇais tu hemabhāṇḍair mahājavaiḥ
07,022.002d*0160_04 pāñcālarājasya suto dhṛṣṭadyumno 'bhyavartata
07,022.002d*0160_05 pitaraṃ tu pariprepsuḥ kṣatradharmā yatavrataḥ
07,022.002d*0160_06 siddhiṃ cāsya parāṃ kāṃkṣañ śoṇākṣaḥ saṃnyavartata
07,022.002d*0160_07 padmapatranibhaiś cāśvair mallikākṣair alaṃkṛtaiḥ
07,022.002d*0160_08 śikhaṇḍī kṣatradevaś ca svayaṃ pratvarayan yayau
07,022.003a darśanīyās tu kāmbojāḥ śukapatraparicchadāḥ
07,022.003c vahanto nakulaṃ śīghraṃ tāvakān abhidudruvuḥ
07,022.004a kṛṣṇās tu meghasaṃkāśāḥ sahadevam udāyudham
07,022.004a*0161_01 **** **** prāvahann uttamaujasam
07,022.004a*0161_02 durdharṣāyābhisaṃdhāya kruddhaṃ kruddhāya bhārata
07,022.004a*0161_03 tathā tittirikalmāṣā hayā vātasamā jave
07,022.004a*0161_04 avahaṃs tumule yuddhe
07,022.004b*0162_01 dantavarṇās tu rājānaṃ kālavālā yudhiṣṭhiram
07,022.004c bhīmavegā naravyāghram avahan vātaraṃhasaḥ
07,022.005a hemottamapraticchannair hayair vātasamair jave
07,022.005c abhyavartanta sainyāni sarvāṇy eva yudhiṣṭhiram
07,022.006a rājñas tv anantaraṃ rājā pāñcālyo drupado 'bhavat
07,022.006c jātarūpamayacchatraḥ sarvaiḥ svair abhirakṣitaḥ
07,022.007a lalāmair haribhir yuktaiḥ sarvaśabdakṣamair yudhi
07,022.007c rājñāṃ madhye maheṣvāsaḥ śāntabhīr abhyavartata
07,022.008a taṃ virāṭo 'nvayāt paścāt saha śūrair mahārathaiḥ
07,022.008c kekayāś ca śikhaṇḍī ca dhṛṣṭaketus tathaiva ca
07,022.008e svaiḥ svaiḥ sainyaiḥ parivṛtā matsyarājānam anvayuḥ
07,022.009a te tu pāṭalapuṣpāṇāṃ samavarṇā hayottamāḥ
07,022.009c vahamānā vyarājanta matsyasyāmitraghātinaḥ
07,022.010a hāridrasamavarṇās tu javanā hemamālinaḥ
07,022.010c putraṃ virāṭarājasya satvarāḥ samudāvahan
07,022.011a indragopakavarṇais tu bhrātaraḥ pañca kekayāḥ
07,022.011c jātarūpasamābhāsaḥ sarve lohitakadhvajāḥ
07,022.012a te hemamālinaḥ śūrāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ
07,022.012c varṣanta iva jīmūtāḥ pratyadṛśyanta daṃśitāḥ
07,022.013a āmapātranibhākārāḥ pāñcālyam amitaujasam
07,022.013c dāntās tāmrāruṇā yuktāḥ śikhaṇḍinam udāvahan
07,022.014a tathā dvādaśasāhasrāḥ pāñcālānāṃ mahārathāḥ
07,022.014c teṣāṃ tu ṣaṭ sahasrāṇi ye śikhaṇḍinam anvayuḥ
07,022.015a putraṃ tu śiśupālasya narasiṃhasya māriṣa
07,022.015c ākrīḍanto vahanti sma sāraṅgaśabalā hayāḥ
07,022.016a dhṛṣṭaketuś ca cedīnām ṛṣabho 'tibaloditaḥ
07,022.016c kāmbojaiḥ śabalair aśvair abhyavartata durjayaḥ
07,022.017a bṛhatkṣatraṃ tu kaikeyaṃ sukumāraṃ hayottamāḥ
07,022.017c palāladhūmavarṇābhāḥ saindhavāḥ śīghram āvahan
07,022.018a mallikākṣāḥ padmavarṇā bāhlijātāḥ svalaṃkṛtāḥ
07,022.018c śūraṃ śikhaṇḍinaḥ putraṃ kṣatradevam udāvahan
07,022.018d*0163_01 rukmabhāṇḍapraticchannāḥ kauśeyasadṛśā hayāḥ
07,022.018d*0163_02 kṣamāvanto 'vahan saṃkhye senābindum araṭṭajāḥ
07,022.019a yuvānam avahan yuddhe krauñcavarṇā hayottamāḥ
07,022.019c kāśyasyābhibhuvaḥ putraṃ sukumāraṃ mahāratham
07,022.020a śvetās tu prativindhyaṃ taṃ kṛṣṇagrīvā manojavāḥ
07,022.020c yantuḥ preṣyakarā rājan rājaputram udāvahan
07,022.020d*0164_01 yuvānam avahan yuddhe yantuḥ preṣyakarāḥ hayāḥ
07,022.021a sutasomaṃ tu yaṃ dhaumyāt pārthaḥ putram ayācata
07,022.021c māṣapuṣpasavarṇās tam avahan vājino raṇe
07,022.022a sahasrasomapratimā babhūvuḥ; pure kurūṇām udayendunāmni
07,022.022c tasmiñ jātaḥ somasaṃkrandamadhye; yasmāt tasmāt sutasomo 'bhavat saḥ
07,022.022d*0165_01 sahasrasomapratimā hayāḥ kanakabhūṣaṇāḥ
07,022.022d*0165_02 vīraṃ tam avahan yuddhe heṣamāṇāḥ samantataḥ
07,022.023a nākuliṃ tu śatānīkaṃ śālapuṣpanibhā hayāḥ
07,022.023c ādityataruṇaprakhyāḥ ślāghanīyam udāvahan
07,022.024a kāñcanapratimair yoktrair mayūragrīvasaṃnibhāḥ
07,022.024c draupadeyaṃ naravyāghraṃ śrutakarmāṇam āvahan
07,022.025a śrutakīrtiṃ śrutanidhiṃ draupadeyaṃ hayottamāḥ
07,022.025c ūhuḥ pārthasamaṃ yuddhe cāṣapatranibhā hayāḥ
07,022.026a yam āhur adhyardhaguṇaṃ kṛṣṇāt pārthāc ca saṃyuge
07,022.026c abhimanyuṃ piśaṅgās taṃ kumāram avahan raṇe
07,022.027a ekas tu dhārtarāṣṭrebhyaḥ pāṇḍavān yaḥ samāśritaḥ
07,022.027c taṃ bṛhanto mahākāyā yuyutsum avahan raṇe
07,022.028a palālakāṇḍavarṇās tu vārdhakṣemiṃ tarasvinam
07,022.028c ūhuḥ sutumule yuddhe hayā hṛṣṭāḥ svalaṃkṛtāḥ
07,022.029a kumāraṃ śitipādās tu rukmapatrair uraśchadaiḥ
07,022.029c saucittim avahan yuddhe yantuḥ preṣyakarā hayāḥ
07,022.030a rukmapṛṣṭhāvakīrṇās tu kauśeyasadṛśā hayāḥ
07,022.030c suvarṇamālinaḥ kṣāntāḥ śreṇimantam udāvahan
07,022.031a rukmamālādharāḥ śūrā hemavarṇāḥ svalaṃkṛtāḥ
07,022.031c kāśirājaṃ hayaśreṣṭhāḥ ślāghanīyam udāvahan
07,022.032a astrāṇāṃ ca dhanurvede brāhme vede ca pāragam
07,022.032c taṃ satyadhṛtim āyāntam aruṇāḥ samudāvahan
07,022.033a yaḥ sa pāñcālasenānīr droṇam aṃśam akalpayat
07,022.033c pārāvatasavarṇāśvā dhṛṣṭadyumnam udāvahan
07,022.034a tam anvayāt satyadhṛtiḥ saucittir yuddhadurmadaḥ
07,022.034c śreṇimān vasudānaś ca putraḥ kāśyasya cābhibho
07,022.035a yuktaiḥ paramakāmbojair javanair hemamālibhiḥ
07,022.035c bhīṣayanto dviṣatsainyaṃ yamavaiśravaṇopamāḥ
07,022.036a prabhadrakās tu pāñcālāḥ ṣaṭ sahasrāṇy udāyudhāḥ
07,022.036c nānāvarṇair hayaśreṣṭhair hemacitrarathadhvajāḥ
07,022.037a śaravrātair vidhunvantaḥ śatrūn vitatakārmukāḥ
07,022.037c samānamṛtyavo bhūtvā dhṛṣṭadyumnaṃ samanvayuḥ
07,022.038a babhrukauśeyavarṇās tu suvarṇavaramālinaḥ
07,022.038c ūhur aglānamanasaś cekitānaṃ hayottamāḥ
07,022.039a indrāyudhasavarṇais tu kuntibhojo hayottamaiḥ
07,022.039c āyāt suvaśyaiḥ purujin mātulaḥ savyasācinaḥ
07,022.040a antarikṣasavarṇās tu tārakācitritā iva
07,022.040c rājānaṃ rocamānaṃ te hayāḥ saṃkhye samāvahan
07,022.041a karburāḥ śitipādās tu svarṇajālaparicchadāḥ
07,022.041c jārāsaṃdhiṃ hayaśreṣṭhāḥ sahadevam udāvahan
07,022.042a ye tu puṣkaranālasya samavarṇā hayottamāḥ
07,022.042c jave śyenasamāś citrāḥ sudāmānam udāvahan
07,022.043a śaśalohitavarṇās tu pāṇḍurodgatarājayaḥ
07,022.043c pāñcālyaṃ gopateḥ putraṃ siṃhasenam udāvahan
07,022.044a pāñcālānāṃ naravyāghro yaḥ khyāto janamejayaḥ
07,022.044c tasya sarṣapapuṣpāṇāṃ tulyavarṇā hayottamāḥ
07,022.045a māṣavarṇās tu javanā bṛhanto hemamālinaḥ
07,022.045c dadhipṛṣṭhāś candramukhāḥ pāñcālyam avahan drutam
07,022.046a śūrāś ca bhadrakāś caiva śarakāṇḍanibhā hayāḥ
07,022.046c padmakiñjalkavarṇābhā daṇḍadhāram udāvahan
07,022.046d*0166_01 rāsabhāruṇavarṇābhāḥ pṛṣṭhato mūṣakaprabhāḥ
07,022.046d*0166_02 valganta iva saṃyattā vyāghradantam udāvahan
07,022.046d*0166_03 harayaḥ kālakāś citrāś citramālyavibhūṣitāḥ
07,022.046d*0166_04 sudhanvānaṃ naravyāghra pāñcālyaṃ samudāvahan
07,022.046d*0166_05 indrāśanisamasparśā indragopakasaṃnibhāḥ
07,022.046d*0166_06 kośaiś citrāntarāś citrāś citrāyudham udāvahan
07,022.047a bibhrato hemamālāś ca cakravākodarā hayāḥ
07,022.047c kosalādhipateḥ putraṃ sukṣatraṃ vājino 'vahan
07,022.048a śabalās tu bṛhanto 'śvā dāntā jāmbūnadasrajaḥ
07,022.048c yuddhe satyadhṛtiṃ kṣaimim avahan prāṃśavaḥ śubhāḥ
07,022.049a ekavarṇena sarveṇa dhvajena kavacena ca
07,022.049c aśvaiś ca dhanuṣā caiva śuklaiḥ śuklo nyavartata
07,022.050a samudrasenaputraṃ tu sāmudrā rudratejasam
07,022.050c aśvāḥ śaśāṅkasadṛśāś candradevam udāvahan
07,022.051a nīlotpalasavarṇās tu tapanīyavibhūṣitāḥ
07,022.051c śaibyaṃ citrarathaṃ yuddhe citramālyāvahan hayāḥ
07,022.052a kalāyapuṣpavarṇās tu śvetalohitarājayaḥ
07,022.052c rathasenaṃ hayaśreṣṭhāḥ samūhur yuddhadurmadam
07,022.053a yaṃ tu sarvamanuṣyebhyaḥ prāhuḥ śūrataraṃ nṛpam
07,022.053c taṃ paṭaccarahantāraṃ śukavarṇāvahan hayāḥ
07,022.054a citrāyudhaṃ citramālyaṃ citravarmāyudhadhvajam
07,022.054c ūhuḥ kiṃśukapuṣpāṇāṃ tulyavarṇā hayottamāḥ
07,022.055a ekavarṇena sarveṇa dhvajena kavacena ca
07,022.055c dhanuṣā rathavāhaiś ca nīlair nīlo 'bhyavartata
07,022.056a nānārūpai ratnacitrair varūthadhvajakārmukaiḥ
07,022.056c vājidhvajapatākābhiś citraiś citro 'bhyavartata
07,022.057a ye tu puṣkarapatrasya tulyavarṇā hayottamāḥ
07,022.057c te rocamānasya sutaṃ hemavarṇam udāvahan
07,022.058a yodhāś ca bhadrakārāś ca śaradaṇḍānudaṇḍajāḥ
07,022.058c śvetāṇḍāḥ kukkuṭāṇḍābhā daṇḍaketum udāvahan
07,022.058d*0167_01 keśavena hate saṃkhye pitary atha narādhipe
07,022.058d*0167_02 bhinne kapāṭe pāṇḍyānāṃ vidruteṣu ca bandhuṣu
07,022.058d*0167_03 bhīṣmād avāpya cāstrāṇi droṇād rāmāt kṛpāt tathā
07,022.058d*0167_04 astraiḥ samatvaṃ saṃprāpya rukmikarṇārjunācyutaiḥ
07,022.058d*0167_05 iyeṣa dvārakāṃ hantuṃ kṛtsnāṃ jetuṃ ca medinīm
07,022.058d*0167_06 nivāritas tataḥ prājñaiḥ suhṛdbhir hitakāmyayā
07,022.058d*0167_07 vairānubandham utsṛjya svarājyam anuśāsti yaḥ
07,022.058d*0167_08 sasāgaradhvajaḥ pāṇḍyaś candraraśminibhair hayaiḥ
07,022.058d*0167_09 vaiḍūryajālasaṃchannair vīryadraviṇam āśritaḥ
07,022.058d*0167_10 divyaṃ visphārayaṃś cāpaṃ droṇam abhyapatad balī
07,022.059a āṭarūṣakapuṣpābhā hayāḥ pāṇḍyānuyāyinām
07,022.059c avahan rathamukhyānām ayutāni caturdaśa
07,022.060a nānārūpeṇa varṇena nānākṛtimukhā hayāḥ
07,022.060c rathacakradhvajaṃ vīraṃ ghaṭotkacam udāvahan
07,022.060d*0168_01 bharatānāṃ sametānām utsṛjyaiko matāni yaḥ
07,022.060d*0168_02 gato yudhiṣṭhiraṃ bhaktyā tyaktvā sarvasvam īhitam
07,022.060d*0168_03 lohitākṣaṃ mahābāhuṃ bṛhantaṃ taṃ varadhvajam
07,022.060d*0168_04 mahāsattvā mahākāyā sauvarṇe syandane sthitam
07,022.060d*0169_01 nānādhvajapatākena nānākavacavājinā
07,022.061a suvarṇavarṇā dharmajñam anīkasthaṃ yudhiṣṭhiram
07,022.061c rājaśreṣṭhaṃ hayaśreṣṭhāḥ sarvataḥ pṛṣṭhato 'nvayuḥ
07,022.061e varṇaiś coccāvacair divyaiḥ sadaśvānāṃ prabhadrakāḥ
07,022.061f*0170_01 saṃnyavartanta yuddhāya bahavo devarūpiṇaḥ
07,022.062a te yattā bhīmasenena sahitāḥ kāñcanadhvajāḥ
07,022.062c pratyadṛśyanta rājendra sendrā iva divaukasaḥ
07,022.063a atyarocata tān sarvān dhṛṣṭadyumnaḥ samāgatān
07,022.063c sarvāṇy api ca sainyāni bhāradvājo 'tyarocata
07,022.063d@005_0000 saṃjaya uvāca
07,022.063d@005_0001 atīva śuśubhe tasya dhvajaḥ kṛṣṇājinottaraḥ
07,022.063d@005_0002 kamaṇḍalur mahārāja jātarūpamayaḥ śubhaḥ
07,022.063d@005_0003 dhvajaṃ tu bhīmasenasya vaiḍūryamaṇilocanam
07,022.063d@005_0004 bhrājamānaṃ mahāsiṃhaṃ rājataṃ dṛṣṭavān aham
07,022.063d@005_0005 dhvajaṃ tu kururājasya pāṇḍavasya mahaujasaḥ
07,022.063d@005_0006 dṛṣṭavān asmi sauvarṇaṃ somaṃ grahagaṇānvitam
07,022.063d@005_0007 mṛdaṅgau cātra vipulau divyau nandopanandakau
07,022.063d@005_0008 yantreṇāhanyamānau ca susvanau harṣavardhanau
07,022.063d@005_0009 śarabhaṃ pṛṣṭhasauvarṇaṃ nakulasya mahādhvajam
07,022.063d@005_0010 apaśyāma rathe 'tyugraṃ bhīṣayānam avasthitam
07,022.063d@005_0011 haṃsas tu rājataḥ śrīmān dhvajo ghaṇṭāpatākavān
07,022.063d@005_0012 sahadevasya durdharṣo dviṣatāṃ śokavardhanaḥ
07,022.063d@005_0013 pañcānāṃ draupadeyānāṃ pratimārathabhūṣaṇam
07,022.063d@005_0014 dharmamārutaśakrāṇām aśvinoś ca mahātmanoḥ
07,022.063d@005_0015 abhimanyoḥ kumārasya śārṅgapakṣī hiraṇmayaḥ
07,022.063d@005_0016 rathe dhvajavaro jaitras taptacāmīkarojjvalaḥ
07,022.063d@005_0017 ghaṭotkacasya rājendra dhvaje gṛdhro vyarocata
07,022.063d@005_0018 aśvāś ca kāmagās tasya rāvaṇasya yathā purā
07,022.063d@005_0019 māhendraṃ ca dhanur divyaṃ dharmarāje yudhiṣṭhire
07,022.063d@005_0020 vāyavyaṃ bhīmasenasya dhanur divyam abhūn nṛpa
07,022.063d@005_0021 trailokyarakṣaṇārthāya brahmaṇā sṛṣṭam āyudham
07,022.063d@005_0022 tad divyam ajaraṃ caiva phalgunārthāya vai dhanuḥ
07,022.063d@005_0023 vaiṣṇavaṃ nakulāyātha sahadevāya cāśvijam
07,022.063d@005_0024 ghaṭotkacāya paulastyaṃ dhanur divyaṃ bhayānakam
07,022.063d@005_0025 raudram āgneyakauberaṃ yāmyaṃ giriśam eva ca
07,022.063d@005_0026 pañcānāṃ draupadeyānāṃ dhanūratnāni bhārata
07,022.063d@005_0027 raudraṃ dhanurvaraṃ śreṣṭhaṃ yaṃ lebhe rohiṇīsutaḥ
07,022.063d@005_0028 taṃ tuṣṭaḥ pradadau rāmaḥ saubhadrāya mahātmane
07,022.063d@005_0029 ete cānye ca bahavo dhvajā hemavibhūṣaṇāḥ
07,022.063d@005_0030 dadṛśus tatra śūrāṇāṃ dviṣatāṃ śokavardhanāḥ
07,022.063d@005_0031 tad abhūd dhvajasaṃbādham akāpuruṣasevitam
07,022.063d@005_0032 droṇānīkaṃ mahārāja paṭe citram ivārpitam
07,022.063d@005_0033 śuśruvur nāmagotrāṇi vīrāṇāṃ saṃyuge tadā
07,022.063d@005_0034 droṇam ādravatāṃ rājan svayaṃvara ivāhave
07,023.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,023.001a vyathayeyur ime senāṃ devānām api saṃyuge
07,023.001c āhave ye nyavartanta vṛkodaramukhā rathāḥ
07,023.002a saṃprayuktaḥ kilaivāyaṃ diṣṭair bhavati pūruṣaḥ
07,023.002c tasminn eva tu sarvārthā dṛśyante vai pṛthagvidhāḥ
07,023.003a dīrghaṃ viproṣitaḥ kālam araṇye jaṭilo 'jinī
07,023.003c ajñātaś caiva lokasya vijahāra yudhiṣṭhiraḥ
07,023.004a sa eva mahatīṃ senāṃ samāvartayad āhave
07,023.004c kim anyad daivasaṃyogān mama putrasya cābhavat
07,023.005a yukta eva hi bhāgyena dhruvam utpadyate naraḥ
07,023.005c sa tathākṛṣyate tena na yathā svayam icchati
07,023.006a dyūtavyasanam āsādya kleśito hi yudhiṣṭhiraḥ
07,023.006c sa punar bhāgadheyena sahāyān upalabdhavān
07,023.007a ardhaṃ me kekayā labdhāḥ kāśikāḥ kosalāś ca ye
07,023.007c cedayaś cāpare vaṅgā mām eva samupāśritāḥ
07,023.008a pṛthivī bhūyasī tāta mama pārthasya no tathā
07,023.008c iti mām abravīt sūta mando duryodhanas tadā
07,023.009a tasya senāsamūhasya madhye droṇaḥ surakṣitaḥ
07,023.009c nihataḥ pārṣatenājau kim anyad bhāgadheyataḥ
07,023.010a madhye rājñāṃ mahābāhuṃ sadā yuddhābhinandinam
07,023.010c sarvāstrapāragaṃ droṇaṃ kathaṃ mṛtyur upeyivān
07,023.011a samanuprāptakṛcchro 'haṃ saṃmohaṃ paramaṃ gataḥ
07,023.011c bhīṣmadroṇau hatau śrutvā nāhaṃ jīvitum utsahe
07,023.012a yan mā kṣattābravīt tāta prapaśyan putragṛddhinam
07,023.012c duryodhanena tat sarvaṃ prāptaṃ sūta mayā saha
07,023.013a nṛśaṃsaṃ tu paraṃ tat syāt tyaktvā duryodhanaṃ yadi
07,023.013c putraśeṣaṃ cikīrṣeyaṃ kṛcchraṃ na maraṇaṃ bhavet
07,023.014a yo hi dharmaṃ parityajya bhavaty arthaparo naraḥ
07,023.014c so 'smāc ca hīyate lokāt kṣudrabhāvaṃ ca gacchati
07,023.015a adya cāpy asya rāṣṭrasya hatotsāhasya saṃjaya
07,023.015c avaśeṣaṃ na paśyāmi kakude mṛdite sati
07,023.016a kathaṃ syād avaśeṣaṃ hi dhuryayor abhyatītayoḥ
07,023.016c yau nityam anujīvāmaḥ kṣamiṇau puruṣarṣabhau
07,023.016d*0171_01 tau droṇabhīṣmau nihitau kim anyad bhāgadheyataḥ
07,023.017a vyaktam eva ca me śaṃsa yathā yuddham avartata
07,023.017c ke 'yudhyan ke vyapākarṣan ke kṣudrāḥ prādravan bhayāt
07,023.018a dhanaṃjayaṃ ca me śaṃsa yad yac cakre ratharṣabhaḥ
07,023.018c tasmād bhayaṃ no bhūyiṣṭhaṃ bhrātṛvyāc ca viśeṣataḥ
07,023.019a yathāsīc ca nivṛtteṣu pāṇḍaveṣu ca saṃjaya
07,023.019c mama sainyāvaśeṣasya saṃnipātaḥ sudāruṇaḥ
07,023.019d*0172_01 kathaṃ ca vo manas tāta saṃnivṛtteṣv avartata
07,023.019e māmakānāṃ ca ye śūrāḥ kāṃs tatra samavārayan
07,024.001 saṃjaya uvāca
07,024.001a mahad bhairavam āsīn naḥ saṃnivṛtteṣu pāṇḍuṣu
07,024.001c dṛṣṭvā droṇaṃ chādyamānaṃ tair bhāskaram ivāmbudaiḥ
07,024.002a taiś coddhūtaṃ rajas tīvram avacakre camūṃ tava
07,024.002c tato hatam amanyāma droṇaṃ dṛṣṭipathe hate
07,024.003a tāṃs tu śūrān maheṣvāsān krūraṃ karma cikīrṣataḥ
07,024.003c dṛṣṭvā duryodhanas tūrṇaṃ svasainyaṃ samacūcudat
07,024.004a yathāśakti yathotsāhaṃ yathāsattvaṃ narādhipāḥ
07,024.004c vārayadhvaṃ yathāyogaṃ pāṇḍavānām anīkinīm
07,024.004d*0173_01 evam uktvā svayaṃ bhīmam abhyayāt tanayas tava
07,024.004d*0173_02 krūraṃ dṛṣṭvā tu te putraṃ bhīmaseno 'bhyavartata
07,024.005a tato durmarṣaṇo bhīmam abhyagacchat sutas tava
07,024.005c ārād dṛṣṭvā kiran bāṇair icchan droṇasya jīvitam
07,024.006a taṃ bāṇair avatastāra kruddho mṛtyum ivāhave
07,024.006c taṃ ca bhīmo 'tudad bāṇais tadāsīt tumulaṃ mahat
07,024.007a ta īśvarasamādiṣṭāḥ prājñāḥ śūrāḥ prahāriṇaḥ
07,024.007c bāhyaṃ mṛtyubhayaṃ kṛtvā pratyatiṣṭhan parān yudhi
07,024.008a kṛtavarmā śineḥ putraṃ droṇaprepsuṃ viśāṃ pate
07,024.008c paryavārayad āyāntaṃ śūraṃ samitiśobhanam
07,024.009a taṃ śaineyaḥ śaravrātaiḥ kruddhaḥ kruddham avārayat
07,024.009c kṛtavarmā ca śaineyaṃ matto mattam iva dvipam
07,024.010a saindhavaḥ kṣatradharmāṇam āpatantaṃ śaraughiṇam
07,024.010c ugradhanvā maheṣvāsaṃ yatto droṇād avārayat
07,024.011a kṣatradharmā sindhupateś chittvā ketanakārmuke
07,024.011c nārācair bahubhiḥ kruddhaḥ sarvamarmasv atāḍayat
07,024.012a athānyad dhanur ādāya saindhavaḥ kṛtahastavat
07,024.012c vivyādha kṣatradharmāṇaṃ raṇe sarvāyasaiḥ śaraiḥ
07,024.013a yuyutsuṃ pāṇḍavārthāya yatamānaṃ mahāratham
07,024.013c subāhur bhrātaraṃ śūraṃ yatto droṇād avārayat
07,024.014a subāhoḥ sadhanurbāṇāv asyataḥ parighopamau
07,024.014c yuyutsuḥ śitapītābhyāṃ kṣurābhyām acchinad bhujau
07,024.014d*0174_01 duḥśāsanas tu saṃyāntaṃ droṇāya nakulaṃ yudhi
07,024.014d*0174_02 savyadakṣiṇam asyantaṃ śūraḥ śūraṃ nyavārayat
07,024.015a rājānaṃ pāṇḍavaśreṣṭhaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
07,024.015c veleva sāgaraṃ kṣubdhaṃ madrarāṭ samavārayat
07,024.016a taṃ dharmarājo bahubhir marmabhidbhir avākirat
07,024.016c madreśas taṃ catuḥṣaṣṭyā śarair viddhvānadad bhṛśam
07,024.017a tasya nānadataḥ ketum uccakarta sakārmukam
07,024.017c kṣurābhyāṃ pāṇḍavaśreṣṭhas tata uccukruśur janāḥ
07,024.018a tathaiva rājā bāhlīko rājānaṃ drupadaṃ śaraiḥ
07,024.018c ādravantaṃ sahānīkaṃ sahānīko nyavārayat
07,024.019a tad yuddham abhavad ghoraṃ vṛddhayoḥ sahasenayoḥ
07,024.019c yathā mahāyūthapayor dvipayoḥ saṃprabhinnayoḥ
07,024.020a vindānuvindāv āvantyau virāṭaṃ matsyam ārcchatām
07,024.020c sahasainyau sahānīkaṃ yathendrāgnī purā balim
07,024.021a tad utpiñjalakaṃ yuddham āsīd devāsuropamam
07,024.021c matsyānāṃ kekayaiḥ sārdham abhītāśvarathadvipam
07,024.022a nākuliṃ tu śatānīkaṃ bhūtakarmā sabhāpatiḥ
07,024.022c asyantam iṣujālāni yāntaṃ droṇād avārayat
07,024.023a tato nakuladāyādas tribhir bhallaiḥ susaṃśitaiḥ
07,024.023c cakre vibāhuśirasaṃ bhūtakarmāṇam āhave
07,024.024a sutasomaṃ tu vikrāntam āpatantaṃ śaraughiṇam
07,024.024c droṇāyābhimukhaṃ vīraṃ viviṃśatir avārayat
07,024.025a sutasomas tu saṃkruddhaḥ svapitṛvyam ajihmagaiḥ
07,024.025b*0175_01 avidhyat saṃgare so 'pi punaḥ punar nanādayat
07,024.025c viviṃśatiṃ śarair viddhvā nābhyavartata daṃśitaḥ
07,024.025d*0176_01 sālvo bhīmarathaḥ śūraṃ śrutasenaṃ mahāhave
07,024.025d*0176_02 droṇāyābhimukhaṃ yāntaṃ śaraugheṇa nyavārayat
07,024.026a atha bhīmarathaḥ śālvam āśugair āyasaiḥ śitaiḥ
07,024.026c ṣaḍbhiḥ sāśvaniyantāram anayad yamasādanam
07,024.027a śrutakarmāṇam āyāntaṃ mayūrasadṛśair hayaiḥ
07,024.027c caitrasenir mahārāja tava pautro nyavārayat
07,024.027d*0177_01 tam ārjuniḥ śaraiś cakre pitṛvyaṃ jarjarac chavim
07,024.027d*0177_02 śaraiś ca draupadīputraṃ citrasenaḥ samāvṛṇot
07,024.027d*0177_03 kirantaṃ śarajālāni prabhinnam iva kuṃjaram
07,024.027d*0177_04 śrutakarmāṇam āyāntaṃ dauḥśāsanir avāyat
07,024.028a tau pautrau tava durdharṣau parasparavadhaiṣiṇau
07,024.028c pitṝṇām arthasiddhyarthaṃ cakratur yuddham uttamam
07,024.028d*0178_01 mahārathaṃ tu saubhadraṃ sarvayuddhaviśāradam
07,024.029a tiṣṭhantam agrato dṛṣṭvā prativindhyaṃ tam āhave
07,024.029c drauṇir mānaṃ pituḥ kurvan mārgaṇaiḥ samavārayat
07,024.030a taṃ kruddhaḥ prativivyādha prativindhyaḥ śitaiḥ śaraiḥ
07,024.030c siṃhalāṅgūlalakṣmāṇaṃ pitur arthe vyavasthitam
07,024.031a pravapann iva bījāni bījakāle nararṣabha
07,024.031c drauṇāyanir draupadeyaṃ śaravarṣair avākirat
07,024.031d*0179_01 ārjuniṃ śrutakīrtiṃ ca draupadeyaṃ mahāratham
07,024.031d*0179_02 droṇāyābhimukhaṃ yāntaṃ dauḥśāsanir avārayat
07,024.031d*0179_03 tasya kṛṣṇasamaḥ kārṣṇis tribhir bhallaiḥ susaṃśitaiḥ
07,024.031d*0179_04 dhanur dhvajaṃ ca sūtaṃ ca chittvā droṇāntikaṃ yayau
07,024.032a yas tu śūratamo rājan senayor ubhayor mataḥ
07,024.032c taṃ paṭaccarahantāraṃ lakṣmaṇaḥ samavārayat
07,024.033a sa lakṣmaṇasyeṣvasanaṃ chittvā lakṣma ca bhārata
07,024.033c lakṣmaṇe śarajālāni visṛjan bahv aśobhata
07,024.033d*0180_01 tato 'bhimanyuḥ karmāṇi kurvantaṃ citrayodhinam
07,024.033d*0180_02 ārjuniḥ kṛtinaṃ śūraṃ lakṣmaṇaṃ samayodhayat
07,024.034a vikarṇas tu mahāprājño yājñaseniṃ śikhaṇḍinam
07,024.034c paryavārayad āyāntaṃ yuvānaṃ samare yuvā
07,024.035a tatas tam iṣujālena yājñaseniḥ samāvṛṇot
07,024.035c vidhūya tad bāṇajālaṃ babhau tava suto balī
07,024.036a aṅgado 'bhimukhaḥ śūram uttamaujasam āhave
07,024.036c droṇāyābhimukhaṃ yāntaṃ vatsadantair avārayat
07,024.037a sa saṃprahāras tumulas tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
07,024.037c sainikānāṃ ca sarveṣāṃ tayoś ca prītivardhanaḥ
07,024.037d*0181_01 aṅgadaṃ pañcabhir bāṇair avidhyat sa paraṃtapaḥ
07,024.037d*0181_02 aṅgado daśabhir bāṇaiḥ punar enam avākirat
07,024.037d*0181_03 tataḥ samabhavad yuddham anyonyam itaretaram
07,024.037d*0181_04 vīrāṇāṃ jayakāṅkṣāṇām atīva balapauruṣāt
07,024.038a durmukhas tu maheṣvāso vīraṃ purujitaṃ balī
07,024.038c droṇāyābhimukhaṃ yāntaṃ kuntibhojam avārayat
07,024.039a sa durmukhaṃ bhruvor madhye nārācena vyatāḍayat
07,024.039c tasya tad vibabhau vaktraṃ sanālam iva paṅkajam
07,024.040a karṇas tu kekayān bhrātṝn pañca lohitakadhvajān
07,024.040c droṇāyābhimukhaṃ yātāñ śaravarṣair avārayat
07,024.041a te cainaṃ bhṛśasaṃkruddhāḥ śaravrātair avākiran
07,024.041c sa ca tāṃś chādayām āsa śarajālaiḥ punaḥ punaḥ
07,024.042a naiva karṇo na te pañca dadṛśur bāṇasaṃvṛtāḥ
07,024.042c sāśvasūtadhvajarathāḥ parasparaśarācitāḥ
07,024.043a putras te durjayaś caiva jayaś ca vijayaś ca ha
07,024.043c nīlaṃ kāśyaṃ jayaṃ śūrās trayas trīn pratyavārayan
07,024.044a tad yuddham abhavad ghoram īkṣitṛprītivardhanam
07,024.044c siṃhavyāghratarakṣūṇāṃ yathebhamahiṣarṣabhaiḥ
07,024.044d*0182_01 bṛhaddhanur bṛhac caiva jayamitro jayas tathā
07,024.044d*0182_02 dhṛṣṭadyumnasutān vīrān putrās te samavārayan
07,024.045a kṣemadhūrtibṛhantau tau bhrātarau sātvataṃ yudhi
07,024.045c droṇāyābhimukhaṃ yāntaṃ śarais tīkṣṇais tatakṣatuḥ
07,024.046a tayos tasya ca tad yuddham atyadbhutam ivābhavat
07,024.046c siṃhasya dvipamukhyābhyāṃ prabhinnābhyāṃ yathā vane
07,024.047a rājānaṃ tu tathāmbaṣṭham ekaṃ yuddhābhinandinam
07,024.047c cedirājaḥ śarān asyan kruddho droṇād avārayat
07,024.048a tam ambaṣṭho 'sthibhedinyā niravidhyac chalākayā
07,024.048c sa tyaktvā saśaraṃ cāpaṃ rathād bhūmim athāpatat
07,024.049a vārdhakṣemiṃ tu vārṣṇeyaṃ kṛpaḥ śāradvataḥ śaraiḥ
07,024.049c akṣudraḥ kṣudrakair droṇāt kruddharūpam avārayat
07,024.050a yudhyantau kṛpavārṣṇeyau ye 'paśyaṃś citrayodhinau
07,024.050c te yuddhasaktamanaso nānyā bubudhire kriyāḥ
07,024.051a saumadattis tu rājānaṃ maṇimantam atandritam
07,024.051c paryavārayad āyāntaṃ yaśo droṇasya vardhayan
07,024.052a sa saumadattes tvaritaś chittveṣvasanaketane
07,024.052c punaḥ patākāṃ sūtaṃ ca chatraṃ cāpātayad rathāt
07,024.053a athāplutya rathāt tūrṇaṃ yūpaketur amitrahā
07,024.053c sāśvasūtadhvajarathaṃ taṃ cakarta varāsinā
07,024.054a rathaṃ ca svaṃ samāsthāya dhanur ādāya cāparam
07,024.054c svayaṃ yacchan hayān rājan vyadhamat pāṇḍavīṃ camūm
07,024.054d*0183_01 pāṇḍyam indram ivāyāntam asurān prati jaghnuṣam
07,024.054d*0183_02 samarthaḥ sāyakaughena dvīpaṃ sindhur ivāvṛṇot
07,024.054d*0183_03 gadāparighanistriṃśapaṭṭiśāyodhanopalaiḥ
07,024.054d*0183_04 kaḍaṅgarair bhuśuṇḍībhiḥ prāsatomarasāyakaiḥ
07,024.054d*0184_01 tasya sindhupater vāhān vyadhamat pāṇḍyarāṭ svayam
07,024.054d*0184_02 vīro vīreṇa saṃkruddho droṇāyābhimukhaṃ vrajan
07,024.054d*0184_03 alambuṣas tu saṃkruddho ghaṭotkacam avārayat
07,024.054d*0184_04 mṛgarkṣayuddhe tiṣṭhantaṃ rathe vīro ratheṣubhiḥ
07,024.054d*0184_05 tāṃ pāṇḍavīṃ mahāsenāṃ devasenopamāṃ raṇe
07,024.054d*0184_06 avākirac charaugheṇa asurā iva tāvakaḥ
07,024.054d*0185_01 pārtham indram ivāyāntaṃ droṇaṃ prati nijaghnuṣam
07,024.054d*0185_02 samārcchat sāyakaughena svayaṃ rājā nyavārayat
07,024.054d*0185_03 sa nṛpaṃ sāśvayantāram arātighnam arātihā
07,024.054d*0185_04 amṛdnāt taṃ pṛṣatkena duryodhanam ariṃdamam
07,024.054d*0185_05 sa jyāṃ mṛdnatpṛṣatkena spṛṣṭvā vṛkṣam ivāśaniḥ
07,024.054d*0185_06 vīro vismāpayan yuddhe droṇāyābhimukho 'vrajat
07,024.054d*0185_07 alambusas tu saṃkruddho ghaṭotkacam avārayat
07,024.054d*0185_08 vṛkarkṣayukte tiṣṭhantaṃ rathe vīro vareṣubhiḥ
07,024.055a musalair mudgaraiś cakrair bhiṇḍipālaiḥ paraśvadhaiḥ
07,024.055c pāṃsuvātāgnisalilair bhasmaloṣṭhatṛṇadrumaiḥ
07,024.056a ārujan prarujan bhañjan nighnan vidrāvayan kṣipan
07,024.056c senāṃ vibhīṣayann āyād droṇaprepsur ghaṭotkacaḥ
07,024.057a taṃ tu nānāpraharaṇair nānāyuddhaviśeṣaṇaiḥ
07,024.057c rākṣasaṃ rākṣasaḥ kruddhaḥ samājaghne hy alambusaḥ
07,024.058a tayos tad abhavad yuddhaṃ rakṣogrāmaṇimukhyayoḥ
07,024.058c tādṛg yādṛk purā vṛttaṃ śambarāmararājayoḥ
07,024.058d*0186_01 bhāradvājas tu senānyaṃ dhṛṣṭadyumnaṃ mahāratham
07,024.058d*0186_02 tam eva rājan saṃpaśyann atikramya tathā bahūn
07,024.058d*0186_03 mahatā śarajālena kirantaṃ śatruvāhinīm
07,024.058d*0186_04 avārayan mahārāja sāmātyaṃ sapadānugam
07,024.058d*0186_05 tathānye pārthivā rājan bahutvān nānukīrtitāḥ
07,024.058d*0186_06 samasajjanta te sarve yathāyogaṃ yathābalam
07,024.058d*0186_07 hayair hayāḥ samājagmuḥ kuñjarair eva kuñjarāḥ
07,024.058d*0186_08 padātayaḥ padātaiś ca rathair eva ratharṣabhāḥ
07,024.058d*0186_09 akurvann āryakarmāṇi tatra te puruṣarṣabhāḥ
07,024.058d*0186_10 kulavīryānurūpāṇi saṃsṛṣṭāś ca parasparam
07,024.059a evaṃ dvaṃdvaśatāny āsan rathavāraṇavājinām
07,024.059c padātīnāṃ ca bhadraṃ te tava teṣāṃ ca saṃkulam
07,024.060a naitādṛśo dṛṣṭapūrvaḥ saṃgrāmo naiva ca śrutaḥ
07,024.060c droṇasyābhāvabhāveṣu prasaktānāṃ yathābhavat
07,024.061a idaṃ ghoram idaṃ citram idaṃ raudram iti prabho
07,024.061c tatra yuddhāny adṛśyanta pratatāni bahūni ca
07,025.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,025.001a teṣv evaṃ saṃnivṛtteṣu pratyudyāteṣu bhāgaśaḥ
07,025.001c kathaṃ yuyudhire pārthā māmakāś ca tarasvinaḥ
07,025.002a kim arjunaś cāpy akarot saṃśaptakabalaṃ prati
07,025.002c saṃśaptakā vā pārthasya kim akurvata saṃjaya
07,025.003 saṃjaya uvāca
07,025.003a tathā teṣu nivṛtteṣu pratyudyāteṣu bhāgaśaḥ
07,025.003c svayam abhyadravad bhīmaṃ nāgānīkena te sutaḥ
07,025.004a sa nāga iva nāgena govṛṣeṇeva govṛṣaḥ
07,025.004c samāhūtaḥ svayaṃ rājñā nāgānīkam upādravat
07,025.005a sa yuddhakuśalaḥ pārtho bāhuvīryeṇa cānvitaḥ
07,025.005c abhinat kuñjarānīkam acireṇaiva māriṣa
07,025.005d*0187_01 tatra yuddhāny adṛśyanta pradṛptāni bahūni ca
07,025.006a te gajā girisaṃkāśāḥ kṣarantaḥ sarvato madam
07,025.006c bhīmasenasya nārācair vimukhā vimadīkṛtāḥ
07,025.007a vidhamed abhrajālāni yathā vāyuḥ samantataḥ
07,025.007c vyadhamat tāny anīkāni tathaiva pavanātmajaḥ
07,025.008a sa teṣu visṛjan bāṇān bhīmo nāgeṣv aśobhata
07,025.008c bhuvaneṣv iva sarveṣu gabhastīn udito raviḥ
07,025.009a te bhīmabāṇaiḥ śataśaḥ saṃsyūtā vibabhur gajāḥ
07,025.009c gabhastibhir ivārkasya vyomni nānābalāhakāḥ
07,025.010a tathā gajānāṃ kadanaṃ kurvāṇam anilātmajam
07,025.010c kruddho duryodhano 'bhyetya pratyavidhyac chitaiḥ śaraiḥ
07,025.011a tataḥ kṣaṇena kṣitipaṃ kṣatajapratimekṣaṇaḥ
07,025.011c kṣayaṃ ninīṣur niśitair bhīmo vivyādha patribhiḥ
07,025.012a sa śarārpitasarvāṅgaḥ kruddho vivyādha pāṇḍavam
07,025.012c nārācair arkaraśmyābhair bhīmasenaṃ smayann iva
07,025.013a tasya nāgaṃ maṇimayaṃ ratnacitraṃ dhvaje sthitam
07,025.013c bhallābhyāṃ kārmukaṃ caiva kṣipraṃ ciccheda pāṇḍavaḥ
07,025.014a duryodhanaṃ pīḍyamānaṃ dṛṣṭvā bhīmena māriṣa
07,025.014c cukṣobhayiṣur abhyāgād aṅgo mātaṅgam āsthitaḥ
07,025.015a tam āpatantaṃ mātaṅgam ambudapratimasvanam
07,025.015c kumbhāntare bhīmaseno nārācenārdayad bhṛśam
07,025.016a tasya kāyaṃ vinirbhidya mamajja dharaṇītale
07,025.016c tataḥ papāta dvirado vajrāhata ivācalaḥ
07,025.017a tasyāvarjitanāgasya mlecchasyāvapatiṣyataḥ
07,025.017c śiraś ciccheda bhallena kṣiprakārī vṛkodaraḥ
07,025.018a tasmin nipatite vīre saṃprādravata sā camūḥ
07,025.018c saṃbhrāntāśvadviparathā padātīn avamṛdnatī
07,025.019a teṣv anīkeṣu sarveṣu vidravatsu samantataḥ
07,025.019c prāgjyotiṣas tato bhīmaṃ kuñjareṇa samādravat
07,025.020a yena nāgena maghavān ajayad daityadānavān
07,025.020b*0188_01 tadanvayena nāgena bhīmasenam upādravat
07,025.020c sa nāgapravaro bhīmaṃ sahasā samupādravat
07,025.021a śravaṇābhyām atho padbhyāṃ saṃhatena kareṇa ca
07,025.021c vyāvṛttanayanaḥ kruddhaḥ pradahann iva pāṇḍavam
07,025.021d*0189_01 vṛkodararathaṃ sāśvam aviśeṣam acūrṇayat
07,025.021d*0189_02 padbhyāṃ bhīmo 'py atho dhāvaṃs tasya gātreṣv alīyata
07,025.021d*0189_03 jānann añjalikāvedhaṃ nāpākrāmata pāṇḍavaḥ
07,025.021d*0189_04 gātrābhyantarago bhūtvā kareṇātāḍayan muhuḥ
07,025.021d*0189_05 lālayām āsa taṃ nāgaṃ vadhākāṅkṣiṇam avyayam
07,025.021d*0189_06 kulālacakravan nāgas tadā tūrṇam athābhramat
07,025.021d*0189_07 nāgāyutabalaḥ śrīmān kālayāno vṛkodaram
07,025.021d*0189_08 bhīmo 'pi niṣkramya tataḥ supratīkāgrato 'bhavat
07,025.021d*0189_09 bhīmaṃ kareṇāvanamya jānubhyām abhyapātayat
07,025.021d*0189_10 grīvāyāṃ veṣṭayitvainaṃ sa gajo hantum aihata
07,025.021d*0189_11 karaveṣṭaṃ bhīmaseno bhramaṃ dattvā vyamocayat
07,025.021d*0189_12 punar gātrāṇi nāgasya praviveśa vṛkodaraḥ
07,025.021d*0189_13 yāvat pratigajāyātaṃ svabalastham avaikṣata
07,025.021d*0189_14 bhīmo 'pi nāgagātrebhyo viniḥsṛtyāpayāj javāt
07,025.022a tataḥ sarvasya sainyasya nādaḥ samabhavan mahān
07,025.022c hā hā vinihato bhīmaḥ kuñjareṇeti māriṣa
07,025.023a tena nādena vitrastā pāṇḍavānām anīkinī
07,025.023c sahasābhyadravad rājan yatra tasthau vṛkodaraḥ
07,025.024a tato yudhiṣṭhiro rājā hataṃ matvā vṛkodaram
07,025.024c bhagadattaṃ sapāñcālaḥ sarvataḥ samavārayat
07,025.024d*0190_01 bhīmo 'pi dorbhyāṃ nāgendraṃ nipīḍyāmocayad balī
07,025.025a taṃ rathai rathināṃ śreṣṭhāḥ parivārya samantataḥ
07,025.025c avākirañ śarais tīkṣṇaiḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,025.026a sa vighātaṃ pṛṣatkānām aṅkuśena samācaran
07,025.026c gajena pāṇḍupāñcālān vyadhamat parvateśvaraḥ
07,025.027a tad adbhutam apaśyāma bhagadattasya saṃyuge
07,025.027c tathā vṛddhasya caritaṃ kuñjareṇa viśāṃ pate
07,025.028a tato rājā daśārṇānāṃ prāgjyotiṣam upādravat
07,025.028c tiryagyātena nāgena samadenāśugāminā
07,025.029a tayor yuddhaṃ samabhavan nāgayor bhīmarūpayoḥ
07,025.029c sapakṣayoḥ parvatayor yathā sadrumayoḥ purā
07,025.030a prāgjyotiṣapater nāgaḥ saṃnipatyāpavṛtya ca
07,025.030b*0191_01 prāgjyotiṣānādhipater gatvā nā[ga]m abodhayat
07,025.030c pārśve daśārṇādhipater bhittvā nāgam apātayat
07,025.031a tomaraiḥ sūryaraśmyābhair bhagadatto 'tha saptabhiḥ
07,025.031c jaghāna dviradasthaṃ taṃ śatruṃ pracalitāsanam
07,025.031d*0192_01 tato yudhiṣṭhiro dṛṣṭvā daśārṇādhipatiṃ hatam
07,025.031d*0192_02 mahatā rathavaṃśena prāgjyotiṣam abhidravat
07,025.032a upasṛtya tu rājānaṃ bhagadattaṃ yudhiṣṭhiraḥ
07,025.032c rathānīkena mahatā sarvataḥ paryavārayat
07,025.033a sa kuñjarastho rathibhiḥ śuśubhe sarvato vṛtaḥ
07,025.033c parvate vanamadhyastho jvalann iva hutāśanaḥ
07,025.034a maṇḍalaṃ sarvataḥ śliṣṭaṃ rathinām ugradhanvinām
07,025.034c kiratāṃ śaravarṣāṇi sa nāgaḥ paryavartata
07,025.035a tataḥ prāgjyotiṣo rājā parigṛhya dviparṣabham
07,025.035c preṣayām āsa sahasā yuyudhānarathaṃ prati
07,025.035d*0193_01 āpatantaṃ tu saṃprekṣya nāgaṃ sātvatapuṃgavaḥ
07,025.035d*0193_02 avidhyat pañcabhir bāṇaiḥ śitair āśīviṣopamaiḥ
07,025.035d*0194_01 so 'tividdho balavatā satyakena viśāṃ pate
07,025.035d*0194_02 vyavartata paritrāsān maṇḍalāni śarārditaḥ
07,025.036a śineḥ pautrasya tu rathaṃ parigṛhya mahādvipaḥ
07,025.036c abhicikṣepa vegena yuyudhānas tv apākramat
07,025.037a bṛhataḥ saindhavān aśvān samutthāpya tu sārathiḥ
07,025.037c tasthau sātyakim āsādya saṃplutas taṃ rathaṃ punaḥ
07,025.038a sa tu labdhvāntaraṃ nāgas tvarito rathamaṇḍalāt
07,025.038c niścakrāma tataḥ sarvān paricikṣepa pārthivān
07,025.039a te tv āśugatinā tena trāsyamānā nararṣabhāḥ
07,025.039c tam ekaṃ dviradaṃ saṃkhye menire śataśo nṛpāḥ
07,025.040a te gajasthena kālyante bhagadattena pāṇḍavāḥ
07,025.040c airāvatasthena yathā devarājena dānavāḥ
07,025.041a teṣāṃ pradravatāṃ bhīmaḥ pāñcālānām itas tataḥ
07,025.041c gajavājikṛtaḥ śabdaḥ sumahān samajāyata
07,025.042a bhagadattena samare kālyamāneṣu pāṇḍuṣu
07,025.042c prāgjyotiṣam abhikruddhaḥ punar bhīmaḥ samabhyayāt
07,025.043a tasyābhidravato vāhān hastamuktena vāriṇā
07,025.043c siktvā vyatrāsayan nāgas te pārtham aharaṃs tataḥ
07,025.044a tatas tam abhyayāt tūrṇaṃ ruciparvākṛtīsutaḥ
07,025.044c samukṣañ śaravarṣeṇa rathastho 'ntakasaṃnibhaḥ
07,025.045a tato ruciraparvāṇaṃ śareṇa nataparvaṇā
07,025.045c suparvā parvatapatir ninye vaivasvatakṣayam
07,025.046a tasmin nipatite vīre saubhadro draupadīsutāḥ
07,025.046c cekitāno dhṛṣṭaketur yuyutsuś cārdayan dvipam
07,025.047a ta enaṃ śaradhārābhir dhārābhir iva toyadāḥ
07,025.047c siṣicur bhairavān nādān vinadanto jighāṃsavaḥ
07,025.048a tataḥ pārṣṇyaṅkuśāṅguṣṭhaiḥ kṛtinā codito dvipaḥ
07,025.048c prasāritakaraḥ prāyāt stabdhakarṇekṣaṇo drutam
07,025.049a so 'dhiṣṭhāya padā vāhān yuyutsoḥ sūtam ārujat
07,025.049b*0195_01 rathaṃ babhañja saṃkruddhaś caṇḍavāto yathā drumam
07,025.049b*0196_01 yuyutsus tu rathād rājann apākrāmat tvarānvitaḥ
07,025.049b*0196_02 tataḥ pāṇḍavayodhās te nāgarājaṃ śarair drutam
07,025.049c putras tu tava saṃbhrāntaḥ saubhadrasyāpluto ratham
07,025.050a sa kuñjarastho visṛjann iṣūn ariṣu pārthivaḥ
07,025.050c babhau raśmīn ivādityo bhuvaneṣu samutsṛjan
07,025.050d*0197_01 sa bhīmenātha bahudhā dantābhyām avapīḍayan
07,025.050d*0197_02 mokṣito yuddhaśauṇḍena nāgāyutabalo gajaḥ
07,025.051a tam ārjunir dvādaśabhir yuyutsur daśabhiḥ śaraiḥ
07,025.051c tribhis tribhir draupadeyā dhṛṣṭaketuś ca vivyadhuḥ
07,025.051d*0198_01 cekitānaś catuḥṣaṣṭyā sottarāyudhikaṃ punaḥ
07,025.051d*0198_02 pratyavidhyac charaiḥ sarvān bhagadattas tribhis tribhiḥ
07,025.052a so 'riyatnārpitair bāṇair ācito dvirado babhau
07,025.052c saṃsyūta iva sūryasya raśmibhir jalado mahān
07,025.053a niyantuḥ śilpayatnābhyāṃ preṣito 'riśarārditaḥ
07,025.053c paricikṣepa tān nāgaḥ sa ripūn savyadakṣiṇam
07,025.054a gopāla iva daṇḍena yathā paśugaṇān vane
07,025.054c āveṣṭayata tāṃ senāṃ bhagadattas tathā muhuḥ
07,025.055a kṣipraṃ śyenābhipannānāṃ vāyasānām iva svanaḥ
07,025.055b*0199_01 rajaś ca sumahad rājann antarikṣaṃ samācinot
07,025.055b*0200_01 sa reṇumārgo viyati bhāti daṇḍa ivotthitaḥ
07,025.055b*0200_02 samucchrito bhṛśārtāyā senāyā subhujo yathā
07,025.055b*0201_01 abhidhāveti kaunteyaṃ saṃcodayad ivārjunam
07,025.055c babhūva pāṇḍaveyānāṃ bhṛśaṃ vidravatāṃ svanaḥ
07,025.056a sa nāgarājaḥ pravarāṅkuśāhataḥ; purā sapakṣo 'drivaro yathā nṛpa
07,025.056c bhayaṃ tathā ripuṣu samādadhad bhṛśaṃ; vaṇiggaṇānāṃ kṣubhito yathārṇavaḥ
07,025.057a tato dhvanir dviradarathāśvapārthivair; bhayād dravadbhir janito 'tibhairavaḥ
07,025.057c kṣitiṃ viyad dyāṃ vidiśo diśas tathā; samāvṛṇot pārthiva saṃyuge tadā
07,025.057d*0202_01 samantatas tatra janādhipeśvara
07,025.058a sa tena nāgapravareṇa pārthivo; bhṛśaṃ jagāhe dviṣatām anīkinīm
07,025.058c purā suguptāṃ vibudhair ivāhave; virocano devavarūthinīm iva
07,025.059a bhṛśaṃ vavau jvalanasakho viyad rajaḥ; samāvṛṇon muhur api caiva sainikān
07,025.059c tam ekanāgaṃ gaṇaśo yathā gajāḥ; samantato drutam iva menire janāḥ
07,026.001 saṃjaya uvāca
07,026.001a yan māṃ pārthasya saṃgrāme karmāṇi paripṛcchasi
07,026.001c tac chṛṇuṣva mahārāja pārtho yad akaron mṛdhe
07,026.002a rajo dṛṣṭvā samudbhūtaṃ śrutvā ca gajanisvanam
07,026.002c bhajyatāṃ bhagadattena kaunteyaḥ kṛṣṇam abravīt
07,026.003a yathā prāgjyotiṣo rājā gajena madhusūdana
07,026.003c tvaramāṇo 'bhyatikrānto dhruvaṃ tasyaiṣa nisvanaḥ
07,026.004a indrād anavaraḥ saṃkhye gajayānaviśāradaḥ
07,026.004c prathamo vā dvitīyo vā pṛthivyām iti me matiḥ
07,026.005a sa cāpi dviradaśreṣṭhaḥ sadāpratigajo yudhi
07,026.005c sarvaśabdātigaḥ saṃkhye kṛtakarmā jitaklamaḥ
07,026.006a sahaḥ śastranipātānām agnisparśasya cānagha
07,026.006c sa pāṇḍavabalaṃ vyaktam adyaiko nāśayiṣyati
07,026.006d*0203_01 siṃhanādaṃ mahat kṛtvā dhanurbāṇaravaiḥ saha
07,026.006d*0203_02 vidrāvyamāṇaṃ saṃpaśya hatabhūyiṣṭhanāyakam
07,026.006d*0203_03 dṛṣṭvā vinadya sahasā mama senāṃ pramṛdnati
07,026.007a na cāvābhyām ṛte 'nyo 'sti śaktas taṃ pratibādhitum
07,026.007c tvaramāṇas tato yāhi yataḥ prāgjyotiṣādhipaḥ
07,026.008a śakrasakhyād dvipabalair vayasā cāpi vismitam
07,026.008c adyainaṃ preṣayiṣyāmi balahantuḥ priyātithim
07,026.009a vacanād atha kṛṣṇas tu prayayau savyasācinaḥ
07,026.009c dāryate bhagadattena yatra pāṇḍavavāhinī
07,026.010a taṃ prayāntaṃ tataḥ paścād āhvayanto mahārathāḥ
07,026.010c saṃśaptakāḥ samārohan sahasrāṇi caturdaśa
07,026.011a daśaiva tu sahasrāṇi trigartānāṃ narādhipa
07,026.011c catvāri tu sahasrāṇi vāsudevasya ye 'nugāḥ
07,026.012a dāryamāṇāṃ camūṃ dṛṣṭvā bhagadattena māriṣa
07,026.012c āhūyamānasya ca tair abhavad dhṛdayaṃ dvidhā
07,026.013a kiṃ nu śreyaskaraṃ karma bhaved iti vicintayan
07,026.013c ito vā vinivarteyaṃ gaccheyaṃ vā yudhiṣṭhiram
07,026.014a tasya buddhyā vicāryaitad arjunasya kurūdvaha
07,026.014c abhavad bhūyasī buddhiḥ saṃśaptakavadhe sthirā
07,026.015a sa saṃnivṛttaḥ sahasā kapipravaraketanaḥ
07,026.015c eko rathasahasrāṇi nihantuṃ vāsavī raṇe
07,026.016a sā hi duryodhanasyāsīn matiḥ karṇasya cobhayoḥ
07,026.016c arjunasya vadhopāye tena dvaidham akalpayat
07,026.017a sa tu saṃvartayām āsa dvaidhībhāvena pāṇḍavaḥ
07,026.017c rathena tu rathāgryāṇām akarot tāṃ mṛṣā tadā
07,026.018a tataḥ śatasahasrāṇi śarāṇāṃ nataparvaṇām
07,026.018c vyasṛjann arjune rājan saṃśaptakamahārathāḥ
07,026.019a naiva kuntīsutaḥ pārtho naiva kṛṣṇo janārdanaḥ
07,026.019c na hayā na ratho rājan dṛśyante sma śaraiś citāḥ
07,026.019d*0204_01 tato naivārjunopendrau na rathaḥ sāśvaketanaḥ
07,026.019d*0204_02 dṛśyante śaravarṣeṇa prabalena samāvṛtāḥ
07,026.019d*0205_01 tatas tena śaraugheṇa mahatā samavāstṛtaḥ
07,026.019d*0205_02 nāśakan nāma bībhatsur amitrān pratibādhitum
07,026.020a yadā moham anuprāptaḥ sasvedaś ca janārdanaḥ
07,026.020b*0206_01 tato janārdanaḥ pārthaṃ pratyuvāca hasann iva
07,026.020b*0206_02 vajram astraṃ tu saṃdhāya jahi saṃśaptakān iha
07,026.020c tatas tān prāyaśaḥ pārtho vajrāstreṇa nijaghnivān
07,026.021a śataśaḥ pāṇayaś chinnāḥ seṣujyātalakārmukāḥ
07,026.021c ketavo vājinaḥ sūtā rathinaś cāpatan kṣitau
07,026.022a drumācalāgrāmbudharaiḥ samarūpāḥ sukalpitāḥ
07,026.022c hatārohāḥ kṣitau petur dvipāḥ pārthaśarāhatāḥ
07,026.023a vipraviddhakuthāvalgāś chinnabhāṇḍāḥ parāsavaḥ
07,026.023c sārohās turagāḥ petur mathitāḥ pārthamārgaṇaiḥ
07,026.024a sarṣṭicarmāsinakharāḥ samudgaraparaśvadhāḥ
07,026.024c saṃchinnā bāhavaḥ petur nṛṇāṃ bhallaiḥ kirīṭinā
07,026.025a bālādityāmbujendūnāṃ tulyarūpāṇi māriṣa
07,026.025c saṃchinnāny arjunaśaraiḥ śirāṃsy urvīṃ prapedire
07,026.026a jajvālālaṃkṛtaiḥ senā patribhiḥ prāṇabhojanaiḥ
07,026.026c nānāliṅgais tadāmitrān kruddhe nighnati phalgune
07,026.027a kṣobhayantaṃ tadā senāṃ dviradaṃ nalinīm iva
07,026.027c dhanaṃjayaṃ bhūtagaṇāḥ sādhu sādhv ity apūjayan
07,026.028a dṛṣṭvā tat karma pārthasya vāsavasyeva mādhavaḥ
07,026.028c vismayaṃ paramaṃ gatvā talam āhatya pūjayat
07,026.028d*0207_01 karmaitat pārtha śakreṇa yamena dhanadena ca
07,026.028d*0207_02 duṣkaraṃ samare yat te kṛtam adyeti me matiḥ
07,026.028d*0207_03 yugapac caiva saṃgrāme śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,026.028d*0207_04 patitā eva me dṛṣṭāḥ saṃśaptakamahārathāḥ
07,026.029a tataḥ saṃśaptakān hatvā bhūyiṣṭhaṃ ye vyavasthitāḥ
07,026.029c bhagadattāya yāhīti pārthaḥ kṛṣṇam acodayat
07,027.001 saṃjaya uvāca
07,027.001a yiyāsatas tataḥ kṛṣṇaḥ pārthasyāśvān manojavān
07,027.001c apraiṣīd dhemasaṃchannān droṇānīkāya pāṇḍurān
07,027.002a taṃ prayāntaṃ kuruśreṣṭhaṃ svāṃs trātuṃ droṇatāpitān
07,027.002c suśarmā bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ yuddhārthī pṛṣṭhato 'nvayāt
07,027.003a tataḥ śvetahayaḥ kṛṣṇam abravīd ajitaṃ jayaḥ
07,027.003c eṣa māṃ bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ suśarmāhvayate 'cyuta
07,027.004a dīryate cottareṇaitat sainyaṃ naḥ śatrusūdana
07,027.004c dvaidhībhūtaṃ mano me 'dya kṛtaṃ saṃśaptakair idam
07,027.005a kiṃ nu saṃśaptakān hanmi svān rakṣāmy ahitārditān
07,027.005c iti me tvaṃ mataṃ vettha tatra kiṃ sukṛtaṃ bhavet
07,027.006a evam uktas tu dāśārhaḥ syandanaṃ pratyavartayat
07,027.006c yena trigartādhipatiḥ pāṇḍavaṃ samupāhvayat
07,027.007a tato 'rjunaḥ suśarmāṇaṃ viddhvā saptabhir āśugaiḥ
07,027.007c dhvajaṃ dhanuś cāsya tathā kṣurābhyāṃ samakṛntata
07,027.008a trigartādhipateś cāpi bhrātaraṃ ṣaḍbhir āyasaiḥ
07,027.008c sāśvaṃ sasūtaṃ tvaritaḥ pārthaḥ praiṣīd yamakṣayam
07,027.009a tato bhujagasaṃkāśāṃ suśarmā śaktim āyasīm
07,027.009c cikṣepārjunam ādiśya vāsudevāya tomaram
07,027.010a śaktiṃ tribhiḥ śaraiś chittvā tomaraṃ tribhir arjunaḥ
07,027.010c suśarmāṇaṃ śaravrātair mohayitvā nyavartata
07,027.011a taṃ vāsavam ivāyāntaṃ bhūrivarṣaśaraughiṇam
07,027.011c rājaṃs tāvakasainyānāṃ nograṃ kaś cid avārayat
07,027.012a tato dhanaṃjayo bāṇais tata eva mahārathān
07,027.012c āyād vinighnan kauravyān dahan kakṣam ivānalaḥ
07,027.013a tasya vegam asahyaṃ tu kuntīputrasya dhīmataḥ
07,027.013c nāśaknuvaṃs te saṃsoḍhuṃ sparśam agner iva prajāḥ
07,027.014a saṃveṣṭayann anīkāni śaravarṣeṇa pāṇḍavaḥ
07,027.014c suparṇapātavad rājann āyāt prāgjyotiṣaṃ prati
07,027.015a yat tadānāmayaj jiṣṇur bharatānām apāyinām
07,027.015c dhanuḥ kṣemakaraṃ saṃkhye dviṣatām aśruvardhanam
07,027.016a tad eva tava putrasya rājan durdyūtadevinaḥ
07,027.016c kṛte kṣatravināśāya dhanur āyacchad arjunaḥ
07,027.017a tathā vikṣobhyamāṇā sā pārthena tava vāhinī
07,027.017c vyadīryata mahārāja naur ivāsādya parvatam
07,027.018a tato daśa sahasrāṇi nyavartanta dhanuṣmatām
07,027.018c matiṃ kṛtvā raṇe kruddhā vīrā jayaparājaye
07,027.019a vyapetahṛdayatrāsa āpaddharmātigo rathaḥ
07,027.019c ārchat pārtho guruṃ bhāraṃ sarvabhārasaho yudhi
07,027.020a yathā naḍavanaṃ kruddhaḥ prabhinnaḥ ṣaṣṭihāyanaḥ
07,027.020c mṛdnīyāt tadvad āyastaḥ pārtho 'mṛdnāc camūṃ tava
07,027.021a tasmin pramathite sainye bhagadatto narādhipaḥ
07,027.021c tena nāgena sahasā dhanaṃjayam upādravat
07,027.022a taṃ rathena naravyāghraḥ pratyagṛhṇād abhītavat
07,027.022c sa saṃnipātas tumulo babhūva rathanāgayoḥ
07,027.023a kalpitābhyāṃ yathāśāstraṃ rathena ca gajena ca
07,027.023c saṃgrāme ceratur vīrau bhagadattadhanaṃjayau
07,027.024a tato jīmūtasaṃkāśān nāgād indra ivābhibhūḥ
07,027.024c abhyavarṣac charaugheṇa bhagadatto dhanaṃjayam
07,027.025a sa cāpi śaravarṣaṃ tac charavarṣeṇa vāsaviḥ
07,027.025c aprāptam eva ciccheda bhagadattasya vīryavān
07,027.025d*0208_01 saṃnyavārayad asyāśu laghutvāt pākaśāsaniḥ
07,027.025d*0209_01 vavarṣa śaravarṣaṃ tu punar eva dhanaṃjayaḥ
07,027.026a tataḥ prāgjyotiṣo rājā śaravarṣaṃ nivārya tat
07,027.026c śarair jaghne mahābāhuṃ pārthaṃ kṛṣṇaṃ ca bhārata
07,027.027a tataḥ sa śarajālena mahatābhyavakīrya tau
07,027.027c codayām āsa taṃ nāgaṃ vadhāyācyutapārthayoḥ
07,027.028a tam āpatantaṃ dviradaṃ dṛṣṭvā kruddham ivāntakam
07,027.028c cakre 'pasavyaṃ tvaritaḥ syandanena janārdanaḥ
07,027.029a saṃprāptam api neyeṣa parāvṛttaṃ mahādvipam
07,027.029c sārohaṃ mṛtyusāt kartuṃ smaran dharmaṃ dhanaṃjayaḥ
07,027.030a sa tu nāgo dviparathān hayāṃś cārujya māriṣa
07,027.030c prāhiṇon mṛtyulokāya tato 'krudhyad dhanaṃjayaḥ
07,028.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,028.001a tathā kruddhaḥ kim akarod bhagadattasya pāṇḍavaḥ
07,028.001c prāgjyotiṣo vā pārthasya tan me śaṃsa yathātatham
07,028.002 saṃjaya uvāca
07,028.002a prāgjyotiṣeṇa saṃsaktāv ubhau dāśārhapāṇḍavau
07,028.002c mṛtyor ivāntikaṃ prāptau sarvabhūtāni menire
07,028.003a tathā hi śaravarṣāṇi pātayaty aniśaṃ prabho
07,028.003c bhagadatto gajaskandhāt kṛṣṇayoḥ syandanasthayoḥ
07,028.004a atha kārṣṇāyasair bāṇaiḥ pūrṇakārmukaniḥsṛtaiḥ
07,028.004c avidhyad devakīputraṃ hemapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
07,028.005a agnisparśasamās tīkṣṇā bhagadattena coditāḥ
07,028.005c nirbhidya devakīputraṃ kṣitiṃ jagmuḥ śarās tataḥ
07,028.006a tasya pārtho dhanuś chittvā śarāvāpaṃ nihatya ca
07,028.006c lāḍayann iva rājānaṃ bhagadattam ayodhayat
07,028.007a so 'rkaraśminibhāṃs tīkṣṇāṃs tomarān vai caturdaśa
07,028.007c prerayat savyasācī tāṃs tridhaikaikam athācchinat
07,028.008a tato nāgasya tad varma vyadhamat pākaśāsaniḥ
07,028.008c śarajālena sa babhau vyabhraḥ parvatarāḍ iva
07,028.008c*0210_01 **** **** tad vyaśīryata bhūtale
07,028.008c*0210_02 viśīrṇavarmā sa gajaḥ śaraiḥ subhṛśam arditaḥ
07,028.008c*0210_03 babhau śirasi mātaṃgo
07,028.009a tataḥ prāgjyotiṣaḥ śaktiṃ hemadaṇḍām ayasmayīm
07,028.009c vyasṛjad vāsudevāya dvidhā tām arjuno 'cchinat
07,028.010a tataś chatraṃ dhvajaṃ caiva chittvā rājño 'rjunaḥ śaraiḥ
07,028.010c vivyādha daśabhis tūrṇam utsmayan parvatādhipam
07,028.011a so 'tividdho 'rjunaśaraiḥ supuṅkhaiḥ kaṅkapatribhiḥ
07,028.011c bhagadattas tataḥ kruddhaḥ pāṇḍavasya mahātmanaḥ
07,028.012a vyasṛjat tomarān mūrdhni śvetāśvasyonnanāda ca
07,028.012c tair arjunasya samare kirīṭaṃ parivartitam
07,028.013a parivṛttaṃ kirīṭaṃ taṃ yamayann eva phalgunaḥ
07,028.013c sudṛṣṭaḥ kriyatāṃ loka iti rājānam abravīt
07,028.014a evam uktas tu saṃkruddhaḥ śaravarṣeṇa pāṇḍavam
07,028.014c abhyavarṣat sagovindaṃ dhanur ādāya bhāsvaram
07,028.014d*0211_01 tau vidhyamānau nārācair bhagadattena bhārata
07,028.014d*0211_02 jagmatur naiva saṃmohaṃ cukṣubhāte na cācyutau
07,028.015a tasya pārtho dhanuś chittvā tūṇīrān saṃnikṛtya ca
07,028.015c tvaramāṇo dvisaptatyā sarvamarmasv atāḍayat
07,028.016a viddhas tathāpy avyathito vaiṣṇavāstram udīrayan
07,028.016c abhimantryāṅkuśaṃ kruddho vyasṛjat pāṇḍavorasi
07,028.016d*0212_01 tad astram udyataṃ dṛṣṭvā vāsudevaḥ pratāpavān
07,028.016d*0212_02 arjunaḥ pṛṣṭhataṃ kṛtvā pratijagrāha vīryavān
07,028.017a visṛṣṭaṃ bhagadattena tad astraṃ sarvaghātakam
07,028.017c urasā pratijagrāha pārthaṃ saṃchādya keśavaḥ
07,028.018a vaijayanty abhavan mālā tad astraṃ keśavorasi
07,028.018b*0213_01 padmakośavicitrā ca sarvartukusumākulā
07,028.018b*0213_02 jvalanārkenduvarṇāḍhyā tārakojjvalapāvakā
07,028.018b*0213_03 tayā padmābhiśobhinyā vāyukampitalolayā
07,028.018b*0213_04 śobhate 'bhyadhikaṃ śauriratasīpuṣpasaṃnibhaḥ
07,028.018b*0213_05 keśavaḥ keśimathanaḥ śārṅgadhanvārimardanaḥ
07,028.018b*0213_06 sandhyābhrair iva saṃchannaḥ prāvṛṭkāle nagottamaḥ
07,028.018c tato 'rjunaḥ klāntamanāḥ keśavaṃ pratyabhāṣata
07,028.019a ayudhyamānas turagān saṃyantāsmi janārdana
07,028.019c ity uktvā puṇḍarīkākṣa pratijñāṃ svāṃ na rakṣasi
07,028.019d*0214_01 idam astram avasthāpya prāptaṃ māṃ devakīsuta
07,028.019d*0214_02 kimarthaṃ puruṣavyāghra svayaṃ pratigṛhītavān
07,028.020a yady ahaṃ vyasanī vā syām aśakto vā nivāraṇe
07,028.020c tatas tvayaivaṃ kāryaṃ syān na tu kāryaṃ mayi sthite
07,028.021a sabāṇaḥ sadhanuś cāhaṃ sasurāsuramānavān
07,028.021c śakto lokān imāñ jetuṃ tac cāpi viditaṃ tava
07,028.022a tato 'rjunaṃ vāsudevaḥ pratyuvācārthavad vacaḥ
07,028.022c śṛṇu guhyam idaṃ pārtha yathā vṛttaṃ purānagha
07,028.022d*0215_01 yeyaṃ lokadharā devī sarvabhūtadharā dharā
07,028.022d*0215_02 sakāmā lokakartāraṃ nārāyaṇam upasthitā
07,028.022d*0215_03 sa saṃgamya tayā sārdhaṃ prītas tasyai varaṃ dadau
07,028.022d*0215_04 sā vavre viṣṇusadṛśaṃ putram astraṃ ca vaiṣṇavam
07,028.022d*0215_05 babhūva ca sutas tasyāṃ narako nāma viśrutaḥ
07,028.022d*0215_06 astraṃ ca vaiṣṇavaṃ tasmai dadau nārāyaṇaḥ svayam
07,028.022d*0216_01 tad etan narakasyāsīd astraṃ sarvāhitāntakam
07,028.022d*0216_02 tasmāt prāgjyotiṣaṃ prāptaṃ sarvaśastravighātanam
07,028.022d*0216_03 nāsyāvadhyo 'sti loke 'smin mad anyaḥ kaś cid arjuna
07,028.022d*0216_04 saṃjaya uvāca
07,028.022d*0216_04 tasmān mayā kṛtaṃ hy etan mā te 'bhūd buddhir anyathā
07,028.022d*0216_05 anunīya tu dāśārhaḥ pāṇḍavaṃ tvarito 'bravīt
07,028.022d*0216_06 jahi prāgjyotiṣaṃ kṣipraṃ vākyaśeṣaṃ ca me śṛṇu
07,028.023a caturmūrtir ahaṃ śaśval lokatrāṇārtham udyataḥ
07,028.023c ātmānaṃ pravibhajyeha lokānāṃ hitam ādadhe
07,028.024a ekā mūrtis tapaścaryāṃ kurute me bhuvi sthitā
07,028.024c aparā paśyati jagat kurvāṇaṃ sādhvasādhunī
07,028.025a aparā kurute karma mānuṣaṃ lokam āśritā
07,028.025c śete caturthī tv aparā nidrāṃ varṣasahasrikām
07,028.026a yāsau varṣasahasrānte mūrtir uttiṣṭhate mama
07,028.026c varārhebhyo varāñ śreṣṭhāṃs tasmin kāle dadāti sā
07,028.027a taṃ tu kālam anuprāptaṃ viditvā pṛthivī tadā
07,028.027c prāyācata varaṃ yaṃ māṃ narakārthāya taṃ śṛṇu
07,028.028a devānām asurāṇāṃ ca avadhyas tanayo 'stu me
07,028.028c upeto vaiṣṇavāstreṇa tan me tvaṃ dātum arhasi
07,028.029a evaṃ varam ahaṃ śrutvā jagatyās tanaye tadā
07,028.029c amogham astram adadaṃ vaiṣṇavaṃ tad ahaṃ purā
07,028.030a avocaṃ caitad astraṃ vai hy amoghaṃ bhavatu kṣame
07,028.030c narakasyābhirakṣārthaṃ nainaṃ kaś cid vadhiṣyati
07,028.031a anenāstreṇa te guptaḥ sutaḥ parabalārdanaḥ
07,028.031c bhaviṣyati durādharṣaḥ sarvalokeṣu sarvadā
07,028.032a tathety uktvā gatā devī kṛtakāmā manasvinī
07,028.032b*0217_01 vyajāyata dharā devī putraṃ putraśatāvaram
07,028.032c sa cāpy āsīd durādharṣo narakaḥ śatrutāpanaḥ
07,028.033a tasmāt prāgjyotiṣaṃ prāptaṃ tad astraṃ pārtha māmakam
07,028.033b*0218_01 tad astraṃ devagandharvayakṣapannagarākṣasān
07,028.033b*0218_02 sarvān samāgatān hanyāt kiṃ punas tvāṃ dhanaṃjaya
07,028.033b*0218_03 bhogināṃ caiva durdharṣaṃ mayā dattaṃ surāsuraiḥ
07,028.033b*0218_04 jahi prāgjyotiṣaṃ pārtha purā sarvān hinasti saḥ
07,028.033c nāsyāvadhyo 'sti lokeṣu sendrarudreṣu māriṣa
07,028.034a tan mayā tvatkṛtenaitad anyathā vyapanāśitam
07,028.034c viyuktaṃ paramāstreṇa jahi pārtha mahāsuram
07,028.035a vairiṇaṃ yudhi durdharṣaṃ bhagadattaṃ suradviṣam
07,028.035c yathāhaṃ jaghnivān pūrvaṃ hitārthaṃ narakaṃ tathā
07,028.035d*0219_01 avadhyo 'yaṃ mahāstreṇa bhagadattaḥ surāsuraiḥ
07,028.035d*0219_02 yathāhaṃ narakaṃ lokahitārtham ahanaṃ purā
07,028.036a evam uktas tataḥ pārthaḥ keśavena mahātmanā
07,028.036c bhagadattaṃ śitair bāṇaiḥ sahasā samavākirat
07,028.036d*0220_01 ghaṇṭāṃ kāñcanasaṃchannāṃ viśvakarmavinirmitām
07,028.036d*0220_02 kāñcanaśṛṅkhalānaddhāṃ savyāṃ ciccheda pāṇḍavaḥ
07,028.036d*0220_03 sā hatā śaraghātena vajraniṣpeṣasaṃnibhā
07,028.036d*0220_04 papāta dūrapātena candrabimbasamujjvalā
07,028.036d*0220_05 dakṣiṇāpi hatā rājan ghaṇṭā bāṇaiḥ kirīṭinaḥ
07,028.036d*0220_06 papāta dūram adhvānaṃ gatvā sūrya iva kṣitau
07,028.036d*0220_07 bhagadattena nirmuktaḥ supratīko 'pi vegataḥ
07,028.036d*0220_08 hanumān sūryabimbasya grasanārtham ivodyataḥ
07,028.037a tataḥ pārtho mahābāhur asaṃbhrānto mahāmanāḥ
07,028.037c kumbhayor antare nāgaṃ nārācena samārpayat
07,028.037d*0221_01 tataḥ saṃdhāya viśikhaṃ dīpyamānam ivānalam
07,028.037d*0221_02 avidhyad arjuno nāgaṃ kumbhayor antare bhṛśam
07,028.038a samāsādya tu taṃ nāgaṃ bāṇo vajra ivācalam
07,028.038c abhyagāt saha puṅkhena valmīkam iva pannagaḥ
07,028.038d*0222_01 sa karī bhagadattena preryamāṇaḥ punaḥ punaḥ
07,028.038d*0222_02 na karoti vacas tasya daridrasyeva kāminī
07,028.038d*0223_01 madhye vidīrṇas tasthau sa prāsyandata punaḥ punaḥ
07,028.038d*0223_02 syandamānaṃ tato nāgaṃ caraṇābhyām anodayat
07,028.039a sa tu viṣṭabhya gātrāṇi dantābhyām avaniṃ yayau
07,028.039c nadann ārtasvaraṃ prāṇān utsasarja mahādvipaḥ
07,028.039d*0224_01 tato gāṇḍīvadhanvānam abhyabhāṣata keśavaḥ
07,028.039d*0224_02 ayaṃ mahattaraḥ pārtha palitena samāvṛtaḥ
07,028.039d*0224_03 valīsaṃchannanayanaḥ śūraḥ paramadurjayaḥ
07,028.039d*0225_01 akṣṇor unmīlanārthāya baddhapaṭṭaḥ sadā nṛpaḥ
07,028.039d*0225_02 devavākyāt praciccheda śareṇa bhṛśam arjunaḥ
07,028.039d*0225_03 chinnamātreṃ 'śuke tasmin ruddhanetro babhūva saḥ
07,028.039d*0226_01 tamomayaṃ jagan mene bhagadattaḥ pratāpavān
07,028.040a tataś candrārdhabimbena śareṇa nataparvaṇā
07,028.040b*0227_01 bibheda sakalo deho dvidhābhūto babhūva ha
07,028.040b*0227_02 rājñā balavatā tena jānubhyāṃ dhārito raṇe
07,028.040b*0227_03 arjunaṃ prati yuddhe na cirakālaṃ dadhāra saḥ
07,028.040b*0227_04 evaṃ yuddhaṃ tadā tena rājñā tena durātmanā
07,028.040b*0227_05 kirīṭī cārdhabimbena śareṇānataparvaṇā
07,028.040c bibheda hṛdayaṃ rājño bhagadattasya pāṇḍavaḥ
07,028.041a sa bhinnahṛdayo rājā bhagadattaḥ kirīṭinā
07,028.041c śarāsanaṃ śarāṃś caiva gatāsuḥ pramumoca ha
07,028.042a śirasas tasya vibhraṣṭaḥ papāta ca varāṅkuśaḥ
07,028.042c nālatāḍanavibhraṣṭaṃ palāśaṃ nalinād iva
07,028.043a sa hemamālī tapanīyabhāṇḍāt; papāta nāgād girisaṃnikāśāt
07,028.043c supuṣpito mārutavegarugṇo; mahīdharāgrād iva karṇikāraḥ
07,028.044a nihatya taṃ narapatim indravikramaṃ; sakhāyam indrasya tathaindrir āhave
07,028.044c tato 'parāṃs tava jayakāṅkṣiṇo narān; babhañja vāyur balavān drumān iva
07,029.001 saṃjaya uvāca
07,029.001a priyam indrasya satataṃ sakhāyam amitaujasam
07,029.001c hatvā prāgjyotiṣaṃ pārthaḥ pradakṣiṇam avartata
07,029.001d*0228_01 pūrvadaityaṃ mahāvīraṃ bhagadattaṃ mahābalam
07,029.001d*0228_02 kṛṣṇau daśārhabībhatsū jaghnatur yudhi durjayam
07,029.001d*0228_03 nāgāyutabalaprāṇaṃ śūram āhavaśobhinam
07,029.001d*0228_04 supratīko 'pi balavān nāgāyutasamo balī
07,029.001d*0228_05 vaiṣṇavāstreṇa saṃyukto aṃkuśena ca vīryavān
07,029.001d*0228_06 trīṇi tejāṃsi tatraiva tretāgnir iva cādhvare
07,029.001d*0228_07 bhagadattaṃ raṇe śūraṃ nihanyāt ko 'rjunaṃ vinā
07,029.001d*0228_08 arjuno 'pi mahāvīryo hatvā pitṛsakhaṃ raṇe
07,029.001d*0228_09 kṣatradharmaṃ vicintyājau dhig dhig ity eva cābravīt
07,029.001d*0228_10 tam ādityasamaṃ kāntyā bhūmau nipatitaṃ divaḥ
07,029.001d*0228_11 prasamīkṣya tadā pārtho reṇunā tv avaguṇṭhitam
07,029.002a tato gāndhārarājasya sutau parapuraṃjayau
07,029.002c ārchetām arjunaṃ saṃkhye bhrātarau vṛṣakācalau
07,029.003a tau sametyārjunaṃ vīrau puraḥ paścāc ca dhanvinau
07,029.003c avidhyetāṃ mahāvegair niśitair āśugair bhṛśam
07,029.004a vṛṣakasya hayān sūtaṃ dhanuś chatraṃ rathaṃ dhvajam
07,029.004c tilaśo vyadhamat pārthaḥ saubalasya śitaiḥ śaraiḥ
07,029.005a tato 'rjunaḥ śaravrātair nānāpraharaṇair api
07,029.005c gāndhārān vyākulāṃś cakre saubalapramukhān punaḥ
07,029.006a tataḥ pañcaśatān vīrān gāndhārān udyatāyudhān
07,029.006c prāhiṇon mṛtyulokāya kruddho bāṇair dhanaṃjayaḥ
07,029.007a hatāśvāt tu rathāt tūrṇam avatīrya mahābhujaḥ
07,029.007c āruroha rathaṃ bhrātur anyac ca dhanur ādade
07,029.008a tāv ekaratham ārūḍhau bhrātarau vṛṣakācalau
07,029.008c śaravarṣeṇa bībhatsum avidhyetāṃ punaḥ punaḥ
07,029.009a syālau tava mahātmānau rājānau vṛṣakācalau
07,029.009c bhṛśaṃ nijaghnatuḥ pārtham indraṃ vṛtrabalāv iva
07,029.010a labdhalakṣyau tu gāndhārāv ahatāṃ pāṇḍavaṃ punaḥ
07,029.010c nidāghavārṣikau māsau lokaṃ gharmāmbubhir yathā
07,029.011a tau rathasthau naravyāghrau rājānau vṛṣakācalau
07,029.011c saṃśliṣṭāṅgau sthitau rājañ jaghānaikeṣuṇārjunaḥ
07,029.012a tau rathāt siṃhasaṃkāśau lohitākṣau mahābhujau
07,029.012c gatāsū petatur vīrau sodaryāv ekalakṣaṇau
07,029.013a tayor dehau rathād bhūmiṃ gatau bandhujanapriyau
07,029.013c yaśo daśa diśaḥ puṇyaṃ gamayitvā vyavasthitau
07,029.014a dṛṣṭvā vinihatau saṃkhye mātulāv apalāyinau
07,029.014c bhṛśaṃ mumucur aśrūṇi putrās tava viśāṃ pate
07,029.015a nihatau bhrātarau dṛṣṭvā māyāśataviśāradaḥ
07,029.015c kṛṣṇau saṃmohayan māyāṃ vidadhe śakunis tataḥ
07,029.016a laguḍāyoguḍāśmānaḥ śataghnyaś ca saśaktayaḥ
07,029.016c gadāparighanistriṃśaśūlamudgarapaṭṭiśāḥ
07,029.017a sakampanarṣṭinakharā musalāni paraśvadhāḥ
07,029.017c kṣurāḥ kṣurapranālīkā vatsadantās trisaṃdhinaḥ
07,029.018a cakrāṇi viśikhāḥ prāsā vividhāny āyudhāni ca
07,029.018c prapetuḥ sarvato digbhyaḥ pradigbhyaś cārjunaṃ prati
07,029.019a kharoṣṭramahiṣāḥ siṃhā vyāghrāḥ sṛmaracillikāḥ
07,029.019c ṛkṣāḥ sālāvṛkā gṛdhrāḥ kapayo 'tha sarīsṛpāḥ
07,029.020a vividhāni ca rakṣāṃsi kṣudhitāny arjunaṃ prati
07,029.020c saṃkruddhāny abhyadhāvanta vividhāni vayāṃsi ca
07,029.021a tato divyāstravic chūraḥ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
07,029.021c visṛjann iṣujālāni sahasā tāny atāḍayat
07,029.022a te hanyamānāḥ śūreṇa pravaraiḥ sāyakair dṛḍhaiḥ
07,029.022c viruvanto mahārāvān vineśuḥ sarvato hatāḥ
07,029.023a tatas tamaḥ prādurabhūd arjunasya rathaṃ prati
07,029.023c tasmāc ca tamaso vācaḥ krūrāḥ pārtham abhartsayan
07,029.023d*0229_01 tat tamo bhairavaṃ ghoraṃ bhayakartṛ mahāhave
07,029.024a tat tamo 'streṇa mahatā jyotiṣeṇārjuno 'vadhīt
07,029.024c hate tasmiñ jalaughās tu prādurāsan bhayānakāḥ
07,029.025a ambhasas tasya nāśārtham ādityāstram athārjunaḥ
07,029.025c prāyuṅktāmbhas tatas tena prāyaśo 'streṇa śoṣitam
07,029.026a evaṃ bahuvidhā māyāḥ saubalasya kṛtāḥ kṛtāḥ
07,029.026c jaghānāstrabalenāśu prahasann arjunas tadā
07,029.026d*0230_01 durdyūtadevin gāndhāre nākṣān kṣipati gāṇḍivam
07,029.026d*0230_02 jvalitān niśitāṃs tīkṣṇāñ śarān kṣipati gāṇḍivam
07,029.027a tathā hatāsu māyāsu trasto 'rjunaśarāhataḥ
07,029.027c apāyāj javanair aśvaiḥ śakuniḥ prākṛto yathā
07,029.028a tato 'rjuno 'stravic chraiṣṭhyaṃ darśayann ātmano 'riṣu
07,029.028c abhyavarṣac charaugheṇa kauravāṇām anīkinīm
07,029.029a sā hanyamānā pārthena putrasya tava vāhinī
07,029.029c dvaidhībhūtā mahārāja gaṅgevāsādya parvatam
07,029.030a droṇam evānvapadyanta ke cit tatra mahārathāḥ
07,029.030c ke cid duryodhanaṃ rājann ardyamānāḥ kirīṭinā
07,029.031a nāpaśyāma tatas tv etat sainyaṃ vai tamasāvṛtam
07,029.031c gāṇḍīvasya ca nirghoṣaḥ śruto dakṣiṇato mayā
07,029.032a śaṅkhadundubhinirghoṣaṃ vāditrāṇāṃ ca nisvanam
07,029.032c gāṇḍīvasya ca nirghoṣo vyatikramyāspṛśad divam
07,029.033a tataḥ punar dakṣiṇataḥ saṃgrāmaś citrayodhinām
07,029.033c suyuddham arjunasyāsīd ahaṃ tu droṇam anvagām
07,029.033d*0231_01 yaudhiṣṭhirāṇy anīkāni pradahanti tatas tataḥ
07,029.034a nānāvidhāny anīkāni putrāṇāṃ tava bhārata
07,029.034c arjuno vyadhamat kāle divīvābhrāṇi mārutaḥ
07,029.035a taṃ vāsavam ivāyāntaṃ bhūrivarṣaśaraughiṇam
07,029.035c maheṣvāsaṃ naravyāghraṃ nograṃ kaś cid avārayat
07,029.036a te hanyamānāḥ pārthena tvadīyā vyathitā bhṛśam
07,029.036c svān eva bahavo jaghnur vidravantas tatas tataḥ
07,029.037a te 'rjunena śarā muktāḥ kaṅkapatrās tanucchidaḥ
07,029.037c śalabhā iva saṃpetuḥ saṃvṛṇvānā diśo daśa
07,029.038a turagaṃ rathinaṃ nāgaṃ padātim api māriṣa
07,029.038c vinirbhidya kṣitiṃ jagmur valmīkam iva pannagāḥ
07,029.039a na ca dvitīyaṃ vyasṛjat kuñjarāśvanareṣu saḥ
07,029.039c pṛthag ekaśarārugṇā nipetus te gatāsavaḥ
07,029.040a hatair manuṣyais turagaiś ca sarvataḥ; śarābhivṛṣṭair dviradaiś ca pātitaiḥ
07,029.040c tadā śvagomāyubaḍābhināditaṃ; vicitram āyodhaśiro babhūva ha
07,029.041a pitā sutaṃ tyajati suhṛdvaraṃ suhṛt; tathaiva putraḥ pitaraṃ śarāturaḥ
07,029.041c svarakṣaṇe kṛtamatayas tadā janās; tyajanti vāhān api pārthapīḍitāḥ
07,030.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,030.001a teṣv anīkeṣu bhagneṣu pāṇḍuputreṇa saṃjaya
07,030.001c calitānāṃ drutānāṃ ca katham āsīn mano hi vaḥ
07,030.002a anīkānāṃ prabhagnānāṃ vyavasthānam apaśyatām
07,030.002b*0232_01 ataḥ paraṃ raṇe sūta kim akurvanta māmakāḥ
07,030.002c duṣkaraṃ pratisaṃdhānaṃ tan mamācakṣva saṃjaya
07,030.003 saṃjaya uvāca
07,030.003a tathāpi tava putrasya priyakāmā viśāṃ pate
07,030.003c yaśaḥ pravīrā lokeṣu rakṣanto droṇam anvayuḥ
07,030.004a samudyateṣu śastreṣu saṃprāpte ca yudhiṣṭhire
07,030.004c akurvann āryakarmāṇi bhairave satyabhītavat
07,030.005a antaraṃ bhīmasenasya prāpatann amitaujasaḥ
07,030.005c sātyakeś caiva śūrasya dhṛṣṭadyumnasya cābhibho
07,030.006a droṇaṃ droṇam iti krūrāḥ pāñcālāḥ samacodayan
07,030.006c mā droṇam iti putrās te kurūn sarvān acodayan
07,030.007a droṇaṃ droṇam iti hy eke mā droṇam iti cāpare
07,030.007c kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca droṇadyūtam avartata
07,030.008a yaṃ yaṃ sma bhajate droṇaḥ pāñcālānāṃ rathavrajam
07,030.008c tatra tatra sma pāñcālyo dhṛṣṭadyumno 'tha dhīyate
07,030.009a yathābhāgaviparyāse saṃgrāme bhairave sati
07,030.009c vīrāḥ samāsadan vīrān agacchan bhīravaḥ parān
07,030.010a akampanīyāḥ śatrūṇāṃ babhūvus tatra pāṇḍavāḥ
07,030.010c akampayaṃs tv anīkāni smarantaḥ kleśam ātmanaḥ
07,030.011a te tv amarṣavaśaṃ prāptā hrīmantaḥ sattvacoditāḥ
07,030.011c tyaktvā prāṇān nyavartanta ghnanto droṇaṃ mahāhave
07,030.012a ayasām iva saṃpātaḥ śilānām iva cābhavat
07,030.012c dīvyatāṃ tumule yuddhe prāṇair amitatejasām
07,030.013a na tu smaranti saṃgrāmam api vṛddhās tathāvidham
07,030.013c dṛṣṭapūrvaṃ mahārāja śrutapūrvam athāpi vā
07,030.014a prākampateva pṛthivī tasmin vīrāvasādane
07,030.014c pravartatā balaughena mahatā bhārapīḍitā
07,030.015a ghūrṇato hi balaughasya divaṃ stabdhveva nisvanaḥ
07,030.015c ajātaśatroḥ kruddhasya putrasya tava cābhavat
07,030.016a samāsādya tu pāṇḍūnām anīkāni sahasraśaḥ
07,030.016c droṇena caratā saṃkhye prabhagnāni śitaiḥ śaraiḥ
07,030.017a teṣu pramathyamāneṣu droṇenādbhutakarmaṇā
07,030.017c paryavārayad āsādya droṇaṃ senāpatiḥ svayam
07,030.018a tad adbhutam abhūd yuddhaṃ droṇapāñcālyayos tadā
07,030.018c naiva tasyopamā kā cit saṃbhaved iti me matiḥ
07,030.019a tato nīlo 'nalaprakhyo dadāha kuruvāhinīm
07,030.019c śarasphuliṅgaś cāpārcir dahan kakṣam ivānalaḥ
07,030.020a taṃ dahantam anīkāni droṇaputraḥ pratāpavān
07,030.020c pūrvābhibhāṣī suślakṣṇaṃ smayamāno 'bhyabhāṣata
07,030.021a nīla kiṃ bahubhir dagdhais tava yodhaiḥ śarārciṣā
07,030.021c mayaikena hi yudhyasva kruddhaḥ prahara cāśugaiḥ
07,030.022a taṃ padmanikarākāraṃ padmapatranibhekṣaṇam
07,030.022c vyākośapadmābhamukhaṃ nīlo vivyādha sāyakaiḥ
07,030.023a tenātividdhaḥ sahasā drauṇir bhallaiḥ śitais tribhiḥ
07,030.023c dhanur dhvajaṃ ca chatraṃ ca dviṣataḥ sa nyakṛntata
07,030.024a sotplutya syandanāt tasmān nīlaś carmavarāsidhṛk
07,030.024c droṇāyaneḥ śiraḥ kāyād dhartum aicchat patatrivat
07,030.025a tasyodyatāseḥ sunasaṃ śiraḥ kāyāt sakuṇḍalam
07,030.025c bhallenāpāharad drauṇiḥ smayamāna ivānagha
07,030.026a saṃpūrṇacandrābhamukhaḥ padmapatranibhekṣaṇaḥ
07,030.026c prāṃśur utpalagarbhābho nihato nyapatat kṣitau
07,030.027a tataḥ pravivyathe senā pāṇḍavī bhṛśam ākulā
07,030.027c ācāryaputreṇa hate nīle jvalitatejasi
07,030.028a acintayaṃś ca te sarve pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
07,030.028c kathaṃ no vāsavis trāyāc chatrubhya iti māriṣa
07,030.029a dakṣiṇena tu senāyāḥ kurute kadanaṃ balī
07,030.029c saṃśaptakāvaśeṣasya nārāyaṇabalasya ca
07,031.001 saṃjaya uvāca
07,031.001a pratighātaṃ tu sainyasya nāmṛṣyata vṛkodaraḥ
07,031.001c so 'bhinad bāhlikaṃ ṣaṣṭyā karṇaṃ ca daśabhiḥ śaraiḥ
07,031.002a tasya droṇaḥ śitair bāṇais tīkṣṇadhārair ayasmayaiḥ
07,031.002c jīvitāntam abhiprepsur marmaṇy āśu jaghāna ha
07,031.002d*0233_01 ānantaryam abhiprepsuḥ ṣaḍviṃśatyā samārpayat
07,031.002d*0233_02 punaś cāgnisamasparśair āśīviṣaviṣopamaiḥ
07,031.003a karṇo dvādaśabhir bāṇair aśvatthāmā ca saptabhiḥ
07,031.003c ṣaḍbhir duryodhano rājā tata enam avākirat
07,031.004a bhīmaseno 'pi tān sarvān pratyavidhyan mahābalaḥ
07,031.004c droṇaṃ pañcāśateṣūṇāṃ karṇaṃ ca daśabhiḥ śaraiḥ
07,031.005a duryodhanaṃ dvādaśabhir drauṇiṃ cāṣṭābhir āśugaiḥ
07,031.005c ārāvaṃ tumulaṃ kurvann abhyavartata tān raṇe
07,031.006a tasmin saṃtyajati prāṇān mṛtyusādhāraṇīkṛte
07,031.006c ajātaśatrus tān yodhān bhīmaṃ trātety acodayat
07,031.007a te yayur bhīmasenasya samīpam amitaujasaḥ
07,031.007c yuyudhānaprabhṛtayo mādrīputrau ca pāṇḍavau
07,031.008a te sametya susaṃrabdhāḥ sahitāḥ puruṣarṣabhāḥ
07,031.008c maheṣvāsavarair guptaṃ droṇānīkaṃ bibhitsavaḥ
07,031.009a samāpetur mahāvīryā bhīmaprabhṛtayo rathāḥ
07,031.009c tān pratyagṛhṇād avyagro droṇo 'pi rathināṃ varaḥ
07,031.010a mahābalān atirathān vīrān samaraśobhinaḥ
07,031.010c bāhyaṃ mṛtyubhayaṃ kṛtvā tāvakāḥ pāṇḍavān yayuḥ
07,031.011a sādinaḥ sādino 'bhyaghnaṃs tathaiva rathino rathān
07,031.011c āsīc chaktyasisaṃpāto yuddham āsīt paraśvadhaiḥ
07,031.012a nikṛṣṭam asiyuddhaṃ ca babhūva kaṭukodayam
07,031.012b*0234_01 kuñjarāṇāṃ ca saṃpāto babhūva kaṭukodayaḥ
07,031.012c kuñjarāṇāṃ ca saṃghātair yuddham āsīt sudāruṇam
07,031.013a apatat kuñjarād anyo hayād anyas tv avākśirāḥ
07,031.013c naro bāṇena nirbhinno rathād anyaś ca māriṣa
07,031.014a tatrānyasya ca saṃmarde patitasya vivarmaṇaḥ
07,031.014c śiraḥ pradhvaṃsayām āsa vakṣasy ākramya kuñjaraḥ
07,031.015a apare 'py aparāñ jaghnur vāraṇāḥ patitān narān
07,031.015c viṣāṇaiś cāvaniṃ gatvā vyabhindan rathino bahūn
07,031.016a narāntraiḥ ke cid apare viṣāṇālagnasaṃsravaiḥ
07,031.016c babhramuḥ śataśo nāgā mṛdnantaḥ śataśo narān
07,031.017a kāṃsyāyasatanutrāṇān narāśvarathakuñjarān
07,031.017c patitān pothayāṃ cakrur dvipāḥ sthūlanaḍān iva
07,031.017d*0235_01 anīkānāṃ prabhagnānām avasthānam apaśyatām
07,031.017d*0235_02 duṣkaraṃ pratisaṃdhānaṃ bhuvi cāsīt tadā nṛpa
07,031.018a gṛdhrapatrādhivāsāṃsi śayanāni narādhipāḥ
07,031.018c hrīmantaḥ kālasaṃpakvāḥ suduḥkhāny adhiśerate
07,031.019a hanti smātra pitā putraṃ rathenābhyativartate
07,031.019c putraś ca pitaraṃ mohān nirmaryādam avartata
07,031.020a akṣo bhagno dhvajaś chinnaś chatram urvyāṃ nipātitam
07,031.020c yugārdhaṃ chinnam ādāya pradudrāva tathā hayaḥ
07,031.021a sāsir bāhur nipatitaḥ śiraś chinnaṃ sakuṇḍalam
07,031.021c gajenākṣipya balinā rathaḥ saṃcūrṇitaḥ kṣitau
07,031.022a rathinā tāḍito nāgo nārācenāpatad vyasuḥ
07,031.022c sārohaś cāpatad vājī gajenātāḍito bhṛśam
07,031.023a nirmaryādaṃ mahad yuddham avartata sudāruṇam
07,031.023c hā tāta hā putra sakhe kvāsi tiṣṭha kva dhāvasi
07,031.024a praharāhara jahy enaṃ smitakṣveḍitagarjitaiḥ
07,031.024c ity evam uccarantyaḥ sma śrūyante vividhā giraḥ
07,031.025a narasyāśvasya nāgasya samasajjata śoṇitam
07,031.025c upāśāmyad rajo bhaumaṃ bhīrūn kaśmalam āviśat
07,031.025d*0236_01 cakreṇa cakram āsādya vīro vīrasya saṃyuge
07,031.025d*0236_02 atīteṣupathe kāle jahāra gadayā śiraḥ
07,031.026a āsīt keśaparāmarśo muṣṭiyuddhaṃ ca dāruṇam
07,031.026c nakhair dantaiś ca śūrāṇam advīpe dvīpam icchatām
07,031.027a tatrācchidyata vīrasya sakhaḍgo bāhur udyataḥ
07,031.027c sadhanuś cāparasyāpi saśaraḥ sāṅkuśas tathā
07,031.028a prākrośad anyam anyo 'tra tathānyo vimukho 'dravat
07,031.028c anyaḥ prāptasya cānyasya śiraḥ kāyād apāharat
07,031.029a śabdam abhyadravac cānyaḥ śabdād anyo 'dravad bhṛśam
07,031.029c svān anyo 'tha parān anyo jaghāna niśitaiḥ śaraiḥ
07,031.029d*0237_01 bhītaś cānya udakrośad anyo bhīta upādravat
07,031.029d*0237_02 asaṃprāptasya taṃ deśam anyo jīvitam ādade
07,031.030a giriśṛṅgopamaś cātra nārācena nipātitaḥ
07,031.030c mātaṅgo nyapatad bhūmau nadīrodha ivoṣṇage
07,031.031a tathaiva rathinaṃ nāgaḥ kṣaran girir ivārujat
07,031.031c adhyatiṣṭhat padā bhūmau sahāśvaṃ sahasārathim
07,031.032a śūrān praharato dṛṣṭvā kṛtāstrān rudhirokṣitān
07,031.032c bahūn apy āviśan moho bhīrūn hṛdayadurbalān
07,031.033a sarvam āvignam abhavan na prājñāyata kiṃ cana
07,031.033c sainye ca rajasā dhvaste nirmaryādam avartata
07,031.034a tataḥ senāpatiḥ śīghram ayaṃ kāla iti bruvan
07,031.034c nityābhitvaritān eva tvarayām āsa pāṇḍavān
07,031.035a kurvantaḥ śāsanaṃ tasya pāṇḍaveyā yaśasvinaḥ
07,031.035c saro haṃsā ivāpetur ghnanto droṇarathaṃ prati
07,031.036a gṛhṇītādravatānyonyaṃ vibhītā vinikṛntata
07,031.036c ity āsīt tumulaḥ śabdo durdharṣasya rathaṃ prati
07,031.037a tato droṇaḥ kṛpaḥ karṇo drauṇī rājā jayadrathaḥ
07,031.037c vindānuvindāv avantyau śalyaś cainān avārayan
07,031.038a te tv āryadharmasaṃrabdhā durnivāryā durāsadāḥ
07,031.038c śarārtā na juhur droṇaṃ pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha
07,031.039a tato droṇo 'bhisaṃkruddho visṛjañ śataśaḥ śarān
07,031.039c cedipāñcālapāṇḍūnām akarot kadanaṃ mahat
07,031.040a tasya jyātalanirghoṣaḥ śuśruve dikṣu māriṣa
07,031.040c vajrasaṃghātasaṃkāśas trāsayan pāṇḍavān bahūn
07,031.041a etasminn antare jiṣṇur hatvā saṃśaptakān balī
07,031.041c abyayāt tatra yatra sma droṇaḥ pāṇḍūn pramardati
07,031.042a taṃ śaraughamahāvartaṃ śoṇitodaṃ mahāhradam
07,031.042c tīrṇaḥ saṃśaptakān hatvā pratyadṛśyata phalgunaḥ
07,031.043a tasya kīrtimato lakṣma sūryapratimatejasaḥ
07,031.043c dīpyamānam apaśyāma tejasā vānaradhvajam
07,031.044a saṃśaptakasamudraṃ tam ucchoṣyāstragabhastibhiḥ
07,031.044c sa pāṇḍavayugāntārkaḥ kurūn apy abhyatītapat
07,031.045a pradadāha kurūn sarvān arjunaḥ śastratejasā
07,031.045c yugānte sarvabhūtāni dhūmaketur ivotthitaḥ
07,031.046a tena bāṇasahasraughair gajāśvarathayodhinaḥ
07,031.046c tāḍyamānāḥ kṣitiṃ jagmur muktaśastrāḥ śarārditāḥ
07,031.047a ke cid ārtasvaraṃ cakrur vinedur apare punaḥ
07,031.047c pārthabāṇahatāḥ ke cin nipetur vigatāsavaḥ
07,031.048a teṣām utpatatāṃ kāṃś cit patitāṃś ca parāṅmukhān
07,031.048c na jaghānārjuno yodhān yodhavratam anusmaran
07,031.049a te viśīrṇarathāśvebhāḥ prāyaśaś ca parāṅmukhāḥ
07,031.049c kuravaḥ karṇa karṇeti hā heti ca vicukruśuḥ
07,031.050a tam ādhirathir ākrandaṃ vijñāya śaraṇaiṣiṇām
07,031.050c mā bhaiṣṭeti pratiśrutya yayāv abhimukho 'rjunam
07,031.051a sa bhāratarathaśreṣṭhaḥ sarvabhārataharṣaṇaḥ
07,031.051b*0238_01 rāmaśiṣyo mahābāhur dhanvināṃ mānahā sadā
07,031.051c prāduścakre tad āgneyam astram astravidāṃ varaḥ
07,031.052a tasya dīptaśaraughasya dīptacāpadharasya ca
07,031.052c śaraughāñ śarajālena vidudhāva dhanaṃjayaḥ
07,031.052d*0239_01 tathaivādhirathis tasya bāṇāñ jvalitatejasaḥ
07,031.052e astram astreṇa saṃvārya prāṇadad visṛjañ śarān
07,031.053a dhṛṣṭadyumnaś ca bhīmaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ
07,031.053c vivyadhuḥ karṇam āsādya tribhis tribhir ajihmagaiḥ
07,031.054a arjunāstraṃ tu rādheyaḥ saṃvārya śaravṛṣṭibhiḥ
07,031.054c teṣāṃ trayāṇāṃ cāpāni ciccheda viśikhais tribhiḥ
07,031.055a te nikṛttāyudhāḥ śūrā nirviṣā bhujagā iva
07,031.055c rathaśaktīḥ samutkṣipya bhṛśaṃ siṃhā ivānadan
07,031.056a tā bhujāgrair mahāvegā visṛṣṭā bhujagopamāḥ
07,031.056c dīpyamānā mahāśaktyo jagmur ādhirathiṃ prati
07,031.057a tā nikṛtya śitair bāṇais tribhis tribhir ajihmagaiḥ
07,031.057c nanāda balavān karṇaḥ pārthāya visṛjañ śarān
07,031.058a arjunaś cāpi rādheyaṃ viddhvā saptabhir āśugaiḥ
07,031.058c karṇād avarajaṃ bāṇair jaghāna niśitais tribhiḥ
07,031.059a tataḥ śatruṃjayaṃ hatvā pārthaḥ ṣaḍbhir ajihmagaiḥ
07,031.059c jahāra sadyo bhallena vipāṭasya śiro rathāt
07,031.060a paśyatāṃ dhārtarāṣṭrāṇām ekenaiva kirīṭinā
07,031.060c pramukhe sūtaputrasya sodaryā nihatās trayaḥ
07,031.061a tato bhīmaḥ samutpatya svarathād vainateyavat
07,031.061c varāsinā karṇapakṣāñ jaghāna daśa pañca ca
07,031.062a punaḥ svaratham āsthāya dhanur ādāya cāparam
07,031.062c vivyādha daśabhiḥ karṇaṃ sūtam aśvāṃś ca pañcabhiḥ
07,031.063a dhṛṣṭadyumno 'py asivaraṃ carma cādāya bhāsvaram
07,031.063c jaghāna candravarmāṇaṃ bṛhatkṣatraṃ ca pauravam
07,031.064a tataḥ svaratham āsthāya pāñcālyo 'nyac ca kārmukam
07,031.064c ādāya karṇaṃ vivyādha trisaptatyā nadan raṇe
07,031.065a śaineyo 'py anyad ādāya dhanur indrāyudhadyuti
07,031.065c sūtaputraṃ catuḥṣaṣṭyā viddhvā siṃha ivānadat
07,031.066a bhallabhyāṃ sādhumuktābhyāṃ chittvā karṇasya kārmukam
07,031.066c punaḥ karṇaṃ tribhir bāṇair bāhvor urasi cārpayat
07,031.067a tato duryodhano droṇo rājā caiva jayadrathaḥ
07,031.067c nimajjamānaṃ rādheyam ujjahruḥ sātyakārṇavāt
07,031.067d*0240_01 pattyaśvarathamātaṅgās tvadīyāḥ śataśo 'pare
07,031.067d*0240_02 karṇam evābhyadhāvanta trāsyamānāḥ prahāriṇaḥ
07,031.068a dhṛṣṭadyumnaś ca bhīmaś ca saubhadro 'rjuna eva ca
07,031.068c nakulaḥ sahadevaś ca sātyakiṃ jugupū raṇe
07,031.069a evam eṣa mahāraudraḥ kṣayārthaṃ sarvadhanvinām
07,031.069c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca tyaktvā prāṇān abhūd raṇaḥ
07,031.070a padātirathanāgāśvair gajāśvarathapattayaḥ
07,031.070c rathino nāgapattyaśvai rathapattī rathadvipaiḥ
07,031.071a aśvair aśvā gajair nāgā rathino rathibhiḥ saha
07,031.071c saṃsaktāḥ samadṛśyanta pattayaś cāpi pattibhiḥ
07,031.072a evaṃ sukalilaṃ yuddham āsīt kravyādaharṣaṇam
07,031.072c mahadbhis tair abhītānāṃ yamarāṣṭravivardhanam
07,031.072d*0241_01 saṃrambheṇābhisaṃsṛjya nighnatām itaretaram
07,031.072d*0241_02 kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca droṇārjunasamāgame
07,031.073a tato hatā nararathavājikuñjarair; anekaśo dviparathavājipattayaḥ
07,031.073c gajair gajā rathibhir udāyudhā rathā; hayair hayāḥ pattigaṇaiś ca pattayaḥ
07,031.074a rathair dvipā dviradavarair mahāhayā; hayair narā vararathibhiś ca vājinaḥ
07,031.074c nirastajihvādaśanekṣaṇāḥ kṣitau; kṣayaṃ gatāḥ pramathitavarmabhūṣaṇāḥ
07,031.075a tathā parair bahukaraṇair varāyudhair; hatā gatāḥ pratibhayadarśanāḥ kṣitim
07,031.075c vipothitā hayagajapādatāḍitā; bhṛśākulā rathakhuranemibhir hatāḥ
07,031.076a pramodane śvāpadapakṣirakṣasāṃ; janakṣaye vartati tatra dāruṇe
07,031.076c mahābalās te kupitāḥ parasparaṃ; niṣūdayantaḥ pravicerur ojasā
07,031.076d*0242_01 mahābale kṣubdhamahārṇavopame
07,031.076d*0242_02 mahendrasadmātithitāṃ yiyāsavaḥ
07,031.077a tato bale bhṛśalulite parasparaṃ; nirīkṣamāṇe rudhiraughasaṃplute
07,031.077c divākare 'staṃgirim āsthite śanair; ubhe prayāte śibirāya bhārata
07,032.001 saṃjaya uvāca
07,032.001a pūrvam asmāsu bhagneṣu phalgunenāmitaujasā
07,032.001c droṇe ca moghasaṃkalpe rakṣite ca yudhiṣṭhire
07,032.002a sarve vidhvastakavacās tāvakā yudhi nirjitāḥ
07,032.002c rajasvalā bhṛśodvignā vīkṣamāṇā diśo daśa
07,032.003a avahāraṃ tataḥ kṛtvā bhāradvājasya saṃmate
07,032.003c labdhalakṣyaiḥ parair dīnā bhṛśāvahasitā raṇe
07,032.004a ślāghamāneṣu bhūteṣu phalgunasyāmitān guṇān
07,032.004c keśavasya ca sauhārde kīrtyamāne 'rjunaṃ prati
07,032.004e abhiśastā ivābhūvan dhyānamūkatvam āsthitāḥ
07,032.004f*0243_01 nistejaso vimanaso nirvīryā niṣparākramāḥ
07,032.004f*0243_02 ye pradhānā hatās teṣāṃ vairāgyaṃ samupāśritāḥ
07,032.004f*0243_03 nārjunaś ca samo vīrye ślāghyamānāḥ punaḥ punaḥ
07,032.004f*0244_01 rājāno rājaputrāś ca sarve duryodhanādayaḥ
07,032.005a tataḥ prabhātasamaye droṇaṃ duryodhano 'bravīt
07,032.005b*0245_01 tato duryodhano rājā droṇaṃ dīno 'bhyabhāṣata
07,032.005c praṇayād abhimānāc ca dviṣadvṛddhyā ca durmanāḥ
07,032.005e śṛṇvatāṃ sarvabhūtānāṃ saṃrabdho vākyakovidaḥ
07,032.005f*0246_01 kṛpakarṇamukhādīnāṃ praṇayān niṣṭhuraṃ vacaḥ
07,032.006a nūnaṃ vayaṃ vadhyapakṣe bhavato brahmavittama
07,032.006c tathā hi nāgrahīḥ prāptaṃ samīpe 'dya yudhiṣṭhiram
07,032.007a icchatas te na mucyeta cakṣuḥprāpto raṇe ripuḥ
07,032.007c jighṛkṣato rakṣyamāṇaḥ sāmarair api pāṇḍavaiḥ
07,032.008a varaṃ dattvā mama prītaḥ paścād vikṛtavān asi
07,032.008c āśābhaṅgaṃ na kurvanti bhaktasyāryāḥ kathaṃ cana
07,032.009a tato 'prītas tathoktaḥ sa bhāradvājo 'bravīn nṛpam
07,032.009c nārhase mānyathā jñātuṃ ghaṭamānaṃ tava priye
07,032.010a sasurāsuragandharvāḥ sayakṣoragarākṣasāḥ
07,032.010c nālaṃ lokā raṇe jetuṃ pālyamānaṃ kirīṭinā
07,032.011a viśvasṛg yatra govindaḥ pṛtanāris tahārjunaḥ
07,032.011c tatra kasya balaṃ krāmed anyatra tryambakāt prabhoḥ
07,032.012a satyaṃ tu te bravīmy adya naitaj jātv anyathā bhavet
07,032.012c adyaiṣāṃ pravaraṃ vīraṃ pātayiṣye mahāratham
07,032.013a taṃ ca vyūhaṃ vidhāsyāmi yo 'bhedyas tridaśair api
07,032.013c yogena kena cid rājann arjunas tv apanīyatām
07,032.014a na hy ajñātam asādhyaṃ vā tasya saṃkhye 'sti kiṃ cana
07,032.014c tena hy upāttaṃ balavat sarvajñānam itas tataḥ
07,032.015a droṇena vyāhṛte tv evaṃ saṃśaptakagaṇāḥ punaḥ
07,032.015c āhvayann arjunaṃ saṃkhye dakṣiṇām abhito diśam
07,032.016a tatrārjunasyātha paraiḥ sārdhaṃ samabhavad raṇaḥ
07,032.016c tādṛśo yādṛśo nānyaḥ śruto dṛṣṭo 'pi vā kva cit
07,032.017a tato droṇena vihito rājan vyūho vyarocata
07,032.017c caran madhyaṃdine sūryaḥ pratapann iva durdṛśaḥ
07,032.018a taṃ cābhimanyur vacanāt pitur jyeṣṭhasya bhārata
07,032.018c bibheda durbhidaṃ saṃkhye cakravyūham anekadhā
07,032.019a sa kṛtvā duṣkaraṃ karma hatvā vīrān sahasraśaḥ
07,032.019b*0247_01 rājaputraśataṃ hatvā kausalyaṃ ca bṛhadbalam
07,032.019b*0247_02 mahārathaṃ śalyaputraṃ lakṣmaṇaṃ ca tava priyam
07,032.019c ṣaṭsu vīreṣu saṃsakto dauḥśāsanivaśaṃ gataḥ
07,032.019d*0248_01 nihataḥ puruṣavyāghraḥ putro gāṇḍīvadhanvinaḥ
07,032.019d*0249_01 saubhadraḥ pṛthivīpāla jahau prāṇān paraṃtapa
07,032.020a vayaṃ paramasaṃhṛṣṭāḥ pāṇḍavāḥ śokakarśitāḥ
07,032.020c saubhadre nihate rājann avahāram akurvata
07,032.021 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,032.021a putraṃ puruṣasiṃhasya saṃjayāprāptayauvanam
07,032.021c raṇe vinihataṃ śrutvā bhṛśaṃ me dīryate manaḥ
07,032.022a dāruṇaḥ kṣatradharmo 'yaṃ vihito dharmakartṛbhiḥ
07,032.022c yatra rājyepsavaḥ śūrā bāle śastram apātayan
07,032.023a bālam atyantasukhinaṃ vicarantam abhītavat
07,032.023c kṛtāstrā bahavo jaghnur brūhi gāvalgaṇe katham
07,032.024a bibhitsatā rathānīkaṃ saubhadreṇāmitaujasā
07,032.024c vikrīḍitaṃ yathā saṃkhye tan mamācakṣva saṃjaya
07,032.025 saṃjaya uvāca
07,032.025a yan māṃ pṛcchasi rājendra saubhadrasya nipātanam
07,032.025c tat te kārtsnyena vakṣyāmi śṛṇu rājan samāhitaḥ
07,032.025e vikrīḍitaṃ kumāreṇa yathānīkaṃ bibhitsatā
07,032.025f*0250_01 ārugṇāś ca yathā vīrā duḥsādhyāś cāpi viplave
07,032.026a dāvāgnyabhiparītānāṃ bhūrigulmatṛṇadrume
07,032.026c vanaukasām ivāraṇye tvadīyānām abhūd bhayam
07,033.001 saṃjaya uvāca
07,033.001a samare 'tyugrakarmāṇaḥ karmabhir vyañjitaśramāḥ
07,033.001c sakṛṣṇāḥ pāṇḍavāḥ pañca devair api durāsadāḥ
07,033.002a sattvakarmānvayair buddhyā prakṛtyā yaśasā śriyā
07,033.002c naiva bhūto na bhavitā kṛṣṇatulyaguṇaḥ pumān
07,033.003a satyadharmaparo dātā viprapūjādibhir guṇaiḥ
07,033.003c sadaiva tridivaṃ prāpto rājā kila yudhiṣṭhiraḥ
07,033.004a yugānte cāntako rājañ jāmadagnyaś ca vīryavān
07,033.004c raṇastho bhīmasenaś ca kathyante sadṛśās trayaḥ
07,033.005a pratijñākarmadakṣasya raṇe gāṇḍīvadhanvanaḥ
07,033.005c upamāṃ nādhigacchāmi pārthasya sadṛśīṃ kṣitau
07,033.006a guruvātsalyam atyantaṃ naibhṛtyaṃ vinayo damaḥ
07,033.006c nakule 'prātirūpyaṃ ca śauryaṃ ca niyatāni ṣaṭ
07,033.007a śrutagāmbhīryamādhuryasattvavīryaparākramaiḥ
07,033.007c sadṛśo devayor vīraḥ sahadevaḥ kilāśvinoḥ
07,033.008a ye ca kṛṣṇe guṇāḥ sphītāḥ pāṇḍaveṣu ca ye guṇāḥ
07,033.008c abhimanyau kilaikasthā dṛśyante guṇasaṃcayāḥ
07,033.009a yudhiṣṭhirasya dhairyeṇa kṛṣṇasya caritena ca
07,033.009c karmabhir bhīmasenasya sadṛśo bhīmakarmaṇaḥ
07,033.010a dhanaṃjayasya rūpeṇa vikrameṇa śrutena ca
07,033.010c vinayāt sahadevasya sadṛśo nakulasya ca
07,033.011 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,033.011a abhimanyum ahaṃ sūta saubhadram aparājitam
07,033.011c śrotum icchāmi kārtsnyena katham āyodhane hataḥ
07,033.011d*0251_00 vaiśaṃpāyanaḥ
07,033.011d*0251_01 abhimanyuṃ hataṃ śrutvā dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ
07,033.011d*0251_02 vistareṇa mahārāja paryapṛcchat sa saṃjayam
07,033.012 saṃjaya uvāca
07,033.012*0252_01 sthiro bhava mahārāja śokaṃ dhāraya durdharam
07,033.012*0252_02 mahāntaṃ baṃdhunāśaṃ te kathayiṣyāmi tac chṛṇu
07,033.012a cakravyūho mahārāja ācāryeṇābhikalpitaḥ
07,033.012c tatra śakropamāḥ sarve rājāno viniveśitāḥ
07,033.012d*0253_01 aṇusthāneṣu vinyastāḥ kumārāḥ sūryavarcasaḥ
07,033.012d*0254_01 kesarāṇi ca padmasya sukumārāṇi bhārata
07,033.012d*0254_02 kumārā rājalokasya nikṣiptāḥ kesaropamāḥ
07,033.012d*0254_03 karṇikāstho mahārāja tasya duryodhano 'bhavat
07,033.013a saṃghāto rājaputrāṇāṃ sarveṣām abhavat tadā
07,033.013c kṛtābhisamayāḥ sarve suvarṇavikṛtadhvajāḥ
07,033.014a raktāmbaradharāḥ sarve sarve raktavibhūṣaṇāḥ
07,033.014b*0255_01 te rathāśvavarāḥ sarve sarve raktavibhūṣaṇāḥ
07,033.014c sarve raktapatākāś ca sarve vai hemamālinaḥ
07,033.014d*0256_01 candanāgurudigdhāṅgāḥ sragviṇaḥ sūkṣmavāsasaḥ
07,033.014d*0256_02 sahitāḥ paryadhāvanta kārṣṇiṃ prati yuyutsavaḥ
07,033.015a teṣāṃ daśasahasrāṇi babhūvur dṛḍhadhanvinām
07,033.015c pautraṃ tava puraskṛtya lakṣmaṇaṃ priyadarśanam
07,033.016a anyonyasamaduḥkhās te anyonyasamasāhasāḥ
07,033.016c anyonyaṃ spardhamānāś ca anyonyasya hite ratāḥ
07,033.016d*0257_01 duryodhanas tu rājendra sainyamadhye vyavasthitaḥ
07,033.017a karṇaduḥśāsanakṛpair vṛto rājā mahārathaiḥ
07,033.017c devarājopamaḥ śrīmāñ śvetacchatrābhisaṃvṛtaḥ
07,033.017e cāmaravyajanākṣepair udayann iva bhāskaraḥ
07,033.018a pramukhe tasya sainyasya droṇo 'vasthitanāyake
07,033.018c sindhurājas tathātiṣṭhac chrīmān merur ivācalaḥ
07,033.019a sindhurājasya pārśvasthā aśvatthāmapurogamāḥ
07,033.019c sutās tava mahārāja triṃśat tridaśasaṃnibhāḥ
07,033.020a gāndhārarājaḥ kitavaḥ śalyo bhūriśravās tathā
07,033.020c pārśvataḥ sindhurājasya vyarājanta mahārathāḥ
07,033.020d*0258_01 tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
07,033.020d*0258_02 tāvakānāṃ pareṣāṃ ca mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
07,034.001 saṃjaya uvāca
07,034.001a tad anīkam anādhṛṣyaṃ bhāradvājena rakṣitam
07,034.001c pārthāḥ samabhyavartanta bhīmasenapurogamāḥ
07,034.002a sātyakiś cekitānaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
07,034.002c kuntibhojaś ca vikrānto drupadaś ca mahārathaḥ
07,034.003a ārjuniḥ kṣatradharmā ca bṛhatkṣatraś ca vīryavān
07,034.003c cedipo dhṛṣṭaketuś ca mādrīputrau ghaṭotkacaḥ
07,034.004a yudhāmanyuś ca vikrāntaḥ śikhaṇḍī cāparājitaḥ
07,034.004c uttamaujāś ca durdharṣo virāṭaś ca mahārathaḥ
07,034.005a draupadeyāś ca saṃrabdhāḥ śaiśupāliś ca vīryavān
07,034.005c kekayāś ca mahāvīryāḥ sṛñjayāś ca sahasraśaḥ
07,034.006a ete cānye ca sagaṇāḥ kṛtāstrā yuddhadurmadāḥ
07,034.006c samabhyadhāvan sahasā bhāradvājaṃ yuyutsavaḥ
07,034.007a samavetāṃs tu tān sarvān bhāradvājo 'pi vīryavān
07,034.007c asaṃbhrāntaḥ śaraugheṇa mahatā samavārayat
07,034.008a mahaughāḥ salilasyeva girim āsādya durbhidam
07,034.008c droṇaṃ te nābhyavartanta velām iva jalāśayāḥ
07,034.009a pīḍyamānāḥ śarai rājan droṇacāpaviniḥsṛtaiḥ
07,034.009c na śekuḥ pramukhe sthātuṃ bhāradvājasya pāṇḍavāḥ
07,034.010a tad adbhutam apaśyāma droṇasya bhujayor balam
07,034.010c yad enaṃ nābhyavartanta pāñcālāḥ sṛñjayaiḥ saha
07,034.011a tam āyāntam abhikruddhaṃ droṇaṃ dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraḥ
07,034.011c bahudhā cintayām āsa droṇasya prativāraṇam
07,034.012a aśakyaṃ tu tam anyena droṇaṃ matvā yudhiṣṭhiraḥ
07,034.012c aviṣahyaṃ guruṃ bhāraṃ saubhadre samavāsṛjat
07,034.013a vāsudevād anavaraṃ phalgunāc cāmitaujasam
07,034.013c abravīt paravīraghnam abhimanyum idaṃ vacaḥ
07,034.014a etya no nārjuno garhed yathā tāta tathā kuru
07,034.014c cakravyūhasya na vayaṃ vidma bhedaṃ kathaṃ cana
07,034.015a tvaṃ vārjuno vā kṛṣṇo vā bhindyāt pradyumna eva vā
07,034.015c cakravyūhaṃ mahābāho pañcamo 'nyo na vidyate
07,034.016a abhimanyo varaṃ tāta yācatāṃ dātum arhasi
07,034.016c pitṝṇāṃ mātulānāṃ ca sainyānāṃ caiva sarvaśaḥ
07,034.017a dhanaṃjayo hi nas tāta garhayed etya saṃyugāt
07,034.017c kṣipram astraṃ samādāya droṇānīkaṃ viśātaya
07,034.018 abhimanyur uvāca
07,034.018*0259_01 śṛṇu rājan mahābāho vacanaṃ mama suvrata
07,034.018*0259_02 purā garbhagate vāpi cakravyūhapraveśanam
07,034.018*0259_03 mukhāt kṛṣṇasya rājendra śrutam asmi mayā prabho
07,034.018*0259_04 tasmād vyūhaṃ praviśyāmi cakrākhyaṃ nṛpasattama
07,034.018a droṇasya dṛḍham avyagram anīkapravaraṃ yudhi
07,034.018c pitṝṇāṃ jayam ākāṅkṣann avagāhe bhinadmi ca
07,034.019a upadiṣṭo hi me pitrā yogo 'nīkasya bhedane
07,034.019c notsahe tu vinirgantum ahaṃ kasyāṃ cid āpadi
07,034.020 yudhiṣṭhira uvāca
07,034.020a bhindhy anīkaṃ yudhā śreṣṭha dvāraṃ saṃjanayasva naḥ
07,034.020c vayaṃ tvānugamiṣyāmo yena tvaṃ tāta yāsyasi
07,034.021a dhanaṃjayasamaṃ yuddhe tvāṃ vayaṃ tāta saṃyuge
07,034.021c praṇidhāyānuyāsyāmo rakṣantaḥ sarvatomukhāḥ
07,034.022 bhīma uvāca
07,034.022a ahaṃ tvānugamiṣyāmi dhṛṣṭadyumno 'tha sātyakiḥ
07,034.022c pāñcālāḥ kekayā matsyās tathā sarve prabhadrakāḥ
07,034.023a sakṛd bhinnaṃ tvayā vyūhaṃ tatra tatra punaḥ punaḥ
07,034.023c vayaṃ pradhvaṃsayiṣyāmo nighnamānā varān varān
07,034.024 abhimanyur uvāca
07,034.024*0260_01 yāto 'ham arjunād rājan subhadrāyāṃ tathaiva ca
07,034.024*0260_02 mahadbalena saṃpūrṇaṃ paśyadhvaṃ pauruṣaṃ mama
07,034.024*0260_03 sarvān haniṣyāmi kurūn droṇamukhyān narādhipa
07,034.024*0260_04 yaiḥ kṛtaṃ duṣkṛtaṃ karma pāṇḍavānāṃ mahātmanām
07,034.024*0260_05 jyeṣṭhā mātā madīyā yat sabhāṃ nītā durāsadaiḥ
07,034.024*0260_06 duḥśāsanena ca tadā pāpena duṣṭakarmaṇā
07,034.024*0260_07 pāñcālāṃ prati rājendra yat kṛtaṃ duṣṭakāribhiḥ
07,034.024*0260_08 tat sarvaṃ cādya tadvyūhe darśayiṣyāmi lāghavāt
07,034.024a aham etat pravekṣyāmi droṇānīkaṃ durāsadam
07,034.024c pataṃga iva saṃkruddho jvalitaṃ jātavedasam
07,034.025a tat karmādya kariṣyāmi hitaṃ yad vaṃśayor dvayoḥ
07,034.025c mātulasya ca yā prītir bhaviṣyati pituś ca me
07,034.026a śiśunaikena saṃgrāme kālyamānāni saṃghaśaḥ
07,034.026b*0261_01 dusthāni sarvasainyāni matkathā* * * * *
07,034.026c adya drakṣyanti bhūtāni dviṣatsainyāni vai mayā
07,034.026d*0262_01 nāhaṃ pārthena jātaḥ syāṃ na ca jātaḥ subhadrayā
07,034.026d*0262_02 yadi me saṃyuge kaś cij jīvito nādya mucyate
07,034.026d*0262_03 yadi caikarathenāhaṃ samagraṃ kṣatramaṇḍalam
07,034.026d*0262_04 na karomy aṣṭadhā yuddhe na bhavāmy arjunātmajaḥ
07,034.027 yudhiṣṭhira uvāca
07,034.027a evaṃ te bhāṣamāṇasya balaṃ saubhadra vardhatām
07,034.027c yas tvam utsahase bhettuṃ droṇānīkaṃ sudurbhidam
07,034.028a rakṣitaṃ puruṣavyāghrair maheṣvāsaiḥ prahāribhiḥ
07,034.028c sādhyarudramarutkalpair vasvagnyādityavikramaiḥ
07,034.029 saṃjaya uvāca
07,034.029a tasya tad vacanaṃ śrutvā sa yantāram acodayat
07,034.029c sumitrāśvān raṇe kṣipraṃ droṇānīkāya codaya
07,035.001 saṃjaya uvāca
07,035.001a saubhadras tu vacaḥ śrutvā dharmarājasya dhīmataḥ
07,035.001c acodayata yantāraṃ droṇānīkāya bhārata
07,035.002a tena saṃcodyamānas tu yāhi yāhīti sārathiḥ
07,035.002c pratyuvāca tato rājann abhimanyum idaṃ vacaḥ
07,035.003a atibhāro 'yam āyuṣmann āhitas tvayi pāṇḍavaiḥ
07,035.003c saṃpradhārya kṣamaṃ buddhyā tatas tvaṃ yoddhum arhasi
07,035.004a ācāryo hi kṛtī droṇaḥ paramāstre kṛtaśramaḥ
07,035.004c atyantasukhasaṃvṛddhas tvaṃ ca yuddhaviśāradaḥ
07,035.004d*0263_01 droṇo hi kṛtavān yatnaṃ śastrāstrakṛtaniśramaḥ
07,035.004d*0263_02 tvaṃ tu bālaḥ sa balavān saṃgrāmāṇām akovidaḥ
07,035.005a tato 'bhimanyuḥ prahasan sārathiṃ vākyam abravīt
07,035.005c sārathe ko nv ayaṃ droṇaḥ samagraṃ kṣatram eva vā
07,035.005d*0264_01 vyavasāyo hi me yoddhuṃ raṇotsavasamudbhavaḥ
07,035.006a airāvatagataṃ śakraṃ sahāmaragaṇair aham
07,035.006b*0265_01 athavā rudram īśānaṃ sarvabhūtagaṇair vṛtam
07,035.006c yodhayeyaṃ raṇamukhe na me kṣatre 'dya vismayaḥ
07,035.006d*0266_01 yac caitat paśyase sūta sayodhāśvarathadvipam
07,035.006e na mamaitad dviṣatsainyaṃ kalām arhati ṣoḍaśīm
07,035.007*0267_01 evam apy ucyamānaḥ sa sārathis taṃ punaḥ punaḥ
07,035.007*0267_02 vīra te tena mā yuddham iti saubhadram abravīt
07,035.007a api viśvajitaṃ viṣṇuṃ mātulaṃ prāpya sūtaja
07,035.007c pitaraṃ cārjunaṃ saṃkhye na bhīr mām upayāsyati
07,035.008a tato 'bhimanyus tāṃ vācaṃ kadarthīkṛtya sāratheḥ
07,035.008c yāhīty evābravīd enaṃ droṇānīkāya māciram
07,035.009a tataḥ saṃcodayām āsa hayān asya trihāyanān
07,035.009c nātihṛṣṭamanāḥ sūto hemabhāṇḍaparicchadān
07,035.010a te preṣitāḥ sumitreṇa droṇānīkāya vājinaḥ
07,035.010c droṇam abhyadravan rājan mahāvegaparākramāḥ
07,035.011a tam udīkṣya tathāyāntaṃ sarve droṇapurogamāḥ
07,035.011c abhyavartanta kauravyāḥ pāṇḍavāś ca tam anvayuḥ
07,035.012a sa karṇikārapravarocchritadhvajaḥ; suvarṇavarmārjunir arjunād varaḥ
07,035.012c yuyutsayā droṇamukhān mahārathān; samāsadat siṃhaśiśur yathā gajān
07,035.013a te viṃśatipade yattāḥ saṃprahāraṃ pracakrire
07,035.013c āsīd gāṅga ivāvarto muhūrtam udadher iva
07,035.014a śūrāṇāṃ yudhyamānānāṃ nighnatām itaretaram
07,035.014c saṃgrāmas tumulo rājan prāvartata sudāruṇaḥ
07,035.015a pravartamāne saṃgrāme tasminn atibhayaṃkare
07,035.015c droṇasya miṣato vyūhaṃ bhittvā prāviśad ārjuniḥ
07,035.015d*0268_01 tad abhedyam anādhṛṣyaṃ droṇānīkaṃ sudurjayam
07,035.015d*0268_02 bhittvārjunir asaṃbhrānto viveśācintyavikramaḥ
07,035.016a taṃ praviṣṭaṃ parān ghnantaṃ śatrumadhye mahābalam
07,035.016c hastyaśvarathapattyaughāḥ parivavrur udāyudhāḥ
07,035.017a nānāvāditraninadaiḥ kṣveḍitotkruṣṭagarjitaiḥ
07,035.017c huṃkāraiḥ siṃhanādaiś ca tiṣṭha tiṣṭheti nisvanaiḥ
07,035.018a ghorair halahalāśabdair mā gās tiṣṭhaihi mām iti
07,035.018c asāv aham amutreti pravadanto muhur muhuḥ
07,035.019a bṛṃhitaiḥ śiñjitair hāsaiḥ khuranemisvanair api
07,035.019c saṃnādayanto vasudhām abhidudruvur ārjunim
07,035.020a teṣām āpatatāṃ vīraḥ pūrvaṃ śīghram atho dṛḍham
07,035.020c kṣiprāstro nyavadhīd vrātān marmajño marmabhedibhiḥ
07,035.021a te hanyamānāś ca tathā nānāliṅgaiḥ śitaiḥ śaraiḥ
07,035.021c abhipetus tam evājau śalabhā iva pāvakam
07,035.022a tatas teṣāṃ śarīraiś ca śarīrāvayavaiś ca saḥ
07,035.022c saṃtastāra kṣitiṃ kṣipraṃ kuśair vedim ivādhvare
07,035.023a baddhagodhāṅgulitrāṇān saśarāvarakārmukān
07,035.023c sāsicarmāṅkuśābhīśūn satomaraparaśvadhān
07,035.024a saguḍāyomukhaprāsān sarṣṭitomarapaṭṭiśān
07,035.024c sabhiṇḍipālaparighān saśaktivarakampanān
07,035.025a sapratodamahāśaṅkhān sakuntān sakacagrahān
07,035.025c samudgarakṣepaṇīyān sapāśaparighopalān
07,035.026a sakeyūrāṅgadān bāhūn hṛdyagandhānulepanān
07,035.026c saṃcicchedārjunir vṛttāṃs tvadīyānāṃ sahasraśaḥ
07,035.027a taiḥ sphuradbhir mahārāja śuśubhe lohitokṣitaiḥ
07,035.027c pañcāsyaiḥ pannagaiś chinnair garuḍeneva māriṣa
07,035.028a sunāsānanakeśāntair avraṇaiś cārukuṇḍalaiḥ
07,035.028c saṃdaṣṭauṣṭhapuṭaiḥ krodhāt kṣaradbhiḥ śoṇitaṃ bahu
07,035.029a cārusraṅmukuṭoṣṇīṣair maṇiratnavirājitaiḥ
07,035.029c vinālanalinākārair divākaraśaśiprabhaiḥ
07,035.030a hitapriyaṃvadaiḥ kāle bahubhiḥ puṇyagandhibhiḥ
07,035.030c dviṣacchirobhiḥ pṛthivīm avatastāra phālguṇiḥ
07,035.031a gandharvanagarākārān vidhivat kalpitān rathān
07,035.031b*0269_01 samāsthitān yodhavarair dāntāśvān sādhusārathīn
07,035.031b*0269_02 vipatākādhvajacchattrān vitūṇīrāyudhān api
07,035.031b*0269_03 visūtāśvarathābhīśūn viśamyāyoktradaṇḍakān
07,035.031c vīṣāmukhān vitriveṇūn vyastadaṇḍakabandhurān
07,035.032a vijaṅghakūbarākṣāṃś ca vinemīn anarān api
07,035.032c vicakropaskaropasthān bhagnopakaraṇān api
07,035.033a praśātitopakaraṇān hatayodhān sahasraśaḥ
07,035.033c śarair viśakalīkurvan dikṣu sarvāsv adṛśyata
07,035.034a punar dvipān dvipārohān vaijayantyaṅkuśadhvajān
07,035.034c tūṇān varmāṇy atho kakṣyā graiveyān atha kambalān
07,035.035a ghaṇṭāḥ śuṇḍān viṣāṇāgrān kṣurapālān padānugān
07,035.035c śarair niśitadhārāgraiḥ śātravāṇām aśātayat
07,035.036a vanāyujān pārvatīyān kāmbojāraṭṭabāhlikān
07,035.036c sthiravāladhikarṇākṣāñ javanān sādhuvāhinaḥ
07,035.037a svārūḍhāñ śikṣitair yodhaiḥ śaktyṛṣṭiprāsayodhibhiḥ
07,035.037c vidhvastacāmarakuthān viprakīrṇaprakīrṇakān
07,035.038a nirastajihvānayanān niṣkīrṇāntrayakṛdghanān
07,035.038c hatārohān bhinnabhāṇḍān kravyādagaṇamodanān
07,035.039a nikṛttavarmakavacāñ śakṛnmūtrāsṛgāplutān
07,035.039c nipātayann aśvavarāṃs tāvakān so 'bhyarocata
07,035.040a eko viṣṇur ivācintyaḥ kṛtvā prāk karma duṣkaram
07,035.040c tathā vimathitaṃ tena tryaṅgaṃ tava balaṃ mahat
07,035.040d*0270_01 yathāsurabalaṃ ghoraṃ tryambakenāmitaujasā
07,035.040d*0270_02 kṛtvā karma raṇe 'sahyaṃ parair ārjunir āhave
07,035.040e vyahanat sa padātyoghāṃs tvadīyān eva bhārata
07,035.041a evam ekena tāṃ senāṃ saubhadreṇa śitaiḥ śaraiḥ
07,035.041c bhṛśaṃ viprahatāṃ dṛṣṭvā skandenevāsurīṃ camūm
07,035.042a tvadīyās tava putrāś ca vīkṣamāṇā diśo daśa
07,035.042c saṃśuṣkāsyāś calannetrāḥ prasvinnā lomaharṣaṇāḥ
07,035.043a palāyanakṛtotsāhā nirutsāhā dviṣajjaye
07,035.043c gotranāmabhir anyonyaṃ krandanto jīvitaiṣiṇaḥ
07,035.044a hatān putrāṃs tathā pitṝn suhṛtsaṃbandhibāndhavān
07,035.044c prātiṣṭhanta samutsṛjya tvarayanto hayadvipān
07,036.001 saṃjaya uvāca
07,036.001a tāṃ prabhagnāṃ camūṃ dṛṣṭvā saubhadreṇāmitaujasā
07,036.001c duryodhano bhṛśaṃ kruddhaḥ svayaṃ saubhadram abhyayāt
07,036.002a tato rājānam āvṛttaṃ saubhadraṃ prati saṃyuge
07,036.002c dṛṣṭvā droṇo 'bravīd yodhān paryāpnuta narādhipam
07,036.003a purābhimanyur lakṣyaṃ naḥ paśyatāṃ hanti vīryavān
07,036.003c tam ādravata mā bhaiṣṭa kṣipraṃ rakṣata kauravam
07,036.003d*0271_01 abhimanyur asau vīro viṣṇutulyaparākramaḥ
07,036.003d*0271_02 saubhadro ayam āyāto asmāñ jetuṃ mahābalaḥ
07,036.004a tataḥ kṛtajñā balinaḥ suhṛdo jitakāśinaḥ
07,036.004c trāsyamānā bhayād vīraṃ parivavrus tavātmajam
07,036.005a droṇo drauṇiḥ kṛpaḥ karṇaḥ kṛtavarmā ca saubalaḥ
07,036.005c bṛhadbalo madrarājo bhūrir bhūriśravāḥ śalaḥ
07,036.006a pauravo vṛṣasenaś ca visṛjantaḥ śitāñ śarān
07,036.006c saubhadraṃ śaravarṣeṇa mahatā samavākiran
07,036.007a saṃmohayitvā tam atha duryodhanam amocayan
07,036.007c āsyād grāsam ivākṣiptaṃ mamṛṣe nārjunātmajaḥ
07,036.008a tāñ śaraugheṇa mahatā sāśvasūtān mahārathān
07,036.008c vimukhīkṛtya saubhadraḥ siṃhanādam athānadat
07,036.009a tasya nādaṃ tataḥ śrutvā siṃhasyevāmiṣaiṣiṇaḥ
07,036.009c nāmṛṣyanta susaṃrabdhāḥ punar droṇamukhā rathāḥ
07,036.010a ta enaṃ koṣṭhakīkṛtya rathavaṃśena māriṣa
07,036.010c vyasṛjann iṣujālāni nānāliṅgāni saṃghaśaḥ
07,036.011a tāny antarikṣe ciccheda pautras tava śitaiḥ śaraiḥ
07,036.011c tāṃś caiva prativivyādha tad adbhutam ivābhavat
07,036.011d*0272_01 tato rathāḥ padātyoghāḥ kuñjarāḥ sādinaś ca ha
07,036.012a tatas te kopitās tena śarair āśīviṣopamaiḥ
07,036.012c parivavrur jighāṃsantaḥ saubhadram apalāyinam
07,036.013a samudram iva paryastaṃ tvadīyaṃ tad balārṇavam
07,036.013c abhimanyur dadhāraiko veleva makarālayam
07,036.014a śūrāṇāṃ yudhyamānānāṃ nighnatām itaretaram
07,036.014c abhimanyoḥ pareṣāṃ ca nāsīt kaś cit parāṅmukhaḥ
07,036.015a tasmiṃs tu ghore saṃgrāme vartamāne bhayaṃkare
07,036.015c duḥsaho navabhir bāṇair abhimanyum avidhyata
07,036.016a duḥśāsano dvādaśabhiḥ kṛpaḥ śāradvatas tribhiḥ
07,036.016c droṇas tu saptadaśabhiḥ śarair āśīviṣopamaiḥ
07,036.017a viviṃśatis tu viṃśatyā kṛtavarmā ca saptabhiḥ
07,036.017c bṛhadbalas tathāṣṭābhir aśvatthāmā ca saptabhiḥ
07,036.018a bhūriśravās tribhir bāṇair madreśaḥ ṣaḍbhir āśugaiḥ
07,036.018c dvābhyāṃ śarābhyāṃ śakunis tribhir duryodhano nṛpaḥ
07,036.019a sa tu tān prativivyādha tribhis tribhir ajihmagaiḥ
07,036.019c nṛtyann iva mahārāja cāpahastaḥ pratāpavān
07,036.020a tato 'bhimanyuḥ saṃkruddhas tāpyamānas tavātmajaiḥ
07,036.020c vidarśayan vai sumahac chikṣaurasakṛtaṃ balam
07,036.021a garuḍānilaraṃhobhir yantur vākyakarair hayaiḥ
07,036.021b*0273_01 abhyadravata taṃ kārṣṇim aśmakendraḥ kṛtatvaraḥ
07,036.021c dāntair aśmakadāyādaṃ tvaramāṇo 'bhyahārayat
07,036.021e vivyādha cainaṃ daśabhir bāṇais tiṣṭheti cābravīt
07,036.022a tasyābhimanyur daśabhir bāṇaiḥ sūtaṃ hayān dhvajam
07,036.022c bāhū dhanuḥ śiraś corvyāṃ smayamāno 'bhyapātayat
07,036.023a tatas tasmin hate vīre saubhadreṇāśmakeśvare
07,036.023c saṃcacāla balaṃ sarvaṃ palāyanaparāyaṇam
07,036.024a tataḥ karṇaḥ kṛpo droṇo drauṇir gāndhārarāṭ śalaḥ
07,036.024c śalyo bhūriśravāḥ krāthaḥ somadatto viviṃśatiḥ
07,036.025a vṛṣasenaḥ suṣeṇaś ca kuṇḍabhedī pratardanaḥ
07,036.025c vṛndārako lalitthaś ca prabāhur dīrghalocanaḥ
07,036.025e duryodhanaś ca saṃkruddhaḥ śaravarṣair avākiran
07,036.026a so 'tikruddho maheṣvāsair abhimanyur ajihmagaiḥ
07,036.026c śaram ādatta karṇāya parakāyāvabhedanam
07,036.027a tasya bhittvā tanutrāṇaṃ dehaṃ nirbhidya cāśugaḥ
07,036.027c prāviśad dharaṇīṃ rājan valmīkam iva pannagaḥ
07,036.028a sa tenātiprahāreṇa vyathito vihvalann iva
07,036.028c saṃcacāla raṇe karṇaḥ kṣitikampe yathācalaḥ
07,036.029a athānyair niśitair bāṇaiḥ suṣeṇaṃ dīrghalocanam
07,036.029c kuṇḍabhediṃ ca saṃkruddhas tribhis trīn avadhīd balī
07,036.030a karṇas taṃ pañcaviṃśatyā nārācānāṃ samarpayat
07,036.030c aśvatthāmā ca viṃśatyā kṛtavarmā ca saptabhiḥ
07,036.031a sa śarārditasarvāṅgaḥ kruddhaḥ śakrātmajātmajaḥ
07,036.031c vicaran dṛśyate sainye pāśahasta ivāntakaḥ
07,036.032a śalyaṃ ca bāṇavarṣeṇa samīpastham avākirat
07,036.032c udakrośan mahābāhus tava sainyāni bhīṣayan
07,036.033a tataḥ sa viddho 'stravidā marmabhidbhir ajihmagaiḥ
07,036.033c śalyo rājan rathopasthe niṣasāda mumoha ca
07,036.034a taṃ hi viddhaṃ tathā dṛṣṭvā saubhadreṇa yaśasvinā
07,036.034c saṃprādravac camūḥ sarvā bhāradvājasya paśyataḥ
07,036.035a prekṣantas taṃ mahābāhuṃ rukmapuṅkhaiḥ samāvṛtam
07,036.035c tvadīyāś ca palāyante mṛgāḥ siṃhārditā iva
07,036.035d*0274_01 eko 'nekāñ jaghānāśu prāṇinām antako yathā
07,036.035d*0274_02 kālāgnisadṛśo vīrye mātariśveva vai jave
07,036.035d*0274_03 yudhyamāno mahābāhuḥ śakratulyaparākramaḥ
07,036.035d*0274_04 jaghāna samare sarvān nānāśastraviśāradān
07,036.035d*0274_05 itīva teṣāṃ samare mahātmā
07,036.035d*0274_06 pratāpavān nītivatāṃ variṣṭhaḥ
07,036.035d*0274_07 yuddhe ca tasmin sa mahābalo ripūṃś
07,036.035d*0274_08 cakāra sarvān iṣubhiḥ pradagdhān
07,036.035d*0275_01 saubhadraśaranirbhiṇṇāḥ samare 'maravikramāḥ
07,036.035d*0275_02 evaṃ śalyo vimṛditas tava pautreṇa bhārata
07,036.036a sa tu raṇayaśasābhipūjyamānaḥ; pitṛsuracāraṇasiddhayakṣasaṃghaiḥ
07,036.036c avanitalagataiś ca bhūtasaṃghair; ativibabhau hutabhug yathājyasiktaḥ
07,037.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,037.001a tathā pramathamānaṃ taṃ maheṣvāsam ajihmagaiḥ
07,037.001c ārjuniṃ māmakāḥ sarve ke tv enaṃ samavākiran
07,037.002 saṃjaya uvāca
07,037.002a śṛṇu rājan kumārasya raṇe vikrīḍitaṃ mahat
07,037.002c bibhitsato rathānīkaṃ bhāradvājena rakṣitam
07,037.003a madreśaṃ sāditaṃ dṛṣṭvā saubhādreṇāśugai raṇe
07,037.003c śalyād avarajaḥ kruddhaḥ kiran bāṇān samabhyayāt
07,037.004a sa viddhvā daśabhir bāṇaiḥ sāśvayantāram ārjunim
07,037.004c udakrośan mahāśabdaṃ tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
07,037.005a tasyārjuniḥ śirogrīvaṃ pāṇipādaṃ dhanur hayān
07,037.005c chatraṃ dhvajaṃ niyantāraṃ triveṇuṃ śamyupaskaram
07,037.006a cakre yugeṣāṃ tūṇīrān anukarṣaṃ ca sāyakaiḥ
07,037.006c patākāṃ cakragoptārau sarvopakaraṇāni ca
07,037.006e vyadhamal lāghavāt tac ca dadṛśe nāsya kaś cana
07,037.007a sa papāta kṣitau kṣīṇaḥ praviddhābharaṇāmbaraḥ
07,037.007c vāyuneva mahācaityaḥ saṃbhagno 'mitatejasā
07,037.007e anugāś cāsya vitrastāḥ prādravan sarvatodiśam
07,037.008a ārjuneḥ karma tad dṛṣṭva praṇeduś ca samantataḥ
07,037.008c nādena sarvabhūtāni sādhu sādhv iti bhārata
07,037.009a śalyabhrātary athārugṇe bahuśas tasya sainikāḥ
07,037.009c kulādhivāsanāmāni śrāvayanto 'rjunātmajam
07,037.010a abhyavartanta saṃkruddhā vividhāyudhapāṇayaḥ
07,037.010c rathair aśvair gajaiś cānye pādātaiś ca balotkaṭāḥ
07,037.011a bāṇaśabdena mahatā khuranemisvanena ca
07,037.011c huṃkāraiḥ kṣveḍitotkruṣṭaiḥ siṃhanādaiḥ sagarjitaiḥ
07,037.012a jyātalatrasvanair anye garjanto 'rjunanandanam
07,037.012c bruvantaś ca na no jīvan mokṣyase jīvatām iti
07,037.013a tāṃs tathā bruvato dṛṣṭvā saubhadraḥ prahasann iva
07,037.013c yo yaḥ sma prāharat pūrvaṃ taṃ taṃ vivyādha patribhiḥ
07,037.014a saṃdarśayiṣyann astrāṇi citrāṇi ca laghūni ca
07,037.014c ārjuniḥ samare śūro mṛdupūrvam ayudhyata
07,037.015a vāsudevād upāttaṃ yad yad astraṃ ca dhanaṃjayāt
07,037.015c adarśayata tat kārṣṇiḥ kṛṣṇābhyām aviśeṣayan
07,037.016a dūram asyan guruṃ bhāraṃ sādhayaṃś ca punaḥ punaḥ
07,037.016c saṃdadhad visṛjaṃś ceṣūn nirviśeṣam adṛśyata
07,037.017a cāpamaṇḍalam evāsya visphurad dikṣv adṛśyata
07,037.017c tamo ghnataḥ sudīptasya savitur maṇḍalaṃ yathā
07,037.018a jyāśabdaḥ śuśruve tasya talaśabdaś ca dāruṇaḥ
07,037.018c mahāśanimucaḥ kāle payodasyeva nisvanaḥ
07,037.019a hrīmān amarṣī saubhadro mānakṛt priyadarśanaḥ
07,037.019c saṃmimānayiṣur vīrān iṣvāsāṃś cāpy ayudhyata
07,037.020a mṛdur bhūtvā mahārāja dāruṇaḥ samapadyata
07,037.020c varṣābhyatīto bhagavāñ śaradīva divākaraḥ
07,037.021a śarān vicitrān mahato rukmapuṅkhāñ śilāśitān
07,037.021c mumoca śataśaḥ kruddho gabhastīn iva bhāskaraḥ
07,037.022a kṣuraprair vatsadantaiś ca vipāṭhaiś ca mahāyaśāḥ
07,037.022c nārācair ardhanārācair bhallair ajñalikair api
07,037.022d*0276_01 tāṃs tathā dravato dṛṣṭvā saubhadraḥ prahasann iva
07,037.023a avākirad rathānīkaṃ bhāradvājasya paśyataḥ
07,037.023c tatas tat sainyam abhavad vimukhaṃ śarapīḍitam
07,038.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,038.001a dvaidhībhavati me cittaṃ hriyā tuṣṭyā ca saṃjaya
07,038.001c mama putrasya yat sainyaṃ saubhadraḥ samavārayat
07,038.001c*0277_01 **** **** mama pautro jighāṃsati
07,038.001c*0277_02 yathā caiva hi yat sainyaṃ
07,038.001d*0278_01 yat sainyaṃ mama putrasya mama pautraḥ prabādhate
07,038.002a vistareṇaiva me śaṃsa sarvaṃ gāvalgaṇe punaḥ
07,038.002c vikrīḍitaṃ kumārasya skandasyevāsuraiḥ saha
07,038.003 saṃjaya uvāca
07,038.003a hanta te saṃpravakṣyāmi vimardam atidāruṇam
07,038.003c ekasya ca bahūnāṃ ca yathāsīt tumulo raṇaḥ
07,038.004a abhimanyuḥ kṛtotsāhaḥ kṛtotsāhān ariṃdamān
07,038.004c rathastho rathinaḥ sarvāṃs tāvakān apy aharṣayat
07,038.005a droṇaṃ karṇaṃ kṛpaṃ śalyaṃ drauṇiṃ bhojaṃ bṛhadbalam
07,038.005c duryodhanaṃ saumadattiṃ śakuniṃ ca mahābalam
07,038.006a nānānṛpān nṛpasutān sainyāni vividhāni ca
07,038.006c alātacakravat sarvāṃś caran bāṇaiḥ samabhyayāt
07,038.007a nighnann amitrān saubhadraḥ paramāstraḥ pratāpavān
07,038.007c adarśayata tejasvī dikṣu sarvāsu bhārata
07,038.008a tad dṛṣṭvā caritaṃ tasya saubhadrasyāmitaujasaḥ
07,038.008c samakampanta sainyāni tvadīyāni punaḥ punaḥ
07,038.009a athābravīn mahāprājño bhāradvājaḥ pratāpavān
07,038.009c harṣeṇotphullanayanaḥ kṛpam ābhāṣya satvaram
07,038.010a ghaṭṭayann iva marmāṇi tava putrasya māriṣa
07,038.010c abhimanyuṃ raṇe dṛṣṭvā tadā raṇaviśāradam
07,038.011a eṣa gacchati saubhadraḥ pārthānām agrato yuvā
07,038.011c nandayan suhṛdaḥ sarvān rājānaṃ ca yudhiṣṭhiram
07,038.012a nakulaṃ sahadevaṃ ca bhīmasenaṃ ca pāṇḍavam
07,038.012c bandhūn saṃbandhinaś cānyān madhyasthān suhṛdas tathā
07,038.013a nāsya yuddhe samaṃ manye kaṃ cid anyaṃ dhanurdharam
07,038.013c icchan hanyād imāṃ senāṃ kimartham api necchati
07,038.014a droṇasya prītisaṃyuktaṃ śrutvā vākyaṃ tavātmajaḥ
07,038.014c ārjuniṃ prati saṃkruddho droṇaṃ dṛṣṭvā smayann iva
07,038.015a atha duryodhanaḥ karṇam abravīd bāhlikaṃ kṛpam
07,038.015c duḥsāsanaṃ madrarājaṃ tāṃs tāṃś cānyān mahārathān
07,038.016a sarvamūrdhāvasiktānām ācāryo brahmavittamaḥ
07,038.016b*0279_01 abhimanyuṃ mahāsattvaṃ ślāghate vandino yathā
07,038.016b*0279_02 tasmāt saṃpaśyatas tasya droṇācāryasya dhīmataḥ
07,038.016c arjunasya sutaṃ mūḍhaṃ nābhihantum ihecchati
07,038.017a na hy asya samare mucyed antako 'py ātatāyinaḥ
07,038.017c kim aṅga punar evānyo martyaḥ satyaṃ bravīmi vaḥ
07,038.018a arjunasya sutaṃ tv eṣa śiṣyatvād abhirakṣati
07,038.018c putrāḥ śiṣyāś ca dayitās tad apatyaṃ ca dharmiṇām
07,038.019a saṃrakṣyamāṇo droṇena manyate vīryam ātmanaḥ
07,038.019c ātmasaṃbhāvito mūḍhas taṃ pramathnīta māciram
07,038.020a evam uktās tu te rājñā sātvatīputram abhyayuḥ
07,038.020c saṃrabdhās taṃ jighāṃsanto bhāradvājasya paśyataḥ
07,038.021a duḥśāsanas tu tac chrutvā duryodhanavacas tadā
07,038.021c abravīt kuruśārdūlo duryodhanam idaṃ vacaḥ
07,038.021d*0280_01 duḥśāsanas tu saṃrabdhaṃ jñātvā bhrātaram agrajam
07,038.021d*0280_02 tān nivartya rathodārān atha bhrātaram abravīt
07,038.022a aham enaṃ haniṣyāmi mahārāja bravīmi te
07,038.022c miṣatāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ pāñcālānāṃ ca paśyatām
07,038.022e grasiṣyāmy adya saubhadraṃ yathā rāhur divākaram
07,038.023a utkruśya cābravīd vākyaṃ kururājam idaṃ punaḥ
07,038.023c śrutvā kṛṣṇau mayā grastaṃ saubhadram atimāninau
07,038.023e gamiṣyataḥ pretalokaṃ jīvalokān na saṃśayaḥ
07,038.024a tau ca śrutvā mṛtau vyaktaṃ pāṇḍoḥ kṣetrodbhavāḥ sutāḥ
07,038.024c ekāhnā sasuhṛdvargāḥ klaibyād dhāsyanti jīvitam
07,038.025a tasmād asmin hate śatrau hatāḥ sarve 'hitās tava
07,038.025c śivena dhyāhi mā rājann eṣa hanmi ripuṃ tava
07,038.026a evam uktvā nadan rājan putro duḥśāsanas tava
07,038.026b*0281_01 duḥśāsanas tathety ukto bhrātrā tava sutas tadā
07,038.026c saubhadram abhyayāt kruddhaḥ śaravarṣair avākiran
07,038.027a tam abhikruddham āyāntaṃ tava putram ariṃdamaḥ
07,038.027c abhimanyuḥ śarais tīkṣṇaiḥ ṣaḍviṃśatyā samarpayat
07,038.028a duḥśāsanas tu saṃkruddhaḥ prabhinna iva kuñjaraḥ
07,038.028c ayodhayata saubhadram abhimanyuś ca taṃ raṇe
07,038.029a tau maṇḍalāni citrāṇi rathābhyāṃ savyadakṣiṇam
07,038.029c caramāṇāv ayudhyetāṃ rathaśikṣāviśāradau
07,038.030a atha paṇavamṛdaṅgadundubhīnāṃ; kṛkaramahānakabherijharjharāṇām
07,038.030c ninadam atibhṛśaṃ narāḥ pracakrur; lavaṇajalodbhavasiṃhanādamiśram
07,039.001 saṃjaya uvāca
07,039.001*0282_01 tataḥ samabhavad yuddhaṃ tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
07,039.001*0282_02 tasmin kāle mahābāhuḥ saubhadraḥ paravīrahā
07,039.001*0282_03 saśaraṃ kārmukaṃ chittvā lāghavena nyapātayat
07,039.001*0282_04 duḥśāsanaṃ śarair ghoraiḥ saṃtatakṣa samantataḥ
07,039.001a śaravikṣatagātras tu pratyamitram avasthitam
07,039.001c abhimanyuḥ smayan dhīmān duḥśāsanam athābravīt
07,039.002a diṣṭyā paśyāmi saṃgrāme māninaṃ śatrum āgatam
07,039.002c niṣṭhuraṃ tyaktadharmāṇam ākrośanaparāyaṇam
07,039.003a yat sabhāyāṃ tvayā rājño dhṛtarāṣṭrasya śṛṇvataḥ
07,039.003b*0283_01 akṣakūṭaṃ samāśritya saubalasyābhavad balam
07,039.003b*0283_02 śṛṇu me vacanaṃ tāta pitṛvyo 'si mahāmate
07,039.003b*0283_03 sauhṛdaṃ pṛṣṭhataḥ kṛtvā sarvair eva durātmabhiḥ
07,039.003b*0283_04 bhuktaṃ rājyam idaṃ mūḍhaiḥ sarvadharmabahiṣkṛtaiḥ
07,039.003b*0283_05 suhṛdbhir bhujyate rājyaṃ suhṛdbhir bhujyate sukham
07,039.003b*0283_06 vinā suhṛdbhir bhogāś ca aihikāmutrikaṃ ca yat
07,039.003b*0283_07 mithyābhūtaṃ ca tat sarvaṃ suhṛdbhir varjitaṃ tadā
07,039.003b*0283_08 dūrdyūtadevanā yūyaṃ pāpiṣṭhāḥ pāpavañcakāḥ
07,039.003b*0283_09 teṣāṃ tvam agraṇīḥ pāpa yena sā drupadātmajā
07,039.003b*0283_10 ānītā ca sabhāṃ sādhvī tasyedaṃ karmaṇaḥ phalam
07,039.003b*0283_11 darśayiṣyāmi sarveṣāṃ kurūṇāṃ ca durātmanām
07,039.003c kopitaḥ paruṣair vākyair dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
07,039.003e jayonmattena bhīmaś ca bahvabaddhaṃ prabhāṣatā
07,039.003f*0284_01 akṣakūṭaṃ samāśritya saubalena durātmanā
07,039.003f*0285_01 tat tvayedam anuprāptaṃ tasya kopān mahātmanaḥ
07,039.004a paravittāpahārasya krodhasyāpraśamasya ca
07,039.004c lobhasya jñānanāśasya drohasyātyāhitasya ca
07,039.005a pitṝṇāṃ mama rājyasya haraṇasyogradhanvinām
07,039.005c tat tvām idam anuprāptaṃ tat kopād vai mahātmanām
07,039.006a sadyaś cogram adharmasya phalaṃ prāpnuhi durmate
07,039.006c śāsitāsmy adya te bāṇaiḥ sarvasainyasya paśyataḥ
07,039.007a adyāham anṛṇas tasya kopasya bhavitā raṇe
07,039.007c amarṣitāyāḥ kṛṣṇāyāḥ kāṅkṣitasya ca me pituḥ
07,039.008a adya kauravya bhīmasya bhavitāsmy anṛṇo yudhi
07,039.008c na hi me mokṣyase jīvan yadi notsṛjase raṇam
07,039.009a evam uktvā mahābāhur bāṇaṃ duḥśāsanāntakam
07,039.009c saṃdadhe paravīraghnaḥ kālāgnyanilavarcasam
07,039.010a tasyoras tūrṇam āsādya jatrudeśe vibhidya tam
07,039.010b*0286_01 tena taṃ jatrudeśe vai viddhvā parapuraṃjayaḥ
07,039.010b*0287_01 jagāma saha puṅkhena valmīkam iva pannagaḥ
07,039.010c athainaṃ pañcaviṃśatyā punaś caiva samarpayat
07,039.010d*0288_01 śarair agnisamasparśair ākarṇasamacoditaiḥ
07,039.011a sa gāḍhaviddho vyathito rathopastha upāviśat
07,039.011c duḥśāsano mahārāja kaśmalaṃ cāviśan mahat
07,039.012a sārathis tvaramāṇas tu duḥśāsanam acetasam
07,039.012c raṇamadhyād apovāha saubhadraśarapīḍitam
07,039.013a pāṇḍavā draupadeyāś ca virāṭaś ca samīkṣya tam
07,039.013c pāñcālāḥ kekayāś caiva siṃhanādam athānadan
07,039.014a vāditrāṇi ca sarvāṇi nānāliṅgāni sarvaśaḥ
07,039.014c prāvādayanta saṃhṛṣṭāḥ pāṇḍūnāṃ tatra sainikāḥ
07,039.015a paśyantaḥ smayamānāś ca saubhadrasya viceṣṭitam
07,039.015c atyantavairiṇaṃ dṛptaṃ dṛṣṭvā śatruṃ parājitam
07,039.016a dharmamārutaśakrāṇām āśvinoḥ pratimās tathā
07,039.016c dhārayanto dhvajāgreṣu draupadeyā mahārathāḥ
07,039.017a sātyakiś cekitānaś ca dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinau
07,039.017c kekayā dhṛṣṭaketuś ca matsyapāñcālasṛṃjayāḥ
07,039.018a pāṇḍavāś ca mudā yuktā yudhiṣṭhirapurogamāḥ
07,039.018c abhyavartanta sahitā droṇānīkaṃ bibhitsavaḥ
07,039.019a tato 'bhavan mahad yuddhaṃ tvadīyānāṃ paraiḥ saha
07,039.019c jayam ākāṅkṣamāṇānāṃ śūrāṇām anivartinām
07,039.019d*0289_01 tathā tu vartamāne vai saṃgrāme 'tibhayaṃkare
07,039.020a duryodhano mahārāja rādheyam idam abravīt
07,039.020c paśya duḥśāsanaṃ vīram abhimanyuvaśaṃ gatam
07,039.021a pratapantam ivādityaṃ nighnantaṃ śātravān raṇe
07,039.021b*0290_01 atha caite susaṃrabdhāḥ siṃhā iva balotkaṭāḥ
07,039.021c saubhadram udyatās trātum abhidhāvanti pāṇḍavāḥ
07,039.021d*0291_01 tataḥ karṇo yayau rājann abhimanyujighāṃsayā
07,039.021d*0291_02 bālo 'yaṃ yudhyamāno 'yaṃ mayā yoddhum ihecchati
07,039.021d*0291_03 enaṃ vadhiṣyāmi ripuṃ yathā vṛtraṃ śacīpatiḥ
07,039.021d*0291_04 evam uktvā tu rādheyo rathārūḍho mahārathaḥ
07,039.021d*0291_05 yayau yoddhuṃ mahāvīraḥ kurūṇāṃ tatra paśyatām
07,039.021d*0291_06 pradhmāpya śaṅkhaṃ rādheyo mahāmeghaughanisvanam
07,039.021d*0291_07 rathenābhyapatad vegād ādityasadṛśena vai
07,039.021d*0291_08 dhanuṣā pūryamāṇena maurvīguṇavibhūṣiṇā
07,039.021d*0291_09 śarair agniśikhākārair āśīviṣasamaprabhaiḥ
07,039.022a tataḥ karṇaḥ śarais tīkṣṇair abhimanyuṃ durāsadam
07,039.022c abhyavarṣata saṃkruddhaḥ putrasya hitakṛt tava
07,039.023a tasya cānucarāṃs tīkṣṇair vivyādha parameṣubhiḥ
07,039.023c avajñāpūrvakaṃ vīraḥ saubhadrasya raṇājire
07,039.024a abhimanyus tu rādheyaṃ trisaptatyā śilīmukhaiḥ
07,039.024c avidhyat tvarito rājan droṇaṃ prepsur mahāmanāḥ
07,039.025a taṃ tadā nāśakat kaś cid droṇād vārayituṃ raṇe
07,039.025c ārujantaṃ rathaśreṣṭhān vajrahastam ivāsurān
07,039.026a tataḥ karṇo jayaprepsur mānī sarvadhanurbhṛtām
07,039.026c saubhadraṃ śataśo 'vidhyad uttamāstrāṇi darśayan
07,039.027a so 'strair astravidāṃ śreṣṭho rāmaśiṣyaḥ pratāpavān
07,039.027c samare śatrudurdharṣam abhimanyum apīḍayat
07,039.028a sa tathā pīḍyamānas tu rādheyenāstravṛṣṭibhiḥ
07,039.028c samare 'marasaṃkāśaḥ saubhadro na vyaṣīdata
07,039.029a tataḥ śilāśitais tīkṣṇair bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,039.029c chittvā dhanūṃṣi śūrāṇām ārjuniḥ karṇam ārdayat
07,039.029d*0292_01 dhanurmaṇḍalanirmuktaiḥ śarair āśīviṣopamaiḥ
07,039.029d*0292_02 sacchattradhvajayantāraṃ sāśvam āśu smayann iva
07,039.029d*0292_03 karṇo 'pi cāsya cikṣepa bāṇān saṃnataparvaṇaḥ
07,039.029d*0292_04 asaṃbhrāntaś ca tān sarvān agṛhṇāt phalgunātmajaḥ
07,039.029d*0292_05 tato muhūrtāt karṇasya bāṇenaikena vīryavān
07,039.029d*0293_01 tasmai cikṣepa niśitaṃ śaraṃ paramasaṃhitam
07,039.029e sa dhvajaṃ kārmukaṃ cāsya chittvā bhūmau nyapātayat
07,039.030a tataḥ kṛcchragataṃ karṇaṃ dṛṣṭvā karṇād anantaraḥ
07,039.030c saubhadram abhyayāt tūrṇaṃ dṛḍham udyamya kārmukam
07,039.031a tata uccukruśuḥ pārthās teṣāṃ cānucarā janāḥ
07,039.031c vāditrāṇi ca saṃjaghnuḥ saubhadraṃ cāpi tuṣṭuvuḥ
07,040.001 saṃjaya uvāca
07,040.001a so 'bhigarjan dhanuṣpāṇir jyāṃ vikarṣan punaḥ punaḥ
07,040.001c tayor mahātmanos tūrṇaṃ rathāntaram avāpatat
07,040.002a so 'vidhyad daśabhir bāṇair abhimanyuṃ durāsadam
07,040.002c sacchatradhvajayantāraṃ sāśvam āśu smayann iva
07,040.003a pitṛpaitāmahaṃ karma kurvāṇam atimānuṣam
07,040.003c dṛṣṭvārditaṃ śaraiḥ kārṣṇiṃ tvadīyā hṛṣitābhavan
07,040.004a tasyābhimanyur āyamya smayann ekena patriṇā
07,040.004c śiraḥ pracyāvayām āsa sa rathāt prāpatad bhuvi
07,040.005a karṇikāram ivoddhūtaṃ vātena mathitaṃ nagāt
07,040.005b*0294_01 karṇānujaṃ ca saṃprekṣya tāvakā vyathitābhavan
07,040.005c bhrātaraṃ nihataṃ dṛṣṭvā rājan karṇo vyathāṃ yayau
07,040.005d@006_0001 punaḥ karṇaṃ[rṇaḥ] pravivyādha śarair āśīviṣopamaiḥ
07,040.005d@006_0002 vivyādha daśabhiḥ śūro abhimanyuṃ mahābalam
07,040.005d@006_0003 aprāptān eva tān sarvāṃś ciccheda laghuhastavat
07,040.005d@006_0004 smayan dhanuś chittvā (submetric) rādheyasya mahābalaḥ
07,040.005d@006_0005 hayāṃś ca jaghne tvarito dhvajaṃ sārathinā saha
07,040.005d@006_0006 rādheyaṃ virathaṃ kṛtvā saubhadro vākyam abravīt
07,040.005d@006_0007 mayā jito 'si rādheya viratho 'si mahāmate
07,040.005d@006_0008 anyaṃ rathaṃ samāruhya yudhyasva ca mahābalaḥ
07,040.005d@006_0009 bhṛtyo 'si sūtaputro 'si baiḍālavratikaḥ sadā
07,040.005d@006_0010 pāṇḍavaiḥ saha paiśunyaṃ nitya tvaṃ kṛtavān asi
07,040.005d@006_0011 sabhāṃ nītvā ca pāñcālī vivastrā kāritā tvayā
07,040.005d@006_0012 tattadrūpāny anekāni vāsāṃsi subahūni ca
07,040.005d@006_0013 dṛṣṭāni tatra yuṣmābhiḥ kurubhiś ca durātmabhiḥ
07,040.005d@006_0014 tatphalaṃ saṃpradṛśyāmi yadi notsahase raṇam
07,040.005d@006_0015 yuṣmābhiś ca kṛto 'dyaiva cakravyūho durātmabhiḥ
07,040.005d@006_0016 kulīnā ye ca rājāno dharmiṣṭhāḥ satyasaṃgarāḥ
07,040.005d@006_0017 cakrākhyaṃ ca na kurvanti vyūhaṃ pāpiṣṭhakāritam
07,040.005d@006_0018 krauñcāḥ suparṇā haṃsāhvā muśalā gāruḍās tathā
07,040.005d@006_0019 ete vyūhāś ca śūrāṇāṃ dharmiṣṭhānāṃ mahātmanām
07,040.005d@006_0020 yūyaṃ daityāṃśasaṃbhūtāḥ sarve tatra na saṃśayaḥ
07,040.005d@006_0021 ity evam uktvā sa tadā mahātmā
07,040.005d@006_0022 karṇaṃ subhadrātanayo mahābalaḥ
07,040.005d@006_0023 sa yoddhukāmaḥ kurubhir nṛvīro
07,040.005d@006_0024 mahābalaḥ satyavatāṃ variṣṭhaḥ
07,040.006a vimukhīkṛtya karṇaṃ tu saubhadraḥ kaṅkapatribhiḥ
07,040.006c anyān api maheṣvāsāṃs tūrṇam evābhidudruve
07,040.007a tatas tad vitataṃ jālaṃ hastyaśvarathapattimat
07,040.007c jhaṣaḥ kruddha ivābhindad abhimanyur mahāyaśāḥ
07,040.008a karṇas tu bahubhir bāṇair ardyamāno 'bhimanyunā
07,040.008c apāyāj javanair aśvais tato 'nīkam abhidyata
07,040.008d*0295_01 tiṣṭha karṇa maheṣvāsa kṛpa duryodhaneti ca
07,040.008d*0295_02 droṇasya krośato rājaṃs tad anīkam abhajyata
07,040.009a śalabhair iva cākāśe dhārābhir iva cāvṛte
07,040.009c abhimanyoḥ śarai rājan na prājñāyata kiṃ cana
07,040.010a tāvakānāṃ tu yodhānāṃ vadhyatāṃ niśitaiḥ śaraiḥ
07,040.010c anyatra saindhavād rājan na sma kaś cid atiṣṭhata
07,040.011a saubhadras tu tataḥ śaṅkhaṃ pradhmāpya puruṣarṣabhaḥ
07,040.011c śīghram abhyapatat senāṃ bhāratīṃ bharatarṣabha
07,040.012a sa kakṣe 'gnir ivotsṛṣṭo nirdahaṃs tarasā ripūn
07,040.012c madhye bhāratasainyānām ārjuniḥ paryavartata
07,040.013a rathanāgāśvamanujān ardayan niśitaiḥ śaraiḥ
07,040.013c sa praviśyākarod bhūmiṃ kabandhagaṇasaṃkulām
07,040.014a saubhadracāpaprabhavair nikṛttāḥ parameṣubhiḥ
07,040.014c svān evābhimukhān ghnantaḥ prādravañ jīvitārthinaḥ
07,040.015a te ghorā raudrakarmāṇo vipāṭhāḥ pṛthavaḥ śitāḥ
07,040.015c nighnanto rathanāgāśvāñ jagmur āśu vasuṃdharām
07,040.016a sāyudhāḥ sāṅgulitrāṇāḥ sakhaḍgāḥ sāṅgadā raṇe
07,040.016c dṛśyante bāhavaś chinnā hemābharaṇabhūṣitāḥ
07,040.017a śarāś cāpāni khaḍgāś ca śarīrāṇi śirāṃsi ca
07,040.017c sakuṇḍalāni sragvīṇi bhūmāv āsan sahasraśaḥ
07,040.018a apaskarair adhiṣṭhānair īṣādaṇḍakabandhuraiḥ
07,040.018c akṣair vimathitaiś cakrair bhagnaiś ca bahudhā rathaiḥ
07,040.018e śakticāpāyudhaiś cāpi patitaiś ca mahādhvajaiḥ
07,040.018f*0296_01 carmacāpadharaiś cāpi vyavakīrṇaiḥ samantataḥ
07,040.019a nihataiḥ kṣatriyair aśvair vāraṇaiś ca viśāṃ pate
07,040.019c agamyakalpā pṛthivī kṣaṇenāsīt sudāruṇā
07,040.020a vadhyatāṃ rājaputrāṇāṃ krandatām itaretaram
07,040.020c prādurāsīn mahāśabdo bhīrūṇāṃ bhayavardhanaḥ
07,040.020e sa śabdo bharataśreṣṭha diśaḥ sarvā vyanādayat
07,040.021a saubhadraś cādravat senāṃ nighnann aśvarathadvipān
07,040.021c vyacarat sa diśaḥ sarvāḥ pradiśaś cāhitān rujan
07,040.022a taṃ tadā nānupaśyāma sainyena rajasāvṛtam
07,040.022c ādadānaṃ gajāśvānāṃ nṛṇāṃ cāyūṃṣi bhārata
07,040.023a kṣaṇena bhūyo 'paśyāma sūryaṃ madhyaṃdine yathā
07,040.023c abhimanyuṃ mahārāja pratapantaṃ dviṣadgaṇān
07,040.024a sa vāsavasamaḥ saṃkhye vāsavasyātmajātmajaḥ
07,040.024c abhimanyur mahārāja sainyamadhye vyarocata
07,040.024d*0297_01 yathā purā vahnisutaḥ surasainyeṣu vīryavān
07,041.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,041.001a bālam atyantasukhinam avāryabaladarpitam
07,041.001c yuddheṣu kuśalaṃ vīraṃ kulaputraṃ tanutyajam
07,041.002a gāhamānam anīkāni sadaśvais taṃ trihāyanaiḥ
07,041.002c api yaudhiṣṭhirāt sainyāt kaś cid anvapatad rathī
07,041.003 saṃjaya uvāca
07,041.003a yudhiṣṭhiro bhīmasenaḥ śikhaṇḍī sātyakir yamau
07,041.003c dhṛṣṭadyumno virāṭaś ca drupadaś ca sakekayaḥ
07,041.003e dhṛṣṭaketuś ca saṃrabdho matsyāś cānvapatan raṇe
07,041.003f*0298_01 tenaiva tu pathā yātāḥ pitaro mātulaiḥ saha
07,041.004a abhyadravan parīpsanto vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ
07,041.004c tān dṛṣṭvā dravataḥ śūrāṃs tvadīyā vimukhābhavan
07,041.005a tatas tad vimukhaṃ dṛṣṭvā tava sūnor mahad balam
07,041.005c jāmātā tava tejasvī viṣṭambhayiṣur ādravat
07,041.006a saindhavasya mahārāja putro rājā jayadrathaḥ
07,041.006c sa putragṛddhinaḥ pārthān sahasainyān avārayat
07,041.007a ugradhanvā maheṣvāso divyam astram udīrayan
07,041.007c vārdhakṣatrir upāsedhat pravaṇād iva kuñjarān
07,041.008 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,041.008a atibhāram ahaṃ manye saindhave saṃjayāhitam
07,041.008c yad ekaḥ pāṇḍavān kruddhān putragṛddhīn avārayat
07,041.009a atyadbhutam idaṃ manye balaṃ śauryaṃ ca saindhave
07,041.009c tad asya brūhi me vīryaṃ karma cāgryaṃ mahātmanaḥ
07,041.010a kiṃ dattaṃ hutam iṣṭaṃ vā sutaptam atha vā tapaḥ
07,041.010b*0299_01 damo vā brahmacaryaṃ vā sūta yac cāsya sattama
07,041.010b*0299_02 devaṃ katamam ārādhya viṣṇum īśānam agnijam
07,041.010c sindhurājena yenaikaḥ kruddhān pārthān avārayat
07,041.010d*0300_01 naivaṃ kṛtaṃ mahatkarma bhīṣmeṇājñāsiṣaṃ tathā
07,041.010d*0300_02 sindhurāṭtanayas tv eko yathā pārthān avārayat
07,041.011 saṃjaya uvāca
07,041.011a draupadīharaṇe yat tad bhīmasenena nirjitaḥ
07,041.011c mānāt sa taptavān rājā varārthī sumahat tapaḥ
07,041.012a indriyāṇīndriyārthebhyaḥ priyebhyaḥ saṃnivartya saḥ
07,041.012c kṣutpipāsātapasahaḥ kṛśo dhamanisaṃtataḥ
07,041.012e devam ārādhayac charvaṃ gṛṇan brahma sanātanam
07,041.013a bhaktānukampī bhagavāṃs tasya cakre tato dayām
07,041.013c svapnānte 'py atha caivāha haraḥ sindhupateḥ sutam
07,041.013e varaṃ vṛṇīṣva prīto 'smi jayadratha kim icchasi
07,041.014a evam uktas tu śarveṇa sindhurājo jayadrathaḥ
07,041.014c uvāca praṇato rudraṃ prāñjalir niyatātmavān
07,041.015a pāṇḍaveyān ahaṃ saṃkhye bhīmavīryaparākramān
07,041.015c eko raṇe dhārayeyaṃ samastān iti bhārata
07,041.015d*0301_01 tasya cālpena kālena niyamena sutoṣitaḥ
07,041.015d*0301_02 prīto maheśvaras tasmai varaṃ caivaṃ dadau tadā
07,041.015d*0301_03 sa tu vavre varaṃ tatra pāṇḍaveyān ahaṃ raṇe
07,041.015d*0301_04 vārayeyaṃ rathenaikaḥ
07,041.016a evam uktas tu deveśo jayadratham athābravīt
07,041.016c dadāmi te varaṃ saumya vinā pārthaṃ dhanaṃjayam
07,041.016d*0302_01 yam āhur ajitaṃ saṃkhye śaṅkhacakragadādharam
07,041.016d*0302_02 viṣṇusahasramūrdhānaṃ sa kṛṣṇaḥ pāti phālgunam
07,041.017a dhārayiṣyasi saṃgrāme caturaḥ pāṇḍunandanān
07,041.017c evam astv iti deveśam uktvābudhyata pārthivaḥ
07,041.017d*0303_01 tenoktas tam ṛte pārthaṃ śarvas tasmai varaṃ dadau
07,041.017d*0303_02 ekāham iti rājendra tatraivādarśanaṃ gataḥ
07,041.018a sa tena varadānena divyenāstrabalena ca
07,041.018c ekaḥ saṃdhārayām āsa pāṇḍavānām anīkinīm
07,041.019a tasya jyātalaghoṣeṇa kṣatriyān bhayam āviśat
07,041.019c parāṃs tu tava sainyasya harṣaḥ paramako 'bhavat
07,041.020a dṛṣṭvā tu kṣatriyā bhāraṃ saindhave sarvam arpitam
07,041.020c utkruśyābhyadravan rājan yena yaudhiṣṭhiraṃ balam
07,042.001 saṃjaya uvāca
07,042.001a yan mā pṛcchasi rājendra sindhurājasya vikramam
07,042.001c śṛṇu tat sarvam ākhyāsye yathā pāṇḍūn ayodhayat
07,042.002a tam ūhuḥ sārather vaśyāḥ saindhavāḥ sādhuvāhinaḥ
07,042.002c vikurvāṇā bṛhanto 'śvāḥ śvasanopamaraṃhasaḥ
07,042.003a gandharvanagarākāraṃ vidhivat kalpitaṃ ratham
07,042.003c tasyābhyaśobhayat ketur vārāho rājato mahān
07,042.004a śvetacchatrapatākābhiś cāmaravyajanena ca
07,042.004c sa babhau rājaliṅgais tais tārāpatir ivāmbare
07,042.005a muktāvajramaṇisvarṇair bhūṣitaṃ tad ayasmayam
07,042.005c varūthaṃ vibabhau tasya jyotirbhiḥ kham ivāvṛtam
07,042.006a sa visphārya mahac cāpaṃ kirann iṣugaṇān bahūn
07,042.006c tat khaṇḍaṃ pūrayām āsa yad vyadārayad ārjuniḥ
07,042.007a sa sātyakiṃ tribhir bāṇair aṣṭabhiś ca vṛkodaram
07,042.007c dhṛṣṭadyumnaṃ tathā ṣaṣṭyā virāṭaṃ daśabhiḥ śaraiḥ
07,042.008a drupadaṃ pañcabhis tīkṣṇair daśabhiś ca śikhaṇḍinam
07,042.008c kekayān pañcaviṃśatyā draupadeyāṃs tribhis tribhiḥ
07,042.009a yudhiṣṭhiraṃ ca saptatyā tataḥ śeṣān apānudat
07,042.009c iṣujālena mahatā tad adbhutam ivābhavat
07,042.010a athāsya śitapītena bhallenādiśya kārmukam
07,042.010c ciccheda prahasan rājā dharmaputraḥ pratāpavān
07,042.011a akṣṇor nimeṣamātreṇa so 'nyad ādāya kārmukam
07,042.011c vivyādha daśabhiḥ pārtha tāṃś caivānyāṃs tribhis tribhiḥ
07,042.012a tasya tal lāghavaṃ jñātvā bhīmo bhallais tribhiḥ punaḥ
07,042.012c dhanur dhvajaṃ ca chatraṃ ca kṣitau kṣipram apātayat
07,042.013a so 'nyad ādāya balavān sajyaṃ kṛtvā ca kārmukam
07,042.013c bhīmasyāpothayat ketuṃ dhanur aśvāṃś ca māriṣa
07,042.014a sa hatāśvād avaplutya chinnadhanvā rathottamāt
07,042.014c sātyaker āpluto yānaṃ giryagram iva kesarī
07,042.015a tatas tvadīyāḥ saṃhṛṣṭāḥ sādhu sādhv iti cukruśuḥ
07,042.015c sindhurājasya tat karma prekṣyāśraddheyam uttamam
07,042.015d*0304_01 vivyadhuḥ śaravarṣeṇa samantān nṛpasattamāḥ
07,042.015d*0304_02 saṃchādyamāno bahubhiḥ pāṇḍavānāṃ mahārathaiḥ
07,042.015d*0304_03 na vivyathe mahārāja divyam astram upāśritaḥ
07,042.015d*0304_04 chittvā ca tāñ śarān rājañ śaravarṣaiḥ pṛthagvidhaiḥ
07,042.015d*0304_05 chādayām āsa tān sarvāṃs tad abhūd romaharṣaṇam
07,042.016a saṃkruddhān pāṇḍavān eko yad dadhārāstratejasā
07,042.016c tat tasya karma bhūtāni sarvāṇy evābhyapūjayan
07,042.017a saubhadreṇa hataiḥ pūrvaṃ sottarāyudhibhir dvipaiḥ
07,042.017c pāṇḍūnāṃ darśitaḥ panthāḥ saindhavena nivāritaḥ
07,042.018a yatamānās tu te vīrā matsyapāñcālakekayāḥ
07,042.018c pāṇḍavāś cānvapadyanta pratyaikaśyena saindhavam
07,042.019a yo yo hi yatate bhettuṃ droṇānīkaṃ tavāhitaḥ
07,042.019c taṃ taṃ devavaraprāptyā saindhavaḥ pratyavārayat
07,043.001 saṃjaya uvāca
07,043.001a saindhavena niruddheṣu jayagṛddhiṣu pāṇḍuṣu
07,043.001c sughoram abhavad yuddhaṃ tvadīyānāṃ paraiḥ saha
07,043.002a praviśya tv ārjuniḥ senāṃ satyasaṃdho durāsadām
07,043.002c vyakṣobhayata tejasvī makaraḥ sāgaraṃ yathā
07,043.003a taṃ tathā śaravarṣeṇa kṣobhayantam ariṃdamam
07,043.003c yathāpradhānāḥ saubhadram abhyayuḥ kurusattamāḥ
07,043.004a teṣāṃ tasya ca saṃmardo dāruṇaḥ samapadyata
07,043.004c sṛjatāṃ śaravarṣāṇi prasaktam amitaujasām
07,043.005a rathavrajena saṃruddhas tair amitrair athārjuniḥ
07,043.005c vṛṣasenasya yantāraṃ hatvā ciccheda kārmukam
07,043.006a tasya vivyādha balavāñ śarair aśvān ajihmagaiḥ
07,043.006c vātāyamānair atha tair aśvair apahṛto raṇāt
07,043.007a tenāntareṇābhimanyor yantāpāsārayad ratham
07,043.007c rathavrajās tato hṛṣṭāḥ sādhu sādhv iti cukruśuḥ
07,043.008a taṃ siṃham iva saṃkruddhaṃ pramathnantaṃ śarair arīn
07,043.008c ārād āyāntam abhyetya vasātīyo 'bhyayād drutam
07,043.009a so 'bhimanyuṃ śaraiḥ ṣaṣṭyā rukmapuṅkhair avākirat
07,043.009c abravīc ca na me jīvañ jīvato yudhi mokṣyase
07,043.010a tam ayasmayavarmāṇam iṣuṇā āśupātinā
07,043.010c vivyādha hṛdi saubhadraḥ sa papāta vyasuḥ kṣitau
07,043.011a vasātyaṃ nihataṃ dṛṣṭvā kruddhāḥ kṣatriyapuṃgavāḥ
07,043.011c parivavrus tadā rājaṃs tava pautraṃ jighāṃsavaḥ
07,043.012a visphārayantaś cāpāni nānārūpāṇy anekaśaḥ
07,043.012c tad yuddham abhavad raudraṃ saubhadrasyāribhiḥ saha
07,043.013a teṣāṃ śarān seṣvasanāñ śarīrāṇi śirāṃsi ca
07,043.013c sakuṇḍalāni sragvīṇi kruddhaś ciccheda phālguniḥ
07,043.014a sakhaḍgāḥ sāṅgulitrāṇāḥ sapaṭṭiśaparaśvadhāḥ
07,043.014c adṛśyanta bhujāś chinnā hemābharaṇabhūṣitāḥ
07,043.015a sragbhir ābharaṇair vastraiḥ patitaiś ca mahādhvajaiḥ
07,043.015c varmabhiś carmabhir hārair mukuṭaiś chatracāmaraiḥ
07,043.016a apaskarair adhiṣṭhānair īṣādaṇḍakabandhuraiḥ
07,043.016c akṣair vimathitaiś cakrair bhagnaiś ca bahudhā yugaiḥ
07,043.017a anukarṣaiḥ patākābhis tathā sārathivājibhiḥ
07,043.017c rathaiś ca bhagnair nāgaiś ca hataiḥ kīrṇābhavan mahī
07,043.018a nihataiḥ kṣatriyaiḥ śūrair nānājanapadeśvaraiḥ
07,043.018c jayagṛddhair vṛtā bhūmir dāruṇā samapadyata
07,043.019a diśo vicaratas tasya sarvāś ca pradiśas tathā
07,043.019c raṇe 'bhimanyoḥ kruddhasya rūpam antaradhīyata
07,043.020a kāñcanaṃ yad yad asyāsīd varma cābharaṇāni ca
07,043.020c dhanuṣaś ca śarāṇāṃ ca tad apaśyāma kevalam
07,043.021a taṃ tadā nāśakat kaś cic cakṣurbhyām abhivīkṣitum
07,043.021c ādadānaṃ śarair yodhān madhye sūryam iva sthitam
07,044.001 saṃjaya uvāca
07,044.001a ādadānas tu śūrāṇām āyūṃṣy abhavad ārjuniḥ
07,044.001c antakaḥ sarvabhūtānāṃ prāṇān kāla ivāgate
07,044.002a sa śakra iva vikrāntaḥ śakrasūnoḥ suto balī
07,044.002c abhimanyus tadānīkaṃ loḍayan bahv aśobhata
07,044.003a praviśyaiva tu rājendra kṣatriyendrāntakopamaḥ
07,044.003c satyaśravasam ādatta vyāghro mṛgam ivolbaṇam
07,044.004a satyaśravasi cākṣipte tvaramāṇā mahārathāḥ
07,044.004c pragṛhya vipulaṃ śastram abhimanyum upādravan
07,044.005a ahaṃ pūrvam ahaṃ pūrvam iti kṣatriyapuṃgavāḥ
07,044.005c spardhamānāḥ samājagmur jighāṃsanto 'rjunātmajam
07,044.006a kṣatriyāṇām anīkāni pradrutāny abhidhāvatām
07,044.006c jagrāsa timir āsādya kṣudramatsyān ivārṇave
07,044.007a ye ke cana gatās tasya samīpam apalāyinaḥ
07,044.007c na te pratinyavartanta samudrād iva sindhavaḥ
07,044.008a mahāgrāhagṛhīteva vātavegabhayārditā
07,044.008c samakampata sā senā vibhraṣṭā naur ivārṇave
07,044.008d*0305_01 saṃtrastā vāhinī tubhyaṃ naur ivāsīn mahārṇave
07,044.009a atha rukmaratho nāma madreśvarasuto balī
07,044.009c trastām āśvāsayan senām atrasto vākyam abravīt
07,044.010a alaṃ trāsena vaḥ śūrā naiṣa kaś cin mayi sthite
07,044.010c aham enaṃ grahīṣyāmi jīvagrāhaṃ na saṃśayaḥ
07,044.011a evam uktvā tu saubhadram abhidudrāva vīryavān
07,044.011c sukalpitenohyamānaḥ syandanena virājatā
07,044.012a so 'bhimanyuṃ tribhir bāṇair viddhvā vakṣasy athānadat
07,044.012c tribhiś ca dakṣiṇe bāhau savye ca niśitais tribhiḥ
07,044.012d*0306_01 so 'bhimanyus tatas tasya chittvā praṇadato balī
07,044.013a sa tasyeṣvasanaṃ chittvā phālguṇiḥ savyadakṣiṇau
07,044.013c bhujau śiraś ca svakṣibhru kṣitau kṣipram apātayat
07,044.014a dṛṣṭvā rukmarathaṃ rugṇaṃ putraṃ śalyasya māninam
07,044.014c jīvagrāhaṃ jighṛkṣantaṃ saubhadreṇa yaśasvinā
07,044.015a saṃgrāmadurmadā rājan rājaputrāḥ prahāriṇaḥ
07,044.015c vayasyāḥ śalyaputrasya suvarṇavikṛtadhvajāḥ
07,044.016a tālamātrāṇi cāpāni vikarṣanto mahārathāḥ
07,044.016c ārjuniṃ śaravarṣeṇa samantāt paryavārayan
07,044.017a śūraiḥ śikṣābalopetais taruṇair atyamarṣaṇaiḥ
07,044.017c dṛṣṭvaikaṃ samare śūraṃ saubhadram aparājitam
07,044.018a chādyamānaṃ śaravrātair hṛṣṭo duryodhano 'bhavat
07,044.018c vaivasvatasya bhavanaṃ gatam enam amanyata
07,044.019a suvarṇapuṅkhair iṣubhir nānāliṅgais tribhis tribhiḥ
07,044.019c adṛśyam ārjuniṃ cakrur nimeṣāt te nṛpātmajāḥ
07,044.020a sasūtāśvadhvajaṃ tasya syandanaṃ taṃ ca māriṣa
07,044.020c ācitaṃ samapaśyāma śvāvidhaṃ śalalair iva
07,044.021a sa gāḍhaviddhaḥ kruddhaś ca tottrair gaja ivārditaḥ
07,044.021c gāndharvam astram āyacchad rathamāyāṃ ca yojayat
07,044.022a arjunena tapas taptvā gandharvebhyo yad āhṛtam
07,044.022c tumburupramukhebhyo vai tenāmohayatāhitān
07,044.023a ekaḥ sa śatadhā rājan dṛśyate sma sahasradhā
07,044.023c alātacakravat saṃkhye kṣipram astrāṇi darśayan
07,044.024a rathacaryāstramāyābhir mohayitvā paraṃtapaḥ
07,044.024c bibheda śatadhā rājañ śarīrāṇi mahīkṣitām
07,044.024d*0307_01 bhinnānīkāś ca diṅmūḍhā bhūyaḥ saṃtrastacetasaḥ
07,044.024d*0307_02 bhallair utkṛttaśirasaḥ paralokam athāviśan
07,044.025a prāṇāḥ prāṇabhṛtāṃ saṃkhye preṣitā niśitaiḥ śaraiḥ
07,044.025c rājan prāpur amuṃ lokaṃ śarīrāṇy avaniṃ yayuḥ
07,044.026a dhanūṃṣy aśvān niyantṝṃś ca dhvajān bāhūṃś ca sāṅgadān
07,044.026c śirāṃsi ca śitair bhallais teṣāṃ ciccheda phālguniḥ
07,044.027a cūtārāmo yathā bhagnaḥ pañcavarṣaphalopagaḥ
07,044.027c rājaputraśataṃ tadvat saubhadreṇāpatad dhatam
07,044.028a kruddhāśīviṣasaṃkāśān sukumārān sukhocitān
07,044.028c ekena nihatān dṛṣṭvā bhīto duryodhano 'bhavat
07,044.029a rathinaḥ kuñjarān aśvān padātīṃś cāvamarditān
07,044.029c dṛṣṭvā duryodhanaḥ kṣipram upāyāt tam amarṣitaḥ
07,044.030a tayoḥ kṣaṇam ivāpūrṇaḥ saṃgrāmaḥ samapadyata
07,044.030c athābhavat te vimukhaḥ putraḥ śaraśatārditaḥ
07,045.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,045.001a yathā vadasi me sūta ekasya bahubhiḥ saha
07,045.001c saṃgrāmaṃ tumulaṃ ghoraṃ jayaṃ caiva mahātmanaḥ
07,045.002a aśraddheyam ivāścaryaṃ saubhadrasyātha vikramam
07,045.002c kiṃ tu nātyadbhutaṃ teṣāṃ yeṣāṃ dharmo vyapāśrayaḥ
07,045.003a duryodhane 'tha vimukhe rājaputraśate hate
07,045.003c saubhadre pratipattiṃ kāṃ pratyapadyanta māmakāḥ
07,045.003d*0308_01 mūlaṃ hi sarvadharmāṇāṃ daivataṃ svargavāsinām
07,045.003d*0308_02 sa kṛṣṇo daivataṃ yeṣāṃ kiṃ teṣāṃ duḥkhasaṃbhavaḥ
07,045.003d*0308_03 karmaṇāṃ pratipanne 'rthe kālena pariṇāmite
07,045.003d*0308_04 kā cintā mahatī bhūpa cintayā bādhyate jaḍaḥ
07,045.003d*0308_05 kriyopakramitaḥ pūrvaṃ pariṇāmadṛśaḥ sukham
07,045.003d*0308_06 tyāgaṃ vinā mahārāja samādhānaṃ na vidyate
07,045.003d*0308_07 bhavāṃs tadrahito rājañ śṛṇuṣvācarite phalam
07,045.004 saṃjaya uvāca
07,045.004*0309_01 tāvakās tava putrāś ca vīkṣamāṇāḥ parasparam
07,045.004a saṃśuṣkāsyāś calannetrāḥ prasvinnā lomaharṣiṇaḥ
07,045.004c palāyanakṛtotsāhā nirutsāhā dviṣajjaye
07,045.004d*0310_01 gotranāmabhir anyonyaṃ krandanto jīvitaiṣiṇaḥ
07,045.005a hatān bhrātṝn pitṝn putrān suhṛtsaṃbandhibāndhavān
07,045.005c utsṛjyotsṛjya samiyus tvarayanto hayadvipān
07,045.006a tān prabhagnāṃs tathā dṛṣṭvā droṇo drauṇir bṛhadbalaḥ
07,045.006c kṛpo duryodhanaḥ karṇaḥ kṛtavarmātha saubalaḥ
07,045.006d*0311_01 tathā sarve samabhyetya saubhadraṃ drutam arpayan
07,045.006d*0311_02 tathā vinihatāṃ dṛṣṭvā tava senām anāthavat
07,045.007a abhidrutāḥ susaṃkruddhāḥ saubhadram aparājitam
07,045.007c te 'pi pautreṇa te rājan prāyaśo vimukhīkṛtāḥ
07,045.007d*0312_01 saubhadreṇa mahārāja śakrapratimatejasā
07,045.008a ekas tu sukhasaṃvṛddho bālyād darpāc ca nirbhayaḥ
07,045.008c iṣvastravin mahātejā lakṣmaṇo ''rjunim abhyayāt
07,045.009a tam anvag evāsya pitā putragṛddhī nyavartata
07,045.009c anu duryodhanaṃ cānye nyavartanta mahārathāḥ
07,045.010a taṃ te 'bhiṣiṣicur bāṇair meghā girim ivāmbubhiḥ
07,045.010c sa ca tān pramamāthaiko viṣvag vāto yathāmbudān
07,045.011a pautraṃ tu tava durdharṣaṃ lakṣmaṇaṃ priyadarśanam
07,045.011c pituḥ samīpe tiṣṭhantaṃ śūram udyatakārmukam
07,045.012a atyantasukhasaṃvṛddhaṃ dhaneśvarasutopamam
07,045.012c āsasāda raṇe kārṣṇir matto mattam iva dvipam
07,045.012d*0313_01 abravīl lakṣmaṇaḥ kruddham ārjuniṃ paramām āstravit
07,045.012d*0313_02 śṛṇu vākyaṃ mahābāho abhimanyo mahābala
07,045.012d*0313_03 gaccha tvaṃ pāṇḍavāñ śīghraṃ mā yuddhaṃ kuru suvrata
07,045.012d*0313_04 tasya tad vacanaṃ śrutvā abhimanyuḥ pratāpavān
07,045.012d*0313_05 uvāca lakṣmaṇaṃ kruddhaḥ prahasann iva bhārata
07,045.012d*0313_06 gamiṣyāmi ciraṃ bhrātaḥ sarvān etān nihatya vai
07,045.012d*0313_07 pāṇḍavān prati cādyaiva iti satyaṃ vadāmi te
07,045.012d*0314_01 siṃhaśāvo vane yadvat puṇḍarīkaśiśuṃ yathā
07,045.013a lakṣmaṇena tu saṃgamya saubhadraḥ paravīrahā
07,045.013c śaraiḥ suniśitais tīkṣṇair bāhvor urasi cārpitaḥ
07,045.014a saṃkruddho vai mahābāhur daṇḍāhata ivoragaḥ
07,045.014c pautras tava mahārāja tava pautram abhāṣata
07,045.015a sudṛṣṭaḥ kriyatāṃ loko amuṃ lokaṃ gamiṣyasi
07,045.015c paśyatāṃ bāndhavānāṃ tvāṃ nayāmi yamasādanam
07,045.015d*0315_01 tasya cātikramaṃ dṛṣṭvā lakṣmaṇo yuddhakovidaḥ
07,045.015d*0315_02 yuddhaṃ cakre tadā tena śastrāstrair matimān nṛpa
07,045.015d*0315_03 tayor yuddham atīvāsīd budhāṅgārakayor iva
07,045.015d*0315_04 anyonyaṃ * jighāṃsator balavāsavayor iva
07,045.015d*0315_05 śarajālair mahāghorair vivyadhus te parasparam
07,045.015d*0315_06 lakṣmaṇo niśitair bāṇair daśabhiś ca stanāntare
07,045.015d*0315_07 ājaghānārjuniṃ caiva tathā viddho 'bhimanyunā
07,045.015d*0315_08 pañcabhiḥ pañcabhir bāṇair nijaghne rathavājinaḥ
07,045.015d*0315_09 sārathim iṣuṇaikena dhvajaṃ caikeṣuṇāhanat
07,045.015d*0315_10 tribhir bāṇair dhanuś chittvā ārjuniḥ sumahābalaḥ
07,045.016a evam uktvā tato bhallaṃ saubhadraḥ paravīrahā
07,045.016c udbabarha mahābāhur nirmuktoragasaṃnibham
07,045.017a sa tasya bhujanirmukto lakṣmaṇasya sudarśanam
07,045.017c sunasaṃ subhru keśāntaṃ śiro 'hārṣīt sakuṇḍalam
07,045.017e lakṣmaṇaṃ nihataṃ dṛṣṭvā hā hety uccukruśur janāḥ
07,045.017f*0316_01 sa bhrātṝn rājaputrāṃś ca kumārasyānuyāyinām
07,045.017f*0316_02 jaghāna bāṇaiḥ saubhadraḥ sahasrāṇi caturdaśa
07,045.017f*0316_03 aṣṭau rathasahasrāṇi sapta nāgaśatāni ca
07,045.018a tato duryodhanaḥ kruddhaḥ priye putre nipātite
07,045.018c hatainam iti cukrośa kṣatriyān kṣatriyarṣabhaḥ
07,045.019a tato droṇaḥ kṛpaḥ karṇo droṇaputro bṛhadbalaḥ
07,045.019c kṛtavarmā ca hārdikyaḥ ṣaḍ rathāḥ paryavārayan
07,045.020a sa tān viddhvā śitair bāṇair vimukhīkṛtya cārjuniḥ
07,045.020c vegenābhyapatat kruddhaḥ saindhavasya mahad balam
07,045.021a āvavrus tasya panthānaṃ gajānīkena daṃśitāḥ
07,045.021c kaliṅgāś ca niṣādāś ca krāthaputraś ca vīryavān
07,045.021e tat prasaktam ivātyarthaṃ yuddham āsīd viśāṃ pate
07,045.022a tatas tat kuñjarānīkaṃ vyadhamad dhṛṣṭam ārjuniḥ
07,045.022c yathā vivān nityagatir jaladāñ śataśo 'mbare
07,045.023a tataḥ krāthaḥ śaravrātair ārjuniṃ samavākirat
07,045.023c athetare saṃnivṛttāḥ punar droṇamukhā rathāḥ
07,045.023e paramāstrāṇi dhunvānāḥ saubhadram abhidudruvuḥ
07,045.024a tān nivāryārjunir bāṇaiḥ krāthaputram athārdayat
07,045.024c śaraugheṇāprameyeṇa tvaramāṇo jighāṃsayā
07,045.025a sadhanurbāṇakeyūrau bāhū samukuṭaṃ śiraḥ
07,045.025c chatraṃ dhvajaṃ niyantāram aśvāṃś cāsya nyapātayat
07,045.026a kulaśīlaśrutabalaiḥ kīrtyā cāstrabalena ca
07,045.026c yukte tasmin hate vīrāḥ prāyaśo vimukhābhavan
07,046.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,046.001a tathā praviṣṭaṃ taruṇaṃ saubhadram aparājitam
07,046.001c kulānurūpaṃ kurvāṇaṃ saṃgrāmeṣv apalāyinam
07,046.002a ājāneyaiḥ subalibhir yuktam aśvais trihāyanaiḥ
07,046.002c plavamānam ivākāśe ke śūrāḥ samavārayan
07,046.003 saṃjaya uvāca
07,046.003a abhimanyuḥ praviśyaiva tāvakān niśitaiḥ śaraiḥ
07,046.003c akarod vimukhān sarvān pārthivān pāṇḍunandanaḥ
07,046.004a taṃ tu droṇaḥ kṛpaḥ karṇo drauṇiś ca sabṛhadbalaḥ
07,046.004c kṛtavarmā ca hārdikyaḥ ṣaḍ rathāḥ paryavārayan
07,046.005a dṛṣṭvā tu saindhave bhāram atimātraṃ samāhitam
07,046.005c sainyaṃ tava mahārāja yudhiṣṭhiram upādravat
07,046.006a saubhadram itare vīram abhyavarṣañ śarāmbubhiḥ
07,046.006c tālamātrāṇi cāpāni vikarṣanto mahārathāḥ
07,046.007a tāṃs tu sarvān maheṣvāsān sarvavidyāsu niṣṭhitān
07,046.007c vyaṣṭambhayad raṇe bāṇaiḥ saubhadraḥ paravīrahā
07,046.008a droṇaṃ pañcāśatā viddhvā viṃśatyā ca bṛhadbalam
07,046.008c aśītyā kṛtavarmāṇaṃ kṛpaṃ ṣaṣṭyā śilīmukhaiḥ
07,046.009a rukmapuṅkhair mahāvegair ākarṇasamacoditaiḥ
07,046.009c avidhyad daśabhir bāṇair aśvatthāmānam ārjuniḥ
07,046.010a sa karṇaṃ karṇinā karṇe pītena niśitena ca
07,046.010c phālgunir dviṣatāṃ madhye vivyādha parameṣuṇā
07,046.011a pātayitvā kṛpasyāśvāṃs tathobhau pārṣṇisārathī
07,046.011c athainaṃ daśabhir bāṇaiḥ pratyavidhyat stanāntare
07,046.012a tato vṛndārakaṃ vīraṃ kurūṇāṃ kīrtivardhanam
07,046.012c putrāṇāṃ tava vīrāṇāṃ paśyatām avadhīd balī
07,046.013a taṃ drauṇiḥ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samarpayat
07,046.013c varaṃ varam amitrāṇām ārujantam abhītavat
07,046.014a sa tu bāṇaiḥ śitais tūrṇaṃ pratyavidhyata māriṣa
07,046.014c paśyatāṃ dhārtarāṣṭrāṇām aśvatthāmānam ārjuniḥ
07,046.015a ṣaṣṭyā śarāṇāṃ taṃ drauṇis tigmadhāraiḥ sutejanaiḥ
07,046.015c ugrair nākampayad viddhvā mainākam iva parvatam
07,046.016a sa tu drauṇiṃ trisaptatyā hemapuṅkhair ajihmagaiḥ
07,046.016c pratyavidhyan mahātejā balavān apakāriṇam
07,046.017a tasmin droṇo bāṇaśataṃ putragṛddhī nyapātayat
07,046.017c aśvatthāmā tathāṣṭau ca parīpsan pitaraṃ raṇe
07,046.018a karṇo dvāviṃśatiṃ bhallān kṛtavarmā caturdaśa
07,046.018c bṛhadbalas tu pañcāśat kṛpaḥ śāradvato daśa
07,046.019a tāṃs tu pratyavadhīt sarvān daśabhir daśabhiḥ śaraiḥ
07,046.019c tair ardyamānaḥ saubhadraḥ sarvato niśitaiḥ śaraiḥ
07,046.020a taṃ kosalānām adhipaḥ karṇinātāḍayad dhṛdi
07,046.020c sa tasyāśvān dhvajaṃ cāpaṃ sūtaṃ cāpātayat kṣitau
07,046.021a atha kosalarājas tu virathaḥ khaḍgacarmadhṛt
07,046.021c iyeṣa phālguneḥ kāyāc chiro hartuṃ sakuṇḍalam
07,046.022a sa kosalānāṃ bhartāraṃ rājaputraṃ bṛhadbalam
07,046.022c hṛdi vivyādha bāṇena sa bhinnahṛdayo 'patat
07,046.023a babhañja ca sahasrāṇi daśa rājan mahātmanām
07,046.023c sṛjatām aśivā vācaḥ khaḍgakārmukadhāriṇām
07,046.024a tathā bṛhadbalaṃ hatvā saubhadro vyacarad raṇe
07,046.024c viṣṭambhayan maheṣvāsān yodhāṃs tava śarāmbubhiḥ
07,047.001 saṃjaya uvāca
07,047.001a sa karṇaṃ karṇinā karṇe punar vivyādha phālguniḥ
07,047.001c śaraiḥ pañcāśatā cainam avidhyat kopayan bhṛśam
07,047.002a prativivyādha rādheyas tāvadbhir atha taṃ punaḥ
07,047.002c sa tair ācitasarvāṅgo bahv aśobhata bhārata
07,047.003a karṇaṃ cāpy akarot kruddho rudhirotpīḍavāhinam
07,047.003c karṇo 'pi vibabhau śūraḥ śaraiś citro 'sṛgāplutaḥ
07,047.003d*0317_01 saṃdhyānugataparyantaḥ śaradīva divākaraḥ
07,047.004a tāv ubhau śaracitrāṅgau rudhireṇa samukṣitau
07,047.004c babhūvatur mahātmānau puṣpitāv iva kiṃśukau
07,047.005a atha karṇasya sacivān ṣaṭ śūrāṃś citrayodhinaḥ
07,047.005c sāśvasūtadhvajarathān saubhadro nijaghāna ha
07,047.006a athetarān maheṣvāsān daśabhir daśabhiḥ śaraiḥ
07,047.006c pratyavidhyad asaṃbhrāntas tad adbhutam ivābhavat
07,047.007a māgadhasya punaḥ putraṃ hatvā ṣaḍbhir ajihmagaiḥ
07,047.007c sāśvaṃ sasūtaṃ taruṇam aśvaketum apātayat
07,047.008a mārtikāvatakaṃ bhojaṃ tataḥ kuñjaraketanam
07,047.008b*0318_01 magadhādhipateś cāpi jayatsenasya vai śiraḥ
07,047.008c kṣurapreṇa samunmathya nanāda visṛjañ śarān
07,047.009a tasya dauḥśāsanir viddhvā caturbhiś caturo hayān
07,047.009c sūtam ekena vivyādha daśabhiś cārjunātmajam
07,047.010a tato dauḥśāsaniṃ kārṣṇir viddhvā saptabhir āśugaiḥ
07,047.010c saṃrambhād raktanayano vākyam uccair athābravīt
07,047.011a pitā tavāhavaṃ tyaktvā gataḥ kāpuruṣo yathā
07,047.011c diṣṭyā tvam api jānīṣe yoddhuṃ na tv adya mokṣyase
07,047.012a etāvad uktvā vacanaṃ karmāraparimārjitam
07,047.012c nārācaṃ visasarjāsmai taṃ drauṇis tribhir ācchinat
07,047.013a tasyārjunir dhvajaṃ chittvā śalyaṃ tribhir atāḍayat
07,047.013c taṃ śalyo navabhir bāṇair gārdhrapatrair atāḍayat
07,047.013d*0319_01 hṛdyasaṃbhrāntavad rājaṃs tad adbhutam ivābhavat
07,047.014a tasyārjunir dhvajaṃ chittvā ubhau ca pārṣṇisārathī
07,047.014c taṃ vivyādhāyasaiḥ ṣaḍbhiḥ so 'pakrāmad rathāntaram
07,047.015a śatruṃjayaṃ candraketuṃ meghavegaṃ suvarcasam
07,047.015c sūryabhāsaṃ ca pañcaitān hatvā vivyādha saubalam
07,047.016a taṃ saubalas tribhir viddhvā duryodhanam athābravīt
07,047.016c sarva enaṃ pramathnīmaḥ puraikaikaṃ hinasti naḥ
07,047.017a athābravīt tadā droṇaṃ karṇo vaikartano vṛṣā
07,047.017c purā sarvān pramathnāti brūhy asya vadham āśu naḥ
07,047.018a tato droṇo maheṣvāsaḥ sarvāṃs tān pratyabhāṣata
07,047.018c asti vo 'syāntaraṃ kaś cit kumārasya prapaśyati
07,047.019a anv asya pitaraṃ hy adya carataḥ sarvatodiśam
07,047.019c śīghratāṃ narasiṃhasya pāṇḍaveyasya paśyata
07,047.020a dhanurmaṇḍalam evāsya rathamārgeṣu dṛśyate
07,047.020b*0320_01 tamo ghnataḥ sudīptasya savitur maṇḍalaṃ yathā
07,047.020c saṃdadhānasya viśikhāñ śīghraṃ caiva vimuñcataḥ
07,047.020d*0321_01 vikarṣato dhanuḥ śreṣṭhaṃ nāntaraṃ dṛśyate hi vai
07,047.021a ārujann iva me prāṇān mohayann api sāyakaiḥ
07,047.021c praharṣayati mā bhūyaḥ saubhadraḥ paravīrahā
07,047.022a ati mā nandayaty eṣa saubhadro vicaran raṇe
07,047.022c antaraṃ yasya saṃrabdhā na paśyanti mahārathāḥ
07,047.023a asyato laghuhastasya diśaḥ sarvā maheṣubhiḥ
07,047.023c na viśeṣaṃ prapaśyāmi raṇe gāṇḍīvadhanvanaḥ
07,047.024a atha karṇaḥ punar droṇam āhārjuniśarārditaḥ
07,047.024c sthātavyam iti tiṣṭhāmi pīḍyamāno 'bhimanyunā
07,047.025a tejasvinaḥ kumārasya śarāḥ paramadāruṇāḥ
07,047.025c kṣiṇvanti hṛdayaṃ me 'dya ghorāḥ pāvakatejasaḥ
07,047.025d*0322_01 hrīmattvāt kṣitipālānāṃ paśyatām adya ca dvija
07,047.025d*0322_02 na me 'ṅga hīyate kiṃ cin na vai vāg eti māṃ tathā
07,047.025d*0322_03 kumāravaravīrasya saṃtaptaparameṣubhiḥ
07,047.025d*0322_04 bāṇair acchinnanirmuktaiḥ śalyair antargataṃ mama
07,047.025d*0322_05 vicinvadbhir ivāsūn me śarīraṃ na vibhāvyate
07,047.025d*0322_06 kaḥ kiṃ kiṃ sa dhanurvedo yenaikena vayaṃ jitāḥ
07,047.026a tam ācāryo 'bravīt karṇaṃ śanakaiḥ prahasann iva
07,047.026c abhedyam asya kavacaṃ yuvā cāśuparākramaḥ
07,047.027a upadiṣṭā mayā asya pituḥ kavacadhāraṇā
07,047.027c tām eṣa nikhilāṃ vetti dhruvaṃ parapuraṃjayaḥ
07,047.027d*0323_01 jyālakṣaṇaṃ mayā ceha nopadiṣṭaṃ tu phalgune
07,047.028a śakyaṃ tv asya dhanuś chettuṃ jyāṃ ca bāṇaiḥ samāhitaiḥ
07,047.028c abhīśavo hayāś caiva tathobhau pārṣṇisārathī
07,047.029a etat kuru maheṣvāsa rādheya yadi śakyate
07,047.029c athainaṃ vimukhīkṛtya paścāt praharaṇaṃ kuru
07,047.030a sadhanuṣko na śakyo 'yam api jetuṃ surāsuraiḥ
07,047.030c virathaṃ vidhanuṣkaṃ ca kuruṣvainaṃ yadīcchasi
07,047.030d*0324_01 vilakṣakaraṇaṃ vā(? nā)daṃ vimuñcann agrato nṛpa
07,047.030d*0324_02 saṃdhānakṛtalakṣasya kiṃ cid vyākṣiptacetasaḥ
07,047.030d*0325_01 puraḥ sthitena kenāpi duḥśakyo jetum ārjuniḥ
07,047.031a tad ācāryavacaḥ śrutvā karṇo vaikartanas tvaran
07,047.031b*0326_01 dṛṣṭvā saubhadram asyantam uccaiḥ śabdam akurvata
07,047.031b*0326_02 naṣṭalakṣaḥ kumāro 'yaṃ hanyatāṃ hanyatām iti
07,047.031b*0326_03 tasya cintayamānasya abhimanyor mahātmanaḥ
07,047.031c asyato laghuhastasya pṛṣatkair dhanur ācchinat
07,047.032a aśvān asyāvadhīd bhojo gautamaḥ pārṣṇisārathī
07,047.032c śeṣās tu chinnadhanvānaṃ śaravarṣair avākiran
07,047.033a tvaramāṇās tvarākāle virathaṃ ṣaṇ mahārathāḥ
07,047.033c śaravarṣair akaruṇā bālam ekam avākiran
07,047.034a sa chinnadhanvā virathaḥ svadharmam anupālayan
07,047.034c khaḍgacarmadharaḥ śrīmān utpapāta vihāyasam
07,047.034d*0327_01 maṇḍalāni suśikṣābhir gatapratyāgatāni ca
07,047.035a mārgaiḥ sa kaiśikādyaiś ca lāghavena balena ca
07,047.035c ārjunir vyacarad vyomni bhṛśaṃ vai pakṣirāḍ iva
07,047.036a mayy eva nipataty eṣa sāsir ity ūrdhvadṛṣṭayaḥ
07,047.036c vivyadhus taṃ maheṣvāsāḥ samare chidradarśinaḥ
07,047.037a tasya droṇo 'cchinan muṣṭau khaḍgaṃ maṇimayatsarum
07,047.037b*0328_01 kṣurapreṇa mahātejās tvaramāṇaḥ sapatnajit
07,047.037c rādheyo niśitair bāṇair vyadhamac carma cottamam
07,047.038a vyasicarmeṣupūrṇāṅgaḥ so 'ntarikṣāt punaḥ kṣitim
07,047.038c āsthitaś cakram udyamya droṇaṃ kruddho 'bhyadhāvata
07,047.039a sa cakrareṇūjjvalaśobhitāṅgo; babhāv atīvonnatacakrapāṇiḥ
07,047.039c raṇe 'bhimanyuḥ kṣaṇadāsubhadraḥ; sa vāsubhadrānukṛtiṃ prakurvan
07,047.040a srutarudhirakṛtaikarāgavaktro; bhrukuṭipuṭākuṭilo 'tisiṃhanādaḥ
07,047.040c prabhur amitabalo raṇe 'bhimanyur; nṛpavaramadhyagato bhṛśaṃ vyarājat
07,048.001 saṃjaya uvāca
07,048.001a viṣṇoḥ svasānandikaraḥ sa viṣṇvāyudhabhūṣitaḥ
07,048.001c rarājātirathaḥ saṃkhye janārdana ivāparaḥ
07,048.002a mārutoddhūtakeśāntam udyatārivarāyudham
07,048.002c vapuḥ samīkṣya pṛthvīśā duḥsamīkṣyaṃ surair api
07,048.002d*0329_01 yadi pāṇitalād etac cakraṃ mucyeta phālguneḥ
07,048.002d*0329_02 varadānān mātulasya viṣṇoś cakram ivāpatet
07,048.003a tac cakraṃ bhṛśam udvignāḥ saṃcicchidur anekadhā
07,048.003c mahārathas tataḥ kārṣṇiḥ saṃjagrāha mahāgadām
07,048.004a vidhanuḥsyandanāsis tair vicakraś cāribhiḥ kṛtaḥ
07,048.004c abhimanyur gadāpāṇir aśvatthāmānam ādravat
07,048.005a sa gadām udyatāṃ dṛṣṭvā jvalantīm aśanīm iva
07,048.005c apākrāmad rathopasthād vikramāṃs trīn nararṣabhaḥ
07,048.006a tasyāśvān gadayā hatvā tathobhau pārṣṇisārathī
07,048.006c śarācitāṅgaḥ saubhadraḥ śvāvidvat pratyadṛśyata
07,048.007a tataḥ subaladāyādaṃ kālakeyam apothayat
07,048.007c jaghāna cāsyānucarān gāndhārān saptasaptatim
07,048.008a punar brahmavasātīyāñ jaghāna rathino daśa
07,048.008c kekayānāṃ rathān sapta hatvā ca daśa kuñjarān
07,048.008e dauḥśāsanirathaṃ sāśvaṃ gadayā samapothayat
07,048.009a tato dauḥśāsaniḥ kruddho gadām udyamya māriṣa
07,048.009c abhidudrāva saubhadraṃ tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
07,048.010a tāv udyatagadau vīrāv anyonyavadhakāṅkṣiṇau
07,048.010c bhrātṛvyau saṃprajahrāte pureva tryambakāntakau
07,048.011a tāv anyonyaṃ gadāgrābhyāṃ saṃhatya patitau kṣitau
07,048.011b*0330_01 tato mahītalāt kārṣṇir viṣapīta iva skhalan
07,048.011b*0330_02 samabhyadhāvad daṣṭauṣṭho dauḥśāsanim atha kṣitau
07,048.011b*0330_03 so 'pi vegavatīṃ gṛhya gadām udyamya cārjunim
07,048.011b*0330_04 kiṃcicchvāsas tu saubhadro dauḥśāsanim atāḍayat
07,048.011b*0330_05 tāv ubhau bhrātarāv evaṃ gatau vaivasvatakṣayam
07,048.011c indradhvajāv ivotsṛṣṭau raṇamadhye paraṃtapau
07,048.012a dauḥśāsanir athotthāya kurūṇāṃ kīrtivardhanaḥ
07,048.012b*0331_01 devakalpo maheṣvāsaḥ kṣatraṃ dagdhvā mahāyaśāḥ
07,048.012c prottiṣṭhamānaṃ saubhadraṃ gadayā mūrdhny atāḍayat
07,048.013a gadāvegena mahatā vyāyāmena ca mohitaḥ
07,048.013b@007_0001 pauruṣaṃ ca samālambya kiṃ cin mūrchām avāpa saḥ
07,048.013b@007_0002 evaṃ tadā mahāvīraḥ kuruvaṃśavivardhanaḥ
07,048.013b@007_0003 yudhyamānas tṛṣākrāntaḥ sukumāro mahābalaḥ
07,048.013b@007_0004 kṣudhāsaṃpīḍito rājann īṣan mūrchām avāpa saḥ
07,048.013b@007_0005 īṣad bhramamāne te cakṣuṣī samadṛśyata (sic)
07,048.013b@007_0006 kṣaṇopaviṣṭo 'tha tadā vākyaṃ cedam uvāca ha
07,048.013b@007_0007 śṛṇvantu kauravāḥ sarve vākyaṃ dharmārthasaṃhitam
07,048.013b@007_0008 arjunasya na [?ca] dāyādo bhāgineyo mahātmanaḥ
07,048.013b@007_0009 kṛṣṇasya cāhaṃ durmedhā yathā kāpuruṣas tadā
07,048.013b@007_0010 subhadrānandano bhūtvā kiṃ cāpi na kṛtaṃ mayā
07,048.013b@007_0011 sarve yūyaṃ jīvamānā asmaddroṇa[ha]parāyaṇāḥ
07,048.013b@007_0012 evaṃ bruvāṇaḥ sa tadābhimanyuḥ
07,048.013b@007_0013 pratāpayukto 'pi raṇe pranaṣṭaḥ
07,048.013b@007_0014 dhṛtyā gṛhītaḥ sa tadā mahātmā
07,048.013b@007_0015 mūrchānvito vihvalatāṃ jagāma
07,048.013b@007_0016 diśo vilokayan sarvāḥ kopena sa mahābalaḥ
07,048.013b@007_0017 tasmin vai vīraśayane saubhadraḥ prāpatad bhuvi
07,048.013b@007_0018 hatvā tān subahūn vīrāṃl lakṣmaṇādīn mahābalaḥ
07,048.013b@007_0019 koṭiṃ hatvā rathānāṃ ca gajānāṃ ca tathaiva ca
07,048.013b@007_0020 hayānām arbudaṃ pūrṇaṃ kharvam ekaṃ padātinām
07,048.013b@007_0021 etān yudhi vimardyaivam abhimanyur divaṃ gataḥ
07,048.013b@007_0022 tathāstaṃ gata āditye dvāv etau yugapad gatau
07,048.013c vicetā nyapatad bhūmau saubhadraḥ paravīrahā
07,048.013e evaṃ vinihato rājann eko bahubhir āhave
07,048.014a kṣobhayitvā camūṃ sarvāṃ nalinīm iva kuñjaraḥ
07,048.014c aśobhata hato vīro vyādhair vanagajo yathā
07,048.015a taṃ tathā patitaṃ śūraṃ tāvakāḥ paryavārayan
07,048.015c dāvaṃ dagdhvā yathā śāntaṃ pāvakaṃ śiśirātyaye
07,048.016a vimṛdya taruśṛṅgāṇi saṃnivṛttam ivānilam
07,048.016c astaṃ gatam ivādityaṃ taptvā bhāratavāhinīm
07,048.017a upaplutaṃ yathā somaṃ saṃśuṣkam iva sāgaram
07,048.017c pūrṇacandrābhavadanaṃ kākapakṣavṛtākṣakam
07,048.017d*0332_01 kākapakṣākliptakeśaṃ paugaṇḍam iti saṃjñitam
07,048.018a taṃ bhūmau patitaṃ dṛṣṭvā tāvakās te mahārathāḥ
07,048.018c mudā paramayā yuktāś cukruśuḥ siṃhavan muhuḥ
07,048.019a āsīt paramako harṣas tāvakānāṃ viśāṃ pate
07,048.019c itareṣāṃ tu vīrāṇāṃ netrebhyaḥ prāpataj jalam
07,048.020a abhikrośanti bhūtāni antarikṣe viśāṃ pate
07,048.020c dṛṣṭvā nipatitaṃ vīraṃ cyutaṃ candram ivāmbarāt
07,048.021a droṇakarṇamukhaiḥ ṣaḍbhir dhārtarāṣṭrair mahārathaiḥ
07,048.021c eko 'yaṃ nihataḥ śete naiṣa dharmo mato hi naḥ
07,048.022a tasmiṃs tu nihate vīre bahv aśobhata medinī
07,048.022c dyaur yathā pūrṇacandreṇa nakṣatragaṇamālinī
07,048.023a rukmapuṅkhaiś ca saṃpūrṇā rudhiraughapariplutā
07,048.023c uttamāṅgaiś ca vīrāṇāṃ bhrājamānaiḥ sakuṇḍalaiḥ
07,048.024a vicitraiś ca paristomaiḥ patākābhiś ca saṃvṛtā
07,048.024c cāmaraiś ca kuthābhiś ca praviddhaiś cāmbarottamaiḥ
07,048.025a rathāśvanaranāgānām alaṃkāraiś ca suprabhaiḥ
07,048.025c khaḍgaiś ca niśitaiḥ pītair nirmuktair bhujagair iva
07,048.026a cāpaiś ca viśikhaiś chinnaiḥ śaktyṛṣṭiprāsakampanaiḥ
07,048.026c vividhair āyudhaiś cānyaiḥ saṃvṛtā bhūr aśobhata
07,048.026d*0333_01 niṣṭanadbhir atīvārtair udvamad rudhirasravaiḥ
07,048.026d*0333_02 naraiḥ patadbhiḥ patitair avanis tv adhikaṃ babhau
07,048.027a vājibhiś cāpi nirjīvaiḥ svapadbhiḥ śoṇitokṣitaiḥ
07,048.027c sārohair viṣamā bhūmiḥ saubhadreṇa nipātitaiḥ
07,048.028a sāṅkuśaiḥ samahāmātraiḥ savarmāyudhaketubhiḥ
07,048.028c parvatair iva vidhvastair viśikhonmathitair gajaiḥ
07,048.029a pṛthivyām anukīrṇaiś ca vyaśvasārathiyodhibhiḥ
07,048.029c hradair iva prakṣubhitair hatanāgai rathottamaiḥ
07,048.030a padātisaṃghaiś ca hatair vividhāyudhabhūṣaṇaiḥ
07,048.030c bhīrūṇāṃ trāsajananī ghorarūpābhavan mahī
07,048.031a taṃ dṛṣṭvā patitaṃ bhūmau candrārkasadṛśadyutim
07,048.031c tāvakānāṃ parā prītiḥ pāṇḍūnāṃ cābhavad vyathā
07,048.032a abhimanyau hate rājañ śiśuke 'prāptayauvane
07,048.032c saṃprādravac camūḥ sarvā dharmarājasya paśyataḥ
07,048.033a dīryamāṇaṃ balaṃ dṛṣṭvā saubhadre vinipātite
07,048.033c ajātaśatruḥ svān vīrān idaṃ vacanam abravīt
07,048.033d*0334_01 astaṃ gato 'yaṃ dyumaṇis tāpayitvā mahābalaḥ
07,048.033d*0334_02 saubhadraḥ śatrudamanaḥ kiṃ jātaṃ na vidma vai
07,048.033d*0334_03 evaṃ bruvāṇo nṛpatiḥ sainyena mahatā vṛtaḥ
07,048.033d*0334_04 vyūhadvāraṃ samāsādya bāṣpapūryākulekṣaṇaḥ
07,048.033d*0334_05 tac chrutvā ca hataṃ putraṃ kauravair jihmakāribhiḥ
07,048.033d*0334_06 lokaiḥ saṃkathitaṃ sarvam abhimanyoḥ parākramam
07,048.033d*0334_07 śrutvā ca tair hataṃ vīraṃ dhairyam ālambya satvaram
07,048.033d*0334_08 paramaṃ sattvam ālambya pratyuvāca yudhāṃ varaḥ
07,048.034a svargam eṣa gataḥ śūro yo hato naparāṅmukhaḥ
07,048.034c saṃstambhayata mā bhaiṣṭa vijeṣyāmo raṇe ripūn
07,048.035a ity evaṃ sa mahātejā duḥkhitebhyo mahādyutiḥ
07,048.035c dharmarājo yudhāṃ śreṣṭho bruvan duḥkham apānudat
07,048.036a yuddhe hy āśīviṣākārān rājaputrān raṇe bahūn
07,048.036c pūrvaṃ nihatya saṃgrāme paścād ārjunir anvagāt
07,048.037a hatvā daśasahasrāṇi kausalyaṃ ca mahāratham
07,048.037c kṛṣṇārjunasamaḥ kārṣṇiḥ śakrasadma gato dhruvam
07,048.038a rathāśvanaramātaṅgān vinihatya sahasraśaḥ
07,048.038c avitṛptaḥ sa saṃgrāmād aśocyaḥ puṇyakarmakṛt
07,048.038d*0335_01 gataḥ puṇyakṛtāṃ lokān bhāsvarān puṇyanirjitān
07,048.038d*0336_01 putraśokāt paraṃ nāsti duḥkham anyan mahattaram
07,048.038d*0336_02 aihikāmutriko dātā phalasyānyo na vidyate
07,048.038d*0336_03 sa putro nihato me 'dya nāhaṃ jīvitum utsahe
07,048.038d*0336_04 kiṃ mayā jīvitenārthaḥ saubhadreṇa vinā bhuvi
07,048.038d*0337_01 akṣayāṃ gatim āsādya sa gataḥ śāśvatīḥ samāḥ
07,048.039a vayaṃ tu pravaraṃ hatvā teṣāṃ taiḥ śarapīḍitāḥ
07,048.039c niveśāyābhyupāyāma sāyāhne rudhirokṣitāḥ
07,048.040a nirīkṣamāṇās tu vayaṃ pare cāyodhanaṃ śanaiḥ
07,048.040c apayātā mahārāja glāniṃ prāptā vicetasaḥ
07,048.041a tato niśāyā divasasya cāśivaḥ; śivārutaḥ saṃdhir avartatādbhutaḥ
07,048.041c kuśeśayāpīḍanibhe divākare; vilambamāne 'stam upetya parvatam
07,048.042a varāsiśaktyṛṣṭivarūthacarmaṇāṃ; vibhūṣaṇānāṃ ca samākṣipan prabhām
07,048.042c divaṃ ca bhūmiṃ ca samānayann iva; priyāṃ tanuṃ bhānur upaiti pāvakam
07,048.043a mahābhrakūṭācalaśṛṅgasaṃnibhair; gajair anekair iva vajrapātitaiḥ
07,048.043c savaijayantyaṅkuśavarmayantṛbhir; nipātitair niṣṭanatīva gauś citā
07,048.044a hateśvaraiś cūrṇitapattyupaskarair; hatāśvasūtair vipatākaketubhiḥ
07,048.044c mahārathair bhūḥ śuśubhe vicūrṇitaiḥ; purair ivāmitrahatair narādhipa
07,048.045a rathāśvavṛndaiḥ sahasādibhir hataiḥ; praviddhabhāṇḍābharaṇaiḥ pṛthagvidhaiḥ
07,048.045c nirastajihvādaśanāntralocanair; dharā babhau ghoravirūpadarśanā
07,048.046a praviddhavarmābharaṇā varāyudhā; vipannahastyaśvarathānugā narāḥ
07,048.046c mahārhaśayyāstaraṇocitāḥ sadā; kṣitāv anāthā iva śerate hatāḥ
07,048.047a atīva hṛṣṭāḥ śvasṛgālavāyasā; baḍāḥ suparṇāś ca vṛkās tarakṣavaḥ
07,048.047c vayāṃsy asṛkpāny atha rakṣasāṃ gaṇāḥ; piśācasaṃghāś ca sudāruṇā raṇe
07,048.048a tvaco vinirbhidya piban vasām asṛk; tathaiva majjāṃ piśitāni cāśnuvan
07,048.048c vapāṃ vilumpanti hasanti gānti ca; prakarṣamāṇāḥ kuṇapāny anekaśaḥ
07,048.049a śarīrasaṃghāṭavahā asṛgjalā; rathoḍupā kuñjaraśailasaṃkaṭā
07,048.049c manuṣyaśīrṣopalamāṃsakardamā; praviddhanānāvidhaśastramālinī
07,048.050a mahābhayā vaitaraṇīva dustarā; pravartitā yodhavarais tadā nadī
07,048.050c uvāha madhyena raṇājiraṃ bhṛśaṃ; bhayāvahā jīvamṛtapravāhinī
07,048.051a pibanti cāśnanti ca yatra durdṛśāḥ; piśācasaṃghā vividhāḥ subhairavāḥ
07,048.051c sunanditāḥ prāṇabhṛtāṃ bhayaṃkarāḥ; samānabhakṣāḥ śvasṛgālapakṣiṇaḥ
07,048.052a tathā tad āyodhanam ugradarśanaṃ; niśāmukhe pitṛpatirāṣṭrasaṃnibham
07,048.052c nirīkṣamāṇāḥ śanakair jahur narāḥ; samutthitāruṇḍakulopasaṃkulam
07,048.053a apetavidhvastamahārhabhūṣaṇaṃ; nipātitaṃ śakrasamaṃ mahāratham
07,048.053c raṇe 'bhimanyuṃ dadṛśus tadā janā; vyapoḍhahavyaṃ sadasīva pāvakam
07,049.001 saṃjaya uvāca
07,049.001a tasmiṃs tu nihate vīre saubhadre rathayūthape
07,049.001c vimuktarathasaṃnāhāḥ sarve nikṣiptakārmukāḥ
07,049.002a upopaviṣṭā rājānaṃ parivārya yudhiṣṭhiram
07,049.002c tad eva duḥkhaṃ dhyāyantaḥ saubhadragatamānasāḥ
07,049.003a tato yudhiṣṭhiro rājā vilalāpa suduḥkhitaḥ
07,049.003c abhimanyau hate vīre bhrātuḥ putre mahārathe
07,049.003d*0338_00 yudhiṣṭhiraḥ
07,049.003d*0338_01 eṣa karṇaṃ kṛpaṃ śalyaṃ rājānaṃ ca suyodhanam
07,049.003d*0338_02 droṇaṃ drauṇiṃ maheṣvāsaṃ tathaivānyān mahārathān
07,049.004a droṇānīkam asaṃbādhaṃ mama priyacikīrṣayā
07,049.004b*0339_01 hatvā śatrugaṇān vīra eṣa śete nipātitaḥ
07,049.004b*0339_02 kṛtāstrān yuddhakuśalān maheṣvāsān mahābalān
07,049.004b*0339_03 kulaśīlaguṇair yuktāñ śūrān vikhyātapauruṣān
07,049.004b*0339_04 droṇena vihitaṃ vyūham abhedyam amarair api
07,049.004b*0339_05 adṛṣṭapūrvam asmābhiḥ padmaṃ cakrāyudhapriyaḥ
07,049.004c bhittvā vyūhaṃ praviṣṭo 'sau gomadhyam iva kesarī
07,049.004d*0340_01 cikrīḍitaṃ raṇe tena nighnatā vai parān varān
07,049.005a yasya śūrā maheṣvāsāḥ pratyanīkagatā raṇe
07,049.005c prabhagnā vinivartante kṛtāstrā yuddhadurmadāḥ
07,049.006a atyantaśatrur asmākaṃ yena duḥśāsanaḥ śaraiḥ
07,049.006c kṣipraṃ hy abhimukhaḥ saṃkye visaṃjño vimukhīkṛtaḥ
07,049.007a sa tīrtvā dustaraṃ vīro droṇānīkamahārṇavam
07,049.007b*0341_01 śūragrāhākulaṃ bhīmaṃ tīrtvā cainam abhītavat
07,049.007c prāpya dauḥśāsaniṃ kārṣṇir yāto vaivasvatakṣayam
07,049.008a kathaṃ drakṣyāmi kaunteyaṃ saubhadre nihate 'rjunam
07,049.008c subhadrāṃ vā mahābhāgāṃ priyaṃ putram apaśyatīm
07,049.008d*0342_01 hatavatsāṃ yathā dhenuṃ taddarśanakṛtonmukhīm
07,049.009a kiṃ svid vayam apetārtham aśliṣṭam asamañjasam
07,049.009c tāv ubhau prativakṣyāmo hṛṣīkeśadhanaṃjayau
07,049.010a aham eva subhadrāyāḥ keśavārjunayor api
07,049.010c priyakāmo jayākāṅkṣī kṛtavān idam apriyam
07,049.011a na lubdho budhyate doṣān mohāl lobhaḥ pravartate
07,049.011c madhu lipsur hi nāpaśyaṃ prapātam idam īdṛśam
07,049.012a yo hi bhojye puraskāryo yāneṣu śayaneṣu ca
07,049.012c bhūṣaṇeṣu ca so 'smābhir bālo yudhi puraskṛtaḥ
07,049.013a kathaṃ hi bālas taruṇo yuddhānām aviśāradaḥ
07,049.013c sadaśva iva saṃbādhe viṣame kṣemam arhati
07,049.014a no ced dhi vayam apy enaṃ mahīm anuśayīmahi
07,049.014c bībhatsoḥ kopadīptasya dagdhāḥ kṛpaṇacakṣuṣā
07,049.015a alubdho matimān hrīmān kṣamāvān rūpavān balī
07,049.015c vapuṣmān mānakṛd vīraḥ priyaḥ satyaparāyaṇaḥ
07,049.016a yasya ślāghanti vibudhāḥ karmāṇy ūrjitakarmaṇaḥ
07,049.016c nivātakavacāñ jaghne kālakeyāṃś ca vīryavān
07,049.017a mahendraśatravo yena hiraṇyapuravāsinaḥ
07,049.017c akṣṇor nimeṣamātreṇa paulomāḥ sagaṇā hatāḥ
07,049.018a parebhyo 'py abhayārthibhyo yo dadāty abhayaṃ vibhuḥ
07,049.018c tasyāsmābhir na śakitas trātum adyātmajo bhayāt
07,049.019a bhayaṃ tu sumahat prāptaṃ dhārtarāṣṭraṃ mahad balam
07,049.019c pārthaḥ putravadhāt kruddhaḥ kauravāñ śoṣayiṣyati
07,049.020a kṣudraḥ kṣudrasahāyaś ca svapakṣakṣayam āturaḥ
07,049.020c vyaktaṃ duryodhano dṛṣṭvā śocan hāsyati jīvitam
07,049.021a na me jayaḥ prītikaro na rājyaṃ; na cāmaratvaṃ na suraiḥ salokatā
07,049.021c imaṃ samīkṣyāprativīryapauruṣaṃ; nipātitaṃ devavarātmajātmajam
07,049.021d@008_0000 saṃjaya uvāca
07,049.021d@008_0001 evaṃ vilapamāne tu kuntīputre yudhiṣṭhire
07,049.021d@008_0002 kṛṣṇadvaipāyanas tatra ājagāma mahān ṛṣiḥ
07,049.021d@008_0003 tam arcitvā yathānyāyam upaviṣṭaṃ yudhiṣṭhiraḥ
07,049.021d@008_0004 abravīc chokasaṃtapto bhrātuḥ putravadhena saḥ
07,049.021d@008_0005 adharmayuktair bahubhiḥ parivārya mahārathaiḥ
07,049.021d@008_0006 yudhyamāno maheṣvāsaiḥ saubhadro nihato raṇe
07,049.021d@008_0007 bālaś cābālabuddhiś ca saubhadraḥ paravīrahā
07,049.021d@008_0008 anupāyena saṃgrāme yudhyamāno vināśitaḥ
07,049.021d@008_0009 mayā proktaḥ sa saṃgrāme dvāraṃ saṃjanayasva naḥ
07,049.021d@008_0010 praviṣṭe ca parāṃs tasmin saindhavena sma vāritāḥ
07,049.021d@008_0011 nanu nāma samaṃ yuddham eṣṭavyaṃ yuddhajīvibhiḥ
07,049.021d@008_0012 idaṃ caivāsamaṃ yuddham īdṛśaṃ prakṛtaṃ paraiḥ
07,049.021d@008_0013 tenāsmi bhṛśasaṃtaptaḥ śokabāṣpasamākulaḥ
07,049.021d@008_0014 śamaṃ naivādhigacchāmi cintayānaḥ punaḥ punaḥ
07,049.021d@008_0015 taṃ tathā vilapantaṃ vai śokabāṣpasamākulam
07,049.021d@008_0016 uvāca bhagavān vyāso yudhiṣṭhiram idaṃ vacaḥ
07,049.021d@008_0017 yudhiṣṭhira mahāprājña sarvaśāstraviśārada
07,049.021d@008_0018 vyasaneṣu na muhyanti tvādṛśā bharatarṣabha
07,049.021d@008_0019 svargam eṣa gataḥ śūraḥ śatrūn hatvā bahūn raṇe
07,049.021d@008_0020 abālasadṛśaṃ karma kṛtvā vai puruṣottamaḥ
07,049.021d@008_0021 anatikramaṇīyo vai vidhir eṣa yudhiṣṭhira
07,049.021d@008_0022 devadānavagandharvān mṛtyur harati bhārata
07,049.021d@008_0022 yudhiṣṭhira uvāca
07,049.021d@008_0023 ime vai pṛthivīpālāḥ śerate pṛthivītale
07,049.021d@008_0024 nihatāḥ pṛtanāmadhye mṛtasaṃjñā mahābalāḥ
07,049.021d@008_0025 nāgāyutabalāś cānye vāyuvegabalās tathā
07,049.021d@008_0026 naiṣāṃ paśyāmi hantāraṃ prāṇināṃ saṃyuge kva cit
07,049.021d@008_0027 vikrameṇopapannā hi tejobalasamanvitāḥ
07,049.021d@008_0028 atha ceme hatāḥ prājñāḥ śerate vigatāyuṣaḥ
07,049.021d@008_0029 mṛtā iti ca śabdo 'yaṃ vartate ca gatārthavat
07,049.021d@008_0030 ime mṛtā mahīpālāḥ prāyaśo bhīmavikramāḥ
07,049.021d@008_0031 rājaputrāś ca saṃrabdhā vaiśvānaramukhaṃ gatāḥ
07,049.021d@008_0032 atra me saṃśayaḥ prāptaḥ kutaḥ saṃjñā mṛtā iti
07,049.021d@008_0033 kasya mṛtyuḥ kuto mṛtyuḥ kena mṛtyur imāḥ prajāḥ
07,049.021d@008_0034 saṃjaya uvāca
07,049.021d@008_0034 haraty amarasaṃkāśa tan me brūhi pitāmaha
07,049.021d@008_0035 taṃ tathā paripṛcchantaṃ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
07,049.021d@008_0036 āśvāsanam idaṃ vākyam uvāca bhagavān ṛṣiḥ
07,049.021d@008_0037 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
07,049.021d@008_0038 akampanasya kathitaṃ nāradena purā nṛpa
07,049.021d@008_0039 sa cāpi rājā rājendra putravyasanam uttamam
07,049.021d@008_0040 aprasahyatamaṃ loke prāptavān iti me matiḥ
07,049.021d@008_0041 tad ahaṃ saṃpravakṣyāmi mṛtyoḥ prabhavam uttamam
07,049.021d@008_0042 tatas tvaṃ mokṣyase duḥkhāt snehabaṃdhanasaṃśrayāt
07,049.021d@008_0043 purā vṛttam idaṃ tāta śṛṇu kīrtayato mama
07,049.021d@008_0044 dhanyam ākhyānam āyuṣyaṃ śokaghnaṃ puṣṭivardhanam
07,049.021d@008_0045 purā kṛtayuge tāta āsīd rājā hy akampanaḥ
07,049.021d@008_0046 sa śatruvaśam āpanno madhye saṃgrāmamūrdhani
07,049.021d@008_0047 tasya putro harir nāma nārāyaṇasamadyutiḥ
07,049.021d@008_0048 śrīmān kṛtāstro medhāvī yudhi śakrasamo balī
07,049.021d@008_0049 sa śatrubhiḥ parivṛto bahudhā raṇamūrdhani
07,049.021d@008_0050 vyasyan bāṇasahasrāṇi yodheṣu ca gajeṣu ca
07,049.021d@008_0051 sa karma duṣkaraṃ kṛtvā saṃgrāme śatrutāpanaḥ
07,049.021d@008_0052 śatrubhir nihataḥ saṃkhye pṛtanāyāṃ yudhiṣṭhira
07,049.021d@008_0053 sa rājā pretakṛtyāni tasya kṛtvā śucānvitaḥ
07,049.021d@008_0054 śocann ahani rātrau ca nālabhat sukham ātmanaḥ
07,049.021d@008_0055 tasya śokaṃ viditvā tu putravyasanasaṃbhavam
07,049.021d@008_0056 athājagāma devarṣir nārado 'sya samīpataḥ
07,049.021d@008_0057 sa tu rājā mahābhāgo dṛṣṭvā devarṣisattamam
07,049.021d@008_0058 pūjayitvā yathānyāyaṃ kathām akathayat tadā
07,049.021d@008_0059 tasya sarvaṃ samācaṣṭa yathā vṛttaṃ nareśvara
07,049.021d@008_0060 śatrubhir vijayaṃ saṃkhye putrasya ca vadhaṃ tathā
07,049.021d@008_0061 mama putro mahāvīrya indraviṣṇusamadyutiḥ
07,049.021d@008_0062 śatrubhir bahubhiḥ saṃkhye parākramya hato balī
07,049.021d@008_0063 ka eṣa mṛtyur bhagavan kiṃvīryabalapauruṣaḥ
07,049.021d@008_0064 etad icchāmi tattvena śrotuṃ matimatāṃ vara
07,049.021d@008_0065 tasya tad vacanaṃ śrutvā nārado varadaḥ prabhuḥ
07,049.021d@008_0066 ākhyānam idam ācaṣṭa putraśokāpahaṃ mahat
07,049.021d@008_0066 nārada uvāca
07,049.021d@008_0067 śṛṇu rājan mahābāho ākhyānaṃ bahuvistaram
07,049.021d@008_0068 yathā vṛttaṃ śrutaṃ caiva mayāpi vasudhādhipa
07,049.021d@008_0069 prajāḥ sṛṣṭvā tadā brahmā ādisarge pitāmahaḥ
07,049.021d@008_0070 asaṃhṛtaṃ mahātejā dṛṣṭvā jagad idaṃ prabhuḥ
07,049.021d@008_0071 tasya cintā samutpannā saṃhāraṃ prati pārthiva
07,049.021d@008_0072 cintayan na hy asau veda saṃhāraṃ vasudhādhipa
07,049.021d@008_0073 tasya roṣān mahārāja khebhyo 'gnir udatiṣṭhata
07,049.021d@008_0074 tena sarvā diśo vyāptāḥ sāntardeśā didhakṣatā
07,049.021d@008_0075 tato divaṃ bhuvaṃ khaṃ ca jvālāmālāsamāvṛtam
07,049.021d@008_0076 carācaraṃ jagat sarvaṃ dadāha bhagavān prabhuḥ
07,049.021d@008_0077 tato hatāni bhūtāni carāṇi sthāvarāṇi ca
07,049.021d@008_0078 mahatā krodhavegena trāsayann iva vīryavān
07,049.021d@008_0079 tato haro jaṭī sthāṇur niśācarapatiḥ śivaḥ
07,049.021d@008_0080 jagāma śaraṇaṃ devaṃ brahmāṇaṃ parameṣṭhinam
07,049.021d@008_0081 tasminn āpatite sthāṇau prajānāṃ hitakāmyayā
07,049.021d@008_0082 abravīt paramo devo jvalann iva mahāmuniḥ
07,049.021d@008_0083 kiṃ kurma kāmaṃ kāmārha kāmāj jāto 'si putraka
07,049.021d@008_0084 sthāṇur uvāca
07,049.021d@008_0084 kariṣyāmi priyaṃ sarvaṃ brūhi sthāṇo yad icchasi
07,049.021d@008_0085 prajāsarganimittaṃ hi kṛto yatnas tvayā vibho
07,049.021d@008_0086 tvayā sṛṣṭāś ca vṛddhāś ca bhūtagrāmāḥ pṛthagvidhāḥ
07,049.021d@008_0087 tās taveha punaḥ krodhāt prajā dahyanti sarvaśaḥ
07,049.021d@008_0088 brahmovāca
07,049.021d@008_0088 tā dṛṣṭvā mama kāruṇyaṃ prasīda bhagavan prabho
07,049.021d@008_0089 na krudhye na ca me kāma etad evaṃ bhaved iti
07,049.021d@008_0090 pṛthivyā hitakāmāt tu tato māṃ manyur āviśat
07,049.021d@008_0091 iyaṃ hi māṃ sadā devī bhārārtā samacūcudat
07,049.021d@008_0092 saṃhārārthaṃ mahādeva bhāreṇābhihatā satī
07,049.021d@008_0093 tato 'haṃ nādhigacchāmi tapye bahuvidhaṃ tadā
07,049.021d@008_0094 sthāṇur uvāca
07,049.021d@008_0094 saṃhāram aprameyasya tato māṃ manyur āviśat
07,049.021d@008_0095 saṃhārārthaṃ prasīdasva mā ruṣo vibudhādhipa
07,049.021d@008_0096 mā prajāḥ sthāvarāś caiva jaṅgamāś ca vyanīnaśan
07,049.021d@008_0097 tava prasādād bhagavann idaṃ vartet tridhā jagat
07,049.021d@008_0098 anāgatam atītaṃ ca yac ca saṃprati vartate
07,049.021d@008_0099 bhagavān krodhasaṃdīptaḥ krodhād agniṃ samāsṛjat
07,049.021d@008_0100 sa dahaty aśmakūṭāni drumāṃś ca saritas tathā
07,049.021d@008_0101 palvalāni ca sarvāṇi sarve caiva tṛṇolapāḥ
07,049.021d@008_0102 sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva niḥśeṣaṃ kurute jagat
07,049.021d@008_0103 tad etad bhasmasād bhūtaṃ sarvaṃ jagad anāvilam
07,049.021d@008_0104 prasīda bhagavan sa tvaṃ roṣo na syād varo mama
07,049.021d@008_0105 sarve hi naṣṭā neṣyanti tava deva kathaṃ cana
07,049.021d@008_0106 tasmān nivartatāṃ tejas tvayy eveha pralīyatām
07,049.021d@008_0107 upāyam anyaṃ saṃpaśya prajānāṃ hitakāmyayā
07,049.021d@008_0108 yatheme prāṇinaḥ sarve nivarteraṃs tathā kuru
07,049.021d@008_0109 abhāvaṃ neha gaccheyur utsannajananāḥ prajāḥ
07,049.021d@008_0110 adhidaive niyukto 'smi tvayā lokeṣu lokahan
07,049.021d@008_0111 mā vinaśyej jagannātha jagat sthāvarajaṅgamam
07,049.021d@008_0112 nārada uvāca
07,049.021d@008_0112 prasādābhimukhaṃ devaṃ tasmād evaṃ bravīmy aham
07,049.021d@008_0113 śrutvā hi vacanaṃ devaḥ sthāṇor nihatapāpmanaḥ
07,049.021d@008_0114 tejaḥ saṃveṣṭayām āsa punar evāntarātmani
07,049.021d@008_0115 tato 'gnim upasaṃhṛtya bhagavāṃl lokasatkṛtaḥ
07,049.021d@008_0116 pravṛttiṃ ca nivṛttiṃ ca kalpayām āsa vai prabhuḥ
07,049.021d@008_0117 upasaṃharatas tasya tam agniṃ roṣajaṃ tathā
07,049.021d@008_0118 prādurbabhūva viśvebhyaḥ khebhyo nārī mahātmanaḥ
07,049.021d@008_0119 kṛṣṇā raktāmbaradharā raktajihvāsyalocanā
07,049.021d@008_0120 kuṇḍalābhyāṃ ca rājendra taptābhyāṃ samalaṃkṛtā
07,049.021d@008_0121 sā viniḥsṛtya vai khebhyo dakṣiṇāṃ diśam āśritā
07,049.021d@008_0122 smayamāneva cāvaikṣad devau viśveśvarāv ubhau
07,049.021d@008_0123 tām āhūya tadā devo lokādinidhaneśvaraḥ
07,049.021d@008_0124 mṛtyo iti mahīpāla jahi cemāḥ prajā iti
07,049.021d@008_0125 tvaṃ hi saṃhārabuddhyātha prādurbhūtā ruṣo mama
07,049.021d@008_0126 tasmāt saṃhara sarvās tvaṃ prajāḥ sajaḍapaṇḍitāḥ
07,049.021d@008_0127 mama tvaṃ hi niyogena tataḥ śreyo hy avāpsyasi
07,049.021d@008_0128 evam uktā tu sā tena mṛtyuḥ kamalalocanā
07,049.021d@008_0129 dadhyau cātyartham abalā praruroda ca susvaram
07,049.021d@008_0130 pāṇibhyāṃ pratijagrāha tāny aśrūṇi pitāmahaḥ
07,049.021d@008_0131 nārada uvāca
07,049.021d@008_0131 sarvabhūtahitārthāya tāṃ cāpy anunayat tadā
07,049.021d@008_0132 vinīya duḥkham abalā ātmany eva prajāpatim
07,049.021d@008_0133 uvāca prāñjalir bhūtvā latevāvarjitā punaḥ
07,049.021d@008_0134 tvayā sṛṣṭā kathaṃ nārī īdṛśī vadatāṃ vara
07,049.021d@008_0135 krūraṃ karmāhitaṃ kuryāṃ mūḍheva kim u jānatī
07,049.021d@008_0136 bibhemy aham adharmād dhi prasīda bhagavan prabho
07,049.021d@008_0137 priyān putrān vayasyāṃś ca bhrātṝn mātṝḥ pitṝn patīn
07,049.021d@008_0138 anudhyāsyanti ye deva mṛtāṃs teṣāṃ bibhemy aham
07,049.021d@008_0139 kṛpaṇānāṃ hi rudatāṃ ye patanty aśrubindavaḥ
07,049.021d@008_0140 tebhyo hi balavad bhītā śaraṇaṃ tvāham āgatā
07,049.021d@008_0141 yamasya bhavanaṃ deva na gaccheyaṃ surottama
07,049.021d@008_0142 prasādaye tvā varada mūrdhnodagranakhena ca
07,049.021d@008_0143 etad icchāmy ahaṃ kāmaṃ tvatto lokapitāmaha
07,049.021d@008_0144 iccheyaṃ tvatprasādād vai tapas taptuṃ prajeśvara
07,049.021d@008_0145 pradiśemaṃ varaṃ deva tvaṃ mahyaṃ bhagavan prabho
07,049.021d@008_0146 tvayā hy uktā gamiṣyāmi dhenukāśramam uttamam
07,049.021d@008_0147 tatra tapsye tapas tīvraṃ tavaivārādhane ratā
07,049.021d@008_0148 na hi śakṣyāmi deveśa prāṇān prāṇabhṛtāṃ priyān
07,049.021d@008_0149 brahmovāca
07,049.021d@008_0149 hartuṃ vilapamānānām adharmād abhirakṣa mām
07,049.021d@008_0150 mṛtyo saṃkalpitāsi tvaṃ prajāsaṃhārahetunā
07,049.021d@008_0151 gaccha saṃhara sarvās tvaṃ prajā mā te vicāraṇā
07,049.021d@008_0152 bhavitā tv etad evaṃ hi naitaj jātv anyathā bhavet
07,049.021d@008_0153 nārada uvāca
07,049.021d@008_0153 bhavatv aninditā loke kuruṣva vacanaṃ mama
07,049.021d@008_0154 evam uktābhavadbhītā prāñjalir bhagavanmukhī
07,049.021d@008_0155 saṃhāre nākarod buddhiṃ prajānāṃ hitakāmyayā
07,049.021d@008_0156 tūṣṇīm āsīt tadā devaḥ prajānām īśvareśvaraḥ
07,049.021d@008_0157 prasādaṃ cāgamat kṣipram ātmany eva pitāmahaḥ
07,049.021d@008_0158 smayamānaś ca lokeśo lokān sarvān avaikṣata
07,049.021d@008_0159 lokāś cāsan yathāpūrvaṃ dṛṣṭās tenāpamanyunā
07,049.021d@008_0160 nivṛttaroṣe tasmiṃs tu bhagavaty aparājite
07,049.021d@008_0161 sā kanyāpi jagāmātha samīpāt tasya dhīmataḥ
07,049.021d@008_0162 apasṛtyāpratiśrutya prajāsaṃharaṇaṃ tadā
07,049.021d@008_0163 tvaramāṇā ca rājendra mṛtyur dhenukam abhyayāt
07,049.021d@008_0164 sā tatra paramaṃ tīvraṃ cacāra vratam uttamam
07,049.021d@008_0165 samāhitaikapādena tasthau padmāni ṣoḍaśa
07,049.021d@008_0166 pañca cānyāni kāruṇyāt prajānām abhayaiṣiṇī
07,049.021d@008_0167 indriyāṇīndriyārthebhyaḥ priyebhyaḥ saṃnivartya sā
07,049.021d@008_0168 tatas tv ekena pādena punar anyāni sapta vai
07,049.021d@008_0169 tasthau padmāni ṣaṭ caiva sapta caikaṃ ca pārthiva
07,049.021d@008_0170 tataḥ padmāyutaṃ tāta mṛgaiḥ saha cacāra sā
07,049.021d@008_0171 punar gatvā tato nandāṃ puṇyāṃ śītāmalodakām
07,049.021d@008_0172 apsu varṣasahasrāṇi sapta caikaṃ ca sānayat
07,049.021d@008_0173 dhārayitvā tu niyamaṃ nandāyāṃ vītakalmaṣā
07,049.021d@008_0174 sā pūrvaṃ kauśikīṃ puṇyāṃ jagāma niyame dhṛtā
07,049.021d@008_0175 tatra vāyujalāhārā cacāra niyutaṃ punaḥ
07,049.021d@008_0176 pañcagaṅge ca sā puṇye kanyā vetasakeṣu ca
07,049.021d@008_0177 tapoviśeṣair bahubhiḥ karśayad deham ātmanaḥ
07,049.021d@008_0178 tato gatvā mahāgaṅgāṃ mahāmeruṃ ca kevalam
07,049.021d@008_0179 tasthau cāśmeva niśceṣṭā prāṇāyāmaparāyaṇā
07,049.021d@008_0180 punar himavato mūrdhni yatra devā purāyajan
07,049.021d@008_0181 tatrāṅguṣṭena sā tasthau nikharvaṃ paramā śubhā
07,049.021d@008_0182 puṣkareṣv atha gokarṇe naimiṣe malaye tathā
07,049.021d@008_0183 akarśayat svakaṃ dehaṃ niyamair manasaḥ priyaiḥ
07,049.021d@008_0184 ananyadevatā nityaṃ dṛḍhabhaktā pitāmahe
07,049.021d@008_0185 tasthau pitāmahaṃ caiva toṣayām āsa dharmataḥ
07,049.021d@008_0186 tatas tām abravīt prīto lokānāṃ prabhavo 'vyayaḥ
07,049.021d@008_0187 mṛtyo kim idam atyarthaṃ tapāṃsi carasīti ha
07,049.021d@008_0188 tato 'bravīt punar mṛtyur bhagavantaṃ pitāmaham
07,049.021d@008_0189 nāhaṃ hanyāṃ prajā deva svasthāś cākrośatīs tathā
07,049.021d@008_0190 etad icchāmi sarveśa tvatto varam ahaṃ prabho
07,049.021d@008_0191 adharmabhayabhītāsmi tato 'haṃ tapa āsthitā
07,049.021d@008_0192 bhītāyās tu mahābhāga prayacchābhayam avyaya
07,049.021d@008_0193 ārtā cānāgasī nārī yācāmi bhava me gatiḥ
07,049.021d@008_0194 tām abravīt tato devo bhūtabhavyabhaviṣyavit
07,049.021d@008_0195 adharmo nāsti te mṛtyo saṃharantyā imāḥ prajāḥ
07,049.021d@008_0196 mayā coktaṃ mṛṣā bhadre bhavitā na kathaṃ cana
07,049.021d@008_0197 tasmāt saṃhara kalyāṇi prajāḥ sarvāś caturvidhāḥ
07,049.021d@008_0198 dharmaḥ sanātanaś ca tvā sarvathānupravekṣyati
07,049.021d@008_0199 lokapālo yamaś caiva sahāyā vyādhayas tathā
07,049.021d@008_0200 ahaṃ ca vibudhāś caiva punar dāsyāma te varam
07,049.021d@008_0201 yathā tvam enasā muktā virajāḥ khyātim eṣyasi
07,049.021d@008_0202 saivam uktā mahārāja kṛtāñjalir idaṃ vibhum
07,049.021d@008_0203 punar evābravīd vākyaṃ prasādya śirasā tadā
07,049.021d@008_0204 yady evam etat kartavyaṃ mayā na syād vinā prabho
07,049.021d@008_0205 tavājñā mūrdhni me nyastā yat te vakṣyāmi tac chṛṇu
07,049.021d@008_0206 lobhaḥ krodho 'bhyasūyerṣyā droho mohaś ca dehinām
07,049.021d@008_0207 brahmovāca
07,049.021d@008_0207 ahrīś cānyonyaparuṣā dehaṃ bhindyuḥ pṛthagvidhāḥ
07,049.021d@008_0208 tathā bhaviṣyate mṛtyo sādhu saṃhara vai prajāḥ
07,049.021d@008_0209 adharmas te na bhavitā nāpadhyāsyāmy ahaṃ śubhe
07,049.021d@008_0210 yāny aśrubindūni kare samāsate
07,049.021d@008_0211 te vyādhayaḥ prāṇinām ātmajātāḥ
07,049.021d@008_0212 te mārayiṣyanti narān gatāsūn
07,049.021d@008_0213 nādharmas te bhavitā mā sma bhaiṣīḥ
07,049.021d@008_0214 dharmo mṛtyo māraṇe prāṇināṃ te
07,049.021d@008_0215 tvaṃ vai dharmas tvaṃ hi dharmasya ceśā
07,049.021d@008_0216 dharmyā bhūtvā dharmanityā dharitrī
07,049.021d@008_0217 tasmāt prāṇān sarvathemān niyaccha
07,049.021d@008_0218 sarveṣāṃ vai prāṇināṃ kāmaroṣau
07,049.021d@008_0219 saṃtyajya tvaṃ saṃharasveha jīvān
07,049.021d@008_0220 evaṃ dharmas te bhaviṣyaty ananto
07,049.021d@008_0221 mithyāvṛttān mārayiṣyaty adharmaḥ
07,049.021d@008_0222 tenātmānaṃ pāvayasvātmanā tvaṃ
07,049.021d@008_0223 pāpe ''tmānaṃ majjayiṣyanty asattvāḥ
07,049.021d@008_0224 tasmāt kāmaṃ roṣam apy āgataṃ tvaṃ
07,049.021d@008_0225 nārada uvāca
07,049.021d@008_0225 saṃtyajyātaḥ saṃharasveha jīvān
07,049.021d@008_0226 sā vai bhītā mṛtyusaṃjñopadeśāc
07,049.021d@008_0227 chāpād bhītā bāḍham ity abravīt tam
07,049.021d@008_0228 sā ca prāṇān prāṇinām antakāle
07,049.021d@008_0229 kāmakrodhau tyajya haraty asaktā
07,049.021d@008_0230 mṛtyus teṣāṃ vyādhayas tatprasūtā
07,049.021d@008_0231 vyādhī rogo rujyate yena jantuḥ
07,049.021d@008_0232 sarveṣāṃ vai prāṇināṃ prāyaṇānte
07,049.021d@008_0233 prāṇā gatvā saṃnivṛttās tathaiva
07,049.021d@008_0234 vāyur bhīmo bhīmanādo mahaujā
07,049.021d@008_0235 bhettā dehān prāṇināṃ sarvago 'sau
07,049.021d@008_0236 naivāvṛttiṃ nānuvṛttiṃ kadā cit
07,049.021d@008_0237 prāpnoty ugro 'nantatejā viśiṣṭaḥ
07,049.021d@008_0238 sarve devā martyasaṃjñā viśiṣṭās
07,049.021d@008_0239 tasmāt putraṃ mā śuco rājasiṃha
07,049.021d@008_0240 svargaṃ prāpto modate tvattanūjo
07,049.021d@008_0241 nityaṃ ramyān vīralokān avāpya
07,049.021d@008_0242 tyaktvā duḥkhaṃ saṃgataḥ puṇyakṛdbhir
07,049.021d@008_0243 eṣā mṛtyur devadiṣṭā prajānām
07,049.021d@008_0244 prāpte kāle saṃharitrī yathāvat
07,049.021d@008_0245 svayaṃ kṛtā prāṇaharā prajānām
07,049.021d@008_0246 ātmānaṃ vai prāṇino ghnanti sarve
07,049.021d@008_0247 nainaṃ mṛtyur daṇḍapāṇir hinasti
07,049.021d@008_0248 tasmān mṛtān nānuśocanti dhīrās
07,049.021d@008_0249 vyāsa uvāca
07,049.021d@008_0249 tattvaṃ jñātvā niścayaṃ brahmasṛṣṭam
07,049.021d@008_0250 etac chrutvārthavad vākyaṃ nāradena prakāśitam
07,049.021d@008_0251 uvācākampano rājā sakhāyaṃ nāradaṃ tadā
07,049.021d@008_0252 vyapetaśokaḥ prīto 'smi bhagavann ṛṣisattama
07,049.021d@008_0253 śrutvetihāsaṃ tvatto 'dya kṛtārtho 'smy abhivādaye
07,049.021d@008_0254 tathokto nāradas tena rājñā ṛṣivarottamaḥ
07,049.021d@008_0255 jagāma nandanaṃ śīghraṃ devarṣir amitātmavān
07,049.021d@008_0256 puṇyaṃ yaśasyaṃ svargyaṃ ca dhanyam āyuṣyam eva ca
07,049.021d@008_0257 asyetihāsasya sadā śravaṇaṃ śrāvaṇaṃ tathā
07,049.021d@008_0258 etad arthapadaṃ śrutvā vijñāya tvaṃ ca pāṇḍava
07,049.021d@008_0259 kṣatradharmaṃ ca vijñāya śūrāṇāṃ ca parāṃ gatim
07,049.021d@008_0260 saṃprāpto 'sau mahāvīryaḥ svargalokaṃ mahārathaḥ
07,049.021d@008_0261 abhimanyuḥ parān hatvā pramukhe sarvadhanvinām
07,049.021d@008_0262 yudhyamāno maheṣvāso hataḥ so 'bhimukho raṇe
07,049.021d@008_0263 asinā gadayā śaktyā dhanuṣā ca mahārathaḥ
07,049.021d@008_0264 tasmāt parāṃ dhṛtiṃ kṛtvā bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍava
07,049.021d@008_0265 saṃjaya uvāca
07,049.021d@008_0265 apramattaḥ susaṃnaddhaḥ śīghraṃ yoddhum upākrama
07,049.021d@008_0266 śrutvā mṛtyusamutpattiṃ karmāṇy anupamāni ca
07,049.021d@008_0267 dharmarājaḥ punar vākyaṃ prasādyainam athābravīt
07,049.021d@008_0268 guravaḥ puṇyakarmāṇaḥ śakrapratimavikramāḥ
07,049.021d@008_0269 pūrvarājarṣayo brahman kiyanto mṛtyunā hatāḥ
07,049.021d@008_0270 bhūya eva tu māṃ tathyair vacobhir abhibṛṃhaya
07,049.021d@008_0271 rājarṣīṇāṃ purāṇānāṃ samāśvāsaya karmabhiḥ
07,049.021d@008_0272 kiyatyo dakṣiṇā dattāḥ kaiś ca dattā mahātmabhiḥ
07,049.021d@008_0273 vyāsa uvāca
07,049.021d@008_0273 rājarṣibhiḥ puṇyakṛdbhis tad bhavān prabravītu me
07,049.021d@008_0274 śvityasya nṛpateḥ putraḥ sṛñjayo nāma bhūmipaḥ
07,049.021d@008_0275 sakhāyau tasya caivobhau ṛṣī nāradaparvatau
07,049.021d@008_0276 tau kadā cid gṛhaṃ tasya praviṣṭau taddidṛkṣayā
07,049.021d@008_0277 vidhivac cārcitau tena prītau tatroṣatuḥ sukham
07,049.021d@008_0278 taṃ kadā cit sukhāsīnaṃ tābhyāṃ saha śucismitā
07,049.021d@008_0279 nārada uvāca
07,049.021d@008_0279 duhitābhyāgamat kanyā sṛñjayaṃ varavarṇinī
07,049.021d@008_0280 kasyeyaṃ capalāpāṅgī sarvalakṣaṇasaṃmatā
07,049.021d@008_0281 utāho bhāsvid arkasya jvalanasya śikhā tv iyam
07,049.021d@008_0282 vyāsa uvāca
07,049.021d@008_0282 hrīḥ śrīḥ kīrtir dhṛtiḥ puṣṭiḥ siddhiś candramasaḥ prabhā
07,049.021d@008_0283 evaṃ bruvāṇaṃ devarṣiṃ nṛpatiḥ sṛñjayo 'bravīt
07,049.021d@008_0284 mameyaṃ bhagavan kanyā matto varam abhīpsati
07,049.021d@008_0285 nāradas tv abravīd enaṃ dehi mahyam imāṃ nṛpa
07,049.021d@008_0286 bhāryārthaṃ sumahac chreyaḥ prāptuṃ ced icchase 'nagha
07,049.021d@008_0287 dadānīty eva saṃhṛṣṭaḥ sṛñjayaḥ prāha nāradam
07,049.021d@008_0288 parvatas tu susaṃkruddho nāradaṃ vākyam abravīt
07,049.021d@008_0289 hṛdayena mayā pūrvaṃ vṛtāṃ vai vṛtavān asi
07,049.021d@008_0290 yasmād vṛtā tvayā vipra mā gāḥ svargaṃ yathecchayā
07,049.021d@008_0291 evam ukto nāradas taṃ pratyuvācottaraṃ vacaḥ
07,049.021d@008_0292 manovāgbuddhisaṃbhāṣāḥ satyaṃ toyam athāgnayaḥ
07,049.021d@008_0293 pāṇigrahaṇamantrāś ca prathitaṃ varalakṣaṇam
07,049.021d@008_0294 na tv eṣā niścitā niṣṭhā niṣṭhā saptapadī smṛtā
07,049.021d@008_0295 anutpanne ca kāryārthe māṃ tvaṃ vyāhṛtavān asi
07,049.021d@008_0296 tasmāt tvam api na svargaṃ gamiṣyasi mayā vinā
07,049.021d@008_0297 anyonyam evaṃ śaptvā vai tasthatus tatra tau tadā
07,049.021d@008_0298 sṛñjayo hy api vai viprān pānācchādanabhojanaiḥ
07,049.021d@008_0299 putrakāmaḥ paraṃ śaktyā yatnenopācarac chuciḥ
07,049.021d@008_0300 tasya prasannā viprendrāḥ kadā cit putram īpsavaḥ
07,049.021d@008_0301 tapaḥsvādhyāyaniratā vedavedāṅgapāragāḥ
07,049.021d@008_0302 sahitā nāradaṃ prāhur dehy asmai putram īpsitam
07,049.021d@008_0303 tathety uktvā dvijair uktaḥ sṛñjayaṃ nārado 'bravīt
07,049.021d@008_0304 varaṃ vṛṇīṣva bhadraṃ te yādṛśaṃ putram īpsitam
07,049.021d@008_0305 tathoktaḥ prāñjalī rājā putraṃ vavre guṇānvitam
07,049.021d@008_0306 yaśasvinaṃ kīrtimantaṃ tejasvinam ariṃdamam
07,049.021d@008_0307 yasya mūtraṃ purīṣaṃ ca kledaḥ svedaś ca kāñcanam
07,049.021d@008_0308 suvarṇaṣṭhīvir ity eva tasya nāmābhavat kṛtam
07,049.021d@008_0309 tasmin varapradānena pravardhaty amite dhane
07,049.021d@008_0310 kārayām āsa nṛpatiḥ sauvarṇaṃ sarvam īpsitam
07,049.021d@008_0311 gṛhaprākāradurgāṇi brāhmaṇāvasathāny api
07,049.021d@008_0312 śayyāsanāni yānāni sthālī piṭharabhājanam
07,049.021d@008_0313 tasya sma rājño yad veśma bāhyāś copaskarāś ca ye
07,049.021d@008_0314 sarvaṃ tat kāñcanamayaṃ kālena parivardhitam
07,049.021d@008_0315 atha dasyugaṇāḥ śrutvā dṛṣṭvā cainaṃ tathāvidham
07,049.021d@008_0316 saṃbhūya tasya nṛpateḥ samārabdhāś cikīrṣitum
07,049.021d@008_0317 ke cit tatrābruvan rājñaḥ putraṃ gṛhṇīma vai svayam
07,049.021d@008_0318 so 'syākaraḥ kāñcanasya tasya yatnaṃ carāmahe
07,049.021d@008_0319 tatas te dasyavo lubdhāḥ praviśya nṛpater gṛham
07,049.021d@008_0320 rājaputraṃ tato jahruḥ suvarṇaṣṭīvinaṃ balāt
07,049.021d@008_0321 gṛhyainam anupāyajñā nayitvātha vanaṃ tataḥ
07,049.021d@008_0322 hatvā viśasya nāpaśyan sulubdhā vasu kiṃ cana
07,049.021d@008_0323 tasya prāṇair vimuktasya naṣṭaṃ tad varadaṃ vasu
07,049.021d@008_0324 dasyavaś ca tadānyonyaṃ jaghnur mūrkhā vicetasaḥ
07,049.021d@008_0325 hatvā parasparaṃ naṣṭāḥ kumāraṃ cādbhutaṃ bhuvi
07,049.021d@008_0326 asaṃbhāvyaṃ gatā ghoraṃ narakaṃ duṣṭakāriṇaḥ
07,049.021d@008_0327 taṃ dṛṣṭvā nihataṃ putraṃ varadattaṃ mahātapāḥ
07,049.021d@008_0328 vilalāpa suduḥkhārto bahudhā karuṇaṃ nṛpaḥ
07,049.021d@008_0329 vilapantaṃ niśamyātha putraśokahataṃ nṛpam
07,049.021d@008_0330 pratyadṛśyata devarṣir nārado nṛpasaṃnidhau
07,049.021d@008_0331 uvāca cainaṃ duḥkhārtaṃ vilapantam acetasam
07,049.021d@008_0332 sṛñjayaṃ nārado 'bhyetya tan nibodha yudhiṣṭhira
07,049.021d@008_0333 kāmānām avitṛptas tvaṃ sṛñjayeha mariṣyasi
07,049.021d@008_0334 yasya caite vayaṃ gehe uṣitā brahmavādinaḥ
07,049.021d@008_0335 āvikṣitaṃ maruttaṃ ca mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
07,049.021d@008_0336 saṃvarto yājayām āsa spardhayā yaṃ bṛhaspateḥ
07,049.021d@008_0337 yasmai rājarṣaye prādād varaṃ sa bhagavān prabhuḥ
07,049.021d@008_0338 haimaṃ himavataḥ pādaṃ yiyakṣor vividhaiḥ savaiḥ
07,049.021d@008_0339 yasya sendrā marudgaṇā bṛhaspatipurogamāḥ
07,049.021d@008_0340 devā viśvasṛjaḥ sarve yajñān ūhur mahātmanaḥ
07,049.021d@008_0341 yajñavāṭasya sauvarṇāḥ sarve cāsan paricchadāḥ
07,049.021d@008_0342 yasya sarvaṃ tadā hy annaṃ mano 'bhiprāyagaṃ śuci
07,049.021d@008_0343 kāmato bubhujur viprāḥ sarve cānnārthino janāḥ
07,049.021d@008_0344 payo dadhi ghṛtaṃ kṣaudraṃ bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca śobhanam
07,049.021d@008_0345 yasya yajñeṣu sarveṣu vāsāṃsy ābharaṇāni ca
07,049.021d@008_0346 īpsitāny upatiṣṭhanti prasṛtān vedapāragān
07,049.021d@008_0347 marutaḥ pariveṣṭāro marut tasyābhavan gṛhe
07,049.021d@008_0348 āvikṣitasya rājarṣer viśve devāḥ sabhāsadaḥ
07,049.021d@008_0349 yasya vīryavato rājñaḥ suvṛṣṭyā sasyasaṃpadaḥ
07,049.021d@008_0350 havirbhis tarpitā yena samyak kḷptair divaukasaḥ
07,049.021d@008_0351 ṛṣīṇāṃ ca pitṝṇāṃ ca devānāṃ sukhajīvinām
07,049.021d@008_0352 brahmacaryaśrutasutair yajñair dānena cānṛṇaḥ
07,049.021d@008_0353 śayanāsanayānāni svarṇarāśīś ca dustyajāḥ
07,049.021d@008_0354 tat sarvam amitaṃ vittaṃ dattvā viprebhya icchayā
07,049.021d@008_0355 so 'nudhyātas tu śakreṇa prajāḥ kṛtvā nirāmayāḥ
07,049.021d@008_0356 śraddadhāno jitāṃl lokān gataḥ puṇyaduho 'kṣayān
07,049.021d@008_0357 sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
07,049.021d@008_0358 putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0359 nārada uvāca
07,049.021d@008_0359 ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat
07,049.021d@008_0360 suhotraṃ nāma rājānaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
07,049.021d@008_0361 ekavīram anādhṛṣyam amitragaṇamardanam
07,049.021d@008_0362 yaḥ prāpya rājyaṃ dharmeṇa ṛtvigbrahmapurohitān
07,049.021d@008_0363 apṛcchad ātmanaḥ śreyaḥ pṛṣṭvā teṣāṃ mate sthitaḥ
07,049.021d@008_0364 prajānāṃ pālanaṃ dharmo dānam ijyā dviṣajjayaḥ
07,049.021d@008_0365 etat suhotro vijñāya dharmeṇaicchad dhanāgamam
07,049.021d@008_0366 dharmeṇārādhayad devān bāṇaiḥ śatrūñ jayaṃs tathā
07,049.021d@008_0367 sarvāṇy api ca bhūtāni svaguṇair apy arañjayat
07,049.021d@008_0368 yo 'bhuṅktemāṃ vasumatīṃ mlecchāṭavikavarjitām
07,049.021d@008_0369 yasmai vavarṣa parjanyo hiraṇyaṃ parivatsaram
07,049.021d@008_0370 hiraṇyodās tathā nadyaḥ suhotrasya mahātmanaḥ
07,049.021d@008_0371 yasmin kūrmān karkaṭakān matsyāṃś ca vividhān bahūn
07,049.021d@008_0372 kāmān varṣati parjanyo rūpāṇi vividhāni ca
07,049.021d@008_0373 sauvarṇāny aprameyāni vāpyaś ca krośasaṃmitāḥ
07,049.021d@008_0374 sa tatra śatasāhasrān nakrān makarakacchapān
07,049.021d@008_0375 sauvarṇān patitān dṛṣṭvā tato 'smayata vai 'tithiḥ
07,049.021d@008_0376 tat suvarṇam aparyantaṃ rājarṣiḥ kurujāṅgale
07,049.021d@008_0377 ījāno vitate yajñe brāhmaṇebhyo hy amanyata
07,049.021d@008_0378 so 'śvamedhasahasreṇa rājasūyaśatena ca
07,049.021d@008_0379 puṇyaiḥ kṣatriyayajñaiś ca prabhūtavaradakṣiṇaiḥ
07,049.021d@008_0380 kāmyanaimittikājasrair iṣṭāṃ gatim avāptavān
07,049.021d@008_0381 sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
07,049.021d@008_0382 putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0383 ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat
07,049.021d@008_0383 nārada uvāca
07,049.021d@008_0384 rājānaṃ pauravaṃ vīraṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
07,049.021d@008_0385 yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ śvetān aśvān avāsṛjat
07,049.021d@008_0386 tasyāśvamedhe rājarṣer deśād deśāt sameyuṣām
07,049.021d@008_0387 śikṣākṣaravidhijñānāṃ nāsīt saṃkhyā vipaścitām
07,049.021d@008_0388 vedavidyāvratasnātā vadānyāḥ priyadarśanāḥ
07,049.021d@008_0389 subhakṣācchādanagṛhāḥ suśayyāsanavāhanāḥ
07,049.021d@008_0390 naṭanartakagandharvaiḥ pūrṇakair vardhamānakaiḥ
07,049.021d@008_0391 niyodhakaiś ca krīḍadbhis tatra sma pariharṣitāḥ
07,049.021d@008_0392 yajñe yajñe yathākālaṃ dakṣiṇāḥ so 'tyakālayat
07,049.021d@008_0393 dvipā daśasahasrākhyāḥ pramadāḥ kāñcanaprabhāḥ
07,049.021d@008_0394 sadhvajāḥ sapatākāś ca rathā hemamayās tathā
07,049.021d@008_0395 yaḥ sahasraṃ sahasrāṇi kanyāhemavibhūṣitāḥ
07,049.021d@008_0396 dhūryujāśvagajārūḍhāḥ sagṛhakṣetragośatāḥ
07,049.021d@008_0397 śataṃ śatasahasrāṇi svarṇamālān atharṣabhān
07,049.021d@008_0398 gavāṃ sahasrānucarān dakṣiṇā atyakālayat
07,049.021d@008_0399 hemaśṛṅgyo raupyakhurāḥ savatsāḥ kāṃsyadohanāḥ
07,049.021d@008_0400 dāsīdāsakharoṣṭrāṃś ca prādād ājāvikaṃ bahu
07,049.021d@008_0401 ratnānāṃ vividhān kūṭān vividhān annaparvatān
07,049.021d@008_0402 tat sarvaṃ vitate yajñe dakṣiṇā atyakālayat
07,049.021d@008_0403 tatrāsya gāthā gāyanti ye purāṇavido janāḥ
07,049.021d@008_0404 aṅgasya yajamānasya svadharmādhigatāḥ śubhāḥ
07,049.021d@008_0405 guṇottarās te kratavas tasyāsan sārvakāmikāḥ
07,049.021d@008_0406 sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
07,049.021d@008_0407 putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0408 nārada uvāca
07,049.021d@008_0408 ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat
07,049.021d@008_0409 śibim auśīnaraṃ cāpi mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
07,049.021d@008_0410 ya imāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ carmavat paryaveṣṭayat
07,049.021d@008_0411 sādridvīpārṇavavanāṃ rathaghoṣeṇa nādayan
07,049.021d@008_0412 sa śibir vai ripūn nityaṃ mukhyān nighnan sapatnajit
07,049.021d@008_0413 tena yajñair bahuvidhair iṣṭaṃ paryāptadakṣiṇaiḥ
07,049.021d@008_0414 sa rājā vīryavān dhīmān avāpya vasu puṣkalam
07,049.021d@008_0415 sarvamūrdhāvasiktānāṃ saṃmataḥ so 'bhavad yudhi
07,049.021d@008_0416 ayajac cāśvamedhair yo vijitya pṛthivīm imām
07,049.021d@008_0417 nirargalair bahuphalair niṣkakoṭisahasradaḥ
07,049.021d@008_0418 hastyaśvapaśubhir dhānyair mṛgair gojāvibhis tathā
07,049.021d@008_0419 vividhaiḥ pṛthivīṃ pūrṇāṃ śibir brāhmaṇasāt karot
07,049.021d@008_0420 yāvatyo varṣato dhārā yāvatyo divi tārakāḥ
07,049.021d@008_0421 tāvatīr adadad gā vai śibir auśīnaro 'dhvare
07,049.021d@008_0422 no yantāraṃ dhuras tasya kaṃ cid anyaṃ prajāpatiḥ
07,049.021d@008_0423 bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyaṃ vā nādhyagacchan narottamam
07,049.021d@008_0424 tasyāsan vividhā yajñāḥ sarvakāmaiḥ samanvitāḥ
07,049.021d@008_0425 hemayūpāsanagṛhā hemaprākāratoraṇāḥ
07,049.021d@008_0426 śucisvādvannapānāś ca brāhmaṇāḥ prayutāyutāḥ
07,049.021d@008_0427 nānābhakṣoccayataṭāḥ payodadhimadhuhradāḥ
07,049.021d@008_0428 tasyāsan yajñavāṭeṣu nadyaḥ śubhrānnaparvatāḥ
07,049.021d@008_0429 pibata snāta khādadhvam iti yatrocyate janaiḥ
07,049.021d@008_0430 yasmai prādād varaṃ rudras tuṣṭaḥ puṇyena karmaṇā
07,049.021d@008_0431 akṣayaṃ dadato vittaṃ śraddhā kīrtis tathā kriyāḥ
07,049.021d@008_0432 yathoktam eva bhūtānāṃ priyatvaṃ svargam uttamam
07,049.021d@008_0433 etāṃl labdhvā varān iṣṭāñ śibiḥ kāle divaṃ gataḥ
07,049.021d@008_0434 sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
07,049.021d@008_0435 putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0436 ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat
07,049.021d@008_0436 nārada uvāca
07,049.021d@008_0437 rāmaṃ dāśarathiṃ caiva mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
07,049.021d@008_0438 yaṃ prajā anvamodanta pitā putrān ivaurasān
07,049.021d@008_0439 asaṃkhyeyā guṇā yasmin nāsann amitatejasi
07,049.021d@008_0440 yaś caturdaśavarṣāṇi nideśāt pitur acyutaḥ
07,049.021d@008_0441 vane vanitayā sārdham avasal lakṣmaṇānugaḥ
07,049.021d@008_0442 jaghāna ca janasthāne rākṣasān manujarṣabhaḥ
07,049.021d@008_0443 tapasvināṃ rakṣaṇārthaṃ sahasrāṇi caturdaśa
07,049.021d@008_0444 tatraiva vasatas tasya rāvaṇo nāma rākṣasaḥ
07,049.021d@008_0445 jahāra bhāryāṃ vaidehīṃ saṃmohyainaṃ sahānujam
07,049.021d@008_0446 jaghāna samare kruddhaḥ pureva tryambako 'ndhakam
07,049.021d@008_0447 surāsurair avadhyaṃ taṃ devabrāhmaṇakaṇṭakam
07,049.021d@008_0448 jaghāna sa mahābāhuḥ paulastyaṃ sagaṇaṃ raṇe
07,049.021d@008_0449 saṃprāpya vidhivad rājyaṃ sarvabhūtānukampakaḥ
07,049.021d@008_0450 ājahāra mahāyajñaṃ prajā dharmeṇa pālayan
07,049.021d@008_0451 nirargalaṃ sajārūthyam aśvamedhaśataṃ vibhuḥ
07,049.021d@008_0452 ājahāra sureśasya haviṣā mudam āvahan
07,049.021d@008_0453 anyaiś ca vividhair yajñair īje bahuguṇair nṛpaḥ
07,049.021d@008_0454 kṣutpipāse 'jayad rāmaḥ sarvarogāṃś ca dehinām
07,049.021d@008_0455 satataṃ guṇasaṃpanno dīpyamānaḥ svatejasā
07,049.021d@008_0456 ati sarvāṇi bhūtāni rāmo dāśarathir babhau
07,049.021d@008_0457 ṛṣīṇāṃ devatānāṃ ca mānuṣāṇāṃ ca sarvaśaḥ
07,049.021d@008_0458 pṛthivyāṃ sahavāso 'bhūd rāme rājyaṃ praśāsati
07,049.021d@008_0459 nāhīyata tadā prāṇaḥ prāṇināṃ na tad anyathā
07,049.021d@008_0460 prāṇāpānasamānāś ca rāme rājyaṃ praśāsati
07,049.021d@008_0461 dīrghāyuṣaḥ prajāḥ sarvā yuvā na mriyate tadā
07,049.021d@008_0462 vedaiś caturbhiḥ saṃprītāḥ prāpnuvanti divaukasaḥ
07,049.021d@008_0463 havyaṃ kavyaṃ ca vividhaṃ niṣpūrtaṃ hutam eva ca
07,049.021d@008_0464 adaṃśamaśakā deśā naṣṭavyālasarīsṛpāḥ
07,049.021d@008_0465 nāpsu prāṇabhṛtāṃ mṛtyur nākāle jvalano 'dahat
07,049.021d@008_0466 adharmarucayo lubdhā mūrkhā vā nābhavaṃs tadā
07,049.021d@008_0467 śiṣṭeṣṭaprājñakarmāṇaḥ sarvavarṇās tadābhavan
07,049.021d@008_0468 svadhām ūrjaṃ ca rakṣobhir janasthāne praṇāśite
07,049.021d@008_0469 prādān nihatya rakṣāṃsi pitṛdevebhya īśvaraḥ
07,049.021d@008_0470 sahasraputrāḥ puruṣā daśavarṣaśatāyuṣaḥ
07,049.021d@008_0471 na ca jyeṣṭāḥ kaniṣṭebhyas tadā śrāddhān akārayan
07,049.021d@008_0472 śyāmo yuvā lohitākṣo mattamātaṅgavikramaḥ
07,049.021d@008_0473 ājānubāhuḥ subhujaḥ siṃhaskandho mahābalaḥ
07,049.021d@008_0474 daśavarṣasahasrāṇi daśavarṣaśatāni ca
07,049.021d@008_0475 sarvabhūtamanaḥkānto rāmo rājyam akārayat
07,049.021d@008_0476 rāmo rāmo rāma iti prajānām abhavat kathā
07,049.021d@008_0477 rāmād rāmaṃ jagad abhūd rāme rājyaṃ praśāsati
07,049.021d@008_0478 caturvidhāḥ prajā rāmaḥ svargaṃ nītvā divaṃ gataḥ
07,049.021d@008_0479 ātmānaṃ saṃpratiṣṭhāpya rājavaṃśam ihāṣṭadhā
07,049.021d@008_0480 sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
07,049.021d@008_0481 putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0482 ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat
07,049.021d@008_0482 nārada uvāca
07,049.021d@008_0483 bhagīrathaṃ ca rājānaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
07,049.021d@008_0484 yena bhāgīrathī gaṅgā cayanaiḥ kāñcanaiś citā
07,049.021d@008_0485 yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ kanyā hemavibhūṣitāḥ
07,049.021d@008_0486 rājñaś ca rājaputrāṃś ca brāhmaṇebhyo hy amanyata
07,049.021d@008_0487 sarvā rathagatāḥ kanyā rathāḥ sarve caturyujaḥ
07,049.021d@008_0488 rathe rathe śataṃ nāgāḥ padmino hemamālinaḥ
07,049.021d@008_0489 sahasram aśvāś caikaikaṃ gajānāṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ
07,049.021d@008_0490 aśve aśve śataṃ gāvo gavāṃ paścād ajāvikam
07,049.021d@008_0491 tenākrāntā janaughena dakṣiṇā bhūyasīr dadat
07,049.021d@008_0492 upahvare 'tivyathitā tasyāṅke niṣasāda ha
07,049.021d@008_0493 tathā bhāgīrathī gaṅgā urvaśī cābhavat purā
07,049.021d@008_0494 duhitṛtvaṃ gatā rājñaḥ putratvam agamat tadā
07,049.021d@008_0495 tatra gāthāṃ jaguḥ prītā gandharvāḥ sūryavarcasaḥ
07,049.021d@008_0496 pitṛdevamanuṣyāṇāṃ śṛṇvatāṃ valguvādinām
07,049.021d@008_0497 bhagīrathaṃ yajamānam aikṣvākuṃ bhūridakṣiṇam
07,049.021d@008_0498 gaṅgā samudragā devī vavre pitaram īśvaram
07,049.021d@008_0499 tasya sendraiḥ savaruṇair devair yajñaḥ svalaṃkṛtaḥ
07,049.021d@008_0500 samyak parigṛhītaś ca śāntavighno nirāmayaḥ
07,049.021d@008_0501 yo ya iccheta vipro vai yatra yatrātmanaḥ priyam
07,049.021d@008_0502 bhagīrathas tadā prītas tatra tatrādadad vaśī
07,049.021d@008_0503 nādeyaṃ brāhmaṇeṣv āsīd asya kiṃ cit priyaṃ dhanam
07,049.021d@008_0504 so 'pi vipraprasādena brahmalokaṃ gato nṛpaḥ
07,049.021d@008_0505 yena yātā makhamukhe diśāśāv iha pādapāḥ
07,049.021d@008_0506 tenāvasthātum icchanti taṃ gatvā rājam īśvaram
07,049.021d@008_0507 sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
07,049.021d@008_0508 putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0509 nārada uvāca
07,049.021d@008_0509 ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat
07,049.021d@008_0510 dilīpaṃ ced ailavilaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
07,049.021d@008_0511 yasya yajñaśateṣv āsan prayutāyutaśo dvijāḥ
07,049.021d@008_0512 tattvajñānārthasaṃpannā yajvānaḥ putrapautriṇaḥ
07,049.021d@008_0513 ya imāṃ vasusaṃpūrṇāṃ vasudhāṃ vasudhādhipaḥ
07,049.021d@008_0514 ījāno vitate yajñe brāhmaṇebhyo hy amanyata
07,049.021d@008_0515 dilīpasya ca yajñeṣu kṛtaḥ panthā hiraṇmayaḥ
07,049.021d@008_0516 taṃ dharma iva kurvāṇāḥ sendradevāḥ samāgaman
07,049.021d@008_0517 caṣālaṃ pracaṣālaṃ ca yasya yūpe hiraṇmaye
07,049.021d@008_0518 yad yoṣā hemasaṃchannā mattāḥ pathiṣu śerate
07,049.021d@008_0519 tad etad adbhutaṃ manye anyair na sadṛśaṃ nṛpaiḥ
07,049.021d@008_0520 yad apsu yudhyamānasya cakre na paripetatuḥ
07,049.021d@008_0521 rājānaṃ dṛḍhadhanvānaṃ dilīpaṃ satyavādinam
07,049.021d@008_0522 ye 'paśyan bhūridākṣiṇyaṃ te 'pi svargajito narāḥ
07,049.021d@008_0523 trayaḥ śabdā na jīryante khaṭvāṅgasya niveśane
07,049.021d@008_0524 svādhyāyaghoṣo jyāghoṣaḥ pibatāśnīta khādata
07,049.021d@008_0525 sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
07,049.021d@008_0526 putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0527 nārada uvāca
07,049.021d@008_0527 ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat
07,049.021d@008_0528 māndhātā ced yauvanāśvas trailokyavijayī mṛtaḥ
07,049.021d@008_0529 yaṃ devāv aśvinau garbhāt pituḥ pūrvaṃ cakarṣatuḥ
07,049.021d@008_0530 mṛgayāṃ vicaran rājā tṛṣitaḥ klāntavāhanaḥ
07,049.021d@008_0531 dhūmaṃ dṛṣṭvāgamat satraṃ pṛṣadājyam avāpa saḥ
07,049.021d@008_0532 taṃ dṛṣṭvā yuvanāśvasya jaṭhare sūnutāṃ gatam
07,049.021d@008_0533 garbhād dhi jahratur devāv aśvinau bhiṣajāṃ varau
07,049.021d@008_0534 taṃ dṛṣṭvā pitur utsaṅge śayānaṃ devavarcasam
07,049.021d@008_0535 mām evāyaṃ dhayatv agre iti ha smāha vāsavaḥ
07,049.021d@008_0536 tato 'ṅgulibhyo hīndrasya prādur āsīt payo 'mṛtam
07,049.021d@008_0537 māṃ dhāsyatīti kāruṇyād yad indro hy anvakampayat
07,049.021d@008_0538 tasmāt sa māndhātety evaṃ nāma tasyādbhutaṃ kṛtam
07,049.021d@008_0539 tatas tu dhārāḥ payaso ghṛtasya ca mahātmanaḥ
07,049.021d@008_0540 tasyāsye yauvanāśvasya pāṇir indrasya cāsravat
07,049.021d@008_0541 apibat pāṇim indrasya sa cāpy ahnābhyavardhata
07,049.021d@008_0542 so 'bhavad dvādaśasamo dvādaśāhena vīryavān
07,049.021d@008_0543 imāṃ ca pṛthivīṃ kṛtsnām ekāhnā sa vyajījayat
07,049.021d@008_0544 dharmātmā dhṛtimān vīraḥ satyasaṃdho jitendriyaḥ
07,049.021d@008_0545 janamejayaṃ sudhanvānaṃ gayaṃ pūruṃ bṛhadratham
07,049.021d@008_0546 asitaṃ caiva rāmaṃ ca māndhātā manujo 'jayat
07,049.021d@008_0547 udeti ca yataḥ sūryo yatra ca pratitiṣṭhati
07,049.021d@008_0548 tat sarvaṃ yauvanāśvasya māndhātuḥ kṣetram ucyate
07,049.021d@008_0549 so 'śvamedhaśatair iṣṭvā rājasūyaśatena ca
07,049.021d@008_0550 adadad rohitān aśvān brāhmaṇebhyo viśāṃ pate
07,049.021d@008_0551 hairaṇyān yojanotsedhān āyatāñ śatayojanam
07,049.021d@008_0552 bahuprakārān susvādūn bhakṣyabhojyānnaparvatān
07,049.021d@008_0553 atiriktaṃ brāhmaṇebhyo bhuñjāno hīyate janaḥ
07,049.021d@008_0554 bhakṣyānnapānanicayāḥ śuśubhus tv annaparvatāḥ
07,049.021d@008_0555 ghṛtahradāḥ sūpapaṅkā dadhiphenā guḍodakāḥ
07,049.021d@008_0556 rurudhuḥ parvatān nadyo madhukṣīravahāḥ śubhāḥ
07,049.021d@008_0557 devāsurā narā yakṣā gandharvoragapakṣiṇaḥ
07,049.021d@008_0558 viprās tatrāgatāś cāsan vedavedāṅgapāragāḥ
07,049.021d@008_0559 brāhmaṇā ṛṣayaś cāpi nāsaṃs tatrāvipaścitaḥ
07,049.021d@008_0560 samudrāntāṃ vasumatīṃ vasupūrṇāṃ tu sarvataḥ
07,049.021d@008_0561 sa tāṃ brāhmaṇasāt kṛtvā jagāmāstaṃ tadā nṛpaḥ
07,049.021d@008_0562 gataḥ puṇyakṛtāṃ lokān vyāpya svayaśasā diśaḥ
07,049.021d@008_0563 sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
07,049.021d@008_0564 putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0565 nārada uvāca
07,049.021d@008_0565 ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat
07,049.021d@008_0566 yayātiṃ nāhuṣaṃ caiva mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
07,049.021d@008_0567 rājasūyaśatair iṣṭvā so 'śvamedhaśatena ca
07,049.021d@008_0568 puṇḍarīkasahasreṇa vājapeyaśatais tathā
07,049.021d@008_0569 atirātrasahasreṇa cāturmāsyaiś ca kāmataḥ
07,049.021d@008_0570 agniṣṭomaiś ca vividhaiḥ satraiś ca prājyadakṣiṇaiḥ
07,049.021d@008_0571 abrāhmaṇānāṃ yad vittaṃ pṛthivyām asti kiṃ cana
07,049.021d@008_0572 tat sarvaṃ parisaṃkhyāya tato brāhmaṇasāt karot
07,049.021d@008_0573 vyūḍhe devāsure yuddhe kṛtvā devasahāyatām
07,049.021d@008_0574 caturdhā vyabhajat sarvāṃ caturbhyaḥ pṛthivīm imām
07,049.021d@008_0575 yajñair nānāvidhair iṣṭvā prajām utpādya cottamām
07,049.021d@008_0576 devayānyāṃ cauśanasyāṃ śarmiṣṭhāyāṃ ca dharmataḥ
07,049.021d@008_0577 devāraṇyeṣu sarveṣu vijahārāmaropamaḥ
07,049.021d@008_0578 ātmanaḥ kāmacāreṇa dvitīya iva vāsavaḥ
07,049.021d@008_0579 yadā nādhyagamat so 'ntaṃ kāmānāṃ sarvavedavit
07,049.021d@008_0580 tato gāthām imāṃ gītvā sadāraḥ prāviśad vanam
07,049.021d@008_0581 yat pṛthivyāṃ vrīhiyavaṃ hiraṇyaṃ paśavaḥ striyaḥ
07,049.021d@008_0582 nālam ekasya tat sarvam iti matvā śamaṃ vrajet
07,049.021d@008_0583 evaṃ kāmān parityajya yayātir dhṛtim etya ca
07,049.021d@008_0584 pūruṃ rājye pratiṣṭhāpya prayāto vanam īśvaraḥ
07,049.021d@008_0585 sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
07,049.021d@008_0586 putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0587 nārada uvāca
07,049.021d@008_0587 ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat
07,049.021d@008_0588 nābhāgam ambarīṣaṃ ca mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
07,049.021d@008_0589 yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ rājñāṃ caikas tv ayodhayat
07,049.021d@008_0590 jigīṣamāṇāḥ saṃgrāme samantād vairiṇo 'bhyayuḥ
07,049.021d@008_0591 śastrayuddhavido ghorāḥ sṛjantaś cāśivā giraḥ
07,049.021d@008_0592 balalābhād vaśīkṛtya teṣāṃ śastrabalena ca
07,049.021d@008_0593 chattrāyudhadhvajarathāṃś chittvā prāsān gatavyathaḥ
07,049.021d@008_0594 ta enaṃ muktasaṃnāhā nāthanto jīvitaiṣiṇaḥ
07,049.021d@008_0595 śaraṇyam īyuḥ śaraṇaṃ tavāsma iti vādinaḥ
07,049.021d@008_0596 sa tu tān vaśagān kṛtvā jitvā cemāṃ vasuṃdharām
07,049.021d@008_0597 īje yajñaśatair iṣṭair yathā śakras tathānagha
07,049.021d@008_0598 bubhujuḥ sarvasaṃpannam annam anye janās tadā
07,049.021d@008_0599 tasya yajñeṣu viprendrāḥ sutṛptāḥ paramārcitāḥ
07,049.021d@008_0600 modakān pūrikāpūpān dhānā vaṭakaśaṣkulīḥ
07,049.021d@008_0601 karambhān pṛthukān manthān anyāni sukṛtāni ca
07,049.021d@008_0602 sūpān maireyakān yūṣān rāgaṣāṇḍavapānakān
07,049.021d@008_0603 mṛṣṭānnāni suyuktāni mṛdūni surabhīṇi ca
07,049.021d@008_0604 ghṛtaṃ madhu payas toyaṃ dadhīni rasavanti ca
07,049.021d@008_0605 phalaṃ mūlaṃ ca susvādu dvijās tatropabhujyate
07,049.021d@008_0606 madanīyāni pānāni viditvā cātmanaḥ sukham
07,049.021d@008_0607 apibanta yathākāmaṃ pānapā gītavāditaiḥ
07,049.021d@008_0608 tatra sma gāthā gāyanti kṣībā hṛṣṭāḥ paṭhanti ca
07,049.021d@008_0609 nābhāgastutisaṃyuktā nanṛtuś ca sahasraśaḥ
07,049.021d@008_0610 teṣu yajñeṣv ambarīṣo dakṣiṇām atyakālayat
07,049.021d@008_0611 rājñāṃ daśasahasrāṇi daśa prayutayājinām
07,049.021d@008_0612 hiraṇyakavacān sarvāñ śvetacchattraprakīrṇakān
07,049.021d@008_0613 hiraṇyasyandanārūḍhān sānuyātraparicchadān
07,049.021d@008_0614 ījāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat
07,049.021d@008_0615 mūrdhābhiṣiktāṃś ca nṛpān rājaputraśatāni ca
07,049.021d@008_0616 sadaṇḍaṃ kośanicayān brāhmaṇebhyo hy amanyata
07,049.021d@008_0617 naiva pūrve janāś cakrur na kariṣyanti cāpare
07,049.021d@008_0618 yad ambarīṣo nṛpatiḥ karoty amitadakṣiṇaḥ
07,049.021d@008_0619 ity evam anvamodanta prītā yasya maharṣayaḥ
07,049.021d@008_0620 sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
07,049.021d@008_0621 putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0622 nārada uvaāca
07,049.021d@008_0622 ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat
07,049.021d@008_0623 śaśabinduṃ ca rājānaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
07,049.021d@008_0624 īje sa vividhair yajñaiḥ śrīmān satyaparākramaḥ
07,049.021d@008_0625 tasya bhāryāsahasrāṇāṃ śatam āsīn mahātmanaḥ
07,049.021d@008_0626 ekaikasyāṃ ca bhāryāyāṃ sahasraṃ tanayābhavan
07,049.021d@008_0627 te kumārāḥ parākrāntāḥ sarve niyutayājinaḥ
07,049.021d@008_0628 rājānaḥ kratubhir mukhyair ījānā vedapāragāḥ
07,049.021d@008_0629 hiraṇyakavacāḥ sarve sarve cottamadhanvinaḥ
07,049.021d@008_0630 sarve 'śvamedhair ījānāḥ kumārāḥ śāśabindavaḥ
07,049.021d@008_0631 tān aśvamedhe rājendro brāhmaṇebhyo 'dadat pitā
07,049.021d@008_0632 śataṃ śataṃ rathagatā ekaikaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ
07,049.021d@008_0633 rājaputraṃ tadā kanyās tapanīyasvalaṃkṛtāḥ
07,049.021d@008_0634 kanyāṃ kanyāṃ śataṃ nāgā nāge nāge śataṃ rathāḥ
07,049.021d@008_0635 rathe rathe śataṃ cāśvā balino hemamālinaḥ
07,049.021d@008_0636 aśve aśve sahasraṃ gā gavāṃ paścād ajāvikam
07,049.021d@008_0637 etad dhanam aparyantam aśvamedhe mahāmakhe
07,049.021d@008_0638 śaśabindur mahābhāgo brāhmaṇebhyo hy amanyata
07,049.021d@008_0639 vārkṣāś ca yūpā yāvanto aśvamedhe mahāmakhe
07,049.021d@008_0640 te tathaiva punaś cānye tāvantaḥ kāñcanābhavan
07,049.021d@008_0641 bhakṣyānnapānanicayāḥ parvatāḥ krośam ucchritāḥ
07,049.021d@008_0642 tasyāśvamedhe nirvṛtte rājñaḥ śiṣṭās trayodaśa
07,049.021d@008_0643 tuṣṭapuṣṭajanākīrṇāṃ śāntavighnām anāmayām
07,049.021d@008_0644 śaśabindur imāṃ bhūmiṃ ciraṃ bhuktvā divaṃ gataḥ
07,049.021d@008_0645 sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
07,049.021d@008_0646 putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0647 nārada uvāca
07,049.021d@008_0647 ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat
07,049.021d@008_0648 gayaṃ cāmūrtarayasaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
07,049.021d@008_0649 yo vai varṣaśataṃ rājā hutaśiṣṭāśano 'bhavat
07,049.021d@008_0650 tasmai hy agnir varaṃ prādāt tato vavre varaṃ gayaḥ
07,049.021d@008_0651 tapasā brahmacaryeṇa vratena niyamena ca
07,049.021d@008_0652 gurūṇāṃ ca prasādena vedān icchāmi veditum
07,049.021d@008_0653 svadharmeṇāvihiṃsyānyān dhanam icchāmi cākṣayam
07,049.021d@008_0654 vipreṣu dadataś caiva śraddhā bhavatu nityaśaḥ
07,049.021d@008_0655 ananyāsu savarṇāsu putrajanma ca me bhavet
07,049.021d@008_0656 annaṃ me dadataḥ śraddhā dharme me ramatāṃ manaḥ
07,049.021d@008_0657 avighnaṃ cāstu me nityaṃ dharmakāryeṣu pāvaka
07,049.021d@008_0658 tathā bhaviṣyatīty uktvā tatraivāntaradhīyata
07,049.021d@008_0659 gayo 'py avāpya tat sarvaṃ dharmeṇārīn ajījayat
07,049.021d@008_0660 sa darśapaurṇamāsābhyāṃ kāleṣv āgrayaṇena ca
07,049.021d@008_0661 cāturmāsyaiś ca vividhair yajñaiś cāvāptadakṣiṇaiḥ
07,049.021d@008_0662 ayajac chraddhayā rājā parisaṃvatsaraṃ śatam
07,049.021d@008_0663 daśa nāgasahasrāṇi śatam aśvaśatāni ca
07,049.021d@008_0664 śataṃ niṣkasahasrāṇi gavāṃ cāpy ayutāni ṣaṭ
07,049.021d@008_0665 utthāyotthāya sa prādāt parisaṃvatsaraṃ śatam
07,049.021d@008_0666 nakṣatreṣu ca sarveṣu dadan nakṣatradakṣiṇāḥ
07,049.021d@008_0667 īje ca vividhair yajñair yathā somo 'ṅgirā yathā
07,049.021d@008_0668 sauvarṇāṃ pṛthivīṃ kṛtvā ya imāṃ maṇiśarkarām
07,049.021d@008_0669 viprebhyaḥ prādadad rājā so 'śvamedhe mahāmakhe
07,049.021d@008_0670 jāmbūnadamayā yūpāḥ sarve ratnaparicchadāḥ
07,049.021d@008_0671 gayasyāsan samṛddhās tu sarvabhūtamanoharāḥ
07,049.021d@008_0672 sarvakāmasamṛddhāṃś ca prādāt tāṃś ca gayas tadā
07,049.021d@008_0673 brāhmaṇebhyaḥ prahṛṣṭebhyaḥ sarvabhūtebhya eva ca
07,049.021d@008_0674 samudradvīpaśaileṣu nadīnadavaneṣu ca
07,049.021d@008_0675 nagareṣu ca rāṣṭreṣu divi vyomni ca ye 'vasan
07,049.021d@008_0676 bhūtagrāmāś ca vividhāḥ saṃtṛptā yajñasaṃpadā
07,049.021d@008_0677 gayasya sadṛśo yajño nāsty anya iti te 'bruvan
07,049.021d@008_0678 ṣaṭtriṃśadyojanāyāmā triṃśadyojanam āyatā
07,049.021d@008_0679 paścāt puraś caturviṃśad vedī hy āsīd dhiraṇmayī
07,049.021d@008_0680 gayasya yajamānasya muktāvajramaṇistṛtā
07,049.021d@008_0681 prādāt sa brāhmaṇebhyo 'tha vāsāṃsyābharaṇāni ca
07,049.021d@008_0682 yathoktā dakṣiṇāś cānyā viprebhyo bhūridakṣiṇaḥ
07,049.021d@008_0683 yatra bhojanaśiṣṭasya parvatāḥ pañcaviṃśatiḥ
07,049.021d@008_0684 kulyāḥ kṛśaravāhinyo rasānām abhavaṃs tadā
07,049.021d@008_0685 vastrābharaṇagandhānāṃ rāśayaś ca pṛthagvidhāḥ
07,049.021d@008_0686 yasya prabhāvāc ca gayas triṣu lokeṣu viśrutaḥ
07,049.021d@008_0687 vaṭaś cākṣayyakaraṇaḥ puṇyaṃ brahmasaraś ca tat
07,049.021d@008_0688 sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
07,049.021d@008_0689 putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0690 nārada uvāca
07,049.021d@008_0690 ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat
07,049.021d@008_0691 sāṃkṛtiṃ rantidevaṃ ca mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
07,049.021d@008_0692 yasya dviśatasāhasrā āsan sūdā mahātmanaḥ
07,049.021d@008_0693 gṛhān abhyāgatān viprān atithīn pariveṣakāḥ
07,049.021d@008_0694 pakvāpakvaṃ divārātraṃ varānnam amṛtopamam
07,049.021d@008_0695 nyāyenādhigataṃ vittaṃ brāhmaṇebhyo hy amanyata
07,049.021d@008_0696 vedān adhītya dharmeṇa yaś cakre dviṣato vaśe
07,049.021d@008_0697 upasthitāś ca paśavaḥ svayaṃ yaṃ saṃśitavratam
07,049.021d@008_0698 bahavaḥ svargam icchanto vidhivat satrayājinam
07,049.021d@008_0699 nadī mahānasād yasya pravṛttā carmarāśitaḥ
07,049.021d@008_0700 tasmāc carmaṇvatī pūrvam agnihotre 'bhavat purā
07,049.021d@008_0701 brāhmaṇebhyo dadau niṣkān sauvarṇān sa prabhāvataḥ
07,049.021d@008_0702 tubhyaṃ niṣkaṃ tubhyaṃ niṣkam iti ha sma prabhāṣate
07,049.021d@008_0703 tubhyaṃ tubhyam iti prādān niṣkān niṣkān sahasraśaḥ
07,049.021d@008_0704 tataḥ punaḥ samāśvāsya niṣkān eva prayacchati
07,049.021d@008_0705 alpaṃ dattaṃ mayādyeti niṣkakoṭiṃ pradāya saḥ
07,049.021d@008_0706 ekāhnā dāsyati punaḥ ko 'nyas tat saṃpradāsyati
07,049.021d@008_0707 sahasraśaś ca sauvarṇān vṛṣabhān gośatānugān
07,049.021d@008_0708 adhyardhamāsam adadad brāhmaṇebhyaḥ śataṃ samāḥ
07,049.021d@008_0709 agnihotropakaraṇaṃ yajñopakaraṇaṃ ca yat
07,049.021d@008_0710 ṛṣibhyaḥ karakān kumbhān sthālīpiṭharam eva ca
07,049.021d@008_0711 śayanāsanayānāni prāsādāṃś ca gṛhāṇi ca
07,049.021d@008_0712 vṛkṣāṃś ca vividhān dadyād annāni ca dhanāni ca
07,049.021d@008_0713 sarvaṃ sauvarṇam evāsīd rantidevasya dhīmataḥ
07,049.021d@008_0714 tatrāsya gāthā gāyanti ye purāṇavido janāḥ
07,049.021d@008_0715 rantidevasya tāṃ dṛṣṭvā samṛddhim atimānuṣīm
07,049.021d@008_0716 naitādṛśaṃ dṛṣṭapūrvaṃ kuberasadaneṣv api
07,049.021d@008_0717 dhanaṃ ca pūryamāṇaṃ naḥ kiṃ punar manujeṣv iti
07,049.021d@008_0718 vyaktaṃ vasvokasāreyam ity ūcus tatra vismitāḥ
07,049.021d@008_0719 sāṃkṛte rantidevasya yāṃ rātrim atithiṃ vaset
07,049.021d@008_0720 ālabhyanta tadā gāvaḥ sahasrāṇy ekaviṃśatiḥ
07,049.021d@008_0721 tatra sma sūdāḥ krośanti sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ
07,049.021d@008_0722 sūpabhūyiṣṭam aśnīdhvaṃ nādya māṃsaṃ yathāpuram
07,049.021d@008_0723 rantidevasya yat kiṃ cit sauvarṇam abhavat tadā
07,049.021d@008_0724 tat sarvaṃ vitate yajñe brāhmaṇebhyo hy amanyata
07,049.021d@008_0725 pratyakṣaṃ tasya havyāni pratigṛhṇanti devatāḥ
07,049.021d@008_0726 kavyāni pitaraḥ kāle sarvakāmān dvijottamāḥ
07,049.021d@008_0727 sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
07,049.021d@008_0728 putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0729 nārada uvāca
07,049.021d@008_0729 ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat
07,049.021d@008_0730 dauṣyantiṃ bharataṃ cāpi mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
07,049.021d@008_0731 karmāṇy asukarāṇy anyaiḥ kṛtavān yaḥ śiśur vane
07,049.021d@008_0732 hemāvadātān yaḥ siṃhān nakhadaṃṣṭrāyudhān balī
07,049.021d@008_0733 nirvīryāṃs tarasā kṛtvā vicakarṣa babandha ca
07,049.021d@008_0734 krūrāṃś cograbalān vyāghrān damitvā cākarod vaśe
07,049.021d@008_0735 manaḥśilā iva śilāḥ saṃyuktā jaturāśibhiḥ
07,049.021d@008_0736 vyālādīṃś cātibalavāṃs tatpratīpān gajān api
07,049.021d@008_0737 daṃṣṭrāsu gṛhyāvaruhya śuṣkāsyān akarod vaśe
07,049.021d@008_0738 mahiṣān apy atibalān balena vicakarṣa ha
07,049.021d@008_0739 balinaḥ sṛmarān khaḍgān nānāsattvāni cāpy uta
07,049.021d@008_0740 kṛcchraprāṇān vane baddhvā damayitvāpy avāsṛjat
07,049.021d@008_0741 taṃ sarvadamanety āhus tadvidas tena karmaṇā
07,049.021d@008_0742 taṃ pratyaṣedhaj jananī mā sattvāni vijījahi
07,049.021d@008_0743 so 'śvamedhaśateneṣṭvā yamunām anu vīryavān
07,049.021d@008_0744 triśatāśvān sarasvatyāṃ gaṅgām anu catuḥśatān
07,049.021d@008_0745 so 'śvamedhasahasreṇa rājasūyaśatena ca
07,049.021d@008_0746 punar īje mahāyajñaiḥ samāptavaradakṣiṇaiḥ
07,049.021d@008_0747 agniṣṭomātirātrāṇām ukthyaviśvajitām api
07,049.021d@008_0748 vājapeyeṣṭisatrāṇāṃ sahasraiś ca susaṃbhṛtaiḥ
07,049.021d@008_0749 iṣṭvā śākuntalo rājā tarpayitvā dvijān dhanaiḥ
07,049.021d@008_0750 sahasraṃ yatra padmānāṃ kaṇvāya bharato dadau
07,049.021d@008_0751 jāmbūnadasya śuddhasya kanakasya mahāyaśāḥ
07,049.021d@008_0752 yasya yūpāḥ śatavyāmāḥ pariṇāhena kāñcanāḥ
07,049.021d@008_0753 samāgamya dvijaiḥ sārdhaṃ sendrair devaiḥ samucchritāḥ
07,049.021d@008_0754 svalaṃkṛtā bhrājamānāḥ sarvaratnair manoramaiḥ
07,049.021d@008_0755 hiraṇyam aśvān dviradān rathān uṣṭrān ajāvikān
07,049.021d@008_0756 dāsīdāsaṃ dhanaṃ dhānyaṃ gāḥ savatsāḥ payasvinīḥ
07,049.021d@008_0757 grāmān gṛhāṇi kṣetrāṇi vividhāṃś ca paricchadān
07,049.021d@008_0758 koṭīśatāyutaṃ caiva brāhmaṇebhyo hy amanyata
07,049.021d@008_0759 cakravartī hy adīnātmā jetāris tv ajitaḥ paraiḥ
07,049.021d@008_0760 sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
07,049.021d@008_0761 putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0762 nārada uvāca
07,049.021d@008_0762 ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat
07,049.021d@008_0763 pṛthuṃ vainyaṃ ca rājānaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
07,049.021d@008_0764 yam abhyaṣiñcan sāmrājye rājasūye maharṣayaḥ
07,049.021d@008_0765 ayaṃ naḥ prathayiṣyeta sarvān ity abhavat pṛthuḥ
07,049.021d@008_0766 kṣatān nas trāsyate sarvān ity evaṃ kṣatriyo 'bhavat
07,049.021d@008_0767 pṛthuṃ vainyaṃ prajā dṛṣṭvā raktāḥ smeti yad abruvan
07,049.021d@008_0768 tato rājeti nāmāsya anurāgād ajāyata
07,049.021d@008_0769 akṛṣṭapacyā pṛthivī āsīd vainyasya kāmadhuk
07,049.021d@008_0770 sarvāḥ kumbhaduho gāvaḥ puṭake puṭake madhu
07,049.021d@008_0771 āsan hiraṇmayā darbhāḥ sukhasparśāḥ sukhāvahāḥ
07,049.021d@008_0772 teṣāṃ cīrāṇi saṃvītāḥ prajās teṣv eva śerate
07,049.021d@008_0773 phalāny amṛtakalpāni mūlāni ca madhūni ca
07,049.021d@008_0774 teṣām āsīt tadāhāro nirāhārāś ca nābhavan
07,049.021d@008_0775 arogāḥ sarvasiddhārthā manuṣyā akutobhayāḥ
07,049.021d@008_0776 nyavasanta yathākāmaṃ vṛkṣeṣu ca guhāsu ca
07,049.021d@008_0777 pravibhāgo na rāṣṭrāṇāṃ purāṇāṃ cābhavat tadā
07,049.021d@008_0778 yathāsukhaṃ yathākāmaṃ tathaitā muditāḥ prajāḥ
07,049.021d@008_0779 tasya saṃstambhayann āpaḥ samudram abhiyāsyataḥ
07,049.021d@008_0780 parvatāś ca dadur mārgaṃ dhvajabhaṅgaś ca nābhavat
07,049.021d@008_0781 taṃ vanaspatayaḥ śailā devāsuranaroragāḥ
07,049.021d@008_0782 saptarṣayaḥ puṇyajanā gandharvāpsaraso 'pi ca
07,049.021d@008_0783 pitaraś ca sukhāsīnam abhigamyedam abruvan
07,049.021d@008_0784 samrāḍ asi kṣatriyo 'si rājā goptā pitāsi naḥ
07,049.021d@008_0785 dehy asmabhyaṃ mahārāja prabhuḥ sann īpsitān varān
07,049.021d@008_0786 yair vayaṃ śāśvatīs tṛptīr vartayiṣyāmahe sukham
07,049.021d@008_0787 tathety uktvā pṛthur vainyo gṛhītvājagavaṃ dhanuḥ
07,049.021d@008_0788 śarāṃś cāpratimān ghorāṃś cintayitvābravīn mahīm
07,049.021d@008_0789 ehy ehi vasudhe kṣipraṃ kṣaraibhyaḥ kāṅkṣitaṃ payaḥ
07,049.021d@008_0790 tato dāsyāmi bhadraṃ te annaṃ yasya yathepsitam
07,049.021d@008_0790 vasudhovāca
07,049.021d@008_0791 nārada uvāca
07,049.021d@008_0791 duhitṛtvena māṃ vīra saṃkalpayitum arhasi
07,049.021d@008_0792 tathety uktvā pṛthuḥ sarvaṃ vidhānam akarod vaśī
07,049.021d@008_0793 tato bhūtanikāyās te vasudhāṃ duduhus tadā
07,049.021d@008_0794 tāṃ vanaspatayaḥ pūrvaṃ samuttasthur dudhukṣavaḥ
07,049.021d@008_0795 sātiṣṭhad vatsalā vatsaṃ dogdhṝn pātrāṇi cecchatī
07,049.021d@008_0796 vatso 'bhūt puṣpitaḥ śālaḥ plakṣo dogdhābhavat tadā
07,049.021d@008_0797 chinnaprarohaṇaṃ dugdhaṃ pātram audumbaraṃ śubham
07,049.021d@008_0798 udayaḥ parvato vatso merur dogdhā mahāgiriḥ
07,049.021d@008_0799 ratnāny oṣadhayo dugdhaṃ pātram aśmamayaṃ tathā
07,049.021d@008_0800 dogdhā cāsīt tadā devo dugdham ūrjaskaraṃ priyam
07,049.021d@008_0801 asurā duduhur māyām āmapātre tu te tadā
07,049.021d@008_0802 dogdhā dvimūrdhā tatrāsīd vatsaś cāsīd virocanaḥ
07,049.021d@008_0803 kṛṣiṃ ca sasyaṃ ca narā duduhuḥ pṛthivītale
07,049.021d@008_0804 svāyaṃbhuvo manur vatsas teṣāṃ dogdhābhavat pṛthuḥ
07,049.021d@008_0805 alābupātre ca tathā viṣaṃ dugdhā vasuṃdharā
07,049.021d@008_0806 dhṛtarāṣṭro 'bhavad dogdhā teṣāṃ vatsas tu takṣakaḥ
07,049.021d@008_0807 saptarṣibhir brahma dugdhā tathā cākliṣṭakarmabhiḥ
07,049.021d@008_0808 dogdhā bṛhaspatiḥ pātraṃ chando vatsas tu somarāṭ
07,049.021d@008_0809 antardhānaṃ cāmapātre dugdhā puṇyajanair virāṭ
07,049.021d@008_0810 dogdhā vaiśravaṇas teṣāṃ vatsa āsīt kuberakaḥ
07,049.021d@008_0811 puṇyagandhān padmapātre gandharvāpsaraso 'duhan
07,049.021d@008_0812 vatsaś citrarathas teṣāṃ dogdhā viśvaruciḥ prabhuḥ
07,049.021d@008_0813 svadhāṃ rajatapātre tu duduhuḥ pitaraś ca tām
07,049.021d@008_0814 vatso 'tra vatsaras teṣāṃ yamo dogdhā tathāntakaḥ
07,049.021d@008_0815 evaṃ nikāyais tair dugdhā payo 'bhīṣṭaṃ hi sā virāṭ
07,049.021d@008_0816 yair vartayanti te hy adya pātrair vatsaiś ca nityaśaḥ
07,049.021d@008_0817 sa yajñair vividhair iṣṭvā pṛthur vainyaḥ pratāpavān
07,049.021d@008_0818 saṃtarpayitvā bhūtāni sarvaiḥ kāmair manaḥpriyaiḥ
07,049.021d@008_0819 hairaṇyān akarod rājā ye ke cit pārthivā bhuvi
07,049.021d@008_0820 tān brāhmaṇebhyaḥ prāyacchad aśvamedhe mahāmakhe
07,049.021d@008_0821 ṣaṣṭināgasahasrāṇi ṣaṣṭināgaśatāni ca
07,049.021d@008_0822 sauvarṇān akarod rājā brāhmaṇebhyaś ca tāṃ dadau
07,049.021d@008_0823 imāṃ ca pṛthivīṃ sarvāṃ maṇiratnavibhūṣitām
07,049.021d@008_0824 sauvarṇīm akarod rājā brāhmaṇebhyaś ca tān dadau
07,049.021d@008_0825 sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
07,049.021d@008_0826 putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0827 nārada uvāca
07,049.021d@008_0827 ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat
07,049.021d@008_0828 rāmo mahātapāḥ śūro vīralokanamaskṛtaḥ
07,049.021d@008_0829 jāmadagnyo 'py atiyaśā avitṛpto mariṣyati
07,049.021d@008_0830 yasyābhram anuparyeti bhūmiṃ kurvan vipāṃsulām
07,049.021d@008_0831 na cāsīd vikriyā yasya prāpya śriyam anuttamām
07,049.021d@008_0832 yaḥ kṣatriyaiḥ parāmṛṣṭe vatse pitari cukrudhe
07,049.021d@008_0833 tato 'vadhīt kārtavīryam ajitaṃ samare paraiḥ
07,049.021d@008_0834 kṣatriyāṇāṃ catuḥṣaṣṭim ayutāni sahasraśaḥ
07,049.021d@008_0835 tadā mṛtyoḥ sametāni ekaikaṃ dhanuṣājayat
07,049.021d@008_0836 brahmadviṣāṃ cātha tasmin sahasrāṇi caturdaśa
07,049.021d@008_0837 punar anyāni jagrāha dantakrūre jaghāna ha
07,049.021d@008_0838 sahasraṃ musalenāghnan sahasram asināvadhīt
07,049.021d@008_0839 udbandhanāt sahasraṃ ca haihayāḥ samare hatāḥ
07,049.021d@008_0840 sarathāśvagajā vīrā nihatās tatra śerate
07,049.021d@008_0841 pitur vadhāmarṣitena jāmadagnyena dhīmatā
07,049.021d@008_0842 nijaghne daśasāhasrān rāmaḥ paraśunā tadā
07,049.021d@008_0843 na hy amṛśyata tā vāco yās tair bhṛśam udīritāḥ
07,049.021d@008_0844 bhṛgo rāmābhidhāveti yadākrandan dvijottamāḥ
07,049.021d@008_0845 tataḥ kāśmīradaradān kuntikṣudrakamālavān
07,049.021d@008_0846 aṅgavaṅgakaliṅgāṃś ca videhāṃs tāmraliptakān
07,049.021d@008_0847 rakṣovāhān vītihotrāṃs trigartān mārtikāvatān
07,049.021d@008_0848 śibīn anyāṃś ca rājanyān deśe deśe sahasraśaḥ
07,049.021d@008_0849 nijaghāna śitair bāṇair jāmadagnyaḥ pratāpavān
07,049.021d@008_0850 koṭīśatasahasrāṇi kṣatriyāṇāṃ sahasraśaḥ
07,049.021d@008_0851 indragopakavarṇasya bandhujīvanibhasya ca
07,049.021d@008_0852 rudhirasya parīvāhaiḥ pūrayitvā sarāṃsi ca
07,049.021d@008_0853 sarvān aṣṭādaśa dvīpān vaśam ānīya bhārgavaḥ
07,049.021d@008_0854 īje kratuśataiḥ puṇyaiḥ samāptavaradakṣiṇaiḥ
07,049.021d@008_0855 vedīm aṣṭanavotsedhāṃ sauvarṇāṃ vidhinirmitām
07,049.021d@008_0856 sarvaratnaśataiḥ pūrṇāṃ patākāśatamālinīm
07,049.021d@008_0857 grāmyāraṇyaiḥ paśugaṇaiḥ saṃpūrṇāṃ ca mahīm imām
07,049.021d@008_0858 rāmasya jāmadagnyasya pratijagrāha kaśyapaḥ
07,049.021d@008_0859 tataḥ śatasahasrāṇi dvipendrān hemabhūṣaṇān
07,049.021d@008_0860 nirdasyuṃ pṛthivīṃ kṛtvā śiṣṭeṣṭajanasaṃkulām
07,049.021d@008_0861 kaśyapāya dadau rāmo hayamedhe mahāmakhe
07,049.021d@008_0862 triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivīṃ kṛtvā niḥkṣatriyāṃ prabhuḥ
07,049.021d@008_0863 iṣṭvā kratuśatair vīro brāhmaṇebhyo hy amanyata
07,049.021d@008_0864 sa kaśyapasya vacanāt protsārya saritāṃ patim
07,049.021d@008_0865 iṣupāte yudhāṃ śreṣṭhaḥ kurvan brāhmaṇaśāsanam
07,049.021d@008_0866 adhyāvasad giriśreṣṭhaṃ mahendraṃ parvatottamam
07,049.021d@008_0867 evaṃ guṇaśatair juṣṭo bhṛgūṇāṃ kīrtivardhanaḥ
07,049.021d@008_0868 jāmadagnyo 'py atiyaśā mariṣyati mahādyutiḥ
07,049.021d@008_0869 tvayā caturbhadrataraḥ putrāt puṇyataras tava
07,049.021d@008_0870 ayajvānam adākṣiṇyaṃ mā putram anutapyathāḥ
07,049.021d@008_0871 ete caturbhadratarās tvayā bhadraśatādhikāḥ
07,049.021d@008_0872 vyāsa uvāca
07,049.021d@008_0872 mṛtā naravaraśreṣṭhā mariṣyanti ca sṛñjaya
07,049.021d@008_0873 puṇyam ākhyānam āyuṣyaṃ śrutvā ṣoḍaśarājakam
07,049.021d@008_0874 avyāharan narapatis tūṣṇīm āsīt sa sṛñjayaḥ
07,049.021d@008_0875 tam abravīt tathāsīnaṃ nārado bhagavān ṛṣiḥ
07,049.021d@008_0876 śrutaṃ kīrtayato mahyaṃ gṛhītaṃ te mahādyute
07,049.021d@008_0877 āho svid antato naṣṭaṃ śrāddhaṃ śūdrāpatāv iva
07,049.021d@008_0878 sa evam uktaḥ pratyāha prāñjaliḥ sṛñjayas tadā
07,049.021d@008_0879 putraśokāpahaṃ śrutvā dhanyam ākhyānam uttamam
07,049.021d@008_0880 rājarṣīṇāṃ purāṇānāṃ yajvanāṃ dakṣiṇāvatām
07,049.021d@008_0881 vismayena hate śoke tamasīvārkatejasā
07,049.021d@008_0882 nārada uvāca
07,049.021d@008_0882 vipāpmāsmy avyathopeto brūhi kiṃ karavāṇy aham
07,049.021d@008_0883 diṣṭyāpahataśokas tvaṃ vṛṇīṣveha yad icchasi
07,049.021d@008_0884 sṛñjaya uvāca
07,049.021d@008_0884 tat tat prapatsyase sarvaṃ na mṛṣāvādino vayam
07,049.021d@008_0885 etenaiva pratīto 'haṃ prasanno yad bhavān mama
07,049.021d@008_0886 nārada uvāca
07,049.021d@008_0886 prasanno yasya bhagavān na tasyāstīha durlabham
07,049.021d@008_0887 punar dadāmi te putraṃ dasyubhir nihataṃ vṛthā
07,049.021d@008_0888 vyāsa uvāca
07,049.021d@008_0888 uddhṛtya narakāt kaṣṭāt paśum aprokṣitaṃ yathā
07,049.021d@008_0889 prādur āsīt tataḥ putraḥ sṛñjayasyādbhutaprabhaḥ
07,049.021d@008_0890 prasannenarṣiṇā dattaḥ kuberatanayopamaḥ
07,049.021d@008_0891 tataḥ saṃgamya putreṇa prītimān abhavan nṛpaḥ
07,049.021d@008_0892 īje ca kratubhir mukhyaiḥ samāptavaradakṣiṇaiḥ
07,049.021d@008_0893 akṛtāstraś ca bhītaś ca na ca sāṃnāhiko hataḥ
07,049.021d@008_0894 ayajvā cānapatyaś ca tato 'sau jīvitaḥ punaḥ
07,049.021d@008_0895 śūro vīraḥ kṛtāstraś ca pramathyārīn sahasraśaḥ
07,049.021d@008_0896 abhimanyur gataḥ svargaṃ pṛtanābhimukho hataḥ
07,049.021d@008_0897 brahmacaryeṇa yān kāṃś cit prajñayā ca śrutena ca
07,049.021d@008_0898 iṣṭaiś ca kratubhir yānti tāṃs te putro 'kṣayān gataḥ
07,049.021d@008_0899 vidvāṃsaḥ karmabhiḥ puṇyaiḥ svargam īhanti nityaśaḥ
07,049.021d@008_0900 na tu svargād ayaṃ lokaḥ kāmyate svargavāsibhiḥ
07,049.021d@008_0901 tasmāt svargagataṃ putram arjunasya hataṃ raṇe
07,049.021d@008_0902 nehānayituṃ śakyaṃ hi kiṃ cid aprāpyam īśitum
07,049.021d@008_0903 evaṃ jñātvā sthiro bhūtvā mā śuco dhairyam āpnuhi
07,049.021d@008_0904 jīvanta eva naḥ śocyā na tu svargagatānagha
07,049.021d@008_0905 śocato hi mahārāja agham evābhivardhate
07,049.021d@008_0906 tasmāc chokaṃ parityajya śreyase prayated budhaḥ
07,049.021d@008_0907 praharṣam abhimānaṃ ca sukhaprāptiṃ ca cintayan
07,049.021d@008_0908 etad āhur budhāḥ śreyo na śokaḥ śoka ucyate
07,049.021d@008_0909 evaṃ vidvan samuttiṣṭha prayato bhava mā śucaḥ
07,049.021d@008_0910 śrutas te saṃbhavo mṛtyos tapāṃsy anupamāni ca
07,049.021d@008_0911 sarvabhūtasamatvaṃ ca cañcalāś ca vibhūtayaḥ
07,049.021d@008_0912 sṛñjayasya tu taṃ putraṃ mṛtaṃ saṃjīvitaṃ punaḥ
07,049.021d@008_0913 saṃjaya uvāca
07,049.021d@008_0913 evaṃ vidvan mahārāja mā śucaḥ sādhayāmy aham
07,049.021d@008_0914 etāvad uktvā bhagavāṃs tatraivāntaradhīyata
07,049.021d@008_0915 vāgīśāne bhagavati vyāse vyabhranabhaḥprabhe
07,049.021d@008_0916 gate matimatāṃ śreṣṭhe samāśvāsya yudhiṣṭhiram
07,049.021d@008_0917 pūrveṣāṃ pārthivendrāṇāṃ mahendrapratimaujasām
07,049.021d@008_0918 nyāyādhigatavittānāṃ tāṃ śrutvā yajñasaṃpadam
07,049.021d@008_0919 saṃpūjya manasā vidvān viśoko 'bhūd yudhiṣṭhiraḥ
07,049.021d@008_0920 punaś cācintayad dīnaḥ kiṃ svid vakṣye dhanaṃjayam
07,050.000*0343_00 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,050.000*0343_01 atha saṃśaptakaiḥ sārdhaṃ yudhyamāne dhanaṃjaye
07,050.000*0343_02 abhimanyau hate cāpi bāle balavatāṃ vare
07,050.000*0343_03 maharṣisattame yāte vyāse sa tu yudhiṣṭhiraḥ
07,050.000*0343_04 pāṇḍavāḥ kim athākārṣuḥ śokopahatacetasaḥ
07,050.000*0343_05 kathaṃ saṃśaptakebhyo vā nivṛtto vānaradhvajaḥ
07,050.000*0343_06 kena vā kathitas tasya praśāntaḥ sutapāvakaḥ
07,050.000*0343_07 saṃjaya uvāca
07,050.000*0343_07 etan me śaṃsa tattvena sarvam eveha saṃjaya
07,050.000*0343_08 śṛṇu rājan yathā tebhyo nivṛttaḥ kṛṣṇasārathiḥ
07,050.000*0343_09 tataḥ sarvāṇi sainyāni dahan kṛṣṇagatir yathā
07,050.000*0343_10 saṃprayāte 'stam āditye saṃdhyākāla upasthite
07,050.000*0343_11 āyātasyātmaśibiraṃ nimittair aghaśaṃsibhiḥ
07,050.000*0343_12 yac cāsīn mānasaṃ tasya yac ca kṛṣṇena bhāṣitam
07,050.000*0343_13 yathā ca kathitas tasya nihataḥ sutapāvakaḥ
07,050.000*0343_14 vistareṇaiva me sarvaṃ bruvataḥ śṛṇu māriṣa
07,050.001 saṃjaya uvāca
07,050.001a tasminn ahani nirvṛtte ghore prāṇabhṛtāṃ kṣaye
07,050.001c āditye 'staṃgate śrīmān saṃdhyākāla upasthite
07,050.002a vyapayāteṣu sainyeṣu vāsāya bharatarṣabha
07,050.002c hatvā saṃśaptakavrātān divyair astraiḥ kapidhvajaḥ
07,050.003a prāyāt svaśibiraṃ jiṣṇur jaitram āsthāya taṃ ratham
07,050.003c gacchann eva ca govindaṃ sannakaṇṭho 'bhyabhāṣata
07,050.004a kiṃ nu me hṛdayaṃ trastaṃ vākyaṃ sajjati keśava
07,050.004c spandanti cāpy aniṣṭāni gātraṃ sīdati cācyuta
07,050.005a aniṣṭaṃ caiva me śliṣṭaṃ hṛdayān nāpasarpati
07,050.005c bhuvi yad dikṣu cāpy ugrā utpātās trāsayanti mām
07,050.006a bahuprakārā dṛśyante sarva evāghaśaṃsinaḥ
07,050.006c api svasti bhaved rājñaḥ sāmātyasya guror mama
07,050.007 vāsudeva uvāca
07,050.007a vyaktaṃ śivaṃ tava bhrātuḥ sāmātyasya bhaviṣyati
07,050.007c mā śucaḥ kiṃ cid evānyat tatrāniṣṭaṃ bhaviṣyati
07,050.008 saṃjaya uvāca
07,050.008a tataḥ saṃdhyām upāsyaiva vīrau vīrāvasādane
07,050.008c kathayantau raṇe vṛttaṃ prayātau ratham āsthitau
07,050.009a tataḥ svaśibiraṃ prāptau hatānandaṃ hatatviṣam
07,050.009c vāsudevo 'rjunaś caiva kṛtvā karma suduṣkaram
07,050.010a dhvastākāraṃ samālakṣya śibiraṃ paravīrahā
07,050.010c bībhatsur abravīt kṛṣṇam asvasthahṛdayas tataḥ
07,050.011a nādya nandanti tūryāṇi maṅgalyāni janārdana
07,050.011c miśrā dundubhinirghoṣaiḥ śaṅkhāś cāḍambaraiḥ saha
07,050.011e vīṇā vā nādya vādyante śamyātālasvanaiḥ saha
07,050.012a maṅgalyāni ca gītāni na gāyanti paṭhanti ca
07,050.012c stutiyuktāni ramyāṇi mamānīkeṣu bandinaḥ
07,050.013a yodhāś cāpi hi māṃ dṛṣṭvā nivartante hy adhomukhāḥ
07,050.013c karmāṇi ca yathāpūrvaṃ kṛtvā nābhivadanti mām
07,050.014a api svasti bhaved adya bhrātṛbhyo mama mādhava
07,050.014c na hi śudhyati me bhāvo dṛṣṭvā svajanam ākulam
07,050.015a api pāñcālarājasya virāṭasya ca mānada
07,050.015c sarveṣāṃ caiva yodhānāṃ sāmagryaṃ syān mamācyuta
07,050.016a na ca mām adya saubhadraḥ prahṛṣṭo bhrātṛbhiḥ saha
07,050.016c raṇād āyāntam ucitaṃ pratyudyāti hasann iva
07,050.017a evaṃ saṃkathayantau tau praviṣṭau śibiraṃ svakam
07,050.017c dadṛśāte bhṛśāsvasthān pāṇḍavān naṣṭacetasaḥ
07,050.018a dṛṣṭvā bhrātṝṃś ca putrāṃś ca vimanā vānaradhvajaḥ
07,050.018c apaśyaṃś caiva saubhadram idaṃ vacanam abravīt
07,050.019a mukhavarṇo 'prasanno vaḥ sarveṣām eva lakṣyate
07,050.019c na cābhimanyuṃ paśyāmi na ca māṃ pratinandatha
07,050.020a mayā śrutaś ca droṇena cakravyūho vinirmitaḥ
07,050.020c na ca vas tasya bhettāsti ṛte saubhadram āhave
07,050.021a na copadiṣṭas tasyāsīn mayānīkavinirgamaḥ
07,050.021c kaccin na bālo yuṣmābhiḥ parānīkaṃ praveśitaḥ
07,050.022a bhittvānīkaṃ maheṣvāsaḥ pareṣāṃ bahuśo yudhi
07,050.022c kaccin na nihataḥ śete saubhadraḥ paravīrahā
07,050.023a lohitākṣaṃ mahābāhuṃ jātaṃ siṃham ivādriṣu
07,050.023c upendrasadṛśaṃ brūta katham āyodhane hataḥ
07,050.024a sukumāraṃ maheṣvāsaṃ vāsavasyātmajātmajam
07,050.024c sadā mama priyaṃ brūta katham āyodhane hataḥ
07,050.025a vārṣṇeyīdayitaṃ śūraṃ mayā satatalālitam
07,050.025c ambāyāś ca priyaṃ nityaṃ ko 'vadhīt kālacoditaḥ
07,050.026a sadṛśo vṛṣṇisiṃhasya keśavasya mahātmanaḥ
07,050.026c vikramaśrutamāhātmyaiḥ katham āyodhane hataḥ
07,050.027a subhadrāyāḥ priyaṃ nityaṃ draupadyāḥ keśavasya ca
07,050.027c yadi putraṃ na paśyāmi yāsyāmi yamasādanam
07,050.028a mṛdukuñcitakeśāntaṃ bālaṃ bālamṛgekṣaṇam
07,050.028c mattadviradavikrāntaṃ śālapotam ivodgatam
07,050.029a smitābhibhāṣiṇaṃ dāntaṃ guruvākyakaraṃ sadā
07,050.029c bālye 'py abālakarmāṇaṃ priyavākyam amatsaram
07,050.030a mahotsāhaṃ mahābāhuṃ dīrgharājīvalocanam
07,050.030c bhaktānukampinaṃ dāntaṃ na ca nīcānusāriṇam
07,050.031a kṛtajñaṃ jñānasaṃpannaṃ kṛtāstram anivartinam
07,050.031c yuddhābhinandinaṃ nityaṃ dviṣatām aghavardhanam
07,050.032a sveṣāṃ priyahite yuktaṃ pitṝṇāṃ jayagṛddhinam
07,050.032c na ca pūrvaprahartāraṃ saṃgrāme naṣṭasaṃbhramam
07,050.032e yadi putraṃ na paśyāmi yāsyāmi yamasādanam
07,050.032f*0344_01 ratheṣu gaṇyamāneṣu gaṇitaṃ taṃ mahāratham
07,050.032f*0344_02 mayādhyardhaguṇaṃ saṃkhye taruṇaṃ bāhuśālinam
07,050.032f*0344_03 pradyumnasya priyaṃ śiṣyaṃ keśavasya mamaiva ca
07,050.033a sulalāṭaṃ sukeśāntaṃ subhrvakṣidaśanacchadam
07,050.033c apaśyatas tad vadanaṃ kā śāntir hṛdayasya me
07,050.034a tantrīsvanasukhaṃ ramyaṃ puṃskokilasamadhvanim
07,050.034c aśṛṇvataḥ svanaṃ tasya kā śāntir hṛdayasya me
07,050.035a rūpaṃ cāpratirūpaṃ tat tridaśeṣv api durlabham
07,050.035c apaśyato 'dya vīrasya kā śāntir hṛdayasya me
07,050.036a abhivādanadakṣaṃ taṃ pitṝṇāṃ vacane ratam
07,050.036c nādyāhaṃ yadi paśyāmi kā śāntir hṛdayasya me
07,050.037a sukumāraḥ sadā vīro mahārhaśayanocitaḥ
07,050.037c bhūmāv anāthavac chete nūnaṃ nāthavatāṃ varaḥ
07,050.038a śayānaṃ samupāsanti yaṃ purā paramastriyaḥ
07,050.038c tam adya vipraviddhāṅgam upāsanty aśivāḥ śivāḥ
07,050.039a yaḥ purā bodhyate suptaḥ sūtamāgadhabandibhiḥ
07,050.039c bodhayanty adya taṃ nūnaṃ śvāpadā vikṛtaiḥ svaraiḥ
07,050.040a chatracchāyāsamucitaṃ tasya tad vadanaṃ śubham
07,050.040c nūnam adya rajodhvastaṃ raṇe reṇuḥ kariṣyati
07,050.041a hā putrakāvitṛptasya satataṃ putradarśane
07,050.041c bhāgyahīnasya kālena yathā me nīyase balāt
07,050.042a sādya saṃyamanī nūnaṃ sadā sukṛtināṃ gatiḥ
07,050.042c svabhābhir bhāsitā ramyā tvayātyarthaṃ virājate
07,050.043a nūnaṃ vaivasvataś ca tvā varuṇaś ca priyātithiḥ
07,050.043c śatakratur dhaneśaś ca prāptam arcanty abhīrukam
07,050.044a evaṃ vilapya bahudhā bhinnapoto vaṇig yathā
07,050.044c duḥkhena mahatāviṣṭo yudhiṣṭhiram apṛcchata
07,050.044d*0345_00 arjunaḥ
07,050.044d*0345_01 kathaṃ tvayi ca bhīme ca dhṛṣṭadyumne ca jīvati
07,050.044d*0345_02 sātyake śakravikrānte saubhadro nihataḥ paraiḥ
07,050.045a kaccit sa kadanaṃ kṛtvā pareṣāṃ pāṇḍunandana
07,050.045c svargato 'bhimukhaḥ saṃkhye yudhyamāno nararṣabhaḥ
07,050.046a sa nūnaṃ bahubhir yattair yudhyamāno nararṣabhaiḥ
07,050.046c asahāyaḥ sahāyārthī mām anudhyātavān dhruvam
07,050.047a pīḍyamānaḥ śarair bālas tāta sādhv abhidhāva mām
07,050.047b*0346_01 nānāliṅgaiḥ sudhautāgrair mama putro 'lpacetanaḥ
07,050.047b*0346_02 iha me syād api trāṇaṃ piteti sa punaḥ punaḥ
07,050.047c iti vipralapan manye nṛśaṃsair bahubhir hataḥ
07,050.048a atha vā matprasūtaś ca svasrīyo mādhavasya ca
07,050.048c subhadrāyāṃ ca saṃbhūto naivaṃ vaktum ihārhati
07,050.049a vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ sudṛḍhaṃ mama
07,050.049c apaśyato dīrghabāhuṃ raktākṣaṃ yan na dīryate
07,050.050a kathaṃ bāle maheṣvāse nṛśaṃsā marmabhedinaḥ
07,050.050c svasrīye vāsudevasya mama putre 'kṣipañ śarān
07,050.051a yo māṃ nityam adīnātmā pratyudgamyābhinandati
07,050.051c upayāntaṃ ripūn hatvā so 'dya māṃ kiṃ na paśyati
07,050.052a nūnaṃ sa patitaḥ śete dharaṇyāṃ rudhirokṣitaḥ
07,050.052c śobhayan medinīṃ gātrair āditya iva pātitaḥ
07,050.052d*0347_01 subhadrāṃ nanu śocāmi yā putram apalāyinam
07,050.053a raṇe vinihataṃ śrutvā śokārtā vai vinaṃkṣyati
07,050.053b*0348_01 śrutvā nipatitaṃ śūram anaghaṃ kṛtalāghavam
07,050.053c subhadrā vakṣyate kiṃ mām abhimanyum apaśyatī
07,050.053e draupadī caiva duḥkhārte te ca vakṣyāmi kiṃ nv aham
07,050.054a vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ yan na yāsyati
07,050.054c sahasradhā vadhūṃ dṛṣṭvā rudatīṃ śokakarśitām
07,050.055a hṛṣṭānāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ siṃhanādo mayā śrutaḥ
07,050.055c yuyutsuś cāpi kṛṣṇena śruto vīrān upālabhan
07,050.056a aśaknuvanto bībhatsuṃ bālaṃ hatvā mahārathāḥ
07,050.056c kiṃ nadadhvam adharmajñāḥ pārthe vai dṛśyatāṃ balam
07,050.057a kiṃ tayor vipriyaṃ kṛtvā keśavārjunayor mṛdhe
07,050.057c siṃhavan nadata prītāḥ śokakāla upasthite
07,050.058a āgamiṣyati vaḥ kṣipraṃ phalaṃ pāpasya karmaṇaḥ
07,050.058c adharmo hi kṛtas tīvraḥ kathaṃ syād aphalaś ciram
07,050.059a iti tān prati bhāṣan vai vaiśyāputro mahāmatiḥ
07,050.059c apāyāc chastram utsṛjya kopaduḥkhasamanvitaḥ
07,050.060a kimartham etann ākhyātaṃ tvayā kṛṣṇa raṇe mama
07,050.060c adhakṣyaṃ tān ahaṃ sarvāṃs tadā krūrān mahārathān
07,050.060d*0349_01 bālam ekaṃ parikṣipya hatvā hṛṣṭān pranarditān
07,050.060d*0350_00 saṃjaya uvāca
07,050.060d*0350_01 putraśokārditaṃ pārthaṃ dhyāyantaṃ sāśrulocanam
07,050.061a nigṛhya vāsudevas taṃ putrādhibhir abhiplutam
07,050.061c maivam ity abravīt kṛṣṇas tīvraśokasamanvitam
07,050.062a sarveṣām eṣa vai panthāḥ śūrāṇām anivartinām
07,050.062c kṣatriyāṇāṃ viśeṣeṇa yeṣāṃ yuddhena jīvikā
07,050.063a eṣā vai yudhyamānānāṃ śūrāṇām anivartinām
07,050.063c vihitā dharmaśāstrajñair gatir gatimatāṃ vara
07,050.064a dhruvaṃ yuddhe hi maraṇaṃ śūrāṇām anivartinām
07,050.064c gataḥ puṇyakṛtāṃ lokān abhimanyur na saṃśayaḥ
07,050.065a etac ca sarvavīrāṇāṃ kāṅkṣitaṃ bharatarṣabha
07,050.065c saṃgrāme 'bhimukhā mṛtyuṃ prapnuyāmeti mānada
07,050.066a sa ca vīrān raṇe hatvā rājaputrān mahābalān
07,050.066c vīrair ākāṅkṣitaṃ mṛtyuṃ saṃprāpto 'bhimukho raṇe
07,050.067a mā śucaḥ puruṣavyāghra pūrvair eṣa sanātanaḥ
07,050.067c dharmakṛdbhiḥ kṛto dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ raṇe kṣayaḥ
07,050.068a ime te bhrātaraḥ sarve dīnā bharatasattama
07,050.068c tvayi śokasamāviṣṭe nṛpāś ca suhṛdas tava
07,050.069a etāṃs tvaṃ vacasā sāmnā samāśvāsaya mānada
07,050.069c viditaṃ veditavyaṃ te na śokaṃ kartum arhasi
07,050.069d*0351_01 kālo grasati kaunteya viśvam etac carācaram
07,050.069d*0351_02 nālaṃ buddhis tathāpy asya pumān vāpi virajyate
07,050.069d*0351_03 utpattau ca vipattau ca karmaṇā galahastinā
07,050.069d*0351_04 baddhaḥ śakuntavaj jīvo madhye svapnopamā gatiḥ
07,050.069d*0351_05 na śocanti kṛtaprajñāḥ śvasatām upakalpanāt
07,050.069d*0351_06 nūnaṃ jātena martavyaṃ kim u śocasi bālavat
07,050.070a evam āśvāsitaḥ pārthaḥ kṛṣṇenādbhutakarmaṇā
07,050.070c tato 'bravīt tadā bhrātṝn sarvān pārthaḥ sagadgadān
07,050.071a sa dīrghabāhuḥ pṛthvaṃso dīrgharājīvalocanaḥ
07,050.071c abhimanyur yathā vṛttaḥ śrotum icchāmy ahaṃ tathā
07,050.072a sanāgasyandanahayān drakṣyadhvaṃ nihatān mayā
07,050.072c saṃgrāme sānubandhāṃs tān mama putrasya vairiṇaḥ
07,050.072d*0352_01 kṣipraṃ drakṣyanti me nūnaṃ mama putraṃ nihatya vai
07,050.073a kathaṃ ca vaḥ kṛtāstrāṇāṃ sarveṣāṃ śastrapāṇinām
07,050.073c saubhadro nidhanaṃ gacched vajriṇāpi samāgataḥ
07,050.074a yady evam aham ajñāsyam aśaktān rakṣaṇe mama
07,050.074c putrasya pāṇḍupāñcālān mayā gupto bhavet tataḥ
07,050.074d*0353_01 sūnoḥ pāṇḍavapāñcālān agopsyaṃ taṃ mahāraṇe
07,050.075a kathaṃ ca vo rathasthānāṃ śaravarṣāṇi muñcatām
07,050.075c nīto 'bhimanyur nidhanaṃ kadarthīkṛtya vaḥ paraiḥ
07,050.076a aho vaḥ pauruṣaṃ nāsti na ca vo 'sti parākramaḥ
07,050.076c yatrābhimanyuḥ samare paśyatāṃ vo nipātitaḥ
07,050.077a ātmānam eva garheyaṃ yad ahaṃ vaḥ sudurbalān
07,050.077c yuṣmān ājñāya niryāto bhīrūn akṛtaniśramān
07,050.078a āho svid bhūṣaṇārthāya varmaśastrāyudhāni vaḥ
07,050.078c vācaś ca vaktuṃ saṃsatsu mama putram arakṣatām
07,050.079a evam uktvā tato vākyaṃ tiṣṭhaṃś cāpavarāsimān
07,050.079c na smāśakyata bībhatsuḥ kena cit prasamīkṣitum
07,050.080a tam antakam iva kruddhaṃ niḥśvasantaṃ muhur muhuḥ
07,050.080b*0354_01 mahendram iva tiṣṭhantaṃ vajrodyatamahābhujam
07,050.080c putraśokābhisaṃtaptam aśrupūrṇamukhaṃ tadā
07,050.081a nābhibhāṣṭuṃ śaknuvanti draṣṭuṃ vā suhṛdo 'rjunam
07,050.081c anyatra vāsudevād vā jyeṣṭād vā pāṇḍunandanāt
07,050.082a sarvāsv avasthāsu hitāv arjunasya manonugau
07,050.082c bahumānāt priyatvāc ca tāv enaṃ vaktum arhataḥ
07,050.083a tatas taṃ putraśokena bhṛśaṃ pīḍitamānasam
07,050.083c rājīvalocanaṃ kruddhaṃ rājā vacanam abravīt
07,051.001 yudhiṣṭhira uvāca
07,051.001a tvayi yāte mahābāho saṃśaptakabalaṃ prati
07,051.001c prayatnam akarot tīvram ācāryo grahaṇe mama
07,051.002a vyāḍhānīkaṃ vayaṃ droṇaṃ varayāmaḥ sma sarvaśaḥ
07,051.002c prativyūhya rathānīkaṃ yatamānaṃ tathā raṇe
07,051.003a sa vāryamāṇo rathibhī rakṣitena mayā tathā
07,051.003c asmān api jaghānāśu pīḍayan niśitaiḥ śaraiḥ
07,051.004a te pīḍyamānā droṇena droṇānīkaṃ na śaknumaḥ
07,051.004c prativīkṣitum apy ājau bhettuṃ tat kuta eva tu
07,051.005a vayaṃ tv apratimaṃ vīrye sarve saubhadram ātmajam
07,051.005c uktavantaḥ sma te tāta bhindhy anīkam iti prabho
07,051.005d*0355_01 tatas tam apratiratham ahaṃ saubhadram abravam
07,051.005d*0355_02 droṇānīkam idaṃ bhindhi dvāraṃ saṃjanayasva naḥ
07,051.006a sa tathā codito 'smābhiḥ sadaśva iva vīryavān
07,051.006c asahyam api taṃ bhāraṃ voḍhum evopacakrame
07,051.007a sa tavāstropadeśena vīryeṇa ca samanvitaḥ
07,051.007c prāviśat tad balaṃ bālaḥ suparṇa iva sāgaram
07,051.008a te 'nuyātā vayaṃ vīraṃ sātvatīputram āhave
07,051.008c praveṣṭukāmās tenaiva yena sa prāviśac camūm
07,051.009a tataḥ saindhavako rājā kṣudras tāta jayadrathaḥ
07,051.009c varadānena rudrasya sarvān naḥ samavārayat
07,051.010a tato droṇaḥ kṛpaḥ karṇo drauṇiś ca sa bṛhadbalaḥ
07,051.010c kṛtavarmā ca saubhadraṃ ṣaḍ rathāḥ paryavārayan
07,051.011a parivārya tu taiḥ sarvair yudhi bālo mahārathaiḥ
07,051.011c yatamānaḥ paraṃ śaktyā bahubhir virathīkṛtaḥ
07,051.012a tato dauḥśāsaniḥ kṣipraṃ tathā tair virathīkṛtam
07,051.012c saṃśayaṃ paramaṃ prāpya diṣṭāntenābhyayojayat
07,051.012d*0356_01 gadāhasto 'bhyayāt tūrṇaṃ jighāṃsur aparājitam
07,051.012d*0356_02 gadinaṃ tv atha taṃ dṛṣṭvā vāsavasyātmajātmajaḥ
07,051.012d*0356_03 sa jagrāha gadāṃ vīro gadāyuddhaviśāradaḥ
07,051.012d*0356_04 gadāmaṇḍalamārgasthau sarvakṣatrasya paśyataḥ
07,051.012d*0356_05 tau saṃprajahratur vīrāv anyonyasyāntaraiṣiṇau
07,051.012d*0356_06 tāv anyonyaṃ gadāgrābhyāṃ tāḍitau yuddhadurmadau
07,051.012d*0356_07 indradhvajāv ivotsṛṣṭau gatasattvau mahīṃ gatau
07,051.013a sa tu hatvā sahasrāṇi dvipāśvarathasādinām
07,051.013b*0357_01 aṣṭau rathasahasrāṇi nava dantiśatāni ca
07,051.013c rājaputraśataṃ cāgryaṃ vīrāṃś cālakṣitān bahūn
07,051.014a bṛhadbalaṃ ca rājānaṃ svargeṇājau prayojya ha
07,051.014b*0358_01 tato duryodhanasutaṃ lakṣmaṇaṃ hatavān balī
07,051.014b*0359_01 gataḥ sukṛtināṃ lokān ye ca svargajitāṃ śubhāḥ
07,051.014b*0359_02 adīnas trāsayañ śatrūn nandayitvā ca bāndhavān
07,051.014b*0359_03 asakṛn nāma viśrāvya pitṝṇāṃ mātulasya ca
07,051.014c tataḥ paramadharmātmā diṣṭāntam upajagmivān
07,051.014d*0360_01 vīro diṣṭāntam āpannaḥ śocayan bāndhavān bahūn
07,051.014d*0361_01 tataḥ sma śokasaṃtaptā bhavatādya sameyuṣaḥ
07,051.015a etāvad eva nirvṛttam asmākaṃ śokavardhanam
07,051.015c sa caivaṃ puruṣavyāghraḥ svargalokam avāptavān
07,051.016 saṃjaya uvāca
07,051.016a tato 'rjuno vacaḥ śrutvā dharmarājena bhāṣitam
07,051.016c hā putra iti niḥśvasya vyathito nyapatad bhuvi
07,051.016d*0362_01 vyathito nyapatad bhūmau duḥkhārtaḥ sa mumoha ca
07,051.017a viṣaṇṇavadanāḥ sarve parigṛhya dhanaṃjayam
07,051.017c netrair animiṣair dīnāḥ pratyavekṣan parasparam
07,051.018a pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ vāsaviḥ krodhamūrchitaḥ
07,051.018c kampamāno jvareṇeva niḥśvasaṃś ca muhur muhuḥ
07,051.019a pāṇiṃ pāṇau viniṣpiṣya śvasamāno 'śrunetravān
07,051.019b*0363_01 triśikhāṃ bhrukuṭīṃ kṛtvā krodhasaṃraktalocanaḥ
07,051.019c unmatta iva viprekṣann idaṃ vacanam abravīt
07,051.020a satyaṃ vaḥ pratijānāmi śvo 'smi hantā jayadratham
07,051.020c na ced vadhabhayād bhīto dhārtarāṣṭrān prahāsyati
07,051.021a na cāsmāñ śaraṇaṃ gacchet kṛṣṇaṃ vā puruṣottamam
07,051.021c bhavantaṃ vā mahārāja śvo 'smi hantā jayadratham
07,051.022a dhārtarāṣṭrapriyakaraṃ mayi vismṛtasauhṛdam
07,051.022b*0364_01 mayi vismṛtasauhārdaṃ duryodhanahite ratam
07,051.022c pāpaṃ bālavadhe hetuṃ śvo 'smi hantā jayadratham
07,051.023a rakṣamāṇāś ca taṃ saṃkhye ye māṃ yotsyanti ke cana
07,051.023c api droṇakṛpau vīrau chādayiṣyāmi tāñ śaraiḥ
07,051.023d*0365_01 rājan droṇamukhāṃs tāṃs tān vārayiṣyāmy ahaṃ śaraiḥ
07,051.024a yady etad evaṃ saṃgrāme na kuryāṃ puruṣarṣabhāḥ
07,051.024c mā sma puṇyakṛtāṃ lokān prāpnuyāṃ śūrasaṃmatān
07,051.025a ye lokā mātṛhantṝṇāṃ ye cāpi pitṛghātinām
07,051.025c gurudāragāmināṃ ye ca piśunānāṃ ca ye tathā
07,051.026a sādhūn asūyatāṃ ye ca ye cāpi parivādinām
07,051.026c ye ca nikṣepahartṝṇāṃ ye ca viśvāsaghātinām
07,051.027a bhuktapūrvāṃ striyaṃ ye ca nindatām aghaśaṃsinām
07,051.027c brahmaghnānāṃ ca ye lokā ye ca goghātinām api
07,051.028a pāyasaṃ vā yavānnaṃ vā śākaṃ kṛsaram eva vā
07,051.028c saṃyāvāpūpamāṃsāni ye ca lokā vṛthāśnatām
07,051.028d*0366_01 adattvā bhuñjatāṃ yā vai māṃsaṃ vā sā gatir mama
07,051.028e tān ahnaivādhigaccheyaṃ na ced dhanyāṃ jayadratham
07,051.029a vedādhyāyinam atyarthaṃ saṃśitaṃ vā dvijottamam
07,051.029c avamanyamāno yān yāti vṛddhān sādhūṃs tathā gurūn
07,051.030a spṛśatāṃ brāhmaṇaṃ gāṃ ca pādenāgniṃ ca yāṃ labhet
07,051.030c yāpsu śleṣma purīṣaṃ vā mūtraṃ vā muñcatāṃ gatiḥ
07,051.030e tāṃ gaccheyaṃ gatiṃ ghorāṃ na ced dhanyāṃ jayadratham
07,051.030f*0367_01 śītabhītāś ca ye viprā raṇabhītāś ca kṣatriyāḥ
07,051.030f*0367_02 teṣāṃ gatiṃ gamiṣyāmi na ced dhanyāṃ jayadratham
07,051.031a nagnasya snāyamānasya yā ca vandhyātither gatiḥ
07,051.031c utkocināṃ mṛṣoktīnāṃ vañcakānāṃ ca yā gatiḥ
07,051.031e ātmāpahāriṇāṃ yā ca yā ca mithyābhiśaṃsinām
07,051.032a bhṛtyaiḥ saṃdṛśyamānānāṃ putradārāśritais tathā
07,051.032c asaṃvibhajya kṣudrāṇāṃ yā gatir mṛṣṭam aśnatām
07,051.032d*0368_01 yaḥ pratyavasito vipro na saṃnyāsaṃ punaś caret
07,051.032d*0368_02 prāyaścittena yasya syāc chuddhas tasya ca yā gatiḥ
07,051.032e tāṃ gaccheyaṃ gatiṃ ghorāṃ na ced dhanyāṃ jayadratham
07,051.033a saṃśritaṃ vāpi yas tyaktvā sādhuṃ tadvacane ratam
07,051.033c na bibharti nṛśaṃsātmā nindate copakāriṇam
07,051.033d*0369_01 tathā devalakāñ śrāddhe satataṃ paṅktidūṣakān
07,051.033d*0369_02 ye bhojayanti saṃmūḍhās tāṃ gatiṃ samavāpnuyām
07,051.034a arhate prātiveśyāya śrāddhaṃ yo na dadāti ca
07,051.034c anarhate ca yo dadyād vṛṣalīpatyur eva ca
07,051.034d*0370_01 matsyakacchapabhakṣāṇāṃ bhakṣyamastakaśāyinām
07,051.034d*0370_02 saindhavānāṃ gatiṃ yāmi śvo na hanyāṃ jayadratham
07,051.035a madyapo bhinnamaryādaḥ kṛtaghno bhrātṛnindakaḥ
07,051.035c teṣāṃ gatim iyāṃ kṣipraṃ na ced dhanyāṃ jayadratham
07,051.036a dharmād apetā ye cānye mayā nātrānukīrtitāḥ
07,051.036c ye cānukīrtitāḥ kṣipraṃ teṣāṃ gatim avāpnuyām
07,051.036e yadi vyuṣṭām imāṃ rātriṃ śvo na hanyāṃ jayadratham
07,051.037a imāṃ cāpy aparāṃ bhūyaḥ pratijñāṃ me nibodhata
07,051.037b*0371_01 anastamita āditye na ced dhanmi jayadratham
07,051.037c yady asminn ahate pāpe sūryo 'stam upayāsyati
07,051.037e ihaiva saṃpraveṣṭāhaṃ jvalitaṃ jātavedasam
07,051.037f*0372_01 gāṇḍīvahasto rājñāṃ ca samakṣaṃ pṛthivīpate
07,051.038a asurasuramanuṣyāḥ pakṣiṇo voragā vā; pitṛrajanicarā vā brahmadevarṣayo vā
07,051.038c caram acaram apīdaṃ yat paraṃ cāpi tasmāt; tad api mama ripuṃ taṃ rakṣituṃ naiva śaktāḥ
07,051.039a yadi viśati rasātalaṃ tadagryaṃ; viyad api devapuraṃ diteḥ puraṃ vā
07,051.039c tad api śaraśatair ahaṃ prabhāte; bhṛśam abhipatya ripoḥ śiro 'bhihartā
07,051.040a evam uktvā vicikṣepa gāṇḍīvaṃ savyadakṣiṇam
07,051.040c tasya śabdam atikramya dhanuḥśabdo 'spṛśad divam
07,051.041a arjunena pratijñāte pāñcajanyaṃ janārdanaḥ
07,051.041c pradadhmau tatra saṃkruddho devadattaṃ dhanaṃjayaḥ
07,051.042a sa pāñcajanyo 'cyutavaktravāyunā; bhṛśaṃ supūrṇodaraniḥsṛtadhvaniḥ
07,051.042c jagat sapātālaviyaddigīśvaraṃ; prakampayām āsa yugātyaye yathā
07,051.043a tato vāditraghoṣāś ca prādurāsan samantataḥ
07,051.043c siṃhanādāś ca pāṇḍūnāṃ pratijñāte mahātmanā
07,051.043d*0373_01 anṛtyad iva gāṇḍīvaṃ śarās tūṇīgatā mudā
07,051.043d*0373_02 nirākrāmann iva tadā svayam eva mṛdhaiṣiṇaḥ
07,051.043d*0373_03 bhīmasenas tu saṃhṛṣṭaḥ pratyabhāṣata bhārata
07,051.043d*0373_04 dhanaṃjayam abhiprekṣya harṣagadgadayā girā
07,051.043d*0373_05 pratijñodbhavaśabdena kṛṣṇaśaṅkhasvanena ca
07,051.043d*0373_06 nihato dhārtarāṣṭro 'yaṃ sānubandhaḥ suyodhanaḥ
07,051.043d*0373_07 atha mṛditatamāgryadāmamālyaṃ
07,051.043d*0373_08 tava sutaśokamayaṃ ca roṣajātam
07,051.043d*0373_09 vyapanudati mahāprabhāvam etan
07,051.043d*0373_10 naravara vākyam idaṃ mahārtham iṣṭam
07,051.043d*0373_10 saṃjaya uvāca
07,051.043d*0373_11 atha śaṅkhaiś ca bherībhiḥ paṇavaiḥ sainikās tathā
07,051.043d*0373_12 sasūtamāgadhā jiṣṇuṃ stutibhiḥ samapūjayan
07,051.043d*0373_13 tadā bhīmaṃ balaṃ sarvaṃ tena nādena mohitam
07,051.043d*0373_14 tāvakaṃ tan mahārājaṃ viṣaṇṇaṃ samapadyata
07,052.001 saṃjaya uvāca
07,052.001a śrutvā tu taṃ mahāśabdaṃ pāṇḍūnāṃ putragṛddhinām
07,052.001c cāraiḥ pravedite tatra samutthāya jayadrathaḥ
07,052.002a śokasaṃmūḍhahṛdayo duḥkhenābhihato bhṛśam
07,052.002c majjamāna ivāgādhe vipule śokasāgare
07,052.003a jagāma samitiṃ rājñāṃ saindhavo vimṛśan bahu
07,052.003c sa teṣāṃ naradevānāṃ sakāśe paridevayan
07,052.004a abhimanyoḥ pitur bhītaḥ savrīḍo vākyam abravīt
07,052.004c yo 'sau pāṇḍoḥ kila kṣetre jātaḥ śakreṇa kāminā
07,052.005a sa ninīṣati durbuddhir māṃ kilaikaṃ yamakṣayam
07,052.005c tat svasti vo 'stu yāsyāmi svagṛhaṃ jīvitepsayā
07,052.006a atha vā stha pratibalās trātuṃ māṃ kṣatriyarṣabhāḥ
07,052.006c pārthena prārthitaṃ vīrās te dadantu mamābhayam
07,052.007a droṇaduryodhanakṛpāḥ karṇamadreśabāhlikāḥ
07,052.007c duḥśāsanādayaḥ śaktās trātum apy antakādritam
07,052.008a kim aṅga punar ekena phalgunena jighāṃsatā
07,052.008b*0374_01 pratijñātaṃ na jānāmi sarvān vijñāpayāmi vaḥ
07,052.008c na trāyeyur bhavanto māṃ samastāḥ patayaḥ kṣiteḥ
07,052.009a praharṣaṃ pāṇḍaveyānāṃ śrutvā mama mahad bhayam
07,052.009c sīdantīva ca me 'ṅgāni mumūrṣor iva pārthivāḥ
07,052.010a vadho nūnaṃ pratijñāto mama gāṇḍīvadhanvanā
07,052.010c tathā hi hṛṣṭāḥ krośanti śokakāle 'pi pāṇḍavāḥ
07,052.010d*0375_01 vaśam eṣyanti catvāras tam ṛte sarvapāṇḍavāḥ
07,052.011a na devā na ca gandharvā nāsuroragarākṣasāḥ
07,052.011c utsahante 'nyathā kartuṃ kuta eva narādhipāḥ
07,052.012a tasmān mām anujānīta bhadraṃ vo 'stu nararṣabhāḥ
07,052.012c adarśanaṃ gamiṣyāmi na māṃ drakṣyanti pāṇḍavāḥ
07,052.012d*0376_01 vṛttam āsthāya tanyūjyaṃ (sic) sopanīto bhavāmy aham
07,052.012d*0376_02 duḥśalā bhrātṛsauhārdān māṃ rakṣasyatha vā dhruvam
07,052.013a evaṃ vilapamānaṃ taṃ bhayād vyākulacetasam
07,052.013c ātmakāryagarīyastvād rājā duryodhano 'bravīt
07,052.014a na bhetavyaṃ naravyāghra ko hi tvā puruṣarṣabha
07,052.014c madhye kṣatriyavīrāṇāṃ tiṣṭhantaṃ prārthayed yudhi
07,052.014d*0377_01 eṣāṃ hi naradevānāṃ mattamātaṅgagāminām
07,052.014d*0377_02 saṃghātam upayātānām api bibhyet puraṃdaraḥ
07,052.015a ahaṃ vaikartanaḥ karṇaś citraseno viviṃśatiḥ
07,052.015c bhūriśravāḥ śalaḥ śalyo vṛṣaseno durāsadaḥ
07,052.016a purumitro jayo bhojaḥ kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ
07,052.016c satyavrato mahābāhur vikarṇo durmukhaḥ sahaḥ
07,052.017a duḥśāsanaḥ subāhuś ca kaliṅgaś cāpy udāyudhaḥ
07,052.017c vindānuvindāv āvantyau droṇo drauṇiḥ sasaubalaḥ
07,052.017d*0378_01 ete cānye ca bahavo nānājanapadeśvarāḥ
07,052.017d*0378_02 sasainyās tvābhiyāsyanti vyetu te mānaso jvaraḥ
07,052.017d*0379_01 māyāvī balavāñ śūro rākṣasaś cāpy alambusaḥ
07,052.017d*0379_02 ime ca tvābhigopsyanti sainyena mahatā vṛtāḥ
07,052.018a tvaṃ cāpi rathināṃ śreṣṭhaḥ svayaṃ śūro 'mitadyutiḥ
07,052.018c sa kathaṃ pāṇḍaveyebhyo bhayaṃ paśyasi saindhava
07,052.019a akṣauhiṇyo daśaikā ca madīyās tava rakṣaṇe
07,052.019c yattā yotsyanti mā bhais tvaṃ saindhava vyetu te bhayam
07,052.020a evam āśvāsito rājan putreṇa tava saindhavaḥ
07,052.020c duryodhanena sahito droṇaṃ rātrāv upāgamat
07,052.021a upasaṃgrahaṇaṃ kṛtvā droṇāya sa viśāṃ pate
07,052.021c upopaviśya praṇataḥ paryapṛcchad idaṃ tadā
07,052.021d*0380_01 arjunasyātmanaś cārthe viśeṣaṃ paryapṛcchata
07,052.022a nimitte dūrapātitve laghutve dṛḍhavedhane
07,052.022c mama bravītu bhagavān viśeṣaṃ phalgunasya ca
07,052.023a vidyāviśeṣam icchāmi jñātum ācārya tattvataḥ
07,052.023c mamārjunasya ca vibho yathātattvaṃ pracakṣva me
07,052.024 droṇa uvāca
07,052.024a samam ācāryakaṃ tāta tava caivārjunasya ca
07,052.024c yogād duḥkhocitatvāc ca tasmāt tvatto 'dhiko 'rjunaḥ
07,052.025a na tu te yudhi saṃtrāsaḥ kāryaḥ pārthāt kathaṃ cana
07,052.025c ahaṃ hi rakṣitā tāta bhayāt tvāṃ nātra saṃśayaḥ
07,052.026a na hi madbāhuguptasya prabhavanty amarā api
07,052.026c vyūhiṣyāmi ca taṃ vyūhaṃ yaṃ pārtho na tariṣyati
07,052.027a tasmād yudhyasva mā bhais tvaṃ svadharmam anupālaya
07,052.027c pitṛpaitāmahaṃ mārgam anuyāhi narādhipa
07,052.028a adhītya vidhivad vedān agnayaḥ suhutās tvayā
07,052.028c iṣṭaṃ ca bahubhir yajñair na te mṛtyubhayād bhayam
07,052.029a durlabhaṃ mānuṣair mandair mahābhāgyam avāpya tu
07,052.029c bhujavīryārjitāṃl lokān divyān prāpsyasy anuttamān
07,052.030a kuravaḥ pāṇḍavāś caiva vṛṣṇayo 'nye ca mānavāḥ
07,052.030c ahaṃ ca saha putreṇa adhruvā iti cintyatām
07,052.031a paryāyeṇa vayaṃ sarve kālena balinā hatāḥ
07,052.031c paralokaṃ gamiṣyāmaḥ svaiḥ svaiḥ karmabhir anvitāḥ
07,052.032a tapas taptvā tu yāṃl lokān prāpnuvanti tapasvinaḥ
07,052.032c kṣatradharmāśritāḥ śūrāḥ kṣatriyāḥ prāpnuvanti tān
07,052.033 saṃjaya uvāca
07,052.033a evam āśvāsito rājan bhāradvājena saindhavaḥ
07,052.033c apānudad bhayaṃ pārthād yuddhāya ca mano dadhe
07,052.033d*0381_01 tataḥ praharṣaḥ sainyānāṃ tavāpy āsīd viśāṃ pate
07,052.033d*0381_02 vāditrāṇāṃ dhvaniś cograḥ siṃhanādaravaiḥ saha
07,053.001 saṃjaya uvāca
07,053.001a pratijñāte tu pārthena sindhurājavadhe tadā
07,053.001c vāsudevo mahābāhur dhanaṃjayam abhāṣata
07,053.002a bhrātṝṇāṃ matam ājñāya tvayā vācā pratiśrutam
07,053.002c saindhavaṃ śvo 'smi hanteti tat sāhasatamaṃ kṛtam
07,053.003a asaṃmantrya mayā sārdham atibhāro 'yam udyataḥ
07,053.003c kathaṃ nu sarvalokasya nāvahāsyā bhavemahi
07,053.004a dhārtarāṣṭrasya śibire mayā praṇihitāś carāḥ
07,053.004c ta ime śīghram āgamya pravṛttiṃ vedayanti naḥ
07,053.005a tvayā vai saṃpratijñāte sindhurājavadhe tadā
07,053.005b*0382_01 saṃśrute sindhurājasya vadhe gāṇḍīvadhanvanā
07,053.005c siṃhanādaḥ savāditraḥ sumahān iha taiḥ śrutaḥ
07,053.006a tena śabdena vitrastā dhārtarāṣṭrāḥ sasaindhavāḥ
07,053.006c nākasmāt siṃhanādo 'yam iti matvā vyavasthitāḥ
07,053.007a sumahāñ śabdasaṃpātaḥ kauravāṇāṃ mahābhuja
07,053.007c āsīn nāgāśvapattīnāṃ rathaghoṣaś ca bhairavaḥ
07,053.008a abhimanyuvadhaṃ śrutvā dhruvam ārto dhanaṃjayaḥ
07,053.008c rātrau niryāsyati krodhād iti matvā vyavasthitāḥ
07,053.009a tair yatadbhir iyaṃ satyā śrutā satyavatas tava
07,053.009c pratijñā sindhurājasya vadhe rājīvalocana
07,053.010a tato vimanasaḥ sarve trastāḥ kṣudramṛgā iva
07,053.010c āsan suyodhanāmātyāḥ sa ca rājā jayadrathaḥ
07,053.011a athotthāya sahāmātyair dīnaḥ śibiram ātmanaḥ
07,053.011b*0383_01 bhṛśaṃ vimanaso bhūtvā śibirāṇi svakāni te
07,053.011c āyāt sauvīrasindhūnām īśvaro bhṛśaduḥkhitaḥ
07,053.012a sa mantrakāle saṃmantrya sarvā naiḥśreyasīḥ kriyāḥ
07,053.012c suyodhanam idaṃ vākyam abravīd rājasaṃsadi
07,053.013a mām asau putrahanteti śvo 'bhiyātā dhanaṃjayaḥ
07,053.013c pratijñāto hi senāyā madhye tena vadho mama
07,053.013d*0384_01 mama putra[tro] hato 'nena haniṣye 'haṃ jayadratham
07,053.013d*0384_02 iti vāco bahuvidhā[ḥ] pārthena pratijñā kṛtā
07,053.014a tāṃ na devā na gandharvā nāsuroragarākṣasāḥ
07,053.014c utsahante 'nyathā kartuṃ pratijñāṃ savyasācinaḥ
07,053.015a te māṃ rakṣata saṃgrāme mā vo mūrdhni dhanaṃjayaḥ
07,053.015c padaṃ kṛtvāpnuyāl lakṣyaṃ tasmād atra vidhīyatām
07,053.016a atha rakṣā na me saṃkhye kriyate kurunandana
07,053.016c anujānīhi māṃ rājan gamiṣyāmi gṛhān prati
07,053.017a evam uktas tv avākśīrṣo vimanāḥ sa suyodhanaḥ
07,053.017c śrutvābhiśaptavantaṃ tvāṃ dhyānam evānvapadyata
07,053.018a tam ārtam abhisaṃprekṣya rājā kila sa saindhavaḥ
07,053.018c mṛdu cātmahitaṃ caiva sāpekṣam idam uktavān
07,053.019a nāhaṃ paśyāmi bhavatāṃ tathāvīryaṃ dhanurdharam
07,053.019c yo 'rjunasyāstram astreṇa pratihanyān mahāhave
07,053.020a vāsudevasahāyasya gāṇḍīvaṃ dhunvato dhanuḥ
07,053.020c ko 'rjunasyāgratas tiṣṭhet sākṣād api śatakratuḥ
07,053.020d*0385_01 arjunasyāgrato yoddhuṃ bibhiyād api devarāṭ
07,053.021a maheśvaro 'pi pārthena śrūyate yodhitaḥ purā
07,053.021c padātinā mahātejā girau himavati prabhuḥ
07,053.022a dānavānāṃ sahasrāṇi hiraṇyapuravāsinām
07,053.022c jaghān ekarathenaiva devarājapracoditaḥ
07,053.023a samāyukto hi kaunteyo vāsudevena dhīmatā
07,053.023c sāmarān api lokāṃs trīn nihanyād iti me matiḥ
07,053.023d*0386_01 yathā dāśarathiṃ rāmaṃ sahāyaṃ prāpya durdharam
07,053.023d*0386_02 vālinaṃ ghātayām āsa sugrīvo 'sau tathātra mām
07,053.024a so 'ham icchāmy anujñātuṃ rakṣituṃ vā mahātmanā
07,053.024c droṇena sahaputreṇa vīreṇa yadi manyase
07,053.025a sa rājñā svayam ācāryo bhṛśam ākrandito 'rjuna
07,053.025c saṃvidhānaṃ ca vihitaṃ rathāś ca kila sajjitāḥ
07,053.026a karṇo bhūriśravā drauṇir vṛṣasenaś ca durjayaḥ
07,053.026c kṛpaś ca madrarājaś ca ṣaḍ ete 'sya purogamāḥ
07,053.027a śakaṭaḥ padmapaś cārdho vyūho droṇena kalpitaḥ
07,053.027c padmakarṇikamadhyasthaḥ sūcīpāśe jayadrathaḥ
07,053.027e sthāsyate rakṣito vīraiḥ sindhurāḍ yuddhadurmadaiḥ
07,053.028a dhanuṣy astre ca vīrye ca prāṇe caiva tathorasi
07,053.028c aviṣahyatamā hy ete niścitāḥ pārtha ṣaḍ rathāḥ
07,053.028e etān ajitvā sagaṇān naiva prāpyo jayadrathaḥ
07,053.029a teṣām ekaikaśo vīryaṃ ṣaṇṇāṃ tvam anucintaya
07,053.029c sahitā hi naravyāghrā na śakyā jetum añjasā
07,053.030a bhūyaś ca cintayiṣyāmi nītim ātmahitāya vai
07,053.030c mantrajñaiḥ sacivaiḥ sārdhaṃ suhṛdbhiḥ kāryasiddhaye
07,053.031 arjuna uvāca
07,053.031a ṣaḍ rathān dhārtarāṣṭrasya manyase yān balādhikān
07,053.031c teṣāṃ vīryaṃ mamārdhena na tulyam iti lakṣaye
07,053.032a astram astreṇa sarveṣām eteṣāṃ madhusūdana
07,053.032c mayā drakṣyasi nirbhinnaṃ jayadrathavadhaiṣiṇā
07,053.032d*0387_01 paśyatas te nihantāsmi yadi te vajradhāriṇaḥ
07,053.033a droṇasya miṣataḥ so 'haṃ sagaṇasya vilapyataḥ
07,053.033c mūrdhānaṃ sindhurājasya pātayiṣyāmi bhūtale
07,053.034a yadi sādhyāś ca rudrāś ca vasavaś ca sahāśvinaḥ
07,053.034c marutaś ca sahendreṇa viśvedevās tathāsurāḥ
07,053.035a pitaraḥ sahagandharvāḥ suparṇāḥ sāgarādrayaḥ
07,053.035c dyaur viyat pṛthivī ceyaṃ diśaś ca sadigīśvarāḥ
07,053.036a grāmyāraṇyāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
07,053.036c trātāraḥ sindhurājasya bhavanti madhusūdana
07,053.037a tathāpi bāṇair nihataṃ śvo draṣṭāsi raṇe mayā
07,053.037c satyena te śape kṛṣṇa tathaivāyudham ālabhe
07,053.038a yaś ca goptā maheṣvāsas tasya pāpasya durmateḥ
07,053.038c tam eva prathamaṃ droṇam abhiyāsyāmi keśava
07,053.039a tasmin dyūtam idaṃ baddhaṃ manyate sma suyodhanaḥ
07,053.039c tasmāt tasyaiva senāgraṃ bhittvā yāsyāmi saindhavam
07,053.040a draṣṭāsi śvo maheṣvāsān nārācais tigmatejanaiḥ
07,053.040c śṛṅgāṇīva girer vajrair dāryamāṇān mayā yudhi
07,053.040d*0388_01 mayā nipātitān saṃkhye vajrair iva girivrajān
07,053.041a naranāgāśvadehebhyo visraviṣyati śoṇitam
07,053.041c patadbhyaḥ patitebhyaś ca vibhinnebhyaḥ śitaiḥ śaraiḥ
07,053.042a gāṇḍīvapreṣitā bāṇā manonilasamā jave
07,053.042c nṛnāgāśvān videhāsūn kartāraś ca sahasraśaḥ
07,053.043a yamāt kuberād varuṇād rudrād indrāc ca yan mayā
07,053.043c upāttam astraṃ ghoraṃ vai tad draṣṭāro narā yudhi
07,053.044a brāhmeṇāstreṇa cāstrāṇi hanyamānāni saṃyuge
07,053.044c mayā draṣṭāsi sarveṣāṃ saindhavasyābhirakṣiṇām
07,053.045a śaravegasamutkṛttai rājñāṃ keśava mūrdhabhiḥ
07,053.045c āstīryamāṇāṃ pṛthivīṃ draṣṭāsi śvo mayā yudhi
07,053.045d*0389_01 mayā draṣṭāsi vistīrṇāṃ kīryamāṇāṃ ca medinīm
07,053.046a kravyādāṃs tarpayiṣyāmi drāvayiṣyāmi śātravān
07,053.046c suhṛdo nandayiṣyāmi pātayiṣyāmi saindhavam
07,053.047a bahv āgaskṛt kusaṃbandhī pāpadeśasamudbhavaḥ
07,053.047c mayā saindhavako rājā hataḥ svāñ śocayiṣyati
07,053.048a sarvakṣīrānnabhoktāraḥ pāpācārā raṇājire
07,053.048c mayā sarājakā bāṇair nunnā naṃkṣyanti saindhavāḥ
07,053.049a tathā prabhāte kartāsmi yathā kṛṣṇa suyodhanaḥ
07,053.049c nānyaṃ dhanurdharaṃ loke maṃsyate matsamaṃ yudhi
07,053.050a gāṇḍīvaṃ ca dhanur divyaṃ yoddhā cāhaṃ nararṣabha
07,053.050c tvaṃ ca yantā hṛṣīkeśa kiṃ nu syād ajitaṃ mayā
07,053.050d*0390_01 tava prasādād bhagavan kim ivāsti raṇe mama
07,053.050d*0390_02 aviṣahyaṃ hṛṣīkeśa kiṃ jānan māṃ vigarhase
07,053.051a yathā hi lakṣma candre vai samudre ca yathā jalam
07,053.051c evam etāṃ pratijñāṃ me satyāṃ viddhi janārdana
07,053.051d*0391_01 yathā rāmeṇa caikena sādhito daśakaṃdharaḥ
07,053.051d*0391_02 vibhunā sādhayiṣyāmi tathā taṃ saindhavaṃ ripum
07,053.052a māvamaṃsthā mamāstrāṇi māvamaṃsthā dhanur dṛḍham
07,053.052c māvamaṃsthā balaṃ bāhvor māvamaṃsthā dhanaṃjayam
07,053.053a yathā hi yātvā saṃgrāme na jīye vijayāmi ca
07,053.053c tena satyena saṃgrāme hataṃ viddhi jayadratham
07,053.054a dhruvaṃ vai brāhmaṇe satyaṃ dhruvā sādhuṣu saṃnatiḥ
07,053.054c śrīr dhruvā cāpi dakṣeṣu dhruvo nārāyaṇe jayaḥ
07,053.054d*0392_01 tvaṃ ca mādhava sarvaṃ tat tathā pratividhāsyasi
07,053.054d*0392_02 yathā ripūṇāṃ miṣatāṃ pramathiṣyāmi saindhavam
07,053.055 saṃjaya uvāca
07,053.055a evam uktvā hṛṣīkeśaṃ svayam ātmānam ātmanā
07,053.055c saṃdideśārjuno nardan vāsaviḥ keśavaṃ prabhum
07,053.056a yathā prabhātāṃ rajanīṃ kalpitaḥ syād ratho mama
07,053.056c tathā kāryaṃ tvayā kṛṣṇa kāryaṃ hi mahad udyatam
07,054.001 saṃjaya uvāca
07,054.001a tāṃ niśāṃ duḥkhaśokārtau śvasantāv iva coragau
07,054.001c nidrāṃ naivopalebhāte vāsudevadhanaṃjayau
07,054.001d*0393_01 vāsudevārjunau vīrau na svapnam upalebhatuḥ
07,054.002a naranārāyaṇau kruddhau jñātvā devāḥ savāsavāḥ
07,054.002c vyathitāś cintayām āsuḥ kiṃ svid etad bhaviṣyati
07,054.003a vavuś ca dāruṇā vātā rūkṣā gorābhiśaṃsinaḥ
07,054.003c sakabandhas tathāditye parighaḥ samadṛśyata
07,054.004a śuṣkāśanyaś ca niṣpetuḥ sanirghātāḥ savidyutaḥ
07,054.004c cacāla cāpi pṛthivī saśailavanakānanā
07,054.005a cukṣubhuś ca mahārāja sāgarā makarālayāḥ
07,054.005c pratisrotaḥ pravṛttāś ca tathā gantuṃ samudragāḥ
07,054.006a rathāśvanaranāgānāṃ pravṛttam adharottaram
07,054.006c kravyādānāṃ pramodārthaṃ yamarāṣṭravivṛddhaye
07,054.007a vāhanāni śakṛnmūtre mumucū ruruduś ca ha
07,054.007c tān dṛṣṭvā dāruṇān sarvān utpātāṃl lomaharṣaṇān
07,054.007d*0394_01 dīnāś ca pārthivāḥ sarve nāśaṃsur jayam ātmanaḥ
07,054.008a sarve te vyathitāḥ sainyās tvadīyā bharatarṣabha
07,054.008c śrutvā mahābalasyogrāṃ pratijñāṃ savyasācinaḥ
07,054.009a atha kṛṣṇaṃ mahābāhur abravīt pākaśāsaniḥ
07,054.009c āśvāsaya subhadrāṃ tvaṃ bhaginīṃ snuṣayā saha
07,054.010a snuṣā śvaśvrānaghāyaste viśoke kuru mādhava
07,054.010c sāmnā satyena yuktena vacasāśvāsaya prabho
07,054.011a tato 'rjunagṛhaṃ gatvā vāsudevaḥ sudurmanāḥ
07,054.011c bhaginīṃ putraśokārtām āśvāsayata duḥkhitām
07,054.012a mā śokaṃ kuru vārṣṇeyi kumāraṃ prati sasnuṣā
07,054.012c sarveṣāṃ prāṇināṃ bhīru niṣṭhaiṣā kālanirmitā
07,054.013a kule jatasya vīrasya kṣatriyasya viśeṣataḥ
07,054.013c sadṛśaṃ maraṇaṃ hy etat tava putrasya mā śucaḥ
07,054.014a diṣṭyā mahāratho vīraḥ pitus tulyaparākramaḥ
07,054.014c kṣātreṇa vidhinā prāpto vīrābhilaṣitāṃ gatim
07,054.015a jitvā subahuśaḥ śatrūn preṣayitvā ca mṛtyave
07,054.015c gataḥ puṇyakṛtāṃ lokān sarvakāmaduho 'kṣayān
07,054.016a tapasā brahmacaryeṇa śrutena prajñayāpi ca
07,054.016c santo yāṃ gatim icchanti prāptas tāṃ tava putrakaḥ
07,054.017a vīrasūr vīrapatnī tvaṃ vīraśvaśurabāndhavā
07,054.017c mā śucas tanayaṃ bhadre gataḥ sa paramāṃ gatim
07,054.017d*0395_01 svādhyāyayuktaṃ brāhmaṇī yācitāraṃ
07,054.017d*0395_02 gaurvoḍhāraṃ tv āśugantāram aśvā
07,054.017d*0395_03 dāsaṃ śūdrā karmakaraṃ tu vaiśyā
07,054.017d*0395_04 śūraṃ sūte tvadvidhā rājaputrī
07,054.018a prāpsyate cāpy asau kṣudraḥ saindhavo bālaghātakaḥ
07,054.018c asyāvalepasya phalaṃ sasuhṛdgaṇabāndhavaḥ
07,054.019a vyuṣṭāyāṃ tu varārohe rajanyāṃ pāpakarmakṛt
07,054.019c na hi mokṣyati pārthāt sa praviṣṭo 'py amarāvatīm
07,054.020a śvaḥ śiraḥ śroṣyase tasya saindhavasya raṇe hṛtam
07,054.020c samantapañcakād bāhyaṃ viśokā bhava mā rudaḥ
07,054.021a kṣatradharmaṃ puraskṛtya gataḥ śūraḥ satāṃ gatim
07,054.021c yāṃ vayaṃ prāpnuyāmeha ye cānye śastrajīvinaḥ
07,054.022a vyūḍhorasko mahābāhur anivartī varapraṇut
07,054.022c gatas tava varārohe putraḥ svargaṃ jvaraṃ jahi
07,054.023a anu jātaś ca pitaraṃ mātṛpakṣaṃ ca vīryavān
07,054.023c sahasraśo ripūn hatvā hataḥ śūro mahārathaḥ
07,054.024a āśvāsaya snuṣāṃ rājñi mā śucaḥ kṣatriye bhṛṣam
07,054.024c śvaḥ priyaṃ sumahac chrutvā viśokā bhava nandini
07,054.025a yat pārthena pratijñātaṃ tat tathā na tad anyathā
07,054.025c cikīrṣitaṃ hi te bhartur na bhavej jātu niṣphalam
07,054.026a yadi ca manujapannagāḥ piśācā; rajanicarāḥ patagāḥ surāsurāś ca
07,054.026c raṇagatam abhiyānti sindhurājaṃ; na sa bhavitā saha tair api prabhāte
07,055.001 saṃjaya uvāca
07,055.001a etac chrutvā vacas tasya keśavasya mahātmanaḥ
07,055.001c subhadrā putraśokārtā vilalāpa suduḥkhitā
07,055.002a hā putra mama mandāyāḥ kathaṃ saṃyugam etya ha
07,055.002c nidhanaṃ prāptavāṃs tāta pitṛtulyaparākramaḥ
07,055.003a katham indīvaraśyāmaṃ sudaṃṣṭraṃ cārulocanam
07,055.003c mukhaṃ te dṛśyate vatsa guṇṭhitaṃ raṇareṇunā
07,055.004a nūnaṃ śūraṃ nipatitaṃ tvāṃ paśyanty anivartinam
07,055.004c suśirogrīvabāhvaṃsaṃ vyūḍhoraskaṃ nirūdaram
07,055.005a cārūpacitasarvāṅgaṃ svakṣaṃ śastrakṣatācitam
07,055.005c bhūtāni tvā nirīkṣante nūnaṃ candram ivoditam
07,055.006a śayanīyaṃ purā yasya spardhyāstaraṇasaṃvṛtam
07,055.006c bhūmāv adya kathaṃ śeṣe vipraviddhaḥ sukhocitaḥ
07,055.007a yo 'nvāsyata purā vīro varastrībhir mahābhujaḥ
07,055.007c katham anvāsyate so 'dya śivābhiḥ patito mṛdhe
07,055.008a yo 'stūyata purā hṛṣṭaiḥ sūtamāgadhabandibhiḥ
07,055.008c so 'dya kravyādgaṇair ghorair vinadadbhir upāsyate
07,055.009a pāṇḍaveṣu ca nātheṣu vṛṣṇivīreṣu cābhibho
07,055.009c pāñcāleṣu ca vīreṣu hataḥ kenāsy anāthavat
07,055.009d*0396_01 yatra tvaṃ keśave nāthe satyanātho yathā hataḥ
07,055.010a atṛptadarśanā putra darśanasya tavānagha
07,055.010c mandabhāgyā gamiṣyāmi vyaktam adya yamakṣayam
07,055.011a viśālākṣaṃ sukeśāntaṃ cāruvākyaṃ sugandhi ca
07,055.011c tava putra kadā bhūyo mukhaṃ drakṣyāmi nirvraṇam
07,055.011d*0397_01 ehy ehi tṛṣito vatsa stanau pūrṇau pibāśu me
07,055.011d*0397_02 aṅkam āruhya mandāyā hy atṛptāyāś ca darśane
07,055.012a dhig balaṃ bhīmasenasya dhik pārthasya dhanuṣmatām
07,055.012c dhig vīryaṃ vṛṣṇivīrāṇāṃ pāñcālānāṃ ca dhig balam
07,055.013a dhik kekayāṃs tathā cedīn matsyāṃś caivātha sṛñjayān
07,055.013c ye tvā raṇe gataṃ vīraṃ na jānanti nipātitam
07,055.014a adya paśyāmi pṛthivīṃ śūnyām iva hatatviṣam
07,055.014c abhimanyum apaśyantī śokavyākulalocanā
07,055.014d*0398_01 sākṣān maghavataḥ pautraṃ putraṃ gāṇḍīvadhanvanaḥ
07,055.014d*0398_02 svasrīyaṃ vāsudevasya taṃ gṛdhrāḥ paryupāsate
07,055.015a svasrīyaṃ vāsudevasya putraṃ gāṇḍīvadhanvanaḥ
07,055.015c kathaṃ tvā virathaṃ vīraṃ drakṣyāmy anyair nipātitam
07,055.016a hā vīra dṛṣṭo naṣṭaś ca dhanaṃ svapna ivāsi me
07,055.016c aho hy anityaṃ mānuṣyaṃ jalabudbudacañcalam
07,055.017a imāṃ te taruṇīṃ bhāryāṃ tvadādhibhir abhiplutām
07,055.017b*0399_01 uttarām uttarāṃ jātyā suśīlāṃ priyabhāṣiṇīm
07,055.017b*0399_02 śanakaiḥ parirabhyaināṃ snuṣāṃ mama yaśasvinīm
07,055.017b*0399_03 sukumārīṃ viśālākṣīṃ pūrṇacandranibhānanām
07,055.017b*0399_04 bālapallavatanvaṅgīṃ mattamātaṅgagāminīm
07,055.017b*0399_05 bimbādharoṣṭhīm abalām abhimanyo praharṣaya
07,055.017b*0399_06 tvayā vinā kathaṃ putra jīrṇāṃ patitamānasām
07,055.017c kathaṃ saṃdhārayiṣyāmi vivatsām iva dhenukām
07,055.018a aho hy akāle prasthānaṃ kṛtavān asi putraka
07,055.018c vihāya phalakāle māṃ sugṛddhāṃ tava darśane
07,055.019a nūnaṃ gatiḥ kṛtāntasya prājñair api sudurvidā
07,055.019c yatra tvaṃ keśave nāthe saṃgrāme 'nāthavad dhataḥ
07,055.020a yajvanāṃ dānaśīlānāṃ brāhmaṇānāṃ kṛtātmanām
07,055.020c caritabrahmacaryāṇāṃ puṇyatīrthāvagāhinām
07,055.021a kṛtajñānāṃ vadānyānāṃ guruśuśrūṣiṇām api
07,055.021c sahasradakṣiṇānāṃ ca yā gatis tām avāpnuhi
07,055.022a yā gatir yudhyamānānāṃ śūrāṇām anivartinām
07,055.022c hatvārīn nihatānāṃ ca saṃgrāme tāṃ gatiṃ vraja
07,055.023a gosahasrapradātṝṇāṃ kratudānāṃ ca yā gatiḥ
07,055.023c naiveśikaṃ cābhimataṃ dadatāṃ yā gatiḥ śubhā
07,055.023d*0400_01 brāhmaṇebhyaḥ śaraṇyebhyo nidhiṃ nidadhatāṃ ca yā
07,055.023d*0400_02 yā cāpi nyastadaṇḍānāṃ tāṃ gatiṃ vraja putraka
07,055.024a brahmacaryeṇa yāṃ yānti munayaḥ saṃśitavratā
07,055.024c ekapatnyaś ca yāṃ yānti tāṃ gatiṃ vraja putraka
07,055.025a rājñāṃ sucaritair yā ca gatir bhavati śāśvatī
07,055.025c caturāśramiṇāṃ puṇyaiḥ pāvitānāṃ surakṣitaiḥ
07,055.026a dīnānukampināṃ yā ca satataṃ saṃvibhāginām
07,055.026c paiśunyāc ca nivṛttānāṃ tāṃ gatiṃ vraja putraka
07,055.027a vratināṃ dharmaśīlānāṃ guruśuśrūṣiṇām api
07,055.027c amoghātithināṃ yā ca tāṃ gatiṃ vraja putraka
07,055.027d*0401_01 kṛcchreṣu yā dhārayatām ātmānaṃ vyasaneṣu ca
07,055.027d*0401_02 gatiḥ śokāgnidagdhānāṃ tāṃ gatiṃ vraja putraka
07,055.027d*0401_03 pitur mātuś ca śuśrūṣāṃ kalpayantīha ye sadā
07,055.027d*0401_04 svadāraniratānāṃ ca yā gatis tām avāpnuhi
07,055.028a ṛtukāle svakāṃ patnīṃ gacchatāṃ yā manasvinām
07,055.028c na cānyadārasevīnāṃ tāṃ gatiṃ vraja putraka
07,055.029a sāmnā ye sarvabhūtāni gacchanti gatamatsarāḥ
07,055.029c nāruṃtudānāṃ kṣamiṇāṃ yā gatis tām avāpnuhi
07,055.030a madhumāṃsanivṛttānāṃ madād dambhāt tathānṛtāt
07,055.030c paropatāpatyaktānāṃ tāṃ gatiṃ vraja putraka
07,055.031a hrīmantaḥ sarvaśāstrajñā jñānatṛptā jitendriyāḥ
07,055.031c yāṃ gatiṃ sādhavo yānti tāṃ gatiṃ vraja putraka
07,055.032a evaṃ vilapatīṃ dīnāṃ subhadrāṃ śokakarśitām
07,055.032c abhyapadyata pāñcālī vairāṭīsahitā tadā
07,055.033a tāḥ prakāmaṃ ruditvā ca vilapya ca suduḥkhitāḥ
07,055.033b*0402_01 draupadī śokasaṃtaptā ruditvā ca vilapya ca
07,055.033c unmattavat tadā rājan visaṃjñā nyapatan kṣitau
07,055.034a sopacāras tu kṛṣṇas tāṃ duḥkhitāṃ bhṛśaduḥkhitaḥ
07,055.034c siktvāmbhasā samāśvāsya tat tad uktvā hitaṃ vacaḥ
07,055.035a visaṃjñakalpāṃ rudatīm apaviddhāṃ pravepatīm
07,055.035c bhaginīṃ puṇḍarīkākṣa idaṃ vacanam abravīt
07,055.036a subhadre mā śucaḥ putraṃ pāñcālyāśvāsayottarām
07,055.036c gato 'bhimanyuḥ prathitāṃ gatiṃ kṣatriyapuṃgavaḥ
07,055.037a ye cānye 'pi kule santi puruṣā no varānane
07,055.037c sarve te vai gatiṃ yāntu abhimanyor yaśasvinaḥ
07,055.038a kuryāma tad vayaṃ karma kriyāsuḥ suhṛdaś ca naḥ
07,055.038c kṛtavān yādṛg adyaikas tava putro mahārathaḥ
07,055.039a evam āśvāsya bhaginīṃ draupadīm api cottarām
07,055.039c pārthasyaiva mahābāhuḥ pārśvam āgād ariṃdamaḥ
07,055.040a tato 'bhyanujñāya nṛpān kṛṣṇo bandhūṃs tathābhibhūḥ
07,055.040c viveśāntaḥpuraṃ rājaṃs te 'nye jagmur yathālayam
07,056.001 saṃjaya uvāca
07,056.001a tato 'rjunasya bhavanaṃ praviśyāpratimaṃ vibhuḥ
07,056.001c spṛṣṭvāmbhaḥ puṇḍarīkākṣaḥ sthaṇḍile śubhalakṣaṇe
07,056.001e saṃtastāra śubhāṃ śayyāṃ darbhair vaiḍūryasaṃnibhaiḥ
07,056.002a tato mālyena vidhival lājair gandhaiḥ sumaṅgalaiḥ
07,056.002c alaṃcakāra tāṃ śayyāṃ parivāryāyudhottamaiḥ
07,056.003a tataḥ spṛṣṭodakaṃ pārthaṃ vinītāḥ paricārakāḥ
07,056.003c darśayāṃ naityakaṃ cakrur naiśaṃ traiyambakaṃ balim
07,056.004a tataḥ prītamanāḥ pārtho gandhair mālyaiś ca mādhavam
07,056.004c alaṃkṛtyopahāraṃ taṃ naiśam asmai nyavedayat
07,056.005a smayamānas tu govindaḥ phalgunaṃ pratyabhāṣata
07,056.005c supyatāṃ pārtha bhadraṃ te kalyāṇāya vrajāmy aham
07,056.006a sthāpayitvā tato dvāḥsthān goptṝṃś cāttāyudhān narān
07,056.006c dārukānugataḥ śrīmān viveśa śibiraṃ svakam
07,056.006e śiśye ca śayane śubhre bahukṛtyaṃ vicintayan
07,056.006f*0403_01 pārthāya sarvaṃ bhagavāñ śokaduḥkhāpahaṃ vidhim
07,056.006f*0403_02 vyadadhāt puṇḍarīkākṣas tejodyutivivardhanam
07,056.006f*0403_03 yogam āsthāya yuktātmā sarveṣām īśvareśvaraḥ
07,056.006f*0403_04 śreyaskāmaḥ pṛthuyaśā viṣṇur jiṣṇupriyaṃkaraḥ
07,056.007a na pāṇḍavānāṃ śibire kaś cit suṣvāpa tāṃ niśām
07,056.007c prajāgaraḥ sarvajanam āviveśa viśāṃ pate
07,056.008a putraśokābhibhūtena pratijñāto mahātmanā
07,056.008c sahasā sindhurājasya vadho gāṇḍīvadhanvanā
07,056.009a tat kathaṃ nu mahābāhur vāsaviḥ paravīrahā
07,056.009c pratijñāṃ saphalāṃ kuryād iti te samacintayan
07,056.010a kaṣṭaṃ hīdaṃ vyavasitaṃ pāṇḍavena mahātmanā
07,056.010b*0404_01 sa ca rājā mahāvīryaḥ pārayatv arjunaḥ satām
07,056.010c putraśokābhitaptena pratijñā mahatī kṛtā
07,056.011a bhrātaraś cāpi vikrāntā bahulāni balāni ca
07,056.011c dhṛtarāṣṭrasya putreṇa sarvaṃ tasmai niveditam
07,056.012a sa hatvā saindhavaṃ saṃkhye punar etu dhanaṃjayaḥ
07,056.012c jitvā ripugaṇāṃś caiva pārayatv arjuno vratam
07,056.012d*0405_01 sa jitvārigaṇān saṃkhe vārayitvā mahāvratam
07,056.012d*0406_01 yady asti sukṛtaṃ kiṃ cid asmākaṃ hantu saindhavam
07,056.012d*0406_02 jitvā sarvān ripūn pārthas trātuṃ no 'smān mahābhayāt
07,056.012d*0406_03 evam āśaṃsamānās te ke cit tasthur upaśrutim
07,056.012d*0406_04 śrutvā ceṣṭaṃ sumanaso vyaktam āśaṃsire jayam
07,056.012d*0406_05 bhavitā nu kathaṃ kṛtyam idam ity apare 'bruvan
07,056.013a ahatvā sindhurājaṃ hi dhūmaketuṃ pravekṣyati
07,056.013c na hy etad anṛtaṃ kartum arhaḥ pārtho dhanaṃjayaḥ
07,056.013d*0407_01 mahad dhi sāhasaṃ pārthaḥ kṛtavāñ śokamohitaḥ
07,056.014a dharmaputraḥ kathaṃ rājā bhaviṣyati mṛte 'rjune
07,056.014c tasmin hi vijayaḥ kṛtsnaḥ pāṇḍavena samāhitaḥ
07,056.014d*0408_01 arjune hi jayas teṣām āyatto jīvitāni ca
07,056.015a yadi naḥ sukṛtaṃ kiṃ cid yadi dattaṃ hutaṃ yadi
07,056.015c phalena tasya sarvasya savyasācī jayatv arīn
07,056.016a evaṃ kathayatāṃ teṣāṃ jayam āśaṃsatāṃ prabho
07,056.016c kṛcchreṇa mahatā rājan rajanī vyatyavartata
07,056.017a tasyāṃ rajanyāṃ madhye tu pratibuddho janārdanaḥ
07,056.017c smṛtvā pratijñāṃ pārthasya dārukaṃ pratyabhāṣata
07,056.018a arjunena pratijñātam ārtena hatabandhunā
07,056.018c jayadrathaṃ haniṣyāmi śvobhūta iti dāruka
07,056.019a tat tu duryodhanaḥ śrutvā mantribhir mantrayiṣyati
07,056.019c yathā jayadrathaṃ pārtho na hanyād iti saṃyuge
07,056.020a akṣauhiṇyo hi tāḥ sarvā rakṣiṣyanti jayadratham
07,056.020c droṇaś ca saha putreṇa sarvāstravidhipāragaḥ
07,056.021a eko vīraḥ sahasrākṣo daityadānavamarditā
07,056.021c so 'pi taṃ notsahetājau hantuṃ droṇena rakṣitam
07,056.022a so 'haṃ śvas tat kariṣyāmi yathā kuntīsuto 'rjunaḥ
07,056.022c aprāpte 'staṃ dinakare haniṣyati jayadratham
07,056.023a na hi dārā na mitrāṇi jñātayo na ca bāndhavāḥ
07,056.023c kaś cin nānyaḥ priyataraḥ kuntīputrān mamārjunāt
07,056.024a anarjunam imaṃ lokaṃ muhūrtam api dāruka
07,056.024c udīkṣituṃ na śakto 'haṃ bhavitā na ca tat tathā
07,056.025a ahaṃ dhvajinyaḥ śatrūṇāṃ sahayāḥ sarathadvipāḥ
07,056.025c arjunārthe haniṣyāmi sakarṇāḥ sasuyodhanāḥ
07,056.026a śvo nirīkṣantu me vīryaṃ trayo lokā mahāhave
07,056.026c dhanaṃjayārthaṃ samare parākrāntasya dāruka
07,056.027a śvo narendrasahasrāṇi rājaputraśatāni ca
07,056.027c sāśvadviparathāny ājau vidraviṣyanti dāruka
07,056.028a śvas tāṃ cakrapramathitāṃ drakṣyase nṛpavāhinīm
07,056.028c mayā kruddhena samare pāṇḍavārthe nipātitām
07,056.028d*0409_01 adya jñāsyanti tridaśāḥ sāsurāḥ sacarācarāḥ
07,056.028d*0409_02 vāsudevasya tāṃ prītiṃ pāṇḍaveṣv anapāyinīm
07,056.029a śvaḥ sadevāḥ sagandharvāḥ piśācoragarākṣasāḥ
07,056.029c jñāsyanti lokāḥ sarve māṃ suhṛdaṃ savyasācinaḥ
07,056.030a yas taṃ dveṣṭi sa māṃ dveṣṭi yas tam anu sa mām anu
07,056.030c iti saṃkalpyatāṃ buddhyā śarīrārdhaṃ mamārjunaḥ
07,056.031a yathā tvam aprabhātāyām asyāṃ niśi rathottamam
07,056.031c kalpayitvā yathāśāstram ādāya vratasaṃyataḥ
07,056.032a gadāṃ kaumodakīṃ divyāṃ śaktiṃ cakraṃ dhanuḥ śarān
07,056.032c āropya vai rathe sūta sarvopakaraṇāni ca
07,056.033a sthānaṃ hi kalpayitvā ca rathopasthe dhvajasya me
07,056.033c vainateyasya vīrasya samare rathaśobhinaḥ
07,056.034a chatraṃ jāmbūnadair jālair arkajvalanasaṃnibhaiḥ
07,056.034c viśvakarmakṛtair divyair aśvān api ca bhūṣitān
07,056.035a balāhakaṃ meghapuṣpaṃ sainyaṃ sugrīvam eva ca
07,056.035c yuktvā vājivarān yattaḥ kavacī tiṣṭha dāruka
07,056.036a pāñcajanyasya nirghoṣam ārṣabheṇaiva pūritam
07,056.036c śrutvā tu bhairavaṃ nādam upayāyā javena mām
07,056.037a ekāhnāham amarṣaṃ ca sarvaduḥkhāni caiva ha
07,056.037c bhrātuḥ pitṛṣvaseyasya vyapaneṣyāmi dāruka
07,056.038a sarvopāyair yatiṣyāmi yathā bībhatsur āhave
07,056.038c paśyatāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ haniṣyati jayadratham
07,056.039a yasya yasya ca bībhatsur vadhe yatnaṃ kariṣyati
07,056.039c āśaṃse sārathe tatra bhavitāsya dhruvo jayaḥ
07,056.040 dāruka uvāca
07,056.040a jaya eva dhruvas tasya kuta eva parājayaḥ
07,056.040c yasya tvaṃ puruṣavyāghra sārathyam upajagmivān
07,056.041a evaṃ caitat kariṣyāmi yathā mām anuśāsasi
07,056.041c suprabhātām imāṃ rātriṃ jayāya vijayasya hi
07,057.001 saṃjaya uvāca
07,057.001a kuntīputras tu taṃ mantraṃ smarann eva dhanaṃjayaḥ
07,057.001c pratijñām ātmano rakṣan mumohācintyavikramaḥ
07,057.002a taṃ tu śokena saṃtaptaṃ svapne kapivaradhvajam
07,057.002b*0410_01 niśvasantaṃ mahātmānaṃ saphenam iva pannagam
07,057.002b*0410_02 visaṃjñamanasaṃ jñātvā arjunaṃ śokavihvalam
07,057.002c āsasāda mahātejā dhyāyantaṃ garuḍadhvajaḥ
07,057.003a pratyutthānaṃ tu kṛṣṇasya sarvāvasthaṃ dhanaṃjayaḥ
07,057.003c nālopayata dharmātmā bhaktyā premṇā ca sarvadā
07,057.004a pratyutthāya ca govindaṃ sa tasmāy āsanaṃ dadau
07,057.004c na cāsane svayaṃ buddhiṃ bībhatsur vyadadhāt tadā
07,057.005a tataḥ kṛṣṇo mahātejā jānan pārthasya niścayam
07,057.005c kuntīputram idaṃ vākyam āsīnaḥ sthitam abravīt
07,057.006a mā viṣāde manaḥ pārtha kṛthāḥ kālo hi durjayaḥ
07,057.006c kālaḥ sarvāṇi bhūtāni niyacchati pare vidhau
07,057.007a kimarthaṃ ca viṣādas te tad brūhi vadatāṃ vara
07,057.007c na śocitavyaṃ viduṣā śokaḥ kāryavināśanaḥ
07,057.007d*0411_01 yat tu kāryaṃ bhavet kāryaṃ karmaṇā tat samācara
07,057.007d*0411_02 hīnaceṣṭasya yaḥ śokaḥ sa hi śatrur dhanaṃjaya
07,057.008a śocan nandayate śatrūn karśayaty api bāndhavān
07,057.008c kśīyate ca naras tasmān na tvaṃ śocitum arhasi
07,057.009a ity ukto vāsudevena bībhatsur aparājitaḥ
07,057.009c ābabhāṣe tadā vidvān idaṃ vacanam arthavat
07,057.010a mayā pratijñā mahatī jayadrathavadhe kṛtā
07,057.010c śvo 'smi hantā durātmānaṃ putraghnam iti keśava
07,057.011a matpratijñāvighātārthaṃ dhārtarāṣṭraiḥ kilācyuta
07,057.011c pṛṣṭhataḥ saindhavaḥ kāryaḥ sarvair gupto mahārathaiḥ
07,057.012a daśa caikā ca tāḥ kṛṣṇa akṣauhiṇyaḥ sudurjayāḥ
07,057.012b*0412_01 hatāvaśeṣās tatremā daśa mādhava saṃkhyayā
07,057.012b*0412_02 tābhiḥ parivṛtaḥ saṃkhye sarvaiś caiva mahārathaiḥ
07,057.012b*0412_03 kathaṃ śakyeta sa draṣṭuṃ durātmā kṛṣṇa saindhavaḥ
07,057.012b*0412_04 pratijñāpāraṇaṃ caiva na bhaviṣyati keśava
07,057.012c pratijñāyāṃ ca hīnāyāṃ kathaṃ jīveta madvidhaḥ
07,057.013a duḥkhopāyasya me vīra vikāṅkṣā parivartate
07,057.013c drutaṃ ca yāti savitā tata etad bravīmy aham
07,057.014a śokasthānaṃ tu tac chrutvā pārthasya dvijaketanaḥ
07,057.014c saṃspṛśyāmbhas tataḥ kṛṣṇaḥ prāṅmukhaḥ samavasthitaḥ
07,057.015a idaṃ vākyaṃ mahātejā babhāṣe puṣkarekṣaṇaḥ
07,057.015c hitārthaṃ pāṇḍuputrasya saindhavasya vadhe vṛtaḥ
07,057.016a pārtha pāśupataṃ nāma paramāstraṃ sanātanam
07,057.016c yena sarvān mṛdhe daityāñ jaghne devo maheśvaraḥ
07,057.017a yadi tad viditaṃ te 'dya śvo hantāsi jayadratham
07,057.017c atha jñātuṃ prapadyasva manasā vṛṣabhadhvajam
07,057.018a taṃ devaṃ manasā dhyāyañ joṣam āssva dhanaṃjaya
07,057.018c tatas tasya prasādāt tvaṃ bhaktaḥ prāpsyasi tan mahat
07,057.019a tataḥ kṛṣṇavacaḥ śrutvā saṃspṛśyāmbho dhanaṃjayaḥ
07,057.019c bhūmāv āsīna ekāgro jagāma manasā bhavam
07,057.020a tataḥ praṇihite brāhme muhūrte śubhalakṣaṇe
07,057.020c ātmānam arjuno 'paśyad gagane sahakeśavam
07,057.021a jyotirbhiś ca samākīrṇaṃ siddhacāraṇasevitam
07,057.021c vāyuvegagatiḥ pārthaḥ khaṃ bheje sahakeśavaḥ
07,057.022a keśavena gṛhītaḥ sa dakṣiṇe vibhunā bhuje
07,057.022c prekṣamāṇo bahūn bhāvāñ jagāmādbhutadarśanān
07,057.023a udīcyāṃ diśi dharmātmā so 'paśyac chvetaparvatam
07,057.023c kuberasya vihāre ca nalinīṃ padmabhūṣitām
07,057.024a saricchreṣṭhāṃ ca tāṃ gaṅgāṃ vīkṣamāṇo bahūdakām
07,057.024c sadāpuṣpaphalair vṛkṣair upetāṃ sphaṭikopalām
07,057.025a siṃhavyāghrasamākīrṇāṃ nānāmṛgagaṇākulām
07,057.025c puṇyāśramavatīṃ ramyāṃ manojñāṇḍajasevitām
07,057.026a mandarasya pradeśāṃś ca kiṃnarodgītanāditān
07,057.026c hemarūpyamayaiḥ śṛṅgair nānauṣadhividīpitān
07,057.026e tathā mandāravṛkṣaiś ca puṣpitair upaśobhitān
07,057.026f*0413_01 viśvakarmakṛtair divyair anyān api ca bhūṣitān
07,057.027a snigdhāñjanacayākāraṃ saṃprāptaḥ kālaparvatam
07,057.027c puṇyaṃ himavataḥ pādaṃ maṇimantaṃ ca parvatam
07,057.027e brahmatuṅgaṃ nadīś cānyās tathā janapadān api
07,057.028a suśṛṅgaṃ śataśṛṅgaṃ ca śaryātivanam eva ca
07,057.028c puṇyam aśvaśiraḥsthānaṃ sthānam ātharvaṇasya ca
07,057.029a vṛṣadaṃśaṃ ca śailendraṃ mahāmandaram eva ca
07,057.029c apsarobhiḥ samākīrṇaṃ kiṃnaraiś copaśobhitam
07,057.030a tāṃś ca śailān vrajan pārthaḥ prekṣate sahakeśavaḥ
07,057.030c śubhaiḥ prasravaṇair juṣṭān hemadhātuvibhūṣitān
07,057.031a candraraśmiprakāśāṅgīṃ pṛthivīṃ puramālinīm
07,057.031c samudrāṃś cādbhutākārān apaśyad bahulākarān
07,057.032a viyad dyāṃ pṛthivīṃ caiva paśyan viṣṇupade vrajan
07,057.032c vismitaḥ saha kṛṣṇena kṣipto bāṇa ivātyagāt
07,057.033a grahanakṣatrasomānāṃ sūryāgnyoś ca samatviṣam
07,057.033c apaśyata tadā pārtho jvalantam iva parvatam
07,057.034a samāsādya tu taṃ śailaṃ śailāgre samavasthitam
07,057.034c taponityaṃ mahātmānam apaśyad vṛṣabhadhvajam
07,057.035a sahasram iva sūryāṇāṃ dīpyamānaṃ svatejasā
07,057.035c śūlinaṃ jaṭilaṃ gauraṃ valkalājinavāsasam
07,057.036a nayanānāṃ sahasraiś ca vicitrāṅgaṃ mahaujasam
07,057.036c pārvatyā sahitaṃ devaṃ bhūtasaṃghaiś ca bhāsvaraiḥ
07,057.037a gītavāditrasaṃhrādais tālalāsyasamanvitam
07,057.037c valgitāsphoṭitotkruṣṭaiḥ puṇyagandhaiś ca sevitam
07,057.038a stūyamānaṃ stavair divyair munibhir brahmavādibhiḥ
07,057.038c goptāraṃ sarvabhūtānām iṣvāsadharam acyutam
07,057.039a vāsudevas tu taṃ dṛṣṭvā jagāma śirasā kṣitim
07,057.039c pārthena saha dharmātmā gṛṇan brahma sanātanam
07,057.040a lokādiṃ viśvakarmāṇam ajam īśānam avyayam
07,057.040c manasaḥ paramāṃ yoniṃ khaṃ vāyuṃ jyotiṣāṃ nidhim
07,057.041a sraṣṭāraṃ vāridhārāṇāṃ bhuvaś ca prakṛtiṃ parām
07,057.041c devadānavayakṣāṇāṃ mānavānāṃ ca sādhanam
07,057.042a yogināṃ paramaṃ brahma vyaktaṃ brahmavidāṃ nidhim
07,057.042c carācarasya sraṣṭāraṃ pratihartāram eva ca
07,057.043a kālakopaṃ mahātmānaṃ śakrasūryaguṇodayam
07,057.043c avandata tadā kṛṣṇo vāṅmanobuddhikarmabhiḥ
07,057.044a yaṃ prapaśyanti vidvāṃsaḥ sūkṣmādhyātmapadaiṣiṇaḥ
07,057.044b*0414_01 yam ṛgvedavido gānti ṛco hy akṣaram eva ca
07,057.044b*0414_02 yajurvedavidaś caivādityavarṇaṃ tamasaḥ parastāt
07,057.044b*0414_03 gāyanti yaṃ sāmavida ihaiva iti nihnutam
07,057.044c tam ajaṃ kāraṇātmānaṃ jagmatuḥ śaraṇaṃ bhavam
07,057.044d*0415_01 tam evāgniṃ tam ādityaṃ bhūyo bhūyas tatheśvaram
07,057.045a arjunaś cāpi taṃ devaṃ bhūyo bhūyo 'bhyavandata
07,057.045c jñātvaikaṃ bhūtabhavyādiṃ sarvabhūtabhavodbhavam
07,057.045d*0416_01 śaraṇyaṃ śaraṇaṃ devam īśānaṃ parameśvaram
07,057.045d*0416_02 jagāma jagatāṃ nātham arjunaḥ sajanārdanaḥ
07,057.046a tatas tāv āgatau śarvaḥ provāca prahasann iva
07,057.046a*0417_01 **** **** naranārāyaṇāv ubhau
07,057.046a*0417_02 suprasannamanāḥ śarvaḥ
07,057.046c svāgataṃ vāṃ naraśreṣṭhāv uttiṣṭhetāṃ gataklamau
07,057.046e kiṃ ca vām īpsitaṃ vīrau manasaḥ kṣipram ucyatām
07,057.047a yena kāryeṇa saṃprāptau yuvāṃ tat sādhayāmi vām
07,057.047c vriyatām ātmanaḥ śreyas tat sarvaṃ pradadāni vām
07,057.048a tatas tad vacanaṃ śrutvā pratyutthāya kṛtāñjalī
07,057.048c vāsudevārjunau śarvaṃ tuṣṭuvāte mahāmatī
07,057.048d*0418_01 bhaktyā stavena divyena mahātmānam aninditam
07,057.049a namo bhavāya śarvāya rudrāya varadāya ca
07,057.049c paśūnāṃ pataye nityam ugrāya ca kapardine
07,057.050a mahādevāya bhīmāya tryambakāya ca śambhave
07,057.050c īśānāya bhagaghnāya namo 'stv andhakaghātine
07,057.051a kumāragurave nityaṃ nīlagrīvāya vedhase
07,057.051b*0419_01 pinākine haviṣyāya satyāya vibhave sadā
07,057.051c vilohitāya dhūmrāya vyādhāyānaparājite
07,057.052a nityaṃ nīlaśikhaṇḍāya śūline divyacakṣuṣe
07,057.052c hantre goptre trinetrāya vyādhāya vasuretase
07,057.053a acintyāyāmbikābhartre sarvadevastutāya ca
07,057.053c vṛṣadhvajāya piṅgāya jaṭine brahmacāriṇe
07,057.054a tapyamānāya salile brahmaṇyāyājitāya ca
07,057.054c viśvātmane viśvasṛje viśvam āvṛtya tiṣṭhate
07,057.055a namo namas te sevyāya bhūtānāṃ prabhave sadā
07,057.055b*0420_01 abhigamyāya kāmyāya stutyāyāryāya sarvadā
07,057.055c brahmavaktrāya śarvāya śaṃkarāya śivāya ca
07,057.056a namo 'stu vācaspataye prajānāṃ pataye namaḥ
07,057.056c namo viśvasya pataye mahatāṃ pataye namaḥ
07,057.057a namaḥ sahasraśirase sahasrabhujamanyave
07,057.057c sahasranetrapādāya namo 'saṃkhyeyakarmaṇe
07,057.058a namo hiraṇyavarṇāya hiraṇyakavacāya ca
07,057.058b*0421_01 kadrudrāya namo viṣvakcakṣuṣe ca hanīyase
07,057.058b*0421_02 mīḍhuṣṭamāya havyāya śraviṣṭāya śrutāya ca
07,057.058b*0421_03 śipiviṣṭāya giraye namo budhyāya vilmine
07,057.058b*0421_04 namaḥ parṇāya gehyāya druhyāya prabhṛśāya ca
07,057.058b*0421_05 namaḥ parṇāya śuṣkāya rajasyāya pulastyaye
07,057.058b*0421_06 duṃdubhyāya hananyāya svāyudhāya sudhanvane
07,057.058b*0421_07 namaḥ stutyāya pathyāya kāvyāyāśurathāya ca
07,057.058b*0421_08 namaḥ somyāya vātyāya urvayāya niṣaṅgiṇe
07,057.058b*0421_09 vaiśantāya ca kūpyāya nīpāya ca varūthine
07,057.058b*0421_10 namaḥ somāya rudrāya tāmrāya śivamūrtaye
07,057.058b*0422_01 namo 'stu devadevāya mahābhūtadharāya ca
07,057.058c bhaktānukampine nityaṃ sidhyatāṃ nau varaḥ prabho
07,057.059a evaṃ stutvā mahādevaṃ vāsudevaḥ sahārjunaḥ
07,057.059c prasādayām āsa bhavaṃ tadā hy astropalabdhaye
07,057.059d*0423_01 arjunāya dadau buddhiṃ tasminn astre yad īpsitam
07,057.060a tato 'rjunaḥ prītamanā vavande vṛṣabhadhvajam
07,057.060c dadarśotphullanayanaḥ samastaṃ tejasāṃ nidhim
07,057.061a taṃ copahāraṃ svakṛtaṃ naiśaṃ naityakam ātmanaḥ
07,057.061c dadarśa tryambakābhyāśe vāsudevaniveditam
07,057.062a tato 'bhipūjya manasā śarvaṃ kṛṣṇaṃ ca pāṇḍavaḥ
07,057.062c icchāmy ahaṃ divyam astram ity abhāṣata śaṃkaram
07,057.063a tataḥ pārthasya vijñāya varārthe vacanaṃ prabhuḥ
07,057.063c vāsudevārjunau devaḥ smayamāno 'bhyabhāṣata
07,057.063d*0424_01 svāgataṃ vāṃ naraśreṣṭha vijñātaṃ manasepsitam
07,057.063d*0424_02 yena kāmena saṃprāptau bhavadbhyāṃ taṃ dadāmy aham
07,057.064a saro 'mṛtamayaṃ divyam abhyāśe śatrusūdanau
07,057.064c tatra me tad dhanur divyaṃ śaraś ca nihitaḥ purā
07,057.065a yena devārayaḥ sarve mayā yudhi nipātitāḥ
07,057.065c tata ānīyatāṃ kṛṣṇau saśaraṃ dhanur uttamam
07,057.066a tathety uktvā tu tau vīrau taṃ śarvaṃ pārṣadaiḥ saha
07,057.066c prasthitau tat saro divyaṃ divyāścaryaśatair vṛtam
07,057.067a nirdiṣṭaṃ yad vṛṣāṅkena puṇyaṃ sarvārthasādhakam
07,057.067c taj jagmatur asaṃbhrāntau naranārāyaṇāv ṛṣī
07,057.068a tatas tu tat saro gatvā sūryamaṇḍalasaṃnibham
07,057.068c nāgam antarjale ghoraṃ dadṛśāte 'rjunācyutau
07,057.069a dvitīyaṃ cāparaṃ nāgaṃ sahasraśirasaṃ varam
07,057.069c vamantaṃ vipulāṃ jvālāṃ dadṛśāte 'gnivarcasam
07,057.070a tataḥ kṛṣṇaś ca pārthaś ca saṃspṛśyāpaḥ kṛtāñjalī
07,057.070c tau nāgāv upatasthāte namasyantau vṛṣadhvajam
07,057.071a gṛṇantau vedaviduṣau tad brahma śatarudriyam
07,057.071c aprameyaṃ praṇamantau gatvā sarvātmanā bhavam
07,057.072a tatas tau rudramāhātmyād dhitvā rūpaṃ mahoragau
07,057.072c dhanur bāṇaś ca śatrughnaṃ tad dvaṃdvaṃ samapadyata
07,057.073a tato jagṛhatuḥ prītau dhanur bāṇaṃ ca suprabham
07,057.073c ājahratur mahātmānau dadatuś ca mahātmane
07,057.074a tataḥ pārśvād vṛṣāṅkasya brahmacārī nyavartata
07,057.074c piṅgākṣas tapasaḥ kṣetraṃ balavān nīlalohitaḥ
07,057.075a sa tad gṛhya dhanuḥśreṣṭhaṃ tasthau sthānaṃ samāhitaḥ
07,057.075c vyakarṣac cāpi vidhivat saśaraṃ dhanur uttamam
07,057.076a tasya maurvīṃ ca muṣṭiṃ ca sthānaṃ cālakṣya pāṇḍavaḥ
07,057.076c śrutvā mantraṃ bhavaproktaṃ jagrāhācintyavikramaḥ
07,057.077a sarasy eva ca taṃ bāṇaṃ mumocātibalaḥ prabhuḥ
07,057.077c cakāra ca punar vīras tasmin sarasi tad dhanuḥ
07,057.078a tataḥ prītaṃ bhavaṃ jñātvā smṛtimān arjunas tadā
07,057.078c varam āraṇyakaṃ dattaṃ darśanaṃ śaṃkarasya ca
07,057.078e manasā cintayām āsa tan me saṃpadyatām iti
07,057.079a tasya tan matam ājñāya prītaḥ prādād varaṃ bhavaḥ
07,057.079c tac ca pāśupataṃ ghoraṃ pratijñāyāś ca pāraṇam
07,057.079d*0425_01 tataḥ pāśupataṃ divyam avāpya punar īśvarāt
07,057.080a saṃhṛṣṭaromā durdharṣaḥ kṛtaṃ kāryam amanyata
07,057.080b*0426_01 tato 'rjunahṛṣīkeśau punaḥ punar ariṃdamau
07,057.080c vavandatuś ca saṃhṛṣṭau śirobhyāṃ tau maheśvaram
07,057.081a anujñātau kṣaṇe tasmin bhavenārjunakeśavau
07,057.081c prāptau svaśibiraṃ vīrau mudā paramayā yutau
07,057.081d*0427_01 tathā bhavenānumatau mahāsuranighātinau
07,057.081e indrāviṣṇū yathā prītau jambhasya vadhakāṅkṣiṇau
07,058.001 saṃjaya uvāca
07,058.001a tayoḥ saṃvadator eva kṛṣṇadārukayos tadā
07,058.001c sātyagād rajanī rājann atha rājānvabudhyata
07,058.002a paṭhanti pāṇisvanikā māgadhā madhuparkikāḥ
07,058.002c vaitālikāś ca sūtāś ca tuṣṭuvuḥ puruṣarṣabham
07,058.003a nartakāś cāpy anṛtyanta jagur gītāni gāyakāḥ
07,058.003c kuruvaṃśastavārthāni madhuraṃ raktakaṇṭhinaḥ
07,058.004a mṛdaṅgā jharjharā bheryaḥ paṇavānakagomukhāḥ
07,058.004c āḍambarāś ca śaṅkhāś ca dundubhyaś ca mahāsvanāḥ
07,058.005a evam etāni sarvāṇi tathānyāny api bhārata
07,058.005c vādayanti sma saṃhṛṣṭāḥ kuśalāḥ sādhuśikṣitāḥ
07,058.006a sa meghasamanirghoṣo mahāñ śabdo 'spṛśad divam
07,058.006c pārthivapravaraṃ suptaṃ yudhiṣṭhiram abodhayat
07,058.007a pratibuddhaḥ sukhaṃ supto mahārhe śayanottame
07,058.007c utthāyāvaśyakāryārthaṃ yayau snānagṛhaṃ tataḥ
07,058.008a tataḥ śuklāmbarāḥ snātās taruṇāṣṭottaraṃ śatam
07,058.008c snāpakāḥ kāñcanaiḥ kumbhaiḥ pūrṇaiḥ samupatasthire
07,058.009a bhadrāsane sūpaviṣṭaḥ paridhāyāmbaraṃ laghu
07,058.009c sasnau candanasaṃyuktaiḥ pānīyair abhimantritaiḥ
07,058.010a utsāditaḥ kaṣāyeṇa balavadbhiḥ suśikṣitaiḥ
07,058.010c āplutaḥ sādhivāsena jalena ca sugandhinā
07,058.010d*0428_01 rājahaṃsanibhaṃ prāpya uṣṇīṣaṃ śithilārpitam
07,058.010d*0428_02 jalakṣayanimittaṃ vai veṣṭayām āsa mūrdhani
07,058.011a hariṇā candanenāṅgam anulipya mahābhujaḥ
07,058.011c sragvī cākliṣṭavasanaḥ prāṅmukhaḥ prāñjaliḥ sthitaḥ
07,058.011d*0429_01 kṛtvendriyāṇām aikāgryaṃ manasaś ca mahāmanāḥ
07,058.012a jajāpa japyaṃ kaunteyaḥ satāṃ mārgam anuṣṭhitaḥ
07,058.012c tato 'gniśaraṇaṃ dīptaṃ praviveśa vinītavat
07,058.013a samiddhaṃ sa pavitrābhir agnim āhutibhis tathā
07,058.013c mantrapūtābhir arcitvā niścakrāma gṛhāt tataḥ
07,058.014a dvitīyāṃ puruṣavyāghraḥ kakṣyāṃ niṣkramya pārthivaḥ
07,058.014c tatra vedavido viprān apaśyad brāhmaṇarṣabhān
07,058.015a dāntān vedavratasnātān snātān avabhṛtheṣu ca
07,058.015c sahasrānucarān saurān aṣṭau daśaśatāni ca
07,058.016a akṣataiḥ sumanobhiś ca vācayitvā mahābhujaḥ
07,058.016c tān dvijān madhusarpirbhyāṃ phalaiḥ śreṣṭhaiḥ sumaṅgalaiḥ
07,058.017a prādāt kāñcanam ekaikaṃ niṣkaṃ viprāya pāṇḍavaḥ
07,058.017c alaṃkṛtaṃ cāśvaśataṃ vāsāṃsīṣṭāś ca dakṣiṇāḥ
07,058.018a tathā gāḥ kapilā dogdhrīḥ sarṣabhāḥ pāṇḍunandanaḥ
07,058.018c hemaśṛṅgī rūpyakhurā dattvā cakre pradakṣiṇam
07,058.019a svastikān vardhamānāṃś ca nandyāvartāṃś ca kāñcanān
07,058.019c mālyaṃ ca jalakumbhāṃś ca jvalitaṃ ca hutāśanam
07,058.020a pūrṇāny akṣatapātrāṇi rucakān rocanāṃs tathā
07,058.020c svalaṃkṛtāḥ śubhāḥ kanyā dadhisarpirmadhūdakam
07,058.021a maṅgalyān pakṣiṇaś caiva yac cānyad api pūjitam
07,058.021c dṛṣṭvā spṛṣṭvā ca kaunteyo bāhyāṃ kakṣyām agāt tataḥ
07,058.022a tatas tasya mahābāhos tiṣṭhataḥ paricārakāḥ
07,058.022c sauvarṇaṃ sarvatobhadraṃ muktāvaiḍūryamaṇḍitam
07,058.023a parārdhyāstaraṇāstīrṇaṃ sottaracchadam ṛddhimat
07,058.023c viśvakarmakṛtaṃ divyam upajahrur varāsanam
07,058.024a tatra tasyopaviṣṭasya bhūṣaṇāni mahātmanaḥ
07,058.024c upajahrur mahārhāṇi preṣyāḥ śubhrāṇi sarvaśaḥ
07,058.024d*0430_01 śubhāni sarvapuṣpāṇi muktāhārāṃś ca puṣkalān
07,058.025a yuktābharaṇaveṣasya kaunteyasya mahātmanaḥ
07,058.025c rūpam āsīn mahārāja dviṣatāṃ śokavardhanam
07,058.026a pāṇḍaraiś candraraśmyābhair hemadaṇḍaiś ca cāmaraiḥ
07,058.026c dodhūyamānaḥ śuśubhe vidyudbhir iva toyadaḥ
07,058.027a saṃstūyamānaḥ sūtaiś ca vandyamānaś ca bandibhiḥ
07,058.027c upagīyamāno gandharvair āste sma kurunandanaḥ
07,058.028a tato muhūrtād āsīt tu bandināṃ nisvano mahān
07,058.028c nemighoṣaś ca rathināṃ khuraghoṣaś ca vājinām
07,058.029a hrādena gajaghaṇṭānāṃ śaṅkhānāṃ ninadena ca
07,058.029c narāṇāṃ padaśabdaiś ca kampatīva sma medinī
07,058.030a tataḥ śuddhāntam āsādya jānubhyāṃ bhūtale sthitaḥ
07,058.030c śirasā vandanīyaṃ tam abhivandya jagatpatim
07,058.031a kuṇḍalī baddhanistriṃśaḥ saṃnaddhakavaco yuvā
07,058.031c abhipraṇamya śirasā dvāḥstho dharmātmajāya vai
07,058.031e nyavedayad dhṛṣīkeśam upayātaṃ mahātmane
07,058.031f*0431_01 śaṅkhacakragadāpāṇiḥ pītavāsāś caturbhujaḥ
07,058.031f*0431_02 tavājñādarśanākāṅkṣī dvāri tiṣṭhati keśavaḥ
07,058.032a so 'bravīt puruṣavyāghraḥ svāgatenaiva mādhavam
07,058.032b*0432_01 praveśyatāṃ samīpaṃ me kimarthaṃ pravilambase
07,058.032c arghyaṃ caivāsanaṃ cāsmai dīyatāṃ paramārcitam
07,058.033a tataḥ praveśya vārṣṇeyam upaveśya varāsane
07,058.033c satkṛtya satkṛtas tena paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ
07,059.000*0433_00 saṃjaya uvāca
07,059.000*0433_01 tato yudhiṣṭhiro rājā pratinandya janārdanam
07,059.000*0433_02 uvāca paramaprītaḥ kaunteyo devakīsutam
07,059.001 yudhiṣṭhira uvāca
07,059.001a sukhena rajanī vyuṣṭā kaccit te madhusūdana
07,059.001c kaccij jñānāni sarvāṇi prasannāni tavācyuta
07,059.002 saṃjaya uvāca
07,059.002a vāsudevo 'pi tad yuktaṃ paryapṛcchad yudhiṣṭhiram
07,059.002b*0434_01 darśanād eva te saumya na kiṃ cid aśubhaṃ mama
07,059.002c tataḥ kṣattā prakṛtayo nyavedayad upasthitāḥ
07,059.003a anujñātaś ca rājñā sa prāveśayata taṃ janam
07,059.003c virāṭaṃ bhīmasenaṃ ca dhṛṣṭadyumnaṃ ca sātyakim
07,059.003d*0435_01 cedipaṃ dhṛṣṭaketuṃ ca drupadaṃ ca mahāratham
07,059.004a śikhaṇḍinaṃ yamau caiva cekitānaṃ ca kekayān
07,059.004b*0436_01 kekayān sṛñjayān matsyān pāñcālāṃś cāpi rājakān
07,059.004c yuyutsuṃ caiva kauravyaṃ pāñcālyaṃ cottamaujasam
07,059.004d*0437_01 yudhāmanyuṃ subāhuṃ ca draupadeyāṃś ca sarvaśaḥ
07,059.005a ete cānye ca bahavaḥ kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabham
07,059.005c upatasthur mahātmānaṃ viviśuś cāsaneṣu te
07,059.005d*0438_01 etāṃś ca suhṛdaś cānyān darśayām āsa pāṇḍavam
07,059.005d*0438_02 anujñātāś ca pārthena āsīnā āsaneṣu te
07,059.005d*0439_01 sthiteṣv adhiparārdhyeṣu yathārhaṃ vaṃdya pārthivam
07,059.006a ekasminn āsane vīrāv upaviṣṭau mahābalau
07,059.006c kṛṣṇaś ca yuyudhānaś ca mahātmānau mahādyutī
07,059.007a tato yudhiṣṭhiras teṣāṃ śṛṇvatāṃ madhusūdanam
07,059.007c abravīt puṇḍarīkākṣam ābhāṣya madhuraṃ vacaḥ
07,059.008a ekaṃ tvāṃ vayam āśritya sahasrākṣam ivāmarāḥ
07,059.008c prārthayāmo jayaṃ yuddhe śāśvatāni sukhāni ca
07,059.009a tvaṃ hi rājyavināśaṃ ca dviṣadbhiś ca nirākriyām
07,059.009c kleśāṃś ca vividhān kṛṣṇa sarvāṃs tān api vettha naḥ
07,059.010a tvayi sarveśa sarveṣām asmākaṃ bhaktavatsala
07,059.010c sukham āyattam atyarthaṃ yātrā ca madhusūdana
07,059.011a sa tathā kuru vārṣṇeya yathā tvayi mano mama
07,059.011c arjunasya yathā satyā pratijñā syāc cikīrṣitā
07,059.012a sa bhavāṃs tārayatv asmād duḥkhāmarṣamahārṇavāt
07,059.012c pāraṃ titīrṣatām adya plavo no bhava mādhava
07,059.013a na hi tat kurute saṃkhye kārtavīryasamas tv api
07,059.013c rathī yat kurute kṛṣṇa sārathir yatnam āsthitaḥ
07,059.013d*0440_01 yathaiva sarvāsv āpatsu pāsi vṛṣṇīñ janārdana
07,059.013d*0440_02 tathaivāsmān mahābāho vṛjināt trātum arhasi
07,059.013d*0440_03 tvam agādhe 'plave magnān pāṇḍavān kurusāgare
07,059.013d*0440_04 samuddhara plavo bhūtvā śaṅkhacakragadādhara
07,059.013d*0440_05 namaste devadeveśa sanātana viśātana
07,059.013d*0440_06 viṣṇo jiṣṇo hare kṛṣṇa vaikuṇṭhapuruṣottama
07,059.013d*0440_07 nāradas tvāṃ samācakhyau purāṇam ṛṣisattamam
07,059.013d*0440_08 varadaṃ śārṅgiṇaṃ devaṃ tat satyaṃ kuru mādhava
07,059.013d*0440_09 ity uktaḥ puṇḍarīkākṣo dharmarājena saṃsadi
07,059.013d*0440_10 toyameghasvano vāgmī pratyuvāca yudhiṣṭhiram
07,059.014 vāsudeva uvāca
07,059.014a sāmareṣv api lokeṣu sarveṣu na tathāvidhaḥ
07,059.014c śarāsanadharaḥ kaś cid yathā pārtho dhanaṃjayaḥ
07,059.015a vīryavān astrasaṃpannaḥ parākrānto mahābalaḥ
07,059.015c yuddhaśauṇḍaḥ sadāmarṣī tejasā paramo nṛṇām
07,059.016a sa yuvā vṛṣabhaskandho dīrghabāhur mahābalaḥ
07,059.016c siṃharṣabhagatiḥ śrīmān dviṣatas te haniṣyati
07,059.017a ahaṃ ca tat kariṣyāmi yathā kuntīsuto 'rjunaḥ
07,059.017c dhārtarāṣṭrasya sainyāni dhakṣyaty agnir ivotthitaḥ
07,059.018a adya taṃ pāpakarmāṇaṃ kṣudraṃ saubhadraghātinam
07,059.018c apunardarśanaṃ mārgam iṣubhiḥ kṣepsyate 'rjunaḥ
07,059.019a tasyādya gṛdhrāḥ śyenāś ca vaḍagomāyavas tathā
07,059.019c bhakṣayiṣyanti māṃsāni ye cānye puruṣādakāḥ
07,059.020a yady asya devā goptāraḥ sendrāḥ sarve tathāpy asau
07,059.020c rājadhānīṃ yamasyādya hataḥ prāpsyati saṃkule
07,059.021a nihatya saindhavaṃ jiṣṇur adya tvām upayāsyati
07,059.021c viśoko vijvaro rājan bhava bhūtipuraskṛtaḥ
07,060.001 saṃjaya uvāca
07,060.001a tathā saṃbhāṣatāṃ teṣāṃ prādurāsīd dhanaṃjayaḥ
07,060.001c didṛkṣur bharataśreṣṭhaṃ rājānaṃ sasuhṛdgaṇam
07,060.002a taṃ praviṣṭaṃ śubhāṃ kakṣyām abhivādyāgrataḥ sthitam
07,060.002c samutthāyārjunaṃ premṇā sasvaje pāṇḍavarṣabhaḥ
07,060.003a mūrdhni cainam upāghrāya pariṣvajya ca bāhunā
07,060.003c āśiṣaḥ paramāḥ procya smayamāno 'bhyabhāṣata
07,060.004a vyaktam arjuna saṃgrāme dhruvas te vijayo mahān
07,060.004c yādṛg rūpā hi te chāyā prasannaś ca janārdanaḥ
07,060.005a tam abravīt tato jiṣṇur mahad āścaryam uttamam
07,060.005c dṛṣṭavān asmi bhadraṃ te keśavasya prasādajam
07,060.006a tatas tat kathayām āsa yathādṛṣṭaṃ dhanaṃjayaḥ
07,060.006c āśvāsanārthaṃ suhṛdāṃ tryambakena samāgamam
07,060.007a tataḥ śirobhir avaniṃ spṛṣṭvā sarve ca vismitāḥ
07,060.007c namaskṛtya vṛṣāṅkāya sādhu sādhv ity athābruvan
07,060.008a anujñātās tataḥ sarve suhṛdo dharmasūnunā
07,060.008c tvaramāṇāḥ susaṃnaddhā hṛṣṭā yuddhāya niryayuḥ
07,060.009a abhivādya tu rājānaṃ yuyudhānācyutārjunāḥ
07,060.009c hṛṣṭā viniryayus te vai yudhiṣṭhiraniveśanāt
07,060.010a rathenaikena durdharṣau yuyudhānajanārdanau
07,060.010c jagmatuḥ sahitau vīrāv arjunasya niveśanam
07,060.011a tatra gatvā hṛṣīkeśaḥ kalpayām āsa sūtavat
07,060.011c rathaṃ rathavarasyājau vānararṣabhalakṣaṇam
07,060.012a sa meghasamanirghoṣas taptakāñcanasaprabhaḥ
07,060.012c babhau rathavaraḥ kḷptaḥ śiśur divasakṛd yathā
07,060.013a tataḥ puruṣaśārdūlaḥ sajjaḥ sajjaṃ puraḥsaraḥ
07,060.013c kṛtāhnikāya pārthāya nyavedayata taṃ ratham
07,060.013d*0441_01 rathaṃ puruṣasiṃhasya sadhvajaṃ sapatākinam
07,060.014a taṃ tu loke varaḥ puṃsāṃ kirīṭī hemavarmabhṛt
07,060.014c bāṇabāṇāsanī vāhaṃ pradakṣiṇam avartata
07,060.015a tato vidyāvayovṛddhaiḥ kriyāvadbhir jitendriyaiḥ
07,060.015c stūyamāno jayāśībhir āruroha mahāratham
07,060.016a jaitraiḥ sāṃgrāmikair mantraiḥ pūrvam eva rathottamam
07,060.016c abhimantritam arciṣmān udayaṃ bhāskaro yathā
07,060.017a sa rathe rathināṃ śreṣṭhaḥ kāñcane kāñcanāvṛtaḥ
07,060.017c vibabhau vimalo 'rciṣmān merāv iva divākaraḥ
07,060.018a anvārurohatuḥ pārthaṃ yuyudhānajanārdanau
07,060.018c śaryāter yajñam āyāntaṃ yathendraṃ devam aśvinau
07,060.019a atha jagrāha govindo raśmīn raśmivatāṃ varaḥ
07,060.019c mātalir vāsavasyeva vṛtraṃ hantuṃ prayāsyataḥ
07,060.020a sa tābhyāṃ sahitaḥ pārtho rathapravaram āsthitaḥ
07,060.020c sahito budhaśukrābhyāṃ tamo nighnan yathā śaśī
07,060.021a saindhavasya vadhaprepsuḥ prayātaḥ śatrupūgahā
07,060.021c sahāmbupatimitrābhyāṃ yathendras tārakāmaye
07,060.021d*0442_01 dhanur jaitraṃ tathā bāṇān dadhāno nirgato 'rjunaḥ
07,060.021d*0442_02 hantuṃ laṃkāpatiṃ devo bhagavān iva rāghavaḥ
07,060.022a tato vāditranirghoṣair maṅgalyaiś ca stavaiḥ śubhaiḥ
07,060.022c prayāntam arjunaṃ sūtā māgadhāś caiva tuṣṭuvuḥ
07,060.023a sajayāśīḥ sapuṇyāhaḥ sūtamāgadhanisvanaḥ
07,060.023c yukto vāditraghoṣeṇa teṣāṃ ratikaro 'bhavat
07,060.024a tam anuprayato vāyuḥ puṇyagandhavahaḥ śuciḥ
07,060.024c vavau saṃharṣayan pārthaṃ dviṣataś cāpi śoṣayan
07,060.024d*0443_01 tatas tasmin kṣaṇe rājan vividhāni śubhāni ca
07,060.025a prādurāsan nimittāni vijayāya bahūni ca
07,060.025c pāṇḍavānāṃ tvadīyānāṃ viparītāni māriṣa
07,060.026a dṛṣṭvārjuno nimittāni vijayāya pradakṣiṇam
07,060.026c yuyudhānaṃ maheṣvāsam idaṃ vacanam abravīt
07,060.027a yuyudhānādya yuddhe me dṛśyate vijayo dhruvaḥ
07,060.027c yathā hīmāni liṅgāni dṛśyante śinipuṃgava
07,060.028a so 'haṃ tatra gamiṣyāmi yatra saindhavako nṛpaḥ
07,060.028c yiyāsur yamalokāya mama vīryaṃ pratīkṣate
07,060.028d*0444_01 gaccha tvaṃ rakṣa rājānaṃ tvaṃ hi tulyo mayā raṇe
07,060.029a yathā paramakaṃ kṛtyaṃ saindhavasya vadhe mama
07,060.029c tathaiva sumahat kṛtyaṃ dharmarājasya rakṣaṇe
07,060.030a sa tvam adya mahābāho rājānaṃ paripālaya
07,060.030c yathaiva hi mayā guptas tvayā gupto bhavet tathā
07,060.030d*0445_01 na hi paśyāmi taṃ loke yas tvāṃ yuddhe parājayet
07,060.030d*0445_02 vāsudevasamaṃ yuddhe svayam apy amareśvaraḥ
07,060.031a tvayi cāhaṃ parāśvasya pradyumne vā mahārathe
07,060.031c śaknuyāṃ saindhavaṃ hantum anapekṣo nararṣabha
07,060.032a mayy apekṣā na kartavyā kathaṃ cid api sātvata
07,060.032c rājany eva parā guptiḥ kāryā sarvātmanā tvayā
07,060.033a na hi yatra mahābāhur vāsudevo vyavasthitaḥ
07,060.033c kiṃ cid vyāpadyate tatra yatrāham api ca dhruvam
07,060.034a evam uktas tu pārthena sātyakiḥ paravīrahā
07,060.034c tathety uktvāgamat tatra yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
07,061.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,061.001a śvobhūte kim akārṣus te duḥkhaśokasamanvitāḥ
07,061.001c abhimanyau hate tatra ke vāyudhyanta māmakāḥ
07,061.002a jānantas tasya karmāṇi kuravaḥ savyasācinaḥ
07,061.002c kathaṃ tat kilbiṣaṃ kṛtvā nirbhayā brūhi māmakāḥ
07,061.003a putraśokābhisaṃtaptaṃ kruddhaṃ mṛtyum ivāntakam
07,061.003c āyāntaṃ puruṣavyāghraṃ kathaṃ dadṛśur āhave
07,061.004a kapirājadhvajaṃ saṃkhye vidhunvānaṃ mahad dhanuḥ
07,061.004c dṛṣṭvā putraparidyūnaṃ kim akurvanta māmakāḥ
07,061.005a kiṃ nu saṃjaya saṃgrāme vṛttaṃ duryodhanaṃ prati
07,061.005c paridevo mahān atra śruto me nābhinandanam
07,061.006a babhūvur ye manogrāhyāḥ śabdāḥ śrutisukhāvahāḥ
07,061.006c na śrūyante 'dya te sarve saindhavasya niveśane
07,061.006d*0446_01 bhūyāñ śabdān atīvānyāñ śabdaḥ saindhavaveśmani
07,061.006d*0446_02 paurāṇikānāṃ tūryāṇāṃ śaṅkhadundubhighoṣavān
07,061.007a stuvatāṃ nādya śrūyante putrāṇāṃ śibire mama
07,061.007c sūtamāgadhasaṃghānāṃ nartakānāṃ ca sarvaśaḥ
07,061.008a śabdena nāditābhīkṣṇam abhavad yatra me śrutiḥ
07,061.008c dīnānām adya taṃ śabdaṃ na śṛṇomi samīritam
07,061.009a niveśane satyadhṛteḥ somadattasya saṃjaya
07,061.009c āsīno 'haṃ purā tāta śabdam aśrauṣam uttamam
07,061.010a tad adya hīnapuṇyo 'ham ārtasvaranināditam
07,061.010c niveśanaṃ hatotsāhaṃ putrāṇāṃ mama lakṣaye
07,061.011a viviṃśater durmukhasya citrasenavikarṇayoḥ
07,061.011c anyeṣāṃ ca sutānāṃ me na tathā śrūyate dhvaniḥ
07,061.012a brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyā yaṃ śiṣyāḥ paryupāsate
07,061.012c droṇaputraṃ maheṣvāsaṃ putrāṇāṃ me parāyaṇam
07,061.013a vitaṇḍālāpasaṃlāpair hutayācitavanditaiḥ
07,061.013c gītaiś ca vividhair iṣṭai ramate yo divāniśam
07,061.014a upāsyamāno bahubhiḥ kurupāṇḍavasātvataiḥ
07,061.014c sūta tasya gṛhe śabdho nādya drauṇer yathā purā
07,061.015a droṇaputraṃ maheṣvāsaṃ gāyanā nartakāś ca ye
07,061.015c atyartham upatiṣṭhanti teṣāṃ na śrūyate dhvaniḥ
07,061.016a vindānuvindayoḥ sāyaṃ śibire yo mahādhvaniḥ
07,061.016c śrūyate so 'dya na tathā kekayānāṃ ca veśmasu
07,061.017a nityapramuditānāṃ ca tālagītasvano mahān
07,061.017c nṛtyatāṃ śrūyate tāta gaṇānāṃ so 'dya na dhvaniḥ
07,061.018a saptatantūn vitanvānā yam upāsanti yājakāḥ
07,061.018c saumadattiṃ śrutanidhiṃ teṣāṃ na śrūyate dhvaniḥ
07,061.019a jyāghoṣo brahmaghoṣaś ca tomarāsirathadhvaniḥ
07,061.019c droṇasyāsīd avirato gṛhe tan na śṛṇomy aham
07,061.020a nānādeśasamutthānāṃ gītānāṃ yo 'bhavat svanaḥ
07,061.020c vāditranāditānāṃ ca so 'dya na śrūyate mahān
07,061.021a yadā prabhṛty upaplavyāc chāntim icchañ janārdanaḥ
07,061.021c āgataḥ sarvabhūtānām anukampārtham acyutaḥ
07,061.022a tato 'ham abruvaṃ sūta mandaṃ duryodhanaṃ tadā
07,061.022c vāsudevena tīrthena putra saṃśāmya pāṇḍavaiḥ
07,061.023a kālaprāptam ahaṃ manye mā tvaṃ duryodhanātigāḥ
07,061.023b*0447_01 saṃśāmya bhrātṛbhis tais tu kṣatriyān abhipālaya
07,061.023c śame ced yācamānaṃ tvaṃ pratyākhyāsyasi keśavam
07,061.023e hitārtham abhijalpantaṃ na tathāsty aparājayaḥ
07,061.024a pratyācaṣṭa sa dāśārham ṛṣabhaṃ sarvadhanvinām
07,061.024c anuneyāni jalpantam anayān nānvapadyata
07,061.024d*0448_01 karṇaduḥśāsanamate saubalasya ca durmateḥ
07,061.024d*0448_02 pratyākhyāto mahābāhuḥ kulāntakaraṇena me
07,061.025a tato duḥśāsanasyaiva karṇasya ca mataṃ dvayoḥ
07,061.025c anvavartata hitvā māṃ kṛṣṭaḥ kālena durmatiḥ
07,061.026a na hy ahaṃ dyūtam icchāmi viduro na praśaṃsati
07,061.026c saindhavo necchate dyūtaṃ bhīṣmo na dyūtam icchati
07,061.026c*0449_01 **** **** viduro droṇa eva vā
07,061.026c*0449_02 bāhlikaḥ somadatto vā bhīṣmo droṇāyanis tadā
07,061.027a śalyo bhūriśravāś caiva purumitro jayas tathā
07,061.027c aśvatthāmā kṛpo droṇo dyūtaṃ necchanti saṃjaya
07,061.027d*0450_01 jayaḥ kṛpo vā dharmātmā ye cānye mama bāndhavāḥ
07,061.028a eteṣāṃ matam ājñāya yadi varteta putrakaḥ
07,061.028c sajñātimitraḥ sasuhṛc ciraṃ jīved anāmayaḥ
07,061.028d*0451_01 etebhyaś ca madūrdhvaṃ ca abhokṣyad vasudhām imām
07,061.029a ślakṣṇā madhurasaṃbhāṣā jñātimadhye priyaṃvadāḥ
07,061.029c kulīnāḥ saṃmatāḥ prājñāḥ sukhaṃ prāpsyanti pāṇḍavāḥ
07,061.030a dharmāpekṣo naro nityaṃ sarvatra labhate sukham
07,061.030c pretyabhāve ca kalyāṇaṃ prasādaṃ pratipadyate
07,061.031a arhanty ardhaṃ pṛthivyās te bhoktuṃ sāmarthyasādhanāḥ
07,061.031c teṣām api samudrāntā pitṛpaitāmahī mahī
07,061.031d*0452_01 na ca tvābhibhaviṣyanti hitvā dharmaṃ pṛthātmajāḥ
07,061.032a niyujyamānāḥ sthāsyanti pāṇḍavā dharmavartmani
07,061.032c santi no jñātayas tāta yeṣāṃ śroṣyanti pāṇḍavāḥ
07,061.033a śalyasya somadattasya bhīṣmasya ca mahātmanaḥ
07,061.033c droṇasyātha vikarṇasya bāhlikasya kṛpasya ca
07,061.034a anyeṣāṃ caiva vṛddhānāṃ bharatānāṃ mahātmanām
07,061.034c tvadarthaṃ bruvatāṃ tāta kariṣyanti vaco hitam
07,061.035a kaṃ vā tvaṃ manyase teṣāṃ yas tvā brūyād ato 'nyathā
07,061.035c kṛṣṇo na dharmaṃ saṃjahyāt sarve te ca tvadanvayāḥ
07,061.036a mayāpi coktās te vīrā vacanaṃ dharmasaṃhitam
07,061.036c nānyathā prakariṣyanti dharmātmāno hi pāṇḍavāḥ
07,061.037a ity ahaṃ vilapan sūta bahuśaḥ putram uktavān
07,061.037c na ca me śrutavān mūḍho manye kālasya paryayam
07,061.038a vṛkodarārjunau yatra vṛṣṇivīraś ca sātyakiḥ
07,061.038c uttamaujāś ca pāñcālyo yudhāmanyuś ca durjayaḥ
07,061.039a dhṛṣṭadyumnaś ca durdharṣaḥ śikhaṇḍī cāparājitaḥ
07,061.039c aśmakāḥ kekayāś caiva kṣatradharmā ca saumakiḥ
07,061.040a caidyaś ca cekitānaś ca putraḥ kāśyasya cābhibhuḥ
07,061.040c draupadeyā virāṭaś ca drupadaś ca mahārathaḥ
07,061.040e yamau ca puruṣavyāghrau mantrī ca madhusūdanaḥ
07,061.041a ka etāñ jātu yudhyeta loke 'smin vai jijīviṣuḥ
07,061.041c divyam astraṃ vikurvāṇān saṃhareyur ariṃdamāḥ
07,061.042a anyo duryodhanāt karṇāc chakuneś cāpi saubalāt
07,061.042c duḥśāsanacaturthānāṃ nānyaṃ paśyāmi pañcamam
07,061.043a yeṣām abhīśuhastaḥ syād viṣvakseno rathe sthitaḥ
07,061.043c saṃnaddhaś cārjuno yoddhā teṣāṃ nāsti parājayaḥ
07,061.044a teṣāṃ mama vilāpānāṃ na hi duryodhanaḥ smaret
07,061.044c hatau hi puruṣavyāghrau bhīṣmadroṇau tvam āttha me
07,061.045a teṣāṃ viduravākyānām uktānāṃ dīrghadarśinām
07,061.045c dṛṣṭvemāṃ phalanirvṛttiṃ manye śocanti putrakāḥ
07,061.045d*0453_01 senāṃ dṛṣṭvābhibhūtāṃ me śaineyenārjunena ca
07,061.045d*0453_02 śūnyān dṛṣṭvā rathopasthān manye śocanti putrakāḥ
07,061.046a himātyaye yathā kakṣaṃ śuṣkaṃ vāterito mahān
07,061.046c agnir dahet tathā senāṃ māmikāṃ sa dhanaṃjayaḥ
07,061.047a ācakṣva tad dhi naḥ sarvaṃ kuśalo hy asi saṃjaya
07,061.047c yad upāyāt tu sāyāhne kṛtvā pārthasya kilbiṣam
07,061.047e abhimanyau hate tāta katham āsīn mano hi vaḥ
07,061.048a na jātu tasya karmāṇi yudhi gāṇḍīvadhanvanaḥ
07,061.048c apakṛtvā mahat tāta soḍhuṃ śakṣyanti māmakāḥ
07,061.049a kiṃ nu duryodhanaḥ kṛtyaṃ karṇaḥ kṛtyaṃ kim abravīt
07,061.049c duḥśāsanaḥ saubalaś ca teṣām evaṃ gate api
07,061.049e sarveṣāṃ samavetānāṃ putrāṇāṃ mama saṃjaya
07,061.050a yad vṛttaṃ tāta saṃgrāme mandasyāpanayair bhṛśam
07,061.050c lobhānugatadurbuddheḥ krodhena vikṛtātmanaḥ
07,061.051a rājyakāmasya mūḍhasya rāgopahatacetasaḥ
07,061.051c durnītaṃ vā sunītaṃ vā tan mamācakṣva saṃjaya
07,062.001 saṃjaya uvāca
07,062.001a hanta te saṃpravakṣyāmi sarvaṃ pratyakṣadarśivān
07,062.001c śuśrūṣasva sthiro bhūtvā tava hy apanayo mahān
07,062.002a gatodake setubandho yādṛk tādṛg ayaṃ tava
07,062.002c vilāpo niṣphalo rājan mā śuco bharatarṣabha
07,062.002d*0454_01 prathamaṃ śiro muṇḍayitvā paścān nakṣatrapṛcchanam
07,062.002d*0454_02 kiṃ karoṣi ca tvaṃ rājan kālo hi duratikramaḥ
07,062.003a anatikramaṇīyo 'yaṃ kṛtāntasyādbhuto vidhiḥ
07,062.003c mā śuco bharataśreṣṭha diṣṭam etat purātanam
07,062.004a yadi hi tvaṃ purā dyūtāt kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
07,062.004c nivartayethāḥ putrāṃś ca na tvāṃ vyasanam āvrajet
07,062.005a yuddhakāle punaḥ prāpte tadaiva bhavatā yadi
07,062.005c nivartitāḥ syuḥ saṃrabdhā na tvāṃ vyasanam āvrajet
07,062.006a duryodhanaṃ cāvidheyaṃ badhnīteti purā yadi
07,062.006c kurūn acodayiṣyas tvaṃ na tvāṃ vyasanam āvrajet
07,062.007a tat te buddhivyabhīcāram upalapsyanti pāṇḍavāḥ
07,062.007c pāñcālā vṛṣṇayaḥ sarve ye cānye 'pi mahājanāḥ
07,062.008a sa kṛtvā pitṛkarma tvaṃ putraṃ saṃsthāpya satpathe
07,062.008b*0455_01 aprāptaḥ sa mahad dharmaṃ kāmam arthaṃ yaśas tathā
07,062.008c vartethā yadi dharmeṇa na tvāṃ vyasanam āvrajet
07,062.009a tvaṃ tu prājñatamo loke hitvā dharmaṃ sanātanam
07,062.009c duryodhanasya karṇasya śakuneś cānvagā matam
07,062.010a tat te vilapitaṃ sarvaṃ mayā rājan niśāmitam
07,062.010c arthe niviśamānasya viṣamiśraṃ yathā madhu
07,062.011a na tathā manyate kṛṣṇo rājānaṃ pāṇḍavaṃ purā
07,062.011c na bhīṣmaṃ naiva ca droṇaṃ yathā tvāṃ manyate nṛpa
07,062.012a vyajānata yadā tu tvāṃ rājadharmād adhaś cyutam
07,062.012c tadā prabhṛti kṛṣṇas tvāṃ na tathā bahu manyate
07,062.013a paruṣāṇy ucyamānāṃś ca yathā pārthān upekṣase
07,062.013c tasyānubandhaḥ prāptas tvāṃ putrāṇāṃ rājyakāmukam
07,062.014a pitṛpaitāmahaṃ rājyam apavṛttaṃ tadānagha
07,062.014c atha pārthair jitāṃ kṛtsnāṃ pṛthivīṃ pratyapadyathāḥ
07,062.015a pāṇḍunāvarjitaṃ rājyaṃ kauravāṇāṃ yaśas tathā
07,062.015c tataś cābhyadhikaṃ bhūyaḥ pāṇḍavair dharmacāribhiḥ
07,062.016a teṣāṃ tat tādṛśaṃ karma tvām āsādya suniṣphalam
07,062.016c yat pitryād bhraṃśitā rājyāt tvayehāmiṣagṛddhinā
07,062.017a yat punar yuddhakāle tvaṃ putrān garhayase nṛpa
07,062.017c bahudhā vyāharan doṣān na tad adyopapadyate
07,062.017d*0456_01 yat punar yuddhasaṃsaktān bharatān parikutsayan
07,062.017d*0456_02 bahu vyāharase tasmān naitad adyopapadyate
07,062.018a na hi rakṣanti rājāno yudhyanto jīvitaṃ raṇe
07,062.018c camūṃ vigāhya pārthānāṃ yudhyante kṣatriyarṣabhāḥ
07,062.019a yāṃ tu kṛṣṇārjunau senāṃ yāṃ sātyakivṛkodarau
07,062.019c rakṣeran ko nu tāṃ yudhyec camūm anyatra kauravaiḥ
07,062.020a yeṣāṃ yoddhā guḍākeśo yeṣāṃ mantrī janārdanaḥ
07,062.020c yeṣāṃ ca sātyakir goptā yeṣāṃ goptā vṛkodaraḥ
07,062.021a ko hi tān viṣahed yoddhuṃ martyadharmā dhanurdharaḥ
07,062.021c anyatra kauraveyebhyo ye vā teṣāṃ padānugāḥ
07,062.022a yāvat tu śakyate kartum anuraktair janādhipaiḥ
07,062.022c kṣatradharmarataiḥ śūrais tāvat kurvanti kauravāḥ
07,062.023a yathā tu puruṣavyāghrair yuddhaṃ paramasaṅkaṭam
07,062.023c kurūṇāṃ pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ tat sarvaṃ śṛṇu tattvataḥ
07,063.001 saṃjaya uvāca
07,063.001a tasyāṃ niśāyāṃ vyuṣṭāyāṃ droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
07,063.001c svāny anīkāni sarvāṇi prākrāmad vyūhituṃ tataḥ
07,063.002a śūrāṇāṃ garjatāṃ rājan saṃkruddhānām amarṣiṇām
07,063.002c śrūyante sma giraś citrāḥ parasparavadhaiṣiṇām
07,063.003a visphārya ca dhanūṃṣy ājau jyāḥ karaiḥ parimṛjya ca
07,063.003c viniḥśvasantaḥ prākrośan kvedānīṃ sa dhanaṃjayaḥ
07,063.004a vikośān sutsarūn anye kṛtadhārān samāhitān
07,063.004c pītān ākāśasaṃkāśān asīn ke cic ca cikṣipuḥ
07,063.005a carantas tv asimārgāṃś ca dhanurmārgāṃś ca śikṣayā
07,063.005c saṃgrāmamanasaḥ śūrā dṛśyante sma sahasraśaḥ
07,063.005d*0457_01 dṛśyante kuñjaraiś cānyair vājibhiś ca yuyutsavaḥ
07,063.006a saghaṇṭāś candanādigdhāḥ svarṇavajravibhūṣitāḥ
07,063.006c samutkṣipya gadāś cānye paryapṛcchanta pāṇḍavam
07,063.007a anye balamadonmattāḥ parighair bāhuśālinaḥ
07,063.007c cakruḥ saṃbādham ākāśam ucchritendradhvajopamaiḥ
07,063.008a nānāpraharaṇaiś cānye vicitrasragalaṃkṛtāḥ
07,063.008c saṃgrāmamanasaḥ śūrās tatra tatra vyavasthitāḥ
07,063.009a kvārjunaḥ kva ca govindaḥ kva ca mānī vṛkodaraḥ
07,063.009c kva ca te suhṛdas teṣām āhvayanto raṇe tadā
07,063.010a tataḥ śaṅkham upādhmāya tvarayan vājinaḥ svayam
07,063.010c itas tatas tān racayan droṇaś carati vegitaḥ
07,063.011a teṣv anīkeṣu sarveṣu sthiteṣv āhavanandiṣu
07,063.011c bhāradvājo mahārāja jayadratham athābravīt
07,063.012a tvaṃ caiva saumadattiś ca karṇaś caiva mahārathaḥ
07,063.012c aśvatthāmā ca śalyaś ca vṛṣasenaḥ kṛpas tathā
07,063.013a śataṃ cāśvasahasrāṇāṃ rathānām ayutāni ṣaṭ
07,063.013c dviradānāṃ prabhinnānāṃ sahasrāṇi caturdaśa
07,063.014a padātīnāṃ sahasrāṇi daṃśitāny ekaviṃśatiḥ
07,063.014c gavyūtiṣu trimātreṣu mām anāsādya tiṣṭhata
07,063.015a tatrasthaṃ tvāṃ na saṃsoḍhuṃ śaktā devāḥ savāsavāḥ
07,063.015c kiṃ punaḥ pāṇḍavāḥ sarve samāśvasihi saindhava
07,063.016a evam uktaḥ samāśvastaḥ sindhurājo jayadrathaḥ
07,063.016c saṃprāyāt saha gāndhārair vṛtas taiś ca mahārathaiḥ
07,063.016e varmibhiḥ sādibhir yattaiḥ prāsapāṇibhir āsthitaiḥ
07,063.017a cāmarāpīḍinaḥ sarve jāmbūnadavibhūṣitāḥ
07,063.017c jayadrathasya rājendra hayāḥ sādhupravāhinaḥ
07,063.017e te caiva saptasāhasrā dvisāhasrāś ca saindhavāḥ
07,063.018a mattānām adhirūḍhānāṃ hastyārohair viśāradaiḥ
07,063.018c nāgānāṃ bhīmarūpāṇāṃ varmiṇāṃ raudrakarmiṇām
07,063.019a adhyardhena sahasreṇa putro durmarṣaṇas tava
07,063.019c agrataḥ sarvasainyānāṃ yotsyamāno vyavasthitaḥ
07,063.020a tato duḥśāsanaś caiva vikarṇaś ca tavātmajau
07,063.020c sindhurājārthasiddhyartham agrānīke vyavasthitau
07,063.021a dīrgho dvādaśagavyūtiḥ paścārdhe pañca vistṛtaḥ
07,063.021c vyūhaḥ sa cakraśakaṭo bhāradvājena nirmitaḥ
07,063.022a nānānṛpatibhir vīrais tatra tatra vyavasthitaiḥ
07,063.022c rathāśvagajapattyoghair droṇena vihitaḥ svayam
07,063.023a paścārdhe tasya padmas tu garbhavyūhaḥ sudurbhidaḥ
07,063.023c sūcī padmasya madhyastho gūḍho vyūhaḥ punaḥ kṛtaḥ
07,063.024a evam etaṃ mahāvyūhaṃ vyūhya droṇo vyavasthitaḥ
07,063.024c sūcīmukhe maheṣvāsaḥ kṛtavarmā vyavasthitaḥ
07,063.025a anantaraṃ ca kāmbojo jalasaṃdhaś ca māriṣa
07,063.025c duryodhanaḥ sahāmātyas tadanantaram eva ca
07,063.026a tataḥ śatasahasrāṇi yodhānām anivartinām
07,063.026c vyavasthitāni sarvāṇi śakaṭe sūcirakṣiṇaḥ
07,063.027a teṣāṃ ca pṛṣṭhato rāja balena mahatā vṛtaḥ
07,063.027c jayadrathas tato rājan sūcipāśe vyavasthitaḥ
07,063.028a śakaṭasya tu rājendra bhāradvājo mukhe sthitaḥ
07,063.028c anu tasyābhavad bhojo jugopainaṃ tataḥ svayam
07,063.029a śvetavarmāmbaroṣṇīṣo vyūḍhorasko mahābhujaḥ
07,063.029c dhanur visphārayan droṇas tasthau kruddha ivāntakaḥ
07,063.029d*0458_01 tasya sarvasya sainyasya netā goptā ca vīryavān
07,063.030a patākinaṃ śoṇahayaṃ vedīkṛṣṇājinadhvajam
07,063.030c droṇasya ratham ālokya prahṛṣṭāḥ kuravo 'bhavan
07,063.031a siddhacāraṇasaṃghānāṃ vismayaḥ sumahān abhūt
07,063.031c droṇena vihitaṃ dṛṣṭvā vyūhaṃ kṣubdhārṇavopamam
07,063.032a saśailasāgaravanāṃ nānājanapadākulām
07,063.032c grased vyūhaḥ kṣitiṃ sarvām iti bhūtāni menire
07,063.033a bahurathamanujāśvapattināgaṃ; pratibhayanisvanam adbhutābharūpam
07,063.033c ahitahṛdayabhedanaṃ mahad vai; śakaṭam avekṣya kṛtaṃ nananda rājā
07,064.001 saṃjaya uvāca
07,064.001a tato vyūḍheṣv anīkeṣu samutkruṣṭeṣu māriṣa
07,064.001c tāḍyamānāsu bherīṣu mṛdaṅgeṣu nadatsu ca
07,064.002a anīkānāṃ ca saṃhrāde vāditrāṇāṃ ca nisvane
07,064.002c pradhmāpiteṣu śaṅkheṣu saṃnāde lomaharṣaṇe
07,064.003a abhihārayatsu śanakair bharateṣu yuyutsuṣu
07,064.003c raudre muhūrte saṃprāpte savyasācī vyadṛśyata
07,064.004a vaḍānāṃ vāyasānāṃ ca purastāt savyasācinaḥ
07,064.004c bahulāni sahasrāṇi prākrīḍaṃs tatra bhārata
07,064.004d*0459_01 piśitāsṛgbhujāṃ saṃghāḥ pralīyante sahasraśaḥ
07,064.005a mṛgāś ca ghorasaṃnādāḥ śivāś cāśivadarśanāḥ
07,064.005c dakṣiṇena prayātānām asmākaṃ prāṇadaṃs tathā
07,064.005d*0460_01 lokakṣaye mahārāja yādṛśās tādṛśā hi te
07,064.005d*0460_02 aśivā dhārtarāṣṭrāṇāṃ śivāḥ pārthasya saṃyuge
07,064.006a sanirghātā jvalantyaś ca petur ulkāḥ samantataḥ
07,064.006c cacāla ca mahī kṛtsnā bhaye ghore samutthite
07,064.007a viṣvag vātāḥ sanirghātā rūkṣāḥ śarkaravarṣiṇaḥ
07,064.007c vavur āyāti kaunteye saṃgrāme samupasthite
07,064.008a nākulis tu śatānīko dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
07,064.008c pāṇḍavānām anīkāni prājñau tau vyūhatus tadā
07,064.009a tato rathasahasreṇa dviradānāṃ śatena ca
07,064.009c tribhir aśvasahasraiś ca padātīnāṃ śataiḥ śataiḥ
07,064.010a adhyardhamātre dhanuṣāṃ sahasre tanayas tava
07,064.010c agrataḥ sarvasainyānāṃ sthitvā durmarṣaṇo 'bravīt
07,064.011a adya gāṇḍīvadhanvānaṃ tapantaṃ yuddhadurmadam
07,064.011c aham āvārayiṣyāmi veleva makarālayam
07,064.012a adya paśyantu saṃgrāme dhanaṃjayam amarṣaṇam
07,064.012c viṣaktaṃ mayi durdharṣam aśmakūṭam ivāśmani
07,064.012d*0461_01 tiṣṭhadhvaṃ rathino yūyaṃ saṃgrāmam abhikāṅkṣiṇaḥ
07,064.012d*0461_02 yudhyāmi saṃhatān etān yaśo mānaṃ ca vardhayan
07,064.013a evaṃ bruvan mahārāja mahātmā sa mahāmatiḥ
07,064.013c maheṣvāsair vṛto rājan maheṣvāso vyavasthitaḥ
07,064.013d*0462_01 tato 'rjuno mahārāja pratyadṛśyata bhārata
07,064.014a tato 'ntaka iva kruddhaḥ savajra iva vāsavaḥ
07,064.014c daṇḍapāṇir ivāsahyo mṛtyuḥ kālena coditaḥ
07,064.015a śūlapāṇir ivākṣobhyo varuṇaḥ pāśavān iva
07,064.015c yugāntāgnir ivārciṣmān pradhakṣyan vai punaḥ prajāḥ
07,064.016a krodhāmarṣabaloddhūto nivātakavacāntakaḥ
07,064.016c jayo jetā sthitaḥ satye pārayiṣyan mahāvratam
07,064.017a āmuktakavacaḥ khaḍgī jāmbūnadakirīṭabhṛt
07,064.017c śubhravarmāmbaradharaḥ svaṅgadī cārukuṇḍalī
07,064.018a rathapravaram āsthāya naro nārāyaṇānugaḥ
07,064.018c vidhunvan gāṇḍivaṃ saṃkhye babhau sūrya ivoditaḥ
07,064.019a so 'grānīkasya mahata iṣupāte dhanaṃjayaḥ
07,064.019c vyavasthāpya rathaṃ sajjaṃ śaṅkhaṃ dadhmau pratāpavān
07,064.020a atha kṛṣṇo 'py asaṃbhrāntaḥ pārthena saha māriṣa
07,064.020c prādhmāpayat pāñcajanyaṃ śaṅkhapravaram ojasā
07,064.021a tayoḥ śaṅkhapraṇādena tava sainye viśāṃ pate
07,064.021c āsan saṃhṛṣṭaromāṇaḥ kampitā gatacetasaḥ
07,064.022a yathā trasanti bhūtāni sarvāṇy aśaninisvanāt
07,064.022c tathā śaṅkhapraṇādena vitresus tava sainikāḥ
07,064.023a prasusruvuḥ śakṛnmūtraṃ vāhanāni ca sarvaśaḥ
07,064.023c evaṃ savāhanaṃ sarvam āvignam abhavad balam
07,064.024a vyaṣīdanta narā rājañ śaṅkhaśabdena māriṣa
07,064.024c visaṃjñāś cābhavan ke cit ke cid rājan vitatrasuḥ
07,064.025a tataḥ kapir mahānādaṃ saha bhūtair dhvajālayaiḥ
07,064.025c akarod vyāditāsyaś ca bhīṣayaṃs tava sainikān
07,064.026a tataḥ śaṅkhāś ca bheryaś ca mṛdaṅgāś cānakaiḥ saha
07,064.026c punar evābhyahanyanta tava sainyapraharṣaṇāḥ
07,064.027a nānāvāditrasaṃhrādaiḥ kṣveḍitāsphoṭitākulaiḥ
07,064.027c siṃhanādaiḥ savāditraiḥ samāhūtair mahārathaiḥ
07,064.027d*0463_01 durmarṣaṇabalaṃ pūrvam atha duḥśāsanānugam
07,064.027d*0463_02 tataḥ śakaṭasaṃsthaṃ ca ghoranādasamākulam
07,064.028a tasmin sutumule śabde bhīrūṇāṃ bhayavardhane
07,064.028c atīva hṛṣṭo dāśārham abravīt pākaśāsaniḥ
07,064.029a codayāśvān hṛṣīkeśa yatra durmarṣaṇaḥ sthitaḥ
07,064.029c etad bhittvā gajānīkaṃ pravekṣyāmy arivāhinīm
07,064.030a evam ukto mahābāhuḥ keśavaḥ savyasācinā
07,064.030c acodayad dhayāṃs tatra yatra durmarṣaṇaḥ sthitaḥ
07,064.031a sa saṃprahāras tumulaḥ saṃpravṛttaḥ sudāruṇaḥ
07,064.031c ekasya ca bahūnāṃ ca rathanāganarakṣayaḥ
07,064.032a tataḥ sāyakavarṣeṇa parjanya iva vṛṣṭimān
07,064.032c parān avākirat pārthaḥ parvatān iva nīradaḥ
07,064.033a te cāpi rathinaḥ sarve tvaritāḥ kṛtahastavat
07,064.033c avākiran bāṇajālais tataḥ kṛṣṇadhanaṃjayau
07,064.034a tataḥ kruddho mahābāhur vāryamāṇaḥ parair yudhi
07,064.034c śirāṃsi rathināṃ pārthaḥ kāyebhyo 'pāharac charaiḥ
07,064.035a udbhrāntanayanair vaktraiḥ saṃdaṣṭoṣṭhapuṭaiḥ śubhaiḥ
07,064.035c sakuṇḍalaśirastrāṇair vasudhā samakīryata
07,064.035d*0464_01 **** **** amarṣād bhrukuṭīkṛtaiḥ
07,064.035d*0464_02 tathaiva krodhadaṣṭoṣṭhair avākīryata medinī
07,064.036a puṇḍarīkavanānīva vidhvastāni samantataḥ
07,064.036c vinikīrṇāni yodhānāṃ vadanāni cakāśire
07,064.037a tapanīyavicitrāṇi siktāni rudhireṇa ca
07,064.037c adṛśyanta yathā rājan meghasaṃghāḥ savidyutaḥ
07,064.038a śirasāṃ patatāṃ rājañ śabdo 'bhūt pṛthivītale
07,064.038c kālena paripakvānāṃ tālānāṃ patatām iva
07,064.039a tataḥ kabandhaḥ kaś cit tu dhanur ālambya tiṣṭhati
07,064.039c kaś cit khaḍgaṃ viniṣkṛṣya bhujenodyamya tiṣṭhati
07,064.039d*0465_01 gṛhītvānyasya keśeṣu śiro nṛtyati cāparaḥ
07,064.040a nājānanta śirāṃsy urvyāṃ patitāni nararṣabhāḥ
07,064.040c amṛṣyamāṇāḥ kaunteyaṃ saṃgrāme jayagṛddhinaḥ
07,064.041a hayānām uttamāṅgaiś ca hastihastaiś ca medinī
07,064.041c bāhubhiś ca śirobhiś ca vīrāṇāṃ samakīryata
07,064.042a ayaṃ pārthaḥ kutaḥ pārtha eṣa pārtha iti prabho
07,064.042b*0466_01 tiṣṭha pārthair hi māṃ pārtha kva yāsīti ca jalpatām
07,064.042c tava sainyeṣu yodhānāṃ pārthabhūtam ivābhavat
07,064.043a anyonyam api cājaghnur ātmānam api cāpare
07,064.043c pārthabhūtam amanyanta jagat kālena mohitāḥ
07,064.044a niṣṭanantaḥ sarudhirā visaṃjñā gāḍhavedanāḥ
07,064.044c śayānā bahavo vīrāḥ kīrtayantaḥ suhṛjjanam
07,064.045a sabhiṇḍipālāḥ saprāsāḥ saśaktyṛṣṭiparaśvadhāḥ
07,064.045c saniryūhāḥ sanistriṃśāḥ saśarāsanatomarāḥ
07,064.046a sabāṇavarmābharaṇāḥ sagadāḥ sāṅgadā raṇe
07,064.046c mahābhujagasaṃkāśā bāhavaḥ parighopamāḥ
07,064.047a udveṣṭanti viceṣṭanti saṃveṣṭanti ca sarvaśaḥ
07,064.047c vegaṃ kurvanti saṃrabdhā nikṛttāḥ parameṣubhiḥ
07,064.048a yo yaḥ sma samare pārthaṃ pratisaṃrabhate naraḥ
07,064.048c tasya tasyāntako bāṇaḥ śarīram upasarpati
07,064.049a nṛtyato rathamārgeṣu dhanur vyāyacchatas tathā
07,064.049c na kaś cit tatra pārthasya dadarśāntaram aṇv api
07,064.050a yat tasya ghaṭamānasya kṣipraṃ vikṣipataḥ śarān
07,064.050c lāghavāt pāṇḍuputrasya vyasmayanta pare janāḥ
07,064.051a hastinaṃ hastiyantāram aśvam āśvikam eva ca
07,064.051c abhinat phalguno bāṇai rathinaṃ ca sasārathim
07,064.052a āvartamānam āvṛttaṃ yudhyamānaṃ ca pāṇḍavaḥ
07,064.052c pramukhe tiṣṭhamānaṃ ca na kaṃ cin na nihanti saḥ
07,064.053a yathodayan vai gagane sūryo hanti mahat tamaḥ
07,064.053c tathārjuno gajānīkam avadhīt kaṅkapatribhiḥ
07,064.054a hastibhiḥ patitair bhinnais tava sainyam adṛśyata
07,064.054c antakāle yathā bhūmir vinikīrṇair mahīdharaiḥ
07,064.055a yathā madhyaṃdine sūryo duṣprekṣyaḥ prāṇibhiḥ sadā
07,064.055c tathā dhanaṃjayaḥ kruddho duṣprekṣyo yudhi śatrubhiḥ
07,064.056a tat tathā tava putrasya sainyaṃ yudhi paraṃtapa
07,064.056c prabhagnaṃ drutam āvignam atīva śarapīḍitam
07,064.057a māruteneva mahatā meghānīkaṃ vidhūyatā
07,064.057c prakālyamānaṃ tat sainyaṃ nāśakat prativīkṣitum
07,064.058a pratodaiś cāpakoṭībhir huṃkāraiḥ sādhuvāhitaiḥ
07,064.058c kaśāpārṣṇyabhighātaiś ca vāgbhir ugrābhir eva ca
07,064.059a codayanto hayāṃs tūrṇaṃ palāyante sma tāvakāḥ
07,064.059c sādino rathinaś caiva pattayaś cārjunārditāḥ
07,064.060a pārṣṇyaṅguṣṭhāṅkuśair nāgāṃś codayantas tathāpare
07,064.060c śaraiḥ saṃmohitāś cānye tam evābhimukhā yayau
07,064.060e tava yodhā hatotsāhā vibhrāntamanasas tadā
07,065.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,065.001a tasmin prabhagne sainyāgre vadhyamāne kirīṭinā
07,065.001c ke nu tatra raṇe vīrāḥ pratyudīyur dhanaṃjayam
07,065.002a āho svic chakaṭavyūhaṃ praviṣṭā moghaniścayāḥ
07,065.002c droṇam āśritya tiṣṭhantaḥ prākāram akutobhayāḥ
07,065.003 saṃjaya uvāca
07,065.003a tathārjunena saṃbhagne tasmiṃs tava bale tadā
07,065.003c hatavīre hatotsāhe palāyanakṛtakṣaṇe
07,065.004a pākaśāsaninābhīkṣṇaṃ vadhyamāne śarottamaiḥ
07,065.004c na tatra kaś cit saṃgrāme śaśākārjunam īkṣitum
07,065.005a tatas tava suto rājan dṛṣṭvā sainyaṃ tathāgatam
07,065.005c duḥśāsano bhṛśaṃ kruddho yuddhāyārjunam abhyayāt
07,065.006a sa kāñcanavicitreṇa kavacena samāvṛtaḥ
07,065.006c jāmbūnadaśirastrāṇaḥ śūras tīvraparākramaḥ
07,065.007a nāgānīkena mahatā grasann iva mahīm imām
07,065.007c duḥśāsano mahārāja savyasācinam āvṛṇot
07,065.007d*0467_01 yuvarājo balaślāghī piṅgalaḥ priyadarśanaḥ
07,065.008a hrādena gajaghaṇṭānāṃ śaṅkhānāṃ ninadena ca
07,065.008c jyākṣepaninadaiś caiva virāveṇa ca dantinām
07,065.009a bhūr diśaś cāntarikṣaṃ ca śabdenāsīt samāvṛtam
07,065.009c sa muhūrtaṃ pratibhayo dāruṇaḥ samapadyata
07,065.010a tān dṛṣṭvā patatas tūrṇam aṅkuśair abhicoditān
07,065.010c vyālambahastān saṃrabdhān sapakṣān iva parvatān
07,065.011a siṃhanādena mahatā narasiṃho dhanaṃjayaḥ
07,065.011c gajānīkam amitrāṇām abhito vyadhamac charaiḥ
07,065.011d*0468_01 tadācalaghanaprakhyaṃ patākāśatasaṃkulam
07,065.012a mahormiṇam ivoddhūtaṃ śvasanena mahārṇavam
07,065.012b*0469_01 dhanaṃjayaśarodvignāḥ palāyanto babhur gajāḥ
07,065.012c kirīṭī tad gajānīkaṃ prāviśan makaro yathā
07,065.013a kāṣṭhātīta ivādityaḥ pratapan yugasaṃkṣaye
07,065.013c dadṛśe dikṣu sarvāsu pārthaḥ parapuraṃjayaḥ
07,065.014a khuraśabdena cāśvānāṃ nemighoṣeṇa tena ca
07,065.014c tena cotkruṣṭaśabdena jyāninādena tena ca
07,065.014d*0470_01 nānāvāditraśabdena pāñcajanyasvanena ca
07,065.014e devadattasya ghoṣeṇa gāṇḍīvaninadena ca
07,065.015a mandavegatarā nāgā babhūvus te vicetasaḥ
07,065.015c śarair āśīviṣasparśair nirbhinnāḥ savyasācinā
07,065.016a te gajā viśikhais tīkṣṇair yudhi gāṇḍīvacoditaiḥ
07,065.016a*0471_01 **** **** tīrṇāḥ paṅkārṇaveṣv iva
07,065.016a*0471_02 yugapac ca samāviṣṭair
07,065.016c anekaśatasāhasraiḥ sarvāṅgeṣu samarpitāḥ
07,065.016d*0472_01 puṅkhāvaśiṣṭair bahubhiḥ śoṇitotpīḍavāhinaḥ
07,065.017a ārāvaṃ paramaṃ kṛtvā vadhyamānāḥ kirīṭinā
07,065.017c nipetur aniśaṃ bhūmau chinnapakṣā ivādrayaḥ
07,065.018a apare dantaveṣṭeṣu kumbheṣu ca kaṭeṣu ca
07,065.018c śaraiḥ samarpitā nāgāḥ krauñcavad vyanadan muhuḥ
07,065.019a gajaskandhagatānāṃ ca puruṣāṇāṃ kirīṭinā
07,065.019c ācchidyantottamāṅgāni bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,065.020a sakuṇḍalānāṃ patatāṃ śirasāṃ dharaṇītale
07,065.020c padmānām iva saṃghātaiḥ pārthaś cakre nivedanam
07,065.021a yantrabaddhā vikavacā vraṇārtā rudhirokṣitāḥ
07,065.021c bhramatsu yudhi nāgeṣu manuṣyā vilalambire
07,065.022a ke cid ekena bāṇena sumuktena patatriṇā
07,065.022c dvau trayaś ca vinirbhinnā nipetur dharaṇītale
07,065.022d*0473_01 apare mandasaṃrabdhā mātaṅgāḥ parvatopamāḥ
07,065.022d*0473_02 petuḥ pṛthivyāṃ nihatā vajrarugṇā ivācalāḥ
07,065.022d*0474_01 atividdhāś ca nārācair vamanto rudhiraṃ mukhaiḥ
07,065.022d*0474_02 sārohā nyapatan bhūmau drumavanta ivācalāḥ
07,065.022d*0475_01 tato 'rjuno bhṛśaṃ kruddhaḥ pradahann iva tejasā
07,065.022d*0475_02 vavarṣa śaravarṣāṇi yodhānām anivartinām
07,065.023a maurvīṃ dhanur dhvajaṃ caiva yugānīṣās tathaiva ca
07,065.023c rathināṃ kuṭṭayām āsa bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,065.024a na saṃdadhan na cāpy asyan na vimuñcan na coddharan
07,065.024c maṇḍalenaiva dhanuṣā nṛtyan pārthaḥ sma dṛśyate
07,065.025a atividdhāś ca nārācair vamanto rudhiraṃ mukhaiḥ
07,065.025c muhūrtān nipatanty anye vāraṇā vasudhātale
07,065.026a utthitāny agaṇeyāni kabandhāni samantataḥ
07,065.026c adṛśyanta mahārāja tasmin paramasaṃkule
07,065.027a sacāpāḥ sāṅgulitrāṇāḥ sakhaḍgāḥ sāṅgadā raṇe
07,065.027c adṛśyanta bhujāś chinnā hemābharaṇabhūṣitāḥ
07,065.028a sūpaskarair adhiṣṭhānair īṣādaṇḍakabandhuraiḥ
07,065.028c cakrair vimathitair akṣai bhagnaiś ca bahudhā yugaiḥ
07,065.029a varmacāpaśaraiś caiva vyavakīrṇais tatas tataḥ
07,065.029c sragbhir ābharaṇair vastraiḥ patitaiś ca mahādhvajaiḥ
07,065.030a nihatair vāraṇair aśvaiḥ kṣatriyaiś ca nipātitaiḥ
07,065.030c adṛśyata mahī tatra dāruṇapratidarśanā
07,065.031a evaṃ duḥśāsanabalaṃ vadhyamānaṃ kirīṭinā
07,065.031c saṃprādravan mahārāja vyathitaṃ vai sanāyakam
07,065.031d*0476_01 evaṃ bale drute yāte rājaputraṃ mahāratham
07,065.031d*0476_02 vivyādha daśabhir bāṇais tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
07,065.031d*0476_03 jīvitena kathaṃ gantā duruktaṃ yāvad adya te
07,065.031d*0476_04 tad vākyasadṛśaṃ karma kuru tvaṃ yadi manyase
07,065.031d*0476_05 evam uktvā tato rājan pārthaḥ pārthivamardanaḥ
07,065.031d*0476_06 bhṛśaṃ kruddho mahārāja avidhyat tanayaṃ tava
07,065.032a tato duḥśāsanas trastaḥ sahānīkaḥ śarārditaḥ
07,065.032c droṇaṃ trātāram ākāṅkṣañ śakaṭavyūham abhyagāt
07,066.001 saṃjaya uvāca
07,066.001a duḥśāsanabalaṃ hatvā savyasācī dhanaṃjayaḥ
07,066.001c sindhurājaṃ parīpsan vai droṇānīkam upādravat
07,066.002a sa tu droṇaṃ samāsādya vyūhasya pramukhe sthitam
07,066.002c kṛtāñjalir idaṃ vākyaṃ kṛṣṇasyānumate 'bravīt
07,066.003a śivena dhyāhi māṃ brahman svasti caiva vadasva me
07,066.003c bhavatprasādād icchāmi praveṣṭuṃ durbhidāṃ camūm
07,066.004a bhavān pitṛsamo mahyaṃ dharmarājasamo 'pi ca
07,066.004c tathā kṛṣṇasamaś caiva satyam etad bravīmi te
07,066.005a aśvatthāmā yathā tāta rakṣaṇīyas tavānagha
07,066.005c tathāham api te rakṣyaḥ sadaiva dvijasattama
07,066.006a tava prasādād icchāmi sindhurājānam āhave
07,066.006c nihantuṃ dvipadāṃ śreṣṭha pratijñāṃ rakṣa me vibho
07,066.007a evam uktas tadācāryaḥ pratyuvāca smayann iva
07,066.007b*0477_01 yathā tvaṃ bhāṣase pārtha mamāpy evaṃ mataṃ vibho
07,066.007b*0477_02 kiṃ tu svāmyarthayuktais tu kāryaṃ yuddhaṃ manīṣibhiḥ
07,066.007c mām ajitvā na bībhatso śakyo jetuṃ jayadrathaḥ
07,066.008a etāvad uktvā taṃ droṇaḥ śaravrātair avākirat
07,066.008c sarathāśvadhvajaṃ tīkṣṇaiḥ prahasan vai sasārathim
07,066.009a tato 'rjunaḥ śaravrātān droṇasyāvārya sāyakaiḥ
07,066.009c droṇam abhyardayad bāṇair ghorarūpair mahattaraiḥ
07,066.010a vivyādha ca raṇe droṇam anumānya viśāṃ pate
07,066.010c kṣatradharmaṃ samāsthāya navabhiḥ sāyakaiḥ punaḥ
07,066.011a tasyeṣūn iṣubhiś chittvā droṇo vivyādha tāv ubhau
07,066.011c viṣāgnijvalanaprakhyair iṣubhiḥ kṛṣṇapāṇḍavau
07,066.012a iyeṣa pāṇḍavas tasya bāṇaiś chettuṃ śarāsanam
07,066.012c tasya cintayatas tv evaṃ phalgunasya mahātmanaḥ
07,066.012e droṇaḥ śarair asaṃbhrānto jyāṃ cicchedāśu vīryavān
07,066.013a vivyādha ca hayān asya dhvajaṃ sārathim eva ca
07,066.013c arjunaṃ ca śarair vīraṃ smayamāno 'bhyavākirat
07,066.014a etasminn antare pārthaḥ sajjaṃ kṛtvā mahad dhanuḥ
07,066.014c viśeṣayiṣyann ācāryaṃ sarvāstraviduṣāṃ varam
07,066.014e mumoca ṣaṭśatān bāṇān gṛhītvaikam iva drutam
07,066.015a punaḥ sapta śatān anyān sahasraṃ cānivartinām
07,066.015c cikṣepāyutaśaś cānyāṃs te 'ghnan droṇasya tāṃ camūm
07,066.016a taiḥ samyag astair balinā kṛtinā citrayodhinā
07,066.016c manuṣyavājimātaṅgā viddhāḥ petur gatāsavaḥ
07,066.017a vidrutāś ca raṇe petuḥ saṃchinnāyudhajīvitāḥ
07,066.017c rathino rathamukhyebhyaḥ sahayāḥ śarapīḍitāḥ
07,066.018a cūrṇitākṣiptadagdhānāṃ vajrānilahutāśanaiḥ
07,066.018c tulyarūpā gajāḥ petur giryagrāmbudaveśmanām
07,066.019a petur aśvasahasrāṇi prahatāny arjuneṣubhiḥ
07,066.019c haṃsā himavataḥ pṛṣṭhe vāriviprahatā iva
07,066.020a rathāśvadvipapattyoghāḥ salilaughā ivādbhutāḥ
07,066.020c yugāntādityaraśmyābhaiḥ pāṇḍavāstaśarair hatāḥ
07,066.021a taṃ pāṇḍavādityaśarāṃśujālaṃ; kurupravīrān yudhi niṣṭapantam
07,066.021c sa droṇameghaḥ śaravarṣavegaiḥ; prācchādayan megha ivārkaraśmīn
07,066.022a athātyarthavisṛṣṭena dviṣatām asubhojinā
07,066.022c ājaghne vakṣasi droṇo nārācena dhanaṃjayam
07,066.023a sa vihvalitasarvāṅgaḥ kṣitikampe yathācalaḥ
07,066.023c dhairyam ālambya bībhatsur droṇaṃ vivyādha patribhiḥ
07,066.024a droṇas tu pañcabhir bāṇair vāsudevam atāḍayat
07,066.024c arjunaṃ ca trisaptatyā dhvajaṃ cāsya tribhiḥ śaraiḥ
07,066.025a viśeṣayiṣyañ śiṣyaṃ ca droṇo rājan parākramī
07,066.025c adṛśyam arjunaṃ cakre nimeṣāc charavṛṣṭibhiḥ
07,066.026a prasaktān patato 'drākṣma bhāradvājasya sāyakān
07,066.026c maṇḍalīkṛtam evāsya dhanuś cādṛśyatādbhutam
07,066.027a te 'bhyayuḥ samare rājan vāsudevadhanaṃjayau
07,066.027c droṇasṛṣṭāḥ subahavaḥ kaṅkapatraparicchadāḥ
07,066.027d*0478_01 tatrādbhutam apaśyāma śilānām iva sarpaṇam
07,066.027d*0478_02 yad droṇaṃ tarasā pārtho vṛddhaṃ bālo 'pi nātarat
07,066.027d*0478_03 cintayām āsa vārṣṇeyo dṛṣṭvā droṇasya vikramam
07,066.027d*0478_04 nātivartiṣyate hy enaṃ velām iva mahārṇavaḥ
07,066.028a tad dṛṣṭvā tādṛśaṃ yuddhaṃ droṇapāṇḍavayos tadā
07,066.028c vāsudevo mahābuddhiḥ kāryavattām acintayat
07,066.028d*0479_01 tataḥ pārthaṃ samudvignaṃ lakṣya cintayate 'cyutaḥ
07,066.028d*0479_02 droṇasya cāpi vikrāntaṃ dṛṣṭvā madhunighātanaḥ
07,066.029a tato 'bravīd vāsudevo dhanaṃjayam idaṃ vacaḥ
07,066.029c pārtha pārtha mahābāho na naḥ kālātyayo bhavet
07,066.030a droṇam utsṛjya gacchāmaḥ kṛtyam etan mahattaram
07,066.030c pārthaś cāpy abravīt kṛṣṇaṃ yatheṣṭam iti keśava
07,066.031a tataḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā droṇaṃ prāyān mahābhujaḥ
07,066.031c parivṛttaś ca bībhatsur agacchad visṛjañ śarān
07,066.032a tato 'bravīt smayan droṇaḥ kvedaṃ pāṇḍava gamyate
07,066.032c nanu nāma raṇe śatrum ajitvā na nivartase
07,066.033 arjuna uvāca
07,066.033a gurur bhavān na me śatruḥ śiṣyaḥ putrasamo 'smi te
07,066.033c na cāsti sa pumāṃl loke yas tvāṃ yudhi parājayet
07,066.034 saṃjaya uvāca
07,066.034a evaṃ bruvāṇo bībhatsur jayadrathavadhotsukaḥ
07,066.034c tvarāyukto mahābāhus tat sainyaṃ samupādravat
07,066.035a taṃ cakrarakṣau pāñcālyau yudhāmanyūttamaujasau
07,066.035c anvayātāṃ mahātmānau viśantaṃ tāvakaṃ balam
07,066.036a tato jayo mahārāja kṛtavarmā ca sāttvataḥ
07,066.036c kāmbojaś ca śrutāyuś ca dhanaṃjayam avārayan
07,066.037a teṣāṃ daśasahasrāṇi rathānām anuyāyinām
07,066.037c abhīṣāhāḥ śūrasenāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ
07,066.038a mācellakā lalitthāś ca kekayā madrakās tathā
07,066.038c nārāyaṇāś ca gopālāḥ kāmbojānāṃ ca ye gaṇāḥ
07,066.039a karṇena vijitāḥ pūrvaṃ saṃgrāme śūrasaṃmatāḥ
07,066.039c bhāradvājaṃ puraskṛtya tyaktātmāno 'rjunaṃ prati
07,066.040a putraśokābhisaṃtaptaṃ kruddhaṃ mṛtyum ivāntakam
07,066.040c tyajantaṃ tumule prāṇān saṃnaddhaṃ citrayodhinam
07,066.041a gāhamānam anīkāni mātaṅgam iva yūthapam
07,066.041c maheṣvāsaṃ parākrāntaṃ naravyāghram avārayan
07,066.042a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
07,066.042c anyonyaṃ vai prārthayatāṃ yodhānām arjunasya ca
07,066.043a jayadrathavadhaprepsum āyāntaṃ puruṣarṣabham
07,066.043c nyavārayanta sahitāḥ kriyā vyādhim ivotthitam
07,067.001 saṃjaya uvāca
07,067.001a saṃniruddhas tu taiḥ pārtho mahābalaparākramaḥ
07,067.001c drutaṃ samanuyātaś ca droṇena rathināṃ varaḥ
07,067.002a kirann iṣugaṇāṃs tikṣṇān svaraśmīn iva bhāskaraḥ
07,067.002c tāpayām āsa tat sainyaṃ dehaṃ vyādhigaṇo yathā
07,067.003a aśvo viddho dhvajaś chinnaḥ sārohaḥ patito gajaḥ
07,067.003c chatrāṇi cāpaviddhāni rathāś cakrair vinā kṛtāḥ
07,067.004a vidrutāni ca sainyāni śarārtāni samantataḥ
07,067.004c ity āsīt tumulaṃ yuddhaṃ na prājñāyata kiṃ cana
07,067.005a teṣām āyacchatāṃ saṃkhye parasparam ajihmagaiḥ
07,067.005c arjuno dhvajinīṃ rājann abhīkṣṇaṃ samakampayat
07,067.006a satyāṃ cikīrṣamāṇas tu pratijñāṃ satyasaṃgaraḥ
07,067.006c abhyadravad rathaśreṣṭhaṃ śoṇāśvaṃ śvetavāhanaḥ
07,067.007a taṃ droṇaḥ pañcaviṃśatyā marmabhidbhir ajihmagaiḥ
07,067.007c antevāsinam ācāryo maheṣvāsaṃ samardayat
07,067.008a taṃ tūrṇam iva bībhatsuḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
07,067.008c abhyadhāvad iṣūn asyann iṣuvegavighātakān
07,067.009a tasyāśu kṣipato bhallān bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,067.009c pratyavidhyad ameyātmā brahmāstraṃ samudīrayan
07,067.010a tad adbhutam apaśyāma droṇasyācāryakaṃ yudhi
07,067.010c yatamāno yuvā nainaṃ pratyavidhyad yad arjunaḥ
07,067.011a kṣarann iva mahāmegho vāridhārāḥ sahasraśaḥ
07,067.011c droṇameghaḥ pārthaśailaṃ vavarṣa śaravṛṣṭibhiḥ
07,067.012a arjunaḥ śaravarṣaṃ tad brahmāstreṇaiva māriṣa
07,067.012c pratijagrāha tejasvī bāṇair bāṇān viśātayan
07,067.012d*0480_01 **** **** śaravarṣeṇa vīryavān
07,067.012d*0480_02 avārayad asaṃbhrānto na tv ācāryam apīḍayat
07,067.013a droṇas tu pañcaviṃśatyā śvetavāhanam ārdayat
07,067.013c vāsudevaṃ ca saptatyā bāhvor urasi cāśugaiḥ
07,067.014a pārthas tu prahasan dhīmān ācāryaṃ sa śaraughiṇam
07,067.014c visṛjantaṃ śitān bāṇān avārayata taṃ yudhi
07,067.015a atha tau vadhyamānau tu droṇena rathasattamau
07,067.015c āvarjayetāṃ durdharṣaṃ yugāntāgnim ivotthitam
07,067.016a varjayan niśitān bāṇān droṇacāpaviniḥsṛtān
07,067.016c kirīṭamālī kaunteyo bhojānīkaṃ nyapātayat
07,067.017a so 'ntarā kṛtavarmāṇaṃ kāmbojaṃ ca sudakṣiṇam
07,067.017c abhyayād varjayan droṇaṃ mainākam iva parvatam
07,067.018a tato bhojo naravyāghraṃ duḥsahaḥ kurusattama
07,067.018c avidhyat tūrṇam avyagro daśabhiḥ kaṅkapatribhiḥ
07,067.019a tam arjunaḥ śitenājau rājan vivyādha patriṇā
07,067.019c punaś cānyais tribhir bāṇair mohayann iva sātvatam
07,067.020a bhojas tu prahasan pārthaṃ vāsudevaṃ ca mādhavam
07,067.020c ekaikaṃ pañcaviṃśatyā sāyakānāṃ samārpayat
07,067.021a tasyārjuno dhanuś chittvā vivyādhainaṃ trisaptabhiḥ
07,067.021c śarair agniśikhākāraiḥ kruddhāśīviṣasaṃnibhaiḥ
07,067.022a athānyad dhanur ādāya kṛtavarmā mahārathaḥ
07,067.022c pañcabhiḥ sāyakais tūrṇaṃ vivyādhorasi bhārata
07,067.023a punaś ca niśitair bāṇaiḥ pārthaṃ vivyādha pañcabhiḥ
07,067.023c taṃ pārtho navabhir bāṇair ājaghāna stanāntare
07,067.024a viṣaktaṃ dṛśya kaunteyaṃ kṛtavarmarathaṃ prati
07,067.024c cintayām āsa vārṣṇeyo na naḥ kālātyayo bhavet
07,067.025a tataḥ kṛṣṇo 'bravīt pārthaṃ kṛtavarmaṇi mā dayām
07,067.025c kurusāṃbandhikaṃ kṛtvā pramathyainaṃ viśātaya
07,067.026a tataḥ sa kṛtavarmāṇaṃ mohayitvārjunaḥ śaraiḥ
07,067.026c abhyagāj javanair aśvaiḥ kāmbojānām anīkinīm
07,067.027a amarṣitas tu hārdikhyaḥ praviṣṭe śvetavāhane
07,067.027c vidhunvan saśaraṃ cāpaṃ pāñcālyābhyāṃ samāgataḥ
07,067.028a cakrarakṣau tu pāñcālyāv arjunasya padānugau
07,067.028c paryavārayad āyāntau kṛtavarmā ratheṣubhiḥ
07,067.029a tāv avidhyat tato bhojaḥ sarvapāraśavaiḥ śaraiḥ
07,067.029c tribhir eva yudhāmanyuṃ caturbhiś cottamaujasam
07,067.030a tāv apy enaṃ vivyadhatur daśabhir daśabhiḥ śaraiḥ
07,067.030c saṃcicchidatur apy asya dhvajaṃ kārmukam eva ca
07,067.031a athānyad dhanur ādāya hārdikyaḥ krodhamūrchitaḥ
07,067.031c kṛtvā vidhanuṣau vīrau śaravarṣair avākirat
07,067.032a tāv anye dhanuṣī sajye kṛtvā bhojaṃ vijaghnatuḥ
07,067.032c tenāntareṇa bībhatsur viveśāmitravāhinīm
07,067.033a na lebhāte tu tau dvāraṃ vāritau kṛtavarmaṇā
07,067.033c dhārtarāṣṭreṣv anīkeṣu yatamānau nararṣabhau
07,067.034a anīkāny ardayan yuddhe tvaritaḥ śvetavāhanaḥ
07,067.034c nāvadhīt kṛtavarmāṇaṃ prāptam apy arisūdanaḥ
07,067.035a taṃ dṛṣṭvā tu tathāyāntaṃ śūro rājā śrutāyudhaḥ
07,067.035c abhyadravat susaṃkruddho vidhunvāno mahad dhanuḥ
07,067.035d*0481_01 dra[drā]vyamāṇeṣu sainyeṣu pāṇḍavena tatas tataḥ
07,067.035d*0481_02 śrutāyudho mahātejāḥ kiran bāṇān samabhyayāt
07,067.036a sa pārthaṃ tribhir ānarchat saptatyā ca janārdanam
07,067.036c kṣurapreṇa sutīkṣṇena pārthaketum atāḍayat
07,067.037a tam arjuno navatyā tu śarāṇāṃ nataparvaṇām
07,067.037c ājaghāna bhṛśaṃ kruddhas tottrair iva mahādvipam
07,067.038a sa tan na mamṛṣe rājan pāṇḍaveyasya vikramam
07,067.038c athainaṃ saptasaptatyā nārācānāṃ samārpayat
07,067.039a tasyārjuno dhanuś chittvā śarāvāpaṃ nikṛtya ca
07,067.039c ājaghānorasi kruddhaḥ saptabhir nataparvabhiḥ
07,067.040a athānyad dhanur ādāya sa rājā krodhamūrchitaḥ
07,067.040c vāsaviṃ navabhir bāṇair bāhvor urasi cārpayat
07,067.041a tato 'rjunaḥ smayann eva śrutāyudham ariṃdamaḥ
07,067.041c śarair anekasāhasraiḥ pīḍayām āsa bhārata
07,067.042a aśvāṃś cāsyāvadhīt tūrṇaṃ sārathiṃ ca mahārathaḥ
07,067.042c vivyādha cainaṃ saptatyā nārācānāṃ mahābalaḥ
07,067.043a hatāśvaṃ ratham utsṛjya sa tu rājā śrutāyudhaḥ
07,067.043c abhyadravad raṇe pārthaṃ gadām udyamya vīryavān
07,067.044a varuṇasyātmajo vīraḥ sa tu rājā śrutāyudhaḥ
07,067.044c parṇāśā jananī yasya śītatoyā mahānadī
07,067.045a tasya mātābravīd vākyaṃ varuṇaṃ putrakāraṇāt
07,067.045c avadhyo 'yaṃ bhavelloke śatrūṇāṃ tanayo mama
07,067.046a varuṇas tv abravīt prīto dadāmy asmai varaṃ hitam
07,067.046c divyam astraṃ sutas te 'yaṃ yanāvadhyo bhaviṣyati
07,067.047a nāsti cāpy amaratvaṃ vai manuṣyasya kathaṃ cana
07,067.047c sarveṇāvaśyamartavyaṃ jātena saritāṃ vare
07,067.048a durdharṣas tv eṣa śatrūṇāṃ raṇeṣu bhavitā sadā
07,067.048c astrasyāsya prabhāvād vai vyetu te mānaso jvaraḥ
07,067.049a ity uktvā varuṇaḥ prādād gadāṃ mantrapuraskṛtām
07,067.049c yām āsādya durādharṣaḥ sarvaloke śrutāyudhaḥ
07,067.050a uvāca cainaṃ bhagavān punar eva jaleśvaraḥ
07,067.050c ayudhyati na moktavyā sā tvayy eva pated iti
07,067.050d*0482_01 hanyād eṣā pratīpaṃ hi prayoktāram iti prabho
07,067.050d*0482_02 na cākarot sa tadvākyaṃ prāpte kāle śrutāyudhaḥ
07,067.051a sa tayā vīraghātinyā janārdanam atāḍayat
07,067.051c pratijagrāha tāṃ kṛṣṇaḥ pīnenāṃsena vīryavān
07,067.052a nākampayata śauriṃ sā vindhyaṃ girim ivānilaḥ
07,067.052b*0483_01 tato 'rjunaḥ kṣuraprābhyāṃ bhujau parighasaṃnibhau
07,067.052b*0483_02 vivyādha pāṇḍavaḥ śīghraṃ jaleśvarasutasya vai
07,067.052b*0483_03 sā jvalantī maholkeva samāsādya janārdanam
07,067.052c pratyabhyayāt taṃ viproḍhā kṛtyeva duradhiṣṭhitā
07,067.053a jaghāna cāsthitaṃ vīraṃ śrutāyudham amarṣaṇam
07,067.053b*0484_01 sa papāta hato bhūmau viśirā vibhujo balī
07,067.053b*0484_02 sa bhagna iva vātena bahuśākho vanaspatiḥ
07,067.053b*0484_03 sā visphurantī jvalitā vajravegasamā gadā
07,067.053c hatvā śrutāyudhaṃ vīraṃ jagatīm anvapadyata
07,067.053d*0485_01 gadāṃ nivartitāṃ dṛṣṭvā nihataṃ ca śrutāyudham
07,067.054a hāhākāro mahāṃs tatra sainyānāṃ samajāyata
07,067.054c svenāstreṇa hataṃ dṛṣṭvā śrutāyudham ariṃdamam
07,067.055a ayudhyamānāya hi sā keśavāya narādhipa
07,067.055c kṣiptā śrutāyudhenātha tasmāt tam avadhīd gadā
07,067.056a yathoktaṃ varuṇenājau tathā sa nidhanaṃ gataḥ
07,067.056c vyasuś cāpy apatad bhūmau prekṣatāṃ sarvadhanvinām
07,067.057a patamānas tu sa babhau parṇāśāyāḥ priyaḥ sutaḥ
07,067.057c saṃbhagna iva vātena bahuśākho vanaspatiḥ
07,067.058a tataḥ sarvāṇi sainyāni senāmukhyāś ca sarvaśaḥ
07,067.058c prādravanta hataṃ dṛṣṭvā śrutāyudham ariṃdamam
07,067.059a tatha kāmbojarājasya putraḥ śūraḥ sudakṣiṇaḥ
07,067.059c abhyayāj javanair aśvaiḥ phalgunaṃ śatrusūdanam
07,067.060a tasya pārthaḥ śarān sapta preṣayām āsa bhārata
07,067.060c te taṃ śūraṃ vinirbhidya prāviśan dharaṇītalam
07,067.061a so 'tividdhaḥ śarais tīkṣṇair gāṇḍīvapreṣitair mṛdhe
07,067.061c arjunaṃ prativivyādha daśabhiḥ kaṅkapatribhiḥ
07,067.062a vāsudevaṃ tribhir viddhvā punaḥ pārthaṃ ca pañcabhiḥ
07,067.062c tasya pārtho dhanuś chittvā ketuṃ ciccheda māriṣa
07,067.063a bhallābhyāṃ bhṛśatīkṣṇābhyāṃ taṃ ca vivyādha pāṇḍavaḥ
07,067.063c sa tu pārthaṃ tribhir viddhvā siṃhanādam athānadat
07,067.064a sarvapāraśavīṃ caiva śaktiṃ śūraḥ sudakṣiṇaḥ
07,067.064c saghaṇṭāṃ prāhiṇod ghorāṃ kruddho gāṇḍīvadhanvane
07,067.065a sā jvalantī maholkeva tam āsādya mahāratham
07,067.065c savisphuliṅgā nirbhidya nipapāta mahītale
07,067.065d*0486_01 śaktyā cābhihato gāḍhaṃ mūrchayābhipariplutaḥ
07,067.065d*0486_02 samāśvāsya mahātejāḥ sṛkkiṇī parilelihan
07,067.066a taṃ caturdaśabhiḥ pārtho nārācaiḥ kaṅkapatribhiḥ
07,067.066c sāśvadhvajadhanuḥsūtaṃ vivyādhācintyavikramaḥ
07,067.066e rathaṃ cānyaiḥ subahubhiś cakre viśakalaṃ śaraiḥ
07,067.067a sudakṣiṇaṃ tu kāmbojaṃ moghasaṃkalpavikramam
07,067.067c bibheda hṛdi bāṇena pṛthudhāreṇa pāṇḍavaḥ
07,067.068a sa bhinnamarmā srastāṅgaḥ prabhraṣṭamukuṭāṅgadaḥ
07,067.068c papātābhimukhaḥ śūro yantramukta iva dhvajaḥ
07,067.069a gireḥ śikharajaḥ śrīmān suśākhaḥ supratiṣṭhitaḥ
07,067.069c nirbhagna iva vātena karṇikāro himātyaye
07,067.069d*0487_01 vikīrṇaḥ patito rājā prasārya vipulau bhujau
07,067.069d*0488_01 dhārayann agnisaṃkāśāṃ śirasā kāñcanīṃ srajam
07,067.070a śete sma nihato bhūmau kāmbojāstaraṇocitaḥ
07,067.070b*0489_01 mahārhābharaṇopetaḥ sānumān iva parvataḥ
07,067.070c sudarśanīyas tāmrākṣaḥ karṇinā sa sudakṣiṇaḥ
07,067.070e putraḥ kāmbojarājasya pārthena vinipātitaḥ
07,067.070f*0490_01 aśobhata mahābāhur vyasur bhūmau nipātitaḥ
07,067.070f*0491_01 śocayan sarvabhūtāni keśavaṃ ca sahārjunam
07,067.071a tataḥ sarvāṇi sainyāni vyadravanta sutasya te
07,067.071c hataṃ śrutāyudhaṃ dṛṣṭvā kāmbojaṃ ca sudakṣiṇam
07,068.001 saṃjaya uvāca
07,068.001a hate sudakṣiṇe rājan vīre caiva śrutāyudhe
07,068.001c javenābhyadravan pārthaṃ kupitāḥ sainikās tava
07,068.002a abhīṣāhāḥ śūrasenāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ
07,068.002c abhyavarṣaṃs tato rājañ śaravarṣair dhanaṃjayam
07,068.003a teṣāṃ ṣaṣṭiśatānāryān prāmathnāt pāṇḍavaḥ śaraiḥ
07,068.003c te sma bhītāḥ palāyanta vyāghrāt kṣudramṛgā iva
07,068.004a te nivṛtya punaḥ pārthaṃ sarvataḥ paryavārayan
07,068.004c raṇe sapatnān nighnantaṃ jigīṣantan parān yudhi
07,068.005a teṣām āpatatāṃ tūrṇaṃ gāṇḍīvapreṣitaiḥ śaraiḥ
07,068.005c śirāṃsi pātayām āsa bāhūṃś caiva dhanaṃjayaḥ
07,068.005d*0492_01 uccakarta śirāṃsy ugro nāḷebhya iva paṅkajān
07,068.006a śirobhiḥ patitais tatra bhūmir āsīn nirantarā
07,068.006c abhracchāyeva caivāsīd dhvāṅkṣagṛdhravaḍairyudhi
07,068.007a teṣu tūtsādyamāneṣu krodhāmarṣasamanvitau
07,068.007c śrutāyuś cācyutāyuś ca dhanaṃjayam ayudhyatām
07,068.008a balinau spardhinau vīrau kulajau bāhuśālinau
07,068.008c tāv enaṃ śaravarṣāṇi savyadakṣiṇam asyatām
07,068.009a tvarāyuktau mahārāja prārthayānau mahad yaśaḥ
07,068.009c arjunasya vadhaprepsū putrārthe tava dhanvinau
07,068.010a tāv arjunaṃ sahasreṇa patriṇāṃ nataparvaṇām
07,068.010c pūrayām āsatuḥ kruddhau taḍāgaṃ jaladau yathā
07,068.011a śrutāyuś ca tataḥ kruddhas tomareṇa dhanaṃjayam
07,068.011c ājaghāna rathaśreṣṭhaḥ pītena niśitena ca
07,068.012a so 'tividdho balavatā śatruṇā śatrukarśanaḥ
07,068.012c ājagāma paraṃ mohaṃ mohayan keśavaṃ raṇe
07,068.013a etasminn eva kāle tu so 'cyutāyur mahārathaḥ
07,068.013c śūlena bhṛśatīkṣṇena tāḍayām āsa pāṇḍavam
07,068.014a kṣate kṣāraṃ sa hi dadau pāṇḍavasya mahātmanaḥ
07,068.014c pārtho 'pi bhṛśasaṃviddho dhvajayaṣṭiṃ samāśritaḥ
07,068.015a tataḥ sarvasya sainyasya tāvakasya viśāṃ pate
07,068.015c siṃhanādo mahān āsīd dhataṃ matvā dhanaṃjayam
07,068.016a kṛṣṇaś ca bhṛśasaṃtapto dṛṣṭvā pārthaṃ vicetasam
07,068.016c āśvāsayat suhṛdyābhir vāgbhis tatra dhanaṃjayam
07,068.017a tatas tau rathināṃ śreṣṭhau labdhalakṣau dhanaṃjayam
07,068.017c vāsudevaṃ ca vārṣṇeyaṃ śaravarṣaiḥ samantataḥ
07,068.018a sacakrakūbararathaṃ sāśvadhvajapatākinam
07,068.018c adṛśyaṃ cakratur yuddhe tad adbhutam ivābhavat
07,068.019a pratyāśvastas tu bībhatsuḥ śanakair iva bhārata
07,068.019c pretarājapuraṃ prāpya punaḥ pratyāgato yathā
07,068.020a saṃchannaṃ śarajālena rathaṃ dṛṣṭvā sakeśavam
07,068.020c śatrū cābhimukhau dṛṣṭvā dīpyamānāv ivānalau
07,068.021a prāduścakre tataḥ pārthaḥ śākram astraṃ mahārathaḥ
07,068.021c tasmād āsan sahasrāṇi śarāṇāṃ nataparvaṇām
07,068.022a te jaghnus tau maheṣvāsau tābhyāṃ sṛṣṭāṃś ca sāyakān
07,068.022c vicerur ākāśagatāḥ pārthabāṇavidāritāḥ
07,068.023a pratihatya śarāṃs tūrṇaṃ śaravegena pāṇḍavaḥ
07,068.023c pratasthe tatra tatraiva yodhayan vai mahārathān
07,068.024a tau ca phalgunabāṇaughair vibāhuśirasau kṛtau
07,068.024c vasudhām anvapadyetāṃ vātanunnāv iva drumau
07,068.025a śrutāyuṣaś ca nidhanaṃ vadhaś caivācyutāyuṣaḥ
07,068.025c lokavismāpanam abhūt samudrasyeva śoṣaṇam
07,068.026a tayoḥ padānugān hatvā punaḥ pañcaśatān rathān
07,068.026c abhyagād bhāratīṃ senāṃ nighnan pārtho varān varān
07,068.027a śrutāyuṣaṃ ca nihataṃ prekṣya caivācyutāyuṣam
07,068.027c ayutāyuś ca saṃkruddho dīrghāyuś caiva bhārata
07,068.028a putrau tayor naraśreṣṭhau kaunteyaṃ pratijagmatuḥ
07,068.028c kirantau vividhān bāṇān pitṛvyasanakarśitau
07,068.029a tāv arjuno muhūrtena śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,068.029c preṣayat paramakruddho yamasya sadanaṃ prati
07,068.030a loḍayantam anīkāni dvipaṃ padmasaro yathā
07,068.030c nāśaknuvan vārayituṃ pārthaṃ kṣatriyapuṃgavāḥ
07,068.031a aṅgās tu gajavāreṇa pāṇḍavaṃ paryavārayan
07,068.031c kruddhāḥ sahasraśo rājañ śikhitā hastisādinaḥ
07,068.032a duryodhanasamādiṣṭāḥ kuñjaraiḥ parvatopamaiḥ
07,068.032c prācyāś ca dākṣiṇātyāś ca kaliṅgapramukhā nṛpāḥ
07,068.033a teṣām āpatatāṃ śīghraṃ gāṇḍīvapreṣitaiḥ śaraiḥ
07,068.033c nicakarta śirāṃsy ugrau bāhūn api subhūṣaṇān
07,068.034a taiḥ śirobhir mahī kīrṇā bāhubhiś ca sahāṅgadaiḥ
07,068.034c babhau kanakapāṣāṇā bhujagair iva saṃvṛtā
07,068.035a bāhavo viśikhaiś chinnāḥ śirāṃsy unmathitāni ca
07,068.035c cyavamānāny adṛśyanta drumebhya iva pakṣiṇaḥ
07,068.036a śaraiḥ sahasraśo viddhā dvipāḥ prasrutaśoṇitāḥ
07,068.036c vyadṛśyantādrayaḥ kāle gairikāmbusravā iva
07,068.037a nihatāḥ śerate smānye bībhatsor niśitaiḥ śaraiḥ
07,068.037c gajapṛṣṭhagatā mlecchā nānāvikṛtadarśanāḥ
07,068.038a nānāveṣadharā rājan nānāśastraughasaṃvṛtāḥ
07,068.038c rudhireṇānuliptāṅgā bhānti citraiḥ śarair hatāḥ
07,068.039a śoṇitaṃ nirvamanti sma dvipāḥ pārthaśarāhatāḥ
07,068.039c sahasraśaś chinnagātrāḥ sārohāḥ sapadānugāḥ
07,068.040a cukruśuś ca nipetuś ca babhramuś cāpare diśaḥ
07,068.040c bhṛśaṃ trastāś ca bahudhā svānena mamṛdur gajāḥ
07,068.040e sāntarāyudhikā mattā dvipās tīkṣṇaviṣopamāḥ
07,068.041a vidanty asuramāyāṃ ye sughorā ghoracakṣuṣaḥ
07,068.041c yavanāḥ pāradāś caiva śakāś ca sunikaiḥ saha
07,068.041d*0493_01 kākavarṇā durācārāḥ strīlolāḥ kalahapriyāḥ
07,068.041d*0493_02 drāviḍās tatra yudhyante mattavāraṇavāraṇāḥ
07,068.042a goyoniprabhavā mlecchāḥ kālakalpāḥ prahāriṇaḥ
07,068.042c dārvābhisārā daradāḥ puṇḍrāś ca saha bāhlikaiḥ
07,068.043a na te sma śakyāḥ saṃkhyātuṃ vrātāḥ śatasahasraśaḥ
07,068.043b*0494_01 abhyavarṣanta te sarve pāṇḍavaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
07,068.043b*0494_02 avākiraṃś ca te mlecchā nānāyuddhaviśāradāḥ
07,068.043b*0494_03 teṣām api sasarjāśu śaravṛṣṭiṃ dhanaṃjayaḥ
07,068.043c vṛṣṭis tathāvidhā hy āsīc chalabhānām ivāyatiḥ
07,068.044a abhracchāyām iva śaraiḥ sainye kṛtvā dhanaṃjayaḥ
07,068.044c muṇḍārdhamuṇḍajaṭilān aśucīñ jaṭilānanān
07,068.044e mlecchān aśātayat sarvān sametān astramāyayā
07,068.045a śaraiś ca śataśo viddhās te saṃghāḥ saṃghacāriṇaḥ
07,068.045c prādravanta raṇe bhītā girigahvaravāsinaḥ
07,068.046a gajāśvasādimlecchānāṃ patitānāṃ śataiḥ śaraiḥ
07,068.046c vaḍāḥ kaṅkā vṛkā bhūmāv apiban rudhiraṃ mudā
07,068.047a pattyaśvarathanāgaiś ca pracchannakṛtasaṃkramām
07,068.047c śaravarṣaplavāṃ ghorāṃ keśaśaivalaśāḍvalām
07,068.047e prāvartayan nadīm ugrāṃ śoṇitaughataraṅgiṇīm
07,068.048a śirastrāṇakṣudramatsyāṃ yugānte kālasaṃbhṛtām
07,068.048c akarod gajasaṃbādhāṃ nadīm uttaraśoṇitām
07,068.048e dehebhyo rājaputrāṇāṃ nāgāśvarathasādinām
07,068.049a yathā sthalaṃ ca nimnaṃ ca na syād varṣati vāsave
07,068.049c tathāsīt pṛthivī sarvā śoṇitena pariplutā
07,068.049d*0495_01 tathāsīd āplutā dhātrī rudhireṇa viśāṃ pate
07,068.050a ṣaṭsahasrān varān vīrān punar daśaśatān varān
07,068.050c prāhiṇon mṛtyulokāya kṣatriyān kṣatriyarṣabhaḥ
07,068.051a śaraiḥ sahasraśo viddhā vidhivat kalpitā dvipāḥ
07,068.051c śerate bhūmim āsādya śailā vajrahatā iva
07,068.052a sa vājirathamātaṅgān nighnan vyacarad arjunaḥ
07,068.052c prabhinna iva mātaṅgo mṛdnan naḍavanaṃ yathā
07,068.053a bhūridrumalatāgulmaṃ śuṣkendhanatṛṇolapam
07,068.053c nirdahed analo 'raṇyaṃ yathā vāyusamīritaḥ
07,068.054a sainyāraṇyaṃ tava tathā kṛṣṇānilasamīritaḥ
07,068.054c śarārcir adahat kruddhaḥ pāṇḍavāgnir dhanaṃjayaḥ
07,068.055a śūnyān kurvan rathopasthān mānavaiḥ saṃstaran mahīm
07,068.055c prānṛtyad iva saṃbādhe cāpahasto dhanaṃjayaḥ
07,068.056a vajrakalpaiḥ śarair bhūmiṃ kurvann uttaraśoṇitām
07,068.056b*0496_01 tataḥ prāvartata nadī śoṇitasya taraṅgiṇī
07,068.056b*0496_02 narāśvadvipakāyebhyaḥ parvatebhya ivāpagā
07,068.056b*0496_03 asthiśarkarasaṃbādhā dhvajavṛkṣā rathahradā
07,068.056b*0496_04 saṃchinnaśīrṣapāṣāṇā hastihastamahāgrahā
07,068.056b*0496_05 māṃsamajjāsthipaṅkāḍhyā hatāśvamakarākulā
07,068.056b*0496_06 yodhagomāyusaṃkīrṇā kabandhaśatasaṃkulā
07,068.056b*0496_07 uṣṇīṣaphenasaṃchannā śaraghorajhaṣākulā
07,068.056b*0496_08 rudrasyākrīḍasadṛśīṃ bhūmiṃ kurvan vibhīṣaṇām
07,068.056c prāviśad bhāratīṃ senāṃ saṃkruddho vai dhanaṃjayaḥ
07,068.056e taṃ śrutāyus tathāmbaṣṭho vrajamānaṃ nyavārayat
07,068.057a tasyārjunaḥ śarais tīkṣṇaiḥ kaṅkapatraparicchadaiḥ
07,068.057c nyapātayad dhayāñ śīghraṃ yatamānasya māriṣa
07,068.057e dhanuś cāsyāparaiś chittvā śaraiḥ pārtho vicakrame
07,068.058a ambaṣṭhas tu gadāṃ gṛhya krodhaparyākulekṣaṇaḥ
07,068.058b*0497_01 gadāpāṇir drutaṃ yātvā pragṛhya mahatīṃ gadām
07,068.058c āsasāda raṇe pārthaṃ keśavaṃ ca mahāratham
07,068.059a tataḥ sa prahasan vīro gadām udyamya bhārata
07,068.059c ratham āvārya gadayā keśavaṃ samatāḍayat
07,068.060a gadayā tāḍitaṃ dṛṣṭvā keśavaṃ paravīrahā
07,068.060c arjuno bhṛśasaṃkruddhaḥ so 'mbaṣṭhaṃ prati bhārata
07,068.061a tataḥ śarair hemapuṅkhaiḥ sagadaṃ rathināṃ varam
07,068.061c chādayām āsa samare meghaḥ sūryam ivoditam
07,068.062a tato 'paraiḥ śaraiś cāpi gadāṃ tasya mahātmanaḥ
07,068.062c acūrṇayat tadā pārthas tad adbhutam ivābhavat
07,068.063a atha tāṃ patitāṃ dṛṣṭvā gṛhyānyāṃ mahatīṃ gadām
07,068.063c arjunaṃ vāsudevaṃ ca punaḥ punar atāḍayat
07,068.064a tasyārjunaḥ kṣuraprābhyāṃ sagadāv udyatau bhujau
07,068.064c cicchedendradhvajākārau śiraś cānyena patriṇā
07,068.065a sa papāta hato rājan vasudhām anunādayan
07,068.065c indradhvaja ivotsṛṣṭo yantranirmuktabandhanaḥ
07,068.065d*0498_01 ambaṣṭhe tu tadā bhagne tava sainyam abhajyata
07,068.066a rathānīkāvagāḍhaś ca vāraṇāśvaśatair vṛtaḥ
07,068.066b*0499_01 ādadānaṃ śaraiḥ prāṇān gajāśvarathasādinām
07,068.066c so 'dṛśyata tadā pārtho ghanaiḥ sūrya ivāvṛtaḥ
07,069.001 saṃjaya uvāca
07,069.001a tataḥ praviṣṭe kaunteye sindhurājajighāṃsayā
07,069.001c droṇānīkaṃ vinirbhidya bhojānīkaṃ ca dustaram
07,069.002a kāmbojasya ca dāyāde hate rājan sudakṣiṇe
07,069.002c śrutāyudhe ca vikrānte nihate savyasācinā
07,069.003a vipradruteṣv anīkeṣu vidhvasteṣu samantataḥ
07,069.003c prabhagnaṃ svabalaṃ dṛṣṭvā putras te droṇam abhyayāt
07,069.004a tvarann ekarathenaiva sametya droṇam abravīt
07,069.004c gataḥ sa puruṣavyāghraḥ pramathyemāṃ mahācamūm
07,069.005a atra buddhyā samīkṣasva kiṃ nu kāryam anantaram
07,069.005c arjunasya vighātāya dāruṇe 'smiñ janakṣaye
07,069.006a yathā sa puruṣavyāghro na hanyeta jayadrathaḥ
07,069.006c tathā vidhatsva bhadraṃ te tvaṃ hi naḥ paramā gatiḥ
07,069.007a asau dhanaṃjayāgnir hi kopamārutacoditaḥ
07,069.007c senākakṣaṃ dahati me vahniḥ kakṣam ivotthitaḥ
07,069.008a atikrānte hi kaunteye bhittvā sainyaṃ paraṃtapa
07,069.008c jayadrathasya goptāraḥ saṃśayaṃ paramaṃ gatāḥ
07,069.009a sthirā buddhir narendrāṇām āsīd brahmavidāṃ vara
07,069.009c nātikramiṣyati droṇaṃ jātu jīvan dhanaṃjayaḥ
07,069.010a so 'sau pārtho vyatikrānto miṣatas te mahādyute
07,069.010c sarvaṃ hy adyāturaṃ manye naitad asti balaṃ mama
07,069.011a jānāmi tvāṃ mahābhāga pāṇḍavānāṃ hite ratam
07,069.011c tathā muhyāmi ca brahman kāryavattāṃ vicintayan
07,069.012a yathāśakti ca te brahman vartaye vṛttim uttamām
07,069.012c prīṇāmi ca yathāśakti tac ca tvaṃ nāvabudhyase
07,069.013a asmān na tvaṃ sadā bhaktān icchasy amitavikrama
07,069.013c pāṇḍavān satataṃ prīṇāsy asmākaṃ vipriye ratān
07,069.014a asmān evopajīvaṃs tvam asmākaṃ vipriye rataḥ
07,069.014c na hy ahaṃ tvāṃ vijānāmi madhudigdham iva kṣuram
07,069.014c*0500_01 **** **** vacasā lalitaṃ sadā
07,069.014c*0500_02 hṛdayena bhṛśaṃ tīkṣṇaṃ
07,069.015a nādāsyac ced varaṃ mahyaṃ bhavān pāṇḍavanigrahe
07,069.015c nāvārayiṣyaṃ gacchantam ahaṃ sindhupatiṃ gṛhān
07,069.016a mayā tv āśaṃsamānena tvattas trāṇam abuddhinā
07,069.016c āśvāsitaḥ sindhupatir mohād dattaś ca mṛtyave
07,069.017a yamadaṃṣṭrāntaraṃ prāpto mucyetāpi hi mānavaḥ
07,069.017c nārjunasya vaśaṃ prāpto mucyetājau jayadrathaḥ
07,069.018a sa tathā kuru śoṇāśva yathā rakṣyeta saindhavaḥ
07,069.018c mama cārtapralāpānāṃ mā krudhaḥ pāhi saindhavam
07,069.019 droṇa uvāca
07,069.019a nābhyasūyāmi te vācam aśvatthāmnāsi me samaḥ
07,069.019c satyaṃ tu te pravakṣyāmi taj juṣasva viśāṃ pate
07,069.020a sārathiḥ pravaraḥ kṛṣṇaḥ śīghrāś cāsya hayottamāḥ
07,069.020c alpaṃ ca vivaraṃ kṛtvā tūrṇaṃ yāti dhanaṃjayaḥ
07,069.021a kiṃ nu paśyasi bāṇaughān krośamātre kirīṭinaḥ
07,069.021c paścād rathasya patitān kṣiptāñ śīghraṃ hi gacchataḥ
07,069.022a na cāhaṃ śīghrayāne 'dya samartho vayasānvitaḥ
07,069.022c senāmukhe ca pārthānām etad balam upasthitam
07,069.023a yudhiṣṭhiraś ca me grāhyo miṣatāṃ sarvadhanvinām
07,069.023c evaṃ mayā pratijñātaṃ kṣatramadhye mahābhuja
07,069.024a dhanaṃjayena cotsṛṣṭo vartate pramukhe mama
07,069.024c tasmād vyūhamukhaṃ hitvā nāhaṃ yāsyāmi phalgunam
07,069.025a tulyābhijanakarmāṇaṃ śatrum ekaṃ sahāyavān
07,069.025c gatvā yodhaya mā bhais tvaṃ tvaṃ hy asya jagataḥ patiḥ
07,069.026a rājā śūraḥ kṛtī dakṣo vairam utpādya pāṇḍavaiḥ
07,069.026c vīra svayaṃ prayāhy āśu yatra yāto dhanaṃjayaḥ
07,069.027 duryodhana uvāca
07,069.027a kathaṃ tvām apy atikrāntaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
07,069.027c dhanaṃjayo mayā śakya ācārya pratibādhitum
07,069.028a api śakyo raṇe jetuṃ vajrahastaḥ puraṃdaraḥ
07,069.028c nārjunaḥ samare śakyo jetuṃ parapuraṃjayaḥ
07,069.029a yena bhojaś ca hārdikyo bhavāṃś ca tridaśopamaḥ
07,069.029c astrapratāpena jitau śrutāyuś ca nibarhitaḥ
07,069.030a sudakṣiṇaś ca nihataḥ sa ca rājā śrutāyudhaḥ
07,069.030c śrutāyuś cācyutāyuś ca mlecchāś ca śataśo hatāḥ
07,069.031a taṃ kathaṃ pāṇḍavaṃ yuddhe dahantam ahitān bahūn
07,069.031c pratiyotsyāmi durdharṣaṃ tan me śaṃsāstrakovida
07,069.032a kṣamaṃ cen manyase yuddhaṃ mama tenādya śādhi mām
07,069.032c paravān asmi bhavati preṣyakṛd rakṣa me yaśaḥ
07,069.033 droṇa uvāca
07,069.033a satyaṃ vadasi kauravya durādharṣo dhanaṃjayaḥ
07,069.033c ahaṃ tu tat kariṣyāmi yathainaṃ prasahiṣyasi
07,069.034a adbhutaṃ cādya paśyantu loke sarvadhanurdharāḥ
07,069.034c viṣaktaṃ tvayi kaunteyaṃ vāsudevasya paśyataḥ
07,069.035a eṣa te kavacaṃ rājaṃs tathā badhnāmi kāñcanam
07,069.035c yathā na bāṇā nāstrāṇi viṣahiṣyanti te raṇe
07,069.036a yadi tvāṃ sāsurasurāḥ sayakṣoragarākṣasāḥ
07,069.036c yodhayanti trayo lokāḥ sanarā nāsti te bhayam
07,069.037a na kṛṣṇo na ca kaunteyo na cānyaḥ śastrabhṛd raṇe
07,069.037c śarān arpayituṃ kaś cit kavace tava śakṣyati
07,069.038a sa tvaṃ kavacam āsthāya kruddham adya raṇe 'rjunam
07,069.038c tvaramāṇaḥ svayaṃ yāhi na cāsau tvāṃ sahiṣyate
07,069.039 saṃjaya uvāca
07,069.039a evam uktvā tvaran droṇaḥ spṛṣṭvāmbho varma bhāsvaram
07,069.039c ābabandhādbhutatamaṃ japan mantraṃ yathāvidhi
07,069.040a raṇe tasmin sumahati vijayāya sutasya te
07,069.040c visismāpayiṣur lokaṃ vidyayā brahmavittamaḥ
07,069.040d*0501_01 sa saṃyukto mahābāhur ācāryeṇa mahātmanā
07,069.041 droṇa uvāca
07,069.041a karotu svasti te brahmā svasti cāpi dvijātayaḥ
07,069.041c sarīsṛpāś ca ye śreṣṭhās tebhyas te svasti bhārata
07,069.042a yayātir nahuṣaś caiva dhundhumāro bhagīrathaḥ
07,069.042c tubhyaṃ rājarṣayaḥ sarve svasti kurvantu sarvaśaḥ
07,069.043a svasti te 'stv ekapādebhyo bahupādebhya eva ca
07,069.043c svasty astv apādakebhyaś ca nityaṃ tava mahāraṇe
07,069.044a svāhā svadhā śacī caiva svasti kurvantu te sadā
07,069.044c lakṣmīr arundhatī caiva kurutāṃ svasti te 'nagha
07,069.045a asito devalaś caiva viśvāmitras tathāṅgirāḥ
07,069.045c vasiṣṭhaḥ kaśyapaś caiva svasti kurvantu te nṛpa
07,069.046a dhātā vidhātā lokeśo diśaś ca sadigīśvarāḥ
07,069.046c svasti te 'dya prayacchantu kārttikeyaś ca ṣaṇmukhaḥ
07,069.046d*0502_01 yena devāḥ sakṛdbhagnāḥ saṃgrāme tārakāmaye
07,069.046d*0502_02 dhṛtāḥ sa cāhataḥ śūro hy avadhyo devatāgaṇaiḥ
07,069.047a vivasvān bhagavān svasti karotu tava sarvaśaḥ
07,069.047b*0503_01 pārṣadā vaśagā yasya svasti tubhyaṃ prayacchatu
07,069.047c diggajāś caiva catvāraḥ kṣitiḥ khaṃ gaganaṃ grahāḥ
07,069.047d*0504_01 diśaś ca vidiśaś caiva svasti tubhyaṃ prakurvatām
07,069.047d*0504_02 prajānāṃ patayaś caiva siddhā lokahite ratāḥ
07,069.047d*0504_03 svasti kurvantu te nityaṃ mantreṇānena saṃstutāḥ
07,069.048a adhastād dharaṇīṃ yo 'sau sadā dhārayate nṛpa
07,069.048c sa śeṣaḥ pannagaśreṣṭhaḥ svasti tubhyaṃ prayacchatu
07,069.049a gāndhāre yudhi vikramya nirjitāḥ surasattamāḥ
07,069.049c purā vṛtreṇa daityena bhinnadehāḥ sahasraśaḥ
07,069.050a hṛtatejobalāḥ sarve tadā sendrā divaukasaḥ
07,069.050b*0505_01 vihvalā hṛtavīryāś ca sahendrā vibudhā drutāḥ
07,069.050c brahmāṇaṃ śaraṇaṃ jagmur vṛtrād bhītā mahāsurāt
07,069.051 devā ūcuḥ
07,069.051a pramarditānāṃ vṛtreṇa devānāṃ devasattama
07,069.051c gatir bhava suraśreṣṭha trāhi no mahato bhayāt
07,069.052 droṇa uvāca
07,069.052a atha pārśve sthitaṃ viṣṇuṃ śakrādīṃś ca surottamān
07,069.052c prāha tathyam idaṃ vākyaṃ viṣaṇṇān surasattamān
07,069.053a rakṣyā me satataṃ devāḥ sahendrāḥ sadvijātayaḥ
07,069.053c tvaṣṭuḥ sudurdharaṃ tejo yena vṛtro vinirmitaḥ
07,069.054a tvaṣṭrā purā tapas taptvā varṣāyutaśataṃ tadā
07,069.054c vṛtro vinirmito devāḥ prāpyānujñāṃ maheśvarāt
07,069.055a sa tasyaiva prasādād vai hanyād eva ripur balī
07,069.055c nāgatvā śaṃkarasthānaṃ bhagavān dṛśyate haraḥ
07,069.056a dṛṣṭvā haniṣyatha ripuṃ kṣipraṃ gacchata mandaram
07,069.056c yatrāste tapasāṃ yonir dakṣayajñavināśanaḥ
07,069.056e pinākī sarvabhūteśo bhaganetranipātanaḥ
07,069.057a te gatvā sahitā devā brahmaṇā saha mandaram
07,069.057c apaśyaṃs tejasāṃ rāśiṃ sūryakoṭisamaprabham
07,069.058a so 'bravīt svāgataṃ devā brūta kiṃ karavāṇy aham
07,069.058c amoghaṃ darśanaṃ mahyaṃ kāmaprāptir ato 'stu vaḥ
07,069.059a evam uktās tu te sarve pratyūcus taṃ divaukasaḥ
07,069.059c tejo hṛtaṃ no vṛtreṇa gatir bhava divaukasām
07,069.060a mūrtīr īkṣaṣva no deva prahārair jarjarīkṛtāḥ
07,069.060c śaraṇaṃ tvāṃ prapannāḥ sma gatir bhava maheśvara
07,069.061 maheśvara uvāca
07,069.061a viditaṃ me yathā devāḥ kṛtyeyaṃ sumahābalā
07,069.061c tvaṣṭus tejobhavā ghorā durnivāryākṛtātmabhiḥ
07,069.062a avaśyaṃ tu mayā kāryaṃ sāhyaṃ sarvadivaukasām
07,069.062c mamedaṃ gātrajaṃ śakra kavacaṃ gṛhya bhāsvaram
07,069.062e badhānānena mantreṇa mānasena sureśvara
07,069.062f*0506_01 vadhāyāsuramukhyasya vṛtrasya suraghātinaḥ
07,069.063 droṇa uvāca
07,069.063a ity uktvā varadaḥ prādād varma tan mantram eva ca
07,069.063c sa tena varmaṇā guptaḥ prāyād vṛtracamūṃ prati
07,069.064a nānāvidhaiś ca śastraughaiḥ pātyamānair mahāraṇe
07,069.064c na saṃdhiḥ śakyate bhettuṃ varmabandhasya tasya tu
07,069.064d*0507_01 sa tena varmaṇā gupto vṛtraṃ devaripuṃ tadā
07,069.065a tato jaghāna samare vṛtraṃ devapatiḥ svayam
07,069.065b*0508_01 jaghāna samare 'bhītaḥ śakro devāgraṇīs tadā
07,069.065c taṃ ca matramayaṃ bandhaṃ varma cāṅgirase dadau
07,069.066a aṅgirāḥ prāha putrasya mantrajñasya bṛhaspateḥ
07,069.066c bṛhaspatir athovāca agniveśyāya dhīmate
07,069.067a agniveśyo mama prādāt tena badhnāmi varma te
07,069.067c tavādya deharakṣārthaṃ mantreṇa nṛpasattama
07,069.068 saṃjaya uvāca
07,069.068a evam uktvā tato droṇas tava putraṃ mahādyutiḥ
07,069.068c punar eva vacaḥ prāha śanair ācāryapuṃgavaḥ
07,069.068d*0509_01 **** **** tasya karma babandha ca
07,069.068d*0509_02 uvāca cainam ācāryas tava putram idaṃ vacaḥ
07,069.069a brahmasūtreṇa badhnāmi kavacaṃ tava pārthiva
07,069.069b*0510_01 brahmaṇaś ca svasūktena badhnāmi kavacaṃ tava
07,069.069c hiraṇyagarbheṇa yathā baddhaṃ viṣṇoḥ purā raṇe
07,069.070a yathā ca brahmaṇā baddhaṃ saṃgrāme tārakāmaye
07,069.070c śakrasya kavacaṃ divyaṃ tathā badhnāmy ahaṃ tava
07,069.071a baddhvā tu kavacaṃ tasya mantreṇa vidhipūrvakam
07,069.071c preṣayām āsa rājānaṃ yuddhāya mahate dvijaḥ
07,069.072a sa saṃnaddho mahābāhur ācāryeṇa mahātmanā
07,069.072b*0511_01 prasthitaḥ sahasā rājan yatra yāto dhanaṃjayaḥ
07,069.072c rathānāṃ ca sahasreṇa trigartānāṃ prahāriṇām
07,069.073a tathā dantisahasreṇa mattānāṃ vīryaśālinām
07,069.073c aśvānām ayutenaiva tathānyaiś ca mahārathaiḥ
07,069.074a vṛtaḥ prāyān mahābāhur arjunasya rathaṃ prati
07,069.074c nānāvāditraghoṣeṇa yathā vairocanis tathā
07,069.074c*0512_01 **** **** nānājanapadāyutaḥ
07,069.074c*0512_02 tava putraḥ prayātas tu
07,069.075a tataḥ śabdo mahān āsīt sainyānāṃ tava bhārata
07,069.075c agādhaṃ prasthitaṃ dṛṣṭvā samudram iva kauravam
07,070.001 saṃjaya uvāca
07,070.001a praviṣṭayor mahārāja pārthavārṣṇeyayos tadā
07,070.001c duryodhane prayāte ca pṛṣṭhataḥ puruṣarṣabhe
07,070.002a javenābhyadravan droṇaṃ mahatā nisvanena ca
07,070.002c pāṇḍavāḥ somakaiḥ sārdhaṃ tato yuddham avartata
07,070.003a tad yuddham abhavad ghoraṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
07,070.003c pāñcālānāṃ kurūṇāṃ ca vyūhasya purato 'dbhutam
07,070.004a rājan kadā cin nāsmābhir dṛṣṭaṃ tādṛṅ na ca śrutam
07,070.004b*0513_01 rājan na tādṛśaṃ yuddhaṃ dṛṣṭapūrvaṃ na ca śrutam
07,070.004c yādṛṅ madhyagate sūrye yuddham āsīd viśāṃ pate
07,070.005a dhṛṣṭadyumnamukhāḥ pārthā vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ
07,070.005c droṇasya sainyaṃ te sarve śaravarṣair avākiran
07,070.006a vayaṃ droṇaṃ puraskṛtya sarvaśastrabhṛtāṃ varam
07,070.006c pārṣatapramukhān pārthān abhyavarṣāma sāyakaiḥ
07,070.007a mahāmeghāv ivodīrṇau miśravātau himātyaye
07,070.007c senāgre viprakāśete rucire rathabhūṣite
07,070.008a sametya tu mahāsene cakratur vegam uttamam
07,070.008c jāhnavīyamune nadyau prāvṛṣīvolbaṇodake
07,070.009a nānāśastrapurovāto dvipāśvarathasaṃvṛtaḥ
07,070.009c gadāvidyun mahāraudraḥ saṃgrāmajalado mahān
07,070.010a bhāradvājāniloddhūtaḥ śaradhārāsahasravān
07,070.010c abhyavarṣan mahāraudraḥ pāṇḍusenāgnim uddhatam
07,070.011a samudram iva gharmānte vivān ghoro mahānilaḥ
07,070.011c vyakṣobhayad anīkāni pāṇḍavānāṃ dvijottamaḥ
07,070.012a te 'pi sarvaprayatnena droṇam eva samādravan
07,070.012c bibhitsanto mahāsetuṃ vāryoghāḥ prabalā iva
07,070.013a vārayām āsa tān droṇo jalaughān acalo yathā
07,070.013c pāṇḍavān samare kruddhān pāñcālāṃś ca sakekayān
07,070.014a athāpare 'pi rājānaḥ parāvṛtya samantataḥ
07,070.014c mahābalā raṇe śūrāḥ pāñcālān anvavārayan
07,070.015a tato raṇe naravyāghraḥ pārṣataḥ pāṇḍavaiḥ saha
07,070.015c saṃjaghānāsakṛd droṇaṃ bibhitsur arivāhinīm
07,070.016a yathaiva śaravarṣāṇi droṇo varṣati pārṣate
07,070.016c tathaiva śaravarṣāṇi dhṛṣṭadyumno 'bhyavarṣata
07,070.017a sanistriṃśapurovātaḥ śaktiprāsarṣṭisaṃvṛtaḥ
07,070.017c jyāvidyuc cāpasaṃhrādo dhṛṣṭadyumnabalāhakaḥ
07,070.018a śaradhārāśmavarṣāṇi vyasṛjat sarvatodiśam
07,070.018c nighnan rathavarāśvaughāṃś chādayām āsa vāhinīm
07,070.019a yaṃ yam ārchac charair droṇaḥ pāṇḍavānāṃ rathavrajam
07,070.019c tatas tataḥ śarair droṇam apākarṣata pārṣataḥ
07,070.020a tathā tu yatamānasya droṇasya yudhi bhārata
07,070.020c dhṛṣṭadyumnaṃ samāsādya tridhā sainyam abhidyata
07,070.021a bhojam eke nyavartanta jalasaṃdham athāpare
07,070.021c pāṇḍavair hanyamānāś ca droṇam evāpare 'vrajan
07,070.022a sainyāny aghaṭayad yāni droṇas tu rathināṃ varaḥ
07,070.022c vyadhamac cāpi tāny asya dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ
07,070.023a dhārtarāṣṭrās tridhābhūtā vadhyante pāṇḍusṛñjayaiḥ
07,070.023c agopāḥ paśavo 'raṇye bahubhiḥ śvāpadair iva
07,070.024a kālaḥ saṃgrasate yodhān dhṛṣṭadyumnena mohitān
07,070.024c saṃgrāme tumule tasminn iti saṃmenire janāḥ
07,070.025a kunṛpasya yathā rāṣṭraṃ durbhikṣavyādhitaskaraiḥ
07,070.025c drāvyate tadvad āpannā pāṇḍavais tava vāhinī
07,070.026a arkaraśmiprabhinneṣu śastreṣu kavaceṣu ca
07,070.026c cakṣūṃṣi pratihanyante sainyena rajasā tathā
07,070.027a tridhābhūteṣu sainyeṣu vadhyamāneṣu pāṇḍavaiḥ
07,070.027c amarṣitas tato droṇaḥ pāñcālān vyadhamac charaiḥ
07,070.028a mṛdnatas tāny anīkāni nighnataś cāpi sāyakaiḥ
07,070.028c babhūva rūpaṃ droṇasya kālāgner iva dīpyataḥ
07,070.029a rathaṃ nāgaṃ hayaṃ cāpi pattinaś ca viśāṃ pate
07,070.029c ekaikeneṣuṇā saṃkhye nirbibheda mahārathaḥ
07,070.030a pāṇḍavānāṃ tu sainyeṣu nāsti kaś cit sa bhārata
07,070.030c dadhāra yo raṇe bāṇān droṇacāpacyutāñ śitān
07,070.031a tat pacyamānam arkeṇa droṇasāyakatāpitam
07,070.031c babhrāma pārṣataṃ sainyaṃ tatra tatraiva bhārata
07,070.031d*0514_01 hanyamānaṃ tu tat sainyaṃ bhāradvājena sarvataḥ
07,070.031d*0514_02 śarair agniśikhākārair dahyate bharatarṣabha
07,070.032a tathaiva pārṣatenāpi kālyamānaṃ balaṃ tava
07,070.032c abhavat sarvato dīptaṃ śuṣkaṃ vanam ivāgninā
07,070.033a vadhyamāneṣu sainyeṣu droṇapārṣatasāyakaiḥ
07,070.033c tyaktvā prāṇān paraṃ śaktyā prāyudhyanta sma sainikāḥ
07,070.034a tāvakānāṃ pareṣāṃ ca yudhyatāṃ bharatarṣabha
07,070.034c nāsīt kaś cin mahārāja yo 'tyākṣīt saṃyugaṃ bhayāt
07,070.035a bhīmasenaṃ tu kaunteyaṃ sodaryāḥ paryavārayan
07,070.035c viviṃśatiś citraseno vikarṇaś ca mahārathaḥ
07,070.036a vindānuvindāv āvantyau kṣemadhūrtiś ca vīryavān
07,070.036c trayāṇāṃ tava putrāṇāṃ traya evānuyāyinaḥ
07,070.037a bāhlīkarājas tejasvī kulaputro mahārathaḥ
07,070.037c sahasenaḥ sahāmātyo draupadeyān avārayat
07,070.038a śaibyo govāsano rājā yodhair daśaśatāvaraiḥ
07,070.038c kāśyasyābhibhuvaḥ putraṃ parākrāntam avārayat
07,070.039a ajātaśatruṃ kaunteyaṃ jvalantam iva pāvakam
07,070.039c madrāṇām īśvaraḥ śalyo rājā rājānam āvṛṇot
07,070.040a duḥśāsanas tv avasthāpya svam anīkam amarṣaṇaḥ
07,070.040c sātyakiṃ prayayau kruddhaḥ śūro rathavaraṃ yudhi
07,070.041a svakenāham anīkena saṃnaddhakavacāvṛtaḥ
07,070.041c catuḥśatair maheṣvāsaiś cekitānam avārayam
07,070.042a śakunis tu sahānīko mādrīputram avārayat
07,070.042c gāndhārakaiḥ saptaśataiś cāpaśaktiśarāsibhiḥ
07,070.043a vindānuvindāv āvantyau virāṭaṃ matsyam ārchatām
07,070.043c prāṇāṃs tyaktvā maheṣvāsau mitrārthe 'bhyudyatau yudhi
07,070.044a śikhaṇḍinaṃ yājñaseniṃ rundhānam aparājitam
07,070.044c bāhlikaḥ pratisaṃyattaḥ parākrāntam avārayat
07,070.045a dhṛṣṭadyumnaṃ ca pāñcālyaṃ krūraiḥ sārdhaṃ prabhadrakaiḥ
07,070.045c āvantyaḥ saha sauvīraiḥ kruddharūpam avārayat
07,070.046a ghaṭotkacaṃ tathā śūraṃ rākṣasaṃ krūrayodhinam
07,070.046c alāyudho 'dravat tūrṇaṃ kruddham āyāntam āhave
07,070.047a alambusaṃ rākṣasendraṃ kuntibhojo mahārathaḥ
07,070.047c sainyena mahatā yuktaḥ kruddharūpam avārayat
07,070.047d*0515_01 evaṃ dvaṃdvaśatāny āsaṃs tava teṣāṃ ca bhārata
07,070.048a saindhavaḥ pṛṣṭhatas tv āsīt sarvasainyasya bhārata
07,070.048c rakṣitaḥ parameṣvāsaiḥ kṛpaprabhṛtibhī rathaiḥ
07,070.049a tasyāstāṃ cakrarakṣau dvau saindhavasya bṛhattamau
07,070.049c drauṇir dakṣiṇato rājan sūtaputraś ca vāmataḥ
07,070.050a pṛṣṭhagopās tu tasyāsan saumadattipurogamāḥ
07,070.050c kṛpaś ca vṛṣasenaś ca śalaḥ śalyaś ca durjayaḥ
07,070.051a nītimanto maheṣvāsāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ
07,070.051c saindhavasya vidhāyaivaṃ rakṣāṃ yuyudhire tadā
07,071.001 saṃjaya uvāca
07,071.001a rājan saṃgrāmam āścaryaṃ śṛṇu kīrtayato mama
07,071.001c kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca yathā yuddham avartata
07,071.002a bhāradvājaṃ samāsādya vyūhasya pramukhe sthitam
07,071.002c ayodhayan raṇe pārthā droṇānīkaṃ bibhitsavaḥ
07,071.003a rakṣamāṇāḥ svakaṃ vyūhaṃ droṇasyāpi ca sainikāḥ
07,071.003c ayodhayan raṇe pārthān prārthayanto mahad yaśaḥ
07,071.004a vindānuvindāv āvantyau virāṭaṃ daśabhiḥ śaraiḥ
07,071.004c ājaghnatuḥ susaṃkruddhau tava putrahitaiṣiṇau
07,071.005a virāṭaś ca mahārāja tāv ubhau samare sthitau
07,071.005c parākrāntau parākramya yodhayām āsa sānugau
07,071.006a teṣāṃ yuddhaṃ samabhavad dāruṇaṃ śoṇitodakam
07,071.006c siṃhasya dvipamukhyābhyāṃ prabhinnābhyāṃ yathā vane
07,071.007a bāhlīkaṃ rabhasaṃ yuddhe yājñasenir mahābalaḥ
07,071.007c ājaghne viśikhais tīkṣṇair ghorair marmāsthibhedibhiḥ
07,071.008a bāhlīko yājñaseniṃ tu hemapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
07,071.008c ājaghāna bhṛśaṃ kruddho navabhir nataparvabhiḥ
07,071.009a tad yuddham abhavad ghoraṃ śaraśaktisamākulam
07,071.009c bhīrūṇāṃ trāsajananaṃ śūrāṇāṃ harṣavardhanam
07,071.009d*0516_01 āvantyau bhrātarau śūrau dhṛṣṭadyumnam ayudhyatām
07,071.009d*0516_02 sālvako bilvakaś cobhau yathā viṣṇuṃ kṛte yuge
07,071.010a tābhyāṃ tatra śarair muktair antarikṣaṃ diśas tathā
07,071.010c abhavat saṃvṛtaṃ sarvaṃ na prājñāyata kiṃ cana
07,071.010d*0517_01 na sma vijñāyate rājan nāpy anyo bubudhe kriyām
07,071.011a śaibyo govāsano yuddhe kāśyaputraṃ mahāratham
07,071.011c sasainyo yodhayām āsa gajaḥ pratigajaṃ yathā
07,071.012a bāhlīkarājaḥ saṃrabdho draupadeyān mahārathān
07,071.012c manaḥ pañcendriyāṇīva śuśubhe yodhayan raṇe
07,071.013a ayodhayaṃs te ca bhṛśaṃ taṃ śaraughaiḥ samantataḥ
07,071.013c indriyārthā yathā dehaṃ śaśvad dehabhṛtāṃ vara
07,071.014a vārṣṇeyaṃ sātyakiṃ yuddhe putro duḥśāsanas tava
07,071.014c ājaghne sāyakais tīkṣṇair navabhir nataparvabhiḥ
07,071.015a so 'tividdho balavatā maheṣvāsena dhanvinā
07,071.015c īṣan mūrchāṃ jagāmāśu sātyakiḥ satyavikramaḥ
07,071.016a samāśvastas tu vārṣṇeyas tava putraṃ mahāratham
07,071.016c vivyādha daśabhis tūrṇaṃ sāyakaiḥ kaṅkapatribhiḥ
07,071.017a tāv anyonyaṃ dṛḍhaṃ viddhāv anyonyaśaravikṣatau
07,071.017c rejatuḥ samare rājan puṣpitāv iva kiṃśukau
07,071.018a alambusas tu saṃkruddhaḥ kuntibhojaśarārditaḥ
07,071.018c aśobhata paraṃ lakṣmyā puṣpāḍhya iva kiṃśukaḥ
07,071.019a kuntibhojaṃ tato rakṣo viddhvā bahubhir āyasaiḥ
07,071.019c anadad bhairavaṃ nādaṃ vāhinyāḥ pramukhe tava
07,071.020a tatas tau samare śūrau yodhayantau parasparam
07,071.020c dadṛśuḥ sarvabhūtāni śakrajambhau yathā purā
07,071.021a śakuniṃ rabhasaṃ yuddhe kṛtavairaṃ ca bhārata
07,071.021c mādrīputrau ca saṃrabdhau śarair ardayatāṃ mṛdhe
07,071.022a tan mūlaḥ sa mahārāja prāvartata janakṣayaḥ
07,071.022c tvayā saṃjanito 'tyarthaṃ karṇena ca vivardhitaḥ
07,071.023a uddhukṣitaś ca putreṇa tava krodhahutāśanaḥ
07,071.023c ya imāṃ pṛthivīṃ rājan dagdhuṃ sarvāṃ samudyataḥ
07,071.024a śakuniḥ pāṇḍuputrābhyāṃ kṛtaḥ sa vimukhaḥ śaraiḥ
07,071.024c nābhyajānata kartavyaṃ yudhi kiṃ cit parākramam
07,071.025a vimukhaṃ cainam ālokya mādrīputrau mahārathau
07,071.025c vavarṣatuḥ punar bāṇair yathā meghau mahāgirim
07,071.026a sa vadhyamāno bahubhiḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,071.026c saṃprāyāj javanair aśvair droṇānīkāya saubalaḥ
07,071.027a ghaṭotkacas tathā śūraṃ rākṣasaṃ tam alāyudham
07,071.027c abhyayād rabhasaṃ yuddhe vegam āsthāya madhyamam
07,071.028a tayor yuddhaṃ mahārāja citrarūpam ivābhavat
07,071.028c yādṛśaṃ hi purā vṛttaṃ rāmarāvaṇayor mṛdhe
07,071.029a tato yudhiṣṭhiro rājā madrarājānam āhave
07,071.029c viddhvā pañcāśatā bāṇaiḥ punar vivyādha saptabhiḥ
07,071.030a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tayor atyadbhutaṃ nṛpa
07,071.030c yathā pūrvaṃ mahad yuddhaṃ śambarāmararājayoḥ
07,071.031a viviṃśatiś citraseno vikarṇaś ca tavātmajaḥ
07,071.031c ayodhayan bhīmasenaṃ mahatyā senayā vṛtāḥ
07,072.001 saṃjaya uvāca
07,072.001a tathā tasmin pravṛtte tu saṃgrāme lomaharṣaṇe
07,072.001c kauraveyāṃs tridhābhūtān pāṇḍavāḥ samupādravan
07,072.002a jalasaṃdhaṃ mahābāhur bhīmaseno nyavārayat
07,072.002c yudhiṣṭhiraḥ sahānīkaḥ kṛtavarmāṇam āhave
07,072.003a kirantaṃ śaravarṣāṇi rocamāna ivāṃśumān
07,072.003c dhṛṣṭadyumno mahārāja droṇam abhyadravad raṇe
07,072.004a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tvaratāṃ sarvadhanvinām
07,072.004c kurūṇāṃ somakānāṃ ca saṃkruddhānāṃ parasparam
07,072.005a saṃkṣaye tu tathā bhūte vartamāne mahābhaye
07,072.005c dvaṃdvībhūteṣu sainyeṣu yudhyamāneṣv abhītavat
07,072.006a droṇaḥ pāñcālaputreṇa balī balavatā saha
07,072.006c vicikṣepa pṛṣatkaughāṃs tad adbhutam ivābhavat
07,072.007a puṇḍarīkavanānīva vidhvastāni samantataḥ
07,072.007c cakrāte droṇapāñcālyau nṛṇāṃ śīrṣāṇy anekaśaḥ
07,072.008a vinikīrṇāni vīrāṇām anīkeṣu samantataḥ
07,072.008c vastrābharaṇaśastrāṇi dhvajavarmāyudhāni ca
07,072.009a tapanīyavicitrāṅgāḥ saṃsiktā rudhireṇa ca
07,072.009c saṃsaktā iva dṛśyante meghasaṃghāḥ savidyutaḥ
07,072.009d*0518_01 tāvakāḥ samare yodhāḥ pāṇḍaveyāś ca vikṣatāḥ
07,072.010a kuñjarāśvanarān saṃkhye pātayantaḥ patatribhiḥ
07,072.010c tālamātrāṇi cāpāni vikarṣanto mahārathāḥ
07,072.011a asicarmāṇi cāpāni śirāṃsi kavacāni ca
07,072.011c viprakīryanta śūrāṇāṃ saṃprahāre mahātmanām
07,072.012a utthitāny agaṇeyāni kabandhāni samantataḥ
07,072.012c adṛśyanta mahārāja tasmin paramasaṃkule
07,072.013a gṛdhrāḥ kaṅkā vaḍāḥ śyenā vāyasā jambukās tathā
07,072.013c bahavaḥ piśitāśāś ca tatrādṛśyanta māriṣa
07,072.014a bhakṣayantaḥ sma māṃsāni pibantaś cāpi śoṇitam
07,072.014c vilumpantaḥ sma keśāṃś ca majjāś ca bahudhā nṛpa
07,072.015a ākarṣantaḥ śarīrāṇi śarīrāvayavāṃs tathā
07,072.015c narāśvagajasaṃghānāṃ śirāṃsi ca tatas tataḥ
07,072.016a kṛtāstrā raṇadīkṣābhir dīkṣitāḥ śaradhāriṇaḥ
07,072.016c raṇe jayaṃ prārthayanto bhṛśaṃ yuyudhire tadā
07,072.017a asimārgān bahuvidhān vicerus tāvakā raṇe
07,072.017c ṛṣṭibhiḥ śaktibhiḥ prāsaiḥ śūlatomarapaṭṭiśaiḥ
07,072.018a gadābhiḥ parighaiś cānye vyāyudhāś ca bhujair api
07,072.018c anyonyaṃ jaghnire kruddhā yuddharaṅgagatā narāḥ
07,072.019a rathino rathibhiḥ sārdham aśvārohāś ca sādibhiḥ
07,072.019c mātaṅgā varamātaṅgaiḥ padātāś ca padātibhiḥ
07,072.020a kṣībā ivānye conmattā raṅgeṣv iva ca cāraṇāḥ
07,072.020c uccukruśus tathānyonyaṃ jaghnur anyonyam āhave
07,072.021a vartamāne tathā yuddhe nirmaryāde viśāṃ pate
07,072.021c dhṛṣṭadyumno hayān aśvair droṇasya vyatyamiśrayat
07,072.022a te hayā sādhv aśobhanta vimiśrā vātaraṃhasaḥ
07,072.022c pārāvatasavarṇāś ca raktaśoṇāś ca saṃyuge
07,072.022e hayāḥ śuśubhire rājan meghā iva savidyutaḥ
07,072.023a dhṛṣṭadyumnaś ca saṃprekṣya droṇam abhyāśam āgatam
07,072.023c asicarmādade vīro dhanur utsṛjya bhārata
07,072.024a cikīrṣur duṣkaraṃ karma pārṣataḥ paravīrahā
07,072.024c īṣayā samatikramya droṇasya ratham āviśat
07,072.025a atiṣṭhad yugamadhye sa yugasaṃnahaneṣu ca
07,072.025c jaghānārdheṣu cāśvānāṃ tat sainyāny abhyapūjayan
07,072.026a khaḍgena caratas tasya śoṇāśvān adhitiṣṭhataḥ
07,072.026c na dadarśāntaraṃ droṇas tad adbhutam ivābhavat
07,072.027a yathā śyenasya patanaṃ vaneṣv āmiṣagṛddhinaḥ
07,072.027c tathaivāsīd abhīsāras tasya droṇaṃ jighāṃsataḥ
07,072.028a tataḥ śaraśatenāsya śatacandraṃ samākṣipat
07,072.028c droṇo drupadaputrasya khaḍgaṃ ca daśabhiḥ śaraiḥ
07,072.029a hayāṃś caiva catuḥṣaṣṭyā śarāṇāṃ jaghnivān balī
07,072.029c dhvajaṃ chatraṃ ca bhallābhyāṃ tathobhau pārṣṇisārathī
07,072.030a athāsmai tvarito bāṇam aparaṃ jīvitāntakam
07,072.030c ākarṇapūrṇaṃ cikṣepa vajraṃ vajradharo yathā
07,072.030d*0519_01 dhṛṣṭadyumnāya cikṣepa śacīpatir ivāśanim
07,072.031a taṃ caturdaśabhir bāṇair bāṇaṃ ciccheda sātyakiḥ
07,072.031c grastam ācāryamukhyena dhṛṣṭadyumnam amocayat
07,072.032a siṃheneva mṛgaṃ grastaṃ narasiṃhena māriṣa
07,072.032c droṇena mocayām āsa pāñcālyaṃ śinipuṃgavaḥ
07,072.033a sātyakiṃ prekṣya goptāraṃ pāñcālyasya mahāhave
07,072.033c śarāṇāṃ tvarito droṇaḥ ṣaḍviṃśatyā samarpayat
07,072.034a tato droṇaṃ śineḥ pautro grasantam iva sṛñjayān
07,072.034c pratyavidhyac chitair bāṇaiḥ ṣaḍviṃśatyā stanāntare
07,072.035a tataḥ sarve rathās tūrṇaṃ pāñcālā jayagṛddhinaḥ
07,072.035c sātvatābhisṛte droṇe dhṛṣṭadyumnam amocayan
07,073.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,073.001a bāṇe tasmin nikṛtte tu dhṛṣṭadyumne ca mokṣite
07,073.001c tena vṛṣṇipravīreṇa yuyudhānena saṃjaya
07,073.002a amarṣito maheṣvāsaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
07,073.002c naravyāghraḥ śineḥ pautre droṇaḥ kim akarod yudhi
07,073.003 saṃjaya uvāca
07,073.003a saṃpradrutaḥ krodhaviṣo vyāditāsyaśarāsanaḥ
07,073.003c tīkṣṇadhāreṣudaśanaḥ śitanārācadaṃṣṭravān
07,073.004a saṃrambhāmarṣatāmrākṣo mahāhir iva niḥśvasan
07,073.004c naravīrapramuditaiḥ śoṇair aśvair mahājavaiḥ
07,073.005a utpatadbhir ivākāśaṃ kramadbhir iva sarvataḥ
07,073.005c rukmapuṅkhāñ śarān asyan yuyudhānam upādravat
07,073.006a śarapātamahāvarṣaṃ rathaghoṣabalāhakam
07,073.006c kārmukākarṣavikṣiptaṃ nārācabahuvidyutam
07,073.007a śaktikhaḍgāśanidharaṃ krodhavegasamutthitam
07,073.007c droṇamegham anāvāryaṃ hayamārutacoditam
07,073.008a dṛṣṭvaivābhipatantaṃ taṃ śūraḥ parapuraṃjayaḥ
07,073.008c uvāca sūtaṃ śaineyaḥ prahasan yuddhadurmadaḥ
07,073.009a etaṃ vai brāhmaṇaṃ krūraṃ svakarmaṇy anavasthitam
07,073.009c āśrayaṃ dhārtarāṣṭrasya rājño duḥkhabhayāvaham
07,073.010a śīghraṃ prajavitair aśvaiḥ pratyudyāhi prahṛṣṭavat
07,073.010c ācāryaṃ rājaputrāṇāṃ satataṃ śūramāninam
07,073.010d*0520_01 evam uktas tataḥ sūtaḥ satyakasyāvahad ratham
07,073.011a tato rajatasaṃkāśā mādhavasya hayottamāḥ
07,073.011c droṇasyābhimukhāḥ śīghram agacchan vātaraṃhasaḥ
07,073.011d*0521_01 tatas tau droṇaśaineyau yuyudhāte paraṃtapau
07,073.011d*0521_02 śarair anekasāhasrais tāḍayantau parasparam
07,073.011d*0521_03 iṣujālāvṛtaṃ vyoma cakratuḥ puruṣarṣabhau
07,073.011d*0521_04 pūrayām āsatur vīrāv ubhau daśa diśaḥ śaraiḥ
07,073.011d*0521_05 meghāv ivātapāpāye dhārābhir itaretaram
07,073.011d*0521_06 na sma sūryas tadā bhāti na vavau ca samīraṇaḥ
07,073.012a iṣujālāvṛtaṃ ghoram andhakāram anantaram
07,073.012c anādhṛṣyam ivānyeṣāṃ śūrāṇām abhavat tadā
07,073.012d*0522_01 andhakārīkṛte loke droṇaśaineyayoḥ śaraiḥ
07,073.013a tataḥ śīghrāstraviduṣor droṇasātvatayos tadā
07,073.013c nāntaraṃ śaravṛṣṭīnāṃ dṛśyate narasiṃhayoḥ
07,073.014a iṣūṇāṃ saṃnipātena śabdo dhārābhighātajaḥ
07,073.014c śuśruve śakramuktānām aśanīnām iva svanaḥ
07,073.015a nārācair atividdhānāṃ śarāṇāṃ rūpam ābabhau
07,073.015c āśīviṣavidaṣṭānāṃ sarpāṇām iva bhārata
07,073.016a tayor jyātalanirghoṣo vyaśrūyata sudāruṇaḥ
07,073.016c ajasraṃ śailaśṛṅgāṇāṃ vajreṇāhanyatām iva
07,073.017a ubhayos tau rathau rājaṃs te cāśvāstau ca sārathī
07,073.017c rukmapuṅkhaiḥ śaraiś channāś citrarūpā babhus tadā
07,073.018a nirmalānām ajihmānāṃ nārācānāṃ viśāṃ pate
07,073.018c nirmuktāśīviṣābhānāṃ saṃpāto 'bhūt sudāruṇaḥ
07,073.019a ubhayoḥ patite chatre tathaiva patitau dhvajau
07,073.019b*0523_01 nikṛntatoḥ śarais tīkṣṇair droṇasatyakayos tadā
07,073.019c ubhau rudhirasiktāṅgāv ubhau ca vijayaiṣiṇau
07,073.020a sravadbhiḥ śoṇitaṃ gātraiḥ prasrutāv iva vāraṇau
07,073.020c anyonyam abhividhyetāṃ jīvitāntakaraiḥ śaraiḥ
07,073.021a garjitotkruṣṭasaṃnādāḥ śaṅkhadundubhinisvanāḥ
07,073.021c upāraman mahārāja vyājahāra na kaś cana
07,073.022a tūṣṇīṃbhūtāny anīkāni yodhā yuddhād upāraman
07,073.022c dadṛśe dvairathaṃ tābhyāṃ jātakautūhalo janaḥ
07,073.023a rathino hastiyantāro hayārohāḥ padātayaḥ
07,073.023c avaikṣantācalair netraiḥ parivārya ratharṣabhau
07,073.023d*0524_01 sarvataḥ parivāryobhau pratatākṣabhivīkṣire
07,073.024a hastyanīkāny atiṣṭhanta tathānīkāni vājinām
07,073.024c tathaiva rathavāhinyaḥ prativyūhya vyavasthitāḥ
07,073.025a muktāvidrumacitraiś ca maṇikāñcanabhūṣitaiḥ
07,073.025c dhvajair ābharaṇaiś citraiḥ kavacaiś ca hiraṇmayaiḥ
07,073.026a vaijayantīpatākābhiḥ paristomāṅgakambalaiḥ
07,073.026c vimalair niśitaiḥ śastrair hayānāṃ ca prakīrṇakaiḥ
07,073.027a jātarūpamayībhiś ca rājatībhiś ca mūrdhasu
07,073.027c gajānāṃ kumbhamālābhir dantaveṣṭaiś ca bhārata
07,073.028a sabalākāḥ sakhadyotāḥ sairāvataśatahradāḥ
07,073.028c adṛśyantoṣṇaparyāye meghānām iva vāgurāḥ
07,073.029a apaśyann asmadīyāś ca te ca yaudhiṣṭhirāḥ sthitāḥ
07,073.029c tad yuddhaṃ yuyudhānasya droṇasya ca mahātmanaḥ
07,073.030a vimānāgragatā devā brahmaśakrapurogamāḥ
07,073.030c siddhacāraṇasaṃghāś ca vidyādharamahoragāḥ
07,073.030d*0525_01 gandharvā dānavā yakṣā rākṣasāpsarasaḥ khagāḥ
07,073.031a gatapratyāgatākṣepaiś citraiḥ śastravighātibhiḥ
07,073.031c vividhair vismayaṃ jagmus tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
07,073.032a hastalāghavam astreṣu darśayantau mahābalau
07,073.032c anyonyaṃ samavidhyetāṃ śarais tau droṇasātyakī
07,073.033a tato droṇasya dāśārhaḥ śarāṃś ciccheda saṃyuge
07,073.033c patribhiḥ sudṛḍhair āśu dhanuś caiva mahādyute
07,073.034a nimeṣāntaramātreṇa bhāradvājo 'paraṃ dhanuḥ
07,073.034c sajyaṃ cakāra tac cāśu cicchedāsya sa sātyakiḥ
07,073.035a tatas tvaran punar droṇo dhanurhasto vyatiṣṭhata
07,073.035c sajyaṃ sajyaṃ punaś cāsya ciccheda niśitaiḥ śaraiḥ
07,073.035d*0526_01 cakāra tatra panthānaṃ yayau yena janārdanaḥ
07,073.035d*0527_01 evam ekaśataṃ chinnaṃ dhanuṣāṃ dṛḍhadhanvinā
07,073.035d*0527_02 na cāntaraṃ tayor dṛṣṭaṃ saṃdhāne chedane 'pi ca
07,073.036a tato 'sya saṃyuge droṇo dṛṣṭvā karmātimānuṣam
07,073.036c yuyudhānasya rājendra manasedam acintayat
07,073.037a etad astrabalaṃ rāme kārtavīrye dhanaṃjaye
07,073.037c bhīṣme ca puruṣavyāghre yad idaṃ sātvatāṃ vare
07,073.038a taṃ cāsya manasā droṇaḥ pūjayām āsa vikramam
07,073.038c lāghavaṃ vāsavasyeva saṃprekṣya dvijasattamaḥ
07,073.039a tutoṣāstravidāṃ śreṣṭhas tathā devāḥ savāsavāḥ
07,073.039b*0528_01 lāghavaṃ vṛṣṇivīrasya vāsavasyeva dṛśya saḥ
07,073.039b*0528_02 tuṣṭuvur lāghavāt tasya devāḥ sāgnipurogamāḥ
07,073.039b*0529_01 siddhacāraṇasaṃghāś ca sādhu sādhv iti cukruśuḥ
07,073.039c na tām ālakṣayām āsur laghutāṃ śīghrakāriṇaḥ
07,073.040a devāś ca yuyudhānasya gandharvāś ca viśāṃ pate
07,073.040c siddhacāraṇasaṃghāś ca vidur droṇasya karma tat
07,073.041a tato 'nyad dhanur ādāya droṇaḥ kṣatriyamardanaḥ
07,073.041c astrair astravidāṃ śreṣṭho yodhayām āsa bhārata
07,073.042a tasyāstrāṇy astramāyābhiḥ pratihanya sa sātyakiḥ
07,073.042c jaghāna niśitair bāṇais tad adbhutam ivābhavat
07,073.043a tasyātimānuṣaṃ karma dṛṣṭvānyair asamaṃ raṇe
07,073.043c yuktaṃ yogena yogajñās tāvakāḥ samapūjayan
07,073.044a yad astram asyati droṇas tad evāsyati sātyakiḥ
07,073.044c tam ācāryo 'py asaṃbhrānto 'yodhayac chatrutāpanaḥ
07,073.044d*0530_01 ity āsīt tumulaḥ śabdo durdharṣasya rathaṃ prati
07,073.045a tataḥ kruddho mahārāja dhanurvedasya pāragaḥ
07,073.045c vadhāya yuyudhānasya divyam astram udairayat
07,073.046a tad āgneyaṃ mahāghoraṃ ripughnam upalakṣya saḥ
07,073.046c astraṃ divyaṃ maheṣvāso vāruṇaṃ samudairayat
07,073.047a hāhākāro mahān āsīd dṛṣṭvā divyāstradhāriṇau
07,073.047c na vicerus tadākāśe bhūtāny ākāśagāny api
07,073.048a astre te vāruṇāgneye tābhyāṃ bāṇasamāhite
07,073.048c na tāvad abhiṣajyete vyāvartad atha bhāskaraḥ
07,073.049a tato yudhiṣṭhiro rājā bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
07,073.049c nakulaḥ sahadevaś ca paryarakṣanta sātyakim
07,073.050a dhṛṣṭadyumnamukhaiḥ sārdhaṃ virāṭaś ca sakekayaḥ
07,073.050c matsyāḥ śālveyasenāś ca droṇam ājagmur añjasā
07,073.051a duḥśāsanaṃ puraskṛtya rājaputrāḥ sahasraśaḥ
07,073.051c droṇam abhyupapadyanta sapatnaiḥ parivāritam
07,073.052a tato yuddham abhūd rājaṃs tava teṣāṃ ca dhanvinām
07,073.052c rajasā saṃvṛte loke śarajālasamāvṛte
07,073.053a sarvam āvignam abhavan na prājñāyata kiṃ cana
07,073.053c sainyena rajasā dhvaste nirmaryādam avartata
07,073.053d*0531_01 tenāntareṇa pārthas tu raṇe jitvā mahārathān
07,073.053d*0531_02 atikrāntas tadā yuddhaṃ kṛtvā paryavatasthivān
07,074.001 saṃjaya uvāca
07,074.001*0532_01 vartamāne tathā yuddhe droṇasya saha pāṇḍubhiḥ
07,074.001a parivartamāne tv āditye tatra sūryasya raśmibhiḥ
07,074.001c rajasā kīryamāṇāś ca mandībhūtāś ca sainikāḥ
07,074.002a tiṣṭhatāṃ yudhyamānānāṃ punar āvartatām api
07,074.002c bhajyatāṃ jayatāṃ caiva jagāma tad ahaḥ śanaiḥ
07,074.003a tathā teṣu viṣakteṣu sainyeṣu jayagṛddhiṣu
07,074.003c arjuno vāsudevaś ca saindhavāyaiva jagmatuḥ
07,074.004a rathamārgapramāṇaṃ tu kaunteyo niśitaiḥ śaraiḥ
07,074.004c cakāra tatra panthānaṃ yayau yena janārdanaḥ
07,074.005a yatra yatra ratho yāti pāṇḍavasya mahātmanaḥ
07,074.005c tatra tatraiva dīryante senās tava viśāṃ pate
07,074.006a rathaśikṣāṃ tu dāśārho darśayām āsa vīryavān
07,074.006c uttamādhamamadhyāni maṇḍalāni vidarśayan
07,074.007a te tu nāmāṅkitāḥ pītāḥ kālajvalanasaṃnibhāḥ
07,074.007c snāyunaddhāḥ suparvāṇaḥ pṛthavo dīrghagāminaḥ
07,074.008a vaiṇavāyasmayaśarāḥ svāyatā vividhānanāḥ
07,074.008c rudhiraṃ patagaiḥ sārdhaṃ prāṇināṃ papur āhave
07,074.009a rathasthitaḥ krośamātre yān asyaty arjunaḥ śarān
07,074.009c rathe krośam atikrānte tasya te ghnanti śātravān
07,074.010a tārkṣyamārutaraṃhobhir vājibhiḥ sādhuvāhibhiḥ
07,074.010c tathāgacchad dhṛṣīkeśaḥ kṛtsnaṃ vismāpayañ jagat
07,074.011a na tathā gacchati rathas tapanasya viśāṃ pate
07,074.011c nendrasya na ca rudrasya nāpi vaiśravaṇasya ca
07,074.012a nānyasya samare rājan gatapūrvas tathā rathaḥ
07,074.012c yathā yayāv arjunasya manobhiprāyaśīghragaḥ
07,074.013a praviśya tu raṇe rājan keśavaḥ paravīrahā
07,074.013c senāmadhye hayāṃs tūrṇaṃ codayām āsa bhārata
07,074.014a tatas tasya rathaughasya madhyaṃ prāpya hayottamāḥ
07,074.014c kṛcchreṇa ratham ūhus taṃ kṣutpipāsāśramānvitāḥ
07,074.015a kṣatāś ca bahubhiḥ śastrair yuddhaśauṇḍair anekaśaḥ
07,074.015c maṇḍalāni vicitrāṇi vicerus te muhur muhuḥ
07,074.016a hatānāṃ vājināgānāṃ rathānāṃ ca naraiḥ saha
07,074.016c upariṣṭād atikrāntāḥ śailābhānāṃ sahasraśaḥ
07,074.016d*0533_01 śrameṇa mahatā yuktās te hayā vātaraṃhasaḥ
07,074.016d*0533_02 mandavegagatā rājan saṃvṛttās tatra saṃyuge
07,074.017a etasminn antare vīrāv āvantyau bhrātarau nṛpa
07,074.017c sahasenau samārchetāṃ pāṇḍavaṃ klāntavāhanam
07,074.018a tāv arjunaṃ catuḥṣaṣṭyā saptatyā ca janārdanam
07,074.018c śarāṇāṃ ca śatenāśvān avidhyetāṃ mudānvitau
07,074.019a tāv arjuno mahārāja navabhir nataparvabhiḥ
07,074.019c ājaghāna raṇe kruddho marmajño marmabhedibhiḥ
07,074.020a tatas tau tu śaraugheṇa bībhatsuṃ sahakeśavam
07,074.020c ācchādayetāṃ saṃrabdhau siṃhanādaṃ ca nedatuḥ
07,074.021a tayos tu dhanuṣī citre bhallābhyāṃ śvetavāhanaḥ
07,074.021c ciccheda samare tūrṇaṃ dhvajau ca kanakojjvalau
07,074.022a athānye dhanuṣī rājan pragṛhya samare tadā
07,074.022c pāṇḍavaṃ bhṛśasaṃkruddhāv ardayām āsatuḥ śaraiḥ
07,074.023a tayos tu bhṛśasaṃkruddhaḥ śarābhyāṃ pāṇḍunandanaḥ
07,074.023b*0534_01 tau tu śastrabhṛtāṃ śreṣṭhaḥ śaraiḥ saṃtoṣya bhārata
07,074.023c ciccheda dhanuṣī tūrṇaṃ bhūya eva dhanaṃjayaḥ
07,074.024a tathānyair viśikhais tūrṇaṃ hemapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
07,074.024c jaghānāśvān sapadātāṃs tathobhau pārṣṇisārathī
07,074.025a jyeṣṭhasya ca śiraḥ kāyāt kṣurapreṇa nyakṛntata
07,074.025c sa papāta hataḥ pṛthvyāṃ vātarugṇa iva drumaḥ
07,074.025d*0535_01 nihato rudhirāktāṅgaḥ kampayann iva medinīm
07,074.026a vindaṃ tu nihataṃ dṛṣṭvā anuvindaḥ pratāpavān
07,074.026c hatāśvaṃ ratham utsṛjya gadāṃ gṛhya mahābalaḥ
07,074.027a abhyadravata saṃgrāme bhrātur vadham anusmaran
07,074.027c gadayā gadināṃ śreṣṭho nṛtyann iva mahārathaḥ
07,074.028a anuvindas tu gadayā lalāṭe madhusūdanam
07,074.028c spṛṣṭvā nākampayat kruddho mainākam iva parvatam
07,074.029a tasyārjunaḥ śaraiḥ ṣaḍbhir grīvāṃ pādau bhujau śiraḥ
07,074.029c nicakarta sa saṃchinnaḥ papātādricayo yathā
07,074.030a tatas tau nihatau dṛṣṭvā tayo rājan padānugāḥ
07,074.030c abhyadravanta saṃkruddhāḥ kirantaḥ śataśaḥ śarān
07,074.031a tān arjunaḥ śarais tūrṇaṃ nihatya bharatarṣabha
07,074.031c vyarocata yathā vahnir dāvaṃ dagdhvā himātyaye
07,074.032a tayoḥ senām atikramya kṛcchrān niryād dhanaṃjayaḥ
07,074.032c vibabhau jaladān bhittvā divākara ivoditaḥ
07,074.033a taṃ dṛṣṭvā kuravas trastāḥ prahṛṣṭāś cābhavan punaḥ
07,074.033c abhyavarṣaṃs tadā pārthaṃ samantād bharatarṣabha
07,074.034a śrāntaṃ cainaṃ samālakṣya jñātvā dūre ca saindhavam
07,074.034c siṃhanādena mahatā sarvataḥ paryavārayan
07,074.035a tāṃs tu dṛṣṭvā susaṃrabdhān utsmayan puruṣarṣabhaḥ
07,074.035c śanakair iva dāśārham arjuno vākyam abravīt
07,074.036a śarārditāś ca glānāś ca hayā dūre ca saindhavaḥ
07,074.036c kim ihānantaraṃ kāryaṃ jyāyiṣṭhaṃ tava rocate
07,074.037a brūhi kṛṣṇa yathātattvaṃ tvaṃ hi prājñatamaḥ sadā
07,074.037c bhavannetrā raṇe śatrūn vijeṣyantīha pāṇḍavāḥ
07,074.038a mama tv anantaraṃ kṛtyaṃ yad vai tat saṃnibodha me
07,074.038c hayān vimucya hi sukhaṃ viśalyān kuru mādhava
07,074.039a evam uktas tu pārthena keśavaḥ pratyuvāca tam
07,074.039c mamāpy etan mataṃ pārtha yad idaṃ te prabhāṣitam
07,074.040 arjuna uvāca
07,074.040a aham āvārayiṣyāmi sarvasainyāni keśava
07,074.040c tvam apy atra yathānyāyaṃ kuru kāryam anantaram
07,074.041 saṃjaya uvāca
07,074.041a so 'vatīrya rathopasthād asaṃbhrānto dhanaṃjayaḥ
07,074.041c gāṇḍīvaṃ dhanur ādāya tasthau girir ivācalaḥ
07,074.042a tam abhyadhāvan krośantaḥ kṣatriyā jayakāṅkṣiṇaḥ
07,074.042c idaṃ chidram iti jñātvā dharaṇīsthaṃ dhanaṃjayam
07,074.043a tam ekaṃ rathavaṃśena mahatā paryavārayan
07,074.043c vikarṣantaś ca cāpāni visṛjantaś ca sāyakān
07,074.044a astrāṇi ca vicitrāṇi kruddhās tatra vyadarśayan
07,074.044c chādayantaḥ śaraiḥ pārthaṃ meghā iva divākaram
07,074.045a abhyadravanta vegena kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabham
07,074.045c rathasiṃhaṃ rathodārāḥ siṃhaṃ mattā iva dvipāḥ
07,074.046a tatra pārthasya bhujayor mahad balam adṛśyata
07,074.046b*0536_01 tataḥ pārthas tv ajetavyo mahābāhubalāśrayaḥ
07,074.046c yat kruddho bahulāḥ senāḥ sarvataḥ samavārayat
07,074.047a astrair astrāṇi saṃvārya dviṣatāṃ sarvato vibhuḥ
07,074.047c iṣubhir bahubhis tūrṇaṃ sarvān eva samāvṛṇot
07,074.048a tatrāntarikṣe bāṇānāṃ pragāḍhānāṃ viśāṃ pate
07,074.048c saṃgharṣeṇa mahārciṣmān pāvakaḥ samajāyata
07,074.049a tatra tatra maheṣvāsaiḥ śvasadbhiḥ śoṇitokṣitaiḥ
07,074.049c hayair nāgaiś ca saṃbhinnair nadadbhiś cārikarśanaiḥ
07,074.050a saṃrabdhaiś cāribhir vīraiḥ prārthayadbhir jayaṃ mṛdhe
07,074.050c ekasthair bahubhiḥ kruddhair ūṣmeva samajāyata
07,074.051a śarormiṇaṃ dhvajāvartaṃ nāganakraṃ duratyayam
07,074.051c padātimatsyakalilaṃ śaṅkhadundubhinisvanam
07,074.052a asaṃkhyeyam apāraṃ ca rajo ''bhīlam atīva ca
07,074.052c uṣṇīṣakamaṭhacchannaṃ patākāphenamālinam
07,074.053a rathasāgaram akṣobhyaṃ mātaṅgāṅgaśilācitam
07,074.053c velābhūtas tadā pārthaḥ patribhiḥ samavārayat
07,074.053d*0537_00 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,074.053d*0537_01 arjune dharaṇīṃ prāpte hayahaste ca keśave
07,074.053d*0537_02 saṃjaya uvāca
07,074.053d*0537_02 etad antaram āsādya kathaṃ pārtho na nirjitaḥ
07,074.053d*0537_03 sadyaḥ pārthiva pārthena niruddhāḥ sarvapārthivāḥ
07,074.053d*0537_04 rathasthā dharaṇīsthena vākyam acchāndasaṃ yathā
07,074.053d*0537_05 bhūmistho 'pi rathasthāṃs tān pārthaḥ sarvadhanurdharān
07,074.053d*0537_06 eko nivārayām āsa lobhaḥ sarvaguṇān iva
07,074.054a tato janārdanaḥ saṃkhye priyaṃ puruṣasattamam
07,074.054c asaṃbhrānto mahābāhur arjunaṃ vākyam abravīt
07,074.055a udapānam ihāśvānāṃ nālam asti raṇe 'rjuna
07,074.055c parīpsante jalaṃ ceme peyaṃ na tv avagāhanam
07,074.056a idam astīty asaṃbhrānto bruvann astreṇa medinīm
07,074.056c abhihatyārjunaś cakre vājipānaṃ saraḥ śubham
07,074.056d*0538_01 haṃsakāraṇḍavākīrṇaṃ cakravākopaśobhitam
07,074.056d*0538_02 savistīrṇaṃ prasannāmbhaḥ praphullavarapaṅkajam
07,074.056d*0538_03 kūrmamatsyagaṇākīrṇam agādham ṛṣisevitam
07,074.056d*0538_04 bhagavan nāradamuner darśanārthaṃ kṛtaṃ kṣaṇāt
07,074.056d*0539_01 evaṃ pārthas tataś cakre vājināṃ ca saraḥ śubham
07,074.057a śaravaṃśaṃ śarasthūṇaṃ śarācchādanam adbhutam
07,074.057c śaraveśmākarot pārthas tvaṣṭevādbhutakarmakṛt
07,074.058a tataḥ prahasya govindaḥ sādhu sādhv ity athābravīt
07,074.058c śaraveśmani pārthena kṛte tasmin mahāraṇe
07,075.001 saṃjaya uvāca
07,075.001a salile janite tasmin kaunteyena mahātmanā
07,075.001c nivārite dviṣatsainye kṛte ca śaraveśmani
07,075.002a vāsudevo rathāt tūrṇam avatīrya mahādyutiḥ
07,075.002c mocayām āsa turagān vitunnān kaṅkapatribhiḥ
07,075.003a adṛṣṭapūrvaṃ tad dṛṣṭvā siṃhanādo mahān abhūt
07,075.003c siddhacāraṇasaṃghānāṃ sainikānāṃ ca sarvaśaḥ
07,075.004a padātinaṃ tu kaunteyaṃ yudhyamānaṃ nararṣabhāḥ
07,075.004c nāśaknuvan vārayituṃ tad adbhutam ivābhavat
07,075.005a āpatatsu rathaugheṣu prabhūtagajavājiṣu
07,075.005c nāsaṃbhramat tadā pārthas tad asya puruṣān ati
07,075.006a vyasṛjanta śaraughāṃs te pāṇḍavaṃ prati pārthivāḥ
07,075.006c na cāvyathata dharmātmā vāsaviḥ paravīrahā
07,075.007a sa tāni śarajālāni gadāḥ prāsāṃś ca vīryavān
07,075.007c āgatān agrasat pārthaḥ saritaḥ sāgaro yathā
07,075.008a astravegena mahatā pārtho bāhubalena ca
07,075.008c sarveṣāṃ pārthivendrāṇām agrasat tāñ śarottamān
07,075.009a tat tu pārthasya vikrāntaṃ vāsudevasya cobhayoḥ
07,075.009c apūjayan mahārāja kauravāḥ paramādbhutam
07,075.010a kim adbhutataraṃ loke bhavitāpy atha vāpy abhūt
07,075.010c yad aśvān pārthagovindau mocayām āsatū raṇe
07,075.011a bhayaṃ vipulam asmāsu tāv adhattāṃ narottamau
07,075.011c tejo vidadhatuś cograṃ visrabdhau raṇamūrdhani
07,075.011d*0540_00 saṃjayaḥ
07,075.011d*0540_01 tatrādbhutataraṃ manye tat sainyaṃ tāvakaṃ prabho
07,075.011d*0540_02 dadhāraikau raṇe pārtho velodvṛttam ivārṇavam
07,075.011d*0540_03 pārthasya śarasaṃchanne sainye mahati bhārata
07,075.011d*0540_04 ākāśam iva saṃprāpya vicerus tatra pakṣiṇaḥ
07,075.011d*0540_05 na cainaṃ yudhi tiṣṭhantaṃ tava sainyeṣu māriṣa
07,075.011d*0540_06 abhyadravata saṃkruddhaḥ pumān kaś cit tu tāvakaḥ
07,075.011d*0540_07 sarve vimanaso bhūtvā tava yaudhā viśāṃ pate
07,075.011d*0540_08 saṃprekṣya tatra govindaṃ pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam
07,075.012a athotsmayan hṛṣīkeśaḥ strīmadhya iva bhārata
07,075.012c arjunena kṛte saṃkhye śaragarbhagṛhe tadā
07,075.013a upāvartayad avyagras tān aśvān puṣkarekṣaṇaḥ
07,075.013c miṣatāṃ sarvasainyānāṃ tvadīyānāṃ viśāṃ pate
07,075.013d*0541_01 upāvṛtyotthitān aśvān pāṇibhyāṃ puṣkarekṣaṇaḥ
07,075.013d*0541_02 saṃmārjayad raṇe rājan paśyatāṃ sarvayodhinām
07,075.014a teṣāṃ śramaṃ ca glāniṃ ca vepathuṃ vamathuṃ vraṇān
07,075.014c sarvaṃ vyapānudat kṛṣṇaḥ kuśalo hy aśvakarmaṇi
07,075.015a śalyān uddhṛtya pāṇibhyāṃ parimṛjya ca tān hayān
07,075.015c upāvṛtya yathānyāyaṃ pāyayām āsa vāri saḥ
07,075.016a sa tāṃl labdhodakān snātāñ jagdhānnān vigataklamān
07,075.016c yojayām āsa saṃhṛṣṭaḥ punar eva rathottame
07,075.017a sa taṃ rathavaraṃ śauriḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
07,075.017c samāsthāya mahātejāḥ sārjunaḥ prayayau drutam
07,075.017d*0542_01 yojayitvā hayāṃs tatra vidhidṛṣṭena karmaṇā
07,075.017d*0542_02 raṇe cacāra govindas tṛṇīkṛtya mahārathān
07,075.018a rathaṃ rathavarasyājau yuktaṃ labdhodakair hayaiḥ
07,075.018c dṛṣṭvā kurubalaśreṣṭhāḥ punar vimanaso 'bhavan
07,075.019a viniḥśvasantas te rājan bhagnadaṃṣṭrā ivoragāḥ
07,075.019c dhig aho dhig gataḥ pārthaḥ kṛṣṇaś cety abruvan pṛthak
07,075.019d*0543_01 tatsenāḥ sarvato hṛṣṭā lomaharṣaṇam adbhutam
07,075.019d*0543_02 tvaradhvam iti cākrandan naitad astīti cābruvan
07,075.020a sarvakṣatrasya miṣato rathenaikena daṃśitau
07,075.020c bālakrīḍanakeneva kadarthīkṛtya no balam
07,075.021a krośatāṃ yatamānānām asaṃsaktau paraṃtapau
07,075.021c darśayitvātmano vīryaṃ prayātau sarvarājasu
07,075.021d*0544_01 yathā devāsure yuddhe tṛṇīkṛtya sadānavān
07,075.021d*0544_02 indrāviṣṇū purā rājañ jambhasya vadhakāṅkṣiṇau
07,075.022a tau prayātau punar dṛṣṭvā tadānye sainikābruvan
07,075.022c tvaradhvaṃ kuravaḥ sarve vadhe kṛṣṇakirīṭinoḥ
07,075.023a rathaṃ yuktvā hi dāśārho miṣatāṃ sarvadhanvinām
07,075.023c jayadrathāya yāty eṣa kadarthīkṛtya no raṇe
07,075.024a tatra ke cin mitho rājan samabhāṣanta bhūmipāḥ
07,075.024c adṛṣṭapūrvaṃ saṃgrāme tad dṛṣṭvā mahad adbhutam
07,075.025a sarvasainyāni rājā ca dhṛtarāṣṭro 'tyayaṃ gataḥ
07,075.025c duryodhanāparādhena kṣatraṃ kṛtsnā ca medinī
07,075.026a vilayaṃ samanuprāptā tac ca rājā na budhyate
07,075.026c ity evaṃ kṣatriyās tatra bruvanty anye ca bhārata
07,075.027a sindhurājasya yat kṛtyaṃ gatasya yamasādanam
07,075.027c tat karotu vṛthādṛṣṭir dhārtarāṣṭro 'nupāyavit
07,075.028a tataḥ śīghrataraṃ prāyāt pāṇḍavaḥ saindhavaṃ prati
07,075.028c nivartamāne tigmāṃśau hṛṣṭaiḥ pītodakair hayaiḥ
07,075.029a taṃ prayāntaṃ mahābāhuṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam
07,075.029c nāśaknuvan vārayituṃ yodhāḥ kruddham ivāntakam
07,075.030a vidrāvya tu tataḥ sainyaṃ pāṇḍavaḥ śatrutāpanaḥ
07,075.030c yathā mṛgagaṇān siṃhaḥ saindhavārthe vyaloḍayat
07,075.031a gāhamānas tv anīkāni tūrṇam aśvān acodayat
07,075.031c balākavarṇān dāśārhaḥ pāñcajanyaṃ vyanādayat
07,075.031d*0545_01 dhanurgajāśvasiktānāṃ veditvāl lāghavena ca
07,075.031d*0546_01 preṣamāṇo jayatu hi yiyāsūn api raṃhasā
07,075.031d*0546_02 amoghāḥ śatruhantāro vimalāḥ krośapātinaḥ
07,075.031d*0546_03 manojavās te 'pi raṇe vājino javasaṃpadā
07,075.031d*0546_04 kṛṣṇapratodatunnānāṃ rathavṛndānuśālinām
07,075.031d*0546_05 viśeṣitāḥ prayogāc ca sarvaśatrunibarhaṇāḥ
07,075.032a kaunteyenāgrataḥ sṛṣṭā nyapatan pṛṣṭhataḥ śarāḥ
07,075.032c tūrṇāt tūrṇataraṃ hy aśvās te 'vahan vātaraṃhasaḥ
07,075.033a vātoddhūtapatākāntaṃ rathaṃ jaladanisvanam
07,075.033c ghoraṃ kapidhvajaṃ dṛṣṭvā viṣaṇṇā rathino 'bhavan
07,075.034a divākare 'tha rajasā sarvataḥ saṃvṛte bhṛśam
07,075.034c śarārtāś ca raṇe yodhā na kṛṣṇau śekur īkṣitum
07,075.035a tato nṛpatayaḥ kruddhāḥ parivavrur dhanaṃjayam
07,075.035c kṣatriyā bahavaś cānye jayadrathavadhaiṣiṇam
07,075.036a apanīyatsu śalyeṣu dhiṣṭhitaṃ puruṣarṣabham
07,075.036c duryodhanas tv agāt pārthaṃ tvaramāṇo mahāhave
07,076.001 saṃjaya uvāca
07,076.001a sraṃsanta iva majjānas tāvakānāṃ bhayān nṛpa
07,076.001c tau dṛṣṭvā samatikrāntau vāsudevadhanaṃjayau
07,076.002a sarve tu pratisaṃrabdhā hrīmantaḥ sattvacoditāḥ
07,076.002c sthirībūtā mahātmānaḥ pratyagacchan dhanaṃjayam
07,076.003a ye gatāḥ pāṇḍavaṃ yuddhe krodhāmarṣasamanvitāḥ
07,076.003c te 'dyāpi na nivartante sindhavaḥ sāgarād iva
07,076.004a asantas tu nyavartanta vedebhya iva nāstikāḥ
07,076.004c narakaṃ bhajamānās te pratyapadyanta kilbiṣam
07,076.005a tāv atītya rathānīkaṃ vimuktau puruṣarṣabhau
07,076.005c dadṛśāte yathā rāhor āsyān muktau prabhākarau
07,076.006a matsyāv iva mahājālaṃ vidārya vigatajvarau
07,076.006c tathā kṛṣṇāv adṛśyetāṃ senājālaṃ vidārya tat
07,076.007a vimuktau śastrasaṃbādhād droṇānīkāt sudurbhidāt
07,076.007c adṛśyetāṃ mahātmānau kālasūryāv ivoditau
07,076.008a astrasaṃbādhanirmuktau vimuktau śastrasaṃkaṭāt
07,076.008c adṛśyetāṃ mahātmānau śatrusaṃbādhakāriṇau
07,076.009a vimuktau jvalanasparśān makarāsyāj jhaṣāv iva
07,076.009c vyakṣobhayetāṃ senāṃ tau samudraṃ makarāv iva
07,076.010a tāvakās tava putrāś ca droṇānīkasthayos tayoḥ
07,076.010c naitau tariṣyato droṇam iti cakrus tadā matim
07,076.011a tau tu dṛṣṭvā vyatikrāntau droṇānīkaṃ mahādyutī
07,076.011c nāśaśaṃsur mahārāja sindhurājasya jīvitam
07,076.012a āśā balavatī rājan putrāṇām abhavat tava
07,076.012c droṇahārdikyayoḥ kṛṣṇau na mokṣyete iti prabho
07,076.013a tām āśāṃ viphalāṃ kṛtvā nistīrṇau tau paraṃtapau
07,076.013c droṇānīkaṃ mahārāja bhojānīkaṃ ca dustaram
07,076.014a atha dṛṣṭvā vyatikrāntau jvalitāv iva pāvakau
07,076.014c nirāśāḥ sindhurājasya jīvitaṃ nāśaśaṃsire
07,076.015a mithaś ca samabhāṣetām abhītau bhayavardhanau
07,076.015c jayadrathavadhe vācas tās tāḥ kṛṣṇadhanaṃjayau
07,076.016a asau madhye kṛtaḥ ṣaḍbhir dhārtarāṣṭrair mahārathaiḥ
07,076.016c cakṣurviṣayasaṃprāpto na nau mokṣyati saindhavaḥ
07,076.017a yady asya samare goptā śakro devagaṇaiḥ saha
07,076.017c tathāpy enaṃ haniṣyāva iti kṛṣṇāv abhāṣatām
07,076.018a iti kṛṣṇau mahābāhū mithaḥ kathayatāṃ tadā
07,076.018c sindhurājam avekṣantau tat putrās tava śuśruvuḥ
07,076.019a atītya marudhanveva prayāntau tṛṣitau gajau
07,076.019c pītvā vāri samāśvastau tathaivāstām ariṃdamau
07,076.020a vyāghrasiṃhagajākīrṇān atikramyeva parvatān
07,076.020c adṛśyetāṃ mahābāhū yathā mṛtyujarātigau
07,076.021a tathā hi mukhavarṇo 'yam anayor iti menire
07,076.021c tāvakā dṛśya muktau tau vikrośanti sma sarvataḥ
07,076.022a droṇād āśīviṣākārāj jvalitād iva pāvakāt
07,076.022c anyebhyaḥ pārthivebhyaś ca bhāsvantāv iva bhāskarau
07,076.023a tau muktau sāgaraprakhyād droṇānīkād ariṃdamau
07,076.023c adṛśyetāṃ mudā yuktau samuttīryārṇavaṃ yathā
07,076.024a śastraughān mahato muktau droṇahārdikyarakṣitān
07,076.024c rocamānāv adṛśyetām indrāgnyoḥ sadṛśau raṇe
07,076.025a udbhinnarudhirau kṛṣṇau bhāradvājasya sāyakaiḥ
07,076.025c śitaiś citau vyarocetāṃ karṇikārair ivācalau
07,076.026a droṇagrāhahradān muktau śaktyāśīviṣasaṃkaṭāt
07,076.026c ayaḥśarogramakarāt kṣatriyapravarāmbhasaḥ
07,076.027a jyāghoṣatalanirhrādād gadānistriṃśavidyutaḥ
07,076.027c droṇāstrameghān nirmuktau sūryendū timirād iva
07,076.028a bāhubhyām iva saṃtīrṇau sindhuṣaṣṭhāḥ samudragāḥ
07,076.028c tapānte saritaḥ pūrṇā mahāgrāhasamākulāḥ
07,076.028d*0547_01 mahāśailoccayāṃ ghorāṃ laṅghayitvā mahānadīm
07,076.028d*0547_02 nistīrṇāv adhvagau yadvat tadvat tau tāritau raṇe
07,076.029a iti kṛṣṇau maheṣvāsau yaśasā lokaviśrutau
07,076.029c sarvabhūtāny amanyanta droṇāstrabalavismayāt
07,076.030a jayadrathaṃ samīpastham avekṣantau jighāṃsayā
07,076.030c ruruṃ nipāne lipsantau vyāghravat tāv atiṣṭhatām
07,076.031a yathā hi mukhavarṇo 'yam anayor iti menire
07,076.031c tava yodhā mahārāja hatam eva jayadratham
07,076.032a lohitākṣau mahābāhū saṃyattau kṛṣṇapāṇḍavau
07,076.032c sindhurājam abhiprekṣya hṛṣṭau vyanadatāṃ muhuḥ
07,076.033a śaurer abhīśuhastasya pārthasya ca dhanuṣmataḥ
07,076.033c tayor āsīt pratibhrājaḥ sūryapāvakayor iva
07,076.034a harṣa eva tayor āsīd droṇānīkapramuktayoḥ
07,076.034c samīpe saindhavaṃ dṛṣṭvā śyenayor āmiṣaṃ yathā
07,076.035a tau tu saindhavam ālokya vartamānam ivāntike
07,076.035c sahasā petatuḥ kruddhau kṣipraṃ śyenāv ivāmiṣe
07,076.036a tau tu dṛṣṭvā vyatikrāntau hṛṣīkeśadhanaṃjayau
07,076.036c sindhurājasya rakṣārthaṃ parākrāntaḥ sutas tava
07,076.037a droṇenābaddhakavaco rājā duryodhanas tadā
07,076.037c yayāv ekarathenājau hayasaṃskāravit prabho
07,076.038a kṛṣṇapārthau maheṣvāsau vyatikramyātha te sutaḥ
07,076.038c agrataḥ puṇḍarīkākṣaṃ pratīyāya narādhipa
07,076.039a tataḥ sarveṣu sainyeṣu vāditrāṇi prahṛṣṭavat
07,076.039c prāvādyan samatikrānte tava putre dhanaṃjayam
07,076.040a siṃhanādaravāś cāsañ śaṅkhadundubhimiśritāḥ
07,076.040c dṛṣṭvā duryodhanaṃ tatra kṛṣṇayoḥ pramukhe sthitam
07,076.041a ye ca te sindhurājasya goptāraḥ pāvakopamāḥ
07,076.041c te prahṛṣyanta samare dṛṣṭvā putraṃ tavābhibho
07,076.042a dṛṣṭvā duryodhanaṃ kṛṣṇas tv atikrāntaṃ sahānugam
07,076.042c abravīd arjunaṃ rājan prāptakālam idaṃ vacaḥ
07,077.001 vāsudeva uvāca
07,077.001a suyodhanam atikrāntam enaṃ paśya dhanaṃjaya
07,077.001c āpadgatam imaṃ manye nāsty asya sadṛśo rathaḥ
07,077.002a dūrapātī maheṣvāsaḥ kṛtāstro yuddhadurmadaḥ
07,077.002c dṛḍhāstraś citrayodhī ca dhārtarāṣṭro mahābalaḥ
07,077.003a atyantasukhasaṃvṛddho mānitaś ca mahārathaiḥ
07,077.003c kṛtī ca satataṃ pārtha nityaṃ dveṣṭi ca pāṇḍavān
07,077.004a tena yuddham ahaṃ manye prāptakālaṃ tavānagha
07,077.004c atra vo dyūtam āyātaṃ vijayāyetarāya vā
07,077.005a atra krodhaviṣaṃ pārtha vimuñca cirasaṃbhṛtam
07,077.005c eṣa mūlam anarthānāṃ pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ
07,077.006a so 'yaṃ prāptas tavākṣepaṃ paśya sāphalyam ātmanaḥ
07,077.006c kathaṃ hi rājā rājyārthī tvayā gaccheta saṃyugam
07,077.007a diṣṭyā tv idānīṃ saṃprāpta eṣa te bāṇagocaram
07,077.007c sa yathā jīvitaṃ jahyāt tathā kuru dhanaṃjaya
07,077.008a aiśvaryamadasaṃmūḍho naiṣa duḥkham upeyivān
07,077.008c na ca te saṃyuge vīryaṃ jānāti puruṣarṣabha
07,077.009a tvāṃ hi lokās trayaḥ pārtha sasurāsuramānuṣāḥ
07,077.009c notsahante raṇe jetuṃ kim utaikaḥ suyodhanaḥ
07,077.010a sa diṣṭyā samanuprāptas tava pārtha rathāntikam
07,077.010c jahy enaṃ vai mahābāho yathā vṛtraṃ puraṃdaraḥ
07,077.011a eṣa hy anarthe satataṃ parākrāntas tavānagha
07,077.011c nikṛtyā dharmarājaṃ ca dyūte vañcitavān ayam
07,077.012a bahūni sunṛśaṃsāni kṛtāny etena mānada
07,077.012c yuṣmāsu pāpamatinā apāpeṣv eva nityadā
07,077.013a tam anāryaṃ sadā kṣudraṃ puruṣaṃ kāmacāriṇam
07,077.013c āryāṃ yuddhe matiṃ kṛtvā jahi pārthāvicārayan
07,077.014a nikṛtyā rājyaharaṇaṃ vanavāsaṃ ca pāṇḍava
07,077.014c parikleśaṃ ca kṛṣṇāyā hṛdi kṛtvā parākrama
07,077.015a diṣṭyaiṣa tava bāṇānāṃ gocare parivartate
07,077.015c pratighātāya kāryasya diṣṭyā ca yatate 'grataḥ
07,077.016a diṣṭyā jānāti saṃgrāme yoddhavyaṃ hi tvayā saha
07,077.016c diṣṭyā ca saphalāḥ pārtha sarve kāmā hi kāmitāḥ
07,077.017a tasmāj jahi raṇe pārtha dhārtarāṣṭraṃ kulādhamam
07,077.017c yathendreṇa hataḥ pūrvaṃ jambho devāsure mṛdhe
07,077.018a asmin hate tvayā sainyam anāthaṃ bhidyatām idam
07,077.018c vairasyāsyās tv avabhṛtho mūlaṃ chindhi durātmanām
07,077.019 saṃjaya uvāca
07,077.019a taṃ tathety abravīt pārthaḥ kṛtyarūpam idaṃ mama
07,077.019c sarvam anyad anādṛtya gaccha yatra suyodhanaḥ
07,077.020a yenaitad dīrghakālaṃ no bhuktaṃ rājyam akaṇṭakam
07,077.020c apy asya yudhi vikramya chindyāṃ mūrdhānam āhave
07,077.021a api tasyā anarhāyāḥ parikleśasya mādhava
07,077.021c kṛṣṇāyāḥ śaknuyāṃ gantuṃ padaṃ keśapradharṣaṇe
07,077.021d*0548_01 apy ahaṃ tāni duḥkhāni pūrvavṛttāni mādhava
07,077.021d*0548_02 duryodhanaṃ raṇe hatvā pratimokṣye kathaṃ cana
07,077.022a ity evaṃ vādinau hṛṣṭau kṛṣṇau śvetān hayottamān
07,077.022c preṣayām āsatuḥ saṃkhye prepsantau taṃ narādhipam
07,077.023a tayoḥ samīpaṃ saṃprāpya putras te bharatarṣabha
07,077.023c na cakāra bhayaṃ prāpte bhaye mahati māriṣa
07,077.024a tad asya kṣatriyās tatra sarva evābhyapūjayan
07,077.024c yad arjunahṛṣīkeśau pratyudyāto 'vicārayan
07,077.025a tataḥ sarvasya sainyasya tāvakasya viśāṃ pate
07,077.025c mahān nādo hy abhūt tatra dṛṣṭvā rājānam āhave
07,077.026a tasmiñ janasamunnāde pravṛtte bhairave sati
07,077.026c kadarthīkṛtya te putraḥ pratyamitram avārayat
07,077.027a āvāritas tu kaunteyas tava putreṇa dhanvinā
07,077.027c saṃrambham agamad bhūyaḥ sa ca tasmin paraṃtapaḥ
07,077.028a tau dṛṣṭvā pratisaṃrabdhau duryodhanadhanaṃjayau
07,077.028c abhyavaikṣanta rājāno bhīmarūpāḥ samantataḥ
07,077.029a dṛṣṭvā tu pārthaṃ saṃrabdhaṃ vāsudevaṃ ca māriṣa
07,077.029c prahasann iva putras te yoddhukāmaḥ samāhvayat
07,077.030a tataḥ prahṛṣṭo dāśārhaḥ pāṇḍavaś ca dhanaṃjayaḥ
07,077.030c vyākrośetāṃ mahānādaṃ dadhmatuś cāmbujottamau
07,077.031a tau hṛṣṭarūpau saṃprekṣya kauraveyāś ca sarvaśaḥ
07,077.031c nirāśāḥ samapadyanta putrasya tava jīvite
07,077.032a śokam īyuḥ paraṃ caiva kuravaḥ sarva eva te
07,077.032c amanyanta ca putraṃ te vaiśvānaramukhe hutam
07,077.033a tathā tu dṛṣṭvā yodhās te prahṛṣṭau kṛṣṇapāṇḍavau
07,077.033c hato rājā hato rājety ūcur evaṃ bhayārditāḥ
07,077.034a janasya saṃninādaṃ tu śrutvā duryodhano 'bravīt
07,077.034c vyetu vo bhīr ahaṃ kṛṣṇau preṣayiṣyāmi mṛtyave
07,077.035a ity uktvā sainikān sarvāñ jayāpekṣī narādhipaḥ
07,077.035c pārtham ābhāṣya saṃrambhād idaṃ vacanam abravīt
07,077.036a pārtha yac chikṣitaṃ te 'straṃ divyaṃ mānuṣam eva ca
07,077.036c tad darśaya mayi kṣipraṃ yadi jāto 'si pāṇḍunā
07,077.037a yad balaṃ tava vīryaṃ ca keśavasya tathaiva ca
07,077.037c tat kuruṣva mayi kṣipraṃ paśyāmas tava pauruṣam
07,077.038a asmat parokṣaṃ karmāṇi pravadanti kṛtāni te
07,077.038c svāmisatkārayuktāni yāni tānīha darśaya
07,078.001 saṃjaya uvāca
07,078.001a evam uktvārjunaṃ rājā tribhir marmātigaiḥ śaraiḥ
07,078.001c pratyavidhyan mahāvegaiś caturbhiś caturo hayān
07,078.002a vāsudevaṃ ca daśabhiḥ pratyavidhyat stanāntare
07,078.002c pratodaṃ cāsya bhallena chittvā bhūmāv apātayat
07,078.003a taṃ caturdaśabhiḥ pārthaś citrapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
07,078.003c avidhyat tūrṇam avyagras te 'syābhraśyanta varmaṇaḥ
07,078.004a teṣāṃ vaiphalyam ālokya punar nava ca pañca ca
07,078.004c prāhiṇon niśitān bāṇāṃs te cābhraśyanta varmaṇaḥ
07,078.005a aṣṭāviṃśat tu tān bāṇān astān viprekṣya niṣphalān
07,078.005b*0549_01 vaiphalyaṃ cāgatān bāṇāñ chinnān parapuraṃjayaḥ
07,078.005c abravīt paravīraghnaḥ kṛṣṇo 'rjunam idaṃ vacaḥ
07,078.006a adṛṣṭapūrvaṃ paśyāmi śilānām iva sarpaṇam
07,078.006c tvayā saṃpreṣitāḥ pārtha nārthaṃ kurvanti patriṇaḥ
07,078.007a kaccid gāṇḍīvataḥ prāṇās tathaiva bharatarṣabha
07,078.007c muṣṭiś ca te yathāpūrvaṃ bhujayoś ca balaṃ tava
07,078.008a na ced vidher ayaṃ kālaḥ prāptaḥ syād adya paścimaḥ
07,078.008c tava caivāsya śatroś ca tan mamācakṣva pṛcchataḥ
07,078.009a vismayo me mahān pārtha tava dṛṣṭvā śarān imān
07,078.009c vyarthān nipatataḥ saṃkhye duryodhanarathaṃ prati
07,078.010a vajrāśanisamā ghorāḥ parakāyāvabhedinaḥ
07,078.010c śarāḥ kurvanti te nārthaṃ pārtha kādya viḍambanā
07,078.011 arjuna uvāca
07,078.011a droṇenaiṣā matiḥ kṛṣṇa dhārtarāṣṭre niveśitā
07,078.011c ante vihitam astrāṇām etat kavacadhāraṇam
07,078.012a asminn antarhitaṃ kṛṣṇa trailokyam api varmaṇi
07,078.012c eko droṇo hi vedaitad ahaṃ tasmāc ca sattamāt
07,078.013a na śakyam etat kavacaṃ bāṇair bhettuṃ kathaṃ cana
07,078.013c api vajreṇa govinda svayaṃ maghavatā yudhi
07,078.014a jānaṃs tvam api vai kṛṣṇa māṃ vimohayase katham
07,078.014c yadvṛttaṃ triṣu lokeṣu yac ca keśava vartate
07,078.015a tathā bhaviṣyad yac caiva tat sarvaṃ viditaṃ tava
07,078.015c na tv evaṃ veda vai kaś cid yathā tvaṃ madhusūdana
07,078.016a eṣa duryodhanaḥ kṛṣṇa droṇena vihitām imām
07,078.016c tiṣṭhaty abhītavat saṃkhye bibhrat kavacadhāraṇām
07,078.017a yat tv atra vihitaṃ kāryaṃ naiṣa tad vetti mādhava
07,078.017c strīvad eṣa bibharty etāṃ yuktāṃ kavacadhāraṇām
07,078.018a paśya bāhvoś ca me vīryaṃ dhanuṣaś ca janārdana
07,078.018c parājayiṣye kauravyaṃ kavacenāpi rakṣitam
07,078.019a idam aṅgirase prādād deveśo varma bhāsvaram
07,078.019b*0550_01 tasmād bṛhaspatiḥ prāpa tataḥ prāpa puraṃdaraḥ
07,078.019c punar dadau surapatir mahyaṃ varma sasaṃgraham
07,078.020a daivaṃ yady asya varmaitad brahmaṇā vā svayaṃ kṛtam
07,078.020c naitad gopsyati durbuddhim adya bāṇahataṃ mayā
07,078.021 saṃjaya uvāca
07,078.021a evam uktvārjuno bāṇān abhimantrya vyakarṣayat
07,078.021b*0551_01 mānavāstreṇa mānārhaḥ sūkṣmāvaraṇabhedinā
07,078.021c vikṛṣyamāṇāṃs tenaivaṃ dhanurmadhyagatāñ śarān
07,078.021e tān asyāstreṇa ciccheda drauṇiḥ sarvāstraghātinā
07,078.022a tān nikṛttān iṣūn dṛṣṭvā dūrato brahmavādinā
07,078.022c nyavedayat keśavāya vismitaḥ śvetavāhanaḥ
07,078.023a naitad astraṃ mayā śakyaṃ dviḥ prayoktuṃ janārdana
07,078.023c astraṃ mām eva hanyād dhi paśya tv adya balaṃ mama
07,078.024a tato duryodhanaḥ kṛṣṇau navabhir nataparvabhiḥ
07,078.024c avidhyata raṇe rājañ śarair āśīviṣopamaiḥ
07,078.024e bhūya evābhyavarṣac ca samare kṛṣṇapāṇḍavau
07,078.025a śaravarṣeṇa mahatā tato 'hṛṣyanta tāvakāḥ
07,078.025c cakrur vāditraninadān siṃhanādaravāṃs tathā
07,078.026a tataḥ kruddho raṇe pārthaḥ sṛkkaṇī parisaṃlihan
07,078.026c nāpaśyata tato 'syāṅgaṃ yan na syād varmarakṣitam
07,078.027a tato 'sya niśitair bāṇaiḥ sumuktair antakopamaiḥ
07,078.027c hayāṃś cakāra nirdehān ubhau ca pārṣṇisārathī
07,078.028a dhanur asyācchinac citraṃ hastāvāpaṃ ca vīryavān
07,078.028c rathaṃ ca śakalīkartuṃ savyasācī pracakrame
07,078.029a duryodhanaṃ ca bāṇābhyāṃ tīkṣṇābhyāṃ virathīkṛtam
07,078.029b*0552_01 prayatnakārī kaunteyo nakhamāṃsāntareṣubhiḥ
07,078.029b*0552_02 sa vedanābhir āvignaḥ palāyanaparāyaṇaḥ
07,078.029c avidhyad dhastatalayor ubhayor arjunas tadā
07,078.030a taṃ kṛcchrām āpadaṃ prāptaṃ dṛṣṭvā paramadhanvinaḥ
07,078.030c samāpetuḥ parīpsanto dhanaṃjayaśarārditam
07,078.031a te rathair bahusāhasraiḥ kalpitaiḥ kuñjarair hayaiḥ
07,078.031c padātyoghaiś ca saṃrabdhaiḥ parivavrur dhanaṃjayam
07,078.032a atha nārjunagovindau ratho vāpi vyadṛśyata
07,078.032c astravarṣeṇa mahatā janaughaiś cāpi saṃvṛtau
07,078.033a tato 'rjuno 'stravīryeṇa nijaghne tāṃ varūthinīm
07,078.033c tatra vyaṅgīkṛtāḥ petuḥ śataśo 'tha rathadvipāḥ
07,078.034a te hatā hanyamānāś ca nyagṛhṇaṃs taṃ rathottamam
07,078.034c sa rathastambhitas tasthau krośamātraṃ samantataḥ
07,078.035a tato 'rjunaṃ vṛṣṇivīras tvarito vākyam abravīt
07,078.035c dhanur visphārayātyartham ahaṃ dhmāsyāmi cāmbujam
07,078.036a tato visphārya balavad gāṇḍīvaṃ jaghnivān ripūn
07,078.036c mahatā śaravarṣeṇa talaśabdena cārjunaḥ
07,078.037a pāñcajanyaṃ ca balavad dadhmau tāreṇa keśavaḥ
07,078.037c rajasā dhvastapakṣmāntaḥ prasvinnavadano bhṛśam
07,078.037d*0553_01 tenācyutoṣṭhayugapūritamārutena
07,078.037d*0553_02 śaṅkhāntarodaravivṛddhaviniḥsṛtena
07,078.037d*0553_03 nādena sāsuraviyat suralokapālam
07,078.037d*0553_04 udvignam īśvarajagat sphuṭatīva sarvam
07,078.038a tasya śaṅkhasya nādena dhanuṣo nisvanena ca
07,078.038c niḥsattvāś ca sasattvāś ca kṣitau petus tadā janāḥ
07,078.039a tair vimukto ratho reje vāyvīrita ivāmbudaḥ
07,078.039c jayadrathasya goptāras tataḥ kṣubdhāḥ sahānugāḥ
07,078.040a te dṛṣṭvā sahasā pārthaṃ goptāraḥ saindhavasya tu
07,078.040c cakrur nādān bahuvidhān kampayanto vasuṃdharām
07,078.041a bāṇaśabdaravāṃś cogrān vimiśrāñ śaṅkhanisvanaiḥ
07,078.041c prāduścakrur mahātmānaḥ siṃhanādaravān api
07,078.042a taṃ śrutvā ninadaṃ ghoraṃ tāvakānāṃ samutthitam
07,078.042c pradadhmatus tadā śaṅkhau vāsudevadhanaṃjayau
07,078.043a tena śabdena mahatā pūriteyaṃ vasuṃdharā
07,078.043c saśailā sārṇavadvīpā sapātālā viśāṃ pate
07,078.044a sa śabdo bharataśreṣṭha vyāpya sarvā diśo daśa
07,078.044c pratisasvāna tatraiva kurupāṇḍavayor bale
07,078.045a tāvakā rathinas tatra dṛṣṭvā kṛṣṇadhanaṃjayau
07,078.045c saṃrambhaṃ paramaṃ prāptās tvaramāṇā mahārathāḥ
07,078.046a atha kṛṣṇau mahābhāgau tāvakā dṛśya daṃśitau
07,078.046c abhyadravanta saṃkruddhās tad adbhutam ivābhavat
07,079.001 saṃjaya uvāca
07,079.001a tāvakās tu samīkṣyaiva vṛṣṇyandhakakurūttamau
07,079.001c prāg atvarañ jighāṃsantas tathaiva vijayaḥ parān
07,079.002a suvarṇacitrair vaiyāghraiḥ svanavadbhir mahārathaiḥ
07,079.002c dīpayanto diśaḥ sarvā jvaladbhir iva pāvakaiḥ
07,079.003a rukmapṛṣṭhaiś ca duṣprekṣyaiḥ kārmukaiḥ pṛthivīpate
07,079.003c kūjadbhir atulān nādān roṣitair uragair iva
07,079.004a bhūriśravāḥ śalaḥ karṇo vṛṣaseno jayadrathaḥ
07,079.004c kṛpaś ca madrarājaś ca drauṇiś ca rathināṃ varaḥ
07,079.005a te pibanta ivākāśam aśvair aṣṭau mahārathāḥ
07,079.005c vyarājayan daśa diśo vaiyāghrair hemacandrakaiḥ
07,079.006a te daṃśitāḥ susaṃrabdhā rathair meghaughanisvanaiḥ
07,079.006c samāvṛṇvan diśaḥ sarvāḥ pārthaṃ ca viśikhaiḥ śitaiḥ
07,079.007a kaulūtakā hayāś citrā vahantas tān mahārathān
07,079.007c vyaśobhanta tadā śīghrā dīpayanto diśo daśa
07,079.008a ājāneyair mahāvegair nānādeśasamutthitaiḥ
07,079.008c pārvatīyair nadījaiś ca saindhavaiś ca hayottamaiḥ
07,079.009a kuruyodhavarā rājaṃs tava putraṃ parīpsavaḥ
07,079.009c dhanaṃjayarathaṃ śīghraṃ sarvataḥ samupādravan
07,079.010a te pragṛhya mahāśaṅkhān dadhmuḥ puruṣasattamāḥ
07,079.010c pūrayanto divaṃ rājan pṛthivīṃ ca sasāgarām
07,079.011a tathaiva dadhmatuḥ śaṅkhau vāsudevadhanaṃjayau
07,079.011c pravarau sarvabhūtānāṃ sarvaśaṅkhavarau bhuvi
07,079.011e devadattaṃ ca kaunteyaḥ pāñcajanyaṃ ca keśavaḥ
07,079.012a śabdas tu devadattasya dhanaṃjayasamīritaḥ
07,079.012c pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca diśaś caiva samāvṛṇot
07,079.013a tathaiva pāñcajanyo 'pi vāsudevasamīritaḥ
07,079.013c sarvaśabdān atikramya pūrayām āsa rodasī
07,079.014a tasmiṃs tathā vartamāne dāruṇe nādasaṃkule
07,079.014c bhīrūṇāṃ trāsajanane śūrāṇāṃ harṣavardhane
07,079.015a pravāditāsu bherīṣu jharjhareṣv ānakeṣu ca
07,079.015c mṛdaṅgeṣu ca rājendra vādyamāneṣv anekaśaḥ
07,079.016a mahārathasamākhyātā duryodhanahitaiṣiṇaḥ
07,079.016c amṛṣyamāṇās taṃ śabdaṃ kruddhāḥ paramadhanvinaḥ
07,079.016e nānādeśyā mahīpālāḥ svasainyaparirakṣiṇaḥ
07,079.017a amarṣitā mahāśaṅkhān dadhmur vīrā mahārathāḥ
07,079.017c kṛte pratikariṣyantaḥ keśavasyārjunasya ca
07,079.018a babhūva tava tat sainyaṃ śaṅkhaśabdasamīritam
07,079.018c udvignarathanāgāśvam asvastham iva cābhibho
07,079.019a tat prayuktam ivākāśaṃ śūraiḥ śaṅkhanināditam
07,079.019c babhūva bhṛśam udvignaṃ nirghātair iva nāditam
07,079.020a sa śabdaḥ sumahān rājan diśaḥ sarvā vyanādayat
07,079.020c trāsayām āsa tat sainyaṃ yugānta iva saṃbhṛtaḥ
07,079.021a tato duryodhano 'ṣṭau ca rājānas te mahārathāḥ
07,079.021c jayadrathasya rakṣārthaṃ pāṇḍavaṃ paryavārayan
07,079.022a tato drauṇis trisaptatyā vāsudevam atāḍayat
07,079.022c arjunaṃ ca tribhir bhallair dhvajam aśvāṃś ca pañcabhiḥ
07,079.023a tam arjunaḥ pṛṣatkānāṃ śataiḥ ṣaḍbhir atāḍayat
07,079.023c atyartham iva saṃkruddhaḥ pratividdhe janārdane
07,079.024a karṇaṃ dvādaśabhir viddhvā vṛṣasenaṃ tribhis tathā
07,079.024c śalyasya saśaraṃ cāpaṃ muṣṭau ciccheda vīryavān
07,079.025a gṛhītvā dhanur anyat tu śalyo vivyādha pāṇḍavam
07,079.025c bhūriśravās tribhir bāṇair hemapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
07,079.026a karṇo dvātriṃśatā caiva vṛṣasenaś ca pañcabhiḥ
07,079.026c jayadrathas trisaptatyā kṛpaś ca daśabhiḥ śaraiḥ
07,079.026e madrarājaś ca daśabhir vivyadhuḥ phalgunaṃ raṇe
07,079.027a tataḥ śarāṇāṃ ṣaṣṭyā tu drauṇiḥ pārtham avākirat
07,079.027c vāsudevaṃ ca saptatyā punaḥ pārthaṃ ca pañcabhiḥ
07,079.028a prahasaṃs tu naravyāghraḥ śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ
07,079.028c pratyavidhyat sa tān sarvān darśayan pāṇilāghavam
07,079.029a karṇaṃ dvādaśabhir viddhvā vṛṣasenaṃ tribhiḥ śaraiḥ
07,079.029c śalyasya samare cāpaṃ muṣṭideśe nyakṛntata
07,079.030a saumadattiṃ tribhir viddhvā śalyaṃ ca daśabhiḥ śaraiḥ
07,079.030c śitair agniśikhākārair drauṇiṃ vivyādha cāṣṭabhiḥ
07,079.031a gautamaṃ pañcaviṃśatyā śaindhavaṃ ca śatena ha
07,079.031c punar drauṇiṃ ca saptatyā śarāṇāṃ so 'bhyatāḍayat
07,079.032a bhūriśravās tu saṃkruddhaḥ pratodaṃ cicchide hareḥ
07,079.032c arjunaṃ ca trisaptatyā bāṇānām ājaghāna ha
07,079.033a tataḥ śaraśatais tīkṣṇais tān arīñ śvetavāhanaḥ
07,079.033c pratyaṣedhad drutaṃ kruddho mahāvāto ghanān iva
07,080.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,080.001a dhvajān bahuvidhākārān bhrājamānān atiśriyā
07,080.001c pārthānāṃ māmakānāṃ ca tān mamācakṣva saṃjaya
07,080.002 saṃjaya uvāca
07,080.002a dhvajān bahuvidhākārāñ śṛṇu teṣāṃ mahātmanām
07,080.002c rūpato varṇataś caiva nāmataś ca nibodha me
07,080.003a teṣāṃ tu rathamuhyānāṃ ratheṣu vividhā dhvajāḥ
07,080.003c pratyadṛśyanta rājendra jvalitā iva pāvakāḥ
07,080.004a kāñcanāḥ kāñcanāpīḍāḥ kāñcanasragalaṃkṛtāḥ
07,080.004c kāñcanānīva śṛṅgāṇi kāñcanasya mahāgireḥ
07,080.004d*0554_01 anekavarṇā vividhā dhvajāḥ paramaśobhinaḥ
07,080.005a te dhvajāḥ saṃvṛtās teṣāṃ patākābhiḥ samantataḥ
07,080.005c nānāvarṇavirāgābhir vibabhuḥ sarvato vṛtāḥ
07,080.006a patākāś ca tatas tās tu śvasanena samīritāḥ
07,080.006c nṛtyamānāḥ vyadṛśyanta raṅgamadhye vilāsikāḥ
07,080.007a indrāyudhasavarṇābhāḥ patākā bharatarṣabha
07,080.007c dodhūyamānā rathināṃ śobhayanti mahārathān
07,080.008a siṃhalāṅgūlam ugrāsyaṃ dhajaṃ vānaralakṣaṇam
07,080.008c dhanaṃjayasya saṃgrāme pratyapaśyāma bhairavam
07,080.009a sa vānaravaro rājan patākābhir alaṃkṛtaḥ
07,080.009c trāsayām āsa tat sainyaṃ dhvajo gāṇḍīvadhanvanaḥ
07,080.010a tathaiva siṃhalāṅgūlaṃ droṇaputrasya bhārata
07,080.010c dhvajāgraṃ samapaśyāma bālasūryasamaprabham
07,080.011a kāñcanaṃ pavanoddhūtaṃ śakradhvajasamaprabham
07,080.011c nandanaṃ kauravendrāṇāṃ drauṇer lakṣaṇam ucchritam
07,080.012a hastikakṣyā punar haimī babhūvādhirather dhvaje
07,080.012c āhave khaṃ mahārāja dadṛśe pūrayann iva
07,080.013a patākī kāñcanasragvī dhvajaḥ karṇasya saṃyuge
07,080.013c nṛtyatīva rathopasthe śvasanena samīritaḥ
07,080.014a ācāryasya ca pāṇḍūnāṃ brāhmaṇasya yaśasvinaḥ
07,080.014c govṛṣo gautamasyāsīt kṛpasya supariṣkṛtaḥ
07,080.015a sa tena bhrājate rājan govṛṣeṇa mahārathaḥ
07,080.015c tripuraghnaratho yadvad govṛṣeṇa virājate
07,080.016a mayūro vṛṣasenasya kāñcano maṇiratnavān
07,080.016c vyāhariṣyann ivātiṣṭhat senāgram api śobhayan
07,080.017a tena tasya ratho bhāti mayūreṇa mahātmanaḥ
07,080.017c yathā skandasya rājendra mayūreṇa virājatā
07,080.018a madrarājasya śalyasya dhvajāgre 'gniśikhām iva
07,080.018c sauvarṇīṃ pratipaśyāma sītām apratimāṃ śubhām
07,080.019a sā sītā bhrājate tasya ratham āsthāya māriṣa
07,080.019c sarvabījavirūḍheva yathā sītā śriyā vṛtā
07,080.020a varāhaḥ sindhurājasya rājato 'bhivirājate
07,080.020c dhvajāgre 'lohitārkābho hemajālapariṣkṛtaḥ
07,080.021a śuśubhe ketunā tena rājatena jayadrathaḥ
07,080.021c yathā devāsure yuddhe purā pūṣā sma śobhate
07,080.022a saumadatteḥ punar yūpo yajñaśīlasya dhīmataḥ
07,080.022c dhvajaḥ sūrya ivābhāti somaś cātra pradṛśyate
07,080.023a sa yūpaḥ kāñcano rājan saumadatter virājate
07,080.023c rājasūye makhaśreṣṭhe yathā yūpaḥ samucchritaḥ
07,080.024a śalasya tu mahārāja rājato dvirado mahān
07,080.024c ketuḥ kāñcanacitrāṅgair mayūrair upaśobhitaḥ
07,080.025a sa ketuḥ śobhayām āsa sainyaṃ te bharatarṣabha
07,080.025c yathā śveto mahānāgo devarājacamūṃ tathā
07,080.026a nāgo maṇimayo rājño dhvajaḥ kanakasaṃvṛtaḥ
07,080.026c kiṅkiṇīśatasaṃhrādo bhrājaṃś citre rathottame
07,080.027a vyabhrājata bhṛśaṃ rājan putras tava viśāṃ pate
07,080.027c dhvajena mahatā saṃkhye kurūṇām ṛṣabhas tadā
07,080.028a navaite tava vāhinyām ucchritāḥ paramadhvajāḥ
07,080.028c vyadīpayaṃs te pṛtanāṃ yugāntādityasaṃnibhāḥ
07,080.029a daśamas tv arjunasyāsīd eka eva mahākapiḥ
07,080.029c adīpyatārjuno yena himavān iva vahninā
07,080.030a tataś citrāṇi śubhrāṇi sumahānti mahārathāḥ
07,080.030c kārmukāṇy ādadus tūrṇam arjunārthe paraṃtapāḥ
07,080.031a tathaiva dhanur āyacchat pārthaḥ śatruvināśanaḥ
07,080.031c gāṇḍīvaṃ divyakarmā tad rājan durmantrite tava
07,080.032a tavāparādhād dhi narā nihatā bahudhā yudhi
07,080.032c nānādigbhyaḥ samāhūtāḥ sahayāḥ sarathadvipāḥ
07,080.033a teṣām āsīd vyatikṣepo garjatām itaretaram
07,080.033c duryodhanamukhānāṃ ca pāṇḍūnām ṛṣabhasya ca
07,080.034a tatrādbhutaṃ paraṃ cakre kaunteyaḥ kṛṣṇasārathiḥ
07,080.034c yad eko bahubhiḥ sārdhaṃ samāgacchad abhītavat
07,080.035a aśobhata mahābāhur gāṇḍīvaṃ vikṣipan dhanuḥ
07,080.035c jigīṣus tān naravyāghrāñ jighāṃsuś ca jayadratham
07,080.036a tatrārjuno mahārāja śarair muktaiḥ sahasraśaḥ
07,080.036c adṛśyān akarod yodhāṃs tāvakāñ śatrutāpanaḥ
07,080.037a tatas te 'pi naravyāghrāḥ pārthaṃ sarve mahārathāḥ
07,080.037c adṛśyaṃ samare cakruḥ sāyakaughaiḥ samantataḥ
07,080.038a saṃvṛte narasiṃhais taiḥ kurūṇām ṛṣabhe 'rjune
07,080.038c mahān āsīt samuddhūtas tasya sainyasya nisvanaḥ
07,081.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,081.001a arjune saindhavaṃ prāpte bhāradvājena saṃvṛtāḥ
07,081.001c pāñcālāḥ kurubhiḥ sārdhaṃ kim akurvata saṃjaya
07,081.002 saṃjaya uvāca
07,081.002a aparāhṇe mahārāja saṃgrāme lomaharṣaṇe
07,081.002c pāñcālānāṃ kurūṇāṃ ca droṇe dyūtam avartata
07,081.003a pāñcālā hi jighāṃsanto droṇaṃ saṃhṛṣṭacetasaḥ
07,081.003c abhyavarṣanta garjantaḥ śaravarṣāṇi māriṣa
07,081.004a tataḥ sutumulas teṣāṃ saṃgrāmo 'vartatādbhutaḥ
07,081.004c pāñcālānāṃ kurūṇāṃ ca ghoro devāsuropamaḥ
07,081.005a sarve droṇarathaṃ prāpya pāñcālāḥ paṇḍavaiḥ saha
07,081.005c tad anīkaṃ bibhitsanto mahāstrāṇi vyadarśayan
07,081.006a droṇasya rathaparyantaṃ rathino ratham āsthitāḥ
07,081.006c kampayanto 'bhyavartanta vegam āsthāya madhyamam
07,081.007a tam abhyagād bṛhatkṣatraḥ kekayānāṃ mahārathaḥ
07,081.007c pravapan niśitān bāṇān mahendrāśanisaṃnibhān
07,081.008a taṃ tu pratyudiyāc chīghraṃ kṣemadhūrtir mahāyaśāḥ
07,081.008c vimuñcan niśitān bāṇāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,081.009a dhṛṣṭaketuś ca cedīnām ṛṣabho 'tibaloditaḥ
07,081.009c tvarito 'bhyadravad droṇaṃ mahendra iva śambaram
07,081.010a tam āpatantaṃ sahasā vyāditāsyam ivāntakam
07,081.010c vīradhanvā maheṣvāsas tvaramāṇaḥ samabhyayāt
07,081.011a yudhiṣṭhiraṃ mahārāja jigīṣuṃ samavasthitam
07,081.011c sahānīkaṃ tato droṇo nyavārayata vīryavān
07,081.012a nakulaṃ kuśalaṃ yuddhe parākrāntaṃ parākramī
07,081.012c abhyagacchat samāyāntaṃ vikarṇas te sutaḥ prabho
07,081.013a sahadevaṃ tathāyāntaṃ durmukhaḥ śatrukarśanaḥ
07,081.013c śarair anekasāhasraiḥ samavākirad āśugaiḥ
07,081.014a sātyakiṃ tu naravyāghraṃ vyāghradattas tv avārayat
07,081.014c śaraiḥ suniśitais tīkṣṇaiḥ kampayan vai muhur muhuḥ
07,081.015a draupadeyān naravyāghrān muñcataḥ sāyakottamān
07,081.015c saṃrabdhān rathināṃ śreṣṭhān saumadattir avārayat
07,081.016a bhīmasenaṃ tathā kruddhaṃ bhīmarūpo bhayānakam
07,081.016c pratyavārayad āyāntam ārṣyaśṛṅgir mahārathaḥ
07,081.017a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ nararākṣasayor mṛdhe
07,081.017c yādṛg eva purā vṛttaṃ rāmarāvaṇayor nṛpa
07,081.018a tato yudhiṣṭhiro droṇaṃ navatyā nataparvaṇām
07,081.018c ājaghne bharataśreṣṭha sarvamarmasu bhārata
07,081.019a taṃ droṇaḥ pañcaviṃśatyā nijaghāna stanāntare
07,081.019c roṣito bharataśreṣṭha kaunteyena yaśasvinā
07,081.020a bhūya eva tu viṃśatyā sāyakānāṃ samācinot
07,081.020b*0555_01 adṛśyaṃ samare cakre rājānaṃ sāyakottamaiḥ
07,081.020c sāśvasūtadhvajaṃ droṇaḥ paśyatāṃ sarvadhanvinām
07,081.021a tāñ śarān droṇamuktāṃs tu śaravarṣeṇa pāṇḍavaḥ
07,081.021c avārayata dharmātmā darśayan pāṇilāghavam
07,081.022a tato droṇo bhṛśaṃ kruddho dharmarājasya saṃyuge
07,081.022c ciccheda sahasā dhanvī dhanus tasya mahātmanaḥ
07,081.023a athainaṃ chinnadhanvānaṃ tvaramāṇo mahārathaḥ
07,081.023c śarair anekasāhasraiḥ purayām āsa sarvataḥ
07,081.024a adṛśyaṃ dṛśya rājānaṃ bhāradvājasya sāyakaiḥ
07,081.024c sarvabhūtāny amanyanta hatam eva yudhiṣṭhiram
07,081.025a ke cic cainam amanyanta tathā vai vimukhīkṛtam
07,081.025c hṛto rājeti rājendra brāhmaṇena yaśasvinā
07,081.026a sa kṛcchraṃ paramaṃ prāpto dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
07,081.026c tyaktvā tat kārmukaṃ chinnaṃ bhāradvājena saṃyuge
07,081.026e ādade 'nyad dhanur divyaṃ bhāraghnaṃ vegavattaram
07,081.027a tatas tān sāyakān sarvān droṇamuktān sahasraśaḥ
07,081.027c ciccheda samare vīras tad adbhutam ivābhavat
07,081.028a chittvā ca tāñ śarān rājā krodhasaṃraktalocanaḥ
07,081.028c śaktiṃ jagrāha samare girīṇām api dāraṇīm
07,081.028e svarṇadaṇḍāṃ mahāghorām aṣṭaghaṇṭāṃ bhayāvahām
07,081.029a samutkṣipya ca tāṃ hṛṣṭo nanāda balavad balī
07,081.029c nādena sarvabhūtāni trāsayann iva bhārata
07,081.030a śaktiṃ samudyatāṃ dṛṣṭvā dharmarājena saṃyuge
07,081.030c svasti droṇāya sahasā sarvabhūtāny athābruvan
07,081.031a sā rājabhujanirmuktā nirmuktoragasaṃnibhā
07,081.031c prajvālayantī gaganaṃ diśaś ca vidiśas tathā
07,081.031e droṇāntikam anuprāptā dīptāsyā pannagī yathā
07,081.031e*0556_01 **** **** kālarātrīva bhārata
07,081.031e*0556_02 kanyevoragarājasya
07,081.032a tām āpatantīṃ sahasā prekṣya droṇo viśāṃ pate
07,081.032c prāduścakre tato brāhmam astram astravidāṃ varaḥ
07,081.033a tad astraṃ bhasmasāt kṛtvā tāṃ śaktiṃ ghoradarśanām
07,081.033c jagāma syandanaṃ tūrṇaṃ pāṇḍavasya yaśasvinaḥ
07,081.034a tato yudhiṣṭhiro rājā droṇāstraṃ tat samudyatam
07,081.034c aśāmayan mahāprājño brahmāstreṇaiva bhārata
07,081.035a vivyādha ca raṇe droṇaṃ pañcabhir nataparvabhiḥ
07,081.035c kṣurapreṇa ca tīkṣṇena cicchedāsya mahad dhanuḥ
07,081.036a tad apāsya dhanuś chinnaṃ droṇaḥ kṣatriyamardanaḥ
07,081.036c gadāṃ cikṣepa sahasā dharmaputrāya māriṣa
07,081.037a tām āpatantīṃ sahasā gadāṃ dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraḥ
07,081.037c gadām evāgrahīt kruddhaś cikṣepa ca paraṃtapaḥ
07,081.038a te gade sahasā mukte samāsādya parasparam
07,081.038c saṃgharṣāt pāvakaṃ muktvā sameyātāṃ mahītale
07,081.039a tato droṇo bhṛśaṃ kruddho dharmarājasya māriṣa
07,081.039c caturbhir niśitais tīkṣṇair hayāñ jaghne śarottamaiḥ
07,081.040a dhanuś caikena bāṇena cicchedendradhvajopamam
07,081.040c ketum ekena ciccheda pāṇḍavaṃ cārdayat tribhiḥ
07,081.041a hatāśvāt tu rathāt tūrṇam avaplutya yudhiṣṭhiraḥ
07,081.041c tasthāv ūrdhvabhujo rājā vyāyudho bharatarṣabha
07,081.042a virathaṃ taṃ samālokya vyāyudhaṃ ca viśeṣataḥ
07,081.042c droṇo vyamohayac chatrūn sarvasainyāni cābhibho
07,081.043a muñcann iṣugaṇāṃs tīkṣṇāṃl laghuhasto dṛḍhavrataḥ
07,081.043c abhidudrāva rājānaṃ siṃho mṛgam ivolbaṇaḥ
07,081.044a tam abhidrutam ālokya droṇenāmitraghātinā
07,081.044c hā heti sahasā śabdaḥ pāṇḍūnāṃ samajāyata
07,081.045a hṛto rājā hṛto rājā bhāradvājena māriṣa
07,081.045c ity āsīt sumahāñ śabdaḥ pāṇḍusainyasya sarvataḥ
07,081.046a tatas tvaritam āruhya sahadevarathaṃ nṛpaḥ
07,081.046c apāyāj javanair aśvaiḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
07,082.001 saṃjaya uvāca
07,082.001a bṛhatkṣatram athāyāntaṃ kekayaṃ dṛḍhavikramam
07,082.001c kṣemadhūrtir mahārāja vivyādhorasi mārgaṇaiḥ
07,082.002a bṛhatkṣatras tu taṃ rājā navatyā nataparvaṇām
07,082.002c ājaghne tvarito yuddhe droṇānīkabibhitsayā
07,082.003a kṣemadhūrtis tu saṃkruddhaḥ kekayasya mahātmanaḥ
07,082.003c dhanuś ciccheda bhallena pītena niśitena ca
07,082.004a athainaṃ chinnadhanvānaṃ śareṇa nataparvaṇā
07,082.004c vivyādha hṛdaye tūrṇaṃ pravaraṃ sarvadhanvinām
07,082.005a athānyad dhanur ādāya bṛhatkṣatro hasann iva
07,082.005c vyaśvasūtadhvajaṃ cakre kṣemadhūrtiṃ mahāratham
07,082.006a tato 'pareṇa bhallena pītena niśitena ca
07,082.006c jahāra nṛpateḥ kāyāc chiro jvalitakuṇḍalam
07,082.007a tac chinnaṃ sahasā tasya śiraḥ kuñcitamūrdhajam
07,082.007c sakirīṭaṃ mahīṃ prāpya babhau jyotir ivāmbarāt
07,082.008a taṃ nihatya raṇe hṛṣṭo bṛhatkṣatro mahārathaḥ
07,082.008c sahasābhyapatat sainyaṃ tāvakaṃ pārthakāraṇāt
07,082.009a dhṛṣṭaketum athāyāntaṃ droṇahetoḥ parākramī
07,082.009c vīradhanvā maheṣvāso vārayām āsa bhārata
07,082.010a tau parasparam āsādya śaradaṃṣṭrau tarasvinau
07,082.010c śarair anekasāhasrair anyonyam abhijaghnatuḥ
07,082.011a tāv ubhau naraśārdūlau yuyudhāte parasparam
07,082.011c mahāvane tīvramadau vāraṇāv iva yūthapau
07,082.012a girigahvaram āsādya śārdūlāv iva roṣitau
07,082.012c yuyudhāte mahāvīryau parasparajighāṃsayā
07,082.012d*0557_01 tāv ubhau naraśārdūlau pīḍayantau parasparam
07,082.013a tad yuddham āsīt tumulaṃ prekṣaṇīyaṃ viśāṃ pate
07,082.013c siddhacāraṇasaṃghānāṃ vismayādbhutadarśanam
07,082.014a vīradhanvā tataḥ kruddho dhṛṣṭaketoḥ śarāsanam
07,082.014c dvidhā ciccheda bhallena prahasann iva bhārata
07,082.015a tad utsṛjya dhanuś chinnaṃ cedirājo mahārathaḥ
07,082.015c śaktiṃ jagrāha vipulāṃ rukmadaṇḍām ayasmayīm
07,082.016a tāṃ tu śaktiṃ mahāvīryāṃ dorbhyām āyamya bhārata
07,082.016c cikṣepa sahasā yatto vīradhanvarathaṃ prati
07,082.017a sa tayā vīraghātinyā śaktyā tv abhihato bhṛśam
07,082.017c nirbhinnahṛdayas tūrṇaṃ nipapāta rathān mahīm
07,082.018a tasmin vinihate śūre trigartānāṃ mahārathe
07,082.018c balaṃ te 'bhajyata vibho pāṇḍaveyaiḥ samantataḥ
07,082.018d*0558_01 sahadevas tataḥ kruddho durmukhena samāgataḥ
07,082.019a sahadeve tataḥ ṣaṣṭiṃ sāyakān durmukho 'kṣipat
07,082.019c nanāda ca mahānādaṃ tarjayan pāṇḍavaṃ raṇe
07,082.020a madreyas tu tataḥ kruddho durmukhaṃ daśabhiḥ śaraiḥ
07,082.020c bhrātā bhrātaram āyāntaṃ vivyādha prahasann iva
07,082.021a taṃ raṇe rabhasaṃ dṛṣṭvā sahadevaṃ mahābalam
07,082.021c durmukho navabhir bāṇais tāḍayām āsa bhārata
07,082.022a durmukhasya tu bhallena chittvā ketuṃ mahābalaḥ
07,082.022c jaghāna caturo vāhāṃś caturbhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,082.023a athāpareṇa bhallena pītena niśitena ca
07,082.023c ciccheda sāratheḥ kāyāc chiro jvalitakuṇḍalam
07,082.024a kṣurapreṇa ca tīkṣṇena kauravyasya mahad dhanuḥ
07,082.024c sahadevo raṇe chittvā taṃ ca vivyādha pañcabhiḥ
07,082.025a hatāśvaṃ tu rathaṃ tyaktvā durmukho vimanās tadā
07,082.025c āruroha rathaṃ rājan niramitrasya bhārata
07,082.026a sahadevas tataḥ kruddho niramitraṃ mahāhave
07,082.026c jaghāna pṛtanāmadhye bhallena paravīrahā
07,082.027a sa papāta rathopasthān niramitro janeśvaraḥ
07,082.027c trigartarājasya suto vyathayaṃs tava vāhinīm
07,082.028a taṃ tu hatvā mahābāhuḥ sahadevo vyarocata
07,082.028c yathā dāśarathī rāmaḥ kharaṃ hatvā mahābalam
07,082.029a hāhākāro mahān āsīt trigartānāṃ janeśvara
07,082.029c rājaputraṃ hataṃ dṛṣṭvā niramitraṃ mahābalam
07,082.030a nakulas te sutaṃ rājan vikarṇaṃ pṛthulocanam
07,082.030c muhūrtāj jitavān saṃkhye tad adbhutam ivābhavat
07,082.031a sātyakiṃ vyāghradattas tu śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,082.031c cakre 'dṛśyaṃ sāśvasūtaṃ sadhvajaṃ pṛtanāntare
07,082.031d*0559_01 sāśvasūtadhvajaṃ cakre adṛśyaṃ pṛtanāntare
07,082.032a tān nivārya śarāñ śūraḥ śaineyaḥ kṛtahastavat
07,082.032c sāśvasūtadhvajaṃ bāṇair vyāghradattam apātayat
07,082.033a kumāre nihate tasmin magadhasya sute prabho
07,082.033c māgadhāḥ sarvato yattā yuyudhānam upādravan
07,082.034a visṛjantaḥ śarāṃś caiva tomarāṃś ca sahasraśaḥ
07,082.034c bhiṇḍipālāṃs tathā prāsān mudgarān musalān api
07,082.035a ayodhayan raṇe śūrāḥ sātvataṃ yuddhadurmadam
07,082.035c tāṃs tu sarvān sa balavān sātyaktir yuddhadurmadaḥ
07,082.035e nātikṛcchrād dhasann eva vijigye puruṣarṣabha
07,082.036a māgadhān dravato dṛṣṭvā hataśeṣān samantataḥ
07,082.036c balaṃ te 'bhajyata vibho yuyudhānaśarārditam
07,082.037a nāśayitvā raṇe sainyaṃ tvadīyaṃ mādhavottamaḥ
07,082.037c vidhunvāno dhanuḥśreṣṭhaṃ vyabhrājata mahāyaśāḥ
07,082.037d*0560_01 yathā daityacamūṃ hatvā śakro rājan vyarocata
07,082.038a bhajyamānaṃ balaṃ rājan sātvatena mahātmanā
07,082.038c nābhyavartata yuddhāya trāsitaṃ dīrghabāhunā
07,082.039a tato droṇo bhṛśaṃ kruddhaḥ sahasodvṛtya cakṣuṣī
07,082.039c sātyakiṃ satyakarmāṇaṃ svayam evābhidudruve
07,083.001 saṃjaya uvāca
07,083.001a draupadeyān maheṣvāsān saumadattir mahāyaśāḥ
07,083.001c ekaikaṃ pañcabhir viddhvā punar vivyādha saptabhiḥ
07,083.002a te pīḍitā bhṛśaṃ tena raudreṇa sahasā vibho
07,083.002c pramūḍhā naiva vividur mṛdhe kṛtyaṃ sma kiṃ cana
07,083.003a nākulis tu śatānīkaḥ saumadattiṃ nararṣabham
07,083.003c dvābhyāṃ viddhvānadad dhṛṣṭaḥ śarābhyāṃ śatrutāpanaḥ
07,083.004a tathetare raṇe yattās tribhis tribhir ajihmagaiḥ
07,083.004c vivyadhuḥ samare tūrṇaṃ saumadattim amarṣaṇam
07,083.005a sa tān prati mahārāja cikṣipe pañca sāyakān
07,083.005c ekaikaṃ hṛdi cājaghne ekaikena mahāyaśāḥ
07,083.006a tatas te bhrātaraḥ pañca śarair viddhā mahātmanā
07,083.006c parivārya rathair vīraṃ vivyadhuḥ sāyakair bhṛśam
07,083.007a ārjunis tu hayāṃs tasya caturbhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,083.007c preṣayām āsa saṃkruddho yamasya sadanaṃ prati
07,083.008a bhaimasenir dhanuś chittvā saumadatter mahātmanaḥ
07,083.008c nanāda balavan nādaṃ vivyādha ca śitaiḥ śaraiḥ
07,083.009a yaudhiṣṭhiro dhvajaṃ tasya chittvā bhūmāv apātayat
07,083.009c nākuliś cāśvayantāraṃ rathanīḍād apāharat
07,083.010a sāhadevis tu taṃ jñātvā bhrātṛbhir vimukhīkṛtam
07,083.010c kṣurapreṇa śiro rājan nicakarta mahāmanāḥ
07,083.011a tacchiro nyapatad bhūmau tapanīyavibhūṣitam
07,083.011c bhrājayantaṃ raṇoddeśaṃ bālasūryasamaprabham
07,083.012a saumadatteḥ śiro dṛṣṭvā nipatat tan mahātmanaḥ
07,083.012c vitrastās tāvakā rājan pradudruvur anekadhā
07,083.013a alambusas tu samare bhīmasenaṃ mahābalam
07,083.013c yodhayām āsa saṃkruddho lakṣmaṇaṃ rāvaṇir yathā
07,083.014a saṃprayuddhau raṇe dṛṣṭvā tāv ubhau nararākṣasau
07,083.014c vismayaḥ sarvabhūtānāṃ praharṣaś cābhavat tadā
07,083.015a ārṣyaśṛṅgiṃ tato bhīmo navabhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,083.015c vivyādha prahasan rājan rākṣasendram amarṣaṇam
07,083.016a tad rakṣaḥ samare viddhaṃ kṛtvā nādaṃ bhayāvaham
07,083.016c abhyadravat tato bhīmaṃ ye ca tasya padānugāḥ
07,083.017a sa bhīmaṃ pañcabhir viddhvā śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,083.017c bhīmānugāñ jaghānāśu rathāṃs triṃśad ariṃdamaḥ
07,083.017e punaś catuḥśatān hatvā bhīmaṃ vivyādha patriṇā
07,083.018a so 'tividdhas tadā bhīmo rākṣasena mahābalaḥ
07,083.018c niṣasāda rathopasthe mūrchayābhipariplutaḥ
07,083.019a pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ mārutiḥ krodhamūrchitaḥ
07,083.019c vikṛṣya kārmukaṃ ghoraṃ bhārasādhanam uttamam
07,083.019e alambusaṃ śarais tīkṣṇair ardayām āsa sarvataḥ
07,083.020a sa viddho bahubhir bāṇair nīlāñjanacayopamaḥ
07,083.020c śuśubhe sarvato rājan pradīpta iva kiṃśukaḥ
07,083.021a sa vadhyamānaḥ samare bhīmacāpacyutaiḥ śaraiḥ
07,083.021c smaran bhrātṛvadhaṃ caiva pāṇḍavena mahātmanā
07,083.022a ghoraṃ rūpam atho kṛtvā bhīmasenam abhāṣata
07,083.022c tiṣṭhedānīṃ raṇe pārtha paśya me 'dya parākramam
07,083.023a bako nāma sudurbuddhe rākṣasapravaro balī
07,083.023c parokṣaṃ mama tadvṛttaṃ yad bhrātā me hatas tvayā
07,083.024a evam uktvā tato bhīmam antardhānagatas tadā
07,083.024c mahātā śaravarṣeṇa bhṛśaṃ taṃ samavākirat
07,083.025a bhīmas tu samare rājann adṛśye rākṣase tadā
07,083.025c ākāśaṃ pūrayām āsa śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,083.026a sa vadhyamāno bhīmena nimeṣād ratham āsthitaḥ
07,083.026c jagāma dharaṇīṃ kṣudraḥ khaṃ caiva sahasāgamat
07,083.027a uccāvacāni rūpāṇi cakāra subahūni ca
07,083.027b*0561_01 aṇur bṛhat punaḥ sthūlo nādān muñcann ivāmbudaḥ
07,083.027c uccāvacās tathā vāco vyājahāra samantataḥ
07,083.027d*0562_01 nipetur gaganāc caiva śaradhārāḥ sahasraśaḥ
07,083.027d*0562_02 śaktayaḥ kaṇapāḥ prāsāḥ śūlapaṭṭiśatomarāḥ
07,083.027d*0562_03 śataghnyaḥ parighāś caiva bhiṇḍipālāḥ paraśvadhāḥ
07,083.027d*0562_04 śilāḥ khaḍgā guḍāś caiva ṛṣṭir vajrāṇi caiva ha
07,083.027d*0562_05 sā rākṣasavisṛṣṭā tu śastravṛṣṭiḥ sudāruṇā
07,083.027d*0563_01 jaghāna pāṇḍuputrasya sainikān raṇamūrdhani
07,083.028a tena pāṇḍavasainyānāṃ mṛditā yudhi vāraṇāḥ
07,083.028c hayāś ca bahavo rājan pattayaś ca tathā punaḥ
07,083.028e rathebhyo rathinaḥ petus tasya nunnāḥ sma sāyakaiḥ
07,083.029a śoṇitodāṃ rathāvartāṃ hastigrāhasamākulām
07,083.029b*0564_01 sa hatvā rathabhūyiṣṭhāṃ nadīṃ prāvartayat tadā
07,083.029c chatrahaṃsāṃ kardaminīṃ bāhupannagasaṃkulām
07,083.030a nadīṃ pravartayām āsa rakṣogaṇasamākulām
07,083.030c vahantīṃ bahudhā rājaṃś cedipāñcālasṛñjayān
07,083.030d*0565_01 vahantīṃ sṛñjayāṃś caiva pāñcālān atha bāhlikān
07,083.031a taṃ tathā samare rājan vicarantam abhītavat
07,083.031c pāṇḍavā bhṛśasaṃvignāḥ prāpaśyaṃs tatsya vikramam
07,083.032a tāvakānāṃ tu sainyānāṃ praharṣaḥ samajāyata
07,083.032c vāditraninadaś cograḥ sumahāṃl lomaharṣaṇaḥ
07,083.032d*0566_01 praharṣayad raṇe rakṣaḥ pāṇḍavāṃś ca vyamohayat
07,083.033a taṃ śrutvā ninadaṃ ghoraṃ tava sainyasya pāṇḍavaḥ
07,083.033c nāmṛṣyata yathā nāgas talaśabdaṃ samīritam
07,083.034a tataḥ krodhābhitāmrākṣo nirdahann iva pāvakaḥ
07,083.034c saṃdadhe tvāṣṭram astraṃ sa svayaṃ tvaṣṭeva māriṣa
07,083.035a tataḥ śarasahasrāṇi prādurāsan samantataḥ
07,083.035c taiḥ śarais tava sainyasya vidrāvaḥ sumahān abhūt
07,083.036a tad astraṃ preṣitaṃ tena bhīmasenena saṃyuge
07,083.036c rākṣasasya mahāmāyāṃ hatvā rākṣasam ārdayat
07,083.037a sa vadhyamāno bahudhā bhīmasenena rākṣasaḥ
07,083.037c saṃtyajya saṃyuge bhīmaṃ droṇānīkam upādravat
07,083.038a tasmiṃs tu nirjite rājan rākṣasendre mahātmanā
07,083.038c anādayan siṃhanādaiḥ pāṇḍavāḥ sarvatodiśam
07,083.039a apūjayan mārutiṃ ca saṃhṛṣṭās te mahābalam
07,083.039c prahrādaṃ samare jitvā yathā śakraṃ marudgaṇāḥ
07,084.001 saṃjaya uvāca
07,084.001@009_0001 kirantaṃ śaravarṣāṇi roṣād droṇaṃ mahāmṛdhe
07,084.001@009_0002 vitrāsayantaṃ tāṃ senāṃ kaunteyānāṃ mahīpate
07,084.001@009_0003 dṛṣṭvā tato maheṣvāso nighnantaṃ ca rathān bhṛśam
07,084.001@009_0004 ghaṭotkaco mahābāhū raṇāyābhijagāma ha
07,084.001@009_0005 piśācavadanair yuktaṃ rathaṃ kāñcanabhūṣitam
07,084.001@009_0006 samāsthāya mahārāja nānāpraharaṇair vṛtam
07,084.001@009_0007 daṃśitas tapanīyena kavacena suvarcasā
07,084.001@009_0008 bhūṣaṇair ācitāṅgaś ca nadann iva ca toyadaḥ
07,084.001@009_0009 haiḍimbeyaḥ susaṃkruddho droṇam abhyadravad balī
07,084.001@009_0010 tam abhyadhāvad āyāntaṃ kruddharūpam alambusaḥ
07,084.001@009_0011 ṛkṣacarmaparikṣiptaṃ ratham āsthāya daṃśitaḥ
07,084.001@009_0012 raktoṣṭhaḥ sadhanuḥ prāṃśuḥ kalpavṛkṣa iva sthitaḥ
07,084.001@009_0013 kṣipañ chataghnīṃ vipulāṃ musalopalatomarān
07,084.001@009_0014 musaṇṭhīr bahulāś caiva triśūlān api paṭṭasān
07,084.001@009_0015 karpaṇāñ śatadhārāṃś ca pinākān vividhāṃs tathā
07,084.001@009_0016 cakrāṇi ca kṣuraprāṇi kṣepaṇīś ca kaṭaṃkaṭān
07,084.001@009_0017 nārācān vividhān asyan sakaṅkolūkavāyasaḥ
07,084.001@009_0018 cikṣepa dhanur ādāya ninadan bhairavān ravān
07,084.001@009_0019 taṃ raudraṃ krūram āyāntaṃ dṛṣṭvā kālam ivāgatam
07,084.001@009_0020 prādravad bhayasaṃvignā sā rājan pāṇḍuvāhinī
07,084.001@009_0021 satyakas tu naravyāghro dṛṣṭvā taṃ rākṣasaṃ yudhi
07,084.001@009_0022 abhyayād amaraprakhyo bhrāmayitvā mahad dhanuḥ
07,084.001@009_0023 abhyadravac ca tad rakṣas tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
07,084.001@009_0024 alambusaṃ rākṣasendraṃ so 'stravarṣair avākirat
07,084.001@009_0025 tataḥ pāṇḍavasainyāni vidrutāny atha bhārata
07,084.001@009_0026 nirīkṣyābhyadravat tūrṇaṃ tvaramāṇo ghaṭotkacaḥ
07,084.001@009_0027 cikṣepa ca gadāśaktīs tomarān atha paṭṭasān
07,084.001@009_0028 hemacitratsarūn ugrān khaḍgān ākāśasaprabhān
07,084.001@009_0029 anyonyam ārād ālokya rākṣasau tau mahābalau
07,084.001@009_0030 bhairavaṃ nadatur nādān satoyāv iva toyadau
07,084.001@009_0031 tataḥ pravavṛte yuddhaṃ ghoraṃ rākṣasasiṃhayoḥ
07,084.001@009_0032 yādṛg eva purā vṛttaṃ rāmarāvaṇayor mṛdhe
07,084.001@009_0033 tau śaktīś ca pinākāṃś ca vajrān khaḍgān paraṣvadhān
07,084.001@009_0034 anyonyam abhisaṃkruddhau tadā vyasṛjatām ubhau
07,084.001@009_0035 ākṛṣyamāṇe dhanuṣī tayor bāhubalena ca
07,084.001@009_0036 yantreṇeva tadā rājan bhṛśaṃ nādān pracakratuḥ
07,084.001@009_0037 alambusas tataś cakraṃ kṛtāntajvalanaprabham
07,084.001@009_0038 ghaṭotkacāya cikṣepa yatnam āsthāya vīryavān
07,084.001@009_0039 tad bhaimaseniḥ saṃprekṣya cakraṃ vegavad antare
07,084.001@009_0040 gadayā tāḍayām āsa tad dīrṇaṃ śatadhābhavat
07,084.001@009_0041 tato 'gnicūrṇaiḥ sahasā cakraghātaviniḥsṛtaiḥ
07,084.001@009_0042 daṃśakair iva sā senā patadbhir bhṛśasaṃkulā
07,084.001@009_0043 tataḥ pratihate cakre sa vīro roṣasaṃkulaḥ
07,084.001@009_0044 prāhiṇot tarasā śūlaṃ śaktīr daśaśatās tadā
07,084.001@009_0045 jvalantīr vikirantīś ca jvālāmālāḥ sahasraśaḥ
07,084.001@009_0046 yugāntolkānibhās tīkṣṇā hemadaṇḍā mahāsvanāḥ
07,084.001@009_0047 tāś cāpatantīḥ saṃprekṣya rākṣasasya ghaṭotkacaḥ
07,084.001@009_0048 ardhacandraiḥ praciccheda nārācaiḥ kaṅkapatribhiḥ
07,084.001@009_0049 tato roṣaparītāṅgaḥ pramumoca sa rākṣasaḥ
07,084.001@009_0050 śaravarṣaṃ mahāghoraṃ ghaṭotkacarathaṃ prati
07,084.001a alambusaṃ tathā yuddhe vicarantam abhītavat
07,084.001c haiḍimbaḥ prayayau tūrṇaṃ vivyādha ca śitaiḥ śaraiḥ
07,084.002a tayoḥ pratibhayaṃ yuddham āsīd rākṣasasiṃhayoḥ
07,084.002c kurvator vividhā māyāḥ śakraśambarayor iva
07,084.003a alambuso bhṛśaṃ kruddho ghaṭotkacam atāḍayat
07,084.003b*0567_01 tayor yuddhaṃ samabhavad rakṣogrāmaṇimukhyayoḥ
07,084.003b*0567_02 yādṛg eva purā vṛttaṃ rāmarāvaṇayoḥ prabho
07,084.003b*0568_01 tādṛg yuddhaṃ samabhavat tayo rākṣasasiṃhayoḥ
07,084.003c ghaṭotkacas tu viṃśatyā nārācānāṃ stanāntare
07,084.003e alambusam atho viddhvā siṃhavad vyanadan muhuḥ
07,084.004a tathaivālambuso rājan haiḍimbaṃ yuddhadurmadam
07,084.004c viddhvā viddhvānadad dhṛṣṭaḥ pūrayan khaṃ samantataḥ
07,084.005a tathā tau bhṛśasaṃkruddhau rākṣasendrau mahābalau
07,084.005c nirviśeṣam ayudhyetāṃ māyābhir itaretaram
07,084.006a māyāśatasṛjau dṛptau mohayantau parasparam
07,084.006c māyāyuddhe sukuśalau māyāyuddham ayudhyatām
07,084.007a yāṃ yāṃ ghaṭotkaco yuddhe māyāṃ darśayate nṛpa
07,084.007c tāṃ tām alambuso rājan māyayaiva nijaghnivān
07,084.008a taṃ tathā yudhyamānaṃ tu māyāyuddhaviśāradam
07,084.008c alambusaṃ rākṣasendraṃ dṛṣṭvākrudhyanta pāṇḍavāḥ
07,084.009a ta enaṃ bhṛśasaṃkruddhāḥ sarvataḥ pravarā rathaiḥ
07,084.009c abhyadravanta saṃkruddhā bhīmasenādayo nṛpa
07,084.010a ta enaṃ koṣṭhakīkṛtya rathavaṃśena māriṣa
07,084.010c sarvato vyakiran bāṇair ulkābhir iva kuñjaram
07,084.011a sa teṣām astravegaṃ taṃ pratihatyāstramāyayā
07,084.011c tasmād rathavrajān mukto vanadāhād iva dvipaḥ
07,084.012a sa visphārya dhanur ghoram indrāśanisamasvanam
07,084.012c mārutiṃ pañcaviṃśatyā bhaimaseniṃ ca pañcabhiḥ
07,084.012e yudhiṣṭhiraṃ tribhir viddhvā sahadevaṃ ca saptabhiḥ
07,084.013a nakulaṃ ca trisaptatyā drupadeyāṃś ca māriṣa
07,084.013c pañcabhiḥ pañcabhir viddhvā ghoraṃ nādaṃ nanāda ha
07,084.014a taṃ bhīmaseno navabhiḥ sahadevaś ca pañcabhiḥ
07,084.014c yudhiṣṭhiraḥ śatenaiva rākṣasaṃ pratyavidhyata
07,084.014e nakulaś ca catuḥṣaṣṭyā draupadeyās tribhis tribhiḥ
07,084.015a haiḍimbo rākṣasaṃ viddhvā yuddhe pañcāśatā śaraiḥ
07,084.015c punar vivyādha saptatyā nanāda ca mahābalaḥ
07,084.015d*0569_01 tasya nādena mahatā kampiteyaṃ vasuṃdharā
07,084.015d*0569_02 saparvatavanā rājan sapādapajalāśayā
07,084.016a so 'tividdho maheṣvāsaḥ sarvatas tair mahārathaiḥ
07,084.016c prativivyādha tān sarvān pañcabhiḥ pañcabhiḥ śaraiḥ
07,084.017a taṃ kruddhaṃ rākṣasaṃ yuddhe pratikruddhas tu rākṣasaḥ
07,084.017c haiḍimbo bharataśreṣṭha śarair vivyādha saptabhiḥ
07,084.018a so 'tividdho balavatā rākṣasendro mahābalaḥ
07,084.018c vyasṛjat sāyakāṃs tūrṇaṃ svarṇapuṅkhāñ śilāśitān
07,084.019a te śarā nataparvāṇo viviśū rākṣasaṃ tadā
07,084.019c ruṣitāḥ pannagā yadvad girim ugrā mahābalāḥ
07,084.020a tatas te pāṇḍavā rājan samantān niśitāñ śarān
07,084.020c preṣayām āsur udvignā haiḍimbaś ca ghaṭotkacaḥ
07,084.021a sa vadhyamānaḥ samare pāṇḍavair jitakāśibhiḥ
07,084.021b*0570_01 martyadharmam anuprāptaḥ kartavyaṃ nānvapadyata
07,084.021b*0570_02 tataḥ samaraśauṇḍo vai bhaimasenir mahābalaḥ
07,084.021b*0570_03 samīkṣya tadavasthaṃ taṃ vadhāyāsya mano dadhe
07,084.021b*0570_04 vegaṃ cakre mahāntaṃ ca rākṣasendrarathaṃ prati
07,084.021b@010_0001 ghaṭotkaco 'py asaṃbhrāntaḥ śaravarṣaṃ mahattaram
07,084.021b@010_0002 alambusavadhaprepsur mumocāgnir iva jvalan
07,084.021b@010_0003 alambusarathāc cogrād ghaṭotkacarathād api
07,084.021b@010_0004 śarāḥ prādurbhavanti sma dvirephā iva khād diśaḥ
07,084.021b@010_0005 abhracchāyeva racitā bāṇais tatra nareśvara
07,084.021b@010_0006 na sma vijñāyate kiṃ cid andhakāre kṛte śaraiḥ
07,084.021b@010_0007 tata ākarṇamuktena bhallena ca ghaṭotkacaḥ
07,084.021b@010_0008 alambusasya ciccheda śiro yantur mahābalaḥ
07,084.021b@010_0009 tato 'parair vegavadbhiḥ kṣurais tasya ghaṭotkacaḥ
07,084.021b@010_0010 akṣamīṣāṃ yugaṃ caiva ciccheda yudhi tāḍayan
07,084.021b@010_0011 avaskandya rathāt tūrṇaṃ kairmīriḥ krodhamūrchitaḥ
07,084.021b@010_0012 tasmin māyāmayaṃ ghoram astravarṣaṃ vavarṣa ha
07,084.021b@010_0013 ghaṭotkaco 'pyāśu rathāt praskandya sa tam eva ca
07,084.021b@010_0014 māyāstreṇaiva māyāstraṃ vyadhamat samare ripoḥ
07,084.021b@010_0015 haiḍimbenārdyamānas tu yudhi so 'lambuso dṛḍham
07,084.021b@010_0016 antarhito mahārāja ghaṭotkacam ayodhayat
07,084.021b@010_0017 antardhānagataṃ dṛṣṭvā tatra tatra ghaṭotkacaḥ
07,084.021b@010_0018 gadayā tāḍayām āsa vegavatyā mahābalaḥ
07,084.021b@010_0019 utpapāta tato vyomni prahāraparipīḍitaḥ
07,084.021b@010_0020 alambuso rākṣasendraḥ sahasā pakṣirāḍ iva
07,084.021b@010_0021 ghaṭotkaco 'py asaṃbhrāntaḥ khaḍgapāṇir athotpatat
07,084.021b@010_0022 tato vegena mahatā vivarṣiṣur ivāmbudaḥ
07,084.021b@010_0023 tam āpatantaṃ saṃprekṣya kairmīrī rākṣasottamaḥ
07,084.021b@010_0024 abhidudrāva vegena siṃhaḥ siṃham iva sthitam
07,084.021b@010_0025 dakṣiṇenāsim udyamya vakṣaḥ pracchādya varmaṇā
07,084.021b@010_0026 abhidudrāva vegena vegavantaṃ ghaṭotkacaḥ
07,084.021b@010_0027 tāv ubhau vegasaṃrabdhāv alambusaghaṭotkacau
07,084.021b@010_0028 anyonyasya tathaivorū samājaghnatur añjasā
07,084.021b@010_0029 anyonyasyābhighātena tayo rākṣasasiṃhayoḥ
07,084.021b@010_0030 śailenābhihatasyaiva śailasyābhūn mahāsvanaḥ
07,084.021b@010_0031 tatopasṛtya sahasā punar āpetatur bhṛśam
07,084.021b@010_0032 carantāv asimārgāṃs tān vividhān rākṣasottamau
07,084.021b@010_0033 tayor gātreṣu patitāv asī bhinnau nipetatuḥ
07,084.021b@010_0034 vegotsṛṣṭe maghavatā vajre śailataṭeṣv iva
07,084.021b@010_0035 tataḥ sainyāni dadṛśus tad yuddham atidāruṇam
07,084.021b@010_0036 yuddhaṃ tayo rākṣasayor āmiṣe śyenayor iva
07,084.021b@010_0037 tato lohitaraktākṣāv ubhau tau rākṣasottamau
07,084.021b@010_0038 adṛśyetāṃ tu śārdūlau sandhyāraktāv ivāmbudau
07,084.021b@010_0039 cakrāte śyenavac caiva maṇḍalāni sahasraśaḥ
07,084.021b@010_0040 ubhau nistriṃśahastau tau sapakṣāv iva pakṣiṇau
07,084.021b@010_0041 tato bhrāmya tu taṃ khaḍgaṃ pāṇḍoḥ kirmīranandanaḥ
07,084.021b@010_0042 cikṣepāsya śiro hartuṃ sa ca tasya ghaṭotkacaḥ
07,084.021b@010_0043 tāv asī yugapad dīptau sametya vipulau bhuvi
07,084.021b@010_0044 patitau tau tu bāhubhyāṃ rākṣasau samasajjatām
07,084.021b@010_0045 śīrṣaghātāṃsaghātaiś ca parasparam athāhatau
07,084.021b@010_0046 punar vimiśritau vīrau vyāyudhyete muhur muhuḥ
07,084.021c dagdhādrikūṭaśṛṅgābhaṃ bhinnāñjanacayopamam
07,084.021d*0571_01 rathād ratham abhidrutya kruddho haiḍimba ākṣipat
07,084.021d*0571_02 udbabarha rathāc cāpi pannagaṃ garuḍo yathā
07,084.022a samutkṣipya ca bāhubhyām āvidhya ca punaḥ punaḥ
07,084.022c niṣpipeṣa kṣitau kṣipraṃ pūrṇakumbham ivāśmani
07,084.023a balalāghavasaṃpannaḥ saṃpanno vikrameṇa ca
07,084.023c bhaimasenī raṇe kruddhaḥ sarvasainyāny abhīṣayat
07,084.024a sa visphuṭitasarvāṅgaś cūrṇitāsthivibhūṣaṇaḥ
07,084.024c ghaṭotkacena vīreṇa hataḥ sālakaṭaṅkaṭaḥ
07,084.024d*0572_01 pāṇḍavānāṃ tataḥ senā taṃ dṛṣṭvā vinipātitam
07,084.024d*0572_02 nanāda sumahānādaṃ harṣavegasamāplutā
07,084.024d*0572_03 tatas tu nipapātāśu gatāsur bhuvi rākṣasaḥ
07,084.024d*0572_04 śikharaṃ parvatasyeva vajravegena pātitam
07,084.024d*0572_05 patatā tena mahatā rathināṃ dantināṃ daśa
07,084.024d*0572_06 tava sainye mahārāja nihatāḥ subṛhattayā
07,084.025a tataḥ sumanasaḥ pārthā hate tasmin niśācare
07,084.025c cukruśuḥ siṃhanādāṃś ca vāsāṃsy ādudhuvuś ca ha
07,084.026a tāvakāś ca hataṃ dṛṣṭvā rākṣasendraṃ mahābalam
07,084.026c alambusaṃ bhīmarūpaṃ viśīrṇam iva parvatam
07,084.026e hāhākāram akurvanta sainyāni bharatarṣabha
07,084.027a janāś ca tad dadṛśire rakṣaḥ kautūhalānvitāḥ
07,084.027c yadṛcchayā nipatitaṃ bhūmāv aṅgārakaṃ yathā
07,084.028a ghaṭotkacas tu tad dhatvā rakṣo balavatāṃ varam
07,084.028c mumoca balavan nādaṃ balaṃ hatveva vāsavaḥ
07,084.029a sa pūjyamānaḥ pitṛbhiḥ sabāndhavair; ghaṭotkacaḥ karmaṇi duṣkare kṛte
07,084.029b*0573_01 tato ghaṭotkaco hatvā tad rakṣo vṛtrasaṃnibham
07,084.029b*0573_02 punaḥ svaratham āsthāya vijigīṣur nanāda ca
07,084.029b*0573_03 nanāda cātīva hi pāṇḍavātmajo
07,084.029b*0573_04 raṇājire hṛṣṭamanā ghaṭotkacaḥ
07,084.029c ripuṃ nihatyābhinananda vai tadā; alambusaṃ pakvam alambusaṃ yathā
07,084.030a tato ninādaḥ sumahān samutthitaḥ; saśaṅkhanānāvidhabāṇaghoṣavān
07,084.030c niśamya taṃ pratyanadaṃs tu kauravās; tato dhvanir bhuvanam athāspṛśad bhṛśam
07,084.030d*0574_01 tato 'bhigamya rājānaṃ dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
07,084.030d*0574_02 svakarmāvedayan mūrdhnā sāñjalir nipapāta ha
07,084.030d*0574_03 mūrdhny upāghrāya taṃ jyeṣṭhaḥ pariṣvajya ca pāṇḍavaḥ
07,084.030d*0574_04 prīto 'smīty abravīd rājan harṣād utphullalocanaḥ
07,084.030d*0574_05 ghaṭotkacena niṣpiṣṭe mṛte sālakaṭaṅkaṭe
07,084.030d*0574_06 babhūvur muditāḥ sarve hate tasmin niśācare
07,085.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,085.001a bhāradvājaṃ kathaṃ yuddhe yuyudhāno 'bhyavārayat
07,085.001c saṃjayācakṣva tattvena paraṃ kautūhalaṃ hi me
07,085.002 saṃjaya uvāca
07,085.002a śṛṇu rājan mahāprājña saṃgrāmaṃ lomaharṣaṇam
07,085.002c droṇasya pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ yuyudhānapurogamaiḥ
07,085.003a vadhyamānaṃ balaṃ dṛṣṭvā yuyudhānena māriṣa
07,085.003c abhyadravat svayaṃ droṇaḥ sātyakiṃ satyavikramam
07,085.004a tam āpatantaṃ sahasā bhāradvājaṃ mahāratham
07,085.004c sātyakiḥ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samārpayat
07,085.005a droṇo 'pi yudhi vikrānto yuyudhānaṃ samāhitaḥ
07,085.005c avidhyat pañcabhis tūrṇaṃ hemapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
07,085.006a te varma bhittvā sudṛḍhaṃ dviṣatpiśitabhojanāḥ
07,085.006c abhyagur dharaṇīṃ rājañ śvasanta iva pannagāḥ
07,085.007a dīrghabāhur abhikruddhas tottrārdita iva dvipaḥ
07,085.007c droṇaṃ pañcāśatāvidhyan nārācair agnisaṃnibhaiḥ
07,085.008a bhāradvājo raṇe viddho yuyudhānena satvaram
07,085.008c sātyakiṃ bahubhir bāṇair yatamānam avidhyata
07,085.009a tataḥ kruddho maheṣvāso bhūya eva mahābalaḥ
07,085.009c sātvataṃ pīḍayām āsa śatena nataparvaṇā
07,085.010a sa vadhyamānaḥ samare bhāradvājena sātyakiḥ
07,085.010c nābhyapadyata kartavyaṃ kiṃ cid eva viśāṃ pate
07,085.011a viṣaṇṇavadanaś cāpi yuyudhāno 'bhavan nṛpa
07,085.011c bhāradvājaṃ raṇe dṛṣṭvā visṛjantaṃ śitāñ śarān
07,085.012a taṃ tu saṃprekṣya te putrāḥ sainikāś ca viśāṃ pate
07,085.012c prahṛṣṭamanaso bhūtvā siṃhavad vyanadan muhuḥ
07,085.013a taṃ śrutvā ninadaṃ ghoraṃ pīḍyamānaṃ ca mādhavam
07,085.013c yudhiṣṭhiro 'bravīd rājan sarvasainyāni bhārata
07,085.014a eṣa vṛṣṇivaro vīraḥ sātyakiḥ satyakarmakṛt
07,085.014c grasyate yudhi vīreṇa bhānumān iva rāhuṇā
07,085.014e abhidravata gacchadhvaṃ sātyakir yatra yudhyate
07,085.015a dhṛṣṭadyumnaṃ ca pāñcālyam idam āha janādhipa
07,085.015b*0575_01 droṇaṃ vāraya sukṣipraṃ satyakaṃ mā vadhīd dvijaḥ
07,085.015c abhidrava drutaṃ droṇaṃ kiṃ nu tiṣṭhasi pārṣata
07,085.015e na paśyasi bhayaṃ ghoraṃ droṇān naḥ samupasthitam
07,085.016a asau droṇo maheṣvāso yuyudhānena saṃyuge
07,085.016c krīḍate sūtrabaddhena pakṣiṇā bālako yathā
07,085.017a tatraiva sarve gacchantu bhīmasenamukhā rathāḥ
07,085.017c tvayaiva sahitā yattā yuyudhānarathaṃ prati
07,085.018a pṛṣṭhato 'nugamiṣyāmi tvām ahaṃ sahasainikaḥ
07,085.018c sātyakiṃ mokṣayasvādya yamadaṃṣṭrāntaraṃ gatam
07,085.019a evam uktvā tato rājā sarvasainyena pāṇḍavaḥ
07,085.019c abhyadravad raṇe droṇaṃ yuyudhānasya kāraṇāt
07,085.020a tatrārāvo mahān āsīd droṇam ekaṃ yuyutsatām
07,085.020c pāṇḍavānāṃ ca bhadraṃ te sṛñjayānāṃ ca sarvaśaḥ
07,085.021a te sametya naravyāghrā bhāradvājaṃ mahāratham
07,085.021c abhyavarṣañ śarais tīkṣṇaiḥ kaṅkabarhiṇavājitaiḥ
07,085.022a smayann eva tu tān vīrān droṇaḥ pratyagrahīt svayam
07,085.022c atithīn āgatān yadvat salilenāsanena ca
07,085.023a tarpitās te śarais tasya bhāradvājasya dhanvinaḥ
07,085.023c ātitheyagṛhaṃ prāpya nṛpate 'tithayo yathā
07,085.024a bhāradvājaṃ ca te sarve na śekuḥ prativīkṣitum
07,085.024c madhyaṃdinam anuprāptaṃ sahasrāṃśum iva prabho
07,085.025a tāṃs tu sarvān maheṣvāsān droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
07,085.025c atāpayac charavrātair gabhastibhir ivāṃśumān
07,085.026a vadhyamānā raṇe rājan pāṇḍavāḥ sṛñjayās tathā
07,085.026c trātāraṃ nādhyagacchanta paṅkamagnā iva dvipāḥ
07,085.027a droṇasya ca vyadṛśyanta visarpanto mahāśarāḥ
07,085.027c gabhastaya ivārkasya pratapantaḥ samantataḥ
07,085.028a tasmin droṇena nihatāḥ pāñcālāḥ pañcaviṃśatiḥ
07,085.028c mahārathasamākhyātā dhṛṣṭadyumnasya saṃmatāḥ
07,085.029a pāṇḍūnāṃ sarvasainyeṣu pāñcālānāṃ tathaiva ca
07,085.029b*0576_01 pāñcāleṣv atha śūreṣu kekayeṣu ca mānavāḥ
07,085.029c droṇaṃ sma dadṛśuḥ śūraṃ vinighnantaṃ varān varān
07,085.030a kekayānāṃ śataṃ hatvā vidrāvya ca samantataḥ
07,085.030c droṇas tasthau mahārāja vyāditāsya ivāntakaḥ
07,085.031a pāñcālān sṛñjayān matsyān kekayān pāṇḍavān api
07,085.031c droṇo 'jayan mahābāhuḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,085.032a teṣāṃ samabhavac chabdo vadhyatāṃ droṇasāyakaiḥ
07,085.032c vanaukasām ivāraṇye dahyatāṃ dhūmaketunā
07,085.033a tatra devāḥ sagandharvāḥ pitaraś cābruvan nṛpa
07,085.033c ete dravanti pāñcālāḥ pāṇḍavāś ca sasainikāḥ
07,085.034a taṃ tathā samare droṇaṃ nighnantaṃ somakān raṇe
07,085.034c na cāpy abhiyayuḥ ke cid apare naiva vivyadhuḥ
07,085.035a vartamāne tathā raudre tasmin vīravarakṣaye
07,085.035c aśṛṇot sahasā pārthaḥ pāñcajanyasya nisvanam
07,085.036a pūrito vāsudevena śaṅkharāṭ svanate bhṛśam
07,085.036c yudhyamāneṣu vīreṣu saindhavasyābhirakṣiṣu
07,085.036e nadatsu dhārtarāṣṭreṣu vijayasya rathaṃ prati
07,085.037a gāṇḍīvasya ca nirghoṣe vipranaṣṭe samantataḥ
07,085.037c kaśmalābhihato rājā cintayām āsa pāṇḍavaḥ
07,085.038a na nūnaṃ svasti pārthasya yathā nadati śaṅkharāṭ
07,085.038c kauravāś ca yathā hṛṣṭā vinadanti muhur muhuḥ
07,085.038d*0577_01 saṃjaya uvāca
07,085.038d*0577_01 vyaktam adya vinaśyante sarvalokamahārathāḥ
07,085.038d*0577_02 śrutvā tu ninadaṃ ghoraṃ pāñcajanyasya māriṣa
07,085.039a evaṃ saṃcintayitvā tu vyākulenāntarātmanā
07,085.039c ajātaśatruḥ kaunteyaḥ sātvataṃ pratyabhāṣata
07,085.040a bāṣpagadgadayā vācā muhyamāno muhur muhuḥ
07,085.040c kṛtyasyānantarāpekṣī śaineyaṃ śinipuṃgavam
07,085.041a yaḥ sa dharmaḥ purā dṛṣṭaḥ sadbhiḥ śaineya śāśvataḥ
07,085.041c sāṃparāye suhṛtkṛtye tasya kālo 'yam āgataḥ
07,085.042a sarveṣv api ca yodheṣu cintayañ śinipuṃgava
07,085.042c tvattaḥ suhṛttamaṃ kaṃ cin nābhijānāmi sātyake
07,085.043a yo hi prītamanā nityaṃ yaś ca nityam anuvrataḥ
07,085.043c sa kārye sāṃparāye tu niyojya iti me matiḥ
07,085.044a yathā ca keśavo nityaṃ pāṇḍavānāṃ parāyaṇam
07,085.044c tathā tvam api vārṣṇeya kṛṣṇatulyaparākramaḥ
07,085.045a so 'haṃ bhāraṃ samādhāsye tvayi taṃ voḍhum arhasi
07,085.045c abhiprāyaṃ ca me nityaṃ na vṛthā kartum arhasi
07,085.046a sa tvaṃ bhrātur vayasyasya guror api ca saṃyuge
07,085.046c kuru kṛcchre sahāyārtham arjunasya nararṣabha
07,085.047a tvaṃ hi satyavrataḥ śūro mitrāṇām abhayaṃkaraḥ
07,085.047c loke vikhyāyase vīra karmabhiḥ satyavāg iti
07,085.048a yo hi śaineya mitrārthe yudhyamānas tyajet tanum
07,085.048c pṛthivīṃ vā dvijātibhyo yo dadyāt samam eva tat
07,085.049a śrutāś ca bahavo 'smābhī rājāno ye divaṃ gatāḥ
07,085.049c dattvemāṃ pṛthivīṃ kṛtsnāṃ brāhmaṇebhyo yathāvidhi
07,085.049d*0578_01 dīyamānā hi bahubhir dāsyate ca muhur mahī
07,085.049d*0578_02 nanu kaś cid raṇe prāṇān mitrārthe tyaktavān iha
07,085.050a evaṃ tvām api dharmātman prayāce 'haṃ kṛtāñjaliḥ
07,085.050c pṛthivīdānatulyaṃ syād adhikaṃ vā phalaṃ vibho
07,085.051a eka eva sadā kṛṣṇo mitrāṇām abhayaṃkaraḥ
07,085.051c raṇe saṃtyajati prāṇān dvitīyas tvaṃ ca sātyake
07,085.052a vikrāntasya ca vīrasya yuddhe prārthayato yaśaḥ
07,085.052c śūra eva sahāyaḥ syān netaraḥ prākṛto janaḥ
07,085.053a īdṛśe tu parāmarde vartamānasya mādhava
07,085.053c tvad anyo hi raṇe goptā vijayasya na vidyate
07,085.054a ślāghann eva hi karmāṇi śataśas tava pāṇḍavaḥ
07,085.054c mama saṃjanayan harṣaṃ punaḥ punar akīrtayat
07,085.055a laghvastraś citrayodhī ca tathā laghuparākramaḥ
07,085.055c prājñaḥ sarvāstravic chūro muhyate na ca saṃyuge
07,085.056a mahāskandho mahorasko mahābāhur mahādhanuḥ
07,085.056c mahābalo mahāvīryaḥ sa mahātmā mahārathaḥ
07,085.057a śiṣyo mama sakhā caiva priyo 'syāhaṃ priyaś ca me
07,085.057c yuyudhānaḥ sahāyo me pramathiṣyati kauravān
07,085.058a asmadarthaṃ ca rājendra saṃnahyed yadi keśavaḥ
07,085.058c rāmo vāpy aniruddho vā pradyumno vā mahārathaḥ
07,085.059a gado vā sāraṇo vāpi sāmbo vā saha vṛṣṇibhiḥ
07,085.059c sahāyārthaṃ mahārāja saṃgrāmottamamūrdhani
07,085.060a tathāpy ahaṃ naravyāghraṃ śaineyaṃ satyavikramam
07,085.060c sāhāyye viniyokṣyāmi nāsti me 'nyo hi tatsamaḥ
07,085.061a iti dvaitavane tāta mām uvāca dhanaṃjayaḥ
07,085.061c parokṣaṃ tvadguṇāṃs tathyān kathayann āryasaṃsadi
07,085.062a tasya tvam evaṃ saṃkalpaṃ na vṛthā kartum arhasi
07,085.062c dhanaṃjayasya vārṣṇeya mama bhīmasya cobhayoḥ
07,085.063a yac cāpi tīrthāni carann agacchaṃ dvārakāṃ prati
07,085.063c tatrāham api te bhaktim arjunaṃ prati dṛṣṭavān
07,085.064a na tat sauhṛdam anyeṣu mayā śaineya lakṣitam
07,085.064c yathā tvam asmān bhajase vartamānān upaplave
07,085.065a so 'bhijātyā ca bhaktyā ca sakhyasyācāryakasya ca
07,085.065c sauhṛdasya ca vīryasya kulīnatvasya mādhava
07,085.066a satyasya ca mahābāho anukampārtham eva ca
07,085.066c anurūpaṃ maheṣvāsa karma tvaṃ kartum arhasi
07,085.067a soyodhano hi sahasā gato droṇena daṃśitaḥ
07,085.067c pūrvam eva tu yātās te kauravāṇāṃ mahārathāḥ
07,085.068a sumahān ninadaś caiva śrūyate vijayaṃ prati
07,085.068c sa śaineya javenātra gantum arhasi mādhava
07,085.069a bhīmaseno vayaṃ caiva saṃyattāḥ sahasainikāḥ
07,085.069c droṇam āvārayiṣyāmo yadi tvāṃ prati yāsyati
07,085.070a paśya śaineya sainyāni dravamāṇāni saṃyuge
07,085.070c mahāntaṃ ca raṇe śabdaṃ dīryamāṇāṃ ca bhāratīm
07,085.071a mahāmārutavegena samudram iva parvasu
07,085.071c dhārtarāṣṭrabalaṃ tāta vikṣiptaṃ savyasācinā
07,085.072a rathair viparidhāvadbhir manuṣyaiś ca hayaiś ca ha
07,085.072c sainyaṃ rajaḥsamuddhūtam etat saṃparivartate
07,085.073a saṃvṛtaḥ sindhusauvīrair nakharaprāsayodhibhiḥ
07,085.073c atyantāpacitaiḥ śūraiḥ phalgunaḥ paravīrahā
07,085.074a naitad balam asaṃvārya śakyo hantuṃ jayadrathaḥ
07,085.074c ete hi saindhavasyārthe sarve saṃtyaktajīvitāḥ
07,085.075a śaraśaktidhvajavanaṃ hayanāgasamākulam
07,085.075c paśyaitad dhārtarāṣṭrāṇām anīkaṃ sudurāsadam
07,085.076a śṛṇu dundubhinirghoṣaṃ śaṅkhaśabdāṃś ca puṣkalān
07,085.076c siṃhanādaravāṃś caiva rathanemisvanāṃs tathā
07,085.077a nāgānāṃ śṛṇu śabdaṃ ca pattīnāṃ ca sahasraśaḥ
07,085.077c sādināṃ dravatāṃ caiva śṛṇu kampayatāṃ mahīm
07,085.078a purastāt saindhavānīkaṃ droṇānīkasya pṛṣṭhataḥ
07,085.078c bahutvād dhi naravyāghra devendram api pīḍayet
07,085.079a aparyante bale magno jahyād api ca jīvitam
07,085.079c tasmiṃś ca nihate yuddhe kathaṃ jīveta mādṛśaḥ
07,085.079e sarvathāham anuprāptaḥ sukṛcchraṃ bata jīvitam
07,085.080a śyāmo yuvā guḍākeśo darśanīyaś ca pāṇḍavaḥ
07,085.080c laghvastraś citrayodhī ca praviṣṭas tāta bhāratīm
07,085.081a sūryodaye mahābāhur divasaś cātivartate
07,085.081c tanna jānāmi vārṣṇeya yadi jīvati vā na vā
07,085.081e kurūṇāṃ cāpi tat sainyaṃ sāgarapratimaṃ mahat
07,085.082a eka eva ca bībhatsuḥ praviṣṭas tāta bhāratīm
07,085.082c aviṣahyāṃ mahābāhuḥ surair api mahāmṛdhe
07,085.083a na ca me vartate buddhir adya yuddhe kathaṃ cana
07,085.083c droṇo 'pi rabhaso yuddhe mama pīḍayate balam
07,085.083e pratyakṣaṃ te mahābāho yathāsau carati dvijaḥ
07,085.084a yugapac ca sametānāṃ kāryāṇāṃ tvaṃ vicakṣaṇaḥ
07,085.084c mahārthaṃ laghusaṃyuktaṃ kartum arhasi mādhava
07,085.085a tasya me sarvakāryeṣu kāryam etan mataṃ sadā
07,085.085c arjunasya paritrāṇaṃ kartavyam iti saṃyuge
07,085.086a nāhaṃ śocāmi dāśārhaṃ goptāraṃ jagataḥ prabhum
07,085.086c sa hi śakto raṇe tāta trīṃl lokān api saṃgatān
07,085.087a vijetuṃ puruṣavyāghra satyam etad bravīmi te
07,085.087c kiṃ punar dhārtarāṣṭrasya balam etat sudurbalam
07,085.088a arjunas tv eva vārṣṇeya pīḍito bahubhir yudhi
07,085.088c prajahyāt samare prāṇāṃs tasmād vindāmi kaśmalam
07,085.089a tasya tvaṃ padavīṃ gaccha gaccheyus tvādṛśā yathā
07,085.089c tādṛśasyedṛśe kāle mādṛśenābhicoditaḥ
07,085.089d*0579_01 tvādṛśās tādṛśaṃ gacches tādṛśaṃ gaccha satyaka
07,085.089d*0580_01 suhṛdo vai suhṛtkṛtye param āsthāya vikramam
07,085.089d*0580_02 suhṛdaḥ padam anvicchan na vyatheta kathaṃ cana
07,085.090a raṇe vṛṣṇipravīrāṇāṃ dvāv evātirathau smṛtau
07,085.090c pradyumnaś ca mahābāhus tvaṃ ca sātvata viśrutaḥ
07,085.091a astre nārāyaṇasamaḥ saṃkarṣaṇasamo bale
07,085.091c vīratāyāṃ naravyāghra dhanaṃjayasamo hy asi
07,085.092a bhīṣmadroṇāv atikramya sarvayuddhaviśāradam
07,085.092c tvām adya puruṣavyāghraṃ loke santaḥ pracakṣate
07,085.092d*0581_01 sadevāsuragandharvān sakiṃnaramahoragān
07,085.092d*0581_02 yodhayet sa jagat sarvaṃ vijayeta ripūn bahūn
07,085.092d*0581_03 iti bruvanti lokeṣu janās tava guṇās tathā
07,085.092d*0581_04 samāgameṣu jalpanti pṛthag eva ca sarvadā
07,085.093a nāsādhyaṃ vidyate loke sātyaker iti mādhava
07,085.093c tat tvāṃ yad abhivakṣyāmi tat kuruṣva mahābala
07,085.094a saṃbhāvanā hi lokasya tava pārthasya cobhayoḥ
07,085.094c nānyathā tāṃ mahābāho saṃprakartum ihārhasi
07,085.095a parityajya priyān prāṇān raṇe vicara vīravat
07,085.095c na hi śaineya dāśārhā raṇe rakṣanti jīvitam
07,085.096a ayuddham anavasthānaṃ saṃgrāme ca palāyanam
07,085.096c bhīrūṇām asatāṃ mārgo naiṣa dāśārhasevitaḥ
07,085.097a tavārjuno gurus tāta dharmātmā śinipuṃgava
07,085.097c vāsudevo guruś cāpi tava pārthasya dhīmataḥ
07,085.098a kāraṇadvayam etad dhi jānānas tvāham abruvam
07,085.098c māvamaṃsthā vaco mahyaṃ gurus tava guror hy aham
07,085.099a vāsudevamataṃ caitan mama caivārjunasya ca
07,085.099c satyam etan mayoktaṃ te yāhi yatra dhanaṃjayaḥ
07,085.100a etad vacanam ājñāya mama satyaparākrama
07,085.100c praviśaitad balaṃ tāta dhārtarāṣṭrasya durmateḥ
07,085.101a praviśya ca yathānyāyaṃ saṃgamya ca mahārathaiḥ
07,085.101c yathārham ātmanaḥ karma raṇe sātvata darśaya
07,086.001 saṃjaya uvāca
07,086.001a prītiyuktaṃ ca hṛdyaṃ ca madhurākṣaram eva ca
07,086.001c kālayuktaṃ ca citraṃ ca svatayā cābhibhāṣitam
07,086.002a dharmarājasya tad vākyaṃ niśamya śinipuṃgavaḥ
07,086.002c sātyakir bharataśreṣṭha pratyuvāca yudhiṣṭhiram
07,086.003a śrutaṃ te gadato vākyaṃ sarvam etan mayācyuta
07,086.003c nyāyayuktaṃ ca citraṃ ca phalgunārthe yaśaskaram
07,086.004a evaṃvidhe tathā kāle madṛśaṃ prekṣya saṃmatam
07,086.004c vaktum arhasi rājendra yathā pārthaṃ tathaiva mām
07,086.005a na me dhanaṃjayasyārthe prāṇā rakṣyāḥ kathaṃ cana
07,086.005c tvatprayuktaḥ punar ahaṃ kiṃ na kuryāṃ mahāhave
07,086.006a lokatrayaṃ yodhayeyaṃ sadevāsuramānuṣam
07,086.006c tvatprayukto narendreha kim utaitat sudurbalam
07,086.007a suyodhanabalaṃ tv adya yodhayiṣye samantataḥ
07,086.007c vijeṣye ca raṇe rājan satyam etad bravīmi te
07,086.008a kuśaly ahaṃ kuśalinaṃ samāsādya dhanaṃjayam
07,086.008c hate jayadrathe rājan punar eṣyāmi te 'ntikam
07,086.009a avaśyaṃ tu mayā sarvaṃ vijñāpyas tvaṃ narādhipa
07,086.009c vāsudevasya yad vākyaṃ phalgunasya ca dhīmataḥ
07,086.010a dṛḍhaṃ tv abhiparīto 'ham arjunena punaḥ punaḥ
07,086.010c madhye sarvasya sainyasya vāsudevasya śṛṇvataḥ
07,086.011a adya mādhava rājānam apramatto 'nupālaya
07,086.011c āryāṃ yuddhe matiṃ kṛtvā yāvad dhanmi jayadratham
07,086.012a tvayi vāhaṃ mahābāho pradyumne vā mahārathe
07,086.012c nṛpaṃ nikṣipya gaccheyaṃ nirapekṣo jayadratham
07,086.012d*0582_01 sa evaṃ vai vinikṣipto nikṣepaḥ savyasācinā
07,086.012d*0582_02 bhāradvājabhayaṃ te 'dya manyate vai dhanaṃjayaḥ
07,086.013a jānīṣe hi raṇe droṇaṃ rabhasaṃ śreṣṭhasaṃmatam
07,086.013c pratijñā cāpi te nityaṃ śrutā droṇasya mādhava
07,086.014a grahaṇaṃ dharmarājasya bhāradvājo 'nugṛdhyati
07,086.014c śaktaś cāpi raṇe droṇo nigṛhītuṃ yudhiṣṭhiram
07,086.015a evaṃ tvayi samādhāya dharmarājaṃ narottamam
07,086.015c aham adya gamiṣyāmi saindhavasya vadhāya hi
07,086.015d*0583_01 sa tvam adya raṇe yatto rakṣa mādhava pāṇḍavam
07,086.015d*0583_02 rakṣaṇe dharmarājasya dhruvo hi vijayo mama
07,086.016a jayadratham ahaṃ hatvā dhruvam eṣyāmi mādhava
07,086.016c dharmarājaṃ yathā droṇo nigṛhṇīyād raṇe balāt
07,086.017a nigṛhīte naraśreṣṭhe bhāradvājena mādhava
07,086.017c saindhavasya vadho na syān mamāprītis tathā bhavet
07,086.018a evaṃ gate naraśreṣṭha pāṇḍave satyavādini
07,086.018c asmākaṃ gamanaṃ vyaktaṃ vanaṃ prati bhavet punaḥ
07,086.019a so 'yaṃ mama jayo vyaktaṃ vyartha eva bhaviṣyati
07,086.019c yadi droṇo raṇe kruddho nigṛhṇīyād yudhiṣṭhiram
07,086.020a sa tvam adya mahābāho priyārthaṃ mama mādhava
07,086.020c jayārthaṃ ca yaśorthaṃ ca rakṣa rājānam āhave
07,086.021a sa bhavān mayi nikṣepo nikṣiptaḥ savyasācinā
07,086.021c bhāradvājād bhayaṃ nityaṃ paśyamānena te prabho
07,086.022a tasyāpi ca mahābāho nityaṃ paśyati saṃyuge
07,086.022c nānyaṃ hi pratiyoddhāraṃ raukmiṇeyād ṛte prabho
07,086.022e māṃ vāpi manyate yuddhe bhāradvājasya dhīmataḥ
07,086.022f*0584_01 bhīmo vāpi mahārāja prabhañjanasamo bale
07,086.023a so 'haṃ saṃbhāvanāṃ caitām ācāryavacanaṃ ca tat
07,086.023c pṛṣṭhato notsahe kartuṃ tvāṃ vā tyaktuṃ mahīpate
07,086.024a ācāryo laghuhastatvād abhedyakavacāvṛtaḥ
07,086.024c upalabhya raṇe krīḍed yathā śakuninā śiśuḥ
07,086.025a yadi kārṣṇir dhanuṣpāṇir iha syān makaradhvajaḥ
07,086.025c tasmai tvāṃ visṛjeyaṃ vai sa tvāṃ rakṣed yathārjunaḥ
07,086.026a kuru tvam ātmano guptiṃ kas te goptā gate mayi
07,086.026c yaḥ pratīyād raṇe droṇaṃ yāvad gacchāmi pāṇḍavam
07,086.027a mā ca te bhayam adyāstu rājann arjunasaṃbhavam
07,086.027c na sa jātu mahābāhur bhāram udyamya sīdati
07,086.028a ye ca sauvīrakā yodhās tathā saindhavapauravāḥ
07,086.028c udīcyā dākṣiṇātyāś ca ye cānye 'pi mahārathāḥ
07,086.029a ye ca karṇamukhā rājan rathodārāḥ prakīrtitāḥ
07,086.029c ete 'rjunasya kruddhasya kalāṃ nārhanti ṣoḍaśīm
07,086.030a udyuktā pṛthivī sarvā sasurāsuramānuṣā
07,086.030c sarākṣasagaṇā rājan sakiṃnaramahoragā
07,086.031a jaṅgamāḥ sthāvaraiḥ sārdhaṃ nālaṃ pārthasya saṃyuge
07,086.031c evaṃ jñātvā mahārāja vyetu te bhīr dhanaṃjaye
07,086.032a yatra vīrau maheṣvāsau kṛṣṇau satyaparākramau
07,086.032c na tatra karmaṇo vyāpat kathaṃ cid api vidyate
07,086.033a daivaṃ kṛtāstratāṃ yogam amarṣam api cāhave
07,086.033c kṛtajñatāṃ dayāṃ caiva bhrātus tvam anucintaya
07,086.034a mayi cāpy apayāte vai gacchamāne 'rjunaṃ prati
07,086.034c droṇe citrāstratāṃ saṃkhye rājaṃs tvam anucintaya
07,086.035a ācāryo hi bhṛśaṃ rājan nigrahe tava gṛdhyati
07,086.035c pratijñām ātmano rakṣan satyāṃ kartuṃ ca bhārata
07,086.036a kuruṣvādyātmano guptiṃ kas te goptā gate mayi
07,086.036c yasyāhaṃ pratyayāt pārtha gaccheyaṃ phalgunaṃ prati
07,086.036d*0585_01 pratyayo na hi me pārtha yāvad gacchāmi pāṇḍavam
07,086.037a na hy ahaṃ tvā mahārāja anikṣipya mahāhave
07,086.037c kva cid yāsyāmi kauravya satyam etad bravīmi te
07,086.037d*0586_01 na paśyāmi rathaṃ kaṃ cid yas te goptā bhaved iha
07,086.037d*0586_02 śaktaṃ yaṃ manyase rājan goptāraṃ prati pāṇḍava
07,086.038a etad vicārya bahuśo buddhyā buddhimatāṃ vara
07,086.038c dṛṣṭvā śreyaḥ paraṃ buddhyā tato rājan praśādhi mām
07,086.039 yudhiṣṭhira uvāca
07,086.039a evam etan mahābāho yathā vadasi mādhava
07,086.039c na tu me śudhyate bhāvaḥ śvetāśvaṃ prati māriṣa
07,086.040a kariṣye paramaṃ yatnam ātmano rakṣaṇaṃ prati
07,086.040c gaccha tvaṃ samanujñāto yatra yāto dhanaṃjayaḥ
07,086.041a ātmasaṃrakṣaṇaṃ saṃkhye gamanaṃ cārjunaṃ prati
07,086.041c vicāryaitad dvayaṃ buddhyā gamanaṃ tatra rocaye
07,086.042a sa tvam ātiṣṭha yānāya yatra yāto dhanaṃjayaḥ
07,086.042b*0587_01 pṛṣṭhataḥ puruṣavyāghra bhīmas tvānugamiṣyati
07,086.042c mamāpi rakṣaṇaṃ bhīmaḥ kariṣyati mahābalaḥ
07,086.043a pārṣataś ca sasodaryaḥ pārthivāś ca mahābalāḥ
07,086.043c draupadeyāś ca māṃ tāta rakṣiṣyanti na saṃśayaḥ
07,086.044a kekayā bhrātaraḥ pañca rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ
07,086.044c virāṭo drupadaś caiva śikhaṇḍī ca mahārathaḥ
07,086.045a dhṛṣṭaketuś ca balavān kuntibhojaś ca māriṣa
07,086.045c nakulaḥ sahadevaś ca pāñcālāḥ sṛñjayās tathā
07,086.045e ete samāhitās tāta rakṣiṣyanti na saṃśayaḥ
07,086.046a na droṇaḥ saha sainyena kṛtavarmā ca saṃyuge
07,086.046c samāsādayituṃ śakto na ca māṃ dharṣayiṣyati
07,086.047a dhṛṣṭadyumnaś ca samare droṇaṃ kruddhaṃ paraṃtapaḥ
07,086.047c vārayiṣyati vikramya veleva makarālayam
07,086.048a yatra sthāsyati saṃgrāme pārṣataḥ paravīrahā
07,086.048c na droṇasainyaṃ balavat krāmet tatra kathaṃ cana
07,086.049a eṣa droṇavināśāya samutpanno hutāśanāt
07,086.049c kavacī sa śarī khaḍgī dhanvī ca varabhūṣaṇaḥ
07,086.049d*0588_01 eṣa droṇaṃ raṇe kruddhaṃ vārayeta sa vai prabho
07,086.049d*0588_02 pāñcālaḥ sahitaḥ sarvaiḥ pāṇḍavānāṃ ca dhanvibhiḥ
07,086.050a viśrabdho gaccha śaineya mā kārṣīr mayi saṃbhramam
07,086.050c dhṛṣṭadyumno raṇe kruddho droṇam āvārayiṣyati
07,087.001 saṃjaya uvāca
07,087.001a dharmarājasya tad vākyaṃ niśamya śinipuṃgavaḥ
07,087.001c pārthāc ca bhayam āśaṅkan parityāgān mahīpateḥ
07,087.002a apavādaṃ hy ātmanaś ca lokād rakṣan viśeṣataḥ
07,087.002c na māṃ bhīta iti brūyur āyāntaṃ phalgunaṃ prati
07,087.003a niścitya bahudhaivaṃ sa sātyakir yuddhadurmadaḥ
07,087.003b*0589_01 nātivyaktam ivābhāṣya dharmarājaṃ mahāyaśāḥ
07,087.003b*0589_02 śokagadgadayā vācā śokopahatacetanaḥ
07,087.003c dharmarājam idaṃ vākyam abravīt puruṣarṣabha
07,087.003d*0590_01 yathedānīm iti dhyātvā dharmarājam athābravīt
07,087.004a kṛtāṃ cen manyase rakṣāṃ svasti te 'stu viśāṃ pate
07,087.004c anuyāsyāmi bībhatsuṃ kariṣye vacanaṃ tava
07,087.005a na hi me pāṇḍavāt kaś cit triṣu lokeṣu vidyate
07,087.005c yo vai priyataro rājan satyam etad bravīmi te
07,087.006a tasyāhaṃ padavīṃ yāsye saṃdeśāt tava mānada
07,087.006c tvatkṛte na ca me kiṃ cid akartavyaṃ kathaṃ cana
07,087.007a yathā hi me guror vākyaṃ viśiṣṭaṃ dvipadāṃ vara
07,087.007c tathā tavāpi vacanaṃ viśiṣṭataram eva me
07,087.008a priye hi tava vartete bhrātarau kṛṣṇapāṇḍavau
07,087.008c tayoḥ priye sthitaṃ caiva viddhi māṃ rājapuṃgava
07,087.009a tavājñāṃ śirasā gṛhya pāṇḍavārtham ahaṃ prabho
07,087.009c bhittvedaṃ durbhidaṃ sainyaṃ prayāsye narasattama
07,087.010a droṇānīkaṃ viśāmy eṣa kruddho jhaṣa ivārṇavam
07,087.010c tatra yāsyāmi yatrāsau rājan rājā jayadrathaḥ
07,087.011a yatra senāṃ samāśritya bhītas tiṣṭhati pāṇḍavāt
07,087.011c gupto rathavaraśreṣṭhair drauṇikarṇakṛpādibhiḥ
07,087.012a itas triyojanaṃ manye tam adhvānaṃ viśāṃ pate
07,087.012c yatra tiṣṭhati pārtho 'sau jayadrathavadhodyataḥ
07,087.013a triyojanagatasyāpi tasya yāsyāmy ahaṃ padam
07,087.013c āsaindhavavadhād rājan sudṛḍhenāntarātmanā
07,087.014a anādiṣṭas tu guruṇā ko nu yudhyeta mānavaḥ
07,087.014c ādiṣṭas tu tvayā rājan ko na yudhyeta mādṛśaḥ
07,087.014e abhijānāmi taṃ deśaṃ yatra yāsyāmy ahaṃ prabho
07,087.014f*0591_01 yatra tiṣṭhati rājāsau saindhavo bālaghātakaḥ
07,087.014f*0591_02 sāgarapratimaṃ sainyaṃ garjantam iva sāgaram
07,087.015a huḍaśaktigadāprāsakhaḍgacarmarṣṭitomaram
07,087.015c iṣvastravarasaṃbādhaṃ kṣobhayiṣye balārṇavam
07,087.016a yad etat kuñjarānīkaṃ sāhasram anupaśyasi
07,087.016c kulam añjanakaṃ nāma yatraite vīryaśālinaḥ
07,087.017a āsthitā bahubhir mlecchair yuddhaśauṇḍaiḥ prahāribhiḥ
07,087.017c nāgā meghanibhā rājan kṣaranta iva toyadāḥ
07,087.018a naite jātu nivarteran preṣitā hastisādibhiḥ
07,087.018c anyatra hi vadhād eṣāṃ nāsti rājan parājayaḥ
07,087.019a atha yān rathino rājan samantād anupaśyasi
07,087.019c ete rukmarathā nāma rājaputrā mahārathāḥ
07,087.020a ratheṣv astreṣu nipuṇā nāgeṣu ca viśāṃ pate
07,087.020c dhanurvede gatāḥ pāraṃ muṣṭiyuddhe ca kovidāḥ
07,087.021a gadāyuddhaviśeṣajñā niyuddhakuśalās tathā
07,087.021c khaḍgapraharaṇe yuktāḥ saṃpāte cāsicarmaṇoḥ
07,087.022a śūrāś ca kṛtavidyāś ca spardhante ca parasparam
07,087.022c nityaṃ ca samare rājan vijigīṣanti mānavān
07,087.023a karṇena vijitā rājan duḥśāsanam anuvratāḥ
07,087.023c etāṃs tu vāsudevo 'pi rathodārān praśaṃsati
07,087.024a satataṃ priyakāmāś ca karṇasyaite vaśe sthitāḥ
07,087.024c tasyaiva vacanād rājan nivṛttāḥ śvetavāhanāt
07,087.025a te na kṣatā na ca śrāntā dṛḍhāvaraṇakārmukāḥ
07,087.025c madarthaṃ viṣṭhitā nūnaṃ dhārtarāṣṭrasya śāsanāt
07,087.026a etān pramathya saṃgrāme priyārthaṃ tava kaurava
07,087.026c prayāsyāmi tataḥ paścāt padavīṃ savyasācinaḥ
07,087.027a yāṃs tv etān aparān rājan nāgān saptaśatāni ca
07,087.027c prekṣase varmasaṃchannān kirātaiḥ samadhiṣṭhitān
07,087.028a kirātarājo yān prādād gṛhītaḥ savyasācinā
07,087.028c svalaṃkṛtāṃs tathā preṣyān icchañ jīvitam ātmanaḥ
07,087.029a āsann ete purā rājaṃs tava karmakarā dṛḍham
07,087.029c tvām evādya yuyutsante paśya kālasya paryayam
07,087.030a teṣām ete mahāmātrāḥ kirātā yuddhadurmadāḥ
07,087.030c hastiśikṣāvidaś caiva sarve caivāgniyonayaḥ
07,087.031a ete vinirjitāḥ sarve saṃgrāme savyasācinā
07,087.031c madartham adya saṃyattā duryodhanavaśānugāḥ
07,087.032a etān bhittvā śarai rājan kirātān yuddhadurmadān
07,087.032c saindhavasya vadhe yuktam anuyāsyāmi pāṇḍavam
07,087.033a ye tv ete sumahānāgā añjanasya kulodbhavāḥ
07,087.033c karkaśāś ca vinītāś ca prabhinnakaraṭāmukhāḥ
07,087.034a jāmbūnadamayaiḥ sarvair varmabhiḥ suvibhūṣitāḥ
07,087.034c labdhalakṣyā raṇe rājann airāvaṇasamā yudhi
07,087.035a uttarāt parvatād ete tīkṣṇair dasyubhir āsthitāḥ
07,087.035b*0592_01 āsthitā dasyubhis tīkṣṇaiḥ śūrair uttamapārvataiḥ
07,087.035c karkaśaiḥ pravarair yodhaiḥ kārṣṇāyasatanucchadaiḥ
07,087.036a santi goyonayaś cātra santi vānarayonayaḥ
07,087.036c anekayonayaś cānye tathā mānuṣayonayaḥ
07,087.037a anīkam asatām etad dhūmavarṇam udīryate
07,087.037c mlecchānāṃ pāpakartṝṇāṃ himavaddurgavāsinām
07,087.038a etad duryodhano labdhvā samagraṃ nāgamaṇḍalam
07,087.038c kṛpaṃ ca saumadattiṃ ca droṇaṃ ca rathināṃ varam
07,087.039a sindhurājaṃ tathā karṇam avamanyata pāṇḍavān
07,087.039b*0593_01 bhīṣmaṃ droṇaṃ kṛpaṃ karṇam āvantyāv atha saindhavam
07,087.039b*0593_02 drauṇiṃ ca saumadattiṃ ca pāṇḍavān atimanyate
07,087.039c kṛtārtham atha cātmānaṃ manyate kālacoditaḥ
07,087.040a te ca sarve 'nusaṃprāptā mama nārācagocaram
07,087.040c na vimokṣyanti kaunteya yady api syur manojavāḥ
07,087.041a tena saṃbhāvitā nityaṃ paravīryopajīvinā
07,087.041c vināśam upayāsyanti maccharaughanipīḍitāḥ
07,087.042a ye tv ete rathino rājan dṛśyante kāñcanadhvajāḥ
07,087.042c ete durvāraṇā nāma kāmbojā yadi te śrutāḥ
07,087.043a śūrāś ca kṛtavidyāś ca dhanurvede ca niṣṭhitāḥ
07,087.043c saṃhatāś ca bhṛśaṃ hy ete anyonyasya hitaiṣiṇaḥ
07,087.044a akṣauhiṇyaś ca saṃrabdhā dhārtarāṣṭrasya bhārata
07,087.044c yattā madarthaṃ tiṣṭhanti kuruvīrābhirakṣitāḥ
07,087.045a apramattā mahārāja mām eva pratyupasthitāḥ
07,087.045c tāṃs tv ahaṃ pramathiṣyāmi tṛṇānīva hutāśanaḥ
07,087.046a tasmāt sarvān upāsaṅgān sarvopakaraṇāni ca
07,087.046c rathe kurvantu me rājan yathāvad rathakalpakāḥ
07,087.047a asmiṃs tu khalu saṃgrāme grāhyaṃ vividham āyudham
07,087.047c yathopadiṣṭam ācāryaiḥ kāryaḥ pañcaguṇo rathaḥ
07,087.048a kāmbojair hi sameṣyāmi kruddhair āśīviṣopamaiḥ
07,087.048c nānāśastrasamāvāpair vividhāyudhayodhibhiḥ
07,087.049a kirātaiś ca sameṣyāmi viṣakalpaiḥ prahāribhiḥ
07,087.049c lālitaiḥ satataṃ rājñā duryodhanahitaiṣibhiḥ
07,087.050a śakaiś cāpi sameṣyāmi śakratulyaparākramaiḥ
07,087.050c agnikalpair durādharṣaiḥ pradīptair iva pāvakaiḥ
07,087.051a tathānyair vividhair yodhaiḥ kālakalpair durāsadaiḥ
07,087.051c sameṣyāmi raṇe rājan bahubhir yuddhadurmadaiḥ
07,087.051d*0594_01 triyojanagatasyāhaṃ padavīṃ savyasācinaḥ
07,087.051d*0594_02 yāsyāmi rathināṃ śreṣṭhaṃ pravaraṃ ca dhanuṣmatām
07,087.051d*0594_03 sūryodayagatasyāhaṃ pāṇḍavasya gatiṃ caran
07,087.051d*0594_04 apareṇa gate sūrye gamiṣyāmi na saṃśayaḥ
07,087.052a tasmād vai vājino mukhyā viśrāntāḥ śubhalakṣaṇāḥ
07,087.052c upāvṛttāś ca pītāś ca punar yujyantu me rathe
07,087.053a tasya sarvān upāsaṅgān sarvopakaraṇāni ca
07,087.053c rathe prāsthāpayad rājā śastrāṇi vividhāni ca
07,087.054a tatas tān sarvato muktvā sadaśvāṃś caturo janāḥ
07,087.054c rasavat pāyayām āsuḥ pānaṃ madasamīriṇam
07,087.055a pītopavṛttān snātāṃś ca jagdhānnān samalaṃkṛtān
07,087.055c vinītaśalyāṃs turagāṃś caturo hemamālinaḥ
07,087.056a tān yattān rukmavarṇābhān vinītāñ śīghragāminaḥ
07,087.056c saṃhṛṣṭamanaso 'vyagrān vidhivat kalpite rathe
07,087.057a mahādhvajena siṃhena hemakesaramālinā
07,087.057c saṃvṛte ketanair hemair maṇividrumacitritaiḥ
07,087.057e pāṇḍurābhraprakāśābhiḥ patākābhir alaṃkṛte
07,087.058a hemadaṇḍocchritacchatre bahuśastraparicchade
07,087.058c yojayām āsa vidhivad dhemabhāṇḍavibhūṣitān
07,087.059a dārukasyānujo bhrātā sūtas tasya priyaḥ sakhā
07,087.059c nyavedayad rathaṃ yuktaṃ vāsavasyeva mātaliḥ
07,087.060a tataḥ snātaḥ śucir bhūtvā kṛtakautukamaṅgalaḥ
07,087.060c snātakānāṃ sahasrasya svarṇaniṣkān adāpayat
07,087.060e āśīrvādaiḥ pariṣvaktaḥ sātyakiḥ śrīmatāṃ varaḥ
07,087.061a tataḥ sa madhuparkārhaḥ pītvā kailāvataṃ madhu
07,087.061c lohitākṣo babhau tatra madavihvalalocanaḥ
07,087.062a ālabhya vīrakāṃsyaṃ ca harṣeṇa mahatānvitaḥ
07,087.062c dviguṇīkṛtatejā hi prajvalann iva pāvakaḥ
07,087.062e utsaṅge dhanur ādāya saśaraṃ rathināṃ varaḥ
07,087.063a kṛtasvastyayano vipraiḥ kavacī samalaṃkṛtaḥ
07,087.063c lājair gandhais tathā mālyaiḥ kanyābhiś cābhinanditaḥ
07,087.064a yudhiṣṭhirasya caraṇāv abhivādya kṛtāñjaliḥ
07,087.064c tena mūrdhany upāghrāta āruroha mahāratham
07,087.064d*0595_01 āśiṣo vipulāḥ śrutvā dharmarājamukhodgatāḥ
07,087.064d*0595_02 harṣeṇa mahatā yuktas tv āruroha rathottamam
07,087.065a tatas te vājino hṛṣṭāḥ supuṣṭā vātaraṃhasaḥ
07,087.065c ajayyā jaitram ūhus taṃ vikurvantaḥ sma saindhavāḥ
07,087.065d*0596_01 yathā śakrarathaṃ rājann ūhus te harayaḥ purā
07,087.065d*0596_02 tathaiva bhīmaseno 'pi dharmarājena pūjitaḥ
07,087.065d*0596_03 prāyāt sātyakinā sārdham abhivādya yudhiṣṭhiram
07,087.065d*0596_04 tau dṛṣṭvā pravivikṣantau tava senām ariṃdamau
07,087.065d*0596_05 saṃyattās tāvakāḥ sarve tasthur droṇapurogamāḥ
07,087.065d*0596_06 saṃnaddham anugacchantaṃ dṛṣṭvā bhīmaṃ sa sātyakiḥ
07,087.065d*0596_07 abhinandyābravīd vīras tadā harṣakaraṃ vacaḥ
07,087.066a atha harṣaparītāṅgaḥ sātyakir bhīmam abravīt
07,087.066c tvaṃ bhīma rakṣa rājānam etat kāryatamaṃ hi te
07,087.067a ahaṃ bhittvā pravekṣyāmi kālapakvam idaṃ balam
07,087.067c āyatyāṃ ca tadātve ca śreyo rājño 'bhirakṣaṇam
07,087.068a jānīṣe mama vīryaṃ tvaṃ tava cāham ariṃdama
07,087.068c tasmād bhīma nivartasva mama ced icchasi priyam
07,087.069a tathoktaḥ sātyakiṃ prāha vraja tvaṃ kāryasiddhaye
07,087.069c ahaṃ rājñaḥ kariṣyāmi rakṣāṃ puruṣasattama
07,087.070a evam uktaḥ pratyuvāca bhīmasenaṃ sa mādhavaḥ
07,087.070c gaccha gaccha drutaṃ pārtha dhruvo 'dya vijayo mama
07,087.071a yan me snigdho 'nuraktaś ca tvam adya vaśagaḥ sthitaḥ
07,087.071c nimittāni ca dhanyāni yathā bhīma vadanti me
07,087.072a nihate saindhave pāpe pāṇḍavena mahātmanā
07,087.072c pariṣvajiṣye rājānaṃ dharmātmānaṃ na saṃśayaḥ
07,087.072d*0597_01 apramādaś ca te kāryo droṇaṃ prati mahāratham
07,087.073a etāvad uktvā bhīmaṃ tu visṛjya ca mahāmanāḥ
07,087.073c saṃpraikṣat tāvakaṃ sainyaṃ vyāghro mṛgagaṇān iva
07,087.074a taṃ dṛṣṭvā pravivikṣantaṃ sainyaṃ tava janādhipa
07,087.074c bhūya evābhavan mūḍhaṃ subhṛśaṃ cāpy akampata
07,087.075a tataḥ prayātaḥ sahasā sainyaṃ tava sa sātyakiḥ
07,087.075c didṛkṣur arjunaṃ rājan dharmarājasya śāsanāt
07,088.001 saṃjaya uvāca
07,088.001a prayāte tava sainyaṃ tu yuyudhāne yuyutsayā
07,088.001c dharmarājo mahārāja svenānīkena saṃvṛtaḥ
07,088.001e prāyād droṇarathaprepsur yuyudhānasya pṛṣṭhataḥ
07,088.002a tataḥ pāñcālarājasya putraḥ samaradurmadaḥ
07,088.002b*0598_01 prayāte mādhave rājann idaṃ vacanam abravīt
07,088.002c prākrośat pāṇḍavānīke vasudānaś ca pārthivaḥ
07,088.003a āgacchata praharata drutaṃ viparidhāvata
07,088.003c yathā sukhena gaccheta sātyakir yuddhadurmadaḥ
07,088.004a mahārathā hi bahavo yatiṣyanty asya nirjaye
07,088.004b*0599_01 senāpativacaḥ śrutvā pāṇḍaveyāḥ samantataḥ
07,088.004b*0599_02 abhyudyayur mahārāja tava sainyaṃ samantataḥ
07,088.004b*0599_03 jahi prahara gṛhṇīhi vidhya vidrāva cādrava
07,088.004c iti bruvanto vegena samāpetur balaṃ tava
07,088.005a vayaṃ pratijigīṣantas tatra tān samabhidrutāḥ
07,088.005b*0600_01 bāṇaśabdaravān kṛtvā vimiśrāñ śaṅkhanisvanaiḥ
07,088.005b*0600_02 yuyudhānarathaṃ dṛṣṭvā tāvakā abhidudruvuḥ
07,088.005c tataḥ śabdo mahān āsīd yuyudhānarathaṃ prati
07,088.006a prakampyamānā mahatī tava putrasya vāhinī
07,088.006c sātvatena mahārāja śatadhābhivyadīryata
07,088.007a tasyāṃ vidīryamāṇāyāṃ śineḥ pautro mahārathaḥ
07,088.007c sapta vīrān maheṣvāsān agrānīke vyapothayat
07,088.007d*0601_01 athānyān api rājendra nānājanapadeśvarān
07,088.007d*0601_02 śarair analasaṃkāśair ninye vīrān yamakṣayam
07,088.007d*0601_03 śatam ekena vivyādha śatenaikaṃ ca patriṇām
07,088.007d*0601_04 dvipārohān dvipāṃś caiva hayārohān hayāṃs tathā
07,088.007d*0601_05 rathinaḥ sāśvasūtāṃś ca jaghāneśaḥ paśūn iva
07,088.007d*0601_06 taṃ tathādbhutakarmāṇaṃ śarasaṃpātavarṣiṇam
07,088.007d*0601_07 na ke canābhyadhāvan vai sātyakiṃ tava sainikāḥ
07,088.008a te bhītā mṛdyamānāś ca pramṛṣṭā dīrghabāhunā
07,088.008c āyodhanaṃ jahur vīrā dṛṣṭvā tam atimānuṣam
07,088.008d*0602_01 tam ekaṃ bahudhā paśyan mohitās tasya tejasā
07,088.008d*0602_02 saṃgrāmakovidaṃ vīraṃ vicarantam abhītavat
07,088.009a rathair vimathitākṣaiś ca bhagnanīḍaiś ca māriṣa
07,088.009c cakrair vimathitaiś chinnair dhvajaiś ca vinipātitaiḥ
07,088.010a anukarṣaiḥ patākābhiḥ śirastrāṇaiḥ sakāñcanaiḥ
07,088.010c bāhubhiś candanādigdhaiḥ sāṅgadaiś ca viśāṃ pate
07,088.011a hastihastopamaiś cāpi bhujagābhogasaṃnibhaiḥ
07,088.011c ūrubhiḥ pṛthivī channā manujānāṃ narottama
07,088.012a śaśāṅkasaṃnikāśaiś ca vadanaiś cārukuṇḍalaiḥ
07,088.012c patitair vṛṣabhākṣāṇāṃ babhau bhārata medinī
07,088.013a gajaiś ca bahudhā chinnaiḥ śayānaiḥ parvatopamaiḥ
07,088.013c rarājātibhṛśaṃ bhūmir vikīrṇair iva parvataiḥ
07,088.014a tapanīyamayair yoktrair muktājālavibhūṣitaiḥ
07,088.014c uraśchadair vicitraiś ca vyaśobhanta turaṃgamāḥ
07,088.014e gatasattvā mahīṃ prāpya pramṛṣṭā dīrghabāhunā
07,088.015a nānāvidhāni sainyāni tava hatvā tu sātvataḥ
07,088.015c praviṣṭas tāvakaṃ sainyaṃ drāvayitvā camūṃ bhṛśam
07,088.016a tatas tenaiva mārgeṇa yena yāto dhanaṃjayaḥ
07,088.016c iyeṣa sātyakir gantuṃ tato droṇena vāritaḥ
07,088.017a bharadvājaṃ samāsādya yuyudhānas tu māriṣa
07,088.017c nābhyavartata saṃkruddho velām iva jalāśayaḥ
07,088.018a nivārya tu raṇe droṇo yuyudhānaṃ mahāratham
07,088.018c vivyādha niśitair bāṇaiḥ pañcabhir marmabhedibhiḥ
07,088.019a sātyakis tu raṇe droṇaṃ rājan vivyādha saptabhiḥ
07,088.019c hemapuṅkhaiḥ śilādhautaiḥ kaṅkabarhiṇavājitaiḥ
07,088.020a taṃ ṣaḍbhiḥ sāyakair droṇaḥ sāśvayantāram ārdayat
07,088.020c sa taṃ na mamṛṣe droṇaṃ yuyudhāno mahārathaḥ
07,088.021a siṃhanādaṃ tataḥ kṛtvā droṇaṃ vivyādha sātyakiḥ
07,088.021c daśabhiḥ sāyakaiś cānyaiḥ ṣaḍbhir aṣṭābhir eva ca
07,088.022a yuyudhānaḥ punar droṇaṃ vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ
07,088.022c ekena sārathiṃ cāsya caturbhiś caturo hayān
07,088.022e dhvajam ekena bāṇena vivyādha yudhi māriṣa
07,088.023a taṃ droṇaḥ sāśvayantāraṃ sarathadhvajam āśugaiḥ
07,088.023c tvaran prācchādayad bāṇaiḥ śalabhānām iva vrajaiḥ
07,088.024a tathaiva yuyudhāno 'pi droṇaṃ bahubhir āśugaiḥ
07,088.024c prācchādayad asaṃbhrāntas tato droṇa uvāca ha
07,088.024d*0603_01 droṇas tu paramakruddhaḥ sātyakiṃ paravīrahā
07,088.024d*0603_02 avākirac chitair bāṇair vāsudevaparākramam
07,088.024d*0603_03 taṃ tathā śarajālena pracchādya mahatā punaḥ
07,088.024d*0603_04 droṇaḥ prahasya śaineyam idaṃ vacanam abravīt
07,088.025a tavācāryo raṇaṃ hitvā gataḥ kāpuruṣo yathā
07,088.025c yudhyamānaṃ hi māṃ hitvā pradakṣiṇam avartata
07,088.026a tvaṃ hi me yudhyato nādya jīvan mokṣyasi mādhava
07,088.026c yadi māṃ tvaṃ raṇe hitvā na yāsy ācāryavad drutam
07,088.027 sātyakir uvāca
07,088.027a dhanaṃjayasya padavīṃ dharmarājasya śāsanāt
07,088.027c gacchāmi svasti te brahman na me kālātyayo bhavet
07,088.027d*0604_01 ācāryānugato mārgaḥ śiṣyair anvāsyate sadā
07,088.027d*0604_02 tasmād evaṃ vrajāmy āśu yathā me sa gurur gataḥ
07,088.028 saṃjaya uvāca
07,088.028a etāvad uktvā śaineya ācāryaṃ parivarjayan
07,088.028c prayātaḥ sahasā rājan sārathiṃ cedam abravīt
07,088.029a droṇaḥ kariṣyate yatnaṃ sarvathā mama vāraṇe
07,088.029c yatto yāhi raṇe sūta śṛṇu cedaṃ vacaḥ param
07,088.030a etad ālokyate sainyam āvantyānāṃ mahāprabham
07,088.030b*0605_01 abhedyam aribhir vīraiḥ sumahadbhir mahad balam
07,088.030c asyānantaratas tv etad dākṣiṇātyaṃ mahābalam
07,088.031a tadanantaram etac ca bāhlikānāṃ balaṃ mahat
07,088.031c bāhlikābhyāśato yuktaṃ karṇasyāpi mahad balam
07,088.032a anyonyena hi sainyāni bhinnāny etāni sārathe
07,088.032c anyonyaṃ samupāśritya na tyakṣyanti raṇājiram
07,088.032d*0606_01 deśasākalyam āsādya dṛśyate sumahad balam
07,088.033a etad antaram āsādya codayāśvān prahṛṣṭavat
07,088.033c madhyamaṃ javam āsthāya vaha mām atra sārathe
07,088.034a bāhlikā yatra dṛśyante nānāpraharaṇodyatāḥ
07,088.034c dākṣiṇātyāś ca bahavaḥ sūtaputrapurogamāḥ
07,088.035a hastyaśvarathasaṃbādhaṃ yac cānīkaṃ vilokyate
07,088.035c nānādeśasamutthaiś ca padātibhir adhiṣṭhitam
07,088.035d*0607_01 tataḥ śakyo mahāvyūho bhettuṃ sma sahasā raṇe
07,088.035d*0607_02 taṃ deśaṃ tvaritā yāmo mṛdanto yudhi śātravān
07,088.035d*0607_03 tatraite saṃprahṛṣṭatvān nāsmān prati yuyutsavaḥ
07,088.035d*0607_04 ayudhyamāno bahubhir ekaṃ prāpya sudurbalam
07,088.035d*0607_05 balaṃ pramathya gacchāmi miṣatāṃ sarvadhanvinām
07,088.036a etāvad uktvā yantāraṃ brahmāṇaṃ parivarjayan
07,088.036c sa vyatīyāya yatrograṃ karṇasya sumahad balam
07,088.036d*0608_01 yatraite paramakruddhā dākṣiṇātyā mahārathāḥ
07,088.036d*0608_02 saṃjaya uvāca
07,088.036d*0608_02 etān vijitya saṃgrāme tato yāmo dhanaṃjayam
07,088.036d*0608_03 yuyudhānavacaḥ śrutvā yuyudhānasya sārathiḥ
07,088.036d*0608_04 yathoktam agamad rājan varjayan droṇam āhave
07,088.037a taṃ droṇo 'nuyayau kruddho vikiran viśikhān bahūn
07,088.037c yuyudhānaṃ mahābāhuṃ gacchantam anivartinam
07,088.037d*0609_01 sa ca sainyaṃ mahad bhittvā dākṣiṇātyabalaṃ ca tat
07,088.038a karṇasya sainyaṃ sumahad abhihatya śitaiḥ śaraiḥ
07,088.038b*0610_01 prayayau tvarito bhittvā karṇasya ca mahad balam
07,088.038c prāviśad bhāratīṃ senām aparyantāṃ sa sātyakiḥ
07,088.038d*0611_01 satyako hi tataḥ sainyaṃ drāvayan sa samantataḥ
07,088.039a praviṣṭe yuyudhāne tu sainikeṣu druteṣu ca
07,088.039b*0612_01 vidrute tu bale tasmin bhagne bhārata bhārate
07,088.039c amarṣī kṛtavarmā tu sātyakiṃ paryavārayat
07,088.040a tam āpatantaṃ viśikhaiḥ ṣaḍbhir āhatya sātyakiḥ
07,088.040c caturbhiś caturo 'syāśvān ājaghānāśu vīryavān
07,088.041a tataḥ punaḥ ṣoḍaśabhir nataparvabhir āśugaiḥ
07,088.041c sātyakiḥ kṛtavarmāṇaṃ pratyavidhyat stanāntare
07,088.042a sa tudyamāno viśikhair bahubhis tigmatejanaiḥ
07,088.042c sātvatena mahārāja kṛtavarmā na cakṣame
07,088.043a sa vatsadantaṃ saṃdhāya jihmagānalasaṃnibham
07,088.043c ākṛṣya rājann ākarṇād vivyādhorasi sātyakim
07,088.044a sa tasya dehāvaraṇaṃ bhittvā dehaṃ ca sāyakaḥ
07,088.044c sapatrapuṅkhaḥ pṛthivīṃ viveśa rudhirokṣitaḥ
07,088.045a athāsya bahubhir bāṇair acchinat paramāstravit
07,088.045c samārgaṇaguṇaṃ rājan kṛtavarmā śarāsanam
07,088.046a vivyādha ca raṇe rājan sātyakiṃ satyavikramam
07,088.046c daśabhir viśikhais tīkṣṇair abhikruddhaḥ stanāntare
07,088.047a tataḥ praśīrṇe dhanuṣi śaktyā śaktimatāṃ varaḥ
07,088.047c abhyahan dakṣiṇaṃ bāhuṃ sātyakiḥ kṛtavarmaṇaḥ
07,088.048a tato 'nyat sudṛḍhaṃ vīro dhanur ādāya sātyakiḥ
07,088.048c vyasṛjad viśikhāṃs tūrṇaṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,088.048d*0613_01 te śarāḥ sātvatenāstāḥ kṛtavarmāṇam āhave
07,088.048d*0613_02 chādayāṃ cakrire vṛkṣaṃ śalabhā iva ghoṣiṇaḥ
07,088.049a sarathaṃ kṛtavarmāṇaṃ samantāt paryavākirat
07,088.049c chādayitvā raṇe 'tyarthaṃ hārdikyaṃ tu sa sātyakiḥ
07,088.050a athāsya bhallena śiraḥ sāratheḥ samakṛntata
07,088.050c sa papāta hataḥ sūto hārdikyasya mahārathāt
07,088.050e tatas te yantari hate prādravaṃs turagā bhṛśam
07,088.051a atha bhojas tv asaṃbhrānto nigṛhya turagān svayam
07,088.051c tasthau śaradhanuṣpāṇis tat sainyāny abhyapūjayan
07,088.052a sa muhūrtam ivāśvasya sadaśvān samacodayat
07,088.052c vyapetabhīr amitrāṇām āvahat sumahad bhayam
07,088.052e sātyakiś cābhyagāt tasmāt sa tu bhīmam upādravat
07,088.053a yuyudhāno 'pi rājendra droṇānīkād viniḥsṛtaḥ
07,088.053c prayayau tvaritas tūrṇaṃ kāmbojānāṃ mahācamūm
07,088.054a sa tatra bahubhiḥ śūraiḥ saṃniruddho mahārathaiḥ
07,088.054c na cacāla tadā rājan sātyakiḥ satyavikramaḥ
07,088.055a saṃdhāya ca camūṃ droṇo bhoje bhāraṃ niveśya ca
07,088.055c anvadhāvad raṇe yatto yuyudhānaṃ yuyutsayā
07,088.056a tathā tam anudhāvantaṃ yuyudhānasya pṛṣṭhataḥ
07,088.056c nyavārayanta saṃkruddhāḥ pāṇḍusainye bṛhattamāḥ
07,088.057a samāsādya tu hārdikyaṃ rathānāṃ pravaraṃ ratham
07,088.057c pāñcālā vigatotsāhā bhīmasenapurogamāḥ
07,088.057e vikramya vāritā rājan vīreṇa kṛtavarmaṇā
07,088.058a yatamānāṃs tu tān sarvān īṣad vigatacetasaḥ
07,088.058c abhitas tāñ śaraugheṇa klāntavāhān avārayat
07,088.059a nigṛhītās tu bhojena bhojānīkepsavo raṇe
07,088.059c atiṣṭhann āryavad vīrāḥ prārthayanto mahad yaśaḥ
07,088.059d*0614_01 hārdikyaṃ samare yattā na śekuḥ prativīkṣitum
07,089.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,089.001a evaṃ bahuvidhaṃ sainyam evaṃ pravicitaṃ varam
07,089.001c vyūḍham evaṃ yathānyāyam evaṃ bahu ca saṃjaya
07,089.002a nityaṃ pūjitam asmābhir abhikāmaṃ ca naḥ sadā
07,089.002c prauḍham atyadbhutākāraṃ purastād dṛḍhavikramam
07,089.003a nātivṛddham abālaṃ ca na kṛśaṃ nātipīvaram
07,089.003c laghuvṛttāyataprāṇaṃ sāragātram anāmayam
07,089.004a āttasaṃnāhasaṃpannaṃ bahuśastraparicchadam
07,089.004c śastragrahaṇavidyāsu bahvīṣu pariniṣṭhitam
07,089.005a ārohe paryavaskande saraṇe sāntaraplute
07,089.005c samyakpraharaṇe yāne vyapayāne ca kovidam
07,089.006a nāgeṣv aśveṣu bahuśo ratheṣu ca parīkṣitam
07,089.006b*0615_01 carmanistriṃśayuddhe ca niyuddhe ca viśāradam
07,089.006c parīkṣya ca yathānyāyaṃ vetanenopapāditam
07,089.007a na goṣṭhyā nopacāreṇa na saṃbandhanimittataḥ
07,089.007c nānāhūto na hy abhṛto mama sainye babhūva ha
07,089.008a kulīnāryajanopetaṃ tuṣṭapuṣṭam anuddhatam
07,089.008c kṛtamānopakāraṃ ca yaśasvi ca manasvi ca
07,089.009a sacivaiś cāparair mukhyair bahubhir mukhyakarmabhiḥ
07,089.009c lokapālopamais tāta pālitaṃ narasattamaiḥ
07,089.010a bahubhiḥ pārthivair guptam asmatpriyacikīrṣubhiḥ
07,089.010c asmān abhisṛtaiḥ kāmāt sabalaiḥ sapadānugaiḥ
07,089.011a mahodadhim ivāpūrṇam āpagābhiḥ samantataḥ
07,089.011c apakṣaiḥ pakṣisaṃkāśai rathair aśvaiś ca saṃvṛtam
07,089.011d*0616_01 prabhinnakaraṭaiś caiva dviradair āvṛtaṃ mahat
07,089.011d*0616_02 yad ahanyata me sainyaṃ kim anyad bhāgadheyataḥ
07,089.012a yodhākṣayyajalaṃ bhīmaṃ vāhanormitaraṅgiṇam
07,089.012c kṣepaṇyasigadāśaktiśaraprāsajhaṣākulam
07,089.013a dhvajabhūṣaṇasaṃbādhaṃ ratnapaṭṭena saṃcitam
07,089.013c vāhanair api dhāvadbhir vāyuvegavikampitam
07,089.014a droṇagambhīrapātālaṃ kṛtavarmamahāhradam
07,089.014c jalasaṃdhamahāgrāhaṃ karṇacandrodayoddhatam
07,089.015a gate sainyārṇavaṃ bhittvā tarasā pāṇḍavarṣabhe
07,089.015c saṃjayaikarathenaiva yuyudhāne ca māmakam
07,089.016a tatra śeṣaṃ na paśyāmi praviṣṭe savyasācini
07,089.016c sātvate ca rathodāre mama sainyasya saṃjaya
07,089.017a tau tatra samatikrāntau dṛṣṭvābhītau tarasvinau
07,089.017c sindhurājaṃ ca saṃprekṣya gāṇḍīvasyeṣugocare
07,089.018a kiṃ tadā kuravaḥ kṛtyaṃ vidadhuḥ kālacoditāḥ
07,089.018c dāruṇaikāyane kāle kathaṃ vā pratipedire
07,089.019a grastān hi kauravān manye mṛtyunā tāta saṃgatān
07,089.019c vikramo hi raṇe teṣāṃ na tathā dṛśyate 'dya vai
07,089.020a akṣatau saṃyuge tatra praviṣṭau kṛṣṇapāṇḍavau
07,089.020c na ca vārayitā kaś cit tayor astīha saṃjaya
07,089.021a bhṛtāś ca bahavo yodhāḥ parīkṣyaiva mahārathāḥ
07,089.021c vetanena yathāyogyaṃ priyavādena cāpare
07,089.022a akāraṇabhṛtas tāta mama sainye na vidyate
07,089.022c karmaṇā hy anurūpeṇa labhyate bhaktavetanam
07,089.023a na ca yodho 'bhavat kaś cin mama sainye tu saṃjaya
07,089.023c alpadānabhṛtas tāta na kupyabhṛtako naraḥ
07,089.024a pūjitā hi yathāśaktyā dānamānāsanair mayā
07,089.024c tathā putraiś ca me tāta jñātibhiś ca sabāndhavaiḥ
07,089.025a te ca prāpyaiva saṃgrāme nirjitāḥ savyasācinā
07,089.025c śaineyena parāmṛṣṭāḥ kim anyad bhāgadheyataḥ
07,089.026a rakṣyate yaś ca saṃgrāme ye ca saṃjaya rakṣiṇaḥ
07,089.026c ekaḥ sādhāraṇaḥ panthā rakṣyasya saha rakṣibhiḥ
07,089.027a arjunaṃ samare dṛṣṭvā saindhavasyāgrataḥ sthitam
07,089.027c putro mama bhṛśaṃ mūḍhaḥ kiṃ kāryaṃ pratyapadyata
07,089.028a sātyakiṃ ca raṇe dṛṣṭvā praviśantam abhītavat
07,089.028c kiṃ nu duryodhanaḥ kṛtyaṃ prāptakālam amanyata
07,089.029a sarvaśastrātigau senāṃ praviṣṭau rathasattamau
07,089.029c dṛṣṭvā kāṃ vai dhṛtiṃ yuddhe pratyapadyanta māmakāḥ
07,089.030a dṛṣṭvā kṛṣṇaṃ tu dāśārham arjunārthe vyavasthitam
07,089.030c śinīnām ṛṣabhaṃ caiva manye śocanti putrakāḥ
07,089.031a dṛṣṭvā senāṃ vyatikrāntāṃ sātvatenārjunena ca
07,089.031c palāyamānāṃś ca kurūn manye śocanti putrakāḥ
07,089.032a vidrutān rathino dṛṣṭvā nirutsāhān dviṣajjaye
07,089.032c palāyane kṛtotsāhān manye śocanti putrakāḥ
07,089.033a śūnyān kṛtān rathopasthān sātvatenārjunena ca
07,089.033c hatāṃś ca yodhān saṃdṛśya manye śocanti putrakāḥ
07,089.034a vyaśvanāgarathān dṛṣṭvā tatra vīrān sahasraśaḥ
07,089.034c dhāvamānān raṇe vyagrān manye śocanti putrakāḥ
07,089.035a vivīrāṃś ca kṛtān aśvān virathāṃś ca kṛtān narān
07,089.035c tatra sātyakipārthābhyāṃ manye śocanti putrakāḥ
07,089.035d*0617_01 mahānāgān vidravato dṛṣṭvārjunaśarāhatān
07,089.035d*0617_02 patitān patataś cānyān manye śocanti putrakāḥ
07,089.035d*0617_03 hayaughān nihatān dṛṣṭvā drāvyamāṇāṃs tatas tataḥ
07,089.035d*0617_04 raṇe sātvatapārthābhyāṃ manye śocanti putrakāḥ
07,089.036a pattisaṃghān raṇe dṛṣṭvā dhāvamānāṃś ca sarvaśaḥ
07,089.036c nirāśā vijaye sarve manye śocanti putrakāḥ
07,089.037a droṇasya samatikrāntāv anīkam aparājitau
07,089.037c kṣaṇena dṛṣṭvā tau vīrau manye śocanti putrakāḥ
07,089.038a saṃmūḍho 'smi bhṛśaṃ tāta śrutvā kṛṣṇadhanaṃjayau
07,089.038c praviṣṭau māmakaṃ sainyaṃ sātvatena sahācyutau
07,089.039a tasmin praviṣṭe pṛtanāṃ śinīnāṃ pravare rathe
07,089.039c bhojānīkaṃ vyatikrānte katham āsan hi kauravāḥ
07,089.040a tathā droṇena samare nigṛhīteṣu pāṇḍuṣu
07,089.040c kathaṃ yuddham abhūt tatra tan mamācakṣva saṃjaya
07,089.041a droṇo hi balavāñ śūraḥ kṛtāstro dṛḍhavikramaḥ
07,089.041c pāñcālās taṃ maheṣvāsaṃ pratyayudhyan kathaṃ raṇe
07,089.042a baddhavairās tathā droṇe dharmarājajayaiṣiṇaḥ
07,089.042c bhāradvājas tathā teṣu kṛtavairo mahārathaḥ
07,089.043a arjunaś cāpi yac cakre sindhurājavadhaṃ prati
07,089.043c tan me sarvaṃ samācakṣva kuśalo hy asi saṃjaya
07,090.001 saṃjaya uvāca
07,090.001a ātmāparādhāt saṃbhūtaṃ vyasanaṃ bharatarṣabha
07,090.001c prāpya prākṛtavad vīra na tvaṃ śocitum arhasi
07,090.001d*0618_01 purā yad ucyase prājñaiḥ suhṛdbhir vidurādibhiḥ
07,090.001d*0618_02 māhārṣīḥ pāṇḍavān rājann iti tan na tvayā śrutam
07,090.001d*0618_03 suhṛdāṃ hitakāmānāṃ vākyaṃ yo na śṛṇoti ha
07,090.001d*0618_04 sa mahad vyasanaṃ prāpya śocate vai yathā bhavān
07,090.001d*0618_05 yācito 'si purā rājan dāśārheṇa śamaṃ prati
07,090.001d*0618_06 na ca taṃ labdhavān kāmaṃ tvattaḥ kṛṣṇo mahāyaśāḥ
07,090.002a tava nirguṇatāṃ jñātvā pakṣapātaṃ suteṣu ca
07,090.002c dvaidhībhāvaṃ tathā dharme pāṇḍaveṣu ca matsaram
07,090.002d*0619_01 tava jihmam abhiprāyaṃ viditvā pāṇḍavān prati
07,090.002e ārtapralāpāṃś ca bahūn manujādhipasattama
07,090.003a sarvalokasya tattvajñaḥ sarvalokaguruḥ prabhuḥ
07,090.003c vāsudevas tato yuddhaṃ kurūṇām akaron mahat
07,090.004a ātmāparādhāt sumahān prāptas te vipulaḥ kṣayaḥ
07,090.004b*0620_01 naivaṃ duryodhane doṣaṃ kartum arhasi mānada
07,090.004c na hi te sukṛtaṃ kiṃ cid ādau madhye ca bhārata
07,090.004e dṛśyate pṛṣṭhataś caiva tvanmūlo hi parājayaḥ
07,090.004f*0621_01 ārtapralāpān iha yān idānīṃ kuruṣe nṛpa
07,090.004f*0621_02 naitad vṛddhasya te sādhu gatāsor iva maṇḍalam
07,090.005a tasmād adya sthiro bhūtvā jñātvā lokasya nirṇayam
07,090.005c śṛṇu yuddhaṃ yathā vṛttaṃ ghoraṃ devāsuropamam
07,090.006a praviṣṭe tava sainyaṃ tu śaineye satyavikrame
07,090.006c bhīmasenamukhāḥ pārthāḥ pratīyur vāhinīṃ tava
07,090.007a āgacchatas tān sahasā kruddharūpān sahānugān
07,090.007c dadhāraiko raṇe pāṇḍūn kṛtavarmā mahārathaḥ
07,090.008a yathodvṛttaṃ dhārayate velā vai salilārṇavam
07,090.008b*0622_01 udvṛttaṃ sāgaraṃ yadvad velā vārayate sadā
07,090.008c pāṇḍusainyaṃ tathā saṃkhye hārdikyaḥ samavārayat
07,090.009a tatrādbhutam amanyanta hārdikyasya parākramam
07,090.009c yad enaṃ sahitāḥ pārthā nāticakramur āhave
07,090.010a tato bhīmas tribhir viddhvā kṛtavarmāṇam āyasaiḥ
07,090.010c śaṅkhaṃ dadhmau mahābāhur harṣayan sarvapāṇḍavān
07,090.011a sahadevas tu viṃśatyā dharmarājaś ca pañcabhiḥ
07,090.011c śatena nakulaś cāpi hārdikyaṃ samavidhyata
07,090.012a draupadeyās trisaptatyā saptabhiś ca ghaṭotkacaḥ
07,090.012c dhṛṣṭadyumnas tribhiś cāpi kṛtavarmāṇam ārdayat
07,090.012e virāṭo drupadaś caiva yājñaseniś ca pañcabhiḥ
07,090.013a śikhaṇḍī cāpi hārdikyaṃ viddhvā pañcabhir āśugaiḥ
07,090.013c punar vivyādha viṃśatyā sāyakānāṃ hasann iva
07,090.014a kṛtavarmā tato rājan sarvatas tān mahārathān
07,090.014c ekaikaṃ pañcabhir viddhvā bhīmaṃ vivyādha saptabhiḥ
07,090.014e dhanur dhvajaṃ ca saṃyatto rathād bhūmāv apātayat
07,090.015a athainaṃ chinnadhanvānaṃ tvaramāṇo mahārathaḥ
07,090.015c ājaghānorasi kruddhaḥ saptatyā niśitaiḥ śaraiḥ
07,090.016a sa gāḍhaviddho balavān hārdikyasya śarottamaiḥ
07,090.016c cacāla rathamadhyasthaḥ kṣitikampe yathācalaḥ
07,090.017a bhīmasenaṃ tathā dṛṣṭvā dharmarājapurogamāḥ
07,090.017c visṛjantaḥ śarān ghorān kṛtavarmāṇam ārdayan
07,090.018a taṃ tathā koṣṭhakīkṛtya rathavaṃśena māriṣa
07,090.018c vivyadhuḥ sāyakair hṛṣṭā rakṣārthaṃ māruter mṛdhe
07,090.019a pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ bhīmaseno mahābalaḥ
07,090.019c śaktiṃ jagrāha samare hemadaṇḍām ayasmayīm
07,090.019e cikṣepa ca rathāt tūrṇaṃ kṛtavarmarathaṃ prati
07,090.020a sā bhīmabhujanirmuktā nirmuktoragasaṃnibhā
07,090.020c kṛtavarmāṇam abhitaḥ prajajvāla sudāruṇā
07,090.021a tām āpatantīṃ sahasā yugāntāgnisamaprabhām
07,090.021c dvābhyāṃ śarābhyāṃ hārdikyo nicakarta dvidhā tadā
07,090.022a sā chinnā patitā bhūmau śaktiḥ kanakabhūṣaṇā
07,090.022c dyotayantī diśo rājan maholkeva divaś cyutā
07,090.022e śaktiṃ vinihatāṃ dṛṣṭvā bhīmaś cukrodha vai bhṛśam
07,090.023a tato 'nyad dhanur ādāya vegavat sumahāsvanam
07,090.023c bhīmaseno raṇe kruddho hārdikyaṃ samavārayat
07,090.024a athainaṃ pañcabhir bāṇair ājaghāna stanāntare
07,090.024c bhīmo bhīmabalo rājaṃs tava durmantritena ha
07,090.025a bhojas tu kṣatasarvāṅgo bhīmasenena māriṣa
07,090.025c raktāśoka ivotphullo vyabhrājata raṇājire
07,090.026a tataḥ kruddhas tribhir bāṇair bhīmasenaṃ hasann iva
07,090.026c abhihatya dṛḍhaṃ yuddhe tān sarvān pratyavidhyata
07,090.027a tribhis tribhir maheṣvāso yatamānān mahārathān
07,090.027c te 'pi taṃ pratyavidhyanta saptabhiḥ saptabhiḥ śaraiḥ
07,090.028a śikhaṇḍinas tataḥ kruddhaḥ kṣurapreṇa mahārathaḥ
07,090.028c dhanuś ciccheda samare prahasann iva bhārata
07,090.029a śikhaṇḍī tu tataḥ kruddhaś chinne dhanuṣi satvaram
07,090.029c asiṃ jagrāha samare śatacandraṃ ca bhāsvaram
07,090.030a bhrāmayitvā mahācarma cāmīkaravibhūṣitam
07,090.030c tam asiṃ preṣayām āsa kṛtavarmarathaṃ prati
07,090.030d*0623_01 **** **** nistriṃśaṃ ca mahāprabham
07,090.030d*0623_02 kṛtavarmāṇam uddiśya preṣayat tam asiṃ drutam
07,090.031a sa tasya saśaraṃ cāpaṃ chittvā saṃkhye mahān asiḥ
07,090.031c abhyagād dharaṇīṃ rājaṃś cyutaṃ jyotir ivāmbarāt
07,090.032a etasminn eva kāle tu tvaramāṇā mahārathāḥ
07,090.032c vivyadhuḥ sāyakair gāḍhaṃ kṛtavarmāṇam āhave
07,090.033a athānyad dhanur ādāya tyaktvā tac ca mahad dhanuḥ
07,090.033c viśīrṇaṃ bharataśreṣṭha hārdikyaḥ paravīrahā
07,090.034a vivyādha pāṇḍavān yuddhe tribhis tribhir ajihmagaiḥ
07,090.034c śikhaṇḍinaṃ ca vivyādha tribhiḥ pañcabhir eva ca
07,090.034d*0624_01 punar anyena bāṇena dhanur asyācchinad drutam
07,090.034d*0625_01 śikhaṇḍinaṃ tribhir bāṇaividdhvā ciccheda kārmukam
07,090.035a dhanur anyat samādāya śikhaṇḍī tu mahāyaśāḥ
07,090.035c avārayat kūrmanakhair āśugair hṛdikātmajam
07,090.036a tataḥ kruddho raṇe rājan hṛdikasyātmasaṃbhavaḥ
07,090.036c abhidudrāva vegena yājñaseniṃ mahāratham
07,090.037a bhīṣmasya samare rājan mṛtyor hetuṃ mahātmanaḥ
07,090.037c vidarśayan balaṃ śūraḥ śārdūla iva kuñjaram
07,090.038a tau diśāgajasaṃkāśau jvalitāv iva pāvakau
07,090.038c samāsedatur anyonyaṃ śarasaṃghair ariṃdamau
07,090.039a vidhunvānau dhanuḥśreṣṭhe saṃdadhānau ca sāyakān
07,090.039c visṛjantau ca śataśo gabhastīn iva bhāskarau
07,090.040a tāpayantau śarais tīkṣṇair anyonyaṃ tau mahārathau
07,090.040c yugāntapratimau vīrau rejatur bhāskarāv iva
07,090.041a kṛtavarmā tu rabhasaṃ yājñaseniṃ mahāratham
07,090.041c viddhveṣūṇāṃ trisaptatyā punar vivyādha saptabhiḥ
07,090.042a sa gāḍhaviddho vyathito rathopastha upāviśat
07,090.042c visṛjan saśaraṃ cāpaṃ mūrchayābhipariplutaḥ
07,090.043a taṃ viṣaṇṇaṃ rathe dṛṣṭvā tāvakā bharatarṣabha
07,090.043c hārdikyaṃ pūjayām āsur vāsāṃsy ādudhuvuś ca ha
07,090.044a śikhaṇḍinaṃ tathā jñātvā hārdikyaśarapīḍitam
07,090.044c apovāha raṇād yantā tvaramāṇo mahāratham
07,090.045a sāditaṃ tu rathopasthe dṛṣṭvā pārthāḥ śikhaṇḍinam
07,090.045c parivavrū rathais tūrṇaṃ kṛtavarmāṇam āhave
07,090.046a tatrādbhutaṃ paraṃ cakre kṛtavarmā mahārathaḥ
07,090.046c yad ekaḥ samare pārthān vārayām āsa sānugān
07,090.047a pārthāñ jitvājayac cedīn pāñcālān sṛñjayān api
07,090.047c kekayāṃś ca mahāvīryān kṛtavarmā mahārathaḥ
07,090.048a te vadhyamānāḥ samare hārdikyena sma pāṇḍavāḥ
07,090.048c itaś cetaś ca dhāvanto naiva cakrur dhṛtiṃ raṇe
07,090.049a jitvā pāṇḍusutān yuddhe bhīmasenapurogamān
07,090.049c hārdikyaḥ samare 'tiṣṭhad vidhūma iva pāvakaḥ
07,090.050a te drāvyamāṇāḥ samare hārdikyena mahārathāḥ
07,090.050c vimukhāḥ samapadyanta śaravṛṣṭibhir arditāḥ
07,090.050d*0626_01 lajjayāvanatā bhūtvā na kiṃ cit pravadanti te
07,091.001 saṃjaya uvāca
07,091.001a śṛṇuṣvaikamanā rājan yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
07,091.001c drāvyamāṇe bale tasmin hārdikyena mahātmanā
07,091.002a lajjayāvanate cāpi prahṛṣṭaiś caiva tāvakaiḥ
07,091.002c dvīpo ya āsīt pāṇḍūnām agādhe gādham icchatām
07,091.003a śrutvā tu ninadaṃ bhīmaṃ tāvakānāṃ mahāhave
07,091.003c śaineyas tvarito rājan kṛtavarmāṇam abhyayāt
07,091.003d*0627_01 uvāca sārathiṃ tatra krodhāmarṣasamanvitaḥ
07,091.003d*0627_02 hārdikyābhimukhaṃ sūta kuru me ratham uttamam
07,091.003d*0627_03 kurute kadanaṃ paśya pāṇḍusainye hy amarṣitaḥ
07,091.003d*0627_04 enaṃ jitvā punaḥ sūta yāsyāmi vijayaṃ prati
07,091.003d*0627_05 evam ukte tu vacane sūtas tasya mahāmate
07,091.003d*0627_06 nimeṣāntaramātreṇa kṛtavarmāṇam abhyayāt
07,091.004a kṛtavarmā tu hārdikyaḥ śaineyaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
07,091.004c avākirat susaṃkruddhas tato 'krudhyata sātyakiḥ
07,091.005a tataḥ suniśitaṃ bhallaṃ śaineyaḥ kṛtavarmaṇe
07,091.005c preṣayām āsa samare śarāṃś ca caturo 'parān
07,091.006a te tasya jaghnire vāhān bhallenāsyācchinad dhanuḥ
07,091.006c pṛṣṭharakṣaṃ tathā sūtam avidhyan niśitaiḥ śaraiḥ
07,091.007a tatas taṃ virathaṃ kṛtvā sātyakiḥ satyavikramaḥ
07,091.007c senām asyārdayām āsa śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,091.008a sābhajyatātha pṛtanā śaineyaśarapīḍitā
07,091.008b*0628_01 palāyanakṛtotsāhā bhramantī tatra tatra ha
07,091.008c tataḥ prāyād vai tvaritaḥ sātyakiḥ satyavikramaḥ
07,091.009a śṛṇu rājan yad akarot tava sainyeṣu vīryavān
07,091.009c atītya sa mahārāja droṇānīkamahārṇavam
07,091.010a parājitya ca saṃhṛṣṭaḥ kṛtavarmāṇam āhave
07,091.010c yantāram abravīc chūraḥ śanair yāhīty asaṃbhramam
07,091.011a dṛṣṭvā tu tava tat sainyaṃ rathāśvadvipasaṃkulam
07,091.011c padātijanasaṃpūrṇam abravīt sārathiṃ punaḥ
07,091.012a yad etan meghasaṃkāśaṃ droṇānīkasya savyataḥ
07,091.012c sumahat kuñjarānīkaṃ yasya rukmaratho mukham
07,091.013a ete hi bahavaḥ sūta durnivāryāś ca saṃyuge
07,091.013c duryodhanasamādiṣṭā madarthe tyaktajīvitāḥ
07,091.013e rājaputrā maheṣvāsāḥ sarve vikrāntayodhinaḥ
07,091.013f*0629_01 na cājitvā raṇe hy etāñ śakyaḥ prāptuṃ jayadrathaḥ
07,091.013f*0629_02 nāpi pārtho mayā sūta śakyaḥ prāptuṃ kathaṃ cana
07,091.013f*0629_03 ete tiṣṭhanti sahitāḥ sarve vidyāsu niṣṭhitāḥ
07,091.014a trigartānāṃ rathodārāḥ suvarṇavikṛtadhvajāḥ
07,091.014c mām evābhimukhā vīrā yotsyamānā vyavasthitāḥ
07,091.015a atra māṃ prāpaya kṣipram aśvāṃś codaya sārathe
07,091.015c trigartaiḥ saha yotsyāmi bhāradvājasya paśyataḥ
07,091.016a tataḥ prāyāc chanaiḥ sūtaḥ sātvatasya mate sthitaḥ
07,091.016c rathenādityavarṇena bhāsvareṇa patākinā
07,091.017a tam ūhuḥ sārather vaśyā valgamānā hayottamāḥ
07,091.017c vāyuvegasamāḥ saṃkhye kundendurajataprabhāḥ
07,091.017d*0630_01 mārutasya gatau tulyāś candrakundanibhāḥ śubhāḥ
07,091.018a āpatantaṃ rathaṃ taṃ tu śaṅkhavarṇair hayottamaiḥ
07,091.018c parivavrus tataḥ śūrā gajānīkena sarvataḥ
07,091.018e kiranto vividhāṃs tīkṣṇān sāyakāṃl laghuvedhinaḥ
07,091.019a sātvato 'pi śitair bāṇair gajānīkam ayodhayat
07,091.019c parvatān iva varṣeṇa tapānte jalado mahān
07,091.020a vajrāśanisamasparśair vadhyamānāḥ śarair gajāḥ
07,091.020c prādravan raṇam utsṛjya śinivīryasamīritaiḥ
07,091.021a śīrṇadantā virudhirā bhinnamastakapiṇḍakāḥ
07,091.021c viśīrṇakarṇāsyakarā viniyantṛpatākinaḥ
07,091.022a saṃbhinnavarmaghaṇṭāś ca saṃnikṛttamahādhvajāḥ
07,091.022c hatārohā diśo rājan bhejire bhraṣṭakambalāḥ
07,091.023a ruvanto vividhān rāvāñ jaladopamanisvanāḥ
07,091.023c nārācair vatsadantaiś ca sātvatena vidāritāḥ
07,091.023c*0631_01 **** **** bhallair añjalikais tathā
07,091.023c*0631_02 kṣuraprair ardhacandraiś ca
07,091.023d*0632_01 kṣaranto 'sṛk tathā mūtraṃ purīṣaṃ ca pradudruvuḥ
07,091.023d*0632_02 babhramuś caskhaluś cānye petur mamlus tathāpare
07,091.023d*0632_03 evaṃ tat kuñjarānīkaṃ yuyudhānena pātitam
07,091.023d*0632_04 śarair agnyarkasaṃkāśaiḥ pradudrāva samantataḥ
07,091.024a tasmin drute gajānīke jalasaṃdho mahārathaḥ
07,091.024c yattaḥ saṃprāpayan nāgaṃ rajatāśvarathaṃ prati
07,091.025a rukmavarṇakaraḥ śūras tapanīyāṅgadaḥ śuciḥ
07,091.025c kuṇḍalī mukuṭī śaṅkhī raktacandanarūṣitaḥ
07,091.025d*0633_01 raktacandanadigdhāṅgaḥ sāṅgadaḥ sahakuṇḍalaḥ
07,091.026a śirasā dhārayan dīptāṃ tapanīyamayīṃ srajam
07,091.026c urasā dhārayan niṣkaṃ kaṇṭhasūtraṃ ca bhāsvaram
07,091.027a cāpaṃ ca rukmavikṛtaṃ vidhunvan gajamūrdhani
07,091.027c aśobhata mahārāja savidyud iva toyadaḥ
07,091.028a tam āpatantaṃ sahasā māgadhasya gajottamam
07,091.028c sātyakir vārayām āsa velevodvṛttam arṇavam
07,091.029a nāgaṃ nivāritaṃ dṛṣṭvā śaineyasya śarottamaiḥ
07,091.029c akrudhyata raṇe rājañ jalasaṃdho mahābalaḥ
07,091.029d*0634_01 saṃprāpayad raṇe rājan nāgarājaṃ mahābalam
07,091.030a tataḥ kruddho maheṣvāso mārgaṇair bhārasādhanaiḥ
07,091.030b*0635_01 sa vāryamāṇo bāṇaughaiḥ śaineyenātha vīryavān
07,091.030c avidhyata śineḥ pautraṃ jalasaṃdho mahorasi
07,091.030d*0636_01 avidhyan niśitair bāṇaiḥ satyakaḥ prahasann iva
07,091.031a tato 'pareṇa bhallena pītena niśitena ca
07,091.031c asyato vṛṣṇivīrasya nicakarta śarāsanam
07,091.032a sātyakiṃ chinnadhanvānaṃ prahasann iva bhārata
07,091.032c avidhyan māgadho vīraḥ pañcabhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,091.033a sa viddho bahubhir bāṇair jalasaṃdhena vīryavān
07,091.033c nākampata mahābāhus tad adbhutam ivābhavat
07,091.034a acintayan vai sa śarān nātyarthaṃ saṃbhramād balī
07,091.034c dhanur anyat samādāya tiṣṭha tiṣṭhety uvāca ha
07,091.035a etāvad uktvā śaineyo jalasaṃdhaṃ mahorasi
07,091.035c vivyādha ṣaṣṭyā subhṛśaṃ śarāṇāṃ prahasann iva
07,091.036a kṣurapreṇa ca pītena muṣṭideśe mahad dhanuḥ
07,091.036c jalasaṃdhasya ciccheda vivyādha ca tribhiḥ śaraiḥ
07,091.037a jalasaṃdhas tu tat tyaktvā saśaraṃ vai śarāsanam
07,091.037c tomaraṃ vyasṛjat tūrṇaṃ sātyakiṃ prati māriṣa
07,091.038a sa nirbhidya bhujaṃ savyaṃ mādhavasya mahāraṇe
07,091.038c abhyagād dharaṇīṃ ghoraḥ śvasann iva mahoragaḥ
07,091.039a nirbhinne tu bhuje savye sātyakiḥ satyavikramaḥ
07,091.039c triṃśadbhir viśikhais tīkṣṇair jalasaṃdham atāḍayat
07,091.040a pragṛhya tu tataḥ khaḍgaṃ jalasaṃdho mahābalaḥ
07,091.040c ārṣabhaṃ carma ca mahac chatacandram alaṃkṛtam
07,091.040e tata āvidhya taṃ khaḍgaṃ sātvatāyotsasarja ha
07,091.041a śaineyasya dhanuś chittvā sa khaḍgo nyapatan mahīm
07,091.041c alātacakravac caiva vyarocata mahīṃ gataḥ
07,091.041d*0637_01 agnicakram ivāviddhaṃ yathā syān nabhasaś cyutam
07,091.041d*0638_01 bhrājati sma tataḥ khaḍgaḥ saṃprāptaḥ pṛthivītalam
07,091.042a athānyad dhanur ādāya sarvakāyāvadāraṇam
07,091.042b*0639_01 jalasaṃdham abhiprekṣya utsmayitvā ca mādhavaḥ
07,091.042c śālaskandhapratīkāśam indrāśanisamasvanam
07,091.042e visphārya vivyadhe kruddho jalasaṃdhaṃ śareṇa ha
07,091.043a tataḥ sābharaṇau bāhū kṣurābhyāṃ mādhavottamaḥ
07,091.043c sāṅgadau jalasaṃdhasya ciccheda prahasann iva
07,091.044a tau bāhū parighaprakhyau petatur gajasattamāt
07,091.044c vasuṃdharadharād bhraṣṭau pañcaśīrṣāv ivoragau
07,091.045a tataḥ sudaṃṣṭraṃ suhanu cārukuṇḍalam unnasam
07,091.045c kṣureṇāsya tṛtīyena śiraś ciccheda sātyakiḥ
07,091.046a tat pātitaśirobāhukabandhaṃ bhīmadarśanam
07,091.046c dviradaṃ jalasaṃdhasya rudhireṇābhyaṣiñcata
07,091.047a jalasaṃdhaṃ nihatyājau tvaramāṇas tu sātvataḥ
07,091.047c naiṣādiṃ pātayām āsa gajaskandhād viśāṃ pate
07,091.047d*0640_01 kabandhaṃ dviradaṃ caiva śaravarṣair avākirat
07,091.048a rudhireṇāvasiktāṅgo jalasaṃdhasya kuñjaraḥ
07,091.048c vilambamānam avahat saṃśliṣṭaṃ param āsanam
07,091.049a śarārditaḥ sātvatena mardamānaḥ svavāhinīm
07,091.049c ghoram ārtasvaraṃ kṛtvā vidudrāva mahāgajaḥ
07,091.050a hāhākāro mahān āsīt tava sainyasya māriṣa
07,091.050c jalasaṃdhaṃ hataṃ dṛṣṭvā vṛṣṇīnām ṛṣabheṇa ha
07,091.051a vimukhāś cābhyadhāvanta tava yodhāḥ samantataḥ
07,091.051c palāyane kṛtotsāhā nirutsāhā dviṣajjaye
07,091.052a etasminn antare rājan droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
07,091.052b*0641_01 saṃnyasya bhāraṃ sumahat kṛtavarmaṇi bhārata
07,091.052b*0641_02 sa hi pārthān raṇe yattān dadhāraiko mahābalaḥ
07,091.052c abhyayāj javanair aśvair yuyudhānaṃ mahāratham
07,091.052d*0642_01 jalasaṃdhaṃ hataṃ dṛṣṭvā putras te kurupuṃgavaḥ
07,091.052d*0642_02 sahodarais tu saṃyuktaḥ sātyakiṃ samupādravat
07,091.052d*0642_03 tataḥ samabhavad yuddhaṃ kurūṇāṃ satyakasya ca
07,091.053a tam udīrṇaṃ tathā dṛṣṭvā śaineyaṃ kurupuṃgavāḥ
07,091.053c droṇenaiva saha kruddhāḥ sātyakiṃ paryavārayan
07,091.054a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ kurūṇāṃ sātvatasya ca
07,091.054c droṇasya ca raṇe rājan ghoraṃ devāsuropamam
07,092.001 saṃjaya uvāca
07,092.001*0643_01 sātvatasya raṇe karma yoddhuṃ dṛṣṭvā mahārathāḥ
07,092.001*0643_02 amṛṣyamāṇāḥ saṃyattāḥ śaineyaṃ samupādravan
07,092.001a te kirantaḥ śaravrātān sarve yattāḥ prahāriṇaḥ
07,092.001c tvaramāṇā mahārāja yuyudhānam ayodhayan
07,092.002a taṃ droṇaḥ saptasaptatyā jaghāna niśitaiḥ śaraiḥ
07,092.002c durmarṣaṇo dvādaśabhir duḥsaho daśabhiḥ śaraiḥ
07,092.003a vikarṇaś cāpi niśitais triṃśadbhiḥ kaṅkapatribhiḥ
07,092.003c vivyādha savye pārśve tu stanābhyām antare tathā
07,092.004a durmukho daśabhir bāṇais tathā duḥśāsano 'ṣṭabhiḥ
07,092.004c citrasenaś ca śaineyaṃ dvābhyāṃ vivyādha māriṣa
07,092.005a duryodhanaś ca mahatā śaravarṣeṇa mādhavam
07,092.005c apīḍayad raṇe rājañ śūrāś cānye mahārathāḥ
07,092.006a sarvataḥ pratividdhas tu tava putrair mahārathaiḥ
07,092.006b*0644_01 sa tudyamānaś ca tathā sarvataḥ kurupuṃgavaiḥ
07,092.006c tān pratyavidhyac chaineyaḥ pṛthak pṛthag ajihmagaiḥ
07,092.006d*0645_01 sātyakiḥ puṇḍarīkākṣo hy astreṣu pariniṣṭhitaḥ
07,092.007a bhāradvājaṃ tribhir bāṇair duḥsahaṃ navabhis tathā
07,092.007c vikarṇaṃ pañcaviṃśatyā citrasenaṃ ca saptabhiḥ
07,092.007d*0646_01 daśabhiś citrasenaṃ ca vikarṇaṃ pañcaviṃśatyā
07,092.008a durmarṣaṇaṃ dvādaśabhiś caturbhiś ca viviṃśatim
07,092.008c satyavrataṃ ca navabhir vijayaṃ daśabhiḥ śaraiḥ
07,092.008d*0647_01 duryodhanaṃ tribhir viddhvā supuṃkhais tigmatejasaiḥ
07,092.009a tato rukmāṅgadaṃ cāpaṃ vidhunvāno mahārathaḥ
07,092.009c abhyayāt sātyakis tūrṇaṃ putraṃ tava mahāratham
07,092.010a rājānaṃ sarvalokasya sarvaśastrabhṛtāṃ varam
07,092.010c śarair abhyāhanad gāḍhaṃ tato yuddham abhūt tayoḥ
07,092.010d*0648_01 tataḥ pravavṛte yuddhaṃ kurumādhavavīrayoḥ
07,092.011a vimuñcantau śarāṃs tīkṣṇān saṃdadhānau ca sāyakān
07,092.011c adṛśyaṃ samare 'nyonyaṃ cakratus tau mahārathau
07,092.012a sātyakiḥ kururājena nirviddho bahv aśobhata
07,092.012c asravad rudhiraṃ bhūri svarasaṃ candano yathā
07,092.013a sātvatena ca bāṇaughair nirviddhas tanayas tava
07,092.013c śātakumbhamayāpīḍo babhau yūpa ivocchritaḥ
07,092.014a mādhavas tu raṇe rājan kururājasya dhanvinaḥ
07,092.014c dhanuś ciccheda sahasā kṣurapreṇa hasann iva
07,092.014e athainaṃ chinnadhanvānaṃ śarair bahubhir ācinot
07,092.015a nirbhinnaś ca śarais tena dviṣatā kṣiprakāriṇā
07,092.015c nāmṛṣyata raṇe rājā śatror vijayalakṣaṇam
07,092.016a athānyad dhanur ādāya hemapṛṣṭhaṃ durāsadam
07,092.016c vivyādha sātyakiṃ tūrṇaṃ sāyakānāṃ śatena ha
07,092.017a so 'tividdho balavatā putreṇa tava dhanvinā
07,092.017c amarṣavaśam āpannas tava putram apīḍayat
07,092.018a pīḍitaṃ nṛpatiṃ dṛṣṭvā tava putrā mahārathāḥ
07,092.018c sātvataṃ śaravarṣeṇa chādayām āsur añjasā
07,092.019a sa chādyamāno bahubhis tava putrair mahārathaiḥ
07,092.019c ekaikaṃ pañcabhir viddhvā punar vivyādha saptabhiḥ
07,092.020a duryodhanaṃ ca tvarito vivyādhāṣṭabhir āśugaiḥ
07,092.020c prahasaṃś cāsya ciccheda kārmukaṃ ripubhīṣaṇam
07,092.021a nāgaṃ maṇimayaṃ caiva śarair dhvajam apātayat
07,092.021c hatvā tu caturo vāhāṃś caturbhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,092.021e sārathiṃ pātayām āsa kṣurapreṇa mahāyaśāḥ
07,092.022a etasminn antare caiva kururājaṃ mahāratham
07,092.022c avākirac charair hṛṣṭo bahubhir marmabhedibhiḥ
07,092.023a sa vadhyamānaḥ samare śaineyasya śarottamaiḥ
07,092.023c prādravat sahasā rājan putro duryodhanas tava
07,092.023e āplutaś ca tato yānaṃ citrasenasya dhanvinaḥ
07,092.024a hāhābhūtaṃ jagac cāsīd dṛṣṭvā rājānam āhave
07,092.024c grasyamānaṃ sātyakinā khe somam iva rāhuṇā
07,092.025a taṃ tu śabdaṃ mahac chrutvā kṛtavarmā mahārathaḥ
07,092.025c abhyayāt sahasā tatra yatrāste mādhavaḥ prabhuḥ
07,092.026a vidhunvāno dhanuḥśreṣṭhaṃ codayaṃś caiva vājinaḥ
07,092.026c bhartsayan sārathiṃ cograṃ yāhi yāhīti satvaraḥ
07,092.027a tam āpatantaṃ saṃprekṣya vyāditāsyam ivāntakam
07,092.027c yuyudhāno mahārāja yantāram idam abravīt
07,092.028a kṛtavarmā rathenaiṣa drutam āpatate śarī
07,092.028c pratyudyāhi rathenainaṃ pravaraṃ sarvadhanvinām
07,092.028d*0649_01 prayāhi satvaraṃ sūta rathena rathasattamam
07,092.028d*0649_02 nihaniṣyāmi taṃ saṃkhe vṛṣṇivīram ariṃdamam
07,092.029a tataḥ prajavitāśvena vidhivat kalpitena ca
07,092.029c āsasāda raṇe bhojaṃ pratimānaṃ dhanuṣmatām
07,092.030a tataḥ paramasaṃkruddhau jvalantāv iva pāvakau
07,092.030c sameyātāṃ naravyāghrau vyāghrāv iva tarasvinau
07,092.031a kṛtavarmā tu śaineyaṃ ṣaḍviṃśatyā samārpayat
07,092.031c niśitaiḥ sāyakais tīkṣṇair yantāraṃ cāsya saptabhiḥ
07,092.032a caturaś ca hayodārāṃś caturbhiḥ parameṣubhiḥ
07,092.032c avidhyat sādhudāntān vai saindhavān sātvatasya ha
07,092.033a rukmadhvajo rukmapṛṣṭhaṃ mahad visphārya kārmukam
07,092.033c rukmāṅgadī rukmavarmā rukmapuṅkhān avākirat
07,092.034a tato 'śītiṃ śineḥ pautraḥ sāyakān kṛtavarmaṇe
07,092.034c prāhiṇot tvarayā yukto draṣṭukāmo dhanaṃjayam
07,092.035a so 'tividdho balavatā śatruṇā śatrutāpanaḥ
07,092.035c samakampata durdharṣaḥ kṣitikampe yathācalaḥ
07,092.035d*0650_01 acalaḥ sa purā bhūtvā samakampata māriṣa
07,092.036a triṣaṣṭyā caturo 'syāśvān saptabhiḥ sārathiṃ śaraiḥ
07,092.036c vivyādha niśitais tūrṇaṃ sātyakiḥ kṛtavarmaṇaḥ
07,092.036d*0651_01 hatāśvasūte tu rathe sthitāya śinipuṃgavaḥ
07,092.037a suvarṇapuṅkhaṃ viśikhaṃ samādhāya sa sātyakiḥ
07,092.037c vyasṛjat taṃ mahājvālaṃ saṃkruddham iva pannagam
07,092.037d*0652_01 praiṣayat sātyako bāṇaṃ hārdikyasya nararṣabhaḥ
07,092.038a so 'viśat kṛtavarmāṇaṃ yamadaṇḍopamaḥ śaraḥ
07,092.038c jāmbūnadavicitraṃ ca varma nirbhidya bhānumat
07,092.038d*0653_01 sahemavikṛtaṃ varma nirbhidya kṛtavarmaṇaḥ
07,092.038e abhyagād dharaṇīm ugro rudhireṇa samukṣitaḥ
07,092.039a saṃjātarudhiraś cājau sātvateṣubhir arditaḥ
07,092.039c pracalan dhanur utsṛjya nyapatat syandanottame
07,092.040a sa siṃhadaṃṣṭro jānubhyām āpanno 'mitavikramaḥ
07,092.040c śarārditaḥ sātyakinā rathopasthe nararṣabhaḥ
07,092.041a sahasrabāhoḥ sadṛśam akṣobhyam iva sāgaram
07,092.041c nivārya kṛtavarmāṇaṃ sātyakiḥ prayayau tataḥ
07,092.041d*0654_01 na hi tasya raṇe pārthaḥ kathaṃ cid api bhārata
07,092.041d*0654_02 didṛkṣuḥ sa hi vegena prāyād yatra dhanaṃjayaḥ
07,092.041d*0654_03 svaśaktyā kṣatriyais tatra niruddho balavattaraḥ
07,092.041d*0654_04 yuyudhe sātvato rājan didṛkṣuḥ pāṇḍunandanam
07,092.042a khaḍgaśaktidhanuḥkīrṇāṃ gajāśvarathasaṃkulām
07,092.042c pravartitograrudhirāṃ śataśaḥ kṣatriyarṣabhaiḥ
07,092.043a prekṣatāṃ sarvasainyānāṃ madhyena śinipuṃgavaḥ
07,092.043c abhyagād vāhinīṃ bhittvā vṛtrahevāsurīṃ camūm
07,092.044a samāśvāsya ca hārdikyo gṛhya cānyan mahad dhanuḥ
07,092.044c tasthau tatraiva balavān vārayan yudhi pāṇḍavān
07,093.001 saṃjaya uvāca
07,093.001a kālyamāneṣu sainyeṣu śaineyena tatas tataḥ
07,093.001c bhāradvājaḥ śaravrātair mahadbhiḥ samavākirat
07,093.002a sa saṃprahāras tumulo droṇasātvatayor abhūt
07,093.002c paśyatāṃ sarvasainyānāṃ balivāsavayor iva
07,093.002d*0655_01 prāvartata mahāraudraḥ saṃgrāmo lomaharṣaṇaḥ
07,093.002d*0655_02 śaineyasya ca rājendra bhāradvājasya cobhayoḥ
07,093.003a tato droṇaḥ śineḥ pautraṃ citraiḥ sarvāyasaiḥ śaraiḥ
07,093.003c tribhir āśīviṣākārair lalāṭe samavidhyata
07,093.004a tair lalāṭārpitair bāṇair yuyudhānas tv ajihmagaiḥ
07,093.004c vyarocata mahārāja triśṛṅga iva parvataḥ
07,093.005a tato 'sya bāṇān aparān indrāśanisamasvanān
07,093.005c bhāradvājo 'ntaraprekṣī preṣayām āsa saṃyuge
07,093.006a tān droṇacāpanirmuktān dāśārhaḥ patataḥ śarān
07,093.006c dvābhyāṃ dvābhyāṃ supuṅkhābhyāṃ ciccheda paramāstravit
07,093.007a tām asya laghutāṃ droṇaḥ samavekṣya viśāṃ pate
07,093.007c prahasya sahasāvidhyad viṃśatyā śinipuṃgavam
07,093.008a punaḥ pañcāśateṣūṇāṃ śatena ca samārpayat
07,093.008c laghutāṃ yuyudhānasya lāghavena viśeṣayan
07,093.009a samutpatanti valmīkād yathā kruddhā mahoragāḥ
07,093.009c tathā droṇarathād rājann utpatanti tanucchidaḥ
07,093.010a tathaiva yuyudhānena sṛṣṭāḥ śatasahasraśaḥ
07,093.010c avākiran droṇarathaṃ śarā rudhirabhojanāḥ
07,093.011a lāghavād dvijamukhyasya sātvatasya ca māriṣa
07,093.011c viśeṣaṃ nādhyagacchāma samāvāstāṃ nararṣabhau
07,093.012a sātyakis tu tato droṇaṃ navabhir nataparvabhiḥ
07,093.012c ājaghāna bhṛśaṃ kruddho dhvajaṃ ca niśitaiḥ śaraiḥ
07,093.012e sārathiṃ ca śatenaiva bhāradvājasya paśyataḥ
07,093.013a lāghavaṃ yuyudhānasya dṛṣṭvā droṇo mahārathaḥ
07,093.013c saptatyā sātyakiṃ viddhvā turagāṃś ca tribhis tribhiḥ
07,093.013e dhvajam ekena vivyādha mādhavasya rathe sthitam
07,093.014a athāpareṇa bhallena hemapuṅkhena patriṇā
07,093.014c dhanuś ciccheda samare mādhavasya mahātmanaḥ
07,093.015a sātyakis tu tataḥ kruddho dhanus tyaktvā mahārathaḥ
07,093.015c gadāṃ jagrāha mahatīṃ bhāradvājāya cākṣipat
07,093.016a tām āpatantīṃ sahasā paṭṭabaddhām ayasmayīm
07,093.016c nyavārayac charair droṇo bahubhir bahurūpibhiḥ
07,093.017a athānyad dhanur ādāya sātyakiḥ satyavikramaḥ
07,093.017c vivyādha bahubhir vīraṃ bhāradvājaṃ śilāśitaiḥ
07,093.018a sa viddhvā samare droṇaṃ siṃhanādam amuñcata
07,093.018c taṃ vai na mamṛṣe droṇaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
07,093.019a tathaḥ śaktiṃ gṛhītvā tu rukmadaṇḍām ayasmayīm
07,093.019c tarasā preṣayām āsa mādhavasya rathaṃ prati
07,093.020a anāsādya tu śaineyaṃ sā śaktiḥ kālasaṃnibhā
07,093.020c bhittvā rathaṃ jagāmogrā dharaṇīṃ dāruṇasvanā
07,093.021a tato droṇaṃ śineḥ pautro rājan vivyādha patriṇā
07,093.021c dakṣiṇaṃ bhujam āsādya pīḍayan bharatarṣabha
07,093.021d*0656_01 mādhavo 'pi mahārāja brāhmaṇaṃ pīḍayann iva
07,093.022a droṇo 'pi samare rājan mādhavasya mahad dhanuḥ
07,093.022c ardhacandreṇa ciccheda rathaśaktyā ca sārathim
07,093.023a mumoha sarathis tasya rathaśaktyā samāhataḥ
07,093.023c sa rathopastham āsādya muhūrtaṃ saṃnyaṣīdata
07,093.024a cakāra sātyakī rājaṃs tatra karmātimānuṣam
07,093.024c ayodhayac ca yad droṇaṃ raśmīñ jagrāha ca svayam
07,093.025a tataḥ śaraśatenaiva yuyudhāno mahārathaḥ
07,093.025c avidhyad brāhmaṇaṃ saṃkhye hṛṣṭarūpo viśāṃ pate
07,093.026a tasya droṇaḥ śarān pañca preṣayām āsa bhārata
07,093.026c te tasya kavacaṃ bhittvā papuḥ śoṇitam āhave
07,093.027a nirviddhas tu śarair ghorair akrudhyat sātyakir bhṛśam
07,093.027c sāyakān vyasṛjac cāpi vīro rukmarathaṃ prati
07,093.028a tato droṇasya yantāraṃ nipātyaikeṣuṇā bhuvi
07,093.028c aśvān vyadrāvayad bāṇair hatasūtān mahātmanaḥ
07,093.029a sa rathaḥ pradrutaḥ saṃkhye maṇḍalāni sahasraśaḥ
07,093.029c cakāra rājato rājan bhrājamāna ivāṃśumān
07,093.029d*0657_01 tataḥ sārathinaṃ hatvā droṇasyāpātayad rathāt
07,093.029d*0657_02 śoṇāśvāś ca rathaṃ gṛhya dudruvuḥ sarvatodiśam
07,093.030a abhidravata gṛhṇīta hayān droṇasya dhāvata
07,093.030c iti sma cukruśuḥ sarve rājaputrāḥ sarājakāḥ
07,093.031a te sātyakim apāsyāśu rājan yudhi mahārathāḥ
07,093.031c yato droṇas tataḥ sarve sahasā samupādravan
07,093.032a tān dṛṣṭvā pradrutān sarvān sātvatena śarārditān
07,093.032c prabhagnaṃ punar evāsīt tava sainyaṃ samākulam
07,093.033a vyūhasyaiva punar dvāraṃ gatvā droṇo vyavasthitaḥ
07,093.033c vātāyamānais tair aśvair hṛto vṛṣṇiśarārditaiḥ
07,093.034a pāṇḍupāñcālasaṃbhagnaṃ vyūham ālokya vīryavān
07,093.034c śaineye nākarod yatnaṃ vyūhasyaivābhirakṣaṇe
07,093.035a nivārya pāṇḍupāñcālān droṇāgniḥ pradahann iva
07,093.035c tasthau krodhāgnisaṃdīptaḥ kālasūrya ivoditaḥ
07,094.001 saṃjaya uvāca
07,094.001a droṇaṃ sa jitvā puruṣapravīras; tathaiva hārdikyamukhāṃs tvadīyān
07,094.001c prahasya sūtaṃ vacanaṃ babhāṣe; śinipravīraḥ kurupuṃgavāgrya
07,094.002a nimittamātraṃ vayam atra sūta; dagdhārayaḥ keśavaphalgunābhyām
07,094.002c hatān nihanmeha nararṣabheṇa; vayaṃ sureśātmasamudbhavena
07,094.002d*0658_01 hatān nihantāsmi kirīṭamālinā
07,094.002d*0658_02 hy ahaṃ sabhīmaḥ saha pārṣatena
07,094.003a tam evam uktvā śinipuṃgavas tadā; mahāmṛdhe so 'gryadhanurdharo 'rihā
07,094.003c kiran samantāt sahasā śarān balī; samāpatac chyena ivāmiṣaṃ yathā
07,094.004a taṃ yāntam aśvaiḥ śaśiśaṅkhavarṇair; vigāhya sainyaṃ puruṣapravīram
07,094.004c nāśaknuvan vārayituṃ samantād; ādityaraśmipratimaṃ narāgryam
07,094.005a asahyavikrāntam adīnasattvaṃ; sarve gaṇā bhārata durviṣahyam
07,094.005c sahasranetrapratimaprabhāvaṃ; divīva sūryaṃ jaladavyapāye
07,094.006a amarṣapūrṇas tv aticitrayodhī; śarāsanī kāñcanavarmadhārī
07,094.006c sudarśanaḥ sātyakim āpatantaṃ; nyavārayad rājavaraḥ prasahya
07,094.007a tayor abhūd bharata saṃprahāraḥ; sudāruṇas taṃ samabhipraśaṃsan
07,094.007c yodhās tvadīyāś ca hi somakāś ca; vṛtrendrayor yuddham ivāmaraughāḥ
07,094.008a śaraiḥ sutīkṣṇaiḥ śataśo 'bhyavidhyat; sudarśanaḥ sātvatamukhyam ājau
07,094.008c anāgatān eva tu tān pṛṣatkāṃś; ciccheda bāṇaiḥ śinipuṃgavo 'pi
07,094.009a tathaiva śakrapratimo 'pi sātyakiḥ; sudarśane yān kṣipati sma sāyakān
07,094.009c dvidhā tridhā tān akarot sudarśanaḥ; śarottamaiḥ syandanavaryam āsthitaḥ
07,094.010a saṃprekṣya bāṇān nihatāṃs tadānīṃ; sudarśanaḥ sātyakibāṇavegaiḥ
07,094.010c krodhād didhakṣann iva tigmatejāḥ; śarān amuñcat tapanīyacitrān
07,094.011a punaḥ sa bāṇais tribhir agnikalpair; ākarṇapūrṇair niśitaiḥ supuṅkhaiḥ
07,094.011c vivyādha dehāvaraṇaṃ vibhidya; te sātyaker āviviśuḥ śarīram
07,094.012a tathaiva tasyāvanipālaputraḥ; saṃdhāya bāṇair aparair jvaladbhiḥ
07,094.012c ājaghnivāṃs tān rajataprakāśāṃś; caturbhir aśvāṃś caturaḥ prasahya
07,094.013a tathā tu tenābhihatas tarasvī; naptā śiner indrasamānavīryaḥ
07,094.013c sudarśanasyeṣugaṇaiḥ sutīkṣṇair; hayān nihatyāśu nanāda nādam
07,094.014a athāsya sūtasya śiro nikṛtya; bhallena vajrāśanisaṃnibhena
07,094.014c sudarśanasyāpi śinipravīraḥ; kṣureṇa ciccheda śiraḥ prasahya
07,094.015a sakuṇḍalaṃ pūrṇaśaśiprakāśaṃ; bhrājiṣṇu vaktraṃ nicakarta dehāt
07,094.015c yathā purā vajradharaḥ prasahya; balasya saṃkhye 'tibalasya rājan
07,094.016a nihatya taṃ pārthivaputrapautraṃ; raṇe yadūnām ṛṣabhas tarasvī
07,094.016c mudā sametaḥ parayā mahātmā; rarāja rājan surarājakalpaḥ
07,094.016d*0659_01 mudā mahatyābhiyuto mahātmā
07,094.016d*0659_02 mahāhave śakra ivāmareśaḥ
07,094.017a tato yayāv arjunam eva yena; nivārya sainyaṃ tava mārgaṇaughaiḥ
07,094.017c sadaśvayuktena rathena niryāl; lokān visismāpayiṣur nṛvīraḥ
07,094.018a tat tasya vismāpayanīyam agryam; apūjayan yodhavarāḥ sametāḥ
07,094.018c yad vartamānān iṣugocare 'rīn; dadāha bāṇair hutabhug yathaiva
07,095.001 saṃjaya uvāca
07,095.001*0660_01 nirjitya kṛtavarmāṇaṃ bhāradvājaṃ ca saṃyuge
07,095.001a tataḥ sa sātyakir dhīmān mahātmā vṛṣṇipuṃgavaḥ
07,095.001b*0661_01 duryodhanaṃ ca nirjitya śūraṃ caiva sudarśanam
07,095.001b*0661_02 jalasaṃdhaṃ nihatyājau śūrasenaṃ ca pārthivam
07,095.001b*0661_03 mlecchāṃś ca bahudhā rājan kāśyaputraṃ ca saṃyuge
07,095.001b*0661_04 niṣādāṃs taṃkaṇāṃś caiva kaliṃgān magadhān api
07,095.001b*0661_05 kekayāñ śūrasenāṃś ca tathā parvatavāsinaḥ
07,095.001b*0661_06 kāmbojān yavanāṃś caiva vasātīṃś ca śibīn api
07,095.001b*0661_07 kosalān magadhāṃś caiva yātudhānān satittirān
07,095.001b*0661_08 etāṃś cānyān raṇe hatvāgacchad yuddhe sa sātyakiḥ
07,095.001b*0661_09 rudhiraughanadīṃ ghorāṃ keśaśaivalaśāḍvalām
07,095.001b*0661_10 śaktigrāhasamākīrṇāṃ chattrahaṃsopaśobhitām
07,095.001b*0661_11 dustarāṃ bhīrubhir nityaṃ śūralokapravāhinīm
07,095.001c sudarśanaṃ nihatyājau yantāram idam abravīt
07,095.002a rathāśvanāgakalilaṃ śaraśaktyūrmimālinam
07,095.002c khaḍgamatsyaṃ gadāgrāhaṃ śūrāyudhamahāsvanam
07,095.003a prāṇāpahāriṇaṃ raudraṃ vāditrotkruṣṭanāditam
07,095.003c yodhānām asukhasparśaṃ durdharṣam ajayaiṣiṇām
07,095.004a tīrṇāḥ sma dustaraṃ tāta droṇānīkamahārṇavam
07,095.004c jalasaṃdhabalenājau puruṣādair ivāvṛtam
07,095.004d*0662_01 śauryasattvabalopetaṃ śūravāṇijasevitam
07,095.005a ato 'nyaṃ pṛtanāśeṣaṃ manye kunadikām iva
07,095.005c tartavyām alpasalilāṃ codayāśvān asaṃbhramam
07,095.006a hastaprāptam ahaṃ manye sāṃprataṃ savyasācinam
07,095.006c nirjitya durdharaṃ droṇaṃ sapadānugam āhave
07,095.007a hārdikyaṃ yodhavaryaṃ ca prāptaṃ manye dhanaṃjayam
07,095.007c na hi me jāyate trāso dṛṣṭvā sainyāny anekaśaḥ
07,095.007e vahner iva pradīptasya grīṣme śuṣkaṃ tṛṇolapam
07,095.008a paśya pāṇḍavamukhyena yātāṃ bhūmiṃ kirīṭinā
07,095.008c pattyaśvarathanāgaughaiḥ patitair viṣamīkṛtām
07,095.008d*0663_01 dravate tad yathā sainyaṃ tena bhagnaṃ mahātmanā
07,095.008d*0663_02 rathair viparidhāvadbhir gajair aśvaiś ca sārathe
07,095.008d*0663_03 kauśeyāruṇasaṃkāśam etad uddhūyate rajaḥ
07,095.009a abhyāśastham ahaṃ manye śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim
07,095.009c sa eṣa śrūyate śabdo gāṇḍīvasyāmitaujasaḥ
07,095.009d*0664_01 śrūyate hy eṣa nirghoṣo jaladasyeva garjataḥ
07,095.009d*0665_01 viṣphāryamāṇasya raṇe gāṇḍīvasyāmitaujasaḥ
07,095.009d*0665_02 abhyāśastham ahaṃ manye saindhavasya kirīṭinam
07,095.009d*0665_03 tādṛśaḥ śrūyate śabdaḥ sainyānāṃ sāgaropamaḥ
07,095.010a yādṛśāni nimittāni mama prādurbhavanti vai
07,095.010c anastaṃgata āditye hantā saindhavam arjunaḥ
07,095.011a śanair viśrambhayann aśvān yāhi yatto 'rivāhinīm
07,095.011c yatraite satanutrāṇāḥ suyodhanapurogamāḥ
07,095.012a daṃśitāḥ krūrakarmāṇaḥ kāmbojā yuddhadurmadāḥ
07,095.012c śarabāṇāsanadharā yavanāś ca prahāriṇaḥ
07,095.013a śakāḥ kirātā daradā barbarās tāmraliptakāḥ
07,095.013c anye ca bahavo mlecchā vividhāyudhapāṇayaḥ
07,095.013e mām evābhimukhāḥ sarve tiṣṭhanti samarārthinaḥ
07,095.014a etān sarathanāgāśvān nihatyājau sapattinaḥ
07,095.014c idaṃ durgaṃ mahāghoraṃ tīrṇam evopadhāraya
07,095.015 sūta uvāca
07,095.015a na saṃbhramo me vārṣṇeya vidyate satyavikrama
07,095.015c yady api syāt susaṃkruddho jāmadagnyo 'grataḥ sthitaḥ
07,095.016a droṇo vā rathināṃ śreṣṭhaḥ kṛpo madreśvaro 'pi vā
07,095.016c tathāpi saṃbhramo na syāt tvām āśritya mahābhuja
07,095.017a tvayā subahavo yuddhe nirjitāḥ śatrusūdana
07,095.017c na ca me saṃbhramaḥ kaś cid bhūtapūrvaḥ kadā cana
07,095.017e kim u caitat samāsādya vīra saṃyugagoṣpadam
07,095.018a āyuṣman katareṇa tvā prāpayāmi dhanaṃjayam
07,095.018c keṣāṃ kruddho 'si vārṣṇeya keṣāṃ mṛtyur upasthitaḥ
07,095.018e keṣāṃ saṃyamanīm adya gantum utsahate manaḥ
07,095.019a ke tvāṃ yudhi parākrāntaṃ kālāntakayamopamam
07,095.019c dṛṣṭvā vikramasaṃpannaṃ vidraviṣyanti saṃyuge
07,095.019e keṣāṃ vaivasvato rājā smarate 'dya mahābhuja
07,095.019f*0666_00 sūta uvāca
07,095.019f*0666_01 ity evaṃ karma kurvāṇam antakapratimaṃ raṇe
07,095.019f*0666_02 śineḥ pautras tathovāca yantāraṃ hṛṣṭamānasaḥ
07,095.020 sātyakir uvāca
07,095.020a muṇḍān etān haniṣyāmi dānavān iva vāsavaḥ
07,095.020c pratijñāṃ pārayiṣyāmi kāmbojān eva mā vaha
07,095.020e adyaiṣāṃ kadanaṃ kṛtvā kṣipraṃ yāsyāmi pāṇḍavam
07,095.021a adya drakṣyanti me vīryaṃ kauravāḥ sasuyodhanāḥ
07,095.021b*0667_01 pārthivās tasya vividhaṃ mahāstrasya prayojanam
07,095.021b*0667_02 makaradhvajān mahāmuṣṭiṃ kṛṣṇād dureṣupātanam
07,095.021b*0667_03 jagāda saṃbhramo yuddhe mokṣaḥ śūrātmajātmajaḥ
07,095.021c muṇḍānīke hate sūta sarvasainyeṣu cāsakṛt
07,095.022a adya kauravasainyasya dīryamāṇasya saṃyuge
07,095.022c śrutvā virāvaṃ bahudhā saṃtapsyati suyodhanaḥ
07,095.023a adya pāṇḍavamukhyasya śvetāśvasya mahātmanaḥ
07,095.023c ācāryakakṛtaṃ mārgaṃ darśayiṣyāmi saṃyuge
07,095.023d*0668_01 adya me yuddhyamānasya phalgunasyeva sāyakān
07,095.023d*0668_02 patitān rathanāgeṣu dṛṣṭvā śocanti śatravaḥ
07,095.024a adya madbāṇanihatān yodhamukhyān sahasraśaḥ
07,095.024c dṛṣṭvā duryodhano rājā paścāttāpaṃ gamiṣyati
07,095.025a adya me kṣiprahastasya kṣipataḥ sāyakottamān
07,095.025c alātacakrapratimaṃ dhanur drakṣyanti kauravāḥ
07,095.026a matsāyakacitāṅgānāṃ rudhiraṃ sravatāṃ bahu
07,095.026c sainikānāṃ vadhaṃ dṛṣṭvā saṃtapsyati suyodhanaḥ
07,095.026c*0669_01 rudhirokṣitasarvāṅgān madbāṇaśakalīkṛtān
07,095.026c*0669_02 dṛṣṭvā nāgavarān saṃkhye
07,095.027a adya me kruddharūpasya nighnataś ca varān varān
07,095.027c dvir arjunam imaṃ lokaṃ maṃsyate sa suyodhanaḥ
07,095.028a adya rājasahasrāṇi nihatāni mayā raṇe
07,095.028c dṛṣṭvā duryodhano rājā saṃtapsyati mahāmṛdhe
07,095.029a adya snehaṃ ca bhaktiṃ ca pāṇḍaveṣu mahātmasu
07,095.029b*0670_01 balaṃ vīryaṃ kṛtajñatvaṃ mama jñāsyanti kauravāḥ
07,095.029c hatvā rājasahasrāṇi darśayiṣyāmi rājasu
07,095.030 saṃjaya uvāca
07,095.030a evam uktas tadā sūtaḥ śikṣitān sādhuvāhinaḥ
07,095.030c śaśāṅkasaṃnikāśān vai vājino 'cūcudad bhṛśam
07,095.030d*0671_01 codito vṛṣṇivīreṇa sa sūtaḥ sādhuśikṣitaḥ
07,095.030d*0671_02 tataḥ śaśāṅkasaṃkāśān vikurvāṇān hayottamān
07,095.030d*0672_01 saindhavāṃś coditā yantrā ūhus te satyakaṃ raṇe
07,095.031a te pibanta ivākāśaṃ yuyudhānaṃ hayottamāḥ
07,095.031c prāpayan yavanāñ śīghraṃ manaḥpavanaraṃhasaḥ
07,095.032a sātyakiṃ te samāsādya pṛtanāsv anivartinam
07,095.032c bahavo laghuhastāś ca śaravarṣair avākiran
07,095.032c*0673_01 **** **** yavanāḥ sumahābalāḥ
07,095.032c*0673_02 kebeti vādinaḥ sarve
07,095.033a teṣām iṣūn athāstrāṇi vegavan nataparvabhiḥ
07,095.033c acchinat sātyakī rājan nainaṃ te prāpnuvañ śarāḥ
07,095.034a rukmapuṅkhaiḥ suniśitair gārdhrapatrair ajihmagaiḥ
07,095.034c uccakarta śirāṃsy ugro yavanānāṃ bhujān api
07,095.035a śaikyāyasāni varmāṇi kāṃsyāni ca samantataḥ
07,095.035c bhittvā dehāṃs tathā teṣāṃ śarā jagmur mahītalam
07,095.036a te hanyamānā vīreṇa mlecchāḥ sātyakinā raṇe
07,095.036c śataśo nyapataṃs tatra vyasavo vasudhātale
07,095.037a supūrṇāyatamuktais tān avyavacchinnapiṇḍitaiḥ
07,095.037c pañca ṣaṭ sapta cāṣṭau ca bibheda yavanāñ śaraiḥ
07,095.038a kāmbojānāṃ sahasrais tu śakānāṃ ca viśāṃ pate
07,095.038c śabarāṇāṃ kirātānāṃ barbarāṇāṃ tathaiva ca
07,095.038d*0674_01 hatair yavanakāmbojaiḥ kirātaiḥ saha barbaraiḥ
07,095.038d*0674_02 padātibhiś ca vīreṇa sātvatena hate raṇe
07,095.038d*0674_03 patitair abhavan rājan saṃvṛtā raṇabhūmayaḥ
07,095.038d*0674_04 evaṃ tad yavanānīkaṃ hatvā chittvā ca mādhavaḥ
07,095.039a agamyarūpāṃ pṛthivīṃ māṃsaśoṇitakardamām
07,095.039c kṛtavāṃs tatra śaineyaḥ kṣapayaṃs tāvakaṃ balam
07,095.040a dasyūnāṃ saśirastrāṇaiḥ śirobhir lūnamūrdhajaiḥ
07,095.040c tatra tatra mahī kīrṇā vibarhair aṇḍajair iva
07,095.041a rudhirokṣitasarvāṅgais tais tad āyodhanaṃ babhau
07,095.041c kabandhaiḥ saṃvṛtaṃ sarvaṃ tāmrābhraiḥ kham ivāvṛtam
07,095.042a vajrāśanisamasparśaiḥ suparvabhir ajihmagaiḥ
07,095.042c te sāśvayānā nihatāḥ samāvavrur vasuṃdharām
07,095.042d*0675_01 teṣām astrāṇi bāṇāṃś ca śaineyo nataparvabhiḥ
07,095.042d*0675_02 nicakarta mahārāja yavanānāṃ śirodharān
07,095.042d*0675_03 te śarā nataparvāṇo yuyudhānena preritāḥ
07,095.042d*0675_04 bhittvā dehāṃs tathā teṣāṃ patanti sma mahītale
07,095.042d*0675_05 te hanyamānā vīrās tu vṛṣṇivīreṇa saṃyuge
07,095.042d*0675_06 śastrāhatāḥ patanty urvyāṃ kāmbojāḥ sapadānugāḥ
07,095.042d*0675_07 kāmbojānāṃ bhujaiś chinnaiḥ yavanānāṃ ca bhārata
07,095.042d*0675_08 tatra tatra mahī bhāti pañcāsyair iva pannagaiḥ
07,095.043a alpāvaśiṣṭāḥ saṃbhagnāḥ kṛcchraprāṇā vicetasaḥ
07,095.043c jitāḥ saṃkhye mahārāja yuyudhānena daṃśitāḥ
07,095.044a pārṣṇibhiś ca kaśābhiś ca tāḍayantas turaṃgamān
07,095.044c javam uttamam āsthāya sarvataḥ prādravan bhayāt
07,095.045a kāmbojasainyaṃ vidrāvya durjayaṃ yudhi bhārata
07,095.045c yavanānāṃ ca tat sainyaṃ śakānāṃ ca mahad balam
07,095.046a sa tataḥ puruṣavyāghraḥ sātyakiḥ satyavikramaḥ
07,095.046c prahṛṣṭas tāvakāñ jitvā sūtaṃ yāhīty acodayat
07,095.046d*0676_01 tat tasya samare karma dṛṣṭvānyair akṛtaṃ purā
07,095.046d*0676_02 cāraṇāḥ saha gandharvāḥ pūjayāṃ cakrire bhṛśam
07,095.047a taṃ yāntaṃ pṛṣṭhagoptāram arjunasya viśāṃ pate
07,095.047c cāraṇāḥ prekṣya saṃhṛṣṭās tvadīyāś cāpy apūjayan
07,095.047d*0677_01 na ke cid abhyavartanta tāvakā vṛṣṇinandanam
07,096.001 saṃjaya uvāca
07,096.001a jitvā yavanakāmbojān yuyudhānas tato 'rjunam
07,096.001c jagāma tava sainyasya madhyena rathināṃ varaḥ
07,096.002a śaradaṃṣṭro naravyāghro vicitrakavacacchaviḥ
07,096.002c mṛgān vyāghra ivājighraṃs tava sainyam abhīṣayat
07,096.003a sa rathena caran mārgān dhanur abhrāmayad bhṛśam
07,096.003c rukmapṛṣṭhaṃ mahāvegaṃ rukmacandrakasaṃkulam
07,096.004a rukmāṅgadaśirastrāṇo rukmavarmasamāvṛtaḥ
07,096.004c rukmadhvajavaraḥ śūro meruśṛṅga ivābabhau
07,096.005a sadhanurmaṇḍalaḥ saṃkhye tejobhāsvararaśmivān
07,096.005c śaradīvoditaḥ sūryo nṛsūryo virarāja ha
07,096.006a vṛṣabhaskandhavikrānto vṛṣabhākṣo nararṣabhaḥ
07,096.006c tāvakānāṃ babhau madhye gavāṃ madhye yathā vṛṣaḥ
07,096.007a mattadviradasaṃkāśaṃ mattadviradagāminam
07,096.007c prabhinnam iva mātaṅgaṃ yūthamadhye vyavasthitam
07,096.007e vyāghrā iva jighāṃsantas tvadīyābhyadravan raṇe
07,096.007f*0678_01 sātyakiṃ samare rājan parivavrus tavātmajāḥ
07,096.008a droṇānīkam atikrāntaṃ bhojānīkaṃ ca dustaram
07,096.008c jalasaṃdhārṇavaṃ tīrtvā kāmbojānāṃ ca vāhinīm
07,096.009a hārdikyamakarān muktaṃ tīrṇaṃ vai sainyasāgaram
07,096.009c parivavruḥ susaṃkruddhās tvadīyāḥ sātyakiṃ rathāḥ
07,096.010a duryodhanaś citraseno duḥśāsanaviviṃśatī
07,096.010c śakunir duḥsahaś caiva yuvā durmarṣaṇaḥ krathaḥ
07,096.011a anye ca bahavaḥ śūrāḥ śastravanto durāsadāḥ
07,096.011c pṛṣṭhataḥ sātyakiṃ yāntam anvadhāvann amarṣitāḥ
07,096.012a atha śabdo mahān āsīt tava sainyasya māriṣa
07,096.012c mārutoddhūtavegasya sāgarasyeva parvaṇi
07,096.013a tān abhidravataḥ sarvān samīkṣya śinipuṃgavaḥ
07,096.013c śanair yāhīti yantāram abravīt prahasann iva
07,096.014a idam eti samuddhūtaṃ dhārtarāṣṭrasya yad balam
07,096.014c mām evābhimukhaṃ tūrṇaṃ gajāśvarathapattimat
07,096.015a nādayan vai diśaḥ sarvā rathaghoṣeṇa sārathe
07,096.015c pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca kampayan sāgarān api
07,096.016a etad balārṇavaṃ tāta vārayiṣye mahāraṇe
07,096.016c paurṇamāsyām ivoddhūtaṃ veleva salilāśayam
07,096.017a paśya me sūta vikrāntam indrasyeva mahāmṛdhe
07,096.017b*0679_01 tūṇīcarmāsimad ghoraṃ gajāśvarathasaṃkulam
07,096.017b*0679_02 udvṛttaḥ sāgaro yadvad velām āśrayate tathā
07,096.017b*0679_03 mām āsādya hi tiṣṭhanti yaudhāḥ śatasahasraśaḥ
07,096.017c eṣa sainyāni śatrūṇāṃ vidhamāmi śitaiḥ śaraiḥ
07,096.018a nihatān āhave paśya padātyaśvarathadvipān
07,096.018c maccharair agnisaṃkāśair videhāsūn sahasraśaḥ
07,096.019a ity evaṃ bruvatas tasya sātyaker amitaujasaḥ
07,096.019c samīpaṃ sainikās te tu śīghram īyur yuyutsavaḥ
07,096.019e jahy ādravasva tiṣṭheti paśya paśyeti vādinaḥ
07,096.020a tān evaṃ bruvato vīrān sātyakir niśitaiḥ śaraiḥ
07,096.020c jaghāna triśatān aśvān kuñjarāṃś ca catuḥśatān
07,096.020d*0680_01 laghvastraḥ citrayodhī ca prahasañ śinipuṃgavaḥ
07,096.021a sa saṃprahāras tumulas tasya teṣāṃ ca dhanvinām
07,096.021c devāsuraraṇaprakhyaḥ prāvartata janakṣayaḥ
07,096.021d*0681_01 prāvartata mahārāja devāsuraraṇopamaḥ
07,096.022a meghajālanibhaṃ sainyaṃ tava putrasya māriṣa
07,096.022c pratyagṛhṇāc chineḥ pautraḥ śarair āśīviṣopamaiḥ
07,096.023a pracchādyamānaḥ samare śarajālaiḥ sa vīryavān
07,096.023b*0682_01 sa śarair analasparśair ākarṇād abhicoditaiḥ
07,096.023c asaṃbhramaṃ mahārāja tāvakān avadhīd bahūn
07,096.024a āścaryaṃ tatra rājendra sumahad dṛṣṭavān aham
07,096.024c na moghaḥ sāyakaḥ kaś cit sātyaker abhavat prabho
07,096.024d*0683_01 nāsīn moghaḥ śaraḥ kaś cid āsan sarve tanucchidaḥ
07,096.025a rathanāgāśvakalilaḥ padātyūrmisamākulaḥ
07,096.025c śaineyavelām āsādya sthitaḥ sainyamahārṇavaḥ
07,096.026a saṃbhrāntanaranāgāśvam āvartata muhur muhuḥ
07,096.026c tat sainyam iṣubhis tena vadhyamānaṃ samantataḥ
07,096.026d*0684_01 rathinaḥ pattināgāś ca sādinaś ca śarā hatāḥ
07,096.026e babhrāma tatra tatraiva gāvaḥ śītārditā iva
07,096.027a padātinaṃ rathaṃ nāgaṃ sādinaṃ turagaṃ tathā
07,096.027c aviddhaṃ tatra nādrākṣaṃ yuyudhānasya sāyakaiḥ
07,096.028a na tādṛk kadanaṃ rājan kṛtavāṃs tatra phalgunaḥ
07,096.028c yādṛk kṣayam anīkānām akarot sātyakir nṛpa
07,096.028e atyarjunaṃ śineḥ pautro yudhyate bharatarṣabha
07,096.028f*0685_01 vītabhīr lāghavopetaḥ kṛtitvaṃ saṃpradarśayan
07,096.029a tato duryodhano rājā sātvatasya tribhiḥ śaraiḥ
07,096.029c vivyādha sūtaṃ niśitaiś caturbhiś caturo hayān
07,096.030a sātyakiṃ ca tribhir viddhvā punar vivyādha so 'ṣṭabhiḥ
07,096.030c duḥśāsanaḥ ṣoḍaśabhir vivyādha śinipuṃgavam
07,096.031a śakuniḥ pañcaviṃśatyā citrasenaś ca pañcabhiḥ
07,096.031c duḥsahaḥ pañcadaśabhir vivyādhorasi sātyakim
07,096.032a utsmayan vṛṣṇiśārdūlas tathā bāṇaiḥ samāhataḥ
07,096.032c tān avidhyan mahārāja sarvān eva tribhis tribhiḥ
07,096.033a gāḍhaviddhān arīn kṛtvā mārgaṇaiḥ so 'titejanaiḥ
07,096.033c śaineyaḥ śyenavat saṃkhye vyacaral laghuvikramaḥ
07,096.033d*0686_01 śyenavad vyacarat saṃkhye śaineyo laghu suṣṭhu ca
07,096.034a saubalasya dhanuś chittvā hastāvāpaṃ nikṛtya ca
07,096.034c duryodhanaṃ tribhir bāṇair abhyavidhyat stanāntare
07,096.035a citrasenaṃ śatenaiva daśabhir duḥsahaṃ tathā
07,096.035c duḥśāsanaṃ ca viṃśatyā vivyādha śinipuṃgavaḥ
07,096.036a athānyad dhanur ādāya syālas tava viśāṃ pate
07,096.036c aṣṭabhiḥ sātyakiṃ viddhvā punar vivyādha pañcabhiḥ
07,096.037a duḥśāsanaś ca daśabhir duḥsahaś ca tribhiḥ śaraiḥ
07,096.037c durmukhaś ca dvādaśabhī rājan vivyādha sātyakim
07,096.038a duryodhanas trisaptatyā viddhvā bhārata mādhavam
07,096.038c tato 'sya niśitair bāṇais tribhir vivyādha sārathim
07,096.039a tān sarvān sahitāñ śūrān yatamānān mahārathān
07,096.039c pañcabhiḥ pañcabhir bāṇaiḥ punar vivyādha sātyakiḥ
07,096.040a tataḥ sa rathināṃ śreṣṭhas tava putrasya sārathim
07,096.040c ājaghānāśu bhallena sa hato nyapatad bhuvi
07,096.041a pātite sārathau tasmiṃs tava putrarathaḥ prabho
07,096.041c vātāyamānais tair aśvair apānīyata saṃgarāt
07,096.042a tatas tava sutā rājan sainikāś ca viśāṃ pate
07,096.042c rājño ratham abhiprekṣya vidrutāḥ śataśo 'bhavan
07,096.043a vidrutaṃ tatra tat sainyaṃ dṛṣṭvā bhārata sātyakiḥ
07,096.043c avākirac charais tīkṣṇai rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
07,096.044a vidrāvya sarvasainyāni tāvakāni samantataḥ
07,096.044c prayayau sātyakī rājañ śvetāśvasya rathaṃ prati
07,096.044d*0687_01 taṃ prayāntaṃ mahābāhuṃ tāvakāḥ prekṣya māriṣa
07,096.044d*0687_02 dṛṣṭaṃ cādṛṣṭavat kṛtvā kriyām anyāṃ prayojayan
07,096.045a taṃ śarān ādadānaṃ ca rakṣamāṇaṃ ca sārathim
07,096.045c ātmānaṃ mocayantaṃ ca tāvakāḥ samapūjayan
07,097.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,097.001a saṃpramṛdya mahat sainyaṃ yāntaṃ śaineyam arjunam
07,097.001c nirhrīkā mama te putrāḥ kim akurvata saṃjaya
07,097.002a kathaṃ caiṣāṃ tathā yuddhe dhṛtir āsīn mumūrṣatām
07,097.002c śaineyacaritaṃ dṛṣṭvā sadṛśaṃ savyasācinaḥ
07,097.003a kiṃ nu vakṣyanti te kṣātraṃ sainyamadhye parājitāḥ
07,097.003c kathaṃ ca sātyakir yuddhe vyatikrānto mahāyaśāḥ
07,097.004a kathaṃ ca mama putrāṇāṃ jīvatāṃ tatra saṃjaya
07,097.004c śaineyo 'bhiyayau yuddhe tan mamācakṣva tattvataḥ
07,097.005a atyadbhutam idaṃ tāta tvatsakāśāc chṛṇomy aham
07,097.005c ekasya bahubhir yuddhaṃ śatrubhir vai mahārathaiḥ
07,097.006a viparītam ahaṃ manye mandabhāgyān sutān prati
07,097.006c yatrāvadhyanta samare sātvatena mahātmanā
07,097.007a ekasya hi na paryāptaṃ matsainyaṃ tasya saṃjaya
07,097.007c kruddhasya yuyudhānasya sarve tiṣṭhantu pāṇḍavāḥ
07,097.008a nirjitya samare droṇaṃ kṛtinaṃ yuddhadurmadam
07,097.008c yathā paśugaṇān siṃhas tadvad dhantā sutān mama
07,097.009a kṛtavarmādibhiḥ śūrair yattair bahubhir āhave
07,097.009c yuyudhāno na śakito hantuṃ yaḥ puruṣarṣabhaḥ
07,097.009d*0688_01 na śakyaḥ samare jetuṃ nihaniṣyati me sutān
07,097.010a naitad īdṛśakaṃ yuddhaṃ kṛtavāṃs tatra phalgunaḥ
07,097.010c yādṛśaṃ kṛtavān yuddhaṃ śiner naptā mahāyaśāḥ
07,097.011 saṃjaya uvāca
07,097.011a tava durmantrite rājan duryodhanakṛtena ca
07,097.011c śṛṇuṣvāvahito bhūtvā yat te vakṣyāmi bhārata
07,097.011d*0689_01 śṛṇuṣva rājan saṃgrāmaṃ naravājigajakṣayam
07,097.011d*0689_02 duryodhanāpanītena tava durmantritena ca
07,097.012a te punaḥ saṃnyavartanta kṛtvā saṃśaptakān mithaḥ
07,097.012c parāṃ yuddhe matiṃ kṛtvā putrasya tava śāsanāt
07,097.013a trīṇi sādisahasrāṇi duryodhanapurogamāḥ
07,097.013c śakāḥ kāmbojabāhlīkā yavanāḥ pāradās tathā
07,097.014a kuṇindās taṅgaṇāmbaṣṭhāḥ paiśācāś ca samandarāḥ
07,097.014c abhyadravanta śaineyaṃ śalabhāḥ pāvakaṃ yathā
07,097.015a yuktāś ca pārvatīyānāṃ rathāḥ pāṣāṇayodhinām
07,097.015c śūrāḥ pañcaśatā rājañ śaineyaṃ samupādravan
07,097.016a tato rathasahasreṇa mahārathaśatena ca
07,097.016c dviradānāṃ sahasreṇa dvisāhasraiś ca vājibhiḥ
07,097.016d*0690_01 niyutaiś ca padātyaughair vividhāyudhapāṇibhiḥ
07,097.017a śaravarṣāṇi muñcanto vividhāni mahārathāḥ
07,097.017c abhyadravanta śaineyam asaṃkhyeyāś ca pattayaḥ
07,097.018a tāṃś ca saṃcodayan sarvān ghnatainam iti bhārata
07,097.018c duḥśāsano mahārāja sātyaktiṃ paryavārayat
07,097.019a tatrādbhutam apaśyāma śaineyacaritaṃ mahat
07,097.019c yad eko bahubhiḥ sārdham asaṃbhrāntam ayudhyata
07,097.020a avadhīc ca rathānīkaṃ dviradānāṃ ca tad balam
07,097.020c sādinaś caiva tān sarvān dasyūn api ca sarvaśaḥ
07,097.020d*0691_01 saṃprādravan mahat sainyaṃ bhagnaṃ ca bahudhā śaraiḥ
07,097.021a tatra cakrair vimathitair bhagnaiś ca paramāyudhaiḥ
07,097.021c akṣaiś ca bahudhā bhagnair īṣādaṇḍakabandhuraiḥ
07,097.022a kūbarair mathitaiś cāpi dhvajaiś cāpi nipātitaiḥ
07,097.022c varmabhiś cāmaraiś caiva vyavakīrṇā vasuṃdharā
07,097.023a sragbhir ābharaṇair vastrair anukarṣaiś ca māriṣa
07,097.023c saṃchannā vasudhā tatra dyaur grahair iva bhārata
07,097.024a girirūpadharāś cāpi patitāḥ kuñjarottamāḥ
07,097.024b*0692_01 mlecchāsthitair mahārāja bhinnāñjanacayopamaiḥ
07,097.024b*0692_02 mṛgair mandaiś ca bhadraiś ca mṛgamandais tathāparaiḥ
07,097.024b*0692_03 bhadrair mandamanobhiś ca mṛgabhadrais tathaiva ca
07,097.024b*0692_04 mandair mandamadaiś caiva tathā mandamṛgair api
07,097.024b*0692_05 tatra tatra dharākīrṇā śayānaiḥ parvatopamaiḥ
07,097.024c añjanasya kule jātā vāmanasya ca bhārata
07,097.024e supratīkakule jātā mahāpadmakule tathā
07,097.025a airāvaṇakule caiva tathānyeṣu kuleṣu ca
07,097.025c jātā dantivarā rājañ śerate bahavo hatāḥ
07,097.025d*0693_01 kumudasya tathā nāgā airāvatakulodbhavāḥ
07,097.025d*0693_02 nihatāḥ satyakenājau nārācair agnisaṃnibhaiḥ
07,097.026a vanāyujān pārvatīyān kāmbojāraṭṭabāhlikān
07,097.026c tathā hayavarān rājan nijaghne tatra sātyakiḥ
07,097.027a nānādeśasamutthāṃś ca nānājātyāṃś ca pattinaḥ
07,097.027c nijaghne tatra śaineyaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,097.028a teṣu prakālyamāneṣu dasyūn duḥśāsano 'bravīt
07,097.028c nivartadhvam adharmajñā yudhyadhvaṃ kiṃ sṛtena vaḥ
07,097.029a tāṃś cāpi sarvān saṃprekṣya putro duḥśāsanas tava
07,097.029c pāṣāṇayodhinaḥ śūrān pārvatīyān acodayat
07,097.030a aśmayuddheṣu kuśalā naitaj jānāti sātyakiḥ
07,097.030c aśmayuddham ajānantaṃ ghnatainaṃ yuddhakāmukam
07,097.031a tathaiva kuravaḥ sarve nāśmayuddhaviśāradāḥ
07,097.031c abhidravata mā bhaiṣṭa na vaḥ prāpsyati sātyakiḥ
07,097.031d*0694_01 te pārvatīyā rājānaḥ sarve pāṣāṇapāṇayaḥ
07,097.031d*0695_01 abhyadravanta śaineyaṃ rājānam iva mantriṇaḥ
07,097.032a tato gajaśiśuprakhyair upalaiḥ śailavāsinaḥ
07,097.032c udyatair yuyudhānasya sthitā maraṇakāṅkṣiṇaḥ
07,097.033a kṣepaṇīyais tathāpy anye sātvatasya vadhaiṣiṇaḥ
07,097.033c coditās tava putreṇa rurudhuḥ sarvatodiśam
07,097.033d*0696_01 śaineyam abhyadhāvaṃs te grāvabhir dṛḍhahastavat
07,097.033d*0696_02 mlecchāḥ pipāsavaḥ prājñā rājānam iva mantriṇaḥ
07,097.034a teṣām āpatatām eva śilāyuddhaṃ cikīrṣatām
07,097.034c sātyakiḥ pratisaṃdhāya triṃśataṃ prāhiṇoc charān
07,097.035a tām aśmavṛṣṭiṃ tumulāṃ pārvatīyaiḥ samīritām
07,097.035c bibhedoragasaṃkāśair nārācaiḥ śinipuṃgavaḥ
07,097.036a tair aśmacūrṇair dīpyadbhiḥ khadyotānām iva vrajaiḥ
07,097.036c prāyaḥ sainyāny avadhyanta hāhābhūtāni māriṣa
07,097.037a tataḥ pañcaśatāḥ śūrāḥ samudyatamahāśilāḥ
07,097.037c nikṛttabāhavo rājan nipetur dharaṇītale
07,097.037d*0697_01 punar daśaśatāś cānye śatasāhasriṇas tathā
07,097.037d*0697_02 sopalair bāhubhiś chinnaiḥ petur aprāpya sātyakim
07,097.037d*0698_01 sātvatasya ca bhallena niṣpiṣṭais tais tathādribhiḥ
07,097.037d*0698_02 nipatan nihatā mlecchās tatra tatra gatāsavaḥ
07,097.037d*0698_03 te hanyamānāḥ samare sātvatena mahātmanā
07,097.037d*0698_04 aśmavṛṣṭiṃ mahāghorāṃ pātayanti sma sātvate
07,097.038a pāṣāṇayodhinaḥ śūrān yatamānān avasthitān
07,097.038c avadhīd bahusāhasrāṃs tad adbhutam ivābhavat
07,097.039a tataḥ punar bastamukhair aśmavṛṣṭiṃ samantataḥ
07,097.039c ayohastaiḥ śūlahastair daradaiḥ khaśataṅgaṇaiḥ
07,097.040a ambaṣṭhaiś ca kuṇindaiś ca kṣiptāṃ kṣiptāṃ sa sātyakiḥ
07,097.040c nārācaiḥ prativivyādha prekṣamāṇo mahābalaḥ
07,097.041a adrīṇāṃ bhidyamānānām antarikṣe śitaiḥ śaraiḥ
07,097.041c śabdena prādravan rājan gajāśvarathapattayaḥ
07,097.042a aśmacūrṇaiḥ samākīrṇā manuṣyāś ca vayāṃsi ca
07,097.042c nāśaknuvann avasthātuṃ bhramarair iva daṃśitāḥ
07,097.043a hataśiṣṭā virudhirā bhinnamastakapiṇḍikāḥ
07,097.043b*0699_01 vibhinnaśiraso rājan dantaiś chinnaiś ca dantinaḥ
07,097.043b*0699_02 nirdhūtaiś ca karair nāgā vyaṅgāś ca śataśaḥ kṛtāḥ
07,097.043b*0699_03 hatvā pañcaśatān yodhān sa kṣaṇenaiva māriṣa
07,097.043b*0699_04 vyacarat pṛtanāmadhye śaineyaḥ kṛtahastavat
07,097.043c kuñjarāḥ saṃnyavartanta yuyudhānarathaṃ prathi
07,097.043d*0700_01 aśmanāṃ bhidyamānānāṃ sāyakaiḥ śrūyate dhvaniḥ
07,097.043d*0700_02 padmapatreṣu dhārāṇāṃ patantīnām iva dhvaniḥ
07,097.044a tataḥ śabdaḥ samabhavat tava sainyasya māriṣa
07,097.044c mādhavenārdyamānasya sāgarasyeva dāruṇaḥ
07,097.045a taṃ śabdaṃ tumulaṃ śrutvā droṇo yantāram abravīt
07,097.045c eṣa sūta raṇe kruddhaḥ sātvatānāṃ mahārathaḥ
07,097.046a dārayan bahudhā sainyaṃ raṇe carati kālavat
07,097.046c yatraiṣa śabdas tumulas tatra sūta rathaṃ naya
07,097.047a pāṣāṇayodhibhir nūnaṃ yuyudhānaḥ samāgataḥ
07,097.047c tathā hi rathinaḥ sarve hriyante vidrutair hayaiḥ
07,097.048a viśastrakavacā rugṇās tatra tatra patanti ca
07,097.048c na śaknuvanti yantāraḥ saṃyantuṃ tumule hayān
07,097.049a ity evaṃ bruvato rājan bhāradvājasya dhīmataḥ
07,097.049c pratyuvāca tato yantā droṇaṃ śastrabhṛtāṃ varam
07,097.050a āyuṣman dravate sainyaṃ kauraveyaṃ samantataḥ
07,097.050b*0701_01 āyuṣman vidravaty eva kurūṇāṃ sainyam āturam
07,097.050c paśya yodhān raṇe bhinnān dhāvamānāṃs tatas tataḥ
07,097.051a ete ca sahitāḥ śūrāḥ pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha
07,097.051c tvām eva hi jighāṃsantaḥ prādravanti samantataḥ
07,097.052a atra kāryaṃ samādhatsva prāptakālam ariṃdama
07,097.052c sthāne vā gamane vāpi dūraṃ yātaś ca sātyakiḥ
07,097.053a tathaivaṃ vadatas tasya bhāradvājasya māriṣa
07,097.053c pratyadṛśyata śaineyo nighnan bahuvidhān rathān
07,097.054a te vadhyamānāḥ samare yuyudhānena tāvakāḥ
07,097.054c yuyudhānarathaṃ tyaktvā droṇānīkāya dudruvuḥ
07,097.055a yais tu duḥśāsanaḥ sārdhaṃ rathaiḥ pūrvaṃ nyavartata
07,097.055c te bhītās tv abhyadhāvanta sarve droṇarathaṃ prati
07,098.001 saṃjaya uvāca
07,098.001a duḥśāsanarathaṃ dṛṣṭvā samīpe paryavasthitam
07,098.001c bhāradvājas tato vākyaṃ duḥśāsanam athābravīt
07,098.002a duḥśāsana rathāḥ sarve kasmād ete pravidrutāḥ
07,098.002c kaccit kṣemaṃ tu nṛpateḥ kaccij jīvati saindhavaḥ
07,098.003a rājaputro bhavān atra rājabhrātā mahārathaḥ
07,098.003c kimarthaṃ dravase yuddhe yauvarājyam avāpya hi
07,098.003d*0702_01 dāsī jitāsi dyūte tvaṃ yathākāmacarī bhava
07,098.003d*0702_02 vāsasāṃ vāhikā rājño bhrātur jyeṣṭhasya me bhava
07,098.003d*0702_03 na santi patayaḥ sarve te 'dya ṣaṇḍhatilaiḥ samāḥ
07,098.003d*0702_04 duḥśāsanaivam uktvā tvaṃ pūrvaṃ kasmāt palāyase
07,098.004a svayaṃ vairaṃ mahat kṛtvā pāñcālaiḥ pāṇḍavaiḥ saha
07,098.004c ekaṃ sātyakim āsādya kathaṃ bhīto 'si saṃyuge
07,098.005a na jānīṣe purā tvaṃ tu gṛhṇann akṣān durodare
07,098.005c śarā hy ete bhaviṣyanti dāruṇāśīviṣopamāḥ
07,098.006a apriyāṇāṃ ca vacanaṃ pāṇḍaveṣu viśeṣataḥ
07,098.006c draupadyāś ca parikleśas tvanmūlo hy abhavat purā
07,098.007a kva te mānaś ca darpaś ca kva ca tad vīra garjitam
07,098.007c āśīviṣasamān pārthān kopayitvā kva yāsyasi
07,098.008a śocyeyaṃ bhāratī senā rājā caiva suyodhanaḥ
07,098.008c yasya tvaṃ karkaśo bhrātā palāyanaparāyaṇaḥ
07,098.009a nanu nāma tvayā vīra dīryamāṇā bhayārditā
07,098.009c svabāhubalam āsthāya rakṣitavyā hy anīkinī
07,098.009e sa tvam adya raṇaṃ tyaktvā bhīto harṣayase parān
07,098.010a vidrute tvayi sainyasya nāyake śatrusūdana
07,098.010c ko 'nyaḥ sthāsyati saṃgrāme bhīto bhīte vyapāśraye
07,098.011a ekena sātvatenādya yudhyamānasya cānagha
07,098.011c palāyane tava matiḥ saṃgrāmād dhi pravartate
07,098.012a yadā gāṇḍīvadhanvānaṃ bhīmasenaṃ ca kaurava
07,098.012c yamau ca yudhi draṣṭāsi tadā tvaṃ kiṃ kariṣyasi
07,098.013a yudhi phalgunabāṇānāṃ sūryāgnisamatejasām
07,098.013c na tulyāḥ sātyakiśarā yeṣāṃ bhītaḥ palāyase
07,098.013d*0703_01 tvarito vīra gaccha tvaṃ gāndhāry udaram āviśa
07,098.013d*0703_02 pṛthivyāṃ dhāvamānasya na saṃpaśyāmi te śamam
07,098.014a yadi tāvat kṛtā buddhiḥ palāyanaparāyaṇā
07,098.014c pṛthivī dharmarājasya śamenaiva pradīyatām
07,098.015a yāvat phalgunanārācā nirmuktoragasaṃnibhāḥ
07,098.015c nāviśanti śarīraṃ te tāvat saṃśāmya pāṇḍavaiḥ
07,098.016a yāvat te pṛthivīṃ pārthā hatvā bhrātṛśataṃ raṇe
07,098.016c nākṣipanti mahātmānas tāvat saṃśāmya pāṇḍavaiḥ
07,098.017a yāvan na krudhyate rājā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
07,098.017c kṛṣṇaś ca samaraślāghī tāvat saṃśāmya pāṇḍavaiḥ
07,098.018a yāvad bhīmo mahābāhur vigāhya mahatīṃ camūm
07,098.018c sodarāṃs te na mṛdnāti tāvat saṃśāmya pāṇḍavaiḥ
07,098.018d*0704_01 mayā śamavatā cokto rakṣa śeṣaṃ suyodhana
07,098.018d*0704_02 saṃśāmya vīra pārthais tvaṃ rakṣa sarvān mahīkṣitaḥ
07,098.019a pūrvam uktaś ca te bhrātā bhīṣmeṇa sa suyodhanaḥ
07,098.019c ajeyāḥ pāṇḍavāḥ saṃkhye saumya saṃśāmya pāṇḍavaiḥ
07,098.019e na ca tat kṛtavān mandas tava bhrātā suyodhanaḥ
07,098.019f*0705_01 tavāpi śoṇitaṃ bhīmaḥ pāsyatīti mayā śrutam
07,098.019f*0705_02 tac cāpy avitathaṃ tasya tat tathaiva bhaviṣyati
07,098.019f*0705_03 kiṃ bhīmasya na jānāsi vikramaṃ tvaṃ subāliśa
07,098.019f*0705_04 yena te vairam ārabdhaṃ saṃyuge prapalāyatā
07,098.020a sa yuddhe dhṛtim āsthāya yatto yudhyasva pāṇḍavaiḥ
07,098.020c gaccha tūrṇaṃ rathenaiva tatra tiṣṭhati sātyakiḥ
07,098.021a tvayā hīnaṃ balaṃ hy etad vidraviṣyati bhārata
07,098.021c ātmārthaṃ yodhaya raṇe sātyakiṃ satyavikramam
07,098.022a evam uktas tava suto nābravīt kiṃ cid apy asau
07,098.022c śrutaṃ cāśrutavat kṛtvā prāyād yena sa sātyakiḥ
07,098.023a sainyena mahatā yukto mlecchānām anivartinām
07,098.023c āsādya ca raṇe yatto yuyudhānam ayodhayat
07,098.024a droṇo 'pi rathināṃ śreṣṭhaḥ pāñcālān pāṇḍavāṃs tathā
07,098.024c abhyadravata saṃkruddho javam āsthāya madhyamam
07,098.025a praviśya ca raṇe droṇaḥ pāñcālānāṃ varūthinīm
07,098.025c drāvayām āsa yodhān vai śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,098.026a tato droṇo mahārāja nāma viśrāvya saṃyuge
07,098.026c pāṇḍupāñcālamatsyānāṃ pracakre kadanaṃ mahat
07,098.027a taṃ jayantam anīkāni bhāradvājaṃ tatas tataḥ
07,098.027c pāñcālaputro dyutimān vīraketuḥ samabhyayāt
07,098.028a sa droṇaṃ pañcabhir viddhvā śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,098.028c dhvajam ekena vivyādha sārathiṃ cāsya saptabhiḥ
07,098.028d*0706_01 nanāda balavān nādaṃ tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
07,098.029a tatrādbhutaṃ mahārāja dṛṣṭavān asmi saṃyuge
07,098.029c yad droṇo rabhasaṃ yuddhe pāñcālyaṃ nābhyavartata
07,098.030a saṃniruddhaṃ raṇe droṇaṃ pāñcālā vīkṣya māriṣa
07,098.030c āvavruḥ sarvato rājan dharmaputrajayaiṣiṇaḥ
07,098.031a te śarair agnisaṃkāśais tomaraiś ca mahādhanaiḥ
07,098.031c śastraiś ca vividhai rājan droṇam ekam avākiran
07,098.032a nihatya tān bāṇagaṇān droṇo rājan samantataḥ
07,098.032c mahājaladharān vyomni mātariśvā vivān iva
07,098.032d*0707_01 yathā vāyur mahābhrāṇi vivānnityaṃ viyaty uta
07,098.033a tataḥ śaraṃ mahāghoraṃ sūryapāvakasaṃnibham
07,098.033c saṃdadhe paravīraghno vīraketurathaṃ prati
07,098.034a sa bhittvā tu śaro rājan pāñcālyaṃ kulanandanam
07,098.034c abhyagād dharaṇīṃ tūrṇaṃ lohitārdro jvalann iva
07,098.035a tato 'patad rathāt tūrṇaṃ pāñcālyaḥ kulanandanaḥ
07,098.035c parvatāgrād iva mahāṃś campako vāyupīḍitaḥ
07,098.036a tasmin hate maheṣvāse rājaputre mahābale
07,098.036c pāñcālās tvaritā droṇaṃ samantāt paryavārayan
07,098.037a citraketuḥ sudhanvā ca citravarmā ca bhārata
07,098.037c tathā citrarathaś caiva bhrātṛvyasanakarṣitāḥ
07,098.038a abhyadravanta sahitā bhāradvājaṃ yuyutsavaḥ
07,098.038c muñcantaḥ śaravarṣāṇi tapānte jaladā iva
07,098.038d*0708_01 adṛśyaṃ samare cakrur bhāradvājaṃ sudhanvinaḥ
07,098.039a sa vadhyamāno bahudhā rājaputrair mahārathaiḥ
07,098.039b*0709_01 krodham āhārayat teṣām abhāvāya dvijarṣabhaḥ
07,098.039b*0709_02 tataḥ śaramayaṃ jālaṃ droṇas teṣām avāsṛjat
07,098.039b*0709_03 te hanyamānā droṇasya śarair ākarṇacoditaiḥ
07,098.039b*0709_04 kartavyaṃ nābhyajānan vai kumārā rājasattama
07,098.039b*0709_05 tān vimūḍhān raṇe droṇaḥ prahasann iva bhārata
07,098.039c vyaśvasūtarathāṃś cakre kumārān kupito raṇe
07,098.040a tathāparaiḥ suniśitair bhallais teṣāṃ mahāyaśāḥ
07,098.040c puṣpāṇīva vicinvan hi sottamāṅgāny apātayat
07,098.040d*0710_01 nyakṛntac cottamāṅgāni yathā tālavanāni ha
07,098.041a te rathebhyo hatāḥ petuḥ kṣitau rājan suvarcasaḥ
07,098.041c devāsure purā yuddhe yathā daiteyadānavāḥ
07,098.042a tān nihatya raṇe rājan bhāradvājaḥ pratāpavān
07,098.042c kārmukaṃ bhrāmayām āsa hemapṛṣṭhaṃ durāsadam
07,098.042d*0711_01 bhrāmayan bahudhā cāpaṃ haṃsapṛṣṭhaṃ durānanam
07,098.042d*0712_01 tad asya bhrājate rājan meghamadhye taḍid yathā
07,098.043a pāñcālān nihatān dṛṣṭvā devakalpān mahārathān
07,098.043c dhṛṣṭadyumno bhṛśaṃ kruddho netrābhyāṃ pātayañ jalam
07,098.043e abhyavartata saṃgrāme kruddho droṇarathaṃ prati
07,098.044a tato hā heti sahasā nādaḥ samabhavan nṛpa
07,098.044c pāñcālyena raṇe dṛṣṭvā droṇam āvāritaṃ śaraiḥ
07,098.045a saṃchādyamāno bahudhā pārṣatena mahātmanā
07,098.045c na vivyathe tato droṇaḥ smayann evānvayudhyata
07,098.046a tato droṇaṃ mahārāja pāñcālyaḥ krodhamūrchitaḥ
07,098.046c ājaghānorasi kruddho navatyā nataparvaṇām
07,098.047a sa gāḍhaviddho balinā bhāradvājo mahāyaśāḥ
07,098.047c niṣasāda rathopasthe kaśmalaṃ ca jagāma ha
07,098.048a taṃ vai tathāgataṃ dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnaḥ parākramī
07,098.048c samutsṛjya dhanus tūrṇam asiṃ jagrāha vīryavān
07,098.049a avaplutya rathāc cāpi tvaritaḥ sa mahārathaḥ
07,098.049c āruroha rathaṃ tūrṇaṃ bhāradvājasya māriṣa
07,098.049e hartum aicchac chiraḥ kāyāt krodhasaṃraktalocanaḥ
07,098.050a pratyāśvastas tato droṇo dhanur gṛhya mahābalaḥ
07,098.050b*0713_01 āsannam āgataṃ dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnaṃ jighāṃsayā
07,098.050c śarair vaitastikai rājan nityam āsannayodhibhiḥ
07,098.050e yodhayām āsa samare dhṛṣṭadyumnaṃ mahāratham
07,098.051a te hi vaitastikā nāma śarā āsannayodhinaḥ
07,098.051c droṇasya viditā rājan dhṛṣṭadyumnam avākṣipan
07,098.052a sa vadhyamāno bahubhiḥ sāyakais tair mahābalaḥ
07,098.052c avaplutya rathāt tūrṇaṃ bhagnavegaḥ parākramī
07,098.052d*0714_01 kṛtasaṃkalpabhūyiṣṭaḥ prādravat svarathaṃ prati
07,098.053a āruhya svarathaṃ vīraḥ pragṛhya ca mahad dhanuḥ
07,098.053c vivyādha samare droṇaṃ dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ
07,098.053d*0715_01 droṇaś cāpi mahārāja śarair vivyādha pārṣatam
07,098.053d*0715_02 tad adbhutam abhūd yuddhaṃ droṇapāñcālayos tadā
07,098.053d*0715_03 trailokyakāṅkṣiṇor āsīc chakraprahrādayor iva
07,098.053d*0715_04 maṇḍalāni vicitrāṇi yamakānītarāṇi ca
07,098.053d*0715_05 carantau yuddhamārgajñau tatakṣatur atheṣubhiḥ
07,098.053d*0715_06 mohayantau manāṃsy ājau yodhānāṃ droṇapārṣatau
07,098.053d*0715_07 sṛjantau śaravarṣāṇi varṣāsv iva balāhakau
07,098.053d*0715_08 chādayantau mahātmānau śarair vyoma diśo mahīm
07,098.054a tad adbhutaṃ tayor yuddhaṃ bhūtasaṃghā hy apūjayan
07,098.054c kṣatriyāś ca mahārāja ye cānye tatra sainikāḥ
07,098.054d*0716_01 kṣatriyā abruvan rājan vainateyo 'yam ity uta
07,098.055a avaśyaṃ samare droṇo dhṛṣṭadyumnena saṃgataḥ
07,098.055c vaśam eṣyati no rājñaḥ pāñcālā iti cukruśuḥ
07,098.056a droṇas tu tvarito yuddhe dhṛṣṭadyumnasya sāratheḥ
07,098.056c śiraḥ pracyāvayām āsa phalaṃ pakvaṃ taror iva
07,098.056e tatas te pradrutā vāhā rājaṃs tasya mahātmanaḥ
07,098.057a teṣu pradravamāṇeṣu pāñcālān sṛñjayāṃs tathā
07,098.057c vyadrāvayad raṇe droṇas tatra tatra parākramī
07,098.058a vijitya pāṇḍupāñcālān bhāradvājaḥ pratāpavān
07,098.058c svaṃ vyūhaṃ punar āsthāya sthiro 'bhavad ariṃdamaḥ
07,098.058e na cainaṃ pāṇḍavā yuddhe jetum utsahire prabho
07,099.001 saṃjaya uvāca
07,099.001a tato duḥśāsano rājañ śaineyaṃ samupādravat
07,099.001b*0717_01 rathavrātena mahatā nānādeśodbhavena ca
07,099.001b*0717_02 sarvato bharataśreṣṭha visṛjan sāyakān bahūn
07,099.001b*0717_03 parjanya iva ghoṣeṇa nādayan vai diśo daśa
07,099.001b*0717_04 tam āpatantam ālokya sātyakiḥ kauravaṃ raṇe
07,099.001b*0717_05 abhidrutya mahābāhuś chādayām āsa sāyakaiḥ
07,099.001b*0717_06 te chādyamānā bāṇaughair duḥśāsanapurogamāḥ
07,099.001b*0717_07 prādravan samare bhītās tava putrasya paśyataḥ
07,099.001b*0717_08 teṣu dravatsu rājendra putro duḥśāsanas tava
07,099.001b*0717_09 tasthau vyapetabhī rājan sātyakiṃ cārdayac charaiḥ
07,099.001b*0717_10 caturbhir vājinas tasya sārathiṃ ca tribhiḥ śaraiḥ
07,099.001b*0717_11 sātyakiṃ ca śatenājau viddhvā nādaṃ mumoca saḥ
07,099.001b*0717_12 tataḥ kruddho mahārāja mādhavas tasya saṃyuge
07,099.001b*0717_13 rathaṃ sūtaṃ dhvajaṃ taṃ ca cakre 'dṛśyam ajihmagaiḥ
07,099.001c kirañ śarasahasrāṇi parjanya iva vṛṣṭimān
07,099.002a sa viddhvā sātyakiṃ ṣaṣṭyā tathā ṣoḍaśabhiḥ śaraiḥ
07,099.002c nākampayat sthitaṃ yuddhe mainākam iva parvatam
07,099.003a sa tu duḥśāsanaṃ vīraḥ sāyakair āvṛṇod bhṛśam
07,099.003c maśakaṃ samanuprāptam ūrṇanābhir ivorṇayā
07,099.003d*0718_01 tvaran samāvṛṇod bāṇair duḥśāsanam amitrajit
07,099.004a dṛṣṭvā duḥśāsanaṃ rājā tathā śaraśatācitam
07,099.004c trigartāṃś codayām āsa yuyudhānarathaṃ prati
07,099.005a te 'gacchan yuyudhānasya samīpaṃ krūrakāriṇaḥ
07,099.005c trigartānāṃ trisāhasrā rathā yuddhaviśāradāḥ
07,099.006a te tu taṃ rathavaṃśena mahatā paryavārayan
07,099.006c sthirāṃ kṛtvā matiṃ yuddhe bhūtvā saṃśaptakā mithaḥ
07,099.007a teṣāṃ prayatatāṃ yuddhe śaravarṣāṇi muñcatām
07,099.007c yodhān pañcaśatān mukhyān agrānīke vyapothayat
07,099.008a te 'patanta hatās tūrṇaṃ śinipravarasāyakaiḥ
07,099.008c mahāmārutavegena rugṇā iva mahādrumāḥ
07,099.009a rathaiś ca bahudhā chinnair dhvajaiś caiva viśāṃ pate
07,099.009c hayaiś ca kanakāpīḍaiḥ patitais tatra medinī
07,099.010a śaineyaśarasaṃkṛttaiḥ śoṇitaughapariplutaiḥ
07,099.010c aśobhata mahārāja kiṃśukair iva puṣpitaiḥ
07,099.011a te vadhyamānāḥ samare yuyudhānena tāvakāḥ
07,099.011c trātāraṃ nādhyagacchanta paṅkamagnā iva dvipāḥ
07,099.012a tatas te paryavartanta sarve droṇarathaṃ prati
07,099.012c bhayāt patagarājasya gartānīva mahoragāḥ
07,099.013a hatvā pañcaśatān yodhāñ śarair āśīviṣopamaiḥ
07,099.013b*0719_01 tatas tān hatavidhvastān kṛtvā yodhān sahasraśaḥ
07,099.013c prāyāt sa śanakair vīro dhanaṃjayarathaṃ prati
07,099.014a taṃ prayāntaṃ naraśreṣṭhaṃ putro duḥśāsanas tava
07,099.014c vivyādha navabhis tūrṇaṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,099.015a sa tu taṃ prativivyādha pañcabhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,099.015c rukmapuṅkhair maheṣvāso gārdhrapatrair ajihmagaiḥ
07,099.016a sātyakiṃ tu mahārāja prahasann iva bhārata
07,099.016c duḥśāsanas tribhir viddhvā punar vivyādha pañcabhiḥ
07,099.017a śaineyas tava putraṃ tu viddhvā pañcabhir āśugaiḥ
07,099.017c dhanuś cāsya raṇe chittvā vismayann arjunaṃ yayau
07,099.018a tato duḥśāsanaḥ kruddho vṛṣṇivīrāya gacchate
07,099.018c sarvapāraśavīṃ śaktiṃ visasarja jighāṃsayā
07,099.019a tāṃ tu śaktiṃ tadā ghorāṃ tava putrasya sātyakiḥ
07,099.019c ciccheda śatadhā rājan niśitaiḥ kaṅkapatribhiḥ
07,099.020a athānyad dhanur ādāya putras tava janeśvara
07,099.020c sātyakiṃ daśabhir viddhvā siṃhanādaṃ nanāda ha
07,099.021a sātyakis tu raṇe kruddho mohayitvā sutaṃ tava
07,099.021c śarair agniśikhākārair ājaghāna stanāntare
07,099.021d*0720_01 tribhir eva mahābhāgaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,099.021d*0721_01 tato 'sya vāhān niśitaiś caturbhir ahanac charaiḥ
07,099.021d*0721_02 sārathiṃ cāsya saṃkruddho rathi* * * * * * *
07,099.021e sarvāyasais tīkṣṇavaktrair aṣṭābhir vivyadhe punaḥ
07,099.022a duḥśāsanas tu viṃśatyā sātyakiṃ pratyavidhyata
07,099.022b*0722_01 preṣayām āsa vīrāya gṛddhrapakṣāñ śilāśitān
07,099.022c sātvato 'pi mahārāja taṃ vivyādha stanāntare
07,099.022e tribhir eva mahāvegaiḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,099.023a tato 'sya vāhān niśitaiḥ śarair jaghne mahārathaḥ
07,099.023c sārathiṃ ca susaṃkruddhaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,099.024a dhanur ekena bhallena hastāvāpaṃ ca pañcabhiḥ
07,099.024c dhvajaṃ ca rathaśaktiṃ ca bhallābhyāṃ paramāstravit
07,099.024e ciccheda viśikhais tīkṣṇais tathobhau pārṣṇisārathī
07,099.024f*0723_01 nimeṣamātreṇa śarair ubhau ca prāṣṭhisārathī
07,099.025a sa chinnadhanvā viratho hatāśvo hatasārathiḥ
07,099.025c trigartasenāpatinā svarathenāpavāhitaḥ
07,099.026a tam abhidrutya śaineyo muhūrtam iva bhārata
07,099.026b*0724_01 taṃ prāptam api neyeṣa hantuṃ duḥśāsanaṃ raṇe
07,099.026c na jaghāna mahābāhur bhīmasenavacaḥ smaran
07,099.027a bhīmasenena hi vadhaḥ sutānāṃ tava bhārata
07,099.027c pratijñātaḥ sabhāmadhye sarveṣām eva saṃyuge
07,099.028a tathā duḥśāsanaṃ jitvā sātyakiḥ saṃyuge prabho
07,099.028c jagāma tvarito rājan yena yāto dhanaṃjayaḥ
07,100.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,100.001a kiṃ tasyāṃ mama senāyāṃ nāsan ke cin mahārathāḥ
07,100.001c ye tathā sātyakiṃ yāntaṃ naivāghnan nāpy avārayan
07,100.001d*0725_01 yat kṛtaṃ vṛṣṇivīreṇa karma śaṃsasi me raṇe
07,100.001d*0725_02 naitad utsahate kartuṃ karma śakro 'pi saṃjaya
07,100.001d*0725_03 aśraddheyam acintyaṃ ca karma tasya mahātmanaḥ
07,100.001d*0725_04 vṛṣṇyandhakapravīrasya śrutvā me vyathitaṃ manaḥ
07,100.002a eko hi samare karma kṛtavān satyavikramaḥ
07,100.002c śakratulyabalo yuddhe mahendro dānaveṣv iva
07,100.003a atha vā śūnyam āsīt tad yena yātaḥ sa sātyakiḥ
07,100.003c eko vai bahulāḥ senāḥ pramṛdnan puruṣarṣabhaḥ
07,100.003d*0726_01 na santi tasmāt putrā me yathā saṃjaya bhāṣase
07,100.004a kathaṃ ca yudhyamānānām apakrānto mahātmanām
07,100.004c eko bahūnāṃ śaineyas tan mamācakṣva saṃjaya
07,100.005 saṃjaya uvāca
07,100.005a rājan senāsamudyogo rathanāgāśvapattimān
07,100.005c tumulas tava sainyānāṃ yugāntasadṛśo 'bhavat
07,100.006a āhṇikeṣu samūheṣu tava sainyasya mānada
07,100.006c nāsti loke samaḥ kaś cit samūha iti me matiḥ
07,100.007a tatra devāḥ sma bhāṣante cāraṇāś ca samāgatāḥ
07,100.007c etad antāḥ samūhā vai bhaviṣyanti mahītale
07,100.008a na caiva tādṛśaḥ kaś cid vyūha āsīd viśāṃ pate
07,100.008c yādṛg jayadrathavadhe droṇena vihito 'bhavat
07,100.008d*0727_01 uddhṛtā pṛthivī nūnaṃ yuddhahetoḥ samāgataiḥ
07,100.008d*0727_02 iti tatra janāḥ smāhur dṛṣṭvā tāṃ janasaṃsadam
07,100.009a caṇḍavātābhipannānāṃ samudrāṇām iva svanaḥ
07,100.009c raṇe 'bhavad balaughānām anyonyam abhidhāvatām
07,100.010a pārthivānāṃ sametānāṃ bahūny āsan narottama
07,100.010c tvadbale pāṇḍavānāṃ ca sahasrāṇi śatāni ca
07,100.010d*0728_01 tāvakānāṃ tadā hy āsan prayutāny arbudāni ca
07,100.010d*0728_02 tathaiva rājan pāṇḍūnāṃ sahasrāṇi sahasraśaḥ
07,100.011a saṃrabdhānāṃ pravīrāṇāṃ samare dṛḍhakarmaṇām
07,100.011c tatrāsīt sumahāñ śabdas tumulo lomaharṣaṇaḥ
07,100.011d*0729_01 pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca garjatām itaretaram
07,100.011d*0729_02 kṣveḍāḥ kilakilāśabdās tatrāsan vai sahasraśaḥ
07,100.011d*0729_03 bherīśabdāś ca tumulā bāṇaśabdāś ca bhārata
07,100.011d*0729_04 anyonyaṃ nighnatāṃ caiva narāṇāṃ śuśruve svanaḥ
07,100.012a athākrandad bhīmaseno dhṛṣṭadyumnaś ca māriṣa
07,100.012c nakulaḥ sahadevaś ca dharmarājaś ca pāṇḍavaḥ
07,100.013a āgacchata praharata balavat paridhāvata
07,100.013c praviṣṭāv arisenāṃ hi vīrau mādhavapāṇḍavau
07,100.014a yathā sukhena gacchetāṃ jayadrathavadhaṃ prati
07,100.014c tathā prakuruta kṣipram iti sainyāny acodayat
07,100.014e tayor abhāve kuravaḥ kṛtārthāḥ syur vayaṃ jitāḥ
07,100.014f*0730_01 yatra yātau mahātmānau tūrṇaṃ parapuraṃjayau
07,100.015a te yūyaṃ sahitā bhūtvā tūrṇam eva balārṇavam
07,100.015c kṣobhayadhvaṃ mahāvegāḥ pavanāḥ sāgaraṃ yathā
07,100.016a bhīmasenena te rājan pāñcālyena ca coditāḥ
07,100.016c ājaghnuḥ kauravān saṃkhye tyaktvāsūn ātmanaḥ priyān
07,100.017a icchanto nidhanaṃ yuddhe śastrair uttamatejasaḥ
07,100.017c svargārthaṃ mitrakāryārthaṃ nābhyarakṣanta jīvitam
07,100.018a tathaiva tāvakā rājan prārthayanto mahad yaśaḥ
07,100.018c āryāṃ yuddhe matiṃ kṛtvā yuddhāyaivopatasthire
07,100.019a tasmiṃs tu tumule yuddhe vartamāne mahābhaye
07,100.019c hatvā sarvāṇi sainyāni prāyāt sātyakir arjunam
07,100.020a kavacānāṃ prabhās tatra sūryaraśmivicitritāḥ
07,100.020c dṛṣṭīḥ saṃkhye sainikānāṃ pratijaghnuḥ samantataḥ
07,100.020d*0731_01 dhvajaśastrapratihatā lokān samavadīpayan
07,100.021a tathā prayatamāneṣu pāṇḍaveyeṣu nirbhayaḥ
07,100.021c duryodhano mahārāja vyagāhata mahad balam
07,100.022a sa saṃnipātas tumulas teṣāṃ tasya ca bhārata
07,100.022c abhavat sarvasainyānām abhāvakaraṇo mahān
07,100.023 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,100.023a tathā gateṣu sainyeṣu tathā kṛcchragataḥ svayam
07,100.023c kaccid duryodhanaḥ sūta nākārṣīt pṛṣṭhato raṇam
07,100.024a ekasya ca bahūnāṃ ca saṃnipāto mahāhave
07,100.024c viśeṣato nṛpatinā viṣamaḥ pratibhāti me
07,100.025a so 'tyantasukhasaṃvṛddho lakṣmyā lokasya ceśvaraḥ
07,100.025c eko bahūn samāsādya kaccin nāsīt parāṅmukhaḥ
07,100.026 saṃjaya uvāca
07,100.026a rājan saṃgrāmam āścaryaṃ tava putrasya bhārata
07,100.026c ekasya ca bahūnāṃ ca śṛṇuṣva gadato 'dbhutam
07,100.027a duryodhanena sahasā pāṇḍavī pṛtanā raṇe
07,100.027c nalinī dviradeneva samantād vipraloḍitā
07,100.028a tathā senāṃ kṛtāṃ dṛṣṭvā tava putreṇa kaurava
07,100.028c bhīmasenapurogās taṃ pāñcālāḥ samupādravan
07,100.029a sa bhīmasenaṃ daśabhir mādrīputrau tribhis tribhiḥ
07,100.029b*0732_01 tribhis tribhir yamau vīrau dharmarājaṃ ca saptabhiḥ
07,100.029c virāṭadrupadau ṣaḍbhiḥ śatena ca śikhaṇḍinam
07,100.030a dhṛṣṭadyumnaṃ ca viṃśatyā dharmaputraṃ ca saptabhiḥ
07,100.030c kekayān daśabhir viddhvā draupadeyāṃs tribhis tribhiḥ
07,100.031a śataśaś cāparān yodhān sadvipāṃś ca rathān raṇe
07,100.031c śarair avacakartograiḥ kruddho 'ntaka iva prajāḥ
07,100.032a na saṃdadhan vimuñcan vā maṇḍalīkṛtakārmukaḥ
07,100.032c adṛśyata ripūn nighnañ śikṣayāstrabalena ca
07,100.033a tasya tān nighnataḥ śatrūn hemapṛṣṭhaṃ mahad dhanuḥ
07,100.033c bhallābhyāṃ pāṇḍavo jyeṣṭhas tridhā ciccheda māriṣa
07,100.033d*0733_01 ajastraṃ maṇḍalībhūtaṃ dadṛśuḥ samare janāḥ
07,100.033d*0733_02 tato yudhiṣṭhiro rājā bhallābhyām acchinad dhanuḥ
07,100.033d*0733_03 tava putrasya kauravya yatamānasya saṃyuge
07,100.034a vivyādha cainaṃ bahubhiḥ samyag astaiḥ śitaiḥ śaraiḥ
07,100.034c varmāṇy āśu samāsādya te bhagnāḥ kṣitim āviśan
07,100.035a tataḥ pramuditāḥ pārthāḥ parivavrur yudhiṣṭhiram
07,100.035c yathā vṛtravadhe devā mudā śakraṃ maharṣibhiḥ
07,100.036a atha duryodhano rājā dṛḍham ādāya kārmukam
07,100.036b*0734_01 tato 'nyad dhanur ādāya tava putraḥ pratāpavān
07,100.036c tiṣṭha tiṣṭheti rājānaṃ bruvan pāṇḍavam abhyayāt
07,100.037a taṃ tathā vādinaṃ rājaṃs tava putraṃ mahāratham
07,100.037c pratyudyayuḥ pramuditāḥ pāñcālā jayagṛddhinaḥ
07,100.038a tān droṇaḥ pratijagrāha parīpsan yudhi pāṇḍavam
07,100.038c caṇḍavātoddhutān meghān sajalān acalo yathā
07,100.038d*0735_01 tathā tava mahat sainyaṃ tad vyarocata tāpayan
07,100.038d*0735_02 saṃprahṛṣṭas tu sahasā tava sainyārṇavaṃ prati
07,100.038d*0735_03 loḷayan sarvato gatvā samudraṃ makaro yathā
07,100.039a tatra rājan mahān āsīt saṃgrāmo bhūrivardhanaḥ
07,100.039b*0736_01 pāṇḍavānāṃ mahābāho tāvakānāṃ ca saṃyuge
07,100.039b*0737_01 tataḥ śabdo mahān āsīt punar yena dhanaṃjayaḥ
07,100.039b*0737_02 atīva sarvaśabdebhyo lomaharṣakaraḥ prabho
07,100.039b*0737_03 arjunasya mahābāho tāvakānāṃ ca dhanvinām
07,100.039b*0737_04 madhye bhāratasainyasya mādhavasya mahāraṇe
07,100.039b*0737_05 droṇasyāpi paraiḥ sārdhaṃ vyūhadvāre mahāraṇe
07,100.039b*0737_06 evam eṣa kṣayo vṛttaḥ pṛthivyāṃ pṛthivīpate
07,100.039b*0737_07 kruddhe 'rjune tathā droṇe sātvate ca mahārathe
07,100.039b*0738_01 tatra sma kadanaṃ ghoraṃ vartate pāṇḍupūrvaja
07,100.039c rudrasyākrīḍasaṃkāśaḥ saṃhāraḥ sarvadehinām
07,101.001 saṃjaya uvāca
07,101.001a aparāhṇe mahārāja saṃgrāmaḥ samapadyata
07,101.001c parjanyasamanirghoṣaḥ punar droṇasya somakaiḥ
07,101.002a śoṇāśvaṃ ratham āsthāya naravīraḥ samāhitaḥ
07,101.002c samare 'bhyadravat pāṇḍūñ javam āsthāya madhyamam
07,101.003a tava priyahite yukto maheṣvāso mahābalaḥ
07,101.003c citrapuṅkhaiḥ śitair bāṇaiḥ kalaśottamasaṃbhavaḥ
07,101.003d*0739_01 jaghāna somakān rājan sṛñjayān kekayān api
07,101.004a varān varān hi yodhānāṃ vicinvann iva bhārata
07,101.004c akrīḍata raṇe rājan bhāradvājaḥ pratāpavān
07,101.005a tam abhyayād bṛhatkṣatraḥ kekayānāṃ mahārathaḥ
07,101.005b*0740_01 bhrātṝṇāṃ pañcamo jyeṣṭhaḥ spardhamāno mahārathaḥ
07,101.005c bhrātṝṇāṃ vīrapañcānāṃ jyeṣṭhaḥ samarakarkaśaḥ
07,101.006a vimuñcan viśikhāṃs tīkṣṇān ācāryaṃ chādayan bhṛśam
07,101.006c mahāmegho yathā varṣaṃ vimuñcan gandhamādane
07,101.007a tasya droṇo mahārāja svarṇapuṅkhāñ śilāśitān
07,101.007c preṣayām āsa saṃkruddhaḥ sāyakān daśa sapta ca
07,101.008a tāṃs tu droṇadhanurmuktān ghorān āśīviṣopamān
07,101.008c ekaikaṃ daśabhir bāṇair yudhi ciccheda hṛṣṭavat
07,101.009a tasya tal lāghavaṃ dṛṣṭvā prahasan dvijasattamaḥ
07,101.009c preṣayām āsa viśikhān aṣṭau saṃnataparvaṇaḥ
07,101.009d*0741_01 preṣayat sa śarān aṣṭau sahasraṃ ca punaḥ punaḥ
07,101.010a tān dṛṣṭvā patataḥ śīghraṃ droṇacāpacyutāñ śarān
07,101.010c avārayac charair eva tāvadbhir niśitair dṛḍhaiḥ
07,101.011a tato 'bhavan mahārāja tava sainyasya vismayaḥ
07,101.011c bṛhatkṣatreṇa tat karma kṛtaṃ dṛṣṭvā suduṣkaram
07,101.012a tato droṇo mahārāja kekayaṃ vai viśeṣayan
07,101.012c prāduścakre raṇe divyaṃ brāhmam astraṃ mahātapāḥ
07,101.013a tad asya rājan kaikeyaḥ pratyavārayad acyutaḥ
07,101.013c brāhmeṇaiva mahābāhur āhave samudīritam
07,101.013d*0742_01 brāhmeṇāstreṇa tan muktaṃ brāhmam astraṃ viśāṃ pate
07,101.014a pratihanya tad astraṃ tu bhāradvājasya saṃyuge
07,101.014b*0743_01 kaikeyo 'straṃ samālokya muktaṃ droṇena saṃyuge
07,101.014b*0743_02 brahmāstreṇaiva rājendra brāhmam astram aśātayat
07,101.014b*0743_03 tato 'stre nihate brāhme bṛhatkṣatraś ca bhārata
07,101.014c vivyādha brāhmaṇaṃ ṣaṣṭyā svarṇapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
07,101.015a taṃ droṇo dvipadāṃ śreṣṭho nārācena samarpayat
07,101.015c sa tasya kavacaṃ bhittvā prāviśad dharaṇītalam
07,101.016a kṛṣṇasarpo yathā mukto valmīkaṃ nṛpasattama
07,101.016c tathābhyagān mahīṃ bāṇo bhittvā kaikeyam āhave
07,101.017a so 'tividdho mahārāja droṇenāstravidā bhṛśam
07,101.017c krodhena mahatāviṣṭo vyāvṛtya nayane śubhe
07,101.018a droṇaṃ vivyādha saptatyā svarṇapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
07,101.018c sārathiṃ cāsya bhallena bāhvor urasi cārpayat
07,101.019a droṇas tu bahudhā viddho bṛhatkṣatreṇa māriṣa
07,101.019c asṛjad viśikhāṃs tīkṣṇān kekayasya rathaṃ prati
07,101.020a vyākulīkṛtya taṃ droṇo bṛhatkṣatraṃ mahāratham
07,101.020b*0744_01 aśvāṃś caturbhir nyavadhīc caturo 'sya patatribhiḥ
07,101.020b*0744_02 sārathiṃ cāsya bāṇena rathanīḍād apāharat
07,101.020b*0744_03 dvābhyāṃ dhvajaṃ ca chattraṃ ca chittvā bhūmāv apātayat
07,101.020c vyasṛjat sāyakaṃ tīkṣṇaṃ kekayaṃ prati bhārata
07,101.020d*0745_01 vyasṛjat sarvato bāṇān kekayasya vimohanāt
07,101.020f*0746_01 tam avidhyat pṛṣatkena droṇo rājan stanāntare
07,101.020f*0746_02 bhrātṝṇāṃ pañcamo jyeṣṭho mahābalaparākramaḥ
07,101.021a sa gāḍhaviddhas tenāśu mahārāja stanāntare
07,101.021c rathāt puruṣaśārdūlaḥ saṃbhinnahṛdayo 'patat
07,101.021c*0747_01 tataḥ sādhuvisṛṣṭena nārācena dvijarṣabhaḥ
07,101.021c*0747_02 hṛdy avidhyad bṛhatkṣatraṃ
07,101.022a bṛhatkṣatre hate rājan kekayānāṃ mahārathe
07,101.022c śaiśupāliḥ susaṃkruddho yantāram idam abravīt
07,101.023a sārathe yāhi yatraiṣa droṇas tiṣṭhati daṃśitaḥ
07,101.023c vinighnan kekayān sarvān pāñcālānāṃ ca vāhinīm
07,101.024a tasya tad vacanaṃ śrutvā sārathī rathināṃ varam
07,101.024c droṇāya prāpayām āsa kāmbojair javanair hayaiḥ
07,101.025a dhṛṣṭaketuś ca cedīnām ṛṣabho 'tibaloditaḥ
07,101.025c sahasā prāpatad droṇaṃ pataṃga iva pāvakam
07,101.026a so 'bhyavidhyat tato droṇaṃ ṣaṣṭyā sāśvarathadhvajam
07,101.026c punaś cānyaiḥ śarais tīkṣṇaiḥ suptaṃ vyāghraṃ tudann iva
07,101.027a tasya droṇo dhanurmadhye kṣurapreṇa śitena ha
07,101.027c ciccheda rājño balino yatamānasya saṃyuge
07,101.028a athānyad dhanur ādāya śaiśupālir mahārathaḥ
07,101.028c vivyādha sāyakair droṇaṃ punaḥ suniśitair dṛḍhaiḥ
07,101.029a tasya droṇo hayān hatvā sārathiṃ ca mahābalaḥ
07,101.029b*0748_01 sāratheś ca śiraḥ kāyāc cakarta prahasann iva
07,101.029c athainaṃ pañcaviṃśatyā sāyakānāṃ samārpayat
07,101.030a viratho vidhanuṣkaś ca cedirājo 'pi saṃyuge
07,101.030c gadāṃ cikṣepa saṃkruddho bhāradvājarathaṃ prati
07,101.030d*0749_01 avaplutya rathāc caidyo gadām ādāya satvaraḥ
07,101.030d*0749_02 bhāradvājāya cikṣepa ruṣitām iva pannagīm
07,101.031a tām āpatantīṃ sahasā ghorarūpāṃ bhayāvahām
07,101.031c aśmasāramayīṃ gurvīṃ tapanīyavibhūṣitām
07,101.031e śarair anekasāhasrair bhāradvājo nyapātayat
07,101.032a sā papāta gadā bhūmau bhāradvājena sāditā
07,101.032c raktamālyāmbaradharā tāreva nabhasas talāt
07,101.033a gadāṃ vinihatāṃ dṛṣṭvā dhṛṣṭaketur amarṣaṇaḥ
07,101.033c tomaraṃ vyasṛjat tūrṇaṃ śaktiṃ ca kanakojjvalām
07,101.034a tomaraṃ tu tribhir bāṇair droṇaś chittvā mahāmṛdhe
07,101.034c śaktiṃ ciccheda sahasā kṛtahasto mahābalaḥ
07,101.034d*0750_01 tomaraṃ pañcabhiś chittvā śaktiṃ ciccheda saptabhiḥ
07,101.034d*0750_02 tau jagmatur mahīṃ chinnau sarpāv iva garutmatā
07,101.035a tato 'sya viśikhaṃ tīkṣṇaṃ vadhārthaṃ vadhakāṅkṣiṇaḥ
07,101.035c preṣayām āsa samare bhāradvājaḥ pratāpavān
07,101.036a sa tasya kavacaṃ bhittvā hṛdayaṃ cāmitaujasaḥ
07,101.036c abhyagād dharaṇīṃ bāṇo haṃsaḥ padmasaro yathā
07,101.036d*0751_01 sa gāḍhaviddhas tenāśu hṛdi rājan mahārathaḥ
07,101.036d*0751_02 papāta ca rathāt tūrṇaṃ dhṛṣṭaketur mahāyaśāḥ
07,101.037a pataṃgaṃ hi grasec cāṣo yathā rājan bubhukṣitaḥ
07,101.037c tathā droṇo 'grasac chūro dhṛṣṭaketuṃ mahāmṛdhe
07,101.038a nihate cedirāje tu tat khaṇḍaṃ pitryam āviśat
07,101.038c amarṣavaśam āpannaḥ putro 'sya paramāstravit
07,101.039a tam api prahasan droṇaḥ śarair ninye yamakṣayam
07,101.039c mahāvyāghro mahāraṇye mṛgaśāvaṃ yathā balī
07,101.040a teṣu prakṣīyamāṇeṣu pāṇḍaveyeṣu bhārata
07,101.040c jarāsaṃdhasuto vīraḥ svayaṃ droṇam upādravat
07,101.041a sa tu droṇaṃ mahārāja chādayan sāyakaiḥ śitaiḥ
07,101.041c adṛśyam akarot tūrṇaṃ jalado bhāskaraṃ yathā
07,101.042a tasya tal lāghavaṃ dṛṣṭvā droṇaḥ kṣatriyamardanaḥ
07,101.042c vyasṛjat sāyakāṃs tūrṇaṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,101.043a chādayitvā raṇe droṇo rathasthaṃ rathināṃ varam
07,101.043c jārāsaṃdhim atho jaghne miṣatāṃ sarvadhanvinām
07,101.044a yo yaḥ sma līyate droṇaṃ taṃ taṃ droṇo 'ntakopamaḥ
07,101.044c ādatta sarvabhūtāni prāpte kāle yathāntakaḥ
07,101.045a tato droṇo maheṣvāso nāma viśrāvya saṃyuge
07,101.045c śarair anekasāhasraiḥ pāṇḍaveyān vyamohayat
07,101.046a tato droṇāṅkitā bāṇāḥ svarṇapuṅkhāḥ śilāśitāḥ
07,101.046c narān nāgān hayāṃś caiva nijaghnuḥ sarvato raṇe
07,101.047a te vadhyamānā droṇena śakreṇeva mahāsurāḥ
07,101.047c samakampanta pāñcālā gāvaḥ śītārditā iva
07,101.048a tato niṣṭānako ghoraḥ pāṇḍavānām ajāyata
07,101.048c droṇena vadhyamāneṣu sainyeṣu bharatarṣabha
07,101.048d*0752_01 pratāpyamānāḥ sūryeṇa hanyamānāś ca sāyakaiḥ
07,101.048d*0752_02 anvapadyanta pāñcālās tadā saṃtrastacetasaḥ
07,101.049a mohitāḥ śaravarṣeṇa bhāradvājasya saṃyuge
07,101.049c ūrugrāhagṛhītā hi pāñcālānāṃ mahārathāḥ
07,101.050a cedayaś ca mahārāja sṛñjayāḥ somakās tathā
07,101.050c abhyadravanta saṃhṛṣṭā bhāradvājaṃ yuyutsayā
07,101.050d*0753_01 bruvantaś ca raṇe 'nyonyaṃ cedipāñcālasṛñjayāḥ
07,101.051a hata droṇaṃ hata droṇam iti te droṇam abhyayuḥ
07,101.051c yatantaḥ puruṣavyāghrāḥ sarvaśaktyā mahādyutim
07,101.051e ninīṣanto raṇe droṇaṃ yamasya sadanaṃ prati
07,101.052a yatamānāṃs tu tān vīrān bhāradvājaḥ śilīmukhaiḥ
07,101.052c yamāya preṣayām āsa cedimukhyān viśeṣataḥ
07,101.053a teṣu prakṣīyamāṇeṣu cedimukhyeṣu bhārata
07,101.053c pāñcālāḥ samakampanta droṇasāyakapīḍitāḥ
07,101.054a prākrośan bhīmasenaṃ te dhṛṣṭadyumnarathaṃ prati
07,101.054c dṛṣṭvā droṇasya karmāṇi tathārūpāṇi māriṣa
07,101.055a brāhmaṇena tapo nūnaṃ caritaṃ duścaraṃ mahat
07,101.055c tathā hi yudhi vikrānto dahati kṣatriyarṣabhān
07,101.056a dharmo yuddhaṃ kṣatriyasya brāhmaṇasya paraṃ tapaḥ
07,101.056c tapasvī kṛtavidyaś ca prekṣitenāpi nirdahet
07,101.057a droṇāstram agnisaṃsparśaṃ praviṣṭāḥ kṣatriyarṣabhāḥ
07,101.057c bahavo dustaraṃ ghoraṃ yatrādahyanta bhārata
07,101.058a yathābalaṃ yathotsāhaṃ yathāsattvaṃ mahādyutiḥ
07,101.058c mohayan sarvabhūtāni droṇo hanti balāni naḥ
07,101.059a teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā kṣatradharmā vyavasthitaḥ
07,101.059c ardhacandreṇa ciccheda droṇasya saśaraṃ dhanuḥ
07,101.059c*0754_01 **** **** kṣatradharmā mahābalaḥ
07,101.059c*0754_02 krodhasaṃvignamanaso
07,101.060a sa saṃrabdhataro bhūtvā droṇaḥ kṣatriyamardanaḥ
07,101.060c anyat kārmukam ādāya bhāsvaraṃ vegavattaram
07,101.061a tatrādhāya śaraṃ tīkṣṇaṃ bhāraghnaṃ vimalaṃ dṛḍham
07,101.061c ākarṇapūrṇam ācāryo balavān abhyavāsṛjat
07,101.061d*0755_01 sa jīvitam upādāya dhārṣṭadyumneḥ śarottamaḥ
07,101.062a sa hatvā kṣatradharmāṇaṃ jagāma dharaṇītalam
07,101.062c sa bhinnahṛdayo vāhād apatan medinītale
07,101.063a tataḥ sainyāny akampanta dhṛṣṭadyumnasute hate
07,101.063c atha droṇaṃ samārohac cekitāno mahārathaḥ
07,101.063d*0756_01 vyasṛjat samare bāṇān pratyamitrajighāṃsayā
07,101.064a sa droṇaṃ daśabhir bāṇaiḥ pratyavidhyat stanāntare
07,101.064c caturbhiḥ sārathiṃ cāsya caturbhiś caturo hayān
07,101.065a tasyācāryaḥ ṣoḍaśabhir avidhyad dakṣiṇaṃ bhujam
07,101.065c dhvajaṃ ṣoḍaśabhir bāṇair yantāraṃ cāsya saptabhiḥ
07,101.065d*0757_01 tam ācāryas tribhir bāṇair bāhvor urasi cārdayat
07,101.065d*0757_02 dhvajaṃ saptabhir unmathya yantāram avadhīt tribhiḥ
07,101.066a tasya sūte hate te 'śvā ratham ādāya vidrutāḥ
07,101.066c samare śarasaṃvītā bhāradvājena māriṣa
07,101.067a cekitānarathaṃ dṛṣṭvā vidrutaṃ hatasārathim
07,101.067c pāñcālān pāṇḍavāṃś caiva mahad bhayam athāviśat
07,101.068a tān sametān raṇe śūrāṃś cedipāñcālasṛñjayān
07,101.068c samantād drāvayan droṇo bahv aśobhata māriṣa
07,101.069a ākarṇapalitaḥ śyāmo vayasāśītikāt paraḥ
07,101.069c raṇe paryacarad droṇo vṛddhaḥ ṣoḍaśavarṣavat
07,101.070a atha droṇaṃ mahārāja vicarantam abhītavat
07,101.070c vajrahastam amanyanta śatravaḥ śatrusūdanam
07,101.071a tato 'bravīn mahārāja drupado buddhimān nṛpa
07,101.071c lubdho 'yaṃ kṣatriyān hanti vyāghraḥ kṣudramṛgān iva
07,101.072a kṛcchrān duryodhano lokān pāpaḥ prāpsyati durmatiḥ
07,101.072c yasya lobhād vinihatāḥ samare kṣatriyarṣabhāḥ
07,101.073a śataśaḥ śerate bhūmau nikṛttā govṛṣā iva
07,101.073c rudhireṇa parītāṅgāḥ śvasṛgālādanīkṛtāḥ
07,101.074a evam uktvā mahārāja drupado 'kṣauhiṇīpatiḥ
07,101.074c puraskṛtya raṇe pārthān droṇam abhyadravad drutam
07,102.001 saṃjaya uvāca
07,102.001a vyūheṣv āloḍyamāneṣu pāṇḍavānāṃ tatas tataḥ
07,102.001c sudūram anvayuḥ pārthāḥ pāñcālāḥ saha somakaiḥ
07,102.002a vartamāne tathā raudre saṃgrāme lomaharṣaṇe
07,102.002c prakṣaye jagatas tīvre yugānta iva bhārata
07,102.003a droṇe yudhi parākrānte nardamāne muhur muhuḥ
07,102.003c pāñcāleṣu ca kṣīṇeṣu vadhyamāneṣu pāṇḍuṣu
07,102.004a nāpaśyac charaṇaṃ kiṃ cid dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
07,102.004c cintayām āsa rājendra katham etad bhaviṣyati
07,102.005a tatrāvekṣya diśaḥ sarvāḥ savyasācididṛkṣayā
07,102.005c yudhiṣṭhiro dadarśātha naiva pārthaṃ na mādhavam
07,102.006a so 'paśyan naraśārdūlaṃ vānararṣabhalakṣaṇam
07,102.006c gāṇḍīvasya ca nirghoṣam aśṛṇvan vyathitendriyaḥ
07,102.007a apaśyan sātyakiṃ cāpi vṛṣṇīnāṃ pravaraṃ ratham
07,102.007c cintayābhiparītāṅgo dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
07,102.007e nādhyagacchat tadā śāntiṃ tāv apaśyan nararṣabhau
07,102.008a lokopakrośabhīrutvād dharmarājo mahāyaśāḥ
07,102.008c acintayan mahābāhuḥ śaineyasya rathaṃ prati
07,102.009a padavīṃ preṣitaś caiva phalgunasya mayā raṇe
07,102.009c śaineyaḥ sātyakiḥ satyo mitrāṇām abhayaṃkaraḥ
07,102.010a tad idaṃ hy ekam evāsīd dvidhā jātaṃ mamādya vai
07,102.010c sātyakiś ca hi me jñeyaḥ pāṇḍavaś ca dhanaṃjayaḥ
07,102.011a sātyakiṃ preṣayitvā tu pāṇḍavasya padānugam
07,102.011c sātvatasyāpi kaṃ yuddhe preṣayiṣye padānugam
07,102.012a kariṣyāmi prayatnena bhrātur anveṣaṇaṃ yadi
07,102.012c yuyudhānam ananviṣya loko māṃ garhayiṣyati
07,102.013a bhrātur anveṣaṇaṃ kṛtvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
07,102.013c parityajati vārṣṇeyaṃ sātyakiṃ satyavikramam
07,102.014a lokāpavādabhīrutvāt so 'haṃ pārthaṃ vṛkodaram
07,102.014c padavīṃ preṣayiṣyāmi mādhavasya mahātmanaḥ
07,102.015a yathaiva ca mama prītir arjune śatrusūdane
07,102.015c tathaiva vṛṣṇivīre 'pi sātvate yuddhadurmade
07,102.016a atibhāre niyuktaś ca mayā śaineyanandanaḥ
07,102.016c sa tu mitroparodhena gauravāc ca mahābalaḥ
07,102.016e praviṣṭo bhāratīṃ senāṃ makaraḥ sāgaraṃ yathā
07,102.017a asau hi śrūyate śabdaḥ śūrāṇām anivartinām
07,102.017c mithaḥ saṃyudhyamānānāṃ vṛṣṇivīreṇa dhīmatā
07,102.018a prāptakālaṃ subalavan niścitya bahudhā hi me
07,102.018c tatraiva pāṇḍaveyasya bhīmasenasya dhanvinaḥ
07,102.018e gamanaṃ rocate mahyaṃ yatra yātau mahārathau
07,102.019a na cāpy asahyaṃ bhīmasya vidyate bhuvi kiṃ cana
07,102.019c śakto hy eṣa raṇe yattān pṛthivyāṃ sarvadhanvinaḥ
07,102.019e svabāhubalam āsthāya prativyūhitum añjasā
07,102.020a yasya bāhubalaṃ sarve samāśritya mahātmanaḥ
07,102.020c vanavāsān nivṛttāḥ sma na ca yuddheṣu nirjitāḥ
07,102.021a ito gate bhīmasene sātvataṃ prati pāṇḍave
07,102.021c sanāthau bhavitārau hi yudhi sātvataphalgunau
07,102.022a kāmaṃ tv aśocanīyau tau raṇe sātvataphalgunau
07,102.022c rakṣitau vāsudevena svayaṃ cāstraviśāradau
07,102.023a avaśyaṃ tu mayā kāryam ātmanaḥ śokanāśanam
07,102.023c tasmād bhīmaṃ niyokṣyāmi sātvatasya padānugam
07,102.023e tataḥ pratikṛtaṃ manye vidhānaṃ sātyakiṃ prati
07,102.024a evaṃ niścitya manasā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
07,102.024c yantāram abravīd rājan bhīmaṃ prati nayasva mām
07,102.025a dharmarājavacaḥ śrutvā sārathir hayakovidaḥ
07,102.025c rathaṃ hemapariṣkāraṃ bhīmāntikam upānayat
07,102.026a bhīmasenam anuprāpya prāptakālam anusmaran
07,102.026c kaśmalaṃ prāviśad rājā bahu tatra samādiśan
07,102.026d*0758_01 sa kaśmalasamāviṣṭo bhīmam āhūya pārthivaḥ
07,102.026d*0758_02 abravīd vacanaṃ rājan kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
07,102.027a yaḥ sadevān sagandharvān daityāṃś caikaratho 'jayat
07,102.027c tasya lakṣma na paśyāmi bhīmasenānujasya te
07,102.028a tato 'bravīd dharmarājaṃ bhīmasenas tathāgatam
07,102.028c naivādrākṣaṃ na cāśrauṣaṃ tava kaśmalam īdṛśam
07,102.029a purā hi duḥkhadīrṇānāṃ bhavān gatir abhūd dhi naḥ
07,102.029c uttiṣṭhottiṣṭha rājendra śādhi kiṃ karavāṇi te
07,102.030a na hy asādhyam akāryaṃ vā vidyate mama mānada
07,102.030c ājñāpaya kuruśreṣṭha mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ
07,102.031a tam abravīd aśrupūrṇaḥ kṛṣṇasarpa iva śvasan
07,102.031c bhīmasenam idaṃ vākyaṃ pramlānavadano nṛpaḥ
07,102.032a yathā śaṅkhasya nirghoṣaḥ pāñcajanyasya śrūyate
07,102.032b*0759_01 yathā hi pāñcajanyasya śrūyate ninado mahān
07,102.032c prerito vāsudevena saṃrabdhena yaśasvinā
07,102.032e nūnam adya hataḥ śete tava bhrātā dhanaṃjayaḥ
07,102.033a tasmin vinihate nūnaṃ yudhyate 'sau janārdanaḥ
07,102.033c yasya sattvavato vīryam upajīvanti pāṇḍavāḥ
07,102.034a yaṃ bhayeṣv abhigacchanti sahasrākṣam ivāmarāḥ
07,102.034c sa śūraḥ saindhavaprepsur anvayād bhāratīṃ camūm
07,102.035a tasya vai gamanaṃ vidmo bhīma nāvartanaṃ punaḥ
07,102.035c śyāmo yuvā guḍākeśo darśanīyo mahābhujaḥ
07,102.036a vyūḍhorasko mahāskandho mattadviradavikramaḥ
07,102.036c cakoranetras tāmrākṣo dviṣatām aghavardhanaḥ
07,102.036d*0760_01 mama priyahitārthaṃ ca śakralokād ihāgataḥ
07,102.036d*0760_02 vṛddhopasevī dhṛtimān kṛtajñaḥ satyasaṃgaraḥ
07,102.036d*0760_03 praviṣṭo mahatīṃ senām arpayantāṃ dhanaṃjayaḥ
07,102.036d*0760_04 praviṣṭe ca camūṃ ghorām arjune śatrunāśane
07,102.036d*0760_05 preṣitaḥ sātvato vīraḥ phalgunasya padānugaḥ
07,102.036d*0760_06 tasyābhigamanaṃ jāne bhīma nāvartanaṃ punaḥ
07,102.037a tad idaṃ mama bhadraṃ te śokasthānam ariṃdama
07,102.037c arjunārthaṃ mahābāho sātvatasya ca kāraṇāt
07,102.038a vardhate haviṣevāgnir idhyamānaḥ punaḥ punaḥ
07,102.038c tasya lakṣma na paśyāmi tena vindāmi kaśmalam
07,102.039a taṃ viddhi puruṣavyāghraṃ sātvataṃ ca mahāratham
07,102.039c sa taṃ mahārathaṃ paścād anuyātas tavānujam
07,102.039e tam apaśyan mahābāhum ahaṃ vindāmi kaśmalam
07,102.039f*0761_01 pārthe tasmin hate caiva yudhyate nūnam agraṇīḥ
07,102.039f*0761_02 sahāyo nāsya vai kaś cit tena vindāmi kaśmalam
07,102.039f*0762_01 athainaṃ punar ācakṣva lohitākṣaṃ sakeśavam
07,102.039f*0763_01 dṛṣṭvā kuśalinau kṛṣṇau sātvataṃ caiva sātyakim
07,102.039f*0763_02 saṃvidaṃ mama kuryās tvaṃ siṃhanādena pāṇḍava
07,102.039f*0764_01 asau hi pāñcajanyasya nadataḥ śrūyate svanaḥ
07,102.039f*0764_02 kruddhena vāsudevena pūryamāṇasya pāṇḍava
07,102.039f*0764_03 nūnaṃ vinihataḥ śūraḥ savyasācī paraṃtapaḥ
07,102.039f*0764_04 pārthe tasmin hate caiva yudhyate garuḍadhvajaḥ
07,102.039f*0764_05 na hy asya priyakṛt kaś cid anyaḥ pāṇḍava vidyate
07,102.040a tasmāt kṛṣṇo raṇe nūnaṃ yudhyate yuddhakovidaḥ
07,102.040c yasya vīryavato vīryam upajīvanti pāṇḍavāḥ
07,102.040d*0765_01 na hi śudhyati me bhāvas tayor evaṃ paraṃtapa
07,102.041a sa tatra gaccha kaunteya yatra yāto dhanaṃjayaḥ
07,102.041c sātyakiś ca mahāvīryaḥ kartavyaṃ yadi manyase
07,102.041e vacanaṃ mama dharmajña jyeṣṭho bhrātā bhavāmi te
07,102.042a na te 'rjunas tathā jñeyo jñātavyaḥ sātyakir yathā
07,102.042c cikīrṣur matpriyaṃ pārtha prayātaḥ savyasācinaḥ
07,102.042e padavīṃ durgamāṃ ghorām agamyām akṛtātmabhiḥ
07,102.043 bhīmasena uvāca
07,102.043a brahmeśānendravaruṇān avahad yaḥ purā rathaḥ
07,102.043c tam āsthāya gatau kṛṣṇau na tayor vidyate bhayam
07,102.044a ājñāṃ tu śirasā bibhrad eṣa gacchāmi mā śucaḥ
07,102.044c sametya tān naravyāghrāṃs tava dāsyāmi saṃvidam
07,102.045 saṃjaya uvāca
07,102.045a etāvad uktvā prayayau paridāya yudhiṣṭhiram
07,102.045c dhṛṣṭadyumnāya balavān suhṛdbhyaś ca punaḥ punaḥ
07,102.045e dhṛṣṭadyumnaṃ cedam āha bhīmaseno mahābalaḥ
07,102.046a viditaṃ te mahābāho yathā droṇo mahārathaḥ
07,102.046c grahaṇe dharmarājasya sarvopāyena vartate
07,102.047a na ca me gamane kṛtyaṃ tādṛk pārṣata vidyate
07,102.047c yādṛśaṃ rakṣaṇe rājñaḥ kāryam ātyayikaṃ hi naḥ
07,102.048a evam ukto 'smi pārthena prativaktuṃ sma notsahe
07,102.048c prayāsye tatra yatrāsau mumūrṣuḥ saindhavaḥ sthitaḥ
07,102.048e dharmarājasya vacane sthātavyam aviśaṅkayā
07,102.048f*0766_01 yāsyāmi padavīṃ bhrātuḥ sātvatasya ca dhīmataḥ
07,102.049a so 'dya yatto raṇe pārthaṃ parirakṣa yudhiṣṭhiram
07,102.049c etad dhi sarvakāryāṇāṃ paramaṃ kṛtyam āhave
07,102.050a tam abravīn mahārāja dhṛṣṭadyumno vṛkodaram
07,102.050c īpsitena mahābāho gaccha pārthāvicārayan
07,102.051a nāhatvā samare droṇo dhṛṣṭadyumnaṃ kathaṃ cana
07,102.051b*0767_01 mayi jīvati kaunteya bhāradvājaḥ kathaṃ cana
07,102.051c nigrahaṃ dharmarājasya prakariṣyati saṃyuge
07,102.052a tato nikṣipya rājānaṃ dhṛṣṭadyumnāya pāṇḍavaḥ
07,102.052c abhivādya guruṃ jyeṣṭhaṃ prayayau yatra phalgunaḥ
07,102.053a pariṣvaktas tu kaunteyo dharmarājena bhārata
07,102.053b*0768_01 rājñā mūrdhani cāghrātaḥ pariṣvaktaś ca śatruhā
07,102.053c āghrātaś ca tathā mūrdhni śrāvitaś cāśiṣaḥ śubhāḥ
07,102.053d*0769_01 kṛtvā pradakṣiṇān viprān arcitāṃs tuṣṭamānasān
07,102.053d*0769_02 ālabhya maṅgalāny aṣṭau pītvā kairātakaṃ madhu
07,102.053d*0769_03 dviguṇadraviṇo vīro madaraktāntalocanaḥ
07,102.053d*0769_04 vipraiḥ kṛtasvastyayano vijayotpādasūcitaḥ
07,102.053d*0769_05 paśyann evātmano buddhiṃ vijayānandakāriṇīm
07,102.053d*0769_06 anulomānilaiś cāśu pradarśitajayodayaḥ
07,102.054a bhīmaseno mahābāhuḥ kavacī śubhakuṇḍalī
07,102.054c sāṅgadaḥ satanutrāṇaḥ saśarī rathināṃ varaḥ
07,102.054d*0770_01 ratham āruhya niryuktaṃ sarvopakaraṇānvitam
07,102.055a tasya kārṣṇāyasaṃ varma hemacitraṃ maharddhimat
07,102.055c vibabhau parvataśliṣṭaḥ savidyud iva toyadaḥ
07,102.056a pītaraktāsitasitair vāsobhiś ca suveṣṭitaḥ
07,102.056c kaṇṭhatrāṇena ca babhau sendrāyudha ivāmbudaḥ
07,102.057a prayāte bhīmasene tu tava sainyaṃ yuyutsayā
07,102.057c pāñcajanyaravo ghoraḥ punar āsīd viśāṃ pate
07,102.058a taṃ śrutvā ninadaṃ ghoraṃ trailokyatrāsanaṃ mahat
07,102.058c punar bhīmaṃ mahābāhur dharmaputro 'bhyabhāṣata
07,102.059a eṣa vṛṣṇipravīreṇa dhmātaḥ salilajo bhṛśam
07,102.059c pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca vinādayati śaṅkharāṭ
07,102.060a nūnaṃ vyasanam āpanne sumahat savyasācini
07,102.060c kurubhir yudhyate sārdhaṃ sarvaiś cakragadādharaḥ
07,102.061a nūnam āryā mahat kuntī pāpam adya nidarśanam
07,102.061c draupadī ca subhadrā ca paśyanti saha bandhubhiḥ
07,102.062a sa bhīmas tvarayā yukto yāhi yatra dhanaṃjayaḥ
07,102.062c muhyantīva hi me sarvā dhanaṃjayadidṛkṣayā
07,102.062e diśaḥ sapradiśaḥ pārtha sātvatasya ca kāraṇāt
07,102.062f*0771_01 evaṃ saṃcoditas tena dharmaputreṇa saṃyuge
07,102.062f*0771_02 bhīmaseno mahābāhuḥ kavacī daṃśito balī
07,102.063a gaccha gaccheti ca punar bhīmasenam abhāṣata
07,102.063b*0772_01 tataḥ pāṇḍusuto rājan bhīmasenaḥ pratāpavān
07,102.063b*0772_02 baddhagodhāṅgulitrāṇaḥ pragṛhītaśarāsanaḥ
07,102.063c bhṛśaṃ sa prahito bhrātrā bhrātā bhrātuḥ priyaṃkaraḥ
07,102.063e āhatya dundubhiṃ bhīmaḥ śaṅkhaṃ pradhmāya cāsakṛt
07,102.064a vinadya siṃhanādaṃ ca jyāṃ vikarṣan punaḥ punaḥ
07,102.064b*0773_01 talaśabdena vīrāṇāṃ pātayitvā manāṃsy uta
07,102.064c darśayan ghoram ātmānam amitrān sahasābhyayāt
07,102.065a tam ūhur javanā dāntā vikurvāṇā hayottamāḥ
07,102.065c viśokenābhisaṃyattā manomārutaraṃhasaḥ
07,102.066a ārujan virujan pārtho jyāṃ vikarṣaṃś ca pāṇinā
07,102.066c so 'vakarṣan vikarṣaṃś ca senāgraṃ samaloḍayat
07,102.067a taṃ prayāntaṃ mahābāhuṃ pāñcālāḥ sahasomakāḥ
07,102.067b*0774_01 taṃ samāyāntam ālokya ghorarūpaṃ sutās tava
07,102.067c pṛṣṭhato 'nuyayuḥ śūrā maghavantam ivāmarāḥ
07,102.068a taṃ sasenā mahārāja sodaryāḥ paryavārayan
07,102.068c duḥśalaś citrasenaś ca kuṇḍabhedī viviṃśatiḥ
07,102.069a durmukho duḥsahaś caiva vikarṇaś ca śalas tathā
07,102.069c vindānuvindau sumukho dīrghabāhuḥ sudarśanaḥ
07,102.070a vṛndārakaḥ suhastaś ca suṣeṇo dīrghalocanaḥ
07,102.070c abhayo raudrakarmā ca suvarmā durvimocanaḥ
07,102.071a vividhai rathināṃ śreṣṭhāḥ saha sainyaiḥ sahānugaiḥ
07,102.071c saṃyattāḥ samare śūrā bhīmasenam upādravan
07,102.071d*0775_01 taiḥ samantād vṛtaḥ śūraiḥ samare sa mahārathaḥ
07,102.072a tān samīkṣya tu kaunteyo bhīmasenaḥ parākramī
07,102.072c abhyavartata vegena siṃhaḥ kṣudramṛgān iva
07,102.073a te mahāstrāṇi divyāni tatra vīrā adarśayan
07,102.073c vārayantaḥ śarair bhīmaṃ meghāḥ sūryam ivoditam
07,102.074a sa tān atītya vegena droṇānīkam upādravat
07,102.074c agrataś ca gajānīkaṃ śaravarṣair avākirat
07,102.075a so 'cireṇaiva kālena tad gajānīkam āśugaiḥ
07,102.075c diśaḥ sarvāḥ samabhyasya vyadhamat pavanātmajaḥ
07,102.076a trāsitāḥ śarabhasyeva garjitena vane mṛgāḥ
07,102.076c prādravan dviradāḥ sarve nadanto bhairavān ravān
07,102.077a punaś cātītya vegena droṇānīkam upādravat
07,102.077c tam avārayad ācāryo velevodvṛttam arṇavam
07,102.077d*0776_01 tasya droṇo rathaṃ rājañ chādayām āsa saṃyuge
07,102.077d*0776_02 sāśvasūtadhvajaṃ tūrṇaṃ tad adbhutam ivābhavat
07,102.078a lalāṭe 'tāḍayac cainaṃ nārācena smayann iva
07,102.078c ūrdhvaraśmir ivādityo vibabhau tatra pāṇḍavaḥ
07,102.079a sa manyamānas tv ācāryo mamāyaṃ phalguno yathā
07,102.079c bhīmaḥ kariṣyate pūjām ity uvāca vṛkodaram
07,102.079d*0777_01 bhīmaṃ pūjāṃ kariṣyantaṃ guruvṛttam athābravīt
07,102.080a bhīmasena na te śakyaṃ praveṣṭum arivāhinīm
07,102.080c mām anirjitya samare śatrumadhye mahābala
07,102.081a yadi te so 'nujaḥ kṛṣṇaḥ praviṣṭo 'numate mama
07,102.081c anīkaṃ na tu śakyaṃ bhoḥ praveṣṭum iha vai tvayā
07,102.082a atha bhīmas tu tac chrutvā guror vākyam apetabhīḥ
07,102.082c kruddhaḥ provāca vai droṇaṃ raktatāmrekṣaṇaḥ śvasan
07,102.083a tavārjuno nānumate brahmabandho raṇājiram
07,102.083c praviṣṭaḥ sa hi durdharṣaḥ śakrasyāpi viśed balam
07,102.084a yena vai paramāṃ pūjāṃ kurvatā mānito hy asi
07,102.084c nārjuno 'haṃ ghṛṇī droṇa bhīmaseno 'smi te ripuḥ
07,102.085a pitā nas tvaṃ gurur bandhus tathā putrā hi te vayam
07,102.085c iti manyāmahe sarve bhavantaṃ praṇatāḥ sthitāḥ
07,102.086a adya tad viparītaṃ te vadato 'smāsu dṛśyate
07,102.086c yadi śatruṃ tvam ātmānaṃ manyase tat tathāstv iha
07,102.086e eṣa te sadṛśaṃ śatroḥ karma bhīmaḥ karomy aham
07,102.087a athodbhrāmya gadāṃ bhīmaḥ kāladaṇḍam ivāntakaḥ
07,102.087c droṇāyāvasṛjad rājan sa rathād avapupluve
07,102.088a sāśvasūtadhvajaṃ yānaṃ droṇasyāpothayat tadā
07,102.088b*0778_01 tad adbhutam apaśyāma pāṇḍaveyasya vikramam
07,102.088b*0778_02 droṇaṃ tu virathaṃ kṛtvā bhīmaseno mahābalaḥ
07,102.088b*0778_03 abhyavartata sainyāni tāvakāni samantataḥ
07,102.088c prāmṛdnāc ca bahūn yodhān vāyur vṛkṣān ivaujasā
07,102.088d*0779_01 vicacāra raṇe rājan vāyutulyaparākramaḥ
07,102.089a taṃ punaḥ parivavrus te tava putrā rathottamam
07,102.089b*0780_01 nirjitas tu tadānena pāṇḍavena mahātmanā
07,102.089c anyaṃ ca ratham āsthāya droṇaḥ praharatāṃ varaḥ
07,102.089d*0781_01 vyūhadvāraṃ samāsādya yuddhāya samavasthitaḥ
07,102.089d*0782_01 bhīmenaivākarod yatnaṃ vyūham evābhyarakṣata
07,102.090a tataḥ kruddho mahārāja bhīmasenaḥ parākramī
07,102.090c agrataḥ syandanānīkaṃ śaravarṣair avākirat
07,102.091a te vadhyamānāḥ samare tava putrā mahārathāḥ
07,102.091c bhīmaṃ bhīmabalaṃ yuddhe 'yodhayaṃs tu jayaiṣiṇaḥ
07,102.092a tato duḥśāsanaḥ kruddho rathaśaktiṃ samākṣipat
07,102.092c sarvapāraśavīṃ tīkṣṇāṃ jighāṃsuḥ pāṇḍunandanam
07,102.093a āpatantīṃ mahāśaktiṃ tava putrapracoditām
07,102.093c dvidhā ciccheda tāṃ bhīmas tad adbhutam ivābhavat
07,102.094a athānyair niśitair bāṇaiḥ saṃkruddhaḥ kuṇḍabhedinam
07,102.094c suṣeṇaṃ dīrghanetraṃ ca tribhis trīn avadhīd balī
07,102.095a tato vṛndārakaṃ vīraṃ kurūṇāṃ kīrtivardhanam
07,102.095c putrāṇāṃ tava vīrāṇāṃ yudhyatām avadhīt punaḥ
07,102.096a abhayaṃ raudrakarmāṇaṃ durvimocanam eva ca
07,102.096c tribhis trīn avadhīd bhīmaḥ punar eva sutāṃs tava
07,102.097a vadhyamānā mahārāja putrās tava balīyasā
07,102.097c bhīmaṃ praharatāṃ śreṣṭhaṃ samantāt paryavārayan
07,102.097d*0783_01 bāhyaṃ mṛtyubhayaṃ kṛtvā samāvavrur vṛkodaram
07,102.097d*0784_01 te śarair bhīmakarmāṇaṃ vavarṣuḥ pāṇḍavaṃ yudhi
07,102.097d*0784_02 meghā ivātapāpāye dhārābhir dharaṇīdharam
07,102.097d*0784_03 sa tad bāṇamayaṃ varṣam aśmavarṣam ivācalaḥ
07,102.097d*0784_04 pratīcchan pāṇḍudāyādo na prāvyathata śatruhā
07,102.098a vindānuvindau sahitau suvarmāṇaṃ ca te sutam
07,102.098c prahasann iva kaunteyaḥ śarair ninye yamakṣayam
07,102.099a tataḥ sudarśanaṃ vīraṃ putraṃ te bharatarṣabha
07,102.099c vivyādha samare tūrṇaṃ sa papāta mamāra ca
07,102.099d*0785_01 tomareṇa nihatyājau preṣayām āsa mṛtyave
07,102.100a so 'cireṇaiva kālena tad rathānīkam āśugaiḥ
07,102.100c diśaḥ sarvāḥ samabhyasya vyadhamat pāṇḍunandanaḥ
07,102.100d*0786_01 diśo vidrāvayām āsa nīhāram iva bhāskaraḥ
07,102.101a tato vai rathaghoṣeṇa garjitena mṛgā iva
07,102.101c vadhyamānāś ca samare putrās tava viśāṃ pate
07,102.101e prādravan sarathāḥ sarve bhīmasenabhayārditāḥ
07,102.102a anuyāya tu kaunteyaḥ putrāṇāṃ te mahad balam
07,102.102c vivyādha samare rājan kauraveyān samantataḥ
07,102.103a vadhyamānā mahārāja bhīmasenena tāvakāḥ
07,102.103c tyaktvā bhīmaṃ raṇe yānti codayanto hayottamān
07,102.104a tāṃs tu nirjitya samare bhīmaseno mahābalaḥ
07,102.104c siṃhanādaravaṃ cakre bāhuśabdaṃ ca pāṇḍavaḥ
07,102.105a talaśabdaṃ ca sumahat kṛtvā bhīmo mahābalaḥ
07,102.105b*0787_01 kṛtvā śabdaṃ ca bhīmaṃ ca bhīmo vai śvasanātmajaḥ
07,102.105b*0788_01 mahāntaṃ talaśabdaṃ ca kṛtvā droṇāntikaṃ yayau
07,102.105b*0789_01 bhīṣayitvā rathānīkaṃ hatvā yodhān varān varān
07,102.105c vyatītya rathinaś cāpi droṇānīkam upādravat
07,103.001 saṃjaya uvāca
07,103.001a tam uttīrṇaṃ rathānīkāt tamaso bhāskaraṃ yathā
07,103.001c didhārayiṣur ācāryaḥ śaravarṣair avākirat
07,103.002a pibann iva śaraughāṃs tān droṇacāpavarātigān
07,103.002c so 'bhyavartata sodaryān māyayā mohayan balam
07,103.003a taṃ mṛdhe vegam āsthāya paraṃ paramadhanvinaḥ
07,103.003c coditās tava putraiś ca sarvataḥ paryavārayan
07,103.004a sa tathā saṃvṛto bhīmaḥ prahasann iva bhārata
07,103.004c udayacchad gadāṃ tebhyo ghorāṃ tāṃ siṃhavan nadan
07,103.004e avāsṛjac ca vegena teṣu tān pramathad balī
07,103.005a sendrāśanir ivendreṇa praviddhā saṃhatātmanā
07,103.005b*0790_01 prāmathnāt sā mahārāja sainikāṃs tava saṃyuge
07,103.005c ghoṣeṇa mahatā rājan pūrayitveva medinīm
07,103.005e jvalantī tejasā bhīmā trāsayām āsa te sutān
07,103.006a tāṃ patantīṃ mahāvegāṃ dṛṣṭvā tejobhisaṃvṛtām
07,103.006c prādravaṃs tāvakāḥ sarve nadanto bhairavān ravān
07,103.007a taṃ ca śabdam asaṃsahyaṃ tasyāḥ saṃlakṣya māriṣa
07,103.007b*0791_01 siṃhanādam asahyaṃ hi śrutvā bhīmasya saṃyuge
07,103.007c prāpatan manujās tatra rathebhyo rathinas tadā
07,103.007d*0792_01 te hanyamānā bhīmena gadāhastena tāvakāḥ
07,103.007d*0792_02 prādravanta raṇe bhītā vyāghraghrātā mṛgā iva
07,103.008a sa tān vidrāvya kaunteyaḥ saṃkhye 'mitrān durāsadaḥ
07,103.008c suparṇa iva vegena pakṣirāḍ atyagāc camūm
07,103.009a tathā taṃ viprakurvāṇaṃ rathayūthapayūthapam
07,103.009c bhāradvājo mahārāja bhīmasenaṃ samabhyayāt
07,103.010a droṇas tu samare bhīmaṃ vārayitvā śarormibhiḥ
07,103.010c akarot sahasā nādaṃ pāṇḍūnāṃ bhayam ādadhat
07,103.011a tad yuddham āsīt sumahad ghoraṃ devāsuropamam
07,103.011c droṇasya ca mahārāja bhīmasya ca mahātmanaḥ
07,103.012a yadā tu viśikhais tīkṣṇair droṇacāpaviniḥsṛtaiḥ
07,103.012c vadhyante samare vīrāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,103.013a tato rathād avaplutya vegam āsthāya pāṇḍavaḥ
07,103.013c nimīlya nayane rājan padātir droṇam abhyayāt
07,103.013d*0793_01 aṃse śiro bhīmasenaḥ karau kṛtvorasi sthirau
07,103.013d*0793_02 vegam āsthāya balavān manonilagarutmatām
07,103.014a yathā hi govṛṣo varṣaṃ pratigṛhṇāti līlayā
07,103.014c tathā bhīmo naravyāghraḥ śaravarṣaṃ samagrahīt
07,103.015a sa vadhyamānaḥ samare rathaṃ droṇasya māriṣa
07,103.015c īṣāyāṃ pāṇinā gṛhya pracikṣepa mahābalaḥ
07,103.016a droṇas tu satvaro rājan kṣipto bhīmena saṃyuge
07,103.016b*0794_01 dṛśyate tāvakair yodhair vismayotphullalocanaiḥ
07,103.016b*0794_02 parityajya rathaṃ tūrṇaṃ droṇo bhagnaṃ mahītale
07,103.016c ratham anyaṃ samāsthāya vyūhadvāram upāyayau
07,103.016d*0795_01 parāṅmukhaṃ tathā yāntaṃ bhagnotsāhaṃ guruṃ tadā
07,103.016d*0795_02 gatvā vegena taṃ bhīmo dhuraṃ gṛhya rathasya tu
07,103.016d*0795_03 tam apy atirathaṃ bhīmaś cikṣepa bhṛśaroṣitaḥ
07,103.016d*0795_04 evam aṣṭau rathāḥ kṣiptā guror bhīmena līlayā
07,103.016d*0795_05 droṇo 'pi tu nimeṣeṇa punaḥ svaratham āsthitaḥ
07,103.017a tasmin kṣaṇe tasya yantā tūrṇam aśvān acodayat
07,103.017c bhīmasenasya kauravya tad adbhutam ivābhavat
07,103.018a tataḥ svaratham āsthāya bhīmaseno mahābalaḥ
07,103.018c abhyavartata vegena tava putrasya vāhinīm
07,103.019a sa mṛdnan kṣatriyān ājau vāto vṛkṣān ivoddhataḥ
07,103.019c agacchad dārayan senāṃ sindhuvego nagān iva
07,103.020a bhojānīkaṃ samāsādya hārdikyenābhirakṣitam
07,103.020c pramathya bahudhā rājan bhīmasenaḥ samabhyayāt
07,103.021a saṃtrāsayann anīkāni talaśabdena māriṣa
07,103.021c ajayat sarvasainyāni śārdūla iva govṛṣān
07,103.022a bhojānīkam atikramya kāmbojānāṃ ca vāhinīm
07,103.022c tathā mlecchagaṇāṃś cānyān bahūn yuddhaviśāradān
07,103.023a sātyakiṃ cāpi saṃprekṣya yudhyamānaṃ nararṣabham
07,103.023c rathena yattaḥ kaunteyo vegena prayayau tadā
07,103.024a bhīmaseno mahārāja draṣṭukāmo dhanaṃjayam
07,103.024c atītya samare yodhāṃs tāvakān pāṇḍunandanaḥ
07,103.025a so 'paśyad arjunaṃ tatra yudhyamānaṃ nararṣabham
07,103.025c saindhavasya vadhārthaṃ hi parākrāntaṃ parākramī
07,103.026a arjunaṃ tatra dṛṣṭvātha cukrośa mahato ravān
07,103.026b*0796_01 prāvṛṭkāle mahārāja nardann iva balāhakaḥ
07,103.026c taṃ tu tasya mahānādaṃ pārthaḥ śuśrāva nardataḥ
07,103.026d*0797_01 vāsudevaś ca kauravya bhīmasenasya saṃyuge
07,103.027a tataḥ pārtho mahānādaṃ muñcan vai mādhavaś ca ha
07,103.027c abhyayātāṃ mahārāja nardantau govṛṣāv iva
07,103.028a vāsudevārjunau śrutvā ninādaṃ tasya śuṣmiṇaḥ
07,103.028c punaḥ punaḥ praṇadatāṃ didṛkṣantau vṛkodaram
07,103.029a bhīmasenaravaṃ śrutvā phalgunasya ca dhanvinaḥ
07,103.029c aprīyata mahārāja dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
07,103.030a viśokaś cābhavad rājā śrutvā taṃ ninadaṃ mahat
07,103.030c dhanaṃjayasya ca raṇe jayam āśāstavān vibhuḥ
07,103.031a tathā tu nardamāne vai bhīmasene raṇotkaṭe
07,103.031c smitaṃ kṛtvā mahābāhur dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
07,103.032a hṛdgataṃ manasā prāha dhyātvā dharmabhṛtāṃ varaḥ
07,103.032c dattā bhīma tvayā saṃvit kṛtaṃ guruvacas tathā
07,103.033a na hi teṣāṃ jayo yuddhe yeṣāṃ dveṣṭāsi pāṇḍava
07,103.033c diṣṭyā jīvati saṃgrāme savyasācī dhanaṃjayaḥ
07,103.034a diṣṭyā ca kuśalī vīraḥ sātyakiḥ satyavikramaḥ
07,103.034c diṣṭyā śṛṇomi garjantau vāsudevadhanaṃjayau
07,103.035a yena śakraṃ raṇe jitvā tarpito havyavāhanaḥ
07,103.035c sa hantā dviṣatāṃ saṃkhye diṣṭyā jīvati phalgunaḥ
07,103.036a yasya bāhubalaṃ sarve vayam āśritya jīvitāḥ
07,103.036c sa hantā ripusainyānāṃ diṣṭyā jīvati phalgunaḥ
07,103.037a nivātakavacā yena devair api sudurjayāḥ
07,103.037c nirjitā rathinaikena diṣṭyā pārthaḥ sa jīvati
07,103.038a kauravān sahitān sarvān gograhārthe samāgatān
07,103.038c yo 'jayan matsyanagare diṣṭyā pārthaḥ sa jīvati
07,103.039a kālakeyasahasrāṇi caturdaśa mahāraṇe
07,103.039b*0798_01 kālakeyān maheṣvāsān sahasrāṇi caturdaśa
07,103.039c yo 'vadhīd bhujavīryeṇa diṣṭyā pārthaḥ sa jīvati
07,103.040a gandharvarājaṃ balinaṃ duryodhanakṛtena vai
07,103.040c jitavān yo 'stravīryeṇa diṣṭyā pārthaḥ sa jīvati
07,103.041a kirīṭamālī balavāñ śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ
07,103.041c mama priyaś ca satataṃ diṣṭyā jīvati phalgunaḥ
07,103.042a putraśokābhisaṃtaptaś cikīrṣuḥ karma duṣkaram
07,103.042c jayadrathavadhānveṣī pratijñāṃ kṛtavān hi yaḥ
07,103.042e kaccit sa saindhavaṃ saṃkhye haniṣyati dhanaṃjayaḥ
07,103.043a kaccit tīrṇapratijñaṃ hi vāsudevena rakṣitam
07,103.043c anastamita āditye sameṣyāmy aham arjunam
07,103.044a kaccit saindhavako rājā duryodhanahite rataḥ
07,103.044c nandayiṣyaty amitrāṇi phalgunena nipātitaḥ
07,103.045a kaccid duryodhano rājā phalgunena nipātitam
07,103.045c dṛṣṭvā saindhavakaṃ saṃkhye śamam asmāsu dhāsyati
07,103.046a dṛṣṭvā vinihatān bhrātṝn bhīmasenena saṃyuge
07,103.046c kaccid duryodhano mandaḥ śamam asmāsu dhāsyati
07,103.047a dṛṣṭvā cānyān bahūn yodhān pātitān dharaṇītale
07,103.047c kaccid duryodhano mandaḥ paścāttāpaṃ kariṣyati
07,103.048a kaccid bhīṣmeṇa no vairam ekenaiva praśāmyati
07,103.048c śeṣasya rakṣaṇārthaṃ ca saṃdhāsyati suyodhanaḥ
07,103.049a evaṃ bahuvidhaṃ tasya cintayānasya pārthiva
07,103.049c kṛpayābhiparītasya ghoraṃ yuddham avartata
07,104.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,104.001a tathā tu nardamānaṃ taṃ bhīmasenaṃ mahābalam
07,104.001c meghastanitanirghoṣaṃ ke vīrāḥ paryavārayan
07,104.002a na hi paśyāmy ahaṃ taṃ vai triṣu lokeṣu saṃjaya
07,104.002c kruddhasya bhimasenasya yas tiṣṭhed agrato raṇe
07,104.003a gadām udyacchamānasya kālasyeva mahāmṛdhe
07,104.003c na hi paśyāmy ahaṃ tāta yas tiṣṭheta raṇājire
07,104.004a rathaṃ rathena yo hanyāt kuñjaraṃ kuñjareṇa ca
07,104.004b*0799_01 aśvam aśvena samare manujair manujāṃs tathā
07,104.004c kas tasya samare sthātā sākṣād api śatakratuḥ
07,104.005a kruddhasya bhīmasenasya mama putrāñ jighāṃsataḥ
07,104.005c duryodhanahite yuktāḥ samatiṣṭhanta ke 'grataḥ
07,104.006a bhīmasenadavāgnes tu mama putratṛṇolapam
07,104.006c pradhakṣyato raṇamukhe ke vīrāḥ pramukhe sthitāḥ
07,104.007a kālyamānān hi me putrān bhīmenāvekṣya saṃyuge
07,104.007c kāleneva prajāḥ sarvāḥ ke bhīmaṃ paryavārayan
07,104.007d*0800_01 na me 'rjunād bhayaṃ tādṛk kṛṣṇān nāpi ca sātvatāt
07,104.007d*0800_02 hutabhug janmano naiva yādṛg bhīmād bhayaṃ mama
07,104.008a bhīmavahneḥ pradīptasya mama putrān didhakṣataḥ
07,104.008c ke śūrāḥ paryavartanta tan mamācakṣva saṃjaya
07,104.009 saṃjaya uvāca
07,104.009a tathā tu nardamānaṃ taṃ bhīmasenaṃ mahāratham
07,104.009c tumulenaiva śabdena karṇo 'py abhyapatad balī
07,104.009d*0801_01 karṇo 'py abhyapatad dhīmāṃs tumulena raveṇa ca
07,104.010a vyākṣipan balavac cāpam atimātram amarṣaṇaḥ
07,104.010c karṇas tu yuddham ākāṅkṣan darśayiṣyan balaṃ balī
07,104.010d*0802_01 rurodha mārgaṃ bhīmasya vātasyeva mahīruhaḥ
07,104.010d*0802_02 bhīmo 'pi dṛṣṭvā sāvegaṃ puro vaikartanaṃ sthitam
07,104.010d*0802_03 cukopa balavad vīraś cikṣepāsya śilāśitān
07,104.010d*0802_04 tān pratyagṛhṇāt karṇo 'pi pratīpaṃ preṣayac charān
07,104.010d*0802_05 tatas tu sarvayodhānāṃ yatatāṃ prekṣatāṃ tadā
07,104.011a prāvepann iva gātrāṇi karṇabhīmasamāgame
07,104.011c rathināṃ sādināṃ caiva tayoḥ śrutvā talasvanam
07,104.012a bhīmasenasya ninadaṃ ghoraṃ śrutvā raṇājire
07,104.012c khaṃ ca bhūmiṃ ca saṃbaddhāṃ menire kṣatriyarṣabhāḥ
07,104.013a punar ghoreṇa nādena pāṇḍavasya mahātmanaḥ
07,104.013c samare sarvayodhānāṃ dhanūṃṣy abhyapatan kṣitau
07,104.013d*0803_01 keṣāṃ cid alpasattvānāṃ taṃ śrutvā ninadaṃ yudhi
07,104.013d*0803_02 śastrāṇi nyapatan dorbhyaḥ keṣāṃ cic cāsavo 'dravan
07,104.014a vitrastāni ca sarvāṇi śakṛnmūtraṃ prasusruvuḥ
07,104.014c vāhanāni mahārāja babhūvur vimanāṃsi ca
07,104.014d*0804_01 taṃ śrutvā ninadaṃ ghoraṃ śakṛn mūtraṃ saśoṇitam
07,104.014d*0804_02 prasusruvur vāhanāni stabdhāni ca tato 'bhavan
07,104.015a prādurāsan nimittāni ghorāṇi ca bahūni ca
07,104.015b*0805_01 gṛdhrakaṅkabaḍaiś cāsīd antarikṣaṃ samāvṛtam
07,104.015c tasmiṃs tu tumule rājan bhīmakarṇasamāgame
07,104.016a tataḥ karṇas tu viṃśatyā śarāṇāṃ bhīmam ārdayat
07,104.016c vivyādha cāsya tvaritaḥ sūtaṃ pañcabhir āśugaiḥ
07,104.017a prahasya bhīmasenas tu karṇaṃ pratyarpayad raṇe
07,104.017c sāyakānāṃ catuḥṣaṣṭyā kṣiprakārī mahābalaḥ
07,104.018a tasya karṇo maheṣvāsaḥ sāyakāṃś caturo 'kṣipat
07,104.018c asaṃprāptāṃs tu tān bhīmaḥ sāyakair nataparvabhiḥ
07,104.018e ciccheda bahudhā rājan darśayan pāṇilāghavam
07,104.019a taṃ karṇaś chādayām āsa śaravrātair anekaśaḥ
07,104.019c saṃchādyamānaḥ karṇena bahudhā pāṇḍunandanaḥ
07,104.020a ciccheda cāpaṃ karṇasya muṣṭideśe mahārathaḥ
07,104.020c vivyādha cainaṃ bahubhiḥ sāyakair nataparvabhiḥ
07,104.021a athānyad dhanur ādāya sajyaṃ kṛtvā ca sūtajaḥ
07,104.021c vivyādha samare bhīmaṃ bhīmakarmā mahārathaḥ
07,104.022a tasya bhīmo bhṛśaṃ kruddhas trīñ śarān nataparvaṇaḥ
07,104.022c nicakhānorasi tadā sūtaputrasya vegitaḥ
07,104.023a taiḥ karṇo 'bhrājata śarair uromadhyagatais tadā
07,104.023c mahīdhara ivodagras triśṛṅgo bharatarṣabha
07,104.023d*0806_01 madhyaṃdinam anuprāptas tritejā iva bhāskaraḥ
07,104.024a susrāva cāsya rudhiraṃ viddhasya parameṣubhiḥ
07,104.024c dhātuprasyandinaḥ śailād yathā gairikarājayaḥ
07,104.025a kiṃ cid vicalitaḥ karṇaḥ suprahārābhipīḍitaḥ
07,104.025c sasāyakaṃ dhanuḥ kṛtvā bhīmaṃ vivyādha māriṣa
07,104.025e cikṣepa ca punar bāṇāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,104.026a sa chādyamānaḥ sahasā karṇena dṛḍhadhanvinā
07,104.026c dhanurjyām acchinat tūrṇam utsmayan pāṇḍunandanaḥ
07,104.027a sārathiṃ cāsya bhallena prāhiṇod yamasādanam
07,104.027c vāhāṃś ca caturaḥ saṃkhye vyasūṃś cakre mahārathaḥ
07,104.028a hatāśvāt tu rathāt karṇaḥ samāplutya viśāṃ pate
07,104.028c syandanaṃ vṛṣasenasya samārohan mahārathaḥ
07,104.029a nirjitya tu raṇe karṇaṃ bhīmasenaḥ pratāpavān
07,104.029c nanāda sumahānādaṃ parjanyaninadopamam
07,104.030a tasya taṃ ninadaṃ śrutvā prahṛṣṭo 'bhūd yudhiṣṭhiraḥ
07,104.030c karṇaṃ ca nirjitaṃ matvā bhīmasenena bhārata
07,104.031a samantāc chaṅkhaninadaṃ pāṇḍusenākarot tadā
07,104.031b*0807_01 cakre yudhiṣṭhiraḥ saṃkhye harṣanādaiś ca saṃkulām
07,104.031c śatrusenādhvaniṃ śrutvā tāvakā hy api nānadan
07,104.031e gāṇḍīvaṃ prākṣipat pārthaḥ kṛṣṇo 'py abjam avādayat
07,104.032a tam antardhāya ninadaṃ dhvanir bhīmasya nardataḥ
07,104.032c aśrūyata mahārāja sarvasainyeṣu bhārata
07,104.032d*0808_01 śuśruve bhīmasenasya tad adbhutam ivābhavat
07,104.033a tato vyāyacchatām astraiḥ pṛthak pṛthag ariṃdamau
07,104.033c mṛdupūrvaṃ ca rādheyo dṛḍhapūrvaṃ ca pāṇḍavaḥ
07,104.033d*0809_01 tato vyāyacchamānasya bhīmasenasya saṃyuge
07,104.033d*0809_02 tat sainyaṃ kaluṣībhūtaṃ na prājñāyata kiṃ cana
07,104.033d@011_0001 bhīmo 'pi ca mahārāja vaikartanam upādravat
07,104.033d@011_0002 āsure tu mahāsainye tārakaṃ pāvakir yathā
07,104.033d@011_0003 tayor evaṃ mahad yuddham abhavad bhīmakarṇayoḥ
07,104.033d@011_0004 taṃ bhīmaseno mahatā śaravarṣeṇa vārayan
07,104.033d@011_0005 vivyādha sārathiṃ cāsya hayāṃś ca caturaḥ śaraiḥ
07,104.033d@011_0006 dhvajaṃ cāsya patākāṃ ca bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,104.033d@011_0007 rathaṃ ca cakrarakṣau ca bhīmaś ciccheda māriṣa
07,104.033d@011_0008 karṇo 'pi rathināṃ śreṣṭho bhīmasenena kampitaḥ
07,104.033d@011_0009 khaḍgacarmadharo rājan bhīmam abhyadravad balī
07,104.033d@011_0010 bhīmaś ciccheda khaḍgaṃ ca carmaṇā saha māriṣa
07,104.033d@011_0011 dṛṣṭvā karṇaṃ ca pārthena bādhitaṃ bahubhiḥ śaraiḥ
07,104.033d@011_0012 duryodhano mahārāja duḥśalaṃ pratyabhāṣata
07,104.033d@011_0013 karṇaṃ kṛcchragataṃ paśya śīghraṃ yānaṃ prayaccha ha
07,104.033d@011_0014 evam uktas tato rājā duḥśalaḥ samupādravat
07,104.033d@011_0015 duḥśalasya rathaṃ karṇaś cāruroha mahārathaḥ
07,104.033d@011_0016 tau pārthaḥ sahasā gatvā vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ
07,104.033d@011_0017 punaś ca karṇaṃ viddhvāpi duḥśalasya śiro 'harat
07,104.033d@011_0018 duḥśalaṃ nihataṃ dṛṣṭvā bhīmasenena māriṣa
07,104.033d@011_0019 tasyaiva dhanur ādāya karṇo vivyādha pāṇḍavam
07,104.033d@011_0020 anyonyaṃ samare vīrau yuyudhāte mahābalau
07,104.033d@011_0021 śatrughnau śatrumadhye tu balavajrabhṛtāv iva
07,104.033d@011_0022 bhīmo viddhvā hayāṃś caiva sārathiṃ ca punaḥ punaḥ
07,104.033d@011_0023 karṇam abhyadravat pārthaḥ prahasaṃś ca mahābalaḥ
07,104.033d@011_0024 tato vyāyacchamānasya bhīmasenasya saṃyuge
07,104.033d@011_0025 tat sainyaṃ śakalībhūtaṃ na prājñāyata kiṃ cana
07,105.001 saṃjaya uvāca
07,105.001a tasmin vilulite sainye saindhavāyārjune gate
07,105.001c sātvate bhīmasene ca putras te droṇam abhyayāt
07,105.001e tvarann ekarathenaiva bahukṛtyaṃ vicintayan
07,105.002a sa rathas tava putrasya tvarayā parayā yutaḥ
07,105.002c tūrṇam abhyapatad droṇaṃ manomārutavegavān
07,105.002d*0810_01 iha dṛṣṭa ito naṣṭaḥ sarathaḥ prādravan nṛpaḥ
07,105.002d*0810_02 muhūrtād iva putras te droṇam āsādya māriṣa
07,105.003a uvāca cainaṃ putras te saṃrambhād raktalocanaḥ
07,105.003b*0811_01 sasaṃrambham idaṃ vākyam abravīt kurunandanaḥ
07,105.003c arjuno bhīmasenaś ca sātyakiś cāparājitaḥ
07,105.004a vijitya sarvasainyāni sumahānti mahārathāḥ
07,105.004b*0812_01 atikramya ca hatvā ca sainyāni sumahānti ca
07,105.004c saṃprāptāḥ sindhurājasya samīpam arikarśanāḥ
07,105.004e vyāyacchanti ca tatrāpi sarva evāparājitāḥ
07,105.005a yadi tāvad raṇe pārtho vyatikrānto mahārathaḥ
07,105.005c kathaṃ sātyakibhīmābhyāṃ vyatikrānto 'si mānada
07,105.006a āścaryabhūtaṃ loke 'smin samudrasyeva śoṣaṇam
07,105.006c nirjayaṃ tava viprāgrya sātvatenārjunena ca
07,105.007a tathaiva bhīmasenena lokaḥ saṃvadate bhṛśam
07,105.007c kathaṃ droṇo jitaḥ saṃkhye dhanurvedasya pāragaḥ
07,105.007d*0813_01 ity evaṃ bruvate yodhā aśraddheyam idaṃ tava
07,105.008a nāśa eva tu me nūnaṃ mandabhāgyasya saṃyuge
07,105.008c yatra tvāṃ puruṣavyāghram atikrāntās trayo rathāḥ
07,105.009a evaṃ gate tu kṛtye 'smin brūhi yat te vivakṣitam
07,105.009c yad gataṃ gatam eveha śeṣaṃ cintaya mānada
07,105.010a yat kṛtyaṃ sindhurājasya prāptakālam anantaram
07,105.010c tad bravītu bhavān kṣipraṃ sādhu tat saṃvidhīyatām
07,105.011 droṇa uvāca
07,105.011a cintyaṃ bahu mahārāja kṛtyaṃ yat tatra me śṛṇu
07,105.011c trayo hi samatikrāntāḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
07,105.011e yāvad eva bhayaṃ paścāt tāvad eṣāṃ puraḥsaram
07,105.012a tad garīyastaraṃ manye yatra kṛṣṇadhanaṃjayau
07,105.012c sā purastāc ca paścāc ca gṛhītā bhāratī camūḥ
07,105.013a tatra kṛtyam ahaṃ manye saindhavasyābhirakṣaṇam
07,105.013c sa no rakṣyatamas tāta kruddhād bhīto dhanaṃjayāt
07,105.014a gatau hi saindhavaṃ vīrau yuyudhānavṛkodarau
07,105.014c saṃprāptaṃ tad idaṃ dyūtaṃ yat tac chakunibuddhijam
07,105.015a na sabhāyāṃ jayo vṛtto nāpi tatra parājayaḥ
07,105.015c iha no glahamānānām adya tāta jayājayau
07,105.016a yān sma tān glahate ghorāñ śakuniḥ kurusaṃsadi
07,105.016c akṣān saṃmanyamānaḥ sa prā kśarās te durāsadāḥ
07,105.016d*0814_01 na te 'kṣā niśitā ghorāḥ śarā yuṣmat tanucchadaḥ
07,105.017a yatra te bahavas tāta kuravaḥ paryavasthitāḥ
07,105.017c senāṃ durodaraṃ viddhi śarān akṣān viśāṃ pate
07,105.018a glahaṃ ca saindhavaṃ rājann atra dyūtasya niścayaḥ
07,105.018c saindhave hi mahādyūtaṃ samāsaktaṃ paraiḥ saha
07,105.018d*0815_01 atra te dhruvam āyatto jayo vājaya eva vā
07,105.019a atra sarve mahārāja tyaktvā jīvitam ātmanaḥ
07,105.019c saindhavasya raṇe rakṣāṃ vidhivat kartum arhatha
07,105.019e tatra no glahamānānāṃ dhruvau tāta jayājayau
07,105.020a yatra te parameṣvāsā yattā rakṣanti saindhavam
07,105.020c tatra yāhi svayaṃ śīghraṃ tāṃś ca rakṣasva rakṣiṇaḥ
07,105.021a ihaiva tv aham āsiṣye preṣayiṣyāmi cāparān
07,105.021c nirotsyāmi ca pāñcālān sahitān pāṇḍusṛñjayaiḥ
07,105.022a tato duryodhanaḥ prāyāt tūrṇam ācāryaśāsanāt
07,105.022c udyamyātmānam ugrāya karmaṇe sapadānugaḥ
07,105.023a cakrarakṣau tu pāñcālyau yudhāmanyūttamaujasau
07,105.023c bāhyena senām abhyetya jagmatuḥ savyasācinam
07,105.024a tau hi pūrvaṃ mahārāja vāritau kṛtavarmaṇā
07,105.024c praviṣṭe tv arjune rājaṃs tava sainyaṃ yuyutsayā
07,105.024d*0816_01 pārśvena senām āyāntau kururājo dadarśa ha
07,105.024d*0817_01 pārśve bhittvā camūṃ vīrau praviṣṭau tava vāhinīm
07,105.025a tābhyāṃ duryodhanaḥ sārdham agacchad yuddham uttamam
07,105.025c tvaritas tvaramāṇābhyāṃ bhrātṛbhyāṃ bhārato balī
07,105.026a tāv abhidravatām enam ubhāv udyatakārmukau
07,105.026c mahārathasamākhyātau kṣatriyapravarau yudhi
07,105.026d*0818_01 tam avidhyad yudhāmanyus triṃśatā kaṅkapatribhiḥ
07,105.026d*0818_02 viṃśatyā sārathiṃ cāsya caturbhiś caturo hayān
07,105.026d*0818_03 duryodhano yudhāmanyor dhvajam ekeṣuṇācchinat
07,105.026d*0818_04 iṣudhīkārmukaṃ cāsya samakṛntad rathottame
07,105.026d*0818_05 sārathiṃ cāsya bhallena rathanīḍād apāharat
07,105.026d*0818_06 tato 'vidhyac charais tīkṣṇaiś caturbhiś caturo hayān
07,105.026d*0819_01 yudhāmanyuś ca pāñcālya uttamaujās tathaiva ca
07,105.026d*0819_02 bhittvā pārśvena sainyaṃ tu praviṣṭau phalgunaṃ prati
07,105.026d*0819_03 tau samāsādayad vīraḥ śaraiḥ kāyāsthibhedibhiḥ
07,105.026d*0819_04 saptabhiś ca yudhāmanyuṃ ṣaḍbhiś caivottamaujasam
07,105.026d*0819_05 tau taṃ suniśitair bāṇair avidhyetāṃ mahārathau
07,105.026d*0819_06 uttamaujās tu bhallena cāpaṃ ciccheda vīryavān
07,105.026d*0819_07 athānyat sumahātejā dhanur gṛhya mahābalaḥ
07,105.026d*0819_08 chādayām āsa saṃkruddhaḥ pāñcālau kurunandanaḥ
07,105.027a yudhāmanyus tu saṃkruddhaḥ śarāṃs triṃśatam āyasān
07,105.027c vyasṛjat tava putrasya tvaramāṇaḥ stanāntare
07,105.027d*0820_01 tathottamaujāḥ saṃkruddhaḥ śarair hemavibhūṣitaiḥ
07,105.027d*0820_02 avidhyat sārathiṃ cāsya prāhiṇod yamasādanam
07,105.028a duryodhano 'pi rājendra pāñcālyasyottamaujasaḥ
07,105.028c jaghāna caturaś cāśvān ubhau ca pārṣṇisārathī
07,105.029a uttamaujā hatāśvas tu hatasūtaś ca saṃyuge
07,105.029c āruroha rathaṃ bhrātur yudhāmanyor abhitvaran
07,105.029d*0821_01 yudhāmanyurathaṃ śīghram āruroha paraṃtapaḥ
07,105.030a sa rathaṃ prāpya taṃ bhrātur duryodhanahayāñ śaraiḥ
07,105.030c bahubhis tāḍayām āsa te hatāḥ prāpatan bhuvi
07,105.031a hayeṣu patiteṣv asya ciccheda parameṣuṇā
07,105.031c yudhāmanyur dhanuḥ śīghraṃ śarāvāpaṃ ca saṃyuge
07,105.032a hatāśvasūtāt sa rathād avaplutya mahārathaḥ
07,105.032c gadām ādāya te putraḥ pāñcālyāv abhyadhāvata
07,105.033a tam āpatantaṃ saṃprekṣya kruddhaṃ parapuraṃjayam
07,105.033c avaplutau rathopasthād yudhāmanyūttamaujasau
07,105.034a tataḥ sa hemacitraṃ taṃ syandanapravaraṃ gadī
07,105.034c gadayā pothayām āsa sāśvasūtadhvajaṃ raṇe
07,105.034d*0822_01 etad īdṛśakaṃ kārṣīt putras tava janādhipa
07,105.034d*0822_02 gadayā gadināṃ śreṣṭhaḥ sarvalokamahārathaḥ
07,105.035a hatvā cainaṃ sa putras te hatāśvo hatasārathiḥ
07,105.035c madrarājarathaṃ tūrṇam āruroha paraṃtapaḥ
07,105.036a pāñcālānāṃ tu mukhyau tau rājaputrau mahābalau
07,105.036c ratham anyaṃ samāruhya dhanaṃjayam abhīyatuḥ
07,106.000*0823_00 saṃjaya uvāca
07,106.000*0823_01 vartamāne mahārāja saṃgrāme lomaharṣaṇe
07,106.000*0823_02 vyākuleṣu ca sainyeṣu pīḍyamāneṣu sarvaśaḥ
07,106.000*0823_03 rādheyo bhīmam ānarcchad yuddhāya bharatarṣabha
07,106.000*0823_04 yathā nāgo vane nāgaṃ matto mattam abhidravat
07,106.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,106.001a yau tau karṇaś ca bhīmaś ca saṃprayuddhau mahābalau
07,106.001c arjunasya rathopānte kīdṛśaḥ so 'bhavad raṇaḥ
07,106.002a pūrvaṃ hi nirjitaḥ karṇo bhīmasenena saṃyuge
07,106.002c kathaṃ bhūyas tu rādheyo bhīmam āgān mahārathaḥ
07,106.003a bhīmo vā sūtatanayaṃ pratyudyātaḥ kathaṃ raṇe
07,106.003c mahārathasamākhyātaṃ pṛthivyāṃ pravaraṃ ratham
07,106.004a bhīṣmadroṇāv atikramya dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
07,106.004c nānyato bhayam ādatta vinā karṇaṃ dhanurdharam
07,106.005a bhayān na śete satataṃ cintayan vai mahāratham
07,106.005b*0824_01 bhayād yasya mahābāhor na śete bahulāḥ samāḥ
07,106.005b*0824_02 cintayan nityaśo vīryaṃ rādheyasya mahātmanaḥ
07,106.005c taṃ kathaṃ sūtaputraṃ hi bhīmo 'yudhyata saṃyuge
07,106.006a brahmaṇyaṃ vīryasaṃpannaṃ samareṣv anivartinam
07,106.006c kathaṃ karṇaṃ yudhāṃ śreṣṭhaṃ bhīmo 'yudhyata saṃyuge
07,106.007a yau tau samīyatur vīrāv arjunasya rathaṃ prati
07,106.007c kathaṃ nu tāv ayudhyetāṃ sūtaputravṛkodarau
07,106.008a bhrātṛtvaṃ darśitaṃ pūrvaṃ ghṛṇī cāpi sa sūtajaḥ
07,106.008c kathaṃ bhīmena yuyudhe kuntyā vākyam anusmaran
07,106.009a bhīmo vā sūtaputreṇa smaran vairaṃ purā kṛtam
07,106.009c so 'yudhyata kathaṃ vīraḥ karṇena saha saṃyuge
07,106.010a āśāste ca sadā sūta putro duryodhano mama
07,106.010c karṇo jeṣyati saṃgrāme sahitān pāṇḍavān iti
07,106.011a jayāśā yatra mandasya putrasya mama saṃyuge
07,106.011c sa kathaṃ bhīmakarmāṇaṃ bhīmasenam ayudhyata
07,106.012a yaṃ samāśritya putrair me kṛtaṃ vairaṃ mahārathaiḥ
07,106.012c taṃ sūtatanayaṃ tāta kathaṃ bhīmo hy ayodhayat
07,106.013a anekān viprakārāṃś ca sūtaputrasamudbhavān
07,106.013c smaramāṇaḥ kathaṃ bhīmo yuyudhe sūtasūnunā
07,106.014a yo 'jayat pṛthivīṃ sarvāṃ rathenaikena vīryavān
07,106.014c taṃ sūtatanayaṃ yuddhe kathaṃ bhīmo hy ayodhayat
07,106.015a yo jātaḥ kuṇḍalābhyāṃ ca kavacena sahaiva ca
07,106.015c taṃ sūtaputraṃ samare bhīmaḥ katham ayodhayat
07,106.015d*0825_01 astrahetoḥ purā tāta bhārgavaṃ samapūjayat
07,106.015d*0825_02 tasya prasādād brahmāstraṃ labdhavāṃś ca bhṛgūttamāt
07,106.016a yathā tayor yuddham abhūd yaś cāsīd vijayī tayoḥ
07,106.016c tan mamācakṣva tattvena kuśalo hy asi saṃjaya
07,106.017 saṃjaya uvāca
07,106.017a bhīmasenas tu rādheyam utsṛjya rathināṃ varam
07,106.017c iyeṣa gantuṃ yatrāstāṃ vīrau kṛṣṇadhanaṃjayau
07,106.018a taṃ prayāntam abhidrutya rādheyaḥ kaṅkapatribhiḥ
07,106.018c abhyavarṣan mahārāja megho vṛṣṭyeva parvatam
07,106.019a phullatā paṅkajeneva vaktreṇābhyutsmayan balī
07,106.019c ājuhāva raṇe yāntaṃ bhīmam ādhirathis tadā
07,106.019d*0826_00 karṇa uvāca
07,106.019d*0826_01 bhīmāhitais tava raṇe svapne 'pi na vibhāvitam
07,106.019d*0826_02 tad darśayasi kasmān me pṛṣṭhaṃ pārthadidṛkṣayā
07,106.019d*0826_03 kuntyāḥ putrasya sadṛśaṃ nedaṃ pāṇḍavanandana
07,106.019d*0826_04 tena mām abhitaḥ sthitvā śaravarṣair avākira
07,106.020a bhīmasenas tadāhvānaṃ karṇān nāmarṣayad yudhi
07,106.020c ardhamaṇḍalam āvṛtya sūtaputram ayodhayat
07,106.021a avakragāmibhir bāṇair abhyavarṣan mahāyasaiḥ
07,106.021c dvairathe daṃśitaṃ yattaṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam
07,106.022a vidhitsuḥ kalahasyāntaṃ jighāṃsuḥ karṇam akṣiṇot
07,106.022c taṃ ca hatvetarān sarvān hantukāmo mahābalaḥ
07,106.023a tasmai prāsṛjad ugrāṇi vividhāni paraṃtapaḥ
07,106.023c amarṣī pāṇḍavaḥ kruddhaḥ śaravarṣāṇi māriṣa
07,106.024a tasya tānīṣuvarṣāṇi mattadviradagāminaḥ
07,106.024c sūtaputro 'stramāyābhir agrasat sumahāyaśāḥ
07,106.025a sa yathāvan mahārāja vidyayā vai supūjitaḥ
07,106.025c ācāryavan maheṣvāsaḥ karṇaḥ paryacarad raṇe
07,106.026a saṃrambheṇa tu yudhyantaṃ bhīmasenaṃ smayann iva
07,106.026c abhyapadyata rādheyas tam amarṣī vṛkodaram
07,106.027a tan nāmṛṣyata kaunteyaḥ karṇasya smitam āhave
07,106.027c yudhyamāneṣu vīreṣu paśyatsu ca samantataḥ
07,106.028a taṃ bhīmasenaḥ saṃprāptaṃ vatsadantaiḥ stanāntare
07,106.028c vivyādha balavān kruddhas tottrair iva mahādvipam
07,106.029a sūtaṃ tu sūtaputrasya supuṅkhair niśitaiḥ śaraiḥ
07,106.029c sumuktaiś citravarmāṇaṃ nirbibheda trisaptabhiḥ
07,106.030a karṇo jāmbūnadair jālaiḥ saṃchannān vātaraṃhasaḥ
07,106.030c vivyādha turagān vīraḥ pañcabhiḥ pañcabhiḥ śaraiḥ
07,106.031a tato bāṇamayaṃ jālaṃ bhīmasenarathaṃ prati
07,106.031c karṇena vihitaṃ rājan nimeṣārdhād adṛśyata
07,106.032a sarathaḥ sadhvajas tatra sasūtaḥ pāṇḍavas tadā
07,106.032c prācchādyata mahārāja karṇacāpacyutaiḥ śaraiḥ
07,106.033a tasya karṇaś catuḥṣaṣṭyā vyadhamat kavacaṃ dṛḍham
07,106.033c kruddhaś cāpy ahanat pārśve nārācair marmabhedibhiḥ
07,106.034a tato 'cintya mahāvegān karṇakārmukaniḥsṛtān
07,106.034c samāśliṣyad asaṃbhrāntaḥ sūtaputraṃ vṛkodaraḥ
07,106.035a sa karṇacāpaprabhavān iṣūn āśīviṣopamān
07,106.035c bibhrad bhīmo mahārāja na jagāma vyathāṃ raṇe
07,106.035d*0827_01 sa karṇacāpaṃ ciccheda bhīmaseno mahābalaḥ
07,106.035d*0827_02 trāsayitvā mahārāja gām amitavikramaḥ
07,106.036a tato dvātriṃśatā bhallair niśitais tigmatejanaiḥ
07,106.036c vivyādha samare karṇaṃ bhīmasenaḥ pratāpavān
07,106.037a ayatnenaiva taṃ karṇaḥ śarair upa samākirat
07,106.037c bhīmasenaṃ mahābāhuṃ saindhavasya vadhaiṣiṇam
07,106.038a mṛdupūrvaṃ ca rādheyo bhīmam ājāv ayodhayat
07,106.038c krodhapūrvaṃ tathā bhīmaḥ pūrvavairam anusmaran
07,106.039a taṃ bhīmaseno nāmṛṣyad avamānam amarṣaṇaḥ
07,106.039c sa tasmai vyasṛjat tūrṇaṃ śaravarṣam amitrajit
07,106.040a te śarāḥ preṣitā rājan bhīmasenena saṃyuge
07,106.040c nipetuḥ sarvato bhīmāḥ kūjanta iva pakṣiṇaḥ
07,106.041a hemapuṅkhā mahārāja bhīmasenadhanuścyutāḥ
07,106.041c abhyadravaṃs te rādheyaṃ vṛkāḥ kṣudramṛgaṃ yathā
07,106.042a karṇas tu rathināṃ śreṣṭhaś chādyamānaḥ samantataḥ
07,106.042c rājan vyasṛjad ugrāṇi śaravarṣāṇi saṃyuge
07,106.043a tasya tān aśaniprakhyān iṣūn samaraśobhinaḥ
07,106.043c ciccheda bahubhir bhallair asaṃprāptān vṛkodaraḥ
07,106.044a punaś ca śaravarṣeṇa chādayām āsa bhārata
07,106.044c karṇo vaikartano yuddhe bhīmasenaṃ mahāratham
07,106.044d*0828_01 punar bāṇamayaṃ varṣaṃ vyasṛjat pāṇḍavaṃ prati
07,106.044d*0828_02 tathā karṇena samare pīḍyamānaḥ samantataḥ
07,106.045a tatra bhārata bhīmaṃ tu dṛṣṭavantaḥ sma sāyakaiḥ
07,106.045c samācitatanuṃ saṃkhye śvāvidhaṃ śalalair iva
07,106.046a hemapuṅkhāñ śilādhautān karṇacāpacyutāñ śarān
07,106.046c dadhāra samare vīraḥ svaraśmīn iva bhāskaraḥ
07,106.047a rudhirokṣitasarvāṅgo bhīmaseno vyarocata
07,106.047c tapanīyanibhaiḥ puṣpaiḥ palāśa iva kānane
07,106.047d*0829_01 samṛddhakusumāpīḍo vasante 'śokavat taruḥ
07,106.048a tat tu bhīmo mahārāja karṇasya caritaṃ raṇe
07,106.048c nāmṛṣyata maheṣvāsaḥ krodhād udvṛtya cakṣuṣī
07,106.049a sa karṇaṃ pañcaviṃśatyā nārācānāṃ samārpayat
07,106.049c mahīdharam iva śvetaṃ gūḍhapādair viṣolbaṇaiḥ
07,106.049d*0830_01 viviśuś ca yathaivogrā valmīkaṃ bhujagottamāḥ
07,106.049d*0831_01 saptabhir niśitais tūrṇaṃ śarair āśīviṣopamaiḥ
07,106.050a taṃ vivyādha punar bhīmaḥ ṣaḍbhir aṣṭābhir eva ca
07,106.050c marmasv amaravikrāntaḥ sūtaputraṃ mahāraṇe
07,106.050d*0832_01 marmaṇy anaparādhī saṃdidhitsuḥ kalahaṃ tadā
07,106.051a tataḥ karṇasya saṃkruddho bhīmasenaḥ pratāpavān
07,106.051c ciccheda kārmukaṃ tūrṇaṃ sarvopakaraṇāni ca
07,106.051d*0833_01 tathāpi samare tūrṇaṃ vivyādhorasi pāṇḍavaḥ
07,106.051d*0833_02 pāṇḍavas tu punar viddhvā saptabhiḥ sāyakottamaiḥ
07,106.051d*0833_03 anyaiś ca bahu saṃ(?)rājañ śarair āśīviṣopamaiḥ
07,106.052a jaghāna caturaś cāśvān sūtaṃ ca tvaritaḥ śaraiḥ
07,106.052c nārācair arkaraśmyābhaiḥ karṇaṃ vivyādha corasi
07,106.053a te jagmur dharaṇīṃ sarve karṇaṃ nirbhidya māriṣa
07,106.053c yathā hi jaladaṃ bhittvā rājan sūryasya raśmayaḥ
07,106.053d*0834_01 samāśvastas tu karṇo vai punar yuddham arocayat
07,106.053d*0834_02 bhīmaseno dṛḍhaṃ kopāt punar vivyādha patriṇā
07,106.054a sa vaikalyaṃ mahat prāpya chinnadhanvā śarārditaḥ
07,106.054c tathā puruṣamānī sa pratyapāyād rathāntaram
07,106.054c*0835_01 **** **** lajjām utsṛjya bhārata
07,106.054c*0835_02 bhīmasenabhayāt karṇaḥ
07,106.054d*0836_01 apacakrāma samare yuddhāya bharatarṣabha
07,107.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,107.001a yasmiñ jayāśā satataṃ putrāṇāṃ mama saṃjaya
07,107.001c taṃ dṛṣṭvā vimukhaṃ saṃkhye kiṃ nu duryodhano 'bravīt
07,107.001d*0837_01 kathaṃ ca yuyudhe bhīmo vīryaślāghī mahābalaḥ
07,107.001e karṇo vā samare tāta kim akārṣīd ataḥ param
07,107.002 saṃjaya uvāca
07,107.002*0838_01 tavāparādhād rājendra punar yuddham avartata
07,107.002a bhīmasenaṃ raṇe dṛṣṭvā jvalantam iva pāvakam
07,107.002b*0839_01 svayaṃ śiṣyo bhūtapater bhārgavasya dhanurdharaḥ
07,107.002b*0840_01 tasya tulyo 'stramāyābhis tad viśiṣṭo 'tha vā vṛṣaḥ
07,107.002b*0840_02 śiṣyaḥ śiṣyaguṇair yuktaḥ kālāntakayamopamaḥ
07,107.002b*0840_03 sa bhīmasenena jitaḥ pāṇḍuputreṇa bhārata
07,107.002b*0841_01 śiṣyatvaṃ prāptavān karṇas tasya tulyo 'stramāyayā
07,107.002b*0841_02 tad viśiṣṭo 'pi vā karṇaḥ śiṣyaḥ śiṣyaguṇair yutaḥ
07,107.002b*0841_03 kālāntakayamo yadvad bhīmasenena nirjitaḥ
07,107.002b*0841_04 kuntīputreṇa bhīmena nirjitaḥ sa tu līlayā
07,107.002c ratham anyaṃ samāsthāya vidhivat kalpitaṃ punaḥ
07,107.002e abhyayāt pāṇḍavaṃ karṇo vātoddhūta ivārṇavaḥ
07,107.003a kruddham ādhirathiṃ dṛṣṭvā putrās tava viśāṃ pate
07,107.003c bhīmasenam amanyanta vaivasvatamukhe hutam
07,107.003d*0842_01 bhīmaseno 'pi samare rādheyaṃ pratyamarṣitaḥ
07,107.004a cāpaśabdaṃ mahat kṛtvā talaśabdaṃ ca bhairavam
07,107.004c abhyavartata rādheyo bhīmasenarathaṃ prati
07,107.005a punar eva tato rājan mahān āsīt sudāruṇaḥ
07,107.005c vimardaḥ sūtaputrasya bhīmasya ca viśāṃ pate
07,107.006a saṃrabdhau hi mahābāhū parasparavadhaiṣiṇau
07,107.006c anyonyam īkṣāṃ cakrāte dahantāv iva locanaiḥ
07,107.007a krodharaktekṣaṇau kruddhau niḥśvasantau mahārathau
07,107.007c yuddhe 'nyonyaṃ samāsādya tatakṣatur ariṃdamau
07,107.008a vyāghrāv iva susaṃrabdhau śyenāv iva ca śīghragau
07,107.008c śarabhāv iva saṃkruddhau yuyudhāte parasparam
07,107.009a tato bhīmaḥ smaran kleśān akṣadyūte vane 'pi ca
07,107.009c virāṭanagare caiva prāptaṃ duḥkham ariṃdamaḥ
07,107.010a rāṣṭrāṇāṃ sphītaratnānāṃ haraṇaṃ ca tavātmajaiḥ
07,107.010c satataṃ ca parikleśān saputreṇa tvayā kṛtān
07,107.011a dagdhum aicchaś ca yat kuntīṃ saputrāṃ tvam anāgasam
07,107.011c kṛṣṇāyāś ca parikleśaṃ sabhāmadhye durātmabhiḥ
07,107.011d*0843_01 keśapakṣagrahaṃ caiva duḥśāsanakṛtaṃ tathā
07,107.011d*0843_02 paruṣāṇi ca vākyāni karṇenoktāni bhārata
07,107.012a patim anyaṃ parīpsasva na santi patayas tava
07,107.012c narakaṃ patitāḥ pārthāḥ sarve ṣaṇḍhatilopamāḥ
07,107.013a samakṣaṃ tava kauravya yad ūcuḥ kuravas tadā
07,107.013c dāsībhogena kṛṣṇāṃ ca bhoktukāmāḥ sutās tava
07,107.014a yac cāpi tān pravrajataḥ kṛṣṇājinanivāsinaḥ
07,107.014c paruṣāṇy uktavān karṇaḥ sabhāyāṃ saṃnidhau tava
07,107.014d*0844_01 putras tava viśeṣeṇa kāladyūtena noditaḥ
07,107.015a tṛṇīkṛtya ca yat pārthāṃs tava putro vavalga ha
07,107.015c viṣamasthān samastho hi saṃrambhād gatacetasaḥ
07,107.016a bālyāt prabhṛti cārighnas tāni duḥkhāni cintayan
07,107.016c niravidyata dharmātmā jīvitena vṛkodaraḥ
07,107.016d*0845_01 evaṃ bahuvidhān ghorān smaran dīptāgnisaṃnibhaḥ
07,107.017a tato visphārya sumahad dhemapṛṣṭhaṃ durāsadam
07,107.017c cāpaṃ bharataśārdūlas tyaktātmā karṇam abhyayāt
07,107.018a sa sāyakamayair jālair bhīmaḥ karṇarathaṃ prati
07,107.018c bhānumadbhiḥ śilādhautair bhānoḥ pracchādayat prabhām
07,107.019a tataḥ prahasyādhirathis tūrṇam asyañ śitāñ śarān
07,107.019c vyadhamad bhīmasenasya śarajālāni patribhiḥ
07,107.020a mahāratho mahābāhur mahāvegair mahābalaḥ
07,107.020c vivyādhādhirathir bhīmaṃ navabhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,107.021a sa tottrair iva mātaṅgo vāryamāṇaḥ patatribhiḥ
07,107.021c abhyadhāvad asaṃbhrāntaḥ sūtaputraṃ vṛkodaraḥ
07,107.022a tam āpatantaṃ vegena rabhasaṃ pāṇḍavarṣabham
07,107.022c karṇaḥ pratyudyayau yoddhuṃ matto mattam iva dvipam
07,107.023a tataḥ pradhmāpya jalajaṃ bherīśatanināditam
07,107.023c akṣubhyata balaṃ harṣād uddhūta iva sāgaraḥ
07,107.024a tad uddhūtaṃ balaṃ dṛṣṭva rathanāgāśvapattimat
07,107.024c bhīmaḥ karṇaṃ samāsādya chādayām āsa sāyakaiḥ
07,107.025a aśvān ṛśyasavarṇāṃs tu haṃsavarṇair hayottamaiḥ
07,107.025c vyāmiśrayad raṇe karṇaḥ pāṇḍavaṃ chādayañ śaraiḥ
07,107.026a ṛśyavarṇān hayān karkair miśrān mārutaraṃhasaḥ
07,107.026c nirīkṣya tava putrāṇāṃ hāhākṛtam abhūd balam
07,107.027a te hayā bahv aśobhanta miśritā vātaraṃhasaḥ
07,107.027c sitāsitā mahārāja yathā vyomni balāhakāḥ
07,107.028a saṃrabdhau krodhatāmrākṣau prekṣya karṇavṛkodarau
07,107.028c saṃtrastāḥ samakampanta tvadīyānāṃ mahārathāḥ
07,107.029a yamarāṣṭropamaṃ ghoram āsīd āyodhanaṃ tayoḥ
07,107.029c durdarśaṃ bharataśreṣṭha pretarājapuraṃ yathā
07,107.030a samājam iva tac citraṃ prekṣamāṇā mahārathāḥ
07,107.030c nālakṣayañ jayaṃ vyaktam ekaikasya nivāraṇe
07,107.031a tayoḥ praikṣanta saṃmardaṃ saṃnikṛṣṭamahāstrayoḥ
07,107.031c tava durmantrite rājan saputrasya viśāṃ pate
07,107.032a chādayantau hi śatrughnāv anyonyaṃ sāyakaiḥ śitaiḥ
07,107.032c śarajālāvṛtaṃ vyoma cakrāte śaravṛṣṭibhiḥ
07,107.033a tāv anyonyaṃ jighāṃsantau śarais tīkṣṇair mahārathau
07,107.033c prekṣaṇīyatarāv āstāṃ vṛṣṭimantāv ivāmbudau
07,107.034a suvarṇavikṛtān bāṇān pramuñcantāv ariṃdamau
07,107.034c bhāsvaraṃ vyoma cakrāte vahnyulkābhir iva prabho
07,107.035a tābhyāṃ muktā vyakāśanta kaṅkabarhiṇavāsasaḥ
07,107.035c paṅktyaḥ śaradi mattānāṃ sārasānām ivāmbare
07,107.035d*0846_01 tato bhīmo mahārāja karṇaṃ viddhvā tribhiḥ śaraiḥ
07,107.035d*0846_02 sārathiṃ cāsya bhallena rathanīḍād apāharat
07,107.035d*0846_03 aśvāṃś ca caturaḥ śvetān nijaghāna śitaiḥ śaraiḥ
07,107.035d*0846_04 hitvā dhvajaṃ ca chattraṃ ca rathaṃ ca śatadhākarot
07,107.035d*0846_05 cakāra virathaṃ karṇaṃ tava putrasya paśyataḥ
07,107.035d*0846_06 sa tathā virathaḥ karṇo bhīmasenena nirjitaḥ
07,107.035d*0846_07 anyaṃ rathaṃ samāsthāya punar vivyādha mārutim
07,107.035d*0846_08 mahāgajau yathā dṛptau viṣāṇāgraiḥ parasparam
07,107.035d*0846_09 tatakṣatus tathā tau tu anyonyaṃ ca nijaghnatuḥ
07,107.036a saṃsaktaṃ sūtaputreṇa dṛṣṭvā bhīmam ariṃdamam
07,107.036c atibhāram amanyetāṃ bhīme kṛṣṇadhanaṃjayau
07,107.037a tatrādhirathibhīmābhyāṃ śarair muktair dṛḍhāhatāḥ
07,107.037c iṣupātam atikramya petur aśvanaradvipāḥ
07,107.038a patadbhiḥ patitaiś cānyair gatāsubhir anekaśaḥ
07,107.038c kṛto mahān mahārāja putrāṇāṃ te janakṣayaḥ
07,107.039a manuṣyāśvagajānāṃ ca śarīrair gatajīvitaiḥ
07,107.039c kṣaṇena bhūmiḥ saṃjajñe saṃvṛtā bharatarṣabha
07,107.039d*0847_01 ākrīḍam iva rudrasya dakṣayajñanibarhaṇe
07,108.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,108.001a atyadbhutam ahaṃ manye bhīmasenasya vikramam
07,108.001c yat karṇaṃ yodhayām āsa samare laghuvikramam
07,108.002a tridaśān api codyuktān sarvaśastradharān yudhi
07,108.002c vārayed yo raṇe karṇaḥ sayakṣāsuramānavān
07,108.003a sa kathaṃ pāṇḍavaṃ yuddhe bhrājamānam iva śriyā
07,108.003c nātarat saṃyuge tāta tan mamācakṣva saṃjaya
07,108.004a kathaṃ ca yuddhaṃ bhūyo 'bhūt tayoḥ prāṇadurodare
07,108.004c atra manye samāyatto jayo vājaya eva vā
07,108.005a karṇaṃ prāpya raṇe sūta mama putraḥ suyodhanaḥ
07,108.005c jetum utsahate pārthān sagovindān sasātvatān
07,108.006a śrutvā tu nirjitaṃ karṇam asakṛd bhīmakarmaṇā
07,108.006c bhīmasenena samare moha āviśatīva mām
07,108.007a vinaṣṭān kauravān manye mama putrasya durnayaiḥ
07,108.007c na hi karṇo maheṣvāsān pārthāñ jyeṣyati saṃjaya
07,108.008a kṛtavān yāni yuddhāni karṇaḥ pāṇḍusutaiḥ saha
07,108.008c sarvatra pāṇḍavāḥ karṇam ajayanta raṇājire
07,108.009a ajayyāḥ pāṇḍavās tāta devair api savāsavaiḥ
07,108.009c na ca tad budhyate mandaḥ putro duryodhano mama
07,108.010a dhanaṃ dhaneśvarasyeva hṛtvā pārthasya me sutaḥ
07,108.010b*0848_01 karṇasya matam āsthāya svārtham ity eva me sutaḥ
07,108.010c madhuprepsur ivābuddhiḥ prapātaṃ nāvabudhyate
07,108.011a nikṛtyā nikṛtiprajño rājyaṃ hṛtvā mahātmanām
07,108.011c jitān ity eva manvānaḥ pāṇḍavān avamanyate
07,108.012a putrasnehābhibhūtena mayā cāpy akṛtātmanā
07,108.012c dharme sthitā mahātmāno nikṛtāḥ pāṇḍunandanāḥ
07,108.013a śamakāmaḥ sadā pārtho dīrghaprekṣī yudhiṣṭhiraḥ
07,108.013c aśakta iti manvānaiḥ putrair mama nirākṛtaḥ
07,108.013d*0849_01 tān utkramyābravīt putro mama dyūte sumandadhīḥ
07,108.014a tāni duḥkhāny anekāni viprakārāṃś ca sarvaśaḥ
07,108.014c hṛdi kṛtvā mahābāhur bhīmo 'yudhyata sūtajam
07,108.015a tasmān me saṃjaya brūhi karṇabhīmau yathā raṇe
07,108.015c ayudhyetāṃ yudhi śreṣṭhau parasparavadhaiṣiṇau
07,108.016 saṃjaya uvāca
07,108.016*0850_01 hanta te kathayiṣyāmi tayoḥ prāṇada(?du)rodaram
07,108.016*0850_02 paśyatāṃ sarvasainyānāṃ keśavārjunayor api
07,108.016a śṛṇu rājan yathā vṛttaḥ saṃgrāmaḥ karṇabhīmayoḥ
07,108.016c parasparavadhaprepsvor vane kuñjarayor iva
07,108.017a rājan vaikartano bhīmaṃ kruddhaḥ kruddham ariṃdamam
07,108.017c parākrāntaṃ parākramya vivyādha triṃśatā śaraiḥ
07,108.018a mahāvegaiḥ prasannāgraiḥ śātakumbhapariṣkṛtaiḥ
07,108.018c āhanad bharataśreṣṭha bhīmaṃ vaikartanaḥ śaraiḥ
07,108.019a tasyāsyato dhanur bhīmaś cakarta niśitais tribhiḥ
07,108.019c rathanīḍāc ca yantāraṃ bhallenāpātayat kṣitau
07,108.020a sa kāṅkṣan bhīmasenasya vadhaṃ vaikartano vṛṣaḥ
07,108.020c śaktiṃ kanakavaiḍūryacitradaṇḍāṃ parāmṛśat
07,108.021a pragṛhya ca mahāśaktiṃ kālaśaktim ivāparām
07,108.021c samutkṣipya ca rādheyaḥ saṃdhāya ca mahābalaḥ
07,108.021e cikṣepa bhīmasenāya jīvitāntakarīm iva
07,108.022a śaktiṃ visṛjya rādheyaḥ puraṃdara ivāśanim
07,108.022b*0851_01 śaktiṃ viyadgatāṃ drṣṭvā śakrāśanisamadyutim
07,108.022c nanāda sumahānādaṃ balavān sūtanandanaḥ
07,108.022e taṃ ca nādaṃ tataḥ śrutvā putrās te hṛṣitābhavan
07,108.023a tāṃ karṇabhujanirmuktām arkavaiśvānaraprabhām
07,108.023c śaktiṃ viyati ciccheda bhīmaḥ saptabhir āśugaiḥ
07,108.024a chittvā śaktiṃ tato bhīmo nirmuktoragasaṃnibhām
07,108.024c mārgamāṇa iva prāṇān sūtaputrasya māriṣa
07,108.025a prāhiṇon nava saṃrabdhaḥ śarān barhiṇavāsasaḥ
07,108.025c svarṇapuṅkhāñ śilādhautān yamadaṇḍopamān mṛdhe
07,108.026a karṇo 'py anyad dhanur gṛhya hemapṛṣṭhaṃ durāsadam
07,108.026c vikṛṣya ca mahātejā vyasṛjat sāyakān nava
07,108.027a tān pāṇḍuputraś ciccheda navabhir nataparvabhiḥ
07,108.027b*0852_01 suvarṇavikṛtair bāṇaiḥ suvarṇavikṛtāñ śarān
07,108.027c vasuṣeṇena nirmuktān nava rājan mahāśarān
07,108.027e chittvā bhīmo mahārāja nādaṃ siṃha ivānadat
07,108.028a tau vṛṣāv iva nardantau balinau vāśitāntare
07,108.028c śārdūlāv iva cānyonyam atyarthaṃ ca hy agarjatām
07,108.029a anyonyaṃ prajihīrṣantāv anyonyasyāntaraiṣiṇau
07,108.029c anyonyam abhivīkṣantau goṣṭheṣv iva maharṣabhau
07,108.030a mahāgajāv ivāsādya viṣāṇāgraiḥ parasparam
07,108.030c śaraiḥ pūrṇāyatotsṛṣṭair anyonyam abhijaghnatuḥ
07,108.031a nirdahantau mahārāja śaravṛṣṭyā parasparam
07,108.031c anyonyam abhivīkṣantau kopād vivṛtalocanau
07,108.032a prahasantau tathānyonyaṃ bhartsayantau muhur muhuḥ
07,108.032c śaṅkhaśabdaṃ ca kurvāṇau yuyudhāte parasparam
07,108.033a tasya bhīmaḥ punaś cāpaṃ muṣṭau ciccheda māriṣa
07,108.033c śaṅkhavarṇāś ca tān aśvān bāṇair ninye yamakṣayam
07,108.033d*0853_01 sārathiṃ ca tathāpy asya rathanīḍād apātayat
07,108.033d*0853_02 tato vaikartanaḥ karṇaś cintāṃ prāpa duratyayām
07,108.033d*0853_03 sa chādyamānaḥ samare hatāśvo hatasārathiḥ
07,108.033d*0853_04 mohitaḥ śarajālena kartavyaṃ nābhyapadyata
07,108.034a tathā kṛcchragataṃ dṛṣṭvā karṇaṃ duryodhano nṛpaḥ
07,108.034c vepamāna iva krodhād vyādideśātha durjayam
07,108.035a gaccha durjaya rādheyaṃ purā grasati pāṇḍavaḥ
07,108.035c jahi tūbarakaṃ kṣipraṃ karṇasya balam ādadhat
07,108.036a evam uktas tathety uktvā tava putras tavātmajam
07,108.036c abhyadravad bhīmasenaṃ vyāsaktaṃ vikirañ śarān
07,108.037a sa bhīmaṃ navabhir bāṇair aśvān aṣṭabhir ardayat
07,108.037c ṣaḍbhiḥ sūtaṃ tribhiḥ ketuṃ punas taṃ cāpi saptabhiḥ
07,108.038a bhīmaseno 'pi saṃkruddhaḥ sāśvayantāram āśugaiḥ
07,108.038c durjayaṃ bhinnamarmāṇam anayad yamasādanam
07,108.039a svalaṃkṛtaṃ kṣitau kṣuṇṇaṃ ceṣṭamānaṃ yathoragam
07,108.039c rudann ārtas tava sutaṃ karṇaś cakre pradakṣiṇam
07,108.040a sa tu taṃ virathaṃ kṛtvā smayann atyantavairiṇam
07,108.040c samācinod bāṇagaṇaiḥ śataghnīm iva śaṅkubhiḥ
07,108.041a tathāpy atirathaḥ karṇo bhidyamānaḥ sma sāyakaiḥ
07,108.041c na jahau samare bhīmaṃ kruddharūpaṃ paraṃtapaḥ
07,109.001 saṃjaya uvāca
07,109.001a sa tathā virathaḥ karṇaḥ punar bhīmena nirjitaḥ
07,109.001c ratham anyaṃ samāsthāya sadyo vivyādha pāṇḍavam
07,109.002a mahāgajāv ivāsādya viṣāṇāgraiḥ parasparam
07,109.002c śaraiḥ pūrṇāyatotsṛṣṭair anyonyam abhijaghnatuḥ
07,109.003a atha karṇaḥ śaravrātair bhīmaṃ balavad ardayat
07,109.003c nanāda balavan nādaṃ punar vivyādha corasi
07,109.004a taṃ bhīmo daśabhir bāṇaiḥ pratyavidhyad ajihmagaiḥ
07,109.004c punar vivyādha viṃśatyā śarāṇāṃ nataparvaṇām
07,109.005a karṇas tu navabhir bhīmaṃ viddhvā rājan stanāntare
07,109.005c dhvajam ekena vivyādha sāyakena śitena ha
07,109.006a sāyakānāṃ tataḥ pārthas triṣaṣṭyā pratyavidhyata
07,109.006c tottrair iva mahānāgaṃ kaśābhir iva vājinam
07,109.007a so 'tividdho mahārāja pāṇḍavena yaśasvinā
07,109.007c sṛkviṇī lelihan vīraḥ krodhasaṃraktalocanaḥ
07,109.007d*0854_01 ciccheda kārmukaṃ tūrṇaṃ pāṇḍavasya mahātmanaḥ
07,109.008a tataḥ śaraṃ mahārāja sarvakāyāvadāraṇam
07,109.008c prāhiṇod bhīmasenāya balāyendra ivāśanim
07,109.009a sa nirbhidya raṇe pārthaṃ sūtaputradhanuścyutaḥ
07,109.009c agacchad dārayan bhūmiṃ citrapuṅkhaḥ śilīmukhaḥ
07,109.009d*0855_01 tato bhīmo mahābāhuḥ krodhasaṃraktalocanaḥ
07,109.010a sarvaśaikyāṃ catuṣkiṣkuṃ gurvīṃ rukmāṅgadāṃ gadām
07,109.010c prāhiṇot sūtaputrāya ṣaḍasrām avicārayan
07,109.011a tayā jaghānādhiratheḥ sadaśvān sādhuvāhinaḥ
07,109.011c gadayā bhārataḥ kruddho vajreṇendra ivāsurān
07,109.012a tato bhīmo mahābāhuḥ kṣurābhyāṃ bharatarṣabha
07,109.012c dhvajam ādhiratheś chittvā sūtam abhyahanat tadā
07,109.012d*0856_01 mahābalān mahāvegān sadaśvān gadayā hatān
07,109.012d*0856_02 sūtaṃ ca nihataṃ dṛṣṭvā ketuṃ ca vinipātitam
07,109.013a hatāśvasūtam utsṛjya rathaṃ sa patitadhvajam
07,109.013c visphārayan dhanuḥ karṇas tasthau bhārata durmanāḥ
07,109.014a tatrādbhutam apaśyāma rādheyasya parākramam
07,109.014c viratho rathināṃ śreṣṭho vārayām āsa yad ripum
07,109.015a virathaṃ taṃ rathaśreṣṭhaṃ dṛṣṭvādhirathim āhave
07,109.015c duryodhanas tato rājann abhyabhāṣata durmukham
07,109.016a eṣa durmukha rādheyo bhīmena virathīkṛtaḥ
07,109.016c taṃ rathena naraśreṣṭhaṃ saṃpādaya mahāratham
07,109.017a duryodhanavacaḥ śrutvā tato bhārata durmukhaḥ
07,109.017c tvaramāṇo 'byayāt karṇaṃ bhīmaṃ cāvārayac charaiḥ
07,109.018a durmukhaṃ prekṣya saṃgrāme sūtaputrapadānugam
07,109.018c vāyuputraḥ prahṛṣṭo 'bhūt sṛkkiṇī parilelihan
07,109.019a tataḥ karṇaṃ mahārāja vārayitvā śilīmukhaiḥ
07,109.019c durmukhāya rathaṃ śīghraṃ preṣayām āsa pāṇḍavaḥ
07,109.020a tasmin kṣaṇe mahārāja navabhir nataparvabhiḥ
07,109.020c supuṅkhair durmukhaṃ bhīmaḥ śarair ninye yamakṣayam
07,109.021a tatas tam evādhirathiḥ syandanaṃ durmukhe hate
07,109.021c āsthitaḥ prababhau rājan dīpyamāna ivāṃśumān
07,109.022a śayānaṃ bhinnamarmāṇaṃ durmukhaṃ śoṇitokṣitam
07,109.022c dṛṣṭvā karṇo 'śrupūrṇākṣo muhūrtaṃ nābhyavartata
07,109.023a taṃ gatāsum atikramya kṛtvā karṇaḥ pradakṣiṇam
07,109.023c dīrgham uṣṇaṃ śvasan vīro na kiṃ cit pratyapadyata
07,109.024a tasmiṃs tu vivare rājan nārācān gārdhravāsasaḥ
07,109.024c prāhiṇot sūtaputrāya bhīmasenaś caturdaśa
07,109.025a te tasya kavacaṃ bhittvā svarṇapuṅkhā mahaujasaḥ
07,109.025c hemacitrā mahārāja dyotayanto diśo daśa
07,109.026a apiban sūtaputrasya śoṇitaṃ raktabhojanāḥ
07,109.026c kruddhā iva manuṣyendra bhujagāḥ kālacoditāḥ
07,109.027a prasarpamāṇā medinyāṃ te vyarocanta mārgaṇāḥ
07,109.027b*0857_01 te medinīṃ prasarpantaḥ śobhante rudhirokṣitāḥ
07,109.027c ardhapraviṣṭāḥ saṃrabdhā bilānīva mahoragāḥ
07,109.028a taṃ pratyavidhyad rādheyo jāmbūnadavibhūṣitaiḥ
07,109.028c caturdaśabhir aty ugrair nārācair avicārayan
07,109.029a te bhīmasenasya bhujaṃ savyaṃ nirbhidya patriṇaḥ
07,109.029c prāviśan medinīṃ bhīmāḥ krauñcaṃ patrarathā iva
07,109.030a te vyarocanta nārācāḥ praviśanto vasuṃdharām
07,109.030c gacchaty astaṃ dinakare dīpyamānā ivāṃśavaḥ
07,109.031a sa nirbhinno raṇe bhīmo nārācair marmabhedibhiḥ
07,109.031c susrāva rudhiraṃ bhūri parvataḥ salilaṃ yathā
07,109.032a sa bhīmas tribhir āyastaḥ sūtaputraṃ patatribhiḥ
07,109.032c suparṇavegair vivyādha sārathiṃ cāsya saptabhiḥ
07,109.033a sa vihvalo mahārāja karṇo bhīmabalārditaḥ
07,109.033c prādravaj javanair aśvai raṇaṃ hitvā mahāyaśāḥ
07,109.033d*0858_01 tathā puruṣamānī san pratyapāyād raṇājirāt
07,109.034a bhīmasenas tu visphārya cāpaṃ hemapariṣkṛtam
07,109.034c āhave 'tiratho 'tiṣṭhaj jvalann iva hutāśanaḥ
07,110.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,110.001a daivam eva paraṃ manye dhik pauruṣam anarthakam
07,110.001c yatrādhirathir āyasto nātarat pāṇḍavaṃ raṇe
07,110.002a karṇaḥ pārthān sagovindāñ jetum utsahate raṇe
07,110.002c na ca karṇasamaṃ yodhaṃ loke paśyāmi kaṃ cana
07,110.002e iti duryodhanasyāham aśrauṣaṃ jalpato muhuḥ
07,110.003a karṇo hi balavāñ śūro dṛḍhadhanvā jitaklamaḥ
07,110.003c iti mām abravīt sūta mando duryodhanaḥ purā
07,110.004a vasuṣeṇasahāyaṃ māṃ nālaṃ devāpi saṃyuge
07,110.004c kim u pāṇḍusutā rājan gatasattvā vicetasaḥ
07,110.005a tatra taṃ nirjitaṃ dṛṣṭvā bhujaṃgam iva nirviṣam
07,110.005c yuddhāt karṇam apakrāntaṃ kiṃ svid duryodhano 'bravīt
07,110.006a aho durmukham evaikaṃ yuddhānām aviśāradam
07,110.006c prāveśayad dhutavahaṃ pataṃgam iva mohitaḥ
07,110.006d*0859_01 ko hi prāveśayen nūnaṃ muktvā taṃ mama putrakam
07,110.006d*0860_01 pataṃgam iva saṃdīptaṃ bhīmāgniṃ samaveśayat
07,110.007a aśvatthāmā madrarājaḥ kṛpaḥ karṇaś ca saṃgatāḥ
07,110.007c na śaktāḥ pramukhe sthātuṃ nūnaṃ bhīmasya saṃjaya
07,110.008a te 'pi cāsya mahāghoraṃ balaṃ nāgāyutopamam
07,110.008c jānanto vyavasāyaṃ ca krūraṃ mārutatejasaḥ
07,110.009a kimarthaṃ krūrakarmāṇaṃ yamakālāntakopamam
07,110.009c balasaṃrambhavīryajñāḥ kopayiṣyanti saṃyuge
07,110.010a karṇas tv eko mahābāhuḥ svabāhubalam āśritaḥ
07,110.010c bhīmasenam anādṛtya raṇe 'yudhyata sūtajaḥ
07,110.011a yo 'jayat samare karṇaṃ puraṃdara ivāsuram
07,110.011c na sa pāṇḍusuto jetuṃ śakyaḥ kena cid āhave
07,110.012a droṇaṃ yaḥ saṃpramathyaikaḥ praviṣṭo mama vāhinīm
07,110.012c bhīmo dhanaṃjayānveṣī kas tam archej jijīviṣuḥ
07,110.013a ko hi saṃjaya bhīmasya sthātum utsahate 'grataḥ
07,110.013c udyatāśanivajrasya mahendrasyeva dānavaḥ
07,110.014a pretarājapuraṃ prāpya nivartetāpi mānavaḥ
07,110.014c na bhīmasenaṃ saṃprāpya nivarteta kadā cana
07,110.015a pataṃgā iva vahniṃ te prāviśann alpacetasaḥ
07,110.015c ye bhīmasenaṃ saṃkruddham abhyadhāvan vimohitāḥ
07,110.016a yat tat sabhāyāṃ bhīmena mama putravadhāśrayam
07,110.016c śaptaṃ saṃrambhiṇogreṇa kurūṇāṃ śṛṇvatāṃ tadā
07,110.017a tan nūnam abhisaṃcintya dṛṣṭvā karṇaṃ ca nirjitam
07,110.017c duḥśāsanaḥ saha bhrātrā bhayād bhīmād upāramat
07,110.018a yaś ca saṃjaya durbuddhir abravīt samitau muhuḥ
07,110.018c karṇo duḥśāsano 'haṃ ca jeṣyāmo yudhi pāṇḍavān
07,110.019a sa nūnaṃ virathaṃ dṛṣṭvā karṇaṃ bhīmena nirjitam
07,110.019b*0861_01 sa nūnaṃ nirjitaṃ karṇaṃ dṛṣṭvā bhīmena saṃyuge
07,110.019c pratyākhyānāc ca kṛṣṇasya bhṛśaṃ tapyati saṃjaya
07,110.020a dṛṣṭvā bhrātṝn hatān yuddhe bhīmasenena daṃśitān
07,110.020c ātmāparādhāt sumahan nūnaṃ tapyati putrakaḥ
07,110.021a ko hi jīvitam anvicchan pratīpaṃ pāṇḍavaṃ vrajet
07,110.021c bhīmaṃ bhīmāyudhaṃ kruddhaṃ sākṣāt kālam iva sthitam
07,110.022a vaḍavāmukhamadhyastho mucyetāpi hi mānavaḥ
07,110.022c na bhīmamukhasaṃprāpto mucyeteti matir mama
07,110.023a na pāṇḍavā na pāñcālā na ca keśavasātyakī
07,110.023c jānanti yudhi saṃrabdhā jīvitaṃ parirakṣitum
07,110.023d*0862_01 aho mama sutānāṃ hi vipannaṃ sūta jīvitam
07,110.024 saṃjaya uvāca
07,110.024a yat saṃśocasi kauravya vartamāne janakṣaye
07,110.024c tvam asya jagato mūlaṃ vināśasya na saṃśayaḥ
07,110.025a svayaṃ vairaṃ mahat kṛtvā putrāṇāṃ vacane sthitaḥ
07,110.025c ucyamāno na gṛhṇīṣe martyaḥ pathyam ivauṣadham
07,110.026a svayaṃ pītvā mahārāja kālakūṭaṃ sudurjaram
07,110.026c tasyedānīṃ phalaṃ kṛtsnam avāpnuhi narottama
07,110.026d*0863_01 prāpyedānīṃ phalaṃ tasya yathā pītvā viṣaṃ tathā
07,110.026d*0864_01 sukṛtasya supṛṣṭasya sujātasya mahāmṛdhe
07,110.027a yat tu kutsayase yodhān yudhyamānān yathābalam
07,110.027c atra te varṇayiṣyāmi yathā yuddham avartata
07,110.028a dṛṣṭvā karṇaṃ tu putrās te bhīmasenaparājitam
07,110.028c nāmṛṣyanta maheṣvāsāḥ sodaryāḥ pañca māriṣa
07,110.029a durmarṣaṇo duḥsahaś ca durmado durdharo jayaḥ
07,110.029c pāṇḍavaṃ citrasaṃnāhās taṃ pratīpam upādravan
07,110.030a te samantān mahābāhuṃ parivārya vṛkodaram
07,110.030c diśaḥ śaraiḥ samāvṛṇvañ śalabhānām iva vrajaiḥ
07,110.031a āgacchatas tān sahasā kumārān devarūpiṇaḥ
07,110.031c pratijagrāha samare bhīmaseno hasann iva
07,110.032a tava dṛṣṭvā tu tanayān bhīmasenasamīpagān
07,110.032c abhyavartata rādheyo bhīmasenaṃ mahābalam
07,110.033a visṛjan viśikhān rājan svarṇapuṅkhāñ śilāśitān
07,110.033c taṃ tu bhīmo 'bhyayāt tūrṇaṃ vāryamāṇaḥ sutais tava
07,110.034a kuravas tu tataḥ karṇaṃ parivārya samantataḥ
07,110.034c avākiran bhīmasenaṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,110.035a tān bāṇaiḥ pañcaviṃśatyā sāśvān rājan nararṣabhān
07,110.035b*0865_01 bhīmasenas tato bāṇaiḥ pañca rājan sutāṃs tava
07,110.035c sasūtān bhīmadhanuṣo bhīmo ninye yamakṣayam
07,110.036a prāpatan syandanebhyas te sārdhaṃ sūtair gatāsavaḥ
07,110.036c citrapuṣpadharā bhagnā vāteneva mahādrumāḥ
07,110.037a tatrādbhutam apaśyāma bhīmasenasya vikramam
07,110.037c saṃvāryādhirathiṃ bāṇair yaj jaghāna tavātmajān
07,110.038a sa vāryamāṇo bhīmena śitair bāṇaiḥ samantataḥ
07,110.038c sūtaputro mahārāja bhīmasenam avaikṣata
07,110.039a taṃ bhīmasenaḥ saṃrambhāt krodhasaṃraktalocanaḥ
07,110.039c visphārya sumahac cāpaṃ muhuḥ karṇam avaikṣata
07,111.001 saṃjaya uvāca
07,111.001a tavātmajāṃs tu patitān dṛṣṭvā karṇaḥ pratāpavān
07,111.001c krodhena mahatāviṣṭo nirviṇṇo 'bhūt sa jīvitāt
07,111.002a āgaskṛtam ivātmānaṃ mene cādhirathis tadā
07,111.002b*0866_01 yat pratyakṣaṃ tava sutā bhīmena nihatā raṇe
07,111.002c bhīmasenaṃ tataḥ kruddhaḥ samādravata saṃbhramāt
07,111.002d*0867_01 nicakhāna sa saṃbhrāntaḥ pūrvavairam anusmaran
07,111.003a sa bhīmaṃ pañcabhir viddhvā rādheyaḥ prahasann iva
07,111.003c punar vivyādha saptatyā svarṇapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
07,111.004a avahāsaṃ tu taṃ pārtho nāmṛṣyata vṛkodaraḥ
07,111.004c tato vivyādha rādheyaṃ śatena nataparvaṇām
07,111.005a punaś ca viśikhais tīkṣṇair viddhvā pañcabhir āśugaiḥ
07,111.005b*0868_01 raṇe bhūyo 'pi rādheyaṃ viddhvā pañcabhir āyasaiḥ
07,111.005c dhanuś ciccheda bhallena sūtaputrasya māriṣa
07,111.006a athānyad dhanur ādāya karṇo bhārata durmanāḥ
07,111.006c iṣubhiś chādayām āsa bhīmasenaṃ samantataḥ
07,111.007a tasya bhīmo hayān hatvā vinihatya ca sārathim
07,111.007c prajahāsa mahāhāsaṃ kṛte pratikṛtaṃ punaḥ
07,111.008a iṣubhiḥ kārmukaṃ cāsya cakarta puruṣarṣabhaḥ
07,111.008c tat papāta mahārāja svarṇapṛṣṭhaṃ mahāsvanam
07,111.008d*0869_01 papātātha mahac cāpaṃ hemapṛṣṭhaṃ durāsadam
07,111.009a avārohad rathāt tasmād atha karṇo mahārathaḥ
07,111.009c gadāṃ gṛhītvā samare bhīmasenāya cākṣipat
07,111.010a tām āpatantīṃ sahasā gadāṃ dṛṣṭvā vṛkodaraḥ
07,111.010c śarair avārayad rājan sarvasainyasya paśyataḥ
07,111.011a tato bāṇasahasrāṇi preṣayām āsa pāṇḍavaḥ
07,111.011c sūtaputravadhākāṅkṣī tvaramāṇaḥ parākramī
07,111.012a tān iṣūn iṣubhiḥ karṇo vārayitvā mahāmṛdhe
07,111.012c kavacaṃ bhīmasenasya pātayām āsa sāyakaiḥ
07,111.013a athainaṃ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samārpayat
07,111.013c paśyatāṃ sarvabhūtānāṃ tad adbhutam ivābhavat
07,111.014a tato bhīmo mahārāja navabhir nataparvaṇām
07,111.014c raṇe 'preṣayata kruddhaḥ sūtaputrasya māriṣa
07,111.015a te tasya kavacaṃ bhittvā tathā bāhuṃ ca dakṣiṇam
07,111.015c abhyagur dharaṇīṃ tīkṣṇā valmīkam iva pannagāḥ
07,111.015d*0870_01 sa chādyamāno bāṇaughair bhīmasenadhanuścyutaiḥ
07,111.015d*0870_02 punar evābhavat karṇo bhīmasenāt parāṅmukhaḥ
07,111.016a rādheyaṃ tu raṇe dṛṣṭvā padātinam avasthitam
07,111.016c bhīmasenena saṃrabdhaṃ rājā duryodhano 'bravīt
07,111.016e tvaradhvaṃ sarvato yattā rādheyasya rathaṃ prati
07,111.017a tatas tava sutā rājañ śrutvā bhrātur vaco drutam
07,111.017c abhyayuḥ pāṇḍavaṃ yuddhe visṛjantaḥ śitāñ śarān
07,111.018a citropacitraś citrākṣaś cārucitraḥ śarāsanaḥ
07,111.018c citrāyudhaś citravarmā samare citrayodhinaḥ
07,111.019a āgacchatas tān sahasā bhīmo rājan mahārathaḥ
07,111.019b*0871_01 tān āpatata evāśu bhīmaseno mahārathaḥ
07,111.019c sāśvasūtadhvajān yattān pātayām āsa saṃyuge
07,111.019e te hatā nyapatan bhūmau vātanunnā iva drumāḥ
07,111.020a dṛṣṭvā vinihatān putrāṃs tava rājan mahārathān
07,111.020c aśrupūrṇamukhaḥ karṇaḥ kaśmalaṃ samapadyata
07,111.021a ratham anyaṃ samāsthāya vidhivat kalpitaṃ punaḥ
07,111.021c abhyayāt pāṇḍavaṃ yuddhe tvaramāṇaḥ parākramī
07,111.022a tāv anyonyaṃ śarair viddhvā svarṇapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
07,111.022c vyabhrājetāṃ mahārāja puṣpitāv iva kiṃśukau
07,111.023a ṣaṭtriṃśadbhis tato bhallair niśitais tigmatejanaiḥ
07,111.023c vyadhamat kavacaṃ kruddhaḥ sūtaputrasya pāṇḍavaḥ
07,111.023d*0872_01 sūtaputro 'pi kaunteyaṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,111.023d*0872_02 pañcāśatā mahābāhur vivyādha bharatarṣabha
07,111.024a raktacandanadigdhāṅgau śaraiḥ kṛtamahāvraṇau
07,111.024c śoṇitāktau vyarājetāṃ kālasūryāv ivoditau
07,111.025a tau śoṇitokṣitair gātraiḥ śaraiś chinnatanucchadau
07,111.025c vivarmāṇau vyarājetāṃ nirmuktāv iva pannagau
07,111.025d*0873_01 krodhāgnitejasā dīptau saṃrambhād raktalocanau
07,111.025d*0873_02 vyabhrājetāṃ mahārāja vidhūmāv iva pāvakau
07,111.026a vyāghrāv iva naravyāghrau daṃṣṭrābhir itaretaram
07,111.026c śaradaṃṣṭrā vidhunvānau tatakṣatur ariṃdamau
07,111.026d*0874_01 śaradhārāsṛjau vīrau meghāv iva vavarṣatuḥ
07,111.027a vāraṇāv iva saṃsaktau raṅgamadhye virejatuḥ
07,111.027c tudantau viśikhais tīkṣṇair mattavāraṇavikramau
07,111.028a pracchādayantau samare śarajālaiḥ parasparam
07,111.028c rathābhyāṃ nādayantau ca diśaḥ sarvā viceratuḥ
07,111.029a tau rathābhyāṃ mahārāja maṇḍalāvartanādiṣu
07,111.029c vyarocetāṃ mahātmānau vṛtravajradharāv iva
07,111.029d*0875_01 vāraṇāv iva cānyonyaṃ viṣāṇābhyām ariṃdamau
07,111.029d*0875_02 nirbhindantau svagātrāṇi sāyakaiś cāru rejatuḥ
07,111.029d*0875_03 nādayantau pravalgantau vikrīḍantau parasparam
07,111.029d*0875_04 maṇḍalāni vikurvāṇau rathābhyāṃ rathasattamau
07,111.029d*0875_05 vṛṣabhāv iva nardantau balinau vāsitāntare
07,111.029d*0875_06 siṃhāv iva parākrāntau narasiṃhau mahābalau
07,111.029d*0875_07 parasparaṃ vīkṣamāṇau krodhasaṃraktalocanau
07,111.029d*0875_08 yuyudhāte mahāvīryau śakravairocanī yathā
07,111.030a sahastābharaṇābhyāṃ tu bhujābhyāṃ vikṣipan dhanuḥ
07,111.030c vyarocata raṇe bhīmaḥ savidyud iva toyadaḥ
07,111.031a sa cāpaghoṣastanitaḥ śaradhārāmbudo mahān
07,111.031c bhīmamegho mahārāja karṇaparvatam abhyayāt
07,111.032a tataḥ śarasahasreṇa dhanurmuktena bhārata
07,111.032c pāṇḍavo vyakirat karṇaṃ ghano 'drim iva vṛṣṭibhiḥ
07,111.032d*0876_01 bhīmam ācchādayat tūrṇaṃ yathādriṃ toyado 'mbunā
07,111.033a tatrāvaikṣanta putrās te bhīmasenasya vikramam
07,111.033c supuṅkhaiḥ kaṅkavāsobhir yat karṇaṃ chādayac charaiḥ
07,111.034a sa nandayan raṇe pārthaṃ keśavaṃ ca yaśasvinam
07,111.034c sātyakiṃ cakrarakṣau ca bhīmaḥ karṇam ayodhayat
07,111.035a vikramaṃ bhujayor vīryaṃ dhairyaṃ ca viditātmanaḥ
07,111.035c putrās tava mahārāja dadṛśuḥ pāṇḍavasya ha
07,112.001 saṃjaya uvāca
07,112.001a bhīmasenasya rādheyaḥ śrutvā jyātalanisvanam
07,112.001c nāmṛṣyata yathā matto gajaḥ pratigajasvanam
07,112.002a apakramya sa bhīmasya muhūrtaṃ śaragocarāt
07,112.002c tava cādhirathir dṛṣṭvā syandanebhyaś cyutān sutān
07,112.002d*0877_01 putrāṃs tava dadarśātha bhīmasenena pātitān
07,112.003a bhīmasenena nihatān vimanā duḥkhito 'bhavat
07,112.003c niḥśvasan dīrgham uṣṇaṃ ca punaḥ pāṇḍavam abhyayāt
07,112.004a sa tāmranayanaḥ krodhāc chvasann iva mahoragaḥ
07,112.004c babhau karṇaḥ śarān asyan raśmivān iva bhāskaraḥ
07,112.005a raśmijālair ivārkasya vitatair bharatarṣabha
07,112.005c karṇacāpacyutair bāṇaiḥ prācchādyata vṛkodaraḥ
07,112.006a karṇacāpacyutāś citrāḥ śarā barhiṇavāsasaḥ
07,112.006c viviśuḥ sarvataḥ pārthaṃ vāsāyevāṇḍajā drumam
07,112.007a karṇacāpacyutā bāṇāḥ saṃpatantas tatas tataḥ
07,112.007c rukmapuṅkhā vyarājanta haṃsāḥ śreṇīkṛtā iva
07,112.008a cāpadhvajopaskarebhyaś chatrād īṣāmukhād yugāt
07,112.008c prabhavanto vyadṛśyanta rājann ādhiratheḥ śarāḥ
07,112.009a khaṃ pūrayan mahāvegān khagamān khagavāsasaḥ
07,112.009c suvarṇavikṛtāṃś citrān mumocādhirathiḥ śarān
07,112.010a tam antakam ivāyastam āpatantaṃ vṛkodaraḥ
07,112.010c tyaktvā prāṇān abhikrudhya vivyādha navabhiḥ śaraiḥ
07,112.011a tasya vegam asaṃsahyaṃ dṛṣṭvā karṇasya pāṇḍavaḥ
07,112.011c mahataś ca śaraughāṃs tān naivāvyathata vīryavān
07,112.012a tato vidhamyādhiratheḥ śarajālāni pāṇḍavaḥ
07,112.012c vivyādha karṇaṃ viṃśatyā punar anyaiḥ śitaiḥ śaraiḥ
07,112.013a yathaiva hi śaraiḥ pārthaḥ sūtaputreṇa chāditaḥ
07,112.013c tathaiva karṇaṃ samare chādayām āsa pāṇḍavaḥ
07,112.014a dṛṣṭvā tu bhīmasenasya vikramaṃ yudhi bhārata
07,112.014c abhyanandaṃs tvadīyāś ca saṃprahṛṣṭāś ca cāraṇāḥ
07,112.015a bhūriśravāḥ kṛpo drauṇir madrarājo jayadrathaḥ
07,112.015c uttamaujā yudhāmanyuḥ sātyakiḥ keśavārjunau
07,112.016a kurupāṇḍavānāṃ pravarā daśa rājan mahārathāḥ
07,112.016c sādhu sādhv iti vegena siṃhanādam athānadan
07,112.017a tasmiṃs tu tumule śabde pravṛtte lomaharṣaṇe
07,112.017c abhyabhāṣata putrāṃs te rājan duryodhanas tvaran
07,112.018a rājñaś ca rājaputrāṃś ca sodaryāṃś ca viśeṣataḥ
07,112.018c karṇaṃ gacchata bhadraṃ vaḥ parīpsanto vṛkodarāt
07,112.019a purā nighnanti rādheyaṃ bhīmacāpacyutāḥ śarāḥ
07,112.019c te yatadhvaṃ maheṣvāsāḥ sūtaputrasya rakṣaṇe
07,112.020a duryodhanasamādiṣṭāḥ sodaryāḥ sapta māriṣa
07,112.020c bhīmasenam abhidrutya saṃrabdhāḥ paryavārayan
07,112.021a te samāsādya kaunteyam āvṛṇvañ śaravṛṣṭibhiḥ
07,112.021c parvataṃ vāridhārābhiḥ prāvṛṣīva balāhakāḥ
07,112.022a te 'pīḍayan bhīmasenaṃ kruddhāḥ sapta mahārathāḥ
07,112.022c prajāsaṃharaṇe rājan somaṃ sapta grahā iva
07,112.023a tato vāmena kaunteyaḥ pīḍayitvā śarāsanam
07,112.023c muṣṭinā pāṇḍavo rājan dṛḍhena supariṣkṛtam
07,112.024a manuṣyasamatāṃ jñātvā sapta saṃdhāya sāyakān
07,112.024c tebhyo vyasṛjad āyastaḥ sūryaraśminibhān prabhuḥ
07,112.025a nirasyann iva dehebhyas tanayānām asūṃs tava
07,112.025b*0878_01 nirāsata sa dehebhyaḥ putrāṇām atha tair asūn
07,112.025c bhīmaseno mahārāja pūrvavairam anusmaran
07,112.026a te kṣiptā bhīmasenena śarā bhārata bhāratān
07,112.026c vidārya khaṃ samutpetuḥ svarṇapuṅkhāḥ śilāśitāḥ
07,112.027a teṣāṃ vidārya cetāṃsi śarā hemavibhūṣitāḥ
07,112.027b*0879_01 hitvā hitvā kṣitiṃ jagmus teṣām evāsubhiḥ saha
07,112.027c vyarājanta mahārāja suparṇā iva khecarāḥ
07,112.028a śoṇitādigdhavājāgrāḥ sapta hemapariṣkṛtāḥ
07,112.028c putrāṇāṃ tava rājendra pītvā śoṇitam udgatāḥ
07,112.029a te śarair bhinnamarmāṇo rathebhyaḥ prāpatan kṣitau
07,112.029c girisānuruhā bhagnā dvipeneva mahādrumāḥ
07,112.030a śatruṃjayaḥ śatrusahaś citraś citrāyudho dṛḍhaḥ
07,112.030c citraseno vikarṇaś ca saptaite vinipātitāḥ
07,112.030d*0880_01 putrāṇāṃ tava sarveṣāṃ nihatānāṃ vṛkodaraḥ
07,112.030d*0880_02 śocaty atibhṛśaṃ duḥkhād vikarṇaṃ pāṇḍavaḥ priyam
07,112.030d*0880_03 pratijñeyaṃ mayā dattā nihantavyās tu saṃyuge
07,112.030d*0880_04 vikarṇa tenāsi hataḥ pratijñā rakṣitā mayā
07,112.030d*0880_05 tvam agāḥ saṃgaraṃ vīra kṣātradharmam anusmaran
07,112.030d*0880_06 viśeṣato 'si nṛpates tathāsmākaṃ hite rataḥ
07,112.030d*0880_07 nyāyato 'nyāyato naivam ekaḥ śoko mahādyutiḥ
07,112.030d*0881_01 tato vinihataḥ saṃkhye yuddhadharmo hi niṣṭhuraḥ
07,112.030d*0882_00 saṃjaya uvāca
07,112.030d*0882_01 agādhabuddhir gāṅgeyaḥ kṣitau suraguroḥ samaḥ
07,112.030d*0882_02 tyājitaḥ samare prāṇān ajeyas tridaśair api
07,112.030d*0882_03 yuddhadharme na saṃbandhā bhavanti kurusattama
07,112.031a tān nihatya mahābāhū rādheyasyaiva paśyataḥ
07,112.031c siṃhanādaravaṃ ghoram asṛjat pāṇḍunandanaḥ
07,112.032a sa ravas tasya śūrasya dharmarājasya bhārata
07,112.032c ācakhyāv iva tad yuddhaṃ vijayaṃ cātmano mahat
07,112.032d*0883_01 ācaṣṭeva ca tad yuddhaṃ bhīmasya vijayaṃ tathā
07,112.033a taṃ śrutvā sumahānādaṃ bhīmasenasya dhanvinaḥ
07,112.033c babhūva paramā prītir dharmarājasya saṃyuge
07,112.034a tato hṛṣṭo mahārāja vāditrāṇāṃ mahāsvanaiḥ
07,112.034c bhīmasenaravaṃ pārthaḥ pratijagrāha sarvaśaḥ
07,112.035a abhyayāc caiva samare droṇam astrabhṛtāṃ varam
07,112.035c harṣeṇa mahatā yuktaḥ kṛtasaṃjñe vṛkodare
07,112.036a ekatriṃśan mahārāja putrāṃs tava mahārathān
07,112.036c hatān duryodhano dṛṣṭvā kṣattuḥ sasmāra tad vacaḥ
07,112.037a tad idaṃ samanuprāptaṃ kṣattur hitakaraṃ vacaḥ
07,112.037c iti saṃcintya rājāsau nottaraṃ pratyapadyata
07,112.038a yad dyūtakāle durbuddhir abravīt tanayas tava
07,112.038b*0884_01 sabhām ānāyya pāñcālīṃ karṇena sahito 'lpadhīḥ
07,112.038c yac ca karṇo 'bravīt kṛṣṇāṃ sabhāyāṃ paruṣaṃ vacaḥ
07,112.039a pramukhe pāṇḍuputrāṇāṃ tava caiva viśāṃ pate
07,112.039c kauravāṇāṃ ca sarveṣām ācāryasya ca saṃnidhau
07,112.039d*0885_01 śṛṇvatas tava rājendra kauravāṇāṃ ca sarvaśaḥ
07,112.040a vinaṣṭāḥ pāṇḍavāḥ kṛṣṇe śāśvataṃ narakaṃ gatāḥ
07,112.040c patim anyaṃ vṛṇīṣveti tasyedaṃ phalam āgatam
07,112.041a yat sma tāṃ paruṣāṇy āhuḥ sabhām ānāyya draupadīm
07,112.041c pāṇḍavān ugradhanuṣaḥ krodhayantas tavātmajāḥ
07,112.041d*0886_01 yac ca ṣaṇḍhatilādīni paruṣāṇi tavātmajaiḥ
07,112.041d*0886_02 śrāvitās te mahātmānaḥ pāṇḍavāḥ kopayiṣṇubhiḥ
07,112.042a taṃ bhīmasenaḥ krodhāgniṃ trayodaśa samāḥ sthitam
07,112.042c visṛjaṃs tava putrāṇām antaṃ gacchati kaurava
07,112.043a vilapaṃś ca bahu kṣattā śamaṃ nālabhata tvayi
07,112.043b*0887_01 bahu kṣattā ca vilapan na lebhe praśamaṃ tvayi
07,112.043c saputro bharataśreṣṭha tasya bhuṅkṣva phalodayam
07,112.043d*0888_01 tvayā vṛddhena dhīreṇa kāryatattvārthadarśinā
07,112.043d*0888_02 na kṛtaṃ suhṛdāṃ vākyaṃ daivam atra parāyaṇam
07,112.043d*0888_03 tan mā śuco naravyāghra tavaivāpanayo mahān
07,112.043d*0888_04 vināśahetuḥ putrāṇāṃ bhavān eva mato mama
07,112.043e hato vikarṇo rājendra citrasenaś ca vīryavān
07,112.044a pravarān ātmajānāṃ te sutāṃś cānyān mahārathān
07,112.044c yān yāṃś ca dadṛśe bhīmaś cakṣurviṣayam āgatān
07,112.044e putrāṃs tava mahābāho tvarayā tāñ jaghāna ha
07,112.044f*0889_01 evaṃ sa vartate raudraḥ saṃgrāmo bharatarṣabha
07,112.045a tvatkṛte hy aham adrākṣaṃ dahyamānāṃ varūthinīm
07,112.045c sahasraśaḥ śarair muktaiḥ pāṇḍavena vṛṣeṇa ca
07,113.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,113.001a mahān apanayaḥ sūta mamaivātra viśeṣataḥ
07,113.001c sa idānīm anuprāpto manye saṃjaya śocataḥ
07,113.002a yad gataṃ tad gatam iti mamāsīn manasi sthitam
07,113.002c idānīm atra kiṃ kāryaṃ prakariṣyāmi saṃjaya
07,113.003a yathā tv eṣa kṣayo vṛtto mamāpanayasaṃbhavaḥ
07,113.003c vīrāṇāṃ tan mamācakṣva sthirībhūto 'smi saṃjaya
07,113.004 saṃjaya uvāca
07,113.004a karṇabhīmau mahārāja parākrāntau mahāhave
07,113.004c bāṇavarṣāṇy avarṣetāṃ vṛṣṭimantāv ivāmbudau
07,113.005a bhīmanāmāṅkitā bāṇāḥ svarṇapuṅkhāḥ śilāśitāḥ
07,113.005c viviśuḥ karṇam āsādya bhindanta iva jīvitam
07,113.006a tathaiva karṇanirmuktaiḥ saviṣair iva pannagaiḥ
07,113.006c ākīryata raṇe bhīmaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,113.007a tayoḥ śarair mahārāja saṃpatadbhiḥ samantataḥ
07,113.007c babhūva tava sainyānāṃ saṃkṣobhaḥ sāgaropamaḥ
07,113.008a bhīmacāpacyutair bāṇais tava sainyam ariṃdama
07,113.008c avadhyata camūmadhye ghorair āśīviṣopamaiḥ
07,113.009a vāraṇaiḥ patitai rājan vājibhiś ca naraiḥ saha
07,113.009c adṛśyata mahī kīrṇā vātanunnair drumair iva
07,113.010a te vadhyamānāḥ samare bhīmacāpacyutaiḥ śaraiḥ
07,113.010c prādravaṃs tāvakā yodhāḥ kim etad iti cābruvan
07,113.011a tato vyudastaṃ tat sainyaṃ sindhusauvīrakauravam
07,113.011c protsāritaṃ mahāvegaiḥ karṇapāṇḍavayoḥ śaraiḥ
07,113.012a te śarāturabhūyiṣṭhā hatāśvanaravāhanāḥ
07,113.012c utsṛjya karṇaṃ bhīmaṃ ca prādravan sarvatodiśam
07,113.013a nūnaṃ pārthārtham evāsmān mohayanti divaukasaḥ
07,113.013c yat karṇabhīmaprabhavair vadhyate no balaṃ śaraiḥ
07,113.014a evaṃ bruvanto yodhās te tāvakā bhayapīḍitāḥ
07,113.014c śarapātaṃ samutsṛjya sthitā yuddhadidṛkṣavaḥ
07,113.015a tataḥ prāvartata nadī ghorarūpā mahāhave
07,113.015c babhūva ca viśeṣeṇa bhīrūṇāṃ bhayavardhinī
07,113.016a vāraṇāśvamanuṣyāṇāṃ rudhiraughasamudbhavā
07,113.016c saṃvṛtā gatasattvaiś ca manuṣyagajavājibhiḥ
07,113.017a sānukarṣapatākaiś ca dvipāśvarathabhūṣaṇaiḥ
07,113.017b*0890_01 śatakumbhavicitraiś ca
07,113.017c syandanair apaviddhaiś ca bhagnacakrākṣakūbaraiḥ
07,113.018a jātarūpapariṣkārair dhanurbhiḥ sumahādhanaiḥ
07,113.018c suvarṇapuṅkhair iṣubhir nārācaiś ca sahasraśaḥ
07,113.019a karṇapāṇḍavanirmuktair nirmuktair iva pannagaiḥ
07,113.019c prāsatomarasaṃghātaiḥ khaḍgaiś ca saparaśvadhaiḥ
07,113.020a suvarṇavikṛtaiś cāpi gadāmusalapaṭṭiśaiḥ
07,113.020c vajraiś ca vividhākāraiḥ śaktibhiḥ parighair api
07,113.020e śataghnībhiś ca citrābhir babhau bhārata medinī
07,113.021a kanakāṅgadakeyūraiḥ kuṇḍalair maṇibhiḥ śubhaiḥ
07,113.021b*0891_01 valayair apaviddhaiś ca tathaivāṅguliveṣṭanaiḥ
07,113.021b*0891_02 cūḍāmaṇibhir uṣṇīṣaiḥ svarṇasūtraiś ca māriṣa
07,113.021c tanutraiḥ satalatraiś ca hārair niṣkaiś ca bhārata
07,113.022a vastraiś chatraiś ca vidhvastaiś cāmaravyajanair api
07,113.022c gajāśvamanujair bhinnaiḥ śastraiḥ syandanabhūṣaṇaiḥ
07,113.023a tais taiś ca vividhair bhāvais tatra tatra vasuṃdharā
07,113.023c patitair apaviddhaiś ca saṃbabhau dyaur iva grahaiḥ
07,113.024a acintyam adbhutaṃ caiva tayoḥ karmātimānuṣam
07,113.024c dṛṣṭvā cāraṇasiddhānāṃ vismayaḥ samapadyata
07,113.025a agner vāyusahāyasya gatiḥ kakṣa ivāhave
07,113.025c āsīd bhīmasahāyasya raudram ādhirather gatam
07,113.025e nipātitadhvajarathaṃ hatavājinaradvipam
07,113.026a gajābhyāṃ saṃprayuktābhyām āsīn naḍavanaṃ yathā
07,113.026c tathābhūtaṃ mahat sainyam āsīd bhārata saṃyuge
07,113.026d*0892_01 meghajālanibhaṃ sainyam āsīt tava narādhipa
07,113.026e vimardaḥ karṇabhīmābhyām āsīc ca paramo raṇe
07,114.001 saṃjaya uvāca
07,114.001a tataḥ karṇo mahārāja bhīmaṃ viddhvā tribhiḥ śaraiḥ
07,114.001b*0893_01 punaś caturbhis tīkṣṇāgrair avidhyat kaṅkapatribhiḥ
07,114.001c mumoca śaravarṣāṇi citrāṇi ca bahūni ca
07,114.002a vadhyamāno mahārāja sūtaputreṇa pāṇḍavaḥ
07,114.002c na vivyathe bhīmaseno bhidyamāna ivācalaḥ
07,114.003a sa karṇaṃ karṇinā karṇe pītena niśitena ca
07,114.003c vivyādha yudhi rājendra bhīmasenaḥ patatriṇā
07,114.003d*0894_01 vivyādha subhṛśaṃ saṃkhye tailadhautena māriṣa
07,114.004a sa kuṇḍalaṃ mahat karṇāt karṇasyāpātayad bhuvi
07,114.004c tapanīyaṃ mahārāja dīptaṃ jyotir ivāmbarāt
07,114.004d*0895_01 gāṅgeyapulinān mattaś cakravāko nadann iva
07,114.004d*0895_02 maṇimāṇikyajaḍitaṃ hutabhuk tigmatejasam
07,114.004d*0895_03 nigalad amṛtād ekāt tāmarasaṃ suraśilpinā kṛtam
07,114.004d*0895_04 śravaṇakuṇḍalaṃ karṇamadhyato nyapatad athāsya śuddham uttamam
07,114.005a athāpareṇa bhallena sūtaputraṃ stanāntare
07,114.005c ājaghāna bhṛśaṃ bhīmaḥ smayann iva mahābalaḥ
07,114.006a punar asya tvaran bhīmo nārācān daśa bhārata
07,114.006c raṇe praiṣīn mahāvegān yamadaṇḍopamāṃs tathā
07,114.007a te lalāṭaṃ samāsādya sūtaputrasya māriṣa
07,114.007c viviśuś coditās tena valmīkam iva pannagāḥ
07,114.008a lalāṭasthais tu tair bāṇaiḥ sūtaputro vyarocata
07,114.008c nīlotpalamayīṃ mālāṃ dhārayan sa purā yathā
07,114.008d*0896_01 so 'tividdho bhṛśaṃ karṇaḥ pāṇḍavena tarasvinā
07,114.008d*0896_02 rathakūbaram ālambya nyamīlayata locane
07,114.008d*0896_03 sa muhūrtāt punaḥ saṃjñāṃ labdhvā karṇaḥ paraṃtapaḥ
07,114.008d*0896_04 rudhirokṣitasarvāṅgaḥ krodham āhārayat param
07,114.009a tataḥ kruddho raṇe karṇaḥ pīḍito dṛḍhadhanvanā
07,114.009c vegaṃ cakre mahāvego bhīmasenavadhaṃ prati
07,114.010a tasmai karṇaḥ śataṃ rājann iṣūṇāṃ gārdhravāsasām
07,114.010c amarṣī balavān kruddhaḥ preṣayām āsa bhārata
07,114.011a tataḥ prāsṛjad ugrāṇi śaravarṣāṇi pāṇḍavaḥ
07,114.011c samare tam anādṛtya nāsya vīryam acintayat
07,114.011d*0897_01 tān acintya mahābāhur bhīmo bhīmaparākramaḥ
07,114.012a tataḥ karṇo mahārāja pāṇḍavaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
07,114.012c ājaghānorasi kruddhaḥ kruddharūpaṃ paraṃtapaḥ
07,114.012d*0898_01 tāv ubhau naraśārdūlau śārdūlāv iva daṃṣṭriṇau
07,114.012d*0899_01 śaradaṃṣṭrau samāsādya tatakṣatur anantaram
07,114.013a jīmūtāv iva cānyonyaṃ tau vavarṣatur āhave
07,114.013c talaśabdaravaiś caiva trāsayantau parasparam
07,114.014a śarajālaiś ca vividhaiś chādayām āsatur mṛdhe
07,114.014c anyonyaṃ samare kruddhau kṛtapratikṛtaiṣiṇau
07,114.015a tato bhīmo mahābāhū rādheyasya mahātmanaḥ
07,114.015c kṣurapreṇa dhanuś chittvā karṇaṃ vivyādha patriṇā
07,114.016a tad apāsya dhanuś chinnaṃ sūtaputro mahāmanāḥ
07,114.016c anyat kārmukam ādatta vegaghnaṃ bhārasādhanam
07,114.016d*0900_01 tadapy atha nimeṣārdhāc cicchedāsya vṛkodaraḥ
07,114.016d*0900_02 tṛtīyaṃ ca caturthaṃ ca pañcamaṃ ṣaṣṭham eva ca
07,114.016d*0900_03 saptamaṃ cāṣṭamaṃ caiva navamaṃ daśamaṃ tathā
07,114.016d*0900_04 ekādaśaṃ dvādaśaṃ ca trayodaśam athāpi vā
07,114.016d*0900_05 caturdaśaṃ pañcadaśaṃ ṣoḍaśaṃ ca vṛkodaraḥ
07,114.016d*0900_06 tathā saptadaśaṃ caivam aṣṭādaśam athāpi vā
07,114.016d*0900_07 bahūni bhīmaś ciccheda karṇasyaivaṃ dhanūṃṣi ca
07,114.016d*0900_08 nimeṣārdhāt tataḥ karṇo dhanurhasto vyatiṣṭhata
07,114.017a dṛṣṭvā ca kurusauvīrasaindhavānāṃ balakṣayam
07,114.017c savarmadhvajaśastraiś ca patitaiḥ saṃvṛtāṃ mahīm
07,114.017d*0901_01 rathair vimathitair bhagnair aśvaiś cānyaiḥ pravegitaiḥ
07,114.017d*0901_02 bhraṣṭaśrīkair naravaraiḥ pāṃsukuṇṭhitamūrdhajaiḥ
07,114.018a hastyaśvanaradehāṃś ca gatāsūn prekṣya sarvataḥ
07,114.018c sūtaputrasya saṃrambhād dīptaṃ vapur ajāyata
07,114.019a sa visphārya mahac cāpaṃ kārtasvaravibhūṣitam
07,114.019c bhīmaṃ praikṣata rādheyo rājan ghoreṇa cakṣuṣā
07,114.020a tataḥ kruddhaḥ śarān asyan sūtaputro vyarocata
07,114.020c madhyaṃdinagato 'rciṣmāñ śaradīva divākaraḥ
07,114.021a marīcivikacasyeva rājan bhānumato vapuḥ
07,114.021c āsīd ādhirather ghoraṃ vapuḥ śaraśatārciṣaḥ
07,114.022a karābhyām ādadānasya saṃdadhānasya cāśugān
07,114.022c vikarṣato muñcato vā nāntaraṃ dadṛśū raṇe
07,114.023a agnicakropamaṃ ghoraṃ maṇḍalīkṛtam āyudham
07,114.023c karṇasyāsīn mahārāja savyadakṣiṇam asyataḥ
07,114.024a svarṇapuṅkhāḥ suniśitāḥ karṇacāpacyutāḥ śarāḥ
07,114.024c prācchādayan mahārāja diśaḥ sūryasya ca prabhām
07,114.025a tataḥ kanakapuṅkhānāṃ śarāṇāṃ nataparvaṇām
07,114.025c dhanuścyutānāṃ viyati dadṛśe bahudhā vrajaḥ
07,114.026a śarāsanād ādhiratheḥ prabhavantaḥ sma sāyakāḥ
07,114.026c śreṇīkṛtā vyarājanta rājan krauñcā ivāmbare
07,114.027a gārdhrapatrāñ śilādhautān kārtasvaravibhūṣitān
07,114.027c mahāvegān pradīptāgrān mumocādhirathiḥ śarān
07,114.028a te tu cāpabaloddhūtāḥ śātakumbhavibhūṣitāḥ
07,114.028c ajasram anvakīryanta śarāḥ pārtharathaṃ prati
07,114.029a te vyomni ratnavikṛtā vyakāśanta sahasraśaḥ
07,114.029c śalabhānām iva vrātāḥ śarāḥ karṇasamīritāḥ
07,114.030a cāpād ādhirather muktāḥ prapatantaḥ sma sāyakāḥ
07,114.030c eko dīrgha iva prāṃśuḥ prabhavan dṛśyate śaraḥ
07,114.031a parvataṃ vāridhārābhiś chādayann iva toyadaḥ
07,114.031c karṇaḥ prācchādayat kruddho bhīmaṃ sāyakavṛṣṭibhiḥ
07,114.032a tatra bhārata bhīmasya balavīryaparākramam
07,114.032c vyavasāyaṃ ca putrās te praikṣanta kurubhiḥ saha
07,114.033a tāṃ samudram ivoddhūtāṃ śaravṛṣṭiṃ samutthitām
07,114.033c acintayitvā bhīmas tu kruddhaḥ karṇam upādravat
07,114.034a rukmapṛṣṭhaṃ mahac cāpaṃ bhīmasyāsīd viśāṃ pate
07,114.034c ākarṣān maṇḍalībhūtaṃ śakracāpam ivāparam
07,114.034e tasmāc charāḥ prādurāsan pūrayanta ivāmbaram
07,114.035a suvarṇapuṅkhair bhīmena sāyakair nataparvabhiḥ
07,114.035c gagane racitā mālā kāñcanīva vyarājata
07,114.036a tato vyomni viṣaktāni śarajālāni bhāgaśaḥ
07,114.036c āhatāni vyaśīryanta bhīmasenasya patribhiḥ
07,114.037a karṇasya śarajālaughair bhīmasenasya cobhayoḥ
07,114.037c agnisphuliṅgasaṃsparśair añjogatibhir āhave
07,114.037e tais taiḥ kanakapuṅkhānāṃ dyaur āsīt saṃvṛtā vrajaiḥ
07,114.037f*0902_01 na sma sūryas tadābhāti na sma vāti samīraṇaḥ
07,114.037f*0902_02 śarajālāvṛte vyomni na cājñāyata kiṃ cana
07,114.038a sa bhīmaṃ chādayan bāṇaiḥ sūtaputraḥ pṛthagvidhaiḥ
07,114.038c upārohad anādṛtya tasya vīryaṃ mahātmanaḥ
07,114.039a tayor visṛjatos tatra śarajālāni māriṣa
07,114.039c vāyubhūtāny adṛśyanta saṃsaktānītaretaram
07,114.039d*0903_01 anyonyaśarasaṃsparśāt tayor manujasiṃhayoḥ
07,114.039d*0903_02 ākāśe bharataśreṣṭha pāvakaḥ samajāyata
07,114.040a tasmai karṇaḥ śitān bāṇān karmāraparimārjitān
07,114.040c suvarṇavikṛtān kruddhaḥ prāhiṇod vadhakāṅkṣayā
07,114.041a tān antarikṣe viśikhais tridhaikaikam aśātayat
07,114.041c viśeṣayan sūtaputraṃ bhīmas tiṣṭheti cābravīt
07,114.042a punaś cāsṛjad ugrāṇi śaravarṣāṇi pāṇḍavaḥ
07,114.042c amarṣī balavān kruddho didhakṣann iva pāvakaḥ
07,114.042d@012_0001 tataś caṭacaṭāśabdo godhāghātād abhūt tayoḥ
07,114.042d@012_0002 talaśabdaś ca sumahān siṃhanādaś ca bhairavaḥ
07,114.042d@012_0003 rathanemininādaś ca jyāśabdaś caiva dāruṇaḥ
07,114.042d@012_0004 yodhā vyupāraman yuddhād didṛkṣantaḥ parākramam
07,114.042d@012_0005 karṇapāṇḍavayo rājan parasparavadhaiṣiṇoḥ
07,114.042d@012_0006 devarṣisiddhagandharvāḥ sādhu sādhv ity apūjayan
07,114.042d@012_0007 mumucuḥ puṣpavarṣaṃ ca vidyādharagaṇās tathā
07,114.042d@012_0008 tato bhīmo mahābāhuḥ saṃrambhī dṛḍhavikramaḥ
07,114.042d@012_0009 astrair astrāṇi saṃvārya śarair vivyādha sūtajam
07,114.042d@012_0010 karṇo 'pi bhīmasenasya nivāryeṣūn mahābalaḥ
07,114.042d@012_0011 prāhiṇon nava nārācān āśīviṣasamān raṇe
07,114.042d@012_0012 tāvadbhir atha tān bhīmo vyomni ciccheda patribhiḥ
07,114.042d@012_0013 nārācān sūtaputrasya tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
07,114.042d@012_0014 tato bhīmo mahābāhuḥ śaraṃ kruddhāntakopamam
07,114.042d@012_0015 mumocādhirather vīro yamadaṇḍam ivāparam
07,114.042d@012_0016 tam āpatantaṃ ciccheda rādheyaḥ prahasann iva
07,114.042d@012_0017 tribhiḥ śaraiḥ śaraṃ rājan pāṇḍavasya pratāpavān
07,114.042d@012_0018 punaś cāsṛjad ugrāṇi śaravarṣāṇi pāṇḍavaḥ
07,114.043a tasya tāny ādade karṇaḥ sarvāṇy astrāṇy abhītavat
07,114.043c yudhyataḥ pāṇḍuputrasya sūtaputro 'stramāyayā
07,114.044a tasyeṣudhī dhanurjyāṃ ca bāṇaiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,114.044c raśmīn yoktrāṇi cāśvānāṃ karṇo vaikartano 'cchinat
07,114.045a athāsyāśvān punar hatvā tribhir vivyādha sārathim
07,114.045c so 'vaplutya drutaṃ sūto yuyudhānarathaṃ yayau
07,114.046a utsmayann iva bhīmasya kruddhaḥ kālānalaprabhaḥ
07,114.046c dhvajaṃ ciccheda rādheyaḥ patākāś ca nyapātayat
07,114.047a sa vidhanvā mahārāja rathaśaktiṃ parāmṛśat
07,114.047c tām avāsṛjad āvidhya kruddhaḥ karṇarathaṃ prati
07,114.048a tām ādhirathir āyastaḥ śaktiṃ hemapariṣkṛtām
07,114.048c āpatantīṃ maholkābhāṃ ciccheda daśabhiḥ śaraiḥ
07,114.049a sāpatad daśadhā rājan nikṛttā karṇasāyakaiḥ
07,114.049c asyataḥ sūtaputrasya mitrārthe citrayodhinaḥ
07,114.050a sa carmādatta kaunteyo jātarūpapariṣkṛtam
07,114.050c khaḍgaṃ cānyataraprepsur mṛtyor agre jayasya vā
07,114.050e tad asya sahasā karṇo vyadhamat prahasann iva
07,114.050f*0904_01 śarair bahubhir atyugraiḥ prahasann iva bhārata
07,114.051a sa vicarmā mahārāja virathaḥ krodhamūrchitaḥ
07,114.051c asiṃ prāsṛjad āvidhya tvaran karṇarathaṃ prati
07,114.052a sa dhanuḥ sūtaputrasya chittvā jyāṃ ca susaṃśitaḥ
07,114.052c apatad bhuvi nistriṃśaś cyutaḥ sarpa ivāmbarāt
07,114.053a tataḥ prahasyādhirathir anyad ādatta kārmukam
07,114.053c śatrughnaṃ samare kruddho dṛḍhajyaṃ vegavattaram
07,114.053d*0905_01 vyāyacchat sa śarān karṇaḥ kuntīputrajighāṃsayā
07,114.053d*0905_02 sahasraśo mahārāja rukmapuṅkhān sutejanān
07,114.054a sa bhīmasenaḥ kupito balavān satyavikramaḥ
07,114.054b*0906_01 sa vadhyamāno balavān karṇacāpacyutaiḥ śaraiḥ
07,114.054c vihāyasaṃ prākramad vai karṇasya vyathayan manaḥ
07,114.055a tasya tac caritaṃ dṛṣṭvā saṃgrāme vijayaiṣiṇaḥ
07,114.055c layam āsthāya rādheyo bhīmasenam avañcayat
07,114.056a tam adṛṣṭvā rathopasthe nilīnaṃ vyathitendriyam
07,114.056c dhvajam asya samāsādya tasthau sa dharaṇītale
07,114.057a tad asya kuravaḥ sarve cāraṇāś cābhyapūjayan
07,114.057c yad iyeṣa rathāt karṇaṃ hantuṃ tārkṣya ivoragam
07,114.058a sa chinnadhanvā virathaḥ svadharmam anupālayan
07,114.058c svarathaṃ pṛṣṭhataḥ kṛtvā yuddhāyaiva vyavasthitaḥ
07,114.059a tad vihatyāsya rādheyas tata enaṃ samabhyayāt
07,114.059c saṃrabdhaḥ pāṇḍavaṃ saṃkhye yuddhāya samupasthitam
07,114.060a tau sametau mahāraṅge spardhamānau mahābalau
07,114.060c jīmūtāv iva gharmānte garjamānau nabhastale
07,114.061a tayor āsīt saṃprahāraḥ kruddhayor narasiṃhayoḥ
07,114.061c amṛṣyamāṇayoḥ saṃkhye devadānavayor iva
07,114.062a kṣīṇaśastras tu kaunteyaḥ karṇena samabhidrutaḥ
07,114.062b*0907_01 śarair bhīmam atikramya karṇo bhṛśam apīḍayat
07,114.062b*0907_02 vidhanvā virathaś caiva vicarmā nirasis tataḥ
07,114.062b*0907_03 amṛṣyamāṇaś ca bhṛśaṃ śāntaḥ karṇāstrapīḍitaḥ
07,114.062c dṛṣṭvārjunahatān nāgān patitān parvatopamān
07,114.062e rathamārgavighātārthaṃ vyāyudhaḥ praviveśa ha
07,114.063a hastināṃ vrajam āsādya rathadurgaṃ praviśya ca
07,114.063c pāṇḍavo jīvitākāṅkṣī rādheyaṃ nābhyahārayat
07,114.064a vyavasthānam athākāṅkṣan dhanaṃjayaśarair hatam
07,114.064c udyamya kuñjaraṃ pārthas tasthau parapuraṃjayaḥ
07,114.064d*0908_01 mahauṣadhisamāyuktaṃ hanūmān iva parvatam
07,114.065a tam asya viśikhaiḥ karṇo vyadhamat kuñjaraṃ punaḥ
07,114.065b*0909_01 rathāyutāni cikṣepa hayānām ayutāni ca
07,114.065b*0909_02 narāyutāni ca tathā karṇāyāmitatejase
07,114.065b*0909_03 śaktyṛṣṭiprāsaparighakampanākuṭamudgarān
07,114.065b*0909_04 cikṣepa karṇāya balī gṛhītvā medinītalāt
07,114.065b*0909_05 tān kṣiptān bhīmabalavad vāyunā samudīrayan
07,114.065b*0909_06 raṇāṅgaṇābhyāsagataś cicchedāśu vṛṣas tadā
07,114.065b*0909_07 mahāgraha ivāviṣṭo nirviṣaṇṇo vṛkodaraḥ
07,114.065b*0909_08 abhyadhāvata rādheyaṃ mūrtimān anilaḥ svayam
07,114.065c hastyaṅgāny atha karṇāya prāhiṇot pāṇḍavo nadan
07,114.066a cakrāṇy aśvāṃs tathā vāhān yad yat paśyati bhūtale
07,114.066c tat tad ādāya cikṣepa kruddhaḥ karṇāya pāṇḍavaḥ
07,114.067a tad asya sarvaṃ ciccheda kṣiptaṃ kṣiptaṃ śitaiḥ śaraiḥ
07,114.067b*0910_01 bhīmo 'pi muṣṭim udyamya vajragarbhaṃ sudāruṇam
07,114.067b*0910_02 hantum aicchat sūtaputraṃ saṃsmarann arjunaṃ kṣaṇāt
07,114.067b*0910_03 śakto 'pi nāvadhīt karṇaṃ samarthaḥ pāṇḍunandanaḥ
07,114.067b*0910_04 rakṣamāṇaḥ pratijñāṃ tāṃ yā kṛtā savyasācinā
07,114.067b*0910_05 tam evaṃ vyākulaṃ bhīmaṃ bhūyo bhūyaḥ śitaiḥ śaraiḥ
07,114.067b*0910_06 mūrcchayābhiparītāṅgam akarot sūtanandanaḥ
07,114.067c vyāyudhaṃ nāvadhīc cainaṃ karṇaḥ kuntyā vacaḥ smaran
07,114.068a dhanuṣo 'greṇa taṃ karṇas tv abhidrutya parāmṛśat
07,114.068b*0911_01 dhanuṣā spṛṣṭamātreṇa kruddhaḥ sarpa iva śvasan
07,114.068b*0911_02 ācchidya sa dhanus tasya karṇaṃ mūrdhany atāḍayat
07,114.068b*0911_03 tāḍito bhīmasenena krodhād āraktalocanaḥ
07,114.068c utsmayann iva rādheyo bhīmasenam uvāca ha
07,114.069a punaḥ punas tūbaraka mūḍha audariketi ca
07,114.069c akṛtāstraka mā yotsīr bāla saṃgrāmakātara
07,114.070a yatra bhojyaṃ bahuvidhaṃ bhakṣyaṃ peyaṃ ca pāṇḍava
07,114.070c tatra tvaṃ durmate yogyo na yuddheṣu kathaṃ cana
07,114.071a munir bhūtvātha vā bhīma phalān yad dhi sudurmate
07,114.071c vanāya vraja kaunteya na tvaṃ yuddhaviśāradaḥ
07,114.072a phalamūlāśane yuktas tvaṃ tathātithibhojane
07,114.072c na tvāṃ śastrasamudyoge yogyaṃ manye vṛkodara
07,114.072d*0912_01 sūdaṃ tvām aham ājāne mātsyapreṣyakakārakam
07,114.073a puṣpamūlaphalāhāro vrateṣu niyameṣu ca
07,114.073c ucitas tvaṃ vane bhīma na tvaṃ yuddhaviśāradaḥ
07,114.074a kva yuddhaṃ kva munitvaṃ ca vanaṃ gaccha vṛkodara
07,114.074c na tvaṃ yuddhocitas tāta vanavāsaratir bhava
07,114.075a sūdān bhṛtyajanān dāsāṃs tvaṃ gṛhe tvarayan bhṛśam
07,114.075c yogyas tāḍayituṃ krodhād bhojanārthaṃ vṛkodara
07,114.075d*0913_00 saṃjayaḥ
07,114.075d*0913_01 evaṃ taṃ virathaṃ dṛṣṭvā smṛtvā karṇo 'bravīd vacaḥ
07,114.076a kaumāre yāni cāpy āsann apriyāṇi viśāṃ pate
07,114.076c pūrvavṛttāni cāpy enaṃ rūkṣāṇy aśrāvayad bhṛśam
07,114.076d*0914_00 bhīmasena uvāca
07,114.076d*0914_01 rādheya śṛṇu me vākyaṃ sūryaputra balādhika
07,114.076d*0914_02 loke tvatsadṛśo yodho na vidyeta kathaṃ cana
07,114.076d*0914_03 yuṣmābhir yady ahaṃ mārgyas tadā kiṃ bahujalpitaiḥ
07,114.076d*0914_04 atha tvayā na mārgyo 'haṃ tadā gacchāmi muñca mām
07,114.076d*0915_01 evaṃ taṃ virathīkṛtya uccaiḥ saṃtarjya pāṇḍavam
07,114.076d*0915_02 mudā paramayā yukto darśayan kṛṣṇapāṇḍavau
07,114.077a athainaṃ tatra saṃlīnam aspṛśad dhanuṣā punaḥ
07,114.077c prahasaṃś ca punar vākyaṃ bhīmam āha vṛṣas tadā
07,114.078a yoddhavyam āviśānyatra na yoddhavyaṃ tu mādṛśaiḥ
07,114.078c mādṛśair yudhyamānānām etac cānyac ca vidyate
07,114.079a gaccha vā yatra tau kṛṣṇau tau tvā rakṣiṣyato raṇe
07,114.079c gṛhaṃ vā gaccha kaunteya kiṃ te yuddhena bālaka
07,114.079d*0916_01 bhīma śabdārthasadbhāvī purāṇas tvaṃ hi me mataḥ
07,114.079d*0916_02 mārutir mārutasutaḥ śastreṣv astreṣu cottamaḥ
07,114.079d*0916_03 yajñaśāstrārthavidyāsu dharmapravacaneṣu ca
07,114.079d*0916_04 nipuṇo 'si sadā bhīma na tvaṃ yuddhaviśārada
07,114.079d*0916_05 tam utsmayan kaṇṭhadeśe pāṇinā saṃspṛśan vṛṣaḥ
07,114.079d*0916_06 chattravajrāṅkuśāṅkena mātur vākyam anusmaran
07,114.079d*0917_01 karṇasya vacanaṃ śrutvā bhīmaseno 'tidāruṇam
07,114.079d*0917_02 uvāca karṇaṃ prahasan sarveṣāṃ śṛṇvatāṃ vacaḥ
07,114.079d*0917_03 jitas tvam asakṛd duṣṭa katthase tvaṃ vṛthātmanā
07,114.079d*0917_04 jayājayau mahendrasya loke dṛṣṭau purātanaiḥ
07,114.079d*0917_05 mallayuddhaṃ mayā sārdhaṃ kuru duṣkulasaṃbhava
07,114.079d*0917_06 mahābalo mahābhogī kīcako nihato yathā
07,114.079d*0917_07 tathā tvāṃ ghātayiṣyāmi paśyatsu sarvarājasu
07,114.079d*0917_08 bhīmasya matam ājñāya karṇo buddhimatāṃ varaḥ
07,114.079d*0917_09 virarāma raṇāt tasmāt paśyatāṃ sarvadhanvinām
07,114.079d*0918_01 bhīmo 'pi rathināṃ śreṣṭho dhanadāc chāpam āptavān
07,114.079d*0918_02 gataḥ padmāpahāreṇa praṇāmaṃ nākarot purā
07,114.079d*0918_03 anena kāraṇenaiva karṇād bhayam avāptavān
07,114.079d*0918_04 karṇenāpi tadotsṛṣṭo mātur vacanakāriṇā
07,114.080a evaṃ taṃ virathaṃ kṛtvā karṇo rājan vyakatthata
07,114.080c pramukhe vṛṣṇisiṃhasya pārthasya ca mahātmanaḥ
07,114.080d*0919_01 taṃ bruvāṇaṃ tu bhīmas tu kāṅkṣan bhīmaparākramaḥ
07,114.080d*0919_02 na cākārṣīd drutaṃ smṛtvā hy arjunasya mahābalam
07,114.080d*0919_03 tasya kārmukam ārujya babhañjāśu parākramī
07,114.080d*0919_04 tato dṛṣṭvā mahārāja vāsudevo mahādyutiḥ
07,114.080d*0919_05 saṃjayaḥ
07,114.080d*0919_05 arjunārjuna paśyemaṃ bhīmaṃ karṇena bādhitam
07,114.080d*0919_06 evam uktas tadā pārthaḥ keśavena mahātmanā
07,114.080d*0919_07 bhīmasenaṃ tathābhūtaṃ krodhasaṃraktalocanaḥ
07,114.080d*0919_08 amarṣavaśam āpanno nirdahann iva cakṣuṣā
07,114.080d*0920_01 karṇena virathīkṛtya tarjyamānaṃ vṛkodaram
07,114.080d*0920_02 dṛṣṭvārjuno bhṛśaṃ kruddhaḥ krodhasaṃraktalocanaḥ
07,114.081a tato rājañ śilādhautāñ śarāñ śākhāmṛgadhvajaḥ
07,114.081c prāhiṇot sūtaputrāya keśavena pracoditaḥ
07,114.082a tataḥ pārthabhujotsṛṣṭāḥ śarāḥ kāñcanabhūṣaṇāḥ
07,114.082c gāṇḍīvaprabhavāḥ karṇaṃ haṃsāḥ krauñcam ivāviśan
07,114.083a sa bhujaṃgair ivāyastair gāṇḍīvapreṣitaiḥ śaraiḥ
07,114.083c bhīmasenād apāsedhat sūtaputraṃ dhanaṃjayaḥ
07,114.084a sa chinnadhanvā bhīmena dhanaṃjayaśarāhataḥ
07,114.084c karṇo bhīmād apāyāsīd rathena mahatā drutam
07,114.085a bhīmo 'pi sātyaker vāhaṃ samāruhya nararṣabhaḥ
07,114.085c anvayād bhrātaraṃ saṃkhye pāṇḍavaṃ savyasācinam
07,114.085d*0921_01 so 'vaplutya drutaṃ sūto yuyudhānarathaṃ yayau
07,114.086a tataḥ karṇaṃ samuddiśya tvaramāṇo dhanaṃjayaḥ
07,114.086c nārācaṃ krodhatāmrākṣaḥ praiṣīn mṛtyum ivāntakaḥ
07,114.087a sa garutmān ivākāśe prārthayan bhujagottamam
07,114.087c nārāco 'bhyapatat karṇaṃ tūrṇaṃ gāṇḍīvacoditaḥ
07,114.088a tam antarikṣe nārācaṃ drauṇiś ciccheda patriṇā
07,114.088c dhanaṃjayabhayāt karṇam ujjihīrṣur mahārathaḥ
07,114.089a tato drauṇiṃ catuḥṣaṣṭyā vivyādha kupito 'rjunaḥ
07,114.089b*0922_01 taṃ parīpsan mahārāja satyajit pārtham abhyayāt
07,114.089b*0922_02 śareṇaikena vivyātha taṃ rājānaṃ mahābalaḥ
07,114.089b*0922_03 karṇe pārthena vikṣiptaṃ nārācaṃ drauṇir acchinat
07,114.089c śilīmukhair mahārāja mā gās tiṣṭheti cābravīt
07,114.090a sa tu mattagajākīrṇam anīkaṃ rathasaṃkulam
07,114.090c tūrṇam abhyāviśad drauṇir dhanaṃjayaśarārditaḥ
07,114.091a tataḥ suvarṇapṛṣṭhānāṃ dhanuṣāṃ kūjatāṃ raṇe
07,114.091c śabdaṃ gāṇḍīvaghoṣeṇa kaunteyo 'bhyabhavad balī
07,114.092a dhanaṃjayas tathā yāntaṃ pṛṣṭhato drauṇim abhyayāt
07,114.092c nātidīrgham ivādhvānaṃ śaraiḥ saṃtrāsayan balam
07,114.093a vidārya dehān nārācair naravāraṇavājinām
07,114.093c kaṅkabarhiṇavāsobhir balaṃ vyadhamad arjunaḥ
07,114.094a tad balaṃ bharataśreṣṭha savājidvipamānavam
07,114.094c pākaśāsanir āyastaḥ pārthaḥ saṃnijaghāna ha
07,115.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,115.001*0923_01 dātavyam adya manye 'haṃ pāṇḍavānāṃ svakaṃ punaḥ
07,115.001*0923_02 na vigraho hi balinā śreyase syād yathātathā
07,115.001*0923_03 pādayoḥ praṇatenāpi bhuktvāpy ucchiṣṭam apy areḥ
07,115.001*0923_04 ato 'nyad vāpi kṛtvaiva jīvyaṃ loke nareṇa vai
07,115.001*0923_05 jīvataiva paro lokaḥ sādhyate caiva sarvathā
07,115.001*0923_06 ajīvatas tathaivāsīn na sukhaṃ na parā gatiḥ
07,115.001*0923_07 vināśe sarvathotpanne na bālo budhyate kriyām
07,115.001*0923_08 mithyābhimānadagdho hi na budhyeta kṛtākṛte
07,115.001a ahany ahani me dīptaṃ yaśaḥ patati saṃjaya
07,115.001c hatā me bahavo yodhā manye kālasya paryayam
07,115.002a dhanaṃjayas tu saṃkruddhaḥ praviṣṭo māmakaṃ balam
07,115.002c rakṣitaṃ droṇakarṇābhyām apraveśyaṃ surair api
07,115.003a tābhyām ūrjitavīryābhyām āpyāyitaparākramaḥ
07,115.003c sahitaḥ kṛṣṇabhīmābhyāṃ śinīnām ṛṣabheṇa ca
07,115.004a tadā prabhṛti mā śoko dahaty agnir ivāśayam
07,115.004c grastān hi pratipaśyāmi bhūmipālān sasaindhavān
07,115.005a apriyaṃ sumahat kṛtvā sindhurājaḥ kirīṭinaḥ
07,115.005c cakṣurviṣayam āpannaḥ kathaṃ mucyeta jīvitaḥ
07,115.006a anumānāc ca paśyāmi nāsti saṃjaya saindhavaḥ
07,115.006b*0924_01 kruddhasya devarājasya śakrasyeva mahādyuteḥ
07,115.006c yuddhaṃ tu tad yathā vṛttaṃ tan mamācakṣva pṛcchataḥ
07,115.007a yac ca vikṣobhya mahatīṃ senāṃ saṃloḍya cāsakṛt
07,115.007c ekaḥ praviṣṭaḥ saṃkruddho nalinīm iva kuñjaraḥ
07,115.008a tasya vṛṣṇipravīrasya brūhi yuddhaṃ yathātatham
07,115.008c dhanaṃjayārthe yat tasya kuśalo hy asi saṃjaya
07,115.009 saṃjaya uvāca
07,115.009a tathā tu vaikartanapīḍitaṃ taṃ; bhīmaṃ prayāntaṃ puruṣapravīram
07,115.009c samīkṣya rājan naravīramadhye; śinipravīro 'nuyayau rathena
07,115.010a nadan yathā vajradharas tapānte; jvalan yathā jaladānte ca sūryaḥ
07,115.010c nighnann amitrān dhanuṣā dṛḍhena; saṃkampayaṃs tava putrasya senām
07,115.011a taṃ yāntam aśvai rajataprakāśair; āyodhane naravīraṃ carantam
07,115.011c nāśaknuvan vārayituṃ tvadīyāḥ; sarve rathā bhārata mādhavāgryam
07,115.012a amarṣapūrṇas tv anivṛttayodhī; śarāsanī kāñcanavarmadhārī
07,115.012c alambusaḥ sātyakiṃ mādhavāgryam; avārayad rājavaro 'bhipatya
07,115.013a tayor abhūd bhārata saṃprahāras; tathāgato naiva babhūva kaś cit
07,115.013c praikṣanta evāhavaśobhinau tau; yodhās tvadīyāś ca pare ca sarve
07,115.014a avidhyad enaṃ daśabhiḥ pṛṣatkair; alambuso rājavaraḥ prasahya
07,115.014c anāgatān eva tu tān pṛṣatkāṃś; ciccheda bāṇaiḥ śinipuṃgavo 'pi
07,115.015a punaḥ sa bāṇais tribhir agnikalpair; ākarṇapūrṇair niśitaiḥ supuṅkhaiḥ
07,115.015c vivyādha dehāvaraṇaṃ vidārya; te sātyaker āviviśuḥ śarīram
07,115.016a taiḥ kāyam asyāgnyanilaprabhāvair; vidārya bāṇair aparair jvaladbhiḥ
07,115.016c ājaghnivāṃs tān rajataprakāśān; aśvāṃś caturbhiś caturaḥ prasahya
07,115.017a tathā tu tenābhihatas tarasvī; naptā śineś cakradharaprabhāvaḥ
07,115.017c alambusasyottamavegavadbhir; hayāṃś caturbhir nijaghāna bāṇaiḥ
07,115.018a athāsya sūtasya śiro nikṛtya; bhallena kālānalasaṃnibhena
07,115.018c sakuṇḍalaṃ pūrṇaśaśiprakāśaṃ; bhrājiṣṇu vaktraṃ nicakarta dehāt
07,115.019a nihatya taṃ pārthivaputrapautraṃ; saṃkhye madhūnām ṛṣabhaḥ pramāthī
07,115.019c tato 'nvayād arjunam eva vīraḥ; sainyāni rājaṃs tava saṃnivārya
07,115.020a anvāgataṃ vṛṣṇivaraṃ samīkṣya; tathārimadhye parivartamānam
07,115.020c ghnantaṃ kurūṇām iṣubhir balāni; punaḥ punar vāyur ivābhrapūgān
07,115.021a tato 'vahan saindhavāḥ sādhu dāntā; gokṣīrakundenduhimaprakāśāḥ
07,115.021c suvarṇajālāvatatāḥ sadaśvā; yato yataḥ kāmayate nṛsiṃhaḥ
07,115.022a athātmajās te sahitābhipetur; anye ca yodhās tvaritās tvadīyāḥ
07,115.022c kṛtvā mukhaṃ bhārata yodhamukhyaṃ; duḥśāsanaṃ tvatsutam ājamīḍha
07,115.023a te sarvataḥ saṃparivārya saṃkhye; śaineyam ājaghnur anīkasāhāḥ
07,115.023c sa cāpi tān pravaraḥ sātvatānāṃ; nyavārayad bāṇajālena vīraḥ
07,115.024a nivārya tāṃs tūrṇam amitraghātī; naptā śineḥ patribhir agnikalpaiḥ
07,115.024c duḥśāsanasyāpi jaghāna vāhān; udyamya bāṇāsanam ājamīḍha
07,115.024d*0925_01 tato 'rjuno harṣam avāpa saṃkhye
07,115.024d*0925_02 kṛṣṇaś ca dṛṣṭvā puruṣapravīram
07,116.001 saṃjaya uvāca
07,116.001a tam udyataṃ mahābāhuṃ duḥśāsanarathaṃ prati
07,116.001c tvaritaṃ tvaraṇīyeṣu dhanaṃjayahitaiṣiṇam
07,116.002a trigartānāṃ maheṣvāsāḥ suvarṇavikṛtadhvajāḥ
07,116.002c senāsamudram āviṣṭam ānartaṃ paryavārayan
07,116.003a athainaṃ rathavaṃśena sarvataḥ saṃnivārya te
07,116.003c avākirañ śaravrātaiḥ kruddhāḥ paramadhanvinaḥ
07,116.004a ajayad rājaputrāṃs tān yatamānān mahāraṇe
07,116.004c ekaḥ pañcāśataṃ śatrūn sātyakiḥ satyavikramaḥ
07,116.005a saṃprāpya bhāratīmadhyaṃ talaghoṣasamākulam
07,116.005c asiśaktigadāpūrṇam aplavaṃ salilaṃ yathā
07,116.005d*0926_01 athainam anuvṛttās tu trigartāḥ sahitāḥ punaḥ
07,116.005d*0926_02 tīvreṇa rathavaṃśena mahatā paryavārayan
07,116.005d*0926_03 vikarṣanto 'timātrāṇi cāpāni bharatarṣabha
07,116.006a tatrādbhutam apaśyāma śaineyacaritaṃ raṇe
07,116.006c pratīcyāṃ diśi taṃ dṛṣṭvā prācyāṃ paśyāma lāghavāt
07,116.007a udīcīṃ dakṣiṇāṃ prācīṃ pratīcīṃ prasṛtas tathā
07,116.007b*0927_01 nṛtyann iva jale śrānto yadā sthalam upeyivān
07,116.007b*0928_01 punar madhyagato vīra āhave yuddhadurmadaḥ
07,116.007b*0928_02 ekaḥ paryacarad raṅge bahudhā sa mahārathaḥ
07,116.007c nṛtyann ivācarac chūro yathā rathaśataṃ tathā
07,116.008a tad dṛṣṭvā caritaṃ tasya siṃhavikrāntagāminaḥ
07,116.008c trigartāḥ saṃnyavartanta saṃtaptāḥ svajanaṃ prati
07,116.008d*0929_01 tāṃ ca senām atikramya trigartānāṃ nararṣabhaḥ
07,116.008d*0929_02 ajayac chūrasenāṃś ca yatamānān mahāraṇe
07,116.008d*0929_03 ekas tato mahābāhuḥ sahasrāñ śatrutāpanaḥ
07,116.008d*0929_04 saṃnaddhānāṃ padātīnām avadhīt puruṣarṣabhaḥ
07,116.009a tam anye śūrasenānāṃ śūrāḥ saṃkhye nyavārayan
07,116.009c niyacchantaḥ śaravrātair mattaṃ dvipam ivāṅkuśaiḥ
07,116.010a tān nyavārayad āyastān muhūrtam iva sātyakiḥ
07,116.010c tataḥ kaliṅgair yuyudhe so 'cintyabalavikramaḥ
07,116.011a tāṃ ca senām atikramya kaliṅgānāṃ duratyayām
07,116.011c atha pārthaṃ mahābāhur dhanaṃjayam upāsadat
07,116.011d*0930_01 tair vārito mahārāja satyakaḥ pratyavārayat
07,116.011d*0930_02 jaghāna subahūn yaudhāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,116.011d*0930_03 te hatā nipatanti sma pramṛṣṭā dīrghabāhunā
07,116.011d*0930_04 tataḥ prāyād asaṃbhrānto dadarśa ca dhanaṃjayam
07,116.012a tarann iva jale śrānto yathā sthalam upeyivān
07,116.012c taṃ dṛṣṭvā puruṣavyāghraṃ yuyudhānaḥ samāśvasat
07,116.013a tam āyāntam abhiprekṣya keśavo 'rjunam abravīt
07,116.013c asāv āyāti śaineyas tava pārtha padānugaḥ
07,116.014a eṣa śiṣyaḥ sakhā caiva tava satyaparākramaḥ
07,116.014c sarvān yodhāṃs tṛṇīkṛtya vijigye puruṣarṣabhaḥ
07,116.015a eṣa kauravayodhānāṃ kṛtvā ghoram upadravam
07,116.015c tava prāṇaiḥ priyataraḥ kirīṭinn eti sātyakiḥ
07,116.016a eṣa droṇaṃ tathā bhojaṃ kṛtavarmāṇam eva ca
07,116.016c kadarthīkṛtya viśikhaiḥ phalgunābhyeti sātyakiḥ
07,116.017a dharmarājapriyānveṣī hatvā yodhān varān varān
07,116.017c śūraś caiva kṛtāstraś ca phalgunābhyeti sātyakiḥ
07,116.018a kṛtvā suduṣkaraṃ karma sainyamadhye mahābalaḥ
07,116.018c tava darśanam anvicchan pāṇḍavābhyeti sātyakiḥ
07,116.019a bahūn ekarathenājau yodhayitvā mahārathān
07,116.019c ācāryapramukhān pārtha āyāty eṣa hi sātyakiḥ
07,116.020a svabāhubalam āśritya vidārya ca varūthinīm
07,116.020c preṣito dharmaputreṇa parthaiṣo 'bhyeti sātyakiḥ
07,116.020d*0931_01 priyaśiṣyaś ca te pārtha tvayā tulyaparākramaḥ
07,116.020d*0931_02 vidārya kauravīṃ senām eṣa āyāti satyakaḥ
07,116.021a yasya nāsti samo yodhaḥ kauraveṣu kathaṃ cana
07,116.021c so 'yam āyāti kaunteya sātyakiḥ satyavikramaḥ
07,116.022a kurusainyād vimukto vai siṃho madhyād gavām iva
07,116.022c nihatya bahulāḥ senāḥ pārthaiṣo 'bhyeti sātyakiḥ
07,116.023a eṣa rājasahasrāṇāṃ vaktraiḥ paṅkajasaṃnibhaiḥ
07,116.023c āstīrya vasudhāṃ pārtha kṣipram āyāti sātyakiḥ
07,116.024a eṣa duryodhanaṃ jitvā bhrātṛbhiḥ sahitaṃ raṇe
07,116.024c nihatya jalasaṃdhaṃ ca kṣipram āyāti sātyakiḥ
07,116.025a rudhiraughavatīṃ kṛtvā nadīṃ śoṇitakardamām
07,116.025b*0932_01 rudhirasya nadīṃ kṛtvā rathebhanaravājinām
07,116.025c tṛṇavan nyasya kauravyān eṣa āyāti sātyakiḥ
07,116.025d*0933_01 iti tasya vacaḥ śrutvā keśavasyārjunas tadā
07,116.026a tato 'prahṛṣṭaḥ kaunteyaḥ keśavaṃ vākyam abravīt
07,116.026c na me priyaṃ mahābāho yan mām abhyeti sātyakiḥ
07,116.027a na hi jānāmi vṛttāntaṃ dharmarājasya keśava
07,116.027c sātvatena vihīnaḥ sa yadi jīvati vā na vā
07,116.028a etena hi mahābāho rakṣitavyaḥ sa pārthivaḥ
07,116.028c tam eṣa katham utsṛjya mama kṛṣṇa padānugaḥ
07,116.029a rājā droṇāya cotsṛṣṭaḥ saindhavaś cānipātitaḥ
07,116.029c pratyudyātaś ca śaineyam eṣa bhūriśravā raṇe
07,116.030a so 'yaṃ gurutaro bhāraḥ saindhavān me samāhitaḥ
07,116.030c jñātavyaś ca hi me rājā rakṣitavyaś ca sātyakiḥ
07,116.031a jayadrathaś ca hantavyo lambate ca divākaraḥ
07,116.031c śrāntaś caiṣa mahābāhur alpaprāṇaś ca sāṃpratam
07,116.032a pariśrāntā hayāś cāsya hayayantā ca mādhava
07,116.032c na ca bhūriśravāḥ śrāntaḥ sasahāyaś ca keśava
07,116.032d*0934_01 bhūriśravāḥ kṛtāstraś ca rakṣyo mādhava satyakaḥ
07,116.033a apīdānīṃ bhaved asya kṣemam asmin samāgame
07,116.033c kaccin na sāgaraṃ tīrtvā sātyakiḥ satyavikramaḥ
07,116.033e goṣpadaṃ prāpya sīdeta mahaujāḥ śinipuṃgavaḥ
07,116.034a api kauravamukhyena kṛtāstreṇa mahātmanā
07,116.034c sametya bhūriśravasā svastimān sātyakir bhavet
07,116.035a vyatikramam imaṃ manye dharmarājasya keśava
07,116.035c ācāryād bhayam utsṛjya yaḥ preṣayati sātyakim
07,116.036a grahaṇaṃ dharmarājasya khagaḥ śyena ivāmiṣam
07,116.036c nityam āśaṃsate droṇaḥ kaccit syāt kuśalī nṛpaḥ
07,116.036d*0935_01 āmiṣārthī yathā śyeno nityaṃ tiṣṭhati brāhmaṇaḥ
07,116.036d*0935_02 grahaṇe dharmaputrasya kaś cit kṣemī bhaven nṛpaḥ
07,117.001 saṃjaya uvāca
07,117.001a tam āpatantaṃ saṃprekṣya sātvataṃ yuddhadurmadam
07,117.001c krodhād bhūriśravā rājan sahasā samupādravat
07,117.002a tam abravīn mahābāhuḥ kauravyaḥ śinipuṃgavam
07,117.002c adya prāpto 'si diṣṭyā me cakṣurviṣayam ity uta
07,117.003a cirābhilaṣitaṃ kāmam adya prāpsyāmi saṃyuge
07,117.003c na hi me mokṣyase jīvan yadi notsṛjase raṇam
07,117.004a adya tvāṃ samare hatvā nityaṃ śūrābhimāninam
07,117.004c nandayiṣyāmi dāśārha kururājaṃ suyodhanam
07,117.005a adya madbāṇanirdagdhaṃ patitaṃ dharaṇītale
07,117.005c drakṣyatas tvāṃ raṇe vīrau sahitau keśavārjunau
07,117.006a adya dharmasuto rājā śrutvā tvāṃ nihataṃ mayā
07,117.006c savrīḍo bhavitā sadyo yenāsīha praveśitaḥ
07,117.007a adya me vikramaṃ pārtho vijñāsyati dhanaṃjayaḥ
07,117.007c tvayi bhūmau vinihate śayāne rudhirokṣite
07,117.008a cirābhilaṣito hy adya tvayā saha samāgamaḥ
07,117.008c purā devāsure yuddhe śakrasya balinā yathā
07,117.009a adya yuddhaṃ mahāghoraṃ tava dāsyāmi sātvata
07,117.009c tato jñāsyasi tattvena madvīryabalapauruṣam
07,117.010a adya saṃyamanīṃ yātā mayā tvaṃ nihato raṇe
07,117.010c yathā rāmānujenājau rāvaṇir lakṣmaṇena vai
07,117.011a adya kṛṣṇaś ca pārthaś ca dharmarājaś ca mādhava
07,117.011c hate tvayi nirutsāhā raṇaṃ tyakṣyanty asaṃśayam
07,117.012a adya te 'pacitiṃ kṛtvā śitair mādhava sāyakaiḥ
07,117.012c tatstriyo nandayiṣyāmi ye tvayā nihatā raṇe
07,117.013a cakṣurviṣayasaṃprāpto na tvaṃ mādhava mokṣyase
07,117.013c siṃhasya viṣayaṃ prāpto yathā kṣudramṛgas tathā
07,117.014a yuyudhānas tu taṃ rājan pratyuvāca hasann iva
07,117.014c kauraveya na saṃtrāso vidyate mama saṃyuge
07,117.014d*0936_01 nāhaṃ bhīṣayituṃ śakyo vāṅmātreṇa tu kevalam
07,117.015a sa māṃ nihanyāt saṃgrāme yo māṃ kuryān nirāyudham
07,117.015c samās tu śāśvatīr hanyād yo māṃ hanyād dhi saṃyuge
07,117.016a kiṃ mṛṣoktena bahunā karmaṇā tu samācara
07,117.016c śāradasyeva meghasya garjitaṃ niṣphalaṃ hi te
07,117.017a śrutvaitad garjitaṃ vīra hāsyaṃ hi mama jāyate
07,117.017c cirakālepsitaṃ loke yuddham adyāstu kaurava
07,117.018a tvarate me matis tāta tvayi yuddhābhikāṅkṣiṇi
07,117.018c nāhatvā saṃnivartiṣye tvām adya puruṣādhama
07,117.019a anyonyaṃ tau tadā vāgbhis takṣantau narapuṃgavau
07,117.019c jighāṃsū paramakruddhāv abhijaghnatur āhave
07,117.020a sametau tau naravyāghrau śuṣmiṇau spardhinau raṇe
07,117.020c dviradāv iva saṃkruddhau vāśitārthe madotkaṭau
07,117.021a bhūriśravāḥ sātyakiś ca vavarṣatur ariṃdamau
07,117.021c śaravarṣāṇi bhīmāni meghāv iva parasparam
07,117.021c*0937_01 tāv ubhau śaravarṣābhyām anyonyam abhivarṣatām
07,117.021c*0937_02 bhūriśravāḥ sātyakiś ca
07,117.022a saumadattis tu śaineyaṃ pracchādyeṣubhir āśugaiḥ
07,117.022c jighāṃsur bharataśreṣṭha vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ
07,117.023a daśabhiḥ sātyakiṃ viddhvā saumadattir athāparān
07,117.023c mumoca niśitān bāṇāñ jighāṃsuḥ śinipuṃgavam
07,117.023c*0938_01 daśabhiḥ satyako 'vidhyat saumadattim athāśugaiḥ
07,117.023c*0938_02 saumadattiḥ śarān asyañ
07,117.024a tān asya viśikhāṃs tīkṣṇān antarikṣe viśāṃ pate
07,117.024c aprāptān astramāyābhir agrasat sātyakiḥ prabho
07,117.025a tau pṛthak śaravarṣābhyām avarṣetāṃ parasparam
07,117.025c uttamābhijanau vīrau kuruvṛṣṇiyaśaskarau
07,117.026a tau nakhair iva śārdūlau dantair iva mahādvipau
07,117.026c rathaśaktibhir anyonyaṃ viśikhaiś cāpy akṛntatām
07,117.027a nirbhidantau hi gātrāṇi vikṣarantau ca śoṇitam
07,117.027c vyaṣṭambhayetām anyonyaṃ prāṇadyūtābhidevinau
07,117.028a evam uttamakarmāṇau kuruvṛṣṇiyaśaskarau
07,117.028c parasparam ayudhyetāṃ vāraṇāv iva yūthapau
07,117.029a tāv adīrgheṇa kālena brahmalokapuraskṛtau
07,117.029c jigīṣantau paraṃ sthānam anyonyam abhijaghnatuḥ
07,117.030a sātyakiḥ saumadattiś ca śaravṛṣṭyā parasparam
07,117.030c hṛṣṭavad dhārtarāṣṭrāṇāṃ paśyatām abhyavarṣatām
07,117.030d*0939_01 vṛṣṭiṃ tām abhivarṣantau śarāṇāṃ mahatīṃ tadā
07,117.031a saṃpraikṣanta janās tatra yudhyamānau yudhāṃ patī
07,117.031c yūthapau vāśitāhetoḥ prayuddhāv iva kuñjarau
07,117.031d*0940_01 bhūyo bhūyaḥ śarai rājaṃs takṣantau krodhamūrcchitau
07,117.031d*0940_02 ayudhyetāṃ mahāraṅge vane kesariṇāv iva
07,117.031d*0940_03 marmajñāv iva saṃkruddhau jighāṃsantau jagarjatuḥ
07,117.031d*0940_04 vimardantāv athānyonyaṃ balavajradharāv iva
07,117.031d*0940_05 athānyonyaṃ patākāś ca rathopakaraṇāni ca
07,117.031d*0940_06 saṃcicchedatur āyastau bāṇaiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,117.031d*0940_07 punaś ca śaravarṣābhyām anyonyam abhivarṣatām
07,117.031d*0940_08 ubhau ca jaghnatus tūrṇam itaretarasārathī
07,117.032a anyonyasya hayān hatvā dhanuṣī vinikṛtya ca
07,117.032c virathāv asiyuddhāya sameyātāṃ mahāraṇe
07,117.033a ārṣabhe carmaṇī citre pragṛhya vipule śubhe
07,117.033c vikośau cāpy asī kṛtvā samare tau viceratuḥ
07,117.034a carantau vividhān mārgān maṇḍalāni ca bhāgaśaḥ
07,117.034c muhur ājaghnatuḥ kruddhāv anyonyam arimardanau
07,117.035a sakhaḍgau citravarmāṇau saniṣkāṅgadabhūṣaṇau
07,117.035b*0941_01 bhrāntam udbhrāntam āviddham āplutaṃ viplutaṃ drutam
07,117.035b*0941_02 saṃpātaṃ samudīrṇaṃ ca darśayantau yaśasvinau
07,117.035b*0941_03 asibhyāṃ saṃprajahrāte parasparam ariṃdamau
07,117.035b*0941_04 ubhau chidraiṣiṇau vīrāv ubhau citraṃ vavalgatuḥ
07,117.035b*0941_05 darśayantāv ubhau śikṣāṃ lāghavaṃ sauṣṭhavaṃ tathā
07,117.035c raṇe raṇotkaṭau rājann anyonyaṃ paryakarṣatām
07,117.036a muhūrtam iva rājendra parikṛṣya parasparam
07,117.036c paśyatāṃ sarvasainyānāṃ vīrāv āśvasatāṃ punaḥ
07,117.037a asibhyāṃ carmaṇī śubhre vipule ca śarāvare
07,117.037c nikṛtya puruṣavyāghrau bāhuyuddhaṃ pracakratuḥ
07,117.038a vyūḍhoraskau dīrghabhujau niyuddhakuśalāv ubhau
07,117.038c bāhubhiḥ samasajjetām āyasaiḥ parighair iva
07,117.039a tayor āsan bhujāghātā nigrahapragrahau tathā
07,117.039c śikṣābalasamudbhūtāḥ sarvayodhapraharṣaṇāḥ
07,117.040a tayor nṛvarayo rājan samare yudhyamānayoḥ
07,117.040c bhīmo 'bhavan mahāśabdo vajraparvatayor iva
07,117.041a dvipāv iva viṣāṇāgraiḥ śṛṅgair iva maharṣabhau
07,117.041b*0942_01 bhujayoktrāvabandhaiś ca śirobhyāṃ cāvaghātanaiḥ
07,117.041b*0942_02 pādāvakarṣasaṃdānais tomarāṃkuśalāsanaiḥ
07,117.041b*0942_03 pādodaravibandhaiś ca bhūmāv udbhramaṇais tathā
07,117.041b*0942_04 gatapratyāgatākṣepaiḥ pātanotthānasaṃplutaiḥ
07,117.041c yuyudhāte mahātmānau kurusātvatapuṃgavau
07,117.041d*0943_01 dvātriṃśat karaṇāni syur yāni yuddhāni bhārata
07,117.041d*0943_02 tāny adarśayatāṃ tatra yudhyamānau mahābalau
07,117.042a kṣīṇāyudhe sātvate yudhyamāne; tato 'bravīd arjunaṃ vāsudevaḥ
07,117.042c paśyasvainaṃ virathaṃ yudhyamānaṃ; raṇe ketuṃ sarvadhanurdharāṇām
07,117.042d*0944_00 saṃjaya uvāca
07,117.042d*0944_01 sindhurājavadhe saktaṃ pārthaṃ kṛṣṇo 'bravīt punaḥ
07,117.042d*0944_02 sīdantaṃ sātyakiṃ paśya pārthainaṃ parirakṣa ca
07,117.043a praviṣṭo bhāratīṃ senāṃ tava pāṇḍava pṛṣṭhataḥ
07,117.043c yodhitaś ca mahāvīryaiḥ sarvair bhārata bhārataiḥ
07,117.043d*0945_01 dhārtarāṣṭrāś ca ye mukhyā ye ca mukhyā mahārathāḥ
07,117.043d*0945_02 nihatā vṛṣṇivīreṇa śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,117.044a pariśrānto yudhāṃ śreṣṭhaḥ saṃprāpto bhūridakṣiṇam
07,117.044c yuddhakāṅkṣiṇam āyāntaṃ naitat samam ivārjuna
07,117.045a tato bhūriśravāḥ kruddhaḥ sātyakiṃ yuddhadurmadam
07,117.045c udyamya nyahanad rājan matto mattam iva dvipam
07,117.045d*0946_01 tato jaladanirghoṣaḥ samīpe nṛpasattama
07,117.046a rathasthayor dvayor yuddhe kruddhayor yodhamukhyayoḥ
07,117.046c keśavārjunayo rājan samare prekṣamāṇayoḥ
07,117.047a atha kṛṣṇo mahābāhur arjunaṃ pratyabhāṣata
07,117.047b*0947_01 bahubhir yas tu senābhir durjayaḥ samare 'nagha
07,117.047c paśya vṛṣṇyandhakavyāghraṃ saumadattivaśaṃ gatam
07,117.048a pariśrāntaṃ gataṃ bhūmau kṛtvā karma suduṣkaram
07,117.048c tavāntevāsinaṃ śūraṃ pālayārjuna sātyakim
07,117.049a na vaśaṃ yajñaśīlasya gacched eṣa varārihan
07,117.049c tvatkṛte puruṣavyāghra tad āśu kriyatāṃ vibho
07,117.050a athābravīd dhṛṣṭamanā vāsudevaṃ dhanaṃjayaḥ
07,117.050c paśya vṛṣṇipravīreṇa krīḍantaṃ kurupuṃgavam
07,117.050e mahādvipeneva vane mattena hariyūthapam
07,117.050f*0948_00 saṃjaya uvāca
07,117.050f*0948_01 ity evaṃ bhāṣamāṇe tu pāṇḍave vai dhanaṃjaye
07,117.051a hāhākāro mahān āsīt sainyānāṃ bharatarṣabha
07,117.051c yad udyamya mahābāhuḥ sātyakiṃ nyahanad bhuvi
07,117.051d*0949_01 pātite tv atha śaineye kṛṣṇo 'rjunam abhāṣata
07,117.052a sa siṃha iva mātaṅgaṃ vikarṣan bhūridakṣiṇaḥ
07,117.052c vyarocata kuruśreṣṭhaḥ sātvatapravaraṃ yudhi
07,117.052d*0950_00 arjuna uvāca
07,117.052d*0950_01 mām eva ca mahābāho pariyānti mahārathāḥ
07,117.052d*0950_02 yathāśakti yatante māṃ yodhayanto janārdana
07,117.052d*0950_03 dhruvaṃ ca yodhayāmy etāñ chidrānveṣaṇatatparān
07,117.052d*0950_04 rakṣāmi sātyakiṃ caiva saumadattiṃ vaśaṃ gatam
07,117.052d*0950_05 aprāpto na mayā kṛṣṇa hantuṃ bhūriśravā raṇe
07,117.052d*0950_06 anyena tu samāsaktaṃ mano notsahate mama
07,117.052d*0950_07 avaśyaṃ ca mayā kṛṣṇa vṛṣṇivīrasya rakṣaṇam
07,117.052d*0950_08 madarthaṃ yudhyamānasya kāryaṃ prāṇair api prabho
07,117.052d*0950_09 adharmo vāstu dharmo vā mama mādhava mādhavaḥ
07,117.052d*0950_10 saṃjaya uvāca
07,117.052d*0950_10 pareṇa nihato mā sma prāṇān hāsīn mahārathaḥ
07,117.052d*0950_11 evam uktvārjunaḥ kṛṣṇaṃ parān āśu śitaiḥ śaraiḥ
07,117.052d*0950_12 chādayām āsa saṃkruddhaḥ pare cāpi dhanaṃjayam
07,117.052d*0950_13 evaṃ sma yudhyate vīraḥ sātyakiṃ ca muhur muhuḥ
07,117.052d*0950_14 prekṣate sma naravyāghro bhūriśravasam eva ca
07,117.053a atha kośād viniṣkṛṣya khaḍgaṃ bhūriśravā raṇe
07,117.053c mūrdhajeṣu nijagrāha padā corasy atāḍayat
07,117.053d*0951_01 ākramya cāpy athodyamya sa sāsiṃ subhujo bhujam
07,117.053d*0951_02 śuśubhe sa bhujas tasya tapanīyavibhūṣitaḥ
07,117.053d*0951_03 madhye rathasamūhasya indradhvaja ivocchritaḥ
07,117.053d*0952_01 tato 'sya chettum ārabdhaḥ śiraḥ kāyāt sakuṃḍalam
07,117.053d*0952_02 tāvat kṣaṇāt sātvato 'pi śiraḥ saṃbhramayaṃs tvaran
07,117.053d*0952_03 yathā rathāṃgaṃ kaulālo daṇḍaviddhaṃ tu bhārata
07,117.053d*0952_04 sahaiva bhūriśravaso bāhunā keśadhāriṇā
07,117.053d*0953_01 grastaṃ tam atibhīmena pañcāsyeneva bhoginā
07,117.053d*0954_01 hāhākṛtam abhūt sarvaṃ pāṇḍavānāṃ mahad balam
07,117.053d*0954_02 tāvakāś ca mudā yuktāḥ siṃhanādaṃ vicukruśuḥ
07,117.053d*0954_03 nimīlitākṣās tv abhavañ janāḥ saṃgrāmabhīravaḥ
07,117.053d*0954_04 tathā bhūriśravogras te sātvate naṣṭavikrame
07,117.054a tathā tu parikṛṣyantaṃ dṛṣṭvā sātvatam āhave
07,117.054c vāsudevas tato rājan bhūyo 'rjunam abhāṣata
07,117.055a paśya vṛṣṇyandhakavyāghraṃ saumadattivaśaṃ gatam
07,117.055c tava śiṣyaṃ mahābāho dhanuṣy anavaraṃ tvayā
07,117.056a asatyo vikramaḥ pārtha yatra bhūriśravā raṇe
07,117.056c viśeṣayati vārṣṇeyaṃ sātyakiṃ satyavikramam
07,117.056d*0955_01 bahubhir mahārathair eṣa parākrāntair yuyutsubhiḥ
07,117.056d*0955_02 yuddhvā bhṛśaṃ pariśrāntaḥ kṣīṇāyudhaparicchadaḥ
07,117.057a evam ukto mahābāhur vāsudevena pāṇḍavaḥ
07,117.057c manasā pūjayām āsa bhūriśravasam āhave
07,117.058a vikarṣan sātvataśreṣṭhaṃ krīḍamāna ivāhave
07,117.058c saṃharṣayati māṃ bhūyaḥ kurūṇāṃ kīrtivardhanaḥ
07,117.059a pravaraṃ vṛṣṇivīrāṇāṃ yan na hanyād dhi sātyakim
07,117.059c mahādvipam ivāraṇye mṛgendra iva karṣati
07,117.060a evaṃ tu manasā rājan pārthaḥ saṃpūjya kauravam
07,117.060b*0956_01 ayudhyatāribhir vīras taṃ sma saṃprekṣate muhuḥ
07,117.060c vāsudevaṃ mahābāhur arjunaḥ pratyabhāṣata
07,117.061a saindhavāsaktadṛṣṭitvān nainaṃ paśyāmi mādhava
07,117.061c eṣa tv asukaraṃ karma yādavārthe karomy aham
07,117.061d*0957_01 mama śiṣyo mamārthāya yudhyate mama śatrubhiḥ
07,117.061d*0957_02 taṃ kṛṣṇa mokṣayiṣyāmi dāvāt siṃhaśiśuṃ yathā
07,117.062a ity uktvā vacanaṃ kurvan vāsudevasya pāṇḍavaḥ
07,117.062b*0958_01 tataḥ kṣurapraṃ niśitaṃ gāṇḍīve samayojayat
07,117.062b*0958_02 pārthabāhuvisṛṣṭaḥ sa maholkeva nabhaścyutā
07,117.062c sakhaḍgaṃ yajñaśīlasya patriṇā bāhum acchinat
07,118.001 saṃjaya uvāca
07,118.001a sa bāhur apatad bhūmau sakhaḍgaḥ saśubhāṅgadaḥ
07,118.001b*0959_01 yantramukto mahendrasya dhvajo vṛttotsavo yathā
07,118.001c ādadhaj jīvalokasya duḥkham uttamam uttamaḥ
07,118.002a prahariṣyan hṛto bāhur adṛśyena kirīṭinā
07,118.002c vegenābhyapatad bhūmau pañcāsya iva pannagaḥ
07,118.003a sa moghaṃ kṛtam ātmānaṃ dṛṣṭvā pārthena kauravaḥ
07,118.003c utsṛjya sātyakiṃ krodhād garhayām āsa pāṇḍavam
07,118.003d*0960_01 sa vibāhur mahārāja ekapakṣa ivāṇḍajaḥ
07,118.003d*0960_02 ekacakro ratho yadvad dharaṇīm āsthito nṛpaḥ
07,118.003d*0960_03 uvāca pāṇḍavaṃ caiva sarvakṣatrasya paśyataḥ
07,118.004a nṛśaṃsaṃ bata kaunteya karmedaṃ kṛtavān asi
07,118.004c apaśyato viṣaktasya yan me bāhum acicchidaḥ
07,118.004c*0961_01 **** **** vyāsaktasya ca sātvate
07,118.004c*0961_02 anāgaso 'nyamanaso
07,118.005a kiṃ nu vakṣyasi rājānaṃ dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
07,118.005c kiṃ kurvāṇo mayā saṃkhye hato bhūriśravā iti
07,118.006a idam indreṇa te sākṣād upadiṣṭaṃ mahātmanā
07,118.006c astraṃ rudreṇa vā pārtha droṇenātha kṛpeṇa vā
07,118.007a nanu nāma svadharmajñas tvaṃ loke 'bhyadhikaḥ paraiḥ
07,118.007c ayudhyamānasya kathaṃ raṇe prahṛtavān asi
07,118.008a na pramattāya bhītāya virathāya prayācate
07,118.008c vyasane vartamānāya praharanti manasvinaḥ
07,118.009a idaṃ tu nīcācaritam asatpuruṣasevitam
07,118.009c katham ācaritaṃ pārtha tvayā karma suduṣkaram
07,118.010a āryeṇa sukaraṃ hy āhur āryakarma dhanaṃjaya
07,118.010c anāryakarma tv āryeṇa suduṣkarataraṃ bhuvi
07,118.011a yeṣu yeṣu naraḥ pārtha yatra yatra ca vartate
07,118.011c āśu tacchīlatām eti tad idaṃ tvayi dṛśyate
07,118.012a kathaṃ hi rājavaṃśyas tvaṃ kauraveyo viśeṣataḥ
07,118.012c kṣatradharmād apakrāntaḥ suvṛttaś caritavrataḥ
07,118.012d*0962_01 alpas tavāparādho 'tra na tvāṃ tāta vigarhaye
07,118.012d*0963_01 vārṣṇeyāpasadaṃ prāpya kṣudraṃ kṛtam idaṃ tvayā
07,118.013a idaṃ tu yad atikṣudraṃ vārṣṇeyārthe kṛtaṃ tvayā
07,118.013c vāsudevamataṃ nūnaṃ naitat tvayy upapadyate
07,118.014a ko hi nāma pramattāya pareṇa saha yudhyate
07,118.014c īdṛśaṃ vyasanaṃ dadyād yo na kṛṣṇasakho bhavet
07,118.015a vrātyāḥ saṃśliṣṭakarmāṇaḥ prakṛtyaiva vigarhitāḥ
07,118.015c vṛṣṇyandhakāḥ kathaṃ pārtha pramāṇaṃ bhavatā kṛtāḥ
07,118.015d@013_0000 saṃjaya uvāca
07,118.015d@013_0001 evam ukto raṇe pārtho bhūriśravasam abravīt
07,118.015d@013_0002 vyaktam eva hi jīrṇaḥ san buddhiṃ rañjayase nṛpa
07,118.015d@013_0003 anarthakam idaṃ sarvaṃ yat tvayā vyāhṛtaṃ prabho
07,118.015d@013_0004 hṛṣīkeśena saṃbandhaṃ garhase māṃ ca mūḍhavat
07,118.015d@013_0005 raṇānām asi dharmajñaḥ sarvaśāstrārthapāragaḥ
07,118.015d@013_0006 na cādharmam ahaṃ kuryāṃ jānaṃś caiva hi muhyase
07,118.015d@013_0007 yudhyante kṣatriyāḥ śatrūn svaiḥ svaiḥ parivṛtā nṛpa
07,118.015d@013_0008 bhrātṛbhiḥ pitṛbhiḥ putrais tathā saṃbandhibāndhavaiḥ
07,118.015d@013_0009 vayasyair atha mitraiś ca svabāhubalam āśritāḥ
07,118.015d@013_0010 ahaṃ hi sātyakiṃ śiṣyaṃ sukhasaṃbandhim eva ca
07,118.015d@013_0011 madarthe yudhyamānaṃ ca tyaktvā prāṇān sudustyajān
07,118.015d@013_0012 mama bāhuṃ raṇe rājan dakṣiṇaṃ yuddhadurmadam
07,118.015d@013_0013 nikṛtyamānaṃ taṃ dṛṣṭvā kathaṃ śatruvaśaṃ gatam
07,118.015d@013_0014 tvayā nikṛṣyamāṇaṃ ca dṛṣṭavān asmi niṣkriyam
07,118.015d@013_0015 na cātmā rakṣitavyo hi eko raṇagatena hi
07,118.015d@013_0016 yo yasya yudhyate 'rthāya sa saṃrakṣyo narādhipa
07,118.015d@013_0017 tai rakṣyamāṇaḥ sa nṛpo rakṣitavyo mahāmṛdhe
07,118.015d@013_0018 yady ahaṃ sātyakiṃ dṛṣṭvā tūṣṇīm āsiṣya āhave
07,118.015d@013_0019 tatas tena viyogaś ca prāpyaṃ narakam eva ca
07,118.015d@013_0020 rakṣitaś ca mayā yasmāt tasmāl labdho mayā sa ca
07,118.015d@013_0021 yaśaś caiva svapakṣebhyaḥ phalaṃ mitrasya rakṣaṇāt
07,118.015d@013_0022 yac ca māṃ garhase rājann anyena saha saṃgatam
07,118.015d@013_0023 kas tena saṃgamaṃ necchet tatra te buddhivibhramaḥ
07,118.015d@013_0024 kavacaṃ dhunvatas tubhyaṃ rathaṃ cārohataḥ svayam
07,118.015d@013_0025 dhanurjyāṃ karṣataś caiva yudhyataḥ saha śatrubhiḥ
07,118.015d@013_0026 evaṃ rathagajākīrṇe hayapattisamākule
07,118.015d@013_0027 siṃhanādoddhatarave gambhīre sainyasāgare
07,118.015d@013_0028 svaiś cāpi samupetasya vikrāntasya tathā raṇe
07,118.015d@013_0029 satyakena kathaṃ yogyaḥ saṃgrāmas te bhaviṣyati
07,118.015d@013_0030 bahubhiḥ saha saṃgamya nirjitya ca mahārathān
07,118.015d@013_0031 śrāntaś ca śrāntavāhaś ca kṣīṇasarvāyudhas tvayā
07,118.015d@013_0032 īdṛśaṃ sātyakiṃ saṃkhye nirjitya ca mahāratham
07,118.015d@013_0033 adhikaṃ tvaṃ vijānīṣe tathāpy anyamanā bhavān
07,118.015d@013_0034 yad icchasi śiraś cāsya asinā hartum āhave
07,118.015d@013_0035 tathā kṛcchragataṃ dṛṣṭvā sātyakiṃ kaḥ kṣamiṣyati
07,118.015d@013_0036 tvaṃ tu garhaya cātmānam ātmānaṃ yo na rakṣasi
07,118.015d@013_0037 kathaṃ kariṣyase vīra yo vā tvāṃ saṃśrayej janaḥ
07,118.015d@013_0038 āttaśastrasya hi raṇe vṛṣṇīputraṃ jighāṃsataḥ
07,118.015d@013_0039 chinnavān yad ahaṃ bāhuṃ naital lokavigarhitam
07,118.015d@013_0040 nyastaśastrasya hi punar vikalasya vivarmaṇaḥ
07,118.015d@013_0041 abhimanyor vadhaṃ tāta dhārmikaḥ ko nu pūjayet
07,118.016a evam uktvā mahābāhur yūpaketur mahāyaśāḥ
07,118.016b*0964_01 dhanaṃjayena vīreṇa viniḥśvasya muhur muhuḥ
07,118.016c yuyudhānaṃ parityajya raṇe prāyam upāviśat
07,118.017a śarān āstīrya savyena pāṇinā puṇyalakṣaṇaḥ
07,118.017c yiyāsur brahmalokāya prāṇān prāṇeṣv athājuhot
07,118.018a sūrye cakṣuḥ samādhāya prasannaṃ salile manaḥ
07,118.018c dhyāyan mahopaniṣadaṃ yogayukto 'bhavan muniḥ
07,118.019a tataḥ sa sarvasenāyāṃ janaḥ kṛṣṇadhanaṃjayau
07,118.019c garhayām āsa taṃ cāpi śaśaṃsa puruṣarṣabham
07,118.019d*0965_01 garhayām āsur apy etau śaśaṃsur bhūridakṣiṇam
07,118.020a nindyamānau tathā kṛṣṇau nocatuḥ kiṃ cid apriyam
07,118.020c praśasyamānaś ca tathā nāhṛṣyad yūpaketanaḥ
07,118.021a tāṃs tathā vādino rājan putrāṃs tava dhanaṃjayaḥ
07,118.021c amṛṣyamāṇo manasā teṣāṃ tasya ca bhāṣitam
07,118.022a asaṃkruddhamanā vācā smārayann iva bhārata
07,118.022c uvāca pāṇḍutanayaḥ sākṣepam iva phalgunaḥ
07,118.023a mama sarve 'pi rājāno jānanty etan mahāvratam
07,118.023c na śakyo māmako hantuṃ yo me syād bāṇagocare
07,118.024a yūpaketo samīkṣya tvaṃ na māṃ garhitum arhasi
07,118.024c na hi dharmam avijñāya yuktaṃ garhayituṃ param
07,118.025a āttaśastrasya hi raṇe vṛṣṇivīraṃ jighāṃsataḥ
07,118.025c yad ahaṃ bāhum acchaitsaṃ na sa dharmo vigarhitaḥ
07,118.025d*0966_01 acchinaṃ yad ahaṃ bāhuṃ tatra garhyaṃ kim asti ca
07,118.026a nyastaśastrasya bālasya virathasya vivarmaṇaḥ
07,118.026c abhimanyor vadhaṃ tāta dhārmikaḥ ko na pūjayet
07,118.026d*0967_01 nābhimanyor vadhaṃ yūyaṃ garhayadhvaṃ kutas tadā
07,118.026d@014_0001 duryodhanasya kṣudrasya na pramāṇe ca tiṣṭhataḥ
07,118.026d@014_0002 saumadatter ayaṃ sādhu sarvasāhāyyakāriṇaḥ
07,118.026d@014_0003 asmadīyā mayā rakṣyāḥ prāṇabādha upasthite
07,118.026d@014_0004 ye me pratyakṣato vīrā hanyerann iti me matiḥ
07,118.026d@014_0005 satyakaś ca vaśaṃ nītaḥ kauraveṇa mahātmanā
07,118.026d@014_0006 saṃjaya uvāca
07,118.026d@014_0006 tato mayaitac caritaṃ pratijñārakṣaṇaṃ prati
07,118.026d@014_0007 punaś ca kṛpayāviṣṭo bahu tat tad vicintayan
07,118.026d@014_0008 uvāca cainaṃ kauravyam arjunaḥ śokapīḍitaḥ
07,118.026d@014_0009 dhig astu kṣatradharmaṃ tu yatra tvaṃ puruṣeśvaraḥ
07,118.026d@014_0010 avasthām īdṛśīṃ prāptaḥ śaraṇyaḥ śaraṇapradaḥ
07,118.026d@014_0011 nātibhāraḥ kṛtāntasya vidyate kurunandana
07,118.026d@014_0012 yatra tvaṃ puruṣavyāghraḥ prāptaḥ pāpām imāṃ daśām
07,118.026d@014_0013 nātmanaḥ sukṛtasyāsya phalaṃ vai nṛpasattama
07,118.026d@014_0014 yatra tvaṃ kuruśārdūla prāptaḥ pāpām imāṃ daśām
07,118.026d@014_0015 rauravaṃ narakaṃ bhīmaṃ gamiṣyati suyodhanaḥ
07,118.026d@014_0016 yatkṛte naraśārdūlaḥ prāptaḥ pāpām imāṃ daśām
07,118.026d@014_0017 ko hi nāma pumāṃl loke mādṛśaḥ puruṣottama
07,118.026d@014_0018 praharet tvadvidhe tv adya pratijñā yadi no bhavet
07,118.027a evam uktas tu pārthena śirasā bhūmim aspṛśat
07,118.027c pāṇinā caiva savyena prāhiṇod asya dakṣiṇam
07,118.028a etat pārthasya tu vacas tataḥ śrutvā mahādyutiḥ
07,118.028c yūpaketur mahārāja tūṣṇīm āsīd avāṅmukhaḥ
07,118.029 arjuna uvāca
07,118.029a yā prītir dharmarāje me bhīme ca vadatāṃ vare
07,118.029c nakule sahadeve ca sā me tvayi śalāgraja
07,118.030a mayā tu samanujñātaḥ kṛṣṇena ca mahātmanā
07,118.030c gaccha puṇyakṛtāṃl lokāñ śibir auśīnaro yathā
07,118.030d*0968_00 vāsudeva uvāca
07,118.030d*0968_01 ye lokā mama vimalāḥ sakṛdvibhātā
07,118.030d*0968_02 brahmādyaiḥ suravṛṣabhair apīṣyamāṇāḥ
07,118.030d*0968_03 tān kṣipraṃ vraja satatāgnihotrayājin
07,118.030d*0968_04 mattulyo bhava garuḍottamāṅgayānaḥ
07,118.030d*0969_00 saṃjaya uvāca
07,118.030d*0969_01 dhanaṃjaye bruvaty evaṃ ghṛṇayā ca pariplute
07,118.030d*0969_02 avāṅmukhā babhūvuś ca sainikāḥ sarva eva te
07,118.030d*0969_03 muhūrtād iva viśramya sātyakiḥ krodhamūrcchitaḥ
07,118.030d*0969_04 amarṣavaśam āpannaḥ saumadattinirākṛtaḥ
07,118.031 saṃjaya uvāca
07,118.031a tata utthāya śaineyo vimuktaḥ saumadattinā
07,118.031c khaḍgam ādāya cicchitsuḥ śiras tasya mahātmanaḥ
07,118.032a nihataṃ pāṇḍuputreṇa pramattaṃ bhūridakṣiṇam
07,118.032c iyeṣa sātyakir hantuṃ śalāgrajam akalmaṣam
07,118.032d*0970_01 nivāryamāṇaḥ kṛṣṇena phalgunena ca māriṣa
07,118.032d*0970_02 prāyopaviṣṭasya sataḥ pārthac chinnabhujasya ca
07,118.032d*0970_03 nṛśaṃsaṃ kṛtavān pāpo yuyudhāno narādhipa
07,118.033a nikṛttabhujam āsīnaṃ chinnahastam iva dvipam
07,118.033c krośatāṃ sarvasainyānāṃ nindyamānaḥ sudurmanāḥ
07,118.034a vāryamāṇaḥ sa kṛṣṇena pārthena ca mahātmanā
07,118.034c bhīmena cakrarakṣābhyām aśvatthāmnā kṛpeṇa ca
07,118.035a karṇena vṛṣasenena saindhavena tathaiva ca
07,118.035c vikrośatāṃ ca sainyānām avadhīt taṃ yatavratam
07,118.036a prāyopaviṣṭāya raṇe pārthena chinnabāhave
07,118.036c sātyakiḥ kauravendrāya khaḍgenāpāharac chiraḥ
07,118.036d*0971_01 satyakaḥ kurumukhyasya cicchedaiva śiras tataḥ
07,118.037a nābhyanandanta tatsainyāḥ sātyakiṃ tena karmaṇā
07,118.037c arjunena hataṃ pūrvaṃ yaj jaghāna kurūdvaham
07,118.038a sahasrākṣasamaṃ tatra siddhacāraṇamānavāḥ
07,118.038c bhūriśravasam ālokya yuddhe prāyagataṃ hatam
07,118.039a apūjayanta taṃ devā vismitās tasya karmabhiḥ
07,118.039c pakṣavādāṃś ca bahuśaḥ prāvadaṃs tasya sainikāḥ
07,118.040a na vārṣṇeyasyāparādho bhavitavyaṃ hi tat tathā
07,118.040c tasmān manyur na vaḥ kāryaḥ krodho duḥkhakaro nṛṇām
07,118.041a hantavyaś caiṣa vīreṇa nātra kāryā vicāraṇā
07,118.041c vihito hy asya dhātraiva mṛtyuḥ sātyakir āhave
07,118.041d*0972_01 martavyam eva sarveṇa caramaṃ pūrvam eva vā
07,118.041d*0972_02 manyadhvaṃ mṛta ity eva mā bhūd vo buddhilāghavam
07,118.041d*0972_03 tasmin hate mahābāhau yūpaketau mahātmani
07,118.041d*0972_04 dhig enam iti cākrandan kṣatriyāḥ krodhamūrcchitāḥ
07,118.041d*0972_05 anyena yuktam ity eva bhavitavyaṃ tatheti ca
07,118.041d*0972_06 ke cid āsan vimanasaḥ ke cid duḥkhasamanvitāḥ
07,118.042 sātyakir uvāca
07,118.042a na hantavyo na hantavya iti yan māṃ prabhāṣatha
07,118.042c dharmavādair adharmiṣṭhā dharmakañcukam āsthitāḥ
07,118.043a yadā bālaḥ subhadrāyāḥ sutaḥ śastravinākṛtaḥ
07,118.043c yuṣmābhir nihato yuddhe tadā dharmaḥ kva vo gataḥ
07,118.044a mayā tv etat pratijñātaṃ kṣepe kasmiṃś cid eva hi
07,118.044b*0973_01 śrutvā tat sarvabhāvena garhayadhvaṃ na cārjunam
07,118.044b*0974_01 śṛṇudhvaṃ sarvam eveha śrutvā garhatha mānavāḥ
07,118.044c yo māṃ niṣpiṣya saṃgrāme jīvan hanyāt padā ruṣā
07,118.044e sa me vadhyo bhavec chatrur yady api syān munivrataḥ
07,118.045a ceṣṭamānaṃ pratīghāte sabhujaṃ māṃ sacakṣuṣaḥ
07,118.045c manyadhvaṃ mṛtam ity evam etad vo buddhilāghavam
07,118.045e yukto hy asya pratīghātaḥ kṛto me kurupuṃgavāḥ
07,118.046a yat tu pārthena matsnehāt svāṃ pratijñāṃ ca rakṣatā
07,118.046c sakhaḍgo 'sya hṛto bāhur etenaivāsmi vañcitaḥ
07,118.047a bhavitavyaṃ ca yad bhāvi daivaṃ ceṣṭayatīva ca
07,118.047c so 'yaṃ hato vimarde 'smin kim atrādharmaceṣṭitam
07,118.048a api cāyaṃ purā gītaḥ śloko vālmīkinā bhuvi
07,118.048b*0975_01 na hantavyāḥ striya iti yad bravīṣi plavaṃgama
07,118.048b*0976_01 sarvakālaṃ manuṣyeṇa vyavasāyavatā sadā
07,118.048c pīḍākaram amitrāṇāṃ yat syāt kartavyam eva tat
07,118.048d*0977_01 anuṣṭhitaṃ mayā tac ca tasmād garhatha mūḍhavat
07,118.049 saṃjaya uvāca
07,118.049a evam ukte mahārāja sarve kauravapāṇḍavāḥ
07,118.049c na sma kiṃ cid abhāṣanta manasā samapūjayan
07,118.050a mantrair hi pūtasya mahādhvareṣu; yaśasvino bhūrisahasradasya
07,118.050c muner ivāraṇyagatasya tasya; na tatra kaś cid vadham abhyanandat
07,118.050c*0978_01 mantraiḥ pūtasya sumahatsv adhareṣu yaśasvinaḥ
07,118.050c*0978_02 bhūriśravasa (sic) tasyāśu naivāraṇyagatasya ca
07,118.051a sunīlakeśaṃ varadasya tasya; śūrasya pārāvatalohitākṣam
07,118.051b*0979_01 dṛṣṭvā sunāsaṃ sukapolayuktaṃ
07,118.051c aśvasya medhyasya śiro nikṛttaṃ; nyastaṃ havirdhānam ivottareṇa
07,118.052a sa tejasā śastrahatena pūto; mahāhave dehavaraṃ visṛjya
07,118.052c ākrāmad ūrdhvaṃ varado varārho; vyāvṛtya dharmeṇa pareṇa rodasī
07,119.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,119.001*0980_01 śaineyasya ca votpattir bhūriśravasam eva ca
07,119.001*0980_02 vistareṇa mamācakṣva sarvam eva tu saṃjaya
07,119.001a ajito droṇarādheyavikarṇakṛtavarmabhiḥ
07,119.001b*0981_01 ajito droṇabhīṣmābhyāṃ karṇena ca kṛpeṇa ca
07,119.001b*0982_01 yaś caivotsahate jetuṃ samastaṃ māmakaṃ balam
07,119.001c tīrṇaḥ sainyārṇavaṃ vīraḥ pratiśrutya yudhiṣṭhire
07,119.002a sa kathaṃ kauraveyeṇa samareṣv anivāritaḥ
07,119.002c nigṛhya bhūriśravasā balād bhuvi nipātitaḥ
07,119.003 saṃjaya uvāca
07,119.003a śṛṇu rājann ihotpattiṃ śaineyasya yathā purā
07,119.003c yathā ca bhūriśravaso yatra te saṃśayo nṛpa
07,119.003d*0983_01 brahyaṇas tv abhavat putro mānaso 'trir mahātapāḥ
07,119.004a atreḥ putro 'bhavat somaḥ somasya tu budhaḥ smṛtaḥ
07,119.004b*0984_01 yadur nāma mahārāja sarvaśāstraviśāradaḥ
07,119.004c budhasyāsīn mahendrābhaḥ putra ekaḥ purūravāḥ
07,119.005a purūravasa āyus tu āyuṣo nahuṣaḥ smṛtaḥ
07,119.005c nahuṣasya yayātis tu rājarṣir devasaṃmitaḥ
07,119.006a yayāter devayānyāṃ tu yadur jyeṣṭho 'bhavat sutaḥ
07,119.006c yador abhūd anvavāye devamīḍha iti śrutaḥ
07,119.007a yādavas tasya ca sutaḥ śūras trailokyasaṃmataḥ
07,119.007c śūrasya śaurir nṛvaro vasudevo mahāyaśāḥ
07,119.008a dhanuṣy anavaraḥ śūraḥ kārtavīryasamo yudhi
07,119.008c tadvīryaś cāpi tatraiva kule śinir abhūn nṛpaḥ
07,119.009a etasminn eva kāle tu devakasya mahātmanaḥ
07,119.009c duhituḥ svayaṃvare rājan sarvakṣatrasamāgame
07,119.010a tatra vai devakīṃ devīṃ vasudevārtham āptavān
07,119.010c nirjitya pārthivān sarvān ratham āropayac chiniḥ
07,119.011a tāṃ dṛṣṭvā devakīṃ śaure rathasthāṃ puruṣarṣabhaḥ
07,119.011b*0985_01 tāṃ dṛṣṭvā nīyamānāṃ tu vasudevāya devakīm
07,119.011c nāmṛṣyata mahātejāḥ somadattaḥ śiner nṛpa
07,119.012a tayor yuddham abhūd rājan dinārdhaṃ citram adbhutam
07,119.012c bāhuyuddhaṃ subalinoḥ śakraprahrādayor iva
07,119.013a śininā somadattas tu prasahya bhuvi pātitaḥ
07,119.013c asim udyamya keśeṣu pragṛhya ca padā hataḥ
07,119.014a madhye rājasahasrāṇāṃ prekṣakāṇāṃ samantataḥ
07,119.014c kṛpayā ca punas tena jīveti sa visarjitaḥ
07,119.015a tadavasthaḥ kṛtas tena somadatto 'tha māriṣa
07,119.015c prasādayan mahādevam amarṣavaśam āsthitaḥ
07,119.016a tasya tuṣṭo mahādevo varāṇāṃ varadaḥ prabhuḥ
07,119.016c vareṇa chandayām āsa sa tu vavre varaṃ nṛpaḥ
07,119.017a putram icchāmi bhagavan yo nihanyāc chineḥ sutam
07,119.017c madhye rājasahasrāṇāṃ padā hanyāc ca saṃyuge
07,119.018a tasya tad vacanaṃ śrutvā somadattasya pārthiva
07,119.018b*0986_01 sa śiraḥkampam āhedaṃ naitad evaṃ bhaven nṛpa
07,119.018b*0986_02 sa pūrvam eva tapasā mām ārādhya jagattraye
07,119.018b*0986_03 kasyāpy ajayyas tan mattaḥ prāptavān varam uttamam
07,119.018b*0986_04 tathāpy ayaṃ prayāsas tu niṣphalo na bhaviṣyati
07,119.018b*0986_05 tasya pautraṃ tu samare tvatputro mohayiṣyati
07,119.018b*0986_06 na tu mārayituṃ śakyaḥ kṛṣṇasaṃrakṣito hy asau
07,119.018b*0986_07 aham eva ca kṛṣṇo 'smi nāvayor antaraṃ kva cit
07,119.018c evam astv iti tatroktvā sa devo 'ntaradhīyata
07,119.018d*0987_01 nātihṛṣṭamanāḥ so 'pi puram āgān mahīpatiḥ
07,119.019a sa tena varadānena labdhavān bhūridakṣiṇam
07,119.019c nyapātayac ca samare saumadattiḥ śineḥ sutam
07,119.019d*0988_01 paśyatāṃ sarvasainyānāṃ padā cainam atāḍayat
07,119.020a etat te kathitaṃ rājan yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
07,119.020c na hi śakyā raṇe jetuṃ sātvatā manujarṣabha
07,119.021a labdhalakṣyāś ca saṃgrāme bahavaś citrayodhinaḥ
07,119.021c devadānavagandharvān vijetāro hy avismitāḥ
07,119.021e svavīryavijaye yuktā naite paraparigrahāḥ
07,119.022a na tulyaṃ vṛṣṇibhir iha dṛśyate kiṃ cana prabho
07,119.022c bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca balena bharatarṣabha
07,119.023a na jñātim avamanyante vṛddhānāṃ śāsane ratāḥ
07,119.023c na devāsuragandharvā na yakṣoragarākṣasāḥ
07,119.023e jetāro vṛṣṇivīrāṇāṃ na punar mānuṣā raṇe
07,119.024a brahmadravye gurudravye jñātidravye 'py ahiṃsakāḥ
07,119.024c eteṣāṃ rakṣitāraś ca ye syuḥ kasyāṃ cid āpadi
07,119.025a arthavanto na cotsiktā brahmaṇyāḥ satyavādinaḥ
07,119.025c samarthān nāvamanyante dīnān abhyuddharanti ca
07,119.026a nityaṃ devaparā dāntā dātāraś cāvikatthanāḥ
07,119.026c tena vṛṣṇipravīrāṇāṃ cakraṃ na pratihanyate
07,119.027a api meruṃ vahet kaś cit tared vā makarālayam
07,119.027c na tu vṛṣṇipravīrāṇāṃ sametyāntaṃ vrajen nṛpa
07,119.027d*0989_01 śiner duhitṛsaṃbhūta eṣa vīraḥ sa sātyakiḥ
07,119.028a etat te sarvam ākhyātaṃ yatra te saṃśayo vibho
07,119.028c kururāja naraśreṣṭha tava hy apanayo mahān
07,120.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,120.001a tadavasthe hate tasmin bhūriśravasi kaurave
07,120.001c yathā bhūyo 'bhavad yuddhaṃ tan mamācakṣva saṃjaya
07,120.002 saṃjaya uvāca
07,120.002a bhūriśravasi saṃkrānte paralokāya bhārata
07,120.002c vāsudevaṃ mahābāhur arjunaḥ samacūcudat
07,120.003a codayāśvān bhṛśaṃ kṛṣṇa yato rājā jayadrathaḥ
07,120.003b*0990_01 pratijñāṃ saphalāṃ cāpi kartum arhasi me 'nagha
07,120.003b*0991_01 śrūyate puṇḍarīkākṣa triṣu dharmeṣu vartate
07,120.003c astam eti mahābāho tvaramāṇo divākaraḥ
07,120.004a etad dhi puruṣavyāghra mahad abhyudyataṃ mayā
07,120.004c kāryaṃ saṃrakṣyate caiṣa kurusenāmahārathaiḥ
07,120.005a nāstam eti yathā sūryo yathā satyaṃ bhaved vacaḥ
07,120.005c codayāśvāṃs tathā kṛṣṇa yathā hanyāṃ jayadratham
07,120.005d*0992_00 saṃjaya uvāca
07,120.005d*0992_01 jayadrathavadhe prāpte tāv ubhau kurupāṇḍavau
07,120.005d*0992_02 sasmitau samudekṣetāṃ prauḍhā bālā vadhūr iva
07,120.006a tataḥ kṛṣṇo mahābāhū rajatapratimān hayān
07,120.006c hayajñaś codayām āsa jayadratharathaṃ prati
07,120.007a taṃ prayāntam amogheṣum utpatadbhir ivāśugaiḥ
07,120.007c tvaramāṇā mahārāja senāmukhyāḥ samāvrajan
07,120.008a duryodhanaś ca karṇaś ca vṛṣaseno 'tha madrarāṭ
07,120.008c aśvatthāmā kṛpaś caiva svayam eva ca saindhavaḥ
07,120.009a samāsādya tu bībhatsuḥ saindhavaṃ pramukhe sthitam
07,120.009c netrābhyāṃ krodhadīptābhyāṃ saṃpraikṣan nirdahann iva
07,120.010a tato duryodhano rājā rādheyaṃ tvarito 'bravīt
07,120.010b*0993_01 amānuṣāṇi karmāṇi kurvantau puruṣarṣabhau
07,120.010b*0993_02 satyakaṃ bhīmasenaṃ ca yattau tau darśayann iva
07,120.010c arjunaṃ vīkṣya saṃyāntaṃ jayadratharathaṃ prati
07,120.010d*0994_01 uvāca rājan putras te karṇaṃ rājā suyodhanaḥ
07,120.011a ayaṃ sa vaikartana yuddhakālo; vidarśayasvātmabalaṃ mahātman
07,120.011c yathā na vadhyeta raṇe 'rjunena; jayadrathaḥ karṇa tathā kuruṣva
07,120.012a alpāvaśiṣṭaṃ divasaṃ nṛvīra; vighātayasvādya ripuṃ śaraughaiḥ
07,120.012c dinakṣayaṃ prāpya narapravīra; dhruvaṃ hi naḥ karṇa jayo bhaviṣyati
07,120.013a saindhave rakṣyamāṇe tu sūryasyāstamayaṃ prati
07,120.013c mithyāpratijñaḥ kaunteyaḥ pravekṣyati hutāśanam
07,120.014a anarjunāyāṃ ca bhuvi muhūrtam api mānada
07,120.014c jīvituṃ notsaheran vai bhrātaro 'sya sahānugāḥ
07,120.015a vinaṣṭaiḥ pāṇḍaveyaiś ca saśailavanakānanām
07,120.015c vasuṃdharām imāṃ karṇa bhokṣyāmo hatakaṇṭakām
07,120.016a daivenopahataḥ pārtho viparītaś ca mānada
07,120.016c kāryākāryam ajānan vai pratijñāṃ kṛtavān raṇe
07,120.017a nūnam ātmavināśāya pāṇḍavena kirīṭinā
07,120.017c pratijñeyaṃ kṛtā karṇa jayadrathavadhaṃ prati
07,120.018a kathaṃ jīvati durdharṣe tvayi rādheya phalgunaḥ
07,120.018c anastaṃgata āditye hanyāt saindhavakaṃ nṛpam
07,120.019a rakṣitaṃ madrarājena kṛpeṇa ca mahātmanā
07,120.019c jayadrathaṃ raṇamukhe kathaṃ hanyād dhanaṃjayaḥ
07,120.020a drauṇinā rakṣyamāṇaṃ ca mayā duḥśāsanena ca
07,120.020c kathaṃ prāpsyati bībhatsuḥ saindhavaṃ kālacoditaḥ
07,120.021a yudhyante bahavaḥ śūrā lambate ca divākaraḥ
07,120.021c śaṅke jayadrathaṃ pārtho naiva prāpsyati mānada
07,120.022a sa tvaṃ karṇa mayā sārdhaṃ śūraiś cānyair mahārathaiḥ
07,120.022b*0995_01 drauṇinā tvaṃ hi sahito madreśena kṛpeṇa ca
07,120.022c yudhyasva yatnam āsthāya paraṃ pārthena saṃyuge
07,120.023a evam uktas tu rādheyas tava putreṇa māriṣa
07,120.023c duryodhanam idaṃ vākyaṃ pratyuvāca kurūttamam
07,120.024a dṛḍhalakṣyeṇa śūreṇa bhīmasenena dhanvinā
07,120.024c bhṛśam udvejitaḥ saṃkhye śarajālair anekaśaḥ
07,120.025a sthātavyam iti tiṣṭhāmi raṇe saṃprati mānada
07,120.025c naivāṅgam iṅgati kiṃ cin me saṃtaptasya raṇeṣubhiḥ
07,120.026a yotsyāmi tu tathā rājañ śaktyāhaṃ parayā raṇe
07,120.026b*0996_01 tad yathā prayatiṣye 'haṃ paraṃ śaktyā suyodhana
07,120.026c yathā pāṇḍavamukhyo 'sau na haniṣyati saindhavam
07,120.027a na hi me yudhyamānasya sāyakāṃś cāsyataḥ śitān
07,120.027c saindhavaṃ prāpsyate vīraḥ savyasācī dhanaṃjayaḥ
07,120.028a yat tu śaktimatā kāryaṃ satataṃ hitakāriṇā
07,120.028c tat kariṣyāmi kauravya jayo daive pratiṣṭhitaḥ
07,120.028d*0997_01 saindhavārthe paraṃ yatnaṃ kariṣyāmy adya saṃyuge
07,120.028d*0997_02 tvatpriyārthaṃ mahārāja jayo daive pratiṣṭhitaḥ
07,120.029a adya yotsye 'rjunam ahaṃ pauruṣaṃ svaṃ vyapāśritaḥ
07,120.029c tvadarthaṃ puruṣavyāghra jayo daive pratiṣṭhitaḥ
07,120.030a adya yuddhaṃ kuruśreṣṭha mama pārthasya cobhayoḥ
07,120.030c paśyantu sarvabhūtāni dāruṇaṃ lomaharṣaṇam
07,120.031a karṇakauravayor evaṃ raṇe saṃbhāṣamāṇayoḥ
07,120.031c arjuno niśitair bāṇair jaghāna tava vāhinīm
07,120.032a ciccheda tīkṣṇāgramukhaiḥ śūrāṇām anivartinām
07,120.032c bhujān parighasaṃkāśān hastihastopamān raṇe
07,120.033a śirāṃsi ca mahābāhuś ciccheda niśitaiḥ śaraiḥ
07,120.033c hastihastān hayagrīvā rathākṣāṃś ca samantataḥ
07,120.034a śoṇitāktān hayārohān gṛhītaprāsatomarān
07,120.034c kṣuraiś ciccheda bībhatsur dvidhaikaikaṃ tridhaiva ca
07,120.035a hayavāraṇamukhyāś ca prāpatanta sahasraśaḥ
07,120.035c dhvajāś chatrāṇi cāpāni cāmarāṇi śirāṃsi ca
07,120.036a kakṣam agnim ivoddhūtaḥ pradahaṃs tava vāhinīm
07,120.036c acireṇa mahīṃ pārthaś cakāra rudhirottarām
07,120.037a hatabhūyiṣṭhayodhaṃ tat kṛtvā tava balaṃ balī
07,120.037c āsasāda durādharṣaḥ saindhavaṃ satyavikramaḥ
07,120.038a bībhatsur bhīmasenena sātvatena ca rakṣitaḥ
07,120.038c sa babhau bharataśreṣṭha jvalann iva hutāśanaḥ
07,120.039a taṃ tathāvasthitaṃ dṛṣṭvā tvadīyā vīryasaṃmatāḥ
07,120.039c nāmṛṣyanta maheṣvāsāḥ phalgunaṃ puruṣarṣabhāḥ
07,120.040a duryodhanaś ca karṇaś ca vṛṣaseno 'tha madrarāṭ
07,120.040c aśvatthāmā kṛpaś caiva svayam eva ca saindhavaḥ
07,120.041a saṃrabdhāḥ saindhavasyārthe samāvṛṇvan kirīṭinam
07,120.041c nṛtyantaṃ rathamārgeṣu dhanurjyātalanisvanaiḥ
07,120.042a saṃgrāmakovidaṃ pārthaṃ sarve yuddhaviśāradāḥ
07,120.042c abhītāḥ paryavartanta vyāditāsyam ivāntakam
07,120.043a saindhavaṃ pṛṣṭhataḥ kṛtvā jighāṃsanto 'rjunācyutau
07,120.043c sūryāstamayam icchanto lohitāyati bhāskare
07,120.044a te bhujair bhogibhogābhair dhanūṃṣy āyamya sāyakān
07,120.044c mumucuḥ sūryaraśmyābhāñ śataśaḥ phalgunaṃ prati
07,120.045a tān astān asyamānāṃś ca kirīṭī yuddhadurmadaḥ
07,120.045c dvidhā tridhāṣṭadhaikaikaṃ chittvā vivyādha tān raṇe
07,120.046a siṃhalāṅgūlaketus tu darśayañ śaktim ātmanaḥ
07,120.046c śāradvatīsuto rājann arjunaṃ pratyavārayat
07,120.047a sa viddhvā daśabhiḥ pārthaṃ vāsudevaṃ ca saptabhiḥ
07,120.047c atiṣṭhad rathamārgeṣu saindhavaṃ paripālayan
07,120.048a athainaṃ kauravaśreṣṭhāḥ sarva eva mahārathāḥ
07,120.048c mahatā rathavaṃśena sarvataḥ paryavārayan
07,120.049a visphārayantaś cāpāni visṛjantaś ca sāyakān
07,120.049c saindhavaṃ paryarakṣanta śāsanāt tanayasya te
07,120.050a tatra pārthasya śūrasya bāhvor balam adṛśyata
07,120.050c iṣūṇām akṣayatvaṃ ca dhanuṣo gāṇḍivasya ca
07,120.051a astrair astrāṇi saṃvārya drauṇeḥ śāradvatasya ca
07,120.051c ekaikaṃ navabhir bāṇaiḥ sarvān eva samarpayat
07,120.052a taṃ drauṇiḥ pañcaviṃśatyā vṛṣasenaś ca saptabhiḥ
07,120.052c duryodhanaś ca viṃśatyā karṇaśalyau tribhis tribhiḥ
07,120.053a ta enam abhigarjanto vidhyantaś ca punaḥ punaḥ
07,120.053c vidhunvantaś ca cāpāni sarvataḥ paryavārayan
07,120.054a śliṣṭaṃ tu sarvataś cakrū rathamaṇḍalam āśu te
07,120.054c sūryāstamayam icchantas tvaramāṇā mahārathāḥ
07,120.055a ta enam abhinardanto vidhunvānā dhanūṃṣi ca
07,120.055c siṣicur mārgaṇair ghorair giriṃ meghā ivāmbubhiḥ
07,120.056a te mahāstrāṇi divyāni tatra rājan vyadarśayan
07,120.056c dhanaṃjayasya gātreṣu śūrāḥ parighabāhavaḥ
07,120.056d*0998_01 nivārya tāñ śaravrātair divyāny astrāṇi darśayan
07,120.057a hatabhūyiṣṭhayodhaṃ tat kṛtvā tava balaṃ balī
07,120.057c āsasāda durādharṣaḥ saindhavaṃ satyavikramaḥ
07,120.058a taṃ karṇaḥ saṃyuge rājan pratyavārayad āśugaiḥ
07,120.058c miṣato bhīmasenasya sātvatasya ca bhārata
07,120.059a taṃ pārtho daśabhir bāṇaiḥ pratyavidhyad raṇājire
07,120.059c sūtaputraṃ mahābāhuḥ sarvasainyasya paśyataḥ
07,120.060a sātvataś ca tribhir bāṇaiḥ karṇaṃ vivyādha māriṣa
07,120.060c bhīmasenas tribhiś caiva punaḥ pārthaś ca saptabhiḥ
07,120.061a tān karṇaḥ prativivyādha ṣaṣṭyā ṣaṣṭyā mahārathaḥ
07,120.061c tad yuddham abhavad rājan karṇasya bahubhiḥ saha
07,120.062a tatrādbhutam apaśyāma sūtaputrasya māriṣa
07,120.062c yad ekaḥ samare kruddhas trīn rathān paryavārayat
07,120.063a phalgunas tu mahābāhuḥ karṇaṃ vaikartanaṃ raṇe
07,120.063c sāyakānāṃ śatenaiva sarvamarmasv atāḍayat
07,120.064a rudhirokṣitasarvāṅgaḥ sūtaputraḥ pratāpavān
07,120.064c śaraiḥ pañcāśatā vīraḥ phalgunaṃ pratyavidhyata
07,120.064e tasya tal lāghavaṃ dṛṣṭvā nāmṛṣyata raṇe 'rjunaḥ
07,120.065a tataḥ pārtho dhanuś chittvā vivyādhainaṃ stanāntare
07,120.065c sāyakair navabhir vīras tvaramāṇo dhanaṃjayaḥ
07,120.066a vadhārthaṃ cāsya samare sāyakaṃ sūryavarcasam
07,120.066c cikṣepa tvarayā yuktas tvarākāle dhanaṃjayaḥ
07,120.067a tam āpatantaṃ vegena drauṇiś ciccheda sāyakam
07,120.067c ardhacandreṇa tīkṣṇena sa chinnaḥ prāpatad bhuvi
07,120.068a athānyad dhanur ādāya sūtaputraḥ pratāpavān
07,120.068b*0999_01 sāyakair bahusāhasraiś chādayām āsa pāṇḍavam
07,120.068b*0999_02 tāṃ śastravṛṣṭim atulāṃ karṇacāpasamutthitām
07,120.068b*0999_03 vyadhamat sāyakaiḥ pārthaḥ śalabhān iva mārutaḥ
07,120.068b*0999_04 chādayām āsa ca tadā sāyakair arjuno raṇe
07,120.068b*0999_05 paśyatāṃ sarvayodhānāṃ darśayan pāṇilāghavam
07,120.068b*1000_01 **** **** narasiṃho mahārathaḥ
07,120.068b*1000_02 vavarṣa sāyakais tīkṣṇair
07,120.068c karṇo 'pi dviṣatāṃ hantā chādayām āsa phalgunam
07,120.068e sāyakair bahusāhasraiḥ kṛtapratikṛtepsayā
07,120.069a tau vṛṣāv iva nardantau narasiṃhau mahārathau
07,120.069c sāyakaughapraticchannaṃ cakratuḥ kham ajihmagaiḥ
07,120.069e adṛśyau ca śaraughais tau nighnatām itaretaram
07,120.070a pārtho 'ham asmi tiṣṭha tvaṃ karṇo 'haṃ tiṣṭha phalguna
07,120.070c ity evaṃ tarjayantau tau vākśalyais tudatāṃ tathā
07,120.071a yudhyetāṃ samare vīrau citraṃ laghu ca suṣṭhu ca
07,120.071c prekṣaṇīyau cābhavatāṃ sarvayodhasamāgame
07,120.072a praśasyamānau samare siddhacāraṇavātikaiḥ
07,120.072c ayudhyetāṃ mahārāja parasparavadhaiṣiṇau
07,120.073a tato duryodhano rājaṃs tāvakān abhyabhāṣata
07,120.073c yattā rakṣata rādheyaṃ nāhatvā samare 'rjunam
07,120.073e nivartiṣyati rādheya iti mām uktavān vṛṣaḥ
07,120.074a etasminn antare rājan dṛṣṭvā karṇasya vikramam
07,120.074c ākarṇamuktair iṣubhiḥ karṇasya caturo hayān
07,120.074e anayan mṛtyulokāya caturbhiḥ sāyakottamaiḥ
07,120.075a sārathiṃ cāsya bhallena rathanīḍād apāharat
07,120.075c chādayām āsa ca śarais tava putrasya paśyataḥ
07,120.076a sa chādyamānaḥ samare hatāśvo hatasārathiḥ
07,120.076c mohitaḥ śarajālena kartavyaṃ nābhyapadyata
07,120.077a taṃ tathā virathaṃ dṛṣṭvā ratham āropya svaṃ tadā
07,120.077c aśvatthāmā mahārāja bhūyo 'rjunam ayodhayat
07,120.078a madrarājas tu kaunteyam avidhyat triṃśatā śaraiḥ
07,120.078b*1001_01 āvavre 'rjunamārgaṃ ca śarajālena bhārata
07,120.078c śāradvatas tu viṃśatyā vāsudevaṃ samārpayat
07,120.078e dhanaṃjayaṃ dvādaśabhir ājaghāna śilīmukhaiḥ
07,120.079a caturbhiḥ sindhurājaś ca vṛṣasenaś ca saptabhiḥ
07,120.079c pṛthak pṛthaṅ mahārāja kṛṣṇapārthāv avidhyatām
07,120.080a tathaiva tān pratyavidhyat kuntīputro dhanaṃjayaḥ
07,120.080c droṇaputraṃ catuḥṣaṣṭyā madrarājaṃ śatena ca
07,120.081a saindhavaṃ daśabhir bhallair vṛṣasenaṃ tribhiḥ śaraiḥ
07,120.081c śāradvataṃ ca viṃśatyā viddhvā pārthaḥ samunnadat
07,120.082a te pratijñāpratīghātam icchantaḥ savyasācinaḥ
07,120.082c sahitās tāvakās tūrṇam abhipetur dhanaṃjayam
07,120.083a athārjunaḥ sarvatodhāram astraṃ; prāduścakre trāsayan dhārtarāṣṭrān
07,120.083c taṃ pratyudīyuḥ kuravaḥ pāṇḍusūnuṃ; rathair mahārhaiḥ śaravarṣāṇy avarṣan
07,120.084a tatas tu tasmiṃs tumule samutthite; sudāruṇe bhārata mohanīye
07,120.084c nāmuhyata prāpya sa rājaputraḥ; kirīṭamālī visṛjan pṛṣatkān
07,120.085a rājyaprepsuḥ savyasācī kurūṇāṃ; smaran kleśān dvādaśavarṣavṛttān
07,120.085c gāṇḍīvamuktair iṣubhir mahātmā; sarvā diśo vyāvṛṇod aprameyaiḥ
07,120.086a pradīptolkam abhavac cāntarikṣaṃ; deheṣu bhūrīṇy apatan vayāṃsi
07,120.086c yat piṅgalajyena kirīṭamālī; kruddho ripūn ājagavena hanti
07,120.087a kirīṭamālī mahatā mahāyaśāḥ; śarāsanenāsya śarān anīkajit
07,120.087c hayapravekottamanāgadhūrgatān; kurupravīrān iṣubhir nyapātayat
07,120.088a gadāś ca gurvīḥ parighān ayasmayān; asīṃś ca śaktīś ca raṇe narādhipāḥ
07,120.088c mahānti śastrāṇi ca bhīmadarśanāḥ; pragṛhya pārthaṃ sahasābhidudruvuḥ
07,120.088d*1002_01 tato yugāntābhrasamasvanaṃ mahan
07,120.088d*1002_02 mahendracāpapratimaṃ sa gāṇḍivam
07,120.088d*1002_03 cakarṣa dorbhyāṃ vihasan bhṛśaṃ yayau
07,120.088d*1002_04 dahaṃs tvadīyān yamarāṣṭravardhanaḥ
07,120.089a sa tān udīrṇān sarathāśvavāraṇān; padātisaṃghāṃś ca mahādhanurdharaḥ
07,120.089c vipannasarvāyudhajīvitān raṇe; cakāra vīro yamarāṣṭravardhanān
07,121.001 saṃjaya uvāca
07,121.001*1003_01 śrutvā ninādaṃ dhanuṣaś ca tasya
07,121.001*1003_02 vispaṣṭam utkṛṣṭam ivāntakasya
07,121.001*1003_03 śakrāśanisphoṭasamaṃ sughoraṃ
07,121.001*1003_04 vikṛṣyamāṇasya dhanaṃjayena
07,121.001*1003_05 trāsodvignaṃ bhayodbhrāntaṃ tvadīyaṃ tad balaṃ nṛpa
07,121.001*1003_06 yugāntavātasaṃkṣubdhaṃ caladvīcitaraṅgitam
07,121.001*1003_07 pralīnamīnamakaraṃ sāgarāmbha ivābhavat
07,121.001a sa raṇe vyacarat pārthaḥ prekṣaṇīyo dhanaṃjayaḥ
07,121.001c yugapad dikṣu sarvāsu citrāṇy astrāṇi darśayan
07,121.001d*1004_01 ādadānaṃ mahārāja saṃdadhānaṃ ca pāṇḍavam
07,121.001d*1004_02 utkarṣantaṃ vikarṣantaṃ nābhyapaśyāma lāghavāt
07,121.001d@015_0001 tataḥ kruddho mahābāhur aindram astraṃ durāsadam
07,121.001d@015_0002 prāduś cakre mahārāja trāsayan sarvabhāratān
07,121.001d@015_0003 tataḥ śarāḥ prādur āsan divyāstrapratimantritāḥ
07,121.001d@015_0004 pradīptāś ca śikhimukhāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,121.001d@015_0005 ākarṇapūrṇanirmuktair agnyarkāṃśunibhaiḥ śaraiḥ
07,121.001d@015_0006 nabho 'bhavat tad duṣprekṣyam ulkābhir iva saṃvṛtam
07,121.001d@015_0007 tataḥ śastrāndhakāraṃ tat kauravaiḥ samudīritam
07,121.001d@015_0008 aśakyaṃ manasāpy anyaiḥ pāṇḍavaḥ saṃbhramann iva
07,121.001d@015_0009 nāśayām āsa vikramya śarair divyāstramantritaiḥ
07,121.001d@015_0010 naiśaṃ tamo 'ṃśubhiḥ kṣipraṃ dinādāv iva bhāskaraḥ
07,121.001d@015_0011 tatas tu tāvakaṃ sainyaṃ dīptaiḥ śaragabhastibhiḥ
07,121.001d@015_0012 ākṣipat palvalāmbūni nidāghārka iva prabhuḥ
07,121.001d@015_0013 tato divyāstraviduṣā prahitāḥ sāyakāṃśavaḥ
07,121.001d@015_0014 samāplavan dviṣatsainyaṃ lokaṃ bhānor ivāṃśavaḥ
07,121.001d@015_0015 tathāpare samutsṛṣṭā viśikhās tigmatejasaḥ
07,121.001d@015_0016 hṛdayāny āśu vīrāṇāṃ viviśuḥ priyabandhuvat
07,121.001d@015_0017 ya enam īyuḥ samare tvadyodhāḥ śūramāninaḥ
07,121.001d@015_0018 śalabhā iva te dīptā agniṃ prāpya yayuḥ kṣayam
07,121.001d@015_0019 evaṃ sa mṛdnañ śatrūṇāṃ jīvitāni yaśāṃsi ca
07,121.001d@015_0020 pārthaś cacāra saṃgrāme mṛtyur vigrahavān iva
07,121.001d@015_0021 sakirīṭāni vastrāṇi sāṅgadān vipulān bhujān
07,121.001d@015_0022 sakuṇḍalayugān karṇān keṣāṃ cid aharac charaiḥ
07,121.001d@015_0023 satomarān gajasthānāṃ saprāsān hayasādinām
07,121.001d@015_0024 sacarmaṇaḥ padātīnāṃ rathināṃ ca sadhanvanaḥ
07,121.001d@015_0025 sapratodān niyantṝṇāṃ bāhūṃś ciccheda pāṇḍavaḥ
07,121.001d@015_0026 pradīptograśarārciṣmān babhau tatra dhanaṃjayaḥ
07,121.001d@015_0027 savisphuliṅgāgraśikho jvalann iva hutāśanaḥ
07,121.001d@015_0028 taṃ devarājapratimaṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam
07,121.001d@015_0029 yugapad dikṣu sarvāsu rathasthaṃ puruṣarṣabham
07,121.001d@015_0030 darśayantaṃ mahāstrāṇi prekṣaṇīyaṃ dhanaṃjayam
07,121.001d@015_0031 nṛtyantaṃ rathamārgeṣu dhanurjyātalanādinam
07,121.001d@015_0032 nirīkṣituṃ na śekus te yatnavanto 'pi pārthivāḥ
07,121.001d@015_0033 madhyaṃdinagataṃ sūryaṃ pratapantam ivāmbare
07,121.001d@015_0034 dīptograsaṃbhṛtaśaraḥ kirīṭī virarāja ha
07,121.001d@015_0035 varṣāsv ivodīrṇajalaḥ sendradhanvāmbudo mahān
07,121.001d@015_0036 mahāstrasaṃplave tasmiñ jiṣṇunā saṃpravartite
07,121.001d@015_0037 sudustare mahāghore mamajjur yodhapuṃgavāḥ
07,121.001d@015_0038 utkṛttavadanair dehaiḥ śarīraiḥ kṛttabāhubhiḥ
07,121.001d@015_0039 bhujaiś ca pāṇinirmuktaiḥ pāṇibhir vyaṅgulīkṛtaiḥ
07,121.001d@015_0040 kṛttāgrahastaiḥ karibhiḥ kṛttadantair madotkaṭaiḥ
07,121.001d@015_0041 hayaiś chinnakhuragrīvai rathaiś ca śakalīkṛtaiḥ
07,121.001d@015_0042 nikṛttāntraiḥ kṛttapādais tathānyaiḥ kṛttasaṃdhibhiḥ
07,121.001d@015_0043 niśceṣṭair visphuradbhiś ca kūjadbhiś ca sahasraśaḥ
07,121.001d@015_0044 mṛtyor āghātalalitaṃ tat pārthāyodhanaṃ mahat
07,121.001d@015_0045 apaśyāma mahīpāla bhīrūṇāṃ bhayavardhanam
07,121.001d@015_0046 ākrīḍam iva rudrasya purābhyardayataḥ paśūn
07,121.001d@015_0047 gajānāṃ kṣuranirmuktaiḥ karaiḥ sabhujageva bhūḥ
07,121.001d@015_0048 kva cid babhau sragviṇīva vakrapadmaiḥ samācitā
07,121.001d@015_0049 vicitroṣṇīṣamukuṭaiḥ keyūrāṅgadakuṇḍalaiḥ
07,121.001d@015_0050 svarṇacitratanutraiś ca bhāṇḍaiś ca gajavājinām
07,121.001d@015_0051 kirīṭaśatasaṃkīrṇā tatra tatra samācitā
07,121.001d@015_0052 virarāja bhṛśaṃ citrā mahī navavadhūr iva
07,121.001d@015_0053 majjāmedaḥkardaminīṃ śoṇitaughataraṅgiṇīm
07,121.001d@015_0054 marmāsthibhir agādhāṃ ca keśaśaivalaśādvalām
07,121.001d@015_0055 śirobāhūpalataṭāṃ rugṇakroḍāsthisaṃkaṭām
07,121.001d@015_0056 citradhvajapatākāḍhyāṃ chattracāpormimālinīm
07,121.001d@015_0057 vigatāsumahākāyāṃ gajadehābhisaṃkulām
07,121.001d@015_0058 rathoḍupaśatākīrṇāṃ hayasaṃghātarodhasam
07,121.001d@015_0059 rathacakrayugeṣākṣakūbarair atidurgamām
07,121.001d@015_0060 prāsāsiśaktiparaśuviśikhāhidurāsadām
07,121.001d@015_0061 balakaṅkamahānakrāṃ gomāyumakarotkaṭām
07,121.001d@015_0062 gṛdhrodagramahāgrāhāṃ śivāvirutabhairavām
07,121.001d@015_0063 nṛtyatpretapiśācādyair bhūtaiḥ kīrṇāṃ sahasraśaḥ
07,121.001d@015_0064 gatāsuyodhaniśceṣṭaśarīraśatavāhinīm
07,121.001d@015_0065 mahāpratibhayāṃ raudrāṃ ghorāṃ vaitaraṇīm iva
07,121.001d@015_0066 nadīṃ pravartayām āsa bhīrūṇāṃ bhayavardhinīm
07,121.001d@015_0067 taṃ dṛṣṭvā tasya vikrāntam antakasyeva rūpiṇaḥ
07,121.001d@015_0068 abhūtapūrvaṃ kuruṣu bhayam āgād raṇājire
07,121.001d@015_0069 tata ādāya vīrāṇām astrair astrāṇi pāṇḍavaḥ
07,121.001d@015_0070 ātmānaṃ raudram ācaṣṭa raudrakarmaṇi niṣṭhitaḥ
07,121.001d@015_0071 tato rathavarān rājann abhyatikrāmad arjunaḥ
07,121.002a madhyaṃdinagataṃ sūryaṃ pratapantam ivāmbare
07,121.002c na śekuḥ sarvabhūtāni pāṇḍavaṃ prativīkṣitum
07,121.003a prasṛtāṃs tasya gāṇḍīvāc charavrātān mahātmanaḥ
07,121.003c saṃgrāme samapaśyāma haṃsapaṅktīr ivāmbare
07,121.003d*1005_01 ākāśe samadṛśyanta haṃsānām iva paṅktayaḥ
07,121.004a vinivārya sa vīrāṇām astrair astrāṇi sarvaśaḥ
07,121.004c darśayan raudram ātmānam ugre karmaṇi dhiṣṭhitaḥ
07,121.005a sa tān rathavarān rājann abhyatikrāmad arjunaḥ
07,121.005c mohayann iva nārācair jayadrathavadhepsayā
07,121.006a visṛjan dikṣu sarvāsu śarān asitasārathiḥ
07,121.006c sa raṇe vyacarat tūrṇaṃ prekṣaṇīyo dhanaṃjayaḥ
07,121.007a bhramanta iva śūrasya śaravrātā mahātmanaḥ
07,121.007c adṛśyantāntarikṣasthāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,121.008a ādadānaṃ maheṣvāsaṃ saṃdadhānaṃ ca pāṇḍavam
07,121.008c visṛjantaṃ ca kaunteyaṃ nānupaśyāmahe tadā
07,121.009a tathā sarvā diśo rājan sarvāṃś ca rathino raṇe
07,121.009c ākulīkṛtya kaunteyo jayadratham upādravat
07,121.009e vivyādha ca catuḥṣaṣṭyā śarāṇāṃ nataparvaṇām
07,121.009f*1006_01 saindhavābhimukhaṃ yāntaṃ yodhāḥ saṃprekṣya pāṇḍavam
07,121.009f*1006_02 nyavartanta raṇād vīrā nirāśās tasya jīvite
07,121.009f*1006_03 yo yo 'bhyadhāvad ākrande tāvakaḥ pāṇḍavaṃ raṇe
07,121.009f*1006_04 tasya tasyāntagā bāṇāḥ śarīre nyapatan prabho
07,121.009f*1006_05 kabandhasaṃkulaṃ cakre tava sainyaṃ mahārathaḥ
07,121.009f*1006_06 arjuno jayatāṃ śreṣṭhaḥ śarair arkāṃśusaṃnibhaiḥ
07,121.009f*1006_07 evaṃ tat tava rājendra caturaṅgabalaṃ tadā
07,121.009f*1006_08 vyākulīkṛtya kaunteyo jayadratham upādravat
07,121.009f*1006_09 drauṇiṃ pañcāśatāvidhyad vṛṣasenaṃ tribhiḥ śaraiḥ
07,121.009f*1006_10 kṛpāyamāṇaḥ kaunteyaḥ kṛpaṃ navabhir ārdayat
07,121.009f*1006_11 śalyaṃ ṣoḍaśabhir bāṇaiḥ karṇaṃ dvātriṃśatā śaraiḥ
07,121.009f*1006_12 saindhavaṃ tu catuḥṣaṣṭyā viddhvā siṃha ivānadat
07,121.010a saindhavas tu tathā viddhaḥ śarair gāṇḍīvadhanvanā
07,121.010c na cakṣame susaṃkruddhas tottrārdita iva dvipaḥ
07,121.011a sa varāhadhvajas tūrṇaṃ gārdhrapatrān ajihmagān
07,121.011c āśīviṣasamaprakhyān karmāraparimārjitān
07,121.011e mumoca niśitān saṃkhye sāyakān savyasācini
07,121.012a tribhis tu viddhvā gāṇḍīvaṃ nārācaiḥ ṣaḍbhir arjunam
07,121.012c aṣṭābhir vājino 'vidhyad dhvajaṃ caikena patriṇā
07,121.012d*1007_01 sarvamarmasu marmajño vāsudevaṃ śatena ca
07,121.012d*1007_02 punaḥ pārthaṃ dhvajaṃ pārthaṃ kirīṭaṃ vājino dhanuḥ
07,121.012d*1008_01 bhūyaś caivārjunaṃ saṃkhye śaravarṣair avākirat
07,121.013a sa vikṣipyārjunas tīkṣṇān saindhavapreṣitāñ śarān
07,121.013c yugapat tasya ciccheda śarābhyāṃ saindhavasya ha
07,121.013e sāratheś ca śiraḥ kāyād dhvajaṃ ca samalaṃkṛtam
07,121.014a sa chinnayaṣṭiḥ sumahāñ śīryamāṇaḥ śarāhataḥ
07,121.014c varāhaḥ sindhurājasya papātāgniśikhopamaḥ
07,121.014d*1009_01 ādityaṃ prekṣamāṇas tu bībhatsuḥ sṛkkiṇī lihan
07,121.014d*1009_02 apaśyan nāntaraṃ tasya rakṣibhiḥ saṃvṛtasya vai
07,121.014d*1009_03 abhavat krodharaktākṣo vyāttānana ivāntakaḥ
07,121.014d*1009_04 athābravīd vāsudevaḥ kuntīputraṃ dhanaṃjayam
07,121.014d*1009_04 śrībhagavān uvāca
07,121.014d*1009_05 naiva śakyas tvayā hantuṃ nirvyājaṃ bharatarṣabha
07,121.014d*1009_06 srakṣyāmy aham upāyaṃ tam ādityasyāpavāraṇe
07,121.014d*1009_07 tato 'staṃ gatam ādityaṃ maṃsyate sindhurāḍ iha
07,121.014d*1009_08 tato 'sya vismayaḥ pārtha harṣaś caiva bhaviṣyati
07,121.014d*1009_09 ātmajīvitalābhāc ca pratijñāyāś ca nāśanāt
07,121.014d*1009_10 astaṃgatam ivādityaṃ dṛṣṭvā mohena bāliśaḥ
07,121.014d*1009_11 na hi śakṣyaty athātmānaṃ rakṣituṃ harṣasaṃbhavāt
07,121.014d*1009_12 etasminn eva kāle tu prahartavyaṃ dhanaṃjaya
07,121.014d*1009_13 saṃjaya uvāca
07,121.014d*1009_13 jayadrathasya kṣudrasya savitur darśanārthinaḥ
07,121.014d*1009_14 ity uktvā tu tataḥ pārthaṃ kṣipram evāharat prabhām
07,121.014d*1009_15 pārthas tu balavāñ jñātvā tamo dṛṣṭvātiduḥkhitaḥ
07,121.014d*1009_16 janārdanena sṛṣṭaṃ vai tama ādityanāśanam
07,121.014d*1009_17 abhavaṃs tāvakā dṛṣṭvā harṣasaṃkulacetasaḥ
07,121.014d*1009_18 unnamayya śirogrīvam apaśyat saindhavo ravim
07,121.014d*1009_19 athārjunaṃ hṛṣīkeśaḥ śokapūrṇam athābravīt
07,121.014d*1009_20 paśya kaunteya sindhūnāṃ pārthivaṃ pāpakāriṇam
07,121.014d*1009_21 eṣa tiṣṭhati madhye vai syandanasya dhanaṃjaya
07,121.014d*1009_22 unnamayya śirogrīvaṃ vīkṣate sūryamaṇḍalam
07,121.014d*1009_23 saṃjaya uvāca
07,121.014d*1009_23 tasya śīghraṃ pṛṣatkena kāyāc chīrṣam apāhara
07,121.014d*1009_24 keśavenaivam uktaḥ sann amarṣād raktalocanaḥ
07,121.014d*1009_25 udbabarha śaraṃ tīkṣṇam amarair api duḥsaham
07,121.014d*1010_01 anastamita āditya etān nirjitya saindhavaḥ
07,121.014d*1010_02 na śakyo hantum ity evaṃ manyamāno janārdanaḥ
07,121.014d*1010_03 sasmāra cakraṃ daityārir hariś cakraṃ sudarśanam
07,121.014d*1010_04 tadādideśa bhagavān smṛtamātram upasthitam
07,121.014d*1010_05 astaṃ gatam ivādityaṃ tamasā chādayeti vai
07,121.014d*1010_06 tat tathoktaṃ bhagavatā tamo bhūtvā viśāṃ pate
07,121.014d*1010_07 andhaṃ tama ivājñānam ādityasyāharat prabhām
07,121.015a etasminn eva kāle tu drutaṃ gacchati bhāskare
07,121.015c abravīt pāṇḍavaṃ tatra tvaramāṇo janārdanaḥ
07,121.015d@016_0001 eṣa madhye kṛtaḥ ṣaḍbhiḥ pārtha vīrair mahārathaiḥ
07,121.015d@016_0002 jīvitepsur mahābāho bhītas tiṣṭhati saindhavaḥ
07,121.015d@016_0003 etān anirjitya raṇe ṣaḍrathān puruṣarṣabha
07,121.015d@016_0004 na śakyaḥ saindhavo hantuṃ tato nirvyājam arjuna
07,121.015d@016_0005 yogam atra vidhāsyāmi sūryasyāvaraṇaṃ prati
07,121.015d@016_0006 astaṃ gata iti vyaktaṃ drakṣyaty ekaḥ sa sindhurāṭ
07,121.015d@016_0007 harṣeṇa jīvitākāṅkṣī vināśārthaṃ tava prabho
07,121.015d@016_0008 na gopsyati durācāraḥ sa ātmānaṃ kathaṃ cana
07,121.015d@016_0009 tatra chidre prahartavyaṃ tvayāsya kurusattama
07,121.015d@016_0010 vyapekṣā naiva kartavyā gato 'stam iti bhāskaraḥ
07,121.015d@016_0011 evam astv iti bībhatsuḥ keśavaṃ pratyabhāṣata
07,121.015d@016_0012 tato 'sṛjat tamaḥ kṛṣṇaḥ sūryasyāvaraṇaṃ prati
07,121.015d@016_0013 yogī yogena saṃyukto yoginām īśvaro hariḥ
07,121.015d@016_0014 sṛṣṭe tamasi kṛṣṇena gato 'stam iti bhāskaraḥ
07,121.015d@016_0015 tvadīyā jahṛṣur yodhāḥ pārthanāśān narādhipa
07,121.015d@016_0016 te prahṛṣṭā raṇe rājan nāpaśyan sainikā ravim
07,121.015d@016_0017 unnāmya vaktrāṇi tadā sa ca rājā jayadrathaḥ
07,121.015d@016_0018 vīkṣamāṇe tatas tasmin sindhurāje divākaram
07,121.015d@016_0019 punar evābravīt kṛṣṇo dhanaṃjayam idaṃ vacaḥ
07,121.015d@016_0020 paśya sindhupatiṃ vīraṃ prekṣamāṇaṃ divākaram
07,121.015d@016_0021 bhayaṃ vipulam utsṛjya tvatto bharatasattama
07,121.015d@016_0022 ayaṃ kālo mahābāho vadhāyāsya durātmanaḥ
07,121.015d@016_0023 chindhi mūrdhānam asyāśu kuru sāphalyam ātmanaḥ
07,121.015d@016_0024 ity evaṃ keśavenoktaḥ pāṇḍuputraḥ pratāpavān
07,121.015d@016_0025 nyavadhīt tāvakaṃ sainyaṃ śarair arkāgnisaṃnibhaiḥ
07,121.015d@016_0026 kṛpaṃ vivyādha viṃśatyā karṇaṃ pañcāśatā śaraiḥ
07,121.015d@016_0027 śalyaṃ duryodhanaṃ caiva ṣaḍbhiḥ ṣaḍbhir atāḍayat
07,121.015d@016_0028 vṛṣasenaṃ tathāṣṭābhiḥ ṣaṣṭyā saindhavam eva ca
07,121.015d@016_0029 tathaivānyān mahābāhus tvadīyān pāṇḍunandanaḥ
07,121.015d@016_0030 gāḍhaṃ viddhvā śarai rājañ jayadratham upādravat
07,121.015d@016_0031 taṃ samīpasthitaṃ dṛṣṭvā lelihānam ivānalam
07,121.015d@016_0032 jayadrathasya goptāraḥ saṃśayaṃ paramaṃ gatāḥ
07,121.015d@016_0033 tataḥ sarve mahārāja tava yodhā jayaiṣiṇaḥ
07,121.015d@016_0034 siṣicuḥ śaradhārābhiḥ pākaśāsanim āhave
07,121.015d@016_0035 saṃchādyamānaḥ kaunteyaḥ śarajālair anekaśaḥ
07,121.015d@016_0036 akrudhyat sa mahābāhur ajitaḥ kurunandanaḥ
07,121.015d@016_0037 tataḥ śaramayaṃ jālaṃ tumulaṃ pākaśāsaniḥ
07,121.015d@016_0038 vyasṛjat puruṣavyāghras tava sainyajighāṃsayā
07,121.015d@016_0039 te hanyamānā vīreṇa yodhā rājan raṇe tava
07,121.015d@016_0040 prajahuḥ saindhavaṃ bhītā dvau samaṃ nāpy adhāvatām
07,121.015d@016_0041 tatrādbhutam apaśyāma kuntīputrasya vikramam
07,121.015d@016_0042 tādṛṅ na bhāvī bhūto vā yac cakāra mahāyaśāḥ
07,121.015d@016_0043 dvipān dvipagatāṃś caiva hayān hayagatān api
07,121.015d@016_0044 tathā sa rathinaś caiva nyahan rudraḥ paśūn iva
07,121.015d@016_0045 na tatra samare kaś cin mayā dṛṣṭo narādhipa
07,121.015d@016_0046 gajo vājī naro vāpi yo na pārthaśarāhataḥ
07,121.015d@016_0047 rajasā tamasā caiva yodhāḥ saṃchannacakṣuṣaḥ
07,121.015d@016_0048 kaśmalaṃ prāviśan ghoraṃ nānvajānan parasparam
07,121.015d@016_0049 te śarair bhinnamarmāṇaḥ sainikāḥ pārthacoditaiḥ
07,121.015d@016_0050 babhramuś caskhaluḥ petuḥ sedur mamluś ca bhārata
07,121.015d@016_0051 tasmin mahābhīṣaṇake prajānām iva saṃkṣaye
07,121.015d@016_0052 raṇe mahati duṣpāre vartamāne sudāruṇe
07,121.015d@016_0053 śoṇitasya prasekena śīghratvād anilasya ca
07,121.015d@016_0054 aśāmyat tad rajo bhaumam asṛksikte dharātale
07,121.015d@016_0055 ānābhi niramajjaṃś ca rathacakrāṇi śoṇite
07,121.015d@016_0056 mattā vegavato rājaṃs tāvakānāṃ raṇāṅgaṇe
07,121.015d@016_0057 hastinaś ca hatārohā dāritāṅgāḥ sahasraśaḥ
07,121.015d@016_0058 svāny anīkāni mṛdnanta ārtanādāḥ pradudruvuḥ
07,121.015d@016_0059 hayāś ca patitārohāḥ pattayaś ca narādhipa
07,121.015d@016_0060 pradudruvur bhayād rājan dhanaṃjayaśarāhatāḥ
07,121.015d@016_0061 muktakeśā vikavacāḥ kṣarantaḥ kṣatajaṃ kṣitau
07,121.015d@016_0062 prapalāyanta saṃtrastās tyaktvā raṇaśiro janāḥ
07,121.015d@016_0063 ūrugrāhagṛhītāś ca ke cit tatrābhavan bhuvi
07,121.015d@016_0064 hatānāṃ cāpare madhye dviradānāṃ nililyire
07,121.015d@016_0065 evaṃ tava balaṃ rājan drāvayitvā dhanaṃjayaḥ
07,121.015d@016_0066 nyavadhīt sāyakair ghoraiḥ sindhurājasya rakṣiṇaḥ
07,121.015d@016_0067 karṇaṃ drauṇiṃ kṛpaṃ śalyaṃ vṛṣasenaṃ suyodhanam
07,121.015d@016_0068 chādayām āsa tīvreṇa śarajālena pāṇḍavaḥ
07,121.015d@016_0069 na gṛhṇann akṣipan rājann amuñcan nāpi saṃdadhan
07,121.015d@016_0070 adṛśyatārjunaḥ saṃkhye śīghrāstratvāt kathaṃ cana
07,121.015d@016_0071 dhanurmaṇḍalam evāsya dṛśyate smāsyataḥ sadā
07,121.015d@016_0072 sāyakāś ca vyadṛśyanta niścarantaḥ samantataḥ
07,121.015d@016_0073 karṇasya tu dhanuś chittvā vṛṣasenasya caiva ha
07,121.015d@016_0074 śalyasya sūtaṃ bhallena rathanīḍād apātayat
07,121.015d@016_0075 gāḍhaviddhāv ubhau kṛtvā śaraiḥ svasrīyamātulau
07,121.015d@016_0076 arjuno jayatāṃ śreṣṭho drauṇiśāradvatau raṇe
07,121.015d@016_0077 evaṃ tān vyākulīkṛtya tvadīyānāṃ mahārathān
07,121.015d@016_0078 ujjahāra śaraṃ ghoraṃ pāṇḍavo 'nalasaṃnibham
07,121.015d@016_0079 indrāśanisamaprakhyaṃ divyam astrābhimantritam
07,121.015d@016_0080 sarvabhārasahaṃ śaśvad gandhamālyārcitaṃ mahat
07,121.015d@016_0081 vajreṇāstreṇa saṃyojya vidhivat kurunandanaḥ
07,121.015d@016_0082 samādadhan mahābāhur gāṇḍive kṣipram arjunaḥ
07,121.015d@016_0083 tasmin saṃdhīyamāne tu śare jvalanatejasi
07,121.015d@016_0084 antarikṣe mahānādo bhūtānām abhavan nṛpa
07,121.015d@016_0085 abravīc ca punas tatra tvaramāṇo janārdanaḥ
07,121.016a dhanaṃjaya śiraś chindhi saindhavasya durātmanaḥ
07,121.016c astaṃ mahīdharaśreṣṭhaṃ yiyāsati divākaraḥ
07,121.016e śṛṇuṣvaiva ca me vākyaṃ jayadrathavadhaṃ prati
07,121.016f*1011_01 pārtha pārtha śiro hy etat tvatkṛtena pated bhuvi
07,121.016f*1011_02 astaṃ girim athāsādya tvarate vai divākaraḥ
07,121.016f*1011_03 śrūyatāṃ tad yathāvṛttaṃ karaṇaṃ saindhavaṃ prati
07,121.017a vṛddhakṣatraḥ saindhavasya pitā jagati viśrutaḥ
07,121.017c sa kāleneha mahatā saindhavaṃ prāptavān sutam
07,121.018a jayadratham amitraghnaṃ taṃ covāca tato nṛpam
07,121.018c antarhitā tadā vāṇī meghadundubhinisvanā
07,121.019a tavātmajo 'yaṃ martyeṣu kulaśīladamādibhiḥ
07,121.019c guṇair bhaviṣyati vibho sadṛśo vaṃśayor dvayoḥ
07,121.019e kṣatriyapravaro loke nityaṃ śūrābhisatkṛtaḥ
07,121.020a śatrubhir yudhyamānasya saṃgrāme tv asya dhanvinaḥ
07,121.020c śiraś chetsyati saṃkruddhaḥ śatrur nālakṣito bhuvi
07,121.021a etac chrutvā sindhurājo dhyātvā ciram ariṃdama
07,121.021c jñātīn sarvān uvācedaṃ putrasnehābhipīḍitaḥ
07,121.022a saṃgrāme yudhyamānasya vahato mahatīṃ dhuram
07,121.022c dharaṇyāṃ mama putrasya pātayiṣyati yaḥ śiraḥ
07,121.022e tasyāpi śatadhā mūrdhā phaliṣyati na saṃśayaḥ
07,121.022f*1012_01 yadi ced asti me lābhas tapaso vā damasya vā
07,121.023a evam uktvā tato rājye sthāpayitvā jayadratham
07,121.023c vṛddhakṣatro vanaṃ yātas tapaśceṣṭaṃ samāsthitaḥ
07,121.024a so 'yaṃ tapyati tejasvī tapo ghoraṃ durāsadam
07,121.024c samantapañcakād asmād bahir vānaraketana
07,121.025a tasmāj jayadrathasya tvaṃ śiraś chittvā mahāmṛdhe
07,121.025c divyenāstreṇa ripuhan ghoreṇādbhutakarmaṇā
07,121.026a sakuṇḍalaṃ sindhupateḥ prabhañjanasutānuja
07,121.026c utsaṅge pātayasvāśu vṛddhakṣatrasya bhārata
07,121.027a atha tvam asya mūrdhānaṃ pātayiṣyasi bhūtale
07,121.027c tavāpi śatadhā mūrdhā phaliṣyati na saṃśayaḥ
07,121.028a yathā caitan na jānīyāt sa rājā pṛthivīpatiḥ
07,121.028c tathā kuru kuruśreṣṭha divyam astram upāśritaḥ
07,121.029a na hy asādhyam akāryaṃ vā vidyate tava kiṃ cana
07,121.029b*1013_01 astrasyāsya prabhāveṇa paśubhartuḥ kathaṃ cana
07,121.029b*1013_02 yathaitat saindhavaśiraḥ śarair eva dhanaṃjaya
07,121.029b*1013_03 vṛddhakṣatre pataty eva tathā nītir vidhīyatām
07,121.029c samasteṣv api lokeṣu triṣu vāsavanandana
07,121.030a etac chrutvā tu vacanaṃ sṛkkiṇī parisaṃlihan
07,121.030b*1014_01 arjunas tvarayā yuktas tad astraṃ samupāśritaḥ
07,121.030b*1014_02 vṛddhakṣatrāśramadvāram aharat tadareḥ śiraḥ
07,121.030c indrāśanisamasparśaṃ divyamantrābhimantritam
07,121.031a sarvabhārasahaṃ śaśvadgandhamālyārcitaṃ śaram
07,121.031b*1015_01 ekaṃ tūṇīśayaṃ ghoram indrāśanisamaprabham
07,121.031b*1015_02 sarvabhedinam atyarthaṃ gandhamālyārcitaṃ sadā
07,121.031b*1016_01 raudreṇāstreṇa saṃyojya vidhivat kurunandanaḥ
07,121.031b*1016_02 samādhatta mahābāhur gāṇḍīve kṣipram arjunaḥ
07,121.031c visasarjārjunas tūrṇaṃ saindhavasya vadhe vṛtaḥ
07,121.031d*1017_01 tato dhanaṃjayaḥ śīghraṃ śaraṃ taṃ bhāskaratviṣam
07,121.031d*1017_02 ujjihīrṣuḥ śiraḥ kāyāt saindhavasya mahātmanaḥ
07,121.032a sa tu gāṇḍīvanirmuktaḥ śaraḥ śyena ivāśugaḥ
07,121.032b*1018_01 chittvā śiraḥ sindhupater utpapāta vihāyasam
07,121.032c śakuntam iva vṛkṣāgrāt saindhavasya śiro 'harat
07,121.032d*1019_01 prapatiṣyati śīrṣe tu kṛṣṇo 'rjunam athābravīt
07,121.032d*1019_02 pārtha pārtha śiro hy etad yathā neyān mahītalam
07,121.032d*1019_03 saṃjaya uvāca
07,121.032d*1019_03 tathā kuru kuruśreṣṭha vakṣye tasyāpi kāraṇam
07,121.032d*1019_04 śrutvā tu vacanaṃ tasya tvaramāṇo 'stramāyayā
07,121.033a aharat tat punaś caiva śarair ūrdhvaṃ dhanaṃjayaḥ
07,121.033c durhṛdām apraharṣāya suhṛdāṃ harṣaṇāya ca
07,121.033d*1020_01 tiryag ūrdhvam adhaś caiva punar ūrdhvam athāpi ca
07,121.033d*1020_02 dīrghakālam avāk caiva saṃprakrīḍann ivārjunaḥ
07,121.033d*1020_03 tat sainyaṃ sarvato 'paśyan mahad āścaryam adbhutam
07,121.033d*1020_04 prāpayat sa śiro yasmād yodhayann eva pārthivān
07,121.034a śaraiḥ kadambakīkṛtya kāle tasmiṃś ca pāṇḍavaḥ
07,121.034b*1021_01 yodhayām āsa tāṃś caiva pāṇḍavaḥ ṣaṇmahārathān
07,121.034b*1021_02 tataḥ sumahad āścaryaṃ tatrāpaśyāma bhārata
07,121.034c samantapañcakād bāhyaṃ śiras tad vyaharat tataḥ
07,121.034d*1022_01 jayadrathasyārjunabāṇanālaṃ
07,121.034d*1022_02 mukhāravindaṃ rudhirāmbusiktam
07,121.034d*1022_03 dṛṣṭaṃ naraiś copari vartamānaṃ
07,121.034d*1022_04 vidyādharotsṛṣṭam ivaikapadmam
07,121.034d*1022_05 sa devaśatrūn iva devarājaḥ
07,121.034d*1022_06 kirīṭamālī vyadhamat sapatnān
07,121.034d*1022_07 yathā tamāṃsy abhyuditas tamoghnaḥ
07,121.034d*1022_08 pūrṇāṃ pratijñāṃ samavāpya dhīraḥ
07,121.034d*1022_09 athābravīt keśavaṃ pāṇḍaveyaḥ
07,121.034d*1022_10 kiyantam adhvānam idaṃ harāmi
07,121.034d*1022_11 kimartham etan na nipātyam urvyāṃ
07,121.034d*1022_12 kva ca prayātavyam idaṃ ca śaṃsa
07,121.034d*1022_13 śaknomy ahaṃ yatra bhavān bravīti
07,121.034d*1022_14 taṃ bhūmideśaṃ ca śiro vinetum
07,121.035a etasminn eva kāle tu vṛddhakṣatro mahīpatiḥ
07,121.035c saṃdhyām upāste tejasvī saṃbandhī tava māriṣa
07,121.036a upāsīnasya tasyātha kṛṣṇakeśaṃ sakuṇḍalam
07,121.036c sindhurājasya mūrdhānam utsaṅge samapātayat
07,121.037a tasyotsaṅge nipatitaṃ śiras tac cārukuṇḍalam
07,121.037c vṛddhakṣatrasya nṛpater alakṣitam ariṃdama
07,121.038a kṛtajapyasya tasyātha vṛddhakṣatrasya dhīmataḥ
07,121.038c uttiṣṭhatas tat sahasā śiro 'gacchad dharātalam
07,121.039a tatas tasya narendrasya putramūrdhani bhūtalam
07,121.039c gate tasyāpi śatadhā mūrdhāgacchad ariṃdama
07,121.039d*1023_01 tac chiraḥ śatadhā rājan papāta pṛthivītale
07,121.040a tataḥ sarvāṇi bhūtāni vismayaṃ jagmur uttamam
07,121.040c vāsudevaś ca bībhatsuṃ praśaśaṃsa mahāratham
07,121.041a tato dṛṣṭvā vinihataṃ sindhurājaṃ jayadratham
07,121.041b*1024_01 tato vinihate rājan sindhurāje kirīṭinā
07,121.041b*1025_01 tamas tad vāsudevena saṃhṛtaṃ bharatarṣabha
07,121.041b*1025_02 paścāj jñātaṃ mahīpāla tava putraiḥ sahānugaiḥ
07,121.041b*1025_03 vāsudevaprayukteyaṃ māyeti nṛpasattama
07,121.041b*1025_04 evaṃ sa nihato rājan pārthenāmitatejasā
07,121.041b*1025_05 akṣauhiṇīr aṣṭa hatvā jāmātā tava saindhavaḥ
07,121.041b*1025_06 hataṃ jayadrathaṃ dṛṣṭvā tava putrā narādhipa
07,121.041b*1026_01 karmaṇā tena pārthasya vismitāḥ sarvadevatāḥ
07,121.041b*1026_02 sarvathā samare yasya goptā nityaṃ janārdanaḥ
07,121.041b*1026_03 kathaṃ tasya jayo na syād iti bhūtāni menire
07,121.041b*1026_04 etadarthaṃ śiras tasya cyāvayām āsa pāṇḍavaḥ
07,121.041b*1026_05 syamantapañcakād bāhyaṃ śarair eva yathākramam
07,121.041b*1026_06 kṛtvā tac ca mahat karma nihatya ca jayadratham
07,121.041b*1026_07 astraṃ pāśupataṃ pārthaḥ saṃhartum upacakrame
07,121.041b*1026_08 saṃharaty api kaunteye tad astraṃ tatra bhārata
07,121.041b*1026_09 vavau śītaḥ sugandhaś ca pavano hlādayann iva
07,121.041b*1026_10 saṃhāraṃ ca pramokṣaṃ ca dṛṣṭvā tatra divaukasaḥ
07,121.041b*1026_11 vismayaṃ paramaṃ jagmuḥ praśaśaṃsuś ca pāṇḍavam
07,121.041b*1026_12 evam astreṇa tān vīro yodhayitvā dhanaṃjayaḥ
07,121.041b*1026_13 jayadrathaśiraḥ paścāc cyāvayām āsa pāṇḍavaḥ
07,121.041b*1026_14 tac chiraś cyāvamānaṃ tu dadṛśus tāvakā yudhi
07,121.041b*1026_15 śalyakarṇakṛpā rājan mohitāḥ savyasācinā
07,121.041b*1026_16 śirasi cyāvite tasya śarair āśīviṣopamaiḥ
07,121.041b*1026_17 paścāt kāyo 'patad bhūmiṃ śocayan sarvapārthivān
07,121.041b*1026_18 dṛṣṭvā tu nihataṃ saṃkhe sindhurājaṃ mahāratham
07,121.041c putrāṇāṃ tava netrebhyo duḥkhād bahv apataj jalam
07,121.041d*1027_01 duḥkhād aśrūṇi mumucur nirāśāś cābhavañ jaye
07,121.041d*1028_01 tato jayadrathe rājan hate pārthena keśavaḥ
07,121.041d*1028_02 dadhmau śaṅkhaṃ mahābāhur arjunaś ca paraṃtapaḥ
07,121.041d*1029_01 tasmiṃs tu nihate vīre saindhave lokaviśrute
07,121.041d*1029_02 praharṣam atulaṃ lebhe kṛṣṇaḥ pārthaś ca bhārata
07,121.042a bhīmaseno 'pi saṃgrāme bodhayann iva pāṇḍavam
07,121.042c siṃhanādena mahatā pūrayām āsa rodasī
07,121.042d*1030_01 bhīmaś ca vṛṣṇisiṃhaś ca yudhāmanyuś ca bhārata
07,121.042d*1030_02 uttamaujāś ca vikrāntaḥ śaṅkhān dadhmuḥ pṛthak pṛthak
07,121.043a taṃ śrutvā tu mahānādaṃ dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
07,121.043c saindhavaṃ nihataṃ mene phalgunena mahātmanā
07,121.044a tato vāditraghoṣeṇa svān yodhān abhiharṣayan
07,121.044c abhyavartata saṃgrāme bhāradvājaṃ yuyutsayā
07,121.044d*1031_01 udapadyata sainyasya pāṇḍūnāṃ hṛṣṭacetasām
07,121.045a tataḥ pravavṛte rājann astaṃ gacchati bhāskare
07,121.045c droṇasya somakaiḥ sārdhaṃ saṃgrāmo lomaharṣaṇaḥ
07,121.046a te tu sarvaprayatnena bhāradvājaṃ jighāṃsavaḥ
07,121.046c saindhave nihate rājann ayudhyanta mahārathāḥ
07,121.047a pāṇḍavās tu jayaṃ labdhvā saindhavaṃ vinihatya ca
07,121.047c ayodhayaṃs tato droṇaṃ jayonmattās tatas tataḥ
07,121.048a arjuno 'pi raṇe yodhāṃs tāvakān rathasattamān
07,121.048c ayodhayan mahārāja hatvā saindhavakaṃ nṛpam
07,121.049a sa devaśatrūn iva devarājaḥ; kirīṭamālī vyadhamat samantāt
07,121.049c yathā tamāṃsy abhyuditas tamoghnaḥ; pūrvāṃ pratijñāṃ samavāpya vīraḥ
07,121.049d*1032_00 vaiśaṃpāyana uvāca
07,121.049d*1032_01 etat sucaritaṃ rājan yaḥ śṛṇotīha bhaktitaḥ
07,121.049d*1032_02 apamṛtyuṃ jayaty āśu labhate sarvasaṃpadaḥ
07,122.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,122.001a tasmin vinihate vīre saindhave savyasācinā
07,122.001c māmakā yad akurvanta tan mamācakṣva saṃjaya
07,122.001d*1033_01 paśyatāṃ sarvayodhānāṃ māmakānāṃ mahāraṇe
07,122.001d*1033_02 ahanyata kathaṃ yuddhe saindhavaḥ savyasācinā
07,122.001d*1033_03 kathaṃ drauṇikṛpair guptaḥ karṇena ca mahāraṇe
07,122.001d*1033_04 phalgunāgnimukhaṃ ghoraṃ praviṣṭaḥ sādhu saindhavaḥ
07,122.001d*1033_05 tasmin hate maheṣvāse mandātmā sa suyodhanaḥ
07,122.001d*1033_06 bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sūta kim akārṣīd anantaram
07,122.002 saṃjaya uvāca
07,122.002a saindhavaṃ nihataṃ dṛṣṭvā raṇe pārthena māriṣa
07,122.002c amarṣavaśam āpannaḥ kṛpaḥ śāradvatas tadā
07,122.003a mahatā śaravarṣeṇa pāṇḍavaṃ samavākirat
07,122.003c drauṇiś cābhyadravat pārthaṃ ratham āsthāya phalgunam
07,122.004a tāv enaṃ rathināṃ śreṣṭhau rathābhyāṃ rathasattamam
07,122.004c ubhāv ubhayatas tīkṣṇair viśikhair abhyavarṣatām
07,122.005a sa tathā śaravarṣābhyāṃ sumahadbhyāṃ mahābhujaḥ
07,122.005c pīḍyamānaḥ parām ārtim agamad rathināṃ varaḥ
07,122.006a so 'jighāṃsur guruṃ saṃkhye guros tanayam eva ca
07,122.006c cakārācāryakaṃ tatra kuntīputro dhanaṃjayaḥ
07,122.007a astrair astrāṇi saṃvārya drauṇeḥ śāradvatasya ca
07,122.007c mandavegān iṣūṃs tābhyām ajighāṃsur avāsṛjat
07,122.008a te nātibhṛśam abhyaghnan viśikhā jayacoditāḥ
07,122.008c bahutvāt tu parām ārtiṃ śarāṇāṃ tāv agacchatām
07,122.009a atha śāradvato rājan kaunteyaśarapīḍitaḥ
07,122.009c avāsīdad rathopasthe mūrcchām abhijagāma ha
07,122.010a vihvalaṃ tam abhijñāya bhartāraṃ śarapīḍitam
07,122.010c hato 'yam iti ca jñātvā sārathis tam apāvahat
07,122.011a tasmin sanne mahārāja kṛpe śāradvate yudhi
07,122.011c aśvatthāmāpy apāyāsīt pāṇḍaveyād rathāntaram
07,122.012a dṛṣṭvā śāradvataṃ pārtho mūrchitaṃ śarapīḍitam
07,122.012c ratha eva maheṣvāsaḥ kṛpaṇaṃ paryadevayat
07,122.012d*1034_01 aśrupūrṇamukho dīno vacanaṃ cedam abravīt
07,122.013a paśyann idaṃ mahāprājñaḥ kṣattā rājānam uktavān
07,122.013c kulāntakaraṇe pāpe jātamātre suyodhane
07,122.014a nīyatāṃ paralokāya sādhv ayaṃ kulapāṃsanaḥ
07,122.014c asmād dhi kurumukhyānāṃ mahad utpatsyate bhayam
07,122.015a tad idaṃ samanuprāptaṃ vacanaṃ satyavādinaḥ
07,122.015c tatkṛte hy adya paśyāmi śaratalpagataṃ kṛpam
07,122.016a dhig astu kṣātram ācāraṃ dhig astu balapauruṣam
07,122.016c ko hi brāhmaṇam ācāryam abhidruhyeta mādṛśaḥ
07,122.017a ṛṣiputro mamācāryo droṇasya dayitaḥ sakhā
07,122.017c eṣa śete rathopasthe madbāṇair abhipīḍitaḥ
07,122.018a akāmayānena mayā viśikhair ardito bhṛśam
07,122.018c avāsīdad rathopasthe prāṇān pīḍayatīva me
07,122.019a śarārditena hi mayā prekṣaṇīyo mahādyutiḥ
07,122.019b*1035_01 putraśokābhibhūtena śarair abhyarditena ca
07,122.019c pratyasto bahubhir bāṇair daśadharmagatena vai
07,122.020a śocayaty eṣa nipatan bhūyaḥ putravadhād dhi mām
07,122.020c kṛpaṇaṃ svarathe sannaṃ paśya kṛṣṇa yathā gatam
07,122.021a upākṛtya tu vai vidyām ācāryebhyo nararṣabhāḥ
07,122.021c prayacchantīha ye kāmān devatvam upayānti te
07,122.022a ye tu vidyām upādāya gurubhyaḥ puruṣādhamāḥ
07,122.022c ghnanti tān eva durvṛttās te vai nirayagāminaḥ
07,122.023a tad idaṃ narakāyādya kṛtaṃ karma mayā dhruvam
07,122.023c ācāryaṃ śaravarṣeṇa rathe sādayatā kṛpam
07,122.024a yat tat pūrvam upākurvann astraṃ mām abravīt kṛpaḥ
07,122.024c na kathaṃ cana kauravya prahartavyaṃ gurāv iti
07,122.025a tad idaṃ vacanaṃ sādhor ācāryasya mahātmanaḥ
07,122.025c nānuṣṭhitaṃ tam evājau viśikhair abhivarṣatā
07,122.026a namas tasmai supūjyāya gautamāyāpalāyine
07,122.026c dhig astu mama vārṣṇeya yo hy asmai praharāmy aham
07,122.027a tathā vilapamāne tu savyasācini taṃ prati
07,122.027b*1036_01 tataḥ kirīṭinā rājan vihvale gautame kṛte
07,122.027b*1037_01 yathāgnir indhaneddho vai krodhendhanasamīritaḥ
07,122.027c saindhavaṃ nihataṃ dṛṣṭvā rādheyaḥ samupādravat
07,122.027d*1038_01 saindhavasya mukhaṃ tyaktvā karṇaḥ sātvatam abhyayāt
07,122.027d*1039_01 tam āpatantaṃ rādheyam arjunasya rathaṃ prati
07,122.027d*1039_02 pāñcālyau sātyakiś caiva sahasā samupādravan
07,122.028a upāyāntaṃ tu rādheyaṃ dṛṣṭvā pārtho mahārathaḥ
07,122.028c prahasan devakīputram idaṃ vacanam abravīt
07,122.029a eṣa prayāty ādhirathiḥ sātyakeḥ syandanaṃ prati
07,122.029c na mṛṣyati hataṃ nūnaṃ bhūriśravasam āhave
07,122.030a yatra yāty eṣa tatra tvaṃ codayāśvāñ janārdana
07,122.030c mā somadatteḥ padavīṃ gamayet sātyakiṃ vṛṣaḥ
07,122.031a evam ukto mahābāhuḥ keśavaḥ savyasācinā
07,122.031c pratyuvāca mahātejāḥ kālayuktam idaṃ vacaḥ
07,122.032a alam eṣa mahābāhuḥ karṇāyaiko hi pāṇḍava
07,122.032c kiṃ punar draupadeyābhyāṃ sahitaḥ sātvatarṣabhaḥ
07,122.033a na ca tāvat kṣamaḥ pārtha karṇena tava saṃgaraḥ
07,122.033c prajvalantī maholkeva tiṣṭhaty asya hi vāsavī
07,122.033e tvadarthaṃ pūjyamānaiṣā rakṣyate paravīrahan
07,122.033f*1040_01 na karṇaṃ prākṛtaṃ manye tena yuddhaṃ na rocaye
07,122.033f*1040_02 karṇo hi balavān ekaḥ śakto 'smāñ jetum ojasā
07,122.033f*1040_03 na karṇaṃ hi vayaṃ śaktā jetuṃ sabalavāhanāḥ
07,122.033f*1040_04 karṇasyaiṣa mahādoṣo yaj jīyeta pade pade
07,122.033f*1040_05 pramādāc ca ghṛṇitvāc ca tena śakyatamo mataḥ
07,122.034a ataḥ karṇaḥ prayātv atra sātvatasya yathā tathā
07,122.034c ahaṃ jñāsyāmi kauravya kālam asya durātmanaḥ
07,122.034d*1041_01 yatrainaṃ viśikhais tīkṣṇaiḥ pātayiṣyati bhūtale
07,122.034d*1042_01 tadā gantāsi pārtha tvaṃ tena yoddhuṃ durātmanā
07,122.035 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,122.035a yo 'sau karṇena vīreṇa vārṣṇeyasya samāgamaḥ
07,122.035b*1043_01 akāṅkṣitaś ca karṇena sa bhavatv atitejasaḥ
07,122.035c hate tu bhūriśravasi saindhave ca nipātite
07,122.035d*1044_01 saumadattiṃ hataṃ dṛṣṭvā tad yuddham abhavat katham
07,122.036a sātyakiś cāpi virathaḥ kaṃ samārūḍhavān ratham
07,122.036c cakrarakṣau ca pāñcālyau tan mamācakṣva saṃjaya
07,122.037 saṃjaya uvāca
07,122.037a hanta te varṇayiṣyāmi yathāvṛttaṃ mahāraṇe
07,122.037c śuśrūṣasva sthiro bhūtvā durācaritam ātmanaḥ
07,122.037d*1045_01 paśyatāṃ sarvasainyānāṃ keśavārjunayor api
07,122.038a pūrvam eva hi kṛṣṇasya manogatam idaṃ prabho
07,122.038c vijetavyo yathā vīraḥ sātyakir yūpaketunā
07,122.039a atītānāgataṃ rājan sa hi vetti janārdanaḥ
07,122.039c ataḥ sūtaṃ samāhūya dārukaṃ saṃdideśa ha
07,122.039e ratho me yujyatāṃ kālyam iti rājan mahābalaḥ
07,122.039f*1046_01 dārukaḥ kṛṣṇasaṃdiṣṭaṃ rātrāv uktaṃ hṛdā vahan
07,122.040a na hi devā na gandharvā na yakṣoragarākṣasāḥ
07,122.040c mānavā vā vijetāraḥ kṛṣṇayoḥ santi ke cana
07,122.040d*1047_01 ubhayoḥ senayoś caiva ye yaudhāḥ santi ke cana
07,122.041a pitāmahapurogāś ca devāḥ siddhāś ca taṃ viduḥ
07,122.041c tayoḥ prabhāvam atulaṃ śṛṇu yuddhaṃ ca tad yathā
07,122.042a sātyakiṃ virathaṃ dṛṣṭvā karṇaṃ cābhyudyatāyudham
07,122.042c dadhmau śaṅkhaṃ mahāvegam ārṣabheṇātha mādhavaḥ
07,122.043a dāruko 'vetya saṃdeśaṃ śrutvā śaṅkhasya ca svanam
07,122.043c ratham anvānayat tasmai suparṇocchritaketanam
07,122.044a sa keśavasyānumate rathaṃ dārukasaṃyutam
07,122.044c āruroha śineḥ pautro jvalanādityasaṃnibham
07,122.045a kāmagaiḥ sainyasugrīvameghapuṣpabalāhakaiḥ
07,122.045c hayodagrair mahāvegair hemabhāṇḍavibhūṣitaiḥ
07,122.046a yuktaṃ samāruhya ca taṃ vimānapratimaṃ ratham
07,122.046c abhyadravata rādheyaṃ pravapan sāyakān bahūn
07,122.047a cakrarakṣāv api tadā yudhāmanyūttamaujasau
07,122.047c dhanaṃjayarathaṃ hitvā rādheyaṃ pratyudīyayuḥ
07,122.048a rādheyo 'pi mahārāja śaravarṣaṃ samutsṛjan
07,122.048c abhyadravat susaṃkruddho raṇe śaineyam acyutam
07,122.049a naiva daivaṃ na gāndharvaṃ nāsuroragarākṣasam
07,122.049c tādṛśaṃ bhuvi vā yuddhaṃ divi vā śrutam ity uta
07,122.050a upāramata tat sainyaṃ sarathāśvanaradvipam
07,122.050c tayor dṛṣṭvā mahārāja karma saṃmūḍhacetanam
07,122.051a sarve ca samapaśyanta tad yuddham atimānuṣam
07,122.051c tayor nṛvarayo rājan sārathyaṃ dārukasya ca
07,122.052a gatapratyāgatāvṛttair maṇḍalaiḥ saṃnivartanaiḥ
07,122.052c sārathes tu rathasthasya kāśyapeyasya vismitāḥ
07,122.053a nabhastalagatāś caiva devagandharvadānavāḥ
07,122.053c atīvāvahitā draṣṭuṃ karṇaśaineyayo raṇam
07,122.054a mitrārthe tau parākrāntau spardhinau śuṣmiṇau raṇe
07,122.054c karṇaś cāmarasaṃkāśo yuyudhānaś ca sātyakiḥ
07,122.054d*1048_01 karṇas tv amitavikrāntas tava priyahite rataḥ
07,122.055a anyonyaṃ tau mahārāja śaravarṣair avarṣatām
07,122.055c pramamātha śineḥ pautraṃ karṇaḥ sāyakavṛṣṭibhiḥ
07,122.056a amṛṣyamāṇo nidhanaṃ kauravyajalasaṃdhayoḥ
07,122.056b*1049_01 jalasaṃdhaṃ hataṃ dṛṣṭvā bhūriśravasam eva ca
07,122.056c karṇaḥ śokasamāviṣṭo mahoraga iva śvasan
07,122.057a sa śaineyaṃ raṇe kruddhaḥ pradahann iva cakṣuṣā
07,122.057c abhyadravata vegena punaḥ punar ariṃdamaḥ
07,122.057d*1050_01 abhyardayan mahābāhuḥ sarvakṣatrasya paśyataḥ
07,122.058a taṃ tu saṃprekṣya saṃkruddhaṃ sātyakiḥ pratyavidhyata
07,122.058b*1051_01 śarair eva prajagrāha satyako vṛṣṇipuṃgavaḥ
07,122.058b*1051_02 tatrāścaryaṃ tadā rājann akaroc chininandanaḥ
07,122.058b*1051_03 karṇaṃ ca prativivyādha śarāṃs tatprahitāñ śitān
07,122.058b*1051_04 tatas tau spardhayā vīrāv ubhau yuddhaviśāradau
07,122.058b*1051_05 atakṣatām athānyonyaṃ ubhau vijayakāṅkṣiṇau
07,122.058c mahatā śaravarṣeṇa gajaḥ pratigajaṃ yathā
07,122.059a tau sametya naravyāghrau vyāghrāv iva tarasvinau
07,122.059b*1052_01 bāṇasaṃkulayuddhaiś ca spardhinau yuddhadurmadau
07,122.059c anyonyaṃ saṃtatakṣāte raṇe 'nupamavikramau
07,122.060a tataḥ karṇaṃ śineḥ pautraḥ sarvapāraśavaiḥ śaraiḥ
07,122.060c bibheda sarvagātreṣu punaḥ punar ariṃdamaḥ
07,122.061a sārathiṃ cāsya bhallena rathanīḍād apāharat
07,122.061c aśvāṃś ca caturaḥ śvetān nijaghne niśitaiḥ śaraiḥ
07,122.062a chittvā dhvajaṃ śatenaiva śatadhā puruṣarṣabhaḥ
07,122.062b*1053_01 dhvajaṃ ciccheda chattraṃ ca rathaṃ ca śatadhākarot
07,122.062c cakāra virathaṃ karṇaṃ tava putrasya paśyataḥ
07,122.063a tato vimanaso rājaṃs tāvakāḥ puruṣarṣabhāḥ
07,122.063c vṛṣasenaḥ karṇasutaḥ śalyo madrādhipas tathā
07,122.063d*1054_01 kṛpaś ca madrarājaś ca vṛṣasenaś ca saṃyuge
07,122.064a droṇaputraś ca śaineyaṃ sarvataḥ paryavārayan
07,122.064c tataḥ paryākulaṃ sarvaṃ na prājñāyata kiṃ cana
07,122.065a tathā sātyakinā vīre virathe sūtaje kṛte
07,122.065b*1055_01 tadā puruṣavīreṇa satyakena tathākṛte
07,122.065c hāhākāras tato rājan sarvasainyeṣu cābhavat
07,122.066a karṇo 'pi vihvalo rājan sātvatenārditaḥ śaraiḥ
07,122.066c duryodhanarathaṃ rājann āruroha viniḥśvasan
07,122.067a mānayaṃs tava putrasya bālyāt prabhṛti sauhṛdam
07,122.067c kṛtāṃ rājyapradānena pratijñāṃ paripālayan
07,122.068a tathā tu virathe karṇe putrān vai tava pārthiva
07,122.068c duḥśāsanamukhāñ śūrān nāvadhīt sātyakir vaśī
07,122.069a rakṣan pratijñāṃ ca punar bhīmasenakṛtāṃ purā
07,122.069c virathān vihvalāṃś cakre na tu prāṇair vyayojayat
07,122.070a bhīmasenena tu vadhaḥ putrāṇāṃ te pratiśrutaḥ
07,122.070c punardyūte ca pārthena vadhaḥ karṇasya śaṃśrutaḥ
07,122.071a vadhe tv akurvan yatnaṃ te tasya karṇamukhās tadā
07,122.071b*1056_01 vadhe yatnam athākārṣīt karṇas tava sutaiḥ saha
07,122.071c nāśaknuvaṃś ca taṃ hantuṃ sātyakiṃ pravarā rathāḥ
07,122.071d*1057_01 satyakas tu sutāṃs te vai vyadhamal līlayā śaraiḥ
07,122.072a drauṇiś ca kṛtavarmā ca tathaivānye mahārathāḥ
07,122.072c nirjitā dhanuṣaikena śataśaḥ kṣatriyarṣabhāḥ
07,122.072e kāṅkṣatā paralokaṃ ca dharmarājasya ca priyam
07,122.073a kṛṣṇayoḥ sadṛśo vīrye sātyakiḥ śatrukarśanaḥ
07,122.073b*1058_01 jitavān sarvasainyāni tāvakāni hasann iva
07,122.073c kṛṣṇo vāpi bhavel loke pārtho vāpi dhanurdharaḥ
07,122.073e śaineyo vā naravyāghraś caturtho nopalabhyate
07,122.074 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,122.074a ajayyaṃ ratham āsthāya vāsudevasya sātyakiḥ
07,122.074c virathaṃ kṛtavān karṇaṃ vāsudevasamo yuvā
07,122.074d*1059_01 cakāra virathaṃ karṇaṃ tava sainyasya paśyataḥ
07,122.074d*1060_01 pārthena sadṛśo yuddhe vāsudevasamo yuvā
07,122.074d*1060_02 sarvakṣatriyavīrāṇāṃ ekavīras tu sūtajam
07,122.075a dārukeṇa samāyuktaṃ svabāhubaladarpitaḥ
07,122.075c kaccid anyaṃ samārūḍhaḥ sa rathaṃ sātyakiḥ punaḥ
07,122.076a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ kuśalo hy asi bhāṣitum
07,122.076c asahyaṃ tam ahaṃ manye tan mamācakṣva saṃjaya
07,122.076d*1061_01 asahyaṃ sātyakiṃ manye rathameghaughanisvanam
07,122.076d*1062_01 saṃjayācakṣva bhūyo me yac cakrāte punaś ca tau
07,122.077 saṃjaya uvāca
07,122.077a śṛṇu rājan yathā tasya ratham anyaṃ mahāmatiḥ
07,122.077c dārukasyānujas tūrṇaṃ kalpanāvidhikalpitam
07,122.078a āyasaiḥ kāñcanaiś cāpi paṭṭair naddhaṃ sakūbaram
07,122.078c tārāsahasrakhacitaṃ siṃhadhvajapatākinam
07,122.079a aśvair vātajavair yuktaṃ hemabhāṇḍaparicchadaiḥ
07,122.079c pāṇḍurair indusaṃkāśaiḥ sarvaśabdātigair dṛḍhaiḥ
07,122.080a citrakāñcanasaṃnāhair vājimukhyair viśāṃ pate
07,122.080c ghaṇṭājālākularavaṃ śaktitomaravidyutam
07,122.081a vṛtaṃ sāṃgrāmikair dravyair bahuśastraparicchadam
07,122.081c rathaṃ saṃpādayām āsa meghagambhīranisvanam
07,122.082a taṃ samāruhya śaineyas tava sainyam upādravat
07,122.082c dāruko 'pi yathākāmaṃ prayayau keśavāntikam
07,122.083a karṇasyāpi mahārāja śaṅkhagokṣīrapāṇḍuraiḥ
07,122.083c citrakāñcanasaṃnāhaiḥ sadaśvair vegavattaraiḥ
07,122.084a hemakakṣyādhvajopetaṃ kḷptayantrapatākinam
07,122.084c agryaṃ rathaṃ suyantāraṃ bahuśastraparicchadam
07,122.085a upājahrus tam āsthāya karṇo 'py abhyadravad ripūn
07,122.085c etat te sarvam ākhyātaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
07,122.086a bhūyaś cāpi nibodha tvaṃ tavāpanayajaṃ kṣayam
07,122.086c ekatriṃśat tava sutā bhīmasenena pātitāḥ
07,122.087a durmukhaṃ pramukhe kṛtvā satataṃ citrayodhinam
07,122.087c śataśo nihatāḥ śūrāḥ sātvatenārjunena ca
07,122.088a bhīṣmaṃ pramukhataḥ kṛtvā bhagadattaṃ ca māriṣa
07,122.088c evam eṣa kṣayo vṛtto rājan durmantrite tava
07,123.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,123.001a tathā gateṣu śūreṣu teṣāṃ mama ca saṃjaya
07,123.001c kiṃ vai bhīmas tadākārṣīt tan mamācakṣva saṃjaya
07,123.001d*1063_01 kiṃ vai bhīmārjunau tatra sātyakiś cākarot tadā
07,123.002 saṃjaya uvāca
07,123.002a viratho bhīmaseno vai karṇavākśalyapīḍitaḥ
07,123.002c amarṣavaśam āpannaḥ phalgunaṃ vākyam abravīt
07,123.003a punaḥ punas tūbaraka mūḍha audariketi ca
07,123.003c akṛtāstraka mā yodhīr bāla saṃgrāmakātara
07,123.004a iti mām abravīt karṇaḥ paśyatas te dhanaṃjaya
07,123.004c evaṃ vaktā ca me vadhyas tena cokto 'smi bhārata
07,123.005a etad vrataṃ mahābāho tvayā saha kṛtaṃ mayā
07,123.005c yathaitan mama kaunteya tathā tava na saṃśayaḥ
07,123.006a tadvadhāya naraśreṣṭha smaraitad vacanaṃ mama
07,123.006c yathā bhavati tat satyaṃ tathā kuru dhanaṃjaya
07,123.007a tac chrutvā vacanaṃ tasya bhīmasyāmitavikramaḥ
07,123.007b*1064_01 vacanaṃ bhīmasenasya śrutvā tv amaravikramaḥ
07,123.007c tato 'rjuno 'bravīt karṇaṃ kiṃ cid abhyetya saṃyuge
07,123.008a karṇa karṇa vṛthādṛṣṭe sūtaputrātmasaṃstuta
07,123.008c adharmabuddhe śṛṇu me yat tvā vakṣyāmi sāṃpratam
07,123.009a dvividhaṃ karma śūrāṇāṃ yuddhe jayaparājayau
07,123.009c tau cāpy anityau rādheya vāsavasyāpi yudhyataḥ
07,123.009d*1065_01 raṇam utsṛjya nirlajja gacchase vai punaḥ punaḥ
07,123.009d*1065_02 māhātmyaṃ paśya bhīmasya karṇa janma kule tathā
07,123.009d*1065_03 noktavān paruṣaṃ yat tvā palāyanaparāyaṇam
07,123.009d*1065_04 bhūyas tvam api saṃgamya sakṛd eva yadṛcchayā
07,123.009d*1065_05 virathaṃ hatavān vīraṃ pāṇḍavaṃ sūtadāyada
07,123.009d*1065_06 kulasya sadṛśaṃ cāpi rādheya kṛtavān asi
07,123.009d*1065_07 tvam idānīṃ naraśreṣṭha prastutaṃ nāvabudhyase
07,123.009d*1065_08 sṛgāla iva manye 'haṃ kṣatraṃ tvam avamanyase
07,123.009d*1065_09 pitryaṃ karmāsya saṃgrāmas tavāstv anyaḥ kulocitaḥ
07,123.009d*1065_10 ahaṃ tvām api rādheya bravīmi raṇamūrdhani
07,123.009d*1065_11 sarvaśastrabhṛtāṃ madhye kuru kāryāṇi sarvaśaḥ
07,123.009d*1065_12 naikāntasiddhiḥ saṃgrāme vāsavasyāpi vidyate
07,123.010a mumūrṣur yuyudhānena viratho 'si visarjitaḥ
07,123.010b*1066_01 madvadhyas tvam iti jñātvā jitvā jīvan visarjitaḥ
07,123.010c yadṛcchayā bhīmasenaṃ virathaṃ kṛtavān asi
07,123.010d*1067_01 sa tvayā bhīmasenasya jayaḥ prāpto yadṛcchayā
07,123.011a adharmas tv eṣa rādheya yat tvaṃ bhīmam avocathāḥ
07,123.011c yuddhadharmaṃ vijānan vai yudhyantam apalāyinam
07,123.011d*1068_01 kathaṃ cid virathaṃ kṛtvā yat tvaṃ rūkṣam abhāṣathāḥ
07,123.011d*1068_02 adharmas tv eṣa sumahān anāryacaritaṃ ca tat
07,123.011d*1069_01 nāriṃ jitvātikatthante na ca jalpanti durvacaḥ
07,123.011d*1069_02 na ca kaṃ cana nindanti santaḥ śūrā nararṣabhāḥ
07,123.011d*1069_03 tvaṃ tu prākṛtavijñānas tat tad vadasi sūtaja
07,123.011d*1069_04 bahvabaddham akarṇyaṃ ca cāpalād aparīkṣitam
07,123.011e pūrayantaṃ yathāśakti śūrakarmāhave tathā
07,123.011f*1070_01 yudhyamānaṃ parākrāntaṃ śūram āryavrate ratam
07,123.011f*1071_01 yad avoco 'priyaṃ bhīmaṃ naitat satyaṃ vacas tava
07,123.012a paśyatāṃ sarvasainyānāṃ keśavasya mamaiva ca
07,123.012c viratho bhīmasenena kṛto 'si bahuśo raṇe
07,123.012e na ca tvāṃ paruṣaṃ kiṃ cid uktavān paṇḍunandanaḥ
07,123.013a yasmāt tu bahu rūkṣaṃ ca śrāvitas te vṛkodaraḥ
07,123.013c parokṣaṃ yac ca saubhadro yuṣmābhir nihato mama
07,123.014a tasmād asyāvalepasya sadyaḥ phalam avāpnuhi
07,123.014c tvayā tasya dhanuś chinnam ātmanāśāya durmate
07,123.015a tasmād vadhyo 'si me mūḍha sabhṛtyabalavāhanaḥ
07,123.015c kuru tvaṃ sarvakṛtyāni mahat te bhayam āgatam
07,123.016a hantāsmi vṛṣasenaṃ te prekṣamāṇasya saṃyuge
07,123.016c ye cānye 'py upayāsyanti buddhimohena māṃ nṛpāḥ
07,123.016d*1072_01 ye ca tatrāpi hantāram upayāsyanti māṃ yudhi
07,123.016e tāṃś ca sarvān haniṣyāmi satyenāyudham ālabhe
07,123.017a tvāṃ ca mūḍhākṛtaprajñam atimāninam āhave
07,123.017b*1073_01 muṇḍinaṃ tu haniṣyāmi tvāṃ ca karṇātimāninam
07,123.017c dṛṣṭvā duryodhano mando bhṛśaṃ tapsyati pātitam
07,123.018a arjunena pratijñāte vadhe karṇasutasya tu
07,123.018c mahān sutumulaḥ śabdo babhūva rathināṃ tadā
07,123.019a tasminn ākulasaṃgrāme vartamāne mahābhaye
07,123.019c mandaraśmiḥ sahasrāṃśur astaṃ girim upāgamat
07,123.019d*1074_01 tataḥ saṃdhyām upāsīnāḥ sarva eva nṛpottamāḥ
07,123.019d*1074_02 vyadṛśyantottamaruco mūrtimanta ivāgnayaḥ
07,123.019d*1075_01 lohitāyati cāditye tvaramāṇo dhanaṃjayaḥ
07,123.019d*1075_02 sahitaś cakrarakṣābhyāṃ śinīnām ṛṣabheṇa ca
07,123.019d*1075_03 yudhāmanyurathasthena bhīmena sahito 'nagha
07,123.019d*1075_04 jayadrathānugair vīrair yuddhāya samupāyayau
07,123.020a tato rājan hṛṣīkeśaḥ saṃgrāmaśirasi sthitam
07,123.020c tīrṇapratijñaṃ bībhatsuṃ pariṣvajyedam abravīt
07,123.021a diṣṭyā saṃpāditā jiṣṇo pratijñā mahatī tvayā
07,123.021c diṣṭyā ca nihataḥ pāpo vṛddhakṣatraḥ sahātmajaḥ
07,123.022a dhārtarāṣṭrabalaṃ prāpya devasenāpi bhārata
07,123.022c sīdeta samare jiṣṇo nātra kāryā vicāraṇā
07,123.023a na taṃ paśyāmi lokeṣu cintayan puruṣaṃ kva cit
07,123.023c tvad ṛte puruṣavyāghra ya etad yodhayed balam
07,123.024a mahāprabhāvā bahavas tvayā tulyādhikāpi vā
07,123.024c sametāḥ pṛthivīpālā dhārtarāṣṭrasya kāraṇāt
07,123.024e te tvāṃ prāpya raṇe kruddhaṃ nābhyavartanta daṃśitāḥ
07,123.025a tava vīryaṃ balaṃ caiva rudraśakrāntakopamam
07,123.025c nedṛśaṃ śaknuyāt kaś cid raṇe kartuṃ parākramam
07,123.025e yādṛśaṃ kṛtavān adya tvam ekaḥ śatrutāpanaḥ
07,123.026a evam eva hate karṇe sānubandhe durātmani
07,123.026c vardhayiṣyāmi bhūyas tvāṃ vijitāriṃ hatadviṣam
07,123.027a tam arjunaḥ pratyuvāca prasādāt tava mādhava
07,123.027c pratijñeyaṃ mayottīrṇā vibudhair api dustarā
07,123.028a anāścaryo jayas teṣāṃ yeṣāṃ nātho 'si mādhava
07,123.028c tvatprasādān mahīṃ kṛtsnāṃ saṃprāpsyati yudhiṣṭhiraḥ
07,123.029a tavaiva bhāro vārṣṇeya tavaiva vijayaḥ prabho
07,123.029c vardhanīyās tava vayaṃ preṣyāś ca madhusūdana
07,123.030a evam uktaḥ smayan kṛṣṇaḥ śanakair vāhayan hayān
07,123.030c darśayām āsa pārthāya krūram āyodhanaṃ mahat
07,123.031 śrīkṛṣṇa uvāca
07,123.031a prārthayanto jayaṃ yuddhe prathitaṃ ca mahad yaśaḥ
07,123.031c pṛthivyāṃ śerate śūrāḥ pārthivās tvaccharair hatāḥ
07,123.032a vikīrṇaśastrābharaṇā vipannāśvarathadvipāḥ
07,123.032c saṃchinnabhinnavarmāṇo vaiklavyaṃ paramaṃ gatāḥ
07,123.033a sasattvā gatasattvāś ca prabhayā parayā yutāḥ
07,123.033c sajīvā iva lakṣyante gatasattvā narādhipāḥ
07,123.034a teṣāṃ śaraiḥ svarṇapuṅkhaiḥ śastraiś ca vividhaiḥ śitaiḥ
07,123.034c vāhanair āyudhaiś caiva saṃpūrṇāṃ paśya medinīm
07,123.035a varmabhiś carmabhir hāraiḥ śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ
07,123.035c uṣṇīṣair mukuṭaiḥ sragbhiś cūḍāmaṇibhir ambaraiḥ
07,123.036a kaṇṭhasūtrair aṅgadaiś ca niṣkair api ca suprabhaiḥ
07,123.036c anyaiś cābharaṇaiś citrair bhāti bhārata medinī
07,123.036d@017_0001 anukarṣair upāsaṅgaiḥ patākābhir dhvajais tathā
07,123.036d@017_0002 upaskarair adhiṣṭhānair īṣādaṇḍakabandhuraiḥ
07,123.036d@017_0003 cakraiḥ pramathitaiś citrair akṣaiś ca bahudhā raṇe
07,123.036d@017_0004 yugair yoktraiḥ kalāpaiś ca dhanurbhiḥ sāyakais tathā
07,123.036d@017_0005 paristomaiḥ kuthābhiś ca parighair aṅkuśais tathā
07,123.036d@017_0006 śaktibhir bhindipālaiś ca tūṇaiḥ śūlaiḥ paraśvadhaiḥ
07,123.036d@017_0007 prāsaiś ca tomaraiś caiva kuntair yaṣṭibhir eva ca
07,123.036d@017_0008 śataghnībhir bhuśuṇḍībhiḥ khaḍgaiḥ paraśubhis tathā
07,123.036d@017_0009 musalair mudgaraiś caiva gadābhiḥ kuṇapais tathā
07,123.036d@017_0010 suvarṇavikṛtābhiś ca kaśābhir bharatarṣabha
07,123.036d@017_0011 ghaṇṭābhiś ca gajendrāṇāṃ bhāṇḍaiś ca vividhair api
07,123.036d@017_0012 sragbhiś ca nānābharaṇair vastraiś caiva mahādhanaiḥ
07,123.036d@017_0013 apaviddhair babhau bhūmir grahair dyaur iva śāradī
07,123.036d@017_0014 pṛthivyāṃ pṛthivīhetoḥ pṛthivīpatayo hatāḥ
07,123.036d@017_0015 pṛthivīm upaguhyāṅgaiḥ suptāḥ kāntām iva priyām
07,123.036d@017_0016 imāṃś ca girikūṭābhān nāgān airāvatopamān
07,123.036d@017_0017 kṣarataḥ śoṇitaṃ bhūri śastracchedadarīmukhaiḥ
07,123.036d@017_0018 darīmukhair iva girīn gairikāmbuparisravān
07,123.036d@017_0019 tava bāṇahatān vīra paśya niṣṭanataḥ kṣitau
07,123.036d@017_0020 hayāṃś ca patitān paśya svarṇabhāṇḍavibhūṣitān
07,123.036d@017_0021 gandharvanagarākārān rathāṃś ca nihateśvarān
07,123.036d@017_0022 chinnadhvajapatākākṣān vicakrān hatasārathīn
07,123.036d@017_0023 nikṛttakūbarayugān bhagneṣān bandhurān prabho
07,123.036d@017_0024 paśya pārtha hayān bhūmau vimānopamadarśanān
07,123.036d@017_0025 pattīṃś ca nihatān vīra śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,123.036d@017_0026 dhanurbhṛtaś carmabhṛtaḥ śayānān rudhirokṣitān
07,123.036d@017_0027 mahīm āliṅgya sarvāṅgaiḥ pāṃsudhvastaśiroruhān
07,123.036d@017_0028 paśya yodhān mahābāho tvaccharair bhinnavigrahān
07,123.036d@017_0029 nipātitadviparathavājisaṃkulam
07,123.036d@017_0030 asṛgvasāpiśitasamṛddhakardamam
07,123.036d@017_0031 niśācaraśvavṛkapiśācamodanaṃ
07,123.036d@017_0032 mahītalaṃ naravara paśya durdṛśam
07,123.036d@017_0033 idaṃ mahat tvayy upapadyate vibho
07,123.036d@017_0034 raṇājire karma yaśobhivardhanam
07,123.036d@017_0035 śatakratau cāpi ca devasattame
07,123.036d@017_0036 mahāhave jaghnuṣi daityadānavān
07,123.036d@017_0037 sa darśayann eva kirīṭine 'rihā
07,123.036d@017_0038 janārdanas tām aribhūmim añjasā
07,123.036d@017_0039 ajātaśatruṃ samupetya pāṇḍavaṃ
07,123.036d@017_0040 nivedayām āsa hataṃ jayadratham
07,123.037a cāmarair vyajanaiś citrair dhvajaiś cāśvarathadvipaiḥ
07,123.037c vividhaiś ca paristomair aśvānāṃ ca prakīrṇakaiḥ
07,123.038a kuthābhiś ca vicitrābhir varūthaiś ca mahādhanaiḥ
07,123.038c saṃstīrṇāṃ vasudhāṃ paśya citrapaṭṭair ivāvṛtām
07,123.039a nāgebhyaḥ patitān anyān kalpitebhyo dvipaiḥ saha
07,123.039c siṃhān vajrapraṇunnebhyo giryagrebhya iva cyutān
07,123.040a saṃsyūtān vājibhiḥ sārdhaṃ dharaṇyāṃ paśya cāparān
07,123.040c padātisādisaṃghāṃś ca kṣatajaughapariplutān
07,123.041 saṃjaya uvāca
07,123.041a evaṃ saṃdarśayan kṛṣṇo raṇabhūmiṃ kirīṭinaḥ
07,123.041c svaiḥ sametaḥ sa muditaḥ pāñcajanyaṃ vyanādayat
07,123.041d*1076_01 sa darśayann eva kirīṭīne 'rihā
07,123.041d*1076_02 janārdanas tām aribhūmim añjasā
07,123.041d*1076_03 ajātaśatruṃ samupetya pāṇḍavaṃ
07,123.041d*1076_04 nivedayām āsa hataṃ jayadratham
07,123.041d*1077_01 sātyakiḥ pārtham abhyāyād bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
07,123.041d*1077_02 yudhāmanyūttamaujau ca pāñcālasyātmajāv ubhau
07,123.041d*1077_03 te nivārya śarair drauṇiṃ karṇaṃ ca saha bhūmipaiḥ
07,123.041d*1077_04 agacchan rathinaś caiva yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
07,124.001 saṃjaya uvāca
07,124.001*1078_01 tato rājānam abhyetya dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
07,124.001*1078_02 cacakṣe saṃprahṛṣṭātmā hataṃ pārthena saindhavam
07,124.001*1078_03 diṣṭyā vardhasi rājendra hataśatrur narottama
07,124.001*1078_04 diṣṭyā nistīrṇavāṃś caiva pratijñām anujas tava
07,124.001*1078_05 sa tv evam uktaḥ kṛṣṇena hṛṣṭaḥ parapuraṃjayaḥ
07,124.001a tato yudhiṣṭhiro rājā rathād āplutya bhārata
07,124.001c paryaṣvajat tadā kṛṣṇāv ānandāśrupariplutaḥ
07,124.001d*1079_01 avatīrya rathād rājā paryaṣvajata keśavam
07,124.001d*1079_02 saṃprahṛṣṭamanā rājan dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
07,124.002a pramṛjya vadanaṃ śubhraṃ puṇḍarīkasamaprabham
07,124.002c abravīd vāsudevaṃ ca pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam
07,124.003a diṣṭyā paśyāmi saṃgrāme tīrṇabhārau mahārathau
07,124.003c diṣṭyā ca nihataḥ pāpaḥ saindhavaḥ puruṣādhamaḥ
07,124.004a kṛṣṇa diṣṭyā mama prītir mahatī pratipāditā
07,124.004c diṣṭyā śatrugaṇāś caiva nimagnāḥ śokasāgare
07,124.005a na teṣāṃ duṣkaraṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu vidyate
07,124.005c sarvalokagurur yeṣāṃ tvaṃ nātho madhusūdana
07,124.006a tava prasādād govinda vayaṃ jeṣyāmahe ripūn
07,124.006c yathā pūrvaṃ prasādāt te dānavān pākaśāsanaḥ
07,124.007a pṛthivīvijayo vāpi trailokyavijayo 'pi vā
07,124.007c dhruvo hi teṣāṃ vārṣṇeya yeṣāṃ tuṣṭo 'si mādhava
07,124.007d*1080_01 tvatprasādād dhṛṣīkeśa rājyaṃ prāpsyāmi cottamam
07,124.008a na teṣāṃ vidyate pāpaṃ saṃgrāme vā parājayaḥ
07,124.008c tridaśeśvaranāthas tvaṃ yeṣāṃ tuṣṭo 'si mādhava
07,124.009a tvatprasādād dhṛṣīkeśa śakraḥ suragaṇeśvaraḥ
07,124.009c trailokyavijayaṃ śrīmān prāptavān raṇamūrdhani
07,124.010a tava caiva prasādena tridaśās tridaśeśvara
07,124.010c amaratvaṃ gatāḥ kṛṣṇa lokāṃś cāśnuvate 'kṣayān
07,124.011a tvatprasādasamutthena vikrameṇārisūdana
07,124.011c sureśatvaṃ gataḥ śakro hatvā daityān sahasraśaḥ
07,124.012a tvatprasādād dhṛṣīkeśa jagat sthāvarajaṅgamam
07,124.012c svavartmani sthitaṃ vīra japahomeṣu vartate
07,124.013a ekārṇavam idaṃ pūrvaṃ sarvam āsīt tamomayam
07,124.013c tvatprasādāt prakāśatvaṃ jagat prāptaṃ narottama
07,124.014a sraṣṭāraṃ sarvalokānāṃ paramātmānam acyutam
07,124.014c ye prapannā hṛṣīkeśaṃ na te muhyanti karhi cit
07,124.014d*1081_01 purāṇaṃ paramaṃ devaṃ devadevaṃ sanātanam
07,124.014d*1081_02 ye prapannāḥ suraguruṃ na te muhyanti karhi cit
07,124.015a anādinidhanaṃ devaṃ lokakartāram avyayam
07,124.015c tvāṃ bhaktā ye hṛṣīkeśa durgāṇy atitaranti te
07,124.016a paraṃ purāṇaṃ puruṣaṃ purāṇānāṃ paraṃ ca yat
07,124.016c prapadyatas taṃ paramaṃ parā bhūtir vidhīyate
07,124.016d*1082_01 goptāraṃ sarvalokānāṃ yat tad brahma sanātanam
07,124.016d*1082_02 lokādiṃ viśvakarmāṇam akṣayakṣaram akṣaram
07,124.016d*1082_03 manasaḥ paramāṃ yoniṃ khaṃ vāyur jyotiṣāṃ nidhim
07,124.017a yo 'gāta caturo vedān yaś ca vedeṣu gīyate
07,124.017c taṃ prapadya mahātmānaṃ bhūtim āpnoty anuttamām
07,124.017d*1083_01 sraṣṭāraṃ sarvavarṇānāṃ bhuvaś ca prakṛtiṃ parām
07,124.017d*1083_02 yogānāṃ ca paraṃ brahma dīptaṃ brahmavidāṃ nidhim
07,124.017d*1083_03 carācarasya sraṣṭāraṃ pratihartāram eva ca
07,124.017d*1083_04 tvām ajaṃ kāraṇātmānaṃ prapadye pāṇḍavapriyam
07,124.017d*1084_01 parameśa pareśeśa tiryag īśa nareśvara
07,124.017d*1084_02 sarveśvareśvareśeśa namas te puruṣottama
07,124.017d*1084_03 tvam īśeśeśvareśāna prabho vardhasva mādhava
07,124.017d*1084_04 prabhavāpyaya sarvasya sarvātman pṛthulocana
07,124.018a dhanaṃjayasakhā yaś ca dhanaṃjayahitaś ca yaḥ
07,124.018c taṃ dhanaṃjayagoptāraṃ prapadya sukham edhate
07,124.018d@018_0001 saṃhṛṣṭendriyacittātmā nāśakad vaktum ojasā
07,124.018d@018_0002 muhūrtam iva harṣeṇa tūṣṇīṃ bhūtvā mahāmatiḥ
07,124.018d@018_0003 tato harṣānvito rājā harṣāśruplutalocanaḥ
07,124.018d@018_0004 uvāca paramaprītaḥ sagadgadam idaṃ vacaḥ
07,124.018d@018_0005 priyam etad upaśrutya tvattaḥ puṣkaralocana
07,124.018d@018_0006 nāntaṃ gacchāmi harṣasya titīrṣur udadher iva
07,124.018d@018_0007 atyadbhutam idaṃ kṛṣṇa kṛtaṃ pārthena dhīmatā
07,124.018d@018_0008 tvayā guptena govinda ghnatā pāpaṃ jayadratham
07,124.018d@018_0009 kiṃ tu nātyadbhutaṃ teṣāṃ yeṣāṃ nas tvaṃ samāśrayaḥ
07,124.018d@018_0010 sthitaḥ sarvātmanā nityaṃ priyeṣu ca hiteṣu ca
07,124.018d@018_0011 tvaṃ caivāsmābhir āśritya kṛtaḥ śastrasamudyamaḥ
07,124.018d@018_0012 surair ivāsuravadhe śakraṃ śakrānujāhave
07,124.018d@018_0013 asaṃbhāvyam idaṃ karma devair api janārdana
07,124.018d@018_0014 tvadbuddhibalavīryeṇa kṛtavān eṣa phalgunaḥ
07,124.018d@018_0015 bālyāt prabhṛti te kṛṣṇa karmāṇi śrutavān aham
07,124.018d@018_0016 amānuṣāṇi divyāni mahānti ca bahūni ca
07,124.018d@018_0017 yadaivānugṛhītāḥ sma tvayā snehānurāgataḥ
07,124.018d@018_0018 tadaivājñāsiṣaṃ śatrūn hatān prāptāṃ ca medinīm
07,124.018d@018_0019 mārkaṇḍeyaḥ purāṇarṣiś caritajñas tavānagha
07,124.018d@018_0020 māhātmyam anubhāvaṃ ca purā kīrtitavān muniḥ
07,124.018d@018_0021 asito devalaś caiva nāradaś ca mahātapāḥ
07,124.018d@018_0022 pitāmahaś ca me vyāsas tvām āhur vidhim uttamam
07,124.018d@018_0023 tvaṃ tejas tvaṃ paraṃ brahma tvaṃ satyaṃ tvaṃ mahat tapaḥ
07,124.018d@018_0024 tvaṃ śreyas tvaṃ yaśaś cāgryaṃ kāraṇaṃ jagatas tathā
07,124.018d@018_0025 tvayā sṛṣṭam idaṃ sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam
07,124.018d@018_0026 pralaye samanuprāpte tvāṃ vai niviśate punaḥ
07,124.018d@018_0027 anādinidhanaṃ devaṃ viśvam īśaṃ prajāpatim
07,124.018d@018_0028 dhātāram ajam avyaktam āhur vedavido janāḥ
07,124.018d@018_0029 bhūtātmānaṃ mahātmānam anantaṃ viśvatomukham
07,124.018d@018_0030 api devā na jānanti guhyam ādyaṃ jagatpatim
07,124.018d@018_0031 nārāyaṇaṃ paraṃ devaṃ paramātmānam aīśvaram
07,124.018d@018_0032 jñānayoniṃ hariṃ viṣṇuṃ mumukṣūṇāṃ parāyaṇam
07,124.018d@018_0033 paraṃ purāṇaṃ puruṣaṃ purāṇānāṃ paraṃ ca yat
07,124.018d@018_0034 evamādiguṇānāṃ te karmaṇāṃ divi ceha ca
07,124.018d@018_0035 atītabhūtabhavyānāṃ saṃkhyātātra na vidyate
07,124.018d@018_0036 sarvato rakṣaṇīyāḥ sma saśakrāṇāṃ divaukasām
07,124.018d@018_0037 yais tvaṃ sarvaguṇopetaḥ suhṛn na upapāditaḥ
07,124.018d@018_0038 ity evaṃ dharmarājena harir ukto mahāyaśāḥ
07,124.018d@018_0039 anurūpam idaṃ vākyaṃ pratyuvāca janārdanaḥ
07,124.018d@018_0040 bhavatas tapasogreṇa dharmeṇa parameṇa ca
07,124.018d@018_0041 sādhutvād ārjavāc caiva hataḥ pāpo jayadrathaḥ
07,124.018d@018_0042 ayaṃ ca puruṣavyāghra tvadanudhyānabṛṃhitaḥ
07,124.018d@018_0043 hatvā yodhasahasrāṇi nyahañ jiṣṇur jayadratham
07,124.018d@018_0044 kṛtitve bāhuvīrye ca tathaivāsaṃbhrame 'pi ca
07,124.018d@018_0045 śīghratāmoghavedhitve nāsti pārthasamaḥ kva cit
07,124.018d@018_0046 tad ayaṃ bharataśreṣṭha bhrātā te pāṇḍavārjunaḥ
07,124.018d@018_0047 sainyakṣayaṃ raṇe kṛtvā sindhurājaśiro 'harat
07,124.018d@018_0048 tato dharmasuto jiṣṇuṃ pariṣvajya viśāṃ pate
07,124.018d@018_0049 pramṛjya vadanaṃ cāsya paryāśvāsayata prabhuḥ
07,124.018d@018_0050 atīva sumahat karma kṛtavān asi phalguna
07,124.018d@018_0051 asahyaṃ cāviṣahyaṃ ca devair api savāsavaiḥ
07,124.018d@018_0052 diṣṭyā nistīrṇabhāro 'si hatāriś cāsi śatruhan
07,124.018d@018_0053 diṣṭyā satyā pratijñeyaṃ kṛtā hatvā jayadratham
07,124.018d@018_0054 evam uktvā guḍākeśaṃ dharmarājo mahāyaśāḥ
07,124.018d@018_0055 pasparśa puṇyagandhena pṛṣṭhe hastena pārthivaḥ
07,124.019a ity uktau tau mahātmānāv ubhau keśavapāṇḍavau
07,124.019c tāv abrūtāṃ tadā hṛṣṭau rājānaṃ pṛthivīpatim
07,124.020a tava kopāgninā dagdhaḥ pāpo rājā jayadrathaḥ
07,124.020c udīrṇaṃ cāpi sumahad dhārtarāṣṭrabalaṃ raṇe
07,124.021a hanyate nihataṃ caiva vinaṅkṣyati ca bhārata
07,124.021c tava krodhahatā hy ete kauravāḥ śatrusūdana
07,124.022a tvāṃ hi cakṣurhaṇaṃ vīraṃ kopayitvā suyodhanaḥ
07,124.022c samitrabandhuḥ samare prāṇāṃs tyakṣyati durmatiḥ
07,124.023a tava krodhahataḥ pūrvaṃ devair api sudurjayaḥ
07,124.023c śaratalpagataḥ śete bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ
07,124.024a durlabho hi jayas teṣāṃ saṃgrāme ripusūdana
07,124.024c yātā mṛtyuvaśaṃ te vai yeṣāṃ kruddho 'si pāṇḍava
07,124.025a rājyaṃ prāṇāḥ priyāḥ putrāḥ saukhyāni vividhāni ca
07,124.025c acirāt tasya naśyanti yeṣāṃ kruddho 'si mānada
07,124.026a vinaṣṭān kauravān manye saputrapaśubāndhavān
07,124.026b*1085_00 śrībhagavān uvāca
07,124.026b*1085_01 evam etan mahābāho vinaṣṭāḥ kauravā mṛdhe
07,124.026c rājadharmapare nityaṃ tvayi kruddhe yudhiṣṭhira
07,124.027a tato bhīmo mahābāhuḥ sātyakiś ca mahārathaḥ
07,124.027c abhivādya guruṃ jyeṣṭhaṃ mārgaṇaiḥ kṣatavikṣatau
07,124.027e sthitāv āstāṃ maheṣvāsau pāñcālyaiḥ parivāritau
07,124.028a tau dṛṣṭva muditau vīrau prāñjalī cāgrataḥ sthitau
07,124.028c abhyanandata kaunteyas tāv ubhau bhīmasātyakī
07,124.029a diṣṭyā paśyāmi vāṃ vīrau vimuktau sainyasāgarāt
07,124.029c droṇagrāhād durādharṣād dhārdikyamakarālayāt
07,124.029e diṣṭyā ca nirjitāḥ saṃkhye pṛthivyāṃ sarvapārthivāḥ
07,124.030a yuvāṃ vijayinau cāpi diṣṭyā paśyāmi saṃyuge
07,124.030c diṣṭyā droṇo jitaḥ saṃkhye hārdikyaś ca mahābalaḥ
07,124.030d*1086_01 diṣṭyā vikarṇibhiḥ karṇo raṇe nītaḥ parābhavam
07,124.030d*1086_02 vimukhaś ca kṛtaḥ śalyo yuvābhyāṃ puruṣarṣabhau
07,124.030d*1086_03 diṣṭyā yuvāṃ kuśalinau saṃgrāmāt punar āgatau
07,124.030d*1086_04 paśyāmi rathināṃ śreṣṭhāv ubhau yuddhaviśāradau
07,124.030d*1086_05 mama vākyakarau vīrau mama gauravayantritau
07,124.031a sainyārṇavaṃ samuttīrṇau diṣṭyā paśyāmi cānaghau
07,124.031c samaraślāghinau vīrau samareṣv apalāyinau
07,124.031e mama prāṇasamau caiva diṣṭyā paśyāmi vām aham
07,124.032a ity uktvā pāṇḍavo rājā yuyudhānavṛkodarau
07,124.032c sasvaje puruṣavyāghrau harṣād bāṣpaṃ mumoca ha
07,124.033a tataḥ pramuditaṃ sarvaṃ balam āsīd viśāṃ pate
07,124.033c pāṇḍavānāṃ jayaṃ dṛṣṭvā yuddhāya ca mano dadhe
07,125.001 saṃjaya uvāca
07,125.001a saindhave nihate rājan putras tava suyodhanaḥ
07,125.001c aśruklinnamukho dīno nirutsāho dviṣajjaye
07,125.001d*1087_01 durmanā niḥśvasann uṣṇo bhagnadaṃṣṭra ivoragaḥ
07,125.001d*1087_02 āgaskṛt sarvalokasya putras te 'rtiṃ parām agāt
07,125.001d*1087_03 dṛṣṭvā tat kadanaṃ ghoraṃ svabalasya kṛtaṃ mahat
07,125.001d*1087_04 jiṣṇunā bhīmasenena sātvatena ca saṃyuge
07,125.001d*1087_05 sa vivarṇaḥ kṛśo dīno bāṣpaviplutalocanaḥ
07,125.001e amanyatārjunasamo yodho bhuvi na vidyate
07,125.002a na droṇo na ca rādheyo nāśvatthāmā kṛpo na ca
07,125.002c kruddhasya pramukhe sthātuṃ paryāptā iti māriṣa
07,125.003a nirjitya hi raṇe pārthaḥ sarvān mama mahārathān
07,125.003c avadhīt saindhavaṃ saṃkhye nainaṃ kaś cid avārayat
07,125.004a sarvathā hatam evaitat kauravāṇāṃ mahad balam
07,125.004c na hy asya vidyate trātā sākṣād api puraṃdaraḥ
07,125.005a yam upāśritya saṃgrāme kṛtaḥ śastrasamudyamaḥ
07,125.005c sa karṇo nirjitaḥ saṃkhye hataś caiva jayadrathaḥ
07,125.006a paruṣāṇi sabhāmadhye proktavān yaḥ sma pāṇḍavān
07,125.006b*1088_01 vadho yena pratijñātaḥ saṃyuge savyasācinaḥ
07,125.006c sa karṇo nirjitaḥ saṃkhye saindhavaś ca nipātitaḥ
07,125.007a yasya vīryaṃ samāśritya śamaṃ yācantam acyutam
07,125.007c tṛṇavat tam ahaṃ manye sa karṇo nirjito yudhi
07,125.008a evaṃ klāntamanā rājann upāyād droṇam īkṣitum
07,125.008c āgaskṛt sarvalokasya putras te bharatarṣabha
07,125.009a tatas tat sarvam ācakhyau kurūṇāṃ vaiśasaṃ mahat
07,125.009c parān vijayataś cāpi dhārtarāṣṭrān nimajjataḥ
07,125.010 duryodhana uvāca
07,125.010a paśya mūrdhāvasiktānām ācārya kadanaṃ kṛtam
07,125.010c kṛtvā pramukhataḥ śūraṃ bhīṣmaṃ mama pitāmaham
07,125.011a taṃ nihatya pralubdho 'yaṃ śikhaṇḍī pūrṇamānasaḥ
07,125.011c pāñcālaiḥ sahitaḥ sarvaiḥ senāgram abhikarṣati
07,125.012a aparaś cāpi durdharṣaḥ śiṣyas te savyasācinā
07,125.012c akṣauhiṇīḥ sapta hatvā hato rājā jayadrathaḥ
07,125.013a asmadvijayakāmānāṃ suhṛdām upakāriṇām
07,125.013c gantāsmi katham ānṛṇyaṃ gatānāṃ yamasādanam
07,125.014a ye madarthaṃ parīpsanti vasudhāṃ vasudhādhipāḥ
07,125.014c te hitvā vasudhaiśvaryaṃ vasudhām adhiśerate
07,125.015a so 'haṃ kāpuruṣaḥ kṛtvā mitrāṇāṃ kṣayam īdṛśam
07,125.015c nāśvamedhasahasreṇa pātum ātmānam utsahe
07,125.016a mama lubdhasya pāpasya tathā dharmāpacāyinaḥ
07,125.016c vyāyacchanto jigīṣantaḥ prāptā vaivasvatakṣayam
07,125.017a kathaṃ patitavṛttasya pṛthivī suhṛdāṃ druhaḥ
07,125.017c vivaraṃ nāśakad dātuṃ mama pārthivasaṃsadi
07,125.018a so 'haṃ rudhirasiktāṅgaṃ rājñāṃ madhye pitāmaham
07,125.018c śayānaṃ nāśakaṃ trātuṃ bhīṣmam āyodhane hatam
07,125.019a taṃ mām anāryapuruṣaṃ mitradruham adhārmikam
07,125.019c kiṃ sa vakṣyati durdharṣaḥ sametya paralokajit
07,125.020a jalasaṃdhaṃ maheṣvāsaṃ paśya sātyakinā hatam
07,125.020c madartham udyataṃ śūraṃ prāṇāṃs tyaktvā mahāratham
07,125.021a kāmbojaṃ nihataṃ dṛṣṭvā tathālambusam eva ca
07,125.021c anyān bahūṃś ca suhṛdo jīvitārtho 'dya ko mama
07,125.022a vyāyacchanto hatāḥ śūrā madarthe ye 'parāṅmukhāḥ
07,125.022c yatamānāḥ paraṃ śaktyā vijetum ahitān mama
07,125.023a teṣāṃ gatvāham ānṛṇyam adya śaktyā paraṃtapa
07,125.023c tarpayiṣyāmi tān eva jalena yamunām anu
07,125.024a satyaṃ te pratijānāmi sarvaśastrabhṛtāṃ vara
07,125.024c iṣṭāpūrtena ca śape vīryeṇa ca sutair api
07,125.025a nihatya tān raṇe sarvān pāñcālān pāṇḍavaiḥ saha
07,125.025c śāntiṃ labdhāsmi teṣāṃ vā raṇe gantā salokatām
07,125.026a na hīdānīṃ sahāyā me parīpsanty anupaskṛtāḥ
07,125.026c śreyo hi pāṇḍūn manyante na tathāsmān mahābhuja
07,125.027a svayaṃ hi mṛtyur vihitaḥ satyasaṃdhena saṃyuge
07,125.027c bhavān upekṣāṃ kurute suśiṣyatvād dhanaṃjaye
07,125.028a ato vinihatāḥ sarve ye 'smajjayacikīrṣavaḥ
07,125.028c karṇam eva tu paśyāmi saṃpraty asmajjayaiṣiṇam
07,125.029a yo hi mitram avijñāya yāthātathyena mandadhīḥ
07,125.029c mitrārthe yojayaty enaṃ tasya so 'rtho 'vasīdati
07,125.030a tādṛgrūpam idaṃ kāryaṃ kṛtaṃ mama suhṛdbruvaiḥ
07,125.030c mohāl lubdhasya pāpasya jihmācārais tatas tataḥ
07,125.031a hato jayadrathaś caiva saumadattiś ca vīryavān
07,125.031c abhīṣāhāḥ śūrasenāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ
07,125.032a so 'ham adya gamiṣyāmi yatra te puruṣarṣabhāḥ
07,125.032c hatā madarthaṃ saṃgrāme yudhyamānāḥ kirīṭinā
07,125.033a na hi me jīvitenārthas tān ṛte puruṣarṣabhān
07,125.033c ācāryaḥ pāṇḍuputrāṇām anujānātu no bhavān
07,126.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,126.001a sindhurāje hate tāta samare savyasācinā
07,126.001c tathaiva bhūriśravasi kim āsīd vo manas tadā
07,126.002a duryodhanena ca droṇas tathoktaḥ kurusaṃsadi
07,126.002c kim uktavān paraṃ tasmāt tan mamācakṣva saṃjaya
07,126.003 saṃjaya uvāca
07,126.003a niṣṭānako mahān āsīt sainyānāṃ tava bhārata
07,126.003c saindhavaṃ nihataṃ dṛṣṭvā bhūriśravasam eva ca
07,126.004a mantritaṃ tava putrasya te sarvam avamenire
07,126.004b*1089_01 avamenire ca te sarve tava putrasya mantritam
07,126.004c yena mantreṇa nihatāḥ śataśaḥ kṣatriyarṣabhāḥ
07,126.005a droṇas tu tad vacaḥ śrutvā putrasya tava durmanāḥ
07,126.005c muhūrtam iva tu dhyātvā bhṛśam ārto 'bhyabhāṣata
07,126.006a duryodhana kim evaṃ māṃ vākśarair abhikṛntasi
07,126.006c ajayyaṃ samare nityaṃ bruvāṇaṃ savyasācinam
07,126.007a etenaivārjunaṃ jñātum alaṃ kaurava saṃyuge
07,126.007c yac chikhaṇḍy avadhīd bhīṣmaṃ pālyamānaḥ kirīṭinā
07,126.008a avadhyaṃ nihataṃ dṛṣṭvā saṃyuge devamānuṣaiḥ
07,126.008c tadaivājñāsiṣam ahaṃ neyam astīti bhāratī
07,126.009a yaṃ puṃsāṃ triṣu lokeṣu sarvaśūram amaṃsmahi
07,126.009c tasmin vinihate śūre kiṃ śeṣaṃ paryupāsmahe
07,126.010a yān sma tān glahate tātaḥ śakuniḥ kurusaṃsadi
07,126.010c akṣān na te 'kṣā niśitā bāṇās te śatrutāpanāḥ
07,126.010d*1090_01 akṣāṃs tu manyase bāṇāñ śobhamānāñ śitāñ śarān
07,126.011a ta ete ghnanti nas tāta viśikhā jayacoditāḥ
07,126.011c yāṃs tadā khyāpyamānāṃs tvaṃ vidureṇa na budhyase
07,126.012a tās tā vilapataś cāpi vidurasya mahātmanaḥ
07,126.012c dhīrasya vāco nāśrauṣīḥ kṣemāya vadataḥ śivāḥ
07,126.013a tad idaṃ vartate ghoram āgataṃ vaiśasaṃ mahat
07,126.013c tasyāvamānād vākyasya duryodhana kṛte tava
07,126.013d*1091_01 yo 'vamanya vacaḥ pathyaṃ suhṛdām āptakāriṇām
07,126.013d*1091_02 svamataṃ kurute mūḍhaḥ sa śocyo nacirād iva
07,126.013d*1092_01 neha vai paralokāya pāpam iccheta pārthivāḥ
07,126.014a yac ca naḥ prekṣamāṇānāṃ kṛṣṇām ānāyayaḥ sabhām
07,126.014c anarhatīṃ kule jātāṃ sarvadharmānucāriṇīm
07,126.015a tasyādharmasya gāndhāre phalaṃ prāptam idaṃ tvayā
07,126.015c no cet pāpaṃ pare loke tvam arcchethās tato 'dhikam
07,126.016a yac ca tān pāṇḍavān dyūte viṣameṇa vijitya ha
07,126.016c prāvrājayas tadāraṇye rauravājinavāsasaḥ
07,126.017a putrāṇām iva caiteṣāṃ dharmam ācaratāṃ sadā
07,126.017c druhyet ko nu naro loke mad anyo brāhmaṇabruvaḥ
07,126.017d*1093_01 garbhādhānādiyuktaś ca tathopanayanena ca
07,126.017d*1093_02 na karma kṛtavā[?taṃ nā]dhīte sa bhaved brāhmaṇabruvaḥ
07,126.018a pāṇḍavānām ayaṃ kopas tvayā śakuninā saha
07,126.018c āhṛto dhṛtarāṣṭrasya saṃmate kurusaṃsadi
07,126.019a duḥśāsanena saṃyuktaḥ karṇena parivardhitaḥ
07,126.019c kṣattur vākyam anādṛtya tvayābhyastaḥ punaḥ punaḥ
07,126.019d*1094_01 tad dhi naḥ krodhavṛkṣaś ca kṛtamūlo mahātmanām
07,126.019d*1094_02 tasya puṣpaphale rājann upabhuṃkṣva mahābala
07,126.020a yat tat sarve parābhūya paryavārayatārjunim
07,126.020c sindhurājānam āśritya sa vo madhye kathaṃ hataḥ
07,126.021a kathaṃ tvayi ca karṇe ca kṛpe śalye ca jīvati
07,126.021c aśvatthāmni ca kauravya nidhanaṃ saindhavo 'gamat
07,126.022a yad vas tat sarvarājānas tejas tigmam upāsate
07,126.022c sindhurājaṃ paritrātuṃ sa vo madhye kathaṃ hataḥ
07,126.023a mayy eva hi viśeṣeṇa tathā duryodhana tvayi
07,126.023c āśaṃsata paritrāṇam arjunāt sa mahīpatiḥ
07,126.024a tatas tasmin paritrāṇam alabdhavati phalgunāt
07,126.024c na kiṃ cid anupaśyāmi jīvitatrāṇam ātmanaḥ
07,126.025a majjantam iva cātmānaṃ dhṛṣṭadyumnasya kilbiṣe
07,126.025c paśyāmy ahatvā pāñcālān saha tena śikhaṇḍinā
07,126.026a tan mā kim abhitapyantaṃ vākśarair abhikṛntasi
07,126.026c aśaktaḥ sindhurājasya bhūtvā trāṇāya bhārata
07,126.027a sauvarṇaṃ satyasaṃdhasya dhvajam akliṣṭakarmaṇaḥ
07,126.027c apaśyan yudhi bhīṣmasya katham āśaṃsase jayam
07,126.028a madhye mahārathānāṃ ca yatrāhanyata saindhavaḥ
07,126.028c hato bhūriśravāś caiva kiṃ śeṣaṃ tatra manyase
07,126.029a kṛpa eva ca durdharṣo yadi jīvati pārthiva
07,126.029c yo nāgāt sindhurājasya vartma taṃ pūjayāmy aham
07,126.030a yac cāpaśyaṃ hataṃ bhīṣmaṃ paśyatas te 'nujasya vai
07,126.030c duḥśāsanasya kauravya kurvāṇaṃ karma duṣkaram
07,126.030e avadhyakalpaṃ saṃgrāme devair api savāsavaiḥ
07,126.031a na te vasuṃdharāstīti tad ahaṃ cintaye nṛpa
07,126.031c imāni pāṇḍavānāṃ ca sṛñjayānāṃ ca bhārata
07,126.031e anīkāny ādravante māṃ sahitāny adya māriṣa
07,126.032a nāhatvā sarvapāñcālān kavacasya vimokṣaṇam
07,126.032c kartāsmi samare karma dhārtarāṣṭra hitaṃ tava
07,126.033a rājan brūyāḥ sutaṃ me tvam aśvatthāmānam āhave
07,126.033c na somakāḥ pramoktavyā jīvitaṃ parirakṣatā
07,126.034a yac ca pitrānuśiṣṭo 'si tad vacaḥ paripālaya
07,126.034c ānṛśaṃsye dame satye ārjave ca sthiro bhava
07,126.035a dharmārthakāmakuśalo dharmārthāv apy apīḍayan
07,126.035c dharmapradhānaḥ kāryāṇi kuryāś ceti punaḥ punaḥ
07,126.036a cakṣurmanobhyāṃ saṃtoṣyā viprāḥ sevyāś ca śaktitaḥ
07,126.036c na caiṣāṃ vipriyaṃ kāryaṃ te hi vahniśikhopamāḥ
07,126.037a eṣa tv aham anīkāni praviśāmy arisūdana
07,126.037c raṇāya mahate rājaṃs tvayā vākśalyapīḍitaḥ
07,126.038a tvaṃ ca duryodhana balaṃ yadi śaknoṣi dhāraya
07,126.038c rātrāv api hi yotsyante saṃrabdhāḥ kurusṛñjayāḥ
07,126.039a evam uktvā tataḥ prāyād droṇaḥ pāṇḍavasṛñjayān
07,126.039c muṣṇan kṣatriyatejāṃsi nakṣatrāṇām ivāṃśumān
07,126.039d*1095_01 dīrgham uṣṇaṃ viniḥśvasya kṣatriyāntakaro balī
07,127.001 saṃjaya uvāca
07,127.001a tato duryodhano rājā droṇenaivaṃ pracoditaḥ
07,127.001c amarṣavaśam āpanno yuddhāyaiva mano dadhe
07,127.002a abravīc ca tadā karṇaṃ putro duryodhanas tava
07,127.002c paśya kṛṣṇasahāyena pāṇḍavena kirīṭinā
07,127.002e ācāryavihitaṃ vyūhaṃ bhinnaṃ devaiḥ sudurbhidam
07,127.003a tava vyāyacchamānasya droṇasya ca mahātmanaḥ
07,127.003c miṣatāṃ yodhamukhyānāṃ saindhavo vinipātitaḥ
07,127.004a paśya rādheya rājānaḥ pṛthivyāṃ pravarā yudhi
07,127.004c pārthenaikena nihatāḥ siṃhenevetarā mṛgāḥ
07,127.005a mama vyāyacchamānasya samare śatrusūdana
07,127.005c alpāvaśeṣaṃ sainyaṃ me kṛtaṃ śakrātmajena ha
07,127.006a kathaṃ hy anicchamānasya droṇasya yudhi phalgunaḥ
07,127.006c bhindyāt sudurbhidaṃ vyūhaṃ yatamāno 'pi saṃyuge
07,127.006d*1096_01 pratijñāyā gataḥ pāraṃ hṛtvā saindhavam arjunaḥ
07,127.006d*1096_02 paśya rādheya pṛthvīśān pṛthivyāṃ pātitān bahūn
07,127.006d*1096_03 pārthena nihatān saṃkhye mahendropamavikramān
07,127.006d*1096_04 anicchataḥ kathaṃ vīra droṇasya yudhi pāṇḍavaḥ
07,127.007a priyo hi phalguno nityam ācāryasya mahātmanaḥ
07,127.007c tato 'sya dattavān dvāraṃ nayuddhenārimardana
07,127.008a abhayaṃ saindhavasyājau dattvā droṇaḥ paraṃtapaḥ
07,127.008c prādāt kirīṭine dvāraṃ paśya nirguṇatāṃ mama
07,127.009a yady adāsyam anujñāṃ vai pūrvam eva gṛhān prati
07,127.009c sindhurājasya samare nābhaviṣyaj janakṣayaḥ
07,127.010a jayadratho jīvitārthī gacchamāno gṛhān prati
07,127.010c mayānāryeṇa saṃruddho droṇāt prāpyābhayaṃ raṇe
07,127.010d*1097_01 trāsyāmi saindhavaṃ yuddhe nainaṃ prāpsyati phalgunaḥ
07,127.010d*1097_02 mama sainyavināśāya ruddho vipreṇa saindhavaḥ
07,127.010d*1097_03 tasya me mandabhāgasya yatamānasya saṃyuge
07,127.010d*1097_04 hatāni sarvasainyāni hato rājā jayadrathaḥ
07,127.010d*1097_05 paśya yodhavarān karṇa śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,127.010d*1097_06 pārthanāmāṅkitair bāṇaiḥ sarve nītā yamakṣayam
07,127.010d*1097_07 katham ekarathenājau bahūnāṃ naḥ prapaśyatām
07,127.010d*1097_08 vipannaḥ saindhavo rājā yodhāś caiva sahasraśaḥ
07,127.011a adya me bhrātaraḥ kṣīṇāś citrasenādayo yudhi
07,127.011c bhīmasenaṃ samāsādya paśyatāṃ no durātmanām
07,127.012 karṇa uvāca
07,127.012a ācāryaṃ mā vigarhasva śaktyā yudhyaty asau dvijaḥ
07,127.012b*1098_01 yathābalaṃ yathotsāhaṃ tyaktvā jīvitam ātmanaḥ
07,127.012b*1098_02 yady enaṃ samatikramya praviṣṭaḥ śvetavāhanaḥ
07,127.012b*1098_03 nātra sūkṣmo 'pi doṣaḥ syād ācāryasya kathaṃ cana
07,127.012b*1098_04 kṛtī dakṣo yuvā śūraḥ kṛtāstro laghuvikramaḥ
07,127.012b*1098_05 divyāstrayuktam āsthāya rathaṃ vānaralakṣaṇam
07,127.012b*1098_06 kṛṣṇena ca gṛhītāśvam abhedyakavacāvṛtaḥ
07,127.012b*1098_07 gāṇḍīvam ajaraṃ divyaṃ dhanur ādāya vīryavān
07,127.012b*1098_08 pravarṣan niśitān bāṇān bāhudraviṇadarpitaḥ
07,127.012b*1098_09 yad arjuno 'bhyayād droṇam upapannaṃ hi tasya tat
07,127.012b*1098_10 ācāryaḥ sthaviro rājañ śīghrayāne tathākṣamaḥ
07,127.012b*1098_11 bāhuvyāyāmaceṣṭāyām aśaktas tu narādhipa
07,127.012b*1098_12 tenainam abhyatikrāntaḥ śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ
07,127.012b*1098_13 tasmād doṣaṃ na paśyāmi droṇasyānena hetunā
07,127.012c ajayyān pāṇḍavān manye droṇenāstravidā mṛdhe
07,127.013a tathā hy enam atikramya praviṣṭaḥ śvetavāhanaḥ
07,127.013c daivadṛṣṭo 'nyathābhāvo na manye vidyate kva cit
07,127.014a tato no yudhyamānānāṃ paraṃ śaktyā suyodhana
07,127.014c saindhavo nihato rājan daivam atra paraṃ smṛtam
07,127.015a paraṃ yatnaṃ kurvatāṃ ca tvayā sārdhaṃ raṇājire
07,127.015c hatvāsmākaṃ pauruṣaṃ hi daivaṃ paścāt karoti naḥ
07,127.015e satataṃ ceṣṭamānānāṃ nikṛtyā vikrameṇa ca
07,127.015f*1099_01 na sidhyati mahārāja daivam atra paraṃ smṛtam
07,127.015f*1100_01 nihatya yatnaṃ cāsmākaṃ daivaṃ yāti svakāryatām
07,127.015f*1100_02 nūnam etena mārgeṇa gantavyo janasaṃkṣayaḥ
07,127.015f*1100_03 tato vyāyacchamānānāṃ daivaṃ paścāt karoti naḥ
07,127.016a daivopasṛṣṭaḥ puruṣo yat karma kurute kva cit
07,127.016c kṛtaṃ kṛtaṃ sma tat tasya daivena vinihanyate
07,127.017a yat kartavyaṃ manuṣyeṇa vyavasāyavatā satā
07,127.017c tat kāryam aviśaṅkena siddhir daive pratiṣṭhitā
07,127.018a nikṛtyā nikṛtāḥ pārthā viṣayogaiś ca bhārata
07,127.018c dagdhā jatugṛhe cāpi dyūtena ca parājitāḥ
07,127.019a rājanītiṃ vyapāśritya prahitāś caiva kānanam
07,127.019c yatnena ca kṛtaṃ yat te daivena vinipātitam
07,127.020a yudhyasva yatnam āsthāya mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
07,127.020c yatatas tava teṣāṃ ca daivaṃ mārgeṇa yāsyati
07,127.021a na teṣāṃ matipūrvaṃ hi sukṛtaṃ dṛśyate kva cit
07,127.021c duṣkṛtaṃ tava vā vīra buddhyā hīnaṃ kurūdvaha
07,127.022a daivaṃ pramāṇaṃ sarvasya sukṛtasyetarasya vā
07,127.022c ananyakarma daivaṃ hi jāgarti svapatām api
07,127.022d*1101_01 tena yukto hi puruṣaḥ kāryākāryaṃ niyujyate
07,127.023a bahūni tava sainyāni yodhāś ca bahavas tathā
07,127.023c na tathā pāṇḍuputrāṇām evaṃ yuddham avartata
07,127.024a tair alpair bahavo yūyaṃ kṣayaṃ nītāḥ prahāriṇaḥ
07,127.024c śaṅke daivasya tat karma pauruṣaṃ yena nāśitam
07,127.025 saṃjaya uvāca
07,127.025a evaṃ saṃbhāṣamāṇānāṃ bahu tat taj janādhipa
07,127.025c pāṇḍavānām anīkāni samadṛśyanta saṃyuge
07,127.026a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ vyatiṣaktarathadvipam
07,127.026c tāvakānāṃ paraiḥ sārdhaṃ rājan durmantrite tava
07,128.001 saṃjaya uvāca
07,128.001a tad udīrṇagajāśvaughaṃ balaṃ tava janādhipa
07,128.001c pāṇḍusenām abhidrutya yodhayām āsa sarvataḥ
07,128.002a pāñcālāḥ kuravaś caiva yodhayantaḥ parasparam
07,128.002c yamarāṣṭrāya mahate paralokāya dīkṣitāḥ
07,128.003a śūrāḥ śūraiḥ samāgamya śaratomaraśaktibhiḥ
07,128.003c vivyadhuḥ samare tūrṇaṃ ninyuś caiva yamakṣayam
07,128.004a rathināṃ rathibhiḥ sārdhaṃ rudhirasrāvi dāruṇam
07,128.004c prāvartata mahad yuddhaṃ nighnatām itaretaram
07,128.005a vāraṇāś ca mahārāja samāsādya parasparam
07,128.005c viṣāṇair dārayām āsuḥ saṃkruddhāś ca madotkaṭāḥ
07,128.006a hayārohān hayārohāḥ prāsaśaktiparaśvadhaiḥ
07,128.006c bibhidus tumule yuddhe prārthayanto mahad yaśaḥ
07,128.007a pattayaś ca mahābāho śataśaḥ śastrapāṇayaḥ
07,128.007c anyonyam ārdayan rājan nityayattāḥ parākrame
07,128.008a gotrāṇāṃ nāmadheyānāṃ kulānāṃ caiva māriṣa
07,128.008c śravaṇād dhi vijānīmaḥ pāñcālān kurubhiḥ saha
07,128.009a anyonyaṃ samare yodhāḥ śaraśaktiparaśvadhaiḥ
07,128.009c preṣayan paralokāya vicaranto hy abhītavat
07,128.010a śarair daśa diśo rājaṃs teṣāṃ muktaiḥ sahasraśaḥ
07,128.010c na bhrājanta yathāpūrvaṃ bhāskare 'staṃ gate 'pi ca
07,128.011a tathā prayudhyamāneṣu pāṇḍaveyeṣu nirbhayaḥ
07,128.011c duryodhano mahārāja vyavagāhata tad balam
07,128.012a saindhavasya vadhenaiva bhṛśaṃ duḥkhasamanvitaḥ
07,128.012c martavyam iti saṃcintya prāviśat tu dviṣadbalam
07,128.013a nādayan rathaghoṣeṇa kampayann iva medinīm
07,128.013c abhyavartata putras te pāṇḍavānām anīkinīm
07,128.014a sa saṃnipātas tumulas tasya teṣāṃ ca bhārata
07,128.014c abhavat sarvasainyānām abhāvakaraṇo mahān
07,128.014d@019_0000 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,128.014d@019_0001 tathā hateṣu sainyeṣu tathā kṛcchragataḥ svayam
07,128.014d@019_0002 kaccid duryodhanaḥ sūta nākārṣīt pṛṣṭhato raṇam
07,128.014d@019_0003 ekasya ca bahūnāṃ ca saṃnipāto mahān abhūt
07,128.014d@019_0004 viśeṣato hi nṛpater viṣamaṃ pratibhāti me
07,128.014d@019_0005 so 'tyantasukhasaṃvṛddho rakṣyo lokasya ceśvaraḥ
07,128.014d@019_0006 eko bahūn samāsādya kaccin nāsīt parāṅmukhaḥ
07,128.014d@019_0007 droṇaḥ karṇaḥ kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ
07,128.014d@019_0008 nāvārayan kathaṃ yuddhe rājānaṃ rājakāṅkṣiṇaḥ
07,128.014d@019_0009 sarvopāyair hi yuddheṣu rakṣitavyo mahīpatiḥ
07,128.014d@019_0010 eṣā nītiḥ parā yuddhe dṛṣṭā tatra maharṣibhiḥ
07,128.014d@019_0011 praviṣṭe vai mama sute pareṣāṃ vai mahad balam
07,128.014d@019_0012 saṃjaya uvāca
07,128.014d@019_0012 māmakā rathināṃ śreṣṭhāḥ kim akurvata saṃjaya
07,128.014d@019_0013 rājan saṃgrāmam āścaryaṃ putrasya tava bhārata
07,128.014d@019_0014 ekasya ca bahūnāṃ ca śṛṇu me bruvato 'dbhutam
07,128.014d@019_0015 droṇena vāryamāṇo 'sau karṇena ca kṛpeṇa ca
07,128.014d@019_0016 prāviśat pāṇḍavīṃ senāṃ makaraḥ sāgaraṃ yathā
07,128.014d@019_0017 kirann iṣusahasrāṇi tatra tatra tadā tadā
07,128.014d@019_0018 pāñcālān pāṇḍavāṃś caiva vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ
07,128.014d@019_0019 yathodyamya tataḥ sūryo raśmibhir nāśayet tamaḥ
07,128.014d@019_0020 tathā putras tava balaṃ nāśayat tan mahābalaḥ
07,128.015a madhyaṃdinagataṃ sūryaṃ pratapantaṃ gabhastibhiḥ
07,128.015c tathā tava sutaṃ madhye pratapantaṃ śarormibhiḥ
07,128.016a na śekur bhārataṃ yuddhe pāṇḍavāḥ samavekṣitum
07,128.016c palāyane kṛtotsāhā nirutsāhā dviṣajjaye
07,128.017a paryadhāvanta pāñcālā vadhyamānā mahātmanā
07,128.017c rukmapuṅkhaiḥ prasannāgrais tava putreṇa dhanvinā
07,128.017e ardyamānāḥ śarais tūrṇaṃ nyapatan pāṇḍusainikāḥ
07,128.017f*1102_01 vyadravaṃś ca bhayād yodhā dṛṣṭvā taṃ paramāhave
07,128.017f*1102_02 vyāttānanam iva prāptam antakaṃ prāṇahāriṇam
07,128.018a na tādṛśaṃ raṇe karma kṛtavantas tu tāvakāḥ
07,128.018c yādṛśaṃ kṛtavān rājā putras tava viśāṃ pate
07,128.019a putreṇa tava sā senā pāṇḍavī mathitā raṇe
07,128.019c nalinī dviradeneva samantāt phullapaṅkajā
07,128.020a kṣīṇatoyānilārkābhyāṃ hatatviḍ iva padminī
07,128.020c babhūva pāṇḍavī senā tava putrasya tejasā
07,128.021a pāṇḍusenāṃ hatāṃ dṛṣṭvā tava putreṇa bhārata
07,128.021c bhīmasenapurogās tu pāñcālāḥ samupādravan
07,128.022a sa bhīmasenaṃ daśabhir mādrīputrau tribhis tribhiḥ
07,128.022c virāṭadrupadau ṣaḍbhiḥ śatena ca śikhaṇḍinam
07,128.023a dhṛṣṭadyumnaṃ ca saptatyā dharmaputraṃ ca saptabhiḥ
07,128.023c kekayāṃś caiva cedīṃś ca bahubhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,128.024a sātvataṃ pañcabhir viddhvā draupadeyāṃs tribhis tribhiḥ
07,128.024c ghaṭotkacaṃ ca samare viddhvā siṃha ivānadat
07,128.025a śataśaś cāparān yodhān sadvipāśvarathān raṇe
07,128.025c śarair avacakartograiḥ kruddho 'ntaka iva prajāḥ
07,128.025d*1103_01 sā tena pāṇḍavī senā vadhyamānā śilīmukhaiḥ
07,128.025d*1103_02 tava putreṇa saṃgrāme vidudrāva narādhipa
07,128.025d*1103_03 taṃ tapantam ivādityaṃ kururājaṃ mahāhave
07,128.025d*1103_04 nāśakan vīkṣituṃ rājan pāṇḍuputrasya sainikāḥ
07,128.025d*1103_05 tato yudhiṣṭhiro rājā kupito rājasattama
07,128.025d*1103_06 abhyadhāvat kurupatiṃ tava putraṃ jigīṣayā
07,128.025d*1103_07 tāv ubhau yudhi kauravyau samīyatur ariṃdamau
07,128.025d*1103_08 svārthahetoḥ parākrāntau duryodhanayudhiṣṭhirau
07,128.025d*1103_09 tato duryodhanaḥ kruddhaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,128.025d*1103_10 vivyādha daśabhis tūrṇaṃ dhvajaṃ ciccheda ceṣuṇā
07,128.025d*1103_11 indrasenaṃ tribhiś caiva lalāṭe jaghnivān nṛpa
07,128.025d*1103_12 sārathiṃ dayitaṃ rājñaḥ pāṇḍavasya mahātmanaḥ
07,128.025d*1103_13 dhanuś ca punar anyena cakartāsya mahārathaḥ
07,128.025d*1103_14 caturbhiś caturaś caiva bāṇair vivyādha vājinaḥ
07,128.025d*1103_15 tato yudhiṣṭhiraḥ kruddho nimeṣād iva kārmukam
07,128.025d*1103_16 anyad ādāya vegena kauravaṃ pratyavārayat
07,128.026a tasya tān nighnataḥ śatrūn rukmapṛṣṭhaṃ mahad dhanuḥ
07,128.026c bhallābhyāṃ pāṇḍavo jyeṣṭhas tridhā ciccheda māriṣa
07,128.027a vivyādha cainaṃ daśabhiḥ samyagastaiḥ śitaiḥ śaraiḥ
07,128.027c marmāṇi bhittvā te sarve saṃbhagnāḥ kṣitim āviśan
07,128.028a tataḥ pramuditā yodhāḥ parivavrur yudhiṣṭhiram
07,128.028c vṛtrahatyai yathā devāḥ parivavruḥ puraṃdaram
07,128.028d*1104_01 vṛtreṇa saha yudhyantaṃ yadvad devā śatakratum
07,128.029a tato yudhiṣṭhiro rājā tava putrasya māriṣa
07,128.029c śaraṃ paramadurvāraṃ preṣayām āsa saṃyuge
07,128.029d*1105_01 sa śaraṃ sūryaraśmyābham atyugram anivāraṇam
07,128.029d*1106_01 hā hato 'sīti rājānam uktvāmuñcad yudhiṣṭhiraḥ
07,128.029d*1106_02 sa tenākarṇamuktena viddho bāṇena kauravaḥ
07,128.029e sa tena bhṛśasaṃviddho niṣasāda rathottame
07,128.029f*1107_01 niṣasāda rathopasthe bhṛśaṃ saṃmūḍhacetanaḥ
07,128.030a tataḥ pāñcālasainyānāṃ bhṛśam āsīd ravo mahān
07,128.030c hato rājeti rājendra muditānāṃ samantataḥ
07,128.031a bāṇaśabdaravaś cograḥ śuśruve tatra māriṣa
07,128.031c atha droṇo drutaṃ tatra pratyadṛśyata saṃyuge
07,128.032a hṛṣṭo duryodhanaś cāpi dṛḍham ādāya kārmukam
07,128.032c tiṣṭha tiṣṭheti rājānaṃ bruvan pāṇḍavam abhyayāt
07,128.032d*1108_01 tam evaṃvādinaṃ vīraṃ dhārtarāṣṭraṃ mahāratham
07,128.033a pratyudyayus taṃ tvaritāḥ pāñcālā rājagṛddhinaḥ
07,128.033c tān droṇaḥ pratijagrāha parīpsan kurusattamam
07,128.033e caṇḍavātoddhatān meghān nighnan raśmimuco yathā
07,128.034a tato rājan mahān āsīt saṃgrāmo bhūrivardhanaḥ
07,128.034c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca sametānāṃ yuyutsayā
07,129.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,129.001a yat tadā prāviśat pāṇḍūn ācāryaḥ kupito vaśī
07,129.001c uktvā duryodhanaṃ samyaṅ mama śāstrātigaṃ sutam
07,129.002a praviśya vicarantaṃ ca raṇe śūram avasthitam
07,129.002c kathaṃ droṇaṃ maheṣvāsaṃ pāṇḍavāḥ paryavārayan
07,129.003a ke 'rakṣan dakṣiṇaṃ cakram ācāryasya mahātmanaḥ
07,129.003c ke cottaram arakṣanta nighnataḥ śātravān raṇe
07,129.003d*1109_01 ke cāsya pṛṣṭhato 'nvāsan vīrā vīrasya yodhinaḥ
07,129.003d*1109_02 ke purastād avartanta rathinas tasya śatravaḥ
07,129.003d*1109_03 manye tān aspṛśac chītam ativelam anārtavam
07,129.003d*1109_04 manye te samavepanta gāvo vai śiśire yathā
07,129.003d*1109_05 yat prāviśan maheṣvāsaḥ pāñcālān aparājitaḥ
07,129.004a nṛtyan sa rathamārgeṣu sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
07,129.004b*1110_01 nirdahan sarvasainyāni pāñcālānāṃ ratharṣabhaḥ
07,129.004c dhūmaketur iva kruddhaḥ kathaṃ mṛtyum upeyivān
07,129.005 saṃjaya uvāca
07,129.005a sāyāhne saindhavaṃ hatvā rājñā pārthaḥ sametya ca
07,129.005c sātyakiś ca maheṣvāso droṇam evābhyadhāvatām
07,129.006a tathā yudhiṣṭhiras tūrṇaṃ bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
07,129.006c pṛthak camūbhyāṃ saṃsaktau droṇam evābhyadhāvatām
07,129.007a tathaiva nakulo dhīmān sahadevaś ca durjayaḥ
07,129.007c dhṛṣṭadyumnaḥ śatānīko virāṭaś ca sakekayaḥ
07,129.007e matsyāḥ śālveyasenāś ca droṇam eva yayur yudhi
07,129.008a drupadaś ca tathā rājā pāñcālair abhirakṣitaḥ
07,129.008c dhṛṣṭadyumnapitā rājan droṇam evābhyavartata
07,129.009a draupadeyā maheṣvāsā rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ
07,129.009c sasenās te 'bhyavartanta droṇam eva mahādyutim
07,129.010a prabhadrakāś ca pāñcālāḥ ṣaṭsahasrāḥ prahāriṇaḥ
07,129.010c droṇam evābhyavartanta puraskṛtya śikhaṇḍinam
07,129.011a tathetare naravyāghrāḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
07,129.011c sahitāḥ saṃnyavartanta droṇam eva dvijarṣabham
07,129.012a teṣu śūreṣu yuddhāya gateṣu bharatarṣabha
07,129.012c babhūva rajanī ghorā bhīrūṇāṃ bhayavardhinī
07,129.013a yodhānām aśivā raudrā rājann antakagāminī
07,129.013c kuñjarāśvamanuṣyāṇāṃ prāṇāntakaraṇī tadā
07,129.014a tasyāṃ rajanyāṃ ghorāyāṃ nadantyaḥ sarvataḥ śivāḥ
07,129.014c nyavedayan bhayaṃ ghoraṃ sajvālakavalair mukhaiḥ
07,129.015a ulūkāś cāpy adṛśyanta śaṃsanto vipulaṃ bhayam
07,129.015c viśeṣataḥ kauravāṇāṃ dhvajinyām atidāruṇam
07,129.016a tataḥ sainyeṣu rājendra śabdaḥ samabhavan mahān
07,129.016c bherīśabdena mahatā mṛdaṅgānāṃ svanena ca
07,129.017a gajānāṃ garjitaiś cāpi turaṅgāṇāṃ ca heṣitaiḥ
07,129.017c khuraśabdanipātaiś ca tumulaḥ sarvato 'bhavat
07,129.018a tataḥ samabhavad yuddhaṃ saṃdhyāyām atidāruṇam
07,129.018c droṇasya ca mahārāja sṛñjayānāṃ ca sarvaśaḥ
07,129.019a tamasā cāvṛte loke na prājñāyata kiṃ cana
07,129.019c sainyena rajasā caiva samantād utthitena ha
07,129.020a narasyāśvasya nāgasya samasajjata śoṇitam
07,129.020c nāpaśyāma rajo bhaumaṃ kaśmalenābhisaṃvṛtāḥ
07,129.021a rātrau vaṃśavanasyeva dahyamānasya parvate
07,129.021b*1111_01 mṛdaṅgānakanirhrādair jharjharaiḥ paṭahais tathā
07,129.021b*1111_02 phetkārair hreṣitaiḥ śabdaiḥ sarvam evākulaṃ babhau
07,129.021c ghoraś caṭacaṭāśabdaḥ śastrāṇāṃ patatām abhūt
07,129.022a naiva sve na pare rājan prājñāyanta tamovṛte
07,129.022c unmattam iva tat sarvaṃ babhūva rajanīmukhe
07,129.023a bhaumaṃ rajo 'tha rājendra śoṇitena praśāmitam
07,129.023c śātakaumbhaiś ca kavacair bhūṣaṇaiś ca tamo 'bhyagāt
07,129.024a tataḥ sā bhāratī senā maṇihemavibhūṣitā
07,129.024c dyaur ivāsīt sanakṣatrā rajanyāṃ bharatarṣabha
07,129.025a gomāyubaḍasaṃghuṣṭā śaktidhvajasamākulā
07,129.025c dāruṇābhirutā ghorā kṣveḍitotkruṣṭanāditā
07,129.026a tato 'bhavan mahāśabdas tumulo lomaharṣaṇaḥ
07,129.026c samāvṛṇvan diśaḥ sarvā mahendrāśaninisvanaḥ
07,129.027a sā niśīthe mahārāja senādṛśyata bhāratī
07,129.027c aṅgadaiḥ kuṇḍalair niṣkaiḥ śastraiś caivāvabhāsitā
07,129.028a tatra nāgā rathāś caiva jāmbūnadavibhūṣitāḥ
07,129.028c niśāyāṃ pratyadṛśyanta meghā iva savidyutaḥ
07,129.029a ṛṣṭiśaktigadābāṇamusalaprāsapaṭṭiśāḥ
07,129.029c saṃpatanto vyadṛśyanta bhrājamānā ivāgnayaḥ
07,129.030a duryodhanapurovātāṃ rathanāgabalāhakām
07,129.030c vāditraghoṣastanitāṃ cāpavidyuddhvajair vṛtām
07,129.031a droṇapāṇḍavaparjanyāṃ khaḍgaśaktigadāśanim
07,129.031c śaradhārāstrapavanāṃ bhṛśaṃ śītoṣṇasaṃkulām
07,129.032a ghorāṃ vismāpanīm ugrāṃ jīvitacchidam aplavām
07,129.032c tāṃ prāviśann atibhayāṃ senāṃ yuddhacikīrṣavaḥ
07,129.033a tasmin rātrimukhe ghore mahāśabdaninādite
07,129.033c bhīrūṇāṃ trāsajanane śūrāṇāṃ harṣavardhane
07,129.034a rātriyuddhe tadā ghore vartamāne sudāruṇe
07,129.034c droṇam abhyadravan kruddhāḥ sahitāḥ pāṇḍusṛñjayāḥ
07,129.035a ye ye pramukhato rājan nyavartanta mahātmanaḥ
07,129.035c tān sarvān vimukhāṃś cakre kāṃś cin ninye yamakṣayam
07,129.035d*1112_01 tāni nāgasahasrāṇi rathānām ayutāni ca
07,129.035d*1112_02 padātihayasaṃghānāṃ prayutāny arbudāni ca
07,129.035d*1112_03 droṇenaikena nārācair nirbhinnāni niśāmukhe
07,130.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,130.001a tasmin praviṣṭe durdharṣe sṛñjayān amitaujasi
07,130.001c amṛṣyamāṇe saṃrabdhe kā vo 'bhūd vai matis tadā
07,130.002a duryodhanaṃ tathā putram uktvā śāstrātigaṃ mama
07,130.002c yat prāviśad ameyātmā kiṃ pārthaḥ pratyapadyata
07,130.003a nihate saindhave vīre bhūriśravasi caiva hi
07,130.003c yad abhyagān mahātejāḥ pāñcālān aparājitaḥ
07,130.004a kim amanyata durdharṣaḥ praviṣṭe śatrutāpane
07,130.004c duryodhanaś ca kiṃ kṛtyaṃ prāptakālam amanyata
07,130.005a ke ca taṃ varadaṃ vīram anvayur dvijasattamam
07,130.005c ke cāsya pṛṣṭhato 'gacchan vīrāḥ śūrasya yudhyataḥ
07,130.005e ke purastād ayudhyanta nighnataḥ śātravān raṇe
07,130.006a manye 'haṃ pāṇḍavān sarvān bhāradvājaśarārditān
07,130.006c śiśire kampamānā vai kṛśā gāva ivābhibho
07,130.007a praviśya sa maheṣvāsaḥ pāñcālān arimardanaḥ
07,130.007c kathaṃ nu puruṣavyāghraḥ pañcatvam upajagmivān
07,130.008a sarveṣu sainyeṣu ca saṃgateṣu; rātrau sameteṣu mahāratheṣu
07,130.008c saṃloḍyamāneṣu pṛthagvidheṣu; ke vas tadānīṃ matimanta āsan
07,130.009a hatāṃś caiva viṣaktāṃś ca parābhūtāṃś ca śaṃsasi
07,130.009c rathino virathāṃś caiva kṛtān yuddheṣu māmakān
07,130.009d*1113_01 teṣāṃ saṃloḍyamānānāṃ pāṇḍavair hatacetasām
07,130.009d*1113_02 andhe tamasi kiṃ jyotir abhavat kā matis tadā
07,130.009d*1113_03 prahṛṣṭāṃś cāpy udagrāṃś ca nityaṃ śaṃsasi pāṇḍavān
07,130.009d*1113_04 aprahṛṣṭān vimanaso vitrastāṃś caiva māmakān
07,130.010a katham eṣāṃ tadā tatra pārthānām apalāyinām
07,130.010c prakāśam abhavad rātrau kathaṃ kuruṣu saṃjaya
07,130.011 saṃjaya uvāca
07,130.011a rātriyuddhe tadā rājan vartamāne sudāruṇe
07,130.011c droṇam abhyadravan rātrau pāṇḍavāḥ sahasainikāḥ
07,130.012a tato droṇaḥ kekayāṃś ca dhṛṣṭadyumnasya cātmajān
07,130.012c preṣayan mṛtyulokāya sarvān iṣubhir āśugaiḥ
07,130.013a tasya pramukhato rājan ye 'vartanta mahārathāḥ
07,130.013c tān sarvān preṣayām āsa paralokāya bhārata
07,130.014a pramathnantaṃ tadā vīraṃ bhāradvājaṃ mahāratham
07,130.014c abhyavartata saṃkruddhaḥ śibī rājan pratāpavān
07,130.015a tam āpatantaṃ saṃprekṣya pāṇḍavānāṃ mahāratham
07,130.015c vivyādha daśabhir droṇaḥ sarvapāraśavaiḥ śaraiḥ
07,130.016a taṃ śibiḥ prativivyādha triṃśatā niśitaiḥ śaraiḥ
07,130.016c sārathiṃ cāsya bhallena smayamāno nyapātayat
07,130.017a tasya droṇo hayān hatvā sārathiṃ ca mahātmanaḥ
07,130.017c athāsya saśirastrāṇaṃ śiraḥ kāyād apāharat
07,130.017d*1114_01 tato 'sya sārathiṃ kṣipram anyaṃ duryodhano 'diśat
07,130.017d*1114_02 sa tena saṃgṛhītāśvaḥ punar abhyadravad ripūn
07,130.018a kaliṅgānāṃ ca sainyena kaliṅgasya suto raṇe
07,130.018c pūrvaṃ pitṛvadhāt kruddho bhīmasenam upādravat
07,130.019a sa bhīmaṃ pañcabhir viddhvā punar vivyādha saptabhiḥ
07,130.019c viśokaṃ tribhir ājaghne dhvajam ekena patriṇā
07,130.020a kaliṅgānāṃ tu taṃ śūraṃ kruddhaṃ kruddho vṛkodaraḥ
07,130.020c rathād ratham abhidrutya muṣṭinābhijaghāna ha
07,130.021a tasya muṣṭihatasyājau pāṇḍavena balīyasā
07,130.021c sarvāṇy asthīni sahasā prāpatan vai pṛthak pṛthak
07,130.021d*1115_01 tasmiṃs tathā hate tena siṃhanādo mahān abhūt
07,130.021d*1115_02 pāñcālānāṃ mahārāja sādhu sādhv iti pāṇḍavam
07,130.022a taṃ karṇo bhrātaraś cāsya nāmṛṣyanta mahārathāḥ
07,130.022c te bhīmasenaṃ nārācair jaghnur āśīviṣopamaiḥ
07,130.023a tataḥ śatrurathaṃ tyaktvā bhīmo dhruvarathaṃ gataḥ
07,130.023c dhruvaṃ cāsyantam aniśaṃ muṣṭinā samapothayat
07,130.023d*1116_01 **** **** bhīmaḥ svaṃ ratham āgamat
07,130.023d*1116_02 punaś cotpatya vegena tasyānujam apātayat
07,130.023d*1117_01 yathā kācamaṇir nyasto muṣṭinaikena līlayā
07,130.023d*1117_02 sa hataḥ sahasā cūrṇo raktam evopapadyata
07,130.023d*1117_03 tathā cūrṇam abhūt tatra karṇabhrātā drumas tathā
07,130.023e sa tathā pāṇḍuputreṇa balinā nihato 'patat
07,130.024a taṃ nihatya mahārāja bhīmaseno mahābalaḥ
07,130.024c jayarātarathaṃ prāpya muhuḥ siṃha ivānadat
07,130.025a jayarātam athākṣipya nadan savyena pāṇinā
07,130.025b*1118_01 sūtaṃ cāsya mahābāhur gṛhya rājaṃs tathaiva ca
07,130.025c talena nāśayām āsa karṇasyaivāgrataḥ sthitam
07,130.025d*1119_01 pādayor gṛhya tau vīrau bhīmaḥ karṇasya paśyataḥ
07,130.025d*1119_02 bhūmāv āvidhya jaghne sa tau ca prāṇair vyayujyatām
07,130.026a karṇas tu pāṇḍave śaktiṃ kāñcanīṃ samavāsṛjat
07,130.026c tatas tām eva jagrāha prahasan pāṇḍunandanaḥ
07,130.027a karṇāyaiva ca durdharṣaś cikṣepājau vṛkodaraḥ
07,130.027c tām antarikṣe ciccheda śakunis tailapāyinā
07,130.027d*1120_01 etat kṛtvā mahat karma raṇe 'dbhutaparākramaḥ
07,130.027d*1120_02 punaḥ svaratham āsthāya dudrāva tava vāhinīm
07,130.027d*1120_03 tam āyāntaṃ jighāṃsantaṃ bhīmaṃ kruddham ivāntakam
07,130.027d*1120_04 nyavārayan mahābāhuṃ tava putrā viśāṃ pate
07,130.028a tatas tava sutā rājan bhīmasya ratham āvrajan
07,130.028c mahatā śaravarṣeṇa chādayanto vṛkodaram
07,130.029a durmadasya tato bhīmaḥ prahasann iva saṃyuge
07,130.029c sārathiṃ ca hayāṃś caiva śarair ninye yamakṣayam
07,130.029e durmadas tu tato yānaṃ duṣkarṇasyāvapupluve
07,130.030a tāv ekaratham ārūḍhau bhrātarau paratāpanau
07,130.030c saṃgrāmaśiraso madhye bhīmaṃ dvāv abhyadhāvatām
07,130.030e yathāmbupatimitrau hi tārakaṃ daityasattamam
07,130.031a tatas tu durmadaś caiva duṣkarṇaś ca tavātmajau
07,130.031c ratham ekaṃ samāruhya bhīmaṃ bāṇair avidhyatām
07,130.032a tataḥ karṇasya miṣato drauṇer duryodhanasya ca
07,130.032c kṛpasya somadattasya bāhlīkasya ca pāṇḍavaḥ
07,130.033a durmadasya ca vīrasya duṣkarṇasya ca taṃ ratham
07,130.033b*1121_01 āruroha mahābāhur miṣatāṃ sarvadhanvinām
07,130.033c pādaprahāreṇa dharāṃ prāveśayad ariṃdamaḥ
07,130.034a tataḥ sutau te balinau śūrau duṣkarṇadurmadau
07,130.034c muṣṭināhatya saṃkruddho mamarda caraṇena ca
07,130.035a tato hāhākṛte sainye dṛṣṭvā bhīmaṃ nṛpābruvan
07,130.035c rudro 'yaṃ bhīmarūpeṇa dhārtarāṣṭreṣu gṛdhyati
07,130.036a evam uktvāpalāyanta sarve bhārata pārthivāḥ
07,130.036c visaṃjñāvāhayan vāhān na ca dvau saha dhāvataḥ
07,130.037a tato bale bhṛśalulite niśāmukhe; supūjito nṛpavṛṣabhair vṛkodaraḥ
07,130.037c mahābalaḥ kamalavibuddhalocano; yudhiṣṭhiraṃ nṛpatim apūjayad balī
07,130.038a tato yamau drupadavirāṭakekayā; yudhiṣṭhiraś cāpi parāṃ mudaṃ yayuḥ
07,130.038c vṛkodaraṃ bhṛśam abhipūjayaṃś ca te; yathāndhake pratinihate haraṃ surāḥ
07,130.039a tataḥ sutās tava varuṇātmajopamā; ruṣānvitāḥ saha guruṇā mahātmanā
07,130.039c vṛkodaraṃ sarathapadātikuñjarā; yuyutsavo bhṛśam abhiparyavārayan
07,130.039d*1122_01 tato yamau drupadasutāḥ sasainikā
07,130.039d*1122_02 yudhiṣṭhiradrupadavirāṭasātvatāḥ
07,130.039d*1122_03 ghaṭotkaco jayavijayau drumau vṛkaḥ
07,130.039d*1122_04 sasṛṃjayās tava tanayān avārayan
07,130.040a tato 'bhavat timiraghanair ivāvṛtaṃ; mahābhaye bhayadam atīva dāruṇam
07,130.040c niśāmukhe baḍavṛkagṛdhramodanaṃ; mahātmanāṃ nṛpavarayuddham adbhutam
07,131.001 saṃjaya uvāca
07,131.001a prāyopaviṣṭe tu hate putre sātyakinā tataḥ
07,131.001c somadatto bhṛśaṃ kruddhaḥ sātyakiṃ vākyam abravīt
07,131.002a kṣatradharmaḥ purā dṛṣṭo yas tu devair mahātmabhiḥ
07,131.002c taṃ tvaṃ sātvata saṃtyajya dasyudharme kathaṃ rataḥ
07,131.003a parāṅmukhāya dīnāya nyastaśastrāya yācate
07,131.003c kṣatradharmarataḥ prājñaḥ kathaṃ nu prahared raṇe
07,131.004a dvāv eva kila vṛṣṇīnāṃ tatra khyātau mahārathau
07,131.004c pradyumnaś ca mahābāhus tvaṃ caiva yudhi sātvata
07,131.005a kathaṃ prāyopaviṣṭāya pārthena chinnabāhave
07,131.005c nṛśaṃsaṃ patanīyaṃ ca tādṛśaṃ kṛtavān asi
07,131.005d*1123_01 karmaṇas tasya durvṛtta phalaṃ prāpnuhi saṃyuge
07,131.005d*1123_02 adya chetsyāmi te mūḍha śiro vikramya patriṇā
07,131.006a śape sātvata putrābhyām iṣṭena sukṛtena ca
07,131.006c anatītām imāṃ rātriṃ yadi tvāṃ vīramāninam
07,131.007a arakṣyamāṇaṃ pārthena jiṣṇunā sasutānujam
07,131.007c na hanyāṃ niraye ghore pateyaṃ vṛṣṇipāṃsana
07,131.008a evam uktvā susaṃkruddhaḥ somadatto mahābalaḥ
07,131.008c dadhmau śaṅkhaṃ ca tāreṇa siṃhanādaṃ nanāda ca
07,131.009a tataḥ kamalapatrākṣaḥ siṃhadaṃṣṭro mahābalaḥ
07,131.009c sātvato bhṛśasaṃkruddhaḥ somadattam athābravīt
07,131.009d*1124_01 kauraveya na me trāsaḥ kathaṃ cid api vidyate
07,131.009d*1124_02 tvayā sārdham athānyaiś ca yudhyato hṛdi kaś cana
07,131.009d*1124_03 yadi sarveṇa sainyena gupto māṃ yodhayiṣyasi
07,131.009d*1124_04 tathāpi na vyathā kā cit tvayi syān mama kaurava
07,131.009d*1124_05 yuddhasāreṇa vākyena satām avamatena ca
07,131.009d*1124_06 nāhaṃ bhīṣayituṃ śakyaḥ kṣatravṛtte sthitas tvayā
07,131.009d*1124_07 yadi te 'sti yuyutsādya mayā saha narādhipa
07,131.009d*1124_08 nirdayo niśitair bāṇaiḥ prahara praharāmi te
07,131.010a hato bhūriśravā vīras tava putro mahārathaḥ
07,131.010c śalaś caiva tathā rājan bhrātṛvyasanakarśitaḥ
07,131.011a tvāṃ cāpy adya vadhiṣyāmi saputrapaśubāndhavam
07,131.011c tiṣṭhedānīṃ raṇe yattaḥ kauravo 'si viśeṣataḥ
07,131.012a yasmin dānaṃ damaḥ śaucam ahiṃsā hrīr dhṛtiḥ kṣamā
07,131.012c anapāyīni sarvāṇi nityaṃ rājñi yudhiṣṭhire
07,131.013a mṛdaṅgaketos tasya tvaṃ tejasā nihataḥ purā
07,131.013c sakarṇasaubalaḥ saṃkhye vināśaṃ samupeṣyasi
07,131.014a śape 'haṃ kṛṣṇacaraṇair iṣṭāpūrtena caiva ha
07,131.014c yadi tvāṃ sasutaṃ pāpaṃ na hanyāṃ yudhi roṣitaḥ
07,131.014e apayāsyasi cet tyaktvā tato mukto bhaviṣyasi
07,131.015a evam ābhāṣya cānyonyaṃ krodhasaṃraktalocanau
07,131.015c pravṛttau śarasaṃpātaṃ kartuṃ puruṣasattamau
07,131.016a tato gajasahasreṇa rathānām ayutena ca
07,131.016c duryodhanaḥ somadattaṃ parivārya vyavasthitaḥ
07,131.017a śakuniś ca susaṃkruddhaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
07,131.017c putrapautraiḥ parivṛto bhrātṛbhiś cendravikramaiḥ
07,131.017e syālas tava mahābāhur vajrasaṃhanano yuvā
07,131.018a sāgraṃ śatasahasraṃ tu hayānāṃ tasya dhīmataḥ
07,131.018c somadattaṃ maheṣvāsaṃ samantāt paryarakṣata
07,131.019a rakṣyamāṇaś ca balibhiś chādayām āsa sātyakim
07,131.019c taṃ chādyamānaṃ viśikhair dṛṣṭvā saṃnataparvabhiḥ
07,131.019e dhṛṣṭadyumno 'bhyayāt kruddhaḥ pragṛhya mahatīṃ camūm
07,131.019f*1125_01 abhyarakṣan mahābāhuḥ sātvataṃ satyavikramam
07,131.020a caṇḍavātābhisṛṣṭānām udadhīnām iva svanaḥ
07,131.020c āsīd rājan balaughānām anyonyam abhinighnatām
07,131.021a vivyādha somadattas tu sātvataṃ navabhiḥ śaraiḥ
07,131.021c sātyakir daśabhiś cainam avadhīt kurupuṃgavam
07,131.022a so 'tividdho balavatā samare dṛḍhadhanvanā
07,131.022c rathopasthaṃ samāsādya mumoha gatacetanaḥ
07,131.023a taṃ vimūḍhaṃ samālakṣya sārathis tvarayānvitaḥ
07,131.023c apovāha raṇād vīraṃ somadattaṃ mahāratham
07,131.024a taṃ visaṃjñaṃ samālokya yuyudhānaśarārditam
07,131.024b@020_0001 abhyadhāvat tato droṇo yaduvīrajighāṃsayā
07,131.024b@020_0002 tam āyāntam abhiprekṣya yudhiṣṭhirapurogamāḥ
07,131.024b@020_0003 parivavrur mahātmānaṃ parīpsanto yadūdvaham
07,131.024b@020_0004 tataḥ pravavṛte yuddhaṃ droṇasya saha pāṇḍavaiḥ
07,131.024b@020_0005 baler iva suraiḥ pūrvaṃ trailokyajayakāṅkṣayā
07,131.024b@020_0006 tataḥ sāyakajālena pāṇḍavānīkam āvṛṇot
07,131.024b@020_0007 bhāradvājo mahātejā vivyādha ca yudhiṣṭhiram
07,131.024b@020_0008 sātyakiṃ daśabhir bāṇair viṃśatyā pārṣataṃ śaraiḥ
07,131.024b@020_0009 bhīmasenaṃ ca navabhir nakulaṃ pañcabhis tathā
07,131.024b@020_0010 sahadevaṃ tathāṣṭābhiḥ śatena ca śikhaṇḍinam
07,131.024b@020_0011 draupadeyān mahābāhuḥ pañcabhiḥ pañcabhiḥ śaraiḥ
07,131.024b@020_0012 virāṭaṃ matsyam aṣṭābhir drupadaṃ daśabhiḥ śaraiḥ
07,131.024b@020_0013 yudhāmanyuṃ tribhiḥ ṣaḍbhir uttamaujasam āhave
07,131.024b@020_0014 anyāṃś ca sainikān viddhvā yudhiṣṭhiram upādravat
07,131.024b@020_0015 te vadhyamānā droṇena pāṇḍuputrasya sainikāḥ
07,131.024b@020_0016 prādravan vai bhayād rājan sārtanādā diśo daśa
07,131.024b@020_0017 kālyamānaṃ tu tat sainyaṃ dṛṣṭvā droṇena phalgunaḥ
07,131.024b@020_0018 kiṃ cid āgatasaṃrambho guruṃ pārtho 'bhyayād drutam
07,131.024b@020_0019 dṛṣṭvā droṇas tu bībhatsum abhidhāvantam āhave
07,131.024b@020_0020 saṃnyavartata tat sainyaṃ punar yaudhiṣṭhiraṃ nṛpa
07,131.024b@020_0021 tato yuddham abhūd bhūyo bhāradvājasya pāṇḍavaiḥ
07,131.024b@020_0022 droṇas tava sutai rājan sarvataḥ parivāritaḥ
07,131.024b@020_0023 vyadhamat pāṇḍusainyāni tūlarāśim ivānalaḥ
07,131.024b@020_0024 taṃ jvalantam ivādityaṃ dīptānalasamadyutim
07,131.024b@020_0025 rājann aniśam atyantaṃ dṛṣṭvā droṇaṃ śarārciṣam
07,131.024b@020_0026 maṇḍalīkṛtadhanvānaṃ tapantam iva bhāskaram
07,131.024b@020_0027 dahantam ahitān sainye nainaṃ kaś cid avārayat
07,131.024b@020_0028 yo yo hi pramukhe tasya tasthau droṇasya pūruṣaḥ
07,131.024b@020_0029 tasya tasya śiraś chittvā yayau droṇaśaraḥ kṣitim
07,131.024b@020_0030 evaṃ sā pāṇḍavī senā vadhyamānā mahātmanā
07,131.024b@020_0031 pradudrāva punar bhītā paśyataḥ savyasācinaḥ
07,131.024b@020_0032 saṃprabhagnaṃ balaṃ dṛṣṭvā droṇena niśi bhārata
07,131.024b@020_0033 govindam abravīj jiṣṇur gaccha droṇarathaṃ prati
07,131.024b@020_0034 tato rajatagokṣīrakundendusadṛśaprabhān
07,131.024b@020_0035 codayām āsa dāśārho hayān droṇarathaṃ prati
07,131.024b@020_0036 bhīmaseno 'pi taṃ dṛṣṭvā yāntaṃ droṇāya phalgunam
07,131.024b@020_0037 svasārathim uvācedaṃ droṇānīkāya māṃ vaha
07,131.024b@020_0038 so 'pi tasya vacaḥ śrutvā viśoko vāhayad dhayān
07,131.024b@020_0039 pṛṣṭhataḥ satyasandhasya jiṣṇor bharatasattama
07,131.024b@020_0040 tau dṛṣṭvā bhrātarau yattau droṇānīkam abhidrutau
07,131.024b@020_0041 pāñcālāḥ sṛñjayā matsyāś cedikārūṣakośalāḥ
07,131.024b@020_0042 anvagacchan mahārāja kekayāś ca mahārathāḥ
07,131.024b@020_0043 tato rājann abhūd ghoraḥ saṃgrāmo lomaharṣaṇaḥ
07,131.024b@020_0044 bībhatsur dakṣiṇaṃ pārśvam uttaraṃ ca vṛkodaraḥ
07,131.024b@020_0045 mahadbhyāṃ rathavṛndābhyāṃ balaṃ jagṛhatus tava
07,131.024b@020_0046 tau dṛṣṭvā puruṣavyāghrau bhīmasenadhanaṃjayau
07,131.024b@020_0047 dhṛṣṭadyumno 'bhyayād rājan sātyakiś ca mahābalaḥ
07,131.024b@020_0048 caṇḍavātābhipannānām udadhīnām iva svanaḥ
07,131.024b@020_0049 āsīd rājan balaughānāṃ tadānyonyam abhighnatām
07,131.024b@020_0050 saumadattivadhāt kruddho dṛṣṭvā sātyakim āhave
07,131.024c drauṇir abhyadravat kruddhaḥ sātvataṃ raṇamūrdhani
07,131.025a tam āpatantaṃ saṃprekṣya śaineyasya rathaṃ prati
07,131.025c bhaimaseniḥ susaṃkruddhaḥ pratyamitram avārayat
07,131.026a kārṣṇāyasamayaṃ ghoram ṛkṣacarmāvṛtaṃ mahat
07,131.026b*1126_01 mahāntaṃ ratham āsthāya triṃśan natvāntarāntaram
07,131.026b*1126_02 vikṣiptayantrasaṃnāhaṃ mahāmeghaughanisvanam
07,131.026c yuktaṃ gajanibhair vāhair na hayair nāpi vā gajaiḥ
07,131.027a vikṣiptam aṣṭacakreṇa vivṛtākṣeṇa kūjatā
07,131.027c dhvajenocchritatuṇḍena gṛdhrarājena rājatā
07,131.028a lohitārdrapatākaṃ tam antramālāvibhūṣitam
07,131.028c aṣṭacakrasamāyuktam āsthāya vipulaṃ ratham
07,131.029a śūlamudgaradhāriṇyā śailapādapahastayā
07,131.029c rakṣasāṃ ghorarūpāṇām akṣauhiṇyā samāvṛtaḥ
07,131.030a tam udyatamahācāpaṃ niśāmya vyathitā nṛpāḥ
07,131.030c yugāntakālasamaye daṇḍahastam ivāntakam
07,131.030d*1127_01 tatas taṃ giriśṛṅgābhaṃ bhīmarūpaṃ bhayāvaham
07,131.030d*1127_02 daṃṣṭrākarālogramukhaṃ śaṅkukarṇaṃ mahāhanum
07,131.030d*1127_03 ūrdhvakeśaṃ virūpākṣaṃ dīptāsyaṃ nimnitodaram
07,131.030d*1127_04 mahābhrābhagaladvāraṃ kirīṭacchannamūrdhajam
07,131.030d*1127_05 trāsanaṃ sarvabhūtānāṃ vyāttānanam ivāntakam
07,131.030d*1127_06 vīkṣya dīptam ivāyāntaṃ ripuvikṣobhakāriṇam
07,131.030d*1127_07 tam udyatamahācāpaṃ rākṣasendraṃ ghaṭotkacam
07,131.031a bhayārditā pracukṣobha putrasya tava vāhinī
07,131.031c vāyunā kṣobhitāvartā gaṅgevordhvataraṅgiṇī
07,131.032a ghaṭotkacaprayuktena siṃhanādena bhīṣitāḥ
07,131.032c prasusruvur gajā mūtraṃ vivyathuś ca narā bhṛśam
07,131.033a tato 'śmavṛṣṭir atyartham āsīt tatra samantataḥ
07,131.033c saṃdhyākālādhikabalaiḥ pramuktā rākṣasaiḥ kṣitau
07,131.034a āyasāni ca cakrāṇi bhuśuṇḍyaḥ prāsatomarāḥ
07,131.034c patanty aviralāḥ śūlāḥ śataghnyaḥ paṭṭiśās tathā
07,131.035a tad ugram atiraudraṃ ca dṛṣṭvā yuddhaṃ narādhipāḥ
07,131.035c tanayās tava karṇaś ca vyathitāḥ prādravan diśaḥ
07,131.036a tatraiko 'strabalaślāghī drauṇir mānī na vivyathe
07,131.036c vyadhamac ca śarair māyāṃ ghaṭotkacavinirmitām
07,131.037a nihatāyāṃ tu māyāyām amarṣī sa ghaṭotkacaḥ
07,131.037c visasarja śarān ghorāṃs te 'śvatthāmānam āviśan
07,131.038a bhujagā iva vegena valmīkaṃ krodhamūrchitāḥ
07,131.038c te śarā rudhirābhyaktā bhittvā śāradvatīsutam
07,131.038e viviśur dharaṇīṃ śīghrā rukmapuṅkhāḥ śilāśitāḥ
07,131.039a aśvatthāmā tu saṃkruddho laghuhastaḥ pratāpavān
07,131.039c ghaṭotkacam abhikruddhaṃ bibheda daśabhiḥ śaraiḥ
07,131.039d*1128_01 tato ghaṭotkacaḥ kruddhaś cakraṃ cikṣepa satvaram
07,131.040a ghaṭotkaco 'tividdhas tu droṇaputreṇa marmasu
07,131.040c cakraṃ śatasahasrāram agṛhṇād vyathito bhṛśam
07,131.041a kṣurāntaṃ bālasūryābhaṃ maṇivajravibhūṣitam
07,131.041c aśvatthāmnas tu cikṣepa bhaimasenir jighāṃsayā
07,131.042a vegena mahatā gacchad vikṣiptaṃ drauṇinā śaraiḥ
07,131.042c abhāgyasyeva saṃkalpas tan moghaṃ nyapatad bhuvi
07,131.043a ghaṭotkacas tatas tūrṇaṃ dṛṣṭvā cakraṃ nipātitam
07,131.043c drauṇiṃ prācchādayad bāṇaiḥ svarbhānur iva bhāskaram
07,131.044a ghaṭotkacasutaḥ śrīmān bhinnāñjanacayopamaḥ
07,131.044c rurodha drauṇim āyāntaṃ prabhañjanam ivādrirāṭ
07,131.045a pautreṇa bhīmasenasya śaraiḥ so 'ñjanaparvaṇā
07,131.045c babhau meghena dhārābhir girir merur ivārditaḥ
07,131.046a aśvatthāmā tv asaṃbhrānto rudropendrendravikramaḥ
07,131.046c dhvajam ekena bāṇena cicchedāñjanaparvaṇaḥ
07,131.047a dvābhyāṃ tu rathayantāraṃ tribhiś cāsya triveṇukam
07,131.047c dhanur ekena ciccheda caturbhiś caturo hayān
07,131.048a virathasyodyataṃ hastād dhemabindubhir ācitam
07,131.048c viśikhena sutīkṣṇena khaḍgam asya dvidhākarot
07,131.049a gadā hemāṅgadā rājaṃs tūrṇaṃ haiḍimbasūnunā
07,131.049c bhrāmyotkṣiptā śaraiḥ sāpi drauṇinābhyāhatāpatat
07,131.050a tato 'ntarikṣam utpatya kālamegha ivonnadan
07,131.050c vavarṣāñjanaparvā sa drumavarṣaṃ nabhastalāt
07,131.051a tato māyādharaṃ drauṇir ghaṭotkacasutaṃ divi
07,131.051c mārgaṇair abhivivyādha ghanaṃ sūrya ivāṃśubhiḥ
07,131.052a so 'vatīrya punas tasthau rathe hemapariṣkṛte
07,131.052c mahīdhara ivātyuccaḥ śrīmān añjanaparvataḥ
07,131.053a tam ayasmayavarmāṇaṃ drauṇir bhīmātmajātmajam
07,131.053c jaghānāñjanaparvāṇaṃ maheśvara ivāndhakam
07,131.054a atha dṛṣṭvā hataṃ putram aśvatthāmnā mahābalam
07,131.054c drauṇeḥ sakāśam abhyetya roṣāt pracalitāṅgadaḥ
07,131.055a prāha vākyam asaṃbhrānto vīraṃ śāradvatīsutam
07,131.055c dahantaṃ pāṇḍavānīkaṃ vanam agnim ivoddhatam
07,131.056a tiṣṭha tiṣṭha na me jīvan droṇaputra gamiṣyasi
07,131.056c tvām adya nihaniṣyāmi krauñcam agnisuto yathā
07,131.057 aśvatthāmovāca
07,131.057a gaccha vatsa sahānyais tvaṃ yudhyasvāmaravikrama
07,131.057c na hi putreṇa haiḍimbe pitā nyāyyaṃ prabādhitum
07,131.058a kāmaṃ khalu na me roṣo haiḍimbe vidyate tvayi
07,131.058c kiṃ tu roṣānvito jantur hanyād ātmānam apy uta
07,131.059 saṃjaya uvāca
07,131.059a śrutvaitat krodhatāmrākṣaḥ putraśokasamanvitaḥ
07,131.059c aśvatthāmānam āyasto bhaimasenir abhāṣata
07,131.060a kim ahaṃ kātaro drauṇe pṛthagjana ivāhave
07,131.060b*1129_01 yan māṃ bhīṣayase vāgbhir asad etad vacas tava
07,131.060c bhīmāt khalv aham utpannaḥ kurūṇāṃ vipule kule
07,131.061a pāṇḍavānām ahaṃ putraḥ samareṣv anivartinām
07,131.061c rakṣasām adhirājo 'haṃ daśagrīvasamo bale
07,131.062a tiṣṭha tiṣṭha na me jīvan droṇaputra gamiṣyasi
07,131.062c yuddhaśraddhām ahaṃ te 'dya vineṣyāmi raṇājire
07,131.063a ity uktvā roṣatāmrākṣo rākṣasaḥ sumahābalaḥ
07,131.063c drauṇim abhyadravat kruddho gajendram iva kesarī
07,131.064a rathākṣamātrair iṣubhir abhyavarṣad ghaṭotkacaḥ
07,131.064c rathinām ṛṣabhaṃ drauṇiṃ dhārābhir iva toyadaḥ
07,131.065a śaravṛṣṭiṃ śarair drauṇir aprāptāṃ tāṃ vyaśātayat
07,131.065c tato 'ntarikṣe bāṇānāṃ saṃgrāmo 'nya ivābhavat
07,131.066a athāstrasaṃgharṣakṛtair visphuliṅgaiḥ samābabhau
07,131.066c vibhāvarīmukhe vyoma khadyotair iva citritam
07,131.067a niśāmya nihatāṃ māyāṃ drauṇinā raṇamāninā
07,131.067c ghaṭotkacas tato māyāṃ sasarjāntarhitaḥ punaḥ
07,131.068a so 'bhavad girir atyuccaḥ śikharais tarusaṃkaṭaiḥ
07,131.068c śūlaprāsāsimusalajalaprasravaṇo mahān
07,131.069a tam añjanacayaprakhyaṃ drauṇir dṛṣṭvā mahīdharam
07,131.069c prapatadbhiś ca bahubhiḥ śastrasaṃghair na cukṣubhe
07,131.070a tataḥ smayann iva drauṇir vajram astram udīrayat
07,131.070c sa tenāstreṇa śailendraḥ kṣiptaḥ kṣipram anaśyata
07,131.071a tataḥ sa toyado bhūtvā nīlaḥ sendrāyudho divi
07,131.071c aśmavṛṣṭibhir atyugro drauṇim ācchādayad raṇe
07,131.072a atha saṃdhāya vāyavyam astram astravidāṃ varaḥ
07,131.072c vyadhamad droṇatanayo nīlameghaṃ samutthitam
07,131.073a sa mārgaṇagaṇair drauṇir diśaḥ pracchādya sarvataḥ
07,131.073c śataṃ rathasahasrāṇāṃ jaghāna dvipadāṃ varaḥ
07,131.074a sa dṛṣṭvā punar āyāntaṃ rathenāyatakārmukam
07,131.074c ghaṭotkacam asaṃbhrāntaṃ rākṣasair bahubhir vṛtam
07,131.075a siṃhaśārdūlasadṛśair mattadviradavikramaiḥ
07,131.075c gajasthaiś ca rathasthaiś ca vājipṛṣṭhagatair api
07,131.076a vivṛtāsyaśirogrīvair haiḍimbānucaraiḥ saha
07,131.076c paulastyair yātudhānaiś ca tāmasaiś cogravikramaiḥ
07,131.077a nānāśastradharair vīrair nānākavacabhūṣaṇaiḥ
07,131.077c mahābalair bhīmaravaiḥ saṃrambhodvṛttalocanaiḥ
07,131.078a upasthitais tato yuddhe rākṣasair yuddhadurmadaiḥ
07,131.078c viṣaṇṇam abhisaṃprekṣya putraṃ te drauṇir abravīt
07,131.079a tiṣṭha duryodhanādya tvaṃ na kāryaḥ saṃbhramas tvayā
07,131.079c sahaibhir bhrātṛbhir vīraiḥ pārthivaiś cendravikramaiḥ
07,131.080a nihaniṣyāmy amitrāṃs te na tavāsti parājayaḥ
07,131.080c satyaṃ te pratijānāmi paryāśvāsaya vāhinīm
07,131.081 duryodhana uvāca
07,131.081a na tv etad adbhutaṃ manye yat te mahad idaṃ manaḥ
07,131.081c asmāsu ca parā bhaktis tava gautaminandana
07,131.082 saṃjaya uvāca
07,131.082a aśvatthāmānam uktvaivaṃ tataḥ saubalam abravīt
07,131.082c vṛtaḥ śatasahasreṇa rathānāṃ raṇaśobhinām
07,131.083a ṣaṣṭyā gajasahasraiś ca prayāhi tvaṃ dhanaṃjayam
07,131.083c karṇaś ca vṛṣasenaś ca kṛpo nīlas tathaiva ca
07,131.084a udīcyāḥ kṛtavarmā ca purumitraḥ śrutārpaṇaḥ
07,131.084c duḥśāsano nikumbhaś ca kuṇḍabhedī urukramaḥ
07,131.085a puraṃjayo dṛḍharathaḥ patākī hemapaṅkajaḥ
07,131.085c śalyāruṇīndrasenāś ca saṃjayo vijayo jayaḥ
07,131.086a kamalākṣaḥ puruḥ krāthī jayavarmā sudarśanaḥ
07,131.086c ete tvām anuyāsyanti pattīnām ayutāni ṣaṭ
07,131.087a jahi bhīmaṃ yamau cobhau dharmarājaṃ ca mātula
07,131.087c asurān iva devendro jayāśā me tvayi sthitā
07,131.088a dāritān drauṇinā bāṇair bhṛśaṃ vikṣatavigrahān
07,131.088c jahi mātula kaunteyān asurān iva pāvakiḥ
07,131.089a evam ukto yayau śīghraṃ putreṇa tava saubalaḥ
07,131.089c piprīṣus te sutān rājan didhakṣuś caiva pāṇḍavān
07,131.090a atha pravavṛte yuddhaṃ drauṇirākṣasayor mṛdhe
07,131.090c vibhāvaryāṃ sutumulaṃ śakraprahrādayor iva
07,131.091a tato ghaṭotkaco bāṇair daśabhir gautamīsutam
07,131.091c jaghānorasi saṃkruddho viṣāgnipratimair dṛḍhaiḥ
07,131.092a sa tair abhyāhato gāḍhaṃ śarair bhīmasuteritaiḥ
07,131.092c cacāla rathamadhyastho vātoddhūta iva drumaḥ
07,131.093a bhūyaś cāñjalikenāsya mārgaṇena mahāprabham
07,131.093c drauṇihastasthitaṃ cāpaṃ cicchedāśu ghaṭotkacaḥ
07,131.094a tato 'nyad drauṇir ādāya dhanur bhārasahaṃ mahat
07,131.094c vavarṣa viśikhāṃs tīkṣṇān vāridhārā ivāmbudaḥ
07,131.095a tataḥ śāradvatīputraḥ preṣayām āsa bhārata
07,131.095c suvarṇapuṅkhāñ śatrughnān khacarān khacarān prati
07,131.096a tadbāṇair arditaṃ yūthaṃ rakṣasāṃ pīnavakṣasām
07,131.096c siṃhair iva babhau mattaṃ gajānām ākulaṃ kulam
07,131.097a vidhamya rākṣasān bāṇaiḥ sāśvasūtarathān vibhuḥ
07,131.097c dadāha bhagavān vahnir bhūtānīva yugakṣaye
07,131.098a sa dagdhvākṣauhiṇīṃ bāṇair nairṛtān ruruce bhṛśam
07,131.098c pureva tripuraṃ dagdhvā divi devo maheśvaraḥ
07,131.099a yugānte sarvabhūtāni dagdhveva vasur ulbaṇaḥ
07,131.099c rarāja jayatāṃ śreṣṭho droṇaputras tavāhitān
07,131.099d@020A_0001 tato ghaṭotkacaḥ kruddho rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām
07,131.099d@020A_0002 drauṇiṃ hateti mahatīṃ codayām āsa tāṃ camūm
07,131.099d@020A_0003 ghaṭotkacasya tām ājñāṃ pratigṛhyātha rākṣasāḥ
07,131.099d@020A_0004 daṃṣṭrojjvalā mahāvaktrā ghorarūpā bhayānakāḥ
07,131.099d@020A_0005 vyattānanā dīrghajihvāḥ krodhatāmrekṣaṇā bhṛśam
07,131.099d@020A_0006 siṃhanādena mahatā nādayanto vasuṃdharān
07,131.099d@020A_0007 hantum abhyadravan drauṇiṃ nānāpraharaṇāyudhāḥ
07,131.099d@020A_0008 śaktīḥ śataghnīḥ parighān aśanīḥ śūlapaṭṭiśān
07,131.099d@020A_0009 khaḍgān gadā bhindipālān muśalāni paraśvadhān
07,131.099d@020A_0010 prāsānīṃs tomarāṃś ca kaṇapān kampanāñ śitān
07,131.099d@020A_0011 hulān bhuśuṇḍyaśmaguḍān sthūṇāḥ kārṣṇāyasīs tathā
07,131.099d@020A_0012 mudgarāṃś ca mahāghorān samare śatrudāraṇān
07,131.099d@020A_0013 drauṇimūrdhany asajjanta rākṣasā bhīmavikramāḥ
07,131.099d@020A_0014 cikṣipuḥ krodhatāmrākṣāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,131.099d@020A_0015 tac chastravarṣaṃ sumahad droṇaputrasya mūrdhani
07,131.099d@020A_0016 patamānaṃ samīkṣyātha yodhās te vyathitābhavan
07,131.099d@020A_0017 droṇaputras tv asaṃbhrāntas tad varṣaṃ ghoram utthitam
07,131.099d@020A_0018 śarair vidhvaṃsayām āsa vajrakalpaiḥ śilāśitaiḥ
07,131.099d@020A_0019 tato 'nyair viśikhais tūrṇaṃ svarṇapuṅkhair mahāmanāḥ
07,131.099d@020A_0020 nijaghne rākṣasān drauṇir divyāstrapratimantritaiḥ
07,131.099d@020A_0021 tad bāṇair arditaṃ yūthaṃ rakṣasāṃ pīnavakṣasām
07,131.099d@020A_0022 siṃhair iva babhau mattaṃ gajānām ākulaṃ kulam
07,131.099d@020A_0023 te rākṣasāḥ susaṃkruddhā droṇaputreṇa tāḍitāḥ
07,131.099d@020A_0024 kruddhāḥ sma prādravan drauṇiṃ jighāṃsanto mahābalāḥ
07,131.099d@020A_0025 tatrādbhutam imaṃ drauṇir darśayām āsa vikramam
07,131.099d@020A_0026 aśakyaṃ kartum anyena sarvabhūteṣu bhārata
07,131.099d@020A_0027 yad eko rākṣasīṃ senāṃ kṣaṇād drauṇir mahāstravit
07,131.099d@020A_0028 dadāha jvalitair bāṇai rākṣasendrasya paśyataḥ
07,131.099d@020A_0029 sa dahan rākṣasānīkaṃ rarāja drauṇir āhave
07,131.099d@020A_0030 yugānte sarvabhūtāni saṃvartaka ivānalaḥ
07,131.099d@020A_0031 taṃ dahantam anīkāni śarair āśīviṣopamaiḥ
07,131.100a teṣu rājasahasreṣu pāṇḍaveyeṣu bhārata
07,131.100c nainaṃ nirīkṣituṃ kaś cic chaknoti drauṇim āhave
07,131.100e ṛte ghaṭotkacād vīrād rākṣasendrān mahābalāt
07,131.101a sa punar bharataśreṣṭha krodhād raktāntalocanaḥ
07,131.101c talaṃ talena saṃhatya saṃdaśya daśanacchadam
07,131.101e svasūtam abravīt kruddho droṇaputrāya māṃ vaha
07,131.102a sa yayau ghorarūpeṇa tena jaitrapatākinā
07,131.102c dvairathaṃ droṇaputreṇa punar apy arisūdanaḥ
07,131.102d*1130_01 sa vinadya mahānādaṃ siṃhavad bhīmavikramaḥ
07,131.103a sa cikṣepa tataḥ kruddho droṇaputrāya rākṣasaḥ
07,131.103c aṣṭacakrāṃ mahāraudrām aśanīṃ rudranirmitām
07,131.104a tām avaplutya jagrāha drauṇir nyasya rathe dhanuḥ
07,131.104c cikṣepa caināṃ tasyaiva syandanāt so 'vapupluve
07,131.105a sāśvasūtadhvajaṃ vāhaṃ bhasma kṛtvā mahāprabhā
07,131.105c viveśa vasudhāṃ bhittvā sāśanir bhṛśadāruṇā
07,131.106a drauṇes tat karma dṛṣṭvā tu sarvabhūtāny apūjayan
07,131.106c yad avaplutya jagrāha ghorāṃ śaṃkaranirmitām
07,131.107a dhṛṣṭadyumnarathaṃ gatvā bhaimasenis tato nṛpa
07,131.107b*1131_01 dhanur ghoraṃ samādāya mahad indrāyudhopamam
07,131.107c mumoca niśitān bāṇān punar drauṇer mahorasi
07,131.108a dhṛṣṭadyumno 'py asaṃbhrānto mumocāśīviṣopamān
07,131.108c suvarṇapuṅkhān viśikhān droṇaputrasya vakṣasi
07,131.109a tato mumoca nārācān drauṇis tābhyāṃ sahasraśaḥ
07,131.109c tāv apy agniśikhāprakhyair jaghnatus tasya mārgaṇān
07,131.110a atitīvram abhūd yuddhaṃ tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
07,131.110c yodhānāṃ prītijananaṃ drauṇeś ca bharatarṣabha
07,131.111a tato rathasahasreṇa dviradānāṃ śatais tribhiḥ
07,131.111c ṣaḍbhir vājisahasraiś ca bhīmas taṃ deśam āvrajat
07,131.112a tato bhīmātmajaṃ rakṣo dhṛṣṭadyumnaṃ ca sānugam
07,131.112c ayodhayata dharmātmā drauṇir akliṣṭakarmakṛt
07,131.113a tatrādbhutatamaṃ drauṇir darśayām āsa vikramam
07,131.113c aśakyaṃ kartum anyena sarvabhūteṣu bhārata
07,131.114a nimeṣāntaramātreṇa sāśvasūtarathadvipām
07,131.114c akṣauhiṇīṃ rākṣasānāṃ śitair bāṇair aśātayat
07,131.115a miṣato bhīmasenasya haiḍimbeḥ pārṣatasya ca
07,131.115c yamayor dharmaputrasya vijayasyācyutasya ca
07,131.116a pragāḍham añjogatibhir nārācair abhitāḍitāḥ
07,131.116c nipetur dviradā bhūmau dviśṛṅgā iva parvatāḥ
07,131.117a nikṛttair hastihastaiś ca vicaladbhir itas tataḥ
07,131.117c rarāja vasudhā kīrṇā visarpadbhir ivoragaiḥ
07,131.118a kṣiptaiḥ kāñcanadaṇḍaiś ca nṛpacchatraiḥ kṣitir babhau
07,131.118c dyaur ivoditacandrārkā grahākīrṇā yugakṣaye
07,131.119a pravṛddhadhvajamaṇḍūkāṃ bherīvistīrṇakacchapām
07,131.119c chatrahaṃsāvalījuṣṭāṃ phenacāmaramālinīm
07,131.120a kaṅkagṛdhramahāgrāhāṃ naikāyudhajhaṣākulām
07,131.120b*1132_01 vistīrṇagajapāṣāṇāṃ hatāśvamakarākulām
07,131.120c rathakṣiptamahāvaprāṃ patākāruciradrumām
07,131.121a śaramīnāṃ mahāraudrāṃ prāsaśaktyugraḍuṇḍubhām
07,131.121c majjāmāṃsamahāpaṅkāṃ kabandhāvarjitoḍupām
07,131.122a keśaśaivalakalmāṣāṃ bhīrūṇāṃ kaśmalāvahām
07,131.122c nāgendrahayayodhānāṃ śarīravyayasaṃbhavām
07,131.123a śoṇitaughamahāvegāṃ drauṇiḥ prāvartayan nadīm
07,131.123c yodhārtaravanirghoṣāṃ kṣatajormisamākulām
07,131.124a prāyād atimahāghoraṃ yamakṣayamahodadhim
07,131.124c nihatya rākṣasān bāṇair drauṇir haiḍimbam ārdayat
07,131.125a punar apy atisaṃkruddhaḥ savṛkodarapārṣatān
07,131.125c sa nārācagaṇaiḥ pārthān drauṇir viddhvā mahābalaḥ
07,131.126a jaghāna surathaṃ nāma drupadasya sutaṃ vibhuḥ
07,131.126c punaḥ śrutaṃjayaṃ nāma surathasyānujaṃ raṇe
07,131.127a balānīkaṃ jayānīkaṃ jayāśvaṃ cābhijaghnivān
07,131.127b*1133_01 punaḥ śareṇa tīkṣṇena drauṇiḥ siṃha ivonnadan
07,131.127c śrutāhvayaṃ ca rājendra drauṇir ninye yamakṣayam
07,131.128a tribhiś cānyaiḥ śarais tīkṣṇaiḥ supuṅkhai rukmamālinam
07,131.128c śatruṃjayaṃ ca balinaṃ śakralokaṃ nināya ha
07,131.129a jaghāna sa pṛṣadhraṃ ca candradevaṃ ca māninam
07,131.129c kuntibhojasutāṃś cājau daśabhir daśa jaghnivān
07,131.130a aśvatthāmā susaṃkruddhaḥ saṃdhāyogram ajihmagam
07,131.130c mumocākarṇapūrṇena dhanuṣā śaram uttamam
07,131.130e yamadaṇḍopamaṃ ghoram uddiśyāśu ghaṭotkacam
07,131.131a sa bhittvā hṛdayaṃ tasya rākṣasasya mahāśaraḥ
07,131.131c viveśa vasudhāṃ śīghraṃ sapuṅkhaḥ pṛthivīpate
07,131.132a taṃ hataṃ patitaṃ jñātvā dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ
07,131.132c drauṇeḥ sakāśād rājendra apaninye rathāntaram
07,131.133a tathā parāṅmukharathaṃ sainyaṃ yaudhiṣṭhiraṃ nṛpa
07,131.133c parājitya raṇe vīro droṇaputro nanāda ha
07,131.133e pūjitaḥ sarvabhūtaiś ca tava putraiś ca bhārata
07,131.134a atha śaraśatabhinnakṛttadehair; hatapatitaiḥ kṣaṇadācaraiḥ samantāt
07,131.134c nidhanam upagatair mahī kṛtābhūd; giriśikharair iva durgamātiraudrā
07,131.135a taṃ siddhagandharvapiśācasaṃghā; nāgāḥ suparṇāḥ pitaro vayāṃsi
07,131.135c rakṣogaṇā bhūtagaṇāś ca drauṇim; apūjayann apsarasaḥ surāś ca
07,132.001 saṃjaya uvāca
07,132.001a drupadasyātmajān dṛṣṭvā kuntibhojasutāṃs tathā
07,132.001c droṇaputreṇa nihatān rākṣasāṃś ca sahasraśaḥ
07,132.002a yudhiṣṭhiro bhīmaseno dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
07,132.002c yuyudhānaś ca saṃyattā yuddhāyaiva mano dadhuḥ
07,132.003a somadattaḥ punaḥ kurddho dṛṣṭvā sātyakim āhave
07,132.003c mahatā śaravarṣeṇa chādayām āsa sarvataḥ
07,132.004a tataḥ samabhavad yuddham atīva bhayavardhanam
07,132.004c tvadīyānāṃ pareṣāṃ ca ghoraṃ vijayakāṅkṣiṇām
07,132.004d*1134_01 taṃ dṛṣṭvā samupāyāntaṃ rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
07,132.005a daśabhiḥ sātvatasyārthe bhīmo vivyādha kauravam
07,132.005c somadatto 'pi taṃ vīraṃ śatena pratyavidhyata
07,132.006a sātvatas tv abhisaṃkruddhaḥ putrādhibhir abhiplutam
07,132.006c vṛddham ṛddhaṃ guṇaiḥ sarvair yayātim iva nāhuṣam
07,132.007a vivyādha daśabhis tīkṣṇaiḥ śarair vajranipātibhiḥ
07,132.007c śaktyā cainam athāhatya punar vivyādha saptabhiḥ
07,132.008a tatas tu sātyaker arthe bhīmaseno navaṃ dṛḍham
07,132.008c mumoca parighaṃ ghoraṃ somadattasya mūrdhani
07,132.009a sātyakiś cāgnisaṃkāśaṃ mumoca śaram uttamam
07,132.009c somadattorasi kruddhaḥ supatraṃ niśitaṃ yudhi
07,132.010a yugapat petatur atha ghorau parighamārgaṇau
07,132.010c śarīre somadattasya sa papāta mahārathaḥ
07,132.011a vyāmohite tu tanaye bāhlīkaḥ samupādravat
07,132.011c visṛjañ śaravarṣāṇi kālavarṣīva toyadaḥ
07,132.012a bhīmo 'tha sātvatasyārthe bāhlīkaṃ navabhiḥ śaraiḥ
07,132.012c pīḍayan vai mahātmānaṃ vivyādha raṇamūrdhani
07,132.013a prātipīyas tu saṃkruddhaḥ śaktiṃ bhīmasya vakṣasi
07,132.013c nicakhāna mahābāhuḥ puraṃdara ivāśanim
07,132.014a sa tayābhihato bhīmaś cakampe ca mumoha ca
07,132.014c prāpya cetaś ca balavān gadām asmai sasarja ha
07,132.015a sā pāṇḍavena prahitā bāhlīkasya śiro 'harat
07,132.015c sa papāta hataḥ pṛthvyāṃ vajrāhata ivādrirāṭ
07,132.016a tasmin vinihate vīre bāhlīke puruṣarṣabhe
07,132.016c putrās te 'bhyardayan bhīmaṃ daśa dāśaratheḥ samāḥ
07,132.016d*1135_01 nāgadatto dṛḍharatho vīrabāhur ayobhujaḥ
07,132.016d*1135_02 dṛḍhaḥ suhasto virajāḥ pramāthī cograyāyy api
07,132.016d*1135_03 tān dṛṣṭvā cukrudhe bhīmo jagṛhe bhārasādhanān
07,132.016d*1135_04 ekam ekaṃ samuddiśya pātayām āsa marmasu
07,132.016d*1135_05 te viddhā vyasavaḥ petuḥ syandanebhyo hataujasaḥ
07,132.016d*1135_06 caṇḍavātaprabhagnā vā parvatāgrān mahīruhāḥ
07,132.017a nārācair daśabhir bhīmas tān nihatya tavātmajān
07,132.017c karṇasya dayitaṃ putraṃ vṛṣasenam avākirat
07,132.018a tato vṛṣaratho nāma bhrātā karṇasya viśrutaḥ
07,132.018c jaghāna bhīmaṃ nārācais tam apy abhyavadhīd balī
07,132.019a tataḥ sapta rathān vīraḥ syālānāṃ tava bhārata
07,132.019c nihatya bhīmo nārācaiḥ śatacandram apothayat
07,132.020a amarṣayanto nihataṃ śatacandraṃ mahāratham
07,132.020c śakuner bhrātaro vīrā gajākṣaḥ śarabho vibhuḥ
07,132.020d*1136_01 subhago bhānudattaś ca śūrāḥ pañca mahārathāḥ
07,132.020e abhidrutya śarais tīkṣṇair bhīmasenam atāḍayan
07,132.021a sa tudyamāno nārācair vṛṣṭivegair ivarṣabhaḥ
07,132.021c jaghāna pañcabhir bāṇaiḥ pañcaivātibalo rathān
07,132.021e tān dṛṣṭvā nihatān vīrān vicelur nṛpasattamāḥ
07,132.022a tato yudhiṣṭhiraḥ kruddhas tavānīkam aśātayat
07,132.022c miṣataḥ kumbhayoneś ca putrāṇāṃ ca tavānagha
07,132.023a ambaṣṭhān mālavāñ śūrāṃs trigartān saśibīn api
07,132.023c prāhiṇon mṛtyulokāya gaṇān yuddhe yudhiṣṭhiraḥ
07,132.024a abhīṣāhāñ śūrasenān bāhlīkān savasātikān
07,132.024c nikṛtya pṛthivīṃ rājā cakre śoṇitakardamām
07,132.025a yaudheyāraṭṭarājanyamadrakāṇāṃ gaṇān yudhi
07,132.025c prāhiṇon mṛtyulokāya śūrān bāṇair yudhiṣṭhiraḥ
07,132.026a hatāharata gṛhṇīta vidhyata vyavakṛntata
07,132.026c ity āsīt tumulaḥ śabdo yudhiṣṭhirarathaṃ prati
07,132.027a sainyāni drāvayantaṃ taṃ droṇo dṛṣṭvā yudhiṣṭhiram
07,132.027c coditas tava putreṇa sāyakair abhyavākirat
07,132.028a droṇas tu paramakruddho vāyavyāstreṇa pārthivam
07,132.028c vivyādha so 'sya tad divyam astram astreṇa jaghnivān
07,132.029a tasmin vinihate cāstre bhāradvājo yudhiṣṭhire
07,132.029c vāruṇaṃ yāmyam āgneyaṃ tvāṣṭraṃ sāvitram eva ca
07,132.029e cikṣepa paramakruddho jighāṃsuḥ pāṇḍunandanam
07,132.030a kṣiptāni kṣipyamāṇāni tāni cāstrāṇi dharmajaḥ
07,132.030c jaghānāstrair mahābāhuḥ kumbhayoner avitrasan
07,132.031a satyāṃ cikīrṣamāṇas tu pratijñāṃ kumbhasaṃbhavaḥ
07,132.031c prāduścakre 'stram aindraṃ vai prājāpatyaṃ ca bhārata
07,132.031e jighāṃsur dharmatanayaṃ tava putrahite rataḥ
07,132.032a patiḥ kurūṇāṃ gajasiṃhagāmī; viśālavakṣāḥ pṛthulohitākṣaḥ
07,132.032c prāduścakārāstram ahīnatejā; māhendram anyat sa jaghāna te 'stre
07,132.033a vihanyamāneṣv astreṣu droṇaḥ krodhasamanvitaḥ
07,132.033c yudhiṣṭhiravadhaprepsur brāhmam astram udairayat
07,132.034a tato nājñāsiṣaṃ kiṃ cid ghoreṇa tamasāvṛte
07,132.034c sarvabhūtāni ca paraṃ trāsaṃ jagmur mahīpate
07,132.035a brahmāstram udyataṃ dṛṣṭvā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
07,132.035c brahmāstreṇaiva rājendra tad astraṃ pratyavārayat
07,132.036a tataḥ sainikamukhyās te praśaśaṃsur nararṣabhau
07,132.036c droṇapārthau maheṣvāsau sarvayuddhaviśāradau
07,132.037a tataḥ pramucya kaunteyaṃ droṇo drupadavāhinīm
07,132.037c vyadhamad roṣatāmrākṣo vāyavyāstreṇa bhārata
07,132.037d*1137_01 vāyavyāstreṇa vyadhamad roṣaparyākulekṣaṇaḥ
07,132.038a te hanyamānā droṇena pāñcālāḥ prādravan bhayāt
07,132.038c paśyato bhīmasenasya pārthasya ca mahātmanaḥ
07,132.039a tataḥ kirīṭī bhīmaś ca sahasā saṃnyavartatām
07,132.039c mahadbhyāṃ rathavaṃśābhyāṃ parigṛhya balaṃ tava
07,132.040a bībhatsur dakṣiṇaṃ pārśvam uttaraṃ tu vṛkodaraḥ
07,132.040c bhāradvājaṃ śaraughābhyāṃ mahadbhyām abhyavarṣatām
07,132.041a tau tadā sṛñjayāś caiva pāñcālāś ca mahaujasaḥ
07,132.041c anvagacchan mahārāja matsyāś ca saha sātvataiḥ
07,132.042a tataḥ sā bhāratī senā vadhyamānā kirīṭinā
07,132.042b*1138_01 tamasā nidrayā caiva punar eva vyadīryata
07,132.042c droṇena vāryamāṇās te svayaṃ tava sutena ca
07,132.042e nāśakyanta mahārāja yodhā vārayituṃ tadā
07,133.001 saṃjaya uvāca
07,133.001a udīryamāṇaṃ tad dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ mahad balam
07,133.001c aviṣahyaṃ ca manvānaḥ karṇaṃ duryodhano 'bravīt
07,133.002a ayaṃ sa kālaḥ saṃprāpto mitrāṇāṃ mitravatsala
07,133.002c trāyasva samare karṇa sarvān yodhān mahābala
07,133.003a pāñcālair matsyakaikeyaiḥ pāṇḍavaiś ca mahārathaiḥ
07,133.003c vṛtān samantāt saṃkruddhair niḥśvasadbhir ivoragaiḥ
07,133.004a ete nadanti saṃhṛṣṭāḥ pāṇḍavā jitakāśinaḥ
07,133.004c śakropamāś ca bahavaḥ pāñcālānāṃ rathavrajāḥ
07,133.005 karṇa uvāca
07,133.005a paritrātum iha prāpto yadi pārthaṃ puraṃdaraḥ
07,133.005c tam apy āśu parājitya tato hantāsmi pāṇḍavam
07,133.006a satyaṃ te pratijānāmi samāśvasihi bhārata
07,133.006c hantāsmi pāṇḍutanayān pāñcālāṃś ca samāgatān
07,133.007a jayaṃ te pratijānāmi vāsavasyeva pāvakiḥ
07,133.007c priyaṃ tava mayā kāryam iti jīvāmi pārthiva
07,133.008a sarveṣām eva pārthānāṃ phalguno balavattaraḥ
07,133.008c tasyāmoghāṃ vimokṣyāmi śaktiṃ śakravinirmitām
07,133.009a tasmin hate maheṣvāse bhrātaras tasya mānada
07,133.009c tava vaśyā bhaviṣyanti vanaṃ yāsyanti vā punaḥ
07,133.010a mayi jīvati kauravya viṣādaṃ mā kṛthāḥ kva cit
07,133.010c ahaṃ jeṣyāmi samare sahitān sarvapāṇḍavān
07,133.011a pāñcālān kekayāṃś caiva vṛṣṇīṃś cāpi samāgatān
07,133.011c bāṇaughaiḥ śakalīkṛtya tava dāsyāmi medinīm
07,133.012 saṃjaya uvāca
07,133.012a evaṃ bruvāṇaṃ karṇaṃ tu kṛpaḥ śāradvato 'bravīt
07,133.012c smayann iva mahābāhuḥ sūtaputram idaṃ vacaḥ
07,133.013a śobhanaṃ śobhanaṃ karṇa sanāthaḥ kurupuṃgavaḥ
07,133.013c tvayā nāthena rādheya vacasā yadi sidhyati
07,133.014a bahuśaḥ katthase karṇa kauravyasya samīpataḥ
07,133.014c na tu te vikramaḥ kaś cid dṛśyate balam eva vā
07,133.015a samāgamaḥ pāṇḍusutair dṛṣṭas te bahuśo yudhi
07,133.015c sarvatra nirjitaś cāsi pāṇḍavaiḥ sūtanandana
07,133.016a hriyamāṇe tadā karṇa gandharvair dhṛtarāṣṭraje
07,133.016c tadāyudhyanta sainyāni tvam ekas tu palāyathāḥ
07,133.017a virāṭanagare cāpi sametāḥ sarvakauravāḥ
07,133.017c pārthena nirjitā yuddhe tvaṃ ca karṇa sahānujaḥ
07,133.018a ekasyāpy asamarthas tvaṃ phalgunasya raṇājire
07,133.018c katham utsahase jetuṃ sakṛṣṇān sarvapāṇḍavān
07,133.019a abruvan karṇa yudhyasva bahu katthasi sūtaja
07,133.019c anuktvā vikramed yas tu tad vai satpuruṣavratam
07,133.020a garjitvā sūtaputra tvaṃ śāradābhram ivājalam
07,133.020c niṣphalo dṛśyase karṇa tac ca rājā na budhyate
07,133.021a tāvad garjasi rādheya yāvat pārthaṃ na paśyasi
07,133.021c purā pārthaṃ hi te dṛṣṭvā durlabhaṃ garjitaṃ bhavet
07,133.022a tvam anāsādya tān bāṇān phalgunasya vigarjasi
07,133.022c pārthasāyakaviddhasya durlabhaṃ garjitaṃ bhavet
07,133.023a bāhubhiḥ kṣatriyāḥ śūrā vāgbhiḥ śūrā dvijātayaḥ
07,133.023c dhanuṣā phalgunaḥ śūraḥ karṇaḥ śūro manorathaiḥ
07,133.023d*1139_01 toṣito yena rudro 'pi kaḥ pārthaṃ pratighātayet
07,133.024a evaṃ paruṣitas tena tadā śāradvatena saḥ
07,133.024c karṇaḥ praharatāṃ śreṣṭhaḥ kṛpaṃ vākyam athābravīt
07,133.025a śūrā garjanti satataṃ prāvṛṣīva balāhakāḥ
07,133.025c phalaṃ cāśu prayacchanti bījam uptam ṛtāv iva
07,133.026a doṣam atra na paśyāmi śūrāṇāṃ raṇamūrdhani
07,133.026c tat tad vikatthamānānāṃ bhāraṃ codvahatāṃ mṛdhe
07,133.027a yaṃ bhāraṃ puruṣo voḍhuṃ manasā hi vyavasyati
07,133.027c daivam asya dhruvaṃ tatra sāhāyyāyopapadyate
07,133.028a vyavasāyadvitīyo 'haṃ manasā bhāram udvahan
07,133.028c garjāmi yady ahaṃ vipra tava kiṃ tatra naśyati
07,133.029a vṛthā śūrā na garjanti sajalā iva toyadāḥ
07,133.029c sāmarthyam ātmano jñātvā tato garjanti paṇḍitāḥ
07,133.030a so 'ham adya raṇe yattaḥ sahitau kṛṣṇapāṇḍavau
07,133.030c utsahe tarasā jetuṃ tato garjāmi gautama
07,133.031a paśya tvaṃ garjitasyāsya phalaṃ me vipra sānugaḥ
07,133.031c hatvā pāṇḍusutān ājau sahakṛṣṇān sasātvatān
07,133.031e duryodhanāya dāsyāmi pṛthivīṃ hatakaṇṭakām
07,133.032 kṛpa uvāca
07,133.032*1140_01 kiṃ no bahupralāpena phalam āpnuhi sūtaja
07,133.032a manorathapralāpo me na grāhyas tava sūtaja
07,133.032c yadā kṣipasi vai kṛṣṇau dharmarājaṃ ca pāṇḍavam
07,133.033a dhruvas tatra jayaḥ karṇa yatra yuddhaviśāradau
07,133.033c devagandharvayakṣāṇāṃ manuṣyoragarakṣasām
07,133.033e daṃśitānām api raṇe ajeyau kṛṣṇapāṇḍavau
07,133.034a brahmaṇyaḥ satyavāg dānto gurudaivatapūjakaḥ
07,133.034c nityaṃ dharmarataś caiva kṛtāstraś ca viśeṣataḥ
07,133.034e dhṛtimāṃś ca kṛtajñaś ca dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
07,133.035a bhrātaraś cāsya balinaḥ sarvāstreṣu kṛtaśramāḥ
07,133.035c guruvṛttiratāḥ prājñā dharmanityā yaśasvinaḥ
07,133.036a saṃbandhinaś cendravīryāḥ svanuraktāḥ prahāriṇaḥ
07,133.036c dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca daurmukhir janamejayaḥ
07,133.037a candraseno bhadrasenaḥ kīrtidharmā dhruvo dharaḥ
07,133.037c vasucandro dāmacandraḥ siṃhacandraḥ suvedhanaḥ
07,133.038a drupadasya tathā putrā drupadaś ca mahāstravit
07,133.038c yeṣām arthāya saṃyatto matsyarājaḥ sahānugaḥ
07,133.039a śatānīkaḥ sudaśanaḥ śrutānīkaḥ śrutadhvajaḥ
07,133.039c balānīko jayānīko jayāśvo rathavāhanaḥ
07,133.039c*1141_01 **** **** jayānīko jayapriyaḥ
07,133.039c*1141_02 vijayo labdhalakṣaś ca
07,133.040a candrodayaḥ kāmaratho virāṭabhrātaraḥ śubhāḥ
07,133.040c yamau ca draupadeyāś ca rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ
07,133.040e yeṣām arthāya yudhyante na teṣāṃ vidyate kṣayaḥ
07,133.041a kāmaṃ khalu jagat sarvaṃ sadevāsuramānavam
07,133.041c sayakṣarākṣasagaṇaṃ sabhūtabhujagadvipam
07,133.041e niḥśeṣam astravīryeṇa kuryātāṃ bhīmaphalgunau
07,133.042a yudhiṣṭhiraś ca pṛthivīṃ nirdahed ghoracakṣuṣā
07,133.042c aprameyabalaḥ śaurir yeṣām arthe ca daṃśitaḥ
07,133.042e kathaṃ tān saṃyuge karṇa jetum utsahase parān
07,133.043a mahān apanayas tv eṣa tava nityaṃ hi sūtaja
07,133.043c yas tvam utsahase yoddhuṃ samare śauriṇā saha
07,133.044 saṃjaya uvāca
07,133.044a evam uktas tu rādheyaḥ prahasan bharatarṣabha
07,133.044c abravīc ca tadā karṇo guruṃ śāradvataṃ kṛpam
07,133.045a satyam uktaṃ tvayā brahman pāṇḍavān prati yad vacaḥ
07,133.045c ete cānye ca bahavo guṇāḥ pāṇḍusuteṣu vai
07,133.046a ajayyāś ca raṇe pārthā devair api savāsavaiḥ
07,133.046c sadaityayakṣagandharvapiśācoragarākṣasaiḥ
07,133.046e tathāpi pārthāñ jeṣyāmi śaktyā vāsavadattayā
07,133.047a mamāpy amoghā datteyaṃ śaktiḥ śakreṇa vai dvija
07,133.047c etayā nihaniṣyāmi savyasācinam āhave
07,133.048a hate tu pāṇḍave kṛṣṇo bhrātaraś cāsya sodarāḥ
07,133.048c anarjunā na śakṣyanti mahīṃ bhoktuṃ kathaṃ cana
07,133.048d*1142_01 anarjunāyāṃ ca bhuvi vinaśyeyur na saṃśayaḥ
07,133.049a teṣu naṣṭeṣu sarveṣu pṛthivīyaṃ sasāgarā
07,133.049c ayatnāt kauraveyasya vaśe sthāsyati gautama
07,133.050a sunītair iha sarvārthāḥ sidhyante nātra saṃśayaḥ
07,133.050c etam artham ahaṃ jñātvā tato garjāmi gautama
07,133.051a tvaṃ tu vṛddhaś ca vipraś ca aśaktaś cāpi saṃyuge
07,133.051c kṛtasnehaś ca pārtheṣu mohān mām avamanyase
07,133.052a yady evaṃ vakṣyase bhūyo mām apriyam iha dvija
07,133.052c tatas te khaḍgam udyamya jihvāṃ chetsyāmi durmate
07,133.053a yac cāpi pāṇḍavān vipra stotum icchasi saṃyuge
07,133.053c bhīṣayan sarvasainyāni kauraveyāṇi durmate
07,133.053e atrāpi śṛṇu me vākyaṃ yathāvad gadato dvija
07,133.054a duryodhanaś ca droṇaś ca śakunir durmukho jayaḥ
07,133.054c duḥśāsano vṛṣaseno madrarājas tvam eva ca
07,133.054e somadattaś ca bhūriś ca tathā drauṇir viviṃśatiḥ
07,133.055a tiṣṭheyur daṃśitā yatra sarve yuddhaviśāradāḥ
07,133.055c jayed etān raṇe ko nu śakratulyabalo 'py ariḥ
07,133.056a śūrāś ca hi kṛtāstrāś ca balinaḥ svargalipsavaḥ
07,133.056c dharmajñā yuddhakuśalā hanyur yuddhe surān api
07,133.057a ete sthāsyanti saṃgrāme pāṇḍavānāṃ vadhārthinaḥ
07,133.057c jayam ākāṅkṣamāṇā hi kauraveyasya daṃśitāḥ
07,133.058a daivāyattam ahaṃ manye jayaṃ subalinām api
07,133.058c yatra bhīṣmo mahābāhuḥ śete śaraśatācitaḥ
07,133.059a vikarṇaś citrasenaś ca bāhlīko 'tha jayadrathaḥ
07,133.059c bhūriśravā jayaś caiva jalasaṃdhaḥ sudakṣiṇaḥ
07,133.060a śalaś ca rathināṃ śreṣṭho bhagadattaś ca vīryavān
07,133.060c ete cānye ca rājāno devair api sudurjayāḥ
07,133.061a nihatāḥ samare śūrāḥ pāṇḍavair balavattarāḥ
07,133.061c kim anyad daivasaṃyogān manyase puruṣādhama
07,133.062a yāṃś ca tān stauṣi satataṃ duryodhanaripūn dvija
07,133.062c teṣām api hatāḥ śūrāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,133.063a kṣīyante sarvasainyāni kurūṇāṃ pāṇḍavaiḥ saha
07,133.063c prabhāvaṃ nātra paśyāmi pāṇḍavānāṃ kathaṃ cana
07,133.064a yāṃs tān balavato nityaṃ manyase tvaṃ dvijādhama
07,133.064c yatiṣye 'haṃ yathāśakti yoddhuṃ taiḥ saha saṃyuge
07,133.064e duryodhanahitārthāya jayo daive pratiṣṭhitaḥ
07,134.001 saṃjaya uvāca
07,134.001a tathā paruṣitaṃ dṛṣṭvā sūtaputreṇa mātulam
07,134.001c khaḍgam udyamya vegena drauṇir abhyapatad drutam
07,134.001d*1143_01 tataḥ paramasaṃkruddhaḥ siṃho mattam iva dvipam
07,134.001d*1143_02 prekṣataḥ kururājasya samakṣaṃ cedam abravīt
07,134.002 aśvatthāmovāca
07,134.002*1144_01 yad arjunaguṇāṃs tathyān kīrtayānaṃ narādhama
07,134.002*1144_02 śūradveṣāt sudurbuddhe tvaṃ bhartsayasi mātulam
07,134.002*1144_03 vikatthamānaḥ śauryeṇa sarvalokadhanurbhṛtam
07,134.002*1144_04 darpotsekagṛhīto 'dya na kaṃ cid gaṇayan mṛdhe
07,134.002*1144_05 kva te vīryaṃ kva cāstrāṇi yat tvāṃ nirjitya saṃyuge
07,134.002*1144_06 gāṇḍīvadhanvā hatavān prekṣatas te jayadratham
07,134.002*1144_07 yena sākṣān mahādevo yodhitaḥ samare purā
07,134.002*1144_08 tam icchasi vṛthā jetuṃ sūtādhama manorathaiḥ
07,134.002*1144_09 yaṃ hi kṛṣṇena sahitaṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam
07,134.002*1144_10 jetuṃ na śaktāḥ sahitāḥ sendrā api surāsurāḥ
07,134.002*1144_11 lokaikavīram ajitam arjunaṃ sūta saṃyuge
07,134.002*1144_12 kiṃ punas tvaṃ sudurbuddhe sahaibhir vasudhādhipaiḥ
07,134.002a karṇa paśya sudurbuddhe tiṣṭhedānīṃ narādhama
07,134.002c eṣa te 'dya śiraḥ kāyād uddharāmi sudurmate
07,134.003 saṃjaya uvāca
07,134.003a tam utpatantaṃ vegena rājā duryodhanaḥ svayam
07,134.003c nyavārayan mahārāja kṛpaś ca dvipadāṃ varaḥ
07,134.004 karṇa uvāca
07,134.004a śūro 'yaṃ samaraślāghī durmatiś ca dvijādhamaḥ
07,134.004c āsādayatu madvīryaṃ muñcemaṃ kurusattama
07,134.005 aśvatthāmovāca
07,134.005a tavaitat kṣamyate 'smābhiḥ sūtātmaja sudurmate
07,134.005c darpam utsiktam etat te phalguno nāśayiṣyati
07,134.006 duryodhana uvāca
07,134.006a aśvatthāman prasīdasva kṣantum arhasi mānada
07,134.006c kopaḥ khalu na kartavyaḥ sūtaputre kathaṃ cana
07,134.007a tvayi karṇe kṛpe droṇe madrarāje 'tha saubale
07,134.007c mahat kāryaṃ samāyattaṃ prasīda dvijasattama
07,134.008a ete hy abhimukhāḥ sarve rādheyena yuyutsavaḥ
07,134.008c āyānti pāṇḍavā brahmann āhvayantaḥ samantataḥ
07,134.009 saṃjaya uvāca
07,134.009*1145_01 prasādyamānas tu tato rājñā drauṇir mahāmanāḥ
07,134.009*1145_02 prasasāda mahārāja krodhamanyusamanvitaḥ
07,134.009*1145_03 tataḥ kṛpa uvācedam ācāryaḥ sumahāmanāḥ
07,134.009*1145_04 saumyasvabhāvād rājendra kṣipram āgatamārdavaḥ
07,134.009*1146_01 tatas te pāṇḍavā rājan pāñcālāś ca yaśasvinaḥ
07,134.009*1146_02 ājagmuḥ sahitās tatra tarjayantaḥ punaḥ punaḥ
07,134.009*1147_01 duryodhanavacaḥ śrutvā aśvatthāmā mahābalaḥ
07,134.009*1147_02 prasādam agamad rājan sūtaputrasya mānada
07,134.009a karṇo 'pi rathināṃ śreṣṭhaś cāpam udyamya vīryavān
07,134.009c kauravāgryaiḥ parivṛtaḥ śakro devagaṇair iva
07,134.009e paryatiṣṭhata tejasvī svabāhubalam āśritaḥ
07,134.010a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ karṇasya saha pāṇḍavaiḥ
07,134.010c saṃrabdhasya mahārāja siṃhanādavināditam
07,134.011a tatas te pāṇḍavā rājan pāñcālāś ca yaśasvinaḥ
07,134.011c dṛṣṭvā karṇaṃ mahābāhum uccaiḥ śabdam athānadan
07,134.012a ayaṃ karṇaḥ kutaḥ karṇas tiṣṭha karṇa mahāraṇe
07,134.012c yudhyasva sahito 'smābhir durātman puruṣādhama
07,134.013a anye tu dṛṣṭvā rādheyaṃ krodharaktekṣaṇābruvan
07,134.013c hanyatām ayam utsiktaḥ sūtaputro 'lpacetanaḥ
07,134.014a sarvaiḥ pārthivaśārdūlair nānenārtho 'sti jīvatā
07,134.014c atyantavairī pārthānāṃ satataṃ pāpapūruṣaḥ
07,134.015a eṣa mūlaṃ hy anarthānāṃ duryodhanamate sthitaḥ
07,134.015c hatainam iti jalpantaḥ kṣatriyāḥ samupādravan
07,134.016a mahatā śaravarṣeṇa chādayanto mahārathāḥ
07,134.016c vadhārthaṃ sūtaputrasya pāṇḍaveyena coditāḥ
07,134.017a tāṃs tu sarvāṃs tathā dṛṣṭvā dhāvamānān mahārathān
07,134.017c na vivyathe sūtaputro na ca trāsam agacchata
07,134.018a dṛṣṭvā nagarakalpaṃ tam uddhūtaṃ sainyasāgaram
07,134.018c piprīṣus tava putrāṇāṃ saṃgrāmeṣv aparājitaḥ
07,134.019a sāyakaughena balavān kṣiprakārī mahābalaḥ
07,134.019c vārayām āsa tat sainyaṃ samantād bharatarṣabha
07,134.020a tatas tu śaravarṣeṇa pārthivās tam avārayan
07,134.020c dhanūṃṣi te vidhunvānāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,134.020e ayodhayanta rādheyaṃ śakraṃ daityagaṇā iva
07,134.021a śaravarṣaṃ tu tat karṇaḥ pārthivaiḥ samudīritam
07,134.021c śaravarṣeṇa mahatā samantād vyakirat prabho
07,134.022a tad yuddham abhavat teṣāṃ kṛtapratikṛtaiṣiṇām
07,134.022c yathā devāsure yuddhe śakrasya saha dānavaiḥ
07,134.023a tatrādbhutam apaśyāma sūtaputrasya lāghavam
07,134.023c yad enaṃ samare yattā nāpnuvanta pare yudhi
07,134.024a nivārya ca śaraughāṃs tān pārthivānāṃ mahārathaḥ
07,134.024c yugeṣv īṣāsu chatreṣu dhvajeṣu ca hayeṣu ca
07,134.024e ātmanāmāṅkitān bāṇān rādheyaḥ prāhiṇoc chitān
07,134.025a tatas te vyākulībhūtā rājānaḥ karṇapīḍitāḥ
07,134.025c babhramus tatra tatraiva gāvaḥ śītārditā iva
07,134.026a hayānāṃ vadhyamānānāṃ gajānāṃ rathināṃ tathā
07,134.026c tatra tatrābhyavekṣāmaḥ saṃghān karṇena pātitān
07,134.027a śirobhiḥ patitai rājan bāhubhiś ca samantataḥ
07,134.027c āstīrṇā vasudhā sarvā śūrāṇām anivartinām
07,134.028a hataiś ca hanyamānaiś ca niṣṭanadbhiś ca sarvaśaḥ
07,134.028c babhūvāyodhanaṃ raudraṃ vaivasvatapuropamam
07,134.029a tato duryodhano rājā dṛṣṭvā karṇasya vikramam
07,134.029c aśvatthāmānam āsādya tadā vākyam uvāca ha
07,134.030a yudhyate 'sau raṇe karṇo daṃśitaḥ sarvapārthivaiḥ
07,134.030c paśyaitāṃ dravatīṃ senāṃ karṇasāyakapīḍitām
07,134.030e kārttikeyena vidhvastām āsurīṃ pṛtanām iva
07,134.031a dṛṣṭvaitāṃ nirjitāṃ senāṃ raṇe karṇena dhīmatā
07,134.031c abhiyāty eṣa bībhatsuḥ sūtaputrajighāṃsayā
07,134.032a tad yathā paśyamānānāṃ sūtaputraṃ mahāratham
07,134.032c na hanyāt pāṇḍavaḥ saṃkhye tathā nītir vidhīyatām
07,134.033a tato drauṇiḥ kṛpaḥ śalyo hārdikyaś ca mahārathaḥ
07,134.033c pratyudyayus tadā pārthaṃ sūtaputraparīpsayā
07,134.033d*1148_01 bībhatsur api rājendra pāñcālair abhisaṃvṛtaḥ
07,134.034a āyāntaṃ dṛśya kaunteyaṃ vṛtraṃ devacamūm iva
07,134.034c pratyudyayau tadā karṇo yathā śakraḥ pratāpavān
07,134.035 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,134.035a saṃrabdhaṃ phalgunaṃ dṛṣṭvā kālāntakayamopamam
07,134.035c karṇo vaikartanaḥ sūta pratyapadyat kim uttaram
07,134.036a sa hy aspardhata pārthena nityam eva mahārathaḥ
07,134.036c āśaṃsate ca bībhatsuṃ yuddhe jetuṃ sudāruṇe
07,134.037a sa tu taṃ sahasā prāptaṃ nityam atyantavairiṇam
07,134.037c karṇo vaikartanaḥ sūta kim uttaram apadyata
07,134.038 saṃjaya uvāca
07,134.038a āyāntaṃ pāṇḍavaṃ dṛṣṭvā gajaḥ pratigajaṃ yathā
07,134.038c asaṃbhrāntataraḥ karṇaḥ partyudīyād dhanaṃjayam
07,134.039a tam āpatantaṃ vegena vaikartanam ajihmagaiḥ
07,134.039c vārayām āsa tejasvī pāṇḍavaḥ śatrutāpanaḥ
07,134.040a taṃ karṇaḥ śarajālena chādayām āsa māriṣa
07,134.040c vivyādha ca susaṃkruddhaḥ śarais tribhir ajihmagaiḥ
07,134.040d*1149_01 gāṇḍīvadhanuṣo maurvīṃ chittvācyutam atāḍayat
07,134.041a tasya tal lāghavaṃ pārtho nāmṛṣyata mahābalaḥ
07,134.041b*1150_01 tūrṇaṃ jyāṃ ca samāropya gāṇḍīve ca navāṃ dṛḍhām
07,134.041c tasmai bāṇāñ śilādhautān prasannāgrān ajihmagān
07,134.042a prāhiṇot sūtaputrāya triṃśataṃ śatrutāpanaḥ
07,134.042c vivyādha cainaṃ saṃrabdho bāṇenaikena vīryavān
07,134.043a savye bhujāgre balavān nārācena hasann iva
07,134.043c tasya viddhasya vegena karāc cāpaṃ papāta ha
07,134.044a punar ādāya tac cāpaṃ nimeṣārdhān mahābalaḥ
07,134.044c chādayām āsa bāṇaughaiḥ phalgunaṃ kṛtahastavat
07,134.045a śaravṛṣṭiṃ tu tāṃ muktāṃ sūtaputreṇa bhārata
07,134.045c vyadhamac charavarṣeṇa smayann iva dhanaṃjayaḥ
07,134.046a tau parasparam āsādya śaravarṣeṇa pārthiva
07,134.046c chādayetāṃ maheṣvāsau kṛtapratikṛtaiṣiṇau
07,134.047a tad adbhutam abhūd yuddhaṃ karṇapāṇḍavayor mṛdhe
07,134.047c kruddhayor vāśitāhetor vanyayor gajayor iva
07,134.048a tataḥ pārtho maheṣvāso dṛṣṭvā karṇasya vikramam
07,134.048c muṣṭideśe dhanus tasya ciccheda tvarayānvitaḥ
07,134.049a aśvāṃś ca caturo bhallair anayad yamasādanam
07,134.049c sāratheś ca śiraḥ kāyād aharac chatrutāpanaḥ
07,134.050a athainaṃ chinnadhanvānaṃ hatāśvaṃ hatasārathim
07,134.050c vivyādha sāyakaiḥ pārthaś caturbhiḥ pāṇḍunandanaḥ
07,134.051a hatāśvāt tu rathāt tūrṇam avaplutya nararṣabhaḥ
07,134.051c āruroha rathaṃ tūrṇaṃ kṛpasya śarapīḍitaḥ
07,134.051d*1151_01 sa nunno 'rjunabāṇaughair ācitaḥ śalyako yathā
07,134.051d*1151_02 jīvitārtham abhiprepsuḥ kṛpasya ratham āruhat
07,134.052a rādheyaṃ nirjitaṃ dṛṣṭvā tāvakā bharatarṣabha
07,134.052c dhanaṃjayaśarair nunnāḥ prādravanta diśo daśa
07,134.053a dravatas tān samālokya rājā duryodhano nṛpa
07,134.053c nivartayām āsa tadā vākyaṃ cedam uvāca ha
07,134.054a alaṃ drutena vaḥ śūrās tiṣṭhadhvaṃ kṣatriyarṣabhāḥ
07,134.054c eṣa pārthavadhāyāhaṃ svayaṃ gacchāmi saṃyuge
07,134.054e ahaṃ pārthān haniṣyāmi sapāñcālān sasomakān
07,134.055a adya me yudhyamānasya saha gāṇḍīvadhanvanā
07,134.055c drakṣyanti vikramaṃ pārthāḥ kālasyeva yugakṣaye
07,134.056a adya madbāṇajālāni vimuktāni sahasraśaḥ
07,134.056c drakṣyanti samare yodhāḥ śalabhānām ivāyatīḥ
07,134.057a adya bāṇamayaṃ varṣaṃ sṛjato mama dhanvinaḥ
07,134.057c jīmūtasyeva gharmānte drakṣyanti yudhi sainikāḥ
07,134.058a jeṣyāmy adya raṇe pārthaṃ sāyakair nataparvabhiḥ
07,134.058c tiṣṭhadhvaṃ samare śūrā bhayaṃ tyajata phalgunāt
07,134.059a na hi madvīryam āsādya phalgunaḥ prasahiṣyati
07,134.059c yathā velāṃ samāsādya sāgaro makarālayaḥ
07,134.060a ity uktvā prayayau rājā sainyena mahatā vṛtaḥ
07,134.060c phalgunaṃ prati durdharṣaḥ krodhasaṃraktalocanaḥ
07,134.061a taṃ prayāntaṃ mahābāhuṃ dṛṣṭvā śāradvatas tadā
07,134.061c aśvatthāmānam āsādya vākyam etad uvāca ha
07,134.062a eṣa rājā mahābāhur amarṣī krodhamūrchitaḥ
07,134.062c pataṃgavṛttim āsthāya phalgunaṃ yoddhum icchati
07,134.063a yāvan naḥ paśyamānānāṃ prāṇān pārthena saṃgataḥ
07,134.063c na jahyāt puruṣavyāghras tāvad vāraya kauravam
07,134.064a yāvat phalgunabāṇānāṃ gocaraṃ nādhigacchati
07,134.064c kauravaḥ pārthivo vīras tāvad vāraya taṃ drutam
07,134.065a yāvat pārthaśarair ghorair nirmuktoragasaṃnibhaiḥ
07,134.065c na bhasmīkriyate rājā tāvad yuddhān nivāryatām
07,134.066a ayuktam iva paśyāmi tiṣṭhatsv asmāsu mānada
07,134.066c svayaṃ yuddhāya yad rājā pārthaṃ yāty asahāyavān
07,134.067a durlabhaṃ jīvitaṃ manye kauravyasya kirīṭinā
07,134.067c yudhyamānasya pārthena śārdūleneva hastinaḥ
07,134.068a mātulenaivam uktas tu drauṇiḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
07,134.068c duryodhanam idaṃ vākyaṃ tvaritaṃ samabhāṣata
07,134.069a mayi jīvati gāndhāre na yuddhaṃ gantum arhasi
07,134.069c mām anādṛtya kauravya tava nityaṃ hitaiṣiṇam
07,134.070a na hi te saṃbhramaḥ kāryaḥ pārthasya vijayaṃ prati
07,134.070c aham āvārayiṣyāmi pārthaṃ tiṣṭha suyodhana
07,134.071 duryodhana uvāca
07,134.071a ācāryaḥ pāṇḍuputrān vai putravat parirakṣati
07,134.071c tvam apy upekṣāṃ kuruṣe teṣu nityaṃ dvijottama
07,134.072a mama vā mandabhāgyatvān mandas te vikramo yudhi
07,134.072c dharmarājapriyārthaṃ vā draupadyā vā na vidma tat
07,134.073a dhig astu mama lubdhasya yatkṛte sarvabāndhavāḥ
07,134.073c sukhārhāḥ paramaṃ duḥkhaṃ prāpnuvanty aparājitāḥ
07,134.074a ko hi śastrabhṛtāṃ mukhyo maheśvarasamo yudhi
07,134.074c śatrūn na kṣapayec chakto yo na syād gautamīsutaḥ
07,134.075a aśvatthāman prasīdasva nāśayaitān mamāhitān
07,134.075c tavāstragocare śaktāḥ sthātuṃ devāpi nānagha
07,134.076a pāñcālān somakāṃś caiva jahi drauṇe sahānugān
07,134.076c vayaṃ śeṣān haniṣyāmas tvayaiva parirakṣitāḥ
07,134.077a ete hi somakā vipra pāñcālāś ca yaśasvinaḥ
07,134.077c mama sainyeṣu saṃrabdhā vicaranti davāgnivat
07,134.078a tān vāraya mahābāho kekayāṃś ca narottama
07,134.078c purā kurvanti niḥśeṣaṃ rakṣyamāṇāḥ kirīṭinā
07,134.078d*1152_01 aśvatthāmaṃs tvarāyukto yāhi śīghram ariṃdama
07,134.079a ādau vā yadi vā paścāt tavedaṃ karma māriṣa
07,134.079c tvam utpanno mahābāho pāñcālānāṃ vadhaṃ prati
07,134.080a kariṣyasi jagat sarvam apāñcālaṃ kilācyuta
07,134.080c evaṃ siddhābruvan vāco bhaviṣyati ca tat tathā
07,134.080d*1153_01 tasmāt tvaṃ puruṣavyāghra pāñcālāñ jahi sānugān
07,134.081a na te 'stragocare śaktāḥ sthātuṃ devāḥ savāsavāḥ
07,134.081c kim u pārthāḥ sapāñcālāḥ satyam etad vaco mama
07,134.081d*1154_01 na tvāṃ samarthāḥ saṃgrāme pāṇḍavāḥ saha somakaiḥ
07,134.081d*1154_02 balād yodhayituṃ vīra satyam etad bravīmi te
07,134.081d*1154_03 gaccha gaccha mahābāho na naḥ kālātyayo bhavet
07,134.081d*1154_04 iyaṃ hi dravate senā pārthasāyakapīḍitā
07,134.081d*1154_05 śakto hy asi mahābāho divyena svena tejasā
07,134.081d*1154_06 nigrahe pāṇḍuputrāṇāṃ pāñcālānāṃ ca mānada
07,135.001 saṃjaya uvāca
07,135.001a duryodhanenaivam ukto drauṇir āhavadurmadaḥ
07,135.001b*1155_01 cakārārivadhe yatnam indro daityavadhe yathā
07,135.001c pratyuvāca mahābāho yathā vadasi kaurava
07,135.001c*1156_01 **** **** tava putram idaṃ vacaḥ
07,135.001c*1156_02 satyam etan mahābāho
07,135.002a priyā hi pāṇḍavā nityaṃ mama cāpi pituś ca me
07,135.002c tathaivāvāṃ priyau teṣāṃ na tu yuddhe kurūdvaha
07,135.002e śaktitas tāta yudhyāmas tyaktvā prāṇān abhītavat
07,135.003a ahaṃ karṇaś ca śalyaś ca kṛpo hārdikya eva ca
07,135.003c nimeṣāt pāṇḍavīṃ senāṃ kṣapayema nṛpottama
07,135.004a te cāpi kauravīṃ senāṃ nimeṣārdhāt kurūdvaha
07,135.004c kṣapayeyur mahābāho na syāma yadi saṃyuge
07,135.005a yudhyatāṃ pāṇḍavāñ śaktyā teṣāṃ cāsmān yuyutsatām
07,135.005c tejas tu teja āsādya praśamaṃ yāti bhārata
07,135.006a aśakyā tarasā jetuṃ pāṇḍavānām anīkinī
07,135.006c jīvatsu pāṇḍuputreṣu tad dhi satyaṃ bravīmi te
07,135.007a ātmārthaṃ yudhyamānās te samarthāḥ pāṇḍunandanāḥ
07,135.007c kimarthaṃ tava sainyāni na haniṣyanti bhārata
07,135.008a tvaṃ hi lubdhatamo rājan nikṛtijñaś ca kaurava
07,135.008c sarvātiśaṅkī mānī ca tato 'smān atiśaṅkase
07,135.008d*1157_01 manye tvaṃ kutsito rājan pāpātmā pāpapūruṣaḥ
07,135.008d*1157_02 anyān api sa naḥ kṣudra śaṅkase pāpabhāvitaḥ
07,135.009a ahaṃ tu yatnam āsthāya tvadarthe tyaktajīvitaḥ
07,135.009c eṣa gacchāmi saṃgrāmaṃ tvatkṛte kurunandana
07,135.010a yotsye 'haṃ śatrubhiḥ sārdhaṃ jeṣyāmi ca varān varān
07,135.010c pāñcālaiḥ saha yotsyāmi somakaiḥ kekayais tathā
07,135.010e pāṇḍaveyaiś ca saṃgrāme tvatpriyārtham ariṃdama
07,135.011a adya madbāṇanirdagdhāḥ pāñcālāḥ somakās tathā
07,135.011c siṃhenevārditā gāvo vidraviṣyanti sarvataḥ
07,135.012a adya dharmasuto rājā dṛṣṭvā mama parākramam
07,135.012c aśvatthāmamayaṃ lokaṃ maṃsyate saha somakaiḥ
07,135.013a āgamiṣyati nirvedaṃ dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
07,135.013c dṛṣṭvā vinihatān saṃkhye pāñcālān somakaiḥ saha
07,135.014a ye māṃ yuddhe 'bhiyotsyanti tān haniṣyāmi bhārata
07,135.014c na hi te vīra mucyeran madbāhvantaram āgatāḥ
07,135.015a evam uktvā mahābāhuḥ putraṃ duryodhanaṃ tava
07,135.015c abhyavartata yuddhāya drāvayan sarvadhanvinaḥ
07,135.015e cikīrṣus tava putrāṇāṃ priyaṃ prāṇabhṛtāṃ varaḥ
07,135.016a tato 'bravīt sakaikeyān pāñcālān gautamīsutaḥ
07,135.016c praharadhvam itaḥ sarve mama gātre mahārathāḥ
07,135.016e sthirībhūtāś ca yudhyadhvaṃ darśayanto 'stralāghavam
07,135.017a evam uktās tu te sarve śastravṛṣṭim apātayan
07,135.017c drauṇiṃ prati mahārāja jalaṃ jaladharā iva
07,135.018a tān nihatya śarān drauṇir daśa vīrān apothayat
07,135.018c pramukhe pāṇḍuputrāṇāṃ dhṛṣṭadyumnasya cābhibho
07,135.019a te hanyamānāḥ samare pāñcālāḥ sṛñjayās tathā
07,135.019c parityajya raṇe drauṇiṃ vyadravanta diśo daśa
07,135.020a tān dṛṣṭvā dravataḥ śūrān pāñcālān sahasomakān
07,135.020c dhṛṣṭadyumno mahārāja drauṇim abhyadravad yudhi
07,135.021a tataḥ kāñcanacitrāṇāṃ sajalāmbudanādinām
07,135.021c vṛtaḥ śatena śūrāṇāṃ rathānām anivartinām
07,135.022a putraḥ pāñcālarājasya dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ
07,135.022c drauṇim ity abravīd vākyaṃ dṛṣṭvā yodhān nipātitān
07,135.023a ācāryaputra durbuddhe kim anyair nihatais tava
07,135.023c samāgaccha mayā sārdhaṃ yadi śūro 'si saṃyuge
07,135.023e ahaṃ tvāṃ nihaniṣyāmi tiṣṭhedānīṃ mamāgrataḥ
07,135.024a tatas tam ācāryasutaṃ dhṛṣṭadyumnaḥ pratāpavān
07,135.024c marmabhidbhiḥ śarais tīkṣṇair jaghāna bharatarṣabha
07,135.025a te tu paṅktīkṛtā drauṇiṃ śarā viviśur āśugāḥ
07,135.025c rukmapuṅkhāḥ prasannāgrāḥ sarvakāyāvadāraṇāḥ
07,135.025e madhvarthina ivoddāmā bhramarāḥ puṣpitaṃ drumam
07,135.026a so 'tividdho bhṛśaṃ kruddhaḥ padākrānta ivoragaḥ
07,135.026c mānī drauṇir asaṃbhrānto bāṇapāṇir abhāṣata
07,135.027a dhṛṣṭadyumna sthiro bhūtvā muhūrtaṃ pratipālaya
07,135.027c yāvat tvāṃ niśitair bāṇaiḥ preṣayāmi yamakṣayam
07,135.028a drauṇir evam athābhāṣya pārṣataṃ paravīrahā
07,135.028c chādayām āsa bāṇaughaiḥ samantāl laghuhastavat
07,135.029a sa chādyamānaḥ samare drauṇinā yuddhadurmadaḥ
07,135.029c drauṇiṃ pāñcālatanayo vāgbhir ātarjayat tadā
07,135.030a na jānīṣe pratijñāṃ me viprotpattiṃ tathaiva ca
07,135.030c droṇaṃ hatvā kila mayā hantavyas tvaṃ sudurmate
07,135.030e tatas tvāhaṃ na hanmy adya droṇe jīvati saṃyuge
07,135.031a imāṃ tu rajanīṃ prāptām aprabhātāṃ sudurmate
07,135.031c nihatya pitaraṃ te 'dya tatas tvām api saṃyuge
07,135.031e neṣyāmi mṛtyulokāyety evaṃ me manasi sthitam
07,135.032a yas te pārtheṣu vidveṣo yā bhaktiḥ kauraveṣu ca
07,135.032c tāṃ darśaya sthiro bhūtvā na me jīvan vimokṣyase
07,135.033a yo hi brāhmaṇyam utsṛjya kṣatradharmarato dvijaḥ
07,135.033c sa vadhyaḥ sarvalokasya yathā tvaṃ puruṣādhama
07,135.034a ity uktaḥ paruṣaṃ vākyaṃ pārṣatena dvijottamaḥ
07,135.034c krodham āhārayat tīvraṃ tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
07,135.035a nirdahann iva cakṣurbhyāṃ pārṣataṃ so 'bhyavaikṣata
07,135.035c chādayām āsa ca śarair niḥśvasan pannago yathā
07,135.036a sa chādyamānaḥ samare drauṇinā rājasattama
07,135.036c sarvapāñcālasenābhiḥ saṃvṛto rathasattamaḥ
07,135.037a nākampata mahābāhuḥ svadhairyaṃ samupāśritaḥ
07,135.037c sāyakāṃś caiva vividhān aśvatthāmni mumoca ha
07,135.038a tau punaḥ saṃnyavartetāṃ prāṇadyūtapare raṇe
07,135.038c nivārayantau bāṇaughaiḥ parasparam amarṣiṇau
07,135.038e utsṛjantau maheṣvāsau śaravṛṣṭīḥ samantataḥ
07,135.039a drauṇipārṣatayor yuddhaṃ ghorarūpaṃ bhayānakam
07,135.039c dṛṣṭvā saṃpūjayām āsuḥ siddhacāraṇavātikāḥ
07,135.040a śaraughaiḥ pūrayantau tāv ākāśaṃ pradiśas tathā
07,135.040c alakṣyau samayudhyetāṃ mahat kṛtvā śarais tamaḥ
07,135.041a nṛtyamānāv iva raṇe maṇḍalīkṛtakārmukau
07,135.041c parasparavadhe yattau parasparajayaiṣiṇau
07,135.042a ayudhyetāṃ mahābāhū citraṃ laghu ca suṣṭhu ca
07,135.042c saṃpūjyamānau samare yodhamukhyaiḥ sahasraśaḥ
07,135.043a tau prayuddhau raṇe dṛṣṭvā vane vanyau gajāv iva
07,135.043c ubhayoḥ senayor harṣas tumulaḥ samapadyata
07,135.044a siṃhanādaravāś cāsan dadhmuḥ śaṅkhāṃś ca māriṣa
07,135.044c vāditrāṇy abhyavādyanta śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,135.045a tasmiṃs tu tumule yuddhe bhīrūṇāṃ bhayavardhane
07,135.045c muhūrtam iva tad yuddhaṃ samarūpaṃ tadābhavat
07,135.046a tato drauṇir mahārāja pārṣatasya mahātmanaḥ
07,135.046c dhvajaṃ dhanus tathā chatram ubhau ca pārṣṇisārathī
07,135.046e sūtam aśvāṃś ca caturo nihatyābhyadravad raṇe
07,135.047a pāñcālāṃś caiva tān sarvān bāṇaiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,135.047c vyadrāvayad ameyātmā śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,135.048a tataḥ pravivyathe senā pāṇḍavī bharatarṣabha
07,135.048c dṛṣṭvā drauṇer mahat karma vāsavasyeva saṃyuge
07,135.049a śatena ca śataṃ hatvā pāñcālānāṃ mahārathaḥ
07,135.049c tribhiś ca niśitair bāṇair hatvā trīn vai mahārathān
07,135.050a drauṇir drupadaputrasya phalgunasya ca paśyataḥ
07,135.050c nāśayām āsa pāñcālān bhūyiṣṭhaṃ ye vyavasthitāḥ
07,135.051a te vadhyamānāḥ pāñcālāḥ samare saha sṛñjayaiḥ
07,135.051c agacchan drauṇim utsṛjya viprakīrṇarathadhvajāḥ
07,135.052a sa jitvā samare śatrūn droṇaputro mahārathaḥ
07,135.052c nanāda sumahānādaṃ tapānte jalado yathā
07,135.053a sa nihatya bahūñ śūrān aśvatthāmā vyarocata
07,135.053c yugānte sarvabhūtāni bhasma kṛtveva pāvakaḥ
07,135.054a saṃpūjyamāno yudhi kauraveyair; vijitya saṃkhye 'rigaṇān sahasraśaḥ
07,135.054c vyarocata droṇasutaḥ pratāpavān; yathā surendro 'rigaṇān nihatya
07,136.001 saṃjaya uvāca
07,136.001a tato yudhiṣṭhiraś caiva bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
07,136.001c droṇaputraṃ mahārāja samantāt paryavārayan
07,136.002a tato duryodhano rājā bhāradvājena saṃvṛtaḥ
07,136.002c abhyayāt pāṇḍavān saṃkhye tato yuddham avartata
07,136.002e ghorarūpaṃ mahārāja bhīrūṇāṃ bhayavardhanam
07,136.003a ambaṣṭhān mālavān vaṅgāñ śibīṃs traigartakān api
07,136.003c prāhiṇon mṛtyulokāya gaṇān kruddho yudhiṣṭhiraḥ
07,136.004a abhīṣāhāñ śūrasenān kṣatriyān yuddhadurmadān
07,136.004c nikṛtya pṛthivīṃ cakre bhīmaḥ śoṇitakardamām
07,136.005a yaudheyāraṭṭarājanyān madrakāṃś ca gaṇān yudhi
07,136.005c prāhiṇon mṛtyulokāya kirīṭī niśitaiḥ śaraiḥ
07,136.006a pragāḍham añjogatibhir nārācair abhipīḍitāḥ
07,136.006c nipetur dviradā bhūmau dviśṛṅgā iva parvatāḥ
07,136.007a nikṛttair hastihastaiś ca luṭhamānais tatas tataḥ
07,136.007c rarāja vasudhā kīrṇā visarpadbhir ivoragaiḥ
07,136.008a kṣiptaiḥ kanakacitraiś ca nṛpacchatraiḥ kṣitir babhau
07,136.008c dyaur ivādityacandrādyair grahaiḥ kīrṇā yugakṣaye
07,136.009a hata praharatābhītā vidhyata vyavakṛntata
07,136.009c ity āsīt tumulaḥ śabdaḥ śoṇāśvasya rathaṃ prati
07,136.010a droṇas tu paramakruddho vāyavyāstreṇa saṃyuge
07,136.010c vyadhamat tān yathā vāyur meghān iva duratyayaḥ
07,136.011a te hanyamānā droṇena pāñcālāḥ prādravan bhayāt
07,136.011c paśyato bhīmasenasya pārthasya ca mahātmanaḥ
07,136.012a tataḥ kirīṭī bhīmaś ca sahasā saṃnyavartatām
07,136.012c mahatā rathavaṃśena parigṛhya balaṃ tava
07,136.013a bībhatsur dakṣiṇaṃ pārśvam uttaraṃ tu vṛkodaraḥ
07,136.013c bhāradvājaṃ śaraughābhyāṃ mahadbhyām abhyavarṣatām
07,136.014a tau tadā sṛñjayāś caiva pāñcālāś ca mahārathāḥ
07,136.014c anvagacchan mahārāja matsyāś ca saha somakaiḥ
07,136.015a tathaiva tava putrasya rathodārāḥ prahāriṇaḥ
07,136.015c mahatyā senayā sārdhaṃ jagmur droṇarathaṃ prati
07,136.016a tataḥ sā bharatī senā vadhyamānā kirīṭinā
07,136.016c tamasā nidrayā caiva punar eva vyadīryata
07,136.017a droṇena vāryamāṇās te svayaṃ tava sutena ca
07,136.017c na śakyante mahārāja yodhā vārayituṃ tadā
07,136.018a sā pāṇḍuputrasya śarair dāryamāṇā mahācamūḥ
07,136.018c tamasā saṃvṛte loke vyadravat sarvatomukhī
07,136.019a utsṛjya śataśo vāhāṃs tatra ke cin narādhipāḥ
07,136.019c prādravanta mahārāja bhayāviṣṭāḥ samantataḥ
07,137.001 saṃjaya uvāca
07,137.001a somadattaṃ tu saṃprekṣya vidhunvānaṃ mahad dhanuḥ
07,137.001c sātyakiḥ prāha yantāraṃ somadattāya māṃ vaha
07,137.002a na hy ahatvā raṇe śatruṃ bāhlīkaṃ kauravādhamam
07,137.002c nivartiṣye raṇāt sūta satyam etad vaco mama
07,137.003a tataḥ saṃpreṣayad yantā saindhavāṃs tān mahājavān
07,137.003c turaṅgamāñ śaṅkhavarṇān sarvaśabdātigān raṇe
07,137.004a te 'vahan yuyudhānaṃ tu manomārutaraṃhasaḥ
07,137.004c yathendraṃ harayo rājan purā daityavadhodyatam
07,137.005a tam āpatantaṃ saṃprekṣya sātvataṃ rabhasaṃ raṇe
07,137.005c somadatto mahābāhur asaṃbhrānto 'bhyavartata
07,137.006a vimuñcañ śaravarṣāṇi parjanya iva vṛṣṭimān
07,137.006c chādayām āsa śaineyaṃ jalado bhāskaraṃ yathā
07,137.007a asaṃbhrāntaś ca samare sātyakiḥ kurupuṃgavam
07,137.007c chādayām āsa bāṇaughaiḥ samantād bharatarṣabha
07,137.008a somadattas tu taṃ ṣaṣṭyā vivyādhorasi mādhavam
07,137.008c sātyakiś cāpi taṃ rājann avidhyat sāyakaiḥ śitaiḥ
07,137.008d*1158_01 sātyakiḥ prativivyādha somadattaṃ śitaiḥ śaraiḥ
07,137.009a tāv anyonyaṃ śaraiḥ kṛttau vyarājetāṃ nararṣabhau
07,137.009c supuṣpau puṣpasamaye puṣpitāv iva kiṃśukau
07,137.010a rudhirokṣitasarvāṅgau kuruvṛṣṇiyaśaskarau
07,137.010c parasparam avekṣetāṃ dahantāv iva locanaiḥ
07,137.011a rathamaṇḍalamārgeṣu carantāv arimardanau
07,137.011c ghorarūpau hi tāv āstāṃ vṛṣṭimantāv ivāmbudau
07,137.012a śarasaṃbhinnagātrau tau sarvataḥ śakalīkṛtau
07,137.012c śvāvidhāv iva rājendra vyadṛṣyetāṃ śarakṣatau
07,137.013a suvarṇapuṅkhair iṣubhir ācitau tau vyarocatām
07,137.013c khadyotair āvṛtau rājan prāvṛṣīva vanaspatī
07,137.014a saṃpradīpitasarvāṅgau sāyakais tau mahārathau
07,137.014c adṛśyetāṃ raṇe kruddhāv ulkābhir iva kuñjarau
07,137.015a tato yudhi mahārāja somadatto mahārathaḥ
07,137.015c ardhacandreṇa ciccheda mādhavasya mahad dhanuḥ
07,137.016a athainaṃ pañcaviṃśatyā sāyakānāṃ samārpayat
07,137.016c tvaramāṇas tvarākāle punaś ca daśabhiḥ śaraiḥ
07,137.017a athānyad dhanur ādāya sātyakir vegavattaram
07,137.017c pañcabhiḥ sāyakais tūrṇaṃ somadattam avidhyata
07,137.018a tato 'pareṇa bhallena dhvajaṃ ciccheda kāñcanam
07,137.018c bāhlīkasya raṇe rājan sātyakiḥ prahasann iva
07,137.019a somadattas tv asaṃbhrānto dṛṣṭvā ketuṃ nipātitam
07,137.019c śaineyaṃ pañcaviṃśatyā sāyakānāṃ samācinot
07,137.020a sātvato 'pi raṇe kruddhaḥ somadattasya dhanvinaḥ
07,137.020c dhanuś ciccheda samare kṣurapreṇa śitena ha
07,137.021a athainaṃ rukmapuṅkhānāṃ śatena nataparvaṇām
07,137.021c ācinod bahudhā rājan bhagnadaṃṣṭram iva dvipam
07,137.022a athānyad dhanur ādāya somadatto mahārathaḥ
07,137.022c sātyakiṃ chādayām āsa śaravṛṣṭyā mahābalaḥ
07,137.023a somadattaṃ tu saṃkruddho raṇe vivyādha sātyakiḥ
07,137.023c sātyakiṃ ceṣujālena somadatto apīḍayat
07,137.024a daśabhiḥ sātvatasyārthe bhīmo 'han bāhlikātmajam
07,137.024c somadatto 'py asaṃbhrāntaḥ śaineyam avadhīc charaiḥ
07,137.025a tatas tu sātvatasyārthe bhaimasenir navaṃ dṛḍham
07,137.025c mumoca parighaṃ ghoraṃ somadattasya vakṣasi
07,137.026a tam āpatantaṃ vegena parighaṃ ghoradarśanam
07,137.026c dvidhā ciccheda samare prahasann iva kauravaḥ
07,137.027a sa papāta dvidhā chinna āyasaḥ parigho mahān
07,137.027c mahīdharasyeva mahac chikharaṃ vajradāritam
07,137.028a tatas tu sātyakī rājan somadattasya saṃyuge
07,137.028c dhanuś ciccheda bhallena hastāvāpaṃ ca pañcabhiḥ
07,137.029a caturbhis tu śarais tūrṇaṃ caturas turagottamān
07,137.029c samīpaṃ preṣayām āsa pretarājasya bhārata
07,137.030a sāratheś ca śiraḥ kāyād bhallena nataparvaṇā
07,137.030c jahāra rathaśārdūlaḥ prahasañ śinipuṃgavaḥ
07,137.031a tataḥ śaraṃ mahāghoraṃ jvalantam iva pāvakam
07,137.031c mumoca sātvato rājan svarṇapuṅkhaṃ śilāśitam
07,137.032a sa vimukto balavatā śaineyena śarottamaḥ
07,137.032c ghoras tasyorasi vibho nipapātāśu bhārata
07,137.033a so 'tividdho balavatā sātvatena mahārathaḥ
07,137.033c somadatto mahābāhur nipapāta mamāra ca
07,137.034a taṃ dṛṣṭvā nihataṃ tatra somadattaṃ mahārathāḥ
07,137.034b*1159_01 pāṇḍavāś ca mahārāja saha madraiḥ prabhadrakaiḥ
07,137.034c mahatā śaravarṣeṇa yuyudhānam upādravan
07,137.035a chādyamānaṃ śarair dṛṣṭvā yuyudhānaṃ yudhiṣṭhiraḥ
07,137.035c mahatyā senayā sārdhaṃ droṇānīkam upādravat
07,137.036a tato yudhiṣṭhiraḥ kruddhas tāvakānāṃ mahābalam
07,137.036c śarair vidrāvayām āsa bhāradvājasya paśyataḥ
07,137.037a sainyāni drāvayantaṃ tu droṇo dṛṣṭvā yudhiṣṭhiram
07,137.037c abhidudrāva vegena krodhasaṃraktalocanaḥ
07,137.038a tataḥ suniśitair bāṇaiḥ pārthaṃ vivyādha saptabhiḥ
07,137.038b*1160_01 yudhiṣṭhiro 'pi saṃkruddhaḥ prativivyādha pañcabhiḥ
07,137.038c so 'tividdho mahābāhuḥ sṛkkiṇī parisaṃlihan
07,137.038e yudhiṣṭhirasya ciccheda dhvajaṃ kārmukam eva ca
07,137.039a sa chinnadhanvā tvaritas tvarākāle nṛpottamaḥ
07,137.039c anyad ādatta vegena kārmukaṃ samare dṛḍham
07,137.040a tataḥ śarasahasreṇa droṇaṃ vivyādha pārthivaḥ
07,137.040c sāśvasūtadhvajarathaṃ tad adbhutam ivābhavat
07,137.041a tato muhūrtaṃ vyathitaḥ śaraghātaprapīḍitaḥ
07,137.041c niṣasāda rathopasthe droṇo bharatasattama
07,137.042a pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ muhūrtād dvijasattamaḥ
07,137.042c krodhena mahatāviṣṭo vāyavyāstram avāsṛjat
07,137.043a asaṃbhrāntas tataḥ pārtho dhanur ākṛṣya vīryavān
07,137.043c tad astram astreṇa raṇe stambhayām āsa bhārata
07,137.043d*1161_01 ciccheda ca dhanur dīrghaṃ brāhmaṇasya ca pāṇḍavaḥ
07,137.043d*1161_02 athānyad dhanur ādāya droṇaḥ kṣatriyamardanaḥ
07,137.043d*1161_03 tad apy asya śitair bhallaiś ciccheda kurupuṃgavaḥ
07,137.044a tato 'bravīd vāsudevaḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
07,137.044c yudhiṣṭhira mahābāho yat tvā vakṣyāmi tac chṛṇu
07,137.045a upāramasva yuddhāya droṇād bharatasattama
07,137.045c gṛdhyate hi sadā droṇo grahaṇe tava saṃyuge
07,137.046a nānurūpam ahaṃ manye yuddham asya tvayā saha
07,137.046c yo 'sya sṛṣṭo vināśāya sa enaṃ śvo haniṣyati
07,137.047a parivarjya guruṃ yāhi yatra rājā suyodhanaḥ
07,137.047b*1162_01 rājā rājñā hi yoddhavyo nārājñā yuddham iṣyate
07,137.047b*1162_02 tatra tvaṃ vraja kaunteya hastyaśvarathasaṃvṛtaḥ
07,137.047b*1162_03 yāvan mātreṇa ca mayā sahāyena dhanaṃjayaḥ
07,137.047c bhīmaś ca rathaśārdūlo yudhyate kauravaiḥ saha
07,137.048a vāsudevavacaḥ śrutvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
07,137.048c muhūrtaṃ cintayitvā tu tato dāruṇam āhavam
07,137.049a prāyād drutam amitraghno yatra bhīmo vyavasthitaḥ
07,137.049c vinighnaṃs tāvakān yodhān vyāditāsya ivāntakaḥ
07,137.050a rathaghoṣeṇa mahatā nādayan vasudhātalam
07,137.050c parjanya iva gharmānte nādayan vai diśo daśa
07,137.051a bhīmasya nighnataḥ śatrūn pārṣṇiṃ jagrāha pāṇḍavaḥ
07,137.051b*1163_01 mahatā rathavaṃśena davāgnir iva cotthitaḥ
07,137.051b*1163_02 bhīmāntikam upāyāte rājarāje yudhiṣṭhire
07,137.051b*1163_03 nivṛtte kauravān hantuṃ viṣṇuvākyapraṇodite
07,137.051c droṇo 'pi pāṇḍupāñcālān vyadhamad rajanīmukhe
07,137.051d*1164_01 nādayaṃs talaghoṣeṇa tava sainyāni māriṣa
07,138.001 saṃjaya uvāca
07,138.001a vartamāne tathā yuddhe ghorarūpe bhayāvahe
07,138.001c tamasā saṃvṛte loke rajasā ca mahīpate
07,138.001e nāpaśyanta raṇe yodhāḥ parasparam avasthitāḥ
07,138.002a anumānena saṃjñābhir yuddhaṃ tad vavṛte mahat
07,138.002c naranāgāśvamathanaṃ paramaṃ lomaharṣaṇam
07,138.003a droṇakarṇakṛpā vīrā bhīmapārṣatasātyakāḥ
07,138.003c anyonyaṃ kṣobhayām āsuḥ sainyāni nṛpasattama
07,138.004a vadhyamānāni sainyāni samantāt tair mahārathaiḥ
07,138.004c tamasā rajasā caiva samantād vipradudruvuḥ
07,138.005a te sarvato vidravanto yodhā vitrastacetasaḥ
07,138.005c ahanyanta mahārāja dhāvamānāś ca saṃyuge
07,138.006a mahārathasahasrāṇi jaghnur anyonyam āhave
07,138.006c andhe tamasi mūḍhāni putrasya tava mantrite
07,138.007a tataḥ sarvāṇi sainyāni senāgopāś ca bhārata
07,138.007c vyamuhyanta raṇe tatra tamasā saṃvṛte sati
07,138.008 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,138.008a teṣāṃ saṃloḍyamānānāṃ pāṇḍavair nihataujasām
07,138.008c andhe tamasi magnānām āsīt kā vo matis tadā
07,138.009a kathaṃ prakāśas teṣāṃ vā mama sainyeṣu vā punaḥ
07,138.009c babhūva loke tamasā tathā saṃjaya saṃvṛte
07,138.010 saṃjaya uvāca
07,138.010a tataḥ sarvāṇi sainyāni hataśiṣṭāni yāni vai
07,138.010c senāgoptṝn athādiśya punar vyūham akalpayat
07,138.011a droṇaḥ purastāj jaghane tu śalyas; tathā drauṇiḥ pārśvataḥ saubalaś ca
07,138.011c svayaṃ tu sarvāṇi balāni rājan; rājābhyayād gopayan vai niśāyām
07,138.012a uvāca sarvāṃś ca padātisaṃghān; duryodhanaḥ pārthiva sāntvapūrvam
07,138.012c utsṛjya sarve paramāyudhāni; gṛhṇīta hastair jvalitān pradīpān
07,138.013a te coditāḥ pārthivasattamena; tataḥ prahṛṣṭā jagṛhuḥ pradīpān
07,138.013b*1165_01 devarṣigandharvasurarṣisaṅghā
07,138.013b*1165_02 vidyādharāś cāpsarasāṃ gaṇāś ca
07,138.013b*1165_03 nāgāḥ sayakṣoragakinnarāś ca
07,138.013b*1165_04 hṛṣṭā divisthā jagṛhuḥ pradīpān
07,138.013b*1165_05 digdaivatebhyaś ca samāpatanto
07,138.013b*1165_06 'dṛśyanta dīpāḥ sasugandhitailāḥ
07,138.013b*1165_07 viśeṣato nāradaparvatābhyāṃ
07,138.013b*1165_08 saṃbodhyamānāḥ kurupāṇḍavārtham
07,138.013c sā bhūya eva dhvajinī vibhaktā; vyarocatāgniprabhayā niśāyām
07,138.014a mahādhanair ābharaṇaiś ca divyaiḥ; śastraiḥ pradīptair abhisaṃpatadbhiḥ
07,138.014b*1166_01 rathe rathe pañca vidīpakās tu
07,138.014b*1166_02 pradīpakās tatra gaje trayaś ca
07,138.014b*1166_03 pratyaśvam ekaś ca mahāpradīpaḥ
07,138.014b*1166_04 kṛtās tu taiḥ pāṇḍavaiḥ kauraveyaiḥ
07,138.014c kṣaṇena sarve vihitāḥ pradīpā; vyadīpayaṃś ca dhvajinīṃ tadāśu
07,138.015a sarvās tu senā vyatisevyamānāḥ; padātibhiḥ pāvakatailahastaiḥ
07,138.015c prakāśyamānā dadṛśur niśāyāṃ; yathāntarikṣe jaladās taḍidbhiḥ
07,138.016a prakāśitāyāṃ tu tathā dhvajinyāṃ; droṇo 'gnikalpaḥ pratapan samantāt
07,138.016c rarāja rājendra suvarṇavarmā; madhyaṃ gataḥ sūrya ivāṃśumālī
07,138.017a jāmbūnadeṣv ābharaṇeṣu caiva; niṣkeṣu śuddheṣu śarāvareṣu
07,138.017c pīteṣu śastreṣu ca pāvakasya; pratiprabhās tatra tato babhūvuḥ
07,138.018a gadāś ca śaikyāḥ parighāś ca śubhrā; ratheṣu śaktyaś ca vivartamānāḥ
07,138.018c pratiprabhā raśmibhir ājamīḍha; punaḥ punaḥ saṃjanayanti dīptāḥ
07,138.019a chatrāṇi bālavyajanānuṣaṅgā; dīptā maholkāś ca tathaiva rājan
07,138.019c vyāghūrṇamānāś ca suvarṇamālā; vyāyacchatāṃ tatra tadā virejuḥ
07,138.020a śastraprabhābhiś ca virājamānaṃ; dīpaprabhābhiś ca tadā balaṃ tat
07,138.020c prakāśitaṃ cābharaṇaprabhābhir; bhṛśaṃ prakāśaṃ nṛpate babhūva
07,138.021a pītāni śastrāṇy asṛgukṣitāni; vīrāvadhūtāni tanudruhāṇi
07,138.021c dīptāṃ prabhāṃ prājanayanta tatra; tapātyaye vidyud ivāntarikṣe
07,138.022a prakampitānām abhighātavegair; abhighnatāṃ cāpatatāṃ javena
07,138.022c vaktrāṇy aśobhanta tadā narāṇāṃ; vāyvīritānīva mahāmbujāni
07,138.023a mahāvane dāva iva pradīpte; yathā prabhā bhāskarasyāpi naśyet
07,138.023c tathā tavāsīd dhvajinī pradīptā; mahābhaye bhārata bhīmarūpā
07,138.024a tat saṃpradīptaṃ balam asmadīyaṃ; niśāmya pārthās tvaritās tathaiva
07,138.024c sarveṣu sainyeṣu padātisaṃghān; acodayaṃs te 'tha cakruḥ pradīpān
07,138.025a gaje gaje sapta kṛtāḥ pradīpā; rathe rathe caiva daśa pradīpāḥ
07,138.025c dvāv aśvapṛṣṭhe paripārśvato 'nye; dhvajeṣu cānye jaghaneṣu cānye
07,138.026a senāsu sarvāsu ca pārśvato 'nye; paścāt purastāc ca samantataś ca
07,138.026c madhye tathānye jvalitāgnihastāḥ; senādvaye 'pi sma narā viceruḥ
07,138.027a sarveṣu sainyeṣu padātisaṃghā; vyāmiśritā hastirathāśvavṛndaiḥ
07,138.027c madhye tathānye jvalitāgnihastā; vyadīpayan pāṇḍusutasya senām
07,138.027d*1167_01 vyadīpayaṃs te dhvajinīṃ pradīptāṃ
07,138.027d*1167_02 tathā balaṃ pāṇḍaveyābhiguptam
07,138.028a tena pradīptena tathā pradīptaṃ; balaṃ tad āsīd balavad balena
07,138.028c bhāḥ kurvatā bhānumatā graheṇa; divākareṇāgnir ivābhitaptaḥ
07,138.029a tayoḥ prabhāḥ pṛthivīm antarikṣaṃ; sarvā vyatikramya diśaś ca vṛddhāḥ
07,138.029c tena prakāśena bhṛśaṃ prakāśaṃ; babhūva teṣāṃ tava caiva sainyam
07,138.030a tena prakāśena divaṃgamena; saṃbodhitā devagaṇāś ca rājan
07,138.030c gandharvayakṣāsurasiddhasaṃghāḥ; samāgamann apsarasaś ca sarvāḥ
07,138.031a tad devagandharvasamākulaṃ ca; yakṣāsurendrāpsarasāṃ gaṇaiś ca
07,138.031c hataiś ca vīrair divam āruhadbhir; āyodhanaṃ divyakalpaṃ babhūva
07,138.032a rathāśvanāgākuladīpadīptaṃ; saṃrabdhayodhāhatavidrutāśvam
07,138.032c mahad balaṃ vyūḍharathāśvanāgaṃ; surāsuravyūhasamaṃ babhūva
07,138.033a tac chaktisaṃghākulacaṇḍavātaṃ; mahārathābhraṃ rathavājighoṣam
07,138.033c śastraughavarṣaṃ rudhirāmbudhāraṃ; niśi pravṛttaṃ naradevayuddham
07,138.034a tasmin mahāgnipratimo mahātmā; saṃtāpayan pāṇḍavān vipramukhyaḥ
07,138.034c gabhastibhir madhyagato yathārko; varṣātyaye tadvad abhūn narendra
07,139.001 saṃjaya uvāca
07,139.001a prakāśite tathā loke rajasā ca tamovṛte
07,139.001c samājagmur atho vīrāḥ parasparavadhaiṣiṇaḥ
07,139.002a te sametya raṇe rājañ śastraprāsāsidhāriṇaḥ
07,139.002c parasparam udaikṣanta parasparakṛtāgasaḥ
07,139.003a pradīpānāṃ sahasraiś ca dīpyamānaiḥ samantataḥ
07,139.003b*1168_01 ratnācitaiḥ svarṇadaṇḍair gandhatailāvasecitaiḥ
07,139.003b*1168_02 devagandharvadīpādyaiḥ prabhābhir adhikojjvalaiḥ
07,139.003c virarāja tadā bhūmir dyaur grahair iva bhārata
07,139.004a ulkāśataiḥ prajvalitai raṇabhūmir vyarājata
07,139.004c dahyamāneva lokānām abhāve vai vasuṃdharā
07,139.005a prādīpyanta diśaḥ sarvāḥ pradīpais taiḥ samantataḥ
07,139.005c varṣāpradoṣe khadyotair vṛtā vṛkṣā ivābabhuḥ
07,139.006a asajjanta tato vīrā vīreṣv eva pṛthak pṛthak
07,139.006c nāgā nāgaiḥ samājagmus turagāḥ saha vājibhiḥ
07,139.007a rathā rathavarair eva samājagmur mudānvitāḥ
07,139.007c tasmin rātrimukhe ghore putrasya tava śāsanāt
07,139.007d*1169_01 caturaṅgasya sainyasya saṃpātaś ca mahān abhūt
07,139.008a tato 'rjuno mahārāja kauravāṇām anīkinīm
07,139.008c vyadhamat tvarayā yuktaḥ kṣapayan sarvapārthivān
07,139.009 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,139.009a tasmin praviṣṭe saṃrabdhe mama putrasya vāhinīm
07,139.009c amṛṣyamāṇe durdharṣe kiṃ va āsīn manas tadā
07,139.010a kim amanyanta sainyāni praviṣṭe śatrutāpane
07,139.010c duryodhanaś ca kiṃ kṛtyaṃ prāptakālam amanyata
07,139.011a ke cainaṃ samare vīraṃ pratyudyayur ariṃdamam
07,139.011b*1170_01 droṇaṃ ca ke vyarakṣanta praviṣṭe śvetavāhane
07,139.011c ke 'rakṣan dakṣiṇaṃ cakraṃ ke ca droṇasya savyataḥ
07,139.012a ke pṛṣṭhato 'sya hy abhavan vīrā vīrasya yudhyataḥ
07,139.012c ke purastād agacchanta nighnataḥ śātravān raṇe
07,139.013a yat prāviśan maheṣvāsaḥ pāñcālān aparājitaḥ
07,139.013c nṛtyann iva naravyāghro rathamārgeṣu vīryavān
07,139.014a dadāha ca śarair droṇaḥ pāñcālānāṃ rathavrajān
07,139.014c dhūmaketur iva kruddhaḥ sa kathaṃ mṛtyum īyivān
07,139.015a avyagrān eva hi parān kathayasy aparājitān
07,139.015b*1171_01 hṛṣṭānudīrṇān saṃgrāme na tu saṃjaya māmakān
07,139.015c hatāṃś caiva viṣaṇṇāṃś ca viprakīrṇāṃś ca śaṃsasi
07,139.015e rathino virathāṃś caiva kṛtān yuddheṣu māmakān
07,139.016 saṃjaya uvāca
07,139.016a droṇasya matam ājñāya yoddhukāmasya tāṃ niśām
07,139.016c duryodhano mahārāja vaśyān bhrātṝn abhāṣata
07,139.017a vikarṇaṃ citrasenaṃ ca mahābāhuṃ ca kauravam
07,139.017c durdharṣaṃ dīrghabāhuṃ ca ye ca teṣāṃ padānugāḥ
07,139.018a droṇaṃ yattāḥ parākrāntāḥ sarve rakṣata pṛṣṭhataḥ
07,139.018c hārdikyo dakṣiṇaṃ cakraṃ śalyaś caivottaraṃ tathā
07,139.019a trigartānāṃ ca ye śūrā hataśiṣṭā mahārathāḥ
07,139.019c tāṃś caiva sarvān putras te samacodayad agrataḥ
07,139.020a ācāryo hi susaṃyatto bhṛśaṃ yattāś ca pāṇḍavāḥ
07,139.020c taṃ rakṣata susaṃyattā nighnantaṃ śātravān raṇe
07,139.021a droṇo hi balavān yuddhe kṣiprahastaḥ parākramī
07,139.021c nirjayet tridaśān yuddhe kim u pārthān sasomakān
07,139.022a te yūyaṃ sahitāḥ sarve bhṛśaṃ yattā mahārathāḥ
07,139.022c droṇaṃ rakṣata pāñcālyād dhṛṣṭadyumnān mahārathāt
07,139.023a pāṇḍaveyeṣu sainyeṣu yodhaṃ paśyāmy ahaṃ na tam
07,139.023c yo jayeta raṇe droṇaṃ dhṛṣṭadyumnād ṛte nṛpāḥ
07,139.024a tasya sarvātmanā manye bhāradvājasya rakṣaṇam
07,139.024c sa guptaḥ somakān hanyāt sṛñjayāṃś ca sarājakān
07,139.025a sṛñjayeṣv atha sarveṣu nihateṣu camūmukhe
07,139.025c dhṛṣṭadyumnaṃ raṇe drauṇir nāśayiṣyaty asaṃśayam
07,139.026a tathārjunaṃ raṇe karṇo vijeṣyati mahārathaḥ
07,139.026c bhīmasenam ahaṃ cāpi yuddhe jeṣyāmi daṃśitaḥ
07,139.026d*1172_01 śeṣāṃś ca pāṇḍavān yodhāḥ prasabhaṃ hīnatejasaḥ
07,139.027a so 'yaṃ mama jayo vyaktaṃ dīrghakālaṃ bhaviṣyati
07,139.027c tasmād rakṣata saṃgrāme droṇam eva mahārathāḥ
07,139.028a ity uktvā bharataśreṣṭha putro duryodhanas tava
07,139.028c vyādideśa tataḥ sainyaṃ tasmiṃs tamasi dāruṇe
07,139.029a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ rātrau tad bharatarṣabha
07,139.029c ubhayoḥ senayor ghoraṃ vijayaṃ prati kāṅkṣiṇoḥ
07,139.030a arjunaḥ kauravaṃ sainyam arjunaṃ cāpi kauravāḥ
07,139.030c nānāśastrasamāvāpair anyonyaṃ paryapīḍayan
07,139.031a drauṇiḥ pāñcālarājānaṃ bhāradvājaś ca sṛñjayān
07,139.031c chādayām āsatuḥ saṃkhye śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,139.032a pāṇḍupāñcālasenānāṃ kauravāṇāṃ ca māriṣa
07,139.032c āsīn niṣṭānako ghoro nighnatām itaretaram
07,139.033a naivāsmābhir na pūrvair no dṛṣṭaṃ pūrvaṃ tathāvidham
07,139.033c yuddhaṃ yādṛśam evāsīt tāṃ rātriṃ sumahābhayam
07,140.001 saṃjaya uvāca
07,140.001a vartamāne tathā raudre rātriyuddhe viśāṃ pate
07,140.001b*1173_01 manuṣyanaranāgānām abhāvāya narādhipa
07,140.001b*1173_02 yudhiṣṭhiro 'bravīd rājā svān yodhān manujādhipa
07,140.001c sarvabhūtakṣayakare dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
07,140.002a abravīt pāṇḍavāṃś caiva pāñcālāṃś ca sasomakān
07,140.002c abhyadravata gacchadhvaṃ droṇam eva jighāṃsayā
07,140.003a rājñas te vacanād rājan pāñcālāḥ somakās tathā
07,140.003c droṇam evābhyavartanta nadanto bhairavān ravān
07,140.004a tān vayaṃ pratigarjantaḥ pratyudyātās tv amarṣitāḥ
07,140.004c yathāśakti yathotsāhaṃ yathāsattvaṃ ca saṃyuge
07,140.005a kṛtavarmā ca hārdikyo yudhiṣṭhiram upādravat
07,140.005c droṇaṃ prati jighāṃsantaṃ matto mattam iva dvipam
07,140.005d*1174_01 dhṛṣṭadyumno mahārāja droṇam evānvapadyata
07,140.006a śaineyaṃ śaravarṣāṇi vikirantaṃ samantataḥ
07,140.006c abhyayāt kauravo rājan bhūriḥ saṃgrāmamūrdhani
07,140.007a sahadevam athāyāntaṃ droṇaprepsuṃ mahāratham
07,140.007c karṇo vaikartano rājan vārayām āsa pāṇḍavam
07,140.008a bhīmasenam athāyāntaṃ vyāditāsyam ivāntakam
07,140.008c svayaṃ duryodhano yuddhe pratīpaṃ mṛtyum āvrajat
07,140.009a nakulaṃ ca yudhāṃ śreṣṭhaṃ sarvayuddhaviśāradam
07,140.009c śakuniḥ saubalo rājan vārayām āsa satvaraḥ
07,140.010a śikhaṇḍinam athāyāntaṃ rathena rathināṃ varam
07,140.010c kṛpo śāradvato rājan vārayām āsa saṃyuge
07,140.011a prativindhyam athāyāntaṃ mayūrasadṛśair hayaiḥ
07,140.011c duḥśāsano mahārāja yatto yattam avārayat
07,140.012a bhaimasenim athāyāntaṃ māyāśataviśāradam
07,140.012c aśvatthāmā pitur mānaṃ kurvāṇaḥ pratyaṣedhayat
07,140.013a drupadaṃ vṛṣasenas tu sasainyaṃ sapadānugam
07,140.013c vārayām āsa samare droṇaprepsuṃ mahāratham
07,140.014a virāṭaṃ drutam āyāntaṃ droṇasya nidhanaṃ prati
07,140.014c madrarājaḥ susaṃkruddho vārayām āsa bhārata
07,140.015a śatānīkam athāyāntaṃ nākuliṃ rabhasaṃ raṇe
07,140.015c citraseno rurodhāśu śarair droṇavadhepsayā
07,140.016a arjunaṃ ca yudhāṃ śreṣṭhaṃ prādravantaṃ mahāratham
07,140.016c alambuso mahārāja rākṣasendro nyavārayat
07,140.017a tathā droṇaṃ maheṣvāsaṃ nighnantaṃ śātravān raṇe
07,140.017c dhṛṣṭadyumno 'tha pāñcālyo hṛṣṭarūpam avārayat
07,140.018a tathānyān pāṇḍuputrāṇāṃ samāyātān mahārathān
07,140.018c tāvakā rathino rājan vārayām āsur ojasā
07,140.019a gajārohā gajais tūrṇaṃ saṃnipatya mahāmṛdhe
07,140.019c yodhayantaḥ sma dṛśyante śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,140.020a niśīthe turagā rājann ādravantaḥ parasparam
07,140.020c samadṛśyanta vegena pakṣavanta ivādrayaḥ
07,140.021a sādinaḥ sādibhiḥ sārdhaṃ prāsaśaktyṛṣṭipāṇayaḥ
07,140.021c samāgacchan mahārāja vinadantaḥ pṛthak pṛthak
07,140.022a narās tu bahavas tatra samājagmuḥ parasparam
07,140.022c gadābhir musalaiś caiva nānāśastraiś ca saṃghaśaḥ
07,140.023a kṛtavarmā tu hārdikyo dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
07,140.023c vārayām āsa saṃkruddho velevodvṛttam arṇavam
07,140.024a yudhiṣṭhiras tu hārdikyaṃ viddhvā pañcabhir āśugaiḥ
07,140.024c punar vivyādha viṃśatyā tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
07,140.025a kṛtavarmā tu saṃkruddho dharmaputrasya māriṣa
07,140.025c dhanuś ciccheda bhallena taṃ ca vivyādha saptabhiḥ
07,140.026a athānyad dhanur ādāya dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
07,140.026c hārdikyaṃ daśabhir bāṇair bāhvor urasi cārpayat
07,140.027a mādhavas tu raṇe viddho dharmaputreṇa māriṣa
07,140.027c prākampata ca roṣeṇa saptabhiś cārdayac charaiḥ
07,140.028a tasya pārtho dhanuś chittvā hastāvāpaṃ nikṛtya ca
07,140.028c prāhiṇon niśitān bāṇān pañca rājañ śilāśitān
07,140.029a te tasya kavacaṃ bhittvā hemacitraṃ mahādhanam
07,140.029c prāviśan dharaṇīm ugrā valmīkam iva pannagāḥ
07,140.030a akṣṇor nimeṣamātreṇa so 'nyad ādāya kārmukam
07,140.030c vivyādha pāṇḍavaṃ ṣaṣṭyā sūtaṃ ca navabhiḥ śaraiḥ
07,140.031a tasya śaktim ameyātmā pāṇḍavo bhujagopamām
07,140.031c cikṣepa bharataśreṣṭha rathe nyasya mahad dhanuḥ
07,140.032a sā hemacitrā mahatī pāṇḍavena praveritā
07,140.032c nirbhidya dakṣiṇaṃ bāhuṃ prāviśad dharaṇītalam
07,140.033a etasminn eva kāle tu gṛhya pārthaḥ punar dhanuḥ
07,140.033c hārdikyaṃ chādayām āsa śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,140.034a tatas tu samare śūro vṛṣṇīnāṃ pravaro rathī
07,140.034c vyaśvasūtarathaṃ cakre nimeṣārdhād yudhiṣṭhiram
07,140.035a tatas tu pāṇḍavo jyeṣṭhaḥ khaḍgacarma samādade
07,140.035c tad asya niśitair bāṇair vyadhaman mādhavo raṇe
07,140.036a tomaraṃ tu tato gṛhya svarṇadaṇḍaṃ durāsadam
07,140.036c preṣayat samare tūrṇaṃ hārdikyasya yudhiṣṭhiraḥ
07,140.037a tam āpatantaṃ sahasā dharmarājabhujacyutam
07,140.037c dvidhā ciccheda hārdikyaḥ kṛtahastaḥ smayann iva
07,140.038a tataḥ śaraśatenājau dharmaputram avākirat
07,140.038c kavacaṃ cāsya saṃkruddhaḥ śarais tīkṣṇair adārayat
07,140.039a hārdikyaśarasaṃchinnaṃ kavacaṃ tan mahātmanaḥ
07,140.039c vyaśīryata raṇe rājaṃs tārājālam ivāmbarāt
07,140.040a sa chinnadhanvā virathaḥ śīrṇavarmā śarārditaḥ
07,140.040c apāyāsīd raṇāt tūrṇaṃ dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
07,140.041a kṛtavarmā tu nirjitya dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
07,140.041c punar droṇasya jugupe cakram eva mahābalaḥ
07,141.001 saṃjaya uvāca
07,141.001a bhūris tu samare rājañ śaineyaṃ rathināṃ varam
07,141.001c āpatantam apāsedhat prapānād iva kuñjaram
07,141.002a athainaṃ sātyakiḥ kruddhaḥ pañcabhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,141.002c vivyādha hṛdaye tūrṇaṃ prāsravat tasya śoṇitam
07,141.003a tathaiva kauravo yuddhe śaineyaṃ yuddhadurmadam
07,141.003c daśabhir viśikhais tīkṣṇair avidhyata bhujāntare
07,141.004a tāv anyonyaṃ mahārāja tatakṣāte śarair bhṛśam
07,141.004c krodhasaṃraktanayanau krodhād visphārya kārmuke
07,141.005a tayor āsīn mahārāja śastravṛṣṭiḥ sudāruṇā
07,141.005c kruddhayoḥ sāyakamucor yamāntakanikāśayoḥ
07,141.006a tāv anyonyaṃ śarai rājan pracchādya samare sthitau
07,141.006c muhūrtaṃ caiva tad yuddhaṃ samarūpam ivābhavat
07,141.007a tataḥ kruddho mahārāja śaineyaḥ prahasann iva
07,141.007c dhanuś ciccheda samare kauravyasya mahātmanaḥ
07,141.008a athainaṃ chinnadhanvānaṃ navabhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,141.008c vivyādha hṛdaye tūrṇaṃ tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
07,141.009a so 'tividdho balavatā śatruṇā śatrutāpanaḥ
07,141.009c dhanur anyat samādāya sātvataṃ pratyavidhyata
07,141.010a sa viddhvā sātvataṃ bāṇais tribhir eva viśāṃ pate
07,141.010c dhanuś ciccheda bhallena sutīkṣṇena hasann iva
07,141.011a chinnadhanvā mahārāja sātyakiḥ krodhamūrchitaḥ
07,141.011c prajahāra mahāvegāṃ śaktiṃ tasya mahorasi
07,141.012a sa tu śaktyā vibhinnāṅgo nipapāta rathottamāt
07,141.012c lohitāṅga ivākāśād dīptaraśmir yadṛcchayā
07,141.013a taṃ tu dṛṣṭvā hataṃ śūram aśvatthāmā mahārathaḥ
07,141.013c abhyadhāvata vegena śaineyaṃ prati saṃyuge
07,141.013d*1175_01 tiṣṭha tiṣṭheti cābhāṣya śaineyaṃ sa narādhipa
07,141.013e abhyavarṣac charaugheṇa meruṃ vṛṣṭyā yathāmbudaḥ
07,141.014a tam āpatantaṃ saṃrabdhaṃ śaineyasya rathaṃ prati
07,141.014c ghaṭotkaco 'bravīd rājan nādaṃ muktvā mahārathaḥ
07,141.015a tiṣṭha tiṣṭha na me jīvan droṇaputra gamiṣyasi
07,141.015c eṣa tvādya haniṣyāmi mahiṣaṃ skandarāḍ iva
07,141.015e yuddhaśraddhām ahaṃ te 'dya vineṣyāmi raṇājire
07,141.016a ity uktvā roṣatāmrākṣo rākṣasaḥ paravīrahā
07,141.016c drauṇim abhyadravat kruddho gajendram iva kesarī
07,141.017a rathākṣamātrair iṣubhir abhyavarṣad ghaṭotkacaḥ
07,141.017c rathinām ṛṣabhaṃ drauṇiṃ dhārābhir iva toyadaḥ
07,141.018a śaravṛṣṭiṃ tu tāṃ prāptāṃ śarair āśīviṣopamaiḥ
07,141.018c śātayām āsa samare tarasā drauṇir utsmayan
07,141.019a tataḥ śaraśatais tīkṣṇair marmabhedibhir āśugaiḥ
07,141.019c samācinod rākṣasendraṃ ghaṭotkacam ariṃdama
07,141.020a sa śarair ācitas tena rākṣaso raṇamūrdhani
07,141.020c vyakāśata mahārāja śvāvic chalalito yathā
07,141.021a tataḥ krodhasamāviṣṭo bhaimaseniḥ pratāpavān
07,141.021c śarair avacakartograir drauṇiṃ vajrāśanisvanaiḥ
07,141.022a kṣuraprair ardhacandraiś ca nārācaiḥ saśilīmukhaiḥ
07,141.022c varāhakarṇair nālīkais tīkṣṇaiś cāpi vikarṇibhiḥ
07,141.023a tāṃ śastravṛṣṭim atulāṃ vajrāśanisamasvanām
07,141.023c patantīm upari kruddho drauṇir avyathitendriyaḥ
07,141.024a suduḥsahāṃ śarair ghorair divyāstrapratimantritaiḥ
07,141.024c vyadhamat sa mahātejā mahābhrāṇīva mārutaḥ
07,141.025a tato 'ntarikṣe bāṇānāṃ saṃgrāmo 'nya ivābhavat
07,141.025c ghorarūpo mahārāja yodhānāṃ harṣavardhanaḥ
07,141.026a tato 'strasaṃgharṣakṛtair visphuliṅgaiḥ samantataḥ
07,141.026c babhau niśāmukhe vyoma khadyotair iva saṃvṛtam
07,141.027a sa mārgaṇagaṇair drauṇir diśaḥ pracchādya sarvataḥ
07,141.027c priyārthaṃ tava putrāṇāṃ rākṣasaṃ samavākirat
07,141.028a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ drauṇirākṣasayor mṛdhe
07,141.028c vigāḍhe rajanīmadhye śakraprahrādayor iva
07,141.029a tato ghaṭotkaco bāṇair daśabhir drauṇim āhave
07,141.029c jaghānorasi saṃkruddhaḥ kālajvalanasaṃnibhaiḥ
07,141.030a sa tair abhyāyatair viddho rākṣasena mahābalaḥ
07,141.030c cacāla samare drauṇir vātanunna iva drumaḥ
07,141.030e sa moham anusaṃprāpto dhvajayaṣṭiṃ samāśritaḥ
07,141.031a tato hāhākṛtaṃ sainyaṃ tava sarvaṃ janādhipa
07,141.031c hataṃ sma menire sarve tāvakās taṃ viśāṃ pate
07,141.032a taṃ tu dṛṣṭvā tathāvastham aśvatthāmānam āhave
07,141.032c pāñcālāḥ sṛñjayāś caiva siṃhanādaṃ pracakrire
07,141.033a pratilabhya tataḥ saṃjñām aśvatthāmā mahābalaḥ
07,141.033c dhanuḥ prapīḍya vāmena kareṇāmitrakarśanaḥ
07,141.034a mumocākarṇapūrṇena dhanuṣā śaram uttamam
07,141.034c yamadaṇḍopamaṃ ghoram uddiśyāśu ghaṭotkacam
07,141.035a sa bhittvā hṛdayaṃ tasya rākṣasasya śarottamaḥ
07,141.035c viveśa vasudhām ugraḥ supuṅkhaḥ pṛthivīpate
07,141.036a so 'tividdho mahārāja rathopastha upāviśat
07,141.036c rākṣasendraḥ subalavān drauṇinā raṇamāninā
07,141.037a dṛṣṭvā vimūḍhaṃ haiḍimbaṃ sārathis taṃ raṇājirāt
07,141.037c drauṇeḥ sakāśāt saṃbhrāntas tv apaninye tvarānvitaḥ
07,141.038a tathā tu samare viddhvā rākṣasendraṃ ghaṭotkacam
07,141.038c nanāda sumahānādaṃ droṇaputro mahābalaḥ
07,141.039a pūjitas tava putraiś ca sarvayodhaiś ca bhārata
07,141.039c vapuṣā pratijajvāla madhyāhna iva bhāskaraḥ
07,141.040a bhīmasenaṃ tu yudhyantaṃ bhāradvājarathaṃ prati
07,141.040c svayaṃ duryodhano rājā pratyavidhyac chitaiḥ śaraiḥ
07,141.041a taṃ bhīmaseno navabhiḥ śarair vivyādha māriṣa
07,141.041c duryodhano 'pi viṃśatyā śarāṇāṃ pratyavidhyata
07,141.042a tau sāyakair avacchannāv adṛśyetāṃ raṇājire
07,141.042c meghajālasamācchannau nabhasīvendubhāskarau
07,141.043a atha duryodhano rājā bhīmaṃ vivyādha patribhiḥ
07,141.043c pañcabhir bharataśreṣṭha tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
07,141.044a tasya bhīmo dhanuś chittvā dhvajaṃ ca navabhiḥ śaraiḥ
07,141.044c vivyādha kauravaśreṣṭhaṃ navatyā nataparvaṇām
07,141.045a tato duryodhanaḥ kruddho bhīmasenasya māriṣa
07,141.045a*1176_01 **** **** dhanur anyan mahattaram
07,141.045a*1176_02 gṛhītvā bharataśreṣṭho
07,141.045c cikṣepa sa śarān rājan paśyatāṃ sarvadhanvinām
07,141.046a tān nihatya śarān bhīmo duryodhanadhanuścyutān
07,141.046c kauravaṃ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samārpayat
07,141.047a duryodhanas tu saṃkruddho bhīmasenasya māriṣa
07,141.047c kṣurapreṇa dhanuś chittvā daśabhiḥ pratyavidhyata
07,141.048a athānyad dhanur ādāya bhīmaseno mahābalaḥ
07,141.048c vivyādha nṛpatiṃ tūrṇaṃ saptabhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,141.049a tad apy asya dhanuḥ kṣipraṃ ciccheda laghuhastavat
07,141.049c dvitīyaṃ ca tṛtīyaṃ ca caturthaṃ pañcamaṃ tathā
07,141.050a āttam āttaṃ mahārāja bhīmasya dhanur ācchinat
07,141.050c tava putro mahārāja jitakāśī madotkaṭaḥ
07,141.051a sa tadā chidyamāneṣu kārmukeṣu punaḥ punaḥ
07,141.051c śaktiṃ cikṣepa samare sarvapāraśavīṃ śubhām
07,141.051d*1177_01 mṛtyor iva svasāraṃ hi dīptāṃ ketuśikhām iva
07,141.051d*1177_02 sīmantam iva kurvantīṃ nabhaso 'gnisamaprabhām
07,141.052a aprāptām eva tāṃ śaktiṃ tridhā ciccheda kauravaḥ
07,141.052c paśyataḥ sarvalokasya bhīmasya ca mahātmanaḥ
07,141.053a tato bhīmo mahārāja gadāṃ gurvīṃ mahāprabhām
07,141.053c cikṣepāvidhya vegena duryodhanarathaṃ prati
07,141.054a tataḥ sā sahasā vāhāṃs tava putrasya saṃyuge
07,141.054c sārathiṃ ca gadā gurvī mamarda bharatarṣabha
07,141.055a putras tu tava rājendra rathād dhemapariṣkṛtāt
07,141.055c āplutaḥ sahasā yānaṃ nandakasya mahātmanaḥ
07,141.056a tato bhīmo hataṃ matvā tava putraṃ mahāratham
07,141.056c siṃhanādaṃ mahac cakre tarjayann iva kauravān
07,141.057a tāvakāḥ sainikāś cāpi menire nihataṃ nṛpam
07,141.057c tato vicukruśuḥ sarve hā heti ca samantataḥ
07,141.058a teṣāṃ tu ninadaṃ śrutvā trastānāṃ sarvayodhinām
07,141.058c bhīmasenasya nādaṃ ca śrutvā rājan mahātmanaḥ
07,141.059a tato yudhiṣṭhiro rājā hataṃ matvā suyodhanam
07,141.059c abhyavartata vegena yatra pārtho vṛkodaraḥ
07,141.060a pāñcālāḥ kekayā matsyāḥ sṛñjayāś ca viśāṃ pate
07,141.060c sarvodyogenābhijagmur droṇam eva yuyutsayā
07,141.061a tatrāsīt sumahad yuddhaṃ droṇasyātha paraiḥ saha
07,141.061c ghore tamasi magnānāṃ nighnatām itaretaram
07,142.001 saṃjaya uvāca
07,142.001a sahadevam athāyāntaṃ droṇaprepsuṃ viśāṃ pate
07,142.001c karṇo vaikartano yuddhe vārayām āsa bhārata
07,142.002a sahadevas tu rādheyaṃ viddhvā navabhir āśugaiḥ
07,142.002c punar vivyādha daśabhir niśitair nataparvabhiḥ
07,142.003a taṃ karṇaḥ prativivyādha śatena nataparvaṇām
07,142.003c sajyaṃ cāsya dhanuḥ śīghraṃ ciccheda laghuhastavat
07,142.004a tato 'nyad dhanur ādāya mādrīputraḥ pratāpavān
07,142.004c karṇaṃ vivyādha viṃśatyā tad adbhutam ivābhavat
07,142.005a tasya karṇo hayān hatvā śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,142.005c sārathiṃ cāsya bhallena drutaṃ ninye yamakṣayam
07,142.006a virathaḥ sahadevas tu khaḍgaṃ carma samādade
07,142.006c tad apy asya śaraiḥ karṇo vyadhamat prahasann iva
07,142.007a tato gurvīṃ mahāghorāṃ hemacitrāṃ mahāgadām
07,142.007c preṣayām āsa samare vaikartanarathaṃ prati
07,142.008a tām āpatantīṃ sahasā sahadevapraveritām
07,142.008c vyaṣṭambhayac charaiḥ karṇo bhūmau cainām apātayat
07,142.009a gadāṃ vinihatāṃ dṛṣṭvā sahadevas tvarānvitaḥ
07,142.009c śaktiṃ cikṣepa karṇāya tām apy asyācchinac charaiḥ
07,142.010a sasaṃbhramas tatas tūrṇam avaplutya rathottamāt
07,142.010c sahadevo mahārāja dṛṣṭvā karṇaṃ vyavasthitam
07,142.010e rathacakraṃ tato gṛhya mumocādhirathiṃ prati
07,142.011a tam āpatantaṃ sahasā kālacakram ivodyatam
07,142.011c śarair anekasāhasrair acchinat sūtanandanaḥ
07,142.012a tasmiṃs tu vitathe cakre kṛte tena mahātmanā
07,142.012b*1178_01 īṣādaṇḍakayoktrāṃś ca yugāni vividhāni ca
07,142.012b*1178_02 hastyaṅgāni tathāśvāṃś ca mṛtāṃś ca puruṣān bahūn
07,142.012b*1178_03 cikṣepa karṇam uddiśya karṇas tān vyadhamac charaiḥ
07,142.012b*1178_04 sa nirāyudham ātmānaṃ jñātvā mādravatīsutaḥ
07,142.012c vāryamāṇaś ca viśikhaiḥ sahadevo raṇaṃ jahau
07,142.013a tam abhidrutya rādheyo muhūrtād bharatarṣabha
07,142.013c abravīt prahasan vākyaṃ sahadevaṃ viśāṃ pate
07,142.014a mā yudhyasva raṇe vīra viśiṣṭai rathibhiḥ saha
07,142.014c sadṛśair yudhya mādreya vaco me mā viśaṅkithāḥ
07,142.015a athainaṃ dhanuṣo 'greṇa tudan bhūyo 'bravīd vacaḥ
07,142.015c eṣo 'rjuno raṇe yatto yudhyate kurubhiḥ saha
07,142.015e tatra gacchasva mādreya gṛhaṃ vā yadi manyase
07,142.016a evam uktvā tu taṃ karṇo rathena rathināṃ varaḥ
07,142.016c prāyāt pāñcālapāṇḍūnāṃ sainyāni prahasann iva
07,142.017a vadhaprāptaṃ tu mādreyaṃ nāvadhīt samare 'rihā
07,142.017c kuntyāḥ smṛtvā vaco rājan satyasaṃdho mahārathaḥ
07,142.018a sahadevas tato rājan vimanāḥ śarapīḍitaḥ
07,142.018c karṇavākśalyataptaś ca jīvitān niravidyata
07,142.019a āruroha rathaṃ cāpi pāñcālyasya mahātmanaḥ
07,142.019c janamejayasya samare tvarāyukto mahārathaḥ
07,142.020a virāṭaṃ sahasenaṃ tu droṇārthe drutam āgatam
07,142.020c madrarājaḥ śaraugheṇa chādayām āsa dhanvinam
07,142.021a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ samare dṛḍhadhanvinoḥ
07,142.021c yādṛśaṃ hy abhavad rājañ jambhavāsavayoḥ purā
07,142.022a madrarājo mahārāja virāṭaṃ vāhinīpatim
07,142.022c ājaghne tvaritaṃ tīkṣṇaiḥ śatena nataparvaṇām
07,142.023a prativivyādha taṃ rājā navabhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,142.023c punaś caiva trisaptatyā bhūyaś caiva śatena ha
07,142.024a tasya madrādhipo hatvā caturo rathavājinaḥ
07,142.024c sūtaṃ dhvajaṃ ca samare rathopasthād apātayat
07,142.025a hatāśvāt tu rathāt tūrṇam avaplutya mahārathaḥ
07,142.025c tasthau visphārayaṃś cāpaṃ vimuñcaṃś ca śitāñ śarān
07,142.026a śatānīkas tato dṛṣṭvā bhrātaraṃ hatavāhanam
07,142.026c rathenābhyapatat tūrṇaṃ sarvalokasya paśyataḥ
07,142.027a śatānīkam athāyāntaṃ madrarājo mahāmṛdhe
07,142.027c viśikhair bahubhir viddhvā tato ninye yamakṣayam
07,142.028a tasmiṃs tu nihate vīre virāṭo rathasattamaḥ
07,142.028c āruroha rathaṃ tūrṇaṃ tam eva dhvajamālinam
07,142.029a tato visphārya nayane krodhād dviguṇavikramaḥ
07,142.029c madrarājarathaṃ tūrṇaṃ chādayām āsa patribhiḥ
07,142.030a tato madrādhipaḥ kruddhaḥ śatena nataparvaṇām
07,142.030c ājaghānorasi dṛḍhaṃ virāṭaṃ vāhinīpatim
07,142.031a so 'tividdho mahārāja rathopastha upāviśat
07,142.031c kaśmalaṃ cāviśat tīvraṃ virāṭo bharatarṣabha
07,142.031e sārathis tam apovāha samare śaravikṣatam
07,142.032a tataḥ sā mahatī senā prādravan niśi bhārata
07,142.032c vadhyamānā śaraśataiḥ śalyenāhavaśobhinā
07,142.033a tāṃ dṛṣṭvā vidrutāṃ senāṃ vāsudevadhanaṃjayau
07,142.033c prāyātāṃ tatra rājendra yatra śalyo vyavasthitaḥ
07,142.034a tau tu pratyudyayau rājan rākṣasendro hy alambusaḥ
07,142.034c aṣṭacakrasamāyuktam āsthāya pravaraṃ ratham
07,142.035a turaṃgamamukhair yuktaṃ piśācair ghoradarśanaiḥ
07,142.035c lohitārdrapatākaṃ taṃ raktamālyavibhūṣitam
07,142.035e kārṣṇāyasamayaṃ ghoram ṛkṣacarmāvṛtaṃ mahat
07,142.036a raudreṇa citrapakṣeṇa vivṛtākṣeṇa kūjatā
07,142.036c dhvajenocchritatuṇḍena gṛdhrarājena rājatā
07,142.037a sa babhau rākṣaso rājan bhinnāñjanacayopamaḥ
07,142.037c rurodhārjunam āyāntaṃ prabhañjanam ivādrirāṭ
07,142.037e kiran bāṇagaṇān rājañ śataśo 'rjunamūrdhani
07,142.038a atitīvram abhūd yuddhaṃ nararākṣasayor mṛdhe
07,142.038b*1179_01 gṛdhrakākabalolūkakaṅkagomāyuharṣaṇam
07,142.038c draṣṭṝṇāṃ prītijananaṃ sarveṣāṃ bharatarṣabha
07,142.038d*1180_01 tau pragṛhya mahāvegau dhanuṣī bhīmanisvane
07,142.038d*1180_02 pracchādayetām anyonyaṃ tatakṣantau maheṣubhiḥ
07,142.038d*1180_03 tatrāsīt suciraṃ kālaṃ yuddhaṃ samam ivābhavat
07,142.038d*1180_04 tataḥ pārtho maheṣvāso divyaṃ viṣphārayan dhanuḥ
07,142.038d*1180_05 āpūrayan diśo bāṇair jyākṣepeṇa vinādayan
07,142.039a tam arjunaḥ śatenaiva patriṇām abhyatāḍayat
07,142.039c navabhiś ca śitair bāṇaiś ciccheda dhvajam ucchritam
07,142.040a sārathiṃ ca tribhir bāṇais tribhir eva triveṇukam
07,142.040c dhanur ekena ciccheda caturbhiś caturo hayān
07,142.040e virathasyodyataṃ khaḍgaṃ śareṇāsya dvidhācchinat
07,142.041a athainaṃ niśitair bāṇaiś caturbhir bharatarṣabha
07,142.041c pārtho 'rdayad rākṣasendraṃ sa viddhaḥ prādravad bhayāt
07,142.042a taṃ vijityārjunas tūrṇaṃ droṇāntikam upāyayau
07,142.042c kirañ śaragaṇān rājan naravāraṇavājiṣu
07,142.043a vadhyamānā mahārāja pāṇḍavena yaśasvinā
07,142.043c sainikā nyapatann urvyāṃ vātanunnā iva drumāḥ
07,142.044a teṣu tūtsādyamāneṣu phalgunena mahātmanā
07,142.044c saṃprādravad balaṃ sarvaṃ putrāṇāṃ te viśāṃ pate
07,143.001 saṃjaya uvāca
07,143.001a śatānīkaṃ śarais tūrṇaṃ nirdahantaṃ camūṃ tava
07,143.001c citrasenas tava suto vārayām āsa bhārata
07,143.002a nākuliś citrasenaṃ tu nārācenārdayad bhṛśam
07,143.002c sa ca taṃ prativivyādha daśabhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,143.003a citraseno mahārāja śatānīkaṃ punar yudhi
07,143.003c navabhir niśitair bāṇair ājaghāna stanāntare
07,143.004a nākulis tasya viśikhair varma saṃnataparvabhiḥ
07,143.004c gātrāt saṃcyāvayām āsa tad adbhutam ivābhavat
07,143.005a so 'petavarmā putras te virarāja bhṛśaṃ nṛpa
07,143.005c utsṛjya kāle rājendra nirmokam iva pannagaḥ
07,143.006a tato 'sya niśitair bāṇair dhvajaṃ ciccheda nākuliḥ
07,143.006c dhanuś caiva mahārāja yatamānasya saṃyuge
07,143.007a sa chinnadhanvā samare vivarmā ca mahārathaḥ
07,143.007c dhanur anyan mahārāja jagrāhārividāraṇam
07,143.008a tatas tūrṇaṃ citraseno nākuliṃ navabhiḥ śaraiḥ
07,143.008c vivyādha samare kruddho bharatānāṃ mahārathaḥ
07,143.009a śatānīko 'tha saṃkruddhaś citrasenasya māriṣa
07,143.009c jaghāna caturo vāhān sārathiṃ ca narottamaḥ
07,143.010a avaplutya rathāt tasmāc citraseno mahārathaḥ
07,143.010c nākuliṃ pañcaviṃśatyā śarāṇām ārdayad balī
07,143.011a tasya tat kurvataḥ karma nakulasya suto raṇe
07,143.011c ardhacandreṇa ciccheda cāpaṃ ratnavibhūṣitam
07,143.012a sa chinnadhanvā viratho hatāśvo hatasārathiḥ
07,143.012c āruroha rathaṃ tūrṇaṃ hārdikyasya mahātmanaḥ
07,143.013a drupadaṃ tu sahānīkaṃ droṇaprepsuṃ mahāratham
07,143.013c vṛṣaseno 'bhyayāt tūrṇaṃ kirañ śaraśatais tadā
07,143.014a yajñasenas tu samare karṇaputraṃ mahāratham
07,143.014c ṣaṣṭyā śarāṇāṃ vivyādha bāhvor urasi cānagha
07,143.015a vṛṣasenas tu saṃkruddho yajñasenaṃ rathe sthitam
07,143.015c bahubhiḥ sāyakais tīkṣṇair ājaghāna stanāntare
07,143.016a tāv ubhau śaranunnāṅgau śarakaṇṭakinau raṇe
07,143.016c vyabhrājetāṃ mahārāja śvāvidhau śalalair iva
07,143.017a rukmapuṅkhair ajihmāgraiḥ śaraiś chinnatanucchadau
07,143.017c rudhiraughapariklinnau vyabhrājetāṃ mahāmṛdhe
07,143.018a tapanīyanibhau citrau kalpavṛkṣāv ivādbhutau
07,143.018c kiṃśukāv iva cotphullau vyakāśetāṃ raṇājire
07,143.019a vṛṣasenas tato rājan navabhir drupadaṃ śaraiḥ
07,143.019c viddhvā vivyādha saptatyā punaś cānyais tribhiḥ śaraiḥ
07,143.019d*1181_01 vṛṣasenaśarair nunno vyapayāsīn mahīpatiḥ
07,143.020a tataḥ śarasahasrāṇi vimuñcan vibabhau tadā
07,143.020c karṇaputro mahārāja varṣamāṇa ivāmbudaḥ
07,143.020d*1182_01 drupadas tu tataḥ kruddho vṛṣasenasya kārmukam
07,143.020d*1182_02 dvidhā ciccheda bhallena pītena niśitena ca
07,143.020d*1182_03 so 'nyat kārmukam ādāya rukmabaddhaṃ navaṃ dṛḍham
07,143.020d*1182_04 tūṇād ākṛṣya vimalaṃ bhallaṃ pītaṃ śitaṃ dṛḍham
07,143.020d*1182_05 kārmuke yojayitvā taṃ drupadaṃ saṃnirīkṣya ca
07,143.020d*1182_06 ākarṇapūrṇaṃ mumuce trāsayan sarvasomakān
07,143.020d*1182_07 hṛdayaṃ tasya bhittvā ca jagāma vasudhātalam
07,143.020d*1182_08 kaśmalaṃ prāviśad rājā vṛṣasenaśarāhataḥ
07,143.020d*1182_09 sārathis tam apovāha smaran sārathiceṣṭitam
07,143.020d*1182_10 tasmin prabhagne rājendra pāñcālānāṃ mahārathe
07,143.021a tatas tu drupadānīkaṃ śaraiś chinnatanucchadam
07,143.021c saṃprādravad raṇe rājan niśīthe bhairave sati
07,143.022a pradīpair hi parityaktair jvaladbhis taiḥ samantataḥ
07,143.022c vyarājata mahī rājan vītābhrā dyaur iva grahaiḥ
07,143.023a tathāṅgadair nipatitair vyarājata vasuṃdharā
07,143.023c prāvṛṭkāle mahārāja vidyudbhir iva toyadaḥ
07,143.024a tataḥ karṇasutatrastāḥ somakā vipradudruvuḥ
07,143.024c yathendrabhayavitrastā dānavās tārakāmaye
07,143.025a tenārdyamānāḥ samare dravamāṇāś ca somakāḥ
07,143.025c vyarājanta mahārāja pradīpair avabhāsitāḥ
07,143.026a tāṃs tu nirjitya samare karṇaputro vyarocata
07,143.026c madhyaṃdinam anuprāpto gharmāṃśur iva bhārata
07,143.027a teṣu rājasahasreṣu tāvakeṣu pareṣu ca
07,143.027c eka eva jvalaṃs tasthau vṛṣasenaḥ pratāpavān
07,143.028a sa vijitya raṇe śūrān somakānāṃ mahārathān
07,143.028c jagāma tvaritas tatra yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
07,143.029a prativindhyam atha kruddhaṃ pradahantaṃ raṇe ripūn
07,143.029c duḥśāsanas tava sutaḥ pratyudgacchan mahārathaḥ
07,143.030a tayoḥ samāgamo rājaṃś citrarūpo babhūva ha
07,143.030c vyapetajalade vyomni budhabhārgavayor iva
07,143.031a prativindhyaṃ tu samare kurvāṇaṃ karma duṣkaram
07,143.031b*1183_01 apūjayan mahārāja tava sainye mahārathāḥ
07,143.031c duḥśāsanas tribhir bāṇair lalāṭe samavidhyata
07,143.032a so 'tividdho balavatā putreṇa tava dhanvinā
07,143.032c virarāja mahābāhuḥ saśṛṅga iva parvataḥ
07,143.033a duḥśāsanaṃ tu samare prativindhyo mahārathaḥ
07,143.033c navabhiḥ sāyakair viddhvā punar vivyādha saptabhiḥ
07,143.034a tatra bhārata putras te kṛtavān karma duṣkaram
07,143.034c prativindhyahayān ugraiḥ pātayām āsa yac charaiḥ
07,143.035a sārathiṃ cāsya bhallena dhvajaṃ ca samapātayat
07,143.035c rathaṃ ca śataśo rājan vyadhamat tasya dhanvinaḥ
07,143.036a patākāś ca sa tūṇīrān raśmīn yoktrāṇi cābhibho
07,143.036c ciccheda tilaśaḥ kruddhaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,143.037a virathaḥ sa tu dharmātmā dhanuṣpāṇir avasthitaḥ
07,143.037c ayodhayat tava sutaṃ kirañ śaraśatān bahūn
07,143.038a kṣurapreṇa dhanus tasya ciccheda kṛtahastavat
07,143.038c athainaṃ daśabhir bhallaiś chinnadhanvānam ārdayat
07,143.039a taṃ dṛṣṭvā virathaṃ tatra bhrātaro 'sya mahārathāḥ
07,143.039c anvavartanta vegena mahatyā senayā saha
07,143.040a āplutaḥ sa tato yānaṃ sutasomasya bhāsvaram
07,143.040c dhanur gṛhya mahārāja vivyādha tanayaṃ tava
07,143.041a tatas tu tāvakāḥ sarve parivārya sutaṃ tava
07,143.041c abhyavartanta saṃgrāme mahatyā senayā vṛtāḥ
07,143.042a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tava teṣāṃ ca bhārata
07,143.042c niśīthe dāruṇe kāle yamarāṣṭravivardhanam
07,144.001 saṃjaya uvāca
07,144.001a nakulaṃ rabhasaṃ yuddhe nighnantaṃ vāhinīṃ tava
07,144.001c abhyayāt saubalaḥ kruddhas tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
07,144.002a kṛtavairau tu tau vīrāv anyonyavadhakāṅkṣiṇau
07,144.002c śaraiḥ pūrṇāyatotsṛṣṭair anyonyam abhijaghnatuḥ
07,144.003a yathaiva saubalaḥ kṣipraṃ śaravarṣāṇi muñcati
07,144.003c tathaiva nakulo rājañ śikṣāṃ saṃdarśayan yudhi
07,144.004a tāv ubhau samare śūrau śarakaṇṭakinau tadā
07,144.004c vyarājetāṃ mahārāja kaṇṭakair iva śālmalī
07,144.005a sujihmaṃ prekṣamāṇau ca rājan vivṛtalocanau
07,144.005c krodhasaṃraktanayanau nirdahantau parasparam
07,144.006a syālas tu tava saṃkruddho mādrīputraṃ hasann iva
07,144.006c karṇinaikena vivyādha hṛdaye niśitena ha
07,144.007a nakulas tu bhṛśaṃ viddhaḥ syālena tava dhanvinā
07,144.007c niṣasāda rathopasthe kaśmalaṃ cainam āviśat
07,144.008a atyantavairiṇaṃ dṛptaṃ dṛṣṭvā śatruṃ tathāgatam
07,144.008c nanāda śakunī rājaṃs tapānte jalado yathā
07,144.009a pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ nakulaḥ pāṇḍunandanaḥ
07,144.009c abhyayāt saubalaṃ bhūyo vyāttānana ivāntakaḥ
07,144.010a saṃkruddhaḥ śakuniṃ ṣaṣṭyā vivyādha bharatarṣabha
07,144.010c punaś caiva śatenaiva nārācānāṃ stanāntare
07,144.011a tato 'sya saśaraṃ cāpaṃ muṣṭideśe sa cicchide
07,144.011c dhvajaṃ ca tvaritaṃ chittvā rathād bhūmāv apātayat
07,144.011d*1184_01 viśikhena ca tīkṣṇena pītena niśitena ca
07,144.011d*1184_02 ūrū nirbhidya caikena nakulaḥ pāṇḍunandanaḥ
07,144.011d*1184_03 śyenaṃ sapakṣaṃ vyādhena pātayām āsa taṃ tadā
07,144.012a so 'tividdho mahārāja rathopastha upāviśat
07,144.012b*1185_01 dhvajayaṣṭiṃ pariṣvajya kāminīṃ kāmuko yathā
07,144.012c taṃ visaṃjñaṃ nipatitaṃ dṛṣṭvā syālaṃ tavānagha
07,144.012e apovāha rathenāśu sārathir dhvajinīmukhāt
07,144.013a tataḥ saṃcukruśuḥ pārthā ye ca teṣāṃ padānugāḥ
07,144.013c nirjitya ca raṇe śatrūn nakulaḥ śatrutāpanaḥ
07,144.013e abravīt sārathiṃ kruddho droṇānīkāya māṃ vaha
07,144.014a tasya tad vacanaṃ śrutvā mādrīputrasya dhīmataḥ
07,144.014c prāyāt tena raṇe rājan yena droṇo 'nvayudhyata
07,144.015a śikhaṇḍinaṃ tu samare droṇaprepsuṃ viśāṃ pate
07,144.015c kṛpaḥ śāradvato yattaḥ pratyudgacchat suvegitaḥ
07,144.016a gautamaṃ drutam āyāntaṃ droṇāntikam ariṃdamam
07,144.016c vivyādha navabhir bhallaiḥ śikhaṇḍī prahasann iva
07,144.017a tam ācāryo mahārāja viddhvā pañcabhir āśugaiḥ
07,144.017c punar vivyādha viṃśatyā putrāṇāṃ priyakṛt tava
07,144.018a mahad yuddhaṃ tayor āsīd ghorarūpaṃ viśāṃ pate
07,144.018c yathā devāsure yuddhe śambarāmararājayoḥ
07,144.019a śarajālāvṛtaṃ vyoma cakratus tau mahārathau
07,144.019b*1186_01 meghāv iva tapāpāye vīrau samaradurmadau
07,144.019c prakṛtyā ghorarūpaṃ tad āsīd ghorataraṃ punaḥ
07,144.020a rātriś ca bharataśreṣṭha yodhānāṃ yuddhaśālinām
07,144.020c kālarātrinibhā hy āsīd ghorarūpā bhayāvahā
07,144.021a śikhaṇḍī tu mahārāja gautamasya mahad dhanuḥ
07,144.021c ardhacandreṇa ciccheda sajyaṃ saviśikhaṃ tadā
07,144.022a tasya kruddhaḥ kṛpo rājañ śaktiṃ cikṣepa dāruṇām
07,144.022c svarṇadaṇḍām akuṇṭhāgrāṃ karmāraparimārjitām
07,144.023a tām āpatantīṃ ciccheda śikhaṇḍī bahubhiḥ śaraiḥ
07,144.023c sāpatan medinīṃ dīptā bhāsayantī mahāprabhā
07,144.024a athānyad dhanur ādāya gautamo rathināṃ varaḥ
07,144.024c prācchādayac chitair bāṇair mahārāja śikhaṇḍinam
07,144.025a sa chādyamānaḥ samare gautamena yaśasvinā
07,144.025c vyaṣīdata rathopasthe śikhaṇḍī rathināṃ varaḥ
07,144.026a sīdantaṃ cainam ālokya kṛpaḥ śāradvato yudhi
07,144.026c ājaghne bahubhir bāṇair jighāṃsann iva bhārata
07,144.027a vimukhaṃ taṃ raṇe dṛṣṭvā yājñaseniṃ mahāratham
07,144.027c pāñcālāḥ somakāś caiva parivavruḥ samantataḥ
07,144.028a tathaiva tava putrāś ca parivavrur dvijottamam
07,144.028c mahatyā senayā sārdhaṃ tato yuddham abhūt punaḥ
07,144.029a rathānāṃ ca raṇe rājann anyonyam abhidhāvatām
07,144.029c babhūva tumulaḥ śabdo meghānāṃ nadatām iva
07,144.030a dravatāṃ sādināṃ caiva gajānāṃ ca viśāṃ pate
07,144.030c anyonyam abhito rājan krūram āyodhanaṃ babhau
07,144.031a pattīnāṃ dravatāṃ caiva padaśabdena medinī
07,144.031c akampata mahārāja bhayatrasteva cāṅganā
07,144.032a rathā rathān samāsādya pradrutā vegavattaram
07,144.032c nyagṛhṇan bahavo rājañ śalabhān vāyasā iva
07,144.033a tathā gajān prabhinnāṃś ca suprabhinnā mahāgajāḥ
07,144.033c tasminn eva pade yattā nigṛhṇanti sma bhārata
07,144.034a sādī sādinam āsādya padātī ca padātinam
07,144.034c samāsādya raṇe 'nyonyaṃ saṃrabdhā nāticakramuḥ
07,144.035a dhāvatāṃ dravatāṃ caiva punar āvartatām api
07,144.035c babhūva tatra sainyānāṃ śabdaḥ sutumulo niśi
07,144.036a dīpyamānāḥ pradīpāś ca rathavāraṇavājiṣu
07,144.036c adṛśyanta mahārāja maholkā iva khāc cyutāḥ
07,144.037a sā niśā bharataśreṣṭha pradīpair avabhāsitā
07,144.037c divasapratimā rājan babhūva raṇamūrdhani
07,144.038a ādityena yathā vyāptaṃ tamo loke praṇaśyati
07,144.038c tathā naṣṭaṃ tamo ghoraṃ dīpair dīptair alaṃkṛtam
07,144.038d*1187_01 divaṃ ca pṛthivīṃ caiva diśaś ca pradiśas tathā
07,144.038d*1187_02 rajasā tamasā vyāptā dyotitāḥ prabhayā punaḥ
07,144.039a śastrāṇāṃ kavacānāṃ ca maṇīnāṃ ca mahātmanām
07,144.039c antardadhuḥ prabhāḥ sarvā dīpais tair avabhāsitāḥ
07,144.040a tasmin kolāhale yuddhe vartamāne niśāmukhe
07,144.040b*1188_01 na ke cid vidurātmānam ayam asmīti bhārata
07,144.040c avadhīt samare putraṃ pitā bharatasattama
07,144.041a putraś ca pitaraṃ mohāt sakhāyaṃ ca sakhā tathā
07,144.041c saṃbandhinaṃ ca saṃbandhī svasrīyaṃ cāpi mātulaḥ
07,144.042a sve svān pare parāṃś cāpi nijaghnur itaretaram
07,144.042c nirmaryādam abhūd yuddhaṃ rātrau ghoraṃ bhayāvaham
07,145.001 saṃjaya uvāca
07,145.001a tasmin sutumule yuddhe vartamāne bhayāvahe
07,145.001c dhṛṣṭadyumno mahārāja droṇam evābhyavartata
07,145.002a saṃmṛjāno dhanuḥ śreṣṭhaṃ jyāṃ vikarṣan punaḥ punaḥ
07,145.002c abhyavartata droṇasya rathaṃ rukmavibhūṣitam
07,145.003a dhṛṣṭadyumnaṃ tadāyāntaṃ droṇasyāntacikīrṣayā
07,145.003c parivavrur mahārāja pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha
07,145.004a tathā parivṛtaṃ dṛṣṭvā droṇam ācāryasattamam
07,145.004c putrās te sarvato yattā rarakṣur droṇam āhave
07,145.005a balārṇavau tatas tau tu sameyātāṃ niśāmukhe
07,145.005c vātoddhūtau kṣubdhasattvau bhairavau sāgarāv iva
07,145.006a tato droṇaṃ mahārāja pāñcālyaḥ pañcabhiḥ śaraiḥ
07,145.006c vivyādha hṛdaye tūrṇaṃ siṃhanādaṃ nanāda ca
07,145.007a taṃ droṇaḥ pañcaviṃśatyā viddhvā bhārata saṃyuge
07,145.007c cicchedānyena bhallena dhanur asya mahāprabham
07,145.008a dhṛṣṭadyumnas tu nirviddho droṇena bharatarṣabha
07,145.008c utsasarja dhanus tūrṇaṃ saṃdaśya daśanacchadam
07,145.009a tataḥ kruddho mahārāja dhṛṣṭadyumnaḥ pratāpavān
07,145.009c ādade 'nyad dhanuḥ śreṣṭhaṃ droṇasyāntacikīrṣayā
07,145.010a vikṛṣya ca dhanuś citram ākarṇāt paravīrahā
07,145.010c droṇasyāntakaraṃ ghoraṃ vyasṛjat sāyakaṃ tataḥ
07,145.011a sa visṛṣṭo balavatā śaro ghoro mahāmṛdhe
07,145.011c bhāsayām āsa tat sainyaṃ divākara ivoditaḥ
07,145.012a taṃ dṛṣṭvā tu śaraṃ ghoraṃ devagandharvamānavāḥ
07,145.012c svasty astu samare rājan droṇāyety abruvan vacaḥ
07,145.013a taṃ tu sāyakam aprāptam ācāryasya rathaṃ prati
07,145.013c karṇo dvādaśadhā rājaṃś ciccheda kṛtahastavat
07,145.014a sa chinno bahudhā rājan sūtaputreṇa māriṣa
07,145.014c nipapāta śaras tūrṇaṃ nikṛttaḥ karṇasāyakaiḥ
07,145.015a chittvā tu samare bāṇaṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,145.015c dhṛṣṭadyumnaṃ raṇe karṇo vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ
07,145.016a pañcabhir droṇaputras tu svayaṃ droṇaś ca saptabhiḥ
07,145.016c śalyaś ca navabhir bāṇais tribhir duḥśāsanas tathā
07,145.017a duryodhanaś ca viṃśatyā śakuniś cāpi pañcabhiḥ
07,145.017c pāñcālyaṃ tvaritāvidhyan sarva eva mahārathāḥ
07,145.018a sa viddhaḥ saptabhir vīrair droṇatrāṇārtham āhave
07,145.018c sarvān asaṃbhramād rājan pratyavidhyat tribhis tribhiḥ
07,145.018e droṇaṃ drauṇiṃ ca karṇaṃ ca vivyādha tava cātmajam
07,145.019a te viddhvā dhanvinā tena dhṛṣṭadyumnaṃ punar mṛdhe
07,145.019c vivyadhuḥ pañcabhis tūrṇam ekaiko rathināṃ varaḥ
07,145.020a drumasenas tu saṃkruddho rājan vivyādha patriṇā
07,145.020c tribhiś cānyaiḥ śarais tūrṇaṃ tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
07,145.021a sa tu taṃ prativivyādha tribhis tīkṣṇair ajihmagaiḥ
07,145.021c svarṇapuṅkhaiḥ śilādhautaiḥ prāṇāntakaraṇair yudhi
07,145.022a bhallenānyena tu punaḥ suvarṇojjvalakuṇḍalam
07,145.022c unmamātha śiraḥ kāyād drumasenasya vīryavān
07,145.023a tacchiro nyapatad bhūmau saṃdaṣṭauṣṭhapuṭaṃ raṇe
07,145.023c mahāvātasamuddhūtaṃ pakvaṃ tālaphalaṃ yathā
07,145.023d*1189_01 dyumatsenaṃ hataṃ dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnaḥ pratāpavān
07,145.023d*1189_02 karṇam abhyadravad rājan sāyakair bahubhiḥ śitaiḥ
07,145.024a tāṃś ca viddhvā punar vīrān vīraḥ suniśitaiḥ śaraiḥ
07,145.024c rādheyasyācchinad bhallaiḥ kārmukaṃ citrayodhinaḥ
07,145.025a na tu tan mamṛṣe karṇo dhanuṣaś chedanaṃ tathā
07,145.025c nikartanam ivātyugro lāṅgūlasya yathā hariḥ
07,145.026a so 'nyad dhanuḥ samādāya krodharaktekṣaṇaḥ śvasan
07,145.026c abhyavarṣac charaughais taṃ dhṛṣṭadyumnaṃ mahābalam
07,145.027a dṛṣṭvā tu karṇaṃ saṃrabdhaṃ te vīrāḥ ṣaḍ ratharṣabhāḥ
07,145.027c pāñcālyaputraṃ tvaritāḥ parivavrur jighāṃsayā
07,145.028a ṣaṇṇāṃ yodhapravīrāṇāṃ tāvakānāṃ puraskṛtam
07,145.028c mṛtyor āsyam anuprāptaṃ dhṛṣṭadyumnam amaṃsmahi
07,145.029a etasminn eva kāle tu dāśārho vikirañ śarān
07,145.029c dhṛṣṭadyumnaṃ parākrāntaṃ sātyakiḥ pratyapadyata
07,145.030a tam āyāntaṃ maheṣvāsaṃ sātyakiṃ yuddhadurmadam
07,145.030c rādheyo daśabhir bāṇaiḥ pratyavidhyad ajihmagaiḥ
07,145.031a taṃ sātyakir mahārāja vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ
07,145.031c paśyatāṃ sarvavīrāṇāṃ mā gās tiṣṭheti cābravīt
07,145.032a sa sātyakes tu balinaḥ karṇasya ca mahātmanaḥ
07,145.032c āsīt samāgamo ghoro balivāsavayor iva
07,145.033a trāsayaṃs talaghoṣeṇa kṣatriyān kṣatriyarṣabhaḥ
07,145.033c rājīvalocanaṃ karṇaṃ sātyakiḥ pratyavidhyata
07,145.034a kampayann iva ghoṣeṇa dhanuṣo vasudhāṃ balī
07,145.034c sūtaputro mahārāja sātyakiṃ pratyayodhayat
07,145.035a vipāṭhakarṇinārācair vatsadantaiḥ kṣurair api
07,145.035c karṇaḥ śaraśataiś cāpi śaineyaṃ pratyavidhyata
07,145.036a tathaiva yuyudhāno 'pi vṛṣṇīnāṃ pravaro rathaḥ
07,145.036c abhyavarṣac charaiḥ karṇaṃ tad yuddham abhavat samam
07,145.037a tāvakāś ca mahārāja karṇaputraś ca daṃśitaḥ
07,145.037c sātyakiṃ vivyadhus tūrṇaṃ samantān niśitaiḥ śaraiḥ
07,145.038a astrair astrāṇi saṃvārya teṣāṃ karṇasya cābhibho
07,145.038c avidhyat sātyakiḥ kruddho vṛṣasenaṃ stanāntare
07,145.039a tena bāṇena nirviddho vṛṣaseno viśāṃ pate
07,145.039c nyapatat sa rathe mūḍho dhanur utsṛjya vīryavān
07,145.040a tataḥ karṇo hataṃ matvā vṛṣasenaṃ mahārathaḥ
07,145.040c putraśokābhisaṃtaptaḥ sātyakiṃ pratyapīḍayat
07,145.041a pīḍyamānas tu karṇena yuyudhāno mahārathaḥ
07,145.041c vivyādha bahubhiḥ karṇaṃ tvaramāṇaḥ punaḥ punaḥ
07,145.042a sa karṇaṃ daśabhir viddhvā vṛṣasenaṃ ca saptabhiḥ
07,145.042c sahastāvāpadhanuṣī tayoś ciccheda sātvataḥ
07,145.043a tāv anye dhanuṣī sajye kṛtvā śatrubhayaṃkare
07,145.043c yuyudhānam avidhyetāṃ samantān niśitaiḥ śaraiḥ
07,145.044a vartamāne tu saṃgrāme tasmin vīravarakṣaye
07,145.044c atīva śuśruve rājan gāṇḍīvasya mahāsvanaḥ
07,145.045a śrutvā tu rathanirghoṣaṃ gāṇḍīvasya ca nisvanam
07,145.045c sūtaputro 'bravīd rājan duryodhanam idaṃ vacaḥ
07,145.046a eṣa sarvāñ śibīn hatvā mukhyaśaś ca nararṣabhān
07,145.046c pauravāṃś ca maheṣvāsān gāṇḍīvaninado mahān
07,145.046c*1190_01 **** **** vikṣipann uttamaṃ dhanuḥ
07,145.046c*1190_02 pārthas tatraiva niyataṃ
07,145.047a śrūyate rathaghoṣaś ca vāsavasyeva nardataḥ
07,145.047c karoti pāṇḍavo vyaktaṃ karmaupayikam ātmanaḥ
07,145.048a eṣā vidīryate rājan bahudhā bhāratī camūḥ
07,145.048c viprakīrṇāny anīkāni nāvatiṣṭhanti karhi cit
07,145.049a vāteneva samuddhūtam abhrajālaṃ vidīryate
07,145.049c savyasācinam āsādya bhinnā naur iva sāgare
07,145.050a dravatāṃ yodhamukhyānāṃ gāṇḍīvapreṣitaiḥ śaraiḥ
07,145.050c viddhānāṃ śataśo rājañ śrūyate ninado mahān
07,145.050e niśīthe rājaśārdūla stanayitnor ivāmbare
07,145.051a hāhākāraravāṃś caiva siṃhanādāṃś ca puṣkalān
07,145.051c śṛṇu śabdān bahuvidhān arjunasya rathaṃ prati
07,145.052a ayaṃ madhye sthito 'smākaṃ sātyakiḥ sātvatādhamaḥ
07,145.052c iha cel labhyate lakṣyaṃ kṛtsnāñ jeṣyāmahe parān
07,145.053a eṣa pāñcālarājasya putro droṇena saṃgataḥ
07,145.053c sarvataḥ saṃvṛto yodhai rājan puruṣasattamaiḥ
07,145.054a sātyakiṃ yadi hanyāmo dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam
07,145.054c asaṃśayaṃ mahārāja dhruvo no vijayo bhavet
07,145.055a saubhadravad imau vīrau parivārya mahārathau
07,145.055c prayatāmo mahārāja nihantuṃ vṛṣṇipārṣatau
07,145.056a savyasācī puro 'bhyeti droṇānīkāya bhārata
07,145.056c saṃsaktaṃ sātyakiṃ jñātvā bahubhiḥ kurupuṃgavaiḥ
07,145.057a tatra gacchantu bahavaḥ pravarā rathasattamāḥ
07,145.057c yāvat pārtho na jānāti sātyakiṃ bahubhir vṛtam
07,145.058a te tvaradhvaṃ yathā śūrāḥ śarāṇāṃ mokṣaṇe bhṛśam
07,145.058c yathā tūrṇaṃ vrajaty eṣa paralokāya mādhavaḥ
07,145.058d*1191_01 tathā kuru mahārāja sunītyā suprayuktayā
07,145.059a karṇasya matam ājñāya putras te prāha saubalam
07,145.059c yathendraḥ samare rājan prāha viṣṇuṃ yaśasvinam
07,145.060a vṛtaḥ sahasrair daśabhir gajānām anivartinām
07,145.060c rathaiś ca daśasāhasrair vṛto yāhi dhanaṃjayam
07,145.061a duḥśāsano durviṣahaḥ subāhur duṣpradharṣaṇaḥ
07,145.061c ete tvām anuyāsyanti pattibhir bahubhir vṛtāḥ
07,145.062a jahi kṛṣṇau mahābāho dharmarājaṃ ca mātula
07,145.062c nakulaṃ sahadevaṃ ca bhīmasenaṃ ca bhārata
07,145.063a devānām iva devendre jayāśā me tvayi sthitā
07,145.063c jahi mātula kaunteyān asurān iva pāvakiḥ
07,145.064a evam ukto yayau pārthān putreṇa tava saubalaḥ
07,145.064c mahatyā senayā sārdhaṃ tava putrais tathā vibho
07,145.065a priyārthaṃ tava putrāṇāṃ didhakṣuḥ pāṇḍunandanān
07,145.065c tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tāvakānāṃ paraiḥ saha
07,145.066a prayāte saubale rājan pāṇḍavānām anīkinīm
07,145.066c balena mahatā yuktaḥ sūtaputras tu sātvatam
07,145.067a abhyayāt tvaritaṃ yuddhe kirañ śaraśatān bahūn
07,145.067c tathaiva pāṇḍavāḥ sarve sātyakiṃ paryavārayan
07,145.067d*1192_01 bhāradvājas tato gatvā dhṛṣṭadyumnarathaṃ prati
07,145.068a mahad yuddhaṃ tadāsīt tu droṇasya niśi bhārata
07,145.068c dhṛṣṭadyumnena śūreṇa pāñcālaiś ca mahātmanaḥ
07,146.001 saṃjaya uvāca
07,146.001a tatas te prādravan sarve tvaritā yuddhadurmadāḥ
07,146.001c amṛṣyamāṇāḥ saṃrabdhā yuyudhānarathaṃ prati
07,146.002a te rathaiḥ kalpitai rājan hemarūpyavibhūṣitaiḥ
07,146.002c sādibhiś ca gajaiś caiva parivavruḥ sma sātvatam
07,146.003a athainaṃ koṣṭhakīkṛtya sarvatas te mahārathāḥ
07,146.003c siṃhanādāṃs tadā cakrus tarjayantaḥ sma sātyakim
07,146.004a te 'bhyavarṣañ śarais tīkṣṇaiḥ sātyakiṃ satyavikramam
07,146.004c tvaramāṇā mahāvīryā mādhavasya vadhaiṣiṇaḥ
07,146.005a tān dṛṣṭvā patatas tūrṇaṃ śaineyaḥ paravīrahā
07,146.005c pratyagṛhṇān mahābāhuḥ pramuñcan viśikhān bahūn
07,146.006a tatra vīro maheṣvāsaḥ sātyakir yuddhadurmadaḥ
07,146.006c nicakarta śirāṃsy ugraiḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,146.007a hastihastān hayagrīvān bāhūn api ca sāyudhān
07,146.007c kṣurapraiḥ pātayām āsa tāvakānāṃ sa mādhavaḥ
07,146.008a patitaiś cāmaraiś caiva śvetacchatraiś ca bhārata
07,146.008c babhūva dharaṇī pūrṇā nakṣatrair dyaur iva prabho
07,146.009a teṣāṃ tu yuyudhānena yudhyatāṃ yudhi bhārata
07,146.009c babhūva tumulaḥ śabdaḥ pretānām iva krandatām
07,146.010a tena śabdena mahatā pūritāsīd vasuṃdharā
07,146.010c rātriḥ samabhavac caiva tīvrarūpā bhayāvahā
07,146.011a dīryamāṇaṃ balaṃ dṛṣṭvā yuyudhānaśarāhatam
07,146.011c śrutvā ca vipulaṃ nādaṃ niśīthe lomaharṣaṇam
07,146.012a sutas tavābravīd rājan sārathiṃ rathināṃ varaḥ
07,146.012c yatraiṣa śabdas tatrāśvāṃś codayeti punaḥ punaḥ
07,146.013a tena saṃcodyamānas tu tatas tāṃs turagottamān
07,146.013c sūtaḥ saṃcodayām āsa yuyudhānarathaṃ prati
07,146.014a tato duryodhanaḥ kruddho dṛḍhadhanvā jitaklamaḥ
07,146.014c śīghrahastaś citrayodhī yuyudhānam upādravat
07,146.015a tataḥ pūrṇāyatotsṛṣṭair māṃsaśoṇitabhojanaiḥ
07,146.015c duryodhanaṃ dvādaśabhir mādhavaḥ pratyavidhyata
07,146.016a duryodhanas tena tathā pūrvam evārditaḥ śaraiḥ
07,146.016c śaineyaṃ daśabhir bāṇaiḥ pratyavidhyad amarṣitaḥ
07,146.017a tataḥ samabhavad yuddham ākulaṃ bharatarṣabha
07,146.017c pāñcālānāṃ ca sarveṣāṃ bhāratānāṃ ca dāruṇam
07,146.018a śaineyas tu raṇe kruddhas tava putraṃ mahāratham
07,146.018c sāyakānām aśītyā tu vivyādhorasi bhārata
07,146.019a tato 'sya vāhān samare śarair ninye yamakṣayam
07,146.019c sārathiṃ ca rathāt tūrṇaṃ pātayām āsa patriṇā
07,146.020a hatāśve tu rathe tiṣṭhan putras tava viśāṃ pate
07,146.020c mumoca niśitān bāṇāñ śaineyasya rathaṃ prati
07,146.021a śarān pañcāśatas tāṃs tu śaineyaḥ kṛtahastavat
07,146.021c ciccheda samare rājan preṣitāṃs tanayena te
07,146.022a athāpareṇa bhallena muṣṭideśe mahad dhanuḥ
07,146.022c ciccheda rabhaso yuddhe tava putrasya māriṣa
07,146.023a viratho vidhanuṣkaś ca sarvalokeśvaraḥ prabhuḥ
07,146.023c āruroha rathaṃ tūrṇaṃ bhāsvaraṃ kṛtavarmaṇaḥ
07,146.024a duryodhane parāvṛtte śaineyas tava vāhinīm
07,146.024c drāvayām āsa viśikhair niśāmadhye viśāṃ pate
07,146.025a śakuniś cārjunaṃ rājan parivārya samantataḥ
07,146.025c rathair anekasāhasrair gajaiś caiva sahasraśaḥ
07,146.025e tathā hayasahasraiś ca tumulaṃ sarvato 'karot
07,146.026a te mahāstrāṇi divyāni vikiranto 'rjunaṃ prati
07,146.026c arjunaṃ yodhayanti sma kṣatriyāḥ kālacoditāḥ
07,146.027a tāny arjunaḥ sahasrāṇi rathavāraṇavājinām
07,146.027c pratyavārayad āyastaḥ prakurvan vipulaṃ kṣayam
07,146.028a tatas tu samare śūraḥ śakuniḥ saubalas tadā
07,146.028c vivyādha niśitair bāṇair arjunaṃ prahasann iva
07,146.028d*1193_01 tato 'rjunam arighnaṃ taṃ vivyādha yudhi saubalaḥ
07,146.028d*1193_02 roṣatāmrekṣaṇaḥ kruddho viṃśatyā sāyakair bhṛśam
07,146.029a punaś caiva śatenāsya saṃrurodha mahāratham
07,146.029c tam arjunas tu viṃśatyā vivyādha yudhi bhārata
07,146.030a athetarān maheṣvāsāṃs tribhis tribhir avidhyata
07,146.030c saṃvārya tān bāṇagaṇair yudhi rājan dhanaṃjayaḥ
07,146.030e avadhīt tāvakān yodhān vajrapāṇir ivāsurān
07,146.031a bhujaiś chinnair mahārāja śarīraiś ca sahasraśaḥ
07,146.031c samāstīrṇā dharā tatra babhau puṣpair ivācitā
07,146.031d*1194_01 śirobhiḥ sakirīṭaiś ca sunasaiś cārukuṇḍalaiḥ
07,146.031d*1194_02 saṃdaṣṭauṣṭhapuṭaiḥ krodhāt tathaivoddhṛtalocanaiḥ
07,146.031d*1194_03 niṣkacūḍāmaṇidharaiḥ kṣatriyāṇāṃ priyaṃvadaiḥ
07,146.031d*1194_04 paṅkajair iva vinyastaiḥ patitair vibabhau mahī
07,146.031d*1194_05 kṛtvā tat karma bībhatsur ugram ugraparākramaḥ
07,146.032a sa viddhvā śakuniṃ bhūyaḥ pañcabhir nataparvabhiḥ
07,146.032c ulūkaṃ tribhir ājaghne tribhir eva mahāyasaiḥ
07,146.032d*1195_01 sa tu tena samāviddhaḥ krodhād dviguṇavikramaḥ
07,146.032d*1195_02 śarair anekasāhasraiḥ so 'rjunaṃ pratyavidhyata
07,146.033a tam ulūkas tathā viddhvā vāsudevam atāḍayat
07,146.033c nanāda ca mahānādaṃ pūrayan vasudhātalam
07,146.034a arjunas tu drutaṃ gatvā śakuner dhanur ācchinat
07,146.034c ninye ca caturo vāhān yamasya sadanaṃ prati
07,146.035a tato rathād avaplutya saubalo bharatarṣabha
07,146.035c ulūkasya rathaṃ tūrṇam āruroha viśāṃ pate
07,146.036a tāv ekaratham ārūḍhau pitāputrau mahārathau
07,146.036c pārthaṃ siṣicatur bāṇair giriṃ meghāv ivotthitau
07,146.037a tau tu viddhvā mahārāja pāṇḍavo niśitaiḥ śaraiḥ
07,146.037c vidrāvayaṃs tava camūṃ śataśo vyadhamac charaiḥ
07,146.038a anilena yathābhrāṇi vicchinnāni samantataḥ
07,146.038c vicchinnāni tathā rājan balāny āsan viśāṃ pate
07,146.039a tad balaṃ bharataśreṣṭha vadhyamānaṃ tathā niśi
07,146.039c pradudrāva diśaḥ sarvā vīkṣamāṇaṃ bhayārditam
07,146.040a utsṛjya vāhān samare codayantas tathāpare
07,146.040c saṃbhrāntāḥ paryadhāvanta tasmiṃs tamasi dāruṇe
07,146.041a vijitya samare yodhāṃs tāvakān bharatarṣabha
07,146.041c dadhmatur muditau śaṅkhau vāsudevadhanaṃjayau
07,146.042a dhṛṣṭadyumno mahārāja droṇaṃ viddhvā tribhiḥ śaraiḥ
07,146.042c ciccheda dhanuṣas tūrṇaṃ jyāṃ śareṇa śitena ha
07,146.043a tan nidhāya dhanur nīḍe droṇaḥ kṣatriyamardanaḥ
07,146.043c ādade 'nyad dhanuḥ śūro vegavat sāravattaram
07,146.044a dhṛṣṭadyumnaṃ tato droṇo viddhvā saptabhir āśugaiḥ
07,146.044c sārathiṃ pañcabhir bāṇai rājan vivyādha saṃyuge
07,146.045a taṃ nivārya śarais tūrṇaṃ dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ
07,146.045c vyadhamat kauravīṃ senāṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,146.046a vadhyamāne bale tasmiṃs tava putrasya māriṣa
07,146.046c prāvartata nadī ghorā śoṇitaughataraṅgiṇī
07,146.047a ubhayoḥ senayor madhye narāśvadvipavāhinī
07,146.047c yathā vaitaraṇī rājan yamarāṣṭrapuraṃ prati
07,146.048a drāvayitvā tu tat sainyaṃ dhṛṣṭadyumnaḥ pratāpavān
07,146.048c atyarājata tejasvī śakro devagaṇeṣv iva
07,146.049a atha dadhmur mahāśaṅkhān dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinau
07,146.049c yamau ca yuyudhānaś ca pāṇḍavaś ca vṛkodaraḥ
07,146.049d*1196_01 etasminn eva kāle tu sūtaputro mahārathaḥ
07,146.049d*1196_02 cakāra kadanaṃ ghoraṃ pāṇḍusainyeṣu māriṣa
07,146.050a jitvā rathasahasrāṇi tāvakānāṃ mahārathāḥ
07,146.050c siṃhanādaravāṃś cakruḥ pāṇḍavā jitakāśinaḥ
07,146.051a paśyatas tava putrasya karṇasya ca madotkaṭāḥ
07,146.051c tathā droṇasya śūrasya drauṇeś caiva viśāṃ pate
07,147.001 saṃjaya uvāca
07,147.001a vidrutaṃ svabalaṃ dṛṣṭvā vadhyamānaṃ mahātmabhiḥ
07,147.001c krodhena mahatāviṣṭaḥ putras tava viśāṃ pate
07,147.002a abhyetya sahasā karṇaṃ droṇaṃ ca jayatāṃ varam
07,147.002c amarṣavaśam āpanno vākyajño vākyam abravīt
07,147.002d*1197_01 tato duryodhano droṇaṃ karṇaṃ ca bharatarṣabha
07,147.002d*1197_02 codayām āsa tau tūrṇam amarṣavaśam īyatuḥ
07,147.003a bhavadbhyām iha saṃgrāmo kruddhābhyāṃ saṃpravartitaḥ
07,147.003c āhave nihataṃ dṛṣṭvā saindhavaṃ savyasācinā
07,147.004a nihanyamānāṃ pāṇḍūnāṃ balena mama vāhinīm
07,147.004c bhūtvā tadvijaye śaktāv aśaktāv iva paśyataḥ
07,147.005a yady ahaṃ bhavatos tyājyo na vācyo 'smi tadaiva hi
07,147.005c āvāṃ pāṇḍusutān saṃkhye jeṣyāva iti mānadau
07,147.006a tadaivāhaṃ vacaḥ śrutvā bhavadbhyām anusaṃmatam
07,147.006c kṛtavān pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ vairaṃ yodhavināśanam
07,147.007a yadi nāhaṃ parityājyo bhavadbhyāṃ puruṣarṣabhau
07,147.007c yudhyetām anurūpeṇa vikrameṇa suvikramau
07,147.007d*1198_01 prastutaṃ hi mayā yuddham āśritya vipulaṃ balam
07,147.007d*1198_02 bhavadbhyāṃ pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ tac ca sarvaṃ nirarthakam
07,147.008a vākpratodena tau vīrau praṇunnau tanayena te
07,147.008c prāvartayetāṃ tau yuddhaṃ ghaṭṭitāv iva pannagau
07,147.009a tatas tau rathināṃ śreṣṭhau sarvalokadhanurdharau
07,147.009c śaineyapramukhān pārthān abhidudruvatū raṇe
07,147.010a tathaiva sahitāḥ pārthāḥ svena sainyena saṃvṛtāḥ
07,147.010c abhyavartanta tau vīrau nardamānau muhur muhuḥ
07,147.011a atha droṇo maheṣvāso daśabhiḥ śinipuṃgavam
07,147.011c avidhyat tvaritaṃ kruddhaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
07,147.012a karṇaś ca daśabhir bāṇaiḥ putraś ca tava saptabhiḥ
07,147.012c daśabhir vṛṣasenaś ca saubalaś cāpi saptabhiḥ
07,147.012e ete kaurava saṃkrande śaineyaṃ paryavārayan
07,147.012f*1199_01 pāñcālān āgatān droṇaḥ preṣayad yamasādanam
07,147.012f*1199_02 etasminn eva kāle tu sūtaputro mahārathaḥ
07,147.012f*1199_03 karṇo rājan maheṣvāso yuddhāya mahato mahat
07,147.012f*1199_04 manaḥ kṛtvābhyayād āśu dhṛṣṭadyumnarathaṃ prati
07,147.013a dṛṣṭvā ca samare droṇaṃ nighnantaṃ pāṇḍavīṃ camūm
07,147.013c vivyadhuḥ somakās tūrṇaṃ samantāc charavṛṣṭibhiḥ
07,147.014a tato droṇo 'harat prāṇān kṣatriyāṇāṃ viśāṃ pate
07,147.014c raśmibhir bhāskaro rājaṃs tamasām iva bhārata
07,147.015a droṇena vadhyamānānāṃ pāñcālānāṃ viśāṃ pate
07,147.015c śuśruve tumulaḥ śabdaḥ krośatām itaretaram
07,147.016a putrān anye pitṝn anye bhrātṝn anye ca mātulān
07,147.016c bhāgineyān vayasyāṃś ca tathā saṃbandhibāndhavān
07,147.016e utsṛjyotsṛjya gacchanti tvaritā jīvitepsavaḥ
07,147.017a apare mohitā mohāt tam evābhimukhā yayuḥ
07,147.017c pāṇḍavānāṃ raṇe yodhāḥ paralokaṃ tathāpare
07,147.018a sā tathā pāṇḍavī senā vadhyamānā mahātmabhiḥ
07,147.018c niśi saṃprādravad rājann utsṛjyolkāḥ sahasraśaḥ
07,147.019a paśyato bhīmasenasya vijayasyācyutasya ca
07,147.019c yamayor dharmaputrasya pārṣatasya ca paśyataḥ
07,147.020a tamasā saṃvṛte loke na prājñāyata kiṃ cana
07,147.020c kauravāṇāṃ prakāśena dṛśyante tu drutāḥ pare
07,147.021a dravamāṇaṃ tu tat sainyaṃ droṇakarṇau mahārathau
07,147.021c jaghnatuḥ pṛṣṭhato rājan kirantau sāyakān bahūn
07,147.022a pāñcāleṣu prabhagneṣu dīryamāṇeṣu sarvaśaḥ
07,147.022c janārdano dīnamanāḥ pratyabhāṣata phalgunam
07,147.023a droṇakarṇau maheṣvāsāv etau pārṣatasātyakī
07,147.023c pāñcālāṃś caiva sahitau jaghnatuḥ sāyakair bhṛśam
07,147.024a etayoḥ śaravarṣeṇa prabhagnā no mahārathāḥ
07,147.024c vāryamāṇāpi kaunteya pṛtanā nāvatiṣṭhate
07,147.024d*1200_01 tāṃ tu vidravatīṃ dṛṣṭvā ūcatuḥ keśavārjunau
07,147.024d*1200_02 mā vidravata vitrastā bhayaṃ tyajata pāṇḍavāḥ
07,147.025a etāv āvāṃ sarvasainyair vyūḍhaiḥ samyag udāyudhaiḥ
07,147.025c droṇaṃ ca sūtaputraṃ ca prayatāvaḥ prabādhitum
07,147.026a etau hi balinau śūrau kṛtāstrau jitakāśinau
07,147.026c upekṣitau balaṃ kruddhau nāśayetāṃ niśām imām
07,147.026d*1201_01 tayoḥ saṃvadator evaṃ bhīmakarmā mahābalaḥ
07,147.026e eṣa bhīmo 'bhiyāty ugraḥ punar āvartya vāhinīm
07,147.027a vṛkodaraṃ tathāyāntaṃ dṛṣṭvā tatra janārdanaḥ
07,147.027c punar evābravīd rājan harṣayann iva pāṇḍavam
07,147.028a eṣa bhīmo raṇaślāghī vṛtaḥ somakapāṇḍavaiḥ
07,147.028c ruṣito 'bhyeti vegena droṇakarṇau mahābalau
07,147.029a etena sahito yudhya pāñcālaiś ca mahārathaiḥ
07,147.029c āśvāsanārthaṃ sarveṣāṃ sainyānāṃ pāṇḍunandana
07,147.030a tatas tau puruṣavyāghrāv ubhau mādhavapāṇḍavau
07,147.030c droṇakarṇau samāsādya dhiṣṭhitau raṇamūrdhani
07,147.031a tatas tat punar āvṛttaṃ yudhiṣṭhirabalaṃ mahat
07,147.031c tato droṇaś ca karṇaś ca parān mamṛdatur yudhi
07,147.032a sa saṃprahāras tumulo niśi pratyabhavan mahān
07,147.032c yathā sāgarayo rājaṃś candrodayavivṛddhayoḥ
07,147.033a tata utsṛjya pāṇibhyaḥ pradīpāṃs tava vāhinī
07,147.033c yuyudhe pāṇḍavaiḥ sārdham unmattavad ahaḥkṣaye
07,147.034a rajasā tamasā caiva saṃvṛte bhṛśadāruṇe
07,147.034c kevalaṃ nāmagotreṇa prāyudhyanta jayaiṣiṇaḥ
07,147.035a aśrūyanta hi nāmāni śrāvyamāṇāni pārthivaiḥ
07,147.035c praharadbhir mahārāja svayaṃvara ivāhave
07,147.036a niḥśabdam āsīt sahasā punaḥ śabdo mahān abhūt
07,147.036c kruddhānāṃ yudhyamānānāṃ jayatāṃ jīyatām api
07,147.037a yatra yatra sma dṛśyante pradīpāḥ kurusattama
07,147.037c tatra tatra sma te śūrā nipatanti pataṃgavat
07,147.038a tathā saṃyudhyamānānāṃ vigāḍhābhūn mahāniśā
07,147.038c pāṇḍavānāṃ ca rājendra kauravāṇāṃ ca sarvaśaḥ
07,148.001 saṃjaya uvāca
07,148.001a tataḥ karṇo raṇe dṛṣṭvā pārṣataṃ paravīrahā
07,148.001c ājaghānorasi śarair daśabhir marmabhedibhiḥ
07,148.002a prativivyādha taṃ tūrṇaṃ dhṛṣṭadyumno 'pi māriṣa
07,148.002c pañcabhiḥ sāyakair hṛṣṭas tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
07,148.003a tāv anyonyaṃ śaraiḥ saṃkhye saṃchādya sumahārathau
07,148.003c punaḥ pūrṇāyatotsṛṣṭair vivyadhāte parasparam
07,148.004a tataḥ pāñcālamukhyasya dhṛṣṭadyumnasya saṃyuge
07,148.004c sārathiṃ caturaś cāśvān karṇo vivyādha sāyakaiḥ
07,148.005a kārmukapravaraṃ cāsya praciccheda śitaiḥ śaraiḥ
07,148.005c sārathiṃ cāsya bhallena rathanīḍād apātayat
07,148.006a dhṛṣṭadyumnas tu viratho hatāśvo hatasārathiḥ
07,148.006b*1202_01 avaplutya rathāt tūrṇaṃ gadām ādāya vīryavān
07,148.006b*1202_02 sa vidhyamānaḥ karṇena śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,148.006b*1202_03 gatvā karṇasamīpaṃ tu jaghāna caturo hayān
07,148.006b*1202_04 punar āvṛtya vegena pārṣataḥ paravīrahā
07,148.006b*1202_05 dhanaṃjayarathaṃ kṣipram āruhya rathināṃ varaḥ
07,148.006b*1202_06 prayātu kāmaḥ karṇāya vārito dharmasūnunā
07,148.006b*1202_07 karṇas tu sumahātejāḥ siṃhanādavimiśritam
07,148.006b*1202_08 dhanuḥśabdaṃ mahac cakre dadhmau tāreṇa cāmbujam
07,148.006b*1202_09 dṛṣṭvā vinirjitaṃ yuddhe pārṣataṃ te mahārathāḥ
07,148.006b*1202_10 amarṣavaśam āpannāḥ pāñcālāḥ saha somakaiḥ
07,148.006b*1202_11 sutaputravadhārthāya śastrāṇy ādāya sarvaśaḥ
07,148.006b*1202_12 prayayuḥ karṇam uddiśya mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
07,148.006c gṛhītvā parighaṃ ghoraṃ karṇasyāśvān apīpiṣat
07,148.007a viddhaś ca bahubhis tena śarair āśīviṣopamaiḥ
07,148.007c tato yudhiṣṭhirānīkaṃ padbhyām evānvavartata
07,148.007e āruroha rathaṃ cāpi sahadevasya māriṣa
07,148.008a karṇasyāpi rathe vāhān anyān sūto nyayojayat
07,148.008c śaṅkhavarṇān mahāvegān saindhavān sādhuvāhinaḥ
07,148.009a labdhalakṣyas tu rādheyaḥ pāñcālānāṃ mahārathān
07,148.009c abhyapīḍayad āyastaḥ śarair megha ivācalān
07,148.010a sā pīḍyamānā karṇena pāñcālānāṃ mahācamūḥ
07,148.010c saṃprādravat susaṃtrastā siṃhenevārditā mṛgī
07,148.011a patitās turagebhyaś ca gajebhyaś ca mahītale
07,148.011c rathebhyaś ca narās tūrṇam adṛśyanta tatas tataḥ
07,148.011d*1203_01 etasminn eva kāle tu sūtaputro mahārathaḥ
07,148.011d*1203_02 cakāra kadanaṃ ghoraṃ pāṇḍusainyeṣu bhārata
07,148.012a dhāvamānasya yodhasya kṣurapraiḥ sa mahāmṛdhe
07,148.012c bāhū ciccheda vai karṇaḥ śiraś caiva sakuṇḍalam
07,148.013a ūrū ciccheda cānyasya gajasthasya viśāṃ pate
07,148.013c vājipṛṣṭhagatasyāpi bhūmiṣṭhasya ca māriṣa
07,148.014a nājñāsiṣur dhāvamānā bahavaś ca mahārathāḥ
07,148.014c saṃchinnāny ātmagātrāṇi vāhanāni ca saṃyuge
07,148.015a te vadhyamānāḥ samare pāñcālāḥ sṛñjayaiḥ saha
07,148.015c tṛṇapraspandanāc cāpi sūtaputraṃ sma menire
07,148.016a api svaṃ samare yodhaṃ dhāvamānaṃ vicetasaḥ
07,148.016c karṇam evābhyamanyanta tato bhītā dravanti te
07,148.017a tāny anīkāni bhagnāni dravamāṇāni bhārata
07,148.017c abhyadravad drutaṃ karṇaḥ pṛṣṭhato vikirañ śarān
07,148.018a avekṣamāṇās te 'nyonyaṃ susaṃmūḍhā vicetasaḥ
07,148.018c nāśaknuvann avasthātuṃ kālyamānā mahātmanā
07,148.019a karṇenābhyāhatā rājan pāñcālāḥ parameṣubhiḥ
07,148.019c droṇena ca diśaḥ sarvā vīkṣamāṇāḥ pradudruvuḥ
07,148.020a tato yudhiṣṭhiro rājā svasainyaṃ prekṣya vidrutam
07,148.020c apayāne matiṃ kṛtvā phalgunaṃ vākyam abravīt
07,148.021a paśya karṇaṃ maheṣvāsaṃ dhanuṣpāṇim avasthitam
07,148.021c niśīthe dāruṇe kāle tapantam iva bhāskaram
07,148.022a karṇasāyakanunnānāṃ krośatām eṣa nisvanaḥ
07,148.022c aniśaṃ śrūyate pārtha tvadbandhūnām anāthavat
07,148.023a yathā visṛjataś cāsya saṃdadhānasya cāśugān
07,148.023c paśyāmi jayavikrāntaṃ kṣapayiṣyati no dhruvam
07,148.024a yad atrānantaraṃ kāryaṃ prāptakālaṃ prapaśyasi
07,148.024c karṇasya vadhasaṃyuktaṃ tat kuruṣva dhanaṃjaya
07,148.025a evam ukto mahābāhuḥ pārthaḥ kṛṣṇam athābravīt
07,148.025c bhītaḥ kuntīsuto rājā rādheyasyātivikramāt
07,148.026a evaṃ gate prāptakālaṃ karṇānīke punaḥ punaḥ
07,148.026c bhavān vyavasyatāṃ kṣipraṃ dravate hi varūthinī
07,148.027a droṇasāyakanunnānāṃ bhagnānāṃ madhusūdana
07,148.027c karṇena trāsyamānānām avasthānaṃ na vidyate
07,148.028a paśyāmi ca tathā karṇaṃ vicarantam abhītavat
07,148.028c dravamāṇān rathodārān kirantaṃ viśikhaiḥ śitaiḥ
07,148.029a naitad asyotsahe soḍhuṃ caritaṃ raṇamūrdhani
07,148.029c pratyakṣaṃ vṛṣṇiśārdūla pādasparśam ivoragaḥ
07,148.030a sa bhavān atra yātvāśu yatra karṇo mahārathaḥ
07,148.030c aham enaṃ vadhiṣyāmi māṃ vaiṣa madhusūdana
07,148.031 vāsudeva uvāca
07,148.031a paśyāmi karṇaṃ kaunteya devarājam ivāhave
07,148.031c vicarantaṃ naravyāghram atimānuṣavikramam
07,148.032a naitasyānyo 'sti samare pratyudyātā dhanaṃjaya
07,148.032c ṛte tvāṃ puruṣavyāghra rākṣasād vā ghaṭotkacāt
07,148.033a na tu tāvad ahaṃ manye prāptakālaṃ tavānagha
07,148.033c samāgamaṃ mahābāho sūtaputreṇa saṃyuge
07,148.034a dīpyamānā maholkeva tiṣṭhaty asya hi vāsavī
07,148.034c tvadarthaṃ hi mahābāho raudrarūpaṃ bibharti ca
07,148.034c*1204_01 **** **** sūtaputreṇa saṃyuge
07,148.034c*1204_02 rakṣyate śaktir eṣā hi
07,148.035a ghaṭotkacas tu rādheyaṃ pratyudyātu mahābalaḥ
07,148.035c sa hi bhīmena balinā jātaḥ suraparākramaḥ
07,148.036a tasminn astrāṇi divyāni rākṣasāny āsurāṇi ca
07,148.036c satataṃ cānurakto vo hitaiṣī ca ghaṭotkacaḥ
07,148.036e vijeṣyati raṇe karṇam iti me nātra saṃśayaḥ
07,148.037 saṃjaya uvāca
07,148.037a evam uktvā mahābāhuḥ pārthaṃ puṣkaralocanaḥ
07,148.037c ājuhāvātha tad rakṣaḥ tac cāsīt prādur agrataḥ
07,148.038a kavacī sa śarī khaḍgī sadhanvā ca viśāṃ pate
07,148.038c abhivādya tataḥ kṛṣṇaṃ pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam
07,148.038e abravīt taṃ tadā hṛṣṭas tv ayam asmy anuśādhi mām
07,148.039a tatas taṃ meghasaṃkāśaṃ dīptāsyaṃ dīptakuṇḍalam
07,148.039c abhyabhāṣata haiḍimbaṃ dāśārhaḥ prahasann iva
07,148.040a ghaṭotkaca vijānīhi yat tvāṃ vakṣyāmi putraka
07,148.040c prāpto vikramakālo 'yaṃ tava nānyasya kasya cit
07,148.041a sa bhavān majjamānānāṃ bandhūnāṃ tvaṃ plavo yathā
07,148.041c vividhāni tavāstrāṇi santi māyā ca rākṣasī
07,148.042a paśya karṇena haiḍimba pāṇḍavānām anīkinī
07,148.042c kālyamānā yathā gāvaḥ pālena raṇamūrdhani
07,148.043a eṣa karṇo maheṣvāso matimān dṛḍhavikramaḥ
07,148.043c pāṇḍavānām anīkeṣu nihanti kṣatriyarṣabhān
07,148.044a kirantaḥ śaravarṣāṇi mahānti dṛḍhadhanvinaḥ
07,148.044c na śaknuvanty avasthātuṃ pīḍyamānāḥ śarārciṣā
07,148.045a niśīthe sūtaputreṇa śaravarṣeṇa pīḍitāḥ
07,148.045c ete dravanti pāñcālāḥ siṃhasyeva bhayān mṛgāḥ
07,148.046a etasyaivaṃ pravṛddhasya sūtaputrasya saṃyuge
07,148.046c niṣeddhā vidyate nānyas tvad ṛte bhīmavikrama
07,148.047a sa tvaṃ kuru mahābāho karma yuktam ihātmanaḥ
07,148.047c mātulānāṃ pitṝṇāṃ ca tejaso 'strabalasya ca
07,148.048a etadarthaṃ hi haiḍimba putrān icchanti mānavāḥ
07,148.048c kathaṃ nas tārayed duḥkhāt sa tvaṃ tāraya bāndhavān
07,148.048d*1205_01 icchanti pitaraḥ putrān svārthahetor ghaṭotkaca
07,148.048d*1205_02 ihalokāt pare loke tārayiṣyanti ye hitāḥ
07,148.049a tava hy astrabalaṃ bhīmaṃ māyāś ca tava dustarāḥ
07,148.049c saṃgrāme yudhyamānasya satataṃ bhīmanandana
07,148.050a pāṇḍavānāṃ prabhagnānāṃ karṇena śitasāyakaiḥ
07,148.050c majjatāṃ dhārtarāṣṭreṣu bhava pāraṃ paraṃtapa
07,148.051a rātrau hi rākṣasā bhūyo bhavanty amitavikramāḥ
07,148.051c balavantaḥ sudurdharṣāḥ śūrā vikrāntacāriṇaḥ
07,148.052a jahi karṇaṃ maheṣvāsaṃ niśīthe māyayā raṇe
07,148.052c pārthā droṇaṃ vadhiṣyanti dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ
07,148.053a keśavasya vacaḥ śrutvā bībhatsur api rākṣasam
07,148.053c abhyabhāṣata kauravya ghaṭotkacam ariṃdamam
07,148.054a ghaṭotkaca bhavāṃś caiva dīrghabāhuś ca sātyakiḥ
07,148.054c matau me sarvasainyeṣu bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
07,148.055a sa bhavān yātu karṇena dvairathaṃ yudhyatāṃ niśi
07,148.055c sātyakiḥ pṛṣṭhagopas te bhaviṣyati mahārathaḥ
07,148.056a jahi karṇaṃ raṇe śūraṃ sātvatena sahāyavān
07,148.056c yathendras tārakaṃ pūrvaṃ skandena saha jaghnivān
07,148.057 ghaṭotkaca uvāca
07,148.057*1206_01 evam eva mahābāho yathā vadasi māṃ prabho
07,148.057*1206_02 tvayā niyukto gacchāmi karṇasya vadhakāṅkṣayā
07,148.057a alam evāsmi karṇāya droṇāyālaṃ ca sattama
07,148.057c anyeṣāṃ kṣatriyāṇāṃ ca kṛtāstrāṇāṃ mahātmanām
07,148.058a adya dāsyāmi saṃgrāmaṃ sūtaputrāya taṃ niśi
07,148.058c yaṃ janāḥ saṃpravakṣyanti yāvad bhūmir dhariṣyati
07,148.059a na cātra śūrān mokṣyāmi na bhītān na kṛtāñjalīn
07,148.059c sarvān eva vadhiṣyāmi rākṣasaṃ dharmam āsthitaḥ
07,148.060 saṃjaya uvāca
07,148.060a evam uktvā mahābāhur haiḍimbaḥ paravīrahā
07,148.060c abhyayāt tumule karṇaṃ tava sainyaṃ vibhīṣayan
07,148.061a tam āpatantaṃ saṃkruddhaṃ dīptāsyam iva pannagam
07,148.061c abhyasyan parameṣvāsaḥ pratijagrāha sūtajaḥ
07,148.062a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ karṇarākṣasayor niśi
07,148.062c garjato rājaśārdūla śakraprahrādayor iva
07,149.001 saṃjaya uvāca
07,149.001*1207_01 tasmiṃs tathā vartamāne karṇarākṣasayor mṛdhe
07,149.001a dṛṣṭvā ghaṭotkacaṃ rājan sūtaputrarathaṃ prati
07,149.001c prayāntaṃ tvararyā yuktaṃ jighāṃsuṃ karṇam āhave
07,149.002a abravīt tava putras tu duḥśāsanam idaṃ vacaḥ
07,149.002c etad rakṣo raṇe tūrṇaṃ dṛṣṭvā karṇasya vikramam
07,149.003a abhiyāti drutaṃ karṇaṃ tad vāraya mahāratham
07,149.003c vṛtaḥ sainyena mahatā yāhi yatra mahābalaḥ
07,149.004a karṇo vaikartano yuddhe rākṣasena yuyutsati
07,149.004c rakṣa karṇaṃ raṇe yatto vṛtaḥ sainyena mānada
07,149.004d*1208_01 mā karṇaṃ rākṣaso ghoraḥ pramādān nāśayiṣyati
07,149.005a etasminn antare rājañ jaṭāsurasuto balī
07,149.005c duryodhanam upāgamya prāha praharatāṃ varaḥ
07,149.006a duryodhana tavāmitrān prakhyātān yuddhadurmadān
07,149.006c pāṇḍavān hantum icchāmi tvayājñaptaḥ sahānugān
07,149.007a jaṭāsuro mama pitā rakṣasām agraṇīḥ purā
07,149.007c prayujya karma rakṣoghnaṃ kṣudraiḥ pārthair nipātitaḥ
07,149.007e tasyāpacitim icchāmi tvaddiṣṭo gantum īśvara
07,149.007f*1209_01 śatrumāṃsaiś ca rājendra mām anujñātum arhasi
07,149.007f*1210_01 adya kuntīsutān sarvān vāsudevapurogamān
07,149.007f*1210_02 hatvā saṃbhakṣayiṣyāmi sutān anucaraiḥ saha
07,149.008a tam abravīt tato rājā prīyamāṇaḥ punaḥ punaḥ
07,149.008c droṇakarṇādibhiḥ sārdhaṃ paryāpto 'haṃ dviṣadvadhe
07,149.008e tvaṃ tu gaccha mayājñapto jahi yuddhaṃ ghaṭotkacam
07,149.008f*1211_01 rākṣasaṃ krūrakarmāṇaṃ rakṣomānuṣasaṃbhavam
07,149.008f*1211_02 pāṇḍavānāṃ hitaṃ nityaṃ hastyaśvarathaghātinam
07,149.008f*1211_03 vaihāyasagatiṃ yuddhe preṣayer yamasādanam
07,149.009a tathety uktvā mahākāyaḥ samāhūya ghaṭotkacam
07,149.009b*1212_01 evaṃ tava sutādiṣṭas tathety uktvā mahābalaḥ
07,149.009c jaṭāsurir bhaimaseniṃ nānāśastrair avākirat
07,149.010a alaṃbalaṃ ca karṇaṃ ca kurusainyaṃ ca dustaram
07,149.010c haiḍimbaḥ pramamāthaiko mahāvāto 'mbudān iva
07,149.011a tato māyāmayaṃ dṛṣṭvā rathaṃ tūrṇam alaṃbalaḥ
07,149.011c ghaṭotkacaṃ śaravrātair nānāliṅgaiḥ samārdayat
07,149.012a viddhvā ca bahubhir bāṇair bhaimasenim alaṃbalaḥ
07,149.012c vyadrāvayac charavrātaiḥ pāṇḍavānām anīkinīm
07,149.013a tena vidrāvyamāṇāni pāṇḍusainyāni māriṣa
07,149.013c niśīthe viprakīryanta vātanunnā ghanā iva
07,149.014a ghaṭotkacaśarair nunnā tathaiva kuruvāhinī
07,149.014c niśīthe prādravad rājann utsṛjyolkāḥ sahasraśaḥ
07,149.015a alaṃbalas tataḥ kruddho bhaimaseniṃ mahāmṛdhe
07,149.015c ājaghne niśitair bāṇais tottrair iva mahādvipam
07,149.016a tilaśas tasya tad yānaṃ sūtaṃ sarvāyudhāni ca
07,149.016c ghaṭotkacaḥ praciccheda prāṇadac cātidāruṇam
07,149.017a tataḥ karṇaṃ śaravrātaiḥ kurūn anyān sahasraśaḥ
07,149.017c alaṃbalaṃ cābhyavarṣan megho merum ivācalam
07,149.018a tataḥ saṃcukṣubhe sainyaṃ kurūṇāṃ rākṣasārditam
07,149.018c upary upari cānyonyaṃ caturaṅgaṃ mamarda ha
07,149.019a jaṭāsurir mahārāja viratho hatasārathiḥ
07,149.019c ghaṭotkacaṃ raṇe kruddho muṣṭinābhyahanad dṛḍham
07,149.020a muṣṭinābhihatas tena pracacāla ghaṭotkacaḥ
07,149.020c kṣitikampe yathā śailaḥ savṛkṣagaṇagulmavān
07,149.021a tataḥ sa parighābhena dviṭsaṃghaghnena bāhunā
07,149.021c jaṭāsuriṃ bhaimasenir avadhīn muṣṭinā bhṛśam
07,149.022a taṃ pramathya tataḥ kruddhas tūrṇaṃ haiḍimbir ākṣipat
07,149.022c dorbhyām indradhvajābhābhyāṃ niṣpipeṣa mahītale
07,149.022d*1213_01 jaṭāsurir mokṣayitvā ātmānaṃ ca ghaṭotkacāt
07,149.022d*1213_02 punar utthāya vegena ghaṭotkacam upādravat
07,149.023a alaṃbalo 'pi vikṣipya samutkṣipya ca rākṣasam
07,149.023c ghaṭotkacaṃ raṇe roṣān niṣpipeṣa mahītale
07,149.023c*1214_01 ghaṭotkacas tatas tasya bāhum udyamya dakṣiṇam
07,149.023c*1214_02 ājaghānorasi tadā
07,149.024a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ garjator atikāyayoḥ
07,149.024c ghaṭotkacālaṃbalayos tumulaṃ lomaharṣaṇam
07,149.025a viśeṣayantāv anyonyaṃ māyābhir atimāyinau
07,149.025c yuyudhāte mahāvīryāv indravairocanāv iva
07,149.026a pāvakāmbunidhī bhūtvā punar garuḍatakṣakau
07,149.026c punar meghamahāvātau punar vajramahācalau
07,149.026e punaḥ kuñjaraśārdūlau punaḥ svarbhānubhāskarau
07,149.027a evaṃ māyāśatasṛjāv anyonyavadhakāṅkṣiṇau
07,149.027c bhṛśaṃ citram ayudhyetām alaṃbalaghaṭotkacau
07,149.028a parighaiś ca gadābhiś ca prāsamudgarapaṭṭiśaiḥ
07,149.028c musalaiḥ parvatāgraiś ca tāv anyonyaṃ nijaghnatuḥ
07,149.029a hayābhyāṃ ca gajābhyāṃ ca padātirathinau punaḥ
07,149.029b*1215_01 bhaimasenir atha kruddha udyamyālaṃbalaṃ balāt
07,149.029c yuyudhāte mahāmāyau rākṣasapravarau yudhi
07,149.030a tato ghaṭotkaco rājann alaṃbalavadhepsayā
07,149.030c utpapāta bhṛśaṃ kruddhaḥ śyenavan nipapāta ha
07,149.031a gṛhītvā ca mahākāyaṃ rākṣasendram alaṃbalam
07,149.031c udyamya nyavadhīd bhūmau mayaṃ viṣṇur ivāhave
07,149.032a tato ghaṭotkacaḥ khaḍgam udgṛhyādbhutadarśanam
07,149.032a*1216_01 **** **** maṇḍalāgraṃ pragṛhya tu
07,149.032a*1216_02 pātitaṃ bhūtale trastaṃ nādaṃ muktvā muhur muhuḥ
07,149.032a*1216_03 keśeṣu taṃ nijagrāha
07,149.032c cakarta kāyād dhi śiro bhīmaṃ vikṛtadarśanam
07,149.032d*1217_01 sphuratas tasya samare nadataś cāpi bhairavam
07,149.032d*1217_02 nicakarta mahārāja śatror amitavikramaḥ
07,149.032d*1218_01 piṅgākṣaṃ vikṛtair dantair dīptayā jihvayā śubham
07,149.033a tacchiro rudhirābhyaktaṃ gṛhya keśeṣu rākṣasaḥ
07,149.033c ghaṭotkaco yayāv āśu duryodhanarathaṃ prati
07,149.033c*1219_01 śiras tac cāpi saṃgṛhya keśeṣu rudhirokṣitam
07,149.033c*1219_02 yayau ghaṭotkacas tūrṇaṃ
07,149.033d*1220_01 droṇakarṇakṛpān yodhān atītya sumahābalaḥ
07,149.034a abhyetya ca mahābāhuḥ smayamānaḥ sa rākṣasaḥ
07,149.034b*1221_01 kuruyodhaṃ samāsādya suyodhanam ariṃdamam
07,149.034c rathe 'sya nikṣipya śiro vikṛtānanamūrdhajam
07,149.034e prāṇadad bhairavaṃ nādaṃ prāvṛṣīva balāhakaḥ
07,149.035a abravīc ca tato rājan duryodhanam idaṃ vacaḥ
07,149.035c eṣa te nihato bandhus tvayā dṛṣṭo 'sya vikramaḥ
07,149.035e punar draṣṭāsi karṇasya niṣṭhām etāṃ tathātmanaḥ
07,149.035f*1222_01 karṇasya tu śiro gṛhya punar dṛṣṭvā suyodhanaḥ
07,149.035f*1223_01 svadharmam arthaṃ kāmaṃ ca tritayaṃ yo 'bhivāñchati
07,149.035f*1223_02 riktapāṇir na paśyeta rājānaṃ brāhmaṇaṃ striyam
07,149.035f*1223_03 suprītas tāvat tiṣṭhasva yāvat karṇaṃ vadhāmy aham
07,149.036a evam uktvā tataḥ prāyāt karṇaṃ prati janeśvara
07,149.036c kirañ śaraśatāṃs tīkṣṇān vimuñcan karṇamūrdhani
07,149.037a tataḥ samabhavad yuddhaṃ ghorarūpaṃ bhayānakam
07,149.037c vismāpanaṃ mahārāja nararākṣasayor mṛdhe
07,150.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,150.001a yatra vaikartanaḥ karṇo rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ
07,150.001c niśīthe samasajjetāṃ tad yuddham abhavat katham
07,150.002a kīdṛśaṃ cābhavad yuddhaṃ tasya ghorasya rakṣasaḥ
07,150.002b*1224_01 yena vaikartanaḥ karṇaḥ saṃgrāme tena nirjitaḥ
07,150.002c rathaś ca kīdṛśas tasya māyāḥ sarvāyudhāni ca
07,150.003a kiṃpramāṇā hayās tasya rathaketur dhanus tathā
07,150.003c kīdṛśaṃ varma caivāsya kaṇṭhatrāṇaṃ ca kīdṛśam
07,150.003e pṛṣṭas tvam etad ācakṣva kuśalo hy asi saṃjaya
07,150.004 saṃjaya uvāca
07,150.004a lohitākṣo mahākāyas tāmrāsyo nimnitodaraḥ
07,150.004c ūrdhvaromā hariśmaśruḥ śaṅkukarṇo mahāhanuḥ
07,150.005a ākarṇād dāritāsyaś ca tīkṣṇadaṃṣṭraḥ karālavān
07,150.005c sudīrghatāmrajihvoṣṭho lambabhrūḥ sthūlanāsikaḥ
07,150.006a nīlāṅgo lohitagrīvo girivarṣmā bhayaṃkaraḥ
07,150.006c mahākāyo mahābāhur mahāśīrṣo mahābalaḥ
07,150.007a vikacaḥ paruṣasparśo vikaṭodbaddhapiṇḍikaḥ
07,150.007c sthūlasphig gūḍhanābhiś ca śithilopacayo mahān
07,150.008a tathaiva hastābharaṇī mahāmāyo 'ṅgadī tathā
07,150.008c urasā dhārayan niṣkam agnimālāṃ yathācalaḥ
07,150.009a tasya hemamayaṃ citraṃ bahurūpāṅgaśobhitam
07,150.009c toraṇapratimaṃ śubhraṃ kirīṭaṃ mūrdhny aśobhata
07,150.010a kuṇḍale bālasūryābhe mālāṃ hemamayīṃ śubhām
07,150.010c dhārayan vipulaṃ kāṃsyaṃ kavacaṃ ca mahāprabham
07,150.010d*1225_01 tārājālanibhaṃ rājan pūrṇacandrasamaprabham
07,150.010d*1225_02 kaṇṭhasūtraṃ mahac cāpi tapanīyam adhārayat
07,150.010d*1225_03 sa tena vibhrājata vai savidyud iva toyadaḥ
07,150.011a kiṅkiṇīśatanirghoṣaṃ raktadhvajapatākinam
07,150.011c ṛkṣacarmāvanaddhāṅgaṃ nalvamātraṃ mahāratham
07,150.012a sarvāyudhavaropetam āsthito dhvajamālinam
07,150.012c aṣṭacakrasamāyuktaṃ meghagambhīranisvanam
07,150.013a tatra mātaṅgasaṃkāśā lohitākṣā vibhīṣaṇāḥ
07,150.013c kāmavarṇajavā yuktā balavanto 'vahan hayāḥ
07,150.013d*1226_01 vahanto rākṣasaṃ raudraṃ balavanto jitaśramāḥ
07,150.013d*1226_02 vipulābhiḥ saṭābhis te heṣamāṇā muhur muhuḥ
07,150.013d*1227_01 mukhair nānāvidhākārair vegavanto hayottamāḥ
07,150.013d*1227_02 rathe 'sya yuktā garjanto 'vahaṃs te rākṣasādhipam
07,150.014a rākṣaso 'sya virūpākṣaḥ sūto dīptāsyakuṇḍalaḥ
07,150.014b*1228_01 ghorarūpo mahākāyaḥ karāḷo vikṛtānanaḥ
07,150.014c raśmibhiḥ sūryaraśmyābhaiḥ saṃjagrāha hayān raṇe
07,150.014e sa tena sahitas tasthāv aruṇena yathā raviḥ
07,150.015a saṃsakta iva cābhreṇa yathādrir mahatā mahān
07,150.015c divaspṛk sumahān ketuḥ syandane 'sya samucchritaḥ
07,150.015e raktottamāṅgaḥ kravyādo gṛdhraḥ paramabhīṣaṇaḥ
07,150.016a vāsavāśaninirghoṣaṃ dṛḍhajyam abhivikṣipan
07,150.016c vyaktaṃ kiṣkuparīṇāhaṃ dvādaśāratni kārmukam
07,150.017a rathākṣamātrair iṣubhiḥ sarvāḥ pracchādayan diśaḥ
07,150.017c tasyāṃ vīrāpahāriṇyāṃ niśāyāṃ karṇam abhyayāt
07,150.018a tasya vikṣipataś cāpaṃ rathe viṣṭabhya tiṣṭhataḥ
07,150.018c aśrūyata dhanurghoṣo visphūrjitam ivāśaneḥ
07,150.019a tena vitrāsyamānāni tava sainyāni bhārata
07,150.019c samakampanta sarvāṇi sindhor iva mahormayaḥ
07,150.020a tam āpatantaṃ saṃprekṣya virūpākṣaṃ vibhīṣaṇam
07,150.020c utsmayann iva rādheyas tvaramāṇo 'bhyavārayat
07,150.021a tataḥ karṇo 'bhyayād enam asyann asyantam antikāt
07,150.021c mātaṅga iva mātaṅgaṃ yūtharṣabha ivarṣabham
07,150.022a sa saṃnipātas tumulas tayor āsīd viśāṃ pate
07,150.022c karṇarākṣasayo rājann indraśambarayor iva
07,150.023a tau pragṛhya mahāvege dhanuṣī bhīmanisvane
07,150.023c prācchādayetām anyonyaṃ takṣamāṇau maheṣubhiḥ
07,150.024a tataḥ pūrṇāyatotsṛṣṭaiḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,150.024c nyavārayetām anyonyaṃ kāṃsye nirbhidya varmaṇī
07,150.025a tau nakhair iva śārdūlau dantair iva mahādvipau
07,150.025c rathaśaktibhir anyonyaṃ viśikhaiś ca tatakṣatuḥ
07,150.026a saṃchindantau hi gātrāṇi saṃdadhānau ca sāyakān
07,150.026c dhakṣyamāṇau śaravrātair nodīkṣitum aśaknutām
07,150.026d*1229_01 dahantau ca śarolkābhir duṣprekṣyau ca babhūvatuḥ
07,150.027a tau tu vikṣatasarvāṅgau rudhiraughapariplutau
07,150.027c vyabhrājetāṃ yathā vāriprasrutau gairikācalau
07,150.028a tau śarāgravibhinnāṅgau nirbhindantau parasparam
07,150.028c nākampayetām anyonyaṃ yatamānau mahādyutī
07,150.029a tat pravṛttaṃ niśāyuddhaṃ ciraṃ samam ivābhavat
07,150.029c prāṇayor dīvyato rājan karṇarākṣasayor mṛdhe
07,150.030a tasya saṃdadhatas tīkṣṇāñ śarāṃś cāsaktam asyataḥ
07,150.030c dhanurghoṣeṇa vitrastāḥ sve pare ca tadābhavan
07,150.030e ghaṭotkacaṃ yadā karṇo viśeṣayati no nṛpa
07,150.031a tataḥ prāduṣkarod divyam astram astravidāṃ varaḥ
07,150.031c karṇena vihitaṃ dṛṣṭvā divyam astraṃ ghaṭotkacaḥ
07,150.031e prāduścakre mahāmāyāṃ rākṣasaḥ pāṇḍunandanaḥ
07,150.032a śūlamudgaradhāriṇyā śailapādapahastayā
07,150.032c rakṣasāṃ ghorarūpāṇāṃ mahatyā senayā vṛtaḥ
07,150.033a tam udyatamahācāpaṃ dṛṣṭvā te vyathitā nṛpāḥ
07,150.033c bhūtāntakam ivāyāntaṃ kāladaṇḍogradhāriṇam
07,150.034a ghaṭotkacapramuktena siṃhanādena bhīṣitāḥ
07,150.034c prasusruvur gajā mūtraṃ vivyathuś ca narā bhṛśam
07,150.035a tato 'śmavṛṣṭir atyugrā mahaty āsīt samantataḥ
07,150.035c ardharātre 'dhikabalair vimuktā rakṣasāṃ balaiḥ
07,150.036a āyasāni ca cakrāṇi bhuśuṇḍyaḥ śaktitomarāḥ
07,150.036c patanty aviralāḥ śūlāḥ śataghnyaḥ paṭṭiśās tathā
07,150.037a tad ugram atiraudraṃ ca dṛṣṭvā yuddhaṃ narādhipāḥ
07,150.037c putrāś ca tava yodhāś ca vyathitā vipradudruvuḥ
07,150.038a tatraiko 'strabalaślāghī karṇo mānī na vivyathe
07,150.038c vyadhamac ca śarair māyāṃ ghaṭotkacavinirmitām
07,150.039a māyāyāṃ tu prahīṇāyām amarṣāt sa ghaṭotkacaḥ
07,150.039c visasarja śarān ghorān sūtaputraṃ ta āviśan
07,150.040a tatas te rudhirābhyaktā bhittvā karṇaṃ mahāhave
07,150.040c viviśur dharaṇīṃ bāṇāḥ saṃkruddhā iva pannagāḥ
07,150.041a sūtaputras tu saṃkruddho laghuhastaḥ pratāpavān
07,150.041c ghaṭotkacam atikramya bibheda daśabhiḥ śaraiḥ
07,150.042a ghaṭotkaco vinirbhinnaḥ sūtaputreṇa marmasu
07,150.042c cakraṃ divyaṃ sahasrāram agṛhṇād vyathito bhṛśam
07,150.043a kṣurāntaṃ bālasūryābhaṃ maṇiratnavibhūṣitam
07,150.043c cikṣepādhiratheḥ kruddho bhaimasenir jighāṃsayā
07,150.044a praviddham ativegena vikṣiptaṃ karṇasāyakaiḥ
07,150.044c abhāgyasyeva saṃkalpas tan mogham apatad bhuvi
07,150.045a ghaṭotkacas tu saṃkruddho dṛṣṭvā cakraṃ nipātitam
07,150.045c karṇaṃ prācchādayad bāṇaiḥ svarbhānur iva bhāskaram
07,150.046a sūtaputras tv asaṃbhrānto rudropendrendravikramaḥ
07,150.046c ghaṭotkacarathaṃ tūrṇaṃ chādayām āsa patribhiḥ
07,150.047a ghaṭotkacena kruddhena gadā hemāṅgadā tadā
07,150.047c kṣiptā bhrāmya śaraiḥ sāpi karṇenābhyāhatāpatat
07,150.048a tato 'ntarikṣam utpatya kālamegha ivonnadan
07,150.048c pravavarṣa mahākāyo drumavarṣaṃ nabhastalāt
07,150.049a tato māyāvinaṃ karṇo bhīmasenasutaṃ divi
07,150.049c mārgaṇair abhivivyādha ghanaṃ sūrya ivāṃśubhiḥ
07,150.050a tasya sarvān hayān hatvā saṃchidya śatadhā ratham
07,150.050c abhyavarṣac charaiḥ karṇaḥ parjanya iva vṛṣṭimān
07,150.051a na cāsyāsīd anirbhinnaṃ gātre dvyaṅgulam antaram
07,150.051c so 'dṛśyata muhūrtena śvāvic chalalito yathā
07,150.052a na hayān na rathaṃ tasya na dhvajaṃ na ghaṭotkacam
07,150.052c dṛṣṭavantaḥ sma samare śaraughair abhisaṃvṛtam
07,150.053a sa tu karṇasya tad divyam astram astreṇa śātayan
07,150.053c māyāyuddhena māyāvī sūtaputram ayodhayat
07,150.054a so 'yodhayat tadā karṇaṃ māyayā lāghavena ca
07,150.054c alakṣyamāṇo 'tha divi śarajāleṣu saṃpatan
07,150.055a bhaimasenir mahāmāyo māyayā kurusattama
07,150.055c pracakāra mahāmāyāṃ mohayann iva bhārata
07,150.056a sa sma kṛtvā virūpāṇi vadanāny aśubhānanaḥ
07,150.056c agrasat sūtaputrasya divyāny astrāṇi māyayā
07,150.057a punaś cāpi mahākāyaḥ saṃchinnaḥ śatadhā raṇe
07,150.057c gatasattvo nirutsāhaḥ patitaḥ khād vyadṛśyata
07,150.057e hataṃ taṃ manyamānāḥ sma prāṇadan kurupuṃgavāḥ
07,150.058a atha dehair navair anyair dikṣu sarvāsv adṛśyata
07,150.058c punaś cāpi mahākāyaḥ śataśīrṣaḥ śatodaraḥ
07,150.059a vyadṛśyata mahābāhur maināka iva parvataḥ
07,150.059c aṅguṣṭhamātro bhūtvā ca punar eva sa rākṣasaḥ
07,150.059e sāgarormir ivoddhūtas tiryag ūrdhvam avartata
07,150.060a vasudhāṃ dārayitvā ca punar apsu nyamajjata
07,150.060c adṛśyata tadā tatra punar unmajjito 'nyataḥ
07,150.061a so 'vatīrya punas tasthau rathe hemapariṣkṛte
07,150.061c kṣitiṃ dyāṃ ca diśaś caiva māyayāvṛtya daṃśitaḥ
07,150.062a gatvā karṇarathābhyāśaṃ vicalat kuṇḍalānanaḥ
07,150.062c prāha vākyam asaṃbhrāntaḥ sūtaputraṃ viśāṃ pate
07,150.063a tiṣṭhedānīṃ na me jīvan sūtaputra gamiṣyasi
07,150.063c yuddhaśraddhām ahaṃ te 'dya vineṣyāmi raṇājire
07,150.064a ity uktvā roṣatāmrākṣaṃ rakṣaḥ krūraparākramam
07,150.064c utpapātāntarikṣaṃ ca jahāsa ca suvisvaram
07,150.064e karṇam abhyāhanac caiva gajendram iva kesarī
07,150.065a rathākṣamātrair iṣubhir abhyavarṣad ghaṭotkacaḥ
07,150.065c rathinām ṛṣabhaṃ karṇaṃ dhārābhir iva toyadaḥ
07,150.065e śaravṛṣṭiṃ ca tāṃ karṇo dūraprāptām aśātayat
07,150.066a dṛṣṭvā ca vihatāṃ māyāṃ karṇena bharatarṣabha
07,150.066c ghaṭotkacas tato māyāṃ sasarjāntarhitaḥ punaḥ
07,150.067a so 'bhavad girir ity uccaḥ śikharais tarusaṃkaṭaiḥ
07,150.067c śūlaprāsāsimusalajalaprasravaṇo mahān
07,150.068a tam añjanacayaprakhyaṃ karṇo dṛṣṭvā mahīdharam
07,150.068c prapātair āyudhāny ugrāṇy udvahantaṃ na cukṣubhe
07,150.069a smayann iva tataḥ karṇo divyam astram udīrayat
07,150.069c tataḥ so 'streṇa śailendro vikṣipto vai vyanaśyata
07,150.070a tataḥ sa toyado bhūtvā nīlaḥ sendrāyudho divi
07,150.070c aśmavṛṣṭibhir atyugraḥ sūtaputram avākirat
07,150.071a atha saṃdhāya vāyavyam astram astravidāṃ varaḥ
07,150.071c vyadhamat kālameghaṃ taṃ karṇo vaikartano vṛṣā
07,150.072a sa mārgaṇagaṇaiḥ karṇo diśaḥ pracchādya sarvaśaḥ
07,150.072c jaghānāstraṃ mahārāja ghaṭotkacasamīritam
07,150.073a tataḥ prahasya samare bhaimasenir mahābalaḥ
07,150.073c prāduścakre mahāmāyāṃ karṇaṃ prati mahāratham
07,150.074a sa dṛṣṭvā punar āyāntaṃ rathena rathināṃ varam
07,150.074c ghaṭotkacam asaṃbhrāntaṃ rākṣasair bahubhir vṛtam
07,150.075a siṃhaśārdūlasadṛśair mattadviradavikramaiḥ
07,150.075c gajasthaiś ca rathasthaiś ca vājipṛṣṭhagatais tathā
07,150.076a nānāśastradharair ghorair nānākavacabhūṣaṇaiḥ
07,150.076c vṛtaṃ ghaṭotkacaṃ krūrair marudbhir iva vāsavam
07,150.076e dṛṣṭvā karṇo maheṣvāso yodhayām āsa rākṣasam
07,150.077a ghaṭotkacas tataḥ karṇaṃ viddhvā pañcabhir āśugaiḥ
07,150.077c nanāda bhairavaṃ nādaṃ bhīṣayan sarvapārthivān
07,150.078a bhūyaś cāñjalikenātha samārgaṇagaṇaṃ mahat
07,150.078c karṇahastasthitaṃ cāpaṃ cicchedāśu ghaṭotkacaḥ
07,150.079a athānyad dhanur ādāya dṛḍhaṃ bhārasahaṃ mahat
07,150.079c vyakarṣata balāt karṇa indrāyudham ivocchritam
07,150.080a tataḥ karṇo mahārāja preṣayām āsa sāyakān
07,150.080c suvarṇapuṅkhāñ śatrughnān khacarān rākṣasān prati
07,150.081a tad bāṇair arditaṃ yūthaṃ rakṣasāṃ pīnavakṣasām
07,150.081c siṃhenevārditaṃ vanyaṃ gajānām ākulaṃ kulam
07,150.081d*1230_01 nihatya rākṣasān karṇaḥ punar haiḍimbam ardayat
07,150.081d*1230_02 tat tu dṛṣṭvā mahat karma rādheyasya mahātmanaḥ
07,150.081d*1230_03 krodhenābhiprajajvāla bhaimasenir ghaṭotkacaḥ
07,150.082a vidhamya rākṣasān bāṇaiḥ sāśvasūtagajān vibhuḥ
07,150.082c dadāha bhagavān vahnir bhūtānīva yugakṣaye
07,150.082d*1231_01 tataḥ karṇo mahārāja rākṣasān vyadhamac charaiḥ
07,150.082d*1232_01 sa sma kṛtvā virūpāṇi vyāttāni vadanāni ca
07,150.082d*1232_02 rādheyasyācchinad bāṇair astrāṇi vividhāni ca
07,150.082d*1232_03 chādayām āsa ca śarair dhārābhir iva parvatam
07,150.082d*1232_04 gandharvanagarākāraṃ punar antaradhīyata
07,150.083a sa hatvā rākṣasīṃ senāṃ śuśubhe sūtanandanaḥ
07,150.083c pureva tripuraṃ dagdhvā divi devo maheśvaraḥ
07,150.084a teṣu rājasahasreṣu pāṇḍaveyeṣu māriṣa
07,150.084c nainaṃ nirīkṣitum api kaś cic chaknoti pārthiva
07,150.085a ṛte ghaṭotkacād rājan rākṣasendrān mahābalāt
07,150.085c bhīmavīryabalopetāt kruddhād vaivasvatād iva
07,150.086a tasya kruddhasya netrābhyāṃ pāvakaḥ samajāyata
07,150.086c maholkābhyāṃ yathā rājan sārciṣaḥ snehabindavaḥ
07,150.087a talaṃ talena saṃhatya saṃdaśya daśanacchadam
07,150.087c ratham āsthāya ca punar māyayā nirmitaṃ punaḥ
07,150.088a yuktaṃ gajanibhair vāhaiḥ piśācavadanaiḥ kharaiḥ
07,150.088c sa sūtam abravīt kruddhaḥ sūtaputrāya mā vaha
07,150.089a sa yayau ghorarūpeṇa rathena rathināṃ varaḥ
07,150.089c dvairathaṃ sūtaputreṇa punar eva viśāṃ pate
07,150.090a sa cikṣepa punaḥ kruddhaḥ sūtaputrāya rākṣasaḥ
07,150.090c aṣṭacakrāṃ mahāghorām aśaniṃ rudranirmitām
07,150.090d*1233_01 dviyojanasamutsedhāṃ yojanāyām avistarām
07,150.090d*1233_02 āyasīṃ nicitāṃ śūlaiḥ kadambam iva kesaraiḥ
07,150.091a tām avaplutya jagrāha karṇo nyasya rathe dhanuḥ
07,150.091c cikṣepa caināṃ tasyaiva syandanāt so 'vapupluve
07,150.092a sāśvasūtadhvajaṃ yānaṃ bhasma kṛtvā mahāprabhā
07,150.092c viveśa vasudhāṃ bhittvā surās tatra visismiyuḥ
07,150.093a karṇaṃ tu sarvabhūtāni pūjayām āsur añjasā
07,150.093c yad avaplutya jagrāha devasṛṣṭāṃ mahāśanim
07,150.094a evaṃ kṛtvā raṇe karṇa āruroha rathaṃ punaḥ
07,150.094c tato mumoca nārācān sūtaputraḥ paraṃtapaḥ
07,150.095a aśakyaṃ kartum anyena sarvabhūteṣu mānada
07,150.095c yad akārṣīt tadā karṇaḥ saṃgrāme bhīmadarśane
07,150.096a sa hanyamāno nārācair dhārābhir iva parvataḥ
07,150.096c gandharvanagarākāraḥ punar antaradhīyata
07,150.097a evaṃ sa vai mahāmāyo māyayā lāghavena ca
07,150.097c astrāṇi tāni divyāni jaghāna ripusūdanaḥ
07,150.098a nihanyamāneṣv astreṣu māyayā tena rakṣasā
07,150.098c asaṃbhrāntas tataḥ karṇas tad rakṣaḥ pratyayudhyata
07,150.099a tataḥ kruddho mahārāja bhaimasenir mahābalaḥ
07,150.099c cakāra bahudhātmānaṃ bhīṣayāṇo narādhipān
07,150.100a tato digbhyaḥ samāpetuḥ siṃhavyāghratarakṣavaḥ
07,150.100c agnijihvāś ca bhujagā vihagāś cāpy ayomukhāḥ
07,150.101a sa kīryamāṇo niśitaiḥ karṇacāpacyutaiḥ śaraiḥ
07,150.101c nagarādrivanaprakhyas tatraivāntaradhīyata
07,150.102a rākṣasāś ca piśācāś ca yātudhānāḥ śalāvṛkāḥ
07,150.102b*1234_01 śālāvṛkāś ca bahavo vṛkāś ca vikṛtānanāḥ
07,150.102c te karṇaṃ bhakṣayiṣyantaḥ sarvataḥ samupādravan
07,150.102e athainaṃ vāgbhir ugrābhis trāsayāṃ cakrire tadā
07,150.103a udyatair bahubhir ghorair āyudhaiḥ śoṇitokṣitaiḥ
07,150.103c teṣām anekair ekaikaṃ karṇo vivyādha cāśugaiḥ
07,150.104a pratihatya tu tāṃ māyāṃ divyenāstreṇa rākṣasīm
07,150.104c ājaghāna hayān asya śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,150.105a te bhagnā vikṛtāṅgāś ca chinnapṛṣṭhāś ca sāyakaiḥ
07,150.105c vasudhām anvapadyanta paśyatas tasya rakṣasaḥ
07,150.106a sa bhagnamāyo haiḍimbaḥ karṇaṃ vaikartanaṃ tataḥ
07,150.106c eṣa te vidadhe mṛtyum ity uktvāntaradhīyata
07,151.001 saṃjaya uvāca
07,151.001a tasmiṃs tathā vartamāne karṇarākṣasayor mṛdhe
07,151.001c alāyudho rākṣasendro vīryavān abhyavartata
07,151.002a mahatyā senayā yuktaḥ suyodhanam upāgamat
07,151.002c rākṣasānāṃ virūpāṇāṃ sahasraiḥ parivāritaḥ
07,151.002e nānārūpadharair vīraiḥ pūrvavairam anusmaran
07,151.003a tasya jñātir hi vikrānto brāhmaṇādo bako hataḥ
07,151.003c kirmīraś ca mahātejā hiḍimbaś ca sakhā tathā
07,151.004a sa dīrghakālādhyuṣitaṃ pūrvavairam anusmaran
07,151.004c vijñāyaitan niśāyuddhaṃ jighāṃsur bhīmam āhave
07,151.005a sa matta iva mātaṅgaḥ saṃkruddha iva coragaḥ
07,151.005c duryodhanam idaṃ vākyam abravīd yuddhalālasaḥ
07,151.006a viditaṃ te mahārāja yathā bhīmena rākṣasāḥ
07,151.006c hiḍimbabakakirmīrā nihatā mama bāndhavāḥ
07,151.007a parāmarśaś ca kanyāyā hiḍimbāyāḥ kṛtaḥ purā
07,151.007c kim anyad rākṣasān anyān asmāṃś ca paribhūya ha
07,151.008a tam ahaṃ sagaṇaṃ rājan savājirathakuñjaram
07,151.008c haiḍimbaṃ ca sahāmātyaṃ hantum abhyāgataḥ svayam
07,151.009a adya kuntīsutān sarvān vāsudevapurogamān
07,151.009c hatvā saṃbhakṣayiṣyāmi sarvair anucaraiḥ saha
07,151.009e nivāraya balaṃ sarvaṃ vayaṃ yotsyāma pāṇḍavān
07,151.009f*1235_01 tad ahaṃ sagaṇān rājan saṃyotsyāmi ca pāṇḍavān
07,151.010a tasya tad vacanaṃ śrutvā hṛṣṭo duryodhanas tadā
07,151.010c pratipūjyābravīd vākyaṃ bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
07,151.011a tvāṃ puraskṛtya sagaṇaṃ vayaṃ yotsyāmahe parān
07,151.011c na hi vairāntamanasaḥ sthāsyanti mama sainikāḥ
07,151.012a evam astv iti rājānam uktvā rākṣasapuṃgavaḥ
07,151.012c abhyayāt tvarito bhīmaṃ sahitaḥ puruṣāśanaiḥ
07,151.013a dīpyamānena vapuṣā rathenādityavarcasā
07,151.013c tādṛśenaiva rājendra yādṛśena ghaṭotkacaḥ
07,151.014a tasyāpy atulanirghoṣo bahutoraṇacitritaḥ
07,151.014c ṛkṣacarmāvanaddhāṅgo nalvamātro mahārathaḥ
07,151.015a tasyāpi turagāḥ śīghrā hastikāyāḥ kharasvanāḥ
07,151.015c śataṃ yuktā mahākāyā māṃsaśoṇitabhojanāḥ
07,151.016a tasyāpi rathanirghoṣo mahāmegharavopamaḥ
07,151.016c tasyāpi sumahac cāpaṃ dṛḍhajyaṃ balavattaram
07,151.017a tasyāpy akṣasamā bāṇā rukmapuṅkhāḥ śilāśitāḥ
07,151.017c so 'pi vīro mahābāhur yathaiva sa ghaṭotkacaḥ
07,151.018a tasyāpi gomāyubaḍābhigupto; babhūva ketur jvalanārkatulyaḥ
07,151.018c sa cāpi rūpeṇa ghaṭotkacasya; śrīmattamo vyākuladīpitāsyaḥ
07,151.019a dīptāṅgado dīptakirīṭamālī; baddhasraguṣṇīṣanibaddhakhaḍgaḥ
07,151.019c gadī bhuśuṇḍī musalī halī ca; śarāsanī vāraṇatulyavarṣmā
07,151.020a rathena tenānalavarcasā ca; vidrāvayan pāṇḍavavāhinīṃ tām
07,151.020c rarāja saṃkhye parivartamāno; vidyunmālī megha ivāntarikṣe
07,151.021a te cāpi sarve pravarā narendrā; mahābalā varmiṇaś carmiṇaś ca
07,151.021c harṣānvitā yuyudhus tatra rājan; samantataḥ pāṇḍavayodhavīrāḥ
07,152.001 saṃjaya uvāca
07,152.001a tam āgatam abhiprekṣya bhīmakarmāṇam āhave
07,152.001c harṣam āhārayāṃ cakruḥ kuravaḥ sarva eva te
07,152.002a tathaiva tava putrās te duryodhanapurogamāḥ
07,152.002c aplavāḥ plavam āsādya tartukāmā ivārṇavam
07,152.003a punarjātam ivātmānaṃ manvānāḥ pārthivās tadā
07,152.003c alāyudhaṃ rākṣasendraṃ svāgatenābhyapūjayan
07,152.004a tasmiṃs tv amānuṣe yuddhe vartamāne bhayāvahe
07,152.004c karṇarākṣasayor naktaṃ dāruṇapratidarśane
07,152.004d*1236_01 na drauṇir na kṛpo droṇo na śalyo na ca mādhavaḥ
07,152.004d*1236_02 eka eva tu tenāsīd yoddhā karṇo raṇe vṛṣā
07,152.005a upapraikṣanta pāñcālāḥ smayamānāḥ sarājakāḥ
07,152.005c tathaiva tāvakā rājan ghūrṇamānās tatas tataḥ
07,152.006a cukruśur nedam astīti droṇadrauṇikṛpādayaḥ
07,152.006c tat karma dṛṣṭvā saṃbhrāntā haiḍimbasya raṇājire
07,152.007a sarvam āvignam abhavad dhāhābhūtam acetanam
07,152.007c tava sainyaṃ mahārāja nirāśaṃ karṇajīvite
07,152.008a duryodhanas tu saṃprekṣya karṇam ārtiṃ parāṃ gatam
07,152.008c alāyudhaṃ rākṣasendram āhūyedam athābravīt
07,152.009a eṣa vaikartanaḥ karṇo haiḍimbena samāgataḥ
07,152.009c kurute karma sumahad yad asyaupayikaṃ mṛdhe
07,152.010a paśyaitān pārthivāñ śūrān nihatān bhaimaseninā
07,152.010c nānāśastrair abhihatān pādapān iva dantinā
07,152.011a tavaiṣa bhāgaḥ samare rājamadhye mayā kṛtaḥ
07,152.011c tavaivānumate vīra taṃ vikramya nibarhaya
07,152.012a purā vaikartanaṃ karṇam eṣa pāpo ghaṭotkacaḥ
07,152.012c māyābalam upāśritya karśayaty arikarśanaḥ
07,152.013a evam uktaḥ sa rājñā tu rākṣasas tīvravikramaḥ
07,152.013c tathety uktvā mahābāhur ghaṭotkacam upādravat
07,152.014a tataḥ karṇaṃ samutsṛjya bhaimasenir api prabho
07,152.014c pratyamitram upāyāntaṃ mardayām āsa mārgaṇaiḥ
07,152.015a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ kruddhayo rākṣasendrayoḥ
07,152.015c mattayor vāśitāhetor dvipayor iva kānane
07,152.016a rakṣasā vipramuktas tu karṇo 'pi rathināṃ varaḥ
07,152.016c abhyadravad bhīmasenaṃ rathenādityavarcasā
07,152.017a tam āyāntam anādṛtya dṛṣṭvā grastaṃ ghaṭotkacam
07,152.017c alāyudhena samare siṃheneva gavāṃ patim
07,152.018a rathenādityavapuṣā bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ
07,152.018c kirañ śaraughān prayayāv alāyudharathaṃ prati
07,152.019a tam āyāntam abhiprekṣya sa tadālāyudhaḥ prabho
07,152.019c ghaṭotkacaṃ samutsṛjya bhīmasenaṃ samāhvayat
07,152.020a taṃ bhīmaḥ sahasābhyetya rākṣasāntakaraḥ prabho
07,152.020c sagaṇaṃ rākṣasendraṃ taṃ śaravarṣair avākirat
07,152.021a tathaivālāyudho rājañ śilādhautair ajihmagaiḥ
07,152.021c abhyavarṣata kaunteyaṃ punaḥ punar ariṃdamaḥ
07,152.022a tathā te rākṣasāḥ sarve bhīmasenam upādravan
07,152.022c nānāpraharaṇā bhīmās tvatsutānāṃ jayaiṣiṇaḥ
07,152.023a sa tāḍyamāno balibhir bhīmaseno mahābalaḥ
07,152.023c pañcabhiḥ pañcabhiḥ sarvāṃs tān avidhyac chitaiḥ śaraiḥ
07,152.024a te vadhyamānā bhīmena rākṣasāḥ kharayonayaḥ
07,152.024c vinedus tumulān nādān dudruvuś ca diśo daśa
07,152.025a tāṃs trāsyamānān bhīmena dṛṣṭvā rakṣo mahābalam
07,152.025c abhidudrāva vegena śaraiś cainam avākirat
07,152.026a taṃ bhīmasenaḥ samare tīkṣṇāgrair akṣiṇoc charaiḥ
07,152.026c alāyudhas tu tān astān bhīmena viśikhān raṇe
07,152.026e ciccheda kāṃś cit samare tvarayā kāṃś cid agrahīt
07,152.027a sa taṃ dṛṣṭvā rākṣasendraṃ bhīmo bhīmaparākramaḥ
07,152.027c gadāṃ cikṣepa vegena vajrapātopamāṃ tadā
07,152.028a tām āpatantīṃ vegena gadāṃ jvālākulāṃ tataḥ
07,152.028c gadayā tāḍayām āsa sā gadā bhīmam āvrajat
07,152.029a sa rākṣasendraṃ kaunteyaḥ śaravarṣair avākirat
07,152.029c tān apy asyākaron moghān rākṣaso niśitaiḥ śaraiḥ
07,152.030a te cāpi rākṣasāḥ sarve sainikā bhīmarūpiṇaḥ
07,152.030c śāsanād rākṣasendrasya nijaghnū rathakuñjarān
07,152.031a pāñcālāḥ sṛñjayāś caiva vājinaḥ paramadvipāḥ
07,152.031c na śāntiṃ lebhire tatra rakṣasair bhṛśapīḍitāḥ
07,152.032a taṃ tu dṛṣṭvā mahāghoraṃ vartamānaṃ mahāhave
07,152.032c abravīt puruṣaśreṣṭho dhanaṃjayam idaṃ vacaḥ
07,152.033a paśya bhīmaṃ mahābāho rākṣasendravaśaṃ gatam
07,152.033c padavīm asya gaccha tvaṃ mā vicāraya pāṇḍava
07,152.034a dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca yudhāmanyūttamaujasau
07,152.034c sahitā draupadeyāś ca karṇaṃ yāntu mahārathāḥ
07,152.035a nakulaḥ sahadevaś ca yuyudhānaś ca vīryavān
07,152.035c itarān rākṣasān ghnantu śāsanāt tava pāṇḍava
07,152.036a tvam apīmāṃ mahābāho camūṃ droṇapuraskṛtām
07,152.036c vārayasva naravyāghra mahad dhi bhayam āgatam
07,152.037a evam ukte tu kṛṣṇena yathoddiṣṭā mahārathāḥ
07,152.037c jagmur vaikartanaṃ karṇaṃ rākṣasāṃś cetarān raṇe
07,152.038a atha pūrṇāyatotsṛṣṭaiḥ śarair āśīviṣopamaiḥ
07,152.038c dhanuś ciccheda bhīmasya rākṣasendraḥ pratāpavān
07,152.039a hayāṃś cāsya śitair bāṇaiḥ sārathiṃ ca mahābalaḥ
07,152.039c jaghāna miṣataḥ saṃkhye bhīmasenasya bhārata
07,152.040a so 'vatīrya rathopasthād dhatāśvo hatasārathiḥ
07,152.040c tasmai gurvīṃ gadāṃ ghorāṃ sa vinadyotsasarja ha
07,152.041a tatas tāṃ bhīmanirghoṣām āpatantīṃ mahāgadām
07,152.041c gadayā rākṣaso ghoro nijaghāna nanāda ca
07,152.042a tad dṛṣṭvā rākṣasendrasya ghoraṃ karma bhayāvaham
07,152.042c bhīmasenaḥ prahṛṣṭātmā gadām āśu parāmṛśat
07,152.043a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ tumulaṃ nararakṣasoḥ
07,152.043c gadānipātasaṃhrādair bhuvaṃ kampayator bhṛśam
07,152.044a gadāvimuktau tau bhūyaḥ samāsādyetaretaram
07,152.044c muṣṭibhir vajrasaṃhrādair anyonyam abhijaghnatuḥ
07,152.045a rathacakrair yugair akṣair adhiṣṭhānair upaskaraiḥ
07,152.045c yathāsannam upādāya nijaghnatur amarṣaṇau
07,152.046a tau vikṣarantau rudhiraṃ samāsādyetaretaram
07,152.046c mattāv iva mahānāgāv akṛṣyetāṃ punaḥ punaḥ
07,152.047a tam apaśyad dhṛṣīkeśaḥ pāṇḍavānāṃ hite rataḥ
07,152.047c sa bhīmasenarakṣārthaṃ haiḍimbaṃ pratyacodayat
07,153.001 saṃjaya uvāca
07,153.001a saṃprekṣya samare bhīmaṃ rakṣasā grastam antikāt
07,153.001c vāsudevo 'bravīd vākyaṃ ghaṭotkacam idaṃ tadā
07,153.002a paśya bhīmaṃ mahābāho rakṣasā grastam antikāt
07,153.002c paśyatāṃ sarvasainyānāṃ tava caiva mahādyute
07,153.003a sa karṇaṃ tvaṃ samutsṛjya rākṣasendram alāyudham
07,153.003c jahi kṣipraṃ mahābāho paścāt karṇaṃ vadhiṣyasi
07,153.004a sa vārṣṇeyavacaḥ śrutvā karṇam utsṛjya vīryavān
07,153.004c yuyudhe rākṣasendreṇa bakabhrātrā ghaṭotkacaḥ
07,153.004e tayoḥ sutumulaṃ yuddhaṃ babhūva niśi rakṣasoḥ
07,153.004f*1237_01 alāyudhasya caivograṃ haiḍimbasya ca bhārata
07,153.005a alāyudhasya yodhāṃs tu rākṣasān bhīmadarśanān
07,153.005c vegenāpatataḥ śūrān pragṛhītaśarāsanān
07,153.006a āttāyudhaḥ susaṃkruddho yuyudhāno mahārathaḥ
07,153.006c nakulaḥ sahadevaś ca cicchidur niśitaiḥ śaraiḥ
07,153.007a sarvāṃś ca samare rājan kirīṭī kṣatriyarṣabhān
07,153.007c paricikṣepa bībhatsuḥ sarvataḥ prakṣipañ śarān
07,153.008a karṇaś ca samare rājan vyadrāvayata pārthivān
07,153.008c dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍyādīn pāñcālānāṃ mahārathān
07,153.009a tān vadhyamānān dṛṣṭvā tu bhīmo bhīmaparākramaḥ
07,153.009c abhyayāt tvaritaḥ karṇaṃ viśikhān vikiran raṇe
07,153.010a tatas te 'py āyayur hatvā rākṣasān yatra sūtajaḥ
07,153.010c nakulaḥ sahadevaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ
07,153.010e te karṇaṃ yodhayām āsuḥ pāñcālā droṇam eva ca
07,153.011a alāyudhas tu saṃkruddho ghaṭotkacam ariṃdamam
07,153.011c parigheṇātikāyena tāḍayām āsa mūrdhani
07,153.012a sa tu tena prahāreṇa bhaimasenir mahābalaḥ
07,153.012c īṣan mūrchānvito ''tmānaṃ saṃstambhayata vīryavān
07,153.013a tato dīptāgnisaṃkāśāṃ śataghaṇṭām alaṃkṛtām
07,153.013c cikṣepa samare tasmai gadāṃ kāñcanabhūṣaṇām
07,153.014a sā hayān sārathiṃ caiva rathaṃ cāsya mahāsvanā
07,153.014c cūrṇayām āsa vegena visṛṣṭā bhīmakarmaṇā
07,153.015a sa bhagnahayacakrākṣo viśīrṇadhvajakūbaraḥ
07,153.015c utpapāta rathāt tūrṇaṃ māyām āsthāya rākṣasīm
07,153.016a sa samāsthāya māyāṃ tu vavarṣa rudhiraṃ bahu
07,153.016c vidyudvibhrājitaṃ cāsīt timirābhrākulaṃ nabhaḥ
07,153.017a tato vajranipātāś ca sāśanistanayitnavaḥ
07,153.017c mahāṃś caṭacaṭāśabdas tatrāsīd dhi mahāhave
07,153.018a tāṃ prekṣya vihitāṃ māyāṃ rākṣaso rākṣasena tu
07,153.018c ūrdhvam utpatya haiḍimbas tāṃ māyāṃ māyayāvadhīt
07,153.019a so 'bhivīkṣya hatāṃ māyāṃ māyāvī māyayaiva hi
07,153.019c aśmavarṣaṃ sutumulaṃ visasarja ghaṭotkace
07,153.020a aśmavarṣaṃ sa tad ghoraṃ śaravarṣeṇa vīryavān
07,153.020c diśo vidhvaṃsayām āsa tad adbhutam ivābhavat
07,153.021a tato nānāpraharaṇair anyonyam abhivarṣatām
07,153.021c āyasaiḥ parighaiḥ śūlair gadāmusalamudgaraiḥ
07,153.022a pinākaiḥ karavālaiś ca tomaraprāsakampanaiḥ
07,153.022c nārācair niśitair bhallaiḥ śaraiś cakraiḥ paraśvadhaiḥ
07,153.023a ayoguḍair bhiṇḍipālair gośīrṣolūkhalair api
07,153.023c utpāṭya ca mahāśākhair vividhair jagatīruhaiḥ
07,153.024a śamīpīlukarīraiś ca śamyākaiś caiva bhārata
07,153.024c iṅgudair badarībhiś ca kovidāraiś ca puṣpitaiḥ
07,153.025a palāśair arimedaiś ca plakṣanyagrodhapippalaiḥ
07,153.025c mahadbhiḥ samare tasminn anyonyam abhijaghnatuḥ
07,153.026a vividhaiḥ parvatāgraiś ca nānādhātubhir ācitaiḥ
07,153.026c teṣāṃ śabdo mahān āsīd vajrāṇāṃ bhidyatām iva
07,153.027a yuddhaṃ tad abhavad ghoraṃ bhaimyalāyudhayor nṛpa
07,153.027c harīndrayor yathā rājan vālisugrīvayoḥ purā
07,153.028a tau yuddhvā vividhair ghorair āyudhair viśikhais tathā
07,153.028c pragṛhya niśitau khaḍgāv anyonyam abhijaghnatuḥ
07,153.029a tāv anyonyam abhidrutya keśeṣu sumahābalau
07,153.029c bhujābhyāṃ paryagṛhṇītāṃ mahākāyau mahābalau
07,153.030a tau bhinnagātrau prasvedaṃ susruvāte janādhipa
07,153.030c rudhiraṃ ca mahākāyāv abhivṛṣṭāv ivācalau
07,153.031a athābhipatya vegena samudbhrāmya ca rākṣasam
07,153.031c balenākṣipya haiḍimbaś cakartāsya śiro mahat
07,153.032a so 'pahṛtya śiras tasya kuṇḍalābhyāṃ vibhūṣitam
07,153.032c tadā sutumulaṃ nādaṃ nanāda sumahābalaḥ
07,153.033a hataṃ dṛṣṭvā mahākāyaṃ bakajñātim ariṃdamam
07,153.033c pāñcālāḥ pāṇḍavāś caiva siṃhanādān vinedire
07,153.034a tato bherīsahasrāṇi śaṅkhānām ayutāni ca
07,153.034c avādayan pāṇḍaveyās tasmin rakṣasi pātite
07,153.035a atīva sā niśā teṣāṃ babhūva vijayāvahā
07,153.035c vidyotamānā vibabhau samantād dīpamālinī
07,153.036a alāyudhasya tu śiro bhaimasenir mahābalaḥ
07,153.036c duryodhanasya pramukhe cikṣepa gatacetanam
07,153.037a atha duryodhano rājā dṛṣṭvā hatam alāyudham
07,153.037c babhūva paramodvignaḥ saha sainyena bhārata
07,153.038a tena hy asya pratijñātaṃ bhīmasenam ahaṃ yudhi
07,153.038c hanteti svayam āgamya smaratā vairam uttamam
07,153.039a dhruvaṃ sa tena hantavya ity amanyata pārthivaḥ
07,153.039c jīvitaṃ cirakālāya bhrātṝṇāṃ cāpy amanyata
07,153.040a sa taṃ dṛṣṭvā vinihataṃ bhīmasenātmajena vai
07,153.040c pratijñāṃ bhīmasenasya pūrṇām evābhyamanyata
07,154.001 saṃjaya uvāca
07,154.001a nihatyālāyudhaṃ rakṣaḥ prahṛṣṭātmā ghaṭotkacaḥ
07,154.001c nanāda vividhān nādān vāhinyāḥ pramukhe sthitaḥ
07,154.002a tasya taṃ tumulaṃ śabdaṃ śrutvā kuñjarakampanam
07,154.002c tāvakānāṃ mahārāja bhayam āsīt sudāruṇam
07,154.003a alāyudhaviṣaktaṃ tu bhaimaseniṃ mahābalam
07,154.003c dṛṣṭvā karṇo mahābāhuḥ pāñcālān samupādravat
07,154.004a daśabhir daśabhir bāṇair dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinau
07,154.004c dṛḍhaiḥ pūrṇāyatotsṛṣṭair bibheda nataparvabhiḥ
07,154.005a tataḥ paramanārācair yudhāmanyūttamaujasau
07,154.005c sātyakiṃ ca rathodāraṃ kampayām āsa mārgaṇaiḥ
07,154.006a teṣām abhyasyatāṃ tatra sarveṣāṃ savyadakṣiṇam
07,154.006c maṇḍalāny eva cāpāni vyadṛśyanta janādhipa
07,154.007a teṣāṃ jyātalanirghoṣo rathanemisvanaś ca ha
07,154.007c meghānām iva gharmānte babhūva tumulo niśi
07,154.008a jyānemighoṣastanayitnumān vai; dhanustaḍin maṇḍalaketuśṛṅgaḥ
07,154.008c śaraughavarṣākulavṛṣṭimāṃś ca; saṃgrāmameghaḥ sa babhūva rājan
07,154.009a tad uddhataṃ śaila ivāprakampyo; varṣaṃ mahac chailasamānasāraḥ
07,154.009c vidhvaṃsayām āsa raṇe narendra; vaikartanaḥ śatrugaṇāvamardī
07,154.010a tato 'tulair vajranipātakalpaiḥ; śitaiḥ śaraiḥ kāñcanacitrapuṅkhaiḥ
07,154.010c śatrūn vyapohat samare mahātmā; vaikartanaḥ putrahite ratas te
07,154.011a saṃchinnabhinnadhvajinaś ca ke cit; ke cic charair arditabhinnadehāḥ
07,154.011c ke cid visūtā vihayāś ca ke cid; vaikartanenāśu kṛtā babhūvuḥ
07,154.012a avindamānās tv atha śarma saṃkhye; yaudhiṣṭhiraṃ te balam anvapadyan
07,154.012c tān prekṣya bhagnān vimukhīkṛtāṃś ca; ghaṭotkaco roṣam atīva cakre
07,154.013a āsthāya taṃ kāñcanaratnacitraṃ; rathottamaṃ siṃha ivonnanāda
07,154.013c vaikartanaṃ karṇam upetya cāpi; vivyādha vajrapratimaiḥ pṛṣatkaiḥ
07,154.014a tau karṇinārācaśilīmukhaiś ca; nālīkadaṇḍaiś ca savatsadantaiḥ
07,154.014c varāhakarṇaiḥ saviṣāṇaśṛṅgaiḥ; kṣurapravarṣaiś ca vinedatuḥ kham
07,154.015a tad bāṇadhārāvṛtam antarikṣaṃ; tiryaggatābhiḥ samare rarāja
07,154.015c suvarṇapuṅkhajvalitaprabhābhir; vicitrapuṣpābhir iva srajābhiḥ
07,154.016a samaṃ hi tāv apratimaprabhāvāv; anyonyam ājaghnatur uttamāstraiḥ
07,154.016c tayor hi vīrottamayor na kaś cid; dadarśa tasmin samare viśeṣam
07,154.017a atīva tac citram atīva rūpaṃ; babhūva yuddhaṃ ravibhīmasūnvoḥ
07,154.017c samākulaṃ śastranipātaghoraṃ; divīva rāhvaṃśumatoḥ prataptam
07,154.018a ghaṭotkaco yadā karṇaṃ na viśeṣayate nṛpa
07,154.018c tadā prāduścakārogram astram astravidāṃ varaḥ
07,154.019a tenāstreṇa hayān pūrvaṃ hatvā karṇasya rākṣasaḥ
07,154.019c sārathiṃ caiva haiḍimbaḥ kṣipram antaradhīyata
07,154.020 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,154.020a tathā hy antarhite tasmin kūṭayodhini rākṣase
07,154.020c māmakaiḥ pratipannaṃ yat tan mamācakṣva saṃjaya
07,154.021 saṃjaya uvāca
07,154.021a antarhitaṃ rākṣasaṃ taṃ viditvā; saṃprākrośan kuravaḥ sarva eva
07,154.021c kathaṃ nāyaṃ rākṣasaḥ kūṭayodhī; hanyāt karṇaṃ samare 'dṛśyamānaḥ
07,154.022a tataḥ karṇo laghucitrāstrayodhī; sarvā diśo vyāvṛṇod bāṇajālaiḥ
07,154.022c na vai kiṃ cid vyāpatat tatra bhūtaṃ; tamobhūte sāyakair antarikṣe
07,154.023a na cādadāno na ca saṃdadhāno; na ceṣudhī spṛśamānaḥ karāgraiḥ
07,154.023c adṛśyad vai lāghavāt sūtaputraḥ; sarvaṃ bāṇaiś chādayāno 'ntarikṣam
07,154.024a tato māyāṃ vihitām antarikṣe; ghorāṃ bhīmāṃ dāruṇāṃ rākṣasena
07,154.024c saṃpaśyāmo lohitābhraprakāśāṃ; dedīpyantīm agniśikhām ivogrām
07,154.025a tatas tasyā vidyutaḥ prādurāsann; ulkāś cāpi jvalitāḥ kauravendra
07,154.025c ghoṣaś cānyaḥ prādurāsīt sughoraḥ; sahasraśo nadatāṃ dundubhīnām
07,154.026a tataḥ śarāḥ prāpatan rukmapuṅkhāḥ; śaktyaḥ prāsā musalāny āyudhāni
07,154.026c paraśvadhās tailadhautāś ca khaḍgāḥ; pradīptāgrāḥ paṭṭiśās tomarāś ca
07,154.027a mayūkhinaḥ parighā lohabaddhā; gadāś citrāḥ śitadhārāś ca śūlāḥ
07,154.027c gurvyo gadā hemapaṭṭāvanaddhāḥ; śataghnyaś ca prādurāsan samantāt
07,154.028a mahāśilāś cāpataṃs tatra tatra; sahasraśaḥ sāśanayaḥ savajrāḥ
07,154.028c cakrāṇi cānekaśatakṣurāṇi; prādurbabhūvur jvalanaprabhāṇi
07,154.029a tāṃ śaktipāṣāṇaparaśvadhānāṃ; prāsāsivajrāśanimudgarāṇām
07,154.029c vṛṣṭiṃ viśālāṃ jvalitāṃ patantīṃ; karṇaḥ śaraughair na śaśāka hantum
07,154.030a śarāhatānāṃ patatāṃ hayānāṃ; vajrāhatānāṃ patatāṃ gajānām
07,154.030c śilāhatānāṃ ca mahārathānāṃ; mahān ninādaḥ patatāṃ babhūva
07,154.030c*1238_01 anekamāyāśataśo hatānām
07,154.031a subhīmanānāvidhaśastrapātair; ghaṭotkacenābhihataṃ samantāt
07,154.031c dauryodhanaṃ tad balam ārtarūpam; āvartamānaṃ dadṛśe bhramantam
07,154.032a hāhākṛtaṃ saṃparivartamānaṃ; saṃlīyamānaṃ ca viṣaṇṇarūpam
07,154.032c te tv āryabhāvāt puruṣapravīrāḥ; parāṅmukhā na babhūvus tadānīm
07,154.033a tāṃ rākṣasīṃ ghoratarāṃ subhīmāṃ; vṛṣṭiṃ mahāśastramayīṃ patantīm
07,154.033c dṛṣṭvā balaughāṃś ca nipātyamānān; mahad bhayaṃ tava putrān viveśa
07,154.034a śivāś ca vaiśvānaradīptajihvāḥ; subhīmanādāḥ śataśo nadantyaḥ
07,154.034c rakṣogaṇān nardataś cābhivīkṣya; narendrayodhā vyathitā babhūvuḥ
07,154.035a te dīptajihvānanatīkṣṇadaṃṣṭrā; vibhīṣaṇāḥ śailanikāśakāyāḥ
07,154.035c nabhogatāḥ śaktiviṣaktahastā; meghā vyamuñcann iva vṛṣṭimārgam
07,154.036a tair āhatās te śaraśaktiśūlair; gadābhir ugraiḥ parighaiś ca dīptaiḥ
07,154.036c vajraiḥ pinākair aśaniprahāraiś; cakraiḥ śataghnyunmathitāś ca petuḥ
07,154.037a huḍā bhuśuṇḍyo 'śmaguḍāḥ śataghnyaḥ; sthūṇāś ca kārṣṇāyasapaṭṭanaddhāḥ
07,154.037c avākiraṃs tava putrasya sainyaṃ; tathā raudraṃ kaśmalaṃ prādurāsīt
07,154.038a niṣkīrṇāntrā vihatair uttamāṅgaiḥ; saṃbhagnāṅgāḥ śerate tatra śūrāḥ
07,154.038c bhinnā hayāḥ kuñjarāś cāvabhagnāḥ; saṃcūrṇitāś caiva rathāḥ śilābhiḥ
07,154.039a evaṃ mahac chastravarṣaṃ sṛjantas; te yātudhānā bhuvi ghorarūpāḥ
07,154.039c māyāḥ sṛṣṭās tatra ghaṭotkacena; nāmuñcan vai yācamānaṃ na bhītam
07,154.040a tasmin ghore kuruvīrāvamarde; kālotsṛṣṭe kṣatriyāṇām abhāve
07,154.040c te vai bhagnāḥ sahasā vyadravanta; prākrośantaḥ kauravāḥ sarva eva
07,154.041a palāyadhvaṃ kuravo naitad asti; sendrā devā ghnanti naḥ pāṇḍavārthe
07,154.041c tathā teṣāṃ majjatāṃ bhāratānāṃ; na sma dvīpas tatra kaś cid babhūva
07,154.042a tasmin saṃkrande tumule vartamāne; sainye bhagne līyamāne kurūṇām
07,154.042c anīkānāṃ pravibhāge 'prakāśe; na jñāyante kuravo netare vā
07,154.043a nirmaryāde vidrave ghorarūpe; sarvā diśaḥ prekṣamāṇāḥ sma śūnyāḥ
07,154.043c tāṃ śastravṛṣṭim urasā gāhamānaṃ; karṇaṃ caikaṃ tatra rājann apaśyam
07,154.044a tato bāṇair āvṛṇod antarikṣaṃ; divyāṃ māyāṃ yodhayan rākṣasasya
07,154.044c hrīmān kurvan duṣkaram āryakarma; naivāmuhyat saṃyuge sūtaputraḥ
07,154.045a tato bhītāḥ samudaikṣanta karṇaṃ; rājan sarve saindhavā bāhlikāś ca
07,154.045c asaṃmohaṃ pūjayanto 'sya saṃkhye; saṃpaśyanto vijayaṃ rākṣasasya
07,154.046a tenotsṛṣṭā cakrayuktā śataghnī; samaṃ sarvāṃś caturo 'śvāñ jaghāna
07,154.046c te jānubhir jagatīm anvapadyan; gatāsavo nirdaśanākṣijihvāḥ
07,154.047a tato hatāśvād avaruhya vāhād; antarmanāḥ kuruṣu prādravatsu
07,154.047c divye cāstre māyayā vadhyamāne; naivāmuhyac cintayan prāptakālam
07,154.048a tato 'bruvan kuravaḥ sarva eva; karṇaṃ dṛṣṭvā ghorarūpāṃ ca māyām
07,154.048c śaktyā rakṣo jahi karṇādya tūrṇaṃ; naśyanty ete kuravo dhārtarāṣṭrāḥ
07,154.049a kariṣyataḥ kiṃ ca no bhīmapārthau; tapantam enaṃ jahi rakṣo niśīthe
07,154.049c yo naḥ saṃgrāmād ghorarūpād vimucyet; sa naḥ pārthān samare yodhayeta
07,154.050a tasmād enaṃ rākṣasaṃ ghorarūpaṃ; jahi śaktyā dattayā vāsavena
07,154.050c mā kauravāḥ sarva evendrakalpā; rātrīmukhe karṇa neśuḥ sayodhāḥ
07,154.051a sa vadhyamāno rakṣasā vai niśīthe; dṛṣṭvā rājan naśyamānaṃ balaṃ ca
07,154.051c mahac ca śrutvā ninadaṃ kauravāṇāṃ; matiṃ dadhre śaktimokṣāya karṇaḥ
07,154.051d*1239_01 sa tāḍyamāno niśi rākṣasena
07,154.051d*1239_02 rājan dṛṣṭvā vidrutaṃ te balaṃ ca
07,154.051d*1239_03 śrutvā mahāntaṃ ninadaṃ kurūṇāṃ
07,154.051d*1239_04 mano dadhre śaktimokṣe mahātmā
07,154.052a sa vai kruddhaḥ siṃha ivātyamarṣī; nāmarṣayat pratighātaṃ raṇe tam
07,154.052c śaktiṃ śreṣṭhāṃ vaijayantīm asahyāṃ; samādade tasya vadhaṃ cikīrṣan
07,154.053a yāsau rājan nihitā varṣapūgān; vadhāyājau satkṛtā phalgunasya
07,154.053c yāṃ vai prādāt sūtaputrāya śakraḥ; śaktiṃ śreṣṭhāṃ kuṇḍalābhyāṃ nimāya
07,154.053d*1240_01 śaktiṃ śreṣṭhāṃ kuṇḍalābhyāṃ gṛhītāṃ
07,154.053d*1240_02 puraṃdarād varmaṇādāya rājan
07,154.054a tāṃ vai śaktiṃ lelihānāṃ pradīptāṃ; pāśair yuktām antakasyeva rātrim
07,154.054c mṛtyoḥ svasāraṃ jvalitām ivolkāṃ; vaikartanaḥ prāhiṇod rākṣasāya
07,154.055a tām uttamāṃ parakāyāpahantrīṃ; dṛṣṭvā sauter bāhusaṃsthāṃ jvalantīm
07,154.055c bhītaṃ rakṣo vipradudrāva rājan; kṛtvātmānaṃ vindhyapādapramāṇam
07,154.056a dṛṣṭvā śaktiṃ karṇabāhvantarasthāṃ; nedur bhūtāny antarikṣe narendra
07,154.056c vavur vātās tumulāś cāpi rājan; sanirghātā cāśānir gāṃ jagāma
07,154.057a sā tāṃ māyāṃ bhasma kṛtvā jvalantī; bhittvā gāḍhaṃ hṛdayaṃ rākṣasasya
07,154.057c ūrdhvaṃ yayau dīpyamānā niśāyāṃ; nakṣatrāṇām antarāṇy āviśantī
07,154.058a yuddhvā citrair vividhaiḥ śastrapūgair; divyair vīro mānuṣai rākṣasaiś ca
07,154.058c nadan nādān vividhān bhairavāṃś ca; prāṇān iṣṭāṃs tyājitaḥ śakraśaktyā
07,154.059a idaṃ cānyac citram āścaryarūpaṃ; cakārāsau karma śatrukṣayāya
07,154.059c tasmin kāle śaktinirbhinnamarmā; babhau rājan meghaśailaprakāśaḥ
07,154.060a tato 'ntarikṣād apatad gatāsuḥ; sa rākṣasendro bhuvi bhinnadehaḥ
07,154.060c avākśirāḥ stabdhagātro vijihvo; ghaṭotkaco mahad āsthāya rūpam
07,154.061a sa tad rūpaṃ bhairavaṃ bhīmakarmā; bhīmaṃ kṛtvā bhaimaseniḥ papāta
07,154.061c hato 'py evaṃ tava sainyekadeśam; apothayat kauravān bhīṣayāṇaḥ
07,154.061d*1241_01 patad rakṣaḥ svena kāyena tūrṇam
07,154.061d*1241_02 atipramāṇena vivardhatā ca
07,154.061d*1241_03 priyaṃ kurvan pāṇḍavānāṃ gatāsur
07,154.061d*1241_04 akṣauhiṇīṃ tava tūrṇaṃ jaghāna
07,154.062a tato miśrāḥ prāṇadan siṃhanādair; bheryaḥ śaṅkhā murajāś cānakāś ca
07,154.062c dagdhāṃ māyāṃ nihataṃ rākṣasaṃ ca; dṛṣṭvā hṛṣṭāḥ prāṇadan kauraveyāḥ
07,154.063a tataḥ karṇaḥ kurubhiḥ pūjyamāno; yathā śakro vṛtravadhe marudbhiḥ
07,154.063c anvārūḍhas tava putraṃ rathasthaṃ; hṛṣṭaś cāpi prāviśat svaṃ sa sainyam
07,155.000*1242_00 dhṛtarāṣṭraḥ
07,155.000*1242_01 tasmin hate mahāmāye mahātejasi rākṣase
07,155.000*1242_02 amarṣitāḥ pāṇḍaveyāḥ kim akurvan mahāraṇe
07,155.000*1242_03 marditāś ca bhṛśaṃ yuddhe kim akurvata saṃjaya
07,155.000*1242_04 ye ca te 'bhyadravan droṇaṃ vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ
07,155.000*1242_05 sṛñjayāḥ saha pāñcālais te 'kurvan kiṃ mahāraṇe
07,155.000*1242_06 saumadatter vadhād droṇam āyattaṃ saindhavasya ca
07,155.000*1242_07 amarṣāj jīvitaṃ tyaktvā gāhamānaṃ varūthinīm
07,155.000*1242_08 jṛmbhamāṇam iva vyāghraṃ vyāttānanam ivāntakam
07,155.000*1242_09 kathaṃ pratyudyayur droṇam ajayyaṃ kurusṛñjayāḥ
07,155.000*1242_10 ācāryaṃ ye ca rakṣanti duryodhanapurogamāḥ
07,155.000*1242_11 drauṇikarṇakṛpās tāta te hy akurvan kim āhave
07,155.000*1242_12 bhāradvājaṃ jighāsantau savyasācivṛkodarau
07,155.000*1242_13 ārchatāṃ māmakān yuddhe kathaṃ saṃjaya śaṃsa me
07,155.000*1242_14 sindhurājavadheneme ghaṭotkacavadhena te
07,155.000*1242_15 amarṣitāś ca saṃkruddhā raṇaṃ cakruḥ kathaṃ yudhi
07,155.001 saṃjaya uvāca
07,155.001a haiḍimbaṃ nihataṃ dṛṣṭvā vikīrṇam iva parvatam
07,155.001c pāṇḍavā dīnamanasaḥ sarve bāṣpākulekṣaṇāḥ
07,155.002a vāsudevas tu harṣeṇa mahatābhipariplutaḥ
07,155.002c nanāda siṃhavan nādaṃ vyathayann iva bhārata
07,155.002d*1243_01 hataṃ ghaṭotkacaṃ jñātvā vāsudevaḥ pratāpavān
07,155.002e vinadya ca mahānādaṃ paryaṣvajata phalgunam
07,155.003a sa vinadya mahānādam abhīśūn saṃniyamya ca
07,155.003c nanarta harṣasaṃvīto vātoddhūta iva drumaḥ
07,155.004a tato vinirbhrāmya punaḥ pārtham āsphoṭya cāsakṛt
07,155.004c rathopasthagato bhīmaṃ prāṇadat punar acyutaḥ
07,155.005a prahṛṣṭamanasaṃ jñātvā vāsudevaṃ mahābalam
07,155.005c abravīd arjuno rājan nātihṛṣṭamanā iva
07,155.005c*1244_01 praharṣaṃ tasya taṃ jñātvā keśavasya dhanaṃjayaḥ
07,155.005c*1244_02 arjuno 'py abravīd rājan
07,155.006a atiharṣo 'yam asthāne tavādya madhusūdana
07,155.006c śokasthāne pare prāpte haiḍimbasya vadhena vai
07,155.007a vimukhāni ca sainyāni hataṃ dṛṣṭvā ghaṭotkacam
07,155.007c vayaṃ ca bhṛśam āvignā haiḍimbasya nipātanāt
07,155.008a naitat kāraṇam alpaṃ hi bhaviṣyati janārdana
07,155.008c tad adya śaṃsa me pṛṣṭaḥ satyaṃ satyavatāṃ vara
07,155.009a yady etan na rahasyaṃ te vaktum arhasy ariṃdama
07,155.009b*1245_01 vyasanasya sati sthāne na prahṛṣyanti mānavāḥ
07,155.009b*1245_02 harṣasya saty api sthāne nolbaṇaṃ yānti paṇḍitāḥ
07,155.009c dhairyasya vaikṛtaṃ brūhi tvam adya madhusūdana
07,155.010a samudrasyeva saṃkṣobho meror iva visarpaṇam
07,155.010c tathaital lāghavaṃ manye tava karma janārdana
07,155.011 vāsudeva uvāca
07,155.011a atiharṣam imaṃ prāptaṃ śṛṇu me tvaṃ dhanaṃjaya
07,155.011c atīva manasaḥ sadyaḥ prasādakaram uttamam
07,155.012a śaktiṃ ghaṭotkacenemāṃ vyaṃsayitvā mahādyute
07,155.012c karṇaṃ nihatam evājau viddhi sadyo dhanaṃjaya
07,155.013a śaktihastaṃ punaḥ karṇaṃ ko loke 'sti pumān iha
07,155.013c ya enam abhitas tiṣṭhet kārttikeyam ivāhave
07,155.014a diṣṭyāpanītakavaco diṣṭyāpahṛtakuṇḍalaḥ
07,155.014c diṣṭyā ca vyaṃsitā śaktir amoghāsya ghaṭotkace
07,155.015a yadi hi syāt sakavacas tathaiva ca sakuṇḍalaḥ
07,155.015c sāmarān api lokāṃs trīn ekaḥ karṇo jayed balī
07,155.016a vāsavo vā kubero vā varuṇo vā jaleśvaraḥ
07,155.016c yamo vā notsahet karṇaṃ raṇe pratisamāsitum
07,155.017a gāṇḍīvam āyamya bhavāṃś cakraṃ vāhaṃ sudarśanam
07,155.017c na śaktau svo raṇe jetuṃ tathāyuktaṃ nararṣabham
07,155.018a tvaddhitārthaṃ tu śakreṇa māyayā hṛtakuṇḍalaḥ
07,155.018c vihīnakavacaś cāyaṃ kṛtaḥ parapuraṃjayaḥ
07,155.019a utkṛtya kavacaṃ yasmāt kuṇḍale vimale ca te
07,155.019c prādāc chakrāya karṇo vai tena vaikartanaḥ smṛtaḥ
07,155.020a āśīviṣa iva kruddhaḥ stambhito mantratejasā
07,155.020c tathādya bhāti karṇo me śāntajvāla ivānalaḥ
07,155.021a yadā prabhṛti karṇāya śaktir dattā mahātmanā
07,155.021c vāsavena mahābāho prāptā yāsau ghaṭotkace
07,155.022a kuṇḍalābhyāṃ nimāyātha divyena kavacena ca
07,155.022c tāṃ prāpyāmanyata vṛṣā satataṃ tvāṃ hataṃ raṇe
07,155.023a evaṃ gate 'pi śakyo 'yaṃ hantuṃ nānyena kena cit
07,155.023c ṛte tvā puruṣavyāghra śape satyena cānagha
07,155.024a brahmaṇyaḥ satyavādī ca tapasvī niyatavrataḥ
07,155.024c ripuṣv api dayāvāṃś ca tasmāt karṇo vṛṣā smṛtaḥ
07,155.025a yuddhaśauṇḍo mahābāhur nityodyataśarāsanaḥ
07,155.025c kesarīva vane mardan mattamātaṅgayūthapān
07,155.025e vimadān rathaśārdūlān kurute raṇamūrdhani
07,155.026a madhyaṃgata ivādityo yo na śakyo nirīkṣitum
07,155.026c tvadīyaiḥ puruṣavyāghra yodhamukhyair mahātmabhiḥ
07,155.026e śarajālasahasrāṃśuḥ śaradīva divākaraḥ
07,155.027a tapānte toyado yadvac charadhārāḥ kṣaraty asau
07,155.027c divyāstrajaladaḥ karṇaḥ parjanya iva vṛṣṭimān
07,155.027d*1246_01 tridaśair api cāsyadbhiḥ śaravarṣaṃ samantataḥ
07,155.027d*1247_01 aśakyas tad ayaṃ jetuṃ sravadbhir māṃsaśoṇitam
07,155.027d*1247_02 kavacena vihīnaś ca kuṇḍalābhyāṃ ca pāṇḍava
07,155.027d*1248_01 tenādityaṃ nirudhyed yaḥ śaravarṣaiś ca vṛṣṭimān
07,155.027d*1249_01 tapoyukto 'bhavat pūrvaṃ divyarūpaḥ pratāpavān
07,155.027e so 'dya mānuṣatāṃ prāpto vimuktaḥ śakradattayā
07,155.028a eko hi yogo 'sya bhaved vadhāya; chidre hy enaṃ svapramattaḥ pramattam
07,155.028c kṛcchraprāptaṃ rathacakre nimagne; hanyāḥ pūrvaṃ tvaṃ tu saṃjñāṃ vicārya
07,155.028d*1250_01 na hy udyatāstraṃ yudhi hanyād ajayyam
07,155.028d*1250_02 apy ekavīro balabhit savajraḥ
07,155.029a jarāsaṃdhaś cedirājo mahātmā; mahābalaś caikalavyo niṣādaḥ
07,155.029c ekaikaśo nihatāḥ sarva eva; yogais tais tais tvaddhitārthaṃ mayaiva
07,155.030a athāpare nihatā rākṣasendrā; hiḍimbakirmīrabakapradhānāḥ
07,155.030c alāyudhaḥ parasainyāvamardī; ghaṭotkacaś cograkarmā tarasvī
07,156.001 arjuna uvāca
07,156.001a katham asmaddhitārthaṃ te kaiś ca yogair janārdana
07,156.001c jarāsaṃdhaprabhṛtayo ghātitāḥ pṛthivīṣvarāḥ
07,156.002 vāsudeva uvāca
07,156.002a jarāsaṃdhaś cedirājo naiṣādiś ca mahābalaḥ
07,156.002c yadi syur na hatāḥ pūrvam idānīṃ syur bhayaṃkarāḥ
07,156.003a suyodhanas tān avaśyaṃ vṛṇuyād rathasattamān
07,156.003c te 'smābhir nityasaṃduṣṭāḥ saṃśrayeyuś ca kauravān
07,156.004a te hi vīrā mahātmānaḥ kṛtāstrā dṛḍhayodhinaḥ
07,156.004c dhārtarāṣṭrīṃ camūṃ kṛtsnāṃ rakṣeyur amarā iva
07,156.005a sūtaputro jarāsaṃdhaś cedirājo niṣādajaḥ
07,156.005c suyodhanaṃ samāśritya taperan pṛthivīm imām
07,156.006a yogair api hatā yais te tān me śṛṇu dhanaṃjaya
07,156.006c ajayyā hi vinā yogair mṛdhe te daivatair api
07,156.007a ekaiko hi pṛthak teṣāṃ samastāṃ suravāhinīm
07,156.007c yodhayet samare pārtha lokapālābhirakṣitām
07,156.008a jarāsaṃdho hi ruṣito rauhiṇeyapradharṣitaḥ
07,156.008c asmadvadhārthaṃ cikṣepa gadāṃ vai lohitāmukhīm
07,156.009a sīmantam iva kurvāṇāṃ nabhasaḥ pāvakaprabhām
07,156.009c vyadṛśyatāpatantī sā śakramuktā yathāśaniḥ
07,156.010a tām āpatantīṃ dṛṣṭvaiva gadāṃ rohiṇinandanaḥ
07,156.010c pratighātārtham astraṃ vai sthūṇākarṇam avāsṛjat
07,156.011a astravegapratihatā sā gadā prāpatad bhuvi
07,156.011c dārayantī dharāṃ devīṃ kampayantīva parvatān
07,156.012a tatra sma rākṣasī ghorā jarā nāmāśuvikramā
07,156.012c saṃdhayām āsa taṃ jātaṃ jarāsaṃdham ariṃdamam
07,156.013a dvābhyāṃ jāto hi mātṛbhyām ardhadehaḥ pṛthak pṛthak
07,156.013c tayā sa saṃdhito yasmāj jarāsaṃdhas tataḥ smṛtaḥ
07,156.014a sā tu bhūmigatā pārtha hatā sasutabāndhavā
07,156.014c gadayā tena cāstreṇa sthūṇākarṇena rākṣasī
07,156.015a vinābhūtaḥ sa gadayā jarāsaṃdho mahāmṛdhe
07,156.015c nihato bhīmasenena paśyatas te dhanaṃjaya
07,156.016a yadi hi syād gadāpāṇir jarāsaṃdhaḥ pratāpavān
07,156.016c sendrā devā na taṃ hantuṃ raṇe śaktā narottama
07,156.017a tvaddhitārthaṃ hi naiṣādir aṅguṣṭhena viyojitaḥ
07,156.017c droṇenācāryakaṃ kṛtvā chadmanā satyavikramaḥ
07,156.018a sa tu baddhāṅgulitrāṇo naiṣādir dṛḍhavikramaḥ
07,156.018c asyann eko vanacaro babhau rāma ivāparaḥ
07,156.019a ekalavyaṃ hi sāṅguṣṭham aśaktā devadānavāḥ
07,156.019c sarākṣasoragāḥ pārtha vijetuṃ yudhi karhi cit
07,156.020a kim u mānuṣamātreṇa śakyaḥ syāt prativīkṣitum
07,156.020c dṛḍhamuṣṭiḥ kṛtī nityam asyamāno divāniśam
07,156.021a tvaddhitārthaṃ tu sa mayā hataḥ saṃgrāmamūrdhani
07,156.021c cedirājaś ca vikrāntaḥ pratyakṣaṃ nihatas tava
07,156.022a sa cāpy aśakyaḥ saṃgrāme jetuṃ sarvaiḥ surāsuraiḥ
07,156.022b*1251_01 yamendrasiddhagandharvān vasurudrān marudgaṇān
07,156.022b*1251_02 sa hi jātaś caturbāhur dhṛtajāmbūnadasrajaḥ
07,156.022b*1251_03 ajeyaḥ sarvabhūtānāṃ jayed api divaukasaḥ
07,156.022c vadhārthaṃ tasya jāto 'ham anyeṣāṃ ca suradviṣām
07,156.023a tvatsahāyo naravyāghra lokānāṃ hitakāmyayā
07,156.023c hiḍimbabakakirmīrā bhīmasenena pātitāḥ
07,156.023e rāvaṇena samaprāṇā brahmayajñavināśanāḥ
07,156.024a hatas tathaiva māyāvī haiḍimbenāpy alāyudhaḥ
07,156.024c haiḍimbaś cāpy upāyena śaktyā karṇena ghātitaḥ
07,156.025a yadi hy enaṃ nāhaniṣyat karṇaḥ śaktyā mahāmṛdhe
07,156.025c mayā vadhyo 'bhaviṣyat sa bhaimasenir ghaṭotkacaḥ
07,156.026a mayā na nihataḥ pūrvam eṣa yuṣmatpriyepsayā
07,156.026c eṣa hi brāhmaṇadveṣī yajñadveṣī ca rākṣasaḥ
07,156.027a dharmasya loptā pāpātmā tasmād eṣa nipātitaḥ
07,156.027c vyaṃsitā cāpy upāyena śakradattā mayānagha
07,156.028a ye hi dharmasya loptāro vadhyās te mama pāṇḍava
07,156.028c dharmasaṃsthāpanārthaṃ hi pratijñaiṣā mamāvyayā
07,156.029a brahma satyaṃ damaḥ śaucaṃ dharmo hrīḥ śrīr dhṛtiḥ kṣamā
07,156.029c yatra tatra rame nityam ahaṃ satyena te śape
07,156.030a na viṣādas tvayā kāryaḥ karṇaṃ vaikartanaṃ prati
07,156.030c upadekṣyāmy upāyaṃ te yena taṃ prasahiṣyasi
07,156.031a suyodhanaṃ cāpi raṇe haniṣyati vṛkodaraḥ
07,156.031c tasya cāpi vadhopāyaṃ vakṣyāmi tava pāṇḍava
07,156.032a vardhate tumulas tv eṣa śabdaḥ paracamūṃ prati
07,156.032c vidravanti ca sainyāni tvadīyāni diśo daśa
07,156.033a labdhalakṣyā hi kauravyā vidhamanti camūṃ tava
07,156.033c dahaty eṣa ca vaḥ sainyaṃ droṇaḥ praharatāṃ varaḥ
07,157.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,157.001a ekavīravadhe moghā śaktiḥ sūtātmaje yadā
07,157.001c kasmāt sarvān samutsṛjya sa tāṃ pārthe na muktavān
07,157.002a tasmin hate hatā hi syuḥ sarve pāṇḍavasṛñjayāḥ
07,157.002c ekavīravadhe kasmān na yuddhe jayam ādadhat
07,157.003a āhūto na nivarteyam iti tasya mahāvratam
07,157.003c svayam āhvayitavyaḥ sa sūtaputreṇa phalgunaḥ
07,157.004a tato dvairatham ānīya phalgunaṃ śakradattayā
07,157.004c na jaghāna vṛṣā kasmāt tan mamācakṣva saṃjaya
07,157.005a nūnaṃ buddhivihīnaś cāpy asahāyaś ca me sutaḥ
07,157.005c śatrubhir vyaṃsitopāyaḥ kathaṃ nu sa jayed arīn
07,157.006a yā hy asya paramā śaktir jayasya ca parāyaṇam
07,157.006c sā śaktir vāsudevena vyaṃsitāsya ghaṭotkace
07,157.007a kuṇer yathā hastagataṃ hriyed bilvaṃ balīyasā
07,157.007c tathā śaktir amoghā sā moghībhūtā ghaṭotkace
07,157.008a yathā varāhasya śunaś ca yudhyatos; tayor abhāve śvapacasya lābhaḥ
07,157.008c manye vidvan vāsudevasya tadvad; yuddhe lābhaḥ karṇahaiḍimbayor vai
07,157.009a ghaṭotkaco yadi hanyād dhi karṇaṃ; paro lābhaḥ sa bhavet pāṇḍavānām
07,157.009c vaikartano vā yadi taṃ nihanyāt; tathāpi kṛtyaṃ śaktināśāt kṛtaṃ syāt
07,157.010a iti prājñaḥ prajñayaitad vicārya; ghaṭotkacaṃ sūtaputreṇa yuddhe
07,157.010c ayodhayad vāsudevo nṛsiṃhaḥ; priyaṃ kurvan pāṇḍavānāṃ hitaṃ ca
07,157.011 saṃjaya uvāca
07,157.011a etac cikīrṣitaṃ jñātvā karṇe madhunihā nṛpa
07,157.011c niyojayām āsa tadā dvairathe rākṣaseśvaram
07,157.012a ghaṭotkacaṃ mahāvīryaṃ mahābuddhir janārdanaḥ
07,157.012c amoghāyā vighātārthaṃ rājan durmantrite tava
07,157.013a tadaiva kṛtakāryā hi vayaṃ syāma kurūdvaha
07,157.013c na rakṣed yadi kṛṣṇas taṃ pārthaṃ karṇān mahārathāt
07,157.014a sāśvadhvajarathaḥ saṃkhye dhṛtarāṣṭra pated bhuvi
07,157.014c vinā janārdanaṃ pārtho yogānām īśvaraṃ prabhum
07,157.015a tais tair upāyair bahubhī rakṣyamāṇaḥ sa pārthiva
07,157.015c jayaty abhimukhaḥ śatrūn pārthaḥ kṛṣṇena pālitaḥ
07,157.016a saviśeṣaṃ tv amoghāyāḥ kṛṣṇo 'rakṣata pāṇḍavam
07,157.016c hanyāt kṣiptā hi kaunteyaṃ śaktir vṛkṣam ivāśaniḥ
07,157.017 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,157.017a virodhī ca kumantrī ca prājñamānī mamātmajaḥ
07,157.017c yasyaiṣa samatikrānto vadhopāyo jayaṃ prati
07,157.017d*1252_01 sa vā karṇo mahābuddhiḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
07,157.017d*1252_02 na muktavān kathaṃ sūta tām amoghāṃ dhanaṃjaye
07,157.018a tavāpi samatikrāntam etad gāvalgaṇe katham
07,157.018c etam arthaṃ mahābuddhe yat tvayā nāvabodhitaḥ
07,157.019 saṃjaya uvāca
07,157.019a duryodhanasya śakuner mama duḥśāsanasya ca
07,157.019c rātrau rātrau bhavaty eṣā nityam eva samarthanā
07,157.020a śvaḥ sarvasainyān utsṛjya jahi karṇa dhanaṃjayam
07,157.020c preṣyavat pāṇḍupāñcālān upabhokṣyāmahe tataḥ
07,157.021a atha vā nihate pārthe pāṇḍuṣv anyatamaṃ tataḥ
07,157.021c sthāpayed yudhi vārṣṇeyas tasmāt kṛṣṇo nipātyatām
07,157.022a kṛṣṇo hi mūlaṃ pāṇḍūnāṃ pārthaḥ skandha ivodgataḥ
07,157.022c śākhā ivetare pārthāḥ pāñcālāḥ patrasaṃjñitāḥ
07,157.023a kṛṣṇāśrayāḥ kṛṣṇabalāḥ kṛṣṇanāthāś ca pāṇḍavāḥ
07,157.023c kṛṣṇaḥ parāyaṇaṃ caiṣāṃ jyotiṣām iva candramāḥ
07,157.024a tasmāt parṇāni śākhāś ca skandhaṃ cotsṛjya sūtaja
07,157.024c kṛṣṇaṃ nikṛndhi pāṇḍūnāṃ mūlaṃ sarvatra sarvadā
07,157.025a hanyād yadi hi dāśārhaṃ karṇo yādavanandanam
07,157.025c kṛtsnā vasumatī rājan vaśe te syān na saṃśayaḥ
07,157.025d*1253_01 sā tu buddhiḥ kṛtā rājan kṛṣṇaṃ prati nareśvara
07,157.025d*1253_02 viṣṇos tejaḥpramūḍhānāṃ yuddhakāle praṇaśyati
07,157.026a yadi hi sa nihataḥ śayīta bhūmau; yadukulapāṇḍavanandano mahātmā
07,157.026c nanu tava vasudhā narendra sarvā; sagirisamudravanā vaśaṃ vrajeta
07,157.027a sā tu buddhiḥ kṛtāpy evaṃ jāgrati tridaśeśvare
07,157.027c aprameye hṛṣīkeśe yuddhakāle vyamuhyata
07,157.028a arjunaṃ cāpi kaunteyaṃ sadā rakṣati keśavaḥ
07,157.028c na hy enam aicchat pramukhe sauteḥ sthāpayituṃ raṇe
07,157.029a anyāṃś cāsmai rathodārān upasthāpayad acyutaḥ
07,157.029c amoghāṃ tāṃ kathaṃ śaktiṃ moghāṃ kuryām iti prabho
07,157.029d*1254_01 yaś caivaṃ rakṣate pārthaṃ karṇāt kṛṣṇo mahāmanāḥ
07,157.029d*1254_02 ātmānaṃ sa kathaṃ rājan na rakṣet puruṣottamaḥ
07,157.029d*1254_03 paricintya tu paśyāmaś cakrāyudham ariṃdamam
07,157.029d*1254_04 na so 'sti triṣu lokeṣu yo jayeta janārdanam
07,157.030a tataḥ kṛṣṇaṃ mahābāhuḥ sātyakiḥ satyavikramaḥ
07,157.030c papraccha rathaśārdūla karṇaṃ prati mahāratham
07,157.031a ayaṃ ca pratyayaḥ karṇe śaktyā cāmitavikrama
07,157.031c kimarthaṃ sūtaputreṇa na muktā phalgune tu sā
07,157.032 vāsudeva uvāca
07,157.032a duḥṣāsanaś ca karṇaś ca śakuniś ca sasaindhavaḥ
07,157.032c satataṃ mantrayanti sma duryodhanapurogamāḥ
07,157.033a karṇa karṇa maheṣvāsa raṇe 'mitaparākrama
07,157.033c nānyasya śaktir eṣā te moktavyā jayatāṃ vara
07,157.034a ṛte mahārathāt pārthāt kuntīputrād dhanaṃjayāt
07,157.034c sa hi teṣām atiyaśā devānām iva vāsavaḥ
07,157.035a tasmin vinihate sarve pāṇḍavāḥ sṛñjayaiḥ saha
07,157.035c bhaviṣyanti gatātmānaḥ surā iva niragnayaḥ
07,157.035d*1255_01 ṛte mahātmanaḥ pārthāt karṇena nihatā dhruvam
07,157.036a tatheti ca pratijñātaṃ karṇena śinipuṃgava
07,157.036c hṛdi nityaṃ tu karṇasya vadho gāṇḍīvadhanvanaḥ
07,157.037a aham eva tu rādheyaṃ mohayāmi yudhāṃ vara
07,157.037c yato nāvasṛjac chaktiṃ pāṇḍave śvetavāhane
07,157.038a phalgunasya hi tāṃ mṛtyum avagamya yuyutsataḥ
07,157.038c na nidrā na ca me harṣo manaso 'sti yudhāṃ vara
07,157.039a ghaṭotkace vyaṃsitāṃ tu dṛṣṭvā tāṃ śinipuṃgava
07,157.039c mṛtyor āsyāntarān muktaṃ paśyāmy adya dhanaṃjayam
07,157.040a na pitā na ca me mātā na yūyaṃ bhrātaras tathā
07,157.040c na ca prāṇās tathā rakṣyā yathā bībhatsur āhave
07,157.041a trailokyarājyād yat kiṃ cid bhaved anyat sudurlabham
07,157.041c neccheyaṃ sātvatāhaṃ tad vinā pārthaṃ dhanaṃjayam
07,157.042a ataḥ praharṣaḥ sumahān yuyudhānādya me 'bhavat
07,157.042c mṛtaṃ pratyāgatam iva dṛṣṭvā pārthaṃ dhanaṃjayam
07,157.043a ataś ca prahito yuddhe mayā karṇāya rākṣasaḥ
07,157.043c na hy anyaḥ samare rātrau śaktaḥ karṇaṃ prabādhitum
07,157.043d*1256_00 sātyakir uvāca
07,157.043d*1256_01 dhruvas tasya jayo nityaṃ dīrgham āyuḥ pravartate
07,157.043d*1256_02 yasya tvaṃ puruṣavyāghra śivāya satataṃ sthitaḥ
07,157.044 saṃjaya uvāca
07,157.044a iti sātyakaye prāha tadā devakinandanaḥ
07,157.044c dhanaṃjayahite yuktas tatpriye satataṃ rataḥ
07,158.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,158.001a karṇaduryodhanādīnāṃ śakuneḥ saubalasya ca
07,158.001c apanītaṃ mahat tāta tava caiva viśeṣataḥ
07,158.002a yad ājānīta tāṃ śaktim ekaghnīṃ satataṃ raṇe
07,158.002c anivāryām asahyāṃ ca devair api savāsavaiḥ
07,158.003a sā kimarthaṃ na karṇena pravṛtte samare purā
07,158.003c na devakīsute muktā phalgune vāpi saṃjaya
07,158.004 saṃjaya uvāca
07,158.004a saṃgrāmād vinivṛttānāṃ sarveṣāṃ no viśāṃ pate
07,158.004c rātrau kurukulaśreṣṭha mantro 'yaṃ samajāyata
07,158.005a prabhātamātre śvobhūte keśavāyārjunāya vā
07,158.005c śaktir eṣā vimoktavyā karṇa karṇeti nityaśaḥ
07,158.006a tataḥ prabhātasamaye rājan karṇasya daivataiḥ
07,158.006c anyeṣāṃ caiva yodhānāṃ sā buddhir naśyate punaḥ
07,158.007a daivam eva paraṃ manye yat karṇo hastasaṃsthayā
07,158.007c na jaghāna raṇe pārthaṃ kṛṣṇaṃ vā devakīsutam
07,158.008a tasya hastasthitā śaktiḥ kālarātrir ivodyatā
07,158.008c daivopahatabuddhitvān na tāṃ karṇo vimuktavān
07,158.009a kṛṣṇe vā devakīputre mohito devamāyayā
07,158.009c pārthe vā śakrakalpe vai vadhārthaṃ vāsavīṃ prabho
07,158.010 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,158.010a daivenaiva hatā yūyaṃ svabuddhyā keśavasya ca
07,158.010c gatā hi vāsavī hatvā tṛṇabhūtaṃ ghaṭotkacam
07,158.011a karṇaś ca mama putrāś ca sarve cānye ca pārthivāḥ
07,158.011c anena duṣpraṇītena gatā vaivasvatakṣayam
07,158.012a bhūya eva tu me śaṃsa yathā yuddham avartata
07,158.012c kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca haiḍimbe nihate tadā
07,158.013a ye ca te 'bhyadravan droṇaṃ vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ
07,158.013c sṛñjayāḥ saha pāñcālais te 'py akurvan kathaṃ raṇam
07,158.014a saumadatter vadhād droṇam āyastaṃ saindhavasya ca
07,158.014c amarṣāj jīvitaṃ tyaktvā gāhamānaṃ varūthinīm
07,158.015a jṛmbhamāṇam iva vyāghraṃ vyāttānanam ivāntakam
07,158.015c kathaṃ pratyudyayur droṇam asyantaṃ pāṇḍusṛñjayāḥ
07,158.016a ācāryaṃ ye ca te 'rakṣan duryodhanapurogamāḥ
07,158.016c drauṇikarṇakṛpās tāta te 'py akurvan kim āhave
07,158.017a bhāradvājaṃ jighāṃsantau savyasācivṛkodarau
07,158.017c samārchan māmakā yuddhe kathaṃ saṃjaya śaṃsa me
07,158.018a sindhurājavadheneme ghaṭotkacavadhena te
07,158.018c amarṣitāḥ susaṃkruddhā raṇaṃ cakruḥ kathaṃ niśi
07,158.019 saṃjaya uvāca
07,158.019a hate ghaṭotkace rājan karṇena niśi rākṣase
07,158.019c praṇadatsu ca hṛṣṭeṣu tāvakeṣu yuyutsuṣu
07,158.020a āpatatsu ca vegena vadhyamāne bale 'pi ca
07,158.020c vigāḍhāyāṃ rajanyāṃ ca rājā dainyaṃ paraṃ gataḥ
07,158.021a abravīc ca mahābāhur bhīmasenaṃ paraṃtapaḥ
07,158.021c āvāraya mahābāho dhārtarāṣṭrasya vāhinīm
07,158.021e haiḍimbasyābhighātena moho mām āviśan mahān
07,158.022a evaṃ bhīmaṃ samādiśya svarathe samupāviśat
07,158.022c aśrupūrṇamukho rājā niḥśvasaṃś ca punaḥ punaḥ
07,158.022e kaśmalaṃ prāviśad ghoraṃ dṛṣṭvā karṇasya vikramam
07,158.023a taṃ tathā vyathitaṃ dṛṣṭvā kṛṣṇo vacanam abravīt
07,158.023c mā vyathāṃ kuru kaunteya naitat tvayy upapadyate
07,158.023e vaiklavyaṃ bharataśreṣṭha yathā prākṛtapūruṣe
07,158.024a uttiṣṭha rājan yudhyasva vaha gurvīṃ dhuraṃ vibho
07,158.024c tvayi vaiklavyam āpanne saṃśayo vijaye bhavet
07,158.025a śrutvā kṛṣṇasya vacanaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
07,158.025c vimṛjya netre pāṇibhyāṃ kṛṣṇaṃ vacanam abravīt
07,158.026a viditā te mahābāho dharmāṇāṃ paramā gatiḥ
07,158.026c brahmahatyāphalaṃ tasya yaḥ kṛtaṃ nāvabudhyate
07,158.027a asmākaṃ hi vanasthānāṃ haiḍimbena mahātmanā
07,158.027c bālenāpi satā tena kṛtaṃ sāhyaṃ janārdana
07,158.028a astrahetor gataṃ jñātvā pāṇḍavaṃ śvetavāhanam
07,158.028b*1257_01 āgamya sa sahāyena kṛtā rakṣā mahātmanā
07,158.028b*1257_02 so 'dya karṇena nihataḥ paśyatāṃ pāpacetasām
07,158.028b*1257_03 asya pāpasya mokṣaṃ hi kathaṃ yāsyāmi mādhava
07,158.028c asau kṛṣṇa maheṣvāsaḥ kāmyake mām upasthitaḥ
07,158.028e uṣitaś ca sahāsmābhir yāvan nāsīd dhanaṃjayaḥ
07,158.029a gandhamādanayātrāyāṃ durgebhyaś ca sma tāritāḥ
07,158.029c pāñcālī ca pariśrāntā pṛṣṭhenoḍhā mahātmanā
07,158.029d*1258_01 diśāṃ hi vijaye kṛṣṇa sahadevasya cājñayā
07,158.029d*1258_02 laṅkāṃ tu gatvā paulastyaḥ karaṃ vai dāpito balāt
07,158.030a ārambhāc caiva yuddhānāṃ yad eṣa kṛtavān prabho
07,158.030c madarthaṃ duṣkaraṃ karma kṛtaṃ tena mahātmanā
07,158.031a svabhāvād yā ca me prītiḥ sahadeve janārdana
07,158.031c saiva me dviguṇā prītī rākṣasendre ghaṭotkace
07,158.032a bhaktaś ca me mahābāhuḥ priyo 'syāhaṃ priyaś ca me
07,158.032c yena vindāmi vārṣṇeya kaśmalaṃ śokatāpitaḥ
07,158.033a paśya sainyāni vārṣṇeya drāvyamāṇāni kauravaiḥ
07,158.033c droṇakarṇau ca saṃyattau paśya yuddhe mahārathau
07,158.034a niśīthe pāṇḍavaṃ sainyam ābhyāṃ paśya pramarditam
07,158.034c gajābhyām iva mattābhyāṃ yathā naḍavanaṃ mahat
07,158.035a anādṛtya balaṃ bāhvor bhīmasenasya mādhava
07,158.035c citrāstratāṃ ca pārthasya vikramante sma kauravāḥ
07,158.036a eṣa droṇaś ca karṇaś ca rājā caiva suyodhanaḥ
07,158.036c nihatya rākṣasaṃ yuddhe hṛṣṭā nardanti saṃyuge
07,158.037a katham asmāsu jīvatsu tvayi caiva janārdana
07,158.037c haiḍimbaḥ prāptavān mṛtyuṃ sūtaputreṇa saṃgataḥ
07,158.038a kadarthīkṛtya naḥ sarvān paśyataḥ savyasācinaḥ
07,158.038c nihato rākṣasaḥ kṛṣṇa bhaimasenir mahābalaḥ
07,158.039a yadābhimanyur nihato dhārtarāṣṭrair durātmabhiḥ
07,158.039c nāsīt tatra raṇe kṛṣṇa savyasācī mahārathaḥ
07,158.040a niruddhāś ca vayaṃ sarve saindhavena durātmanā
07,158.040c nimittam abhavad droṇaḥ saputras tatra karmaṇi
07,158.041a upadiṣṭo vadhopāyaḥ karṇasya guruṇā svayam
07,158.041c vyāyacchataś ca khaḍgena dvidhā khaḍgaṃ cakāra ha
07,158.042a vyasane vartamānasya kṛtavarmā nṛśaṃsavat
07,158.042c aśvāñ jaghāna sahasā tathobhau pārṣṇisārathī
07,158.042e tathetare maheṣvāsāḥ saubhadraṃ yudhy apātayan
07,158.043a alpe ca kāraṇe kṛṣṇa hato gāṇḍīvadhanvanā
07,158.043c saindhavo yādavaśreṣṭha tac ca nātipriyaṃ mama
07,158.044a yadi śatruvadhe nyāyyo bhavet kartuṃ ca pāṇḍavaiḥ
07,158.044c droṇakarṇau raṇe pūrvaṃ hantavyāv iti me matiḥ
07,158.045a etau mūlaṃ hi duḥkhānām asmākaṃ puruṣarṣabha
07,158.045c etau raṇe samāsādya parāśvastaḥ suyodhanaḥ
07,158.046a yatra vadhyo bhaved droṇaḥ sūtaputraś ca sānugaḥ
07,158.046c tatrāvadhīn mahābāhuḥ saindhavaṃ dūravāsinam
07,158.047a avaśyaṃ tu mayā kāryaḥ sūtaputrasya nigrahaḥ
07,158.047c tato yāsyāmy ahaṃ vīra svayaṃ karṇajighāṃsayā
07,158.047e bhīmaseno mahābāhur droṇānīkena saṃgataḥ
07,158.048a evam uktvā yayau tūrṇaṃ tvaramāṇo yudhiṣṭhiraḥ
07,158.048c sa visphārya mahac cāpaṃ śaṅkhaṃ pradhmāpya bhairavam
07,158.049a tato rathasahasreṇa gajānāṃ ca śatais tribhiḥ
07,158.049c vājibhiḥ pañcasāhasrais trisāhasraiḥ prabhadrakaiḥ
07,158.049e vṛtaḥ śikhaṇḍī tvarito rājānaṃ pṛṣṭhato 'nvayāt
07,158.050a tato bherīḥ samājaghnuḥ śaṅkhān dadhmuś ca daṃśitāḥ
07,158.050b*1259_01 śaṅkhaśabdaravāṃś caiva bāṇaśabdāṃś ca daṃsitāḥ
07,158.050c pāñcālāḥ pāṇḍavāś caiva yudhiṣṭhirapurogamāḥ
07,158.051a tato 'bravīn mahābāhur vāsudevo dhanaṃjayam
07,158.051c eṣa prayāti tvarito krodhāviṣṭo yudhiṣṭhiraḥ
07,158.051e jighāṃsuḥ sūtaputrasya tasyopekṣā na yujyate
07,158.052a evam uktvā hṛṣīkeśaḥ śīghram aśvān acodayat
07,158.052c dūraṃ ca yātaṃ rājānam anvagacchaj janārdanaḥ
07,158.053a taṃ dṛṣṭvā sahasā yāntaṃ sūtaputrajighāṃsayā
07,158.053c śokopahatasaṃkalpaṃ dahyamānam ivāgninā
07,158.053e abhigamyābravīd vyāso dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
07,158.054a karṇam āsādya saṃgrāme diṣṭyā jīvati phalgunaḥ
07,158.054c savyasācivadhākāṅkṣī śaktiṃ rakṣitavān hi saḥ
07,158.055a na cāgād dvairathaṃ jiṣṇur diṣṭyā taṃ bharatarṣabha
07,158.055c sṛjetāṃ spardhināv etau divyāny astrāṇi sarvaśaḥ
07,158.056a vadhyamāneṣu cāstreṣu pīḍitaḥ sūtanandanaḥ
07,158.056c vāsavīṃ samare śaktiṃ dhruvaṃ muñced yudhiṣṭhira
07,158.057a tato bhavet te vyasanaṃ ghoraṃ bharatasattama
07,158.057c diṣṭyā rakṣo hataṃ yuddhe sūtaputreṇa mānada
07,158.058a vāsavīṃ kāraṇaṃ kṛtvā kālenāpahato hy asau
07,158.058c tavaiva kāraṇād rakṣo nihataṃ tāta saṃyuge
07,158.059a mā krudho bharataśreṣṭha mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ
07,158.059c prāṇinām iha sarveṣām eṣā niṣṭhā yudhiṣṭhira
07,158.060a bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvaiḥ pārthivaiś ca mahātmabhiḥ
07,158.060c kauravān samare rājann abhiyudhyasva bhārata
07,158.060e pañcame divase caiva pṛthivī te bhaviṣyati
07,158.061a nityaṃ ca puruṣavyāghra dharmam eva vicintaya
07,158.061c ānṛśaṃsyaṃ tapo dānaṃ kṣamāṃ satyaṃ ca pāṇḍava
07,158.062a sevethāḥ paramaprīto yato dharmas tato jayaḥ
07,158.062c ity uktvā pāṇḍavaṃ vyāsas tatraivāntaradhīyata
07,159.001 saṃjaya uvāca
07,159.001*1260_01 vyāsenaivam athoktas tu dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
07,159.001*1260_02 svayaṃ karṇavadhād vīro nivṛtto bharatarṣabha
07,159.001a ghaṭotkace tu nihate sūtaputreṇa tāṃ niśām
07,159.001c duḥkhāmarṣavaśaṃ prāpto dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
07,159.002a dṛṣṭva bhīmena mahatīṃ vāryamāṇāṃ camūṃ tava
07,159.002c dhṛṣṭadyumnam uvācedaṃ kumbhayoniṃ nivāraya
07,159.003a tvaṃ hi droṇavināśāya samutpanno hutāśanāt
07,159.003c saśaraḥ kavacī khaḍgī dhanvī ca paratāpanaḥ
07,159.003e abhidrava raṇe hṛṣṭo na ca te bhīḥ kathaṃ cana
07,159.004a janamejayaḥ śikhaṇḍī ca daurmukhiś ca yaśodhanaḥ
07,159.004c abhidravantu saṃhṛṣṭāḥ kumbhayoniṃ samantataḥ
07,159.005a nakulaḥ sahadevaś ca draupadeyāḥ prabhadrakāḥ
07,159.005c drupadaś ca virāṭaś ca putrabhrātṛsamanvitau
07,159.006a sātyakiḥ kekayāś caiva pāṇḍavaś ca dhanaṃjayaḥ
07,159.006c abhidravantu vegena bhāradvājavadhepsayā
07,159.007a tathaiva rathinaḥ sarve hastyaśvaṃ yac ca kiṃ cana
07,159.007c pādātāś ca raṇe droṇaṃ prāpayantu mahāratham
07,159.008a tathājñaptās tu te sarve pāṇḍavena mahātmanā
07,159.008c abhyadravanta vegena kumbhayoniṃ yuyutsayā
07,159.009a āgacchatas tān sahasā sarvodyogena pāṇḍavān
07,159.009c pratijagrāha samare droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
07,159.010a tato duryodhano rājā sarvodyogena pāṇḍavān
07,159.010c abhyadravat susaṃkruddha icchan droṇasya jīvitam
07,159.011a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ śrāntavāhanasainikam
07,159.011c pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca garjatām itaretaram
07,159.012a nidrāndhās te mahārāja pariśrāntāś ca saṃyuge
07,159.012c nābhyapadyanta samare kāṃ cic ceṣṭāṃ mahārathāḥ
07,159.013a triyāmā rajanī caiṣā ghorarūpā bhayānakā
07,159.013c sahasrayāmapratimā babhūva prāṇahāriṇī
07,159.013e vadhyatāṃ ca tathā teṣāṃ kṣatānāṃ ca viśeṣataḥ
07,159.014a aho rātriḥ samājajñe nidrāndhānāṃ viśeṣataḥ
07,159.014c sarve hy āsan nirutsāhāḥ kṣatriyā dīnacetasaḥ
07,159.014e tava caiva pareṣāṃ ca gatāstrā vigateṣavaḥ
07,159.015a te tathā pārayantaś ca hrīmantaś ca viśeṣataḥ
07,159.015c svadharmam anupaśyanto na jahuḥ svām anīkinīm
07,159.016a śastrāṇy anye samutsṛjya nidrāndhāḥ śerate janāḥ
07,159.016c gajeṣv anye ratheṣv anye hayeṣv anye ca bhārata
07,159.017a nidrāndhā no bubudhire kāṃ cic ceṣṭāṃ narādhipāḥ
07,159.017c te 'nyonyaṃ samare yodhāḥ preṣayanta yamakṣayam
07,159.018a svapnāyamānās tv apare parān iti vicetasaḥ
07,159.018c ātmānaṃ samare jaghnuḥ svān eva ca parān api
07,159.019a nānāvāco vimuñcanto nidrāndhās te mahāraṇe
07,159.019b*1261_01 asmākaṃ ca mahārāja parebhyo bahavo janāḥ
07,159.019c yoddhavyam iti tiṣṭhanto nidrāsaṃsaktalocanāḥ
07,159.020a saṃmardyānye raṇe ke cin nidrāndhāś ca parasparam
07,159.020c jaghnuḥ śūrā raṇe rājaṃs tasmiṃs tamasi dāruṇe
07,159.021a hanyamānaṃ tathātmānaṃ parebhyo bahavo janāḥ
07,159.021c nābhyajānanta samare nidrayā mohitā bhṛśam
07,159.022a teṣām etādṛśīṃ ceṣṭāṃ vijñāya puruṣarṣabhaḥ
07,159.022c uvāca vākyaṃ bībhatsur uccaiḥ saṃnādayan diśaḥ
07,159.023a śrāntā bhavanto nidrāndhāḥ sarva eva savāhanāḥ
07,159.023c tamasā cāvṛte sainye rajasā bahulena ca
07,159.024a te yūyaṃ yadi manyadhvam upāramata sainikāḥ
07,159.024c nimīlayata cātraiva raṇabhūmau muhūrtakam
07,159.025a tato vinidrā viśrāntāś candramasy udite punaḥ
07,159.025c saṃsādhayiṣyathānyonyaṃ svargāya kurupāṇḍavāḥ
07,159.026a tad vacaḥ sarvadharmajñā dhārmikasya niśamya te
07,159.026c arocayanta sainyāni tathā cānyonyam abruvan
07,159.027a cukruśuḥ karṇa karṇeti rājan duryodhaneti ca
07,159.027c upāramata pāṇḍūnāṃ viratā hi varūthinī
07,159.028a tathā vikrośamānasya phalgunasya tatas tataḥ
07,159.028c upāramata pāṇḍūnāṃ senā tava ca bhārata
07,159.029a tām asya vācaṃ devāś ca ṛṣayaś ca mahātmanaḥ
07,159.029c sarvasainyāni cākṣudrāḥ prahṛṣṭāḥ pratyapūjayan
07,159.030a tat saṃpūjya vaco 'krūraṃ sarvasainyāni bhārata
07,159.030c muhūrtam asvapan rājañ śrāntāni bharatarṣabha
07,159.031a sā tu saṃprāpya viśrāmaṃ dhvajinī tava bhārata
07,159.031c sukham āptavatī vīram arjunaṃ pratyapūjayat
07,159.032a tvayi vedās tathāstrāṇi tvayi buddhiparākramau
07,159.032c dharmas tvayi mahābāho dayā bhūteṣu cānagha
07,159.033a yac cāśvastās tavecchāmaḥ śarma pārtha tad astu te
07,159.033c manasaś ca priyān arthān vīra kṣipram avāpnuhi
07,159.034a iti te taṃ naravyāghraṃ praśaṃsanto mahārathāḥ
07,159.034c nidrayā samavākṣiptās tūṣṇīm āsan viśāṃ pate
07,159.035a aśvapṛṣṭheṣu cāpy anye rathanīḍeṣu cāpare
07,159.035c gajaskandhagatāś cānye śerate cāpare kṣitau
07,159.036a sāyudhāḥ sagadāś caiva sakhaḍgāḥ saparaśvadhāḥ
07,159.036c saprāsakavacāś cānye narāḥ suptāḥ pṛthak pṛthak
07,159.037a gajās te pannagābhogair hastair bhūreṇurūṣitaiḥ
07,159.037c nidrāndhā vasudhāṃ cakrur ghrāṇaniḥśvāsaśītalām
07,159.038a gajāḥ śuśubhire tatra niḥśvasanto mahītale
07,159.038c viśīrṇā girayo yadvan niḥśvasadbhir mahoragaiḥ
07,159.039a samāṃ ca viṣamāṃ cakruḥ khurāgrair vikṣatāṃ mahīm
07,159.039c hayāḥ kāñcanayoktrāś ca kesarālambibhir yugaiḥ
07,159.039e suṣupus tatra rājendra yuktā vāheṣu sarvaśaḥ
07,159.039f*1262_01 evaṃ hayāś ca nāgāś ca yodhāś ca bharatarṣabha
07,159.039f*1262_02 yuddhād viramya suṣupuḥ śrameṇa mahatānvitāḥ
07,159.040a tat tathā nidrayā bhagnam avācam asvapad balam
07,159.040c kuśalair iva vinyastaṃ paṭe citram ivādbhutam
07,159.041a te kṣatriyāḥ kuṇḍalino yuvānaḥ; parasparaṃ sāyakavikṣatāṅgāḥ
07,159.041c kumbheṣu līnāḥ suṣupur gajānāṃ; kuceṣu lagnā iva kāminīnām
07,159.041d*1263_01 vīrā vāraṇakumbheṣu suṣupur yuddhakarśitāḥ
07,159.041d*1263_02 rātrau ratipariśrāntāḥ kāminīnāṃ kuceṣv iva
07,159.042a tataḥ kumudanāthena kāminīgaṇḍapāṇḍunā
07,159.042c netrānandena candreṇa māhendrī dig alaṃkṛtā
07,159.042d*1264_01 daśaśatākṣakakubdariniḥsṛtaḥ
07,159.042d*1264_02 kiraṇakesarabhāsurapiñjaraḥ
07,159.042d*1264_03 timiravāraṇayūthavidāraṇaḥ
07,159.042d*1264_04 samudiyād udayācalakesarī
07,159.042d*1264_05 haravṛṣottamagātrasamadyutiḥ
07,159.042d*1264_06 smaraśarāsanapūrṇasamaprabhaḥ
07,159.042d*1264_07 navavadhūsmitacārumanoharaḥ
07,159.042d*1264_08 pravisṛtaḥ kumudākarabāndhavaḥ
07,159.042d*1265_01 pramadayan vasudhāṃ hi sudhākaraḥ
07,159.043a tato muhūrtād bhagavān purastāc chaśalakṣaṇaḥ
07,159.043c aruṇaṃ darśayām āsa grasañ jyotiḥprabhaṃ prabhuḥ
07,159.044a aruṇasya tu tasyānu jātarūpasamaprabham
07,159.044c raśmijālaṃ mahac candro mandaṃ mandam avāsṛjat
07,159.045a utsārayantaḥ prabhayā tamas te candraraśmayaḥ
07,159.045c paryagacchañ śanaiḥ sarvā diśaḥ khaṃ ca kṣitiṃ tathā
07,159.046a tato muhūrtād bhuvanaṃ jyotirbhūtam ivābhavat
07,159.046c aprakhyam aprakāśaṃ ca jagāmāśu tamas tathā
07,159.047a pratiprakāśite loke divābhūte niśākare
07,159.047c vicerur na viceruś ca rājan naktaṃcarās tataḥ
07,159.048a bodhyamānaṃ tu tat sainyaṃ rājaṃś candrasya raśmibhiḥ
07,159.048c bubudhe śatapatrāṇāṃ vanaṃ mahad ivāmbhasi
07,159.049a yathā candrodayoddhūtaḥ kṣubhitaḥ sāgaro bhavet
07,159.049c tathā candrodayoddhūtaḥ sa babhūva balārṇavaḥ
07,159.050a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ punar eva viśāṃ pate
07,159.050c loke lokavināśāya paraṃ lokam abhīpsatām
07,160.001 saṃjaya uvāca
07,160.001a tato duryodhano droṇam abhigamyedam abravīt
07,160.001c amarṣavaśam āpanno janayan harṣatejasī
07,160.002a na marṣaṇīyāḥ saṃgrāme viśramantaḥ śramānvitāḥ
07,160.002c sapatnā glānamanaso labdhalakṣyā viśeṣataḥ
07,160.003a tat tu marṣitam asmābhir bhavataḥ priyakāmyayā
07,160.003c ta ete pariviśrāntāḥ pāṇḍavā balavattarāḥ
07,160.004a sarvathā parihīnāḥ sma tejasā ca balena ca
07,160.004c bhavatā pālyamānās te vivardhante punaḥ punaḥ
07,160.005a divyāny astrāṇi sarvāṇi brahmāstrādīni yāny api
07,160.005c tāni sarvāṇi tiṣṭhanti bhavaty eva viśeṣataḥ
07,160.006a na pāṇḍaveyā na vayaṃ nānye loke dhanurdharāḥ
07,160.006c yudhyamānasya te tulyāḥ satyam etad bravīmi te
07,160.007a sasurāsuragandharvān imāṃl lokān dvijottama
07,160.007c sarvāstravid bhavān hanyād divyair astrair na saṃśayaḥ
07,160.008a sa bhavān marṣayaty enāṃs tvatto bhītān viśeṣataḥ
07,160.008c śiṣyatvaṃ vā puraskṛtya mama vā mandabhāgyatām
07,160.009a evam uddharṣito droṇaḥ kopitaś cātmajena te
07,160.009c samanyur abravīd rājan duryodhanam idaṃ vacaḥ
07,160.010a sthaviraḥ san paraṃ śaktyā ghaṭe duryodhanāhave
07,160.010c ataḥ paraṃ mayā kāryaṃ kṣudraṃ vijayagṛddhinā
07,160.010e anastravid ayaṃ sarvo hantavyo 'stravidā janaḥ
07,160.011a yad bhavān manyate cāpi śubhaṃ vā yadi vāśubham
07,160.011c tad vai kartāsmi kauravya vacanāt tava nānyathā
07,160.012a nihatya sarvapāñcālān yuddhe kṛtvā parākramam
07,160.012c vimokṣye kavacaṃ rājan satyenāyudham ālabhe
07,160.013a manyase yac ca kaunteyam arjunaṃ śrāntam āhave
07,160.013c tasya vīryaṃ mahābāho śṛṇu satyena kaurava
07,160.014a taṃ na devā na gandharvā na yakṣā na ca rākṣasāḥ
07,160.014c utsahante raṇe soḍhuṃ kupitaṃ savyasācinam
07,160.015a khāṇḍave yena bhagavān pratyudyātaḥ sureśvaraḥ
07,160.015c sāyakair vāritaś cāpi varṣamāṇo mahātmanā
07,160.016a yakṣā nāgās tathā daityā ye cānye balagarvitāḥ
07,160.016c nihatāḥ puruṣendreṇa tac cāpi viditaṃ tava
07,160.017a gandharvā ghoṣayātrāyāṃ citrasenādayo jitāḥ
07,160.017c yūyaṃ tair hriyamāṇāś ca mokṣitā dṛḍhadhanvanā
07,160.018a nivātakavacāś cāpi devānāṃ śatravas tathā
07,160.018c surair avadhyāḥ saṃgrāme tena vīreṇa nirjitāḥ
07,160.019a dānavānāṃ sahasrāṇi hiraṇyapuravāsinām
07,160.019c vijigye puruṣavyāghraḥ sa śakyo mānuṣaiḥ katham
07,160.020a pratyakṣaṃ caiva te sarvaṃ yathā balam idaṃ tava
07,160.020c kṣapitaṃ pāṇḍuputreṇa ceṣṭatāṃ no viśāṃ pate
07,160.021a taṃ tathābhipraśaṃsantam arjunaṃ kupitas tadā
07,160.021c droṇaṃ tava suto rājan punar evedam abravīt
07,160.022a ahaṃ duḥśāsanaḥ karṇaḥ śakunir mātulaś ca me
07,160.022c haniṣyāmo 'rjunaṃ saṃkhye dvaidhīkṛtyādya bhāratīm
07,160.022d*1266_01 tiṣṭha sa tvaṃ mahābāho nityaṃ śiṣyaḥ priyas tava
07,160.023a tasya tad vacanaṃ śrutvā bhāradvājo hasann iva
07,160.023c anvavartata rājānaṃ svasti te 'stv iti cābravīt
07,160.024a ko hi gāṇḍīvadhanvānaṃ jvalantam iva tejasā
07,160.024c akṣayaṃ kṣapayet kaś cit kṣatriyaḥ kṣatriyarṣabham
07,160.025a taṃ na vittapatir nendro na yamo na jaleśvaraḥ
07,160.025c nāsuroragarakṣāṃsi kṣapayeyuḥ sahāyudham
07,160.026a mūḍhās tv etāni bhāṣante yānīmāny āttha bhārata
07,160.026c yuddhe hy arjunam āsādya svastimān ko vrajed gṛhān
07,160.027a tvaṃ tu sarvātiśaṅkitvān niṣṭhuraḥ pāpaniścayaḥ
07,160.027c śreyasas tvaddhite yuktāṃs tat tad vaktum ihecchasi
07,160.028a gaccha tvam api kaunteyam ātmārthebhyo hi māciram
07,160.028c tvam apy āśaṃsase yoddhuṃ kulajaḥ kṣatriyo hy asi
07,160.029a imān kiṃ pārthivān sarvān ghātayiṣyasy anāgasaḥ
07,160.029c tvam asya mūlaṃ vairasya tasmād āsādayārjunam
07,160.030a eṣa te mātulaḥ prājñaḥ kṣatradharmam anuvrataḥ
07,160.030c dūrdyūtadevī gāndhāriḥ prayātv arjunam āhave
07,160.031a eṣo 'kṣakuśalo jihmo dyūtakṛt kitavaḥ śaṭhaḥ
07,160.031c devitā nikṛtiprajño yudhi jeṣyati pāṇḍavān
07,160.032a tvayā kathitam atyantaṃ karṇena saha hṛṣṭavat
07,160.032c asakṛc chūnyavan mohād dhṛtarāṣṭrasya śṛṇvataḥ
07,160.033a ahaṃ ca tāta karṇaś ca bhrātā duḥśāsanaś ca me
07,160.033c pāṇḍuputrān haniṣyāmaḥ sahitāḥ samare trayaḥ
07,160.034a iti te katthamānasya śrutaṃ saṃsadi saṃsadi
07,160.034c anutiṣṭha pratijñāṃ tāṃ satyavāg bhava taiḥ saha
07,160.035a eṣa te pāṇḍavaḥ śatrur aviṣahyo 'grataḥ sthitaḥ
07,160.035c kṣatradharmam avekṣasva ślāghyas tava vadho jayāt
07,160.036a dattaṃ bhuktam adhītaṃ ca prāptam aiśvaryam īpsitam
07,160.036c kṛtakṛtyo 'nṛṇaś cāsi mā bhair yudhyasva pāṇḍavam
07,160.037a ity uktvā samare droṇo nyavartata yataḥ pare
07,160.037c dvaidhīkṛtya tataḥ senāṃ yuddhaṃ samabhavat tadā
07,161.001 saṃjaya uvāca
07,161.001a tribhāgamātraśeṣāyāṃ rātryāṃ yuddham avartata
07,161.001c kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca saṃhṛṣṭānāṃ viśāṃ pate
07,161.002a atha candraprabhāṃ muṣṇann ādityasya puraḥsaraḥ
07,161.002c aruṇo 'bhyudayāṃ cakre tāmrīkurvann ivāmbaram
07,161.002d*1267_01 prakāśam akarod vyoma jagat saṃrañjayann iva
07,161.002d*1268_01 prācyāṃ diśi sahasrāṃśor aruṇenāruṇīkṛtam
07,161.002d*1268_02 tāpanīyaṃ yathā cakraṃ bhrājate ravimaṇḍalam
07,161.002d*1268_03 tato rathāśvāṃś ca manuṣyayānāny
07,161.002d*1268_04 utsṛjya sarve kurupāṇḍuyodhāḥ
07,161.002d*1268_05 divākarasyābhimukhaṃ japantaḥ
07,161.002d*1268_06 saṃdhyāgatāḥ prāñjalayo babhūvuḥ
07,161.003a tato dvaidhīkṛte sainye droṇaḥ somakapāṇḍavān
07,161.003c abhyadravat sapāñcālān duryodhanapurogamaḥ
07,161.004a dvaidhībhūtān kurūn dṛṣṭvā mādhavo 'rjunam abravīt
07,161.004c sapatnān savyataḥ kurmi savyasācinn imān kurūn
07,161.005a sa mādhavam anujñāya kuruṣveti dhanaṃjayaḥ
07,161.005c droṇakarṇau maheṣvāsau savyataḥ paryavartata
07,161.006a abhiprāyaṃ tu kṛṣṇasya jñātvā parapuraṃjayaḥ
07,161.006c ājiśīrṣagataṃ dṛṣṭvā bhīmasenaṃ samāsadat
07,161.007 bhīma uvāca
07,161.007a arjunārjuna bībhatso śṛṇu me tattvato vacaḥ
07,161.007c yadarthaṃ kṣatriyā sūte tasya kālo 'yam āgataḥ
07,161.008a asmiṃś ced āgate kāle śreyo na pratipatsyase
07,161.008c asaṃbhāvitarūpaḥ sann ānṛśaṃsyaṃ kariṣyasi
07,161.009a satyaśrīdharmayaśasāṃ vīryeṇānṛṇyam āpnuhi
07,161.009c bhindhy anīkaṃ yudhāṃ śreṣṭha savyasācinn imān kuru
07,161.010 saṃjaya uvāca
07,161.010a sa savyasācī bhīmena coditaḥ keśavena ca
07,161.010c karṇadroṇāv atikramya samantāt paryavārayat
07,161.011a tam ājiśīrṣam āyāntaṃ dahantaṃ kṣatriyarṣabhān
07,161.011c parākrāntaṃ parākramya yatantaḥ kṣatriyarṣabhāḥ
07,161.011e nāśaknuvan vārayituṃ vardhamānam ivānalam
07,161.012a atha duryodhanaḥ karṇaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ
07,161.012c abhyavarṣañ śaravrātaiḥ kuntīputraṃ dhanaṃjayam
07,161.013a teṣām astrāṇi sarveṣām uttamāstravidāṃ varaḥ
07,161.013c kadarthīkṛtya rājendra śaravarṣair avākirat
07,161.014a astrair astrāṇi saṃvārya laghuhasto dhanaṃjayaḥ
07,161.014c sarvān avidhyan niśitair daśabhir daśabhiḥ śaraiḥ
07,161.015a uddhūtā rajaso vṛṣṭiḥ śaravṛṣṭis tathaiva ca
07,161.015c tamaś ca ghoraṃ śabdaś ca tadā samabhavan mahān
07,161.016a na dyaur na bhūmir na diśaḥ prājñāyanta tathā gate
07,161.016c sainyena rajasā mūḍhaṃ sarvam andham ivābhavat
07,161.017a naiva te na vayaṃ rājan prajñāsiṣma parasparam
07,161.017b*1269_01 śabdamātreṇa jānīmo vayaṃ te ca parasparam
07,161.017c uddeśena hi tena sma samayudhyanta pārthivāḥ
07,161.018a virathā rathino rājan samāsādya parasparam
07,161.018c keṣeśu samasajjanta kavaceṣu bhujeṣu ca
07,161.019a hatāśvā hatasūtāś ca niśceṣṭā rathinas tadā
07,161.019c jīvanta iva tatra sma vyadṛśyanta bhayārditāḥ
07,161.020a hatān gajān samāśliṣya parvatān iva vājinaḥ
07,161.020c gatasattvā vyadṛśyanta tathaiva saha sādibhiḥ
07,161.021a tatas tv abhyavasṛtyaiva saṃgrāmād uttarāṃ diśam
07,161.021c atiṣṭhad āhave droṇo vidhūma iva pāvakaḥ
07,161.022a tam ājiśīrṣād ekāntam apakrāntaṃ niśāmya tu
07,161.022c samakampanta sainyāni pāṇḍavānāṃ viśāṃ pate
07,161.023a bhrājamānaṃ śriyā yuktaṃ jvalantam iva tejasā
07,161.023c droṇaṃ dṛṣṭvārayas tresuś celur mamluś ca māriṣa
07,161.024a āhvayantaṃ parānīkaṃ prabhinnam iva vāraṇam
07,161.024c nainaṃ śaśaṃsire jetuṃ dānavā vāsavaṃ yathā
07,161.025a ke cid āsan nirutsāhāḥ ke cit kruddhā manasvinaḥ
07,161.025c vismitāś cābhavan ke cit ke cid āsann amarṣitāḥ
07,161.026a hastair hastāgram apare pratyapiṃṣan narādhipāḥ
07,161.026b*1270_01 vidhūyānye karān kruddhāḥ kareṣv eva nyapīḍayan
07,161.026c apare daśanair oṣṭhān adaśan krodhamūrchitāḥ
07,161.027a vyākṣipann āyudhān anye mamṛduś cāpare bhujān
07,161.027c anye cānvapatan droṇaṃ tyaktātmāno mahaujasaḥ
07,161.028a pāñcālās tu viśeṣeṇa droṇasāyakapīḍitāḥ
07,161.028c samasajjanta rājendra samare bhṛśavedanāḥ
07,161.028d*1271_01 dṛṣṭvā droṇaṃ mahārāja samakampata[nta] pāṇḍavāḥ
07,161.028d*1271_02 tato yodhā pāṇḍavānāṃ mahātman
07,161.028d*1271_03 dṛṣṭvā droṇaṃ dīpyamānaṃ śaraughaiḥ
07,161.028d*1271_04 tataḥ sarve sṛñjayāḥ pāṇḍavāś ca
07,161.028d*1271_05 jighāsanto droṇam evābhijagmuḥ
07,161.029a tato virāṭadrupadau droṇaṃ pratiyayū raṇe
07,161.029c tathā carantaṃ saṃgrāme bhṛśaṃ samaradurjayam
07,161.030a drupadasya tataḥ pautrās traya eva viśāṃ pate
07,161.030c cedayaś ca maheṣvāsā droṇam evābhyayur yudhi
07,161.031a teṣāṃ drupadapautrāṇāṃ trayāṇāṃ niśitaiḥ śaraiḥ
07,161.031c tribhir droṇo 'harat prāṇāṃs te hatā nyapatan bhuvi
07,161.032a tato droṇo 'jayad yuddhe cedikekayasṛñjayān
07,161.032c matsyāṃś caivājayat sarvān bhāradvājo mahārathaḥ
07,161.033a tatas tu drupadaḥ krodhāc charavarṣam avākirat
07,161.033c droṇaṃ prati mahārāja virāṭaś caiva saṃyuge
07,161.033d*1272_01 taṃ nihatyeṣuvarṣaṃ tu droṇaḥ kṣatriyamardanaḥ
07,161.033d*1272_02 tau śaraiś chādayām āsa virāṭadrupadāv ubhau
07,161.033d*1272_03 droṇena chādyamānau tau kruddhau saṃgrāmamūrdhani
07,161.033d*1272_04 droṇaṃ śarair vivyadhatuḥ paramaṃ krodham āsthitau
07,161.033d*1272_05 tato droṇo mahārāja krodhāmarṣasamanvitaḥ
07,161.033d*1272_06 bhallābhyāṃ bhṛśatīkṣṇābhyāṃ ciccheda dhanuṣī tayoḥ
07,161.033d*1272_07 tato virāṭaḥ kupitaḥ samare tomarān daśa
07,161.033d*1272_08 daśa cikṣepa ca śarān droṇasya vadhakāṅkṣayā
07,161.033d*1272_09 śaktiṃ ca drupado ghorām āyasīṃ svarṇabhūṣitām
07,161.033d*1272_10 cikṣepa bhujagendrābhāṃ kruddho droṇarathaṃ prati
07,161.033d*1272_11 tato bhallaiḥ suniśitaiś chittvā tāṃs tomarān daśa
07,161.033d*1272_12 śaktiṃ kanakavaiḍūryāṃ droṇaś ciccheda sāyakaiḥ
07,161.033d*1273_01 sa tābhyām ardito vṛddho vṛddhābhyāṃ krodhamūrchitaḥ
07,161.034a tato droṇaḥ supītābhyāṃ bhallābhyām arimardanaḥ
07,161.034c drupadaṃ ca virāṭaṃ ca praiṣīd vaivasvatakṣayam
07,161.035a hate virāṭe drupade kekayeṣu tathaiva ca
07,161.035c tathaiva cedimatsyeṣu pāñcāleṣu tathaiva ca
07,161.035e hateṣu triṣu vīreṣu drupadasya ca naptṛṣu
07,161.035f*1274_01 pāñcālarājapautreṣu triṣu cādbhutakarmasu
07,161.035f*1274_02 pitṛputravadhāyas taś cikīrṣan karma duṣkaram
07,161.036a droṇasya karma tad dṛṣṭvā kopaduḥkhasamanvitaḥ
07,161.036c śaśāpa rathināṃ madhye dhṛṣṭadyumno mahāmanāḥ
07,161.037a iṣṭāpūrtāt tathā kṣātrād brāhmaṇyāc ca sa naśyatu
07,161.037c droṇo yasyādya mucyeta yo vā droṇāt parāṅmukhaḥ
07,161.038a iti teṣāṃ pratiśrutya madhye sarvadhanuṣmatām
07,161.038c āyād droṇaṃ sahānīkaḥ pāñcālyaḥ paravīrahā
07,161.038e pāñcālās tv ekato droṇam abhyaghnan pāṇḍavānyataḥ
07,161.039a duryodhanaś ca karṇaś ca śakuniś cāpi saubalaḥ
07,161.039c sodaryāś ca yathā mukhyās te 'rakṣan droṇam āhave
07,161.040a rakṣyamāṇaṃ tathā droṇaṃ samare tair mahātmabhiḥ
07,161.040c yatamānāpi pāñcālā na śekuḥ prativīkṣitum
07,161.041a tatrākrudhyad bhīmaseno dhṛṣṭadyumnasya māriṣa
07,161.041c sa enaṃ vāgbhir ugrābhis tatakṣa puruṣarṣabha
07,161.042a drupadasya kule jātaḥ sarvāstreṣv astravittamaḥ
07,161.042c kaḥ kṣatriyo manyamānaḥ prekṣetārim avasthitam
07,161.043a pitṛputravadhaṃ prāpya pumān kaḥ parihāpayet
07,161.043c viśeṣatas tu śapathaṃ śapitvā rājasaṃsadi
07,161.044a eṣa vaiśvānara iva samiddhaḥ svena tejasā
07,161.044c śaracāpendhano droṇaḥ kṣatraṃ dahati tejasā
07,161.045a purā karoti niḥśeṣāṃ pāṇḍavānām anīkinīm
07,161.045c sthitāḥ paśyata me karma droṇam eva vrajāmy aham
07,161.046a ity uktvā prāviśat kruddho droṇānīkaṃ vṛkodaraḥ
07,161.046c dṛḍhaiḥ pūrṇāyatotsṛṣṭair drāvayaṃs tava vāhinīm
07,161.046d*1275_01 athodyamya gadāṃ bhīmaḥ kāladaṇḍam ivāntakaḥ
07,161.046d*1275_02 droṇāya vyasṛjad rājan rathahayapapalvuve (sic)
07,161.046d*1275_03 sāśvasūtadhvajaṃ rājan droṇasyāpothayat tadā
07,161.046d*1275_04 prāmṛda[dna]n svabahūn yodhān vāyuvṛkṣān ivaujasā
07,161.046d*1275_05 anyaṃ tu ratham āsthāya droṇaḥ praharatāṃ varaḥ
07,161.046d*1275_06 vyūhadvāraṃ samāsthāya yuddhāya samavasthitaḥ
07,161.047a dhṛṣṭadyumno 'pi pāñcālyaḥ praviśya mahatīṃ camūm
07,161.047c āsasāda raṇe droṇaṃ tadāsīt tumulaṃ mahat
07,161.048a naiva nas tādṛśaṃ yuddhaṃ dṛṣṭapūrvaṃ na ca śrutam
07,161.048c yathā sūryodaye rājan samutpiñjo 'bhavan mahān
07,161.049a saṃsaktāni vyadṛśyanta rathavṛndāni māriṣa
07,161.049c hatāni ca vikīrṇāni śarīrāṇi śarīriṇām
07,161.050a ke cid anyatra gacchantaḥ pathi cānyair upadrutāḥ
07,161.050c vimukhāḥ pṛṣṭhataś cānye tāḍyante pārśvato 'pare
07,161.051a tathā saṃsaktayuddhaṃ tad abhavad bhṛśadāruṇam
07,161.051c atha saṃdhyāgataḥ sūryaḥ kṣaṇena samapadyata
07,162.001 saṃjaya uvāca
07,162.001a te tathaiva mahārāja daṃśitā raṇamūrdhani
07,162.001c saṃdhyāgataṃ sahasrāṃśum ādityam upatasthire
07,162.002a udite tu sahasrāṃśau taptakāñcanasaprabhe
07,162.002c prakāśiteṣu lokeṣu punar yuddham avartata
07,162.003a dvaṃdvāni yāni tatrāsan saṃsaktāni purodayāt
07,162.003c tāny evābhyudite sūrye samasajjanta bhārata
07,162.004a rathair hayā hayair nāgāḥ pādātāś cāpi kuñjaraiḥ
07,162.004c hayā hayaiḥ samājagmuḥ pādātāś ca padātibhiḥ
07,162.004d*1276_01 narā rathai rathā nāgais tathaiva puruṣarṣabha
07,162.004e saṃsaktāś ca viyuktāś ca yodhāḥ saṃnyapatan raṇe
07,162.005a te rātrau kṛtakarmāṇaḥ śrāntāḥ sūryasya tejasā
07,162.005c kṣutpipāsāparītāṅgā visaṃjñā bahavo 'bhavan
07,162.006a śaṅkhabherīmṛdaṅgānāṃ kuñjarāṇāṃ ca garjatām
07,162.006c visphāritavikṛṣṭānāṃ kārmukāṇāṃ ca kūjatām
07,162.007a śabdaḥ samabhavad rājan divispṛg bharatarṣabha
07,162.007c dravatāṃ ca padātīnāṃ śastrāṇāṃ vinipātyatām
07,162.008a hayānāṃ heṣatāṃ caiva rathānāṃ ca nivartatām
07,162.008c krośatāṃ garjatāṃ caiva tadāsīt tumulaṃ mahat
07,162.009a vivṛddhas tumulaḥ śabdo dyām agacchan mahāsvanaḥ
07,162.009c nānāyudhanikṛttānāṃ ceṣṭatām āturaḥ svanaḥ
07,162.010a bhūmāv aśrūyata mahāṃs tadāsīt kṛpaṇaṃ mahat
07,162.010c patatāṃ patitānāṃ ca pattyaśvarathahastinām
07,162.011a teṣu sarveṣv anīkeṣu vyatiṣakteṣv anekaśaḥ
07,162.011c sve svāñ jaghnuḥ pare svāṃś ca sve parāṃś ca parān pare
07,162.012a vīrabāhuvisṛṣṭāś ca yodheṣu ca gajeṣu ca
07,162.012c asayaḥ pratyadṛśyanta vāsasāṃ nejaneṣv iva
07,162.013a udyatapratipiṣṭānāṃ khaḍgānāṃ vīrabāhubhiḥ
07,162.013c sa eva śabdas tadrūpo vāsasāṃ nijyatām iva
07,162.014a ardhāsibhis tathā khaḍgais tomaraiḥ saparaśvadhaiḥ
07,162.014c nikṛṣṭayuddhaṃ saṃsaktaṃ mahad āsīt sudāruṇam
07,162.015a gajāśvakāyaprabhavāṃ naradehapravāhinīm
07,162.015c śastramatsyasusaṃpūrṇāṃ māṃsaśoṇitakardamām
07,162.016a ārtanādasvanavatīṃ patākāvastraphenilām
07,162.016c nadīṃ prāvartayan vīrāḥ paralokapravāhinīm
07,162.017a śaraśaktyarditāḥ klāntā rātrimūḍhālpacetasaḥ
07,162.017c viṣṭabhya sarvagātrāṇi vyatiṣṭhan gajavājinaḥ
07,162.017e saṃśuṣkavadanā vīrāḥ śirobhiś cārukuṇḍalaiḥ
07,162.018a yuddhopakaraṇaiś cānyais tatra tatra prakāśitaiḥ
07,162.018c kravyādasaṃghair ākīrṇaṃ mṛtair ardhamṛtair api
07,162.018e nāsīd rathapathas tatra sarvam āyodhanaṃ prati
07,162.019a majjatsu cakreṣu rathān sattvam āsthāya vājinaḥ
07,162.019c kathaṃ cid avahañ śrāntā vepamānāḥ śarārditāḥ
07,162.019e kulasattvabalopetā vājino vāraṇopamāḥ
07,162.019f*1277_01 babhramus tatra tatraiva rathān ādāya bhārata
07,162.020a vihvalaṃ tat samudbhrāntaṃ sabhayaṃ bhāratāturam
07,162.020c balam āsīt tadā sarvam ṛte droṇārjunāv ubhau
07,162.021a tāv evāstāṃ nilayanaṃ tāv ārtāyanam eva ca
07,162.021c tāv evānye samāsādya jagmur vaivasvatakṣayam
07,162.022a āvignam abhavat sarvaṃ kauravāṇāṃ mahad balam
07,162.022c pāñcālānāṃ ca saṃsaktaṃ na prājñāyata kiṃ cana
07,162.023a antakākrīḍasadṛśe bhīrūṇāṃ bhayavardhane
07,162.023c pṛthivyāṃ rājavaṃśānām utthite mahati kṣaye
07,162.024a na tatra karṇaṃ na droṇaṃ nārjunaṃ na yudhiṣṭhiram
07,162.024c na bhīmasenaṃ na yamau na pāñcālyaṃ na sātyakim
07,162.025a na ca duḥśāsanaṃ drauṇiṃ na duryodhanasaubalau
07,162.025c na kṛpaṃ madrarājaṃ vā kṛtavarmāṇam eva ca
07,162.026a na cānyān naiva cātmānaṃ na kṣitiṃ na diśas tathā
07,162.026c paśyāma rājan saṃsaktān sainyena rajasāvṛtān
07,162.027a saṃbhrānte tumule ghore rajomeghe samutthite
07,162.027c dvitīyām iva saṃprāptām amanyanta niśāṃ tadā
07,162.028a na jñāyante kauraveyā na pāñcālā na pāṇḍavāḥ
07,162.028c na diśo na divaṃ norvīṃ na samaṃ viṣamaṃ tathā
07,162.028d*1278_01 aśobhanta yathā meghāḥ śāradāś calavidyutaḥ
07,162.029a hastasaṃsparśam āpannān parān vāpy atha vā svakān
07,162.029c nyapātayaṃs tadā yuddhe narāḥ sma vijayaiṣiṇaḥ
07,162.030a uddhūtatvāt tu rajasaḥ prasekāc choṇitasya ca
07,162.030c praśaśāma rajo bhaumaṃ śīghratvād anilasya ca
07,162.031a tatra nāgā hayā yodhā rathino 'tha padātayaḥ
07,162.031c pārijātavanānīva vyarocan rudhirokṣitāḥ
07,162.032a tato duryodhanaḥ karṇo droṇo duḥśāsanas tathā
07,162.032c pāṇḍavaiḥ samasajjanta caturbhiś caturo rathāḥ
07,162.033a duryodhanaḥ saha bhrātrā yamābhyāṃ samasajjata
07,162.033c vṛkodareṇa rādheyo bhāradvājena cārjunaḥ
07,162.034a tad ghoraṃ mahad āścaryaṃ sarve praikṣan samantataḥ
07,162.034c ratharṣabhāṇām ugrāṇāṃ saṃnipātam amānuṣam
07,162.035a rathamārgair vicitraiś ca vicitrarathasaṃkulam
07,162.035c apaśyan rathino yuddhaṃ vicitraṃ citrayodhinām
07,162.036a yatamānāḥ parākrāntāḥ parasparajigīṣavaḥ
07,162.036c jīmūtā iva gharmānte śaravarṣair avākiran
07,162.037a te rathān sūryasaṃkāśān āsthitāḥ puruṣarṣabhāḥ
07,162.037c aśobhanta yathā meghāḥ śāradāḥ samupasthitāḥ
07,162.037d*1279_01 yodhās te tu mahārāja krodhāmarṣasamanvitāḥ
07,162.038a spardhinas te maheṣvāsāḥ kṛtayatnā dhanurdharāḥ
07,162.038c abhyagacchaṃs tathānyonyaṃ mattā gajavṛṣā iva
07,162.039a na nūnaṃ dehabhedo 'sti kāle tasmin samāgate
07,162.039c yatra sarve na yugapad vyaśīryanta mahārathāḥ
07,162.040a bāhubhiś caraṇaiś chinnaiḥ śirobhiś cārukuṇḍalaiḥ
07,162.040c kārmukair viśikhaiḥ prāsaiḥ khaḍgaiḥ paraśupaṭṭiśaiḥ
07,162.041a nālīkakṣuranārācair nakharaiḥ śaktitomaraiḥ
07,162.041c anyaiś ca vividhākārair dhautaiḥ praharaṇottamaiḥ
07,162.042a citraiś ca vividhākāraiḥ śarīrāvaraṇair api
07,162.042c vicitraiś ca rathair bhagnair hataiś ca gajavājibhiḥ
07,162.043a śūnyaiś ca nagarākārair hatayodhadhvajai rathaiḥ
07,162.043c amanuṣyair hayais trastaiḥ kṛṣyamāṇais tatas tataḥ
07,162.044a vātāyamānair asakṛd dhatavīrair alaṃkṛtaiḥ
07,162.044c vyajanaiḥ kaṅkaṭaiś caiva dhvajaiś ca vinipātitaiḥ
07,162.045a chatrair ābharaṇair vastrair mālyaiś ca susugandhibhiḥ
07,162.045c hāraiḥ kirīṭair mukuṭair uṣṇīṣaiḥ kiṅkiṇīgaṇaiḥ
07,162.046a urasyair maṇibhir niṣkaiś cūḍāmaṇibhir eva ca
07,162.046c āsīd āyodhanaṃ tatra nabhas tārāgaṇair iva
07,162.047a tato duryodhanasyāsīn nakulena samāgamaḥ
07,162.047c amarṣitena kruddhasya kruddhenāmarṣitasya ca
07,162.048a apasavyaṃ cakārātha mādrīputras tavātmajam
07,162.048c kirañ śaraśatair hṛṣṭas tatra nādo mahān abhūt
07,162.049a apasavyaṃ kṛtaḥ saṃkhye bhrātṛvyenātyamarṣiṇā
07,162.049c so 'marṣitas tam apy ājau praticakre 'pasavyataḥ
07,162.049d*1280_01 putras tava mahārāja rājā duryodhano drutam
07,162.050a tataḥ praticikīrṣantam apasavyaṃ tu te sutam
07,162.050c nyavārayata tejasvī nakulaś citramārgavit
07,162.051a sarvato vinivāryainaṃ śarajālena pīḍayan
07,162.051c vimukhaṃ nakulaś cakre tat sainyāḥ samapūjayan
07,162.052a tiṣṭha tiṣṭheti nakulo babhāṣe tanayaṃ tava
07,162.052c saṃsmṛtya sarvaduḥkhāni tava durmantritena ca
07,163.001 saṃjaya uvāca
07,163.001a tato duḥśāsanaḥ kruddhaḥ sahadevam upādravat
07,163.001c rathavegena tīvreṇa kampayann iva medinīm
07,163.002a tasyāpatata evāśu bhallenāmitrakarśanaḥ
07,163.002c mādrīsutaḥ śiro yantuḥ saśirastrāṇam acchinat
07,163.003a nainaṃ duḥśāsanaḥ sūtaṃ nāpi kaś cana sainikaḥ
07,163.003c hṛtottamāṅgam āśutvāt sahadevena buddhavān
07,163.004a yadā tv asaṃgṛhītatvāt prayānty aśvā yathāsukham
07,163.004c tato duḥśāsanaḥ sūtaṃ buddhavān gatacetasam
07,163.005a sa hayān saṃnigṛhyājau svayaṃ hayaviśāradaḥ
07,163.005c yuyudhe rathināṃ śreṣṭhaś citraṃ laghu ca suṣṭhu ca
07,163.006a tad asyāpūjayan karma sve pare caiva saṃyuge
07,163.006c hatasūtarathenājau vyacarad yad abhītavat
07,163.007a sahadevas tu tān aśvāṃs tīkṣṇair bāṇair avākirat
07,163.007c pīḍyamānāḥ śaraiś cāśu prādravaṃs te tatas tataḥ
07,163.008a sa raśmiṣu viṣaktatvād utsasarja śarāsanam
07,163.008c dhanuṣā karma kurvaṃs tu raśmīn sa punar utsṛjat
07,163.009a chidreṣu teṣu taṃ bāṇair mādrīputro 'bhyavākirat
07,163.009c parīpsaṃs tvatsutaṃ karṇas tadantaram avāpatat
07,163.010a vṛkodaras tataḥ karṇaṃ tribhir bhallaiḥ samāhitaiḥ
07,163.010c ākarṇapūrṇair abhyaghnan bāhvor urasi cānadat
07,163.011a saṃnyavartata taṃ karṇaḥ saṃghaṭṭita ivoragaḥ
07,163.011b*1281_01 bhīmam āvārayām āsa vikiran niśitāñ śarān
07,163.011b*1282_01 karṇas tu niśitair bāṇair vivyadhe marmabhedibhiḥ
07,163.011c tad abhūt tumulaṃ yuddhaṃ bhīmarādheyayos tadā
07,163.011d*1283_01 purā devāsure yuddhe vṛtravāsavayor iva
07,163.012a tau vṛṣāv iva saṃkruddhau vivṛttanayanāv ubhau
07,163.012c vegena mahatānyonyaṃ saṃrabdhāv abhipetatuḥ
07,163.013a abhisaṃśliṣṭayos tatra tayor āhavaśauṇḍayoḥ
07,163.013c abhinnaśarapātatvād gadāyuddham avartata
07,163.014a gadayā bhīmasenas tu karṇasya rathakūbaram
07,163.014c bibhedāśu tadā rājaṃs tad adbhutam ivābhavat
07,163.015a tato bhīmasya rādheyo gadām ādāya vīryavān
07,163.015c avāsṛjad rathe tāṃ tu bibheda gadayā gadām
07,163.016a tato bhīmaḥ punar gurvīṃ cikṣepādhirather gadām
07,163.016c tāṃ śarair daśabhiḥ karṇaḥ supuṅkhaiḥ susamāhitaiḥ
07,163.016e pratyavidhyat punaś cānyaiḥ sā bhīmaṃ punar āvrajat
07,163.016f*1284_01 vyālīva mantrābhihatā karṇabāṇair abhidrutā
07,163.017a tasyāḥ pratinipātena bhīmasya vipulo dhvajaḥ
07,163.017c papāta sārathiś cāsya mumoha gadayā hataḥ
07,163.018a sa karṇe sāyakān aṣṭau vyasṛjat krodhamūrchitaḥ
07,163.018c dhvaje śarāsane caiva śarāvāpe ca bhārata
07,163.018d*1285_01 tais tasya niśitaiḥ pītair bhīmaseno mahābalaḥ
07,163.018d*1285_02 ciccheda paravīraghnaḥ prahasann iva bhārata
07,163.018d*1286_01 karṇo 'py anyad dhanur gṛhya hemapṛṣṭhaṃ durāsadam
07,163.019a tataḥ punas tu rādheyo hayān asya ratheṣubhiḥ
07,163.019c ṛṣyavarṇāñ jaghānāśu tathobhau pārṣṇisārathī
07,163.020a sa vipannaratho bhīmo nakulasyāpluto ratham
07,163.020c harir yathā gireḥ śṛṅgaṃ samākrāmad ariṃdamaḥ
07,163.021a tathā droṇārjunau citram ayudhyetāṃ mahārathau
07,163.021c ācāryaśiṣyau rājendra kṛtapraharaṇau yudhi
07,163.022a laghusaṃdhānayogābhyāṃ rathayoś ca raṇena ca
07,163.022c mohayantau manuṣyāṇāṃ cakṣūṃṣi ca manāṃsi ca
07,163.023a upāramanta te sarve yodhāsmākaṃ pare tathā
07,163.023c adṛṣṭapūrvaṃ paśyantas tad yuddhaṃ guruśiṣyayoḥ
07,163.024a vicitrān pṛtanāmadhye rathamārgān udīryataḥ
07,163.024c anyonyam apasavyaṃ ca kartuṃ vīrau tadaiṣatuḥ
07,163.024e parākramaṃ tayor yodhā dadṛśus taṃ suvismitāḥ
07,163.025a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ droṇapāṇḍavayor mahat
07,163.025c āmiṣārthaṃ mahārāja gagane śyenayor iva
07,163.026a yad yac cakāra droṇas tu kuntīputrajigīṣayā
07,163.026c tat tat pratijaghānāśu prahasaṃs tasya pāṇḍavaḥ
07,163.026d*1287_01 tāv anyonyaṃ prati mahān saṃrambhaḥ samajāyata
07,163.026d*1287_02 mṛdupūrvam abhūd yuddhaṃ divyāstraviduṣor dvayoḥ
07,163.027a yadā droṇo na śaknoti pāṇḍavasya viśeṣaṇe
07,163.027c tataḥ prāduścakārāstram astramārgaviśāradaḥ
07,163.028a aindraṃ pāśupataṃ tvāṣṭraṃ vāyavyam atha vāruṇam
07,163.028c muktaṃ muktaṃ droṇacāpāt taj jaghāna dhanaṃjayaḥ
07,163.029a astrāṇy astrair yadā tasya vidhivad dhanti pāṇḍavaḥ
07,163.029c tato 'straiḥ paramair divyair droṇaḥ pārtham avākirat
07,163.030a yad yad astraṃ sa pārthāya prayuṅkte vijigīṣayā
07,163.030c tasyāstrasya vighātārthaṃ tat tat sa kurute 'rjunaḥ
07,163.031a sa vadhyamāneṣv astreṣu divyeṣv api yathāvidhi
07,163.031c arjunenārjunaṃ droṇo manasaivābhyapūjayat
07,163.032a mene cātmānam adhikaṃ pṛthivyām api bhārata
07,163.032c tena śiṣyeṇa sarvebhyaḥ śastravidbhyaḥ samantataḥ
07,163.033a vāryamāṇas tu pārthena tathā madhye mahātmanām
07,163.033c yatamāno 'rjunaṃ prītyā pratyavārayad utsmayan
07,163.034a tato 'ntarikṣe devāś ca gandharvāś ca sahasraśaḥ
07,163.034c ṛṣayaḥ siddhasaṃghāś ca vyatiṣṭhanta didṛkṣayā
07,163.035a tad apsarobhir ākīrṇaṃ yakṣarākṣasasaṃkulam
07,163.035c śrīmad ākāśam abhavad bhūyo meghākulaṃ yathā
07,163.036a tatra smāntarhitā vāco vyacaranta punaḥ punaḥ
07,163.036c droṇasya stavasaṃyuktāḥ pārthasya ca mahātmanaḥ
07,163.036e visṛjyamāneṣv astreṣu jvālayatsu diśo daśa
07,163.036f*1288_01 abruvaṃs tatra siddhāś ca ṛṣayaś ca samāgatāḥ
07,163.037a naivedaṃ mānuṣaṃ yuddhaṃ nāsuraṃ na ca rākṣasam
07,163.037c na daivaṃ na ca gāndharvaṃ brāhmaṃ dhruvam idaṃ param
07,163.037e vicitram idam āścaryaṃ na no dṛṣṭaṃ na ca śrutam
07,163.038a ati pāṇḍavam ācāryo droṇaṃ cāpy ati pāṇḍavaḥ
07,163.038c nānayor antaraṃ draṣṭuṃ śakyam astreṇa kena cit
07,163.039a yadi rudro dvidhākṛtya yudhyetātmānam ātmanā
07,163.039c tatra śakyopamā kartum anyatra tu na vidyate
07,163.040a jñānam ekastham ācārye jñānaṃ yogaś ca pāṇḍave
07,163.040b*1289_01 droṇe sauṣṭhavam ācārye lāghavaṃ sauṣṭhavaṃ tathā
07,163.040b*1289_02 arjune dṛśyate vyaktaṃ nānyasmiṃs tad dhanurdhare
07,163.040b*1289_03 lakṣam ekastham ācārye lakṣaṃ vedhaś ca pāṇḍave
07,163.040b*1289_04 śaighryam ekastham ācārye śaighryaṃ vedhaś ca pāṇḍave
07,163.040b*1290_01 gatam ekastham ācārye gataṃ vedhaś ca pāṇḍave
07,163.040c śauryam ekastham ācārye balaṃ śauryaṃ ca pāṇḍave
07,163.041a nemau śakyau maheṣvāsau raṇe kṣepayituṃ paraiḥ
07,163.041c icchamānau punar imau hanyetāṃ sāmaraṃ jagat
07,163.042a ity abruvan mahārāja dṛṣṭvā tau puruṣarṣabhau
07,163.042c antarhitāni bhūtāni prakāśāni ca saṃghaśaḥ
07,163.042d*1291_01 yadā droṇaṃ mahārāja viśeṣayati pāṇḍavaḥ
07,163.043a tato droṇo brāhmam astraṃ prāduścakre mahāmatiḥ
07,163.043b*1292_01 tad astraṃ saṃdhitaṃ rājan ghorarūpaṃ mahāhave
07,163.043c saṃtāpayan raṇe pārthaṃ bhūtāny antarhitāni ca
07,163.044a tataś cacāla pṛthivī saparvatavanadrumā
07,163.044b*1293_01 saritaś ca pratisrotaḥ samūhur vai kṣaṇāntaram
07,163.044c vavau ca viṣamo vāyuḥ sāgarāś cāpi cukṣubhuḥ
07,163.045a tatas trāso mahān āsīt kurupāṇḍavasenayoḥ
07,163.045c sarveṣāṃ caiva bhūtānām udyate 'stre mahātmanā
07,163.046a tataḥ pārtho 'py asaṃbhrāntas tad astraṃ pratijaghnivān
07,163.046c brahmāstreṇaiva rājendra tataḥ sarvam aśīśamat
07,163.047a yadā na gamyate pāraṃ tayor anyatarasya vā
07,163.047c tataḥ saṃkulayuddhena tad yuddhaṃ vyakulīkṛtam
07,163.048a nājñāyata tataḥ kiṃ cit punar eva viśāṃ pate
07,163.048c pravṛtte tumule yuddhe droṇapāṇḍavayor mṛdhe
07,163.048d*1294_01 droṇas tyajya raṇe pārthaṃ pāñcālān anvadhāvata
07,163.048d*1294_02 arjuno 'pi raṇe droṇaṃ tyaktvā prādrāvayat kurūn
07,163.048d*1294_03 śaraughair atha tābhyāṃ tu chāyābhūtaṃ mahāmṛdhe
07,163.048d*1294_04 tumulaṃ prababhau rājan sarvasya jagato bhayam
07,163.049a śarajālaiḥ samākīrṇe meghajālair ivāmbare
07,163.049c na sma saṃpatate kaś cid antarikṣacaras tadā
07,164.001 saṃjaya uvāca
07,164.001a tasmiṃs tathā vartamāne narāśvagajasaṃkṣaye
07,164.001c duḥśāsano mahārāja dhṛṣṭadyumnam ayodhayat
07,164.002a sa tu rukmarathāsakto duḥśāsanaśarārditaḥ
07,164.002c amarṣāt tava putrasya śarair vāhān avākirat
07,164.003a kṣaṇena sa rathas tasya sadhvajaḥ sahasārathiḥ
07,164.003c nādṛśyata mahārāja pārṣatasya śaraiś citaḥ
07,164.004a duḥśāsanas tu rājendra pāñcālyasya mahātmanaḥ
07,164.004c nāśakat pramukhe sthātuṃ śarajālaprapīḍitaḥ
07,164.005a sa tu duḥśāsanaṃ bāṇair vimukhīkṛtya pārṣataḥ
07,164.005b*1295_01 dhṛṣṭadyumno 'pi rājendra bhagnaṃ dṛṣṭvā tavātmajam
07,164.005c kirañ śarasahasrāṇi droṇam evābhyayād raṇe
07,164.006a pratyapadyata hārdikyaḥ kṛtavarmā tadantaram
07,164.006c sodaryāṇāṃ trayaś caiva ta enaṃ paryavārayan
07,164.007a taṃ yamau pṛṣṭhato 'nvaitāṃ rakṣantau puruṣarṣabhau
07,164.007c droṇāyābhimukhaṃ yāntaṃ dīpyamānam ivānalam
07,164.008a saṃprahāram akurvaṃs te sarve sapta mahārathāḥ
07,164.008c amarṣitāḥ sattvavantaḥ kṛtvā maraṇam agrataḥ
07,164.009a śuddhātmānaḥ śuddhavṛttā rājan svargapuraskṛtāḥ
07,164.009c āryaṃ yuddham akurvanta parasparajigīṣavaḥ
07,164.010a śuklābhijanakarmāṇo matimanto janādhipāḥ
07,164.010c dharmayuddham ayudhyanta prekṣanto gatim uttamām
07,164.011a na tatrāsīd adharmiṣṭham aśastraṃ yuddham eva ca
07,164.011c nātra karṇī na nālīko na lipto na ca vastakaḥ
07,164.012a na sūcī kapiśo nātra na gavāsthir gajāsthikaḥ
07,164.012b*1296_01 na cūlī baliśas tatra na yamī nāpi pāvakaḥ
07,164.012c iṣur āsīn na saṃśliṣṭo na pūtir na ca jihmagaḥ
07,164.013a ṛjūny eva viśuddhāni sarve śastrāṇy adhārayan
07,164.013c suyuddhena parāṃl lokān īpsantaḥ kīrtim eva ca
07,164.014a tadāsīt tumulaṃ yuddhaṃ sarvadoṣavivarjitam
07,164.014c caturṇāṃ tava yodhānāṃ tais tribhiḥ pāṇḍavaiḥ saha
07,164.015a dhṛṣṭadyumnas tu tān hitvā tava rājan ratharṣabhān
07,164.015c yamābhyāṃ vāritān dṛṣṭvā śīghrāstro droṇam abhyayāt
07,164.016a nivāritās tu te vīrās tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
07,164.016c samasajjanta catvāro vātāḥ parvatayor iva
07,164.017a dvābhyāṃ dvābhyāṃ yamau sārdhaṃ rathābhyāṃ rathapuṃgavau
07,164.017c samāsaktau tato droṇaṃ dhṛṣṭadyumno 'bhyavartata
07,164.018a dṛṣṭvā droṇāya pāñcālyaṃ vrajantaṃ yuddhadurmadam
07,164.018c yamābhyāṃ tāṃś ca saṃsaktāṃs tadantaram upādravat
07,164.018d*1297_01 tatas tava suto rājan sātvatena samāgataḥ
07,164.019a duryodhano mahārāja kirañ śoṇitabhojanān
07,164.019c taṃ sātyakiḥ śīghrataraṃ punar evābhyavartata
07,164.020a tau parasparam āsādya samīpe kurumādhavau
07,164.020c hasamānau nṛśārdūlāv abhītau samagacchatām
07,164.021a bālye vṛttāni sarvāṇi prīyamāṇau vicintya tau
07,164.021c anyonyaṃ prekṣamāṇau ca hasamānau punaḥ punaḥ
07,164.022a atha duryodhano rājā sātyakiṃ pratyabhāṣata
07,164.022c priyaṃ sakhāyaṃ satataṃ garhayan vṛttam ātmanaḥ
07,164.023a dhik krodhaṃ dhik sakhe lobhaṃ dhiṅ mohaṃ dhig amarṣitam
07,164.023c dhig astu kṣātram ācāraṃ dhig astu balam aurasam
07,164.024a yat tvaṃ mām abhisaṃdhatse tvāṃ cāhaṃ śinipuṃgava
07,164.024c tvaṃ hi prāṇaiḥ priyataro mamāhaṃ ca sadā tava
07,164.025a smarāmi tāni sarvāṇi bālye vṛttāni yāni nau
07,164.025c tāni sarvāṇi jīrṇāni sāṃprataṃ nau raṇājire
07,164.025e kim anyat krodhalobhābhyāṃ yudhyāmi tvādya sātvata
07,164.026a taṃ tathāvādinaṃ rājan sātyakiḥ pratyabhāṣata
07,164.026c prahasan viśikhāṃs tīkṣṇān udyamya paramāstravit
07,164.027a neyaṃ sabhā rājaputra na cācāryaniveśanam
07,164.027c yatra krīḍitam asmābhis tadā rājan samāgataiḥ
07,164.028 duryodhana uvāca
07,164.028a kva sā krīḍā gatāsmākaṃ bālye vai śinipuṃgava
07,164.028c kva ca yuddham idaṃ bhūyaḥ kālo hi duratikramaḥ
07,164.029a kiṃ nu no vidyate kṛtyaṃ dhanena dhanalipsayā
07,164.029c yatra yudhyāmahe sarve dhanalobhāt samāgatāḥ
07,164.030 saṃjaya uvāca
07,164.030a taṃ tathāvādinaṃ tatra rājānaṃ mādhavo 'bravīt
07,164.030c evaṃvṛttaṃ sadā kṣatraṃ yad dhantīha gurūn api
07,164.031a yadi te 'haṃ priyo rājañ jahi māṃ mā ciraṃ kṛthāḥ
07,164.031c tvatkṛte sukṛtāṃl lokān gaccheyaṃ bharatarṣabha
07,164.032a yā te śaktir balaṃ caiva tat kṣipraṃ mayi darśaya
07,164.032c necchāmy etad ahaṃ draṣṭuṃ mitrāṇāṃ vyasanaṃ mahat
07,164.033a ity evaṃ vyaktam ābhāṣya pratibhāṣya ca sātyakiḥ
07,164.033c abhyayāt tūrṇam avyagro nirapekṣo viśāṃ pate
07,164.034a tam āyāntam abhiprekṣya pratyagṛhṇāt tavātmajaḥ
07,164.034c śaraiś cāvākirad rājañ śaineyaṃ tanayas tava
07,164.035a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ kurumādhavasiṃhayoḥ
07,164.035c anyonyaṃ kruddhayor ghoraṃ yathā dviradasiṃhayoḥ
07,164.036a tataḥ pūrṇāyatotsṛṣṭaiḥ sātvataṃ yuddhadurmadam
07,164.036c duryodhanaḥ pratyavidhyad daśabhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,164.037a taṃ sātyakiḥ pratyaviddhat tathaiva daśabhiḥ śaraiḥ
07,164.037b*1298_01 duryodhanas tataḥ kruddho mādhavaṃ navabhiḥ śaraiḥ
07,164.037c pañcāśatā punaś cājau triṃśatā daśabhiś ca ha
07,164.037d*1299_01 sātyakiṃ tu tato rājan prahasaṃs tanayas tava
07,164.037d*1299_02 ākarṇamuktair niśitair vivyādha triṃśatā śaraiḥ
07,164.037d*1299_03 tato 'sya saśaraṃ cāpaṃ kṣurapreṇa dvidhākarot
07,164.037d*1299_04 so 'nyat kārmukam ādāya laghuhastas tato dṛḍham
07,164.037d*1299_05 sātyakir vyasṛjac cāpi śaraśreṇīṃ sutasya te
07,164.037d*1299_06 tām āpatantīṃ sahasā śaraśreṇīṃ jighāṃsayā
07,164.037d*1299_07 ciccheda bahudhā rājaṃs tata uccukruśur janāḥ
07,164.037d*1299_08 sātyakiṃ ca trisaptatyā pīḍayām āsa vegitaḥ
07,164.037d*1299_09 svarṇapuṅkhaiḥ śilādhautair ākarṇāpūrṇaniḥsṛtaiḥ
07,164.038a tasya saṃdadhataś ceṣūn saṃhiteṣuṃ ca kārmukam
07,164.038c acchinat sātyakis tūrṇaṃ śaraiś caivābhyavīvṛṣat
07,164.039a sa gāḍhaviddho vyathitaḥ pratyapāyād rathāntaram
07,164.039c duryodhano mahārāja dāśārhaśarapīḍitaḥ
07,164.040a samāśvasya tu putras te sātyakiṃ punar abhyayāt
07,164.040c visṛjann iṣujālāni yuyudhānarathaṃ prati
07,164.041a tathaiva sātyakir bāṇān duryodhanarathaṃ prati
07,164.041c pratataṃ vyasṛjad rājaṃs tat saṃkulam avartata
07,164.042a tatreṣubhiḥ kṣipyamāṇaiḥ patadbhiś ca samantataḥ
07,164.042c agner iva mahākakṣe śabdaḥ samabhavan mahān
07,164.042d*1300_01 tayoḥ śarasahasraiś ca saṃchannaṃ vasudhātalam
07,164.042d*1300_02 agamyarūpaṃ ca śarair ākāśaṃ samapadyata
07,164.043a tatrābhyadhikam ālakṣya mādhavaṃ rathasattamam
07,164.043c kṣipram abhyapatat karṇaḥ parīpsaṃs tanayaṃ tava
07,164.044a na tu taṃ marṣayām āsa bhīmaseno mahābalaḥ
07,164.044c abhyayāt tvaritaḥ karṇaṃ visṛjan sāyakān bahūn
07,164.045a tasya karṇaḥ śitān bāṇān pratihanya hasann iva
07,164.045c dhanuḥ śarāṃś ca ciccheda sūtaṃ cābhyahanac charaiḥ
07,164.046a bhīmasenas tu saṃkruddho gadām ādāya pāṇḍavaḥ
07,164.046c dhvajaṃ dhanuś ca sūtaṃ ca saṃmamardāhave ripoḥ
07,164.046d*1301_01 rathacakraṃ ca karṇasya babhañja sa mahābalaḥ
07,164.046d*1301_02 bhagnacakre rathe 'tiṣṭhad akampaḥ śailarāḍ iva
07,164.046d*1301_03 ekacakraṃ rathaṃ tasya tam ūhuḥ suciraṃ hayāḥ
07,164.046d*1301_04 ekacakram ivārkasya rathaṃ saptarṣayo 'malāḥ
07,164.047a amṛṣyamāṇaḥ karṇas tu bhīmasenam ayudhyata
07,164.047c vividhair iṣujālaiś ca nānāśastraiś ca saṃyuge
07,164.047d*1302_01 bhīmasenas tu saṃkruddhaḥ sūtaputram ayodhayat
07,164.048a saṃkule vartamāne tu rājā dharmasuto 'bravīt
07,164.048c pāñcālānāṃ naravyāghrān matsyānāṃ ca nararṣabhān
07,164.049a ye naḥ prāṇāḥ śiro ye no ye no yodhā mahābalāḥ
07,164.049c ta ete dhārtarāṣṭreṣu viṣaktāḥ puruṣarṣabhāḥ
07,164.050a kiṃ tiṣṭhata yathā mūḍhāḥ sarve vigatacetasaḥ
07,164.050c tatra gacchata yatraite yudhyante māmakā rathāḥ
07,164.051a kṣatradharmaṃ puraskṛtya sarva eva gatajvarāḥ
07,164.051c jayanto vadhyamānā vā gatim iṣṭāṃ gamiṣyatha
07,164.052a jitvā ca bahubhir yajñair yakṣyadhvaṃ bhūridakṣiṇaiḥ
07,164.052c hatā vā devasād bhūtvā lokān prāpsyatha puṣkalān
07,164.053a te rājñā coditā vīrā yotsyamānā mahārathāḥ
07,164.053c caturdhā vahinīṃ kṛtvā tvaritā droṇam abhyayuḥ
07,164.054a pāñcālās tv ekato droṇam abhyaghnan bahubhiḥ śaraiḥ
07,164.054c bhīmasenapurogāś ca ekataḥ paryavārayan
07,164.055a āsaṃs tu pāṇḍuputrāṇāṃ trayo 'jihmā mahārathāḥ
07,164.055c yamau ca bhīmasenaś ca prākrośanta dhanaṃjayam
07,164.056a abhidravārjuna kṣipraṃ kurūn droṇād apānuda
07,164.056c tata enaṃ haniṣyanti pāñcālā hatarakṣiṇam
07,164.057a kauraveyāṃs tataḥ pārthaḥ sahasā samupādravat
07,164.057c pāñcālān eva tu droṇo dhṛṣṭadyumnapurogamān
07,164.057d*1303_01 sasṛjus tarasā vīrān pañcame 'hani bhārata
07,164.058a pāñcālānāṃ tato droṇo 'py akarot kadanaṃ mahat
07,164.058c yathā kruddho raṇe śakro dānavānāṃ kṣayaṃ purā
07,164.059a droṇāstreṇa mahārāja vadhyamānāḥ pare yudhi
07,164.059c nātrasanta raṇe droṇāt sattvavanto mahārathāḥ
07,164.060a vadhyamānā mahārāja pāñcālāḥ sṛñjayās tathā
07,164.060c droṇam evābhyayur yuddhe mohayanto mahāratham
07,164.061a teṣāṃ tūtsādyamānānāṃ pāñcālānāṃ samantataḥ
07,164.061c abhavad bhairavo nādo vadhyatāṃ śaraśaktibhiḥ
07,164.062a vadhyamāneṣu saṃgrāme pāñcāleṣu mahātmanā
07,164.062c udīryamāṇe droṇāstre pāṇḍavān bhayam āviśat
07,164.063a dṛṣṭvāśvanarasaṃghānāṃ vipulaṃ ca kṣayaṃ yudhi
07,164.063b*1304_01 dṛṣṭvā ca naranāgāśvapattīnāṃ vipulaṃ kṣayam
07,164.063c pāṇḍaveyā mahārāja nāśaṃsur vijayaṃ tadā
07,164.064a kaccid droṇo na naḥ sarvān kṣapayet paramāstravit
07,164.064c samiddhaḥ śiśirāpāye dahan kakṣam ivānalaḥ
07,164.065a na cainaṃ saṃyuge kaś cit samarthaḥ prativīkṣitum
07,164.065c na cainam arjuno jātu pratiyudhyeta dharmavit
07,164.066a trastān kuntīsutān dṛṣṭvā droṇasāyakapīḍitān
07,164.066c matimāñ śreyase yuktaḥ keśavo 'rjunam abravīt
07,164.067a naiṣa yuddhena saṃgrāme jetuṃ śakyaḥ kathaṃ cana
07,164.067b*1305_01 sadhanur dhanvināṃ śreṣṭho devair api savāsavaiḥ
07,164.067b*1305_02 nyastaśastras tu saṃgrāme śakyo hantuṃ bhaven nṛbhiḥ
07,164.067c api vṛtrahaṇā yuddhe rathayūthapayūthapaḥ
07,164.068a āsthīyatāṃ jaye yogo dharmam utsṛjya pāṇḍava
07,164.068c yathā vaḥ saṃyuge sarvān na hanyād rukmavāhanaḥ
07,164.069a aśvatthāmni hate naiṣa yudhyed iti matir mama
07,164.069c taṃ hataṃ saṃyuge kaś cid asmai śaṃsatu mānavaḥ
07,164.070a etan nārocayad rājan kuntīputro dhanaṃjayaḥ
07,164.070c anye tv arocayan sarve kṛcchreṇa tu yudhiṣṭhiraḥ
07,164.071a tato bhīmo mahābāhur anīke sve mahāgajam
07,164.071c jaghāna gadayā rājann aśvatthāmānam ity uta
07,164.071d*1306_01 parapramathanaṃ ghoraṃ mālavasyendravarmaṇaḥ
07,164.072a bhīmasenas tu savrīḍam upetya droṇam āhave
07,164.072c aśvatthāmā hata iti śabdam uccaiś cakāra ha
07,164.073a aśvatthāmeti hi gajaḥ khyāto nāmnā hato 'bhavat
07,164.073c kṛtvā manasi taṃ bhīmo mithyā vyāhṛtavāṃs tadā
07,164.074a bhīmasenavacaḥ śrutvā droṇas tat param apriyam
07,164.074c manasā sannagātro 'bhūd yathā saikatam ambhasi
07,164.075a śaṅkamānaḥ sa tan mithyā vīryajñaḥ svasutasya vai
07,164.075c hataḥ sa iti ca śrutvā naiva dhairyād akampata
07,164.076a sa labdhvā cetanāṃ droṇaḥ kṣaṇenaiva samāśvasat
07,164.076c anucintyātmanaḥ putram aviṣahyam arātibhiḥ
07,164.077a sa pārṣatam abhidrutya jighāṃsur mṛtyum ātmanaḥ
07,164.077c avākirat sahasreṇa tīkṣṇānāṃ kaṅkapatriṇām
07,164.078a taṃ vai viṃśatisāhasrāḥ pāñcālānāṃ nararṣabhāḥ
07,164.078c tathā carantaṃ saṃgrāme sarvato vyakirañ śaraiḥ
07,164.078d*1307_01 taiḥ śarair āvṛtaṃ droṇaṃ nāpaśyāma mahāratham
07,164.078d*1307_02 bhāskaraṃ jaladai ruddhaṃ varṣāsv iva viśāṃ pate
07,164.078d*1307_03 vidhūya tān bāṇagaṇān pāñcālānāṃ mahārathaḥ
07,164.079a tataḥ prāduṣkarod droṇo brāhmam astraṃ paraṃtapaḥ
07,164.079c vadhāya teṣāṃ śūrāṇāṃ pāñcālānām amarṣitaḥ
07,164.080a tato vyarocata droṇo vinighnan sarvasomakān
07,164.080c śirāṃsy apātayac cāpi pāñcālānāṃ mahāmṛdhe
07,164.080e tathaiva parighākārān bāhūn kanakabhūṣaṇān
07,164.081a te vadhyamānāḥ samare bhāradvājena pārthivāḥ
07,164.081c medinyām anvakīryanta vātanunnā iva drumāḥ
07,164.082a kuñjarāṇāṃ ca patatāṃ hayaughānāṃ ca bhārata
07,164.082c agamyarūpā pṛthivī māṃsaśoṇitakardamā
07,164.083a hatvā viṃśatisāhasrān pāñcālānāṃ rathavrajān
07,164.083c atiṣṭhad āhave droṇo vidhūmo 'gnir iva jvalan
07,164.084a tathaiva ca punaḥ kruddho bhāradvājaḥ pratāpavān
07,164.084c vasudānasya bhallena śiraḥ kāyād apāharat
07,164.085a punaḥ pañcaśatān matsyān ṣaṭsahasrāṃś ca sṛñjayān
07,164.085c hastinām ayutaṃ hatvā jaghānāśvāyutaṃ punaḥ
07,164.086a kṣatriyāṇām abhāvāya dṛṣṭvā droṇam avasthitam
07,164.086c ṛṣayo 'bhyāgamaṃs tūrṇaṃ havyavāhapurogamāḥ
07,164.087a viśvāmitro jamadagnir bhāradvājo 'tha gautamaḥ
07,164.087c vasiṣṭhaḥ kaśyapo 'triś ca brahmalokaṃ ninīṣavaḥ
07,164.088a sikatāḥ pṛśnayo gargā bālakhilyā marīcipāḥ
07,164.088c bhṛgavo 'ṅgirasaś caiva sūkṣmāś cānye maharṣayaḥ
07,164.089a ta enam abruvan sarve droṇam āhavaśobhinam
07,164.089c adharmataḥ kṛtaṃ yuddhaṃ samayo nidhanasya te
07,164.090a nyasyāyudhaṃ raṇe droṇa sametyāsmān avasthitān
07,164.090c nātaḥ krūrataraṃ karma punaḥ kartuṃ tvam arhasi
07,164.091a vedavedāṅgaviduṣaḥ satyadharmaparasya ca
07,164.091c brāhmaṇasya viśeṣeṇa tavaitan nopapadyate
07,164.092a nyasyāyudham amogheṣo tiṣṭha vartmani śāśvate
07,164.092c paripūrṇaś ca kālas te vastuṃ loke 'dya mānuṣe
07,164.092d*1308_01 brahmāstreṇa tvayā dagdhā anastrajñā narā bhuvi
07,164.092d*1308_02 yad etad īdṛśaṃ vipra kṛtaṃ karma na sādhu tat
07,164.092d*1308_03 nyasyāyudhaṃ raṇe kṣipraṃ droṇa mā tvaṃ ciraṃ kṛthāḥ
07,164.092d*1308_04 mā pāpiṣṭhataraṃ karma kariṣyasi punar dvija
07,164.093a iti teṣāṃ vacaḥ śrutvā bhīmasenavacaś ca tat
07,164.093c dhṛṣṭadyumnaṃ ca saṃprekṣya raṇe sa vimanābhavat
07,164.094a sa dahyamāno vyathitaḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
07,164.094b*1309_01 yudhiṣṭhiram upāgamya droṇo vacanam abravīt
07,164.094b*1309_02 satyaṃ kathaya rājendra yadi jīvati me sutaḥ
07,164.094c ahataṃ vā hataṃ veti papraccha sutam ātmanaḥ
07,164.095a sthirā buddhir hi droṇasya na pārtho vakṣyate 'nṛtam
07,164.095c trayāṇām api lokānām aiśvaryārthe kathaṃ cana
07,164.096a tasmāt taṃ paripapraccha nānyaṃ kaṃ cid viśeṣataḥ
07,164.096c tasmiṃs tasya hi satyāśā bālyāt prabhṛti pāṇḍave
07,164.097a tato niṣpāṇḍavām urvīṃ kariṣyantaṃ yudhāṃ patim
07,164.097c droṇaṃ jñātvā dharmarājaṃ govindo vyathito 'bravīt
07,164.098a yady ardhadivasaṃ droṇo yudhyate manyum āsthitaḥ
07,164.098c satyaṃ bravīmi te senā vināśaṃ samupaiṣyati
07,164.099a sa bhavāṃs trātu no droṇāt satyāj jyāyo 'nṛtaṃ bhavet
07,164.099c anṛtaṃ jīvitasyārthe vadan na spṛśyate 'nṛtaiḥ
07,164.099d*1310_01 kāminīṣu vivāheṣu gavām arthe tathā dhane
07,164.099d*1310_02 brāhmaṇābhyavapattau ca anṛte nāsti pātakam
07,164.100a tayoḥ saṃvadator evaṃ bhīmaseno 'bravīd idam
07,164.100c śrutvaiva taṃ mahārāja vadhopāyaṃ mahātmanaḥ
07,164.101a gāhamānasya te senāṃ mālavasyendravarmaṇaḥ
07,164.101c aśvatthāmeti vikhyāto gajaḥ śakragajopamaḥ
07,164.102a nihato yudhi vikramya tato 'haṃ droṇam abruvam
07,164.102c aśvatthāmā hato brahman nivartasvāhavād iti
07,164.103a nūnaṃ nāśraddadhad vākyam eṣa me puruṣarṣabhaḥ
07,164.103c sa tvaṃ govindavākyāni mānayasva jayaiṣiṇaḥ
07,164.104a droṇāya nihataṃ śaṃsa rājañ śāradvatīsutam
07,164.104c tvayokto naiṣa yudhyeta jātu rājan dvijarṣabhaḥ
07,164.104e satyavān hi nṛloke 'smin bhavān khyāto janādhipa
07,164.105a tasya tad vacanaṃ śrutvā kṛṣṇavākyapracoditaḥ
07,164.105c bhāvitvāc ca mahārāja vaktuṃ samupacakrame
07,164.106a tam atathyabhaye magno jaye sakto yudhiṣṭhiraḥ
07,164.106c avyaktam abravīd rājan hataḥ kuñjara ity uta
07,164.107a tasya pūrvaṃ rathaḥ pṛthvyāś caturaṅgula uttaraḥ
07,164.107c babhūvaivaṃ tu tenokte tasya vāhāspṛśan mahīm
07,164.108a yudhiṣṭhirāt tu tad vākyaṃ śrutvā droṇo mahārathaḥ
07,164.108c putravyasanasaṃtapto nirāśo jīvite 'bhavat
07,164.109a āgaskṛtam ivātmānaṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
07,164.109c ṛṣivākyaṃ ca manvānaḥ śrutvā ca nihataṃ sutam
07,164.110a vicetāḥ paramodvigno dhṛṣṭadyumnam avekṣya ca
07,164.110c yoddhuṃ nāśaknuvad rājan yathāpūrvam ariṃdama
07,164.111a taṃ dṛṣṭvā paramodvignaṃ śokopahatacetasam
07,164.111c pāñcālarājasya suto dhṛṣṭadyumnaḥ samādravat
07,164.112a ya iṣṭvā manujendreṇa drupadena mahāmakhe
07,164.112c labdho droṇavināśāya samiddhād dhavyavāhanāt
07,164.113a sa dhanur jaitram ādāya ghoraṃ jaladanisvanam
07,164.113c dṛḍhajyam ajaraṃ divyaṃ śarāṃś cāśīviṣopamān
07,164.114a saṃdadhe kārmuke tasmiñ śaram āśīviṣopamam
07,164.114c droṇaṃ jighāṃsuḥ pāñcālyo mahājvālam ivānalam
07,164.115a tasya rūpaṃ śarasyāsīd dhanurjyāmaṇḍalāntare
07,164.115c dyotato bhāskarasyeva ghanānte pariveśinaḥ
07,164.116a pārṣatena parāmṛṣṭaṃ jvalantam iva tad dhanuḥ
07,164.116c antakālam iva prāptaṃ menire vīkṣya sainikāḥ
07,164.117a tam iṣuṃ saṃhitaṃ tena bhāradvājaḥ pratāpavān
07,164.117c dṛṣṭvāmanyata dehasya kālaparyāyam āgatam
07,164.118a tataḥ sa yatnam ātiṣṭhad ācāryas tasya vāraṇe
07,164.118c na cāsyāstrāṇi rājendra prādurāsan mahātmanaḥ
07,164.119a tasya tv ahāni catvāri kṣapā caikāsyato gatā
07,164.119b*1311_01 tasya tv ahaś ca rātriś ca śarān abhyasato 'gamat
07,164.119c tasya cāhnas tribhāgena kṣayaṃ jagmuḥ patatriṇaḥ
07,164.120a sa śarakṣayam āsādya putraśokena cārditaḥ
07,164.120c vividhānāṃ ca divyānām astrāṇām aprasannatām
07,164.121a utsraṣṭukāmaḥ śastrāṇi vipravākyābhicoditaḥ
07,164.121c tejasā preryamāṇaś ca yuyudhe so 'timānuṣam
07,164.122a athānyat sa samādāya divyam āṅgirasaṃ dhanuḥ
07,164.122c śarāṃś ca brahmadaṇḍābhān dhṛṣṭadyumnam ayodhayat
07,164.123a tatas taṃ śaravarṣeṇa mahatā samavākirat
07,164.123c vyaśātayac ca saṃkruddho dhṛṣṭadyumnam amarṣaṇaḥ
07,164.123d*1312_01 tataś ca pārṣato rājan samākṛṣya dhanur mahat
07,164.123d*1312_02 śaraṃ mumoca niśitaṃ bhāradvājajighāṃsayā
07,164.124a taṃ śaraṃ śatadhā cāsya droṇaś ciccheda sāyakaiḥ
07,164.124c dhvajaṃ dhanuś ca niśitaiḥ sārathiṃ cāpy apātayat
07,164.125a dhṛṣṭadyumnaḥ prahasyānyat punar ādāya kārmukam
07,164.125c śitena cainaṃ bāṇena pratyavidhyat stanāntare
07,164.126a so 'tividdho maheṣvāsaḥ saṃbhrānta iva saṃyuge
07,164.126c bhallena śitadhāreṇa cicchedāsya mahad dhanuḥ
07,164.127a yac cāsya bāṇaṃ vikṛtaṃ dhanūṃṣi ca viśāṃ pate
07,164.127c sarvaṃ saṃchidya durdharṣo gadāṃ khaḍgam athāpi ca
07,164.128a dhṛṣṭadyumnaṃ tato 'vidhyan navabhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,164.128c jīvitāntakaraiḥ kruddhaḥ kruddharūpaṃ paraṃtapaḥ
07,164.129a dhṛṣṭadyumnarathasyāśvān svarathāśvair mahārathaḥ
07,164.129c amiśrayad ameyātmā brāhmam astram udīrayan
07,164.130a te miśrā bahv aśobhanta javanā vātaraṃhasaḥ
07,164.130c pārāvatasavarṇāś ca śoṇāś ca bharatarṣabha
07,164.131a yathā savidyuto meghā nadanto jaladāgame
07,164.131c tathā rejur mahārāja miśritā raṇamūrdhani
07,164.132a īṣābandhaṃ cakrabandhaṃ rathabandhaṃ tathaiva ca
07,164.132c praṇāśayad ameyātmā dhṛṣṭadyumnasya sa dvijaḥ
07,164.133a sa chinnadhanvā viratho hatāśvo hatasārathiḥ
07,164.133c uttamām āpadaṃ prāpya gadāṃ vīraḥ parāmṛśat
07,164.134a tām asya viśikhais tīkṣṇaiḥ kṣipyamāṇāṃ mahārathaḥ
07,164.134c nijaghāna śarair droṇaḥ kruddhaḥ satyaparākramaḥ
07,164.135a tāṃ dṛṣṭvā tu naravyāghro droṇena nihatāṃ śaraiḥ
07,164.135c vimalaṃ khaḍgam ādatta śatacandraṃ ca bhānumat
07,164.136a asaṃśayaṃ tathābhūte pāñcālyaḥ sādhv amanyata
07,164.136c vadham ācāryamukhyasya prāptakālaṃ mahātmanaḥ
07,164.137a tataḥ svarathanīḍasthaḥ svarathasya ratheṣayā
07,164.137c agacchad asim udyamya śatacandraṃ ca bhānumat
07,164.138a cikīrṣur duṣkaraṃ karma dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ
07,164.138c iyeṣa vakṣo bhettuṃ ca bhāradvājasya saṃyuge
07,164.139a so 'tiṣṭhad yugamadhye vai yugasaṃnahaneṣu ca
07,164.139c śoṇānāṃ jaghanārdheṣu tat sainyāḥ samapūjayan
07,164.140a tiṣṭhato yugapālīṣu śoṇān apy adhitiṣṭhataḥ
07,164.140c nāpaśyad antaraṃ droṇas tad adbhutam ivābhavat
07,164.141a kṣipraṃ śyenasya carato yathaivāmiṣagṛddhinaḥ
07,164.141c tadvad āsīd abhīsāro droṇaṃ prārthayato raṇe
07,164.142a tasyāśvān rathaśaktyāsau tadā kruddhaḥ parākramī
07,164.142c sarvān ekaikaśo droṇaḥ kapotābhān ajīghanat
07,164.143a te hatā nyapatan bhūmau dhṛṣṭadyumnasya vājinaḥ
07,164.143c śoṇāś ca paryamucyanta rathabandhād viśāṃ pate
07,164.144a tān hayān nihatān dṛṣṭvā dvijāgryeṇa sa pārṣataḥ
07,164.144c nāmṛṣyata yudhāṃ śreṣṭho yājñasenir mahārathaḥ
07,164.145a virathaḥ sa gṛhītvā tu khaḍgaṃ khaḍgabhṛtāṃ varaḥ
07,164.145c droṇam abhyapatad rājan vainateya ivoragam
07,164.146a tasya rūpaṃ babhau rājan bhāradvājaṃ jighāṃsataḥ
07,164.146c yathā rūpaṃ paraṃ viṣṇor hiraṇyakaśipor vadhe
07,164.147a so 'carad vividhān mārgān prakārān ekaviṃśatim
07,164.147b*1313_01 darśayām āsa kauravya pārṣato vicaran raṇe
07,164.147c bhrāntam udbhrāntam āviddham āplutaṃ prasṛtaṃ sṛtam
07,164.148a parivṛttaṃ nivṛttaṃ ca khaḍgaṃ carma ca dhārayan
07,164.148c saṃpātaṃ samudīrṇaṃ ca darśayām āsa pārṣataḥ
07,164.148d*1314_01 bhārataṃ kauśikaṃ caiva sātvataṃ caiva śikṣayā
07,164.148d*1314_02 darśayan vyacarad yuddhe droṇasyāntacikīrṣayā
07,164.148d*1314_03 caratas tasya tān mārgān vicitrān khaḍgacarmiṇaḥ
07,164.148d*1314_04 vyasmayanta raṇe yodhā devatāś ca samāgatāḥ
07,164.149a tataḥ śarasahasreṇa śatacandram apātayat
07,164.149c khaḍgaṃ carma ca saṃbādhe dhṛṣṭadyumnasya sa dvijaḥ
07,164.150a te tu vaitastikā nāma śarā hy āsannaghātinaḥ
07,164.150c nikṛṣṭayuddhe droṇasya nānyeṣāṃ santi te śarāḥ
07,164.151a śāradvatasya pārthasya drauṇer vaikartanasya ca
07,164.151b*1315_01 ṛte śāradvatāt pārthād droṇer vaikartanāt tathā
07,164.151c pradyumnayuyudhānābhyām abhimanyoś ca te śarāḥ
07,164.152a athāsyeṣuṃ samādhatta dṛḍhaṃ paramasaṃśitam
07,164.152c antevāsinam ācāryo jighāṃsuḥ putrasaṃmitam
07,164.153a taṃ śarair daśabhis tīkṣṇaiś ciccheda śinipuṃgavaḥ
07,164.153b*1316_01 paśyatas tasya tān mārgān vicitrān khaḍgacarmaṇi
07,164.153c paśyatas tava putrasya karṇasya ca mahātmanaḥ
07,164.153e grastam ācāryamukhyena dhṛṣṭadyumnam amocayat
07,164.154a carantaṃ rathamārgeṣu sātyakiṃ satyavikramam
07,164.154c droṇakarṇāntaragataṃ kṛpasyāpi ca bhārata
07,164.154e apaśyetāṃ mahātmānau viṣvaksenadhanaṃjayau
07,164.155a apūjayetāṃ vārṣṇeyaṃ bruvāṇau sādhu sādhv iti
07,164.155c divyāny astrāṇi sarveṣāṃ yudhi nighnantam acyutam
07,164.155e abhipatya tataḥ senāṃ viṣvaksenadhanaṃjayau
07,164.156a dhanaṃjayas tataḥ kṛṣṇam abravīt paśya keśava
07,164.156c ācāryavaramukhyānāṃ madhye krīḍan madhūdvahaḥ
07,164.157a ānandayati māṃ bhūyaḥ sātyakiḥ satyavikramaḥ
07,164.157c mādrīputrau ca bhīmaṃ ca rājānaṃ ca yudhiṣṭhiram
07,164.158a yac chikṣayānuddhataḥ san raṇe carati sātyakiḥ
07,164.158c mahārathān upakrīḍan vṛṣṇīnāṃ kīrtivardhanaḥ
07,164.159a tam ete pratinandanti siddhāḥ sainyāś ca vismitāḥ
07,164.159c ajayyaṃ samare dṛṣṭvā sādhu sādhv iti sātvatam
07,164.159e yodhāś cobhayataḥ sarve karmabhiḥ samapūjayan
07,165.001 saṃjaya uvāca
07,165.001*1317_01 sātvatasya tu tat karma dṛṣṭvā duryodhanādayaḥ
07,165.001*1317_02 śaineyaṃ sarvataḥ kruddhā vārayām āsur añjasā
07,165.001*1317_03 kṛpakarṇau ca samare putrāś ca tava māriṣa
07,165.001*1317_04 śaineyaṃ tvarayābhyetya vinighnan niśitaiḥ śaraiḥ
07,165.001*1317_05 yudhiṣṭhiras tato rājā mādrīputrau ca pāṇḍavau
07,165.001*1317_06 bhīmasenaś ca balavān sātvataṃ paryavārayan
07,165.001*1317_07 karṇaś ca śaravarṣeṇa gautamaś ca mahārathaḥ
07,165.001*1317_08 duryodhanādayas te ca śaineyaṃ paryavārayan
07,165.001*1317_09 tāṃ vṛṣṭiṃ sahasā rājann utthitāṃ ghorarūpiṇīm
07,165.001*1317_10 vārayām āsa śaineyo yodhayaṃs tān mahārathān
07,165.001*1317_11 teṣām astrāṇi divyāni saṃhitāni mahātmanām
07,165.001*1317_12 vārayām āsa vidhivad divyair astrair mahāmṛdhe
07,165.001*1318_01 saṃprahṛṣṭācyuto dṛṣṭvā sādhu sādhv iti pūjayan
07,165.001*1318_02 taṃ yaudhāś cābhavan sarve karmaṇānena pūjayan
07,165.001*1318_03 evam uktvā mahārāja vāsudevaṃ dhanaṃjayaḥ
07,165.001*1318_04 prāyāt tava balaṃ jiṣṇur bhāradvājarathaṃ prati
07,165.001*1318_05 tatrāsīd bhairavo nādas tāvakānāṃ jayaiṣiṇām
07,165.001*1318_06 samabhidravatāṃ pārthaṃ daityānām iva vāsavam
07,165.001*1318_07 tatrākaron mahārāja mahīṃ śoṇitakardamām
07,165.001*1318_08 prācchinac cottamāṅgāni pārtho 'śvanaradantinām
07,165.001a krūram āyodhanaṃ jajñe tasmin rājasamāgame
07,165.001c rudrasyeva hi kruddhasya nighnatas tu paśūn yathā
07,165.002a hastānām uttamāṅgānāṃ kārmukāṇāṃ ca bhārata
07,165.002c chatrāṇāṃ cāpaviddhānāṃ cāmarāṇāṃ ca saṃyuge
07,165.002d*1319_01 rāśayaḥ sma vyadṛśyanta tatra tatra raṇājire
07,165.003a bhagnacakrai rathaiś cāpi pātitaiś ca mahādhvajaiḥ
07,165.003c sādibhiś ca hataiḥ śūraiḥ saṃkīrṇā vasudhābhavat
07,165.004a bāṇapātanikṛttās tu yodhās te kurusattama
07,165.004c ceṣṭanto vividhāś ceṣṭā vyadṛśyanta mahāhave
07,165.005a vartamāne tathā yuddhe ghore devāsuropame
07,165.005c abravīt kṣatriyāṃs tatra dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
07,165.005e abhidravata saṃyattāḥ kumbhayoniṃ mahārathāḥ
07,165.006a eṣa vai pārṣato vīro bhāradvājena saṃgataḥ
07,165.006c ghaṭate ca yathāśakti bhāradvājasya nāśane
07,165.007a yādṛśāni hi rūpāṇi dṛśyante no mahāraṇe
07,165.007c adya droṇaṃ raṇe kruddhaḥ pātayiṣyati pārṣataḥ
07,165.007e te yūyaṃ sahitā bhūtvā kumbhayoniṃ parīpsata
07,165.008a yudhiṣṭhirasamājñaptāḥ sṛñjayānāṃ mahārathāḥ
07,165.008c abhyadravanta saṃyattā bhāradvājaṃ jighāṃsavaḥ
07,165.009a tān samāpatataḥ sarvān bhāradvājo mahārathaḥ
07,165.009c abhyadravata vegena martavyam iti niścitaḥ
07,165.010a prayāte satyasaṃdhe tu samakampata medinī
07,165.010c vavur vātāḥ sanirghātās trāsayanto varūthinīm
07,165.011a papāta mahatī colkā ādityān nirgateva ha
07,165.011c dīpayantīva tāpena śaṃsantīva mahad bhayam
07,165.012a jajvaluś caiva śastrāṇi bhāradvājasya māriṣa
07,165.012c rathāḥ svananti cātyarthaṃ hayāś cāśrūṇy avāsṛjan
07,165.013a hataujā iva cāpy āsīd bhāradvājo mahārathaḥ
07,165.013b*1320_01 prāsphuran nayanaṃ cāsya dakṣiṇo bāhur eva ca
07,165.013b*1320_02 vimanāś cābhavad yuddhe dṛṣṭvā pārṣatam agrataḥ
07,165.013c ṛṣīṇāṃ brahmavādānāṃ svargasya gamanaṃ prati
07,165.013e suyuddhena tataḥ prāṇān utsraṣṭum upacakrame
07,165.014a tataś caturdiśaṃ sainyair drupadasyābhisaṃvṛtaḥ
07,165.014c nirdahan kṣatriyavrātān droṇaḥ paryacarad raṇe
07,165.015a hatvā viṃśatisāhasrān kṣatriyān arimardanaḥ
07,165.015c daśāyutāni tīkṣṇāgrair avadhīd viśikhaiḥ śitaiḥ
07,165.016a so 'tiṣṭhad āhave yatto vidhūma iva pāvakaḥ
07,165.016c kṣatriyāṇām abhāvāya brāhmam ātmānam āsthitaḥ
07,165.017a pāñcālyaṃ virathaṃ bhīmo hatasarvāyudhaṃ vaśī
07,165.017c aviṣaṇṇaṃ mahātmānaṃ tvaramāṇaḥ samabhyayāt
07,165.018a tataḥ svaratham āropya pāñcālyam arimardanaḥ
07,165.018c abravīd abhisaṃprekṣya droṇam asyantam antikāt
07,165.019a na tvad anya ihācāryaṃ yoddhum utsahate pumān
07,165.019c tvarasva prāgvadhāyaiva tvayi bhāraḥ samāhitaḥ
07,165.020a sa tathokto mahābāhuḥ sarvabhārasahaṃ navam
07,165.020c abhipatyādade kṣipram āyudhapravaraṃ dṛḍham
07,165.021a saṃrabdhaś ca śarān asyan droṇaṃ durvāraṇaṃ raṇe
07,165.021c vivārayiṣur ācāryaṃ śaravarṣair avākirat
07,165.022a tau nyavārayatāṃ śreṣṭhau saṃrabdhau raṇaśobhinau
07,165.022c udīrayetāṃ brāhmāṇi divyāny astrāṇy anekaśaḥ
07,165.023a sa mahāstrair mahārāja droṇam ācchādayad raṇe
07,165.023c nihatya sarvāṇy astrāṇi bhāradvājasya pārṣataḥ
07,165.024a sa vasātīñ śibīṃś caiva bāhlīkān kauravān api
07,165.024c rakṣiṣyamāṇān saṃgrāme droṇaṃ vyadhamad acyutaḥ
07,165.025a dhṛṣṭadyumnas tadā rājan gabhastibhir ivāṃśumān
07,165.025c babhau pracchādayann āśāḥ śarajālaiḥ samantataḥ
07,165.026a tasya droṇo dhanuś chittvā viddhvā cainaṃ śilīmukhaiḥ
07,165.026c marmāṇy abhyahanad bhūyaḥ sa vyathāṃ paramām agāt
07,165.027a tato bhīmo dṛḍhakrodho droṇasyāśliṣya taṃ ratham
07,165.027c śanakair iva rājendra droṇaṃ vacanam abravīt
07,165.028a yadi nāma na yudhyerañ śikṣitā brahmabandhavaḥ
07,165.028c svakarmabhir asaṃtuṣṭā na sma kṣatraṃ kṣayaṃ vrajet
07,165.029a ahiṃsā sarvabhūteṣu dharmaṃ jyāyastaraṃ viduḥ
07,165.029c tasya ca brāhmaṇo mūlaṃ bhavāṃś ca brahmavittamaḥ
07,165.030a śvapākavan mlecchagaṇān hatvā cānyān pṛthagvidhān
07,165.030b*1321_01 bharanti hi sutān dārāṃs tvadvad ajñānamohitāḥ
07,165.030c ajñānān mūḍhavad brahman putradāradhanepsayā
07,165.031a ekasyārthe bahūn hatvā putrasyādharmavid yathā
07,165.031b*1322_01 ekaputrasya cārthe tvaṃ bahūn nighnañ janādhipān
07,165.031c svakarmasthān vikarmastho na vyapatrapase katham
07,165.031d*1323_01 ācārahīna nirlajja brahmabandho narādhama
07,165.031d*1323_02 idānīṃ tiṣṭha durbuddhe na me jīvan gamiṣyasi
07,165.031d*1324_01 yasyārthe śastram ādāya yam apekṣya ca jīvasi
07,165.032a sa cādya patitaḥ śete pṛṣṭenāveditas tava
07,165.032c dharmarājena tad vākyaṃ nātiśaṅkitum arhasi
07,165.033a evam uktas tato droṇo bhīmenotsṛjya tad dhanuḥ
07,165.033b*1325_01 saṃnyāsāya śarīrasya yokṣyamāṇaḥ sa vai dvijaḥ
07,165.033c sarvāṇy astrāṇi dharmātmā hātukāmo 'bhyabhāṣata
07,165.033d*1326_01 karṇaduryodhanau rājaṃs tvaramāṇaḥ parākramī
07,165.033e karṇa karṇa maheṣvāsa kṛpa duryodhaneti ca
07,165.034a saṃgrāme kriyatāṃ yatno bravīmy eṣa punaḥ punaḥ
07,165.034b*1327_01 raṇe kṛto mayā yatno yan mā brūtha sadā sadā
07,165.034c pāṇḍavebhyaḥ śivaṃ vo 'stu śastram abhyutsṛjāmy aham
07,165.034d*1328_01 utsṛjāmy eva vai prāṇān divaṃ gacchāmi sāṃpratam
07,165.035a iti tatra mahārāja prākrośad drauṇim eva ca
07,165.035c utsṛjya ca raṇe śastraṃ rathopasthe niveśya ca
07,165.035e abhayaṃ sarvabhūtānāṃ pradadau yogayuktavān
07,165.036a tasya tac chidram ājñāya dhṛṣṭadyumnaḥ samutthitaḥ
07,165.036b*1329_01 saśaraṃ tad dhanur ghoraṃ saṃnyasyātha rathe tataḥ
07,165.036c khaḍgī rathād avaplutya sahasā droṇam abhyayāt
07,165.036d*1330_01 pradrute tv atha droṇāya dhṛṣṭadyumne mahārathe
07,165.037a hāhākṛtāni bhūtāni mānuṣāṇītarāṇi ca
07,165.037c droṇaṃ tathāgataṃ dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnavaśaṃ gatam
07,165.038a hāhākāraṃ bhṛśaṃ cakrur aho dhig iti cābruvan
07,165.038c droṇo 'pi śastrāṇy utsṛjya paramaṃ sāmyam āsthitaḥ
07,165.039a tathoktvā yogam āsthāya jyotirbhūto mahātapāḥ
07,165.039b*1331_01 purāṇaṃ puruṣaṃ viṣṇuṃ jagāma manasā param
07,165.039b*1331_02 mukhaṃ kiṃ cit samunnāmya viṣṭabhya uram agrataḥ
07,165.039b*1331_03 nimīlitākṣaḥ sattvastho nikṣipya hṛdi dhāraṇām
07,165.039b*1331_04 om ity ekākṣaraṃ brahma jyotirbhūto mahātapāḥ
07,165.039b*1331_05 smaritvā devadeveśam akṣaraṃ paramaṃ prabhum
07,165.039b*1332_01 nirāvaraṇam ācāryaṃ paśyāmas tadanantaram
07,165.039c divam ākrāmad ācāryaḥ sadbhiḥ saha durākramam
07,165.039d*1333_01 mūrdhānaṃ yasya nirbhidya jyotī rājan mahātmanaḥ
07,165.039d*1333_02 jagāma paramaṃ sthānaṃ dehaṃ nyasya rathottame
07,165.040a dvau sūryāv iti no buddhir āsīt tasmiṃs tathā gate
07,165.040c ekāgram iva cāsīd dhi jyotirbhiḥ pūritaṃ nabhaḥ
07,165.040e samapadyata cārkābhe bhāradvājaniśākare
07,165.041a nimeṣamātreṇa ca taj jyotir antaradhīyata
07,165.041c āsīt kilakilāśabdaḥ prahṛṣṭānāṃ divaukasām
07,165.041e brahmalokaṃ gate droṇe dhṛṣṭadyumne ca mohite
07,165.042a vayam eva tadādrākṣma pañca mānuṣayonayaḥ
07,165.042c yogayuktaṃ mahātmānaṃ gacchantaṃ paramāṃ gatim
07,165.043a ahaṃ dhanaṃjayaḥ pārthaḥ kṛpaḥ śāradvato dvijaḥ
07,165.043c vāsudevaś ca vārṣṇeyo dharmarājaś ca pāṇḍavaḥ
07,165.044a anye tu sarve nāpaśyan bhāradvājasya dhīmataḥ
07,165.044c mahimānaṃ mahārāja yogamuktasya gacchataḥ
07,165.044d*1334_01 brahmalokaṃ mahad divyaṃ devaguhyaṃ hi tat param
07,165.045a gatiṃ paramikāṃ prāptam ajānanto nṛyonayaḥ
07,165.045c nāpaśyan gacchamānaṃ hi taṃ sārdham ṛṣipuṃgavaiḥ
07,165.045e ācāryaṃ yogam āsthāya brahmalokam ariṃdamam
07,165.046a vitunnāṅgaṃ śaraśatair nyastāyudham asṛkkṣaram
07,165.046b*1335_01 vikṛṣya pārṣataḥ khaḍgaṃ krodhāmarṣavaśaṃ gataḥ
07,165.046b*1336_01 abhyadravat sa vegena pārṣataḥ khaḍgacarmabhṛt
07,165.046b*1336_02 pradrutaṃ tv atha vegena tam ācāryajighāṃsayā
07,165.046b*1336_03 prākrośan pāṇḍavāḥ sarve phalgunaś cāpluto rathāt
07,165.046b*1336_04 na hantavyo na hantavya iti te sarvato 'bruvan
07,165.046b*1336_05 krośatsu pāṇḍaveyeṣu anudhāvati phalgune
07,165.046b*1336_06 vikṛtaḥ sarvabhūtasya brahmabhūtaṃ parāmṛśat
07,165.046c dhikkṛtaḥ pārṣatas taṃ tu sarvabhūtaiḥ parāmṛśat
07,165.047a tasya mūrdhānam ālambya gatasattvasya dehinaḥ
07,165.047c kiṃ cid abruvataḥ kāyād vicakartāsinā śiraḥ
07,165.048a harṣeṇa mahatā yukto bhāradvāje nipātite
07,165.048c siṃhanādaravaṃ cakre bhrāmayan khaḍgam āhave
07,165.049a ākarṇapalitaḥ śyāmo vayasāśītipañcakaḥ
07,165.049c tvatkṛte vyacarat saṃkhye sa tu ṣoḍaśavarṣavat
07,165.050a uktavāṃś ca mahābāhuḥ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
07,165.050b*1337_01 vāhayitvā rathaṃ tatra mā droṇaṃ ghātayiṣyasi
07,165.050c jīvantam ānayācāryaṃ mā vadhīr drupadātmaja
07,165.051a na hantavyo na hantavya iti te sainikāś ca ha
07,165.051c utkrośann arjunaś caiva sānukrośas tam ādravat
07,165.052a krośamāne 'rjune caiva pārthiveṣu ca sarvaśaḥ
07,165.052c dhṛṣṭadyumno 'vadhīd droṇaṃ rathatalpe nararṣabham
07,165.053a śoṇitena pariklinno rathād bhūmim ariṃdamaḥ
07,165.053c lohitāṅga ivādityo durdarśaḥ samapadyata
07,165.053e evaṃ taṃ nihataṃ saṃkhye dadṛśe sainiko janaḥ
07,165.054a dhṛṣṭadyumnas tu tad rājan bhāradvājaśiro mahat
07,165.054c tāvakānāṃ maheṣvāsaḥ pramukhe tat samākṣipat
07,165.055a te tu dṛṣṭvā śiro rājan bhāradvājasya tāvakāḥ
07,165.055b*1338_01 rathān nipatitaṃ droṇam ācāryaṃ brāhmaṇaṃ gurum
07,165.055c palāyanakṛtotsāhā dudruvuḥ sarvatodiśam
07,165.056a droṇas tu divam āsthāya nakṣatrapatham āviśat
07,165.056c aham eva tadādrākṣaṃ droṇasya nidhanaṃ nṛpa
07,165.057a ṛṣeḥ prasādāt kṛṣṇasya satyavatyāḥ sutasya ca
07,165.057a*1339_01 **** **** catvāras te ca mānuṣāḥ
07,165.057a*1339_02 agner iva śikhāṃ dīptām ulkāṃ prajvalitām iva
07,165.057a*1339_03 apaśyāma divaṃ stabdhvā mahimānaṃ mahātmanaḥ
07,165.057c vidhūmām iva saṃyāntīm ulkāṃ prajvalitām iva
07,165.057e apaśyāma divaṃ stabdhvā gacchantaṃ taṃ mahādyutim
07,165.058a hate droṇe nirutsāhān kurūn pāṇḍavasṛñjayāḥ
07,165.058c abhyadravan mahāvegās tataḥ sainyaṃ vyadīryata
07,165.059a nihatā hayabhūyiṣṭhāḥ saṃgrāme niśitaiḥ śaraiḥ
07,165.059c tāvakā nihate droṇe gatāsava ivābhavan
07,165.060a parājayam athāvāpya paratra ca mahad bhayam
07,165.060c ubhayenaiva te hīnā nāvindan dhṛtim ātmanaḥ
07,165.061a anvicchantaḥ śarīraṃ tu bhāradvājasya pārthivāḥ
07,165.061c nādhyagacchaṃs tadā rājan kabandhāyutasaṃkule
07,165.061d*1340_01 patite tv eva saṃrabdhe senāyāṃ tatra bhārata
07,165.061d*1340_02 udatiṣṭhann uruṇḍānāṃ sahasrāṇy ekaviṃśatiḥ
07,165.061d*1341_01 ācchinnāḥ paṭṭasaiḥ khaḍgaiḥ prāsaiś ca bharatarṣabha
07,165.061d*1341_02 hāhākāreṇa mahatā śastrasaṃtāpatāpitān
07,165.061d*1341_03 hatān paryavahad yaudhān sajīvān api cāpare
07,165.061d*1341_04 pradhānahatabhūyiṣṭhāḥ kṛtacintāḥ palāyane
07,165.061d*1341_05 te ca yaudhā mahārāja nirutsāhās tadābhavan
07,165.061d*1341_06 rathino 'śvagajasthāś ca pādātāś ca viśāṃ pate
07,165.061d*1341_07 nihatā hatabhūyiṣṭhā mṛtā iva hataprabhāḥ
07,165.061d*1341_08 tāvakānāṃ rathaśreṣṭhā udhvastā iva bhasmanā
07,165.061d*1341_09 adharmapūrvakaṃ yuddham upaskṛtya parājitāḥ
07,165.062a pāṇḍavās tu jayaṃ labdhvā paratra ca mahad yaśaḥ
07,165.062c bāṇaśabdaravāṃś cakruḥ siṃhanādāṃś ca puṣkalān
07,165.063a bhīmasenas tato rājan dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
07,165.063c varūthinyām anṛtyetāṃ pariṣvajya parasparam
07,165.064a abravīc ca tadā bhīmaḥ pārṣataṃ śatrutāpanam
07,165.064c bhūyo 'haṃ tvāṃ vijayinaṃ pariṣvakṣyāmi pārṣata
07,165.064e sūtaputre hate pāpe dhārtarāṣṭre ca saṃyuge
07,165.065a etāvad uktvā bhīmas tu harṣeṇa mahatā yutaḥ
07,165.065c bāhuśabdena pṛthivīṃ kampayām āsa pāṇḍavaḥ
07,165.066a tasya śabdena vitrastāḥ prādravaṃs tāvakā yudhi
07,165.066b*1342_01 pāṇḍavās tu mudā yuktāḥ siṃhanādaṃ pracakrire
07,165.066b*1342_02 prādravaṃs te sutān dṛṣṭvā sumukhaṃ caiva pārṣatam
07,165.066c kṣatradharmaṃ samutsṛjya palāyanaparāyaṇāḥ
07,165.067a pāṇḍavās tu jayaṃ labdhvā hṛṣṭā hy āsan viśāṃ pate
07,165.067c arikṣayaṃ ca saṃgrāme tena te sukham āpnuvan
07,165.068a tato droṇe hate rājan kuravaḥ śastrapīḍitāḥ
07,165.068c hatapravīrā vidhvastā bhṛśaṃ śokaparāyaṇāḥ
07,165.068d*1343_01 udīrṇāṃś ca parān dṛṣṭvā hṛṣyamāṇān punaḥ punaḥ
07,165.068d*1343_02 aśrupūrṇekṣaṇās trastā dīnā hy āsan viśāṃ pate
07,165.069a vicetaso hatotsāhāḥ kaśmalābhihataujasaḥ
07,165.069c ārtasvareṇa mahatā putraṃ te paryavārayan
07,165.070a rajasvalā vepamānā vīkṣamāṇā diśo daśa
07,165.070c aśrukaṇṭhā yathā daityā hiraṇyākṣe purā hate
07,165.071a sa taiḥ parivṛto rājā trastaiḥ kṣudramṛgair iva
07,165.071c aśaknuvann avasthātum apāyāt tanayas tava
07,165.072a kṣutpipāsāpariśrāntās te yodhās tava bhārata
07,165.072c ādityena ca saṃtaptā bhṛśaṃ vimanaso 'bhavan
07,165.073a bhāskarasyeva patanaṃ samudrasyeva śoṣaṇam
07,165.073c viparyāsaṃ yathā meror vāsavasyeva nirjayam
07,165.074a amarṣaṇīyaṃ tad dṛṣṭvā bhāradvājasya pātanam
07,165.074c trastarūpatarā rājan kauravāḥ prādravan bhayāt
07,165.075a gāndhārarājaḥ śakunis trastas trastataraiḥ saha
07,165.075c hataṃ rukmarathaṃ dṛṣṭvā prādravat sahito rathaiḥ
07,165.076a varūthinīṃ vegavatīṃ vidrutāṃ sapatākinīm
07,165.076c parigṛhya mahāsenāṃ sūtaputro 'payād bhayāt
07,165.077a rathanāgāśvakalilāṃ puraskṛtya tu vāhinīm
07,165.077c madrāṇām īśvaraḥ śalyo vīkṣamāṇo 'payād bhayāt
07,165.078a hatapravīrair bhūyiṣṭhaṃ dvipair bahupadātibhiḥ
07,165.078c vṛtaḥ śāradvato 'gacchat kaṣṭaṃ kaṣṭam iti bruvan
07,165.079a bhojānīkena śiṣṭena kaliṅgāraṭṭabāhlikaiḥ
07,165.079c kṛtavarmā vṛto rājan prāyāt sujavanair hayaiḥ
07,165.080a padātigaṇasaṃyuktas trasto rājan bhayārditaḥ
07,165.080c ulūkaḥ prādravat tatra dṛṣṭvā droṇaṃ nipātitam
07,165.081a darśanīyo yuvā caiva śaurye ca kṛtalakṣaṇaḥ
07,165.081c duḥśāsano bhṛśodvignaḥ prādravad gajasaṃvṛtaḥ
07,165.081d*1344_01 rathānām ayutaṃ gṛhya trisāhasrāṃś ca dantinaḥ
07,165.081d*1344_02 vṛṣaseno 'payāt tūrṇaṃ dṛṣṭvā droṇaṃ nipātitam
07,165.082a gajāśvarathasaṃyukto vṛtaś caiva padātibhiḥ
07,165.082c duryodhano mahārāja prāyāt tatra mahārathaḥ
07,165.082d*1345_01 saṃśaptakabalaṃ gṛhya hataśeṣaṃ kirīṭinā
07,165.082d*1345_02 suśarmā prādravad rājan dṛṣṭvā droṇaṃ nipātitam
07,165.083a gajān rathān samāruhya parasyāpi hayāñ janāḥ
07,165.083b*1346_01 prādravan sarvataḥ saṃkhye dṛṣṭvā rukmarathaṃ hatam
07,165.083b*1346_02 tvarayantaḥ pitṝn anye bhrātṝn anye ca mātulān
07,165.083b*1346_03 putrān anye vayasyāṃś ca prādravan kuravas tathā
07,165.083b*1346_04 codayantaś ca sainyāni svasrīyāṃś ca tathāpare
07,165.083b*1346_05 sambandhinas tathānye ca prādravanta diśo daśa
07,165.083b*1347_01 tato duryodhano rājā aśvatthāmānam abravīt
07,165.083c prakīrṇakeśā vidhvastā na dvāv ekatra dhāvataḥ
07,165.084a nedam astīti puruṣā hatotsāhā hataujasaḥ
07,165.084c utsṛjya kavacān anye prādravaṃs tāvakā vibho
07,165.085a anyonyaṃ te samākrośan sainikā bharatarṣabha
07,165.085c tiṣṭha tiṣṭheti na ca te svayaṃ tatrāvatasthire
07,165.086a dhuryān pramucya tu rathād dhatasūtān svalaṃkṛtān
07,165.086c adhiruhya hayān yodhāḥ kṣipraṃ padbhir acodayan
07,165.087a dravamāṇe tathā sainye trastarūpe hataujasi
07,165.087b*1348_01 tasmin hāhākṛte sainye vartamāne bhayāvahe
07,165.087c pratisrota iva grāho droṇaputraḥ parān iyāt
07,165.087d*1349_01 tasyāsīt sumahad yuddhaṃ śikhaṇḍipramukhair gaṇaiḥ
07,165.087d*1349_02 prabhadrakaiś ca pāñcālaiś cedibhiś ca sakekayaiḥ
07,165.088a hatvā bahuvidhāṃ senāṃ pāṇḍūnāṃ yuddhadurmadaḥ
07,165.088c kathaṃ cit saṃkaṭān mukto mattadviradavikramaḥ
07,165.089a dravamāṇaṃ balaṃ dṛṣṭvā palāyanakṛtakṣaṇam
07,165.089c duryodhanaṃ samāsādya droṇaputro 'bravīd idam
07,165.090a kim iyaṃ dravate senā trastarūpeva bhārata
07,165.090c dravamāṇāṃ ca rājendra nāvasthāpayase raṇe
07,165.091a tvaṃ cāpi na yathāpūrvaṃ prakṛtistho narādhipa
07,165.091c karṇaprabhṛtayaś ceme nāvatiṣṭhanti pārthivāḥ
07,165.092a anyeṣv api ca yuddheṣu naiva senādravat tadā
07,165.092c kaccit kṣemaṃ mahābāho tava sainyasya bhārata
07,165.093a kasminn idaṃ hate rājan rathasiṃhe balaṃ tava
07,165.093c etām avasthāṃ saṃprāptaṃ tan mamācakṣva kaurava
07,165.094a tat tu duryodhanaḥ śrutvā droṇaputrasya bhāṣitam
07,165.094c ghoram apriyam ākhyātuṃ nāśakat pārthivarṣabhaḥ
07,165.095a bhinnā naur iva te putro nimagnaḥ śokasāgare
07,165.095b*1350_01 aplave plavam anvicchan yathāgādhe naro 'mbhasi
07,165.095c bāṣpeṇa pihito dṛṣṭvā droṇaputraṃ rathe sthitam
07,165.096a tataḥ śāradvataṃ rājā savrīḍam idam abravīt
07,165.096c śaṃseha sarvaṃ bhadraṃ te yathā sainyam idaṃ drutam
07,165.097a atha śāradvato rājann ārtiṃ gacchan punaḥ punaḥ
07,165.097c śaśaṃsa droṇaputrāya yathā droṇo nipātitaḥ
07,165.098 kṛpa uvāca
07,165.098a vayaṃ droṇaṃ puraskṛtya pṛthivyāṃ pravaraṃ ratham
07,165.098c prāvartayāma saṃgrāmaṃ pāñcālair eva kevalaiḥ
07,165.099a tataḥ pravṛtte saṃgrāme vimiśrāḥ kurusomakāḥ
07,165.099c anyonyam abhigarjantaḥ śastrair dehān apātayan
07,165.099d*1351_01 vartamāne tathā yuddhe kṣīyamāṇeṣu saṃyuge
07,165.099d*1351_02 dhārtarāṣṭreṣu saṃkruddhaḥ pitā te 'stram udairayat
07,165.100a tato droṇo brāhmam astraṃ vikurvāṇo nararṣabhaḥ
07,165.100c ahanac chātravān bhallaiḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,165.100d*1352_01 pitā tava susaṃkruddho ripūn abhimukhe sthitaḥ
07,165.100d*1352_02 nihanti prabalas tatra vāyur vṛkṣān ivaujasā
07,165.101a pāṇḍavāḥ kekayā matsyāḥ pāñcālāś ca viśeṣataḥ
07,165.101c saṃkhye droṇarathaṃ prāpya vyanaśan kālacoditāḥ
07,165.102a sahasraṃ rathasiṃhānāṃ dvisāhasraṃ ca dantinām
07,165.102c droṇo brahmāstranirdagdhaṃ preṣayām āsa mṛtyave
07,165.103a ākarṇapalitaḥ śyāmo vayasāśītipañcakaḥ
07,165.103c raṇe paryacarad droṇo vṛddhaḥ ṣoḍaśavarṣavat
07,165.104a kliśyamāneṣu sainyeṣu vadhyamāneṣu rājasu
07,165.104c amarṣavaśam āpannāḥ pāñcālā vimukhābhavan
07,165.105a teṣu kiṃ cit prabhagneṣu vimukheṣu sapatnajit
07,165.105c divyam astraṃ vikurvāṇo babhūvārka ivoditaḥ
07,165.106a sa madhyaṃ prāpya pāṇḍūnāṃ śararaśmiḥ pratāpavān
07,165.106c madhyaṃgata ivādityo duṣprekṣyas te pitābhavat
07,165.107a te dahyamānā droṇena sūryeṇeva virājatā
07,165.107c dagdhavīryā nirutsāhā babhūvur gatacetasaḥ
07,165.108a tān dṛṣṭvā pīḍitān bāṇair droṇena madhusūdanaḥ
07,165.108c jayaiṣī pāṇḍuputrāṇām idaṃ vacanam abravīt
07,165.109a naiṣa jātu paraiḥ śakyo jetuṃ śastrabhṛtāṃ varaḥ
07,165.109c api vṛtrahaṇā saṃkhye rathayūthapayūthapaḥ
07,165.110a te yūyaṃ dharmam utsṛjya jayaṃ rakṣata pāṇḍavāḥ
07,165.110b*1353_01 jaye hi yatamānānāṃ śrīr dharmaś ca pravartate
07,165.110c yathā vaḥ saṃyuge sarvān na hanyād rukmavāhanaḥ
07,165.111a aśvatthāmni hate naiṣa yudhyed iti matir mama
07,165.111c hataṃ taṃ saṃyuge kaś cid ākhyātv asmai mṛṣā naraḥ
07,165.112a etan nārocayad vākyaṃ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
07,165.112c arocayaṃs tu sarve 'nye kṛcchreṇa tu yudhiṣṭhiraḥ
07,165.113a bhīmasenas tu savrīḍam abravīt pitaraṃ tava
07,165.113c aśvatthāmā hata iti tac cābudhyata te pitā
07,165.114a sa śaṅkamānas tan mithyā dharmarājam apṛcchata
07,165.114c hataṃ vāpy ahataṃ vājau tvāṃ pitā putravatsalaḥ
07,165.115a tadatathyabhaye magno jaye sakto yudhiṣṭhiraḥ
07,165.115c aśvatthāmānam āhedaṃ hataḥ kuñjara ity uta
07,165.115e bhīmena girivarṣmāṇaṃ mālavasyendravarmaṇaḥ
07,165.116a upasṛtya tadā droṇam uccair idam abhāṣata
07,165.116c yasyārthe śastram ādhatse yam avekṣya ca jīvasi
07,165.116e putras te dayito nityaṃ śo 'śvatthāmā nipātitaḥ
07,165.116f*1354_01 śete vinihato bhūmau vane siṃhaśiśur yathā
07,165.116f*1354_02 jānann apy anṛtasyātha doṣān sa dvijasattamam
07,165.116f*1354_03 avyaktam abravīd rājā hataḥ kuñjara ity uta
07,165.117a tac chrutvā vimanās tatra ācāryo mahad apriyam
07,165.117b*1355_01 sa tvāṃ nihatam ākrandan kṛtvā tvannāmapīḍitaḥ
07,165.117c niyamya divyāny astrāṇi nāyudhyata yathā purā
07,165.118a taṃ dṛṣṭvā paramodvignaṃ śokopahatacetasam
07,165.118c pāñcālarājasya sutaḥ krūrakarmā samādravat
07,165.119a taṃ dṛṣṭvā vihitaṃ mṛtyuṃ lokatattvavicakṣaṇaḥ
07,165.119c divyāny astrāṇy athotsṛjya raṇe prāya upāviśat
07,165.120a tato 'sya keśān savyena gṛhītvā pāṇinā tadā
07,165.120c pārṣataḥ krośamānānāṃ vīrāṇām acchinac chiraḥ
07,165.121a na hantavyo na hantavya iti te sarvato 'bruvan
07,165.121c tathaiva cārjuno vāhād avaruhyainam ādravat
07,165.122a udyamya bāhū tvarito bruvāṇaś ca punaḥ punaḥ
07,165.122c jīvantam ānayācāryaṃ mā vadhīr iti dharmavit
07,165.123a tathāpi vāryamāṇena kauravair arjunena ca
07,165.123c hata eva nṛśaṃsena pitā tava nararṣabha
07,165.124a sainikāś ca tataḥ sarve prādravanta bhayārditāḥ
07,165.124c vayaṃ cāpi nirutsāhā hate pitari te 'nagha
07,165.125 saṃjaya uvāca
07,165.125a tac chrutvā droṇaputras tu nidhanaṃ pitur āhave
07,165.125c krodham āhārayat tīvraṃ padāhata ivoragaḥ
07,165.125d*1356_01 tataḥ kruddho raṇe drauṇir bhṛśaṃ jajvāla māriṣa
07,165.125d*1356_02 yathendhanaṃ mahat prāpya prājvalad dhavyavāhanaḥ
07,165.125d*1356_03 talaṃ talena niṣpiṣya dantair dantān upaspṛśan
07,165.125d*1356_04 niḥśvasann urago yadval lohitākṣo 'bhavat tadā
07,166.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,166.001a adharmeṇa hataṃ śrutvā dhṛṣṭadyumnena saṃjaya
07,166.001c brāhmaṇaṃ pitaraṃ vṛddham aśvatthāmā kim abravīt
07,166.001d*1357_01 śūraś ca kṛtavidyaś ca tejasā jvalanopamaḥ
07,166.001d*1357_02 yad abravīt tadā sūta tan mamācakṣva saṃjaya
07,166.001d*1357_03 yo veda divyāny astrāṇi sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
07,166.002a mānuṣaṃ vāruṇāgneyaṃ brāhmam astraṃ ca vīryavān
07,166.002c aindraṃ nārāyaṇaṃ caiva yasmin nityaṃ pratiṣṭhitam
07,166.003a tam adharmeṇa dharmiṣṭhaṃ dhṛṣṭadyumnena saṃjaya
07,166.003c śrutvā nihatam ācāryam aśvatthāmā kim abravīt
07,166.004a yena rāmād avāpyeha dhanurvedaṃ mahātmanā
07,166.004c proktāny astrāṇi divyāni putrāya gurukāṅkṣiṇe
07,166.005a ekam eva hi loke 'sminn ātmano guṇavattaram
07,166.005c icchanti putraṃ puruṣā loke nānyaṃ kathaṃ cana
07,166.006a ācāryāṇāṃ bhavanty eva rahasyāni mahātmanām
07,166.006c tāni putrāya vā dadyuḥ śiṣyāyānugatāya vā
07,166.007a sa śilpaṃ prāpya tat sarvaṃ saviśeṣaṃ ca saṃjaya
07,166.007c śūraḥ śāradvatīputraḥ saṃkhye droṇād anantaraḥ
07,166.008a rāmasyānumataḥ śāstre puraṃdarasamo yudhi
07,166.008c kārtavīryasamo vīrye bṛhaspatisamo matau
07,166.009a mahīdharasamo dhṛtyā tejasāgnisamo yuvā
07,166.009c samudra iva gāmbhīrye krodhe sarpaviṣopamaḥ
07,166.010a sa rathī prathamo loke dṛḍhadhanvā jitaklamaḥ
07,166.010c śīghro 'nila ivākrande caran kruddha ivāntakaḥ
07,166.011a asyatā yena saṃgrāme dharaṇyabhinipīḍitā
07,166.011b*1358_01 meghastanitanirghoṣā kampate bhayaviklavā
07,166.011c yo na vyathati saṃgrāme vīraḥ satyaparākramaḥ
07,166.012a vedasnāto vratasnāto dhanurvede ca pāragaḥ
07,166.012c mahodadhir ivākṣobhyo rāmo dāśarathir yathā
07,166.013a tam adharmeṇa dharmiṣṭhaṃ dhṛṣṭadyumnena saṃyuge
07,166.013c śrutvā nihatam ācāryam aśvatthāmā kim abravīt
07,166.014a dhṛṣṭadyumnasya yo mṛtyuḥ sṛṣṭas tena mahātmanā
07,166.014c yathā droṇasya pāñcālyo yajñasenasuto 'bhavat
07,166.015a taṃ nṛśaṃsena pāpena krūreṇātyalpadarśinā
07,166.015c śrutvā nihatam ācāryam aśvatthāmā kim abravīt
07,166.016 saṃjaya uvāca
07,166.016a chadmanā nihataṃ śrutvā pitaraṃ pāpakarmaṇā
07,166.016c bāṣpeṇāpūryata drauṇī roṣeṇa ca nararṣabha
07,166.017a tasya kruddhasya rājendra vapur divyam adṛśyata
07,166.017c antakasyeva bhūtāni jihīrṣoḥ kālaparyaye
07,166.018a aśrupūrṇe tato netre apamṛjya punaḥ punaḥ
07,166.018c uvāca kopān niḥśvasya duryodhanam idaṃ vacaḥ
07,166.019a pitā mama yathā kṣudrair nyastaśastro nipātitaḥ
07,166.019c dharmadhvajavatā pāpaṃ kṛtaṃ tad viditaṃ mama
07,166.019e anāryaṃ sunṛśaṃsasya dharmaputrasya me śrutam
07,166.019f*1359_01 asatyavākyaṃ yat tena lobhād uktaṃ durātmanā
07,166.019f*1359_02 rājyahetor nṛśaṃsena tac cāpi viditaṃ mayā
07,166.020a yuddheṣv api pravṛttānāṃ dhruvau jayaparājayau
07,166.020c dvayam etad bhaved rājan vadhas tatra praśasyate
07,166.021a nyāyavṛtto vadho yas tu saṃgrāme yudhyato bhavet
07,166.021c na sa duḥkhāya bhavati tathā dṛṣṭo hi sa dvijaḥ
07,166.022a gataḥ sa vīralokāya pitā mama na saṃśayaḥ
07,166.022c na śocyaḥ puruṣavyāghras tathā sa nidhanaṃ gataḥ
07,166.023a yat tu dharmapravṛttaḥ san keśagrahaṇam āptavān
07,166.023c paśyatāṃ sarvasainyānāṃ tan me marmāṇi kṛntati
07,166.023d*1360_01 mayi jīvati yat tātaḥ keśagraham avāptavān
07,166.023d*1360_02 katham anye kariṣyanti putrebhyaḥ putriṇaḥ spṛhām
07,166.024a kāmāt krodhād avajñānād darpād bālyena vā punaḥ
07,166.024c vaidharmikāni kurvanti tathā paribhavena ca
07,166.025a tad idaṃ pārṣateneha mahad ādharmikaṃ kṛtam
07,166.025c avajñāya ca māṃ nūnaṃ nṛśaṃsena durātmanā
07,166.026a tasyānubandhaṃ sa draṣṭā dhṛṣṭadyumnaḥ sudāruṇam
07,166.026c anāryaṃ paramaṃ kṛtvā mithyāvādī ca pāṇḍavaḥ
07,166.027a yo hy asau chadmanācāryaṃ śastraṃ saṃnyāsayat tadā
07,166.027c tasyādya dharmarājasya bhūmiḥ pāsyati śoṇitam
07,166.027d*1361_01 śape satyena kauravya iṣṭāpūrtena cānagha
07,166.027d*1361_02 ahatvā sarvapāñcālāñ jīveyaṃ na kathaṃ cana
07,166.028a sarvopāyair yatiṣyāmi pāñcālānām ahaṃ vadhe
07,166.028c dhṛṣṭadyumnaṃ ca samare hantāhaṃ pāpakāriṇam
07,166.029a karmaṇā yena teneha mṛdunā dāruṇena vā
07,166.029c pāñcālānāṃ vadhaṃ kṛtvā śāntiṃ labdhāsmi kaurava
07,166.030a yadarthaṃ puruṣavyāghra putram icchanti mānavāḥ
07,166.030c pretya ceha ca saṃprāptaṃ trāṇāya mahato bhayāt
07,166.031a pitrā tu mama sāvasthā prāptā nirbandhunā yathā
07,166.031c mayi śailapratīkāśe putre śiṣye ca jīvati
07,166.032a dhiṅ mamāstrāṇi divyāni dhig bāhū dhik parākramam
07,166.032c yan māṃ droṇaḥ sutaṃ prāpya keśagrahaṇam āptavān
07,166.033a sa tathāhaṃ kariṣyāmi yathā bharatasattama
07,166.033c paralokagatasyāpi gamiṣyāmy anṛṇaḥ pituḥ
07,166.034a āryeṇa tu na vaktavyā kadā cit stutir ātmanaḥ
07,166.034c pitur vadham amṛṣyaṃs tu vakṣyāmy adyeha pauruṣam
07,166.035a adya paśyantu me vīryaṃ pāṇḍavāḥ sajanārdanāḥ
07,166.035c mṛdnataḥ sarvasainyāni yugāntam iva kurvataḥ
07,166.036a na hi devā na gandharvā nāsurā na ca rākṣasāḥ
07,166.036c adya śaktā raṇe jetuṃ rathasthaṃ māṃ nararṣabha
07,166.037a mad anyo nāsti loke 'sminn arjunād vāstravittamaḥ
07,166.037c ahaṃ hi jvalatāṃ madhye mayūkhānām ivāṃśumān
07,166.037e prayoktā devasṛṣṭānām astrāṇāṃ pṛtanāgataḥ
07,166.038a kṛśāśvatanayā hy adya matprayuktā mahāmṛdhe
07,166.038c darśayanto ''tmano vīryaṃ pramathiṣyanti pāṇḍavān
07,166.039a adya sarvā diśo rājan dhārābhir iva saṃkulāḥ
07,166.039c āvṛtāḥ patribhis tīkṣṇair draṣṭāro māmakair iha
07,166.039d*1362_01 bhaviṣyanti mahārāja maccharair vidiśas tathā
07,166.040a kiran hi śarajālāni sarvato bhairavasvaram
07,166.040c śatrūn nipātayiṣyāmi mahāvāta iva drumān
07,166.041a na ca jānāti bībhatsus tad astraṃ na janārdanaḥ
07,166.041c na bhīmaseno na yamau na ca rājā yudhiṣṭhiraḥ
07,166.042a na pārṣato durātmāsau na śikhaṇḍī na sātyakiḥ
07,166.042c yad idaṃ mayi kauravya sakalyaṃ sanivartanam
07,166.043a nārāyaṇāya me pitrā praṇamya vidhipūrvakam
07,166.043c upahāraḥ purā datto brahmarūpa upasthite
07,166.044a taṃ svayaṃ pratigṛhyātha bhagavān sa varaṃ dadau
07,166.044c vavre pitā me paramam astraṃ nārāyaṇaṃ tataḥ
07,166.045a athainam abravīd rājan bhagavān devasattamaḥ
07,166.045c bhavitā tvatsamo nānyaḥ kaś cid yudhi naraḥ kva cit
07,166.045d*1363_01 gṛhāṇāstram idaṃ vipra nārāyaṇam anuttamam
07,166.046a na tv idaṃ sahasā brahman prayoktavyaṃ kathaṃ cana
07,166.046c na hy etad astram anyatra vadhāc chatror nivartate
07,166.047a na caitac chakyate jñātuṃ ko na vadhyed iti prabho
07,166.047c avadhyam api hanyād dhi tasmān naitat prayojayet
07,166.048a vadhaḥ saṃkhye dravaś caiva śastrāṇāṃ ca visarjanam
07,166.048c prayācanaṃ ca śatrūṇāṃ gamanaṃ śaraṇasya ca
07,166.049a ete praśamane yogā mahāstrasya paraṃtapa
07,166.049c sarvathā pīḍito hi syād avadhyān pīḍayan raṇe
07,166.050a taj jagrāha pitā mahyam abravīc caiva sa prabhuḥ
07,166.050c tvaṃ varṣiṣyasi divyāni śastravarṣāṇy anekaśaḥ
07,166.050e anenāstreṇa saṃgrāme tejasā ca jvaliṣyasi
07,166.051a evam uktvā sa bhagavān divam ācakrame prabhuḥ
07,166.051c etan nārāyaṇād astraṃ tat prāptaṃ mama bandhunā
07,166.051d*1364_01 tatprasādān mayā prāptaṃ mahāstram idam uttamam
07,166.052a tenāhaṃ pāṇḍavāṃś caiva pāñcālān matsyakekayān
07,166.052c vidrāvayiṣyāmi raṇe śacīpatir ivāsurān
07,166.053a yathā yathāham iccheyaṃ tathā bhūtvā śarā mama
07,166.053c nipateyuḥ sapatneṣu vikramatsv api bhārata
07,166.053d*1365_01 iccheyaṃ yadi dūrasthān nihaniṣyanti me śarāḥ
07,166.054a yatheṣṭam aśmavarṣeṇa pravarṣiṣye raṇe sthitaḥ
07,166.054c ayomukhaiś ca vihagair drāvayiṣye mahārathān
07,166.054e paraśvadhāṃś ca vividhān prasakṣye 'ham asaṃśayam
07,166.055a so 'haṃ nārāyaṇāstreṇa mahatā śatrutāpana
07,166.055c śatrūn vidhvaṃsayiṣyāmi kadarthīkṛtya pāṇḍavān
07,166.056a mitrabrahmagurudveṣī jālmakaḥ suvigarhitaḥ
07,166.056c pāñcālāpasadaś cādya na me jīvan vimokṣyate
07,166.056d*1366_01 evam uktvā tato drauṇiḥ śaṅkhaṃ dadhmau sa māriṣa
07,166.056d*1366_02 pūrayan pṛthivīṃ sarvāṃ saśailavanakānanām
07,166.056d*1366_03 tasya śaṅkhasvanaṃ śrutvā tava sainyāni māriṣa
07,166.056d*1366_04 nyavartanta raṇāyaiva bhayaṃ tyaktvā mahārathāḥ
07,166.057a tac chrutvā droṇaputrasya paryavartata vāhinī
07,166.057c tataḥ sarve mahāśaṅkhān dadhmuḥ puruṣasattamāḥ
07,166.058a bherīś cābhyahanan hṛṣṭā ḍiṇḍimāṃś ca sahasraśaḥ
07,166.058c tathā nanāda vasudhā khuranemiprapīḍitā
07,166.058e sa śabdas tumulaḥ khaṃ dyāṃ pṛthivīṃ ca vyanādayat
07,166.059a taṃ śabdaṃ pāṇḍavāḥ śrutvā parjanyaninadopamam
07,166.059c sametya rathināṃ śreṣṭhāḥ sahitāḥ saṃnyamantrayan
07,166.060a tathoktvā droṇaputro 'pi tadopaspṛśya bhārata
07,166.060c prāduścakāra tad divyam astraṃ nārāyaṇaṃ tadā
07,167.001 saṃjaya uvāca
07,167.001a prādurbhūte tatas tasminn astre nārāyaṇe tadā
07,167.001c prāvāt sapṛṣato vāyur anabhre stanayitnumān
07,167.002a cacāla pṛthivī cāpi cukṣubhe ca mahodadhiḥ
07,167.002c pratisrotaḥ pravṛttāś ca gantuṃ tatra samudragāḥ
07,167.003a śikharāṇi vyadīryanta girīṇāṃ tatra bhārata
07,167.003c apasavyaṃ mṛgāś caiva pāṇḍuputrān pracakrire
07,167.004a tamasā cāvakīryanta sūryaś ca kaluṣo 'bhavat
07,167.004c saṃpatanti ca bhūtāni kravyādāni prahṛṣṭavat
07,167.005a devadānavagandharvās trastā āsan viśāṃ pate
07,167.005c kathaṃ kathābhavat tīvrā dṛṣṭvā tad vyākulaṃ mahat
07,167.006a vyathitāḥ sarvarājānas tadā hy āsan vicetasaḥ
07,167.006c tad dṛṣṭvā ghorarūpaṃ tu drauṇer astraṃ bhayāvaham
07,167.006d*1367_01 petur ākāśagās tatra vimanaskā viśāṃ pate
07,167.006d*1367_02 rodasī ca viyac caiva sarvaṃ jvālāsamāvṛtam
07,167.007 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,167.007a nivartiteṣu sainyeṣu droṇaputreṇa saṃyuge
07,167.007c bhṛśaṃ śokābhitaptena pitur vadham amṛṣyatā
07,167.008a kurūn āpatato dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnasya rakṣaṇe
07,167.008c ko mantraḥ pāṇḍaveṣv āsīt tan mamācakṣva saṃjaya
07,167.009 saṃjaya uvāca
07,167.009a prāg eva vidrutān dṛṣṭvā dhārtarāṣṭrān yudhiṣṭhiraḥ
07,167.009c punaś ca tumulaṃ śabdaṃ śrutvārjunam abhāṣata
07,167.010a ācārye nihate droṇe dhṛṣṭadyumnena saṃyuge
07,167.010c nihate vajrahastena yathā vṛtre mahāsure
07,167.011a nāśaṃsanta jayaṃ yuddhe dīnātmāno dhanaṃjaya
07,167.011c ātmatrāṇe matiṃ kṛtvā prādravan kuravo yathā
07,167.012a ke cid bhrāntai rathais tūrṇaṃ nihatapārṣṇiyantṛbhiḥ
07,167.012c vipatākadhvajacchatraiḥ pārthivāḥ śīrṇakūbaraiḥ
07,167.013a bhagnanīḍair ākulāśvair āruhyānye vicetasaḥ
07,167.013c bhītāḥ pādair hayān ke cit tvarayantaḥ svayaṃ rathaiḥ
07,167.013e yugacakrākṣabhagnaiś ca drutāḥ ke cid bhayāturāḥ
07,167.013f*1368_01 rathān viśīrṇān utsṛjya padbhiḥ ke cic ca vidrutāḥ
07,167.013f*1369_01 hayapṛṣṭhagatāś cānye kṛṣyante 'rdhacyutāsanāḥ
07,167.014a gajaskandheṣu saṃsyūtā nārācaiś calitāsanāḥ
07,167.014c śarārtair vidrutair nāgair hṛtāḥ ke cid diśo daśa
07,167.015a viśastrakavacāś cānye vāhanebhyaḥ kṣitiṃ gatāḥ
07,167.015c saṃchinnā nemiṣu gatā mṛditāś ca hayadvipaiḥ
07,167.016a krośantas tāta putreti palāyanto 'pare bhayāt
07,167.016c nābhijānanti cānyonyaṃ kaśmalābhihataujasaḥ
07,167.017a putrān pitṝn sakhīn bhrātṝn samāropya dṛḍhakṣatān
07,167.017c jalena kledayanty anye vimucya kavacāny api
07,167.017d*1370_01 palāyanaparāś cānye yodhāḥ śatasahasraśaḥ
07,167.017d*1370_02 avasthitaṃ punar dṛṣṭvā tava putrasya tad balam
07,167.017d*1370_03 dharmaputro mahārāja dhanaṃjayam athābravīt
07,167.018a avasthāṃ tādṛśīṃ prāpya hate droṇe drutaṃ balam
07,167.018b*1371_01 evam etad drutaṃ bhagnaṃ droṇe yudhi nipātite
07,167.018b*1371_02 avasthānam avindan vai vikṣataṃ śarapīḍitam
07,167.018c punarāvartitaṃ kena yadi jānāsi śaṃsa me
07,167.019a hayānāṃ heṣatāṃ śabdaḥ kuñjarāṇāṃ ca bṛṃhatām
07,167.019c rathanemisvanaś cātra vimiśraḥ śrūyate mahān
07,167.020a ete śabdā bhṛśaṃ tīvrāḥ pravṛttāḥ kurusāgare
07,167.020c muhur muhur udīryantaḥ kampayanti hi māmakān
07,167.021a ya eṣa tumulaḥ śabdaḥ śrūyate lomaharṣaṇaḥ
07,167.021c sendrān apy eṣa lokāṃs trīn bhañjyād iti matir mama
07,167.022a manye vajradharasyaiṣa ninādo bhairavasvanaḥ
07,167.022c droṇe hate kauravārthaṃ vyaktam abhyeti vāsavaḥ
07,167.023a prahṛṣṭalomakūpāḥ sma saṃvignarathakuñjarāḥ
07,167.023c dhanaṃjaya guruṃ śrutvā tatra nādaṃ subhīṣaṇam
07,167.024a ka eṣa kauravān dīrṇān avasthāpya mahārathaḥ
07,167.024c nivartayati yuddhārthaṃ mṛdhe deveśvaro yathā
07,167.025 arjuna uvāca
07,167.025a udyamyātmānam ugrāya karmaṇe dhairyam āsthitāḥ
07,167.025c dhamanti kauravāḥ śaṅkhān yasya vīryam upāśritāḥ
07,167.026a yatra te saṃśayo rājan nyastaśastre gurau hate
07,167.026c dhārtarāṣṭrān avasthāpya ka eṣa nadatīti ha
07,167.027a hrīmantaṃ taṃ mahābāhuṃ mattadviradagāminam
07,167.027b*1372_01 indraviṣṇusamaṃ vīrye kope 'ntakam iva sthitam
07,167.027b*1372_02 bṛhaspatisamaṃ buddhyā nītimantaṃ mahāratham
07,167.027c vyākhyāsyāmy ugrakarmāṇaṃ kurūṇām abhayaṃkaram
07,167.028a yasmiñ jāte dadau droṇo gavāṃ daśaśataṃ dhanam
07,167.028b*1373_01 sa eṣa nardati drauṇir gharmānte jalado yathā
07,167.028c brāhmaṇebhyo mahārhebhyaḥ so 'śvatthāmaiṣa garjati
07,167.029a jātamātreṇa vīreṇa yenoccaiḥśravasā iva
07,167.029c heṣatā kampitā bhūmir lokāś ca sakalās trayaḥ
07,167.030a tac chrutvāntarhitaṃ bhūtaṃ nāma cāsyākarot tadā
07,167.030c aśvatthāmeti so 'dyaiṣa śūro nadati pāṇḍava
07,167.031a yo 'dyānātha ivākramya pārṣatena hatas tathā
07,167.031c karmaṇā sunṛśaṃsena tasya nātho vyavasthitaḥ
07,167.032a guruṃ me yatra pāñcālyaḥ keśapakṣe parāmṛśat
07,167.032c tan na jātu kṣamed drauṇir jānan pauruṣam ātmanaḥ
07,167.032d*1374_01 sa hi tenaiva naḥ sarvān kṣapayed iti me matiḥ
07,167.033a upacīrṇo gurur mithyā bhavatā rājyakāraṇāt
07,167.033c dharmajñena satā nāma so 'dharmaḥ sumahān kṛtaḥ
07,167.033d*1375_01 ciraṃ sthāsyati cākīrtis trailokye sacarācare
07,167.033d*1375_02 rāme vālivadhād yadvad evaṃ droṇe nipātite
07,167.034a sarvadharmopapanno 'yaṃ mama śiṣyaś ca pāṇḍavaḥ
07,167.034c nāyaṃ vakṣyati mithyeti pratyayaṃ kṛtavāṃs tvayi
07,167.035a sa satyakañcukaṃ nāma praviṣṭena tato 'nṛtam
07,167.035c ācārya ukto bhavatā hataḥ kuñjara ity uta
07,167.036a tataḥ śastraṃ samutsṛjya nirmamo gatacetanaḥ
07,167.036c āsīt sa vihvalo rājan yathā dṛṣṭas tvayā vibhuḥ
07,167.037a sa tu śokena cāviṣṭo vimukhaḥ putravatsalaḥ
07,167.037c śāśvataṃ dharmam utsṛjya guruḥ śiṣyeṇa ghātitaḥ
07,167.038a nyastaśastram adharmeṇa ghātayitvā guruṃ bhavān
07,167.038c rakṣatv idānīṃ sāmātyo yadi śaknoṣi pārṣatam
07,167.039a grastam ācāryaputreṇa kruddhena hatabandhunā
07,167.039c sarve vayaṃ paritrātuṃ na śakṣyāmo 'dya pārṣatam
07,167.040a sauhārdaṃ sarvabhūteṣu yaḥ karoty atimātraśaḥ
07,167.040c so 'dya keśagrahaṃ śrutvā pitur dhakṣyati no raṇe
07,167.041a vikrośamāne hi mayi bhṛśam ācāryagṛddhini
07,167.041c avakīrya svadharmaṃ hi śiṣyeṇa nihato guruḥ
07,167.042a yadā gataṃ vayo bhūyaḥ śiṣṭam alpataraṃ ca naḥ
07,167.042c tasyedānīṃ vikāro 'yam adharmo yatkṛto mahān
07,167.043a piteva nityaṃ sauhārdāt piteva sa hi dharmataḥ
07,167.043c so 'lpakālasya rājyasya kāraṇān nihato guruḥ
07,167.044a dhṛtarāṣṭreṇa bhīṣmāya droṇāya ca viśāṃ pate
07,167.044c visṛṣṭā pṛthivī sarvā saha putraiś ca tatparaiḥ
07,167.045a sa prāpya tādṛśīṃ vṛttiṃ satkṛtaḥ satataṃ paraiḥ
07,167.045c avṛṇīta sadā putrān mām evābhyadhikaṃ guruḥ
07,167.046a akṣīyamāṇo nyastāstras tvadvākyenāhave hataḥ
07,167.046c na tv enaṃ yudhyamānaṃ vai hanyād api śatakratuḥ
07,167.047a tasyācāryasya vṛddhasya droho nityopakāriṇaḥ
07,167.047c kṛto hy anāryair asmābhī rājyārthe laghubuddhibhiḥ
07,167.047d*1376_01 aho bata mahat pāpaṃ kṛtaṃ karma sudāruṇaṃ
07,167.047d*1376_02 yad rājyasukhalobhena droṇo 'yaṃ sādhu ghātitaḥ
07,167.048a putrān bhrātṝn pitṝn dārāñ jīvitaṃ caiva vāsaviḥ
07,167.048c tyajet sarvaṃ mama premṇā jānāty etad dhi me guruḥ
07,167.049a sa mayā rājyakāmena hanyamāno 'py upekṣitaḥ
07,167.049c tasmād avākśirā rājan prāpto 'smi narakaṃ vibho
07,167.050a brāhmaṇaṃ vṛddham ācāryaṃ nyastaśastraṃ yathā munim
07,167.050c ghātayitvādya rājyārthe mṛtaṃ śreyo na jīvitam
07,168.001 saṃjaya uvāca
07,168.001a arjunasya vacaḥ śrutvā nocus tatra mahārathāḥ
07,168.001c apriyaṃ vā priyaṃ vāpi mahārāja dhanaṃjayam
07,168.002a tataḥ kruddho mahābāhur bhīmaseno 'bhyabhāṣata
07,168.002c utsmayann iva kaunteyam arjunaṃ bharatarṣabha
07,168.003a munir yathāraṇyagato bhāṣase dharmasaṃhitam
07,168.003c nyastadaṇḍo yathā pārtha brāhmaṇaḥ saṃśitavrataḥ
07,168.004a kṣatāt trātā kṣatāj jīvan kṣāntas triṣv api sādhuṣu
07,168.004c kṣatriyaḥ kṣitim āpnoti kṣipraṃ dharmaṃ yaśaḥ śriyam
07,168.005a sa bhavān kṣatriyaguṇair yuktaḥ sarvaiḥ kulodvahaḥ
07,168.005c avipaścid yathā vākyaṃ vyāharan nādya śobhase
07,168.005d*1377_01 vartamāne yathā pāpe ugrakarmaṇi bhārata
07,168.005d*1377_02 svadharmam anavasthāpya kim etāni prabhāṣase
07,168.006a parākramas te kaunteya śakrasyeva śacīpateḥ
07,168.006c na cātivartase dharmaṃ velām iva mahodadhiḥ
07,168.007a na pūjayet tvā ko 'nvadya yat trayodaśavārṣikam
07,168.007c amarṣaṃ pṛṣṭhataḥ kṛtvā dharmam evābhikāṅkṣase
07,168.007d*1378_01 aham āvārayiṣyāmi gadayā sarvakauravān
07,168.007d*1378_02 tvayā vinā yadi mahīṃ dharmaputrāya dhīmate
07,168.007d*1378_03 na dadyāṃ pañcame prāpte divase nāsmi kṣatriyaḥ
07,168.008a diṣṭyā tāta manas te 'dya svadharmam anuvartate
07,168.008c ānṛśaṃsye ca te diṣṭyā buddhiḥ satatam acyuta
07,168.009a yat tu dharmapravṛttasya hṛtaṃ rājyam adharmataḥ
07,168.009c draupadī ca parāmṛṣṭā sabhām ānīya śatrubhiḥ
07,168.009d*1379_01 kathaṃ vṛddheṣu tiṣṭhatsu dhārmikeṣu mahatsu ca
07,168.009d*1379_02 draupadī prāpnuyāt kleśaṃ veśyā yoṣeva bhārata
07,168.009d*1379_03 kim u teṣāṃ bilvaphalaṃ mukhe hy āsīn mahātmanām
07,168.009d*1379_04 utāho badhirā hy āsan mūkā vāpi dhanaṃjaya
07,168.009d*1379_05 andhā vasaṃs tadā te tu yaiś ca noktaṃ hitaṃ vacaḥ
07,168.009d*1379_06 atha tatra bhaved dharmo na caivātrāsty anāryakam
07,168.009d*1379_07 anurūpaṃ kṛtaṃ cāpi bhīṣmadroṇakṛpādibhiḥ
07,168.009d*1379_08 putraiḥ śiṣyaiś ca yat sārdhaṃ saṃnaddhā yoddhum āhave
07,168.010a vanaṃ pravrājitāś cāsma valkalājinavāsasaḥ
07,168.010c anarhamāṇās taṃ bhāvaṃ trayodaśa samāḥ paraiḥ
07,168.010d*1380_01 bahūni kṣāmya śatrūṇāṃ satyadharmaratā vayam
07,168.010d*1380_02 tathā tan marṣayitvā tu yathā te utpathasthitāḥ
07,168.011a etāny amarṣasthānāni marṣitāni tvayānagha
07,168.011c kṣatradharmaprasaktena sarvam etad anuṣṭhitam
07,168.012a tam adharmam apākraṣṭum ārabdhaḥ sahitas tvayā
07,168.012c sānubandhān haniṣyāmi kṣudrān rājyaharān aham
07,168.013a tvayā tu kathitaṃ pūrvaṃ yuddhāyābhyāgatā vayam
07,168.013c ghaṭāmaś ca yathāśakti tvaṃ tu no 'dya jugupsase
07,168.014a svadharmaṃ necchase jñātuṃ mithyā vacanam eva te
07,168.014c bhayārditānām asmākaṃ vācā marmāṇi kṛntasi
07,168.015a vapan vraṇe kṣāram iva kṣatānāṃ śatrukarśana
07,168.015c vidīryate me hṛdayaṃ tvayā vākśalyapīḍitam
07,168.016a adharmam etad vipulaṃ dhārmikaḥ san na budhyase
07,168.016c yat tvam ātmānam asmāṃś ca praśaṃsyān na praśaṃsasi
07,168.016d*1381_01 vāsudeve sthite cāpi droṇaputraṃ praśaṃsasi
07,168.016e yaḥ kalāṃ ṣoḍaśīṃ tvatto nārhate taṃ praśaṃsasi
07,168.017a svayam evātmano vaktuṃ na yuktaṃ guṇasaṃstavam
07,168.017b*1382_01 mama nāgāyutaṃ pārtha balaṃ bāhvor vidhīyate
07,168.017b*1382_02 prapātayeyaṃ ca śaraiḥ sendrān devān samāgatān
07,168.017b*1382_03 sarākṣasagaṇān pārtha sāsuroragamānavān
07,168.017c dārayeyaṃ mahīṃ krodhād vikireyaṃ ca parvatān
07,168.018a āvidhya ca gadāṃ gurvīṃ bhīmāṃ kāñcanamālinīm
07,168.018c giriprakāśān kṣitijān bhañjeyam anilo yathā
07,168.019a sa tvam evaṃvidhaṃ jānan bhrātaraṃ māṃ nararṣabha
07,168.019c droṇaputrād bhayaṃ kartuṃ nārhasy amitavikrama
07,168.020a atha vā tiṣṭha bībhatso saha sarvair nararṣabhaiḥ
07,168.020c aham enaṃ gadāpāṇir jeṣyāmy eko mahāhave
07,168.021a tataḥ pāñcālarājasya putraḥ pārtham athābravīt
07,168.021c saṃkruddham iva nardantaṃ hiraṇyakaśipuṃ hariḥ
07,168.022a bībhatso viprakarmāṇi viditāni manīṣiṇām
07,168.022c yājanādhyāpane dānaṃ tathā yajñapratigrahau
07,168.023a ṣaṣṭham adhyayanaṃ nāma teṣāṃ kasmin pratiṣṭhitaḥ
07,168.023c hato droṇo mayā yat tat kiṃ māṃ pārtha vigarhase
07,168.024a apakrāntaḥ svadharmāc ca kṣatradharmam upāśritaḥ
07,168.024c amānuṣeṇa hanty asmān astreṇa kṣudrakarmakṛt
07,168.025a tathā māyāṃ prayuñjānam asahyaṃ brāhmaṇabruvam
07,168.025c māyayaiva nihanyād yo na yuktaṃ pārtha tatra kim
07,168.026a tasmiṃs tathā mayā śaste yadi drauṇāyanī ruṣā
07,168.026c kurute bhairavaṃ nādaṃ tatra kiṃ mama hīyate
07,168.027a na cādbhutam idaṃ manye yad drauṇiḥ śuddhagarjayā
07,168.027c ghātayiṣyati kauravyān paritrātum aśaknuvan
07,168.028a yac ca māṃ dhārmiko bhūtvā bravīṣi gurughātinam
07,168.028c tadartham aham utpannaḥ pāñcālyasya suto 'nalāt
07,168.029a yasya kāryam akāryaṃ vā yudhyataḥ syāt samaṃ raṇe
07,168.029c taṃ kathaṃ brāhmaṇaṃ brūyāḥ kṣatriyaṃ vā dhanaṃjaya
07,168.030a yo hy anastravido hanyād brahmāstraiḥ krodhamūrchitaḥ
07,168.030c sarvopāyair na sa kathaṃ vadhyaḥ puruṣasattama
07,168.030d*1383_01 viśeṣāt pitṛhantā me na sa vadhyaḥ kathaṃ mayā
07,168.030d*1383_02 yo 'yaṃ pāpaḥ sudurmedhā bāndhavān yudhi jaghnivān
07,168.030d*1383_03 tasya viprabruvavadhe kathaṃ pāpaṃ bhaven mama
07,168.031a vidharmiṇaṃ dharmavidbhiḥ proktaṃ teṣāṃ viṣopamam
07,168.031c jānan dharmārthatattvajñaḥ kim arjuna vigarhase
07,168.032a nṛśaṃsaḥ sa mayākramya ratha eva nipātitaḥ
07,168.032c tan mābhinandyaṃ bībhatso kimarthaṃ nābhinandase
07,168.033a kṛte raṇe kathaṃ pārtha jvalanārkaviṣopamam
07,168.033c bhīmaṃ droṇaśiraśchede praśasyaṃ na praśaṃsasi
07,168.034a yo 'sau mamaiva nānyasya bāndhavān yudhi jaghnivān
07,168.034c chittvāpi tasya mūrdhānaṃ naivāsmi vigatajvaraḥ
07,168.035a tac ca me kṛntate marma yan na tasya śiro mayā
07,168.035c niṣādaviṣaye kṣiptaṃ jayadrathaśiro yathā
07,168.036a avadhaś cāpi śatrūṇām adharmaḥ śiṣyate 'rjuna
07,168.036c kṣatriyasya hy ayaṃ dharmo hanyād dhanyeta vā punaḥ
07,168.037a sa śatrur nihataḥ saṃkhye mayā dharmeṇa pāṇḍava
07,168.037c yathā tvayā hataḥ śūro bhagadattaḥ pituḥ sakhā
07,168.038a pitāmahaṃ raṇe hatvā manyase dharmam ātmanaḥ
07,168.038c mayā śatrau hate kasmāt pāpe dharmaṃ na manyase
07,168.038d*1384_01 saṃbandhāvanataṃ pārtha na māṃ tvaṃ bahu manyase
07,168.038d*1384_02 svagātrakṛtasopānaṃ niṣaṇṇam iva dantinam
07,168.038d*1384_03 kṣamāmi te sarvam eva vāgvyatikramam arjuna
07,168.038d*1384_04 draupadyā draupadeyānāṃ kṛte nānyena hetunā
07,168.038d*1384_05 kulakramāgataṃ vairaṃ mamācāryeṇa viśrutam
07,168.038d*1384_06 tathā jānāty ayaṃ loko na yūyaṃ pāṇḍunandanāḥ
07,168.039a nānṛtaḥ pāṇḍavo jyeṣṭho nāhaṃ vādhārmiko 'rjuna
07,168.039b*1385_01 na kṣatriya iti prāhur yo na hanti raṇājire
07,168.039b*1385_02 pitaraṃ vā guruṃ vāpi jighāṃsuṃ putraśiṣyayoḥ
07,168.039b*1385_03 jihmena vāpy ajihmena hanyād evāvicārayan
07,168.039b*1385_04 ity uktaṃ brahmaṇā pūrvaṃ kṣatriyāṇāṃ dviṣadvadhe
07,168.039b*1385_05 tasmāc chiṣyeṇa nihataḥ śatrur me brāhmaṇabruvaḥ
07,168.039b*1385_06 yaḥ kṣatriyasuto hanyāt pitaraṃ vā guruṃ ca vā
07,168.039b*1385_07 aniṣṭaṃ kṣatriyo hanyāt sa vai kṣatriya ucyate
07,168.039c śiṣyadhruṅ nihataḥ pāpo yudhyasva vijayas tava
07,169.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,169.001a sāṅgā vedā yathānyāyaṃ yenādhītā mahātmanā
07,169.001c yasmin sākṣād dhanurvedo hrīniṣedhe pratiṣṭhitaḥ
07,169.002a tasminn ākruśyati droṇe maharṣitanaye tadā
07,169.002c nīcātmanā nṛśaṃsena kṣudreṇa gurughātinā
07,169.003a yasya prasādāt karmāṇi kurvanti puruṣarṣabhāḥ
07,169.003c amānuṣāṇi saṃgrāme devair asukarāṇi ca
07,169.004a tasminn ākruśyati droṇe samakṣaṃ pāpakarmiṇaḥ
07,169.004c nāmarṣaṃ tatra kurvanti dhik kṣatraṃ dhig amarṣitam
07,169.005a pārthāḥ sarve ca rājānaḥ pṛthivyāṃ ye dhanurdharāḥ
07,169.005c śrutvā kim āhuḥ pāñcālyaṃ tan mamācakṣva saṃjaya
07,169.006 saṃjaya uvāca
07,169.006a śrutvā drupadaputrasya tā vācaḥ krūrakarmaṇaḥ
07,169.006c tūṣṇīṃ babhūvū rājānaḥ sarva eva viśāṃ pate
07,169.007a arjunas tu kaṭākṣeṇa jihmaṃ prekṣya ca pārṣatam
07,169.007c sabāṣpam abhiniḥśvasya dhig dhig dhig iti cābravīt
07,169.008a yudhiṣṭhiraś ca bhīmaś ca yamau kṛṣṇas tathāpare
07,169.008c āsan suvrīḍitā rājan sātyakir idam abravīt
07,169.009a nehāsti puruṣaḥ kaś cid ya imaṃ pāpapūruṣam
07,169.009c bhāṣamāṇam akalyāṇaṃ śīghraṃ hanyān narādhamam
07,169.009d*1386_01 ete tvāṃ pāṇḍavāḥ sarve kutsayanti vivitsayā
07,169.009d*1386_02 karmaṇā tena pāpena śvapākam iva brāhmaṇāḥ
07,169.009d*1387_01 etat kṛtvā mahat pāpaṃ ninditaṃ sarvasādhubhiḥ
07,169.009d*1387_02 na lajjase kathaṃ vaktuṃ samitiṃ prāpya śobhanām
07,169.010a kathaṃ ca śatadhā jihvā na te mūrdhā ca dīryate
07,169.010c gurum ākrośataḥ kṣudra na cādharmeṇa pātyase
07,169.011a yāpyas tvam asi pārthaiś ca sarvaiś cāndhakavṛṣṇibhiḥ
07,169.011c yat karma kaluṣaṃ kṛtvā ślāghase janasaṃsadi
07,169.012a akāryaṃ tādṛśaṃ kṛtvā punar eva guruṃ kṣipan
07,169.012c vadhyas tvaṃ na tvayārtho 'sti muhūrtam api jīvatā
07,169.013a kas tv etad vyavased āryas tvad anyaḥ puruṣādhamaḥ
07,169.013c nigṛhya keśeṣu vadhaṃ guror dharmātmanaḥ sataḥ
07,169.014a saptāvare tathā pūrve bāndhavās te nipātitāḥ
07,169.014c yaśasā ca parityaktās tvāṃ prāpya kulapāṃsanam
07,169.015a uktavāṃś cāpi yat pārthaṃ bhīṣmaṃ prati nararṣabham
07,169.015c tathānto vihitas tena svayam eva mahātmanā
07,169.016a tasyāpi tava sodaryo nihantā pāpakṛttamaḥ
07,169.016c nānyaḥ pāñcālaputrebhyo vidyate bhuvi pāpakṛt
07,169.017a sa cāpi sṛṣṭaḥ pitrā te bhīṣmasyāntakaraḥ kila
07,169.017c śikhaṇḍī rakṣitas tena sa ca mṛtyur mahātmanaḥ
07,169.018a pāñcālāś calitā dharmāt kṣudrā mitragurudruhaḥ
07,169.018c tvāṃ prāpya sahasodaryaṃ dhikkṛtaṃ sarvasādhubhiḥ
07,169.019a punaś ced īdṛśīṃ vācaṃ matsamīpe vadiṣyasi
07,169.019c śiras te pātayiṣyāmi gadayā vajrakalpayā
07,169.019d*1388_01 tvāṃ ca brahmahaṇaṃ dṛṣṭvā janaḥ sūryam avekṣate
07,169.019d*1388_02 brahmahatyā hi te pāpaṃ prāyaścittārtham ātmanaḥ
07,169.019d*1388_03 pāñcālaka sudurvṛtta mamaiva gurum agrataḥ
07,169.019d*1388_04 guror guruṃ ca bhūyo 'pi kṣipan naiva hi lajjase
07,169.019d*1388_05 tiṣṭha tiṣṭha sahasvaikaṃ gadāpātam imaṃ mama
07,169.019d*1388_06 tava cāpi sahiṣye 'haṃ gadāpātān anekaśaḥ
07,169.020a sātvatenaivam ākṣiptaḥ pārṣataḥ paruṣākṣaram
07,169.020c saṃrabdhaḥ sātyakiṃ prāha saṃkruddhaḥ prahasann iva
07,169.021a śrūyate śrūyate ceti kṣamyate ceti mādhava
07,169.021c na cānārya śubhaṃ sādhuṃ puruṣaṃ kṣeptum arhasi
07,169.022a kṣamā praśasyate loke na tu pāpo 'rhati kṣamām
07,169.022c kṣamāvantaṃ hi pāpātmā jito 'yam iti manyate
07,169.023a sa tvaṃ kṣudrasamācāro nīcātmā pāpaniścayaḥ
07,169.023c ā keśāgrān nakhāgrāc ca vaktavyo vaktum icchasi
07,169.023d*1389_01 varaṃ hi te mṛtaṃ pāpa na ca te vṛttam īdṛśam
07,169.023d*1389_02 śrotuṃ vaktavyatāmūlaṃ nīcā vakṣyanti mānavāḥ
07,169.023d*1389_03 parān kṣipanti doṣeṇa sveṣu doṣeṣv adṛṣṭayaḥ
07,169.024a yaḥ sa bhūriśravāś chinne bhuje prāyagatas tvayā
07,169.024c vāryamāṇena nihatas tataḥ pāpataraṃ nu kim
07,169.025a vyūhamāno mayā droṇo divyenāstreṇa saṃyuge
07,169.025c visṛṣṭaśastro nihataḥ kiṃ tatra krūra duṣkṛtam
07,169.026a ayudhyamānaṃ yas tv ājau tathā prāyagataṃ munim
07,169.026c chinnabāhuṃ parair hanyāt sātyake sa kathaṃ bhavet
07,169.027a nihatya tvāṃ yadā bhūmau sa vikrāmati vīryavān
07,169.027c kiṃ tadā na nihaṃsy enaṃ bhūtvā puruṣasattamaḥ
07,169.028a tvayā punar anāryeṇa pūrvaṃ pārthena nirjitaḥ
07,169.028c yadā tadā hataḥ śūraḥ saumadattiḥ pratāpavān
07,169.029a yatra yatra tu pāṇḍūnāṃ droṇo drāvayate camūm
07,169.029c kirañ śarasahasrāṇi tatra tatra prayāmy aham
07,169.030a sa tvam evaṃvidhaṃ kṛtvā karma cāṇḍālavat svayam
07,169.030c vaktum icchasi vaktavyaḥ kasmān māṃ paruṣāṇy atha
07,169.031a kartā tvaṃ karmaṇograsya nāhaṃ vṛṣṇikulādhama
07,169.031c pāpānāṃ ca tvam āvāsaḥ karmaṇāṃ mā punar vada
07,169.032a joṣam āssva na māṃ bhūyo vaktum arhasy ataḥ param
07,169.032c adharottaram etad dhi yan mā tvaṃ vaktum icchasi
07,169.033a atha vakṣyasi māṃ maurkhyād bhūyaḥ paruṣam īdṛśam
07,169.033c gamayiṣyāmi bāṇais tvāṃ yudhi vaivasvatakṣayam
07,169.034a na caiva mūrkha dharmeṇa kevalenaiva śakyate
07,169.034c teṣām api hy adharmeṇa ceṣṭitaṃ śṛṇu yādṛśam
07,169.035a vañcitaḥ pāṇḍavaḥ pūrvam adharmeṇa yudhiṣṭhiraḥ
07,169.035c draupadī ca parikliṣṭā tathādharmeṇa sātyake
07,169.036a pravrājitā vanaṃ sarve pāṇḍavāḥ saha kṛṣṇayā
07,169.036c sarvasvam apakṛṣṭaṃ ca tathādharmeṇa bāliśa
07,169.037a adharmeṇāpakṛṣṭaś ca madrarājaḥ parair itaḥ
07,169.037b*1390_01 adharmeṇa tathā bālaḥ saubhadro vinipātitaḥ
07,169.037c ito 'py adharmeṇa hato bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ
07,169.037e bhūriśravā hy adharmeṇa tvayā dharmavidā hataḥ
07,169.038a evaṃ parair ācaritaṃ pāṇḍaveyaiś ca saṃyuge
07,169.038c rakṣamāṇair jayaṃ vīrair dharmajñair api sātvata
07,169.039a durjñeyaḥ paramo dharmas tathādharmaḥ sudurvidaḥ
07,169.039c yudhyasva kauravaiḥ sārdhaṃ mā gāḥ pitṛniveśanam
07,169.040a evamādīni vākyāni krūrāṇi paruṣāṇi ca
07,169.040c śrāvitaḥ sātyakiḥ śrīmān ākampita ivābhavat
07,169.041a tac chrutvā krodhatāmrākṣaḥ sātyakis tv ādade gadām
07,169.041c viniḥśvasya yathā sarpaḥ praṇidhāya rathe dhanuḥ
07,169.042a tato 'bhipatya pāñcālyaṃ saṃrambheṇedam abravīt
07,169.042c na tvāṃ vakṣyāmi paruṣaṃ haniṣye tvāṃ vadhakṣamam
07,169.043a tam āpatantaṃ sahasā mahābalam amarṣaṇam
07,169.043c pāñcālyāyābhisaṃkruddham antakāyāntakopamam
07,169.044a codito vāsudevena bhīmaseno mahābalaḥ
07,169.044c avaplutya rathāt tūrṇaṃ bāhubhyāṃ samavārayat
07,169.045a dravamāṇaṃ tathā kruddhaṃ sātyakiṃ pāṇḍavo balī
07,169.045c praskandamānam ādāya jagāma balinaṃ balāt
07,169.046a sthitvā viṣṭabhya caraṇau bhīmena śinipuṃgavaḥ
07,169.046c nigṛhītaḥ pade ṣaṣṭhe balena balināṃ varaḥ
07,169.046d*1391_01 tathāpi bhīmād ātmānam āmucya balinocchritaḥ
07,169.046d*1391_02 jagāmānilavegena bhīmam unmucya mādhavaḥ
07,169.046d*1391_03 bhīmenāthāśu mahatā vegam āsthāya madhyamam
07,169.046d*1391_04 viṣṭabhya vidhṛto darpāt sātyakir daśame pade
07,169.047a avaruhya rathāt taṃ tu hriyamāṇaṃ balīyasā
07,169.047c uvāca ślakṣṇayā vācā sahadevo viśāṃ pate
07,169.048a asmākaṃ puruṣavyāghra mitram anyan na vidyate
07,169.048c param andhakavṛṣṇibhyaḥ pāñcālebhyaś ca mādhava
07,169.049a tathaivāndhakavṛṣṇīnāṃ tava caiva viśeṣataḥ
07,169.049c kṛṣṇasya ca tathāsmatto mitram anyan na vidyate
07,169.050a pāñcālānāṃ ca vārṣṇeya samudrāntāṃ vicinvatām
07,169.050c nānyad asti paraṃ mitraṃ yathā pāṇḍavavṛṣṇayaḥ
07,169.051a sa bhavān īdṛśaṃ mitraṃ manyate ca yathā bhavān
07,169.051c bhavantaś ca yathāsmākaṃ bhavatāṃ ca tathā vayam
07,169.052a sa evaṃ sarvadharmajño mitradharmam anusmaran
07,169.052c niyaccha manyuṃ pāñcālyāt praśāmya śinipuṃgava
07,169.053a pārṣatasya kṣama tvaṃ vai kṣamatāṃ tava pārṣataḥ
07,169.053c vayaṃ kṣamayitāraś ca kim anyatra śamād bhavet
07,169.054a praśāmyamāne śaineye sahadevena māriṣa
07,169.054c pāñcālarājasya sutaḥ prahasann idam abravīt
07,169.055a muñca muñca śineḥ pautraṃ bhīma yuddhamadānvitam
07,169.055c āsādayatu mām eṣa dharādharam ivānilaḥ
07,169.056a yāvad asya śitair bāṇaiḥ saṃrambhaṃ vinayāmy aham
07,169.056c yuddhaśraddhāṃ ca kaunteya jīvitasya ca saṃyuge
07,169.057a kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ kāryaṃ yad idam udyatam
07,169.057c sumahat pāṇḍuputrāṇām āyānty ete hi kauravāḥ
07,169.058a atha vā phalgunaḥ sarvān vārayiṣyati saṃyuge
07,169.058c aham apy asya mūrdhānaṃ pātayiṣyāmi sāyakaiḥ
07,169.059a manyate chinnabāhuṃ māṃ bhūriśravasam āhave
07,169.059c utsṛjainam ahaṃ vainam eṣa māṃ vā haniṣyati
07,169.060a śṛṇvan pāñcālavākyāni sātyakiḥ sarpavac chvasan
07,169.060c bhīmabāhvantare sakto visphuraty aniśaṃ balī
07,169.060d*1392_01 tau vṛṣāv iva nardantau balinau bāhuśālinau
07,169.061a tvarayā vāsudevaś ca dharmarājaś ca māriṣa
07,169.061c yatnena mahatā vīrau vārayām āsatus tataḥ
07,169.062a nivārya parameṣvāsau krodhasaṃraktalocanau
07,169.062c yuyutsavaḥ parān saṃkhye pratīyuḥ kṣatriyarṣabhāḥ
07,170.001 saṃjaya uvāca
07,170.001a tataḥ sa kadanaṃ cakre ripūṇāṃ droṇanandanaḥ
07,170.001c yugānte sarvabhūtānāṃ kālasṛṣṭa ivāntakaḥ
07,170.002a dhvajadrumaṃ śastraśṛṅgaṃ hatanāgamahāśilam
07,170.002c aśvakiṃpuruṣākīrṇaṃ śarāsanalatāvṛtam
07,170.003a śūlakravyādasaṃghuṣṭaṃ bhūtayakṣagaṇākulam
07,170.003c nihatya śātravān bhallaiḥ so 'cinod dehaparvatam
07,170.004a tato vegena mahatā vinadya sa nararṣabhaḥ
07,170.004c pratijñāṃ śrāvayām āsa punar eva tavātmajam
07,170.005a yasmād yudhyantam ācāryaṃ dharmakañcukam āsthitaḥ
07,170.005c muñca śastram iti prāha kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
07,170.006a tasmāt saṃpaśyatas tasya drāvayiṣyāmi vāhinīm
07,170.006c vidrāvya satyaṃ hantāsmi pāpaṃ pāñcālyam eva tu
07,170.007a sarvān etān haniṣyāmi yadi yotsyanti māṃ raṇe
07,170.007c satyaṃ te pratijānāmi parāvartaya vāhinīm
07,170.008a tac chrutvā tava putras tu vāhinīṃ paryavartayat
07,170.008c siṃhanādena mahatā vyapohya sumahad bhayam
07,170.008d*1393_01 bherīś cāvādayan hṛṣṭāḥ paṭahān dundubhīṃś ca ha
07,170.008d*1393_02 āḍambarān mṛdaṅgāṃś ca jharjharīś cānakān api
07,170.008d*1393_03 maḍḍukān paṇavān vīṇā ḍiṇḍimāṃś ca sahasraśaḥ
07,170.008d*1393_04 sarve caiva maheṣvāsā dadhmuḥ śaṅkhān mahāsvanān
07,170.008d*1393_05 tato nanāda vasudhā khuranemisamāhatā
07,170.008d*1393_06 sa śabdas tumulaḥ khaṃ ca pṛthivīṃ ca vyanādayat
07,170.008d*1393_07 kurūṇām atha taṃ śabdaṃ śrutvā ghoraṃ samutthitam
07,170.008d*1393_08 pāṇḍavāḥ somakaiḥ sārdhaṃ samapadyanta vismitāḥ
07,170.008d*1393_09 te tu dṛṣṭvā kurūn rājan nadato bhairavān ravān
07,170.008d*1393_10 abhyavartanta vegena mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
07,170.009a tataḥ samāgamo rājan kurupāṇḍavasenayoḥ
07,170.009c punar evābhavat tīvraḥ pūrṇasāgarayor iva
07,170.010a saṃrabdhā hi sthirībhūtā droṇaputreṇa kauravāḥ
07,170.010c udagrāḥ pāṇḍupāñcālā droṇasya nidhanena ca
07,170.011a teṣāṃ paramahṛṣṭānāṃ jayam ātmani paśyatām
07,170.011c saṃrabdhānāṃ mahāvegaḥ prādurāsīd raṇājire
07,170.012a yathā śiloccaye śailaḥ sāgare sāgaro yathā
07,170.012c pratihanyeta rājendra tathāsan kurupāṇḍavāḥ
07,170.013a tataḥ śaṅkhasahasrāṇi bherīṇām ayutāni ca
07,170.013c avādayanta saṃhṛṣṭāḥ kurupāṇḍavasainikāḥ
07,170.013d*1394_01 cukṣubhe pṛthivī sarvā diśaś ca pratisasvanuḥ
07,170.013d*1394_02 saṃbhrāntāni ca bhūtāni jalajāny api māriṣa
07,170.013d*1394_03 te ca sarve tathā yaudhāḥ saṃprahṛṣṭā yuyutsavaḥ
07,170.013d*1394_04 vartamāne tathā śabde raudre tasmin bhayānake
07,170.013d*1394_05 saṃpatatsu rathaugheṣu tava teṣāṃ ca bhārata
07,170.014a tato nirmathyamānasya sāgarasyeva nisvanaḥ
07,170.014c abhavat tasya sainyasya sumahān adbhutopamaḥ
07,170.015a prāduścakre tato drauṇir astraṃ nārāyaṇaṃ tadā
07,170.015c abhisaṃdhāya pāṇḍūnāṃ pāñcālānāṃ ca vāhinīm
07,170.016a prādurāsaṃs tato bāṇā dīptāgrāḥ khe sahasraśaḥ
07,170.016c pāṇḍavān bhakṣayiṣyanto dīptāsyā iva pannagāḥ
07,170.017a te diśaḥ khaṃ ca sainyaṃ ca samāvṛṇvan mahāhave
07,170.017b*1395_01 tato 'ntarikṣaṃ khagamair nānāliṅgaiḥ subhairavaiḥ
07,170.017c muhūrtād bhāskarasyeva rājaṃl lokaṃ gabhastayaḥ
07,170.018a tathāpare dyotamānā jyotīṃṣīvāmbare 'male
07,170.018c prādurāsan mahīpāla kārṣṇāyasamayā guḍāḥ
07,170.019a caturdiśaṃ vicitrāś ca śataghnyo 'tha hutāśadāḥ
07,170.019c cakrāṇi ca kṣurāntāni maṇḍalānīva bhāsvataḥ
07,170.019d*1396_01 pāśāś ca vividhākārā nārācāñjalikās tathā
07,170.019d*1396_02 saṃpatanta[ḥ] sma dṛśyante śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,170.019d*1396_03 yathā yugakṣaye ghore paribhūtaṃ jagad bhavet
07,170.019d*1396_04 tadvad āsīt tadā rājañ jyotirbhūtaṃ nabhaḥsthalam
07,170.020a śastrākṛtibhir ākīrṇam atīva bharatarṣabha
07,170.020c dṛṣṭvāntarikṣam āvignāḥ pāṇḍupāñcālasṛñjayāḥ
07,170.021a yathā yathā hy ayudhyanta pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
07,170.021c tathā tathā tad astraṃ vai vyavardhata janādhipa
07,170.022a vadhyamānās tathāstreṇa tena nārāyaṇena vai
07,170.022b@021_0001 prapetuḥ kuñjarās tatra śastrasaṃghair nipātitāḥ
07,170.022b@021_0002 vyadīryamāṇā girayo vajranunnā yathā purā
07,170.022b@021_0003 hastihastaiś ca saṃchinnair gātraiś caiva viśāṃ pate
07,170.022b@021_0004 aparaiś ca tathā bāṇaiḥ kuntaiś ca kanakojjvalaiḥ
07,170.022b@021_0005 saṃkīrṇā pṛthivī jajñe māṃsaśoṇitakardamā
07,170.022b@021_0006 gajebhyaś cyavamānānāṃ yantṝṇāṃ tatra bhārata
07,170.022b@021_0007 vibhujānāṃ viśīrṇānāṃ nyastakārmukavarmaṇām
07,170.022b@021_0008 pūrṇam āyodhanaṃ jajñe pretarājapuropamam
07,170.022b@021_0009 aṅkuśair apaviddhaiś ca tomaraiś ca mahādhanaiḥ
07,170.022b@021_0010 alaṃkāraiś ca nāgānāṃ graiveyaiś ca sakaṅkaṭaiḥ
07,170.022b@021_0011 kakṣyābhir agnikuṇḍaiś ca yantraiś caiva patākibhiḥ
07,170.022b@021_0012 śaktibhiś ca mahārāja bāṇaiś ca nataparvabhiḥ
07,170.022b@021_0013 rathināṃ ca rathair bhagnaiś chinnair vā yugadaṇḍakaiḥ
07,170.022b@021_0014 cakrair vimathitair bhagnair yugair akṣaiś ca bhūṣitā
07,170.022b@021_0015 tūṇīrair apaviddhaiś ca cāpaiś ca sumahādhanaiḥ
07,170.022b@021_0016 anukarṣaiḥ patākābhir yoktraiś caiva viśāṃ pate
07,170.022b@021_0017 raśmibhiś ca pratodaiś ca kiṅkiṇībhiś ca māriṣa
07,170.022b@021_0018 kavacaiś ca tathā dīptaiś cāmaravyajanair api
07,170.022b@021_0019 chattraiś ca candrasaṃkāśair vṛṣṭyātapanivāribhiḥ
07,170.022b@021_0020 aṅgulitraiḥ sakeyūrair dīptair niṣkaiś ca kāñcanaiḥ
07,170.022b@021_0021 karṇasūtraiḥ kirīṭaiś ca mukuṭaiś ca mahādhanaiḥ
07,170.022b@021_0022 citrair vastrair alaṃkāraiḥ kuṇḍalaiś cāpi bhārata
07,170.022b@021_0023 apaviddhais tathā śīrṣair bāhubhiś ca mahātmanām
07,170.022b@021_0024 saṃchannā pṛthivī reje tatra tatra yathātatham
07,170.022b@021_0025 uraśchadais tathā citrair ghaṇṭājālaiś ca bhāsvaraiḥ
07,170.022b@021_0026 nihatais turagaiś caiva nirjihvaiḥ śoṇitokṣitaiḥ
07,170.022b@021_0027 hayārohaparaiś caiva nirdagdhair astratejasā
07,170.022b@021_0028 nānāṅgāvayavair hīnā yaudhāḥ sasrur bhayārditāḥ
07,170.022b@021_0029 cukruśus tāta tāteti hā hā putreti cāsakṛt
07,170.022b@021_0030 yaudhā nūnaṃ te nidhanaṃ prāptāḥ pāṇḍaveyā mahārathāḥ
07,170.022b@021_0031 vāsudevaś ca vārṣṇeyas tathā somakasṛñjayāḥ
07,170.022b@021_0032 jīvatsu samare teṣu na hi vīreṣu sainikāḥ
07,170.022b@021_0033 imām avasthāṃ sahasā gaccheyur vai kathaṃ cana
07,170.022b@021_0034 ity abruvaṃs tathā yaudhā hanyamānās tadā raṇe
07,170.022b@021_0035 kruddhena droṇaputreṇa kāleneva yugakṣaye
07,170.022b@021_0036 hanyamānās tathāstreṇa tena nārāyaṇena te
07,170.022c dahyamānānaleneva sarvato 'bhyarditā raṇe
07,170.023a yathā hi śiśirāpāye dahet kakṣaṃ hutāśanaḥ
07,170.023c tathā tad astraṃ pāṇḍūnāṃ dadāha dhvajinīṃ prabho
07,170.024a āpūryamāṇenāstreṇa sainye kṣīyati cābhibho
07,170.024c jagāma paramaṃ trāsaṃ dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
07,170.025a dravamāṇaṃ tu tat sainyaṃ dṛṣṭvā vigatacetanam
07,170.025c madhyasthatāṃ ca pārthasya dharmaputro 'bravīd idam
07,170.026a dhṛṣṭadyumna palāyasva saha pāñcālasenayā
07,170.026c sātyake tvaṃ ca gacchasva vṛṣṇyandhakavṛto gṛhān
07,170.027a vāsudevo 'pi dharmātmā kariṣyaty ātmanaḥ kṣamam
07,170.027c upadeṣṭuṃ samartho 'yaṃ lokasya kim utātmanaḥ
07,170.028a saṃgrāmas tu na kartavyaḥ sarvasainyān bravīmi vaḥ
07,170.028c ahaṃ hi saha sodaryaiḥ pravekṣye havyavāhanam
07,170.029a bhīṣmadroṇārṇavaṃ tīrtvā saṃgrāmaṃ bhīrudustaram
07,170.029c avasatsyāmy asalile sagaṇo drauṇigoṣpade
07,170.030a kāmaḥ saṃpadyatām asya bībhatsor āśu māṃ prati
07,170.030c kalyāṇavṛtta ācāryo mayā yudhi nipātitaḥ
07,170.031a yena bālaḥ sa saubhadro yuddhānām aviśāradaḥ
07,170.031c samarthair bahubhiḥ krūrair ghātito nābhipālitaḥ
07,170.032a yenāvibruvatā praśnaṃ tathā kṛṣṇā sabhāṃ gatā
07,170.032c upekṣitā saputreṇa dāsabhāvaṃ niyacchatī
07,170.032d*1397_01 rakṣaṇe ca mahān yatnaḥ saindhavasya kṛto yudhi
07,170.032d*1397_02 arjunasya vighātārthaṃ pratijñā yena rakṣitā
07,170.032d*1397_03 vyūhadvāri vayaṃ caiva dhṛtā yena jigīṣavaḥ
07,170.032d*1397_04 vāritaṃ ca mahat sainyaṃ prāviśat tad yathābalam
07,170.033a jighāṃsur dhārtarāṣṭraś ca śrānteṣv aśveṣu phalgunam
07,170.033c kavacena tathā yukto rakṣārthaṃ saindhavasya ca
07,170.034a yena brahmāstraviduṣā pāñcālāḥ satyajinmukhāḥ
07,170.034c kurvāṇā majjaye yatnaṃ samūlā vinipātitāḥ
07,170.034d*1398_01 grahaṇe ca paro yatnaḥ kṛtas tena yathā mama
07,170.034d*1398_02 viditaṃ sarvam evaitad bhavatāṃ sarvayodhinām
07,170.035a yena pravrājyamānāś ca rājyād vayam adharmataḥ
07,170.035c nivāryamāṇenāsmābhir anugantuṃ tad eṣitāḥ
07,170.035d*1399_01 vanavāsān nivṛttānāṃ samaye ca tathā kṛte
07,170.035d*1399_02 snehaś ca darśito nityaṃ pratyakṣaṃ vo mahārathāḥ
07,170.036a yo 'sāv atyantam asmāsu kurvāṇaḥ sauhṛdaṃ param
07,170.036c hatas tadarthe maraṇaṃ gamiṣyāmi sabāndhavaḥ
07,170.037a evaṃ bruvati kaunteye dāśārhas tvaritas tataḥ
07,170.037c nivārya sainyaṃ bāhubhyām idaṃ vacanam abravīt
07,170.038a śīghraṃ nyasyata śastrāṇi vāhebhyaś cāvarohata
07,170.038c eṣa yogo 'tra vihitaḥ pratighāto mahātmanā
07,170.039a dvipāśvasyandanebhyaś ca kṣitiṃ sarve 'varohata
07,170.039c evam etan na vo hanyād astraṃ bhūmau nirāyudhān
07,170.039d*1400_01 sāyudhān yudhyamānān vo hanyād etān api dhruvam
07,170.040a yathā yathā hi yudhyante yodhā hy astrabalaṃ prati
07,170.040c tathā tathā bhavanty ete kauravā balavattarāḥ
07,170.040d*1401_01 rāmeṇa pṛthivī sarvā niḥkṣatriyagaṇā kṛtā
07,170.040d*1401_02 anenāstreṇa bhīmena kṣatram utsāditaṃ purā
07,170.040d*1401_03 yat tan nārāyaṇaṃ tejaḥ astratejaḥpramardanam
07,170.040d*1401_04 tad astraṃ nirmitaṃ pūrvaṃ viṣṇunā prabhaviṣṇunā
07,170.040d*1401_05 yadā nipātito daityo hiraṇyākṣo mahāsuraḥ
07,170.040d*1401_06 tadā nārāyaṇāstraṃ hi pūrvasṛṣṭaṃ hi viṣṇunā
07,170.040d*1401_07 taṃ nipātya mahādaityaṃ dvāparānte nṛpottama
07,170.040d*1401_08 rāmeṇa tapa āsthāya labdhaṃ pūrvaṃ mahātmanā
07,170.040d*1401_09 devadevaṃ samārādhya viṣṇuṃ tribhuvaneśvaram
07,170.040d*1401_10 tasmād droṇam anuprāptaṃ sarvāstraprativāraṇam
07,170.040d*1401_11 tathaitad dhi mahāśastraṃ kena cin na nivāryate
07,170.040d*1401_12 nārāyaṇāstrasya nṛpā eṣa yogo nivāraṇe
07,170.041a nikṣepsyanti ca śastrāṇi vāhanebhyo 'varuhya ye
07,170.041b*1402_01 ye 'ñjaliṃ kurvate vīrā namanti ca vivāhanāḥ
07,170.041c tān naitad astraṃ saṃgrāme nihaniṣyati mānavān
07,170.042a ye tv etat pratiyotsyanti manasāpīha ke cana
07,170.042c nihaniṣyati tān sarvān rasātalagatān api
07,170.043a te vacas tasya tac chrutvā vāsudevasya bhārata
07,170.043c īṣuḥ sarve 'stram utsraṣṭuṃ manobhiḥ karaṇena ca
07,170.044a tata utsraṣṭukāmāṃs tān astrāṇy ālakṣya pāṇḍavaḥ
07,170.044c bhīmaseno 'bravīd rājann idaṃ saṃharṣayan vacaḥ
07,170.045a na kathaṃ cana śastrāṇi moktavyānīha kena cit
07,170.045c aham āvārayiṣyāmi droṇaputrāstram āśugaiḥ
07,170.046a atha vāpy anayā gurvyā hemavigrahayā raṇe
07,170.046c kālavad vicariṣyāmi drauṇer astraṃ viśātayan
07,170.047a na hi me vikrame tulyaḥ kaś cid asti pumān iha
07,170.047c yathaiva savitus tulyaṃ jyotir anyan na vidyate
07,170.048a paśyadhvaṃ me dṛḍhau bāhū nāgarājakaropamā
07,170.048c samarthau parvatasyāpi śaiśirasya nipātane
07,170.049a nāgāyutasamaprāṇo hy aham eko nareṣv iha
07,170.049c śakro yathā pratidvaṃdvo divi deveṣu viśrutaḥ
07,170.050a adya paśyata me vīryaṃ bāhvoḥ pīnāṃsayor yudhi
07,170.050c jvalamānasya dīptasya drauṇer astrasya vāraṇe
07,170.051a yadi nārāyaṇāstrasya pratiyoddhā na vidyate
07,170.051c adyainaṃ pratiyotsyāmi paśyatsu kurupāṇḍuṣu
07,170.051d*1403_01 arjunārjuna bībhatso na nyasyaṃ gāṇḍivaṃ tvayā
07,170.051d*1403_02 arjuna uvāca
07,170.051d*1403_02 śaśāṅkasyeva te paṅko nairmalyaṃ pātayiṣyati
07,170.051d*1403_03 bhīma nārāyaṇāstre me goṣu ca brāhmaṇeṣu ca
07,170.051d*1403_04 eteṣu gāṇḍivaṃ nyasyam etad dhi vratam uttamam
07,170.052a evam uktvā tato bhīmo droṇaputram ariṃdamaḥ
07,170.052c abhyayān meghaghoṣeṇa rathenādityavarcasā
07,170.052d*1404_01 kampayan medinīṃ sarvāṃ trāsayaṃś ca camūṃ tava
07,170.052d*1404_02 śaṅkhaśabdaṃ mahat kṛtvā bhujaśabdaṃ ca pāṇḍavaḥ
07,170.052d*1404_03 tasya śaṅkhasvanaṃ śrutvā bāhuśabdaṃ ca tāvakāḥ
07,170.052d*1404_04 samantāt koṣṭhakīkṛtya śaravrātair avākiran
07,170.052d*1405_01 samakampanta vitrastāḥ śakṛn mūtraṃ prasusruvuḥ
07,170.053a sa enam iṣujālena laghutvāc chīghravikramaḥ
07,170.053c nimeṣamātreṇāsādya kuntīputro 'bhyavākirat
07,170.054a tato drauṇiḥ prahasyainam udāsam abhibhāṣya ca
07,170.054c avākirat pradīptāgraiḥ śarais tair abhimantritaiḥ
07,170.055a pannagair iva dīptāsyair vamadbhir analaṃ raṇe
07,170.055c avakīrṇo 'bhavat pārthaḥ sphuliṅgair iva kāñcanaiḥ
07,170.056a tasya rūpam abhūd rājan bhīmasenasya saṃyuge
07,170.056c khadyotair āvṛtasyeva parvatasya dinakṣaye
07,170.057a tad astraṃ droṇaputrasya tasmin pratisamasyati
07,170.057c avardhata mahārāja yathāgnir aniloddhataḥ
07,170.058a vivardhamānam ālakṣya tad astraṃ bhīmavikramam
07,170.058c pāṇḍusainyam ṛte bhīmaṃ sumahad bhayam āviśat
07,170.059a tataḥ śastrāṇi te sarve samutsṛjya mahītale
07,170.059c avārohan rathebhyaś ca hastyaśvebhyaś ca sarvaśaḥ
07,170.060a teṣu nikṣiptaśastreṣu vāhanebhyaś cyuteṣu ca
07,170.060b*1406_01 upariṣṭād bhraman yatra yatra yodhān prapaśyati
07,170.060b*1406_02 gṛhītaśastrān ārūḍhān vāhaneṣu mahātmasu
07,170.060b*1406_03 yatra yatra prayāti sma kramamāṇaṃ raṇājire
07,170.060b*1406_04 tatra tatra vimuktās tāḥ sarve 'dṛśyanta saṃghaśaḥ
07,170.060b*1406_05 tato 'paśyad raṇe bhīmaṃ gadāhastam ariṃdamam
07,170.060b*1406_06 asaṃbhrāntaṃ samāyāntaṃ droṇaputrarathaṃ prati
07,170.060c tad astravīryaṃ vipulaṃ bhīmamūrdhany athāpatat
07,170.061a hāhākṛtāni bhūtāni pāṇḍavāś ca viśeṣataḥ
07,170.061c bhīmasenam apaśyanta tejasā saṃvṛtaṃ tadā
07,171.001 saṃjaya uvāca
07,171.001a bhīmasenaṃ samākīrṇaṃ dṛṣṭvāstreṇa dhanaṃjayaḥ
07,171.001c tejasaḥ pratighātārthaṃ vāruṇena samāvṛṇot
07,171.002a nālakṣayata taṃ kaś cid vāruṇāstreṇa saṃvṛtam
07,171.002c arjunasya laghutvāc ca saṃvṛtatvāc ca tejasaḥ
07,171.003a sāśvasūtaratho bhīmo droṇaputrāstrasaṃvṛtaḥ
07,171.003c agnāv agnir iva nyasto jvālāmālī sudurdṛśaḥ
07,171.004a yathā rātrikṣaye rājañ jyotīṃṣy astagiriṃ prati
07,171.004c samāpetus tathā bāṇā bhīmasenarathaṃ prati
07,171.004d*1407_01 tad astraṃ vāruṇaṃ bhaktā nārāyaṇasamudbhavam
07,171.004d*1407_02 prajajvāla punar bhīmaṃ saṃvṛtya tu raṇājire
07,171.005a sa hi bhīmo rathaś cāsya hayāḥ sūtaś ca māriṣa
07,171.005c saṃvṛtā droṇaputreṇa pāvakāntargatābhavan
07,171.006a yathā dagdhvā jagat kṛtsnaṃ samaye sacarācaram
07,171.006c gacched agnir vibhor āsyaṃ tathāstraṃ bhīmam āvṛṇot
07,171.007a sūryam agniḥ praviṣṭaḥ syād yathā cāgniṃ divākaraḥ
07,171.007c tathā praviṣṭaṃ tat tejo na prājñāyata kiṃ cana
07,171.007d*1408_01 tad astraṃ bhīmahuṃkārād apayāti punaḥ punaḥ
07,171.007d*1408_02 punaḥ punas tam āyāti huṃkārāt taṃ vimuñcati
07,171.007d*1408_03 tato devā sagandharvā bhīmaṃ dṛṣṭvā suvismitāḥ
07,171.008a vikīrṇam astraṃ tad dṛṣṭvā tathā bhīmarathaṃ prati
07,171.008c udīryamāṇaṃ drauṇiṃ ca niṣpratidvaṃdvam āhave
07,171.009a sarvasainyāni pāṇḍūnāṃ nyastaśastrāṇy acetasaḥ
07,171.009c yudhiṣṭhirapurogāṃś ca vimukhāṃs tān mahārathān
07,171.010a arjuno vāsudevaś ca tvaramāṇau mahādyutī
07,171.010c avaplutya rathād vīrau bhīmam ādravatāṃ tataḥ
07,171.011a tatas tad droṇaputrasya tejo 'strabalasaṃbhavam
07,171.011c vigāhya tau subalinau māyayāviśatāṃ tadā
07,171.012a nyastaśastrau tatas tau tu nādahad astrajo 'nalaḥ
07,171.012c vāruṇāstraprayogāc ca vīryavattvāc ca kṛṣṇayoḥ
07,171.013a tataś cakṛṣatur bhīmaṃ tasya sarvāyudhāni ca
07,171.013c nārāyaṇāstraśāntyarthaṃ naranārāyaṇau balāt
07,171.013d*1409_01 pātayām āsatuḥ punar bhīmasenaṃ raṇe balāt
07,171.013d*1409_02 bhīmaṃ nirāyudhaṃ kṛtvā tadā kṛṣṇadhanaṃjayau
07,171.014a apakṛṣyamāṇaḥ kaunteyo nadaty eva mahārathaḥ
07,171.014c vardhate caiva tad ghoraṃ drauṇer astraṃ sudurjayam
07,171.015a tam abravīd vāsudevaḥ kim idaṃ pāṇḍunandana
07,171.015c vāryamāṇo 'pi kaunteya yad yuddhān na nivartase
07,171.016a yadi yuddhena jeyāḥ syur ime kauravanandanāḥ
07,171.016c vayam apy atra yudhyema tathā ceme nararṣabhāḥ
07,171.017a rathebhyas tv avatīrṇās tu sarva eva sma tāvakāḥ
07,171.017c tasmāt tvam api kaunteya rathāt tūrṇam apākrama
07,171.018a evam uktvā tataḥ kṛṣṇo rathād bhūmim apātayat
07,171.018c niḥśvasantaṃ yathā nāgaṃ krodhasaṃraktalocanam
07,171.019a yadāpakṛṣṭaḥ sa rathān nyāsitaś cāyudhaṃ bhuvi
07,171.019c tato nārāyaṇāstraṃ tat praśāntaṃ śatrutāpanam
07,171.020a tasmin praśānte vidhinā tadā tejasi duḥsahe
07,171.020c babhūvur vimalāḥ sarvā diśaḥ pradiśa eva ca
07,171.021a pravavuś ca śivā vātāḥ praśāntā mṛgapakṣiṇaḥ
07,171.021c vāhanāni ca hṛṣṭāni yodhāś ca manujeśvara
07,171.022a vyapoḍhe ca tato ghore tasmiṃs tejasi bhārata
07,171.022c babhau bhīmo niśāpāye dhīmān sūrya ivoditaḥ
07,171.023a hataśeṣaṃ balaṃ tatra pāṇḍavānām atiṣṭhata
07,171.023c astravyuparamād dhṛṣṭaṃ tava putrajighāṃsayā
07,171.024a vyavasthite bale tasminn astre pratihate tathā
07,171.024c duryodhano mahārāja droṇaputram athābravīt
07,171.025a aśvatthāman punaḥ śīghram astram etat prayojaya
07,171.025c vyavasthitā hi pāñcālāḥ punar eva jayaiṣiṇaḥ
07,171.026a aśvatthāmā tathoktas tu tava putreṇa māriṣa
07,171.026c sudīnam abhiniḥśvasya rājānam idam abravīt
07,171.027a naitad āvartate rājann astraṃ dvir nopapadyate
07,171.027c āvartayan nihanty etat prayoktāraṃ na saṃśayaḥ
07,171.028a eṣa cāstrapratīghātaṃ vāsudevaḥ prayuktavān
07,171.028b*1410_01 astrasya tu hy eṣa veda mānuṣeṣu na vidyate
07,171.028b*1410_02 parāvarajño lokānāṃ na tad asti na vetti yat
07,171.028b*1410_03 tad etad astraṃ praśamaṃ yātaṃ kṛṣṇasya mantrite
07,171.028c anyathā vihitaḥ saṃkhye vadhaḥ śatror janādhipa
07,171.029a parājayo vā mṛtyur vā śreyo mṛtyur na nirjayaḥ
07,171.029c nirjitāś cārayo hy ete śastrotsargān mṛtopamāḥ
07,171.030 duryodhana uvāca
07,171.030a ācāryaputra yady etad dvir astraṃ na prayujyate
07,171.030c anyair gurughnā vadhyantām astrair astravidāṃ vara
07,171.031a tvayi hy astrāṇi divyāni yathā syus tryambake tathā
07,171.031c icchato na hi te mucyet kruddhasyāpi puraṃdaraḥ
07,171.031d*1411_01 ghnataitān sumahāvīrya śātravān yuddhakovida
07,171.032 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,171.032a tasminn astre pratihate droṇe copadhinā hate
07,171.032c tathā duryodhanenokto drauṇiḥ kim akarot punaḥ
07,171.033a dṛṣṭvā pārthāṃś ca saṃgrāme yuddhāya samavasthitān
07,171.033c nārāyaṇāstranirmuktāṃś carataḥ pṛtanāmukhe
07,171.034 saṃjaya uvāca
07,171.034a jānan pituḥ sa nidhanaṃ siṃhalāṅgūlaketanaḥ
07,171.034c sakrodho bhayam utsṛjya abhidudrāva pārṣatam
07,171.035a abhidrutya ca viṃśatyā kṣudrakāṇāṃ nararṣabhaḥ
07,171.035c pañcabhiś cātivegena vivyādha puruṣarṣabham
07,171.036a dhṛṣṭadyumnas tato rājañ jvalantam iva pāvakam
07,171.036b@022_0001 tam ātmabhujavegena vikarṣantaṃ śarāsanam
07,171.036b@022_0002 taṃ tu dṛṣṭvā susaṃkruddhaṃ kālānalayamopamam
07,171.036b@022_0003 vimuñcan viśikhāṃs tūrṇaṃ pārṣato 'bhyadravad raṇe
07,171.036b@022_0004 tau drauṇiḥ krodhatāmrākṣo didhikṣann iva tejasā
07,171.036b@022_0005 chādayām āsa bāṇaughair dhṛṣṭadyumnaṃ samantataḥ
07,171.036b@022_0006 dhṛṣṭadyumno 'pi saṃbhrāntaḥ śareṇānataparvaṇā
07,171.036b@022_0007 pratyavidhyata saṃkruddhaḥ pārṣataṃ prayato balāt
07,171.036b@022_0008 tasya drauṇir dhanuś chittvā sthūṇena paravīrahā
07,171.036b@022_0009 dhṛṣṭadyumnaṃ trisaptatyā vivyādha niśitair nadan
07,171.036b@022_0010 tad apāsya dhanuś chinnaṃ dhṛṣṭadyumnaḥ pratāpavān
07,171.036b@022_0011 anyat kārmukam ādāya so 'śvatthāmānam ārdayat
07,171.036b@022_0012 sa tad apy asya saṃkruddhaś ciccheda paramāstravit
07,171.036b@022_0013 taṃ cāpy avākirad bāṇair dhṛṣṭadyumnaṃ paraṃtapaḥ
07,171.036b@022_0014 tataḥ sa pārṣatas tūrṇaṃ śaktiṃ hemapariṣkṛtām
07,171.036b@022_0015 cikṣepa paramakruddho jvalantīm aśanīm iva
07,171.036b@022_0016 tām āpatantīṃ sahasā vyālīkāla ivāhave
07,171.036b@022_0017 ciccheda saptadhā rājañ śaraiḥ paramatejanaiḥ
07,171.036b@022_0018 tāṃ nikṛttāṃ tato dṛṣṭvā drauṇinā pārṣatas tataḥ
07,171.036b@022_0019 dhanur anyat samādāya samare vegavattaram
07,171.036b@022_0020 tato 'vidhyat sutīkṣṇābhyāṃ śarābhyāṃ drauṇim āhave
07,171.036b@022_0021 tato dvābhyāṃ sutīkṣṇābhyāṃ bhallābhyāṃ tatra kārmukam
07,171.036b@022_0022 drauṇir drupadaputrasya ciccheda prahasann iva
07,171.036b@022_0023 taṃ ca bāṇair mahātejāḥ punar anyaiḥ samāvṛṇot
07,171.036b@022_0024 sāśvasūtarathaṃ tūrṇaṃ chādayām āsa saṃyuge
07,171.036b@022_0025 tasya cānucarān sarvān dīptāstrān pārśvataḥ sthitān
07,171.036b@022_0026 vyadrāvayata saṃkruddhaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
07,171.036b@022_0027 brahmadattaṃ tato bāṇaṃ dhṛṣṭadyumnajighāṃsayā
07,171.036b@022_0028 droṇaputraḥ pracikṣepa sātyakis tad dvidhācchinat
07,171.036b@022_0029 sātyakis tu tam ādāya rājaputraṃ śarārditam
07,171.036b@022_0030 aṣṭābhir niśitair bāṇair aśvatthāmānam ārdayat
07,171.036b@022_0031 aśītyā punar āhatya nānārūpair amarṣaṇaḥ
07,171.036b@022_0032 vivyādhāsya tribhiḥ sūtaṃ caturbhiś caturo hayān
07,171.036b@022_0033 evam uktvā śarais tīkṣṇaiḥ sātyakiṃ tūrṇam āvṛṇot
07,171.036b@022_0034 saṃrabdhaḥ krodhatāmrākṣo droṇaputraḥ pratāpavān
07,171.036b@022_0035 sātyakis tu tataḥ kruddhaḥ śareṇānataparvaṇā
07,171.036b@022_0036 droṇaputraṃ samājaghne sarvasainyasya paśyataḥ
07,171.036b@022_0037 tato drauṇir mahārāja bāṇaiḥ saṃchādya sātyakim
07,171.036b@022_0038 dhanuḥ krodhaparītātmā cicchedāśu mahāstravit
07,171.036b@022_0039 tataḥ śaktiṃ mahāghorāṃ hemadaṇḍām ayasmayīm
07,171.036b@022_0040 cikṣepa sātyakis tūrṇaṃ droṇaputrajighāṃsayā
07,171.036b@022_0041 tām āpatantīṃ sahasā śakramuktām ivāśanim
07,171.036b@022_0042 aprāptām eva ciccheda drauṇiḥ saptabhir āśugaiḥ
07,171.036b@022_0043 tāṃ nikṛttāṃ śarair dṛṣṭvā drauṇinā sāyakair bhṛśam
07,171.036b@022_0044 so 'nyat kārmukam ādāya bhāraghnaṃ vegavattaram
07,171.036b@022_0045 tad vikṛṣya mahac cāpaṃ sātyakiḥ sātvatāṃ varaḥ
07,171.036b@022_0046 sāyakair bahubhis tūrṇam aśvatthāmānam ārdayat
07,171.036b@022_0047 tato drauṇiḥ susaṃrabdhaḥ śarajālena mādhavam
07,171.036b@022_0048 chādayām āsa samare sātyakiṃ krodhamūrchitaḥ
07,171.036b@022_0049 tāny asya śarajālāni antarikṣe viśāṃ pate
07,171.036b@022_0050 aprāptān eva ciccheda yuyudhāno mahārathaḥ
07,171.036b@022_0051 tataḥ pūrṇāyatotsṛṣṭair hemapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
07,171.036b@022_0052 bāṇair vivyādha sudṛḍhaṃ droṇaputram amarṣitaḥ
07,171.036b@022_0053 tathā sa viddhaḥ subhṛśaṃ droṇaputro 'tyamarṣaṇaḥ
07,171.036b@022_0054 śaineyaṃ samare kruddhaḥ pradahann iva cakṣuṣā
07,171.036b@022_0055 avākirad ameyātmā bāṇavarṣaiḥ samantataḥ
07,171.036b@022_0056 parvataṃ vāridhārābhis tapānte jalado yathā
07,171.036c droṇaputraṃ triṣaṣṭyā tu rājan vivyādha patriṇām
07,171.037a sārathiṃ cāsya viṃśatyā svarṇapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
07,171.037c hayāṃś ca caturo 'vidhyac caturbhir niśitaiḥ śaraiḥ
07,171.038a viddhvā viddhvānadad drauṇiḥ kampayann iva medinīm
07,171.038c ādadat sarvalokasya prāṇān iva mahāraṇe
07,171.039a pārṣatas tu balī rājan kṛtāstraḥ kṛtaniśramaḥ
07,171.039c drauṇim evābhidudrāva kṛtvā mṛtyuṃ nivartanam
07,171.040a tato bāṇamayaṃ varṣaṃ droṇaputrasya mūrdhani
07,171.040c avāsṛjad ameyātmā pāñcālyo rathināṃ varaḥ
07,171.041a taṃ drauṇiḥ samare kruddhaś chādayām āsa patribhiḥ
07,171.041c vivyādha cainaṃ daśabhiḥ pitur vadham anusmaran
07,171.042a dvābhyāṃ ca suvikṛṣṭābhyāṃ kṣurābhyāṃ dhvajakārmuke
07,171.042c chittvā pāñcālarājasya drauṇir anyaiḥ samārdayat
07,171.043a vyaśvasūtarathaṃ cainaṃ drauṇiś cakre mahāhave
07,171.043c tasya cānucarān sarvān kruddhaḥ prācchādayac charaiḥ
07,171.044a pradrudrāva tataḥ sainyaṃ pāñcālānāṃ viśāṃ pate
07,171.044c saṃbhrāntarūpam ārtaṃ ca śaravarṣaparikṣatam
07,171.045a dṛṣṭvā ca vimukhān yodhān dhṛṣṭadyumnaṃ ca pīḍitam
07,171.045c śaineyo 'codayat tūrṇaṃ raṇaṃ drauṇirathaṃ prati
07,171.046a aṣṭabhir niśitaiś caiva so 'śvatthāmānam ārdayat
07,171.046c viṃśatyā punar āhatya nānārūpair amarṣaṇam
07,171.046e vivyādha ca tathā sūtaṃ caturbhiś caturo hayān
07,171.046f@023_0001 dhanurdhvajaṃ ca saṃyattaiś ciccheda kṛtahastavat
07,171.046f@023_0002 sa sāśvaṃ vyadhamac cāpi rathaṃ hemapariṣkṛtam
07,171.046f@023_0003 hṛdi vivyādha samare triṃśatā sāyakair bhṛśam
07,171.046f@023_0004 evaṃ sa pīḍito rājann aśvatthāmā mahābalaḥ
07,171.046f@023_0005 śarajālaiḥ parivṛtaḥ kartavyaṃ nānvapadyata
07,171.046f@023_0006 evaṃ gate guroḥ putre tava putro mahārathaḥ
07,171.046f@023_0007 kṛpakarṇādibhiḥ sārdhaṃ śaraiḥ sātvatam āvṛṇot
07,171.046f@023_0008 duryodhanas tu viṃśatyā kṛpaḥ śāradvatas tribhiḥ
07,171.046f@023_0009 kṛtavarmātha daśabhiḥ karṇaḥ pañcāśatā śaraiḥ
07,171.046f@023_0010 duḥśāsanaḥ śatenaiva vṛṣasenaś ca saptabhiḥ
07,171.046f@023_0011 sātyakiṃ vivyadhus tūrṇaṃ samantān niśitaiḥ śaraiḥ
07,171.046f@023_0012 tataḥ sa sātyakī rājan sarvān eva mahārathān
07,171.046f@023_0013 virathān vimukhāṃś caiva kṣaṇenaivākaron nṛpa
07,171.046f@023_0014 aśvatthāmā tu saṃprāpya cetanāṃ bharatarṣabha
07,171.046f@023_0015 cintayām āsa duḥkhārto niḥśvasaṃś ca punaḥ punaḥ
07,171.046f@023_0016 tato rathāntaraṃ drauṇiḥ samāruhya paraṃtapaḥ
07,171.046f@023_0017 sātyakiṃ vārayām āsa kirañ śaraśatān bahūn
07,171.046f@023_0018 tam āpatantaṃ saṃprekṣya bhāradvājasutaṃ raṇe
07,171.046f@023_0019 virathaṃ vimukhaṃ caiva punaś cakre mahārathaḥ
07,171.046f@023_0020 tatas te pāṇḍavā rājan dṛṣṭvā sātyakivikramam
07,171.046f@023_0021 śaṅkhaśabdān bhṛśaṃ cakruḥ siṃhanādāṃś ca nedire
07,171.046f@023_0022 evaṃ taṃ virathaṃ kṛtvā sātyakiḥ satyavikramaḥ
07,171.046f@023_0023 jaghāna vṛṣasenasya trisāhasrān mahārathān
07,171.046f@023_0024 ayutaṃ dantināṃ sārdhaṃ kṛpasya nijaghāna saḥ
07,171.046f@023_0025 pañcāyutāni cāśvānāṃ śakuner nijaghāna ha
07,171.046f@023_0026 tato drauṇir mahārāja ratham āruhya vīryavān
07,171.046f@023_0027 sātyakiṃ prati saṃkruddhaḥ prayayau tadvadhepsayā
07,171.046f@023_0028 punas tam āgataṃ dṛṣṭvā śaineyo niśitaiḥ śaraiḥ
07,171.046f@023_0029 adārayat krūrataraiḥ punaḥ punar ariṃdama
07,171.047a so 'tividdho maheṣvāso nānāliṅgair amarṣaṇaḥ
07,171.047c yuyudhānena vai drauṇiḥ prahasan vākyam abravīt
07,171.048a śaineyābhyavapattiṃ te jānāmy ācāryaghātinaḥ
07,171.048c na tv enaṃ trāsyasi mayā grastam ātmānam eva ca
07,171.048d*1412_01 śape ''tmanāhaṃ śaineya satyena tapasā tathā
07,171.048d*1412_02 ahatvā sarvapāñcālān yathā śāntim avāpnuyām
07,171.048d*1412_03 yad balaṃ pāṇḍaveyānāṃ vṛṣṇīnām api yad balam
07,171.048d*1412_04 kriyatāṃ sarvam eveha nihaniṣyāmi somakān
07,171.049a evam uktvārkaraśmyābhaṃ suparvāṇaṃ śarottamam
07,171.049c vyasṛjat sātvate drauṇir vajraṃ vṛtre yathā hariḥ
07,171.050a sa taṃ nirbhidya tenāstaḥ sāyakaḥ saśarāvaram
07,171.050c viveśa vasudhāṃ bhittvā śvasan bilam ivoragaḥ
07,171.051a sa bhinnakavacaḥ śūras tottrārdita iva dvipaḥ
07,171.051c vimucya saśaraṃ cāpaṃ bhūrivraṇaparisravaḥ
07,171.052a sīdan rudhirasiktaś ca rathopastha upāviśat
07,171.052c sūtenāpahṛtas tūrṇaṃ droṇaputrād rathāntaram
07,171.053a athānyena supuṅkhena śareṇa nataparvaṇā
07,171.053c ājaghāna bhruvor madhye dhṛṣṭadyumnaṃ paraṃtapaḥ
07,171.054a sa pūrvam atividdhaś ca bhṛśaṃ paścāc ca pīḍitaḥ
07,171.054c sasāda yudhi pāñcālyo vyapāśrayata ca dhvajam
07,171.055a taṃ mattam iva siṃhena rājan kuñjaram arditam
07,171.055c javenābhyadravañ śūrāḥ pañca pāṇḍavato rathāḥ
07,171.056a kirīṭī bhīmasenaś ca vṛddhakṣatraś ca pauravaḥ
07,171.056c yuvarājaś ca cedīnāṃ mālavaś ca sudarśanaḥ
07,171.056d*1413_01 ete hāhākṛtāḥ sarve pragṛhītaśarāsanāḥ
07,171.056d*1413_02 vīraṃ drauṇāyaniṃ vīrāḥ sarvataḥ paryavārayan
07,171.056d*1413_03 te viṃśatipade yattā guruputram amarṣaṇam
07,171.056e pañcabhiḥ pañcabhir bāṇair abhyaghnan sarvataḥ samam
07,171.057a āśīviṣābhair viṃśadbhiḥ pañcabhiś cāpi tāñ śaraiḥ
07,171.057c ciccheda yugapad drauṇiḥ pañcaviṃśatisāyakān
07,171.058a saptabhiś ca śitair bāṇaiḥ pauravaṃ drauṇir ārdayat
07,171.058c mālavaṃ tribhir ekena pārthaṃ ṣaḍbhir vṛkodaram
07,171.059a tatas te vivyadhuḥ sarve drauṇiṃ rājan mahārathāḥ
07,171.059c yugapac ca pṛthak caiva rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
07,171.060a yuvarājas tu viṃśatyā drauṇiṃ vivyādha patriṇām
07,171.060b*1414_01 tatas tān ardayan sarvān drauṇir yugapad eva hi
07,171.060c pārthaś ca punar aṣṭābhis tathā sarve tribhis tribhiḥ
07,171.061a tato 'rjunaṃ ṣaḍbhir athājaghāna; drauṇāyanir daśabhir vāsudevam
07,171.061c bhīmaṃ daśārdhair yuvarājaṃ caturbhir; dvābhyāṃ chittvā kārmukaṃ ca dhvajaṃ ca
07,171.061c*1415_01 dvābhyāṃ dvābhyāṃ mālavapauravau ca
07,171.061c*1415_02 sūtaṃ viddhvā bhīmasenasya ṣaḍbhiḥ
07,171.061e punaḥ pārthaṃ śaravarṣeṇa viddhvā; drauṇir ghoraṃ siṃhanādaṃ nanāda
07,171.062a tasyāsyataḥ suniśitān pītadhārān; drauṇeḥ śarān pṛṣṭhataś cāgrataś ca
07,171.062c dharā viyad dyauḥ pradiśo diśaś ca; channā bāṇair abhavan ghorarūpaiḥ
07,171.063a āsīnasya svarathaṃ tūgratejāḥ; sudarśanasyendraketuprakāśau
07,171.063c bhujau śiraś cendrasamānavīryas; tribhiḥ śarair yugapat saṃcakarta
07,171.064a sa pauravaṃ rathaśaktyā nihatya; chittvā rathaṃ tilaśaś cāpi bāṇaiḥ
07,171.064c chittvāsya bāhū varacandanāktau; bhallena kāyāc chira uccakarta
07,171.065a yuvānam indīvaradāmavarṇaṃ; cedipriyaṃ yuvarājaṃ prahasya
07,171.065c bāṇais tvarāvāñ jvalitāgnikalpair; viddhvā prādān mṛtyave sāśvasūtam
07,171.065d@024_0001 mālavaṃ pauravaṃ caiva yuvarājaṃ ca cedipam
07,171.065d@024_0002 dṛṣṭvā samakṣaṃ nihataṃ droṇaputreṇa pāṇḍavaḥ
07,171.065d@024_0003 bhīmaseno mahābāhuḥ krodham āhārayat param
07,171.065d@024_0004 tataḥ śaraśatais tīkṣṇaiḥ saṃkruddhāśīviṣopamaiḥ
07,171.065d@024_0005 chādayām āsa samare droṇaputraṃ paraṃtapaḥ
07,171.065d@024_0006 tato drauṇir mahātejāḥ śaravarṣaṃ nihatya tam
07,171.065d@024_0007 vivyādha niśitair bāṇair bhīmasenam amarṣaṇaḥ
07,171.065d@024_0008 tato bhīmo mahābāhur drauṇer yudhi mahābalaḥ
07,171.065d@024_0009 kṣurapreṇa dhanuś chittvā drauṇiṃ vivyādha patriṇā
07,171.065d@024_0010 tad apāsya dhanuś chinnaṃ droṇaputro mahāmanāḥ
07,171.065d@024_0011 anyat kārmukam ādāya bhīmaṃ vivyādha patribhiḥ
07,171.065d@024_0012 tau drauṇibhīmau samare parākrāntau mahābalau
07,171.065d@024_0013 avarṣatāṃ śaravarṣaṃ vṛṣṭimantāv ivāmbudau
07,171.065d@024_0014 bhīmanāmāṅkitā bāṇāḥ svarṇapuṅkhāḥ śilāśitāḥ
07,171.065d@024_0015 drauṇiṃ saṃchādayām āsur ghanaughā iva bhāskaram
07,171.065d@024_0016 tathaiva drauṇinirmuktair bhīmaḥ saṃnataparvabhiḥ
07,171.065d@024_0017 avākīryata sa kṣipraṃ śaraiḥ śatasahasraśaḥ
07,171.065d@024_0018 sa chādyamānaḥ samare drauṇinā raṇaśālinā
07,171.065d@024_0019 na vivyathe mahārāja tad adbhutam ivābhavat
07,171.065d@024_0020 tato bhīmo mahābāhuḥ kārtasvaravibhūṣitān
07,171.065d@024_0021 nārācān daśa saṃpraiṣīd yamadaṇḍanibhāñ śitān
07,171.065d@024_0022 te jatrudeśam āsādya droṇaputrasya māriṣa
07,171.065d@024_0023 nirbhidya viviśus tūrṇaṃ valmīkam iva pannagāḥ
07,171.065d@024_0024 so 'tividdho bhṛśaṃ drauṇiḥ pāṇḍavena mahātmanā
07,171.065d@024_0025 dhvajayaṣṭiṃ samāśritya nyamīlayata locane
07,171.065d@024_0026 sa muhūrtāt punaḥ saṃjñāṃ labdhvā drauṇir narādhipa
07,171.065d@024_0027 krodhaṃ paramam ātasthau samare rudhirokṣitaḥ
07,171.065d@024_0028 dṛḍhaṃ so 'bhihatas tena pāṇḍavena mahātmanā
07,171.065d@024_0029 vegaṃ cakre mahābāhur bhīmasenarathaṃ prati
07,171.065d@024_0030 tata ākarṇapūrṇānāṃ śarāṇāṃ tigmatejasām
07,171.065d@024_0031 śatam āśīviṣābhānāṃ preṣayām āsa bhārata
07,171.065d@024_0032 bhīmo 'pi samaraślāghī tasya vīryam acintayat
07,171.065d@024_0033 tūrṇaṃ prāsṛjad ugrāṇi śaravarṣāṇi pāṇḍavaḥ
07,171.065d@024_0034 tato drauṇir mahārāja chittvāsya viśikhair dhanuḥ
07,171.065d@024_0035 ājaghānorasi kruddhaḥ pāṇḍavaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
07,171.065d@024_0036 tato 'nyad dhanur ādāya bhīmaseno 'tyamarṣaṇaḥ
07,171.065d@024_0037 vivyādha niśitair bāṇair drauṇiṃ pañcabhir āhave
07,171.065d@024_0038 jīmūtāv iva gharmānte tau śaraughapravarṣiṇau
07,171.065d@024_0039 anyonyakrodhatāmrākṣau chādayām āsatur yudhi
07,171.065d@024_0040 talaśabdais tato ghorais trāsayantau parasparam
07,171.065d@024_0041 ayudhyetāṃ susaṃrabdhau kṛtapratikṛtaiṣiṇau
07,171.065d@024_0042 tato visphārya sumahac cāpaṃ rukmavibhūṣitam
07,171.065d@024_0043 bhīmaṃ praikṣata sa drauṇiḥ śarān asyantam antikāt
07,171.065d@024_0044 śarady aharmadhyagato dīptārcir iva bhāskaraḥ
07,171.065d@024_0045 ādadānasya viśikhān saṃdadhānasya cāśugān
07,171.065d@024_0046 vikarṣato muñcataś ca nāntaraṃ dadṛśur janāḥ
07,171.065d@024_0047 alātacakrapratimaṃ tasya maṇḍalam āyudham
07,171.065d@024_0048 drauṇer āsīn mahārāja bāṇān visṛjatas tadā
07,171.065d@024_0049 dhanuś cyutāḥ śarās tasya śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,171.065d@024_0050 ākāśe pratyadṛśyanta śalabhānām ivāyatīḥ
07,171.065d@024_0051 te tu drauṇidhanurmuktāḥ śarā hemavibhūṣitāḥ
07,171.065d@024_0052 ajasram anvakīryanta ghorā bhīmarathaṃ prati
07,171.065d@024_0053 tatrādbhutam apaśyāma bhīmasenasya vikramam
07,171.065d@024_0054 balaṃ vīryaṃ prabhāvaṃ ca vyavasāyaṃ ca bhārata
07,171.065d@024_0055 tāṃ sa meghād ivodbhūtāṃ bāṇavṛṣṭiṃ samantataḥ
07,171.065d@024_0056 jalavṛṣṭiṃ mahāghorāṃ tapānta iva cintayan
07,171.065d@024_0057 droṇaputravadhaprepsur bhīmo bhīmaparākramaḥ
07,171.065d@024_0058 amuñcac charavarṣāṇi prāvṛṣīva balāhakaḥ
07,171.065d@024_0059 tad rukmapṛṣṭhaṃ bhīmasya dhanur ghoraṃ mahad raṇe
07,171.065d@024_0060 vikṛṣyamāṇaṃ vibabhau śakracāpam ivāparam
07,171.065d@024_0061 tasmāc charāḥ prādur āsañ śataśo 'tha sahasraśaḥ
07,171.065d@024_0062 saṃchādayantaḥ samare drauṇim āhavaśobhinam
07,171.065d@024_0063 tayor visṛjator evaṃ śarajālāni māriṣa
07,171.065d@024_0064 vāyur apyantarā rājan nāśaknot pratisarpitum
07,171.065d@024_0065 tathā drauṇir mahārāja śarān hemavibhūṣitān
07,171.065d@024_0066 tailadhautān prasannāgrān prāhiṇod vadhakāṅkṣayā
07,171.065d@024_0067 tān antarikṣe viśikhais tridhaikaikam aśātayat
07,171.065d@024_0068 viśeṣayan droṇasutaṃ tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
07,171.065d@024_0069 punaś ca śaravarṣāṇi ghorāṇy ugrāṇi pāṇḍavaḥ
07,171.065d@024_0070 vyasṛjad balavān kruddho droṇaputravadhepsayā
07,171.065d@024_0071 tato 'stramāyayā tūrṇaṃ śaravṛṣṭiṃ nivārya tām
07,171.065d@024_0072 dhanuś ciccheda bhīmasya droṇaputro mahāstravit
07,171.065d@024_0073 śaraiś cainaṃ subahubhiḥ kruddhaḥ saṃkhye parābhinat
07,171.065d@024_0074 sa chinnadhanvā balavān rathaśaktiṃ sudāruṇām
07,171.065d@024_0075 vegenāvidhya cikṣepa droṇaputrarathaṃ prati
07,171.065d@024_0076 tām āpatantīṃ sahasā maholkābhāṃ śitaiḥ śaraiḥ
07,171.065d@024_0077 ciccheda samare drauṇir darśayan pāṇilāghavam
07,171.065d@024_0078 etasminn antare bhīmo dṛḍham ādāya kārmukam
07,171.065d@024_0079 drauṇiṃ vivyādha viśikhaiḥ smayamāno vṛkodaraḥ
07,171.065d@024_0080 tato drauṇir mahārāja bhīmasenasya sārathim
07,171.065d@024_0081 lalāṭe dārayām āsa śareṇānataparvaṇā
07,171.065d@024_0082 so 'tividdho balavatā droṇaputreṇa sārathiḥ
07,171.065d@024_0083 vyāmoham agamad rājan raśmīn utsṛjya vājinām
07,171.065d@024_0084 tato 'śvāḥ prādravaṃs tūrṇaṃ mohite rathasārathau
07,171.065d@024_0085 bhīmasenasya rājendra paśyatāṃ sarvadhanvinām
07,171.065d@024_0086 taṃ dṛṣṭvā pradrutair aśvair apakṛṣṭaṃ raṇājirāt
07,171.066a tān nihatya raṇe vīro droṇaputro yudhāṃ patiḥ
07,171.066c dadhmau pramuditaḥ śaṅkhaṃ bṛhantam aparājitaḥ
07,171.067a tataḥ sarve ca pāñcālā bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
07,171.067b*1416_01 pāñcālās tu tataḥ sarve droṇaputraśarārditāḥ
07,171.067c dhṛṣṭadyumnarathaṃ bhītās tyaktvā saṃprādravan diśaḥ
07,171.068a tān prabhagnāṃs tathā drauṇiḥ pṛṣṭhato vikirañ śaraiḥ
07,171.068c abhyavartata vegena kālavat pāṇḍuvāhinīm
07,171.069a te vadhyamānāḥ samare droṇaputreṇa kṣatriyāḥ
07,171.069c droṇaputraṃ bhayād rājan dikṣu sarvāsu menire
07,172.001 saṃjaya uvāca
07,172.001*1417_01 tān dṛṣṭvā dravataḥ śūrān bībhatsur aparājitaḥ
07,172.001*1417_02 matsyaiś ca somakaiś caiva sahito* *m abhyayāt
07,172.001a tat prabhagnaṃ balaṃ dṛṣṭvā kuntīputro dhanaṃjayaḥ
07,172.001c nyavārayad ameyātmā droṇaputravadhepsayā
07,172.002a tatas te sainikā rājan naiva tatrāvatasthire
07,172.002c saṃsthāpyamānā yatnena govindenārjunena ca
07,172.003a eka eva tu bībhatsuḥ somakāvayavaiḥ saha
07,172.003c matsyair anyaiś ca saṃdhāya kauravaiḥ saṃnyavartata
07,172.004a tato drutam atikramya siṃhalāṅgūlaketanam
07,172.004c savyasācī maheṣvāsam aśvatthāmānam abravīt
07,172.005a yā śaktir yac ca te vīryaṃ yaj jñānaṃ yac ca pauruṣam
07,172.005c dhārtarāṣṭreṣu yā prītiḥ pradveṣo 'smāsu yaś ca te
07,172.005e yac ca bhūyo 'sti tejas tat paramaṃ mama darśaya
07,172.006a sa eva droṇahantā te darpaṃ bhetsyati pārṣataḥ
07,172.006c kālānalasamaprakhyo dviṣatām antako yudhi
07,172.006e samāsādaya pāñcālyaṃ māṃ cāpi sahakeśavam
07,172.006f*1418_01 darpaṃ nāśayitāsmy adya tavodvṛttasya saṃyuge
07,172.007 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,172.007a ācāryaputro mānārho balavāṃś cāpi saṃjaya
07,172.007c prītir dhanaṃjaye cāsya priyaś cāpi sa vāsaveḥ
07,172.008a na bhūtapūrvaṃ bībhatsor vākyaṃ paruṣam īdṛśam
07,172.008c atha kasmāt sa kaunteyaḥ sakhāyaṃ rūkṣam abravīt
07,172.009 saṃjaya uvāca
07,172.009a yuvarāje hate caiva vṛddhakṣatre ca paurave
07,172.009c iṣvastravidhisaṃpanne mālave ca sudarśane
07,172.010a dhṛṣṭadyumne sātyakau ca bhīme cāpi parājite
07,172.010c yudhiṣṭhirasya tair vākyair marmaṇy api ca ghaṭṭite
07,172.011a antarbhede ca saṃjāte duḥkhaṃ saṃsmṛtya ca prabho
07,172.011c abhūtapūrvo bībhatsor duḥkhān manyur ajāyata
07,172.012a tasmād anarham aślīlam apriyaṃ drauṇim uktavān
07,172.012c mānyam ācāryatanayaṃ rūkṣaṃ kāpuruṣo yathā
07,172.013a evam uktaḥ śvasan krodhān maheṣvāsatamo nṛpa
07,172.013c pārthena paruṣaṃ vākyaṃ sarvamarmaghnayā girā
07,172.013e drauṇiś cukopa pārthāya kṛṣṇāya ca viśeṣataḥ
07,172.014a sa tu yatto rathe sthitvā vāry upaspṛśya vīryavān
07,172.014c devair api sudurdharṣam astram āgneyam ādade
07,172.015a dṛśyādṛśyān arigaṇān uddiśyācāryanandanaḥ
07,172.015c so 'bhimantrya śaraṃ dīptaṃ vidhūmam iva pāvakam
07,172.015e sarvataḥ krodham āviśya cikṣepa paravīrahā
07,172.016a tatas tumulam ākāśe śaravarṣam ajāyata
07,172.016b*1419_01 pāvakārciḥ parītaṃ tat pārtham evābhipupluve
07,172.016b*1419_02 ulkāś ca gaganāt petur diśaś ca na cakāśire
07,172.016b*1419_03 tamaś ca sahasā raudraṃ camūm avatatāra tām
07,172.016b*1419_04 rakṣāṃsi ca piśācāś ca vinedur abhisaṃgatāḥ
07,172.016c vavuś ca śiśirā vātāḥ sūryo naiva tatāpa ca
07,172.017a cukruśur dānavāś cāpi dikṣu sarvāsu bhairavam
07,172.017c rudhiraṃ cāpi varṣanto vinedus toyadāmbare
07,172.018a pakṣiṇaḥ paśavo gāvo munayaś cāpi suvratāḥ
07,172.018c paramaṃ prayatātmāno na śāntim upalebhire
07,172.019a bhrāntasarvamahābhūtam āvarjitadivākaram
07,172.019c trailokyam abhisaṃtaptaṃ jvarāviṣṭam ivāturam
07,172.020a śaratejo 'bhisaṃtaptā nāgā bhūmiśayās tathā
07,172.020c niḥśvasantaḥ samutpetus tejo ghoraṃ mumukṣavaḥ
07,172.021a jalajāni ca sattvāni dahyamānāni bhārata
07,172.021c na śāntim upajagmur hi tapyamānair jalāśayaiḥ
07,172.022a diśaḥ khaṃ pradiśaś caiva bhuvaṃ ca śaravṛṣṭayaḥ
07,172.022c uccāvacā nipetur vai garuḍānilaraṃhasaḥ
07,172.023a taiḥ śarair droṇaputrasya vajravegasamāhitaiḥ
07,172.023c pradagdhāḥ śatravaḥ petur agnidagdhā iva drumāḥ
07,172.023d*1420_01 kṛṣṇārjunau hatāv adya droṇaputrasya māyayā
07,172.023d*1420_02 iti sma sarve yo[? -rvayo]dhānāṃ matam āsīt tadānagha
07,172.024a dahyamānā mahānāgāḥ petur urvyāṃ samantataḥ
07,172.024c nadanto bhairavān nādāñ jaladopamanisvanān
07,172.025a apare pradrutās tatra dahyamānā mahāgajāḥ
07,172.025c tresus tathāpare ghore vane dāvāgnisaṃvṛtāḥ
07,172.026a drumāṇāṃ śikharāṇīva dāvadagdhāni māriṣa
07,172.026c aśvavṛndāny adṛśyanta rathavṛndāni cābhibho
07,172.026e apatanta rathaughāś ca tatra tatra sahasraśaḥ
07,172.027a tat sainyaṃ bhagavān agnir dadāha yudhi bhārata
07,172.027c yugānte sarvabhūtāni saṃvartaka ivānalaḥ
07,172.028a dṛṣṭvā tu pāṇḍavīṃ senāṃ dahyamānāṃ mahāhave
07,172.028c prahṛṣṭās tāvakā rājan siṃhanādān vinedire
07,172.029a tatas tūryasahasrāṇi nānāliṅgāni bhārata
07,172.029c tūrṇam ājaghnire hṛṣṭās tāvakā jitakāśinaḥ
07,172.029d*1421_01 hāhākāre tataḥ sainye pāṇḍaveyeṣu bhārata
07,172.029d*1421_02 rathasaṃghāś ca dahyanta hayānāṃ prayutāni ca
07,172.029d*1421_03 tathā hayānāṃ vṛndāni pattayaś cāpy analpakāḥ
07,172.029d*1421_04 guruputrāstravṛrdhyata[?ddhyartha]m ekajvālam abhūd balam
07,172.029d*1421_05 vastrair ābharaṇaiś channaiḥ ketubhiś coddhatānalaiḥ
07,172.029d*1421_06 dhāvamānaiś ca puruṣair dehabaddhair ivāgnibhiḥ
07,172.029d*1421_07 nādahyamānaḥ pāṇḍūnāṃ kaś cit sainye vyadṛśyata
07,172.029d*1421_08 udīrṇaṃ droṇaputraṃ ca dṛṣṭvā pārthaḥ paraṃtapaḥ
07,172.029d*1421_09 gāṇḍīvaṃ jyāṃ ca bāṇāṃś ca so 'numantrya mahābalaḥ
07,172.029d*1421_10 sasarja pra[?rjāpra]timaṃ divyam astraṃ brāhmam atitvaram
07,172.030a kṛtsnā hy akṣauhiṇī rājan savyasācī ca pāṇḍavaḥ
07,172.030c tamasā saṃvṛte loke nādṛśyata mahāhave
07,172.031a naiva nas tādṛśaṃ rājan dṛṣṭapūrvaṃ na ca śrutam
07,172.031c yādṛśaṃ droṇaputreṇa sṛṣṭam astram amarṣiṇā
07,172.032a arjunas tu mahārāja brāhmam astram udairayat
07,172.032c sarvāstrapratighātāya vihitaṃ padmayoninā
07,172.033a tato muhūrtād iva tat tamo vyupaśaśāma ha
07,172.033c pravavau cānilaḥ śīto diśaś ca vimalābhavan
07,172.034a tatrādbhutam apaśyāma kṛtsnām akṣauhiṇīṃ hatām
07,172.034c anabhijñeyarūpāṃ ca pradagdhām astramāyayā
07,172.035a tato vīrau maheṣvāsau vimuktau keśavārjunau
07,172.035c sahitau saṃpradṛśyetāṃ nabhasīva tamonudau
07,172.035d*1422_01 tato gāṇḍīvadhanvā ca keśavaś cākṣatāv ubhau
07,172.036a sapatākadhvajahayaḥ sānukarṣavarāyudhaḥ
07,172.036c prababhau sa ratho muktas tāvakānāṃ bhayaṃkaraḥ
07,172.037a tataḥ kilakilāśabdaḥ śaṅkhabherīravaiḥ saha
07,172.037c pāṇḍavānāṃ prahṛṣṭānāṃ kṣaṇena samajāyata
07,172.037d*1423_01 pāṇḍavān muditān dṛṣṭvā sarvān eva svasainikān
07,172.037d*1423_02 duryodhanapurogās tu kauravyā vyathitābhavan
07,172.037d*1423_03 itthaṃ drauṇimaheṣvāsaṃ pārtham apratimaṃ raṇe
07,172.037d*1423_04 yuddhāyodīrṇamanasam apradhṛṣyaṃ surair api
07,172.037d*1423_05 āvṛṇvānaṃ diśaḥ sarvā bāṇajālaiḥ samantataḥ
07,172.037d*1423_06 dṛṣṭvā gāṇḍīvanirmuktaiḥ śarair āśīviṣopamaiḥ
07,172.037d*1423_07 ādityam iva duṣprekṣyaṃ dahantam ahitān raṇe
07,172.038a hatāv iti tayor āsīt senayor ubhayor matiḥ
07,172.038c tarasābhyāgatau dṛṣṭvā vimuktau keśavārjunau
07,172.039a tāv akṣatau pramuditau dadhmatur vārijottamau
07,172.039c dṛṣṭvā pramuditān pārthāṃs tvadīyā vyathitābhavan
07,172.040a vimuktau ca mahātmānau dṛṣṭvā drauṇiḥ suduḥkhitaḥ
07,172.040c muhūrtaṃ cintayām āsa kiṃ tv etad iti māriṣa
07,172.041a cintayitvā tu rājendra dhyānaśokaparāyaṇaḥ
07,172.041c niḥśvasan dīrgham uṣṇaṃ ca vimanāś cābhavat tadā
07,172.042a tato drauṇir dhanur nyasya rathāt praskandya vegitaḥ
07,172.042c dhig dhik sarvam idaṃ mithyety uktvā saṃprādravad raṇāt
07,172.043a tataḥ snigdhāmbudābhāsaṃ vedavyāsam akalmaṣam
07,172.043c āvāsaṃ ca sarasvatyāḥ sa vai vyāsaṃ dadarśa ha
07,172.044a taṃ drauṇir agrato dṛṣṭvā sthitaṃ kurukulodvaha
07,172.044c sannakaṇṭho 'bravīd vākyam abhivādya sudīnavat
07,172.045a bho bho māyā yadṛcchā vā na vidmaḥ kim idaṃ bhavet
07,172.045b*1424_01 pṛcchāmi tvām ahaṃ tāta saṃdehaṃ taṃ vadasva me
07,172.045c astraṃ tv idaṃ kathaṃ mithyā mama kaś ca vyatikramaḥ
07,172.046a adharottaram etad vā lokānāṃ vā parābhavaḥ
07,172.046c yad imau jīvataḥ kṛṣṇau kālo hi duratikramaḥ
07,172.047a nāsurāmaragandharvā na piśācā na rākṣasāḥ
07,172.047c na sarpayakṣapatagā na manuṣyāḥ kathaṃ cana
07,172.048a utsahante 'nyathā kartum etad astraṃ mayeritam
07,172.048c tad idaṃ kevalaṃ hatvā yuktām akṣauhiṇīṃ jvalat
07,172.048d*1425_01 sarvaghāti mayā muktam astraṃ paramadāruṇam
07,172.049a kenemau martyadharmāṇau nāvadhīt keśavārjunau
07,172.049c etat prabrūhi bhagavan mayā pṛṣṭo yathātatham
07,172.049d*1426_01 śrotum icchāmi tattvena sarvam etan mahāmune
07,172.049d*1427_00 saṃjaya uvāca
07,172.049d*1427_01 tataḥ samāyayau vyāso dṛṣṭvāstraṃ samudīritam
07,172.049d*1427_02 taṃ prāptaṃ pūjayitvā tu drauṇiḥ papraccha saṃśayam
07,172.049d*1427_03 yan nimittaṃ mahāstreṇa na dagdhau keśavārjunau
07,172.049d*1427_04 kenopāyena nirmuktau tan me tvaṃ brūhi tattvataḥ
07,172.050 vyāsa uvāca
07,172.050a mahāntam etam arthaṃ māṃ yaṃ tvaṃ pṛcchasi vismayāt
07,172.050c tat pravakṣyāmi te sarvaṃ samādhāya manaḥ śṛṇu
07,172.051a yo 'sau nārāyaṇo nāma pūrveṣām api pūrvajaḥ
07,172.051b*1428_01 ādidevo jagannātho lokakartā svayaṃ prabhuḥ
07,172.051b*1428_02 ādyaḥ sarvasya lokasya anādinidhano 'cyutaḥ
07,172.051b*1428_03 vyākurvate yasya tattvaṃ śrutayo munayaś ca ha
07,172.051b*1428_04 ato 'jayyaḥ sarvabhūtair manasāpi jagatpatiḥ
07,172.051b*1428_05 tasmād imaṃ jetukāmo ajñānatamasā vṛtaḥ
07,172.051b*1428_06 mā śucaḥ puruṣavyāghra viddhi tadvad ihārjunam
07,172.051b*1428_07 tasya śaktir asau pārthas tasmāc chokam imaṃ tyaja
07,172.051b*1428_08 viśveśvaro 'tha lokādiḥ paramātmā hy adhokṣajaḥ
07,172.051b*1428_09 sahasrasaṃmitād aṃśād ekāṃśo 'yam ajāyata
07,172.051b*1428_10 devānāṃ hitakāmārthaṃ lokānāṃ caiva sattama
07,172.051c ajāyata ca kāryārthaṃ putro dharmasya viśvakṛt
07,172.052a sa tapas tīvram ātasthe mainākaṃ girim āsthitaḥ
07,172.052c ūrdhvabāhur mahātejā jvalanādityasaṃnibhaḥ
07,172.053a ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi tāvanty eva śatāni ca
07,172.053c aśoṣayat tadātmānaṃ vāyubhakṣo 'mbujekṣaṇaḥ
07,172.054a athāparaṃ tapas taptvā dvis tato 'nyat punar mahat
07,172.054c dyāvāpṛthivyor vivaraṃ tejasā samapūrayat
07,172.055a sa tena tapasā tāta brahmabhūto yadābhavat
07,172.055c tato viśveśvaraṃ yoniṃ viśvasya jagataḥ patim
07,172.056a dadarśa bhṛśadurdarśaṃ sarvadevair apīśvaram
07,172.056c aṇīyasām aṇīyāṃsaṃ bṛhadbhyaś ca bṛhattaram
07,172.056d*1429_01 astāvīt samanudhyāyan mahādevaṃ bṛhattaram
07,172.057a rudram īśānam ṛṣabhaṃ cekitānam ajaṃ param
07,172.057a*1430_01 **** **** haraṃ śaṃbhuṃ kapardinam
07,172.057c gacchatas tiṣṭhato vāpi sarvabhūtahṛdi sthitam
07,172.058a durvāraṇaṃ durdṛśaṃ tigmamanyuṃ; mahātmānaṃ sarvaharaṃ pracetasam
07,172.058c divyaṃ cāpam iṣudhī cādadānaṃ; hiraṇyavarmāṇam anantavīryam
07,172.058c*1431_01 durvāraṇaṃ sudurdharṣaṃ durnirīkṣyaṃ durāsadam
07,172.058c*1431_02 atimanyuṃ mahātmānaṃ sarvabhūtapracetasam
07,172.058c*1431_03 taṃ devadevaṃ paramāṇum īḍyaṃ
07,172.058c*1431_04 saṃkhye divyāviṣudhī ādadānam
07,172.059a pinākinaṃ vajriṇaṃ dīptaśūlaṃ; paraśvadhiṃ gadinaṃ svāyatāsim
07,172.059c subhruṃ jaṭāmaṇḍalacandramauliṃ; vyāghrājinaṃ parighaṃ daṇḍapāṇim
07,172.060a śubhāṅgadaṃ nāgayajñopavītiṃ; viśvair gaṇaiḥ śobhitaṃ bhūtasaṃghaiḥ
07,172.060c ekībhūtaṃ tapasāṃ saṃnidhānaṃ; vayotigaiḥ suṣṭutam iṣṭavāgbhiḥ
07,172.061a jalaṃ divaṃ khaṃ kṣitiṃ candrasūryau; tathā vāyvagnī pratimānaṃ jagac ca
07,172.061c nālaṃ draṣṭuṃ yamajaṃ bhinnavṛttā; brahmadviṣaghnam amṛtasya yonim
07,172.061c*1432_01 ye cānṛtā nāstikāḥ pāpaśīlāḥ
07,172.062a yaṃ paśyanti brāhmaṇāḥ sādhuvṛttāḥ; kṣīṇe pāpe manasā ye viśokāḥ
07,172.062c sa tanniṣṭhas tapasā dharmam īḍyaṃ; tadbhaktyā vai viśvarūpaṃ dadarśa
07,172.062c*1433_01 nārāyaṇo devam evaprabhāvam
07,172.062e dṛṣṭvā cainaṃ vāṅmanobuddhidehaiḥ; saṃhṛṣṭātmā mumude devadevam
07,172.063a akṣamālāparikṣiptaṃ jyotiṣāṃ paramaṃ nidhim
07,172.063c tato nārāyaṇo dṛṣṭvā vavande viśvasaṃbhavam
07,172.064a varadaṃ pṛthucārvaṅgyā pārvatyā sahitaṃ prabhum
07,172.064b*1434_01 krīḍamānaṃ mahātmānaṃ bhūtasaṃghagaṇair vṛtam
07,172.064c ajam īśānam avyagraṃ kāraṇātmānam acyutam
07,172.065a abhivādyātha rudrāya sadyo 'ndhakanipātine
07,172.065b*1435_01 sa jānubhyāṃ mahīṃ gatvā kṛtvā śirasi cāñjalim
07,172.065c padmākṣas taṃ virūpākṣam abhituṣṭāva bhaktimān
07,172.066a tvat saṃbhūtā bhūtakṛto vareṇya; goptāro 'dya bhuvanaṃ pūrvadevāḥ
07,172.066c āviśyemāṃ dharaṇīṃ ye 'bhyarakṣan; purā purāṇāṃ tava deva sṛṣṭim
07,172.067a surāsurān nāgarakṣaḥpiśācān; narān suparṇān atha gandharvayakṣān
07,172.067c pṛthagvidhān bhūtasaṃghāṃś ca viśvāṃs; tvatsaṃbhūtān vidma sarvāṃs tathaiva
07,172.067e aindraṃ yāmyaṃ vāruṇaṃ vaittapālyaṃ; maitraṃ tvāṣṭraṃ karma saumyaṃ ca tubhyam
07,172.068a rūpaṃ jyotiḥ śabda ākāśavāyuḥ; sparśaḥ svādyaṃ salilaṃ gandha urvī
07,172.068c kāmo brahmā brahma ca brāhmaṇāś ca; tvatsaṃbhūtaṃ sthāsnu cariṣṇu cedam
07,172.069a adbhyaḥ stokā yānti yathā pṛthaktvaṃ; tābhiś caikyaṃ saṃkṣaye yānti bhūyaḥ
07,172.069c evaṃ vidvān prabhavaṃ cāpy ayaṃ ca; hitvā bhūtānāṃ tatra sāyujyam eti
07,172.070a divyāvṛtau mānasau dvau suparṇāv; avākśākhaḥ pippalaḥ sapta gopāḥ
07,172.070c daśāpy anye ye puraṃ dhārayanti; tvayā sṛṣṭās te hi tebhyaḥ paras tvam
07,172.070d*1436_01 vācaś cārthā devatā lokapālā
07,172.070d*1436_02 lokān anye ye purā dhārayanti
07,172.070d*1436_03 gatā hi tebhyaḥ paramaṃ tatparaṃ ca
07,172.070d*1436_04 tvat saṃbhūtās te ca tebhyaḥ paras tvam
07,172.070e bhūtaṃ bhavyaṃ bhavitā cāpy adhṛṣyaṃ; tvatsaṃbhūtā bhuvanānīha viśvā
07,172.070f*1437_01 tvatto bhāvāḥ sarva evābhivṛttāḥ
07,172.071a bhaktaṃ ca māṃ bhajamānaṃ bhajasva; mā rīriṣo mām ahitāhitena
07,172.071c ātmānaṃ tvām ātmano 'nanyabhāvo; vidvān evaṃ gacchati brahma śukram
07,172.072a astauṣaṃ tvāṃ tava saṃmānam icchan; vicinvan vai savṛṣaṃ devavarya
07,172.072c sudurlabhān dehi varān mameṣṭān; abhiṣṭutaḥ pratikārṣīś ca mā mām
07,172.073a tasmai varān acintyātmā nīlakaṇṭhaḥ pinākadhṛk
07,172.073c arhate devamukhyāya prāyacchad ṛṣisaṃstutaḥ
07,172.074 nīlakaṇṭha uvāca
07,172.074a matprasādān manuṣyeṣu devagandharvayoniṣu
07,172.074c aprameyabalātmā tvaṃ nārāyaṇa bhaviṣyasi
07,172.075a na ca tvā prasahiṣyanti devāsuramahoragāḥ
07,172.075c na piśācā na gandharvā na narā na ca rākṣasāḥ
07,172.076a na suparṇās tathā nāgā na ca viśve viyonijāḥ
07,172.076c na kaś cit tvāṃ ca devo 'pi samareṣu vijeṣyati
07,172.077a na śastreṇa na vajreṇa nāgninā na ca vāyunā
07,172.077c nārdreṇa na ca śuṣkeṇa trasena sthāvareṇa vā
07,172.077d*1438_01 na hastena na pādena na kāṣṭhena na loṣṭunā
07,172.078a kaś cit tava rujaṃ kartā matprasādāt kathaṃ cana
07,172.078c api cet samaraṃ gatvā bhaviṣyasi mamādhikaḥ
07,172.079 vyāsa uvāca
07,172.079a evam ete varā labdhāḥ purastād viddhi śauriṇā
07,172.079c sa eṣa devaś carati māyayā mohayañ jagat
07,172.080a tasyaiva tapasā jātaṃ naraṃ nāma mahāmunim
07,172.080c tulyam etena devena taṃ jānīhy arjunaṃ sadā
07,172.081a tāv etau pūrvadevānāṃ paramopacitāv ṛṣī
07,172.081c lokayātrāvidhānārthaṃ saṃjāyete yuge yuge
07,172.081c*1439_01 **** **** dānavānāṃ vadhāya ca
07,172.081c*1439_02 dharmasaṃsthāpanārthāya
07,172.082a tathaiva karmaṇaḥ kṛtsnaṃ mahatas tapaso 'pi ca
07,172.082c tejomanyuś ca vidvaṃs tvaṃ jāto raudro mahāmate
07,172.083a sa bhavān devavat prājño jñātvā bhavamayaṃ jagat
07,172.083c avākarṣas tvam ātmānaṃ niyamais tatpriyepsayā
07,172.084a śubham aurvaṃ navaṃ kṛtvā mahāpuruṣavigraham
07,172.084c ījivāṃs tvaṃ japair homair upahāraiś ca mānada
07,172.085a sa tathā pūjyamānas te pūrvadevo 'py atūtuṣat
07,172.085c puṣkalāṃś ca varān prādāt tava vidvan hṛdi sthitān
07,172.086a janmakarmatapoyogās tayos tava ca puṣkalāḥ
07,172.086c tābhyāṃ liṅge 'rcito devas tvayārcāyāṃ yuge yuge
07,172.086d*1440_01 caturdaśyaṣṭamītithye liṅgaṃ naktena yo 'rcayet
07,172.086d*1440_02 yāvaj jīvan vratadharaḥ samadeśacaro bhavet
07,172.086d*1440_03 sa eṣa viṣṇurudraś ca śaṃkaro viṣṇusaṃbhavaḥ
07,172.086d*1440_04 śarīram ekam etābhyāṃ yogād arthe dvidhākṛtam
07,172.086d*1440_05 sarve viṣṇumayā devāḥ sarvaviṣṇumayā gaṇāḥ
07,172.086d*1440_06 sarvaṃ vai viṣṇunā vyāptaṃ trailokyaṃ sacarācaram
07,172.086d*1440_07 mūrtayas tasya devasya brahmāviṣṇumaheśvarāḥ
07,172.086d*1440_08 anantasya mahābāho yac cānyad api kiṃ cana
07,172.086d*1441_01 devadevas tv acintyātmā ajeyo viṣṇusaṃbhavaḥ
07,172.087a sarvarūpaṃ bhavaṃ jñātvā liṅge yo 'rcayati prabhum
07,172.087c ātmayogāś ca tasmin vai śāstrayogāś ca śāśvatāḥ
07,172.088a evaṃ devā yajanto hi siddhāś ca paramarṣayaḥ
07,172.088c prārthayanti paraṃ loke sthānam eva ca śāśvatam
07,172.089a sa eṣa rudrabhaktaś ca keśavo rudrasaṃbhavaḥ
07,172.089c kṛṣṇa eva hi yaṣṭavyo yajñaiś caiṣa sanātanaḥ
07,172.089d*1442_01 cintyate yogibhir nityaṃ tad viṣṇoḥ paramaṃ padam
07,172.089d*1442_02 yadā yadā hi dharmasya glānir loke pravartate
07,172.089d*1442_03 abhyutthānam adharmasya tadātmānaṃ sṛjaty asau
07,172.089d*1442_04 matsyaḥ kūrmo varāhaś ca nṛsiṃho vāmano hariḥ
07,172.089d*1442_05 sādhyo nārāyaṇo viṣṇuḥ kaśyapasyātmasaṃbhavaḥ
07,172.089d*1442_06 rāmo rāmaś ca rāmaś ca vāsudevaś ca yādavaḥ
07,172.089d*1442_07 kalkī bhaviṣyate vipro yuge kṣīṇe punar hariḥ
07,172.089d*1442_08 ekenaivātmanā viśvaṃ sthāvaraṃ jaṅgamaṃ ca yat
07,172.089d*1442_09 tat sarvaṃ viṣṇunā sṛṣṭam anantena mahātmanā
07,172.089d*1442_10 tapa eṣa prakurute lokānāṃ hitakāmyayā
07,172.089d*1442_11 tapaḥpradhānena kṛto lokaś cāpi pravartate
07,172.089d*1442_12 ato nimittaṃ hi haris tapaś carati nityaśaḥ
07,172.089d*1442_13 varāṃś ca prārthayaty asmāt pradhānād devasattamāt
07,172.089d*1442_14 badarīṃ samupāgamya viṣṇunā viṣṇunā saha
07,172.089d*1442_15 tapaś cīrṇaṃ viśālāyām etat te kathitaṃ mayā
07,172.090a sarvabhūtabhavaṃ jñātvā liṅge 'rcayati yaḥ prabhum
07,172.090c tasminn abhyadhikāṃ prītiṃ karoti vṛṣabhadhvajaḥ
07,172.091 saṃjaya uvāca
07,172.091a tasya tad vacanaṃ śrutvā droṇaputro mahārathaḥ
07,172.091c namaścakāra rudrāya bahu mene ca keśavam
07,172.092a hṛṣṭalomā ca vaśyātmā namaskṛtya maharṣaye
07,172.092c varūthinīm abhipretya avahāram akārayat
07,172.093a tataḥ pratyavahāro 'bhūt pāṇḍavānāṃ viśāṃ pate
07,172.093c kauravāṇāṃ ca dīnānāṃ droṇe yudhi nipātite
07,172.094a yuddhaṃ kṛtvā dinān pañca droṇo hatvā varūthinīm
07,172.094c brahmalokaṃ gato rājan brāhmaṇo vedapāragaḥ
07,173.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
07,173.001a tasminn atirathe droṇe nihate tatra saṃjaya
07,173.001c māmakāḥ pāṇḍavāś caiva kim akurvann ataḥ param
07,173.002 saṃjaya uvāca
07,173.002a tasminn atirathe droṇe nihate pārṣatena vai
07,173.002c kauraveṣu ca bhagneṣu kuntīputro dhanaṃjayaḥ
07,173.003a dṛṣṭvā sumahad āścaryam ātmano vijayāvaham
07,173.003b*1443_01 muniṃ snigdhāmbudābhāsaṃ vedavyāsam akalmaṣam
07,173.003c yadṛcchayāgataṃ vyāsaṃ papraccha bharatarṣabha
07,173.004a saṃgrāme nighnataḥ śatrūñ śaraughair vimalair aham
07,173.004c agrato lakṣaye yāntaṃ puruṣaṃ pāvakaprabham
07,173.005a jvalantaṃ śūlam udyamya yāṃ diśaṃ pratipadyate
07,173.005c tasyāṃ diśi viśīryante śatravo me mahāmune
07,173.006a na padbhyāṃ spṛśate bhūmiṃ na ca śūlaṃ vimuñcati
07,173.006c śūlāc chūlasahasrāṇi niṣpetus tasya tejasā
07,173.007a tena bhagnān arīn sarvān madbhagnān manyate janaḥ
07,173.007c tena dagdhāni sainyāni pṛṣṭhato 'nudahāmy aham
07,173.008a bhagavaṃs tan mamācakṣva ko vai sa puruṣottamaḥ
07,173.008c śūlapāṇir mahān kṛṣṇa tejasā sūryasaṃnibhaḥ
07,173.009 vyāsa uvāca
07,173.009a prajāpatīnāṃ prathamaṃ taijasaṃ puruṣaṃ vibhum
07,173.009c bhuvanaṃ bhūr bhuvaṃ devaṃ sarvalokeśvaraṃ prabhum
07,173.010a īśānaṃ varadaṃ pārtha dṛṣṭavān asi śaṃkaram
07,173.010c taṃ gaccha śaraṇaṃ devaṃ sarvādiṃ bhuvaneśvaram
07,173.011a mahādevaṃ mahātmānam īśānaṃ jaṭilaṃ śivam
07,173.011c tryakṣaṃ mahābhujaṃ rudraṃ śikhinaṃ cīravāsasam
07,173.011d*1444_01 devadevaṃ haraṃ sthāṇuṃ varadaṃ bhuvaneśvaram
07,173.011d*1444_02 jagatpradhānam ajitaṃ jagatpatim adhīśvaram
07,173.011d*1444_03 jagadyoniṃ jagadbījaṃ jayinaṃ jagato gatim
07,173.011d*1444_04 viśvātmānaṃ viśvasṛjaṃ viśvamūrtiṃ yaśasvinam
07,173.011d*1444_05 viśveśvaraṃ viśvayoniṃ viśvakarmāṇam īśvaram
07,173.011d*1444_06 śaṃbhuṃ svayaṃbhuṃ bhūteśaṃ bhūtabhavyabhavodbhavam
07,173.011d*1444_07 yogaṃ yogeśvaraṃ sarvaṃ sarvalokeśvareśvaram
07,173.011d*1444_08 sarvaśreṣṭhaṃ jagacchreṣṭhaṃ variṣṭhaṃ parameṣṭhinam
07,173.011d*1444_09 lokatrayavidhātāram ekaṃ lokatrayāśrayam
07,173.011d*1444_10 sudurjayaṃ jagannāthaṃ janmamṛtyujarātigam
07,173.011d*1444_11 jñānātmānaṃ jñānagamyaṃ jñānajñeyaṃ sudurvidam
07,173.011d*1445_01 śuddhātmānaṃ varaṃ bhīmaṃ vaśinaṃ viśvaretasam
07,173.011d*1445_02 śāśvataṃ bhūdharaṃ devaṃ sarvavāgīśvareśvaram
07,173.011e dātāraṃ caiva bhaktānāṃ prasādavihitān varān
07,173.012a tasya te pārṣadā divyā rūpair nānāvidhaiḥ vibhoḥ
07,173.012c vāmanā jaṭilā muṇḍā hrasvagrīvā mahodarāḥ
07,173.013a mahākāyā mahotsāhā mahākarṇās tathāpare
07,173.013c ānanair vikṛtaiḥ pādaiḥ pārtha veṣaiś ca vaikṛtaiḥ
07,173.014a īdṛśaiḥ sa mahādevaḥ pūjyamāno maheśvaraḥ
07,173.014c sa śivas tāta tejasvī prasādād yāti te 'grataḥ
07,173.014e tasmin ghore tadā pārtha saṃgrāme lomaharṣaṇe
07,173.015a droṇakarṇakṛpair guptāṃ maheṣvāsaiḥ prahāribhiḥ
07,173.015c kas tāṃ senāṃ tadā pārtha manasāpi pradharṣayet
07,173.015e ṛte devān maheṣvāsād bahurūpān maheśvarāt
07,173.016a sthātum utsahate kaś cin na tasminn agrataḥ sthite
07,173.016c na hi bhūtaṃ samaṃ tena triṣu lokeṣu vidyate
07,173.017a gandhenāpi hi saṃgrāme tasya kruddhasya śatravaḥ
07,173.017c visaṃjñā hatabhūyiṣṭhā vepanti ca patanti ca
07,173.018a tasmai namas tu kurvanto devās tiṣṭhanti vai divi
07,173.018c ye cānye mānavā loke ye ca svargajito narāḥ
07,173.019a ye bhaktā varadaṃ devaṃ śivaṃ rudram umāpatim
07,173.019b*1446_01 ananyabhāvena sadā sarveśaṃ samupāsate
07,173.019b*1447_01 saṃgrāmeṣu jayaṃ prāpya pālayanti mahīm imām
07,173.019c iha loke sukhaṃ prāpya te yānti paramāṃ gatim
07,173.020a namaskuruṣva kaunteya tasmai śāntāya vai sadā
07,173.020c rudrāya śitikaṇṭhāya kaniṣṭhāya suvarcase
07,173.021a kapardine karālāya haryakṣṇe varadāya ca
07,173.021c yāmyāyāvyaktakeśāya sadvṛtte śaṃkarāya ca
07,173.022a kāmyāya harinetrāya sthāṇave puruṣāya ca
07,173.022c harikeśāya muṇḍāya kṛśāyottaraṇāya ca
07,173.023a bhāskarāya sutīrthāya devadevāya raṃhase
07,173.023c bahurūpāya śarvāya priyāya priyavāsase
07,173.024a uṣṇīṣiṇe suvaktrāya sahasrākṣāya mīḍhuṣe
07,173.024b*1448_01 namo vṛkṣāya senānye madhyamāya namo namaḥ
07,173.024c giriśāya praśāntāya pataye cīravāsase
07,173.025a hiraṇyabāhave caiva ugrāya pataye diśām
07,173.025b*1449_01 diśāṃ digdantināṃ caiva dikkālapataye namaḥ
07,173.025c parjanyapataye caiva bhūtānāṃ pataye namaḥ
07,173.026a vṛkṣāṇāṃ pataye caiva apāṃ ca pataye tathā
07,173.026c vṛkṣair āvṛtakāyāya senānye madhyamāya ca
07,173.027a sruvahastāya devāya dhanvine bhārgavāya ca
07,173.027c bahurūpāya viśvasya pataye cīravāsase
07,173.028a sahasraśirase caiva sahasranayanāya ca
07,173.028c sahasrabāhave caiva sahasracaraṇāya ca
07,173.028d*1450_01 sahasrabāhvor upādāya namo 'saṃkhyeyakarmaṇe
07,173.029a śaraṇaṃ prāpya kaunteya varadaṃ bhuvaneśvaram
07,173.029c umāpatiṃ virūpākṣaṃ dakṣayajñanibarhaṇam
07,173.029e prajānāṃ patim avyagraṃ bhūtānāṃ patim avyayam
07,173.030a kapardinaṃ vṛṣāvartaṃ vṛṣanābhaṃ vṛṣadhvajam
07,173.030c vṛṣadarpaṃ vṛṣapatiṃ vṛṣaśṛṅgaṃ vṛṣarṣabham
07,173.031a vṛṣāṅkaṃ vṛṣabhodāraṃ vṛṣabhaṃ vṛṣabhekṣaṇam
07,173.031c vṛṣāyudhaṃ vṛṣaśaraṃ vṛṣabhūtaṃ maheśvaram
07,173.032a mahodaraṃ mahākāyaṃ dvīpicarmanivāsinam
07,173.032c lokeśaṃ varadaṃ muṇḍaṃ brahmaṇyaṃ brāhmaṇapriyam
07,173.033a triśūlapāṇiṃ varadaṃ khaḍgacarmadharaṃ prabhum
07,173.033c pinākinaṃ khaṇḍaparaśuṃ lokānāṃ patim īśvaram
07,173.033d*1451_01 niṣaṅginaṃ paraśuhastaṃ dharmāṇāṃ ca prakāśakam
07,173.033e prapadye śaraṇaṃ devaṃ śaraṇyaṃ cīravāsasam
07,173.034a namas tasmai sureśāya yasya vaiśravaṇaḥ sakhā
07,173.034c suvāsase namo nityaṃ suvratāya sudhanvine
07,173.034d*1452_01 ugrāyudhāya devāya suvratāya bhavāya ca
07,173.035a sruvahastāya devāya sukhadhanvāya dhanvine
07,173.035c dhanvantarāya dhanuṣe dhanvācāryāya dhanvine
07,173.036a ugrāyudhāya devāya namaḥ suravarāya ca
07,173.036c namo 'stu bahurūpāya namaś ca bahudhanvine
07,173.037a namo 'stu sthāṇave nityaṃ suvratāya sudhanvine
07,173.037c namo 'stu tripuraghnāya bhagaghnāya ca vai namaḥ
07,173.038a vanaspatīnāṃ pataye narāṇāṃ pataye namaḥ
07,173.038b*1453_01 mātṝṇāṃ pataye caiva gaṇānāṃ pataye namaḥ
07,173.038c apāṃ ca pataye nityaṃ yajñānāṃ pataye namaḥ
07,173.039a pūṣṇo dantavināśāya tryakṣāya varadāya ca
07,173.039c nīlakaṇṭhāya piṅgāya svarṇakeśāya vai namaḥ
07,173.040a karmāṇi caiva divyāni mahādevasya dhīmataḥ
07,173.040c tāni te kīrtayiṣyāmi yathāprajñaṃ yathāśrutam
07,173.041a na surā nāsurā loke na gandharvā na rākṣasāḥ
07,173.041c sukham edhanti kupite tasminn api guhāgatāḥ
07,173.041d*1454_01 dakṣasya yajamānasya vidhivat saṃbhṛtaṃ purā
07,173.042a vivyādha kupito yajñaṃ nirbhayas tu bhavas tadā
07,173.042c dhanuṣā bāṇam utsṛjya saghoṣaṃ vinanāda ca
07,173.043a te na śarma kutaḥ śāntiṃ lebhire sma surās tadā
07,173.043c vidrute sahasā yajñe kupite ca maheśvare
07,173.044a tena jyātalaghoṣeṇa sarve lokāḥ samākulāḥ
07,173.044c babhūvur vaśagāḥ pārtha nipetuś ca surāsurāḥ
07,173.045a āpaś cukṣubhire sarvāś cakampe ca vasuṃdharā
07,173.045c parvatāś ca vyaśīryanta diśo nāgāś ca mohitāḥ
07,173.046a andhāś ca tamasā lokā na prakāśanta saṃvṛtāḥ
07,173.046c jaghnivān saha sūryeṇa sarveṣāṃ jyotiṣāṃ prabhāḥ
07,173.047a cukruśur bhayabhītāś ca śāntiṃ cakrus tathaiva ca
07,173.047c ṛṣayaḥ sarvabhūtānām ātmanaś ca sukhaiṣiṇaḥ
07,173.048a pūṣāṇam abhyadravata śaṃkaraḥ prahasann iva
07,173.048c puroḍāśaṃ bhakṣayato daśanān vai vyaśātayat
07,173.049a tato niścakramur devā vepamānā natāḥ sma tam
07,173.049c punaś ca saṃdadhe dīptaṃ devānāṃ niśitaṃ śaram
07,173.049d*1455_01 sadhūmavisphuliṅgābhaṃ vidyuttoyadasaṃnibham
07,173.049d*1455_02 taṃ dṛṣṭvā tu surāḥ sarve praṇipatya maheśvaram
07,173.050a rudrasya yajñabhāgaṃ ca viśiṣṭaṃ te nv akalpayan
07,173.050c bhayena tridaśā rājañ śaraṇaṃ ca prapedire
07,173.051a tena caivātikopena sa yajñaḥ saṃdhitas tadā
07,173.051c yattāś cāpi surā āsan yattāś cādyāpi taṃ prati
07,173.052a asurāṇāṃ purāṇy āsaṃs trīṇi vīryavatāṃ divi
07,173.052c āyasaṃ rājataṃ caiva sauvarṇam aparaṃ mahat
07,173.053a āyasaṃ tārakākṣasya kamalākṣasya rājatam
07,173.053c sauvarṇaṃ paramaṃ hy āsīd vidyunmālina eva ca
07,173.054a na śaktas tāni maghavān bhettuṃ sarvāyudhair api
07,173.054c atha sarve 'marā rudraṃ jagmuḥ śaraṇam arditāḥ
07,173.055a te tam ūcur mahātmānaṃ sarve devāḥ savāsavāḥ
07,173.055b*1456_01 brahmadattavarā hy ete ghorās tripuravāsinaḥ
07,173.055b*1456_02 pīḍayanty adhikaṃ lokaṃ yasmāt te varadarpitāḥ
07,173.055b*1456_03 tvad ṛte devadeveśa nānyaḥ śaktaḥ kathaṃ cana
07,173.055b*1456_04 hantuṃ daityān mahādeva tvaṃ hantā ca suradviṣām
07,173.055c rudra raudrā bhaviṣyanti paśavaḥ sarvakarmasu
07,173.055e nipātayiṣyase cainān asurān bhuvaneśvara
07,173.056a sa tathoktas tathety uktvā devānāṃ hitakāmyayā
07,173.056b*1457_01 śalyam agniṃ ca vai kṛtvā puṅkhe somam apāṃ patim
07,173.056b*1457_02 sa kṛtvā dhanur oṃkāraṃ sāvitrīṃ jyāṃ maheśvaraḥ
07,173.056b*1457_03 hayāṃś ca caturo vedān sarvavedamayaṃ ratham
07,173.056b*1457_04 prajāpatiṃ rathaśreṣṭhe viniyujya sa sārathim
07,173.056b@025_0001 gandhamādanavindhyau ca kṛtvā vaṃśadhvajau haraḥ
07,173.056b@025_0002 pṛthvīṃ sasāgaravanāṃ rathaṃ kṛtvā tu śaṃkaraḥ
07,173.056b@025_0003 akṣaṃ kṛtvā tu nāgendraṃ śeṣaṃ nāgaṃ trilocanaḥ
07,173.056b@025_0004 cakraṃ kṛtvā tu candrārkau devadevaḥ pinākadhṛk
07,173.056b@025_0005 aṇī kṛtvailapatraṃ ca puṣpadantaṃ ca tryambakaḥ
07,173.056b@025_0006 yūpaṃ kṛtvā ca malayam avanāhaṃ ca takṣakam
07,173.056b@025_0007 yoktrāṅgāni ca catvāri kṛtvā śarvaḥ pratāpavān
07,173.056b@025_0008 vedān kṛtvātha caturaś caturo 'śvān maheśvaraḥ
07,173.056b@025_0009 upavedān khalīnāṃś ca kṛtvā lokatrayeśvaraḥ
07,173.056b@025_0010 gāyatrīṃ pragrahaṃ kṛtvā sāvitrīṃ ca maheśvaraḥ
07,173.056b@025_0011 kṛtvoṃkāraṃ pratodaṃ ca brahmāṇaṃ caiva sārathim
07,173.056b@025_0012 gāṇḍīvaṃ mandaraṃ kṛtvā guṇaṃ kṛtvā ca vāsukim
07,173.056b@025_0013 viṣṇuṃ śarottamaṃ kṛtvā śalyam agniṃ tathaiva ca
07,173.056b@025_0014 vāyuṃ kṛtvātha vājābhyāṃ puṅkhe vaivasvataṃ yamam
07,173.056b@025_0015 vidyut kṛtvātha niśrāṇaṃ meruṃ kṛtvātha vai dhvajam
07,173.056b@025_0016 āruhya sa rathaṃ divyaṃ sarvadevamayaṃ śivaḥ
07,173.056b@025_0017 tripurasya vadhārthāya sthāṇuḥ praharatāṃ varaḥ
07,173.056b@025_0018 asurāṇām antakaraḥ śrīmān atulavikramaḥ
07,173.056b@025_0019 stūyamānaḥ suraiḥ pārtha ṛṣibhiś ca tapodhanaiḥ
07,173.056b@025_0020 sthānaṃ māheśvaraṃ kṛtvā divyam apratimaṃ prabhuḥ
07,173.056c atiṣṭhat sthāṇubhūtaḥ sa sahasraṃ parivatsarān
07,173.057a yadā trīṇi sametāni antarikṣe purāṇi vai
07,173.057c triparvaṇā triśalyena tena tāni bibheda saḥ
07,173.058a purāṇi na ca taṃ śekur dānavāḥ prativīkṣitum
07,173.058c śaraṃ kālāgnisaṃyuktaṃ viṣṇusomasamāyutam
07,173.058d*1458_01 purāṇi dagdhavantaṃ taṃ devī yātā pravīkṣitum
07,173.058d*1459_01 mumoca bhagavāñ śaṃbhuḥ purāṇy ādiśya vīryavān
07,173.058d*1459_02 tato daityā mahābhāga saputrāḥ saparigrahāḥ
07,173.058d*1459_03 bhasmībhūtā durātmāno bhinnāś ca tripure purā
07,173.058d*1459_04 hatvā daityān mahādevaḥ sarvadevaiḥ sabhājitaḥ
07,173.058d*1459_05 ṛṣibhiḥ saṃstutaś caiva parāṃ mudam upāgamat
07,173.058d*1459_06 tato brahmā suraiḥ sārdhaṃ bṛhaspatipurogamaiḥ
07,173.058d*1459_07 stutim ārebhire kartuṃ bhinne tripuramandire
07,173.058d*1460_01 devyāḥ svayaṃvare vṛttaṃ śṛṇuṣvānyad dhanaṃjaya
07,173.059a bālam aṅkagataṃ kṛtvā svayaṃ pañcaśikhaṃ punaḥ
07,173.059c umā jijñāsamānā vai ko 'yam ity abravīt surān
07,173.059d*1461_01 asūyataś ca śakrasya vajreṇa prahariṣyataḥ
07,173.060a bāhuṃ savajraṃ śakrasya kruddhasyāstambhayat prabhuḥ
07,173.060b*1462_01 prahasya bhagavāṃs tūrṇaṃ sarvalokeśvaraḥ śivaḥ
07,173.060b*1462_02 tataḥ saṃstambhitabhujaḥ śakro devagaṇair vṛtaḥ
07,173.060b*1462_03 jagāma śaraṇaṃ tūrṇaṃ brahmāṇaṃ prabhum avyayam
07,173.060b*1462_04 te taṃ praṇamya śirasā procuḥ prāñjalayas tadā
07,173.060b*1462_05 kim apy aṅkagataṃ brahman pārvatyā bhūtam adbhutam
07,173.060b*1462_06 bālarūpadharaṃ dṛṣṭvā nāsmābhis tac ca lakṣitam
07,173.060b*1462_07 tasmāt tvāṃ praṣṭum icchāmo nirjitā yena vai vayam
07,173.060b*1462_08 ayudhyatā hi bālena līlayā sapuraṃdarāḥ
07,173.060b*1462_09 teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā brahmā brahmavidāṃ varaḥ
07,173.060b*1462_10 dhyātvā sa śaṃbhuṃ bhagavān bālaṃ cāmitatejasam
07,173.060b*1462_11 uvāca bhagavān brahmā śakrādīṃś ca surottamān
07,173.060b*1462_12 carācarasya jagataḥ prabhuḥ sa bhagavān haraḥ
07,173.060b*1462_13 tasmāt parataraṃ nānyat kiṃ cid asti maheśvarāt
07,173.060b*1462_14 yo dṛṣṭo hy umayā sārdhaṃ yuṣmābhir amitadyutiḥ
07,173.060b*1462_15 sa pārvatyāḥ kṛte devaḥ kṛtavān bālarūpatām
07,173.060b*1462_16 te mayā sahitā yūyaṃ prapadyadhvaṃ tam eva hi
07,173.060c sa eṣa bhagavān devaḥ sarvalokeśvaraḥ prabhuḥ
07,173.060d*1463_01 evam uktā gatā devā yatra devo maheśvaraḥ
07,173.060d*1464_01 athānyena svarūpeṇa brahmā dṛṣṭvā tam avyayam
07,173.061a na saṃbubudhire cainaṃ devās taṃ bhuvaneśvaram
07,173.061c saprajāpatayaḥ sarve bālārkasadṛśaprabham
07,173.062a athābhyetya tato brahmā dṛṣṭvā ca sa maheśvaram
07,173.062c ayaṃ śreṣṭha iti jñātvā vavande taṃ pitāmahaḥ
07,173.062d*1465_00 brahmovāca
07,173.062d*1465_01 tvaṃ yajño bhuvanasyāsya tvaṃ gatis tvaṃ parāyaṇam
07,173.062d*1465_02 tvaṃ bhavas tvaṃ mahādevas tvaṃ dhāma paramaṃ padam
07,173.062d*1465_03 tvayā sarvam idaṃ vyāptaṃ jagat sthāvarajaṅgamam
07,173.062d*1465_04 bhagavan bhūtabhavyeśa lokanātha jagatpate
07,173.062d*1465_05 prasādaṃ kuru śakrasya tvayā krodhārditasya vai
07,173.062d*1465_05 vyāsa uvāca
07,173.062d*1465_06 padmayoner vacaḥ śrutvā tataḥ prīto maheśvaraḥ
07,173.062d*1465_07 prasādābhimukho bhūtvā cāṭṭahāsam athākarot
07,173.063a tataḥ prasādayām āsur umāṃ rudraṃ ca te surāḥ
07,173.063c abhavac ca punar bāhur yathāprakṛti vajriṇaḥ
07,173.064a teṣāṃ prasanno bhagavān sapatnīko vṛṣadhvajaḥ
07,173.064c devānāṃ tridaśaśreṣṭho dakṣayajñavināśanaḥ
07,173.065a sa vai rudraḥ sa ca śivaḥ so 'gniḥ śarvaḥ sa sarvavit
07,173.065c sa cendraś caiva vāyuś ca so 'śvinau sa ca vidyutaḥ
07,173.066a sa bhavaḥ sa ca parjanyo mahādevaḥ sa cānaghaḥ
07,173.066c sa candramāḥ sa ceśānaḥ sa sūryo varuṇaś ca saḥ
07,173.067a sa kālaḥ so 'ntako mṛtyuḥ sa yamo rātryahāni ca
07,173.067c māsārdhamāsā ṛtavaḥ saṃdhye saṃvatsaraś ca saḥ
07,173.068a sa ca dhātā vidhātā ca viśvātmā viśvakarmakṛt
07,173.068c sarvāsāṃ devatānāṃ ca dhārayaty avapur vapuḥ
07,173.069a sarvair devaiḥ stuto devaḥ saikadhā bahudhā ca saḥ
07,173.069c śatadhā sahasradhā caiva tathā śatasahasradhā
07,173.069d*1466_01 dve tanū tasya devasya vedajñā brāhmaṇā viduḥ
07,173.069d*1466_02 ghorā cānyā śivā cānyā te tanū bahudhā punaḥ
07,173.069d*1466_03 ghorā tu yā tanus tasya so 'gnir vidyut sa bhāskaraḥ
07,173.069d*1466_04 somārdhaṃ punar evāsya āpo jyotīṃṣi candramāḥ
07,173.069d*1466_05 vedāṅgāḥ sopaniṣadaḥ purāṇādhyātmaniścayāḥ
07,173.069d*1466_06 yad atra paramaṃ guhyaṃ sa vai devo maheśvaraḥ
07,173.070a īdṛśaḥ sa mahādevo bhūyaś ca bhagavān ajaḥ
07,173.070c na hi sarve mayā śakyā vaktuṃ bhagavato guṇāḥ
07,173.070d*1467_01 api varṣasahasreṇa satataṃ pāṇḍunandana
07,173.071a sarvair grahair gṛhītān vai sarvapāpasamanvitān
07,173.071c sa mocayati suprītaḥ śaraṇyaḥ śaraṇāgatān
07,173.072a āyur ārogyam aiśvaryaṃ vittaṃ kāmāṃś ca puṣkalān
07,173.072c sa dadāti manuṣyebhyaḥ sa caivākṣipate punaḥ
07,173.073a sendrādiṣu ca deveṣu tasya caiśvaryam ucyate
07,173.073c sa caiva vyāhṛte loke manuṣyāṇāṃ śubhāśubhe
07,173.074a aiśvaryāc caiva kāmānām īśvaraḥ punar ucyate
07,173.074c maheśvaraś ca bhūtānāṃ mahatām īśvaraś ca saḥ
07,173.075a bahubhir bahudhā rūpair viśvaṃ vyāpnoti vai jagat
07,173.075c asya devasya yad vaktraṃ samudre tad atiṣṭhata
07,173.075d*1468_01 vaḍavāmukheti vikhyātaṃ pibat toyamayaṃ haviḥ
07,173.076a eṣa caiva śmaśāneṣu devo vasati nityaśaḥ
07,173.076c yajanty enaṃ janās tatra vīrasthāna itīśvaram
07,173.077a asya dīptāni rūpāṇi ghorāṇi ca bahūni ca
07,173.077c loke yāny asya kurvanti manuṣyāḥ pravadanti ca
07,173.078a nāmadheyāni lokeṣu bahūny atra yathārthavat
07,173.078c nirucyante mahattvāc ca vibhutvāt karmabhis tathā
07,173.079a vede cāsya samāmnātaṃ śatarudrīyam uttamam
07,173.079c nāmnā cānantarudreti upasthānaṃ mahātmanaḥ
07,173.080a sa kāmānāṃ prabhur devo ye divyā ye ca mānuṣāḥ
07,173.080c sa vibhuḥ sa prabhur devo viśvaṃ vyāpnuvate mahat
07,173.081a jyeṣṭhaṃ bhūtaṃ vadanty enaṃ brāhmaṇā munayas tathā
07,173.081c prathamo hy eṣa devānāṃ mukhād asyānalo 'bhavat
07,173.082a sarvathā yat paśūn pāti taiś ca yad ramate punaḥ
07,173.082c teṣām adhipatir yac ca tasmāt paśupatiḥ smṛtaḥ
07,173.083a nityena brahmacaryeṇa liṅgam asya yadā sthitam
07,173.083c mahayanti ca lokāś ca maheśvara iti smṛtaḥ
07,173.084a ṛṣayaś caiva devāś ca gandharvāpsarasas tathā
07,173.084c liṅgam asyārcayanti sma tac cāpy ūrdhvaṃ samāsthitam
07,173.084d*1469_01 urdhvaliṅgas tataś cokto bhagavān brāhmaṇaiḥ sadā
07,173.085a pūjyamāne tatas tasmin modate sa maheśvaraḥ
07,173.085c sukhī prītaś ca bhavati prahṛṣṭaś caiva śaṃkaraḥ
07,173.086a yad asya bahudhā rūpaṃ bhūtabhavyabhavatsthitam
07,173.086c sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva bahurūpas tataḥ smṛtaḥ
07,173.087a ekākṣo jājvalann āste sarvatokṣimayo 'pi vā
07,173.087c krodhād yaś cāviśal lokāṃs tasmāc charva iti smṛtaḥ
07,173.088a dhūmraṃ rūpaṃ ca yat tasya dhūrjaṭis tena ucyate
07,173.088c viśve devāś ca yat tasmin viśvarūpas tataḥ smṛtaḥ
07,173.089a tisro devīr yadā caiva bhajate bhuvaneśvaraḥ
07,173.089c dyām apaḥ pṛthivīṃ caiva tryambakaś ca tataḥ smṛtaḥ
07,173.090a samedhayati yan nityaṃ sarvārthān sarvakarmasu
07,173.090c śivam icchan manuṣyāṇāṃ tasmād eśa śivaḥ smṛtaḥ
07,173.091a sahasrākṣo 'yutākṣo vā sarvatokṣimayo 'pi vā
07,173.091c yac ca viśvaṃ mahat pāti mahādevas tataḥ smṛtaḥ
07,173.092a dahaty ūrdhvaṃ sthito yac ca prāṇotpattisthitaś ca yat
07,173.092c sthitaliṅgaś ca yan nityaṃ tasmāt sthāṇur iti smṛtaḥ
07,173.092d*1470_01 sūryācandramasor loke prakāśanty aṃśavaś ca ye
07,173.092d*1470_02 te keśāḥ saṃjñitās tasya vyomakeśas tataḥ smṛtaḥ
07,173.092d*1470_03 kapiḥ śreṣṭha iti prokto dharmaś ca vṛṣa ucyate
07,173.092d*1470_04 sa devadevo bhagavān kīrtyate vai vṛṣākapiḥ
07,173.092d*1470_05 brahmāṇam indraṃ varuṇaṃ yamaṃ dhanadam eva ca
07,173.092d*1470_06 nigṛhya harate yasmāt tasmād dhara iti smṛtaḥ
07,173.092d*1470_07 nimīlitābhyāṃ netrābhyāṃ bālyād devyā maheśvaraḥ
07,173.092d*1470_08 lalāṭe netram asṛjat tena tryakṣaḥ sa ucyate
07,173.092d*1470_09 bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca sarvaṃ sarvam aśeṣataḥ
07,173.092d*1470_10 bhava eṣa tato yasmād bhūtabhavyabhavodbhavaḥ
07,173.093a viṣamasthaḥ śarīreṣu samaś ca prāṇinām iha
07,173.093c sa vāyur viṣamastheṣu prāṇāpānaśarīriṣu
07,173.094a pūjayed vigrahaṃ yas tu liṅgaṃ vāpi samarcayet
07,173.094c liṅgaṃ pūjayitā nityaṃ mahatīṃ śriyam aśnute
07,173.095a ūrubhyām ardham āgneyaṃ somārdhaṃ ca śivā tanuḥ
07,173.095c ātmano 'rdhaṃ ca tasyāgniḥ somo 'rdhaṃ punar ucyate
07,173.096a taijasī mahatī dīptā devebhyaś ca śivā tanuḥ
07,173.096c bhāsvatī mānuṣeṣv asya tanur ghorāgnir ucyate
07,173.097a brahmacaryaṃ caraty eṣa śivā yāsya tanus tayā
07,173.097c yāsya ghoratarā mūrtiḥ sarvān atti tayeśvaraḥ
07,173.098a yan nirdahati yat tīkṣṇo yad ugro yat pratāpavān
07,173.098c māṃsaśoṇitamajjādo yat tato rudra ucyate
07,173.099a eṣa devo mahādevo yo 'sau pārtha tavāgrataḥ
07,173.099c saṃgrāme śātravān nighnaṃs tvayā dṛṣṭaḥ pinākadhṛk
07,173.099d*1471_01 sindhurājavadhārthāya pratijñāte tvayānagha
07,173.099d*1472_01 kṛṣṇena darśite svapne yas te śailendramūrdhani
07,173.100a eṣa vai bhagavān devaḥ saṃgrāme yāti te 'grataḥ
07,173.100c yena dattāni te 'strāṇi yais tvayā dānavā hatāḥ
07,173.101a dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ puṇyaṃ vedaiś ca saṃjñitam
07,173.101c devadevasya te pārtha vyākhyātaṃ śatarudriyam
07,173.102a sarvārthasādhakaṃ puṇyaṃ sarvakilbiṣanāśanam
07,173.102c sarvapāpapraśamanaṃ sarvaduḥkhabhayāpaham
07,173.102d*1473_01 aśvamedhasahasrasya rājasūyaśatasya ca
07,173.102d*1473_02 iṣṭasya phalam āpnoti durācāro 'pi mānavaḥ
07,173.102d*1473_03 gavāṃ koṭiśatasyāpi dānasya phalam aśnute
07,173.103a caturvidham idaṃ stotraṃ yaḥ śṛṇoti naraḥ sadā
07,173.103c vijitya sarvāñ śatrūn sa rudraloke mahīyate
07,173.104a caritaṃ mahātmano divyaṃ sāṃgrāmikam idaṃ śubham
07,173.104c paṭhan vai śatarudrīyaṃ śṛṇvaṃś ca satatotthitaḥ
07,173.104d*1474_01 yaḥ śṛṇoti naro bhaktyā yaś cāpi parikīrtayet
07,173.104d*1474_02 divā vā yadi vā rātrau brahmahatyāṃ vyapohati
07,173.105a bhakto viśveśvaraṃ devaṃ mānuṣeṣu tu yaḥ sadā
07,173.105c varān sa kāmāṃl labhate prasanne tryambake naraḥ
07,173.106a gaccha yudhyasva kaunteya na tavāsti parājayaḥ
07,173.106c yasya mantrī ca goptā ca pārśvatas te janārdanaḥ
07,173.107 saṃjaya uvāca
07,173.107a evam uktvārjunaṃ saṃkhye parāśarasutas tadā
07,173.107c jagāma bharataśreṣṭha yathāgatam ariṃdama
07,173.107d*1475_00 saṃjaya uvāca
07,173.107d*1475_01 yuddhaṃ kṛtvā mahāghoraṃ pañcāhāni mahābalaḥ
07,173.107d*1475_02 brāhmaṇo nihato rājan brahmalokam avāptavān
07,173.107d*1475_03 adhīte yat phalaṃ vede tad asminn api parvaṇi
07,173.107d*1475_04 kṣatriyāṇām abhīrūṇāṃ viśuddhaṃ khyāpyate yaśaḥ
07,173.107d*1476_01 ya idaṃ paṭhate parva śṛṇuyād vāpi nityaśaḥ
07,173.107d*1476_02 sa mucyate mahāpāpaiḥ kṛtair ghoraiś ca karmabhiḥ
07,173.107d*1477_01 idaṃ paṭhet sarvamahārthasaṃyutaṃ
07,173.107d*1477_02 raṇe jayaṃ pāṇḍavavṛṣṇisiṃhayoḥ
07,173.107d*1477_03 sadā śubhaṃ yaḥ śṛṇuyāt tathā naraḥ
07,173.107d*1477_04 sa mucyate pāpakaro 'pi karmabhiḥ
07,173.107d*1478_01 yajñāvāptir brāhmaṇasyeha nityaṃ
07,173.107d*1478_02 yuddhe nityaṃ kṣatriyāṇāṃ jayaś ca
07,173.107d*1478_03 śeṣau varṇau kāmam iṣṭaṃ labhete
07,173.107d*1478_04 putrān pautrān nityam iṣṭāṃs tathaiva
07,173.107d*1479_01 etad ākhyāya vai sūto rājñaḥ sarvaṃ tu saṃjayaḥ
07,173.107d*1479_02 prayātaḥ śibirāyaiva draṣṭuṃ karṇasya vaiśasam
08,001.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
08,001.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
08,001.001 vaiśaṃpāyana uvāca
08,001.001a tato droṇe hate rājan duryodhanamukhā nṛpāḥ
08,001.001c bhṛśam udvignamanaso droṇaputram upāgaman
08,001.001d*0002_01 śuklāmbaradharaṃ viṣṇuṃ śaśivarṇaṃ caturbhujam
08,001.001d*0002_02 prasannavadanaṃ dhyāyet sarvavighnopaśāntaye
08,001.002a te droṇam upaśocantaḥ kaśmalābhihataujasaḥ
08,001.002c paryupāsanta śokārtās tataḥ śāradvatīsutam
08,001.003a muhūrtaṃ te samāśvāsya hetubhiḥ śāstrasaṃmitaiḥ
08,001.003c rātryāgame mahīpālāḥ svāni veśmāni bhejire
08,001.004a viśeṣataḥ sūtaputro rājā caiva suyodhanaḥ
08,001.004c duḥśāsano 'tha śakunir na nidrām upalebhire
08,001.005a te veśmasv api kauravya pṛthvīśā nāpnuvan sukham
08,001.005c cintayantaḥ kṣayaṃ tīvraṃ nidrāṃ naivopalebhire
08,001.006a sahitās te niśāyāṃ tu duryodhananiveśane
08,001.006c atipracaṇḍād vidveṣāt pāṇḍavānāṃ mahātmanām
08,001.007a yat tad dyūtaparikliṣṭāṃ kṛṣṇām āninyire sabhām
08,001.007c tat smaranto 'nvatapyanta bhṛśam udvignacetasaḥ
08,001.008a cintayantaś ca pārthānāṃ tān kleśān dyūtakāritān
08,001.008c kṛcchreṇa kṣaṇadāṃ rājan ninyur abdaśatopamām
08,001.009a tataḥ prabhāte vimale sthitā diṣṭasya śāsane
08,001.009c cakrur āvaśyakaṃ sarve vidhidṛṣṭena karmaṇā
08,001.010a te kṛtvāvaśyakāryāṇi samāśvasya ca bhārata
08,001.010c yogam ājñāpayām āsur yuddhāya ca viniryayuḥ
08,001.011a karṇaṃ senāpatiṃ kṛtvā kṛtakautukamaṅgalāḥ
08,001.011c vācayitvā dvijaśreṣṭhān dadhipātraghṛtākṣataiḥ
08,001.012a niṣkair gobhir hiraṇyena vāsobhiś ca mahādhanaiḥ
08,001.012c vardhyamānā jayāśīrbhiḥ sūtamāgadhabandibhiḥ
08,001.013a tathaiva pāṇḍavā rājan kṛtasarvāhṇikakriyāḥ
08,001.013c śibirān niryayū rājan yuddhāya kṛtaniścayāḥ
08,001.014a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tumulaṃ romaharṣaṇam
08,001.014c kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca parasparavadhaiṣiṇām
08,001.015a tayor dve divase yuddhaṃ kurupāṇḍavasenayoḥ
08,001.015c karṇe senāpatau rājann abhūd adbhutadarśanam
08,001.016a tataḥ śatrukṣayaṃ kṛtvā sumahāntaṃ raṇe vṛṣaḥ
08,001.016c paśyatāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ phalgunena nipātitaḥ
08,001.017a tatas tat saṃjayaḥ sarvaṃ gatvā nāgāhvayaṃ puram
08,001.017c ācakhyau dhṛtarāṣṭrāya yad vṛttaṃ kurujāṅgale
08,001.018 janamejaya uvāca
08,001.018a āpageyaṃ hataṃ śrutvā droṇaṃ ca samare paraiḥ
08,001.018c yo jagāma parām ārtiṃ vṛddho rājāmbikāsutaḥ
08,001.019a sa śrutvā nihataṃ karṇaṃ duryodhanahitaiṣiṇam
08,001.019c kathaṃ dvijavara prāṇān adhārayata duḥkhitaḥ
08,001.020a yasmiñ jayāśāṃ putrāṇām amanyata sa pārthivaḥ
08,001.020c tasmin hate sa kauravyaḥ kathaṃ prāṇān adhārayat
08,001.021a durmaraṃ bata manye 'haṃ nṛṇāṃ kṛcchre 'pi vartatām
08,001.021c yatra karṇaṃ hataṃ śrutvā nātyajaj jīvitaṃ nṛpaḥ
08,001.022a tathā śāṃtanavaṃ vṛddhaṃ brahman bāhlikam eva ca
08,001.022c droṇaṃ ca somadattaṃ ca bhūriśravasam eva ca
08,001.023a tathaiva cānyān suhṛdaḥ putrapautrāṃś ca pātitān
08,001.023c śrutvā yan nājahāt prāṇāṃs tan manye duṣkaraṃ dvija
08,001.024a etan me sarvam ācakṣva vistareṇa tapodhana
08,001.024c na hi tṛpyāmi pūrveṣāṃ śṛṇvānaś caritaṃ mahat
08,001.025 vaiśaṃpāyana uvāca
08,001.025a hate karṇe mahārāja niśi gāvalgaṇis tadā
08,001.025c dīno yayau nāgapuram aśvair vātasamair jave
08,001.026a sa hāstinapuraṃ gatvā bhṛśam udvignamānasaḥ
08,001.026c jagāma dhṛtarāṣṭrasya kṣayaṃ prakṣīṇabāndhavam
08,001.027a sa samudvīkṣya rājānaṃ kaśmalābhihataujasam
08,001.027c vavande prāñjalir bhūtvā mūrdhnā pādau nṛpasya ha
08,001.028a saṃpūjya ca yathānyāyaṃ dhṛtarāṣṭraṃ mahīpatim
08,001.028c hā kaṣṭam iti coktvā sa tato vacanam ādade
08,001.029a saṃjayo 'haṃ kṣitipate kaccid āste sukhaṃ bhavān
08,001.029c svadoṣeṇāpadaṃ prāpya kaccin nādya vimuhyasi
08,001.030a hitāny uktāni viduradroṇagāṅgeyakeśavaiḥ
08,001.030c agṛhītāny anusmṛtya kaccin na kuruṣe vyathām
08,001.031a rāmanāradakaṇvaiś ca hitam uktaṃ sabhātale
08,001.031c nagṛhītam anusmṛtya kaccin na kuruṣe vyathām
08,001.032a suhṛdas tvaddhite yuktān bhīṣmadroṇamukhān paraiḥ
08,001.032c nihatān yudhi saṃsmṛtya kaccin na kuruṣe vyathām
08,001.033a tam evaṃvādinaṃ rājā sūtaputraṃ kṛtāñjalim
08,001.033c sudīrgham abhiniḥśvasya duḥkhārta idam abravīt
08,001.034a gāṅgeye nihate śūre divyāstravati saṃjaya
08,001.034c droṇe ca parameṣvāse bhṛśaṃ me vyathitaṃ manaḥ
08,001.035a yo rathānāṃ sahasrāṇi daṃśitānāṃ daśaiva hi
08,001.035c ahany ahani tejasvī nijaghne vasusaṃbhavaḥ
08,001.036a sa hato yajñasenasya putreṇeha śikhaṇḍinā
08,001.036c pāṇḍaveyābhiguptena bhṛśaṃ me vyathitaṃ manaḥ
08,001.037a bhārgavaḥ pradadau yasmai paramāstraṃ mahātmane
08,001.037c sākṣād rāmeṇa yo bālye dhanurveda upākṛtaḥ
08,001.038a yasya prasādāt kaunteyā rājaputrā mahābalāḥ
08,001.038c mahārathatvaṃ saṃprāptās tathānye vasudhādhipāḥ
08,001.039a taṃ droṇaṃ nihataṃ śrutvā dhṛṣṭadyumnena saṃyuge
08,001.039c satyasaṃdhaṃ maheṣvāsaṃ bhṛśaṃ me vyathitaṃ manaḥ
08,001.039d*0003_01 yayor loke pumān astre na samo 'sti caturvidhe
08,001.039d*0003_02 tau droṇabhīṣmau śrutvā tu hatau me vyathitaṃ manaḥ
08,001.040a trailokye yasya śāstreṣu na pumān vidyate samaḥ
08,001.040c taṃ droṇaṃ nihataṃ śrutvā kim akurvata māmakāḥ
08,001.041a saṃśaptakānāṃ ca bale pāṇḍavena mahātmanā
08,001.041c dhanaṃjayena vikramya gamite yamasādanam
08,001.042a nārāyaṇāstre nihate droṇaputrasya dhīmataḥ
08,001.042c hataśeṣeṣv anīkeṣu kim akurvata māmakāḥ
08,001.043a vipradrutān ahaṃ manye nimagnaḥ śokasāgare
08,001.043c plavamānān hate droṇe sannanaukān ivārṇave
08,001.044a duryodhanasya karṇasya bhojasya kṛtavarmaṇaḥ
08,001.044c madrarājasya śalyasya drauṇeś caiva kṛpasya ca
08,001.045a matputraśeṣasya tathā tathānyeṣāṃ ca saṃjaya
08,001.045c viprakīrṇeṣv anīkeṣu mukhavarṇo 'bhavat katham
08,001.046a etat sarvaṃ yathā vṛttaṃ tattvaṃ gāvalgaṇe raṇe
08,001.046c ācakṣva pāṇḍaveyānāṃ māmakānāṃ ca sarvaśaḥ
08,001.047 saṃjaya uvāca
08,001.047a pāṇḍaveyair hi yad vṛttaṃ kauraveyeṣu māriṣa
08,001.047c tac chrutvā mā vyathāṃ kārṣīd iṣṭe na vyathate manaḥ
08,001.048a yasmād abhāvī bhāvī vā bhaved artho naraṃ prati
08,001.048c aprāptau tasya vā prāptau na kaś cid vyathate budhaḥ
08,001.049 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,001.049a na vyathā śṛṇvataḥ kā cid vidyate mama saṃjaya
08,001.049c diṣṭam etat purā manye kathayasva yathecchakam
08,002.001 saṃjaya uvāca
08,002.001a hate droṇe maheṣvāse tava putrā mahārathāḥ
08,002.001c babhūvur āśvastamukhā viṣaṇṇā gatacetasaḥ
08,002.002a avāṅmukhāḥ śastrabhṛtaḥ sarva eva viśāṃ pate
08,002.002c aprekṣamāṇāḥ śokārtā nābhyabhāṣan parasparam
08,002.003a tān dṛṣṭvā vyathitākārān sainyāni tava bhārata
08,002.003c ūrdhvam evābhyavekṣanta duḥkhatrastāny anekaśaḥ
08,002.004a śastrāṇy eṣāṃ ca rājendra śoṇitāktāny aśeṣataḥ
08,002.004c prābhraśyanta karāgrebhyo dṛṣṭvā droṇaṃ nipātitam
08,002.005a tāni baddhāny aniṣṭāni lambamānāni bhārata
08,002.005c adṛśyanta mahārāja nakṣatrāṇi yathā divi
08,002.006a tathārtaṃ stimitaṃ dṛṣṭvā gatasattvam iva sthitam
08,002.006c svaṃ balaṃ tan mahārāja rājā duryodhano 'bravīt
08,002.007a bhavatāṃ bāhuvīryaṃ hi samāśritya mayā yudhi
08,002.007c pāṇḍaveyāḥ samāhūtā yuddhaṃ cedaṃ pravartitam
08,002.008a tad idaṃ nihate droṇe viṣaṇṇam iva lakṣyate
08,002.008c yudhyamānāś ca samare yodhā vadhyanti sarvataḥ
08,002.009a jayo vāpi vadho vāpi yudhyamānasya saṃyuge
08,002.009c bhavet kim atra citraṃ vai yudhyadhvaṃ sarvatomukhāḥ
08,002.010a paśyadhvaṃ ca mahātmānaṃ karṇaṃ vaikartanaṃ yudhi
08,002.010c pracarantaṃ maheṣvāsaṃ divyair astrair mahābalam
08,002.011a yasya vai yudhi saṃtrāsāt kuntīputro dhanaṃjayaḥ
08,002.011c nivartate sadāmarṣāt siṃhāt kṣudramṛgo yathā
08,002.012a yena nāgāyutaprāṇo bhīmaseno mahābalaḥ
08,002.012c mānuṣeṇaiva yuddhena tām avasthāṃ praveśitaḥ
08,002.013a yena divyāstravic chūro māyāvī sa ghaṭotkacaḥ
08,002.013c amoghayā raṇe śaktyā nihato bhairavaṃ nadan
08,002.014a tasya duṣpāravīryasya satyasaṃdhasya dhīmataḥ
08,002.014c bāhvor draviṇam akṣayyam adya drakṣyatha saṃyuge
08,002.015a droṇaputrasya vikrāntaṃ rādheyasyaiva cobhayoḥ
08,002.015c pāṇḍupāñcālasainyeṣu drakṣyathāpi mahātmanoḥ
08,002.015d*0004_01 paśyantu pāṇḍuputrās te viṣṇuvāsavayor iva
08,002.016a sarva eva bhavantaś ca śūrāḥ prājñāḥ kulodgatāḥ
08,002.016b*0005_01 pāṇḍuputrān raṇe hantuṃ sasainyān kim u saṃhatāḥ
08,002.016c śīlavantaḥ kṛtāstrāś ca drakṣyathādya parasparam
08,002.017a evam ukte mahārāja karṇo vaikartano nṛpaḥ
08,002.017a*0006_01 **** **** cakre senāpatiṃ tadā
08,002.017a*0006_02 tava putro mahāvīryo bhrātṛbhiḥ sahito 'nagha
08,002.017a*0006_03 senāpatyam athāsādya
08,002.017c siṃhanādaṃ vinadyoccaiḥ prāyudhyata mahābalaḥ
08,002.018a sa sṛñjayānāṃ sarveṣāṃ pāñcālānāṃ ca paśyatām
08,002.018c kekayānāṃ videhānām akarot kadanaṃ mahat
08,002.019a tasyeṣudhārāḥ śataśaḥ prādurāsañ śarāsanāt
08,002.019c agre puṅkhe ca saṃsaktā yathā bhramarapaṅktayaḥ
08,002.020a sa pīḍayitvā pāñcālān pāṇḍavāṃś ca tarasvinaḥ
08,002.020c hatvā sahasraśo yodhān arjunena nipātitaḥ
08,002.020d*0007_01 śibirād dhastinapuraṃ prāpya bhārata saṃjayaḥ
08,002.020d*0007_02 praviveśa mahāprājño dhṛtarāṣṭraniveśanam
08,002.020d*0007_03 śokenopahataḥ sūto vihvalo bhṛśaduḥkhitaḥ
08,002.020d*0007_04 cintayan nidhanaṃ ghoraṃ sūtaputrasya pāṇḍavaiḥ
08,002.020d*0007_05 antaḥpuraṃ praviśyaiva saṃjayo rājasattama
08,002.020d*0007_06 aśrukaṇṭho bhṛśaṃ trasto rājānam upajagmivān
08,002.020d*0007_07 upasthāya ca rājānaṃ viniḥśvasya ca sūtajaḥ
08,002.020d*0007_08 saṃjayaḥ
08,002.020d*0007_08 nātihṛṣṭamanā rājann idaṃ vacanam abravīt
08,002.020d*0007_09 saṃjayo 'haṃ mahārāja namas te bharatarṣabha
08,002.020d*0007_10 hato vaikartanaḥ karṇaḥ kṛtvā karma suduṣkaram
08,002.020d*0007_11 cedikāśikarūśānāṃ matsyānāṃ somakaiḥ saha
08,002.020d*0007_12 kṛtvāsau kadanaṃ śete vātanunna iva drumaḥ
08,002.020d*0007_13 goṣṭhamadhye ṛṣabha iva govrajaiḥ parivāritaḥ
08,002.020d*0007_14 vyālena nihato yadvat tathāsau nihataḥ paraiḥ
08,002.020d*0007_15 nirāśān pāṇḍavān kṛtvā jaye rājan sasātyakān
08,002.020d*0007_16 pāñcālānāṃ rathāṃś caiva vinihatya sahasraśaḥ
08,002.020d*0007_17 hatvā śūrān maheṣvāsān vidrāvya ca diśo daśa
08,002.020d*0007_18 hato vaikartanaḥ karṇaḥ pāṇḍavena kirīṭinā
08,002.020d*0007_19 vairasya gatam ānṛṇyaṃ durgamasya durātmabhiḥ
08,002.020d*0007_20 hatvā karṇaṃ mahārāja viśalyaḥ pāṇḍavo 'bhavat
08,002.020d*0007_21 śoṣaṇaṃ sāgarāṇāṃ vā pātanaṃ śaśisūryayoḥ
08,002.020d*0007_22 pṛthivyā dāraṇaṃ yādṛk tādṛk karṇasya pātanam
08,002.020d*0007_23 yodhāś ca bahavo rājan hatās tatra jayaiṣiṇaḥ
08,002.020d*0007_24 rājāno rājaputrāś ca śūrāḥ parighabāhavaḥ
08,002.020d*0007_25 rathaughāś ca naraughāś ca hatā rājan sahasraśaḥ
08,002.020d*0007_26 vāraṇā nihatās tatra vājinaś ca mahāhave
08,002.020d*0007_27 kṣatriyāś ca mahārāja senayor ubhayor hatāḥ
08,002.020d*0007_28 parasparam avekṣyātra parasparakṛtāgasaḥ
08,002.020d*0007_29 kiṃciccheṣān parān kṛtvā tīrtvā pāṇḍavavāhinīm
08,002.020d*0007_30 pārthavelāṃ samāsādya hato vaikartano vṛṣā
08,002.020d*0007_31 jayāśā dhārtarāṣṭrāṇāṃ vairasya ca mukhaṃ nṛpa
08,002.020d*0007_32 tīrṇaṃ tat pāṇḍavai rājan yat purā nāvabudhyase
08,002.020d*0007_33 procyamānaṃ mahārāja bandhubhir hitabuddhibhiḥ
08,002.020d*0007_34 tad idaṃ samanuprāptaṃ vyasanaṃ tvāṃ mahābhayam
08,002.020d*0007_35 putrāṇāṃ rājyakāmena tvayā rājan hitaiṣiṇā
08,002.020d*0007_36 caritāny ahitāny eva teṣāṃ te phalam āgatam
08,002.020d*0007_37 hato duḥśāsano rājan yathoktaṃ pāṇḍavena tu
08,002.020d*0007_38 pratijñā bhīmasenena nistīrṇā sā camūmukhe
08,002.020d*0007_39 pītaṃ ca kṣatajaṃ tasya dhārtarāṣṭrasya sayuge
08,002.020d*0007_40 pāṇḍavena mahārāja kṛtvā karma suduṣkaram
08,003.001 vaiśaṃpāyana uvāca
08,003.001a etac chrutvā mahārāja dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
08,003.001c śokasyāntam apaśyan vai hataṃ matvā suyodhanam
08,003.001e vihvalaḥ patito bhūmau naṣṭacetā iva dvipaḥ
08,003.002a tasmin nipatite bhūmau vihvale rājasattame
08,003.002c ārtanādo mahān āsīt strīṇāṃ bharatasattama
08,003.003a sa śabdaḥ pṛthivīṃ sarvāṃ pūrayām āsa sarvaśaḥ
08,003.003c śokārṇave mahāghore nimagnā bharatastriyaḥ
08,003.003d*0008_01 rurudur duḥkhaśokārtā bhṛśam udvignacetasaḥ
08,003.003d*0009_01 netrāṇi vāriṇāpūrya saritaḥ sāgaraṃ yathā
08,003.004a rājānaṃ ca samāsādya gāndhārī bharatarṣabha
08,003.004c niḥsaṃjñā patitā bhūmau sarvāṇy antaḥpurāṇi ca
08,003.005a tatas tāḥ saṃjayo rājan samāśvāsayad āturāḥ
08,003.005c muhyamānāḥ subahuśo muñcantyo vāri netrajam
08,003.006a samāśvastāḥ striyas tās tu vepamānā muhur muhuḥ
08,003.006c kadalya iva vātena dhūyamānāḥ samantataḥ
08,003.007a rājānaṃ viduraś cāpi prajñācakṣuṣam īśvaram
08,003.007c āśvāsayām āsa tadā siñcaṃs toyena kauravam
08,003.008a sa labdhvā śanakaiḥ saṃjñāṃ tāś ca dṛṣṭvā striyo nṛpa
08,003.008c unmatta iva rājā sa sthitas tūṣṇīṃ viśāṃ pate
08,003.009a tato dhyātvā ciraṃ kālaṃ niḥśvasaṃś ca punaḥ punaḥ
08,003.009c svān putrān garhayām āsa bahu mene ca pāṇḍavān
08,003.010a garhayitvātmano buddhiṃ śakuneḥ saubalasya ca
08,003.010c dhyātvā ca suciraṃ kālaṃ vepamāno muhur muhuḥ
08,003.011a saṃstabhya ca mano bhūyo rājā dhairyasamanvitaḥ
08,003.011c punar gāvalgaṇiṃ sūtaṃ paryapṛcchata saṃjayam
08,003.012a yat tvayā kathitaṃ vākyaṃ śrutaṃ saṃjaya tan mayā
08,003.012c kaccid duryodhanaḥ sūta na gato vai yamakṣayam
08,003.012d*0010_01 jaye nirāśaḥ putro me satataṃ jayakāmukaḥ
08,003.012d*0011_01 brūyā nirāśaḥ satataṃ putrāṇāṃ śivakāmukaḥ
08,003.012e brūhi saṃjaya tattvena punar uktāṃ kathām imām
08,003.013a evam ukto 'bravīt sūto rājānaṃ janamejaya
08,003.013c hato vaikartano rājan saha putrair mahārathaiḥ
08,003.013e bhrātṛbhiś ca maheṣvāsaiḥ sūtaputrais tanutyajaiḥ
08,003.014a duḥśāsanaś ca nihataḥ pāṇḍavena yaśasvinā
08,003.014c pītaṃ ca rudhiraṃ kopād bhīmasenena saṃyuge
08,003.014d*0012_01 etac chrutvā mahārāja dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
08,003.014d*0012_02 dahyamāno 'bravīt sūtaṃ muhūrtaṃ tiṣṭha saṃjaya
08,003.014d*0012_03 vyākulaṃ me manas tāta mā tāvat kiṃ cid ucyatām
08,003.014d*0012_04 rājāpi nābravīt kiṃ cit saṃjayo viduras tathā
08,003.014d*0012_05 tūṣṇīṃ bhūtas tathā so 'tha babhūva jagatīpatiḥ
08,004.000*0013_00 janamejayaḥ
08,004.000*0013_01 śrutvā karṇaṃ hataṃ yuddhe putrāṃś caiva palāyinaḥ
08,004.000*0013_02 dhṛtarāṣṭro nṛpaśreṣṭho dvijaśreṣṭha kim abravīt
08,004.000*0013_03 prāptavān paramaṃ duḥkhaṃ putravyasanajaṃ mahat
08,004.000*0013_04 kāle yad uktavāṃs tasmiṃs tan mamācakṣva tattvataḥ
08,004.001 vaiśaṃpāyana uvāca
08,004.001a etac chrutvā mahārāja dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
08,004.001c abravīt saṃjayaṃ sūtaṃ śokavyākulacetanaḥ
08,004.002a duṣpraṇītena me tāta manasābhiplutātmanaḥ
08,004.002c hataṃ vaikartanaṃ śrutvā śoko marmāṇi kṛntati
08,004.003a kṛtāstraparamāḥ śalye duḥkhapāraṃ titīrṣavaḥ
08,004.003c kurūṇāṃ sṛñjayānāṃ ca ke nu jīvanti ke mṛtāḥ
08,004.003d*0014_01 etan me sarvam ācakṣva kuśalo hy asi saṃjaya
08,004.004 saṃjaya uvāca
08,004.004a hataḥ śāṃtanavo rājan durādharṣaḥ pratāpavān
08,004.004c hatvā pāṇḍavayodhānām arbudaṃ daśabhir dinaiḥ
08,004.005a tato droṇo maheṣvāsaḥ pāñcālānāṃ rathavrajān
08,004.005c nihatya yudhi durdharṣaḥ paścād rukmaratho hataḥ
08,004.006a hataśiṣṭasya bhīṣmeṇa droṇena ca mahātmanā
08,004.006c ardhaṃ nihatya sainyasya karṇo vaikartano hataḥ
08,004.007a viviṃśatir mahārāja rājaputro mahābalaḥ
08,004.007c ānartayodhāñ śataśo nihatya nihato raṇe
08,004.008a atha putro vikarṇas te kṣatravratam anusmaran
08,004.008c kṣīṇavāhāyudhaḥ śūraḥ sthito 'bhimukhataḥ parān
08,004.009a ghorarūpān parikleśān duryodhanakṛtān bahūn
08,004.009c pratijñāṃ smaratā caiva bhīmasenena pātitaḥ
08,004.010a vindānuvindāv āvantyau rājaputrau mahābalau
08,004.010c kṛtvā nasukaraṃ karma gatau vaivasvatakṣayam
08,004.011a sindhurāṣṭramukhānīha daśa rāṣṭrāṇi yasya vai
08,004.011c vaśe tiṣṭhanti vīrasya yaḥ sthitas tava śāsane
08,004.012a akṣauhiṇīr daśaikāṃ ca nirjitya niśitaiḥ śaraiḥ
08,004.012c arjunena hato rājan mahāvīryo jayadrathaḥ
08,004.013a tathā duryodhanasutas tarasvī yuddhadurmadaḥ
08,004.013c vartamānaḥ pituḥ śāstre saubhadreṇa nipātitaḥ
08,004.014a tathā dauḥśāsanir vīro bāhuśālī raṇotkaṭaḥ
08,004.014c draupadeyena vikramya gamito yamasādanam
08,004.015a kirātānām adhipatiḥ sāgarānūpavāsinām
08,004.015c devarājasya dharmātmā priyo bahumataḥ sakhā
08,004.016a bhagadatto mahīpālaḥ kṣatradharmarataḥ sadā
08,004.016c dhanaṃjayena vikramya gamito yamasādanam
08,004.017a tathā kauravadāyādaḥ saumadattir mahāyaśāḥ
08,004.017c hato bhūriśravā rājañ śūraḥ sātyakinā yudhi
08,004.018a śrutāyur api cāmbaṣṭhaḥ kṣatriyāṇāṃ dhanurdharaḥ
08,004.018c carann abhītavat saṃkhye nihataḥ savyasācinā
08,004.019a tava putraḥ sadā saṃkhye kṛtāstro yuddhadurmadaḥ
08,004.019c duḥśāsano mahārāja bhīmasenena pātitaḥ
08,004.020a yasya rājan gajānīkaṃ bahusāhasram adbhutam
08,004.020c sudakṣiṇaḥ sa saṃgrāme nihataḥ savyasācinā
08,004.021a kosalānām adhipatir hatvā bahuśatān parān
08,004.021c saubhadreṇa hi vikramya gamito yamasādanam
08,004.022a bahuśo yodhayitvā ca bhīmasenaṃ mahārathaḥ
08,004.022c citrasenas tava suto bhīmasenena pātitaḥ
08,004.023a madrarājātmajaḥ śūraḥ pareṣāṃ bhayavardhanaḥ
08,004.023c asicarmadharaḥ śrīmān saubhadreṇa nipātitaḥ
08,004.024a samaḥ karṇasya samare yaḥ sa karṇasya paśyataḥ
08,004.024c vṛṣaseno mahātejāḥ śīghrāstraḥ kṛtaniścayaḥ
08,004.025a abhimanyor vadhaṃ smṛtvā pratijñām api cātmanaḥ
08,004.025c dhanaṃjayena vikramya gamito yamasādanam
08,004.026a nityaprasaktavairo yaḥ pāṇḍavaiḥ pṛthivīpatiḥ
08,004.026c viśrāvya vairaṃ pārthena śrutāyuḥ sa nipātitaḥ
08,004.027a śalyaputras tu vikrāntaḥ sahadevena māriṣa
08,004.027c hato rukmaratho rājan bhrātā mātulajo yudhi
08,004.028a rājā bhagīratho vṛddho bṛhatkṣatraś ca kekayaḥ
08,004.028c parākramantau vikrāntau nihatau vīryavattarau
08,004.029a bhagadattasuto rājan kṛtaprajño mahābalaḥ
08,004.029c śyenavac caratā saṃkhye nakulena nipātitaḥ
08,004.030a pitāmahas tava tathā bāhlikaḥ saha bāhlikaiḥ
08,004.030c bhīmasenena vikramya gamito yamasādanam
08,004.031a jayatsenas tathā rājañ jārāsaṃdhir mahābalaḥ
08,004.031c māgadho nihataḥ saṃkhye saubhadreṇa mahātmanā
08,004.031d*0015_01 asicarmadharaḥ śūraḥ pareṣāṃ bhayavardhanaḥ
08,004.031d*0015_02 agnicakravad āghūrṇan somadatto nipātitaḥ
08,004.032a putras te durmukho rājan duḥsahaś ca mahārathaḥ
08,004.032c gadayā bhīmasenena nihatau śūramāninau
08,004.033a durmarṣaṇo durviṣaho durjayaś ca mahārathaḥ
08,004.033c kṛtvā nasukaraṃ karma gatā vaivasvatakṣayam
08,004.033d*0016_01 ubhau kaliṅgavṛṣabhau bhrātarau yuddhadurmadau
08,004.033d*0016_02 kṛtvā nasukaraṃ karma gatau vaivasvatakṣayam
08,004.034a sacivo vṛṣavarmā te sūtaḥ paramavīryavān
08,004.034c bhīmasenena vikramya gamito yamasādanam
08,004.035a nāgāyutabalo rājā nāgāyutabalo mahān
08,004.035c sagaṇaḥ pāṇḍuputreṇa nihataḥ savyasācinā
08,004.036a vasātayo mahārāja dvisāhasrāḥ prahāriṇaḥ
08,004.036c śūrasenāś ca vikrāntāḥ sarve yudhi nipātitāḥ
08,004.037a abhīṣāhāḥ kavacinaḥ praharanto madotkaṭāḥ
08,004.037c śibayaś ca rathodārāḥ kaliṅgasahitā hatāḥ
08,004.038a gokule nityasaṃvṛddhā yuddhe paramakovidāḥ
08,004.038b*0017_01 te 'pāvṛttakavīrāś ca nihatāḥ savyasācinā
08,004.038c śreṇayo bahusāhasrāḥ saṃśaptakagaṇāś ca ye
08,004.038e te sarve pārtham āsādya gatā vaivasvatakṣayam
08,004.039a syālau tava mahārāja rājānau vṛṣakācalau
08,004.039c tvadarthe saṃparākrāntau nihatau savyasācinā
08,004.040a ugrakarmā maheṣvāso nāmataḥ karmatas tathā
08,004.040c śālvarājo mahārāja bhīmasenena pātitaḥ
08,004.041a oghavāṃś ca mahārāja bṛhantaḥ sahito raṇe
08,004.041c parākramantau mitrārthe gatau vaivasvatakṣayam
08,004.042a tathaiva rathināṃ śreṣṭhaḥ kṣemadhūrtir viśāṃ pate
08,004.042c nihato gadayā rājan bhīmasenena saṃyuge
08,004.043a tathā rājā maheṣvāso jalasaṃdho mahābalaḥ
08,004.043c sumahat kadanaṃ kṛtvā hataḥ sātyakinā raṇe
08,004.044a alāyudho rākṣasendraḥ kharabandhurayānagaḥ
08,004.044c ghaṭotkacena vikramya gamito yamasādanam
08,004.044d*0018_01 vikrāntā balavantaś ca bhrātaraḥ saha bhārata
08,004.045a rādheyāḥ sūtaputrāś ca bhrātaraś ca mahārathāḥ
08,004.045c kekayāḥ sarvaśaś cāpi nihatāḥ savyasācinā
08,004.045d*0019_01 ripūṇāṃ kadanaṃ kṛtvā gatā vaivasvatakṣayam
08,004.046a mālavā madrakāś caiva draviḍāś cogravikramāḥ
08,004.046c yaudheyāś ca lalitthāś ca kṣudrakāś cāpy uśīnarāḥ
08,004.047a māvellakās tuṇḍikerāḥ sāvitrīputrakāñcalāḥ
08,004.047c prācyodīcyāḥ pratīcyāś ca dākṣiṇātyāś ca māriṣa
08,004.048a pattīnāṃ nihatāḥ saṃghā hayānām ayutāni ca
08,004.048c rathavrajāś ca nihatā hatāś ca varavāraṇāḥ
08,004.049a sadhvajāḥ sāyudhāḥ śūrāḥ savarmāmbarabhūṣaṇāḥ
08,004.049c kālena mahatā yattāḥ kule ye ca vivardhitāḥ
08,004.050a te hatāḥ samare rājan pārthenākliṣṭakarmaṇā
08,004.050c anye tathāmitabalāḥ parasparavadhaiṣiṇaḥ
08,004.050d*0020_01 nihatāḥ samare śūrāḥ parasparasamāgame
08,004.051a ete cānye ca bahavo rājānaḥ sagaṇā raṇe
08,004.051c hatāḥ sahasraśo rājan yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
08,004.051e evam eṣa kṣayo vṛttaḥ karṇārjunasamāgame
08,004.052a mahendreṇa yathā vṛtro yathā rāmeṇa rāvaṇaḥ
08,004.052c yathā kṛṣṇena nihato muro raṇanipātitaḥ
08,004.052e kārtavīryaś ca rāmeṇa bhārgaveṇa hato yathā
08,004.053a sajñātibāndhavaḥ śūraḥ samare yuddhadurmadaḥ
08,004.053c raṇe kṛtvā mahāyuddhaṃ ghoraṃ trailokyaviśrutam
08,004.053d*0021_01 yathā skandena mahiṣo yathā rudreṇa cāndhakaḥ
08,004.054a tathārjunena nihato dvairathe yuddhadurmadaḥ
08,004.054c sāmātyabāndhavo rājan karṇaḥ praharatāṃ varaḥ
08,004.055a jayāśā dhārtarāṣṭrāṇāṃ vairasya ca mukhaṃ yataḥ
08,004.055c tīrṇaṃ tat pāṇḍavai rājan yat purā nāvabudhyase
08,004.056a ucyamāno mahārāja bandhubhir hitakāṅkṣibhiḥ
08,004.056b*0022_01 na kṛtaṃ ca tvayā pūrvaṃ daivena vidhinā balāt
08,004.056c tad idaṃ samanuprāptaṃ vyasanaṃ tvāṃ mahātyayam
08,004.057a putrāṇāṃ rājyakāmānāṃ tvayā rājan hitaiṣiṇā
08,004.057c ahitānīva cīrṇāni teṣāṃ te phalam āgatam
08,004.058 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,004.058a ākhyātā māmakās tāta nihatā yudhi pāṇḍavaiḥ
08,004.058c nihatān pāṇḍaveyānāṃ māmakair brūhi saṃjaya
08,004.059 saṃjaya uvāca
08,004.059a kuntayo yudhi vikrāntā mahāsattvā mahābalāḥ
08,004.059c sānubandhāḥ sahāmātyā bhīṣmeṇa yudhi pātitāḥ
08,004.059d*0023_01 naraś cāśvāḥ sanāgāś ca rathāś ca śataśo narāḥ
08,004.059d*0024_01 nārāyaṇā ballavāś ca rāmāś ca śataśo 'pare
08,004.059d*0024_02 anuraktāś ca vijaye bhīṣmeṇa nihatā raṇe
08,004.060a samaḥ kirīṭinā saṃkhye vīryeṇa ca balena ca
08,004.060c satyajit satyasaṃdhena droṇena nihato raṇe
08,004.060d*0025_01 pāñcālāś ca maheṣvāsāḥ prāyo rājann amarṣitāḥ
08,004.060d*0025_02 droṇena saha saṃgamya gatā vaivasvatakṣayam
08,004.061a tathā virāṭadrupadau vṛddhau sahasutau nṛpau
08,004.061c parākramantau mitrārthe droṇena nihatau raṇe
08,004.062a yo bāla eva samare saṃmitaḥ savyasācinā
08,004.062c keśavena ca durdharṣo baladevena cābhibhūḥ
08,004.063a sa eṣa kadanaṃ kṛtvā mahad raṇaviśāradaḥ
08,004.063c parivārya mahāmātraiḥ ṣaḍbhiḥ paramakai rathaiḥ
08,004.063e aśaknuvadbhir bībhatsum abhimanyur nipātitaḥ
08,004.064a taṃ kṛtaṃ virathaṃ vīraṃ kṣatradharme vyavasthitam
08,004.064c dauḥśāsanir mahārāja saubhadraṃ hatavān raṇe
08,004.064d*0026_01 paṭaccaranihantā ca mahatyā senayā vṛtaḥ
08,004.064d*0026_02 ambaṣṭhasahitaḥ śrīmān mitrahetoḥ parākramī
08,004.064d*0026_03 āsādya lakṣmaṇaṃ vīraṃ duryodhanasutaṃ raṇe
08,004.064d*0026_04 sumahat kadanaṃ kṛtvā gato vaivasvatakṣayam
08,004.065a bṛhantas tu maheṣvāsaḥ kṛtāstro yuddhadurmadaḥ
08,004.065c duḥśāsanena vikramya gamito yamasādanam
08,004.066a maṇimān daṇḍadhāraś ca rājānau yuddhadurmadau
08,004.066c parākramantau mitrārthe droṇena vinipātitau
08,004.067a aṃśumān bhojarājas tu sahasainyo mahārathaḥ
08,004.067c bhāradvājena vikramya gamito yamasādanam
08,004.067d*0027_01 sāmudraś citrasenaś ca saha putreṇa bhārata
08,004.067d*0027_02 samudrasenena balād gamito yamasādanam
08,004.067d*0027_03 anūpavāsī nīlaś ca vyāghradattaś ca vīryavān
08,004.067d*0027_04 aśvatthāmnā mahārāja gamito yamasādanam
08,004.068a citrāyudhaś citrayodhī kṛtvā tau kadanaṃ mahat
08,004.068c citramārgeṇa vikramya karṇena nihatau yudhi
08,004.069a vṛkodarasamo yuddhe dṛḍhaḥ kekayajo yudhi
08,004.069c kekayenaiva vikramya bhrātrā bhrātā nipātitaḥ
08,004.070a janamejayo gadāyodhī pārvatīyaḥ pratāpavān
08,004.070c durmukhena mahārāja tava putreṇa pātitaḥ
08,004.071a rocamānau naravyāghrau rocamānau grahāv iva
08,004.071c droṇena yugapad rājan divaṃ saṃpreṣitau śaraiḥ
08,004.072a nṛpāś ca pratiyudhyantaḥ parākrāntā viśāṃ pate
08,004.072c kṛtvā nasukaraṃ karma gatā vaivasvatakṣayam
08,004.073a purujit kuntibhojaś ca mātulaḥ savyasācinaḥ
08,004.073c saṃgrāmanirjitāṃl lokān gamito droṇasāyakaiḥ
08,004.074a abhibhūḥ kāśirājaś ca kāśikair bahubhir vṛtaḥ
08,004.074c vasudānasya putreṇa nyāsito deham āhave
08,004.075a amitaujā yudhāmanyur uttamaujāś ca vīryavān
08,004.075b*0028_01 amitaujā jayatseno jayānīkaś ca vīryavān
08,004.075b*0029_01 amitaujā bṛhatkṣetraḥ kṣatradevaś ca pārthivaḥ
08,004.075b*0030_01 lakṣmaṇena hatau rājaṃs tava pautreṇa māriṣa
08,004.075b*0030_02 bṛhatkṣatro maheṣvāsaḥ kṣatradevaś ca pārthivaḥ
08,004.075c nihatya śataśaḥ śūrān parair vinihatau raṇe
08,004.076a kṣatradharmā ca pāñcālyaḥ kṣatravarmā ca māriṣa
08,004.076c droṇena parameṣvāsau gamitau yamasādanam
08,004.077a śikhaṇḍitanayo yuddhe kṣatradevo yudhāṃ patiḥ
08,004.077c lakṣmaṇena hato rājaṃs tava pautreṇa bhārata
08,004.078a sucitraś citradharmā ca pitāputrau mahārathau
08,004.078c pracarantau mahāvīryau droṇena nihatau raṇe
08,004.079a vārdhakṣemir mahārāja kṛtvā kadanam āhave
08,004.079b*0031_01 āyudhakṣayam āsādya praśāntiṃ paramāṃ gataḥ
08,004.079b*0032_01 purujit paramo rājā kṛtvā kadanam āhave
08,004.079b*0033_01 senābindur nṛpaśreṣṭhaḥ śātravān pratapan yudhi
08,004.079c bāhlikena mahārāja kauraveṇa nipātitaḥ
08,004.080a dhṛṣṭaketur mahārāja cedīnāṃ pravaro rathaḥ
08,004.080c kṛtvā nasukaraṃ karma gato vaivasvatakṣayam
08,004.081a tathā satyadhṛtis tāta kṛtvā kadanam āhave
08,004.081c pāṇḍavārthe parākrānto gamito yamasādanam
08,004.081d*0034_01 senābinduḥ kuruśreṣṭhaḥ kṛtvā kadanam āhave
08,004.082a putras tu śiśupālasya suketuḥ pṛthivīpate
08,004.082c nihatya śātravān saṃkhye droṇena nihato yudhi
08,004.082d*0035_01 virāṭaputraḥ śaṅkhaś ca uttaraś ca mahārathaḥ
08,004.082d*0035_02 kurvantau sumahat karma gatau vaivasvatakṣayam
08,004.083a tathā satyadhṛtir vīro madirāśvaś ca vīryavān
08,004.083c sūryadattaś ca vikrānto nihato droṇasāyakaiḥ
08,004.083d*0036_01 matsyād avarajaḥ śrīmāñ śatānīko nipātitaḥ
08,004.084a śreṇimāṃś ca mahārāja yudhyamānaḥ parākramī
08,004.084c kṛtvā nasukaraṃ karma gato vaivasvatakṣayam
08,004.085a tathaiva yudhi vikrānto māgadhaḥ paravīrahā
08,004.085b*0037_01 māgadhaḥ paramāstrajño gamito yamasādanam
08,004.085c bhīṣmeṇa nihato rājan yudhyamānaḥ parākramī
08,004.086a vasudānaś ca kadanaṃ kurvāṇo 'tīva saṃyuge
08,004.086c bhāradvājena vikramya gamito yamasādanam
08,004.086d*0038_01 pāṇḍyarājaś ca vikrānto balavān bāhuśālinā
08,004.086d*0038_02 aśvatthāmnā hatas tatra gamito vai yamakṣayam
08,004.087a ete cānye ca bahavaḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
08,004.087c hatā droṇena vikramya yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
08,004.088 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,004.088a hatapravīre sainye 'smin māmake vadatāṃ vara
08,004.088c ahatāñ śaṃsa me sūta ye 'tra jīvanti ke cana
08,004.089a eteṣu nihateṣv adya ye tvayā parikīrtitāḥ
08,004.089c ahatān manyase yāṃs tvaṃ te 'pi svargajito matāḥ
08,004.090 saṃjaya uvāca
08,004.090a yasmin mahāstrāṇi samarpitāni; citrāṇi śubhrāṇi caturvidhāni
08,004.090c divyāni rājan nihitāni caiva; droṇena vīradvijasattamena
08,004.091a mahārathaḥ kṛtimān kṣiprahasto; dṛḍhāyudho dṛḍhamuṣṭir dṛḍheṣuḥ
08,004.091c sa vīryavān droṇaputras tarasvī; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe
08,004.092a ānartavāsī hṛdikātmajo 'sau; mahārathaḥ sātvatānāṃ variṣṭhaḥ
08,004.092c svayaṃ bhojaḥ kṛtavarmā kṛtāstro; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe
08,004.093a śāradvato gautamaś cāpi rājan; mahābalo bahucitrāstrayodhī
08,004.093c dhanuś citraṃ sumahad bhārasāhaṃ; vyavasthito yotsyamānaḥ pragṛhya
08,004.093d*0039_01 mahābalaḥ kekayarājaputraḥ
08,004.093d*0039_02 sadaśvayuktaṃ ca patākinaṃ ca
08,004.093d*0039_03 rathāgryam āruhya kurupravīra
08,004.093d*0039_04 vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe
08,004.094a ārtāyaniḥ samare duṣprakampyaḥ; senāgraṇīḥ prathamas tāvakānām
08,004.094c svasreyāṃs tān pāṇḍaveyān visṛjya; satyāṃ vācaṃ tāṃ cikīrṣus tarasvī
08,004.095a tejovadhaṃ sūtaputrasya saṃkhye; pratiśrutvājātaśatroḥ purastāt
08,004.095c durādharṣaḥ śakrasamānavīryaḥ; śalyaḥ sthito yoddhukāmas tvadarthe
08,004.096a ājāneyaiḥ saindhavaiḥ pārvatīyair; nadījakāmbojavanāyubāhlikaiḥ
08,004.096c gāndhārarājaḥ svabalena yukto; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe
08,004.096d*0040_01 gāndhārarājaḥ sasutaś ca rājan
08,004.096d*0040_02 durdyūtadevī kalahapriyaś ca
08,004.096d*0040_03 gāndhāramukhyair yavanaiś ca rājan
08,004.096d*0040_04 vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe
08,004.097a tathā sutas te jvalanārkavarṇaṃ; rathaṃ samāsthāya kurupravīra
08,004.097c vyavasthitaḥ kurumitro narendra; vyabhre sūryo bhrājamāno yathā vai
08,004.098a duryodhano nāgakulasya madhye; mahāvīryaḥ saha sainyapravīraiḥ
08,004.098c rathena jāmbūnadabhūṣaṇena; vyavasthitaḥ samare yoddhukāmaḥ
08,004.099a sa rājamadhye puruṣapravīro; rarāja jāmbūnadacitravarmā
08,004.099c padmaprabho vahnir ivālpadhūmo; meghāntare sūrya iva prakāśaḥ
08,004.100a tathā suṣeṇo 'py asicarmapāṇis; tavātmajaḥ satyasenaś ca vīraḥ
08,004.100c vyavasthitau citrasenena sārdhaṃ; hṛṣṭātmānau samare yoddhukāmau
08,004.101a hrīniṣedhā bharatā rājaputrāś; citrāyudhaḥ śrutakarmā jayaś ca
08,004.101a*0041_01 **** **** ugrāyudhaḥ kṣaṇabhojī sudarśaḥ
08,004.101a*0041_02 jārāsaṃdhiḥ prathamaś cādṛḍhaś ca
08,004.101c śalaś ca satyavrataduḥśalau ca; vyavasthitā balino yoddhukāmāḥ
08,004.102a kaitavyānām adhipaḥ śūramānī; raṇe raṇe śatruhā rājaputraḥ
08,004.102c patrī hayī nāgarathaprayāyī; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe
08,004.103a vīraḥ śrutāyuś ca śrutāyudhaś ca; citrāṅgadaś citravarmā sa vīraḥ
08,004.103c vyavasthitā ye tu sainye narāgryāḥ; prahāriṇo māninaḥ satyasaṃdhāḥ
08,004.104a karṇātmajaḥ satyaseno mahātmā; vyavasthitaḥ samare yoddhukāmaḥ
08,004.104c athāparau karṇasutau varārhau; vyavasthitau laghuhastau narendra
08,004.104e balaṃ mahad durbhidam alpadhairyaiḥ; samāśritau yotsyamānau tvadarthe
08,004.105a etaiś ca mukhyair aparaiś ca rājan; yodhapravīrair amitaprabhāvaiḥ
08,004.105c vyavasthito nāgakulasya madhye; yathā mahendraḥ kururājo jayāya
08,004.106 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,004.106a ākhyātā jīvamānā ye parebhyo 'nye yathātatham
08,004.106c itīdam abhigacchāmi vyaktam arthābhipattitaḥ
08,004.107 vaiśaṃpāyana uvāca
08,004.107a evaṃ bruvann eva tadā dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
08,004.107c hatapravīraṃ vidhvastaṃ kiṃciccheṣaṃ svakaṃ balam
08,004.107e śrutvā vyāmoham agamac chokavyākulitendriyaḥ
08,004.108a muhyamāno 'bravīc cāpi muhūrtaṃ tiṣṭha saṃjaya
08,004.108c vyākulaṃ me manas tāta śrutvā sumahad apriyam
08,004.108d*0042_01 mano muhyati cāṅgāni na ca śaknomi dhāritum
08,004.108d*0042_02 ity evam uktvā vacanaṃ dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
08,004.108e naṣṭacittas tataḥ so 'tha babhūva jagatīpatiḥ
08,005.001 janamejaya uvāca
08,005.001a śrutvā karṇaṃ hataṃ yuddhe putrāṃś caivāpalāyinaḥ
08,005.001c narendraḥ kiṃ cid āśvasto dvijaśreṣṭha kim abravīt
08,005.002a prāptavān paramaṃ duḥkhaṃ putravyasanajaṃ mahat
08,005.002c tasmin yad uktavān kāle tan mamācakṣva pṛcchataḥ
08,005.003 vaiśaṃpāyana uvāca
08,005.003a śrutvā karṇasya nidhanam aśraddheyam ivādbhutam
08,005.003c bhūtasaṃmohanaṃ bhīmaṃ meroḥ paryasanaṃ yathā
08,005.004a cittamoham ivāyuktaṃ bhārgavasya mahāmateḥ
08,005.004c parājayam ivendrasya dviṣadbhyo bhīmakarmaṇaḥ
08,005.005a divaḥ prapatanaṃ bhānor urvyām iva mahādyuteḥ
08,005.005c saṃśoṣaṇam ivācintyaṃ samudrasyākṣayāmbhasaḥ
08,005.006a mahīviyaddigīśānāṃ sarvanāśam ivādbhutam
08,005.006c karmaṇor iva vaiphalyam ubhayoḥ puṇyapāpayoḥ
08,005.007a saṃcintya nipuṇaṃ buddhyā dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ
08,005.007c nedam astīti saṃcintya karṇasya nidhanaṃ prati
08,005.008a prāṇinām etad ātmatvāt syād apīti vināśanam
08,005.008c śokāgninā dahyamāno dhamyamāna ivāśayaḥ
08,005.009a vidhvastātmā śvasan dīno hā hety uktvā suduḥkhitaḥ
08,005.009c vilalāpa mahārāja dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
08,005.009d*0043_01 uvāca ca punar vākyaṃ saṃśayaṃ bhṛśavihvalaḥ
08,005.010 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,005.010a saṃjayādhiratho vīraḥ siṃhadviradavikramaḥ
08,005.010c vṛṣam apratimaskandho vṛṣabhākṣagatisvanaḥ
08,005.011a vṛṣabho vṛṣabhasyeva yo yuddhe na nivartate
08,005.011c śatror api mahendrasya vajrasaṃhanano yuvā
08,005.012a yasya jyātalaśabdena śaravṛṣṭiraveṇa ca
08,005.012c rathāśvanaramātaṅgā nāvatiṣṭhanti saṃyuge
08,005.013a yam āśritya mahābāhuṃ dviṣatsaṃghaghnam acyutam
08,005.013c duryodhano 'karod vairaṃ pāṇḍuputrair mahābalaiḥ
08,005.014a sa kathaṃ rathināṃ śreṣṭhaḥ karṇaḥ pārthena saṃyuge
08,005.014c nihataḥ puruṣavyāghraḥ prasahyāsahyavikramaḥ
08,005.015a yo nāmanyata vai nityam acyutaṃ na dhanaṃjayam
08,005.015c na vṛṣṇīn api tān anyān svabāhubalam āśritaḥ
08,005.016a śārṅgagāṇḍīvadhanvānau sahitāv aparājitau
08,005.016c ahaṃ divyād rathād ekaḥ pātayiṣyāmi saṃyuge
08,005.017a iti yaḥ satataṃ mandam avocal lobhamohitam
08,005.017c duryodhanam apādīnaṃ rājyakāmukam āturam
08,005.018a yaś cājaiṣīd atibalān amitrān api durjayān
08,005.018c gāndhārān madrakān matsyāṃs trigartāṃs taṅgaṇāñ śakān
08,005.019a pāñcālāṃś ca videhāṃś ca kuṇindān kāśikosalān
08,005.019c suhmān aṅgāṃś ca puṇḍrāṃś ca niṣādān vaṅgakīcakān
08,005.020a vatsān kaliṅgāṃs taralān aśmakān ṛṣikāṃs tathā
08,005.020c yo jitvā samare vīraś cakre balibhṛtaḥ purā
08,005.020d*0044_01 śabarān parahūṇāṃś ca prāṅmukhān saralān api
08,005.020d*0044_02 mleccharāṣṭrāṃdhipāṃś caiva durgānāṭavikāṃs tathā
08,005.020d*0044_03 jitvaitān samare vīraḥ sutīkṣṇaiḥ kaṅkapatribhiḥ
08,005.020d*0044_04 karam āhārayām āsa jitvā sarvān arīṃs tathā
08,005.020d*0045_01 śaravrātaiḥ suniśitaiḥ sutīkṣṇaiḥ kaṅkapatribhiḥ
08,005.020d*0045_02 duryodhanasya vṛddhyarthaṃ vartate yo jayāya ca
08,005.020d*0045_03 senāgopaś ca sa kathaṃ śatrubhiḥ paramāstravit
08,005.020d*0045_04 ghātitaḥ pāṇḍavaiḥ śūraiḥ samarthair vīryaśālibhiḥ
08,005.020d*0045_05 vṛṣo mahendro deveṣu vṛṣaḥ karṇo nareṣv api
08,005.020d*0045_06 tṛtīyam anyaṃ lokeṣu vṛṣaṃ naivānuśuśrumaḥ
08,005.020d*0046_01 divyāstravin mahātejāḥ karṇo vaikartano vṛṣaḥ
08,005.021a uccaiḥśravā varo 'śvānāṃ rājñāṃ vaiśravaṇo varaḥ
08,005.021c varo mahendro devānāṃ karṇaḥ praharatāṃ varaḥ
08,005.021d*0047_01 yojitaḥ pārthivaiḥ śūraiḥ samarthair vīryaśālibhiḥ
08,005.021d*0047_02 duryodhanasya vṛddhyarthaṃ kṛtsnām urvīm athājayat
08,005.022a yaṃ labdhvā māgadho rājā sāntvamānārthagauravaiḥ
08,005.022c arautsīt pārthivaṃ kṣatram ṛte kauravayādavān
08,005.023a taṃ śrutvā nihataṃ karṇaṃ dvairathe savyasācinā
08,005.023b*0048_01 śokārṇave nimagno 'smi samudre bhinnanaur iva
08,005.023b*0048_02 nṛvṛṣaṃ nihataṃ śrutvā dvairathe rathināṃ varam
08,005.023c śokārṇave nimagno 'ham aplavaḥ sāgare yathā
08,005.024a īdṛśair yady ahaṃ duḥkhair na vinaśyāmi saṃjaya
08,005.024c vajrād dṛḍhataraṃ manye hṛdayaṃ mama durbhidam
08,005.025a jñātisaṃbandhimitrāṇām imaṃ śrutvā parājayam
08,005.025c ko mad anyaḥ pumāṃl loke na jahyāt sūta jīvitam
08,005.026a viṣam agniṃ prapātaṃ vā parvatāgrād ahaṃ vṛṇe
08,005.026b*0049_01 mahāprasthānagamanaṃ jalaṃ prāyopaveśanam
08,005.026c na hi śakṣyāmi duḥkhāni soḍhuṃ kaṣṭāni saṃjaya
08,005.026d*0050_01 cintayann eva sīdāmi mano me 'tīva muhyati
08,005.027 saṃjaya uvāca
08,005.027a śriyā kulena yaśasā tapasā ca śrutena ca
08,005.027c tvām adya santo manyante yayātim iva nāhuṣam
08,005.028a śrute maharṣipratimaḥ kṛtakṛtyo 'si pārthiva
08,005.028c paryavasthāpayātmānaṃ mā viṣāde manaḥ kṛthāḥ
08,005.029 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,005.029a daivam eva paraṃ manye dhik pauruṣam anarthakam
08,005.029c yatra rāmapratīkāśaḥ karṇo 'hanyata saṃyuge
08,005.030a hatvā yudhiṣṭhirānīkaṃ pāñcālānāṃ rathavrajān
08,005.030c pratāpya śaravarṣeṇa diśaḥ sarvā mahārathaḥ
08,005.031a mohayitvā raṇe pārthān vajrahasta ivāsurān
08,005.031c sa kathaṃ nihataḥ śete vātarugṇa iva drumaḥ
08,005.032a śokasyāntaṃ na paśyāmi samudrasyeva viplukāḥ
08,005.032c cintā me vardhate tīvrā mumūrṣā cāpi jāyate
08,005.033a karṇasya nidhanaṃ śrutvā vijayaṃ phalgunasya ca
08,005.033c aśraddheyam ahaṃ manye vadhaṃ karṇasya saṃjaya
08,005.034a vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ sudṛḍhaṃ mama
08,005.034c yac chrutvā puruṣavyāghraṃ hataṃ karṇaṃ na dīryate
08,005.035a āyur nūnaṃ sudīrghaṃ me vihitaṃ daivataiḥ purā
08,005.035c yatra karṇaṃ hataṃ śrutvā jīvāmīha suduḥkhitaḥ
08,005.036a dhig jīvitam idaṃ me 'dya suhṛd dhīnasya saṃjaya
08,005.036c adya cāhaṃ daśām etāṃ gataḥ saṃjaya garhitām
08,005.036e kṛpaṇaṃ vartayiṣyāmi śocyaḥ sarvasya mandadhīḥ
08,005.037a aham eva purā bhūtvā sarvalokasya satkṛtaḥ
08,005.037c paribhūtaḥ kathaṃ sūta punaḥ śakṣyāmi jīvitum
08,005.037e duḥkhāt suduḥkhaṃ vyasanaṃ prāptavān asmi saṃjaya
08,005.038a tasmād bhīṣmavadhe caiva droṇasya ca mahātmanaḥ
08,005.038c nātra śeṣaṃ prapaśyāmi sūtaputre hate yudhi
08,005.039a sa hi pāraṃ mahān āsīt putrāṇāṃ mama saṃjaya
08,005.039c yuddhe vinihataḥ śūro visṛjan sāyakān bahūn
08,005.040a ko hi me jīvitenārthas tam ṛte puruṣarṣabham
08,005.040c rathād atiratho nūnam apatat sāyakārditaḥ
08,005.041a parvatasyeva śikharaṃ vajrapātavidāritam
08,005.041c śayīta pṛthivīṃ nūnaṃ śobhayan rudhirokṣitaḥ
08,005.041e mātaṅga iva mattena mātaṅgena nipātitaḥ
08,005.042a yad balaṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ pāṇḍavānāṃ yato bhayam
08,005.042c so 'rjunena hataḥ karṇaḥ pratimānaṃ dhanuṣmatām
08,005.043a sa hi vīro maheṣvāsaḥ putrāṇām abhayaṃkaraḥ
08,005.043c śete vinihato vīraḥ śakreṇeva yathā balaḥ
08,005.044a paṅgor ivādhvagamanaṃ daridrasyeva kāmitam
08,005.044c duryodhanasya cākūtaṃ tṛṣitasyeva piplukāḥ
08,005.045a anyathā cintitaṃ kāryam anyathā tat tu jāyate
08,005.045c aho nu balavad daivaṃ kālaś ca duratikramaḥ
08,005.046a palāyamānaḥ kṛpaṇaṃ dīnātmā dīnapauruṣaḥ
08,005.046c kaccin na nihataḥ sūta putro duḥśāsano mama
08,005.047a kaccin na nīcācaritaṃ kṛtavāṃs tāta saṃyuge
08,005.047b*0051_01 putro duryodhanaḥ saṃkhye nihato mama saṃjaya
08,005.047c kaccin na nihataḥ śūro yathā na kṣatriyā hatāḥ
08,005.047d*0052_00 vaiśaṃpāyana uvāca
08,005.047d*0052_01 ity evaṃ dhṛtarāṣṭro 'tha vilapya bahu duḥkhitaḥ
08,005.047d*0052_02 provāca saṃjayaṃ bhūyaḥ śokavyākulalocanaḥ
08,005.047d*0053_01 yo 'jayat savarkāmbojān ambaṣṭhān kekayaiḥ saha
08,005.047d*0053_02 gāndhārāṃś ca videhāṃś ca jitvā kāryārtham āhave
08,005.048a yudhiṣṭhirasya vacanaṃ mā yuddham iti sarvadā
08,005.048c duryodhano nābhyagṛhṇān mūḍhaḥ pathyam ivauṣadham
08,005.049a śaratalpe śayānena bhīṣmeṇa sumahātmanā
08,005.049c pānīyaṃ yācitaḥ pārthaḥ so 'vidhyan medinītalam
08,005.050a jalasya dhārāṃ vihitāṃ dṛṣṭvā tāṃ pāṇḍavena ha
08,005.050c abravīt sa mahābāhus tāta saṃśāmya pāṇḍavaiḥ
08,005.051a praśamād dhi bhavec chāntir madantaṃ yuddham astu ca
08,005.051c bhrātṛbhāvena pṛthivīṃ bhuṅkṣva pāṇḍusutaiḥ saha
08,005.052a akurvan vacanaṃ tasya nūnaṃ śocati me sutaḥ
08,005.052c tad idaṃ samanuprāptaṃ vacanaṃ dīrghadarśinaḥ
08,005.053a ahaṃ tu nihatāmātyo hataputraś ca saṃjaya
08,005.053c dyūtataḥ kṛcchram āpanno lūnapakṣa iva dvijaḥ
08,005.054a yathā hi śakuniṃ gṛhya chittvā pakṣau ca saṃjaya
08,005.054c visarjayanti saṃhṛṣṭāḥ krīḍamānāḥ kumārakāḥ
08,005.055a chinnapakṣatayā tasya gamanaṃ nopapadyate
08,005.055c tathāham api saṃprāpto lūnapakṣa iva dvijaḥ
08,005.056a kṣīṇaḥ sarvārthahīnaś ca nirbandhur jñātivarjitaḥ
08,005.056c kāṃ diśaṃ pratipatsyāmi dīnaḥ śatruvaśaṃ gataḥ
08,005.057a duryodhanasya vṛddhyarthaṃ pṛthivīṃ yo 'jayat prabhuḥ
08,005.057c sa jitaḥ pāṇḍavaiḥ śūraiḥ samarthair vīryaśālibhiḥ
08,005.058a tasmin hate maheṣvāse karṇe yudhi kirīṭinā
08,005.058c ke vīrāḥ paryavartanta tan mamācakṣva saṃjaya
08,005.059a kaccin naikaḥ parityaktaḥ pāṇḍavair nihato raṇe
08,005.059c uktaṃ tvayā purā vīra yathā vīrā nipātitāḥ
08,005.060a bhīṣmam apratiyudhyantaṃ śikhaṇḍī sāyakottamaiḥ
08,005.060c pātayām āsa samare sarvaśastrabhṛtāṃ varam
08,005.061a tathā draupadinā droṇo nyastasarvāyudho yudhi
08,005.061b*0054_01 dharmarājavacaḥ śrutvā aśvatthāmā hatas tv iti
08,005.061c yuktayogo maheṣvāsaḥ śarair bahubhir ācitaḥ
08,005.061e nihataḥ khaḍgam udyamya dhṛṣṭadyumnena saṃjaya
08,005.062a antareṇa hatāv etau chalena ca viśeṣataḥ
08,005.062c aśrauṣam aham etad vai bhīṣmadroṇau nipātitau
08,005.063a bhīṣmadroṇau hi samare na hanyād vajrabhṛt svayam
08,005.063c nyāyena yudhyamānau hi tad vai satyaṃ bravīmi te
08,005.064a karṇaṃ tv asyantam astrāṇi divyāni ca bahūni ca
08,005.064c katham indropamaṃ vīraṃ mṛtyur yuddhe samaspṛśat
08,005.065a yasya vidyutprabhāṃ śaktiṃ divyāṃ kanakabhūṣaṇām
08,005.065c prāyacchad dviṣatāṃ hantrīṃ kuṇḍalābhyāṃ puraṃdaraḥ
08,005.066a yasya sarpamukho divyaḥ śaraḥ kanakabhūṣaṇaḥ
08,005.066c aśeta nihataḥ patrī candaneṣv arisūdanaḥ
08,005.067a bhīṣmadroṇamukhān vīrān yo 'vamanya mahārathān
08,005.067c jāmadagnyān mahāghoraṃ brāhmam astram aśikṣata
08,005.068a yaś ca droṇamukhān dṛṣṭvā vimukhān arditāñ śaraiḥ
08,005.068c saubhadrasya mahābāhur vyadhamat kārmukaṃ śaraiḥ
08,005.069a yaś ca nāgāyutaprāṇaṃ vātaraṃhasam acyutam
08,005.069c virathaṃ bhrātaraṃ kṛtvā bhīmasenam upāhasat
08,005.070a sahadevaṃ ca nirjitya śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,005.070c kṛpayā virathaṃ kṛtvā nāhanad dharmavittayā
08,005.071a yaś ca māyāsahasrāṇi dhvaṃsayitvā raṇotkaṭam
08,005.071c ghaṭotkacaṃ rākṣasendraṃ śakraśaktyābhijaghnivān
08,005.072a etāni divasāny asya yuddhe bhīto dhanaṃjayaḥ
08,005.072c nāgamad dvairathaṃ vīraḥ sa kathaṃ nihato raṇe
08,005.072d*0055_01 saṃśaptakānāṃ yodhā ye āhvayanta sadānyataḥ
08,005.072d*0056_01 etān hatvā haniṣyāmi paścād vaikartanaṃ raṇe
08,005.072d*0056_02 iti vyapadiśan pārtho varjayan sūtajaṃ raṇe
08,005.072d*0056_03 sa kathaṃ nihato vīraḥ pārthena paramāhave
08,005.073a rathasaṅgo na cet tasya dhanur vā na vyaśīryata
08,005.073c na ced astrāṇi nirṇeśuḥ sa kathaṃ nihataḥ paraiḥ
08,005.074a ko hi śakto raṇe karṇaṃ vidhunvānaṃ mahad dhanuḥ
08,005.074c vimuñcantaṃ śarān ghorān divyāny astrāṇi cāhave
08,005.074e jetuṃ puruṣaśārdūlaṃ śārdūlam iva vegitam
08,005.075a dhruvaṃ tasya dhanuś chinnaṃ ratho vāpi gato mahīm
08,005.075c astrāṇi vā pranaṣṭāni yathā śaṃsasi me hatam
08,005.075e na hy anyad anupaśyāmi kāraṇaṃ tasya nāśane
08,005.076a na hanyām arjunaṃ yāvat tāvat pādau na dhāvaye
08,005.076c iti yasya mahāghoraṃ vratam āsīn mahātmanaḥ
08,005.077a yasya bhīto vane nityaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
08,005.077c trayodaśa samā nidrāṃ na lebhe puruṣarṣabhaḥ
08,005.078a yasya vīryavato vīryaṃ samāśritya mahātmanaḥ
08,005.078c mama putraḥ sabhāṃ bhāryāṃ pāṇḍūnāṃ nītavān balāt
08,005.079a tatra cāpi sabhāmadhye pāṇḍavānāṃ ca paśyatām
08,005.079c dāsabhāryeti pāñcālīm abravīt kurusaṃsadi
08,005.079d*0057_01 na santi patayaḥ kṛṣṇe sarve ṣaṇḍhatilaiḥ samāḥ
08,005.079d*0057_02 upatiṣṭhasva bhartāram anyaṃ vā varavarṇini
08,005.079d*0057_03 ity evaṃ yaḥ purā vāco rūkṣāḥ saṃśrāvayan ruṣā
08,005.079d*0057_04 sabhāyāṃ sūtajaḥ kṛṣṇāṃ sa kathaṃ nihataḥ paraiḥ
08,005.079d*0057_05 yadi bhīṣmo raṇaślāghī droṇo vā yudhi durmadaḥ
08,005.079d*0057_06 na haniṣyati kaunteyān pakṣapātāt suyodhana
08,005.079d*0057_07 sarvān eva haniṣyāmi vyetu te mānaso jvaraḥ
08,005.079d*0057_08 kiṃ kariṣyati gāṇḍīvam akṣayyau ca maheṣudhī
08,005.079d*0057_09 snigdhacandanadigdhasya maccharasyābhidhāvataḥ
08,005.079d*0057_10 sa nūnam ṛṣabhaskandho hy arjunena kathaṃ hataḥ
08,005.080a yaś ca gāṇḍīvamuktānāṃ sparśam ugram acintayan
08,005.080c apatir hy asi kṛṣṇeti bruvan pārthān avaikṣata
08,005.081a yasya nāsīd bhayaṃ pārthaiḥ saputraiḥ sajanārdanaiḥ
08,005.081c svabāhubalam āśritya muhūrtam api saṃjaya
08,005.082a tasya nāhaṃ vadhaṃ manye devair api savāsavaiḥ
08,005.082c pratīpam upadhāvadbhiḥ kiṃ punas tāta pāṇḍavaiḥ
08,005.083a na hi jyāṃ spṛśamānasya talatre cāpi gṛhṇataḥ
08,005.083c pumān ādhiratheḥ kaś cit pramukhe sthātum arhati
08,005.084a api syān medinī hīnā somasūryaprabhāṃśubhiḥ
08,005.084c na vadhaḥ puruṣendrasya samareṣv apalāyinaḥ
08,005.085a yadi mandaḥ sahāyena bhrātrā duḥśāsanena ca
08,005.085c vāsudevasya durbuddhiḥ pratyākhyānam arocayat
08,005.086a sa nūnam ṛṣabhaskandhaṃ dṛṣṭvā karṇaṃ nipātitam
08,005.086c duḥśāsanaṃ ca nihataṃ manye śocati putrakaḥ
08,005.087a hataṃ vaikartanaṃ śrutvā dvairathe savyasācinā
08,005.087c jayataḥ pāṇḍavān dṛṣṭvā kiṃ svid duryodhano 'bravīt
08,005.088a durmarṣaṇaṃ hataṃ śrutvā vṛṣasenaṃ ca saṃyuge
08,005.088c prabhagnaṃ ca balaṃ dṛṣṭvā vadhyamānaṃ mahārathaiḥ
08,005.089a parāṅmukhāṃs tathā rājñaḥ palāyanaparāyaṇān
08,005.089c vidrutān rathino dṛṣṭvā manye śocati putrakaḥ
08,005.089c*0058_01 **** **** kiṃ cid duryodhano 'bravīt
08,005.089c*0058_02 viṣame śokaduḥkhābhyāṃ
08,005.090a aneyaś cābhimānena bālabuddhir amarṣaṇaḥ
08,005.090c hatotsāhaṃ balaṃ dṛṣṭvā kiṃ svid duryodhano 'bravīt
08,005.090d*0059_01 svayaṃ vairaṃ mahat kṛtvā vāryamāṇaḥ suhṛdgaṇaiḥ
08,005.090d*0059_02 pradhānahatabhūyiṣṭhe kiṃ svid duryodhano 'bravīt
08,005.091a bhrātaraṃ nihataṃ dṛṣṭvā bhīmasenena saṃyuge
08,005.091c rudhiraṃ pīyamānena kiṃ svid duryodhano 'bravīt
08,005.092a saha gāndhārarājena sabhāyāṃ yad abhāṣata
08,005.092c karṇo 'rjunaṃ raṇe hantā hate tasmin kim abravīt
08,005.093a dyūtaṃ kṛtvā purā hṛṣṭo vañcayitvā ca pāṇḍavān
08,005.093c śakuniḥ saubalas tāta hate karṇe kim abravīt
08,005.094a kṛtavarmā maheṣvāsaḥ sātvatānāṃ mahārathaḥ
08,005.094c karṇaṃ vinihataṃ dṛṣṭvā hārdikyaḥ kim abhāṣata
08,005.095a brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyā yasya śikṣām upāsate
08,005.095c dhanurvedaṃ cikīrṣanto droṇaputrasya dhīmataḥ
08,005.096a yuvā rūpeṇa saṃpanno darśanīyo mahāyaśāḥ
08,005.096c aśvatthāmā hate karṇe kim abhāṣata saṃjaya
08,005.097a ācāryatvaṃ dhanurvede gataḥ paramatattvavit
08,005.097c kṛpaḥ śāradvatas tāta hate karṇe kim abravīt
08,005.098a madrarājo maheṣvāsaḥ śalyaḥ samitiśobhanaḥ
08,005.098c diṣṭaṃ tena hi tat sarvaṃ yathā karṇo nipātitaḥ
08,005.098d*0060_01 kim abhāṣata sauvīro madrāṇām adhipo balī
08,005.098d*0061_01 dṛṣṭvā vinihataṃ sarve yodhā vāraṇadurjayāḥ
08,005.099a ye ca ke cana rājānaḥ pṛthivyāṃ yoddhum āgatāḥ
08,005.099c vaikartanaṃ hataṃ dṛṣṭvā kim abhāṣanta saṃjaya
08,005.100a karṇe tu nihate vīre rathavyāghre nararṣabhe
08,005.100c kiṃ vo mukham anīkānām āsīt saṃjaya bhāgaśaḥ
08,005.101a madrarājaḥ kathaṃ śalyo niyukto rathināṃ varaḥ
08,005.101c vaikartanasya sārathye tan mamācakṣva saṃjaya
08,005.102a ke 'rakṣan dakṣiṇaṃ cakraṃ sūtaputrasya saṃyuge
08,005.102c vāmaṃ cakraṃ rarakṣur vā ke vā vīrasya pṛṣṭhataḥ
08,005.103a ke karṇaṃ vājahuḥ śūrāḥ ke kṣudrāḥ prādravan bhayāt
08,005.103c kathaṃ ca vaḥ sametānāṃ hataḥ karṇo mahārathaḥ
08,005.104a pāṇḍavāś ca kathaṃ śūrāḥ pratyudīyur mahāratham
08,005.104c sṛjantaṃ śaravarṣāṇi vāridhārā ivāmbudam
08,005.105a sa ca sarpamukho divyo maheṣupravaras tadā
08,005.105c vyarthaḥ kathaṃ samabhavat tan mamācakṣva saṃjaya
08,005.106a māmakasyāsya sainyasya hṛtotsedhasya saṃjaya
08,005.106c avaśeṣaṃ na paśyāmi kakude mṛdite sati
08,005.107a tau hi vīrau maheṣvāsau madarthe kurusattamau
08,005.107c bhīṣmadroṇau hatau śrutvā ko nv artho jīvitena me
08,005.108a na mṛṣyāmi ca rādheyaṃ hatam āhavaśobhinam
08,005.108c yasya bāhvor balaṃ tulyaṃ kuñjarāṇāṃ śataṃ śatam
08,005.109a droṇe hate ca yad vṛttaṃ kauravāṇāṃ paraiḥ saha
08,005.109c saṃgrāme naravīrāṇāṃ tan mamācakṣva saṃjaya
08,005.110a yathā ca karṇaḥ kaunteyaiḥ saha yuddham ayojayat
08,005.110c yathā ca dviṣatāṃ hantā raṇe śāntas tad ucyatām
08,006.001 saṃjaya uvāca
08,006.001a hate droṇe maheṣvāse tasminn ahani bhārata
08,006.001c kṛte ca moghasaṃkalpe droṇaputre mahārathe
08,006.002a dravamāṇe mahārāja kauravāṇāṃ bale tathā
08,006.002c vyūhya pārthaḥ svakaṃ sainyam atiṣṭhad bhrātṛbhiḥ saha
08,006.003a tam avasthitam ājñāya putras te bharatarṣabha
08,006.003c dravac ca svabalaṃ dṛṣṭvā pauruṣeṇa nyavārayat
08,006.004a svam anīkam avasthāpya bāhuvīrye vyavasthitaḥ
08,006.004c yuddhvā ca suciraṃ kālaṃ pāṇḍavaiḥ saha bhārata
08,006.005a labdhalakṣaiḥ parair hṛṣṭair vyāyacchadbhiś ciraṃ tadā
08,006.005c saṃdhyākālaṃ samāsādya pratyāhāram akārayat
08,006.005d*0062_01 niveśya ca balaṃ ghoraṃ kṣutpipāsābhayair yutam
08,006.005d*0062_02 śrameṇa mahatā yuktaṃ tathā droṇavadhena ca
08,006.005d*0062_03 dīnarūpā raṇe kṛtvā karma ghorāṃ ca śarvarīm
08,006.005d*0062_04 niveśaṃ prāpya sā senā viśramya muditābhavat
08,006.006a kṛtvāvahāraṃ sainyānāṃ praviśya śibiraṃ svakam
08,006.006c kuravo ''tmahitaṃ mantraṃ mantrayāṃ cakrire tadā
08,006.007a paryaṅkeṣu parārdhyeṣu spardhyāstaraṇavatsu ca
08,006.007c varāsaneṣūpaviṣṭāḥ sukhaśayyāsv ivāmarāḥ
08,006.007d*0063_01 upaviṣṭeṣu teṣv evaṃ rājaputreṣu bhārata
08,006.008a tato duryodhano rājā sāmnā paramavalgunā
08,006.008c tān ābhāṣya maheṣvāsān prāptakālam abhāṣata
08,006.009a matiṃ matimatāṃ śreṣṭhāḥ sarve prabrūta māciram
08,006.009c evaṃ gate tu yat kāryaṃ bhavet kāryakaraṃ nṛpāḥ
08,006.010a evam ukte narendreṇa narasiṃhā yuyutsavaḥ
08,006.010c cakrur nānāvidhāś ceṣṭāḥ siṃhāsanagatās tadā
08,006.011a teṣāṃ niśamyeṅgitāni yuddhe prāṇāñ juhūṣatām
08,006.011c samudvīkṣya mukhaṃ rājño bālārkasamavarcasaḥ
08,006.011e ācāryaputro medhāvī vākyajño vākyam ādade
08,006.012a rāgo yogas tathā dākṣyaṃ nayaś cety arthasādhakāḥ
08,006.012c upāyāḥ paṇḍitaiḥ proktāḥ sarve daivasamāśritāḥ
08,006.013a lokapravīrā ye 'smākaṃ devakalpā mahārathāḥ
08,006.013c nītimantas tathā yuktā dakṣā raktāś ca te hatāḥ
08,006.014a na tv eva kāryaṃ nairāśyam asmābhir vijayaṃ prati
08,006.014c sunītair iha sarvārthair daivam apy anulomyate
08,006.015a te vayaṃ pravaraṃ nṝṇāṃ sarvair guṇagaṇair yutam
08,006.015b*0064_01 karṇam evābhiṣekṣyāmaḥ saināpatyena bhārata
08,006.015c karṇaṃ senāpatiṃ kṛtvā pramathiṣyāmahe ripūn
08,006.015d*0065_01 eṣa hy atibalaḥ śūraḥ kṛtāstro yuddhadurmadaḥ
08,006.015d*0065_02 vaivasvata ivāsahyaḥ śakto jetuṃ raṇe ripūn
08,006.015d*0066_01 etad ācāryatanayāc chrutvā rājaṃs tavātmajaḥ
08,006.015d*0067_01 duryodhano mahārāja priyaṃ prītamanās tadā
08,006.015d*0068_01 āśāṃ bahumatīṃ cakre karṇaṃ prati sa vai tadā
08,006.015d*0068_02 hate bhīṣme ca droṇe ca karṇo jeṣyati pāṇḍavān
08,006.015d*0068_03 tām āśāṃ hṛdaye kṛtvā samāśvasya ca bhārata
08,006.016a tato duryodhanaḥ prītaḥ priyaṃ śrutvā vacas tadā
08,006.016c prītisaṃskārasaṃyuktaṃ tathyam ātmahitaṃ śubham
08,006.017a svaṃ manaḥ samavasthāpya bāhuvīryam upāśritaḥ
08,006.017c duryodhano mahārāja rādheyam idam abravīt
08,006.018a karṇa jānāmi te vīryaṃ sauhṛdaṃ ca paraṃ mayi
08,006.018c tathāpi tvāṃ mahābāho pravakṣyāmi hitaṃ vacaḥ
08,006.019a śrutvā yatheṣṭaṃ ca kuru vīra yat tava rocate
08,006.019c bhavān prājñatamo nityaṃ mama caiva parā gatiḥ
08,006.020a bhīṣmadroṇāv atirathau hatau senāpatī mama
08,006.020c senāpatir bhavān astu tābhyāṃ draviṇavattaraḥ
08,006.021a vṛddhau ca tau maheṣvāsau sāpekṣau ca dhanaṃjaye
08,006.021c mānitau ca mayā vīrau rādheya vacanāt tava
08,006.022a pitāmahatvaṃ saṃprekṣya pāṇḍuputrā mahāraṇe
08,006.022c rakṣitās tāta bhīṣmeṇa divasāni daśaiva ha
08,006.023a nyastaśastre ca bhavati hato bhīṣmaḥ pitāmahaḥ
08,006.023c śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya phalgunena mahāhave
08,006.024a hate tasmin mahābhāge śaratalpagate tadā
08,006.024c tvayokte puruṣavyāghra droṇo hy āsīt puraḥsaraḥ
08,006.025a tenāpi rakṣitāḥ pārthāḥ śiṣyatvād iha saṃyuge
08,006.025c sa cāpi nihato vṛddho dhṛṣṭadyumnena satvaram
08,006.026a nihatābhyāṃ pradhānābhyāṃ tābhyām amitavikrama
08,006.026c tvatsamaṃ samare yodhaṃ nānyaṃ paśyāmi cintayan
08,006.027a bhavān eva tu naḥ śakto vijayāya na saṃśayaḥ
08,006.027c pūrvaṃ madhye ca paścāc ca tavaiva viditaṃ hi tat
08,006.028a sa bhavān dhuryavat saṃkhye dhuram udvoḍhum arhasi
08,006.028c abhiṣecaya senānye svayam ātmānam ātmanā
08,006.029a devatānāṃ yathā skandaḥ senānīḥ prabhur avyayaḥ
08,006.029c tathā bhavān imāṃ senāṃ dhārtarāṣṭrīṃ bibhartu me
08,006.029e jahi śatrugaṇān sarvān mahendra iva dānavān
08,006.030a avasthitaṃ raṇe jñātvā pāṇḍavās tvāṃ mahāratham
08,006.030c draviṣyanti sapāñcālā viṣṇuṃ dṛṣṭveva dānavāḥ
08,006.030e tasmāt tvaṃ puruṣavyāghra prakarṣethā mahācamūm
08,006.031a bhavaty avasthite yat te pāṇḍavā gatacetasaḥ
08,006.031c bhaviṣyanti sahāmātyāḥ pāñcālaiḥ sṛñjayaiḥ saha
08,006.032a yathā hy abhyuditaḥ sūryaḥ pratapan svena tejasā
08,006.032c vyapohati tamas tīvraṃ tathā śatrūn vyapoha naḥ
08,006.032d*0069_00 saṃjaya uvāca
08,006.032d*0069_01 āśā balavatī rājan putrasya tava yābhavat
08,006.032d*0069_02 hate bhīṣme ca droṇe ca karṇo jeṣyati pāṇḍavān
08,006.032d*0069_03 tām āśāṃ hṛdaye kṛtvā karṇam evaṃ tadābravīt
08,006.032d*0069_04 sūtaputra na te pārthaḥ sthitvāgre saṃyuyutsati
08,006.032d*0070_00 saṃjaya uvāca
08,006.032d*0070_01 evam uktas tu rādheyo rājñā duryodhanena ha
08,006.032d*0070_02 rājñāṃ madhye mahābāhuḥ prītātmā sa mahābalaḥ
08,006.032d*0070_03 harṣayann abravīt karṇo duryodhanam idaṃ vacaḥ
08,006.033 karṇa uvāca
08,006.033a uktam etan mayā pūrvaṃ gāndhāre tava saṃnidhau
08,006.033c jeṣyāmi pāṇḍavān rājan saputrān sajanārdanān
08,006.034a senāpatir bhaviṣyāmi tavāhaṃ nātra saṃśayaḥ
08,006.034c sthiro bhava mahārāja jitān viddhi ca pāṇḍavān
08,006.034d*0071_01 samaṃ jvaradro[jaraddro]ṇam ahaṃ mahāhave
08,006.034d*0071_02 bravīmi sarve kuravo nibodhata
08,006.034d*0071_03 na vā mad anyaḥ prahased raṇe 'rjunaṃ
08,006.034d*0071_04 kramāgataṃ mṛtyum ivottamāmṛtāt
08,006.035 saṃjaya uvāca
08,006.035a evam ukto mahātejās tato duryodhano nṛpaḥ
08,006.035c uttasthau rājabhiḥ sārdhaṃ devair iva śatakratuḥ
08,006.035e senāpatyena satkartuṃ karṇaṃ skandam ivāmarāḥ
08,006.036a tato 'bhiṣiṣicus tūrṇaṃ vidhidṛṣṭena karmaṇā
08,006.036c duryodhanamukhā rājan rājāno vijayaiṣiṇaḥ
08,006.036e śātakaumbhamayaiḥ kumbhair māheyaiś cābhimantritaiḥ
08,006.037a toyapūrṇair viṣāṇaiś ca dvīpikhaḍgamaharṣabhaiḥ
08,006.037c maṇimuktāmayaiś cānyaiḥ puṇyagandhais tathauṣadhaiḥ
08,006.038a audumbare samāsīnam āsane kṣaumasaṃvṛtam
08,006.038c śāstradṛṣṭena vidhinā saṃbhāraiś ca susaṃbhṛtaiḥ
08,006.038d*0072_01 brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyās tathā śūdrāś ca saṃmatāḥ
08,006.038d*0072_02 tuṣṭuvus taṃ mahātmānam abhiṣiktaṃ varāsane
08,006.038d*0072_03 tato 'bhiṣikto rājendra niṣkair gobhir dhanena ca
08,006.038d*0072_04 vācayām āsa viprāgryān rādheyaḥ paravīrahā
08,006.038d*0073_01 pūjayām āsa vastraiś ca viprān vedavidas tataḥ
08,006.038d*0074_01 sa vyarocata rādheyaḥ sūtamāgadhabandibhiḥ
08,006.038d*0074_02 stūyamāno yathā bhānur udaye brahmavādibhiḥ
08,006.038d*0074_03 tataḥ puṇyāhaghoṣeṇa vāditraninadena ca
08,006.038d*0074_04 jayaśabdena śūrāṇāṃ tumulaḥ sarvato 'bhavat
08,006.038d*0074_05 jayety ūcur nṛpāḥ sarve rādheyaṃ tatra saṃgatāḥ
08,006.039a jaya pārthān sagovindān sānugāṃs tvaṃ mahāhave
08,006.039c iti taṃ bandinaḥ prāhur dvijāś ca bharatarṣabha
08,006.040a jahi pārthān sapāñcālān rādheya vijayāya naḥ
08,006.040c udyann iva sadā bhānus tamāṃsy ugrair gabhastibhiḥ
08,006.041a na hy alaṃ tvad visṛṣṭānāṃ śarāṇāṃ te sakeśavāḥ
08,006.041c kṛtaghnāḥ sūryaraśmīnāṃ jvalatām iva darśane
08,006.042a na hi pārthāḥ sapāñcālāḥ sthātuṃ śaktās tavāgrataḥ
08,006.042c āttaśastrasya samare mahendrasyeva dānavāḥ
08,006.042d*0075_00 saṃjaya uvāca
08,006.042d*0075_01 sa satkṛtaḥ stūyamānaḥ suhṛdgaṇavṛto vṛṣā
08,006.042d*0075_02 karṇo duryodhanaṃ vākyam abravīt prahasan priyam
08,006.042d*0075_03 duryodhanādya sagaṇaṃ pāṇḍūnāṃ pravaraiḥ saha
08,006.042d*0075_04 phalgunaṃ sūdayiṣyāmi tvatpriyārthaṃ sabāndhavam
08,006.042d*0075_05 saparvatārṇavadvīpāṃ śādhi gāṃ gatapāṇḍavām
08,006.042d*0075_06 putrapautraprapautreṣu pratiṣṭhāṃ gamayiṣyasi
08,006.042d*0075_07 nāsahyaṃ vidyate mahyaṃ tvatpriyārtham ariṃdama
08,006.042d*0075_08 satyadharmānuraktasya siddhir ātmavato yathā
08,006.043a abhiṣiktas tu rādheyaḥ prabhayā so 'mitaprabhaḥ
08,006.043c vyatyaricyata rūpeṇa divākara ivāparaḥ
08,006.044a senāpatyena rādheyam abhiṣicya sutas tava
08,006.044c amanyata tadātmānaṃ kṛtārthaṃ kālacoditaḥ
08,006.045a karṇo 'pi rājan saṃprāpya senāpatyam ariṃdamaḥ
08,006.045c yogam ājñāpayām āsa sūryasyodayanaṃ prati
08,006.046a tava putrair vṛtaḥ karṇaḥ śuśubhe tatra bhārata
08,006.046c devair iva yathā skandaḥ saṃgrāme tārakāmaye
08,007.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,007.001a senāpatyaṃ tu saṃprāpya karṇo vaikartanas tadā
08,007.001c tathoktaś ca svayaṃ rājñā snigdhaṃ bhrātṛsamaṃ vacaḥ
08,007.002a yogam ājñāpya senāyā āditye 'bhyudite tadā
08,007.002b*0076_01 hitaś ca priyakāmaś ca mama putrasya nityaśaḥ
08,007.002c akarot kiṃ mahāprājñas tan mamācakṣva saṃjaya
08,007.003 saṃjaya uvāca
08,007.003a karṇasya matam ājñāya putras te bharatarṣabha
08,007.003c yogam ājñāpayām āsa nāndītūryapuraḥsaram
08,007.004a mahaty apararātre tu tava putrasya māriṣa
08,007.004c yogo yogeti sahasā prādurāsīn mahāsvanaḥ
08,007.005a nāgānāṃ kalpamānānāṃ rathānāṃ ca varūthinām
08,007.005c saṃnahyatāṃ padātīnāṃ vājināṃ ca viśāṃ pate
08,007.006a krośatāṃ cāpi yodhānāṃ tvaritānāṃ parasparam
08,007.006c babhūva tumulaḥ śabdo divaspṛk sumahāṃs tadā
08,007.007a tataḥ śvetapatākena bālārkākāravājinā
08,007.007c hemapṛṣṭhena dhanuṣā hastikakṣyeṇa ketunā
08,007.008a tūṇena śarapūrṇena sāṅgadena varūthinā
08,007.008c śataghnīkiṅkiṇīśaktiśūlatomaradhāriṇā
08,007.009a kārmukeṇopapannena vimalādityavarcasā
08,007.009c rathenātipatākena sūtaputro vyadṛśyata
08,007.010a dhamantaṃ vārijaṃ tāta hemajālavibhūṣitam
08,007.010c vidhunvānaṃ mahac cāpaṃ kārtasvaravibhūṣitam
08,007.011a dṛṣṭvā karṇaṃ maheṣvāsaṃ rathasthaṃ rathināṃ varam
08,007.011c bhānumantam ivodyantaṃ tamo ghnantaṃ sahasraśaḥ
08,007.012a na bhīṣmavyasanaṃ ke cin nāpi droṇasya māriṣa
08,007.012c nānyeṣāṃ puruṣavyāghra menire tatra kauravāḥ
08,007.013a tatas tu tvarayan yodhāñ śaṅkhaśabdena māriṣa
08,007.013c karṇo niṣkāsayām āsa kauravāṇāṃ varūthinīm
08,007.014a vyūhaṃ vyūhya maheṣvāso mākaraṃ śatrutāpanaḥ
08,007.014b*0077_01 makaravyūham āsthāya daṃśito ravinandanaḥ
08,007.014c pratyudyayau tadā karṇaḥ pāṇḍavān vijigīṣayā
08,007.015a makarasya tu tuṇḍe vai karṇo rājan vyavasthitaḥ
08,007.015c netrābhyāṃ śakuniḥ śūra ulūkaś ca mahārathaḥ
08,007.016a droṇaputras tu śirasi grīvāyāṃ sarvasodarāḥ
08,007.016c madhye duryodhano rājā balena mahatā vṛtaḥ
08,007.017a vāme pāde tu rājendra kṛtavarmā vyavasthitaḥ
08,007.017c nārāyaṇabalair yukto gopālair yuddhadurmadaḥ
08,007.018a pāde tu dakṣiṇe rājan gautamaḥ satyavikramaḥ
08,007.018c trigartaiś ca maheṣvāsair dākṣiṇātyaiś ca saṃvṛtaḥ
08,007.019a anupādas tu yo vāmas tatra śalyo vyavasthitaḥ
08,007.019c mahatyā senayā sārdhaṃ madradeśasamutthayā
08,007.020a dakṣiṇe tu mahārāja suṣeṇaḥ satyasaṃgaraḥ
08,007.020c vṛto rathasahasraiś ca dantināṃ ca śatais tathā
08,007.021a pucche āstāṃ mahāvīrau bhrātarau pārthivau tadā
08,007.021c citrasenaś ca citraś ca mahatyā senayā vṛtau
08,007.022a tataḥ prayāte rājendra karṇe naravarottame
08,007.022c dhanaṃjayam abhiprekṣya dharmarājo 'bravīd idam
08,007.023a paśya pārtha mahāsenāṃ dhārtarāṣṭrasya saṃyuge
08,007.023c karṇena nirmitāṃ vīra guptāṃ vīrair mahārathaiḥ
08,007.024a hatavīratamā hy eṣā dhārtarāṣṭrī mahācamūḥ
08,007.024c phalguśeṣā mahābāho tṛṇais tulyā matā mama
08,007.025a eko hy atra maheṣvāsaḥ sūtaputro vyavasthitaḥ
08,007.025c sadevāsuragandharvaiḥ sakiṃnaramahoragaiḥ
08,007.025e carācarais tribhir lokair yo 'jayyo rathināṃ varaḥ
08,007.026a taṃ hatvādya mahābāho vijayas tava phalguna
08,007.026c uddhṛtaś ca bhavec chalyo mama dvādaśavārṣikaḥ
08,007.026e evaṃ jñātvā mahābāho vyūhaṃ vyūha yathecchasi
08,007.027a bhrātus tad vacanaṃ śrutvā pāṇḍavaḥ śvetavāhanaḥ
08,007.027c ardhacandreṇa vyūhena pratyavyūhata tāṃ camūm
08,007.028a vāmapārśve 'bhavad rājan bhīmaseno vyavasthitaḥ
08,007.028c dakṣiṇe ca maheṣvāso dhṛṣṭadyumno mahābalaḥ
08,007.029a madhye vyūhasya sākṣāt tu pāṇḍavaḥ kṛṣṇasārathiḥ
08,007.029c nakulaḥ sahadevaś ca dharmarājaś ca pṛṣṭhataḥ
08,007.030a cakrarakṣau tu pāñcālyau yudhāmanyūttamaujasau
08,007.030c nārjunaṃ jahatur yuddhe pālyamānau kirīṭinā
08,007.031a śeṣā nṛpatayo vīrāḥ sthitā vyūhasya daṃśitāḥ
08,007.031c yathābhāvaṃ yathotsāhaṃ yathāsattvaṃ ca bhārata
08,007.032a evam etan mahāvyūhaṃ vyūhya bhārata pāṇḍavāḥ
08,007.032c tāvakāś ca maheṣvāsā yuddhāyaiva mano dadhuḥ
08,007.033a dṛṣṭvā vyūḍhāṃ tava camūṃ sūtaputreṇa saṃyuge
08,007.033c nihatān pāṇḍavān mene tava putraḥ sahānvayaḥ
08,007.034a tathaiva pāṇḍavīṃ senāṃ vyūḍhāṃ dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraḥ
08,007.034c dhārtarāṣṭrān hatān mene sakarṇān vai janādhipa
08,007.035a tataḥ śaṅkhāś ca bheryaś ca paṇavānakagomukhāḥ
08,007.035c sahasaivābhyahanyanta saśabdāś ca samantataḥ
08,007.036a senayor ubhayo rājan prāvādyanta mahāsvanāḥ
08,007.036c siṃhanādaś ca saṃjajñe śūrāṇāṃ jayagṛddhinām
08,007.037a hayaheṣitaśabdāś ca vāraṇānāṃ ca bṛṃhitam
08,007.037c rathanemisvanāś cogrāḥ saṃbabhūvur janādhipa
08,007.038a na droṇavyasanaṃ kaś cij jānīte bharatarṣabha
08,007.038c dṛṣṭvā karṇaṃ maheṣvāsaṃ mukhe vyūhasya daṃśitam
08,007.039a ubhe sene mahāsattve prahṛṣṭanarakuñjare
08,007.039c yoddhukāme sthite rājan hantum anyonyam añjasā
08,007.040a tatra yattau susaṃrabdhau dṛṣṭvānyonyaṃ vyavasthitau
08,007.040c anīkamadhye rājendra rejatuḥ karṇapāṇḍavau
08,007.041a nṛtyamāne tu te sene sameyātāṃ parasparam
08,007.041c tayoḥ pakṣaiḥ prapakṣaiś ca nirjagmur vai yuyutsavaḥ
08,007.042a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ naravāraṇavājinām
08,007.042c rathināṃ ca mahārāja anyonyaṃ nighnatāṃ dṛḍham
08,008.001 saṃjaya uvāca
08,008.001a te sene 'nyonyam āsādya prahṛṣṭāśvanaradvipe
08,008.001c bṛhatyau saṃprajahrāte devāsuracamūpame
08,008.002a tato gajā rathāś cāśvāḥ pattayaś ca mahāhave
08,008.002c saṃprahāraṃ paraṃ cakrur dehapāpmapraṇāśanam
08,008.003a pūrṇacandrārkapadmānāṃ kāntitviḍgandhataḥ samaiḥ
08,008.003c uttamāṅgair nṛsiṃhānāṃ nṛsiṃhās tastarur mahīm
08,008.004a ardhacandrais tathā bhallaiḥ kṣuraprair asipaṭṭiśaiḥ
08,008.004c paraśvadhaiś cāpy akṛntann uttamāṅgāni yudhyatām
08,008.005a vyāyatāyatabāhūnāṃ vyāyatāyatabāhubhiḥ
08,008.005c vyāyatā bāhavaḥ petuś chinnamuṣṭyāyudhāṅgadāḥ
08,008.006a taiḥ sphuradbhir mahī bhāti raktāṅgulitalais tadā
08,008.006c garuḍaprahatair ugraiḥ pañcāsyair iva pannagaiḥ
08,008.007a hayasyandananāgebhyaḥ petur vīrā dviṣaddhatāḥ
08,008.007c vimānebhyo yathā kṣīṇe puṇye svargasadas tathā
08,008.008a gadābhir anyair gurvībhiḥ parighair musalair api
08,008.008c pothitāḥ śataśaḥ petur vīrā vīratarai raṇe
08,008.009a rathā rathair vinihatā mattā mattair dvipair dvipāḥ
08,008.009c sādinaḥ sādibhiś caiva tasmin paramasaṃkule
08,008.010a rathā vararathair nāgair aśvārohāś ca pattibhiḥ
08,008.010c aśvārohaiḥ padātāś ca nihatā yudhi śerate
08,008.011a rathāśvapattayo nāgai rathair nāgāś ca pattayaḥ
08,008.011c rathapattidvipāś cāśvair nṛbhiś cāśvarathadvipāḥ
08,008.012a rathāśvebhanarāṇāṃ ca narāśvebharathaiḥ kṛtam
08,008.012b*0078_01 tathāśvanaranāgānām anyonyaṃ saṃkulaṃ babhau
08,008.012c pāṇipādaiś ca śastraiś ca rathaiś ca kadanaṃ mahat
08,008.013a tathā tasmin bale śūrair vadhyamāne hate 'pi ca
08,008.013c asmān abhyāgaman pārthā vṛkodarapurogamāḥ
08,008.014a dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca draupadeyāḥ prabhadrakāḥ
08,008.014c sātyakiś cekitānaś ca draviḍaiḥ sainikaiḥ saha
08,008.015a bhṛtā vittena mahatā pāṇḍyāś cauḍrāḥ sakeralāḥ
08,008.015c vyūḍhoraskā dīrghabhujāḥ prāṃśavaḥ priyadarśanāḥ
08,008.016a āpīḍino raktadantā mattamātaṅgavikramāḥ
08,008.016c nānāvirāgavasanā gandhacūrṇāvacūrṇitāḥ
08,008.017a baddhāsayaḥ pāśahastā vāraṇaprativāraṇāḥ
08,008.017c samānamṛtyavo rājann anīkasthāḥ parasparam
08,008.018a kalāpinaś cāpahastā dīrghakeśāḥ priyāhavāḥ
08,008.018c pattayaḥ sātyaker andhrā ghorarūpaparākramāḥ
08,008.019a athāpare punaḥ śūrāś cedipāñcālakekayāḥ
08,008.019c karūṣāḥ kosalāḥ kāśyā māgadhāś cāpi dudruvuḥ
08,008.020a teṣāṃ rathāś ca nāgāś ca pravarāś cāpi pattayaḥ
08,008.020c nānāvidharavair hṛṣṭā nṛtyanti ca hasanti ca
08,008.021a tasya sainyasya mahato mahāmātravarair vṛtaḥ
08,008.021c madhyaṃ vṛkodaro 'bhyāgāt tvadīyaṃ nāgadhūrgataḥ
08,008.022a sa nāgapravaro 'tyugro vidhivat kalpito babhau
08,008.022c udayādryagryabhavanaṃ yathābhyuditabhāskaram
08,008.023a tasyāyasaṃ varmavaraṃ vararatnavibhūṣitam
08,008.023c tārodbhāsasya nabhasaḥ śāradasya samatviṣam
08,008.024a sa tomaraprāsakaraś cārumauliḥ svalaṃkṛtaḥ
08,008.024c caran madhyaṃdinārkābhas tejasā vyadahad ripūn
08,008.025a taṃ dṛṣṭvā dviradaṃ dūrāt kṣemadhūrtir dvipasthitaḥ
08,008.025c āhvayāno 'bhidudrāva pramanāḥ pramanastaram
08,008.026a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ dvipayor ugrarūpayoḥ
08,008.026c yadṛcchayā drumavator mahāparvatayor iva
08,008.027a saṃsaktanāgau tau vīrau tomarair itaretaram
08,008.027c balavat sūryaraśmyābhair bhittvā bhittvā vinedatuḥ
08,008.028a vyapasṛtya tu nāgābhyāṃ maṇḍalāni viceratuḥ
08,008.028c pragṛhya caiva dhanuṣī jaghnatur vai parasparam
08,008.029a kṣveḍitāsphoṭitaravair bāṇaśabdaiś ca sarvaśaḥ
08,008.029c tau janān harṣayitvā ca siṃhanādān pracakratuḥ
08,008.030a samudyatakarābhyāṃ tau dvipābhyāṃ kṛtināv ubhau
08,008.030c vātoddhūtapatākābhyāṃ yuyudhāte mahābalau
08,008.031a tāv anyonyasya dhanuṣī chittvānyonyaṃ vinedatuḥ
08,008.031c śaktitomaravarṣeṇa prāvṛṇmeghāv ivāmbubhiḥ
08,008.032a kṣemadhūrtis tadā bhīmaṃ tomareṇa stanāntare
08,008.032c nirbibheda tu vegena ṣaḍbhiś cāpy aparair nadan
08,008.033a sa bhīmasenaḥ śuśubhe tomarair aṅgamāśritaiḥ
08,008.033c krodhadīptavapur meghaiḥ saptasaptir ivāṃśumān
08,008.034a tato bhāskaravarṇābham añjogatimayasmayam
08,008.034c sasarja tomaraṃ bhīmaḥ pratyamitrāya yatnavān
08,008.035a tataḥ kulūtādhipatiś cāpam āyamya sāyakaiḥ
08,008.035c daśabhis tomaraṃ chittvā śaktyā vivyādha pāṇḍavam
08,008.036a atha kārmukam ādāya mahājaladanisvanam
08,008.036c ripor abhyardayan nāgam unmadaḥ pāṇḍavaḥ śaraiḥ
08,008.037a sa śaraughārdito nāgo bhīmasenena saṃyuge
08,008.037c nigṛhyamāṇo nātiṣṭhad vātadhvasta ivāmbudaḥ
08,008.038a tām abhyadhāvad dviradaṃ bhīmasenasya nāgarāṭ
08,008.038c mahāvāteritaṃ meghaṃ vātoddhūta ivāmbudaḥ
08,008.039a saṃnivartyātmano nāgaṃ kṣemadhūrtiḥ prayatnataḥ
08,008.039c vivyādhābhidrutaṃ bāṇair bhīmasenaṃ sakuñjaram
08,008.040a tataḥ sādhuvisṛṣṭena kṣureṇa puruṣarṣabhaḥ
08,008.040c chittvā śarāsanaṃ śatror nāgam āmitram ārdayat
08,008.041a tataḥ khajākayā bhīmaṃ kṣemadhūrtiḥ parābhinat
08,008.041c jaghāna cāsya dviradaṃ nārācaiḥ sarvamarmasu
08,008.041d*0079_01 sa papāta mahānago bhīmasenasya bhārata
08,008.042a purā nāgasya patanād avaplutya sthito mahīm
08,008.042c bhīmaseno ripor nāgaṃ gadayā samapothayat
08,008.043a tasmāt pramathitān nāgāt kṣemadhūrtim avadrutam
08,008.043b*0080_01 uddhṛtya khaḍgaṃ niśitam abhyadhāvat sa pāṇḍavam
08,008.043c udyatāsim upāyāntaṃ gadayāhan vṛkodaraḥ
08,008.044a sa papāta hataḥ sāsir vyasuḥ svam abhito dvipam
08,008.044c vajraprarugṇam acalaṃ siṃho vajrahato yathā
08,008.045a nihataṃ nṛpatiṃ dṛṣṭvā kulūtānāṃ yaśaskaram
08,008.045c prādravad vyathitā senā tvadīyā bharatarṣabha
08,009.001 saṃjaya uvāca
08,009.001a tataḥ karṇo maheṣvāsaḥ pāṇḍavānām anīkinīm
08,009.001c jaghāna samare śūraḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,009.002a tathaiva pāṇḍavā rājaṃs tava putrasya vāhinīm
08,009.002c karṇasya pramukhe kruddhā vinijaghnur mahārathāḥ
08,009.003a karṇo rājan mahābāhur nyavadhīt pāṇḍavīṃ camūm
08,009.003c nārācair arkaraśmyābhaiḥ karmāraparimārjitaiḥ
08,009.004a tatra bhārata karṇena nārācais tāḍitā gajāḥ
08,009.004c neduḥ seduś ca mamluś ca babhramuś ca diśo daśa
08,009.005a vadhyamāne bale tasmin sūtaputreṇa māriṣa
08,009.005c nakulo 'bhyadravat tūrṇaṃ sūtaputraṃ mahāraṇe
08,009.006a bhīmasenas tathā drauṇiṃ kurvāṇaṃ karma duṣkaram
08,009.006c vindānuvindau kaikeyau sātyakiḥ samavārayat
08,009.007a śrutakarmāṇam āyāntaṃ citraseno mahīpatiḥ
08,009.007c prativindhyaṃ tathā citraś citraketanakārmukaḥ
08,009.008a duryodhanas tu rājānaṃ dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
08,009.008c saṃśaptakagaṇān kruddho abhyadhāvad dhanaṃjayaḥ
08,009.009a dhṛṣṭadyumnaḥ kṛpaṃ cātha tasmin vīravarakṣaye
08,009.009c śikhaṇḍī kṛtavarmāṇaṃ samāsādayad acyutam
08,009.010a śrutakīrtis tathā śalyaṃ mādrīputraḥ sutaṃ tava
08,009.010c duḥśāsanaṃ mahārāja sahadevaḥ pratāpavān
08,009.011a kekayau sātyakiṃ yuddhe śaravarṣeṇa bhāsvatā
08,009.011c sātyakiḥ kekayau caiva chādayām āsa bhārata
08,009.012a tāv enaṃ bhrātarau vīraṃ jaghnatur hṛdaye bhṛśam
08,009.012c viṣāṇābhyāṃ yathā nāgau pratināgaṃ mahāhave
08,009.013a śarasaṃbhinnavarmāṇau tāv ubhau bhrātarau raṇe
08,009.013c sātyakiṃ satyakarmāṇaṃ rājan vivyadhatuḥ śaraiḥ
08,009.014a tau sātyakir mahārāja prahasan sarvatodiśam
08,009.014c chādayañ śaravarṣeṇa vārayām āsa bhārata
08,009.015a vāryamāṇau tatas tau tu śaineyaśaravṛṣṭibhiḥ
08,009.015c śaineyasya rathaṃ tūrṇaṃ chādayām āsatuḥ śaraiḥ
08,009.016a tayos tu dhanuṣī citre chittvā śaurir mahāhave
08,009.016c atha tau sāyakais tīkṣṇaiś chādayām āsa duḥsahaiḥ
08,009.017a athānye dhanuṣī mṛṣṭe pragṛhya ca mahāśarān
08,009.017c sātyakiṃ pūrayantau tau ceratur laghu suṣṭhu ca
08,009.018a tābhyāṃ muktā mahābāṇāḥ kaṅkabarhiṇavāsasaḥ
08,009.018c dyotayanto diśaḥ sarvāḥ saṃpetuḥ svarṇabhūṣaṇāḥ
08,009.019a bāṇāndhakāram abhavat tayo rājan mahāhave
08,009.019c anyonyasya dhanuś caiva cicchidus te mahārathāḥ
08,009.019d*0081_01 sātvatasya dhanus tatra ubhau cicchidatū raṇe
08,009.020a tataḥ kruddho mahārāja sātvato yuddhadurmadaḥ
08,009.020c dhanur anyat samādāya sajyaṃ kṛtvā ca saṃyuge
08,009.020d*0082_01 anumṛjya ca rājendra tad dhanur bhārasādhanam
08,009.020e kṣurapreṇa sutīkṣṇena anuvindaśiro 'harat
08,009.021a tacchiro nyapatad bhūmau kuṇḍalotpīḍitaṃ mahat
08,009.021c śambarasya śiro yadvan nihatasya mahāraṇe
08,009.021e śoṣayan kekayān sarvāñ jagāmāśu vasuṃdharām
08,009.022a taṃ dṛṣṭvā nihataṃ śūraṃ bhrātā tasya mahārathaḥ
08,009.022c sajyam anyad dhanuḥ kṛtvā śaineyaṃ pratyavārayat
08,009.023a sa śaktyā sātyakiṃ viddhvā svarṇapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
08,009.023c nanāda balavan nādaṃ tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
08,009.024a sa sātyakiṃ punaḥ kruddhaḥ kekayānāṃ mahārathaḥ
08,009.024c śarair agniśikhākārair bāhvor urasi cārdayat
08,009.025a sa śaraiḥ kṣatasarvāṅgaḥ sātvataḥ sattvakovidaḥ
08,009.025c rarāja samare rājan sapatra iva kiṃśukaḥ
08,009.026a sātyakiḥ samare viddhaḥ kekayena mahātmanā
08,009.026c kekayaṃ pañcaviṃśatyā vivyādha prahasann iva
08,009.026d*0083_01 tāv anyonyasya samare dhanuś chittvā mahārathau
08,009.026d*0083_02 hatvā ca sārathī tūrṇaṃ hayāṃś ca rathināṃ varau
08,009.026d*0083_03 virathāv asiyuddhāya samājagmatur āhave
08,009.027a śatacandracite gṛhya carmaṇī subhujau tu tau
08,009.027c vyarocetāṃ mahāraṅge nistriṃśavaradhāriṇau
08,009.027e yathā devāsure yuddhe jambhaśakrau mahābalau
08,009.028a maṇḍalāni tatas tau ca vicarantau mahāraṇe
08,009.028c anyonyam asibhis tūrṇaṃ samājaghnatur āhave
08,009.028d*0084_01 anyonyasya vadhe caiva cakratur yatnam uttamam
08,009.029a kekayasya tataś carma dvidhā ciccheda sātvataḥ
08,009.029c sātyakeś ca tathaivāsau carma ciccheda pārthivaḥ
08,009.030a carma cchittvā tu kaikeyas tārāgaṇaśatair vṛtam
08,009.030c cacāra maṇḍalāny eva gatapratyāgatāni ca
08,009.031a taṃ carantaṃ mahāraṅge nistriṃśavaradhāriṇam
08,009.031c apahastena ciccheda śaineyas tvarayānvitaḥ
08,009.032a savarmā kekayo rājan dvidhā chinno mahāhave
08,009.032c nipapāta maheṣvāso vajranunna ivācalaḥ
08,009.033a taṃ nihatya raṇe śūraḥ śaineyo rathasattamaḥ
08,009.033c yudhāmanyo rathaṃ tūrṇam āruroha paraṃtapaḥ
08,009.034a tato 'nyaṃ ratham āsthāya vidhivat kalpitaṃ punaḥ
08,009.034c kekayānāṃ mahat sainyaṃ vyadhamat sātyakiḥ śaraiḥ
08,009.035a sā vadhyamānā samare kekayasya mahācamūḥ
08,009.035c tam utsṛjya rathaṃ śatruṃ pradudrāva diśo daśa
08,010.001 saṃjaya uvāca
08,010.001a śrutakarmā mahārāja citrasenaṃ mahīpatim
08,010.001c ājaghne samare kruddhaḥ pañcāśadbhiḥ śilīmukhaiḥ
08,010.002a abhisāras tu taṃ rājā navabhir niśitaiḥ śaraiḥ
08,010.002c śrutakarmāṇam āhatya sūtaṃ vivyādha pañcabhiḥ
08,010.003a śrutakarmā tataḥ kruddhaś citrasenaṃ camūmukhe
08,010.003c nārācena sutīkṣṇena marmadeśe samardayat
08,010.003d*0085_01 so 'tividdho mahārāja nārācena mahātmanā
08,010.003d*0085_02 mūrchām abhiyayau vīraḥ kaśmalaṃ cāviveśa ha
08,010.004a etasminn antare cainaṃ śrutakīrtir mahāyaśāḥ
08,010.004c navatyā jagatīpālaṃ chādayām āsa patribhiḥ
08,010.005a pratilabya tataḥ saṃjñāṃ citraseno mahārathaḥ
08,010.005c dhanuś ciccheda bhallena taṃ ca vivyādha saptabhiḥ
08,010.006a so 'nyat kārmukam ādāya vegaghnaṃ rukmabhūṣaṇam
08,010.006c citrarūpataraṃ cakre citrasenaṃ śarormibhiḥ
08,010.007a sa śaraiś citrito rājaṃś citramālyadharo yuvā
08,010.007c yuveva samaśobhat sa goṣṭhīmadhye svalaṃkṛtaḥ
08,010.008a śrutakarmāṇam atha vai nārācena stanāntare
08,010.008c bibheda samare kruddhas tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
08,010.009a śrutakarmāpi samare nārācena samarditaḥ
08,010.009c susrāva rudhiraṃ bhūri gairikāmbha ivācalaḥ
08,010.010a tataḥ sa rudhirāktāṅgo rudhireṇa kṛtacchaviḥ
08,010.010c rarāja samare rājan sapuṣpa iva kiṃśukaḥ
08,010.011a śrutakarmā tato rājañ śatrūṇāṃ samabhidrutaḥ
08,010.011c śatrusaṃvaraṇaṃ kṛtvā dvidhā ciccheda kārmukam
08,010.012a athainaṃ chinnadhanvānaṃ nārācānāṃ tribhiḥ śataiḥ
08,010.012c vivyādha bharataśreṣṭha śrutakarmā mahāyaśāḥ
08,010.012d*0086_01 navatyā jagatīpālaṃ chādayan nataparvabhiḥ
08,010.013a tato 'pareṇa bhallena bhṛśaṃ tīkṣṇena satvaraḥ
08,010.013c jahāra saśirastrāṇaṃ śiras tasya mahātmanaḥ
08,010.014a tacchiro nyapatad bhūmau sumahac citravarmaṇaḥ
08,010.014c yadṛcchayā yathā candraś cyutaḥ svargān mahītale
08,010.015a rājānaṃ nihataṃ dṛṣṭvā abhisāraṃ ca māriṣa
08,010.015c abhyadravanta vegena citrasenasya sainikāḥ
08,010.016a tataḥ kruddho maheṣvāsas tat sainyaṃ prādravac charaiḥ
08,010.016c antakāle yathā kruddhaḥ sarvabhūtāni pretarāṭ
08,010.016d*0087_01 te vadhyamānāḥ samare tava pautreṇa dhanvinā
08,010.016d*0087_02 vyadravanta diśas tūrṇaṃ dāvadagdhā iva dvipāḥ
08,010.016d*0087_03 tāṃs tu vidravato dṛṣṭvā nirutsāhān dviṣajjaye
08,010.016e drāvayann iṣubhis tūrṇaṃ śrutakarmā vyarocata
08,010.017a prativindhyas tataś citraṃ bhittvā pañcabhir āśugaiḥ
08,010.017c sārathiṃ tribhir ānarcchad dhvajam ekeṣuṇā tataḥ
08,010.018a taṃ citro navabhir bhallair bāhvor urasi cārdayat
08,010.018c svarṇapuṅkhaiḥ śilādhautaiḥ kaṅkabarhiṇavājitaiḥ
08,010.019a prativindhyo dhanus tasya chittvā bhārata sāyakaiḥ
08,010.019c pañcabhir niśitair bāṇair athainaṃ saṃprajaghnivān
08,010.020a tataḥ śaktiṃ mahārāja hemadaṇḍāṃ durāsadām
08,010.020c prāhiṇot tava putrāya ghorām agniśikhām iva
08,010.021a tām āpatantīṃ sahasā śaktim ulkām ivāmbarāt
08,010.021c dvidhā ciccheda samare prativindhyo hasann iva
08,010.022a sā papāta tadā chinnā prativindhyaśaraiḥ śitaiḥ
08,010.022c yugānte sarvabhūtāni trāsayantī yathāśaniḥ
08,010.023a śaktiṃ tāṃ prahatāṃ dṛṣṭvā citro gṛhya mahāgadām
08,010.023c prativindhyāya cikṣepa rukmajālavibhūṣitām
08,010.024a sā jaghāna hayāṃs tasya sārathiṃ ca mahāraṇe
08,010.024c rathaṃ pramṛdya vegena dharaṇīm anvapadyata
08,010.025a etasminn eva kāle tu rathād āplutya bhārata
08,010.025c śaktiṃ cikṣepa citrāya svarṇaghaṇṭām alaṃkṛtām
08,010.026a tām āpatantīṃ jagrāha citro rājan mahāmanāḥ
08,010.026c tatas tām eva cikṣepa prativindhyāya bhārata
08,010.027a samāsādya raṇe śūraṃ prativindhyaṃ mahāprabhā
08,010.027c nirbhidya dakṣiṇaṃ bāhuṃ nipapāta mahītale
08,010.027e patitābhāsayac caiva taṃ deśam aśanir yathā
08,010.028a prativindhyas tato rājaṃs tomaraṃ hemabhūṣitam
08,010.028c preṣayām āsa saṃkruddhaś citrasya vadhakāmyayā
08,010.029a sa tasya devāvaraṇaṃ bhittvā hṛdayam eva ca
08,010.029c jagāma dharaṇīṃ tūrṇaṃ mahoraga ivāśayam
08,010.030a sa papāta tadā rājaṃs tomareṇa samāhataḥ
08,010.030c prasārya vipulau bāhū pīnau parighasaṃnibhau
08,010.031a citraṃ saṃprekṣya nihataṃ tāvakā raṇaśobhinaḥ
08,010.031c abhyadravanta vegena prativindhyaṃ samantataḥ
08,010.032a sṛjanto vividhān bāṇāñ śataghnīś ca sakiṅkiṇīḥ
08,010.032c ta enaṃ chādayām āsuḥ sūryam abhragaṇā iva
08,010.033a tān apāsya mahābāhuḥ śarajālena saṃyuge
08,010.033c vyadrāvayat tava camūṃ vajrahasta ivāsurīm
08,010.034a te vadhyamānāḥ samare tāvakāḥ pāṇḍavair nṛpa
08,010.034c viprakīryanta sahasā vātanunnā ghanā iva
08,010.035a vipradrute bale tasmin vadhyamāne samantataḥ
08,010.035c drauṇir eko 'bhyayāt tūrṇaṃ bhīmasenaṃ mahābalam
08,010.036a tataḥ samāgamo ghoro babhūva sahasā tayoḥ
08,010.036c yathā devāsure yuddhe vṛtravāsavayor abhūt
08,011.001 saṃjaya uvāca
08,011.001a bhīmasenaṃ tato drauṇī rājan vivyādha patriṇā
08,011.001c tvarayā parayā yukto darśayann astralāghavam
08,011.002a athainaṃ punar ājaghne navatyā niśitaiḥ śaraiḥ
08,011.002c sarvamarmāṇi saṃprekṣya marmajño laghuhastavat
08,011.003a bhīmasenaḥ samākīrṇo drauṇinā niśitaiḥ śaraiḥ
08,011.003c rarāja samare rājan raśmivān iva bhāskaraḥ
08,011.004a tataḥ śarasahasreṇa suprayuktena pāṇḍavaḥ
08,011.004c droṇaputram avacchādya siṃhanādam amuñcata
08,011.005a śaraiḥ śarāṃs tato drauṇiḥ saṃvārya yudhi pāṇḍavam
08,011.005c lalāṭe 'bhyahanad rājan nārācena smayann iva
08,011.006a lalāṭasthaṃ tato bāṇaṃ dhārayām āsa pāṇḍavaḥ
08,011.006c yathā śṛṅgaṃ vane dṛptaḥ khaḍgo dhārayate nṛpa
08,011.007a tato drauṇiṃ raṇe bhīmo yatamānaṃ parākramī
08,011.007c tribhir vivyādha nārācair lalāṭe vismayann iva
08,011.008a lalāṭasthais tato bāṇair brāhmaṇaḥ sa vyarocata
08,011.008c prāvṛṣīva yathā siktas triśṛṅgaḥ parvatottamaḥ
08,011.009a tataḥ śaraśatair drauṇim ardayām āsa pāṇḍavaḥ
08,011.009c na cainaṃ kampayām āsa mātariśveva parvatam
08,011.010a tathaiva pāṇḍavaṃ yuddhe drauṇiḥ śaraśataiḥ śitaiḥ
08,011.010c nākampayata saṃhṛṣṭo vāryogha iva parvatam
08,011.011a tāv anyonyaṃ śarair ghoraiś chādayānau mahārathau
08,011.011c rathacaryāgatau śūrau śuśubhāte raṇotkaṭau
08,011.012a ādityāv iva saṃdīptau lokakṣayakarāv ubhau
08,011.012c svaraśmibhir ivānyonyaṃ tāpayantau śarottamaiḥ
08,011.013a kṛtapratikṛte yatnaṃ kurvāṇau ca mahāraṇe
08,011.013c kṛtapratikṛte yatnaṃ cakrāte tāv abhītavat
08,011.014a vyāghrāv iva ca saṃgrāme ceratus tau mahārathau
08,011.014c śaradaṃṣṭrau durādharṣau cāpavyāttau bhayānakau
08,011.015a abhūtāṃ tāv adṛśyau ca śarajālaiḥ samantataḥ
08,011.015c meghajālair iva cchannau gagane candrabhāskarau
08,011.016a prakāśau ca muhūrtena tatraivāstām ariṃdamau
08,011.016c vimuktau meghajālena śaśisūryau yathā divi
08,011.016d*0088_01 atha tatraiva saṃgrāme vartamāne sudāruṇe
08,011.017a apasavyaṃ tataś cakre drauṇis tatra vṛkodaram
08,011.017c kirañ śaraśatair ugrair dhārābhir iva parvatam
08,011.018a na tu tan mamṛṣe bhīmaḥ śatror vijayalakṣaṇam
08,011.018c praticakre ca taṃ rājan pāṇḍavo 'py apasavyataḥ
08,011.019a maṇḍalānāṃ vibhāgeṣu gatapratyāgateṣu ca
08,011.019c babhūva tumulaṃ yuddhaṃ tayos tatra mahāmṛdhe
08,011.020a caritvā vividhān mārgān maṇḍalaṃ sthānam eva ca
08,011.020c śaraiḥ pūrṇāyatotsṛṣṭair anyonyam abhijaghnatuḥ
08,011.021a anyonyasya vadhe yatnaṃ cakratus tau mahārathau
08,011.021c īṣatur virathaṃ caiva kartum anyonyam āhave
08,011.022a tato drauṇir mahāstrāṇi prāduścakre mahārathaḥ
08,011.022c tāny astrair eva samare pratijaghne 'sya pāṇḍavaḥ
08,011.023a tato ghoraṃ mahārāja astrayuddham avartata
08,011.023c grahayuddhaṃ yathā ghoraṃ prajāsaṃharaṇe abhūt
08,011.024a te bāṇāḥ samasajjanta kṣiptās tābhyāṃ tu bhārata
08,011.024c dyotayanto diśaḥ sarvās tac ca sainyaṃ samantataḥ
08,011.025a bāṇasaṃghāvṛtaṃ ghoram ākāśaṃ samapadyata
08,011.025c uklāpātakṛtaṃ yadvat prajānāṃ saṃkṣaye nṛpa
08,011.026a bāṇābhighātāt saṃjajñe tatra bhārata pāvakaḥ
08,011.026c savisphuliṅgo dīptārciḥ so 'dahad vāhinīdvayam
08,011.027a tatra siddhā mahārāja saṃpatanto 'bruvan vacaḥ
08,011.027c ati yuddhāni sarvāṇi yuddham etat tato 'dhikam
08,011.028a sarvayuddhāni caitasya kalāṃ nārhanti ṣoḍaśīm
08,011.028c naitādṛśaṃ punar yuddhaṃ na bhūtaṃ na bhaviṣyati
08,011.029a aho jñānena saṃyuktāv ubhau cograparākramau
08,011.029b*0089_01 aho śauryeṇa saṃpannāv ubhau brāhmaṇapāṇḍavau
08,011.029c aho bhīme balaṃ bhīmam etayoś ca kṛtāstratā
08,011.030a aho vīryasya sāratvam aho sauṣṭhavam etayoḥ
08,011.030c sthitāv etau hi samare kālāntakayamopamau
08,011.031a rudrau dvāv iva saṃbhūtau yathā dvāv iva bhāskarau
08,011.031c yamau vā puruṣavyāghrau ghorarūpāv imau raṇe
08,011.032a śrūyante sma tadā vācaḥ siddhānāṃ vai muhur muhuḥ
08,011.032c siṃhanādaś ca saṃjajñe sametānāṃ divaukasām
08,011.032e adbhutaṃ cāpy acintyaṃ ca dṛṣṭvā karma tayor mṛdhe
08,011.032f*0090_01 siddhacāraṇasaṃghānāṃ vismayaḥ samapadyata
08,011.032f*0090_02 praśaṃsanti tadā devāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ
08,011.032f*0090_03 sādhu drauṇe mahābāho sādhu bhīmeti cābruvan
08,011.033a tau śūrau samare rājan parasparakṛtāgasau
08,011.033c parasparam udaikṣetāṃ krodhād udvṛtya cakṣuṣī
08,011.034a krodharaktekṣaṇau tau tu krodhāt prasphuritādharau
08,011.034c krodhāt saṃdaṣṭadaśanau saṃdaṣṭadaśanacchadau
08,011.035a anyonyaṃ chādayantau sma śaravṛṣṭyā mahārathau
08,011.035c śarāmbudhārau samare śastravidyutprakāśinau
08,011.036a tāv anyonyaṃ dhvajau viddhvā sārathī ca mahārathau
08,011.036c anyonyasya hayān viddhvā bibhidāte parasparam
08,011.037a tataḥ kruddhau mahārāja bāṇau gṛhya mahāhave
08,011.037c ubhau cikṣipatus tūrṇam anyonyasya vadhaiṣiṇau
08,011.038a tau sāyakau mahārāja dyotamānau camūmukhe
08,011.038c ājaghnāte samāsādya vajravegau durāsadau
08,011.039a tau parasparavegāc ca śarābhyāṃ ca bhṛśāhatau
08,011.039c nipetatur mahāvīrau svarathopasthayos tadā
08,011.040a tatas tu sārathir jñātvā droṇaputram acetanam
08,011.040c apovāha raṇād rājan sarvakṣatrasya paśyataḥ
08,011.041a tathaiva pāṇḍavaṃ rājan vihvalantaṃ muhur muhuḥ
08,011.041c apovāha rathenājau sārathiḥ śatrutāpanam
08,011.041d@001_0000 saṃjaya uvāca
08,011.041d@001_0001 śrutakīrtim athāyāntaṃ kirantaṃ niśitāñ śarān
08,011.041d@001_0002 madrarājo mahārāja vārayām āsa hṛṣṭavat
08,011.041d@001_0003 madrarājaṃ samāsādya śrutakīrtir mahārathaḥ
08,011.041d@001_0004 vivyādha bhallais triṃśatyā kārtasvaravibhūṣitaiḥ
08,011.041d@001_0005 prativivyādha taṃ śalyas tribhis tūrṇam ajihmagaiḥ
08,011.041d@001_0006 sārathiṃ cāsya bhallena bhṛśaṃ vivyādha bhārata
08,011.041d@001_0007 sa śalyaṃ śaravarṣeṇa chādayām āsa saṃyuge
08,011.041d@001_0008 mumoca niśitān bāṇān madrarājarathaṃ prati
08,011.041d@001_0009 tataḥ śalyo mahārāja śrutakīrtibhujacyutān
08,011.041d@001_0010 ciccheda samare bāṇān bāṇaiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,011.041d@001_0011 śrutakīrtis tataḥ śalyaṃ bhittvā navabhir āyasaiḥ
08,011.041d@001_0012 sārathiṃ tribhir ānarchat punaḥ śalyaṃ ca pañcabhiḥ
08,011.041d@001_0013 tasya śalyo dhanuś chittvā hastāvāpaṃ nikṛtya ca
08,011.041d@001_0014 vivyādha samare tūrṇaṃ saptabhis taṃ śarottamaiḥ
08,011.041d@001_0015 athānyad dhanur ādāya śrutakīrtir mahārathaḥ
08,011.041d@001_0016 madreśvaraṃ catuḥṣaṣṭyā bāhvor urasi cārpayat
08,011.041d@001_0017 tatas tu samare rājaṃs tena viddhaḥ śilīmukhaiḥ
08,011.041d@001_0018 prativivyādha taṃ cāpi navatyā niśitaiḥ śaraiḥ
08,011.041d@001_0019 tasya madreśvaraś cāpaṃ punaś ciccheda māriṣa
08,011.041d@001_0020 saṃchinnadhanvā samare gadāṃ cikṣepa satvaraḥ
08,011.041d@001_0021 paṭṭair jāmbūnadair baddhāṃ rūpyapaṭṭaiś ca bhārata
08,011.041d@001_0022 bhrājamānāṃ yathā nārīṃ divyavastravibhūṣitām
08,011.041d@001_0023 tām āpatantīṃ sahasā dīpyamānāśaniprabhām
08,011.041d@001_0024 śarair anekasāhasrair vyaṣṭambhayata madrarāṭ
08,011.041d@001_0025 viṣṭabhya ca gadāṃ vīraḥ pātayitvā ca bhūtale
08,011.041d@001_0026 śrutakīrtim athāyatto rājan vivyādha pañcabhiḥ
08,011.041d@001_0027 tasya śaktiṃ raṇe bhūyaś cikṣepa bhujagopamām
08,011.041d@001_0028 tāṃ dvidhā cācchinac chalyo medinyāṃ sā tv aśīryata
08,011.041d@001_0029 tasya śalyaḥ kṣurapreṇa yantuḥ kāyāc chiro 'harat
08,011.041d@001_0030 bālahastād yathā śyena āmiṣaṃ vai narottama
08,011.041d@001_0031 sa papāta rathopasthāt sārathis tasya bhārata
08,011.041d@001_0032 tatas te prādravan saṃkhye hayās tasya mahātmanaḥ
08,011.041d@001_0033 palāyamānais tair aśvaiḥ so 'panīto raṇājirāt
08,011.041d@001_0034 śrutakīrtir mahārāja paśyatāṃ sarvayodhinām
08,011.041d@001_0035 tato madreśvaro rājā pāṇḍavānām anīkinīm
08,011.041d@001_0036 vyagāhata mudā yukto nalinīṃ dvirado yathā
08,011.041d@001_0037 lolayām āsa sa balaṃ siṃhaḥ paśugaṇān iva
08,011.041d@001_0038 śalyas tatra mahāraṅge pāṇḍavānāṃ mahātmanām
08,011.041d@001_0039 nihatya pāṇḍupāñcālān pṛtanāsu vyavasthitaḥ
08,011.041d@001_0040 aśobhata raṇe śalyo vidhūmo 'gnir iva jvalan
08,011.041d@001_0041 senākakṣaṃ mahad dagdhvā kakṣam agnir ivotthitaḥ
08,011.041d@001_0042 sthito rarāja samare puraṃ dagdhveva śaṃkaraḥ
08,012.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,012.001a yathā saṃśaptakaiḥ sārdham arjunasyābhavad raṇaḥ
08,012.001b*0091_01 sūtaputrasya pāñcālaiḥ kathaṃ yuddhaṃ pravartitam
08,012.001b*0092_01 aśvatthāmnas tu yad yuddham arjunasya ca saṃjaya
08,012.001c anyeṣāṃ ca madīyānāṃ pāṇḍavais tad bravīhi me
08,012.002 saṃjaya uvāca
08,012.002a śṛṇu rājan yathāvṛttaṃ saṃgrāmaṃ bruvato mama
08,012.002c vīrāṇāṃ śatrubhiḥ sārdhaṃ dehapāpmapraṇāśanam
08,012.003a pārthaḥ saṃśaptakagaṇaṃ praviśyārṇavasaṃnibham
08,012.003c vyakṣobhayad amitraghno mahāvāta ivārṇavam
08,012.004a śirāṃsy unmathya vīrāṇāṃ śitair bhallair dhanaṃjayaḥ
08,012.004c pūrṇacandrābhavaktrāṇi svakṣibhrūdaśanāni ca
08,012.004e saṃtastāra kṣitiṃ kṣipraṃ vinālair nalinair iva
08,012.005a suvṛttān āyatān puṣṭāṃś candanāgurubhūṣitān
08,012.005c sāyudhān satanutrāṇān pañcāsyoragasaṃnibhān
08,012.005e bāhūn kṣurair amitrāṇāṃ vicakartārjuno raṇe
08,012.006a dhuryān dhuryatarān sūtān dhvajāṃś cāpāni sāyakān
08,012.006c pāṇīn aratnīn asakṛd bhallaiś ciccheda pāṇḍavaḥ
08,012.007a dvipān hayān rathāṃś caiva sārohān arjuno raṇe
08,012.007c śarair anekasāhasrai rājan ninye yamakṣayam
08,012.008a taṃ pravīraṃ pratīyātā nardamānā ivarṣabhāḥ
08,012.008c vāśitārtham abhikruddhā huṃkṛtvā cābhidudruvuḥ
08,012.008e nighnantam abhijaghnus te śaraiḥ śṛṅgair ivarṣabhāḥ
08,012.009a tasya teṣāṃ ca tad yuddham abhaval lomaharṣaṇam
08,012.009c trailokyavijaye yādṛg daityānāṃ saha vajriṇā
08,012.010a astrair astrāṇi saṃvārya dviṣatāṃ sarvato 'rjunaḥ
08,012.010c iṣubhir bahubhis tūrṇaṃ viddhvā prāṇān rarāsa saḥ
08,012.011a chinnatriveṇucakrākṣān hatayodhāśvasārathīn
08,012.011c vidhvastāyudhatūṇīrān samunmathitaketanān
08,012.012a saṃchinnayoktraraśmīkān vitriveṇūn vikūbarān
08,012.012c vidhvastabandhurayugān viśastāyudhamaṇḍalān
08,012.012e rathān viśakalīkurvan mahābhrāṇīva mārutaḥ
08,012.013a vismāpayan prekṣaṇīyaṃ dviṣātāṃ bhayavardhanam
08,012.013c mahārathasahasrasya samaṃ karmārjuno 'karot
08,012.014a siddhadevarṣisaṃghāś ca cāraṇāś caiva tuṣṭuvuḥ
08,012.014c devadundubhayo neduḥ puṣpavarṣāṇi cāpatan
08,012.014e keśavārjunayor mūrdhni prāha vāk cāśarīriṇī
08,012.015a candrārkānilavahnīnāṃ kāntidīptibaladyutīḥ
08,012.015c yau sadā bibhratur vīrau tāv imau keśavārjunau
08,012.016a brahmeśānāv ivājayyau vīrāv ekarathe sthitau
08,012.016c sarvabhūtavarau vīrau naranārāyaṇāv ubhau
08,012.017a ity etan mahad āścaryaṃ dṛṣṭvā śrutvā ca bhārata
08,012.017c aśvatthāmā susaṃyattaḥ kṛṣṇāv abhyadravad raṇe
08,012.018a atha pāṇḍavam asyantaṃ yamakālāntakāñ śarān
08,012.018c seṣuṇā pāṇināhūya hasan drauṇir athābravīt
08,012.019a yadi māṃ manyase vīra prāptam arham ivātithim
08,012.019c tataḥ sarvātmanādya tvaṃ yuddhātithyaṃ prayaccha me
08,012.020a evam ācāryaputreṇa samāhūto yuyutsayā
08,012.020c bahu mene 'rjuno ''tmānam idaṃ cāha janārdanam
08,012.021a saṃśaptakāś ca me vadhyā drauṇir āhvayate ca mām
08,012.021c yad atrānantaraṃ prāptaṃ praśādhi tvaṃ mahābhuja
08,012.021d*0093_01 ātithyakarmābhyutthāya dīyatāṃ yadi manyase
08,012.022a evam ukto 'vahat pārthaṃ kṛṣṇo droṇātmajāntikam
08,012.022c jaitreṇa vidhināhūtaṃ vāyur indram ivādhvare
08,012.023a tam āmantryaikamanasā keśavo drauṇim abravīt
08,012.023c aśvatthāman sthiro bhūtvā praharāśu sahasva ca
08,012.024a nirveṣṭuṃ bhartṛpiṇḍaṃ hi kālo 'yam upajīvinām
08,012.024c sūkṣmo vivādo viprāṇāṃ sthūlau kṣātrau jayājayau
08,012.025a yāṃ na saṃkṣamase mohād divyāṃ pārthasya satkriyām
08,012.025c tām āptum icchan yudhyasva sthiro bhūtvādya pāṇḍavam
08,012.026a ity ukto vāsudevena tathety uktvā dvijottamaḥ
08,012.026c vivyādha keśavaṃ ṣaṣṭyā nārācair arjunaṃ tribhiḥ
08,012.027a tasyārjunaḥ susaṃkruddhas tribhir bhallaiḥ śarāsanam
08,012.027c cicchedāthānyad ādatta drauṇir ghorataraṃ dhanuḥ
08,012.028a sajyaṃ kṛtvā nimeṣāt tad vivyādhārjunakeśavau
08,012.028c tribhiḥ śarair vāsudevaṃ sahasreṇa ca pāṇḍavam
08,012.029a tataḥ śarasahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
08,012.029c sasṛje drauṇir āyastaḥ saṃstabhya ca raṇe 'rjunam
08,012.030a iṣudher dhanuṣo jyāyā aṅgulībhyaś ca māriṣa
08,012.030c bāhvoḥ karābhyām uraso vadanaghrāṇanetrataḥ
08,012.031a karṇābhyāṃ śiraso 'ṅgebhyo lomavartmabhya eva ca
08,012.031c rathadhvajebhyaś ca śarā niṣpetur brahmavādinaḥ
08,012.032a śarajālena mahatā viddhvā keśavapāṇḍavau
08,012.032c nanāda mudito drauṇir mahāmeghaughanisvanaḥ
08,012.033a tasya nānadataḥ śrutvā pāṇḍavo 'cyutam abravīt
08,012.033c paśya mādhava daurātmyaṃ droṇaputrasya māṃ prati
08,012.034a vadhaprāptau manyate nau praveśya śaraveśmani
08,012.034c eṣo 'sya hanmi saṃkalpaṃ śikṣayā ca balena ca
08,012.034d*0094_01 evam uktvāsya ciccheda bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,012.034d*0094_02 dhanuś citraṃ patākāṃ ca rathaṃ śaktiṃ gadāṃ śubhām
08,012.035a aśvatthāmnaḥ śarān astāṃś chittvaikaikaṃ tridhā tridhā
08,012.035c vyadhamad bharataśreṣṭho nīhāram iva mārutaḥ
08,012.036a tataḥ saṃśaptakān bhūyaḥ sāśvasūtarathadvipān
08,012.036c dhvajapattigaṇān ugrair bāṇair vivyādha pāṇḍavaḥ
08,012.037a ye ye dadṛśire tatra yad yad rūpaṃ yathā yathā
08,012.037c te te tat tac charair vyāptaṃ menire ''tmānam eva ca
08,012.038a te gāṇḍīvapraṇuditā nānārūpāḥ patatriṇaḥ
08,012.038c krośe sāgre sthitān ghnanti dvipāṃś ca puruṣān raṇe
08,012.039a bhallaiś chinnāḥ karāḥ petuḥ kariṇāṃ madakarṣiṇām
08,012.039c chinnā yathā paraśubhiḥ pravṛddhāḥ śaradi drumāḥ
08,012.040a paścāt tu śailavat petus te gajāḥ saha sādibhiḥ
08,012.040c vajrivajrapramathitā yathaivādricayās tathā
08,012.041a gandharvanagarākārān vidhivat kalpitān rathān
08,012.041c vinītajavanāny uktān āsthitān yuddhadurmadān
08,012.042a śarair viśakalīkurvann amitrān abhyavīvṛṣat
08,012.042b*0095_01 te śarāḥ sūryasaṃkāśāḥ patantaḥ sarvatodiśam
08,012.042c alaṃkṛtān aśvasādīn pattīṃś cāhan dhanaṃjayaḥ
08,012.043a dhanaṃjayayugāntārkaḥ saṃśaptakamahārṇavam
08,012.043c vyaśoṣayata duḥśoṣaṃ tīvraiḥ śaragabhastibhiḥ
08,012.044a punar drauṇimahāśailaṃ nārācaiḥ sūryasaṃnibhaiḥ
08,012.044c nirbibheda mahāvegais tvaran vajrīva parvatam
08,012.045a tam ācāryasutaḥ kruddhaḥ sāśvayantāram āśugaiḥ
08,012.045c yuyutsur nāśakad yoddhuṃ pārthas tān antarācchinat
08,012.046a tataḥ paramasaṃkruddhaḥ kāṇḍakośān avāsṛjat
08,012.046c aśvatthāmābhirūpāya gṛhān atithaye yathā
08,012.047a atha saṃśaptakāṃs tyaktvā pāṇḍavo drauṇim abhyayāt
08,012.047c apāṅkteyam iva tyaktvā dātā pāṅkteyam arthinam
08,012.047d*0096_01 sthitāḥ saṃśaptakā rājan dṛṣṭvā yuddhaṃ mahātmanoḥ
08,012.048a tataḥ samabhavad yuddhaṃ śukrāṅgirasavarcasoḥ
08,012.048c nakṣatram abhito vyomni śukrāṅgirasayor iva
08,012.049a saṃtāpayantāv anyonyaṃ dīptaiḥ śaragabhastibhiḥ
08,012.049c lokatrāsakarāv āstāṃ vimārgasthau grahāv iva
08,012.050a tato 'vidhyad bhruvor madhye nārācenārjuno bhṛśam
08,012.050c sa tena vibabhau drauṇir ūrdhvaraśmir yathā raviḥ
08,012.051a atha kṛṣṇau śaraśatair aśvatthāmnārditau bhṛśam
08,012.051c saraśmijālanikarau yugāntārkāv ivāsatuḥ
08,012.052a tato 'rjunaḥ sarvatodhāram astram; avāsṛjad vāsudevābhiguptaḥ
08,012.052c drauṇāyaniṃ cābhyahanat pṛṣatkair; vajrāgnivaivasvatadaṇḍakalpaiḥ
08,012.053a sa keśavaṃ cārjunaṃ cātitejā; vivyādha marmasv atiraudrakarmā
08,012.053c bāṇaiḥ sumuktair atitīvravegair; yair āhato mṛtyur api vyatheta
08,012.054a drauṇer iṣūn arjunaḥ saṃnivārya; vyāyacchatas tad dviguṇaiḥ supuṅkhaiḥ
08,012.054c taṃ sāśvasūtadhvajam ekavīram; āvṛtya saṃśaptakasainyam ārchat
08,012.055a dhanūṃṣi bāṇān iṣudhīr dhanurjyāḥ; pāṇīn bhujān pāṇigataṃ ca śastram
08,012.055c chatrāṇi ketūṃs turagān athaiṣāṃ; vastrāṇi mālyāny atha bhūṣaṇāni
08,012.056a carmāṇi varmāṇi manorathāṃś ca; priyāṇi sarvāṇi śirāṃsi caiva
08,012.056c ciccheda pārtho dviṣatāṃ pramuktair; bāṇaiḥ sthitānām aparāṅmukhānām
08,012.057a sukalpitāḥ syandanavājināgāḥ; samāsthitāḥ kṛtayatnair nṛvīraiḥ
08,012.057c pārtheritair bāṇagaṇair nirastās; tair eva sārdhaṃ nṛvarair nipetuḥ
08,012.058a padmārkapūrṇendusamānanāni; kirīṭamālāmukuṭotkaṭāni
08,012.058c bhallārdhacandrakṣurahiṃsitāni; prapetur urvyāṃ nṛśirāṃsy ajasram
08,012.059a atha dvipair devapatidvipābhair; devāridarpolbaṇamanyudarpaiḥ
08,012.059c kaliṅgavaṅgāṅganiṣādavīrā; jighāṃsavaḥ pāṇḍavam abhyadhāvan
08,012.060a teṣāṃ dvipānāṃ vicakarta pārtho; varmāṇi marmāṇi karān niyantṝn
08,012.060c dhvajāḥ patākāś ca tataḥ prapetur; vajrāhatānīva gireḥ śirāṃsi
08,012.061a teṣu prarugṇeṣu guros tanūjaṃ; bāṇaiḥ kirīṭī navasūryavarṇaiḥ
08,012.061c pracchādayām āsa mahābhrajālair; vāyuḥ samudyuktam ivāṃśumantam
08,012.062a tato 'rjuneṣūn iṣubhir nirasya; drauṇiḥ śarair arjunavāsudevau
08,012.062c pracchādayitva divi candrasūryau; nanāda so 'mbhoda ivātapānte
08,012.063a tam arjunas tāṃś ca punas tvadīyān; abhyarditas tair avikṛttaśastraiḥ
08,012.063c bāṇāndhakāraṃ sahasaiva kṛtvā; vivyādha sarvān iṣubhiḥ supuṅkhaiḥ
08,012.064a nāpy ādadat saṃdadhan naiva muñcan; bāṇān raṇe 'dṛśyata savyasācī
08,012.064c hatāṃś ca nāgāṃs turagān padātīn; saṃsyūtadehān dadṛśū rathāṃś ca
08,012.065a saṃdhāya nārācavarān daśāśu; drauṇis tvarann ekam ivotsasarja
08,012.065c teṣāṃ ca pañcārjunam abhyavidhyan; pañcācyutaṃ nirbibhiduḥ sumuktāḥ
08,012.066a tair āhatau sarvamanuṣyamukhyāv; asṛkkṣarantau dhanadendrakalpau
08,012.066c samāptavidyena yathābhibhūtau; hatau svid etau kim u menire 'nye
08,012.067a athārjunaṃ prāha daśārhanāthaḥ; pramādyase kiṃ jahi yodham etam
08,012.067c kuryād dhi doṣaṃ samupekṣito 'sau; kaṣṭo bhaved vyādhir ivākriyāvān
08,012.068a tatheti coktvācyutam apramādī; drauṇiṃ prayatnād iṣubhis tatakṣa
08,012.068b*0097_01 bhujau varau candanasāradigdhau
08,012.068b*0097_02 vakṣaḥ śiro 'thāpratimau tathorū
08,012.068b*0097_03 gāṇḍīvamuktaiḥ kupito vikarṇair
08,012.068b*0097_04 drauṇiṃ śaraiḥ saṃyati nirbibheda
08,012.068c chittvāśvaraśmīṃs turagān avidhyat; te taṃ raṇād ūhur atīva dūram
08,012.068d*0098_01 sa tair hṛto vātajavais turaṃgair
08,012.068d*0098_02 drauṇir dṛḍhaṃ pārthaśarābhibhūtaḥ
08,012.069a āvṛtya neyeṣa punas tu yuddhaṃ; pārthena sārdhaṃ matimān vimṛśya
08,012.069c jānañ jayaṃ niyataṃ vṛṣṇivīre; dhanaṃjaye cāṅgirasāṃ variṣṭhaḥ
08,012.069d*0099_01 viveśa karṇasya balaṃ tarasvī
08,012.069d*0099_02 bhagnotsāhaḥ kṣīṇabāṇāstrayogaḥ
08,012.069d*0100_01 niyamya tu hayān drauṇiḥ samāśvasya ca māriṣa
08,012.069d*0100_02 rathāśvanarasaṃbādhaṃ karṇasya prāviśad balam
08,012.070a pratīpakāye tu raṇād aśvatthāmni hṛte hayaiḥ
08,012.070c mantrauṣadhikriyādānair vyādhau dehād ivāhṛte
08,012.071a saṃśaptakān abhimukhau prayātau keśavārjunau
08,012.071c vātoddhūtapatākena syandanenaughanādinā
08,013.001 saṃjaya uvāca
08,013.001a athottareṇa pāṇḍūnāṃ senāyāṃ dhvanir utthitaḥ
08,013.001c rathanāgāśvapattīnāṃ daṇḍadhāreṇa vadhyatām
08,013.002a nivartayitvā tu rathaṃ keśavo 'rjunam abravīt
08,013.002c vāhayann eva turagān garuḍānilaraṃhasaḥ
08,013.003a māgadho 'thāpy atikrānto dviradena pramāthinā
08,013.003c bhagadattād anavaraḥ śikṣayā ca balena ca
08,013.004a enaṃ hatvā nihantāsi punaḥ saṃśaptakān iti
08,013.004c vākyānte prāpayat pārthaṃ daṇḍadhārāntikaṃ prati
08,013.005a sa māgadhānāṃ pravaro 'ṅkuśagraho; graheṣv asahyo vikaco yathā grahaḥ
08,013.005c sapatnasenāṃ pramamātha dāruṇo; mahīṃ samagrāṃ vikaco yathā grahaḥ
08,013.006a sukalpitaṃ dānavanāgasaṃnibhaṃ; mahābhrasaṃhrādam amitramardanam
08,013.006c rathāśvamātaṅgagaṇān sahasraśaḥ; samāsthito hanti śarair dvipān api
08,013.007a rathān adhiṣṭhāya savājisārathīn; rathāṃś ca padbhis tvarito vyapothayat
08,013.007c dvipāṃś ca padbhyāṃ caraṇaiḥ kareṇa ca; dvipāsthito hanti sa kālacakravat
08,013.007d*0101_01 sa nāgayantṝn samare mahārathān
08,013.007d*0101_02 sapattisaṃghāṃs turagān sasādinaḥ
08,013.007d*0101_03 dvipāṃś ca bāṇair nijaghāna vīryavān
08,013.007d*0101_04 samantato ghnann iva kālacakravat
08,013.008a narāṃś ca kārṣṇāyasavarmabhūṣaṇān; nipātya sāśvān api pattibhiḥ saha
08,013.008c vyapothayad dantivareṇa śuṣmiṇā; saśabdavat sthūlanaḍān yathā tathā
08,013.009a athārjuno jyātalaneminisvane; mṛdaṅgabherībahuśaṅkhanādite
08,013.009c narāśvamātaṅgasahasranāditai; rathottamenābhyapatad dvipottamam
08,013.010a tato 'rjunaṃ dvādaśabhiḥ śarottamair; janārdanaṃ ṣoḍaśabhiḥ samārdayat
08,013.010c sa daṇḍadhāras turagāṃs tribhis tribhis; tato nanāda prajahāsa cāsakṛt
08,013.011a tato 'sya pārthaḥ saguṇeṣukārmukaṃ; cakarta bhallair dhvajam apy alaṃkṛtam
08,013.011c punar niyantṝn saha pādagoptṛbhis; tatas tu cukrodha girivrajeśvaraḥ
08,013.012a tato 'rjunaṃ bhinnakaṭena dantinā; ghanāghanenānilatulyaraṃhasā
08,013.012c atīva cukṣobhayiṣur janārdanaṃ; dhanaṃjayaṃ cābhijaghāna tomaraiḥ
08,013.013a athāsya bāhū dvipahastasaṃnibhau; śiraś ca pūrṇendunibhānanaṃ tribhiḥ
08,013.013c kṣuraiḥ praciccheda sahaiva pāṇḍavas; tato dvipaṃ bāṇaśataiḥ samārdayat
08,013.014a sa pārthabāṇais tapanīyabhūṣaṇaiḥ; samārucat kāñcanavarmabhṛd dvipaḥ
08,013.014c tathā cakāśe niśi parvato yathā; davāgninā prajvalitauṣadhidrumaḥ
08,013.015a sa vedanārto 'mbudanisvano nadaṃś; calan bhraman praskhalito ''turo dravan
08,013.015c papāta rugṇaḥ saniyantṛkas tathā; yathā girir vajranipātacūrṇitaḥ
08,013.016a himāvadātena suvarṇamālinā; himādrikūṭapratimena dantinā
08,013.016c hate raṇe bhrātari daṇḍa āvrajaj; jighāṃsur indrāvarajaṃ dhanaṃjayam
08,013.017a sa tomarair arkakaraprabhais tribhir; janārdanaṃ pañcabhir eva cārjunam
08,013.017c samarpayitvā vinanāda cārdayaṃs; tato 'sya bāhū vicakarta pāṇḍavaḥ
08,013.018a kṣuraprakṛttau subhṛśaṃ satomarau; cyutāṅgadau candanarūṣitau bhujau
08,013.018c gajāt patantau yugapad virejatur; yathādriśṛṅgāt patitau mahoragau
08,013.019a athārdhacandreṇa hṛtaṃ kirīṭinā; papāta daṇḍasya śiraḥ kṣitiṃ dvipāt
08,013.019c tac choṇitābhaṃ nipatad vireje; divākaro 'stād iva paścimāṃ diśam
08,013.020a atha dvipaṃ śvetanagāgrasaṃnibhaṃ; divākarāṃśupratimaiḥ śarottamaiḥ
08,013.020c bibheda pārthaḥ sa papāta nānadan; himādrikūṭaḥ kuliśāhato yathā
08,013.021a tato 'pare tatpratimā gajottamā; jigīṣavaḥ saṃyati savyasācinam
08,013.021c tathā kṛtās tena yathaiva tau dvipau; tataḥ prabhagnaṃ sumahad ripor balam
08,013.022a gajā rathāśvāḥ puruṣāś ca saṃghaśaḥ; parasparaghnāḥ paripetur āhave
08,013.022c parasparapraskhalitāḥ samāhatā; bhṛśaṃ ca tat tat kulabhāṣiṇo hatāḥ
08,013.023a athārjunaṃ sve parivārya sainikāḥ; puraṃdaraṃ devagaṇā ivābruvan
08,013.023c abhaiṣma yasmān maraṇād iva prajāḥ; sa vīra diṣṭyā nihatas tvayā ripuḥ
08,013.024a na cet paritrāsya imāñ janān bhayād; dviṣadbhir evaṃ balibhiḥ prapīḍitān
08,013.024c tathābhaviṣyad dviṣatāṃ pramodanaṃ; yathā hateṣv eṣv iha no 'riṣu tvayā
08,013.025a itīva bhūyaś ca suhṛdbhir īritā; niśamya vācaḥ sumanās tato 'rjunaḥ
08,013.025c yathānurūpaṃ pratipūjya taṃ janaṃ; jagāma saṃśaptakasaṃghahā punaḥ
08,014.001 saṃjaya uvāca
08,014.001a pratyāgatya punar jiṣṇur ahan saṃśaptakān bahūn
08,014.001c vakrānuvakragamanād aṅgāraka iva grahaḥ
08,014.002a pārthabāṇahatā rājan narāśvarathakuñjarāḥ
08,014.002c vicelur babhramur neduḥ petur mamluś ca māriṣa
08,014.003a dhuryaṃ dhuryatarān sūtān rathāṃś ca parisaṃkṣipan
08,014.003c pāṇīn pāṇigataṃ śastraṃ bāhūn api śirāṃsi ca
08,014.004a bhallaiḥ kṣurair ardhacandrair vatsadantaiś ca pāṇḍavaḥ
08,014.004c cicchedāmitravīrāṇāṃ samare pratiyudhyatām
08,014.004d*0102_01 taṃ pravīrās tvadīyānāṃ nardamānābhidudruvuḥ
08,014.005a vāśitārthe yuyutsanto vṛṣabhā vṛṣabhaṃ yathā
08,014.005c āpatanty arjunaṃ śūrāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
08,014.006a teṣāṃ tasya ca tad yuddham abhaval lomaharṣaṇam
08,014.006c trailokyavijaye yādṛg daityānāṃ saha vajriṇā
08,014.007a tam avidhyat tribhir bāṇair dandaśūkair ivāhibhiḥ
08,014.007c ugrāyudhas tatas tasya śiraḥ kāyād apāharat
08,014.008a te 'rjunaṃ sarvataḥ kruddhā nānāśastrair avīvṛṣan
08,014.008c marudbhiḥ preṣitā meghā himavantam ivoṣṇage
08,014.009a astrair astrāṇi saṃvārya dviṣatāṃ sarvato 'rjunaḥ
08,014.009c samyag astaiḥ śaraiḥ sarvān sahitān ahanad bahūn
08,014.010a chinnatriveṇujaṅgheṣān nihatapārṣṇisārathīn
08,014.010b*0103_01 vidhvastāyudhatūṇīrān vicakrarathaketanān
08,014.010c saṃchinnaraśmiyoktrākṣān vyanukarṣayugān rathān
08,014.010e vidhvastasarvasaṃnāhān bāṇaiś cakre 'rjunas tvaran
08,014.011a te rathās tatra vidhvastāḥ parārdhyā bhānty anekaśaḥ
08,014.011c dhaninām iva veśmāni hatāny agnyanilāmbubhiḥ
08,014.012a dvipāḥ saṃbhinnamarmāṇo vajrāśanisamaiḥ śaraiḥ
08,014.012c petur giryagraveśmāni vajravātāgnibhir yathā
08,014.013a sārohās turagāḥ petur bahavo 'rjunatāḍitāḥ
08,014.013c nirjihvāntrāḥ kṣitau kṣīṇā rudhirārdrāḥ sudurdṛśaḥ
08,014.014a narāśvanāgā nārācaiḥ saṃsyūtāḥ savyasācinā
08,014.014c babhramuś caskhaluḥ petur nedur mamluś ca māriṣa
08,014.015a aṇakaiś ca śilādhautair vajrāśaniviṣopamaiḥ
08,014.015c śarair nijaghnivān pārtho mahendra iva dānavān
08,014.016a mahārhavarmābharaṇā nānārūpāmbarāyudhāḥ
08,014.016c sarathāḥ sadhvajā vīrā hatāḥ pārthena śerate
08,014.017a vijitāḥ puṇyakarmāṇo viśiṣṭābhijanaśrutāḥ
08,014.017c gatāḥ śarīrair vasudhām ūrjitaiḥ karmabhir divam
08,014.018a athārjunarathaṃ vīrās tvadīyāḥ samupādravan
08,014.018c nānājanapadādhyakṣāḥ sagaṇā jātamanyavaḥ
08,014.019a uhyamānā rathāśvais te pattayaś ca jighāṃsavaḥ
08,014.019c samabhyadhāvann asyanto vividhaṃ kṣipram āyudham
08,014.020a tadāyudhamahāvarṣaṃ kṣiptaṃ yodhamahāmbudaiḥ
08,014.020c vyadhaman niśitair bāṇaiḥ kṣipram arjunamārutaḥ
08,014.021a sāśvapattidviparathaṃ mahāśastraugham aplavam
08,014.021c sahasā saṃtitīrṣantaṃ pārthaṃ śastrāstrasetunā
08,014.022a athābravīd vāsudevaḥ pārthaṃ kiṃ krīḍase 'nagha
08,014.022b*0104_01 ete balādhikāḥ prāptāḥ pārtha kiṃ krīḍase 'nagha
08,014.022c saṃśaptakān pramathyaitāṃs tataḥ karṇavadhe tvara
08,014.023a tathety uktvārjunaḥ kṣipraṃ śiṣṭān saṃśaptakāṃs tadā
08,014.023c ākṣipya śastreṇa balād daityān indra ivāvadhīt
08,014.024a ādadhat saṃdadhan neṣūn dṛṣṭaḥ kaiś cid raṇe 'rjunaḥ
08,014.024c vimuñcan vā śarāñ śīghraṃ dṛśyate sma hi kair api
08,014.025a āścaryam iti govindo bruvann aśvān acodayat
08,014.025c haṃsāṃsagaurās te senāṃ haṃsāḥ sara ivāviśan
08,014.025d*0105_01 tatas te haṃsasadṛśās turagā vātaraṃhasaḥ
08,014.025d*0105_02 tāṃ senāṃ viviśur hṛṣṭā haṃsā iva mahat saraḥ
08,014.026a tataḥ saṃgrāmabhūmiṃ tāṃ vartamāne janakṣaye
08,014.026c avekṣamāṇo govindaḥ savyasācinam abravīt
08,014.027a eṣa pārtha mahāraudro vartate bharatakṣayaḥ
08,014.027c pṛthivyāṃ pārthivānāṃ vai duryodhanakṛte mahān
08,014.028a paśya bhārata cāpāni rukmapṛṣṭhāni dhanvinām
08,014.028c mahatām apaviddhāni kalāpān iṣudhīs tathā
08,014.029a jātarūpamayaiḥ puṅkhaiḥ śarāṃś ca nataparvaṇaḥ
08,014.029c tailadhautāṃś ca nārācān nirmuktān iva pannagān
08,014.030a hastidantatsarūn khaḍgāñ jātarūpapariṣkṛtān
08,014.030c ākīrṇāṃs tomarāṃś cāpāṃś citrān hemavibhūṣitān
08,014.030d*0106_01 daṇḍān kanakacitrāṃś ca saṃvṛttā raṇabhūmayaḥ
08,014.031a varmāṇi cāpaviddhāni rukmapṛṣṭhāni bhārata
08,014.031c suvarṇavikṛtān prāsāñ śaktīḥ kanakabhūṣitāḥ
08,014.032a jāmbūnadamayaiḥ paṭṭair baddhāś ca vipulā gadāḥ
08,014.032c jātarūpamayīś carṣṭīḥ paṭṭiśān hemabhūṣitān
08,014.033a daṇḍaiḥ kanakacitraiś ca vipraviddhān paraśvadhān
08,014.033b*0107_01 parighān bhiṇḍipālāṃś ca bhuśuṇḍīḥ kuṇapān api
08,014.033c ayaskuśāntān patitān musalāni gurūṇi ca
08,014.034a śataghnīḥ paśya citrāś ca vipulān parighāṃs tathā
08,014.034c cakrāṇi cāpaviddhāni mudgarāṃś ca bahūn raṇe
08,014.035a nānāvidhāni śastrāṇi pragṛhya jayagṛddhinaḥ
08,014.035c jīvanta iva lakṣyante gatasattvās tarasvinaḥ
08,014.036a gadāvimathitair gātrair musalair bhinnamastakān
08,014.036c gajavājirathakṣuṇṇān paśya yodhān sahasraśaḥ
08,014.037a manuṣyagajavājīnāṃ śaraśaktyṛṣṭitomaraiḥ
08,014.037c nistriṃśaiḥ paṭṭiśaiḥ prāsair nakharair laguḍair api
08,014.038a śarīrair bahudhā bhinnaiḥ śoṇitaughapariplutaiḥ
08,014.038c gatāsubhir amitraghna saṃvṛtā raṇabhūmayaḥ
08,014.039a bāhubhiś candanādigdhaiḥ sāṅgadaiḥ śubhabhūṣaṇaiḥ
08,014.039c satalatraiḥ sakeyūrair bhāti bhārata medinī
08,014.040a sāṅgulitrair bhujāgraiś ca vipraviddhair alaṃkṛtaiḥ
08,014.040c hastihastopamaiś chinnair ūrubhiś ca tarasvinām
08,014.041a baddhacūḍāmaṇivaraiḥ śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ
08,014.041c nikṛttair vṛṣabhākṣāṇāṃ virājati vasuṃdharā
08,014.042a kabandhaiḥ śoṇitādigdhaiś chinnagātraśirodharaiḥ
08,014.042c bhūr bhāti bharataśreṣṭha śāntārcirbhir ivāgnibhiḥ
08,014.043a rathān bahuvidhān bhagnān hemakiṅkiṇinaḥ śubhān
08,014.043c aśvāṃś ca bahudhā paśya śoṇitena pariplutān
08,014.043d*0108_01 anukarṣān upāsaṅgān patākā vividhān dhvajān
08,014.044a yodhānāṃ ca mahāśaṅkhān pāṇḍurāṃś ca prakīrṇakān
08,014.044c nirastajihvān mātaṅgāñ śayānān parvatopamān
08,014.045a vaijayantīvicitrāṃś ca hatāṃś ca gajayodhinaḥ
08,014.045c vāraṇānāṃ paristomān suyuktāmbarakambalān
08,014.046a vipāṭitā vicitrāś ca rūpacitrāḥ kuthās tathā
08,014.046c bhinnāś ca bahudhā ghaṇṭāḥ patadbhiś cūrṇitā gajaiḥ
08,014.047a vaiḍūryamaṇidaṇḍāṃś ca patitān aṅkuśān bhuvi
08,014.047b*0109_01 aśvānāṃ ca yugāpīḍān ratnacitrān uraśchadān
08,014.047c baddhāḥ sādidhvajāgreṣu suvarṇavikṛtāḥ kaśāḥ
08,014.048a vicitrān maṇicitrāṃś ca jātarūpapariṣkṛtān
08,014.048c aśvāstaraparistomān rāṅkavān patitān bhuvi
08,014.049a cūḍāmaṇīn narendrāṇāṃ vicitrāḥ kāñcanasrajaḥ
08,014.049c chatrāṇi cāpaviddhāni cāmaravyajanāni ca
08,014.050a candranakṣatrabhāsaiś ca vadanaiś cārukuṇḍalaiḥ
08,014.050c kḷptaśmaśrubhir atyarthaṃ vīrāṇāṃ samalaṃkṛtaiḥ
08,014.050e vadanaiḥ paśya saṃchannāṃ mahīṃ śoṇitakardamām
08,014.050f*0110_01 kumudotpalapatrāṇāṃ ṣaṇḍaiḥ phullair yathā saraḥ
08,014.050f*0110_02 tathā mahībhṛtāṃ vaktraiḥ kumudotpalasaṃnibhaiḥ
08,014.050f*0110_03 tārāgaṇavicitrasya nirmalendudyutitviṣaḥ
08,014.050f*0110_04 paśya gāṃ nabhasas tulyāṃ grahanakṣatramālinaḥ
08,014.051a sajīvāṃś ca narān paśya kūjamānān samantataḥ
08,014.051c upāsyamānān bahubhir nyastaśastrair viśāṃ pate
08,014.052a jñātibhiḥ sahitais tatra rodamānair muhur muhuḥ
08,014.052c vyutkrāntān aparān yodhāṃś chādayitvā tarasvinaḥ
08,014.052e punar yuddhāya gacchanti jayagṛddhāḥ pramanyavaḥ
08,014.053a apare tatra tatraiva paridhāvanti māninaḥ
08,014.053c jñātibhiḥ patitaiḥ śūrair yācyamānās tathodakam
08,014.054a jalārthaṃ ca gatāḥ ke cin niṣprāṇā bahavo 'rjuna
08,014.054c saṃnivṛttāś ca te śūrās tān dṛṣṭvaiva vicetasaḥ
08,014.055a jalaṃ dṛṣṭvā pradhāvanti krośamānāḥ parasparam
08,014.055c jalaṃ pītvā mṛtān paśya pibato 'nyāṃś ca bhārata
08,014.056a parityajya priyān anye bāndhavān bāndhavapriya
08,014.056c vyutkrāntāḥ samadṛśyanta tatra tatra mahāraṇe
08,014.057a paśyāparān naraśreṣṭha saṃdaṣṭauṣṭhapuṭān punaḥ
08,014.057c bhrukuṭīkuṭilair vaktraiḥ prekṣamāṇān samantataḥ
08,014.057d*0111_01 evaṃ bruvaṃs tadā kṛṣṇo yayau yena yudhiṣṭhiraḥ
08,014.057d*0111_02 arjunaś cāpi nṛpater darśanārthaṃ mahāraṇe
08,014.057d*0112_01 yāhi yāhīti govindaṃ muhur muhur acodayat
08,014.057d*0113_01 tāṃ yuddhabhūmiṃ pārthasya darśayitvā ca mādhavaḥ
08,014.058a etat tavaivānurūpaṃ karmārjuna mahāhave
08,014.058c divi vā devarājasya tvayā yat kṛtam āhave
08,014.059a evaṃ tāṃ darśayan kṛṣṇo yuddhabhūmiṃ kirīṭine
08,014.059c gacchann evāśṛṇoc chabdaṃ duryodhanabale mahat
08,014.060a śaṅkhadundubhinirghoṣān bherīpaṇavamiśritān
08,014.060c rathāśvagajanādāṃś ca śastraśabdāṃś ca dāruṇān
08,014.061a praviśya tad balaṃ kṛṣṇas turagair vātavegibhiḥ
08,014.061c pāṇḍyenābhyarditāṃ senāṃ tvadīyāṃ vīkṣya dhiṣṭhitaḥ
08,014.062a sa hi nānāvidhair bāṇair iṣvāsapravaro yudhi
08,014.062c nyahanad dviṣatāṃ vrātān gatāsūn antako yathā
08,014.063a gajavājimanuṣyāṇāṃ śarīrāṇi śitaiḥ śaraiḥ
08,014.063c bhittvā praharatāṃ śreṣṭho videhāsūṃś cakāra saḥ
08,014.064a śatrupravīrair astāni nānāśastrāṇi sāyakaiḥ
08,014.064c bhittvā tān ahanat pāṇḍyaḥ śatrūñ śakra ivāsurān
08,015.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,015.001a proktas tvayā pūrvam eva pravīro lokaviśrutaḥ
08,015.001c na tv asya karma saṃgrāme tvayā saṃjaya kīrtitam
08,015.002a tasya vistarato brūhi pravīrasyādya vikramam
08,015.002c śikṣāṃ prabhāvaṃ vīryaṃ ca pramāṇaṃ darpam eva ca
08,015.003 saṃjaya uvāca
08,015.003a droṇabhīṣmakṛpadrauṇikarṇārjunajanārdanān
08,015.003c samāptavidyān dhanuṣi śreṣṭhān yān manyase yudhi
08,015.003d*0114_01 yo hy ākṣipati vīryeṇa sarvān etān mahārathān
08,015.003d*0114_02 na mene cātmanā tulyaṃ kaṃ cid eva nareśvaram
08,015.004a tulyatā karṇabhīṣmābhyām ātmano yena dṛśyate
08,015.004c vāsudevārjunābhyāṃ ca nyūnatāṃ nātmanīcchati
08,015.005a sa pāṇḍyo nṛpatiśreṣṭhaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
08,015.005c karṇasyānīkam avadhīt paribhūta ivāntakaḥ
08,015.006a tad udīrṇarathāśvaṃ ca pattipravarakuñjaram
08,015.006c kulālacakravad bhrāntaṃ pāṇḍyenādhiṣṭhitaṃ balam
08,015.007a vyaśvasūtadhvajarathān vipraviddhāyudhān ripūn
08,015.007c samyag astaiḥ śaraiḥ pāṇḍyo vāyur meghān ivākṣipat
08,015.008a dviradān prahataprothān vipatākadhvajāyudhān
08,015.008c sapādarakṣān avadhīd vajreṇārīn ivārihā
08,015.009a saśaktiprāsatūṇīrān aśvārohān hayān api
08,015.009c pulindakhaśabāhlīkān niṣādān dhrakataṅgaṇān
08,015.010a dākṣiṇātyāṃś ca bhojāṃś ca krūrān saṃgrāmakarkaśān
08,015.010c viśastrakavacān bāṇaiḥ kṛtvā pāṇḍyo 'karod vyasūn
08,015.011a caturaṅgaṃ balaṃ bāṇair nighnantaṃ pāṇḍyam āhave
08,015.011c dṛṣṭvā drauṇir asaṃbhrāntam asaṃbhrāntataro 'bhyayāt
08,015.012a ābhāṣya cainaṃ madhuram abhi nṛtyann abhītavat
08,015.012c prāha praharatāṃ śreṣṭhaḥ smitapūrvaṃ samāhvayan
08,015.013a rājan kamalapatrākṣa pradhānāyudhavāhana
08,015.013c vajrasaṃhananaprakhya pradhānabalapauruṣa
08,015.014a muṣṭiśliṣṭāyudhābhyāṃ ca vyāyatābhyāṃ mahad dhanuḥ
08,015.014c dorbhyāṃ visphārayan bhāsi mahājaladavad bhṛśam
08,015.015a śaravarṣair mahāvegair amitrān abhivarṣataḥ
08,015.015c mad anyaṃ nānupaśyāmi prativīraṃ tavāhave
08,015.016a rathadviradapattyaśvān ekaḥ pramathase bahūn
08,015.016c mṛgasaṃghān ivāraṇye vibhīr bhīmabalo hariḥ
08,015.017a mahatā rathaghoṣeṇa divaṃ bhūmiṃ ca nādayan
08,015.017c varṣānte sasyahā pītho bhābhir āpūrayann iva
08,015.018a saṃspṛśānaḥ śarāṃs tīkṣṇāṃs tūṇād āśīviṣopamān
08,015.018c mayaivaikena yudhyasva tryambakeṇāndhako yathā
08,015.019a evam uktas tathety uktvā prahareti ca tāḍitaḥ
08,015.019c karṇinā droṇatanayaṃ vivyādha malayadhvajaḥ
08,015.020a marmabhedibhir atyugrair bāṇair agniśikhopamaiḥ
08,015.020c smayann abhyahanad drauṇiḥ pāṇḍyam ācāryasattamaḥ
08,015.021a tato navāparāṃs tīkṣṇān nārācān kaṅkavāsasaḥ
08,015.021c gatyā daśamyā saṃyuktān aśvatthāmā vyavāsṛjat
08,015.022a teṣāṃ pañcācchinat pāṇḍyaḥ pañcabhir niśitaiḥ śaraiḥ
08,015.022c catvāro 'bhyāhanan vāhān āśu te vyasavo 'bhavan
08,015.023a atha droṇasutasyeṣūṃs tāṃś chittvā niśitaiḥ śaraiḥ
08,015.023c dhanurjyāṃ vitatāṃ pāṇḍyaś cicchedādityavarcasaḥ
08,015.024a vijyaṃ dhanur athādhijyaṃ kṛtvā drauṇir amitrahā
08,015.024b*0115_01 prekṣya cāśu rathe yuktān narair anyān hayottamān
08,015.024c tataḥ śarasahasrāṇi preṣayām āsa pāṇḍyataḥ
08,015.024e iṣusaṃbādham ākāśam akarod diśa eva ca
08,015.025a tatas tān asyataḥ sarvān drauṇer bāṇān mahātmanaḥ
08,015.025c jānāno 'py akṣayān pāṇḍyo 'śātayat puruṣarṣabhaḥ
08,015.026a prahitāṃs tān prayatnena chittvā drauṇer iṣūn ariḥ
08,015.026c cakrarakṣau tatas tasya prāṇudan niśitaiḥ śaraiḥ
08,015.027a athārer lāghavaṃ dṛṣṭvā maṇḍalīkṛtakārmukaḥ
08,015.027c prāsyad droṇasuto bāṇān vṛṣṭiṃ pūṣānujo yathā
08,015.028a aṣṭāv aṣṭagavāny ūhuḥ śakaṭāni yad āyudham
08,015.028c ahnas tad aṣṭabhāgena drauṇiś cikṣepa māriṣa
08,015.029a tam antakam iva kruddham antakālāntakopamam
08,015.029c ye ye dadṛśire tatra visaṃjñāḥ prāyaśo 'bhavan
08,015.030a parjanya iva gharmānte vṛṣṭyā sādridrumāṃ mahīm
08,015.030c ācāryaputras tāṃ senāṃ bāṇavṛṣṭyābhyavīvṛṣat
08,015.031a drauṇiparjanyamuktāṃ tāṃ bāṇavṛṣṭiṃ suduḥsahām
08,015.031c vāyavyāstreṇa sa kṣipraṃ ruddhvā pāṇḍyānilo 'nadat
08,015.032a tasya nānadataḥ ketuṃ candanāgurubhūṣitam
08,015.032c malayapratimaṃ drauṇiś chittvāśvāṃś caturo 'hanat
08,015.033a sūtam ekeṣuṇā hatvā mahājaladanisvanam
08,015.033c dhanuś chittvārdhacandreṇa vyadhamat tilaśo ratham
08,015.034a astrair astrāṇi saṃvārya chittvā sarvāyudhāni ca
08,015.034c prāptam apy ahitaṃ drauṇir na jaghāna raṇepsayā
08,015.034d*0116_01 etasminn antare karṇo gajānīkam upādravat
08,015.034d*0116_02 drāvayām āsa sa tadā pāṇḍavānāṃ mahad balam
08,015.034d*0116_03 virathān rathinaś cakre gajān aśvāṃś ca bhārata
08,015.034d*0116_04 gajān bahubhir ānarchac charaiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,015.034d*0116_05 atha drauṇir maheṣvāsaḥ pāṇḍyaṃ śatrunibarhaṇam
08,015.034d*0116_06 virathaṃ rathināṃ śreṣṭhaṃ nāhanad yuddhakāṅkṣayā
08,015.035a hateśvaro dantivaraḥ sukalpitas; tvarābhisṛṣṭaḥ pratiśarmago balī
08,015.035b*0117_01 tam ādravad drauṇiśarāhatas tvarañ
08,015.035b*0117_02 javena kṛtvā pratihastigarjitam
08,015.035b*0117_03 taṃ vāraṇaṃ vāraṇayuddhakovido
08,015.035b*0117_04 dvipottamaṃ parvatasānusaṃnibham
08,015.035c tam adhyatiṣṭhan malayeśvaro mahān; yathādriśṛṅgaṃ harir unnadaṃs tathā
08,015.036a sa tomaraṃ bhāskararaśmisaṃnibhaṃ; balāstrasargottamayatnamanyubhiḥ
08,015.036c sasarja śīghraṃ pratipīḍayan gajaṃ; guroḥ sutāyādripatīśvaro nadan
08,015.037a maṇipratānottamavajrahāṭakair; alaṃkṛtaṃ cāṃśukamālyamauktikaiḥ
08,015.037c hato 'sy asāv ity asakṛn mudā nadan; parābhinad drauṇivarāṅgabhūṣaṇam
08,015.038a tad arkacandragrahapāvakatviṣaṃ; bhṛśābhighātāt patitaṃ vicūrṇitam
08,015.038c mahendravajrābhihataṃ mahāvanaṃ; yathādriśṛṅgaṃ dharaṇītale tathā
08,015.039a tataḥ prajajvāla pareṇa manyunā; padāhato nāgapatir yathā tathā
08,015.039c samādadhe cāntakadaṇḍasaṃnibhān; iṣūn amitrāntakarāṃś caturdaśa
08,015.040a dvipasya pādāgrakarān sa pañcabhir; nṛpasya bāhū ca śiro 'tha ca tribhiḥ
08,015.040c jaghāna ṣaḍbhiḥ ṣaḍ ṛtūttamatviṣaḥ; sa pāṇḍyarājānucarān mahārathān
08,015.041a sudīrghavṛttau varacandanokṣitau; suvarṇamuktāmaṇivajrabhūṣitau
08,015.041c bhujau dharāyāṃ patitau nṛpasya tau; viveṣṭatus tārkṣyahatāv ivoragau
08,015.042a śiraś ca tat pūrṇaśaśiprabhānanaṃ; saroṣatāmrāyatanetram unnasam
08,015.042c kṣitau vibabhrāja patat sakuṇḍalaṃ; viśākhayor madhyagataḥ śaśī yathā
08,015.042d*0118_01 sa tu dvipaḥ pañcabhir uttameṣubhiḥ
08,015.042d*0118_02 kṛtaḥ ṣaḍaṃśaś caturo nṛpas tribhiḥ
08,015.042d*0118_03 kṛto daśāṃśaḥ kuśalena yudhyatā
08,015.042d*0118_04 yathā havis tad daśadaivataṃ tathā
08,015.042d*0118_05 sa pādaśo rākṣasabhojanān bahūn
08,015.042d*0118_06 pradāya pāṇḍyo 'śvamanuṣyakuñjarān
08,015.042d*0118_07 svadhām ivāpya jvalanaḥ pitṛpriyas
08,015.042d*0118_08 tataḥ praśāntaḥ salilapravāhataḥ
08,015.043a samāptavidyaṃ tu guroḥ sutaṃ nṛpaḥ; samāptakarmāṇam upetya te sutaḥ
08,015.043c suhṛdvṛto 'tyartham apūjayan mudā; jite balau viṣṇum ivāmareśvaraḥ
08,016.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,016.001a pāṇḍye hate kim akarod arjuno yudhi saṃjaya
08,016.001c ekavīreṇa karṇena drāviteṣu pareṣu ca
08,016.002a samāptavidyo balavān yukto vīraś ca pāṇḍavaḥ
08,016.002c sarvabhūteṣv anujñātaḥ śaṃkareṇa mahātmanā
08,016.003a tasmān mahad bhayaṃ tīvram amitraghnād dhanaṃjayāt
08,016.003c sa yat tatrākarot pārthas tan mamācakṣva saṃjaya
08,016.004 saṃjaya uvāca
08,016.004a hate pāṇḍye 'rjunaṃ kṛṣṇas tvarann āha vaco hitam
08,016.004c paśyātimānyaṃ rājānam apayātāṃś ca pāṇḍavān
08,016.005a aśvatthāmnaś ca saṃkalpād dhatāḥ karṇena sṛñjayāḥ
08,016.005c tathāśvanaranāgānāṃ kṛtaṃ ca kadanaṃ mahat
08,016.005e ity ācaṣṭa sudurdharṣo vāsudevaḥ kirīṭine
08,016.006a etac chrutvā ca dṛṣṭvā ca bhrātur ghoraṃ mahad bhayam
08,016.006c vāhayāśvān hṛṣīkeśa kṣipram ity āha pāṇḍavaḥ
08,016.007a tataḥ prāyād dhṛṣīkeśo rathenāpratiyodhinā
08,016.007b*0119_01 tadā reṇuḥ samabhavat punas tatra mahāraṇe
08,016.007c dāruṇaś ca punas tatra prādurāsīt samāgamaḥ
08,016.007d*0120_01 tataḥ punaḥ samājagmur abhītāḥ kurupāṇḍavāḥ
08,016.007d*0120_02 bhīmasenamukhāḥ pārthāḥ sūtaputramukhā vayam
08,016.008a tataḥ pravavṛte bhūyaḥ saṃgrāmo rājasattama
08,016.008c karṇasya pāṇḍavānāṃ ca yamarāṣṭravivardhanaḥ
08,016.009a dhanūṃṣi bāṇān parighān asitomarapaṭṭiśān
08,016.009c musalāni bhuśuṇḍīś ca śaktiṛṣṭiparaśvadhān
08,016.010a gadāḥ prāsān asīn kuntān bhiṇḍipālān mahāṅkuśān
08,016.010c pragṛhya kṣipram āpetuḥ parasparajigīṣayā
08,016.011a bāṇajyātalaśabdena dyāṃ diśaḥ pradiśo viyat
08,016.011c pṛthivīṃ nemighoṣeṇa nādayanto 'bhyayuḥ parān
08,016.012a tena śabdena mahatā saṃhṛṣṭāś cakrur āhavam
08,016.012c vīrā vīrair mahāghoraṃ kalahāntaṃ titīrṣavaḥ
08,016.013a jyātalatradhanuḥśabdāḥ kuñjarāṇāṃ ca bṛṃhitam
08,016.013c tāḍitānāṃ ca patatāṃ ninādaḥ sumahān abhūt
08,016.014a bāṇaśabdāṃś ca vividhāñ śūrāṇām abhigarjatām
08,016.014c śrutvā śabdaṃ bhṛśaṃ tresur jaghnur mamluś ca bhārata
08,016.015a teṣāṃ nānadyatāṃ caiva śastravṛṣṭiṃ ca muñcatām
08,016.015c bahūn ādhirathiḥ karṇaḥ pramamātha raṇeṣubhiḥ
08,016.016a pañca pāñcālavīrāṇāṃ rathān daśa ca pañca ca
08,016.016c sāśvasūtadhvajān karṇaḥ śarair ninye yamakṣayam
08,016.017a yodhamukhyā mahāvīryāḥ pāṇḍūnāṃ karṇam āhave
08,016.017c śīghrāstrā divam āvṛtya parivavruḥ samantataḥ
08,016.018a tataḥ karṇo dviṣatsenāṃ śaravarṣair viloḍayan
08,016.018c vijagāhe 'ṇḍajāpūrṇāṃ padminīm iva yūthapaḥ
08,016.019a dviṣanmadhyam avaskandya rādheyo dhanur uttamam
08,016.019c vidhunvānaḥ śitair bāṇaiḥ śirāṃsy unmathya pātayat
08,016.019d*0121_01 hastinaḥ sumahāmātrān sāśvārohān hayān api
08,016.019d*0121_02 rathino 'py ekabāṇena bhramataś cāvapātayat
08,016.020a carmavarmāṇi saṃchindya nirvāpam iva dehinām
08,016.020c viṣehur nāsya saṃparkaṃ dvitīyasya patatriṇaḥ
08,016.021a varmadehāsumathanair dhanuṣaḥ pracyutaiḥ śaraiḥ
08,016.021c maurvyā talatrair nyavadhīt kaśayā vājino yathā
08,016.022a pāṇḍusṛñjayapāñcālāñ śaragocaram ānayat
08,016.022c mamarda karṇas tarasā siṃho mṛgagaṇān iva
08,016.023a tataḥ pāñcālaputrāś ca draupadeyāś ca māriṣa
08,016.023c yamau ca yuyudhānaś ca sahitāḥ karṇam abhyayuḥ
08,016.024a vyāyacchamānāḥ subhṛśaṃ kurupāṇḍavasṛñjayāḥ
08,016.024c priyān asūn raṇe tyaktvā yodhā jagmuḥ parasparam
08,016.025a susaṃnaddhāḥ kavacinaḥ saśirastrāṇabhūṣaṇāḥ
08,016.025c gadābhir musalaiś cānye parighaiś ca mahārathāḥ
08,016.026a samabhyadhāvanta bhṛśaṃ devā daṇḍair ivodyataiḥ
08,016.026c nadantaś cāhvayantaś ca pravalgantaś ca māriṣa
08,016.027a tato nijaghnur anyonyaṃ petuś cāhavatāḍitāḥ
08,016.027c vamanto rudhiraṃ gātrair vimastiṣkekṣaṇā yudhi
08,016.028a dantapūrṇaiḥ sarudhirair vaktrair dāḍimasaṃnibhaiḥ
08,016.028c jīvanta iva cāpy ete tasthuḥ śastropabṛṃhitāḥ
08,016.029a parasparaṃ cāpy apare paṭṭiśair asibhis tathā
08,016.029c śaktibhir bhiṇḍipālaiś ca nakharaprāsatomaraiḥ
08,016.030a tatakṣuś cicchiduś cānye bibhiduś cikṣipus tathā
08,016.030c saṃcakartuś ca jaghnuś ca kruddhā nirbibhiduś ca ha
08,016.031a petur anyonyanihatā vyasavo rudhirokṣitāḥ
08,016.031c kṣarantaḥ svarasaṃ raktaṃ prakṛtāś candanā iva
08,016.032a rathai rathā vinihatā hastinaś cāpi hastibhiḥ
08,016.032c narā naravaraiḥ petur aśvāś cāśvaiḥ sahasraśaḥ
08,016.033a dhvajāḥ śirāṃsi cchatrāṇi dvipahastā nṛṇāṃ bhujāḥ
08,016.033c kṣurair bhallārdhacandraiś ca chinnāḥ śastrāṇi tatyajuḥ
08,016.033d*0122_01 vadhyatāṃ dāruṇaḥ śabdaḥ patatāṃ stanatām api
08,016.033d*0122_02 narāśvebharathānāṃ hi narāśvebharathais tadā
08,016.034a narāṃś ca nāgāṃś ca rathān hayān mamṛdur āhave
08,016.034b*0123_01 tathā hatā rathāḥ petur aśvārohaiḥ sahasraśaḥ
08,016.034c aśvārohair hatāḥ śūrāś chinnahastāś ca dantinaḥ
08,016.035a sapatākā dhvajāḥ petur viśīrṇā iva parvatāḥ
08,016.035c pattibhiś ca samāplutya dviradāḥ syandanās tathā
08,016.036a prahatā hanyamānāś ca patitāś caiva sarvaśaḥ
08,016.036c aśvārohāḥ samāsādya tvaritāḥ pattibhir hatāḥ
08,016.036e sādibhiḥ pattisaṃghāś ca nihatā yudhi śerate
08,016.037a mṛditānīva padmāni pramlānā iva ca srajaḥ
08,016.037c hatānāṃ vadanāny āsan gātrāṇi ca mahāmate
08,016.038a rūpāṇy atyarthakāmyāni dviradāśvanṛṇāṃ nṛpa
08,016.038c samunnānīva vastrāṇi prāpur durdarśatāṃ param
08,016.038d*0124_01 tathaiva mukhavarṇaś ca keṣāṃ cit tatra dṛśyate
08,016.038d*0124_02 madād iva prasuptānāṃ vikṣiptābharaṇasrajām
08,017.001 saṃjaya uvāca
08,017.001a hastibhis tu mahāmātrās tava putreṇa coditāḥ
08,017.001c dhṛṣṭadyumnaṃ jighāṃsantaḥ kruddhāḥ pārṣatam abhyayuḥ
08,017.002a prācyāś ca dākṣiṇātyāś ca pravīrā gajayodhinaḥ
08,017.002c aṅgā vaṅgāś ca puṇḍrāś ca māgadhās tāmraliptakāḥ
08,017.003a mekalāḥ kośalā madrā daśārṇā niṣadhās tathā
08,017.003c gajayuddheṣu kuśalāḥ kaliṅgaiḥ saha bhārata
08,017.004a śaratomaranārācair vṛṣṭimanta ivāmbudāḥ
08,017.004c siṣicus te tataḥ sarve pāñcālācalam āhave
08,017.005a tān saṃmimardiṣur nāgān pārṣṇyaṅguṣṭhāṅkuśair bhṛśam
08,017.005c pothitān pārṣato bāṇair nārācaiś cābhyavīvṛṣat
08,017.006a ekaikaṃ daśabhiḥ ṣaḍbhir aṣṭābhir api bhārata
08,017.006c dviradān abhivivyādha kṣiptair girinibhāñ śaraiḥ
08,017.006e pracchādyamāno dviradair meghair iva divākaraḥ
08,017.007a paryāsuḥ pāṇḍupāñcālā nadanto niśitāyudhāḥ
08,017.007c tān nāgān abhivarṣanto jyātantrīśaranāditaiḥ
08,017.007d*0125_01 vīranṛtyaṃ pranṛtyantaḥ śūratālapracoditaiḥ
08,017.008a nakulaḥ sahadevaś ca draupadeyāḥ prabhadrakāḥ
08,017.008c sātyakiś ca śikhaṇḍī ca cekitānaś ca vīryavān
08,017.008d*0126_01 samantāt siṣicur vīrā meghās toyair ivācalān
08,017.009a te mlecchaiḥ preṣitā nāgā narān aśvān rathān api
08,017.009c hastair ākṣipya mamṛduḥ padbhiś cāpy atimanyavaḥ
08,017.010a bibhiduś ca viṣāṇāgraiḥ samākṣipya ca cikṣipuḥ
08,017.010c viṣāṇalagnaiś cāpy anye paripetur vibhīṣaṇāḥ
08,017.011a pramukhe vartamānaṃ tu dvipaṃ vaṅgasya sātyakiḥ
08,017.011c nārācenogravegena bhittvā marmaṇy apātayat
08,017.012a tasyāvarjitanāgasya dviradād utpatiṣyataḥ
08,017.012c nārācenābhinad vakṣaḥ so 'patad bhuvi sātyakeḥ
08,017.013a puṇḍrasyāpatato nāgaṃ calantam iva parvatam
08,017.013c sahadevaḥ prayatnāt tair nārācair vyahanat tribhiḥ
08,017.014a vipatākaṃ viyantāraṃ vivarmadhvajajīvitam
08,017.014c taṃ kṛtvā dviradaṃ bhūyaḥ sahadevo 'ṅgam abhyagāt
08,017.015a sahadevaṃ tu nakulo vārayitvāṅgam ārdayat
08,017.015c nārācair yamadaṇḍābhais tribhir nāgaṃ śatena ca
08,017.016a divākarakaraprakhyān aṅgaś cikṣepa tomarān
08,017.016c nakulāya śatāny aṣṭau tridhaikaikaṃ tu so 'cchinat
08,017.017a tathārdhacandreṇa śiras tasya ciccheda pāṇḍavaḥ
08,017.017c sa papāta hato mlecchas tenaiva saha dantinā
08,017.018a ācāryaputre nihate hastiśikṣāviśārade
08,017.018c aṅgāḥ kruddhā mahāmātrā nāgair nakulam abhyayuḥ
08,017.019a calatpatākaiḥ pramukhair hemakakṣyātanucchadaiḥ
08,017.019c mimardiśantas tvaritāḥ pradīptair iva parvataiḥ
08,017.020a mekalotkalakāliṅgā niṣādās tāmraliptakāḥ
08,017.020c śaratomaravarṣāṇi vimuñcanto jighāṃsavaḥ
08,017.021a taiś chādyamānaṃ nakulaṃ divākaram ivāmbudaiḥ
08,017.021c pari petuḥ susaṃrabdhāḥ pāṇḍupāñcālasomakāḥ
08,017.022a tatas tad abhavad yuddhaṃ rathināṃ hastibhiḥ saha
08,017.022c sṛjatāṃ śaravarṣāṇi tomarāṃś ca sahasraśaḥ
08,017.023a nāgānāṃ prasphuṭuḥ kumbhā marmāṇi vividhāni ca
08,017.023c dantāś caivātividdhānāṃ nārācair bhūṣaṇāni ca
08,017.024a teṣām aṣṭau mahānāgāṃś catuḥṣaṣṭyā sutejanaiḥ
08,017.024c sahadevo jaghānāśu te petuḥ saha sādibhiḥ
08,017.025a añjogatibhir āyamya prayatnād dhanur uttamam
08,017.025c nārācair ahanan nāgān nakulaḥ kuranandana
08,017.026a tataḥ śaineyapāñcālyau draupadeyāḥ prabhadrakāḥ
08,017.026c śikhaṇḍī ca mahānāgān siṣicuḥ śaravṛṣṭibhiḥ
08,017.027a te pāṇḍuyodhāmbudharaiḥ śatrudviradaparvatāḥ
08,017.027c bāṇavarṣair hatāḥ petur vajravarṣair ivācalāḥ
08,017.028a evaṃ hatvā tava gajāṃs te pāṇḍunarakuñjarāḥ
08,017.028c drutaṃ senām avaikṣanta bhinnakūlām ivāpagām
08,017.029a te tāṃ senām avālokya pāṇḍuputrasya sainikāḥ
08,017.029c vikṣobhayitvā ca punaḥ karṇam evābhidudruvuḥ
08,017.030a sahadevaṃ tataḥ kruddhaṃ dahantaṃ tava vāhinīm
08,017.030c duḥśāsano mahārāja bhrātā bhrātaram abhyayāt
08,017.031a tau sametau mahāyuddhe dṛṣṭvā tatra narādhipāḥ
08,017.031c siṃhanādaravāṃś cakrur vāsāṃsy ādudhuvuś ca ha
08,017.032a tato bhārata kruddhena tava putreṇa dhanvinā
08,017.032c pāṇḍuputras tribhir bāṇair vakṣasy abhihato balī
08,017.033a sahadevas tato rājan nārācena tavātmajam
08,017.033c viddhvā vivyādha saptatyā sārathiṃ ca tribhis tribhiḥ
08,017.034a duḥśāsanas tadā rājaṃś chittvā cāpaṃ mahāhave
08,017.034c sahadevaṃ trisaptatyā bāhvor urasi cārdayat
08,017.035a sahadevas tataḥ kruddhaḥ khaḍgaṃ gṛhya mahāhave
08,017.035c vyāvidhyata yudhāṃ śreṣṭhaḥ śrīmāṃs tava sutaṃ prati
08,017.036a samārgaṇagaṇaṃ cāpaṃ chittvā tasya mahān asiḥ
08,017.036c nipapāta tato bhūmau cyutaḥ sarpa ivāmbarāt
08,017.037a athānyad dhanur ādāya sahadevaḥ pratāpavān
08,017.037c duḥśāsanāya cikṣepa bāṇam antakaraṃ tataḥ
08,017.038a tam āpatantaṃ viśikhaṃ yamadaṇḍopamatviṣam
08,017.038c khaḍgena śitadhāreṇa dvidhā ciccheda kauravaḥ
08,017.038d*0127_01 tatas taṃ niśitaṃ khaḍgam āvidhya yudhi satvaraḥ
08,017.038d*0127_02 dhanuś cānyat samādāya śaraṃ jagrāha vīryavān
08,017.039a tam āpatantaṃ sahasā nistriṃśaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
08,017.039c pātayām āsa samare sahadevo hasann iva
08,017.040a tato bāṇāṃś catuḥṣaṣṭiṃ tava putro mahāraṇe
08,017.040c sahadevarathe tūrṇaṃ pātayām āsa bhārata
08,017.041a tāñ śarān samare rājan vegenāpatato bahūn
08,017.041c ekaikaṃ pañcabhir bāṇaiḥ sahadevo nyakṛntata
08,017.042a sa nivārya mahābāṇāṃs tava putreṇa preṣitān
08,017.042c athāsmai subahūn bāṇān mādrīputraḥ samācinot
08,017.042c*0128_01 **** **** preṣayām āsa saṃyuge
08,017.042c*0128_02 tān bāṇāṃs tava putro 'pi chittvaikaikaṃ tribhiḥ śaraiḥ
08,017.042c*0128_03 nanāda sumahānādaṃ dārayāṇo vasuṃdharām
08,017.042c*0128_04 tato duḥśāsano rājan viddhvā pāṇḍusutaṃ raṇe
08,017.042c*0128_05 sārathiṃ navabhir bāṇair
08,017.043a tataḥ kruddho mahārāja sahadevaḥ pratāpavān
08,017.043c samādhatta śaraṃ ghoraṃ mṛtyukālāntakopamam
08,017.043e vikṛṣya balavac cāpaṃ tava putrāya so 'sṛjat
08,017.044a sa taṃ nirbhidya vegena bhittvā ca kavacaṃ mahat
08,017.044c prāviśad dharaṇīṃ rājan valmīkam iva pannagaḥ
08,017.044e tataḥ sa mumuhe rājaṃs tava putro mahārathaḥ
08,017.045a mūḍhaṃ cainaṃ samālakṣya sārathis tvarito ratham
08,017.045c apovāha bhṛśaṃ trasto vadhyamānaṃ śitaiḥ śaraiḥ
08,017.045d*0129_01 nādas tu sumahān āsīn nādayan vai vasuṃdharām
08,017.046a parājitya raṇe taṃ tu pāṇḍavaḥ pāṇḍupūrvaja
08,017.046c duryodhanabalaṃ hṛṣṭaḥ prāmathad vai samantataḥ
08,017.047a pipīlikāpuṭaṃ rājan yathāmṛdnān naro ruṣā
08,017.047c tathā sā kauravī senā mṛditā tena bhārata
08,017.048a nakulaṃ rabhasaṃ yuddhe dārayantaṃ varūthinīm
08,017.048c karṇo vaikartano rājan vārayām āsa vai tadā
08,017.049a nakulaś ca tadā karṇaṃ prahasann idam abravīt
08,017.049c cirasya bata dṛṣṭo 'haṃ daivataiḥ saumyacakṣuṣā
08,017.050a yasya me tvaṃ raṇe pāpa cakṣurviṣayam āgataḥ
08,017.050c tvaṃ hi mūlam anarthānāṃ vairasya kalahasya ca
08,017.051a tvaddoṣāt kuravaḥ kṣīṇāḥ samāsādya parasparam
08,017.051c tvām adya samare hatvā kṛtakṛtyo 'smi vijvaraḥ
08,017.052a evam uktaḥ pratyuvāca nakulaṃ sūtanandanaḥ
08,017.052c sadṛśaṃ rājaputrasya dhanvinaś ca viśeṣataḥ
08,017.053a praharasva raṇe bāla paśyāmas tava pauruṣam
08,017.053c karma kṛtvā raṇe śūra tataḥ katthitum arhasi
08,017.054a anuktvā samare tāta śūrā yudhyanti śaktitaḥ
08,017.054c sa yudhyasva mayā śaktyā vineṣye darpam adya te
08,017.055a ity uktvā prāharat tūrṇaṃ pāṇḍuputrāya sūtajaḥ
08,017.055c vivyādha cainaṃ samare trisaptatyā śilīmukhaiḥ
08,017.056a nakulas tu tato viddhaḥ sūtaputreṇa bhārata
08,017.056c aśītyāśīviṣaprakhyaiḥ sūtaputram avidhyata
08,017.057a tasya karṇo dhanuś chittvā svarṇapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
08,017.057c triṃśatā parameṣvāsaḥ śaraiḥ pāṇḍavam ārdayat
08,017.058a te tasya kavacaṃ bhittvā papuḥ śoṇitam āhave
08,017.058c āśīviṣā yathā nāgā bhittvā gāṃ salilaṃ papuḥ
08,017.059a athānyad dhanur ādāya hemapṛṣṭhaṃ durāsadam
08,017.059c karṇaṃ vivyādha viṃśatyā sārathiṃ ca tribhiḥ śaraiḥ
08,017.060a tataḥ kruddho mahārāja nakulaḥ paravīrahā
08,017.060c kṣurapreṇa sutīkṣṇena karṇasya dhanur acchinat
08,017.061a athainaṃ chinnadhanvānaṃ sāyakānāṃ śatais tribhiḥ
08,017.061c ājaghne prahasan vīraḥ sarvalokamahāratham
08,017.062a karṇam abhyarditaṃ dṛṣṭvā pāṇḍuputreṇa māriṣa
08,017.062c vismayaṃ paramaṃ jagmū rathinaḥ saha daivataiḥ
08,017.063a athānyad dhanur ādāya karṇo vaikartanas tadā
08,017.063c nakulaṃ pañcabhir bāṇair jatrudeśe samārdayat
08,017.064a uraḥsthair atha tair bāṇair mādrīputro vyarocata
08,017.064c svaraśmibhir ivādityo bhuvane visṛjan prabhām
08,017.065a nakulas tu tataḥ karṇaṃ viddhvā saptabhir āyasaiḥ
08,017.065c athāsya dhanuṣaḥ koṭiṃ punaś ciccheda māriṣa
08,017.066a so 'nyat kārmukam ādāya samare vegavattaram
08,017.066c nakulasya tato bāṇaiḥ sarvato 'vārayad diśaḥ
08,017.067a saṃchādyamānaḥ sahasā karṇacāpacyutaiḥ śaraiḥ
08,017.067c ciccheda sa śarāṃs tūrṇaṃ śarair eva mahārathaḥ
08,017.068a tato bāṇamayaṃ jālaṃ vitataṃ vyomny adṛśyata
08,017.068c khadyotānāṃ gaṇair eva saṃpatadbhir yathā nabhaḥ
08,017.069a tair vimuktaiḥ śaraśataiś chāditaṃ gaganaṃ tadā
08,017.069c śalabhānāṃ yathā vrātais tadvad āsīt samākulam
08,017.070a te śarā hemavikṛtāḥ saṃpatanto muhur muhuḥ
08,017.070c śreṇīkṛtā abhāsanta haṃsāḥ śreṇīgatā iva
08,017.071a bāṇajālāvṛte vyomni chādite ca divākare
08,017.071c samasarpat tato bhūtaṃ kiṃ cid eva viśāṃ pate
08,017.072a niruddhe tatra mārge tu śarasaṃghaiḥ samantataḥ
08,017.072c vyarocatāṃ mahābhāgau bālasūryāv ivoditau
08,017.073a karṇacāpacyutair bāṇair vadhyamānās tu somakāḥ
08,017.073c avālīyanta rājendra vedanārtāḥ śarārditāḥ
08,017.074a nakulasya tathā bāṇair vadhyamānā camūs tava
08,017.074c vyaśīryata diśo rājan vātanunnā ivāmbudāḥ
08,017.075a te sene vadhyamāne tu tābhyāṃ divyair mahāśaraiḥ
08,017.075c śarapātam apakramya tataḥ prekṣakavat sthite
08,017.076a protsārite jane tasmin karṇapāṇḍavayoḥ śaraiḥ
08,017.076c vivyādhāte mahātmānāv anyonyaṃ śaravṛṣṭibhiḥ
08,017.077a nidarśayantau tv astrāṇi divyāni raṇamūrdhani
08,017.077c chādayantau ca sahasā parasparavadhaiṣiṇau
08,017.078a nakulena śarā muktāḥ kaṅkabarhiṇavāsasaḥ
08,017.078c te tu karṇam avacchādya vyatiṣṭhanta yathā pare
08,017.078d*0130_01 tathaiva sūtaputreṇa preṣitāḥ paramāhave
08,017.078d*0130_02 pāṇḍuputram avacchādya vyatiṣṭhantāmbare śarāḥ
08,017.079a śaraveśmapraviṣṭau tau dadṛśāte na kaiś cana
08,017.079c candrasūryau yathā rājaṃś chādyamānau jalāgame
08,017.080a tataḥ kruddho raṇe karṇaḥ kṛtvā ghorataraṃ vapuḥ
08,017.080c pāṇḍavaṃ chādayām āsa samantāc charavṛṣṭibhiḥ
08,017.081a sa cchādyamānaḥ samare sūtaputreṇa pāṇḍavaḥ
08,017.081c na cakāra vyathāṃ rājan bhāskaro jaladair yathā
08,017.082a tataḥ prahasyādhirathiḥ śarajālāni māriṣa
08,017.082c preṣayām āsa samare śataśo 'tha sahasraśaḥ
08,017.083a ekacchāyam abhūt sarvaṃ tasya bāṇair mahātmanaḥ
08,017.083c abhracchāyeva saṃjajñe saṃpatadbhiḥ śarottamaiḥ
08,017.084a tataḥ karṇo mahārāja dhanuś chittvā mahātmanaḥ
08,017.084c sārathiṃ pātayām āsa rathanīḍād dhasann iva
08,017.085a tathāśvāṃś caturaś cāsya caturbhir niśitaiḥ śaraiḥ
08,017.085c yamasya sadanaṃ tūrṇaṃ preṣayām āsa bhārata
08,017.086a athāsya taṃ rathaṃ tūrṇaṃ tilaśo vyadhamac charaiḥ
08,017.086c patākāṃ cakrarakṣau ca dhvajaṃ khaḍgaṃ ca māriṣa
08,017.086e śatacandraṃ tataś carma sarvopakaraṇāni ca
08,017.086f*0131_01 suvarṇavikṛtaṃ tac ca dhanuḥ saśaram āhave
08,017.087a hatāśvo virathaś caiva vivarmā ca viśāṃ pate
08,017.087c avatīrya rathāt tūrṇaṃ parighaṃ gṛhya viṣṭhitaḥ
08,017.088a tam udyataṃ mahāghoraṃ parighaṃ tasya sūtajaḥ
08,017.088c vyahanat sāyakai rājañ śataśo 'tha sahasraśaḥ
08,017.089a vyāyudhaṃ cainam ālakṣya śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,017.089c ārdayad bahuśaḥ karṇo na cainaṃ samapīḍayat
08,017.090a sa vadhyamānaḥ samare kṛtāstreṇa balīyasā
08,017.090c prādravat sahasā rājan nakulo vyākulendriyaḥ
08,017.091a tam abhidrutya rādheyaḥ prahasan vai punaḥ punaḥ
08,017.091c sajyam asya dhanuḥ kaṇṭhe so 'vāsṛjata bhārata
08,017.092a tataḥ sa śuśubhe rājan kaṇṭhāsaktamahādhanuḥ
08,017.092c pariveṣam anuprāpto yathā syād vyomni candramāḥ
08,017.092e yathaiva ca sito meghaḥ śakracāpena śobhitaḥ
08,017.092f*0132_01 aśobhata mahārāja pāṇḍuputras tathā raṇe
08,017.093a tam abravīt tadā karṇo vyarthaṃ vyāhṛtavān asi
08,017.093c vadedānīṃ punar hṛṣṭo vadhyaṃ māṃ tvaṃ punaḥ punaḥ
08,017.094a mā yotsīr gurubhiḥ sārdhaṃ balavadbhiś ca pāṇḍava
08,017.094c sadṛśais tāta yudhyasva vrīḍāṃ mā kuru pāṇḍava
08,017.094e gṛhaṃ vā gaccha mādreya yatra vā kṛṣṇaphalgunau
08,017.095a evam uktvā mahārāja vyasarjayata taṃ tataḥ
08,017.095c vadhaprāptaṃ tu taṃ rājan nāvadhīt sūtanandanaḥ
08,017.095e smṛtvā kuntyā vaco rājaṃs tata enaṃ vyasarjayat
08,017.096a visṛṣṭaḥ pāṇḍavo rājan sūtaputreṇa dhanvinā
08,017.096c vrīḍann iva jagāmātha yudhiṣṭhirarathaṃ prati
08,017.097a āruroha rathaṃ cāpi sūtaputrapratāpitaḥ
08,017.097c niḥśvasan duḥkhasaṃtaptaḥ kumbhe kṣipta ivoragaḥ
08,017.098a taṃ visṛjya raṇe karṇaḥ pāñcālāṃs tvarito yayau
08,017.098c rathenātipatākena candravarṇahayena ca
08,017.099a tatrākrando mahān āsīt pāṇḍavānāṃ viśāṃ pate
08,017.099c dṛṣṭvā senāpatiṃ yāntaṃ pāñcālānāṃ rathavrajān
08,017.100a tatrākaron mahārāja kadanaṃ sūtanandanaḥ
08,017.100c madhyaṃ gate dinakare cakravat pracaran prabhuḥ
08,017.101a bhagnacakrai rathaiḥ ke cic chinnadhvajapatākibhiḥ
08,017.101c sasūtair hatasūtaiś ca bhagnākṣaiś caiva māriṣa
08,017.101e hriyamāṇān apaśyāma pāñcālānāṃ rathavrajān
08,017.102a tatra tatra ca saṃbhrāntā vicerur mattakuñjarāḥ
08,017.102c davāgninā parītāṅgā yathaiva syur mahāvane
08,017.103a bhinnakumbhā virudhirāś chinnahastāś ca vāraṇāḥ
08,017.103c bhinnagātravarāś caiva cchinnavālāś ca māriṣa
08,017.103e chinnābhrāṇīva saṃpetur vadhyamānā mahātmanā
08,017.104a apare trāsitā nāgā nārācaśatatomaraiḥ
08,017.104c tam evābhimukhā yānti śalabhā iva pāvakam
08,017.105a apare niṣṭanantaḥ sma vyadṛśyanta mahādvipāḥ
08,017.105c kṣarantaḥ śoṇitaṃ gātrair nagā iva jalaplavam
08,017.106a uraśchadair vimuktāś ca vālabandhaiś ca vājinaḥ
08,017.106c rājataiś ca tathā kāṃsyaiḥ sauvarṇaiś caiva bhūṣaṇaiḥ
08,017.107a hīnā āstaraṇaiś caiva khalīnaiś ca vivarjitāḥ
08,017.107c cāmaraiś ca kuthābhiś ca tūṇīraiḥ patitair api
08,017.108a nihataiḥ sādibhiś caiva śūrair āhavaśobhibhiḥ
08,017.108b*0133_01 vātāyamānān sahasā prapaśyāma hayottamān
08,017.108c apaśyāma raṇe tatra bhrāmyamāṇān hayottamān
08,017.109a prāsaiḥ khaḍgaiś ca saṃsyūtān ṛṣṭibhiś ca narādhipa
08,017.109c hayayodhān apaśyāma kañcukoṣṇīṣadhāriṇaḥ
08,017.109d*0134_01 nihatān vadhyamānāṃś ca vepamānāṃś ca bhārata
08,017.109d*0135_01 nānāṅgāvayavair hīnāṃs tatra tatraiva bhārata
08,017.109d*0136_01 vihayān sahayāṃś cāpi veṣṭamānāṃs tatas tataḥ
08,017.110a rathān hemapariṣkārān suyuktāñ javanair hayaiḥ
08,017.110c bhramamāṇān apaśyāma hateṣu rathiṣu drutam
08,017.111a bhagnākṣakūbarān kāṃś cic chinnacakrāṃś ca māriṣa
08,017.111c vipatākādhvajāṃś cānyāñ chinneṣāyugabandhurān
08,017.112a vihīnān rathinas tatra dhāvamānān samantataḥ
08,017.112b*0137_01 rathāṃs tu tatra vicchinnāṃs tilaśaḥ karṇavikramaiḥ
08,017.112c sūryaputraśarais trastān apaśyāma viśāṃ pate
08,017.113a viśastrāṃś ca tathaivānyān saśastrāṃś ca bahūn hatān
08,017.113c tāvakāñ jālasaṃchannān uroghaṇṭāvibhūṣitān
08,017.114a nānāvarṇavicitrābhiḥ patākābhir alaṃkṛtān
08,017.114c padātīn anvapaśyāma dhāvamānān samantataḥ
08,017.115a śirāṃsi bāhūn ūrūṃś ca chinnān anyāṃs tathā yudhi
08,017.115b*0138_01 chinnāñ śarais tathā bāhūn ūrūś cāpāñ janādhipa
08,017.115b*0139_01 śirobhir bāhubhiś chinnaiś citrair ūrubhir eva ca
08,017.115c karṇacāpacyutair bāṇair apaśyāma vinākṛtān
08,017.116a mahān vyatikaro raudro yodhānām anvadṛśyata
08,017.116c karṇasāyakanunnānāṃ hatānāṃ niśitaiḥ śaraiḥ
08,017.117a te vadhyamānāḥ samare sūtaputreṇa sṛñjayāḥ
08,017.117c tam evābhimukhā yānti pataṃgā iva pāvakam
08,017.118a taṃ dahantam anīkāni tatra tatra mahāratham
08,017.118c kṣatriyā varjayām āsur yugāntāgnim ivolbaṇam
08,017.119a hataśeṣās tu ye vīrāḥ pāñcālānāṃ mahārathāḥ
08,017.119c tān prabhagnān drutān karṇaḥ pṛṣṭhato vikirañ śaraiḥ
08,017.119e abhyadhāvata tejasvī viśīrṇakavacadhvajān
08,017.120a tāpayām āsa tān bāṇaiḥ sūtaputro mahārathaḥ
08,017.120c madhyaṃdinam anuprāpto bhūtānīva tamonudaḥ
08,018.001 saṃjaya uvāca
08,018.001a yuyutsuṃ tava putraṃ tu prādravantaṃ mahad balam
08,018.001c ulūko 'bhyapatat tūrṇaṃ tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
08,018.002a yuyutsus tu tato rājañ śitadhāreṇa patriṇā
08,018.002c ulūkaṃ tāḍayām āsa vajreṇendra ivācalam
08,018.003a ulūkas tu tataḥ kruddhas tava putrasya saṃyuge
08,018.003c kṣurapreṇa dhanuś chittvā tāḍayām āsa karṇinā
08,018.004a tad apāsya dhanuś chinnaṃ yuyutsur vegavattaram
08,018.004c anyad ādatta sumahac cāpaṃ saṃraktalocanaḥ
08,018.005a śākuniṃ ca tataḥ ṣaṣṭyā vivyādha bharatarṣabha
08,018.005c sārathiṃ tribhir ānarchat taṃ ca bhūyo vyavidhyata
08,018.006a ulūkas taṃ tu viṃśatyā viddhvā hemavibhūṣitaiḥ
08,018.006c athāsya samare kruddho dhvajaṃ ciccheda kāñcanam
08,018.007a sa cchinnayaṣṭiḥ sumahāñ śīryamāṇo mahādhvajaḥ
08,018.007c papāta pramukhe rājan yuyutsoḥ kāñcanojjvalaḥ
08,018.008a dhvajam unmathitaṃ dṛṣṭvā yuyutsuḥ krodhamūrchitaḥ
08,018.008c ulūkaṃ pañcabhir bāṇair ājaghāna stanāntare
08,018.009a ulūkas tasya bhallena tailadhautena māriṣa
08,018.009c śiraś ciccheda sahasā yantur bharatasattama
08,018.009d*0140_01 tac chinnam apatad bhūmau yuyutsoḥ sārathes tadā
08,018.009d*0140_02 tārārūpaṃ yathā citraṃ nipapāta mahītale
08,018.009d*0141_01 yantuś ciccheda samare śiraḥ krodhasamanvitaḥ
08,018.010a jaghāna caturo 'śvāṃś ca taṃ ca vivyādha pañcabhiḥ
08,018.010c so 'tividdho balavatā pratyapāyād rathāntaram
08,018.011a taṃ nirjitya raṇe rājann ulūkas tvarito yayau
08,018.011c pāñcālān sṛñjayāṃś caiva vinighnan niśitaiḥ śaraiḥ
08,018.012a śatānīkaṃ mahārāja śrutakarmā sutas tava
08,018.012c vyaśvasūtarathaṃ cakre nimeṣārdhād asaṃbhramam
08,018.013a hatāśve tu rathe tiṣṭhañ śatānīko mahābalaḥ
08,018.013c gadāṃ cikṣepa saṃkruddhas tava putrasya māriṣa
08,018.014a sā kṛtvā syandanaṃ bhasma hayāṃś caiva sasārathīn
08,018.014c papāta dharaṇīṃ tūrṇaṃ dārayantīva bhārata
08,018.015a tāv ubhau virathau vīrau kurūṇāṃ kīrtivardhanau
08,018.015c apākrametāṃ yuddhārtau prekṣamāṇau parasparam
08,018.016a putras tu tava saṃbhrānto vivitso ratham āviśat
08,018.016c śatānīko 'pi tvaritaḥ prativindhyarathaṃ gataḥ
08,018.017a sutasomas tu śakuniṃ vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ
08,018.017c nākampayata saṃrabdho vāryogha iva parvatam
08,018.018a sutasomas tu taṃ dṛṣṭvā pitur atyantavairiṇam
08,018.018c śarair anekasāhasraiś chādayām āsa bhārata
08,018.019a tāñ śarāñ śakunis tūrṇaṃ cicchedānyaiḥ patatribhiḥ
08,018.019c laghvastraś citrayodhī ca jitakāśī ca saṃyuge
08,018.020a nivārya samare cāpi śarāṃs tān niśitaiḥ śaraiḥ
08,018.020c ājaghāna susaṃkruddhaḥ sutasomaṃ tribhiḥ śaraiḥ
08,018.021a tasyāśvān ketanaṃ sūtaṃ tilaśo vyadhamac charaiḥ
08,018.021c syālas tava mahāvīryas tatas te cukruśur janāḥ
08,018.022a hatāśvo virathaś caiva chinnadhanvā ca māriṣa
08,018.022c dhanvī dhanurvaraṃ gṛhya rathād bhūmāv atiṣṭhata
08,018.022e vyasṛjat sāyakāṃś caiva svarṇapuṅkhāñ śilāśitān
08,018.023a chādayām āsur atha te tava syālasya taṃ ratham
08,018.023c pataṃgānām iva vrātāḥ śaravrātā mahāratham
08,018.024a rathopasthān samīkṣyāpi vivyathe naiva saubalaḥ
08,018.024c pramṛdnaṃś ca śarāṃs tāṃs tāñ śaravrātair mahāyaśāḥ
08,018.025a tatrātuṣyanta yodhāś ca siddhāś cāpi divi sthitāḥ
08,018.025c sutasomasya tat karma dṛṣṭvāśraddheyam adbhutam
08,018.025e rathasthaṃ nṛpatiṃ taṃ tu padātiḥ sann ayodhayat
08,018.026a tasya tīkṣṇair mahāvegair bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,018.026c vyahanat kārmukaṃ rājā tūṇīraṃ caiva sarvaśaḥ
08,018.027a sa cchinnadhanvā samare khaḍgam udyamya nānadan
08,018.027c vaiḍūryotpalavarṇābhaṃ hastidantamayatsarum
08,018.028a bhrāmyamāṇaṃ tatas taṃ tu vimalāmbbaravarcasam
08,018.028c kālopamaṃ tato mene sutasomasya dhīmataḥ
08,018.029a so 'carat sahasā khaḍgī maṇḍalāni sahasraśaḥ
08,018.029c caturviṃśan mahārāja śikṣābalasamanvitaḥ
08,018.029d*0142_01 bhrāntam udbhrāntam āviddham āplutaṃ viplutaṃ sṛtam
08,018.029d*0142_02 saṃpātaṃ samudīryaṃ ca darśayām āsa saṃyuge
08,018.030a saubalas tu tatas tasya śarāṃś cikṣepa vīryavān
08,018.030c tān āpatata evāśu ciccheda paramāsinā
08,018.031a tataḥ kruddho mahārāja saubalaḥ paravīrahā
08,018.031c prāhiṇot sutasomasya śarān āśīviṣopamān
08,018.032a ciccheda tāṃś ca khaḍgena śikṣayā ca balena ca
08,018.032c darśayaṃl lāghavaṃ yuddhe tārkṣyavīryasamadyutiḥ
08,018.033a tasya saṃcarato rājan maṇḍalāvartane tadā
08,018.033c kṣurapreṇa sutīkṣṇena khaḍgaṃ ciccheda suprabham
08,018.034a sa cchinnaḥ sahasā bhūmau nipapāta mahān asiḥ
08,018.034c avaśasya sthitaṃ haste taṃ khaḍgaṃ satsaruṃ tadā
08,018.035a chinnam ājñāya nistriṃśam avaplutya padāni ṣaṭ
08,018.035b*0143_01 so 'nyat kārmukam ādāya sudṛḍhaṃ vegavattaram
08,018.035c prāvidhyata tataḥ śeṣaṃ sutasomo mahārathaḥ
08,018.036a sa cchittvā saguṇaṃ cāpaṃ raṇe tasya mahātmanaḥ
08,018.036c papāta dharaṇīṃ tūrṇaṃ svarṇavajravibhūṣitaḥ
08,018.036e sutasomas tato 'gacchac chrutakīrter mahāratham
08,018.037a saubalo 'pi dhanur gṛhya ghoram anyat suduḥsaham
08,018.037c abhyayāt pāṇḍavānīkaṃ nighnañ śatrugaṇān bahūn
08,018.038a tatra nādo mahān āsīt pāṇḍavānāṃ viśāṃ pate
08,018.038c saubalaṃ samare dṛṣṭvā vicarantam abhītavat
08,018.039a tāny anīkāni dṛptāni śastravanti mahānti ca
08,018.039c drāvyamāṇāny adṛśyanta saubalena mahātmanā
08,018.040a yathā daityacamūṃ rājan devarājo mamarda ha
08,018.040c tathaiva pāṇḍavīṃ senāṃ saubaleyo vyanāśayat
08,018.041a dhṛṣṭadyumnaṃ kṛpo rājan vārayām āsa saṃyuge
08,018.041c yathā dṛptaṃ vane nāgaṃ śarabho vārayed yudhi
08,018.042a niruddhaḥ pārṣatas tena gautamena balīyasā
08,018.042c padāt padaṃ vicalituṃ nāśaknot tatra bhārata
08,018.043a gautamasya vapur dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnarathaṃ prati
08,018.043c vitresuḥ sarvabhūtāni kṣayaṃ prāptaṃ ca menire
08,018.044a tatrāvocan vimanaso rathinaḥ sādinas tathā
08,018.044c droṇasya nidhane nūnaṃ saṃkruddho dvipadāṃ varaḥ
08,018.045a śāradvato mahātejā divyāstravid udāradhīḥ
08,018.045c api svasti bhaved adya dhṛṣṭadyumnasya gautamāt
08,018.046a apīyaṃ vāhinī kṛtsnā mucyeta mahato bhayāt
08,018.046c apy ayaṃ brāhmaṇaḥ sarvān na no hanyāt samāgatān
08,018.047a yādṛśaṃ dṛśyate rūpam antakapratimaṃ bhṛśam
08,018.047c gamiṣyaty adya padavīṃ bhāradvājasya saṃyuge
08,018.048a ācāryaḥ kṣiprahastaś ca vijayī ca sadā yudhi
08,018.048c astravān vīryasaṃpannaḥ krodhena ca samanvitaḥ
08,018.049a pārṣataś ca bhṛśaṃ yuddhe vimukho 'dyāpi lakṣyate
08,018.049c ity evaṃ vividhā vācas tāvakānāṃ paraiḥ saha
08,018.049d*0144_01 vyaśrūyanta mahārāja tayos tatra samāgame
08,018.049d*0145_01 vicerus tatra samare gautamād bhayaśaṃsakāḥ
08,018.050a viniḥśvasya tataḥ kruddhaḥ kṛpaḥ śāradvato nṛpa
08,018.050c pārṣataṃ chādayām āsa niśceṣṭaṃ sarvamarmasu
08,018.051a sa vadhyamānaḥ samare gautamena mahātmanā
08,018.051c kartavyaṃ na prajānāti mohitaḥ paramāhave
08,018.052a tam abravīt tato yantā kaccit kṣemaṃ nu pārṣata
08,018.052c īdṛśaṃ vyasanaṃ yuddhe na te dṛṣṭaṃ kadā cana
08,018.053a daivayogāt tu te bāṇā nātaran marmabhedinaḥ
08,018.053c preṣitā dvijamukhyena marmāṇy uddiśya sarvaśaḥ
08,018.054a vyāvartaye tatra rathaṃ nadīvegam ivārṇavāt
08,018.054c avadhyaṃ brāhmaṇaṃ manye yena te vikramo hataḥ
08,018.055a dhṛṣṭadyumnas tato rājañ śanakair abravīd vacaḥ
08,018.055c muhyate me manas tāta gātre svedaś ca jāyate
08,018.056a vepathuṃ ca śarīre me romaharṣaṃ ca paśya vai
08,018.056c varjayan brāhmaṇaṃ yuddhe śanair yāhi yato 'cyutaḥ
08,018.057a arjunaṃ bhīmasenaṃ vā samare prāpya sārathe
08,018.057c kṣemam adya bhaved yantar iti me naiṣṭhikī matiḥ
08,018.058a tataḥ prāyān mahārāja sārathis tvarayan hayān
08,018.058c yato bhīmo maheṣvāso yuyudhe tava sainikaiḥ
08,018.059a pradrutaṃ tu rathaṃ dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnasya māriṣa
08,018.059c kirañ śaraśatāny eva gautamo 'nuyayau tadā
08,018.060a śaṅkhaṃ ca pūrayām āsa muhur muhur ariṃdamaḥ
08,018.060c pārṣataṃ prādravad yantaṃ mahendra iva śambaram
08,018.061a śikhaṇḍinaṃ tu samare bhīṣmamṛtyuṃ durāsadam
08,018.061c hārdikyo vārayām āsa smayann iva muhur muhuḥ
08,018.062a śikhaṇḍī ca samāsādya hṛdikānāṃ mahāratham
08,018.062c pañcabhir niśitair bhallair jatrudeśe samārdayat
08,018.063a kṛtavarmā tu saṃkruddho bhittvā ṣaṣṭibhir āśugaiḥ
08,018.063c dhanur ekena ciccheda hasan rājan mahārathaḥ
08,018.064a athānyad dhanur ādāya drupadasyātmajo balī
08,018.064c tiṣṭha tiṣṭheti saṃkruddho hārdikyaṃ pratyabhāṣata
08,018.065a tato 'sya navatiṃ bāṇān rukmapuṅkhān sutejanān
08,018.065c preṣayām āsa rājendra te 'syābhraśyanta varmaṇaḥ
08,018.066a vitathāṃs tān samālakṣya patitāṃś ca mahītale
08,018.066c kṣurapreṇa sutīkṣṇena kārmukaṃ cicchide balī
08,018.067a athainaṃ chinnadhanvānaṃ bhagnaśṛṅgam ivarṣabham
08,018.067c aśītyā mārgaṇaiḥ kruddho bāhvor urasi cārdayat
08,018.068a kṛtavarmā tu saṃkruddho mārgaṇaiḥ kṛtavikṣataḥ
08,018.068b*0146_01 vavāma rudhiraṃ gātraiḥ kumbhavaktrād ivodakam
08,018.068b*0146_02 rudhireṇa pariklinnaḥ kṛtavarmā tv arājata
08,018.068b*0146_03 varṣeṇa kledito rājan yathā gairikaparvataḥ
08,018.068c dhanur anyat samādāya samārgaṇagaṇaṃ prabho
08,018.068e śikhaṇḍinaṃ bāṇavaraiḥ skandhadeśe 'bhyatāḍayat
08,018.069a skandhadeśe sthitair bāṇaiḥ śikhaṇḍī ca rarāja ha
08,018.069c śākhāpratānair vimalaiḥ sumahān sa yathā drumaḥ
08,018.070a tāv anyonyaṃ bhṛśaṃ viddhvā rudhireṇa samukṣitau
08,018.070b*0147_01 poplūyamānau hi yathā mahāntau śoṇitahrade
08,018.070b*0147_02 tadvad virejatur vīrau śoṇitena pariplutau
08,018.070b*0147_03 yathā ca kiṃśukau phullau puṣyamāse 'bhyupāgatau
08,018.070b*0147_04 rudhirokṣitasarvāṅgau raktacandanarūṣitau
08,018.070b*0147_05 bhujagāv iva saṃkruddhau rejatus tau narottamau
08,018.070b*0147_06 tāv ubhau śaranunnāṅgau parasparaśarakṣatau
08,018.070c anyonyaśṛṅgābhihatau rejatur vṛṣabhāv iva
08,018.071a anyonyasya vadhe yatnaṃ kurvāṇau tau mahārathau
08,018.071c rathābhyāṃ ceratus tatra maṇḍalāni sahasraśaḥ
08,018.072a kṛtavarmā mahārāja pārṣataṃ niśitaiḥ śaraiḥ
08,018.072c raṇe vivyādha saptatyā svarṇapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
08,018.073a tato 'sya samare bāṇaṃ bhojaḥ praharatāṃ varaḥ
08,018.073c jīvitāntakaraṃ ghoraṃ vyasṛjat tvarayānvitaḥ
08,018.074a sa tenābhihato rājan mūrchām āśu samāviśat
08,018.074c dhvajayaṣṭiṃ ca sahasā śiśriye kaśmalāvṛtaḥ
08,018.075a apovāha raṇāt taṃ tu sārathī rathināṃ varam
08,018.075c hārdikyaśarasaṃtaptaṃ niḥśvasantaṃ punaḥ punaḥ
08,018.076a parājite tataḥ śūre drupadasya sute prabho
08,018.076c prādravat pāṇḍavī senā vadhyamānā samantataḥ
08,019.001 saṃjaya uvāca
08,019.001a śvetāśvo 'pi mahārāja vyadhamat tāvakaṃ balam
08,019.001c yathā vāyuḥ samāsādya tūlarāśiṃ samantataḥ
08,019.002a pratyudyayus trigartās taṃ śibayaḥ kauravaiḥ saha
08,019.002c śālvāḥ saṃśaptakāś caiva nārāyaṇabalaṃ ca yat
08,019.003a satyasenaḥ satyakīrtir mitradevaḥ śrutaṃjayaḥ
08,019.003c sauśrutiś citrasenaś ca mitravarmā ca bhārata
08,019.003d*0148_01 suśarmā ca sudharmā ca suvarmā caiva bhārata
08,019.004a trigartarājaḥ samare bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
08,019.004c putraiś caiva maheṣvāsair nānāśastradharair yudhi
08,019.005a te sṛjantaḥ śaravrātān kiranto 'rjunam āhave
08,019.005c abhyadravanta samare vāryoghā iva sāgaram
08,019.006a te tv arjunaṃ samāsādya yodhāḥ śatasahasraśaḥ
08,019.006c agacchan vilayaṃ sarve tārkṣyaṃ dṛṣṭveva pannagāḥ
08,019.007a te vadhyamānāḥ samare nājahuḥ pāṇḍavaṃ tadā
08,019.007c dahyamānā yathā rājañ śalabhā iva pāvakam
08,019.008a satyasenas tribhir bāṇair vivyādha yudhi pāṇḍavam
08,019.008c mitradevas triṣaṣṭyā ca candradevaś ca saptabhiḥ
08,019.009a mitravarmā trisaptatyā sauśrutiś cāpi pañcabhiḥ
08,019.009c śatruṃjayaś ca viṃśatyā suśarmā navabhiḥ śaraiḥ
08,019.009d*0149_01 sa viddho bahubhiḥ saṃkhye prativivyādha tān nṛpān
08,019.009d*0150_01 sauśrutiṃ saptabhir viddhvā satyasenaṃ tribhiḥ śaraiḥ
08,019.009d*0151_01 sauśrutiṃ pañcaviṃśatyā candradevaṃ tathāṣṭabhiḥ
08,019.009d*0152_01 śatruṃjayaṃ ca viṃśatyā candradevaṃ tathāṣṭabhiḥ
08,019.009d*0153_01 mitradevaṃ śatenaiva śrutasenaṃ tribhiḥ śaraiḥ
08,019.009d*0154_01 navabhir mitravarmāṇaṃ suśarmāṇaṃ tathāṣṭabhiḥ
08,019.009d*0155_01 suvarmāṇaṃ śatenājau suśarmāṇaṃ ca paṃcabhiḥ
08,019.009d*0155_02 bhūyaś caiva suśarmāṇaṃ suvarmāṇaṃ tathāṣṭabhiḥ
08,019.010a śatruṃjayaṃ ca rājānaṃ hatvā tatra śilāśitaiḥ
08,019.010c sauśruteḥ saśirastrāṇaṃ śiraḥ kāyād apāharat
08,019.010e tvaritaś candradevaṃ ca śarair ninye yamakṣayam
08,019.011a athetarān mahārāja yatamānān mahārathān
08,019.011c pañcabhiḥ pañcabhir bāṇair ekaikaṃ pratyavārayat
08,019.012a satyasenas tu saṃkruddhas tomaraṃ vyasṛjan mahat
08,019.012c samuddiśya raṇe kṛṣṇaṃ siṃhanādaṃ nanāda ca
08,019.013a sa nirbhidya bhujaṃ savyaṃ mādhavasya mahātmanaḥ
08,019.013c ayasmayo mahācaṇḍo jagāma dharaṇīṃ tadā
08,019.014a mādhavasya tu viddhasya tomareṇa mahāraṇe
08,019.014c pratodaḥ prāpatad dhastād raśmayaś ca viśāṃ pate
08,019.014d*0156_01 vāsudevaṃ vibhinnāṅgaṃ dṛṣṭvā pārtho dhanaṃjayaḥ
08,019.014d*0156_02 krodham āhārayat tīvraṃ kṛṣṇaṃ cedam uvāca ha
08,019.014d*0156_03 prāpayāśvān mahābāho satyasenaṃ prati prabho
08,019.014d*0157_01 yāvad enaṃ śarais tīkṣṇair nayāmi yamasādanam
08,019.014d*0158_01 tataḥ saṃcodayām āsa satyasenarathaṃ prati
08,019.014d*0159_01 atha divyāstravic chūro jātamanyur dhanaṃjayaḥ
08,019.015a sa pratodaṃ punar gṛhya raśmīṃś caiva mahāyaśāḥ
08,019.015c vāhayām āsa tān aśvān satyasenarathaṃ prati
08,019.016a viṣvaksenaṃ tu nirbhinnaṃ prekṣya pārtho dhanaṃjayaḥ
08,019.016c satyasenaṃ śarais tīkṣṇair dārayitvā mahābalaḥ
08,019.017a tataḥ suniśitair bāṇai rājñas tasya mahac chiraḥ
08,019.017c kuṇḍalopacitaṃ kāyāc cakarta pṛtanāntare
08,019.018a taṃ nihatya śitair bāṇair mitravarmāṇam ākṣipat
08,019.018c vatsadantena tīkṣṇena sārathiṃ cāsya māriṣa
08,019.019a tataḥ śaraśatair bhūyaḥ saṃśaptakagaṇān vaśī
08,019.019c pātayām āsa saṃkruddhaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
08,019.020a tato rajatapuṅkhena rājñaḥ śīrṣaṃ mahātmanaḥ
08,019.020c mitradevasya ciccheda kṣurapreṇa mahāyaśāḥ
08,019.020e suśarmāṇaṃ ca saṃkruddho jatrudeśe samārdayat
08,019.020f*0160_01 nārācena sutīkṣṇena sumuktena mahāyaśāḥ
08,019.021a tataḥ saṃśaptakāḥ sarve parivārya dhanaṃjayam
08,019.021c śastraughair mamṛduḥ kruddhā nādayanto diśo daśa
08,019.022a abhyarditas tu tair jiṣṇuḥ śakratulyaparākramaḥ
08,019.022c aindram astram ameyātmā prāduścakre mahārathaḥ
08,019.022e tataḥ śarasahasrāṇi prādurāsan viśāṃ pate
08,019.022f*0161_01 kārmukāt pāṇḍuputrasya pārthasyāmitatejasaḥ
08,019.023a dhvajānāṃ chidyamānānāṃ kārmukāṇāṃ ca saṃyuge
08,019.023c rathānāṃ sapatākānāṃ tūṇīrāṇāṃ śaraiḥ saha
08,019.024a akṣāṇām atha yoktrāṇāṃ cakrāṇāṃ raśmibhiḥ saha
08,019.024c kūbarāṇāṃ varūthānāṃ pṛṣatkānāṃ ca saṃyuge
08,019.025a aśmanāṃ patatāṃ caiva prāsānām ṛṣṭibhiḥ saha
08,019.025c gadānāṃ parighāṇāṃ ca śaktīnāṃ tomaraiḥ saha
08,019.026a śataghnīnāṃ sacakrāṇāṃ bhujānām ūrubhiḥ saha
08,019.026c kaṇṭhasūtrāṅgadānāṃ ca keyūrāṇāṃ ca māriṣa
08,019.027a hārāṇām atha niṣkāṇāṃ tanutrāṇāṃ ca bhārata
08,019.027c chatrāṇāṃ vyajanānāṃ ca śirasāṃ mukuṭaiḥ saha
08,019.027e aśrūyata mahāñ śabdas tatra tatra viśāṃ pate
08,019.028a sakuṇḍalāni svakṣīṇi pūrṇacandranibhāni ca
08,019.028c śirāṃsy urvyām adṛśyanta tārāgaṇa ivāmbare
08,019.029a susragvīṇi suvāsāṃsi candanenokṣitāni ca
08,019.029c śarīrāṇi vyadṛśyanta hatānāṃ ca mahītale
08,019.029e gandharvanagarākāraṃ ghoram āyodhanaṃ tadā
08,019.030a nihatai rājaputraiś ca kṣatriyaiś ca mahābalaiḥ
08,019.030b*0162_01 arjunena mahārāja tatra tatra mahāraṇe
08,019.030c hastibhiḥ patitaiś caiva turagaiś cābhavan mahī
08,019.030e agamyamārgā samare viśīrṇair iva parvataiḥ
08,019.031a nāsīc cakrapathaś caiva pāṇḍavasya mahātmanaḥ
08,019.031c nighnataḥ śātravān bhallair hastyaśvaṃ cāmitaṃ mahat
08,019.032a ā tumbād avasīdanti rathacakrāṇi māriṣa
08,019.032b*0163_01 āsāditas tato rājan rathacakraṃ viśāṃ pate
08,019.032c raṇe vicaratas tasya tasmiṃl lohitakardame
08,019.033a sīdamānāni cakrāṇi samūhus turagā bhṛśam
08,019.033c śrameṇa mahatā yuktā manomārutaraṃhasaḥ
08,019.034a vadhyamānaṃ tu tat sainyaṃ pāṇḍuputreṇa dhanvinā
08,019.034c prāyaśo vimukhaṃ sarvaṃ nāvatiṣṭhata saṃyuge
08,019.035a tāñ jitvā samare jiṣṇuḥ saṃśaptakagaṇān bahūn
08,019.035c rarāja sa mahārāja vidhūmo 'gnir iva jvalan
08,019.036a yudhiṣṭhiraṃ mahārāja visṛjantaṃ śarān bahūn
08,019.036c svayaṃ duryodhano rājā pratyagṛhṇād abhītavat
08,019.037a tam āpatantaṃ sahasā tava putraṃ mahābalam
08,019.037c dharmarājo drutaṃ viddhvā tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
08,019.038a sā ca taṃ prativivyādha navabhir niśitaiḥ śaraiḥ
08,019.038c sārathiṃ cāsya bhallena bhṛśaṃ kruddho 'bhyatāḍayat
08,019.039a tato yudhiṣṭhiro rājā hemapuṅkhāñ śilīmukhān
08,019.039a*0164_01 **** **** pratyagṛhṇād abhītavat
08,019.039a*0164_02 tvarayā parayā yukto
08,019.039c duryodhanāya cikṣepa trayodaśa śilāśitān
08,019.040a caturbhiś caturo vāhāṃs tasya hatvā mahārathaḥ
08,019.040c pañcamena śiraḥ kāyāt sārathes tu samākṣipat
08,019.041a ṣaṣṭhena ca dhvajaṃ rājñaḥ saptamena ca kārmukam
08,019.041c aṣṭamena tathā khaḍgaṃ pātayām āsa bhūtale
08,019.041e pañcabhir nṛpatiṃ cāpi dharmarājo 'rdayad bhṛśam
08,019.042a hatāśvāt tu rathāt tasmād avaplutya sutas tava
08,019.042c uttamaṃ vyasanaṃ prāpto bhūmāv eva vyatiṣṭhata
08,019.043a taṃ tu kṛcchragataṃ dṛṣṭvā karṇadrauṇikṛpādayaḥ
08,019.043c abhyavartanta sahitāḥ parīpsanto narādhipam
08,019.044a atha pāṇḍusutāḥ sarve parivārya yudhiṣṭhiram
08,019.044c abhyayuḥ samare rājaṃs tato yuddham avartata
08,019.045a atha tūryasahasrāṇi prāvādyanta mahāmṛdhe
08,019.045c kṣveḍāḥ kilakilāśabdāḥ prādurāsan mahīpate
08,019.045e yad abhyagacchan samare pāñcālāḥ kauravaiḥ saha
08,019.045f*0165_01 te śūrāḥ samare sarve prākṣīyanta tatas tataḥ
08,019.046a narā naraiḥ samājagmur vāraṇā varavāraṇaiḥ
08,019.046c rathāś ca rathibhiḥ sārdhaṃ hayāś ca hayasādibhiḥ
08,019.047a dvaṃdvāny āsan mahārāja prekṣaṇīyāni saṃyuge
08,019.047b*0166_01 tāvakānāṃ pareṣāṃ ca citrāṇi ca gurūṇi ca
08,019.047c vismāpanāny acintyāni śastravanty uttamāni ca
08,019.047d*0167_01 te śūrāḥ samare sarve citraṃ laghu ca suṣṭhu ca
08,019.048a ayudhyanta mahāvegāḥ parasparavadhaiṣiṇaḥ
08,019.048c anyonyaṃ samare jaghnur yodhavratam anuṣṭhitāḥ
08,019.048e na hi te samaraṃ cakruḥ pṛṣṭhato vai kathaṃ cana
08,019.049a muhūrtam eva tad yuddham āsīn madhuradarśanam
08,019.049c tata unmattavad rājan nirmaryādam avartata
08,019.050a rathī nāgaṃ samāsādya vicaran raṇamūrdhani
08,019.050c preṣayām āsa kālāya śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,019.051a nāgā hayān samāsādya vikṣipanto bahūn atha
08,019.051c drāvayām āsur atyugrās tatra tatra tadā tadā
08,019.051d*0168_01 hayārohāś ca bahavaḥ parivārya gajottamān
08,019.051d*0168_02 talaśabdaravāṃś cakruḥ saṃpatantas tatas tataḥ
08,019.051d*0168_03 dhāvamānāṃs tatas tāṃs tu dravamāṇān mahāgajān
08,019.051d*0168_04 pārśvataḥ pṛṣṭhataś caiva nijaghnur hayasādinaḥ
08,019.052a vidrāvya ca bahūn aśvān nāgā rājan balotkaṭāḥ
08,019.052c viṣāṇaiś cāpare jaghnur mamṛduś cāpare bhṛśam
08,019.053a sāśvārohāṃś ca turagān viṣāṇair bibhidū raṇe
08,019.053c aparāṃś cikṣipur vegāt pragṛhyātibalās tathā
08,019.054a pādātair āhatā nāgā vivareṣu samantataḥ
08,019.054c cakrur ārtasvaraṃ ghoraṃ vyadravanta diśo daśa
08,019.055a padātīnāṃ tu sahasā pradrutānāṃ mahāmṛdhe
08,019.055c utsṛjyābharaṇaṃ tūrṇam avaplutya raṇājire
08,019.056a nimittaṃ manyamānās tu pariṇamya mahāgajāḥ
08,019.056c jagṛhur bibhiduś caiva citrāṇy ābharaṇāni ca
08,019.056d*0169_01 tāṃs tu tatra prasaktān vai parivārya padātayaḥ
08,019.056d*0169_02 hastyārohān nijaghnus te mahāvegā balotkaṭāḥ
08,019.056d*0169_03 apare hastibhir hastaiḥ khaṃ vikṣiptā mahāmṛdhe
08,019.056d*0169_04 nipatanto viṣāṇāgrair bhṛśaṃ viddhāḥ suśikṣitaiḥ
08,019.056d*0169_05 apare sahasā gṛhya viṣāṇair eva sūditāḥ
08,019.056d*0169_06 senāntaraṃ samāsādya ke cit tatra mahāgajaiḥ
08,019.056d*0169_07 kṣuṇṇagātrā mahārāja vikṣipya ca punaḥ punaḥ
08,019.056d*0169_08 apare vyajanānīva vibhrāmya nihatā mṛdhe
08,019.056d*0169_09 puraḥsarāś ca nāgānām apareṣāṃ viśāṃ pate
08,019.056d*0169_10 śarīrāṇy atividdhāni tatra tatra raṇājire
08,019.057a pratimāneṣu kumbheṣu dantaveṣṭeṣu cāpare
08,019.057c nigṛhītā bhṛśaṃ nāgāḥ prāsatomaraśaktibhiḥ
08,019.058a nigṛhya ca gadāḥ ke cit pārśvasthair bhṛśadāruṇaiḥ
08,019.058b*0170_01 nāgāś ca śataśo rājan nirbhinnā bhūmim āviśan
08,019.058c rathāśvasādibhis tatra saṃbhinnā nyapatan bhuvi
08,019.059a sarathaṃ sādinaṃ tatra apare tu mahāgajāḥ
08,019.059c bhūmāv amṛdnan vegena savarmāṇaṃ patākinam
08,019.059d*0171_01 tathā sāvaraṇān kāṃś cit tatra tatra viśāṃ pate
08,019.060a rathaṃ nāgāḥ samāsādya dhuri gṛhya ca māriṣa
08,019.060c vyākṣipan sahasā tatra ghorarūpe mahāmṛdhe
08,019.061a nārācair nihataś cāpi nipapāta mahāgajaḥ
08,019.061c parvatasyeva śikharaṃ vajrabhagnaṃ mahītale
08,019.062a yodhā yodhān samāsādya muṣṭibhir vyahanan yudhi
08,019.062c keśeṣv anyonyam ākṣipya cicchidur bibhiduḥ saha
08,019.063a udyamya ca bhujāv anyo nikṣipya ca mahītale
08,019.063c padā coraḥ samākramya sphurato vyahanac chiraḥ
08,019.064a mṛtam anyo mahārāja padbhyāṃ tāḍitavāṃs tadā
08,019.064b*0172_01 patataś cāparo rājan vijahārāsinā śiraḥ
08,019.064c jīvataś ca tathaivānyaḥ śastraṃ kāye nyamajjayat
08,019.065a muṣṭiyuddhaṃ mahac cāsīd yodhānāṃ tatra bhārata
08,019.065c tathā keśagrahaś cogro bāhuyuddhaṃ ca kevalam
08,019.066a samāsaktasya cānyena avijñātas tathāparaḥ
08,019.066c jahāra samare prāṇān nānāśastrair anekadhā
08,019.067a saṃsakteṣu ca yodheṣu vartamāne ca saṃkule
08,019.067c kabandhāny utthitāni sma śataśo 'tha sahasraśaḥ
08,019.068a lohitaiḥ sicyamānāni śastrāṇi kavacāni ca
08,019.068c mahāraṅgānuraktāni vastrāṇīva cakāśire
08,019.069a evam etan mahāyuddhaṃ dāruṇaṃ bhṛśasaṃkulam
08,019.069c unmattaraṅgapratimaṃ śabdenāpūrayaj jagat
08,019.070a naiva sve na pare rājan vijñāyante śarāturāḥ
08,019.070c yoddhavyam iti yudhyante rājāno jayagṛddhinaḥ
08,019.071a svān sve jaghnur mahārāja parāṃś caiva samāgatān
08,019.071c ubhayoḥ senayor vīrair vyākulaṃ samapadyata
08,019.072a rathair bhagnair mahārāja vāraṇaiś ca nipātitaiḥ
08,019.072c hayaiś ca patitais tatra naraiś ca vinipātitaiḥ
08,019.073a agamyarūpā pṛthivī māṃsaśoṇitakardamā
08,019.073c kṣaṇenāsīn mahārāja kṣatajaughapravartinī
08,019.073d*0173_01 śūrāṇāṃ harṣajananī bhīrūṇāṃ bhayavardhinī
08,019.074a pāñcālān avadhīt karṇas trigartāṃś ca dhanaṃjayaḥ
08,019.074c bhīmasenaḥ kurūn rājan hastyanīkaṃ ca sarvaśaḥ
08,019.075a evam eṣa kṣayo vṛttaḥ kurupāṇḍavasenayoḥ
08,019.075c aparāhṇe mahārāja kāṅkṣantyor vipulaṃ jayam
08,020.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,020.001a atitīvrāṇi duḥkhāni duḥsahāni bahūni ca
08,020.001c tavāhaṃ saṃjayāśrauṣaṃ putrāṇāṃ mama saṃkṣayam
08,020.002a tathā tu me kathayase yathā yuddhaṃ tu vartate
08,020.002c na santi sūta kauravyā iti me naiṣṭhikī matiḥ
08,020.003a duryodhanas tu virathaḥ kṛtas tatra mahāraṇe
08,020.003c dharmaputraḥ kathaṃ cakre tasmin vā nṛpatiḥ katham
08,020.004a aparāhṇe kathaṃ yuddham abhaval lomaharṣaṇam
08,020.004c tan mamācakṣva tattvena kuśalo hy asi saṃjaya
08,020.005 saṃjaya uvāca
08,020.005a saṃsakteṣu ca sainyeṣu yudhyamāneṣu bhāgaśaḥ
08,020.005c ratham anyaṃ samāsthāya putras tava viśāṃ pate
08,020.006a krodhena mahatāviṣṭaḥ saviṣo bhujago yathā
08,020.006b*0174_01 sarvasainyam udīkṣyaiva krodhād udvṛttalocanaḥ
08,020.006b*0174_02 dṛṣṭvā dharmasutaṃ cāpi sainyamadhye vyavasthitam
08,020.006b*0174_03 śriyā jvalantaṃ kaunteyaṃ yathā vajradharaṃ yudhi
08,020.006c duryodhanas tu dṛṣṭvā vai dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
08,020.006e uvāca sūta tvaritaṃ yāhi yāhīti bhārata
08,020.007a atra māṃ prāpaya kṣipraṃ sārathe yatra pāṇḍavaḥ
08,020.007c dhriyamāṇena chatreṇa rājā rājati daṃśitaḥ
08,020.008a sa sūtaś codito rājñā rājñaḥ syandanam uttamam
08,020.008c yudhiṣṭhirasyābhimukhaṃ preṣayām āsa saṃyuge
08,020.009a tato yudhiṣṭhiraḥ kruddhaḥ pramatta iva sadgavaḥ
08,020.009c sārathiṃ codayām āsa yāhi yatra suyodhanaḥ
08,020.010a tau samājagmatur vīrau bhrātarau rathasattamau
08,020.010c sametya ca mahāvīryau saṃnaddhau yuddhadurmadau
08,020.010e tatakṣatur maheṣvāsau śarair anyonyam āhave
08,020.011a tato duryodhano rājā dharmaśīlasya māriṣa
08,020.011c śilāśitena bhallena dhanuś ciccheda saṃyuge
08,020.011e taṃ nāmṛṣyata saṃkruddho vyavasāyaṃ yudhiṣṭhiraḥ
08,020.011f*0175_01 duryodhanasya kauravya tava putrasya māriṣa
08,020.012a apavidhya dhanuś chinnaṃ krodhasaṃraktalocanaḥ
08,020.012c anyat kārmukam ādāya dharmaputraś camūmukhe
08,020.013a duryodhanasya ciccheda dhvajaṃ kārmukam eva ca
08,020.013c athānyad dhanur ādāya pratyavidhyata pāṇḍavam
08,020.013d*0176_01 yudhiṣṭhirasya cikṣepa śarān kanakabhūṣaṇān
08,020.013d*0176_02 rukmapuṅkhān prasannāgrān saviṣān iva pannagān
08,020.014a tāv anyonyaṃ susaṃrabdhau śaravarṣāṇy amuñcatām
08,020.014c siṃhāv iva susaṃkruddhau parasparajigīṣayā
08,020.015a anyonyaṃ jaghnatuś caiva nardamānau vṛṣāv iva
08,020.015c anyonyaṃ prekṣamāṇau ca ceratus tau mahārathau
08,020.015d*0177_01 antaraṃ nāgamat tatra rājā naiva suyodhanaḥ
08,020.016a tataḥ pūrṇāyatotsṛṣṭair anyonyaṃ sukṛtavraṇau
08,020.016c virejatur mahārāja puṣpitāv iva kiṃśukau
08,020.017a tato rājan pratibhayān siṃhanādān muhur muhuḥ
08,020.017c talayoś ca tathā śabdān dhanuṣoś ca mahāhave
08,020.018a śaṅkhaśabdaravāṃś caiva cakratus tau rathottamau
08,020.018c anyonyaṃ ca mahārāja pīḍayāṃ cakratur bhṛśam
08,020.019a tato yudhiṣṭhiro rājā tava putraṃ tribhiḥ śaraiḥ
08,020.019c ājaghānorasi kruddho vajravego durāsadaḥ
08,020.020a prativivyādha taṃ tūrṇaṃ tava putro mahīpatim
08,020.020c pañcabhir niśitair bāṇair hemapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
08,020.021a tato duryodhano rājā śaktiṃ cikṣepa bhārata
08,020.021c sarvapāraśavīṃ tīkṣṇāṃ maholkāpratimāṃ tadā
08,020.022a tām āpatantīṃ sahasā dharmarājaḥ śilāśitaiḥ
08,020.022c tribhiś ciccheda sahasā taṃ ca vivyādha saptabhiḥ
08,020.023a nipapāta tataḥ sātha hemadaṇḍā mahāghanā
08,020.023c nipatantī maholkeva vyarājac chikhisaṃnibhā
08,020.024a śaktiṃ vinihatāṃ dṛṣṭvā putras tava viśāṃ pate
08,020.024c navabhir niśitair bhallair nijaghāna yudhiṣṭhiram
08,020.025a so 'tividdho balavatām agraṇīḥ śatrutāpanaḥ
08,020.025c duryodhanaṃ samuddiśya bāṇaṃ jagrāha satvaraḥ
08,020.026a samādhatta ca taṃ bāṇaṃ dhanuṣy ugraṃ mahābalaḥ
08,020.026c cikṣepa ca tato rājā rājñaḥ kruddhaḥ parākramī
08,020.027a sa tu bāṇaḥ samāsādya tava putraṃ mahāratham
08,020.027c vyamohayata rājānaṃ dharaṇīṃ ca jagāma ha
08,020.028a tato duryodhanaḥ kruddho gadām udyamya vegitaḥ
08,020.028c vidhitsuḥ kalahasyāntam abhidudrāva pāṇḍavam
08,020.029a tam ālakṣyodyatagadaṃ daṇḍahastam ivāntakam
08,020.029c dharmarājo mahāśaktiṃ prāhiṇot tava sūnave
08,020.029e dīpyamānāṃ mahāvegāṃ maholkāṃ jvalitām iva
08,020.029f*0178_01 yamadaṇḍanibhāṃ ghorāṃ kālarātrim ivāparam
08,020.030a rathasthaḥ sa tayā viddho varma bhittvā mahāhave
08,020.030c bhṛśaṃ saṃvignahṛdayaḥ papāta ca mumoha ca
08,020.030d*0179_01 bhīmas tam āha ca tataḥ pratijñām anucintayan
08,020.030d*0179_02 nāyaṃ vadhyas tava nṛpa ity uktaḥ sa nyavartata
08,020.031a tatas tvaritam āgatya kṛtavarmā tavātmajam
08,020.031c pratyapadyata rājānaṃ magnaṃ vai vyasanārṇave
08,020.032a bhīmo 'pi mahatīṃ gṛhya gadāṃ hemapariṣkṛtām
08,020.032c abhidudrāva vegena kṛtavarmāṇam āhave
08,020.032d*0180_01 duryodhanaṃ samādāya palāyanaparo 'bhavat
08,020.032e evaṃ tad abhavad yuddhaṃ tvadīyānāṃ paraiḥ saha
08,020.032f*0181_01 kruddhānāṃ puruṣavyāghra nighnatām itaretaram
08,020.032f*0182_01 aparāhṇe mahārāja kāṅkṣatāṃ vijayaṃ yudhi
08,020.032f*0183_01 kṣayaṃ narāśvanāgānāṃ yamarāṣṭravivardhanam
08,021.001 saṃjaya uvāca
08,021.001a tataḥ karṇaṃ puraskṛtya tvadīyā yuddhadurmadāḥ
08,021.001c punar āvṛtya saṃgrāmaṃ cakrur devāsuropamam
08,021.002a dviradarathanarāśvaśaṅkhaśabdaiḥ; parihṛṣitā vividhaiś ca śastrapātaiḥ
08,021.002c dviradarathapadātisārthavāhāḥ; paripatitābhimukhāḥ prajahrire te
08,021.003a śaraparaśuvarāsipaṭṭiśair; iṣubhir anekavidhaiś ca sāditāḥ
08,021.003c dviradarathahayā mahāhave; varapuruṣaiḥ puruṣāś ca vāhanaiḥ
08,021.004a kamaladinakarendusaṃnibhaiḥ; sitadaśanaiḥ sumukhākṣināsikaiḥ
08,021.004c ruciramukuṭakuṇḍalair mahī; puruṣaśirobhir avastṛtā babhau
08,021.005a parighamusalaśaktitomarair; nakharabhuśuṇḍigadāśatair drutāḥ
08,021.005c dviradanarahayāḥ sahasraśo; rudhiranadīpravahās tadābhavan
08,021.006a prahatanararathāśvakuñjaraṃ; pratibhayadarśanam ulbaṇaṃ tadā
08,021.006c tad ahitanihataṃ babhau balaṃ; pitṛpatirāṣṭram iva prajākṣaye
08,021.007a atha tava naradeva sainikās; tava ca sutāḥ surasūnusaṃnibhāḥ
08,021.007c amitabalapuraḥsarā raṇe; kuruvṛṣabhāḥ śiniputram abhyayuḥ
08,021.008a tad atirucirabhīmam ābabhau; puruṣavarāśvarathadvipākulam
08,021.008c lavaṇajalasamuddhatasvanaṃ; balam amarāsurasainyasaṃnibham
08,021.009a surapatisamavikramas tatas; tridaśavarāvarajopamaṃ yudhi
08,021.009c dinakarakiraṇaprabhaiḥ pṛṣatkai; ravitanayo 'bhyahanac chinipravīram
08,021.010a tam api sarathavājisārathiṃ; śinivṛṣabho vividhaiḥ śarais tvaran
08,021.010c bhujagaviṣasamaprabhai raṇe; puruṣavaraṃ samavāstṛṇot tadā
08,021.011a śinivṛṣabhaśaraprapīḍitaṃ; tava suhṛdo vasuṣeṇam abhyayuḥ
08,021.011c tvaritam atirathā ratharṣabhaṃ; dviradarathāśvapadātibhiḥ saha
08,021.012a tam udadhinibham ādravad balī; tvaritataraiḥ samabhidrutaṃ paraiḥ
08,021.012c drupadasutasakhas tadākarot; puruṣarathāśvagajakṣayaṃ mahat
08,021.013a atha puruṣavarau kṛtāhnikau; bhavam abhipūjya yathāvidhi prabhum
08,021.013c arivadhakṛtaniścayau drutaṃ; tava balam arjunakeśavau sṛtau
08,021.014a jaladaninadanisvanaṃ rathaṃ; pavanavidhūtapatākaketanam
08,021.014c sitahayam upayāntam antikaṃ; hṛtamanaso dadṛśus tadārayaḥ
08,021.014d*0184_01 hastena hastipatihastasamānahastas
08,021.014d*0184_02 tūṇīmukhād atha śarān muhur ādadānaḥ
08,021.014d*0184_03 vajrīva dānavacamūṃ pragṛhītacāpo
08,021.014d*0184_04 bhīmānujas tava narendra camūṃ jagāhe
08,021.015a atha visphārya gāṇḍīvaṃ raṇe nṛtyann ivārjunaḥ
08,021.015c śarasaṃbādham akarot khaṃ diśaḥ pradiśas tathā
08,021.016a rathān vimānapratimān sajjayantrāyudhadhvajān
08,021.016c sasārathīṃs tadā bāṇair abhrāṇīvānilo 'vadhīt
08,021.017a gajān gajaprayantṝṃś ca vaijayantyāyudhadhvajān
08,021.017c sādino 'śvāṃś ca pattīṃś ca śarair ninye yamakṣayam
08,021.018a tam antakam iva kruddham anivāryaṃ mahāratham
08,021.018c duryodhano 'bhyayād eko nighnan bāṇaiḥ pṛthagvidhaiḥ
08,021.019a tasyārjuno dhanuḥ sūtaṃ ketum aśvāṃś ca sāyakaiḥ
08,021.019c hatvā saptabhir ekaikaṃ chatraṃ ciccheda patriṇā
08,021.020a navamaṃ ca samāsādya vyasṛjat pratighātinam
08,021.020c duryodhanāyeṣuvaraṃ taṃ drauṇiḥ saptadhācchinat
08,021.021a tato drauṇer dhanuś chittvā hatvā cāśvavarāñ śaraiḥ
08,021.021c kṛpasyāpi tathātyugraṃ dhanuś ciccheda pāṇḍavaḥ
08,021.022a hārdikyasya dhanuś chittvā dhvajaṃ cāśvaṃ tathāvadhīt
08,021.022c duḥśāsanasyeṣuvaraṃ chittvā rādheyam abhyayāt
08,021.023a atha sātyakim utsṛjya tvaran karṇo 'rjunaṃ tribhiḥ
08,021.023c viddhvā vivyādha viṃśatyā kṛṣṇaṃ pārthaṃ punas tribhiḥ
08,021.023d*0185_01 na glānir āsīt karṇasya kṣipataḥ sāyakān bahūn
08,021.023d*0185_02 raṇe vinighnataḥ śatrūn kruddhasyeva śatakratoḥ
08,021.023d*0186_01 karṇasya sphurad atyarthaṃ prāsyataḥ sāyakān dhanuḥ
08,021.023d*0186_02 nanāda trāsajananaṃ bhūtānām ahitāntakam
08,021.024a atha sātyakir āgatya karṇaṃ viddhvā śitaiḥ śaraiḥ
08,021.024c navatyā navabhiś cograiḥ śatena punar ārdayat
08,021.025a tataḥ pravīrāḥ pāṇḍūnāṃ sarve karṇam apīḍayan
08,021.025c yudhāmanyuḥ śikhaṇḍī ca draupadeyāḥ prabhadrakāḥ
08,021.026a uttamaujā yuyutsuś ca yamau pārṣata eva ca
08,021.026c cedikārūṣamatsyānāṃ kekayānāṃ ca yad balam
08,021.026e cekitānaś ca balavān dharmarājaś ca suvrataḥ
08,021.027a ete rathāśvadviradaiḥ pattibhiś cogravikramaiḥ
08,021.027c parivārya raṇe karṇaṃ nānāśastrair avākiran
08,021.027e bhāṣanto vāgbhir ugrābhiḥ sarve karṇavadhe vṛtāḥ
08,021.028a tāṃ śastravṛṣṭiṃ bahudhā chittvā karṇaḥ śitaiḥ śaraiḥ
08,021.028c apovāha sma tān sarvān drumān bhaṅktveva mārutaḥ
08,021.029a rathinaḥ samahāmātrān gajān aśvān sasādinaḥ
08,021.029c śaravrātāṃś ca saṃkruddho nighnan karṇo vyadṛśyata
08,021.030a tad vadhyamānaṃ pāṇḍūnāṃ balaṃ karṇāstratejasā
08,021.030c viśastrakṣatadehaṃ ca prāya āsīt parāṅmukham
08,021.031a atha karṇāstram astreṇa pratihatyārjunaḥ svayam
08,021.031c diśaḥ khaṃ caiva bhūmiṃ ca prāvṛṇoc charavṛṣṭibhiḥ
08,021.032a musalānīva niṣpetuḥ parighā iva ceṣavaḥ
08,021.032c śataghnya iva cāpy anye vajrāṇy ugrāṇi vāpare
08,021.033a tair vadhyamānaṃ tat sainyaṃ sapattyaśvarathadvipam
08,021.033c nimīlitākṣam atyartham udabhrāmyat samantataḥ
08,021.034a niṣkaivalyaṃ tadā yuddhaṃ prāpur aśvanaradvipāḥ
08,021.034c vadhyamānāḥ śarair anye tadā bhītāḥ pradudruvuḥ
08,021.035a evaṃ teṣāṃ tadā yuddhe saṃsaktānāṃ jayaiṣiṇām
08,021.035c girim astaṃ samāsādya pratyapadyata bhānumān
08,021.036a tamasā ca mahārāja rajasā ca viśeṣataḥ
08,021.036c na kiṃ cit pratyapaśyāma śubhaṃ vā yadi vāśubham
08,021.037a te trasanto maheṣvāsā rātriyuddhasya bhārata
08,021.037c apayānaṃ tataś cakruḥ sahitāḥ sarvavājibhiḥ
08,021.038a kauraveṣu ca yāteṣu tadā rājan dinakṣaye
08,021.038c jayaṃ sumanasaḥ prāpya pārthāḥ svaśibiraṃ yayuḥ
08,021.039a vāditraśabdair vividhaiḥ siṃhanādaiś ca nartitaiḥ
08,021.039c parān avahasantaś ca stuvantaś cācyutārjunau
08,021.040a kṛte 'vahāre tair vīraiḥ sainikāḥ sarva eva te
08,021.040c āśiṣaḥ pāṇḍaveyeṣu prāyujyanta nareśvarāḥ
08,021.041a tataḥ kṛte 'vahāre ca prahṛṣṭāḥ kurupāṇḍavāḥ
08,021.041c niśāyāṃ śibiraṃ gatvā nyaviśanta nareśvarāḥ
08,021.041d*0187_01 raṇe pravṛttāny ahani kathayantaḥ sukhaṃ tathā
08,021.042a yakṣarakṣaḥpiśācāś ca śvāpadāni ca saṃghaśaḥ
08,021.042c jagmur āyodhanaṃ ghoraṃ rudrasyānartanopamam
08,022.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,022.001a svena cchandena naḥ sarvān nāvadhīd vyaktam arjunaḥ
08,022.001c na hy asya samare mucyetāntako 'py ātatāyinaḥ
08,022.002a pārtho hy eko 'harad bhadrām ekaś cāgnim atarpayat
08,022.002c ekaś cemāṃ mahīṃ jitvā cakre balibhṛto nṛpān
08,022.003a eko nivātakavacān avadhīd divyakārmukaḥ
08,022.003b*0188_01 nivātakavacānāṃ ca tisraḥ koṭīr jaghāna ha
08,022.003c ekaḥ kirātarūpeṇa sthitaṃ śarvam ayodhayat
08,022.004a eko 'bhyarakṣad bharatān eko bhavam atoṣayat
08,022.004c tenaikena jitāḥ sarve madīyā ugratejasaḥ
08,022.004e te na nindyāḥ praśasyāś ca yat te cakrur bravīhi tat
08,022.004f*0189_01 tato duryodhanaḥ sūta paścāt kim akarot tadā
08,022.005 saṃjaya uvāca
08,022.005a hataprahatavidhvastā vivarmāyudhavāhanāḥ
08,022.005c dīnasvarā dūyamānā māninaḥ śatrubhir jitāḥ
08,022.006a śibirasthāḥ punar mantraṃ mantrayanti sma kauravāḥ
08,022.006c bhagnadaṃṣṭrā hataviṣāḥ padākrāntā ivoragāḥ
08,022.007a tān abravīt tataḥ karṇaḥ kruddhaḥ sarpa iva śvasan
08,022.007c karaṃ kareṇābhipīḍya prekṣamāṇas tavātmajam
08,022.008a yatto dṛḍhaś ca dakṣaś ca dhṛtimān arjunaḥ sadā
08,022.008c sa bodhayati cāpy enaṃ prāptakālam adhokṣajaḥ
08,022.009a sahasāstravisargeṇa vayaṃ tenādya vañcitāḥ
08,022.009c śvas tv ahaṃ tasya saṃkalpaṃ sarvaṃ hantā mahīpate
08,022.010a evam uktas tathety uktvā so 'nujajñe nṛpottamān
08,022.010b*0190_01 te 'nujñātā nṛpāḥ sarve svāni veśmāni bhejire
08,022.010c sukhoṣitās te rajanīṃ hṛṣṭā yuddhāya niryayuḥ
08,022.011a te 'paśyan vihitaṃ vyūhaṃ dharmarājena durjayam
08,022.011c prayatnāt kurumukhyena bṛhaspatyuśanomatāt
08,022.012a atha pratīpakartāraṃ satataṃ vijitātmanām
08,022.012c sasmāra vṛṣabhaskandhaṃ karṇaṃ duryodhanas tadā
08,022.013a puraṃdarasamaṃ yuddhe marudgaṇasamaṃ bale
08,022.013c kārtavīryasamaṃ vīrye karṇaṃ rājño 'gaman manaḥ
08,022.013d*0191_01 sarveṣāṃ caiva sainyānāṃ karṇam evāgaman manaḥ
08,022.013e sūtaputraṃ maheṣvāsaṃ bandhum ātyayikeṣv iva
08,022.014 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,022.014a yad vo 'gaman mano mandāḥ karṇaṃ vaikartanaṃ tadā
08,022.014c apy adrākṣata taṃ yūyaṃ śītārtā iva bhāskaram
08,022.015a kṛte 'vahāre sainyānāṃ pravṛtte ca raṇe punaḥ
08,022.015c kathaṃ vaikartanaḥ karṇas tatrāyudhyata saṃjaya
08,022.015e kathaṃ ca pāṇḍavāḥ sarve yuyudhus tatra sūtajam
08,022.016a karṇo hy eko mahābāhur hanyāt pārthān sasomakān
08,022.016c karṇasya bhujayor vīryaṃ śakraviṣṇusamaṃ matam
08,022.016e tathāstrāṇi sughorāṇi vikramaś ca mahātmanaḥ
08,022.016f*0192_01 mama caiva sadā mandaḥ śaṃsate nityam agrataḥ
08,022.016f*0192_02 karṇaś ca tān maheṣvāsān pāṇḍuputrān mahārathān
08,022.017a duryodhanaṃ tadā dṛṣṭvā pāṇḍavena bhṛśārditam
08,022.017c parākrāntān pāṇḍusutān dṛṣṭvā cāpi mahāhave
08,022.018a karṇam āśritya saṃgrāme darpo duryodhane punaḥ
08,022.018c jetum utsahate pārthān saputrān sahakeśavān
08,022.019a aho bata mahad duḥkhaṃ yatra pāṇḍusutān raṇe
08,022.019c nātarad rabhasaḥ karṇo daivaṃ nūnaṃ parāyaṇam
08,022.019e aho dyūtasya niṣṭheyaṃ ghorā saṃprati vartate
08,022.020a aho duḥkhāni tīvrāṇi duryodhanakṛtāny aham
08,022.020c sahiṣyāmi sughorāṇi śalyabhūtāni saṃjaya
08,022.021a saubalaṃ ca tathā tāta nītimān iti manyate
08,022.021b*0193_01 karṇaś ca rabhaso nityaṃ rājānaṃ cāpy anuvrataḥ
08,022.021b*0194_01 karṇaṃ cāpratimaṃ yuddhe devair api durutsaham
08,022.021b*0194_02 manyate 'bhyadhikaṃ pārthād daivaṃ cāsya hṛdi sthitam
08,022.022a yuddheṣu nāma divyeṣu vartamāneṣu saṃjaya
08,022.022c aśrauṣaṃ nihatān putrān nityam eva ca nirjitān
08,022.023a na pāṇḍavānāṃ samare kaś cid asti nivārakaḥ
08,022.023c strīmadhyam iva gāhanti daivaṃ hi balavattaram
08,022.024 saṃjaya uvāca
08,022.024*0195_01 rājan pūrvanimittāni dharmiṣṭhāni vicintaya
08,022.024a atikrāntaṃ hi yat kāryaṃ paścāc cintayatīti ca
08,022.024c tac cāsya na bhavet kāryaṃ cintayā ca vinaśyati
08,022.025a tad idaṃ tava kāryaṃ tu dūraprāptaṃ vijānatā
08,022.025c na kṛtaṃ yat tvayā pūrvaṃ prāptāprāptavicāraṇe
08,022.026a ukto 'si bahudhā rājan mā yudhyasveti pāṇḍavaiḥ
08,022.026c gṛhṇīṣe na ca tan mohāt pāṇḍaveṣu viśāṃ pate
08,022.027a tvayā pāpāni ghorāṇi samācīrṇāni pāṇḍuṣu
08,022.027c tvatkṛte vartate ghoraḥ pārthivānāṃ janakṣayaḥ
08,022.028a tat tv idānīm atikramya mā śuco bharatarṣabha
08,022.028c śṛṇu sarvaṃ yathāvṛttaṃ ghoraṃ vaiśasam acyuta
08,022.029a prabhātāyāṃ rajanyāṃ tu karṇo rājānam abhyayāt
08,022.029c sametya ca mahābāhur duryodhanam abhāṣata
08,022.030a adya rājan sameṣyāmi pāṇḍavena yaśasvinā
08,022.030c haniṣyāmi ca taṃ vīraṃ sa vā māṃ nihaniṣyati
08,022.031a bahutvān mama kāryāṇāṃ tathā pārthasya pārthiva
08,022.031c nābhūt samāgamo rājan mama caivārjunasya ca
08,022.032a idaṃ tu me yathāprajñaṃ śṛṇu vākyaṃ viśāṃ pate
08,022.032c anihatya raṇe pārthaṃ nāham eṣyāmi bhārata
08,022.033a hatapravīre sainye 'smin mayi caiva sthite yudhi
08,022.033c abhiyāsyati māṃ pārthaḥ śakraśaktyā vinākṛtam
08,022.034a tataḥ śreyaskaraṃ yat te tan nibodha janeśvara
08,022.034c āyudhānāṃ ca yad vīryaṃ dravyāṇām arjunasya ca
08,022.035a kāyasya mahato bhede lāghave dūrapātane
08,022.035c sauṣṭhave cāstrayoge ca savyasācī na matsamaḥ
08,022.035d*0196_01 prāṇe śaurye ca vijñāne vikrame cāpi bhārata
08,022.035d*0196_02 nimittajñānayoge ca savyasācī na matsamaḥ
08,022.036a sarvāyudhamahāmātraṃ vijayaṃ nāma tad dhanuḥ
08,022.036c indrārtham abhikāmena nirmitaṃ viśvakarmaṇā
08,022.037a yena daityagaṇān rājañ jitavān vai śatakratuḥ
08,022.037c yasya ghoṣeṇa daityānāṃ vimuhyanti diśo daśa
08,022.037e tad bhārgavāya prāyacchac chakraḥ paramasaṃmatam
08,022.038a tad divyaṃ bhārgavo mahyam adadād dhanur uttamam
08,022.038c yena yotsye mahābāhum arjunaṃ jayatāṃ varam
08,022.038e yathendraḥ samare sarvān daiteyān vai samāgatān
08,022.038f*0197_01 nijaghāna tathā sarvāñ jeṣyāmi yudhi pāṇḍavān
08,022.039a dhanur ghoraṃ rāmadattaṃ gāṇḍīvāt tad viśiṣyate
08,022.039c triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivī dhanuṣā tena nirjitā
08,022.040a dhanuṣo yasya karmāṇi divyāni prāha bhārgavaḥ
08,022.040c tad rāmo hy adadān mahyaṃ yena yotsyāmi pāṇḍavam
08,022.041a adya duryodhanāhaṃ tvāṃ nandayiṣye sabāndhavam
08,022.041c nihatya samare vīram arjunaṃ jayatāṃ varam
08,022.042a saparvatavanadvīpā hatadviḍ bhūḥ sasāgarā
08,022.042c putrapautrapratiṣṭhā te bhaviṣyaty adya pārthiva
08,022.043a nāsādhyaṃ vidyate me 'dya tvatpriyārthaṃ viśeṣataḥ
08,022.043c samyag dharmānuraktasya siddhir ātmavato yathā
08,022.044a na hi māṃ samare soḍhuṃ sa śakto 'gniṃ tarur yathā
08,022.044c avaśyaṃ tu mayā vācyaṃ yena hīno 'smi phalgunāt
08,022.045a jyā tasya dhanuṣo divyā tathākṣayyau maheṣudhī
08,022.045b*0198_01 sārathis tasya govindo mama tādṛṅ na vidyate
08,022.045c tasya divyaṃ dhanuḥ śreṣṭhaṃ gāṇḍīvam ajaraṃ yudhi
08,022.046a vijayaṃ ca mahad divyaṃ mamāpi dhanur uttamam
08,022.046c tatrāham adhikaḥ pārthād dhanuṣā tena pārthiva
08,022.047a mayā cābhyadhiko vīraḥ pāṇḍavas tan nibodha me
08,022.047c raśmigrāhaś ca dāśārhaḥ sarvalokanamaskṛtaḥ
08,022.048a agnidattaś ca vai divyo rathaḥ kāñcanabhūṣaṇaḥ
08,022.048c acchedyaḥ sarvato vīra vājinaś ca manojavāḥ
08,022.048e dhvajaś ca divyo dyutimān vānaro vismayaṃkaraḥ
08,022.049a kṛṣṇaś ca sraṣṭā jagato rathaṃ tam abhirakṣati
08,022.049c ebhir dravyair ahaṃ hīno yoddhum icchāmi pāṇḍavam
08,022.050a ayaṃ tu sadṛśo vīraḥ śalyaḥ samitiśobhanaḥ
08,022.050c sārathyaṃ yadi me kuryād dhruvas te vijayo bhavet
08,022.051a tasya me sārathiḥ śalyo bhavatv asukaraḥ paraiḥ
08,022.051c nārācān gārdhrapatrāṃś ca śakaṭāni vahantu me
08,022.052a rathāś ca mukhyā rājendra yuktā vājibhir uttamaiḥ
08,022.052c āyāntu paścāt satataṃ mām eva bharatarṣabha
08,022.053a evam abhyadhikaḥ pārthād bhaviṣyāmi guṇair aham
08,022.053c śalyo hy abhyadhikaḥ kṛṣṇād arjunād adhiko hy aham
08,022.054a yathāśvahṛdayaṃ veda dāśārhaḥ paravīrahā
08,022.054c tathā śalyo 'pi jānīte hayānāṃ vai mahārathaḥ
08,022.055a bāhuvīrye samo nāsti madrarājasya kaś cana
08,022.055c tathāstrair matsamo nāsti kaś cid eva dhanurdharaḥ
08,022.056a tathā śalyasamo nāsti hayayāne ha kaś cana
08,022.056b*0199_01 vīryataḥ sārataś caiva yogataḥ karmato 'rthataḥ
08,022.056c so 'yam abhyadhikaḥ pārthād bhaviṣyati ratho mama
08,022.056d*0200_01 samudyātuṃ na śakṣyanti devā api savāsavāḥ
08,022.056d*0201_01 evaṃ kṛte rathastho 'haṃ guṇair abhyadhiko 'rjunāt
08,022.056d*0201_02 bhave yudhi jayeyaṃ ca phālgunaṃ kurusattama
08,022.056d*0202_01 vijayeyam ahaṃ saṃkhye phalgunaṃ kurunandana
08,022.057a etat kṛtaṃ mahārāja tvayecchāmi paraṃtapa
08,022.057b*0203_01 kriyatām eṣa kāmo me mā vaḥ kālo 'tyagād ayam
08,022.057c evaṃ kṛte kṛtaṃ mahyaṃ sarvakāmair bhaviṣyati
08,022.058a tato draṣṭāsi samare yat kariṣyāmi bhārata
08,022.058c sarvathā pāṇḍavān sarvāñ jeṣyāmy adya samāgatān
08,022.058d*0204_01 na hi me samare śaktāḥ samudyātuṃ surāsurāḥ
08,022.058d*0204_02 saṃjaya uvāca
08,022.058d*0204_02 kim u pāṇḍusutā rājan raṇe mānuṣayonayaḥ
08,022.058d*0204_03 evam uktas tava sutaḥ karṇenāhavaśobhinā
08,022.058d*0204_04 saṃpūjya saṃprahṛṣṭātmā tato rādheyam abravīt
08,022.059 duryodhana uvāca
08,022.059a sarvam etat kariṣyāmi yathā tvaṃ karṇa manyase
08,022.059c sopāsaṅgā rathāḥ sāśvā anuyāsyanti sūtaja
08,022.060a nārācān gārdhrapakṣāṃś ca śakaṭāni vahantu te
08,022.060c anuyāsyāma karṇa tvāṃ vayaṃ sarve ca pārthivāḥ
08,022.061 saṃjaya uvāca
08,022.061a evam uktvā mahārāja tava putrāḥ pratāpavān
08,022.061c abhigamyābravīd rājā madrarājam idaṃ vacaḥ
08,023.001 saṃjaya uvāca
08,023.001a putras tava mahārāja madrarājam idaṃ vacaḥ
08,023.001b*0205_01 evam ukto mahārāja tava putraḥ pratāpavān
08,023.001b*0205_02 madreśvaraṃ prati raṇe parasainyabhayaṃkaram
08,023.001b*0205_03 sarvaṃ tathākarot tūrṇaṃ rādheyas tad yad abravīt
08,023.001b*0205_04 madrarājaṃ ca samare praṇamya ca mahāratham
08,023.001c vinayenopasaṃgamya praṇayād vākyam abravīt
08,023.002a satyavrata mahābhāga dviṣatām aghavardhana
08,023.002c madreśvara raṇe śūra parasainyabhayaṃkara
08,023.003a śrutavān asi karṇasya bruvato vadatāṃ vara
08,023.003c yathā nṛpatisiṃhānāṃ madhye tvāṃ varayaty ayam
08,023.003d*0206_01 tat tvām aprativīryādya śatrupakṣakṣayāvaha
08,023.003d*0206_02 madreśvara prayāce 'haṃ śirasā vinayena ca
08,023.003d*0207_01 tvaṃ pāhi sarvataḥ karṇaṃ bhavaṃ brahmeva suvrata
08,023.004a tasmāt pārthavināśārthaṃ hitārthaṃ mama caiva hi
08,023.004c sārathyaṃ rathināṃ śreṣṭha sumanāḥ kartum arhasi
08,023.004d*0208_01 tvayi yantari rādheyo vidviṣo me vijeṣyate
08,023.004d*0208_02 abhīṣūṇāṃ hi karṇasya grahītānyo na vidyate
08,023.005a asyābhīśugraho loke nānyo 'sti bhavatā samaḥ
08,023.005b*0209_01 ṛte hi tvāṃ mahābhāga vāsudevasamaṃ yudhi
08,023.005c sa pātu sarvataḥ karṇaṃ bhavān brahmeva śaṃkaram
08,023.006a pārthasya sacivaḥ kṛṣṇo yathābhīśugraho varaḥ
08,023.006c tathā tvam api rādheyaṃ sarvataḥ paripālaya
08,023.006d*0210_01 yathā ca sarvathāpatsu vārṣṇeyaḥ pāti pāṇḍavam
08,023.006d*0210_02 tathā madreśvarādya tvaṃ rādheyaṃ pratipālaya
08,023.007a bhīṣmo droṇaḥ kṛpaḥ karṇo bhavān bhojaś ca vīryavān
08,023.007c śakuniḥ saubalo drauṇir aham eva ca no balam
08,023.007e eṣām eva kṛto bhāgo navadhā pṛtanāpate
08,023.008a naiva bhāgo 'tra bhīṣmasya droṇasya ca mahātmanaḥ
08,023.008c tābhyām atītya tau bhāgau nihatā mama śatravaḥ
08,023.009a vṛddhau hi tau naravyāghrau chalena nihatau ca tau
08,023.009c kṛtvā nasukaraṃ karma gatau svargam ito 'nagha
08,023.010a tathānye puruṣavyāghrāḥ parair vinihatā yudhi
08,023.010c asmadīyāś ca bahavaḥ svargāyopagatā raṇe
08,023.010e tyaktvā prāṇān yathāśakti ceṣṭāḥ kṛtvā ca puṣkalāḥ
08,023.010f*0211_01 tad idaṃ hatabhūyiṣṭhaṃ balaṃ mama narādhipa
08,023.010f*0211_02 pūrvam apy alpakaiḥ pārthair hataṃ kim uta sāṃpratam
08,023.010f*0211_03 balavanto mahātmānaḥ kaunteyāḥ satyavikramāḥ
08,023.010f*0211_04 balaṃ śeṣaṃ na hanyur me yathā tat kuru pārthiva
08,023.010f*0212_01 hatavīram idaṃ sainyaṃ pāṇḍavaiḥ samare vibho
08,023.011a karṇo hy eko mahābāhur asmatpriyahite rataḥ
08,023.011c bhavāṃś ca puruṣavyāghra sarvalokamahārathaḥ
08,023.011d*0213_01 śalya karṇo 'rjunenādya yoddhum icchati saṃyuge
08,023.011e tasmiñ jayāśā vipulā mama madrajanādhipa
08,023.011f*0214_01 tasyābhīṣugrahavaro nānyo 'sti bhuvi kaś cana
08,023.011f*0215_01 tasmāj jayāya me vīra sārathyaṃ kartum arhasi
08,023.012a pārthasya samare kṛṣṇo yathābhīśuvaragrahaḥ
08,023.012b*0216_01 tathā karṇarathe rājaṃs tvam abhīṣugraho bhava
08,023.012c tena yukto raṇe pārtho rakṣyamāṇaś ca pārthiva
08,023.012e yāni karmāṇi kurute pratyakṣāṇi tathaiva te
08,023.013a pūrvaṃ na samare hy evam avadhīd arjuno ripūn
08,023.013b*0217_01 idānīṃ vikramo hy asya kṛṣṇena sahitasya ca
08,023.013b*0217_02 kṛṣṇena sahitaḥ pārtho dhārtarāṣṭrīṃ mahācamūm
08,023.013c ahany ahani madreśa drāvayan dṛśyate yudhi
08,023.014a bhāgo 'vaśiṣṭaḥ karṇasya tava caiva mahādyute
08,023.014c taṃ bhāgaṃ saha karṇena yugapan nāśayāhave
08,023.014d*0218_01 aruṇena yathā sārdhaṃ tamaḥ sūryo vyapohati
08,023.014d*0218_02 tathā karṇena sahito jahi pārthaṃ mahāhave
08,023.014d*0219_01 udyantau ca yathā sūryau bālasūryasamaprabhau
08,023.014d*0219_02 karṇaśalyau raṇe dṛṣṭvā vidravantu mahārathāḥ
08,023.015a sūryāruṇau yathā dṛṣṭvā tamo naśyati māriṣa
08,023.015c tathā naśyantu kaunteyāḥ sapāñcālāḥ sasṛñjayāḥ
08,023.016a rathānāṃ pravaraḥ karṇo yantṝṇāṃ pravaro bhavān
08,023.016b*0220_01 saṃyogo yuvayor loke nābhūn na ca bhaviṣyati
08,023.016c saṃnipātaḥ samo loke bhavator nāsti kaś cana
08,023.017a yathā sarvāsv avasthāsu vārṣṇeyaḥ pāti pāṇḍavam
08,023.017c tathā bhavān paritrātu karṇaṃ vaikartanaṃ raṇe
08,023.017d*0221_01 sārathyaṃ kriyatāṃ tasya yudhyamānasya saṃyuge
08,023.017d*0221_02 yathā ca samare kṛṣṇo rakṣate sarvato 'rjunam
08,023.017d*0221_03 tathā tvam api rādheyaṃ rakṣasva ca mahāraṇe
08,023.018a tvayā sārathinā hy eṣa apradhṛṣyo bhaviṣyati
08,023.018c devatānām api raṇe saśakrāṇāṃ mahīpate
08,023.018e kiṃ punaḥ pāṇḍaveyānāṃ mātiśaṅkīr vaco mama
08,023.019a duryodhanavacaḥ śrutvā śalyaḥ krodhasamanvitaḥ
08,023.019b*0222_01 dhārtarāṣṭram athovāca sṛkkiṇī parilelihan
08,023.019b*0222_02 evam uktas tu sa krodhāt padā spṛṣṭa ivoragaḥ
08,023.019c triśikhāṃ bhrukuṭīṃ kṛtvā dhunvan hastau punaḥ punaḥ
08,023.020a krodharakte mahānetre parivartya mahābhujaḥ
08,023.020c kulaiśvaryaśrutibalair dṛptaḥ śalyo 'bravīd idam
08,023.021a avamanyase māṃ gāndhāre dhruvaṃ māṃ pariśaṅkase
08,023.021c yan māṃ bravīṣi visrabdhaṃ sārathyaṃ kriyatām iti
08,023.022a asmatto 'bhyadhikaṃ karṇaṃ manyamānaḥ praśaṃsasi
08,023.022c na cāhaṃ yudhi rādheyaṃ gaṇaye tulyam ātmanā
08,023.023a ādiśyatām abhyadhiko mamāṃśaḥ pṛthivīpate
08,023.023c tam ahaṃ samare hatvā gamiṣyāmi yathāgatam
08,023.024a atha vāpy eka evāhaṃ yotsyāmi kurunandana
08,023.024c paśya vīryaṃ mamādya tvaṃ saṃgrāme dahato ripūn
08,023.025a na cābhikāmān kauravya vidhāya hṛdaye pumān
08,023.025c asmadvidhaḥ pravarteta mā mā tvam atiśaṅkithāḥ
08,023.026a yudhi cāpy avamāno me na kartavyaḥ kathaṃ cana
08,023.026c paśya hīmau mama bhujau vajrasaṃhananopamau
08,023.027a dhanuḥ paśya ca me citraṃ śarāṃś cāśīviṣopamān
08,023.027c rathaṃ paśya ca me kḷptaṃ sadaśvair vātavegitaiḥ
08,023.027e gadāṃ ca paśya gāndhāre hemapaṭṭavibhūṣitām
08,023.028a dārayeyaṃ mahīṃ kruddho vikireyaṃ ca parvatān
08,023.028c śoṣayeyaṃ samudrāṃś ca tejasā svena pārthiva
08,023.029a tan mām evaṃvidhaṃ jānan samartham arinigrahe
08,023.029c kasmād yunakṣi sārathye nyūnasyādhirather nṛpa
08,023.029d*0223_01 na cāpi mama rādheyaḥ kalām arhati ṣoḍaśīm
08,023.029d*0223_02 sakarṇā ye trayo lokāḥ sārjunāḥ sajanārdanāḥ
08,023.029d*0223_03 nibaddhāṃs tān raṇe rājan na mucyeyaṃ kathaṃ cana
08,023.029d*0223_04 tathāpi śaktaṃ kauravya vihāya hṛdayena mām
08,023.029d*0223_05 na cāhaṃ prākṛtaḥ kaś cin na cāpy adhigataḥ svayam
08,023.029d*0224_01 ayaṃ cāpy avamāno me na kartavyaḥ kathaṃ cana
08,023.030a na nāma dhuri rājendra prayoktuṃ tvam ihārhasi
08,023.030c na hi pāpīyasaḥ śreyān bhūtvā preṣyatvam utsahe
08,023.031a yo hy abhyupagataṃ prītyā garīyāṃsaṃ vaśe sthitam
08,023.031c vaśe pāpīyaso dhatte tat pāpam adharottaram
08,023.032a brāhmaṇā brahmaṇā sṛṣṭā mukhāt kṣatram athorasaḥ
08,023.032c ūrubhyām asṛjad vaiśyāñ śūdrān padbhyām iti śrutiḥ
08,023.032e tebhyo varṇaviśeṣāś ca pratilomānulomajāḥ
08,023.033a athānyonyasya saṃyogāc cāturvarṇyasya bhārata
08,023.033c goptāraḥ saṃgrahītāro dātāraḥ kṣatriyāḥ smṛtāḥ
08,023.034a yājanādhyāpanair viprā viśuddhaiś ca pratigrahaiḥ
08,023.034c lokasyānugrahārthāya sthāpitā brahmaṇā bhuvi
08,023.034d*0225_01 prajānāṃ rakṣaṇaṃ dānaṃ yuddhaṃ kṣatrasya nirmitam
08,023.035a kṛṣiś ca pāśupālyaṃ ca viśāṃ dānaṃ ca sarvaśaḥ
08,023.035c brahmakṣatraviśāṃ śūdrā vihitāḥ paricārakāḥ
08,023.036a brahmakṣatrasya vihitāḥ sūtā vai paricārakāḥ
08,023.036c na viṭśūdrasya tatraiva śṛṇu vākyaṃ mamānagha
08,023.037a so 'haṃ mūrdhāvasiktaḥ san rājarṣikulasaṃbhavaḥ
08,023.037c mahārathaḥ samākhyātaḥ sevyaḥ stavyaś ca bandinām
08,023.038a so 'ham etādṛśo bhūtvā nehārikulamardana
08,023.038c sūtaputrasya saṃgrāme sārathyaṃ kartum utsahe
08,023.039a avamānam ahaṃ prāpya na yotsyāmi kathaṃ cana
08,023.039c āpṛcchya tvādya gāndhāre gamiṣyāmi yathāgatam
08,023.039d*0226_01 na cāhaṃ sūtaputrasya sārathyam upajagmivān
08,023.040a evam uktvā naravyāghraḥ śalyaḥ samitiśobhanaḥ
08,023.040c utthāya prayayau tūrṇaṃ rājamadhyād amarṣitaḥ
08,023.041a praṇayād bahumānāc ca taṃ nigṛhya sutas tava
08,023.041c abravīn madhuraṃ vākyaṃ sāma sarvārthasādhakam
08,023.042a yathā śalya tvam ātthedam evam etad asaṃśayam
08,023.042c abhiprāyas tu me kaś cit taṃ nibodha janeśvara
08,023.043a na karṇo 'bhyadhikas tvattaḥ śaṅke naiva kathaṃ cana
08,023.043c na hi madreśvaro rājā kuryād yad anṛtaṃ bhavet
08,023.044a ṛtam eva hi pūrvās te vahanti puruṣottamāḥ
08,023.044b*0227_01 jñātam eva hi pūrvaṃ te vartma rājarṣisattama
08,023.044c tasmād ārtāyaniḥ prokto bhavān iti matir mama
08,023.045a śalyabhūtaś ca śatrūṇāṃ yasmāt tvaṃ bhuvi mānada
08,023.045c tasmāc chalyeti te nāma kathyate pṛthivīpate
08,023.046a yad eva vyāhṛtaṃ pūrvaṃ bhavatā bhūridakṣiṇa
08,023.046c tad eva kuru dharmajña madarthaṃ yad yad ucyase
08,023.047a na ca tvatto hi rādheyo na cāham api vīryavān
08,023.047c vṛṇīmas tvāṃ hayāgryāṇāṃ yantāram iti saṃyuge
08,023.048a yathā hy abhyadhikaṃ karṇaṃ guṇais tāta dhanaṃjayāt
08,023.048c vāsudevād api tvāṃ ca loko 'yam iti manyate
08,023.049a karṇo hy abhyadhikaḥ pārthād astrair eva nararṣabha
08,023.049c bhavān apy adhikaḥ kṛṣṇād aśvayāne bale tathā
08,023.050a yathāśvahṛdayaṃ veda vāsudevo mahāmanāḥ
08,023.050c dviguṇaṃ tvaṃ tathā vettha madrarāja na saṃśayaḥ
08,023.051 śalya uvāca
08,023.051a yan mā bravīṣi gāndhāre madhye sainyasya kaurava
08,023.051c viśiṣṭaṃ devakīputrāt prītimān asmy ahaṃ tvayi
08,023.052a eṣa sārathyam ātiṣṭhe rādheyasya yaśasvinaḥ
08,023.052c yudhyataḥ pāṇḍavāgryeṇa yathā tvaṃ vīra manyase
08,023.053a samayaś ca hi me vīra kaś cid vaikartanaṃ prati
08,023.053c utsṛjeyaṃ yathāśraddham ahaṃ vāco 'sya saṃnidhau
08,023.054 saṃjaya uvāca
08,023.054a tatheti rājan putras te saha karṇena bhārata
08,023.054c abravīn madrarājasya sutaṃ bharatasattama
08,024.001 duryodhana uvāca
08,024.001a bhūya eva tu madreśa yat te vakṣyāmi tac chṛṇu
08,024.001c yathā purā vṛttam idaṃ yuddhe devāsure vibho
08,024.002a yad uktavān pitur mahyaṃ mārkaṇḍeyo mahān ṛṣiḥ
08,024.002c tad aśeṣeṇa bruvato mama rājarṣisattama
08,024.002e tvaṃ nibodha na cāpy atra kartavyā te vicāraṇā
08,024.002f*0228_01 samutpannā hi rājānaḥ pramoha iti niścayaḥ
08,024.002f*0228_02 kṛtvā caiva vyavasyanti sarve dharmārthaniścayān
08,024.003a devānām asurāṇāṃ ca mahān āsīt samāgamaḥ
08,024.003b*0229_01 saiṃhikeyās tadodvṛttā vibudhān avasūdayan
08,024.003b*0229_02 te nirastāḥ kṛtā devair dānavā balagarvitāḥ
08,024.003c babhūva prathamo rājan saṃgrāmas tārakāmayaḥ
08,024.003e nirjitāś ca tadā daityā daivatair iti naḥ śrutam
08,024.003f*0230_01 bhagnadarpā nirutsāhāḥ pātālaṃ viviśus tadā
08,024.004a nirjiteṣu ca daityeṣu tārakasya sutās trayaḥ
08,024.004c tārākṣaḥ kamalākṣaś ca vidyunmālī ca pārthiva
08,024.004d*0231_01 kaś cit prajāpatir ghoras tena sārdhaṃ mahātmanā
08,024.004d*0231_02 yuddham āsīn mahāghoraṃ daivatair na iti śrutiḥ
08,024.004d*0231_03 parābabhūvur asurā dānavaiḥ saha saṃyuge
08,024.004d*0231_04 devair nirastā hy asurā niḥśvasyāmarṣitās tataḥ
08,024.005a tapa ugraṃ samāsthāya niyame parame sthitāḥ
08,024.005c tapasā karśayām āsur dehān svāñ śatrutāpana
08,024.006a damena tapasā caiva niyamena ca pārthiva
08,024.006c teṣāṃ pitāmahaḥ prīto varadaḥ pradadau varān
08,024.007a avadhyatvaṃ ca te rājan sarvabhūteṣu sarvadā
08,024.007c sahitā varayām āsuḥ sarvalokapitāmaham
08,024.008a tān abravīt tadā devo lokānāṃ prabhur īśvaraḥ
08,024.008c nāsti sarvāmaratvaṃ hi nivartadhvam ato 'surāḥ
08,024.008e varam anyaṃ vṛṇīdhvaṃ vai yādṛśaṃ saṃprarocate
08,024.009a tatas te sahitā rājan saṃpradhāryāsakṛd bahu
08,024.009c sarvalokeśvaraṃ vākyaṃ praṇamyainam athābruvan
08,024.009d*0232_01 vayam icchāma nagaraṃ kartuṃ kāmagamaṃ śubham
08,024.009d*0232_02 sarvakāmasamṛddhārtham avadhyaṃ devadānavaiḥ
08,024.009d*0232_03 yakṣarakṣoragagaṇair nānājātibhir eva ca
08,024.009d*0232_04 na kṛtyābhir na śastraiś ca na śāpair brahmavādinām
08,024.009d*0232_05 vadhyeta tripuraṃ devaṃ prasanne tvayi sādaram
08,024.010a asmākaṃ tvaṃ varaṃ deva prayacchemaṃ pitāmaha
08,024.010c vayaṃ purāṇi trīṇy eva samāsthāya mahīm imām
08,024.010e vicariṣyāma loke 'smiṃs tvatprasādapuraskṛtāḥ
08,024.011a tato varṣasahasre tu sameṣyāmaḥ parasparam
08,024.011b*0233_00 brahmovāca
08,024.011b*0233_01 vilayaḥ samayasyānte maraṇaṃ jīvitasya ca
08,024.011b*0233_02 iti cintya vadhopāyaṃ kaṃ cid eva niśāmaya
08,024.011c ekībhāvaṃ gamiṣyanti purāṇy etāni cānagha
08,024.012a samāgatāni caitāni yo hanyād bhagavaṃs tadā
08,024.012c ekeṣuṇā devavaraḥ sa no mṛtyur bhaviṣyati
08,024.012d*0234_01 teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā dānavānāṃ mahāyaśāḥ
08,024.012e evam astv iti tān devaḥ pratyuktvā prāviśad divam
08,024.013a te tu labdhavarāḥ prītāḥ saṃpradhārya parasparam
08,024.013c puratrayavisṛṣṭyarthaṃ mayaṃ vavrur mahāsuram
08,024.013e viśvakarmāṇam ajaraṃ daityadānavapūjitam
08,024.014a tato mayaḥ svatapasā cakre dhīmān purāṇi ha
08,024.014c trīṇi kāñcanam ekaṃ tu raupyaṃ kārṣṇāyasaṃ tathā
08,024.015a kāñcanaṃ divi tatrāsīd antarikṣe ca rājatam
08,024.015c āyasaṃ cābhavad bhūmau cakrasthaṃ pṛthivīpate
08,024.016a ekaikaṃ yojanaśataṃ vistārāyāmasaṃmitam
08,024.016c gṛhāṭṭāṭṭālakayutaṃ bṛhatprākāratoraṇam
08,024.017a guṇaprasavasaṃbādham asaṃbādham anāmayam
08,024.017c prāsādair vividhaiś caiva dvāraiś cāpy upaśobhitam
08,024.018a pureṣu cābhavan rājan rājāno vai pṛthak pṛthak
08,024.018b*0235_01 divyamālyāmbaradharā daiteyā rājasattama
08,024.018c kāñcanaṃ tārakākṣasya citram āsīn mahātmanaḥ
08,024.018e rājataṃ kamalākṣasya vidyunmālina āyasam
08,024.019a trayas te daityarājānas trīṃl lokān āśu tejasā
08,024.019c ākramya tasthur varṣāṇāṃ pūgān nāma prajāpatiḥ
08,024.020a teṣāṃ dānavamukhyānāṃ prayutāny arbudāni ca
08,024.020c koṭyaś cāprativīrāṇāṃ samājagmus tatas tataḥ
08,024.020d*0236_01 māṃsāśanāḥ sudṛptāś ca surair vinikṛtās tathā
08,024.020e mahad aiśvaryam icchantas tripuraṃ durgam āśritāḥ
08,024.021a sarveṣāṃ ca punas teṣāṃ sarvayogavaho mayaḥ
08,024.021c tam āśritya hi te sarve avartantākutobhayāḥ
08,024.022a yo hi yaṃ manasā kāmaṃ dadhyau tripurasaṃśrayaḥ
08,024.022c tasmai kāmaṃ mayas taṃ taṃ vidadhe māyayā tadā
08,024.023a tārakākṣasutaś cāsīd dharir nāma mahābalaḥ
08,024.023c tapas tepe paramakaṃ yenātuṣyat pitāmahaḥ
08,024.024a sa tuṣṭam avṛṇod devaṃ vāpī bhavatu naḥ pure
08,024.024c śastrair vinihatā yatra kṣiptāḥ syur balavattarāḥ
08,024.025a sa tu labdhvā varaṃ vīras tārakākṣasuto hariḥ
08,024.025c sasṛje tatra vāpīṃ tāṃ mṛtānāṃ jīvanīṃ prabho
08,024.025d*0237_01 pūrṇāṃ divyasya toyasya pīyūṣapratimasya vai
08,024.026a yena rūpeṇa daityas tu yena veṣeṇa caiva ha
08,024.026c mṛtas tasyāṃ parikṣiptas tādṛśenaiva jajñivān
08,024.026d*0238_01 saṃpūrṇabalavīryas tu rājañ śauryasamanvitaḥ
08,024.026d*0238_02 evaṃ vīryeṇa saṃyuktāḥ kṛtās tena mahātmanā
08,024.027a tāṃ prāpya traipurasthās tu sarvāṃl lokān babādhire
08,024.027b*0239_01 varaloke 'vasat so 'pi hariḥ paramatejasā
08,024.027b*0239_02 vidhāya sarvalokānāṃ hitaṃ pathyaṃ vidhāya ca
08,024.027b*0239_03 tataḥ paramanirvigno hitakārī tāvakātmasu
08,024.027c mahatā tapasā siddhāḥ surāṇāṃ bhayavardhanāḥ
08,024.027d*0240_01 ekasmin nihate daitye sṛjanti sma daśāsurān
08,024.027e na teṣām abhavad rājan kṣayo yuddhe kathaṃ cana
08,024.028a tatas te lobhamohābhyām abhibhūtā vicetasaḥ
08,024.028c nirhrīkāḥ saṃsthitiṃ sarve sthāpitāṃ samalūlupan
08,024.029a vidrāvya sagaṇān devāṃs tatra tatra tadā tadā
08,024.029c viceruḥ svena kāmena varadānena darpitāḥ
08,024.030a devāraṇyāni sarvāṇi priyāṇi ca divaukasām
08,024.030c ṛṣīṇām āśramān puṇyān yūpāñ janapadāṃs tathā
08,024.030e vyanāśayanta maryādā dānavā duṣṭacāriṇaḥ
08,024.030f*0241_01 nisthānāś ca kṛtā devā ṛṣayaḥ pitṛbhiḥ saha
08,024.030f*0241_02 daityais tribhis trayo lokā hy ākrāntās taiḥ suretaraiḥ
08,024.030f*0242_01 pīḍyamāneṣu lokeṣu tataḥ śakro marudvṛtaḥ
08,024.030f*0242_02 purāṇy āyodhayāṃ cakre vajrapātaiḥ samantataḥ
08,024.030f*0242_03 nāśakat tāny abhedyāni yadā bhettuṃ puraṃdaraḥ
08,024.030f*0242_04 purāṇi varadattāni dhātrā tena narādhipa
08,024.030f*0242_05 tadā bhītaḥ surapatir muktvā tāni purāṇy atha
08,024.031a te devāḥ sahitāḥ sarve pitāmaham ariṃdama
08,024.031c abhijagmus tadākhyātuṃ viprakāraṃ suretaraiḥ
08,024.032a te tattvaṃ sarvam ākhyāya śirasābhipraṇamya ca
08,024.032c vadhopāyam apṛcchanta bhagavantaṃ pitāmaham
08,024.033a śrutvā tad bhagavān devo devān idam uvāca ha
08,024.033b*0243_01 mamāpi so 'parādhnoti yo yuṣmākam asaumyakṛt
08,024.033b*0244_01 śrūyatāṃ tridaśāḥ sarve yathedaṃ vākyagauravam
08,024.033c asurāś ca durātmānas te cāpi vibudhadviṣaḥ
08,024.033e aparādhyanti satataṃ ye yuṣmān pīḍayanty uta
08,024.033f*0245_01 na tvāstu tān ahaṃ manye ye vai yuṣmān apīḍayan
08,024.034a ahaṃ hi tulyaḥ sarveṣāṃ bhūtānāṃ nātra saṃśayaḥ
08,024.034c adhārmikās tu hantavyā ity ahaṃ prabravīmi vaḥ
08,024.034d*0246_01 ekeṣuṇā vibhedyāni tāni durgāṇi nānyathā
08,024.034d*0246_02 na ca sthāṇumṛte śakto bhettum ekeṣuṇā puraḥ
08,024.035a te yūyaṃ sthāṇum īśānaṃ jiṣṇum akliṣṭakāriṇam
08,024.035c yoddhāraṃ vṛṇutādityāḥ sa tān hantā suretarān
08,024.036a iti tasya vacaḥ śrutvā devāḥ śakrapurogamāḥ
08,024.036b*0247_01 te devās tena vākyena coditāḥ praṇatāḥ sthitāḥ
08,024.036b*0247_02 divyaṃ varṣasahasraṃ vai tapas taptvā surarṣabhāḥ
08,024.036b*0247_03 śubhātmāno mahātmāno jagmur vai vṛṣabhadhvajam
08,024.036c brahmāṇam agrataḥ kṛtvā vṛṣāṅkaṃ śaraṇaṃ yayuḥ
08,024.037a tapaḥ paraṃ samātasthur gṛṇanto brahma śāśvatam
08,024.037c ṛṣibhiḥ saha dharmajñā bhavaṃ sarvātmanā gatāḥ
08,024.037d*0248_01 devadevaṃ paraṃ sthāṇuṃ varadaṃ tryambakaṃ śivam
08,024.037d*0248_02 śarvam īḍyam ajaṃ rudraṃ śaśāṅkāṅkitamūrdhajam
08,024.038a tuṣṭuvur vāgbhir arthyābhir bhayeṣv abhayakṛttamam
08,024.038c sarvātmānaṃ mahātmānaṃ yenāptaṃ sarvam ātmanā
08,024.039a tapoviśeṣair bahubhir yogaṃ yo veda cātmanaḥ
08,024.039c yaḥ sāṃkhyam ātmano veda yasya cātmā vaśe sadā
08,024.040a te taṃ dadṛśur īśānaṃ tejorāśim umāpatim
08,024.040b*0249_01 pareṇa yatnena bhavaṃ tridaśāḥ śarvam īśvaram
08,024.040c ananyasadṛśaṃ loke vratavantam akalmaṣam
08,024.041a ekaṃ ca bhagavantaṃ te nānārūpam akalpayan
08,024.041c ātmanaḥ pratirūpāṇi rūpāṇy atha mahātmani
08,024.041e parasparasya cāpaśyan sarve paramavismitāḥ
08,024.042a sarvabhūtamayaṃ ceśaṃ tam ajaṃ jagataḥ patim
08,024.042c devā brahmarṣayaś caiva śirobhir dharaṇīṃ gatāḥ
08,024.043a tān svastivākyenābhyarcya samutthāpya ca śaṃkaraḥ
08,024.043c brūta brūteti bhagavān smayamāno 'bhyabhāṣata
08,024.044a tryambakeṇābhyanujñātās tatas te 'svasthacetasaḥ
08,024.044c namo namas te 'stu vibho tata ity abruvan bhavam
08,024.045a namo devātidevāya dhanvine cātimanyave
08,024.045c prajāpatimakhaghnāya prajāpatibhir īḍyase
08,024.046a namaḥ stutāya stutyāya stūyamānāya mṛtyave
08,024.046c vilohitāya rudrāya nīlagrīvāya śūline
08,024.047a amoghāya mṛgākṣāya pravarāyudhayodhine
08,024.047b*0250_01 arhāya caiva śuddhāya kṣayāya krathanāya ca
08,024.047c durvāraṇāya śukrāya brahmaṇe brahmacāriṇe
08,024.048a īśānāyāprameyāya niyantre carmavāsase
08,024.048c taponityāya piṅgāya vratine kṛttivāsase
08,024.049a kumārapitre tryakṣāya pravarāyudhadhāriṇe
08,024.049c prapannārtivināśāya brahmadviṭsaṃghaghātine
08,024.050a vanaspatīnāṃ pataye narāṇāṃ pataye namaḥ
08,024.050c gavāṃ ca pataye nityaṃ yajñānāṃ pataye namaḥ
08,024.051a namo 'stu te sasainyāya tryambakāyogratejase
08,024.051c manovākkarmabhir deva tvāṃ prapannān bhajasva naḥ
08,024.052a tataḥ prasanno bhagavān svāgatenābhinandya tān
08,024.052c provāca vyetu vastrāso brūta kiṃ karavāṇi vaḥ
08,024.052d*0251_01 devāḥ śarvasya vacanaṃ śrutvā harṣam upāgatāḥ
08,024.053a pitṛdevarṣisaṃghebhyo vare datte mahātmanā
08,024.053c satkṛtya śaṃkaraṃ prāha brahmā lokahitaṃ vacaḥ
08,024.053d*0252_01 imāny asuradurgāṇi lokāṃs trīn ākramanti ca
08,024.053d*0252_02 kaś ca prajāpatir ghorāṃs tān sarvāñ jahi māciram
08,024.054a tavātisargād deveśa prājāpatyam idaṃ padam
08,024.054c mayādhitiṣṭhatā datto dānavebhyo mahān varaḥ
08,024.054d*0253_01 nāsty anyo yudhi teṣāṃ vai nihantā iti naḥ śrutam
08,024.055a tān atikrāntamaryādān nānyaḥ saṃhartum arhati
08,024.055c tvām ṛte bhūtabhavyeśa tvaṃ hy eṣāṃ pratyarir vadhe
08,024.056a sa tvaṃ deva prapannānāṃ yācatāṃ ca divaukasām
08,024.056c kuru prasādaṃ deveśa dānavāñ jahi śūlabhṛt
08,024.056d*0254_01 tvatprasāj jagat sarvaṃ sukham aidhata mānada
08,024.056d*0254_02 śaraṇyas tvaṃ hi lokeśa te vayaṃ śaraṇaṃ gatāḥ
08,024.057 śrībhagavān uvāca
08,024.057a hantavyāḥ śatravaḥ sarve yuṣmākam iti me matiḥ
08,024.057c na tv eko 'haṃ vadhe teṣāṃ samartho vai suradviṣām
08,024.058a te yūyaṃ sahitāḥ sarve madīyenāstratejasā
08,024.058c jayadhvaṃ yudhi tāñ śatrūn saṃghāto hi mahābalaḥ
08,024.059 devā ūcuḥ
08,024.059a asmattejobalaṃ yāvat tāvad dviguṇam eva ca
08,024.059c teṣām iti ha manyāmo dṛṣṭatejobalā hi te
08,024.060 bhagavān uvāca
08,024.060a vadhyās te sarvataḥ pāpā ye yuṣmāsv aparādhinaḥ
08,024.060c mama tejobalārdhena sarvāṃs tān ghnata śātravān
08,024.061 devā ūcuḥ
08,024.061a bibhartuṃ tejaso 'rdhaṃ te na śakṣyāmo maheśvara
08,024.061c sarveṣāṃ no balārdhena tvam eva jahi śātravān
08,024.061d*0255_01 vayaṃ ca sarvathā deva rakṣaṇīyās tathaiva ca
08,024.061d*0255_02 sa no rakṣa mahādeva tvam eva jahi śātravān
08,024.061d*0256_00 śrībhagavān uvāca
08,024.061d*0256_01 yadi śaktir na vaḥ kā cid vibhartuṃ māmakaṃ balam
08,024.061d*0256_02 aham etān haniṣyāmi yuṣmat tejordhabṛṃhitaḥ
08,024.062 duryodhana uvāca
08,024.062a tatas tatheti deveśas tair ukto rājasattama
08,024.062c ardham ādāya sarvebhyas tejasābhyadhiko 'bhavat
08,024.063a sa tu devo balenāsīt sarvebhyo balavattaraḥ
08,024.063c mahādeva iti khyātas tadāprabhṛti śaṃkaraḥ
08,024.064a tato 'bravīn mahādevo dhanur bāṇadharas tv aham
08,024.064c haniṣyāmi rathenājau tān ripūn vai divaukasaḥ
08,024.065a te yūyaṃ me rathaṃ caiva dhanur bāṇaṃ tathaiva ca
08,024.065c paśyadhvaṃ yāvad adyaitān pātayāmi mahītale
08,024.066 devā ūcuḥ
08,024.066a mūrtisarvasvam ādāya trailokyasya tatas tataḥ
08,024.066c rathaṃ te kalpayiṣyāma deveśvara mahaujasam
08,024.067a tathaiva buddhyā vihitaṃ viśvakarmakṛtaṃ śubham
08,024.067c tato vibudhaśārdūlās taṃ rathaṃ samakalpayan
08,024.067d*0257_01 viṣṇuṃ somaṃ hutāśaṃ ca tasyeṣuṃ samakalpayan
08,024.067d*0257_02 śṛṅgam agnir babhūvāsya bhallaḥ somo viśāṃ pate
08,024.067d*0257_03 kuḍmalaś cābhavad viṣṇus tasminn iṣuvare tadā
08,024.068a vandhuraṃ pṛthivīṃ devīṃ viśālapuramālinīm
08,024.068c saparvatavanadvīpāṃ cakrur bhūtadharāṃ tadā
08,024.069a mandaraṃ parvataṃ cākṣaṃ jaṅghās tasya mahānadīḥ
08,024.069c diśaś ca pradiśaś caiva parivāraṃ rathasya hi
08,024.069d*0258_01 īṣā nakṣatravaṃśaś ca yugaḥ kṛtayugo 'bhavat
08,024.069d*0258_02 kūbaraś ca rathasyāsīd vāsukir bhujagottamaḥ
08,024.069d*0258_03 apaskaram adhiṣṭhāne himavān vindhyaparvataḥ
08,024.069d*0258_04 udayāstāv adhiṣṭhāne girī cakruḥ surottamāḥ
08,024.069d*0258_05 samudram akṣam asṛjan dānavālayam uttamam
08,024.069d*0258_06 saptarṣimaṇḍalaṃ caiva rathasyāsīt pariṣkaraḥ
08,024.069d*0258_07 gaṅgā sarasvatī sindhur dhuram ākāśam eva ca
08,024.069d*0258_08 upaskaro rathasyāsann āpaḥ sarvāś ca nimnagāḥ
08,024.069d*0258_09 ahorātrāḥ kalāś caiva kāṣṭhāś ca ṛtavas tathā
08,024.070a anukarṣān grahān dīptān varūthaṃ cāpi tārakāḥ
08,024.070c dharmārthakāmasaṃyuktaṃ triveṇuṃ cāpi bandhuram
08,024.070e oṣadhīr vividhās tatra nānāpuṣpaphalodgamāḥ
08,024.071a sūryācandramasau kṛtvā cakre rathavarottame
08,024.071c pakṣau pūrvāparau tatra kṛte rātryahanī śubhe
08,024.072a daśa nāgapatīn īṣāṃ dhṛtarāṣṭramukhān dṛḍhām
08,024.072b*0259_01 yoktrāṇi cakrur nāgāṃś ca niḥśvasanto mahoragān
08,024.072c dyāṃ yugaṃ yugacarmāṇi saṃvartakabalāhakān
08,024.072d*0260_01 kālapṛṣṭho 'tha nahuṣaḥ karkoṭakadhanaṃjayau
08,024.072d*0260_02 itare cābhavan nāgā hayānāṃ vālabandhanāḥ
08,024.072d*0260_03 diśaś ca pradiśaś caiva raśmayo rathavājinām
08,024.072d*0261_01 aśvāś ca vedāś catvāraḥ purāṇāṅgavibhūṣitāḥ
08,024.073a śamyāṃ dhṛtiṃ ca medhāṃ ca sthitiṃ saṃnatim eva ca
08,024.073c grahanakṣatratārābhiś carma citraṃ nabhastalam
08,024.074a surāmbupretavittānāṃ patīṃl lokeśvarān hayān
08,024.074c sinīvālīm anumatiṃ kuhūṃ rākāṃ ca suvratām
08,024.074e yoktrāṇi cakrur vāhānāṃ rohakāṃś cāpi kaṇṭhakam
08,024.075a karma satyaṃ tapo 'rthaś ca vihitās tatra raśmayaḥ
08,024.075c adhiṣṭhānaṃ manas tv āsīt parirathyaṃ sarasvatī
08,024.076a nānāvarṇāś ca citrāś ca patākāḥ pavaneritāḥ
08,024.076c vidyudindradhanurnaddhaṃ rathaṃ dīptaṃ vyadīpayat
08,024.076d*0262_01 vaṣaṭkāraḥ pratodo 'bhūd gāyatrī śīrṣabandhanā
08,024.076d*0262_02 yo yajñe vihitaḥ pūrvam īśānasya mahātmanaḥ
08,024.076d*0262_03 saṃvatsaro dhanus tad vai sāvitrī jyā mahāsvanā
08,024.076d*0262_04 divyaṃ ca varma vihitaṃ mahārhaṃ ratnabhūṣitam
08,024.076d*0262_05 abhedyaṃ virajaskaṃ vai kālacakrabahiṣkṛtam
08,024.076d*0262_06 dhvajayaṣṭir abhūn meruḥ śrīmān kanakaparvataḥ
08,024.076d*0262_07 patākāś cābhavan meghās taḍidbhiḥ samalaṃkṛtāḥ
08,024.076d*0262_08 rejur adhvaryumadhyasthā jvalanta iva pāvakāḥ
08,024.076d*0262_09 kḷptaṃ tu taṃ rathaṃ dṛṣṭvā vismitā devatābhavan
08,024.076d*0262_10 sarvalokasya tejāṃsi dṛṣṭvaikasthāni māriṣa
08,024.076d*0262_11 yuktaṃ nivedayām āsur devās tasmai mahātmane
08,024.077a evaṃ tasmin mahārāja kalpite rathasattame
08,024.077c devair manujaśārdūla dviṣatām abhimardane
08,024.078a svāny āyudhāni mukhyāni nyadadhāc chaṃkaro rathe
08,024.078c rathayaṣṭiṃ viyatkṛṣṭāṃ sthāpayām āsa govṛṣam
08,024.079a brahmadaṇḍaḥ kāladaṇḍo rudradaṇḍas tathā jvaraḥ
08,024.079c pariskandā rathasyāsya sarvatodiśam udyatāḥ
08,024.080a atharvāṅgirasāv āstāṃ cakrarakṣau mahātmanaḥ
08,024.080c ṛgvedaḥ sāmavedaś ca purāṇaṃ ca puraḥsarāḥ
08,024.081a itihāsayajurvedau pṛṣṭharakṣau babhūvatuḥ
08,024.081c divyā vācaś ca vidyāś ca paripārśvacarāḥ kṛtāḥ
08,024.082a tottrādayaś ca rājendra vaṣaṭkāras tathaiva ca
08,024.082c oṃkāraś ca mukhe rājann atiśobhākaro 'bhavat
08,024.083a vicitram ṛtubhiḥ ṣaḍbhiḥ kṛtvā saṃvatsaraṃ dhanuḥ
08,024.083b*0263_01 chāyām evātmanaś cakre dhanur jyām akṣayāṃ raṇe
08,024.083b*0263_02 kālo hi bhagavān rudras tasya saṃvatsaro dhanuḥ
08,024.083c tasmān nṝṇāṃ kālarātrir jyā kṛtā dhanuṣo 'jarā
08,024.084a iṣuś cāpy abhavad viṣṇur jvalanaḥ soma eva ca
08,024.084b@002_0001 **** **** balārdhaṃ yadi me devā na dhārayitum āhave
08,024.084b@002_0002 **** **** śaktāḥ sarve hi saṃgamya yūyaṃ tat prabravīmi vaḥ
08,024.084b@002_0003 **** **** samā bhavanti me sarve dānavāś cāmarāś ca ye
08,024.084b@002_0004 **** **** śivo 'smi sarvabhūtānāṃ śivatvaṃ tena me surāḥ
08,024.084b@002_0005 **** **** kiṃ tv adharmeṇa vartante yasmāt te suraśatravaḥ
08,024.084b@002_0006 **** **** tasmād vadhyā mayāpy ete yuṣmākaṃ ca hitepsayā
08,024.084b@002_0007 **** **** śaraṇaṃ vaḥ prapannānāṃ dharmeṇa ca jigīṣatām
08,024.084b@002_0008 **** **** sāhāyyaṃ vaḥ kariṣyāmi nihaniṣyāmi vo ripūn
08,024.084b@002_0009 **** **** dīyatāṃ ca balārdhaṃ me sarvair api pṛthak pṛthak
08,024.084b@002_0010 **** **** paśutvaṃ caiva me lokāḥ sarve kalpantu pīḍitāḥ
08,024.084b@002_0011 **** **** paśūnāṃ tu patitvaṃ me bhavatv adya divaukasaḥ
08,024.084b@002_0012 **** **** evaṃ na pāpaṃ prāpsyāmi paśūn hatvā suradviṣaḥ
08,024.084b@002_0013 **** **** kalpayadhvaṃ ca me divyaṃ rathaṃ cāśvān manojavān
08,024.084b@002_0014 **** **** dhanuḥ śaraṃ sārathiṃ ca tato jeṣyāmi vo ripūn
08,024.084b@002_0015 **** **** iti śrutvā vaco devā devadevasya bhūpate
08,024.084b@002_0016 **** **** viṣādam agaman sarve paśutvaṃ prati śaṅkitāḥ
08,024.084b@002_0017 **** **** teṣāṃ bhāvaṃ tato jñātvā devas tān idam abravīt
08,024.084b@002_0018 **** **** mā vo 'stu paśubhāve 'smin bhayaṃ vibudhasattamāḥ
08,024.084b@002_0019 **** **** śrūyatāṃ paśubhāvasya vimokṣaḥ kriyatāṃ ca saḥ
08,024.084b@002_0020 **** **** yo vaḥ paśupateś caryāṃ cariṣyati sa mokṣyate
08,024.084b@002_0021 **** **** paśutvād iti satyaṃ vaḥ pratijāne samāgame
08,024.084b@002_0022 **** **** ye cāpy anye cariṣyanti vrataṃ mokṣyanti te 'py uta
08,024.084b@002_0023 **** **** naiṣṭhikaṃ dvādaśābdaṃ vā yo 'bdam ardham ṛtutrayam
08,024.084b@002_0024 **** **** māsaṃ dvādaśarātraṃ vā sa paśutvād vimucyate
08,024.084b@002_0025 **** **** tasmāt param idaṃ guhyaṃ vrataṃ divyaṃ cariṣyatha
08,024.084b@002_0026 **** **** taṃ tathety abruvan devā devadevanamaskṛtam
08,024.084b@002_0027 **** **** ūcuś cedaṃ gṛhāṇedaṃ tejaso 'rdham iti prabhum
08,024.084b@002_0028 **** **** pratyuvāca tathety eva śūladhṛg rājasattama
08,024.084b@002_0029 **** **** tatas te pradaduḥ sarve tejaso 'rdhaṃ mahātmane
08,024.084b@002_0030 **** **** sarvam ādāya sarveṣāṃ tejaso 'rdhaṃ divaukasām
08,024.084b@002_0031 **** **** tejasāpy adhiko bhūtvā bhūyo 'py atibalo 'bhavat
08,024.084b@002_0032 **** **** tataḥ prabhṛti devānāṃ devadevo 'bhavad bhavaḥ
08,024.084b@002_0033 **** **** patiś ca sarvabhūtānāṃ paśūnāṃ cābhavat tadā
08,024.084b@002_0034 **** **** tasmāt paśupatiś cokto bhavatvāc ca bhaveti vai
08,024.084b@002_0035 **** **** ardham ādāya sarveṣāṃ tejasā prajvalann iva
08,024.084b@002_0036 **** **** bhāsayām āsa tān sarvān devadevo mahādyutiḥ
08,024.084b@002_0037 **** **** tato 'bhiṣiṣicuḥ sarve surā rudraṃ purāriṇam
08,024.084b@002_0038 **** **** duryodhanaḥ
08,024.084b@002_0038 (63cd) mahādeva iti hy āsīd devadevo maheśvaraḥ
08,024.084b@002_0039 **** **** tejaso 'rdhaṃ surā dattvā śaṃkarāya mahātmane
08,024.084b@002_0040 **** **** paśutvam api copetya viśvakarmāṇam avyayam
08,024.084b@002_0041 **** **** ūcuḥ sarve samābhāṣya rathaḥ saṃkalpyatām iti
08,024.084b@002_0042 **** **** viśvakarmāpi saṃcintya rathaṃ divyam akalpayat
08,024.084b@002_0043 (68ab) sametāṃ pṛthivīṃ devīṃ viśālāṃ puramālinīm
08,024.084b@002_0044 (68cd) saparvatavanadvīpāṃ cakre bhūtadharāṃ ratham
08,024.084b@002_0045 **** **** īṣāṃ nakṣatravaṃśaṃ ca chattraṃ meruṃ mahāgirim
08,024.084b@002_0046 **** **** anekadrumasaṃchannaṃ ratnākaram anuttamam
08,024.084b@002_0047 **** **** himavantaṃ ca vindhyaṃ ca nānādrumalatākulam
08,024.084b@002_0048 **** **** avaskaraṃ pratiṣṭhānaṃ kalpayām āsa vai tadā
08,024.084b@002_0049 **** **** astaṃ girim adhiṣṭhānaṃ nānādvijagaṇāyutam
08,024.084b@002_0050 **** **** cakāra bhagavāṃs tvaṣṭā udayaṃ rathakūbaram
08,024.084b@002_0051 **** **** mīnanakrajhaṣāvāsaṃ dānavālayam uttamam
08,024.084b@002_0052 **** **** samudram akṣaṃ vidadhe pattanākaraśobhitam
08,024.084b@002_0053 **** **** cakraṃ cakre candramasaṃ tārakāgaṇamaṇḍitam
08,024.084b@002_0054 **** **** divākaraṃ cāpy aparaṃ cakraṃ cakre 'ṃśumālinam
08,024.084b@002_0055 **** **** gaṅgāṃ sarasvatīṃ tūṇīṃ cakre viśvakṛd avyayaḥ
08,024.084b@002_0056 **** **** alaṃkārā rathasyāsann āpagāḥ saritas tathā
08,024.084b@002_0057 **** **** trīn agnīn mantravac cakre rathasyātha triveṇukam
08,024.084b@002_0058 (70ab) anukarṣān grahān dīptān varūthāṃś cāpi tārakāḥ
08,024.084b@002_0059 (70ef) oṣadhīr vīrudhaś caiva ghaṇṭājālaṃ ca bhānumat
08,024.084b@002_0060 **** **** alaṃcakāra ca rathaṃ māsapakṣartubhir vibhuḥ
08,024.084b@002_0061 **** **** ahorātraiḥ kalābhiś ca kāṣṭhābhir ayanais tathā
08,024.084b@002_0062 (72cd) dyāṃ yugaṃ yugaparvāṇi saṃvartakabalāhakān
08,024.084b@002_0063 (73ab) śamyāṃ dhṛtiṃ ca medhāṃ ca sthitiṃ saṃnatim eva ca
08,024.084b@002_0064 (80c) ṛgvedaṃ sāmavedaṃ ca dhuryāv aśvāv akalpayat
08,024.084b@002_0065 (81a) pṛṣṭhāśvau ca yajurvedaḥ kalpito 'tharvaṇas tathā
08,024.084b@002_0066 **** **** aśvānāṃ cāpy alaṃkāraṃ vidadhe padasaṃcayam
08,024.084b@002_0067 (74cd) sinīvālīm anumatiṃ kuhūṃ rākāṃ ca suprabhām
08,024.084b@002_0068 (74ef) yoktrāṇi cakre cāśvānāṃ kūśmāṇḍāṃś cāpi pannagān
08,024.084b@002_0069 {259* } { kālapṛṣṭho 'tha nahuṣaḥ karkoṭakadhanaṃjayau
08,024.084b@002_0070 {ll. 1-2} { itare cābhavan nāgā hayānāṃ vālabandhanam
08,024.084b@002_0071 **** **** abhīṣavaḥ ṣaḍaṅgāni kalpitāni mahīpate
08,024.084b@002_0072 **** **** oṃkāraḥ kalpitas tasya pratodo viśvakarmaṇā
08,024.084b@002_0073 **** **** yajñāḥ sarve pṛthak kḷptā rathāṅgāni ca bhāgaśaḥ
08,024.084b@002_0074 (75cd) adhiṣṭhānaṃ manaś cāsīt parirathyā sarasvatī
08,024.084b@002_0075 (76ab) nānāvarṇāni cābhrāṇi patākāḥ pavaneritāḥ
08,024.084b@002_0076 (76cd) vidyud indradhanur yuktā rathaṃ dīptyā vyadīpayat
08,024.084b@002_0077 **** **** varma yoddhuś ca vihitaṃ nabho grahagaṇākulam
08,024.084b@002_0078 **** **** abhedyaṃ bhānumac citraṃ kālacakrapariṣkṛtam
08,024.084b@002_0079 **** **** kḷptaṃ tu taṃ rathaṃ dṛṣṭvā vismitā devatābhavan
08,024.084b@002_0080 **** **** sarvalokasya tejāṃsi dṛṣṭvaikasthāni māriṣa
08,024.084b@002_0081 **** **** yuktaṃ nivedayām āsuḥ devās tasmai mahātmane
08,024.084b@002_0082 (77ab) evaṃ tasmin mahārāja kalpite rathasattame
08,024.084b@002_0083 (77cd) tvaṣṭrā manujaśārdūla dviṣatāṃ bhayavardhanaḥ
08,024.084b@002_0084 (78ab) svāny āyudhāni divyāni nyadadhāc chaṃkaro rathe
08,024.084b@002_0085 (78cd) dhvajayaṣṭiṃ viyat kṛtvā sthāpayām āsa govṛṣam
08,024.084b@002_0086 (79ab) brahmadaṇḍaḥ kāladaṇḍo rudradaṇḍaś ca te jvarāḥ
08,024.084b@002_0087 (79cd) pariṣkārā rathasyāsan samantād diśam udyatāḥ
08,024.084b@002_0088 (83ab) vicitram ṛtubhiḥ ṣaḍbhiḥ kṛtvā saṃvatsaraṃ dhanuḥ
08,024.084b@002_0089 (263*) { chāyām evātmanaś cakre dhanurjyām akṣayāṃ dhruvām
08,024.084b@002_0090 **** **** { kālo hi bhagavān rudras tac ca saṃvatsaraṃ dhanuḥ
08,024.084b@002_0091 (83cd) tasmād raudrā kālarātrir jyā kṛtā dhanuṣo 'jarā
08,024.084b@002_0092 **** **** tato rathe rathāśvāṃs tān ṛṣayaḥ samayojayan
08,024.084b@002_0093 **** **** ekaikaśaḥ susaṃhṛṣṭān ādāya sudhṛtavratāḥ
08,024.084b@002_0094 **** **** dakṣiṇasyāṃ dhuri kṛta ṛgvedo mantrapāragaiḥ
08,024.084b@002_0095 **** **** savyataḥ sāmavedaś ca yukto rājan maharṣibhiḥ
08,024.084b@002_0096 **** **** pārṣṭhidakṣiṇato yukto yajurvedaḥ suradvijaiḥ
08,024.084b@002_0097 **** **** itarasyāṃ tathā pārṣṭhyāṃ yukto rājann atharvaṇaḥ
08,024.084b@002_0098 **** **** evaṃ te vājino yuktā yajñavidbhis tadā rathe
08,024.084b@002_0099 **** **** aśobhanta tathā yuktā yathaivādhvaramadhyagāḥ
08,024.084b@002_0100 **** **** kalpayitvā rathaṃ divyaṃ tato bāṇam akalpayat
08,024.084b@002_0101 **** **** cintayitvā hariṃ viṣṇum avyayaṃ yajñavāhanam
08,024.084b@002_0102 **** **** śaraṃ saṃkalpayāṃ cakre viśvakarmā mahāmanāḥ
08,024.084b@002_0103 **** **** tasya vājāṃś ca puṅkhaṃ ca kalpayām āsa vai tadā
08,024.084b@002_0104 **** **** puṇyagandhavahaṃ rājañ śvasanaṃ rājasattama
08,024.084b@002_0105 **** **** agnīṣomau śaramukhe kalpayām āsa vai tadā
08,024.084c agnīṣomau jagat kṛtsnaṃ vaiṣṇavaṃ cocyate jagat
08,024.085a viṣṇuś cātmā bhagavato bhavasyāmitatejasaḥ
08,024.085c tasmād dhanurjyāsaṃsparśaṃ na viṣehur harasya te
08,024.086a tasmiñ śare tigmamanyur mumocāviṣahaṃ prabhuḥ
08,024.086c bhṛgvaṅgiromanyubhavaṃ krodhāgnim atiduḥsaham
08,024.087a sa nīlalohito dhūmraḥ kṛttivāsā bhayaṃkaraḥ
08,024.087c ādityāyutasaṃkāśas tejojvālāvṛto jvalan
08,024.088a duścyāvaś cyāvano jetā hantā brahmadviṣāṃ haraḥ
08,024.088c nityaṃ trātā ca hantā ca dharmādharmāśritāñ janān
08,024.088d*0264_01 pramāthibhir balaṃ lebhe savegair damane dhṛtaḥ
08,024.089a pramāthibhir ghorarūpair bhīmodagrair gaṇair vṛtaḥ
08,024.089c vibhāti bhagavān sthāṇus tair evātmaguṇair vṛtaḥ
08,024.090a tasyāṅgāni samāśritya sthitaṃ viśvam idaṃ jagat
08,024.090c jaṅgamājaṅgamaṃ rājañ śuśubhe 'dbhutadarśanam
08,024.091a dṛṣṭvā tu taṃ rathaṃ divyaṃ kavacī sa śarāsanī
08,024.091c bāṇam ādatta taṃ divyaṃ somaviṣṇvagnisaṃbhavam
08,024.092a tasya vājāṃs tato devāḥ kalpayāṃ cakrire vibhoḥ
08,024.092c puṇyagandhavahaṃ rājañ śvasanaṃ rājasattama
08,024.093a tam āsthāya mahādevas trāsayan daivatāny api
08,024.093c āruroha tadā yattaḥ kampayann iva rodasī
08,024.093d*0265_01 tam ārurukṣuṃ deveśaṃ tuṣṭuvuḥ paramarṣayaḥ
08,024.093d*0265_02 gandharvā devasaṃghāś ca tathaivāpsarasāṃ gaṇāḥ
08,024.093d*0266_01 maharṣibhiḥ stūyamāno vandyamānaś ca bandibhiḥ
08,024.093d*0266_02 upanṛttaś cāpsarasāṃ gaṇair nṛttaviśāradaiḥ
08,024.094a sa śobhamāno varadaḥ khaḍgī bāṇī śarāsanī
08,024.094c hasann ivābravīd devo sārathiḥ ko bhaviṣyati
08,024.095a tam abruvan devagaṇā yaṃ bhavān saṃniyokṣyate
08,024.095c sa bhaviṣyati deveśa sārathis te na saṃśayaḥ
08,024.096a tān abravīt punar devo mattaḥ śreṣṭhataro hi yaḥ
08,024.096c taṃ sārathiṃ kurudhvaṃ me svayaṃ saṃcintya māciram
08,024.097a etac chrutvā tato devā vākyam uktaṃ mahātmanā
08,024.097c gatvā pitāmahaṃ devaṃ prasādyaivaṃ vaco 'bruvan
08,024.098a deva tvayedaṃ kathitaṃ tridaśārinibarhaṇam
08,024.098c tathā ca kṛtam asmābhiḥ prasanno vṛṣabhadhvajaḥ
08,024.099a rathaś ca vihito 'smābhir vicitrāyudhasaṃvṛtaḥ
08,024.099c sārathiṃ tu na jānīmaḥ kaḥ syāt tasmin rathottame
08,024.100a tasmād vidhīyatāṃ kaś cit sārathir devasattama
08,024.100c saphalāṃ tāṃ giraṃ deva kartum arhasi no vibho
08,024.101a evam asmāsu hi purā bhagavann uktavān asi
08,024.101c hitaṃ kartāsmi bhavatām iti tat kartum arhasi
08,024.102a sa deva yukto rathasattamo no; durāvaro drāvaṇaḥ śātravāṇām
08,024.102c pinākapāṇir vihito 'tra yoddhā; vibhīṣayan dānavān udyato 'sau
08,024.103a tathaiva vedāś caturo hayāgryā; dharā saśailā ca ratho mahātman
08,024.103c nakṣatravaṃśo 'nugato varūthe; yasmin yoddhā sārathinābhirakṣyaḥ
08,024.104a tatra sārathir eṣṭavyaḥ sarvair etair viśeṣavān
08,024.104c tatpratiṣṭho ratho deva hayā yoddhā tathaiva ca
08,024.104e kavacāni ca śastrāṇi kārmukaṃ ca pitāmaha
08,024.105a tvām ṛte sārathiṃ tatra nānyaṃ paśyāmahe vayam
08,024.105c tvaṃ hi sarvair guṇair yukto devatābhyo 'dhikaḥ prabho
08,024.105d*0267_01 tvaṃ deva śakto loke 'smin niyantuṃ pradrutān imān
08,024.105d*0267_02 vedāśvān sopaniṣadaḥ sārathir bhava naḥ svayam
08,024.105d*0267_03 yoddhuṃ balena sattvena vayasā vinayena ca
08,024.105d*0267_04 adhikaḥ sārathiḥ kāryo nāsti cānyo 'dhiko bhavān
08,024.105d*0267_05 sa bhavāṃs tārayatv asmān kuru sārathyam avyaya
08,024.105d*0267_06 bhavān abhyadhikas tvatto nānyo 'sti bhavitā tv iha
08,024.105d*0267_07 tvaṃ hi deveśa sarvais tu viśiṣṭo vadatāṃ vara
08,024.105d*0267_08 taṃ rathaṃ tvaṃ samāruhya saṃyaccha paramān hayān
08,024.105d*0267_09 tava prasādād vadhyeyur deva daivatakaṇṭakāḥ
08,024.105d*0267_10 sa no rakṣa mahābāho daityebhyo mahato bhayāt
08,024.105d*0267_11 tvaṃ hi no gatir avyagra tvaṃ no goptā mahāvrata
08,024.105d*0267_12 tvatprasādāt surāḥ sarve pūjyante tridive prabho
08,024.105e sārathye tūrṇam āroha saṃyaccha paramān hayān
08,024.105f*0268_01 jayāya tridiveśānāṃ vadhāya tridaśadviṣām
08,024.106a iti te śirasā natvā trilokeśaṃ pitāmaham
08,024.106c devāḥ prasādayām āsuḥ sārathyāyeti naḥ śrutam
08,024.107 brahmovāca
08,024.107*0269_01 evam etat surās tathyaṃ nānyas tv abhyadhiko bhavān
08,024.107*0269_02 sārathitvaṃ kariṣyāmi śaṃkarasya mahātmanaḥ
08,024.107*0269_03 sarvathā rathinaḥ śreyān kartavyo rathasārathiḥ
08,024.107*0269_04 tasmād etad yathātattvaṃ jñātvā yuṣmāṃś ca saṃgatān
08,024.107*0269_05 saṃgacchāmi hayān eṣa vibudhāḥ kālamardine
08,024.107a nātra kiṃ cin mṛṣā vākyaṃ yad uktaṃ vo divaukasaḥ
08,024.107c saṃyacchāmi hayān eṣa yudhyato vai kapardinaḥ
08,024.107d*0270_00 duryodhanaḥ
08,024.107d*0270_01 evam uktvā jaṭābhāraṃ saṃyamya prapitāmahaḥ
08,024.107d*0270_02 paridhāyājinaṃ gāḍhaṃ saṃnyasya ca kamaṇḍalum
08,024.107d*0270_03 pratodapāṇir bhagavān āruroha rathaṃ tadā
08,024.108a tataḥ sa bhagavān devo lokasraṣṭā pitāmahaḥ
08,024.108c sārathye kalpito devair īśānasya mahātmanaḥ
08,024.109a tasminn ārohati kṣipraṃ syandanaṃ lokapūjite
08,024.109c śirobhir agamaṃs tūrṇaṃ te hayā vātaraṃhasaḥ
08,024.109d*0271_01 āruhya bhagavān devo dīpyamānaḥ svatejasā
08,024.109d*0272_01 abhīṣūn hi pratodaṃ ca saṃjagrāha pitāmahaḥ
08,024.110a maheśvare tv āruhati jānubhyām agaman mahīm
08,024.110b*0273_01 ubhābhyāṃ lokanāthābhyām āsthitaṃ rathasattamam
08,024.110b*0273_02 voḍhuṃ na śaktā vedāśvā jānubhyām apatan mahīm
08,024.111a abhīśūn hi trilokeśaḥ saṃgṛhya prapitāmahaḥ
08,024.111c tān aśvāṃś codayām āsa manomārutaraṃhasaḥ
08,024.111d*0274_01 abhīśubhis tu bhagavān udyamya ca hayān vibhuḥ
08,024.111d*0274_02 astu vīryaṃ ca śauryaṃ ca vedāśvānām iti prabhuḥ
08,024.111d*0274_03 rathaṃ saṃcodayām āsa devānāṃ prabhur avyayaḥ
08,024.111d@003_0001 tata utthāpya bhagavāṃs tān hayān anilopamān
08,024.111d@003_0002 babhāṣe ca tadā sthāṇum āroheti surottamaḥ
08,024.111d@003_0003 tatas tam iṣum ādāya viṣṇusomāgnisaṃbhavam
08,024.111d@003_0004 āruroha tadā sthāṇur dhanuṣā kampayan parān
08,024.111d@003_0005 tam ārūḍhaṃ tu deveśaṃ tuṣṭuvuḥ paramarṣayaḥ
08,024.111d@003_0006 gandharvā devasaṃghāś ca tathaivāpsarasāṃ gaṇāḥ
08,024.111d@003_0007 sa śobhamāno varadaḥ khaḍgī bāṇī śarāsanī
08,024.111d@003_0008 pradīpayan rathe tasthau trīṃl lokān svena tejasā
08,024.111d@003_0009 tato bhūyo 'bravīd devo devān indrapurogamān
08,024.111d@003_0010 na hanyād iti kartavyo na śoko vaḥ kathaṃ cana
08,024.111d@003_0011 hatān ity eva jānīta bāṇenānena cāsurān
08,024.111d@003_0012 te devāḥ satyam ity āhur nihatā iti cābruvan
08,024.111d@003_0013 na ca tad vacanaṃ mithyā yad āha bhagavān prabhuḥ
08,024.111d@003_0014 iti saṃcintya vai devāḥ parāṃ tuṣṭim avāpnuvan
08,024.111d@003_0015 tataḥ prayāto deveśaḥ sarvair devagaṇair vṛtaḥ
08,024.111d@003_0016 rathena mahatā rājann upamā nāsti yasya ha
08,024.111d@003_0017 svaiś ca pāriṣadair devaḥ pūjyamāno mahāyaśāḥ
08,024.111d@003_0018 nṛtyadbhir aparaiś caiva māṃsabhakṣair durāsadaiḥ
08,024.111d@003_0019 dhāvamānaiḥ samantāc ca tarjamānaiḥ parasparam
08,024.111d@003_0020 ṛṣayaś ca mahābhāgās tapoyuktā mahāguṇāḥ
08,024.111d@003_0021 āśaṃsur vai jayaṃ devā mahādevasya sarvaśaḥ
08,024.111d@003_0022 evaṃ prayāte deveśe lokānām abhayaṃkare
08,024.111d@003_0023 tuṣṭam āsīj jagat sarvaṃ devatāś ca narottama
08,024.111d@003_0024 ṛṣayas tatra deveśaṃ stuvanto bahubhiḥ stavaiḥ
08,024.111d@003_0025 tejaś cāsmai vardhayanto rājann āsan punaḥ punaḥ
08,024.111d@003_0026 gandharvāṇāṃ sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
08,024.111d@003_0027 vādayanti prayāṇe 'sya vādyāni vividhāni ca
08,024.112a tato 'dhirūḍhe varade prayāte cāsurān prati
08,024.112c sādhu sādhv iti viśveśaḥ smayamāno 'bhyabhāṣata
08,024.113a yāhi deva yato daityāś codayāśvān atandritaḥ
08,024.113c paśya bāhvor balaṃ me 'dya nighnataḥ śātravān raṇe
08,024.114a tatas tāṃś codayām āsa vāyuvegasamāñ jave
08,024.114b*0275_01 purāṇy uddiśya khasthāni dānavānāṃ tarasvinām
08,024.114c yena tat tripuraṃ rājan daityadānavarakṣitam
08,024.114d*0276_01 tatas te sahasotpatya vedākhyā rathavājinaḥ
08,024.114d*0276_02 kṣaṇena tāni daityānāṃ purāṇi prāpayan prabhum
08,024.114d*0277_01 pibadbhir iva cākāśaṃ tair hayair lokapūjitaiḥ
08,024.114d*0277_02 jagāma bhagavān kṣipraṃ jayāya tridivaukasām
08,024.114d@004_0001 prayāte ratham āsthāya tripurābhimukhe bhave
08,024.114d@004_0002 nanāda sumahānādaṃ vṛṣabhaḥ pūrayan diśaḥ
08,024.114d@004_0003 vṛṣabhasyāsya ninadaṃ śrutvā bhayaṃkaraṃ mahat
08,024.114d@004_0004 vināśam agamaṃs tatra tārakāḥ suraśatravaḥ
08,024.114d@004_0005 apare 'vasthitās tatra yuddhāyābhimukhās tadā
08,024.114d@004_0006 tataḥ sthāṇur mahārāja śūladhṛk krodhamūrchitaḥ
08,024.114d@004_0007 trastāni sarvabhūtāni trailokyaṃ bhūḥ prakampate
08,024.114d@004_0008 nimittāni ca ghorāṇi tatra saṃdadhataḥ śaram
08,024.114d@004_0009 tasmin somāgniviṣṇūnāṃ kṣobheṇa brahmarudrayoḥ
08,024.114d@004_0010 sa ratho dhanuṣaḥ kṣobhād atīva hy avasīdati
08,024.114d@004_0011 tato nārāyaṇas tasmāc charabhāgād viniḥsṛtaḥ
08,024.114d@004_0012 vṛṣarūpaṃ samāsthāya ujjahāra mahāratham
08,024.114d@004_0013 sīdamāne rathe caiva nardamāneṣu śatruṣu
08,024.114d@004_0014 sa saṃbhramāt tu bhagavān nādaṃ cakre mahābalaḥ
08,024.114d@004_0015 vṛṣabhasya sthito mūrdhni hayapṛṣṭhe ca mānada
08,024.114d@004_0016 tadā sa bhagavān rudro niraikṣad dānavaṃ puram
08,024.114d@004_0017 vṛṣabhasyāsthito rudro hayasya ca narottama
08,024.114d@004_0018 stanāṃs tadāśātayata khurāṃś caiva dvidhākarot
08,024.114d@004_0019 tataḥ prabhṛti bhadraṃ te gavāṃ dvaidhīkṛtāḥ khurāḥ
08,024.114d@004_0020 hayānāṃ ca stanā rājaṃs tadā prabhṛti nābhavan
08,024.114d@004_0021 pīḍitānāṃ balavatā rudreṇādbhutakarmaṇā
08,024.115a athādhijyaṃ dhanuḥ kṛtvā śarvaḥ saṃdhāya taṃ śaram
08,024.115c yuktvā pāśupatāstreṇa tripuraṃ samacintayat
08,024.116a tasmin sthite tadā rājan kruddhe vidhṛtakārmuke
08,024.116c purāṇi tāni kālena jagmur ekatvatāṃ tadā
08,024.117a ekībhāvaṃ gate caiva tripure samupāgate
08,024.117c babhūva tumulo harṣo daivatānāṃ mahātmanām
08,024.118a tato devagaṇāḥ sarve siddhāś ca paramarṣayaḥ
08,024.118c jayeti vāco mumucuḥ saṃstuvanto mudānvitāḥ
08,024.119a tato 'grataḥ prādurabhūt tripuraṃ jaghnuṣo 'surān
08,024.119c anirdeśyogravapuṣo devasyāsahyatejasaḥ
08,024.119d*0278_01 trīṇi dṛṣṭvaikasaṃsthāni purāṇy atha pinākadhṛk
08,024.120a sa tad vikṛṣya bhagavān divyaṃ lokeśvaro dhanuḥ
08,024.120c trailokyasāraṃ tam iṣuṃ mumoca tripuraṃ prati
08,024.120d*0279_01 utsṛṣṭe vai mahābhāga tasminn iṣuvare tadā
08,024.120d*0279_02 mahān ārtasvaro hy āsīt purāṇāṃ patatāṃ bhuvi
08,024.120d*0280_01 ekabāṇena tad devas tripuraṃ parameśvaraḥ
08,024.120d*0280_02 nijaghne sāsuragaṇaṃ devadevo maheśvaraḥ
08,024.120d*0280_03 bāṇatejognidagdhe tat praviśīrṇaṃ sahasradhā
08,024.120d*0280_04 mahad ārtasvaraṃ kṛtvā nāvaśeṣam upāgatam
08,024.120e tat sāsuragaṇaṃ dagdhvā prākṣipat paścimārṇave
08,024.121a evaṃ tat tripuraṃ dagdhaṃ dānavāś cāpy aśeṣataḥ
08,024.121c maheśvareṇa kruddhena trailokyasya hitaiṣiṇā
08,024.122a sa cātmakrodhajo vahnir hāhety uktvā nivāritaḥ
08,024.122b*0281_01 trailokyam avaśeṣeṇa punar dagdhuṃ pracakrame
08,024.122b*0281_02 kālāgnim iva nirdagdhum utthitaṃ taṃ punaḥ punaḥ
08,024.122c mā kārṣīr bhasmasāl lokān iti tryakṣo 'bravīc ca tam
08,024.123a tataḥ prakṛtim āpannā devā lokās tatharṣayaḥ
08,024.123c tuṣṭuvur vāgbhir arthyābhiḥ sthāṇum apratimaujasam
08,024.124a te 'nujñātā bhagavatā jagmuḥ sarve yathāgatam
08,024.124c kṛtakāmāḥ prasannena prajāpatimukhāḥ surāḥ
08,024.124d*0282_01 evaṃ sa bhagavān devo lokasraṣṭā maheśvaraḥ
08,024.124d*0282_02 devāsuragaṇādhyakṣo lokānāṃ vidadhe śivam
08,024.125a yathaiva bhagavān brahmā lokadhātā pitāmahaḥ
08,024.125b*0283_01 sārathyam akarot tatra rudrasya paramo 'vyayaḥ
08,024.125b*0283_02 tathā bhavān api kṣipraṃ rudrasyeva pitāmahaḥ
08,024.125b*0284_01 svayaṃ lokatrayaṃ sraṣṭā lokānāṃ hitakāmyayā
08,024.125c saṃyaccha tvaṃ hayān asya rādheyasya mahātmanaḥ
08,024.126a tvaṃ hi kṛṣṇāc ca karṇāc ca phalgunāc ca viśeṣataḥ
08,024.126b*0285_01 balato rūpato yogād astrasaṃpada eva ca
08,024.126b*0285_02 samāsaktaṃ mahīpāla kuru me hitam īpsitam
08,024.126c viśiṣṭo rājaśārdūla nāsti tatra vicāraṇā
08,024.127a yuddhe hy ayaṃ rudrakalpas tvaṃ ca brahmasamo 'nagha
08,024.127c tasmāc chaktau yuvāṃ jetuṃ macchatrūṃs tāv ivāsurān
08,024.128a yathā śalyādya karṇo 'yaṃ śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim
08,024.128c pramathya hanyāt kaunteyaṃ tathā śīghraṃ vidhīyatām
08,024.128d*0286_01 tvayi madreśa rājyāśā jīvitāśā tathaiva ca
08,024.128d*0286_02 vijayaś ca tathaivādya karṇasācivyakāritaḥ
08,024.128d*0287_01 tvayā rājyaṃ sukhaṃ caiva jīvitaṃ jayam eva ca
08,024.128d*0287_02 samāsaktaṃ mahīpāla kuru me hitam īpsitam
08,024.128d*0287_03 saṃyacchāsya hayān rājan matpriyārthaṃ paraṃtapa
08,024.128e tvayi karṇaś ca rājyaṃ ca vayaṃ caiva pratiṣṭhitāḥ
08,024.128f*0288_01 vijayaś caiva saṃgrāme saṃyacchādya hayottamān
08,024.129a imaṃ cāpy aparaṃ bhūya itihāsaṃ nibodha me
08,024.129c pitur mama sakāśe yaṃ brāhmaṇaḥ prāha dharmavit
08,024.130a śrutvā caitad vacaś citraṃ hetukāryārthasaṃhitam
08,024.130c kuru śalya viniścitya mā bhūd atra vicāraṇā
08,024.131a bhārgavāṇāṃ kule jāto jamadagnir mahātapāḥ
08,024.131c tasya rāmeti vikhyātaḥ putras tejoguṇānvitaḥ
08,024.132a sa tīvraṃ tapa āsthāya prasādayitavān bhavam
08,024.132c astrahetoḥ prasannātmā niyataḥ saṃyatendriyaḥ
08,024.133a tasya tuṣṭo mahādevo bhaktyā ca praśamena ca
08,024.133c hṛdgataṃ cāsya vijñāya darśayām āsa śaṃkaraḥ
08,024.133d*0289_01 pratyakṣeṇa mahādevaḥ svāṃ tanuṃ sarvaśaṃkaraḥ
08,024.134 īśvara uvāca
08,024.134a rāma tuṣṭo 'smi bhadraṃ te viditaṃ me tavepsitam
08,024.134c kuruṣva pūtam ātmānaṃ sarvam etad avāpsyasi
08,024.135a dāsyāmi te tadāstrāṇi yadā pūto bhaviṣyasi
08,024.135c apātram asamarthaṃ ca dahanty astrāṇi bhārgava
08,024.136a ity ukto jāmadagnyas tu devadevena śūlinā
08,024.136c pratyuvāca mahātmānaṃ śirasāvanataḥ prabhum
08,024.137a yadā jānāsi deveśa pātraṃ mām astradhāraṇe
08,024.137c tadā śuśrūṣate 'strāṇi bhavān me dātum arhati
08,024.138 duryodhana uvāca
08,024.138a tataḥ sa tapasā caiva damena niyamena ca
08,024.138c pūjopahārabalibhir homamantrapuraskṛtaiḥ
08,024.139a ārādhayitavāñ śarvaṃ bahūn varṣagaṇāṃs tadā
08,024.139c prasannaś ca mahādevo bhārgavasya mahātmanaḥ
08,024.140a abravīt tasya bahuśo guṇān devyāḥ samīpataḥ
08,024.140c bhaktimān eṣa satataṃ mayi rāmo dṛḍhavrataḥ
08,024.141a evaṃ tasya guṇān prīto bahuśo 'kathayat prabhuḥ
08,024.141c devatānāṃ pitṝṇāṃ ca samakṣam arisūdanaḥ
08,024.142a etasminn eva kāle tu daityā āsan mahābalāḥ
08,024.142c tais tadā darpamohāndhair abādhyanta divaukasaḥ
08,024.143a tataḥ saṃbhūya vibudhās tān hantuṃ kṛtaniścayāḥ
08,024.143c cakruḥ śatruvadhe yatnaṃ na śekur jetum eva te
08,024.144a abhigamya tato devā maheśvaram athābruvan
08,024.144c prasādayantas taṃ bhaktyā jahi śatrugaṇān iti
08,024.145a pratijñāya tato devo devatānāṃ ripukṣayam
08,024.145c rāmaṃ bhārgavam āhūya so 'bhyabhāṣata śaṃkaraḥ
08,024.146a ripūn bhārgava devānāṃ jahi sarvān samāgatān
08,024.146c lokānāṃ hitakāmārthaṃ matprītyarthaṃ tathaiva ca
08,024.146d*0290_01 evam uktaḥ pratyuvāca tryambakaṃ varadaṃ prabhum
08,024.146d*0291_01 evam uktas tu devena bhārgavaḥ sumahāyaśāḥ
08,024.146d*0291_02 pratyuvācātha deveśaṃ śaṃkaraṃ sa kṛtāñjaliḥ
08,024.147 rāma uvāca
08,024.147a akṛtāstrasya deveśa kā śaktir me maheśvara
08,024.147c nihantuṃ dānavān sarvān kṛtāstrān yuddhadurmadān
08,024.148 īśvara uvāca
08,024.148a gaccha tvaṃ madanudhyānān nihaniṣyasi dānavān
08,024.148c vijitya ca ripūn sarvān guṇān prāpsyasi puṣkalān
08,024.149 duryodhana uvāca
08,024.149a etac chrutvā ca vacanaṃ pratigṛhya ca sarvaśaḥ
08,024.149c rāmaḥ kṛtasvastyayanaḥ prayayau dānavān prati
08,024.150a avadhīd devaśatrūṃs tān madadarpabalānvitān
08,024.150b*0292_01 mama yuddhaṃ prayacchadhvaṃ daityā yuddhamadotkaṭāḥ
08,024.150b*0292_02 preṣito devadevena vo vijetuṃ mahāsurāḥ
08,024.150b*0292_03 ity uktā bhārgaveṇātha daityā yuddhaṃ pracakramuḥ
08,024.150b*0292_04 sa tān nihatya samare daityān bhārgavanandanaḥ
08,024.150c vajrāśanisamasparśaiḥ prahārair eva bhārgavaḥ
08,024.151a sa dānavaiḥ kṣatatanur jāmadagnyo dvijottamaḥ
08,024.151c saṃspṛṣṭaḥ sthāṇunā sadyo nirvraṇaḥ samajāyata
08,024.152a prītaś ca bhagavān devaḥ karmaṇā tena tasya vai
08,024.152c varān prādād brahmavide bhārgavāya mahātmane
08,024.153a uktaś ca devadevena prītiyuktena śūlinā
08,024.153c nipātāt tava śastrāṇāṃ śarīre yābhavad rujā
08,024.154a tayā te mānuṣaṃ karma vyapoḍhaṃ bhṛgunandana
08,024.154c gṛhāṇāstrāṇi divyāni matsakāśād yathepsitam
08,024.155a tato 'strāṇi samastāni varāṃś ca manasepsitān
08,024.155c labdhvā bahuvidhān rāmaḥ praṇamya śirasā śivam
08,024.156a anujñāṃ prāpya deveśāj jagāma sa mahātapāḥ
08,024.156c evam etat purāvṛttaṃ tadā kathitavān ṛṣiḥ
08,024.157a bhārgavo 'py adadāt sarvaṃ dhanurvedaṃ mahātmane
08,024.157c karṇāya puruṣavyāghra suprītenāntarātmanā
08,024.158a vṛjinaṃ hi bhavet kiṃ cid yadi karṇasya pārthiva
08,024.158c nāsmai hy astrāṇi divyāni prādāsyad bhṛgunandanaḥ
08,024.158d*0293_01 sūtena vardhito nityaṃ na śūdro nṛpa eva saḥ
08,024.158d*0293_02 viśuddhayoniṃ vijñāya divyāny astrāṇy adāt prabhuḥ
08,024.159a nāpi sūtakule jātaṃ karṇaṃ manye kathaṃ cana
08,024.159c devaputram ahaṃ manye kṣatriyāṇāṃ kulodbhavam
08,024.159d*0294_01 viśiṣṭam avabodhārthaṃ kulasyeti matir mama
08,024.159d*0294_02 sarvathā na hy ayaṃ śalya karṇaḥ sūtakulodbhavaḥ
08,024.160a sakuṇḍalaṃ sakavacaṃ dīrghabāhuṃ mahāratham
08,024.160c katham ādityasadṛśaṃ mṛgī vyāghraṃ janiṣyati
08,024.161a paśya hy asya bhujau pīnau nāgarājakaropamau
08,024.161c vakṣaḥ paśya viśālaṃ ca sarvaśatrunibarhaṇam
08,024.161d*0295_01 na tv eṣa prākṛtaḥ kaś cit karṇo vaikartano vṛṣaḥ
08,024.161d*0295_02 mahātmā hy eṣa rājendra rāmaśiṣyaḥ pratāpavān
08,025.001 duryodhana uvāca
08,025.001a evaṃ sa bhagavān devaḥ sarvalokapitāmahaḥ
08,025.001c sārathyam akarot tatra yatra rudro 'bhavad rathī
08,025.002a rathinābhyadhiko vīraḥ kartavyo rathasārathiḥ
08,025.002c tasmāt tvaṃ puruṣavyāghra niyaccha turagān yudhi
08,025.002d@005_0001 yathā devagaṇais tatra vṛto yatnāt pitāmahaḥ
08,025.002d@005_0002 tathāsmābhir bhavān yatnāt karṇād abhyadhiko vṛtaḥ
08,025.002d@005_0003 yathā devair mahārāja īśvarād adhiko vṛtaḥ
08,025.002d@005_0004 tathā bhavān api kṣipraṃ rudrasyeva pitāmahaḥ
08,025.002d@005_0005 śalya uvāca
08,025.002d@005_0005 niyaccha turagān yuddhe rādheyasya mahādyute
08,025.002d@005_0006 mayāpy etan naraśreṣṭha bahuśo narasiṃhayoḥ
08,025.002d@005_0007 kathyamānaṃ śrutaṃ divyam ākhyānam atimānuṣam
08,025.002d@005_0008 yathā ca cakre sārathyaṃ bhavasya prapitāmahaḥ
08,025.002d@005_0009 yathāsurāś ca nihatā iṣuṇaikena bhārata
08,025.002d@005_0010 kṛṣṇasya cāpi viditaṃ sarvam etat purā hy abhūt
08,025.002d@005_0011 yathā pitāmaho jajñe bhagavān sārathis tadā
08,025.002d@005_0012 anāgatam atikrāntaṃ veda kṛṣṇo 'pi tattvataḥ
08,025.002d@005_0013 etadarthaṃ viditvāpi sārathyam upajagmivān
08,025.002d@005_0014 svayaṃbhūr iva rudrasya kṛṣṇaḥ pārthasya bhārata
08,025.002d@005_0015 yadi hanyāc ca kaunteyaṃ sūtaputraḥ kathaṃ cana
08,025.002d@005_0016 dṛṣṭvā pārthaṃ hi nihataṃ svayaṃ yotsyati keśavaḥ
08,025.002d@005_0017 śaṅkhacakragadāpāṇir dhakṣyate tava vāhinīm
08,025.002d@005_0018 na cāpi tasya kruddhasya vārṣṇeyasya mahātmanaḥ
08,025.002d@005_0019 saṃjaya uvāca
08,025.002d@005_0019 sthāsyate pratyanīkeṣu kaś cid atra nṛpas tava
08,025.002d@005_0020 taṃ tathā bhāṣamāṇaṃ tu madrarājam ariṃdamaḥ
08,025.002d@005_0021 pratyuvāca mahābāhur adīnātmā sutas tava
08,025.002d@005_0022 māvamaṃsthā mahābāho karṇaṃ vaikartanaṃ raṇe
08,025.002d@005_0023 sarvaśastrabhṛtāṃ śreṣṭhaṃ sarvaśāstrārthapāragam
08,025.002d@005_0024 yasya jyātalanirghoṣaṃ śrutvā bhayaṃkaraṃ mahat
08,025.002d@005_0025 pāṇḍaveyāni sainyāni vidravanti diśo daśa
08,025.002d@005_0026 pratyakṣaṃ te mahābāho yathā rātrau ghaṭotkacaḥ
08,025.002d@005_0027 māyāśatāni kurvāṇo hato māyāpuraskṛtaḥ
08,025.002d@005_0028 na cātiṣṭhata bībhatsuḥ pratyanīke kathaṃ cana
08,025.002d@005_0029 etāṃś ca divasān sarvān bhayena mahatā vṛtaḥ
08,025.002d@005_0030 bhīmasenaś ca balavān dhanuṣkoṭyābhicoditaḥ
08,025.002d@005_0031 uktaś ca saṃjñayā rājan mūḍha audariko yathā
08,025.002d@005_0032 mādrīputrau tathā śūrau yena jitvā mahāraṇe
08,025.002d@005_0033 kam apy arthaṃ puraskṛtya na hatau yudhi māriṣa
08,025.002d@005_0034 yena vṛṣṇipravīras tu sātyakiḥ sātvatāṃ varaḥ
08,025.002d@005_0035 nirjitya samare śūro virathaś ca balātkṛtaḥ
08,025.002d@005_0036 sṛñjayāś cetare sarve dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ
08,025.002d@005_0037 asakṛn nirjitāḥ saṃkhye smayamānena saṃyuge
08,025.002d@005_0038 taṃ kathaṃ pāṇḍavā yuddhe vijeṣyanti mahāratham
08,025.002d@005_0039 yo hanyāt samare kruddho vajrahastaṃ puraṃdaram
08,025.002d@005_0040 tvaṃ ca sarvāstravid vīraḥ sarvavidyāstrapāragaḥ
08,025.002d@005_0041 bāhuvīryeṇa te tulyaḥ pṛthivyāṃ nāsti kaś cana
08,025.002d@005_0042 tvaṃ śalyabhūtaḥ śatrūṇām aviṣahyaḥ parākrame
08,025.002d@005_0043 tatas tvam ucyase rājañ śalya ity arisūdana
08,025.002d@005_0044 tava bāhubalaṃ prāpya na śekuḥ sarvasātvatāḥ
08,025.002d@005_0045 tava bāhubalād rājan kiṃ nu kṛṣṇo balādhikaḥ
08,025.002d@005_0046 yathā hi kṛṣṇena balaṃ dhāryaṃ vai phalgune hate
08,025.002d@005_0047 tathā karṇātyayībhāve tvayā dhāryaṃ mahad balam
08,025.002d@005_0048 kimarthaṃ samare sainyaṃ vāsudevo nyavārayat
08,025.002d@005_0049 kimarthaṃ ca bhavān sainyaṃ na haniṣyati māriṣa
08,025.002d@005_0050 tvatkṛte padavīṃ gantum iccheyaṃ yudhi māriṣa
08,025.002d@005_0051 śalya uvāca
08,025.002d@005_0051 sodarāṇāṃ ca vīrāṇāṃ sarveṣāṃ ca mahīkṣitām
08,025.002d@005_0052 yan māṃ bravīṣi gāndhāre agre sainyasya mānada
08,025.002d@005_0053 viśiṣṭaṃ devakīputrāt prītimān asmy ahaṃ tvayi
08,025.002d@005_0054 eṣa sārathyam ātiṣṭhe rādheyasya yaśasvinaḥ
08,025.002d@005_0055 yudhyataḥ pāṇḍavāgryeṇa yathā tvāṃ vīra manyase
08,025.002d@005_0056 samayaś ca hi me vīra kaś cid vaikartanaṃ prati
08,025.002d@005_0057 saṃjaya uvāca
08,025.002d@005_0057 utsṛjeyaṃ yathāśraddham ahaṃ vāco 'sya saṃnidhau
08,025.002d@005_0058 tatheti rājan putras te saha karṇena māriṣa
08,025.002d@005_0059 abravīn madrarājānaṃ sarvakṣatrasya saṃnidhau
08,025.002d@005_0060 sārathyasyābhyupagamāc chalyenāśvāsitas tadā
08,025.002d@005_0061 duryodhanas tadā hṛṣṭaḥ karṇaṃ tam abhiṣasvaje
08,025.002d@005_0062 abravīc ca punaḥ karṇaṃ stūyamānaḥ sutas tava
08,025.002d@005_0063 jahi pārthān raṇe sarvān mahendro dānavān iva
08,025.002d@005_0064 sa śalyenābhyupagate hayānāṃ saṃniyacchane
08,025.002d@005_0065 karṇo hṛṣṭamanā bhūyo duryodhanam abhāṣata
08,025.002d@005_0066 nātihṛṣṭamanā hy eṣa madrarājo 'bhibhāṣate
08,025.002d@005_0067 rājan madhurayā vācā punar enaṃ bravīhi vai
08,025.002d@005_0068 tato rājā mahāprājñaḥ sarvāstrakuśalo balī
08,025.002d@005_0069 duryodhano 'bravīc chalyaṃ madrarājaṃ mahīpatim
08,025.002d@005_0070 pūrayann iva ghoṣeṇa meghagambhīrayā girā
08,025.002d@005_0071 śalya karṇo 'rjunenādya yoddhavyam iti manyate
08,025.002d@005_0072 tasya tvaṃ puruṣavyāghra niyaccha turagān yudhi
08,025.002d@005_0073 karṇo hatvetarān sarvān phalgunaṃ hantum icchati
08,025.002d@005_0074 tasyābhīṣugrahe rājan prayāce tvāṃ punaḥ punaḥ
08,025.002d@005_0075 pārthasya sacivaḥ kṛṣṇo yathābhīṣugraho varaḥ
08,025.002d@005_0076 tathā tvam api rādheyaṃ sarvataḥ paripālaya
08,025.003 saṃjaya uvāca
08,025.003a tataḥ śalyaḥ pariṣvajya sutaṃ te vākyam abravīt
08,025.003c duryodhanam amitraghnaḥ prīto madrādhipas tadā
08,025.004a evaṃ cen manyase rājan gāndhāre priyadarśana
08,025.004c tasmāt te yat priyaṃ kiṃ cit tat sarvaṃ karavāṇy aham
08,025.005a yatrāsmi bharataśreṣṭha yogyaḥ karmaṇi karhi cit
08,025.005c tatra sarvātmanā yukto vakṣye kāryadhuraṃ tava
08,025.006a yat tu karṇam ahaṃ brūyāṃ hitakāmaḥ priyāpriyam
08,025.006c mama tatkṣamatāṃ sarvaṃ bhavān karṇaś ca sarvaśaḥ
08,025.007 karṇa uvāca
08,025.007a īśānasya yathā brahmā yathā pārthasya keśavaḥ
08,025.007c tathā nityaṃ hite yukto madrarāja bhajasva naḥ
08,025.008 śalya uvāca
08,025.008a ātmanindātmapūjā ca paranindā parastavaḥ
08,025.008c anācaritam āryāṇāṃ vṛttam etac caturvidham
08,025.009a yat tu vidvan pravakṣyāmi pratyayārtham ahaṃ tava
08,025.009c ātmanaḥ stavasaṃyuktaṃ tan nibodha yathātatham
08,025.010a ahaṃ śakrasya sārathye yogyo mātalivat prabho
08,025.010c apramādaprayogāc ca jñānavidyācikitsitaiḥ
08,025.011a tataḥ pārthena saṃgrāme yudhyamānasya te 'nagha
08,025.011c vāhayiṣyāmi turagān vijvaro bhava sūtaja
08,026.001 duryodhana uvāca
08,026.001a ayaṃ te karṇa sārathyaṃ madrarājaḥ kariṣyati
08,026.001c kṛṣṇād abhyadhiko yantā devendrasyeva mātaliḥ
08,026.002a yathā harihayair yuktaṃ saṃgṛhṇāti sa mātaliḥ
08,026.002c śalyas tava tathādyāyaṃ saṃyantā rathavājinām
08,026.003a yodhe tvayi rathasthe ca madrarāje ca sārathau
08,026.003c rathaśreṣṭho dhruvaṃ saṃkhye pārtho nābhibhaviṣyati
08,026.004 saṃjaya uvāca
08,026.004a tato duryodhano bhūyo madrarājaṃ tarasvinam
08,026.004c uvāca rājan saṃgrāme saṃyacchantaṃ hayottamān
08,026.004c*0296_01 **** **** 'dhyuṣite paryupasthite
08,026.004c*0296_02 karṇasya yaccha saṃgrāme
08,026.005a tvayābhigupto rādheyo vijeṣyati dhanaṃjayam
08,026.005c ity ukto ratham āsthāya tatheti prāha bhārata
08,026.006a śalye 'bhyupagate karṇaḥ sārathiṃ sumano 'bravīt
08,026.006c svaṃ sūta syandanaṃ mahyaṃ kalpayety asakṛt tvaran
08,026.007a tato jaitraṃ rathavaraṃ gandharvanagaropamam
08,026.007c vidhivat kalpitaṃ bhartre jayety uktvā nyavedayat
08,026.008a taṃ rathaṃ rathināṃ śreṣṭhaḥ karṇo 'bhyarcya yathāvidhi
08,026.008c saṃpāditaṃ brahmavidā pūrvam eva purodhasā
08,026.009a kṛtvā pradakṣiṇaṃ yatnād upasthāya ca bhāskaram
08,026.009c samīpasthaṃ madrarājaṃ samāropayad agrataḥ
08,026.010a tataḥ karṇasya durdharṣaṃ syandanapravaraṃ mahat
08,026.010c āruroha mahātejāḥ śalyaḥ siṃha ivācalam
08,026.011a tataḥ śalyāsthitaṃ rājan karṇaḥ svaratham uttamam
08,026.011c adhyatiṣṭhad yathāmbhodaṃ vidyutvantaṃ divākaraḥ
08,026.012a tāv ekaratham ārūḍhāv ādityāgnisamatviṣau
08,026.012c vyabhrājetāṃ yathā meghaṃ sūryāgnī sahitau divi
08,026.013a saṃstūyamānau tau vīrau tadāstāṃ dyutimattarau
08,026.013c ṛtvik sadasyair indrāgnī hūyamānāv ivādhvare
08,026.014a sa śalyasaṃgṛhītāśve rathe karṇaḥ sthito 'bhavat
08,026.014c dhanur visphārayan ghoraṃ pariveṣīva bhāskaraḥ
08,026.015a āsthitaḥ sa rathaśreṣṭhaṃ karṇaḥ śaragabhastimān
08,026.015c prababhau puruṣavyāghro mandarastha ivāṃśumān
08,026.016a taṃ rathasthaṃ mahāvīraṃ yāntaṃ cāmitatejasam
08,026.016c duryodhanaḥ sma rādheyam idaṃ vacanam abravīt
08,026.017a akṛtaṃ droṇabhīṣmābhyāṃ duṣkaraṃ karma saṃyuge
08,026.017c kuruṣvādhirathe vīra miṣatāṃ sarvadhanvinām
08,026.018a manogataṃ mama hy āsīd bhīṣmadroṇau mahārathau
08,026.018c arjunaṃ bhīmasenaṃ ca nihantārāv iti dhruvam
08,026.019a tābhyāṃ yad akṛtaṃ vīra vīrakarma mahāmṛdhe
08,026.019c tat karma kuru rādheya vajrapāṇir ivāparaḥ
08,026.020a gṛhāṇa dharmarājaṃ vā jahi vā tvaṃ dhanaṃjayam
08,026.020c bhīmasenaṃ ca rādheya mādrīputrau yamāv api
08,026.021a jayaś ca te 'stu bhadraṃ ca prayāhi puruṣarṣabha
08,026.021c pāṇḍuputrasya sainyāni kuru sarvāṇi bhasmasāt
08,026.022a tatas tūryasahasrāṇi bherīṇām ayutāni ca
08,026.022c vādyamānāny arocanta meghaśabdā yathā divi
08,026.023a pratigṛhya tu tad vākyaṃ rathastho rathasattamaḥ
08,026.023c abhyabhāṣata rādheyaḥ śalyaṃ yuddhaviśāradam
08,026.024a codayāśvān mahābāho yāvad dhanmi dhanaṃjayam
08,026.024c bhīmasenaṃ yamau cobhau rājānaṃ ca yudhiṣṭhiram
08,026.025a adya paśyatu me śalya bāhuvīryaṃ dhanaṃjayaḥ
08,026.025c asyataḥ kaṅkapatrāṇāṃ sahasrāṇi śatāni ca
08,026.026a adya kṣepsyāmy ahaṃ śalya śarān paramatejanān
08,026.026a*0297_01 **** **** pāṇḍavān sajanārdanān
08,026.026a*0297_02 saṃyokṣyāmi raṇe śalya
08,026.026c pāṇḍavānāṃ vināśāya duryodhanajayāya ca
08,026.026d*0298_00 saṃjaya uvāca
08,026.026d*0298_01 etac chrutvā vacas tasya śalyaḥ karṇaṃ vaco 'bravīt
08,026.027 śalya uvāca
08,026.027a sūtaputra kathaṃ nu tvaṃ pāṇḍavān avamanyase
08,026.027c sarvāstrajñān maheṣvāsān sarvān eva mahārathān
08,026.028a anivartino mahābhāgān ajeyān satyavikramān
08,026.028c api saṃjanayeyur ye bhayaṃ sākṣāc chatakratoḥ
08,026.029a yadā śroṣyasi nirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ
08,026.029c rādheya gāṇḍivasyājau tadā naivaṃ vadiṣyasi
08,026.029d*0299_01 yadā drakṣyasi bhīmena kuñjarānīkam āhave
08,026.029d*0299_02 viśīrṇadantaṃ nihataṃ tadā naivaṃ vadiṣyasi
08,026.029d*0299_03 yadā drakṣyasi saṃgrāme dharmaputraṃ yamau tathā
08,026.029d*0299_04 śitaiḥ pṛṣatkaiḥ kurvāṇān abhracchāyām ivāmbare
08,026.029d*0299_05 asyataḥ kṣiṇvataś cārīn laghuhastān durāsadān
08,026.029d*0299_06 pārthivān api cānyāṃs tvaṃ tadā naivaṃ vadiṣyasi
08,026.030 saṃjaya uvāca
08,026.030a anādṛtya tu tad vākyaṃ madrarājena bhāṣitam
08,026.030c drakṣyasy adyety avocad vai śalyaṃ karṇo nareśvara
08,026.031a dṛṣṭvā karṇaṃ maheṣvāsaṃ yuyutsuṃ samavasthitam
08,026.031c cukruśuḥ kuravaḥ sarve hṛṣṭarūpāḥ paraṃtapa
08,026.032a tato dundubhighoṣeṇa bherīṇāṃ ninadena ca
08,026.032c bāṇaśabdaiś ca vividhair garjitaiś ca tarasvinām
08,026.032e niryayus tāvakā yuddhe mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
08,026.033a prayāte tu tataḥ karṇe yodheṣu muditeṣu ca
08,026.033c cacāla pṛthivī rājan rarāsa ca suvisvaram
08,026.034a niścaranto vyadṛśyanta sūryāt sapta mahāgrahāḥ
08,026.034c ulkāpātaś ca saṃjajñe diśāṃ dāhas tathaiva ca
08,026.034e tathāśanyaś ca saṃpetur vavur vātāś ca dāruṇāḥ
08,026.035a mṛgapakṣigaṇāś caiva bahuśaḥ pṛtanāṃ tava
08,026.035c apasavyaṃ tadā cakrur vedayanto mahad bhayam
08,026.036a prasthitasya ca karṇasya nipetus turagā bhuvi
08,026.036c asthivarṣaṃ ca patitam antarikṣād bhayānakam
08,026.037a jajvaluś caiva śastrāṇi dhvajāś caiva cakampire
08,026.037c aśrūṇi ca vyamuñcanta vāhanāni viśāṃ pate
08,026.038a ete cānye ca bahava utpātās tatra māriṣa
08,026.038c samutpetur vināśāya kauravāṇāṃ sudāruṇāḥ
08,026.039a na ca tān gaṇayām āsuḥ sarve te daivamohitāḥ
08,026.039c prasthitaṃ sūtaputraṃ ca jayety ūcur narā bhuvi
08,026.039d*0300_01 śalyena sahitaṃ dṛṣṭvā karṇam āhavaśobhinam
08,026.039e nirjitān pāṇḍavāṃś caiva menire tava kauravāḥ
08,026.040a tato rathasthaḥ paravīrahantā; bhīṣmadroṇāv āttavīryau nirīkṣya
08,026.040c samajvalad bhārata pāvakābho; vaikartano 'sau rathakuñjaro vṛṣaḥ
08,026.041a sa śalyam ābhāṣya jagāda vākyaṃ; pārthasya karmāpratimaṃ ca dṛṣṭvā
08,026.041c mānena darpeṇa ca dahyamānaḥ; krodhena dīpyann iva niḥśvasitvā
08,026.042a nāhaṃ mahendrād api vajrapāṇeḥ; kruddhād bibhemy āttadhanū rathasthaḥ
08,026.042c dṛṣṭvā tu bhīṣmapramukhāñ śayānān; na tv eva māṃ sthiratā saṃjahāti
08,026.043a mahendraviṣṇupratimāv aninditau; rathāśvanāgapravarapramāthinau
08,026.043c avadhyakalpau nihatau yadā parais; tato mamādyāpi raṇe 'sti sādhvasam
08,026.044a samīkṣya saṃkhye 'tibalān narādhipair; narāśvamātaṅgarathāñ śarair hatān
08,026.044c kathaṃ na sarvān ahitān raṇe 'vadhīn; mahāstravid brāhmaṇapuṃgavo guruḥ
08,026.045a sa saṃsmaran droṇahavaṃ mahāhave; bravīmi satyaṃ kuravo nibodhata
08,026.045c na vo mad anyaḥ prasahed raṇe 'rjunaṃ; kramāgataṃ mṛtyum ivograrūpiṇam
08,026.046a śikṣā prasādaś ca balaṃ dhṛtiś ca; droṇe mahāstrāṇi ca saṃnatiś ca
08,026.046c sa ced agān mṛtyuvaśaṃ mahātmā; sarvān anyān āturān adya manye
08,026.047a neha dhruvaṃ kiṃ cid api pracintyaṃ; vidur loke karmaṇo 'nityayogāt
08,026.047c sūryodaye ko hi vimuktasaṃśayo; garvaṃ kurvītādya gurau nipātite
08,026.048a na nūnam astrāṇi balaṃ parākramaḥ; kriyā sunītaṃ paramāyudhāni vā
08,026.048c alaṃ manuṣyasya sukhāya vartituṃ; tathā hi yuddhe nihataḥ parair guruḥ
08,026.049a hutāśanādityasamānatejasaṃ; parākrame viṣṇupuraṃdaropamam
08,026.049c naye bṛhaspatyuśanaḥsamaṃ sadā; na cainam astraṃ tad apāt suduḥsaham
08,026.050a saṃprakruṣṭe ruditastrīkumāre; parābhūte pauruṣe dhārtarāṣṭre
08,026.050c mayā kṛtyam iti jānāmi śalya; prayāhi tasmād dviṣatām anīkam
08,026.051a yatra rājā pāṇḍavaḥ satyasaṃdho; vyavasthito bhīmasenārjunau ca
08,026.051c vāsudevaḥ sṛñjayāḥ sātyakiś ca; yamau ca kas tau viṣahen mad anyaḥ
08,026.052a tasmāt kṣipraṃ madrapate prayāhi; raṇe pāñcālān pāṇḍavān sṛñjayāṃś ca
08,026.052c tān vā haniṣyāmi sametya saṃkhye; yāsyāmi vā droṇamukhāya manye
08,026.053a na tv evāhaṃ na gamiṣyāmi madhyaṃ; teṣāṃ śūrāṇām iti mā śalya viddhi
08,026.053c mitradroho marṣaṇīyo na me 'yaṃ; tyaktvā prāṇān anuyāsyāmi droṇam
08,026.054a prājñasya mūḍhasya ca jīvitānte; prāṇapramokṣo 'ntakavaktragasya
08,026.054c ato vidvann abhiyāsyāmi pārthaṃ; diṣṭaṃ na śakyaṃ vyativartituṃ vai
08,026.055a kalyāṇavṛttaḥ satataṃ hi rājan; vaicitravīryasya suto mamāsīt
08,026.055c tasyārthasiddhyartham ahaṃ tyajāmi; priyān bhogān dustyajaṃ jīvitaṃ ca
08,026.056a vaiyāghracarmāṇam akūjanākṣaṃ; haimatrikośaṃ rajatatriveṇum
08,026.056c rathaprabarhaṃ turagaprabarhair; yuktaṃ prādān mahyam idaṃ hi rāmaḥ
08,026.057a dhanūṃṣi citrāṇi nirīkṣya śalya; dhvajaṃ gadāṃ sāyakāṃś cograrūpān
08,026.057c asiṃ ca dīptaṃ paramāyudhaṃ ca; śaṅkhaṃ ca śubhraṃ svanavantam ugram
08,026.057d*0301_01 astrāṇi divyāny adadān mahātmā
08,026.058a patākinaṃ vajranipātanisvanaṃ; sitāśvayuktaṃ śubhatūṇaśobhitam
08,026.058b*0302_01 *********** rathaprabarhaṃ puruṣaprabarhaḥ
08,026.058c imaṃ samāsthāya rathaṃ ratharṣabhaṃ; raṇe haniṣyāmy aham arjunaṃ balāt
08,026.059a taṃ cen mṛtyuḥ sarvaharo 'bhirakṣate; sadāpramattaḥ samare pāṇḍuputram
08,026.059c taṃ vā haniṣyāmi sametya yuddhe; yāsyāmi vā bhīṣmamukho yamāya
08,026.060a yamavaruṇakuberavāsavā vā; yadi yugapat sagaṇā mahāhave
08,026.060c jugupiṣava ihaitya pāṇḍavaṃ; kim u bahunā saha tair jayāmi tam
08,026.061a iti raṇarabhasasya katthatas; tad upaniśamya vacaḥ sa madrarāṭ
08,026.061c avahasad avamanya vīryavān; pratiṣiṣidhe ca jagāda cottaram
08,026.062a virama virama karṇa katthanād; atirabhaso 'syati cāpy ayuktavāk
08,026.062c kva ca hi naravaro dhanaṃjayaḥ; kva punar iha tvam upāramābudha
08,026.063a yadusadanam upendrapālitaṃ; tridivam ivāmararājarakṣitam
08,026.063c prasabham iha vilokya ko haret; puruṣavarāvarajām ṛte 'rjunāt
08,026.064a tribhuvanasṛjam īśvareśvaraṃ; ka iha pumān bhavam āhvayed yudhi
08,026.064c mṛgavadhakalahe ṛte 'rjunāt; surapativīryasamaprabhāvataḥ
08,026.065a asurasuramahoragān narān; garuḍapiśācasayakṣarākṣasān
08,026.065c iṣubhir ajayad agnigauravāt; svabhilaṣitaṃ ca havir dadau jayaḥ
08,026.066a smarasi nanu yadā parair hṛtaḥ; sa ca dhṛtarāṣṭrasuto vimokṣitaḥ
08,026.066c dinakaraja narottamair yadā; maruṣu bahūn vinihatya tān arīn
08,026.067a prathamam api palāyite tvayi; priyakalahā dhṛtarāṣṭrasūnavaḥ
08,026.067c smarasi nanu yadā pramocitāḥ; khacaragaṇān avajitya pāṇḍavaiḥ
08,026.068a samuditabalavāhanāḥ punaḥ; puruṣavareṇa jitāḥ stha gograhe
08,026.068c sagurugurusutāḥ sabhīṣmakāḥ; kim u na jitaḥ sa tadā tvayārjunaḥ
08,026.069a idam aparam upasthitaṃ punas; tava nidhanāya suyuddham adya vai
08,026.069c yadi na ripubhayāt palāyase; samaragato 'dya hato 'si sūtaja
08,026.070 saṃjaya uvāca
08,026.070a iti bahuparuṣaṃ prabhāṣati; pramanasi madrapatau ripustavam
08,026.070c bhṛśam atiruṣitaḥ paraṃ vṛṣaḥ; kurupṛtanāpatir āha madrapam
08,026.071a bhavatu bhavatu kiṃ vikatthase; nanu mama tasya ca yuddham udyatam
08,026.071c yadi sa jayati māṃ mahāhave; tata idam astu sukatthitaṃ tava
08,026.072a evam astv iti madreśa uktvā nottaram uktavān
08,026.072c yāhi madreśa cāpy enaṃ karṇaḥ prāha yuyutsayā
08,026.073a sa rathaḥ prayayau śatrūñ śvetāśvaḥ śalyasārathiḥ
08,026.073c nighnann amitrān samare tamo ghnan savitā yathā
08,026.074a tataḥ prāyāt prītimān vai rathena; vaiyāghreṇa śvetayujātha karṇaḥ
08,026.074c sa cālokya dhvajinīṃ pāṇḍavānāṃ; dhanaṃjayaṃ tvarayā paryapṛcchat
08,027.001 saṃjaya uvāca
08,027.001a prayān eva tadā karṇo harṣayan vāhinīṃ tava
08,027.001c ekaikaṃ samare dṛṣṭvā pāṇḍavaṃ paryapṛcchata
08,027.002a yo mamādya mahātmānaṃ darśayec chvetavāhanam
08,027.002c tasmai dadyām abhipretaṃ varaṃ yaṃ manasecchati
08,027.003a sa cet tad abhimanyeta tasmai dadyām ahaṃ punaḥ
08,027.003c śakaṭaṃ ratnasaṃpūrṇaṃ yo me brūyād dhanaṃjayam
08,027.003d*0303_01 atha vā śakaṭaṃ pūrṇaṃ ratnānāṃ ṣaḍgavāyutam
08,027.003d*0303_02 dhuri kṣamair bṛhadbhiś ca gobhir yuktam akālikam
08,027.004a sa cet tad abhimanyeta puruṣo 'rjunadarśivān
08,027.004b*0304_01 śataṃ dadyāṃ gavāṃ tasmai naityakaṃ kāṃsyadohanam
08,027.004b*0305_01 śataṃ grāmavarāṃś caiva dadyām arjunadarśine
08,027.004b*0306_01 tathā tasmai punar dadyāṃ śvetam aśvatarīratham
08,027.004b*0306_02 yuktam añjanakeśībhir yo me brūyād dhanaṃjayam
08,027.004b*0307_01 atha vāsmai punar dadyāṃ varam anyad yathepsitam
08,027.004b*0307_02 yuktaṃ hayavarair jaitraṃ kāmbojair abhiniṣṭhitam
08,027.004b*0308_01 sa cet tad abhimanyeta puruṣo 'rjunadarśivān
08,027.004c anyaṃ tasmai punar dadyāṃ sauvarṇaṃ hastiṣaḍgavam
08,027.005a tathā tasmai punar dadyāṃ strīṇāṃ śatam alaṃkṛtam
08,027.005c śyāmānāṃ niṣkakaṇṭhīnāṃ gītavādyavipaścitām
08,027.005d*0309_01 sa cet tad abhimanyeta puruṣo 'rjunadarśivān
08,027.005d*0309_02 tasmai dadyāṃ śataṃ nāgāñ śataṃ grāmāñ śataṃ rathān
08,027.005d*0309_03 suvarṇasya ca mukhyasya hayāgryāṇāṃ śataṃ śatān
08,027.005d*0309_04 ṛddhyā guṇaiḥ sudāntāṃś ca dhuryavāhān suśikṣitān
08,027.005d*0309_05 tathā suvarṇaśṛṅgīṇāṃ godhenūnāṃ catuḥśatam
08,027.005d*0309_06 dadyāṃ tasmai savatsānāṃ yo me brūyād dhanaṃjayam
08,027.006a sa cet tad abhimanyeta puruṣo 'rjunadarśivān
08,027.006c anyaṃ tasmai varaṃ dadyāṃ śvetān pañcaśatān hayān
08,027.007a hemabhāṇḍaparicchannān sumṛṣṭamaṇikuṇḍalān
08,027.007c sudāntān api caivāhaṃ dadyām aṣṭaśatān parān
08,027.007d*0310_01 atha vāsmai vicitrāṅgān vicitramaṇimaṇḍitān
08,027.007d*0310_02 rathāñ jātyair hayair yuktān dadyām aṣṭādaśaiva tān
08,027.007d*0311_01 anyam asmai varaṃ dadyāṃ dhuryān dāntāś catuḥśatam
08,027.007d*0311_02 rohiṇī rūpasaṃpannā hemaśṛṅgīś catuḥśatam
08,027.007d*0311_03 dadyām asmai payasvinyo yo me brūyād dhanaṃjayam
08,027.008a rathaṃ ca śubhraṃ sauvarṇaṃ dadyāṃ tasmai svalaṃkṛtam
08,027.008c yuktaṃ paramakāmbojair yo me brūyād dhanaṃjayam
08,027.008d*0312_01 sa cet tad abhimanyeta puruṣo 'rjunadarśivān
08,027.009a anyaṃ tasmai varaṃ dadyāṃ kuñjarāṇāṃ śatāni ṣaṭ
08,027.009c kāñcanair vividhair bhāṇḍair ācchannān hemamālinaḥ
08,027.009e utpannān aparānteṣu vinītān hastiśikṣakaiḥ
08,027.010a sa cet tad abhimanyeta puruṣo 'rjunadarśivān
08,027.010b*0313_01 dadyāṃ varṇasya varṇasya hayāgryāṇāṃ śataṃ śatam
08,027.010b*0313_02 dhuryāṇāṃ sādhudāntānāṃ śikṣitānāṃ narottamaiḥ
08,027.010b*0313_03 sa cet tad abhimanyeta puruṣo 'rjunadarśivān
08,027.010b*0313_04 tasmai dadyāṃ grāmaśataṃ śataṃ hastīñ śataṃ hayān
08,027.010b*0313_05 sa cet tad abhimanyeta puruṣo 'rjunadarśivān
08,027.010b*0314_01 anyaṃ tasmai varaṃ dadyāṃ vaiśyagrāmāṃś caturdaśa
08,027.010b*0314_02 susphītān dhanasaṃyuktān pratyāsannavanodakān
08,027.010b*0314_03 akutobhayān susaṃpannān rājabhojyāṃś caturdaśa
08,027.010b*0314_04 dāsīnāṃ niṣkakaṇṭhīnāṃ māgadhīnāṃ śataṃ tathā
08,027.010b*0314_05 pratyagravayasāṃ dadyāṃ yo me brūyād dhanaṃjayam
08,027.010b*0314_06 sa cet tad abhimanyeta puruṣo 'rjunadarśivān
08,027.010c anyaṃ tasmai varaṃ dadyāṃ yam asau kāmayet svayam
08,027.011a putradārān vihārāṃś ca yad anyad vittam asti me
08,027.011c tac ca tasmai punar dadyāṃ yad yat sa manasecchati
08,027.012a hatvā ca sahitau kṛṣṇau tayor vittāni sarvaśaḥ
08,027.012c tasmai dadyām ahaṃ yo me prabrūyāt keśavārjunau
08,027.013a etā vācaḥ subahuśaḥ karṇa uccārayan yudhi
08,027.013c dadhmau sāgarasaṃbhūtaṃ susvanaṃ śaṅkham uttamam
08,027.014a tā vācaḥ sūtaputrasya tathā yuktā niśamya tu
08,027.014c duryodhano mahārāja prahṛṣṭaḥ sānugo 'bhavat
08,027.015a tato dundubhinirghoṣo mṛdaṅgānāṃ ca sarvaśaḥ
08,027.015c siṃhanādaḥ savāditraḥ kuñjarāṇāṃ ca nisvanaḥ
08,027.016a prādurāsīt tadā rājaṃs tvatsainye bharatarṣabha
08,027.016c yodhānāṃ saṃprahṛṣṭānāṃ tathā samabhavat svanaḥ
08,027.017a tathā prahṛṣṭe sainye tu plavamānaṃ mahāratham
08,027.017c vikatthamānaṃ samare rādheyam arikarśanam
08,027.017e madrarājaḥ prahasyedaṃ vacanaṃ pratyabhāṣata
08,027.018a mā sūtaputra mānena sauvarṇaṃ hastiṣaḍgavam
08,027.018c prayaccha puruṣāyādya drakṣyasi tvaṃ dhanaṃjayam
08,027.019a bālyād iva tvaṃ tyajasi vasu vaiśravaṇo yathā
08,027.019c ayatnenaiva rādheya draṣṭāsy adya dhanaṃjayam
08,027.020a parāsṛjasi mithyā kiṃ kiṃ ca tvaṃ bahu mūḍhavat
08,027.020c apātradāne ye doṣās tān mohān nāvabudhyase
08,027.021a yat pravedayase vittaṃ bahutvena khalu tvayā
08,027.021c śakyaṃ bahuvidhair yajñair yaṣṭuṃ sūta yajasva taiḥ
08,027.022a yac ca prārthayase hantuṃ kṛṣṇau mohān mṛṣaiva tat
08,027.022c na hi śuśruma saṃmarde kroṣṭrā siṃhau nipātitau
08,027.023a aprārthitaṃ prārthayase suhṛdo na hi santi te
08,027.023c ye tvāṃ na vārayanty āśu prapatantaṃ hutāśane
08,027.024a kālakāryaṃ na jānīṣe kālapakvo 'sy asaṃśayam
08,027.024c bahvabaddham akarṇīyaṃ ko hi brūyāj jijīviṣuḥ
08,027.025a samudrataraṇaṃ dorbhyāṃ kaṇṭhe baddhvā yathā śilām
08,027.025c giryagrād vā nipatanaṃ tādṛk tava cikīrṣitam
08,027.026a sahitaḥ sarvayodhais tvaṃ vyūḍhānīkaiḥ surakṣitaḥ
08,027.026c dhanaṃjayena yudhyasva śreyaś cet prāptum icchasi
08,027.027a hitārthaṃ dhārtarāṣṭrasya bravīmi tvā na hiṃsayā
08,027.027c śraddhatsvaitan mayā proktaṃ yadi te 'sti jijīviṣā
08,027.028 karṇa uvāca
08,027.028a svavīrye 'haṃ parāśvasya prārthayāmy arjunaṃ raṇe
08,027.028c tvaṃ tu mitramukhaḥ śatrur māṃ bhīṣayitum icchasi
08,027.029a na mām asmād abhiprāyāt kaś cid adya nivartayet
08,027.029c apīndro vajram udyamya kiṃ nu martyaḥ kariṣyati
08,027.030 saṃjaya uvāca
08,027.030a iti karṇasya vākyānte śalyaḥ prāhottaraṃ vacaḥ
08,027.030c cukopayiṣur atyarthaṃ karṇaṃ madreśvaraḥ punaḥ
08,027.031a yadā vai tvāṃ phalgunaveganunnā; jyācoditā hastavatā visṛṣṭāḥ
08,027.031c anvetāraḥ kaṅkapatrāḥ śitāgrās; tadā tapsyasy arjunasyābhiyogāt
08,027.032a yadā divyaṃ dhanur ādāya pārthaḥ; prabhāsayan pṛtanāṃ savyasācī
08,027.032c tvām ardayeta niśitaiḥ pṛṣatkais; tadā paścāt tapsyase sūtaputra
08,027.033a bālaś candraṃ mātur aṅke śayāno; yathā kaś cit prārthayate 'pahartum
08,027.033c tadvan mohād yatamāno rathasthas; tvaṃ prārthayasy arjunam adya jetum
08,027.033d*0315_01 khanyād asiṃ tīkṣṇadhāraṃ yathājñaḥ
08,027.033d*0315_02 sutejanaṃ nihitaṃ vai pṛthivyām
08,027.033d*0315_03 tathā khanasy adya śitān pṛṣatkān
08,027.033d*0315_04 yaḥ prārthayasy arjuneneha yuddham
08,027.034a triśūlam āśliṣya sutīkṣṇadhāraṃ; sarvāṇi gātrāṇi nigharṣasi tvam
08,027.034c sutīkṣṇadhāropamakarmaṇā tvaṃ; yuyutsase yo 'rjunenādya karṇa
08,027.035a siddhaṃ siṃhaṃ kesariṇaṃ bṛhantaṃ; bālo mūḍhaḥ kṣudramṛgas tarasvī
08,027.035c samāhvayet tadvad etat tavādya; samāhvānaṃ sūtaputrārjunasya
08,027.036a mā sūtaputrāhvaya rājaputraṃ; mahāvīryaṃ kesariṇaṃ yathaiva
08,027.036c vane sṛgālaḥ piśitasya tṛpto; mā pārtham āsādya vinaṅkṣyasi tvam
08,027.037a īṣādantaṃ mahānāgaṃ prabhinnakaraṭāmukham
08,027.037c śaśakāhvayase yuddhe karṇa pārthaṃ dhanaṃjayam
08,027.038a bilasthaṃ kṛṣṇasarpaṃ tvaṃ bālyāt kāṣṭhena vidhyasi
08,027.038c mahāviṣaṃ pūrṇakośaṃ yat pārthaṃ yoddhum icchasi
08,027.039a siṃhaṃ kesariṇaṃ kruddham atikramyābhinardasi
08,027.039c sṛgāla iva mūḍhatvān nṛsiṃhaṃ karṇa pāṇḍavam
08,027.040a suparṇaṃ patagaśreṣṭhaṃ vainateyaṃ tarasvinam
08,027.040c laṭvevāhvayase pāte karṇa pārthaṃ dhanaṃjayam
08,027.041a sarvāmbhonilayaṃ bhīmam ūrmimantaṃ jhaṣāyutam
08,027.041c candrodaye vivartantam aplavaḥ saṃtitīrṣasi
08,027.042a ṛṣabhaṃ dundubhigrīvaṃ tīkṣṇaśṛṅgaṃ prahāriṇam
08,027.042c vatsa āhvayase yuddhe karṇa pārthaṃ dhanaṃjayam
08,027.042d*0316_01 yathā vatsataro bhūtvā jātaskandhena śuṣmiṇā
08,027.042d*0316_02 yuddham icched gopatinā tathecchasi kirīṭinā
08,027.043a mahāghoṣaṃ mahāmeghaṃ darduraḥ pratinardasi
08,027.043c kāmatoyapradaṃ loke naraparjanyam arjunam
08,027.044a yathā ca svagṛhasthaḥ śvā vyāghraṃ vanagataṃ bhaṣet
08,027.044c tathā tvaṃ bhaṣase karṇa naravyāghraṃ dhanaṃjayam
08,027.045a sṛgālo 'pi vane karṇa śaśaiḥ parivṛto vasan
08,027.045c manyate siṃham ātmānaṃ yāvat siṃhaṃ na paśyati
08,027.046a tathā tvam api rādheya siṃham ātmānam icchasi
08,027.046c apaśyañ śatrudamanaṃ naravyāghraṃ dhanaṃjayam
08,027.047a vyāghraṃ tvaṃ manyase ''tmānaṃ yāvat kṛṣṇau na paśyasi
08,027.047c samāsthitāv ekarathe sūryācandramasāv iva
08,027.048a yāvad gāṇḍīvanirghoṣaṃ na śṛṇoṣi mahāhave
08,027.048c tāvad eva tvayā karṇa śakyaṃ vaktuṃ yathecchasi
08,027.049a rathaśabdadhanuḥśabdair nādayantaṃ diśo daśa
08,027.049c nardantam iva śārdūlaṃ dṛṣṭvā kroṣṭā bhaviṣyasi
08,027.050a nityam eva sṛgālas tvaṃ nityaṃ siṃho dhanaṃjayaḥ
08,027.050c vīrapradveṣaṇān mūḍha nityaṃ kroṣṭeva lakṣyase
08,027.051a yathākhuḥ syād biḍālaś ca śvā vyāghraś ca balābale
08,027.051c yathā sṛgālaḥ siṃhaś ca yathā ca śaśakuñjarau
08,027.052a yathānṛtaṃ ca satyaṃ ca yathā cāpi viṣāmṛte
08,027.052c tathā tvam api pārthaś ca prakhyātāv ātmakarmabhiḥ
08,027.053 saṃjaya uvāca
08,027.053a adhikṣiptas tu rādheyaḥ śalyenāmitatejasā
08,027.053c śalyam āha susaṃkruddho vākśalyam avadhārayan
08,027.054a guṇān guṇavataḥ śalya guṇavān vetti nāguṇaḥ
08,027.054c tvaṃ tu nityaṃ guṇair hīnaḥ kiṃ jñāsyasy aguṇo guṇān
08,027.055a arjunasya mahāstrāṇi krodhaṃ vīryaṃ dhanuḥ śarān
08,027.055c ahaṃ śalyābhijānāmi na tvaṃ jānāsi tat tathā
08,027.055c*0317_01 **** **** vikramaṃ ca mahātmanaḥ
08,027.055c*0317_02 tathā kṛṣṇasya māhātmyam ṛṣabhasya mahīkṣitām
08,027.055c*0317_03 yathāhaṃ śalya jānāmi
08,027.056a evam evātmano vīryam ahaṃ vīryaṃ ca pāṇḍave
08,027.056c jānann evāhvaye yuddhe śalya nāgniṃ pataṃgavat
08,027.057a asti cāyam iṣuḥ śalya supuṅkho raktabhojanaḥ
08,027.057c ekatūṇīśayaḥ patrī sudhautaḥ samalaṃkṛtaḥ
08,027.058a śete candanapūrṇena pūjito bahulāḥ samāḥ
08,027.058c āheyo viṣavān ugro narāśvadvipasaṃghahā
08,027.059a ekavīro mahāraudras tanutrāsthividāraṇaḥ
08,027.059c nirbhindyāṃ yena ruṣṭo 'ham api meruṃ mahāgirim
08,027.060a tam ahaṃ jātu nāsyeyam anyasmin phalgunād ṛte
08,027.060c kṛṣṇād vā devakīputrāt satyaṃ cātra śṛṇuṣva me
08,027.061a tenāham iṣuṇā śalya vāsudevadhanaṃjayau
08,027.061c yotsye paramasaṃkruddhas tat karma sadṛśaṃ mama
08,027.062a sarveṣāṃ vāsudevānāṃ kṛṣṇe lakṣmīḥ pratiṣṭhitā
08,027.062c sarveṣāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ jayaḥ pārthe pratiṣṭhitaḥ
08,027.062e ubhayaṃ tat samāsādya ko 'tivartitum arhati
08,027.063a tāv etau puruṣavyāghrau sametau syandane sthitau
08,027.063c mām ekam abhisaṃyātau sujātaṃ śalya paśya me
08,027.064a pitṛṣvasāmātulajau bhrātarāv aparājitau
08,027.064c maṇī sūtra iva protau draṣṭāsi nihatau mayā
08,027.065a arjune gāṇḍivaṃ kṛṣṇe cakraṃ tārkṣyakapidhvajau
08,027.065c bhīrūṇāṃ trāsajananau śalya harṣakarau mama
08,027.066a tvaṃ tu duṣprakṛtir mūḍho mahāyuddheṣv akovidaḥ
08,027.066c bhayāvatīrṇaḥ saṃtrāsād abaddhaṃ bahu bhāṣase
08,027.067a saṃstauṣi tvaṃ tu kenāpi hetunā tau kudeśaja
08,027.067c tau hatvā samare hantā tvām addhā sahabāndhavam
08,027.068a pāpadeśaja durbuddhe kṣudra kṣatriyapāṃsana
08,027.068c suhṛd bhūtvā ripuḥ kiṃ māṃ kṛṣṇābhyāṃ bhīṣayann asi
08,027.069a tau vā mamādya hantārau hantāsmi samare sthitau
08,027.069c nāhaṃ bibhemi kṛṣṇābhyāṃ vijānann ātmano balam
08,027.070a vāsudevasahasraṃ vā phalgunānāṃ śatāni ca
08,027.070c aham eko haniṣyāmi joṣam āssva kudeśaja
08,027.071a striyo bālāś ca vṛddhāś ca prāyaḥ krīḍāgatā janāḥ
08,027.071c yā gāthāḥ saṃpragāyanti kurvanto 'dhyayanaṃ yathā
08,027.071e tā gāthāḥ śṛṇu me śalya madrakeṣu durātmasu
08,027.072a brāhmaṇaiḥ kathitāḥ pūrvaṃ yathāvad rājasaṃnidhau
08,027.072c śrutvā caikamanā mūḍha kṣama vā brūhi vottaram
08,027.073a mitradhruṅ madrako nityaṃ yo no dveṣṭi sa madrakaḥ
08,027.073c madrake saṃgataṃ nāsti kṣudravākye narādhame
08,027.074a durātmā madrako nityaṃ nityaṃ cānṛtiko 'nṛjuḥ
08,027.074c yāvadantaṃ hi daurātmyaṃ madrakeṣv iti naḥ śrutam
08,027.075a pitā mātā ca putraś ca śvaśrūśvaśuramātulāḥ
08,027.075c jāmātā duhitā bhrātā naptā te te ca bāndhavāḥ
08,027.076a vayasyābhyāgatāś cānye dāsīdāsaṃ ca saṃgatam
08,027.076c puṃbhir vimiśrā nāryaś ca jñātājñātāḥ svayecchayā
08,027.077a yeṣāṃ gṛheṣu śiṣṭānāṃ saktumanthāśināṃ sadā
08,027.077c pītvā sīdhuṃ sagomāṃsaṃ nardanti ca hasanti ca
08,027.078a yāni caivāpy abaddhāni pravartante ca kāmataḥ
08,027.078c kāmapralāpino 'nyonyaṃ teṣu dharmaḥ kathaṃ bhavet
08,027.079a madrakeṣu vilupteṣu prakhyātāśubhakarmasu
08,027.079c nāpi vairaṃ na sauhārdaṃ madrakeṣu samācaret
08,027.080a madrake saṃgataṃ nāsti madrako hi sacāpalaḥ
08,027.080c madrakeṣu ca duḥsparśaṃ śaucaṃ gāndhārakeṣu ca
08,027.081a rājayājakayājyena naṣṭaṃ dattaṃ havir bhavet
08,027.082a śūdrasaṃskārako vipro yathā yāti parābhavam
08,027.082c tathā brahmadviṣo nityaṃ gacchantīha parābhavam
08,027.082d*0318_01 tathaiva saṃgataṃ kṛtvā naraḥ patati madrakaiḥ
08,027.082d*0319_01 na tathā saṃgataṃ cāpi madrakeṣv iha vidyate
08,027.083a madrake saṃgataṃ nāsti hataṃ vṛścikato viṣam
08,027.083c ātharvaṇena mantreṇa sarvā śāntiḥ kṛtā bhavet
08,027.084a iti vṛścikadaṣṭasya nānāviṣahatasya ca
08,027.084c kurvanti bheṣajaṃ prājñāḥ satyaṃ tac cāpi dṛśyate
08,027.084e evaṃ vidvañ joṣam āssva śṛṇu cātrottaraṃ vacaḥ
08,027.085a vāsāṃsy utsṛjya nṛtyanti striyo yā madyamohitāḥ
08,027.085c mithune 'saṃyatāś cāpi yathākāmacarāś ca tāḥ
08,027.085e tāsāṃ putraḥ kathaṃ dharmaṃ madrako vaktum arhati
08,027.086a yās tiṣṭhantyaḥ pramehanti yathaivoṣṭrīdaśerake
08,027.086c tāsāṃ vibhraṣṭalajjānāṃ nirlajjānāṃ tatas tataḥ
08,027.086e tvaṃ putras tādṛśīnāṃ hi dharmaṃ vaktum ihecchasi
08,027.087a suvīrakaṃ yācyamānā madrakā kaṣati sphijau
08,027.087c adātukāmā vacanam idaṃ vadati dāruṇam
08,027.088a mā mā suvīrakaṃ kaś cid yācatāṃ dayito mama
08,027.088c putraṃ dadyāṃ pratipadaṃ na tu dadyāṃ suvīrakam
08,027.089a nāryo bṛhatyo nirhrīkā madrakāḥ kambalāvṛtāḥ
08,027.089c ghasmarā naṣṭaśaucāś ca prāya ity anuśuśruma
08,027.089d*0320_01 pramehitvā sphijā bhūmiṃ karṣantyo hīnaśodhanāḥ
08,027.089d*0320_02 spṛṣṭvā vāgbhir na mṛdbhiś ca nityocchiṣṭā bhavanti hi
08,027.090a evamādi mayānyair vā śakyaṃ vaktuṃ bhaved bahu
08,027.090c ā keśāgrān nakhāgrāc ca vaktavyeṣu kuvartmasu
08,027.091a madrakāḥ sindhusauvīrā dharmaṃ vidyuḥ kathaṃ tv iha
08,027.091c pāpadeśodbhavā mlecchā dharmāṇām avicakṣaṇāḥ
08,027.092a eṣa mukhyatamo dharmaḥ kṣatriyasyeti naḥ śrutam
08,027.092c yad ājau nihataḥ śete sadbhiḥ samabhipūjitaḥ
08,027.093a āyudhānāṃ saṃparāye yan mucyeyam ahaṃ tataḥ
08,027.093c na me sa prathamaḥ kalpo nidhane svargam icchataḥ
08,027.094a so 'haṃ priyaḥ sakhā cāsmi dhārtarāṣṭrasya dhīmataḥ
08,027.094c tadarthe hi mama prāṇā yac ca me vidyate vasu
08,027.095a vyaktaṃ tvam apy upahitaḥ pāṇḍavaiḥ pāpadeśaja
08,027.095c yathā hy amitravat sarvaṃ tvam asmāsu pravartase
08,027.096a kāmaṃ na khalu śakyo 'haṃ tvadvidhānāṃ śatair api
08,027.096c saṃgrāmād vimukhaḥ kartuṃ dharmajña iva nāstikaiḥ
08,027.097a sāraṅga iva gharmārtaḥ kāmaṃ vilapa śuṣya ca
08,027.097c nāhaṃ bhīṣayituṃ śakyaḥ kṣatravṛtte vyavasthitaḥ
08,027.098a tanutyajāṃ nṛsiṃhānām āhaveṣv anivartinām
08,027.098c yā gatir guruṇā prāṅ me proktā rāmeṇa tāṃ smara
08,027.099a sveṣāṃ trāṇārtham udyuktaṃ vadhāya dviṣatām api
08,027.099c viddhi mām āsthitaṃ vṛttaṃ paurūravasam uttamam
08,027.100a na tad bhūtaṃ prapaśyāmi triṣu lokeṣu madraka
08,027.100c yo mām asmād abhiprāyād vārayed iti me matiḥ
08,027.101a evaṃ vidvañ joṣam āssva trāsāt kiṃ bahu bhāṣase
08,027.101c mā tvā hatvā pradāsyāmi kravyādbhyo madrakādhama
08,027.102a mitrapratīkṣayā śalya dhārtarāṣṭrasya cobhayoḥ
08,027.102c apavādatitikṣābhis tribhir etair hi jīvasi
08,027.103a punaś ced īdṛśaṃ vākyaṃ madrarāja vadiṣyasi
08,027.103c śiras te pātayiṣyāmi gadayā vajrakalpayā
08,027.104a śrotāras tv idam adyeha draṣṭāro vā kudeśaja
08,027.104c karṇaṃ vā jaghnatuḥ kṛṣṇau karṇo vāpi jaghāna tau
08,027.105a evam uktvā tu rādheyaḥ punar eva viśāṃ pate
08,027.105c abravīn madrarājānaṃ yāhi yāhīty asaṃbhramam
08,028.001 saṃjaya uvāca
08,028.001a māriṣādhiratheḥ śrutvā vaco yuddhābhinandinaḥ
08,028.001c śalyo 'bravīt punaḥ karṇaṃ nidarśanam udāharan
08,028.001d*0321_01 jāto 'haṃ yajvanāṃ vaṃśe saṃgrāmeṣv anivartinām
08,028.001d*0321_02 rājñāṃ mūrdhābhiṣiktānāṃ svayaṃ dharmaparāyaṇaḥ
08,028.002a yathaiva matto madyena tvaṃ tathā na ca vā tathā
08,028.002c tathāhaṃ tvāṃ pramādyantaṃ cikitsāmi suhṛttayā
08,028.003a imāṃ kākopamāṃ karṇa procyamānāṃ nibodha me
08,028.003c śrutvā yatheṣṭaṃ kuryās tvaṃ vihīna kulapāṃsana
08,028.004a nāham ātmani kiṃ cid vai kilbiṣaṃ karṇa saṃsmare
08,028.004c yena tvaṃ māṃ mahābāho hantum icchasy anāgasam
08,028.005a avaśyaṃ tu mayā vācyaṃ budhyatāṃ yadi te hitam
08,028.005c viśeṣato rathasthena rājñaś caiva hitaiṣiṇā
08,028.006a samaṃ ca viṣamaṃ caiva rathinaś ca balābalam
08,028.006c śramaḥ khedaś ca satataṃ hayānāṃ rathinā saha
08,028.007a āyudhasya parijñānaṃ rutaṃ ca mṛgapakṣiṇām
08,028.007c bhāraś cāpy atibhāraś ca śalyānāṃ ca pratikriyā
08,028.008a astrayogaś ca yuddhaṃ ca nimittāni tathaiva ca
08,028.008c sarvam etan mayā jñeyaṃ rathasyāsya kuṭumbinā
08,028.008e atas tvāṃ kathaye karṇa nidarśanam idaṃ punaḥ
08,028.009a vaiśyaḥ kila samudrānte prabhūtadhanadhānyavān
08,028.009c yajvā dānapatiḥ kṣāntaḥ svakarmastho 'bhavac chuciḥ
08,028.010a bahuputraḥ priyāpatyaḥ sarvabhūtānukampakaḥ
08,028.010c rājño dharmapradhānasya rāṣṭre vasati nirbhayaḥ
08,028.011a putrāṇāṃ tasya bālānāṃ kumārāṇāṃ yaśasvinām
08,028.011c kāko bahūnām abhavad ucciṣṭakṛtabhojanaḥ
08,028.012a tasmai sadā prayacchanti vaiśyaputrāḥ kumārakāḥ
08,028.012c māṃsodanaṃ dadhi kṣīraṃ pāyasaṃ madhusarpiṣī
08,028.013a sa cocchiṣṭabhṛtaḥ kāko vaiśyaputraiḥ kumārakaiḥ
08,028.013c sadṛśān pakṣiṇo dṛptaḥ śreyasaś cāvamanyate
08,028.014a atha haṃsāḥ samudrānte kadā cid abhipātinaḥ
08,028.014c garuḍasya gatau tulyāś cakrāṅgā hṛṣṭacetasaḥ
08,028.015a kumārakās tato haṃsān dṛṣṭvā kākam athābruvan
08,028.015c bhavān eva viśiṣṭo hi patatribhyo vihaṃgama
08,028.015d*0322_01 ete nipātinaḥ paśya sahitān viyadāśritān
08,028.015d*0322_02 ebhis tvam abhiśaknoṣi kasmān na prāpitas tvayā
08,028.016a pratāryamāṇas tu sa tair alpabuddhibhir aṇḍajaḥ
08,028.016c tad vacaḥ satyam ity eva maurkhyād darpāc ca manyate
08,028.017a tān so 'bhipatya jijñāsuḥ ka eṣāṃ śreṣṭhabhāg iti
08,028.017c ucchiṣṭadarpitaḥ kāko bahūnāṃ dūrapātinām
08,028.018a teṣāṃ yaṃ pravaraṃ mene haṃsānāṃ dūrapātinām
08,028.018c tam āhvayata durbuddhiḥ patāma iti pakṣiṇam
08,028.019a tac chrutvā prāhasan haṃsā ye tatrāsan samāgatāḥ
08,028.019c bhāṣato bahu kākasya balinaḥ patatāṃ varāḥ
08,028.019e idam ūcuś ca cakrāṅgā vacaḥ kākaṃ vihaṃgamāḥ
08,028.020a vayaṃ haṃsāś carāmemāṃ pṛthivīṃ mānasaukasaḥ
08,028.020c pakṣiṇāṃ ca vayaṃ nityaṃ dūrapātena pūjitāḥ
08,028.021a kathaṃ nu haṃsaṃ balinaṃ vajrāṅgaṃ dūrapātinam
08,028.021c kāko bhūtvā nipatane samāhvayasi durmate
08,028.021e kathaṃ tvaṃ patanaṃ kāka sahāsmābhir bravīṣi tat
08,028.022a atha haṃsavaco mūḍhaḥ kutsayitvā punaḥ punaḥ
08,028.022c prajagādottaraṃ kākaḥ katthano jātilāghavāt
08,028.023a śatam ekaṃ ca pātānāṃ patitāsmi na saṃśayaḥ
08,028.023c śatayojanam ekaikaṃ vicitraṃ vividhaṃ tathā
08,028.024a uḍḍīnam avaḍīnaṃ ca praḍīnaṃ ḍīnam eva ca
08,028.024c niḍīnam atha saṃḍīnaṃ tiryak cātigatāni ca
08,028.025a viḍīnaṃ pariḍīnaṃ ca parāḍīnaṃ suḍīnakam
08,028.025c atiḍīnaṃ mahāḍīnaṃ niḍīnaṃ pariḍīnakam
08,028.025d*0323_01 saṃpātaṃ samudīṣaṃ ca tatonyad vyatiriktakam
08,028.025d*0324_01 avaḍīnaṃ praḍīnaṃ ca saṃḍīnaṃ ḍīnaḍīnakam
08,028.025d*0325_01 saṃḍīnoḍḍīnaḍīnaṃ ca punar ḍīnaviḍīnakam
08,028.026a gatāgatapratigatā bahvīś ca nikuḍīnikāḥ
08,028.026c kartāsmi miṣatāṃ vo 'dya tato drakṣyatha me balam
08,028.026d*0326_01 teṣām anyatamenāhaṃ patiṣyāmi vihāyasam
08,028.026d*0326_02 pradiśadhvaṃ yathānyāyaṃ kena haṃsāḥ patāmy aham
08,028.026d*0327_01 te vai dhruvaṃ viniścitya patadhvaṃ na mayā saha
08,028.026d*0327_02 pātair ebhiḥ khalu khagāḥ patituṃ khe nirāśraye
08,028.027a evam ukte tu kākena prahasyaiko vihaṃgamaḥ
08,028.027c uvāca haṃsas taṃ kākaṃ vacanaṃ tan nibodha me
08,028.028a śatam ekaṃ ca pātānāṃ tvaṃ kāka patitā dhruvam
08,028.028c ekam eva tu ye pātaṃ viduḥ sarve vihaṃgamāḥ
08,028.029a tam ahaṃ patitā kāka nānyaṃ jānāmi kaṃ cana
08,028.029c pata tvam api raktākṣa yena vā tena manyase
08,028.030a atha kākāḥ prajahasur ye tatrāsan samāgatāḥ
08,028.030c katham ekena pātena haṃsaḥ pātaśataṃ jayet
08,028.031a ekenaiva śatasyaikaṃ pātenābhibhaviṣyati
08,028.031b*0328_00 kākaḥ
08,028.031b*0328_01 aham ekena pātena haṃsa pātaśataṃ jaye
08,028.031b*0328_02 ekenaiva ca haṃsa tvaṃ pāteneha patiṣyasi
08,028.031c haṃsasya patitaṃ kāko balavān āśuvikramaḥ
08,028.032a prapetatuḥ spardhayātha tatas tau haṃsavāyasau
08,028.032c ekapātī ca cakrāṅgaḥ kākaḥ pātaśatena ca
08,028.032d*0329_01 spardhinau sahitau tūrṇaṃ kham āsthāya tarasvinau
08,028.032d*0330_01 pūrvam eva tu vai kākas tūrṇaṃ gantuṃ pracakrame
08,028.032d*0331_01 kāko 'tha haṃsaṃ cāpalyāc chīghratāṃ pratidarśayan
08,028.032d*0331_02 vegenātītya tarasā punar eti muhur muhuḥ
08,028.032d*0331_03 tuṇḍenābhyahanac caitaṃ kurvan nāmāpasavyataḥ
08,028.032d*0331_04 rorūyann iti cāpy etaṃ samāhvayati vai muhuḥ
08,028.033a petivān atha cakrāṅgaḥ petivān atha vāyasaḥ
08,028.033c visismāpayiṣuḥ pātair ācakṣāṇo ''tmanaḥ kriyām
08,028.034a atha kākasya citrāṇi patitānītarāṇi ca
08,028.034c dṛṣṭvā pramuditāḥ kākā vinedur atha taiḥ svaraiḥ
08,028.035a haṃsāṃś cāvahasanti sma prāvadann apriyāṇi ca
08,028.035c utpatyotpatya ca prāhur muhūrtam iti ceti ca
08,028.036a vṛkṣāgrebhyaḥ sthalebhyaś ca nipatanty utpatanti ca
08,028.036c kurvāṇā vividhān rāvān āśaṃsantas tadā jayam
08,028.037a haṃsas tu mṛdukenaiva vikrāntum upacakrame
08,028.037c pratyahīyata kākāc ca muhūrtam iva māriṣa
08,028.038a avamanya rayaṃ haṃsān idaṃ vacanam abravīt
08,028.038c yo 'sāv utpatito haṃsaḥ so 'sāv eva prahīyate
08,028.039a atha haṃsaḥ sa tac chrutvā prāpatat paścimāṃ diśam
08,028.039a*0332_01 **** **** bhāṣitaṃ patatāṃ varaḥ
08,028.039a*0332_02 vigāhya haṃso vikṣobhya
08,028.039c upary upari vegena sāgaraṃ varuṇālayam
08,028.039d*0333_01 bahusattvasamākīrṇaṃ vīcībhir bhīmadarśanam
08,028.039d*0333_02 athācireṇa rādheya kāko vegād ahīyata
08,028.039d*0333_03 tato 'tīva pariśrāntaḥ kathaṃ cid dhaṃsam anvagāt
08,028.040a tato bhīḥ prāviśat kākaṃ tadā tatra vicetasam
08,028.040c dvīpadrumān apaśyantaṃ nipatantaṃ śramānvitam
08,028.040d*0334_01 avekṣamāṇas taṃ kākaṃ vihvalaṃ taṃ muhur muhuḥ
08,028.040e nipateyaṃ kva nu śrānta iti tasmiñ jalārṇave
08,028.041a aviṣahyaḥ samudro hi bahusattvagaṇālayaḥ
08,028.041c mahābhūtaśatodbhāsī nabhaso 'pi viśiṣyate
08,028.042a gāmbhīryād dhi samudrasya na viśeṣaḥ kulādhama
08,028.042c digambarāmbhasāṃ karṇa samudrasthā hi durjayāḥ
08,028.042e vidūrapātāt toyasya kiṃ punaḥ karṇa vāyasaḥ
08,028.043a atha haṃso 'bhyatikramya muhūrtam iti ceti ca
08,028.043c avekṣamāṇas taṃ kākaṃ nāśaknod vyapasarpitum
08,028.043e atikramya ca cakrāṅgaḥ kākaṃ taṃ samudaikṣata
08,028.043f*0335_01 yāvad gatvā pataty eṣa kāko mām iti cintayan
08,028.043f*0335_02 tataḥ kāko bhṛśaṃ śrānto haṃsam abhyāgamat tadā
08,028.043f*0336_01 śanakaiḥ parihīyantaṃ pariśrāntam acetasam
08,028.043f*0336_02 taṃ prahasya ca cakrāṅgaḥ kākaṃ mandagatiṃ tadā
08,028.044a taṃ tathā hīyamānaṃ ca haṃso dṛṣṭvābravīd idam
08,028.044c ujjihīrṣur nimajjantaṃ smaran satpuruṣavratam
08,028.045a bahūni patanāni tvam ācakṣāṇo muhur muhuḥ
08,028.045c patasy avyāharaṃś cedaṃ na no guhyaṃ prabhāṣase
08,028.046a kiṃ nāma patanaṃ kāka yat tvaṃ patasi sāṃpratam
08,028.046c jalaṃ spṛśasi pakṣābhyāṃ tuṇḍena ca punaḥ punaḥ
08,028.046d*0337_01 prabrūhi katame tatra pāte vartasi vāyasa
08,028.046d*0337_02 ehy ehi kāka śīghraṃ tvam eṣa tvāṃ pratipālaye
08,028.047a sa pakṣābhyāṃ spṛśann ārtas tuṇḍena jalam arṇave
08,028.047b*0338_01 dṛṣṭo haṃsena duṣṭātmann idaṃ haṃsaṃ tato 'bravīt
08,028.047b*0338_02 apaśyann ambhasaḥ pāraṃ nipataṃś ca śramānvitaḥ
08,028.047b*0338_03 pātavegapramathito haṃsaṃ kāko 'bravīd idam
08,028.047b*0338_04 vayaṃ kākāḥ kuto nāma carāmaḥ kākapātikām
08,028.047b*0338_05 haṃsa prāṇaiḥ prapadye tvāṃ dvīpāntaṃ prāpayasva mām
08,028.047b*0339_01 sa pakṣābhyāṃ spṛśann ārtas tuṇḍena ca mahārṇavam
08,028.047c kāko dṛḍhaṃ pariśrāntaḥ sahasā nipapāta ha
08,028.047d*0340_01 sāgarāmbhasi taṃ dṛṣṭvā patitaṃ dīnacetasam
08,028.047d*0340_02 mriyamāṇam idaṃ kākaṃ haṃso vākyam uvāca ha
08,028.048 haṃsa uvāca
08,028.048a śatam ekaṃ ca pātānāṃ yat prabhāṣasi vāyasa
08,028.048b*0341_01 ślāghamānas tvam ātmānaṃ kāka bhāṣitavān asi
08,028.048b*0342_01 sa tvam ekaśataṃ pātaṃ patann abhyadhiko mayā
08,028.048b*0342_02 katham evaṃ pariśrāntaḥ patito 'si mahārṇave
08,028.048b*0342_03 pratyuvāca tataḥ kākaḥ sīdamāna idaṃ vacaḥ
08,028.048b*0342_04 upariṣṭhaṃ tadā haṃsam abhivīkṣya prasādayan
08,028.048c nānāvidhānīha purā tac cānṛtam ihādya te
08,028.049 kāka uvāca
08,028.049a ucchiṣṭadarpito haṃsa manye ''tmānaṃ suparṇavat
08,028.049c avamanya bahūṃś cāhaṃ kākān anyāṃś ca pakṣiṇaḥ
08,028.049e prāṇair haṃsa prapadye tvāṃ dvīpāntaṃ prāpayasva mām
08,028.049f*0343_01 ucchiṣṭānnena puṣṭo 'haṃ darpotsiktaḥ kuvāyasaḥ
08,028.049f*0343_02 suparṇa iti cātmānaṃ jñātavān buddhilāghavāt
08,028.049f*0343_03 śaraṇaṃ tvāṃ prapanno 'ham udakāntam avāpnuyām
08,028.049f*0344_01 haṃsedānīṃ pariśrāntam āpado māṃ samuddhara
08,028.050a yady ahaṃ svastimān haṃsa svadeśaṃ prāpnuyāṃ punaḥ
08,028.050c na kaṃ cid avamanyeyam āpado māṃ samuddhara
08,028.050d*0345_01 yadi nāma punar jīvan gaccheyaṃ svaṃ niveśanam
08,028.050d*0345_02 naivaṃ punar hīnam api kṣeptāhaṃ khevicāriṇam
08,028.051a tam evaṃvādinaṃ dīnaṃ vilapantam acetanam
08,028.051c kāka kāketi vāśantaṃ nimajjantaṃ mahārṇave
08,028.051d*0346_01 kṛpayābhiparīto vai kṛpāṃ cakre durātmani
08,028.052a tathaitya vāyasaṃ haṃso jalaklinnaṃ sudurdaśam
08,028.052c padbhyām utkṣipya vepantaṃ pṛṣṭham āropayac chanaiḥ
08,028.053a āropya pṛṣṭhaṃ kākaṃ taṃ haṃsaḥ karṇa vicetasam
08,028.053b*0347_01 avismayaṃs tadā karṇa punar enaṃ samānayat
08,028.053c ājagāma punar dvīpaṃ spardhayā petatur yataḥ
08,028.053d*0348_01 utsṛjaṃś cābravīn maivaṃ punaḥ kāryaṃ tvayeti ha
08,028.054a saṃsthāpya taṃ cāpi punaḥ samāśvāsya ca khecaram
08,028.054c gato yathepsitaṃ deśaṃ haṃso mana ivāśugaḥ
08,028.054d*0349_01 evam ucchiṣṭapuṣṭaḥ sa kāko haṃsaparājitaḥ
08,028.054d*0349_02 balaṃ vīryaṃ mahat karṇa tyaktvā kṣāntim upāgataḥ
08,028.055a ucchiṣṭabhojanāt kāko yathā vaiśyakule tu saḥ
08,028.055c evaṃ tvam ucchiṣṭabhṛto dhārtarāṣṭrair na saṃśayaḥ
08,028.055e sadṛśāñ śreyasaś cāpi sarvān karṇātimanyase
08,028.056a droṇadrauṇikṛpair gupto bhīṣmeṇānyaiś ca kauravaiḥ
08,028.056c virāṭanagare pārtham ekaṃ kiṃ nāvadhīs tadā
08,028.057a yatra vyastāḥ samastāś ca nirjitāḥ stha kirīṭinā
08,028.057c sṛgālā iva siṃhena kva te vīryam abhūt tadā
08,028.058a bhrātaraṃ ca hataṃ dṛṣṭvā nirjitaḥ savyasācinā
08,028.058c paśyatāṃ kuruvīrāṇāṃ prathamaṃ tvaṃ palāyathāḥ
08,028.059a tathā dvaitavane karṇa gandharvaiḥ samabhidrutaḥ
08,028.059c kurūn samagrān utsṛjya prathamaṃ tvaṃ palāyathāḥ
08,028.060a hatvā jitvā ca gandharvāṃś citrasenamukhān raṇe
08,028.060c karṇa duryodhanaṃ pārthaḥ sabhāryaṃ samamocayat
08,028.061a punaḥ prabhāvaḥ pārthasya purāṇaḥ keśavasya ca
08,028.061c kathitaḥ karṇa rāmeṇa sabhāyāṃ rājasaṃsadi
08,028.062a satataṃ ca tad aśrauṣīr vacanaṃ droṇabhīṣmayoḥ
08,028.062c avadhyau vadatoḥ kṛṣṇau saṃnidhau vai mahīkṣitām
08,028.063a kiyantaṃ tatra vakṣyāmi yena yena dhanaṃjayaḥ
08,028.063c tvatto 'tiriktaḥ sarvebhyo bhūtebhyo brāhmaṇo yathā
08,028.064a idānīm eva draṣṭāsi pradhane syandane sthitau
08,028.064c putraṃ ca vasudevasya pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam
08,028.064d*0350_01 yathāśrayata cakrāṅgaṃ vāyaso buddhim āsthitaḥ
08,028.064d*0350_02 tathāśrayasva vārṣṇeyaṃ pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam
08,028.064d*0351_01 yadā tvaṃ yudhi vikrāntau vāsudevadhanaṃjayau
08,028.064d*0351_02 draṣṭāsy ekarathe karṇaṃ tadā naivaṃ vadiṣyasi
08,028.064d*0351_03 yadā śaraśataiḥ pārtho darpaṃ tava vadhiṣyati
08,028.064d*0351_04 tadā tvam antaraṃ draṣṭā ātmanaś cārjunasya ca
08,028.064d*0352_01 tvaṃ śīghram eva vārṣṇeyaṃ pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam
08,028.065a devāsuramanuṣyeṣu prakhyātau yau nararṣabhau
08,028.065b*0353_01 tau māvamaṃsthā maurkhyāt tvaṃ khadyota iva rocanau
08,028.065b*0354_01 sūryācandramasau yadvat tadvad arjunakeśavau
08,028.065c prakāśenābhivikhyātau tvaṃ tu khadyotavan nṛṣu
08,028.066a evaṃ vidvān māvamaṃsthāḥ sūtaputrācyutārjunau
08,028.066c nṛsiṃhau tau naraśvā tvaṃ joṣam āssva vikatthana
08,029.001 saṃjaya uvāca
08,029.001a madrādhipasyādhirathis tadaivaṃ; vaco niśamyāpriyam apratītaḥ
08,029.001c uvāca śalyaṃ viditaṃ mamaitad; yathāvidhāv arjunavāsudevau
08,029.002a śaure rathaṃ vāhayato 'rjunasya; balaṃ mahāstrāṇi ca pāṇḍavasya
08,029.002c ahaṃ vijānāmi yathāvad adya; parokṣabhūtaṃ tava tat tu śalya
08,029.003a tau cāpradhṛṣyau śastrabhṛtāṃ variṣṭhau; vyapetabhīr yodhayiṣyāmi kṛṣṇau
08,029.003b*0355_01 purā mahendrādrivare samṛddhe
08,029.003b*0355_02 tapasvinaṃ rāmam upetya śalya
08,029.003b*0355_03 astrārthinaṃ mādya śiṣyaṃ gṛhāṇety
08,029.003b*0355_04 athābruvaṃ brāhmaṇacchadmanā ca
08,029.003b*0355_05 tatrāvasaṃ brāhmaṇa ity avipro
08,029.003b*0355_06 brahmāstralobhād anṛtena cāham
08,029.003b*0355_07 taj jāmadagnyena paraṃ mahāstraṃ
08,029.003b*0355_08 samantrayuktaṃ vihitaṃ mamāsīt
08,029.003b*0355_09 astraṃ yadā tad viditaṃ mamāsīt
08,029.003b*0355_10 tadābravīd brāhmaṇo māṃ maharṣiḥ
08,029.003b*0355_11 āpadgatenāstram idaṃ prayojyaṃ
08,029.003b*0355_12 tvayā raṇe gacchatā sādhayeti
08,029.003c saṃtāpayaty abhyadhikaṃ tu rāmāc; chāpo 'dya māṃ brāhmaṇasattamāc ca
08,029.004a avātsaṃ vai brāhmaṇacchadmanāhaṃ; rāme purā divyam astraṃ cikīrṣuḥ
08,029.004c tatrāpi me devarājena vighno; hitārthinā phalgunasyaiva śalya
08,029.005a kṛto 'vabhedena mamorum etya; praviśya kīṭasya tanuṃ virūpām
08,029.005b*0356_01 mamorum etya prabibheda kīṭaḥ
08,029.005b*0356_02 supte gurau tatra śiro nidhāya
08,029.005b*0356_03 ūruprabhedāc ca mahān babhūva
08,029.005b*0356_04 śarīrato me ghanaśoṇitaughaḥ
08,029.005c guror bhayāc cāpi na celivān ahaṃ; tac cāvabuddho dadṛśe sa vipraḥ
08,029.005d*0357_01 sa dhairyayuktaṃ prasamīkṣya māṃ vai
08,029.005d*0357_02 na tvaṃ vipraḥ ko 'si satyaṃ vadeti
08,029.005d*0357_03 tasmai tadātmānam ahaṃ yathāvad
08,029.005d*0357_04 ākhyātavān sūtavadetya śalya
08,029.006a pṛṣṭaś cāhaṃ tam avocaṃ maharṣiṃ; sūto 'ham asmīti sa māṃ śaśāpa
08,029.006b*0358_01 sa māṃ niśamyātha mahātapasvī
08,029.006b*0358_02 saṃśaptavān roṣaparītacetāḥ
08,029.006c sūtopadhāv āptam idaṃ tvayāstraṃ; na karmakāle pratibhāsyati tvām
08,029.007a anyatra yasmāt tava mṛtyukālād; abrāhmaṇe brahma na hi dhruvaṃ syāt
08,029.007c tad adya paryāptam atīva śastram; asmin saṃgrāme tumule tāta bhīme
08,029.007d*0359_01 yo 'yaṃ śalya bharateṣūpapannaḥ
08,029.007d*0359_02 prakarṣaṇaḥ sarvaharo 'tibhīmaḥ
08,029.007d*0359_03 so 'bhimanye kṣatriyāṇāṃ pravīrān
08,029.007d*0359_04 pratāpitā balavān vai vimardaḥ
08,029.007d*0360_01 śalyogradhanvānam ahaṃ variṣṭhaṃ
08,029.007d*0360_02 tarasvinaṃ bhīmam asahyavīryam
08,029.007d*0360_03 satyapratijñaṃ yudhi pāṇḍaveyaṃ
08,029.007d*0360_04 dhanaṃjayaṃ mṛtyumukhaṃ nayiṣye
08,029.007d*0361_01 astraṃ hi me tat pratipannam adya
08,029.007d*0361_02 yena kṣepsye samare śatrupūgān
08,029.007d*0361_03 pratāpinaṃ balavantaṃ kṛtāstraṃ
08,029.007d*0361_04 tam ugradhanvānam amitaujasaṃ ca
08,029.007d*0361_05 krūraṃ śūraṃ raudram amitrasāhaṃ
08,029.007d*0361_06 dhanaṃjayaṃ saṃyuge 'haṃ haniṣye
08,029.007d*0362_01 dhruvaṃ kurūṇām ayam antakālo
08,029.007d*0362_02 mahābhayaḥ śoṇitaughapravāhī
08,029.007d*0362_03 dhruvaḥ kṣayaḥ kṣatriyapuṃgavānāṃ
08,029.007d*0362_04 mahābhayo 'yaṃ samupasthito 'dya
08,029.007d*0362_05 astraṃ hi me na pratibhām upaiti
08,029.007d*0362_06 yena kṣayaṃ śatrugaṇān nayiṣye
08,029.007d*0362_07 tasmāt tam āsādaya madrarāja
08,029.007d*0362_08 divyaṃ dhanur yasya maheṣavaś ca
08,029.007d*0362_09 astrāṇi divyāni ca santi yasmiṃs
08,029.007d*0362_10 tasmin rathaṃ prāpaya śīghram adya
08,029.007d*0362_11 śroṣyantīmaṃ kathyamānaṃ vicitraṃ
08,029.007d*0362_12 yāvad bhūmau bhavitāro manuṣyāḥ
08,029.007d*0363_01 karṇaḥ kṛṣṇau jaghnivān ekavīraḥ
08,029.007d*0363_02 kṛṣṇau karṇaṃ jaghnivantāv athāpi
08,029.008a apāṃ patir vegavān aprameyo; nimajjayiṣyan nivahān prajānām
08,029.008c mahānagaṃ yaḥ kurute samudraṃ; velaiva taṃ vārayaty aprameyam
08,029.009a pramuñcantaṃ bāṇasaṃghān amoghān; marmacchido vīrahaṇaḥ sapatrān
08,029.009c kuntīputraṃ pratiyotsyāmi yuddhe; jyākarṣiṇām uttamam adya loke
08,029.010a evaṃ balenātibalaṃ mahāstraṃ; samudrakalpaṃ sudurāpam ugram
08,029.010c śaraughiṇaṃ pārthivān majjayantaṃ; veleva pārtham iṣubhiḥ saṃsahiṣye
08,029.011a adyāhave yasya na tulyam anyaṃ; manye manuṣyaṃ dhanur ādadānam
08,029.011c surāsurān vai yudhi yo jayeta; tenādya me paśya yuddhaṃ sughoram
08,029.012a atimānī pāṇḍavo yuddhakāmo; amānuṣair eṣyati me mahāstraiḥ
08,029.012c tasyāstram astrair abhihatya saṃkhye; śarottamaiḥ pātayiṣyāmi pārtham
08,029.013a divākareṇāpi samaṃ tapantaṃ; samāptaraśmiṃ yaśasā jvalantam
08,029.013b*0364_01 sahasraraśmipratimaṃ jvalantaṃ
08,029.013b*0364_02 diśaś ca sarvāḥ pratapantam ugram
08,029.013c tamonudaṃ megha ivātimātro; dhanaṃjayaṃ chādayiṣyāmi bāṇaiḥ
08,029.014a vaiśvānaraṃ dhūmaśikhaṃ jvalantaṃ; tejasvinaṃ lokam imaṃ dahantam
08,029.014c megho bhūtvā śaravarṣair yathāgniṃ; tathā pārthaṃ śamayiṣyāmi yuddhe
08,029.014d*0365_01 āśīviṣaṃ durdharam aprameyaṃ
08,029.014d*0365_02 sutīkṣṇadaṃṣṭraṃ jvalanaprabhāvam
08,029.014d*0365_03 krodhapradīptaṃ tv ahitaṃ mahāntaṃ
08,029.014d*0365_04 kuntīputraṃ śamayiṣyāmi bhallaiḥ
08,029.015a pramāthinaṃ balavantaṃ prahāriṇaṃ; prabhañjanaṃ mātariśvānam ugram
08,029.015c yuddhe sahiṣye himavān ivācalo; dhanaṃjayaṃ kruddham amṛṣyamāṇam
08,029.016a viśāradaṃ rathamārgeṣv asaktaṃ; dhuryaṃ nityaṃ samareṣu pravīram
08,029.016c loke varaṃ sarvadhanurdharāṇāṃ; dhanaṃjayaṃ saṃyuge saṃsahiṣye
08,029.017a adyāhave yasya na tulyam anyaṃ; madhyemanuṣyaṃ dhanur ādadānam
08,029.017c sarvām imāṃ yaḥ pṛthivīṃ saheta; tathā vidvān yotsyamāno 'smi tena
08,029.018a yaḥ sarvabhūtāni sadevakāni; prasthe 'jayat khāṇḍave savyasācī
08,029.018c ko jīvitaṃ rakṣamāṇo hi tena; yuyutsate mām ṛte mānuṣo 'nyaḥ
08,029.018d*0366_01 mānī kṛtāstraḥ kṛtahastayogo
08,029.018d*0366_02 divyāstravic chvetahayaḥ pramāthī
08,029.018d*0366_03 tasyāham adyātirathasya kāyāc
08,029.018d*0366_04 chiro hariṣyāmi śitaiḥ pṛṣatkaiḥ
08,029.018d*0366_05 yotsyāmy enaṃ śalya dhanaṃjayaṃ vai
08,029.018d*0366_06 mṛtyuṃ puraskṛtya raṇe jayaṃ vā
08,029.018d*0366_07 anyo hi na hy ekarathena martyo
08,029.018d*0366_08 yudhyeta yaḥ pāṇḍavam indrakalpam
08,029.019a ahaṃ tasya pauruṣaṃ pāṇḍavasya; brūyāṃ hṛṣṭaḥ samitau kṣatriyāṇām
08,029.019c kiṃ tvaṃ mūrkhaḥ prabhaṣan mūḍhacetā; mām avocaḥ pauruṣam arjunasya
08,029.020a apriyo yaḥ paruṣo niṣṭhuro hi; kṣudraḥ kṣeptā kṣamiṇaś cākṣamāvān
08,029.020c hanyām ahaṃ tādṛśānāṃ śatāni; kṣamāmi tvāṃ kṣamayā kālayogāt
08,029.021a avocas tvaṃ pāṇḍavārthe 'priyāṇi; pradharṣayan māṃ mūḍhavat pāpakarman
08,029.021c mayy ārjave jihmagatir hatas tvaṃ; mitradrohī saptapadaṃ hi mitram
08,029.022a kālas tv ayaṃ mṛtyumayo 'tidāruṇo; duryodhano yuddham upāgamad yat
08,029.022c tasyārthasiddhim abhikāṅkṣamāṇas; tam abhyeṣye yatra naikāntyam asti
08,029.022d*0367_01 tathāpy ahaṃ pāṇḍavavāsudevau
08,029.022d*0367_02 yotsye raṇe madvidhasyaiva karma
08,029.022d*0367_03 na prākṛtaḥ sajjate vai kadā cid
08,029.022d*0367_04 yaḥ pratyudīyāt kṛṣṇadhanaṃjayau tau
08,029.023a mitraṃ mider nandateḥ prīyater vā; saṃtrāyater mānada modater vā
08,029.023b*0368_01 pramīyate bhajater yac ca mitraṃ
08,029.023b*0368_02 tac cāpi sarvaṃ mama duryodhane 'sti
08,029.023b*0369_01 mitraṃ mitrair nandyate prīyate vā
08,029.023b*0369_02 saṃtrāyate mānada modate vā
08,029.023c bravīti tac cāmuta viprapūrvāt; tac cāpi sarvaṃ mama duryodhane 'sti
08,029.024a śatruḥ śadeḥ śāsateḥ śāyater vā; śṛṇāter vā śvayater vāpi sarge
08,029.024c upasargād bahudhā sūdateś ca; prāyeṇa sarvaṃ tvayi tac ca mahyam
08,029.024d*0370_01 śānte śatrau śāsate kauravendro
08,029.024d*0370_02 bhūmiṃ sarvāṃ sarvasaṃpatsamṛddhām
08,029.024d*0370_03 prāyeṇa tvaṃ vetsi śalya prabhāvaṃ
08,029.024d*0370_04 duryodhanārthaṃ yudhyato me narendra
08,029.024d*0370_05 yaśortham arthārtham athetarārthaṃ
08,029.024d*0370_06 tasmād ahaṃ pāṇḍavavāsudevau
08,029.025a duryodhanārthaṃ tava cāpriyārthaṃ; yaśortham ātmārtham apīśvarārtham
08,029.025c tasmād ahaṃ pāṇḍavavāsudevau; yotsye yatnāt karma tat paśya me 'dya
08,029.025d*0371_01 yāhi tattvaṃ saṃgataḥ pāṇḍavena
08,029.025d*0371_02 dhanaṃjayaṃ mṛtyulokaṃ nayiṣye
08,029.025d*0371_03 tayā cāhaṃ mṛtyulokaṃ gamiṣye
08,029.025d*0371_04 yasmād upāttaṃ bhārgavād astravṛndam
08,029.025d*0371_05 tasmād astraṃ śatrusaṃghe pramāmi [?]
08,029.025d*0372_01 śalyādyāhaṃ saṃgataḥ pāṇḍavena
08,029.025d*0372_02 mucyeyaṃ cej jīvamānaḥ kathaṃ cit
08,029.025d*0372_03 śaśvan mṛtyoḥ syām anādhṛṣyarūpo
08,029.025d*0372_04 vyaktaṃ tasmāt saṃyugād vipramuktaḥ
08,029.026a astrāṇi paśyādya mamottamāni; brāhmāṇi divyāny atha mānuṣāṇi
08,029.026c āsādayiṣyāmy aham ugravīryaṃ; dvipottamaṃ mattam ivābhimattaḥ
08,029.027a astraṃ brāhmaṃ manasā tad dhy ajayyaṃ; kṣepsye pārthāyāpratimaṃ jayāya
08,029.027c tenāpi me naiva mucyeta yuddhe; na cet pated viṣame me 'dya cakram
08,029.028a vaivasvatād daṇḍahastād varuṇād vāpi pāśinaḥ
08,029.028c sagadād vā dhanapateḥ savajrād vāpi vāsavāt
08,029.029a nānyasmād api kasmāc cid bibhimo hy ātatāyinaḥ
08,029.029c iti śalya vijānīhi yathā nāhaṃ bibhemy abhīḥ
08,029.030a tasmād bhayaṃ na me pārthān nāpi caiva janārdanāt
08,029.030c adya yuddhaṃ hi tābhyāṃ me saṃparāye bhaviṣyati
08,029.030d*0373_01 kadā cid vijayasyāham astrahetor aṭan nṛpa
08,029.030d*0373_02 ajñānād dhi kṣipan bāṇān ghorarūpān bhayānakān
08,029.031a śvabhre te patatāṃ cakram iti me brāhmaṇo 'vadat
08,029.031c yudhyamānasya saṃgrāme prāptasyaikāyane bhayam
08,029.032a tasmād bibhemi balavad brāhmaṇavyāhṛtād aham
08,029.032c ete hi somarājāna īśvarāḥ sukhaduḥkhayoḥ
08,029.032d*0374_01 adāṃ tasmai gosahasraṃ balīvardāṃś ca ṣaṭśatān
08,029.032d*0374_02 prasādaṃ na lebhe śalya brāhmaṇān madrakeśvara
08,029.032d*0375_01 kadā cid brāhmaṇasyātha homadhenor ahaṃ nṛpa
08,029.032d*0375_02 ajānann akṣipaṃ bāṇaṃ ghorarūpaṃ bhayānakam
08,029.033a homadhenvā vatsam asya pramatta iṣuṇāhanam
08,029.033c carantam ajane śalya brāhmaṇāt tapaso nidheḥ
08,029.033d*0376_01 yasmāt tvayā pramattena homadhenvā hataḥ sutaḥ
08,029.033d*0377_01 yasmād vatsa tvayā cātra homadhenvā hataḥ sutaḥ
08,029.033d*0377_02 tasmāt tvam api rādheya vākśalyaṃ mahad āpnuhi
08,029.033d*0377_03 śvabhre te patitā cakraṃ
08,029.033d*0378_01 **** **** yudhyamānasya śatruṇā
08,029.033d*0378_02 prāpta ekāyane kāle mṛtyusādhāraṇe tvayi
08,029.033d*0378_03 spardhase yena saṃgrāme yadarthaṃ ghaṭase 'niśam
08,029.033d*0378_04 tata eva dhruvaṃ mṛtyuṃ sūta prāpsyasi saṃyuge
08,029.033d*0379_01 ahaṃ prasādayāṃ cakre brāhmaṇaṃ saṃśitavratam
08,029.033d*0379_02 gavāṃ daśaśataṃ vittaṃ balīvardāṃś ca ṣaṭśatam
08,029.033d*0379_03 prayacchann ālabhaṃ kāmaṃ brāhmaṇāt tam ahaṃ tadā
08,029.033d*0379_04 dāsīśataṃ niṣkakaṇṭhaṃ śatam aśvatarīrathān
08,029.033d*0379_05 kanyānāṃ niṣkakaṇṭhīnāṃ sahasraṃ samalaṃkṛtam
08,029.033d*0380_01 śalyam uddhartum āyāntaṃ
08,029.034a īṣādantān saptaśatān dāsīdāsaśatāni ca
08,029.034a*0381_01 **** **** kuñjarān ṣaṣṭihāyanān
08,029.034a*0381_02 aśvānāṃ ca sahasre dve
08,029.034c dadato dvijamukhyāya prasādaṃ na cakāra me
08,029.035a kṛṣṇānāṃ śvetavatsānāṃ sahasrāṇi caturdaśa
08,029.035c āharan na labhe tasmāt prasādaṃ dvijasattamāt
08,029.036a ṛddhaṃ gehaṃ sarvakāmair yac ca me vasu kiṃ cana
08,029.036c tat sarvam asmai satkṛtya prayacchāmi na cecchati
08,029.036d*0382_01 yat kiṃ cin māmakaṃ vittaṃ tvadadhīnaṃ karomi tat
08,029.036d*0382_02 iti māṃ yācamānaṃ vai brāhmaṇaḥ pratyavārayat
08,029.036d*0382_03 krodhadīptekṣaṇaḥ śalya nirdahānn iva cakṣuṣā
08,029.037a tato 'bravīn māṃ yācantam aparāddhaṃ prayatnataḥ
08,029.037c vyāhṛtaṃ yan mayā sūta tat tathā na tad anyathā
08,029.038a anṛtoktaṃ prajā hanyāt tataḥ pāpam avāpnuyāt
08,029.038c tasmād dharmābhirakṣārthaṃ nānṛtaṃ vaktum utsahe
08,029.039a mā tvaṃ brahmagatiṃ hiṃsyāḥ prāyaścittaṃ kṛtaṃ tvayā
08,029.039b*0383_01 naitad avyāhṛtaṃ kuryāt sarvaloko 'pi sūtaja
08,029.039b*0383_02 yan mayoktaṃ saroṣeṇa gaccha sūtaja mā ciram
08,029.039b*0383_03 iti mām asakṛt kruddhaḥ sa uvāca dvijottamaḥ
08,029.039b*0383_04 ete hi somarājāna īśvarāḥ sukhaduḥkhayoḥ
08,029.039b*0383_05 nāhaṃ bibhemi bībhatsor na śalya madhusūdanāt
08,029.039b*0383_06 tasmād bibhemy ahaṃ śāpāt tena satyena te śape
08,029.039b*0383_07 saha yuddhaṃ sametābhyām adyedaṃ samupasthitam
08,029.039b*0383_08 yuddhe 'smiñ jīvitaṃ me 'dya śalya saṃśayam āgatam
08,029.039b*0383_09 śakro 'py amararāṭ tābhyām upagamyāhavaṃ saha
08,029.039b*0383_10 saṃśayaṃ paramaṃ gacchet kathaṃ vā manyate bhavān
08,029.039c madvākyaṃ nānṛtaṃ loke kaś cit kuryāt samāpnuhi
08,029.040a ity etat te mayā proktaṃ kṣiptenāpi suhṛttayā
08,029.040c jānāmi tvādhikṣipantaṃ joṣam āssvottaraṃ śṛṇu
08,030.001 saṃjaya uvāca
08,030.001a tataḥ punar mahārāja madrarājam ariṃdamam
08,030.001c abhyabhāṣata rādheyaḥ saṃnivāryottaraṃ vacaḥ
08,030.002a yat tvaṃ nidarśanārthaṃ māṃ śalya jalpitavān asi
08,030.002c nāhaṃ śakyas tvayā vācā vibhīṣayitum āhave
08,030.003a yadi māṃ devatāḥ sarvā yodhayeyuḥ savāsavāḥ
08,030.003b*0384_01 nānyasmād api kasmāc cid amitād ātatāyinaḥ
08,030.003c tathāpi me bhayaṃ na syāt kim u pārthāt sakeśavāt
08,030.004a nāhaṃ bhīṣayituṃ śakyo vāṅmātreṇa kathaṃ cana
08,030.004c anyaṃ jānīhi yaḥ śakyas tvayā bhīṣayituṃ raṇe
08,030.004d*0385_01 dandahyamānās tīkṣṇena nīcāḥ parayaśogninā
08,030.004d*0385_02 aśaktās tat padaṃ gantuṃ tato nindāṃ pracakrire
08,030.005a nīcasya balam etāvat pāruṣyaṃ yat tvam āttha mām
08,030.005c aśakto 'smadguṇān prāptuṃ valgase bahu durmate
08,030.006a na hi karṇaḥ samudbhūto bhayārtham iha māriṣa
08,030.006c vikramārtham ahaṃ jāto yaśorthaṃ ca tathaiva ca
08,030.006d*0386_01 sakhibhāvena sauhārdān mitrabhāvena caiva hi
08,030.006d*0386_02 kāraṇais tribhir etais tvaṃ śalya jīvasi sāṃpratam
08,030.006d*0386_03 rājñaś ca dhārtarāṣṭrasya kāryaṃ sumahad udyatam
08,030.006d*0386_04 mayi tac cāhitaṃ śalya tena jīvasi me kṣaṇam
08,030.006d*0386_05 kṛtaś ca samayaḥ pūrvaṃ kṣantavyaṃ vipriyaṃ tava
08,030.006d*0386_06 samayaḥ paripālyo me tena jīvasi madraka
08,030.006d*0386_07 ṛte śalyasahasreṇa vijayeyam ahaṃ parān
08,030.006d*0386_08 mitradrohas tu pāpīyān iti jīvasi sāṃpratam
08,030.006d*0386_08 śalya uvāca
08,030.006d*0386_09 nanu pralāpāḥ karṇaite yān bravīṣi parān prati
08,030.006d*0386_10 saṃjaya uvāca
08,030.006d*0386_10 ṛte karṇasahasreṇa śakyā jetuṃ pare yudhi
08,030.006d*0386_11 tathā bruvantaṃ paruṣaṃ karṇo madrādhipaṃ tadā
08,030.006d*0386_12 paruṣaṃ dviguṇaṃ bhūyaḥ provācāpriyadarśanam
08,030.007a idaṃ tu me tvam ekāgraḥ śṛṇu madrajanādhipa
08,030.007c saṃnidhau dhṛtarāṣṭrasya procyamānaṃ mayā śrutam
08,030.008a deśāṃś ca vividhāṃś citrān pūrvavṛttāṃś ca pārthivān
08,030.008c brāhmaṇāḥ kathayantaḥ sma dhṛtarāṣṭram upāsate
08,030.009a tatra vṛddhaḥ purāvṛttāḥ kathāḥ kāś cid dvijottamaḥ
08,030.009c bāhlīkadeśaṃ madrāṃś ca kutsayan vākyam abravīt
08,030.010a bahiṣkṛtā himavatā gaṅgayā ca tiraskṛtāḥ
08,030.010c sarasvatyā yamunayā kurukṣetreṇa cāpi ye
08,030.011a pañcānāṃ sindhuṣaṣṭhānāṃ nadīnāṃ ye 'ntar āśritāḥ
08,030.011c tān dharmabāhyān aśucīn bāhlīkān parivarjayet
08,030.012a govardhano nāma vaṭaḥ subhāṇḍaṃ nāma catvaram
08,030.012c etad rājakuladvāram ākumāraḥ smarāmy aham
08,030.013a kāryeṇātyarthagāḍhena bāhlīkeṣūṣitaṃ mayā
08,030.013c tata eṣāṃ samācāraḥ saṃvāsād vidito mama
08,030.014a śākalaṃ nāma nagaram āpagā nāma nimnagā
08,030.014c jartikā nāma bāhlīkās teṣāṃ vṛttaṃ suninditam
08,030.015a dhānāgauḍāsave pītvā gomāṃsaṃ laśunaiḥ saha
08,030.015c apūpamāṃsavāṭyānām āśinaḥ śīlavarjitāḥ
08,030.016a hasanti gānti nṛtyanti strībhir mattā vivāsasaḥ
08,030.016c nagarāgāravapreṣu bahir mālyānulepanāḥ
08,030.017a mattāvagītair vividhaiḥ kharoṣṭraninadopamaiḥ
08,030.017b*0387_01 anāvṛtā maithune tāḥ kāmacārāś ca sarvaśaḥ
08,030.017c āhur anyonyam uktāni prabruvāṇā madotkaṭāḥ
08,030.018a hā hate hā hatety eva svāmibhartṛhateti ca
08,030.018c ākrośantyaḥ pranṛtyanti mandāḥ parvasv asaṃyatāḥ
08,030.019a teṣāṃ kilāvaliptānāṃ nivasan kurujāṅgale
08,030.019c kaś cid bāhlīkamukhyānāṃ nātihṛṣṭamanā jagau
08,030.020a sā nūnaṃ bṛhatī gaurī sūkṣmakambalavāsinī
08,030.020c mām anusmaratī śete bāhlīkaṃ kuruvāsinam
08,030.021a śatadrukanadīṃ tīrtvā tāṃ ca ramyām irāvatīm
08,030.021c gatvā svadeśaṃ drakṣyāmi sthūlaśaṅkhāḥ śubhāḥ striyaḥ
08,030.022a manaḥśilojjvalāpāṅgā gauryas trikakudāñjanāḥ
08,030.022c kevalājinasaṃvītāḥ kūrdantyaḥ priyadarśanāḥ
08,030.023a mṛdaṅgānakaśaṅkhānāṃ mardalānāṃ ca nisvanaiḥ
08,030.023c kharoṣṭrāśvataraiś caiva mattā yāsyāmahe sukham
08,030.024a śamīpīlukarīrāṇāṃ vaneṣu sukhavartmasu
08,030.024c apūpān saktupiṇḍīś ca khādanto mathitānvitāḥ
08,030.025a pathiṣu prabalā bhūtvā kadāsamṛdite 'dhvani
08,030.025c khalopahāraṃ kurvāṇās tāḍayiṣyāma bhūyasaḥ
08,030.026a evaṃ hīneṣu vrātyeṣu bāhlīkeṣu durātmasu
08,030.026c kaś cetayāno nivasen muhūrtam api mānavaḥ
08,030.027a īdṛśā brāhmaṇenoktā bāhlīkā moghacāriṇaḥ
08,030.027c yeṣāṃ ṣaḍbhāgahartā tvam ubhayoḥ śubhapāpayoḥ
08,030.028a ity uktvā brāhmaṇaḥ sādhur uttaraṃ punar uktavān
08,030.028c bāhlīkeṣv avinīteṣu procyamānaṃ nibodhata
08,030.029a tatra sma rākṣasī gāti sadā kṛṣṇacaturdaśīm
08,030.029c nagare śākale sphīte āhatya niśi dundubhim
08,030.030a kadā vā ghoṣikā gāthāḥ punar gāsyanti śākale
08,030.030c gavyasya tṛptā māṃsasya pītvā gauḍaṃ mahāsavam
08,030.031a gaurībhiḥ saha nārībhir bṛhatībhiḥ svalaṃkṛtāḥ
08,030.031c palāṇḍugaṇḍūṣayutān khādante caiḍakān bahūn
08,030.032a vārāhaṃ kaukkuṭaṃ māṃsaṃ gavyaṃ gārdabham auṣṭrakam
08,030.032c aiḍaṃ ca ye na khādanti teṣāṃ janma nirarthakam
08,030.033a iti gāyanti ye mattāḥ śīdhunā śākalāvataḥ
08,030.033c sabālavṛddhāḥ kūrdantas teṣu vṛttaṃ kathaṃ bhavet
08,030.033d*0388_01 yatra lokeśvaraḥ kṛṣṇo devadevo janārdanaḥ
08,030.033d*0388_02 vismṛtaḥ puruṣair ugrais teṣāṃ dharmaḥ kathaṃ bhavet
08,030.034a iti śalya vijānīhi hanta bhūyo bravīmi te
08,030.034c yad anyo 'py uktavān asmān brāhmaṇaḥ kurusaṃsadi
08,030.035a pañca nadyo vahanty etā yatra pīluvanāny api
08,030.035c śatadruś ca vipāśā ca tṛtīyerāvatī tathā
08,030.035e candrabhāgā vitastā ca sindhuṣaṣṭhā bahir gatāḥ
08,030.036a āraṭṭā nāma te deśā naṣṭadharmān na tān vrajet
08,030.036c vrātyānāṃ dāsamīyānāṃ videhānām ayajvanām
08,030.037a na devāḥ pratigṛhṇanti pitaro brāhmaṇās tathā
08,030.037b*0389_01 śrāddhatarpaṇakarmeṣu te viprā yatra saṃsthitāḥ
08,030.037b*0389_02 tat sarvaṃ viphalībhūtam iti satyavatī śrutiḥ
08,030.037c teṣāṃ pranaṣṭadharmāṇāṃ bāhlīkānām iti śrutiḥ
08,030.038a brāhmaṇena tathā proktaṃ viduṣā sādhusaṃsadi
08,030.038c kāṣṭhakuṇḍeṣu bāhlīkā mṛṇmayeṣu ca bhuñjate
08,030.038e saktuvāṭyāvalipteṣu śvādilīḍheṣu nirghṛṇāḥ
08,030.039a āvikaṃ cauṣṭrikaṃ caiva kṣīraṃ gārdabham eva ca
08,030.039c tadvikārāṃś ca bāhlīkāḥ khādanti ca pibanti ca
08,030.040a putrasaṃkariṇo jālmāḥ sarvānnakṣīrabhojanāḥ
08,030.040c āraṭṭā nāma bāhlīkā varjanīyā vipaścitā
08,030.041a uta śalya vijānīhi hanta bhūyo bravīmi te
08,030.041c yad anyo 'py uktavān sabhyo brāhmaṇaḥ kurusaṃsadi
08,030.042a yugaṃdhare payaḥ pītvā proṣya cāpy acyutasthale
08,030.042c tadvad bhūtilaye snātvā kathaṃ svargaṃ gamiṣyati
08,030.043a pañca nadyo vahanty etā yatra niḥsṛtya parvatāt
08,030.043c āraṭṭā nāma bāhlīkā na teṣv āryo dvyahaṃ vaset
08,030.044a bahiś ca nāma hlīkaś ca vipāśāyāṃ piśācakau
08,030.044c tayor apatyaṃ bāhlīkā naiṣā sṛṣṭiḥ prajāpateḥ
08,030.044d*0390_01 te kathaṃ vividhān dharmāñ jñāsyante hīnayonayaḥ
08,030.045a kāraskarān mahiṣakān kaliṅgān kīkaṭāṭavīn
08,030.045c karkoṭakān vīrakāṃś ca durdharmāṃś ca vivarjayet
08,030.046a iti tīrthānusartāraṃ rākṣasī kā cid abravīt
08,030.046c ekarātrā śamīgehe maholūkhalamekhalā
08,030.047a āraṭṭā nāma te deśā bāhlīkā nāma te janāḥ
08,030.047b*0391_01 brāhmaṇāpasadā yatra tulyakālāḥ prajāpateḥ
08,030.047b*0391_02 vedā na teṣāṃ vedyaṃ ca yajñā yajanam eva ca
08,030.047b*0391_03 vrātyānāṃ dāśamīyānām annaṃ devā na bhuñjate
08,030.047b*0391_04 prasthalā madragāndhārā āraṭṭā nāmataḥ khaśāḥ
08,030.047c vasātisindhusauvīrā iti prāyo vikutsitāḥ
08,030.048a uta śalya vijānīhi hanta bhūyo bravīmi te
08,030.048c ucyamānaṃ mayā samyak tad ekāgramanāḥ śṛṇu
08,030.049a brāhmaṇaḥ śilpino geham abhyagacchat purātithiḥ
08,030.049c ācāraṃ tatra saṃprekṣya prītaḥ śilpinam abravīt
08,030.050a mayā himavataḥ śṛṅgam ekenādhyuṣitaṃ ciram
08,030.050c dṛṣṭāś ca bahavo deśā nānādharmasamākulāḥ
08,030.051a na ca kena ca dharmeṇa virudhyante prajā imāḥ
08,030.051c sarve hi te 'bruvan dharmaṃ yathoktaṃ vedapāragaiḥ
08,030.052a aṭatā tu sadā deśān nānādharmasamākulān
08,030.052c āgacchatā mahārāja bāhlīkeṣu niśāmitam
08,030.053a tatraiva brāhmaṇo bhūtvā tato bhavati kṣatriyaḥ
08,030.053c vaiśyaḥ śūdraś ca bāhlīkas tato bhavati nāpitaḥ
08,030.054a nāpitaś ca tato bhūtvā punar bhavati brāhmaṇaḥ
08,030.054c dvijo bhūtvā ca tatraiva punar dāso 'pi jāyate
08,030.055a bhavaty ekaḥ kule vipraḥ śiṣṭānye kāmacāriṇaḥ
08,030.055c gāndhārā madrakāś caiva bāhlīkāḥ ke 'py acetasaḥ
08,030.056a etan mayā śrutaṃ tatra dharmasaṃkarakārakam
08,030.056c kṛtsnām aṭitvā pṛthivīṃ bāhlīkeṣu viparyayaḥ
08,030.057a uta śalya vijānīhi hanta bhūyo bravīmi te
08,030.057c yad apy anyo 'bravīd vākyaṃ bāhlīkānāṃ vikutsitam
08,030.058a satī purā hṛtā kā cid āraṭṭā kila dasyubhiḥ
08,030.058c adharmataś copayātā sā tān abhyaśapat tataḥ
08,030.059a bālāṃ bandhumatīṃ yan mām adharmeṇopagacchatha
08,030.059c tasmān nāryo bhaviṣyanti bandhakyo vai kuleṣu vaḥ
08,030.059e na caivāsmāt pramokṣyadhvaṃ ghorāt pāpān narādhamāḥ
08,030.059f*0392_01 tasmāt teṣāṃ bhāgaharā bhāgineyā na sūnavaḥ
08,030.060a kuravaḥ sahapāñcālāḥ śālvā matsyāḥ sanaimiṣāḥ
08,030.060c kosalāḥ kāśayo 'ṅgāś ca kaliṅgā magadhās tathā
08,030.061a cedayaś ca mahābhāgā dharmaṃ jānanti śāśvatam
08,030.061c nānādeśeṣu santaś ca prāyo bāhyā layād ṛte
08,030.062a ā matsyebhyaḥ kurupāñcāladeśyā; ā naimiṣāc cedayo ye viśiṣṭāḥ
08,030.062c dharmaṃ purāṇam upajīvanti santo; madrān ṛte pañcanadāṃś ca jihmān
08,030.063a evaṃ vidvan dharmakathāṃś ca rājaṃs; tūṣṇīṃbhūto jaḍavac chalya bhūyāḥ
08,030.063c tvaṃ tasya goptā ca janasya rājā; ṣaḍbhāgahartā śubhaduṣkṛtasya
08,030.064a atha vā duṣkṛtasya tvaṃ hartā teṣām arakṣitā
08,030.064c rakṣitā puṇyabhāg rājā prajānāṃ tvaṃ tv apuṇyabhāk
08,030.065a pūjyamāne purā dharme sarvadeśeṣu śāśvate
08,030.065c dharmaṃ pāñcanadaṃ dṛṣṭvā dhig ity āha pitāmahaḥ
08,030.066a vrātyānāṃ dāśamīyānāṃ kṛte 'py aśubhakarmaṇām
08,030.066b*0393_01 brahmaṇā nindite dharme sa tvaṃ loke kim abravīḥ
08,030.066c iti pāñcanadaṃ dharmam avamene pitāmahaḥ
08,030.066e svadharmastheṣu varṇeṣu so 'py etaṃ nābhipūjayet
08,030.067a uta śalya vijānīhi hanta bhūyo bravīmi te
08,030.067c kalmāṣapādaḥ sarasi nimajjan rākṣaso 'bravīt
08,030.068a kṣatriyasya malaṃ bhaikṣaṃ brāhmaṇasyānṛtaṃ malam
08,030.068c malaṃ pṛthivyā bāhlīkāḥ strīṇāṃ madrastriyo malam
08,030.069a nimajjamānam uddhṛtya kaś cid rājā niśācaram
08,030.069c apṛcchat tena cākhyātaṃ proktavān yan nibodha tat
08,030.070a mānuṣāṇāṃ malaṃ mlecchā mlecchānāṃ mauṣṭikā malam
08,030.070c mauṣṭikānāṃ malaṃ śaṇḍāḥ śaṇḍānāṃ rājayājakāḥ
08,030.071a rājayājakayājyānāṃ madrakāṇāṃ ca yan malam
08,030.071c tad bhaved vai tava malaṃ yady asmān na vimuñcasi
08,030.072a iti rakṣopasṛṣṭeṣu viṣavīryahateṣu ca
08,030.072c rākṣasaṃ bheṣajaṃ proktaṃ saṃsiddhaṃ vacanottaram
08,030.073a brāhmaṃ pāñcālāḥ kauraveyāḥ svadharmaḥ; satyaṃ matsyāḥ śūrasenāś ca yajñaḥ
08,030.073c prācyā dāsā vṛṣalā dākṣiṇātyāḥ; stenā bāhlīkāḥ saṃkarā vai surāṣṭrāḥ
08,030.074a kṛtaghnatā paravittāpahāraḥ; surāpānaṃ gurudārāvamarśaḥ
08,030.074b*0394_01 vākpāruṣyaṃ govadho rātricaryā
08,030.074b*0394_02 bahirgehaṃ paravastropabhogaḥ
08,030.074c yeṣāṃ dharmas tān prati nāsty adharma; āraṭṭakān pāñcanadān dhig astu
08,030.075a ā pāñcālebhyaḥ kuravo naimiṣāś ca; matsyāś caivāpy atha jānanti dharmam
08,030.075c kaliṅgakāś cāṅgakā māgadhāś ca; śiṣṭān dharmān upajīvanti vṛddhāḥ
08,030.076a prācīṃ diśaṃ śritā devā jātavedaḥpurogamāḥ
08,030.076c dakṣiṇāṃ pitaro guptāṃ yamena śubhakarmaṇā
08,030.077a pratīcīṃ varuṇaḥ pāti pālayann asurān balī
08,030.077c udīcīṃ bhagavān somo brahmaṇyo brāhmaṇaiḥ saha
08,030.078a rakṣaḥpiśācān himavān guhyakān gandhamādanaḥ
08,030.078b*0395_01 tathā rakṣaḥ piśācāś ca himavantaṃ nagottamam
08,030.078b*0395_02 guhyakāś ca mahārāja parvataṃ gandhamādanam
08,030.078c dhruvaḥ sarvāṇi bhūtāni viṣṇur lokāñ janārdanaḥ
08,030.078d*0396_01 naiva pāñcanadān pāpān samadān pāti kaś cana
08,030.079a iṅgitajñāś ca magadhāḥ prekṣitajñāś ca kosalāḥ
08,030.079c ardhoktāḥ kurupāñcālāḥ śālvāḥ kṛtsnānuśāsanāḥ
08,030.079e pārvatīyāś ca viṣamā yathaiva girayas tathā
08,030.080a sarvajñā yavanā rājañ śūrāś caiva viśeṣataḥ
08,030.080c mlecchāḥ svasaṃjñāniyatā nānukta itaro janaḥ
08,030.081a pratirabdhās tu bāhlīkā na ca ke cana madrakāḥ
08,030.081c sa tvam etādṛśaḥ śalya nottaraṃ vaktum arhasi
08,030.081d*0397_01 pṛthivyāṃ sarvadeśānāṃ madrako malam ucyate
08,030.081d*0398_01 tathā strīṇāṃ ca sarvāsāṃ madrikā mala ucyate
08,030.081d*0399_01 sīdhoḥ pānaṃ gurutalpāvamardo
08,030.081d*0399_02 bhrūṇahatyā paravittāpahāraḥ
08,030.082a etaj jñātvā joṣam āssva pratīpaṃ mā sma vai kṛthāḥ
08,030.082c sa tvāṃ pūrvam ahaṃ hatvā haniṣye keśavārjunau
08,030.082d*0400_01 evaṃ jñātvā joṣam āssva pratīpaṃ
08,030.082d*0400_02 mā sma krudhyaḥ pāpabhṛtāṃ variṣṭhaḥ
08,030.082d*0400_03 pūrvaṃ hatvā tvāṃ saputraṃ balaiś ca
08,030.082d*0400_04 paścād dhaṃsye vāsudevārjunau ca
08,030.083 śalya uvāca
08,030.083a āturāṇāṃ parityāgaḥ svadārasutavikrayaḥ
08,030.083c aṅgeṣu vartate karṇa yeṣām adhipatir bhavān
08,030.084a rathātirathasaṃkhyāyāṃ yat tvā bhīṣmas tadābravīt
08,030.084c tān viditvātmano doṣān nirmanyur bhava mā krudhaḥ
08,030.085a sarvatra brāhmaṇāḥ santi santi sarvatra kṣatriyāḥ
08,030.085c vaiśyāḥ śūdrās tathā karṇa striyaḥ sādhvyaś ca suvratāḥ
08,030.086a ramante copahāsena puruṣāḥ puruṣaiḥ saha
08,030.086c anyonyam avatakṣanto deśe deśe samaithunāḥ
08,030.087a paravācyeṣu nipuṇaḥ sarvo bhavati sarvadā
08,030.087c ātmavācyaṃ na jānīte jānann api vimuhyati
08,030.087d*0401_01 sarvatra santi rājānaḥ svaṃ svaṃ dharmam anuvratāḥ
08,030.087d*0401_02 durmanuṣyān nigṛhṇanti santi sarvatra dhārmikāḥ
08,030.087d*0401_03 na karṇa deśasāmānyāt sarvaḥ pāpaṃ niṣevate
08,030.087d*0401_04 saṃjaya uvāca
08,030.087d*0401_04 yādṛśāḥ svasvabhāvena devā api na tādṛśāḥ
08,030.087d*0401_05 tato duryodhano rājā karṇaśalyāv avārayat
08,030.087d*0401_06 sakhibhāvena rādheyaṃ śalyaṃ svāñjalyakena ca
08,030.087d*0401_07 tato nivāritaḥ karṇo dhārtarāṣṭreṇa māriṣa
08,030.088 saṃjaya uvāca
08,030.088a karṇo 'pi nottaraṃ prāha śalyo 'py abhimukhaḥ parān
08,030.088c punaḥ prahasya rādheyaḥ punar yāhīty acodayat
08,030.088d*0402_01 idaṃ tava mayākhyātaṃ kṣiptena na tv asauhṛdāt
08,030.088d*0403_01 tataḥ prayāntaṃ rādheyaṃ madrarājaḥ smayann iva
08,030.088d*0403_02 avasphūrjya idaṃ vākyam abravīt kurusaṃnidhau
08,030.088d*0403_03 camūṃ tavemāṃ vipulāṃ samṛddhām
08,030.088d*0403_04 asaṃkhyeyām aśvanarākulāṃ ca
08,030.088d*0403_05 tathā praveṣṭā samare dhanaṃjayaḥ
08,030.088d*0403_06 kakṣaṃ dahan dīpta ivāśrayāśīḥ
08,030.088d*0403_07 rathe sthitau vīra raṇe vareṇyau
08,030.088d*0403_08 siṃhaskandhau lohitapadmanetrau
08,030.088d*0403_09 draṣṭā bhavān adya vinā prayatnāt
08,030.088d*0403_10 tathā hi me śakunā vedayanti
08,031.001 saṃjaya uvāca
08,031.001a tataḥ parānīkabhidaṃ vyūham apratimaṃ paraiḥ
08,031.001c samīkṣya karṇaḥ pārthānāṃ dhṛṣṭadyumnābhirakṣitam
08,031.002a prayayau rathaghoṣeṇa siṃhanādaraveṇa ca
08,031.002c vāditrāṇāṃ ca ninadaiḥ kampayann iva medinīm
08,031.003a vepamāna iva krodhād yuddhaśauṇḍaḥ paraṃtapaḥ
08,031.003c pativyūhya mahātejā yathāvad bharatarṣabha
08,031.004a vyadhamat pāṇḍavīṃ senām āsurīṃ maghavān iva
08,031.004c yudhiṣṭhiraṃ cābhibhavann asapavyaṃ cakāra ha
08,031.004d@006_0001 karṇasya rathaghoṣeṇa maurvīniṣpeṣaṇena ca
08,031.004d@006_0002 saṃgraheṇa ca raśmīnāṃ samakampanta sṛñjayāḥ
08,031.004d@006_0003 tāni sarvāṇi sainyāni karṇaṃ dṛṣṭvā viśāṃ pate
08,031.004d@006_0004 babhūvuḥ saṃprahṛṣṭāni tāvakāni yuyutsayā
08,031.004d@006_0005 aśrūyanta tato vācas tāvakānāṃ viśāṃ pate
08,031.004d@006_0006 karṇārjunamahāyuddham etad adya bhaviṣyati
08,031.004d@006_0007 adya duryodhano rājā hatāmitro bhaviṣyati
08,031.004d@006_0008 adya karṇaṃ raṇe dṛṣṭvā phalguno vidraviṣyati
08,031.004d@006_0009 adya tāvad rathaṃ yuddhe karṇasyaivānugāminaḥ
08,031.004d@006_0010 karṇabāṇamayaṃ yuddhaṃ bhīmaṃ drakṣyāma saṃyuge
08,031.004d@006_0011 cirakālodyatam idam adyedānīṃ bhaviṣyati
08,031.004d@006_0012 adya drakṣyāma saṃgrāmaṃ ghoraṃ devāsuropamam
08,031.004d@006_0013 adyedānīṃ mahad yuddhaṃ bhaviṣyati bhayānakam
08,031.004d@006_0014 adyedānīṃ jayo nityam ekasyaikasya vā raṇe
08,031.004d@006_0015 arjunaṃ kila rādheyo vadhiṣyati mahāraṇe
08,031.004d@006_0016 atha vā kaṃ naraṃ loke na spṛśanti manorathāḥ
08,031.004d@006_0017 ity uktvā vividhā vācaḥ kuravaḥ kurunandana
08,031.004d@006_0018 ājaghnuḥ paṭahāṃś caiva tūryāṃś caiva sahasraśaḥ
08,031.004d@006_0019 bherīśaṅkhāṃś ca vividhān siṃhanādāṃś ca puṣkalān
08,031.004d@006_0020 murajānāṃ mahāśabdān ānakānāṃ śubhān ravān
08,031.004d@006_0021 nṛtyamānāś ca bahavas tarjamānāś ca māriṣa
08,031.004d@006_0022 anyonyam abhyayur yuddhe yuddharaṅgagatā narāḥ
08,031.005 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,031.005a kathaṃ saṃjaya rādheyaḥ pratyavyūhata pāṇḍavān
08,031.005c dhṛṣṭadyumnamukhān vīrān bhīmasenābhirakṣitān
08,031.005d*0404_01 sarvān eva maheṣvāsān ajayyān amarair api
08,031.006a ke ca prapakṣau pakṣau vā mama sainyasya saṃjaya
08,031.006c pravibhajya yathānyāyaṃ kathaṃ vā samavasthitāḥ
08,031.007a kathaṃ pāṇḍusutāś cāpi pratyavyūhanta māmakān
08,031.007c kathaṃ caitan mahāyuddhaṃ prāvartata sudāruṇam
08,031.008a kva ca bībhatsur abhavad yat karṇo 'yād yudhiṣṭhiram
08,031.008c ko hy arjunasya sāṃnidhye śakto 'bhyetuṃ yudhiṣṭhiram
08,031.009a sarvabhūtāni yo hy ekaḥ khāṇḍave jitavān purā
08,031.009c kas tam anyatra rādheyāt pratiyudhyej jijīviṣuḥ
08,031.010 saṃjaya uvāca
08,031.010a śṛṇu vyūhasya racanām arjunaś ca yathā gataḥ
08,031.010c paridāya nṛpaṃ tebhyaḥ saṃgrāmaś cābhavad yathā
08,031.011a kṛpaḥ śāradvato rājan māgadhaś ca tarasvinaḥ
08,031.011c sātvataḥ kṛtavarmā ca dakṣiṇaṃ pakṣam āśritāḥ
08,031.012a teṣāṃ prapakṣe śakunir ulūkaś ca mahārathaḥ
08,031.012c sādibhir vimalaprāsais tavānīkam arakṣatām
08,031.013a gāndhāribhir asaṃbhrāntaiḥ pārvatīyaiś ca durjayaiḥ
08,031.013c śalabhānām iva vrātaiḥ piśācair iva durdṛśaiḥ
08,031.014a catustriṃśat sahasrāṇi rathānām anivartinām
08,031.014c saṃśaptakā yuddhaśauṇḍā vāmaṃ pārśvam apālayan
08,031.015a samuccitās tava sutaiḥ kṛṣṇārjunajighāṃsavaḥ
08,031.015c teṣāṃ prapakṣaḥ kāmbojāḥ śakāś ca yavanaiḥ saha
08,031.016a nideśāt sūtaputrasya sarathāḥ sāśvapattayaḥ
08,031.016c āhvayanto 'rjunaṃ tasthuḥ keśavaṃ ca mahābalam
08,031.017a madhyesenāmukhaṃ karṇo vyavātiṣṭhata daṃśitaḥ
08,031.017c citravarmāṅgadaḥ sragvī pālayan dhvajinīmukham
08,031.018a rakṣyamāṇaḥ susaṃrabdhaiḥ putraiḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
08,031.018c vāhinīpramukhaṃ vīraḥ saṃprakarṣann aśobhata
08,031.019a ayoratnir mahābāhuḥ sūryavaiśvānaradyutiḥ
08,031.019c mahādvipaskandhagataḥ piṅgalaḥ priyadarśanaḥ
08,031.019e duḥśāsano vṛtaḥ sainyaiḥ sthito vyūhasya pṛṣṭhataḥ
08,031.020a tam anvayān mahārāja svayaṃ duryodhano nṛpaḥ
08,031.020c citrāśvaiś citrasaṃnāhaiḥ sodaryair abhirakṣitaḥ
08,031.021a rakṣyamāṇo mahāvīryaiḥ sahitair madrakekayaiḥ
08,031.021c aśobhata mahārāja devair iva śatakratuḥ
08,031.022a aśvatthāmā kurūṇāṃ ca ye pravīrā mahārathāḥ
08,031.022c nityamattāś ca mātaṅgāḥ śūrair mlecchair adhiṣṭhitāḥ
08,031.022d*0405_01 ārohaṇair mahāmātrais tomarāṅkuśapāṇibhiḥ
08,031.022e anvayus tad rathānīkaṃ kṣaranta iva toyadāḥ
08,031.023a te dhvajair vaijayantībhir jvaladbhiḥ paramāyudhaiḥ
08,031.023c sādibhiś cāsthitā rejur drumavanta ivācalāḥ
08,031.024a teṣāṃ padātināgānāṃ pādarakṣāḥ sahasraśaḥ
08,031.024c paṭṭiśāsidharāḥ śūrā babhūvur anivartinaḥ
08,031.024d*0406_01 bhiṇḍipāladharāś caiva śūlahastāḥ sucakriṇaḥ
08,031.024d*0406_02 teṣāṃ samāgamo ghoro devāsuraraṇopamaḥ
08,031.025a sādibhiḥ syandanair nāgair adhikaṃ samalaṃkṛtaiḥ
08,031.025c sa vyūharājo vibabhau devāsuracamūpamaḥ
08,031.026a bārhaspatyaḥ suvihito nāyakena vipaścitā
08,031.026c nṛtyatīva mahāvyūhaḥ pareṣām ādadhad bhayam
08,031.027a tasya pakṣaprapakṣebhyo niṣpatanti yuyutsavaḥ
08,031.027c pattyaśvarathamātaṅgāḥ prāvṛṣīva balāhakāḥ
08,031.028a tataḥ senāmukhe karṇaṃ dṛṣṭvā rājā yudhiṣṭhiraḥ
08,031.028c dhanaṃjayam amitraghnam ekavīram uvāca ha
08,031.029a paśyārjuna mahāvyūhaṃ karṇena vihitaṃ raṇe
08,031.029c yuktaṃ pakṣaiḥ prapakṣaiś ca senānīkaṃ prakāśate
08,031.030a tad etad vai samālokya pratyamitraṃ mahad balam
08,031.030c yathā nābhibhavaty asmāṃs tathā nītir vidhīyatām
08,031.031a evam ukto 'rjuno rājñā prāñjalir nṛpam abravīt
08,031.031c yathā bhavān āha tathā tat sarvaṃ na tad anyathā
08,031.032a yas tv asya vihito ghātas taṃ kariṣyāmi bhārata
08,031.032c pradhānavadha evāsya vināśas taṃ karomy aham
08,031.033 yudhiṣṭhira uvāca
08,031.033a tasmāt tvam eva rādheyaṃ bhīmasenaḥ suyodhanam
08,031.033c vṛṣasenaṃ ca nakulaḥ sahadevo 'pi saubalam
08,031.034a duḥśāsanaṃ śatānīko hārdikyaṃ śinipuṃgavaḥ
08,031.034c dhṛṣṭadyumnas tathā drauṇiṃ svayaṃ yāsyāmy ahaṃ kṛpam
08,031.035a draupadeyā dhārtarāṣṭrāñ śiṣṭān saha śikhaṇḍinā
08,031.035c te te ca tāṃs tān ahitān asmākaṃ ghnantu māmakāḥ
08,031.036 saṃjaya uvāca
08,031.036a ity ukto dharmarājena tathety uktvā dhanaṃjayaḥ
08,031.036c vyādideśa svasainyāni svayaṃ cāgāc camūmukham
08,031.036d*0407_01 arkavaiśvānaraprakhyaṃ samucchritapatākinam
08,031.036d*0408_01 agnir vaiśvānaraḥ pūrvo brahmenduḥ saptitāṃ gataḥ
08,031.036d*0408_02 tasmād yaḥ prathamaṃ jātas taṃ devā brāhmaṇā viduḥ
08,031.036d*0409_01 tam ādyaṃ prathamaṃ sṛṣṭaṃ brahmaṇā lokakartṛṇā
08,031.036d*0410_01 brahmeśānendravaruṇān kramaśo yo 'vahat purā
08,031.036d*0410_02 tam ādyaṃ ratham āsthāya prayātau keśavārjunau
08,031.036d*0411_01 dhanaṃjayo mahārāja dakṣiṇaṃ pakṣam āsthitaḥ
08,031.036d*0411_02 bhīmaseno mahābāhur vāmaṃ pakṣam upāśritaḥ
08,031.036d*0411_03 sātyakir draupadeyāś ca svayaṃ rājā ca pāṇḍavaḥ
08,031.036d*0411_04 vyūhasya pramukhe tasthuḥ svenānīkena saṃvṛtāḥ
08,031.036d*0411_05 svabalenārisainyaṃ tat pratyavasthāpya pāṇḍavaḥ
08,031.036d*0411_06 pratyavyūhat puraskṛtya dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinau
08,031.036d*0411_07 tat sādināgakalilaṃ padātirathasaṃkulam
08,031.036d*0411_08 dhṛṣṭadyumnamukhaṃ vyūham aśobhata mahābalam
08,031.037a atha taṃ ratham āyāntaṃ dṛṣṭvātyadbhutadarśanam
08,031.037c uvācādhirathiṃ śalyaḥ punas taṃ yuddhadurmadam
08,031.037d*0412_01 avasthitam idaṃ vākyaṃ madrarājaḥ smayann iva
08,031.038a ayaṃ sa ratha āyāti śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ
08,031.038b*0413_01 durvāraḥ sarvasainyānāṃ vipākaḥ karmaṇām iva
08,031.038c nighnann amitrān kaunteyo yaṃ yaṃ tvaṃ paripṛcchasi
08,031.039a śrūyate tumulaḥ śabdo rathanemisvano mahān
08,031.039b*0414_01 dhruvam etau mahātmānau vāsudevadhanaṃjayau
08,031.039c eṣa reṇuḥ samudbhūto divam āvṛtya tiṣṭhati
08,031.040a cakranemipraṇunnā ca kampate karṇa medinī
08,031.040b*0415_01 camūṃ tavemāṃ vipulāṃ samṛddhām
08,031.040b*0415_02 asaṃkhyeyām aśrukulākulāṃ ca
08,031.040b*0415_03 dhruvaṃ pravekṣaty ajito dhanaṃjayaḥ
08,031.040b*0415_04 kathaṃ dahan dīpta ivāśrayāśaḥ
08,031.040b*0415_05 amī hayāś candramarīcivarṇāḥ
08,031.040b*0415_06 kṛṣṇapratodena pratudyamānāḥ
08,031.040b*0415_07 vahanti bībhatsum udārasattvāḥ
08,031.040b*0415_08 sitaprabhāḥ svabhram ivābhrasaṃghāḥ
08,031.040c pravāty eṣa mahāvāyur abhitas tava vāhinīm
08,031.040e kravyādā vyāharanty ete mṛgāḥ kurvanti bhairavam
08,031.041a paśya karṇa mahāghoraṃ bhayadaṃ lomaharṣaṇam
08,031.041c kabandhaṃ meghasaṃkāśaṃ bhānum āvṛtya saṃsthitam
08,031.042a paśya yūthair bahuvidhair mṛgāṇāṃ sarvatodiśam
08,031.042c balibhir dṛptaśārdūlair ādityo 'bhinirīkṣyate
08,031.042d*0416_01 rarāsa dīptalāṅgūlam ādityam abhitaḥ sthitam
08,031.043a paśya kaṅkāṃś ca gṛdhrāṃś ca samavetān sahasraśaḥ
08,031.043b*0417_01 ādityam abhivīkṣante hy aśivāḥ karṇa satvarāḥ
08,031.043c sthitān abhimukhān ghorān anyonyam abhibhāṣataḥ
08,031.044a sitāś cāśvāḥ samāyuktās tava karṇa mahārathe
08,031.044c pradarāḥ prajvalanty ete dhvajaś caiva prakampate
08,031.045a udīryato hayān paśya mahākāyān mahājavān
08,031.045c plavamānān darśanīyān ākāśe garuḍān iva
08,031.046a dhruvam eṣu nimitteṣu bhūmim āvṛtya pārthivāḥ
08,031.046c svapsyanti nihatāḥ karṇa śataśo 'tha sahasraśaḥ
08,031.047a śaṅkhānāṃ tumulaḥ śabdaḥ śrūyate lomaharṣaṇaḥ
08,031.047c ānakānāṃ ca rādheya mṛdaṅgānāṃ ca sarvaśaḥ
08,031.048a bāṇaśabdān bahuvidhān narāśvarathanisvanān
08,031.048c jyātalatreṣuśabdāṃś ca śṛṇu karṇa mahātmanām
08,031.049a hemarūpyapramṛṣṭānāṃ vāsasāṃ śilpinirmitāḥ
08,031.049c nānāvarṇā rathe bhānti śvasanena prakampitāḥ
08,031.050a sahemacandratārārkāḥ patākāḥ kiṅkiṇīyutāḥ
08,031.050c paśya karṇārjunasyaitāḥ saudāminya ivāmbude
08,031.051a dhvajāḥ kaṇakaṇāyante vātenābhisamīritāḥ
08,031.051b*0418_01 vibhrājanti raṇe karṇa vimāne devatā yathā
08,031.051c sapatākā rathāś cāpi pāñcālānāṃ mahātmanām
08,031.051d*0419_01 paśya kuntīsutaṃ vīraṃ bībhatsum aparājitam
08,031.051d*0419_02 pradharṣayitum āyāntaṃ kapipravaraketanam
08,031.051d@007_0001 eṣa dhvajāgre pārthasya prekṣamāṇaḥ samantataḥ
08,031.051d@007_0002 dṛśyate vānaro bhīmo dviṣatām aghavardhanaḥ
08,031.051d@007_0003 etac cakraṃ gadā śārṅgaṃ śaṅkhaḥ kṛṣṇasya dhīmataḥ
08,031.051d@007_0004 atyarthaṃ bhrājate kṛṣṇe kaustubhas tu maṇis tataḥ
08,031.051d@007_0005 eṣa śārṅgagadāpāṇir vāsudevo 'tivīryavān
08,031.051d@007_0006 vāhayann eti turagān pāṇḍurān vātaraṃhasaḥ
08,031.051d@007_0007 etat kūjati gāṇḍīvaṃ vikṛṣṭaṃ savyasācinā
08,031.051d@007_0008 ete hastavatā muktā ghnanty amitrāñ śitāḥ śarāḥ
08,031.051d@007_0009 viśālāyatatāmrākṣaiḥ pūrṇacandranibhānanaiḥ
08,031.051d@007_0010 eṣā bhūḥ kīryate rājñāṃ śirobhir apalāyinām
08,031.051d@007_0011 ete suparighākārāḥ puṇyagandhānulepanāḥ
08,031.051d@007_0012 udyatāyudhaśauṇḍānāṃ pātyante sāyudhā bhujāḥ
08,031.051d@007_0013 nirastanetrajihvāntā vājinaḥ saha sādibhiḥ
08,031.051d@007_0014 patitāḥ pātyamānāś ca kṣitau kṣīṇāś ca śerate
08,031.051d@007_0015 ete parvataśṛṅgāṇāṃ tulyarūpā hatā dvipāḥ
08,031.051d@007_0016 saṃchinnabhinnāḥ pārthena prapanty adrayo yathā
08,031.051d@007_0017 gandharvanagarākārā rathā hatanareśvarāḥ
08,031.051d@007_0018 vimānānīva puṇyāni svargiṇāṃ nipatanty amī
08,031.051d@007_0019 vyākulīkṛtam atyarthaṃ paśya sainyaṃ kirīṭinā
08,031.051d@007_0020 nānāmṛgasahasrāṇāṃ yūthaṃ kesariṇā yathā
08,031.051d@007_0021 ghnanty ete pārthivān vīrāḥ pāṇḍavāḥ samabhidrutāḥ
08,031.052a nāgāśvarathapattyaughāṃs tāvakān samabhighnataḥ
08,031.052c dhvajāgraṃ dṛśyate tv asya jyāśabdaś cāpi śrūyate
08,031.053a adya draṣṭāsi taṃ vīraṃ śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim
08,031.053c nighnantaṃ śātravān saṃkhye yaṃ karṇa paripṛcchasi
08,031.054a adya tau puruṣavyāghrau lohitākṣau paraṃtapau
08,031.054c vāsudevārjunau karṇa draṣṭāsy ekarathasthitau
08,031.054d*0420_01 yatra kṛṣṇo jagannātho yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
08,031.054d*0420_02 yatra gāṇḍīvadhṛk pārtho kathaṃ tvaṃ haṃsi tad balam
08,031.055a sārathir yasya vārṣṇeyo gāṇḍīvaṃ yasya kārmukam
08,031.055c taṃ ced dhantāsi rādheya tvaṃ no rājā bhaviṣyasi
08,031.055d*0421_01 rathanemisvanaḥ saṃkhye meghasyevābhigarjitaḥ
08,031.055d*0421_02 śrūyate vai yathā vyaktam etau kṛṣṇadhanaṃjayau
08,031.056a eṣa saṃśaptakāhūtas tān evābhimukho gataḥ
08,031.056c karoti kadanaṃ caiṣāṃ saṃgrāme dviṣatāṃ balī
08,031.056e iti bruvāṇaṃ madreśaṃ karṇaḥ prāhātimanyumān
08,031.057a paśya saṃśaptakaiḥ kruddhaiḥ sarvataḥ samabhidrutaḥ
08,031.057c eṣa sūrya ivāmbhodaiś channaḥ pārtho na dṛśyate
08,031.057e etad anto 'rjunaḥ śalya nimagnaḥ śokasāgare
08,031.058 śalya uvāca
08,031.058a varuṇaṃ ko 'mbhasā hanyād indhanena ca pāvakam
08,031.058c ko vānilaṃ nigṛhṇīyāt pibed vā ko mahārṇavam
08,031.059a īdṛg rūpam ahaṃ manye pārthasya yudhi nigraham
08,031.059c na hi śakyo 'rjuno jetuṃ sendraiḥ sarvaiḥ surāsuraiḥ
08,031.060a athaivaṃ paritoṣas te vācoktvā sumanā bhava
08,031.060c na sa śakyo yudhā jetum anyaṃ kuru manoratham
08,031.061a bāhubhyām uddhared bhūmiṃ dahet kruddha imāḥ prajāḥ
08,031.061c pātayet tridivād devān yo 'rjunaṃ samare jayet
08,031.062a paśya kuntīsutaṃ vīraṃ bhīmam akliṣṭakāriṇam
08,031.062c prabhāsantaṃ mahābāhuṃ sthitaṃ merum ivācalam
08,031.063a amarṣī nityasaṃrabdhaś ciraṃ vairam anusmaran
08,031.063c eṣa bhīmo jayaprepsur yudhi tiṣṭhati vīryavān
08,031.064a eṣa dharmabhṛtāṃ śreṣṭho dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
08,031.064c tiṣṭhaty asukaraḥ saṃkhye paraiḥ parapuraṃjayaḥ
08,031.065a etau ca puruṣavyāghrāv aśvināv iva sodarau
08,031.065c nakulaḥ sahadevaś ca tiṣṭhato yudhi durjayau
08,031.066a dṛśyanta ete kārṣṇeyāḥ pañca pañcācalā iva
08,031.066c vyavasthitā yotsyamānāḥ sarve 'rjunasamā yudhi
08,031.067a ete drupadaputrāś ca dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ
08,031.067c hīnāḥ satyajitā vīrās tiṣṭhanti paramaujasaḥ
08,031.067d*0422_01 asāv indra ivāsahyaḥ sātyakiḥ sātvatāṃ varaḥ
08,031.067d*0422_02 yuyutsur upayāty asmān kruddhāntakasamaḥ puraḥ
08,031.067d*0423_01 yatra kṛṣṇārjunau vīrau yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
08,031.067d*0423_02 tatra dharmaś ca satyaṃ ca yato dharmas tato jayaḥ
08,031.068a iti saṃvadator eva tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
08,031.068c te sene samasajjetāṃ gaṅgāyamunavad bhṛśam
08,031.068d*0424_01 tadāsthitam anājñāya pratyamitramahadbalam
08,031.068d*0424_02 avyūhatārjuno vyūhaṃ putrasya tava durjayam
08,032.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,032.001a tathā vyūḍheṣv anīkeṣu saṃsakteṣu ca saṃjaya
08,032.001c saṃśaptakān kathaṃ pārtho gataḥ karṇaś ca pāṇḍavān
08,032.002a etad vistarato yuddhaṃ prabrūhi kuśalo hy asi
08,032.002c na hi tṛpyāmi vīrāṇāṃ śṛṇvāno vikramān raṇe
08,032.003 saṃjaya uvāca
08,032.003a tat sthāne samavasthāpya pratyamitraṃ mahābalam
08,032.003c avyūhatārjuno vyūhaṃ putrasya tava durnaye
08,032.004a tat sādināgakalilaṃ padātirathasaṃkulam
08,032.004c dhṛṣṭadyumnamukhair vyūḍham aśobhata mahad balam
08,032.005a pārāvatasavarṇāśvaś candrādityasamadyutiḥ
08,032.005c pārṣataḥ prababhau dhanvī kālo vigrahavān iva
08,032.006a pārṣataṃ tv abhi saṃtasthur draupadeyā yuyutsavaḥ
08,032.006b*0425_01 divyavarmāyudhabhṛtaḥ śārdūlasamavikramāḥ
08,032.006c sānugā bhīmavapuṣaś candraṃ tārāgaṇā iva
08,032.007a atha vyūḍheṣv anīkeṣu prekṣya saṃśaptakān raṇe
08,032.007c kruddho 'rjuno 'bhidudrāva vyākṣipan gāṇḍivaṃ dhanuḥ
08,032.008a atha saṃśaptakāḥ pārtham abhyadhāvan vadhaiṣiṇaḥ
08,032.008c vijaye kṛtasaṃkalpā mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
08,032.009a tad aśvasaṃghabahulaṃ mattanāgarathākulam
08,032.009b*0426_01 udīryamāṇaṃ saṃrabdhaṃ dhanaṃjayam abhidravat
08,032.009b*0426_02 tad udyataṃ mahat sainyaṃ sāgaraughasamaṃ jave
08,032.009b*0426_03 pārthavelāṃ samāsādya viṣṭhitaṃ samadṛśyata
08,032.009c pattimac chūravīraughair drutam arjunam ādravat
08,032.010a sa saṃprahāras tumulas teṣām āsīt kirīṭinā
08,032.010c tasyaiva naḥ śruto yādṛṅ nivātakavacaiḥ saha
08,032.011a rathān aśvān dhvajān nāgān pattīn rathapatīn api
08,032.011c iṣūn dhanūṃṣi khaḍgāṃś ca cakrāṇi ca paraśvadhān
08,032.012a sāyudhān udyatān bāhūn udyatāny āyudhāni ca
08,032.012c ciccheda dviṣatāṃ pārthaḥ śirāṃsi ca sahasraśaḥ
08,032.013a tasmin sainye mahāvarte pātālāvartasaṃnibhe
08,032.013c nimagnaṃ taṃ rathaṃ matvā neduḥ saṃśaptakā mudā
08,032.014a sa purastād arīn hatvā paścārdhenottareṇa ca
08,032.014c dakṣiṇena ca bībhatsuḥ kruddho rudraḥ paśūn iva
08,032.015a atha pāñcālacedīnāṃ sṛñjayānāṃ ca māriṣa
08,032.015c tvadīyaiḥ saha saṃgrāma āsīt paramadāruṇaḥ
08,032.016a kṛpaś ca kṛtavarmā ca śakuniś cāpi saubalaḥ
08,032.016c hṛṣṭasenāḥ susaṃrabdhā rathānīkaiḥ prahāriṇaḥ
08,032.017a kosalaiḥ kāśimatsyaiś ca kārūṣaiḥ kekayair api
08,032.017c śūrasenaiḥ śūravīrair yuyudhur yuddhadurmadāḥ
08,032.018a teṣām antakaraṃ yuddhaṃ dehapāpmapraṇāśanam
08,032.018c śūdraviṭkṣatravīrāṇāṃ dharmyaṃ svargyaṃ yaśaskaram
08,032.019a duryodhano 'pi sahito bhrātṛbhir bharatarṣabha
08,032.019c guptaḥ kurupravīraiś ca madrāṇāṃ ca mahārathaiḥ
08,032.020a pāṇḍavaiḥ sahapāñcālaiś cedibhiḥ sātyakena ca
08,032.020c yudhyamānaṃ raṇe karṇaṃ kuruvīro 'bhyapālayat
08,032.021a karṇo 'pi niśitair bāṇair vinihatya mahācamūm
08,032.021c pramṛdya ca rathaśreṣṭhān yudhiṣṭhiram apīḍayat
08,032.022a vipatrāyudhadehāsūn kṛtvā śatrūn sahasraśaḥ
08,032.022c yuktvā svargayaśobhyāṃ ca svebhyo mudam udāvahat
08,032.022d*0427_01 evaṃ māriṣa saṃgrāmo naravājigajakṣayaḥ
08,032.022d*0427_02 kurūṇāṃ sṛñjayānāṃ ca devāsurasamo 'bhavat
08,032.022d@008_0001 tad vigāhya rathānīkaṃ sūtaputro mahārathaḥ
08,032.022d@008_0002 nadīṃ pravartayām āsa śoṇitaughataraṅgiṇīm
08,032.022d@008_0003 śoṇitodāṃ kṣudramatsyāṃ nāganakrāṃ duratyayām
08,032.022d@008_0004 māṃsamajjākardaminīṃ cakrakūrmāṃ rathoḍupām
08,032.022d@008_0005 patitair meghasaṃkāśais tatra tatra mahādvipaiḥ
08,032.022d@008_0006 aśanībhir iva dhvastā mahī rājan virājate
08,032.022d@008_0007 tāṃ śarormimahāvartāṃ chattrahaṃsasamākulām
08,032.022d@008_0008 tanutroṣṇīṣasaṃghāṭāṃ hastipāṣāṇasaṃkulām
08,032.022d@008_0009 apārām anapārāṃ tāṃ śaṅkhadundubhighoṣiṇīm
08,032.022d@008_0010 raudrāṃ nadīṃ mahārāja rajasā sarvato vṛtām
08,032.022d@008_0011 atitīkṣṇāṃ nadākīrṇāṃ nadīm antakagāminīm
08,032.022d@008_0012 samaṃ ca viṣamaṃ caiva samāyāntīṃ mahābhayām
08,032.022d@008_0013 ā gulphāc cātra sīdantīṃ narāñ śoṇitakardame
08,032.022d@008_0014 narair abhiparikṣiptā yathā rājan mahādrumāḥ
08,032.022d@008_0015 tatas te tatra tatraiva prataranto mahānadīm
08,032.022d@008_0016 viceruḥ sarvato yodhā nauvāraṇamahāsanaiḥ
08,032.022d@008_0017 śoṇitena samaṃ rājan kṛtam āsīt samantataḥ
08,032.022d@008_0018 nadīvegair yathā bhūmis tadvad āsīd viśāṃ pate
08,032.023 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,032.023a yat tat praviśya pārthānāṃ senāṃ kurvañ janakṣayam
08,032.023c karṇo rājānam abhyarcchat tan mamācakṣva saṃjaya
08,032.024a ke ca pravīrāḥ pārthānāṃ yudhi karṇam avārayan
08,032.024c kāṃś ca pramathyādhirathir yudhiṣṭhiram apīḍayat
08,032.025 saṃjaya uvāca
08,032.025a dhṛṣṭadyumnamukhān pārthān dṛṣṭvā karṇo vyavasthitān
08,032.025c samabhyadhāvat tvaritaḥ pāñcālāñ śatrukarśanaḥ
08,032.026a taṃ tūrṇam abhidhāvantaṃ pāñcālā jitakāśinaḥ
08,032.026c pratyudyayur mahārāja haṃsā iva mahārṇavam
08,032.027a tataḥ śaṅkhasahasrāṇāṃ nisvano hṛdayaṃgamaḥ
08,032.027c prādurāsīd ubhayato bherīśabdaś ca dāruṇaḥ
08,032.028a nānāvāditranādaś ca dvipāśvarathanisvanaḥ
08,032.028c siṃhanādaś ca vīrāṇām abhavad dāruṇas tadā
08,032.029a sādridrumārṇavā bhūmiḥ savātāmbudam ambaram
08,032.029c sārkendugrahanakṣatrā dyauś ca vyaktaṃ vyaghūrṇata
08,032.030a ati bhūtāni taṃ śabdaṃ menire 'ti ca vivyathuḥ
08,032.030c yāni cāplavasattvāni prāyas tāni mṛtāni ca
08,032.031a atha karṇo bhṛśaṃ kruddhaḥ śīghram astram udīrayan
08,032.031c jaghāna pāṇḍavīṃ senām āsurīṃ maghavān iva
08,032.032a sa pāṇḍavarathāṃs tūrṇaṃ praviśya visṛjañ śarān
08,032.032c prabhadrakāṇāṃ pravarān ahanat saptasaptatim
08,032.033a tataḥ supuṅkhair niśitai rathaśreṣṭho ratheṣubhiḥ
08,032.033c avadhīt pañcaviṃśatyā pāñcālān pañcaviṃśatim
08,032.034a suvarṇapuṅkhair nārācaiḥ parakāyavidāraṇaiḥ
08,032.034c cedikān avadhīd vīraḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
08,032.035a taṃ tathā samare karma kurvāṇam atimānuṣam
08,032.035c parivavrur mahārāja pāñcālānāṃ rathavrajāḥ
08,032.036a tataḥ saṃdhāya viśikhān pañca bhārata duḥsahān
08,032.036c pāñcālān avadhīt pañca karṇo vaikartano vṛṣaḥ
08,032.037a bhānudevaṃ citrasenaṃ senābinduṃ ca bhārata
08,032.037c tapanaṃ śūrasenaṃ ca pāñcālān avadhīd raṇe
08,032.038a pāñcāleṣu ca śūreṣu vadhyamāneṣu sāyakaiḥ
08,032.038c hāhākāro mahān āsīt pāñcālānāṃ mahāhave
08,032.038d*0428_01 parivavrur mahārāja pāñcālānāṃ rathā daśa
08,032.039a teṣāṃ saṃkīryamāṇānāṃ hāhākārakṛtā diśaḥ
08,032.039c punar eva ca tān karṇo jaghānāśu patatribhiḥ
08,032.040a cakrarakṣau tu karṇasya putrau māriṣa durjayau
08,032.040c suṣeṇaḥ satyasenaś ca tyaktvā prāṇān ayudhyatām
08,032.041a pṛṣṭhagopas tu karṇasya jyeṣṭhaḥ putro mahārathaḥ
08,032.041c vṛṣasenaḥ svayaṃ karṇaṃ pṛṣṭhataḥ paryapālayat
08,032.042a dhṛṣṭadyumnaḥ sātyakiś ca draupadeyā vṛkodaraḥ
08,032.042b*0429_01 nakulaḥ sahadevaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ
08,032.042c janamejayaḥ śikhaṇḍī ca pravīrāś ca prabhadrakāḥ
08,032.043a cedikekayapāñcālā yamau matsyāś ca daṃśitāḥ
08,032.043c samabhyadhāvan rādheyaṃ jighāṃsantaḥ prahāriṇaḥ
08,032.044a ta enaṃ vividhaiḥ śastraiḥ śaradhārābhir eva ca
08,032.044c abhyavarṣan vimṛdnantaḥ prāvṛṣīvāmbudā girim
08,032.045a pitaraṃ tu parīpsantaḥ karṇaputrāḥ prahāriṇaḥ
08,032.045c tvadīyāś cāpare rājan vīrā vīrān avārayan
08,032.046a suṣeṇo bhīmasenasya chittvā bhallena kārmukam
08,032.046c nārācaiḥ saptabhir viddhvā hṛdi bhīmaṃ nanāda ha
08,032.047a athānyad dhanur ādāya sudṛḍhaṃ bhīmavikramaḥ
08,032.047c sajyaṃ vṛkodaraḥ kṛtvā suṣeṇasyācchinad dhanuḥ
08,032.048a vivyādha cainaṃ navabhiḥ kruddho nṛtyann iveṣubhiḥ
08,032.048c karṇaṃ ca tūrṇaṃ vivyādha trisaptatyā śitaiḥ śaraiḥ
08,032.049a satyasenaṃ ca daśabhiḥ sāśvasūtadhvajāyudham
08,032.049c paśyatāṃ suhṛdāṃ madhye karṇaputram apātayat
08,032.050a kṣurapraṇunnaṃ tat tasya śiraś candranibhānanam
08,032.050c śubhadarśanam evāsīn nālabhraṣṭam ivāmbujam
08,032.051a hatvā karṇasutaṃ bhīmas tāvakān punar ārdayat
08,032.051c kṛpahārdikyayoś chittvā cāpe tāv apy athārdayat
08,032.052a duḥśāsanaṃ tribhir viddhvā śakuniṃ ṣaḍbhir āyasaiḥ
08,032.052c ulūkaṃ ca patatriṃ ca cakāra virathāv ubhau
08,032.053a he suṣeṇa hato 'sīti bruvann ādatta sāyakam
08,032.053c tam asya karṇaś ciccheda tribhiś cainam atāḍayat
08,032.054a athānyam api jagrāha suparvāṇaṃ sutejanam
08,032.054c suṣeṇāyāsṛjad bhīmas tam apy asyācchinad vṛṣaḥ
08,032.055a punaḥ karṇas trisaptatyā bhīmasenaṃ ratheṣubhiḥ
08,032.055c putraṃ parīpsan vivyādha krūraṃ krūrair jighāṃsayā
08,032.056a suṣeṇas tu dhanur gṛhya bhārasādhanam uttamam
08,032.056c nakulaṃ pañcabhir bāṇair bāhvor urasi cārdayat
08,032.057a nakulas taṃ tu viṃśatyā viddhvā bhārasahair dṛḍhaiḥ
08,032.057c nanāda balavan nādaṃ karṇasya bhayam ādadhat
08,032.058a taṃ suṣeṇo mahārāja viddhvā daśabhir āśugaiḥ
08,032.058c ciccheda ca dhanuḥ śīghraṃ kṣurapreṇa mahārathaḥ
08,032.059a athānyad dhanur ādāya nakulaḥ krodhamūrcchitaḥ
08,032.059c suṣeṇaṃ bahubhir bāṇair vārayām āsa saṃyuge
08,032.060a sa tu bāṇair diśo rājann ācchādya paravīrahā
08,032.060c ājaghne sārathiṃ cāsya suṣeṇaṃ ca tatas tribhiḥ
08,032.060e ciccheda cāsya sudṛḍhaṃ dhanur bhallais tribhis tridhā
08,032.061a athānyad dhanur ādāya suṣeṇaḥ krodhamūrchitaḥ
08,032.061c avidhyan nakulaṃ ṣaṣṭyā sahadevaṃ ca saptabhiḥ
08,032.062a tad yuddhaṃ sumahad ghoram āsīd devāsuropamam
08,032.062c nighnatāṃ sāyakais tūrṇam anyonyasya vadhaṃ prati
08,032.062d*0430_01 sātyakir vṛṣasenaṃ tu viddhvā saptabhir āśugaiḥ
08,032.062d*0430_02 punar vivyādha saptatyā sārathiṃ ca tribhiḥ śaraiḥ
08,032.062d*0430_03 vṛṣasenas tu śaineyaṃ śareṇa nataparvaṇā
08,032.062d*0430_04 ājaghāna mahārāja śaṅkhadeśe mahāratham
08,032.062d*0430_05 śaineyo vṛṣasenena patriṇā paripīḍitaḥ
08,032.062d*0430_06 krodhaṃ cakre mahārāja kruddho vegaṃ ca dāruṇam
08,032.062d*0430_07 jagrāheṣuvarān vīraḥ śīghraṃ sa daśa pañca ca
08,032.063a sātyakir vṛṣasenasya hatvā sūtaṃ tribhiḥ śaraiḥ
08,032.063c dhanuś ciccheda bhallena jaghānāśvāṃś ca saptabhiḥ
08,032.063e dhvajam ekeṣuṇonmathya tribhis taṃ hṛdy atāḍayat
08,032.064a athāvasannaḥ svarathe muhūrtāt punar utthitaḥ
08,032.064b*0431_01 sa raṇe yuyudhānena visūtāśvarathadhvajaḥ
08,032.064c atho jighāṃsuḥ śaineyaṃ khaḍgacarmabhṛd abhyayāt
08,032.065a tasya cāplavataḥ śīghraṃ vṛṣasenasya sātyakiḥ
08,032.065c varāhakarṇair daśabhir avidhyad asicarmaṇī
08,032.066a duḥśāsanas tu taṃ dṛṣṭvā virathaṃ vyāyudhaṃ kṛtam
08,032.066c āropya svarathe tūrṇam apovāha rathāntaram
08,032.067a athānyaṃ ratham āsthāya vṛṣaseno mahārathaḥ
08,032.067b*0432_01 draupadeyāṃs trisaptatyā yuyudhānaṃ ca pañcabhiḥ
08,032.067b*0432_02 bhīmasenaṃ catuḥṣaṣṭyā sahadevaṃ ca pañcabhiḥ
08,032.067b*0432_03 nakulaṃ triṃśatā bāṇaiḥ śatānīkaṃ ca saptabhiḥ
08,032.067b*0432_04 śikhaṇḍinaṃ ca daśabhir dharmarājaṃ śatena ca
08,032.067b*0432_05 etāṃś cānyāṃś ca rājendra pravīrāñ jayagṛddhinaḥ
08,032.067b*0432_06 abhyardayan maheṣvāsaḥ karṇaputro viśāṃ pate
08,032.067c karṇasya yudhi durdharṣaḥ punaḥ pṛṣṭham apālayat
08,032.068a duḥśāsanaṃ tu śaineyo navair navabhir āśugaiḥ
08,032.068c visūtāśvarathaṃ kṛtvā lalāṭe tribhir ārpayat
08,032.069a sa tv anyaṃ ratham āsthāya vidhivat kalpitaṃ punaḥ
08,032.069c yuyudhe pāṇḍubhiḥ sārdhaṃ karṇasyāpyāyayan balam
08,032.070a dhṛṣṭadyumnas tataḥ karṇam avidhyad daśabhiḥ śaraiḥ
08,032.070c draupadeyās trisaptatyā yuyudhānas tu saptabhiḥ
08,032.071a bhīmasenaś catuḥṣaṣṭyā sahadevaś ca pañcabhiḥ
08,032.071c nakulas triṃśatā bāṇaiḥ śatānīkaś ca saptabhiḥ
08,032.071e śikhaṇḍī daśabhir vīro dharmarājaḥ śatena tu
08,032.072a ete cānye ca rājendra pravīrā jayagṛddhinaḥ
08,032.072c abhyardayan maheṣvāsaṃ sūtaputraṃ mahāmṛdhe
08,032.073a tān sūtaputro viśikhair daśabhir daśabhiḥ śitaiḥ
08,032.073c rathe cāru caran vīraḥ pratyavidhyad ariṃdamaḥ
08,032.073d*0433_01 sātyakiṃ bhīmasenaṃ ca dhṛṣṭadyumnaṃ śikhaṇḍinam
08,032.073d*0433_02 draupadeyāṃś ca saṃrabdhān yatamānān mahārathān
08,032.073d*0433_03 paśyatāṃ sarvasainyānām athaitān sūtanandanaḥ
08,032.073d*0433_04 virathān rathinaḥ śreṣṭhān nimeṣārdhāc cakāra ha
08,032.073d*0433_05 amoghatvāc ca bāṇānāṃ bhūtasaṃghā visiṣmiyuḥ
08,032.074a tatrāstravīryaṃ karṇasya lāghavaṃ ca mahātmanaḥ
08,032.074c apaśyāma mahārāja tad adbhutam ivābhavat
08,032.075a na hy ādadānaṃ dadṛśuḥ saṃdadhānaṃ ca sāyakān
08,032.075c vimuñcantaṃ ca saṃrambhād dadṛśus te mahāratham
08,032.075d*0434_01 pratīcyāṃ diśi taṃ dṛṣṭvā prācyāṃ paśyāma lāghavāt
08,032.075d*0434_02 na tu paśyāma rājendra kva nu karṇo vyatiṣṭhata
08,032.075d*0434_03 iṣūn eva sma paśyāmo vikirantaṃ samantataḥ
08,032.075d*0434_04 chādayanto diśo rājañ śalabhānām iva vrajān
08,032.075d*0434_05 tasya tair iṣubhis tīkṣṇaiḥ saṃpatadbhiḥ sahasraśaḥ
08,032.075d*0434_06 marīcibhir ivoṣṇāṃśoḥ śitaiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,032.075d*0434_07 vyāptāḥ sarvā diśo rājan yodhāś ca dadṛśus tadā
08,032.075d*0434_08 śaraiḥ saṃvṛtam ākāśaṃ tatrābhram iva cābhavat
08,032.076a dyaur viyad bhūr diśaś cāśu praṇunnā niśitaiḥ śaraiḥ
08,032.076c aruṇābhrāvṛtākāraṃ tasmin deśe babhau viyat
08,032.076d*0435_01 tataḥ punar ameyātmā karṇo rājan mahārathaḥ
08,032.076d*0435_02 nyahanat samare yodhān yaudhavratam anuṣṭhitaḥ
08,032.077a nṛtyann iva hi rādheyaś cāpahastaḥ pratāpavān
08,032.077c yair viddhaḥ pratyavidhyat tān ekaikaṃ triguṇaiḥ śaraiḥ
08,032.078a daśabhir daśabhiś cainān punar viddhvā nanāda ha
08,032.078c sāśvasūtadhvajacchatrās tatas te vivaraṃ daduḥ
08,032.078d*0436_01 te hanyamānāḥ karṇena palāyante diśo daśa
08,032.078d*0436_02 nādayanto diśaḥ sarvāḥ karṇatrastā vicetasaḥ
08,032.079a tān pramṛdnan maheṣvāsān rādheyaḥ śaravṛṣṭibhiḥ
08,032.079c rājānīkam asaṃbādhaṃ prāviśac chatrukarśanaḥ
08,032.080a sa rathāṃs triśatān hatvā cedīnām anivartinām
08,032.080c rādheyo niśitair bāṇais tato 'bhyārcchad yudhiṣṭhiram
08,032.080d*0437_01 tatas te virathāḥ śūrā rathān anyān samāsthitāḥ
08,032.080d*0437_02 parivavrur mahārāja dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
08,032.081a tatas te pāṇḍavā rājañ śikhaṇḍī ca sasātyakiḥ
08,032.081c rādheyāt parirakṣanto rājānaṃ paryavārayan
08,032.081d*0438_01 muñcanto vividhān bāṇān svarṇapuṅkhāñ śilāśitān
08,032.082a tathaiva tāvakāḥ sarve karṇaṃ durvāraṇaṃ raṇe
08,032.082c yattāḥ senāmaheṣvāsāḥ paryarakṣanta sarvaśaḥ
08,032.083a nānāvāditraghoṣāś ca prādurāsan viśāṃ pate
08,032.083c siṃhanādaś ca saṃjajñe śūrāṇām anivartinām
08,032.084a tataḥ punaḥ samājagmur abhītāḥ kurupāṇḍavāḥ
08,032.084c yudhiṣṭhiramukhāḥ pārthāḥ sūtaputramukhā vayam
08,033.001 saṃjaya uvāca
08,033.001a vidārya karṇas tāṃ senāṃ dharmarājam upādravat
08,033.001c rathahastyaśvapattīnāṃ sahasraiḥ parivāritaḥ
08,033.002a nānāyudhasahasrāṇi preṣitāny aribhir vṛṣaḥ
08,033.002c chittvā bāṇaśatair ugrais tān avidhyad asaṃbhramaḥ
08,033.003a nicakarta śirāṃsy eṣāṃ bāhūn ūrūṃś ca sarvaśaḥ
08,033.003b*0439_01 prahartukāmān aparān saṃdhiteṣūṃs tathāparān
08,033.003b*0439_02 pragṛhītāyudhān bāhūn anyeṣāṃ ca pradhāvatām
08,033.003b*0439_03 nijaghāna raṇe karṇo nānāśastraniṣevitān
08,033.003c te hatā vasudhāṃ petur bhagnāś cānye vidudruvuḥ
08,033.004a draviḍāndhraniṣādās tu punaḥ sātyakicoditāḥ
08,033.004c abhyardayañ jighāṃsantaḥ pattayaḥ karṇam āhave
08,033.005a te vibāhuśirastrāṇāḥ prahatāḥ karṇasāyakaiḥ
08,033.005c petuḥ pṛthivyāṃ yugapac chinnaṃ śālavanaṃ yathā
08,033.006a evaṃ yodhaśatāny ājau sahasrāṇy ayutāni ca
08,033.006c hatānīyur mahīṃ dehair yaśasāpūrayan diśaḥ
08,033.007a atha vaikartanaṃ karṇaṃ raṇe kruddham ivāntakam
08,033.007c rurudhuḥ pāṇḍupāñcālā vyādhiṃ mantrauṣadhair iva
08,033.008a sa tān pramṛdyābhyapatat punar eva yudhiṣṭhiram
08,033.008c mantrauṣadhikriyātīto vyādhir atyulbaṇo yathā
08,033.009a sa rājagṛddhibhī ruddhaḥ pāṇḍupāñcālakekayaiḥ
08,033.009c nāśakat tān atikrāntuṃ mṛtyur brahmavido yathā
08,033.010a tato yudhiṣṭhiraḥ karṇam adūrasthaṃ nivāritam
08,033.010b*0440_01 tair yodhaiḥ pramukhe vīraṃ dṛṣṭvā vivyādha sāyakaiḥ
08,033.010b*0440_02 karṇaḥ pārthaśarair viddhas tottrārdita iva dvipaḥ
08,033.010b*0440_03 pramathya sahitān vīrān yudhiṣṭhiram apīḍayat
08,033.010b*0440_04 tato yudhiṣṭhiraḥ karṇam āsādya jayatāṃ varam
08,033.010c abravīt paravīraghnaḥ krodhasaṃraktalocanaḥ
08,033.011a karṇa karṇa vṛthādṛṣṭe sūtaputra vacaḥ śṛṇu
08,033.011c sadā spardhasi saṃgrāme phalgunena yaśasvinā
08,033.011e tathāsmān bādhase nityaṃ dhārtarāṣṭramate sthitaḥ
08,033.012a yad balaṃ yac ca te vīryaṃ pradveṣo yaś ca pāṇḍuṣu
08,033.012c tat sarvaṃ darśayasvādya pauruṣaṃ mahad āsthitaḥ
08,033.012e yuddhaśraddhāṃ sa te 'dyāhaṃ vineṣyāmi mahāhave
08,033.013a evam uktvā mahārāja karṇaṃ pāṇḍusutas tadā
08,033.013c suvarṇapuṅkhair daśabhir vivyādhāyasmayaiḥ śitaiḥ
08,033.014a taṃ sūtaputro navabhiḥ pratyavidhyad ariṃdamaḥ
08,033.014c vatsadantair maheṣvāsaḥ prahasann iva bhārata
08,033.014d@009_0001 so 'vajñāya tu nirviddhaḥ sūtaputreṇa māriṣa
08,033.014d@009_0002 prajajvāla tataḥ krodhād dhaviṣeva hutāśanaḥ
08,033.014d@009_0003 tato visphārya sumahac cāpaṃ hemapariṣkṛtam
08,033.014d@009_0004 samādhatta śitaṃ bāṇaṃ girīṇām api dāraṇam
08,033.014d@009_0005 tataḥ pūrṇāyataṃ tīkṣṇaṃ yamadaṇḍanibhaṃ śaram
08,033.014d@009_0006 mumoca tvarito rājā sūtaputrajighāṃsayā
08,033.014d@009_0007 sa tu vegavatā mukto bāṇo vajrāśanisvanaḥ
08,033.014d@009_0008 viveśa sahasā karṇaṃ savye pārśve mahāratham
08,033.014d@009_0009 sa tu tena prahāreṇa pīḍitaḥ pramumoha vai
08,033.014d@009_0010 srastagātro mahābāhur dhanur utsṛjya syandane
08,033.014d@009_0011 tato hāhākṛtaṃ sarvaṃ dhārtarāṣṭrabalaṃ mahat
08,033.014d@009_0012 vivarṇamukhabhūyiṣṭhaṃ karṇaṃ dṛṣṭvā tathāgatam
08,033.014d@009_0013 siṃhanādaś ca saṃjajñe kṣveḍāḥ kilakilās tathā
08,033.014d@009_0014 pāṇḍavānāṃ mahārāja dṛṣṭvā rājñaḥ parākramam
08,033.014d@009_0015 pratilabhya tu rādheyaḥ saṃjñāṃ nāticirād iva
08,033.014d@009_0016 dadhre rājavināśāya manaḥ krūraparākramaḥ
08,033.014d@009_0017 sa hemavikṛtaṃ cāpaṃ visphārya vijayaṃ mahat
08,033.014d@009_0018 avākirad ameyātmā pāṇḍavaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
08,033.015a tataḥ kṣurābhyāṃ pāñcālyau cakrarakṣau mahātmanaḥ
08,033.015c jaghāna samare śūraḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,033.016a tāv ubhau dharmarājasya pravīrau paripārśvataḥ
08,033.016c rathābhyāśe cakāśete candrasyeva punarvasū
08,033.017a yudhiṣṭhiraḥ punaḥ karṇam avidhyat triṃśatā śaraiḥ
08,033.017c suṣeṇaṃ satyasenaṃ ca tribhis tribhir atāḍayat
08,033.018a śalyaṃ navatyā vivyādha trisaptatyā ca sūtajam
08,033.018c tāṃś cāsya goptṝn vivyādha tribhis tribhir ajihmagaiḥ
08,033.019a tataḥ prahasyādhirathir vidhunvānaḥ sa kārmukam
08,033.019c bhittvā bhallena rājānaṃ viddhvā ṣaṣṭyānadan mudā
08,033.020a tataḥ pravīrāḥ pāṇḍūnām abhyadhāvan yudhiṣṭhiram
08,033.020c sūtaputrāt parīpsantaḥ karṇam abhyardayañ śaraiḥ
08,033.021a sātyakiś cekitānaś ca yuyutsuḥ pāṇḍya eva ca
08,033.021b*0441_01 colaṃ ca cerakaṃ caiva siṃhaladvīpavāsinam
08,033.021b*0441_02 karṇo vivyādha saṃkruddho dākṣiṇātyān samantataḥ
08,033.021c dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca draupadeyāḥ prabhadrakāḥ
08,033.022a yamau ca bhīmasenaś ca śiśupālasya cātmajaḥ
08,033.022c kārūṣā matsyaśeṣāś ca kekayāḥ kāśikosalāḥ
08,033.022e ete ca tvaritā vīrā vasuṣeṇam avārayan
08,033.023a janamejayaś ca pāñcālyaḥ karṇaṃ vivyādha sāyakaiḥ
08,033.023c varāhakarṇair nārācair nālīkair niśitaiḥ śaraiḥ
08,033.023e vatsadantair vipāṭhaiś ca kṣurapraiś caṭakāmukhaiḥ
08,033.024a nānāpraharaṇaiś cograi rathahastyaśvasādinaḥ
08,033.024c sarvato 'bhyādravan karṇaṃ parivārya jighāṃsayā
08,033.025a sa pāṇḍavānāṃ pravaraiḥ sarvataḥ samabhidrutaḥ
08,033.025b*0442_01 chādyamānaiḥ śitair bāṇaiḥ svasvanāmāṅkitais tadā
08,033.025b*0442_02 na cacāla raṇe karṇo mahendro dānavair iva
08,033.025c udairayad brāhmam astraṃ śaraiḥ saṃpūrayan diśaḥ
08,033.025d*0443_01 saṃjayaḥ
08,033.025d*0443_01 nijaghāna maheṣvāsān pāñcālān ekaviṃśatim
08,033.025d*0443_02 tataḥ punar ameyātmā cedīnāṃ pravarān daśa
08,033.025d*0443_03 nyahanad bharataśreṣṭha karṇo vaikartanas tadā
08,033.025d*0443_04 tasya bāṇasahasrāṇi saṃprapannāni māriṣa
08,033.025d*0443_05 dṛśyante dikṣu sarvāsu śalabhānām iva vrajāḥ
08,033.025d*0443_06 karṇanāmāṅkitā bāṇāḥ svarṇapuṅkhāḥ sutejanāḥ
08,033.025d*0443_07 narāśvakāyān nirbhidya petur urvyāṃ samantataḥ
08,033.025d*0443_08 karṇenaikena samare cedīnāṃ pravarā rathāḥ
08,033.025d*0443_09 sṛñjayānāṃ ca sarveṣāṃ śataśo nihatā raṇe
08,033.025d*0443_10 karṇasya śarasaṃchannaṃ babhūva vipulaṃ tamaḥ
08,033.025d*0443_11 nājñāyata tataḥ kiṃ cit pareṣām ātmano 'pi vā
08,033.025d*0443_12 tasmiṃs tamasi bhūte ca kṣatriyāṇāṃ bhayaṃkare
08,033.025d*0443_13 vicacāra mahābāhur nirdahan kṣatriyān bahūn
08,033.026a tataḥ śaramahājvālo vīryoṣmā karṇapāvakaḥ
08,033.026c nirdahan pāṇḍavavanaṃ cāru paryacarad raṇe
08,033.026d*0444_01 tatas teṣāṃ mahārāja pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
08,033.026d*0444_02 sṛñjayānāṃ ca sarveṣāṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
08,033.026d*0444_03 astraiḥ karṇaṃ maheṣvāṃsa samantāt paryavāraya
08,033.027a sa saṃvārya mahāstrāṇi maheṣvāso mahātmanām
08,033.027c prahasya puruṣendrasya śaraiś ciccheda kārmukam
08,033.028a tataḥ saṃdhāya navatiṃ nimeṣān nataparvaṇām
08,033.028c bibheda kavacaṃ rājño raṇe karṇaḥ śitaiḥ śaraiḥ
08,033.029a tad varma hemavikṛtaṃ rarāja nipatat tadā
08,033.029c savidyudabhraṃ savituḥ śiṣṭaṃ vātahataṃ yathā
08,033.030a tad aṅgaṃ puruṣendrasya bhraṣṭavarma vyarocata
08,033.030c ratnair alaṃkṛtaṃ divyair vyabhraṃ niśi yathā nabhaḥ
08,033.031a sa vivarmā śaraiḥ pārtho rudhireṇa samukṣitaḥ
08,033.031b*0445_01 babhāse puruṣaśreṣṭha udyann iva divākaraḥ
08,033.031b*0445_02 sa śarārpitasarvāṅgaś chinnavarmātha saṃyuge
08,033.031b*0445_03 kṣatradharmaṃ samāsthāya siṃhanādam athākarot
08,033.031b*0445_04 naditvā ca ciraṃ kālaṃ pāṇḍavo rabhaso raṇe
08,033.031c kruddhaḥ sarvāyasīṃ śaktiṃ cikṣepādhirathiṃ prati
08,033.032a tāṃ jvalantīm ivākāśe śaraiś ciccheda saptabhiḥ
08,033.032c sā chinnā bhūmim apatan maheṣvāsasya sāyakaiḥ
08,033.033a tato bāhvor lalāṭe ca hṛdi caiva yudhiṣṭhiraḥ
08,033.033c caturbhis tomaraiḥ karṇaṃ tāḍayitvā mudānadat
08,033.034a udbhinnarudhiraḥ karṇaḥ kruddhaḥ sarpa iva śvasan
08,033.034b*0446_01 jaghāna sūtaṃ pārthasya pārṣṇiṃ ca navabhiḥ śaraiḥ
08,033.034c dhvajaṃ ciccheda bhallena tribhir vivyādha pāṇḍavam
08,033.034d*0447_01 hatvā sūtaṃ ca pārthasya pṛṣṭhagopaṃ ca sāyakaiḥ
08,033.034e iṣudhī cāsya ciccheda rathaṃ ca tilaśo 'cchinat
08,033.034f*0448_01 kālavālās tu ye pārthaṃ dantavarṇāvahan hayāḥ
08,033.034f*0448_02 tair yuktaṃ ratham āsthāya prāyād rājā parāṅmukhaḥ
08,033.034f@010_0001 etasminn antare śūrāḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
08,033.034f@010_0002 vavarṣuḥ śaravarṣāṇi rādheyaṃ prati bhārata
08,033.034f@010_0003 sātyakiḥ pañcaviṃśatyā śikhaṇḍī navabhiḥ śaraiḥ
08,033.034f@010_0004 avarṣatāṃ mahārāja rādheyaṃ śatrukarśanam
08,033.034f@010_0005 śaineyaṃ tu tataḥ kruddhaḥ karṇaḥ pañcabhir āyasaiḥ
08,033.034f@010_0006 vivyādha samare rājaṃs tribhiś cānyaiḥ śilīmukhaiḥ
08,033.034f@010_0007 dakṣiṇaṃ tu bhujaṃ tasya tribhiḥ karṇo 'py avidhyata
08,033.034f@010_0008 savyaṃ ṣoḍaśabhir bāṇair yantāraṃ cāsya saptabhiḥ
08,033.034f@010_0009 athāsya caturo vāhāṃś caturbhir niśitaiḥ śaraiḥ
08,033.034f@010_0010 sūtaputro 'nayat kṣipraṃ yamasya sadanaṃ prati
08,033.034f@010_0011 apareṇātha bhallena dhanuś chittvā mahārathaḥ
08,033.034f@010_0012 sāratheḥ saśirastrāṇaṃ śiraḥ kāyād apāharat
08,033.034f@010_0013 hatāśvasūte tu rathe sthitaḥ sa śinipuṃgavaḥ
08,033.034f@010_0014 śaktiṃ cikṣepa karṇāya vaiḍūryamaṇibhūṣitām
08,033.034f@010_0015 tām āpatantīṃ sahasā dvidhā ciccheda bhārata
08,033.034f@010_0016 karṇo vai dhanvināṃ śreṣṭhas tāṃś ca sarvān avārayat
08,033.034f@010_0017 tatas tān niśitair bāṇaiḥ pāṇḍavānāṃ mahārathān
08,033.034f@010_0018 nyavārayad ameyātmā śikṣayā ca balena ca
08,033.034f@010_0019 ardayitvā śarais tāṃs tu siṃhaḥ kṣudramṛgān iva
08,033.034f@010_0020 pīḍayan dharmarājānaṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,033.034f@010_0021 abhyadravata rādheyo dharmaputraṃ śitaiḥ śaraiḥ
08,033.035a evaṃ pārtho vyapāyāt sa nihataprārṣṭisārathiḥ
08,033.035c aśaknuvan pramukhataḥ sthātuṃ karṇasya durmanāḥ
08,033.036a tam abhidrutya rādheyaḥ skandhaṃ saṃspṛśya pāṇinā
08,033.036b*0449_01 vajracchatrāṅkuśair matsyair dhvajakūrmāmbujādibhiḥ
08,033.036b*0449_02 lakṣaṇair upapannena pāṇinā pāṇḍunandanam
08,033.036b*0449_03 pavitrīkartum ātmānaṃ skandhopari samaspṛśat
08,033.036b*0449_04 grahītum icchan sa balāt kuntīvākyaṃ ca so 'smarat
08,033.036b*0449_05 taṃ śalyaḥ prāha mā karṇa gṛhṇīthāḥ pārthivottamam
08,033.036b*0449_06 gṛhītamātro hatvā tvāṃ mā kariṣyati bhasmasāt
08,033.036c abravīt prahasan rājan kutsayann iva pāṇḍavam
08,033.037a kathaṃ nāma kule jātaḥ kṣatradharme vyavasthitaḥ
08,033.037c prajahyāt samare śatrūn prāṇān rakṣan mahāhave
08,033.038a na bhavān kṣatradharmeṣu kuśalo 'sīti me matiḥ
08,033.038c brāhme bale bhavān yuktaḥ svādhyāye yajñakarmaṇi
08,033.039a mā sma yudhyasva kaunteya mā ca vīrān samāsadaḥ
08,033.039c mā cainān apriyaṃ brūhi mā ca vraja mahāraṇam
08,033.039d*0450_01 vaktavyā māriṣānye tu na vaktavyās tu mādṛśāḥ
08,033.039d*0450_02 mādṛśān hi bruvan yuddhe etad anyac ca lapsyase
08,033.039d*0450_03 svagṛhaṃ gaccha kaunteya yatra vā keśavārjunau
08,033.039d*0450_04 na hi tvāṃ samare rājan hanyāt karṇaḥ kathaṃ cana
08,033.039d*0451_00 saṃjayaḥ
08,033.039d*0451_01 varapradānaṃ kuntyās tu karṇaḥ smṛtvā mahārathaḥ
08,033.039d*0451_02 vadhaprāptaṃ tu kaunteyaṃ nāvadhīt puruṣottamam
08,033.040a evam uktvā tataḥ pārthaṃ visṛjya ca mahābalaḥ
08,033.040c nyahanat pāṇḍavīṃ senāṃ vajrahasta ivāsurīm
08,033.040e tataḥ prāyād drutaṃ rājan vrīḍann iva janeśvaraḥ
08,033.041a atha prayāntaṃ rājānam anvayus te tadācyutam
08,033.041c cedipāṇḍavapāñcālāḥ sātyakiś ca mahārathaḥ
08,033.041e draupadeyās tathā śūrā mādrīputrau ca pāṇḍavau
08,033.042a tato yudhiṣṭhirānīkaṃ dṛṣṭvā karṇaḥ parāṅmukham
08,033.042c kurubhiḥ sahito vīraiḥ pṛṣṭhagaiḥ pṛṣṭham anvayāt
08,033.043a śaṅkhabherīninādaiś ca kārmukāṇāṃ ca nisvanaiḥ
08,033.043c babhūva dhārtarāṣṭrāṇāṃ siṃhanādaravas tadā
08,033.044a yudhiṣṭhiras tu kauravya ratham āruhya satvaraḥ
08,033.044c śrutakīrter mahārāja dṛṣṭavān karṇavikramam
08,033.045a kālyamānaṃ balaṃ dṛṣṭvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
08,033.045c tān yodhān abravīt kruddho hatainaṃ vai sahasraśaḥ
08,033.046a tato rājñābhyanujñātāḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
08,033.046c bhīmasenamukhāḥ sarve putrāṃs te pratyupādravan
08,033.047a abhavat tumulaḥ śabdo yodhānāṃ tatra bhārata
08,033.047c hastyaśvarathapattīnāṃ śastrāṇāṃ ca tatas tataḥ
08,033.047d*0452_01 udgataḥ pratisṛṣṭānāṃ śastrāṇāṃ ca tatas tataḥ
08,033.048a uttiṣṭhata praharata praitābhipatateti ca
08,033.048c iti bruvāṇā anyonyaṃ jaghnur yodhā raṇājire
08,033.049a abhracchāyeva tatrāsīc charavṛṣṭibhir ambare
08,033.049c samāvṛttair naravarair nighnadbhir itaretaram
08,033.050a vipatākādhvajacchatrā vyaśvasūtāyudhā raṇe
08,033.050c vyaṅgāṅgāvayavāḥ petuḥ kṣitau kṣīṇā hateśvarāḥ
08,033.051a pravarāṇīva śailānāṃ śikharāṇi dvipottamāḥ
08,033.051b*0453_01 pralutvā vīra śailānāṃ śikharāṇi dvipopamāḥ
08,033.051c sārohā nihatāḥ petur vajrabhinnā ivādrayaḥ
08,033.052a chinnabhinnaviparyastair varmālaṃkāravigrahaiḥ
08,033.052c sārohās turagāḥ petur hatavīrāḥ sahasraśaḥ
08,033.053a vipraviddhāyudhāṅgāś ca dviradāśvarathair hatāḥ
08,033.053c prativīraiś ca saṃmarde pattisaṃghāḥ sahasraśaḥ
08,033.054a viśālāyatatāmrākṣaiḥ padmendusadṛśānanaiḥ
08,033.054c śirobhir yuddhaśauṇḍānāṃ sarvataḥ saṃstṛtā mahī
08,033.055a tathā tu vitate vyomni nisvanaṃ śuśruvur janāḥ
08,033.055c vimānair apsaraḥsaṃghair gītavāditranisvanaiḥ
08,033.056a hatān kṛttān abhimukhān vīrān vīraiḥ sahasraśaḥ
08,033.056c āropyāropya gacchanti vimāneṣv apsarogaṇāḥ
08,033.056d*0454_01 tavāyaṃ na tavaivāyaṃ mamāyam iti vallabhaḥ
08,033.056d*0455_01 pariṣvakto vijānāti nārībhir uparisthitaḥ
08,033.056d*0455_02 iti bāhulatāpāśapāśino divyarūpiṇaḥ
08,033.056d*0455_03 samādhāyāpsaraḥsaṃghā nānāyānair divaṃ yayuḥ
08,033.057a tad dṛṣṭvā mahad āścaryaṃ pratyakṣaṃ svargalipsayā
08,033.057c prahṛṣṭamanasaḥ śūrāḥ kṣipraṃ jagmuḥ parasparam
08,033.058a rathino rathibhiḥ sārdhaṃ citraṃ yuyudhur āhave
08,033.058c pattayaḥ pattibhir nāgā nāgaiḥ saha hayair hayāḥ
08,033.059a evaṃ pravṛtte saṃgrāme gajavājijanakṣaye
08,033.059c sainye ca rajasā vyāpte sve svāñ jaghnuḥ pare parān
08,033.060a kacākaci babhau yuddhaṃ dantādanti nakhānakhi
08,033.060c muṣṭiyuddhaṃ niyuddhaṃ ca dehapāpmavināśanam
08,033.061a tathā vartati saṃgrāme gajavājijanakṣaye
08,033.061c narāśvagajadehebhyaḥ prasṛtā lohitāpagā
08,033.061e narāśvagajadehān sā vyuvāha patitān bahūn
08,033.062a narāśvagajasaṃbādhe narāśvagajasādinām
08,033.062c lohitodā mahāghorā nadī lohitakardamā
08,033.062e narāśvagajadehān sā vahantī bhīrubhīṣaṇī
08,033.063a tasyāḥ paramapāraṃ ca vrajanti vijayaiṣiṇaḥ
08,033.063c gādhena ca plavantaś ca nimajjyonmajjya cāpare
08,033.064a te tu lohitadigdhāṅgā raktavarmāyudhāmbarāḥ
08,033.064c sasnus tasyāṃ papuś cāsṛṅ mamluś ca bharatarṣabha
08,033.065a rathān aśvān narān nāgān āyudhābharaṇāni ca
08,033.065c vasanāny atha varmāṇi hanyamānān hatān api
08,033.065e bhūmiṃ khaṃ dyāṃ diśaś caiva prāyaḥ paśyāma lohitam
08,033.066a lohitasya tu gandhena sparśena ca rasena ca
08,033.066c rūpeṇa cātiriktena śabdena ca visarpatā
08,033.066e viṣādaḥ sumahān āsīt prāyaḥ sainyasya bhārata
08,033.067a tat tu viprahataṃ sainyaṃ bhīmasenamukhais tava
08,033.067c bhūyaḥ samādravan vīrāḥ sātyakipramukhā rathāḥ
08,033.068a teṣām āpatatāṃ vegam aviṣahya mahātmanām
08,033.068c putrāṇāṃ te mahat sainyam āsīd rājan parāṅmukham
08,033.069a tat prakīrṇarathāśvebhaṃ naravājisamākulam
08,033.069c vidhvastacarmakavacaṃ praviddhāyudhakārmukam
08,033.070a vyadravat tāvakaṃ sainyaṃ loḍyamānaṃ samantataḥ
08,033.070c siṃhārditaṃ mahāraṇye yathā gajakulaṃ tathā
08,034.001 saṃjaya uvāca
08,034.001a tān abhidravato dṛṣṭvā pāṇḍavāṃs tāvakaṃ balam
08,034.001b*0456_01 duryodhano mahārāja vārayām āsa sarvaśaḥ
08,034.001b*0456_02 yodhāṃś ca svabalaṃ caiva samantād bharatarṣabha
08,034.001c krośatas tava putrasya na sma rājan nyavartata
08,034.002a tataḥ pakṣāt prapakṣāc ca prapakṣaiś cāpi dakṣiṇāt
08,034.002c udastaśastrāḥ kuravo bhīmam abhyadravan raṇe
08,034.003a karṇo 'pi dṛṣṭvā dravato dhārtarāṣṭrān parāṅmukhān
08,034.003b*0457_01 madrarājam uvācedaṃ yāhi bhīmarathaṃ prati
08,034.003b*0457_02 evam uktaś ca karṇena śalyo madrādhipas tadā
08,034.003c haṃsavarṇān hayāgryāṃs tān praiṣīd yatra vṛkodaram
08,034.004a te preṣitā mahārāja śalyenāhavaśobhinā
08,034.004c bhīmasenarathaṃ prāpya samasajjanta vājinaḥ
08,034.005a dṛṣṭvā karṇaṃ samāyāntaṃ bhīmaḥ krodhasamanvitaḥ
08,034.005c matiṃ dadhre vināśāya karṇasya bharatarṣabha
08,034.006a so 'bravīt sātyakiṃ vīraṃ dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam
08,034.006c enaṃ rakṣata rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
08,034.006e saṃśayān mahato muktaṃ kathaṃ cit prekṣato mama
08,034.007a agrato me kṛto rājā chinnasarvaparicchadaḥ
08,034.007c duryodhanasya prītyarthaṃ rādheyena durātmanā
08,034.008a antam adya kariṣyāmi tasya duḥkhasya pārṣata
08,034.008c hantā vāsmi raṇe karṇaṃ sa vā māṃ nihaniṣyati
08,034.008e saṃgrāmeṇa sughoreṇa satyam etad bravīmi vaḥ
08,034.009a rājānam adya bhavatāṃ nyāsabhūtaṃ dadāmi vai
08,034.009c asya saṃrakṣaṇe sarve yatadhvaṃ vigatajvarāḥ
08,034.010a evam uktvā mahābāhuḥ prāyād ādhirathiṃ prati
08,034.010c siṃhanādena mahatā sarvāḥ saṃnādayan diśaḥ
08,034.011a dṛṣṭvā tvaritam āyāntaṃ bhīmaṃ yuddhābhinandinam
08,034.011c sūtaputram athovāca madrāṇām īśvaro vibhuḥ
08,034.012a paśya karṇa mahābāhuṃ kruddhaṃ pāṇḍavanandanam
08,034.012c dīrghakālārjitaṃ krodhaṃ moktukāmaṃ tvayi dhruvam
08,034.013a īdṛśaṃ nāsya rūpaṃ me dṛṣṭapūrvaṃ kadā cana
08,034.013c abhimanyau hate karṇa rākṣase vā ghaṭotkace
08,034.014a trailokyasya samastasya śaktaḥ kruddho nivāraṇe
08,034.014c bibharti yādṛśaṃ rūpaṃ kālāgnisadṛśaṃ śubham
08,034.015a iti bruvati rādheyaṃ madrāṇām īśvare nṛpa
08,034.015c abhyavartata vai karṇaṃ krodhadīpto vṛkodaraḥ
08,034.016a tathāgataṃ tu saṃprekṣya bhīmaṃ yuddhābhinandinam
08,034.016c abravīd vacanaṃ śalyaṃ rādheyaḥ prahasann iva
08,034.017a yad uktaṃ vacanaṃ me 'dya tvayā madrajaneśvara
08,034.017c bhīmasenaṃ prati vibho tat satyaṃ nātra saṃśayaḥ
08,034.018a eṣa śūraś ca vīraś ca krodhanaś ca vṛkodaraḥ
08,034.018c nirapekṣaḥ śarīre ca prāṇataś ca balādhikaḥ
08,034.019a ajñātavāsaṃ vasatā virāṭanagare tadā
08,034.019c draupadyāḥ priyakāmena kevalaṃ bāhusaṃśrayāt
08,034.019e gūḍhabhāvaṃ samāśritya kīcakaḥ sagaṇo hataḥ
08,034.020a so 'dya saṃgrāmaśirasi saṃnaddhaḥ krodhamūrcchitaḥ
08,034.020c kiṃkarodyatadaṇḍena mṛtyunāpi vrajed raṇam
08,034.021a cirakālābhilaṣito mamāyaṃ tu manorathaḥ
08,034.021c arjunaṃ samare hanyāṃ māṃ vā hanyād dhanaṃjayaḥ
08,034.021e sa me kadā cid adyaiva bhaved bhīmasamāgamāt
08,034.021f*0458_01 saṃśayaḥ sumahāñ śalya prāpya bhīmam ariṃdamam
08,034.022a nihate bhīmasene tu yadi vā virathīkṛte
08,034.022c abhiyāsyati māṃ pārthas tan me sādhu bhaviṣyati
08,034.022e atra yan manyase prāptaṃ tac chīghraṃ saṃpradhāraya
08,034.022f*0459_01 bhīmasenaṃ samāsādya mayā śakyaṃ nivartitum
08,034.022f*0459_02 mūrtimantam ahaṃ manye mārutiṃ marutāṃ patim
08,034.022f*0459_03 yudhiṣṭhiraṃ bhīmam ihātha śaknuyāṃ
08,034.022f*0459_04 yamau tathā daṇḍadharaṃ yamaprabham
08,034.022f*0459_05 tair eva naḥ sukhakaram āhavo 'stu
08,034.022f*0459_06 vrajāmi bībhatsum ahaṃ gadādharam
08,034.023a etac chrutvā tu vacanaṃ rādheyasya mahātmanaḥ
08,034.023c uvāca vacanaṃ śalyaḥ sūtaputraṃ tathāgatam
08,034.024a abhiyāsi mahābāho bhīmasenaṃ mahābalam
08,034.024c nirasya bhīmasenaṃ tu tataḥ prāpsyasi phalgunam
08,034.024d*0460_01 nirapekṣaś ca yudhyasva śaktiṃ svāṃ saṃpradarśayan
08,034.025a yas te kāmo 'bhilaṣitaś cirāt prabhṛti hṛdgataḥ
08,034.025c sa vai saṃpatsyate karṇa satyam etad bravīmi te
08,034.026a evam ukte tataḥ karṇaḥ śalyaṃ punar abhāṣata
08,034.026c hantāham arjunaṃ saṃkhye māṃ vā hantā dhanaṃjayaḥ
08,034.026d*0461_01 evam uktvā tato rājan rādheyo rathināṃ varaḥ
08,034.026e yuddhe manaḥ samādhāya yāhi yāhīty acodayat
08,034.027a tataḥ prāyād rathenāśu śalyas tatra viśāṃ pate
08,034.027c yatra bhīmo maheṣvāso vyadrāvayata vāhinīm
08,034.028a tatas tūryaninādaś ca bherīṇāṃ ca mahāsvanaḥ
08,034.028c udatiṣṭhata rājendra karṇabhīmasamāgame
08,034.029a bhīmaseno 'tha saṃkruddhas tava sainyaṃ durāsadam
08,034.029c nārācair vimalais tīkṣṇair diśaḥ prādrāvayad balī
08,034.030a sa saṃnipātas tumulo bhīmarūpo viśāṃ pate
08,034.030c āsīd raudro mahārāja karṇapāṇḍavayor mṛdhe
08,034.030e tato muhūrtād rājendra pāṇḍavaḥ karṇam ādravat
08,034.030e*0462_01 **** **** nātikṛcchrād dhasann iva
08,034.030e*0462_02 bhīmaseno mahābāhuḥ
08,034.031a tam āpatantaṃ saṃprekṣya karṇo vaikartano vṛṣaḥ
08,034.031c ājaghānorasi kruddho nārācena stanāntare
08,034.031e punaś cainam ameyātmā śaravarṣair avākirat
08,034.032a sa viddhaḥ sūtaputreṇa chādayām āsa patribhiḥ
08,034.032c vivyādha niśitaiḥ karṇa navabhir nataparvabhiḥ
08,034.033a tasya karṇo dhanurmadhye dvidhā ciccheda patriṇā
08,034.033c atha taṃ chinnadhanvānam abhyavidhyat stanāntare
08,034.033e nārācena sutīkṣṇena sarvāvaraṇabhedinā
08,034.034a so 'nyat kārmukam ādāya sūtaputraṃ vṛkodaraḥ
08,034.034c rājan marmasu marmajño viddhvā suniśitaiḥ śaraiḥ
08,034.034e nanāda balavan nādaṃ kampayann iva rodasī
08,034.035a taṃ karṇaḥ pañcaviṃśatyā nārācānāṃ samārdayat
08,034.035c madotkaṭaṃ vane dṛptam ulkābhir iva kuñjaram
08,034.036a tataḥ sāyakabhinnāṅgaḥ pāṇḍavaḥ krodhamūrcchitaḥ
08,034.036c saṃrambhāmarṣatāmrākṣaḥ sūtaputravadhecchayā
08,034.037a sa kārmuke mahāvegaṃ bhārasādhanam uttamam
08,034.037c girīṇām api bhettāraṃ sāyakaṃ samayojayat
08,034.038a vikṛṣya balavac cāpam ā karṇād atimārutiḥ
08,034.038c taṃ mumoca maheṣvāsaḥ kruddhaḥ karṇajighāṃsayā
08,034.039a sa visṛṣṭo balavatā bāṇo vajrāśanisvanaḥ
08,034.039c adārayad raṇe karṇaṃ vajravega ivācalam
08,034.040a sa bhīmasenābhihato sūtaputraḥ kurūdvaha
08,034.040c niṣasāda rathopasthe visaṃjñaḥ pṛtanāpatiḥ
08,034.040d*0463_01 rudhireṇāvasiktāṅgo gatāsuvad ariṃdamaḥ
08,034.040d@011_0001 etasminn antare dṛṣṭvā madrarājo vṛkodaram
08,034.040d@011_0002 jihvāṃ chettuṃ samāyāntaṃ sāntvayann idam abravīt
08,034.040d@011_0003 bhīmasena mahābāho yat tvā vakṣyāmi tac chṛṇu
08,034.040d@011_0004 vacanaṃ hetusaṃpannaṃ śrutvā caitat tathā kuru
08,034.040d@011_0005 arjunena pratijñāto vadhaḥ karṇasya śuṣmiṇaḥ
08,034.040d@011_0006 bhīma uvāca
08,034.040d@011_0006 tāṃ tathā kuru bhadraṃ te pratijñāṃ savyasācinaḥ
08,034.040d@011_0007 dṛḍhavratatvaṃ pārthasya jānāmi nṛpasattama
08,034.040d@011_0008 rājñas tu dharṣaṇaṃ pāpaḥ kṛtavān mama saṃnidhau
08,034.040d@011_0009 tataḥ krodhābhibhūtena śeṣaṃ na gaṇitaṃ mayā
08,034.040d@011_0010 patite cāpi rādheye na me manyuḥ śamaṃ gataḥ
08,034.040d@011_0011 jihvoddharaṇam evāsya prāptakālaṃ mataṃ mama
08,034.040d@011_0012 anena tu nṛśaṃsena samaveteṣu rājasu
08,034.040d@011_0013 asmākaṃ śṛṇvatāṃ kṛṣṇā yāni vākyāni mātula
08,034.040d@011_0014 asahyāni ca nīcena bahūni śrāvitāni bhoḥ
08,034.040d@011_0015 nūnaṃ te tat parijñātaṃ dūrasthasyāpi pārthiva
08,034.040d@011_0016 chedanaṃ cāsya jihvāyās tad evākāṅkṣitaṃ mayā
08,034.040d@011_0017 rājñas tu priyakāmena kālo 'yaṃ paripālitaḥ
08,034.040d@011_0018 bhavatā tu yad ukto 'smi vākyaṃ hetvarthasaṃhitam
08,034.040d@011_0019 tad gṛhītaṃ mahārāja kaṭukastham ivauṣadham
08,034.040d@011_0020 hīnapratijño bībhatsur na hi jīveta karhi cit
08,034.040d@011_0021 asmin vinaṣṭe naṣṭāḥ smaḥ sarva eva sakeśavāḥ
08,034.040d@011_0022 adya caiva nṛśaṃsātmā pāpaḥ pāpakṛtāṃ varaḥ
08,034.040d@011_0023 gamiṣyati parābhāvaṃ dṛṣṭamātraḥ kirīṭinā
08,034.040d@011_0024 yudhiṣṭhirasya kopena pūrvaṃ dagdho nṛśaṃsakṛt
08,034.040d@011_0025 tvayā saṃrakṣitas tv adya matsamīpād upāyataḥ
08,034.041a tato madrādhipo dṛṣṭvā visaṃjñaṃ sūtanandanam
08,034.041c apovāha rathenājau karṇam āhavaśobhinam
08,034.042a tataḥ parājite karṇe dhārtarāṣṭrīṃ mahācamūm
08,034.042c vyadrāvayad bhīmaseno yathendro dānavīṃ camūm
08,035.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,035.001a suduṣkaram idaṃ karma kṛtaṃ bhīmena saṃjaya
08,035.001c yena karṇo mahābāhū rathopasthe nipātitaḥ
08,035.002a karṇo hy eko raṇe hantā sṛñjayān pāṇḍavaiḥ saha
08,035.002c iti duryodhanaḥ sūta prābravīn māṃ muhur muhuḥ
08,035.003a parājitaṃ tu rādheyaṃ dṛṣṭvā bhīmena saṃyuge
08,035.003c tataḥ paraṃ kim akarot putro duryodhano mama
08,035.004 saṃjaya uvāca
08,035.004a vibhrāntaṃ prekṣya rādheyaṃ sūtaputraṃ mahāhave
08,035.004c mahatyā senayā rājan sodaryān samabhāṣata
08,035.005a śīghraṃ gacchata bhadraṃ vo rādheyaṃ parirakṣata
08,035.005c bhīmasenabhayāgādhe majjantaṃ vyasanārṇave
08,035.006a te tu rājñā samādiṣṭā bhīmasenajighāṃsavaḥ
08,035.006c abhyavartanta saṃkruddhāḥ pataṃgā iva pāvakam
08,035.007a śrutāyur durdharaḥ krātho vivitsur vikaṭaḥ samaḥ
08,035.007c niṣaṅgī kavacī pāśī tathā nandopanandakau
08,035.008a duṣpradharṣaḥ subāhuś ca vātavegasuvarcasau
08,035.008c dhanurgrāho durmadaś ca tathā sattvasamaḥ sahaḥ
08,035.009a ete rathaiḥ parivṛtā vīryavanto mahābalāḥ
08,035.009c bhīmasenaṃ samāsādya samantāt paryavārayan
08,035.009e te vyamuñcañ śaravrātān nānāliṅgān samantataḥ
08,035.010a sa tair abhyardyamānas tu bhīmaseno mahābalaḥ
08,035.010c teṣām āpatatāṃ kṣipraṃ sutānāṃ te narādhipa
08,035.010e rathaiḥ pañcāśatā sārdhaṃ pañcāśan nyahanad rathān
08,035.011a vivitsos tu tataḥ kruddho bhallenāpāharac chiraḥ
08,035.011c sakuṇḍalaśirastrāṇaṃ pūrṇacandropamaṃ tadā
08,035.011d*0464_01 aśobhata mahārāja pūrṇacandra ivāmbare
08,035.011e bhīmena ca mahārāja sa papāta hato bhuvi
08,035.012a taṃ dṛṣṭvā nihataṃ śūraṃ bhrātaraḥ sarvataḥ prabho
08,035.012c abhyadravanta samare bhīmaṃ bhīmaparākramam
08,035.013a tato 'parābhyāṃ bhallābhyāṃ putrayos te mahāhave
08,035.013c jahāra samare prāṇān bhīmo bhīmaparākramaḥ
08,035.014a tau dharām anvapadyetāṃ vātarugṇāv iva drumau
08,035.014c vikaṭaś ca samaś cobhau devagarbhasamau nṛpa
08,035.015a tatas tu tvarito bhīmaḥ krāthaṃ ninye yamakṣayam
08,035.015c nārācena sutīkṣṇena sa hato nyapatad bhuvi
08,035.016a hāhākāras tatas tīvraḥ saṃbabhūva janeśvara
08,035.016c vadhyamāneṣu te rājaṃs tadā putreṣu dhanviṣu
08,035.017a teṣāṃ saṃlulite sainye bhīmaseno mahābalaḥ
08,035.017c nandopanandau samare prāpayad yamasādanam
08,035.018a tatas te prādravan bhītāḥ putrās te vihvalīkṛtāḥ
08,035.018c bhīmasenaṃ raṇe dṛṣṭvā kālāntakayamopamam
08,035.019a putrāṃs te nihatān dṛṣṭvā sūtaputro mahāmanāḥ
08,035.019c haṃsavarṇān hayān bhūyaḥ prāhiṇod yatra pāṇḍavaḥ
08,035.020a te preṣitā mahārāja madrarājena vājinaḥ
08,035.020c bhīmasenarathaṃ prāpya samasajjanta vegitāḥ
08,035.021a sa saṃnipātas tumulo ghorarūpo viśāṃ pate
08,035.021c āsīd raudro mahārāja karṇapāṇḍavayor mṛdhe
08,035.022a dṛṣṭvā mama mahārāja tau sametau mahārathau
08,035.022c āsīd buddhiḥ kathaṃ nūnam etad adya bhaviṣyati
08,035.022d*0465_01 ājaghne bahubhir bāṇair dhvajam ekeṣuṇāhanat
08,035.022d*0465_02 sārathiṃ cāsya bhallena preṣayām āsa mṛtyave
08,035.022d*0466_01 chittvā ca kārmukaṃ tūrṇaṃ pāṇḍavasyāśu patriṇā
08,035.022d@012_0001 tato bhīmo raṇaślāghī chādayām āsa patribhiḥ
08,035.022d@012_0002 karṇaṃ raṇe mahārāja putrāṇāṃ tava paśyatām
08,035.022d@012_0003 tataḥ karṇo bhṛśaṃ kruddho bhīmaṃ navabhir āyasaiḥ
08,035.022d@012_0004 vivyādha paramāstrajño bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,035.022d@012_0005 āhataḥ sa mahābāhur bhīmo bhīmaparākramaḥ
08,035.022d@012_0006 ākarṇapūrṇair viśikhaiḥ karṇaṃ vivyādha saptabhiḥ
08,035.022d@012_0007 tataḥ karṇo mahārāja āśīviṣa iva śvasan
08,035.022d@012_0008 śaravarṣeṇa mahatā chādayām āsa pāṇḍavam
08,035.022d@012_0009 bhīmo 'pi taṃ śaravrātaiś chādayitvā mahāratham
08,035.022d@012_0010 paśyatāṃ kauraveyāṇāṃ vinanarda mahābalaḥ
08,035.022d@012_0011 tataḥ karṇo bhṛśaṃ kruddho dṛḍham ādāya kārmukam
08,035.022d@012_0012 bhīmaṃ vivyādha daśabhiḥ kaṅkapatraiḥ śilāśitaiḥ
08,035.022d@012_0013 kārmukaṃ cāsya ciccheda bhallena niśitena ca
08,035.022d@012_0014 tato bhīmo mahābāhur hemapaṭṭavibhūṣitam
08,035.022d@012_0015 parighaṃ ghoram ādāya mṛtyudaṇḍam ivāparam
08,035.022d@012_0016 karṇasya nidhanākāṅkṣī cikṣepātibalo nadan
08,035.022d@012_0017 tam āpatantaṃ parighaṃ vajrāśanisamasvanam
08,035.022d@012_0018 ciccheda bahudhā karṇaḥ śarair āśīviṣopamaiḥ
08,035.022d@012_0019 tataḥ kārmukam ādāya bhīmo dṛḍhataraṃ tadā
08,035.022d@012_0020 chādayām āsa viśikhaiḥ karṇaṃ parabalārdanam
08,035.022d@012_0021 tato yuddham abhūd ghoraṃ karṇapāṇḍavayor mṛdhe
08,035.022d@012_0022 harīndrayor iva muhuḥ parasparavadhaiṣiṇoḥ
08,035.022d@012_0023 tataḥ karṇo mahārāja bhīmasenaṃ tribhiḥ śaraiḥ
08,035.022d@012_0024 ākarṇamūlaṃ vivyādha dṛḍham āyamya kārmukam
08,035.022d@012_0025 so 'tividdho maheṣvāsaḥ karṇena balināṃ varaḥ
08,035.022d@012_0026 ghoram ādatta viśikhaṃ karṇakāyāvadāraṇam
08,035.022d@012_0027 tasya bhittvā tanutrāṇaṃ bhittvā kāyaṃ ca sāyakaḥ
08,035.022d@012_0028 prāviśad dharaṇīṃ rājan valmīkam iva pannagaḥ
08,035.022d@012_0029 sa tenātiprahāreṇa vyathito vihvalann iva
08,035.022d@012_0030 saṃcacāla rathe karṇaḥ kṣitikampe yathācalaḥ
08,035.022d@012_0031 tataḥ karṇo mahārāja roṣāmarṣasamanvitaḥ
08,035.022d@012_0032 pāṇḍavaṃ pañcaviṃśatyā nārācānāṃ samārpayat
08,035.023a tato muhūrtād rājendra nātikṛcchrād dhasann iva
08,035.023c virathaṃ bhīmakarmāṇaṃ bhīmaṃ karṇaś cakāra ha
08,035.024a viratho bharataśreṣṭhaḥ prahasann anilopamaḥ
08,035.024b*0467_01 tato 'marṣī mahātejā viratho rathināṃ varaḥ
08,035.024c gadāhasto mahābāhur apatat syandanottamāt
08,035.024d*0468_01 avaplutya ca vegena tava sainyaṃ viśāṃ pate
08,035.024d*0468_02 vyadhamad gadayā bhīmaḥ śaran meghān ivānilaḥ
08,035.024d*0469_01 gadayā ca mahārāja karṇasya rathakūbaram
08,035.024d*0469_02 pothayām āsa saṃkruddhaḥ samare śatrutāpanaḥ
08,035.024d*0470_01 sa krodhavaśam āpannaḥ pāṇḍuputraḥ pratāpavān
08,035.024d*0470_02 vidrāvya gadayā vīras tava putrān mahāhave
08,035.024d*0471_01 karṇaṃ śalyaṃ ca yugapad gadayā prahasann iva
08,035.024d*0471_02 apātayad rathopasthe nihatya vinanāda ha
08,035.025a nāgān saptaśatān rājann īṣādantān prahāriṇaḥ
08,035.025c vyadhamat sahasā bhīmaḥ kruddharūpaḥ paraṃtapaḥ
08,035.026a dantaveṣṭeṣu netreṣu kambheṣu sa kaṭeṣu ca
08,035.026c marmasv api ca marmajño ninadan vyadhamad bhṛśam
08,035.026d*0472_01 te 'bhyarditā mārutinā vinadanto bhṛśāturāḥ
08,035.027a tatas te prādravan bhītāḥ pratīpaṃ prahitāḥ punaḥ
08,035.027c mahāmātrais tam āvavrur meghā iva divākaram
08,035.028a tān sa saptaśatān nāgān sārohāyudhaketanān
08,035.028c bhūmiṣṭho gadayā jaghne śaranmeghān ivānilaḥ
08,035.029a tataḥ subalaputrasya nāgān atibalān punaḥ
08,035.029c pothayām āsa kaunteyo dvāpañcāśatam āhave
08,035.030a tathā rathaśataṃ sāgraṃ pattīṃś ca śataśo 'parān
08,035.030c nyahanat pāṇḍavo yuddhe tāpayaṃs tava vāhinīm
08,035.031a pratāpyamānaṃ sūryeṇa bhīmena ca mahātmanā
08,035.031c tava sainyaṃ saṃcukoca carma vahnigataṃ yathā
08,035.032a te bhīmabhayasaṃtrastās tāvakā bharatarṣabha
08,035.032c vihāya samare bhīmaṃ dudruvur vai diśo daśa
08,035.033a rathāḥ pañcaśatāś cānye hrādinaś carmavarmiṇaḥ
08,035.033c bhīmam abhyadravaṃs tūrṇaṃ śarapūgaiḥ samantataḥ
08,035.034a tān sasūtarathān sarvān sapatākādhvajāyudhān
08,035.034c pothayām āsa gadayā bhīmo viṣṇur ivāsurān
08,035.035a tataḥ śakuninirdiṣṭāḥ sādinaḥ śūrasaṃmatāḥ
08,035.035c trisāhasrā yayur bhīmaṃ śaktyṛṣṭiprāsapāṇayaḥ
08,035.036a tān pratyudgamya yavanān aśvārohān varārihā
08,035.036c vicaran vividhān mārgān ghātayām āsa pothayan
08,035.037a teṣām āsīn mahāñ śabdas tāḍitānāṃ ca sārvaśaḥ
08,035.037c asibhiś chidyamānānāṃ naḍānām iva bhārata
08,035.038a evaṃ subalaputrasya trisāhasrān hayottamān
08,035.038c hatvānyaṃ ratham āsthāya kruddho rādheyam abhyayāt
08,035.039a karṇo 'pi samare rājan dharmaputram ariṃdamam
08,035.039c śaraiḥ pracchādayām āsa sārathiṃ cāpy apātayat
08,035.040a tataḥ saṃpradrutaṃ saṃkhye rathaṃ dṛṣṭvā mahārathaḥ
08,035.040c anvadhāvat kiran bāṇaiḥ kaṅkapatrair ajihmagaiḥ
08,035.041a rājānam abhi dhāvantaṃ śarair āvṛtya rodasī
08,035.041c kruddhaḥ pracchādayām āsa śarajālena mārutiḥ
08,035.042a saṃnivṛttas tatas tūrṇaṃ rādheyaḥ śatrukarśanaḥ
08,035.042c bhīmaṃ pracchādayām āsa samantān niśitaiḥ śaraiḥ
08,035.043a bhīmasenarathavyagraṃ karṇaṃ bhārata sātyakiḥ
08,035.043c abhyardayad ameyātmā pārṣṇigrahaṇakāraṇāt
08,035.043e abhyavartata karṇas tam ardito 'pi śarair bhṛśam
08,035.044a tāv anyonyaṃ samāsādya vṛṣabhau sarvadhanvinām
08,035.044c visṛjantau śarāṃś citrān vibhrājetāṃ manasvinau
08,035.045a tābhyāṃ viyati rājendra vitataṃ bhīmadarśanam
08,035.045c krauñcapṛṣṭhāruṇaṃ raudraṃ bāṇajālaṃ vyadṛśyata
08,035.046a naiva sūryaprabhāṃ khaṃ vā na diśaḥ pradiśaḥ kutaḥ
08,035.046c prājñāsiṣma vayaṃ tābhyāṃ śarair muktaiḥ sahasraśaḥ
08,035.047a madhyāhne tapato rājan bhāskarasya mahāprabhāḥ
08,035.047c hṛtāḥ sarvāḥ śaraughais taiḥ karṇamādhavayos tadā
08,035.048a saubalaṃ kṛtavarmāṇaṃ drauṇim ādhirathiṃ kṛpam
08,035.048c saṃsaktān pāṇḍavair dṛṣṭvā nivṛttāḥ kuravaḥ punaḥ
08,035.049a teṣām āpatatāṃ śabdas tīvra āsīd viśāṃ pate
08,035.049c uddhūtānāṃ yathā vṛṣṭyā sāgarāṇāṃ bhayāvahaḥ
08,035.050a te sene bhṛśasaṃvigne dṛṣṭvānyonyaṃ mahāraṇe
08,035.050c harṣeṇa mahatā yukte parigṛhya parasparam
08,035.051a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ madhyaṃ prāpte divākare
08,035.051c yādṛśaṃ na kadā cid dhi dṛṣṭapūrvaṃ na ca śrutam
08,035.052a balaughas tu samāsādya balaughaṃ sahasā raṇe
08,035.052c upāsarpata vegena jalaugha iva sāgaram
08,035.053a āsīn ninādaḥ sumahān balaughānāṃ parasparam
08,035.053c garjatāṃ sāgaraughāṇāṃ yathā syān nisvano mahān
08,035.054a te tu sene samāsādya vegavatyau parasparam
08,035.054b*0473_01 upāsarpata vegena anyonyena narādhipa
08,035.054c ekībhāvam anuprāpte nadyāv iva samāgame
08,035.055a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ ghorarūpaṃ viśāṃ pate
08,035.055b*0474_01 harṣeṇa mahatā yuktaiḥ kurupāṇḍavasainikaiḥ
08,035.055c kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca lipsatāṃ sumahad yaśaḥ
08,035.056a kurūṇāṃ garjatāṃ tatra avicchedakṛtā giraḥ
08,035.056c śrūyante vividhā rājan nāmāny uddiśya bhārata
08,035.057a yasya yad dhi raṇe nyaṅgaṃ pitṛto mātṛto 'pi vā
08,035.057c karmataḥ śīlato vāpi sa tac chrāvayate yudhi
08,035.058a tān dṛṣṭvā samare śūrāṃs tarjayānān parasparam
08,035.058c abhavan me matī rājan naiṣām astīti jīvitam
08,035.059a teṣāṃ dṛṣṭvā tu kruddhānāṃ vapūṃṣy amitatejasām
08,035.059c abhavan me bhayaṃ tīvraṃ katham etad bhaviṣyati
08,035.060a tatas te pāṇḍavā rājan kauravāś ca mahārathāḥ
08,035.060c tatakṣuḥ sāyakais tīkṣṇair nighnanto hi parasparam
08,036.001 saṃjaya uvāca
08,036.001a kṣatriyās te mahārāja parasparavadhaiṣiṇaḥ
08,036.001c anyonyaṃ samare jaghnuḥ kṛtavairāḥ parasparam
08,036.002a rathaughāś ca hayaughāś ca naraughāś ca samantataḥ
08,036.002c gajaughāś ca mahārāja saṃsaktāḥ sma parasparam
08,036.003a gadānāṃ parighāṇāṃ ca kaṇapānāṃ ca sarpatām
08,036.003c prāsānāṃ bhiṇḍipālānāṃ bhuśuṇḍīnāṃ ca sarvaśaḥ
08,036.004a saṃpātaṃ cānvapaśyāma saṃgrāme bhṛśadāruṇe
08,036.004c śalabhā iva saṃpetuḥ samantāc charavṛṣṭayaḥ
08,036.005a nāgā nāgān samāsādya vyadhamanta parasparam
08,036.005c hayā hayāṃś ca samare rathino rathinas tathā
08,036.005e pattayaḥ pattisaṃghaiś ca hayasaṃghair hayās tathā
08,036.006a pattayo rathamātaṅgān rathā hastyaśvam eva ca
08,036.006b*0475_01 hastino 'śvān rathāṃś caiva
08,036.006c nāgāś ca samare tryaṅgaṃ mamṛduḥ śīghragā nṛpa
08,036.006d*0476_01 **** **** hayās tryaṅgaṃ ca māriṣa
08,036.006d*0477_01 narāś ca mamṛdus tryaṅgaṃ rathās tryaṅgaṃ ca māriṣa
08,036.006d*0478_01 śaratomaranārācair gadāśaktiparaśvadhaiḥ
08,036.007a patatāṃ tatra śūrāṇāṃ krośatāṃ ca parasparam
08,036.007c ghoram āyodhanaṃ jajñe paśūnāṃ vaiśasaṃ yathā
08,036.008a rudhireṇa samāstīrṇā bhāti bhārata medinī
08,036.008c śakragopagaṇākīrṇā prāvṛṣīva yathā dharā
08,036.009a yathā vā vāsasī śukle mahārajanarañjite
08,036.009c bibhṛyād yuvatiḥ śyāmā tadvad āsīd vasuṃdharā
08,036.009d*0479_01 baddhacūḍāmaṇivaraiḥ śirobhiś cārukuṇḍalaiḥ
08,036.009d*0479_02 ujjhitair vṛṣabhākṣāṇāṃ bhrājate sma vasuṃdharā
08,036.009e māṃsaśoṇitacitreva śātakaumbhamayīva ca
08,036.009f*0480_01 bhūr babhau bharataśreṣṭha śāntārcirbhir ivāgnibhiḥ
08,036.010a chinnānāṃ cottamāṅgānāṃ bāhūnāṃ corubhiḥ saha
08,036.010c kuṇḍalānāṃ praviddhānāṃ bhūṣaṇānāṃ ca bhārata
08,036.011a niṣkāṇām adhisūtrāṇāṃ śarīrāṇāṃ ca dhanvinām
08,036.011c varmaṇāṃ sapatākānāṃ saṃghās tatrāpatan bhuvi
08,036.011d*0481_01 agamyakalpā pṛthivī sarvato bhṛśadurgamā
08,036.012a gajān gajāḥ samāsādya viṣāṇāgrair adārayan
08,036.012c viṣāṇābhihatās te ca bhrājante dviradā yathā
08,036.013a rudhireṇāvasiktāṅgā gairikaprasravā iva
08,036.013c yathā bhrājanti syandantaḥ parvatā dhātumaṇḍitāḥ
08,036.013d*0482_01 tathā rejū raṇe nāgā rudhireṇa samāplutāḥ
08,036.014a tomarān gajibhir muktān pratīpān āsthitān bahūn
08,036.014c hastair vicerus te nāgā babhañjuś cāpare tathā
08,036.015a nārācaiś chinnavarmāṇo bhrājante sma gajottamāḥ
08,036.015c himāgame mahārāja vyabhrā iva mahīdharāḥ
08,036.016a śaraiḥ kanakapuṅkhais tu citā rejur gajottamāḥ
08,036.016c ulkābhiḥ saṃpradīptāgrāḥ parvatā iva māriṣa
08,036.017a ke cid abhyāhatā nāgā nāgair naganibhā bhuvi
08,036.017c nipetuḥ samare tasmin pakṣavanta ivādrayaḥ
08,036.018a apare prādravan nāgāḥ śalyārtā vraṇapīḍitāḥ
08,036.018c pratimānaiś ca kumbhaiś ca petur urvyāṃ mahāhave
08,036.019a niṣeduḥ siṃhavac cānye nadanto bhairavān ravān
08,036.019c mamluś ca bahavo rājaṃś cukūjuś cāpare tathā
08,036.020a hayāś ca nihatā bāṇaiḥ svarṇabhāṇḍaparicchadāḥ
08,036.020c niṣeduś caiva mamluś ca babhramuś ca diśo daśa
08,036.021a apare kṛṣyamāṇāś ca viveṣṭanto mahītale
08,036.021c bhāvān bahuvidhāṃś cakrus tāḍitāḥ śaratomaraiḥ
08,036.022a narās tu nihatā bhūmau kūjantas tatra māriṣa
08,036.022c dṛṣṭvā ca bāndhavān anye pitṝn anye pitāmahān
08,036.023a dhāvamānān parāṃś caiva dṛṣṭvānye tatra bhārata
08,036.023c gotranāmāni khyātāni śaśaṃsur itaretaram
08,036.024a teṣāṃ chinnā mahārāja bhujāḥ kanakabhūṣaṇāḥ
08,036.024c udveṣṭante viveṣṭante patante cotpatanti ca
08,036.025a nipatanti tathā bhūmau sphuranti ca sahasraśaḥ
08,036.025c vegāṃś cānye raṇe cakruḥ sphuranta iva pannagāḥ
08,036.026a te bhujā bhogibhogābhāś candanāktā viśāṃ pate
08,036.026c lohitārdrā bhṛśaṃ rejus tapanīyadhvajā iva
08,036.027a vartamāne tathā ghore saṃkule sarvatodiśam
08,036.027c avijñātāḥ sma yudhyante vinighnantaḥ parasparam
08,036.028a bhaumena rajasā kīrṇe śastrasaṃpātasaṃkule
08,036.028c naiva sve na pare rājan vyajñāyanta tamovṛte
08,036.029a tathā tad abhavad yuddhaṃ ghorarūpaṃ bhayānakam
08,036.029c śoṇitodā mahānadyaḥ prasasrus tatra cāsakṛt
08,036.030a śīrṣapāṣāṇasaṃchannāḥ keśaśaivalaśādvalāḥ
08,036.030c asthisaṃghātasaṃkīrṇā dhanuḥśaravarottamāḥ
08,036.031a māṃsakardamapaṅkāś ca śoṇitaughāḥ sudāruṇāḥ
08,036.031c nadīḥ pravartayām āsur yamarāṣṭravivardhanīḥ
08,036.031d*0483_01 bhīruvitrāsakāriṇyaḥ śūrāṇāṃ harṣavardhanāḥ
08,036.032a tā nadyo ghorarūpāś ca nayantyo yamasādanam
08,036.032c avagāḍhā majjayantyaḥ kṣatrasyājanayan bhayam
08,036.033a kravyādānāṃ naravyāghra nardatāṃ tatra tatra ha
08,036.033c ghoram āyodhanaṃ jajñe pretarājapuropamam
08,036.034a utthitāny agaṇeyāni kabandhāni samantataḥ
08,036.034c nṛtyanti vai bhūtagaṇāḥ saṃtṛptā māṃsaśoṇitaiḥ
08,036.035a pītvā ca śoṇitaṃ tatra vasāṃ pītvā ca bhārata
08,036.035c medomajjāvasātṛptās tṛptā māṃsasya caiva hi
08,036.035e dhāvamānāś ca dṛśyante kākagṛdhrabalās tathā
08,036.036a śūrās tu samare rājan bhayaṃ tyaktvā sudustyajam
08,036.036c yodhavratasamākhyātāś cakruḥ karmāṇy abhītavat
08,036.037a śaraśaktisamākīrṇe kravyādagaṇasaṃkule
08,036.037c vyacaranta gaṇaiḥ śūrāḥ khyāpayantaḥ svapauruṣam
08,036.038a anyonyaṃ śrāvayanti sma nāmagotrāṇi bhārata
08,036.038c pitṛnāmāni ca raṇe gotranāmāni cābhitaḥ
08,036.039a śrāvayanto hi bahavas tatra yodhā viśāṃ pate
08,036.039c anyonyam avamṛdnantaḥ śaktitomarapaṭṭiśaiḥ
08,036.040a vartamāne tadā yuddhe ghorarūpe sudāruṇe
08,036.040c vyaṣīdat kauravī senā bhinnā naur iva sāgare
08,037.001 saṃjaya uvāca
08,037.001a vartamāne tadā yuddhe kṣatriyāṇāṃ nimajjane
08,037.001c gāṇḍīvasya mahān ghoṣaḥ śuśruve yudhi māriṣa
08,037.002a saṃśaptakānāṃ kadanam akarod yatra pāṇḍavaḥ
08,037.002c kosalānāṃ tathā rājan nārāyaṇabalasya ca
08,037.003a saṃśaptakās tu samare śaravṛṣṭiṃ samantataḥ
08,037.003c apātayan pārthamūrdhni jayagṛddhāḥ pramanyavaḥ
08,037.004a tāṃ vṛṣṭiṃ sahasā rājaṃs tarasā dhārayan prabhuḥ
08,037.004c vyagāhata raṇe pārtho vinighnan rathināṃ varaḥ
08,037.005a nigṛhya tu rathānīkaṃ kaṅkapatraiḥ śilāśitaiḥ
08,037.005c āsasāda raṇe pārthaḥ suśarmāṇaṃ mahāratham
08,037.006a sa tasya śaravarṣāṇi vavarṣa rathināṃ varaḥ
08,037.006c tathā saṃśaptakāś caiva pārthasya samare sthitāḥ
08,037.007a suśarmā tu tataḥ pārthaṃ viddhvā navabhir āśugaiḥ
08,037.007c janārdanaṃ tribhir bāṇair abhyahan dakṣiṇe bhuje
08,037.007e tato 'pareṇa bhallena ketuṃ vivyādha māriṣa
08,037.007f*0484_01 vivyādha samare rājan suśarmā krodhamūrcchitaḥ
08,037.008a sa vānaravaro rājan viśvakarmakṛto mahān
08,037.008c nanāda sumahan nādaṃ bhīṣayan vai nanarda ca
08,037.009a kapes tu ninadaṃ śrutvā saṃtrastā tava vāhinī
08,037.009c bhayaṃ vipulam ādāya niśceṣṭā samapadyata
08,037.010a tataḥ sā śuśubhe senā niśceṣṭāvasthitā nṛpa
08,037.010c nānāpuṣpasamākīrṇaṃ yathā caitrarathaṃ vanam
08,037.011a pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ yodhās te kurusattama
08,037.011c arjunaṃ siṣicur bāṇaiḥ parvataṃ jaladā iva
08,037.011e parivavrus tadā sarve pāṇḍavasya mahāratham
08,037.011f*0485_01 nigṛhya taṃ pracukruśur vadhyamānāḥ śitaiḥ śaraiḥ
08,037.011f*0486_01 nigrahītum upākrāman krodhāviṣṭāḥ samantataḥ
08,037.011f*0486_02 nigṛhya taṃ rathaṃ tasya yodhās te tu sahasraśaḥ
08,037.011f*0487_01 rathabandhaṃ pracakrur hi pāṇḍavasyāmitaujasaḥ
08,037.011f*0487_02 ratham āruruhuḥ ke cit pārthakṛṣṇau jighṛkṣavaḥ
08,037.011f*0487_03 saṃśaptakānāṃ yodhās te siṃhanādāṃś ca nedire
08,037.011f*0487_04 sa rathas tair gṛhītas tu pāṇḍavasya mahātmanaḥ
08,037.011f*0487_05 syandamāno nāśakat tu tad adbhutam ivābhavat
08,037.011f*0488_01 tataḥ pārtho mahābāhuḥ saṃvṛtas tair mahārathaiḥ
08,037.011f*0488_02 nigṛhītaṃ rathaṃ dṛṣṭvā tāṃś cābhidravato bahūn
08,037.011f*0489_01 rathavadhaṃ pracukṣus te sarve tatra mahāhave
08,037.012a te hayān rathacakre ca ratheṣāś cāpi bhārata
08,037.012c nigṛhya balavat tūrṇaṃ siṃhanādam athānadan
08,037.013a apare jagṛhuś caiva keśavasya mahābhujau
08,037.013c pārtham anye mahārāja rathasthaṃ jagṛhur mudā
08,037.014a keśavas tu tadā bāhū vidhunvan raṇamūrdhani
08,037.014c pātayām āsa tān sarvān duṣṭahastīva hastinaḥ
08,037.015a tataḥ kruddho raṇe pārthaḥ saṃvṛtas tair mahārathaiḥ
08,037.015c nigṛhītaṃ rathaṃ dṛṣṭvā keśavaṃ cāpy abhidrutam
08,037.015e rathārūḍhāṃś ca subahūn padātīṃś cāpy apātayat
08,037.016a āsannāṃś ca tato yodhāñ śarair āsannayodhibhiḥ
08,037.016b*0490_01 tāṃs tāpayitvā samare pārthaḥ parapuraṃjayaḥ
08,037.016c cyāvayām āsa samare keśavaṃ cedam abravīt
08,037.017a paśya kṛṣṇa mahābāho saṃśaptakagaṇān mayā
08,037.017c kurvāṇān dāruṇaṃ karma vadhyamānān sahasraśaḥ
08,037.018a rathabandham imaṃ ghoraṃ pṛthivyāṃ nāsti kaś cana
08,037.018c yaḥ saheta pumāṃl loke mad anyo yadupuṃgava
08,037.018d*0491_01 paśya tān adya samare matprayuktaiḥ sutejanaiḥ
08,037.018d*0491_02 patyamānān raṇe kṛṣṇa śarair āśīviṣopamaiḥ
08,037.019a ity evam uktvā bībhatsur devadattam athādhamat
08,037.019b*0492_01 vyanādayad ameyātmā devadattaṃ mahāmṛdhe
08,037.019b*0492_02 devadattasvanaṃ śrutvā keśavo 'pi mahāyaśāḥ
08,037.019c pāñcajanyaṃ ca kṛṣṇo 'pi pūrayann iva rodasī
08,037.020a taṃ tu śaṅkhasvanaṃ śrutvā saṃśaptakavarūthinī
08,037.020c saṃcacāla mahārāja vitrastā cābhavad bhṛśam
08,037.021a padabandhaṃ tataś cakre pāṇḍavaḥ paravīrahā
08,037.021c nāgam astraṃ mahārāja saṃprodīrya muhur muhuḥ
08,037.021d*0493_01 nāgam astraṃ tataḥ pārthaḥ prāduś cakre hasann iva
08,037.021d*0493_02 pādabandhaṃ sa teṣāṃ vai cakre tena mahāstravit
08,037.022a yān uddiśya raṇe pārthaḥ padabandhaṃ cakāra ha
08,037.022c te baddhāḥ padabandhena pāṇḍavena mahātmanā
08,037.022e niśceṣṭā abhavan rājann aśmasāramayā iva
08,037.023a niśceṣṭāṃs tu tato yodhān avadhīt pāṇḍunandanaḥ
08,037.023c yathendraḥ samare daityāṃs tārakasya vadhe purā
08,037.024a te vadhyamānāḥ samare mumucus taṃ rathottamam
08,037.024c āyudhāni ca sarvāṇi visraṣṭum upacakramuḥ
08,037.024d*0494_01 te baddhāḥ pādabandhena na śekuś ceṣṭituṃ nṛpa
08,037.024d*0494_02 tatas tān avadhīt pārthaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,037.024d*0494_03 sarvayodhā hi samare bhujagair veṣṭitābhavan
08,037.025a tataḥ suśarmā rājendra gṛhītāṃ vīkṣya vāhinīm
08,037.025c sauparṇam astraṃ tvaritaḥ prāduścakre mahārathaḥ
08,037.026a tataḥ suparṇāḥ saṃpetur bhakṣayanto bhujaṃgamān
08,037.026c te vai vidudruvur nāgā dṛṣṭvā tān khacarān nṛpa
08,037.027a babhau balaṃ tad vimuktaṃ padabandhād viśāṃ pate
08,037.027c meghavṛndād yathā mukto bhāskaras tāpayan prajāḥ
08,037.028a vipramuktās tu te yodhāḥ phalgunasya rathaṃ prati
08,037.028c sasṛjur bāṇasaṃghāṃś ca śastrasaṃghāṃś ca māriṣa
08,037.028d*0495_01 vividhāni ca śastrāṇi pratyavidhyanta sarvaśaḥ
08,037.029a tāṃ mahāstramayīṃ vṛṣṭiṃ saṃchidya śaravṛṣṭibhiḥ
08,037.029c vyavātiṣṭhat tato yodhān vāsaviḥ paravīrahā
08,037.030a suśarmā tu tato rājan bāṇenānataparvaṇā
08,037.030c arjunaṃ hṛdaye viddhvā vivyādhānyais tribhiḥ śaraiḥ
08,037.030d*0496_01 so 'tividdho maheṣvāsaḥ śarair āśīviṣopamaiḥ
08,037.030d*0497_01 suśarmāṇaṃ mahārāja krodhāviṣṭo mahārathaḥ
08,037.030d*0497_02 tataḥ śaraśataiḥ pārthaḥ saṃchādyainaṃ kṣaṇād raṇe
08,037.030d*0497_03 diśa āvārayām āsa bāṇais tatra mahāstravit
08,037.030d*0497_04 vimukhīkṛtya samare suśarmāṇaṃ dhanaṃjayaḥ
08,037.030e sa gāḍhaviddho vyathito rathopastha upāviśat
08,037.030f*0498_01 tata uccukruśuḥ sarve hataḥ pārtha iti sma ha
08,037.030f*0498_02 tataḥ śaṅkhaninādāś ca bherīśabdāś ca puṣkalāḥ
08,037.030f*0498_03 nānāvāditraninadāḥ siṃhanādāś ca jajñire
08,037.031a pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ
08,037.031c aindram astram ameyātmā prāduścakre tvarānvitaḥ
08,037.031e tato bāṇasahasrāṇi samutpannāni māriṣa
08,037.032a sarvadikṣu vyadṛśyanta sūdayanto nṛpa dvipān
08,037.032c hayān rathāṃś ca samare śastraiḥ śatasahasraśaḥ
08,037.032d*0499_01 rarāja samare rājañ śakro nighnann ivāsurān
08,037.033a vadhyamāne tataḥ sainye vipulā bhīḥ samāviśat
08,037.033c saṃśaptakagaṇānāṃ ca gopālānāṃ ca bhārata
08,037.033e na hi kaś cit pumāṃs tatra yo 'rjunaṃ pratyayudhyata
08,037.034a paśyatāṃ tatra vīrāṇām ahanyata mahad balam
08,037.034c hanyamānam apaśyaṃś ca niśceṣṭāḥ sma parākrame
08,037.035a ayutaṃ tatra yodhānāṃ hatvā pāṇḍusuto raṇe
08,037.035c vyabhrājata raṇe rājan vidhūmo 'gnir iva jvalan
08,037.036a caturdaśa sahasrāṇi yāni śiṣṭāni bhārata
08,037.036c rathānām ayutaṃ caiva trisāhasrāś ca dantinaḥ
08,037.037a tataḥ saṃśaptakā bhūyaḥ parivavrur dhanaṃjayam
08,037.037c martavyam iti niścitya jayaṃ vāpi nivartanam
08,037.038a tatra yuddhaṃ mahad dhy āsīt tāvakānāṃ viśāṃ pate
08,037.038c śūreṇa balinā sārdhaṃ pāṇḍavena kirīṭinā
08,037.038d*0500_01 jitvā tān nyahanat pārthaḥ śatrūñ śakra ivāsurān
08,038.001 saṃjaya uvāca
08,038.001a kṛtavarmā kṛpo drauṇiḥ sūtaputraś ca māriṣa
08,038.001c ulūkaḥ saubalaś caiva rājā ca saha sodaraiḥ
08,038.002a sīdamānāṃ camūṃ dṛṣṭvā pāṇḍuputrabhayārditām
08,038.002c samujjihīrṣur vegena bhinnāṃ nāvam ivārṇave
08,038.003a tato yuddham atīvāsīn muhūrtam iva bhārata
08,038.003c bhīrūṇāṃ trāsajananaṃ śūrāṇāṃ harṣavardhanam
08,038.003d*0501_01 bhīmasenaṃ sapāñcālaṃ cedikaikeyasaṃvṛtam
08,038.003d*0501_02 vaikartanaḥ svayaṃ yuddhvā vārayām āsa kārmukaiḥ
08,038.003d*0501_03 tataś cedikarūṣāṃś ca sṛñjayāṃś ca mahārathān
08,038.003d*0501_04 karṇo jaghāna saṃkruddho bhīmasenasya paśyataḥ
08,038.004a kṛpeṇa śaravarṣāṇi vipramuktāni saṃyuge
08,038.004c sṛñjayāḥ śātayām āsuḥ śalabhānāṃ vrajā iva
08,038.005a śikhaṇḍī tu tataḥ kruddho gautamaṃ tvarito yayau
08,038.005c vavarṣa śaravarṣāṇi samantād eva brāhmaṇe
08,038.005d*0502_01 mahad āsīt tadā yuddhaṃ muhūrtād iva dāruṇam
08,038.005d*0502_02 kruddhayoḥ samare rājan rāmarāvaṇayor iva
08,038.006a kṛpas tu śaravarṣaṃ tad vinihatya mahāstravit
08,038.006c śikhaṇḍinaṃ raṇe kruddho vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ
08,038.007a tataḥ śikhaṇḍī kupītaḥ śaraiḥ saptabhir āhave
08,038.007c kṛpaṃ vivyādha subhṛśaṃ kaṅkapatrair ajihmagaiḥ
08,038.008a tataḥ kṛpaḥ śarais tīkṣṇaiḥ so 'tividdho mahārathaḥ
08,038.008b*0503_01 tatas tu niśitais tīkṣṇaiḥ kṣuraprair hemabhūṣaṇaiḥ
08,038.008c vyaśvasūtarathaṃ cakre pārṣataṃ tu dvijottamaḥ
08,038.009a hatāśvāt tu tato yānād avaplutya mahārathaḥ
08,038.009c carmakhaḍge ca saṃgṛhya satvaraṃ brāhmaṇaṃ yayau
08,038.010a tam āpatantaṃ sahasā śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,038.010c chādayām āsa samare tad adbhutam ivābhavat
08,038.011a tatrādbhutam apaśyāma śilānāṃ plavanaṃ yathā
08,038.011c niśceṣṭo yad raṇe rājañ śikhaṇḍī samatiṣṭhata
08,038.012a kṛpeṇa chāditaṃ dṛṣṭvā nṛpottama śikhaṇḍinam
08,038.012c pratyudyayau kṛpaṃ tūrṇaṃ dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ
08,038.013a dhṛṣṭadyumnaṃ tato yāntaṃ śāradvatarathaṃ prati
08,038.013c pratijagrāha vegena kṛtavarmā mahārathaḥ
08,038.014a yudhiṣṭhiram athāyāntaṃ śāradvatarathaṃ prati
08,038.014c saputraṃ sahasenaṃ ca droṇaputro nyavārayat
08,038.015a nakulaṃ sahadevaṃ ca tvaramāṇau mahārathau
08,038.015c pratijagrāha te putraḥ śaravarṣeṇa vārayan
08,038.016a bhīmasenaṃ karūṣāṃś ca kekayān sahasṛñjayān
08,038.016c karṇo vaikartano yuddhe vārayām āsa bhārata
08,038.017a śikhaṇḍinas tato bāṇān kṛpaḥ śāradvato yudhi
08,038.017c prāhiṇot tvarayā yukto didhakṣur iva māriṣa
08,038.018a tāñ śarān preṣitāṃs tena samantād dhemabhūṣaṇān
08,038.018c ciccheda khaḍgam āvidhya bhrāmayaṃś ca punaḥ punaḥ
08,038.019a śatacandraṃ tataś carma gautamaḥ pārṣatasya ha
08,038.019c vyadhamat sāyakais tūrṇaṃ tata uccukruśur janāḥ
08,038.020a sa vicarmā mahārāja khaḍgapāṇir upādravat
08,038.020c kṛpasya vaśam āpanno mṛtyor āsyam ivāturaḥ
08,038.021a śāradvataśarair grastaṃ kliśyamānaṃ mahābalam
08,038.021c citraketusuto rājan suketus tvarito yayau
08,038.022a vikiran brāhmaṇaṃ yuddhe bahubhir niśitaiḥ śaraiḥ
08,038.022c abhyāpatad ameyātmā gautamasya rathaṃ prati
08,038.023a dṛṣṭvāviṣahyaṃ taṃ yuddhe brāhmaṇaṃ caritavratam
08,038.023c apayātas tatas tūrṇaṃ śikhaṇḍī rājasattama
08,038.024a suketus tu tato rājan gautamaṃ navabhiḥ śaraiḥ
08,038.024c viddhvā vivyādha saptatyā punaś cainaṃ tribhiḥ śaraiḥ
08,038.025a athāsya saśaraṃ cāpaṃ punaś ciccheda māriṣa
08,038.025c sārathiṃ ca śareṇāsya bhṛśaṃ marmaṇy atāḍayat
08,038.026a gautamas tu tataḥ kruddho dhanur gṛhya navaṃ dṛḍham
08,038.026c suketuṃ triṃśatā bāṇaiḥ sarvamarmasv atāḍayat
08,038.027a sa vihvalitasarvāṅgaḥ pracacāla rathottame
08,038.027c bhūmicāle yathā vṛkṣaś calaty ākampito bhṛśam
08,038.028a calatas tasya kāyāt tu śiro jvalitakuṇḍalam
08,038.028c soṣṇīṣaṃ saśirastrāṇaṃ kṣurapreṇānvapātayat
08,038.029a tac chiraḥ prāpatad bhūmau śyenāhṛtam ivāmiṣam
08,038.029c tato 'sya kāyo vasudhāṃ paścāt prāpa tadā cyutaḥ
08,038.030a tasmin hate mahārāja trastās tasya padānugāḥ
08,038.030c gautamaṃ samare tyaktvā dudruvus te diśo daśa
08,038.031a dhṛṣṭadyumnaṃ tu samare saṃnivārya mahābalaḥ
08,038.031c kṛtavarmābravīd dhṛṣṭas tiṣṭha tiṣṭheti pārṣatam
08,038.032a tad abhūt tumulaṃ yuddhaṃ vṛṣṇipārṣatayo raṇe
08,038.032c āmiṣārthe yathā yuddhaṃ śyenayor gṛddhayor nṛpa
08,038.033a dhṛṣṭadyumnas tu samare hārdikyaṃ navabhiḥ śaraiḥ
08,038.033c ājaghānorasi kruddhaḥ pīḍayan hṛdikātmajam
08,038.034a kṛtavarmā tu samare pārṣatena dṛḍhāhataḥ
08,038.034c pārṣataṃ sarathaṃ sāśvaṃ chādayām āsa sāyakaiḥ
08,038.035a sarathaś chādito rājan dhṛṣṭadyumno na dṛśyate
08,038.035c meghair iva paricchanno bhāskaro jaladāgame
08,038.036a vidhūya taṃ bāṇagaṇaṃ śaraiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ
08,038.036c vyarocata raṇe rājan dhṛṣṭadyumnaḥ kṛtavraṇaḥ
08,038.037a tatas tu pārṣataḥ kruddhaḥ śastravṛṣṭiṃ sudāruṇām
08,038.037c kṛtavarmāṇam āsādya vyasṛjat pṛtanāpatiḥ
08,038.038a tām āpatantīṃ sahasā śastravṛṣṭiṃ nirantarām
08,038.038c śarair anekasāhasrair hārdikyo vyadhamad yudhi
08,038.038d@013_0001 yathā rukmarathenājau vāhān vāhair amiśrayat
08,038.038d@013_0002 tathaiva sātvato rājan vāhān vāhair amiśrayat
08,038.038d@013_0003 gṛhītvā carma khaḍgaṃ ca rathaṃ tasyāvapupluve
08,038.038d@013_0004 miśriteṣv atha vāheṣu pratyāsanne ca pārṣate
08,038.038d@013_0005 dṛṣṭvāpadānaṃ tasyāśu gadāṃ jagrāha sātvataḥ
08,038.038d@013_0006 gadāpāṇis tato rājan rathāt tūrṇam avaplutaḥ
08,038.038d@013_0007 tam adṛṣṭvā rathopasthe sārathiṃ samatāḍayat
08,038.038d@013_0008 khaḍgena śitadhāreṇa sa hataḥ prāpatad rathāt
08,038.038d@013_0009 kṛtavarmā tato hṛṣṭas talaśabdaṃ cakāra ha
08,038.038d@013_0010 pārṣataṃ cābravīd rājann ehy ehīti punaḥ punaḥ
08,038.038d@013_0011 sa taṃ na mamṛṣe yuddhe talaśabdaṃ samīritam
08,038.038d@013_0012 yathā nāgaḥ sadā mattas talaśabdaṃ samīritam
08,038.038d@013_0013 avaplutya rathāt tasmāt svarathaṃ punar āsthitaḥ
08,038.038d@013_0014 abhyayāt sa tu taṃ tūrṇaṃ tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
08,038.038d@013_0015 kṛtavarmā susaṃkruddho didhakṣur iva pāvakaḥ
08,038.038d@013_0016 dhṛṣṭadyumnamukhān sarvān pāṇḍavān paryavārayat
08,038.038d@013_0017 tato rājan maheṣvāsaḥ kṛtavarmāṇam āśu vai
08,038.038d@013_0018 gadāṃ gṛhya punar vegāt kṛtavarmāṇam āhanat
08,038.038d@013_0019 so 'tividdho balavatā nyapatan mūrchayā hataḥ
08,038.038d@013_0020 tato rājan maheṣvāsaṃ kṛtavarmāṇam āśu vai
08,038.038d@013_0021 śrutavān ratham āropya apovāha raṇājirāt
08,038.039a dṛṣṭvā tu dāritāṃ yuddhe śastravṛṣṭiṃ duruttarām
08,038.039c kṛtavarmāṇam abhyetya vārayām āsa pārṣataḥ
08,038.039d*0504_01 hārdikyaṃ chādayām āsa pārṣato niśitaiḥ śaraiḥ
08,038.040a sārathiṃ cāsya tarasā prāhiṇod yamasādanam
08,038.040c bhallena śitadhāreṇa sa hataḥ prāpatad rathāt
08,038.041a dhṛṣṭadyumnas tu balavāñ jitvā śatruṃ mahāratham
08,038.041c kauravān samare tūrṇaṃ vārayām āsa sāyakaiḥ
08,038.042a tatas te tāvakā yodhā dhṛṣṭadyumnam upādravan
08,038.042c siṃhanādaravaṃ kṛtvā tato yuddham avartata
08,039.001 saṃjaya uvāca
08,039.001a drauṇir yudhiṣṭhiraṃ dṛṣṭvā śaineyenābhirakṣitam
08,039.001c draupadeyais tathā śūrair abhyavartata hṛṣṭavat
08,039.002a kirann iṣugaṇān ghorān svarṇapuṅkhāñ śilāśitān
08,039.002c darśayan vividhān mārgāñ śikṣārthaṃ laghuhastavat
08,039.003a tataḥ khaṃ pūrayām āsa śarair divyāstramantritaiḥ
08,039.003c yudhiṣṭhiraṃ ca samare paryavārayad astravit
08,039.004a drauṇāyaniśaracchannaṃ na prājñāyata kiṃ cana
08,039.004c bāṇabhūtam abhūt sarvam āyodhanaśiro hi tat
08,039.005a bāṇajālaṃ diviṣṭhaṃ tat svarṇajālavibhūṣitam
08,039.005c śuśubhe bharataśreṣṭha vitānam iva viṣṭhitam
08,039.006a tena channe raṇe rājan bāṇajālena bhāsvatā
08,039.006c abhracchāyeva saṃjajñe bāṇaruddhe nabhastale
08,039.007a tatrāścaryam apaśyāma bāṇabhūte tathāvidhe
08,039.007c na sma saṃpatate bhūmau dṛṣṭvā drauṇeḥ parākramam
08,039.008a lāghavaṃ droṇaputrasya dṛṣṭvā tatra mahārathāḥ
08,039.008c vyasmayanta mahārāja na cainaṃ prativīkṣitum
08,039.008e śekus te sarvarājānas tapantam iva bhāskaram
08,039.009a sātyakir yatamānas tu dharmarājaś ca pāṇḍavaḥ
08,039.009c tathetarāṇi sainyāni na sma cakruḥ parākramam
08,039.010a vadhyamāne tataḥ sainye draupadeyā mahārathāḥ
08,039.010c sātyakir dharmarājaś ca pāñcālāś cāpi saṃgatāḥ
08,039.010e tyaktvā mṛtyubhayaṃ ghoraṃ drauṇāyanim upādravan
08,039.011a sātyakiḥ pañcaviṃśatyā drauṇiṃ viddhvā śilāmukhaiḥ
08,039.011c punar vivyādha nārācaiḥ saptabhiḥ svarṇabhūṣitaiḥ
08,039.012a yudhiṣṭhiras trisaptatyā prativindhyaś ca saptabhiḥ
08,039.012c śrutakarmā tribhir bāṇaiḥ śrutakīrtis tu saptabhiḥ
08,039.013a sutasomaś ca navabhiḥ śatānīkaś ca saptabhiḥ
08,039.013c anye ca bahavaḥ śūrā vivyadhus taṃ samantataḥ
08,039.014a so 'tikruddhas tato rājann āśīviṣa iva śvasan
08,039.014c sātyakiṃ pañcaviṃśatyā prāvidhyata śilāśitaiḥ
08,039.015a śrutakīrtiṃ ca navabhiḥ sutasomaṃ ca pañcabhiḥ
08,039.015c aṣṭabhiḥ śrutakarmāṇaṃ prativindhyaṃ tribhiḥ śaraiḥ
08,039.015e śatānīkaṃ ca navabhir dharmaputraṃ ca saptabhiḥ
08,039.016a athetarāṃs tataḥ śūrān dvābhyāṃ dvābhyām atāḍayat
08,039.016c śrutakīrtes tathā cāpaṃ ciccheda niśitaiḥ śaraiḥ
08,039.017a athānyad dhanur ādāya śrutakīrtir mahārathaḥ
08,039.017c drauṇāyaniṃ tribhir viddhvā vivyādhānyaiḥ śitaiḥ śaraiḥ
08,039.018a tato drauṇir mahārāja śaravarṣeṇa bhārata
08,039.018c chādayām āsa tat sainyaṃ samantāc ca śarair nṛpān
08,039.019a tataḥ punar ameyātmā dharmarājasya kārmukam
08,039.019c drauṇiś ciccheda vihasan vivyādha ca śarais tribhiḥ
08,039.020a tato dharmasuto rājan pragṛhyānyan mahad dhanuḥ
08,039.020c drauṇiṃ vivyādha saptatyā bāhvor urasi cārdayat
08,039.021a sātyakis tu tataḥ kruddho drauṇeḥ praharato raṇe
08,039.021c ardhacandreṇa tīkṣṇena dhanuś chittvānadad bhṛśam
08,039.022a chinnadhanvā tato drauṇiḥ śaktyā śaktimatāṃ varaḥ
08,039.022c sārathiṃ pātayām āsa śaineyasya rathād drutam
08,039.023a athānyad dhanur ādāya droṇaputraḥ pratāpavān
08,039.023c śaineyaṃ śaravarṣeṇa chādayām āsa bhārata
08,039.024a tasyāśvāḥ pradrutāḥ saṃkhye patite rathasārathau
08,039.024c tatra tatraiva dhāvantaḥ samadṛśyanta bhārata
08,039.025a yudhiṣṭhirapurogās te drauṇiṃ śastrabhṛtāṃ varam
08,039.025c abhyavarṣanta vegena visṛjantaḥ śitāñ śarān
08,039.026a āgacchamānāṃs tān dṛṣṭvā raudrarūpān paraṃtapaḥ
08,039.026c prahasan pratijagrāha droṇaputro mahāraṇe
08,039.027a tataḥ śaraśatajvālaḥ senākakṣaṃ mahārathaḥ
08,039.027c drauṇir dadāha samare kakṣam agnir yathā vane
08,039.028a tad balaṃ pāṇḍuputrasya droṇaputrapratāpitam
08,039.028c cukṣubhe bharataśreṣṭha timineva nadīmukham
08,039.028c*0505_01 **** **** tasminn eva camūmukhe
08,039.028c*0505_02 tad balaṃ pāṇḍaveyasya droṇaputraśarārciṣā
08,039.028c*0505_03 tāpayan bharataśreṣṭha gabhastibhir ivāṃśumān
08,039.028c*0505_04 tat tāpyamānaṃ tīkṣṇāgrair brāhmaṇasya ca sāyakaiḥ
08,039.028c*0505_05 kṣubhyate pāṇḍavaṃ sainyaṃ
08,039.028c*0506_01 tad bhajyamānaṃ marṣeṇa brāhmaṇasya śarāhatam
08,039.029a dṛṣṭvā te ca mahārāja droṇaputraparākramam
08,039.029c nihatān menire sarvān pāṇḍūn droṇasutena vai
08,039.030a yudhiṣṭhiras tu tvarito drauṇiṃ śliṣya mahāratham
08,039.030c abravīd droṇaputraṃ tu roṣāmarṣasamanvitaḥ
08,039.030d*0507_01 jānāmi tvāṃ yudhi śreṣṭhaṃ vīryavantaṃ balānvitam
08,039.030d*0507_02 kṛtāstraṃ kṛtinaṃ caiva tathā laghuparākramam
08,039.030d*0507_03 balam etad bhavān sarvaṃ pārṣate yadi darśayet
08,039.030d*0507_04 tatas tvāṃ balavantaṃ ca kṛtavīryaṃ ca vidmahe
08,039.030d*0507_05 sa hi vai pārṣataṃ dṛṣṭvā samare śatrusūdanam
08,039.030d*0507_06 bhavet tava balaṃ kiṃ cid bravīmi tvāṃ na tu dvija
08,039.031a naiva nāma tava prītir naiva nāma kṛtajñatā
08,039.031c yatas tvaṃ puruṣavyāghra mām evādya jighāṃsasi
08,039.032a brāhmaṇena tapaḥ kāryaṃ dānam adhyayanaṃ tathā
08,039.032c kṣatriyeṇa dhanur nāmyaṃ sa bhavān brāhmaṇabruvaḥ
08,039.033a miṣatas te mahābāho jeṣyāmi yudhi kauravān
08,039.033c kuruṣva samare karma brahmabandhur asi dhruvam
08,039.034a evam ukto mahārāja droṇaputraḥ smayann iva
08,039.034c yuktatvaṃ tac ca saṃcintya nottaraṃ kiṃ cid abravīt
08,039.035a anuktvā ca tataḥ kiṃ cic charavarṣeṇa pāṇḍavam
08,039.035c chādayām āsa samare kruddho 'ntaka iva prajāḥ
08,039.036a saṃchādyamānas tu tadā droṇaputreṇa māriṣa
08,039.036c pārtho 'payātaḥ śīghraṃ vai vihāya mahatīṃ camūm
08,039.037a apayāte tatas tasmin dharmaputre yudhiṣṭhire
08,039.037c droṇaputraḥ sthito rājan pratyādeśān mahātmanaḥ
08,039.038a tato yudhiṣṭhiro rājā tyaktvā drauṇiṃ mahāhave
08,039.038c prayayau tāvakaṃ sainyaṃ yuktaḥ krūrāya karmaṇe
08,040.001 saṃjaya uvāca
08,040.001a bhīmasenaṃ sapāñcālyaṃ cedikekayasaṃvṛtam
08,040.001c vaikartanaḥ svayaṃ ruddhvā vārayām āsa sāyakaiḥ
08,040.002a tatas tu cedikārūṣān sṛñjayāṃś ca mahārathān
08,040.002c karṇo jaghāna saṃkruddho bhīmasenasya paśyataḥ
08,040.003a bhīmasenas tataḥ karṇaṃ vihāya rathasattamam
08,040.003c prayayau kauravaṃ sainyaṃ kakṣam agnir iva jvalan
08,040.004a sūtaputro 'pi samare pāñcālān kekayāṃs tathā
08,040.004c sṛñjayāṃś ca maheṣvāsān nijaghāna sahasraśaḥ
08,040.005a saṃśaptakeṣu pārthaś ca kauraveṣu vṛkodaraḥ
08,040.005c pāñcāleṣu tathā karṇaḥ kṣayaṃ cakrūr mahārathāḥ
08,040.006a te kṣatriyā dahyamānās tribhis taiḥ pāvakopamaiḥ
08,040.006c jagmur vināśaṃ samare rājan durmantrite tava
08,040.007a tato duryodhanaḥ kruddho nakulaṃ navabhiḥ śaraiḥ
08,040.007c vivyādha bharataśreṣṭha caturaś cāsya vājinaḥ
08,040.008a tataḥ punar ameyātmā tava putro janādhipaḥ
08,040.008c kṣureṇa sahadevasya dhvajaṃ ciccheda kāñcanam
08,040.009a nakulas tu tataḥ kruddhas tava putraṃ trisaptabhiḥ
08,040.009c jaghāna samare rājan sahadevaś ca pañcabhiḥ
08,040.010a tāv ubhau bharataśreṣṭhau śreṣṭhau sarvadhanuṣmatām
08,040.010c vivyādhorasi saṃkruddhaḥ pañcabhiḥ pañcabhiḥ śaraiḥ
08,040.011a tato 'parābhyāṃ bhallābhyāṃ dhanuṣī samakṛntata
08,040.011c yamayoḥ prahasan rājan vivyādhaiva ca saptabhiḥ
08,040.012a tāv anye dhanuṣī śreṣṭhe śakracāpanibhe śubhe
08,040.012c pragṛhya rejatuḥ śūrau devaputrasamau yudhi
08,040.013a tatas tau rabhasau yuddhe bhrātarau bhrātaraṃ nṛpa
08,040.013c śarair vavarṣatur ghorair mahāmeghau yathācalam
08,040.014a tataḥ kruddho mahārāja tava putro mahārathaḥ
08,040.014c pāṇḍuputrau maheṣvāsau vārayām āsa patribhiḥ
08,040.015a dhanurmaṇḍalam evāsya dṛśyate yudhi bhārata
08,040.015c sāyakāś caiva dṛśyante niścarantaḥ samantataḥ
08,040.016a tasya sāyakasaṃchannau cakāśetāṃ ca pāṇḍavau
08,040.016c meghacchannau yathā vyomni candrasūryau hataprabhau
08,040.017a te tu bāṇā mahārāja hemapuṅkhāḥ śilāśitāḥ
08,040.017c ācchādayan diśaḥ sarvāḥ sūryasyevāṃśavas tadā
08,040.018a bāṇabhūte tatas tasmin saṃchanne ca nabhastale
08,040.018b*0508_01 nakulaḥ sahadevaś ca krodhaṃ tīvraṃ samāsthitau
08,040.018b*0508_02 tāṃ bāṇavṛṣṭiṃ rājñas tu śaraiḥ śatasahasrabhiḥ (sic)
08,040.018b*0508_03 chādayām āsatur ubhau bāṇaughais tanayaṃ tava
08,040.018b*0508_04 tatas tayor mahārāja sṛjator aniśaṃ śarān
08,040.018c yamābhyāṃ dadṛśe rūpaṃ kālāntakayamopamam
08,040.019a parākramaṃ tu taṃ dṛṣṭvā tava sūnor mahārathāḥ
08,040.019b*0509_01 krodham āsthāya paramaṃ niḥśvasaṃś ca yathoragaḥ
08,040.019b*0509_02 bāṇāndhakāraṃ sasṛje tava putras tayos tadā
08,040.019c mṛtyor upāntikaṃ prāptau mādrīputrau sma menire
08,040.020a tataḥ senāpatī rājan pāṇḍavasya mahātmanaḥ
08,040.020c pārṣataḥ prayayau tatra yatra rājā suyodhanaḥ
08,040.021a mādrīputrau tataḥ śūrau vyatikramya mahārathau
08,040.021c dhṛṣṭadyumnas tava sutaṃ tāḍayām āsa sāyakaiḥ
08,040.022a tam avidhyad ameyātmā tava putro 'tyamarṣaṇaḥ
08,040.022c pāñcālyaṃ pañcaviṃśatyā prahasya puruṣarṣabha
08,040.023a tataḥ punar ameyātmā putras te pṛthivīpate
08,040.023c viddhvā nanāda pāñcālyaṃ ṣaṣṭyā pañcabhir eva ca
08,040.024a athāsya saśaraṃ cāpaṃ hastāvāpaṃ ca māriṣa
08,040.024c kṣurapreṇa sutīkṣṇena rājā ciccheda saṃyuge
08,040.025a tad apāsya dhanuś chinnaṃ pāñcālyaḥ śatrukarśanaḥ
08,040.025c anyad ādatta vegena dhanur bhārasahaṃ navam
08,040.026a prajvalann iva vegena saṃrambhād rudhirekṣaṇaḥ
08,040.026c aśobhata maheṣvāso dhṛṣṭadyumnaḥ kṛtavraṇaḥ
08,040.027a sa pañcadaśa nārācāñ śvasataḥ pannagān iva
08,040.027c jighāṃsur bharataśreṣṭhaṃ dhṛṣṭadyumno vyavāsṛjat
08,040.028a te varma hemavikṛtaṃ bhittvā rājñaḥ śilāśitāḥ
08,040.028c viviśur vasudhāṃ vegāt kaṅkabarhiṇavāsasaḥ
08,040.029a so 'tividdho mahārāja putras te 'tivyarājata
08,040.029c vasante puṣpaśabalaḥ sapuṣpa iva kiṃśukaḥ
08,040.030a sa chinnavarmā nārācaiḥ prahārair jarjaracchaviḥ
08,040.030c dhṛṣṭadyumnasya bhallena kruddhaś ciccheda kārmukam
08,040.031a athainaṃ chinnadhanvānaṃ tvaramāṇo mahīpatiḥ
08,040.031c sāyakair daśabhī rājan bhruvor madhye samārdayat
08,040.031d*0510_01 vivyādha vividhair bāṇaiḥ kālāntakayamopamaiḥ
08,040.032a tasya te 'śobhayan vaktraṃ karmāraparimārjitāḥ
08,040.032c praphullaṃ campakaṃ yadvad bhramarā madhulipsavaḥ
08,040.033a tad apāsya dhanuś chinnaṃ dhṛṣṭadyumno mahāmanāḥ
08,040.033c anyad ādatta vegena dhanur bhallāṃś ca ṣoḍaśa
08,040.034a tato duryodhanasyāśvān hatvā sūtaṃ ca pañcabhiḥ
08,040.034c dhanuś ciccheda bhallena jātarūpapariṣkṛtam
08,040.035a rathaṃ sopaskaraṃ chatraṃ śaktiṃ khaḍgaṃ gadāṃ dhvajam
08,040.035c bhallaiś ciccheda navabhiḥ putrasya tava pārṣataḥ
08,040.036a tapanīyāṅgadaṃ citraṃ nāgaṃ maṇimayaṃ śubham
08,040.036c dhvajaṃ kurupateś chinnaṃ dadṛśuḥ sarvapārthivāḥ
08,040.037a duryodhanaṃ tu virathaṃ chinnasarvāyudhaṃ raṇe
08,040.037c bhrātaraḥ paryarakṣanta sodaryā bharatarṣabha
08,040.038a tam āropya rathe rājan daṇḍadhāro janādhipam
08,040.038c apovāha ca saṃbhrānto dhṛṣṭadyumnasya paśyataḥ
08,040.039a karṇas tu sātyakiṃ jitvā rājagṛddhī mahābalaḥ
08,040.039c droṇahantāram ugreṣuṃ sasārābhimukhaṃ raṇe
08,040.040a taṃ pṛṣṭhato 'bhyayāt tūrṇaṃ śaineyo vitudañ śaraiḥ
08,040.040c vāraṇaṃ jaghanopānte viṣāṇābhyām iva dvipaḥ
08,040.041a sa bhārata mahān āsīd yodhānāṃ sumahātmanām
08,040.041c karṇapārṣatayor madhye tvadīyānāṃ mahāraṇaḥ
08,040.042a na pāṇḍavānāṃ nāsmākaṃ yodhaḥ kaś cit parāṅmukhaḥ
08,040.042c pratyadṛśyata yat karṇaḥ pāñcālāṃs tvarito yayau
08,040.043a tasmin kṣaṇe naraśreṣṭha gajavājinarakṣayaḥ
08,040.043c prādurāsīd ubhayato rājan madhyaṃgate 'hani
08,040.044a pāñcālās tu mahārāja tvaritā vijigīṣavaḥ
08,040.044c sarvato 'bhyadravan karṇaṃ patatriṇa iva drumam
08,040.045a teṣām ādhirathiḥ kruddho yatamānān manasvinaḥ
08,040.045c vicinvann eva bāṇāgraiḥ samāsādayad agrataḥ
08,040.046a vyāghraketuṃ suśarmāṇaṃ śaṅkuṃ cograṃ dhanaṃjayam
08,040.046c śuklaṃ ca rocamānaṃ ca siṃhasenaṃ ca durjayam
08,040.047a te vīrā rathavegena parivavrur narottamam
08,040.047c sṛjantaṃ sāyakān kruddhaṃ karṇam āhavaśobhinam
08,040.048a yudhyamānāṃs tu tāñ śūrān manujendraḥ pratāpavān
08,040.048c aṣṭābhir aṣṭau rādheyo nyahanan niśitaiḥ śaraiḥ
08,040.049a athāparān mahārāja sūtaputraḥ pratāpavān
08,040.049c jaghāna bahusāhasrān yodhān yuddhaviśāradaḥ
08,040.050a viṣṇuṃ ca viṣṇukarmāṇaṃ devāpiṃ bhadram eva ca
08,040.050c daṇḍaṃ ca samare rājaṃś citraṃ citrāyudhaṃ harim
08,040.051a siṃhaketuṃ rocamānaṃ śalabhaṃ ca mahāratham
08,040.051c nijaghāna susaṃkruddhaś cedīnāṃ ca mahārathān
08,040.052a teṣām ādadataḥ prāṇān āsīd ādhirather vapuḥ
08,040.052c śoṇitābhyukṣitāṅgasya rudrasyevorjitaṃ mahat
08,040.053a tatra bhārata karṇena mātaṅgās tāḍitāḥ śaraiḥ
08,040.053c sarvato 'bhyadravan bhītāḥ kurvanto mahad ākulam
08,040.054a nipetur urvyāṃ samare karṇasāyakapīḍitāḥ
08,040.054c kurvanto vividhān nādān vajranunnā ivācalāḥ
08,040.055a gajavājimanuṣyaiś ca nipatadbhiḥ samantataḥ
08,040.055c rathaiś cāvagatair mārge paryastīryata medinī
08,040.056a naiva bhīṣmo na ca droṇo nāpy anye yudhi tāvakāḥ
08,040.056c cakruḥ sma tādṛśaṃ karma yādṛśaṃ vai kṛtaṃ raṇe
08,040.057a sūtaputreṇa nāgeṣu ratheṣu ca hayeṣu ca
08,040.057c nareṣu ca naravyāghra kṛtaṃ sma kadanaṃ mahat
08,040.058a mṛgamadhye yathā siṃho dṛśyate nirbhayaś caran
08,040.058c pāñcālānāṃ tathā madhye karṇo 'carad abhītavat
08,040.059a yathā mṛgagaṇāṃs trastān siṃho drāvayate diśaḥ
08,040.059c pāñcālānāṃ rathavrātān karṇo drāvayate tathā
08,040.060a siṃhāsyaṃ ca yathā prāpya na jīvanti mṛgāḥ kva cit
08,040.060c tathā karṇam anuprāpya na jīvanti mahārathāḥ
08,040.061a vaiśvānaraṃ yathā dīptaṃ dahyante prāpya vai janāḥ
08,040.061c karṇāgninā raṇe tadvad dagdhā bhārata sṛñjayāḥ
08,040.062a karṇena cediṣv ekena pāñcāleṣu ca bhārata
08,040.062c viśrāvya nāma nihatā bahavaḥ śūrasaṃmatāḥ
08,040.063a mama cāsīn manuṣyendra dṛṣṭvā karṇasya vikramam
08,040.063c naiko 'py ādhirather jīvan pāñcālyo mokṣyate yudhi
08,040.064a pāñcālān vidhaman saṃkhye sūtaputraḥ pratāpavān
08,040.064b*0511_01 pāñcālān atha nighnantaṃ karṇaṃ dṛṣṭvā mahāraṇe
08,040.064c abhyadhāvata saṃkruddho dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
08,040.065a dhṛṣṭadyumnaś ca rājānaṃ draupadeyāś ca māriṣa
08,040.065c parivavrur amitraghnaṃ śataśaś cāpare janāḥ
08,040.066a śikhaṇḍī sahadevaś ca nakulo nākulis tathā
08,040.066c janamejayaḥ śiner naptā bahavaś ca prabhadrakāḥ
08,040.067a ete purogamā bhūtvā dhṛṣṭadyumnasya saṃyuge
08,040.067c karṇam asyantam iṣvastrair vicerur amitaujasaḥ
08,040.068a tāṃs tatrādhirathiḥ saṃkhye cedipāñcālapāṇḍavān
08,040.068b*0512_01 sātyakiṃ ca mahārāja nātyavartata saṃyuge
08,040.068c eko bahūn abhyapatad garutman pannagān iva
08,040.068d*0513_01 taiḥ karṇasyābhavad yuddhaṃ ghorarūpaṃ viśāṃ pate
08,040.068d*0513_02 tādṛg yādṛk purā vṛttaṃ devānāṃ dānavaiḥ saha
08,040.068d*0513_03 tān sametān maheṣvāsāñ śaravarṣaughavarṣiṇaḥ
08,040.068d*0513_04 eko 'bhyabhavad avyagras tamāṃsīva divākaraḥ
08,040.069a bhīmasenas tu saṃkruddhaḥ kurūn madrān sakekayān
08,040.069b*0514_01 sarvato 'bhyahanat kruddho yamadaṇḍanibhaiḥ śaraiḥ
08,040.069b*0514_02 bāhlīkān kekayān matsyān vāsātyān madrasaindhavān
08,040.069c ekaḥ saṃkhye maheṣvāso yodhayan bahv aśobhata
08,040.070a tatra marmasu bhīmena nārācais tāḍitā gajāḥ
08,040.070c prapatanto hatārohāḥ kampayanti sma medinīm
08,040.071a vājinaś ca hatārohāḥ pattayaś ca gatāsavaḥ
08,040.071c śerate yudhi nirbhinnā vamanto rudhiraṃ bahu
08,040.071d*0515_01 tāḍitāḥ sahasā nāgā bhīmasenena māriṣa
08,040.071d*0515_02 nipatanti sma vegena vajrarugṇā ivācalāḥ
08,040.071d*0516_01 nihatais tair mahārāja vegavadbhir mahāgajaiḥ
08,040.071d*0516_02 śuśubhe vasudhā rājan vikīrṇair iva parvataiḥ
08,040.072a sahasraśaś ca rathinaḥ patitāḥ patitāyudhāḥ
08,040.072c akṣatāḥ samadṛśyanta bhīmād bhītā gatāsavaḥ
08,040.073a rathibhir vājibhiḥ sūtaiḥ pattibhiś ca tathā gajaiḥ
08,040.073c bhīmasenaśaracchinnair āstīrṇā vasudhābhavat
08,040.074a tat stambhitam ivātiṣṭhad bhīmasenabalārditam
08,040.074c duryodhanabalaṃ rājan nirutsāhaṃ kṛtavraṇam
08,040.075a niśceṣṭaṃ tumule dīnaṃ babhau tasmin mahāraṇe
08,040.075c prasannasalilaḥ kāle yathā syāt sāgaro nṛpa
08,040.075d*0517_01 tadvat tava balaṃ tad vai niścalaṃ samavasthitam
08,040.076a manyuvīryabalopetaṃ balāt paryavaropitam
08,040.076c abhavat tava putrasya tat sainyam iṣubhis tadā
08,040.076d*0518_01 tad balaṃ bharataśreṣṭha vadhyamānaṃ parasparam
08,040.076e rudhiraughapariklinnaṃ rudhirārdraṃ babhūva ha
08,040.076f*0519_01 jagāma bharataśreṣṭha vadhyamānaṃ parasparam
08,040.077a sūtaputro raṇe kruddhaḥ pāṇḍavānām anīkinīm
08,040.077c bhīmasenaḥ kurūṃś cāpi drāvayan bahv aśobhata
08,040.078a vartamāne tathā raudre saṃgrāme 'dbhutadarśane
08,040.078c nihatya pṛtanāmadhye saṃśaptakagaṇān bahūn
08,040.079a arjuno jayatāṃ śreṣṭho vāsudevam athābravīt
08,040.079c prabhagnaṃ balam etad dhi yotsyamānaṃ janārdana
08,040.080a ete dhāvanti sagaṇāḥ saṃśaptakamahārathāḥ
08,040.080b*0520_01 durjayā hy eva samare devair api savāsavaiḥ
08,040.080c apārayanto madbāṇān siṃhaśabdān mṛgā iva
08,040.080d*0521_01 kuravaś cāpi dhāvanti bhīmasenabhayārditāḥ
08,040.081a dīryate ca mahat sainyaṃ sṛñjayānāṃ mahāraṇe
08,040.081c hastikakṣyo hy asau kṛṣṇa ketuḥ karṇasya dhīmataḥ
08,040.081e dṛśyate rājasainyasya madhye vicarato muhuḥ
08,040.082a na ca karṇaṃ raṇe śaktā jetum anye mahārathāḥ
08,040.082b*0522_01 durjayā hy eṣa samare devadānavarākṣasaiḥ
08,040.082c jānīte hi bhavān karṇaṃ vīryavantaṃ parākrame
08,040.083a tatra yāhi yataḥ karṇo drāvayaty eṣa no balam
08,040.084a varjayitvā raṇe yāhi sūtaputraṃ mahāratham
08,040.084c śramo mā bādhate kṛṣṇa yathā vā tava rocate
08,040.085a etac chrutvā mahārāja govindaḥ prahasann iva
08,040.085c abravīd arjunaṃ tūrṇaṃ kauravāñ jahi pāṇḍava
08,040.086a tatas tava mahat sainyaṃ govindapreritā hayāḥ
08,040.086c haṃsavarṇāḥ praviviśur vahantaḥ kṛṣṇapāṇḍavau
08,040.087a keśavaprahitair aśvaiḥ śvetaiḥ kāñcanabhūṣaṇaiḥ
08,040.087c praviśadbhis tava balaṃ caturdiśam abhidyata
08,040.087d*0523_01 meghastanitanirhrādaḥ sa ratho vānaradhvajaḥ
08,040.087d*0523_02 calatpatākas tāṃ senāṃ vimānaṃ dyām ivāviśata
08,040.088a tau vidārya mahāsenāṃ praviṣṭau keśavārjunau
08,040.088c kruddhau saṃrambharaktākṣau vyabhrājetāṃ mahādyutī
08,040.089a yuddhaśauṇḍau samāhūtāv aribhis tau raṇādhvaram
08,040.089c yajvabhir vidhināhūtau makhe devāv ivāśvinau
08,040.089d*0524_01 krodhatāmrekṣaṇau śūrau śuśubhāte mahābalau
08,040.089d*0524_02 madotkaṭau yathā nāgau dṛṣṭisaṃcāracāriṇau
08,040.090a kruddhau tau tu naravyāghrau vegavantau babhūvatuḥ
08,040.090c talaśabdena ruṣitau yathā nāgau mahāhave
08,040.091a vigāhan sa rathānīkam aśvasaṃghāṃś ca phalgunaḥ
08,040.091c vyacarat pṛtanāmadhye pāśahasta ivāntakaḥ
08,040.092a taṃ dṛṣṭvā yudhi vikrāntaṃ senāyāṃ tava bhārata
08,040.092c saṃśaptakagaṇān bhūyaḥ putras te samacodayat
08,040.093a tato rathasahasreṇa dviradānāṃ tribhiḥ śataiḥ
08,040.093c caturdaśasahasraiś ca turagāṇāṃ mahāhave
08,040.094a dvābhyāṃ śatasahasrābhyāṃ padātīnāṃ ca dhanvinām
08,040.094c śūrāṇāṃ nāmalabdhānāṃ viditānāṃ samantataḥ
08,040.094d*0525_01 duryodhanena te sārdhaṃ jātavegāḥ samantataḥ
08,040.094e abhyavartanta tau vīrau chādayanto mahārathāḥ
08,040.094f*0526_01 śaravarṣair mahārāja sarvataḥ pāṇḍunandanam
08,040.095a sa chādyamānaḥ samare śaraiḥ parabalārdanaḥ
08,040.095c darśayan raudram ātmānaṃ pāśahasta ivāntakaḥ
08,040.095e nighnan saṃśaptakān pārthaḥ prekṣaṇīyataro 'bhavat
08,040.096a tato vidyutprabhair bāṇaiḥ kārtasvaravibhūṣitaiḥ
08,040.096c nirantaram ivākāśam āsīn nunnaiḥ kirīṭinā
08,040.097a kirīṭibhujanirmuktaiḥ saṃpatadbhir mahāśaraiḥ
08,040.097c samācchannaṃ babhau sarvaṃ kādraveyair iva prabho
08,040.098a rukmapuṅkhān prasannāgrāñ śarān saṃnataparvaṇaḥ
08,040.098c adarśayad ameyātmā dikṣu sarvāsu pāṇḍavaḥ
08,040.098d*0527_01 mahī viyad diśaḥ sarvāḥ samudrā girayo 'pi vā
08,040.098d*0527_02 sphuṭantīti janā jajñuḥ pārthasya talanisvanāt
08,040.099a hatvā daśa sahasrāṇi pārthivānāṃ mahārathaḥ
08,040.099c saṃśaptakānāṃ kaunteyaḥ prapakṣaṃ tvarito 'bhyayāt
08,040.100a prapakṣaṃ sa samāsādya pārthaḥ kāmbojarakṣitam
08,040.100c pramamātha balād bāṇair dānavān iva vāsavaḥ
08,040.101a pracicchedāśu bhallaiś ca dviṣatām ātatāyinām
08,040.101c śastrapāṇīṃs tathā bāhūṃs tathāpi ca śirāṃsy uta
08,040.102a aṅgāṅgāvayavaiś chinnair vyāyudhās te 'patan kṣitau
08,040.102c viṣvagvātābhisaṃbhagnā bahuśākhā iva drumāḥ
08,040.102d*0528_01 kāmbojas tu tataḥ kruddho dṛṣṭvā pārthaṃ mahāratham
08,040.103a hastyaśvarathapattīnāṃ vrātān nighnantam arjunam
08,040.103b*0529_01 acodayata yantāram arjunāyaiva māṃ vaha
08,040.103b*0529_02 tatas taṃ rathināṃ śreṣṭhaṃ bahudakṣiṇam āhave
08,040.103b*0529_03 arjunasya rathaṃ kṣipraṃ prāpayām āsa sārathiḥ
08,040.103b*0529_04 tato 'rjunaṃ tribhir bāṇair viddhvā bhārasahair yudhi
08,040.103b*0529_05 keśavaṃ navabhī rājan bāhvor urasi cāparyat
08,040.103b*0529_06 tataḥ kruddho mahārāja pāṇḍavaḥ paravīrahā
08,040.103c sudakṣiṇād avarajaḥ śaravṛṣṭyābhyavīvṛṣat
08,040.104a asyāsyato 'rdhacandrābhyāṃ sa bāhū parighopamau
08,040.104c pūrṇacandrābhavaktraṃ ca kṣureṇābhyahanac chiraḥ
08,040.105a sa papāta tato vāhāt svalohitaparisravaḥ
08,040.105c manaḥśilāgireḥ śṛṅgaṃ vajreṇevāvadāritam
08,040.106a sudakṣiṇād avarajaṃ kāmbojaṃ dadṛśur hatam
08,040.106c prāṃśuṃ kamalapatrākṣam atyarthaṃ priyadarśanam
08,040.106e kāñcanastambhasaṃkāśaṃ bhinnaṃ hemagiriṃ yathā
08,040.107a tato 'bhavat punar yuddhaṃ ghoram adbhutadarśanam
08,040.107c nānāvasthāś ca yodhānāṃ babhūvus tatra yudhyatām
08,040.108a eteṣv āvarjitair aśvaiḥ kāmbojair yavanaiḥ śakaiḥ
08,040.108c śoṇitāktais tadā raktaṃ sarvam āsīd viśāṃ pate
08,040.109a rathai rathāśvasūtaiś ca hatārohaiś ca vājibhiḥ
08,040.109c dviradaiś ca hatārohair mahāmātrair hatadvipaiḥ
08,040.109e anyonyena mahārāja kṛto ghoro janakṣayaḥ
08,040.110a tasmin prapakṣe pakṣe ca vadhyamāne mahātmanā
08,040.110c arjunaṃ jayatāṃ śreṣṭhaṃ tvarito drauṇir āyayau
08,040.111a vidhunvāno mahac cāpaṃ kārtasvaravibhūṣitam
08,040.111c ādadānaḥ śarān ghorān svaraśmīn iva bhāskaraḥ
08,040.111d*0530_01 krodhāmarṣavivṛttāsyo lohitākṣo babhau balī
08,040.111d*0530_02 antakāle yathā kruddho mṛtyuḥ kiṃkaradaṇḍabhṛt
08,040.111d*0530_03 tataḥ prāsṛjad ugrāṇi śaravarṣāṇi saṃghaśaḥ
08,040.111d*0530_04 tair visṛṣṭair mahārāja vyadravat pāṇḍavī camūḥ
08,040.111d*0530_05 sa dṛṣṭvaiva tu dāśārhaṃ syandanasthaṃ viśāṃ pate
08,040.111d*0530_06 punaḥ prāsṛjad ugrāṇi śaravarṣāṇi māriṣa
08,040.111d*0531_01 tayor āsīn mahad yuddhaṃ dharmabhrātror anaiṣṭhikam
08,040.111d*0531_02 visiṣmāpayiṣor lokaṃ yaśaś cottamam icchatoḥ
08,040.111d*0531_03 saṃśaptakāṃs tu kaunteyaḥ kurūṃś cāpi vṛkodaraḥ
08,040.111d*0531_04 sūtaputras tu pāñcālān bhūyo 'ghnaṃs tvaritāḥ śaraiḥ
08,040.111d*0531_05 evam eṣa mahārāja vināśaḥ pṛthivīkṣitām
08,040.111d*0531_06 āsīt kruddhe 'rjune karṇe bhīmasene ca dāruṇe
08,040.111d*0532_01 yuddhaṃ ghoraṃ tathā tv āsīt tridhābhūte camūmukhe
08,040.112a taiḥ patadbhir mahārāja drauṇimuktaiḥ samantataḥ
08,040.112c saṃchāditau rathasthau tāv ubhau kṛṣṇadhanaṃjayau
08,040.113a tataḥ śaraśatais tīkṣṇair bhāradvājaḥ pratāpavān
08,040.113c niśceṣṭau tāv ubhau cakre yuddhe mādhavapāṇḍavau
08,040.114a hāhākṛtam abhūt sarvaṃ jaṅgamaṃ sthāvaraṃ tathā
08,040.114c carācarasya goptārau dṛṣṭvā saṃchāditau śaraiḥ
08,040.115a siddhacāraṇasaṃghāś ca saṃpetur vai samantataḥ
08,040.115c cintayanto bhaved adya lokānāṃ svasty apīty aha
08,040.116a na mayā tādṛśo rājan dṛṣṭapūrvaḥ parākramaḥ
08,040.116c saṃjajñe yādṛśo drauṇeḥ kṛṣṇau saṃchādayiṣyataḥ
08,040.117a drauṇes tu dhanuṣaḥ śabdam ahitatrāsanaṃ raṇe
08,040.117c aśrauṣaṃ bahuśo rājan siṃhasya nadato yathā
08,040.118a jyā cāsya carato yuddhe savyadakṣiṇam asyataḥ
08,040.118c vidyud ambudamadhyasthā bhrājamāneva sābhavat
08,040.119a sa tathā kṣiprakārī ca dṛḍhahastaś ca pāṇḍavaḥ
08,040.119c saṃmohaṃ paramaṃ gatvā praikṣata droṇajaṃ tataḥ
08,040.120a sa vikramaṃ hṛtaṃ mene ātmanaḥ sumahātmanā
08,040.120c tathāsya samare rājan vapur āsīt sudurdṛśam
08,040.121a drauṇipāṇḍavayor evaṃ vartamāne mahāraṇe
08,040.121c vardhamāne ca rājendra droṇaputre mahābale
08,040.121e hīyamāne ca kaunteye kṛṣṇaṃ roṣaḥ samabhyayāt
08,040.122a sa roṣān niḥśvasan rājan nirdahann iva cakṣuṣā
08,040.122c drauṇiṃ hy apaśyat saṃgrāme phalgunaṃ ca muhur muhuḥ
08,040.123a tataḥ kruddho 'bravīt kṛṣṇaḥ pārthaṃ sapraṇayaṃ tadā
08,040.123c atyadbhutam idaṃ pārtha tava paśyāmi saṃyuge
08,040.123e atiśete hi yatra tvā droṇaputro 'dya bhārata
08,040.123f*0533_01 kaccid vīryaṃ yathāpūrvaṃ bhujayor vā balaṃ tava
08,040.124a kaccit te gāṇḍivaṃ haste rathe tiṣṭhasi cārjuna
08,040.124c kaccit kuśalinau bāhū kaccid vīryaṃ tad eva te
08,040.124d*0534_01 udīryamāṇaṃ hi raṇe paśyāmi drauṇim āhave
08,040.124d*0534_02 guruputra iti hy enaṃ mānayan bharatarṣabha
08,040.124d*0534_03 upekṣāṃ kuru mā pārtha nāyaṃ kāla upekṣitum
08,040.125a evam uktas tu kṛṣṇena kṣiptvā bhallāṃś caturdaśa
08,040.125c tvaramāṇas tvarākāle drauṇer dhanur athācchinat
08,040.125e dhvajaṃ chatraṃ patākāṃ ca rathaṃ śaktiṃ gadāṃ tathā
08,040.126a jatrudeśe ca subhṛśaṃ vatsadantair atāḍayat
08,040.126c sa mūrcchāṃ paramāṃ gatvā dhvajayaṣṭiṃ samāśritaḥ
08,040.127a taṃ visaṃjñaṃ mahārāja kirīṭibhayapīḍitam
08,040.127c apovāha raṇāt sūto rakṣamāṇo dhanaṃjayāt
08,040.128a etasminn eva kāle tu vijayaḥ śatrutāpanaḥ
08,040.128c nyavadhīt tāvakaṃ sainyaṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
08,040.128e paśyatas tava putrasya tasya vīrasya bhārata
08,040.129a evam eṣa kṣayo vṛttas tāvakānāṃ paraiḥ saha
08,040.129c krūro viśasano ghoro rājan durmantrite tava
08,040.130a saṃśaptakāṃś ca kaunteyaḥ kurūṃś cāpi vṛkodaraḥ
08,040.130c vasuṣeṇaṃ ca pāñcālaḥ kṛtsnena vyadhamad raṇe
08,040.130d*0535_01 vartamāne tathā raudre rājan vīravarakṣaye
08,040.130d*0535_02 utthitāny agaṇeyāni kabandhāni samantataḥ
08,040.130d*0535_03 yudhiṣṭhiro 'pi saṃgrāme prahārair gāḍhavedanaḥ
08,040.130d*0535_04 krośamātram apakramya tasthau bharatasattama
08,040.130d@014_0000 saṃjayaḥ
08,040.130d@014_0001 duryodhanas tataḥ karṇam upetya bharatarṣabha
08,040.130d@014_0002 abravīn madrarājaṃ ca tathaivānyān mahārathān
08,040.130d@014_0003 yadṛcchayopasaṃprāptaṃ svargadvāram apāvṛtam
08,040.130d@014_0004 sukhinaḥ kṣatriyāḥ karṇa labhante yuddham īdṛśam
08,040.130d@014_0005 sadṛśaiḥ kṣatriyaiḥ śūraiḥ śūrāṇāṃ yudhyatāṃ yudhi
08,040.130d@014_0006 iṣṭaṃ bhavati rādheya tad idaṃ samupasthitam
08,040.130d@014_0007 hatvā vā pāṇḍavān yuddhe sphītām urvīm avāpsyatha
08,040.130d@014_0008 nihatā vā parair yuddhe vīralokam avāpsyatha
08,040.130d@014_0009 duryodhanasya tac chrutvā vacanaṃ kṣatriyarṣabhāḥ
08,040.130d@014_0010 hṛṣṭā nādān udakrośan vāditrāṇi ca sarvaśaḥ
08,040.130d@014_0011 tataḥ pramudite tasmin duryodhanabale tadā
08,040.130d@014_0012 harṣayaṃs tāvakān yodhān drauṇir vacanam abravīt
08,040.130d@014_0013 pratyakṣaṃ sarvasainyānāṃ bhavatāṃ cāpi paśyatām
08,040.130d@014_0014 nyastaśastro mama pitā dhṛṣṭadyumnena pātitaḥ
08,040.130d@014_0015 sa tenāham amarṣeṇa mitrārthe cāpi pārthivāḥ
08,040.130d@014_0016 satyaṃ vaḥ pratijānāmi tad vākyaṃ me nibodhata
08,040.130d@014_0017 dhṛṣṭadyumnam ahatvāhaṃ na vimokṣyāmi daṃśanam
08,040.130d@014_0018 anṛtāyāṃ pratijñāyāṃ nāhaṃ svargam avāpnuyām
08,040.130d@014_0019 arjuno bhīmasenaś ca yaś ca māṃ pratyudeṣyati
08,040.130d@014_0020 sarvāṃs tān pramathiṣye 'ham iti me nāsti saṃśayaḥ
08,040.130d@014_0021 evam ukte tataḥ sarvā sahitā bhāratī camūḥ
08,040.130d@014_0022 abhyadravata kaunteyāṃs tathā te cāpi pāṇḍavāḥ
08,040.130d@014_0023 sa saṃnipāto rathayūthapānāṃ
08,040.130d@014_0024 mahātmanāṃ bhārata mohanīyaḥ
08,040.130d@014_0025 janakṣayaḥ kālayugāntakalpaḥ
08,040.130d@014_0026 prāvartatāgre kurusṛñjayānām
08,040.130d@014_0027 tataḥ pravṛtte yudhi saṃprahāre
08,040.130d@014_0028 bhūtāni sarvāṇi sadaivatāni
08,040.130d@014_0029 āsan sametāni sahāpsarobhir
08,040.130d@014_0030 didṛkṣamāṇāni narapravīrān
08,040.130d@014_0031 divyaiś ca mālyair vividhaiś ca gandhair
08,040.130d@014_0032 divyaiś ca ratnair vividhair narāgryān
08,040.130d@014_0033 raṇe svakarmodvahataḥ pravīrān
08,040.130d@014_0034 avākirann apsarasaḥ prahṛṣṭāḥ
08,040.130d@014_0035 samīraṇas tāṃś ca niṣevya gandhān
08,040.130d@014_0036 siṣeva sarvān api yodhamukhyān
08,040.130d@014_0037 niṣevyamāṇās tv anilena yodhāḥ
08,040.130d@014_0038 parasparaghnā dharaṇīṃ nipetuḥ
08,040.130d@014_0039 sā divyapuṣpair avakīryamāṇā
08,040.130d@014_0040 suvarṇapuṅkhaiś ca śarair vicitraiḥ
08,040.130d@014_0041 nakṣatrasaṃghair iva citritā dyauḥ
08,040.130d@014_0042 kṣitair babhau yodhavarair vicitrā
08,040.130d@014_0043 tato 'ntarikṣād api sādhuvādair
08,040.130d@014_0044 vāditraghoṣaiḥ samudīryamāṇaḥ
08,040.130d@014_0045 jyāghoṣanemisvananādacitraḥ
08,040.130d@014_0046 samākulaḥ so 'bhavat saṃprahāraḥ
08,040.130d@015_0001 tathā tu tasmiṃs tumule pravṛtte
08,040.130d@015_0002 duryodhanaḥ krodham amṛṣyamāṇaḥ
08,040.130d@015_0003 abhyetya bhīmaṃ balinaṃ baliṣṭhaḥ
08,040.130d@015_0004 samarpayat kṣudrakāṇāṃ śatena
08,040.130d@015_0005 duḥśāsanaś citrasenaś ca vīras
08,040.130d@015_0006 tathā caivaṃ kitavaḥ saubalaś ca
08,040.130d@015_0007 gajānīkaiḥ sarvato bhīmasenaṃ
08,040.130d@015_0008 tathā viṣaktaṃ sahasaivābhyagacchan
08,040.130d@015_0009 tam āpatantaṃ saṃprekṣya gajānīkaṃ vṛkodaraḥ
08,040.130d@015_0010 duryodhanaṃ mahābāhuḥ śaravarṣair avākirat
08,040.130d@015_0011 duryodhanaṃ tathā bhīmaḥ sāyakaiḥ śataśaḥ śitaiḥ
08,040.130d@015_0012 pāṇḍavo vimukhīkṛtya gajān abhyadravad balī
08,040.130d@015_0013 tataḥ pāvakasaṃkāśair bhīmo bāṇair avakragaiḥ
08,040.130d@015_0014 śalabhair iva nāgāṃs tān ardayām āsa pāṇḍavaḥ
08,040.130d@015_0015 tataḥ kuñjarayūthāni bhīmaseno mahābalaḥ
08,040.130d@015_0016 vyadhaman niśitair bāṇair mahābhrāṇīva mārutaḥ
08,040.130d@015_0017 anvayus tad rathānīkaṃ maṇijālaiś ca kuñjarāḥ
08,040.130d@015_0018 rūpyajāmbūnadābhāsāḥ kṣuramālyābhyalaṃkṛtāḥ
08,040.130d@015_0019 vadhyamānāḥ śarai rājan bhīmasenena te gajāḥ
08,040.130d@015_0020 vibhinnahṛdayāḥ ke cit tatraivābhyapatan bhuvi
08,040.130d@015_0021 nipatadbhir mahāvegair hemabhāṇḍavibhūṣitaiḥ
08,040.130d@015_0022 aśobhata mahārāja dhātucitrair ivācalaiḥ
08,040.130d@015_0023 dīptābharaṇavadbhiś ca gajapṛṣṭhān nipātitaiḥ
08,040.130d@015_0024 sa raṇaḥ śuśubhe rājan kṣīṇapuṇyair ivāmaraiḥ
08,040.130d@015_0025 mahāparighasaṃkāśau candanāgarurūṣitau
08,040.130d@015_0026 apaśyan bhīmasenasya dhanur vikṣipato bhujau
08,040.130d@015_0027 tasya jyātalanirghoṣam asyataḥ savyadakṣiṇam
08,040.130d@015_0028 śrutvā hy abhyadravan nāgā bhīmasenaṃ bhayārditāḥ
08,040.130d@015_0029 tasya bhīmasya tat karma rājann ekasya dhīmataḥ
08,040.130d@015_0030 apaśyāma mahārāja tad adbhutam ivābhavat
08,040.130d@016_0000 saṃjaya uvāca
08,040.130d@016_0001 evam eṣa mahān āsīt saṃgrāmaḥ pṛthivīkṣitām
08,040.130d@016_0002 kruddhe 'rjune tathā karṇe bhīmasene ca pāṇḍave
08,040.130d@016_0003 droṇaputraṃ parājitya jitvā cānyān mahārathān
08,040.130d@016_0004 abravīd arjuno rājan vāsudevam idaṃ vacaḥ
08,040.130d@016_0005 paśya kṛṣṇa mahābāho dravantīṃ pāṇḍavīṃ camūm
08,040.130d@016_0006 karṇaṃ paśya ca saṃgrāme kālayantaṃ mahārathān
08,040.130d@016_0007 na ca paśyāmi dāśārha dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
08,040.130d@016_0008 nāpi ketur yudhāṃ śreṣṭha dharmarājasya dṛśyate
08,040.130d@016_0009 tribhāgaś cāvaśiṣṭo 'yaṃ divasasya janārdana
08,040.130d@016_0010 na ca māṃ dhārtarāṣṭreṣu kaś cid yudhyati saṃyuge
08,040.130d@016_0011 tasmāt tvaṃ matpriyaṃ kurvan yāhi yatra yudhiṣṭhiraḥ
08,040.130d@016_0012 dṛṣṭvā kuśalinaṃ yuddhe dharmaputraṃ sahānujam
08,040.130d@016_0013 punar yoddhāsmi vārṣṇeya śatrubhiḥ saha saṃyuge
08,040.130d@016_0014 tataḥ prāyād rathenāśu bībhatsor vacanād dhariḥ
08,040.130d@016_0015 yato yudhiṣṭhiro rājā sṛñjayāś ca mahārathāḥ
08,040.130d@016_0016 ayudhyaṃs tāvakaiḥ sārdhaṃ mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
08,041.001 saṃjaya uvāca
08,041.001a tvaramāṇaḥ punaḥ kṛṣṇaḥ pārtham abhyavadac chanaiḥ
08,041.001c paśya kauravya rājānam apayātāṃś ca pāṇḍavān
08,041.002a karṇaṃ paśya mahāraṅge jvalantam iva pāvakam
08,041.002c asau bhīmo maheṣvāsaḥ saṃnivṛtto raṇaṃ prati
08,041.003a tam ete 'nu nivartante dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ
08,041.003c pāñcālānāṃ sṛñjayānāṃ pāṇḍavānāṃ ca yan mukham
08,041.003e nivṛttaiś ca tathā pārthair bhagnaṃ śatrubalaṃ mahat
08,041.004a kauravān dravato hy eṣa karṇo dhārayate 'rjuna
08,041.004c antakapratimo vege śakratulyaparākramaḥ
08,041.005a asau gacchati kauravya drauṇir astrabhṛtāṃ varaḥ
08,041.005c tam eṣa pradrutaḥ saṃkhye dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ
08,041.005d*0536_01 anuprayāti saṃgrāme hatān paśya ca sṛñjayān
08,041.006a sarvaṃ vyācaṣṭa durdharṣo vāsudevaḥ kirīṭine
08,041.006c tato rājan prādurāsīn mahāghoro mahāraṇaḥ
08,041.007a siṃhanādaravāś cātra prādurāsan samāgame
08,041.007c ubhayoḥ senayo rājan mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
08,041.007d*0537_01 evam eṣa kṣayo vṛttaḥ pṛthivyāṃ pṛthivīpate
08,041.007d*0537_02 tāvakānāṃ pareṣāṃ ca rājan durmantrite tava
08,042.001 saṃjaya uvāca
08,042.001a tataḥ punaḥ samājagmur abhītāḥ kurusṛñjayāḥ
08,042.001c yudhiṣṭhiramukhāḥ pārthā vaikartanamukhā vayam
08,042.002a tataḥ pravavṛte bhīmaḥ saṃgrāmo lomaharṣaṇaḥ
08,042.002c karṇasya pāṇḍavānāṃ ca yamarāṣṭravivardhanaḥ
08,042.003a tasmin pravṛtte saṃgrāme tumule śoṇitodake
08,042.003c saṃśaptakeṣu śūreṣu kiṃcicchiṣṭeṣu bhārata
08,042.004a dhṛṣṭadyumno mahārāja sahitaḥ sarvarājabhiḥ
08,042.004c karṇam evābhidudrāva pāṇḍavāś ca mahārathāḥ
08,042.005a āgacchamānāṃs tān saṃkhye prahṛṣṭān vijayaiṣiṇaḥ
08,042.005c dadhāraiko raṇe karṇo jalaughān iva parvataḥ
08,042.006a tam āsādya tu te karṇaṃ vyaśīryanta mahārathāḥ
08,042.006c yathācalaṃ samāsādya jalaughāḥ sarvatodiśam
08,042.006e tayor āsīn mahārāja saṃgrāmo lomaharṣaṇaḥ
08,042.006f*0538_01 prayudhyator mahāraṅge balinor vijigīṣatoḥ
08,042.007a dhṛṣṭadyumnas tu rādheyaṃ śareṇa nataparvaṇā
08,042.007c tāḍayām āsa saṃkruddhas tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
08,042.008a vijayaṃ tu dhanuḥśreṣṭhaṃ vidhunvāno mahārathaḥ
08,042.008b*0539_01 vavarṣa śaravarṣāṇi toyavarṣān ivāmbudaḥ
08,042.008c pārṣatasya dhanuś chittvā śarān āśīviṣopamān
08,042.008e tāḍayām āsa saṃkruddhaḥ pārṣataṃ navabhiḥ śaraiḥ
08,042.009a te varma hemavikṛtaṃ bhittvā tasya mahātmanaḥ
08,042.009c śoṇitāktā vyarājanta śakragopā ivānagha
08,042.010a tad apāsya dhanuś chinnaṃ dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ
08,042.010c anyad dhanur upādāya śarāṃś cāśīviṣopamān
08,042.010e karṇaṃ vivyādha saptatyā śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,042.011a tathaiva rājan karṇo 'pi pārṣataṃ śatrutāpanam
08,042.011b*0540_01 chādayām āsa samare śarair āśīviṣopamaiḥ
08,042.011c droṇaśatruṃ maheṣvāso vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ
08,042.012a tasya karṇo mahārāja śaraṃ kanakabhūṣaṇam
08,042.012c preṣayām āsa saṃkruddho mṛtyudaṇḍam ivāparam
08,042.013a tam āpatantaṃ sahasā ghorarūpaṃ viśāṃ pate
08,042.013c ciccheda saptadhā rājañ śaineyaḥ kṛtahastavat
08,042.014a dṛṣṭvā vinihitaṃ bāṇaṃ śaraiḥ karṇo viśāṃ pate
08,042.014c sātyakiṃ śaravarṣeṇa samantāt paryavārayat
08,042.015a vivyādha cainaṃ samare nārācais tatra saptabhiḥ
08,042.015c taṃ pratyavidhyac chaineyaḥ śarair hemavibhūṣitaiḥ
08,042.016a tato yuddham atīvāsīc cakṣuḥśrotrabhayāvaham
08,042.016c rājan ghoraṃ ca citraṃ ca prekṣaṇīyaṃ samantataḥ
08,042.017a sarveṣāṃ tatra bhūtānāṃ lomaharṣo vyajāyata
08,042.017c tad dṛṣṭvā samare karma karṇaśaineyayor nṛpa
08,042.018a etasminn antare drauṇir abhyayāt sumahābalam
08,042.018c pārṣataṃ śatrudamanaṃ śatruvīryāsunāśanam
08,042.018d*0541_01 sa dṛṣṭvā samare karṇaṃ pārṣataṃ ca mahāratham
08,042.019a abhyabhāṣata saṃkruddho drauṇir dūre dhanaṃjaye
08,042.019b*0542_01 rathaṃ rathena saṃpīḍya śatruvīryapraṇāśanaḥ
08,042.019c tiṣṭha tiṣṭhādya brahmaghna na me jīvan vimokṣyase
08,042.020a ity uktvā subhṛśaṃ vīraḥ śīghrakṛn niśitaiḥ śaraiḥ
08,042.020c pārṣataṃ chādayām āsa ghorarūpaiḥ sutejanaiḥ
08,042.020e yatamānaṃ paraṃ śaktyā yatamāno mahārathaḥ
08,042.020f*0543_01 chādayām āsa samare yatamāno mahārathaḥ
08,042.020f*0543_02 yatnataḥ parayā śaktyā dhṛṣṭadyumnaṃ mahāraṇe
08,042.020f*0544_01 yodhayām āsa samare kruddharūpo viśāṃ pate
08,042.021a yathā hi samare drauṇiḥ pārṣataṃ vīkṣya māriṣa
08,042.021c tathā drauṇiṃ raṇe dṛṣṭvā pārṣataḥ paravīrahā
08,042.021e nātihṛṣṭamanā bhūtvā manyate mṛtyum ātmanaḥ
08,042.021f*0545_01 sa jñātvā samare ''tmānaṃ śastreṇāvadhyam eva tu
08,042.021f*0545_02 javenābhiyayau drauṇiṃ kālaḥ kālam iva kṣaye
08,042.022a drauṇis tu dṛṣṭvā rājendra dhṛṣṭadyumnaṃ raṇe sthitam
08,042.022c krodhena niḥśvasan vīraḥ pārṣataṃ samupādravat
08,042.022e tāv anyonyaṃ tu dṛṣṭvaiva saṃrambhaṃ jagmatuḥ param
08,042.022f*0546_01 tato roṣaparītātmā dhṛṣṭadyumno 'py amarṣaṇaḥ
08,042.022f*0546_02 provāca cainaṃ saṃrabdho droṇaputraṃ paraṃtapaḥ
08,042.022f*0547_01 pragṛhya mahatī cāpe śarāsanavirājite
08,042.023a athābravīn mahārāja droṇaputraḥ pratāpavān
08,042.023c dhṛṣṭadyumnaṃ samīpasthaṃ tvaramāṇo viśāṃ pate
08,042.023e pāñcālāpasadādya tvāṃ preṣayiṣyāmi mṛtyave
08,042.024a pāpaṃ hi yat tvayā karma ghnatā droṇaṃ purā kṛtam
08,042.024c adya tvā patsyate tad vai yathā hy akuśalaṃ tathā
08,042.024d*0548_01 pataṅgadarśanenādya darśanena vyapohyate
08,042.024d*0548_02 śaśismaraṇatanmātrān vaṃśān kṛtam apohyate
08,042.024d*0548_03 mayā mārayitavyas tvaṃ paśumāreṇa pārṣata
08,042.024d*0548_04 adya śvo vā paraśvo vā satyam etad bhaviṣyati
08,042.025a arakṣyamāṇaḥ pārthena yadi tiṣṭhasi saṃyuge
08,042.025c nāpakramasi vā mūḍha satyam etad bravīmi te
08,042.026a evam uktaḥ pratyuvāca dhṛṣṭadyumnaḥ pratāpavān
08,042.026c prativākyaṃ sa evāsir māmako dāsyate tava
08,042.026e yenaiva te pitur dattaṃ yatamānasya saṃyuge
08,042.026f*0549_01 eṣa te prativākyaṃ vai asir dāsyati māmakaḥ
08,042.026f*0549_02 yena kṛttaṃ tava pitur yatamānasya tac chiraḥ
08,042.027a yadi tāvan mayā droṇo nihato brāhmaṇabruvaḥ
08,042.027c tvām idānīṃ kathaṃ yuddhe na haniṣyāmi vikramāt
08,042.028a evam uktvā mahārāja senāpatir amarṣaṇaḥ
08,042.028c niśitenātha bāṇena drauṇiṃ vivyādha pārṣataḥ
08,042.029a tato drauṇiḥ susaṃkruddhaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,042.029c prācchādayad diśo rājan dhṛṣṭadyumnasya saṃyuge
08,042.030a naivāntarikṣaṃ na diśo naiva yodhāḥ samantataḥ
08,042.030c dṛśyante vai mahārāja śaraiś channāḥ sahasraśaḥ
08,042.031a tathaiva pārṣato rājan drauṇim āhavaśobhinam
08,042.031c śaraiḥ saṃchādayām āsa sūtaputrasya paśyataḥ
08,042.032a rādheyo 'pi mahārāja pāñcālān saha pāṇḍavaiḥ
08,042.032c draupadeyān yudhāmanyuṃ sātyakiṃ ca mahāratham
08,042.032e ekaḥ sa vārayām āsa prekṣaṇīyaḥ samantataḥ
08,042.032f*0550_01 sātyakiṃ ca mahārāja yodhāṃś cānyān sahasraśaḥ
08,042.033a dhṛṣṭadyumno 'pi samare drauṇeś ciccheda kārmukam
08,042.033b*0551_01 kṣurapreṇa sutīkṣṇena paśyatāṃ sarvayodhinām
08,042.033c tad apāsya dhanuś chinnam anyad ādatta kārmukam
08,042.033e vegavat samare ghoraṃ śarāṃś cāśīviṣopamān
08,042.034a sa pārṣatasya rājendra dhanuḥ śaktiṃ gadāṃ dhvajam
08,042.034b*0552_01 sa śaktiṃ prāhiṇot tasmai tāṃ drauṇir vyadhamac charaiḥ
08,042.034b*0552_02 tāṃ nikṛttāṃ raṇe dṛṣṭvā drauṇinā pārṣato balī
08,042.034b*0552_03 parighaṃ ghoram ādāya kārtasvaravibhūṣitam
08,042.034b*0552_04 cikṣepa bhujavīryeṇa pārṣato vai purā nadan
08,042.034b*0552_05 tam āpatantaṃ parighaṃ droṇaputrasya lāghavāt
08,042.034b*0552_06 ciccheda bahudhā rājañ śarair atiratho raṇe
08,042.034c hayān sūtaṃ rathaṃ caiva nimeṣād vyadhamac charaiḥ
08,042.034d*0553_01 pārṣatasya tataḥ kruddho droṇaputraḥ paraṃtapaḥ
08,042.035a sa chinnadhanvā viratho hatāśvo hatasārathiḥ
08,042.035c khaḍgam ādatta vipulaṃ śatacandraṃ ca bhānumat
08,042.036a drauṇis tad api rājendra bhallaiḥ kṣipraṃ mahārathaḥ
08,042.036c ciccheda samare vīraḥ kṣiprahasto dṛḍhāyudhaḥ
08,042.036e rathād anavarūḍhasya tad adbhutam ivābhavat
08,042.036e*0554_01 **** **** dhanvino bāhuśālinaḥ
08,042.036e*0554_02 paśyatāṃ sarvasainyānāṃ
08,042.037a dhṛṣṭadyumnaṃ tu virathaṃ hatāśvaṃ chinnakārmukam
08,042.037c śaraiś ca bahudhā viddham astraiś ca śakalīkṛtam
08,042.037e nātarad bharataśreṣṭha yatamāno mahārathaḥ
08,042.038a tasyāntam iṣubhī rājan yadā drauṇir na jagmivān
08,042.038c atha tyaktvā dhanur vīraḥ pārṣataṃ tvarito 'nvagāt
08,042.038d*0555_01 pragṛhya vipulaṃ khaḍgaṃ jātarūpapariṣkṛtam
08,042.039a āsīd ādravato rājan vegas tasya mahātmanaḥ
08,042.039c garuḍasyeva patato jighṛkṣoḥ pannagottamam
08,042.040a etasminn eva kāle tu mādhavo 'rjunam abravīt
08,042.040c paśya pārtha yathā drauṇiḥ pārṣatasya vadhaṃ prati
08,042.040d*0556_01 etasminn eva kāle tu keśavaḥ paravīrahā
08,042.040d*0556_02 abravīd bharataśreṣṭham arjunaṃ jayatāṃ varam
08,042.040d*0556_03 paśya drauṇiṃ pārṣatasya yatamānaṃ vadhaṃ prati
08,042.040e yatnaṃ karoti vipulaṃ hanyāc cainam asaṃśayam
08,042.041a taṃ mocaya mahābāho pārṣataṃ śatrutāpanam
08,042.041c drauṇer āsyam anuprāptaṃ mṛtyor āsyagataṃ yathā
08,042.042a evam uktvā mahārāja vāsudevaḥ pratāpavān
08,042.042c praiṣayat tatra turagān yatra drauṇir vyavasthitaḥ
08,042.043a te hayāś candrasaṃkāśāḥ keśavena pracoditāḥ
08,042.043c pibanta iva tad vyoma jagmur drauṇirathaṃ prati
08,042.044a dṛṣṭvāyāntau mahāvīryāv ubhau kṛṣṇadhanaṃjayau
08,042.044c dhṛṣṭadyumnavadhe rājaṃś cakre yatnaṃ mahābalaḥ
08,042.045a vikṛṣyamāṇaṃ dṛṣṭvaiva dhṛṣṭadyumnaṃ janeśvara
08,042.045c śarāṃś cikṣepa vai pārtho drauṇiṃ prati mahābalaḥ
08,042.046a te śarā hemavikṛtā gāṇḍīvapreṣitā bhṛśam
08,042.046c drauṇim āsādya viviśur valmīkam iva pannagāḥ
08,042.047a sa vidhvastaiḥ śarair ghorair droṇaputraḥ pratāpavān
08,042.047b*0557_01 utsṛjya samare rājan pāñcālyam amitaujasam
08,042.047c ratham āruruhe vīro dhanaṃjayaśarārditaḥ
08,042.047e pragṛhya ca dhanuḥ śreṣṭhaṃ pārthaṃ vivyādha sāyakaiḥ
08,042.048a etasminn antare vīraḥ sahadevo janādhipa
08,042.048c apovāha rathenājau pārṣataṃ śatrutāpanam
08,042.049a arjuno 'pi mahārāja drauṇiṃ vivyādha patribhiḥ
08,042.049c taṃ droṇaputraḥ saṃkruddho bāhvor urasi cārdayat
08,042.050a krodhitas tu raṇe pārtho nārācaṃ kālasaṃmitam
08,042.050c droṇaputrāya cikṣepa kāladaṇḍam ivāparam
08,042.050e sa brāhmaṇasyāṃsadeśe nipapāta mahādyutiḥ
08,042.051a sa vihvalo mahārāja śaravegena saṃyuge
08,042.051c niṣasāda rathopasthe vaiklavyaṃ ca paraṃ yayau
08,042.052a tataḥ karṇo mahārāja vyākṣipad vijayaṃ dhanuḥ
08,042.052c arjunaṃ samare kruddhaḥ prekṣamāṇo muhur muhuḥ
08,042.052e dvairathaṃ cāpi pārthena kāmayāno mahāraṇe
08,042.053a taṃ tu hitvā hataṃ vīraṃ sārathiḥ śatrukarśanam
08,042.053c apovāha rathenājau tvaramāṇo raṇājirāt
08,042.054a athotkruṣṭaṃ mahārāja pāñcālair jitakāśibhiḥ
08,042.054c mokṣitaṃ pārṣataṃ dṛṣṭvā droṇaputraṃ ca pīḍitam
08,042.055a vāditrāṇi ca divyāni prāvādyanta sahasraśaḥ
08,042.055c siṃhanādaś ca saṃjajñe dṛṣṭvā ghoraṃ mahādbhutam
08,042.056a evaṃ kṛtvābravīt pārtho vāsudevaṃ dhanaṃjayaḥ
08,042.056c yāhi saṃśaptakān kṛṣṇa kāryam etat paraṃ mama
08,042.057a tataḥ prayāto dāśārhaḥ śrutvā pāṇḍavabhāṣitam
08,042.057c rathenātipatākena manomārutaraṃhasā
08,043.001 saṃjaya uvāca
08,043.001*0558_01 teṣāṃ pravṛtte saṃgrāme vipule śoṇitodake
08,043.001*0558_02 rarāja lohitenorvī saṃraktā bahudhā bhṛśam
08,043.001*0558_03 tato rajasi saṃśānte rudhireṇa samantataḥ
08,043.001*0559_01 tadā vilokya pārthaṃ ca kṛṣṇo vacanam abravīt
08,043.001a etasminn antare kṛṣṇaḥ pārthaṃ vacanam abravīt
08,043.001c darśayann iva kaunteyaṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
08,043.002a eṣa pāṇḍava te bhrātā dhārtarāṣṭrair mahābalaiḥ
08,043.002c jighāṃsubhir maheṣvāsair drutaṃ pārthānusaryate
08,043.003a tathānuyānti saṃrabdhāḥ pāñcālā yuddhadurmadāḥ
08,043.003c yudhiṣṭhiraṃ mahātmānaṃ parīpsanto mahājavāḥ
08,043.004a eṣa duryodhanaḥ pārtha rathānīkena daṃśitaḥ
08,043.004c rājā sarvasya lokasya rājānam anudhāvati
08,043.005a jighāṃsuḥ puruṣavyāghraṃ bhrātṛbhiḥ sahito balī
08,043.005c āśīviṣasamasparśaiḥ sarvayuddhaviśāradaiḥ
08,043.006a ete jighṛkṣavo yānti dvipāśvarathapattayaḥ
08,043.006c yudhiṣṭhiraṃ dhārtarāṣṭrā ratnottamam ivārthinaḥ
08,043.007a paśya sātvatabhīmābhyāṃ niruddhādhiṣṭhitaḥ prabhuḥ
08,043.007c jihīrṣavo 'mṛtaṃ daityāḥ śakrāgnibhyām ivāvaśāḥ
08,043.008a ete bahutvāt tvaritāḥ punar gacchanti pāṇḍavam
08,043.008c samudram iva vāryoghāḥ prāvṛṭkāle mahārathāḥ
08,043.009a nadantaḥ siṃhanādāṃś ca dhamantaś cāpi vārijān
08,043.009c balavanto maheṣvāsā vidhunvanto dhanūṃṣi ca
08,043.010a mṛtyor mukhagataṃ manye kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
08,043.010c hutam agnau ca bhadraṃ te duryodhanavaśaṃ gatam
08,043.011a yathāyuktam anīkaṃ hi dhārtarāṣṭrasya pāṇḍava
08,043.011c nāsya śakro 'pi mucyeta saṃprāpto bāṇagocaram
08,043.012a duryodhanasya śūrasya drauṇeḥ śāradvatasya ca
08,043.012c karṇasya ceṣuvego vai parvatān api dārayet
08,043.013a duryodhanasya śūrasya śaraughāñ śīghram asyataḥ
08,043.013c saṃkruddhasyāntakasyeva ko vegaṃ saṃsahed raṇe
08,043.014a karṇena ca kṛto rājā vimukhaḥ śatrutāpanaḥ
08,043.014c balavāṃl laghuhastaś ca kṛtī yuddhaviśāradaḥ
08,043.015a rādheyaḥ pāṇḍavaśreṣṭhaṃ śaktaḥ pīḍayituṃ raṇe
08,043.015c sahito dhṛtarāṣṭrasya putraiḥ śūro mahātmabhiḥ
08,043.016a tasyaivaṃ yudhyamānasya saṃgrāme saṃyatātmanaḥ
08,043.016c anyair api ca pārthasya hṛtaṃ varma mahārathaiḥ
08,043.017a upavāsakṛśo rājā bhṛśaṃ bharatasattama
08,043.017c brāhme bale sthito hy eṣa na kṣatre 'tibale vibho
08,043.017d*0560_01 karme sute kṛtaṃ rāṣṭraṃ jīvitaṃ śatrutāpanaḥ
08,043.017d*0561_01 nityānaśanasaṃgrāme samāptavrataniścayaḥ
08,043.017d*0561_02 yo vatsodayikaṃ śrāddhe viśeṣeṇa mahībhujā
08,043.017d*0562_01 karṇena cābhiyukto 'yaṃ bhūpatiḥ śatrutāpanaḥ
08,043.017d*0562_02 saṃśayaṃ samanuprāptaḥ pāṇḍavo vai yudhiṣṭhiraḥ
08,043.018a na jīvati mahārājo manye pārtha yudhiṣṭhiraḥ
08,043.018c yad bhīmasenaḥ sahate siṃhanādam amarṣaṇaḥ
08,043.019a nardatāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ punaḥ punar ariṃdama
08,043.019c dhamatāṃ ca mahāśaṅkhān saṃgrāme jitakāśinām
08,043.020a yudhiṣṭhiraṃ pāṇḍaveyaṃ hateti bharatarṣabha
08,043.020c saṃcodayaty asau karṇo dhārtarāṣṭrān mahābalān
08,043.020d*0563_01 astrair nānāvidhaiś citraiḥ kauravāḥ pārtha saṃyuge
08,043.021a sthūṇākarṇendrajālena pārtha pāśupatena ca
08,043.021c pracchādayanto rājānam anuyānti mahārathāḥ
08,043.021e āturo me mato rājā saṃniṣevyaś ca bhārata
08,043.022a yathainam anuvartante pāñcālāḥ saha pāṇḍavaiḥ
08,043.022c tvaramāṇās tvarākāle sarvaśastrabhṛtāṃ varāḥ
08,043.022e majjantam iva pātāle balino 'py ujjihīrṣavaḥ
08,043.023a na ketur dṛśyate rājñaḥ karṇena nihataḥ śaraiḥ
08,043.023c paśyator yamayoḥ pārtha sātyakeś ca śikhaṇḍinaḥ
08,043.024a dhṛṣṭadyumnasya bhīmasya śatānīkasya vā vibho
08,043.024c pāñcālānāṃ ca sarveṣāṃ cedīnāṃ caiva bhārata
08,043.025a eṣa karṇo raṇe pārtha pāṇḍavānām anīkinīm
08,043.025c śarair vidhvaṃsayati vai nalinīm iva kuñjaraḥ
08,043.026a ete dravanti rathinas tvadīyāḥ pāṇḍunandana
08,043.026b*0564_01 drāvyamāṇā raṇe pārtha karṇenāmitatejasā
08,043.026c paśya paśya yathā pārtha gacchanty ete mahārathāḥ
08,043.027a ete bhārata mātaṅgāḥ karṇenābhihatā raṇe
08,043.027c ārtanādān vikurvāṇā vidravanti diśo daśa
08,043.028a rathānāṃ dravatāṃ vṛndaṃ paśya pārtha samantataḥ
08,043.028c drāvyamāṇaṃ raṇe caiva karṇenāmitrakarśinā
08,043.029a hastikakṣyāṃ raṇe paśya carantīṃ tatra tatra ha
08,043.029c rathasthaṃ sūtaputrasya ketuṃ ketumatāṃ vara
08,043.030a asau dhāvati rādheyo bhīmasenarathaṃ prati
08,043.030c kirañ śaraśatānīva vinighnaṃs tava vāhinīm
08,043.031a etān paśya ca pāñcālān drāvyamāṇān mahātmanā
08,043.031c śakreṇeva yathā daityān hanyamānān mahāhave
08,043.032a eṣa karṇo raṇe jitvā pāñcālān pāṇḍusṛñjayān
08,043.032c diśo viprekṣate sarvās tvadartham iti me matiḥ
08,043.033a paśya pārtha dhanuḥ śreṣṭhaṃ vikarṣan sādhu śobhate
08,043.033c śatrūñ jitvā yathā śakro devasaṃghaiḥ samāvṛtaḥ
08,043.034a ete nadanti kauravyā dṛṣṭvā karṇasya vikramam
08,043.034c trāsayanto raṇe pārthān sṛñjayāṃś ca sahasraśaḥ
08,043.035a eṣa sarvātmanā pāṇḍūṃs trāsayitvā mahāraṇe
08,043.035b*0565_01 trāsayitvā raṇe pārtha rādheyo rathināṃ varaḥ
08,043.035c abhibhāṣati rādheyaḥ sarvasainyāni mānadaḥ
08,043.036a abhidravata gacchadhvaṃ drutaṃ dravata kauravāḥ
08,043.036c yathā jīvan na vaḥ kaś cin mucyate yudhi sṛñjayaḥ
08,043.037a tathā kuruta saṃyattā vayaṃ yāsyāma pṛṣṭhataḥ
08,043.037c evam uktvā yayāv eṣa pṛṣṭhato vikirañ śaraiḥ
08,043.037d*0566_01 rādheyaḥ kauravīṃ senāṃ rakṣamāṇaḥ samantataḥ
08,043.038a paśya karṇaṃ raṇe pārtha śvetacchavivirājitam
08,043.038c udayaṃ parvataṃ yadvac chobhayan vai divākaraḥ
08,043.039a pūrṇacandranikāśena mūrdhni chatreṇa bhārata
08,043.039c dhriyamāṇena samare tathā śataśalākinā
08,043.040a eṣa tvāṃ prekṣate karṇaḥ sakaṭākṣo viśāṃ pate
08,043.040c uttamaṃ yatnam āsthāya dhruvam eṣyati saṃyuge
08,043.041a paśya hy enaṃ mahābāho vidhunvānaṃ mahad dhanuḥ
08,043.041c śarāṃś cāśīviṣākārān visṛjantaṃ mahābalam
08,043.042a asau nivṛtto rādheyo dṛśyate vānaradhvaja
08,043.042b*0567_01 prārthayan samaraṃ pārtha tvayā saha paraṃtapa
08,043.042c vadhāya cātmano 'bhyeti dīpasya śalabho yathā
08,043.042d*0568_01 eṣa hy amarṣī śūraś ca dhārtarāṣṭrahite rataḥ
08,043.042d*0568_02 tvāṃ na marṣayate pārtha nityam eva sumandadhīḥ
08,043.042d*0569_01 ekākinaṃ ca dṛṣṭvainaṃ dhārtarāṣṭro raṇājire
08,043.042d*0570_01 tvāṃ ca pārthābhisaṃrabdhaṃ karṇaṃ prati mahāratham
08,043.043a karṇam ekākinaṃ dṛṣṭvā rathānīkena bhārata
08,043.043b*0571_01 asau duryodhanaḥ kruddho rathānīkena daṃśitaḥ
08,043.043c rirakṣiṣuḥ susaṃyatto dhārtarāṣṭro 'bhivartate
08,043.044a sārvaiḥ sahaibhir duṣṭātmā vadhya eṣa prayatnataḥ
08,043.044b*0572_01 adīnayor viśrutayor yuvayor yotsyamānayoḥ
08,043.044b*0572_02 devāsure pārtha mṛdhe devadānavayor iva
08,043.044b*0573_01 paśyantu kauravāḥ sarve tava pārtha parākramam
08,043.044b*0574_01 tvāṃ ca dṛṣṭvātisaṃrabdhaṃ karṇaṃ ca bharatarṣabha
08,043.044b*0574_02 asau duryodhanaḥ kruddho nottaraṃ pratipadyate
08,043.044c tvayā yaśaś ca rājyaṃ ca sukhaṃ cottamam icchatā
08,043.045a ātmānaṃ ca kṛtātmānaṃ samīkṣya bharatarṣabha
08,043.045c kṛtāgasaṃ ca rādheyaṃ dharmātmani yudhiṣṭhire
08,043.045d*0575_01 sahitaḥ sa tu duṣṭātmā dhārtarāṣṭro 'bhyavartate
08,043.045d*0575_02 eṣa eva nihantavyo mūlaṃ vairasya bhārata
08,043.045d*0575_03 mūle chinne yathā nāśaḥ śākhānāṃ jāyate dhruvam
08,043.045d*0575_04 tathā duryodhane pārtha hate syur akhilā hatāḥ
08,043.045d*0575_05 dhārtarāṣṭrā mahābāho sabhṛtyāmātyabāndhavāḥ
08,043.045d*0575_06 paśya sarve yathā yodhā yānti bhīmarathaṃ prati
08,043.045d*0575_07 bhīmo 'pi śe[ro]ṣatāmrākṣo hanti śatrūn aśeṣataḥ
08,043.045d*0575_08 eṣa dharmasuto rājā yamābhyāṃ paripālitaḥ
08,043.045d*0575_09 duryodhano 'pi karṇena rakṣyate sasutena ca
08,043.045d*0575_10 kṛtavarmā kṛpo drauṇī rakṣanto 'nyonyam uttamāḥ
08,043.045d*0575_11 kulūkaḥ śakuniś caiva kṛtvā rakṣāṃ sthitāv ubhau
08,043.046a pratipadyasva rādheyaṃ prāptakālam anantaram
08,043.046c āryāṃ yuddhe matiṃ kṛtvā pratyehi rathayūthapam
08,043.047a pañca hy etāni mukhyānāṃ rathānāṃ rathasattama
08,043.047c śatāny āyānti vegena balināṃ bhīmatejasām
08,043.048a pañca nāgasahasrāṇi dviguṇā vājinas tathā
08,043.048c abhisaṃhatya kaunteya padātiprayutāni ca
08,043.048e anyonyarakṣitaṃ vīra balaṃ tvām abhivartate
08,043.048f*0576_01 droṇaputraṃ puraskṛtya tataḥ śīghraṃ ca sūdaya
08,043.048f*0576_02 nikṛtyaitad rathānīkaṃ balinaṃ lokaviśrutam
08,043.049a sūtaputre maheṣvāse darśayātmānam ātmanā
08,043.049c uttamaṃ yatnam āsthāya pratyehi bharatarṣabha
08,043.049d*0577_01 bhūtāni caiva sarvāṇi kurupāñcālasṛñjayāḥ
08,043.050a asau karṇaḥ susaṃrabdhaḥ pāñcālān abhidhāvati
08,043.050c ketum asya hi paśyāmi dhṛṣṭadyumnarathaṃ prati
08,043.050e samucchetsyati pāñcālān iti manye paraṃtapa
08,043.051a ācakṣe te priyaṃ pārtha tad evaṃ bharatarṣabha
08,043.051c rājā jīvati kauravyo dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
08,043.052a asau bhimo mahābāhuḥ saṃnivṛttaś camūmukhe
08,043.052c vṛtaḥ sṛñjayasainyena sātyakena ca bhārata
08,043.053a vadhyanta ete samare kauravā niśitaiḥ śaraiḥ
08,043.053c bhīmasenena kaunteya pāñcālaiś ca mahātmabhiḥ
08,043.054a senā hi dhārtarāṣṭrasya vimukhā cābhavad raṇāt
08,043.054c vipradhāvati vegena bhīmasya nihatā śaraiḥ
08,043.055a vipannasasyeva mahī rudhireṇa samukṣitā
08,043.055c bhāratī bharataśreṣṭha senā kṛpaṇadarśanā
08,043.056a nivṛttaṃ paśya kaunteya bhīmasenaṃ yudhāṃ patim
08,043.056c āśīviṣam iva kruddhaṃ tasmād dravati vāhinī
08,043.057a pītaraktāsitasitās tārācandrārkamaṇḍitāḥ
08,043.057c patākā viprakīryante chatrāṇy etāni cārjuna
08,043.058a sauvarṇā rājatāś caiva taijasāś ca pṛthagvidhāḥ
08,043.058c ketavo vinipātyante hastyaśvaṃ viprakīryate
08,043.059a rathebhyaḥ prapatanty ete rathino vigatāsavaḥ
08,043.059c nānāvarṇair hatā bāṇaiḥ pāñcālair apalāyibhiḥ
08,043.060a nirmanuṣyān gajān aśvān rathāṃś caiva dhanaṃjaya
08,043.060c samādravanti pāñcālā dhārtarāṣṭrāṃs tarasvinaḥ
08,043.061a mṛdnanti ca naravyāghrā bhīmasenavyapāśrayāt
08,043.061c balaṃ pareṣāṃ durdharṣaṃ tyaktvā prāṇān ariṃdama
08,043.062a ete nadanti pāñcālā dhamanty api ca vārijān
08,043.062c abhidravanti ca raṇe nighnantaḥ sāyakaiḥ parān
08,043.063a paśya svargasya māhātmyaṃ pāñcālā hi paraṃtapa
08,043.063c dhārtarāṣṭrān vinighnanti kruddhāḥ siṃhā iva dvipān
08,043.063d*0578_01 śastram ācchidya śatrūṇāṃ sāyudhānāṃ nirāyudhāḥ
08,043.063d*0578_02 tenaivaitān amoghāstrā nighnanti ca nadanti ca
08,043.063d*0578_03 śirāṃsy etāni pātyante śatrūṇāṃ bāhavo 'pi ca
08,043.063d*0578_04 rathanāgahayā vīrā yaśasyāḥ sarva eva ca
08,043.064a sarvataś cābhipannaiṣā dhārtarāṣṭrī mahācamūḥ
08,043.064b*0579_01 pāñcālair māgadhaiś caiva yodhā nītā yamakṣayam
08,043.064b*0580_01 tyaktvā prāṇān maheṣvāsaiḥ pāñcālaiḥ paripātyate
08,043.064c pāñcālair mānasād etya haṃsair gaṅgeva vegitaiḥ
08,043.065a subhṛśaṃ ca parākrāntāḥ pāñcālānāṃ nivāraṇe
08,043.065c kṛpakarṇādayo vīrā ṛṣabhāṇām ivarṣabhāḥ
08,043.065d*0581_01 suhṛdaś ca parākrāntāḥ kṛpakarṇādayo vibho
08,043.065d*0581_02 nivāraṇe maheṣvāsāḥ pāñcālānāṃ paraṃtapa
08,043.066a sunimagnāṃś ca bhīmāstrair dhārtarāṣṭrān mahārathān
08,043.066c dhṛṣṭadyumnamukhā vīrā ghnanti śatrūn sahasraśaḥ
08,043.066d*0582_01 pāñcāleṣv abhibhūteṣu dviṣadbhir apabhīr nadan
08,043.066d*0582_02 śatrupakṣam avaskandya śarān asyati mārutiḥ
08,043.066d*0583_01 rathāś ca vimukhāḥ sarve nivṛtte bharatarṣabhe
08,043.066e viṣaṇṇabhūyiṣṭharathā dhārtarāṣṭrī mahācamūḥ
08,043.066f*0584_01 rathāś caite suvitrastā bhīmasenabhayārditāḥ
08,043.067a paśya bhīmena nārācaiś chinnā nāgāḥ patanty amī
08,043.067b*0585_01 nānā nāgā hatā bāṇair bhīmena prapatanty amī
08,043.067c vajrivajrāhatānīva śikharāṇi mahībhṛtām
08,043.067d*0586_01 bhīmasenena mātaṅgāḥ prāpitā yamasādanam
08,043.067d*0586_02 girīṇāṃ śikharāṇīva nipatanti nararṣabha
08,043.068a bhīmasenasya nirviddhā bāṇaiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,043.068c svāny anīkāni mṛdnanto dravanty ete mahāgajāḥ
08,043.068d*0587_01 ete dravanti kuravo bhīmasenabhayārditāḥ
08,043.068d*0587_02 tyaktvā rathān gajāṃś caiva hayāṃś caiva sahasraśaḥ
08,043.068d*0587_03 hastyaśvarathapattīnaṃ dravatāṃ nisvanaṃ śṛṇu
08,043.068d*0587_04 bhīmasenasya ninadaṃ drāvayāṇasya kauravān
08,043.069a nābhijānāsi bhīmasya siṃhanādaṃ durutsaham
08,043.069c nadato 'rjuna saṃgrāme vīrasya jitakāśinaḥ
08,043.070a eṣa naiṣādir abhyeti dvipamukhyena pāṇḍavam
08,043.070c jighāṃsus tomaraiḥ kruddho daṇḍapāṇir ivāntakaḥ
08,043.071a satomarāv asya bhujau chinnau bhīmena garjataḥ
08,043.071c tīkṣṇair agniśikhāprakhyair nārācair daśabhir hataḥ
08,043.072a hatvainaṃ punar āyāti nāgān anyān prahāriṇaḥ
08,043.072c paśya nīlāmbudanibhān mahāmātrair adhiṣṭhitān
08,043.072e śaktitomarasaṃkāśair vinighnantaṃ vṛkodaram
08,043.073a sapta sapta ca nāgāṃs tān vaijayantīś ca sadhvajāḥ
08,043.073c nihatya niśitair bāṇaiś chinnāḥ pārthāgrajena te
08,043.073e daśabhir daśabhiś caiko nārācair nihato gajaḥ
08,043.074a na cāsau dhārtarāṣṭrāṇāṃ śrūyate ninadas tathā
08,043.074c puraṃdarasame kruddhe nivṛtte bharatarṣabhe
08,043.075a akṣauhiṇyas tathā tisro dhārtarāṣṭrasya saṃhatāḥ
08,043.075c kruddhena narasiṃhena bhīmasenena vāritāḥ
08,043.075d*0588_01 na śaknuvanti vai pārthaṃ pārthivāḥ samudīkṣitum
08,043.075d*0588_02 madhyaṃdinagataṃ sūryaṃ yathā durbalacakṣuṣaḥ
08,043.075d*0588_03 ete bhīmasya saṃtrastāḥ siṃhasyevetare mṛgāḥ
08,043.075d*0588_04 śaraiḥ saṃtrāsitāḥ saṃkhye na labhante sukhaṃ kva cit
08,043.075d*0589_01 rājānaṃ ca mahābāhuṃ pīḍayanty āttamanyavaḥ
08,043.075d*0589_02 rādheyo bahubhiḥ sārdham asau gacchati vegitaḥ
08,043.075d*0589_03 varjayitvā tu bhīruṃ taṃ pārśvato hy ānayad dhanuḥ
08,043.075d*0589_04 taṃ pālayan mahārājaṃ dhārtarāṣṭro balānvitaḥ
08,043.076 saṃjaya uvāca
08,043.076*0590_01 etac chrutvā mahābāhur vāsudevād dhanaṃjayaḥ
08,043.076a bhīmasenena tat karma kṛtaṃ dṛṣṭvā suduṣkaram
08,043.076c arjuno vyadhamac chiṣṭān ahitān niśitaiḥ śaraiḥ
08,043.077a te vadhyamānāḥ samare saṃśaptakagaṇāḥ prabho
08,043.077b*0591_01 prabhagnāḥ samare bhītāḥ diśo daśa mahābalāḥ
08,043.077c śakrasyātithitāṃ gatvā viśokā hy abhavan mudā
08,043.077d*0592_01 śakrasyātithitāṃ prāptāḥ samapadyanta vijvarāḥ
08,043.077d*0593_01 viśokāḥ samapadyanta śakrasyāntikatāṃ gatāḥ
08,043.077d*0594_01 nārāyaṇāṃs tu gopālān vyadhamat pāṇḍunandanaḥ
08,043.077d*0594_02 uttamaṃ vegam āsthāya caṇḍavāyur ghanān iva
08,043.077d*0594_03 anvakīryanta bhītās te tatra tatraiva bhārata
08,043.077d*0594_04 lulitāṃś ca tataḥ śūrān ahanat puruṣottamaḥ
08,043.078a pārthaś ca puruṣavyāghraḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,043.078c jaghāna dhārtarāṣṭrasya caturvidhabalāṃ camūm
08,044.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,044.001a nivṛtte bhīmasene ca pāṇḍave ca yudhiṣṭhire
08,044.001c vadhyamāne bale cāpi māmake pāṇḍusṛñjayaiḥ
08,044.002a dravamāṇe balaughe ca nirākrande muhur muhuḥ
08,044.002b*0595_01 avaśeṣaṃ na paśyāmi mama sainyeṣu saṃjaya
08,044.002b*0595_02 aho bata daśāṃ prāpto na hi śakṣyāmi jīvitum
08,044.002b*0595_03 jayakāṅkṣī kathaṃ sūta putrāṇām anivartinām
08,044.002b*0595_04 kathaṃ jīvāmi nihatāñ śrutvā ca mama sainikān
08,044.002b*0595_05 bahunādya kim uktena daivaṃ teṣāṃ parāyaṇam
08,044.002c kim akurvanta kuravas tan mamācakṣva saṃjaya
08,044.003 saṃjaya uvāca
08,044.003*0596_01 kṣayas teṣāṃ mahāñ jāto rājan durmantrite tava
08,044.003a dṛṣṭvā bhīmaṃ mahābāhuṃ sūtaputraḥ pratāpavān
08,044.003c krodharaktekṣaṇo rājan bhīmasenam upādravat
08,044.003d*0597_01 tiṣṭha tiṣṭha pṛthāputra paśya me 'dya parākramam
08,044.003d*0597_02 adya tvāṃ preṣayiṣyāmi yamasya sadanaṃ prati
08,044.003d*0597_03 ity uktvā prayayau tūrṇaṃ yatra bhīmo vyavasthitaḥ
08,044.004a tāvakaṃ ca balaṃ dṛṣṭvā bhīmasenāt parāṅmukham
08,044.004c yatnena mahatā rājan paryavasthāpayad balī
08,044.005a vyavasthāpya mahābāhus tava putrasya vāhinīm
08,044.005c pratyudyayau tadā karṇaḥ pāṇḍavān yuddhadurmadān
08,044.006a pratyudyayus tu rādheyaṃ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
08,044.006c dhunvānāḥ kārmukāṇy ājau vikṣipantaś ca sāyakān
08,044.007a bhīmasenaḥ śiner naptā śikhaṇḍī janamejayaḥ
08,044.007c dhṛṣṭadyumnaś ca balavān sarve cāpi prabhadrakāḥ
08,044.008a pāñcālāś ca naravyāghrāḥ samantāt tava vāhinīm
08,044.008c abhyadravanta saṃkruddhāḥ samare jitakāśinaḥ
08,044.009a tathaiva tāvakā rājan pāṇḍavānām anīkinīm
08,044.009c abhyadravanta tvaritā jighāṃsanto mahārathāḥ
08,044.010a rathanāgāśvakalilaṃ pattidhvajasamākulam
08,044.010c babhūva puruṣavyāghra sainyam adbhutadarśanam
08,044.011a śikhaṇḍī ca yayau karṇaṃ dhṛṣṭadyumnaḥ sutaṃ tava
08,044.011c duḥśāsanaṃ mahārāja mahatyā senayā vṛtam
08,044.012a nakulo vṛṣasenaṃ ca citrasenaṃ yudhiṣṭhiraḥ
08,044.012c ulūkaṃ samare rājan sahadevaḥ samabhyayāt
08,044.013a sātyakiḥ śakuniṃ cāpi bhīmasenaś ca kauravān
08,044.013c arjunaṃ ca raṇe yattaṃ droṇaputro mahārathaḥ
08,044.014a yudhāmanyuṃ maheṣvāsaṃ gautamo 'bhyapatad raṇe
08,044.014c kṛtavarmā ca balavān uttamaujasam ādravat
08,044.014d*0598_01 yudhāmanyuṃ kṛpo rājann uttamaujasam āhave
08,044.014d*0598_02 kṛtavarmā maheṣvāsaḥ paryavārayad āhave
08,044.015a bhīmasenaḥ kurūn sarvān putrāṃś ca tava māriṣa
08,044.015c sahānīkān mahābāhur eka evābhyavārayat
08,044.016a śikhaṇḍī ca tataḥ karṇaṃ vicarantam abhītavat
08,044.016c bhīṣmahantā mahārāja vārayām āsa patribhiḥ
08,044.017a pratirabdhas tataḥ karṇo roṣāt prasphuritādharaḥ
08,044.017c śikhaṇḍinaṃ tribhir bāṇair bhruvor madhye vyatāḍayat
08,044.018a dhārayaṃs tu sa tān bāṇāñ śikhaṇḍī bahv aśobhata
08,044.018c rājataḥ parvato yadvat tribhiḥ śṛṅgaiḥ samanvitaḥ
08,044.019a so 'tividdho maheṣvāsaḥ sūtaputreṇa saṃyuge
08,044.019c karṇaṃ vivyādha samare navatyā niśitaiḥ śaraiḥ
08,044.020a tasya karṇo hayān hatvā sārathiṃ ca tribhiḥ śaraiḥ
08,044.020c unmamātha dhvajaṃ cāsya kṣurapreṇa mahārathaḥ
08,044.021a hatāśvāt tu tato yānād avaplutya mahārathaḥ
08,044.021b*0599_01 saṃchinnakārmuko rājan sūtaputreṇa saṃyuge
08,044.021c śaktiṃ cikṣepa karṇāya saṃkruddhaḥ śatrutāpanaḥ
08,044.022a tāṃ chittvā samare karṇas tribhir bhārata sāyakaiḥ
08,044.022c śikhaṇḍinam athāvidhyan navabhir niśitaiḥ śaraiḥ
08,044.023a karṇacāpacyutān bāṇān varjayaṃs tu narottamaḥ
08,044.023c apayātas tatas tūrṇaṃ śikhaṇḍī jayatāṃ varaḥ
08,044.024a tataḥ karṇo mahārāja pāṇḍusainyāny aśātayat
08,044.024c tūlarāśiṃ samāsādya yathā vāyur mahājavaḥ
08,044.025a dhṛṣṭadyumno mahārāja tava putreṇa pīḍitaḥ
08,044.025c duḥśāsanaṃ tribhir bāṇair abhyavidhyat stanāntare
08,044.026a tasya duḥśāsano bāhuṃ savyaṃ vivyādha māriṣa
08,044.026c śitena rukmapuṅkhena bhallena nataparvaṇā
08,044.027a dhṛṣṭadyumnas tu nirviddhaḥ śaraṃ ghoram amarṣaṇaḥ
08,044.027c duḥśāsanāya saṃkruddhaḥ preṣayām āsa bhārata
08,044.027d*0600_01 āśīviṣasamaṃ bāṇam āśu mārutaraṃhasam
08,044.028a āpatantaṃ mahāvegaṃ dhṛṣṭadyumnasamīritam
08,044.028c śaraiś ciccheda putras te tribhir eva viśāṃ pate
08,044.029a athāparaiḥ saptadaśair bhallaiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ
08,044.029c dhṛṣṭadyumnaṃ samāsādya bāhvor urasi cārdayat
08,044.030a tataḥ sa pārṣataḥ kruddho dhanuś ciccheda māriṣa
08,044.030c kṣurapreṇa sutīkṣṇena tata uccukruśur janāḥ
08,044.031a athānyad dhanur ādāya putras te bharatarṣabha
08,044.031c dhṛṣṭadyumnaṃ śaravrātaiḥ samantāt paryavārayat
08,044.032a tava putrasya te dṛṣṭvā vikramaṃ taṃ mahātmanaḥ
08,044.032c vyahasanta raṇe yodhāḥ siddhāś cāpsarasāṃ gaṇāḥ
08,044.032d*0601_01 dhṛṣṭadyumnaṃ na paśyāma ghaṭamānaṃ mahābalam
08,044.032d*0601_02 duḥśāsanena saṃruddhaṃ siṃheneva mahāgajam
08,044.032d*0601_03 tataḥ sarathanāgāśvāḥ pāñcālāḥ pāṇḍupūrvaja
08,044.032d*0601_04 senāpatiṃ parīpsanto rurudhus tanayaṃ tava
08,044.033a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ tāvakānāṃ paraiḥ saha
08,044.033c ghoraṃ prāṇabhṛtāṃ kāle ghorarūpaṃ paraṃtapa
08,044.034a nakulaṃ vṛṣasenas tu viddhvā pañcabhir āyasaiḥ
08,044.034c pituḥ samīpe tiṣṭhantaṃ tribhir anyair avidhyata
08,044.035a nakulas tu tataḥ kruddho vṛṣasenaṃ smayann iva
08,044.035c nārācena sutīkṣṇena vivyādha hṛdaye dṛḍham
08,044.036a so 'tividdho balavatā śatruṇā śatrukarśanaḥ
08,044.036c śatruṃ vivyādha viṃśatyā sa ca taṃ pañcabhiḥ śaraiḥ
08,044.037a tataḥ śarasahasreṇa tāv ubhau puruṣarṣabhau
08,044.037c anyonyam ācchādayatām athābhajyata vāhinī
08,044.038a dṛṣṭvā tu pradrutāṃ senāṃ dhārtarāṣṭrasya sūtajaḥ
08,044.038c nivārayām āsa balād anupatya viśāṃ pate
08,044.038d*0602_01 etasminn antare kaṣṭaṃ yuddham āsīd viśāṃ pate
08,044.038e nivṛtte tu tataḥ karṇe nakulaḥ kauravān yayau
08,044.038f*0603_01 vṛṣasenas tu pāñcālān pitrā sārdhaṃ viśāṃ pate
08,044.039a karṇaputras tu samare hitvā nakulam eva tu
08,044.039c jugopa cakraṃ tvaritaṃ rādheyasyaiva māriṣa
08,044.040a ulūkas tu raṇe kruddhaḥ sahadevena vāritaḥ
08,044.040b*0604_01 nivāritaḥ śaraśataiḥ kruddhena raṇamūrdhani
08,044.040c tasyāśvāṃś caturo hatvā sahadevaḥ pratāpavān
08,044.040e sārathiṃ preṣayām āsa yamasya sadanaṃ prati
08,044.041a ulūkas tu tato yānād avaplutya viśāṃ pate
08,044.041b*0605_01 apayātas tatas tūrṇam ulūko raṇamūrdhani
08,044.041c trigartānāṃ balaṃ pūrṇaṃ jagāma pitṛnandanaḥ
08,044.041d*0606_01 ratham anyaṃ samāsthāya jagāma pitur antikam
08,044.042a sātyakiḥ śakuniṃ viddhvā viṃśatyā niśitaiḥ śaraiḥ
08,044.042c dhvajaṃ ciccheda bhallena saubalasya hasann iva
08,044.043a saubalas tasya samare kruddho rājan pratāpavān
08,044.043b*0607_01 sārathiṃ preṣayām āsa yamasya sadanaṃ prati
08,044.043c vidārya kavacaṃ bhūyo dhvajaṃ ciccheda kāñcanam
08,044.044a athainaṃ niśitair bāṇaiḥ sātyakiḥ pratyavidhyata
08,044.044c sārathiṃ ca mahārāja tribhir eva samārdayat
08,044.044e athāsya vāhāṃs tvaritaḥ śarair ninye yamakṣayam
08,044.045a tato 'vaplutya sahasā śakunir bharatarṣabha
08,044.045c āruroha rathaṃ tūrṇam ulūkasya mahārathaḥ
08,044.045e apovāhātha śīghraṃ sa śaineyād yuddhaśālinaḥ
08,044.045f*0608_01 apovāha rathasthaṃ taṃ sātyakasyājisāgarāt
08,044.046a sātyakis tu raṇe rājaṃs tāvakānām anīkinīm
08,044.046c abhidudrāva vegena tato 'nīkam abhidyata
08,044.047a śaineyaśaranunnaṃ tu tataḥ sainyaṃ viśāṃ pate
08,044.047c bheje daśa diśas tūrṇaṃ nyapatac ca gatāsuvat
08,044.048a bhīmasenaṃ tava suto vārayām āsa saṃyuge
08,044.048c taṃ tu bhīmo muhūrtena vyaśvasūtarathadhvajam
08,044.048e cakre lokeśvaraṃ tatra tenātuṣyanta cāraṇāḥ
08,044.048f*0609_01 śatruṇā vijitaṃ jñātvā bhayāt supuruṣarṣabha
08,044.049a tato 'pāyān nṛpas tatra bhīmasenasya gocarāt
08,044.049c kurusainyaṃ tataḥ sarvaṃ bhīmasenam upādravat
08,044.049e tatra rāvo mahān āsīd bhīmam ekaṃ jighāṃsatām
08,044.050a yudhāmanyuḥ kṛpaṃ viddhvā dhanur asyāśu cicchide
08,044.050c athānyad dhanur ādāya kṛpaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
08,044.051a yudhāmanyor dhvajaṃ sūtaṃ chatraṃ cāpātayat kṣitau
08,044.051c tato 'pāyād rathenaiva yudhāmanyur mahārathaḥ
08,044.052a uttamaujās tu hārdikyaṃ śarair bhīmaparākramam
08,044.052c chādayām āsa sahasā megho vṛṣṭyā yathācalam
08,044.053a tad yuddhaṃ sumahac cāsīd ghorarūpaṃ paraṃtapa
08,044.053c yādṛśaṃ na mayā yuddhaṃ dṛṣṭapūrvaṃ viśāṃ pate
08,044.054a kṛtavarmā tato rājann uttamaujasam āhave
08,044.054c hṛdi vivyādha sa tadā rathopastha upāviśat
08,044.055a sārathis tam apovāha rathena rathināṃ varam
08,044.055c tatas tu satvaraṃ rājan pāṇḍusainyam upādravat
08,044.055d*0610_01 kurusainyaṃ tataḥ sarvaṃ bhīmasenam upādravat
08,044.055d*0611_01 yudhiṣṭhiraś citrasenaṃ śaravarṣair avākirat
08,044.055d*0611_02 citraseno 'pi kaunteyaṃ saṃkruddhaḥ samavārayat
08,044.055d*0611_03 muhūrtād vimukhīkṛtya citrasenaṃ sa dharmarāṭ
08,044.055d*0611_04 tāvakaṃ sainyam abhyaghnat samantān niśitaiḥ śaraiḥ
08,044.055d*0612_01 tasmin pravṛtte tumule naravīrajanakṣaye
08,044.055d*0612_02 duryodhanaḥ krodham upetya tīvraṃ
08,044.055d*0612_03 krodhāgnināsau paridahyamānaḥ
08,044.055d*0612_04 anyaṃ rathaṃ samupetyāśu caiva
08,044.055d*0612_05 bhīmaṃ pravivyādha sucitrapuṅkhaiḥ
08,044.055d*0612_06 duḥśāsano 'dyāpi ca citraseno
08,044.055d*0612_07 durdyūtasevī kitavaḥ saubalaś ca
08,044.055d*0613_01 gajānīkaiḥ sarvato bhīmasenaṃ
08,044.055d*0613_02 tathābhyarditaṃ sahasābhyadhāvat
08,044.055d*0614_01 tāvakāś ca mahābāho duryodhanapurogamāḥ
08,044.055d*0615_01 yudhiṣṭhiraṃ jighṛkṣantaḥ sarvasainyam avākṣipan
08,044.055d@017_0001 duḥśāsanaḥ saubalaś ca gajānīkena pāṇḍavam
08,044.055d@017_0002 mahatā parivāryaiva kṣudrakair abhyatāḍayat
08,044.055d@017_0003 tato bhīmaḥ śaraśatair duryodhanam amarṣaṇam
08,044.055d@017_0004 vimukhīkṛtya tarasā gajānīkam upādravat
08,044.055d@017_0005 tam āpatantaṃ sahasā gajānīkaṃ vṛkodaraḥ
08,044.055d@017_0006 dṛṣṭvaiva subhṛśaṃ kruddho divyam astram udairayat
08,044.055d@017_0007 gajair gajān abhyahanad vajreṇendra ivāsurān
08,044.055d@017_0008 tato 'ntarikṣaṃ bāṇaughaiḥ śalabhair iva pādapam
08,044.055d@017_0009 chādayām āsa samare gajān nighnan vṛkodaraḥ
08,044.055d@017_0010 tataḥ kuñjarayūthāni sametāni sahasraśaḥ
08,044.055d@017_0011 vyadhamat tarasā bhīmo meghasaṃghān ivānilaḥ
08,044.055d@017_0012 suvarṇajālāpihitā maṇijālaiś ca kuñjarāḥ
08,044.055d@017_0013 rejur abhyadhikaṃ saṃkhye vidyutvanta ivāmbudāḥ
08,044.055d@017_0014 te vadhyamānā bhīmena gajā rājan vidudruvuḥ
08,044.055d@017_0015 ke cid vibhinnahṛdayāḥ kuñjarā nyapatan bhuvi
08,044.055d@017_0016 patitair nipatadbhiś ca gajair hemavibhūṣitaiḥ
08,044.055d@017_0017 aśobhata mahī tatra viśīrṇair iva parvataiḥ
08,044.055d@017_0018 dīptābhai ratnavadbhiś ca patitair gajayodhibhiḥ
08,044.055d@017_0019 rarāja bhūmiḥ patitaiḥ kṣīṇapuṇyair iva grahaiḥ
08,044.055d@017_0020 tato bhinnakaṭā nāgā bhinnakumbhakarās tathā
08,044.055d@017_0021 dudruvuḥ śataśaḥ saṃkhye bhīmasenaśarāhatāḥ
08,044.055d@017_0022 ke cid vamanto rudhiraṃ bhayārtāḥ parvatopamāḥ
08,044.055d@017_0023 vyadravañ śaraviddhāṅgā dhātucitrā ivācalāḥ
08,044.055d@017_0024 mahābhujagasaṃkāśau candanāgarurūṣitau
08,044.055d@017_0025 apaśyaṃ bhīmasenasya dhanur vikṣipato bhujau
08,044.055d@017_0026 tasya jyātalanirghoṣaṃ śrutvāśanisamasvanam
08,044.055d@017_0027 vimuñcantaḥ śakṛnmūtraṃ gajāḥ prādudruvur bhṛśam
08,044.055d@017_0028 bhīmasenasya tat karma rājann ekasya dhīmataḥ
08,044.055d@017_0029 nighnataḥ sarvabhūtāni rudrasyeva ca nirbabhau
08,044.055d@018_0000 saṃjaya uvāca
08,044.055d@018_0001 tataḥ śvetāśvasaṃyukte nārāyaṇasamāhite
08,044.055d@018_0002 tiṣṭhan rathavare śrīmān arjunaḥ samapadyata
08,044.055d@018_0003 tad balaṃ nṛpatiśreṣṭha tāvakaṃ vijayo raṇe
08,044.055d@018_0004 vyakṣobhayad udīrṇāśvaṃ mahodadhim ivānalaḥ
08,044.055d@018_0005 duryodhanas tava sutaḥ pramatte śvetavāhane
08,044.055d@018_0006 abhyetya sahasā kruddhaḥ sainyārdhenābhisaṃvṛtaḥ
08,044.055d@018_0007 paryavārayad āyāntaṃ yudhiṣṭhiram amarṣaṇam
08,044.055d@018_0008 kṣuraprāṇāṃ trisaptatyā tato 'vidhyata pāṇḍavam
08,044.055d@018_0009 akrudhyata bhṛśaṃ tatra kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
08,044.055d@018_0010 sa bhallāṃs triṃśatas tūrṇaṃ tava putre nyaveśayat
08,044.055d@018_0011 tato 'dhāvanta kauravyā jighṛkṣanto yudhiṣṭhiram
08,044.055d@018_0012 duṣṭabhāvān parāñ jñātvā samavetā mahārathāḥ
08,044.055d@018_0013 ājagmus taṃ parīpsaṃtaḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
08,044.055d@018_0014 nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
08,044.055d@018_0015 akṣauhiṇyā parivṛtās te 'bhyadhāvan yudhiṣṭhiram
08,044.055d@018_0016 bhīmasenaś ca samare mṛdnaṃs tava mahārathān
08,044.055d@018_0017 abhyadhāvad abhiprepsū rājānaṃ śatrubhir vṛtam
08,044.055d@018_0018 tāṃs tu sarvān maheṣvāsān karṇo vaikartano nṛpa
08,044.055d@018_0019 śaravarṣeṇa mahatā pratyavārayad āgatān
08,044.055d@018_0020 śaraughān visṛjantas te prerayantaś ca tomarān
08,044.055d@018_0021 na śekur yatnavanto 'pi rādheyaṃ prativīkṣitum
08,044.055d@018_0022 tāṃś ca sarvān maheṣvāsān sarvaśastrāstrapāragaḥ
08,044.055d@018_0023 mahatā śaravarṣeṇa rādheyaḥ pratyavārayat
08,044.055d@018_0024 duryodhanaṃ tu viṃśatyā śīghram astram udīrayan
08,044.055d@018_0025 avidhyat tūrṇam abhyetya sahadevo mahāmanāḥ
08,044.055d@018_0026 sa viddhaḥ sahadevena rarājācalasaṃnibhaḥ
08,044.055d@018_0027 prabhinna iva mātaṅgo rudhireṇa pariplutaḥ
08,044.055d@018_0028 dṛṣṭvā tava sutaṃ tatra gāḍhaviddhaṃ sutejanaiḥ
08,044.055d@018_0029 abhyadhāvad dṛḍhaṃ kruddho rādheyo rathināṃ varaḥ
08,044.055d@018_0030 duryodhanaṃ tathā dṛṣṭvā śīghram astram udīrya saḥ
08,044.055d@018_0031 tena yaudhiṣṭhiraṃ sainyam avadhīt pārṣataṃ tathā
08,044.055d@018_0032 tato yaudhiṣṭhiraṃ sainyaṃ vadhyamānaṃ mahātmanā
08,044.055d@018_0033 sahasā prādravad rājan sūtaputraśarārditam
08,044.055d@018_0034 vividhā viśikhās tatra saṃpatantaḥ parasparam
08,044.055d@018_0035 phalaiḥ puṅkhān samājaghnuḥ sūtaputradhanuścyutāḥ
08,044.055d@018_0036 antarikṣe śaraughāṇāṃ patatāṃ ca parasparam
08,044.055d@018_0037 saṃgharṣeṇa mahārāja pāvakaḥ samajāyata
08,044.055d@018_0038 tato daśa diśaḥ karṇaḥ śalabhair iva yāyibhiḥ
08,044.055d@018_0039 abhyaghnaṃs tarasā rājañ śaraiḥ paraśarīragaiḥ
08,044.055d@018_0040 raktacandanasaṃdigdhau maṇihemavibhūṣitau
08,044.055d@018_0041 bāhū vyatyakṣipat karṇaḥ paramāstraṃ vidarśayan
08,044.055d@018_0042 tataḥ sarvā diśo rājan sāyakair vipramohayan
08,044.055d@018_0043 apīḍayad bhṛśaṃ karṇo dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
08,044.055d@018_0044 tataḥ kruddho mahārāja dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
08,044.055d@018_0045 niśitair iṣubhiḥ karṇaṃ pañcāśadbhiḥ samārpayat
08,044.055d@018_0046 bāṇāndhakāram abhavat tad yuddhaṃ ghoradarśanam
08,044.055d@018_0047 hāhākāro mahān āsīt tāvakānāṃ viśāṃ pate
08,044.055d@018_0048 vadhyamāne tadā sainye dharmaputreṇa māriṣa
08,044.055d@018_0049 sāyakair vividhais tīkṣṇaiḥ kaṅkapatraiḥ śilāśitaiḥ
08,044.055d@018_0050 bhallair anekair vividhaiḥ śaktyṛṣṭimusalair api
08,044.055d@018_0051 yatra yatra sa dharmātmā duṣṭāṃ dṛṣṭiṃ vyasarjayat
08,044.055d@018_0052 tatra tatra vyaśīryanta tāvakā bharatarṣabha
08,044.055d@018_0053 karṇo 'pi bhṛśasaṃkruddho dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
08,044.055d@018_0054 nārācair ardhacandraiś ca vatsadantaiś ca saṃyuge
08,044.055d@018_0055 amarṣī krodhanaś caiva roṣaprasphuritānanaḥ
08,044.055d@018_0056 sāyakair aprameyātmā yudhiṣṭhiram abhidravat
08,044.055d@018_0057 yudhiṣṭhiraś cāpi śataṃ svarṇapuṅkhaiḥ śitaiḥ śaraiḥ
08,044.055d@018_0058 prahasann iva taṃ karṇaḥ kaṅkapatraiḥ śilāśitaiḥ
08,044.055d@018_0059 urasy avidhyad rājānaṃ tribhir bhallaiś ca pāṇḍavam
08,044.055d@018_0060 sa pīḍito bhṛśaṃ tena dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
08,044.055d@018_0061 upaviśya rathopasthe sūtaṃ yāhīty acodayat
08,044.055d@018_0062 prākrośanta tataḥ sarve dhārtarāṣṭrāḥ sarājakāḥ
08,044.055d@018_0063 gṛhīdhvam iti rājānam abhyadhāvanta sarvaśaḥ
08,044.055d@018_0064 tataḥ śatāḥ saptadaśa kekayānāṃ prahāriṇām
08,044.055d@018_0065 pāñcālaiḥ sahitā rājan dhārtarāṣṭrān nyavārayan
08,044.055d@018_0066 tasmin sutumule yuddhe vartamāne janakṣaye
08,044.055d@018_0067 duryodhanaś ca bhīmaś ca sameyātāṃ mahābalau
08,044.055d@018_0068 karṇo 'tha śarajālena kekayānāṃ mahārathān
08,044.055d@018_0069 vyadhamat parameṣvāsān agrataḥ paryavasthitān
08,044.055d@018_0070 teṣāṃ prayatamānānāṃ rādheyasya nivāraṇe
08,044.055d@018_0071 rathān pañcaśatān karṇaḥ prāhiṇod yamasādanam
08,044.055d@018_0072 aviṣahyaṃ tato dṛṣṭvā rādheyaṃ yudhi yodhinaḥ
08,044.055d@018_0073 bhīmasenam upāgacchan karṇabāṇaprapīḍitāḥ
08,044.055d@018_0074 rathānīkaṃ vidāryaiva śarajālair anekadhā
08,044.055d@018_0075 karṇa ekarathenaiva yudhiṣṭhiram upādravat
08,044.055d@018_0076 senāniveśam ārchantaṃ mārgaṇaiḥ kṣatavikṣatam
08,044.055d@018_0077 yamayor madhyagaṃ vīraṃ śanair yāntaṃ vicetasam
08,044.055d@018_0078 samāsādya tu rājānaṃ duryodhanahitepsayā
08,044.055d@018_0079 sūtaputras tribhis tīkṣṇair vivyādha parameṣubhiḥ
08,044.055d@018_0080 tathaiva rājā rādheyaṃ pratyavidhyat stanāntare
08,044.055d@018_0081 śarais tribhiś ca yantāraṃ caturbhiś caturo hayān
08,044.055d@018_0082 cakrarakṣau tu pārthasya mādrīputrau paraṃtapau
08,044.055d@018_0083 tāv apy adhāvatāṃ karṇaṃ rājānaṃ mā vadhīr iti
08,044.055d@018_0084 tau pṛthak śaravarṣābhyāṃ rādheyam abhyavarṣatām
08,044.055d@018_0085 nakulaḥ sahadevaś ca paramaṃ yatnam āsthitau
08,044.055d@018_0086 tathaiva tau pratyavidhyat sūtaputraḥ pratāpavān
08,044.055d@018_0087 bhallābhyāṃ śitadhārābhyāṃ mahātmānāv ariṃdamau
08,044.055d@018_0088 dantavarṇāṃs tu rādheyo nijaghāna manojavān
08,044.055d@018_0089 yudhiṣṭhirasya saṃgrāme kālavālān hayottamān
08,044.055d@018_0090 tato 'pareṇa bhallena śirastrāṇam apātayat
08,044.055d@018_0091 kaunteyasya maheṣvāsaḥ prahasann iva sūtajaḥ
08,044.055d@018_0092 tathaiva nakulasyāpi hayān hatvā pratāpavān
08,044.055d@018_0093 īṣāṃ dhanuś ca ciccheda mādrīputrasya dhīmataḥ
08,044.055d@018_0094 tau hatāśvau hatarathau pāṇḍavau bhṛśavikṣatau
08,044.055d@018_0095 bhrātarāv āruruhatuḥ sahadevarathaṃ tadā
08,044.055d@018_0096 tau dṛṣṭvā mātulas tatra virathau paravīrahā
08,044.055d@018_0097 abhyabhāṣata rādheyaṃ madrarājo 'nukampayā
08,044.055d@018_0098 yoddhavyam adya pārthena phalgunena tvayā saha
08,044.055d@018_0099 kimarthaṃ dharmarājena yudhayse bhṛśaroṣitaḥ
08,044.055d@018_0100 kṣīṇaśastrāstrakavacaḥ kṣīṇabāṇo vibāṇadhiḥ
08,044.055d@018_0101 śrāntasārathivāhaś ca channo 'strair aribhis tathā
08,044.055d@018_0102 pārtham āsādya rādheya upahāsyo bhaviṣyasi
08,044.055d@018_0103 evam ukto 'pi karṇas tu madrarājena saṃyuge
08,044.055d@018_0104 tathaiva karṇaḥ saṃrabdho yudhiṣṭhiram atāḍayat
08,044.055d@018_0105 śarais tīkṣṇaiḥ parāvidhya mādrīputrau ca pāṇḍavau
08,044.055d@018_0106 prahasya samare karṇaś cakāra vimukhaṃ śaraiḥ
08,044.055d@018_0107 tataḥ śalyaḥ prahasyedaṃ karṇaṃ punar uvāca ha
08,044.055d@018_0108 rathastham atisaṃrabdhaṃ yudhiṣṭhiravadhe dhṛtam
08,044.055d@018_0109 yadarthaṃ dhārtarāṣṭreṇa satataṃ mānito bhavān
08,044.055d@018_0110 taṃ pārthaṃ jahi rādheya kiṃ te hatvā yudhiṣṭhiram
08,044.055d@018_0111 śaṅkhayor dhmāyatoḥ śabdaḥ sumahān eṣa kṛṣṇayoḥ
08,044.055d@018_0112 śrūyate cāpaghoṣo 'yaṃ prāvṛṣīvāmbudasya ha
08,044.055d@018_0113 asau nighnan rathodārān arjunaḥ śaravṛṣṭibhiḥ
08,044.055d@018_0114 sarvāṃ grasati naḥ senāṃ karṇa paśyainam āhave
08,044.055d@018_0115 pṛṣṭharakṣau ca śūrasya yudhāmanyūttamaujasau
08,044.055d@018_0116 uttaraṃ cāsya vai śūraś cakraṃ rakṣati sātyakiḥ
08,044.055d@018_0117 dhṛṣṭadyumnas tathā cāsya cakraṃ rakṣati dakṣiṇam
08,044.055d@018_0118 bhīmasenaś ca vai rājñā dhārtarāṣṭreṇa yudhyate
08,044.055d@018_0119 yathā na hanyāt taṃ bhīmaḥ sarveṣāṃ no 'dya paśyatām
08,044.055d@018_0120 tathā rādheya kriyatāṃ rājā mucyeta no yathā
08,044.055d@018_0121 paśyainaṃ bhīmasenena grastam āhavaśobhinam
08,044.055d@018_0122 yadi tv āsādya mucyeta vismayaḥ sumahān bhavet
08,044.055d@018_0123 paritrāhy enam abhyetya saṃśayaṃ paramaṃ gatam
08,044.055d@018_0124 kiṃ nu mādrīsutau hatvā rājānaṃ ca yudhiṣṭhiram
08,044.055d@018_0125 iti śalyavacaḥ śrutvā rādheyaḥ pṛthivīpate
08,044.055d@018_0126 dṛṣṭvā duryodhanaṃ caiva bhīmagrastaṃ mahāhave
08,044.055d@018_0127 rājagṛddhī bhṛśaṃ caiva śalyavākyapracoditaḥ
08,044.055d@018_0128 ajātaśatrum utsṛjya mādrīputrau ca pāṇḍavau
08,044.055d@018_0129 tava putraṃ paritrātum abhyadhāvata vīryavān
08,044.055d@018_0130 madrarājapraṇuditair aśvair ākāśagair iva
08,044.055d@018_0131 gate karṇe tu kaunteyaḥ pāṇḍuputro yudhiṣṭhiraḥ
08,044.055d@018_0132 apāyāj javanair aśvaiḥ sahadevasya māriṣa
08,044.055d@018_0133 tābhyāṃ sa sahitas tūrṇaṃ vrīḍann iva nareśvaraḥ
08,044.055d@018_0134 prāpya senāniveśaṃ ca mārgaṇaiḥ kṣatavikṣataḥ
08,044.055d@018_0135 avatīrṇo rathāt tūrṇam āviśac chayanaṃ śubham
08,044.055d@018_0136 apanītaśalyaḥ subhṛśaṃ hṛcchalyābhinipīḍitaḥ
08,044.055d@018_0137 so 'bravīd bhrātarau rājā mādrīputrau mahārathau
08,044.055d@018_0138 anīkaṃ bhīmasenasya pāṇḍavāv āśu gacchatām
08,044.055d@018_0139 jīmūta iva nardaṃs tu yudhyate sa vṛkodaraḥ
08,044.055d@018_0140 tato 'nyaṃ ratham āsthāya nakulo rathapuṃgavaḥ
08,044.055d@018_0141 sahadevaś ca tejasvī bhrātarau śatrukarśanau
08,044.055d@018_0142 turagair agryaraṃhobhir yātvā bhīmasya śuṣmiṇau
08,044.055d@018_0143 anīkaṃ sahitau tatra bhrātarau paryavasthitau
08,045.001 saṃjaya uvāca
08,045.001a drauṇis tu rathavaṃśena mahatā parivāritaḥ
08,045.001c āpatat sahasā rājan yatra rājā vyavasthitaḥ
08,045.002a tam āpatantaṃ sahasā śūraḥ śaurisahāyavān
08,045.002c dadhāra sahasā pārtho veleva makarālayam
08,045.003a tataḥ kruddho mahārāja droṇaputraḥ pratāpavān
08,045.003c arjunaṃ vāsudevaṃ ca chādayām āsa patribhiḥ
08,045.004a avacchannau tataḥ kṛṣṇau dṛṣṭvā tatra mahārathāḥ
08,045.004c vismayaṃ paramaṃ gatvā praikṣanta kuravas tadā
08,045.005a arjunas tu tato divyam astraṃ cakre hasann iva
08,045.005c tad astraṃ brāhmaṇo yuddhe vārayām āsa bhārata
08,045.006a yad yad dhi vyākṣipad yuddhe pāṇḍavo 'straṃ jighāṃsayā
08,045.006c tat tad astraṃ maheṣvāso droṇaputro vyaśātayat
08,045.007a astrayuddhe tato rājan vartamāne bhayāvahe
08,045.007c apaśyāma raṇe drauṇiṃ vyāttānanam ivāntakam
08,045.008a sa diśo vidiśaś caiva chādayitvā vijihmagaiḥ
08,045.008c vāsudevaṃ tribhir bāṇair avidhyad dakṣiṇe bhuje
08,045.009a tato 'rjuno hayān hatvā sarvāṃs tasya mahātmanaḥ
08,045.009c cakāra samare bhūmiṃ śoṇitaughataraṅgiṇīm
08,045.009d*0616_01 sarvalokavahāṃ raudrāṃ paralokavahāṃ nadīm
08,045.009d*0617_01 sarathān rathinaḥ sarvān pārthacāpacyutaiḥ śaraiḥ
08,045.009d*0617_02 drauṇer apahatān saṃkhye dadṛśuḥ sa ca tāṃ tathā
08,045.009d*0617_03 prāvartayan mahāghorāṃ nadīṃ paravahāṃ tathā
08,045.009d*0617_04 tayos tu vyākule yuddhe drauṇeḥ pārthasya dāruṇe
08,045.009d*0617_05 amaryādaṃ yodhayantaḥ paryadhāvann itas tataḥ
08,045.009d*0617_06 rathair hatāśvasūtaiś ca hatārohaiś ca vājibhiḥ
08,045.009d*0617_07 dviradaiś ca hatārohair mahāmātrair hatadvipaiḥ
08,045.009d*0617_08 pārthena samare rājan kṛto ghoro janakṣayaḥ
08,045.010a nihatā rathinaḥ petuḥ pārthacāpacyutaiḥ śaraiḥ
08,045.010c hayāś ca paryadhāvanta muktayoktrās tatas tataḥ
08,045.011a tad dṛṣṭvā karma pārthasya drauṇir āhavaśobhinaḥ
08,045.011b*0618_01 arjunaṃ jayatāṃ śreṣṭhaṃ tvarito 'bhyetya vīryavān
08,045.011b*0618_02 vidhunvāno mahac cāpaṃ kārtasvaravibhūṣitam
08,045.011c avākirad raṇe kṛṣṇaṃ samantān niśitaiḥ śaraiḥ
08,045.012a tato 'rjunaṃ mahārāja drauṇir āyamya patriṇā
08,045.012c vakṣodeśe samāsādya tāḍayām āsa saṃyuge
08,045.013a so 'tividdho raṇe tena droṇaputreṇa bhārata
08,045.013b*0619_01 gāṇḍīvadhanvā prasabhaṃ śaravarṣair udāradhīḥ
08,045.013b*0619_02 saṃchādya samare drauṇiṃ cicchedāsya ca cārmukam
08,045.013b*0619_03 sa chinnadhanvā parighaṃ vajrasparśasamaṃ yudhi
08,045.013c ādatta parighaṃ ghoraṃ drauṇeś cainam avākṣipat
08,045.013d*0620_01 ādāya cikṣepa tadā droṇaputraḥ kirīṭine
08,045.014a tam āpatantaṃ parighaṃ kārtasvaravibhūṣitam
08,045.014a*0621_01 **** **** jāmbūnadapariṣkṛtam
08,045.014a*0621_02 ciccheda sahasā rājan prahasann iva pāṇḍavaḥ
08,045.014c drauṇiś ciccheda sahasā tata uccukruśur janāḥ
08,045.015a so 'nekadhāpatad bhūmau bhāradvājasya sāyakaiḥ
08,045.015c viśīrṇaḥ parvato rājan yathā syān mātariśvanā
08,045.015d*0622_01 tataḥ kruddho mahārāja droṇaputro mahārathaḥ
08,045.015d*0622_02 aindreṇa cāstravegena bībhatsuṃ samavākirat
08,045.015d*0622_03 tasyendrajālāvatataṃ samīkṣya
08,045.015d*0622_04 pārtho rājan gāṇḍivam ādade saḥ
08,045.015d*0622_05 aindraṃ jālaṃ pratyahanat tarasvī
08,045.015d*0622_06 varāstram ādāya mahendrasṛṣṭam
08,045.015d*0622_07 vidārya taj jālam athendramuktaṃ
08,045.015d*0622_08 pārthas tato drauṇirathaṃ kṣaṇena
08,045.015d*0622_09 pracchādayām āsa tathābhyupetya
08,045.015d*0622_10 drauṇis tadā pārthaśarābhibhūtaḥ
08,045.015d*0622_11 vigāhya tāṃ pāṇḍavabāṇavṛṣṭiṃ
08,045.015d*0622_12 śaraiḥ paraṃ nāma tataḥ prakāśya
08,045.015d*0622_13 śatena kṛṣṇaṃ sahasābhyavidhyat
08,045.015d*0622_14 tribhiḥ śatair arjunaṃ kṣudrakāṇām
08,045.015d*0622_15 tato 'rjunaḥ sāyakānāṃ śatena
08,045.015d*0622_16 guroḥ sutaṃ marmasu nirbibheda
08,045.015d*0622_17 aśvāṃś ca sūtaṃ ca tathā dhanur jyām
08,045.015d*0622_18 avākirat paśyatāṃ tāvakānām
08,045.016a tato 'rjuno raṇe drauṇiṃ vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ
08,045.016b*0623_01 sa viddhvā marmasu drauṇiṃ pāṇḍavaḥ paravīrahā
08,045.016c sārathiṃ cāsya bhallena rathanīḍād apāharat
08,045.017a sa saṃgṛhya svayaṃ vāhān kṛṣṇau prācchādayac charaiḥ
08,045.017c tatrādbhutam apaśyāma drauṇer āśu parākramam
08,045.018a ayacchat turagān yac ca phalgunaṃ cāpy ayodhayat
08,045.018c tad asya samare rājan sarve yodhā apūjayan
08,045.018d*0624_01 tenāsya samare rājaṃs tuṣṭuvuḥ sarvasainikāḥ
08,045.018d*0625_01 tataḥ prahasya bībhatsur droṇaputrasya saṃyuge
08,045.019a yadā tv agrasyata raṇe droṇaputreṇa phalgunaḥ
08,045.019c tato raśmīn rathāśvānāṃ kṣurapraiś cicchide jayaḥ
08,045.020a prādravaṃs turagās te tu śaravegaprabādhitāḥ
08,045.020c tato 'bhūn ninado bhūyas tava sainyasya bhārata
08,045.021a pāṇḍavās tu jayaṃ labdhvā tava sainyam upādravan
08,045.021c samantān niśitān bāṇān vimuñcanto jayaiṣiṇaḥ
08,045.022a pāṇḍavais tu mahārāja dhārtarāṣṭrī mahācamūḥ
08,045.022c punaḥ punar atho vīrair abhajyata jayoddhataiḥ
08,045.023a paśyatāṃ te mahārāja putrāṇāṃ citrayodhinām
08,045.023c śakuneḥ saubaleyasya karṇasya ca mahātmanaḥ
08,045.024a vāryamāṇā mahāsenā putrais tava janeśvara
08,045.024c nāvatiṣṭhata saṃgrāme tāḍyamānā samantataḥ
08,045.025a tato yodhair mahārāja palāyadbhis tatas tataḥ
08,045.025c abhavad vyākulaṃ bhītaiḥ putrāṇāṃ te mahad balam
08,045.026a tiṣṭha tiṣṭheti satataṃ sūtaputrasya jalpataḥ
08,045.026c nāvatiṣṭhata sā senā vadhyamānā mahātmabhiḥ
08,045.027a athotkruṣṭaṃ mahārāja pāṇḍavair jitakāśibhiḥ
08,045.027c dhārtarāṣṭrabalaṃ dṛṣṭvā dravamāṇaṃ samantataḥ
08,045.028a tato duryodhanaḥ karṇam abravīt praṇayād iva
08,045.028c paśya karṇa yathā senā pāṇḍavair arditā bhṛśam
08,045.029a tvayi tiṣṭhati saṃtrāsāt palāyati samantataḥ
08,045.029c etaj jñātvā mahābāho kuru prāptam ariṃdama
08,045.030a sahasrāṇi ca yodhānāṃ tvām eva puruṣarṣabha
08,045.030c krośanti samare vīra drāvyamāṇāni pāṇḍavaiḥ
08,045.031a etac chrutvā tu rādheyo duryodhanavaco mahat
08,045.031c madrarājam idaṃ vākyam abravīt sūtanandanaḥ
08,045.032a paśya me bhujayor vīryam astrāṇāṃ ca janeśvara
08,045.032c adya hanmi raṇe sarvān pāñcālān pāṇḍubhiḥ saha
08,045.032e vāhayāśvān naravyāghra bhadreṇaiva janeśvara
08,045.033a evam uktvā mahārāja sūtaputraḥ pratāpavān
08,045.033c pragṛhya vijayaṃ vīro dhanuḥśreṣṭhaṃ purātanam
08,045.033e sajyaṃ kṛtvā mahārāja saṃmṛjya ca punaḥ punaḥ
08,045.034a saṃnivārya ca yodhān svān satyena śapathena ca
08,045.034c prāyojayad ameyātmā bhārgavāstraṃ mahābalaḥ
08,045.035a tato rājan sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
08,045.035c koṭiśaś ca śarās tīkṣṇā niragacchan mahāmṛdhe
08,045.036a jvalitais tair mahāghoraiḥ kaṅkabarhiṇavājitaiḥ
08,045.036c saṃchannā pāṇḍavī senā na prājñāyata kiṃ cana
08,045.037a hāhākāro mahān āsīt pāñcālānāṃ viśāṃ pate
08,045.037c pīḍitānāṃ balavatā bhārgavāstreṇa saṃyuge
08,045.038a nipatadbhir gajai rājan naraiś cāpi sahasraśaḥ
08,045.038c rathaiś cāpi naravyāghra hayaiś cāpi samantataḥ
08,045.039a prākampata mahī rājan nihatais tais tatas tataḥ
08,045.039c vyākulaṃ sarvam abhavat pāṇḍavānāṃ mahad balam
08,045.040a karṇas tv eko yudhāṃ śreṣṭho vidhūma iva pāvakaḥ
08,045.040c dahañ śatrūn naravyāghra śuśubhe sa paraṃtapaḥ
08,045.041a te vadhyamānāḥ karṇena pāñcālāś cedibhiḥ saha
08,045.041c tatra tatra vyamuhyanta vanadāhe yathā dvipāḥ
08,045.041e cukruśus te naravyāghra yathāprāg vā narottamāḥ
08,045.042a teṣāṃ tu krośatāṃ śrutvā bhītānāṃ raṇamūrdhani
08,045.042c dhāvatāṃ ca diśo rājan vitrastānāṃ samantataḥ
08,045.042e ārtanādo mahāṃs tatra pretānām iva saṃplave
08,045.043a vadhyamānāṃs tu tān dṛṣṭvā sūtaputreṇa māriṣa
08,045.043c vitresuḥ sarvabhūtāni tiryagyonigatāny api
08,045.044a te vadhyamānāḥ samare sūtaputreṇa sṛñjayāḥ
08,045.044c arjunaṃ vāsudevaṃ ca vyākrośanta muhur muhuḥ
08,045.044d*0626_01 śrutvā tu ninadaṃ teṣāṃ vadhyatāṃ karṇasāyakaiḥ
08,045.044e pretarājapure yadvat pretarājaṃ vicetasaḥ
08,045.044f*0627_01 athārjuno mahābāhuḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
08,045.044f*0627_02 duḥsaho vajriṇāpy ājau parājitya guroḥ sutam
08,045.045a athābravīd vāsudevaṃ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
08,045.045c bhārgavāstraṃ mahāghoraṃ dṛṣṭvā tatra sabhīritam
08,045.046a paśya kṛṣṇa mahābāho bhārgavāstrasya vikramam
08,045.046c naitad astraṃ hi samare śakyaṃ hantuṃ kathaṃ cana
08,045.047a sūtaputraṃ ca saṃrabdhaṃ paśya kṛṣṇa mahāraṇe
08,045.047c antakapratimaṃ vīraṃ kurvāṇaṃ karma dāruṇam
08,045.048a sutīkṣṇaṃ codayann aśvān prekṣate māṃ muhur muhuḥ
08,045.048c na ca paśyāmi samare karṇasya prapalāyitam
08,045.049a jīvan prāpnoti puruṣaḥ saṃkhye jayaparājayau
08,045.049c jitasya tu hṛṣīkeśa vadha eva kuto jayaḥ
08,045.049d*0628_01 evam uktas tu pārthena kṛṣṇo matimatāṃ varam
08,045.049d*0628_02 dhanaṃjayam uvācedaṃ prāptakālam ariṃdamam
08,045.049d*0629_01 karṇena hi dṛḍhaṃ rājā kuntīputraḥ parikṣataḥ
08,045.049d*0629_02 taṃ dṛṣṭvāśvāsya ca punaḥ karṇaṃ pārtha vadhiṣyasi
08,045.049d*0630_01 pratipadyasva kaunteya prāptakālam anantaram
08,045.049d*0630_02 karṇam ekākinaṃ hatvā rathānīkena bhārata
08,045.049d*0631_01 eṣa karṇo raṇe bhāti madhyāhna iva bhāskaraḥ
08,045.049d*0631_02 nivartaya rathaṃ kṛṣṇa jīvan bhadrāṇi paśyati
08,045.050a tato janārdanaḥ prāyād draṣṭum icchan yudhiṣṭhiram
08,045.050b*0632_00 saṃjaya uvāca
08,045.050b*0632_01 tato janārdanaḥ śrutvā tasya vākyaṃ viśāṃ pate
08,045.050b*0633_01 rathenāpayayau kṣipraṃ saṃgrāmād iti bhārata
08,045.050b*0633_02 pratyanīkam avasthāpya bhīmaṃ bhīmaparākramam
08,045.050b*0633_03 alaṃ viṣahituṃ hy eṣa kurūṇāṃ saṃprapadyatām
08,045.050c śrameṇa grāhayiṣyaṃś ca karṇaṃ yuddhena māriṣa
08,045.050d*0634_01 karṇaṃ ca samare rājan grāhayiṣyañ śramaṃ prati
08,045.050d*0635_01 viśramārthaṃ ca kauravya pāṇḍavasya mahātmanaḥ
08,045.050d*0635_02 apayāto raṇād vīro rājānaṃ draṣṭum eva ca
08,045.051a arjunaṃ cābravīt kṛṣṇo bhṛśaṃ rājā parikṣataḥ
08,045.051c tam āśvāsya kuruśreṣṭha tataḥ karṇaṃ haniṣyasi
08,045.052a tato dhanaṃjayo draṣṭuṃ rājānaṃ bāṇapīḍitam
08,045.052b*0636_01 yāhi yāhīti bahuśo vāsudevam acodayat
08,045.052b*0636_02 rājānaṃ prati vārṣṇeya dūyate me dṛḍhaṃ manaḥ
08,045.052b*0636_03 sa codyamānaḥ pārthena keśighno vṛṣṇinandanaḥ
08,045.052c rathena prayayau kṣipraṃ saṃgrāme keśavājñayā
08,045.053a gacchann eva tu kaunteyo dharmarājadidṛkṣayā
08,045.053c sainyam ālokayām āsa nāpaśyat tatra cāgrajam
08,045.054a yuddhaṃ kṛtvā tu kaunteyo droṇaputreṇa bhārata
08,045.054c duḥsahaṃ vajriṇā saṃkhye parājigye bhṛgoḥ sutam
08,045.055a drauṇiṃ parājitya tatogradhanvā; kṛtvā mahad duṣkaram āryakarma
08,045.055c ālokayām āsa tataḥ svasainyaṃ; dhanaṃjayaḥ śatrubhir apradhṛṣyaḥ
08,045.056a sa yudhyamānaḥ pṛtanāmukhasthāñ; śūrāñ śūro harṣayan savyasācī
08,045.056c pūrvāpadānaiḥ prathitaiḥ praśaṃsan; sthirāṃś cakārātmarathān anīke
08,045.057a apaśyamānas tu kirīṭamālī; yudhi jyeṣṭhaṃ bhrātaram ājamīḍham
08,045.057c uvāca bhīmaṃ tarasābhyupetya; rājñaḥ pravṛttis tv iha keti rājan
08,045.058 bhīma uvāca
08,045.058a apayāta ito rājā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
08,045.058c karṇabāṇavibhugnāṅgo yadi jīvet kathaṃ cana
08,045.059 arjuna uvāca
08,045.059a tasmād bhavāñ śīghram itaḥ prayātu; rājñaḥ pravṛttyai kurusattamasya
08,045.059c nūnaṃ hi viddho 'tibhṛśaṃ pṛṣatkaiḥ; karṇena rājā śibiraṃ gato 'sau
08,045.060a yaḥ saṃprahāre niśi saṃpravṛtte; droṇena viddho 'tibhṛśaṃ tarasvī
08,045.060c tasthau ca tatrāpi jayapratīkṣo; droṇena yāvan na hataḥ kilāsīt
08,045.061a sa saṃśayaṃ gamitaḥ pāṇḍavāgryaḥ; saṃkhye 'dya karṇena mahānubhāvaḥ
08,045.061c jñātuṃ prayāhy āśu tam adya bhīma; sthāsyāmy ahaṃ śatrugaṇān nirudhya
08,045.062 bhīma uvāca
08,045.062a tvam eva jānīhi mahānubhāva; rājñaḥ pravṛttiṃ bharatarṣabhasya
08,045.062c ahaṃ hi yady arjuna yāmi tatra; vakṣyanti māṃ bhīta iti pravīrāḥ
08,045.063a tato 'bravīd arjuno bhīmasenaṃ; saṃśaptakāḥ pratyanīkaṃ sthitā me
08,045.063c etān ahatvā na mayā tu śakyam; ito 'payātuṃ ripusaṃghagoṣṭhāt
08,045.064a athābravīd arjunaṃ bhīmasenaḥ; svavīryam āśritya kurupravīra
08,045.064c saṃśaptakān pratiyotsyāmi saṃkhye; sarvān ahaṃ yāhi dhanaṃjayeti
08,045.065a tad bhīmasenasya vaco niśamya; sudurvacaṃ bhrātur amitramadhye
08,045.065b*0637_01 saṃśaptakānīkam asahyam ekaḥ
08,045.065b*0637_02 suduṣkaraṃ dhārayāmīti pārthaḥ
08,045.065b*0637_03 uvāca nārāyaṇam aprameyaṃ
08,045.065b*0637_04 kapidhvajaḥ satyaparākramasya
08,045.065b*0637_05 śrutvā vaco bhrātur adīnasattvas
08,045.065b*0637_06 tadāhave satyavaco mahātmā
08,045.065c draṣṭuṃ kuruśreṣṭham abhiprayātuṃ; provāca vṛṣṇipravaraṃ tadānīm
08,045.065d*0638_01 rājānaṃ prati vārṣṇeya dūyate me dṛḍhaṃ manaḥ
08,045.066a codayāśvān hṛṣīkeśa vigāhyaitaṃ rathārṇavam
08,045.066c ajātaśatruṃ rājānaṃ draṣṭum icchāmi keśava
08,045.066d*0639_01 taṃ rathaṃ codayām āsa bībhatsor vacanād dhariḥ
08,045.067a tato hayān sarvadāśārhamukhyaḥ; prācodayad bhīmam uvāca cedam
08,045.067c naitac citraṃ tava karmādya vīra; yāsyāmahe jahi bhīmārisaṃghān
08,045.068a tato yayau hṛṣīkeśo yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
08,045.068c śīghrāc chīghrataraṃ rājan vājibhir garuḍopamaiḥ
08,045.069a pratyanīke vyavasthāpya bhīmasenam ariṃdamam
08,045.069c saṃdiśya caiva rājendra yuddhaṃ prati vṛkodaram
08,045.069d*0640_01 kṣaṇenaiva tu rājānam āsedatur ariṃdamau
08,045.070a tatas tu gatvā puruṣapravīrau; rājānam āsādya śayānam ekam
08,045.070c rathād ubhau pratyavaruhya tasmād; vavandatur dharmarājasya pādau
08,045.070d*0641_01 javena gatvā tu dāśārhamukhyaḥ
08,045.070d*0641_02 śayānam ekaṃ kururājaṃ dadarśa
08,045.070d*0641_03 praharṣavegeritamānasāv ubhau
08,045.070d*0641_04 rājānam āsādya parisravad vraṇam
08,045.070d*0642_01 ity evam abhisaṃgṛhya ubhau tu prāñjalī sthitau
08,045.070d*0642_02 śastrakṣatau mahārāja rudhireṇa samukṣitau
08,045.070d*0642_03 nihatya vāhinīṃ tubhyam apayātau raṇājirāt
08,045.071a tau dṛṣṭvā puruṣavyāghrau kṣemiṇau puruṣarṣabha
08,045.071c mudābhyupagatau kṛṣṇāv aśvināv iva vāsavam
08,045.072a tāv abhyanandad rājā hi vivasvān aśvināv iva
08,045.072c hate mahāsure jambhe śakraviṣṇū yathā guruḥ
08,045.073a manyamāno hataṃ karṇaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
08,045.073a*0643_01 **** **** prītaḥ parapuraṃjayaḥ
08,045.073a*0643_02 sa bhūtvā puruṣavyāghrau
08,045.073c harṣagadgadayā vācā prītaḥ prāha paraṃtapau
08,046.001 saṃjaya uvāca
08,046.001*0644_01 athopayātau pṛthulohitākṣau
08,046.001*0644_02 śarācitāṅgau rudhirapradigdhau
08,046.001*0645_01 yudhiṣṭhirasya prativedayantau
08,046.001*0645_02 priyaṃ tadānīṃ puruṣapravīrau
08,046.001*0645_03 tāv āgatau prekṣya mahendrakalpau
08,046.001*0645_04 yudhiṣṭhiro duḥkhaparītacetāḥ
08,046.001*0645_05 kṛcchreṇa rājā pratilabhya saṃjñāṃ
08,046.001*0645_06 tataḥ punaḥ prītamanā babhūva
08,046.001*0646_01 samīkṣya senāgranarapravīrau
08,046.001*0646_02 yudhiṣṭhiro vākyam idaṃ babhāṣe
08,046.001a mahāsattvau tu tau dṛṣṭvā sahitau keśavārjunau
08,046.001c hatam ādhirathiṃ mene saṃkhye gāṇḍīvadhanvanā
08,046.002a tāv abhyanandat kaunteyaḥ sāmnā paramavalgunā
08,046.002c smitapūrvam amitraghnaḥ pūjayan bharatarṣabha
08,046.003 yudhiṣṭhira uvāca
08,046.003a svāgataṃ devakīputra svāgataṃ te dhanaṃjaya
08,046.003c priyaṃ me darśanaṃ bāḍhaṃ yuvayor acyutārjunau
08,046.004a akṣatābhyām ariṣṭābhyāṃ kathaṃ yudhya mahāratham
08,046.004c āśīviṣasamaṃ yuddhe sarvaśastraviśāradam
08,046.005a agragaṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ sarveṣāṃ śarma varma ca
08,046.005c rakṣitaṃ vṛṣasenena suṣeṇena ca dhanvinā
08,046.006a anujñātaṃ mahāvīryaṃ rameṇāstreṣu durjayam
08,046.006b*0647_01 rāmeṇa jāmadagnyena anujñātaṃ yaśasvinā
08,046.006b*0648_01 mukhyaṃ sarvasya lokasya rathinaṃ lokaviśrutam
08,046.006c trātāraṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ gantāraṃ vāhinīmukhe
08,046.007a hantāram arisainyānām amitragaṇamardanam
08,046.007c duryodhanahite yuktam asmadyuddhāya codyatam
08,046.008a apradhṛṣyaṃ mahāyuddhe devair api savāsavaiḥ
08,046.008c analānilayos tulyaṃ tejasā ca balena ca
08,046.009a pātālam iva gambhīraṃ suhṛdānandavardhanam
08,046.009c antakābham amitrāṇāṃ karṇaṃ hatvā mahāhave
08,046.009e diṣṭyā yuvām anuprāptau jitvāsuram ivāmarau
08,046.010a tena yuddham adīnena mayā hy adyācyutārjunau
08,046.010b*0649_01 kṛtaṃ ghoraṃ mahābāho dhṛṣṭadyumnasya paśyataḥ
08,046.010c kupitenāntakeneva prajāḥ sarvā jighāṃsatā
08,046.011a tena ketuś ca me chinno hatau ca pārṣṇisārathī
08,046.011c hatavāhaḥ kṛtaś cāsmi yuyudhānasya paśyataḥ
08,046.012a dhṛṣṭadyumnasya yamayor vīrasya ca śikhaṇḍinaḥ
08,046.012c paśyatāṃ draupadeyānāṃ pāñcālānāṃ ca sarvaśaḥ
08,046.013a etāñ jitvā mahāvīryān karṇaḥ śatrugaṇān bahūn
08,046.013c jitavān māṃ mahābāho yatamānaṃ mahāraṇe
08,046.014a anusṛtya ca māṃ yuddhe paruṣāṇy uktavān bahu
08,046.014c tatra tatra yudhāṃ śreṣṭhaḥ paribhūya na saṃśayaḥ
08,046.015a bhīmasenaprabhāvāt tu yaj jīvāmi dhanaṃjaya
08,046.015c bahunātra kim uktena nāhaṃ tat soḍhum utsahe
08,046.016a trayodaśāhaṃ varṣāṇi yasmād bhīto dhanaṃjaya
08,046.016c na sma nidrāṃ labhe rātrau na cāhani sukhaṃ kva cit
08,046.017a tasya dveṣeṇa saṃyuktaḥ paridahye dhanaṃjaya
08,046.017c ātmano maraṇaṃ jānan vādhrīṇasa iva dvipaḥ
08,046.017d*0650_01 kṛṣṇagrīvo raktaśirāḥ śvetapakṣo vihaṃgamaḥ
08,046.017d*0650_02 sa vai vādhrīṇasaḥ prokto yājñikaiḥ pitṛkarmasu
08,046.018a yasyāyam agamat kālaś cintayānasya me vibho
08,046.018c kathaṃ śakyo mayā karṇo yuddhe kṣapayituṃ bhavet
08,046.019a jāgrat svapaṃś ca kaunteya karṇam eva sadā hy aham
08,046.019c paśyāmi tatra tatraiva karṇabhūtam idaṃ jagat
08,046.020a yatra yatra hi gacchāmi karṇād bhīto dhanaṃjaya
08,046.020c tatra tatra hi paśyāmi karṇam evāgrataḥ sthitam
08,046.021a so 'haṃ tenaiva vīreṇa samareṣv apalāyinā
08,046.021c sahayaḥ sarathaḥ pārtha jitvā jīvan visarjitaḥ
08,046.022a ko nu me jīvitenārtho rājyenārtho 'tha vā punaḥ
08,046.022c mamaivaṃ dhikkṛtasyeha karṇenāhavaśobhinā
08,046.023a na prāptapūrvaṃ yad bhīṣmāt kṛpād droṇāc ca saṃyuge
08,046.023c tat prāptam adya me yuddhe sūtaputrān mahārathāt
08,046.024a tat tvā pṛcchāmi kaunteya yathā hy akuśalas tathā
08,046.024c tan mamācakṣva kārtsnyena yathā karṇas tvayā hataḥ
08,046.025a śakravīryasamo yuddhe yamatulyaparākramaḥ
08,046.025c rāmatulyas tathāstre yaḥ sa kathaṃ vai niṣūditaḥ
08,046.026a mahārathaḥ samākhyātaḥ sarvayuddhaviśāradaḥ
08,046.026c dhanurdharāṇāṃ pravaraḥ sarveṣām ekapūruṣaḥ
08,046.027a pūjito dhṛtarāṣṭreṇa saputreṇa viśāṃ pate
08,046.027c sadā tvadarthaṃ rādheyaḥ sa kathaṃ nihatas tvayā
08,046.028a dhṛtarāṣṭro hi yodheṣu sarveṣv eva sadārjuna
08,046.028c tava mṛtyuṃ raṇe karṇaṃ manyate puruṣarṣabhaḥ
08,046.029a sa tvayā puruṣavyāghra kathaṃ yuddhe niṣūditaḥ
08,046.029c taṃ mamācakṣva bībhatso yathā karṇo hatas tvayā
08,046.030a sotsedham asya ca śiraḥ paśyatāṃ suhṛdāṃ hṛtam
08,046.030c tvayā puruṣaśārdūla śārdūlena yathā ruroḥ
08,046.031a yaḥ paryupāsīt pradiśo diśaś ca; tvāṃ sūtaputraḥ samare parīpsan
08,046.031c ditsuḥ karṇaḥ samare hastipūgaṃ; sa hīdānīṃ kaṅkapatraiḥ sutīkṣṇaiḥ
08,046.031d*0651_01 ditsan nṛṇāṃ śakaṭaṃ ratnapūrṇaṃ
08,046.031d*0651_02 kathaṃ tvayāsau nihato 'dya karṇaḥ
08,046.032a tvayā raṇe nihataḥ sūtaputraḥ; kaccic chete bhūmitale durātmā
08,046.032c kaccit priyaṃ me paramaṃ tvayādya; kṛtaṃ raṇe sūtaputraṃ nihatya
08,046.033a yaḥ sarvataḥ paryapatat tvadarthe; madānvito garvitaḥ sūtaputraḥ
08,046.033c sa śūramānī samare sametya; kaccit tvayā nihataḥ saṃyuge 'dya
08,046.034a raukmaṃ rathaṃ hastivaraiś ca yuktaṃ; rathaṃ ditsur yaḥ parebhyas tvadarthe
08,046.034c sadā raṇe spardhate yaḥ sa pāpaḥ; kaccit tvayā nihatas tāta yuddhe
08,046.035a yo 'sau nityaṃ śūramadena matto; vikatthate saṃsadi kauravāṇām
08,046.035c priyo 'tyarthaṃ tasya suyodhanasya; kaccit sa pāpo nihatas tvayādya
08,046.036a kaccit samāgamya dhanuḥpramuktais; tvatpreṣitair lohitārthair vihaṃgaiḥ
08,046.036c śete 'dya pāpaḥ sa vibhinnagātraḥ; kaccid bhagno dhārtarāṣṭrasya bāhuḥ
08,046.037a yo 'sau sadā ślāghate rājamadhye; duryodhanaṃ harṣayan darpapūrṇaḥ
08,046.037c ahaṃ hantā phalgunasyeti mohāt; kaccid dhatas tasya na vai tathā rathaḥ
08,046.037d*0652_01 kaccid vaco 'sya vitathaṃ tvayā kṛtaṃ
08,046.037d*0652_02 yat tat priyām avadat tāta karṇaḥ
08,046.037d*0652_03 sabhāmadhye rūkṣam anekarūpaṃ
08,046.037d*0652_04 dhik pāṇḍavān apatis tvaṃ hi kṛṣṇe
08,046.037d*0652_05 kaccid dhruvaṃ śatrur ayaṃ mahātmā
08,046.037d*0652_06 hy adhārayad dvādaśa yaḥ samāstu
08,046.037d*0652_07 karṇo vrataṃ ghoram amitrasāho
08,046.037d*0652_08 duryodhanasyārthaniviṣṭabuddhiḥ
08,046.038a nāhaṃ pādau dhāvayiṣye kadā cid; yāvat sthitaḥ pārtha ity alpabuddhiḥ
08,046.038c vrataṃ tasyaitat sarvadā śakrasūno; kaccit tvayā nihataḥ so 'dya karṇaḥ
08,046.038d*0653_01 pādau na dhāve yāvad ahaṃ na hanmi
08,046.038d*0653_02 dhanaṃjayaṃ samareṣūgravegam
08,046.038d*0653_03 kaccid raṇe phalguna taṃ nihatya
08,046.038d*0653_04 kaccid vrataṃ tasya bhagnaṃ tvayādya
08,046.039a yo 'sau kṛṣṇām abravīd duṣṭabuddhiḥ; karṇaḥ sabhāyāṃ kuruvīramadhye
08,046.039c kiṃ pāṇḍavāṃs tvaṃ na jahāsi kṛṣṇe; sudurbalān patitān hīnasattvān
08,046.040a yat tat karṇaḥ pratyajānāt tvadarthe; nāhatvāhaṃ saha kṛṣṇena pārtham
08,046.040a*0654_01 mahābalaḥ saṃyuge śatruhantā
08,046.040c ihopayāteti sa pāpabuddhiḥ; kaccic chete śarasaṃbhinnagātraḥ
08,046.041a kaccit saṃgrāme vidito vā tadāyaṃ; samāgamaḥ sṛñjayakauravāṇām
08,046.041c yatrāvasthām īdṛśīṃ prāpito 'haṃ; kaccit tvayā so 'dya hataḥ sametya
08,046.042a kaccit tvayā tasya sumandabuddher; gāṇḍīvamuktair viśikhair jvaladbhiḥ
08,046.042c sakuṇḍalaṃ bhānumad uttamāṅgaṃ; kāyāt prakṛttaṃ yudhi savyasācin
08,046.043a yat tan mayā bāṇasamarpitena; dhyāto 'si karṇasya vadhāya vīra
08,046.043c tan me tvayā kaccid amogham adya; dhyātaṃ kṛtaṃ karṇanipātanena
08,046.044a yad darpapūrṇaḥ sa suyodhano 'smān; avekṣate karṇasamāśrayeṇa
08,046.044c kaccit tvayā so 'dya samāśrayo 'sya; bhagnaḥ parākramya suyodhanasya
08,046.045a yo naḥ purā ṣaṇḍhatilān avocat; sabhāmadhye pārthivānāṃ samakṣam
08,046.045c sa durmatiḥ kaccid upetya saṃkhye; tvayā hataḥ sūtaputro 'tyamarṣī
08,046.046a yaḥ sūtaputraḥ prahasan durātmā; purābravīn nirjitāṃ saubalena
08,046.046c svayaṃ prasahyānaya yājñasenīm; apīha kaccit sa hatas tvayādya
08,046.046d*0655_01 yaḥ prāhiṇot sūtaputro durātmā
08,046.046d*0655_02 kṛṣṇāṃ jitāṃ saubalenānayeti
08,046.046d*0655_03 sa mandabuddhir nihataḥ prasahya
08,046.046d*0655_04 vaikartanas tv adya kaccin mahātman
08,046.046d*0656_01 anavāpyāṃ prāptum icchann acintyaṃ
08,046.046d*0656_02 śiśur yathā candramasaṃ grahītum
08,046.046d*0656_03 sa pāpātmā sa tu no vidviṣāṇaḥ
08,046.046d*0656_04 kaccit karṇo nihato vā tvayā dhik
08,046.046d*0656_05 asmin saṃgrāme bhīmarūpe tvayādya
08,046.046d*0656_06 vrataṃ tu bhagnaṃ sūtaputrasya pārtha
08,046.046d*0656_07 kaccit pāpaṃ vacanaṃ dyūtakāle
08,046.046d*0656_08 yac cāpy asau samitau vāsudevam
08,046.046d*0656_09 tadoktavān paruṣaṃ so 'tikāmam
08,046.046d*0656_10 hitaṃ caran yaḥ satataṃ kurūṇām
08,046.046d*0656_11 kaccit sa karṇo nihato 'dya saṃkhe
08,046.046d*0656_12 yo dhārtarāṣṭraṃ paripālayan raṇe
08,046.046d*0656_13 ekaḥ sadā śoṣayan māmakaṃ balaṃ
08,046.046d*0656_14 sa pāñcālān kekayāṃś caiva sarvān
08,046.046d*0656_15 śriyaṃ diditsan dhārtarāṣṭrīṃ sa karṇaḥ
08,046.046d*0656_16 kaccin mahyaṃ pratyavadhīs tvam adya
08,046.046d*0656_17 atho bhāsāś ca sṛgālāś ca gṛdhrā
08,046.046d*0656_18 hatasya māṃsāny uddharanti sma kāyāt
08,046.047a yaḥ śastrabhṛc chreṣṭhatamaṃ pṛthivyāṃ; pitāmahaṃ vyākṣipad alpacetāḥ
08,046.047c saṃkhyāyamāno 'rdharathaḥ sa kaccit; tvayā hato 'dyādhirathir durātmā
08,046.047d*0657_01 yat tat tvayā saṃśrutaṃ me kirīṭin
08,046.047d*0657_02 sabhāmadhye dvairatheneha bhūyaḥ
08,046.047d*0657_03 ahaṃ karṇaṃ sūdayiṣye saputraṃ
08,046.047d*0657_04 tat karma kṛtvā hy anṛṇo 'si kaccit
08,046.048a amarṣaṇaṃ nikṛtisamīraṇeritaṃ; hṛdi śritaṃ jvalanam imaṃ sadā mama
08,046.048c hato mayā so 'dya sametya pāpadhīr; iti bruvan praśamaya me 'dya phalguna
08,046.048d*0658_01 bravīhi me durlabham etad adya
08,046.048d*0658_02 kathaṃ tvayā nihataḥ sūtaputraḥ
08,046.048d*0658_03 anudhyāye tvāṃ satataṃ pravīra
08,046.048d*0658_04 vṛtre hate 'sau bhagavān ivendraḥ
08,047.001 saṃjaya uvāca
08,047.001a tad dharmaśīlasya vaco niśamya; rājñaḥ kruddhasyādhirathau mahātmā
08,047.001c uvāca durdharṣam adīnasattvaṃ; yudhiṣṭhiraṃ jiṣṇur anantavīryaḥ
08,047.001d*0659_01 droṇaṃ hataṃ pārtha karṇo viditvā
08,047.001d*0659_02 bhinnāṃ nāvam ivātyagādhe kurūṇām
08,047.001d*0659_03 saṃmuhyamānān dhārtarāṣṭrān viditvā
08,047.001d*0659_04 nirutsāhāṃś ca vijaye pareṣām
08,047.001d*0659_05 sodaryavat tvarito 'mitaujā
08,047.001d*0659_06 uttārayiṣyan dhṛtarāṣṭrasya putrān
08,047.001d*0659_07 raṇe rathenādhirathir mahātmā
08,047.001d*0659_08 tato hi māṃ tvaritaḥ so 'bhyadhāvat
08,047.002a saṃśaptakair yudhyamānasya me 'dya; senāgrayāyī kurusainyasya rājan
08,047.002c āśīviṣābhān khagamān pramuñcan; drauṇiḥ purastāt sahasā vyatiṣṭhat
08,047.003a dṛṣṭvā rathaṃ meghanibhaṃ mamemam; ambaṣṭhasenā maraṇe vyatiṣṭhat
08,047.003c teṣām ahaṃ pañca śatāni hatvā; tato drauṇim agamaṃ pārthivāgrya
08,047.003d*0660_01 sa me dṛṣṭvā śūratamo dhvajāgraṃ
08,047.003d*0660_02 samādiśad rathasaṃghān anekān
08,047.003d*0660_03 teṣām ahaṃ pañcaśatān nihatya
08,047.003d*0660_04 āsādayaṃ droṇaputraṃ nadantam
08,047.003d*0661_01 sa droṇaputraḥ sadṛśaṃ mahātmā
08,047.003d*0661_02 mām apy arautsīt tadanīkamadhye
08,047.003d*0661_03 kirañ śaraughān bahurūpān vicitrāṃś
08,047.003d*0661_04 citrāṃ gataḥ śukra ivātivarṣan
08,047.003d*0661_05 sa me śarān sarvataḥ kaṅkapatrān
08,047.003d*0661_06 avāsṛjad vai pṛthivīprakāśān
08,047.003d*0661_07 nivārya tūrṇaṃ paramājimadhye
08,047.003d*0661_08 tato hi māṃ bāṇagaṇaiḥ samarpayat
08,047.003d*0661_09 ākarṣaṇaṃ vāpi vikṛṣya muktaṃ
08,047.003d*0661_10 na dṛśyate tasya mahārathasya
08,047.003d*0662_01 sa māṃ samāsādya narendra yattaḥ
08,047.003d*0662_02 samabhyayāt siṃha iva dvipendraḥ
08,047.003d*0662_03 akārṣīc ca rathinām ujjihīrṣāṃ
08,047.003d*0662_04 mahārāja vadhyatāṃ kauravāṇām
08,047.003d*0662_05 tato raṇe bhārata duṣprakampya
08,047.003d*0662_06 ācāryaputraḥ pravaraḥ kurūṇām
08,047.003d*0662_07 mām ardayām āsa śitaiḥ pṛṣatkair
08,047.003d*0662_08 janārdanaṃ caiva viṣāgnikalpaiḥ
08,047.003d*0662_09 aṣṭau gavām aṣṭaśatāni bāṇān
08,047.003d*0662_10 mayā prayuddhasya vahanti tasya
08,047.003d*0662_11 tāṃs tena muktān aham asya bāṇair
08,047.003d*0662_12 vyanāśayaṃ vāyur ivābhrajālam
08,047.004a tato 'parān bāṇasaṃghān anekān; ākarṇapūrṇāyatavipramuktān
08,047.004c sasarja śikṣāstrabalaprayatnais; tathā yathā prāvṛṣi kālameghaḥ
08,047.005a naivādadānaṃ na ca saṃdadhānaṃ; jānīmahe katareṇāsyatīti
08,047.005c vāmena vā yadi vā dakṣiṇena; sa droṇaputraḥ samare paryavartat
08,047.005d*0663_01 na saṃdadhānaḥ kuta ādadhāno
08,047.005d*0663_02 na vyākṣipann āvikarṣan vimuñcan
08,047.005d*0663_03 savyena vā yadi vā dakṣiṇena
08,047.005d*0663_04 na jñāyate katareṇāsyatīti
08,047.005d*0664_01 ācāryavat samare paryavartan
08,047.005d*0664_02 mahac citraṃ dṛśyate sarvataḥ sma
08,047.005d*0664_03 dṛṣṭir viṣaṃ cāsukaraṃ pareṣāṃ
08,047.005d*0664_04 sarvā diśaḥ pūrayānaṃ śaraughaiḥ
08,047.005d*0664_05 alātacakrapratimaṃ mahātmanaḥ
08,047.005d*0664_06 sadā nataṃ kārmukaṃ brahmabandhoḥ
08,047.005d*0665_01 tasyātataṃ maṇḍalam eva sajyaṃ
08,047.005d*0665_02 pradṛśyate kārmukaṃ droṇasūnoḥ
08,047.006a avidhyan māṃ pañcabhir droṇaputraḥ; śitaiḥ śaraiḥ pañcabhir vāsudevam
08,047.006c ahaṃ tu taṃ triṃśatā vajrakalpaiḥ; samārdayaṃ nimiṣasyāntareṇa
08,047.006d*0666_01 abhyaghnaṃ bāṇais tam ahaṃ sudhārair
08,047.006d*0666_02 nimeṣamātreṇa suvarṇapuṅkhaiḥ
08,047.006d*0667_01 kṣaṇāc chvāvitsamarūpo babhūva
08,047.006d*0667_02 samārdito madvisṛṣṭaiḥ pṛṣatkaiḥ
08,047.007a sa vikṣaran rudhiraṃ sarvagātrai; rathānīkaṃ sūtasūnor viveśa
08,047.007c mayābhibhūtaḥ sainikānāṃ prabarhān; asāv apaśyan rudhireṇa pradigdhān
08,047.007d*0668_01 sa nirviddho vikṣaran droṇaputro
08,047.007d*0668_02 rathānīkaṃ cātirather viveśa
08,047.007d*0668_03 mayābhibhūtān svarathaprabarhān
08,047.007d*0668_04 astraṃ ca paśyan rudhirapradigdham
08,047.008a tato 'bhibhūtaṃ yudhi vīkṣya sainyaṃ; vidhvastayodhaṃ drutavājināgam
08,047.008c pañcāśatā rathamukhyaiḥ sametaḥ; karṇas tvaran mām upāyāt pramāthī
08,047.009a tān sūdayitvāham apāsya karṇaṃ; draṣṭuṃ bhavantaṃ tvarayābhiyātaḥ
08,047.009c sarve pāñcālā hy udvijante sma karṇād; gandhād gāvaḥ kesariṇo yathaiva
08,047.010a mahājhaṣasyeva mukhaṃ prapannāḥ; prabhadrakāḥ karṇam abhi dravanti
08,047.010c mṛtyor āsyaṃ vyāttam ivānvapadyan; prabhadrakāḥ karṇam āsādya rājan
08,047.010d*0669_01 yāsyāmi tāṃs tārayiṣyan balaughān
08,047.010d*0669_02 diṣṭyā bhavān svastimān pārtha dṛṣṭaḥ
08,047.010d@019_0001 rathāṃs tu tān saptaśatān nimagnāṃs
08,047.010d@019_0002 tadā karṇaḥ prāhiṇon mṛtyusadma
08,047.010d@019_0003 na cāpy abhūt klāntamanāḥ sa rājan
08,047.010d@019_0004 yāvan nāsmān dṛṣṭavān sūtaputraḥ
08,047.010d@019_0005 śrutvā tu tvāṃ tena dṛṣṭaṃ sametam
08,047.010d@019_0006 aśvatthāmnā pūrvataraṃ kṣataṃ ca
08,047.010d@019_0007 manye kālam apayānasya rājan
08,047.010d@019_0008 krūrāt karṇāt te 'ham acintyakarman
08,047.010d@019_0009 na me karṇasyāstram idaṃ purastād
08,047.010d@019_0010 yuddhe dṛṣṭaṃ pāṇḍava citrarūpam
08,047.010d@019_0011 na hy anyayoddhā vidyate sṛñjayānāṃ
08,047.010d@019_0012 mahārathaṃ yo 'dya saheta karṇam
08,047.010d@019_0013 śaineyo me sātyakiś cakrarakṣau
08,047.010d@019_0014 dhṛṣṭadyumnaś cāpi tathaiva rājan
08,047.010d@019_0015 yudhāmanyuś cottamaujāś ca śūrau
08,047.010d@019_0016 pṛṣṭhato māṃ rakṣatāṃ rājaputrau
08,047.010d@019_0017 rathapravīreṇa mahānubhāva
08,047.010d@019_0018 dviṣatsainye vartatā dustareṇa
08,047.011a āyāhi paśyādya yuyutsamānaṃ; māṃ sūtaputraṃ ca vṛtau jayāya
08,047.011c ṣaṭsāhasrā bhārata rājaputrāḥ; svargāya lokāya rathā nimagnāḥ
08,047.011d*0670_01 tān adya yāsyāmi raṇād vimoktuṃ
08,047.011d*0670_02 sarvātmanā sūtaputraṃ ca hantum
08,047.011d*0670_03 rathapravīreṇa mahānubhāva
08,047.011d*0670_04 dviṣat sainyaṃ nirdahan vistareṇa
08,047.012a sametyāhaṃ sūtaputreṇa saṃkhye; vṛtreṇa vajrīva narendramukhya
08,047.012b*0671_01 evaṃ gate kiṃ ca mayādya śakyaṃ
08,047.012b*0671_02 kāryaṃ kartuṃ nigrahe sūtajasya
08,047.012b*0671_03 tathaiva rājñaś ca suyodhanasya
08,047.012b*0671_04 ye cāpi māṃ yoddhukāmāḥ sametāḥ
08,047.012c yotsye bhṛśaṃ bhārata sūtaputram; asmin saṃgrāme yadi vai dṛśyate 'dya
08,047.013a karṇaṃ na ced adya nihanmi rājan; sabāndhavaṃ yudhyamānaṃ prasahya
08,047.013c pratiśrutyākurvatāṃ vai gatir yā; kaṣṭāṃ gaccheyaṃ tām ahaṃ rājasiṃha
08,047.014a āmantraye tvāṃ brūhi jayaṃ raṇe me; purā bhīmaṃ dhārtarāṣṭrā grasante
08,047.014c sautiṃ haniṣyāmi narendrasiṃha; sainyaṃ tathā śatrugaṇāṃś ca sarvān
08,048.001 saṃjaya uvāca
08,048.001a śrutvā karṇaṃ kalyam udāravīryaṃ; kruddhaḥ pārthaḥ phalgunasyāmitaujāḥ
08,048.001c dhanaṃjayaṃ vākyam uvāca cedaṃ; yudhiṣṭhiraḥ karṇaśarābhitaptaḥ
08,048.001d*0672_01 vipradrutā tāta camūs tvadīyā
08,048.001d*0672_02 tiraskṛtā cādya yathā na sādhu
08,048.001d*0673_01 bhīto bhīmaṃ tyajya cāyās tathā tvaṃ
08,048.001d*0673_02 yan nāśakaḥ karṇam atho nihantum
08,048.001d*0673_03 steyaṃ tvayā pārtha kṛtaṃ pṛthāyā
08,048.001d*0673_04 garbhaṃ samāviśya yathā na sādhu
08,048.001d*0674_01 raudraṃ raṇe duṣprativāryavīryaḥ
08,048.001d*0674_02 sautis tvayā nādya śakyo nihantum
08,048.001d*0675_01 tyaktvā raṇe yad apāyāḥ sa bhīmaṃ
08,048.001d*0675_02 yan nāśakaḥ sūtaputraṃ nihantum
08,048.001d*0676_01 yat tad vākyaṃ dvaitavane tvayoktaṃ
08,048.001d*0676_02 hantā karṇam ekarathena satyam
08,048.001d*0676_03 tyaktvā taṃ vai katham adyāpayātaḥ
08,048.001d*0676_04 karṇād bhīto bhīmasenaṃ vihāya
08,048.001d*0677_01 imāṃ ca vasatiṃ prāpto bhayāt karṇena bādhitaḥ
08,048.001d*0677_02 ahaṃ tvaṃ bhīmasenaś ca mādrīputrau ca pāṇḍavau
08,048.001d*0677_03 vāsudevena sahitā vayaṃ karṇena nirjitāḥ
08,048.001d*0677_04 punar eva vanaṃ prāpya tapaścaryāṃ carāmahe
08,048.001d*0677_05 atha vā dhārtarāṣṭrāṇāṃ paricaryāṃ carāmahe
08,048.001d*0677_06 ity evam uktvā bībhatsuṃ roṣāt saṃraktalocanaḥ
08,048.001d*0677_07 abravīt punar evātra dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
08,048.002a idaṃ yadi dvaitavane hy avakṣyaḥ; karṇaṃ yoddhuṃ na prasahe nṛpeti
08,048.002c vayaṃ tadā prāptakālāni sarve; vṛttāny upaiṣyāma tadaiva pārtha
08,048.003a mayi pratiśrutya vadhaṃ hi tasya; balasya cāptasya tathaiva vīra
08,048.003c ānīya naḥ śatrumadhyaṃ sa kasmāt; samutkṣipya sthaṇḍile pratyapiṃṣṭhāḥ
08,048.004a anvāśiṣma vayam arjuna tvayi; yiyāsavo bahu kalyāṇam iṣṭam
08,048.004c tan naḥ sarvaṃ viphalaṃ rājaputra; phalārthināṃ nicula ivātipuṣpaḥ
08,048.004d*0678_01 anvāsya satyena yad āttha pārtha
08,048.004d*0678_02 satyaṃ śapan vāsudevena sārdham
08,048.004d*0678_03 taṃ naḥ satyam aphalam akārṣīs tvaṃ
08,048.004d*0678_04 phalakāle puṣpavṛkṣaṃ nikṛntaḥ
08,048.005a pracchāditaṃ baḍiśam ivāmiṣeṇa; pracchādito gavaya ivāpavācā
08,048.005c anarthakaṃ me darśitavān asi tvaṃ; rājyārthino rājyarūpaṃ vināśam
08,048.005d*0679_01 pracchāditas tvaṃ bāliśa duryaśenā-
08,048.005d*0679_02 narthavākyo 'syarjuna naiva sādhuḥ
08,048.005d*0679_03 tyaktvā bhīmaṃ sarvabhīmeṣu bhīmaṃ
08,048.005d*0679_04 saṃyojitas tvaṃ sūtaputraṃ nihantum
08,048.005d*0680_01 trayodaśemā hi samāḥ sadā vayaṃ
08,048.005d*0680_02 tvām anvajīviṣma dhanaṃjayāśayā
08,048.005d*0680_03 kāle varṣaṃ devam ivoptabījaṃ
08,048.005d*0680_04 tan naḥ sarvān narake tvaṃ nyamajjayaḥ
08,048.006a yat tat pṛthāṃ vāg uvācāntarikṣe; saptāhajāte tvayi mandabuddhau
08,048.006c jātaḥ putro vāsavavikramo 'yaṃ; sarvāñ śūrāñ śātravāñ jeṣyatīti
08,048.006d*0681_01 apāpīyān vāsavāt kuntijāto
08,048.006d*0681_02 bahūn saṃgrāmān ayam eva jetā
08,048.007a ayaṃ jetā khāṇḍave devasaṃghān; sarvāṇi bhūtāny api cottamaujāḥ
08,048.007c ayaṃ jetā madrakaliṅgakekayān; ayaṃ kurūn hanti ca rājamadhye
08,048.007c*0682_01 daityāṃś ca rakṣāṃsi samāgatāni
08,048.007c*0682_02 bhūmiṃ ca sarvān nikhilena jetā
08,048.008a asmāt paro na bhavitā dhanurdharo; na vai bhūtaḥ kaś cana jātu jetā
08,048.008c icchann āryaḥ sarvabhūtāni kuryād; vaśe vaśī sarvasamāptavidyaḥ
08,048.009a kāntyā śaśāṅkasya javena vāyoḥ; sthairyeṇa meroḥ kṣamayā pṛthivyāḥ
08,048.009c sūryasya bhāsā dhanadasya lakṣmyā; śauryeṇa śakrasya balena viṣṇoḥ
08,048.010a tulyo mahātmā tava kunti putro; jāto 'diter viṣṇur ivārihantā
08,048.010c sveṣāṃ jayāya dviṣatāṃ vadhāya; khyāto 'mitaujāḥ kulatantukartā
08,048.011a ity antarikṣe śataśṛṅgamūrdhni; tapasvināṃ śṛṇvatāṃ vāg uvāca
08,048.011c evaṃvidhaṃ tvāṃ tac ca nābhūt tavādya; devā hi nūnam anṛtaṃ vadanti
08,048.012a tathāpareṣām ṛṣisattamānāṃ; śrutvā giraṃ pūjayatāṃ sadaiva
08,048.012c na saṃnatiṃ praimi suyodhanasya; na tvā jānāmy ādhirather bhayārtam
08,048.013a tvaṣṭrā kṛtaṃ vāham akūjanākṣaṃ; śubhaṃ samāsthāya kapidhvajaṃ tvam
08,048.013c khaḍgaṃ gṛhītvā hemacitraṃ samiddhaṃ; dhanuś cedaṃ gāṇḍivaṃ tālamātram
08,048.013e sa keśavenohyamānaḥ kathaṃ nu; karṇād bhīto vyapayāto 'si pārtha
08,048.013f@020_0001 pūrvaṃ yad uktaṃ hi suyodhanena
08,048.013f@020_0002 na phalgunaḥ pramukhe sthāsyatīti
08,048.013f@020_0003 karṇasya yuddhe hi mahābalasya
08,048.013f@020_0004 maurkhyāt tu tan nāvabuddhaṃ mayāsīt
08,048.013f@020_0005 tenādya tapsye bhṛśam aprameyaṃ
08,048.013f@020_0006 yan mitravargo narakaṃ praviṣṭaḥ
08,048.013f@020_0007 tadaiva vācyo 'smi nanu tvayāhaṃ
08,048.013f@020_0008 na yotsye 'haṃ sūtaputraṃ kathaṃ cit
08,048.013f@020_0009 tato nāhaṃ sṛñjayān kekayāṃś ca
08,048.013f@020_0010 samānayeyaṃ suhṛdo raṇāya
08,048.013f@020_0011 evaṃ gate kiṃ ca mayādya śakyaṃ
08,048.013f@020_0012 kāryaṃ kartuṃ nigrahe sūtajasya
08,048.013f@020_0013 tathaiva rājñaś ca suyodhanasya
08,048.013f@020_0014 ye cāpi māṃ yoddhukāmāḥ sametāḥ
08,048.013f@020_0015 dhig astu majjīvitam adya kṛṣṇa
08,048.013f@020_0016 yo 'haṃ vaśaṃ sūtaputrasya yātaḥ
08,048.013f@020_0017 madhye kurūṇāṃ sasuyodhanānāṃ
08,048.013f@020_0018 ye cāpy anye yoddhukāmāḥ sametāḥ
08,048.013f@020_0019 ekas tu me bhīmaseno 'dya nātho
08,048.013f@020_0020 yenābhipanno 'smi raṇe mahābhaye
08,048.013f@020_0021 vimocya māṃ cāpi ruṣānvitas tataḥ
08,048.013f@020_0022 śareṇa tīkṣṇena bibheda karṇam
08,048.013f@020_0023 tyaktvā prāṇān samare bhīmasenaś
08,048.013f@020_0024 cakre yuddhaṃ kurumukhyaiḥ sametaiḥ
08,048.013f@020_0025 gadāgrahasto rudhirokṣitāṅgaś
08,048.013f@020_0026 caran raṇe kāla ivāntakāle
08,048.013f@020_0027 asau hi bhīmasya mahān ninādo
08,048.013f@020_0028 muhur muhuḥ śrūyate dhārtarāṣṭraiḥ
08,048.013f@020_0029 yadi sma jīvet samare nihantā
08,048.013f@020_0030 mahārathānāṃ pravaro narottamaḥ
08,048.013f@020_0031 tavābhimanyus tanayo 'dya pārtha
08,048.013f@020_0032 na cāsmi gantā samare parābhavam
08,048.013f@020_0033 athāpi jīvet samare ghaṭotkacas
08,048.013f@020_0034 tathāpi nāhaṃ samare parāṅmukhaḥ
08,048.013f@020_0035 bhīmasya putraḥ samarāgrayāyī
08,048.013f@020_0036 mahāstravic cāpi tavānurūpaḥ
08,048.013f@020_0037 yatnaṃ samāsādya ripor balaṃ no
08,048.013f@020_0038 nimīlitākṣaṃ bhayaviplutaṃ bhavet
08,048.013f@020_0039 cakāra yo 'sau niśi yuddham ekas
08,048.013f@020_0040 tyaktvā raṇaṃ yasya bhayād dravante
08,048.013f@020_0041 sa cet samāsādya mahānubhāvaḥ
08,048.013f@020_0042 karṇaṃ raṇe bāṇagaṇaiḥ pramohya
08,048.013f@020_0043 dhairye sthitenāpi ca sūtajena
08,048.013f@020_0044 śaktyā hato vāsavadattayā tayā
08,048.013f@020_0045 mamaiva bhāgyāni purā kṛtāni
08,048.013f@020_0046 pāpāni nūnaṃ phalavanti yuddhe
08,048.013f@020_0047 tṛṇaṃ ca kṛtvā samare bhavantaṃ
08,048.013f@020_0048 tato 'ham evaṃ nikṛto durātmanā
08,048.013f@020_0049 vaikartaneneha tathā kṛto 'haṃ
08,048.013f@020_0050 yathā hy aśaktaḥ kriyate hy abāndhavaḥ
08,048.013f@020_0051 āpadgataṃ yaś ca naraṃ vimokṣayet
08,048.013f@020_0052 sa bāndhavaḥ snehayutaḥ suhṛd vai
08,048.013f@020_0053 evaṃ purāṇā ṛṣayo vadanti
08,048.013f@020_0054 dharmaḥ sadā sadbhir anuṣṭhitaś ca
08,048.014a dhanuś caitat keśavāya pradāya; yantābhaviṣyas tvaṃ raṇe ced durātman
08,048.014c tato 'haniṣyat keśavaḥ karṇam ugraṃ; marutpatir vṛtram ivāttavajraḥ
08,048.014d*0683_01 rādheyam evaṃ yadi cāpy aśaktaś
08,048.014d*0683_02 carantam ugraṃ pratibodhanāya
08,048.014d*0683_03 yacchānyasmai gāṇḍivam etad adya
08,048.014d*0683_04 tvatto yo 'strair abhyadhiko narendraḥ
08,048.014d*0684_01 tasmān naivaṃ putradārair vihīnān
08,048.014d*0684_02 sukhād bhraṣṭān rājyanāśāc ca bhūyaḥ
08,048.014d*0684_03 draṣṭā lokaḥ patitān apy agādhe
08,048.014d*0684_04 pāpair juṣṭe narake pāṇḍaveya
08,048.014d*0685_01 rathe sthitaḥ phālguna keśavas te
08,048.014d*0685_02 raśmī samādāya raṇe prayātu
08,048.014d*0685_03 jahi tvam adyaiva sametya karṇaṃ
08,048.014d*0685_04 caidyaṃ yathā keśavo rājamadhye
08,048.015a māse 'patiṣyaḥ pañcame tvaṃ prakṛcchre; na vā garbho 'py abhaviṣyaḥ pṛthāyāḥ
08,048.015c tat te śramo rājaputrābhaviṣyan; na saṃgrāmād apayātuṃ durātman
08,048.015d*0686_01 dhig gāṇḍivaṃ dhik ca te bāhuvīryam
08,048.015d*0686_02 asaṃkhyeyān bāṇagaṇāṃś ca dhik te
08,048.015d*0686_03 dhik te ketuḥ kesariṇaḥ sutasya
08,048.015d*0686_04 kṛśānudattaṃ ca rathaṃ ca te dhik
08,049.001 saṃjaya uvāca
08,049.001a yudhiṣṭhireṇaivam uktaḥ kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ
08,049.001c asiṃ jagrāha saṃkruddho jighāṃsur bharatarṣabham
08,049.002a tasya kopaṃ samudvīkṣya cittajñaḥ keśavas tadā
08,049.002c uvāca kim idaṃ pārtha gṛhītaḥ khaḍga ity uta
08,049.003a neha paśyāmi yoddhavyaṃ tava kiṃ cid dhanaṃjaya
08,049.003c te dhvastā dhārtarāṣṭrā hi sarve bhīmena dhīmatā
08,049.004a apayāto 'si kaunteya rājā draṣṭavya ity api
08,049.004c sa rājā bhavatā dṛṣṭaḥ kuśalī ca yudhiṣṭhiraḥ
08,049.005a taṃ dṛṣṭvā nṛpaśārdūlaṃ śārdūlasamavikramam
08,049.005c harṣakāle tu saṃprāpte kasmāt tvā manyur āviśat
08,049.006a na taṃ paśyāmi kaunteya yas te vadhyo bhaved iha
08,049.006b*0687_01 prahartum icchase kasmāt kiṃ vā te cittavibhramaḥ
08,049.006c kasmād bhavān mahākhaḍgaṃ parigṛhṇāti satvaram
08,049.007a tat tvā pṛcchāmi kaunteya kim idaṃ te cikīrṣitam
08,049.007c parāmṛśasi yat kruddhaḥ khaḍgam adbhutavikrama
08,049.008a evam uktas tu kṛṣṇena prekṣamāṇo yudhiṣṭhiram
08,049.008c arjunaḥ prāha govindaṃ kruddhaḥ sarpa iva śvasan
08,049.009a dada gāṇḍīvam anyasmā iti māṃ yo 'bhicodayet
08,049.009c chindyām ahaṃ śiras tasya ity upāṃśuvrataṃ mama
08,049.009d*0688_01 yudhiṣṭhireṇa tenāham uktaś cāsmi janārdana
08,049.010a tad ukto 'ham adīnātman rājñāmitaparākrama
08,049.010c samakṣaṃ tava govinda na tat kṣantum ihotsahe
08,049.011a tasmād enaṃ vadhiṣyāmi rājānaṃ dharmabhīrukam
08,049.011c pratijñāṃ pālayiṣyāmi hatvemaṃ narasattamam
08,049.011e etadarthaṃ mayā khaḍgo gṛhīto yadunandana
08,049.012a so 'haṃ yudhiṣṭhiraṃ hatvā satye 'py ānṛṇyatāṃ gataḥ
08,049.012c viśoko vijvaraś cāpi bhaviṣyāmi janārdana
08,049.013a kiṃ vā tvaṃ manyase prāptam asmin kāle samutthite
08,049.013c tvam asya jagatas tāta vettha sarvaṃ gatāgatam
08,049.013d*0689_01 jātas tvatto hi dharmaś cādharmaś ceti parā śrutiḥ
08,049.013e tat tathā prakariṣyāmi yathā māṃ vakṣyate bhavān
08,049.013f*0690_00 saṃjaya uvāca
08,049.013f*0690_01 dhig dhig ity eva govindaḥ pārtham uktvābravīt punaḥ
08,049.014 kṛṣṇa uvāca
08,049.014a idānīṃ pārtha jānāmi na vṛddhāḥ sevitās tvayā
08,049.014c akāle puruṣavyāghra saṃrambhakriyayānayā
08,049.014e na hi dharmavibhāgajñaḥ kuryād evaṃ dhanaṃjaya
08,049.014f*0691_01 yathā tvaṃ pāṇḍavādyeha dharmabhīrur apaṇḍitaḥ
08,049.015a akāryāṇāṃ ca kāryāṇāṃ saṃyogaṃ yaḥ karoti vai
08,049.015c kāryāṇām akriyāṇāṃ ca sa pārtha puruṣādhamaḥ
08,049.016a anusṛtya tu ye dharmaṃ kavayaḥ samupasthitāḥ
08,049.016c samāsavistaravidāṃ na teṣāṃ vettha niścayam
08,049.017a aniścayajño hi naraḥ kāryākāryaviniścaye
08,049.017c avaśo muhyate pārtha yathā tvaṃ mūḍha eva tu
08,049.018a na hi kāryam akāryaṃ vā sukhaṃ jñātuṃ kathaṃ cana
08,049.018c śrutena jñāyate sarvaṃ tac ca tvaṃ nāvabudhyase
08,049.019a avijñānād bhavān yac ca dharmaṃ rakṣati dharmavit
08,049.019c prāṇināṃ hi vadhaṃ pārtha dhārmiko nāvabudhyate
08,049.020a prāṇinām avadhas tāta sarvajyāyān mato mama
08,049.020c anṛtaṃ tu bhaved vācyaṃ na ca hiṃsyāt kathaṃ cana
08,049.021a sa kathaṃ bhrātaraṃ jyeṣṭhaṃ rājānaṃ dharmakovidam
08,049.021c hanyād bhavān naraśreṣṭha prākṛto 'nyaḥ pumān iva
08,049.022a ayudhyamānasya vadhas tathāśastrasya bhārata
08,049.022c parāṅmukhasya dravataḥ śaraṇaṃ vābhigacchataḥ
08,049.022e kṛtāñjaleḥ prapannasya na vadhaḥ pūjyate budhaiḥ
08,049.022e*0692_01 **** **** pramattasya tathaiva ca
08,049.022e*0692_02 na vadhaḥ pūjyate sadbhis tac ca sarvaṃ gurau tava
08,049.023a tvayā caiva vrataṃ pārtha bālenaiva kṛtaṃ purā
08,049.023c tasmād adharmasaṃyuktaṃ mauḍhyāt karma vyavasyasi
08,049.024a sa guruṃ pārtha kasmāt tvaṃ hanyā dharmam anusmaran
08,049.024c asaṃpradhārya dharmāṇāṃ gatiṃ sūkṣmāṃ duranvayām
08,049.025a idaṃ dharmarahasyaṃ ca vakṣyāmi bharatarṣabha
08,049.025c yad brūyāt tava bhīṣmo vā dharmajño vā yudhiṣṭhiraḥ
08,049.026a viduro vā tathā kṣattā kuntī vāpi yaśasvinī
08,049.026b*0693_01 kuntī vā bharataśreṣṭha draupadī vā yaśasvinī
08,049.026c tat te vakṣyāmi tattvena tan nibodha dhanaṃjaya
08,049.027a satyasya vacanaṃ sādhu na satyād vidyate param
08,049.027c tattvenaitat sudurjñeyaṃ yasya satyam anuṣṭhitam
08,049.028a bhavet satyam avaktavyaṃ vaktavyam anṛtaṃ bhavet
08,049.028c sarvasvasyāpahāre tu vaktavyam anṛtaṃ bhavet
08,049.029a prāṇātyaye vivāhe ca vaktavyam anṛtaṃ bhavet
08,049.029c yatrānṛtaṃ bhavet satyaṃ satyaṃ cāpy anṛtaṃ bhavet
08,049.029d*0694_01 vivāhakāle ratisaṃprayoge
08,049.029d*0694_02 prāṇātyaye sarvadhanāpahāre
08,049.029d*0694_03 viprasya cārthe hy anṛtaṃ vadeta
08,049.029d*0694_04 pañcānṛtāny āhur apātakāni
08,049.030a tādṛśaṃ paśyate bālo yasya satyam anuṣṭhitam
08,049.030b*0695_01 bhavet satyam avaktavyaṃ na vaktavyam anuṣṭhitam
08,049.030c satyānṛte viniścitya tato bhavati dharmavit
08,049.031a kim āścaryaṃ kṛtaprajñaḥ puruṣo 'pi sudāruṇaḥ
08,049.031c sumahat prāpnuyāt puṇyaṃ balāko 'ndhavadhād iva
08,049.032a kim āścaryaṃ punar mūḍho dharmakāmo 'py apaṇḍitaḥ
08,049.032c sumahat prāpnuyāt pāpam āpagām iva kauśikaḥ
08,049.033 arjuna uvāca
08,049.033a ācakṣva bhagavann etad yathā vidyām ahaṃ tathā
08,049.033c balākāndhābhisaṃbaddhaṃ nadīnāṃ kauśikasya ca
08,049.034 kṛṣṇa uvāca
08,049.034a mṛgavyādho 'bhavat kaś cid balāko nāma bhārata
08,049.034c yātrārthaṃ putradārasya mṛgān hanti na kāmataḥ
08,049.035a so 'ndhau ca mātāpitarau bibharty anyāṃś ca saṃśritān
08,049.035c svadharmanirato nityaṃ satyavāg anasūyakaḥ
08,049.036a sa kadā cin mṛgāṃl lipsur nānvavindat prayatnavān
08,049.036c athāpaśyat sa pītodaṃ śvāpadaṃ ghrāṇacakṣuṣam
08,049.037a adṛṣṭapūrvam api tat sattvaṃ tena hataṃ tadā
08,049.037c anv eva ca tato vyomnaḥ puṣpavarṣam avāpatat
08,049.038a apsarogītavāditrair nāditaṃ ca manoramam
08,049.038c vimānam āgamat svargān mṛgavyādhaninīṣayā
08,049.039a tad bhūtaṃ sarvabhūtānām abhāvāya kilārjuna
08,049.039c tapas taptvā varaṃ prāptaṃ kṛtam andhaṃ svayaṃbhuvā
08,049.040a tad dhatvā sarvabhūtānām abhāvakṛtaniścayam
08,049.040c tato balākaḥ svaragād evaṃ dharmaḥ sudurvidaḥ
08,049.041a kauśiko 'py abhavad vipras tapasvī na bahuśrutaḥ
08,049.041c nadīnāṃ saṃgame grāmād adūre sa kilāvasat
08,049.042a satyaṃ mayā sadā vācyam iti tasyābhavad vratam
08,049.042c satyavādīti vikhyātaḥ sa tadāsīd dhanaṃjaya
08,049.043a atha dasyubhayāt ke cit tadā tad vanam āviśan
08,049.043c dasyavo 'pi gatāḥ krūrā vyamārganta prayatnataḥ
08,049.044a atha kauśikam abhyetya prāhus taṃ satyavādinam
08,049.044c katamena pathā yātā bhagavan bahavo janāḥ
08,049.044e satyena pṛṣṭaḥ prabrūhi yadi tān vettha śaṃsa naḥ
08,049.045a sa pṛṣṭaḥ kauśikaḥ satyaṃ vacanaṃ tān uvāca ha
08,049.045b*0696_01 satyasya tv avibhāgajñaḥ satyaṃ tebhyaḥ śaśaṃsa saḥ
08,049.045c bahuvṛkṣalatāgulmam etad vanam upāśritāḥ
08,049.045d*0697_01 iti tān khyāpayām āsa sa tebhyaḥ pārtha kauśikaḥ
08,049.045e tatas te tān samāsādya krūrā jaghnur iti śrutiḥ
08,049.046a tenādharmeṇa mahatā vāgduruktena kauśikaḥ
08,049.046c gataḥ sukaṣṭaṃ narakaṃ sūkṣmadharmeṣv akovidaḥ
08,049.046e aprabhūtaśruto mūḍho dharmāṇām avibhāgavit
08,049.047a vṛddhān apṛṣṭvā saṃdehaṃ mahac chvabhram ito 'rhati
08,049.047c tatra te lakṣaṇoddeśaḥ kaś cid eva bhaviṣyati
08,049.048a duṣkaraṃ paramajñānaṃ tarkeṇātra vyavasyati
08,049.048c śrutir dharma iti hy eke vadanti bahavo janāḥ
08,049.049a na tv etat pratisūyāmi na hi sarvaṃ vidhīyate
08,049.049b*0698_01 śrutir dhāryeyam ity eke vadanti bahavo janāḥ
08,049.049b*0698_02 na tān pārthābhyasūyāmi na ca sarvatra śiṣyati
08,049.049b*0698_03 smṛtir dhāryā iti tv eke vadanti bahavo janāḥ
08,049.049b*0698_04 na tu tān pratyasūyāmi nātra sarvaṃ vidhīyate
08,049.049c prabhavārthāya bhūtānāṃ dharmapravacanaṃ kṛtam
08,049.049d*0699_01 evaṃvidhā gatir vīra dharmasyātīva durdṛśā
08,049.049d*0699_02 vidyāśīlavayovṛddhān anupāsyānadhītya vā
08,049.049d*0699_03 manvādīnāṃ tu kṛtsnaṃ vai ko dharmaṃ vaktum arhati
08,049.049d*0699_04 adharmād eva bhavati dharme 'pi ca mahān yathā
08,049.049d*0699_05 vyādhakauśikayor yadvad dharmādharmaviruddhayoḥ
08,049.049d*0699_06 vedo mūlaṃ hi dharmāṇām iti santo yad abruvan
08,049.049d*0699_07 jijñāsate hi vidyānāṃ sādhanāny eva tattvavit
08,049.049d*0699_08 vedaṃ brāhmaṇam āsādya puṇyapāpe paraṃtapa
08,049.049d*0699_09 sa tu vetti paraṃ dharmam ahiṃsāṃ vetti bhārata
08,049.049d*0700_01 yat syād ahiṃsāsaṃyuktaṃ sa dharma iti niścayaḥ
08,049.049d*0700_02 ahiṃsārthāya bhūtānāṃ dharmapravacanaṃ kṛtam
08,049.050a dhāraṇād dharmam ity āhur dharmo dhārayati prajāḥ
08,049.050c yaḥ syād dhāraṇasaṃyuktaḥ sa dharma iti niścayaḥ
08,049.051a ye 'nyāyena jihīrṣanto janā icchanti karhi cit
08,049.051c akūjanena cen mokṣo nātra kūjet kathaṃ cana
08,049.052a avaśyaṃ kūjitavyaṃ vā śaṅkeran vāpy akūjataḥ
08,049.052c śreyas tatrānṛtaṃ vaktuṃ satyād iti vicāritam
08,049.052d*0701_01 yaḥ kāryebhyo vrataṃ kṛtvā karmaṇā nopapādayet
08,049.052d*0701_02 na tat phalam avāpnoti evam āhur manīṣiṇaḥ
08,049.052d*0702_01 satye sati na pāpebhyo dhanaṃ deyaṃ kadā cana
08,049.053a prāṇātyaye vivāhe vā sarvajñātidhanakṣaye
08,049.053c narmaṇy abhipravṛtte vā pravaktavyaṃ mṛṣā bhavet
08,049.053e adharmaṃ nātra paśyanti dharmatattvārthadarśinaḥ
08,049.053f*0703_01 sarvadā hi vadet tat tu nānṛtaḥ syād vicakṣaṇaḥ
08,049.054a yaḥ stenaiḥ saha saṃbandhān mucyate śapathair api
08,049.054c śreyas tatrānṛtaṃ vaktuṃ tat satyam avicāritam
08,049.055a na ca tebhyo dhanaṃ deyaṃ śakye sati kathaṃ cana
08,049.055c pāpebhyo hi dhanaṃ dattaṃ dātāram api pīḍayet
08,049.055e tasmād dharmārtham anṛtam uktvā nānṛtavāg bhavet
08,049.056a eṣa te lakṣaṇoddeśaḥ samuddiṣṭo yathāvidhi
08,049.056b*0704_01 yathādharmaṃ yathābuddhi mayā pārthārthitas tava
08,049.056c etac chrutvā brūhi pārtha yadi vadhyo yudhiṣṭhiraḥ
08,049.057 arjuna uvāca
08,049.057a yathā brūyān mahāprājño yathā brūyān mahāmatiḥ
08,049.057c hitaṃ caiva yathāsmākaṃ tathaitad vacanaṃ tava
08,049.058a bhavān mātṛsamo 'smākaṃ tathā pitṛsamo 'pi ca
08,049.058c gatiś ca paramā kṛṣṇa tena te vākyam adbhutam
08,049.059a na hi te triṣu lokeṣu vidyate 'viditaṃ kva cit
08,049.059c tasmād bhavān paraṃ dharmaṃ veda sarvaṃ yathātatham
08,049.060a avadhyaṃ pāṇḍavaṃ manye dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
08,049.060c tasmin samayasaṃyoge brūhi kiṃ cid anugraham
08,049.060e idaṃ cāparam atraiva śṛṇu hṛtsthaṃ vivakṣitam
08,049.061a jānāsi dāśārha mama vrataṃ tvaṃ; yo māṃ brūyāt kaś cana mānuṣeṣu
08,049.061c anyasmai tvaṃ gāṇḍivaṃ dehi pārtha; yas tvatto 'strair bhavitā vā viśiṣṭaḥ
08,049.062a hanyām ahaṃ keśava taṃ prasahya; bhīmo hanyāt tūbaraketi coktaḥ
08,049.062c tan me rājā proktavāṃs te samakṣaṃ; dhanur dehīty asakṛd vṛṣṇisiṃha
08,049.063a taṃ hatvā cet keśava jīvaloke; sthātā kālaṃ nāham apy alpamātram
08,049.063b*0705_01 evaṃ tvaṃ māṃ kṛṣṇa jānāsi sarvaṃ
08,049.063b*0705_02 kālaṃ loke hīnadharmo hi jīvan
08,049.063b*0705_03 satyāc cyuto lokam imaṃ tyajeyaṃ
08,049.063b*0705_04 tasmāt krodhāt pratikṣapeyaṃ dharmaputram
08,049.063b*0706_01 dhyātvā nūnaṃ hy enasā cāpi mukto
08,049.063b*0706_02 vadhaṃ rājño bhraṣṭavīryo vicetāḥ
08,049.063c sā ca pratijñā mama lokaprabuddhā; bhavet satyā dharmabhṛtāṃ variṣṭha
08,049.063e yathā jīvet pāṇḍavo 'haṃ ca kṛṣṇa; tathā buddhiṃ dātum adyārhasi tvam
08,049.063f*0707_01 evaṃ jñātvā yad dhitaṃ me sadaiva
08,049.063f*0707_02 tathārhasi tvaṃ tu nibodhituṃ ca
08,049.064 vāsudeva uvāca
08,049.064a rājā śrānto jagato vikṣataś ca; karṇena saṃkhye niśitair bāṇasaṃghaiḥ
08,049.064a*0708_01 śarārditaḥ sūtaputreṇa caiva
08,049.064b*0709_01 yaś cāniśaṃ sūtaputreṇa vīra
08,049.064b*0709_02 śarair bhṛśaṃ tāḍito yudhyamānaḥ
08,049.064b*0709_03 atas tvam etena saroṣamukto
08,049.064b*0709_04 duḥkhānvite nedam ayuktarūpam
08,049.064b*0709_05 akopito hy eṣa yadi sma saṃkhye
08,049.064b*0709_06 karṇaṃ na hanyād iti cābravīc ca
08,049.064b*0709_07 jānāti taṃ pāṇḍava eṣa cāpi
08,049.064b*0709_08 pāpaṃ loke karṇam asahyam anyaiḥ
08,049.064b*0709_09 tatas tvam ukto bhṛśaroṣitena
08,049.064b*0709_10 rājñā samakṣaṃ paruṣāṇi pārtha
08,049.064b*0710_01 bhṛśārditaś cāpi mahāmanasvī
08,049.064c tasmāt pārtha tvāṃ paruṣāṇy avocat; karṇe dyūtaṃ hy adya raṇe nibaddham
08,049.065a tasmin hate kuravo nirjitāḥ syur; evaṃbuddhiḥ pārthivo dharmaputraḥ
08,049.065b*0711_01 tato vadhaṃ nārhati dharmaputras
08,049.065b*0711_02 tvayā pratijñārjuna pālanīyā
08,049.065b*0711_03 jīvann ayaṃ yena mṛto bhaved dhi
08,049.065b*0711_04 tan me nibodheha tavānurūpam
08,049.065b*0712_01 yadā mānaṃ labhate mānanārhas
08,049.065b*0712_02 tadā sa vai jīvati jīvaloke
08,049.065c yadāvamānaṃ labhate mahāntaṃ; tadā jīvan mṛta ity ucyate saḥ
08,049.066a tan mānitaḥ pārthivo 'yaṃ sadaiva; tvayā sabhīmena tathā yamābhyām
08,049.066c vṛddhaiś ca loke puruṣapravīrais; tasyāvamānaṃ kalayā tvaṃ prayuṅkṣva
08,049.066d*0713_01 yad idaṃ dharmaśāstrārthaṃ vedeṣu ca nidarśanam
08,049.066d*0714_01 śṛṇu pārtha yathā nityo hataḥ syād bhavatā guruḥ
08,049.066d*0714_02 hato bhavety evam ukto guruḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
08,049.067a tvam ity atrabhavantaṃ tvaṃ brūhi pārtha yudhiṣṭhiram
08,049.067c tvam ity ukto hi nihato gurur bhavati bhārata
08,049.068a evam ācara kaunteya dharmarāje yudhiṣṭhire
08,049.068c adharmayuktaṃ saṃyogaṃ kuruṣvaivaṃ kurūdvaha
08,049.069a atharvāṅgirasī hy eṣā śrutīnām uttamā śrutiḥ
08,049.069c avicāryaiva kāryaiṣā śreyaḥkāmair naraiḥ sadā
08,049.069d*0715_01 avadhena vadhaḥ prokto yad gurus tvam iti prabhuḥ
08,049.069d*0715_02 tad brūhi tvaṃ yan mayoktaṃ dharmarājasya dharmavit
08,049.070a vadho hy ayaṃ pāṇḍava dharmarājñas; tvatto yukto vetsyate caivam eṣaḥ
08,049.070c tato 'sya pādāv abhivādya paścāc; chamaṃ brūyāḥ sāntvapūrvaṃ ca pārtham
08,049.071a bhrātā prājñas tava kopaṃ na jātu; kuryād rājā kaṃ cana pāṇḍaveyaḥ
08,049.071c mukto 'nṛtād bhrātṛvadhāc ca pārtha; hṛṣṭaḥ karṇaṃ tvaṃ jahi sūtaputram
08,049.072 saṃjaya uvāca
08,049.072a ity evam uktas tu janārdanena; pārthaḥ praśasyātha suhṛdvadhaṃ tam
08,049.072c tato 'bravīd arjuno dharmarājam; anuktapūrvaṃ paruṣaṃ prasahya
08,049.073a mā tvaṃ rājan vyāhara vyāharatsu; na tiṣṭhase krośamātre raṇārdhe
08,049.073b*0716_01 mā vocas tvaṃ kiṃ cid ihādya rājaṃs
08,049.073b*0716_02 tyaktvā yuddhaṃ ya iha vyavasthitas tvam
08,049.073c bhīmas tu mām arhati garhaṇāya; yo yudhyate sarvayodhapravīraḥ
08,049.074a kāle hi śatrūn pratipīḍya saṃkhye; hatvā ca śūrān pṛthivīpatīṃs tān
08,049.074b*0717_01 rathapradhānottamanāgamukhyān
08,049.074b*0717_02 sādipravekān amitāṃś ca śūrān
08,049.074c yaḥ kuñjarāṇām adhikaṃ sahasraṃ; hatvānadat tumulaṃ siṃhanādam
08,049.074d*0718_01 kāmbojānām ayuta pārvatīyān
08,049.074d*0718_02 mṛgān siṃho vinihatyeva cājau
08,049.075a suduṣkaraṃ karma karoti vīraḥ; kartuṃ yathā nārhasi tvaṃ kadā cit
08,049.075c rathād avaplutya gadāṃ parāmṛśaṃs; tayā nihanty aśvanaradvipān raṇe
08,049.076a varāsinā vājirathāśvakuñjarāṃs; tathā rathāṅgair dhanuṣā ca hanty arīn
08,049.076c pramṛdya padbhyām ahitān nihanti yaḥ; punaś ca dorbhyāṃ śatamanyuvikramaḥ
08,049.077a mahābalo vaiśravaṇāntakopamaḥ; prasahya hantā dviṣatāṃ yathārham
08,049.077c sa bhīmaseno 'rhati garhaṇāṃ me; na tvaṃ nityaṃ rakṣyase yaḥ suhṛdbhiḥ
08,049.078a mahārathān nāgavarān hayāṃś ca; padātimukhyān api ca pramathya
08,049.078c eko bhīmo dhārtarāṣṭreṣu magnaḥ; sa mām upālabdhum ariṃdamo 'rhati
08,049.079a kaliṅgavaṅgāṅganiṣādamāgadhān; sadāmadān nīlabalāhakopamān
08,049.079c nihanti yaḥ śatrugaṇān anekaśaḥ; sa mābhivaktuṃ prabhavaty anāgasam
08,049.080a suyuktam āsthāya rathaṃ hi kāle; dhanur vikarṣañ śarapūrṇamuṣṭiḥ
08,049.080c sṛjaty asau śaravarṣāṇi vīro; mahāhave megha ivāmbudhārāḥ
08,049.080d*0719_01 śatāny aṣṭau vāraṇānām apaśyaṃ
08,049.080d*0719_02 viśātitaiḥ kumbhakarāgrahastaiḥ
08,049.080d*0720_01 bhīmenājau nihatāny adya bāṇaiḥ
08,049.080d*0720_02 sa māṃ krūraṃ vaktum arhaty arighnaḥ
08,049.080d*0721_01 mahārathānām ayutaṃ supūrṇam
08,049.080d*0721_02 athāśvānām ayutāni ṣaṭ ca
08,049.080d*0721_03 padātisaṃghān bahuśo vimṛdya
08,049.080d*0721_04 vīrān hatvā śataśo 'thāpramādī
08,049.080d*0721_05 prāṇāṃs tyaktvā dustyajān ājimadhye
08,049.080d*0721_06 saṃyuddhe yo vairibhir bhīmasenaḥ
08,049.080d*0722_01 yo bhīmaseno nihatārisaṃghaḥ
08,049.080d*0722_02 sa mām upālabdhum ariṃdamo 'rhati
08,049.080d@021_0001 rathāś ca nāgāś ca hayāś ca rājan
08,049.080d@021_0002 bhīmenājau nihatāḥ saṃghaśo 'dya
08,049.080d@021_0003 rājānaś ca bahavo mahābalāḥ
08,049.080d@021_0004 sa mām upālabdhum ariṃdamo 'rhati
08,049.080d@021_0005 dhṛtarāṣṭraputrā balinaś ca yena
08,049.080d@021_0006 mahābalā nihatāḥ prāyaśo vai
08,049.080d@021_0007 śūro yuddheṣv aprativāryavīryaḥ
08,049.080d@021_0008 sa mām upālabdhum ariṃdamo 'rhati
08,049.080d@021_0009 pratāpayaṃs tad balam ugrarūpaṃ
08,049.080d@021_0010 yo 'sau raṇe dhārtarāṣṭrasya vīraḥ
08,049.080d@021_0011 ekaḥ sahetāpratisahyapauruṣas
08,049.080d@021_0012 tenāsmi vācyo na tvayā vai kadā cit
08,049.080d@021_0013 mahārathā yatra yatraiva yuddhe
08,049.080d@021_0014 bhindanti sainyaṃ tava kāmato 'dya
08,049.080d@021_0015 tatraiva tatraiva raṇe mahātmā
08,049.080d@021_0016 dṛḍhaṃ bhīmaḥ parasaṃghān amṛdnāt
08,049.080d@021_0017 tenāsmi vācyo na tvayāhaṃ kadā cit
08,049.080d@021_0018 mā mā vocaḥ krūram ihādya pārtha
08,049.080d@021_0019 nāsmadvidho vai bhavatā tu vācyo
08,049.080d@021_0020 yathā bhavān sarvalokasya vācyaḥ
08,049.080d@021_0021 evaṃ hi mā te bruvato narendra
08,049.080d@021_0022 kathaṃ na dīryec chatadhādya jihvā
08,049.080d@021_0023 aho batedaṃ sunṛśaṃsarūpaṃ
08,049.080d@021_0024 bhavān api hy atra karṇād bibheti
08,049.081a balaṃ tu vāci dvijasattamānāṃ; kṣātraṃ budhā bāhubalaṃ vadanti
08,049.081c tvaṃ vāgbalo bhārata niṣṭhuraś ca; tvam eva māṃ vetsi yathāvidho 'ham
08,049.081d@022_0001 nakulena rājan gajavājiyodhā
08,049.081d@022_0002 hatāś ca śūrāḥ sahasā sametya
08,049.081d@022_0003 tyaktvā prāṇān samare yuddhakāṅkṣī
08,049.081d@022_0004 sa mām upālabdhum ariṃdamo 'rhati
08,049.081d@022_0005 kṛtaṃ karma sahadevena duṣkaraṃ
08,049.081d@022_0006 yo yudhyate parasainyāvamardī
08,049.081d@022_0007 na cābravīt kiṃ cid ihāgato balī
08,049.081d@022_0008 paśyāntaraṃ tasya caivātmanaś ca
08,049.081d@022_0009 dhṛṣṭadyumnaḥ sātyakir draupadeyā
08,049.081d@022_0010 yudhāmanyuś cottamaujāḥ śikhaṇḍī
08,049.081d@022_0011 ete 'dya sarve yudhi saṃprapīḍitās
08,049.081d@022_0012 te mām upālabdhum arhanti na tvam
08,049.081d@022_0013 tvanmūlam asmābhir idaṃ hi vairaṃ
08,049.081d@022_0014 prāptaṃ tathā vyasanaṃ cātighoram
08,049.081d@022_0015 dyūte pramattena kṛtaṃ tvayāsakṛt
08,049.081d@022_0016 kasmād upālabdhum ihārhasi tvam
08,049.081d@022_0017 tvam eva rājan satataṃ pramattas
08,049.081d@022_0018 tvam eva mūḍho bhāratānām asādhuḥ
08,049.081d@022_0019 tvāṃ prāpya rājyaṃ ca vinaṣṭam etat
08,049.081d@022_0020 prāptā mahat pāṇḍavāś caiva dāsyam
08,049.081d@022_0021 tvattaḥ kṛte syād vanavāsaduḥkhaṃ
08,049.081d@022_0022 rājyasya nāśo hy abhimanyoś ca ghoraḥ
08,049.081d@022_0023 ātmānam evaṃ sunṛśaṃsarūpaṃ
08,049.081d@022_0024 jñātvā kimarthaṃ garhase mādya vīra
08,049.081d@022_0025 lajjasva rājan yadi te 'sti lajjā
08,049.081d@022_0026 tūṣṇīṃ bhūtaḥ paśya sarvaṃ kṛtaṃ naḥ
08,049.081d@022_0027 bhīmo nityaṃ samarasya kartā
08,049.081d@022_0028 darpasya bhettā punar eva nityam
08,049.081d@022_0029 svayaṃ hy aśaktena narendra yuddhe
08,049.081d@022_0030 nareṇa kāryā satataṃ kṣamaiva
08,049.082a yatāmi nityaṃ tava kartum iṣṭaṃ; dāraiḥ sutair jīvitenātmanā ca
08,049.082c evaṃ ca māṃ vāgviśikhair nihaṃsi; tvattaḥ sukhaṃ na vayaṃ vidma kiṃ cit
08,049.083a avāmaṃsthā māṃ draupadītalpasaṃstho; mahārathān pratihanmi tvadarthe
08,049.083c tenātiśaṅkī bhārata niṣṭhuro 'si; tvattaḥ sukhaṃ nābhijānāmi kiṃ cit
08,049.084a proktaḥ svayaṃ satyasaṃdhena mṛtyus; tava priyārthaṃ naradeva yuddhe
08,049.084c vīraḥ śikhaṇḍī draupado 'sau mahātmā; mayābhiguptena hataś ca tena
08,049.084d*0723_01 droṇo hato yaḥ satatopakārī
08,049.084d*0723_02 dhṛṣṭadyumnena syandanād viprakṛṣya
08,049.084d*0723_03 drauṇiś ca kruddho sagaṇo mahātmā
08,049.084d*0723_04 tathāpi te vai vacanaṃ nṛśaṃsavat
08,049.084d*0724_01 duḥkhaṃ priyaṃ te naradeva kartuṃ
08,049.084d*0724_02 yasya priyaṃ te na karomy ahaṃ vai
08,049.084d*0724_03 na mucyate vai divi ceha vā pumān
08,049.084d*0724_04 yas te mad anyo 'priyam ārabheta
08,049.085a na cābhinandāmi tavādhirājyaṃ; yatas tvam akṣeṣv ahitāya saktaḥ
08,049.085c svayaṃ kṛtvā pāpam anāryajuṣṭam; ebhir yuddhe tartum icchasy arīṃs tu
08,049.086a akṣeṣu doṣā bahavo vidharmāḥ; śrutās tvayā sahadevo 'bravīd yān
08,049.086c tān naiṣi saṃtartum asādhujuṣṭān; yena sma sarve nirayaṃ prapannāḥ
08,049.086d*0725_01 sukhaṃ tvatto nābhijānīma kiṃ cid
08,049.086d*0725_02 yatas tvam akṣair devituṃ saṃpravṛttaḥ
08,049.086d*0725_03 svayaṃ kṛtvā paruṣaṃ pāṇḍava tvaṃ
08,049.086d*0725_04 bhūyas tīkṣṇāḥ śrāvayasy adya vācaḥ
08,049.086d*0725_05 śete 'smābhir nihatā śatrusenā
08,049.086d*0725_06 chinnair gātrair bhūmitale nadantī
08,049.086d*0725_07 tvayā hi tat karma kṛtaṃ nṛśaṃsaṃ
08,049.086d*0725_08 yasmād doṣaḥ kauravāṇāṃ vadhaś ca
08,049.086d*0725_09 hatā udīcyā nihatāḥ pratīcyā
08,049.086d*0725_10 naṣṭāḥ prācyā dākṣiṇātyā viśastāḥ
08,049.086d*0725_11 kṛtaṃ karmāpratirūpaṃ mahadbhis
08,049.086d*0725_12 teṣāṃ yodhair asmadīyaiś ca yuddhe
08,049.087a tvaṃ devitā tvatkṛte rājyanāśas; tvat saṃbhavaṃ vyasanaṃ no narendra
08,049.087c māsmān krūrair vākpratodais tuda tvaṃ; bhūyo rājan kopayann alpabhāgyān
08,049.088a etā vācaḥ paruṣāḥ savyasācī; sthiraprajñaṃ śrāvayitvā tatakṣa
08,049.088b*0726_01 babhūvāsau vimanā dharmabhīruḥ
08,049.088b*0726_02 kṛtvā prājñaḥ pātakaṃ kiṃ cid evam
08,049.088b*0727_01 viniśvasañ jyeṣṭham aniṣṭam uktvā
08,049.088b*0727_02 tatas tu kośād asim udbabarha
08,049.088b*0728_01 samuddadhārāsim udārakarmā
08,049.088b*0728_02 nihantum ātmānam amitrasāham
08,049.088c tadānutepe surarājaputro; viniḥśvasaṃś cāpy asim udbabarha
08,049.089a tam āha kṛṣṇaḥ kim idaṃ punar bhavān; vikośam ākāśanibhaṃ karoty asim
08,049.089c prabrūhi satyaṃ punar uttaraṃ vidher; vacaḥ pravakṣyāmy aham arthasiddhaye
08,049.090a ity eva pṛṣṭaḥ puruṣottamena; suduḥkhitaḥ keśavam āha vākyam
08,049.090c ahaṃ haniṣye svaśarīram eva; prasahya yenāhitam ācaraṃ vai
08,049.091a niśamya tat pārthavaco 'bravīd idaṃ; dhanaṃjayaṃ dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ
08,049.091b*0729_01 rājānam enaṃ tvam itīdam uktvā
08,049.091b*0729_02 kiṃ kaśmalaṃ prāviśaḥ pārtha ghoram
08,049.091b*0729_03 tvaṃ cātmānaṃ hantum icchasy arighna
08,049.091b*0729_04 nedaṃ sadbhiḥ sevitaṃ vai kirīṭin
08,049.091b*0729_05 dharmātmānaṃ bhrātaraṃ jyeṣṭham adya
08,049.091b*0729_06 khaḍgena cainaṃ yadi hanyā nṛvīra
08,049.091b*0729_07 dharmād bhītas tat kathaṃ nāma te syāt
08,049.091b*0729_08 kiṃ cottaraṃ vākariṣyas tvam eva
08,049.091b*0729_09 sūkṣmo dharmo durvidaś cāpi pārtha
08,049.091b*0729_10 viśeṣato 'jñaiḥ procyamānaṃ nibodha
08,049.091b*0729_11 hatvātmānam ātmanā prāpnuyās tvaṃ
08,049.091b*0729_12 vadhād bhrātur narakaṃ cātighoram
08,049.091c prabrūhi pārtha svaguṇān ihātmanas; tathā svahārdaṃ bhavatīha sadyaḥ
08,049.092a tathāstu kṛṣṇety abhinandya vākyaṃ; dhanaṃjayaḥ prāha dhanur vināmya
08,049.092c yudhiṣṭhiraṃ dharmabhṛtāṃ variṣṭhaṃ; śṛṇuṣva rājann iti śakrasūnuḥ
08,049.093a na mādṛśo 'nyo naradeva vidyate; dhanurdharo devam ṛte pinākinam
08,049.093c ahaṃ hi tenānumato mahātmanā; kṣaṇena hanyāṃ sacarācaraṃ jagat
08,049.094a mayā hi rājan sadigīśvarā diśo; vijitya sarvā bhavataḥ kṛtā vaśe
08,049.094c sa rājasūyaś ca samāptadakṣiṇaḥ; sabhā ca divyā bhavato mamaujasā
08,049.095a pāṇau pṛṣatkā likhitā mameme; dhanuś ca saṃkhye vitataṃ sabāṇam
08,049.095c pādau ca me saśarau sahadhvajau; na mādṛśaṃ yuddhagataṃ jayanti
08,049.096a hatā udīcyā nihatāḥ pratīcyāḥ; prācyā nirastā dākṣiṇātyā viśastāḥ
08,049.096c saṃśaptakānāṃ kiṃ cid evāvaśiṣṭaṃ; sarvasya sainyasya hataṃ mayārdham
08,049.097a śete mayā nihatā bhāratī ca; camū rājan devacamūprakāśā
08,049.097c ye nāstrajñās tān ahaṃ hanmi śastrais; tasmāl lokaṃ neha karomi bhasmasāt
08,049.097d*0730_01 jaitraṃ rathaṃ bhīmam āsthāya kṛṣṇa
08,049.097d*0730_02 prayāva śīghraṃ sūtaputraṃ nihantum
08,049.097d*0730_03 rājā bhavatv adya sunirvṛto 'yaṃ
08,049.097d*0730_04 karṇaṃ raṇe nāśayitāsmi bāṇaiḥ
08,049.098a ity evam uktvā punar āha pārtho; yudhiṣṭhiraṃ dharmabhṛtāṃ variṣṭham
08,049.098b*0731_01 vimuktaśastrāstradhanur visṛjya
08,049.098b*0731_02 kośe ca khaḍgaṃ vinidhāya tūrṇam
08,049.098b*0731_03 sa vrīḍayā namraśirāḥ kirīṭī
08,049.098b*0731_04 yudhiṣṭhiraṃ prāñjalir abhyuvāca
08,049.098c apy aputrā tena rādhā bhavitrī; kuntī mayā vā tad ṛtaṃ viddhi rājan
08,049.098d*0732_01 satyaṃ vadāmy adya na karṇam ājau
08,049.098d*0732_02 śarair ahatvā kavacaṃ vimokṣye
08,049.098e prasīda rājan kṣama yan mayoktaṃ; kāle bhavān vetsyati tan namas te
08,049.099a prasādya rājānam amitrasāhaṃ; sthito 'bravīc cainam abhiprapannaḥ
08,049.099c yāmy eṣa bhīmaṃ samarāt pramoktuṃ; sarvātmanā sūtaputraṃ ca hantum
08,049.100a tava priyārthaṃ mama jīvitaṃ hi; bravīmi satyaṃ tad avehi rājan
08,049.100c iti prāyād upasaṃgṛhya pādau; samutthito dīptatejāḥ kirīṭī
08,049.100e nedaṃ cirāt kṣipram idaṃ bhaviṣyaty; āvartate 'sāv abhiyāmi cainam
08,049.101a etac chrutvā pāṇḍavo dharmarājo; bhrātur vākyaṃ paruṣaṃ phalgunasya
08,049.101c utthāya tasmāc chayanād uvāca; pārthaṃ tato duḥkhaparītacetāḥ
08,049.102a kṛtaṃ mayā pārtha yathā na sādhu; yena prāptaṃ vyasanaṃ vaḥ sughoram
08,049.102c tasmāc chiraś chinddhi mamedam adya; kulāntakasyādhamapūruṣasya
08,049.103a pāpasya pāpavyasanānvitasya; vimūḍhabuddher alasasya bhīroḥ
08,049.103c vṛddhāvamantuḥ paruṣasya caiva; kiṃ te ciraṃ mām anuvṛtya rūkṣam
08,049.104a gacchāmy ahaṃ vanam evādya pāpaḥ; sukhaṃ bhavān vartatāṃ madvihīnaḥ
08,049.104c yogyo rājā bhīmaseno mahātmā; klībasya vā mama kiṃ rājyakṛtyam
08,049.105a na cāsmi śaktaḥ paruṣāṇi soḍhuṃ; punas tavemāni ruṣānvitasya
08,049.105c bhīmo 'stu rājā mama jīvitena; kiṃ kāryam adyāvamatasya vīra
08,049.106a ity evam uktvā sahasotpapāta; rājā tatas tac chayanaṃ vihāya
08,049.106c iyeṣa nirgantum atho vanāya; taṃ vāsudevaḥ praṇato 'bhyuvāca
08,049.107a rājan viditam etat te yathā gāṇḍīvadhanvanaḥ
08,049.107c pratijñā satyasaṃdhasya gāṇḍīvaṃ prati viśrutā
08,049.108a brūyād ya evaṃ gāṇḍīvaṃ dehy anyasmai tvam ity uta
08,049.108c sa vadhyo 'sya pumāṃl loke tvayā cokto 'yam īdṛśam
08,049.109a ataḥ satyāṃ pratijñāṃ tāṃ pārthena parirakṣatā
08,049.109c macchandād avamāno 'yaṃ kṛtas tava mahīpate
08,049.109e gurūṇām avamāno hi vadha ity abhidhīyate
08,049.110a tasmāt tvaṃ vai mahābāho mama pārthasya cobhayoḥ
08,049.110c vyatikramam imaṃ rājan saṃkṣamasvārjunaṃ prati
08,049.111a śaraṇaṃ tvāṃ mahārāja prapannau sva ubhāv api
08,049.111c kṣantum arhasi me rājan praṇatasyābhiyācataḥ
08,049.112a rādheyasyādya pāpasya bhūmiḥ pāsyati śoṇitam
08,049.112c satyaṃ te pratijānāmi hataṃ viddhy adya sūtajam
08,049.112e yasyecchasi vadhaṃ tasya gatam evādya jīvitam
08,049.113a iti kṛṣṇavacaḥ śrutvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
08,049.113c sasaṃbhramaṃ hṛṣīkeśam utthāpya praṇataṃ tadā
08,049.113e kṛtāñjalim idaṃ vākyam uvācānantaraṃ vacaḥ
08,049.114a evam etad yathāttha tvam asty eṣo 'tikramo mama
08,049.114c anunīto 'smi govinda tāritaś cādya mādhava
08,049.114e mokṣitā vyasanād ghorād vayam adya tvayācyuta
08,049.115a bhavantaṃ nātham āsādya āvāṃ vyasanasāgarāt
08,049.115c ghorād adya samuttīrṇāv ubhāv ajñānamohitau
08,049.116a tvadbuddhiplavam āsādya duḥkhaśokārṇavād vayam
08,049.116c samuttīrṇāḥ sahāmātyāḥ sanāthāḥ sma tvayācyuta
08,050.001 saṃjaya uvāca
08,050.001*0733_01 dharmarājasya tac chrutvā prītiyuktaṃ vacas tataḥ
08,050.001*0733_02 pārthaṃ provāca dharmātmā govindo yadunandanaḥ
08,050.001a iti sma kṛṣṇavacanāt pratyuccārya yudhiṣṭhiram
08,050.001c babhūva vimanāḥ pārthaḥ kiṃ cit kṛtveva pātakam
08,050.002a tato 'bravīd vāsudevaḥ prahasann iva pāṇḍavam
08,050.002c kathaṃ nāma bhaved etad yadi tvaṃ pārtha dharmajam
08,050.002e asinā tīkṣṇadhāreṇa hanyā dharme vyavasthitam
08,050.003a tvam ity uktvaiva rājānam evaṃ kaśmalam āviśaḥ
08,050.003c hatvā tu nṛpatiṃ pārtha akariṣyaḥ kim uttaram
08,050.003e evaṃ sudurvido dharmo mandaprajñair viśeṣataḥ
08,050.004a sa bhavān dharmabhīrutvād dhruvam aiṣyan mahattamaḥ
08,050.004c narakaṃ ghorarūpaṃ ca bhrātur jyeṣṭhasya vai vadhāt
08,050.005a sa tvaṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭhaṃ rājānaṃ dharmasaṃhitam
08,050.005c prasādaya kuruśreṣṭham etad atra mataṃ mama
08,050.006a prasādya bhaktyā rājānaṃ prītaṃ caiva yudhiṣṭhiram
08,050.006c prayāmas tvaritā yoddhuṃ sūtaputrarathaṃ prati
08,050.007a hatvā sudurjayaṃ karṇaṃ tvam adya niśitaiḥ śaraiḥ
08,050.007c vipulāṃ prītim ādhatsva dharmaputrasya mānada
08,050.008a etad atra mahābāho prāptakālaṃ mataṃ mama
08,050.008c evaṃ kṛte kṛtaṃ caiva tava kāryaṃ bhaviṣyati
08,050.009a tato 'rjuno mahārāja lajjayā vai samanvitaḥ
08,050.009c dharmarājasya caraṇau prapede śirasānagha
08,050.010a uvāca bharataśreṣṭha prasīdeti punaḥ punaḥ
08,050.010c kṣamasva rājan yat proktaṃ dharmakāmena bhīruṇā
08,050.011a pādayoḥ patitaṃ dṛṣṭvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
08,050.011c dhanaṃjayam amitraghnaṃ rudantaṃ bharatarṣabha
08,050.012a utthāpya bhrātaraṃ rājā dharmarājo dhanaṃjayam
08,050.012c samāśliṣya ca sasnehaṃ praruroda mahīpatiḥ
08,050.013a ruditvā tu ciraṃ kālaṃ bhrātarau sumahādyutī
08,050.013c kṛtaśaucau naravyāghrau prītimantau babhūvatuḥ
08,050.014a tata āśliṣya sa premṇā mūrdhni cāghrāya pāṇḍavam
08,050.014c prītyā paramayā yuktaḥ prasmayaṃś cābravīj jayam
08,050.014d*0734_01 abravīt taṃ maheṣvāsaṃ dharmarājo dhanaṃjayam
08,050.015a karṇena me mahābāho sarvasainyasya paśyataḥ
08,050.015c kavacaṃ ca dhvajaś caiva dhanuḥ śaktir hayā gadā
08,050.015d*0735_01 hataḥ sūto dhanuś caiva rathaḥ śaktir dhvajaḥ śarāḥ
08,050.015e śaraiḥ kṛttā maheṣvāsa yatamānasya saṃyuge
08,050.016a so 'haṃ jñātvā raṇe tasya karma dṛṣṭvā ca phalguna
08,050.016c vyavasīdāmi duḥkhena na ca me jīvitaṃ priyam
08,050.017a tam adya yadi vai vīra na haniṣyasi sūtajam
08,050.017c prāṇān eva parityakṣye jīvitārtho hi ko mama
08,050.018a evam uktaḥ pratyuvāca vijayo bharatarṣabha
08,050.018c satyena te śape rājan prasādena tavaiva ca
08,050.018e bhīmena ca naraśreṣṭha yamābhyāṃ ca mahīpate
08,050.018f*0736_01 aham enaṃ naraśreṣṭha sāmātyaṃ ca mahīpate
08,050.019a yathādya samare karṇaṃ haniṣyāmi hato 'tha vā
08,050.019c mahītale patiṣyāmi satyenāyudham ālabhe
08,050.020a evam ābhāṣya rājānam abravīn mādhavaṃ vacaḥ
08,050.020c adya karṇaṃ raṇe kṛṣṇa sūdayiṣye na saṃśayaḥ
08,050.020e tad anudhyāhi bhadraṃ te vadhaṃ tasya durātmanaḥ
08,050.021a evam ukto 'bravīt pārthaṃ keśavo rājasattama
08,050.021c śakto 'smi bharataśreṣṭha yatnaṃ kartuṃ yathābalam
08,050.022a evaṃ cāpi hi me kāmo nityam eva mahāratha
08,050.022c kathaṃ bhavān raṇe karṇaṃ nihanyād iti me matiḥ
08,050.022d*0737_01 evam uktas tato rājan pārtho vacanam abravīt
08,050.023a bhūyaś covāca matimān mādhavo dharmanandanam
08,050.023c yudhiṣṭhiremaṃ bībhatsuṃ tvaṃ sāntvayitum arhasi
08,050.023e anujñātuṃ ca karṇasya vadhāyādya durātmanaḥ
08,050.024a śrutvā hy ayam ahaṃ caiva tvāṃ karṇaśarapīḍitam
08,050.024c pravṛttiṃ jñātum āyātāv iha pāṇḍavanandana
08,050.025a diṣṭyāsi rājan nirujo diṣṭyā na grahaṇaṃ gataḥ
08,050.025c parisāntvaya bībhatsuṃ jayam āśādhi cānagha
08,050.026 yudhiṣṭhira uvāca
08,050.026a ehy ehi pārtha bībhatso māṃ pariṣvaja pāṇḍava
08,050.026c vaktavyam ukto 'smy ahitaṃ tvayā kṣāntaṃ ca tan mayā
08,050.027a ahaṃ tvām anujānāmi jahi karṇaṃ dhanaṃjaya
08,050.027c manyuṃ ca mā kṛthāḥ pārtha yan mayokto 'si dāruṇam
08,050.028 saṃjaya uvāca
08,050.028a tato dhanaṃjayo rājañ śirasā praṇatas tadā
08,050.028c pādau jagrāha pāṇibhyāṃ bhrātur jyeṣṭhasya māriṣa
08,050.029a samutthāpya tato rājā pariṣvajya ca pīḍitam
08,050.029c mūrdhny upāghrāya caivainam idaṃ punar uvāca ha
08,050.030a dhanaṃjaya mahābāho mānito 'smi dṛḍhaṃ tvayā
08,050.030c māhātmyaṃ vijayaṃ caiva bhūyaḥ prāpnuhi śāśvatam
08,050.031 arjuna uvāca
08,050.031a adya taṃ pāpakarmāṇaṃ sānubandhaṃ raṇe śaraiḥ
08,050.031c nayāmy antaṃ samāsādya rādheyaṃ balagarvitam
08,050.032a yena tvaṃ pīḍito bāṇair dṛḍham āyamya kārmukam
08,050.032c tasyādya karmaṇaḥ karṇaḥ phalaṃ prāpsyati dāruṇam
08,050.033a adya tvām aham eṣyāmi karṇaṃ hatvā mahīpate
08,050.033c sabhājayitum ākrandād iti satyaṃ bravīmi te
08,050.034a nāhatvā vinivarte 'haṃ karṇam adya raṇājirāt
08,050.034c iti satyena te pādau spṛśāmi jagatīpate
08,050.034d*0738_00 saṃjaya uvāca
08,050.034d*0738_01 iti bruvāṇaṃ sumanāḥ kirīṭinaṃ
08,050.034d*0738_02 yudhiṣṭhiraḥ prāha vaco bṛhattaram
08,050.034d*0738_03 yaśo 'kṣayaṃ jīvitam īpsitaṃ te
08,050.034d*0738_04 jayaṃ sadā vīryam arikṣayaṃ tadā
08,050.034d*0738_05 prayāhi vṛddhiṃ ca diśantu devatā
08,050.034d*0738_06 yathāham icchāmi tavāstu tat tathā
08,050.034d*0738_07 prayāhi śīghraṃ jahi karṇam āhave
08,050.034d*0738_08 puraṃdaro vṛtra ivātmavṛddhaye
08,050.034d*0739_01 rathe sthitaḥ phālguna keśavas te
08,050.034d*0739_02 raśmīn samādāya raṇe prayātu
08,050.034d*0739_03 jahi tvam adyaiva sametya karṇaṃ
08,050.034d*0739_04 daityaṃ yathā keśavo rājamadhye
08,050.035 saṃjaya uvāca
08,050.035a prasādya dharmarājānaṃ prahṛṣṭenāntarātmanā
08,050.035c pārthaḥ provāca govindaṃ sūtaputravadhodyataḥ
08,050.036a kalpyatāṃ ca ratho bhūyo yujyantāṃ ca hayottamāḥ
08,050.036c āyudhāni ca sarvāṇi sajjyantāṃ vai mahārathe
08,050.037a upāvṛttāś ca turagāḥ śikṣitāś cāśvasādinaḥ
08,050.037c rathopakaraṇaiḥ sarvair upāyāntu tvarānvitāḥ
08,050.037d*0740_01 prayātau svo 'dya govinda sūtaputrajighāṃsayā
08,050.038a evam ukte mahārāja phalgunena mahātmanā
08,050.038c uvāca dārukaṃ kṛṣṇaḥ kuru sarvaṃ yathābravīt
08,050.038e arjuno bharataśreṣṭhaḥ śreṣṭhaḥ sarvadhanuṣmatām
08,050.039a ājñaptas tv atha kṛṣṇena dāruko rājasattama
08,050.039c yojayām āsa sa rathaṃ vaiyāghraṃ śatrutāpanam
08,050.039d*0741_01 sajjaṃ nivedayām āsa pāṇḍavasya mahātmanaḥ
08,050.040a yuktaṃ tu ratham āsthāya dārukeṇa mahātmanā
08,050.040b*0742_01 upasthitaṃ rathaṃ dṛṣṭvā padmanābho raṇāntakṛt
08,050.040c āpṛcchya dharmarājānaṃ brāhmaṇān svasti vācya ca
08,050.040e samaṅgalasvastyayanam āruroha rathottamam
08,050.041a tasya rājā mahāprājño dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
08,050.041c āśiṣo 'yuṅkta paramā yuktāḥ karṇavadhaṃ prati
08,050.042a taṃ prayāntaṃ maheṣvāsaṃ dṛṣṭvā bhūtāni bhārata
08,050.042c nihataṃ menire karṇaṃ pāṇḍavena mahātmanā
08,050.043a babhūvur vimalāḥ sarvā diśo rājan samantataḥ
08,050.043c cāṣāś ca śatapatrāś ca krauñcāś caiva janeśvara
08,050.043e pradakṣiṇam akurvanta tadā vai pāṇḍunandanam
08,050.044a bahavaḥ pakṣiṇo rājan puṃnāmānaḥ śubhāḥ śivāḥ
08,050.044c tvarayanto 'rjunaṃ yuddhe hṛṣṭarūpā vavāśire
08,050.045a kaṅkā gṛdhrā vaḍāś caiva vāyasāś ca viśāṃ pate
08,050.045c agratas tasya gacchanti bhakṣyahetor bhayānakāḥ
08,050.046a nimittāni ca dhanyāni pārthasya praśaśaṃsire
08,050.046c vināśam arisainyānāṃ karṇasya ca vadhaṃ tathā
08,050.046d*0743_01 nimittāni ca śubhrāṇi rutaṃ ca mṛgapakṣiṇām
08,050.047a prayātasyātha pārthasya mahān svedo vyajāyata
08,050.047c cintā ca vipulā jajñe kathaṃ nv etad bhaviṣyati
08,050.047d*0744_01 viṣaṇṇaṃ tu tato jñātvā savyasācinam acyutaḥ
08,050.047d*0744_02 saṃcodayati tejasvī madhuhā vānaradhvajam
08,050.048a tato gāṇḍīvadhanvānam abravīn madhusūdanaḥ
08,050.048c dṛṣṭvā pārthaṃ tadāyastaṃ cintāparigataṃ tadā
08,050.049a gāṇḍīvadhanvan saṃgrāme ye tvayā dhanuṣā jitāḥ
08,050.049c na teṣāṃ mānuṣo jetā tvad anya iha vidyate
08,050.050a dṛṣṭā hi bahavaḥ śūrāḥ śakratulyaparākramāḥ
08,050.050c tvāṃ prāpya samare vīraṃ ye gatāḥ paramāṃ gatim
08,050.051a ko hi droṇaṃ ca bhīṣmaṃ ca bhagadattaṃ ca māriṣa
08,050.051c vindānuvindāv āvantyau kāmbojaṃ ca sudakṣiṇam
08,050.052a śrutāyuṣaṃ mahāvīryam acyutāyuṣam eva ca
08,050.052c pratyudgamya bhavet kṣemī yo na syāt tvam iva kṣamī
08,050.053a tava hy astrāṇi divyāni lāghavaṃ balam eva ca
08,050.053c vedhaḥ pātaś ca lakṣaś ca yogaś caiva tavārjuna
08,050.053e asaṃmohaś ca yuddheṣu vijñānasya ca saṃnatiḥ
08,050.054a bhavān devāsurān sarvān hanyāt sahacarācarān
08,050.054c pṛthivyāṃ hi raṇe pārtha na yoddhā tvatsamaḥ pumān
08,050.054d*0745_01 na cābhimukhato vācyo bhavān etad vaco mayā
08,050.054d*0745_02 mānitasya mahādarpo bhaviṣyati raṇe 'rjuna
08,050.054d*0745_03 avaśyam eva vaktavyam atas tvāṃ prabravīmy aham
08,050.054d*0746_01 atimānāc ca tenātmā mantavyo vai kathaṃ cana
08,050.054d*0746_02 jīvamāne raṇe karṇe sūtaputre mahārathe
08,050.054d*0747_01 bahunātra kim uktena saṃkṣepāc chṛṇu pāṇḍava
08,050.054d*0747_02 tvatsamaṃ tvadviśiṣṭaṃ vā karṇaṃ manye mahāratham
08,050.054d*0747_03 paramaṃ yatnam āsthāya tvayā vadhyo mahāhave
08,050.054d*0748_01 na hi karṇaṃ raṇe prāpya śakto hi syāt puraṃdaraḥ
08,050.054d*0748_02 kṣemī pratyāgamet pārtha tādṛśo 'sya parākramaḥ
08,050.054d*0748_03 tvāṃ tu prāpya mahāraṅge yatnavān api bhārata
08,050.054d*0748_04 nivarteta raṇāt karṇa iti me dhīyate matiḥ
08,050.055a dhanurgrahā hi ye ke cit kṣatriyā yuddhadurmadāḥ
08,050.055c ā devāt tvatsamaṃ teṣāṃ na paśyāmi śṛṇomi vā
08,050.056a brahmaṇā ca prajāḥ sṛṣṭā gāṇḍīvaṃ ca mahādbhutam
08,050.056c yena tvaṃ yudhyase pārtha tasmān nāsti tvayā samaḥ
08,050.057a avaśyaṃ tu mayā vācyaṃ yat pathyaṃ tava pāṇḍava
08,050.057c māvamaṃsthā mahābāho karṇam āhavaśobhinam
08,050.058a karṇo hi balavān dhṛṣṭaḥ kṛtāstraś ca mahārathaḥ
08,050.058c kṛtī ca citrayodhī ca deśe kāle ca kovidaḥ
08,050.059a tejasā vahnisadṛśo vāyuvegasamo jave
08,050.059c antakapratimaḥ krodhe siṃhasaṃhanano balī
08,050.060a ayoratnir mahābāhur vyūḍhoraskaḥ sudurjayaḥ
08,050.060c atimānī ca śūraś ca pravīraḥ priyadarśanaḥ
08,050.061a sarvair yodhaguṇair yukto mitrāṇām abhayaṃkaraḥ
08,050.061c satataṃ pāṇḍavadveṣī dhārtarāṣṭrahite rataḥ
08,050.061d*0749_01 na bhīṣaye tvāṃ pārthāhaṃ harṣaṃ saṃjanayāmi te
08,050.062a sarvair avadhyo rādheyo devair api savāsavaiḥ
08,050.062c ṛte tvām iti me buddhis tvam adya jahi sūtajam
08,050.063a devair api hi saṃyattair bibhradbhir māṃsaśoṇitam
08,050.063c aśakyaḥ samare jetuṃ sarvair api yuyutsubhiḥ
08,050.063d*0750_01 devair api hi saṃrabdhaiḥ sarvalokeśvarair api
08,050.063d*0750_02 aśakyaṃ taṃ raṇe manye sarvair api yuyutsubhiḥ
08,050.064a durātmānaṃ pāpamatiṃ nṛśaṃsaṃ; duṣṭaprajñaṃ pāṇḍaveyeṣu nityam
08,050.064c hīnasvārthaṃ pāṇḍaveyair virodhe; hatvā karṇaṃ dhiṣṭhitārtho bhavādya
08,050.064d*0751_01 taṃ sūtaputraṃ rathināṃ variṣṭhaṃ
08,050.064d*0751_02 niṣkālikaṃ kālavaśaṃ nayādya
08,050.064d*0752_01 taṃ sūtaputraṃ rathināṃ variṣṭhaṃ
08,050.064d*0752_02 hatvā prītiṃ dharmarāje kuruṣva
08,050.064d*0752_03 jānāmi te pārtha vīryaṃ yathāvad
08,050.064d*0752_04 durvāraṇīyaṃ ca surāsuraiś ca
08,050.064d*0753_01 sadāvajānāti hi pāṇḍuputrān
08,050.064d*0753_02 asau darpāt sūtaputro durātmā
08,050.065a vīraṃ manyata ātmānaṃ yena pāpaḥ suyodhanaḥ
08,050.065c tam adya mūlaṃ pāpānāṃ jaya sautiṃ dhanaṃjaya
08,050.065d*0754_01 khaḍgajihvaṃ dhanurāsyaṃ śaradaṃṣṭraṃ tarasvinam
08,050.065d*0754_02 dṛptaṃ puruṣaśārdūlaṃ jahi karṇaṃ dhanaṃjaya
08,050.065d*0754_03 ahaṃ tvām anujānāmi vīryeṇa ca balena ca
08,050.065d*0754_04 jahi karṇaṃ raṇe śūraṃ mātaṅgam iva kesarī
08,050.065d*0754_05 yasya vīryeṇa vīryaṃ te dhārtarāṣṭro 'vamanyate
08,050.065d*0754_06 tam adya pārtha saṃgrāme karṇaṃ vaikartanaṃ jahi
08,051.001 saṃjaya uvāca
08,051.001a tataḥ punar ameyātmā keśavo 'rjunam abravīt
08,051.001c kṛtasaṃkalpam āyastaṃ vadhe karṇasya sarvaśaḥ
08,051.002a adya saptadaśāhāni vartamānasya bhārata
08,051.002c vināśasyātighorasya naravāraṇavājinām
08,051.003a bhūtvā hi vipulā senā tāvakānāṃ paraiḥ saha
08,051.003c anyonyaṃ samare prāpya kiṃciccheṣā viśāṃ pate
08,051.004a bhūtvā hi kauravāḥ pārtha prabhūtagajavājinaḥ
08,051.004c tvāṃ vai śatruṃ samāsādya vinaṣṭā raṇamūrdhani
08,051.005a ete ca sarve pāñcālāḥ sṛñjayāś ca sahānvayāḥ
08,051.005c tvāṃ samāsādya durdharṣaṃ pāṇḍavāś ca vyavasthitāḥ
08,051.006a pāñcālaiḥ pāṇḍavair matsyaiḥ kārūṣaiś cedikekayaiḥ
08,051.006b*0755_01 māgadhaiḥ pārijātaiś ca dākṣiṇātyaiś ca keralaiḥ
08,051.006c tvayā guptair amitraghna kṛtaḥ śatrugaṇakṣayaḥ
08,051.007a ko hi śakto raṇe jetuṃ kauravāṃs tāta saṃgatān
08,051.007c anyatra pāṇḍavān yuddhe tvayā guptān mahārathān
08,051.008a tvaṃ hi śakto raṇe jetuṃ sasurāsuramānuṣān
08,051.008c trīṃl lokān samam udyuktān kiṃ punaḥ kauravaṃ balam
08,051.009a bhagadattaṃ hi rājānaṃ ko 'nyaḥ śaktas tvayā vinā
08,051.009c jetuṃ puruṣaśārdūla yo 'pi syād vāsavopamaḥ
08,051.010a tathemāṃ vipulāṃ senāṃ guptāṃ pārtha tvayānagha
08,051.010c na śekuḥ pārthivāḥ sarve cakṣurbhir abhivīkṣitum
08,051.011a tathaiva satataṃ pārtha rakṣitābhyāṃ tvayā raṇe
08,051.011b*0756_01 hatvā tu balaniṣpiṣṭau bhīṣmadroṇau mahāraṇe
08,051.011c dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍibhyāṃ bhīṣmadroṇau nipātitau
08,051.012a ko hi śakto raṇe pārtha pāñcālānāṃ mahārathau
08,051.012c bhīṣmadroṇau yudhā jetuṃ śakratulyaparākramau
08,051.013a ko hi śāṃtanavaṃ saṃkhye droṇaṃ vaikartanaṃ kṛpam
08,051.013c drauṇiṃ ca saumadattiṃ ca kṛtavarmāṇam eva ca
08,051.013e saindhavaṃ madrarājaṃ ca rājānaṃ ca suyodhanam
08,051.014a vīrān kṛtāstrān samare sarvān evānuvartinaḥ
08,051.014c akṣauhiṇīpatīn ugrān saṃrabdhān yuddhadurmadān
08,051.014d*0757_01 tvām ṛte puruṣavyāghra jetuṃ śaktaḥ pumān iha
08,051.015a śreṇyaś ca bahulāḥ kṣīṇāḥ pradīrṇāśvarathadvipāḥ
08,051.015c nānājanapadāś cogrāḥ kṣatriyāṇām amarṣiṇām
08,051.016a govāsadāsamīyānāṃ vasātīnāṃ ca bhārata
08,051.016b*0758_01 nānādeśasamutthāś ca nānādeśasamudbhavāḥ
08,051.016b*0758_02 tvāṃ samāsādya bībhatso hatā nāgāś ca saṃyuge
08,051.016c vrātyānāṃ vāṭadhānānāṃ bhojānāṃ cāpi māninām
08,051.017a udīrṇāś ca mahāsenā brahmakṣatrasya bhārata
08,051.017c tvāṃ samāsādya nidhanaṃ gatāḥ sāśvarathadvipāḥ
08,051.018a ugrāś ca krūrakarmāṇas tukhārā yavanāḥ khaśāḥ
08,051.018c dārvābhisārā daradāḥ śakā ramaṭhataṅgaṇāḥ
08,051.019a andhrakāś ca pulindāś ca kirātāś cogravikramāḥ
08,051.019c mlecchāś ca pārvatīyāś ca sāgarānūpavāsinaḥ
08,051.019e saṃrambhiṇo yuddhaśauṇḍā balino dṛbdhapāṇayaḥ
08,051.020a ete suyodhanasyārthe saṃrabdhāḥ kurubhiḥ saha
08,051.020c na śakyā yudhi nirjetuṃ tvad anyena paraṃtapa
08,051.021a dhārtarāṣṭram udagraṃ hi vyūḍhaṃ dṛṣṭvā mahābalam
08,051.021c yasya tvaṃ na bhaves trātā pratīyāt ko nu mānavaḥ
08,051.022a tat sāgaram ivoddhūtaṃ rajasā saṃvṛtaṃ balam
08,051.022c vidārya pāṇḍavaiḥ kruddhais tvayā guptair hataṃ vibho
08,051.023a māgadhānām adhipatir jayatseno mahābalaḥ
08,051.023c adya saptaiva cāhāni hataḥ saṃkhye 'bhimanyunā
08,051.024a tato daśa sahasrāṇi gajānāṃ bhīmakarmaṇām
08,051.024c jaghāna gadayā bhīmas tasya rājñaḥ paricchadam
08,051.024e tato 'nye 'pi hatā nāgā rathāś ca śataśo balāt
08,051.025a tad evaṃ samare tāta vartamāne mahābhaye
08,051.025c bhīmasenaṃ samāsādya tvāṃ ca pāṇḍava kauravāḥ
08,051.025e savājirathanāgāś ca mṛtyulokam ito gatāḥ
08,051.026a tathā senāmukhe tatra nihate pārtha pāṇḍavaiḥ
08,051.026c bhīṣmaḥ prāsṛjad ugrāṇi śaravarṣāṇi māriṣa
08,051.027a sa cedikāśipāñcālān karūṣān matsyakekayān
08,051.027c śaraiḥ pracchādya nidhanam anayat paruṣāstravit
08,051.028a tasya cāpacyutair bāṇaiḥ paradehavidāraṇaiḥ
08,051.028c pūrṇam ākāśam abhavad rukmapuṅkhair ajihmagaiḥ
08,051.028d*0759_01 hanyād rathasahasrāṇi ekenaiva tu muṣṭinā
08,051.028d*0759_02 lakṣaṃ naradvipān hatvā sametān sa mahābalān
08,051.028d*0760_01 hatvā daśasahasrāṇi saṃnāhaṃ svaśarīrataḥ
08,051.028d*0760_02 protsārayati gāṃgeya iti tasyābhavad vratam
08,051.028d*0760_03 nihatya nānānṛpatīn āyudhāny āhave tyajet
08,051.028d*0761_01 tena śūreṇa balinā muktās tv ayutaśaḥ śarāḥ
08,051.029a gatyā daśamyā te gatvā jaghnur vājirathadvipān
08,051.029c hitvā nava gatīr duṣṭāḥ sa bāṇān vyāyato 'mucat
08,051.030a dināni daśa bhīṣmeṇa nighnatā tāvakaṃ balam
08,051.030c śūnyāḥ kṛtā rathopasthā hatāś ca gajavājinaḥ
08,051.030d*0761A_01 daśame 'hani saṃprāpte kṛtvā ghoraṃ parākramam
08,051.031a darśayitvātmano rūpaṃ rudropendrasamaṃ yudhi
08,051.031c pāṇḍavānām anīkāni pravigāhya vyaśātayat
08,051.032a vinighnan pṛthivīpālāṃś cedipāñcālakekayān
08,051.032c vyadahat pāṇḍavīṃ senāṃ narāśvagajasaṃkulām
08,051.033a majjantam aplave mandam ujjihīrṣuḥ suyodhanam
08,051.033c tathā carantaṃ samare tapantam iva bhāskaram
08,051.033d*0762_01 padātikoṭisāhasrāḥ pravarāyudhapāṇayaḥ
08,051.033e na śekuḥ sṛñjayā draṣṭuṃ tathaivānye mahīkṣitaḥ
08,051.034a vicarantaṃ tathā taṃ tu saṃgrāme jitakāśinam
08,051.034c sarvodyogena sahasā pāṇḍavāḥ samupādravan
08,051.035a sa tu vidrāvya samare pāṇḍavān sṛñjayān api
08,051.035c eka eva raṇe bhīṣma ekavīratvam āgataḥ
08,051.036a taṃ śikhaṇḍī samāsādya tvayā gupto mahāratham
08,051.036c jaghāna puruṣavyāghraṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,051.036d*0763_01 mṛtyur jāto 'vadhīd bhīṣmaṃ śaraughaiḥ pātayan rathāt
08,051.037a sa eṣa patitaḥ śete śaratalpe pitāmahaḥ
08,051.037c tvāṃ prāpya puruṣavyāghra gṛdhraḥ prāpyeva vāyasam
08,051.038a droṇaḥ pañca dināny ugro vidhamya ripuvāhinīḥ
08,051.038c kṛtvā vyūhaṃ mahāyuddhe pātayitvā mahārathān
08,051.039a jayadrathasya samare kṛtvā rakṣāṃ mahārathaḥ
08,051.039c antakapratimaś cogrāṃ rātriṃ yuddhvādahat prajāḥ
08,051.040a adyeti dve dine vīro bhāradvājaḥ pratāpavān
08,051.040c dhṛṣṭadyumnaṃ samāsādya sa gataḥ paramāṃ gatim
08,051.041a yadi caiva parān yuddhe sūtaputramukhān rathān
08,051.041c nāvārayiṣyaḥ saṃgrāme na sma droṇo vyanaṅkṣyata
08,051.042a bhavatā tu balaṃ sarvaṃ dhārtarāṣṭrasya vāritam
08,051.042c tato droṇo hato yuddhe pārṣatena dhanaṃjaya
08,051.043a ka ivānyo raṇe kuryāt tvad anyaḥ kṣatriyo yudhi
08,051.043b*0764_01 kaś ca śakto raṇe kartuṃ tvad anyaḥ puruṣabruvaḥ
08,051.043c yādṛśaṃ te kṛtaṃ pārtha jayadrathavadhaṃ prati
08,051.044a nivārya senāṃ mahatīṃ hatvā śūrāṃś ca pārthivān
08,051.044c nihataḥ saindhavo rājā tvayāstrabalatejasā
08,051.045a āścaryaṃ sindhurājasya vadhaṃ jānanti pārthivāḥ
08,051.045c anāścaryaṃ hi tat tvattas tvaṃ hi pārtha mahārathaḥ
08,051.046a tvāṃ hi prāpya raṇe kṣatram ekāhād iti bhārata
08,051.046c tapyamānam asaṃyuktaṃ na bhaved iti me matiḥ
08,051.047a seyaṃ pārtha camūr ghorā dhārtarāṣṭrasya saṃyuge
08,051.047c hatā sasarvavīrā hi bhīṣmadroṇau yadā hatau
08,051.048a śīrṇapravarayodhādya hatavājinaradvipā
08,051.048c hīnā sūryendunakṣatrair dyaur ivābhāti bhāratī
08,051.049a vidhvastā hi raṇe pārtha seneyaṃ bhīmavikramāt
08,051.049c āsurīva purā senā śakrasyeva parākramaiḥ
08,051.050a teṣāṃ hatāvaśiṣṭās tu pañca santi mahārathāḥ
08,051.050c aśvatthāmā kṛtavarmā karṇo madrādhipaḥ kṛpaḥ
08,051.051a tāṃs tvam adya naravyāghra hatvā pañca mahārathān
08,051.051c hatāmitraḥ prayacchorvīṃ rājñaḥ sadvīpapattanām
08,051.051d*0765_01 droṇaputraṃ kṛpaṃ śalyaṃ bhojam ādhirathiṃ tathā
08,051.051d*0765_02 etāṃs tu vai naravyāghra hatvā vīrān mahārathān
08,051.052a sākāśajalapātālāṃ saparvatamahāvanām
08,051.052c prāpnotv amitavīryaśrīr adya pārtho vasuṃdharām
08,051.053a etāṃ purā viṣṇur iva hatvā daiteyadānavān
08,051.053c prayaccha medinīṃ rājñe śakrāyeva yathā hariḥ
08,051.054a adya modantu pāñcālā nihateṣv ariṣu tvayā
08,051.054c viṣṇunā nihateṣv eva dānaveyeṣu devatāḥ
08,051.055a yadi vā dvipadāṃ śreṣṭha droṇaṃ mānayato gurum
08,051.055c aśvatthāmni kṛpā te 'sti kṛpe cācāryagauravāt
08,051.056a atyantopacitān vā tvaṃ mānayan bhrātṛbāndhavān
08,051.056c kṛtavarmāṇam āsādya na neṣyasi yamakṣayam
08,051.056d*0766_01 yuddhvā yāmy adya tau pārtha saṃrabdhāv ātatāyinau
08,051.057a bhrātaraṃ mātur āsādya śalyaṃ madrajanādhipam
08,051.057c yadi tvam aravindākṣa dayāvān na jighāṃsasi
08,051.058a imaṃ pāpamatiṃ kṣudram atyantaṃ pāṇḍavān prati
08,051.058c karṇam adya naraśreṣṭha jahy āśu niśitaiḥ śaraiḥ
08,051.059a etat te sukṛtaṃ karma nātra kiṃ cin na yujyate
08,051.059c vayam apy atra jānīmo nātra doṣo 'sti kaś cana
08,051.060a dahane yat saputrāyā niśi mātus tavānagha
08,051.060c dyūtārthe yac ca yuṣmāsu prāvartata suyodhanaḥ
08,051.060e tatra sarvatra duṣṭātmā karṇo mūlam ihārjuna
08,051.061a karṇād dhi manyate trāṇaṃ nityam eva suyodhanaḥ
08,051.061c tato mām api saṃrabdho nigrahītuṃ pracakrame
08,051.061d*0767_01 vyanāśeya ca yuṣmāsu acarmitaḥ suyodhanaḥ (sic)
08,051.062a sthirā buddhir narendrasya dhārtarāṣṭrasya mānada
08,051.062c karṇaḥ pārthān raṇe sarvān vijeṣyati na saṃśayaḥ
08,051.063a karṇam āśritya kaunteya dhārtarāṣṭreṇa vigrahaḥ
08,051.063c rocito bhavatā sārdhaṃ jānatāpi balaṃ tava
08,051.064a karṇo hi bhāṣate nityam ahaṃ pārthān samāgatān
08,051.064c vāsudevaṃ sarājānaṃ vijeṣyāmi mahāraṇe
08,051.065a protsāhayan durātmānaṃ dhārtarāṣṭraṃ sudurmatiḥ
08,051.065c samitau garjate karṇas tam adya jahi bhārata
08,051.066a yac ca yuṣmāsu pāpaṃ vai dhārtarāṣṭraḥ prayuktavān
08,051.066b*0768_01 sarvatrānṛjur aprājñaḥ karṇam āśritya vai purā
08,051.066c tatra sarvatra duṣṭātmā karṇaḥ pāpamatir mukham
08,051.067a yac ca tad dhārtarāṣṭrāṇāṃ krūraiḥ ṣaḍbhir mahārathaiḥ
08,051.067c apaśyaṃ nihataṃ vīraṃ saubhadram ṛṣabhekṣaṇam
08,051.068a droṇadrauṇikṛpān vīrān kampayanto mahārathān
08,051.068c nirmanuṣyāṃś ca mātaṅgān virathāṃś ca mahārathān
08,051.068d*0769_01 prādravanti sma samare diśo bhītābhimanyave
08,051.069a vyaśvārohāṃś ca turagān pattīn vyāyudhajīvitān
08,051.069c kurvantam ṛṣabhaskandhaṃ kuruvṛṣṇiyaśaskaram
08,051.070a vidhamantam anīkāni vyathayantaṃ mahārathān
08,051.070c manuṣyavājimātaṅgān prahiṇvantaṃ yamakṣayam
08,051.071a śaraiḥ saubhadram āyastaṃ dahantam iva vāhinīm
08,051.071c tan me dahati gātrāṇi sakhe satyena te śape
08,051.072a yat tatrāpi ca duṣṭātmā karṇo 'bhyadruhyata prabho
08,051.072c aśaknuvaṃś cābhimanyoḥ karṇaḥ sthātuṃ raṇe 'grataḥ
08,051.073a saubhadraśaranirbhinno visaṃjñaḥ śoṇitokṣitaḥ
08,051.073c niḥśvasan krodhasaṃdīpto vimukhaḥ sāyakārditaḥ
08,051.074a apayānakṛtotsāho nirāśaś cāpi jīvite
08,051.074b*0770_01 duryodhanaṃ raṇe dṛṣṭvā lajjamāno muhur muhuḥ
08,051.074b*0770_02 nāpayāsīt tataḥ pārthaḥ so 'bhimanyor mahāraṇe
08,051.074b*0770_03 dṛṣṭvā droṇaṃ vadhopāyam abhimanyos tu pṛṣṭavān
08,051.074c tasthau suvihvalaḥ saṃkhye prahārajanitaśramaḥ
08,051.075a atha droṇasya samare tat kālasadṛśaṃ tadā
08,051.075c śrutvā karṇo vacaḥ krūraṃ tataś ciccheda kārmukam
08,051.076a tataś chinnāyudhaṃ tena raṇe pañca mahārathāḥ
08,051.076c sa caiva nikṛtiprajñaḥ prāvadhīc charavṛṣṭibhiḥ
08,051.076d*0771_01 tasmin vinihate vīre sarveṣāṃ duḥkham āviśat
08,051.076d*0772_01 prāhasat sa tu duṣṭātmā karṇaḥ sa ca suyodhanaḥ
08,051.077a yac ca karṇo 'bravīt kṛṣṇāṃ sabhāyāṃ paruṣaṃ vacaḥ
08,051.077c pramukhe pāṇḍaveyānāṃ kurūṇāṃ ca nṛśaṃsavat
08,051.078a vinaṣṭāḥ pāṇḍavāḥ kṛṣṇe śāśvataṃ narakaṃ gatāḥ
08,051.078c patim anyaṃ pṛthuśroṇi vṛṇīṣva mitabhāṣiṇi
08,051.079a lekhābhru dhṛtarāṣṭrasya dāsī bhūtvā niveśanam
08,051.079c praviśārālapakṣmākṣi na santi patayas tava
08,051.079d*0773_01 na pāṇḍavāḥ prabhavanti tava kṛṣṇe kathaṃ cana
08,051.079d*0773_02 dāsabhāryāsi pāñcāli svayaṃ dāsī ca śobhane
08,051.079d*0773_03 adya duryodhano hy ekaḥ pṛthivyāṃ nṛpatiḥ smṛtaḥ
08,051.079d*0773_04 sarve cāsya mahīpālā yogakṣemam upāsate
08,051.079d*0773_05 paśyedānīṃ yathā bhadre vinaṣṭāḥ pāṇḍavāḥ samam
08,051.079d*0773_06 anyonyaṃ samudīkṣante dhārtarāṣṭrasya tejasā
08,051.079d*0773_07 vyaktaṃ ṣaṇḍhatilā hy ete narake ca nimajjitāḥ
08,051.079d*0773_08 preṣyavac cāpi rājānam upasthāsyanti kauravam
08,051.080a ity uktavān adharmajñas tadā paramadurmatiḥ
08,051.080c pāpaḥ pāpaṃ vacaḥ karṇaḥ śṛṇvatas tava bhārata
08,051.081a tasya pāpasya tad vākyaṃ suvarṇavikṛtāḥ śarāḥ
08,051.081c śamayantu śilādhautās tvayāstā jīvitacchidaḥ
08,051.081d@023_0001 adya karṇaṃ raṇe grastaṃ paśyantu kuravas tvayā
08,051.081d@023_0002 pratapantam ivādityaṃ svargadvāragataṃ yathā
08,051.081d@023_0003 adya te samare vīryaṃ paśyantu kuruyodhinaḥ
08,051.081d@023_0004 sūtaputre hate pārtha jānantu tvāṃ mahāratham
08,051.081d@023_0005 adya kaṅkā valā gṛdhrā vāyasā jambukās tathā
08,051.081d@023_0006 viprakarṣantu gātrāṇi sūtaputrasya bhārata
08,051.081d@023_0007 adyātirathir ākṣipto nihataś ca tvayā raṇe
08,051.081d@023_0008 kurūṇāṃ śokam ādhattāṃ pāṇḍavānāṃ mudaṃ tathā
08,051.081d@023_0009 adya tvāṃ pratinandantu pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha
08,051.081d@023_0010 yathā vṛtravadhe vṛtte devāḥ sarve śatakratum
08,051.081d@023_0011 adya karṇaṃ raṇe hatvā prāpya caivottamaṃ yaśaḥ
08,051.081d@023_0012 viśoko vijvaraḥ pārtha bhava bandhupuraskṛtaḥ
08,051.081d@023_0013 nārasiṃhavapuḥ kṛtvā yathā śasto mahāsuraḥ
08,051.081d@023_0014 hiraṇyakaśipur daityo viṣṇunā prabhaviṣṇunā
08,051.081d@023_0015 tathā tvam api rādheyaṃ ghoraṃ kṛtvā mahad vapuḥ
08,051.081d@023_0016 jahi yuddhe mahābāho trāyasva ca bhayāt svakān
08,051.082a yāni cānyāni duṣṭātmā pāpāni kṛtavāṃs tvayi
08,051.082c tāny adya jīvitaṃ cāsya śamayantu śarās tava
08,051.082d*0774_01 śāntaṃ kuru parikleśaṃ kṛṣṇāyāḥ śatrutāpana
08,051.082d*0774_02 hatvā śatruṃ raṇe 'ślāghyaṃ garjantam atipauruṣam
08,051.082d*0774_03 adya cādhirathir viddhas tava bāṇaiḥ samantataḥ
08,051.082d*0774_04 manyatāṃ tvāṃ naravyāghra pravaraṃ sarvadhanvinām
08,051.082d*0774_05 gāṇḍīvaprasṛtān ghorān adya gātraiḥ spṛśañ śarān
08,051.082d*0774_06 etu karṇo raṇe pārthaḥ śvāvicchalalito yathā
08,051.083a gāṇḍīvaprahitān ghorān adya gātraiḥ spṛśañ śarān
08,051.083c karṇaḥ smaratu duṣṭātmā vacanaṃ droṇabhīṣmayoḥ
08,051.084a suvarṇapuṅkhā nārācāḥ śatrughnā vaidyutaprabhāḥ
08,051.084c tvayāstās tasya marmāṇi bhittvā pāsyanti śoṇitam
08,051.085a ugrās tvadbhujanirmuktā marma bhittvā śitāḥ śarāḥ
08,051.085c adya karṇaṃ mahāvegāḥ preṣayantu yamakṣayam
08,051.085d*0775_01 gāṇḍīvapreṣitair bhallaiḥ śitaiś chinnatanucchadaḥ
08,051.085d*0775_02 na cet smarati rādheyo vacanaṃ droṇabhīṣmayoḥ
08,051.085d*0775_03 suvarṇapuṅkhāḥ śatrughnā nārācā vaidyutaprabhāḥ
08,051.085d*0775_04 na ced ādhirather varma bhittvā pāsyanti śoṇitam
08,051.085d*0775_05 ugrās tvadbāhunirmuktā na cen marmacchidaḥ śarāḥ
08,051.085d*0775_06 adya karṇaṃ mahāvegāḥ prahiṇvanti yamakṣayam
08,051.086a adya hāhākṛtā dīnā viṣaṇṇās tvaccharārditāḥ
08,051.086b*0776_01 taṃ ca hāhākṛtaṃ dīnaṃ viṣaṇṇaṃ śarapīḍitam
08,051.086c prapatantaṃ rathāt karṇaṃ paśyantu vasudhādhipāḥ
08,051.087a adya svaśoṇite magnaṃ śayānaṃ patitaṃ bhuvi
08,051.087c apaviddhāyudhaṃ karṇaṃ paśyantu suhṛdo nijāḥ
08,051.087d*0777_01 tac caivādya mahad varma gāṇḍīvapreṣitaiḥ śaraiḥ
08,051.087d*0777_02 rathopasthe viśīryeta tārājālam ivāmbarāt
08,051.087d*0777_03 āśu cādya śarās tasya saṃpatanto mahāhave
08,051.087d*0777_04 tvaccharaiḥ saṃnikṛttāgrā viśīryantāṃ mahītale
08,051.087d*0777_05 tvayā cādya hate tasya vikrame bharatarṣabha
08,051.087d*0777_06 vimukhāḥ sarvarājāno bhavantu gatajīvitāḥ
08,051.087d*0777_07 tathā cādhirathau yāte prayāntu kuravo diśaḥ
08,051.087d*0777_08 manvānās tvāṃ rathaśreṣṭhaṃ sarvalokeṣu dhanvinam
08,051.087d*0777_09 sa caivādya bhayāt tyaktvā dhārtarāṣṭro mahācamūm
08,051.087d*0777_10 duryodhano bhayodvigno dravatu svapuraṃ prati
08,051.087d*0777_11 tathādya taṃ hataṃ śrutvā dhārtarāṣṭro janeśvaraḥ
08,051.087d*0777_12 mohena nipated bhūmau niḥsaṃjño vai mahīpatiḥ
08,051.087d*0777_13 adya jānantu te pārtha vikramaṃ sarvadhanvinaḥ
08,051.087d*0777_14 yān avocat sabhāmadhye paruṣān bhārata tvayi
08,051.088a hastikakṣyo mahān asya bhallenonmathitas tvayā
08,051.088c prakampamānaḥ patatu bhūmāv ādhirather dhvajaḥ
08,051.089a tvayā śaraśataiś chinnaṃ rathaṃ hemavibhūṣitam
08,051.089c hatayodhaṃ samutsṛjya bhītaḥ śalyaḥ palāyatām
08,051.089d*0778_01 na cet karṇasutaṃ pārtha sūtaputrasya paśyataḥ
08,051.089d*0778_02 pratijñāpālanārthāya nihaniṣyasi sāyakaiḥ
08,051.089d*0779_01 hataṃ karṇaḥ sutaṃ dṛṣṭvā priyaṃ putraṃ durātmavān
08,051.089d*0779_02 smaratāṃ droṇabhīṣmābhyāṃ vacaḥ kṣattuś ca mānada
08,051.090a tataḥ suyodhano dṛṣṭvā hatam ādhirathiṃ tvayā
08,051.090c nirāśo jīvite tv adya rājye caiva dhanaṃjaya
08,051.090d*0780_01 asau hi tāvakān pārtha karṇo nighnati saṃyuge
08,051.090d*0780_02 śakratulyabalo vīryāc chaṃkarapratimo 'pi vā
08,051.091a ete dravanti pāñcālā vadhyamānāḥ śitaiḥ śaraiḥ
08,051.091c karṇena bharataśreṣṭha pāṇḍavān ujjihīrṣavaḥ
08,051.092a pāñcālān draupadeyāṃś ca dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinau
08,051.092c dhṛṣṭadyumnatanūjāṃś ca śatānīkaṃ ca nākulim
08,051.093a nakulaṃ sahadevaṃ ca durmukhaṃ janamejayam
08,051.093c suvarmāṇaṃ sātyakiṃ ca viddhi karṇavaśaṃ gatān
08,051.094a abhyāhatānāṃ karṇena pāñcālānāṃ mahāraṇe
08,051.094c śrūyate ninado ghoras tvadbandhūnāṃ paraṃtapa
08,051.095a na tv eva bhītāḥ pāñcālāḥ kathaṃ cit syuḥ parāṅmukhāḥ
08,051.095c na hi mṛtyuṃ maheṣvāsā gaṇayanti mahārathāḥ
08,051.096a ya ekaḥ pāṇḍavīṃ senāṃ śaraughaiḥ samaveṣṭayat
08,051.096c taṃ samāsādya pāñcālā bhīṣmaṃ nāsan parāṅmukhāḥ
08,051.096d*0781_01 te kathaṃ karṇam āsādya vidraveyur mahābalāḥ
08,051.096d*0781_02 yas tv ekaḥ sarvapāñcālān ahany ahani nāśayan
08,051.096d*0781_03 kālavac carate vīraḥ pāñcālānāṃ rathavraje
08,051.096d*0781_04 tam apy āsādya samare mitrārthe mitravatsalāḥ
08,051.097a tathā jvalantam astrāgniṃ guruṃ sarvadhanuṣmatām
08,051.097c nirdahantaṃ samārohan durdharṣaṃ droṇam ojasā
08,051.098a te nityam uditā jetuṃ yuddhe śatrūn ariṃdamāḥ
08,051.098c na jātv ādhirather bhītāḥ pāñcālāḥ syuḥ parāṅmukhāḥ
08,051.099a teṣām āpatatāṃ śūraḥ pāñcālānāṃ tarasvinām
08,051.099c ādatte 'sūñ śaraiḥ karṇaḥ pataṃgānām ivānalaḥ
08,051.099d*0782_01 ete dravanti pāñcālā drāvyante yodhibhir drutam
08,051.099d*0782_02 karṇena bharataśreṣṭha paśya paśya tathākṛtān
08,051.100a tāṃs tathābhimukhān vīrān mitrārthe tyaktajīvitān
08,051.100c kṣayaṃ nayati rādheyaḥ pāñcālāñ śataśo raṇe
08,051.100d*0783_01 nistāraya mahābāho karṇāstrāt pāvakopamāt
08,051.100d*0784_01 tad bhārata maheṣvāsān agādhe majjato 'plave
08,051.100d*0784_02 karṇārṇave plavo bhūtvā pāñcālāṃs trātum arhasi
08,051.101a astraṃ hi rāmāt karṇena bhārgavād ṛṣisattamāt
08,051.101c yad upāttaṃ purā ghoraṃ tasya rūpam udīryate
08,051.102a tāpanaṃ sarvasainyānāṃ ghorarūpaṃ sudāruṇam
08,051.102c samāvṛtya mahāsenāṃ jvalati svena tejasā
08,051.103a ete caranti saṃgrāme karṇacāpacyutāḥ śarāḥ
08,051.103c bhramarāṇām iva vrātās tāpayantaḥ sma tāvakān
08,051.103d*0785_01 bhramarā iva śatrūṇāṃ pātayānā janān prabho
08,051.104a ete caranti pāñcālā dikṣu sarvāsu bhārata
08,051.104c karṇāstraṃ samare prāpya durnivāram anātmabhiḥ
08,051.105a eṣa bhīmo dṛḍhakrodho vṛtaḥ pārtha samantataḥ
08,051.105c sṛñjayair yodhayan karṇaṃ pīḍyate sma śitaiḥ śaraiḥ
08,051.106a pāṇḍavān sṛñjayāṃś caiva pāñcālāṃś caiva bhārata
08,051.106c hanyād upekṣitaḥ karṇo rogo deham ivātataḥ
08,051.107a nānyaṃ tvatto 'bhipaśyāmi yodhaṃ yaudhiṣṭhire bale
08,051.107c yaḥ samāsādya rādheyaṃ svastimān āvrajed gṛham
08,051.108a tam adya niśitair bāṇair nihatya bharatarṣabha
08,051.108c yathāpratijñaṃ pārtha tvaṃ kṛtvā kīrtim avāpnuhi
08,051.109a tvaṃ hi śakto raṇe jetuṃ sakarṇān api kauravān
08,051.109c nānyo yudhi yudhāṃ śreṣṭha satyam etad bravīmi te
08,051.110a etat kṛtvā mahat karma hatvā karṇaṃ mahāratham
08,051.110c kṛtārthaḥ saphalaḥ pārtha sukhī bhava narottama
08,052.001 saṃjaya uvāca
08,052.001a sa keśavasya bībhatsuḥ śrutvā bhārata bhāṣitam
08,052.001c viśokaḥ saṃprahṛṣṭaś ca kṣaṇena samapadyata
08,052.002a tato jyām anumṛjyāśu vyākṣipad gāṇḍivaṃ dhanuḥ
08,052.002c dadhre karṇavināśāya keśavaṃ cābhyabhāṣata
08,052.003a tvayā nāthena govinda dhruva eṣa jayo mama
08,052.003c prasanno yasya me 'dya tvaṃ bhūtabhavyabhavatprabhuḥ
08,052.004a tvatsahāyo hy ahaṃ kṛṣṇa trīṃl lokān vai samāgatān
08,052.004c prāpayeyaṃ paraṃ lokaṃ kim u karṇaṃ mahāraṇe
08,052.005a paśyāmi dravatīṃ senāṃ pāñcālānāṃ janārdana
08,052.005c paśyāmi karṇaṃ samare vicarantam abhītavat
08,052.006a bhārgavāstraṃ ca paśyāmi vicarantaṃ samantataḥ
08,052.006c sṛṣṭaṃ karṇena vārṣṇeya śakreṇeva mahāśanim
08,052.007a ayaṃ khalu sa saṃgrāmo yatra kṛṣṇa mayā kṛtam
08,052.007b*0786_01 nirjitā bahuśo yodhāḥ palāyanaparāyaṇāḥ
08,052.007c kathayiṣyanti bhūtāni yāvad bhūmir dhariṣyati
08,052.008a adya kṛṣṇa vikarṇā me karṇaṃ neṣyanti mṛtyave
08,052.008c gāṇḍīvamuktāḥ kṣiṇvanto mama hastapracoditāḥ
08,052.009a adya rājā dhṛtarāṣṭraḥ svāṃ buddhim avamaṃsyate
08,052.009c duryodhanam arājyārhaṃ yayā rājye 'bhyaṣecayat
08,052.009d*0787_01 guṇavantaṃ hi yo hitvā nirguṇaṃ kurute prabhum
08,052.009d*0787_02 sa śocati nṛpaḥ kṛṣṇa kṣipram evāgate kṣaye
08,052.009d*0787_03 yathā hi puruṣaḥ kaś cic chittvā cāmravaṇaṃ mahat
08,052.009d*0787_04 palāśasecane buddhiṃ kṛtvā śocati mandadhīḥ
08,052.009d*0787_05 dṛṣṭvā puṣpaṃ phale gṛdhnuḥ phalaṃ dṛṣṭvānuśocati
08,052.009d*0787_06 tathedaṃ dhṛtarāṣṭrasya puṣpalubdhasya mānada
08,052.009d*0787_07 phalaṃ dṛṣṭvā bhṛśaṃ duḥkhaṃ bhaviṣyati janārdana
08,052.009d*0787_08 sūtaputre hate tv adya nirāśo bhavitā prabhuḥ
08,052.010a adya rājyāt sukhāc caiva śriyo rāṣṭrāt tathā purāt
08,052.010c putrebhyaś ca mahābāho dhṛtarāṣṭro viyokṣyate
08,052.010d*0788_01 adya rājyāc ca putrāc ca śriyaś caiva nirāśavān
08,052.010d*0788_02 sukhāc ca vipulāt kṛṣṇa dhṛtarāṣṭro viyokṣyati
08,052.011a adya duryodhano rājā jīvitāc ca nirāśakaḥ
08,052.011c bhaviṣyati hate karṇe kṛṣṇa satyaṃ bravīmi te
08,052.012a adya dṛṣṭvā mayā karṇaṃ śarair viśakalīkṛtam
08,052.012b*0789_01 purā devāsure yuddhe vṛtraṃ balabhidā yathā
08,052.012c smaratāṃ tava vākyāni śamaṃ prati janeśvaraḥ
08,052.013a adyāsau saubalaḥ kṛṣṇa glahaṃ jānātu vai śarān
08,052.013c durodaraṃ ca gāṇḍīvaṃ maṇḍalaṃ ca rathaṃ mama
08,052.013d*0790_01 adya kuntīsutasyāhaṃ dṛḍhaṃ rājñaḥ prajāgaram
08,052.013d*0790_02 vyapaneṣyāmi govinda hatvā karṇaṃ śitaiḥ śaraiḥ
08,052.013d*0791_01 adya kuntīsuto rājā hate sūtasute mayā
08,052.013d*0791_02 suprahṛṣṭamanāḥ prītaś ciraṃ sukham avāpsyati
08,052.013d*0791_03 adya cāham anādhṛṣyaṃ keśavāpratimaṃ śaram
08,052.013d*0791_04 utsrakṣyāmīha yaḥ karṇaṃ jīvitād bhraṃśayiṣyati
08,052.013d*0791_05 yasya caitad vrataṃ mahyaṃ vadhe kila durātmanaḥ
08,052.013d*0791_06 pādau na dhāvaye tāvad yāvad dhanyāṃ na phalgunam
08,052.013d*0791_07 mṛṣā kṛtvā vrataṃ tasya pāpasya madhusūdana
08,052.013d*0791_08 pātayiṣye rathāt kāyaṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,052.014a yo 'sau raṇe naraṃ nānyaṃ pṛthivyām abhimanyate
08,052.014c tasyādya sūtaputrasya bhūmiḥ pāsyati śoṇitam
08,052.014d*0792_01 apatir hy asi kṛṣṇeti sūtaputro yad abravīt
08,052.014d*0793_01 dhṛtarāṣṭramate karṇaḥ ślāghamānaḥ svakān guṇān
08,052.014d*0794_01 anṛtaṃ tat kariṣyanti māmakā niśitāḥ śarāḥ
08,052.014d*0795_01 āśīviṣā iva kruddhās tasya pāsyanti śoṇitam
08,052.014d*0796_01 mayā hastavatā muktā nārācā vaidyutatviṣaḥ
08,052.014e gāṇḍīvasṛṣṭā dāsyanti karṇasya paramāṃ gatim
08,052.015a adya tapsyati rādheyaḥ pāñcālīṃ yat tadābravīt
08,052.015c sabhāmadhye vacaḥ krūraṃ kutsayan pāṇḍavān prati
08,052.016a ye vai ṣaṇḍhatilās tatra bhavitāro 'dya te tilāḥ
08,052.016c hate vaikartane karṇe sūtaputre durātmani
08,052.017a ahaṃ vaḥ pāṇḍuputrebhyas trāsyāmīti yad abravīt
08,052.017b*0797_01 dhṛtarāṣṭrasutān karṇaḥ ślāghamāno ''tmano guṇān
08,052.017c anṛtaṃ tat kariṣyanti māmakā niśitāḥ śarāḥ
08,052.017d*0798_01 adyāgaḥ pāṇḍuputrāṇāṃ samāptim upayāsyati
08,052.018a hantāhaṃ pāṇḍavān sarvān saputrān iti yo 'bravīt
08,052.018c tam adya karṇaṃ hantāsmi miṣatāṃ sarvadhanvinām
08,052.019a yasya vīrye samāśvasya dhārtarāṣṭro bṛhanmanāḥ
08,052.019c avāmanyata durbuddhir nityam asmān durātmavān
08,052.019d*0799_01 hatvāhaṃ karṇam ājau hi toṣayiṣyāmi bhrātaram
08,052.019d*0799_02 śarān nānāvidhān muktvā trāsayiṣyāmi śātravān
08,052.019d*0799_03 ākarṇamuktair iṣubhir yamarāṣṭravivardhanaiḥ
08,052.019d*0799_04 bhūmiśobhāṃ kariṣyāmi pātitai rathakuñjaraiḥ
08,052.019d*0799_05 tatrāhave mahatsaṃkhye saṃyate yuddhadurmade
08,052.019d*0800_01 haniṣye tasya sainyaṃ tu rathebhāśvapadātimat
08,052.019e tam adya karṇaṃ rādheyaṃ hantāsmi madhusūdana
08,052.020a adya karṇe hate kṛṣṇa dhārtarāṣṭrāḥ sarājakāḥ
08,052.020c vidravantu diśo bhītāḥ siṃhatrastā mṛgā iva
08,052.021a adya duryodhano rājā pṛthivīm anvavekṣatām
08,052.021c hate karṇe mayā saṃkhye saputre sasuhṛjjane
08,052.022a adya karṇaṃ hataṃ dṛṣṭvā dhārtarāṣṭro 'tyamarṣaṇaḥ
08,052.022c jānātu māṃ raṇe kṛṣṇa pravaraṃ sarvadhanvinām
08,052.022d*0801_01 saputraputrau sāmātyaṃ sabhṛtyaṃ ca nirāśiṣam
08,052.022d*0802_01 pitrye rājye nirāśaś ca dhārtarāṣṭro janādhipaḥ
08,052.022d@024_0001 adya rājye kariṣyāmi dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
08,052.022d@024_0002 adya karṇasya cakrāṅgāḥ kravyādāś ca pṛthagvidhāḥ
08,052.022d@024_0003 śaraiś chinnāni gātrāṇi vicariṣyanti keśava
08,052.022d@024_0004 adya rādhāsutasyāhaṃ saṃgrāme madhusūdana
08,052.022d@024_0005 śiraś chetsyāmi karṇasya miṣatāṃ sarvadhanvinām
08,052.022d@024_0006 adya tīkṣṇair vipāṭhaiś ca kṣuraiś ca madhusūdana
08,052.022d@024_0007 raṇe chetsyāmi gātrāṇi rādheyasya durātmanaḥ
08,052.022d@024_0008 adya rājā mahat kṛcchraṃ saṃtyakṣyati yudhiṣṭhiraḥ
08,052.022d@024_0009 saṃtāpaṃ mānasaṃ vīraś cirasaṃbhṛtam ātmanaḥ
08,052.022d@024_0010 adya keśava rādheyam ahaṃ hatvā sabāndhavam
08,052.022d@024_0011 nandayiṣyāmi rājānaṃ dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
08,052.022d@024_0012 adyāham anugān kṛṣṇa karṇasya kṛpaṇān yudhi
08,052.022d@024_0013 hantā jvalanasaṃkāśaiḥ śaraiḥ sarpaviṣopamaiḥ
08,052.022d@024_0014 adyāhaṃ hemakavacair ābaddhamaṇikuṇḍalaiḥ
08,052.022d@024_0015 saṃstariṣyāmi govinda vasudhāṃ vasudhādhipaiḥ
08,052.022d@024_0016 adyābhimanyoḥ śatrūṇāṃ sarveṣāṃ madhusūdana
08,052.022d@024_0017 pramathiṣyāmi gātrāṇi śirāṃsi ca śitaiḥ śaraiḥ
08,052.022d@024_0018 adya nirdhārtarāṣṭrāṃ ca bhrātre dāsyāmi medinīm
08,052.022d@024_0019 nirarjunāṃ vā pṛthivīṃ keśavānucariṣyasi
08,052.022d@025_0001 adya rājā dharmaputro hatāmitro bhaviṣyati
08,052.022d@025_0002 adya duryodhano dīptāṃ śriyaṃ rājyaṃ ca hāsyati
08,052.022d@025_0003 hate vaikartane karṇe bhīṣme droṇe ca saṃyuge
08,052.022d@025_0004 katarat tad balaṃ kṛṣṇa praviṣṭaṃ mokṣyate tu yat
08,052.022d@025_0005 adyaprabhṛti rājānaṃ dharmaśīlaṃ yudhiṣṭhiram
08,052.022d@025_0006 anumodantu suhṛdo jñātapūrvāś ca brāhmaṇāḥ
08,052.022d@025_0007 adya taṃ nihataṃ śrutvā karṇaṃ vaikartanaṃ mayā
08,052.022d@025_0008 karotu paṭahonmiśraṃ devatāsthānapūjanam
08,052.022d@025_0009 adya kṛṣṇa hate karṇe kurutāṃ cirasaṃbhṛtam
08,052.022d@025_0010 yājanaṃ vai mahābāho devatānāṃ yathāvidhi
08,052.022d@025_0011 adya tv ambā ca kṛṣṇā ca tvaramāṇe parasparam
08,052.022d@025_0012 sasvajetāṃ hṛṣīkeśa saṃpūrṇe 'smin manorathe
08,052.022d@025_0013 adya tvāṃ pāṇḍavo jyeṣṭhas tathāryaś ca vṛkodaraḥ
08,052.022d@025_0014 udīkṣetāṃ hate karṇe kṛṣṇa saumyena cakṣuṣā
08,052.022d@025_0015 abhivādya gurūn adya kaniṣṭhaiś cābhivāditaḥ
08,052.022d@025_0016 sasvajāno hy ahaṃ dorbhyāṃ prāpsyāmi vipulaṃ yaśaḥ
08,052.022d@025_0017 adya karṇe hate kṛṣṇa praśaṃsanto 'rjunaṃ surāḥ
08,052.022d@025_0018 tridivaṃ yāntu saṃhṛṣṭāḥ saṃgatāś ca tapodhanāḥ
08,052.022d@025_0019 adya lokās trayaḥ kṛṣṇa jānantu mama pauruṣam
08,052.022d@025_0020 dṛṣṭvā karṇaṃ hataṃ yuddhe dvairathe savyasācinā
08,052.023a adyāham anṛṇaḥ kṛṣṇa bhaviṣyāmi dhanurbhṛtām
08,052.023c krodhasya ca kurūṇāṃ ca śarāṇāṃ gāṇḍivasya ca
08,052.024a adya duḥkham ahaṃ mokṣye trayodaśasamārjitam
08,052.024c hatvā karṇaṃ raṇe kṛṣṇa śambaraṃ maghavān iva
08,052.025a adya karṇe hate yuddhe somakānāṃ mahārathāḥ
08,052.025c kṛtaṃ kāryaṃ ca manyantāṃ mitrakāryepsavo yudhi
08,052.026a na jāne ca kathaṃ prītiḥ śaineyasyādya mādhava
08,052.026c bhaviṣyati hate karṇe mayi cāpi jayādhike
08,052.027a ahaṃ hatvā raṇe karṇaṃ putraṃ cāsya mahāratham
08,052.027c prītiṃ dāsyāmi bhīmasya yamayoḥ sātyaker api
08,052.028a dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍibhyāṃ pāñcālānāṃ ca mādhava
08,052.028b*0803_01 dhṛṣṭadyumnasya vīrasya tathaiva ca śikhaṇḍinaḥ
08,052.028c adhyānṛṇyaṃ gamiṣyāmi hatvā karṇaṃ mahāraṇe
08,052.028d*0804_01 dharmarājasya vārṣṇeya saṃśrutya śapathaṃ mithaḥ
08,052.029a adya paśyantu saṃgrāme dhanaṃjayam amarṣaṇam
08,052.029c yudhyantaṃ kauravān saṃkhye pātayantaṃ ca sūtajam
08,052.029e bhavatsakāśe vakṣye ca punar evātmasaṃstavam
08,052.029f*0805_01 ity apy amitrapravaram adyāhaṃ hanmi sūtajam
08,052.030a dhanurvede matsamo nāsti loke; parākrame vā mama ko 'sti tulyaḥ
08,052.030c ko vāpy anyo matsamo 'sti kṣamāyāṃ; tathā krodhe sadṛśo 'nyo na me 'sti
08,052.031a ahaṃ dhanuṣmān asurān surāṃś ca; sarvāṇi bhūtāni ca saṃgatāni
08,052.031c svabāhuvīryād gamaye parābhavaṃ; matpauruṣaṃ viddhi paraḥ parebhyaḥ
08,052.032a śarārciṣā gāṇḍivenāham ekaḥ; sarvān kurūn bāhlikāṃś cābhipatya
08,052.032c himātyaye kakṣagato yathāgnis; tahā daheyaṃ sagaṇān prasahya
08,052.033a pāṇau pṛṣatkā likhitā mamaite; dhanuś ca savye nihitaṃ sabāṇam
08,052.033c pādau ca me sarathau sadhvajau ca; na mādṛśaṃ yuddhagataṃ jayanti
08,052.033d*0806_01 ity evam uktvācyutam ekavīraḥ
08,052.033d*0806_02 kṣipraṃ ripukṣit kṣatajopamākṣaḥ
08,052.033d*0806_03 bhīmaṃ mumukṣuḥ samare prayātaḥ
08,052.033d*0806_04 karṇasya kāyāc ca śiro jihīrṣuḥ
08,053.000*0807_00 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,053.000*0807_01 mahābhaye pāṇḍavasṛñjayānāṃ
08,053.000*0807_02 mahābhaye māmakānām agādhe
08,053.000*0807_03 dhanaṃjaye tāta raṇāya yāte
08,053.000*0807_04 babhūva tad yuddham atho nu kīdṛk
08,053.001 saṃjaya uvāca
08,053.001a teṣām anīkāni bṛhaddhvajāni; raṇe samṛddhāni samāgatāni
08,053.001c garjanti bherīninadonmukhāni; meghair yathā meghagaṇās tapānte
08,053.001d*0808_01 bherīninādair mukharāṇy agarjan
08,053.001d*0808_02 meghā yathā prāvṛṣi mārutās tāḥ
08,053.002a mahāgajābhrākulam astratoyaṃ; vāditranemītalaśabdavac ca
08,053.002c hiraṇyacitrāyudhavaidyutaṃ ca; mahārathair āvṛtaśabdavac ca
08,053.003a tad bhīmavegaṃ rudhiraughavāhi; khaḍgākulaṃ kṣatriyajīvavāhi
08,053.003c anārtavaṃ krūram aniṣṭavarṣaṃ; babhūva tat saṃharaṇaṃ prajānām
08,053.003d*0809_01 ekaṃ rathaṃ saṃparivārya mṛtyuṃ
08,053.003d*0809_02 nayanty aneke ca rathāḥ sametāḥ
08,053.003d*0809_03 ekas tathaikaṃ rathinaṃ rathāgryāṃs
08,053.003d*0809_04 tathā rathaś cāpi rathān anekān
08,053.003d*0809_05 rathaṃ sasūtaṃ sahayaṃ ca kaṃ cit
08,053.003d*0809_06 kaś cid rathī mṛtyuvaśaṃ nināya
08,053.003d*0809_07 nināya cāpy ekagajena kaś cid
08,053.003d*0809_08 rathān bahūn mṛtyuvaśe tathāśvān
08,053.004a rathān sasūtān sahayān gajāṃś ca; sarvān arīn mṛtyuvaśaṃ śaraughaiḥ
08,053.004c ninye hayāṃś caiva tathā sasādīn; padātisaṃghāṃś ca tathaiva pārthaḥ
08,053.004d*0810_01 nināya pārtho balagarvitākṣo
08,053.004d*0810_02 yathāntakaḥ sarvaharo mahaujāḥ
08,053.005a kṛpaḥ śikhaṇḍī ca raṇe sametau; duryodhanaṃ sātyakir abhyagacchata
08,053.005c śrutaśravā droṇasutena sārdhaṃ; yudhāmanyuś citrasenena cāpi
08,053.006a karṇasya putras tu rathī suṣeṇaṃ; samāgataḥ sṛñjayāṃś cottamaujāḥ
08,053.006c gāndhārarājaṃ sahadevaḥ kṣudhārto; maharṣabhaṃ siṃha ivābhyadhāvat
08,053.007a śatānīko nākuliḥ karṇaputraṃ; yuvā yuvānaṃ vṛṣasenaṃ śaraughaiḥ
08,053.007c samārdayat karṇasutaś ca vīraḥ; pāñcāleyaṃ śaravarṣair anekaiḥ
08,053.008a ratharṣabhaḥ kṛtavarmāṇam ārcchan; mādrīputro nakulaś citrayodhī
08,053.008c pāñcālānām adhipo yājñaseniḥ; senāpatiṃ karṇam ārcchat sasainyam
08,053.009a duḥśāsano bhārata bhāratī ca; saṃśaptakānāṃ pṛtanā samṛddhā
08,053.009c bhīmaṃ raṇe śastrabhṛtāṃ variṣṭhaṃ; tadā samārcchat tam asahyavegam
08,053.009d*0811_01 vyāttānanaḥ krūra ivāntakābhaḥ
08,053.009d*0811_02 samāsadad bhārata bhīmasenam
08,053.010a karṇātmajaṃ tatra jaghāna śūras; tathācchinac cottamaujāḥ prasahya
08,053.010c tasyottamāṅgaṃ nipapāta bhūmau; ninādayad gāṃ ninadena khaṃ ca
08,053.011a suṣeṇaśīrṣaṃ patitaṃ pṛthivyāṃ; vilokya karṇo 'tha tadārtarūpaḥ
08,053.011c krodhād dhayāṃs tasya rathaṃ dhvajaṃ ca; bāṇaiḥ sudhārair niśitair nyakṛntat
08,053.012a sa tūttamaujā niśitaiḥ pṛṣatkair; vivyādha khaḍgena ca bhāsvareṇa
08,053.012c pārṣṇiṃ hayāṃś caiva kṛpasya hatvā; śikhaṇḍivāhaṃ sa tato 'bhyarohat
08,053.012d*0812_01 pāñcālarājasya sutas tarasvī
08,053.012d*0812_02 cakre śikhaṇḍī virathaṃ kṛpaṃ vai
08,053.013a kṛpaṃ tu dṛṣṭvā virathaṃ rathastho; naicchac charais tāḍayituṃ śikhaṇḍī
08,053.013c taṃ drauṇir āvārya rathaṃ kṛpaṃ sma; samujjahre paṅkagatāṃ yathā gām
08,053.014a hiraṇyavarmā niśitaiḥ pṛṣatkais; tavātmajānām anilātmajo vai
08,053.014c atāpayat sainyam atīva bhīmaḥ; kāle śucau madhyagato yathārkaḥ
08,054.001 saṃjaya uvāca
08,054.001a atha tv idānīṃ tumule vimarde; dviṣadbhir eko bahubhiḥ samāvṛtaḥ
08,054.001c mahābhaye sārathim ity uvāca; bhīmaś camūṃ vārayan dhārtarāṣṭrīm
08,054.001e tvaṃ sārathe yāhi javena vāhair; nayāmy etān dhārtarāṣṭrān yamāya
08,054.002a saṃcodito bhīmasenena caivaṃ; sa sārathiḥ putrabalaṃ tvadīyam
08,054.002c prāyāt tataḥ sārathir ugravego; yato bhīmas tad balaṃ gantum aicchat
08,054.003a tato 'pare nāgarathāśvapattibhiḥ; pratyudyayuḥ kuravas taṃ samantāt
08,054.003c bhīmasya vāhāgryam udāravegaṃ; samantato bāṇagaṇair nijaghnuḥ
08,054.004a tataḥ śarān āpatato mahātmā; ciccheda bāṇais tapanīyapuṅkhaiḥ
08,054.004c te vai nipetus tapanīyapuṅkhā; dvidhā tridhā bhīmaśarair nikṛttāḥ
08,054.005a tato rājan nāgarathāśvayūnāṃ; bhīmāhatānāṃ tava rājamadhye
08,054.005c ghoro ninādaḥ prababhau narendra; vajrāhatānām iva parvatānām
08,054.006a te vadhyamānāś ca narendramukhyā; nirbhinnā vai bhīmasenapravekaiḥ
08,054.006c bhīmaṃ samantāt samare 'dhyarohan; vṛkṣaṃ śakuntā iva puṣpahetoḥ
08,054.007a tato 'bhipātaṃ tava sainyamadhye; prāduścakre vegam ivāttavegaḥ
08,054.007c yathāntakāle kṣapayan didhakṣur; bhūtāntakṛtkāla ivāttadaṇḍaḥ
08,054.008a tasyātivegasya raṇe 'tivegaṃ; nāśaknuvan dhārayituṃ tvadīyāḥ
08,054.008c vyāttānanasyāpatato yathaiva; kālasya kāle harataḥ prajā vai
08,054.009a tato balaṃ bhārata bhāratānāṃ; pradahyamānaṃ samare mahātman
08,054.009c bhītaṃ diśo 'kīryata bhīmanunnaṃ; mahānilenābhragaṇo yathaiva
08,054.009d*0813_01 tad viprakīrṇaṃ tv atha bhārataṃ balaṃ
08,054.009d*0813_02 punaś ca bhīmaṃ parivārayad raṇe
08,054.010a tato dhīmān sārathim abravīd balī; sa bhīmasenaḥ punar eva hṛṣṭaḥ
08,054.010b*0814_01 tvara tvara hy adya viśoka śīghram
08,054.010b*0814_02 etān dhvajāgrāṃś ca rathāṃś ca paśya
08,054.010c sūtābhijānīhi parān svakān vā; rathān dhvajāṃś cāpatataḥ sametān
08,054.010e yudhyann ahaṃ nābhijānāmi kiṃ cin; mā sainyaṃ svaṃ chādayiṣye pṛṣatkaiḥ
08,054.011a arīn viśokābhinirīkṣya sarvato; manas tu cintā pradunoti me bhṛśam
08,054.011c rājāturo nāgamad yat kirīṭī; bahūni duḥkhāny abhijāto 'smi sūta
08,054.012a etad duḥkhaṃ sārathe dharmarājo; yan māṃ hitvā yātavāñ śatrumadhye
08,054.012c nainaṃ jīvan nāpi jānāmy ajīvan; bībhatsuṃ vā tan mamādyātiduḥkham
08,054.013a so 'haṃ dviṣatsainyam udagrakalpaṃ; vināśayiṣye paramapratītaḥ
08,054.013c etān nihatyājimadhye sametān; prīto bhaviṣyāmi saha tvayādya
08,054.014a sarvāṃs tūṇīrān mārgaṇān vānvavekṣya; kiṃ śiṣṭaṃ syāt sāyakānāṃ rathe me
08,054.014b*0815_01 kiyanto me iṣavaḥ sadya eva
08,054.014b*0816_01 avekṣasva me iṣudhī viśoka
08,054.014b*0816_02 kiyanto vā iṣavo me 'vaśiṣṭāḥ
08,054.014c kā vā jātiḥ kiṃ pramāṇaṃ ca teṣāṃ; jñātvā vyaktaṃ tan mamācakṣva sūta
08,054.014d*0817_01 kati vā sahasrāṇi kati vā śatāni
08,054.014d*0817_02 viśoka uvāca
08,054.014d*0817_02 hy ācakṣva me sārathe kṣipram eva
08,054.014d*0817_03 sarvaṃ viditvaivam ahaṃ vadāmi
08,054.014d*0817_04 tavārthasiddhipradam adya vīra
08,054.014d*0817_05 kaikeyakāmbhojasurāṣṭrabāhlikā
08,054.014d*0817_06 mlecchāś ca suhmāḥ parataṅkaṇāś ca
08,054.014d*0817_07 madrāś ca vaṅgā magadhāḥ kuṇindā
08,054.014d*0817_08 ānartakāvartakāḥ pārvatīyāḥ
08,054.014d*0817_09 sarve gṛhītapravarāyudhās tvāṃ
08,054.014d*0817_10 saṃveṣṭya saṃveṣṭya tato vineduḥ
08,054.014d*0817_11 rathe tavāsmin niśitāḥ supītās
08,054.014d*0817_12 tato bhallā dvādaśa vai sahasrāḥ
08,054.015 viśoka uvāca
08,054.015a ṣaṇmārgaṇānām ayutāni vīra; kṣurāś ca bhallāś ca tathāyutākhyāḥ
08,054.015c nārācānāṃ dve sahasre tu vīra; trīṇy eva ca pradarāṇāṃ ca pārtha
08,054.015c*0818_01 vatsadantānāṃ daśa karṇināṃ ca
08,054.015c*0818_02 ardhacandrā dvādaśa ṣaṭśataṃ ca
08,054.015c*0818_03 vipāṭhānāṃ pravarāṇāṃ ca sapta
08,054.015c*0818_04 śilīmukhānāṃ daśa ca triṃśataṃ ca
08,054.015c*0818_05 ayomukhānāṃ kṣudrakāṇāṃ ca triṃśat
08,054.016a asty āyudhaṃ pāṇḍaveyāvaśiṣṭaṃ; na yad vahec chakaṭaṃ ṣaḍgavīyam
08,054.016b*0819_01 astrāyutaṃ pāṇḍava te 'vaśiṣṭam
08,054.016b*0819_02 etad vahec chakaṭaṃ ṣaḍgavaṃ yat
08,054.016b*0821_01 prāsāś ca mudgarāḥ śaktayas tomarāś ca
08,054.016b*0821_02 mā bhaiṣīs tvaṃ saṃkṣayād āyudhānām
08,054.016c etad vidvan muñca sahasraśo 'pi; gadāsibāhudraviṇaṃ ca te 'sti
08,054.016c*0820_01 śatrūñ jayasvāśusahasravīra
08,054.017 bhīma uvāca
08,054.017*0822_01 adyaiva nūnaṃ kathayantu siddhāṃ
08,054.017*0822_02 mama pratijñāṃ sarvaloke viśoka
08,054.017*0822_03 na mokṣyate vā samare bhīmasena
08,054.017*0822_04 ekaḥ śatrūn samare vāpy ajaiṣīt
08,054.017*0822_05 āśaṃsitānām idam ekam astu
08,054.017*0822_06 tan me devāḥ sakalaṃ sādhayantu
08,054.017a sūtādyemaṃ paśya bhīmapramuktaiḥ; saṃbhindadbhiḥ pārthivān āśuvegaiḥ
08,054.017c ugrair bāṇair āhavaṃ ghorarūpaṃ; naṣṭādityaṃ mṛtyulokena tulyam
08,054.018a adyaiva tad viditaṃ pārthivānāṃ; bhaviṣyati ākumāraṃ ca sūta
08,054.018c nimagno vā samare bhīmasena; ekaḥ kurūn vā samare vijetā
08,054.019a sarve saṃkhye kuravo niṣpatantu; māṃ vā lokāḥ kīrtayantv ākumāram
08,054.019c sarvān ekas tān ahaṃ pātayiṣye; te vā sarve bhīmasenaṃ tudantu
08,054.020a āśāstāraḥ karma cāpy uttamaṃ vā; tan me devāḥ kevalaṃ sādhayantu
08,054.020c āyātv ihādyārjunaḥ śatrughātī; śakras tūrṇaṃ yajña ivopahūtaḥ
08,054.020d*0823_01 āyātīha keśavasārathī ratha
08,054.020d*0823_02 indro yajñe sahasaivopahūtaḥ
08,054.020d*0824_01 paśyasva paśyasva viśoka me balaṃ
08,054.020d*0824_02 balaṃ pareṣām abhitaś ca bhinnam
08,054.020d*0824_03 nānāsvarān paśya vimucya sarve
08,054.020d*0824_04 tathā dravante balino dhārtarāṣṭrāḥ
08,054.021a īkṣasvaitāṃ bhāratīṃ dīryamāṇām; ete kasmād vidravante narendrāḥ
08,054.021c vyaktaṃ dhīmān savyasācī narāgryaḥ; sainyaṃ hy etac chādayaty āśu bāṇaiḥ
08,054.021d*0825_01 dhanaṃjayo nūnam āyāti sūta
08,054.021d*0825_02 tasmād eṣā dīryate bhāratī camūḥ
08,054.022a paśya dhvajāṃś ca dravato viśoka; nāgān hayān pattisaṃghāṃś ca saṃkhye
08,054.022c rathān viśīrṇāñ śaraśaktitāḍitān; paśyasvaitān rathinaś caiva sūta
08,054.023a āpūryate kauravī cāpy abhīkṣṇaṃ; senā hy asau subhṛśaṃ hanyamānā
08,054.023c dhanaṃjayasyāśanitulyavegair; grastā śarair barhisuvarṇavājaiḥ
08,054.024a ete dravanti sma rathāśvanāgāḥ; padātisaṃghān avamardayantaḥ
08,054.024c saṃmuhyamānāḥ kauravāḥ sarva eva; dravanti nāgā iva dāvabhītāḥ
08,054.024e hāhākṛtāś caiva raṇe viśoka; muñcanti nādān vipulān gajendrāḥ
08,054.025 viśoka uvāca
08,054.025*0826_01 kiṃ bhīma nainaṃ tvam ihāśṛṇoṣi
08,054.025*0826_02 visphāritaṃ gāṇḍivasyātighoram
08,054.025*0826_03 kruddhena pārthena vikṛṣyato 'dya
08,054.025*0826_04 kaccin nemau tava karṇau vinaṣṭau
08,054.025a sarve kāmāḥ pāṇḍava te samṛddhāḥ; kapidhvajo dṛśyate hastisainye
08,054.025c nīlād dhanād vidyutam uccarantīṃ; tathāpaśyaṃ visphurad vai dhanus tat
08,054.025d*0827_01 dodhūyamānasya dhanaṃjayena
08,054.026a kapir hy asau vīkṣyate sarvato vai; dhvajāgram āruhya dhanaṃjayasya
08,054.026b*0828_01 vitrāsayan dvipasaṃghān vimarde
08,054.026b*0828_02 bibhemy asmād ātmanaivābhivīkṣya
08,054.026b*0828_03 vibhrājate cātimātraṃ kirīṭaṃ
08,054.026b*0828_04 vicitram etac ca dhanaṃjayasya
08,054.026c divākarābho maṇir eṣa divyo; vibhrājate caiva kirīṭasaṃsthaḥ
08,054.027a pārśve bhīmaṃ pāṇḍurābhraprakāśaṃ; paśyemaṃ tvaṃ devadattaṃ sughoṣam
08,054.027b*0829_01 mahābalaṃ bhīma virājamānaṃ
08,054.027b*0829_02 paśyasva saṃkhye dviṣatāṃ nihantuḥ
08,054.027b*0830_01 pārśve sthitaṃ pārtha dhanaṃjayasya
08,054.027b*0830_02 divyaṃ śaṅkhaṃ pāñcajanyaṃ ca paśya
08,054.027c abhīśuhastasya janārdanasya; vigāhamānasya camūṃ pareṣām
08,054.028a raviprabhaṃ vajranābhaṃ kṣurāntaṃ; pārśve sthitaṃ paśya janārdanasya
08,054.028b*0831_01 cakraṃ ca paśya jvalanaprakāśaṃ
08,054.028b*0831_02 pārśve sthitaṃ pārtha dhanaṃjayasya
08,054.028c cakraṃ yaśo vardhayat keśavasya; sadārcitaṃ yadubhiḥ paśya vīra
08,054.028d*0832_01 tathaiva kṛṣṇasya ca pāñcajanyaṃ
08,054.028d*0832_02 mahārham etad vijamājavarṇam (?)
08,054.028d*0832_03 kaunteya paśyorasi kaustubhaṃ ca
08,054.028d*0832_04 jājvalyamānāṃ vijayasrajaṃ ca
08,054.028d*0832_05 kṛṣṇasyemāṃ paśya ca bhīmasena
08,054.028d*0833_01 savidyutaś caiva ghanasya śabdaṃ
08,054.028d*0833_02 viṣphāryato dhanuṣo gāṇḍivasya
08,054.028d*0833_03 dhanaṃjayenābhipannasya kāle
08,054.028d*0833_04 śabdo ghoraḥ śrūyate tasya nāsmin
08,054.028d*0833_05 kaccic chrotāho badhiro 'si pārtha
08,054.028d@026_0001 mahādvipānāṃ saraladrumopamāḥ
08,054.028d@026_0002 karā nikṛttāḥ prapatanty amī kṣuraiḥ
08,054.028d@026_0003 kirīṭinā tena punaḥ sasādinaḥ
08,054.028d@026_0004 śarair nikṛttāḥ kuliśair ivādrayaḥ
08,054.028d@026_0005 tathaiva kṛṣṇasya ca pāñcajanyaṃ
08,054.028d@026_0006 mahārham etad dvijarājavarṇam
08,054.028d@026_0007 kaunteya paśyorasi kaustubhaṃ ca
08,054.028d@026_0008 jājvalyamānaṃ vijayāṃ srajaṃ ca
08,054.028d@026_0009 dhruvaṃ rathāgryaḥ samupaiti pārtho
08,054.028d@026_0010 vidrāvayan sainyam idaṃ pareṣām
08,054.028d@026_0011 sitābhravarṇair asitaprayuktaiḥ
08,054.028d@026_0012 hayair mahārhai rathināṃ variṣṭhaḥ
08,054.028d@026_0013 rathān hayān pattigaṇāṃś ca sāyakair
08,054.028d@026_0014 vidāritān paśya patanty amī yathā
08,054.028d@026_0015 tavānujenāmararājatejasā
08,054.028d@026_0016 mahāvanānīva suparṇavāyunā
08,054.028d@026_0017 catuḥśatān paśya rathān imān hatān
08,054.028d@026_0018 savājisūtān samare kirīṭinā
08,054.028d@026_0019 maheṣubhiḥ sapta śatāni dantināṃ
08,054.028d@026_0020 padātisādīṃś ca rathān anekaśaḥ
08,054.028d@026_0021 ayaṃ samabhyeti tavāntikaṃ balī
08,054.028d@026_0022 nighnan kurūṃś citra iva graho 'rjunaḥ
08,054.028d@026_0023 samṛddhakāmo 'si hatās tavāhitā
08,054.028d@026_0024 balaṃ tavāyuś ca cirāya vardhatām
08,054.029 bhīma uvāca
08,054.029a dadāmi te grāmavarāṃś caturdaśa; priyākhyāne sārathe suprasannaḥ
08,054.029c dasīśataṃ cāpi rathāṃś ca viṃśatiṃ; yad arjunaṃ vedayase viśoka
08,055.001 saṃjaya uvāca
08,055.001a śrutvā ca rathanirghoṣaṃ siṃhanādaṃ ca saṃyuge
08,055.001c arjunaḥ prāha govindaṃ śīghraṃ codaya vājinaḥ
08,055.001d*0834_01 jayatu bhuvanabhartā dharmavid dharmarājo
08,055.001d*0834_02 diśatu śivam idānīṃ keśavaḥ pāṇḍavebhyaḥ
08,055.001d*0834_03 vipulavijayavājī jṛmbhatāṃ vai kirīṭī
08,055.001d*0834_04 ripukulavanadāhau mādriputrau bhavetām
08,055.002a arjunasya vacaḥ śrutvā govindo 'rjunam abravīt
08,055.002c eṣa gacchāmi sukṣipraṃ yatra bhīmo vyavasthitaḥ
08,055.003a āyāntam aśvair himaśaṅkhavarṇaiḥ; suvarṇamuktāmaṇijālanaddhaiḥ
08,055.003c jambhaṃ jighāṃsuṃ pragṛhītavajraṃ; jayāya devendram ivogramanyum
08,055.004a rathāśvamātaṅgapadātisaṃghā; bāṇasvanair nemikhurasvanaiś ca
08,055.004c saṃnādayanto vasudhāṃ diśaś ca; kruddhā nṛsiṃhā jayam abhyudīyuḥ
08,055.005a teṣāṃ ca pārthasya mahat tadāsīd; dehāsupāpmakṣapaṇaṃ suyuddham
08,055.005c trailokyahetor asurair yathāsīd; devasya viṣṇor jayatāṃ varasya
08,055.005d*0835_01 trailokanāthasya ca cakrapāṇeḥ
08,055.006a tair astam uccāvacam āyudhaugham; ekaḥ praciccheda kirīṭamālī
08,055.006c kṣurārdhacandrair niśitaiś ca bāṇaiḥ; śirāṃsi teṣāṃ bahudhā ca bāhūn
08,055.007a chatrāṇi vālavyajanāni ketūn; aśvān rathān pattigaṇān dvipāṃś ca
08,055.007c te petur urvyāṃ bahudhā virūpā; vātaprabhagnāni yathā vanāni
08,055.008a suvarṇajālāvatatā mahāgajāḥ; savaijayantīdhvajayodhakalpitāḥ
08,055.008c suvarṇapuṅkhair iṣubhiḥ samācitāś; cakāśire prajvalitā yathācalāḥ
08,055.008d*0836_01 vidīryamāṇā valinātra nāgāḥ
08,055.008d*0837_01 davāgnidagdhair iva vaṃśadagdhaiḥ
08,055.009a vidārya nāgāṃś ca rathāṃś ca vājinaḥ; śarottamair vāsavavajrasaṃnibhaiḥ
08,055.009c drutaṃ yayau karṇajighāṃsayā tathā; yathā marutvān balabhedane purā
08,055.010a tataḥ sa puruṣavyāghraḥ sūtasainyam ariṃdama
08,055.010c praviveśa mahābāhur makaraḥ sāgaraṃ yathā
08,055.011a taṃ dṛṣṭvā tāvakā rājan rathapattisamanvitāḥ
08,055.011c gajāśvasādibahulāḥ pāṇḍavaṃ samupādravan
08,055.012a tatrābhidravatāṃ pārtham ārāvaḥ sumahān abhūt
08,055.012c sāgarasyeva mattasya yathā syāt salilasvanaḥ
08,055.013a te tu taṃ puruṣavyāghraṃ vyāghrā iva mahārathāḥ
08,055.013c abhyadravanta saṃgrāme tyaktvā prāṇakṛtaṃ bhayam
08,055.014a teṣām āpatatāṃ tatra śaravarṣāṇi muñcatām
08,055.014c arjuno vyadhamat sainyaṃ mahāvāto ghanān iva
08,055.015a te 'rjunaṃ sahitā bhūtvā rathavaṃśaiḥ prahāriṇaḥ
08,055.015c abhiyāya maheṣvāsā vivyadhur niśitaiḥ śaraiḥ
08,055.015d*0838_01 śaktibhis tomarair bāṇaiḥ kuṇapaiḥ kuramudgaraiḥ
08,055.015d*0838_02 śūlais trimūlaiḥ parighair bhiṇḍipālaiḥ paraśvadhaiḥ
08,055.015d*0838_03 karanālair gaḍaiḥ khaḍgair iṣṭibhir muśalais tathā
08,055.015d*0838_04 parighaiḥ paṭṭiśaiś caiva gadābhiś ca paraśvadhaiḥ
08,055.015d*0838_05 mahāyodhanaraiḥ kṣiptaiḥ saśarkarajapāṃśubhiḥ
08,055.015d*0838_06 saśakrāśanisaṃpātaṃ jālaiḥ pāśaiḥ kaḍaṃgaraiḥ
08,055.015d*0838_07 pradīptaśikharāvarṣaiḥ śilābhiḥ kāṣṭhaśaṃkubhiḥ
08,055.015d*0838_08 mahārṣṭikābhiḥ kāntābhir ayaskāntair vināśinaiḥ
08,055.015d*0838_09 praduṣṭacakrebhahayaiḥ sasaṃghair gūḍham āyudhaiḥ
08,055.015d*0838_10 śibirād ekam āyāntam arjunaṃ sahakeśavam
08,055.015d*0838_11 nānādeśyā nṛpavarā mlecchāś cāyutaśo 'bhyayuḥ
08,055.016a tato 'rjunaḥ sahasrāṇi rathavāraṇavājinām
08,055.016c preṣayām āsa viśikhair yamasya sadanaṃ prati
08,055.017a te vadhyamānāḥ samare pārthacāpacyutaiḥ śaraiḥ
08,055.017c tatra tatra sma līyante bhaye jāte mahārathāḥ
08,055.018a teṣāṃ catuḥśatān vīrān yatamānān mahārathān
08,055.018c arjuno niśitair bāṇair anayad yamasādanam
08,055.019a te vadhyamānāḥ samare nānāliṅgaiḥ śitaiḥ śaraiḥ
08,055.019c arjunaṃ samabhityajya dudruvur vai diśo bhayāt
08,055.020a teṣāṃ śabdo mahān āsīd dravatāṃ vāhinīmukhe
08,055.020c mahaughasyeva bhadraṃ te girim āsādya dīryataḥ
08,055.021a tāṃ tu senāṃ bhṛśaṃ viddhvā drāvayitvārjunaḥ śaraiḥ
08,055.021c prāyād abhimukhaḥ pārthaḥ sūtānīkāni māriṣa
08,055.022a tasya śabdo mahān āsīt parān abhimukhasya vai
08,055.022b*0839_01 tasyābhidravataḥ karṇaṃ rathaghoṣo mahān abhūt
08,055.022c garuḍasyeva patataḥ pannagārthe yathā purā
08,055.023a taṃ tu śabdam abhiśrutya bhīmaseno mahābalaḥ
08,055.023c babhūva paramaprītaḥ pārthadarśanalālasaḥ
08,055.024a śrutvaiva pārtham āyāntaṃ bhīmasenaḥ pratāpavān
08,055.024c tyaktvā prāṇān mahārāja senāṃ tava mamarda ha
08,055.025a sa vāyuvegapratimo vāyuvegasamo jave
08,055.025c vāyuvad vyacarad bhīmo vāyuputraḥ pratāpavān
08,055.026a tenārdyamānā rājendra senā tava viśāṃ pate
08,055.026c vyabhrāmyata mahārāja bhinnā naur iva sāgare
08,055.027a tāṃ tu senāṃ tadā bhīmo darśayan pāṇilāghavam
08,055.027b*0840_01 rathaṃ rathenābhyahanat turagāṃs turagais tathā
08,055.027b*0840_02 gajān gajair naravarān narair evānayat kṣayam
08,055.027b*0840_03 kaṃ cid gajaṃ samutkṣipya gajaṃ bhīmo 'bhyadhāvata
08,055.027b*0840_04 mahauṣadhisamāyuktaṃ hanumān iva parvatam
08,055.027b*0840_05 sa tu tenāhanat kruddho giriṇeva mahāgirim
08,055.027b*0840_06 kasya cid dantam utpāṭya dantenaivāhanad gajam
08,055.027b*0840_07 yathairāvatam āsādya kumbhakarṇaḥ purā raṇe
08,055.027b*0840_08 gajau saṃgṛhya pāṇibhyāṃ saṃnipātair amārayat
08,055.027b*0840_09 rathān hayān nṛpavarān āviṣṭa iva pāṇḍavaḥ
08,055.027c śarair avacakartograiḥ preṣayiṣyan yamakṣayam
08,055.028a tatra bhārata bhīmasya balaṃ dṛṣṭvātimānuṣam
08,055.028c vyatrasyanta raṇe yodhāḥ kālasyeva yugakṣaye
08,055.029a tathārditān bhīmabalān bhīmasenena bhārata
08,055.029c dṛṣṭvā duryodhano rājā idaṃ vacanam abravīt
08,055.030a sainikān sa maheṣvāso yodhāṃś ca bharatarṣabha
08,055.030c samādiśad raṇe sarvān hata bhīmam iti sma ha
08,055.030e tasmin hate hataṃ manye sarvasainyam aśeṣataḥ
08,055.031a pratigṛhya ca tām ājñāṃ tava putrasya pārthivāḥ
08,055.031c bhīmaṃ pracchādayām āsuḥ śaravarṣaiḥ samantataḥ
08,055.031d*0841_01 tasmin raṇe mahārāja maheṣvāsā narās tathā
08,055.032a gajāś ca bahulā rājan narāś ca jayagṛddhinaḥ
08,055.032c rathā hayāś ca rājendra parivavrur vṛkodaram
08,055.033a sa taiḥ parivṛtaḥ śūraiḥ śūro rājan samantataḥ
08,055.033c śuśubhe bharataśreṣṭha nakṣatrair iva candramāḥ
08,055.033d*0842_01 pariveṣī yathā somaḥ paripūrṇo virājate
08,055.034a sa rarāja tathā saṃkhye darśanīyo narottamaḥ
08,055.034c nirviśeṣaṃ mahārāja yathā hi vijayas tathā
08,055.035a tatra te pārthivāḥ sarve śaravṛṣṭīḥ samāsṛjan
08,055.035c krodharaktekṣaṇāḥ krūrā hantukāmā vṛkodaram
08,055.036a sa vidārya mahāsenāṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,055.036c niścakrāma raṇād bhīmo matsyo jālād ivāmbhasi
08,055.037a hatvā daśa sahasrāṇi gajānām anivartinām
08,055.037c nṛṇāṃ śatasahasre dve dve śate caiva bhārata
08,055.038a pañca cāśvasahasrāṇi rathānāṃ śatam eva ca
08,055.038c hatvā prāsyandayad bhīmo nadīṃ śoṇitakardamām
08,055.039a śoṇitodāṃ rathāvartāṃ hastigrāhasamākulām
08,055.039c naramīnām aśvanakrāṃ keśaśaivalaśādvalām
08,055.040a saṃchinnabhujanāgendrāṃ bahuratnāpahāriṇīm
08,055.040c ūrugrāhāṃ majjapaṅkāṃ śīrṣopalasamākulām
08,055.041a dhanuṣkāśāṃ śarāvāpāṃ gadāparighaketanām
08,055.041b*0843_01 haṃsacchatradhvajopetām uṣṇīṣavaraphenilām
08,055.041b*0843_02 hārapadmākarāṃ caiva bhūmireṇūrmimālinīm
08,055.041b*0843_03 āryavṛttavatīṃ saṃkhye sutarāṃ bhīrudustarām
08,055.041c yodhavrātavatīṃ saṃkhye vahantīṃ yamasādanam
08,055.042a kṣaṇena puruṣavyāghraḥ prāvartayata nimnagām
08,055.042c yathā vaitaraṇīm ugrāṃ dustarām akṛtātmabhiḥ
08,055.042d*0844_01 tathā dustaraṇīṃ ghorāṃ bhīrūṇāṃ bhayavardhanīm
08,055.042d*0845_01 tathā prāvartayad bhīmo vīrayodhāpahāriṇīm
08,055.043a yato yataḥ pāṇḍaveyaḥ pravṛtto rathasattamaḥ
08,055.043c tatas tato 'pātayata yodhāñ śatasahasraśaḥ
08,055.044a evaṃ dṛṣṭvā kṛtaṃ karma bhīmasenena saṃyuge
08,055.044c duryodhano mahārāja śakuniṃ vākyam abravīt
08,055.045a jaya mātula saṃgrāme bhīmasenaṃ mahābalam
08,055.045c asmiñ jite jitaṃ manye pāṇḍaveyaṃ mahābalam
08,055.046a tataḥ prāyān mahārāja saubaleyaḥ pratāpavān
08,055.046c raṇāya mahate yukto bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
08,055.047a sa samāsādya saṃgrāme bhīmaṃ bhīmaparākramam
08,055.047c vārayām āsa taṃ vīro veleva makarālayam
08,055.047e sa nyavartata taṃ bhīmo vāryamāṇaḥ śitaiḥ śaraiḥ
08,055.047f*0846_01 bhāgineyavacaḥ śrutvā śakuniḥ śaṭhakṛttamaḥ
08,055.048a śakunis tasya rājendra vāme pārśve stanāntare
08,055.048c preṣayām āsa nārācān rukmapuṅkhāñ śilāśitān
08,055.049a varma bhittvā tu sauvarṇaṃ bāṇās tasya mahātmanaḥ
08,055.049c nyamajjanta mahārāja kaṅkabarhiṇavāsasaḥ
08,055.050a so 'tividdho raṇe bhīmaḥ śaraṃ hemavibhūṣitam
08,055.050c preṣayām āsa sahasā saubalaṃ prati bhārata
08,055.051a tam āyāntaṃ śaraṃ ghoraṃ śakuniḥ śatrutāpanaḥ
08,055.051c ciccheda śatadhā rājan kṛtahasto mahābalaḥ
08,055.052a tasmin nipatite bhūmau bhīmaḥ kruddho viśāṃ pate
08,055.052c dhanuś ciccheda bhallena saubalasya hasann iva
08,055.053a tad apāsya dhanuś chinnaṃ saubaleyaḥ pratāpavān
08,055.053c anyad ādatta vegena dhanur bhallāṃś ca ṣoḍaśa
08,055.054a tais tasya tu mahārāja bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,055.054c caturbhiḥ sārathiṃ hy ārcchad bhīmaṃ pañcabhir eva ca
08,055.055a dhvajam ekena ciccheda chatraṃ dvābhyāṃ viśāṃ pate
08,055.055c caturbhiś caturo vāhān vivyādha subalātmajaḥ
08,055.055d*0847_01 tato hṛṣṭo mahārāja tava putro mahīpatiḥ
08,055.055d*0847_02 sādhu sādhu mahābāho jahi bhīmaṃ śitaiḥ śaraiḥ
08,055.055d*0847_03 ayam eva suduṣṭātmā sarvadāsmān prabādhate
08,055.055d*0847_04 mardayainaṃ mahābāho vinihatya sukhī bhava
08,055.056a tataḥ kruddho mahārāja bhīmasenaḥ pratāpavān
08,055.056c śaktiṃ cikṣepa samare rukmadaṇḍām ayasmayīm
08,055.057a sā bhīmabhujanirmuktā nāgajihveva cañcalā
08,055.057c nipapāta rathe tūrṇaṃ saubalasya mahātmanaḥ
08,055.058a tatas tām eva saṃgṛhya śaktiṃ kanakabhūṣaṇām
08,055.058c bhīmasenāya cikṣepa kruddharūpo viśāṃ pate
08,055.058d*0848_01 bhīmo 'pi paramāmarṣī tāṃ śaktiṃ saṃnivārya ca
08,055.058d*0848_02 mumoca śaravarṣāṇi śakuneḥ sarvamarmasu
08,055.058d*0848_03 saubalaḥ so 'pi duṣṭātmā bhīmasenaśarārditaḥ
08,055.058d*0848_04 papāta ca rathopasthe paśyatāṃ sarvabhūbhṛtām
08,055.059a sā nirbhidya bhujaṃ savyaṃ pāṇḍavasya mahātmanaḥ
08,055.059c papāta ca tato bhūmau yathā vidyun nabhaścyutā
08,055.060a athotkruṣṭaṃ mahārāja dhārtarāṣṭraiḥ samantataḥ
08,055.060c na tu taṃ mamṛṣe bhīmaḥ siṃhanādaṃ tarasvinām
08,055.061a sa saṃgṛhya dhanuḥ sajyaṃ tvaramāṇo mahārathaḥ
08,055.061c muhūrtād iva rājendra chādayām āsa sāyakaiḥ
08,055.061e saubalasya balaṃ saṃkhye tyaktvātmānaṃ mahābalaḥ
08,055.062a tasyāśvāṃś caturo hatvā sūtaṃ caiva viśāṃ pate
08,055.062c dhvajaṃ ciccheda bhallena tvaramāṇaḥ parākramī
08,055.063a hatāśvaṃ ratham utsṛjya tvaramāṇo narottamaḥ
08,055.063c tasthau visphārayaṃś cāpaṃ krodharaktekṣaṇaḥ śvasan
08,055.063e śaraiś ca bahudhā rājan bhīmam ārcchat samantataḥ
08,055.064a pratihatya tu vegena bhīmasenaḥ pratāpavān
08,055.064c dhanuś ciccheda saṃkruddho vivyādha ca śitaiḥ śaraiḥ
08,055.065a so 'tividdho balavatā śatruṇā śatrukarśanaḥ
08,055.065c nipapāta tato bhūmau kiṃ cit prāṇo narādhipa
08,055.066a tatas taṃ vihvalaṃ jñātvā putras tava viśāṃ pate
08,055.066c apovāha rathenājau bhīmasenasya paśyataḥ
08,055.067a rathasthe tu naravyāghre dhārtarāṣṭrāḥ parāṅmukhāḥ
08,055.067c pradudruvur diśo bhītā bhīmāj jāte mahābhaye
08,055.068a saubale nirjite rājan bhīmasenena dhanvinā
08,055.068c bhayena mahatā bhagnaḥ putro duryodhanas tava
08,055.068e apāyāj javanair aśvaiḥ sāpekṣo mātulaṃ prati
08,055.069a parāṅmukhaṃ tu rājānaṃ dṛṣṭvā sainyāni bhārata
08,055.069c viprajagmuḥ samutsṛjya dvairathāni samantataḥ
08,055.070a tān dṛṣṭvātirathān sarvān dhārtarāṣṭrān parāṅmukhān
08,055.070c javenābhyapatad bhīmaḥ kirañ śaraśatān bahūn
08,055.071a te vadhyamānā bhīmena dhārtarāṣṭrāḥ parāṅmukhāḥ
08,055.071c karṇam āsādya samare sthitā rājan samantataḥ
08,055.071e sa hi teṣāṃ mahāvīryo dvīpo 'bhūt sumahābalaḥ
08,055.072a bhinnanaukā yathā rājan dvīpam āsādya nirvṛtāḥ
08,055.072c bhavanti puruṣavyāghra nāvikāḥ kālaparyaye
08,055.073a tathā karṇaṃ samāsādya tāvakā bharatarṣabha
08,055.073b*0849_01 agādhe majjatāṃ teṣāṃ karṇo dvīpo 'bhavat tadā
08,055.073c samāśvastāḥ sthitā rājan saṃprahṛṣṭāḥ parasparam
08,055.073e samājagmuś ca yuddhāya mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
08,056.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,056.001a tato bhagneṣu sainyeṣu bhīmasenena saṃyuge
08,056.001c duryodhano 'bravīt kiṃ nu saubalo vāpi saṃjaya
08,056.002a karṇo vā jayatāṃ śreṣṭho yodhā vā māmakā yudhi
08,056.002c kṛpo vā kṛtavarmā ca drauṇir duḥśāsano 'pi vā
08,056.003a atyadbhutam idaṃ manye pāṇḍaveyasya vikramam
08,056.003b*0850_01 yad ekaḥ samare sarvān yodhamāyāsa māmakān
08,056.003c yathāpratijñaṃ yodhānāṃ rādheyaḥ kṛtavān api
08,056.004a kurūṇām api sarveṣāṃ karṇaḥ śatruniṣūdanaḥ
08,056.004b*0851_01 sarveṣāṃ kuruyaudhānāṃ karṇo vai śatrusūdanaḥ
08,056.004c śarma varma pratiṣṭhā ca jīvitāśā ca saṃjaya
08,056.005a tat prabhagnaṃ balaṃ dṛṣṭvā kaunteyenāmitaujasā
08,056.005c rādheyānām adhirathaḥ karṇaḥ kim akarod yudhi
08,056.006a putrā vā mama durdharṣā rājāno vā mahārathāḥ
08,056.006c etan me sarvam ācakṣva kuśalo hy asi saṃjaya
08,056.007 saṃjaya uvāca
08,056.007a aparāhṇe mahārāja sūtaputraḥ pratāpavān
08,056.007c jaghāna somakān sarvān bhīmasenasya paśyataḥ
08,056.007e bhīmo 'py atibalaḥ sainyaṃ dhārtarāṣṭraṃ vyapothayat
08,056.007f*0852_01 atha karṇo 'bravīc chalyaṃ pāñcālān prāpayasva mām
08,056.008a drāvyamāṇaṃ balaṃ dṛṣṭvā bhīmasenena dhīmatā
08,056.008c yantāram abravīt karṇaḥ pāñcālān eva mā vaha
08,056.009a madrarājas tataḥ śalyaḥ śvetān aśvān mahājavān
08,056.009c prāhiṇoc cedipāñcālān karūṣāṃś ca mahābalaḥ
08,056.010a praviśya ca sa tāṃ senāṃ śalyaḥ parabalārdanaḥ
08,056.010c nyayacchat turagān hṛṣṭo yatra yatraicchad agraṇīḥ
08,056.011a taṃ rathaṃ meghasaṃkāśaṃ vaiyāghraparivāraṇam
08,056.011c saṃdṛśya pāṇḍupāñcālās trastā āsan viśāṃ pate
08,056.012a tato rathasya ninadaḥ prādurāsīn mahāraṇe
08,056.012c parjanyasamanirghoṣaḥ parvatasyeva dīryataḥ
08,056.013a tataḥ śaraśatais tīkṣṇaiḥ karṇo 'py ākarṇaniḥsṛtaiḥ
08,056.013c jaghāna pāṇḍavabalaṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
08,056.014a taṃ tathā samare karma kurvāṇam atimānuṣam
08,056.014c parivavrur maheṣvāsāḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
08,056.015a taṃ śikhaṇḍī ca bhīmaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
08,056.015c nakulaḥ sahadevaś ca draupadeyāḥ sasātyakāḥ
08,056.015e parivavrur jighāṃsanto rādheyaṃ śaravṛṣṭibhiḥ
08,056.016a sātyakis tu tataḥ karṇaṃ viṃśatyā niśitaiḥ śaraiḥ
08,056.016c atāḍayad raṇe śūro jatrudeśe narottamaḥ
08,056.017a śikhaṇḍī pañcaviṃśatyā dhṛṣṭadyumnaś ca pañcabhiḥ
08,056.017c draupadeyāś catuḥṣaṣṭyā sahadevaś ca saptabhiḥ
08,056.017e nakulaś ca śatenājau karṇaṃ vivyādha sāyakaiḥ
08,056.018a bhīmasenas tu rādheyaṃ navatyā nataparvaṇām
08,056.018c vivyādha samare kruddho jatrudeśe mahābalaḥ
08,056.019a tataḥ prahasyādhirathir vikṣipan dhanur uttamam
08,056.019c mumoca niśitān bāṇān pīḍayan sumahābalaḥ
08,056.019e tān pratyavidhyad rādheyaḥ pañcabhiḥ pañcabhiḥ śaraiḥ
08,056.020a sātyakes tu dhanuś chittvā dhvajaṃ ca puruṣarṣabhaḥ
08,056.020c athainaṃ navabhir bāṇair ājaghāna stanāntare
08,056.021a bhīmasenas tu taṃ kruddho vivyādha triṃśatā śaraiḥ
08,056.021b*0853_01 sahadevasya bhallena dhvajaṃ ciccheda māriṣa
08,056.021c sārathiṃ ca tribhir bāṇair ājaghāna paraṃtapaḥ
08,056.022a virathān draupadeyāṃś ca cakāra puruṣarṣabhaḥ
08,056.022c akṣṇor nimeṣamātreṇa tad adbhutam ivābhavat
08,056.023a vimukhīkṛtya tān sarvāñ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
08,056.023c pāñcālān ahanac chūraś cedīnāṃ ca mahārathān
08,056.024a te vadhyamānāḥ samare cedimatsyā viśāṃ pate
08,056.024c karṇam ekam abhidrutya śarasaṃghaiḥ samārdayan
08,056.024e tāñ jaghāna śitair bāṇaiḥ sūtaputro mahārathaḥ
08,056.024f*0854_01 prādravanta raṇe bhītāḥ siṃhatrastā mṛgā iva
08,056.024f*0855_01 tatas tān prahasan vīro vijigye pāṇḍavān raṇe
08,056.025a etad atyadbhutaṃ karṇe dṛṣṭavān asmi bhārata
08,056.025c yad ekaḥ samare śūrān sūtaputraḥ pratāpavān
08,056.025c*0856_01 **** **** yatamānān mahārathān
08,056.025c*0856_02 yodhayām āsa samare
08,056.026a yatamānān paraṃ śaktyāyodhayat tāṃś ca dhanvinaḥ
08,056.026c pāṇḍaveyān mahārāja śarair vāritavān raṇe
08,056.027a tatra bhārata karṇasya lāghavena mahātmanaḥ
08,056.027c tutuṣur devatāḥ sarvāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ
08,056.028a apūjayan maheṣvāsā dhārtarāṣṭrā narottamam
08,056.028c karṇaṃ rathavaraśreṣṭhaṃ śreṣṭhaṃ sarvadhanuṣmatām
08,056.029a tataḥ karṇo mahārāja dadāha ripuvāhinīm
08,056.029b*0857_01 ekavīro maheṣvāso vighnastāparivāhiṇam (sic)
08,056.029b*0858_01 samardayañ charais tīkṣṇaiḥ pāñcālānāṃ pravāhinīm
08,056.029c kakṣam iddho yathā vahnir nidāghe jvalito mahān
08,056.030a te vadhyamānāḥ karṇena pāṇḍaveyās tatas tataḥ
08,056.030c prādravanta raṇe bhītāḥ karṇaṃ dṛṣṭvā mahābalam
08,056.031a tatrākrando mahān āsīt pāñcālānāṃ mahāraṇe
08,056.031c vadhyatāṃ sāyakais tīkṣṇaiḥ karṇacāpavaracyutaiḥ
08,056.032a tena śabdena vitrastā pāṇḍavānāṃ mahācamūḥ
08,056.032c karṇam ekaṃ raṇe yodhaṃ menire tatra śātravāḥ
08,056.033a tatrādbhutaṃ paraṃ cakre rādheyaḥ śatrukarśanaḥ
08,056.033c yad ekaṃ pāṇḍavāḥ sarve na śekur abhivīkṣitum
08,056.034a yathaughaḥ parvataśreṣṭham āsādyābhipradīryate
08,056.034c tathā tat pāṇḍavaṃ sainyaṃ karṇam āsādya dīryate
08,056.035a karṇo 'pi samare rājan vidhūmo 'gnir iva jvalan
08,056.035c dahaṃs tasthau mahābāhuḥ pāṇḍavānāṃ mahācamūm
08,056.036a śirāṃsi ca mahārāja karṇāṃś cañcalakuṇḍalān
08,056.036c bāhūṃś ca vīro vīrāṇāṃ ciccheda laghu ceṣubhiḥ
08,056.037a hastidantān tsarūn khaḍgān dhvajāñ śaktīr hayān gajān
08,056.037c rathāṃś ca vividhān rājan patākā vyajanāni ca
08,056.038a akṣeṣāyugayoktrāṇi cakrāṇi vividhāni ca
08,056.038c ciccheda śatadhā karṇo yodhavratam anuṣṭhitaḥ
08,056.039a tatra bhārata karṇena nihatair gajavājibhiḥ
08,056.039c agamyarūpā pṛthivī māṃsaśoṇitakardamā
08,056.040a viṣamaṃ ca samaṃ caiva hatair aśvapadātibhiḥ
08,056.040c rathaiś ca kuñjaraiś caiva na prājñāyata kiṃ cana
08,056.041a nāpi sve na pare yodhāḥ prājñāyanta parasparam
08,056.041c ghore śarāndhakāre tu karṇāstre ca vijṛmbhite
08,056.042a rādheyacāpanirmuktaiḥ śaraiḥ kāñcanabhūṣitaiḥ
08,056.042c saṃchāditā mahārāja yatamānā mahārathāḥ
08,056.043a te pāṇḍaveyāḥ samare karṇena sma punaḥ punaḥ
08,056.043c abhajyanta mahārāja yatamānā mahārathāḥ
08,056.044a mṛgasaṃghān yathā kruddhaḥ siṃho drāvayate vane
08,056.044b*0859_01 pāñcālānāṃ rathaśreṣṭhān drāvayañ chātravāṃs tathā
08,056.044c karṇas tu samare yodhāṃs tatra tatra mahāyaśāḥ
08,056.044e kālayām āsa tat sainyaṃ yathā paśugaṇān vṛkaḥ
08,056.045a dṛṣṭvā tu pāṇḍavīṃ senāṃ dhārtarāṣṭrāḥ parāṅmukhīm
08,056.045c abhijagmur maheṣvāsā ruvanto bhairavān ravān
08,056.046a duryodhano hi rājendra mudā paramayā yutaḥ
08,056.046c vādayām āsa saṃhṛṣṭo nānāvādyāni sarvaśaḥ
08,056.047a pāñcālāpi maheṣvāsā bhagnā bhagnā narottamāḥ
08,056.047c nyavartanta yathā śūrā mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
08,056.048a tān nivṛttān raṇe śūrān rādheyaḥ śatrutāpanaḥ
08,056.048c anekaśo mahārāja babhañja puruṣarṣabhaḥ
08,056.049a tatra bhārata karṇena pāñcālā viṃśatī rathāḥ
08,056.049c nihatāḥ sādayaḥ krodhāc cedayaś ca paraḥśatāḥ
08,056.050a kṛtvā śūnyān rathopasthān vājipṛṣṭhāṃś ca bhārata
08,056.050c nirmanuṣyān gajaskandhān pādātāṃś caiva vidrutān
08,056.051a āditya iva madhyāhne durnirīkṣyaḥ paraṃtapaḥ
08,056.051c kālāntakavapuḥ krūraḥ sūtaputraś cacāra ha
08,056.052a evam etān mahārāja naravājirathadvipān
08,056.052c hatvā tasthau maheṣvāsaḥ karṇo 'rigaṇasūdanaḥ
08,056.053a yathā bhūtagaṇān hatvā kālas tiṣṭhen mahābalaḥ
08,056.053c tathā sa somakān hatvā tasthāv eko mahārathaḥ
08,056.054a tatrādbhutam apaśyāma pāñcālānāṃ parākramam
08,056.054c vadhyamānāpi karṇena nājahū raṇamūrdhani
08,056.055a rājā duḥśāsanaś caiva kṛpaḥ śāradvatas tathā
08,056.055c aśvatthāmā kṛtavarmā śakuniś cāpi saubalaḥ
08,056.055e nyahanan pāṇḍavīṃ senāṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
08,056.056a karṇaputrau ca rājendra bhrātarau satyavikramau
08,056.056c anāśayetāṃ balinaḥ pāñcālān vai tatas tataḥ
08,056.056e tatra yuddhaṃ tadā hy āsīt krūraṃ viśasanaṃ mahat
08,056.057a tathaiva pāṇḍavāḥ śūrā dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinau
08,056.057c draupadeyāś ca saṃkruddhā abhyaghnaṃs tāvakaṃ balam
08,056.058a evam eṣa kṣayo vṛttaḥ pāṇḍavānāṃ tatas tataḥ
08,056.058c tāvakānām api raṇe bhīmaṃ prāpya mahābalam
08,057.001 saṃjaya uvāca
08,057.001a arjunas tu mahārāja kṛtvā sainyaṃ pṛthagvidham
08,057.001c sūtaputraṃ susaṃrabdhaṃ dṛṣṭvā caiva mahāraṇe
08,057.001d*0860_01 hatvā tu phalgunaḥ sainyaṃ kauravāṇāṃ pṛthak pṛthak
08,057.001d*0860_02 sūtaputrasya saṃrambhaṃ dṛṣṭvā cāpi mahāhave
08,057.002a śoṇitodāṃ mahīṃ kṛtvā māṃsamajjāsthivāhinīm
08,057.002b*0861_01 manuṣyaśīrṣapāṣāṇāṃ hastyaśvakṛtarodhasam
08,057.002b*0861_02 śūrāsthicayasaṃkīrṇāṃ kākagṛdhrānunāditām
08,057.002b*0861_03 chatrahaṃsaplavopetāṃ vīravṛkṣāpahāriṇīm
08,057.002b*0861_04 hārapadmākaravatīm uṣṇīṣavaraphenilām
08,057.002b*0861_05 dhanuḥśaradhvajopetāṃ narakṣudrakapālinīm
08,057.002b*0861_06 carmavarmabhramopetāṃ rathoḍupasamākulām
08,057.002b*0861_07 jayaiṣiṇāṃ ca sutarāṃ bhīrūṇāṃ ca sudustarām
08,057.002b*0861_08 tāṃ nadīṃ prāpayitvā tu bībhatsuḥ paravīrahā
08,057.002c vāsudevam idaṃ vākyam abravīt puruṣarṣabha
08,057.003a eṣa ketū raṇe kṛṣṇa sūtaputrasya dṛśyate
08,057.003c bhīmasenādayaś caite yodhayanti mahārathān
08,057.003e ete dravanti pāñcālāḥ karṇāt trastā janārdana
08,057.004a eṣa duryodhano rājā śvetacchatreṇa bhāsvatā
08,057.004c karṇena bhagnān pāñcālān drāvayan bahu śobhate
08,057.005a kṛpaś ca kṛtavarmā ca drauṇiś caiva mahābalaḥ
08,057.005c ete rakṣanti rājānaṃ sūtaputreṇa rakṣitāḥ
08,057.005e avadhyamānās te 'smābhir ghātayiṣyanti somakān
08,057.006a eṣa śalyo rathopasthe raśmisaṃcārakovidaḥ
08,057.006c sūtaputrarathaṃ kṛṣṇa vāhayan bahu śobhate
08,057.007a tatra me buddhir utpannā vāhayātra mahāratham
08,057.007c nāhatvā samare karṇaṃ nivartiṣye kathaṃ cana
08,057.008a rādheyo 'py anyathā pārthān sṛñjayāṃś ca mahārathān
08,057.008c niḥśeṣān samare kuryāt paśyator nau janārdana
08,057.008d*0862_01 evam uktas tu pārthena kṛṣṇo rājaṃs tvarānvitaḥ
08,057.009a tataḥ prāyād rathenāśu keśavas tava vāhinīm
08,057.009c karṇaṃ prati maheṣvāsaṃ dvairathe savyasācinā
08,057.010a prayātaś ca mahābāhuḥ pāṇḍavānujñayā hariḥ
08,057.010b*0863_01 sa prayāto rathenāśu kṛṣṇo rājan mahāhave
08,057.010c āśvāsayan rathenaiva pāṇḍusainyāni sarvaśaḥ
08,057.011a rathaghoṣaḥ sa saṃgrāme pāṇḍaveyasya saṃbabhau
08,057.011c vāsavāśanitulyasya mahaughasyeva māriṣa
08,057.011d*0864_01 rathaghoṣas tatas tasya pāṇḍavasya babhūva ha
08,057.011d*0864_02 vāsavāstranipātena parvateṣv iva māriṣa
08,057.012a mahatā rathaghoṣeṇa pāṇḍavaḥ satyavikramaḥ
08,057.012c abhyayād aprameyātmā vijayas tava vāhinīm
08,057.013a tam āyāntaṃ samīkṣyaiva śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim
08,057.013c madrarājo 'bravīt karṇaṃ ketuṃ dṛṣṭvā mahātmanaḥ
08,057.014a ayaṃ sa ratha āyāti śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ
08,057.014c nighnann amitrān samare yaṃ karṇa paripṛcchasi
08,057.015a eṣa tiṣṭhati kaunteyaḥ saṃspṛśan gāṇḍivaṃ dhanuḥ
08,057.015c taṃ haniṣyasi ced adya tan naḥ śreyo bhaviṣyati
08,057.015d*0865_01 tvām abhiprepsur āyāti karṇa nighnan varān rathān
08,057.015d*0865_02 asajjamāno rādheya taṃ yāhi prati bhāratam
08,057.015d*0866_01 ghṛṇāṃ tyaktvā prasādaṃ ca bhṛgor astraṃ ca saṃsmaran
08,057.015d*0866_02 dṛṣṭiṃ muṣṭiṃ ca saṃdhānaṃ smṛtvā rāmopadeśajam
08,057.015d*0866_03 dhanaṃjayaṃ jaye prepsuḥ pratyudgamya mahārathān
08,057.015d*0866_04 vājividyāparijñāne na me yuddhe bale hariḥ
08,057.015d*0866_05 na māṃ vijeṣyate karṇa gadāyuddhe viśeṣataḥ
08,057.015d@027_0001 dhanurjyā candratārārkapatākā kiṅkiṇīyutā
08,057.015d@027_0002 paśya karṇārjunasyaiṣā saudāminy ambare yathā
08,057.015d@027_0003 eṣa dhvajāgre pārthasya prekṣamāṇaḥ samantataḥ
08,057.015d@027_0004 dṛśyate vānaro bhīmo vīkṣatāṃ bhayavardhanaḥ
08,057.015d@027_0005 etac cakraṃ gadā śaṅkhaḥ śārṅgaṃ kṛṣṇasya ca prabho
08,057.015d@027_0006 dṛśyate pāṇḍavarathe vāhayānasya vājinaḥ
08,057.015d@027_0007 etat kūjati gāṇḍīvaṃ vikṛṣṭaṃ savyasācinā
08,057.015d@027_0008 ete hastavatā muktā ghnanty amitrāñ śitāḥ śarāḥ
08,057.015d@027_0009 viśālāyatatāmrākṣaiḥ pūrṇacandranibhānanaiḥ
08,057.015d@027_0010 eṣā bhūḥ kīryate rājñāṃ śirobhir apalāyinām
08,057.015d@027_0011 ete parighasaṃkāśāḥ puṇyagandhānulepanāḥ
08,057.015d@027_0012 udyatā raṇaśauṇḍānāṃ pātyante sāyudhā bhujāḥ
08,057.015d@027_0013 nirastajihvānetrāntā vājinaḥ sahasādibhiḥ
08,057.015d@027_0014 patitāḥ pātyamānāś ca kṣitau kṣīṇā viśerate
08,057.015d@027_0015 ete parvataśṛṅgāṇāṃ tulyā haimavatā gajāḥ
08,057.015d@027_0016 saṃchinnahastāḥ pārthena prapatanty adrayo yathā
08,057.015d@027_0017 gandharvanagarākārā rathā hatanareśvarāḥ
08,057.015d@027_0018 vimānānīva puṇyānte svargiṇāṃ nipatanty amī
08,057.015d@027_0019 vyākulīkṛtam atyarthaṃ paśya sainyaṃ kirīṭinā
08,057.015d@027_0020 nānāmṛgasahasrāṇāṃ yūthaṃ kesariṇā yathā
08,057.016a eṣā vidīryate senā dhārtarāṣṭrī samantataḥ
08,057.016c arjunasya bhayāt tūrṇaṃ nighnataḥ śātravān bahūn
08,057.017a varjayan sarvasainyāni tvarate hi dhanaṃjayaḥ
08,057.017c tvadartham iti manye 'haṃ yathāsyodīryate vapuḥ
08,057.018a na hy avasthāpyate pārtho yuyutsuḥ kena cit saha
08,057.018c tvām ṛte krodhadīpto hi pīḍyamāne vṛkodare
08,057.019a virathaṃ dharmarājaṃ ca dṛṣṭvā sudṛḍhavikṣatam
08,057.019c śikhaṇḍinaṃ sātyakiṃ ca dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam
08,057.020a draupadeyān yudhāmanyum uttamaujasam eva ca
08,057.020c nakulaṃ sahadevaṃ ca bhrātarau dvau samīkṣya ca
08,057.021a sahasaikarathaḥ pārthas tvām abhyeti paraṃtapa
08,057.021c krodharaktekṣaṇaḥ kruddho jighāṃsuḥ sarvadhanvinām
08,057.022a tvarito 'bhipataty asmāṃs tyaktvā sainyāny asaṃśayam
08,057.022c tvaṃ karṇa pratiyāhy enaṃ nāsty anyo hi dhanurdharaḥ
08,057.023a na taṃ paśyāmi loke 'smiṃs tvatto 'py anyaṃ dhanurdharam
08,057.023c arjunaṃ samare kruddhaṃ yo velām iva dhārayet
08,057.023d*0867_01 yo 'rjunaṃ sāgaraughābhaṃ kruddhaṃ veleva vārayet
08,057.024a na cāsya rakṣāṃ paśyāmi pṛṣṭhato na ca pārśvataḥ
08,057.024c eka evābhiyāti tvāṃ paśya sāphalyam ātmanaḥ
08,057.025a tvaṃ hi kṛṣṇau raṇe śaktaḥ saṃsādhayitum āhave
08,057.025c tavaiṣa bhāro rādheya pratyudyāhi dhanaṃjayam
08,057.026a tvaṃ kṛto hy eva bhīṣmeṇa droṇadrauṇikṛpair api
08,057.026c savyasācipratirathas taṃ nivartaya pāṇḍavam
08,057.026d*0868_01 savyasācinam āyāntaṃ nivāraya mahāraṇe
08,057.027a lelihānaṃ yathā sarpaṃ garjantam ṛṣabhaṃ yathā
08,057.027c layasthitaṃ yathā vyāghraṃ jahi karṇa dhanaṃjayam
08,057.028a ete dravanti samare dhārtarāṣṭrā mahārathāḥ
08,057.028c arjunasya bhayāt tūrṇaṃ nirapekṣā janādhipāḥ
08,057.029a dravatām atha teṣāṃ tu yudhi nānyo 'sti mānavaḥ
08,057.029c bhayahā yo bhaved vīra tvām ṛte sūtanandana
08,057.030a ete tvāṃ kuravaḥ sarve dvīpam āsādya saṃyuge
08,057.030c viṣṭhitāḥ puruṣavyāghra tvattaḥ śaraṇakāṅkṣiṇaḥ
08,057.031a vaidehāmbaṣṭhakāmbojās tathā nagnajitas tvayā
08,057.031c gāndhārāś ca yayā dhṛtyā jitāḥ saṃkhye sudurjayāḥ
08,057.032a tāṃ dhṛtiṃ kuru rādheya tataḥ pratyehi pāṇḍavam
08,057.032c vāsudevaṃ ca vārṣṇeyaṃ prīyamāṇaṃ kirīṭinā
08,057.032d*0869_01 pratyudyāhi mahābāho pauruṣe mahati sthitaḥ
08,057.032d*0870_01 yathaikena tvayā pūrvaṃ kṛto digvijayo mahān
08,057.032d*0870_02 kaliṅgādhipatiṃ jitvā tavānītā tadantare
08,057.032d*0870_03 duryodhanasya mahiṣī jarāsaṃdhaṃ vijitya ca
08,057.032d*0870_04 tad eva sattvam ālambya jahi pārthaṃ dhanaṃjayam
08,057.033 karṇa uvāca
08,057.033a prakṛtistho hi me śalya idānīṃ saṃmatas tathā
08,057.033c pratibhāsi mahābāho vibhīś caiva dhanaṃjayāt
08,057.034a paśya bāhvor balaṃ me 'dya śikṣitasya ca paśya me
08,057.034c eko 'dya nihaniṣyāmi pāṇḍavānāṃ mahācamūm
08,057.035a kṛṣṇau ca puruṣavyāghrau tac ca satyaṃ bravīmi te
08,057.035c nāhatvā yudhi tau vīrāv apayāsye kathaṃ cana
08,057.036a svapsye vā nihatas tābhyām asatyo hi raṇe jayaḥ
08,057.036c kṛtārtho vā bhaviṣyāmi hatvā tāv atha vā hataḥ
08,057.036d*0871_01 nihato vā gamiṣyāmi naikānto 'sti raṇe jayaḥ
08,057.036d*0871_02 kṛtārtho vā gamiṣyāmi hato vā svagam āpnuyām
08,057.036d*0872_00 śalya uvāca
08,057.036d*0872_01 ajayyam enaṃ pravadanti yuddhe
08,057.036d*0872_02 mahārathāḥ karṇa rathapravīram
08,057.036d*0872_03 ekākinaṃ kim u kṛṣṇābhiguptaṃ
08,057.036d*0872_04 vijetum enaṃ ka ihotsaheta
08,057.037a naitādṛśo jātu babhūva loke; rathottamo yāvad anuśrutaṃ naḥ
08,057.037b*0873_01 adyāhaṃ taṃ nihaniṣyāmi saṃkhye
08,057.037b*0873_02 dhanaṃjayaṃ paśyatas te samṛddham
08,057.037c tam īdṛśaṃ pratiyotsyāmi pārthaṃ; mahāhave paśya ca pauruṣaṃ me
08,057.038a rathe caraty eṣa rathapravīraḥ; śīghrair hayaiḥ kauravarājaputraḥ
08,057.038c sa vādya māṃ neṣyati kṛcchram etat; karṇasyāntād etad antāḥ stha sarve
08,057.038d*0874_01 rathān varān eti rathapravīraḥ
08,057.038d*0874_02 śīghrair hayaiḥ kauravarājaputraḥ
08,057.038d*0874_03 sa cādya māṃ neṣyati kṣipram antaṃ
08,057.038d*0874_04 karṇo 'syānte 'py atra bhavet samarthaḥ
08,057.039a asvedinau rājaputrasya hastāv; avepinau jātakiṇau bṛhantau
08,057.039c dṛḍhāyudhaḥ kṛtimān kṣiprahasto; na pāṇḍaveyena samo 'sti yodhaḥ
08,057.040a gṛhṇāty anekān api kaṅkapatrān; ekaṃ yathā tān kṣitipān pramathya
08,057.040c te krośamātraṃ nipatanty amoghāḥ; kas tena yodho 'sti samaḥ pṛthivyām
08,057.040d*0875_01 gṛhṇan vimuñcan sa nimeṣamātrāt
08,057.040d*0875_02 puraṃdarasyeva ca tulyavīryaḥ
08,057.040d*0875_03 te krośamātre nipatanty amoghā
08,057.040d*0875_04 na pāṇḍavasya sadṛśo 'sti kaś cit
08,057.040d*0876_01 atīvānyān dhanuṣā rājaputras
08,057.040d*0876_02 tv atīvānyān keśavaś cakrayuddhe
08,057.041a atoṣayat pāṇḍaveyo hutāśaṃ; kṛṣṇadvitīyo 'tirathas tarasvī
08,057.041c lebhe cakraṃ yatra kṛṣṇo mahātmā; dhanur gāṇḍīvaṃ pāṇḍavaḥ savyasācī
08,057.042a śvetāśvayuktaṃ ca sughoṣam agryaṃ; rathaṃ mahābāhur adīnasattvaḥ
08,057.042c maheṣudhī cākṣayau divyarūpau; śastrāṇi divyāni ca havyavāhāt
08,057.043a tathendraloke nijaghāna daityān; asaṃkhyeyān kālakeyāṃś ca sarvān
08,057.043c lebhe śaṅkhaṃ devadattaṃ sma tatra; ko nāma tenābhyadhikaḥ pṛthivyām
08,057.044a mahādevaṃ toṣayām āsa caiva; sākṣāt suyuddhena mahānubhāvaḥ
08,057.044c lebhe tataḥ pāśupataṃ sughoraṃ; trailokyasaṃhārakaraṃ mahāstram
08,057.045a pṛthak pṛthag lokapālāḥ sametā; dadur hy astrāṇy aprameyāṇi yasya
08,057.045c yais tāñ jaghānāśu raṇe nṛsiṃhān; sa kālakhañjān asurān sametān
08,057.046a tathā virāṭasya pure sametān; sarvān asmān ekarathena jitvā
08,057.046c jahāra tad godhanam ājimadhye; vastrāṇi cādatta mahārathebhyaḥ
08,057.047a tam īdṛśaṃ vīryaguṇopapannaṃ; kṛṣṇadvitīyaṃ varaye raṇāya
08,057.047b*0877_01 tam āhvayan sāhasam uttamaṃ vai
08,057.047b*0877_02 jāne svayaṃ sarvalokasya śalya
08,057.047c anantavīryeṇa ca keśavena; nārāyaṇenāpratimena guptam
08,057.048a varṣāyutair yasya guṇā na śakyā; vaktuṃ sametair api sarvalokaiḥ
08,057.048c mahātmanaḥ śaṅkhacakrāsipāṇer; viṣṇor jiṣṇor vasudevātmajasya
08,057.048e bhayaṃ me vai jāyate sādhvasaṃ ca; dṛṣṭvā kṛṣṇāv ekarathe sametau
08,057.048f*0878_01 atīva pārtho yudhi kārmukibhyo
08,057.048f*0878_02 nārāyaṇaś cāprati cakrayuddhe
08,057.048f*0879_01 evaṃvidhau pāṇḍavavāsudevau
08,057.048f*0879_02 calet svadeśād dhi bhavān na kṛṣṇau
08,057.048f*0880_00 karṇaḥ
08,057.048f*0880_01 kiṃ madrarājārjunavarṇanena
08,057.048f*0880_02 māṃ bhīṣayasy adya raṇe 'pramattam
08,057.048f*0880_03 nāhaṃ tvayā bhīṣayituṃ hi śakyo
08,057.048f*0880_04 bandīva tasyaiva guṇāṃś ca stauṣi
08,057.048f*0880_05 vīryeṇa yukto yudhi phalguno 'sau
08,057.048f*0880_06 gupto yathā keśavenādya saṃkhye
08,057.048f*0880_07 tathāpi te paśyatas taṃ nihanmi
08,057.048f*0880_08 tūṣṇīṃ sthitaś codaya tāvad aśvān
08,057.048f*0880_09 dṛṣṭvā kṛṣṇāv ekarathe sametāv
08,057.048f*0880_10 atīva harṣo mama jāyate 'dya
08,057.049a ubhau hi śūrau kṛtinau dṛḍhāstrau; mahārathau saṃhananopapannau
08,057.049b*0881_01 etādṛśau naravīrau sametau
08,057.049b*0881_02 sthānāc cyutau devakumārarūpau
08,057.049b*0881_03 agnyanilāv indrabṛhaspatī vā
08,057.049b*0881_04 yamāntakau vā śaśipūṣaṇau vā
08,057.049b*0881_05 bhagāṃśamitrāvaruṇāśvinau vā
08,057.049b*0881_06 marudgaṇā vā vasavaḥ sahendrāḥ
08,057.049b*0881_07 vyastāḥ samastāś ca yudhā na śaktā
08,057.049b*0881_08 jetuṃ prasahyārjunam acyutaṃ ca
08,057.049c etādṛśau phalgunavāsudevau; ko 'nyaḥ pratīyān mad ṛte nu śalya
08,057.049d*0882_01 manoratho yas tu mamādya śalya
08,057.049d*0882_02 madreśa yuddhaṃ prati pāṇḍavasya
08,057.049d*0882_03 nedaṃ cirād āśu bhaviṣyatīdam
08,057.049d*0882_04 atyadbhutaṃ citram atulyarūpam
08,057.049d*0883_01 sarveṣāṃ vṛṣṇivīrāṇāṃ kṛṣṇe lakṣmīḥ pratiṣṭhitā
08,057.049d*0883_02 sarveṣāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ jayaḥ pārthe pratiṣṭhitaḥ
08,057.049d*0883_03 tāv ubhau puruṣavyāghrau samāne syandane sthitau
08,057.049d*0883_04 mām ekam abhiyoddhārau sujātaṃ bata śalya me
08,057.049d*0884_01 naitac cirāt kṣipram imaṃ rathaṃ me
08,057.049d*0884_02 pravartayaitāv abhiyāmi caiva
08,057.049d*0885_01 asmin muhūrte nihatau paśya kṛṣṇau
08,057.049d*0885_02 tābhyāṃ hataṃ vā yudhi māṃ ripubhyām
08,057.050a etāv ahaṃ yudhi vā pātayiṣye; māṃ vā kṛṣṇau nihaniṣyato 'dya
08,057.050c iti bruvañ śalyam amitrahantā; karṇo raṇe megha ivonnanāda
08,057.050d*0886_01 asmin muhūrte nihatau paśya kṛṣṇau
08,057.050d*0886_02 mayā hataṃ vā yudhi mām aribhyām
08,057.050d*0886_03 evaṃ bruvāṇaḥ sahasā mahārathas
08,057.050d*0886_04 tv abhyadravat pāṇḍavaṃ sūtaputraḥ
08,057.051a abhyetya putreṇa tavābhinanditaḥ; sametya covāca kurupravīrān
08,057.051c kṛpaṃ ca bhojaṃ ca mahābhujāv ubhau; tathaiva gāndhāranṛpaṃ sahānujam
08,057.051e guroḥ sutaṃ cāvarajaṃ tathātmanaḥ; padātino 'tha dvipasādino 'nyān
08,057.051f*0887_01 guroḥ sutas tatra tavātmajas tathā
08,057.051f*0887_02 padātisādidviradā rathās tathā
08,057.052a nirundhatābhidravatācyutārjunau; śrameṇa saṃyojayatāśu sarvataḥ
08,057.052c yathā bhavadbhir bhṛśavikṣatāv ubhau; sukhena hanyām aham adya bhūmipāḥ
08,057.053a tatheti coktvā tvaritāḥ sma te 'rjunaṃ; jighāṃsavo vīratamāḥ samabhyayuḥ
08,057.053b*0888_01 śaraiś ca jaghnur yudhi taṃ mahārathā
08,057.053b*0888_02 dhanaṃjayaṃ karṇanideśakāriṇaḥ
08,057.053c nadīnadān bhūrijalo mahārṇavo; yathā tathā tān samare 'rjuno 'grasat
08,057.054a na saṃdadhāno na tathā śarottamān; pramuñcamāno ripubhiḥ pradṛśyate
08,057.054b*0889_01 na saṃdadhan naiva samuddharañ śarān
08,057.054b*0889_02 na cābhimuñcann aribhiḥ sa dṛśyate
08,057.054c dhanaṃjayas tasya śaraiś ca dāritā; hatāś ca petur naravājikuñjarāḥ
08,057.055a śarārciṣaṃ gāṇḍivacārumaṇḍalaṃ; yugāntasūryapratimānatejasam
08,057.055c na kauravāḥ śekur udīkṣituṃ jayaṃ; yathā raviṃ vyādhitacakṣuṣo janāḥ
08,057.055d*0890_01 śarottamān sa prahitān mahārathaiś
08,057.055d*0890_02 ciccheda pārthaḥ prahasañ śaraughaiḥ
08,057.055d*0890_03 bhūyaś ca tān ahanad bāṇasaṃghān
08,057.055d*0890_04 gāṇḍīvadhanvāyatapūrṇamaṇḍalam
08,057.055d*0890_05 yathograraśmiḥ śuciśukramadhyagaḥ
08,057.055d*0890_06 sukhaṃ vivasvān harate jalaughān
08,057.055d*0890_07 tathārjuno bāṇagaṇān nirasya
08,057.055d*0890_08 dadāha senāṃ tava pārthivendra
08,057.056a tam abhyadhāvad visṛjañ śarān kṛpas; tathaiva bhojas tava cātmajaḥ svayam
08,057.056b*0891_01 mahāratho droṇasutaś ca sāyakair
08,057.056b*0891_02 avākiraṃs toyadharā yathācalam
08,057.056b*0892_01 jighāṃsavaḥ pātham asahyavikramaṃ
08,057.056b*0892_02 yathaiva vahniṃ śalabhā mahārciṣam
08,057.056c jighāṃsubhis tān kuśalaiḥ śarottamān; mahāhave saṃjavitān prayatnataḥ
08,057.056e śaraiḥ praciccheda ca pāṇḍavas tvaran; parābhinad vakṣasi ca tribhis tribhiḥ
08,057.057a sa gāṇḍivābhyāyatapūrṇamaṇḍalas; tapan ripūn arjunabhāskaro babhau
08,057.057c śarograraśmiḥ śuciśukramadhyago; yathaiva sūryaḥ pariveṣagas tathā
08,057.058a athāgryabāṇair daśabhir dhanaṃjayaṃ; parābhinad droṇasuto 'cyutaṃ tribhiḥ
08,057.058c caturbhir aśvāṃś caturaḥ kapiṃ tathā; śaraiḥ sa nārācavarair avākirat
08,057.059a tathā tu tat tat sphurad āttakārmukaṃ; tribhiḥ śarair yantṛśiraḥ kṣureṇa
08,057.059c hayāṃś caturbhiś caturas tribhir dhvajaṃ; dhanaṃjayo drauṇirathān nyapātayat
08,057.059d*0893_01 sa droṇaputrasya śarāsanaṃ balī
08,057.059d*0893_02 bhallena saṃchidya ca tad vyapātayat
08,057.060a sa roṣapūrṇo 'śanivajrahāṭakair; alaṃkṛtaṃ takṣakabhogavarcasam
08,057.060c subandhanaṃ kārmukam anyad ādade; yathā mahāhipravaraṃ gires tathā
08,057.061a svam āyudhaṃ copavikīrya bhūtale; dhanuś ca kṛtvā saguṇaṃ guṇādhikaḥ
08,057.061c samānayānāv ajitau narottamau; śarottamair drauṇir avidhyad antikāt
08,057.062a kṛpaś ca bhojaś ca tathātmajaś ca te; tamonudaṃ vāridharā ivāpatan
08,057.062b*0894_01 śarair anekair yudhi pāṇḍavarṣabham
08,057.062b*0894_02 mahārathāḥ saṃyugamūrdhani sthitāḥ
08,057.062b*0895_01 mahābalā vītabhayā raṇājire
08,057.062c kṛpasya pārthaḥ saśaraṃ śarāsanaṃ; hayān dhvajaṃ sārathim eva patribhiḥ
08,057.062d*0896_01 samārpayad bāhusahasravikramas
08,057.062d*0896_02 tathā yathā vajradharaḥ purā baleḥ
08,057.062d*0896_03 sa pārthabāṇair vinipātitāyudho
08,057.062d*0896_04 dhvajāvamarde ca kṛte mahāhave
08,057.062d*0896_05 kṛtaḥ kṛpo bāṇasahasrayantrito
08,057.062d*0896_06 yathāpageyaḥ prathamaṃ kirīṭinā
08,057.063a śaraiḥ praciccheda tavātmajasya; dhvajaṃ dhanuś ca pracakarta nardataḥ
08,057.063c jaghāna cāśvān kṛtavarmaṇaḥ śubhān; dhvajaṃ ca ciccheda tataḥ pratāpavān
08,057.064a savājisūteṣv asanān saketanāñ; jaghāna nāgāśvarathāṃs tvaraṃś ca saḥ
08,057.064c tataḥ prakīrṇaṃ sumahad balaṃ tava; pradāritaṃ setur ivāmbhasā yathā
08,057.064e tato 'rjunasyāśu rathena keśavaś; cakāra śatrūn apasavyam āturān
08,057.065a tataḥ prayāntaṃ tvaritaṃ dhanaṃjayaṃ; śatakratuṃ vṛtranijaghnuṣaṃ yathā
08,057.065c samanvadhāvan punar ucchritair dhvajai; rathaiḥ suyuktair apare yuyutsavaḥ
08,057.066a athābhisṛtya prativārya tān arīn; dhanaṃjayasyābhi rathaṃ mahārathāḥ
08,057.066c śikhaṇḍiśaineyayamāḥ śitaiḥ śarair; vidārayanto vyanadan subhairavam
08,057.067a tato 'bhijaghnuḥ kupitāḥ parasparaṃ; śarais tadāñjogatibhiḥ sutejanaiḥ
08,057.067c kurupravīrāḥ saha sṛñjayair yathā;surāḥ purā devavarair ayodhayan
08,057.068a jayepsavaḥ svargamanāya cotsukāḥ; patanti nāgāśvarathāḥ paraṃtapa
08,057.068c jagarjur uccair balavac ca vivyadhuḥ; śaraiḥ sumuktair itaretaraṃ pṛthak
08,057.069a śarāndhakāre tu mahātmabhiḥ kṛte; mahāmṛdhe yodhavaraiḥ parasparam
08,057.069c babhur daśāśā na divaṃ ca pārthiva; prabhā ca sūryasya tamovṛtābhavat
08,057.069d*0897_01 śarāndhakāraṃ ca kṛtaṃ mahātmabhis
08,057.069d*0897_02 tadā diśo na prababhuḥ śarārditāḥ
08,058.001 saṃjaya uvāca
08,058.001a rājan kurūṇāṃ pravarair balair bhīmam abhidrutam
08,058.001c majjantam iva kaunteyam ujjihīrṣur dhanaṃjayaḥ
08,058.002a vimṛdya sūtaputrasya senāṃ bhārata sāyakaiḥ
08,058.002c prāhiṇon mṛtyulokāya paravīrān dhanaṃjayaḥ
08,058.003a tato 'syāmbaram āvṛtya śarajālāni bhāgaśaḥ
08,058.003c adṛśyanta tathānye ca nighnantas tava vāhinīm
08,058.004a sa pakṣisaṃghācaritam ākāśaṃ pūrayañ śaraiḥ
08,058.004c dhanaṃjayo mahārāja kurūṇām antako 'bhavat
08,058.005a tato bhallaiḥ kṣurapraiś ca nārācair nirmalair api
08,058.005c gātrāṇi prākṣiṇot pārthaḥ śirāṃsi ca cakarta ha
08,058.006a chinnagātrair vikavacair viśiraskaiḥ samantataḥ
08,058.006c patitaiś ca patadbhiś ca yodhair āsīt samāvṛtam
08,058.007a dhanaṃjayaśarābhyastaiḥ syandanāśvanaradvipaiḥ
08,058.007b*0898_01 saṃchinnabhinnavidhvastair vyaṅgāṅgāvayavaiḥ stṛtā
08,058.007b*0898_02 sudurgamā suviṣamā ghorātyarthaṃ sudurdṛśā
08,058.007c raṇabhūmir abhūd rājan mahāvaitaraṇī yathā
08,058.007f*0899_01 gatasattvaiḥ sasattvaiś ca saṃvṛtāsīd vasuṃdharā
08,058.008a īṣācakrākṣabhaṅgaiś ca vyaśvaiḥ sāśvaiś ca yudhyatām
08,058.008c sasūtair hatasūtaiś ca rathaiḥ stīrṇābhavan mahī
08,058.008d*0900_01 sasūtair hatasūtaiś ca sādihīnaiś ca vājibhiḥ
08,058.008d*0900_02 īṣācakrākṣabhagnaiś ca rathaiḥ stīrṇā vasuṃdharā
08,058.009a suvarṇavarmasaṃnāhair yodhaiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ
08,058.009c āsthitāḥ kṛtavarmāṇo bhadrā nityamadā dvipāḥ
08,058.009e kruddhāḥ kruddhair mahāmātraiḥ preṣitārjunam abhyayuḥ
08,058.010a catuḥśatāḥ śaravarṣair hatāḥ petuḥ kirīṭinā
08,058.010c paryastānīva śṛṅgāṇi sasattvāni mahāgireḥ
08,058.011a dhanaṃjayaśarābhyastaiḥ stīrṇā bhūr varavāraṇaiḥ
08,058.011b*0901_01 samantāj jaladaprakhyān vāraṇān madavarṣiṇaḥ
08,058.011c abhipede 'rjunaratho ghanān bhindann ivāṃśumān
08,058.012a hatair gajamanuṣyāśvair bhagnaiś ca bahudhā rathaiḥ
08,058.012c viśastrapatrakavacair yuddhaśauṇḍair gatāsubhiḥ
08,058.012e apaviddhāyudhair mārgaḥ stīrṇo 'bhūt phalgunena vai
08,058.013a vyasphūrjayac ca gāṇḍīvaṃ sumahad bhairavasvanam
08,058.013c ghoro vajraviniṣpeṣaḥ stanayitnor ivāmbare
08,058.014a tataḥ prādīryata camūr dhanaṃjayaśarāhatā
08,058.014c mahāvātasamāviddhā mahānaur iva sāgare
08,058.015a nānārūpāḥ praharaṇāḥ śarā gāṇḍīvacoditāḥ
08,058.015c alātolkāśaniprakhyās tava sainyaṃ vinirdahan
08,058.016a mahāgirau veṇuvanaṃ niśi prajvalitaṃ yathā
08,058.016c tathā tava mahat sainyaṃ prāsphurac charapīḍitam
08,058.017a saṃpiṣṭadagdhavidhvastaṃ tava sainyaṃ kirīṭinā
08,058.017c hataṃ pravihataṃ bāṇaiḥ sarvataḥ pradrutaṃ diśaḥ
08,058.018a mahāvane mṛgagaṇā dāvāgnigrasitā yathā
08,058.018c kuravaḥ paryavartanta nirdagdhāḥ savyasācinā
08,058.019a utsṛjya hi mahābāhuṃ bhīmasenaṃ tadā raṇe
08,058.019c balaṃ kurūṇām udvignaṃ sarvam āsīt parāṅmukham
08,058.020a tataḥ kuruṣu bhagneṣu bībhatsur aparājitaḥ
08,058.020c bhīmasenaṃ samāsādya muhūrtaṃ so 'bhyavartata
08,058.021a samāgamya sa bhīmena mantrayitvā ca phalgunaḥ
08,058.021c viśalyam arujaṃ cāsmai kathayitvā yudhiṣṭhiram
08,058.022a bhīmasenābhyanujñātas tataḥ prāyād dhanaṃjayaḥ
08,058.022c nādayan rathaghoṣeṇa pṛthivīṃ dyāṃ ca bhārata
08,058.023a tataḥ parivṛto bhīmair daśabhiḥ śatrupuṃgavaiḥ
08,058.023c duḥśāsanād avarajais tava putrair dhanaṃjayaḥ
08,058.024a te tam abhyardayan bāṇair ulkābhir iva kuñjaram
08,058.024c ātateṣv asanāḥ krūrā nṛtyanta iva bhārata
08,058.025a apasavyāṃs tu tāṃś cakre rathena madhusūdanaḥ
08,058.025b*0902_01 niyuktān hi sa tān mene yamāyāśu kirīṭinā
08,058.025c tatas te prādravañ śūrāḥ parāṅmukharathe 'rjune
08,058.026a teṣām āpatatāṃ ketūn rathāṃś cāpāni sāyakān
08,058.026c nārācair ardhacandraiś ca kṣipraṃ pārtho nyapātayat
08,058.027a athānyair daśabhir bhallaiḥ śirāṃsy eṣāṃ nyapātayat
08,058.027c roṣasaṃraktanetrāṇi saṃdaṣṭauṣṭhāni bhūtale
08,058.027e tāni vaktrāṇi vibabhur vyomni tārāgaṇā iva
08,058.028a tāṃs tu bhallair mahāvegair daśabhir daśa kauravān
08,058.028c rukmāṅgadān rukmapuṅkhair viddhvā prāyād amitrahā
08,059.001 saṃjaya uvāca
08,059.001a taṃ tu yāntaṃ mahāvegair aśvaiḥ kapivaradhvajam
08,059.001c yuddhāyābhyadravan vīrāḥ kurūṇāṃ navatī rathāḥ
08,059.001d*0903_01 kṛtvā saṃśaptakā ghorāñ śapathān brāhmalaukikān
08,059.001e parivavrur naravyāghrā naravyāghraṃ raṇe 'rjunam
08,059.002a kṛṣṇaḥ śvetān mahāvegān aśvān kanakabhūṣaṇān
08,059.002c muktājālapraticchannān praiṣīt karṇarathaṃ prati
08,059.003a tataḥ karṇarathaṃ yāntam arīn ghnantaṃ dhanaṃjayam
08,059.003c bāṇavarṣair abhighnantaḥ saṃśaptakarathā yayuḥ
08,059.004a tvaramāṇāṃs tu tān sarvān sasūteṣvasanadhvajān
08,059.004c jaghāna navatiṃ vīrān arjuno niśitaiḥ śaraiḥ
08,059.005a te 'patanta hatā bāṇair nānārūpaiḥ kirīṭinā
08,059.005c savimānā yathā siddhāḥ svargāt puṇyakṣaye tathā
08,059.006a tataḥ sarathanāgāśvāḥ kuravaḥ kurusattama
08,059.006b*0904_01 kṣipram evābhisaṃkruddhāḥ samare 'rijighāṃsayā
08,059.006c nirbhayā bharataśreṣṭham abhyavartanta phalgunam
08,059.007a tad āyastam amuktāstram udīrṇavaravāraṇam
08,059.007c putrāṇāṃ te mahat sainyaṃ samarautsīd dhanaṃjayaḥ
08,059.008a śaktyṛṣṭitomaraprāsair gadānistriṃśasāyakaiḥ
08,059.008c prācchādayan maheṣvāsāḥ kuravaḥ kurunandanam
08,059.009a tāṃ kurūṇāṃ pravitatāṃ śastravṛṣṭiṃ samudyatām
08,059.009c vyadhamat pāṇḍavo bāṇais tamaḥ sūrya ivāṃśubhiḥ
08,059.010a tato mlecchāḥ sthitair mattais trayodaśaśatair gajaiḥ
08,059.010c pārśvato 'bhyahanan pārthaṃ tava putrasya śāsanāt
08,059.011a karṇinālīkanārācais tomaraiḥ prāsaśaktibhiḥ
08,059.011c kampanair bhiṇḍipālaiś ca rathasthaṃ pārtham ārdayan
08,059.012a tām astravṛṣṭiṃ prahitāṃ dvipasthair yavanaiḥ smayan
08,059.012c ciccheda niśitair bhallair ardhacandraiś ca phalgunaḥ
08,059.013a atha tān dviradān sarvān nānāliṅgair mahāśaraiḥ
08,059.013c sapatākān sahārohān girīn vajrair ivābhinat
08,059.014a te hemapuṅkhair iṣubhir ācitā hemamālinaḥ
08,059.014c hatāḥ petur mahānāgāḥ sāgnijvālā ivādrayaḥ
08,059.015a tato gāṇḍīvanirghoṣo mahān āsīd viśāṃ pate
08,059.015c stanatāṃ kūjatāṃ caiva manuṣyagajavājinām
08,059.016a kuñjarāś ca hatā rājan prādravaṃs te samantataḥ
08,059.016c aśvāś ca paryadhāvanta hatārohā diśo daśa
08,059.017a rathā hīnā mahārāja rathibhir vājibhis tathā
08,059.017c gandharvanagarākārā dṛśyante sma sahasraśaḥ
08,059.018a aśvārohā mahārāja dhāvamānās tatas tataḥ
08,059.018b*0905_01 nardantaḥ kūjamānāś ca manuṣyagajavājinaḥ
08,059.018c tatra tatraiva dṛśyante patitāḥ pārthasāyakaiḥ
08,059.019a tasmin kṣaṇe pāṇḍavasya bāhvor balam adṛśyata
08,059.019c yat sādino vāraṇāṃś ca rathāṃś caiko 'jayad yudhi
08,059.019d*0906_01 asaṃyuktāś ca te rājan parivṛttā raṇaṃ prati
08,059.019d*0906_02 narā nāgā rathāś caiva nadanto 'rjunam abhyayuḥ
08,059.020a tatas tryaṅgeṇa mahatā balena bharatarṣabha
08,059.020c dṛṣṭvā parivṛtaṃ rājan bhīmasenaḥ kirīṭinam
08,059.021a hatāvaśeṣān utsṛjya tvadīyān kati cid rathān
08,059.021c javenābhyadravad rājan dhanaṃjayarathaṃ prati
08,059.022a tatas tat prādravat sainyaṃ hatabhūyiṣṭham āturam
08,059.022c dṛṣṭvā yad arjunaṃ bhīmo jagāma bhrātaraṃ prati
08,059.023a hatāvaśiṣṭāṃs turagān arjunena mahājavān
08,059.023c bhīmo vyadhamad abhrānto gadāpāṇir mahāhave
08,059.023d*0907_01 gadāpāṇiṃ tadā bhīmaṃ dṛṣṭvā bhārata bhāratāḥ
08,059.023d*0907_02 menire tam anuprāptaṃ daṇḍahastam ivāntakam
08,059.024a kālarātrim ivātyugrāṃ naranāgāśvabhojanām
08,059.024c prākārāṭṭapuradvāradāraṇīm atidāruṇām
08,059.025a tato gadāṃ nṛnāgāśveṣv āśu bhīmo vyavāsṛjat
08,059.025b*0908_01 gajān aśvān hayārohān uddiśyoddiśya bhārata
08,059.025c sā jaghāna bahūn aśvān aśvārohāṃś ca māriṣa
08,059.026a kāṃsyāyasatanutrāṃs tān narān aśvāṃś ca pāṇḍavaḥ
08,059.026c pothayām āsa gadayā saśabdaṃ te 'patan hatāḥ
08,059.026d*0909_01 kṣaṇena bhīmaḥ saṃkruddhas tān ninye vai yamakṣayam
08,059.026f*0910_01 tataḥ sa samaraślāghī gajānīkam apātayat
08,059.026f*0910_02 gadayā vyadhamat saṃkhye daṇḍapāṇir ivāntakaḥ
08,059.026f*0910_03 gajān sakaṅkaṭān mattān sārohān sapatākinaḥ
08,059.026f*0910_04 nyahanal līlayā rājañ śikṣayā ca balena ca
08,059.026f*0910_05 te gajā bahvaśobhanta hanyamānā mahāraṇe
08,059.026f*0910_06 vinadanto yathā tūrṇaṃ pakṣavanta ivādrayaḥ
08,059.026f*0910_07 nipetur urvyāṃ samare bhīmasenena pīḍitāḥ
08,059.026f*0910_08 chinnapakṣā yathā kāle vajrarugṇā ivādrayaḥ
08,059.026f*0911_01 dantair daśanto vasudhāṃ śerate kṣatajokṣitāḥ
08,059.026f*0911_02 bhagnamūrdhāsthicaraṇāḥ kravyādagaṇabhojanāḥ
08,059.026f*0911_03 asṛṅmāṃsavasābhiś ca tṛptā māṃsavasāśanāḥ
08,059.026f*0911_04 asthīny apy aśnatī tasthau kālarātrīva durdṛśā
08,059.026f*0911_05 sahasrāṇi daśāśvānāṃ hatvā pattīṃś ca bhūyasā
08,059.026f*0911_06 bhīmo 'bhyadhāvat saṃkruddho gadāpāṇir itas tataḥ
08,059.026f*0911_07 gadāpāṇiṃ tato bhīmaṃ dṛṣṭvā bhārata tāvakāḥ
08,059.026f*0911_08 menire samanuprāptaṃ kālaṃ daṇḍodyataṃ yathā
08,059.026f*0911_09 sa matta iva mātaṅgaḥ saṃkruddhaḥ pāṇḍunandanaḥ
08,059.026f*0911_10 praviveśa gajānīkaṃ makaraḥ sāgaraṃ yathā
08,059.026f*0911_11 vigāhya ca gajānīkaṃ pragṛhya mahatīṃ gadām
08,059.026f*0911_12 kṣaṇena bhīmaḥ saṃkruddhas tān ninye yamasādanam
08,059.026f*0911_13 gajān sakaṅkaṭān mattān sarohān sapatākinaḥ
08,059.026f*0911_14 patataḥ samapaśyāma sapakṣān parvatān iva
08,059.027a hatvā tu tad gajānīkaṃ bhīmaseno mahābalaḥ
08,059.027c punaḥ svaratham āsthāya pṛṣṭhato 'rjunam anvagāt
08,059.028a hataṃ parāṅmukhaprāyaṃ nirutsāhaṃ paraṃ balam
08,059.028c vyālambata mahārāja prāyaśaḥ śastraveṣṭitam
08,059.029a vilambamānaṃ tat sainyam apragalbham avasthitam
08,059.029c dṛṣṭvā prācchādayad bāṇair arjunaḥ prāṇatāpanaiḥ
08,059.029d*0912_01 narāśvarathamātaṅgā yudhi gāṇḍīvadhanvanā
08,059.029d*0912_02 śaravrātaiś citā rejuḥ kadambā iva kesaraiḥ
08,059.030a tataḥ kurūṇām abhavad ārtanādo mahāmṛdhe
08,059.030b*0913_01 śataśo vadhyamānānāṃ niśitair arjuneṣubhiḥ
08,059.030c rathāśvanāgāsuharair vadhyatām arjuneṣubhiḥ
08,059.030d*0914_01 kurūṇāṃ tu mahārāja āsīd ārtasvaro mahān
08,059.030d*0914_02 narāśvanāgāsuharān dṛṣṭvā bāṇān kirīṭinaḥ
08,059.031a hāhākṛtaṃ bhṛśaṃ tasthau līyamānaṃ parasparam
08,059.031c alātacakravat sainyaṃ tadābhramata tāvakam
08,059.031d*0915_01 tatas tad yuddham abhavat kurūṇāṃ sumahad balam
08,059.031d*0915_02 na hy atrāsīd anirbhinno rathaḥ sādī hayo gajaḥ
08,059.031d*0916_01 tataḥ śaradhvastam abhūt kurūṇāṃ sumahad balam
08,059.031d*0916_02 na tatrāsīd anirbhinno ratho vājī naro gajaḥ
08,059.032a ādīptaṃ tava tat sainyaṃ śaraiś chinnatanucchadam
08,059.032c āsīt svaśoṇitaklinnaṃ phullāśokavanaṃ yathā
08,059.032d*0917_01 tat sainyaṃ bharataśreṣṭha vadhyamānaṃ śitaiḥ śaraiḥ
08,059.032d*0917_02 na jahau samaraṃ prāpya phalgunaṃ śatrutāpanam
08,059.032d*0917_03 tatrādbhutam apaśyāma kauravāṇāṃ parākramam
08,059.032d*0917_04 vadhyamānāpi yat pārthaṃ na jahuḥ samare prabho
08,059.033a tad dṛṣṭvā kuravas tatra vikrāntaṃ savyasācinaḥ
08,059.033c nirāśāḥ samapadyanta sarve karṇasya jīvite
08,059.034a aviṣahyaṃ tu pārthasya śarasaṃpātam āhave
08,059.034c matvā nyavartan kuravo jitā gāṇḍīvadhanvanā
08,059.035a te hitvā samare pārthaṃ vadhyamānāś ca sāyakaiḥ
08,059.035c pradudruvur diśo bhītāś cukruśuś cāpi sūtajam
08,059.036a abhyadravata tān pārthaḥ kirañ śaraśatān bahūn
08,059.036c harṣayan pāṇḍavān yodhān bhīmasenapurogamān
08,059.037a putrās tu te mahārāja jagmuḥ karṇarathaṃ prati
08,059.037c agādhe majjatāṃ teṣāṃ dvīpaḥ karṇo 'bhavat tadā
08,059.038a kuravo hi mahārāja nirviṣāḥ pannagā iva
08,059.038c karṇam evopalīyanta bhayād gāṇḍīvadhanvanaḥ
08,059.039a yathā sarvāṇi bhūtāni mṛtyor bhītāni bhārata
08,059.039c dharmam evopalīyante karmavanti hi yāni ca
08,059.040a tathā karṇaṃ maheṣvāsaṃ putrās tava narādhipa
08,059.040c upālīyanta saṃtrāsāt pāṇḍavasya mahātmanaḥ
08,059.041a tāñ śoṇitapariklinnān viṣamasthāñ śarāturān
08,059.041c mā bhaiṣṭety abravīt karṇo hy abhito mām iteti ca
08,059.042a saṃbhagnaṃ hi balaṃ dṛṣṭvā balāt pārthena tāvakam
08,059.042c dhanur visphārayan karṇas tasthau śatrujighāṃsayā
08,059.042d*0918_01 viṣphārayitvā durdharṣaś cāpam ādhirathir mahat
08,059.042d*0919_01 tān vidrutān kurūn dṛṣṭvā karṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
08,059.042d*0920_01 saṃcintayitvā pārthasya vadhe dadhre manaḥ śvasan
08,059.042d*0920_02 visphārya sumahac cāpaṃ tataś cādhirathir vṛṣaḥ
08,059.042e pāñcālān punar ādhāvat paśyataḥ savyasācinaḥ
08,059.043a tataḥ kṣaṇena kṣitipāḥ kṣatajapratimekṣaṇāḥ
08,059.043c karṇaṃ vavarṣur bāṇaughair yathā meghā mahīdharam
08,059.043d*0921_01 śaraughaiś chādayām āsa mahāmegha ivācalam
08,059.044a tataḥ śarasahasrāṇi karṇamuktāni māriṣa
08,059.044c vyayojayanta pāñcālān prāṇaiḥ prāṇabhṛtāṃ vara
08,059.044d*0922_01 pāñcālānāṃ harat prāṇāṃs tamāṃsīva tamonudaḥ
08,059.045a tato raṇo mahān āsīt pāñcālānāṃ viśāṃ pate
08,059.045c vadhyatāṃ sūtaputreṇa mitrārthe 'mitraghātinām
08,060.001 saṃjaya uvāca
08,060.001a tataḥ karṇaḥ kuruṣu pradruteṣu; varūthinā śvetahayena rājan
08,060.001c pāñcālaputrān vyadhamat sūtaputro; maheṣubhir vāta ivābhrasaṃghān
08,060.002a sūtaṃ rathād añjalikena pātya; jaghāna cāśvāñ janamejayasya
08,060.002c śatānīkaṃ sutasomaṃ ca bhallair; avākirad dhanuṣī cāpy akṛntat
08,060.003a dhṛṣṭadyumnaṃ nirbibhedātha ṣaḍbhir; jaghāna cāśvaṃ dakṣiṇaṃ tasya saṃkhye
08,060.003c hatvā cāśvān sātyakeḥ sūtaputraḥ; kaikeyaputraṃ nyavadhīd viśokam
08,060.004a tam abhyadhāvan nihate kumāre; kaikeyasenāpatir ugradhanvā
08,060.004c śarair vibhinnaṃ bhṛśam ugravegaiḥ; karṇātmajaṃ so 'bhyahanat suṣeṇam
08,060.005a tasyārdhacandrais tribhir uccakarta; prasahya bāhū ca śiraś ca karṇaḥ
08,060.005c sa syandanād gām apatad gatāsuḥ; paraśvadhaiḥ śāla ivāvarugṇaḥ
08,060.006a hatāśvam añjogatibhiḥ suṣeṇaḥ; śinipravīraṃ niśitaiḥ pṛṣatkaiḥ
08,060.006c pracchādya nṛtyann iva sautiputraḥ; śaineyabāṇābhihataḥ papāta
08,060.007a putre hate krodhaparītacetāḥ; karṇaḥ śinīnām ṛṣabhaṃ jighāṃsuḥ
08,060.007c hato 'si śaineya iti bruvan sa; vyavāsṛjad bāṇam amitrasāham
08,060.008a sa tasya ciccheda śaraṃ śikhaṇḍī; tribhis tribhiś ca pratutoda karṇam
08,060.008c śikhaṇḍinaḥ kārmukaṃ sa dhvajaṃ ca; cchittvā śarābhyām ahanat sujātam
08,060.009a śikhaṇḍinaṃ ṣaḍbhir avidhyad ugro; dānto dhārṣṭadyumnaśiraś cakarta
08,060.009c athābhinat sutasomaṃ śareṇa; sa saṃśitenādhirathir mahātmā
08,060.009d*0923_01 tato 'pare bhārata duṣprakampyāḥ
08,060.009d*0923_02 pāñcālānāṃ rathasaṃghāḥ sametāḥ
08,060.009d*0923_03 pratiśrutā hy antarikṣe gatābhā
08,060.009d*0923_04 dhanuḥpravīrās tu rathapravīrāḥ
08,060.010a athākrande tumule vartamāne; dhārṣṭadyumne nihate tatra kṛṣṇaḥ
08,060.010c apāñcālyaṃ kriyate yāhi pārtha; karṇaṃ jahīty abravīd rājasiṃha
08,060.011a tataḥ prahasyāśu narapravīro; rathaṃ rathenādhirather jagāma
08,060.011c bhaye teṣāṃ trāṇam icchan subāhur; abhyāhatānāṃ rathayūthapena
08,060.012a visphārya gāṇḍīvam athograghoṣaṃ; jyayā samāhatya tale bhṛśaṃ ca
08,060.012c bāṇāndhakāraṃ sahasaiva kṛtvā; jaghāna nāgāśvarathān narāṃś ca
08,060.012d*0924_01 prītāḥ śukāḥ prādravann antarikṣe
08,060.012d*0924_02 guhā girīṇām apatan vayāṃsi
08,060.012d*0924_03 yan maṇḍalajyena vijṛmbhamāṇo
08,060.012d*0924_04 raudre muhūrte 'bhyapatat kirīṭī
08,060.013a taṃ bhīmaseno 'nu yayau rathena; pṛṣṭhe rakṣan pāṇḍavam ekavīram
08,060.013c tau rājaputrau tvaritau rathābhyāṃ; karṇāya yātāv aribhir vimuktau
08,060.014a atrāntare sumahat sūtaputraś; cakre yuddhaṃ somakān saṃpramṛdnan
08,060.014c rathāśvamātaṅgagaṇāñ jaghāna; pracchādayām āsa diśaḥ śaraiś ca
08,060.015a tam uttamaujā janamejayaś ca; kruddhau yudhāmanyuśikhaṇḍinau ca
08,060.015c karṇaṃ vineduḥ sahitāḥ pṛṣatkaiḥ; saṃmardamānāḥ saha pārṣatena
08,060.016a te pañca pāñcālarathāḥ surūpair; vaikartanaṃ karṇam abhidravantaḥ
08,060.016c tasmād rathāc cyāvayituṃ na śekur; dhairyāt kṛtātmānam ivendriyāṇi
08,060.017a teṣāṃ dhanūṃṣi dhvajavājisūtāṃs; tūṇaṃ patākāś ca nikṛtya bāṇaiḥ
08,060.017b*0925_01 teṣāṃ dhvajān vājisūtān patākās
08,060.017b*0925_02 tūṇīr dhanūṃṣi pracakarta bāṇaiḥ
08,060.017c tān pañcabhiḥ sa tv ahanat pṛṣatkaiḥ; karṇas tataḥ siṃha ivonnanāda
08,060.018a tasyāsyatas tān abhinighnataś ca; jyābāṇahastasya dhanuḥsvanena
08,060.018c sādridrumā syāt pṛthivī viśīrṇā; ity eva matvā janatā vyaṣīdat
08,060.019a sa śakracāpapratimena dhanvanā; bhṛśātatenādhirathiḥ śarān sṛjan
08,060.019c babhau raṇe dīptamarīcimaṇḍalo; yathāṃśumālī pariveṣavāṃs tathā
08,060.020a śikhaṇḍinaṃ dvādaśabhiḥ parābhinac; chitaiḥ śaraiḥ ṣaḍbhir athottamaujasam
08,060.020c tribhir yudhāmanyum avidhyad āśugais; tribhis tribhiḥ somakapārṣatātmajau
08,060.021a parājitāḥ pañca mahārathās tu te; mahāhave sūtasutena māriṣa
08,060.021c nirudyamās tasthur amitramardanā; yathendriyārthātmavatā parājitāḥ
08,060.022a nimajjatas tān atha karṇasāgare; vipannanāvo vaṇijo yathārṇave
08,060.022c uddadhrire naubhir ivārṇavād rathaiḥ; sukalpitair draupadijāḥ svamātulān
08,060.023a tataḥ śinīnām ṛṣabhaḥ śitaiḥ śarair; nikṛtya karṇaprahitān iṣūn bahūn
08,060.023c vidārya karṇaṃ niśitair ayasmayais; tavātmajaṃ jyeṣṭham avidhyad aṣṭabhiḥ
08,060.024a kṛpo 'tha bhojaś ca tavātmajas tathā; svayaṃ ca karṇo niśitair atāḍayat
08,060.024c sa taiś caturbhir yuyudhe yadūttamo; digīśvarair daityapatir yathā tathā
08,060.025a samānateneṣvasanena kūjatā; bhṛśātatenāmitabāṇavarṣiṇā
08,060.025c babhūva durdharṣataraḥ sa sātyakiḥ; śaran nabhomadhyagato yathā raviḥ
08,060.026a punaḥ samāsādya rathān sudaṃśitāḥ; śinipravīraṃ jugupuḥ paraṃtapāḥ
08,060.026c sametya pāñcālarathā mahāraṇe; marudgaṇāḥ śakram ivārinigrahe
08,060.027a tato 'bhavad yuddham atīva dāruṇaṃ; tavāhitānāṃ tava sainikaiḥ saha
08,060.027c rathāśvamātaṅgavināśanaṃ tathā; yathā surāṇām asuraiḥ purābhavat
08,060.028a rathadvipā vājipadātayo 'pi vā; bhramanti nānāvidhaśastraveṣṭitāḥ
08,060.028c paraspareṇābhihatāś ca caskhalur; vinedur ārtā vyasavo 'patanta ca
08,060.029a tathā gate bhīmam abhīs tavātmajaḥ; sasāra rājāvarajaḥ kirañ śaraiḥ
08,060.029c tam abhyadhāvat tvarito vṛkodaro; mahāruruṃ siṃha ivābhipetivān
08,060.030a tatas tayor yuddham atītamānuṣaṃ; pradīvyatoḥ prāṇadurodare 'bhavat
08,060.030c paraspareṇābhiniviṣṭaroṣayor; udagrayoḥ śambaraśakrayor yathā
08,060.031a śaraiḥ śarīrāntakaraiḥ sutejanair; nijaghnatus tāv itaretaraṃ bhṛśam
08,060.031c sakṛtprabhinnāv iva vāśitāntare; mahāgajau manmathasaktacetasau
08,060.031d@028_0001 ālokya tau caiva parasparaṃ tataḥ
08,060.031d@028_0002 samaṃ ca śūrau ca sasārathī tadā
08,060.031d@028_0003 bhīmo 'bravīd yāhi duḥśāsanāya
08,060.031d@028_0004 duḥśāsano yāhi vṛkodarāya
08,060.031d@028_0005 tayo rathau sārathibhyāṃ pracoditau
08,060.031d@028_0006 samaṃ rathau tau sahasā samīyatuḥ
08,060.031d@028_0007 nānāyudhau citrapatākinadhvajau
08,060.031d@028_0008 bhīmaḥ
08,060.031d@028_0008 divīva pūrvaṃ balaśakrayo raṇe
08,060.031d@028_0009 diṣṭyāsi duḥśāsana adya dṛṣṭa
08,060.031d@028_0010 ṛṇaṃ pratīccheḥ sahavṛddhimūlam
08,060.031d@028_0011 ciroditaṃ taṃ yan mayā te sabhāyāṃ
08,060.031d@028_0012 kṛṣṇābhimarśena gṛhāṇa mattaḥ
08,060.031d@028_0013 sa evam uktas tu tato mahātmā
08,060.031d@028_0014 duḥśāsano vākyam uvāca vīraḥ
08,060.031d@028_0015 sarvaṃ smare naiva ca vismarāmi
08,060.031d@028_0016 udīryamāṇaṃ śṛṇu bhīmasena
08,060.031d@028_0017 smarāmi cātmaprabhavaṃ cirāya
08,060.031d@028_0018 yaj jātuṣe veśmani rātry ahāni
08,060.031d@028_0019 viśvāsahīnā mṛgayāṃ caranto
08,060.031d@028_0020 vasanti sarvatra nirākṛtās tu
08,060.031d@028_0021 mahad bhayād rātry ahani smarantas
08,060.031d@028_0022 tathopabhogāc ca sukhāc ca hīnāḥ
08,060.031d@028_0023 vaneṣv aṭanto girigahvarāṇi
08,060.031d@028_0024 pāñcālarājasya puraṃ praviṣṭāḥ
08,060.031d@028_0025 māyāṃ yūyaṃ kām api saṃpraviṣṭā
08,060.031d@028_0026 yato vṛtaḥ kṛṣṇayā phalguno vaḥ
08,060.031d@028_0027 saṃbhūya pāpais tad anāryavṛttaṃ
08,060.031d@028_0028 kṛtaṃ tadā mātṛkṛtānurūpam
08,060.031d@028_0029 eko vṛtaḥ pañcabhiḥ sābhipannā
08,060.031d@028_0030 hy alajjamānaiś ca parasparasya
08,060.031d@028_0031 smare sabhāyāṃ subalātmajena
08,060.031d@028_0032 saṃjayaḥ
08,060.031d@028_0032 dāsīkṛtāḥ stha saha kṛṣṇayā tu
08,060.031d@028_0033 tenaivam uktas tu tavātmajena
08,060.031d@028_0034 subālacittena vṛkodaro 'pi
08,060.031d@028_0035 pragṛhya cāpaṃ bhṛkuṭīṃ lalāṭe
08,060.031d@028_0036 kṛtvā tu roṣojjvalatāmranetraḥ
08,060.032a tavātmajasyātha vṛkodaras tvaran; dhanuḥ kṣurābhyāṃ dhvajam eva cācchinat
08,060.032c lalāṭam apy asya bibheda patriṇā; śiraś ca kāyāt prajahāra sāratheḥ
08,060.033a sa rājaputro 'nyad avāpya kārmukaṃ; vṛkodaraṃ dvādaśabhiḥ parābhinat
08,060.033c svayaṃ niyacchaṃs turagān ajihmagaiḥ; śaraiś ca bhīmaṃ punar abhyavīvṛṣat
08,060.033d*0926_01 tataḥ śaraṃ sūryamarīcisaprabhaṃ
08,060.033d*0926_02 suvarṇavajrottamaratnabhūṣitam
08,060.033d*0926_03 mahendravajrāśanipātaduḥsahaṃ
08,060.033d*0926_04 mumoca bhīmāṅgavidāraṇakṣamam
08,060.033d*0927_01 sa tena nirbhinnatanur vṛkodaro
08,060.033d*0927_02 nipātitaḥ srastatanur gatāsuvat
08,060.033d*0927_03 prasārya bāhū rathavaryam āśritaḥ
08,060.033d*0927_04 punaś ca saṃjñām upalabhya cānadat
08,061.001 saṃjaya uvāca
08,061.001*0928_01 sa rājaputreṇa samārcchad ugraṃ
08,061.001*0928_02 duḥśāsanena nikṛto nikṛtyā
08,061.001a tatrākarod duṣkaraṃ rājaputro; duḥśāsanas tumule yudhyamānaḥ
08,061.001b*0929_01 yad bhīmasenaṃ pratiyodhayad raṇe
08,061.001b*0929_02 jambho yathā śakram udāravīryam
08,061.001c ciccheda bhīmasya dhanuḥ kṣureṇa; ṣaḍbhiḥ śaraiḥ sārathim apy avidhyat
08,061.001d*0930_01 sa tat kṛtvā rājaputras tarasvī
08,061.001d*0930_02 vivyādha bhīmaṃ navabhiḥ pṛṣatkaiḥ
08,061.002a tato 'bhinad bahubhiḥ kṣipram eva; vareṣubhir bhīmasenaṃ mahātmā
08,061.002b@029_0001 tataḥ kruddho bhīmasenas tarasvī
08,061.002b@029_0002 śaktiṃ cogrāṃ prāhiṇot te sutāya
08,061.002b@029_0003 tām āpatantīṃ sahasātighorāṃ
08,061.002b@029_0004 dṛṣṭvā sutas te jvalitām ivolkām
08,061.002b@029_0005 ākarṇapūrṇair iṣubhir mahātmā
08,061.002b@029_0006 ciccheda putro daśabhiḥ pṛṣatkaiḥ
08,061.002b@029_0007 dṛṣṭvā tu tat karma kṛtaṃ suduṣkaraṃ
08,061.002b@029_0008 prāpūjayan sarvayodhāḥ prahṛṣṭāḥ
08,061.002b@029_0009 athāśu bhīmaṃ ca śareṇa bhūyo
08,061.002b@029_0010 gāḍhaṃ sa vivyādha sutas tvadīyaḥ
08,061.002b@029_0011 cukrodha bhīmaḥ punar āśu tasmai
08,061.002b@029_0012 bhṛśaṃ prajajvāla ruṣābhivīkṣya
08,061.002b@029_0013 viddho 'smi vīrāśu bhṛśaṃ tvayādya
08,061.002b@029_0014 sahasva bhūyo 'pi gadāprahāram
08,061.002b@029_0015 uktvaivam uccaiḥ kupito 'tha bhīmo
08,061.002b@029_0016 jagrāha tāṃ bhīmagadāṃ vadhāya
08,061.002b@029_0017 uvāca cādyāham ahaṃ durātman
08,061.002b@029_0018 pāsyāmi te śoṇitam ājimadhye
08,061.002b@029_0019 athaivam uktas tanayas tavogrāṃ
08,061.002b@029_0020 śaktiṃ vegāt prāhiṇon mṛtyurūpām
08,061.002b@029_0021 āvidhya bhīmo 'pi gadāṃ sughorāṃ
08,061.002b@029_0022 vicikṣipe roṣaparītamūrtiḥ
08,061.002b@029_0023 sā tasya śaktiṃ sahasā virujya
08,061.002b@029_0024 putraṃ tavājau tāḍayām āsa mūrdhni
08,061.002b@030_0001 sa kārmukaṃ gṛhya tu bhārasādhanaṃ
08,061.002b@030_0002 bhīmas tadā rājaputraṃ hy avidhyat
08,061.002b@030_0003 pañcāśatā bāṇagaṇaiḥ stanāntare
08,061.002b@030_0004 tottrair yathātīva bhinad dvipendram
08,061.002b@030_0005 tato 'tividdho virathaṃ mahātmā
08,061.002b@030_0006 duḥśāsano bhīmasenaṃ cakāra
08,061.002b@030_0007 nihatya saṃkhye caturo 'sya vāhāñ
08,061.002b@030_0008 chittvā ratheṣāṃ punar eva cākṣipat
08,061.002b@030_0009 tataḥ kṣitistho hy avaruhya yānād
08,061.002b@030_0010 vṛkodaro gadayā tasya vāhān
08,061.002b@030_0011 yamakṣayaṃ preṣayitvā mahātmā
08,061.002b@030_0012 rathaṃ samākarṣata rājasūnoḥ
08,061.002b@030_0013 tasmād avaplutya rathāt sasarja
08,061.002b@030_0014 duḥśāsanas tomaram ugravegam
08,061.002b@030_0015 sa tena viddho hy urasi hy aprameyo
08,061.002b@030_0016 gadāṃ tasmai visasarjāprameyām
08,061.002b@030_0017 tataḥ krodhād bhīmasenaḥ kṛtāni
08,061.002b@030_0018 sarvāṇi duḥkhāny anusaṃsmaran vai
08,061.002b@030_0019 saṃsmṛtya saṃsmṛtya tathā pratijñām
08,061.002b@030_0020 ugrām atho rājaputro nyaṣīdat
08,061.002b@030_0021 saṃcintayan roṣam atīva kopāt
08,061.002b@030_0022 trayodaśābdaṃ puruṣapravīraḥ
08,061.002b@030_0023 pragṛhya vajrāśanitulyavegāṃ
08,061.002b@030_0024 gadāṃ kareṇātha vṛkodaro ruṣā
08,061.002b@030_0025 nipātayitvā pṛthivītale bhṛśaṃ
08,061.002b@030_0026 saṃtāḍayām āsa balī vṛkodaraḥ
08,061.002b@030_0027 atīva saṃtāḍitabhinnagātro
08,061.002b@030_0028 duḥśāsano vai nipapāta bhūmau
08,061.002b@030_0029 ākramya kaṇṭhe yudhi rājaputraṃ
08,061.002b@030_0030 saṃraktanetro hy abravīd dhārtarāṣṭram
08,061.002b@030_0031 tad brūhi kiṃ tvaṃ parimārgamāṇo
08,061.002b@030_0032 hy asmān parābhūya ihāgatān punaḥ
08,061.002b@030_0033 tad idam adya bhṛśasaṃbhṛtaṃ me
08,061.002b@030_0034 cirārjitaṃ roṣam atipradīptam
08,061.002b@030_0035 madhu prapāsye tava koṣṭhabhājanād
08,061.002b@030_0036 ity abravīd bhīmasenas tarasvī
08,061.002b@030_0037 duḥśāsanaṃ kaṇṭhadeśe pramṛdnaṃs
08,061.002b@030_0038 tataḥ krūraṃ bhīmasenaś cakāra
08,061.002b@030_0039 taṃ vyaṃsayitvā sahasā sasāra
08,061.002b@030_0040 balād asau dhārtarāṣṭras tarasvī
08,061.002b@030_0041 sapatnatāṃ darśayan dhārtarāṣṭre
08,061.002b@030_0042 bhīmo 'bhidudrāva sutaṃ tvadīyam
08,061.002b@030_0043 mṛgaṃ muhuḥ siṃhaśiśur yathā vane
08,061.002b@030_0044 tathāśv abhidrutya mahābalaṃ balī
08,061.002b@030_0045 nigṛhya cainaṃ parameṇa karmaṇā
08,061.002b@030_0046 utkṣipya cotkṣipya ca tūrṇam enam
08,061.002b@030_0047 bhūmau tadā niṣpipeṣātha vīraḥ
08,061.002b@030_0048 asiṃ vikośaṃ vimalaṃ cakāra
08,061.002b@030_0049 kaṇṭhe samākrāmya ca vepamānaṃ
08,061.002b@030_0050 kṛtvā tu rūpaṃ paramaṃ sughoram
08,061.002b@030_0051 kālāntakābhyāṃ pratimaṃ tadānīṃ
08,061.002b@030_0052 vidārya vakṣaḥ sa mahārathasya
08,061.002b@030_0053 duḥśāsanasya ripuśāsanasya
08,061.002c sa vikṣaran nāga iva prabhinno; gadām asmai tumule prāhiṇod vai
08,061.003a tayāharad daśa dhanvantarāṇi; duḥśāsanaṃ bhīmasenaḥ prasahya
08,061.003c tayā hataḥ patito vepamāno; duḥśāsano gadayā vegavatyā
08,061.004a hayāḥ sasūtāś ca hatā narendra; cūrṇīkṛtaś cāsya rathaḥ patantyā
08,061.004c vidhvastavarmābharaṇāmbarasrag; viceṣṭamāno bhṛśavedanārtaḥ
08,061.004d*0931_01 duḥśāsanaṃ pāṇḍavāḥ prekṣya sarve
08,061.004d*0931_02 hṛṣṭāḥ pāñcālāḥ siṃhanādān amuñcan
08,061.004d*0932_01 taṃ pātayitvātha vṛkodaro 'yaṃ
08,061.004d*0932_02 jagarja harṣeṇa vinādayan diśaḥ
08,061.004d*0932_03 nādena tenākhilapārśvavartino
08,061.004d*0932_04 mūrchākulāḥ patitās tv ājamīḍha
08,061.004d*0932_05 sa samīpasthito bhīmo visajñaṃ vīkṣya te sutam
08,061.004d*0932_06 cakāra khedaṃ manasā cintāṃ ca paramāṃ yayau
08,061.004d*0932_07 acetanasya rudhiraṃ kathaṃ pāsyāmy ahaṃ ripoḥ
08,061.004d*0932_08 ajānato 'sya pāpasya durmater mitraghātinaḥ
08,061.004d*0932_09 evaṃ vicintayad bhīmo dadarśātha vicetanam
08,061.004d*0932_10 vastreṇāvījayac cainaṃ tena saṃjñām avāpa ha
08,061.004d*0932_11 dṛṣṭvā sasaṃjñaṃ sāvajñaṃ pādenākramya vakṣasi
08,061.004d*0932_12 prahṛṣṭarūpo bhīmas tu sāsīḥ provāca taṃ tadā
08,061.004d*0933_01 bhīmo 'pi vegād avatīrya yānād
08,061.004d*0933_02 duḥśāsanaṃ vegavān abhyadhāvat
08,061.005a tataḥ smṛtvā bhīmasenas tarasvī; sāpatnakaṃ yat prayuktaṃ sutais te
08,061.005b@031_0001 tasmin sughore tumule vartamāne
08,061.005b@031_0002 pradhānabhūyiṣṭhataraiḥ samantāt
08,061.005b@031_0003 duḥśāsanaṃ tatra samīkṣya rājan
08,061.005b@031_0004 bhīmo mahābāhur acintyakarmā
08,061.005b@031_0005 smṛtvātha keśagrahaṇaṃ ca devyā
08,061.005b@031_0006 vastrāpahāraṃ ca rajasvalāyāḥ
08,061.005b@031_0007 anāgaso bhartṛparāṅmukhāyā
08,061.005b@031_0008 duḥkhāni dattāny api vipracintya
08,061.005b@031_0009 jajvāla krodhāmarṣeṇa bhīma
08,061.005b@031_0010 ājyaprasikto hi yathā hutāśaḥ
08,061.005b@031_0011 tatrāha karṇaṃ ca suyodhanaṃ ca
08,061.005b@031_0012 kṛpaṃ drauṇiṃ kṛtavarmāṇam eva
08,061.005b@031_0013 nihanmi duḥśāsanam adya pāpaṃ
08,061.005b@031_0014 saṃrakṣyatām adya samastayodhāḥ
08,061.005b@031_0015 ity evam uktvā sahasābhyadhāvan
08,061.005b@031_0016 nihantukāmo 'tibalas tarasvī
08,061.005b@031_0017 tathā tu vikramya raṇe vṛkodaro
08,061.005b@031_0018 mahāgajaṃ kesariṇo yathaiva
08,061.005b@031_0019 nigṛhya duḥśāsanam ekavīraḥ
08,061.005b@031_0020 suyodhanasyādhiratheḥ samakṣam
08,061.005c rathād avaplutya gataḥ sa bhūmau; yatnena tasmin praṇidhāya cakṣuḥ
08,061.005d*0934_01 tato bhīmas tam abravīn mahātmā
08,061.005d*0934_02 kathaṃ draupadīṃ keśapakṣe pradharṣīḥ
08,061.005d*0934_03 vadāśu yad gaur iti tad bruvāṇo
08,061.005d*0934_04 hṛṣṭaḥ samaṃ karṇasuyodhanābhyām
08,061.005d*0934_05 teṣāṃ samīkṣyāpavite (sic) durātman
08,061.005d*0934_06 gacchāmi yenādya kulapradhānaḥ
08,061.005d*0934_07 śrutvā tu tad bhīmavacaḥ sughoraṃ
08,061.005d*0934_08 duḥśāsano bhīmam idaṃ nirīkṣya
08,061.005d*0934_09 uvāca bhīmaṃ sa tadā smitena
08,061.005d*0934_10 saṃpaśyatāṃ kauravasomakānām
08,061.005d*0934_11 sa eṣa me bāhuvaro 'stu bhūya
08,061.005d*0934_12 eṣa tvayā rājyaharaḥ samīkṣya
08,061.005d*0934_13 dyūtacchalād vañcayitā sametāṃ
08,061.005d*0934_14 kliṣṭām āryāṃ paśyatas te tv anena
08,061.005d*0934_15 asau karo godhanavān samartho
08,061.005d*0934_16 viṣasya dātā bhujagendrakalpaḥ
08,061.005d*0934_17 bhikṣābhujo yena kṛtāḥ samastā
08,061.005d*0934_18 aṣṭādaśa dvā ca kuruṣva yatnam
08,061.005d*0935_00 bhīmaḥ
08,061.005d*0935_01 draupadyās tu kacagrāhe yaḥ prayuktas tvayā karaḥ
08,061.005d*0935_02 duḥśāsanaḥ
08,061.005d*0935_02 diśyatāṃ ca sa me pāpin kaṃ tam utpāṭayāmy aham
08,061.005d*0935_03 ayaṃ karikarākāraḥ kāminīkucamardanaḥ
08,061.005d*0935_04 saṃjayaḥ
08,061.005d*0935_04 gosahasrapradātā ca kṣatriyāntakaraḥ karaḥ
08,061.005d*0935_05 etac chrutvā tu vacanaṃ bhīmaseno 'tyamarṣaṇaḥ
08,061.005d*0935_06 utpāṭayām āsa bhujaṃ vāmetaram ariṃdama
08,061.006a asiṃ samuddhṛtya śitaṃ sudhāraṃ; kaṇṭhe samākramya ca vepamānam
08,061.006b@032_0001 ye rājasūyāvabhṛthe pavitrā
08,061.006b@032_0002 jātāḥ kacā yājñasenyā durātman
08,061.006b@032_0003 te pāṇinā katareṇāvakṛṣṭāḥ
08,061.006b@032_0004 prabrūhi tvāṃ pṛcchate bhīmasenaḥ
08,061.006b@032_0005 uktas tathājau sa tadā saroṣaṃ
08,061.006b@032_0006 jagāda bhīmaṃ parivṛtya netre
08,061.006b@032_0007 ayaṃ karikarākāraḥ pīnastanavimardanaḥ
08,061.006b@032_0008 gosahasrapradātā ca kṣatriyāntakaraḥ karaḥ
08,061.006b@032_0009 anena yājñasenyā me bhīma keśā vikarṣitāḥ
08,061.006b@032_0010 paśyatāṃ kurumukhyānāṃ yuṣmākaṃ ca sabhāsadām
08,061.006b@032_0011 evaṃ tv asau rājasutaṃ niśamya
08,061.006b@032_0012 bruvantam ājau vinipīḍya vakṣaḥ
08,061.006b@032_0013 bhīmo balād bāhum udhṛtya dorbhyām
08,061.006b@032_0014 uccair nanādātha samastayodhān
08,061.006b@032_0015 uvāca yasyāsti balaṃ kulaṃ ca
08,061.006b@032_0016 rakṣatv asau me 'dya nirastabāhuḥ
08,061.006b@032_0017 duḥśāsanaṃ jīvitam utsṛjantam
08,061.006b@032_0018 ākṣipya yodhās tarasā mahābalam
08,061.006b@032_0019 kruddho raṇe 'tīva karaṃ kareṇa
08,061.006b@032_0020 utpāṭya vīraḥ sahasaiva rājan
08,061.006b@032_0021 duḥśāsanaṃ tena tu vīramadhye
08,061.006b@032_0022 jaghāna vajrāśanisaṃnibhena
08,061.006c utkṛtya vakṣaḥ patitasya bhūmāv; athāpibac choṇitam asya koṣṇam
08,061.006d*0936_01 tato nipātyāsya śiro 'pahṛtya
08,061.006d*0936_02 tenāsinā tava putrasya rājan
08,061.006d*0936_03 satyāṃ cikīrṣur matiman pratijñāṃ
08,061.006d*0936_04 bhīmo 'pibac choṇitam asya koṣṇam
08,061.006e āsvādya cāsvādya ca vīkṣamāṇaḥ; kruddho 'tivelaṃ prajagāda vākyam
08,061.007a stanyasya mātur madhusarpiṣo vā; mādhvīkapānasya ca satkṛtasya
08,061.007c divyasya vā toyarasasya pānāt; payodadhibhyāṃ mathitāc ca mukhyāt
08,061.007d*0937_01 anyāni pānāni ca yāni loke
08,061.007d*0937_02 sudhāmṛtasvādurasāni tebhyaḥ
08,061.007d*0938_01 tathekṣusārasya manoharasya
08,061.007e sarvebhya evābhyadhiko raso 'yaṃ; mato mamādyāhitalohitasya
08,061.007f*0939_01 athāha bhīmaḥ punar ugrakarmā
08,061.007f*0939_02 duḥśāsanaṃ krodhaparītacetāḥ
08,061.007f*0939_03 gatāsum ālokya vihasya susvaraṃ
08,061.007f*0939_04 kiṃ vā kuryāṃ mṛtyunā rakṣito 'si
08,061.008a evaṃ bruvāṇaṃ punar ādravantam; āsvādya valgantam atiprahṛṣṭam
08,061.008c ye bhīmasenaṃ dadṛśus tadānīṃ; bhayena te 'pi vyathitā nipetuḥ
08,061.009a ye cāpi tatrāpatitā manuṣyās; teṣāṃ karebhyaḥ patitaṃ ca śastram
08,061.009c bhayāc ca saṃcukruśur uccakais te; nimīlitākṣā dadṛśuś ca tan na
08,061.010a ye tatra bhīmaṃ dadṛśuḥ samantād; dauḥśāsanaṃ tadrudhiraṃ pibantam
08,061.010c sarve palāyanta bhayābhipannā; nāyaṃ manuṣya iti bhāṣamāṇāḥ
08,061.010d*0940_00 saṃjayaḥ
08,061.010d*0940_01 sa pītvā rudhiraṃ tasya caraṇau gṛhya bhārata
08,061.010d@033_0001 tasmin kṛte bhīmasenena rūpe
08,061.010d@033_0002 dṛṣṭvā ca tac cchoṇitaṃ pīyamānam
08,061.010d@033_0003 saṃprādravaṃś citrasenena sārdhaṃ
08,061.010d@033_0004 bhīmaṃ rakṣo bhāṣamāṇā bhayārtāḥ
08,061.010d@033_0005 yudhāmanyuḥ pradrutaṃ citrasenaṃ
08,061.010d@033_0006 mahānīkaṃ smābhyayād rājaputraḥ
08,061.010d@033_0007 vivyādha cainaṃ niśitaiḥ pṛṣatkair
08,061.010d@033_0008 vyapetabhīḥ saptabhir āśumuktaiḥ
08,061.010d@033_0009 padākrāntaḥ sarpaval lelihāno
08,061.010d@033_0010 mahoragaḥ krodhaviṣaṃ sisṛkṣuḥ
08,061.010d@033_0011 nivṛtya pāñcālajam abhyavidhyat
08,061.010d@033_0012 tribhiḥ śaraiḥ sārathiṃ cāpy avidhyat
08,061.010d@033_0013 tataḥ supuṅkhena supatritena
08,061.010d@033_0014 susaṃśitāgreṇa śareṇa śūraḥ
08,061.010d@033_0015 ākarṇamuktena samāhitena
08,061.010d@033_0016 yudhāmanyus tasya śiro jahāra
08,061.010d@033_0017 tasmin hate bhrātari citrasene
08,061.010d@033_0018 kruddhaḥ karṇaḥ pauruṣaṃ darśayānaḥ
08,061.010d@033_0019 dudrāva tat pāṇḍavānām anīkaṃ
08,061.010d@033_0020 pratyudyāto nakulenāmitaujāḥ
08,061.010d@033_0021 bhīmo 'pi hatvā tatraiva duḥśāsanam amarṣaṇam
08,061.010d@033_0022 pūrayitvāñjaliṃ bhūyo rudhirasyogranisvanaḥ
08,061.011a śṛṇvatāṃ lokavīrāṇām idaṃ vacanam abravīt
08,061.011b*0941_01 ity uccair vacanaṃ prāha pratinṛtya vṛkodaraḥ
08,061.011c eṣa te rudhiraṃ kaṇṭhāt pibāmi puruṣādhama
08,061.011e brūhīdānīṃ susaṃrabdhaḥ punar gaur iti gaur iti
08,061.011f*0942_01 ye tadāsmān pranṛtyanti punar gaur iti gaur iti
08,061.011f*0942_02 tān vayaṃ pratinṛtyāmaḥ punar gaur iti gaur iti
08,061.012a pramāṇakoṭyāṃ śayanaṃ kālakūṭasya bhojanam
08,061.012c daśanaṃ cāhibhiḥ kaṣṭaṃ dāhaṃ ca jatuveśmani
08,061.013a dyūtena rājyaharaṇam araṇye vasatiś ca yā
08,061.013b*0943_01 draupadyāḥ keśapakṣasya grahaṇaṃ ca sudāruṇam
08,061.013c iṣvastrāṇi ca saṃgrāmeṣv asukhāni ca veśmani
08,061.013d*0944_01 virāṭabhavane yaś ca kleśo 'smākaṃ pṛthagvidhaḥ
08,061.013d*0945_01 śakuner dhārtarāṣṭrasya rādheyasya ca mantrite
08,061.013d*0945_02 anubhūtāni duḥkhāni teṣāṃ hetus tvam eva hi
08,061.014a duḥkhāny etāni jānīmo na sukhāni kadā cana
08,061.014c dhṛtarāṣṭrasya daurātmyāt saputrasya sadā vayam
08,061.014d*0946_01 sukhāny etāni jānīmo labdhavanto na saṃśayaḥ
08,061.015a ity uktvā vacanaṃ rājañ jayaṃ prāpya vṛkodaraḥ
08,061.015c punar āha mahārāja smayaṃs tau keśavārjunau
08,061.015d*0947_01 asṛgdigdho visravallohitāsyaḥ
08,061.015d*0947_02 kruddho 'tyarthaṃ bhīmasenas tarasvī
08,061.015d*0948_01 raktārdragātras tu tato mahātmā
08,061.015d*0948_02 gadāpāṇiḥ kāla ivāntakāle
08,061.015d*0948_03 vibhīṣayānas tava putrasainyam
08,061.015d*0948_04 itas tato dhāvati vāhinīṃ te
08,061.015d*0948_05 tataḥ kṣaṇād bhārata śūnyam āsīd
08,061.015d*0948_06 āyodhanaṃ ghorataraṃ kurūṇām
08,061.015d*0948_07 yatrājimadhye prāpibad bhīmaseno
08,061.015d*0948_08 duḥśāsanasya rudhiraṃ krodhadīptaḥ
08,061.015d*0948_09 sa hatvā samare rājan rājaputraṃ mahābalam
08,061.015d*0948_10 pūrṇakāmo madodagraḥ siṃho rurum ivotkaṭam
08,061.015d*0948_11 rudhirārdro mahārāja hy aśobhata paraṃtapaḥ
08,061.015d*0948_12 sapuṣpaḥ kiṃśuka iva raktād raktataro babhau
08,061.015d*0948_13 rudhirārdravapur ghoraḥ kruddho rājan vaco 'bravīt
08,061.015d*0949_01 brūhīdānīṃ pāpamate nṛśaṃsa patito hy asi
08,061.015d*0950_01 brūhīdānīṃ pāpamate nṛśaṃsa
08,061.015d*0950_02 apatir hy asi drupadasyātmajā tvam
08,061.016a duḥśāsane yad raṇe saṃśrutaṃ me; tad vai sarvaṃ kṛtam adyeha vīrau
08,061.016c adyaiva dāsyāmy aparaṃ dvitīyaṃ; duryodhanaṃ yajñapaśuṃ viśasya
08,061.016e śiro mṛditvā ca padā durātmanaḥ; śāntiṃ lapsye kauravāṇāṃ samakṣam
08,061.016f*0951_01 yā cāpatiḥ sā sapatir hi jātā
08,061.016f*0951_02 yās tāḥ sapatayo 'patayas tu jātāḥ
08,061.016f*0951_03 paśyantu citraṃ vividhaṃ hi loke
08,061.016f*0951_04 ye vai tilāḥ ṣaṇḍatilā babhūvuḥ
08,061.016f*0951_05 te cet siddhā nidhanaṃ gatāḥ pare
08,061.016f*0951_06 kiṃ citrarūpaṃ bata jīvaloke
08,061.017a etāvad uktvā vacanaṃ prahṛṣṭo; nanāda coccai rudhirārdragātraḥ
08,061.017c nanarta caivātibalo mahātmā; vṛtraṃ nihatyeva sahasranetraḥ
08,061.017d*0952_01 dṛṣṭvā tu nṛtyantam udagrarūpaṃ
08,061.017d*0952_02 kālaṃ yathā tv antakāle prajānām
08,061.017d*0952_03 mahad bhayaṃ cādhirathiṃ viveśa
08,061.017d*0952_04 jaye nirāśāś ca sutās tvadīyāḥ
08,062.001 saṃjaya uvāca
08,062.001a duḥśāsane tu nihate putrās tava mahārathāḥ
08,062.001c mahākrodhaviṣā vīrāḥ samareṣv apalāyinaḥ
08,062.001e daśa rājan mahāvīryo bhīmaṃ prācchādayañ śaraiḥ
08,062.002a kavacī niṣaṅgī pāśī daṇḍadhāro dhanurdharaḥ
08,062.002c alolupaḥ śalaḥ saṃdho vātavegasuvarcasau
08,062.003a ete sametya sahitā bhrātṛvyasanakarśitāḥ
08,062.003c bhīmasenaṃ mahābāhuṃ mārgaṇaiḥ samavārayan
08,062.004a sa vāryamāṇo viśikhaiḥ samantāt tair mahārathaiḥ
08,062.004c bhīmaḥ krodhābhiraktākṣaḥ kruddhaḥ kāla ivābabhau
08,062.004d*0953_01 tataḥ parivṛto rājan navabhiḥ śatrutāpanaiḥ
08,062.004d*0953_02 duḥśāsanād avarajaiḥ putrais tava vṛkodaraḥ
08,062.005a tāṃs tu bhallair mahāvegair daśabhir daśabhiḥ śitaiḥ
08,062.005c rukmāṅgado rukmapuṅkhaiḥ pārtho ninye yamakṣayam
08,062.006a hateṣu teṣu vīreṣu pradudrāva balaṃ tava
08,062.006c paśyataḥ sūtaputrasya pāṇḍavasya bhayārditam
08,062.007a tataḥ karṇo mahārāja praviveśa mahāraṇam
08,062.007c dṛṣṭvā bhīmasya vikrāntam antakasya prajāsv iva
08,062.008a tasya tv ākārabhāvajñaḥ śalyaḥ samitiśobhanaḥ
08,062.008c uvāca vacanaṃ karṇaṃ prāptakālam ariṃdama
08,062.008e mā vyathāṃ kuru rādheya naitat tvayy upapadyate
08,062.009a ete dravanti rājāno bhīmasenabhayārditāḥ
08,062.009c duryodhanaś ca saṃmūḍho bhrātṛvyasanaduḥkhitaḥ
08,062.010a duḥśāsanasya rudhire pīyamāne mahātmanā
08,062.010c vyāpannacetasaś caiva śokopahatamanyavaḥ
08,062.011a duryodhanam upāsante parivārya samantataḥ
08,062.011c kṛpaprabhṛtayaḥ karṇa hataśeṣāś ca sodarāḥ
08,062.012a pāṇḍavā labdhalakṣāś ca dhanaṃjayapurogamāḥ
08,062.012c tvām evābhimukhāḥ śūrā yuddhāya samupāsthitāḥ
08,062.013a sa tvaṃ puruṣaśārdūla pauruṣe mahati sthitaḥ
08,062.013c kṣatradharmaṃ puraskṛtya pratyudyāhi dhanaṃjayam
08,062.014a bhāro hi dhārtarāṣṭreṇa tvayi sarvaḥ samarpitaḥ
08,062.014c tam udvaha mahābāho yathāśakti yathābalam
08,062.014e jaye syād vipulā kīrtir dhruvaḥ svargaḥ parājaye
08,062.015a vṛṣasenaś ca rādheya saṃkruddhas tanayas tava
08,062.015c tvayi mohasamāpanne pāṇḍavān abhidhāvati
08,062.016a etac chrutvā tu vacanaṃ śalyasyāmitatejasaḥ
08,062.016c hṛdi mānuṣyakaṃ bhāvaṃ cakre yuddhāya susthiram
08,062.017a tataḥ kruddho vṛṣaseno 'bhyadhāvad; ātasthivāṃsaṃ svarathaṃ hatārim
08,062.017c vṛkodaraṃ kālam ivāttadaṇḍaṃ; gadāhastaṃ pothamānaṃ tvadīyān
08,062.017d*0954_01 bhīmaṃ samāyāntam amitrasāham
08,062.017d*0954_02 bāṇaiḥ kirantaṃ pratiyātya cograṃ
08,062.017d*0954_03 vyāttānanaṃ kālam ivāpatantam
08,062.018a tam abhyadhāvan nakulaḥ pravīro; roṣād amitraṃ pratudan pṛṣatkaiḥ
08,062.018c karṇasya putraṃ samare prahṛṣṭaṃ; jiṣṇur jighāṃsur maghaveva jambham
08,062.019a tato dhvajaṃ sphāṭikacitrakambuṃ; ciccheda vīro nakulaḥ kṣureṇa
08,062.019c karṇātmajasyeṣvasanaṃ ca citraṃ; bhallena jāmbūnadapaṭṭanaddham
08,062.020a athānyad ādāya dhanuḥ suśīghraṃ; karṇātmajaḥ pāṇḍavam abhyavidhyat
08,062.020c divyair mahāstrair nakulaṃ mahāstro; duḥśāsanasyāpacitiṃ yiyāsuḥ
08,062.021a tataḥ kruddho nakulas taṃ mahātmā; śarair maholkāpratimair avidhyat
08,062.021c divyair astrair abhyavidhyac ca so 'pi; karṇasya putro nakulaṃ kṛtāstraḥ
08,062.021d*0955_01 śarābhighātāc ca ruṣā ca rājan
08,062.021d*0955_02 svayaṃ ca bhāsāstrasamīraṇāc ca
08,062.021d*0955_03 jajvāla karṇasya suto 'timātram
08,062.021d*0955_04 iddho yathā jyāhutibhir hutāśaḥ
08,062.022a karṇasya putro nakulasya rājan; sarvān aśvān akṣiṇod uttamāstraiḥ
08,062.022b*0956_01 āsīt sughoraṃ bharatapravīra
08,062.022b*0956_02 yuddhaṃ tadā karṇajapāṇḍavābhyām
08,062.022c vanāyujān sukumārasya śubhrān; alaṃkṛtāñ jātarūpeṇa śīghrān
08,062.022d*0957_01 jaghāna cāśvān nakulasya vīro
08,062.022d*0957_02 raṇājire sūtaputrasya putraḥ
08,062.023a tato hatāśvād avaruhya yānād; ādāya carma ruciraṃ cāṣṭacandram
08,062.023c ākāśasaṃkāśam asiṃ gṛhītvā; poplūyamānaḥ khagavac cacāra
08,062.024a tato 'ntarikṣe nṛvarāśvanāgāṃś; ciccheda mārgān vicaran vicitrān
08,062.024b*0958_01 tato 'sya pakṣān anayad yamāya
08,062.024b*0958_02 dvisāhasrān nakulaḥ kṣiprakārī
08,062.024c te prāpatann asinā gāṃ viśastā; yathāśvamedhe paśavaḥ śamitrā
08,062.025a dvisāhasrā viditā yuddhaśauṇḍā; nānādeśyāḥ subhṛtāḥ satyasaṃdhāḥ
08,062.025c ekena śīghraṃ nakulena kṛttāḥ; sārepsunevottamacandanās te
08,062.026a tam āpatantaṃ nakulaṃ so 'bhipatya; samantataḥ sāyakair abhyavidhyat
08,062.026a*0959_01 karṇasya putraḥ sahasābhipatya ca
08,062.026a*0959_02 raṇe jighāṃsuṃ niśitair anekaiḥ
08,062.026b*0960_01 bhūmau carantaṃ nakulaṃ rathasthāḥ
08,062.026b*0960_02 samantataḥ sāyakaiḥ pratyagṛhṇan
08,062.026c sa tudyamāno nakulaḥ pṛṣatkair; vivyādha vīraṃ sa cukopa viddhaḥ
08,062.026d*0961_01 mahābhaye rakṣyamāṇo mahātmā
08,062.026d*0961_02 bhrātrā bhīmenākarot tatra bhīmam
08,062.027a taṃ karṇaputro vidhamantam ekaṃ; narāśvamātaṅgarathapravekān
08,062.027c krīḍantam aṣṭādaśabhiḥ pṛṣatkair; vivyādha vīraṃ sa cukopa viddhaḥ
08,062.027d*0962_01 sa tena viddho 'tibhṛśaṃ tarasvī
08,062.027d*0962_02 mahāhave vṛṣasenena rājan
08,062.028a tato 'bhyadhāvat samare jighāṃsuḥ; karṇātmajaṃ pāṇḍusuto nṛvīraḥ
08,062.028b*0963_01 vitatya pakṣau sahasā patantaṃ
08,062.028b*0963_02 śyenaṃ yathaivāmiṣalubdham ājau
08,062.028b*0963_03 avākirad vṛṣasenas tatas taṃ
08,062.028b*0963_04 śitaiḥ śarair nakulam udāravīryam
08,062.028b*0963_05 sa tān moghāṃs tasya kurvañ śaraughāṃś
08,062.028b*0963_06 cacāra mārgān nakulaś citrarūpān
08,062.028b*0963_07 athāsya tūrṇaṃ carato narendra
08,062.028b*0963_08 khaḍgena citraṃ nakulasya tasya
08,062.028c tasyeṣubhir vyadhamat karṇaputro; mahāraṇe carma sahasratāram
08,062.029a tasyāyasaṃ niśitaṃ tīkṣṇadhāram; asiṃ vikośaṃ gurubhārasāham
08,062.029c dviṣaccharīrāpaharaṃ sughoram; ādhunvataḥ sarpam ivograrūpam
08,062.030a kṣipraṃ śaraiḥ ṣaḍbhir amitrasāhaś; cakarta khaḍgaṃ niśitaiḥ sudhāraiḥ
08,062.030c punaś ca pītair niśitaiḥ pṛṣatkaiḥ; stanāntare gāḍham athābhyavidhyat
08,062.030d*0964_01 kṛtvā tu tad duṣkaram āryajuṣṭaṃ
08,062.030d*0964_02 narair anyaiḥ karma raṇe mahātmā
08,062.030d*0964_03 yayau rathaṃ bhīmasenasya rājañ
08,062.030d*0964_04 śarābhitapto nakulo mahātmā
08,062.031a sa bhīmasenasya rathaṃ hatāśvo; mādrīsutaḥ karṇasutābhitaptaḥ
08,062.031c āpupluve siṃha ivācalāgraṃ; saṃprekṣamāṇasya dhanaṃjayasya
08,062.031d*0965_01 sa bhīmasenasya rathaṃ ca hatvā
08,062.031d*0965_02 vavarṣa vai śaravarṣaṃ sughoram
08,062.031d@034_0001 tataḥ kruddho vṛṣaseno mahātmā
08,062.031d@034_0002 vavarṣa tāv iṣujālena vīraḥ
08,062.031d@034_0003 mahārathāv ekarathe sametau
08,062.031d@034_0004 śaraiḥ prabhindann iva pāṇḍaveyau
08,062.031d@034_0005 tasmin rathe nihate pāṇḍavasya
08,062.031d@034_0006 kṣipraṃ ca khaḍge viśikhair nikṛtte
08,062.031d@034_0007 bhīmārjunau vṛṣasenāya kruddhau
08,062.031d@034_0008 vavarṣatuḥ śaravarṣaṃ sughoram
08,062.031d@034_0009 athābravīn mārutiḥ phalgunaṃ tu
08,062.031d@034_0010 paśyasvainaṃ nakulaṃ pīḍayantam
08,062.031d@034_0011 ayaṃ ca no bādhate karṇaputras
08,062.031d@034_0012 tasmād bhavān pratyupayātu kārṇim
08,062.031d@034_0013 sa tan niśamyaiva vacaḥ kirīṭī
08,062.031d@034_0014 rathaṃ samāsādya vṛkodarasya
08,062.031d@034_0015 kapidhvajaṃ keśavasaṃgṛhītaṃ
08,062.031d@034_0016 praiṣīd ugro vṛṣasenāya vāham
08,062.032a nakulam atha viditvā chinnabāṇāsanāsiṃ; viratham ariśarārtaṃ karṇaputrāstrabhagnam
08,062.032c pavanadhutapatākā hrādino valgitāśvā; varapuruṣaniyattās te rathāḥ śīghram īyuḥ
08,062.033a drupadasutavariṣṭhāḥ pañca śaineyaṣaṣṭhā; drupadaduhitṛputrāḥ pañca cāmitrasāhāḥ
08,062.033c dviradarathanarāśvān sūdayantas tvadīyān; bhujagapatinikāśair mārgaṇair āttaśastrāḥ
08,062.034a atha tava rathamukhyās tān pratīyus tvaranto; hṛdikasutakṛpau ca drauṇiduryodhanau ca
08,062.034c śakuniśukavṛkāś ca krāthadevāvṛdhau ca; dviradajaladaghoṣaiḥ syandanaiḥ kārmukaiś ca
08,062.035a tava naravaravaryās tān daśaikaṃ ca vīrān; pravaraśaravarāgryais tāḍayanto 'bhyarundhan
08,062.035c navajaladasavarṇair hastibhis tān udīyur; giriśikharanikāśair bhīmavegaiḥ kuṇindāḥ
08,062.036a sukalpitā haimavatā madotkaṭā; raṇābhikāmaiḥ kṛtibhiḥ samāsthitāḥ
08,062.036c suvarṇajālāvatatā babhur gajās; tathā yathā vai jaladāḥ savidyutaḥ
08,062.037a kuṇindaputro daśabhir mahāyasaiḥ; kṛpaṃ sasūtāśvam apīḍayad bhṛśam
08,062.037c tataḥ śaradvatsutasāyakair hataḥ; sahaiva nāgena papāta bhūtale
08,062.038a kuṇindaputrāvarajas tu tomarair; divākarāṃśupratimair ayasmayaiḥ
08,062.038c rathaṃ ca vikṣobhya nanāda nardatas; tato 'sya gāndhārapatiḥ śiro 'harat
08,062.039a tataḥ kuṇindeṣu hateṣu teṣv atha; prahṛṣṭarūpās tava te mahārathāḥ
08,062.039c bhṛśaṃ pradadhmur lavaṇāmbusaṃbhavān; parāṃś ca bāṇāsanapāṇayo 'bhyayuḥ
08,062.040a athābhavad yuddham atīva dāruṇaṃ; punaḥ kurūṇāṃ saha pāṇḍusṛñjayaiḥ
08,062.040c śarāsiśaktyṛṣṭigadāparaśvadhair; narāśvanāgāsuharaṃ bhṛśākulam
08,062.041a rathāśvamātaṅgapadātibhis tataḥ; parasparaṃ viprahatāpatan kṣitau
08,062.041c yathā savidyutstanitā balāhakāḥ; samāsthitā digbhya ivogramārutaiḥ
08,062.042a tataḥ śatānīkahatān mahāgajāṃs; tathā rathān pattigaṇāṃś ca tāvakān
08,062.042c jaghāna bhojaś ca hayān athāpatan; viśastrakṛttāḥ kṛtavarmaṇā dvipāḥ
08,062.043a athāpare drauṇiśarāhatā dvipās; trayaḥ sasarvāyudhayodhaketavaḥ
08,062.043c nipetur urvyāṃ vyasavaḥ prapātitās; tathā yathā vajrahatā mahācalāḥ
08,062.044a kuṇindarājāvarajād anantaraḥ; stanāntare patrivarair atāḍayat
08,062.044c tavātmajaṃ tasya tavātmajaḥ śaraiḥ; śitaiḥ śarīraṃ bibhide dvipaṃ ca tam
08,062.045a sa nāgarājaḥ saha rājasūnunā; papāta raktaṃ bahu sarvataḥ kṣaran
08,062.045c śacīśavajraprahato 'mbudāgame; yathā jalaṃ gairikaparvatas tathā
08,062.046a kuṇindaputraprahito 'paradvipaḥ; śukaṃ sasūtāśvarathaṃ vyapothayat
08,062.046c tato 'patat krāthaśarābhidāritaḥ; saheśvaro vajrahato yathā giriḥ
08,062.047a rathī dvipasthena hato 'patac charaiḥ; krāthādhipaḥ parvatajena durjayaḥ
08,062.047c savājisūteṣvasanas tathāpatad; yathā mahāvātahato mahādrumaḥ
08,062.048a vṛko dvipasthaṃ girirājavāsinaṃ; bhṛśaṃ śarair dvādaśabhiḥ parābhinat
08,062.048c tato vṛkaṃ sāśvarathaṃ mahājavaṃ; tvaraṃś caturbhiś caraṇe vyapothayat
08,062.049a sa nāgarājaḥ saniyantṛko 'patat; parāhato babhrusuteṣubhir bhṛśam
08,062.049a*0966_01 samāgato yatra vṛko mahābalaḥ
08,062.049b*0967_01 sa pothito nāgavareṇa vīryavān
08,062.049b*0967_02 parābhinad dvādaśabhiḥ śilīmukhaiḥ
08,062.049b*0967_03 vṛkeṇa bāṇābhihato 'patat kṣitau
08,062.049b*0967_04 sa vāraṇo babhrusutena sārdham
08,062.049b*0968_01 kuṇindarājasya suto 'paras tadā
08,062.049b*0968_02 dvipena devāpṛthu[daivāvṛdha?]m abhyapīḍayat
08,062.049c sa cāpi devāvṛdhasūnur arditaḥ; papāta nunnaḥ sahadevasūnunā
08,062.050a viṣāṇapotrāparagātraghātinā; gajena hantuṃ śakuneḥ kuṇindajaḥ
08,062.050b*0969_01 nināya vaivasvatamandiraṃ raṇe
08,062.050c jagāma vegena bhṛśārdayaṃś ca taṃ; tato 'sya gāndhārapatiḥ śiro 'harat
08,062.051a tataḥ śatānīkahatā mahāgajā; hayā rathāḥ pattigaṇāś ca tāvakāḥ
08,062.051c suparṇavātaprahatā yathā nagās; tathā gatā gām avaśā vicūrṇitāḥ
08,062.052a tato 'bhyavidhyad bahubhiḥ śitaiḥ śaraiḥ; kuṇindaputro nakulātmajaṃ smayan
08,062.052c tato 'sya kāyān nicakarta nākuliḥ; śiraḥ kṣureṇāmbujasaṃnibhānanam
08,062.053a tataḥ śatānīkam avidhyad āśugais; tribhiḥ śitaiḥ karṇasuto 'rjunaṃ tribhiḥ
08,062.053c tribhiś ca bhīmaṃ nakulaṃ ca saptabhir; janārdanaṃ dvādaśabhiś ca sāyakaiḥ
08,062.054a tad asya karmātimanuṣyakarmaṇaḥ; samīkṣya hṛṣṭāḥ kuravo 'bhyapūjayan
08,062.054c parākramajñās tu dhanaṃjayasya te; huto 'yam agnāv iti taṃ tu menire
08,062.055a tataḥ kirīṭī paravīraghātī; hatāśvam ālokya narapravīram
08,062.055b*0970_01 mādrīsutaṃ nakulaṃ lokamadhye
08,062.055b*0970_02 samīkṣya kṛṣṇaṃ bhṛśavikṣataṃ ca
08,062.055c tam abhyadhāvad vṛṣasenam āhave; sa sūtajasya pramukhe sthitaṃ tadā
08,062.056a tam āpatantaṃ naravīram ugraṃ; mahāhave bāṇasahasradhāriṇam
08,062.056b*0971_01 tam āpatantaṃ tarasograrūpaṃ
08,062.056b*0971_02 kurūttamaṃ bāṇasahasradhāram
08,062.056c abhyāpatat karṇasuto mahāratho; yathaiva cendraṃ namuciḥ purātane
08,062.056d*0972_01 tau tatra śūrau rathakuñjarau raṇe
08,062.056d*0972_02 parasparasyābhimukhau mahārathau
08,062.056d*0972_03 sasarjatuḥ śarasaṃghān anekān
08,062.056d*0972_04 saṃbhrāntarūpau subhṛśaṃ tadānīm
08,062.057a tato 'dbhutenaikaśatena pārthaṃ; śarair viddhvā sūtaputrasya putraḥ
08,062.057c nanāda nādaṃ sumahānubhāvo; viddhveva śakraṃ namuciḥ purā vai
08,062.058a punaḥ sa pārthaṃ vṛṣasena ugrair; bāṇair avidhyad bhujamūlamadhye
08,062.058c tathaiva kṛṣṇaṃ navabhiḥ samārdayat; punaś ca pārthaṃ daśabhiḥ śitāgraiḥ
08,062.058d*0973_01 pūrvaṃ tathā vṛṣasenena viddho
08,062.058d*0973_02 mahājavaiḥ śvetahayaḥ śarais taiḥ
08,062.058d*0973_03 saṃrambham īṣad gamito vadhāya
08,062.058d*0973_04 karṇātmajasyātha manaḥ pradadhre
08,062.059a tataḥ kirīṭī raṇamūrdhni kopāt; kṛtvā triśākhāṃ bhrukuṭiṃ lalāṭe
08,062.059b@035_0001 mumoca tūrṇaṃ viśikhān mahātmā
08,062.059b@035_0002 vadhe dhṛtaḥ karṇasutasya saṃkhye
08,062.059b@035_0003 āraktanetro 'ntakaśatruhantā
08,062.059b@035_0004 uvāca karṇaṃ bhṛśam utsmayaṃs tadā
08,062.059b@035_0005 duryodhanaṃ drauṇimukhāṃś ca sarvān
08,062.059b@035_0006 ahaṃ raṇe vṛṣasenaṃ tam ugram
08,062.059b@035_0007 saṃpaśyataḥ karṇa tavādya saṃkhye
08,062.059b@035_0008 nayāmi lokaṃ niśitaiḥ pṛṣatkaiḥ
08,062.059b@035_0009 yamasya yāvad dhi janā vadanti
08,062.059b@035_0010 bhavadbhiḥ sarvair mama sūnur hato 'sau
08,062.059b@035_0011 eko ratho madvihīnas tarasvī
08,062.059b@035_0012 ahaṃ haniṣye bhavatāṃ samakṣam
08,062.059b@035_0013 saṃrakṣyatāṃ rathasaṃsthāḥ suto 'yam
08,062.059b@035_0014 ahaṃ haniṣye vṛṣasenam enam
08,062.059b@035_0015 paścād vadhiṣye tvām api saṃpramūḍham
08,062.059b@035_0016 ahaṃ haniṣye 'rjuna ājimadhye
08,062.059b@035_0017 tam adya mūlaṃ kalahasya saṃkhye
08,062.059b@035_0018 duryodhanāpāśrayajātadarpam
08,062.059b@035_0019 tvām adya hantāsmi raṇe prasahya
08,062.059b@035_0020 asyaiva hantā yudhi bhīmasenaḥ
08,062.059b@035_0021 duryodhanasyādhamapūruṣasya
08,062.059b@035_0022 yasyānayād eṣa mahān kṣayo 'bhavat
08,062.059b@035_0023 sa evam uktvā vinimṛjya cāpaṃ
08,062.059b@035_0024 lakṣyaṃ hi kṛtvā vṛṣasenam ājau
08,062.059c mumoca bāṇān viśikhān mahātmā; vadhāya rājan sūtaputrasya saṃkhye
08,062.060a vivyādha cainaṃ daśabhiḥ pṛṣatkair; marmasv asaktaṃ prasabhaṃ kirīṭī
08,062.060c ciccheda cāsyeṣvasanaṃ bhujau ca; kṣuraiś caturbhiḥ śira eva cograiḥ
08,062.061a sa pārthabāṇābhihataḥ papāta; rathād vibāhur viśirā dharāyām
08,062.061c supuṣpitaḥ parṇadharo 'tikāyo; vāteritaḥ śāla ivādriśṛṅgāt
08,062.062a taṃ prekṣya bāṇābhihataṃ patantaṃ; rathāt sutaṃ sūtajaḥ kṣiprakārī
08,062.062c rathaṃ rathenāśu jagāma vegāt; kirīṭinaḥ putravadhābhitaptaḥ
08,062.062d@036_0000 saṃjayaḥ
08,062.062d@036_0001 tam āyāntam abhiprekṣya velodvṛttam ivārṇavam
08,062.062d@036_0002 garjantaṃ sumahākāyaṃ durnivāraṃ surair api
08,062.062d@036_0003 arjunaṃ prāha dāśārhaḥ prahasya puruṣarṣabhaḥ
08,062.062d@036_0004 ayaṃ sa ratha āyāti śvetāśvaḥ śalyasārathiḥ
08,062.062d@036_0005 yena te saha yoddhavyaṃ sthiro bhava dhanaṃjaya
08,062.062d@036_0006 paśya cainaṃ samāyuktaṃ rathaṃ karṇasya pāṇḍava
08,062.062d@036_0007 śvetavājisamāyuktaṃ yuktaṃ rādhāsutena ca
08,062.062d@036_0008 nānāpatākākalilaṃ kiṅkiṇījālamālinam
08,062.062d@036_0009 uhyamānam ivākāśe vimānaṃ pāṇḍurair hayaiḥ
08,062.062d@036_0010 dhvajaṃ ca paśya karṇasya nāgakakṣaṃ mahātmanaḥ
08,062.062d@036_0011 ākhaṇḍaladhanuḥprakhyam ullikhantam ivāmbaram
08,062.062d@036_0012 paśya karṇaṃ samāyāntaṃ dhārtarāṣṭrapriyaiṣiṇam
08,062.062d@036_0013 śaradhārā vimuñcantaṃ dhārāsāram ivāmbudam
08,062.062d@036_0014 eṣa madreśvaro rājā rathāgre paryavasthitaḥ
08,062.062d@036_0015 niyacchati hayān asya rādheyasyāmitaujasaḥ
08,062.062d@036_0016 śṛṇu dundubhinirghoṣaṃ śaṅkhaśabdaṃ ca dāruṇam
08,062.062d@036_0017 siṃhanādāṃś ca vividhāñ śṛṇu pāṇḍava sarvaśaḥ
08,062.062d@036_0018 antardhāya mahāśabdān karṇenāmitatejasā
08,062.062d@036_0019 dodhūyamānasya bhṛśaṃ dhanuṣaḥ śṛṇu nisvanam
08,062.062d@036_0020 ete dīryanti sagaṇāḥ pāñcālānāṃ mahārathāḥ
08,062.062d@036_0021 dṛṣṭvā kesariṇaṃ kruddhaṃ mṛgā iva mahāvane
08,062.062d@036_0022 sarvayatnena kaunteya hantum arhasi sūtajam
08,062.062d@036_0023 na hi karṇaśarān anyaḥ soḍhum utsahate 'nagha
08,062.062d@036_0024 sadevāsuragandharvāṃs trīṃl lokān sacarācarān
08,062.062d@036_0025 tvaṃ hi jetuṃ raṇe śaktas tathaiva viditaṃ mama
08,062.062d@036_0026 bhīmam ugraṃ mahādevaṃ tryakṣaṃ śarvaṃ kapardinam
08,062.062d@036_0027 na śaktā draṣṭum īśānaṃ kiṃ punar yodhituṃ prabhum
08,062.062d@036_0028 tvayā sākṣān mahādevaḥ sarvabhūtaśivaḥ śivaḥ
08,062.062d@036_0029 yuddhenārādhitaḥ sthāṇur devāś ca varadās tava
08,062.062d@036_0030 tasya pārtha prasādena devadevasya śūlinaḥ
08,062.062d@036_0031 jahi karṇaṃ mahābāho namuciṃ vṛtrahā yathā
08,062.062d@036_0032 arjuna uvāca
08,062.062d@036_0032 śreyas te 'stu sadā pārtha yuddhe jayam avāpnuhi
08,062.062d@036_0033 dhruva eva jayaḥ kṛṣṇa mama nāsty atra saṃśayaḥ
08,062.062d@036_0034 sarvalokagurur yas tvaṃ tuṣṭo 'si madhusūdana
08,062.062d@036_0035 codayāśvān hṛṣīkeśa rathaṃ mama mahāratha
08,062.062d@036_0036 nāhatvā samare śatruṃ nivartiṣyati phalgunaḥ
08,062.062d@036_0037 adya karṇaṃ hataṃ paśya maccharaiḥ śakalīkṛtam
08,062.062d@036_0038 māṃ vā drakṣyasi govinda karṇena nihataṃ śaraiḥ
08,062.062d@036_0039 upasthitam idaṃ ghoraṃ yuddhaṃ trailokyamohanam
08,062.062d@036_0040 yaj janāḥ kathayiṣyanti yāvad bhūmir dhariṣyati
08,062.062d@036_0041 evaṃ bruvaṃs tadā pārthaḥ kṛṣṇam akliṣṭakāriṇam
08,062.062d@036_0042 pratyudyayau rathenāśu gajaṃ pratigajo yathā
08,062.062d@036_0043 punaś cāha mahātejāḥ pārthaḥ kṛṣṇam ariṃdamam
08,062.062d@036_0044 codayāśvān hṛṣīkeśa kālo 'yam ativartate
08,062.062d@036_0045 evam uktas tadā tena pāṇḍavena mahātmanā
08,062.062d@036_0046 jayena saṃpūjya sa pāṇḍavaṃ tadā
08,062.062d@036_0047 pracodayām āsa hayān manojavān
08,062.062d@036_0048 sa pāṇḍuputrasya ratho manojavaḥ
08,062.062d@036_0049 kṣaṇena karṇasya rathāgrato 'bhavat
08,062.062d*0974_01 tataḥ samakṣaṃ svasutaṃ vilokya
08,062.062d*0974_02 karṇo hataṃ śvetahayena saṃkhye
08,062.062d*0974_03 saṃrambham āgamya paraṃ mahātmā
08,062.062d*0974_04 kṛṣṇārjunau sahasaivābhyadhāvat
08,062.062d*0975_01 śiraḥ karau caiva dhanuś ca pārtha
08,062.062d*0975_02 ekeṣuṇā vṛṣasenasya saṃkhye
08,062.062d*0975_03 ciccheda pārtho hy aṅgarājasya sainyaṃ
08,062.062d*0975_04 kopāgninā caturaṅgaṃ dadāha
08,063.001 saṃjaya uvāca
08,063.001a vṛṣasenaṃ hataṃ dṛṣṭvā śokāmarṣasamanvitaḥ
08,063.001c muktvā śokodbhavaṃ vāri netrābhyāṃ sahasā vṛṣaḥ
08,063.002a rathena karṇas tejasvī jagāmābhimukho ripūn
08,063.002c yuddhāyāmarṣatāmrākṣaḥ samāhūya dhanaṃjayam
08,063.003a tau rathau sūryasaṃkāśau vaiyāghraparivāraṇau
08,063.003c sametau dadṛśus tatra dvāv ivārkau samāgatau
08,063.004a śvetāśvau puruṣādityāv āsthitāv arimardanau
08,063.004b*0976_01 rathau caturbhir jaladair bhagamitrāv ivāmbare
08,063.004c śuśubhāte mahātmānau candrādityau yathā divi
08,063.005a tau dṛṣṭvā vismayaṃ jagmuḥ sarvabhūtāni māriṣa
08,063.005c trailokyavijaye yattāv indravairocanāv iva
08,063.006a rathajyātalanirhrādair bāṇaśaṅkharavair api
08,063.006c tau rathāv abhidhāvantau samālokya mahīkṣitām
08,063.007a dhvajau ca dṛṣṭvā saṃsaktau vismayaḥ samapadyata
08,063.007c hastikakṣyāṃ ca karṇasya vānaraṃ ca kirīṭinaḥ
08,063.008a tau rathau saṃprasaktau ca dṛṣṭvā bhārata pārthivāḥ
08,063.008c siṃhanādaravāṃś cakruḥ sādhuvādāṃś ca puṣkalān
08,063.009a śrutvā tu dvairathaṃ tābhyāṃ tatra yodhāḥ samantataḥ
08,063.009c cakrur bāhuvalaṃ caiva tathā celavalaṃ mahat
08,063.010a ājagmuḥ kuravas tatra vāditrānugatās tadā
08,063.010c karṇaṃ praharṣayantaś ca śaṅkhān dadhmuś ca puṣkalān
08,063.010d*0977_01 rādheyam abhito dadhmuḥ śaṅkhāñ śatasahasraśaḥ
08,063.011a tathaiva pāṇḍavāḥ sarve harṣayanto dhanaṃjayam
08,063.011c tūryaśaṅkhaninādena diśaḥ sarvā vyanādayan
08,063.012a kṣveḍitāsphoṭitotkruṣṭais tumulaṃ sarvato 'bhavat
08,063.012c bāhughoṣāś ca vīrāṇāṃ karṇārjunasamāgame
08,063.013a tau dṛṣṭvā puruṣavyāghrau rathasthau rathināṃ varau
08,063.013c pragṛhītamahācāpau śaraśaktigadāyudhau
08,063.014a varmiṇau baddhanistriṃśau śvetāśvau śaṅkhaśobhinau
08,063.014b*0978_01 kṛṣṇaśalyarathopetau tulyarūpau mahārathau
08,063.014b*0978_02 siṃhaskandhau siṃhabhujau raktākṣau hemamālinau
08,063.014b*0978_03 cāpavidyuddhvajopetau śastrasaṃpattiśobhinau
08,063.014b*0978_04 camaravyajanopetau śvetacchattrābhiśobhinau
08,063.014c tūṇīravarasaṃpannau dvāv api sma sudarśanau
08,063.015a raktacandanadigdhāṅgau samadau vṛṣabhāv iva
08,063.015b*0979_01 siṃhaskandhapratīkāśau vyūḍhoraskau mahābalau
08,063.015b*0979_02 anyonyaspardhinau rājann anyonyasya vadhaiṣiṇau
08,063.015b*0979_03 anyonyam abhidhāvantau goṣṭheṣv iva maharṣabhau
08,063.015b*0979_04 prabhinnāv iva mātaṅgau saṃrabdhāv iva cācalau
08,063.015c āśīviṣasamaprakhyau yamakālāntakopamau
08,063.016a indravṛtrāv iva kruddhau sūryācandramasaprabhau
08,063.016c mahāgrahāv iva krūrau yugānte samupasthitau
08,063.017a devagarbhau devasamau devatulyau ca rūpataḥ
08,063.017b*0980_01 yadṛcchayā sameyātāṃ sūryācandramasāv iva
08,063.017b*0980_02 balinau samare dṛptau nānāśastradharau yudhi
08,063.017b*0981_01 tau dṛṣṭvā puruṣavyāghrau śārdūlāv iva vegitau
08,063.017b*0981_02 babhūva paramo harṣas tāvakānāṃ viśāṃ pate
08,063.017b*0981_03 saṃśayaḥ sarvabhūtānāṃ vijaye samapadyata
08,063.017c sametau puruṣavyāghrau prekṣya karṇadhanaṃjayau
08,063.018a ubhau varāyudhadharāv ubhau raṇakṛtaśramau
08,063.018b*0982_01 ubhāv astrabhṛtāṃ śreṣṭhāv ubhau siṃhaparākramau
08,063.018c ubhau ca bāhuśabdena nādayantau nabhastalam
08,063.019a ubhau viśrutakarmāṇau pauruṣeṇa balena ca
08,063.019c ubhau ca sadṛśau yuddhe śambarāmararājayoḥ
08,063.020a kārtavīryasamau yuddhe tathā dāśaratheḥ samau
08,063.020c viṣṇuvīryasamau vīrye tathā bhavasamau yudhi
08,063.021a ubhau śvetahayau rājan rathapravaravāhinau
08,063.021c sārathī pravarau caiva tayor āstāṃ mahābalau
08,063.022a tau tu dṛṣṭvā mahārāja rājamānau mahārathau
08,063.022c siddhacāraṇasaṃghānāṃ vismayaḥ samapadyata
08,063.023a dhārtarāṣṭrās tataḥ karṇaṃ sabalā bharatarṣabha
08,063.023c parivavrur mahātmānaṃ kṣipram āhavaśobhinam
08,063.024a tathaiva pāṇḍavā hṛṣṭā dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ
08,063.024b*0983_01 yamau ca cekitānaś ca prahṛṣṭāś ca prabhadrakāḥ
08,063.024b*0983_02 nānādeśyāś ca ye śūrāḥ śiṣṭā yuddhābhinandinaḥ
08,063.024b*0983_03 te sarve sahitā hṛṣṭāḥ parivavrur dhanaṃjayam
08,063.024b*0983_04 rirakṣiṣantaḥ śatrughnāḥ patyaśvarathakuñjaraiḥ
08,063.024b*0983_05 dhanaṃjayasya vijaye dhṛtāḥ karṇavadhe 'pi ca
08,063.024b*0983_06 tathaiva tāvakāḥ sarve yattāḥ senāprahāriṇaḥ
08,063.024b*0983_07 duryodhanamukhā rājan karṇaṃ jugupur āhave
08,063.024c parivavrur mahātmānaṃ pārtham apratimaṃ yudhi
08,063.025a tāvakānāṃ raṇe karṇo glaha āsīd viśāṃ pate
08,063.025c tathaiva pāṇḍaveyānāṃ glahaḥ pārtho 'bhavad yudhi
08,063.026a ta eva sabhyās tatrāsan prekṣakāś cābhavan sma te
08,063.026c tatraiṣāṃ glahamānānāṃ dhruvau jayaparājayau
08,063.027a tābhyāṃ dyūtaṃ samāyattaṃ vijayāyetarāya vā
08,063.027c asmākaṃ paṇḍavānāṃ ca sthitānāṃ raṇamūrdhani
08,063.028a tau tu sthitau mahārāja samare yuddhaśālinau
08,063.028c anyonyaṃ pratisaṃrabdhāv anyonyasya jayaiṣiṇau
08,063.029a tāv ubhau prajihīrṣetām indravṛtrāv ivābhitaḥ
08,063.029c bhīmarūpadharāv āstāṃ mahādhūmāv iva grahau
08,063.030a tato 'ntarikṣe sākṣepā vivādā bharatarṣabha
08,063.030c mitho bhedāś ca bhūtānām āsan karṇārjunāntare
08,063.030e vyāśrayanta diśo bhinnāḥ sarvalokāś ca māriṣa
08,063.031a devadānavagandharvāḥ piśācoragarākṣasāḥ
08,063.031c pratipakṣagrahaṃ cakruḥ karṇārjunasamāgame
08,063.032a dyaur āsīt karṇato vyagrā sanakṣatrā viśāṃ pate
08,063.032c bhūmir viśālā pārthasya mātā putrasya bhārata
08,063.033a saritaḥ sāgarāś caiva girayaś ca narottama
08,063.033c vṛkṣāś cauṣadhayas tatra vyāśrayanta kirīṭinam
08,063.034a asurā yātudhānāś ca guhyakāś ca paraṃtapa
08,063.034c karṇataḥ samapadyanta khecarāṇi vayāṃsi ca
08,063.034c*0984_01 **** **** hṛṣṭarūpāḥ samantataḥ
08,063.034c*0984_02 munayaś cāraṇāḥ siddhāḥ
08,063.035a ratnāni nidhayaḥ sarve vedāś cākhyānapañcamāḥ
08,063.035c sopavedopaniṣadaḥ sarahasyāḥ sasaṃgrahāḥ
08,063.036a vāsukiś citrasenaś ca takṣakaś copatakṣakaḥ
08,063.036c parvatāś ca tathā sarve kādraveyāś ca sānvayāḥ
08,063.036e viṣavanto mahāroṣā nāgāś cārjunato 'bhavan
08,063.037a airāvatāḥ saurabheyā vaiśāleyāś ca bhoginaḥ
08,063.037c ete 'bhavann arjunataḥ kṣudrasarpās tu karṇataḥ
08,063.038a īhāmṛgā vyāḍamṛgā maṅgalyāś ca mṛgadvijāḥ
08,063.038b*0985_01 maṅgaḷyāḥ paśavaś caiva siṃhavyāghrās tathaiva ca
08,063.038c pārthasya vijayaṃ rājan sarva evābhisaṃśritāḥ
08,063.039a vasavo marutaḥ sādhyā rudrā viśve 'śvinau tathā
08,063.039b*0986_01 arjunasya jaye cāstām aśvināv api sapriyau
08,063.039c agnir indraś ca somaś ca pavanaś ca diśo daśa
08,063.039d*0987_01 karṇataḥ samapadyanta śvasṛgālavayāṃsi ca
08,063.039d*0987_02 mṛgāś ca paśavaś caiva siṃhavyāghrās tathaiva ca
08,063.039d*0987_03 vasavaś ca mahendreṇa marutaś ca sahāgninā
08,063.039d*0988_01 agni(gnī ?) rudraś ca somaś ca yamo vaiśravaṇas tadā
08,063.039e dhanaṃjayam upājagmur ādityāḥ karṇato 'bhavan
08,063.039f*0989_01 viśaḥ śūdrāś ca sūtāś ca varṇasaṃkarajāś ca ye
08,063.039f*0989_02 sarvasattveṣu te rājan rādheyam abhajaṃs tadā
08,063.040a devās tu pitṛbhiḥ sārdhaṃ sagaṇārjunato 'bhavan
08,063.040c yamo vaiśravaṇaś caiva varuṇaś ca yato 'rjunaḥ
08,063.040d*0990_01 brahma kṣatraṃ ca yajñāś ca dakṣiṇāś cārjunaṃ śritāḥ
08,063.040d*0990_02 asurā yātudhānāś ca kravyādāś ca mṛgāṇḍajāḥ
08,063.040d*0990_03 rākṣasāḥ saha yādobhiḥ śvasṛgālāś ca karṇataḥ
08,063.041a devabrahmanṛparṣīṇāṃ gaṇāḥ pāṇḍavato 'bhavan
08,063.041b*0991_01 devarṣibrahmarṣigaṇāḥ sarve ca khacarāś ca ye
08,063.041c tumburupramukhā rājan gandharvāś ca yato 'rjunaḥ
08,063.042a prāveyāḥ saha mauneyair gandharvāpsarasāṃ gaṇāḥ
08,063.042b@037_0001 sahāpsarobhiḥ śubhrābhir devadūtāś ca guhyakāḥ
08,063.042b@037_0002 kirīṭinaṃ saṃśritāḥ sma puṇyagandhā manoramāḥ
08,063.042b@037_0003 amanojñāś ca ye gandhās te sarve karṇam āśritāḥ
08,063.042b@037_0004 viparītāny aniṣṭāni bhavanti vinaśiṣyatām
08,063.042b@037_0005 yāny antakāle puruṣaṃ viparītam upadrutam
08,063.042b@037_0006 praviśanti naraṃ kṣipraṃ mṛtyukāle 'bhyupāgate
08,063.042b@037_0007 te bhāvāḥ sahitāḥ karṇaṃ praviṣṭāḥ sūtanandanam
08,063.042b@037_0008 ojas tejaś ca siddhiś ca praharṣaḥ satyavikramau
08,063.042b@037_0009 manastuṣṭir jayaś cāpi tathānando nṛpottama
08,063.042b@037_0010 īdṛśāś ca naravyāghra tasmin saṃgrāmasāgare
08,063.042b@037_0011 nimittāni ca śubhrāṇi viviśur jiṣṇum āhave
08,063.042b@037_0012 ṛṣayo brāhmaṇaiḥ sārdham abhajanta kirīṭinam
08,063.042b@037_0013 tato devagaṇaiḥ sārdhaṃ siddhāś ca saha cāraṇaiḥ
08,063.042b@037_0014 dvidhā bhūtā mahārāja vyāśrayanta narottamau
08,063.042b@037_0015 vimānāni vicitrāṇi guṇavanti ca sarvataḥ
08,063.042b@037_0016 samāruhya samājagmur dvairathaṃ karṇapārthayoḥ
08,063.042b@037_0017 didṛkṣavaḥ samājagmuḥ karṇārjunasamāgamam
08,063.042b@037_0018 antarikṣe mahārāja devagandharvarākṣasāḥ
08,063.042b@037_0019 evaṃ sarveṣu bhūteṣu dvidhābhūteṣu bhārata
08,063.042b@037_0020 āśaṃsamāneṣu jayaṃ rādheyasyārjunasya ca
08,063.042b@037_0021 vimānāyutasaṃbādham ākāśam abhavat tadā
08,063.042c īhāmṛgavyāḍamṛgair dvipāś ca rathapattibhiḥ
08,063.043a uhyamānās tathā meghair vāyunā ca manīṣiṇaḥ
08,063.043c didṛkṣavaḥ samājagmuḥ karṇārjunasamāgamam
08,063.044a devadānavagandharvā nāgā yakṣāḥ patatriṇaḥ
08,063.044c maharṣayo vedavidaḥ pitaraś ca svadhābhujaḥ
08,063.045a tapo vidyās tathauṣadhyo nānārūpāmbaratviṣaḥ
08,063.045c antarikṣe mahārāja vinadanto 'vatasthire
08,063.046a brahmā brahmarṣibhiḥ sārdhaṃ prajāpatibhir eva ca
08,063.046c bhavenāvasthito yānaṃ divyaṃ taṃ deśam abhyayāt
08,063.046d*0992_01 sametau tau mahātmānau dṛṣṭvā karṇadhanaṃjayau
08,063.046d*0992_02 arjuno jayatāṃ karṇam iti śakro 'bravīt svayam
08,063.046d*0992_03 jayatām arjunaṃ karṇa iti sūryo 'bhyabhāṣata
08,063.046d*0992_04 hatvārjunaṃ mama sutaḥ karṇo jayatu saṃyuge
08,063.046d*0992_05 hatvā karṇaṃ jayatv adya mama putro dhanaṃjayaḥ
08,063.046d*0992_06 iti sūryasya caivāsīd vivādo vāsavasya ca
08,063.046d*0992_07 pakṣasaṃsthitayos tatra tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
08,063.046d*0992_08 dvaipakṣam āsīd devānām asurāṇāṃ tathaiva ca
08,063.046d*0992_09 sametau tau mahātmānau dṛṣṭvā karṇadhanaṃjayau
08,063.046d*0992_10 akampanta trayo lokāḥ sahadevarṣicāraṇāḥ
08,063.046d*0992_11 sarve devagaṇāś caiva sarvabhūtāni yāni ca
08,063.046d*0992_12 yataḥ pārthas tato devā yataḥ karṇas tato 'surāḥ
08,063.046d*0992_13 rathayūthapayoḥ pakṣau kurupāṇḍavavīrayoḥ
08,063.046d*0993_01 tataḥ prajāpatis tūrṇam ājagāma mahīpate
08,063.046d*0993_02 dvairathaṃ yudhi taṃ draṣṭuṃ karṇapāṇḍavayos tadā
08,063.046d*0993_03 vijitya karṇaḥ svid imāṃ vasuṃdharām
08,063.046d*0993_04 athārjunaḥ svit pratipadyate 'khilām
08,063.046d*0993_05 itīśvarasyāpi babhūva saṃśayaḥ
08,063.046d*0993_06 saṃjayaḥ
08,063.046d*0993_06 prajāpateḥ prekṣya tayor mahad balam
08,063.046d*0993_07 prajāpatis tu taṃ dṛṣṭvā devabhāgaṃ samāgatam
08,063.046d*0993_08 abravīt tu tato rājan paśyato vai svayaṃbhuvaḥ
08,063.046d*0993_09 ubhāv atirathau śūrāv ubhau dṛḍhaparākramau
08,063.046d*0993_10 ubhau sadṛśakarmāṇau vajricakrāyudhopamau
08,063.046d*0993_11 aho bata mahad yuddhaṃ karṇārjunasamāgame
08,063.046d*0993_12 bhaviṣyati mahāghoraṃ vṛtravāsavayor iva
08,063.047a dṛṣṭvā prajāpatiṃ devāḥ svayaṃbhuvam upāgaman
08,063.047b*0994_01 ko 'nayor vijayī deva kurupāṇḍavayodhayoḥ
08,063.047c samo 'stu deva vijaya etayor narasiṃhayoḥ
08,063.048a tad upaśrutya maghavā praṇipatya pitāmaham
08,063.048c karṇārjunavināśena mā naśyatv akhilaṃ jagat
08,063.048d*0995_01 svayaṃbho brūhi nas tathyam etayor vijayaṃ prabho
08,063.049a svayaṃbho brūhi tad vākyaṃ samo 'stu vijayo 'nayoḥ
08,063.049b*0996_01 vyajñāpayata deveśam idaṃ matimatāṃ varaḥ
08,063.049b*0996_02 pūrvaṃ bhagavatā proktaṃ kṛṣṇayor vijayo dhruvaḥ
08,063.049b*0997_01 evam uktas tu bhagavāñ jaye tābhyām aniścite
08,063.049b*0997_02 ity abravīn mahārāja mahān brahmā prajāpatiḥ
08,063.049b*0997_03 dvāv apy etau hi kṛtinau dvāv apy atibalotkaṭau
08,063.049b*0997_04 bhaviṣyaty anayor yuddhaṃ trailokyasya bhayāvaham
08,063.049b*0997_05 tataḥ prajāpatiṃ tatra sahasrākṣo 'bhyacodayat
08,063.049c tat tathāstu namas te 'stu prasīda bhagavan mama
08,063.050a brahmeśānāv atho vākyam ūcatus tridaśeśvaram
08,063.050c vijayo dhruva evāstu vijayasya mahātmanaḥ
08,063.050d*0998_01 khāṇḍave yena hutabhuktoṣitaḥ savyasācinā
08,063.050d*0998_02 svargaṃ ca samanuprāpya sāhāyyaṃ śakra te kṛtam
08,063.050d*0998_03 karṇaś ca dānavaḥ pakṣa ataḥ kāryaḥ parājayaḥ
08,063.050d*0998_04 evaṃ kṛte bhavet kāryaṃ devānām eva niścitam
08,063.050d*0998_05 ātmakāryaṃ ca sarveṣāṃ garīyas tridaśeśvara
08,063.050d*0998_06 mahātmā phalgunaś cāpi satyadharmarataḥ sadā
08,063.050d*0998_07 vijayas tasya niyataṃ jāyate nātra saṃśayaḥ
08,063.050d*0998_08 toṣito bhagavān yena mahātmā vṛṣabhadhvajaḥ
08,063.050d*0998_09 kathaṃ vā tasya na jayo jāyate śatalocana
08,063.050d*0999_01 yasya cakre svayaṃ viṣṇuḥ sārathyaṃ jagataḥ prabhuḥ
08,063.051a manasvī balavāñ śūraḥ kṛtāstraś ca tapodhanaḥ
08,063.051c bibharti ca mahātejā dhanurvedam aśeṣataḥ
08,063.051d*1000_01 pārthaḥ sarvaguṇopeto devakāryam idaṃ yataḥ
08,063.051d*1000_02 kliśyante pāṇḍavā nityaṃ vanavāsādibhir bhṛśam
08,063.051d*1000_03 saṃpannas tapasā caiva paryāptaḥ puruṣarṣabhaḥ
08,063.052a atikramec ca māhātmyād diṣṭam etasya paryayāt
08,063.052c atikrānte ca lokānām abhāvo niyato bhavet
08,063.053a na vidyate vyavasthānaṃ kṛṣṇayoḥ kruddhayoḥ kva cit
08,063.053c sraṣṭārau hy asataś cobhau sataś ca puruṣarṣabhau
08,063.054a naranārāyaṇāv etau purāṇāv ṛṣisattamau
08,063.054c aniyattau niyantārāv abhītau sma paraṃtapau
08,063.054d*1001_01 naitayos tu samaḥ kaś cid divi vā mānuṣeṣu vā
08,063.054d*1001_02 anugamya trayo lokāḥ saha devarṣicāraṇaiḥ
08,063.054d*1001_03 sarvadevagaṇāś cāpi sarvabhūtāni yāni ca
08,063.054d*1001_04 anayos tu prabhāvena vartate nikhilaṃ jagat
08,063.055a karṇo lokān ayaṃ mukhyān prāpnotu puruṣarṣabhaḥ
08,063.055c vīro vaikartanaḥ śūro vijayas tv astu kṛṣṇayoḥ
08,063.056a vasūnāṃ ca salokatvaṃ marutāṃ vā samāpnuyāt
08,063.056c sahito droṇabhīṣmābhyāṃ nākaloke mahīyatām
08,063.056d*1002_01 kleśito hi vane pārtho dīrghakālaṃ pitāmaha
08,063.056d*1002_02 tasmād eṣa jayed yuddhe tapasābhyadhiko 'rjunaḥ
08,063.056d*1002_03 pūrvaṃ bhagavatā proktaḥ kṛṣṇayor vijayo dhruvaḥ
08,063.056d*1002_04 tat tathāstu namaste 'stu prabho brūhi pitāmaha
08,063.056d*1002_05 tat sahasrākṣavacanaṃ niśamya bhagavān prabhuḥ
08,063.056d*1002_06 novāca taj jayaṃ tulyaṃ tayoḥ karṇakirīṭinoḥ
08,063.056d*1002_07 tasmād āśāṃ gataḥ śakras tūṣṇīṃbhūte pitāmahe
08,063.056d*1002_08 vijayaṃ pāṇḍaveyasya vadhaṃ karṇasya cāhave
08,063.057a ity ukto devadevābhyāṃ sahasrākṣo 'bravīd vacaḥ
08,063.057c āmantrya sarvabhūtāni brahmeśānānuśāsanāt
08,063.058a śrutaṃ bhavadbhir yat proktaṃ bhagavadbhyāṃ jagaddhitam
08,063.058c tat tathā nānyathā tad dhi tiṣṭhadhvaṃ gatamanyavaḥ
08,063.059a iti śrutvendravacanaṃ sarvabhūtāni māriṣa
08,063.059c vismitāny abhavan rājan pūjayāṃ cakrire ca tat
08,063.059d*1003_01 nocus tadā jayaṃ tulyaṃ tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
08,063.060a vyasṛjaṃś ca sugandhīni nānārūpāṇi khāt tathā
08,063.060c puṣpavarṣāṇi vibudhā devatūryāṇy avādayan
08,063.061a didṛkṣavaś cāpratimaṃ dvairathaṃ narasiṃhayoḥ
08,063.061c devadānavagandharvāḥ sarva evāvatasthire
08,063.061d*1004_01 vismayotphullanayanā nānyā bubudhire kriyāḥ
08,063.061e rathau ca tau śvetahayau yuktaketū mahāsvanau
08,063.061f*1005_01 yau tau karṇārjunau rājan prahṛṣṭāv abhyatiṣṭhatām
08,063.062a samāgatā lokavīrāḥ śaṅkhān dadhmuḥ pṛthak pṛthak
08,063.062c vāsudevārjunau vīrau karṇaśalyau ca bhārata
08,063.063a tad bhīrusaṃtrāsakaraṃ yuddhaṃ samabhavat tadā
08,063.063c anyonyaspardhinor vīrye śakraśambarayor iva
08,063.064a tayor dhvajau vītamālau śuśubhāte rathasthitau
08,063.064b*1006_01 rāhuketū yathākāśe uditau jagataḥ kṣaye
08,063.064c pṛthagrūpau samārchantau krodhaṃ yuddhe parasparam
08,063.065a karṇasyāśīviṣanibhā ratnasāravatī dṛḍhā
08,063.065c puraṃdaradhanuḥprakhyā hastikakṣyā vyarājata
08,063.066a kapiśreṣṭhas tu pārthasya vyāditāsyo bhayaṃkaraḥ
08,063.066c bhīṣayann eva daṃṣṭrābhir durnirīkṣyo ravir yathā
08,063.067a yuddhābhilāṣuko bhūtvā dhvajo gāṇḍīvadhanvanaḥ
08,063.067c karṇadhvajam upātiṣṭhat so 'vadīd abhinardayan
08,063.068a utpatya ca mahāvegaḥ kakṣyām abhyahanat kapiḥ
08,063.068c nakhaiś ca daśanaiś caiva garuḍaḥ pannagaṃ yathā
08,063.069a sukiṅkiṇīkābharaṇā kālapāśopamāyasī
08,063.069c abhyadravat susaṃkruddhā nāgakakṣyā mahākapim
08,063.070a ubhayor uttame yuddhe dvairathe dyūta āhṛte
08,063.070c prakurvāte dhvajau yuddhaṃ pratyaheṣan hayān hayāḥ
08,063.070d*1007_01 hayā hayān abhyaheṣan spardhamānāḥ parasparam
08,063.071a avidhyat puṇḍarīkākṣaḥ śalyaṃ nayanasāyakaiḥ
08,063.071c sa cāpi puṇḍarīkākṣaṃ tathaivābhisamaikṣata
08,063.072a tatrājayad vāsudevaḥ śalyaṃ nayanasāyakaiḥ
08,063.072c karṇaṃ cāpy ajayad dṛṣṭyā kuntīputro dhanaṃjayaḥ
08,063.073a athābravīt sūtaputraḥ śalyam ābhāṣya sasmitam
08,063.073b*1008_01 uvāca praṇayād rājan sāmapūrvam idaṃ vacaḥ
08,063.073c yadi pārtho raṇe hanyād adya mām iha karhi cit
08,063.073e kim uttaraṃ tadā te syāt sakhe satyaṃ bravīhi me
08,063.074 śalya uvāca
08,063.074*1009_01 hate tvayi hy ahaṃ hanyām ubhau kṛṣṇadhanaṃjayau
08,063.074a yadi karṇa raṇe hanyād adya tvāṃ śvetavāhanaḥ
08,063.074c ubhāv ekarathenāhaṃ hanyāṃ mādhavapāṇḍavau
08,063.075 saṃjaya uvāca
08,063.075a evam eva tu goviṃdam arjunaḥ pratyabhāṣata
08,063.075c taṃ prahasyābravīt kṛṣṇaḥ pārthaṃ param idaṃ vacaḥ
08,063.076a pated divākaraḥ sthānāc chīryetānekadhā kṣitiḥ
08,063.076c śaityam agnir iyān na tvā karṇo hanyād dhanaṃjayam
08,063.077a yadi tv evaṃ kathaṃ cit syāl lokaparyasanaṃ yathā
08,063.077c hanyāṃ karṇaṃ tathā śalyaṃ bāhubhyām eva saṃyuge
08,063.078a iti kṛṣṇavacaḥ śrutvā prahasan kapiketanaḥ
08,063.078c arjunaḥ pratyuvācedaṃ kṛṣṇam akliṣṭakāriṇam
08,063.078e mamāpy etāv aparyāptau karṇaśalyau janārdana
08,063.079a sapatākādhvajaṃ karṇaṃ saśalyarathavājinam
08,063.079c sacchatrakavacaṃ caiva saśaktiśarakārmukam
08,063.080a draṣṭāsy adya śaraiḥ karṇaṃ raṇe kṛttam anekadhā
08,063.080c adyainaṃ sarathaṃ sāśvaṃ saśaktikavacāyudham
08,063.080d*1010_01 saṃcūrṇitam ivāmarde pādapaṃ paśya dantinā
08,063.080d*1010_02 adya rādheyabhāryāṇāṃ vaidhavyaṃ samupasthitam
08,063.080d*1010_03 dhruvaṃ svapneṣv aniṣṭāni tābhir dṛṣṭāni mādhava
08,063.080d*1010_04 dhruvam adyaiva draṣṭāsi vidhavāḥ karṇayoṣitaḥ
08,063.080e na hi me śāmyate vairaṃ kṛṣṇāṃ yat prāhasat purā
08,063.080f*1011_01 kṛṣṇāṃ sabhāgatāṃ dṛṣṭvā mūḍhenādīrghadarśinā
08,063.080f*1011_02 asmāṃs tathāvahasatā kṣipatā ca punaḥ punaḥ
08,063.081a adya draṣṭāsi govinda karṇam unmathitaṃ mayā
08,063.081c vāraṇeneva mattena puṣpitaṃ jagatīruham
08,063.082a adya tā madhurā vācaḥ śrotāsi madhusūdana
08,063.082b*1012_01 diṣṭyā jayasi vārṣṇeya iti karṇe nipātite
08,063.082c adyābhimanyujananīm anṛṇaḥ sāntvayiṣyasi
08,063.082e kuntīṃ pitṛṣvasāraṃ ca saṃprahṛṣṭo janārdana
08,063.083a adya bāṣpamukhīṃ kṛṣṇāṃ sāntvayiṣyasi mādhava
08,063.083c vāgbhiś cāmṛtakalpābhir dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
08,064.001 saṃjaya uvāca
08,064.001a tad devanāgāsurasiddhasaṃghair; gandharvayakṣāpsarasāṃ ca saṃghaiḥ
08,064.001c brahmarṣirājarṣisuparṇajuṣṭaṃ; babhau viyad vismayanīyarūpam
08,064.002a nānadyamānaṃ ninadair manojñair; vāditragītastutibhiś ca nṛttaiḥ
08,064.002c sarve 'ntarikṣe dadṛśur manuṣyāḥ; khasthāṃś ca tān vismayanīyarūpān
08,064.003a tataḥ prahṛṣṭāḥ kurupāṇḍuyodhā; vāditrapatrāyudhasiṃhanādaiḥ
08,064.003c ninādayanto vasudhāṃ diśaś ca; svanena sarve dviṣato nijaghnuḥ
08,064.004a nānāśvamātaṅgarathāyutākulaṃ; varāsiśaktyṛṣṭinipātaduḥsaham
08,064.004c abhīrujuṣṭaṃ hatadehasaṃkulaṃ; raṇājiraṃ lohitaraktam ābabhau
08,064.004d*1013_01 babhūva yuddhaṃ kurupāṇḍavānāṃ
08,064.004d*1013_02 yathā surāṇām asuraiḥ sahābhavat
08,064.005a tathā pravṛtte 'strabhṛtāṃ parābhave; dhanaṃjayaś cādhirathiś ca sāyakaiḥ
08,064.005c diśaś ca sainyaṃ ca śitair ajihmagaiḥ; parasparaṃ prorṇuvatuḥ sma daṃśitau
08,064.006a tatas tvadīyāś ca pare ca sāyakaiḥ; kṛte 'ndhakāre vividur na kiṃ cana
08,064.006c bhayāt tu tāv eva rathau samāśrayaṃs; tamonudau khe prasṛtā ivāṃśavaḥ
08,064.007a tato 'stram astreṇa parasparasya tau; vidhūya vātāv iva pūrvapaścimau
08,064.007c ghanāndhakāre vitate tamonudau; yathoditau tadvad atīva rejatuḥ
08,064.008a na cābhimantavyam iti pracoditāḥ; pare tvadīyāś ca tadāvatasthire
08,064.008c mahārathau tau parivārya sarvataḥ; surāsurā vāsavaśambarāv iva
08,064.009a mṛdaṅgabherīpaṇavānakasvanair; ninādite bhārata śaṅkhanisvanaiḥ
08,064.009c sasiṃhanādau babhatur narottamau; śaśāṅkasūryāv iva meghasaṃplave
08,064.009d*1014_01 virejatus tau puruṣarṣabhau tadā
08,064.010a mahādhanurmaṇḍalamadhyagāv ubhau; suvarcasau bāṇasahasraraśminau
08,064.010c didhakṣamāṇau sacarācaraṃ jagad; yugāstasūryāv iva duḥsahau raṇe
08,064.011a ubhāv ajeyāv ahitāntakāv ubhau; jighāṃsatus tau kṛtinau parasparam
08,064.011c mahāhave vīravarau samīyatur; yathendrajambhāv iva karṇapāṇḍavau
08,064.012a tato mahāstrāṇi mahādhanurdharau; vimuñcamānāv iṣubhir bhayānakaiḥ
08,064.012c narāśvanāgān amitau nijaghnatuḥ; parasparaṃ jaghnatur uttameṣubhiḥ
08,064.013a tato visasruḥ punar arditāḥ śarair; narottamābhyāṃ kurupāṇḍavāśrayāḥ
08,064.013c sanāgapattyaśvarathā diśo gatās; tathā yathā siṃhabhayād vanaukasaḥ
08,064.014a tatas tu duryodhanabhojasaubalāḥ; kṛpaś ca śāradvatasūnunā saha
08,064.014c mahārathāḥ pañca dhanaṃjayācyutau; śaraiḥ śarīrāntakarair atāḍayan
08,064.015a dhanūṃṣi teṣām iṣudhīn hayān dhvajān; rathāṃś ca sūtāṃś ca dhanaṃjayaḥ śaraiḥ
08,064.015c samaṃ ca ciccheda parābhinac ca tāñ; śarottamair dvādaśabhiś ca sūtajam
08,064.015d*1015_01 te pañca vīrāḥ satataṃ hatā[yā]rathāḥ
08,064.015d*1015_02 nikṛttadehārjunabāṇavegaiḥ
08,064.015d*1015_03 pradudruvus tatra padātayo bhṛśaṃ
08,064.015d*1015_04 ruruha[hū] rathānyeṣu punar yayuś ca tam
08,064.016a athābhyadhāvaṃs tvaritāḥ śataṃ rathāḥ; śataṃ ca nāgārjunam ātatāyinaḥ
08,064.016c śakās tukhārā yavanāś ca sādinaḥ; sahaiva kāmbojavarair jighāṃsavaḥ
08,064.017a varāyudhān pāṇigatān karaiḥ saha; kṣurair nyakṛntaṃs tvaritāḥ śirāṃsi ca
08,064.017c hayāṃś ca nāgāṃś ca rathāṃś ca yudhyatāṃ; dhanaṃjayaḥ śatrugaṇaṃ tam akṣiṇot
08,064.017d*1016_01 tadā sa teṣāṃ yudhi savyasācī
08,064.017d*1016_02 kṣuraiḥ praciccheda dhanaṃjayaś ca
08,064.017d*1016_03 nāgān hayān rathasūtāṃś ca tatra
08,064.017d*1016_04 śirāṃsi teṣām iṣubhiḥ kirīṭī
08,064.017d*1016_05 dhanaṃjaye yudhyamāne ca tatra
08,064.017d*1016_06 kṣaṇena sarvaṃ kṣayam āviveśa
08,064.018a tato 'ntarikṣe suratūryanisvanāḥ; sasādhuvādā hṛṣitaiḥ samīritāḥ
08,064.018c nipetur apy uttamapuṣpavṛṣṭayaḥ; surūpagandhāḥ pavaneritāḥ śivāḥ
08,064.019a tad adbhutaṃ devamanuṣyasākṣikaṃ; samīkṣya bhūtāni visiṣmiyur nṛpa
08,064.019b*1017_01 aho 'rjunenaiva kṛtaṃ mahattaraṃ
08,064.019b*1017_02 yad ekavīro yuyudhe mahārathān
08,064.019b*1017_03 samīkṣya devāś ca nṛrājamukhyā[ḥ]
08,064.019b*1017_04 śaśaṃsu[ḥ] kṛṣṇārjunayor mahad yaśaḥ
08,064.019c tavātmajaḥ sūtasutaś ca na vyathāṃ; na vismayaṃ jagmatur ekaniścayau
08,064.020a athābravīd droṇasutas tavātmajaṃ; karaṃ kareṇa pratipīḍya sāntvayan
08,064.020c prasīda duryodhana śāmya pāṇḍavair; alaṃ virodhena dhig astu vigraham
08,064.021a hato gurur brahmasamo mahāstravit; tathaiva bhīṣmapramukhā nararṣabhāḥ
08,064.021c ahaṃ tv avadhyo mama cāpi mātulaḥ; praśādhi rājyaṃ saha pāṇḍavaiś ciram
08,064.022a dhanaṃjayaḥ sthāsyati vārito mayā; janārdano naiva virodham icchati
08,064.022c yudhiṣṭhiro bhūtahite sadā rato; vṛkodaras tadvaśagas tathā yamau
08,064.023a tvayā ca pārthaiś ca paraspareṇa; prajāḥ śivaṃ prāpnuyur icchati tvayi
08,064.023c vrajantu śeṣāḥ svapurāṇi pārthivā; nivṛttavairāś ca bhavantu sainikāḥ
08,064.023d*1018_01 na ced dhataṃ śroṣyasi caiva karṇaṃ
08,064.023d*1018_02 mahābalaṃ pārthiva sūtaputram
08,064.023d*1018_03 vihāya rājyaṃ tv akhilaṃ samastaṃ
08,064.023d*1018_04 gantāsi karṇasya pathaṃ vicitram
08,064.024a na ced vacaḥ śroṣyasi me narādhipa; dhruvaṃ prataptāsi hato 'ribhir yudhi
08,064.024c idaṃ ca dṛṣṭaṃ jagatā saha tvayā; kṛtaṃ yad ekena kirīṭamālinā
08,064.024e yathā na kuryād balabhinna cāntako; na ca pracetā bhagavān na yakṣarāṭ
08,064.024f@038_0001 vṛddhaṃ pitaram ālokya gāndhārīṃ ca yaśasvinīm
08,064.024f@038_0002 kṛpālur dharmarājo hi yācitaḥ śamam eṣyati
08,064.024f@038_0003 yathocitaṃ ca vai rājyam anujñāsyati te prabhuḥ
08,064.024f@038_0004 vipaścit sumatir vīraḥ sarvaśāstrārthatattvavit
08,064.024f@038_0005 vairaṃ neṣyati dharmātmā svajane nāsty atikramaḥ
08,064.024f@038_0006 na vigrahamatiḥ kṛṣṇaḥ svajane pratinandati
08,064.024f@038_0007 bhīmasenārjunau cobhau mādrīputrau ca pāṇḍavau
08,064.024f@038_0008 vāsudevamate caiva pāṇḍavasya ca dhīmataḥ
08,064.024f@038_0009 sthāsyanti puruṣavyāghrās tayor vacanagauravāt
08,064.024f@038_0010 rakṣa duryodhanātmānam ātmā sarvasya bhājanam
08,064.024f@038_0011 jīvite yatnam ātiṣṭha jīvan bhadrāṇi paśyati
08,064.024f@038_0012 rājyaṃ śrīś caiva bhadraṃ te jīvamāne tu kalpyate
08,064.024f@038_0013 mṛtasya khalu kauravya naiva rājyaṃ kutaḥ sukham
08,064.024f@038_0014 lokavṛttam idaṃ vṛttaṃ pravṛttaṃ paśya bhārata
08,064.024f@038_0015 śāmya tvaṃ pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ rakṣa śeṣaṃ kulasya ca
08,064.024f@038_0016 mā bhūt sa kālaḥ kauravya yadāham ahitaṃ vacaḥ
08,064.024f@038_0017 brūyāṃ kāmaṃ mahābāho māvamaṃsthā vaco mama
08,064.024f@038_0018 dharmiṣṭhaṃ hitam atyantaṃ rājñaś caiva kulasya ca
08,064.024f@038_0019 etad dhi paramaṃ śreyaḥ kuruvaṃśasya vṛddhaye
08,064.024f@038_0020 prajāhitaṃ ca gāndhāre kulasya ca sukhāvaham
08,064.024f@038_0021 pathyam āyatisaṃyuktaṃ karṇo hy arjunam āhave
08,064.024f@038_0022 na jeṣyati naravyāghram iti me dhīyate matiḥ
08,064.024f@038_0023 rocatāṃ te naraśreṣṭha mamaitad vacanaṃ śubham
08,064.024f@038_0024 ato 'nyathā hi rājendra vināśaḥ sumahān bhavet
08,064.025a ato 'pi bhūyāṃś ca guṇair dhanaṃjayaḥ; sa cābhipatsyaty akhilaṃ vaco mama
08,064.025c tavānuyātrāṃ ca tathā kariṣyati; prasīda rājañ jagataḥ śamāya vai
08,064.025d*1019_01 na cātitīvraṃ pitṛvairam udyataṃ
08,064.025d*1019_02 nihantum ugre ripum ulbaṇaṃ yudhi
08,064.025d*1019_03 tathāpi tat pathyahitaṃ na cecchataḥ
08,064.025d*1019_04 prakāśitaṃ sādhur ihādya pāṇḍavaiḥ
08,064.026a mamāpi mānaḥ paramaḥ sadā tvayi; bravīmy atas tvāṃ paramāc ca sauhṛdāt
08,064.026c nivārayiṣyāmi hi karṇam apy ahaṃ; yadā bhavān sapraṇayo bhaviṣyati
08,064.027a vadanti mitraṃ sahajaṃ vicakṣaṇās; tathaiva sāmnā ca dhanena cārjitam
08,064.027b*1020_01 mayā hi pūrvaṃ kathitaṃ kṛpādibhis
08,064.027b*1020_02 tathā hi rājā tava dehadehajaḥ
08,064.027b*1020_03 anyaiś ca sarvair guṇabhāvavistaraiḥ
08,064.027b*1020_04 dhanaṃjayān nāsti samo dhanurdharaḥ
08,064.027b*1020_05 babhūva loke paramāstrasaṃgrahī
08,064.027b*1020_06 viṣṇuḥ sakhā yasya sakhā na vigrahaḥ
08,064.027b*1020_07 karmāṇi yasyākhilāny adbhutāni
08,064.027b*1020_08 sarvāṇi vaḥ saṃsmara tāni pūrvam
08,064.027b*1020_09 yuddhāntam ācchādya suyodhanādya
08,064.027b*1020_10 karṇasya putrāvadhi mā vyanīnaśaḥ
08,064.027b*1020_11 na śroṣyasi tvaṃ yadi me mahāratha
08,064.027b*1020_12 tathā hataṃ drakṣyasi pāṇḍavair balam
08,064.027b*1020_13 athārjunaṃ kālasamaprabhāvaṃ
08,064.027b*1020_14 kathaṃ na draṣṭāsi raṇe carantam
08,064.027b*1020_15 tejasvinām adya raviṃ mahāprabhaṃ
08,064.027b*1020_16 kathaṃ varāstraṃ samare na paśyasi
08,064.027b*1020_17 tvayi pranaṣṭe naravīrasatkṛto
08,064.027b*1020_18 bhoktā hi rājyaṃ bhuvi dharmasūnuḥ
08,064.027b*1021_01 ity evam ukto gurusūnunā kathaṃ
08,064.027b*1021_02 sa me sthitaś caiva tathaiva durmanāḥ
08,064.027b*1021_03 sakhe tvam evādya kathaṃ pravaktā
08,064.027b*1021_04 pārthasya pakṣād yudhi jātaharṣāt
08,064.027b*1021_05 vimuktabāhuḥ prahasan sudurbalo
08,064.027b*1021_06 duryodhano durgatikālacoditaḥ
08,064.027b*1021_07 vṛkodaraṃ hanmi sabāndhavaṃ raṇe
08,064.027b*1021_08 kathaṃ bibhemi prayato mahāmṛdhe
08,064.027c pratāpataś copanataṃ caturvidhaṃ; tad asti sarvaṃ tvayi pāṇḍaveṣu ca
08,064.028a nisargatas te tava vīra bāndhavāḥ; punaś ca sāmnā ca samāpnuhi sthiram
08,064.028c tvayi prasanne yadi mitratām iyur; dhruvaṃ narendrendra tathā tvam ācara
08,064.029a sa evam uktaḥ suhṛdā vaco hitaṃ; vicintya niḥśvasya ca durmanābravīt
08,064.029c yathā bhavān āha sakhe tathaiva tan; mamāpi ca jñāpayato vacaḥ śṛṇu
08,064.029d*1022_01 ko 'nyo 'sti me duḥkhasakhaḥ sadaiva
08,064.029d*1022_02 muktvā bhavantaṃ mama caikavīram
08,064.030a nihatya duḥśāsanam uktavān bahu; prasahya śārdūlavad eṣa durmatiḥ
08,064.030c vṛkodaras tad dhṛdaye mama sthitaṃ; na tatparokṣaṃ bhavataḥ kutaḥ śamaḥ
08,064.030d*1023_01 na cāpi karṇaṃ prasahed raṇe 'rjuno
08,064.030d*1023_02 mahāgiriṃ merum ivogramārutaḥ
08,064.030d*1023_03 na cāśvasiṣyanti pṛthātmajā mayi
08,064.030d*1023_04 prasahya vairaṃ bahuśo vicintya
08,064.031a na cāpi karṇaṃ guruputra saṃstavād; upāramety arhasi vaktum acyuta
08,064.031c śrameṇa yukto mahatādya phalgunas; tam eṣa karṇaḥ prasabhaṃ haniṣyati
08,064.031d*1024_01 vasuṃdharāyāḥ parivartanaṃ bhaved
08,064.031d*1024_02 vrajec ca śoṣaṃ makarālayo 'rṇavaḥ
08,064.031d*1024_03 plaveyur apy adrivarā mahāmbudhau
08,064.031d*1024_04 na cārjuno jeṣyati karṇam āhave
08,064.031d*1024_05 apāṃ pṛthivyā nabhaso nabhasvataḥ
08,064.031d*1024_06 sutigmadīpteś ca hiraṇyaretasaḥ
08,064.031d*1024_07 abhāva eṣām api sarvato bhaven
08,064.031d*1024_08 na cārjuno jeṣyati karṇam āhave
08,064.032a tam evam uktvābhyanunīya cāsakṛt; tavātmajaḥ svān anuśāsti sainikān
08,064.032c samāghnatābhidravatāhitān imān; sabāṇaśabdān kim u joṣam āsyate
08,065.001 saṃjaya uvāca
08,065.001a tau śaṅkhabherīninade samṛddhe; samīyatuḥ śvetahayau narāgryau
08,065.001c vaikartanaḥ sūtaputro 'rjunaś ca; durmantrite tava putrasya rājan
08,065.001d*1025_01 āśīviṣāv agnim ivotsṛjantau
08,065.001d*1025_02 vairaṃ mukhābhyām abhiniśvasantau
08,065.001d*1025_03 yaśasvinau jajvalatur mṛdhe tadā
08,065.001d*1025_04 ghṛtāvasiktāv iva havyavāhau
08,065.002a yathā gajau haimavatau prabhinnau; pragṛhya dantāv iva vāśitārthe
08,065.002c tathā samājagmatur ugravegau; dhanaṃjayaś cādhirathiś ca vīrau
08,065.003a balāhakeneva yathā balāhako; yadṛcchayā vā giriṇā girir yathā
08,065.003c tathā dhanurjyātalaneminisvanau; samīyatus tāv iṣuvarṣavarṣiṇau
08,065.003d*1026_01 śarāstraśaktyṛṣṭigadāsisarpau
08,065.003d*1026_02 roṣānilodbhūtamahormimālau
08,065.003d*1026_03 yathācalau cācalatas tathā tau
08,065.003d*1026_04 yathārṇavau cāyayatur yugānte
08,065.004a pravṛddhaśṛṅgadrumavīrudoṣadhī; pravṛddhanānāvidhaparvataukasau
08,065.004b*1027_01 mahāmahīdhrāv iva pakṣavantau
08,065.004c yathācalau vā galitau mahābalau; tathā mahāstrair itaretaraṃ ghnataḥ
08,065.005a sa saṃnipātas tu tayor mahān abhūt; sureśavairocanayor yathā purā
08,065.005c śarair vibhugnāṅganiyantṛvāhanaḥ; suduḥsaho 'nyaiḥ paṭuśoṇitodakaḥ
08,065.006a prabhūtapadmotpalamatsyakacchapau; mahāhradau pakṣigaṇānunāditau
08,065.006c susaṃnikṛṣṭāv aniloddhatau yathā; tathā rathau tau dhvajinau samīyatuḥ
08,065.007a ubhau mahendrasya samānavikramāv; ubhau mahendrapratimau mahārathau
08,065.007c mahendravajrapratimaiś ca sāyakair; mahendravṛtrāv iva saṃprajahratuḥ
08,065.008a sanāgapattyaśvarathe ubhe bale; vicitravarṇābharaṇāmbarasraje
08,065.008c cakampatuś connamataḥ sma vismayād; viyadgatāś cārjunakarṇasaṃyuge
08,065.009a bhujāḥ savajrāṅgulayaḥ samucchritāḥ; sasiṃhanādā hṛṣitair didṛkṣubhiḥ
08,065.009c yadārjunaṃ mattam iva dvipo dvipaṃ; samabhyayād ādhirathir jighāṃsayā
08,065.009d*1028_01 tataḥ kurūṇām atha somakānāṃ
08,065.009d*1028_02 śabdo mahān prādurabhūt samantāt
08,065.009d*1028_03 yadārjunaṃ sūtaputro 'parāhṇe
08,065.009d*1028_04 mahāhave śailam ivāmbudo 'rchat
08,065.009d*1028_05 tathaiva cāsīd rathayoḥ samāgamo
08,065.009d*1028_06 mahāraṇe śoṇitamāṃsakardame
08,065.010a abhyakrośan somakās tatra pārthaṃ; tvarasva yāhy arjuna vidhya karṇam
08,065.010c chindhy asya mūrdhānam alaṃ cireṇa; śraddhāṃ ca rājyād dhṛtarāṣṭrasūnoḥ
08,065.011a tathāsmākaṃ bahavas tatra yodhāḥ; karṇaṃ tadā yāhi yāhīty avocan
08,065.011c jahy arjunaṃ karṇa tataḥ sacīrāḥ; punar vanaṃ yāntu cirāya pārthāḥ
08,065.012a tataḥ karṇaḥ prathamaṃ tatra pārthaṃ; maheṣubhir daśabhiḥ paryavidhyat
08,065.012c tam arjunaḥ pratyavidhyac chitāgraiḥ; kakṣāntare daśabhir atīva kruddhaḥ
08,065.012d*1029_01 karṇo 'tha pūrvaṃ daśabhiḥ pṛṣatkair
08,065.012d*1029_02 gāṇḍīvadhanvānam avidhyad āśu
08,065.012d*1029_03 jaghāna taṃ cāpi tataḥ kirīṭī
08,065.012d*1029_04 śarais tathāṣṭādaśabhiḥ sumuktaiḥ
08,065.012d*1030_01 punaś ca karṇas tvarito 'tha pārthaṃ
08,065.012d*1030_02 ratheṣubhis taṃ daśabhir jaghāna
08,065.012d*1030_03 taṃ cāpi pārtho daśabhiḥ śitāgraiḥ
08,065.012d*1030_04 kakṣyāntare tīkṣṇamukhair avidhyat
08,065.012d*1030_05 karṇas tato bhārata sāṃparāye
08,065.012d*1030_06 ghore 'tivelaṃ raṇasaṃvimardī
08,065.012d*1030_07 jaghāna pārthaṃ navabhiḥ śitāgraiḥ
08,065.012d*1030_08 kakṣyāntare nāgam iva prabhinnam
08,065.012d*1030_09 tato 'parābhyāṃ yudhi sūtaputro
08,065.012d*1030_10 dvābhyāṃ kṣurābhyāṃ harim āśukārī
08,065.012d*1030_11 samājaghāna tvarayā mahātmā
08,065.012d*1030_12 yathā surendraṃ namuciḥ prasahya
08,065.012d*1030_13 taṃ pāṇḍavaḥ pañcabhir āyasāgrair
08,065.012d*1030_14 ākarṇapūrṇair nijaghāna karṇam
08,065.012d*1030_15 te śoṇitaṃ tasya papus tadānīṃ
08,065.012d*1030_16 kālasya dūtā iva pārthabāṇāḥ
08,065.012d*1030_17 karṇo 'pi pārthaṃ sahavāsudevaṃ
08,065.012d*1030_18 samācinod bhārata vatsadantaiḥ
08,065.013a parasparaṃ tau viśikhaiḥ sutīkṣṇais; tatakṣatuḥ sūtaputro 'rjunaś ca
08,065.013c parasparasyāntarepsū vimarde; subhīmam abhyāyayatuḥ prahṛṣṭau
08,065.013d*1031_01 tato 'rjunaḥ prāsṛjad ugradhanvā
08,065.013d*1031_02 bhujāv ubhau gāṇḍivaṃ cānumṛjya
08,065.013d*1031_03 nārācanālīkavarāhakarṇān
08,065.013d*1031_04 kṣurāṃs tathā sāñjalikārdhacandrān
08,065.013d*1031_05 te sarvataḥ samakīryanta rājan
08,065.013d*1031_06 pārtheṣavaḥ karṇarathaṃ viśantaḥ
08,065.013d*1031_07 avāṅmukhāḥ pakṣigaṇā dinānte
08,065.013d*1031_08 viśanti ketārtham ivāśu vṛkṣam
08,065.013d*1031_09 yān arjunaḥ sabhrukuṭīkaṭākṣaḥ
08,065.013d*1031_10 karṇāya rājann asṛjaj jitāriḥ
08,065.013d*1031_11 tān sāyakair grasate sūtaputraḥ
08,065.013d*1031_12 kṣiptān kṣiptān pāṇḍavasyeṣusaṃghān
08,065.013d*1032_01 tataḥ karṇo bhārgaveṇābhisṛṣṭaṃ
08,065.013d*1032_02 prāduścakre brāhmam astraṃ mahātmā
08,065.013d*1032_03 tataḥ prajajvāla tad astram ugraṃ
08,065.013d*1032_04 yugāntasūryajvalanaprakāśam
08,065.013d*1033_01 pātālam astreṇa nihatya tena
08,065.013d*1033_02 jaghāna karṇo naranāgasaṃghān
08,065.013d*1034_01 tato 'stram āgneyam amitratāpanaṃ
08,065.013d*1034_02 mumoca karṇāya sureśvarātmajaḥ
08,065.013d*1035_01 dhanaṃjayaḥ saṃyugamūrdhani jvalann
08,065.013d*1035_02 atha prajajvāla tad astram uttamam
08,065.013d*1036_01 jvālābhir atyarthaviniḥsṛtābhir
08,065.013d*1036_02 astrasya sūrasya mahendrasūnoḥ
08,065.013d*1037_01 bhūmy antarikṣe ca diśo 'rkamārgaṃ
08,065.013d*1037_02 prāvṛtya deho 'sya babhūva dīptaḥ
08,065.013d*1038_01 yodhāś ca sarve jvalitāntarārtāḥ
08,065.013d*1038_02 pradudruvus tatra vidagdhavastrāḥ
08,065.013d*1038_03 śabdaś ca ghoro 'ti babhūva tatra
08,065.013d*1038_04 yathā vane veṇuvanasya dahyataḥ
08,065.013d*1039_01 samīkṣya karṇo jvalanāstram udyataṃ
08,065.013d*1039_02 sa vāruṇaṃ tat praśamārtham āhave
08,065.013d*1039_03 samutsṛjan sūtasutaḥ pratāpavān
08,065.013d*1039_04 sa tena vahniṃ śamayāṃ babhūva
08,065.013d*1039_05 balāhakāstreṇa diśas tarasvī
08,065.013d*1039_06 cakāra sarvāṃs timireṇa saṃvṛtāḥ
08,065.013d*1040_01 tato dharitrīdharatulyarodhasaḥ
08,065.013d*1040_02 samantato vai parivārya vāriṇā
08,065.013d*1040_03 taiś cātivegāt sa tathāvidho 'pi
08,065.013d*1040_04 nītaḥ śamaṃ vahnir atipracaṇḍaḥ
08,065.013d*1040_05 balāhakaiś caiva digantarāṇi
08,065.013d*1040_06 vyāptāni sarvāṇi yathā nabhaś ca
08,065.013d*1041_01 tathā ca sarvās timireṇa vai diśo
08,065.013d*1041_02 meghair vṛtā na pradṛśyeta kiṃ cit
08,065.013d*1042_01 apāvahan meghagaṇāṃs tatas tān
08,065.013d*1042_02 samīraṇāstreṇa samīritena saḥ
08,065.013d*1042_03 tataḥ so 'straṃ dayitaṃ devarājñaḥ
08,065.013d*1042_04 prāduścakre vajram amitratāpanaḥ
08,065.013d*1042_05 gāṇḍīvajyāṃ vimṛśaṃś cātimanyur
08,065.013d*1042_06 dhanaṃjayaḥ śatrusaṃghapramāthī
08,065.013d*1042_07 tataḥ kṣuraprāñjalikārdhacandrā
08,065.013d*1042_08 nārācanāḷīkavarāhakarṇāḥ
08,065.013d*1042_09 gāṇḍīvataḥ prādurāsan sutīkṣṇāḥ
08,065.013d*1042_10 sahasraśo vajrasamānavegāḥ
08,065.013d*1043_01 te sarvataḥ paryadhāvanta ghorāḥ
08,065.013d*1043_02 pārtheṣavaḥ karṇarathaṃ vihaṃgāḥ
08,065.013d*1043_03 adhomukhāḥ pakṣigaṇā dinānte
08,065.013d*1043_04 niśāniketārtham ivāśu vṛkṣam
08,065.013d*1043_05 jagrāha tān sūtaputraḥ pṛṣatkaiḥ
08,065.013d*1043_06 kṣiptāṃs tathā pāṇḍavabāṇasaṃghān
08,065.013d*1043_07 amṛṣyamāṇasya dhanaṃjayasya
08,065.013d*1043_08 raṇājire tv antakatulyakarmā
08,065.013d*1043_09 vaikartano roṣaparītacetā
08,065.013d*1043_10 jyotiṣprabhāṃ yadvad udāgataḥ san
08,065.013d*1043_11 divākaro nāśayate kṣaṇena
08,065.013d*1043_12 pārthasya tān bāṇagaṇān samagrān
08,065.013d*1043_13 vyanāśayad yudhyata eva karṇaḥ
08,065.013d*1044_01 te karṇam āsādya mahāprabhāvāḥ
08,065.013d*1044_02 sutejanā gārdhrapatrāḥ suvegāḥ
08,065.013d*1044_03 gātreṣu sarveṣu hayeṣu cāpi
08,065.013d*1044_04 śarāsane yugacakre dhvaje ca
08,065.013d*1044_05 nirbhidya tūrṇaṃ viviśuḥ sutīkṣṇās
08,065.013d*1044_06 tārkṣyatrastā bhūmim ivoragās te
08,065.013d*1044_07 śarācitāṅgo rudhirārdragātraḥ
08,065.013d*1044_08 karṇas tadā roṣavivṛttanetraḥ
08,065.013d*1045_01 dṛḍhajyamānāmya samudraghoṣaṃ
08,065.013d*1045_02 prāduścakre bhārgavāstraṃ mahātmā
08,065.013d*1045_03 mahendraśastrābhimukhān vimuktāṃś
08,065.013d*1045_04 chittvā karṇaḥ pāṇḍavasyeṣusaṃghān
08,065.013d*1046_01 pārthāstram astreṇa nihatya tena
08,065.013d*1046_02 jaghāna karṇo nṛgajāśvasaṃghān
08,065.013d*1046_03 amṛṣyamāṇas tu mahāvimarde
08,065.013d*1046_04 mahāratho bhārgavāstraprabhāvāt
08,065.013d*1046_05 pāñcālānāṃ pravarāṃś cāpi yodhān
08,065.013d*1046_06 krodhāviṣṭaḥ sūtaputras tarasvī
08,065.013d*1046_07 bāṇair vivyādhāhave supramuktaiḥ
08,065.013d*1046_08 prahasya kṛṣṇau tu narapravīraḥ
08,065.013d*1046_09 tataḥ pāñcālāḥ somakāś cāpi rājan
08,065.013d*1046_10 karṇenājau pīḍyamānāḥ śaraughaiḥ
08,065.013d*1046_11 krodhāviṣṭā vivyadhus taṃ samantāt
08,065.013d*1046_12 tīkṣṇair bāṇaiḥ sūtaputraṃ sametāḥ
08,065.013d*1046_13 tān astāṃs taiḥ sa nikṛtyāśu bāṇān
08,065.013d*1046_14 pāñcālānāṃ rathanāgāśvasaṃghān
08,065.013d*1046_15 abhyardayad bāṇagaṇaiḥ prasahya
08,065.013d*1046_16 vikṣobhayan samare sūtaputraḥ
08,065.013d*1046_17 te bhinnadehā vyasavo nipetuḥ
08,065.013d*1046_18 karṇeṣubhir bhūmitale svanantaḥ
08,065.013d*1046_19 kruddhena siṃhena yathaiva nāgā
08,065.013d*1046_20 mahābalā bhīmabalena tadvat
08,065.013d*1046_21 pāñcālānāṃ pravarān saṃnihatya
08,065.013d*1046_22 praspardhamānān balino yodhamukhyān
08,065.013d*1046_23 tataḥ sa rājan virarāja karṇaḥ
08,065.013d*1046_24 śarān vaman megha ivāmbudhārāḥ
08,065.013d*1046_25 karṇasya matvā tu jayaṃ tvadīyāḥ
08,065.013d*1046_26 parāṃ mudaṃ siṃhanādāṃś ca cakruḥ
08,065.013d*1046_27 sarve hy amanyanta vaśe kṛtau tau
08,065.013d*1046_28 karṇena kṛṣṇāv iti kauravendra
08,065.013d*1046_29 tat tādṛśaṃ prekṣya mahārathasya
08,065.013d*1046_30 karṇasya vīryaṃ ca parair asahyam
08,065.013d*1046_31 dṛṣṭvā tu karṇena dhanaṃjayasya
08,065.013d*1046_32 saṃgrāmamadhye nihataṃ tad astram
08,065.014a amṛṣyamāṇaś ca mahāvimarde; tatrākrudhyad bhīmaseno mahātmā
08,065.014c athābravīt pāṇinā pāṇim āghnan; saṃdaṣṭauṣṭho nṛtyati vādayann iva
08,065.014d*1047_01 tatas tv amarṣī krodhasaṃdīptanetro
08,065.014d*1047_02 vātātmajaḥ pāṇinā pāṇim ārchat
08,065.014d*1047_03 bhīmo 'bravīd arjunaṃ satyasaṃdham
08,065.014d*1047_04 amarṣito niḥśvasañ jātamanyuḥ
08,065.014d*1048_01 roṣāt pradīptaḥ sumahān vimarde
08,065.014d*1048_02 bhīmas tato 'krudhyad adīnasattvaḥ
08,065.014d*1048_03 pāṇiṃ sa pāṇau vinipiṣya roṣād
08,065.014d*1048_04 amarṣito vākyam uvāca pārtham
08,065.014d*1049_01 kathaṃ nu pāpo 'yam apetadharmaḥ
08,065.014d*1049_02 sūtātmajaḥ samare 'dya prasahya
08,065.014d*1049_03 pāñcālānāṃ yodhamukhyān anekān
08,065.014d*1049_04 nijaghnivāṃs tava jiṣṇo samakṣam
08,065.014d*1050_01 pūrvaṃ daityair ajitaṃ kālakeyaiḥ
08,065.014d*1050_02 sākṣāt sthāṇor bāhusaṃsparśam etya
08,065.014e kathaṃ nu tvāṃ sūtaputraḥ kirīṭin; maheṣubhir daśabhir avidhyad agre
08,065.014f*1051_01 tvayā kṣiptāṃś cāgrasadbāṇasaṃghānn
08,065.014f*1051_02 āścaryam etat pratibhāti me 'dya
08,065.014f*1051_03 kṛṣṇāparikleśam anusmara tvaṃ
08,065.014f*1051_04 yathābravīt ṣaṇḍhatilān sma vācaḥ
08,065.014f*1051_05 vācaḥ sutīkṣṇāsthibhido 'manojñāḥ
08,065.014f*1051_06 sūtātmajo 'yaṃ gatabhīr durātmā
08,065.014f*1051_07 saṃsmṛtya sarvaṃ tad ihādya pāpaṃ
08,065.014f*1051_08 jahy āśu karṇaṃ yudhi savyasācin
08,065.014f*1051_09 kasmād upekṣāṃ kuruṣe kirīṭinn
08,065.014f*1051_10 upekṣituṃ nāyam ihādya kālaḥ
08,065.015a yayā dhṛtyā sarvabhūtāny ajaiṣīr; grāsaṃ dadad vahnaye khāṇḍave tvam
08,065.015c tayā dhṛtyā sūtaputraṃ jahi tvam; ahaṃ vainaṃ gadayā pothayiṣye
08,065.015d*1052_01 sametya pārthaṃ sa nṛśaṃsavādī
08,065.015d*1052_02 jīvan nāyaṃ yāsyati kālapakvaḥ
08,065.016a athābravīd vāsudevo 'pi pārthaṃ; dṛṣṭvā ratheṣūn pratihanyamānān
08,065.016c amīmṛdat sarvathā te 'dya karṇo; hy astrair astrāṇi kim idaṃ kirīṭin
08,065.017a sa vīra kiṃ muhyasi nāvadhīyase; nadanty ete kuravaḥ saṃprahṛṣṭāḥ
08,065.017c karṇaṃ puraskṛtya vidur hi sarve; tvadastram astrair vinipātyamānam
08,065.018a yayā dhṛtyā nihataṃ tāmasāstraṃ; yuge yuge rākṣasāś cāpi ghorāḥ
08,065.018c dambhodbhavāś cāsurāś cāhaveṣu; tayā dhṛtyā tvaṃ jahi sūtaputram
08,065.018c*1053_01 darpotsiktaṃ vīryamantaṃ kirīṭin
08,065.018d*1054_01 karṇaṃ samāsādya ripupramāthin
08,065.018d*1055_01 pārthāhave vyaktam astraṃ samartham
08,065.019a anena vāsya kṣuraneminādya; saṃchinddhi mūrdhānam areḥ prasahya
08,065.019c mayā nisṛṣṭena sudarśanena; vajreṇa śakro namucer ivāreḥ
08,065.020a kirātarūpī bhagavān yayā ca; tvayā mahatyā paritoṣito 'bhūt
08,065.020c tāṃ tvaṃ dhṛtiṃ vīra punar gṛhītvā; sahānubandhaṃ jahi sūtaputram
08,065.021a tato mahīṃ sāgaramekhalāṃ tvaṃ; sapattanāṃ grāmavatīṃ samṛddhām
08,065.021c prayaccha rājñe nihatārisaṃghāṃ; yaśaś ca pārthātulam āpnuhi tvam
08,065.021d*1056_01 sa evam ukto 'tibalo mahātmā
08,065.021d*1056_02 cakāra buddhiṃ hi vadhāya sauteḥ
08,065.021d*1057_01 karṇaṃ puraskṛtya nadanti sarve
08,065.021d*1057_02 tavāstram urvyāṃ pratihatya vīrāḥ
08,065.021d*1057_03 kuru prayatnaṃ bharatapravīra
08,065.021d*1057_04 dravanty amī sṛñjayasomakāś ca
08,065.021d*1057_05 dṛṣṭvā ca karṇaṃ samare prahṛṣṭaṃ
08,065.021d*1057_06 tvāṃ cāpi dṛṣṭvā parihīyamānam
08,065.022a saṃcodito bhīmajanārdanābhyāṃ; smṛtvā tadātmānam avekṣya sattvam
08,065.022c mahātmanaś cāgamane viditvā; prayojanaṃ keśavam ity uvāca
08,065.023a prāduṣkaromy eṣa mahāstram ugraṃ; śivāya lokasya vadhāya sauteḥ
08,065.023c tan me 'nujānātu bhavān surāś ca; brahmā bhavo brahmavidaś ca sarve
08,065.023d*1058_01 iti smoktvā pāṇḍavaḥ savyasācī
08,065.023d*1058_02 namaskṛtvā brahmaṇe so 'mitātmā
08,065.024a ity ūcivān brāhmam asahyam astraṃ; prāduścakre manasā saṃvidheyam
08,065.024b*1059_01 tad asya hatvā virarāja karṇo
08,065.024b*1059_02 muktvā śarān megha ivāmbudhārāḥ
08,065.024b*1059_03 samīkṣya karṇena kirīṭinas tu
08,065.024b*1059_04 tathājimadhye vihitaṃ tad astram
08,065.024b*1059_05 tato 'marṣī balavān krodhadīpto
08,065.024b*1059_06 bhīmo 'bravīd arjunaṃ satyasaṃdham
08,065.024b*1059_07 nanu tv āhur veditāraṃ mahāstraṃ
08,065.024b*1059_08 brāhmaṃ vidheyaṃ paramaṃ janās tat
08,065.024b*1059_09 punar yuktāstram abhitaḥ kirīṭinn
08,065.024b*1059_10 iti smokto 'yojayat savyasācī
08,065.024c tato diśaś ca pradiśaś ca sarvāḥ; samāvṛṇot sāyakair bhūritejāḥ
08,065.024d*1060_01 gāṇḍīvamuktair bhujagair ivograir
08,065.024d*1060_02 divākarāṃśupratimair jvaladbhiḥ
08,065.024e sasarja bāṇān bharatarṣabho 'pi; śataṃśatān ekavad āśuvegān
08,065.024f*1061_01 prācchādayan karṇarathaṃ kṣaṇena
08,065.024f*1061_02 yugāntavahnyarkakaraprakāśāḥ
08,065.024f*1062_01 tataś ca śūlāni parasvadhāni
08,065.024f*1062_02 cakrāṇi nārācaśatāni caiva
08,065.024f*1062_03 niścakramur ghoratarāṇi yodhās
08,065.024f*1062_04 tato nyahanyanta samantato 'pi
08,065.024f*1062_05 chinnaṃ śiraḥ kasya cid ājimadhye
08,065.024f*1062_06 papāta yodhasya parasya kāyāt
08,065.024f*1062_07 bhayena so 'py āśu papāta bhūmāv
08,065.024f*1062_08 anyaḥ pranaṣṭaḥ patitaṃ vilokya
08,065.024f*1062_09 anyasya sāsir nipapāta kṛtto
08,065.024f*1062_10 yodhasya bāhuḥ karihastatulyaḥ
08,065.024f*1062_11 anyasya savyaḥ saha carmaṇā ca
08,065.024f*1062_12 kṣuraprakṛttaḥ patito dharaṇyām
08,065.024f*1062_13 evaṃ samastān api yodhamukhyān
08,065.024f*1062_14 vidhvaṃsayām āsa kirīṭamālī
08,065.024f*1062_15 śaraiḥ śarīrāntakaraiḥ sughorair
08,065.024f*1062_16 dauryodhanaṃ sainyam aśeṣam eva
08,065.025a vaikartanenāpi tathājimadhye; sahasraśo bāṇagaṇā visṛṣṭāḥ
08,065.025c te ghoṣiṇaḥ pāṇḍavam abhyupeyuḥ; parjanyamuktā iva vāridhārāḥ
08,065.026a sa bhīmasenaṃ ca janārdanaṃ ca; kirīṭinaṃ cāpy amanuṣyakarmā
08,065.026c tribhis tribhir bhīmabalo nihatya; nanāda ghoraṃ mahatā svareṇa
08,065.027a sa karṇabāṇābhihataḥ kirīṭī; bhīmaṃ tathā prekṣya janārdanaṃ ca
08,065.027c amṛṣyamāṇaḥ punar eva pārthaḥ; śarān daśāṣṭau ca samudbabarha
08,065.028a suṣeṇam ekena śareṇa viddhvā; śalyaṃ caturbhis tribhir eva karṇam
08,065.028c tataḥ sumuktair daśabhir jaghāna; sabhāpatiṃ kāñcanavarmanaddham
08,065.029a sa rājaputro viśirā vibāhur; vivājisūto vidhanur viketuḥ
08,065.029c tato rathāgrād apatat prabhagnaḥ; paraśvadhaiḥ śāla ivābhikṛttaḥ
08,065.030a punaś ca karṇaṃ tribhir aṣṭabhiś ca; dvābhyāṃ caturbhir daśabhiś ca viddhvā
08,065.030c catuḥśatān dviradān sāyudhīyān; hatvā rathān aṣṭaśataṃ jaghāna
08,065.030e sahasram aśvāṃś ca punaś ca sādīn; aṣṭau sahasrāṇi ca pattivīrān
08,065.030f*1063_01 karṇaṃ sasūtaṃ sarathāśvaketum
08,065.030f*1063_02 adṛśyam añjogatibhiś ca cakre
08,065.030f*1063_03 tato 'krośan kuravo vadhyamānā
08,065.030f*1063_04 dhanaṃjayenādhirathiṃ samantāt
08,065.030f*1063_05 muñcābhividdhyārjunam āśu karṇa
08,065.030f*1063_06 bāṇaiḥ purā hanti kurūn samagrān
08,065.030f*1063_07 sa coditaḥ sarvayatnena karṇo
08,065.030f*1063_08 mumoca bāṇān subahūn abhīkṣṇam
08,065.030f*1063_09 te pāṇḍupāñcālagaṇān nijaghnur
08,065.030f*1063_10 marmacchidaḥ śoṇitamāṃsadigdhāḥ
08,065.030f*1063_11 tāv uttamau sarvadhanurdharāṇāṃ
08,065.030f*1063_12 mahābalau sarvasapatnasāhau
08,065.030f*1063_13 nijaghnatuś cāhitasainyam ugrāv
08,065.030f*1063_14 anyonyam apy astravidau mahāstraiḥ
08,065.030f*1063_15 athopayātas tvarito didṛkṣur
08,065.030f*1063_16 mantrauṣadhābhyāṃ virujo viśalyaḥ
08,065.030f*1063_17 kṛtaḥ suhṛdbhir bhiṣajāṃ variṣṭhair
08,065.030f*1063_18 yudhiṣṭhiras tatra suvarṇavarmā
08,065.030f*1063_19 tatropayātaṃ yudhi dharmarājaṃ
08,065.030f*1063_20 dṛṣṭvā mudā sarvabhūtāny anandan
08,065.030f*1063_21 rāhor vimuktaṃ vimalaṃ samagraṃ
08,065.030f*1063_22 candraṃ yathaivābhyuditaṃ tathaiva
08,065.030f*1064_01 nāsatyadasrātrisutodbhavādyair
08,065.030f*1064_02 aṣṭāṅgavidyāśramam udvahadbhiḥ
08,065.030f*1064_03 ābaddhapaṭṭo vraṇalāghavena
08,065.030f*1064_04 yathā sureśo ditijaiḥ kṣatāṅgaḥ
08,065.031a dṛṣṭvājimukhyāv atha yudhyamānau; didṛkṣavaḥ śūravarāv arighnau
08,065.031c karṇaṃ ca pārthaṃ ca niyamya vāhān; khasthā mahīsthāś ca janāvatasthuḥ
08,065.031d*1065_01 sa kārmukajyātalasaṃnipātaḥ
08,065.031d*1065_02 sumuktabāṇas tumulo babhūva
08,065.031d*1065_03 ghnatos tathānyonyam iṣupravaikair
08,065.031d*1065_04 dhanaṃjayasyādhiratheś ca rājan
08,065.032a tato dhanurjyā sahasātikṛṣṭā; sughoṣam ācchidyata pāṇḍavasya
08,065.032c tasmin kṣaṇe sūtaputras tu pārthaṃ; samācinot kṣudrakāṇāṃ śatena
08,065.033a nirmuktasarpapratimaiś ca tīkṣṇais; tailapradhautaiḥ khagapatravājaiḥ
08,065.033c ṣaṣṭyā nārācair vāsudevaṃ bibheda; tadantaraṃ somakāḥ prādravanta
08,065.033d*1066_01 pūṣātmajo marmasu nirbibheda
08,065.033d*1066_02 marutsutaṃ cāyutaśaḥ śarāgraiḥ
08,065.033d*1066_03 kṛṣṇaṃ ca pārthaṃ ca tathā dhvajaṃ ca
08,065.033d*1066_04 pārthānujān somakān pātayaṃś ca
08,065.033d*1067_01 prācchādayaṃs te niśitaiḥ pṛṣatkair
08,065.033d*1067_02 jīmūtasaṃghā nabhasīva sūryam
08,065.033d*1067_03 āgacchatas tān viśikhair anekair
08,065.033d*1067_04 vyaṣṭambhayat sūtaputraḥ kṛtāstraḥ
08,065.033d*1067_05 tair astam astraṃ vinihatya sarvaṃ
08,065.033d*1067_06 jaghāna teṣāṃ rathavājināgān
08,065.033d*1067_07 tathā tu sainyapravarāṃś ca rājann
08,065.033d*1067_08 abhyardayan mārgaṇaiḥ sūtaputraḥ
08,065.033d*1067_09 te bhinnadehā vyasavo nipetuḥ
08,065.033d*1067_10 karṇeṣubhir bhūmitale stanantaḥ
08,065.033d*1067_11 kruddhena siṃhena yathāśvayūthyā
08,065.033d*1067_12 mahābalā bhīmabalena tadvat
08,065.033d*1067_13 punaś ca pāñcālavarās tathānye
08,065.033d*1067_14 tadantaraṃ karṇadhanaṃjayābhyām
08,065.033d*1067_15 praskandanto balinaḥ sādhumuktaiḥ
08,065.033d*1067_16 karṇena bāṇair nihatāḥ prasahya
08,065.033d*1067_17 jayaṃ tu matvā vipulaṃ tvadīyās
08,065.033d*1067_18 talān nijaghnuḥ siṃhanādāṃś ca neduḥ
08,065.033d*1067_19 sarve hy amanyanta vaśe kṛtau tau
08,065.033d*1067_20 karṇena kṛṣṇāv iti te vineduḥ
08,065.033d*1068_01 tato navajyāṃ sudṛḍhāṃ kirīṭī
08,065.033d*1068_02 svabāhuvikṣepaṇajāṃ pragṛhya
08,065.033d*1068_03 samādade gāṇḍive kṣiprakārī
08,065.033d*1068_04 nimeṣamātreṇa mahādhanuṣmān
08,065.033d*1068_05 jyācchedanaṃ jyāvidhānaṃ ca tasya
08,065.033d*1068_06 naivāvabudhyat sūtaputro laghutvāt
08,065.033d*1068_07 pārthasya saṃkhye dviṣatāṃ nihantus
08,065.033d*1068_08 tad adbhūtaṃ tatra babhūva rājan
08,065.034a tato dhanurjyām avadhamya śīghraṃ; śarān astān ādhirather vidhamya
08,065.034b*1069_01 pārtho 'pi tāṃ jyām avadhāya tūrṇaṃ
08,065.034b*1069_02 śarāsanajyām ādhirather vidhamya
08,065.034c susaṃrabdhaḥ karṇaśarakṣatāṅgo; raṇe pārthaḥ somakān pratyagṛhṇāt
08,065.034d*1070_01 jyāṃ cānumṛjyābhyahanat talatre
08,065.034d*1070_02 bāṇāndhakāraṃ tv akarot kṣaṇena
08,065.034d*1070_03 śalyaṃ ca karṇaṃ ca kurūṃś ca sarvān
08,065.034d*1070_04 bāṇair avidhyad yugapat kirīṭī
08,065.034e na pakṣiṇaḥ saṃpatanty antarikṣe; kṣepīyasāstreṇa kṛte 'ndhakāre
08,065.034f*1071_01 vāyur viyatsthair amaraiḥ sametya
08,065.034f*1071_02 vyuvāha bāṇān avalokayadbhiḥ
08,065.035a śalyaṃ ca pārtho daśabhiḥ pṛṣatkair; bhṛśaṃ tanutre prahasann avidhyat
08,065.035c tataḥ karṇaṃ dvādaśabhiḥ sumuktair; viddhvā punaḥ saptabhir abhyavidhyat
08,065.036a sa pārthabāṇāsanaveganunnair; dṛḍhāhataḥ patribhir ugravegaiḥ
08,065.036c vibhinnagātraḥ kṣatajokṣitāṅgaḥ; karṇo babhau rudra ivātateṣuḥ
08,065.036d*1072_01 prakrīḍamāno 'tha śmaśānamadhye
08,065.036d*1072_02 raudre muhūrte rudhirārdragātraḥ
08,065.037a tatas tribhiś ca tridaśādhipopamaṃ; śarair bibhedādhirathir dhanaṃjayam
08,065.037c śarāṃs tu pañca jvalitān ivoragān; pravīrayām āsa jighāṃsur acyute
08,065.038a te varma bhittvā puruṣottamasya; suvarṇacitraṃ nyapatan sumuktāḥ
08,065.038c vegena gām āviviśuḥ suvegāḥ; snātvā ca karṇābhimukhāḥ pratīyuḥ
08,065.039a tān pañcabhallais tvaritaiḥ sumuktais; tridhā tridhaikaikam athoccakarta
08,065.039c dhanaṃjayas te nyapatan pṛthivyāṃ; mahāhayas takṣakaputrapakṣāḥ
08,065.040a tataḥ prajajvāla kirīṭamālī; krodhena kakṣaṃ pradahann ivāgniḥ
08,065.040b*1073_01 tathā vinunnāṅgam avekṣya kṛṣṇaṃ
08,065.040b*1073_02 sarpeṣubhiḥ karṇabhujaprasṛṣṭaiḥ
08,065.040c sa karṇam ākarṇavikṛṣṭasṛṣṭaiḥ; śaraiḥ śarīrāntakarair jvaladbhiḥ
08,065.040e marmasv avidhyat sa cacāla duḥkhād; dhairyāt tu tasthāv atimātradhairyaḥ
08,065.040f*1074_01 prāduścakārātha śarān mahātmā
08,065.040f*1074_02 dehaṃ vicinvann iva sūtajasya
08,065.040f*1074_03 śarās tu te kāñcanacitrapuṅkhāḥ
08,065.040f*1074_04 saṃpetur urvyāṃ śataśo mahāntaḥ
08,065.041a tataḥ śaraughaiḥ pradiśo diśaś ca; raviprabhā karṇarathaś ca rājan
08,065.041c adṛśya āsīt kupite dhanaṃjaye; tuṣāranīhāravṛtaṃ yathā nabhaḥ
08,065.042a sa cakrarakṣān atha pādarakṣān; puraḥsarān pṛṣṭhagopāṃś ca sarvān
08,065.042b*1075_01 bhītā dravanti sma nihanyamānā
08,065.042b*1075_02 maheṣubhiḥ pārthakarapraṇunnaiḥ
08,065.042b*1075_03 tato 'rjuno vai bharatapravīro
08,065.042b*1075_04 mahānubhāvaḥ samare nihantā
08,065.042c duryodhanenānumatān arighnān; samuccitān surathān sārabhūtān
08,065.043a dvisāhasrān samare savyasācī; kurupravīrān ṛṣabhaḥ kurūṇām
08,065.043c kṣaṇena sarvān sarathāśvasūtān; nināya rājan kṣayam ekavīraḥ
08,065.044a athāpalāyanta vihāya karṇaṃ; tavātmajāḥ kuravaś cāvaśiṣṭāḥ
08,065.044c hatān avākīrya śarakṣatāṃś ca; lālapyamānāṃs tanayān pitṝṃś ca
08,065.044d*1076_01 sarve praṇeśuḥ kuravo vihīnāḥ
08,065.044d*1076_02 pārtheṣubhiḥ saṃparitapyamānāḥ
08,065.044d*1076_03 suyodhanenātha punar variṣṭhāḥ
08,065.044d*1076_04 pracoditāḥ karṇarathānuyāne
08,065.044d*1076_05 bhoḥ kṣatriyāḥ śūratamāś ca sarve
08,065.044d*1076_06 kṣātre ca dharme niratāḥ stha yūyam
08,065.044d*1076_07 na yuktarūpaṃ bhavatāṃ samīpāt
08,065.044d*1076_08 palāyanaṃ karṇam abhiprahāya
08,065.044d*1076_09 tavātmajenāpi tathocyamānāḥ
08,065.044d*1076_10 pārtheṣubhiḥ saṃparitapyamānāḥ
08,065.044d*1076_11 naivāvatiṣṭhanta bhayād vivarṇāḥ
08,065.044d*1076_12 kṣaṇena naṣṭāḥ pradiśo diśaś ca
08,065.045a sa sarvataḥ prekṣya diśo viśūnyā; bhayāvadīrṇaiḥ kurubhir vihīnaḥ
08,065.045c na vivyathe bhārata tatra karṇaḥ; pratīpam evārjunam abhyadhāvat
08,065.045c*1077_01 mahārathaḥ sūtaputras tathāpi
08,066.001 saṃjaya uvāca
08,066.001a tato 'payātāḥ śarapātamātram; avasthitāḥ kuravo bhinnasenāḥ
08,066.001c vidyutprakāśaṃ dadṛśuḥ samantād; dhanaṃjayāstraṃ samudīryamāṇam
08,066.002a tad arjunāstraṃ grasate sma vīrān; viyat tathākāśam anantaghoṣam
08,066.002c kruddhena pārthena tadāśu sṛṣṭaṃ; vadhāya karṇasya mahāvimarde
08,066.002d*1078_01 karṇaḥ sughoreṣvasanaṃ dṛḍhajyaṃ
08,066.002d*1078_02 visphārayitvā visṛjañ charaughān
08,066.002d*1078_03 udīryamāṇaṃ sma kurūn dahantaṃ
08,066.002d*1078_04 suvarṇapuṅkhair iṣubhir mahātmā
08,066.003a rāmād upāttena mahāmahimnā; ātharvaṇenārivināśanena
08,066.003c tad arjunāstraṃ vyadhamad dahantaṃ; pārthaṃ ca bāṇair niśitair nijaghne
08,066.004a tato vimardaḥ sumahān babhūva; tasyārjunasyādhiratheś ca rājan
08,066.004c anyonyam āsādayatoḥ pṛṣatkair; viṣāṇaghātair dvipayor ivograiḥ
08,066.004d*1079_01 tato 'strasaṃghātasamāvṛtaṃ tadā
08,066.004d*1079_02 babhūva rājaṃs tumulaṃ raṇājiram
08,066.004d*1079_03 tat karṇapārthau śaravṛṣṭisaṃghair
08,066.004d*1079_04 nirantaraṃ cakratur ambaraṃ tadā
08,066.004d*1079_05 tad bāṇajālaikamayaṃ mahāstraṃ
08,066.004d*1079_06 sarve 'drākṣuḥ kuravaḥ somakāś ca
08,066.004d*1079_07 nānyaṃ ca bhūtaṃ dadṛśus tadā te
08,066.004d*1079_08 bāṇāndhakāre tumule ca tasmin
08,066.004d*1080_01 tatas tu tau vai puruṣapravīrau
08,066.004d*1080_02 rājan varau sarvadhanurdharāṇām
08,066.004d*1080_03 tyaktvātmadehau samare 'tighore
08,066.004d*1080_04 prāptaśramau śatrudurāsadau hi
08,066.004d*1080_05 dṛṣṭvā tu tau saṃprati saṃprayuktau
08,066.004d*1080_06 parasparaṃ chidraniviṣṭadṛṣṭī
08,066.004d*1080_07 devarṣigandharvagaṇāḥ sayakṣāḥ
08,066.004d*1080_08 saṃtuṣṭuvus tau pitaraś ca hṛṣṭāḥ
08,066.004d@039_0001 tau saṃdadhānāv aniśaṃ sma rājan
08,066.004d@039_0002 samasyantau cāpi śarān anekān
08,066.004d@039_0003 saṃdarśayantau yudhi mārgān vicitrān
08,066.004d@039_0004 dhanurdharāṇāṃ pravarau kṛtāstrau
08,066.004d@039_0005 tayor evaṃ yudhyator ājimadhye
08,066.004d@039_0006 sūtātmajo 'bhūd adhikaḥ kadā cit
08,066.004d@039_0007 pārthaḥ kadā cit tv adhikaḥ kirīṭī
08,066.004d@039_0008 vīryāstrasamyagbalalāghavais tu
08,066.004d@039_0009 dṛṣṭvā tatas taṃ yudhi saṃprahāraṃ
08,066.004d@039_0010 parasparasyāntaraprekṣiṇo ye
08,066.004d@039_0011 ghoraṃ tadā durviṣahaṃ raṇe 'nyair
08,066.004d@039_0012 yodhāḥ sarve vismayam abhyagacchan
08,066.004d@039_0013 tato 'tha bhūtāny antarikṣe sthitāni
08,066.004d@039_0014 karṇārjunau tau praśaśaṃsur narendra
08,066.004d@039_0015 bhoḥ karṇa sādhv arjuna sādhu ceti
08,066.004d@039_0016 hṛṣṭāḥ procuḥ saṃghaśaḥ prītimantaḥ
08,066.004d@040_0001 tasmin vimarde rathavājināgāḥ
08,066.004d@040_0002 padātisaṃghā vasudhāṃ vyakampayan
08,066.004d@040_0003 tatas tu pātālatale śayāno
08,066.004d@040_0004 nāgo 'śvasenaḥ kṛtavairo 'rjunena
08,066.004d@040_0005 rājaṃs tadā khāṇḍavadāhamukto
08,066.004d@040_0006 kṛtvā suvegaṃ vasudhātalasthaḥ
08,066.004d@040_0007 athotpapātordhvagatir javena
08,066.004d@040_0008 saṃdṛśya karṇārjunayor vimardam
08,066.004d@040_0009 ayaṃ hi kālo 'sya durātmano vai
08,066.004d@040_0010 pārthasya vairapratiyātanāya
08,066.004d@040_0011 saṃcintya tūṇaṃ praviveśa caiva
08,066.004d@040_0012 karṇasya rājañ śararūpadhārī
08,066.004d@040_0013 tato 'strasaṃghātasamākulaṃ tadā
08,066.004d@040_0014 babhūva jālaṃ vitatāṃśujālam
08,066.004d@040_0015 tat karṇapārthau śarasaṃghavṛṣṭibhir
08,066.004d@040_0016 nirantaraṃ cakratur ambaraṃ tadā
08,066.004d@040_0017 tadbāṇajālaikamayaṃ mahāntaṃ
08,066.004d@040_0018 sarve 'trasan kuravaḥ somakāś ca
08,066.004d@040_0019 nānyat kiṃ cid dadṛśuḥ saṃpatad vai
08,066.004d@040_0020 bāṇāndhakāre tumule 'timātram
08,066.004d@040_0021 tatas tau puruṣavyāghrau sarvalokadhanurdharau
08,066.004d@040_0022 tyaktaprāṇau raṇe vīrau yuddhaśramam upāgatau
08,066.004d@040_0023 samutkṣepair vīkṣamāṇau siktau candanavāriṇā
08,066.004d@040_0024 satālavyajanair divyair divisthair apsarogaṇaiḥ
08,066.004d@040_0025 śakrasūryakarābjābhyāṃ pramārjitamukhāv ubhau
08,066.004d@040_0026 karṇas tu pārthaṃ na viśeṣayad yadā
08,066.004d@040_0027 dṛḍhaṃ ca pārthena śarair nipīḍitaḥ
08,066.004d@040_0028 tataḥ sa karṇaḥ śaravikṣatāṅgo
08,066.004d@040_0029 mano dadhe hy ekaśayasya tasya
08,066.005a tato ripughnaṃ samadhatta karṇaḥ; susaṃśitaṃ sarpamukhaṃ jvalantam
08,066.005c raudraṃ śaraṃ saṃyati supradhautaṃ; pārthārtham atyarthacirāya guptam
08,066.006a sadārcitaṃ candanacūrṇaśāyinaṃ; suvarṇanālīśayanaṃ mahāviṣam
08,066.006b*1081_01 ākarṇapūrṇaṃ pravikṛṣya karṇaḥ
08,066.006b*1081_02 pārthonmukhaṃ saṃdadhe tigmamanyum
08,066.006c pradīptam airāvatavaṃśasaṃbhavaṃ; śiro jihīrṣur yudhi phalgunasya
08,066.006c*1082_01 mumoca śīghraṃ sa ripupramāthī
08,066.006d*1083_01 tataḥ prajajvāla diśo nabhaś ca
08,066.006d*1083_02 ulkāś ca ghorāḥ sahasā nipetuḥ
08,066.006d*1083_03 tasmiṃs tu nāge dhanuṣi prayukte
08,066.006d*1083_04 hāhākṛtāḥ sarvalokāḥ saśakrāḥ
08,066.006d*1084_01 na cāpi taṃ bubudhe sūtaputro
08,066.006d*1084_02 bāṇe praviṣṭaṃ yogabalena nāgam
08,066.006d*1085_01 daśaśatanayano 'hiṃ dṛśya bāṇe praviṣṭaṃ
08,066.006d*1085_02 nihata iti suto me srastagātro babhūva
08,066.006d*1085_03 jalajakusumayoniḥ śreṣṭhabhāvo 'jitātmā
08,066.006d*1085_04 tridaśapatim avocan mā vyadhiṣṭhā jaye śrīḥ
08,066.006d*1086_01 sa sūtaputras tam apāṅgadeśe
08,066.006d*1086_02 avāṅmukhaṃ saṃdhayati sma roṣāt
08,066.006d*1086_03 na taṃ sma jānāti mahānubhāvam
08,066.006d*1086_04 apāṅgadeśābhiniviṣṭam ājau
08,066.007a tam abravīn madrarājo mahātmā; vaikartanaṃ prekṣya hi saṃhiteṣum
08,066.007c na karṇa grīvām iṣur eṣa prāpsyate; saṃlakṣya saṃdhatsva śaraṃ śiroghnam
08,066.008a athābravīt krodhasaṃraktanetraḥ; karṇaḥ śalyaṃ saṃdhiteṣuḥ prasahya
08,066.008c na saṃdhatte dviḥ śaraṃ śalya karṇo; na mādṛśāḥ śāṭhyayuktā bhavanti
08,066.008d*1087_01 prāptasya pārthaḥ praṇatāḥ sva svāhāḥ
08,066.008d*1087_02 saṃsthāpya kṛṣṇena punas tadīyam (sic)
08,066.009a tathaivam uktvā visasarja taṃ śaraṃ; balāhakaṃ varṣaghanābhipūjitam
08,066.009c hato 'si vai phalguna ity avocat; tatas tvarann ūrjitam utsasarja
08,066.010a saṃdhīyamānaṃ bhujagaṃ dṛṣṭvā karṇena mādhavaḥ
08,066.010c ākramya syandanaṃ padbhyāṃ balena balināṃ varaḥ
08,066.011a avagāḍhe rathe bhūmau jānubhyām agaman hayāḥ
08,066.011c tataḥ śaraḥ so 'bhyahanat kirīṭaṃ tasya dhīmataḥ
08,066.011d*1088_01 sa sāyakaḥ karṇabhujābhisṛṣṭo
08,066.011d*1088_02 hutāśanārkapratimaḥ sughoraḥ
08,066.011d*1088_03 guṇacyutaḥ prājvalad antarikṣe
08,066.011d*1088_04 kurvan sīmantaṃ nabhaso bhīmarūpaḥ
08,066.011d*1088_05 taṃ prekṣya dīptaṃ yudhi mādhavas tu
08,066.011d*1088_06 tvarānvitaḥ kaṃsaripuḥ salīlam
08,066.011d*1088_07 padā viniṣpiṣya rathottamaṃ taṃ
08,066.011d*1088_08 prāveśayaj jagatīṃ kiṣkumātram
08,066.011d*1088_09 kṣitiṃ gatā jānubhis te tu vāhās
08,066.011d*1088_10 tataḥ śaraḥ so 'bhyahanat kirīṭam
08,066.011d*1089_01 tam āpatantaṃ jvalitaṃ nirīkṣya
08,066.011d*1089_02 viyadgataṃ vṛṣṇikulapravīraḥ
08,066.011d*1089_03 rathasya cakraṃ sahasā nipīḍya
08,066.011d*1089_04 pañcāṅgulaṃ majjayati sma vīraḥ
08,066.011d*1090_01 tato 'ntarikṣe sumahān ninādaḥ
08,066.011d*1090_02 saṃpūjanārthaṃ madhusūdanasya
08,066.011d*1090_03 divyāś ca vācaḥ sahasā babhūvur
08,066.011d*1090_04 divyāni puṣpāṇy atha siṃhanādāḥ
08,066.011d*1090_05 tasmiṃs tathā vai dharaṇīṃ nimagne
08,066.011d*1090_06 rathe prayogān madhusūdanasya
08,066.011d*1090A_01 tataḥ śaraḥ so 'bhyahanat kirīṭaṃ
08,066.011d*1090A_02 tasyendradattaṃ sudṛḍhaṃ ca dhīmataḥ
08,066.012a athārjunasyottamagātrabhūṣaṇaṃ; dharāviyaddyosalileṣu viśrutam
08,066.012c balāstrasargottamayatnamanyubhiḥ; śareṇa mūrdhnaḥ sa jahāra sūtajaḥ
08,066.013a divākarendujvalanagrahatviṣaṃ; suvarṇamuktāmaṇijālabhūṣitam
08,066.013c puraṃdarārthaṃ tapasā prayatnataḥ; svayaṃ kṛtaṃ yad bhuvanasya sūnunā
08,066.014a mahārharūpaṃ dviṣatāṃ bhayaṃkaraṃ; vibhāti cātyarthasukhaṃ sugandhi tat
08,066.014c nijaghnuṣe devaripūn sureśvaraḥ; svayaṃ dadau yat sumanāḥ kirīṭine
08,066.015a harāmbupākhaṇḍalavittagoptṛbhiḥ; pinākapāśāśanisāyakottamaiḥ
08,066.015b*1091_01 kṣataṃ nayad rudragaṇaiḥ pinākinā
08,066.015b*1091_02 sahāyavān pāvakasaṃnibhaiḥ śaraiḥ
08,066.015c surottamair apy aviṣahyam ardituṃ; prasahya nāgena jahāra yad vṛṣaḥ
08,066.015c*1092_01 ciraṃ dhṛtenāditineha rājan
08,066.015d*1093_01 sa duṣṭabhāvo vitathapratijñaḥ
08,066.015d*1093_02 kirīṭam abhyāhanad arjunasya
08,066.015d*1094_01 viśuddhajāmbūnadaratnabhūṣitaṃ
08,066.015d*1094_02 pārthottamāṅgād aharat tarasvī
08,066.015d*1094_03 tad dhemajālāvatataṃ sughoṣaṃ
08,066.015d*1094_04 jājvalyamānaṃ nipapāta bhūmau
08,066.016a tad uttameṣūn mathitaṃ viṣāgninā; pradīptam arciṣmad abhikṣiti priyam
08,066.016c papāta pārthasya kirīṭam uttamaṃ; divākaro 'stād iva parvatāj jvalan
08,066.017a tataḥ kirīṭaṃ bahuratnamaṇḍitaṃ; jahāra nāgo 'rjunamūrdhato balāt
08,066.017c gireḥ sujātāṅkurapuṣpitadrumaṃ; mahendravajraḥ śikharaṃ yathottamam
08,066.018a mahī viyad dyauḥ salilāni vāyunā; yathā vibhinnāni vibhānti bhārata
08,066.018c tathaiva śabdo bhuvaneṣv abhūt tadā; janā vyavasyan vyathitāś ca caskhaluḥ
08,066.019a tataḥ samudgrathya sitena vāsasā; svamūrdhajānavyathitaḥ sthito 'rjunaḥ
08,066.019b*1095_01 vinā kirīṭaṃ śuśubhe sa pārthaḥ
08,066.019b*1095_02 śyāmo yuvā śaila ivāstaśṛṅgaḥ
08,066.019c vibhāti saṃpūrṇamarīcibhāsvatā; śirogatenodayaparvato yathā
08,066.019d@041_0001 tato 'rjunaḥ karṇam avakragair navaiḥ
08,066.019d@041_0002 suvarṇapuṅkhaiḥ sudṛḍhair ayasmayaiḥ
08,066.019d@041_0003 yamāgnidaṇḍapratimaiḥ stanāntare
08,066.019d@041_0004 parābhinat krauñcam ivādrim agnijaḥ
08,066.019d@041_0005 tataḥ śarāvāpam apāsya sūtajo
08,066.019d@041_0006 dhanuś ca tac chakraśarāsanopamam
08,066.019d@041_0007 tatāpa tasthau na mumoha caskhale
08,066.019d@041_0008 dṛḍhāhataḥ saṃś ca punas tatas tataḥ
08,066.019d@041_0009 na hy arjunas taṃ vyasane tadeyivān
08,066.019d@041_0010 nihantum āryaḥ puruṣavrate sthitaḥ
08,066.019d@041_0011 tatas tam indrāvarajo 'pi saṃbhramād
08,066.019d@041_0012 uvāca kiṃ pāṇḍava he pramādyasi
08,066.019d@041_0013 naivāhitānāṃ satataṃ vipaścitaḥ
08,066.019d@041_0014 kṣaṇaṃ pratīkṣanty api durbalīyasām
08,066.019d@041_0015 viśeṣato 'rīn vyasaneṣu paṇḍito
08,066.019d@041_0016 nihatya dharmaṃ ca yaśaś ca vindati
08,066.019d@041_0017 tam ekavīraṃ tava cāhitaṃ sadā
08,066.019d@041_0018 tvarasva karṇaṃ sahasābhimarditum
08,066.019d@041_0019 purā samarthaḥ samupaiti sūtajo
08,066.019d@041_0020 vidhya tvam enaṃ namuciṃ yathā hariḥ
08,066.019d@041_0021 tathāstu devety abhipūjya satvaraṃ
08,066.019d@041_0022 janārdanaṃ karṇam avidhyad arjunaḥ
08,066.019d@041_0023 śarottamaiḥ sarvakurūttamas tvaraṃs
08,066.019d@041_0024 tathā yathā śambaram ambarādhipaḥ
08,066.019d*1096_01 gokarṇā sumukhī kṛtena iṣuṇā goputrasaṃpreṣitā
08,066.019d*1096_02 gośabdātmajabhūṣaṇaṃ suvihitaṃ suvyaktago 'suprabham
08,066.019d*1096_03 dṛṣṭvā gogatakaṃ jahāra mukuṭaṃ gośabdagopūri vai
08,066.019d*1096_04 gokarṇāsanamardanaś ca na yayāv aprāpya mṛtyor vaśam
08,066.020a balāhakaḥ karṇabhujeritas tato; hutāśanārkapratimadyutir mahān
08,066.020c mahoragaḥ kṛtavairo 'rjunena; kirīṭam āsādya samutpapāta
08,066.020d*1097_01 kirīṭam ākṛṣya tathārjunasya
08,066.020d*1097_02 mahoragaḥ kṛtavairaḥ sa tūrṇam
08,066.020d*1098_01 yathāsṛjat pārthavadhāya karṇaḥ
08,066.020d*1098_02 samīkṣya sarpaḥ punar eti karṇam
08,066.020d*1098_03 vyāvṛtya tasmāc ca tataḥ kirīṭāt
08,066.020d*1099_01 tam utpatantaṃ sa kirīṭam īkṣya
08,066.020d*1099_02 pārtho 'bravīd vāsudevaṃ mahātmā
08,066.020d*1100_01 taṃ cāpi dagdhvā tapanīyacitraṃ
08,066.020d*1100_02 kirīṭam ākṛṣya tad arjunasya
08,066.020d*1100_03 punaḥ sa matvā praviveśa tūṇaṃ
08,066.020d*1100_04 pṛṣṭaś ca karṇena tato 'bravīd idam
08,066.020d*1100_05 muktas tvayāhaṃ na samīkṣya karṇa
08,066.020d*1100_06 śiro hṛtaṃ yan na mayārjunasya
08,066.020d*1100_07 samīkṣya māṃ muñca raṇe tvam āśu
08,066.020d*1100_08 hantāsmi śatruṃ tava cātmanaś ca
08,066.020d*1100_09 ity evam ukto yudhi sūtaputras
08,066.020d*1100_10 tam abravīt ko bhavān ugrarūpaḥ
08,066.020d*1101_01 tataḥ sa nāgaḥ prahasann ivāhitaṃ
08,066.020d*1101_02 papāta cāvekṣya tam arjunas tvaran
08,066.021a tam abravīd viddhi kṛtāgasaṃ me; kṛṣṇādya mātur vadhajātavairam
08,066.021b*1102_00 nāgaḥ
08,066.021b*1102_01 nāgo 'smi śvetaḥ kṛtavairo 'rjunena
08,066.021b*1102_02 mātā purā hy utpatitā nabhastaḥ
08,066.021b*1103_01 yadi svayaṃ vajradharo 'sya goptā
08,066.021b*1103_02 tathāpi yātā pitṛrājaveśmani
08,066.021b*1104_00 karṇaḥ
08,066.021b*1104_01 na nāga karṇo 'dya raṇe parasya
08,066.021b*1104_02 balaṃ samāsthāya jayaṃ bubhūṣet
08,066.021b*1104_03 na saṃdadhe dviḥ śaram eva nāga
08,066.021b*1104_04 yady arjunānāṃ śatam eva hanyāt
08,066.021b*1105_01 tam āha karṇaḥ punar eva nāgaṃ
08,066.021b*1105_02 tadājimadhye ravisūnusattamaḥ
08,066.021b*1106_01 vyālāstrasargottamayatnamanyubhir
08,066.021b*1106_02 hantāsmi pārthaṃ susukhī vraja tvam
08,066.021b*1106_03 sa evam ukto yudhi nāgarājaḥ
08,066.021b*1106_04 karṇena dīno hy asahaṃs tu vākyam
08,066.021b*1106_05 svayaṃ prāyāt pārthavadhāya rājan
08,066.021b*1106_06 kṛtveṣurūpaṃ vijighāṃsur arjunam
08,066.021b*1107_01 tato 'bravīd vāsudevaṃ sa pārthaḥ
08,066.021b*1107_02 dāśārha ko hy eṣa mahān hi nāgaḥ
08,066.021b*1108_01 tvaṃ māvamaṃsthāḥ kuru me vaco 'dya
08,066.021b*1108_02 nihanmi śatruṃ tava muñca māṃ tvam
08,066.021b*1109_01 tvayā na saṃdhānavatāhaṃ muktas
08,066.021b*1109_02 tenāpi kṛṣṇena ca vañcito 'si
08,066.021b*1110_01 mamaiva bāhvos tu balena śakto
08,066.021b*1110_02 yuddhe 'rjunānāṃ śatam eva hantum
08,066.021b*1110_03 vrataṃ yad atrāpi na vetsi me bhavān
08,066.021b*1110_04 vadāmi kṛṣṇasya samakṣam eva
08,066.021b*1110_05 eṣo 'dya hatvā yudhi pāṇḍavānāṃ
08,066.021b*1110_06 hantāsmi yuddhe hi svati[vi]krameṇa
08,066.021b*1110_07 etad vrataṃ jānamānaḥ prayātu
08,066.021b*1110_08 nāgaḥ
08,066.021b*1110_08 kiṃ vai kṛtā pāṇḍave te pratijñā
08,066.021b*1110_09 jitvā ahaṃ yuddhagataṃ yamāya
08,066.021b*1110_10 karṇaḥ
08,066.021b*1110_10 pravartituṃ śvo bhavanaṃ prayātum
08,066.021b*1110_11 mitrārtham etan mama jānato 'pi
08,066.021b*1110_12 yatnaḥ śarīre yad apāti vīra
08,066.021b*1110_13 hantā yadi tvaṃ raṇamūrdhni pārthaṃ
08,066.021b*1110_14 nāgaḥ
08,066.021b*1110_14 kiṃ vābhiśakto 'smi ha kauraveyaiḥ
08,066.021b*1110_15 sakṛd eva hi vai karṇa vāsudevaṃ mahābalam
08,066.021b*1110_16 aham eva haniṣyāmi pārthaṃ caiva na saṃśayaḥ
08,066.021c tataḥ kṛṣṇaḥ pārtham uvāca saṃkhye; mahoragaṃ kṛtavairaṃ jahi tvam
08,066.021c*1111_01 tavājimadhye ravisūnusattamo
08,066.021c*1111_02 nāgāstram aṅge sudṛḍhaṃ vimuktam
08,066.021d*1112_01 tam utpatantaṃ dvipadāṃ variṣṭho
08,066.021d*1112_02 dṛṣṭvā vacaḥ pārtham uvāca kṛṣṇaḥ
08,066.021d*1112_03 mahoragaṃ pāṇḍava paśya paśya
08,066.021d*1112_04 prayojitaṃ tvan nidhanārtham ugram
08,066.022a sa evam ukto madhusūdanena; gāṇḍīvadhanvā ripuṣūgradhanvā
08,066.022c uvāca ko nv eṣa mamādya nāgaḥ; svayaṃ ya āgād garuḍasya vaktram
08,066.022d*1113_01 tato 'bravīd vāsudevaṃ mahātmā
08,066.022d*1113_02 dāśārha ko nv eṣa mamādya nāgaḥ
08,066.022d*1113_03 dhanuścyutaḥ śara iva śīghravegaḥ
08,066.022d*1113_04 svayaṃ ya āyād garuḍasyeva vaktram
08,066.023 kṛṣṇa uvāca
08,066.023a yo 'sau tvayā khāṇḍave citrabhānuṃ; saṃtarpayānena dhanurdhareṇa
08,066.023c viyadgato bāṇanikṛttadeho; hy anekarūpo nihatāsya mātā
08,066.023d*1114_01 sa eṣa te vairam anusmaran vai
08,066.023d*1114_02 tvām adya cāyāti vadhāya pārtha
08,066.023d*1114_03 nabhaścyutāṃ prajvalitāṃ maholkāṃ
08,066.023d*1114_04 paśyainam āyāntam amitrasāha
08,066.024a tatas tu jiṣṇuḥ parihṛtya śeṣāṃś; ciccheda ṣaḍbhir niśitaiḥ sudhāraiḥ
08,066.024c nāgaṃ viyat tiryag ivotpatantaṃ; sa chinnagātro nipapāta bhūmau
08,066.024d*1115_01 hate tu tasmin bhujage kirīṭinā
08,066.024d*1115_02 svayaṃ vibhuḥ pārthivabhūtalād atha
08,066.024d*1115_03 samujjahārāśu mahābhujaḥ sa taṃ
08,066.024d*1115_04 rathaṃ bhujābhyāṃ puruṣottamaḥ punaḥ
08,066.025a tasmin muhūrte daśabhiḥ pṛṣatkaiḥ; śilāśitair barhiṇavājitaiś ca
08,066.025c vivyādha karṇaḥ puruṣapravīraṃ; dhanaṃjayaṃ tiryag avekṣamāṇam
08,066.026a tato 'rjuno dvādaśabhir vimuktair; ākarṇamuktair niśitaiḥ samarpya
08,066.026c nārācam āśīviṣatulyavegam; ākarṇapūrṇāyatam utsasarja
08,066.027a sa citravarmeṣuvaro vidārya; prāṇān nirasyann iva sādhu muktaḥ
08,066.027c karṇasya pītvā rudhiraṃ viveśa; vasuṃdharāṃ śoṇitavājadigdhaḥ
08,066.028a tato vṛṣo bāṇanipātakopito; mahorago daṇḍavighaṭṭito yathā
08,066.028c tathāśukārī vyasṛjac charottamān; mahāviṣaḥ sarpa ivottamaṃ viṣam
08,066.029a janārdanaṃ dvādaśabhiḥ parābhinan; navair navatyā ca śarais tathārjunam
08,066.029b*1116_01 saṃchādya bāṇaiḥ sa tu gārdhrapatraiḥ
08,066.029c śareṇa ghoreṇa punaś ca pāṇḍavaṃ; vibhidya karṇo 'bhyanadaj jahāsa ca
08,066.029d*1117_01 jagarja cājīvarhi (?) harṣayan kurun
08,066.030a tam asya harṣaṃ mamṛṣe na pāṇḍavo; bibheda marmāṇi tato 'sya marmavit
08,066.030c paraṃ śaraiḥ patribhir indravikramas; tathā yathendro balam ojasāhanat
08,066.031a tataḥ śarāṇāṃ navatīr navārjunaḥ; sasarja karṇe 'ntakadaṇḍasaṃnibhāḥ
08,066.031c śarair bhṛśāyastatanuḥ pravivyathe; tathā yathā vajravidārito 'calaḥ
08,066.031c*1118_01 purā ruṣā gotrasamūhabhidyatā
08,066.032a maṇipravekottamavajrahāṭakair; alaṃkṛtaṃ cāsya varāṅgabhūṣaṇam
08,066.032c praviddham urvyāṃ nipapāta patribhir; dhanaṃjayenottamakuṇḍale 'pi ca
08,066.033a mahādhanaṃ śilpivaraiḥ prayatnataḥ; kṛtaṃ yad asyottamavarma bhāsvaram
08,066.033c sudīrghakālena tad asya pāṇḍavaḥ; kṣaṇena bāṇair bahudhā vyaśātayat
08,066.033d*1119_01 tasyeṣubhiḥ khaṇḍitakuṇḍalāntaḥ
08,066.033d*1119_02 parikṣataś cābhyadhikaṃ tadānīm
08,066.033d*1119_03 sa lohitāṅgaśravaṇaś cakāśe
08,066.033d*1119_04 salohitāṅgaśravaṇo yathā divi
08,066.034a sa taṃ vivarmāṇam athottameṣubhiḥ; śaraiś caturbhiḥ kupitaḥ parābhinat
08,066.034c sa vivyathe 'tyartham ariprahārito; yathāturaḥ pittakaphānilavraṇaiḥ
08,066.035a mahādhanurmaṇḍalaniḥsṛtaiḥ śitaiḥ; kriyāprayatnaprahitair balena ca
08,066.035c tatakṣa karṇaṃ bahubhiḥ śarottamair; bibheda marmasv api cārjunas tvaran
08,066.036a dṛḍhāhataḥ patribhir ugravegaiḥ; pārthena karṇo vividhaiḥ śitāgraiḥ
08,066.036c babhau girir gairikadhāturaktaḥ; kṣaran prapātair iva raktam ambhaḥ
08,066.037a sāśvaṃ tu karṇaṃ sarathaṃ kirīṭī; samācinod bhārata vatsadantaiḥ
08,066.037c pracchādayām āsa diśaś ca bāṇaiḥ; sarvaprayatnāt tapanīyapuṅkhaiḥ
08,066.038a sa vatsadantaiḥ pṛthupīnavakṣāḥ; samācitaḥ smādhirathir vibhāti
08,066.038c supuṣpitāśokapalāśaśālmalir; yathācalaḥ spandanacandanāyutaḥ
08,066.039a śaraiḥ śarīre bahudhā samarpitair; vibhāti karṇaḥ samare viśāṃ pate
08,066.039c mahīruhair ācitasānukandaro; yathā mahendraḥ śubhakarṇikāravān
08,066.040a sa bāṇasaṃghān dhanuṣā vyavāsṛjan; vibhāti karṇaḥ śarajālaraśmivān
08,066.040c salohito raktagabhastimaṇḍalo; divākaro 'stābhimukho yathā tathā
08,066.041a bāhvantarād ādhirather vimuktān; bāṇān mahāhīn iva dīpyamānān
08,066.041c vyadhvaṃsayann arjunabāhumuktāḥ; śarāḥ samāsādya diśaḥ śitāgrāḥ
08,066.041d*1120_01 tataḥ sa karṇaḥ samavāpya dhairyaṃ
08,066.041d*1120_02 bāṇān vimuñcan kupitāhikalpān
08,066.041d*1120_03 vivyādha pārthaṃ daśabhiḥ pṛṣatkaiḥ
08,066.041d*1120_04 kṛṣṇaṃ ca ṣaḍbhiḥ kupitāhikalpaiḥ
08,066.041d*1121_01 tato mahendrāśanitulyanisvanaṃ
08,066.041d*1121_02 mahāśaraṃ sarpaviṣānalopamam
08,066.041d*1121_03 ayasmayaṃ raudramahāstrasaṃmitaṃ
08,066.041d*1121_04 mahāhave kṣeptumanā dhanaṃjayaḥ
08,066.041d*1122_01 kālo hy adṛśyo nṛpa vipraśāpān
08,066.041d*1122_02 nidarśayan karṇavadhaṃ bruvāṇaḥ
08,066.041d*1122_03 bhūmis tu cakraṃ grasatīty avocat
08,066.041d*1122_04 karṇasya tasmin vadhakāle 'bhyupete
08,066.041d*1123_01 brāhmaṃ mahāstraṃ manasi pranaṣṭaṃ
08,066.041d*1123_02 yad bhārgavo 'py asya dadau mahātmā
08,066.041d*1123_03 vāmaṃ cakraṃ grasate medinī sma
08,066.041d*1123_04 prāpte tasmin vadhakāle nṛvīra
08,066.041d*1123_05 tato ratho ghūrṇitavān narendra
08,066.041d*1123_06 śāpāt tadā brāhmaṇasattamasya
08,066.041d*1124_01 na cāsya ghoraṃ pratibhāti cāstraṃ
08,066.041d*1124_02 yad bhārgavo hy abhyavadan mahātmā
08,066.041d*1124_03 cakraṃ tu vāmaṃ grasate 'sya bhūmir
08,066.041d*1124_04 yathāsya kālo mṛtyupatir vyatiṣṭhat
08,066.041d*1124_05 tato ratho bhārata ghūrṇate sma
08,066.041d*1124_06 śāpāt tadā brāhmaṇasattamasya
08,066.041d*1124_07 prāptaṃ vadhaṃ śaṃsati cāpy athāstraṃ
08,066.041d*1124_08 praṇaśyamānaṃ dvijamukhyaśāpāt
08,066.042a tataś cakramapatat tasya bhūmau; sa vihvalaḥ samare sūtaputraḥ
08,066.042b*1125_01 savedikaś caitya ivātimātraḥ
08,066.042b*1125_02 supuṣpito bhūmitale nimagnaḥ
08,066.042c ghūrṇe rathe brāhmaṇasyābhiśāpād; rāmād upātte 'pratibhāti cāstre
08,066.042d*1126_01 chinne śare sarpamukhe ca ghore
08,066.042d*1126_02 pārthena tasmin viṣasāda karṇaḥ
08,066.043a amṛṣyamāṇo vyasanāni tāni; hastau vidhunvan sa vigarhamāṇaḥ
08,066.043c dharmapradhānān abhipāti dharma; ity abruvan dharmavidaḥ sadaiva
08,066.043d*1127_01 vayaṃ ca nityaṃ prayatāma dharmaṃ
08,066.043d*1127_02 cartuṃ yathāśakti yathāśrutaṃ ca
08,066.043e mamāpi nimno 'dya na pāti bhaktān; manye na nityaṃ paripāti dharmaḥ
08,066.044a evaṃ bruvan praskhalitāśvasūto; vicālyamāno 'rjunaśastrapātaiḥ
08,066.044c marmābhighātāc calitaḥ kriyāsu; punaḥ punar dharmam agarhad ājau
08,066.045a tataḥ śarair bhīmatarair avidhyat tribhir āhave
08,066.045c haste karṇas tadā pārtham abhyavidhyac ca saptabhiḥ
08,066.045d*1128_01 tataḥ śarair bhīmatarair avidhyat
08,066.045d*1128_02 stanāntare kṛṣṇadhanaṃjayau saḥ
08,066.046a tato 'rjunaḥ saptadaśa tigmatejān ajihmagān
08,066.046c indrāśanisamān ghorān asṛjat pāvakopamān
08,066.047a nirbhidya te bhīmavegā nyapatan pṛthivītale
08,066.047c kampitātmā tathā karṇaḥ śaktyā ceṣṭām adarśayat
08,066.048a balenātha sa saṃstabhya brahmāstraṃ samudairayat
08,066.048c aindrāstram arjunaś cāpi tad dṛṣṭvābhinyamantrayat
08,066.049a gāṇḍīvaṃ jyāṃ ca bāṇāṃś ca anumantrya dhanaṃjayaḥ
08,066.049c asṛjac charavarṣāṇi varṣāṇīva puraṃdaraḥ
08,066.050a tatas tejomayā bāṇā rathāt pārthasya niḥsṛtāḥ
08,066.050c prādurāsan mahāvīryāḥ karṇasya ratham antikāt
08,066.051a tān karṇas tv agrato 'bhyastān moghāṃś cakre mahārathaḥ
08,066.051c tato 'bravīd vṛṣṇivīras tasminn astre vināśite
08,066.052a visṛjāstraṃ paraṃ pārtha rādheyo grasate śarān
08,066.052c brahmāstram arjunaś cāpi saṃmantryātha prayojayat
08,066.053a chādayitvā tato bāṇaiḥ karṇaṃ prabhrāmya cārjunaḥ
08,066.053c tasya karṇaḥ śaraiḥ kruddhaś ciccheda jyāṃ sutejanaiḥ
08,066.053d*1129_01 dvitīyāṃ ca tṛtīyāṃ ca caturthīṃ pañcamīṃ tathā
08,066.053d*1129_02 ṣaṣṭhīm athāsya ciccheda saptamīṃ ca tathāṣṭamīm
08,066.053d*1129_03 navamīṃ daśamīṃ cāsya tathā caikādaśīṃ vṛṣaḥ
08,066.053d*1129_04 jyāśataṃ śatasaṃdhānaḥ sa karṇo nāvabudhyate
08,066.054a tato jyām avadhāyānyām anumṛjya ca pāṇḍavaḥ
08,066.054c śarair avākirat karṇaṃ dīpyamānaiḥ sahasraśaḥ
08,066.055a tasya jyācchedanaṃ karṇo jyāvadhānaṃ ca saṃyuge
08,066.055c nānvabudhyata śīghratvāt tad adbhutam ivābhavat
08,066.056a astrair astrāṇi rādheyaḥ pratyahan savyasācinaḥ
08,066.056c cakre cābhyadhikaṃ pārthāt svavīryaṃ pratidarśayan
08,066.057a tataḥ kṛṣṇo 'rjunaṃ dṛṣṭvā karṇāstreṇābhipīḍitam
08,066.057c abhyasyety abravīt pārtham ātiṣṭhāstram anuttamam
08,066.058a tato 'nyam agnisadṛśaṃ śaraṃ sarpaviṣopamam
08,066.058c aśmasāramayaṃ divyam anumantrya dhanaṃjayaḥ
08,066.059a raudram astraṃ samādāya kṣeptukāmaḥ kirīṭavān
08,066.059c tato 'grasan mahī cakraṃ rādheyasya mahāmṛdhe
08,066.059d*1130_01 tato 'vatīrya rādheyo rathād āśu samudyataḥ
08,066.059d*1130_02 cakraṃ bhujābhyām ālambya samutkṣeptum iyeṣa saḥ
08,066.059d*1130_03 saptadvīpā vasumatī saśailavanakānanā
08,066.059d*1130_04 gīrṇacakrā samutkṣiptā karṇena caturaṅgulam
08,066.060a grastacakras tu rādheyaḥ kopād aśrūṇy avartayat
08,066.060b*1131_01 arjunaṃ vīkṣya saṃrabdham idaṃ vacanam abravīt
08,066.060b*1131_02 bho bho pārtha maheṣvāsa muhūrtaṃ paripālaya
08,066.060c so 'bravīd arjunaṃ cāpi muhūrtaṃ kṣama pāṇḍava
08,066.060d*1132_01 yāvac cakram idaṃ grastam uddharāmi mahītalāt
08,066.060d*1133_01 kṣatradharmam avekṣasva kartum arhasi pāṇḍava
08,066.061a madhye cakram avagrastaṃ dṛṣṭvā daivād idaṃ mama
08,066.061c pārtha kāpuruṣācīrṇam abhisaṃdhiṃ vivarjaya
08,066.061d*1134_01 na tvaṃ kāpuruṣācīrṇaṃ mārgam āsthātum arhasi
08,066.061d*1134_02 khyātas tvam asi kaunteya viśiṣṭo raṇakarmasu
08,066.061d*1134_03 viśiṣṭataram eva tvaṃ kartum arhasi pāṇḍava
08,066.062a prakīrṇakeśe vimukhe brāhmaṇe ca kṛtāñjalau
08,066.062c śaraṇāgate nyastaśastre tathā vyasanage 'rjuna
08,066.063a abāṇe bhraṣṭakavace bhraṣṭabhagnāyudhe tathā
08,066.063c na śūrāḥ praharanty ājau na rājñe pārthivās tathā
08,066.063e tvaṃ ca śūro 'si kaunteya tasmāt kṣama muhūrtakam
08,066.063f*1135_01 na vimuñcanti śastrāṇi śūrāḥ sādhuvrate sthitāḥ
08,066.063f*1135_02 tvaṃ ca śūratamo loke sādhuvṛttaś ca pāṇḍava
08,066.063f*1136_01 abhijño yuddhadharmāṇāṃ tasmāt kṣama mama kṣaṇam
08,066.063f*1137_01 divyāstravid ameyātmā kārtavīryasamo yudhi
08,066.064a yāvac cakram idaṃ bhūmer uddharāmi dhanaṃjaya
08,066.064c na māṃ rathastho bhūmiṣṭham asajjaṃ hantum arhasi
08,066.064e na vāsudevāt tvatto vā pāṇḍaveya bibhemy aham
08,066.064f*1138_01 smṛtvā tu dharmaṃ śūrāṇāṃ muhūrtaṃ pratipālaya
08,066.065a tvaṃ hi kṣatriyadāyādo mahākulavivardhanaḥ
08,066.065c smṛtvā dharmopadeśaṃ tvaṃ muhūrtaṃ kṣama pāṇḍava
08,066.065d*1139_01 yāvat karomi dhanuṣaṃ sajjaṃ matimatāṃ vara
08,067.001 saṃjaya uvāca
08,067.001a athābravīd vāsudevo rathastho; rādheya diṣṭyā smarasīha dharmam
08,067.001b*1140_01 dharme hi gṛddhāḥ satataṃ hi pārthās
08,067.001b*1140_02 tebhyas tato vṛddhim asau dadāti
08,067.001b*1140_03 dharmād apetāḥ paribaddhalobhās
08,067.001b*1140_04 tasmād gatā vai kuravo vināśam
08,067.001c prāyeṇa nīcā vyasaneṣu magnā; nindanti daivaṃ kukṛtaṃ na tat tat
08,067.002a yad draupadīm ekavastrāṃ sabhāyām; ānāyya tvaṃ caiva suyodhanaś ca
08,067.002c duḥśāsanaḥ śakuniḥ saubalaś ca; na te karṇa pratyabhāt tatra dharmaḥ
08,067.003a yadā sabhāyāṃ kaunteyam anakṣajñaṃ yudhiṣṭhiram
08,067.003b*1141_01 kaitavāt sauvalo 'jaiṣīd dayāluṃ sarvajantuṣu
08,067.003c akṣajñaḥ śakunir jetā tadā dharmaḥ kva te gataḥ
08,067.003d*1142_01 yad bhīmasenaṃ sarpaiś ca viṣayuktaiś ca bhojanaiḥ
08,067.003d*1142_02 ācarat tvanmate rājā kva te dharmas tadā gataḥ
08,067.003d*1143_01 yad vāraṇāvate pārthān suptāñ jatugṛhe tadā
08,067.003d*1143_02 ādīpayas tvaṃ rādheya kva te dharmas tadā gataḥ
08,067.003d*1144_01 vanavāse vyatīte ca karṇa varṣe trayodaśe
08,067.003d*1144_02 na prayacchasi yad rājyaṃ kva te dharmas tadā gataḥ
08,067.004a yadā rajasvalāṃ kṛṣṇāṃ duḥśāsanavaśe sthitām
08,067.004c sabhāyāṃ prāhasaḥ karṇa kva te dharmas tadā gataḥ
08,067.004d*1145_01 yad anāryaiḥ purā kṛṣṇāṃ kliśyamānām anāgasam
08,067.004d*1145_02 vinaṣṭāḥ pāṇḍavāḥ kṛṣṇe śāśvataṃ narakaṃ gatāḥ
08,067.004d*1145_03 patim anyaṃ vṛṇīṣveti vadaṃs tvaṃ gajagāminīm
08,067.004d*1145_04 upaprekṣasi rādheya kva te dharmas tadā gataḥ
08,067.005a rājyalubdhaḥ punaḥ karṇa samāhvayasi pāṇḍavam
08,067.005c gāndhārarājam āśritya kva te dharmas tadā gataḥ
08,067.005d*1146_01 yadābhimanyuṃ bahavo yuddhe jaghnur mahārathāḥ
08,067.005d*1146_02 parivārya raṇe bālaṃ kva te dharmas tadā gataḥ
08,067.005d*1147_01 yady eṣa dharmas tatra na vidyate hi
08,067.005d*1147_02 kiṃ sarvathā tāluviśoṣaṇena
08,067.005d*1147_03 adyaiva dharmāṇi vidhatsva sūta
08,067.005d*1147_04 tathāpi naivādya vimokṣyase tvam
08,067.005d*1147_05 nalo hy akṣair nirjitaḥ puṣkareṇa
08,067.005d*1147_06 punar yathā rājyam avāpa vīryāt
08,067.005d*1147_07 prāptās tathā pāṇḍavā bāhuvīryāt
08,067.005d*1147_08 sarve samastāḥ parivṛttalobhāḥ
08,067.005d*1147_09 nihatya śatrūn samare pravṛddhān
08,067.005d*1147_10 sasomakā rājyam avāpnuyus te
08,067.005d*1147_11 tathā gatā dhārtarāṣṭrā vināśaṃ
08,067.005d*1147_12 dharmābhiguptaiḥ satataṃ nṛsiṃhaiḥ
08,067.005d*1148_00 saṃjaya uvāca
08,067.005d*1148_01 evam uktas tadā karṇo vāsudevena bhārata
08,067.005d*1148_02 lajjayāvanato bhūtvā nottaraṃ kiṃ cid uktavān
08,067.005d*1148_03 krodhāt prasphuramāṇauṣṭho dhanur udyamya bhārata
08,067.005d*1148_04 yodhayām āsa vai pārthaṃ mahāvegaparākramaḥ
08,067.005d*1148_05 tato 'bravīd vāsudevaḥ phalgunaṃ puruṣarṣabham
08,067.005d*1148_06 divyāstreṇaiva nirbhidya pātayasva mahābala
08,067.006a evam ukte tu rādheye vāsudevena pāṇḍavam
08,067.006c manyur abhyāviśat tīvraḥ smṛtvā tat tad dhanaṃjayam
08,067.007a tasya krodhena sarvebhyaḥ srotobhyas tejaso 'rciṣaḥ
08,067.007c prādurāsan mahārāja tad adbhutam ivābhavat
08,067.008a taṃ samīkṣya tataḥ karṇo brahmāstreṇa dhanaṃjayam
08,067.008c abhyavarṣat punar yatnam akarod rathasarjane
08,067.008d*1149_01 brahmāstreṇaiva taṃ pārtho vavarṣa śaravṛṣṭibhiḥ
08,067.008d*1150_01 karṇaś cāpi tato rājan krodharaktāntalocanaḥ
08,067.008e tad astram astreṇāvārya prajahārāsya pāṇḍavaḥ
08,067.009a tato 'nyad astraṃ kaunteyo dayitaṃ jātavedasaḥ
08,067.009c mumoca karṇam uddiśya tat prajajvāla vai bhṛśam
08,067.010a vāruṇena tataḥ karṇaḥ śamayām āsa pāvakam
08,067.010c jīmūtaiś ca diśaḥ sarvāś cakre timiradurdināḥ
08,067.011a pāṇḍaveyas tv asaṃbhrānto vāyavyāstreṇa vīryavān
08,067.011c apovāha tadābhrāṇi rādheyasya prapaśyataḥ
08,067.011d*1151_01 tatrādbhutaṃ bhārata sūtaputraś
08,067.011d*1151_02 cakre cakre bhūmim anupraviṣṭe
08,067.011d*1151_03 yad yodhayat pāṇḍavam ugravegaṃ
08,067.011d*1151_04 vivyādha cainaṃ daśabhiḥ pṛṣatkaiḥ
08,067.011d*1151_05 tato 'tividdho bharatapravīraḥ
08,067.011d*1151_06 karṇena rājan samare 'rjunas tu
08,067.011d*1151_07 babhūva kopena bhṛśaṃ pradīpto
08,067.011d*1151_08 ghṛtāvasiktaḥ sadasīva vahniḥ
08,067.011d@042_0001 tataḥ śaraṃ mahāghoraṃ jvalantam iva pāvakam
08,067.011d@042_0002 ādade pāṇḍuputrasya sūtaputro jighāṃsayā
08,067.011d@042_0003 yojyamāne tatas tasmin bāṇe dhanuṣi pūjite
08,067.011d@042_0004 cacāla pṛthivī rājan saśailavanakānanā
08,067.011d@042_0005 vavau saśarkaro vāyur diśaś ca rajasā vṛtāḥ
08,067.011d@042_0006 hāhākāraś ca saṃjajñe surāṇāṃ divi bhārata
08,067.011d@042_0007 tam iṣuṃ saṃdhitaṃ dṛṣṭvā sūtaputreṇa māriṣa
08,067.011d@042_0008 viṣādaṃ paramaṃ jagmuḥ pāṇḍavā dīnacetasaḥ
08,067.011d@042_0009 sa sāyakaḥ karṇabhujapramuktaḥ
08,067.011d@042_0010 śakrāśaniprakhyaruciḥ śitāgraḥ
08,067.011d@042_0011 bhujāntaraṃ prāpya dhanaṃjayasya
08,067.011d@042_0012 viveśa valmīkam ivoragottamaḥ
08,067.011d@042_0013 sa gāḍhaviddhaḥ samare mahātmā
08,067.011d@042_0014 vighūrṇamānaḥ ślathahastagāṇḍivaḥ
08,067.011d@042_0015 cacāla bībhatsur amitramardanaḥ
08,067.011d@042_0016 kṣiteḥ prakampe ca yathācalottamaḥ
08,067.011d@042_0017 tadantaraṃ prāpya vṛṣo mahāratho
08,067.011d@042_0018 rathāṅgam urvīgatam ujjihīrṣuḥ
08,067.011d@042_0019 rathād avaplutya nigṛhya dorbhyāṃ
08,067.011d@042_0020 śaśāka daivān na mahābalo 'pi
08,067.011d@042_0021 tataḥ kirīṭī pratilabhya saṃjñāṃ
08,067.011d@042_0022 jagrāha bāṇaṃ yamadaṇḍakalpam
08,067.011d@042_0023 dīpto 'rjunaḥ prāñjalikaṃ mahātmā
08,067.011d@042_0024 tato 'bravīd vāsudevo 'pi pārtham
08,067.011d@042_0025 chindhy asya mūrdhānam areḥ śareṇa
08,067.011d@042_0026 na yāvad ārohati vai rathaṃ vṛṣaḥ
08,067.011d@042_0027 tathaiva saṃpūjya sa tad vacaḥ prabhos
08,067.011d@042_0028 tataḥ kṣuraṃ prajvalitaṃ pragṛhya
08,067.011d@042_0029 jaghāna kakṣām amalārkavarṇāṃ
08,067.011d@042_0030 mahārathe rathacakre vimagne
08,067.012a taṃ hastikakṣyāpravaraṃ ca bāṇaiḥ; suvarṇamuktāmaṇivajramṛṣṭam
08,067.012c kālaprayatnottamaśilpiyatnaiḥ; kṛtaṃ surūpaṃ vitamaskam uccaiḥ
08,067.013a ūrjaskaraṃ tava sainyasya nityam; amitravitrāsanam īḍyarūpam
08,067.013c vikhyātam ādityasamasya loke; tviṣā samaṃ pāvakabhānucandraiḥ
08,067.014a tataḥ kṣureṇādhiratheḥ kirīṭī; suvarṇapuṅkhena śitena yattaḥ
08,067.014c śriyā jvalantaṃ dhvajam unmamātha; mahārathasyādhirather mahātmā
08,067.015a yaśaś ca dharmaś ca jayaś ca māriṣa; priyāṇi sarvāṇi ca tena ketunā
08,067.015c tadā kurūṇāṃ hṛdayāni cāpatan; babhūva hāheti ca nisvano mahān
08,067.015d*1152_01 dṛṣṭvā dhvajaṃ taṃ patitaṃ pṛthivyāṃ
08,067.015d*1152_02 kurupravīreṇa nikṛttam āśu
08,067.015d*1152_03 nāśaṃsire sūtaputrasya sarve
08,067.015d*1152_04 jayaṃ janā bhārata ye tvadīyāḥ
08,067.016a atha tvaran karṇavadhāya pāṇḍavo; mahendravajrānaladaṇḍasaṃnibham
08,067.016c ādatta pārtho 'ñjalikaṃ niṣaṅgāt; sahasraraśmer iva raśmim uttamam
08,067.017a marmacchidaṃ śoṇitamāṃsadigdhaṃ; vaiśvānarārkapratimaṃ mahārham
08,067.017c narāśvanāgāsuharaṃ tryaratniṃ; ṣaḍvājam añjogatim ugravegam
08,067.018a sahasranetrāśanitulyatejasaṃ; samānakravyādam ivātiduḥsaham
08,067.018c pinākanārāyaṇacakrasaṃnibhaṃ; bhayaṃkaraṃ prāṇabhṛtāṃ vināśanam
08,067.018d*1153_01 surendrasenāpatiśaktisaṃnibham
08,067.018d*1154_01 jagrāha pārthas tam atiprahṛṣṭo
08,067.018d*1154_02 yo devasaṃghair api durnivāryaḥ
08,067.018d*1154_03 saṃpūjito yaḥ satataṃ mahātmā
08,067.018d*1154_04 devāsurān yo vijayen maheṣuḥ
08,067.018d*1154_05 yaṃ vai prakṛṣṭaṃ prasamīkṣya yuddhe
08,067.018d*1154_06 cacāla sarvaṃ sacarācaraṃ jagat
08,067.018d*1154_07 svasti jagat syād ṛṣayaḥ pracukruśus
08,067.018d*1154_08 tam udyataṃ prekṣya mahāhaveṣum
08,067.018d*1154_09 tatas tu taṃ vai śaram aprameyaṃ
08,067.018d*1154_10 gāṇḍīvadhanvā dhanuṣi nyayojayat
08,067.019a yuktvā mahāstreṇa pareṇa mantravid; vikṛṣya gāṇḍīvam uvāca sasvanam
08,067.019c ayaṃ mahāstro 'pratimo dhṛtaḥ śaraḥ; śarīrabhic cāsuharaś ca durhṛdaḥ
08,067.020a tapo 'sti taptaṃ guravaś ca toṣitā; mayā yad iṣṭaṃ suhṛdāṃ tathā śrutam
08,067.020c anena satyena nihantv ayaṃ śaraḥ; sudaṃśitaḥ karṇam ariṃ mamājitaḥ
08,067.020d*1155_01 dharmātmā satyasaṃdhaś ca dharmarājo dayāparaḥ
08,067.020d*1155_02 jitendriyaḥ satyavādī tathainaṃ jahi sūtajam
08,067.021a ity ūcivāṃs taṃ sa mumoca bāṇaṃ; dhanaṃjayaḥ karṇavadhāya ghoram
08,067.021c kṛtyām atharvāṅgirasīm ivogrāṃ; dīptām asahyāṃ yudhi mṛtyunāpi
08,067.022a bruvan kirīṭī tam atiprahṛṣṭo; ayaṃ śaro me vijayāvaho 'stu
08,067.022c jighāṃsur arkendusamaprabhāvaḥ; karṇaṃ samāptiṃ nayatāṃ yamāya
08,067.022d*1156_01 tato vimukto balinā maheṣuḥ
08,067.022d*1156_02 prajvālayām āsa diśo nabhaś ca
08,067.023a teneṣuvaryeṇa kirīṭamālī; prahṛṣṭarūpo vijayāvahena
08,067.023c jighāṃsur arkendusamaprabheṇa; cakre viṣaktaṃ ripum ātatāyī
08,067.023d*1157_01 sainyāny anekāni ca vipramohya
08,067.023d*1157_02 gāṇḍīvamuktair vijayena bhallaiḥ
08,067.023d*1157_03 tenārjunaḥ sannahanīyamadhyāc
08,067.023d*1157_04 chiro 'harat sūtaputrasya rājan
08,067.023d*1158_01 chinnaṃ papātāñjalikena tūrṇaṃ
08,067.023d*1158_02 kāyo 'sya paścād dharaṇīṃ jagāma
08,067.023d*1159_01 tato 'rjunas tasya śiro jahāra
08,067.023d*1159_02 vṛtrasya vajreṇa yathā mahendraḥ
08,067.023d*1159_03 śarottamenāñjalikena rājaṃs
08,067.023d*1159_04 tadā mahāstrapratimantritena
08,067.023d*1159_05 pārtho 'parāhṇe śira uccakarta
08,067.023d*1159_06 vaikartanasyātha mahendrasūnuḥ
08,067.023d*1159_07 tat prāpatac cāñjalikena chinnam
08,067.023d*1159_08 athāsya kāyo nipapāta paścāt
08,067.024a tad udyatādityasamānavarcasaṃ; śarannabhomadhyagabhāskaropamam
08,067.024b*1160_01 śareṇa karṇasya śiro jahāra
08,067.024c varāṅgam urvyām apatac camūpater; divākaro 'stād iva raktamaṇḍalaḥ
08,067.025a tad asya dehī satataṃ sukhoditaṃ; svarūpam atyartham udārakarmaṇaḥ
08,067.025c pareṇa kṛcchreṇa śarīram atyajad; gṛhaṃ maharddhīva sasaṅgam īśvaraḥ
08,067.026a śarair vibhugnaṃ vyasu tad vivarmaṇaḥ; papāta karṇasya śarīram ucchritam
08,067.026c sravadvraṇaṃ gairikatoyavisravaṃ; girer yathā vajrahataṃ śiras tathā
08,067.027a dehāt tu karṇasya nipātitasya; tejo dīptaṃ khaṃ vigāhyācireṇa
08,067.027c tad adbhutaṃ sarvamanuṣyayodhāḥ; paśyanti rājan nihate sma karṇe
08,067.027d*1161_01 tataḥ śaṅkhān pāṇḍavā dadhmur uccair
08,067.027d*1161_02 dṛṣṭvā karṇaṃ pātitaṃ phālgunena
08,067.027d*1161_03 tathaiva kṛṣṇaś ca dhanaṃjayaś ca
08,067.027d*1161_04 hṛṣṭau tadā dadhmatur āśu śaṅkhau
08,067.027d*1162_01 athāntarikṣe 'pi vigāhya sūryaṃ
08,067.027d*1162_02 viveśa tejo jvalitaṃ hi tasya
08,067.027d*1162_03 hṛtottamāṅgaṃ ca śarīram ājau
08,067.027d*1162_04 papāta karṇasya śarāvakīrṇam
08,067.028a taṃ somakāḥ prekṣya hataṃ śayānaṃ; prītā nādaṃ saha sainyair akurvan
08,067.028c tūryāṇi cājaghnur atīva hṛṣṭā; vāsāṃsi caivādudhuvur bhujāṃś ca
08,067.028d*1163_01 saṃvardhayantaś ca narendrayodhāḥ
08,067.028d*1163_02 pārthaṃ samājagmur atīva hṛṣṭāḥ
08,067.028e balānvitāś cāpy apare hy anṛtyann; anyonyam āśliṣya nadanta ūcuḥ
08,067.029a dṛṣṭvā tu karṇaṃ bhuvi niṣṭanantaṃ; hataṃ rathāt sāyakenāvabhinnam
08,067.029c mahānilenāgnim ivāpaviddhaṃ; yajñāvasāne śayane niśānte
08,067.029d*1164_01 rarāja karṇasya śiro nikṛttam
08,067.029d*1164_02 astaṃ gataṃ bhāskarasyeva bimbam
08,067.029d*1165_01 hatottamāṅgaś ca sa tasya dehaḥ
08,067.029d*1165_02 pariplutaḥ śoṇitaughaprasekaiḥ
08,067.029d*1165_03 rarāja karṇasya śarāvakīrṇaḥ
08,067.029d*1165_04 svaraśmijātāvatato yathārkaḥ
08,067.029d*1166_01 pratāpya senāṃ khalu pāṇḍavīṃ raṇe
08,067.029d*1166_02 śarāṃśubhiḥ pāvakatulyadīptibhiḥ
08,067.029d*1166_03 kirīṭikālena tu karṇabhāskaro
08,067.029d*1166_04 vyanīyatāstaṃ divasāvasāne
08,067.029d*1167_01 tad ānanaṃ sūtapurasya rājan
08,067.029d*1167_02 vibhrājate padmam ivāpanālam
08,067.030a śarair ācitasarvāṅgaḥ śoṇitaughapariplutaḥ
08,067.030c vibhāti dehaḥ karṇasya svaraśmibhir ivāṃśumān
08,067.031a pratāpya senām āmitrīṃ dīptaiḥ śaragabhastibhiḥ
08,067.031c balinārjunakālena nīto 'staṃ karṇabhāskaraḥ
08,067.032a astaṃ gacchan yathādityaḥ prabhām ādāya gacchati
08,067.032c evaṃ jīvitam ādāya karṇasyeṣur jagāma ha
08,067.033a aparāhṇe parāhṇasya sūtaputrasya māriṣa
08,067.033c chinnam añjalikenājau sotsedham apatac chiraḥ
08,067.034a upary upari sainyānāṃ tasya śatros tad añjasā
08,067.034c śiraḥ karṇasya sotsedham iṣuḥ so 'pāharad drutam
08,067.034d*1168_01 tac chiro bharataśreṣṭha śobhayām āsa medinīm
08,067.034d*1168_02 yadṛcchayā mahārāja āditya iva gāṃ gataḥ
08,067.034d*1168_03 taṃ dṛṣṭvā samaravimardalabdhanidraṃ
08,067.034d*1168_04 daṣṭoṣṭhaṃ rudhiraparītakātarākṣam
08,067.034d*1168_05 rādheyaṃ rathavarapṛṣṭhasaṃniṣaṇṇaṃ
08,067.034d*1168_06 hīnāṃśur divasakaro muhūrtam āsīt
08,067.034d*1168_07 niḥśabdatūryaṃ hatayaudhamukhyaṃ
08,067.034d*1168_08 praśāntadarpaṃ dhṛtarāṣṭrasainyam
08,067.034d*1168_09 na śobhate sūryasutena hīnaṃ
08,067.034d*1168_10 vṛndaṃ grahāṇām iva candrahīnam
08,067.035 saṃjaya uvāca
08,067.035a karṇaṃ tu śūraṃ patitaṃ pṛthivyāṃ; śarācitaṃ śoṇitadigdhagātram
08,067.035c dṛṣṭvā śayānaṃ bhuvi madrarājaś; chinnadhvajenāpayayau rathena
08,067.036a karṇe hate kuravaḥ prādravanta; bhayārditā gāḍhaviddhāś ca saṃkhye
08,067.036c avekṣamāṇā muhur arjunasya; dhvajaṃ mahāntaṃ vapuṣā jvalantam
08,067.036d*1169_01 hate tu karṇe kuravaḥ prādravanta bhayārditāḥ
08,067.036d*1169_02 gāḍhaviddhāś ca saṃkhye te bāṇair gāṇḍīvadhanvanā
08,067.036d*1169_03 avekṣamāṇāḥ pārthasya dhvajaṃ bhīṣaṇavānaram
08,067.036d*1169_04 pratīpasainyahantāraṃ prādravaṃs te diśo daśa
08,067.036d*1170_01 karṇe hate pārthabhayāt pradudruvur
08,067.036d*1170_02 vaikartane dhārtarāṣṭrāḥ saśalyāḥ
08,067.036d*1170_03 avekṣamāṇā muhur arjunasya
08,067.036d*1170_04 ketuṃ mahāntaṃ yaśasā jvalantam
08,067.037a sahasranetrapratimānakarmaṇaḥ; sahasrapatrapratimānanaṃ śubham
08,067.037c sahasraraśmir dinasaṃkṣaye yathā; tathāpatat tasya śiro vasuṃdharām
08,067.037d*1171_01 vyūḍhoraskaṃ kamalanayanaṃ taptahemāvabhāsaṃ
08,067.037d*1171_02 karṇaṃ dṛṣṭvā bhuvi nipatitaṃ pārthabāṇābhitaptam
08,067.037d*1171_03 pāṃsugrastaṃ malinam asakṛt putram anvīkṣamāṇo
08,067.037d*1171_04 mandaṃ mandaṃ vrajati savitā mandiraṃ mandaraśmiḥ
08,068.001 saṃjaya uvāca
08,068.001a śalyas tu karṇārjunayor vimarde; balāni dṛṣṭvā mṛditāni bāṇaiḥ
08,068.001c duryodhanaṃ yāntam avekṣamāṇo; saṃdarśayad bhārata yuddhabhūmim
08,068.001d*1172_01 nipātite cādhirathau mahārathe
08,068.001d*1172_02 dhvaja* ye somakapāṇḍavaiś ca
08,068.001d*1173_01 yayau sa tenaiva rathena tūrṇaṃ
08,068.001d*1173_02 helīkṛtaḥ sṛñjayasomakaiś ca
08,068.001d*1174_01 śalyas tu karṇe nihate kirīṭinā
08,068.001d*1174_02 trastaṃ balaṃ prasamīkṣyārtarūpam
08,068.001d*1174_03 yayau hate cādhirathau padānuge
08,068.001d*1174_04 rathena saṃcchinnaparicchadena
08,068.002a nipātitasyandanavājināgaṃ; dṛṣṭvā balaṃ tad dhatasūtaputram
08,068.002c duryodhano 'śrupratipūrṇanetro; muhur muhur nyaśvasad ārtarūpaḥ
08,068.002d*1175_00 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,068.002d*1175_01 kathaṃ nu karṇārjunayor vimarde
08,068.002d*1175_02 dagdhasya raudre 'hani vidrutasya
08,068.002d*1175_03 babhūva rūpaṃ kurusṛñjayānāṃ
08,068.002d*1175_04 balasya bāṇonmathitasya saṃkhye
08,068.003a karṇaṃ tu śūraṃ patitaṃ pṛthivyāṃ; śarācitaṃ śoṇitadigdhagātram
08,068.003c yadṛcchayā sūryam ivāvanisthaṃ; didṛkṣavaḥ saṃparivārya tasthuḥ
08,068.004a prahṛṣṭavitrastaviṣaṇṇavismṛtās; tathāpare śokagatā ivābhavan
08,068.004c pare tvadīyāś ca paraspareṇa; yathā yathaiṣāṃ prakṛtis tathābhavan
08,068.005a praviddhavarmābharaṇāmbarāyudhaṃ; dhanaṃjayenābhihataṃ hataujasam
08,068.005c niśamya karṇaṃ kuravaḥ pradudruvur; hatarṣabhā gāva ivākulākulāḥ
08,068.005d*1176_01 bhīmaś ca bhīmena mahāsvanena
08,068.005d*1176_02 nādaṃ kṛtvā rodasī kampayānaḥ
08,068.005d*1176_03 āsphoṭayan valgate nṛtyate ca
08,068.005d*1176_04 hate karṇe trāsayan dhārtarāṣṭrān
08,068.005d*1176_05 tathaiva rājan somakāḥ sṛñjayāś ca
08,068.005d*1176_06 śaṅkhān dadhmuḥ sasvajuś cāpi sarve
08,068.005d*1176_07 parasparaṃ kṣatriyā hṛṣṭarūpāḥ
08,068.005d*1176_08 sūtātmaje nihate vai tadānīm
08,068.006a kṛtvā vimardaṃ bhṛśam arjunena; karṇaṃ hataṃ kesariṇeva nāgam
08,068.006b*1177_01 tīrṇā pratijñā puruṣarṣabheṇa
08,068.006b*1177_02 vairasyāntaṃ gatavāṃś cāpi pārthaḥ
08,068.006c dṛṣṭvā śayānaṃ bhuvi madrarājo; bhīto 'pasarpat sarathaḥ suśīghram
08,068.007a madrādhipaś cāpi vimūḍhacetās; tūrṇaṃ rathenāpahṛtadhvajena
08,068.007c duryodhanasyāntikam etya śīghraṃ; saṃbhāṣya duḥkhārtam uvāca vākyam
08,068.008a viśīrṇanāgāśvarathapravīraṃ; balaṃ tvadiyaṃ yamarāṣṭrakalpam
08,068.008c anyonyam āsādya hataṃ mahadbhir; narāśvanāgair girikūṭakalpaiḥ
08,068.009a naitādṛśaṃ bhārata yuddham āsīd; yathādya karṇārjunayor babhūva
08,068.009c grastau hi karṇena sametya kṛṣṇāv; anye ca sarve tava śatravo ye
08,068.010a daivaṃ tu yat tat svavaśaṃ pravṛttaṃ; tat pāṇḍavān pāti hinasti cāsmān
08,068.010c tavārthasiddhyarthakarā hi sarve; prasahya vīrā nihatā dviṣadbhiḥ
08,068.011a kuberavaivasvatavāsavānāṃ; tulyaprabhāvāmbupateś ca vīrāḥ
08,068.011c vīryeṇa śauryeṇa balena caiva; tais taiś ca yuktā vipulair guṇaughaiḥ
08,068.012a avadhyakalpā nihatā narendrās; tavārthakāmā yudhi pāṇḍaveyaiḥ
08,068.012c tan mā śuco bhārata diṣṭam etat; paryāyasiddhir na sadāsti siddhiḥ
08,068.013a etad vaco madrapater niśamya; svaṃ cāpanītaṃ manasā nirīkṣya
08,068.013c duryodhano dīnamanā visaṃjñaḥ; punaḥ punar nyaśvasad ārtarūpaḥ
08,068.013d*1178_00 saṃjaya uvāca
08,068.013d*1178_01 dṛṣṭvā tu sainyaṃ vinivartyamānaṃ
08,068.013d*1178_02 putreṇa te madrapatis tadānīm
08,068.013d*1178_03 saṃtrastarūpaḥ parimūḍhacetā
08,068.013d*1178_04 duryodhanaṃ vākyam idaṃ babhāṣe
08,068.013d@043_0000 dhṛtarāṣṭra uvāca
08,068.013d@043_0001 tasmiṃs tu karṇārjunayor vimarde
08,068.013d@043_0002 dagdhasya raudre 'hani vidrutasya
08,068.013d@043_0003 babhūva rūpaṃ kurusṛñjayānāṃ
08,068.013d@043_0004 saṃjaya uvāca
08,068.013d@043_0004 balasya bāṇonmathitasya kīdṛk
08,068.013d@043_0005 śṛṇu rājann avahito yathā vṛtto mahākṣayaḥ
08,068.013d@043_0006 ghoro manuṣyadehānām ājau naravarakṣayaḥ
08,068.013d@043_0007 yatra karṇe hate pārthaḥ siṃhanādam athākarot
08,068.013d@043_0008 tadā tava sutān rājann āviveśa mahad bhayam
08,068.013d@043_0009 na saṃdhātum anīkāni na caivātha parākrame
08,068.013d@043_0010 āsīd buddhir hate karṇe tava yodhasya kasya cit
08,068.013d@043_0011 vaṇijo nāvi bhinnāyām agādhe hy aplavā yathā
08,068.013d@043_0012 apāre pāram icchanto hate dvīpe kirīṭinā
08,068.013d@043_0013 sūtaputre hate rājan vitrastāḥ śaravikṣatāḥ
08,068.013d@043_0014 anāthā nātham icchanto mṛgāḥ siṃhair ivārditāḥ
08,068.013d@043_0015 bhagnaśṛṅgā iva vṛṣā bhagnadaṣṭrā ivoragāḥ
08,068.013d@043_0016 pratyapāyāma sāyāhne nirjitāḥ savyasācinā
08,068.013d@043_0017 hatapravīrā vidhvastā nikṛttā niśitaiḥ śaraiḥ
08,068.013d@043_0018 sūtaputre hate rājan putrās te vyadravan bhayāt
08,068.013d@043_0019 viśastrakavacāḥ sarve kāṃdiśīkā vicetasaḥ
08,068.013d@043_0020 anyonyam avamṛdnanto vīkṣyamāṇā bhayārditāḥ
08,068.013d@043_0021 mām eva tūrṇaṃ bībhatsur mām eva ca vṛkodaraḥ
08,068.013d@043_0022 abhiyātīti manvānāḥ petur mamluś ca saṃbhramāt
08,068.013d@043_0023 hayān anye rathān anye gajān anye mahārathāḥ
08,068.013d@043_0024 āhatya javasaṃpannāḥ pādātāḥ prādravan bhayāt
08,068.013d@043_0025 kuñjaraiḥ syandanāḥ kṣuṇṇāḥ sādinaś ca mahārathaiḥ
08,068.013d@043_0026 padātisaṃghāś cāśvaughaiḥ palāyadbhir bhayārditāḥ
08,068.013d@043_0027 vyālataskarasaṃkīrṇe sārthahīnā yathā vane
08,068.013d@043_0028 tathā tvadīyā nihate sūtaputre tadābhavan
08,068.013d@043_0029 hatārohās tathā nāgāś chinnahastās tathā narāḥ
08,068.013d@043_0030 sarvaṃ pārthamayaṃ lokaṃ saṃpaśyanto bhayāturāḥ
08,068.013d@043_0031 tān prekṣya dravataḥ sarvān bhīmasenabhayārditān
08,068.013d@043_0032 duryodhano 'tha svaṃ sūtaṃ vāhety uktvedam abravīt
08,068.013d@043_0033 nātikramiṣyate pārtho dhanuṣpāṇir vyavasthitaḥ
08,068.013d@043_0034 jaghanya eva sainyānāṃ śanair aśvān acodayat
08,068.013d@043_0035 jaghanye yudhyamānaṃ hi kaunteyo māṃ na saṃśayaḥ
08,068.013d@043_0036 notsaheta vyatikrāntuṃ velām iva mahodadhiḥ
08,068.013d@043_0037 adyārjunaṃ sagovindaṃ māninaṃ ca vṛkodaram
08,068.013d@043_0038 nihatya śiṣṭāñ śatrūṃś ca karṇasyānṛṇyam āpnuyām
08,068.013d@043_0039 tac chrutvā kururājasya śūrārthasadṛśaṃ vacaḥ
08,068.013d@043_0040 sūto hemaparicchannāñ śanair aśvān acodayat
08,068.013d@043_0041 rathāśvagajahīnās tu pādātās tava māriṣa
08,068.013d@043_0042 pañcaviṃśatisāhasrā yuddhāyaiva vyavasthitāḥ
08,068.013d@043_0043 tān bhīmasenaḥ saṃkruddho dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
08,068.013d@043_0044 balena caturaṅgeṇa parikṣipya nijaghnatuḥ
08,068.013d@043_0045 pratyayudhyanta te sarve bhīmasenaṃ sapārṣatam
08,068.013d@043_0046 pārthapārṣatayoś cānye jagṛhus tatra nāmanī
08,068.013d@043_0047 akrudhyata tadā bhīmas tai raṇe pratyupasthitaiḥ
08,068.013d@043_0048 so 'vatīrya rathāt tūrṇaṃ gadāpāṇir ayudhyata
08,068.013d@043_0049 na tān rathastho bhūmiṣṭhān dharmāpekṣī vṛkodaraḥ
08,068.013d@043_0050 yodhayām āsa kaunteyo bhujavīryam upāśritaḥ
08,068.013d@043_0051 jātarūpaparicchannāṃ pragṛhya mahatīṃ gadām
08,068.013d@043_0052 avadhīt tāvakān sarvān daṇḍapāṇir ivāntakaḥ
08,068.013d@043_0053 padātino 'pi saṃrabdhās tyaktvā jīvitam ātmanaḥ
08,068.013d@043_0054 bhīmam abhyadravan saṃkhye pataṃgā iva pāvakam
08,068.013d@043_0055 āsādya bhīmasenaṃ tu saṃrabdhā yuddhadurmadāḥ
08,068.013d@043_0056 vineśuḥ sahasā dṛṣṭvā bhūtagrāmā ivāntakam
08,068.013d@043_0057 śyenavad vyacarad bhīmo gadāhasto mahābalaḥ
08,068.013d@043_0058 pañcaviṃśatisāhasrāṃs tāvakānām apothayat
08,068.013d@043_0059 hatvā tat puruṣānīkaṃ bhīmaḥ satyaparākramaḥ
08,068.013d@043_0060 dhṛṣṭadyumnaṃ puraskṛtya punas tasthau mahābalaḥ
08,068.013d@043_0061 dhṛṣṭadyumno 'pi ca mahān amitragaṇamardanaḥ
08,068.013d@043_0062 putraḥ pāñcālarājasya dhanurdharavaro yudhi
08,068.013d@043_0063 vipralīnān rathāśvena padātīyān samantataḥ
08,068.013d@043_0064 pañcaviṃśatisāhasrān avadhīn niśitaiḥ śaraiḥ
08,068.013d@043_0065 śarair nikṛttāḥ samare dhṛṣṭadyumnena tāvakāḥ
08,068.013d@043_0066 pañcaviṃśatisāhasrāḥ kālam ārchan padātayaḥ
08,068.013d@043_0067 hatvā tat puruṣānīkaṃ dhṛṣṭadyumno mahābalaḥ
08,068.013d@043_0068 bhīmasenaṃ puraskṛtya na cirāt pratyadṛśyata
08,068.013d@043_0069 taṃ pārāvatavarṇāśvaṃ kruddhaṃ kruddhāntakopamam
08,068.013d@043_0070 dhṛṣṭadyumnaṃ raṇe dṛṣṭvā tvadīyāḥ prādravan bhayāt
08,068.013d@043_0071 dhanaṃjayo rathānīkam abhyavartata vīryavān
08,068.013d@043_0072 mādrīputrau tu śakuniṃ sātyakiś ca mahārathaḥ
08,068.013d@043_0073 javenābhyapatan hṛṣṭā nighnantaḥ saubalaṃ balam
08,068.013d@043_0074 tasyāśvavārān subahūn vinihatya śitaiḥ śaraiḥ
08,068.013d@043_0075 tam abhyadhāvaṃs tvaritās tato yuddham abhūt tadā
08,068.013d@043_0076 dhanaṃjayo 'pi cābhyetya rathānīkaṃ tava prabho
08,068.013d@043_0077 viśrutaṃ triṣu lokeṣu vyākṣipad gāṇḍivaṃ dhanuḥ
08,068.013d@043_0078 kṛṣṇasārathim āyāntaṃ dṛṣṭvā śvetahayaṃ ratham
08,068.013d@043_0079 arjunaṃ cāpi yoddhāraṃ tvadīyāḥ prādravan bhayāt
08,068.013d@043_0080 viprahīnā rathāśvena gajaiś ca parivarjitāḥ
08,068.013d@043_0081 pañcaviṃśatisāhasrāḥ kālam ārchan padātayaḥ
08,068.013d@043_0082 hatvā tat puruṣānīkaṃ pāñcālānāṃ mahārathaḥ
08,068.013d@043_0083 putraḥ pāñcālarājasya dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ
08,068.013d@043_0084 bhīmasenaṃ puraskṛtya na cirāt pratyadṛśyata
08,068.013d@043_0085 mahādhanurdharaḥ śrīmān amitragaṇasūdanaḥ
08,068.013d@043_0086 pārāvatasavarṇāśvaṃ kovidāramahādhvajam
08,068.013d@043_0087 dhṛṣṭadyumnarathaṃ dṛṣṭvā prādravanta bhayād bhṛśam
08,068.013d@043_0088 gāndhārarājaṃ śīghrāstram anusṛtya yaśasvinau
08,068.013d@043_0089 na cirāt pratyadṛśyetāṃ mādrīputrau sasātyakī
08,068.013d@043_0090 cekitānaḥ śikhaṇḍī ca draupadeyāś ca māriṣa
08,068.013d@043_0091 hatvā tvadīyaṃ sumahat sainyaṃ śaṅkhān athādhaman
08,068.013d@043_0092 te sarve tāvakān prekṣya dravamāṇān parāṅmukhān
08,068.013d@043_0093 abhyadravañ jighāṃsanto vṛṣāñ jitvā yathā vṛṣāḥ
08,068.013d@043_0094 senāvaśeṣaṃ taṃ dṛṣṭvā tava sainyaṃ parāṅmukham
08,068.013d@043_0095 vyavasthitaṃ savyasācī cukrodha balavat tadā
08,068.013d@043_0096 dhanaṃjayo rathānīkam abhyavartata vīryavān
08,068.013d@043_0097 viśrutaṃ triṣu lokeṣu vyākṣipad gāṇḍivaṃ dhanuḥ
08,068.013d@043_0098 tata etāñ śarai rājan sahasrān samavārayan
08,068.013d@043_0099 rajasā coddhatenātha na sma kiṃ cid vyadṛśyata
08,068.013d@043_0100 anyakārīkṛte loke śarabhūte mahītale
08,068.013d@043_0101 diśaḥ sarvā mahārāja tāvakāḥ prādravan bhayāt
08,068.013d@043_0102 bhajyamāneṣu sainyeṣu kururājo viśāṃ pate
08,068.013d@043_0103 parān abhimukhāṃś caiva sutas te samupādravat
08,068.013d@043_0104 tato duryodhanaḥ sarvān ājuhāvātha pāṇḍavān
08,068.013d@043_0105 yuddhāya bharataśreṣṭha devān iva purā baliḥ
08,068.013d@043_0106 ta enam abhivartanta sahitāḥ samupādravan
08,068.013d@043_0107 nānāśastrasṛjaḥ sarve bhartsayanto muhur muhuḥ
08,068.013d@043_0108 duryodhano 'py asaṃbhrāntas tān arīn niśitaiḥ śaraiḥ
08,068.013d@043_0109 vyadhamad yudhi rājendra ghorarūpo viśāṃ pate
08,068.013d@043_0110 tatrādbhutam apaśyāma tava putrasya pauruṣam
08,068.013d@043_0111 yad enaṃ pāṇḍavāḥ sarve na śekur ativartitum
08,068.013d@043_0112 nātidūrāpayātaṃ tu kṛtabuddhiṃ palāyane
08,068.013d@043_0113 duryodhanaḥ svakaṃ sainyam apaśyac charavikṣatam
08,068.013d@043_0114 tato 'vasthāpya rājendra kṛtabuddhis tavātmajaḥ
08,068.013d@043_0115 harṣayann iva tān yodhān idaṃ vacanam abravīt
08,068.013d@043_0116 na taṃ deśaṃ prapaśyāmi pṛthivyāṃ parvateṣu ca
08,068.013d@043_0117 yatra yātān na vo hanyuḥ pāṇḍavāḥ kiṃ sṛtena vaḥ
08,068.013d@043_0118 alpaṃ ca balam eteṣāṃ kṛṣṇau ca bhṛśavikṣatau
08,068.013d@043_0119 yadi sarve 'tra tiṣṭhāmo dhruvo no vijayo bhavet
08,068.013d@043_0120 viprayātāṃś ca no bhinnān pāṇḍavāḥ kṛtakilbiṣāḥ
08,068.013d@043_0121 anusṛtya vadhiṣyanti śreyān naḥ samare vadhaḥ
08,068.013d@043_0122 sukhaṃ sāṃgrāmiko mṛtyuḥ kṣatradharmeṇa yudhyatām
08,068.013d@043_0123 mṛto duḥkhaṃ na jānīte pretya cānantyam aśnute
08,068.013d@043_0124 śṛṇudhvaṃ kṣatriyāḥ sarve yāvantaḥ stha samāgatāḥ
08,068.013d@043_0125 yadā śūraṃ ca bhīruṃ ca mārayaty antako yamaḥ
08,068.013d@043_0126 ko nu mūḍho na yudhyeta mādṛśaḥ kṣatriyavrataḥ
08,068.013d@043_0127 dviṣato bhīmasenasya kruddhasya vaśam eṣyatha
08,068.013d@043_0128 pitāmahair ācaritaṃ na dharmaṃ hātum arhatha
08,068.013d@043_0129 na hi dharmo 'sti pāpīyān kṣatriyasya palāyanāt
08,068.013d@043_0130 na yuddhadharmāc chreyo 'nyaḥ panthāḥ svargasya kauravāḥ
08,068.013d@043_0131 acireṇa hatā lokaṃ sarve yodhāḥ samāpnuta
08,068.013d@043_0132 evaṃ bruvati te putre sainikā bhṛśavikṣatāḥ
08,068.013d@043_0133 anavekṣyaiva tad vākyaṃ prādravan sarvatomukham
08,068.014a taṃ dhyānamūkaṃ kṛpaṇaṃ bhṛśārtam; ārtāyanir dīnam uvāca vākyam
08,068.014c paśyedam ugraṃ naravājināgair; āyodhanaṃ vīrahataiḥ prapannam
08,068.015a mahīdharābhaiḥ patitair mahāgajaiḥ; sakṛt praviddhaiḥ śaraviddhamarmabhiḥ
08,068.015c tair vihvaladbhiś ca gatāsubhiś ca; pradhvastayantrāyudhavarmayodhaiḥ
08,068.016a vajrāpaviddhair iva cācalendrair; vibhinnapāṣāṇamṛgadrumauṣadhaiḥ
08,068.016c praviddhaghaṇṭāṅkuśatomaradhvajaiḥ; sahemamālai rudhiraughasaṃplutaiḥ
08,068.017a śarāvabhinnaiḥ patitaiś ca vājibhiḥ; śvasadbhir anyaiḥ kṣatajaṃ vamadbhiḥ
08,068.017c dīnaiḥ stanadbhiḥ parivṛttanetrair; mahīṃ daśadbhiḥ kṛpaṇaṃ nadadbhiḥ
08,068.018a tathāpaviddhair gajavājiyodhair; mandāsubhiś caiva gatāsubhiś ca
08,068.018a*1179_01 balāpaviddhai rathavīrasaṃghaiḥ
08,068.018c narāśvanāgaiś ca rathaiś ca marditair; mahī mahāvaitaraṇīva durdṛśā
08,068.019a gajair nikṛttāparahastagātrair; udvepamānaiḥ patitaiḥ pṛthivyām
08,068.019b*1180_01 viśīrṇadantaiḥ kṣatajaṃ vamadbhiḥ
08,068.019b*1180_02 sphuradbhir ārtaiḥ karuṇaṃ raṇājire
08,068.019b*1180_03 suyodhavarmāyudhapādagoptṛbhiḥ
08,068.019b*1180_04 prakīrṇatūṇīrapatākaketubhiḥ
08,068.019b*1180_05 suvarṇajālāvatatair bhṛśāhatair
08,068.019b*1180_06 mahī viyad dyaur jaladair ivāvṛtā
08,068.019b*1181_01 saṃyaṃtṛyodhācaraṇair mahāgajaiḥ
08,068.019c yaśasvibhir nāgarathāśvayodhibhiḥ; padātibhiś cābhimukhair hataiḥ paraiḥ
08,068.019e viśīrṇavarmābharaṇāmbarāyudhair; vṛtā niśāntair iva pāvakair mahī
08,068.020a śaraprahārābhihatair mahābalair; avekṣyamāṇaiḥ patitaiḥ sahasraśaḥ
08,068.020c pranaṣṭasaṃjñaiḥ punar ucchvasadbhir; mahī babhūvānugatair ivāgnibhiḥ
08,068.020d*1182_01 karṇārjunābhyāṃ śarabhinnagātrair
08,068.020d*1182_02 hataiḥ pravīraḥ kurusṛñjayānām
08,068.020e divaś cyutair bhūr atidīptimadbhir; naktaṃ grahair dyaur amaleva dīptaiḥ
08,068.021a śarās tu karṇārjunabāhumuktā; vidārya nāgāśvamanuṣyadehān
08,068.021c prāṇān nirasyāśu mahīm atīyur; mahoragā vāsam ivābhito 'straiḥ
08,068.022a hatair manuṣyāśvagajaiś ca saṃkhye; śarāvabhinnaiś ca rathair babhūva
08,068.022c dhanaṃjayasyādhiratheś ca mārge; gajair agamyā vasudhātidurgā
08,068.023a rathair vareṣūn mathitaiś ca yodhaiḥ; saṃsyūtasūtāśvavarāyudhadhvajaiḥ
08,068.023c viśīrṇaśastrair vinikṛttabandhurair; nikṛttacakrākṣayugatriveṇubhiḥ
08,068.024a vimuktayantrair nihatair ayasmayair; hatānuṣaṅgair viniṣaṅgabandhuraiḥ
08,068.024c prabhagnanīḍair maṇihemamaṇḍitaiḥ; stṛtā mahī dyaur iva śāradair ghanaiḥ
08,068.025a vikṛṣyamaṇair javanair alaṃkṛtair; hateśvarair ājirathaiḥ sukalpitaiḥ
08,068.025c manuṣyamātaṅgarathāśvarāśibhir; drutaṃ vrajanto bahudhā vicūrṇitāḥ
08,068.026a sahemapaṭṭāḥ parighāḥ paraśvadhāḥ; kaḍaṅgarāyomusalāni paṭṭiśāḥ
08,068.026c petuś ca khaḍgā vimalā vikośā; gadāś ca jāmbūnadapaṭṭabaddhāḥ
08,068.027a cāpāni rukmāṅgadabhūṣaṇāni; śarāś ca kārtasvaracitrapuṅkhāḥ
08,068.027c ṛṣṭyaś ca pītā vimalā vikośāḥ; prāsāḥ sakhaḍgāḥ kanakāvabhāsāḥ
08,068.028a chatrāṇi vālavyajanāni śaṅkhāḥ; srajaś ca puṣpottamahemacitrāḥ
08,068.028c kuthāḥ patākāmbaraveṣṭitāś ca; kirīṭamālā mukuṭāś ca śubhrāḥ
08,068.029a prakīrṇakā viprakīrṇāḥ kuthāś ca; pradhānamuktātaralāś ca hārāḥ
08,068.029c āpīḍakeyūravarāṅgadāni; graiveyaniṣkāḥ sasuvarṇasūtrāḥ
08,068.030a maṇyuttamā vajrasuvarṇamuktā; ratnāni coccāvacamaṅgalāni
08,068.030c gātrāṇi cātyantasukhocitāni; śirāṃsi cendupratimānanāni
08,068.031a dehāṃś ca bhogāṃś ca paricchadāṃś ca; tyaktvā manojñāni sukhāni cāpi
08,068.031c svadharmaniṣṭhāṃ mahatīm avāpya; vyāptāṃś ca lokān yaśasā samīyuḥ
08,068.031c*1183_01 gatā itaḥ svargalokāya rājan
08,068.031d*1184_01 nivarta duryodhana yāntu sainikā
08,068.031d*1184_02 vrajasva rājañ śibirāya mānada
08,068.031d*1184_03 divākaro hy eṣa vilambate prabho
08,068.031d*1184_04 punas tvam evātra narendra kāraṇam
08,068.032a ity evam uktvā virarāma śalyo; duryodhanaḥ śokaparītacetāḥ
08,068.032c hā karṇa hā karṇa iti bruvāṇa; ārto visaṃjño bhṛśam aśrunetraḥ
08,068.032d*1185_01 yuddhāya rājan viniviṣṭabuddhiṃ
08,068.032d*1185_02 hā karṇa hā karṇa iti bruvāṇam
08,068.033a taṃ droṇaputrapramukhā narendrāḥ; sarve samāśvāsya saha prayānti
08,068.033c nirīkṣamāṇā muhur arjunasya; dhvajaṃ mahāntaṃ yaśasā jvalantam
08,068.034a narāśvamātaṅgaśarīrajena; raktena siktā rudhireṇa bhūmiḥ
08,068.034c raktāmbarasrak tapanīyayogān; nārī prakāśā iva sarvagamyā
08,068.035a pracchannarūpā rudhireṇa rājan; raudre muhūrte 'tivirājamānāḥ
08,068.035c naivāvatasthuḥ kuravaḥ samīkṣya; pravrājitā devalokāś ca sarve
08,068.036a vadhena karṇasya suduḥkhitās te; hā karṇa hā karṇa iti bruvāṇāḥ
08,068.036c drutaṃ prayātāḥ śibirāṇi rājan; divākaraṃ raktam avekṣamāṇāḥ
08,068.037a gāṇḍīvamuktais tu suvarṇapuṅkhaiḥ; śitaiḥ śaraiḥ śoṇitadigdhavājaiḥ
08,068.037c śaraiś citāṅgo bhuvi bhāti karṇo; hato 'pi san sūrya ivāṃśumālī
08,068.038a karṇasya dehaṃ rudhirāvasiktaṃ; bhaktānukampī bhagavān vivasvān
08,068.038c spṛṣṭvā karair lohitaraktarūpaḥ; siṣṇāsur abhyeti paraṃ samudram
08,068.039a itīva saṃcintya surarṣisaṃghāḥ; saṃprasthitā yānti yathāniketam
08,068.039c saṃcintayitvā ca janā visasrur; yathāsukhaṃ khaṃ ca mahītalaṃ ca
08,068.040a tad adbhutaṃ prāṇabhṛtāṃ bhayaṃkaraṃ; niśamya yuddhaṃ kuruvīramukhyayoḥ
08,068.040c dhanaṃjayasyādhiratheś ca vismitāḥ; praśaṃsamānāḥ prayayus tadā janāḥ
08,068.041a śaraiḥ saṃkṛttavarmāṇaṃ vīraṃ viśasane hatam
08,068.041c gatāsum api rādheyaṃ naiva lakṣmīr vyamuñcata
08,068.041d*1186_01 niṣṭaptahemavapuṣaṃ jvalanārkasamatviṣam
08,068.041d*1186_02 jīvantam iva taṃ śūraṃ sarvabhūtāni menire
08,068.041d*1186_03 hatasyāpi mahārāja sūtaputrasya saṃyuge
08,068.041d*1186_04 vitresuḥ sarvabhūtāni siṃhasyevetare mṛgāḥ
08,068.041d*1187_01 hato 'pi puruṣavyāghro vyāharann iva lakṣyate
08,068.041d*1188_01 nābhavad vikṛtaṃ kiṃ cin mṛtasyāpi mahātmanaḥ
08,068.041d*1188_02 cāruveṣadharaṃ rājañ cārumauliśirodharam
08,068.041d*1188_03 tan mukhaṃ sūtaputrasya pūrṇacandrasamadyuti
08,068.042a nānābharaṇavān rājan mṛṣṭajāmbūnadāṅgadaḥ
08,068.042b*1189_01 varṣitvā śaravarṣāṇi pratāpya ripuvāhinīm
08,068.042b*1189_02 śrīmān iva sahasrāṃśur jvalan sarvān pratāpya ca
08,068.042b*1190_01 hato vaikartanaḥ karṇaḥ saputraḥ sahavāhanaḥ
08,068.042b*1190_02 arthināṃ pakṣisaṃghasya kalpavṛkṣo nipātitaḥ
08,068.042c hato vaikartanaḥ śete pādapo 'ṅkuravān iva
08,068.043a kanakottamasaṃkāśaḥ pradīpta iva pāvakaḥ
08,068.043b*1191_01 sa śāntaḥ puruṣavyāghraḥ pārthasāyakavāriṇā
08,068.043b*1191_02 yathā hi jvalano dīpto jalam āsādya śāmyati
08,068.043b*1191_03 karṇāgniḥ samare tadvat pārthameghena śāmitaḥ
08,068.043b*1191_04 pragṛhya ca yaśo dīptaṃ suyuddhenātmano bhuvi
08,068.043b*1192_01 visṛjya śaravarṣāṇi pratāpya ca diśo daśa
08,068.043c saputraḥ puruṣavyāghraḥ saṃśāntaḥ pārthatejasā
08,068.043e pratāpya pāṇḍavān rājan pāñcālāṃś cāstratejasā
08,068.044a dadānīty eva yo 'vocan na nāstīty arthito 'rthibhiḥ
08,068.044c sadbhiḥ sadā satpuruṣaḥ sa hato dvairathe vṛṣaḥ
08,068.045a yasya brāhmaṇasāt sarvam ātmārthaṃ na mahātmanaḥ
08,068.045c nādeyaṃ brāhmaṇeṣv āsīd yasya svam api jīvitam
08,068.046a sadā nṝṇāṃ priyo dātā priyadāno divaṃ gataḥ
08,068.046b*1193_01 sa pārthāstravinirdagdho gataḥ paramikāṃ gatim
08,068.046b*1193_02 yam āśrityākarod vairaṃ sutas te sa gato divam
08,068.046c ādāya tava putrāṇāṃ jayāśāṃ śarma varma ca
08,068.047a hate sma karṇe sarito na sravanti; jagāma cāstaṃ kaluṣo divākaraḥ
08,068.047c grahaś ca tiryag jvalitārkavarṇo; yamasya putro 'bhyudiyāya rājan
08,068.048a nabhaḥ paphālātha nanāda corvī; vavuś ca vātāḥ paruṣātivelam
08,068.048c diśaḥ sadhūmāś ca bhṛśaṃ prajajvalur; mahārṇavāś cukṣubhire ca sasvanāḥ
08,068.049a sakānanāḥ sādricayāś cakampuḥ; pravivyathur bhūtagaṇāś ca māriṣa
08,068.049c bṛhaspatī rohiṇīṃ saṃprapīḍya; babhūva candrārkasamānavarṇaḥ
08,068.050a hate karṇe na diśo viprajajñus; tamovṛtā dyaur vicacāla bhūmiḥ
08,068.050c papāta colkā jvalanaprakāśā; niśācarāś cāpy abhavan prahṛṣṭāḥ
08,068.051a śaśiprakāśānanam arjuno yadā; kṣureṇa karṇasya śiro nyapātayat
08,068.051c athāntarikṣe divi ceha cāsakṛd; babhūva hāheti janasya nisvanaḥ
08,068.052a sa devagandharvamanuṣyapūjitaṃ; nihatya karṇaṃ ripum āhave 'rjunaḥ
08,068.052c rarāja pārthaḥ parameṇa tejasā; vṛtraṃ nihatyeva sahasralocanaḥ
08,068.053a tato rathenāmbudavṛndanādinā; śarannabhomadhyagabhāskaratviṣā
08,068.053c patākinā bhīmaninādaketunā; himenduśaṅkhasphaṭikāvabhāsinā
08,068.053d*1194_01 mahendravāhapratimena tāv ubhau
08,068.053d*1194_02 mahendravīryapratimānapauruṣau
08,068.053e suvarṇamuktāmaṇivajravidrumair; alaṃkṛtenāpratimānaraṃhasā
08,068.054a narottamau pāṇḍavakeśimardanāv; udāhitāv agnidivākaropamau
08,068.054c raṇājire vītabhayau virejatuḥ; samānayānāv iva viṣṇuvāsavau
08,068.055a tato dhanurjyātalaneminisvanaiḥ; prasahya kṛtvā ca ripūn hataprabhān
08,068.055c saṃsādhayitvaiva kurūñ śaraughaiḥ; kapidhvajaḥ pakṣivaradhvajaś ca
08,068.055c*1195_01 ubhau tadā yādavapāṇḍunandanau
08,068.055e prasahya śaṅkhau dhamatuḥ sughoṣau; manāṃsy arīṇām avasādayantau
08,068.056a suvarṇajālāvatatau mahāsvanau; himāvadātau parigṛhya pāṇibhiḥ
08,068.056c cucumbatuḥ śaṅkhavarau nṛṇāṃ varau; varānanābhyāṃ yugapac ca dadhmatuḥ
08,068.057a pāñcajanyasya nirghoṣo devadattasya cobhayoḥ
08,068.057c pṛthivīm antarikṣaṃ ca dyām apaś cāpy apūrayat
08,068.057d*1196_01 vitrastāś cābhavan sarve kuravo rājasattama
08,068.057d*1196_02 śaṅkhaśabdena śūrasya mādhavasyārjunasya ca
08,068.058a tau śaṅkhaśabdena ninādayantau; vanāni śailān sarito diśaś ca
08,068.058c vitrāsayantau tava putrasenāṃ; yudhiṣṭhiraṃ nandayataḥ sma vīrau
08,068.059a tataḥ prayātāḥ kuravo javena; śrutvaiva śaṅkhasvanam īryamāṇam
08,068.059c vihāya madrādhipatiṃ patiṃ ca; duryodhanaṃ bhārata bhāratānām
08,068.060a mahāhave taṃ bahu śobhamānaṃ; dhanaṃjayaṃ bhūtagaṇāḥ sametāḥ
08,068.060c tadānvamodanta janārdanaṃ ca; prabhākarāv abhyuditau yathaiva
08,068.061a samācitau karṇaśaraiḥ paraṃtapāv; ubhau vyabhātāṃ samare 'cyutārjunau
08,068.061c tamo nihatyābhyuditau yathāmalau; śaśāṅkasūryāv iva raśmimālinau
08,068.062a vihāya tān bāṇagaṇān athāgatau; suhṛdvṛtāv apratimānavikramau
08,068.062c sukhaṃ praviṣṭau śibiraṃ svam īśvarau; sadasyahūtāv iva vāsavācyutau
08,068.063a sadevagandharvamanuṣyacāraṇair; maharṣibhir yakṣamahoragair api
08,068.063c jayābhivṛddhyā parayābhipūjitau; nihatya karṇaṃ paramāhave tadā
08,068.063d@044_0000 saṃjaya uvāca
08,068.063d@044_0001 hate vaikartane karṇe kuravo bhayapīḍitāḥ
08,068.063d@044_0002 vīkṣamāṇā diśaḥ sarvāḥ palāyante sma sarvataḥ
08,068.063d@044_0003 vīraṃ tu nihataṃ śrutvā śatrubhiḥ paramāhave
08,068.063d@044_0004 sarve diśo 'nvakīryanta tāvakā bhayamohitāḥ
08,068.063d@044_0005 tato 'vahāraṃ cakrus te rājan yodhāḥ samantataḥ
08,068.063d@044_0006 vāryamāṇā bhayodvignās tava putreṇa bhārata
08,068.063d@044_0007 teṣāṃ tu matam ājñāya putras te bharatarṣabha
08,068.063d@044_0008 avahāraṃ tataś cakre śalyasyānumate nṛpa
08,068.063d@044_0009 yodhair mahārathaiḥ sārdhaṃ vṛto bhārata tāvakaiḥ
08,068.063d@044_0010 hatāvaśeṣais tvaritaḥ śibirāyaiva dudruve
08,068.063d@044_0011 gāndhārāṇāṃ sahasreṇa śakuniḥ parivāritaḥ
08,068.063d@044_0012 hatam ādhirathiṃ dṛṣṭvā śibirāyaiva dudruve
08,068.063d@044_0013 kṛpaḥ śāradvato rājan nāgānīkena saṃvṛtaḥ
08,068.063d@044_0014 mahatā meghakalpena śibirāyaiva dudruve
08,068.063d@044_0015 aśvatthāmā tataḥ śūro viniḥśvasya muhur muhuḥ
08,068.063d@044_0016 pāṇḍavānāṃ jayaṃ dṛṣṭvā śibirāyaiva dudruve
08,068.063d@044_0017 saṃśaptakāvaśeṣeṇa balena mahatā vṛtaḥ
08,068.063d@044_0018 suśarmāpi yayau rājan vīkṣamāṇo bhayāturān
08,068.063d@044_0019 duryodhano 'pi nṛpatir hatasarvasva āturaḥ
08,068.063d@044_0020 yayau śokasamāviṣṭaś cintayan vimanā bahu
08,068.063d@044_0021 chinnadhvajena śalyas tu rathena rathināṃ varaḥ
08,068.063d@044_0022 prayayau śibirāyaiva vīkṣamāṇo diśo daśa
08,068.063d@044_0023 tato 'pare subahavo bhāratānāṃ mahārathāḥ
08,068.063d@044_0024 prādravanta raṇaṃ hitvā bhayāviṣṭā vicetasaḥ
08,068.063d@044_0025 aśrukaṇṭhā bhayodvignā vepamānāḥ suvihvalāḥ
08,068.063d@044_0026 kuravaḥ pradrutāḥ sarve dṛṣṭvā karṇaṃ nipātitam
08,068.063d@044_0027 praśaṃsanto 'rjunaṃ ke cit ke cit karṇaṃ mahārathāḥ
08,068.063d@044_0028 vyadravanta diśo bhītāḥ kuravaḥ kurusattama
08,068.063d@044_0029 teṣāṃ yodhasahasrāṇāṃ tāvakānāṃ mahāmṛdhe
08,068.063d@044_0030 nāsīt tatra pumān kaś cid yo yuddhāya mano dadhe
08,068.063d@044_0031 hate karṇe mahārāja nirāśāḥ kuravo 'bhavan
08,068.063d@044_0032 jīviteṣv atha rājyeṣu dāreṣu ca dhaneṣu ca
08,068.063d@044_0033 tān samānīya putras te yatnena mahatā vibho
08,068.063d@044_0034 niveśāya mano dadhre duḥkhaśokasamanvitaḥ
08,068.063d@044_0035 tasyājñāṃ śirasā te 'pi pratigṛhya viśāṃ pate
08,068.063d@044_0036 vivarṇavadanā dīnā nyaviśanta mahārathāḥ
08,068.063d*1197_01 yathānurūpaṃ pratipūjya tān atha
08,068.063d*1197_02 praśasyamānāv atulaiś ca karmabhiḥ
08,068.063d*1197_03 nanandatus tau sasuhṛdgaṇau tadā
08,068.063d*1197_04 baliṃ niyamyeva sureśakeśavau
08,069.001 saṃjaya uvāca
08,069.001a tathā nipātite karṇe tava sainye ca vidrute
08,069.001c āśliṣya pārthaṃ dāśārho harṣād vacanam abravīt
08,069.002a hato balabhidā vṛtras tvayā karṇo dhanaṃjaya
08,069.002c vadhaṃ vai karṇavṛtrābhyāṃ kathayiṣyanti mānavāḥ
08,069.003a vajriṇā nihato vṛtraḥ saṃyuge bhūritejasā
08,069.003c tvayā tu nihataḥ karṇo dhanuṣā niśitaiḥ śaraiḥ
08,069.004a tam imaṃ vikramaṃ loke prathitaṃ te yaśovaham
08,069.004c nivedayāvaḥ kaunteya dharmarājāya dhīmate
08,069.005a vadhaṃ karṇasya saṃgrāme dīrghakālacikīrṣitam
08,069.005c nivedya dharmarājasya tvam ānṛṇyaṃ gamiṣyasi
08,069.005d*1198_01 vartamāne tu yuddhe vai tava karṇasya cobhayoḥ
08,069.005d*1198_02 draṣṭum āyodhanaṃ pūrvam āgato dharmanandanaḥ
08,069.005d*1198_03 subhṛśaṃ gāḍhaviddhatvān nāśakat sthātum āhave
08,069.005d*1198_04 tataḥ svaśibiraṃ yātaḥ sa rājā puruṣarṣabha
08,069.006a tathety ukte keśavas tu pārthena yadupuṅgavaḥ
08,069.006c paryavartayad avyagro rathaṃ rathavarasya tam
08,069.006d*1199_01 evam uktvārjunaṃ kṛṣṇaḥ sainikān idam abravīt
08,069.007a dhṛṣṭadyumnaṃ yudhāmanyuṃ mādrīputrau vṛkodaram
08,069.007c yuyudhānaṃ ca govinda idaṃ vacanam abravīt
08,069.008a parān abhimukhā yattās tiṣṭhadhvaṃ bhadram astu vaḥ
08,069.008c yāvad āvedyate rājñe hataḥ karṇo 'rjunena vai
08,069.008d*1200_01 tāvad bhavadbhir yat tais tu bhavitavyaṃ narādhipaiḥ
08,069.009a sa taiḥ śūrair anujñāto yayau rājaniveśanam
08,069.009c pārtham ādāya govindo dadarśa ca yudhiṣṭhiram
08,069.010a śayānaṃ rājaśārdūlaṃ kāñcane śayanottame
08,069.010c agṛhṇītāṃ ca caraṇau muditau pārthivasya tau
08,069.011a tayoḥ praharṣam ālakṣya prahārāṃś cātimānuṣān
08,069.011c rādheyaṃ nihataṃ matvā samuttasthau yudhiṣṭhiraḥ
08,069.011d*1201_01 utthāya sa mahābāhuḥ punaḥ punar ariṃdamaḥ
08,069.011d*1201_02 vāsudevārjunau premṇā punaś ca pariṣasvaje
08,069.011d*1202_01 vāsudevaṃ ca vārṣṇeyaṃ papraccha kurunandanaḥ
08,069.012a tato 'smai tad yathāvṛttaṃ vāsudevaḥ priyaṃvadaḥ
08,069.012c kathayām āsa karṇasya nidhanaṃ yadunandanaḥ
08,069.013a īṣad utsmayamānas tu kṛṣṇo rājānam abravīt
08,069.013c yudhiṣṭhiraṃ hatāmitraṃ kṛtāñjalir athācyutaḥ
08,069.014a diṣṭyā gāṇḍīvadhanvā ca pāṇḍavaś ca vṛkodaraḥ
08,069.014c tvaṃ cāpi kuśalī rājan mādrīputrau ca pāṇḍavau
08,069.015a muktā vīrakṣayād asmāt saṃgrāmāl lomaharṣaṇāt
08,069.015c kṣipram uttarakālāni kuru kāryāṇi pārthiva
08,069.016a hato vaikartanaḥ krūraḥ sūtaputro mahābalaḥ
08,069.016c diṣṭyā jayasi rājendra diṣṭyā vardhasi pāṇḍava
08,069.017a yaḥ sa dyūtajitāṃ kṛṣṇāṃ prāhasat puruṣādhamaḥ
08,069.017c tasyādya sūtaputrasya bhūmiḥ pibati śoṇitam
08,069.018a śete 'sau śaradīrṇāṅgaḥ śatrus te kurupuṃgava
08,069.018c taṃ paśya puruṣavyāghra vibhinnaṃ bahudhā śaraiḥ
08,069.018d*1203_01 hatāmitrām imām urvīm anuśādhi mahābhuja
08,069.018d*1203_02 yatto bhūtvā sahāsmābhir bhuṅkṣva bhogāṃś ca puṣkalān
08,069.018d*1204_00 saṃjaya uvāca
08,069.018d*1204_01 iti śrutvā vacas tasya keśavasya mahātmanaḥ
08,069.019a yudhiṣṭhiras tu dāśārhaṃ prahṛṣṭaḥ pratyapūjayat
08,069.019c diṣṭyā diṣṭyeti rājendra prītyā cedam uvāca ha
08,069.020a naitac citraṃ mahābāho tvayi devakinandana
08,069.020c tvayā sārathinā pārtho yat kuryād adya pauruṣam
08,069.020d*1205_01 na tac citraṃ mahābāho yuṣmad bāhuprasādajam
08,069.021a pragṛhya ca kuruśreṣṭhaḥ sāṅgadaṃ dakṣiṇaṃ bhujam
08,069.021c uvāca dharmabhṛt pārtha ubhau tau keśavārjunau
08,069.022a naranārāyaṇau devau kathitau nāradena ha
08,069.022c dharmasaṃsthāpane yuktau purāṇau puruṣottamau
08,069.023a asakṛc cāpi medhāvī kṛṣṇadvaipāyano mama
08,069.023c kathām etāṃ mahābāho divyām akathayat prabhuḥ
08,069.024a tava kṛṣṇa prabhāveṇa gāṇḍīvena dhanaṃjayaḥ
08,069.024c jayaty abhimukhāñ śatrūn na cāsīd vimukhaḥ kva cit
08,069.025a jayaś caiva dhruvo 'smākaṃ na tv asmākaṃ parājayaḥ
08,069.025c yadā tvaṃ yudhi pārthasya sārathyam upajagmivān
08,069.025d*1206_01 bhīṣmo droṇaś ca karṇaś ca mahātmā gautamaḥ kṛpaḥ
08,069.025d*1206_02 anye ca bahavaḥ śūrā ye ca teṣāṃ padānugāḥ
08,069.025d*1207_01 tvadbuddhyā nihate karṇe hatā govinda sarvathā
08,069.026a evam uktvā mahārāja taṃ rathaṃ hemabhūṣitam
08,069.026c dantavarṇair hayair yuktaṃ kālavālair mahārathaḥ
08,069.027a āsthāya puruṣavyāghraḥ svabalenābhisaṃvṛtaḥ
08,069.027c kṛṣṇārjunābhyāṃ vīrābhyām anumanya tataḥ priyam
08,069.028a āgato bahuvṛttāntaṃ draṣṭum āyodhanaṃ tadā
08,069.028c ābhāṣamāṇas tau vīrāv ubhau mādhavaphalgunau
08,069.029a sa dadarśa raṇe karṇaṃ śayānaṃ puruṣarṣabham
08,069.029b*1208_01 yathā kadambakusumaṃ kesaraiḥ sarvato vṛtam
08,069.029b*1208_02 citaṃ śaraśataiḥ karṇaṃ dharmarājo dadarśa ha
08,069.029b*1208_03 gandhatailāvasiktābhiḥ kāñcanībhiḥ sahasraśaḥ
08,069.029b*1208_04 dīpikābhiḥ kṛtoddyotaṃ paśyate vai vṛṣaṃ tadā
08,069.029b*1209_01 saṃchinnabhinnakavacaṃ bāṇaiś ca vidalīkṛtam
08,069.029c gāṇḍīvamuktair viśikhaiḥ sarvataḥ śakalīkṛtam
08,069.030a saputraṃ nihataṃ dṛṣṭvā karṇaṃ rājā yudhiṣṭhiraḥ
08,069.030b*1210_01 saṃjātapratyayo 'tīva vīkṣya caivaṃ punaḥ punaḥ
08,069.030c praśaśaṃsa naravyāghrāv ubhau mādhavapāṇḍavau
08,069.031a adya rājāsmi govinda pṛthivyāṃ bhrātṛbhiḥ saha
08,069.031c tvayā nāthena vīreṇa viduṣā paripālitaḥ
08,069.032a hataṃ dṛṣṭvā naravyāghraṃ rādheyam abhimāninam
08,069.032c nirāśo 'dya durātmāsau dhārtarāṣṭro bhaviṣyati
08,069.032e jīvitāc cāpi rājyāc ca hate karṇe mahārathe
08,069.033a tvatprasādād vayaṃ caiva kṛtārthāḥ puruṣarṣabha
08,069.033c tvaṃ ca gāṇḍīvadhanvā ca vijayī yadunandana
08,069.033e diṣṭyā jayasi govinda diṣṭyā karṇo nipātitaḥ
08,069.033f*1211_01 trayodaśa samāstīrṇā jāgareṇa suduḥkhitāḥ
08,069.033f*1211_02 svapsyāmo 'dya sukhaṃ rātrau tvatprasādān mahābhuja
08,069.034a evaṃ sa bahuśo hṛṣṭaḥ praśaśaṃsa janārdanam
08,069.034c arjunaṃ cāpi rājendra dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
08,069.034d*1212_00 saṃjaya uvāca
08,069.034d*1212_01 dṛṣṭvā ca karṇaṃ nihataṃ saputraṃ pārthasāyakaiḥ
08,069.034d*1212_02 punar jātam ivātmānaṃ mene kurukulodvahaḥ
08,069.034d*1213_01 sametya ca mahārāja kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
08,069.034d*1214_01 praśaśaṃsus tataḥ sarve rājāno bhūritejasaḥ
08,069.035a tato bhīmaprabhṛtibhiḥ sarvaiś ca bhrātṛbhir vṛtam
08,069.035c vardhayanti sma rājānaṃ harṣayuktā mahārathāḥ
08,069.036a nakulaḥ sahadevaś ca pāṇḍavaś ca vṛkodaraḥ
08,069.036c sātyakiś ca mahārāja vṛṣṇīnāṃ pravaro rathaḥ
08,069.037a dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca pāṇḍupāñcālasṛñjayāḥ
08,069.037c pūjayanti sma kaunteyaṃ nihate sūtanandane
08,069.038a te vardhayitvā nṛpatiṃ pāṇḍuputraṃ yudhiṣṭhiram
08,069.038c jitakāśino labdhalakṣā yuddhaśauṇḍāḥ prahāriṇaḥ
08,069.039a stuvantaḥ stavayuktābhir vāgbhiḥ kṛṣṇau paraṃtapau
08,069.039c jagmuḥ svaśibirāyaiva mudā yuktā mahārathāḥ
08,069.040a evam eṣa kṣayo vṛttaḥ sumahāṃl lomaharṣaṇaḥ
08,069.040c tava durmantrite rājann atītaṃ kiṃ nu śocasi
08,069.041 vaiśaṃpāyana uvāca
08,069.041*1215_01 evam etan mahac cāsīd yuddhaṃ paramadāruṇam
08,069.041a śrutvā tad apriyaṃ rājan dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ
08,069.041c papāta bhūmau niśceṣṭaḥ kauravyaḥ paramārtivān
08,069.041e tathā satyavratā devī gāndhārī dharmadarśinī
08,069.041f*1216_01 śuśoca bahulālāpaiḥ karṇasya nidhanaṃ yudhi
08,069.042a taṃ pratyagṛhṇād viduro nṛpatiṃ saṃjayas tathā
08,069.042c paryāśvāsayataś caivaṃ tāv ubhāv eva bhūmipam
08,069.043a tathaivotthāpayām āsur gāndhārīṃ rājayoṣitaḥ
08,069.043b*1217_01 sa daivaṃ paramaṃ matvā bhavitavyaṃ ca pārthivaḥ
08,069.043b*1218_01 parāṃ pīḍāṃ samāśritya naṣṭacitto mahātapāḥ
08,069.043b*1218_02 cintāśokaparītātmā na jajñe mohapīḍitaḥ
08,069.043c tābhyām āśvāsito rājā tūṣṇīm āsīd vicetanaḥ
08,069.043d*1219_01 idaṃ mahāyuddhamakhaṃ mahātmanor
08,069.043d*1219_02 dhanaṃjayasyādhiratheś ca yaḥ paṭhet
08,069.043d*1219_03 sa samyag iṣṭasya makhasya yat phalaṃ
08,069.043d*1219_04 tad āpnuyāt saṃśravaṇāc ca bhārata
08,069.043d*1219_05 makho hi viṣṇur bhagavān sanātano
08,069.043d*1219_06 vahanti taṃ cāgnyanilendubhānavaḥ
08,069.043d*1219_07 ato 'nasūyuḥ śṛṇute paṭhec ca yaḥ
08,069.043d*1219_08 sa sarvalokāṃś ca jayet sukhī bhavet
08,069.043d*1220_01 sarvatīrtheṣu yat puṇyaṃ sarvadāneṣu yat phalam
08,069.043d*1220_02 tat phalaṃ labhate martyaḥ karṇākhyānaṃ śṛṇoti hi
08,069.043d*1220_03 hiraṇyavastradhānyāni gāṃ savatsām upānahau
08,069.043d*1220_04 tena brahmā ca viṣṇuś ca rudrāś ca vasavas tathā
08,069.043d*1220_05 pūjitā munayaḥ sarve pitaraś ca tathāśvinau
08,069.043d*1220_06 yaḥ śṛṇoti sadā bhaktyā karṇākhyānam anuttamam
08,069.043d*1220_07 dharmārthakāmamokṣāṇāṃ caturvidhaphalaṃ labhet
08,069.043d*1221_01 tāṃ sarvadā bhaktim upāgatā narāḥ
08,069.043d*1221_02 paṭhanti puṇyāṃ varasaṃhitām imām
08,069.043d*1221_03 dhanena dhānyena yaśasā ca mānuṣā
08,069.043d*1221_04 nandanti te nātra vicāraṇāsti
08,069.043d*1221_05 ato 'nasūyuḥ śṛṇuyāt sadā tu vai
08,069.043d*1221_06 naraḥ sa sarvāṇi sukhāni cāpnuyāt
08,069.043d*1221_07 viṣṇuḥ svayaṃbhūr bhagavān bhavaś ca
08,069.043d*1221_08 tuṣyanti ye yasya narottamasya
08,069.043d*1221_09 vedāvāptir brāhmaṇasyeha dṛṣṭā
08,069.043d*1221_10 raṇe balaṃ kṣatriyāṇāṃ jayo yudhi
08,069.043d*1221_11 dhanajyeṣṭhāś cāpi bhavanti vaiśyāḥ
08,069.043d*1221_12 śūdrārogyaṃ prāpnuvantīha sarve
08,069.043d*1222_01 tathaiva viṣṇur bhagavān sanātanaḥ
08,069.043d*1222_02 sa cātra devaḥ parikīrtyate yataḥ
08,069.043d*1222_03 tataḥ sa kāmāṃl labhate sukhī naro
08,069.043d*1222_04 mahāmunes tasya vaco 'rcitaṃ yathā
08,069.043d*1223_01 kapilānāṃ savatsānāṃ varṣam ekaṃ nirantaram
08,069.043d*1223_02 yo dadyāt sukṛtaṃ tad dhi śravaṇāt karṇaparvaṇaḥ
08,069.043d*1224_01 cintayanto vadhaṃ ghoraṃ sūtaputrasya saṃyuge
08,069.043d*1224_02 arjunasya jayaṃ yuddhe cintayānāḥ punaḥ punaḥ
08,069.043d*1224_03 pāṇḍavānāṃ maheṣvāsā nyaviśanta paraṃtapāḥ
08,069.043d*1224_04 prahṛṣṭamanasaḥ sarve jitvā śatrūn mahārathān
08,069.043d*1224_05 tato yudhiṣṭhiraṃ tatra niviṣṭaṃ vai mudānvitam
08,069.043d*1224_06 sametya sarve pañcālā vardhayanto yathāvidhi
08,069.043d*1224_07 arjunas tu rathāt tūrṇam avaruhya mahāyaśāḥ
08,069.043d*1224_08 dharmarājasya caraṇau pīḍayām āsa hṛṣṭavat
08,069.043d*1224_09 tam utthāpya mahārāja dharmaputraḥ pratāpavān
08,069.043d*1224_10 sasvaje bharataśreṣṭham upajighrann upaspṛśan
08,069.043d*1224_11 nakulaḥ sahadevaś ca pāṇḍavaś ca vṛkodaraḥ
08,069.043d*1224_12 abhivādya mahārājam asvajanta sma phalgunam
08,069.043d*1224_13 dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca pāṇḍavānāṃ ca ye rathāḥ
08,069.043d*1224_14 vardhayante sma rājānaṃ nihate sūtanandane
08,069.043d*1224_15 tataḥ kṛṣṇo mahārāja sātyakiś cāpi sātvataḥ
08,069.043d*1224_16 avardhayetāṃ rājānaṃ nihate sūtanandane
08,069.043d*1224_17 vāsudevaś ca kaunteyaṃ praṇayād idam abravīt
08,069.043d*1224_18 adya rājan hatāḥ sarve dhārtarāṣṭrāḥ sarājakāḥ
08,069.043d*1224_19 hate vaikartane karṇe rathānāṃ pravare rathe
08,069.043d*1224_20 yadi lokās trayaḥ sarve yodhayeyuḥ savāsavāḥ
08,069.043d*1224_21 tathāpi durjayaḥ sūtas tava kopāt tu sūditaḥ
08,069.043d*1224_22 evam uktaḥ pratyuvāca dharmarājo janārdanam
08,069.043d*1224_23 tava prasādād govinda hataḥ karṇo mahāyaśāḥ
08,069.043d*1224_24 pāṇḍavāś ca jayaṃ prāptā nāśitāś cāpi śatravaḥ
08,069.043d*1224_25 tvaṃ hi śakto bhayāt trātuṃ yasya kasya cid āhave
08,069.043d*1224_26 tvam asya jagato goptā pāṇḍavānāṃ ca sarvadā
08,069.043d*1224_27 tvāṃ samāsādya śakro 'pi modate divi nityaśaḥ
08,069.043d*1224_28 tvaṃ pātā pāṇḍuputrāṇāṃ yathaiva jagatas tathā
08,069.043d*1224_29 anāścaryo jayas teṣāṃ bhaktir yeṣāṃ tvayi prabho
08,069.043d*1224_30 tvayā nāthena govinda nāthavanto vayaṃ yudhi
08,069.043d*1224_31 yathendreṇa purā devās tvayā cāpi janārdana
08,069.043d*1224_32 svapsyāmy adya sukhaṃ kṛṣṇa nidrāṃ lapsye vasan kṣapām
08,069.043d*1224_33 vigataṃ hi bhayaṃ me 'dya tvatprasādān na saṃśayaḥ
08,069.043d*1224_34 evam uktas tu pārthena keśavaḥ prāha pāṇḍavam
08,069.043d*1224_35 nimittamātraṃ tu vayaṃ tava hy asmin mudāgame
08,069.043d*1224_36 yasya te bhrātaraḥ śūrā bhīmasenādayo nṛpa
08,069.043d*1224_37 saṃbandhinaś cendravīryāḥ pārṣatapramukhās tathā
08,069.043d*1224_38 arhate ca bhavān vaktuṃ priyaṃ nityaṃ hi maddhitam
08,069.043d*1224_39 priyo hi me tvam etena vacanena narottama
08,069.043d*1224_40 ity ukto dharmarājas tu svarathaṃ hemabhūṣitam
08,069.043d*1224_41 dantavarṇair hayair yuktaṃ kālavālair mahīpatiḥ
08,069.043d*1224_42 āsthāya puruṣavyāghraḥ svabalenābhisaṃvṛtaḥ
08,069.043d*1224_43 prayayau bahuvṛttāntaṃ draṣṭum āyodhanaṃ prati
08,069.043d*1224_44 saṃbhāṣamāṇau tau vīrāv ubhau pāṇḍavamādhavau
08,069.043d*1224_45 sa dadarśa raṇe karṇaṃ śayānaṃ puruṣarṣabha
08,069.043d*1224_46 gāṇḍīvamuktair viśikhaiḥ sarvataḥ sunipīḍitam
08,069.043d*1224_47 saputraṃ nihataṃ dṛṣṭvā karṇaṃ rājā yudhiṣṭhiraḥ
08,069.043d*1224_48 praśaśaṃsa naravyāghrāv ubhau pāṇḍavamādhavau
08,069.043d*1224_49 adya rājāsmi sarvasyāṃ pṛthivyāṃ madhusūdana
08,069.043d*1224_50 diṣṭyā jayasi govinda diṣṭyā śatrur nipātitaḥ
08,069.043d*1224_51 evaṃ subahuśo rājan praśaśaṃsa janārdanam
08,069.043d*1224_52 arjunaṃ ca kuruśreṣṭho dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
08,069.043d*1224_53 dṛṣṭvā ca nihataṃ karṇaṃ saputraṃ pārthasāyakaiḥ
08,069.043d*1224_54 punar jātam ivātmānaṃ mene kurukulodvahaḥ
08,069.043d*1224_55 sametya ca kuruśreṣṭhaṃ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
08,069.043d*1224_56 vardhayanti sma rājānaṃ harṣayuktā mahārathāḥ
08,069.043d*1224_56 saṃjaya uvāca
08,069.043d*1224_57 evam eṣa kṣayo vṛttaḥ sumahān romaharṣaṇaḥ
08,069.043d*1224_58 tava durmantrite rājan diṣṭyā tvam anuśocasi
08,069.043d*1224_58 vaiśaṃpāyana uvāca
08,069.043d*1224_59 śrutvaitad vipriyaṃ rājā dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ
08,069.043d*1224_60 papāta bhūmau niśceṣṭaḥ kauravyaḥ paramāsanāt
08,069.043d*1224_61 tathā satyavratā devī gāndhārī divyadarśinī
08,069.043d*1224_62 tatas tūrṇaṃ tu viduras taṃ nṛpaṃ saṃjayas tathā
08,069.043d*1224_63 paryāśvāsayatāṃ caitāv ubhāv eva tu bhūmipam
08,069.043d*1224_64 tathaivāśvāsayām āsa gāndhārī rājasattamam
08,069.043d*1224_65 sa daivaṃ paramaṃ mene bhavitavyaṃ ca tat tathā
08,069.043d*1224_66 tābhyām āśvāsito rājā tūṣṇīm āste viśāṃ pate
08,069.043d*1224_67 evam ākhyāya rājñe ca saṃjayo rājasattama
08,069.043d*1224_68 jagāma śibiraṃ bhūyo hate karṇe mahātmani
08,069.043d*1224_69 sa dṛṣṭvā nihataṃ śalyaṃ rājānaṃ ca suyodhanam
08,069.043d*1224_70 yodhāṃś ca subahūn rājan sainikāṃś ca sahasraśaḥ
08,069.043d*1224_71 tathaiva pāṇḍavīṃ senāṃ nihatāṃ prekṣya saṃjayaḥ
08,069.043d*1224_72 sauptike drauṇinā rājan hatavājinaradvipān
08,069.043d*1224_73 sa hi dṛṣṭvā hatān sarvān samantād yudhi saṃjayaḥ
08,069.043d*1224_74 prayāto hastinapuraṃ śokārto bhayavihvalaḥ
08,069.043d*1224_75 hateṣu punar eteṣu prabhūtagajavājiṣu
08,069.043d*1224_76 yodhaiś caiva mahārāja nānādeśasamudbhavaiḥ
08,069.043d*1224_77 kurukṣetraṃ tu tat sarvaṃ śūnyam āsīj jagatpate
08,069.043d*1224_78 nihataiḥ pāṇḍaveyaiś ca dhārtarāṣṭraiś ca saṃyuge
08,069.043d*1224_79 yathāviṣayajaṃ vṛttaṃ dhārtarāṣṭrasya saṃjayaḥ
08,069.043d*1224_80 nyavedayata tat sarvaṃ yathāvṛttaṃ yathāvidhi
08,069.043d*1225_01 śaśaṃsur nihitaṃ karṇaṃ phalgunena mahātmanā
08,069.043d*1226_01 yayatus tatra tau tūrṇaṃ yatrāsīd vīrasaṃkṣayaḥ
08,069.043d*1227_01 pradīpahastāḥ śataśaḥ samantāt pratyayur narāḥ
08,069.043d*1228_01 punaś ca śibiraṃ prāpto bhrātṛbhir bharatarṣabhaḥ
08,069.043d*1228_02 yat kṛtvā tu ca kartavyaṃ sukhāsīnaṃ yudhiṣṭhiram
09,001.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
09,001.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
09,001.001 janamejaya uvāca
09,001.001a evaṃ nipātite karṇe samare savyasācinā
09,001.001c alpāvaśiṣṭāḥ kuravaḥ kim akurvata vai dvija
09,001.002a udīryamāṇaṃ ca balaṃ dṛṣṭvā rājā suyodhanaḥ
09,001.002c pāṇḍavaiḥ prāptakālaṃ ca kiṃ prāpadyata kauravaḥ
09,001.003a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tad ācakṣva dvijottama
09,001.003c na hi tṛpyāmi pūrveṣāṃ śṛṇvānaś caritaṃ mahat
09,001.004 vaiśaṃpāyana uvāca
09,001.004a tataḥ karṇe hate rājan dhārtarāṣṭraḥ suyodhanaḥ
09,001.004c bhṛśaṃ śokārṇave magno nirāśaḥ sarvato 'bhavat
09,001.005a hā karṇa hā karṇa iti śocamānaḥ punaḥ punaḥ
09,001.005c kṛcchrāt svaśibiraṃ prāyād dhataśeṣair nṛpaiḥ saha
09,001.006a sa samāśvāsyamāno 'pi hetubhiḥ śāstraniścitaiḥ
09,001.006c rājabhir nālabhac charma sūtaputravadhaṃ smaran
09,001.007a sa daivaṃ balavan matvā bhavitavyaṃ ca pārthivaḥ
09,001.007c saṃgrāme niścayaṃ kṛtvā punar yuddhāya niryayau
09,001.008a śalyaṃ senāpatiṃ kṛtvā vidhivad rājapuṃgavaḥ
09,001.008b*0002_01 madrarājaṃ puraskṛtya yuddhāyopajagāma ha
09,001.008c raṇāya niryayau rājā hataśeṣair nṛpaiḥ saha
09,001.009a tataḥ sutumulaṃ yuddhaṃ kurupāṇḍavasenayoḥ
09,001.009c babhūva bharataśreṣṭha devāsuraraṇopamam
09,001.010a tataḥ śalyo mahārāja kṛtvā kadanam āhave
09,001.010c pāṇḍusainyasya madhyāhne dharmarājena pātitaḥ
09,001.011a tato duryodhano rājā hatabandhū raṇājirāt
09,001.011c apasṛtya hradaṃ ghoraṃ viveśa ripujād bhayāt
09,001.012a athāparāhṇe tasyāhnaḥ parivārya mahārathaiḥ
09,001.012b*0003_01 tathāparāhṇe tatrasthaṃ parivārya suyodhanam
09,001.012c hradād āhūya yogena bhīmasenena pātitaḥ
09,001.013a tasmin hate maheṣvāse hataśiṣṭās trayo rathāḥ
09,001.013a*0004_01 **** **** sānubandhe suyodhane
09,001.013a*0004_02 kṛtavarmā kṛpo drauṇir
09,001.013b*0005_01 suptaṃ śibiram āviśya dhṛṣṭadyumnapurogamān
09,001.013c saṃrabhān niśi rājendra jaghnuḥ pāñcālasainikān
09,001.014a tataḥ pūrvāhṇasamaye śibirād etya saṃjayaḥ
09,001.014c praviveśa purīṃ dīno duḥkhaśokasamanvitaḥ
09,001.015a praviśya ca puraṃ tūrṇaṃ bhujāv ucchritya duḥkhitaḥ
09,001.015c vepamānas tato rājñaḥ praviveśa niveśanam
09,001.016a ruroda ca naravyāghra hā rājann iti duḥkhitaḥ
09,001.016c aho bata vivignāḥ sma nidhanena mahātmanaḥ
09,001.017a aho subalavān kālo gatiś ca paramā tathā
09,001.017b*0006_01 vidhis tu balavān atra pauruṣaṃ tu nirarthakam
09,001.017c śakratulyabalāḥ sarve yatrāvadhyanta pārthivāḥ
09,001.018a dṛṣṭvaiva ca puro rājañ janaḥ sarvaḥ sa saṃjayam
09,001.018b*0007_01 kleśena mahatā yuktaḥ sarvato rājasattama
09,001.018c praruroda bhṛśodvigno hā rājann iti sasvaram
09,001.019a ākumāraṃ naravyāghra tat puraṃ vai samantataḥ
09,001.019c ārtanādaṃ mahac cakre śrutvā vinihataṃ nṛpam
09,001.020a dhāvataś cāpy apaśyac ca tatra trīn puruṣarṣabhān
09,001.020c naṣṭacittān ivonmattāñ śokena bhṛśapīḍitān
09,001.020d*0008_01 dṛṣṭvaiva ca narāñ śīghraṃ vyājahārātiduḥkhitaḥ
09,001.021a tathā sa vihvalaḥ sūtaḥ praviśya nṛpatikṣayam
09,001.021c dadarśa nṛpatiśreṣṭhaṃ prajñācakṣuṣam īśvaram
09,001.022a dṛṣṭvā cāsīnam anaghaṃ samantāt parivāritam
09,001.022c snuṣābhir bharataśreṣṭha gāndhāryā vidureṇa ca
09,001.023a tathānyaiś ca suhṛdbhiś ca jñātibhiś ca hitaiṣibhiḥ
09,001.023c tam eva cārthaṃ dhyāyantaṃ karṇasya nidhanaṃ prati
09,001.024a rudann evābravīd vākyaṃ rājānaṃ janamejaya
09,001.024c nātihṛṣṭamanāḥ sūto bāṣpasaṃdigdhayā girā
09,001.024d*0009_01 uvāca bharataśreṣṭhaṃ dhṛtarāṣṭraṃ janādhipam
09,001.025a saṃjayo 'haṃ naravyāghra namas te bharatarṣabha
09,001.025c madrādhipo hataḥ śalyaḥ śakuniḥ saubalas tathā
09,001.025e ulūkaḥ puruṣavyāghra kaitavyo dṛḍhavikramaḥ
09,001.026a saṃśaptakā hatāḥ sarve kāmbojāś ca śakaiḥ saha
09,001.026c mlecchāś ca pārvatīyāś ca yavanāś ca nipātitāḥ
09,001.027a prācyā hatā mahārāja dākṣiṇātyāś ca sarvaśaḥ
09,001.027c udīcyā nihatāḥ sarve pratīcyāś ca narādhipa
09,001.027e rājāno rājaputrāś ca sarvato nihatā nṛpa
09,001.028a duryodhano hato rājan yathoktaṃ pāṇḍavena ca
09,001.028c bhagnasaktho mahārāja śete pāṃsuṣu rūṣitaḥ
09,001.028d*0010_01 duryodhanasya bhīmena bhagnāv ūrū sutasya te
09,001.028d*0010_02 sa bhūmau patitaḥ śete pāṃśubhiḥ pariguṇṭhitaḥ
09,001.029a dhṛṣṭadyumno hato rājañ śikhaṇḍī cāparājitaḥ
09,001.029c uttamaujā yudhāmanyus tathā rājan prabhadrakāḥ
09,001.030a pāñcālāś ca naravyāghrāś cedayaś ca niṣūditāḥ
09,001.030c tava putrā hatāḥ sarve draupadeyāś ca bhārata
09,001.030e karṇaputro hataḥ śūro vṛṣaseno mahābalaḥ
09,001.031a narā vinihatāḥ sarve gajāś ca vinipātitāḥ
09,001.031c rathinaś ca naravyāghra hayāś ca nihatā yudhi
09,001.032a kiṃciccheṣaṃ ca śibiraṃ tāvakānāṃ kṛtaṃ vibho
09,001.032c pāṇḍavānāṃ ca śūrāṇāṃ samāsādya parasparam
09,001.033a prāyaḥ strīśeṣam abhavaj jagat kālena mohitam
09,001.033c sapta pāṇḍavataḥ śeṣā dhārtarāṣṭrās tathā trayaḥ
09,001.034a te caiva bhrātaraḥ pañca vāsudevo 'tha sātyakiḥ
09,001.034c kṛpaś ca kṛtavarmā ca drauṇiś ca jayatāṃ varaḥ
09,001.035a tavāpy ete mahārāja rathino nṛpasattama
09,001.035c akṣauhiṇīnāṃ sarvāsāṃ sametānāṃ janeśvara
09,001.035e ete śeṣā mahārāja sarve 'nye nidhanaṃ gatāḥ
09,001.036a kālena nihataṃ sarvaṃ jagad vai bharatarṣabha
09,001.036c duryodhanaṃ vai purataḥ kṛtvā vairasya bhārata
09,001.037a etac chrutvā vacaḥ krūraṃ dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ
09,001.037c nipapāta mahārāja gatasattvo mahītale
09,001.038a tasmin nipatite bhūmau viduro 'pi mahāyaśāḥ
09,001.038c nipapāta mahārāja rājavyasanakarśitaḥ
09,001.039a gāndhārī ca nṛpaśreṣṭha sarvāś ca kuruyoṣitaḥ
09,001.039c patitāḥ sahasā bhūmau śrutvā krūraṃ vacaś ca tāḥ
09,001.040a niḥsaṃjñaṃ patitaṃ bhūmau tadāsīd rājamaṇḍalam
09,001.040c pralāpayuktā mahatī kathā nyastā paṭe yathā
09,001.041a kṛcchreṇa tu tato rājā dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ
09,001.041c śanair alabhata prāṇān putravyasanakarśitaḥ
09,001.042a labdhvā tu sa nṛpaḥ saṃjñāṃ vepamānaḥ suduḥkhitaḥ
09,001.042c udīkṣya ca diśaḥ sarvāḥ kṣattāraṃ vākyam abravīt
09,001.043a vidvan kṣattar mahāprājña tvaṃ gatir bharatarṣabha
09,001.043c mamānāthasya subhṛśaṃ putrair hīnasya sarvaśaḥ
09,001.043e evam uktvā tato bhūyo visaṃjño nipapāta ha
09,001.044a taṃ tathā patitaṃ dṛṣṭvā bāndhavā ye 'sya ke cana
09,001.044c śītais tu siṣicus toyair vivyajur vyajanair api
09,001.045a sa tu dīrgheṇa kālena pratyāśvasto mahīpatiḥ
09,001.045c tūṣṇīṃ dadhyau mahīpālaḥ putravyasanakarśitaḥ
09,001.045e niḥśvasañ jihmaga iva kumbhakṣipto viśāṃ pate
09,001.046a saṃjayo 'py arudat tatra dṛṣṭvā rājānam āturam
09,001.046c tathā sarvāḥ striyaś caiva gāndhārī ca yaśasvinī
09,001.047a tato dīrgheṇa kālena viduraṃ vākyam abravīt
09,001.047c dhṛtarāṣṭro naravyāghro muhyamāno muhur muhuḥ
09,001.048a gacchantu yoṣitaḥ sarvā gāndhārī ca yaśasvinī
09,001.048c tatheme suhṛdaḥ sarve bhraśyate me mano bhṛśam
09,001.049a evam uktas tataḥ kṣattā tāḥ striyo bharatarṣabha
09,001.049c visarjayām āsa śanair vepamānaḥ punaḥ punaḥ
09,001.050a niścakramus tataḥ sarvās tāḥ striyo bharatarṣabha
09,001.050c suhṛdaś ca tataḥ sarve dṛṣṭvā rājānam āturam
09,001.051a tato narapatiṃ tatra labdhasaṃjñaṃ paraṃtapa
09,001.051b*0011_01 gatir me ko bhaved adya iti cintāsamākulaḥ
09,001.051c avekṣya saṃjayo dīno rodamānaṃ bhṛśāturam
09,001.052a prāñjalir niḥśvasantaṃ ca taṃ narendraṃ muhur muhuḥ
09,001.052b*0012_01 jñātīn striyo 'tha niryāpya praviśya viduraḥ punaḥ
09,001.052b*0012_02 rājānaṃ śocamānas tu taṃ śocantaṃ muhur muhuḥ
09,001.052c samāśvāsayata kṣattā vacasā madhureṇa ha
09,002.001 vaiśaṃpāyana uvāca
09,002.001a visṛṣṭāsv atha nārīṣu dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
09,002.001c vilalāpa mahārāja duḥkhād duḥkhataraṃ gataḥ
09,002.002a sadhūmam iva niḥśvasya karau dhunvan punaḥ punaḥ
09,002.002c vicintya ca mahārāja tato vacanam abravīt
09,002.002d*0013_01 yac chrutvā suhṛdāṃ cātikaruṇā samajāyata
09,002.003a aho bata mahad duḥkhaṃ yad ahaṃ pāṇḍavān raṇe
09,002.003c kṣemiṇaś cāvyayāṃś caiva tvattaḥ sūta śṛṇomi vai
09,002.004a vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ sudṛḍhaṃ mama
09,002.004c yac chrutvā nihatān putrān dīryate na sahasradhā
09,002.005a cintayitvā vacas teṣāṃ bālakrīḍāṃ ca saṃjaya
09,002.005c adya śrutvā hatān putrān bhṛśaṃ me dīryate manaḥ
09,002.006a andhatvād yadi teṣāṃ tu na me rūpanidarśanam
09,002.006c putrasnehakṛtā prītir nityam eteṣu dhāritā
09,002.007a bālabhāvam atikrāntān yauvanasthāṃś ca tān aham
09,002.007c madhyaprāptāṃs tathā śrutvā hṛṣṭa āsaṃ tathānagha
09,002.008a tān adya nihatāñ śrutvā hṛtaiśvaryān hṛtaujasaḥ
09,002.008c na labhe vai kva cic chāntiṃ putrādhibhir abhiplutaḥ
09,002.009a ehy ehi putra rājendra mamānāthasya sāṃpratam
09,002.009c tvayā hīno mahābāho kāṃ nu yāsyāmy ahaṃ gatim
09,002.010a gatir bhūtvā mahārāja jñātīnāṃ suhṛdāṃ tathā
09,002.010c andhaṃ vṛddhaṃ ca māṃ vīra vihāya kva nu gacchasi
09,002.011a sā kṛpā sā ca te prītiḥ sā ca rājan sumānitā
09,002.011c kathaṃ vinihataḥ pārthaiḥ saṃyugeṣv aparājitaḥ
09,002.012a kathaṃ tvaṃ pṛthivīpālān bhuktvā tāta samāgatān
09,002.012c śeṣe vinihato bhūmau prākṛtaḥ kunṛpo yathā
09,002.013a ko nu mām utthitaṃ kālye tāta tāteti vakṣyati
09,002.013c mahārājeti satataṃ lokanātheti cāsakṛt
09,002.014a pariṣvajya ca māṃ kaṇṭhe snehenāklinnalocanaḥ
09,002.014c anuśādhīti kauravya tat sādhu vada me vacaḥ
09,002.015a nanu nāmāham aśrauṣaṃ vacanaṃ tava putraka
09,002.015c bhūyasī mama pṛthvīyaṃ yathā pārthasya no tathā
09,002.016a bhagadattaḥ kṛpaḥ śalya āvantyo 'tha jayadrathaḥ
09,002.016c bhūriśravāḥ somadatto mahārājo 'tha bāhlikaḥ
09,002.017a aśvatthāmā ca bhojaś ca māgadhaś ca mahābalaḥ
09,002.017c bṛhadbalaś ca kāśīśaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ
09,002.018a mlecchāś ca bahusāhasrāḥ śakāś ca yavanaiḥ saha
09,002.018c sudakṣiṇaś ca kāmbojas trigartādhipatis tathā
09,002.019a bhīṣmaḥ pitāmahaś caiva bhāradvājo 'tha gautamaḥ
09,002.019c śrutāyuś cācyutāyuś ca śatāyuś cāpi vīryavān
09,002.020a jalasaṃdho 'thārśyaśṛṅgī rākṣasaś cāpy alāyudhaḥ
09,002.020c alaṃbuso mahābāhuḥ subāhuś ca mahārathaḥ
09,002.021a ete cānye ca bahavo rājāno rājasattama
09,002.021c madartham udyatāḥ sarve prāṇāṃs tyaktvā raṇe prabho
09,002.022a yeṣāṃ madhye sthito yuddhe bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
09,002.022c yodhayiṣyāmy ahaṃ pārthān pāñcālāṃś caiva sarvaśaḥ
09,002.023a cedīṃś ca nṛpaśārdūla draupadeyāṃś ca saṃyuge
09,002.023c sātyakiṃ kuntibhojaṃ ca rākṣasaṃ ca ghaṭotkacam
09,002.024a eko 'py eṣāṃ mahārāja samarthaḥ saṃnivāraṇe
09,002.024c samare pāṇḍaveyānāṃ saṃkruddho hy abhidhāvatām
09,002.024e kiṃ punaḥ sahitā vīrāḥ kṛtavairāś ca pāṇḍavaiḥ
09,002.025a atha vā sarva evaite pāṇḍavasyānuyāyibhiḥ
09,002.025c yotsyanti saha rājendra haniṣyanti ca tān mṛdhe
09,002.026a karṇas tv eko mayā sārdhaṃ nihaniṣyati pāṇḍavān
09,002.026c tato nṛpatayo vīrāḥ sthāsyanti mama śāsane
09,002.027a yaś ca teṣāṃ praṇetā vai vāsudevo mahābalaḥ
09,002.027c na sa saṃnahyate rājann iti mām abravīd vacaḥ
09,002.028a tasyāhaṃ vadataḥ sūta bahuśo mama saṃnidhau
09,002.028c yuktito hy anupaśyāmi nihatān pāṇḍavān mṛdhe
09,002.029a teṣāṃ madhye sthitā yatra hanyante mama putrakāḥ
09,002.029c vyāyacchamānāḥ samare kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.030a bhīṣmaś ca nihato yatra lokanāthaḥ pratāpavān
09,002.030c śikhaṇḍinaṃ samāsādya mṛgendra iva jambukam
09,002.031a droṇaś ca brāhmaṇo yatra sarvaśastrāstrapāragaḥ
09,002.031c nihataḥ pāṇḍavaiḥ saṃkhye kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.031d*0014_01 karṇaś ca nihataḥ saṃkhye divyāstrajño mahābalaḥ
09,002.032a bhūriśravā hato yatra somadattaś ca saṃyuge
09,002.032c bāhlīkaś ca mahārāja kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.032d*0015_01 bhagadatto hato yatra gajayuddhaviśāradaḥ
09,002.032d*0015_02 jayadrathaś ca nihataḥ kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.033a sudakṣiṇo hato yatra jalasaṃdhaś ca kauravaḥ
09,002.033c śrutāyuś cācyutāyuś ca kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.033d*0016_01 mahābalas tathā pāṇḍyaḥ sarvaśastrāstrapāragaḥ
09,002.033d*0016_02 nihataḥ pāṇḍavaiḥ saṃkhye kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.034a bṛhadbalo hato yatra māgadhaś ca mahābalaḥ
09,002.034b*0017_01 ugrāyudhaś ca vikrāntaḥ pratimānaṃ dhanuṣmatām
09,002.034b*0018_01 śatāyuś caiva vikrāntaḥ kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.034c āvantyo nihato yatra trigartaś ca janādhipaḥ
09,002.034e saṃśaptakāś ca bahavaḥ kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.034f*0019_01 **** **** śakuniś cāpi saubalaḥ
09,002.034f*0019_02 trigartaś ca mahābāhuḥ saṃśaptāś ca mahābalāḥ
09,002.034f*0020_01 yatra śūrā maheṣvāsā madarthe tyaktajīvitāḥ
09,002.034f*0020_02 nihatā bhīmasenena kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.035a alaṃbusas tathā rājan rākṣasaś cāpy alāyudhaḥ
09,002.035c ārśyaśṛṅgaś ca nihataḥ kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.036a nārāyaṇā hatā yatra gopālā yuddhadurmadāḥ
09,002.036c mlecchāś ca bahusāhasrāḥ kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.037a śakuniḥ saubalo yatra kaitavyaś ca mahābalaḥ
09,002.037c nihataḥ sabalo vīraḥ kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.037d*0021_01 ete cānye ca bahavaḥ kṛtāstrā yuddhadurmadāḥ
09,002.038a rājāno rājaputrāś ca śūrāḥ parighabāhavaḥ
09,002.038c nihatā bahavo yatra kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.038d*0022_01 yatra śūrā maheṣvāsāḥ kṛtāstrā yuddhadurmadāḥ
09,002.038d*0023_01 yatra śūrā mahātmānaḥ sarvaśāstrāstrapāragāḥ
09,002.038d*0024_01 bahavo nihatāḥ sūta mahendrasamavikramāḥ
09,002.039a nānādeśasamāvṛttāḥ kṣatriyā yatra saṃjaya
09,002.039c nihatāḥ samare sarve kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.040a putrāś ca me vinihatāḥ pautrāś caiva mahābalāḥ
09,002.040b*0025_01 duryodhano hato yatra putraś cāsya mahātmanaḥ
09,002.040c vayasyā bhrātaraś caiva kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.040d*0026_01 pārthena saṃyuge ghore kim anyad bhāgadheyataḥ
09,002.041a bhāgadheyasamāyukto dhruvam utpadyate naraḥ
09,002.041c yaś ca bhāgyasamāyuktaḥ sa śubhaṃ prāpnuyān naraḥ
09,002.042a ahaṃ viyuktaḥ svair bhāgyaiḥ putraiś caiveha saṃjaya
09,002.042c katham adya bhaviṣyāmi vṛddhaḥ śatruvaśaṃ gataḥ
09,002.043a nānyad atra paraṃ manye vanavāsād ṛte prabho
09,002.043c so 'haṃ vanaṃ gamiṣyāmi nirbandhur jñātisaṃkṣaye
09,002.044a na hi me 'nyad bhavec chreyo vanābhyupagamād ṛte
09,002.044c imām avasthāṃ prāptasya lūnapakṣasya saṃjaya
09,002.045a duryodhano hato yatra śalyaś ca nihato yudhi
09,002.045c duḥśāsano viśastaś ca vikarṇaś ca mahābalaḥ
09,002.046a kathaṃ hi bhīmasenasya śroṣye 'haṃ śabdam uttamam
09,002.046c ekena samare yena hataṃ putraśataṃ mama
09,002.047a asakṛd vadatas tasya duryodhanavadhena ca
09,002.047c duḥkhaśokābhisaṃtapto na śroṣye paruṣā giraḥ
09,002.048a evaṃ sa śokasaṃtaptaḥ pārthivo hatabāndhavaḥ
09,002.048c muhur muhur muhyamānaḥ putrādhibhir abhiplutaḥ
09,002.049a vilapya suciraṃ kālaṃ dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
09,002.049c dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya cintayitvā parābhavam
09,002.050a duḥkhena mahatā rājā saṃtapto bharatarṣabha
09,002.050c punar gāvalgaṇiṃ sūtaṃ paryapṛcchad yathātatham
09,002.051a bhīṣmadroṇau hatau śrutvā sūtaputraṃ ca pātitam
09,002.051c senāpatiṃ praṇetāraṃ kim akurvata māmakāḥ
09,002.051d*0027_01 tathā śalyaṃ maheṣvāsaṃ madrāṇām īśvaraṃ vibhum
09,002.052a yaṃ yaṃ senāpraṇetāraṃ yudhi kurvanti māmakāḥ
09,002.052c acireṇaiva kālena taṃ taṃ nighnanti pāṇḍavāḥ
09,002.053a raṇamūrdhni hato bhīṣmaḥ paśyatāṃ vaḥ kirīṭinā
09,002.053c evam eva hato droṇaḥ sarveṣām eva paśyatām
09,002.054a evam eva hataḥ karṇaḥ sūtaputraḥ pratāpavān
09,002.054c sa rājakānāṃ sarveṣāṃ paśyatāṃ vaḥ kirīṭinā
09,002.055a pūrvam evāham ukto vai vidureṇa mahātmanā
09,002.055c duryodhanāparādhena prajeyaṃ vinaśiṣyati
09,002.056a ke cin na samyak paśyanti mūḍhāḥ samyak tathāpare
09,002.056c tad idaṃ mama mūḍhasya tathābhūtaṃ vacaḥ sma ha
09,002.057a yad abravīn me dharmātmā viduro dīrghadarśivān
09,002.057c tat tathā samanuprāptaṃ vacanaṃ satyavādinaḥ
09,002.058a daivopahatacittena yan mayāpakṛtaṃ purā
09,002.058c anayasya phalaṃ tasya brūhi gāvalgaṇe punaḥ
09,002.059a ko vā mukham anīkānām āsīt karṇe nipātite
09,002.059c arjunaṃ vāsudevaṃ ca ko vā pratyudyayau rathī
09,002.060a ke 'rakṣan dakṣiṇaṃ cakraṃ madrarājasya saṃyuge
09,002.060c vāmaṃ ca yoddhukāmasya ke vā vīrasya pṛṣṭhataḥ
09,002.061a kathaṃ ca vaḥ sametānāṃ madrarājo mahābalaḥ
09,002.061c nihataḥ pāṇḍavaiḥ saṃkhye putro vā mama saṃjaya
09,002.062a brūhi sarvaṃ yathātattvaṃ bharatānāṃ mahākṣayam
09,002.062c yathā ca nihataḥ saṃkhye putro duryodhano mama
09,002.063a pāñcālāś ca yathā sarve nihatāḥ sapadānugāḥ
09,002.063c dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca draupadyāḥ pañca cātmajāḥ
09,002.064a pāṇḍavāś ca yathā muktās tathobhau sātvatau yudhi
09,002.064c kṛpaś ca kṛtavarmā ca bhāradvājasya cātmajaḥ
09,002.065a yad yathā yādṛśaṃ caiva yuddhaṃ vṛttaṃ ca sāṃpratam
09,002.065c akhilaṃ śrotum icchāmi kuśalo hy asi saṃjaya
09,003.001 saṃjaya uvāca
09,003.001a śṛṇu rājann avahito yathā vṛtto mahān kṣayaḥ
09,003.001c kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca samāsādya parasparam
09,003.002a nihate sūtaputre tu pāṇḍavena mahātmanā
09,003.002c vidruteṣu ca sainyeṣu samānīteṣu cāsakṛt
09,003.002d@001_0001 ghore manuṣyadehānām ājau gajavarakṣaye
09,003.002d@001_0002 yat tat karṇe hate pārthaḥ siṃhanādam athākarot
09,003.002d@001_0003 tadā tava sutān rājan prāviśat sumahad bhayam
09,003.002d@001_0004 na saṃdhātum anīkāni na caivātha parākrame
09,003.002d@001_0005 āsīd buddhir hate karṇe tava yodhasya kasya cit
09,003.002d@001_0006 vaṇijo nāvi bhinnāyām agādhe viplavā iva
09,003.002d@001_0007 apāre pāram icchanto hate dvīpe kirīṭinā
09,003.002d@001_0008 sūtaputre hate rājan vitrastāḥ śaravikṣatāḥ
09,003.002d@001_0009 anāthā nātham icchanto mṛgāḥ siṃhārditā iva
09,003.002d@001_0010 bhagnaśṛṅgā iva vṛṣāḥ śīrṇadaṃṣṭrā ivoragāḥ
09,003.002d@001_0011 pratyupāyāma sāyāhne nirjitāḥ savyasācinā
09,003.002d@001_0012 hatapravīrā vidhvastā nikṛttā niśitaiḥ śaraiḥ
09,003.002d@001_0013 sūtaputre hate rājan putrās te prādravan bhayāt
09,003.002d@001_0014 viśastrakavacāḥ sarve kāṃdiśīkā vicetasaḥ
09,003.002d@001_0015 anyonyam abhinighnanto vīkṣamāṇā bhayārditāḥ
09,003.002d@001_0016 mām eva nūnaṃ bībhatsur mām eva ca vṛkodaraḥ
09,003.002d@001_0017 abhiyātīti manvānāḥ petur mamluś ca bhārata
09,003.002d@001_0018 hayān anye gajān anye rathān anye mahārathāḥ
09,003.002d@001_0019 āruhya javasaṃpannān pādātān prajahur bhayāt
09,003.002d@001_0020 kuñjaraiḥ syandanā bhagnāḥ sādinaś ca mahārathaiḥ
09,003.002d@001_0021 padātisaṃghāś cāśvaughaiḥ palāyadbhir bhṛśaṃ hatāḥ
09,003.002d@001_0022 vyālataskarasaṃkīrṇe sārthahīnā yathā vane
09,003.002d@001_0023 tathā tvadīyā nihate sūtaputre tadābhavan
09,003.002d@001_0024 hatārohās tathā nāgāś chinnahastās tathāpare
09,003.002d@001_0025 sarvaṃ pārthamayaṃ lokam apaśyan vai bhayārditāḥ
09,003.002d@001_0026 tān prekṣya dravataḥ sarvān bhīmasenabhayārditān
09,003.002d@001_0027 duryodhano 'tha svaṃ sūtaṃ hāhākṛtvedam abravīt
09,003.002d@001_0028 nātikramiṣyate pārtho dhanuṣpāṇim avasthitam
09,003.002d@001_0029 jaghane yudhyamānaṃ māṃ tūrṇam aśvān pracodaya
09,003.002d@001_0030 samare yudhyamānaṃ hi kaunteyo māṃ dhanaṃjayaḥ
09,003.002d@001_0031 notsahetābhyatikrāntuṃ velām iva mahārṇavaḥ
09,003.002d@001_0032 adyārjunaṃ sagovindaṃ māninaṃ ca vṛkodaram
09,003.002d@001_0033 nihatya śiṣṭāñ śatrūṃś ca karṇasyānṛṇyam āpnuyām
09,003.002d@001_0034 tac chrutvā kururājasya śūrāryasadṛśaṃ vacaḥ
09,003.002d@001_0035 sūto hemaparicchannāñ śanair aśvān acodayat
09,003.002d@001_0036 gajāśvarathahīnās tu pādātāś caiva māriṣa
09,003.002d@001_0037 pañcaviṃśatisāhasrāḥ prādravañ śanakair iva
09,003.002d@001_0038 tān bhīmasenaḥ saṃkruddho dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
09,003.002d@001_0039 balena caturaṅgeṇa parikṣipyāhanac charaiḥ
09,003.002d@001_0040 pratyayudhyanta te sarve bhīmasenaṃ sapārṣatam
09,003.002d@001_0041 pārthapārṣatayoś cānye jagṛhus tatra nāmanī
09,003.002d@001_0042 akrudhyata raṇe bhīmas tair mṛdhe pratyavasthitaiḥ
09,003.002d@001_0043 so 'vatīrya rathāt tūrṇaṃ gadāpāṇir ayudhyata
09,003.002d@001_0044 na tān rathastho bhūmiṣṭhān dharmāpekṣī vṛkodaraḥ
09,003.002d@001_0045 yodhayām āsa kaunteyo bhujavīryaṃ samāśritaḥ
09,003.002d@001_0046 jātarūpaparicchannāṃ pragṛhya mahatīṃ gadām
09,003.002d@001_0047 nyavadhīt tāvakān sarvān daṇḍapāṇir ivāntakaḥ
09,003.002d@001_0048 padātayo hi saṃrabdhās tyaktajīvitabāndhavāḥ
09,003.002d@001_0049 bhīmam abhyadravan saṃkhye pataṃgā jvalanaṃ yathā
09,003.002d@001_0050 āsādya bhīmasenaṃ te saṃrabdhā yuddhadurmadāḥ
09,003.002d@001_0051 vineśuḥ sahasā dṛṣṭvā bhūtagrāmā ivāntakam
09,003.002d@001_0052 śyenavad vyacarad bhīmaḥ khaḍgena gadayā tathā
09,003.002d@001_0053 pañcaviṃśatisāhasrāṃs tāvakānām apothayat
09,003.002d@001_0054 hatvā tat puruṣānīkaṃ bhīmaḥ satyaparākramaḥ
09,003.002d@001_0055 dhṛṣṭadyumnaṃ puraskṛtya punas tasthau mahābalaḥ
09,003.002d@001_0056 dhanaṃjayo rathānīkam anvapadyata vīryavān
09,003.002d@001_0057 mādrīputrau ca śakuniṃ sātyakiś ca mahābalaḥ
09,003.002d@001_0058 javenābhyapatan hṛṣṭā ghnanto dauryodhanaṃ balam
09,003.002d@001_0059 tasyāśvavārān subahūṃs te nihatya śitaiḥ śaraiḥ
09,003.002d@001_0060 tam anvadhāvaṃs tvaritās tatra yuddham avartata
09,003.002d@001_0061 tato dhanaṃjayo rājan rathānīkam agāhata
09,003.002d@001_0062 viśrutaṃ triṣu lokeṣu gāṇḍīvaṃ vyākṣipan dhanuḥ
09,003.002d@001_0063 kṛṣṇasārathim āyāntaṃ dṛṣṭvā śvetahayaṃ ratham
09,003.002d@001_0064 arjunaṃ cāpi yoddhāraṃ tvadīyāḥ prādravan bhayāt
09,003.002d@001_0065 viprahīnarathāśvāś ca śaraiś ca parivāritāḥ
09,003.002d@001_0066 pañcaviṃśatisāhasrāḥ pārtham ārchan padātayaḥ
09,003.002d@001_0067 hatvā tat puruṣānīkaṃ pāñcālānāṃ mahārathaḥ
09,003.002d@001_0068 bhīmasenaṃ puraskṛtya na cirāt pratyadṛśyata
09,003.002d@001_0069 mahādhanurdharaḥ śrīmān amitragaṇamardanaḥ
09,003.002d@001_0070 putraḥ pāñcālarājasya dhṛṣṭadyumno mahāyaśāḥ
09,003.002d@001_0071 pārāvatasavarṇāśvaṃ kovidāravaradhvajam
09,003.002d@001_0072 dhṛṣṭadyumnaṃ raṇe dṛṣṭvā tvadīyāḥ prādravan bhayāt
09,003.002d@001_0073 gāndhārarājaṃ śīghrāstram anusṛtya yaśasvinau
09,003.002d@001_0074 nacirāt pratyadṛśyetāṃ mādrīputrau sasātyakī
09,003.002d@001_0075 cekitānaḥ śikhaṇḍī ca draupadeyāś ca māriṣa
09,003.002d@001_0076 hatvā tvadīyaṃ sumahat sainyaṃ śaṅkhān athādhaman
09,003.002d@001_0077 te sarve tāvakān prekṣya dravato vai parāṅmukhān
09,003.002d@001_0078 abhyadhāvanta nighnanto vṛṣāñ jitvā vṛṣā iva
09,003.002d@001_0079 senāvaśeṣaṃ taṃ dṛṣṭvā tava putrasya pāṇḍavaḥ
09,003.002d@001_0080 vyavasthitaṃ savyasācī cukrodha balavan nṛpa
09,003.002d@001_0081 tata enaṃ śarai rājan sahasā samavākirat
09,003.002d@001_0082 rajasā codgatenātha na sma kiṃ cana dṛśyate
09,003.002d@001_0083 andhakārīkṛte loke śarībhūte mahītale
09,003.002d@001_0084 diśaḥ sarvā mahārāja tāvakāḥ prādravan bhayāt
09,003.002d@001_0085 bhajyamāneṣu sainyeṣu kururājo viśāṃ pate
09,003.002d@001_0086 pareṣām ātmanaś caiva samantāt samupādravat
09,003.002d@001_0087 tato duryodhanaḥ sarvān ājuhāvātha pāṇḍavān
09,003.002d@001_0088 yuddhāya bharataśreṣṭha devān iva purā baliḥ
09,003.002d@001_0089 ta enam abhigarjantaṃ sahitāḥ samupādravan
09,003.002d@001_0090 nānāśastrasṛjaḥ kruddhā bhartsayanto muhur muhuḥ
09,003.002d@001_0091 duryodhano 'py asaṃbhrāntas tān arīn vyadhamac charaiḥ
09,003.002d@001_0092 tatrādbhutam apaśyāma tava putrasya pauruṣam
09,003.002d@001_0093 yad enaṃ pāṇḍavāḥ sarve na śekur ativartitum
09,003.002d@001_0094 nātidūrāpayātaṃ tu kṛtabuddhiṃ palāyane
09,003.002d@001_0095 duryodhanaḥ svakaṃ sainyam apaśyad bhṛśavikṣatam
09,003.002d@001_0096 tato 'vasthāpya rājendra kṛtabuddhis tavātmajaḥ
09,003.002d@001_0097 harṣayann iva tān yodhān idaṃ vacanam abravīt
09,003.002d@001_0098 na taṃ deśaṃ prapaśyāmi pṛthivyāṃ parvateṣu ca
09,003.002d@001_0099 yatra yātān na vo hanyuḥ pāṇḍavāḥ kiṃ sṛtena vaḥ
09,003.002d@001_0100 svalpaṃ caiva balaṃ teṣāṃ kṛṣṇau ca bhṛśavikṣatau
09,003.002d@001_0101 yadi sarve 'tra tiṣṭhāmo dhruvo no vijayo bhavet
09,003.002d@001_0102 viprayātāṃs tu vo bhinnān pāṇḍavāḥ kṛtakilbiṣān
09,003.002d@001_0103 anusṛtya haniṣyanti śreyo naḥ samare vadhaḥ
09,003.002d@001_0104 sukhaḥ sāṃgrāmiko mṛtyuḥ kṣatradharmeṇa yudhyataḥ
09,003.002d@001_0105 mṛto duḥkhaṃ na jānīte pretya cānantyam aśnute
09,003.002d@001_0106 śṛṇvantu kṣatriyāḥ sarve yāvanto vai samāgatāḥ
09,003.002d@001_0107 dviṣato bhīmasenasya kruddhasya vaśam eṣy atha
09,003.002d@001_0108 pitāmahair ācaritaṃ na dharmaṃ hātum arhatha
09,003.002d@001_0109 na hi karmāsti pāpīyaḥ kṣatriyasya palāyanāt
09,003.002d@001_0110 na yuddhadharmāc chreyān hi panthāḥ svargasya kauravāḥ
09,003.002d@001_0111 sucireṇārjitāṃl lokān sadyo yodhaḥ samaśnute
09,003.002d@001_0112 tasya tad vacanaṃ rājñaḥ pūjayitvā mahārathāḥ
09,003.002d@001_0113 punar evābhyavartanta kṣatriyāḥ pāṇḍavān prati
09,003.002d@001_0114 parājayam amṛṣyantaḥ kṛtacittāś ca vikrame
09,003.002d@001_0115 tataḥ pravavṛte yuddhaṃ punar eva sudāruṇam
09,003.002d@001_0116 tāvakānāṃ pareṣāṃ ca devāsuraraṇopamam
09,003.002d@001_0117 yudhiṣṭhirapurogāṃś ca sarvasainyena pāṇḍavān
09,003.002d@001_0118 anvadhāvan mahārāja putro duryodhanas tava
09,003.003a vimukhe tava putre tu śokopahatacetasi
09,003.003b*0028_01 pātiteṣu turaṃgeṣu gajeṣu ca ratheṣu ca
09,003.003c bhṛśodvigneṣu sainyeṣu dṛṣṭvā pārthasya vikramam
09,003.004a dhyāyamāneṣu sainyeṣu duḥkhaṃ prāpteṣu bhārata
09,003.004c balānāṃ mathyamānānāṃ śrutvā ninadam uttamam
09,003.005a abhijñānaṃ narendrāṇāṃ vikṛtaṃ prekṣya saṃyuge
09,003.005c patitān rathanīḍāṃś ca rathāṃś cāpi mahātmanām
09,003.006a raṇe vinihatān nāgān dṛṣṭvā pattīṃś ca māriṣa
09,003.006c āyodhanaṃ cātighoraṃ rudrasyākrīḍasaṃnibham
09,003.007a aprakhyātiṃ gatānāṃ tu rājñāṃ śatasahasraśaḥ
09,003.007c kṛpāviṣṭaḥ kṛpo rājan vayaḥśīlasamanvitaḥ
09,003.008a abravīt tatra tejasvī so 'bhisṛtya janādhipam
09,003.008c duryodhanaṃ manyuvaśād vacanaṃ vacanakṣamaḥ
09,003.009a duryodhana nibodhedaṃ yat tvā vakṣyāmi kaurava
09,003.009c śrutvā kuru mahārāja yadi te rocate 'nagha
09,003.010a na yuddhadharmāc chreyān vai panthā rājendra vidyate
09,003.010c yaṃ samāśritya yudhyante kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabha
09,003.011a putro bhrātā pitā caiva svasreyo mātulas tathā
09,003.011c saṃbandhibāndhavāś caiva yodhyā vai kṣatrajīvinā
09,003.012a vadhe caiva paro dharmas tathādharmaḥ palāyane
09,003.012c te sma ghorāṃ samāpannā jīvikāṃ jīvitārthinaḥ
09,003.013a tatra tvāṃ prativakṣyāmi kiṃ cid eva hitaṃ vacaḥ
09,003.013c hate bhīṣme ca droṇe ca karṇe caiva mahārathe
09,003.014a jayadrathe ca nihate tava bhrātṛṣu cānagha
09,003.014c lakṣmaṇe tava putre ca kiṃ śeṣaṃ paryupāsmahe
09,003.015a yeṣu bhāraṃ samāsajya rājye matim akurmahi
09,003.015c te saṃtyajya tanūr yātāḥ śūrā brahmavidāṃ gatim
09,003.016a vayaṃ tv iha vinābhūtā guṇavadbhir mahārathaiḥ
09,003.016c kṛpaṇaṃ vartayiṣyāma pātayitvā nṛpān bahūn
09,003.017a sarvair api ca jīvadbhir bībhatsur aparājitaḥ
09,003.017c kṛṣṇanetro mahābāhur devair api durāsadaḥ
09,003.018a indrakārmukavajrābham indraketum ivocchritam
09,003.018c vānaraṃ ketum āsādya saṃcacāla mahācamūḥ
09,003.019a siṃhanādena bhīmasya pāñcajanyasvanena ca
09,003.019c gāṇḍīvasya ca nirghoṣāt saṃhṛṣyanti manāṃsi naḥ
09,003.020a carantīva mahāvidyun muṣṇanti nayanaprabhām
09,003.020c alātam iva cāviddhaṃ gāṇḍīvaṃ samadṛśyata
09,003.021a jāmbūnadavicitraṃ ca dhūyamānaṃ mahad dhanuḥ
09,003.021c dṛśyate dikṣu sarvāsu vidyud abhraghaneṣv iva
09,003.021d*0029_01 śvetāś ca vegasaṃpannāḥ śaśikāśasamaprabhāḥ
09,003.021d*0029_02 pibanta iva cākāśaṃ rathe yuktās tu vājinaḥ
09,003.022a uhyamānaś ca kṛṣṇena vāyuneva balāhakaḥ
09,003.022b*0030_01 jāmbūnadavicitrāṅgā vahante cārjunaṃ raṇe
09,003.022c tāvakaṃ tad balaṃ rājann arjuno 'stravidāṃ varaḥ
09,003.022e gahanaṃ śiśire kakṣaṃ dadāhāgnir ivotthitaḥ
09,003.023a gāhamānam anīkāni mahendrasadṛśaprabham
09,003.023c dhanaṃjayam apaśyāma caturdantam iva dvipam
09,003.024a vikṣobhayantaṃ senāṃ te trāsayantaṃ ca pārthivān
09,003.024c dhanaṃjayam apaśyāma nalinīm iva kuñjaram
09,003.025a trāsayantaṃ tathā yodhān dhanur ghoṣeṇa pāṇḍavam
09,003.025c bhūya enam apaśyāma siṃhaṃ mṛgagaṇā iva
09,003.026a sarvalokamaheṣvāsau vṛṣabhau sarvadhanvinām
09,003.026c āmuktakavacau kṛṣṇau lokamadhye virejatuḥ
09,003.027a adya saptadaśāhāni vartamānasya bhārata
09,003.027c saṃgrāmasyātighorasya vadhyatāṃ cābhito yudhi
09,003.028a vāyuneva vidhūtāni tavānīkāni sarvaśaḥ
09,003.028c śaradambhodajālāni vyaśīryanta samantataḥ
09,003.029a tāṃ nāvam iva paryastāṃ bhrāntavātāṃ mahārṇave
09,003.029c tava senāṃ mahārāja savyasācī vyakampayat
09,003.030a kva nu te sūtaputro 'bhūt kva nu droṇaḥ sahānugaḥ
09,003.030c ahaṃ kva ca kva cātmā te hārdikyaś ca tathā kva nu
09,003.030e duḥśāsanaś ca bhrātā te bhrātṛbhiḥ sahitaḥ kva nu
09,003.031a bāṇagocarasaṃprāptaṃ prekṣya caiva jayadratham
09,003.031c saṃbandhinas te bhrātṝṃś ca sahāyān mātulāṃs tathā
09,003.032a sarvān vikramya miṣato lokāṃś cākramya mūrdhani
09,003.032c jayadratho hato rājan kiṃ nu śeṣam upāsmahe
09,003.033a ko veha sa pumān asti yo vijeṣyati pāṇḍavam
09,003.033b*0031_01 asti kaḥ puruṣaś cādya yo jeṣyati dhanaṃjayam
09,003.033c tasya cāstrāṇi divyāni vividhāni mahātmanaḥ
09,003.033e gāṇḍīvasya ca nirghoṣo vīryāṇi harate hi naḥ
09,003.034a naṣṭacandrā yathā rātriḥ seneyaṃ hatanāyakā
09,003.034a*0032_01 **** **** kāminī ca mṛtapriyā
09,003.034c nāgabhagnadrumā śuṣkā nadīvākulatāṃ gatā
09,003.034d*0032_02 yathā nadī śuṣkajalā senā karṇaṃ vinā tathā
09,003.035a dhvajinyāṃ hatanetrāyāṃ yatheṣṭaṃ śvetavāhanaḥ
09,003.035c cariṣyati mahābāhuḥ kakṣe 'gnir iva saṃjvalan
09,003.036a sātyakeś caiva yo vego bhīmasenasya cobhayoḥ
09,003.036c dārayeta girīn sarvāñ śoṣayeta ca sāgarān
09,003.037a uvāca vākyaṃ yad bhīmaḥ sabhāmadhye viśāṃ pate
09,003.037c kṛtaṃ tat sakalaṃ tena bhūyaś caiva kariṣyati
09,003.038a pramukhasthe tadā karṇe balaṃ pāṇḍavarakṣitam
09,003.038c durāsadaṃ tathā guptaṃ gūḍhaṃ gāṇḍīvadhanvanā
09,003.039a yuṣmābhis tāni cīrṇāni yāny asādhūni sādhuṣu
09,003.039c akāraṇakṛtāny eva teṣāṃ vaḥ phalam āgatam
09,003.040a ātmano 'rthe tvayā loko yatnataḥ sarva āhṛtaḥ
09,003.040c sa te saṃśayitas tāta ātmā ca bharatarṣabha
09,003.041a rakṣa duryodhanātmānam ātmā sarvasya bhājanam
09,003.041c bhinne hi bhājane tāta diśo gacchati tadgatam
09,003.042a hīyamānena vai saṃdhiḥ paryeṣṭavyaḥ samena ca
09,003.042c vigraho vardhamānena nītir eṣā bṛhaspateḥ
09,003.043a te vayaṃ pāṇḍuputrebhyo hīnāḥ svabalaśaktitaḥ
09,003.043c atra te pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ saṃdhiṃ manye kṣamaṃ prabho
09,003.044a na jānīte hi yaḥ śreyaḥ śreyasaś cāvamanyate
09,003.044c sa kṣipraṃ bhraśyate rājyān na ca śreyo 'nuvindati
09,003.045a praṇipatya hi rājānaṃ rājyaṃ yadi labhemahi
09,003.045c śreyaḥ syān na tu mauḍhyena rājan gantuṃ parābhavam
09,003.046a vaicitravīryavacanāt kṛpāśīlo yudhiṣṭhiraḥ
09,003.046c viniyuñjīta rājye tvāṃ govindavacanena ca
09,003.046d*0033_01 ajātaśatruḥ kauravyo guruśuśrūṣaṇe rataḥ
09,003.046d*0033_02 dhṛtarāṣṭrasya vacanaṃ nāvamaṃsyati dhārmikaḥ
09,003.046d*0033_03 kurvanti bhrātaraś cāsya vacanaṃ nātra saṃśayaḥ
09,003.047a yad brūyād dhi hṛṣīkeśo rājānam aparājitam
09,003.047c arjunaṃ bhīmasenaṃ ca sarvaṃ kuryur asaṃśayam
09,003.048a nātikramiṣyate kṛṣṇo vacanaṃ kauravasya ha
09,003.048c dhṛtarāṣṭrasya manye 'haṃ nāpi kṛṣṇasya pāṇḍavaḥ
09,003.049a etat kṣamam ahaṃ manye tava pārthair avigraham
09,003.049c na tvā bravīmi kārpaṇyān na prāṇaparirakṣaṇāt
09,003.049e pathyaṃ rājan bravīmi tvāṃ tat parāsuḥ smariṣyasi
09,003.050a iti vṛddho vilapyaitat kṛpaḥ śāradvato vacaḥ
09,003.050c dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya śuśoca ca mumoha ca
09,004.001 saṃjaya uvāca
09,004.001a evam uktas tato rājā gautamena yaśasvinā
09,004.001c niḥśvasya dīrgham uṣṇaṃ ca tūṣṇīm āsīd viśāṃ pate
09,004.002a tato muhūrtaṃ sa dhyātvā dhārtarāṣṭro mahāmanāḥ
09,004.002c kṛpaṃ śāradvataṃ vākyam ity uvāca paraṃtapaḥ
09,004.003a yat kiṃ cit suhṛdā vācyaṃ tat sarvaṃ śrāvito hy aham
09,004.003c kṛtaṃ ca bhavatā sarvaṃ prāṇān saṃtyajya yudhyatā
09,004.004a gāhamānam anīkāni yudhyamānaṃ mahārathaiḥ
09,004.004c pāṇḍavair atitejobhir lokas tvām anudṛṣṭavān
09,004.005a suhṛdā yad idaṃ vācyaṃ bhavatā śrāvito hy aham
09,004.005c na māṃ prīṇāti tat sarvaṃ mumūrṣor iva bheṣajam
09,004.006a hetukāraṇasaṃyuktaṃ hitaṃ vacanam uttamam
09,004.006c ucyamānaṃ mahābāho na me viprāgrya rocate
09,004.007a rājyād vinikṛto 'smābhiḥ kathaṃ so 'smāsu viśvaset
09,004.007c akṣadyūte ca nṛpatir jito 'smābhir mahādhanaḥ
09,004.007e sa kathaṃ mama vākyāni śraddadhyād bhūya eva tu
09,004.008a tathā dautyena saṃprāptaḥ kṛṣṇaḥ pārthahite rataḥ
09,004.008c pralabdhaś ca hṛṣīkeśas tac ca karma virodhitam
09,004.008e sa ca me vacanaṃ brahman katham evābhimaṃsyate
09,004.009a vilalāpa hi yat kṛṣṇā sabhāmadhye sameyuṣī
09,004.009c na tan marṣayate kṛṣṇo na rājyaharaṇaṃ tathā
09,004.010a ekaprāṇāv ubhau kṛṣṇāv anyonyaṃ prati saṃhatau
09,004.010c purā yac chrutam evāsīd adya paśyāmi tat prabho
09,004.011a svasrīyaṃ ca hataṃ śrutvā duḥkhaṃ svapiti keśavaḥ
09,004.011c kṛtāgaso vayaṃ tasya sa madarthaṃ kathaṃ kṣamet
09,004.012a abhimanyor vināśena na śarma labhate 'rjunaḥ
09,004.012c sa kathaṃ maddhite yatnaṃ prakariṣyati yācitaḥ
09,004.013a madhyamaḥ pāṇḍavas tīkṣṇo bhīmaseno mahābalaḥ
09,004.013c pratijñātaṃ ca tenograṃ sa bhajyeta na saṃnamet
09,004.013d*0034_01 sa haniṣyati māṃ rudrahastenāpi hi rakṣitam
09,004.014a ubhau tau baddhanistriṃśāv ubhau cābaddhakaṅkaṭau
09,004.014c kṛtavairāv ubhau vīrau yamāv api yamopamau
09,004.015a dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca kṛtavairau mayā saha
09,004.015c tau kathaṃ maddhite yatnaṃ prakuryātāṃ dvijottama
09,004.016a duḥśāsanena yat kṛṣṇā ekavastrā rajasvalā
09,004.016c parikliṣṭā sabhāmadhye sarvalokasya paśyataḥ
09,004.017a tathā vivasanāṃ dīnāṃ smaranty adyāpi pāṇḍavāḥ
09,004.017b*0035_01 kṛṣṇaḥ pratyaham evedaṃ vakti nāśe mamoditaḥ
09,004.017b*0035_02 teṣu jīvatsu pārtheṣu tasmiñ jīvati keśave
09,004.017b*0035_03 vināśam eva yāsyāmi svapāpenaiva sānujaḥ
09,004.017c na nivārayituṃ śakyāḥ saṃgrāmāt te paraṃtapāḥ
09,004.018a yadā ca draupadī kṛṣṇā madvināśāya duḥkhitā
09,004.018c ugraṃ tepe tapaḥ kṛṣṇā bhartṝṇām arthasiddhaye
09,004.018e sthaṇḍile nityadā śete yāvad vairasya yātanā
09,004.019a nikṣipya mānaṃ darpaṃ ca vāsudevasahodarā
09,004.019c kṛṣṇāyāḥ preṣyavad bhūtvā śuśrūṣāṃ kurute sadā
09,004.020a iti sarvaṃ samunnaddhaṃ na nirvāti kathaṃ cana
09,004.020c abhimanyor vināśena sa saṃdheyaḥ kathaṃ mayā
09,004.021a kathaṃ ca nāma bhuktvemāṃ pṛthivīṃ sāgarāmbarām
09,004.021c pāṇḍavānāṃ prasādena bhuñjīyāṃ rājyam alpakam
09,004.022a upary upari rājñāṃ vai jvalito bhāskaro yathā
09,004.022c yudhiṣṭhiraṃ kathaṃ paścād anuyāsyāmi dāsavat
09,004.023a kathaṃ bhuktvā svayaṃ bhogān dattvā dāyāṃś ca puṣkalān
09,004.023c kṛpaṇaṃ vartayiṣyāmi kṛpaṇaiḥ saha jīvikām
09,004.024a nābhyasūyāmi te vākyam uktaṃ snigdhaṃ hitaṃ tvayā
09,004.024c na tu saṃdhim ahaṃ manye prāptakālaṃ kathaṃ cana
09,004.025a sunītam anupaśyāmi suyuddhena paraṃtapa
09,004.025c nāyaṃ klībayituṃ kālaḥ saṃyoddhuṃ kāla eva naḥ
09,004.026a iṣṭaṃ me bahubhir yajñair dattā vipreṣu dakṣiṇāḥ
09,004.026c prāptāḥ kramaśrutā vedāḥ śatrūṇāṃ mūrdhni ca sthitam
09,004.027a bhṛtyā me subhṛtās tāta dīnaś cābhyuddhṛto janaḥ
09,004.027b*0036_01 notsahe 'dya dvijaśreṣṭha pāṇḍavān vaktum īdṛśam
09,004.027c yātāni pararāṣṭrāṇi svarāṣṭram anupālitam
09,004.028a bhuktāś ca vividhā bhogās trivargaḥ sevito mayā
09,004.028c pitṝṇāṃ gatam ānṛṇyaṃ kṣatradharmasya cobhayoḥ
09,004.029a na dhruvaṃ sukham astīha kuto rājyaṃ kuto yaśaḥ
09,004.029c iha kīrtir vidhātavyā sā ca yuddhena nānyathā
09,004.030a gṛhe yat kṣatriyasyāpi nidhanaṃ tad vigarhitam
09,004.030c adharmaḥ sumahān eṣa yac chayyāmaraṇaṃ gṛhe
09,004.031a araṇye yo vimuñceta saṃgrāme vā tanuṃ naraḥ
09,004.031c kratūn āhṛtya mahato mahimānaṃ sa gacchati
09,004.032a kṛpaṇaṃ vilapann ārto jarayābhipariplutaḥ
09,004.032c mriyate rudatāṃ madhye jñātīnāṃ na sa pūruṣaḥ
09,004.033a tyaktvā tu vividhān bhogān prāptānāṃ paramāṃ gatim
09,004.033c apīdānīṃ suyuddhena gaccheyaṃ satsalokatām
09,004.034a śūrāṇām āryavṛttānāṃ saṃgrāmeṣv anivartinām
09,004.034c dhīmatāṃ satyasaṃdhānāṃ sarveṣāṃ kratuyājinām
09,004.035a śastrāvabhṛtham āptānāṃ dhruvaṃ vāsas triviṣṭape
09,004.035c mudā nūnaṃ prapaśyanti śubhrā hy apsarasāṃ gaṇāḥ
09,004.035d*0037_01 mṛdhe tanutyajo yodhān prekṣanty apsarasāṃ gaṇāḥ
09,004.035d*0038_01 nūnaṃ mudopatiṣṭhanti svarge tān apsarogaṇāḥ
09,004.036a paśyanti nūnaṃ pitaraḥ pūjitāñ śakrasaṃsadi
09,004.036c apsarobhiḥ parivṛtān modamānāṃs triviṣṭape
09,004.037a panthānam amarair yātaṃ śūraiś caivānivartibhiḥ
09,004.037c api taiḥ saṃgataṃ mārgaṃ vayam apy āruhemahi
09,004.038a pitāmahena vṛddhena tathācāryeṇa dhīmatā
09,004.038c jayadrathena karṇena tathā duḥśāsanena ca
09,004.038d*0039_01 sārdhaṃ duryodhanaḥ svarge khelatāṃ yuddhapātitaḥ
09,004.039a ghaṭamānā madarthe 'smin hatāḥ śūrā janādhipāḥ
09,004.039c śerate lohitāktāṅgāḥ pṛthivyāṃ śaravikṣatāḥ
09,004.040a uttamāstravidaḥ śūrā yathoktakratuyājinaḥ
09,004.040c tyaktvā prāṇān yathānyāyam indrasadmasu dhiṣṭhitāḥ
09,004.041a tais tv ayaṃ racitaḥ panthā durgamo hi punar bhavet
09,004.041c saṃpatadbhir mahāvegair ito yādbhiś ca sadgatim
09,004.042a ye madarthe hatāḥ śūrās teṣāṃ kṛtam anusmaran
09,004.042c ṛṇaṃ tat pratimuñcāno na rājye mana ādadhe
09,004.043a pātayitvā vayasyāṃś ca bhrātṝn atha pitāmahān
09,004.043c jīvitaṃ yadi rakṣeyaṃ loko māṃ garhayed dhruvam
09,004.044a kīdṛśaṃ ca bhaved rājyaṃ mama hīnasya bandhubhiḥ
09,004.044c sakhibhiś ca suhṛdbhiś ca praṇipatya ca pāṇḍavam
09,004.045a so 'ham etādṛśaṃ kṛtvā jagato 'sya parābhavam
09,004.045c suyuddhena tataḥ svargaṃ prāpsyāmi na tad anyathā
09,004.046a evaṃ duryodhanenoktaṃ sarve saṃpūjya tad vacaḥ
09,004.046b*0040_01 tac chrutvā tava putrasya sattvayuktasya bhāṣitam
09,004.046c sādhu sādhv iti rājānaṃ kṣatriyāḥ saṃbabhāṣire
09,004.047a parājayam aśocantaḥ kṛtacittāś ca vikrame
09,004.047c sarve suniścitā yoddhum udagramanaso 'bhavan
09,004.048a tato vāhān samāśvāsya sarve yuddhābhinandinaḥ
09,004.048c ūne dviyojane gatvā pratyatiṣṭhanta kauravāḥ
09,004.049a ākāśe vidrume puṇye prasthe himavataḥ śubhe
09,004.049c aruṇāṃ sarasvatīṃ prāpya papuḥ sasnuś ca tajjalam
09,004.050a tava putrāḥ kṛtotsāhāḥ paryavartanta te tataḥ
09,004.050c paryavasthāpya cātmānam anyonyena punas tadā
09,004.050e sarve rājan nyavartanta kṣatriyāḥ kālacoditāḥ
09,005.001 saṃjaya uvāca
09,005.001a atha haimavate prasthe sthitvā yuddhābhinandinaḥ
09,005.001c sarva eva mahārāja yodhās tatra samāgatāḥ
09,005.002a śalyaś ca citrasenaś ca śakuniś ca mahārathaḥ
09,005.002c aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ
09,005.003a suṣeṇo 'riṣṭasenaś ca dhṛtasenaś ca vīryavān
09,005.003c jayatsenaś ca rājānas te rātrim uṣitās tataḥ
09,005.004a raṇe karṇe hate vīre trāsitā jitakāśibhiḥ
09,005.004c nālabhañ śarma te putrā himavantam ṛte girim
09,005.005a te 'bruvan sahitās tatra rājānaṃ sainyasaṃnidhau
09,005.005c kṛtayatnā raṇe rājan saṃpūjya vidhivat tadā
09,005.006a kṛtvā senāpraṇetāraṃ parāṃs tvaṃ yoddhum arhasi
09,005.006c yenābhiguptāḥ saṃgrāme jayemāsuhṛdo vayam
09,005.007a tato duryodhanaḥ sthitvā rathe rathavarottamam
09,005.007c sarvayuddhavibhāgajñam antakapratimaṃ yudhi
09,005.008a svaṅgaṃ pracchannaśirasaṃ kambugrīvaṃ priyaṃvadam
09,005.008c vyākośapadmābhimukhaṃ vyāghrāsyaṃ merugauravam
09,005.009a sthāṇor vṛṣasya sadṛśaṃ skandhanetragatisvaraiḥ
09,005.009c puṣṭaśliṣṭāyatabhujaṃ suvistīrṇaghanorasam
09,005.010a jave bale ca sadṛśam aruṇānujavātayoḥ
09,005.010c ādityasya tviṣā tulyaṃ buddhyā cośanasā samam
09,005.011a kāntirūpamukhaiśvaryais tribhiś candramasopamam
09,005.011c kāñcanopalasaṃghātaiḥ sadṛśaṃ śliṣṭasaṃdhikam
09,005.012a suvṛttorukaṭījaṅghaṃ supādaṃ svaṅgulīnakham
09,005.012c smṛtvā smṛtvaiva ca guṇān dhātrā yatnād vinirmitam
09,005.013a sarvalakṣaṇasaṃpannaṃ nipuṇaṃ śrutisāgaram
09,005.013c jetāraṃ tarasārīṇām ajeyaṃ śatrubhir balāt
09,005.013d*0041_01 prayogabalasaṃhāraprāyaścittaṃ sumaṅgalam
09,005.013d*0041_02 prayogaviniyogau ca smṛtiṃ yasya guṇān viduḥ
09,005.014a daśāṅgaṃ yaś catuṣpādam iṣvastraṃ veda tattvataḥ
09,005.014c sāṅgāṃś ca caturo vedān samyag ākhyānapañcamān
09,005.015a ārādhya tryambakaṃ yatnād vratair ugrair mahātapāḥ
09,005.015c ayonijāyām utpanno droṇenāyonijena yaḥ
09,005.016a tam apratimakarmāṇaṃ rūpeṇāsadṛśaṃ bhuvi
09,005.016c pāragaṃ sarvavidyānāṃ guṇārṇavam aninditam
09,005.016e tam abhyetyātmajas tubhyam aśvatthāmānam abravīt
09,005.017a yaṃ puraskṛtya sahitā yudhi jeṣyāma pāṇḍavān
09,005.017c guruputro 'dya sarveṣām asmākaṃ paramā gatiḥ
09,005.017e bhavāṃs tasmān niyogāt te ko 'stu senāpatir mama
09,005.018 drauṇir uvāca
09,005.018a ayaṃ kulena vīryeṇa tejasā yaśasā śriyā
09,005.018c sarvair guṇaiḥ samuditaḥ śalyo no 'stu camūpatiḥ
09,005.019a bhāgineyān nijāṃs tyaktvā kṛtajño 'smān upāgataḥ
09,005.019c mahāseno mahābāhur mahāsena ivāparaḥ
09,005.020a enaṃ senāpatiṃ kṛtvā nṛpatiṃ nṛpasattama
09,005.020c śakyaḥ prāptuṃ jayo 'smābhir devaiḥ skandam ivājitam
09,005.021a tathokte droṇaputreṇa sarva eva narādhipāḥ
09,005.021c parivārya sthitāḥ śalyaṃ jayaśabdāṃś ca cakrire
09,005.021e yuddhāya ca matiṃ cakrūr āveśaṃ ca paraṃ yayuḥ
09,005.022a tato duryodhanaḥ śalyaṃ bhūmau sthitvā rathe sthitam
09,005.022c uvāca prāñjalir bhūtvā rāmabhīṣmasamaṃ raṇe
09,005.023a ayaṃ sa kālaḥ saṃprāpto mitrāṇāṃ mitravatsala
09,005.023c yatra mitram amitraṃ vā parīkṣante budhā janāḥ
09,005.024a sa bhavān astu naḥ śūraḥ praṇetā vāhinīmukhe
09,005.024c raṇaṃ ca yāte bhavati pāṇḍavā mandacetasaḥ
09,005.024e bhaviṣyanti sahāmātyāḥ pāñcālāś ca nirudyamāḥ
09,005.024f*0042_01 duryodhanavacaḥ śrutvā śalyo madrādhipas tadā
09,005.024f*0042_02 uvāca vākyaṃ dharmajño rājānaṃ rājasaṃnidhau
09,005.025 śalya uvāca
09,005.025a yat tu māṃ manyase rājan kururāja karomi tat
09,005.025c tvatpriyārthaṃ hi me sarvaṃ prāṇā rājyaṃ dhanāni ca
09,005.026 duryodhana uvāca
09,005.026a senāpatyena varaye tvām ahaṃ mātulātulam
09,005.026c so 'smān pāhi yudhāṃ śreṣṭha skando devān ivāhave
09,005.027a abhiṣicyasva rājendra devānām iva pāvakiḥ
09,005.027c jahi śatrūn raṇe vīra mahendro dānavān iva
09,006.001 saṃjaya uvāca
09,006.001a etac chrutvā vaco rājño madrarājaḥ pratāpavān
09,006.001c duryodhanaṃ tadā rājan vākyam etad uvāca ha
09,006.002a duryodhana mahābāho śṛṇu vākyavidāṃ vara
09,006.002c yāv etau manyase kṛṣṇau rathasthau rathināṃ varau
09,006.002e na me tulyāv ubhāv etau bāhuvīrye kathaṃ cana
09,006.003a udyatāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ sasurāsuramānavām
09,006.003c yodhayeyaṃ raṇamukhe saṃkruddhaḥ kim u pāṇḍavān
09,006.003e vijeṣye ca raṇe pārthān somakāṃś ca samāgatān
09,006.004a ahaṃ senāpraṇetā te bhaviṣyāmi na saṃśayaḥ
09,006.004c taṃ ca vyūhaṃ vidhāsyāmi na tariṣyanti yaṃ pare
09,006.004e iti satyaṃ bravīmy eṣa duryodhana na saṃśayaḥ
09,006.005a evam uktas tato rājā madrādhipatim añjasā
09,006.005c abhyaṣiñcata senāyā madhye bharatasattama
09,006.005e vidhinā śāstradṛṣṭena hṛṣṭarūpo viśāṃ pate
09,006.006a abhiṣikte tatas tasmin siṃhanādo mahān abhūt
09,006.006c tava sainyeṣv avādyanta vāditrāṇi ca bhārata
09,006.007a hṛṣṭāś cāsaṃs tadā yodhā madrakāś ca mahārathāḥ
09,006.007c tuṣṭuvuś caiva rājānaṃ śalyam āhavaśobhinam
09,006.008a jaya rājaṃś ciraṃ jīva jahi śatrūn samāgatān
09,006.008c tava bāhubalaṃ prāpya dhārtarāṣṭrā mahābalāḥ
09,006.008e nikhilāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ praśāsantu hatadviṣaḥ
09,006.009a tvaṃ hi śakto raṇe jetuṃ sasurāsuramānavān
09,006.009c martyadharmāṇa iha tu kim u somakasṛñjayān
09,006.010a evaṃ saṃstūyamānas tu madrāṇām adhipo balī
09,006.010c harṣaṃ prāpa tadā vīro durāpam akṛtātmabhiḥ
09,006.011 śalya uvāca
09,006.011a adyaivāhaṃ raṇe sarvān pāñcālān saha pāṇḍavaiḥ
09,006.011c nihaniṣyāmi rājendra svargaṃ yāsyāmi vā hataḥ
09,006.012a adya paśyantu māṃ lokā vicarantam abhītavat
09,006.012c adya pāṇḍusutāḥ sarve vāsudevaḥ sasātyakiḥ
09,006.013a pāñcālāś cedayaś caiva draupadeyāś ca sarvaśaḥ
09,006.013c dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca sarve cāpi prabhadrakāḥ
09,006.014a vikramaṃ mama paśyantu dhanuṣaś ca mahad balam
09,006.014c lāghavaṃ cāstravīryaṃ ca bhujayoś ca balaṃ yudhi
09,006.015a adya paśyantu me pārthāḥ siddhāś ca saha cāraṇaiḥ
09,006.015c yādṛśaṃ me balaṃ bāhvoḥ saṃpad astreṣu yā ca me
09,006.016a adya me vikramaṃ dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
09,006.016c pratīkāraparā bhūtvā ceṣṭantāṃ vividhāḥ kriyāḥ
09,006.017a adya sainyāni pāṇḍūnāṃ drāvayiṣye samantataḥ
09,006.017c droṇabhīṣmāv ati vibho sūtaputraṃ ca saṃyuge
09,006.017e vicariṣye raṇe yudhyan priyārthaṃ tava kaurava
09,006.018 saṃjaya uvāca
09,006.018a abhiṣikte tadā śalye tava sainyeṣu mānada
09,006.018c na karṇavyasanaṃ kiṃ cin menire tatra bhārata
09,006.019a hṛṣṭāḥ sumanasaś caiva babhūvus tatra sainikāḥ
09,006.019c menire nihatān pārthān madrarājavaśaṃ gatān
09,006.020a praharṣaṃ prāpya senā tu tāvakī bharatarṣabha
09,006.020c tāṃ rātriṃ sukhinī suptā svasthacitteva sābhavat
09,006.021a sainyasya tava taṃ śabdaṃ śrutvā rājā yudhiṣṭhiraḥ
09,006.021c vārṣṇeyam abravīd vākyaṃ sarvakṣatrasya śṛṇvataḥ
09,006.022a madrarājaḥ kṛtaḥ śalyo dhārtarāṣṭreṇa mādhava
09,006.022c senāpatir maheṣvāsaḥ sarvasainyeṣu pūjitaḥ
09,006.023a etac chrutvā yathābhūtaṃ kuru mādhava yat kṣamam
09,006.023c bhavān netā ca goptā ca vidhatsva yad anantaram
09,006.024a tam abravīn mahārāja vāsudevo janādhipam
09,006.024c ārtāyanim ahaṃ jāne yathātattvena bhārata
09,006.025a vīryavāṃś ca mahātejā mahātmā ca viśeṣataḥ
09,006.025c kṛtī ca citrayodhī ca saṃyukto lāghavena ca
09,006.026a yādṛg bhīṣmas tathā droṇo yādṛk karṇaś ca saṃyuge
09,006.026c tādṛśas tad viśiṣṭo vā madrarājo mato mama
09,006.026d*0043_01 evam ukte tu kṛṣṇena dharmarājo viśāṃ patiḥ
09,006.026d*0043_02 saṃgrāmāya matiṃ cakre tataḥ parapuraṃjayaḥ
09,006.026d*0043_03 bherīmṛdaṅgaśaṅkhānāṃ paṭahānāṃ tathaiva ca
09,006.026d*0043_04 ninādair ubhayos tatra sainyayor vyāptam ambaram
09,006.027a yudhyamānasya tasyājau cintayann eva bhārata
09,006.027c yoddhāraṃ nādhigacchāmi tulyarūpaṃ janādhipa
09,006.028a śikhaṇḍyarjunabhīmānāṃ sātvatasya ca bhārata
09,006.028c dhṛṣṭadyumnasya ca tathā balenābhyadhiko raṇe
09,006.029a madrarājo mahārāja siṃhadviradavikramaḥ
09,006.029c vicariṣyaty abhīḥ kāle kālaḥ kruddhaḥ prajāsv iva
09,006.030a tasyādya na prapaśyāmi pratiyoddhāram āhave
09,006.030c tvām ṛte puruṣavyāghra śārdūlasamavikramam
09,006.031a sadevaloke kṛtsne 'smin nānyas tvattaḥ pumān bhavet
09,006.031c madrarājaṃ raṇe kruddhaṃ yo hanyāt kurunandana
09,006.031e ahany ahani yudhyantaṃ kṣobhayantaṃ balaṃ tava
09,006.032a tasmāj jahi raṇe śalyaṃ maghavān iva śambaram
09,006.032c atipaścād asau vīro dhārtarāṣṭreṇa satkṛtaḥ
09,006.033a tavaiva hi jayo nūnaṃ hate madreśvare yudhi
09,006.033c tasmin hate hataṃ sarvaṃ dhārtarāṣṭrabalaṃ mahat
09,006.034a etac chrutvā mahārāja vacanaṃ mama sāṃpratam
09,006.034c pratyudyāhi raṇe pārtha madrarājaṃ mahābalam
09,006.034e jahi cainaṃ mahābāho vāsavo namuciṃ yathā
09,006.035a na caivātra dayā kāryā mātulo 'yaṃ mameti vai
09,006.035c kṣatradharmaṃ puraskṛtya jahi madrajaneśvaram
09,006.036a bhīṣmadroṇārṇavaṃ tīrtvā karṇapātālasaṃbhavam
09,006.036c mā nimajjasva sagaṇaḥ śalyam āsādya goṣpadam
09,006.037a yac ca te tapaso vīryaṃ yac ca kṣātraṃ balaṃ tava
09,006.037b*0044_01 cakṣur dharmeti yal loke kathyase tvaṃ janādhipa
09,006.037c tad darśaya raṇe sarvaṃ jahi cainaṃ mahāratham
09,006.038a etāvad uktvā vacanaṃ keśavaḥ paravīrahā
09,006.038c jagāma śibiraṃ sāyaṃ pūjyamāno 'tha pāṇḍavaiḥ
09,006.039a keśave tu tadā yāte dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
09,006.039c visṛjya sarvān bhrātṝṃś ca pāñcālān atha somakān
09,006.039e suṣvāpa rajanīṃ tāṃ tu viśalya iva kuñjaraḥ
09,006.040a te ca sarve maheṣvāsāḥ pāñcālāḥ pāṇḍavās tathā
09,006.040b*0045_01 abravīt tāvakān sarvān karṇasya nidhanena vai
09,006.040c karṇasya nidhane hṛṣṭāḥ suṣupus tāṃ niśāṃ tadā
09,006.041a gatajvaraṃ maheṣvāsaṃ tīrṇapāraṃ mahāratham
09,006.041c babhūva pāṇḍaveyānāṃ sainyaṃ pramuditaṃ niśi
09,006.041e sūtaputrasya nidhane jayaṃ labdhvā ca māriṣa
09,006.041f*0046_01 prabhātasamaye hṛṣṭāḥ saṃnahyanta rathottamāḥ
09,007.001 saṃjaya uvāca
09,007.001a vyatītāyāṃ rajanyāṃ tu rājā duryodhanas tadā
09,007.001c abravīt tāvakān sarvān saṃnahyantāṃ mahārathāḥ
09,007.002a rājñas tu matam ājñāya samanahyata sā camūḥ
09,007.002c ayojayan rathāṃs tūrṇaṃ paryadhāvaṃs tathāpare
09,007.003a akalpyanta ca mātaṅgāḥ samanahyanta pattayaḥ
09,007.003c hayān āstaraṇopetāṃś cakrur anye sahasraśaḥ
09,007.004a vāditrāṇāṃ ca ninadaḥ prādurāsīd viśāṃ pate
09,007.004c bodhanārthaṃ hi yodhānāṃ sainyānāṃ cāpy udīryatām
09,007.005a tato balāni sarvāṇi senāśiṣṭāni bhārata
09,007.005c saṃnaddhāny eva dadṛśur mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
09,007.006a śalyaṃ senāpatiṃ kṛtvā madrarājaṃ mahārathāḥ
09,007.006c pravibhajya balaṃ sarvam anīkeṣu vyavasthitāḥ
09,007.007a tataḥ sarve samāgamya putreṇa tava sainikāḥ
09,007.007c kṛpaś ca kṛtavarmā ca drauṇiḥ śalyo 'tha saubalaḥ
09,007.008a anye ca pārthivāḥ śeṣāḥ samayaṃ cakrire tadā
09,007.008c na na ekena yoddhavyaṃ kathaṃ cid api pāṇḍavaiḥ
09,007.009a yo hy ekaḥ pāṇḍavair yudhyed yo vā yudhyantam utsṛjet
09,007.009c sa pañcabhir bhaved yuktaḥ pātakaiḥ sopapātakaiḥ
09,007.009d*0047_01 adyācāryasuto drauṇir naiko yudhyeta śatrubhiḥ
09,007.009e anyonyaṃ parirakṣadbhir yoddhavyaṃ sahitaiś ca naḥ
09,007.010a evaṃ te samayaṃ kṛtvā sarve tatra mahārathāḥ
09,007.010c madrarājaṃ puraskṛtya tūrṇam abhyadravan parān
09,007.011a tathaiva pāṇḍavā rājan vyūhya sainyaṃ mahāraṇe
09,007.011c abhyayuḥ kauravān sarvān yotsyamānāḥ samantataḥ
09,007.012a tad balaṃ bharataśreṣṭha kṣubdhārṇavasamasvanam
09,007.012c samuddhūtārṇavākāram uddhūtarathakuñjaram
09,007.013 dhṛtarāṣṭra uvāca
09,007.013a droṇasya bhīṣmasya ca vai rādheyasya ca me śrutam
09,007.013c pātanaṃ śaṃsa me bhūyaḥ śalyasyātha sutasya me
09,007.014a kathaṃ raṇe hataḥ śalyo dharmarājena saṃjaya
09,007.014b*0048_01 kathaṃ ca nihataḥ saṃkhye gadāyuddhaviśāradaḥ
09,007.014c bhīmena ca mahābāhuḥ putro duryodhano mama
09,007.015 saṃjaya uvāca
09,007.015a kṣayaṃ manuṣyadehānāṃ rathanāgāśvasaṃkṣayam
09,007.015c śṛṇu rājan sthiro bhūtvā saṃgrāmaṃ śaṃsato mama
09,007.015d*0049_01 śṛṇu rājann avahito gajāśvanarasaṃkṣayam
09,007.015d*0049_02 vakṣye 'haṃ sarvayodhānāṃ saṃgrāmaṃ tava dāruṇam
09,007.016a āśā balavatī rājan putrāṇāṃ te 'bhavat tadā
09,007.016c hate bhīṣme ca droṇe ca sūtaputre ca pātite
09,007.016e śalyaḥ pārthān raṇe sarvān nihaniṣyati māriṣa
09,007.017a tām āśāṃ hṛdaye kṛtvā samāśvāsya ca bhārata
09,007.017c madrarājaṃ ca samare samāśritya mahāratham
09,007.017e nāthavantam athātmānam amanyata sutas tava
09,007.018a yadā karṇe hate pārthāḥ siṃhanādaṃ pracakrire
09,007.018c tadā rājan dhārtarāṣṭrān āviveśa mahad bhayam
09,007.019a tān samāśvāsya tu tadā madrarājaḥ pratāpavān
09,007.019c vyūhya vyūhaṃ mahārāja sarvatobhadram ṛddhimat
09,007.020a pratyudyāto raṇe pārthān madrarājaḥ pratāpavān
09,007.020c vidhunvan kārmukaṃ citraṃ bhāraghnaṃ vegavattaram
09,007.021a rathapravaram āsthāya saindhavāśvaṃ mahārathaḥ
09,007.021c tasya sītā mahārāja rathasthāśobhayad ratham
09,007.021d*0050_01 tasya sthitvā mahārāja mukhe vyūhasya daṃśitaḥ
09,007.022a sa tena saṃvṛto vīro rathenāmitrakarśanaḥ
09,007.022c tasthau śūro mahārāja putrāṇāṃ te bhayapraṇut
09,007.023a prayāṇe madrarājo 'bhūn mukhaṃ vyūhasya daṃśitaḥ
09,007.023c madrakaiḥ sahito vīraiḥ karṇaputraiś ca durjayaiḥ
09,007.024a savye 'bhūt kṛtavarmā ca trigartaiḥ parivāritaḥ
09,007.024c gautamo dakṣiṇe pārśve śakaiś ca yavanaiḥ saha
09,007.025a aśvatthāmā pṛṣṭhato 'bhūt kāmbojaiḥ parivāritaḥ
09,007.025c duryodhano 'bhavan madhye rakṣitaḥ kurupuṃgavaiḥ
09,007.026a hayānīkena mahatā saubalaś cāpi saṃvṛtaḥ
09,007.026c prayayau sarvasainyena kaitavyaś ca mahārathaḥ
09,007.027a pāṇḍavāś ca maheṣvāsā vyūhya sainyam ariṃdamāḥ
09,007.027c tridhā bhūtvā mahārāja tava sainyam upādravan
09,007.028a dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca sātyakiś ca mahārathaḥ
09,007.028c śalyasya vāhinīṃ tūrṇam abhidudruvur āhave
09,007.029a tato yudhiṣṭhiro rājā svenānīkena saṃvṛtaḥ
09,007.029c śalyam evābhidudrāva jighāṃsur bharatarṣabha
09,007.030a hārdikyaṃ tu maheṣvāsam arjunaḥ śatrupūgahā
09,007.030c saṃśaptakagaṇāṃś caiva vegato 'bhividudruve
09,007.031a gautamaṃ bhīmaseno vai somakāś ca mahārathāḥ
09,007.031c abhyadravanta rājendra jighāṃsantaḥ parān yudhi
09,007.032a mādrīputrau tu śakunim ulūkaṃ ca mahārathau
09,007.032c sasainyau sahasenau tāv upatasthatur āhave
09,007.033a tathaivāyutaśo yodhās tāvakāḥ pāṇḍavān raṇe
09,007.033c abhyadravanta saṃkruddhā vividhāyudhapāṇayaḥ
09,007.034 dhṛtarāṣṭra uvāca
09,007.034a hate bhīṣme maheṣvāse droṇe karṇe mahārathe
09,007.034c kuruṣv alpāvaśiṣṭeṣu pāṇḍaveṣu ca saṃyuge
09,007.035a susaṃrabdheṣu pārtheṣu parākrānteṣu saṃjaya
09,007.035c māmakānāṃ pareṣāṃ ca kiṃ śiṣṭam abhavad balam
09,007.036 saṃjaya uvāca
09,007.036a yathā vayaṃ pare rājan yuddhāya samavasthitāḥ
09,007.036c yāvac cāsīd balaṃ śiṣṭaṃ saṃgrāme tan nibodha me
09,007.037a ekādaśa sahasrāṇi rathānāṃ bharatarṣabha
09,007.037c daśa dantisahasrāṇi sapta caiva śatāni ca
09,007.038a pūrṇe śatasahasre dve hayānāṃ bharatarṣabha
09,007.038c narakoṭyas tathā tisro balam etat tavābhavat
09,007.039a rathānāṃ ṣaṭsahasrāṇi ṣaṭsahasrāś ca kuñjarāḥ
09,007.039c daśa cāśvasahasrāṇi pattikoṭī ca bhārata
09,007.040a etad balaṃ pāṇḍavānām abhavac cheṣam āhave
09,007.040b*0051_01 svalpam apy etad eveha balavat parirakṣitam
09,007.040c eta eva samājagmur yuddhāya bharatarṣabha
09,007.040d*0052_01 śastrāstreṣv abhavan ghorāḥ ketavaḥ kṣayakāriṇaḥ
09,007.040d*0052_02 bhrāntyāśvāḥ śataśas tatra netrāṇy uccair avarṣayan
09,007.041a evaṃ vibhajya rājendra madrarājamate sthitāḥ
09,007.041c pāṇḍavān pratyudīyāma jayagṛddhāḥ pramanyavaḥ
09,007.042a tathaiva pāṇḍavāḥ śūrāḥ samare jitakāśinaḥ
09,007.042c upayātā naravyāghrāḥ pāñcālāś ca yaśasvinaḥ
09,007.043a evam ete balaughena parasparavadhaiṣiṇaḥ
09,007.043c upayātā naravyāghrāḥ pūrvāṃ saṃdhyāṃ prati prabho
09,007.044a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ ghorarūpaṃ bhayānakam
09,007.044c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca nighnatām itaretaram
09,008.001 saṃjaya uvāca
09,008.001a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ kurūṇāṃ bhayavardhanam
09,008.001c sṛñjayaiḥ saha rājendra ghoraṃ devāsuropamam
09,008.002a narā rathā gajaughāś ca sādinaś ca sahasraśaḥ
09,008.002c vājinaś ca parākrāntāḥ samājagmuḥ parasparam
09,008.003a nāgānāṃ bhīmarūpāṇāṃ dravatāṃ nisvano mahān
09,008.003c aśrūyata yathā kāle jaladānāṃ nabhastale
09,008.004a nāgair abhyāhatāḥ ke cit sarathā rathino 'patan
09,008.004c vyadravanta raṇe vīrā drāvyamāṇā madotkaṭaiḥ
09,008.005a hayaughān pādarakṣāṃś ca rathinas tatra śikṣitāḥ
09,008.005c śaraiḥ saṃpreṣayām āsuḥ paralokāya bhārata
09,008.006a sādinaḥ śikṣitā rājan parivārya mahārathān
09,008.006c vicaranto raṇe 'bhyaghnan prāsaśaktyṛṣṭibhis tathā
09,008.007a dhanvinaḥ puruṣāḥ ke cit saṃnivārya mahārathān
09,008.007c ekaṃ bahava āsādya preṣayeyur yamakṣayam
09,008.008a nāgaṃ rathavarāṃś cānye parivārya mahārathāḥ
09,008.008c sottarāyudhinaṃ jaghnur dravamāṇā mahāravam
09,008.009a tathā ca rathinaṃ kruddhaṃ vikirantaṃ śarān bahūn
09,008.009c nāgā jaghnur mahārāja parivārya samantataḥ
09,008.010a nāgo nāgam abhidrutya rathī ca rathinaṃ raṇe
09,008.010c śaktitomaranārācair nijaghnus tatra tatra ha
09,008.011a pādātān avamṛdnanto rathavāraṇavājinaḥ
09,008.011c raṇamadhye vyadṛśyanta kurvanto mahad ākulam
09,008.012a hayāś ca paryadhāvanta cāmarair upaśobhitāḥ
09,008.012c haṃsā himavataḥ prasthe pibanta iva medinīm
09,008.013a teṣāṃ tu vājināṃ bhūmiḥ khuraiś citrā viśāṃ pate
09,008.013c aśobhata yathā nārī karajakṣatavikṣatā
09,008.014a vājināṃ khuraśabdena rathanemisvanena ca
09,008.014c pattīnāṃ cāpi śabdena nāgānāṃ bṛṃhitena ca
09,008.015a vāditrāṇāṃ ca ghoṣeṇa śaṅkhānāṃ nisvanena ca
09,008.015c abhavan nāditā bhūmir nirghātair iva bhārata
09,008.016a dhanuṣāṃ kūjamānānāṃ nistriṃśānāṃ ca dīpyatām
09,008.016c kavacānāṃ prabhābhiś ca na prājñāyata kiṃ cana
09,008.017a bahavo bāhavaś chinnā nāgarājakaropamāḥ
09,008.017c udveṣṭante viveṣṭante vegaṃ kurvanti dāruṇam
09,008.018a śirasāṃ ca mahārāja patatāṃ vasudhātale
09,008.018c cyutānām iva tālebhyaḥ phalānāṃ śrūyate svanaḥ
09,008.019a śirobhiḥ patitair bhāti rudhirārdrair vasuṃdharā
09,008.019c tapanīyanibhaiḥ kāle nalinair iva bhārata
09,008.020a udvṛttanayanais tais tu gatasattvaiḥ suvikṣataiḥ
09,008.020c vyabhrājata mahārāja puṇḍarīkair ivāvṛtā
09,008.021a bāhubhiś candanādigdhaiḥ sakeyūrair mahādhanaiḥ
09,008.021c patitair bhāti rājendra mahī śakradhvajair iva
09,008.022a ūrubhiś ca narendrāṇāṃ vinikṛttair mahāhave
09,008.022c hastihastopamair anyaiḥ saṃvṛtaṃ tad raṇāṅgaṇam
09,008.023a kabandhaśatasaṃkīrṇaṃ chatracāmaraśobhitam
09,008.023c senāvanaṃ tac chuśubhe vanaṃ puṣpācitaṃ yathā
09,008.024a tatra yodhā mahārāja vicaranto hy abhītavat
09,008.024c dṛśyante rudhirāktāṅgāḥ puṣpitā iva kiṃśukāḥ
09,008.025a mātaṅgāś cāpy adṛśyanta śaratomarapīḍitāḥ
09,008.025c patantas tatra tatraiva chinnābhrasadṛśā raṇe
09,008.026a gajānīkaṃ mahārāja vadhyamānaṃ mahātmabhiḥ
09,008.026c vyadīryata diśaḥ sarvā vātanunnā ghanā iva
09,008.027a te gajā ghanasaṃkāśāḥ petur urvyāṃ samantataḥ
09,008.027c vajrarugṇā iva babhuḥ parvatā yugasaṃkṣaye
09,008.028a hayānāṃ sādibhiḥ sārdhaṃ patitānāṃ mahītale
09,008.028c rāśayaḥ saṃpradṛśyante girimātrās tatas tataḥ
09,008.029a saṃjajñe raṇabhūmau tu paralokavahā nadī
09,008.029c śoṇitodā rathāvartā dhvajavṛkṣāsthiśarkarā
09,008.030a bhujanakrā dhanuḥsrotā hastiśailā hayopalā
09,008.030c medomajjākardaminī chatrahaṃsā gadoḍupā
09,008.031a kavacoṣṇīṣasaṃchannā patākāruciradrumā
09,008.031c cakracakrāvalījuṣṭā triveṇūdaṇḍakāvṛtā
09,008.032a śūrāṇāṃ harṣajananī bhīrūṇāṃ bhayavardhinī
09,008.032c prāvartata nadī raudrā kurusṛñjayasaṃkulā
09,008.033a tāṃ nadīṃ pitṛlokāya vahantīm atibhairavām
09,008.033c terur vāhananaubhis te śūrāḥ parighabāhavaḥ
09,008.034a vartamāne tathā yuddhe nirmaryāde viśāṃ pate
09,008.034c caturaṅgakṣaye ghore pūrvaṃ devāsuropame
09,008.035a akrośan bāndhavān anye tatra tatra paraṃtapa
09,008.035c krośadbhir bāndhavaiś cānye bhayārtā na nivartire
09,008.036a nirmaryāde tathā yuddhe vartamāne bhayānake
09,008.036c arjuno bhīmasenaś ca mohayāṃ cakratuḥ parān
09,008.037a sā vadhyamānā mahatī senā tava janādhipa
09,008.037c amuhyat tatra tatraiva yoṣin madavaśād iva
09,008.038a mohayitvā ca tāṃ senāṃ bhīmasenadhanaṃjayau
09,008.038c dadhmatur vārijau tatra siṃhanādaṃ ca nedatuḥ
09,008.039a śrutvaiva tu mahāśabdaṃ dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinau
09,008.039c dharmarājaṃ puraskṛtya madrarājam abhidrutau
09,008.040a tatrāścaryam apaśyāma ghorarūpaṃ viśāṃ pate
09,008.040c śalyena saṃgatāḥ śūrā yad ayudhyanta bhāgaśaḥ
09,008.041a mādrīputrau sarabhasau kṛtāstrau yuddhadurmadau
09,008.041c abhyayātāṃ tvarāyuktau jigīṣantau balaṃ tava
09,008.042a tato nyavartata balaṃ tāvakaṃ bharatarṣabha
09,008.042c śaraiḥ praṇunnaṃ bahudhā pāṇḍavair jitakāśibhiḥ
09,008.043a vadhyamānā camūḥ sā tu putrāṇāṃ prekṣatāṃ tava
09,008.043c bheje diśo mahārāja praṇunnā dṛḍhadhanvibhiḥ
09,008.043e hāhākāro mahāñ jajñe yodhānāṃ tava bhārata
09,008.044a tiṣṭha tiṣṭheti vāg āsīd drāvitānāṃ mahātmanām
09,008.044c kṣatriyāṇāṃ tadānyonyaṃ saṃyuge jayam icchatām
09,008.044e ādravann eva bhagnās te pāṇḍavais tava sainikāḥ
09,008.045a tyaktvā yuddhe priyān putrān bhrātṝn atha pitāmahān
09,008.045c mātulān bhāgineyāṃś ca tathā saṃbandhibāndhavān
09,008.046a hayān dvipāṃs tvarayanto yodhā jagmuḥ samantataḥ
09,008.046c ātmatrāṇakṛtotsāhās tāvakā bharatarṣabha
09,009.001 saṃjaya uvāca
09,009.001a tat prabhagnaṃ balaṃ dṛṣṭvā madrarājaḥ pratāpavān
09,009.001c uvāca sārathiṃ tūrṇaṃ codayāśvān mahājavān
09,009.002a eṣa tiṣṭhati vai rājā pāṇḍuputro yudhiṣṭhiraḥ
09,009.002c chatreṇa dhriyamāṇena pāṇḍureṇa virājatā
09,009.003a atra māṃ prāpaya kṣipraṃ paśya me sārathe balam
09,009.003c na samarthā hi me pārthāḥ sthātum adya puro yudhi
09,009.004a evam uktas tataḥ prāyān madrarājasya sārathiḥ
09,009.004c yatra rājā satyasaṃdho dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
09,009.005a āpatantaṃ ca sahasā pāṇḍavānāṃ mahad balam
09,009.005c dadhāraiko raṇe śalyo velevoddhṛtam arṇavam
09,009.006a pāṇḍavānāṃ balaughas tu śalyam āsādya māriṣa
09,009.006c vyatiṣṭhata tadā yuddhe sindhor vega ivācalam
09,009.007a madrarājaṃ tu samare dṛṣṭvā yuddhāya viṣṭhitam
09,009.007c kuravaḥ saṃnyavartanta mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
09,009.008a teṣu rājan nivṛtteṣu vyūḍhānīkeṣu bhāgaśaḥ
09,009.008c prāvartata mahāraudraḥ saṃgrāmaḥ śoṇitodakaḥ
09,009.008e samārchac citrasenena nakulo yuddhadurmadaḥ
09,009.008f*0053_01 nātheva ca mahārāja citrasenas tu pāṇḍavam
09,009.009a tau parasparam āsādya citrakārmukadhāriṇau
09,009.009c meghāv iva yathodvṛttau dakṣiṇottaravarṣiṇau
09,009.010a śaratoyaiḥ siṣicatus tau parasparam āhave
09,009.010c nāntaraṃ tatra paśyāmi pāṇḍavasyetarasya vā
09,009.011a ubhau kṛtāstrau balinau rathacaryāviśāradau
09,009.011c parasparavadhe yattau chidrānveṣaṇatatparau
09,009.012a citrasenas tu bhallena pītena niśitena ca
09,009.012c nakulasya mahārāja muṣṭideśe 'cchinad dhanuḥ
09,009.013a athainaṃ chinnadhanvānaṃ rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
09,009.013c tribhiḥ śarair asaṃbhrānto lalāṭe vai samarpayat
09,009.014a hayāṃś cāsya śarais tīkṣṇaiḥ preṣayām āsa mṛtyave
09,009.014c tathā dhvajaṃ sārathiṃ ca tribhis tribhir apātayat
09,009.015a sa śatrubhujanirmuktair lalāṭasthais tribhiḥ śaraiḥ
09,009.015c nakulaḥ śuśubhe rājaṃs triśṛṅga iva parvataḥ
09,009.016a sa chinnadhanvā virathaḥ khaḍgam ādāya carma ca
09,009.016c rathād avātarad vīraḥ śailāgrād iva kesarī
09,009.017a padbhyām āpatatas tasya śaravṛṣṭim avāsṛjat
09,009.017c nakulo 'py agrasat tāṃ vai carmaṇā laghuvikramaḥ
09,009.018a citrasenarathaṃ prāpya citrayodhī jitaśramaḥ
09,009.018c āruroha mahābāhuḥ sarvasainyasya paśyataḥ
09,009.019a sakuṇḍalaṃ samukuṭaṃ sunasaṃ svāyatekṣaṇam
09,009.019c citrasenaśiraḥ kāyād apāharata pāṇḍavaḥ
09,009.019e sa papāta rathopasthād divākarasamaprabhaḥ
09,009.020a citrasenaṃ viśastaṃ tu dṛṣṭvā tatra mahārathāḥ
09,009.020b*0054_01 citrasenaṃ hataṃ dṛṣṭvā sarve pāṇḍavasainikāḥ
09,009.020b*0055_01 citraseno mahārāja nakulena hato raṇe
09,009.020c sādhuvādasvanāṃś cakruḥ siṃhanādāṃś ca puṣkalān
09,009.021a viśastaṃ bhrātaraṃ dṛṣṭvā karṇaputrau mahārathau
09,009.021c suṣeṇaḥ satyasenaś ca muñcantau niśitāñ śarān
09,009.022a tato 'bhyadhāvatāṃ tūrṇaṃ pāṇḍavaṃ rathināṃ varam
09,009.022c jighāṃsantau yathā nāgaṃ vyāghrau rājan mahāvane
09,009.023a tāv abhyadhāvatāṃ tīkṣṇau dvāv apy enaṃ mahāratham
09,009.023c śaraughān samyag asyantau jīmūtau salilaṃ yathā
09,009.024a sa śaraiḥ sarvato viddhaḥ prahṛṣṭa iva pāṇḍavaḥ
09,009.024b*0056_01 nakulo bharataśreṣṭhas tābhyāṃ parabalārdanaḥ
09,009.024c anyat kārmukam ādāya ratham āruhya vīryavān
09,009.024e atiṣṭhata raṇe vīraḥ kruddharūpa ivāntakaḥ
09,009.025a tasya tau bhrātarau rājañ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
09,009.025c rathaṃ viśakalīkartuṃ samārabdhau viśāṃ pate
09,009.026a tataḥ prahasya nakulaś caturbhiś caturo raṇe
09,009.026c jaghāna niśitais tīkṣṇaiḥ satyasenasya vājinaḥ
09,009.027a tataḥ saṃdhāya nārācaṃ rukmapuṅkhaṃ śilāśitam
09,009.027c dhanuś ciccheda rājendra satyasenasya pāṇḍavaḥ
09,009.028a athānyaṃ ratham āsthāya dhanur ādāya cāparam
09,009.028c satyasenaḥ suṣeṇaś ca pāṇḍavaṃ paryadhāvatām
09,009.029a avidhyat tāv asaṃbhrāntau mādrīputraḥ pratāpavān
09,009.029c dvābhyāṃ dvābhyāṃ mahārāja śarābhyāṃ raṇamūrdhani
09,009.030a suṣeṇas tu tataḥ kruddhaḥ pāṇḍavasya mahad dhanuḥ
09,009.030c ciccheda prahasan yuddhe kṣurapreṇa mahārathaḥ
09,009.031a athānyad dhanur ādāya nakulaḥ krodhamūrchitaḥ
09,009.031c suṣeṇaṃ pañcabhir viddhvā dhvajam ekena cicchide
09,009.032a satyasenasya ca dhanur hastāvāpaṃ ca māriṣa
09,009.032c ciccheda tarasā yuddhe tata uccukruśur janāḥ
09,009.033a athānyad dhanur ādāya vegaghnaṃ bhārasādhanam
09,009.033c śaraiḥ saṃchādayām āsa samantāt pāṇḍunandanam
09,009.034a saṃnivārya tu tān bāṇān nakulaḥ paravīrahā
09,009.034c satyasenaṃ suṣeṇaṃ ca dvābhyāṃ dvābhyām avidhyata
09,009.034d*0057_01 tataḥ śaktiṃ samudyamya satyasenāya cikṣipe
09,009.035a tāv enaṃ pratyavidhyetāṃ pṛthak pṛthag ajihmagaiḥ
09,009.035c sārathiṃ cāsya rājendra śarair vivyadhatuḥ śitaiḥ
09,009.036a satyaseno ratheṣāṃ tu nakulasya dhanus tathā
09,009.036c pṛthak śarābhyāṃ ciccheda kṛtahastaḥ pratāpavān
09,009.037a sa rathe 'tirathas tiṣṭhan rathaśaktiṃ parāmṛśat
09,009.037c svarṇadaṇḍām akuṇṭhāgrāṃ tailadhautāṃ sunirmalām
09,009.038a lelihānām iva vibho nāgakanyāṃ mahāviṣām
09,009.038c samudyamya ca cikṣepa satyasenasya saṃyuge
09,009.039a sā tasya hṛdayaṃ saṃkhye bibheda śatadhā nṛpa
09,009.039c sa papāta rathād bhūmau gatasattvo 'lpacetanaḥ
09,009.040a bhrātaraṃ nihataṃ dṛṣṭvā suṣeṇaḥ krodhamūrchitaḥ
09,009.040c abhyavarṣac charais tūrṇaṃ padātiṃ pāṇḍunandanam
09,009.040d*0058_01 caturbhiś caturo vāhān dhvajaṃ chittvā tu pañcabhiḥ
09,009.040d*0058_02 tribhir vai sārathiṃ hatvā karṇaputro nanāda ha
09,009.041a nakulaṃ virathaṃ dṛṣṭvā draupadeyo mahābalaḥ
09,009.041c sutasomo 'bhidudrāva parīpsan pitaraṃ raṇe
09,009.042a tato 'dhiruhya nakulaḥ sutasomasya taṃ ratham
09,009.042c śuśubhe bharataśreṣṭho giristha iva kesarī
09,009.042e so 'nyat kārmukam ādāya suṣeṇaṃ samayodhayat
09,009.043a tāv ubhau śaravarṣābhyāṃ samāsādya parasparam
09,009.043c parasparavadhe yatnaṃ cakratuḥ sumahārathau
09,009.044a suṣeṇas tu tataḥ kruddhaḥ pāṇḍavaṃ viśikhais tribhiḥ
09,009.044c sutasomaṃ ca viṃśatyā bāhvor urasi cārpayat
09,009.045a tataḥ kruddho mahārāja nakulaḥ paravīrahā
09,009.045c śarais tasya diśaḥ sarvāś chādayām āsa vīryavān
09,009.046a tato gṛhītvā tīkṣṇāgram ardhacandraṃ sutejanam
09,009.046c sa vegayuktaṃ cikṣepa karṇaputrasya saṃyuge
09,009.047a tasya tena śiraḥ kāyāj jahāra nṛpasattama
09,009.047c paśyatāṃ sarvasainyānāṃ tad adbhutam ivābhavat
09,009.048a sa hataḥ prāpatad rājan nakulena mahātmanā
09,009.048c nadīvegād ivārugṇas tīrajaḥ pādapo mahān
09,009.049a karṇaputravadhaṃ dṛṣṭvā nakulasya ca vikramam
09,009.049c pradudrāva bhayāt senā tāvakī bharatarṣabha
09,009.050a tāṃ tu senāṃ mahārāja madrarājaḥ pratāpavān
09,009.050c apālayad raṇe śūraḥ senāpatir ariṃdamaḥ
09,009.050d*0059_01 sā senā vidrutā rājan diśo daśa bhayadrutā
09,009.051a vibhīs tasthau mahārāja vyavasthāpya ca vāhinīm
09,009.051c siṃhanādaṃ bhṛśaṃ kṛtvā dhanuḥśabdaṃ ca dāruṇam
09,009.052a tāvakāḥ samare rājan rakṣitā dṛḍhadhanvanā
09,009.052c pratyudyayur arātīṃs te samantād vigatavyathāḥ
09,009.053a madrarājaṃ maheṣvāsaṃ parivārya samantataḥ
09,009.053c sthitā rājan mahāsenā yoddhukāmāḥ samantataḥ
09,009.054a sātyakir bhīmasenaś ca mādrīputrau ca pāṇḍavau
09,009.054c yudhiṣṭhiraṃ puraskṛtya hrīniṣedham ariṃdamam
09,009.055a parivārya raṇe vīrāḥ siṃhanādaṃ pracakrire
09,009.055c bāṇaśabdaravāṃś cogrān kṣveḍāṃś ca vividhān dadhuḥ
09,009.056a tathaiva tāvakāḥ sarve madrādhipatim añjasā
09,009.056c parivārya susaṃrabdhāḥ punar yuddham arocayan
09,009.057a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ bhīrūṇāṃ bhayavardhanam
09,009.057c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
09,009.058a yathā devāsuraṃ yuddhaṃ pūrvam āsīd viśāṃ pate
09,009.058c abhītānāṃ tathā rājan yamarāṣṭravivardhanam
09,009.059a tataḥ kapidhvajo rājan hatvā saṃśaptakān raṇe
09,009.059c abhyadravata tāṃ senāṃ kauravīṃ pāṇḍunandanaḥ
09,009.060a tathaiva pāṇḍavāḥ śeṣā dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ
09,009.060c abhyadhāvanta tāṃ senāṃ visṛjantaḥ śitāñ śarān
09,009.061a pāṇḍavair avakīrṇānāṃ saṃmohaḥ samajāyata
09,009.061c na ca jajñur anīkāni diśo vā pradiśas tathā
09,009.062a āpūryamāṇā niśitaiḥ śaraiḥ pāṇḍavacoditaiḥ
09,009.062c hatapravīrā vidhvastā kīryamāṇā samantataḥ
09,009.062e kauravy avadhyata camūḥ pāṇḍuputrair mahārathaiḥ
09,009.063a tathaiva pāṇḍavī senā śarai rājan samantataḥ
09,009.063c raṇe 'hanyata putrais te śataśo 'tha sahasraśaḥ
09,009.064a te sene bhṛśasaṃtapte vadhyamāne parasparam
09,009.064c vyākule samapadyetāṃ varṣāsu saritāv iva
09,009.065a āviveśa tatas tīvraṃ tāvakānāṃ mahad bhayam
09,009.065c pāṇḍavānāṃ ca rājendra tathābhūte mahāhave
09,010.001 saṃjaya uvāca
09,010.001a tasmin vilulite sainye vadhyamāne parasparam
09,010.001c dravamāṇeṣu yodheṣu ninadatsu ca dantiṣu
09,010.002a kūjatāṃ stanatāṃ caiva padātīnāṃ mahāhave
09,010.002c vidruteṣu mahārāja hayeṣu bahudhā tadā
09,010.003a prakṣaye dāruṇe jāte saṃhāre sarvadehinām
09,010.003c nānāśastrasamāvāpe vyatiṣaktarathadvipe
09,010.004a harṣaṇe yuddhaśauṇḍānāṃ bhīrūṇāṃ bhayavardhane
09,010.004c gāhamāneṣu yodheṣu parasparavadhaiṣiṣu
09,010.005a prāṇādāne mahāghore vartamāne durodare
09,010.005c saṃgrāme ghorarūpe tu yamarāṣṭravivardhane
09,010.006a pāṇḍavās tāvakaṃ sainyaṃ vyadhaman niśitaiḥ śaraiḥ
09,010.006c tathaiva tāvakā yodhā jaghnuḥ pāṇḍavasainikān
09,010.007a tasmiṃs tathā vartamāne yuddhe bhīrubhayāvahe
09,010.007c pūrvāhṇe caiva saṃprāpte bhāskarodayanaṃ prati
09,010.008a labdhalakṣāḥ pare rājan rakṣitāś ca mahātmanā
09,010.008c ayodhayaṃs tava balaṃ mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
09,010.009a balibhiḥ pāṇḍavair dṛptair labdhalakṣaiḥ prahāribhiḥ
09,010.009c kauravy asīdat pṛtanā mṛgīvāgnisamākulā
09,010.010a tāṃ dṛṣṭvā sīdatīṃ senāṃ paṅke gām iva durbalām
09,010.010c ujjihīrṣus tadā śalyaḥ prāyāt pāṇḍucamūṃ prati
09,010.011a madrarājas tu saṃkruddho gṛhītvā dhanur uttamam
09,010.011c abhyadravata saṃgrāme pāṇḍavān ātatāyinaḥ
09,010.012a pāṇḍavāś ca mahārāja samare jitakāśinaḥ
09,010.012c madrarājaṃ samāsādya vivyadhur niśitaiḥ śaraiḥ
09,010.012d*0060_01 tathaiva tāvakā yaudhā dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
09,010.013a tataḥ śaraśatais tīkṣṇair madrarājo mahābalaḥ
09,010.013c ardayām āsa tāṃ senāṃ dharmarājasya paśyataḥ
09,010.014a prādurāsaṃs tato rājan nānārūpāṇy anekaśaḥ
09,010.014c cacāla śabdaṃ kurvāṇā mahī cāpi saparvatā
09,010.015a sadaṇḍaśūlā dīptāgrāḥ śīryamāṇāḥ samantataḥ
09,010.015c ulkā bhūmiṃ divaḥ petur āhatya ravimaṇḍalam
09,010.016a mṛgāś ca māhiṣāś cāpi pakṣiṇaś ca viśāṃ pate
09,010.016c apasavyaṃ tadā cakruḥ senāṃ te bahuśo nṛpa
09,010.016d*0061_01 bhṛgusūnudharāputrau śaśijena samanvitau
09,010.016d*0061_02 caramaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ purastāt sarvabhūbhujām
09,010.016d*0061_03 śastrāgreṣv abhavaj jvālā netrāṇy āhatya varṣatī
09,010.016d*0061_04 śiraḥ svalīyanta bhṛśaṃ kākolūkāś ca ketuṣu
09,010.017a tatas tad yuddham atyugram abhavat saṃghacāriṇām
09,010.017c tathā sarvāṇy anīkāni saṃnipatya janādhipa
09,010.017e abhyayuḥ kauravā rājan pāṇḍavānām anīkinīm
09,010.018a śalyas tu śaravarṣeṇa varṣann iva sahasradṛk
09,010.018c abhyavarṣad adīnātmā kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
09,010.019a bhīmasenaṃ śaraiś cāpi rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaḥ
09,010.019c draupadeyāṃs tathā sarvān mādrīputrau ca pāṇḍavau
09,010.020a dhṛṣṭadyumnaṃ ca śaineyaṃ śikhaṇḍinam athāpi ca
09,010.020c ekaikaṃ daśabhir bāṇair vivyādha ca mahābalaḥ
09,010.020e tato 'sṛjad bāṇavarṣaṃ gharmānte maghavān iva
09,010.021a tataḥ prabhadrakā rājan somakāś ca sahasraśaḥ
09,010.021c patitāḥ pātyamānāś ca dṛśyante śalyasāyakaiḥ
09,010.022a bhramarāṇām iva vrātāḥ śalabhānām iva vrajāḥ
09,010.022c hrādinya iva meghebhyaḥ śalyasya nyapatañ śarāḥ
09,010.023a dviradās turagāś cārtāḥ pattayo rathinas tathā
09,010.023c śalyasya bāṇair nyapatan babhramur vyanadaṃs tathā
09,010.024a āviṣṭa iva madreśo manyunā pauruṣeṇa ca
09,010.024c prācchādayad arīn saṃkhye kālasṛṣṭa ivāntakaḥ
09,010.024e vinardamāno madreśo meghahrādo mahābalaḥ
09,010.025a sā vadhyamānā śalyena pāṇḍavānām anīkinī
09,010.025b*0062_01 pradudrāva mahārāja śalyabāṇaiḥ prapīḍitā
09,010.025c ajātaśatruṃ kaunteyam abhyadhāvad yudhiṣṭhiram
09,010.026a tāṃ samarpya tataḥ saṃkhye laghuhastaḥ śitaiḥ śaraiḥ
09,010.026c śaravarṣeṇa mahatā yudhiṣṭhiram apīḍayat
09,010.026d*0063_01 vavarṣa samare kruddho dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
09,010.027a tam āpatantaṃ pattyaśvaiḥ kruddho rājā yudhiṣṭhiraḥ
09,010.027c avārayac charais tīkṣṇair mattaṃ dvipam ivāṅkuśaiḥ
09,010.028a tasya śalyaḥ śaraṃ ghoraṃ mumocāśīviṣopamam
09,010.028c so 'bhyavidhyan mahātmānaṃ vegenābhyapatac ca gām
09,010.029a tato vṛkodaraḥ kruddhaḥ śalyaṃ vivyādha saptabhiḥ
09,010.029c pañcabhiḥ sahadevas tu nakulo daśabhiḥ śaraiḥ
09,010.030a draupadeyāś ca śatrughnaṃ śūram ārtāyaniṃ śaraiḥ
09,010.030c abhyavarṣan mahābhāgaṃ meghā iva mahīdharam
09,010.031a tato dṛṣṭvā tudyamānaṃ śalyaṃ pārthaiḥ samantataḥ
09,010.031c kṛtavarmā kṛpaś caiva saṃkruddhāv abhyadhāvatām
09,010.032a ulūkaś ca patatrī ca śakuniś cāpi saubalaḥ
09,010.032c smayamānaś ca śanakair aśvatthāmā mahārathaḥ
09,010.032e tava putrāś ca kārtsnyena jugupuḥ śalyam āhave
09,010.033a bhīmasenaṃ tribhir viddhvā kṛtavarmā śilīmukhaiḥ
09,010.033c bāṇavarṣeṇa mahatā kruddharūpam avārayat
09,010.034a dhṛṣṭadyumnaṃ kṛpaḥ kruddho bāṇavarṣair apīḍayat
09,010.034c draupadeyāṃś ca śakunir yamau ca drauṇir abhyayāt
09,010.035a duryodhano yudhāṃ śreṣṭhāv āhave keśavārjunau
09,010.035c samabhyayād ugratejāḥ śaraiś cābhyahanad balī
09,010.036a evaṃ dvaṃdvaśatāny āsaṃs tvadīyānāṃ paraiḥ saha
09,010.036c ghorarūpāṇi citrāṇi tatra tatra viśāṃ pate
09,010.037a ṛśyavarṇāñ jaghānāśvān bhojo bhīmasya saṃyuge
09,010.037c so 'vatīrya rathopasthād dhatāśvaḥ pāṇḍunandanaḥ
09,010.037e kālo daṇḍam ivodyamya gadāpāṇir ayudhyata
09,010.038a pramukhe sahadevasya jaghānāśvāṃś ca madrarāṭ
09,010.038c tataḥ śalyasya tanayaṃ sahadevo 'sināvadhīt
09,010.039a gautamaḥ punar ācāryo dhṛṣṭadyumnam ayodhayat
09,010.039c asaṃbhrāntam asaṃbhrānto yatnavān yatnavattaram
09,010.040a draupadeyāṃs tathā vīrān ekaikaṃ daśabhiḥ śaraiḥ
09,010.040c avidhyad ācāryasuto nātikruddhaḥ smayann iva
09,010.040d*0064_01 yuktāśvasya punar madhyaṃ rathasyāroham icchataḥ
09,010.040d*0065_01 punaś ca bhīmasenasya jaghānāśvāṃs tathāhave
09,010.040d*0065_02 so 'vatīrya rathāt tūrṇaṃ hatāśvaḥ pāṇḍunandanaḥ
09,010.040d*0065_03 kālo daṇḍam ivodyamya gadāṃ kruddho mahābalaḥ
09,010.040d*0065_04 pothayām āsa turagān rathaṃ ca kṛtavarmaṇaḥ
09,010.040d*0065_05 kṛtavarmā tv avaplutya rathāt tasmād apākramat
09,010.041a śalyo 'pi rājan saṃkruddho nighnan somakapāṇḍavān
09,010.041c punar eva śitair bāṇair yudhiṣṭhiram apīḍayat
09,010.042a tasya bhīmo raṇe kruddhaḥ saṃdaṣṭadaśanacchadaḥ
09,010.042c vināśāyābhisaṃdhāya gadām ādatta vīryavān
09,010.043a yamadaṇḍapratīkāśāṃ kālarātrim ivodyatām
09,010.043c gajavājimanuṣyāṇāṃ prāṇāntakaraṇīm api
09,010.044a hemapaṭṭaparikṣiptām ulkāṃ prajvalitām iva
09,010.044c śaikyāṃ vyālīm ivātyugrāṃ vajrakalpām ayasmayīm
09,010.045a candanāgurupaṅkāktāṃ pramadām īpsitām iva
09,010.045c vasāmedosṛgādigdhāṃ jihvāṃ vaivasvatīm iva
09,010.046a paṭughaṇṭāravaśatāṃ vāsavīm aśanīm iva
09,010.046c nirmuktāśīviṣākārāṃ pṛktāṃ gajamadair api
09,010.047a trāsanīṃ ripusainyānāṃ svasainyapariharṣiṇīm
09,010.047c manuṣyaloke vikhyātāṃ giriśṛṅgavidāriṇīm
09,010.048a yayā kailāsabhavane maheśvarasakhaṃ balī
09,010.048c āhvayām āsa kaunteyaḥ saṃkruddham alakādhipam
09,010.049a yayā māyāvino dṛptān subahūn dhanadālaye
09,010.049c jaghāna guhyakān kruddho mandārārthe mahābalaḥ
09,010.049e nivāryamāṇo bahubhir draupadyāḥ priyam āsthitaḥ
09,010.050a tāṃ vajramaṇiratnaughām aṣṭāśriṃ vajragauravām
09,010.050c samudyamya mahābāhuḥ śalyam abhyadravad raṇe
09,010.051a gadayā yuddhakuśalas tayā dāruṇanādayā
09,010.051c pothayām āsa śalyasya caturo 'śvān mahājavān
09,010.052a tataḥ śalyo raṇe kruddhaḥ pīne vakṣasi tomaram
09,010.052c nicakhāna nadan vīro varma bhittvā ca so 'bhyagāt
09,010.053a vṛkodaras tv asaṃbhrātas tam evoddhṛtya tomaram
09,010.053b*0066_01 cikṣepa bhīmasenasya so 'sravac choṇitaṃ bahu
09,010.053b*0066_02 tam evādāya bhīmas tu tataḥ kopasamanvitaḥ
09,010.053c yantāraṃ madrarājasya nirbibheda tato hṛdi
09,010.054a sa bhinnavarmā rudhiraṃ vaman vitrastamānasaḥ
09,010.054c papātābhimukho dīno madrarājas tv apākramat
09,010.055a kṛtapratikṛtaṃ dṛṣṭvā śalyo vismitamānasaḥ
09,010.055c gadām āśritya dhīrātmā pratyamitram avaikṣata
09,010.056a tataḥ sumanasaḥ pārthā bhīmasenam apūjayan
09,010.056b*0067_01 viyatsthitā jātaharṣās tataḥ siddhā babhāṣire
09,010.056b*0067_02 pūrvajanmani prahlādo dṛṣṭo 'smābhir ayaṃ baliḥ
09,010.056c tad dṛṣṭvā karma saṃgrāme ghoram akliṣṭakarmaṇaḥ
09,010.056d*0068_01 taṃ dṛṣṭvā karma śalyasya sarvasiddhās tv apūjayan
09,011.001 saṃjaya uvāca
09,011.001a patitaṃ prekṣya yantāraṃ śalyaḥ sarvāyasīṃ gadām
09,011.001c ādāya tarasā rājaṃs tasthau girir ivācalaḥ
09,011.002a taṃ dīptam iva kālāgniṃ pāśahastam ivāntakam
09,011.002c saśṛṅgam iva kailāsaṃ savajram iva vāsavam
09,011.003a saśūlam iva haryakṣaṃ vane mattam iva dvipam
09,011.003a*0069_01 **** **** sacakram iva cakriṇam
09,011.003a*0069_02 saśaktim iva senānyaṃ
09,011.003c javenābhyapatad bhīmaḥ pragṛhya mahatīṃ gadām
09,011.003d*0070_01 madrarājam asaṃbhrāntaḥ paśyatāṃ sarvadhanvinām
09,011.004a tataḥ śaṅkhapraṇādaś ca tūryāṇāṃ ca sahasraśaḥ
09,011.004c siṃhanādaś ca saṃjajñe śūrāṇāṃ harṣavardhanaḥ
09,011.005a prekṣantaḥ sarvatas tau hi yodhā yodhamahādvipau
09,011.005c tāvakāś ca pare caiva sādhu sādhv ity athābruvan
09,011.006a na hi madrādhipād anyo rāmād vā yadunandanāt
09,011.006c soḍhum utsahate vegaṃ bhīmasenasya saṃyuge
09,011.007a tathā madrādhipasyāpi gadāvegaṃ mahātmanaḥ
09,011.007c soḍhum utsahate nānyo yodho yudhi vṛkodarāt
09,011.008a tau vṛṣāv iva nardantau maṇḍalāni viceratuḥ
09,011.008c āvalgitau gadāhastau madrarājavṛkodarau
09,011.009a maṇḍalāvartamārgeṣu gadāviharaṇeṣu ca
09,011.009c nirviśeṣam abhūd yuddhaṃ tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
09,011.010a taptahemamayaiḥ śubhrair babhūva bhayavardhanī
09,011.010c agnijvālair ivāviddhā paṭṭaiḥ śalyasya sā gadā
09,011.011a tathaiva carato mārgān maṇḍaleṣu mahātmanaḥ
09,011.011c vidyud abhrapratīkāśā bhīmasya śuśubhe gadā
09,011.012a tāḍitā madrarājena bhīmasya gadayā gadā
09,011.012c dīpyamāneva vai rājan sasṛje pāvakārciṣaḥ
09,011.013a tathā bhīmena śalyasya tāḍitā gadayā gadā
09,011.013c aṅgāravarṣaṃ mumuce tad adbhutam ivābhavat
09,011.014a dantair iva mahānāgau śṛṅgair iva maharṣabhau
09,011.014c tottrair iva tadānyonyaṃ gadāgrābhyāṃ nijaghnatuḥ
09,011.015a tau gadānihatair gātraiḥ kṣaṇena rudhirokṣitau
09,011.015c prekṣaṇīyatarāv āstāṃ puṣpitāv iva kiṃśukau
09,011.016a gadayā madrarājena savyadakṣiṇam āhataḥ
09,011.016c bhīmaseno mahābāhur na cacālācalo yathā
09,011.017a tathā bhīmagadāvegais tāḍyamāno muhur muhuḥ
09,011.017c śalyo na vivyathe rājan dantinevāhato giriḥ
09,011.018a śuśruve dikṣu sarvāsu tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
09,011.018c gadānipātasaṃhrādo vajrayor iva nisvanaḥ
09,011.019a nivṛtya tu mahāvīryau samucchritagadāv ubhau
09,011.019c punar antaramārgasthau maṇḍalāni viceratuḥ
09,011.020a athābhyetya padāny aṣṭau saṃnipāto 'bhavat tayoḥ
09,011.020c udyamya lohadaṇḍābhyām atimānuṣakarmaṇoḥ
09,011.021a prārthayānau tadānyo 'nyaṃ maṇḍalāni viceratuḥ
09,011.021c kriyāviśeṣaṃ kṛtinau darśayām āsatus tadā
09,011.022a athodyamya gade ghore saśṛṅgāv iva parvatau
09,011.022c tāv ājaghnatur anyonyaṃ yathā bhūmicale 'calau
09,011.023a tau parasparavegāc ca gadābhyāṃ ca bhṛśāhatau
09,011.023c yugapat petatur vīrāv ubhāv indradhvajāv iva
09,011.024a ubhayoḥ senayor vīrās tadā hāhākṛto 'bhavan
09,011.024c bhṛśaṃ marmaṇy abhihatāv ubhāv āstāṃ suvihvalau
09,011.025a tataḥ sagadam āropya madrāṇām ṛṣabhaṃ rathe
09,011.025c apovāha kṛpaḥ śalyaṃ tūrṇam āyodhanād api
09,011.026a kṣībavad vihvalatvāt tu nimeṣāt punar utthitaḥ
09,011.026c bhīmaseno gadāpāṇiḥ samāhvayata madrapam
09,011.027a tatas tu tāvakāḥ śūrā nānāśastrasamāyutāḥ
09,011.027c nānāvāditraśabdena pāṇḍusenām ayodhayan
09,011.028a bhujāv ucchritya śastraṃ ca śabdena mahatā tataḥ
09,011.028c abhyadravan mahārāja duryodhanapurogamāḥ
09,011.029a tad anīkam abhiprekṣya tatas te pāṇḍunandanāḥ
09,011.029c prayayuḥ siṃhanādena duryodhanavadhepsayā
09,011.030a teṣām āpatatāṃ tūrṇaṃ putras te bharatarṣabha
09,011.030c prāsena cekitānaṃ vai vivyādha hṛdaye bhṛśam
09,011.031a sa papāta rathopasthe tava putreṇa tāḍitaḥ
09,011.031c rudhiraughapariklinnaḥ praviśya vipulaṃ tamaḥ
09,011.032a cekitānaṃ hataṃ dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
09,011.032c prasaktam abhyavarṣanta śaravarṣāṇi bhāgaśaḥ
09,011.033a tāvakānām anīkeṣu pāṇḍavā jitakāśinaḥ
09,011.033c vyacaranta mahārāja prekṣaṇīyāḥ samantataḥ
09,011.034a kṛpaś ca kṛtavarmā ca saubalaś ca mahābalaḥ
09,011.034c ayodhayan dharmarājaṃ madrarājapuraskṛtāḥ
09,011.035a bhāradvājasya hantāraṃ bhūrivīryaparākramam
09,011.035c duryodhano mahārāja dhṛṣṭadyumnam ayodhayat
09,011.036a trisāhasrā rathā rājaṃs tava putreṇa coditāḥ
09,011.036c ayodhayanta vijayaṃ droṇaputrapuraskṛtāḥ
09,011.037a vijaye dhṛtasaṃkalpāḥ samabhityaktajīvitāḥ
09,011.037c prāviśaṃs tāvakā rājan haṃsā iva mahat saraḥ
09,011.038a tato yuddham abhūd ghoraṃ parasparavadhaiṣiṇām
09,011.038c anyonyavadhasaṃyuktam anyonyaprītivardhanam
09,011.039a tasmin pravṛtte saṃgrāme rājan vīravarakṣaye
09,011.039c anileneritaṃ ghoram uttasthau pārthivaṃ rajaḥ
09,011.040a śravaṇān nāmadheyānāṃ pāṇḍavānāṃ ca kīrtanāt
09,011.040c parasparaṃ vijānīmo ye cāyudhyann abhītavat
09,011.041a tad rajaḥ puruṣavyāghra śoṇitena praśāmitam
09,011.041c diśaś ca vimalā jajñus tasmin rajasi śāmite
09,011.042a tathā pravṛtte saṃgrāme ghorarūpe bhayānake
09,011.042c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca nāsīt kaś cit parāṅmukhaḥ
09,011.043a brahmalokaparā bhūtvā prārthayanto jayaṃ yudhi
09,011.043c suyuddhena parākrāntā narāḥ svargam abhīpsavaḥ
09,011.044a bhartṛpiṇḍavimokṣārthaṃ bhartṛkāryaviniścitāḥ
09,011.044c svargasaṃsaktamanaso yodhā yuyudhire tadā
09,011.045a nānārūpāṇi śastrāṇi visṛjanto mahārathāḥ
09,011.045c anyonyam abhigarjantaḥ praharantaḥ parasparam
09,011.046a hata vidhyata gṛhṇīta praharadhvaṃ nikṛntata
09,011.046c iti sma vācaḥ śrūyante tava teṣāṃ ca vai bale
09,011.047a tataḥ śalyo mahārāja dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
09,011.047c vivyādha niśitair bāṇair hantukāmo mahāratham
09,011.048a tasya pārtho mahārāja nārācān vai caturdaśa
09,011.048c marmāṇy uddiśya marmajño nicakhāna hasann iva
09,011.049a taṃ vārya pāṇḍavaṃ bāṇair hantukāmo mahāyaśāḥ
09,011.049c vivyādha samare kruddho bahubhiḥ kaṅkapatribhiḥ
09,011.050a atha bhūyo mahārāja śareṇa nataparvaṇā
09,011.050c yudhiṣṭhiraṃ samājaghne sarvasainyasya paśyataḥ
09,011.051a dharmarājo 'pi saṃkruddho madrarājaṃ mahāyaśāḥ
09,011.051c vivyādha niśitair bāṇaiḥ kaṅkabarhiṇavājitaiḥ
09,011.052a candrasenaṃ ca saptatyā sūtaṃ ca navabhiḥ śaraiḥ
09,011.052c drumasenaṃ catuḥṣaṣṭyā nijaghāna mahārathaḥ
09,011.053a cakrarakṣe hate śalyaḥ pāṇḍavena mahātmanā
09,011.053c nijaghāna tato rājaṃś cedīn vai pañcaviṃśatim
09,011.054a sātyakiṃ pañcaviṃśatyā bhīmasenaṃ ca pañcabhiḥ
09,011.054c mādrīputrau śatenājau vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ
09,011.055a evaṃ vicaratas tasya saṃgrāme rājasattama
09,011.055c saṃpreṣayac chitān pārthaḥ śarān āśīviṣopamān
09,011.056a dhvajāgraṃ cāsya samare kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
09,011.056c pramukhe vartamānasya bhallenāpaharad rathāt
09,011.057a pāṇḍuputreṇa vai tasya ketuṃ chinnaṃ mahātmanā
09,011.057c nipatantam apaśyāma giriśṛṅgam ivāhatam
09,011.058a dhvajaṃ nipatitaṃ dṛṣṭvā pāṇḍavaṃ ca vyavasthitam
09,011.058c saṃkruddho madrarājo 'bhūc charavarṣaṃ mumoca ha
09,011.059a śalyaḥ sāyakavarṣeṇa parjanya iva vṛṣṭimān
09,011.059c abhyavarṣad ameyātmā kṣatriyaṃ kṣatriyarṣabhaḥ
09,011.060a sātyakiṃ bhīmasenaṃ ca mādrīputrau ca pāṇḍavau
09,011.060c ekaikaṃ pañcabhir viddhvā yudhiṣṭhiram apīḍayat
09,011.061a tato bāṇamayaṃ jālaṃ vitataṃ pāṇḍavorasi
09,011.061c apaśyāma mahārāja meghajālam ivodgatam
09,011.062a tasya śalyo raṇe kruddho bāṇaiḥ saṃnataparvabhiḥ
09,011.062c diśaḥ pracchādayām āsa pradiśaś ca mahārathaḥ
09,011.063a tato yudhiṣṭhiro rājā bāṇajālena pīḍitaḥ
09,011.063c babhūva hṛtavikrānto jambho vṛtrahaṇā yathā
09,012.001 saṃjaya uvāca
09,012.001a pīḍite dharmarāje tu madrarājena māriṣa
09,012.001c sātyakir bhīmasenaś ca mādrīputrau ca pāṇḍavau
09,012.001e parivārya rathaiḥ śalyaṃ pīḍayām āsur āhave
09,012.002a tam ekaṃ bahubhir dṛṣṭvā pīḍyamānaṃ mahārathaiḥ
09,012.002c sādhuvādo mahāñ jajñe siddhāś cāsan praharṣitāḥ
09,012.002e āścaryam ity abhāṣanta munayaś cāpi saṃgatāḥ
09,012.003a bhīmaseno raṇe śalyaṃ śalyabhūtaṃ parākrame
09,012.003c ekena viddhvā bāṇena punar vivyādha saptabhiḥ
09,012.004a sātyakiś ca śatenainaṃ dharmaputraparīpsayā
09,012.004c madreśvaram avākīrya siṃhanādam athānadat
09,012.005a nakulaḥ pañcabhiś cainaṃ sahadevaś ca saptabhiḥ
09,012.005c viddhvā taṃ tu tatas tūrṇaṃ punar vivyādha saptabhiḥ
09,012.006a sa tu śūro raṇe yattaḥ pīḍitas tair mahārathaiḥ
09,012.006c vikṛṣya kārmukaṃ ghoraṃ vegaghnaṃ bhārasādhanam
09,012.007a sātyakiṃ pañcaviṃśatyā śalyo vivyādha māriṣa
09,012.007c bhīmasenaṃ trisaptatyā nakulaṃ saptabhis tathā
09,012.008a tataḥ saviśikhaṃ cāpaṃ sahadevasya dhanvinaḥ
09,012.008c chittvā bhallena samare vivyādhainaṃ trisaptabhiḥ
09,012.009a sahadevas tu samare mātulaṃ bhūrivarcasam
09,012.009c sajyam anyad dhanuḥ kṛtvā pañcabhiḥ samatāḍayat
09,012.009e śarair āśīviṣākārair jvalaj jvalanasaṃnibhaiḥ
09,012.010a sārathiṃ cāsya samare śareṇānataparvaṇā
09,012.010c vivyādha bhṛśasaṃkruddhas taṃ ca bhūyas tribhiḥ śaraiḥ
09,012.011a bhīmasenas trisaptatyā sātyakir navabhiḥ śaraiḥ
09,012.011c dharmarājas tathā ṣaṣṭyā gātre śalyaṃ samarpayat
09,012.011c*0071_01 **** **** pañcabhiḥ pañcabhiḥ śaraiḥ
09,012.011c*0071_02 gātre bāṇais tu te sarve śūrāḥ sarve samarpayan
09,012.012a tataḥ śalyo mahārāja nirviddhas tair mahārathaiḥ
09,012.012c susrāva rudhiraṃ gātrair gairikaṃ parvato yathā
09,012.013a tāṃś ca sarvān maheṣvāsān pañcabhiḥ pañcabhiḥ śaraiḥ
09,012.013c vivyādha tarasā rājaṃs tad adbhutam ivābhavat
09,012.014a tato 'pareṇa bhallena dharmaputrasya māriṣa
09,012.014c dhanuś ciccheda samare sajyaṃ sa sumahārathaḥ
09,012.015a athānyad dhanur ādāya dharmaputro mahārathaḥ
09,012.015c sāśvasūtadhvajarathaṃ śalyaṃ prācchādayac charaiḥ
09,012.016a sa cchādyamānaḥ samare dharmaputrasya sāyakaiḥ
09,012.016c yudhiṣṭhiram athāvidhyad daśabhir niśitaiḥ śaraiḥ
09,012.016d*0072_01 evaṃ dvaṃdvaśatāny āsaṃs tvadīyānāṃ paraiḥ saha
09,012.017a sātyakis tu tataḥ kruddho dharmaputre śarārdite
09,012.017c madrāṇām adhipaṃ śūraṃ śaraughaiḥ samavārayat
09,012.018a sa sātyakeḥ praciccheda kṣurapreṇa mahad dhanuḥ
09,012.018c bhīmasenamukhāṃs tāṃś ca tribhis tribhir atāḍayat
09,012.019a tasya kruddho mahārāja sātyakiḥ satyavikramaḥ
09,012.019c tomaraṃ preṣayām āsa svarṇadaṇḍaṃ mahādhanam
09,012.020a bhīmaseno 'tha nārācaṃ jvalantam iva pannagam
09,012.020c nakulaḥ samare śaktiṃ sahadevo gadāṃ śubhām
09,012.020e dharmarājaḥ śataghnīṃ tu jighāṃsuḥ śalyam āhave
09,012.020f*0073_01 teṣāṃ patanti śastrāṇi bahubhiḥ sāyakair yudhi
09,012.021a tān āpatata evāśu pañcānāṃ vai bhujacyutān
09,012.021b*0074_01 vārayām āsa samare śastrasaṃghaiḥ sa madrarāṭ
09,012.021b*0075_01 ciccheda samare rājan sarveṣāṃ ca pṛthak pṛthak
09,012.021c sātyakiprahitaṃ śalyo bhallaiś ciccheda tomaram
09,012.022a bhīmena prahitaṃ cāpi śaraṃ kanakabhūṣaṇam
09,012.022c dvidhā ciccheda samare kṛtahastaḥ pratāpavān
09,012.023a nakulapreṣitāṃ śaktiṃ hemadaṇḍāṃ bhayāvahām
09,012.023c gadāṃ ca sahadevena śaraughaiḥ samavārayat
09,012.024a śarābhyāṃ ca śataghnīṃ tāṃ rājñaś ciccheda bhārata
09,012.024c paśyatāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ siṃhanādaṃ nanāda ca
09,012.024e nāmṛṣyat taṃ tu śaineyaḥ śatror vijayam āhave
09,012.025a athānyad dhanur ādāya sātyakiḥ krodhamūrchitaḥ
09,012.025c dvābhyāṃ madreśvaraṃ viddhvā sārathiṃ ca tribhiḥ śaraiḥ
09,012.026a tataḥ śalyo mahārāja sarvāṃs tān daśabhiḥ śaraiḥ
09,012.026c vivyādha subhṛśaṃ kruddhas tottrair iva mahādvipān
09,012.027a te vāryamāṇāḥ samare madrarājñā mahārathāḥ
09,012.027c na śekuḥ pramukhe sthātuṃ tasya śatruniṣūdanāḥ
09,012.028a tato duryodhano rājā dṛṣṭvā śalyasya vikramam
09,012.028c nihatān pāṇḍavān mene pāñcālān atha sṛñjayān
09,012.028d*0076_01 tathāvidhaṃ mahārāja madrarājasya vikramam
09,012.028d*0076_02 asahyaṃ mānavair yuddhe tad babhūva nararṣabha
09,012.029a tato rājan mahābāhur bhīmasenaḥ pratāpavān
09,012.029c saṃtyajya manasā prāṇān madrādhipam ayodhayat
09,012.030a nakulaḥ sahadevaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ
09,012.030c parivārya tadā śalyaṃ samantād vyakirañ śaraiḥ
09,012.031a sa caturbhir maheṣvāsaiḥ pāṇḍavānāṃ mahārathaiḥ
09,012.031c vṛtas tān yodhayām āsa madrarājaḥ pratāpavān
09,012.032a tasya dharmasuto rājan kṣurapreṇa mahāhave
09,012.032c cakrarakṣaṃ jaghānāśu madrarājasya pārthiva
09,012.033a tasmiṃs tu nihate śūre cakrarakṣe mahārathe
09,012.033c madrarājo 'tibalavān sainikān āstṛṇoc charaiḥ
09,012.034a samācchannāṃs tatas tāṃs tu rājan vīkṣya sa sainikān
09,012.034c cintayām āsa samare dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
09,012.035a kathaṃ nu na bhavet satyaṃ tan mādhavavaco mahat
09,012.035c na hi kruddho raṇe rājā kṣapayeta balaṃ mama
09,012.035d*0077_01 ahaṃ madbhrātaraś caiva sātyakiś ca mahārathaḥ
09,012.035d*0077_02 pāñcālāḥ sṛñjayāś caiva na śaktāś ca hi madrapam
09,012.035d*0077_03 nihaniṣyati ced adya mātulo 'smān mahāyaśāḥ
09,012.035d*0077_04 govindavacanaṃ satyaṃ kathaṃ bhavati kiṃ tv idam
09,012.036a tataḥ sarathanāgāśvāḥ pāṇḍavāḥ pāṇḍupūrvaja
09,012.036c madreśvaraṃ samāseduḥ pīḍayantaḥ samantataḥ
09,012.037a nānāśastraughabahulāṃ śastravṛṣṭiṃ samutthitām
09,012.037c vyadhamat samare rājan mahābhrāṇīva mārutaḥ
09,012.038a tataḥ kanakapuṅkhāṃ tāṃ śalyakṣiptāṃ viyadgatām
09,012.038c śaravṛṣṭim apaśyāma śalabhānām ivātatim
09,012.039a te śarā madrarājena preṣitā raṇamūrdhani
09,012.039c saṃpatantaḥ sma dṛśyante śalabhānāṃ vrajā iva
09,012.040a madrarājadhanurmuktaiḥ śaraiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ
09,012.040c nirantaram ivākāśaṃ saṃbabhūva janādhipa
09,012.041a na pāṇḍavānāṃ nāsmākaṃ tatra kaś cid vyadṛśyata
09,012.041c bāṇāndhakāre mahati kṛte tatra mahābhaye
09,012.042a madrarājena balinā lāghavāc charavṛṣṭibhiḥ
09,012.042c loḍyamānaṃ tathā dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ balārṇavam
09,012.042e vismayaṃ paramaṃ jagmur devagandharvadānavāḥ
09,012.043a sa tu tān sarvato yattāñ śaraiḥ saṃpīḍya māriṣa
09,012.043c dharmarājam avacchādya siṃhavad vyanadan muhuḥ
09,012.044a te channāḥ samare tena pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
09,012.044c na śekus taṃ tadā yuddhe pratyudyātuṃ mahāratham
09,012.045a dharmarājapurogās tu bhīmasenamukhā rathāḥ
09,012.045c na jahuḥ samare śūraṃ śalyam āhavaśobhinam
09,013.001 saṃjaya uvāca
09,013.001a arjuno drauṇinā viddho yuddhe bahubhir āyasaiḥ
09,013.001c tasya cānucaraiḥ śūrais trigartānāṃ mahārathaiḥ
09,013.001e drauṇiṃ vivyādha samare tribhir eva śilīmukhaiḥ
09,013.002a tathetarān maheṣvāsān dvābhyāṃ dvābhyāṃ dhanaṃjayaḥ
09,013.002c bhūyaś caiva mahābāhuḥ śaravarṣair avākirat
09,013.003a śarakaṇṭakitās te tu tāvakā bharatarṣabha
09,013.003c na jahuḥ samare pārthaṃ vadhyamānāḥ śitaiḥ śaraiḥ
09,013.004a te 'rjunaṃ rathavaṃśena droṇaputrapurogamāḥ
09,013.004c ayodhayanta samare parivārya mahārathāḥ
09,013.004d*0078_01 parivārya mudā yuktā yodhayantaś cakāśire
09,013.005a tais tu kṣiptāḥ śarā rājan kārtasvaravibhūṣitāḥ
09,013.005c arjunasya rathopasthaṃ pūrayām āsur añjasā
09,013.006a tathā kṛṣṇau maheṣvāsau vṛṣabhau sarvadhanvinām
09,013.006c śarair vīkṣya vitunnāṅgau prahṛṣṭau yuddhadurmadau
09,013.007a kūbaraṃ rathacakrāṇi īṣā yoktrāṇi cābhibho
09,013.007c yugaṃ caivānukarṣaṃ ca śarabhūtam abhūt tadā
09,013.008a naitādṛśaṃ dṛṣṭapūrvaṃ rājan naiva ca naḥ śrutam
09,013.008c yādṛśaṃ tatra pārthasya tāvakāḥ saṃpracakrire
09,013.009a sa rathaḥ sarvato bhāti citrapuṅkhaiḥ śitaiḥ śaraiḥ
09,013.009c ulkāśataiḥ saṃpradīptaṃ vimānam iva bhūtale
09,013.010a tato 'rjuno mahārāja śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
09,013.010c avākirat tāṃ pṛtanāṃ megho vṛṣṭyā yathācalam
09,013.011a te vadhyamānāḥ samare pārthanāmāṅkitaiḥ śaraiḥ
09,013.011c pārthabhūtam amanyanta prekṣamāṇās tathāvidham
09,013.012a tato 'dbhutaśarajvālo dhanuḥśabdānilo mahān
09,013.012c senendhanaṃ dadāhāśu tāvakaṃ pārthapāvakaḥ
09,013.013a cakrāṇāṃ patatāṃ caiva yugānāṃ ca dharātale
09,013.013c tūṇīrāṇāṃ patākānāṃ dhvajānāṃ ca rathaiḥ saha
09,013.013d*0079_01 īṣāṇāṃ cāpi yoktrāṇāṃ veṇūnāṃ cāpi sarvaśaḥ
09,013.013d*0079_02 bhujānāṃ śirasāṃ caiva chattrāṇāṃ vyajanaiḥ saha
09,013.013d*0079_03 tatra kruddhasya pārthasya agamyā samabhūd dharā
09,013.014a īṣāṇām anukarṣāṇāṃ triveṇūnāṃ ca bhārata
09,013.014c akṣāṇām atha yoktrāṇāṃ pratodānāṃ ca sarvaśaḥ
09,013.015a śirasāṃ patatāṃ caiva kuṇḍaloṣṇīṣadhāriṇām
09,013.015c bhujānāṃ ca mahārāja skandhānāṃ ca samantataḥ
09,013.015d*0080_01 sarveṣāṃ patatāṃ caiva chattrāṇāṃ ca samantataḥ
09,013.016a chatrāṇāṃ vyajanaiḥ sārdhaṃ mukuṭānāṃ ca rāśayaḥ
09,013.016c samadṛśyanta pārthasya rathamārgeṣu bhārata
09,013.016d*0081_01 tataḥ kruddhasya pārthasya rathamārge viśāṃ pate
09,013.017a agamyarūpā pṛthivī māṃsaśoṇitakardamā
09,013.017c babhūva bharataśreṣṭha rudrasyākrīḍanaṃ yathā
09,013.017e bhīrūṇāṃ trāsajananī śūrāṇāṃ harṣavardhanī
09,013.018a hatvā tu samare pārthaḥ sahasre dve paraṃtapa
09,013.018c rathānāṃ savarūthānāṃ vidhūmo 'gnir iva jvalan
09,013.019a yathā hi bhagavān agnir jagad dagdhvā carācaram
09,013.019c vidhūmo dṛśyate rājaṃs tathā pārtho mahārathaḥ
09,013.020a drauṇis tu samare dṛṣṭvā pāṇḍavasya parākramam
09,013.020c rathenātipatākena pāṇḍavaṃ pratyavārayat
09,013.021a tāv ubhau puruṣavyāghrau śvetāśvau dhanvināṃ varau
09,013.021c samīyatus tadā tūrṇaṃ parasparavadhaiṣiṇau
09,013.022a tayor āsīn mahārāja bāṇavarṣaṃ sudāruṇam
09,013.022c jīmūtānāṃ yathā vṛṣṭis tapānte bharatarṣabha
09,013.023a anyonyaspardhinau tau tu śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
09,013.023c tatakṣatur mṛdhe 'nyonyaṃ śṛṅgābhyāṃ vṛṣabhāv iva
09,013.024a tayor yuddhaṃ mahārāja ciraṃ samam ivābhavat
09,013.024c astrāṇāṃ saṃgamaś caiva ghoras tatrābhavan mahān
09,013.025a tato 'rjunaṃ dvādaśabhī rukmapuṅkhaiḥ sutejanaiḥ
09,013.025c vāsudevaṃ ca daśabhir drauṇir vivyādha bhārata
09,013.026a tataḥ prahasya bībhatsur vyākṣipad gāṇḍivaṃ dhanuḥ
09,013.026c mānayitvā muhūrtaṃ ca guruputraṃ mahāhave
09,013.026d*0082_01 nirucchvāsaṃ tataḥ kṛtvā guruputraṃ mahāmanāḥ
09,013.026d*0082_02 so 'sṛjat sāyakān saṃkhye arjuno jayatāṃ varaḥ
09,013.026d*0082_03 caturbhiḥ sāyakaiś caiva tāḍayām āsa ghoṭakān
09,013.027a vyaśvasūtarathaṃ cakre savyasācī mahārathaḥ
09,013.027c mṛdupūrvaṃ tataś cainaṃ tribhir vivyādha sāyakaiḥ
09,013.028a hatāśve tu rathe tiṣṭhan droṇaputras tv ayasmayam
09,013.028b*0083_01 yamadaṇḍanibhaṃ ghoraṃ śatrusainyabhayaṃkaram
09,013.028c musalaṃ pāṇḍuputrāya cikṣepa parighopamam
09,013.029a tam āpatantaṃ sahasā hemapaṭṭavibhūṣitam
09,013.029c ciccheda saptadhā vīraḥ pārthaḥ śatrunibarhaṇaḥ
09,013.030a sa cchinnaṃ musalaṃ dṛṣṭvā drauṇiḥ paramakopanaḥ
09,013.030c ādade parighaṃ ghoraṃ nagendraśikharopamam
09,013.030e cikṣepa caiva pārthāya drauṇir yuddhaviśāradaḥ
09,013.031a tam antakam iva kruddhaṃ parighaṃ prekṣya pāṇḍavaḥ
09,013.031c arjunas tvarito jaghne pañcabhiḥ sāyakottamaiḥ
09,013.032a sa cchinnaḥ patito bhūmau pārthabāṇair mahāhave
09,013.032c dārayan pṛthivīndrāṇāṃ manaḥ śabdena bhārata
09,013.033a tato 'parais tribhir bāṇair drauṇiṃ vivyādha pāṇḍavaḥ
09,013.033c so 'tividdho balavatā pārthena sumahābalaḥ
09,013.033e na saṃbhrāntas tadā drauṇiḥ pauruṣe sve vyavasthitaḥ
09,013.034a sudharmā tu tato rājan bhāradvājaṃ mahāratham
09,013.034c avākirac charavrātaiḥ sarvakṣatrasya paśyataḥ
09,013.035a tatas tu suratho 'py ājau pāñcālānāṃ mahārathaḥ
09,013.035c rathena meghaghoṣeṇa drauṇim evābhyadhāvata
09,013.036a vikarṣan vai dhanuḥ śreṣṭhaṃ sarvabhārasahaṃ dṛḍham
09,013.036c jvalanāśīviṣanibhaiḥ śaraiś cainam avākirat
09,013.037a surathaṃ tu tataḥ kruddham āpatantaṃ mahāratham
09,013.037c cukopa samare drauṇir daṇḍāhata ivoragaḥ
09,013.038a triśikhāṃ bhrukuṭīṃ kṛtvā sṛkkiṇī parilelihan
09,013.038c udvīkṣya surathaṃ roṣād dhanurjyām avamṛjya ca
09,013.038e mumoca tīkṣṇaṃ nārācaṃ yamadaṇḍasamadyutim
09,013.039a sa tasya hṛdayaṃ bhittvā praviveśātivegataḥ
09,013.039c śakrāśanir ivotsṛṣṭā vidārya dharaṇītalam
09,013.040a tatas taṃ patitaṃ bhūmau nārācena samāhatam
09,013.040c vajreṇeva yathā śṛṅgaṃ parvatasya mahādhanam
09,013.041a tasmiṃs tu nihate vīre droṇaputraḥ pratāpavān
09,013.041c āruroha rathaṃ tūrṇaṃ tam eva rathināṃ varaḥ
09,013.042a tataḥ sajjo mahārāja drauṇir āhavadurmadaḥ
09,013.042c arjunaṃ yodhayām āsa saṃśaptakavṛto raṇe
09,013.043a tatra yuddhaṃ mahac cāsīd arjunasya paraiḥ saha
09,013.043c madhyaṃdinagate sūrye yamarāṣṭravivardhanam
09,013.044a tatrāścaryam apaśyāma dṛṣṭvā teṣāṃ parākramam
09,013.044c yad eko yugapad vīrān samayodhayad arjunaḥ
09,013.045a vimardas tu mahān āsīd arjunasya paraiḥ saha
09,013.045c śatakrator yathā pūrvaṃ mahatyā daityasenayā
09,014.001 saṃjaya uvāca
09,014.001a duryodhano mahārāja dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
09,014.001c cakratuḥ sumahad yuddhaṃ śaraśaktisamākulam
09,014.002a tayor āsan mahārāja śaradhārāḥ sahasraśaḥ
09,014.002c ambudānāṃ yathā kāle jaladhārāḥ samantataḥ
09,014.003a rājā tu pārṣataṃ viddhvā śaraiḥ pañcabhir āyasaiḥ
09,014.003c droṇahantāram ugreṣuḥ punar vivyādha saptabhiḥ
09,014.004a dhṛṣṭadyumnas tu samare balavān dṛḍhavikramaḥ
09,014.004c saptatyā viśikhānāṃ vai duryodhanam apīḍayat
09,014.005a pīḍitaṃ prekṣya rājānaṃ sodaryā bharatarṣabha
09,014.005c mahatyā senayā sārdhaṃ parivavruḥ sma pārṣatam
09,014.006a sa taiḥ parivṛtaḥ śūraiḥ sarvato 'tirathair bhṛśam
09,014.006c vyacarat samare rājan darśayan hastalāghavam
09,014.007a śikhaṇḍī kṛtavarmāṇaṃ gautamaṃ ca mahāratham
09,014.007c prabhadrakaiḥ samāyukto yodhayām āsa dhanvinau
09,014.008a tatrāpi sumahad yuddhaṃ ghorarūpaṃ viśāṃ pate
09,014.008c prāṇān saṃtyajatāṃ yuddhe prāṇadyūtābhidevane
09,014.009a śalyas tu śaravarṣāṇi vimuñcan sarvatodiśam
09,014.009c pāṇḍavān pīḍayām āsa sasātyakivṛkodarān
09,014.010a tathobhau ca yamau yuddhe yamatulyaparākramau
09,014.010c yodhayām āsa rājendra vīryeṇa ca balena ca
09,014.011a śalyasāyakanunnānāṃ pāṇḍavānāṃ mahāmṛdhe
09,014.011c trātāraṃ nādhyagacchanta ke cit tatra mahārathāḥ
09,014.012a tatas tu nakulaḥ śūro dharmarāje prapīḍite
09,014.012c abhidudrāva vegena mātulaṃ mādrinandanaḥ
09,014.013a saṃchādya samare śalyaṃ nakulaḥ paravīrahā
09,014.013c vivyādha cainaṃ daśabhiḥ smayamānaḥ stanāntare
09,014.014a sarvapāraśavair bāṇaiḥ karmāraparimārjitaiḥ
09,014.014c svarṇapuṅkhaiḥ śilādhautair dhanuryantrapracoditaiḥ
09,014.015a śalyas tu pīḍitas tena svasrīyeṇa mahātmanā
09,014.015c nakulaṃ pīḍayām āsa patribhir nataparvabhiḥ
09,014.016a tato yudhiṣṭhiro rājā bhīmaseno 'tha sātyakiḥ
09,014.016c sahadevaś ca mādreyo madrarājam upādravan
09,014.017a tān āpatata evāśu pūrayānān rathasvanaiḥ
09,014.017c diśaś ca pradiśaś caiva kampayānāṃś ca medinīm
09,014.017e pratijagrāha samare senāpatir amitrajit
09,014.018a yudhiṣṭhiraṃ tribhir viddhvā bhīmasenaṃ ca saptabhiḥ
09,014.018c sātyakiṃ ca śatenājau sahadevaṃ tribhiḥ śaraiḥ
09,014.019a tatas tu saśaraṃ cāpaṃ nakulasya mahātmanaḥ
09,014.019c madreśvaraḥ kṣurapreṇa tadā ciccheda māriṣa
09,014.019e tad aśīryata vicchinnaṃ dhanuḥ śalyasya sāyakaiḥ
09,014.020a athānyad dhanur ādāya mādrīputro mahārathaḥ
09,014.020c madrarājarathaṃ tūrṇaṃ pūrayām āsa patribhiḥ
09,014.021a yudhiṣṭhiras tu madreśaṃ sahadevaś ca māriṣa
09,014.021c daśabhir daśabhir bāṇair urasy enam avidhyatām
09,014.022a bhīmasenas tataḥ ṣaṣṭyā sātyakir navabhiḥ śaraiḥ
09,014.022c madrarājam abhidrutya jaghnatuḥ kaṅkapatribhiḥ
09,014.023a madrarājas tataḥ kruddhaḥ sātyakiṃ navabhiḥ śaraiḥ
09,014.023c vivyādha bhūyaḥ saptatyā śarāṇāṃ nataparvaṇām
09,014.024a athāsya saśaraṃ cāpaṃ muṣṭau ciccheda māriṣa
09,014.024c hayāṃś ca caturaḥ saṃkhye preṣayām āsa mṛtyave
09,014.025a virathaṃ sātyakiṃ kṛtvā madrarājo mahābalaḥ
09,014.025c viśikhānāṃ śatenainam ājaghāna samantataḥ
09,014.026a mādrīputrau tu saṃrabdhau bhīmasenaṃ ca pāṇḍavam
09,014.026c yudhiṣṭhiraṃ ca kauravya vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ
09,014.027a tatrādbhutam apaśyāma madrarājasya pauruṣam
09,014.027c yad enaṃ sahitāḥ pārthā nābhyavartanta saṃyuge
09,014.028a athānyaṃ ratham āsthāya sātyakiḥ satyavikramaḥ
09,014.028c pīḍitān pāṇḍavān dṛṣṭvā madrarājavaśaṃ gatān
09,014.028e abhidudrāva vegena madrāṇām adhipaṃ balī
09,014.029a āpatantaṃ rathaṃ tasya śalyaḥ samitiśobhanaḥ
09,014.029c pratyudyayau rathenaiva matto mattam iva dvipam
09,014.030a sa saṃnipātas tumulo babhūvādbhutadarśanaḥ
09,014.030c sātyakeś caiva śūrasya madrāṇām adhipasya ca
09,014.030e yādṛśo vai purā vṛttaḥ śambarāmararājayoḥ
09,014.031a sātyakiḥ prekṣya samare madrarājaṃ vyavasthitam
09,014.031c vivyādha daśabhir bāṇais tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
09,014.032a madrarājas tu subhṛśaṃ viddhas tena mahātmanā
09,014.032c sātyakiṃ prativivyādha citrapuṅkhaiḥ śitaiḥ śaraiḥ
09,014.033a tataḥ pārthā maheṣvāsāḥ sātvatābhisṛtaṃ nṛpam
09,014.033c abhyadravan rathais tūrṇaṃ mātulaṃ vadhakāmyayā
09,014.034a tata āsīt parāmardas tumulaḥ śoṇitodakaḥ
09,014.034c śūrāṇāṃ yudhyamānānāṃ siṃhānām iva nardatām
09,014.035a teṣām āsīn mahārāja vyatikṣepaḥ parasparam
09,014.035c siṃhānām āmiṣepsūnāṃ kūjatām iva saṃyuge
09,014.036a teṣāṃ bāṇasahasraughair ākīrṇā vasudhābhavat
09,014.036c antarikṣaṃ ca sahasā bāṇabhūtam abhūt tadā
09,014.037a śarāndhakāraṃ bahudhā kṛtaṃ tatra samantataḥ
09,014.037c abhracchāyeva saṃjajñe śarair muktair mahātmabhiḥ
09,014.038a tatra rājañ śarair muktair nirmuktair iva pannagaiḥ
09,014.038c svarṇapuṅkhaiḥ prakāśadbhir vyarocanta diśas tathā
09,014.039a tatrādbhutaṃ paraṃ cakre śalyaḥ śatrunibarhaṇaḥ
09,014.039c yad ekaḥ samare śūro yodhayām āsa vai bahūn
09,014.040a madrarājabhujotsṛṣṭaiḥ kaṅkabarhiṇavājitaiḥ
09,014.040c saṃpatadbhiḥ śarair ghorair avākīryata medinī
09,014.041a tatra śalyarathaṃ rājan vicarantaṃ mahāhave
09,014.041c apaśyāma yathā pūrvaṃ śakrasyāsurasaṃkṣaye
09,015.001 saṃjaya uvāca
09,015.001a tataḥ sainyās tava vibho madrarājapuraskṛtāḥ
09,015.001c punar abhyadravan pārthān vegena mahatā raṇe
09,015.002a pīḍitās tāvakāḥ sarve pradhāvanto raṇotkaṭāḥ
09,015.002c kṣaṇenaiva ca pārthāṃs te bahutvāt samaloḍayan
09,015.003a te vadhyamānāḥ kurubhiḥ pāṇḍavā nāvatasthire
09,015.003c nivāryamāṇā bhīmena paśyatoḥ kṛṣṇapārthayoḥ
09,015.004a tato dhanaṃjayaḥ kruddhaḥ kṛpaṃ saha padānugaiḥ
09,015.004c avākirac charaugheṇa kṛtavarmāṇam eva ca
09,015.005a śakuniṃ sahadevas tu sahasainyam avārayat
09,015.005c nakulaḥ pārśvataḥ sthitvā madrarājam avaikṣata
09,015.006a draupadeyā narendrāṃś ca bhūyiṣṭhaṃ samavārayan
09,015.006c droṇaputraṃ ca pāñcālyaḥ śikhaṇḍī samavārayat
09,015.007a bhīmasenas tu rājānaṃ gadāpāṇir avārayat
09,015.007c śalyaṃ tu saha sainyena kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
09,015.008a tataḥ samabhavad yuddhaṃ saṃsaktaṃ tatra tatra ha
09,015.008c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca saṃgrāmeṣv anivartinām
09,015.009a tatra paśyāmahe karma śalyasyātimahad raṇe
09,015.009c yad ekaḥ sarvasainyāni pāṇḍavānām ayudhyata
09,015.010a vyadṛśyata tadā śalyo yudhiṣṭhirasamīpataḥ
09,015.010c raṇe candramaso 'bhyāśe śanaiścara iva grahaḥ
09,015.011a pīḍayitvā tu rājānaṃ śarair āśīviṣopamaiḥ
09,015.011c abhyadhāvat punar bhīmaṃ śaravarṣair avākirat
09,015.012a tasya tal lāghavaṃ dṛṣṭvā tathaiva ca kṛtāstratām
09,015.012c apūjayann anīkāni pareṣāṃ tāvakāni ca
09,015.013a pīḍyamānās tu śalyena pāṇḍavā bhṛśavikṣatāḥ
09,015.013c prādravanta raṇaṃ hitvā krośamāne yudhiṣṭhire
09,015.014a vadhyamāneṣv anīkeṣu madrarājena pāṇḍavaḥ
09,015.014c amarṣavaśam āpanno dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
09,015.014e tataḥ pauruṣam āsthāya madrarājam apīḍayat
09,015.015a jayo vāstu vadho veti kṛtabuddhir mahārathaḥ
09,015.015c samāhūyābravīt sarvān bhrātṝn kṛṣṇaṃ ca mādhavam
09,015.016a bhīṣmo droṇaś ca karṇaś ca ye cānye pṛthivīkṣitaḥ
09,015.016c kauravārthe parākrāntāḥ saṃgrāme nidhanaṃ gatāḥ
09,015.017a yathābhāgaṃ yathotsāhaṃ bhavantaḥ kṛtapauruṣāḥ
09,015.017c bhāgo 'vaśiṣṭa eko 'yaṃ mama śalyo mahārathaḥ
09,015.018a so 'ham adya yudhā jetum āśaṃse madrakeśvaram
09,015.018c tatra yan mānasaṃ mahyaṃ tat sarvaṃ nigadāmi vaḥ
09,015.019a cakrarakṣāv imau śūrau mama mādravatīsutau
09,015.019c ajeyau vāsavenāpi samare vīrasaṃmatau
09,015.020a sādhv imau mātulaṃ yuddhe kṣatradharmapuraskṛtau
09,015.020c madarthaṃ pratiyudhyetāṃ mānārhau satyasaṃgarau
09,015.020d*0084_01 kiṃ vā pralapitenātha vyarthenānena kiṃ cana
09,015.021a māṃ vā śalyo raṇe hantā taṃ vāhaṃ bhadram astu vaḥ
09,015.021c iti satyām imāṃ vāṇīṃ lokavīrā nibodhata
09,015.022a yotsye 'haṃ mātulenādya kṣatradharmeṇa pārthivāḥ
09,015.022c svayaṃ samabhisaṃdhāya vijayāyetarāya vā
09,015.023a tasya me 'bhyadhikaṃ śastraṃ sarvopakaraṇāni ca
09,015.023c saṃyuñjantu raṇe kṣipraṃ śāstravad rathayojakāḥ
09,015.024a śaineyo dakṣiṇaṃ cakraṃ dhṛṣṭadyumnas tathottaram
09,015.024c pṛṣṭhagopo bhavatv adya mama pārtho dhanaṃjayaḥ
09,015.025a puraḥsaro mamādyāstu bhīmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
09,015.025c evam abhyadhikaḥ śalyād bhaviṣyāmi mahāmṛdhe
09,015.026a evam uktās tathā cakruḥ sarve rājñaḥ priyaiṣiṇaḥ
09,015.026c tataḥ praharṣaḥ sainyānāṃ punar āsīt tadā nṛpa
09,015.027a pāñcālānāṃ somakānāṃ matsyānāṃ ca viśeṣataḥ
09,015.027c pratijñāṃ tāṃ ca saṃgrāme dharmarājasya pūrayan
09,015.027d*0085_01 pratijñāṃ tāṃ tadā rājā kṛtvā madreśam abhyayāt
09,015.028a tataḥ śaṅkhāṃś ca bherīś ca śataśaś caiva puṣkarān
09,015.028c avādayanta pāñcālāḥ siṃhanādāṃś ca nedire
09,015.029a te 'bhyadhāvanta saṃrabdhā madrarājaṃ tarasvinaḥ
09,015.029c mahatā harṣajenātha nādena kurupuṃgavāḥ
09,015.030a hrādena gajaghaṇṭānāṃ śaṅkhānāṃ ninadena ca
09,015.030c tūryaśabdena mahatā nādayantaś ca medinīm
09,015.031a tān pratyagṛhṇāt putras te madrarājaś ca vīryavān
09,015.031c mahāmeghān iva bahūñ śailāv astodayāv ubhau
09,015.032a śalyas tu samaraślāghī dharmarājam ariṃdamam
09,015.032c vavarṣa śaravarṣeṇa varṣeṇa maghavān iva
09,015.033a tathaiva kururājo 'pi pragṛhya ruciraṃ dhanuḥ
09,015.033c droṇopadeśān vividhān darśayāno mahāmanāḥ
09,015.033d*0086_01 saṃdadhe vividhān bāṇān darśayan hastalāghavam
09,015.034a vavarṣa śaravarṣāṇi citraṃ laghu ca suṣṭhu ca
09,015.034c na cāsya vivaraṃ kaś cid dadarśa carato raṇe
09,015.035a tāv ubhau vividhair bāṇais tatakṣāte parasparam
09,015.035c śārdūlāv āmiṣaprepsū parākrāntāv ivāhave
09,015.036a bhīmas tu tava putreṇa raṇaśauṇḍena saṃgataḥ
09,015.036c pāñcālyaḥ sātyakiś caiva mādrīputrau ca pāṇḍavau
09,015.036e śakunipramukhān vīrān pratyagṛhṇan samantataḥ
09,015.037a tadāsīt tumulaṃ yuddhaṃ punar eva jayaiṣiṇām
09,015.037c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca rājan durmantrite tava
09,015.038a duryodhanas tu bhīmasya śareṇānataparvaṇā
09,015.038c cicchedādiśya saṃgrāme dhvajaṃ hemavibhūṣitam
09,015.039a sakiṅkiṇīkajālena mahatā cārudarśanaḥ
09,015.039c papāta ruciraḥ siṃho bhīmasenasya nānadan
09,015.040a punaś cāsya dhanuś citraṃ gajarājakaropamam
09,015.040c kṣureṇa śitadhāreṇa pracakarta narādhipaḥ
09,015.041a sa cchinnadhanvā tejasvī rathaśaktyā sutaṃ tava
09,015.041c bibhedorasi vikramya sa rathopastha āviśat
09,015.042a tasmin moham anuprāpte punar eva vṛkodaraḥ
09,015.042c yantur eva śiraḥ kāyāt kṣurapreṇāharat tadā
09,015.043a hatasūtā hayās tasya ratham ādāya bhārata
09,015.043c vyadravanta diśo rājan hāhākāras tadābhavat
09,015.044a tam abhyadhāvat trāṇārthaṃ droṇaputro mahārathaḥ
09,015.044c kṛpaś ca kṛtavarmā ca putraṃ te 'bhiparīpsavaḥ
09,015.045a tasmin vilulite sainye trastās tasya padānugāḥ
09,015.045c gāṇḍīvadhanvā visphārya dhanus tān ahanac charaiḥ
09,015.046a yudhiṣṭhiras tu madreśam abhyadhāvad amarṣitaḥ
09,015.046c svayaṃ saṃcodayann aśvān dantavarṇān manojavān
09,015.047a tatrādbhutam apaśyāma kuntīputre yudhiṣṭhire
09,015.047c purā bhūtvā mṛdur dānto yat tadā dāruṇo 'bhavat
09,015.048a vivṛtākṣaś ca kaunteyo vepamānaś ca manyunā
09,015.048c ciccheda yodhān niśitaiḥ śaraiḥ śatasahasraśaḥ
09,015.049a yāṃ yāṃ pratyudyayau senāṃ tāṃ tāṃ jyeṣṭhaḥ sa pāṇḍavaḥ
09,015.049c śarair apātayad rājan girīn vajrair ivottamaiḥ
09,015.050a sāśvasūtadhvajarathān rathinaḥ pātayan bahūn
09,015.050c ākrīḍad eko balavān pavanas toyadān iva
09,015.051a sāśvārohāṃś ca turagān pattīṃś caiva sahasraśaḥ
09,015.051c vyapothayata saṃgrāme kruddho rudraḥ paśūn iva
09,015.052a śūnyam āyodhanaṃ kṛtvā śaravarṣaiḥ samantataḥ
09,015.052c abhyadravata madreśaṃ tiṣṭha śalyeti cābravīt
09,015.053a tasya tac caritaṃ dṛṣṭvā saṃgrāme bhīmakarmaṇaḥ
09,015.053c vitresus tāvakāḥ sarve śalyas tv enaṃ samabhyayāt
09,015.054a tatas tau tu susaṃrabdhau pradhmāpya salilodbhavau
09,015.054c samāhūya tadānyonyaṃ bhartsayantau samīyatuḥ
09,015.055a śalyas tu śaravarṣeṇa yudhiṣṭhiram avākirat
09,015.055c madrarājaṃ ca kaunteyaḥ śaravarṣair avākirat
09,015.056a vyadṛśyetāṃ tadā rājan kaṅkapatribhir āhave
09,015.056c udbhinnarudhirau śūrau madrarājayudhiṣṭhirau
09,015.057a puṣpitāv iva rejāte vane śalmalikiṃśukā
09,015.057b*0087_01 puṣpitau śuśubhāte tau vasante kiṃśukau yathā
09,015.057c dīpyamānau mahātmānau prāṇayor yuddhadurmadau
09,015.058a dṛṣṭvā sarvāṇi sainyāni nādhyavasyaṃs tayor jayam
09,015.058c hatvā madrādhipaṃ pārtho bhokṣyate 'dya vasuṃdharām
09,015.059a śalyo vā pāṇḍavaṃ hatvā dadyād duryodhanāya gām
09,015.059c itīva niścayo nābhūd yodhānāṃ tatra bhārata
09,015.060a pradakṣiṇam abhūt sarvaṃ dharmarājasya yudhyataḥ
09,015.061a tataḥ śaraśataṃ śalyo mumocāśu yudhiṣṭhire
09,015.061c dhanuś cāsya śitāgreṇa bāṇena nirakṛntata
09,015.062a so 'nyat kārmukam ādāya śalyaṃ śaraśatais tribhiḥ
09,015.062c avidhyat kārmukaṃ cāsya kṣureṇa nirakṛntata
09,015.063a athāsya nijaghānāśvāṃś caturo nataparvabhiḥ
09,015.063c dvābhyām atha śitāgrābhyām ubhau ca pārṣṇisārathī
09,015.064a tato 'sya dīpyamānena pītena niśitena ca
09,015.064c pramukhe vartamānasya bhallenāpāharad dhvajam
09,015.064e tataḥ prabhagnaṃ tat sainyaṃ dauryodhanam ariṃdama
09,015.065a tato madrādhipaṃ drauṇir abhyadhāvat tathākṛtam
09,015.065c āropya cainaṃ svarathaṃ tvaramāṇaḥ pradudruve
09,015.066a muhūrtam iva tau gatvā nardamāne yudhiṣṭhire
09,015.066c sthitvā tato madrapatir anyaṃ syandanam āsthitaḥ
09,015.067a vidhivat kalpitaṃ śubhraṃ mahāmbudaninādinam
09,015.067c sajjayantropakaraṇaṃ dviṣatāṃ romaharṣaṇam
09,015.067d*0088_01 sukūbaraṃ sucakrākṣaṃ vidheyāśvaṃ susārathim
09,016.001 saṃjaya uvāca
09,016.001a athānyad dhanur ādāya balavad vegavattaram
09,016.001c yudhiṣṭhiraṃ madrapatir viddhvā siṃha ivānadat
09,016.002a tataḥ sa śaravarṣeṇa parjanya iva vṛṣṭimān
09,016.002c abhyavarṣad ameyātmā kṣatriyān kṣatriyarṣabhaḥ
09,016.003a sātyakiṃ daśabhir viddhvā bhīmasenaṃ tribhiḥ śaraiḥ
09,016.003c sahadevaṃ tribhir viddhvā yudhiṣṭhiram apīḍayat
09,016.004a tāṃs tān anyān maheṣvāsān sāśvān sarathakuñjarān
09,016.004b*0089_01 ardayām āsa viśikhair ulkābhir iva kuñjarān
09,016.004c kuñjarān kuñjarārohān aśvān aśvaprayāyinaḥ
09,016.004e rathāṃś ca rathibhiḥ sārdhaṃ jaghāna rathināṃ varaḥ
09,016.005a bāhūṃś ciccheda ca tathā sāyudhān ketanāni ca
09,016.005c cakāra ca mahīṃ yodhais tīrṇāṃ vedīṃ kuśair iva
09,016.006a tathā tam arisainyāni ghnantaṃ mṛtyum ivāntakam
09,016.006c parivavrur bhṛśaṃ kruddhāḥ pāṇḍupāñcālasomakāḥ
09,016.007a taṃ bhīmasenaś ca śineś ca naptā; mādryāś ca putrau puruṣapravīrau
09,016.007c samāgataṃ bhīmabalena rājñā; paryāpur anyonyam athāhvayantaḥ
09,016.008a tatas tu śūrāḥ samare narendraṃ; madreśvaraṃ prāpya yudhāṃ variṣṭham
09,016.008c āvārya cainaṃ samare nṛvīrā; jaghnuḥ śaraiḥ patribhir ugravegaiḥ
09,016.009a saṃrakṣito bhīmasenena rājā; mādrīsutābhyām atha mādhavena
09,016.009c madrādhipaṃ patribhir ugravegaiḥ; stanāntare dharmasuto nijaghne
09,016.010a tato raṇe tāvakānāṃ rathaughāḥ; samīkṣya madrādhipatiṃ śarārtam
09,016.010c paryāvavruḥ pravarāḥ sarvaśaś ca; duryodhanasyānumate samantāt
09,016.011a tato drutaṃ madrajanādhipo raṇe; yudhiṣṭhiraṃ saptabhir abhyavidhyat
09,016.011c taṃ cāpi pārtho navabhiḥ pṛṣatkair; vivyādha rājaṃs tumule mahātmā
09,016.012a ākarṇapūrṇāyatasaṃprayuktaiḥ; śarais tadā saṃyati tailadhautaiḥ
09,016.012c anyonyam ācchādayatāṃ mahārathau; madrādhipaś cāpi yudhiṣṭhiraś ca
09,016.013a tatas tu tūrṇaṃ samare mahārathau; parasparasyāntaram īkṣamāṇau
09,016.013c śarair bhṛśaṃ vivyadhatur nṛpottamau; mahābalau śatrubhir apradhṛṣyau
09,016.014a tayor dhanurjyātalanisvano mahān; mahendravajrāśanitulyanisvanaḥ
09,016.014c parasparaṃ bāṇagaṇair mahātmanoḥ; pravarṣator madrapapāṇḍuvīrayoḥ
09,016.015a tau ceratur vyāghraśiśuprakāśau; mahāvaneṣv āmiṣagṛddhināv iva
09,016.015c viṣāṇinau nāgavarāv ivobhau; tatakṣatuḥ saṃyugajātadarpau
09,016.016a tatas tu madrādhipatir mahātmā; yudhiṣṭhiraṃ bhīmabalaṃ prasahya
09,016.016c vivyādha vīraṃ hṛdaye 'tivegaṃ; śareṇa sūryāgnisamaprabheṇa
09,016.017a tato 'tividdho 'tha yudhiṣṭhiro 'pi; susaṃprayuktena śareṇa rājan
09,016.017b*0090_01 tataḥ sa viddho vidhidharmasūnunā
09,016.017b*0090_02 mahābalenendraparākrameṇa
09,016.017c jaghāna madrādhipatiṃ mahātmā; mudaṃ ca lebhe ṛṣabhaḥ kurūṇām
09,016.018a tato muhūrtād iva pārthivendro; labdhvā saṃjñāṃ krodhasaṃraktanetraḥ
09,016.018c śatena pārthaṃ tvarito jaghāna; sahasranetrapratimaprabhāvaḥ
09,016.019a tvaraṃs tato dharmasuto mahātmā; śalyasya kruddho navabhiḥ pṛṣatkaiḥ
09,016.019c bhittvā hy uras tapanīyaṃ ca varma; jaghāna ṣaḍbhis tv aparaiḥ pṛṣatkaiḥ
09,016.020a tatas tu madrādhipatiḥ prahṛṣṭo; dhanur vikṛṣya vyasṛjat pṛṣatkān
09,016.020c dvābhyāṃ kṣurābhyāṃ ca tathaiva rājñaś; ciccheda cāpaṃ kurupuṃgavasya
09,016.021a navaṃ tato 'nyat samare pragṛhya; rājā dhanur ghorataraṃ mahātmā
09,016.021c śalyaṃ tu viddhvā niśitaiḥ samantād; yathā mahendro namuciṃ śitāgraiḥ
09,016.022a tatas tu śalyo navabhiḥ pṛṣatkair; bhīmasya rājñaś ca yudhiṣṭhirasya
09,016.022c nikṛtya raukme paṭuvarmaṇī tayor; vidārayām āsa bhujau mahātmā
09,016.023a tato 'pareṇa jvalitārkatejasā; kṣureṇa rājño dhanur unmamātha
09,016.023c kṛpaś ca tasyaiva jaghāna sūtaṃ; ṣaḍbhiḥ śaraiḥ so 'bhimukhaṃ papāta
09,016.024a madrādhipaś cāpi yudhiṣṭhirasya; śaraiś caturbhir nijaghāna vāhān
09,016.024c vāhāṃś ca hatvā vyakaron mahātmā; yodhakṣayaṃ dharmasutasya rājñaḥ
09,016.024d*0091_01 yad adbhutaṃ karma na śakyam anyaiḥ
09,016.024d*0091_02 suduḥsahaṃ tat kṛtavantam ekam
09,016.024d*0091_03 śalyaṃ narendraḥ sa viṣaṇṇabhāvād
09,016.024d*0091_04 vicintayām āsa mṛdaṅgaketuḥ
09,016.024d*0091_05 kim etad indrāvarajasya vākyaṃ
09,016.024d*0091_06 moghaṃ bhavaty adya vidher balena
09,016.024d*0091_07 jahīti śalyaṃ hy avadat tadājau
09,016.024d*0091_08 na lokanāthasya vaco 'nyathā syāt
09,016.025a tathā kṛte rājani bhīmaseno; madrādhipasyāśu tato mahātmā
09,016.025c chittvā dhanur vegavatā śareṇa; dvābhyām avidhyat subhṛśaṃ narendram
09,016.026a athāpareṇāsya jahāra yantuḥ; kāyāc chiraḥ saṃnahanīyamadhyāt
09,016.026c jaghāna cāśvāṃś caturaḥ sa śīghraṃ; tathā bhṛśaṃ kupito bhīmasenaḥ
09,016.027a tam agraṇīḥ sarvadhanurdharāṇām; ekaṃ carantaṃ samare 'tivegam
09,016.027c bhīmaḥ śatena vyakirac charāṇāṃ; mādrīputraḥ sahadevas tathaiva
09,016.028a taiḥ sāyakair mohitaṃ vīkṣya śalyaṃ; bhīmaḥ śarair asya cakarta varma
09,016.028b*0092_01 bhīmaḥ śarair niśitais tigmatejaiḥ
09,016.028b*0092_02 śilīmukhair asya cakarta varma
09,016.028c sa bhīmasenena nikṛttavarmā; madrādhipaś carma sahasratāram
09,016.029a pragṛhya khaḍgaṃ ca rathān mahātmā; praskandya kuntīsutam abhyadhāvat
09,016.029c chittvā ratheṣāṃ nakulasya so 'tha; yudhiṣṭhiraṃ bhīmabalo 'bhyadhāvat
09,016.030a taṃ cāpi rājānam athotpatantaṃ; kruddhaṃ yathaivāntakam āpatantam
09,016.030c dhṛṣṭadyumno draupadeyāḥ śikhaṇḍī; śineś ca naptā sahasā parīyuḥ
09,016.031a athāsya carmāpratimaṃ nyakṛntad; bhīmo mahātmā daśabhiḥ pṛṣatkaḥ
09,016.031c khaḍgaṃ ca bhallair nicakarta muṣṭau; nadan prahṛṣṭas tava sainyamadhye
09,016.032a tat karma bhīmasya samīkṣya hṛṣṭās; te pāṇḍavānāṃ pravarā rathaughāḥ
09,016.032c nādaṃ ca cakrur bhṛśam utsmayantaḥ; śaṅkhāṃś ca dadhmuḥ śaśisaṃnikāśān
09,016.033a tenātha śabdena vibhīṣaṇena; tavābhitaptaṃ balam aprahṛṣṭam
09,016.033c svedābhibhūtaṃ rudhirokṣitāṅgaṃ; visaṃjñakalpaṃ ca tathā viṣaṇṇam
09,016.034a sa madrarājaḥ sahasāvakīrṇo; bhīmāgragaiḥ pāṇḍavayodhamukhyaiḥ
09,016.034c yudhiṣṭhirasyābhimukhaṃ javena; siṃho yathā mṛgahetoḥ prayātaḥ
09,016.035a sa dharmarājo nihatāśvasūtaṃ; krodhena dīptajvalanaprakāśam
09,016.035c dṛṣṭvā tu madrādhipatiṃ sa tūrṇaṃ; samabhyadhāvat tam ariṃ balena
09,016.036a govindavākyaṃ tvaritaṃ vicintya; dadhre matiṃ śalyavināśanāya
09,016.036c sa dharmarājo nihatāśvasūte; rathe tiṣṭhañ śaktim evābhikāṅkṣan
09,016.037a tac cāpi śalyasya niśamya karma; mahātmano bhāgam athāvaśiṣṭam
09,016.037c smṛtvā manaḥ śalyavadhe yatātmā; yathoktam indrāvarajasya cakre
09,016.038a sa dharmarājo maṇihemadaṇḍāṃ; jagrāha śaktiṃ kanakaprakāśām
09,016.038c netre ca dīpte sahasā vivṛtya; madrādhipaṃ kruddhamanā niraikṣat
09,016.039a nirīkṣito vai naradeva rājñā; pūtātmanā nirhṛtakalmaṣeṇa
09,016.039c abhūn na yad bhasmasān madrarājas; tad adbhutaṃ me pratibhāti rājan
09,016.040a tatas tu śaktiṃ rucirogradaṇḍāṃ; maṇipravālojjvalitāṃ pradīptām
09,016.040c cikṣepa vegāt subhṛśaṃ mahātmā; madrādhipāya pravaraḥ kurūṇām
09,016.041a dīptām athaināṃ mahatā balena; savisphuliṅgāṃ sahasā patantīm
09,016.041c praikṣanta sarve kuravaḥ sametā; yathā yugānte mahatīm ivolkām
09,016.042a tāṃ kālarātrīm iva pāśahastāṃ; yamasya dhātrīm iva cograrūpām
09,016.042c sabrahmadaṇḍapratimām amoghāṃ; sasarja yatto yudhi dharmarājaḥ
09,016.043a gandhasrag agryāsanapānabhojanair; abhyarcitāṃ pāṇḍusutaiḥ prayatnāt
09,016.043c saṃvartakāgnipratimāṃ jvalantīṃ; kṛtyām atharvāṅgirasīm ivogrām
09,016.044a īśānahetoḥ pratinirmitāṃ tāṃ; tvaṣṭrā ripūṇām asudehabhakṣām
09,016.044c bhūmyantarikṣādijalāśayāni; prasahya bhūtāni nihantum īśām
09,016.045a ghaṇṭāpatākāmaṇivajrabhājaṃ; vaiḍūryacitrāṃ tapanīyadaṇḍām
09,016.045c tvaṣṭrā prayatnān niyamena kḷptāṃ; brahmadviṣām antakarīm amoghām
09,016.046a balaprayatnād adhirūḍhavegāṃ; mantraiś ca ghorair abhimantrayitvā
09,016.046c sasarja mārgeṇa ca tāṃ pareṇa; vadhāya madrādhipates tadānīm
09,016.047a hato 'sy asāv ity abhigarjamāno; rudro 'ntakāyāntakaraṃ yatheṣum
09,016.047c prasārya bāhuṃ sudṛḍhaṃ supāṇiṃ; krodhena nṛtyann iva dharmarājaḥ
09,016.047d*0093_01 sphuratprabhāmaṇḍalam aṃśujālair
09,016.047d*0093_02 dharmātmajo madravināśakāle
09,016.047d*0093_03 puratrayaproddharaṇe purastān
09,016.047d*0093_04 māheśvaraṃ rūpam abhūt tadānīm
09,016.047d*0093_05 āvartanākuñcitabāhudaṇḍaḥ
09,016.047d*0093_06 saṃdhyāvihārī tanuvṛttamadhyaḥ
09,016.047d*0093_07 viśālavakṣā bhagavān haro yathā
09,016.047d*0093_08 sudurnirīkṣyo 'bhavad arjunāgrajaḥ
09,016.048a tāṃ sarvaśaktyā prahitāṃ sa śaktiṃ; yudhiṣṭhireṇāprativāryavīryām
09,016.048c pratigrahāyābhinanarda śalyaḥ; samyag ghutām agnir ivājyadhārām
09,016.049a sā tasya marmāṇi vidārya śubhram; uro viśālaṃ ca tathaiva varma
09,016.049c viveśa gāṃ toyam ivāprasaktā; yaśo viśālaṃ nṛpater dahantī
09,016.050a nāsākṣikarṇāsyaviniḥsṛtena; prasyandatā ca vraṇasaṃbhavena
09,016.050c saṃsiktagātro rudhireṇa so 'bhūt; krauñco yathā skandahato mahādriḥ
09,016.051a prasārya bāhū sa rathād gato gāṃ; saṃchinnavarmā kurunandanena
09,016.051c mahendravāhapratimo mahātmā; vajrāhataṃ śṛṅgam ivācalasya
09,016.052a bāhū prasāryābhimukho dharmarājasya madrarāṭ
09,016.052b*0094_01 bāhū prasāryābhimukho 'titūrṇaṃ
09,016.052b*0094_02 sa dharmarājasya samīpamadra(?dri)rāṭ
09,016.052c tato nipatito bhūmāv indradhvaja ivocchritaḥ
09,016.053a sa tathā bhinnasarvāṅgo rudhireṇa samukṣitaḥ
09,016.053c pratyudgata iva premṇā bhūmyā sa narapuṃgavaḥ
09,016.054a priyayā kāntayā kāntaḥ patamāna ivorasi
09,016.054c ciraṃ bhuktvā vasumatīṃ priyāṃ kāntām iva prabhuḥ
09,016.054e sarvair aṅgaiḥ samāśliṣya prasupta iva so 'bhavat
09,016.055a dharmye dharmātmanā yuddhe nihato dharmasūnunā
09,016.055c samyag ghuta iva sviṣṭaḥ praśānto 'gnir ivādhvare
09,016.056a śaktyā vibhinnahṛdayaṃ vipraviddhāyudhadhvajam
09,016.056c saṃśāntam api madreśaṃ lakṣmīr naiva vyamuñcata
09,016.057a tato yudhiṣṭhiraś cāpam ādāyendradhanuṣprabham
09,016.057c vyadhamad dviṣataḥ saṃkhye khagarāḍ iva pannagān
09,016.057e dehāsūn niśitair bhallai ripūṇāṃ nāśayan kṣaṇāt
09,016.058a tataḥ pārthasya bāṇaughair āvṛtāḥ sainikās tava
09,016.058c nimīlitākṣāḥ kṣiṇvanto bhṛśam anyonyam arditāḥ
09,016.058e saṃnyastakavacā dehair vipatrāyudhajīvitāḥ
09,016.059a tataḥ śalye nipatite madrarājānujo yuvā
09,016.059c bhrātuḥ sarvair guṇais tulyo rathī pāṇḍavam abhyayāt
09,016.060a vivyādha ca naraśreṣṭho nārācair bahubhis tvaran
09,016.060c hatasyāpacitiṃ bhrātuś cikīrṣur yuddhadurmadaḥ
09,016.061a taṃ vivyādhāśugaiḥ ṣaḍbhir dharmarājas tvarann iva
09,016.061c kārmukaṃ cāsya ciccheda kṣurābhyāṃ dhvajam eva ca
09,016.062a tato 'sya dīpyamānena sudṛḍhena śitena ca
09,016.062c pramukhe vartamānasya bhallenāpāharac chiraḥ
09,016.062d*0095_01 śiraś ciccheda bāṇena bhallena nataparvaṇā
09,016.063a sakuṇḍalaṃ tad dadṛśe patamānaṃ śiro rathāt
09,016.063c puṇyakṣayam iva prāpya patantaṃ svargavāsinam
09,016.064a tasyāpakṛṣṭaśīrṣaṃ tac charīraṃ patitaṃ rathāt
09,016.064c rudhireṇāvasiktāṅgaṃ dṛṣṭvā sainyam abhajyata
09,016.065a vicitrakavace tasmin hate madranṛpānuje
09,016.065c hāhākāraṃ vikurvāṇāḥ kuravo vipradudruvuḥ
09,016.066a śalyānujaṃ hataṃ dṛṣṭvā tāvakās tyaktajīvitāḥ
09,016.066c vitresuḥ pāṇḍavabhayād rajodhvastās tathā bhṛśam
09,016.067a tāṃs tathā bhajyatas trastān kauravān bharatarṣabha
09,016.067b*0096_01 tat sainyaṃ tava putrasya vidrutaṃ sarvato bhayāt
09,016.067c śiner naptā kiran bāṇair abhyavartata sātyakiḥ
09,016.068a tam āyāntaṃ maheṣvāsam aprasahyaṃ durāsadam
09,016.068c hārdikyas tvarito rājan pratyagṛhṇād abhītavat
09,016.069a tau sametau mahātmānau vārṣṇeyāv aparājitau
09,016.069c hārdikyaḥ sātyakiś caiva siṃhāv iva madotkaṭau
09,016.070a iṣubhir vimalābhāsaiś chādayantau parasparam
09,016.070c arcirbhir iva sūryasya divākarasamaprabhau
09,016.071a cāpamārgabaloddhūtān mārgaṇān vṛṣṇisiṃhayoḥ
09,016.071c ākāśe samapaśyāma pataṃgān iva śīghragān
09,016.072a sātyakiṃ daśabhir viddhvā hayāṃś cāsya tribhiḥ śaraiḥ
09,016.072c cāpam ekena ciccheda hārdikyo nataparvaṇā
09,016.073a tan nikṛttaṃ dhanuḥ śreṣṭham apāsya śinipuṃgavaḥ
09,016.073c anyad ādatta vegena vegavattaram āyudham
09,016.074a tad ādāya dhanuḥ śreṣṭhaṃ variṣṭhaḥ sarvadhanvinām
09,016.074c hārdikyaṃ daśabhir bāṇaiḥ pratyavidhyat stanāntare
09,016.075a tato rathaṃ yugeṣāṃ ca chittvā bhallaiḥ susaṃyataiḥ
09,016.075c aśvāṃs tasyāvadhīt tūrṇam ubhau ca pārṣṇisārathī
09,016.075d*0097_01 hārdikyaṃ virathaṃ dṛṣṭvā kṛpaḥ śāradvataḥ prabho
09,016.075d*0097_02 apovāha tataḥ kṣipraṃ ratham āropya vīryavān
09,016.076a madrarāje hate rājan virathe kṛtavarmaṇi
09,016.076c duryodhanabalaṃ sarvaṃ punar āsīt parāṅmukham
09,016.077a tatpare nāvabudhyanta sainyena rajasā vṛte
09,016.077c balaṃ tu hatabhūyiṣṭhaṃ tat tadāsīt parāṅmukham
09,016.078a tato muhūrtāt te 'paśyan rajo bhaumaṃ samutthitam
09,016.078c vividhaiḥ śoṇitasrāvaiḥ praśāntaṃ puruṣarṣabha
09,016.078d*0098_01 vividhān saritaś coghāñ śoṇitasya viśāṃ pate
09,016.079a tato duryodhano dṛṣṭvā bhagnaṃ svabalam antikāt
09,016.079c javenāpatataḥ pārthān ekaḥ sarvān avārayat
09,016.080a pāṇḍavān sarathān dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam
09,016.080c ānartaṃ ca durādharṣaṃ śitair bāṇair avākirat
09,016.081a taṃ pare nābhyavartanta martyā mṛtyum ivāgatam
09,016.081c athānyaṃ ratham āsthāya hārdikyo 'pi nyavartata
09,016.081d*0099_01 pragṛhya ca dhanur ghoram abhyadhāvad yudhiṣṭhiram
09,016.082a tato yudhiṣṭhiro rājā tvaramāṇo mahārathaḥ
09,016.082c caturbhir nijaghānāśvān patribhiḥ kṛtavarmaṇaḥ
09,016.082e vivyādha gautamaṃ cāpi ṣaḍbhir bhallaiḥ sutejanaiḥ
09,016.083a aśvatthāmā tato rājñā hatāśvaṃ virathīkṛtam
09,016.083c samapovāha hārdikyaṃ svarathena yudhiṣṭhirāt
09,016.084a tataḥ śāradvato 'ṣṭābhiḥ pratyavidhyad yudhiṣṭhiram
09,016.084c vivyādha cāśvān niśitais tasyāṣṭābhiḥ śilīmukhaiḥ
09,016.085a evam etan mahārāja yuddhaśeṣam avartata
09,016.085c tava durmantrite rājan sahaputrasya bhārata
09,016.086a tasmin maheṣvāsavare viśaste; saṃgrāmamadhye kurupuṃgavena
09,016.086c pārthāḥ sametāḥ paramaprahṛṣṭāḥ; śaṅkhān pradadhmur hatam īkṣya śalyam
09,016.087a yudhiṣṭhiraṃ ca praśaśaṃsur ājau; purā surā vṛtravadhe yathendram
09,016.087c cakruś ca nānāvidhavādyaśabdān; ninādayanto vasudhāṃ samantāt
09,017.001 saṃjaya uvāca
09,017.001a śalye tu nihate rājan madrarājapadānugāḥ
09,017.001c rathāḥ saptaśatā vīrā niryayur mahato balāt
09,017.002a duryodhanas tu dviradam āruhyācalasaṃnibham
09,017.002c chatreṇa dhriyamāṇena vījyamānaś ca cāmaraiḥ
09,017.002e na gantavyaṃ na gantavyam iti madrān avārayat
09,017.003a duryodhanena te vīrā vāryamāṇāḥ punaḥ punaḥ
09,017.003c yudhiṣṭhiraṃ jighāṃsantaḥ pāṇḍūnāṃ prāviśan balam
09,017.004a te tu śūrā mahārāja kṛtacittāḥ sma yodhane
09,017.004c dhanuḥśabdaṃ mahat kṛtvā sahāyudhyanta pāṇḍavaiḥ
09,017.005a śrutvā tu nihataṃ śalyaṃ dharmaputraṃ ca pīḍitam
09,017.005c madrarājapriye yuktair madrakāṇāṃ mahārathaiḥ
09,017.006a ājagāma tataḥ pārtho gāṇḍīvaṃ vikṣipan dhanuḥ
09,017.006c pūrayan rathaghoṣeṇa diśaḥ sarvā mahārathaḥ
09,017.007a tato 'rjunaś ca bhīmaś ca mādrīputrau ca pāṇḍavau
09,017.007c sātyakiś ca naravyāghro draupadeyāś ca sarvaśaḥ
09,017.008a dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca pāñcālāḥ saha somakaiḥ
09,017.008c yudhiṣṭhiraṃ parīpsantaḥ samantāt paryavārayan
09,017.009a te samantāt parivṛtāḥ pāṇḍavaiḥ puruṣarṣabhāḥ
09,017.009c kṣobhayanti sma tāṃ senāṃ makarāḥ sāgaraṃ yathā
09,017.010a purovātena gaṅgeva kṣobhyamānā mahānadī
09,017.010c akṣobhyata tadā rājan pāṇḍūnāṃ dhvajinī punaḥ
09,017.011a praskandya senāṃ mahatīṃ tyaktātmāno mahārathāḥ
09,017.011c vṛkṣān iva mahāvātāḥ kampayanti sma tāvakāḥ
09,017.012a bahavaś cukruśus tatra kva sa rājā yudhiṣṭhiraḥ
09,017.012c bhrātaro vāsya te śūrā dṛśyante neha ke cana
09,017.013a pāñcālānāṃ mahāvīryāḥ śikhaṇḍī ca mahārathaḥ
09,017.013c dhṛṣṭadyumno 'tha śaineyo draupadeyāś ca sarvaśaḥ
09,017.014a evaṃ tān vādinaḥ śūrān draupadeyā mahārathāḥ
09,017.014c abhyaghnan yuyudhānaś ca madrarājapadānugān
09,017.015a cakrair vimathitaiḥ ke cit ke cic chinnair mahādhvajaiḥ
09,017.015c pratyadṛśyanta samare tāvakā nihatāḥ paraiḥ
09,017.016a ālokya pāṇḍavān yuddhe yodhā rājan samantataḥ
09,017.016c vāryamāṇā yayur vegāt tava putreṇa bhārata
09,017.017a duryodhanas tu tān vīrān vārayām āsa sāntvayan
09,017.017c na cāsya śāsanaṃ kaś cit tatra cakre mahārathaḥ
09,017.018a tato gāndhārarājasya putraḥ śakunir abravīt
09,017.018c duryodhanaṃ mahārāja vacanaṃ vacanakṣamaḥ
09,017.019a kiṃ naḥ saṃprekṣamāṇānāṃ madrāṇāṃ hanyate balam
09,017.019c na yuktam etat samare tvayi tiṣṭhati bhārata
09,017.020a sahitair nāma yoddhavyam ity eṣa samayaḥ kṛtaḥ
09,017.020c atha kasmāt parān eva ghnato marṣayase nṛpa
09,017.021 duryodhana uvāca
09,017.021a vāryamāṇā mayā pūrvaṃ naite cakrur vaco mama
09,017.021c ete hi nihatāḥ sarve praskannāḥ pāṇḍuvāhinīm
09,017.022 śakunir uvāca
09,017.022*0100_01 vāryamāṇo (sic) mayā pūrvaṃ na kṛtaṃ vacanaṃ tvayā
09,017.022a na bhartuḥ śāsanaṃ vīrā raṇe kurvanty amarṣitāḥ
09,017.022c alaṃ kroddhuṃ tathaiteṣāṃ nāyaṃ kāla upekṣitum
09,017.023a yāmaḥ sarve 'tra saṃbhūya savājirathakuñjarāḥ
09,017.023c paritrātuṃ maheṣvāsān madrarājapadānugān
09,017.024a anyonyaṃ parirakṣāmo yatnena mahatā nṛpa
09,017.024c evaṃ sarve 'nusaṃcintya prayayur yatra sainikāḥ
09,017.025 saṃjaya uvāca
09,017.025a evam uktas tato rājā balena mahatā vṛtaḥ
09,017.025c prayayau siṃhanādena kampayan vai vasuṃdharām
09,017.026a hata vidhyata gṛhṇīta praharadhvaṃ nikṛntata
09,017.026c ity āsīt tumulaḥ śabdas tava sainyasya bhārata
09,017.027a pāṇḍavās tu raṇe dṛṣṭvā madrarājapadānugān
09,017.027b*0101_01 paśyatāṃ tava putrāṇāṃ pāṇḍuputrair asaṃbhramam
09,017.027c sahitān abhyavartanta gulmam āsthāya madhyamam
09,017.028a te muhūrtād raṇe vīrā hastāhastaṃ viśāṃ pate
09,017.028c nihatāḥ pratyadṛśyanta madrarājapadānugāḥ
09,017.029a tato naḥ saṃprayātānāṃ hatāmitrās tarasvinaḥ
09,017.029c hṛṣṭāḥ kilakilāśabdam akurvan sahitāḥ pare
09,017.030a athotthitāni ruṇḍāni samadṛśyanta sarvaśaḥ
09,017.030c papāta mahatī colkā madhyenādityamaṇḍalam
09,017.031a rathair bhagnair yugākṣaiś ca nihataiś ca mahārathaiḥ
09,017.031c aśvair nipatitaiś caiva saṃchannābhūd vasuṃdharā
09,017.032a vātāyamānais turagair yugāsaktais turaṃgamaiḥ
09,017.032c adṛśyanta mahārāja yodhās tatra raṇājire
09,017.033a bhagnacakrān rathān ke cid avahaṃs turagā raṇe
09,017.033c rathārdhaṃ ke cid ādāya diśo daśa vibabhramuḥ
09,017.033e tatra tatra ca dṛśyante yoktraiḥ śliṣṭāḥ sma vājinaḥ
09,017.034a rathinaḥ patamānāś ca vyadṛśyanta narottama
09,017.034c gaganāt pracyutāḥ siddhāḥ puṇyānām iva saṃkṣaye
09,017.035a nihateṣu ca śūreṣu madrarājānugeṣu ca
09,017.035c asmān āpatataś cāpi dṛṣṭvā pārthā mahārathāḥ
09,017.036a abhyavartanta vegena jayagṛdhrāḥ prahāriṇaḥ
09,017.036c bāṇaśabdaravān kṛtvā vimiśrāñ śaṅkhanisvanaiḥ
09,017.037a asmāṃs tu punar āsādya labdhalakṣāḥ prahāriṇaḥ
09,017.037c śarāsanāni dhunvānāḥ siṃhanādān pracukruśuḥ
09,017.038a tato hatam abhiprekṣya madrarājabalaṃ mahat
09,017.038c madrarājaṃ ca samare dṛṣṭvā śūraṃ nipātitam
09,017.038e duryodhanabalaṃ sarvaṃ punar āsīt parāṅmukham
09,017.039a vadhyamānaṃ mahārāja pāṇḍavair jitakāśibhiḥ
09,017.039c diśo bheje 'tha saṃbhrāntaṃ trāsitaṃ dṛḍhadhanvibhiḥ
09,018.001 saṃjaya uvāca
09,018.001a pātite yudhi durdharṣe madrarāje mahārathe
09,018.001c tāvakās tava putrāś ca prāyaśo vimukhābhavan
09,018.002a vaṇijo nāvi bhinnāyāṃ yathāgādhe 'plave 'rṇave
09,018.002c apāre pāram icchanto hate śūre mahātmani
09,018.003a madrarāje mahārāja vitrastāḥ śaravikṣatāḥ
09,018.003c anāthā nātham icchanto mṛgāḥ siṃhārditā iva
09,018.004a vṛṣā yathā bhagnaśṛṅgāḥ śīrṇadantā gajā iva
09,018.004c madhyāhne pratyapāyāma nirjitā dharmasūnunā
09,018.005a na saṃdhātum anīkāni na ca rājan parākrame
09,018.005c āsīd buddhir hate śalye tava yodhasya kasya cit
09,018.006a bhīṣme droṇe ca nihate sūtaputre ca bhārata
09,018.006c yad duḥkhaṃ tava yodhānāṃ bhayaṃ cāsīd viśāṃ pate
09,018.006e tad bhayaṃ sa ca naḥ śoko bhūya evābhyavartata
09,018.007a nirāśāś ca jaye tasmin hate śalye mahārathe
09,018.007b*0102_01 nirāśaś ca hate śalye rājā rājan mahāyaśāḥ
09,018.007c hatapravīrā vidhvastā vikṛttāś ca śitaiḥ śaraiḥ
09,018.007e madrarāje hate rājan yodhās te prādravan bhayāt
09,018.008a aśvān anye gajān anye rathān anye mahārathāḥ
09,018.008c āruhya javasaṃpannāḥ pādātāḥ prādravan bhayāt
09,018.009a dvisāhasrāś ca mātaṅgā girirūpāḥ prahāriṇaḥ
09,018.009c saṃprādravan hate śalye aṅkuśāṅguṣṭhacoditāḥ
09,018.010a te raṇād bharataśreṣṭha tāvakāḥ prādravan diśaḥ
09,018.010c dhāvantaś cāpy adṛśyanta śvasamānāḥ śarāturāḥ
09,018.011a tān prabhagnān drutān dṛṣṭvā hatotsāhān parājitān
09,018.011c abhyadravanta pāñcālāḥ pāṇḍavāś ca jayaiṣiṇaḥ
09,018.012a bāṇaśabdaravaś cāpi siṃhanādaś ca puṣkalaḥ
09,018.012c śaṅkhaśabdaś ca śūrāṇāṃ dāruṇaḥ samapadyata
09,018.013a dṛṣṭvā tu kauravaṃ sainyaṃ bhayatrastaṃ pravidrutam
09,018.013c anyonyaṃ samabhāṣanta pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha
09,018.014a adya rājā satyadhṛtir jitāmitro yudhiṣṭhiraḥ
09,018.014c adya duryodhano hīno dīptayā nṛpatiśriyā
09,018.014d*0103_01 adya diṣṭyā kṣmāśayanaṃ niratāmāmucakṣuṣaḥ (sic)
09,018.014d*0103_02 draupadyā yaś ca saṃkalpaḥ saṃsiddha iti ghuṣyatām
09,018.015a adya śrutvā hataṃ putraṃ dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ
09,018.015c niḥsaṃjñaḥ patito bhūmau kilbiṣaṃ pratipadyatām
09,018.016a adya jānātu kaunteyaṃ samarthaṃ sarvadhanvinām
09,018.016c adyātmānaṃ ca durmedhā garhayiṣyati pāpakṛt
09,018.016e adya kṣattur vacaḥ satyaṃ smaratāṃ bruvato hitam
09,018.017a adyaprabhṛti pārthāṃś ca preṣyabhūta upācaran
09,018.017b*0104_01 adyaiva ca hi pārthānāṃ yat kṛtaṃ pūrvakarmabhiḥ
09,018.017c vijānātu nṛpo duḥkhaṃ yat prāptaṃ pāṇḍunandanaiḥ
09,018.018a adya kṛṣṇasya māhātmyaṃ jānātu sa mahīpatiḥ
09,018.018c adyārjunadhanurghoṣaṃ ghoraṃ jānātu saṃyuge
09,018.018d*0105_01 putrāṇāṃ ca vadhaṃ ghoraṃ bhīmena śroṣyate nṛpaḥ
09,018.019a astrāṇāṃ ca balaṃ sarvaṃ bāhvoś ca balam āhave
09,018.019c adya jñāsyati bhīmasya balaṃ ghoraṃ mahātmanaḥ
09,018.020a hate duryodhane yuddhe śakreṇevāsure maye
09,018.020c yat kṛtaṃ bhīmasenena duḥśāsanavadhe tadā
09,018.020e nānyaḥ kartāsti loke tad ṛte bhīmaṃ mahābalam
09,018.021a jānītām adya jyeṣṭhasya pāṇḍavasya parākramam
09,018.021c madrarājaṃ hataṃ śrutvā devair api suduḥsaham
09,018.022a adya jñāsyati saṃgrāme mādrīputrau mahābalau
09,018.022c nihate saubale śūre gāndhāreṣu ca sarvaśaḥ
09,018.023a kathaṃ teṣāṃ jayo na syād yeṣāṃ yoddhā dhanaṃjayaḥ
09,018.023c sātyakir bhīmasenaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
09,018.024a draupadyās tanayāḥ pañca mādrīputrau ca pāṇḍavau
09,018.024c śikhaṇḍī ca maheṣvāso rājā caiva yudhiṣṭhiraḥ
09,018.025a yeṣāṃ ca jagatāṃ nātho nāthaḥ kṛṣṇo janārdanaḥ
09,018.025c kathaṃ teṣāṃ jayo na syād yeṣāṃ dharmo vyapāśrayaḥ
09,018.025d*0106_01 lābhas teṣāṃ jayas teṣāṃ kutas teṣāṃ parābhavaḥ
09,018.025d*0106_02 yeṣāṃ nātho hṛṣīkeśaḥ sarvalokavibhur hariḥ
09,018.026a bhīṣmaṃ droṇaṃ ca karṇaṃ ca madrarājānam eva ca
09,018.026c tathānyān nṛpatīn vīrāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ
09,018.027a ko 'nyaḥ śakto raṇe jetum ṛte pārthaṃ yudhiṣṭhiram
09,018.027c yasya nātho hṛṣīkeśaḥ sadā dharmayaśonidhiḥ
09,018.028a ity evaṃ vadamānās te harṣeṇa mahatā yutāḥ
09,018.028c prabhagnāṃs tāvakān rājan sṛñjayāḥ pṛṣṭhato 'nvayuḥ
09,018.029a dhanaṃjayo rathānīkam abhyavartata vīryavān
09,018.029c mādrīputrau ca śakuniṃ sātyakiś ca mahārathaḥ
09,018.030a tān prekṣya dravataḥ sarvān bhīmasenabhayārditān
09,018.030c duryodhanas tadā sūtam abravīd utsmayann iva
09,018.031a na mātikramate pārtho dhanuṣpāṇim avasthitam
09,018.031c jaghane sarvasainyānāṃ mamāśvān pratipādaya
09,018.032a jaghane yudhyamānaṃ hi kaunteyo māṃ dhanaṃjayaḥ
09,018.032c notsahetābhyatikrāntuṃ velām iva mahodadhiḥ
09,018.033a paśya sainyaṃ mahat sūta pāṇḍavaiḥ samabhidrutam
09,018.033c sainyareṇuṃ samuddhūtaṃ paśyasvainaṃ samantataḥ
09,018.034a siṃhanādāṃś ca bahuśaḥ śṛṇu ghorān bhayānakān
09,018.034c tasmād yāhi śanaiḥ sūta jaghanaṃ paripālaya
09,018.035a mayi sthite ca samare niruddheṣu ca pāṇḍuṣu
09,018.035c punarāvartate tūrṇaṃ māmakaṃ balam ojasā
09,018.036a tac chrutvā tava putrasya śūrāgryasadṛśaṃ vacaḥ
09,018.036c sārathir hemasaṃchannāñ śanair aśvān acodayat
09,018.037a gajāśvarathibhir hīnās tyaktātmānaḥ padātayaḥ
09,018.037c ekaviṃśatisāhasrāḥ saṃyugāyāvatasthire
09,018.038a nānādeśasamudbhūtā nānārañjitavāsasaḥ
09,018.038c avasthitās tadā yodhāḥ prārthayanto mahad yaśaḥ
09,018.039a teṣām āpatatāṃ tatra saṃhṛṣṭānāṃ parasparam
09,018.039c saṃmardaḥ sumahāñ jajñe ghorarūpo bhayānakaḥ
09,018.040a bhīmasenaṃ tadā rājan dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam
09,018.040c balena caturaṅgeṇa nānādeśyā nyavārayan
09,018.041a bhīmam evābhyavartanta raṇe 'nye tu padātayaḥ
09,018.041c prakṣveḍyāsphoṭya saṃhṛṣṭā vīralokaṃ yiyāsavaḥ
09,018.042a āsādya bhīmasenaṃ tu saṃrabdhā yuddhadurmadāḥ
09,018.042c dhārtarāṣṭrā vinedur hi nānyāṃ cākathayan kathām
09,018.042d*0107_01 nigṛhītuṃ tadā kruddhāḥ samantāt paryavārayan
09,018.042e parivārya raṇe bhīmaṃ nijaghnus te samantataḥ
09,018.043a sa vadhyamānaḥ samare padātigaṇasaṃvṛtaḥ
09,018.043c na cacāla rathopasthe maināka iva parvataḥ
09,018.044a te tu kruddhā mahārāja pāṇḍavasya mahāratham
09,018.044c nigrahītuṃ pracakrur hi yodhāṃś cānyān avārayan
09,018.045a akrudhyata raṇe bhīmas tais tadā paryavasthitaiḥ
09,018.045c so 'vatīrya rathāt tūrṇaṃ padātiḥ samavasthitaḥ
09,018.046a jātarūpaparicchannāṃ pragṛhya mahatīṃ gadām
09,018.046c avadhīt tāvakān yodhān daṇḍapāṇir ivāntakaḥ
09,018.047a rathāśvadvipahīnāṃs tu tān bhīmo gadayā balī
09,018.047b*0108_01 viprahīnarathāśvāṃs tān narān sa puruṣarṣabhaḥ
09,018.047b*0109_01 bhīmaseno gadāpāṇir gadayā vajrakalpayā
09,018.047c ekaviṃśatisāhasrān padātīn avapothayat
09,018.048a hatvā tat puruṣānīkaṃ bhīmaḥ satyaparākramaḥ
09,018.048c dhṛṣṭadyumnaṃ puraskṛtya nacirāt pratyadṛśyata
09,018.049a pādātā nihatā bhūmau śiśyire rudhirokṣitāḥ
09,018.049c saṃbhagnā iva vātena karṇikārāḥ supuṣpitāḥ
09,018.050a nānāpuṣpasrajopetā nānākuṇḍaladhāriṇaḥ
09,018.050c nānājātyā hatās tatra nānādeśasamāgatāḥ
09,018.051a patākādhvajasaṃchannaṃ padātīnāṃ mahad balam
09,018.051c nikṛttaṃ vibabhau tatra ghorarūpaṃ bhayānakam
09,018.052a yudhiṣṭhirapurogās tu sarvasainyamahārathāḥ
09,018.052c abhyadhāvan mahātmānaṃ putraṃ duryodhanaṃ tava
09,018.053a te sarve tāvakān dṛṣṭvā maheṣvāsān parāṅmukhān
09,018.053b*0110_01 samabhyadhāvaṃs tvaritā yuddhāya jitakāśinaḥ
09,018.053c nābhyavartanta te putraṃ veleva makarālayam
09,018.054a tad adbhutam apaśyāma tava putrasya pauruṣam
09,018.054c yad ekaṃ sahitāḥ pārthā na śekur ativartitum
09,018.055a nātidūrāpayātaṃ tu kṛtabuddhiṃ palāyane
09,018.055c duryodhanaḥ svakaṃ sainyam abravīd bhṛśavikṣatam
09,018.056a na taṃ deśaṃ prapaśyāmi pṛthivyāṃ parvateṣu vā
09,018.056c yatra yātān na vo hanyuḥ pāṇḍavāḥ kiṃ sṛtena vaḥ
09,018.057a alpaṃ ca balam eteṣāṃ kṛṣṇau ca bhṛśavikṣatau
09,018.057c yadi sarve 'tra tiṣṭhāmo dhruvo no vijayo bhavet
09,018.058a viprayātāṃs tu vo bhinnān pāṇḍavāḥ kṛtakilbiṣān
09,018.058c anusṛtya haniṣyanti śreyo naḥ samare sthitam
09,018.059a śṛṇudhvaṃ kṣatriyāḥ sarve yāvantaḥ stha samāgatāḥ
09,018.059c yadā śūraṃ ca bhīruṃ ca mārayaty antakaḥ sadā
09,018.059e ko nu mūḍho na yudhyeta puruṣaḥ kṣatriyabruvaḥ
09,018.060a śreyo no bhīmasenasya kruddhasya pramukhe sthitam
09,018.060c sukhaḥ sāṃgrāmiko mṛtyuḥ kṣatradharmeṇa yudhyatām
09,018.060d*0111_01 martyenāvaśyamartavyaṃ gṛheṣv api kadā cana
09,018.060d*0111_02 yudhyataḥ kṣatradharmeṇa mṛtyur eṣa sanātanaḥ
09,018.060e jitveha sukham āpnoti hataḥ pretya mahat phalam
09,018.061a na yuddhadharmāc chreyān vai panthāḥ svargasya kauravāḥ
09,018.061c acireṇa jitāṃl lokān hato yuddhe samaśnute
09,018.062a śrutvā tu vacanaṃ tasya pūjayitvā ca pārthivāḥ
09,018.062c punar evānvavartanta pāṇḍavān ātatāyinaḥ
09,018.063a tān āpatata evāśu vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ
09,018.063c pratyudyayus tadā pārthā jayagṛdhrāḥ prahāriṇaḥ
09,018.064a dhanaṃjayo rathenājāv abhyavartata vīryavān
09,018.064c viśrutaṃ triṣu lokeṣu gāṇḍīvaṃ vikṣipan dhanuḥ
09,018.065a mādrīputrau ca śakuniṃ sātyakiś ca mahābalaḥ
09,018.065c javenābhyapatan hṛṣṭā yato vai tāvakaṃ balam
09,019.001 saṃjaya uvāca
09,019.001a saṃnivṛtte balaughe tu śālvo mlecchagaṇādhipaḥ
09,019.001c abhyavartata saṃkruddhaḥ pāṇḍūnāṃ sumahad balam
09,019.002a āsthāya sumahānāgaṃ prabhinnaṃ parvatopamam
09,019.002c dṛptam airāvataprakhyam amitragaṇamardanam
09,019.003a yo 'sau mahābhadrakulaprasūtaḥ; supūjito dhārtarāṣṭreṇa nityam
09,019.003c sukalpitaḥ śāstraviniścayajñaiḥ; sadopavāhyaḥ samareṣu rājan
09,019.003d*0112_01 airāvataṃ daityagaṇān vimṛdnañ
09,019.003d*0112_02 śakro yathā saṃjanayan bhayāni
09,019.004a tam āsthito rājavaro babhūva; yathodayasthaḥ savitā kṣapānte
09,019.004c sa tena nāgapravareṇa rājann; abhyudyayau pāṇḍusutān samantāt
09,019.004e śitaiḥ pṛṣatkair vidadāra cāpi; mahendravajrapratimaiḥ sughoraiḥ
09,019.005a tataḥ śarān vai sṛjato mahāraṇe; yodhāṃś ca rājan nayato yamāya
09,019.005b*0113_01 tataḥ śarān vai sṛ[ja]tā nṛpeṇa
09,019.005b*0113_02 yodhāḥ samastā gamitā yamālayam
09,019.005c nāsyāntaraṃ dadṛśuḥ sve pare vā; yathā purā vajradharasya daityāḥ
09,019.005d*0114_01 airāvaṇasthasya camūvimarde
09,019.005d*0114_02 daityāḥ purā vāsavasyeva rājan
09,019.006a te pāṇḍavāḥ somakāḥ sṛñjayāś ca; tam eva nāgaṃ dadṛśuḥ samantāt
09,019.006c sahasraśo vai vicarantam ekaṃ; yathā mahendrasya gajaṃ samīpe
09,019.007a saṃdrāvyamāṇaṃ tu balaṃ pareṣāṃ; parītakalpaṃ vibabhau samantāt
09,019.007c naivāvatasthe samare bhṛśaṃ bhayād; vimardamānaṃ tu parasparaṃ tadā
09,019.008a tataḥ prabhagnā sahasā mahācamūḥ; sā pāṇḍavī tena narādhipena
09,019.008c diśaś catasraḥ sahasā pradhāvitā; gajendravegaṃ tam apārayantī
09,019.009a dṛṣṭvā ca tāṃ vegavatā prabhagnāṃ; sarve tvadīyā yudhi yodhamukhyāḥ
09,019.009c apūjayaṃs tatra narādhipaṃ taṃ; dadhmuś ca śaṅkhāñ śaśisaṃnikāśān
09,019.010a śrutvā ninādaṃ tv atha kauravāṇāṃ; harṣād vimuktaṃ saha śaṅkhaśabdaiḥ
09,019.010c senāpatiḥ pāṇḍavasṛñjayānāṃ; pāñcālaputro na mamarṣa roṣāt
09,019.011a tatas tu taṃ vai dviradaṃ mahātmā; pratyudyayau tvaramāṇo jayāya
09,019.011c jambho yathā śakrasamāgame vai; nāgendram airāvaṇam indravāhyam
09,019.012a tam āpatantaṃ sahasā tu dṛṣṭvā; pāñcālarājaṃ yudhi rājasiṃhaḥ
09,019.012c taṃ vai dvipaṃ preṣayām āsa tūrṇaṃ; vadhāya rājan drupadātmajasya
09,019.013a sa taṃ dvipaṃ sahasābhyāpatantam; avidhyad arkapratimaiḥ pṛṣatkaiḥ
09,019.013c karmāradhautair niśitair jvaladbhir; nārācamukhyais tribhir ugravegaiḥ
09,019.014a tato 'parān pañca śitān mahātmā; nārācamukhyān visasarja kumbhe
09,019.014c sa tais tu viddhaḥ paramadvipo raṇe; tadā parāvṛtya bhṛśaṃ pradudruve
09,019.015a taṃ nāgarājaṃ sahasā praṇunnaṃ; vidrāvyamāṇaṃ ca nigṛhya śālvaḥ
09,019.015c tottrāṅkuśaiḥ preṣayām āsa tūrṇaṃ; pāñcālarājasya rathaṃ pradiśya
09,019.016a dṛṣṭvāpatantaṃ sahasā tu nāgaṃ; dhṛṣṭadyumnaḥ svarathāc chīghram eva
09,019.016c gadāṃ pragṛhyāśu javena vīro; bhūmiṃ prapanno bhayavihvalāṅgaḥ
09,019.017a sa taṃ rathaṃ hemavibhūṣitāṅgaṃ; sāśvaṃ sasūtaṃ sahasā vimṛdya
09,019.017c utkṣipya hastena tadā mahādvipo; vipothayām āsa vasuṃdharātale
09,019.018a pāñcālarājasya sutaṃ sa dṛṣṭvā; tadārditaṃ nāgavareṇa tena
09,019.018c tam abhyadhāvat sahasā javena; bhīmaḥ śikhaṇḍī ca śineś ca naptā
09,019.019a śaraiś ca vegaṃ sahasā nigṛhya; tasyābhito 'bhyāpatato gajasya
09,019.019c sa saṃgṛhīto rathibhir gajo vai; cacāla tair vāryamāṇaś ca saṃkhye
09,019.020a tataḥ pṛṣatkān pravavarṣa rājā; sūryo yathā raśmijālaṃ samantāt
09,019.020c tenāśugair vadhyamānā rathaughāḥ; pradudruvus tatra tatas tu sarve
09,019.021a tat karma śālvasya samīkṣya sarve; pāñcālamatsyā nṛpa sṛñjayāś ca
09,019.021c hāhākārair nādayantaḥ sma yuddhe; dvipaṃ samantād rurudhur narāgryāḥ
09,019.022a pāñcālarājas tvaritas tu śūro; gadāṃ pragṛhyācalaśṛṅgakalpām
09,019.022c asaṃbhramaṃ bhārata śatrughātī; javena vīro 'nusasāra nāgam
09,019.023a tato 'tha nāgaṃ dharaṇīdharābhaṃ; madaṃ sravantaṃ jaladaprakāśam
09,019.023c gadāṃ samāvidhya bhṛśaṃ jaghāna; pāñcālarājasya sutas tarasvī
09,019.024a sa bhinnakumbhaḥ sahasā vinadya; mukhāt prabhūtaṃ kṣatajaṃ vimuñcan
09,019.024c papāta nāgo dharaṇīdharābhaḥ; kṣitiprakampāc calito yathādriḥ
09,019.025a nipātyamāne tu tadā gajendre; hāhākṛte tava putrasya sainye
09,019.025c sa śālvarājasya śinipravīro; jahāra bhallena śiraḥ śitena
09,019.026a hṛtottamāṅgo yudhi sātvatena; papāta bhūmau saha nāgarājñā
09,019.026c yathādriśṛṅgaṃ sumahat praṇunnaṃ; vajreṇa devādhipacoditena
09,020.001 saṃjaya uvāca
09,020.001a tasmiṃs tu nihate śūre śālve samitiśobhane
09,020.001c tavābhajyad balaṃ vegād vāteneva mahādrumaḥ
09,020.002a tat prabhagnaṃ balaṃ dṛṣṭvā kṛtavarmā mahārathaḥ
09,020.002c dadhāra samare śūraḥ śatrusainyaṃ mahābalaḥ
09,020.003a saṃnivṛttās tu te śūrā dṛṣṭvā sātvatam āhave
09,020.003c śailopamaṃ sthitaṃ rājan kīryamāṇaṃ śarair yudhi
09,020.004a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ kurūṇāṃ pāṇḍavaiḥ saha
09,020.004c nivṛttānāṃ mahārāja mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
09,020.005a tatrāścaryam abhūd yuddhaṃ sātvatasya paraiḥ saha
09,020.005c yad eko vārayām āsa pāṇḍusenāṃ durāsadām
09,020.006a teṣām anyonyasuhṛdāṃ kṛte karmaṇi duṣkare
09,020.006c siṃhanādaḥ prahṛṣṭānāṃ divaḥspṛk sumahān abhūt
09,020.007a tena śabdena vitrastān pāñcālān bharatarṣabha
09,020.007c śiner naptā mahābāhur anvapadyata sātyakiḥ
09,020.007d*0115_01 śatavarmāṇam atyugraṃ mahāvīraṃ mahābalam
09,020.008a sa samāsādya rājānaṃ kṣemadhūrtiṃ mahābalam
09,020.008c saptabhir niśitair bāṇair anayad yamasādanam
09,020.009a tam āyāntaṃ mahābāhuṃ pravapantaṃ śitāñ śarān
09,020.009c javenābhyapatad dhīmān hārdikyaḥ śinipuṃgavam
09,020.010a tau siṃhāv iva nardantau dhanvinau rathināṃ varau
09,020.010c anyonyam abhyadhāvetāṃ śastrapravaradhāriṇau
09,020.011a pāṇḍavāḥ saha pāñcālair yodhāś cānye nṛpottamāḥ
09,020.011c prekṣakāḥ samapadyanta tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
09,020.012a nārācair vatsadantaiś ca vṛṣṇyandhakamahārathau
09,020.012c abhijaghnatur anyonyaṃ prahṛṣṭāv iva kuñjarau
09,020.013a carantau vividhān mārgān hārdikyaśinipuṃgavau
09,020.013c muhur antardadhāte tau bāṇavṛṣṭyā parasparam
09,020.014a cāpavegabaloddhūtān mārgaṇān vṛṣṇisiṃhayoḥ
09,020.014c ākāśe samapaśyāma pataṃgān iva śīghragān
09,020.015a tam ekaṃ satyakarmāṇam āsādya hṛdikātmajaḥ
09,020.015c avidhyan niśitair bāṇaiś caturbhiś caturo hayān
09,020.016a sa dīrghabāhuḥ saṃkruddhas tottrārdita iva dvipaḥ
09,020.016c aṣṭābhiḥ kṛtavarmāṇam avidhyat parameṣubhiḥ
09,020.017a tataḥ pūrṇāyatotsṛṣṭaiḥ kṛtavarmā śilāśitaiḥ
09,020.017c sātyakiṃ tribhir āhatya dhanur ekena cicchide
09,020.018a nikṛttaṃ tad dhanuḥśreṣṭham apāsya śinipuṃgavaḥ
09,020.018c anyad ādatta vegena śaineyaḥ saśaraṃ dhanuḥ
09,020.019a tad ādāya dhanuḥśreṣṭhaṃ variṣṭhaḥ sarvadhanvinām
09,020.019c āropya ca mahāvīryo mahābuddhir mahābalaḥ
09,020.020a amṛṣyamāṇo dhanuṣaś chedanaṃ kṛtavarmaṇā
09,020.020c kupito 'tirathaḥ śīghraṃ kṛtavarmāṇam abhyayāt
09,020.021a tataḥ suniśitair bāṇair daśabhiḥ śinipuṃgavaḥ
09,020.021c jaghāna sūtam aśvāṃś ca dhvajaṃ ca kṛtavarmaṇaḥ
09,020.022a tato rājan maheṣvāsaḥ kṛtavarmā mahārathaḥ
09,020.022c hatāśvasūtaṃ saṃprekṣya rathaṃ hemapariṣkṛtam
09,020.023a roṣeṇa mahatāviṣṭaḥ śūlam udyamya māriṣa
09,020.023c cikṣepa bhujavegena jighāṃsuḥ śinipuṃgavam
09,020.024a tac chūlaṃ sātvato hy ājau nirbhidya niśitaiḥ śaraiḥ
09,020.024c cūrṇitaṃ pātayām āsa mohayann iva mādhavam
09,020.024e tato 'pareṇa bhallena hṛdy enaṃ samatāḍayat
09,020.025a sa yuddhe yuyudhānena hatāśvo hatasārathiḥ
09,020.025c kṛtavarmā kṛtāstreṇa dharaṇīm anvapadyata
09,020.026a tasmin sātyakinā vīre dvairathe virathīkṛte
09,020.026c samapadyata sarveṣāṃ sainyānāṃ sumahad bhayam
09,020.027a putrasya tava cātyarthaṃ viṣādaḥ samapadyata
09,020.027c hatasūte hatāśve ca virathe kṛtavarmaṇi
09,020.028a hatāśvaṃ ca samālakṣya hatasūtam ariṃdamam
09,020.028c abhyadhāvat kṛpo rājañ jighāṃsuḥ śinipuṃgavam
09,020.029a tam āropya rathopasthe miṣatāṃ sarvadhanvinām
09,020.029c apovāha mahābāhus tūrṇam āyodhanād api
09,020.030a śaineye 'dhiṣṭhite rājan virathe kṛtavarmaṇi
09,020.030c duryodhanabalaṃ sarvaṃ punar āsīt parāṅmukham
09,020.031a tatpare nāvabudhyanta sainyena rajasāvṛte
09,020.031c tāvakāḥ pradrutā rājan duryodhanam ṛte nṛpam
09,020.032a duryodhanas tu saṃprekṣya bhagnaṃ svabalam antikāt
09,020.032c javenābhyapatat tūrṇaṃ sarvāṃś caiko nyavārayat
09,020.033a pāṇḍūṃś ca sarvān saṃkruddho dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam
09,020.033c śikhaṇḍinaṃ draupadeyān pāñcālānāṃ ca ye gaṇāḥ
09,020.034a kekayān somakāṃś caiva pāñcālāṃś caiva māriṣa
09,020.034c asaṃbhramaṃ durādharṣaḥ śitair astrair avārayat
09,020.035a atiṣṭhad āhave yattaḥ putras tava mahābalaḥ
09,020.035c yathā yajñe mahān agnir mantrapūtaḥ prakāśayan
09,020.035d*0116_01 tathā duryodhano rājā saṃgrāme sarvato 'bhavat
09,020.036a taṃ pare nābhyavartanta martyā mṛtyum ivāhave
09,020.036c athānyaṃ ratham āsthāya hārdikyaḥ samapadyata
09,021.001 saṃjaya uvāca
09,021.001a putras tu te mahārāja rathastho rathināṃ varaḥ
09,021.001b*0117_01 durdharaḥ sa pumān kaś cit pāṇḍavān prati bhārata
09,021.001c durutsaho babhau yuddhe yathā rudraḥ pratāpavān
09,021.002a tasya bāṇasahasrais tu pracchannā hy abhavan mahī
09,021.002c parāṃś ca siṣice bāṇair dhārābhir iva parvatān
09,021.003a na ca so 'sti pumān kaś cit pāṇḍavānāṃ mahāhave
09,021.003c hayo gajo ratho vāpi yo 'sya bāṇair avikṣataḥ
09,021.004a yaṃ yaṃ hi samare yodhaṃ prapaśyāmi viśāṃ pate
09,021.004c sa sa bāṇaiś cito 'bhūd vai putreṇa tava bhārata
09,021.005a yathā sainyena rajasā samuddhūtena vāhinī
09,021.005c pratyadṛśyata saṃchannā tathā bāṇair mahātmanaḥ
09,021.006a bāṇabhūtām apaśyāma pṛthivīṃ pṛthivīpate
09,021.006c duryodhanena prakṛtāṃ kṣiprahastena dhanvinā
09,021.007a teṣu yodhasahasreṣu tāvakeṣu pareṣu ca
09,021.007c eko duryodhano hy āsīt pumān iti matir mama
09,021.008a tatrādbhutam apaśyāma tava putrasya vikramam
09,021.008c yad ekaṃ sahitāḥ pārthā nātyavartanta bhārata
09,021.009a yudhiṣṭhiraṃ śatenājau vivyādha bharatarṣabha
09,021.009c bhīmasenaṃ ca saptatyā sahadevaṃ ca saptabhiḥ
09,021.010a nakulaṃ ca catuḥṣaṣṭyā dhṛṣṭadyumnaṃ ca pañcabhiḥ
09,021.010c saptabhir draupadeyāṃś ca tribhir vivyādha sātyakim
09,021.010e dhanuś ciccheda bhallena sahadevasya māriṣa
09,021.011a tad apāsya dhanuś chinnaṃ mādrīputraḥ pratāpavān
09,021.011c abhyadhāvata rājānaṃ pragṛhyānyan mahad dhanuḥ
09,021.011e tato duryodhanaṃ saṃkhye vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ
09,021.012a nakulaś ca tato vīro rājānaṃ navabhiḥ śaraiḥ
09,021.012c ghorarūpair maheṣvāso vivyādha ca nanāda ca
09,021.013a sātyakiś cāpi rājānaṃ śareṇānataparvaṇā
09,021.013c draupadeyās trisaptatyā dharmarājaś ca saptabhiḥ
09,021.013e aśītyā bhīmasenaś ca śarai rājānam ārdayat
09,021.014a samantāt kīryamāṇas tu bāṇasaṃghair mahātmabhiḥ
09,021.014c na cacāla mahārāja sarvasainyasya paśyataḥ
09,021.015a lāghavaṃ sauṣṭhavaṃ cāpi vīryaṃ caiva mahātmanaḥ
09,021.015c ati sarvāṇi bhūtāni dadṛśuḥ sarvamānavāḥ
09,021.016a dhārtarāṣṭrās tu rājendra yātvā tu svalpam antaram
09,021.016c apaśyamānā rājānaṃ paryavartanta daṃśitāḥ
09,021.017a teṣām āpatatāṃ ghoras tumulaḥ samajāyata
09,021.017c kṣubdhasya hi samudrasya prāvṛṭkāle yathā niśi
09,021.018a samāsādya raṇe te tu rājānam aparājitam
09,021.018c pratyudyayur maheṣvāsāḥ pāṇḍavān ātatāyinaḥ
09,021.019a bhīmasenaṃ raṇe kruddhaṃ droṇaputro nyavārayat
09,021.019c tato bāṇair mahārāja pramuktaiḥ sarvatodiśam
09,021.019e nājñāyanta raṇe vīrā na diśaḥ pradiśas tathā
09,021.020a tāv ubhau krūrakarmāṇāv ubhau bhārata duḥsahau
09,021.020c ghorarūpam ayudhyetāṃ kṛtapratikṛtaiṣiṇau
09,021.020e trāsayantau jagat sarvaṃ jyākṣepavihatatvacau
09,021.021a śakunis tu raṇe vīro yudhiṣṭhiram apīḍayat
09,021.021c tasyāśvāṃś caturo hatvā subalasya suto vibhuḥ
09,021.021d*0118_01 yantreṇa hanyamānau tu rathāṅgāv api cicchide
09,021.021d*0118_02 maṇḍalāgraṃ dhanuś cāpi niśitāṃs tomarān api
09,021.021d*0118_03 nārācān ardhanārācān supuṇyān mudgarān api
09,021.021d*0118_04 svarṇadaṇḍāṃ ca śaktiṃ ca bhiṇḍipālān parasvadhān
09,021.021d*0118_05 nirundhayan satyadhṛtiṃ kṛtvaitat karma dāruṇam
09,021.021e nādaṃ cakāra balavān sarvasainyāni kampayan
09,021.022a etasminn antare vīraṃ rājānam aparājitam
09,021.022c apovāha rathenājau sahadevaḥ pratāpavān
09,021.023a athānyaṃ ratham āsthāya dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
09,021.023c śakuniṃ navabhir viddhvā punar vivyādha pañcabhiḥ
09,021.023e nanāda ca mahānādaṃ pravaraḥ sarvadhanvinām
09,021.024a tad yuddham abhavac citraṃ ghorarūpaṃ ca māriṣa
09,021.024c īkṣitṛprītijananaṃ siddhacāraṇasevitam
09,021.025a ulūkas tu maheṣvāsaṃ nakulaṃ yuddhadurmadam
09,021.025c abhyadravad ameyātmā śaravarṣaiḥ samantataḥ
09,021.026a tathaiva nakulaḥ śūraḥ saubalasya sutaṃ raṇe
09,021.026c śaravarṣeṇa mahatā samantāt paryavārayat
09,021.027a tau tatra samare vīrau kulaputrau mahārathau
09,021.027c yodhayantāv apaśyetāṃ parasparakṛtāgasau
09,021.028a tathaiva kṛtavarmā tu śaineyaṃ śatrutāpanam
09,021.028c yodhayañ śuśubhe rājan balaṃ śakra ivāhave
09,021.029a duryodhano dhanuś chittvā dhṛṣṭadyumnasya saṃyuge
09,021.029b*0119_01 pañcabhir niśitais tīkṣṇaiḥ śarair vivyādha marṣayan
09,021.029c athainaṃ chinnadhanvānaṃ vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ
09,021.030a dhṛṣṭadyumno 'pi samare pragṛhya paramāyudham
09,021.030c rājānaṃ yodhayām āsa paśyatāṃ sarvadhanvinām
09,021.031a tayor yuddhaṃ mahac cāsīt saṃgrāme bharatarṣabha
09,021.031c prabhinnayor yathā saktaṃ mattayor varahastinoḥ
09,021.032a gautamas tu raṇe kruddho draupadeyān mahābalān
09,021.032c vivyādha bahubhiḥ śūraḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
09,021.033a tasya tair abhavad yuddham indriyair iva dehinaḥ
09,021.033c ghorarūpam asaṃvāryaṃ nirmaryādam atīva ca
09,021.034a te ca taṃ pīḍayām āsur indriyāṇīva bāliśam
09,021.034c sa ca tān pratisaṃrabdhaḥ pratyayodhayad āhave
09,021.035a evaṃ citram abhūd yuddhaṃ tasya taiḥ saha bhārata
09,021.035c utthāyotthāya hi yathā dehinām indriyair vibho
09,021.036a narāś caiva naraiḥ sārdhaṃ dantino dantibhis tathā
09,021.036c hayā hayaiḥ samāsaktā rathino rathibhis tathā
09,021.036e saṃkulaṃ cābhavad bhūyo ghorarūpaṃ viśāṃ pate
09,021.037a idaṃ citram idaṃ ghoram idaṃ raudram iti prabho
09,021.037c yuddhāny āsan mahārāja ghorāṇi ca bahūni ca
09,021.038a te samāsādya samare parasparam ariṃdamāḥ
09,021.038c vivyadhuś caiva jaghnuś ca samāsādya mahāhave
09,021.039a teṣāṃ śastrasamudbhūtaṃ rajas tīvram adṛśyata
09,021.039c pravātenoddhataṃ rājan dhāvadbhiś cāśvasādibhiḥ
09,021.040a rathanemisamudbhūtaṃ niḥśvāsaiś cāpi dantinām
09,021.040c rajaḥ saṃdhyābhrakapilaṃ divākarapathaṃ yayau
09,021.040d*0120_01 ekacchāyam ivākāśaṃ samabhūt tatra dhanvinām
09,021.041a rajasā tena saṃpṛkte bhāskare niṣprabhīkṛte
09,021.041c saṃchāditābhavad bhūmis te ca śūrā mahārathāḥ
09,021.042a muhūrtād iva saṃvṛttaṃ nīrajaskaṃ samantataḥ
09,021.042c vīraśoṇitasiktāyāṃ bhūmau bharatasattama
09,021.042e upāśāmyat tatas tīvraṃ tad rajo ghoradarśanam
09,021.043a tato 'paśyaṃ mahārāja dvaṃdvayuddhāni bhārata
09,021.043c yathāprāgryaṃ yathājyeṣṭhaṃ madhyāhne vai sudāruṇe
09,021.043e varmaṇāṃ tatra rājendra vyadṛśyantojjvalāḥ prabhāḥ
09,021.044a śabdaḥ sutumulaḥ saṃkhye śarāṇāṃ patatām abhūt
09,021.044c mahāveṇuvanasyeva dahyamānasya sarvataḥ
09,022.001 saṃjaya uvāca
09,022.001a vartamāne tathā yuddhe ghorarūpe bhayānake
09,022.001c abhajyata balaṃ tatra tava putrasya pāṇḍavaiḥ
09,022.002a tāṃs tu yatnena mahatā saṃnivārya mahārathān
09,022.002c putras te yodhayām āsa pāṇḍavānām anīkinīm
09,022.003a nivṛttāḥ sahasā yodhās tava putrapriyaiṣiṇaḥ
09,022.003c saṃnivṛtteṣu teṣv evaṃ yuddham āsīt sudāruṇam
09,022.004a tāvakānāṃ pareṣāṃ ca devāsuraraṇopamam
09,022.004c pareṣāṃ tava sainye ca nāsīt kaś cit parāṅmukhaḥ
09,022.005a anumānena yudhyante saṃjñābhiś ca parasparam
09,022.005c teṣāṃ kṣayo mahān āsīd yudhyatām itaretaram
09,022.006a tato yudhiṣṭhiro rājā krodhena mahatā yutaḥ
09,022.006c jigīṣamāṇaḥ saṃgrāme dhārtarāṣṭrān sarājakān
09,022.007a tribhiḥ śāradvataṃ viddhvā rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
09,022.007c caturbhir nijaghānāśvān kalyāṇān kṛtavarmaṇaḥ
09,022.008a aśvatthāmā tu hārdikyam apovāha yaśasvinam
09,022.008c atha śāradvato 'ṣṭābhiḥ pratyavidhyad yudhiṣṭhiram
09,022.009a tato duryodhano rājā rathān saptaśatān raṇe
09,022.009c preṣayad yatra rājāsau dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
09,022.010a te rathā rathibhir yuktā manomārutaraṃhasaḥ
09,022.010c abhyadravanta saṃgrāme kaunteyasya rathaṃ prati
09,022.011a te samantān mahārāja parivārya yudhiṣṭhiram
09,022.011c adṛśyaṃ sāyakaiś cakrur meghā iva divākaram
09,022.011d*0121_01 te dṛṣṭvā dharmarājānaṃ kauravais taṃ tathākṛtam
09,022.012a nāmṛṣyanta susaṃrabdhāḥ śikhaṇḍipramukhā rathāḥ
09,022.012c rathair agryajavair yuktaiḥ kiṅkiṇījālasaṃvṛtaiḥ
09,022.012e ājagmur abhirakṣantaḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
09,022.013a tataḥ pravavṛte raudraḥ saṃgrāmaḥ śoṇitodakaḥ
09,022.013a*0122_01 **** **** devāsuraraṇopamam
09,022.013a*0122_02 tathānyat sumahac caiva
09,022.013c pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca yamarāṣṭravivardhanaḥ
09,022.014a rathān saptaśatān hatvā kurūṇām ātatāyinām
09,022.014c pāṇḍavāḥ saha pāñcālaiḥ punar evābhyavārayan
09,022.015a tatra yuddhaṃ mahac cāsīt tava putrasya pāṇḍavaiḥ
09,022.015c na ca nas tādṛśaṃ dṛṣṭaṃ naiva cāpi pariśrutam
09,022.016a vartamāne tathā yuddhe nirmaryāde samantataḥ
09,022.016c vadhyamāneṣu yodheṣu tāvakeṣv itareṣu ca
09,022.017a ninadatsu ca yodheṣu śaṅkhavaryaiś ca pūritaiḥ
09,022.017b*0123_01 jyāghoṣair yodhamukhyānāṃ talaghoṣaiḥ samaṃtataḥ
09,022.017c utkṛṣṭaiḥ siṃhanādaiś ca garjitena ca dhanvinām
09,022.018a atipravṛddhe yuddhe ca chidyamāneṣu marmasu
09,022.018c dhāvamāneṣu yodheṣu jayagṛddhiṣu māriṣa
09,022.019a saṃhāre sarvato jāte pṛthivyāṃ śokasaṃbhave
09,022.019c bahvīnām uttamastrīṇāṃ sīmantoddharaṇe tathā
09,022.020a nirmaryāde tathā yuddhe vartamāne sudāruṇe
09,022.020c prādurāsan vināśāya tadotpātāḥ sudāruṇāḥ
09,022.020e cacāla śabdaṃ kurvāṇā saparvatavanā mahī
09,022.021a sadaṇḍāḥ solmukā rājañ śīryamāṇāḥ samantataḥ
09,022.021c ulkāḥ petur divo bhūmāv āhatya ravimaṇḍalam
09,022.022a viṣvagvātāḥ prādurāsan nīcaiḥ śarkaravarṣiṇaḥ
09,022.022c aśrūṇi mumucur nāgā vepathuś cāspṛśad bhṛśam
09,022.023a etān ghorān anādṛtya samutpātān sudāruṇān
09,022.023c punar yuddhāya saṃmantrya kṣatriyās tasthur avyathāḥ
09,022.023e ramaṇīye kurukṣetre puṇye svargaṃ yiyāsavaḥ
09,022.024a tato gāndhārarājasya putraḥ śakunir abravīt
09,022.024b*0124_01 śakuniḥ paramayā śaktyā pāṇḍavaṃ balam ādravat
09,022.024c yudhyadhvam agrato yāvat pṛṣṭhato hanmi pāṇḍavān
09,022.024d*0125_01 te yāvat pṛṣṭhato hanti pāṇḍavān raṇadurmadān
09,022.025a tato naḥ saṃprayātānāṃ madrayodhās tarasvinaḥ
09,022.025c hṛṣṭāḥ kilakilāśabdam akurvantāpare tathā
09,022.026a asmāṃs tu punar āsādya labdhalakṣā durāsadāḥ
09,022.026c śarāsanāni dhunvantaḥ śaravarṣair avākiran
09,022.027a tato hataṃ parais tatra madrarājabalaṃ tadā
09,022.027c duryodhanabalaṃ dṛṣṭvā punar āsīt parāṅmukham
09,022.028a gāndhārarājas tu punar vākyam āha tato balī
09,022.028c nivartadhvam adharmajñā yudhyadhvaṃ kiṃ sṛtena vaḥ
09,022.028d*0126_01 suranārīratisukhaṃ vimardam evam anyathā
09,022.028d*0126_02 utpāṭitaṃ dvāram etac chrīmat tridaśasadmanaḥ
09,022.028d*0126_03 evam uktvā jagāmāśu śakunis tāṃ punaḥ punaḥ
09,022.028d*0126_04 lakṣadhvajaṃ vasiṣṭhaṃ ca manonilajavaṃ mahat
09,022.029a anīkaṃ daśasāhasram aśvānāṃ bharatarṣabha
09,022.029c āsīd gāndhārarājasya vimalaprāsayodhinām
09,022.030a balena tena vikramya vartamāne janakṣaye
09,022.030c pṛṣṭhataḥ pāṇḍavānīkam abhyaghnan niśitaiḥ śaraiḥ
09,022.031a tad abhram iva vātena kṣipyamāṇaṃ samantataḥ
09,022.031c abhajyata mahārāja pāṇḍūnāṃ sumahad balam
09,022.032a tato yudhiṣṭhiraḥ prekṣya bhagnaṃ svabalam antikāt
09,022.032c abhyacodayad avyagraḥ sahadevaṃ mahābalam
09,022.033a asau subalaputro no jaghanaṃ pīḍya daṃśitaḥ
09,022.033c senāṃ nisūdayanty eṣa paśya pāṇḍava durmatim
09,022.034a gaccha tvaṃ draupadeyāś ca śakuniṃ saubalaṃ jahi
09,022.034c rathānīkam ahaṃ rakṣye pāñcālasahito 'nagha
09,022.035a gacchantu kuñjarāḥ sarve vājinaś ca saha tvayā
09,022.035c pādātāś ca trisāhasrāḥ śakuniṃ saubalaṃ jahi
09,022.035d*0127_01 kiranto yatra caivāsmān pariśiṣṭo mahāmate
09,022.035d*0127_02 mamānudhyānamahimā bhaviṣyati na saṃśayaḥ
09,022.035d*0127_03 na ca śāsanakartānyas tvattas tiṣṭhati kaś cana
09,022.035d*0127_04 yad ājñāpayasīty evam avadat prītimānasaḥ
09,022.036a tato gajāḥ saptaśatāś cāpapāṇibhir āsthitāḥ
09,022.036c pañca cāśvasahasrāṇi sahadevaś ca vīryavān
09,022.037a pādātāś ca trisāhasrā draupadeyāś ca sarvaśaḥ
09,022.037c raṇe hy abhyadravaṃs te tu śakuniṃ yuddhadurmadam
09,022.038a tatas tu saubalo rājann abhyatikramya pāṇḍavān
09,022.038c jaghāna pṛṣṭhataḥ senāṃ jayagṛdhraḥ pratāpavān
09,022.039a aśvārohās tu saṃrabdhāḥ pāṇḍavānāṃ tarasvinām
09,022.039c prāviśan saubalānīkam abhyatikramya tān rathān
09,022.040a te tatra sādinaḥ śūrāḥ saubalasya mahad balam
09,022.040c gajamadhye 'vatiṣṭhantaḥ śaravarṣair avākiran
09,022.041a tad udyatagadāprāsam akāpuruṣasevitam
09,022.041c prāvartata mahad yuddhaṃ rājan durmantrite tava
09,022.042a upāramanta jyāśabdāḥ prekṣakā rathino 'bhavan
09,022.042c na hi sveṣāṃ pareṣāṃ vā viśeṣaḥ pratyadṛśyata
09,022.043a śūrabāhuvisṛṣṭānāṃ śaktīnāṃ bharatarṣabha
09,022.043c jyotiṣām iva saṃpātam apaśyan kurupāṇḍavāḥ
09,022.044a ṛṣṭibhir vimalābhiś ca tatra tatra viśāṃ pate
09,022.044c saṃpatantībhir ākāśam āvṛtaṃ bahv aśobhata
09,022.045a prāsānāṃ patatāṃ rājan rūpam āsīt samantataḥ
09,022.045c śalabhānām ivākāśe tadā bharatasattama
09,022.046a rudhirokṣitasarvāṅgā vipraviddhair niyantṛbhiḥ
09,022.046c hayāḥ paripatanti sma śataśo 'tha sahasraśaḥ
09,022.047a anyonyaparipiṣṭāś ca samāsādya parasparam
09,022.047c avikṣatāḥ sma dṛśyante vamanto rudhiraṃ mukhaiḥ
09,022.048a tato 'bhavat tamo ghoraṃ sainyena rajasā vṛte
09,022.048c tān apākramato 'drākṣaṃ tasmād deśād ariṃdamān
09,022.048e aśvān rājan manuṣyāṃś ca rajasā saṃvṛte sati
09,022.049a bhūmau nipatitāś cānye vamanto rudhiraṃ bahu
09,022.049c keśākeśisamālagnā na śekuś ceṣṭituṃ janāḥ
09,022.050a anyonyam aśvapṛṣṭhebhyo vikarṣanto mahābalāḥ
09,022.050c mallā iva samāsādya nijaghnur itaretaram
09,022.050e aśvaiś ca vyapakṛṣyanta bahavo 'tra gatāsavaḥ
09,022.051a bhūmau nipatitāś cānye bahavo vijayaiṣiṇaḥ
09,022.051c tatra tatra vyadṛśyanta puruṣāḥ śūramāninaḥ
09,022.052a raktokṣitaiś chinnabhujair apakṛṣṭaśiroruhaiḥ
09,022.052c vyadṛśyata mahī kīrṇā śataśo 'tha sahasraśaḥ
09,022.053a dūraṃ na śakyaṃ tatrāsīd gantum aśvena kena cit
09,022.053c sāśvārohair hatair aśvair āvṛte vasudhātale
09,022.054a rudhirokṣitasaṃnāhair āttaśastrair udāyudhaiḥ
09,022.054c nānāpraharaṇair ghoraiḥ parasparavadhaiṣibhiḥ
09,022.054e susaṃnikṛṣṭaiḥ saṃgrāme hatabhūyiṣṭhasainikaiḥ
09,022.055a sa muhūrtaṃ tato yuddhvā saubalo 'tha viśāṃ pate
09,022.055c ṣaṭsahasrair hayaiḥ śiṣṭair apāyāc chakunis tataḥ
09,022.056a tathaiva pāṇḍavānīkaṃ rudhireṇa samukṣitam
09,022.056c ṣaṭsahasrair hayaiḥ śiṣṭair apāyāc chrāntavāhanam
09,022.057a aśvārohās tu pāṇḍūnām abruvan rudhirokṣitāḥ
09,022.057b*0128_01 śakuniṃ mārayāmo 'dya sahaputraṃ sabāndhavam
09,022.057b*0128_02 tato duryodhanaṃ pāpaṃ pāṇḍavānāṃ prasādataḥ
09,022.057c susaṃnikṛṣṭāḥ saṃgrāme bhūyiṣṭhaṃ tyaktajīvitāḥ
09,022.058a neha śakyaṃ rathair yoddhuṃ kuta eva mahāgajaiḥ
09,022.058c rathān eva rathā yāntu kuñjarāḥ kuñjarān api
09,022.058d*0129_01 vayaṃ paścād gamiṣyāmaḥ sahitās tyaktajīvitāḥ
09,022.058d*0129_02 bhṛśaṃ palāyane tasmād upādhiṃ samupāśritāḥ
09,022.059a pratiyāto hi śakuniḥ svam anīkam avasthitaḥ
09,022.059c na punaḥ saubalo rājā yuddham abhyāgamiṣyati
09,022.060a tatas tu draupadeyāś ca te ca mattā mahādvipāḥ
09,022.060c prayayur yatra pāñcālyo dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ
09,022.061a sahadevo 'pi kauravya rajomeghe samutthite
09,022.061c ekākī prayayau tatra yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
09,022.062a tatas teṣu prayāteṣu śakuniḥ saubalaḥ punaḥ
09,022.062c pārśvato 'bhyahanat kruddho dhṛṣṭadyumnasya vāhinīm
09,022.063a tat punas tumulaṃ yuddhaṃ prāṇāṃs tyaktvābhyavartata
09,022.063c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca parasparavadhaiṣiṇām
09,022.064a te hy anyonyam avekṣanta tasmin vīrasamāgame
09,022.064c yodhāḥ paryapatan rājañ śataśo 'tha sahasraśaḥ
09,022.065a asibhiś chidyamānānāṃ śirasāṃ lokasaṃkṣaye
09,022.065c prādurāsīn mahāśabdas tālānāṃ patatām iva
09,022.066a vimuktānāṃ śarīrāṇāṃ bhinnānāṃ patatāṃ bhuvi
09,022.066c sāyudhānāṃ ca bāhūnām urūṇāṃ ca viśāṃ pate
09,022.066e āsīt kaṭakaṭāśabdaḥ sumahān romaharṣaṇaḥ
09,022.067a nighnanto niśitaiḥ śastrair bhrātṝn putrān sakhīn api
09,022.067c yodhāḥ paripatanti sma yathāmiṣakṛte khagāḥ
09,022.068a anyonyaṃ pratisaṃrabdhāḥ samāsādya parasparam
09,022.068c ahaṃ pūrvam ahaṃ pūrvam iti nyaghnan sahasraśaḥ
09,022.069a saṃghātair āsanabhraṣṭair aśvārohair gatāsubhiḥ
09,022.069c hayāḥ paripatanti sma śataśo 'tha sahasraśaḥ
09,022.070a sphuratāṃ pratipiṣṭānām aśvānāṃ śīghrasāriṇām
09,022.070c stanatāṃ ca manuṣyāṇāṃ saṃnaddhānāṃ viśāṃ pate
09,022.071a śaktyṛṣṭiprāsaśabdaś ca tumulaḥ samajāyata
09,022.071c bhindatāṃ paramarmāṇi rājan durmantrite tava
09,022.071d*0130_01 evaṃ hi yodhāḥ saṃrabdhāḥ parasparasamāhatāḥ
09,022.072a śramābhibhūtāḥ saṃrabdhāḥ śrāntavāhāḥ pipāsitāḥ
09,022.072c vikṣatāś ca śitaiḥ śastrair abhyavartanta tāvakāḥ
09,022.073a mattā rudhiragandhena bahavo 'tra vicetasaḥ
09,022.073c jaghnuḥ parān svakāṃś caiva prāptān prāptān anantarān
09,022.074a bahavaś ca gataprāṇāḥ kṣatriyā jayagṛddhinaḥ
09,022.074c bhūmāv abhyapatan rājañ śaravṛṣṭibhir āvṛtāḥ
09,022.075a vṛkagṛdhraśṛgālānāṃ tumule modane 'hani
09,022.075c āsīd balakṣayo ghoras tava putrasya paśyataḥ
09,022.076a narāśvakāyasaṃchannā bhūmir āsīd viśāṃ pate
09,022.076c rudhirodakacitrā ca bhīrūṇāṃ bhayavardhinī
09,022.077a asibhiḥ paṭṭiśaiḥ śūlais takṣamāṇāḥ punaḥ punaḥ
09,022.077c tāvakāḥ pāṇḍavāś caiva nābhyavartanta bhārata
09,022.078a praharanto yathāśakti yāvat prāṇasya dhāraṇam
09,022.078c yodhāḥ paripatanti sma vamanto rudhiraṃ vraṇaiḥ
09,022.079a śiro gṛhītvā keśeṣu kabandhaḥ samadṛśyata
09,022.079c udyamya niśitaṃ khaḍgaṃ rudhireṇa samukṣitam
09,022.080a athotthiteṣu bahuṣu kabandheṣu janādhipa
09,022.080c tathā rudhiragandhena yodhāḥ kaśmalam āviśan
09,022.081a mandībhūte tataḥ śabde pāṇḍavānāṃ mahad balam
09,022.081c alpāvaśiṣṭais turagair abhyavartata saubalaḥ
09,022.082a tato 'bhyadhāvaṃs tvaritāḥ pāṇḍavā jayagṛddhinaḥ
09,022.082c padātayaś ca nāgāś ca sādinaś codyatāyudhāḥ
09,022.083a koṣṭakīkṛtya cāpy enaṃ parikṣipya ca sarvaśaḥ
09,022.083c śastrair nānāvidhair jaghnur yuddhapāraṃ titīrṣavaḥ
09,022.083d*0131_01 drāvyamāṇaṃ balaṃ dṛṣṭvā tava putrasya paśyataḥ
09,022.084a tvadīyās tāṃs tu saṃprekṣya sarvataḥ samabhidrutān
09,022.084c sāśvapattidviparathāḥ pāṇḍavān abhidudruvuḥ
09,022.085a ke cit padātayaḥ padbhir muṣṭibhiś ca parasparam
09,022.085c nijaghnuḥ samare śūrāḥ kṣīṇaśastrās tato 'patan
09,022.086a rathebhyo rathinaḥ petur dvipebhyo hastisādinaḥ
09,022.086c vimānebhya iva bhraṣṭāḥ siddhāḥ puṇyakṣayād yathā
09,022.087a evam anyonyam āyastā yodhā jaghnur mahāmṛdhe
09,022.087c pitṝn bhrātṝn vayasyāṃś ca putrān api tathāpare
09,022.088a evam āsīd amaryādaṃ yuddhaṃ bharatasattama
09,022.088c prāsāsibāṇakalile vartamāne sudāruṇe
09,023.001 saṃjaya uvāca
09,023.001a tasmiñ śabde mṛdau jāte pāṇḍavair nihate bale
09,023.001c aśvaiḥ saptaśataiḥ śiṣṭair upāvartata saubalaḥ
09,023.002a sa yātvā vāhinīṃ tūrṇam abravīt tvarayan yudhi
09,023.002c yudhyadhvam iti saṃhṛṣṭāḥ punaḥ punar ariṃdamaḥ
09,023.002e apṛcchat kṣatriyāṃs tatra kva nu rājā mahārathaḥ
09,023.003a śakunes tu vacaḥ śrutvā ta ūcur bharatarṣabha
09,023.003c asau tiṣṭhati kauravyo raṇamadhye mahārathaḥ
09,023.004a yatraitat sumahac chatraṃ pūrṇacandrasamaprabham
09,023.004c yatraite satalatrāṇā rathās tiṣṭhanti daṃśitāḥ
09,023.005a yatraiṣa śabdas tumulaḥ parjanyaninadopamaḥ
09,023.005c tatra gaccha drutaṃ rājaṃs tato drakṣyasi kauravam
09,023.006a evam uktas tu taiḥ śūraiḥ śakuniḥ saubalas tadā
09,023.006c prayayau tatra yatrāsau putras tava narādhipa
09,023.006e sarvataḥ saṃvṛto vīraiḥ samareṣv anivartibhiḥ
09,023.007a tato duryodhanaṃ dṛṣṭvā rathānīke vyavasthitam
09,023.007c sarathāṃs tāvakān sarvān harṣayañ śakunis tataḥ
09,023.008a duryodhanam idaṃ vākyaṃ hṛṣṭarūpo viśāṃ pate
09,023.008c kṛtakāryam ivātmānaṃ manyamāno 'bravīn nṛpam
09,023.009a jahi rājan rathānīkam aśvāḥ sarve jitā mayā
09,023.009c nātyaktvā jīvitaṃ saṃkhye śakyo jetuṃ yudhiṣṭhiraḥ
09,023.010a hate tasmin rathānīke pāṇḍavenābhipālite
09,023.010c gajān etān haniṣyāmaḥ padātīṃś cetarāṃs tathā
09,023.011a śrutvā tu vacanaṃ tasya tāvakā jayagṛddhinaḥ
09,023.011c javenābhyapatan hṛṣṭāḥ pāṇḍavānām anīkinīm
09,023.012a sarve vivṛtatūṇīrāḥ pragṛhītaśarāsanāḥ
09,023.012c śarāsanāni dhunvānāḥ siṃhanādaṃ pracakrire
09,023.013a tato jyātalanirghoṣaḥ punar āsīd viśāṃ pate
09,023.013c prādurāsīc charāṇāṃ ca sumuktānāṃ sudāruṇaḥ
09,023.014a tān samīpagatān dṛṣṭvā javenodyatakārmukān
09,023.014c uvāca devakīputraṃ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
09,023.015a codayāśvān asaṃbhrāntaḥ praviśaitad balārṇavam
09,023.015c antam adya gamiṣyāmi śatrūṇāṃ niśitaiḥ śaraiḥ
09,023.016a aṣṭādaśa dināny adya yuddhasyāsya janārdana
09,023.016c vartamānasya mahataḥ samāsādya parasparam
09,023.017a anantakalpā dhvajinī bhūtvā hy eṣāṃ mahātmanām
09,023.017c kṣayam adya gatā yuddhe paśya daivaṃ yathāvidham
09,023.018a samudrakalpaṃ tu balaṃ dhārtarāṣṭrasya mādhava
09,023.018c asmān āsādya saṃjātaṃ goṣpadopamam acyuta
09,023.019a hate bhīṣme ca saṃdadhyāc chivaṃ syād iha mādhava
09,023.019c na ca tat kṛtavān mūḍho dhārtarāṣṭraḥ subāliśaḥ
09,023.020a uktaṃ bhīṣmeṇa yad vākyaṃ hitaṃ pathyaṃ ca mādhava
09,023.020c tac cāpi nāsau kṛtavān vītabuddhiḥ suyodhanaḥ
09,023.021a tasmiṃs tu patite bhīṣme pracyute pṛthivītale
09,023.021c na jāne kāraṇaṃ kiṃ nu yena yuddham avartata
09,023.021d*0132_01 hate droṇe ca karṇe ca bhūriśravasi saṃgare
09,023.021d*0132_02 duḥśāsane ca śālve ca śalye ca saparicchade
09,023.021d*0132_03 bhagadatte ca vīrendre naivāśāmyata hā raṇaḥ
09,023.021d*0132_04 yena bhīṣmas tathā droṇaḥ kṛpo vidura eva ca
09,023.021d*0132_05 pitā mātā śamasyārthe pratyākhyātās tu pāpinā
09,023.022a mūḍhāṃs tu sarvathā manye dhārtarāṣṭrān subāliśān
09,023.022c patite śaṃtanoḥ putre ye 'kārṣuḥ saṃyugaṃ punaḥ
09,023.023a anantaraṃ ca nihate droṇe brahmavidāṃ vare
09,023.023c rādheye ca vikarṇe ca naivāśāmyata vaiśasam
09,023.023d*0133_01 rādheye sūtaputre ca naiva śāmyati vaiśasam
09,023.024a alpāvaśiṣṭe sainye 'smin sūtaputre ca pātite
09,023.024c saputre vai naravyāghre naivāśāmyata vaiśasam
09,023.025a śrutāyuṣi hate śūre jalasaṃdhe ca paurave
09,023.025c śrutāyudhe ca nṛpatau naivāśāmyata vaiśasam
09,023.026a bhūriśravasi śalye ca śālve caiva janārdana
09,023.026c āvantyeṣu ca vīreṣu naivāśāmyata vaiśasam
09,023.027a jayadrathe ca nihate rākṣase cāpy alāyudhe
09,023.027c bāhlike somadatte ca naivāśāmyata vaiśasam
09,023.028a bhagadatte hate śūre kāmboje ca sudakṣiṇe
09,023.028b*0134_01 nānādeśasamutthe ca hate sainye pṛthagvidhe
09,023.028c duḥśāsane ca nihate naivāśāmyata vaiśasam
09,023.029a dṛṣṭvā ca nihatāñ śūrān pṛthaṅ māṇḍalikān nṛpān
09,023.029c balinaś ca raṇe kṛṣṇa naivāśāmyata vaiśasam
09,023.030a akṣauhiṇīpatīn dṛṣṭvā bhīmasenena pātitān
09,023.030c mohād vā yadi vā lobhān naivāśāmyata vaiśasam
09,023.030d*0135_01 hatapravīrāṃ vidhvastāṃ dṛṣṭvā cemāṃ camūṃ raṇe
09,023.030d*0135_02 alambuse ca nihate naiva śāmyati vaiśasam
09,023.030d*0135_03 bhrātṝn vinihatān dṛṣṭvā vayasyān mātulān api
09,023.030d*0135_04 putrān vinihatān saṃkhye naiva śāmyati vaiśasam
09,023.031a ko nu rājakule jātaḥ kauraveyo viśeṣataḥ
09,023.031c nirarthakaṃ mahad vairaṃ kuryād anyaḥ suyodhanāt
09,023.031d*0136_01 nṛpapravīrān vidhvastān dṛṣṭvā cemāṃ mahācamūm
09,023.032a guṇato 'bhyadhikaṃ jñātvā balataḥ śauryato 'pi vā
09,023.032c amūḍhaḥ ko nu yudhyeta jānan prājño hitāhitam
09,023.033a yan na tasya mano hy āsīt tvayoktasya hitaṃ vacaḥ
09,023.033c praśame pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ so 'nyasya śṛṇuyāt katham
09,023.034a yena śāṃtanavo bhīṣmo droṇo vidura eva ca
09,023.034c pratyākhyātāḥ śamasyārthe kiṃ nu tasyādya bheṣajam
09,023.035a maurkhyād yena pitā vṛddhaḥ pratyākhyāto janārdana
09,023.035c tathā mātā hitaṃ vākyaṃ bhāṣamāṇā hitaiṣiṇī
09,023.035e pratyākhyātā hy asatkṛtya sa kasmai rocayed vacaḥ
09,023.036a kulāntakaraṇo vyaktaṃ jāta eṣa janārdana
09,023.036c tathāsya dṛśyate ceṣṭā nītiś caiva viśāṃ pate
09,023.036e naiṣa dāsyati no rājyam iti me matir acyuta
09,023.037a ukto 'haṃ bahuśas tāta vidureṇa mahātmanā
09,023.037c na jīvan dāsyate bhāgaṃ dhārtarāṣṭraḥ kathaṃ cana
09,023.038a yāvat prāṇā dhamiṣyanti dhārtarāṣṭrasya mānada
09,023.038c tāvad yuṣmāsv apāpeṣu pracariṣyati pātakam
09,023.039a na sa yukto 'nyathā jetum ṛte yuddhena mādhava
09,023.039c ity abravīt sadā māṃ hi viduraḥ satyadarśanaḥ
09,023.040a tat sarvam adya jānāmi vyavasāyaṃ durātmanaḥ
09,023.040c yad uktaṃ vacanaṃ tena vidureṇa mahātmanā
09,023.041a yo hi śrutvā vacaḥ pathyaṃ jāmadagnyād yathātatham
09,023.041c avāmanyata durbuddhir dhruvaṃ nāśamukhe sthitaḥ
09,023.042a uktaṃ hi bahubhiḥ siddhair jātamātre suyodhane
09,023.042c enaṃ prāpya durātmānaṃ kṣayaṃ kṣatraṃ gamiṣyati
09,023.043a tad idaṃ vacanaṃ teṣāṃ niruktaṃ vai janārdana
09,023.043c kṣayaṃ yātā hi rājāno duryodhanakṛte bhṛśam
09,023.044a so 'dya sarvān raṇe yodhān nihaniṣyāmi mādhava
09,023.044c kṣatriyeṣu hateṣv āśu śūnye ca śibire kṛte
09,023.045a vadhāya cātmano 'smābhiḥ saṃyugaṃ rocayiṣyati
09,023.045c tad antaṃ hi bhaved vairam anumānena mādhava
09,023.046a evaṃ paśyāmi vārṣṇeya cintayan prajñayā svayā
09,023.046c vidurasya ca vākyena ceṣṭayā ca durātmanaḥ
09,023.047a saṃyāhi bhāratīṃ vīra yāvad dhanmi śitaiḥ śaraiḥ
09,023.047c duryodhanaṃ durātmānaṃ vāhinīṃ cāsya saṃyuge
09,023.048a kṣemam adya kariṣyāmi dharmarājasya mādhava
09,023.048c hatvaitad durbalaṃ sainyaṃ dhārtarāṣṭrasya paśyataḥ
09,023.049 saṃjaya uvāca
09,023.049a abhīśuhasto dāśārhas tathoktaḥ savyasācinā
09,023.049c tad balaugham amitrāṇām abhītaḥ prāviśad raṇe
09,023.050a śarāsanavaraṃ ghoraṃ śaktikaṇṭakasaṃvṛtam
09,023.050c gadāparighapanthānaṃ rathanāgamahādrumam
09,023.051a hayapattilatākīrṇaṃ gāhamāno mahāyaśāḥ
09,023.051c vyacarat tatra govindo rathenātipatākinā
09,023.052a te hayāḥ pāṇḍurā rājan vahanto 'rjunam āhave
09,023.052c dikṣu sarvāsv adṛśyanta dāśārheṇa pracoditāḥ
09,023.053a tataḥ prāyād rathenājau savyasācī paraṃtapaḥ
09,023.053c kirañ śaraśatāṃs tīkṣṇān vāridhārā ivāmbudaḥ
09,023.054a prādurāsīn mahāñ śabdaḥ śarāṇāṃ nataparvaṇām
09,023.054c iṣubhiś chādyamānānāṃ samare savyasācinā
09,023.055a asajjantas tanutreṣu śaraughāḥ prāpatan bhuvi
09,023.055c indrāśanisamasparśā gāṇḍīvapreṣitāḥ śarāḥ
09,023.056a narān nāgān samāhatya hayāṃś cāpi viśāṃ pate
09,023.056c apatanta raṇe bāṇāḥ pataṃgā iva ghoṣiṇaḥ
09,023.057a āsīt sarvam avacchannaṃ gāṇḍīvapreṣitaiḥ śaraiḥ
09,023.057c na prājñāyanta samare diśo vā pradiśo 'pi vā
09,023.058a sarvam āsīj jagat pūrṇaṃ pārthanāmāṅkitaiḥ śaraiḥ
09,023.058c rukmapuṅkhais tailadhautaiḥ karmāraparimārjitaiḥ
09,023.059a te dahyamānāḥ pārthena pāvakeneva kuñjarāḥ
09,023.059c samāsīdanta kauravyā vadhyamānāḥ śitaiḥ śaraiḥ
09,023.060a śaracāpadharaḥ pārthaḥ prajvalann iva bhārata
09,023.060c dadāha samare yodhān kakṣam agnir iva jvalan
09,023.061a yathā vanānte vanapair visṛṣṭaḥ; kakṣaṃ dahet kṛṣṇagatiḥ saghoṣaḥ
09,023.061c bhūridrumaṃ śuṣkalatāvitānaṃ; bhṛśaṃ samṛddho jvalanaḥ pratāpī
09,023.062a evaṃ sa nārācagaṇapratāpī; śarārcir uccāvacatigmatejāḥ
09,023.062c dadāha sarvāṃ tava putrasenām; amṛṣyamāṇas tarasā tarasvī
09,023.063a tasyeṣavaḥ prāṇaharāḥ sumuktā; nāsajjan vai varmasu rukmapuṅkhāḥ
09,023.063c na ca dvitīyaṃ pramumoca bāṇaṃ; nare haye vā paramadvipe vā
09,023.064a anekarūpākṛtibhir hi bāṇair; mahārathānīkam anupraviśya
09,023.064c sa eva ekas tava putrasenāṃ; jaghāna daityān iva vajrapāṇiḥ
09,023.064c*0137_01 dhanaṃjayaḥ saṃyati sāyakair vā
09,024.001 saṃjaya uvāca
09,024.001a asyatāṃ yatamānānāṃ śūrāṇām anivartinām
09,024.001c saṃkalpam akaron moghaṃ gāṇḍīvena dhanaṃjayaḥ
09,024.002a indrāśanisamasparśān aviṣahyān mahaujasaḥ
09,024.002c visṛjan dṛśyate bāṇān dhārā muñcann ivāmbudaḥ
09,024.003a tat sainyaṃ bharataśreṣṭha vadhyamānaṃ kirīṭinā
09,024.003c saṃpradudrāva saṃgrāmāt tava putrasya paśyataḥ
09,024.003d*0138_01 pitṝn bhrātṝn parityajya vayasyān api cāpare
09,024.004a hatadhuryā rathāḥ ke cid dhatasūtās tathāpare
09,024.004c bhagnākṣayugacakreṣāḥ ke cid āsan viśāṃ pate
09,024.005a anyeṣāṃ sāyakāḥ kṣīṇās tathānye śarapīḍitāḥ
09,024.005c akṣatā yugapat ke cit prādravan bhayapīḍitāḥ
09,024.006a ke cit putrān upādāya hatabhūyiṣṭhavāhanāḥ
09,024.006c vicukruśuḥ pitṝn anye sahāyān apare punaḥ
09,024.007a bāndhavāṃś ca naravyāghra bhrātṝn saṃbandhinas tathā
09,024.007c dudruvuḥ ke cid utsṛjya tatra tatra viśāṃ pate
09,024.008a bahavo 'tra bhṛśaṃ viddhā muhyamānā mahārathāḥ
09,024.008c niṣṭanantaḥ sma dṛśyante pārthabāṇahatā narāḥ
09,024.009a tān anye ratham āropya samāśvāsya muhūrtakam
09,024.009c viśrāntāś ca vitṛṣṇāś ca punar yuddhāya jagmire
09,024.010a tān apāsya gatāḥ ke cit punar eva yuyutsavaḥ
09,024.010c kurvantas tava putrasya śāsanaṃ yuddhadurmadāḥ
09,024.011a pānīyam apare pītvā paryāśvāsya ca vāhanam
09,024.011c varmāṇi ca samāropya ke cid bharatasattama
09,024.012a samāśvāsyāpare bhrātṝn nikṣipya śibire 'pi ca
09,024.012c putrān anye pitṝn anye punar yuddham arocayan
09,024.013a sajjayitvā rathān ke cid yathāmukhyaṃ viśāṃ pate
09,024.013c āplutya pāṇḍavānīkaṃ punar yuddham arocayan
09,024.014a te śūrāḥ kiṅkiṇījālaiḥ samācchannā babhāsire
09,024.014c trailokyavijaye yuktā yathā daiteyadānavāḥ
09,024.015a āgamya sahasā ke cid rathaiḥ svarṇavibhūṣitaiḥ
09,024.015c pāṇḍavānām anīkeṣu dhṛṣṭadyumnam ayodhayan
09,024.016a dhṛṣṭadyumno 'pi pāñcālyaḥ śikhaṇḍī ca mahārathaḥ
09,024.016c nākuliś ca śatānīko rathānīkam ayodhayan
09,024.017a pāñcālyas tu tataḥ kruddhaḥ sainyena mahatā vṛtaḥ
09,024.017c abhyadravat susaṃrabdhas tāvakān hantum udyataḥ
09,024.017d*0139_01 abhyayus tāvakān yuddhe śataśo 'tha sahasraśaḥ
09,024.018a tatas tv āpatatas tasya tava putro janādhipa
09,024.018c bāṇasaṃghān anekān vai preṣayām āsa bhārata
09,024.018d*0140_01 ekaikaṃ daśabhir bāṇair avidhyad bharatarṣabhaḥ
09,024.019a dhṛṣṭadyumnas tato rājaṃs tava putreṇa dhanvinā
09,024.019c nārācair bahubhiḥ kṣipraṃ bāhvor urasi cārpitaḥ
09,024.019c*0141_01 nārācair ardhanārācair bahubhiḥ kṣiprakāribhiḥ
09,024.019d*0142_01 vatsadantaiś ca bāṇaiś ca karmāraparimārjitaiḥ
09,024.019d*0142_02 aśvāṃś ca caturo hatvā
09,024.020a so 'tividdho maheṣvāsas tottrārdita iva dvipaḥ
09,024.020c tasyāśvāṃś caturo bāṇaiḥ preṣayām āsa mṛtyave
09,024.020e sāratheś cāsya bhallena śiraḥ kāyād apāharat
09,024.021a tato duryodhano rājā pṛṣṭham āruhya vājinaḥ
09,024.021c apākrāmad dhataratho nātidūram ariṃdamaḥ
09,024.022a dṛṣṭvā tu hatavikrāntaṃ svam anīkaṃ mahābalaḥ
09,024.022c tava putro mahārāja prayayau yatra saubalaḥ
09,024.023a tato ratheṣu bhagneṣu trisāhasrā mahādvipāḥ
09,024.023c pāṇḍavān rathinaḥ pañca samantāt paryavārayan
09,024.024a te vṛtāḥ samare pañca gajānīkena bhārata
09,024.024c aśobhanta naravyāghrā grahā vyāptā ghanair iva
09,024.025a tato 'rjuno mahārāja labdhalakṣo mahābhujaḥ
09,024.025c viniryayau rathenaiva śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ
09,024.026a taiḥ samantāt parivṛtaḥ kuñjaraiḥ parvatopamaiḥ
09,024.026c nārācair vimalais tīkṣṇair gajānīkam apothayat
09,024.027a tatraikabāṇanihatān apaśyāma mahāgajān
09,024.027c patitān pātyamānāṃś ca vibhinnān savyasācinā
09,024.028a bhīmasenas tu tān dṛṣṭvā nāgān mattagajopamaḥ
09,024.028c kareṇa gṛhya mahatīṃ gadām abhyapatad balī
09,024.028e avaplutya rathāt tūrṇaṃ daṇḍapāṇir ivāntakaḥ
09,024.029a tam udyatagadaṃ dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ mahāratham
09,024.029c vitresus tāvakāḥ sainyāḥ śakṛnmūtraṃ prasusruvuḥ
09,024.029e āvignaṃ ca balaṃ sarvaṃ gadāhaste vṛkodare
09,024.030a gadayā bhīmasenena bhinnakumbhān rajasvalān
09,024.030b*0143_01 pātyamānān prapaśyāma līnakumbhān kṣaradvraṇān
09,024.030c dhāvamānān apaśyāma kuñjarān parvatopamān
09,024.031a pradhāvya kuñjarās te tu bhīmasenagadāhatāḥ
09,024.031c petur ārtasvaraṃ kṛtvā chinnapakṣā ivādrayaḥ
09,024.032a tān bhinnakumbhān subahūn dravamāṇān itas tataḥ
09,024.032c patamānāṃś ca saṃprekṣya vitresus tava sainikāḥ
09,024.033a yudhiṣṭhiro 'pi saṃkruddho mādrīputrau ca pāṇḍavau
09,024.033c gṛdhrapakṣaiḥ śitair bāṇair jaghnur vai gajayodhinaḥ
09,024.034a dhṛṣṭadyumnas tu samare parājitya narādhipam
09,024.034c apakrānte tava sute hayapṛṣṭhaṃ samāśrite
09,024.035a dṛṣṭvā ca pāṇḍavān sarvān kuñjaraiḥ parivāritān
09,024.035c dhṛṣṭadyumno mahārāja saha sarvaiḥ prabhadrakaiḥ
09,024.035e putraḥ pāñcālarājasya jighāṃsuḥ kuñjarān yayau
09,024.036a adṛṣṭvā tu rathānīke duryodhanam ariṃdamam
09,024.036c aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ
09,024.036e apṛcchan kṣatriyāṃs tatra kva nu duryodhano gataḥ
09,024.037a apaśyamānā rājānaṃ vartamāne janakṣaye
09,024.037c manvānā nihataṃ tatra tava putraṃ mahārathāḥ
09,024.037e viṣaṇṇavadanā bhūtvā paryapṛcchanta te sutam
09,024.038a āhuḥ ke cid dhate sūte prayāto yatra saubalaḥ
09,024.038c apare tv abruvaṃs tatra kṣatriyā bhṛśavikṣatāḥ
09,024.039a duryodhanena kiṃ kāryaṃ drakṣyadhvaṃ yadi jīvati
09,024.039c yudhyadhvaṃ sahitāḥ sarve kiṃ vo rājā kariṣyati
09,024.039d*0144_01 tatas te kṣatriyāḥ sarve svadharmeṣu vyavasthitāḥ
09,024.040a te kṣatriyāḥ kṣatair gātrair hatabhūyiṣṭhavāhanāḥ
09,024.040c śaraiḥ saṃpīḍyamānāś ca nātivyaktam ivābruvan
09,024.041a idaṃ sarvaṃ balaṃ hanmo yena sma parivāritāḥ
09,024.041c ete sarve gajān hatvā upayānti sma pāṇḍavāḥ
09,024.042a śrutvā tu vacanaṃ teṣām aśvatthāmā mahābalaḥ
09,024.042c hitvā pāñcālarājasya tad anīkaṃ durutsaham
09,024.043a kṛpaś ca kṛtavarmā ca prayayur yatra saubalaḥ
09,024.043c rathānīkaṃ parityajya śūrāḥ sudṛḍhadhanvinaḥ
09,024.044a tatas teṣu prayāteṣu dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ
09,024.044c āyayuḥ pāṇḍavā rājan vinighnantaḥ sma tāvakān
09,024.045a dṛṣṭvā tu tān āpatataḥ saṃprahṛṣṭān mahārathān
09,024.045c parākrāntāṃs tato vīrān nirāśāñ jīvite tadā
09,024.045e vivarṇamukhabhūyiṣṭham abhavat tāvakaṃ balam
09,024.046a parikṣīṇāyudhān dṛṣṭvā tān ahaṃ parivāritān
09,024.046c rājan balena dvyaṅgena tyaktvā jīvitam ātmanaḥ
09,024.047a ātmanāpañcamo 'yudhyaṃ pāñcālasya balena ha
09,024.047c tasmin deśe vyavasthāpya yatra śāradvataḥ sthitaḥ
09,024.048a saṃprayuddhā vayaṃ pañca kirīṭiśarapīḍitāḥ
09,024.048c dhṛṣṭadyumnaṃ mahānīkaṃ tatra no 'bhūd raṇo mahān
09,024.048e jitās tena vayaṃ sarve vyapayāma raṇāt tataḥ
09,024.049a athāpaśyaṃ sātyakiṃ tam upāyāntaṃ mahāratham
09,024.049c rathaiś catuḥśatair vīro māṃ cābhyadravad āhave
09,024.050a dhṛṣṭadyumnād ahaṃ muktaḥ kathaṃ cic chrāntavāhanaḥ
09,024.050c patito mādhavānīkaṃ duṣkṛtī narakaṃ yathā
09,024.050e tatra yuddham abhūd ghoraṃ muhūrtam atidāruṇam
09,024.051a sātyakis tu mahābāhur mama hatvā paricchadam
09,024.051c jīvagrāham agṛhṇān māṃ mūrchitaṃ patitaṃ bhuvi
09,024.051d*0145_01 sarve jayāya dhāvanti mayā labdho 'dya saṃjayaḥ
09,024.051d*0145_02 iti bruvāṇaḥ śaineyo rājan mām agrahīt tadā
09,024.052a tato muhūrtād iva tad gajānīkam avadhyata
09,024.052c gadayā bhīmasenena nārācair arjunena ca
09,024.053a pratipiṣṭair mahānāgaiḥ samantāt parvatopamaiḥ
09,024.053c nātiprasiddheva gatiḥ pāṇḍavānām ajāyata
09,024.053d*0146_01 viniryayau rathenaiva śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ
09,024.054a rathamārgāṃs tataś cakre bhīmaseno mahābalaḥ
09,024.054c pāṇḍavānāṃ mahārāja vyapakarṣan mahāgajān
09,024.055a aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ
09,024.055c apaśyanto rathānīke duryodhanam ariṃdamam
09,024.055e rājānaṃ mṛgayām āsus tava putraṃ mahāratham
09,024.056a parityajya ca pāñcālaṃ prayātā yatra saubalaḥ
09,024.056c rājño 'darśanasaṃvignā vartamāne janakṣaye
09,025.001 saṃjaya uvāca
09,025.001a gajānīke hate tasmin pāṇḍuputreṇa bhārata
09,025.001c vadhyamāne bale caiva bhīmasenena saṃyuge
09,025.002a carantaṃ ca tathā dṛṣṭvā bhīmasenam ariṃdamam
09,025.002c daṇḍahastaṃ yathā kruddham antakaṃ prāṇahāriṇam
09,025.003a sametya samare rājan hataśeṣāḥ sutās tava
09,025.003c adṛśyamāne kauravye putre duryodhane tava
09,025.003e sodaryāḥ sahitā bhūtvā bhīmasenam upādravan
09,025.003f*0147_01 śrutavān saṃjayaś caiva jayatsenaḥ śrutāntakaḥ
09,025.003f*0147_02 durvimocanakaś caiva tathā durviṣaho balī
09,025.003f*0148_01 śrutavarmā śrutarvā ca sujāto durvimocanaḥ
09,025.004a durmarṣaṇo mahārāja jaitro bhūribalo raviḥ
09,025.004b*0149_01 jayatsenaḥ sujātaś ca tathā durviṣaho 'rihā
09,025.004b*0150_01 durvimocananāmā ca duṣpradharṣas tathaiva ca
09,025.004b*0150_02 śrutarvā ca mahābāhuḥ sarve yuddhaviśāradāḥ
09,025.004c ity ete sahitā bhūtvā tava putrāḥ samantataḥ
09,025.004e bhīmasenam abhidrutya rurudhuḥ sarvatodiśam
09,025.005a tato bhīmo mahārāja svarathaṃ punar āsthitaḥ
09,025.005c mumoca niśitān bāṇān putrāṇāṃ tava marmasu
09,025.006a te kīryamāṇā bhīmena putrās tava mahāraṇe
09,025.006c bhīmasenam apāsedhan pravaṇād iva kuñjaram
09,025.006d*0151_01 bhīmam eva samājaghnuḥ smarantaṃ pūrvakilbiṣam
09,025.007a tataḥ kruddho raṇe bhīmaḥ śiro durmarṣaṇasya ha
09,025.007c kṣurapreṇa pramathyāśu pātayām āsa bhūtale
09,025.008a tato 'pareṇa bhallena sarvāvaraṇabhedinā
09,025.008c śrutāntam avadhīd bhīmas tava putraṃ mahārathaḥ
09,025.009a jayatsenaṃ tato viddhvā nārācena hasann iva
09,025.009c pātayām āsa kauravyaṃ rathopasthād ariṃdamaḥ
09,025.009e sa papāta rathād rājan bhūmau tūrṇaṃ mamāra ca
09,025.010a śrutarvā tu tato bhīmaṃ kruddho vivyādha māriṣa
09,025.010c śatena gṛdhravājānāṃ śarāṇāṃ nataparvaṇām
09,025.011a tataḥ kruddho raṇe bhīmo jaitraṃ bhūribalaṃ ravim
09,025.011c trīn etāṃs tribhir ānarchad viṣāgnipratimaiḥ śaraiḥ
09,025.012a te hatā nyapatan bhūmau syandanebhyo mahārathāḥ
09,025.012c vasante puṣpaśabalā nikṛttā iva kiṃśukāḥ
09,025.013a tato 'pareṇa tīkṣṇena nārācena paraṃtapaḥ
09,025.013c durvimocanam āhatya preṣayām āsa mṛtyave
09,025.014a sa hataḥ prāpatad bhūmau svarathād rathināṃ varaḥ
09,025.014c gires tu kūṭajo bhagno māruteneva pādapaḥ
09,025.015a duṣpradharṣaṃ tataś caiva sujātaṃ ca sutau tava
09,025.015c ekaikaṃ nyavadhīt saṃkhye dvābhyāṃ dvābhyāṃ camūmukhe
09,025.015e tau śilīmukhaviddhāṅgau petatū rathasattamau
09,025.016a tato yatantam aparam abhivīkṣya sutaṃ tava
09,025.016c bhallena yudhi vivyādha bhīmo durviṣahaṃ raṇe
09,025.016e sa papāta hato vāhāt paśyatāṃ sarvadhanvinām
09,025.017a dṛṣṭvā tu nihatān bhrātṝn bahūn ekena saṃyuge
09,025.017c amarṣavaśam āpannaḥ śrutarvā bhīmam abhyayāt
09,025.018a vikṣipan sumahac cāpaṃ kārtasvaravibhūṣitam
09,025.018c visṛjan sāyakāṃś caiva viṣāgnipratimān bahūn
09,025.019a sa tu rājan dhanuś chittvā pāṇḍavasya mahāmṛdhe
09,025.019c athainaṃ chinnadhanvānaṃ viṃśatyā samavākirat
09,025.020a tato 'nyad dhanur ādāya bhīmaseno mahārathaḥ
09,025.020c avākirat tava sutaṃ tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
09,025.021a mahad āsīt tayor yuddhaṃ citrarūpaṃ bhayānakam
09,025.021c yādṛśaṃ samare pūrvaṃ jambhavāsavayor abhūt
09,025.022a tayos tatra śarair muktair yamadaṇḍanibhaiḥ śubhaiḥ
09,025.022a*0152_01 **** **** avacchannā dharābhavat
09,025.022c samācchannā dharā sarvā khaṃ ca sarvā diśas tathā
09,025.023a tataḥ śrutarvā saṃkruddho dhanur āyamya sāyakaiḥ
09,025.023c bhīmasenaṃ raṇe rājan bāhvor urasi cārpayat
09,025.024a so 'tividdho mahārāja tava putreṇa dhanvinā
09,025.024c bhīmaḥ saṃcukṣubhe kruddhaḥ parvaṇīva mahodadhiḥ
09,025.025a tato bhīmo ruṣāviṣṭaḥ putrasya tava māriṣa
09,025.025c sārathiṃ caturaś cāśvān bāṇair ninye yamakṣayam
09,025.026a virathaṃ taṃ samālakṣya viśikhair lomavāhibhiḥ
09,025.026c avākirad ameyātmā darśayan pāṇilāghavam
09,025.027a śrutarvā viratho rājann ādade khaḍgacarmaṇī
09,025.027c athāsyādadataḥ khaḍgaṃ śatacandraṃ ca bhānumat
09,025.027e kṣurapreṇa śiraḥ kāyāt pātayām āsa pāṇḍavaḥ
09,025.028a chinnottamāṅgasya tataḥ kṣurapreṇa mahātmanaḥ
09,025.028c papāta kāyaḥ sa rathād vasudhām anunādayan
09,025.029a tasmin nipatite vīre tāvakā bhayamohitāḥ
09,025.029c abhyadravanta saṃgrāme bhīmasenaṃ yuyutsavaḥ
09,025.030a tān āpatata evāśu hataśeṣād balārṇavāt
09,025.030c daṃśitaḥ pratijagrāha bhīmasenaḥ pratāpavān
09,025.030e te tu taṃ vai samāsādya parivavruḥ samantataḥ
09,025.031a tatas tu saṃvṛto bhīmas tāvakair niśitaiḥ śaraiḥ
09,025.031c pīḍayām āsa tān sarvān sahasrākṣa ivāsurān
09,025.032a tataḥ pañcaśatān hatvā savarūthān mahārathān
09,025.032c jaghāna kuñjarānīkaṃ punaḥ saptaśataṃ yudhi
09,025.033a hatvā daśa sahasrāṇi pattīnāṃ parameṣubhiḥ
09,025.033c vājināṃ ca śatāny aṣṭau pāṇḍavaḥ sma virājate
09,025.034a bhīmasenas tu kaunteyo hatvā yuddhe sutāṃs tava
09,025.034c mene kṛtārtham ātmānaṃ saphalaṃ janma ca prabho
09,025.035a taṃ tathā yudhyamānaṃ ca vinighnantaṃ ca tāvakān
09,025.035c īkṣituṃ notsahante sma tava sainyāni bhārata
09,025.036a vidrāvya tu kurūn sarvāṃs tāṃś ca hatvā padānugān
09,025.036c dorbhyāṃ śabdaṃ tataś cakre trāsayāno mahādvipān
09,025.037a hatabhūyiṣṭhayodhā tu tava senā viśāṃ pate
09,025.037c kiṃciccheṣā mahārāja kṛpaṇā samapadyata
09,026.001 saṃjaya uvāca
09,026.001a duryodhano mahārāja sudarśaś cāpi te sutaḥ
09,026.001c hataśeṣau tadā saṃkhye vājimadhye vyavasthitau
09,026.002a tato duryodhanaṃ dṛṣṭvā vājimadhye vyavasthitam
09,026.002c uvāca devakīputraḥ kuntīputraṃ dhanaṃjayam
09,026.003a śatravo hatabhūyiṣṭhā jñātayaḥ paripālitāḥ
09,026.003c gṛhītvā saṃjayaṃ cāsau nivṛttaḥ śinipuṃgavaḥ
09,026.004a pariśrāntaś ca nakulaḥ sahadevaś ca bhārata
09,026.004c yodhayitvā raṇe pāpān dhārtarāṣṭrapadānugān
09,026.005a suyodhanam abhityajya traya ete vyavasthitāḥ
09,026.005c kṛpaś ca kṛtavarmā ca drauṇiś caiva mahārathaḥ
09,026.006a asau tiṣṭhati pāñcālyaḥ śriyā paramayā yutaḥ
09,026.006c duryodhanabalaṃ hatvā saha sarvaiḥ prabhadrakaiḥ
09,026.007a asau duryodhanaḥ pārtha vājimadhye vyavasthitaḥ
09,026.007c chatreṇa dhriyamāṇena prekṣamāṇo muhur muhuḥ
09,026.008a prativyūhya balaṃ sarvaṃ raṇamadhye vyavasthitaḥ
09,026.008c enaṃ hatvā śitair bāṇaiḥ kṛtakṛtyo bhaviṣyasi
09,026.009a gajānīkaṃ hataṃ dṛṣṭvā tvāṃ ca prāptam ariṃdama
09,026.009c yāvan na vidravanty ete tāvaj jahi suyodhanam
09,026.010a yātu kaś cit tu pāñcālyaṃ kṣipram āgamyatām iti
09,026.010c pariśrāntabalas tāta naiṣa mucyeta kilbiṣī
09,026.011a tava hatvā balaṃ sarvaṃ saṃgrāme dhṛtarāṣṭrajaḥ
09,026.011c jitān pāṇḍusutān matvā rūpaṃ dhārayate mahat
09,026.011d*0153_01 yathā daityacamūṃ hatvā purā śakro mahābalaḥ
09,026.012a nihataṃ svabalaṃ dṛṣṭvā pīḍitaṃ cāpi pāṇḍavaiḥ
09,026.012c dhruvam eṣyati saṃgrāme vadhāyaivātmano nṛpaḥ
09,026.013a evam uktaḥ phalgunas tu kṛṣṇaṃ vacanam abravīt
09,026.013c dhṛtarāṣṭrasutāḥ sarve hatā bhīmena mānada
09,026.013e yāv etāv āsthitau kṛṣṇa tāv adya na bhaviṣyataḥ
09,026.014a hato bhīṣmo hato droṇaḥ karṇo vaikartano hataḥ
09,026.014c madrarājo hataḥ śalyo hataḥ kṛṣṇa jayadrathaḥ
09,026.015a hayāḥ pañcaśatāḥ śiṣṭāḥ śakuneḥ saubalasya ca
09,026.015c rathānāṃ tu śate śiṣṭe dve eva tu janārdana
09,026.015e dantināṃ ca śataṃ sāgraṃ trisāhasrāḥ padātayaḥ
09,026.016a aśvatthāmā kṛpaś caiva trigartādhipatis tathā
09,026.016c ulūkaḥ śakuniś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ
09,026.017a etad balam abhūc cheṣaṃ dhārtarāṣṭrasya mādhava
09,026.017c mokṣo na nūnaṃ kālād dhi vidyate bhuvi kasya cit
09,026.018a tathā vinihate sainye paśya duryodhanaṃ sthitam
09,026.018c adyāhnā hi mahārājo hatāmitro bhaviṣyati
09,026.019a na hi me mokṣyate kaś cit pareṣām iti cintaye
09,026.019c ye tv adya samaraṃ kṛṣṇa na hāsyanti raṇotkaṭāḥ
09,026.019e tān vai sarvān haniṣyāmi yady api syur amānuṣāḥ
09,026.020a adya yuddhe susaṃkruddho dīrghaṃ rājñaḥ prajāgaram
09,026.020c apaneṣyāmi gāndhāraṃ pātayitvā śitaiḥ śaraiḥ
09,026.021a nikṛtyā vai durācāro yāni ratnāni saubalaḥ
09,026.021c sabhāyām aharad dyūte punas tāny āharāmy aham
09,026.022a adya tā api vetsyanti sarvā nāgapurastriyaḥ
09,026.022c śrutvā patīṃś ca putrāṃś ca pāṇḍavair nihatān yudhi
09,026.023a samāptam adya vai karma sarvaṃ kṛṣṇa bhaviṣyati
09,026.023c adya duryodhano dīptāṃ śriyaṃ prāṇāṃś ca tyakṣyati
09,026.024a nāpayāti bhayāt kṛṣṇa saṃgrāmād yadi cen mama
09,026.024c nihataṃ viddhi vārṣṇeya dhārtarāṣṭraṃ subāliśam
09,026.025a mama hy etad aśaktaṃ vai vājivṛndam ariṃdama
09,026.025c soḍhuṃ jyātalanirghoṣaṃ yāhi yāvan nihanmy aham
09,026.026a evam uktas tu dāśārhaḥ pāṇḍavena yaśasvinā
09,026.026c acodayad dhayān rājan duryodhanabalaṃ prati
09,026.027a tad anīkam abhiprekṣya trayaḥ sajjā mahārathāḥ
09,026.027c bhīmaseno 'rjunaś caiva sahadevaś ca māriṣa
09,026.027e prayayuḥ siṃhanādena duryodhanajighāṃsayā
09,026.028a tān prekṣya sahitān sarvāñ javenodyatakārmukān
09,026.028c saubalo 'bhyadravad yuddhe pāṇḍavān ātatāyinaḥ
09,026.029a sudarśanas tava suto bhīmasenaṃ samabhyayāt
09,026.029c suśarmā śakuniś caiva yuyudhāte kirīṭinā
09,026.029e sahadevaṃ tava suto hayapṛṣṭhagato 'bhyayāt
09,026.030a tato hy ayatnataḥ kṣipraṃ tava putro janādhipa
09,026.030c prāsena sahadevasya śirasi prāharad bhṛśam
09,026.031a sopāviśad rathopasthe tava putreṇa tāḍitaḥ
09,026.031c rudhirāplutasarvāṅga āśīviṣa iva śvasan
09,026.032a pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ sahadevo viśāṃ pate
09,026.032c duryodhanaṃ śarais tīkṣṇaiḥ saṃkruddhaḥ samavākirat
09,026.033a pārtho 'pi yudhi vikramya kuntīputro dhanaṃjayaḥ
09,026.033c śūrāṇām aśvapṛṣṭhebhyaḥ śirāṃsi nicakarta ha
09,026.034a tad anīkaṃ tadā pārtho vyadhamad bahubhiḥ śaraiḥ
09,026.034c pātayitvā hayān sarvāṃs trigartānāṃ rathān yayau
09,026.035a tatas te sahitā bhūtvā trigartānāṃ mahārathāḥ
09,026.035c arjunaṃ vāsudevaṃ ca śaravarṣair avākiran
09,026.036a satyakarmāṇam ākṣipya kṣurapreṇa mahāyaśāḥ
09,026.036c tato 'sya syandanasyeṣāṃ cicchide pāṇḍunandanaḥ
09,026.037a śilāśitena ca vibho kṣurapreṇa mahāyaśāḥ
09,026.037c śiraś ciccheda prahasaṃs taptakuṇḍalabhūṣaṇam
09,026.037d*0154_01 hāhākāras tato jāto hate vīre suśarmaṇi
09,026.037d*0154_02 tāvakānāṃ balaughānāṃ rājan durmantritāt tava
09,026.038a satyeṣum atha cādatta yodhānāṃ miṣatāṃ tataḥ
09,026.038c yathā siṃho vane rājan mṛgaṃ paribubhukṣitaḥ
09,026.039a taṃ nihatya tataḥ pārthaḥ suśarmāṇaṃ tribhiḥ śaraiḥ
09,026.039c viddhvā tān ahanat sarvān rathān rukmavibhūṣitān
09,026.040a tatas tu pratvaran pārtho dīrghakālaṃ susaṃbhṛtam
09,026.040c muñcan krodhaviṣaṃ tīkṣṇaṃ prasthalādhipatiṃ prati
09,026.041a tam arjunaḥ pṛṣatkānāṃ śatena bharatarṣabha
09,026.041c pūrayitvā tato vāhān nyahanat tasya dhanvinaḥ
09,026.042a tataḥ śaraṃ samādāya yamadaṇḍopamaṃ śitam
09,026.042c suśarmāṇaṃ samuddiśya cikṣepāśu hasann iva
09,026.043a sa śaraḥ preṣitas tena krodhadīptena dhanvinā
09,026.043c suśarmāṇaṃ samāsādya bibheda hṛdayaṃ raṇe
09,026.044a sa gatāsur mahārāja papāta dharaṇītale
09,026.044c nandayan pāṇḍavān sarvān vyathayaṃś cāpi tāvakān
09,026.045a suśarmāṇaṃ raṇe hatvā putrān asya mahārathān
09,026.045c sapta cāṣṭau ca triṃśac ca sāyakair anayat kṣayam
09,026.046a tato 'sya niśitair bāṇaiḥ sarvān hatvā padānugān
09,026.046c abhyagād bhāratīṃ senāṃ hataśeṣāṃ mahārathaḥ
09,026.047a bhīmas tu samare kruddhaḥ putraṃ tava janādhipa
09,026.047c sudarśanam adṛśyaṃ taṃ śaraiś cakre hasann iva
09,026.048a tato 'sya prahasan kruddhaḥ śiraḥ kāyād apāharat
09,026.048c kṣurapreṇa sutīkṣṇena sa hataḥ prāpatad bhuvi
09,026.049a tasmiṃs tu nihate vīre tatas tasya padānugāḥ
09,026.049a*0155_01 **** **** tad anīkavanaṃ mahat
09,026.049a*0155_02 adahad bhīmasenas tu helayā bāṇavahninā
09,026.049c parivavrū raṇe bhīmaṃ kiranto viśikhāñ śitān
09,026.050a tatas tu niśitair bāṇais tad anīkaṃ vṛkodaraḥ
09,026.050c indrāśanisamasparśaiḥ samantāt paryavākirat
09,026.050e tataḥ kṣaṇena tad bhīmo nyahanad bharatarṣabha
09,026.051a teṣu tūtsādyamāneṣu senādhyakṣā mahābalāḥ
09,026.051c bhīmasenaṃ samāsādya tato 'yudhyanta bhārata
09,026.051e tāṃs tu sarvāñ śarair ghorair avākirata pāṇḍavaḥ
09,026.052a tathaiva tāvakā rājan pāṇḍaveyān mahārathān
09,026.052c śaravarṣeṇa mahatā samantāt paryavārayan
09,026.053a vyākulaṃ tad abhūt sarvaṃ pāṇḍavānāṃ paraiḥ saha
09,026.053c tāvakānāṃ ca samare pāṇḍaveyair yuyutsatām
09,026.054a tatra yodhās tadā petuḥ parasparasamāhatāḥ
09,026.054c ubhayoḥ senayo rājan saṃśocantaḥ sma bāndhavān
09,027.001 saṃjaya uvāca
09,027.001a tasmin pravṛtte saṃgrāme naravājigajakṣaye
09,027.001c śakuniḥ saubalo rājan sahadevaṃ samabhyayāt
09,027.002a tato 'syāpatatas tūrṇaṃ sahadevaḥ pratāpavān
09,027.002c śaraughān preṣayām āsa pataṃgān iva śīghragān
09,027.002e ulūkaś ca raṇe bhīmaṃ vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ
09,027.003a śakunis tu mahārāja bhīmaṃ viddhvā tribhiḥ śaraiḥ
09,027.003c sāyakānāṃ navatyā vai sahadevam avākirat
09,027.004a te śūrāḥ samare rājan samāsādya parasparam
09,027.004c vivyadhur niśitair bāṇaiḥ kaṅkabarhiṇavājitaiḥ
09,027.004e svarṇapuṅkhaiḥ śilādhautair ā karṇāt prahitaiḥ śaraiḥ
09,027.005a teṣāṃ cāpabhujotsṛṣṭā śaravṛṣṭir viśāṃ pate
09,027.005c ācchādayad diśaḥ sarvā dhārābhir iva toyadaḥ
09,027.006a tataḥ kruddho raṇe bhīmaḥ sahadevaś ca bhārata
09,027.006c ceratuḥ kadanaṃ saṃkhye kurvantau sumahābalau
09,027.007a tābhyāṃ śaraśataiś channaṃ tad balaṃ tava bhārata
09,027.007c andhakāram ivākāśam abhavat tatra tatra ha
09,027.008a aśvair viparidhāvadbhiḥ śaracchannair viśāṃ pate
09,027.008c tatra tatra kṛto mārgo vikarṣadbhir hatān bahūn
09,027.009a nihatānāṃ hayānāṃ ca sahaiva hayayodhibhiḥ
09,027.009c varmabhir vinikṛttaiś ca prāsaiś chinnaiś ca māriṣa
09,027.009d*0156_01 ṛṣṭibhiḥ śaktibhiś caiva tomaraiś ca paraṃtapa
09,027.009e saṃchannā pṛthivī jajñe kusumaiḥ śabalā iva
09,027.010a yodhās tatra mahārāja samāsādya parasparam
09,027.010c vyacaranta raṇe kruddhā vinighnantaḥ parasparam
09,027.011a udvṛttanayanai roṣāt saṃdaṣṭauṣṭhapuṭair mukhaiḥ
09,027.011c sakuṇḍalair mahī channā padmakiñjalkasaṃnibhaiḥ
09,027.012a bhujaiś chinnair mahārāja nāgarājakaropamaiḥ
09,027.012c sāṅgadaiḥ satanutraiś ca sāsiprāsaparaśvadhaiḥ
09,027.013a kabandhair utthitaiś chinnair nṛtyadbhiś cāparair yudhi
09,027.013c kravyādagaṇasaṃkīrṇā ghorābhūt pṛthivī vibho
09,027.014a alpāvaśiṣṭe sainye tu kauraveyān mahāhave
09,027.014c prahṛṣṭāḥ pāṇḍavā bhūtvā ninyire yamasādanam
09,027.015a etasminn antare śūraḥ saubaleyaḥ pratāpavān
09,027.015c prāsena sahadevasya śirasi prāharad bhṛśam
09,027.015e sa vihvalo mahārāja rathopastha upāviśat
09,027.016a sahadevaṃ tathā dṛṣṭvā bhīmasenaḥ pratāpavān
09,027.016c sarvasainyāni saṃkruddho vārayām āsa bhārata
09,027.017a nirbibheda ca nārācaiḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
09,027.017c vinirbhidyākaroc caiva siṃhanādam ariṃdama
09,027.018a tena śabdena vitrastāḥ sarve sahayavāraṇāḥ
09,027.018c prādravan sahasā bhītāḥ śakuneś ca padānugāḥ
09,027.019a prabhagnān atha tān dṛṣṭvā rājā duryodhano 'bravīt
09,027.019c nivartadhvam adharmajñā yudhyadhvaṃ kiṃ sṛtena vaḥ
09,027.020a iha kīrtiṃ samādhāya pretya lokān samaśnute
09,027.020c prāṇāñ jahāti yo vīro yudhi pṛṣṭham adarśayan
09,027.020d*0157_01 śūliyāsa[pāśa?]m atikramya śakralokaṃ samaśnute
09,027.021a evam uktās tu te rājñā saubalasya padānugāḥ
09,027.021c pāṇḍavān abhyavartanta mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam
09,027.022a dravadbhis tatra rājendra kṛtaḥ śabdo 'tidāruṇaḥ
09,027.022c kṣubdhasāgarasaṃkāśaḥ kṣubhitaḥ sarvato 'bhavat
09,027.023a tāṃs tadāpatato dṛṣṭvā saubalasya padānugān
09,027.023c pratyudyayur mahārāja pāṇḍavā vijaye vṛtāḥ
09,027.024a pratyāśvasya ca durdharṣaḥ sahadevo viśāṃ pate
09,027.024c śakuniṃ daśabhir viddhvā hayāṃś cāsya tribhiḥ śaraiḥ
09,027.024e dhanuś ciccheda ca śaraiḥ saubalasya hasann iva
09,027.025a athānyad dhanur ādāya śakunir yuddhadurmadaḥ
09,027.025b*0158_01 sahadevaṃ cābhyavarṣac charaiḥ saṃnataparvabhiḥ
09,027.025b*0158_02 ulūkaś ca tato rājan krodhena mahatā yutaḥ
09,027.025c vivyādha nakulaṃ ṣaṣṭyā bhīmasenaṃ ca saptabhiḥ
09,027.026a ulūko 'pi mahārāja bhīmaṃ vivyādha saptabhiḥ
09,027.026c sahadevaṃ ca saptatyā parīpsan pitaraṃ raṇe
09,027.027a taṃ bhīmasenaḥ samare vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ
09,027.027c śakuniṃ ca catuḥṣaṣṭyā pārśvasthāṃś ca tribhis tribhiḥ
09,027.028a te hanyamānā bhīmena nārācais tailapāyitaiḥ
09,027.028b*0159_01 pradudruvur mahārāja bhīmasenabhayārditāḥ
09,027.028b*0159_02 ulūkas tu tataḥ kruddho dhanur udyamya māriṣa
09,027.028b*0160_01 gatotsāhā mahārāja dudruvur bhayapīḍitāḥ
09,027.028b*0160_02 ulūkas tu śitair bāṇaiḥ sahadevam avidhyata
09,027.028c sahadevaṃ raṇe kruddhāś chādayañ śaravṛṣṭibhiḥ
09,027.028e parvataṃ vāridhārābhiḥ savidyuta ivāmbudāḥ
09,027.029a tato 'syāpatataḥ śūraḥ sahadevaḥ pratāpavān
09,027.029c ulūkasya mahārāja bhallenāpāharac chiraḥ
09,027.030a sa jagāma rathād bhūmiṃ sahadevena pātitaḥ
09,027.030c rudhirāplutasarvāṅgo nandayan pāṇḍavān yudhi
09,027.031a putraṃ tu nihataṃ dṛṣṭvā śakunis tatra bhārata
09,027.031c sāśrukaṇṭho viniḥśvasya kṣattur vākyam anusmaran
09,027.032a cintayitvā muhūrtaṃ sa bāṣpapūrṇekṣaṇaḥ śvasan
09,027.032c sahadevaṃ samāsādya tribhir vivyādha sāyakaiḥ
09,027.033a tān apāsya śarān muktāñ śarasaṃghaiḥ pratāpavān
09,027.033c sahadevo mahārāja dhanuś ciccheda saṃyuge
09,027.034a chinne dhanuṣi rājendra śakuniḥ saubalas tadā
09,027.034c pragṛhya vipulaṃ khaḍgaṃ sahadevāya prāhiṇot
09,027.035a tam āpatantaṃ sahasā ghorarūpaṃ viśāṃ pate
09,027.035c dvidhā ciccheda samare saubalasya hasann iva
09,027.036a asiṃ dṛṣṭvā dvidhā chinnaṃ pragṛhya mahatīṃ gadām
09,027.036c prāhiṇot sahadevāya sā moghā nyapatad bhuvi
09,027.036d*0161_01 tato gāndhāranṛpatiḥ kṛtapraticikīrṣayā
09,027.037a tataḥ śaktiṃ mahāghorāṃ kālarātrim ivodyatām
09,027.037c preṣayām āsa saṃkruddhaḥ pāṇḍavaṃ prati saubalaḥ
09,027.038a tām āpatantīṃ sahasā śaraiḥ kāñcanabhūṣaṇaiḥ
09,027.038c tridhā ciccheda samare sahadevo hasann iva
09,027.039a sā papāta tridhā chinnā bhūmau kanakabhūṣaṇā
09,027.039c śīryamāṇā yathā dīptā gaganād vai śatahradā
09,027.040a śaktiṃ vinihatāṃ dṛṣṭvā saubalaṃ ca bhayārditam
09,027.040c dudruvus tāvakāḥ sarve bhaye jāte sasaubalāḥ
09,027.041a athotkruṣṭaṃ mahad dhy āsīt pāṇḍavair jitakāśibhiḥ
09,027.041c dhārtarāṣṭrās tataḥ sarve prāyaśo vimukhābhavan
09,027.042a tān vai vimanaso dṛṣṭvā mādrīputraḥ pratāpavān
09,027.042c śarair anekasāhasrair vārayām āsa saṃyuge
09,027.043a tato gāndhārakair guptaṃ pṛṣṭhair aśvair jaye dhṛtam
09,027.043c āsasāda raṇe yāntaṃ sahadevo 'tha saubalam
09,027.044a svam aṃśam avaśiṣṭaṃ sa saṃsmṛtya śakuniṃ nṛpa
09,027.044c rathena kāñcanāṅgena sahadevaḥ samabhyayāt
09,027.044e adhijyaṃ balavat kṛtvā vyākṣipan sumahad dhanuḥ
09,027.045a sa saubalam abhidrutya gṛdhrapatraiḥ śilāśitaiḥ
09,027.045c bhṛśam abhyahanat kruddhas tottrair iva mahādvipam
09,027.046a uvāca cainaṃ medhāvī nigṛhya smārayann iva
09,027.046c kṣatradharme sthito bhūtvā yudhyasva puruṣo bhava
09,027.047a yat tadā hṛṣyase mūḍha glahann akṣaiḥ sabhātale
09,027.047b*0162_01 sabhāmadhye vijityā kūṭadyūtena yad bhavān
09,027.047c phalam adya prapadyasva karmaṇas tasya durmate
09,027.048a nihatās te durātmāno ye 'smān avahasan purā
09,027.048c duryodhanaḥ kulāṅgāraḥ śiṣṭas tvaṃ tasya mātulaḥ
09,027.049a adya te vihaniṣyāmi kṣureṇonmathitaṃ śiraḥ
09,027.049c vṛkṣāt phalam ivoddhṛtya laguḍena pramāthinā
09,027.050a evam uktvā mahārāja sahadevo mahābalaḥ
09,027.050c saṃkruddho naraśārdūlo vegenābhijagāma ha
09,027.051a abhigamya tu durdharṣaḥ sahadevo yudhāṃ patiḥ
09,027.051c vikṛṣya balavac cāpaṃ krodhena prahasann iva
09,027.052a śakuniṃ daśabhir viddhvā caturbhiś cāsya vājinaḥ
09,027.052c chatraṃ dhvajaṃ dhanuś cāsya chittvā siṃha ivānadat
09,027.053a chinnadhvajadhanuśchatraḥ sahadevena saubalaḥ
09,027.053c tato viddhaś ca bahubhiḥ sarvamarmasu sāyakaiḥ
09,027.054a tato bhūyo mahārāja sahadevaḥ pratāpavān
09,027.054c śakuneḥ preṣayām āsa śaravṛṣṭiṃ durāsadām
09,027.055a tatas tu kruddhaḥ subalasya putro; mādrīsutaṃ sahadevaṃ vimarde
09,027.055c prāsena jāmbūnadabhūṣaṇena; jighāṃsur eko 'bhipapāta śīghram
09,027.056a mādrīsutas tasya samudyataṃ taṃ; prāsaṃ suvṛttau ca bhujau raṇāgre
09,027.056c bhallais tribhir yugapat saṃcakarta; nanāda coccais tarasājimadhye
09,027.057a tasyāśukārī susamāhitena; suvarṇapuṅkhena dṛḍhāyasena
09,027.057b*0163_01 tathaiva vegāt sudṛḍhāyudhena
09,027.057c bhallena sarvāvaraṇātigena; śiraḥ śarīrāt pramamātha bhūyaḥ
09,027.057d*0164_01 tasyottamāṅgaṃ ca bhujau suvṛttau
09,027.057d*0164_02 śaktiś ca pūrvaṃ nipapāta bhūmau
09,027.057d*0164_03 paścāt kabandhaṃ rudhirāvasiktaṃ
09,027.057d*0164_04 vispandamānaṃ nipapāta ghoram
09,027.057d*0165_01 rathottamāt pārthivapārthivasya
09,027.057d*0166_01 suvarṇaratnottamabhūṣitaṃ ca
09,027.057d*0166_02 sa siṃhanādaṃ vyanadan mahātmā
09,027.057d*0166_03 nihatya pāpaṃ subalasya putraṃ
09,027.057d*0166_04 sa nairṛtīm eva diśaṃ mahātmā
09,027.057d*0166_05 suvarṇapuṅkhair iṣubhiḥ patantaṃ
09,027.057d*0167_01 prāvodayad bhūmipater mahātmā
09,027.058a śareṇa kārtasvarabhūṣitena; divākarābhena susaṃśitena
09,027.058c hṛtottamāṅgo yudhi pāṇḍavena; papāta bhūmau subalasya putraḥ
09,027.059a sa tacchiro vegavatā śareṇa; suvarṇapuṅkhena śilāśitena
09,027.059c prāverayat kupitaḥ pāṇḍuputro; yat tat kurūṇām anayasya mūlam
09,027.060a hṛtottamāṅgaṃ śakuniṃ samīkṣya; bhūmau śayānaṃ rudhirārdragātram
09,027.060c yodhās tvadīyā bhayanaṣṭasattvā; diśaḥ prajagmuḥ pragṛhītaśastrāḥ
09,027.060d*0168_01 mādrīsutaṃ te sahasābhipetur
09,027.060d*0168_02 gāndhārayodhāḥ pragṛhītaśastrāḥ
09,027.061a vipradrutāḥ śuṣkamukhā visaṃjñā; gāṇḍīvaghoṣeṇa samāhatāś ca
09,027.061c bhayārditā bhagnarathāśvanāgāḥ; padātayaś caiva sadhārtarāṣṭrāḥ
09,027.061d*0169_01 śekur na yoddhuṃ tarasājimadhye
09,027.062a tato rathāc chakuniṃ pātayitvā; mudānvitā bhārata pāṇḍaveyāḥ
09,027.062c śaṅkhān pradadhmuḥ samare prahṛṣṭāḥ; sakeśavāḥ sainikān harṣayantaḥ
09,027.063a taṃ cāpi sarve pratipūjayanto; hṛṣṭā bruvāṇāḥ sahadevam ājau
09,027.063c diṣṭyā hato naikṛtiko durātmā; sahātmajo vīra raṇe tvayeti
09,028.001 saṃjaya uvāca
09,028.001a tataḥ kruddhā mahārāja saubalasya padānugāḥ
09,028.001c tyaktvā jīvitam ākrande pāṇḍavān paryavārayan
09,028.002a tān arjunaḥ pratyagṛhṇāt sahadevajaye dhṛtaḥ
09,028.002c bhīmasenaś ca tejasvī kruddhāśīviṣadarśanaḥ
09,028.003a śaktyṛṣṭiprāsahastānāṃ sahadevaṃ jighāṃsatām
09,028.003c saṃkalpam akaron moghaṃ gāṇḍīvena dhanaṃjayaḥ
09,028.004a pragṛhītāyudhān bāhūn yodhānām abhidhāvatām
09,028.004c bhallaiś ciccheda bībhatsuḥ śirāṃsy api hayān api
09,028.005a te hatāḥ pratyapadyanta vasudhāṃ vigatāsavaḥ
09,028.005c tvaritā lokavīreṇa prahatāḥ savyasācinā
09,028.006a tato duryodhano rājā dṛṣṭvā svabalasaṃkṣayam
09,028.006c hataśeṣān samānīya kruddho rathaśatān vibho
09,028.007a kuñjarāṃś ca hayāṃś caiva pādātāṃś ca paraṃtapa
09,028.007c uvāca sahitān sarvān dhārtarāṣṭra idaṃ vacaḥ
09,028.008a samāsādya raṇe sarvān pāṇḍavān sasuhṛdgaṇān
09,028.008c pāñcālyaṃ cāpi sabalaṃ hatvā śīghraṃ nivartata
09,028.009a tasya te śirasā gṛhya vacanaṃ yuddhadurmadāḥ
09,028.009c pratyudyayū raṇe pārthāṃs tava putrasya śāsanāt
09,028.010a tān abhyāpatataḥ śīghraṃ hataśeṣān mahāraṇe
09,028.010c śarair āśīviṣākāraiḥ pāṇḍavāḥ samavākiran
09,028.011a tat sainyaṃ bharataśreṣṭha muhūrtena mahātmabhiḥ
09,028.011c avadhyata raṇaṃ prāpya trātāraṃ nābhyavindata
09,028.011e pratiṣṭhamānaṃ tu bhayān nāvatiṣṭhata daṃśitam
09,028.012a aśvair viparidhāvadbhiḥ sainyena rajasā vṛte
09,028.012c na prājñāyanta samare diśaś ca pradiśas tathā
09,028.013a tatas tu pāṇḍavānīkān niḥsṛtya bahavo janāḥ
09,028.013c abhyaghnaṃs tāvakān yuddhe muhūrtād iva bhārata
09,028.013e tato niḥśeṣam abhavat tat sainyaṃ tava bhārata
09,028.014a akṣauhiṇyaḥ sametās tu tava putrasya bhārata
09,028.014c ekādaśa hatā yuddhe tāḥ prabho pāṇḍusṛñjayaiḥ
09,028.015a teṣu rājasahasreṣu tāvakeṣu mahātmasu
09,028.015c eko duryodhano rājann adṛśyata bhṛśaṃ kṣataḥ
09,028.016a tato vīkṣya diśaḥ sarvā dṛṣṭvā śūnyāṃ ca medinīm
09,028.016c vihīnaḥ sarvayodhaiś ca pāṇḍavān vīkṣya saṃyuge
09,028.017a muditān sarvasiddhārthān nardamānān samantataḥ
09,028.017c bāṇaśabdaravāṃś caiva śrutvā teṣāṃ mahātmanām
09,028.018a duryodhano mahārāja kaśmalenābhisaṃvṛtaḥ
09,028.018c apayāne manaś cakre vihīnabalavāhanaḥ
09,028.019 dhṛtarāṣṭra uvāca
09,028.019a nihate māmake sainye niḥśeṣe śibire kṛte
09,028.019c pāṇḍavānāṃ balaṃ sūta kiṃ nu śeṣam abhūt tadā
09,028.019e etan me pṛcchato brūhi kuśalo hy asi saṃjaya
09,028.020a yac ca duryodhano mandaḥ kṛtavāṃs tanayo mama
09,028.020c balakṣayaṃ tathā dṛṣṭvā sa ekaḥ pṛthivīpatiḥ
09,028.021 saṃjaya uvāca
09,028.021a rathānāṃ dve sahasre tu sapta nāgaśatāni ca
09,028.021c pañca cāśvasahasrāṇi pattīnāṃ ca śataṃ śatāḥ
09,028.022a etac cheṣam abhūd rājan pāṇḍavānāṃ mahad balam
09,028.022c parigṛhya hi yad yuddhe dhṛṣṭadyumno vyavasthitaḥ
09,028.023a ekākī bharataśreṣṭha tato duryodhano nṛpaḥ
09,028.023c nāpaśyat samare kaṃ cit sahāyaṃ rathināṃ varaḥ
09,028.024a nardamānān parāṃś caiva svabalasya ca saṃkṣayam
09,028.024b*0170_01 tathā dṛṣṭvā mahārāja ekaḥ sa pṛthivīpatiḥ
09,028.024b*0171_01 dṛṣṭvā bharataśārdūla kaśmalenābhisaṃvṛtaḥ
09,028.024c hataṃ svahayam utsṛjya prāṅmukhaḥ prādravad bhayāt
09,028.025a ekādaśacamūbhartā putro duryodhanas tava
09,028.025c gadām ādāya tejasvī padātiḥ prasthito hradam
09,028.026a nātidūraṃ tato gatvā padbhyām eva narādhipaḥ
09,028.026c sasmāra vacanaṃ kṣattur dharmaśīlasya dhīmataḥ
09,028.027a idaṃ nūnaṃ mahāprājño viduro dṛṣṭavān purā
09,028.027c mahad vaiśasam asmākaṃ kṣatriyāṇāṃ ca saṃyuge
09,028.028a evaṃ vicintayānas tu pravivikṣur hradaṃ nṛpaḥ
09,028.028c duḥkhasaṃtaptahṛdayo dṛṣṭvā rājan balakṣayam
09,028.028d*0172_01 daśaikākṣohiṇībhartā tathā duryodhano 'pi san
09,028.028d*0172_02 prāptavān vyasanaṃ tīvraṃ daivaṃ hi balavattaram
09,028.029a pāṇḍavāś ca mahārāja dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ
09,028.029c abhyadhāvanta saṃkruddhās tava rājan balaṃ prati
09,028.030a śaktyṛṣṭiprāsahastānāṃ balānām abhigarjatām
09,028.030c saṃkalpam akaron moghaṃ gāṇḍīvena dhanaṃjayaḥ
09,028.031a tān hatvā niśitair bāṇaiḥ sāmātyān saha bandhubhiḥ
09,028.031c rathe śvetahaye tiṣṭhann arjuno bahv aśobhata
09,028.032a subalasya hate putre savājirathakuñjare
09,028.032c mahāvanam iva chinnam abhavat tāvakaṃ balam
09,028.033a anekaśatasāhasre bale duryodhanasya ha
09,028.033c nānyo mahāratho rājañ jīvamāno vyadṛśyata
09,028.034a droṇaputrād ṛte vīrāt tathaiva kṛtavarmaṇaḥ
09,028.034c kṛpāc ca gautamād rājan pārthivāc ca tavātmajāt
09,028.035a dhṛṣṭadyumnas tu māṃ dṛṣṭvā hasan sātyakim abravīt
09,028.035c kim anena gṛhītena nānenārtho 'sti jīvatā
09,028.036a dhṛṣṭadyumnavacaḥ śrutvā śiner naptā mahārathaḥ
09,028.036c udyamya niśitaṃ khaḍgaṃ hantuṃ mām udyatas tadā
09,028.037a tam āgamya mahāprājñaḥ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
09,028.037c mucyatāṃ saṃjayo jīvan na hantavyaḥ kathaṃ cana
09,028.038a dvaipāyanavacaḥ śrutvā śiner naptā kṛtāñjaliḥ
09,028.038c tato mām abravīn muktvā svasti saṃjaya sādhaya
09,028.039a anujñātas tv ahaṃ tena nyastavarmā nirāyudhaḥ
09,028.039c prātiṣṭhaṃ yena nagaraṃ sāyāhne rudhirokṣitaḥ
09,028.040a krośamātram apakrāntaṃ gadāpāṇim avasthitam
09,028.040c ekaṃ duryodhanaṃ rājann apaśyaṃ bhṛśavikṣatam
09,028.041a sa tu mām aśrupūrṇākṣo nāśaknod abhivīkṣitum
09,028.041c upapraikṣata māṃ dṛṣṭvā tadā dīnam avasthitam
09,028.042a taṃ cāham api śocantaṃ dṛṣṭvaikākinam āhave
09,028.042c muhūrtaṃ nāśakaṃ vaktuṃ kiṃ cid duḥkhapariplutaḥ
09,028.042d*0173_01 yasya mūrdhāvasiktānāṃ sahasraṃ maṇimaulinām
09,028.042d*0173_02 āhṛtya ca karaṃ sarvaṃ svasya vai vaśam āgatam
09,028.042d*0173_03 catuḥsāgaraparyantā pṛthivī ratnabhūṣitā
09,028.042d*0173_04 karṇenaikena yasyārthe karam āhāritā purā
09,028.042d*0173_05 yasyājñā pararāṣṭreṣu karṇenaiva prasāritā
09,028.042d*0173_06 nābhavad yasya śastreṣu khedo rājñaḥ praśāsataḥ
09,028.042d*0173_07 āsīno hastinapure kṣemaṃ rājyam akaṇṭakam
09,028.042d*0173_08 anvapālayad aiśvaryāt kuberam api nāsmarat
09,028.042d*0173_09 bhavanād bhavanaṃ rājan prayātuṃ pṛthivīpate
09,028.042d*0173_10 devālayapraveśe ca panthā yasya hiraṇmayaḥ
09,028.042d*0173_11 patākāvṛtasūryāṃśutoraṇocchritaśobhinaḥ
09,028.042d*0173_12 prayāṇe pṛthivībhartur dhanyānām abhavan gṛhāḥ
09,028.042d*0173_13 āruhyairāvataprakhyaṃ nāgam indrasamo balī
09,028.042d*0173_14 vibhūtyā sumahatyā yaḥ prayāti pṛthivīpate
09,028.042d*0173_15 taṃ bhṛśaṃ kṣatam indrābhaṃ padbhyām eva dharātale
09,028.042d*0173_16 tiṣṭhantam ekaṃ dṛṣṭvā tu mamābhūt kleśa uttamaḥ
09,028.042d*0173_17 tasya caivaṃvidhasyādya jagannāthasya bhūpate
09,028.042d*0173_18 āpadapratimaivābhūd balīyān vidhir eva hi
09,028.043a tato 'smai tad ahaṃ sarvam uktavān grahaṇaṃ tadā
09,028.043c dvaipāyanaprasādāc ca jīvato mokṣam āhave
09,028.044a muhūrtam iva ca dhyātvā pratilabhya ca cetanām
09,028.044c bhrātṝṃś ca sarvasainyāni paryapṛcchata māṃ tataḥ
09,028.045a tasmai tad aham ācakṣaṃ sarvaṃ pratyakṣadarśivān
09,028.045c bhrātṝṃś ca nihatān sarvān sainyaṃ ca vinipātitam
09,028.046a trayaḥ kila rathāḥ śiṣṭās tāvakānāṃ narādhipa
09,028.046c iti prasthānakāle māṃ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
09,028.047a sa dīrgham iva niḥśvasya viprekṣya ca punaḥ punaḥ
09,028.047c aṃse māṃ pāṇinā spṛṣṭvā putras te paryabhāṣata
09,028.048a tvad anyo neha saṃgrāme kaś cij jīvati saṃjaya
09,028.048c dvitīyaṃ neha paśyāmi sasahāyāś ca pāṇḍavāḥ
09,028.049a brūyāḥ saṃjaya rājānaṃ prajñācakṣuṣam īśvaram
09,028.049c duryodhanas tava sutaḥ praviṣṭo hradam ity uta
09,028.050a suhṛdbhis tādṛśair hīnaḥ putrair bhrātṛbhir eva ca
09,028.050c pāṇḍavaiś ca hṛte rājye ko nu jīvati mādṛśaḥ
09,028.051a ācakṣethāḥ sarvam idaṃ māṃ ca muktaṃ mahāhavāt
09,028.051c asmiṃs toyahrade suptaṃ jīvantaṃ bhṛśavikṣatam
09,028.052a evam uktvā mahārāja prāviśat taṃ hradaṃ nṛpaḥ
09,028.052c astambhayata toyaṃ ca māyayā manujādhipaḥ
09,028.053a tasmin hradaṃ praviṣṭe tu trīn rathāñ śrāntavāhanān
09,028.053c apaśyaṃ sahitān ekas taṃ deśaṃ samupeyuṣaḥ
09,028.054a kṛpaṃ śāradvataṃ vīraṃ drauṇiṃ ca rathināṃ varam
09,028.054c bhojaṃ ca kṛtavarmāṇaṃ sahitāñ śaravikṣatān
09,028.055a te sarve mām abhiprekṣya tūrṇam aśvān acodayan
09,028.055c upayāya ca mām ūcur diṣṭyā jīvasi saṃjaya
09,028.056a apṛcchaṃś caiva māṃ sarve putraṃ tava janādhipam
09,028.056c kaccid duryodhano rājā sa no jīvati saṃjaya
09,028.057a ākhyātavān ahaṃ tebhyas tadā kuśalinaṃ nṛpam
09,028.057c tac caiva sarvam ācakṣaṃ yan māṃ duryodhano 'bravīt
09,028.057e hradaṃ caivāham ācaṣṭa yaṃ praviṣṭo narādhipaḥ
09,028.058a aśvatthāmā tu tad rājan niśamya vacanaṃ mama
09,028.058c taṃ hradaṃ vipulaṃ prekṣya karuṇaṃ paryadevayat
09,028.059a aho dhiṅ na sa jānāti jīvato 'smān narādhipaḥ
09,028.059c paryāptā hi vayaṃ tena saha yodhayituṃ parān
09,028.060a te tu tatra ciraṃ kālaṃ vilapya ca mahārathāḥ
09,028.060c prādravan rathināṃ śreṣṭhā dṛṣṭvā pāṇḍusutān raṇe
09,028.061a te tu māṃ ratham āropya kṛpasya supariṣkṛtam
09,028.061c senāniveśam ājagmur hataśeṣās trayo rathāḥ
09,028.062a tatra gulmāḥ paritrastāḥ sūrye cāstam ite sati
09,028.062c sarve vicukruśuḥ śrutvā putrāṇāṃ tava saṃkṣayam
09,028.063a tato vṛddhā mahārāja yoṣitāṃ rakṣaṇo narāḥ
09,028.063c rājadārān upādāya prayayur nagaraṃ prati
09,028.064a tatra vikrośatīnāṃ ca rudatīnāṃ ca sarvaśaḥ
09,028.064c prādurāsīn mahāñ śabdaḥ śrutvā tad balasaṃkṣayam
09,028.065a tatas tā yoṣito rājan krandantyo vai muhur muhuḥ
09,028.065c kurarya iva śabdena nādayantyo mahītalam
09,028.066a ājaghnuḥ karajaiś cāpi pāṇibhiś ca śirāṃsy uta
09,028.066c luluvuś ca tadā keśān krośantyas tatra tatra ha
09,028.067a hāhākāravinādinyo vinighnantya urāṃsi ca
09,028.067c krośantyas tatra ruruduḥ krandamānā viśāṃ pate
09,028.068a tato duryodhanāmātyāḥ sāśrukaṇṭhā bhṛśāturāḥ
09,028.068c rājadārān upādāya prayayur nagaraṃ prati
09,028.069a vetrajarjharahastāś ca dvārādhyakṣā viśāṃ pate
09,028.069c śayanīyāni śubhrāṇi spardhyāstaraṇavanti ca
09,028.069e samādāya yayus tūrṇaṃ nagaraṃ dārarakṣiṇaḥ
09,028.070a āsthāyāśvatarīyuktān syandanān apare janāḥ
09,028.070c svān svān dārān upādāya prayayur nagaraṃ prati
09,028.071a adṛṣṭapūrvā yā nāryo bhāskareṇāpi veśmasu
09,028.071c dadṛśus tā mahārāja janā yāntīḥ puraṃ prati
09,028.072a tāḥ striyo bharataśreṣṭha saukumāryasamanvitāḥ
09,028.072c prayayur nagaraṃ tūrṇaṃ hatasvajanabāndhavāḥ
09,028.073a ā gopālāvipālebhyo dravanto nagaraṃ prati
09,028.073c yayur manuṣyāḥ saṃbhrāntā bhīmasenabhayārditāḥ
09,028.074a api caiṣāṃ bhayaṃ tīvraṃ pārthebhyo 'bhūt sudāruṇam
09,028.074c prekṣamāṇās tadānyonyam ādhāvan nagaraṃ prati
09,028.075a tasmiṃs tadā vartamāne vidrave bhṛśadāruṇe
09,028.075c yuyutsuḥ śokasaṃmūḍhaḥ prāptakālam acintayat
09,028.076a jito duryodhanaḥ saṃkhye pāṇḍavair bhīmavikramaiḥ
09,028.076c ekādaśacamūbhartā bhrātaraś cāsya sūditāḥ
09,028.076e hatāś ca kuravaḥ sarve bhīṣmadroṇapuraḥsarāḥ
09,028.077a aham eko vimuktas tu bhāgyayogād yadṛcchayā
09,028.077c vidrutāni ca sarvāṇi śibirāṇi samantataḥ
09,028.077d*0174_01 itas tataḥ palāyante hatanāthā hataujasaḥ
09,028.077d*0174_02 adṛṣṭapūrvā duḥkhārtā bhayavyākulalocanāḥ
09,028.077d*0174_03 hariṇā iva vitrastāḥ prekṣyamāṇā diśo daśa
09,028.078a duryodhanasya sacivā ye ke cid avaśeṣitāḥ
09,028.078c rājadārān upādāya vyadhāvan nagaraṃ prati
09,028.079a prāptakālam ahaṃ manye praveśaṃ taiḥ sahābhibho
09,028.079c yudhiṣṭhiram anujñāpya bhīmasenaṃ tathaiva ca
09,028.080a etam arthaṃ mahābāhur ubhayoḥ sa nyavedayat
09,028.080c tasya prīto 'bhavad rājā nityaṃ karuṇaveditā
09,028.080e pariṣvajya mahābāhur vaiśyāputraṃ vyasarjayat
09,028.081a tataḥ sa ratham āsthāya drutam aśvān acodayat
09,028.081c asaṃbhāvitavāṃś cāpi rājadārān puraṃ prati
09,028.082a taiś caiva sahitaḥ kṣipram astaṃ gacchati bhāskare
09,028.082c praviṣṭo hāstinapuraṃ bāṣpakaṇṭho 'śrulocanaḥ
09,028.083a apaśyata mahāprājñaṃ viduraṃ sāśrulocanam
09,028.083c rājñaḥ samīpān niṣkrāntaṃ śokopahatacetasam
09,028.084a tam abravīt satyadhṛtiḥ praṇataṃ tv agrataḥ sthitam
09,028.084c asmin kurukṣaye vṛtte diṣṭyā tvaṃ putra jīvasi
09,028.085a vinā rājñaḥ praveśād vai kim asi tvam ihāgataḥ
09,028.085c etan me kāraṇaṃ sarvaṃ vistareṇa nivedaya
09,028.086 yuyutsur uvāca
09,028.086a nihate śakunau tāta sajñātisutabāndhave
09,028.086c hataśeṣaparīvāro rājā duryodhanas tataḥ
09,028.086e svakaṃ sa hayam utsṛjya prāṅmukhaḥ prādravad bhayāt
09,028.087a apakrānte tu nṛpatau skandhāvāraniveśanāt
09,028.087c bhayavyākulitaṃ sarvaṃ prādravan nagaraṃ prati
09,028.088a tato rājñaḥ kalatrāṇi bhrātṝṇāṃ cāsya sarvaśaḥ
09,028.088c vāhaneṣu samāropya stryadhyakṣāḥ prādravan bhayāt
09,028.089a tato 'haṃ samanujñāpya rājānaṃ sahakeśavam
09,028.089c praviṣṭo hāstinapuraṃ rakṣaṃl lokād dhi vācyatām
09,028.090a etac chrutvā tu vacanaṃ vaiśyāputreṇa bhāṣitam
09,028.090c prāptakālam iti jñātvā viduraḥ sarvadharmavit
09,028.090e apūjayad ameyātmā yuyutsuṃ vākyakovidam
09,028.091a prāptakālam idaṃ sarvaṃ bhavato bharatakṣaye
09,028.091b*0175_01 saṃsmṛtaḥ kuladharmaś ca sānukrośatayā tvayā
09,028.091b*0175_02 diṣṭyā tvāṃ tāta saṃgrāmād asmād vīrakṣayāt puram
09,028.091b*0175_03 samāgatam apaśyāma hy aṃśumantam iva prajāḥ
09,028.091b*0175_04 andhasya nṛpater yaṣṭir lubdhasyādīrghadarśinaḥ
09,028.091b*0175_05 bahuśo yācyamānasya daivopahatacetasaḥ
09,028.091b*0175_06 tvam eko vyasanārtasya dhriyase putra sarvadā
09,028.091c adya tvam iha viśrāntaḥ śvo 'bhigantā yudhiṣṭhiram
09,028.092a etāvad uktvā vacanaṃ viduraḥ sarvadharmavit
09,028.092b*0176_01 yuyutsuṃ preṣayām āsa svagṛhaṃ yāhi putraka
09,028.092b*0176_02 yuyutsur api kṣattāraṃ natvā svagṛham āyayau
09,028.092c yuyutsuṃ samanujñāpya praviveśa nṛpakṣayam
09,028.092d*0177_01 paurajānapadair duḥkhād dhā heti bhṛśanāditam
09,028.092d*0177_02 nirānandaṃ gataśrīkaṃ hṛtanāgam ivāśayam
09,028.092d*0177_03 śūnyarūpam apadhvastaṃ dṛṣṭvā dhvastataro 'bhavat
09,028.092d*0177_04 viduraḥ sarvadharmajño viklavenāntarātmanā
09,028.092d*0177_05 viveśa nṛpate rājan niśaśvāsa śanaiḥ śanaiḥ
09,028.092e yuyutsur api tāṃ rātriṃ svagṛhe nyavasat tadā
09,028.092f*0178_01 vandyamānaḥ svakaiś cāpi nābhyanandat suduḥkhitaḥ
09,028.092f*0178_02 cintayānaḥ kṣayaṃ tīvraṃ bharatānāṃ parasparam
09,029.000*0179_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
09,029.000*0179_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
09,029.000*0180_00 saṃjaya uvāca
09,029.000*0180_01 muhūrtād iva rājendra sarvaṃ śūnyam adṛśyata
09,029.000*0180_02 mattavāraṇasaṃghuṣṭaṃ śibiraṃ vidrute bale
09,029.000*0180_03 yatra śabdena mahatā nānvabudhyan mahārathāḥ
09,029.000*0180_04 tatra śabdaṃ na śṛṇumo manuṣyasyāpi kasya cit
09,029.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
09,029.001a hateṣu sarvasainyeṣu pāṇḍuputrai raṇājire
09,029.001c mama sainyāvaśiṣṭās te kim akurvata saṃjaya
09,029.002a kṛtavarmā kṛpaś caiva droṇaputraś ca vīryavān
09,029.002c duryodhanaś ca mandātmā rājā kim akarot tadā
09,029.003 saṃjaya uvāca
09,029.003a saṃprādravatsu dāreṣu kṣatriyāṇāṃ mahātmanām
09,029.003c vidrute śibire śūnye bhṛśodvignās trayo rathāḥ
09,029.004a niśamya pāṇḍuputrāṇāṃ tadā vijayināṃ svanam
09,029.004c vidrutaṃ śibiraṃ dṛṣṭvā sāyāhne rājagṛddhinaḥ
09,029.004e sthānaṃ nārocayaṃs tatra tatas te hradam abhyayuḥ
09,029.005a yudhiṣṭhiro 'pi dharmātmā bhrātṛbhiḥ sahito raṇe
09,029.005c hṛṣṭaḥ paryapatad rājan duryodhanavadhepsayā
09,029.006a mārgamāṇās tu saṃkruddhās tava putraṃ jayaiṣiṇaḥ
09,029.006c yatnato 'nveṣamāṇās tu naivāpaśyañ janādhipam
09,029.007a sa hi tīvreṇa vegena gadāpāṇir apākramat
09,029.007b*0181_01 yadā duryodhano yuddhaṃ tyaktvā pattir apākramat
09,029.007c taṃ hradaṃ prāviśac cāpi viṣṭabhyāpaḥ svamāyayā
09,029.008a yadā tu pāṇḍavāḥ sarve supariśrāntavāhanāḥ
09,029.008c tataḥ svaśibiraṃ prāpya vyatiṣṭhan sahasainikāḥ
09,029.009a tataḥ kṛpaś ca drauṇiś ca kṛtavarmā ca sātvataḥ
09,029.009c saṃniviṣṭeṣu pārtheṣu prayātās taṃ hradaṃ śanaiḥ
09,029.010a te taṃ hradaṃ samāsādya yatra śete janādhipaḥ
09,029.010c abhyabhāṣanta durdharṣaṃ rājānaṃ suptam ambhasi
09,029.011a rājann uttiṣṭha yudhyasva sahāsmābhir yudhiṣṭhiram
09,029.011c jitvā vā pṛthivīṃ bhuṅkṣva hato vā svargam āpnuhi
09,029.012a teṣām api balaṃ sarvaṃ hataṃ duryodhana tvayā
09,029.012c pratirabdhāś ca bhūyiṣṭhaṃ ye śiṣṭās tatra sainikāḥ
09,029.013a na te vegaṃ viṣahituṃ śaktās tava viśāṃ pate
09,029.013c asmābhir abhiguptasya tasmād uttiṣṭha bhārata
09,029.013d*0182_01 evam uktaḥ pratyuvāca tān sa tatra mahārathān
09,029.014 duryodhana uvāca
09,029.014a diṣṭyā paśyāmi vo muktān īdṛśāt puruṣakṣayāt
09,029.014c pāṇḍukauravasaṃmardāj jīvamānān nararṣabhān
09,029.015a vijeṣyāmo vayaṃ sarve viśrāntā vigataklamāḥ
09,029.015c bhavantaś ca pariśrāntā vayaṃ ca bhṛśavikṣatāḥ
09,029.015e udīrṇaṃ ca balaṃ teṣāṃ tena yuddhaṃ na rocaye
09,029.016a na tv etad adbhutaṃ vīrā yad vo mahad idaṃ manaḥ
09,029.016c asmāsu ca parā bhaktir na tu kālaḥ parākrame
09,029.017a viśramyaikāṃ niśām adya bhavadbhiḥ sahito raṇe
09,029.017c pratiyotsyāmy ahaṃ śatrūñ śvo na me 'sty atra saṃśayaḥ
09,029.018 saṃjaya uvāca
09,029.018a evam ukto 'bravīd drauṇī rājānaṃ yuddhadurmadam
09,029.018c uttiṣṭha rājan bhadraṃ te vijeṣyāmo raṇe parān
09,029.019a iṣṭāpūrtena dānena satyena ca japena ca
09,029.019c śape rājan yathā hy adya nihaniṣyāmi somakān
09,029.020a mā sma yajñakṛtāṃ prītiṃ prāpnuyāṃ sajjanocitām
09,029.020c yadīmāṃ rajanīṃ vyuṣṭāṃ na nihanmi parān raṇe
09,029.021a nāhatvā sarvapāñcālān vimokṣye kavacaṃ vibho
09,029.021c iti satyaṃ bravīmy etat tan me śṛṇu janādhipa
09,029.022a teṣu saṃbhāṣamāṇeṣu vyādhās taṃ deśam āyayuḥ
09,029.022c māṃsabhārapariśrāntāḥ pānīyārthaṃ yadṛcchayā
09,029.023a te hi nityaṃ mahārāja bhīmasenasya lubdhakāḥ
09,029.023c māṃsabhārān upājahrur bhaktyā paramayā vibho
09,029.024a te tatra viṣṭhitās teṣāṃ sarvaṃ tad vacanaṃ rahaḥ
09,029.024c duryodhanavacaś caiva śuśruvuḥ saṃgatā mithaḥ
09,029.025a te 'pi sarve maheṣvāsā ayuddhārthini kaurave
09,029.025c nirbandhaṃ paramaṃ cakrus tadā vai yuddhakāṅkṣiṇaḥ
09,029.026a tāṃs tathā samudīkṣyātha kauravāṇāṃ mahārathān
09,029.026c ayuddhamanasaṃ caiva rājānaṃ sthitam ambhasi
09,029.027a teṣāṃ śrutvā ca saṃvādaṃ rājñaś ca salile sataḥ
09,029.027c vyādhābhyajānan rājendra salilasthaṃ suyodhanam
09,029.028a te pūrvaṃ pāṇḍuputreṇa pṛṣṭā hy āsan sutaṃ tava
09,029.028c yadṛcchopagatās tatra rājānaṃ parimārgitāḥ
09,029.029a tatas te pāṇḍuputrasya smṛtvā tad bhāṣitaṃ tadā
09,029.029c anyonyam abruvan rājan mṛgavyādhāḥ śanair idam
09,029.030a duryodhanaṃ khyāpayāmo dhanaṃ dāsyati pāṇḍavaḥ
09,029.030c suvyaktam iti naḥ khyāto hrade duryodhano nṛpaḥ
09,029.031a tasmād gacchāmahe sarve yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ
09,029.031c ākhyātuṃ salile suptaṃ duryodhanam amarṣaṇam
09,029.032a dhṛtarāṣṭrātmajaṃ tasmai bhīmasenāya dhīmate
09,029.032c śayānaṃ salile sarve kathayāmo dhanurbhṛte
09,029.033a sa no dāsyati suprīto dhanāni bahulāny uta
09,029.033c kiṃ no māṃsena śuṣkeṇa parikliṣṭena śoṣiṇā
09,029.034a evam uktvā tato vyādhāḥ saṃprahṛṣṭā dhanārthinaḥ
09,029.034c māṃsabhārān upādāya prayayuḥ śibiraṃ prati
09,029.035a pāṇḍavāś ca mahārāja labdhalakṣāḥ prahāriṇaḥ
09,029.035c apaśyamānāḥ samare duryodhanam avasthitam
09,029.036a nikṛtes tasya pāpasya te pāraṃ gamanepsavaḥ
09,029.036c cārān saṃpreṣayām āsuḥ samantāt tad raṇājiram
09,029.037a āgamya tu tataḥ sarve naṣṭaṃ duryodhanaṃ nṛpam
09,029.037c nyavedayanta sahitā dharmarājasya sainikāḥ
09,029.038a teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā cārāṇāṃ bharatarṣabha
09,029.038c cintām abhyagamat tīvrāṃ niśaśvāsa ca pārthivaḥ
09,029.038d*0183_01 ariśeṣe bhavati tu saṃdigdho vijayo bhavet
09,029.038d*0183_02 rājyaṃ labhe kathaṃ tad dhi pūjitaṃ vijayādibhiḥ
09,029.039a atha sthitānāṃ pāṇḍūnāṃ dīnānāṃ bharatarṣabha
09,029.039c tasmād deśād apakramya tvaritā lubdhakā vibho
09,029.040a ājagmuḥ śibiraṃ hṛṣṭā dṛṣṭvā duryodhanaṃ nṛpam
09,029.040c vāryamāṇāḥ praviṣṭāś ca bhīmasenasya paśyataḥ
09,029.041a te tu pāṇḍavam āsādya bhīmasenaṃ mahābalam
09,029.041c tasmai tat sarvam ācakhyur yad vṛttaṃ yac ca vai śrutam
09,029.042a tato vṛkodaro rājan dattvā teṣāṃ dhanaṃ bahu
09,029.042c dharmarājāya tat sarvam ācacakṣe paraṃtapaḥ
09,029.043a asau duryodhano rājan vijñāto mama lubdhakaiḥ
09,029.043c saṃstabhya salilaṃ śete yasyārthe paritapyase
09,029.044a tad vaco bhīmasenasya priyaṃ śrutvā viśāṃ pate
09,029.044c ajātaśatruḥ kaunteyo hṛṣṭo 'bhūt saha sodaraiḥ
09,029.045a taṃ ca śrutvā maheṣvāsaṃ praviṣṭaṃ salilahradam
09,029.045c kṣipram eva tato 'gacchat puraskṛtya janārdanam
09,029.046a tataḥ kilakilāśabdaḥ prādurāsīd viśāṃ pate
09,029.046c pāṇḍavānāṃ prahṛṣṭānāṃ pāñcālānāṃ ca sarvaśaḥ
09,029.047a siṃhanādāṃs tataś cakruḥ kṣveḍāṃś ca bharatarṣabha
09,029.047c tvaritāḥ kṣatriyā rājañ jagmur dvaipāyanaṃ hradam
09,029.048a jñātaḥ pāpo dhārtarāṣṭro dṛṣṭaś cety asakṛd raṇe
09,029.048c prākrośan somakās tatra hṛṣṭarūpāḥ samantataḥ
09,029.049a teṣām āśu prayātānāṃ rathānāṃ tatra veginām
09,029.049c babhūva tumulaḥ śabdo divaspṛk pṛthivīpate
09,029.050a duryodhanaṃ parīpsantas tatra tatra yudhiṣṭhiram
09,029.050c anvayus tvaritās te vai rājānaṃ śrāntavāhanāḥ
09,029.051a arjuno bhīmasenaś ca mādrīputrau ca pāṇḍavau
09,029.051c dhṛṣṭadyumnaś ca pāñcālyaḥ śikhaṇḍī cāparājitaḥ
09,029.052a uttamaujā yudhāmanyuḥ sātyakiś cāparājitaḥ
09,029.052c pāñcālānāṃ ca ye śiṣṭā draupadeyāś ca bhārata
09,029.052e hayāś ca sarve nāgāś ca śataśaś ca padātayaḥ
09,029.053a tataḥ prāpto mahārāja dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
09,029.053c dvaipāyanahradaṃ khyātaṃ yatra duryodhano 'bhavat
09,029.054a śītāmalajalaṃ hṛdyaṃ dvitīyam iva sāgaram
09,029.054c māyayā salilaṃ stabhya yatrābhūt te sutaḥ sthitaḥ
09,029.055a atyadbhutena vidhinā daivayogena bhārata
09,029.055c salilāntargataḥ śete durdarśaḥ kasya cit prabho
09,029.055e mānuṣasya manuṣyendra gadāhasto janādhipaḥ
09,029.056a tato duryodhano rājā salitāntargato vasan
09,029.056c śuśruve tumulaṃ śabdaṃ jaladopamaniḥsvanam
09,029.057a yudhiṣṭhiras tu rājendra hradaṃ taṃ saha sodaraiḥ
09,029.057c ājagāma mahārāja tava putravadhāya vai
09,029.058a mahatā śaṅkhanādena rathanemisvanena ca
09,029.058c uddhunvaṃś ca mahāreṇuṃ kampayaṃś cāpi medinīm
09,029.059a yaudhiṣṭhirasya sainyasya śrutvā śabdaṃ mahārathāḥ
09,029.059c kṛtavarmā kṛpo drauṇī rājānam idam abruvan
09,029.060a ime hy āyānti saṃhṛṣṭāḥ pāṇḍavā jitakāśinaḥ
09,029.060c apayāsyāmahe tāvad anujānātu no bhavān
09,029.061a duryodhanas tu tac chrutvā teṣāṃ tatra yaśasvinām
09,029.061c tathety uktvā hradaṃ taṃ vai māyayāstambhayat prabho
09,029.062a te tv anujñāpya rājānaṃ bhṛśaṃ śokaparāyaṇāḥ
09,029.062c jagmur dūraṃ mahārāja kṛpaprabhṛtayo rathāḥ
09,029.063a te gatvā dūram adhvānaṃ nyagrodhaṃ prekṣya māriṣa
09,029.063c nyaviśanta bhṛśaṃ śrāntāś cintayanto nṛpaṃ prati
09,029.064a viṣṭabhya salilaṃ supto dhārtarāṣṭro mahābalaḥ
09,029.064c pāṇḍavāś cāpi saṃprāptās taṃ deśaṃ yuddham īpsavaḥ
09,029.065a kathaṃ nu yuddhaṃ bhavitā kathaṃ rājā bhaviṣyati
09,029.065c kathaṃ nu pāṇḍavā rājan pratipatsyanti kauravam
09,029.066a ity evaṃ cintayantas te rathebhyo 'śvān vimucya ha
09,029.066c tatrāsāṃ cakrire rājan kṛpaprabhṛtayo rathāḥ
09,030.001 saṃjaya uvāca
09,030.001a tatas teṣv apayāteṣu ratheṣu triṣu pāṇḍavāḥ
09,030.001c taṃ hradaṃ pratyapadyanta yatra duryodhano 'bhavat
09,030.002a āsādya ca kuruśreṣṭha tadā dvaipāyanahradam
09,030.002c stambhitaṃ dhārtarāṣṭreṇa dṛṣṭvā taṃ salilāśayam
09,030.002e vāsudevam idaṃ vākyam abravīt kurunandanaḥ
09,030.003a paśyemāṃ dhārtarāṣṭreṇa māyām apsu prayojitām
09,030.003c viṣṭabhya salilaṃ śete nāsya mānuṣato bhayam
09,030.004a daivīṃ māyām imāṃ kṛtvā salilāntargato hy ayam
09,030.004c nikṛtyā nikṛtiprajño na me jīvan vimokṣyate
09,030.005a yady asya samare sāhyaṃ kurute vajrabhṛt svayam
09,030.005c tathāpy enaṃ hataṃ yuddhe loko drakṣyati mādhava
09,030.006 śrīvāsudeva uvāca
09,030.006a māyāvina imāṃ māyāṃ māyayā jahi bhārata
09,030.006c māyāvī māyayā vadhyaḥ satyam etad yudhiṣṭhira
09,030.007a kriyābhyupāyair bahulair māyām apsu prayojya ha
09,030.007c jahi tvaṃ bharataśreṣṭha pāpātmānaṃ suyodhanam
09,030.008a kriyābhyupāyair indreṇa nihatā daityadānavāḥ
09,030.008c kriyābhyupāyair bahubhir balir baddho mahātmanā
09,030.009a kriyābhyupāyaiḥ pūrvaṃ hi hiraṇyākṣo mahāsuraḥ
09,030.009c hiraṇyakaśipuś caiva kriyayaiva niṣūditau
09,030.009e vṛtraś ca nihato rājan kriyayaiva na saṃśayaḥ
09,030.010a tathā paulastyatanayo rāvaṇo nāma rākṣasaḥ
09,030.010c rāmeṇa nihato rājan sānubandhaḥ sahānugaḥ
09,030.010e kriyayā yogam āsthāya tathā tvam api vikrama
09,030.011a kriyābhyupāyair nihato mayā rājan purātane
09,030.011c tārakaś ca mahādaityo vipracittiś ca vīryavān
09,030.012a vātāpir ilvalaś caiva triśirāś ca tathā vibho
09,030.012c sundopasundāv asurau kriyayaiva niṣūditau
09,030.012d*0184_01 tārakaś ca mahādaityo hy andhakaś ca niṣūditaḥ
09,030.013a kriyābhyupāyair indreṇa tridivaṃ bhujyate vibho
09,030.013c kriyā balavatī rājan nānyat kiṃ cid yudhiṣṭhira
09,030.014a daityāś ca dānavāś caiva rākṣasāḥ pārthivās tathā
09,030.014c kriyābhyupāyair nihatāḥ kriyāṃ tasmāt samācara
09,030.015 saṃjaya uvāca
09,030.015a ity ukto vāsudevena pāṇḍavaḥ saṃśitavrataḥ
09,030.015c jalasthaṃ taṃ mahārāja tava putraṃ mahābalam
09,030.015e abhyabhāṣata kaunteyaḥ prahasann iva bhārata
09,030.016a suyodhana kimartho 'yam ārambho 'psu kṛtas tvayā
09,030.016c sarvaṃ kṣatraṃ ghātayitvā svakulaṃ ca viśāṃ pate
09,030.017a jalāśayaṃ praviṣṭo 'dya vāñchañ jīvitam ātmanaḥ
09,030.017c uttiṣṭha rājan yudhyasva sahāsmābhiḥ suyodhana
09,030.018a sa ca darpo naraśreṣṭha sa ca mānaḥ kva te gataḥ
09,030.018c yas tvaṃ saṃstabhya salilaṃ bhīto rājan vyavasthitaḥ
09,030.019a sarve tvāṃ śūra ity eva janā jalpanti saṃsadi
09,030.019c vyarthaṃ tad bhavato manye śauryaṃ salilaśāyinaḥ
09,030.020a uttiṣṭha rājan yudhyasva kṣatriyo 'si kulodbhavaḥ
09,030.020c kauraveyo viśeṣeṇa kule janma ca saṃsmara
09,030.021a sa kathaṃ kaurave vaṃśe praśaṃsañ janma cātmanaḥ
09,030.021c yuddhād bhītas tatas toyaṃ praviśya pratitiṣṭhasi
09,030.022a ayuddham avyavasthānaṃ naiṣa dharmaḥ sanātanaḥ
09,030.022c anāryajuṣṭam asvargyaṃ raṇe rājan palāyanam
09,030.023a kathaṃ pāram agatvā hi yuddhe tvaṃ vai jijīviṣuḥ
09,030.023c imān nipatitān dṛṣṭvā putrān bhrātṝn pitṝṃs tathā
09,030.024a saṃbandhino vayasyāṃś ca mātulān bāndhavāṃs tathā
09,030.024c ghātayitvā kathaṃ tāta hrade tiṣṭhasi sāṃpratam
09,030.025a śūramānī na śūras tvaṃ mithyā vadasi bhārata
09,030.025c śūro 'ham iti durbuddhe sarvalokasya śṛṇvataḥ
09,030.026a na hi śūrāḥ palāyante śatrūn dṛṣṭvā kathaṃ cana
09,030.026c brūhi vā tvaṃ yayā dhṛtyā śūra tyajasi saṃgaram
09,030.027a sa tvam uttiṣṭha yudhyasva vinīya bhayam ātmanaḥ
09,030.027c ghātayitvā sarvasainyaṃ bhrātṝṃś caiva suyodhana
09,030.028a nedānīṃ jīvite buddhiḥ kāryā dharmacikīrṣayā
09,030.028c kṣatradharmam apāśritya tvadvidhena suyodhana
09,030.029a yat tat karṇam upāśritya śakuniṃ cāpi saubalam
09,030.029c amartya iva saṃmohāt tvam ātmānaṃ na buddhavān
09,030.030a tat pāpaṃ sumahat kṛtvā pratiyudhyasva bhārata
09,030.030c kathaṃ hi tvadvidho mohād rocayeta palāyanam
09,030.031a kva te tat pauruṣaṃ yātaṃ kva ca mānaḥ suyodhana
09,030.031c kva ca vikrāntatā yātā kva ca visphūrjitaṃ mahat
09,030.032a kva te kṛtāstratā yātā kiṃ ca śeṣe jalāśaye
09,030.032c sa tvam uttiṣṭha yudhyasva kṣatradharmeṇa bhārata
09,030.033a asmān vā tvaṃ parājitya praśādhi pṛthivīm imām
09,030.033c atha vā nihato 'smābhir bhūmau svapsyasi bhārata
09,030.034a eṣa te prathamo dharmaḥ sṛṣṭo dhātrā mahātmanā
09,030.034c taṃ kuruṣva yathātathyaṃ rājā bhava mahāratha
09,030.034d*0185_00 saṃjaya uvāca
09,030.034d*0185_01 evam ukto mahārāja dharmaputreṇa dhīmatā
09,030.034d*0185_02 salilasthas tava suta idaṃ vacanam abravīt
09,030.035 duryodhana uvāca
09,030.035a naitac citraṃ mahārāja yad bhīḥ prāṇinam āviśet
09,030.035c na ca prāṇabhayād bhīto vyapayāto 'smi bhārata
09,030.036a arathaś cāniṣaṅgī ca nihataḥ pārṣṇisārathiḥ
09,030.036c ekaś cāpy agaṇaḥ saṃkhye pratyāśvāsam arocayam
09,030.037a na prāṇahetor na bhayān na viṣādād viśāṃ pate
09,030.037c idam ambhaḥ praviṣṭo 'smi śramāt tv idam anuṣṭhitam
09,030.038a tvaṃ cāśvasihi kaunteya ye cāpy anugatās tava
09,030.038c aham utthāya vaḥ sarvān pratiyotsyāmi saṃyuge
09,030.039 yudhiṣṭhira uvāca
09,030.039a āśvastā eva sarve sma ciraṃ tvāṃ mṛgayāmahe
09,030.039c tad idānīṃ samuttiṣṭha yudhyasveha suyodhana
09,030.040a hatvā vā samare pārthān sphītaṃ rājyam avāpnuhi
09,030.040c nihato vā raṇe 'smābhir vīralokam avāpsyasi
09,030.041 duryodhana uvāca
09,030.041a yadarthaṃ rājyam icchāmi kurūṇāṃ kurunandana
09,030.041c ta ime nihatāḥ sarve bhrātaro me janeśvara
09,030.042a kṣīṇaratnāṃ ca pṛthivīṃ hatakṣatriyapuṃgavām
09,030.042c nābhyutsahāmy ahaṃ bhoktuṃ vidhavām iva yoṣitam
09,030.043a adyāpi tv aham āśaṃse tvāṃ vijetuṃ yudhiṣṭhira
09,030.043c bhaṅktvā pāñcālapāṇḍūnām utsāhaṃ bharatarṣabha
09,030.044a na tv idānīm ahaṃ manye kāryaṃ yuddhena karhi cit
09,030.044c droṇe karṇe ca saṃśānte nihate ca pitāmahe
09,030.045a astv idānīm iyaṃ rājan kevalā pṛthivī tava
09,030.045c asahāyo hi ko rājā rājyam icchet praśāsitum
09,030.046a suhṛdas tādṛśān hitvā putrān bhrātṝn pitṝn api
09,030.046c bhavadbhiś ca hṛte rājye ko nu jīveta mādṛśaḥ
09,030.047a ahaṃ vanaṃ gamiṣyāmi hy ajinaiḥ prativāsitaḥ
09,030.047c ratir hi nāsti me rājye hatapakṣasya bhārata
09,030.048a hatabāndhavabhūyiṣṭhā hatāśvā hatakuñjarā
09,030.048c eṣā te pṛthivī rājan bhuṅkṣvaināṃ vigatajvaraḥ
09,030.049a vanam eva gamiṣyāmi vasāno mṛgacarmaṇī
09,030.049c na hi me nirjitasyāsti jīvite 'dya spṛhā vibho
09,030.050a gaccha tvaṃ bhuṅkṣva rājendra pṛthivīṃ nihateśvarām
09,030.050c hatayodhāṃ naṣṭaratnāṃ kṣīṇavaprāṃ yathāsukham
09,030.050d*0186_00 saṃjaya uvāca
09,030.050d*0186_01 duryodhanaṃ tava sutaṃ salilasthaṃ mahāyaśāḥ
09,030.050d*0186_02 śrutvā tu karuṇaṃ vākyam abhāṣata yudhiṣṭhiraḥ
09,030.051 yudhiṣṭhira uvāca
09,030.051a ārtapralāpān mā tāta salilasthaḥ prabhāṣathāḥ
09,030.051c naitan manasi me rājan vāśitaṃ śakuner iva
09,030.052a yadi cāpi samarthaḥ syās tvaṃ dānāya suyodhana
09,030.052c nāham iccheyam avaniṃ tvayā dattāṃ praśāsitum
09,030.053a adharmeṇa na gṛhṇīyāṃ tvayā dattāṃ mahīm imām
09,030.053c na hi dharmaḥ smṛto rājan kṣatriyasya pratigrahaḥ
09,030.054a tvayā dattāṃ na ceccheyaṃ pṛthivīm akhilām aham
09,030.054c tvāṃ tu yuddhe vinirjitya bhoktāsmi vasudhām imām
09,030.055a anīśvaraś ca pṛthivīṃ kathaṃ tvaṃ dātum icchasi
09,030.055c tvayeyaṃ pṛthivī rājan kiṃ na dattā tadaiva hi
09,030.056a dharmato yācamānānāṃ śamārthaṃ ca kulasya naḥ
09,030.056c vārṣṇeyaṃ prathamaṃ rājan pratyākhyāya mahābalam
09,030.057a kim idānīṃ dadāsi tvaṃ ko hi te cittavibhramaḥ
09,030.057c abhiyuktas tu ko rājā dātum icched dhi medinīm
09,030.058a na tvam adya mahīṃ dātum īśaḥ kauravanandana
09,030.058c ācchettuṃ vā balād rājan sa kathaṃ dātum icchasi
09,030.058e māṃ tu nirjitya saṃgrāme pālayemāṃ vasuṃdharām
09,030.059a sūcyagreṇāpi yad bhūmer api dhrīyeta bhārata
09,030.059c tanmātram api no mahyaṃ na dadāti purā bhavān
09,030.060a sa kathaṃ pṛthivīm etāṃ pradadāsi viśāṃ pate
09,030.060c sūcyagraṃ nātyajaḥ pūrvaṃ sa kathaṃ tyajasi kṣitim
09,030.061a evam aiśvaryam āsādya praśāsya pṛthivīm imām
09,030.061c ko hi mūḍho vyavasyeta śatror dātuṃ vasuṃdharām
09,030.062a tvaṃ tu kevalamaurkhyeṇa vimūḍho nāvabudhyase
09,030.062c pṛthivīṃ dātukāmo 'pi jīvitenādya mokṣyase
09,030.063a asmān vā tvaṃ parājitya praśādhi pṛthivīm imām
09,030.063c atha vā nihato 'smābhir vraja lokān anuttamān
09,030.064a āvayor jīvato rājan mayi ca tvayi ca dhruvam
09,030.064c saṃśayaḥ sarvabhūtānāṃ vijaye no bhaviṣyati
09,030.065a jīvitaṃ tava duṣprajña mayi saṃprati vartate
09,030.065c jīvayeyaṃ tv ahaṃ kāmaṃ na tu tvaṃ jīvituṃ kṣamaḥ
09,030.066a dahane hi kṛto yatnas tvayāsmāsu viśeṣataḥ
09,030.066c āśīviṣair viṣaiś cāpi jale cāpi praveśanaiḥ
09,030.066e tvayā vinikṛtā rājan rājyasya haraṇena ca
09,030.066f*0187_01 apriyāṇāṃ ca vacanair draupadyāḥ karṣaṇena ca
09,030.066f*0188_01 asaṃbaddhapralāpāc ca vanavāsābhisaṃśrayāt
09,030.066f*0189_01 hradān niṣkramya yudhyasva tataḥ śreyo bhaviṣyati
09,030.067a etasmāt kāraṇāt pāpa jīvitaṃ te na vidyate
09,030.067c uttiṣṭhottiṣṭha yudhyasva tat te śreyo bhaviṣyati
09,030.068 saṃjaya uvāca
09,030.068a evaṃ tu vividhā vāco jayayuktāḥ punaḥ punaḥ
09,030.068c kīrtayanti sma te vīrās tatra tatra janādhipa
09,031.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
09,031.001a evaṃ saṃtarjyamānas tu mama putro mahīpatiḥ
09,031.001c prakṛtyā manyumān vīraḥ katham āsīt paraṃtapaḥ
09,031.002a na hi saṃtarjanā tena śrutapūrvā kadā cana
09,031.002c rājabhāvena mānyaś ca sarvalokasya so 'bhavat
09,031.002d*0190_01 yasyātapatracchāyāpi svakā bhānos tathā prabhā
09,031.002d*0190_02 khedāyaivābhimānitvāt sahet saivaṃ kathaṃ giraḥ
09,031.003a iyaṃ ca pṛthivī sarvā samlecchāṭavikā bhṛśam
09,031.003c prasādād dhriyate yasya pratyakṣaṃ tava saṃjaya
09,031.004a sa tathā tarjyamānas tu pāṇḍuputrair viśeṣataḥ
09,031.004c vihīnaś ca svakair bhṛtyair nirjane cāvṛto bhṛśam
09,031.005a śrutvā sa kaṭukā vāco jayayuktāḥ punaḥ punaḥ
09,031.005c kim abravīt pāṇḍaveyāṃs tan mamācakṣva saṃjaya
09,031.006 saṃjaya uvāca
09,031.006a tarjyamānas tadā rājann udakasthas tavātmajaḥ
09,031.006c yudhiṣṭhireṇa rājendra bhrātṛbhiḥ sahitena ha
09,031.007a śrutvā sa kaṭukā vāco viṣamastho janādhipaḥ
09,031.007c dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya salilasthaḥ punaḥ punaḥ
09,031.008a salilāntargato rājā dhunvan hastau punaḥ punaḥ
09,031.008c manaś cakāra yuddhāya rājānaṃ cābhyabhāṣata
09,031.009a yūyaṃ sasuhṛdaḥ pārthāḥ sarve sarathavāhanāḥ
09,031.009c aham ekaḥ paridyūno viratho hatavāhanaḥ
09,031.010a āttaśastrai rathagatair bahubhiḥ parivāritaḥ
09,031.010c katham ekaḥ padātiḥ sann aśastro yoddhum utsahe
09,031.011a ekaikena tu māṃ yūyaṃ yodhayadhvaṃ yudhiṣṭhira
09,031.011c na hy eko bahubhir vīrair nyāyyaṃ yodhayituṃ yudhi
09,031.012a viśeṣato vikavacaḥ śrāntaś cāpaḥ samāśritaḥ
09,031.012c bhṛśaṃ vikṣatagātraś ca śrāntavāhanasainikaḥ
09,031.013a na me tvatto bhayaṃ rājan na ca pārthād vṛkodarāt
09,031.013c phalgunād vāsudevād vā pāñcālebhyo 'tha vā punaḥ
09,031.014a yamābhyāṃ yuyudhānād vā ye cānye tava sainikāḥ
09,031.014c ekaḥ sarvān ahaṃ kruddho na tān yoddhum ihotsahe
09,031.015a dharmamūlā satāṃ kīrtir manuṣyāṇāṃ janādhipa
09,031.015c dharmaṃ caiveha kīrtiṃ ca pālayan prabravīmy aham
09,031.016a aham utthāya vaḥ sarvān pratiyotsyāmi saṃyuge
09,031.016c anvaṃśābhyāgatān sarvān ṛtūn saṃvatsaro yathā
09,031.017a adya vaḥ sarathān sāśvān aśastro viratho 'pi san
09,031.017c nakṣatrāṇīva sarvāṇi savitā rātrisaṃkṣaye
09,031.017e tejasā nāśayiṣyāmi sthirībhavata pāṇḍavāḥ
09,031.018a adyānṛṇyaṃ gamiṣyāmi kṣatriyāṇāṃ yaśasvinām
09,031.018c bāhlīkadroṇabhīṣmāṇāṃ karṇasya ca mahātmanaḥ
09,031.019a jayadrathasya śūrasya bhagadattasya cobhayoḥ
09,031.019c madrarājasya śalyasya bhūriśravasa eva ca
09,031.020a putrāṇāṃ bharataśreṣṭha śakuneḥ saubalasya ca
09,031.020c mitrāṇāṃ suhṛdāṃ caiva bāndhavānāṃ tathaiva ca
09,031.021a ānṛṇyam adya gacchāmi hatvā tvāṃ bhrātṛbhiḥ saha
09,031.021c etāvad uktvā vacanaṃ virarāma janādhipaḥ
09,031.021d*0191_01 salilāntargataḥ śrīmān putro duryodhanas tava
09,031.022 yudhiṣṭhira uvāca
09,031.022a diṣṭyā tvam api jānīṣe kṣatradharmaṃ suyodhana
09,031.022c diṣṭyā te vartate buddhir yuddhāyaiva mahābhuja
09,031.023a diṣṭyā śūro 'si kauravya diṣṭyā jānāsi saṃgaram
09,031.023c yas tvam eko hi naḥ sarvān saṃyuge yoddhum icchasi
09,031.024a eka ekena saṃgamya yat te saṃmatam āyudham
09,031.024c tat tvam ādāya yudhyasva prekṣakās te vayaṃ sthitāḥ
09,031.025a ayam iṣṭaṃ ca te kāmaṃ vīra bhūyo dadāmy aham
09,031.025c hatvaikaṃ bhavato rājyaṃ hato vā svargam āpnuhi
09,031.025d*0192_01 tatroccaiś cukruśuḥ siddhās tasya vākyāntare nṛpa
09,031.026 duryodhana uvāca
09,031.026a ekaś ced yoddhum ākrande varo 'dya mama dīyate
09,031.026c āyudhānām iyaṃ cāpi vṛtā tvatsaṃmate gadā
09,031.027a bhrātṝṇāṃ bhavatām ekaḥ śakyaṃ māṃ yo 'bhimanyate
09,031.027c padātir gadayā saṃkhye sa yudhyatu mayā saha
09,031.028a vṛttāni rathayuddhāni vicitrāṇi pade pade
09,031.028c idam ekaṃ gadāyuddhaṃ bhavatv adyādbhutaṃ mahat
09,031.029a annānām api paryāyaṃ kartum icchanti mānavāḥ
09,031.029c yuddhānām api paryāyo bhavatv anumate tava
09,031.030a gadayā tvāṃ mahābāho vijeṣyāmi sahānujam
09,031.030c pāñcālān sṛñjayāṃś caiva ye cānye tava sainikāḥ
09,031.030d*0193_01 na hi me saṃbhramo jātu śakrād api yudhiṣṭhira
09,031.031 yudhiṣṭhira uvāca
09,031.031a uttiṣṭhottiṣṭha gāndhāre māṃ yodhaya suyodhana
09,031.031c eka ekena saṃgamya saṃyuge gadayā balī
09,031.032a puruṣo bhava gāndhāre yudhyasva susamāhitaḥ
09,031.032c adya te jīvitaṃ nāsti yady api tvaṃ manojavaḥ
09,031.033 saṃjaya uvāca
09,031.033a etat sa naraśārdūlo nāmṛṣyata tavātmajaḥ
09,031.033c salilāntargataḥ śvabhre mahānāga iva śvasan
09,031.034a tathāsau vākpratodena tudyamānaḥ punaḥ punaḥ
09,031.034c vācaṃ na mamṛṣe dhīmān uttamāśvaḥ kaśām iva
09,031.035a saṃkṣobhya salilaṃ vegād gadām ādāya vīryavān
09,031.035c adrisāramayīṃ gurvīṃ kāñcanāṅgadabhūṣaṇām
09,031.035e antarjalāt samuttasthau nāgendra iva niḥśvasan
09,031.036a sa bhittvā stambhitaṃ toyaṃ skandhe kṛtvāyasīṃ gadām
09,031.036c udatiṣṭhata putras te pratapan raśmimān iva
09,031.037a tataḥ śaikyāyasīṃ gurvīṃ jātarūpapariṣkṛtām
09,031.037c gadāṃ parāmṛśad dhīmān dhārtarāṣṭro mahābalaḥ
09,031.038a gadāhastaṃ tu taṃ dṛṣṭvā saśṛṅgam iva parvatam
09,031.038c prajānām iva saṃkruddhaṃ śūlapāṇim avasthitam
09,031.038e sagado bhārato bhāti pratapan bhāskaro yathā
09,031.039a tam uttīrṇaṃ mahābāhuṃ gadāhastam ariṃdamam
09,031.039c menire sarvabhūtāni daṇḍahastam ivāntakam
09,031.040a vajrahastaṃ yathā śakraṃ śūlahastaṃ yathā haram
09,031.040c dadṛśuḥ sarvapāñcālāḥ putraṃ tava janādhipa
09,031.041a tam uttīrṇaṃ tu saṃprekṣya samahṛṣyanta sarvaśaḥ
09,031.041c pāñcālāḥ pāṇḍaveyāś ca te 'nyonyasya talān daduḥ
09,031.042a avahāsaṃ tu taṃ matvā putro duryodhanas tava
09,031.042c udvṛtya nayane kruddho didhakṣur iva pāṇḍavān
09,031.043a triśikhāṃ bhrukuṭīṃ kṛtvā saṃdaṣṭadaśanacchadaḥ
09,031.043c pratyuvāca tatas tān vai pāṇḍavān sahakeśavān
09,031.044a avahāsasya vo 'syādya prativaktāsmi pāṇḍavāḥ
09,031.044c gamiṣyatha hatāḥ sadyaḥ sapāñcālā yamakṣayam
09,031.045a utthitas tu jalāt tasmāt putro duryodhanas tava
09,031.045c atiṣṭhata gadāpāṇī rudhireṇa samukṣitaḥ
09,031.046a tasya śoṇitadigdhasya salilena samukṣitam
09,031.046c śarīraṃ sma tadā bhāti sravann iva mahīdharaḥ
09,031.047a tam udyatagadaṃ vīraṃ menire tatra pāṇḍavāḥ
09,031.047c vaivasvatam iva kruddhaṃ kiṃkarodyatapāṇinam
09,031.048a sa meghaninado harṣān nadann iva ca govṛṣaḥ
09,031.048c ājuhāva tataḥ pārthān gadayā yudhi vīryavān
09,031.049 duryodhana uvāca
09,031.049a ekaikena ca māṃ yūyam āsīdata yudhiṣṭhira
09,031.049c na hy eko bahubhir nyāyyo vīra yodhayituṃ yudhi
09,031.050a nyastavarmā viśeṣeṇa śrāntaś cāpsu pariplutaḥ
09,031.050c bhṛśaṃ vikṣatagātraś ca hatavāhanasainikaḥ
09,031.050d*0194_01 sarvopakaraṇair hīnaṃ varmaśastrāstravarjitam
09,031.050d*0194_02 ekākinaṃ yudhyamānaṃ paśyantu divi devatāḥ
09,031.050d*0195_01 avaśyam eva yoddhavyaṃ sarvair eva mayā saha
09,031.050d*0195_02 yuktaṃ tv ayuktam ity etad vetsi tvaṃ caiva sarvadā
09,031.051 yudhiṣṭhira uvāca
09,031.051a nābhūd iyaṃ tava prajñā katham evaṃ suyodhana
09,031.051c yadābhimanyuṃ bahavo jaghnur yudhi mahārathāḥ
09,031.051d*0196_01 kṣatradharmaṃ bhṛśaṃ krūraṃ nirapekṣaṃ sunirghṛṇam
09,031.051d*0196_02 anyathā tu kathaṃ hanyur abhimanyuṃ tathāgatam
09,031.051d*0196_03 sarve bhavanto dharmajñāḥ sarve śūrās tanutyajaḥ
09,031.051d*0196_04 nyāyena yudhyatāṃ proktā śakralokagatiḥ parā
09,031.051d*0196_05 yady ekas tu na hantavyo bahubhir dharma eva tu
09,031.051d*0196_06 tadābhimanyuṃ bahavo nijaghnus tvanmate katham
09,031.051d*0196_07 sarvo vimṛśate jantuḥ kṛcchrastho dharmadarśanam
09,031.051d*0196_08 padastho vihitaṃ dvāraṃ paralokasya paśyati
09,031.052a āmuñca kavacaṃ vīra mūrdhajān yamayasva ca
09,031.052c yac cānyad api te nāsti tad apy ādatsva bhārata
09,031.052d*0197_01 iṣuṃ prāsaṃ gadāṃ vāpi varaṃ bhūyo dadāmy aham
09,031.052e imam ekaṃ ca te kāmaṃ vīra bhūyo dadāmy aham
09,031.053a pañcānāṃ pāṇḍaveyānāṃ yena yoddhum ihecchasi
09,031.053c taṃ hatvā vai bhavān rājā hato vā svargam āpnuhi
09,031.053e ṛte ca jīvitād vīra yuddhe kiṃ kurma te priyam
09,031.054 saṃjaya uvāca
09,031.054a tatas tava suto rājan varma jagrāha kāñcanam
09,031.054c vicitraṃ ca śirastrāṇaṃ jāmbūnadapariṣkṛtam
09,031.055a so 'vabaddhaśirastrāṇaḥ śubhakāñcanavarmabhṛt
09,031.055c rarāja rājan putras te kāñcanaḥ śailarāḍ iva
09,031.056a saṃnaddhaḥ sa gadī rājan sajjaḥ saṃgrāmamūrdhani
09,031.056c abravīt pāṇḍavān sarvān putro duryodhanas tava
09,031.057a bhrātṝṇāṃ bhavatām eko yudhyatāṃ gadayā mayā
09,031.057c sahadevena vā yotsye bhīmena nakulena vā
09,031.058a atha vā phalgunenādya tvayā vā bharatarṣabha
09,031.058c yotsye 'haṃ saṃgaraṃ prāpya vijeṣye ca raṇājire
09,031.059a aham adya gamiṣyāmi vairasyāntaṃ sudurgamam
09,031.059c gadayā puruṣavyāghra hemapaṭṭavinaddhayā
09,031.060a gadāyuddhe na me kaś cit sadṛśo 'stīti cintaya
09,031.060c gadayā vo haniṣyāmi sarvān eva samāgatān
09,031.060d*0198_01 na me samarthāḥ sarve vai yoddhuṃ nyāyena ke cana
09,031.060d*0198_02 na yuktam ātmanā vaktum evaṃ garvoddhataṃ vacaḥ
09,031.060d*0198_03 atha vā saphalaṃ hy etat kariṣye bhavatāṃ puraḥ
09,031.060d*0198_04 asmin muhūrte satyaṃ vā mithyā vaitad bhaviṣyati
09,031.060e gṛhṇātu sa gadāṃ yo vai yudhyate 'dya mayā saha
09,032.001 saṃjaya uvāca
09,032.001a evaṃ duryodhane rājan garjamāne muhur muhuḥ
09,032.001c yudhiṣṭhirasya saṃkruddho vāsudevo 'bravīd idam
09,032.002a yadi nāma hy ayaṃ yuddhe varayet tvāṃ yudhiṣṭhira
09,032.002c arjunaṃ nakulaṃ vāpi sahadevam athāpi vā
09,032.003a kim idaṃ sāhasaṃ rājaṃs tvayā vyāhṛtam īdṛśam
09,032.003c ekam eva nihatyājau bhava rājā kuruṣv iti
09,032.004a etena hi kṛtā yogyā varṣāṇīha trayodaśa
09,032.004b*0199_01 yat tvayā hi kṛtaṃ pūrvaṃ bhīmasenajighāṃsayā
09,032.004b*0199_02 tasyādya kāryavṛttasya vākyasyānṛṇyatāṃ vraja
09,032.004c āyase puruṣe rājan bhīmasenajighāṃsayā
09,032.005a kathaṃ nāma bhavet kāryam asmābhir bharatarṣabha
09,032.005c sāhasaṃ kṛtavāṃs tvaṃ tu hy anukrośān nṛpottama
09,032.006a nānyam asyānupaśyāmi pratiyoddhāram āhave
09,032.006c ṛte vṛkodarāt pārthāt sa ca nātikṛtaśramaḥ
09,032.007a tad idaṃ dyūtam ārabdhaṃ punar eva yathā purā
09,032.007c viṣamaṃ śakuneś caiva tava caiva viśāṃ pate
09,032.008a balī bhīmaḥ samarthaś ca kṛtī rājā suyodhanaḥ
09,032.008c balavān vā kṛtī veti kṛtī rājan viśiṣyate
09,032.009a so 'yaṃ rājaṃs tvayā śatruḥ same pathi niveśitaḥ
09,032.009c nyastaś cātmā suviṣame kṛcchram āpāditā vayam
09,032.010a ko nu sarvān vinirjitya śatrūn ekena vairiṇā
09,032.010c paṇitvā caikapāṇena rocayed evam āhavam
09,032.010d*0200_01 kṛcchraprāptena ca tathā hārayed rājyam āgatam
09,032.011a na hi paśyāmi taṃ loke gadāhastaṃ narottamam
09,032.011a*0201_01 **** **** yo 'dya duryodhanaṃ raṇe
09,032.011c yudhyed duryodhanaṃ saṃkhye kṛtitvād dhi viśeṣayet
09,032.011d*0201_02 gadāhastaṃ vijetuṃ vai śaktaḥ syād amaro 'pi hi
09,032.012a phalgunaṃ vā bhavantaṃ vā mādrīputrāv athāpi vā
09,032.012b*0201_03 na tvaṃ bhīmo na nakulaḥ sahadevo 'tha phalgunaḥ
09,032.012c na samarthān ahaṃ manye gadāhastasya saṃyuge
09,032.012d*0201_04 jetuṃ nyāyena śakto vai kṛtī rājā suyodhanaḥ
09,032.013a sa kathaṃ vadase śatruṃ yudhyasva gadayeti ha
09,032.013c ekaṃ ca no nihatyājau bhava rājeti bhārata
09,032.014a vṛkodaraṃ samāsādya saṃśayo vijaye hi naḥ
09,032.014c nyāyato yudhyamānānāṃ kṛtī hy eṣa mahābalaḥ
09,032.014d*0202_01 ekaṃ vāsmān nihatya tvaṃ bhava rājeti vai punaḥ
09,032.014d*0202_02 nūnaṃ na rājyabhāgeṣā pāṇḍoḥ kuntyāś ca saṃtatiḥ
09,032.014d*0202_03 atyantavanavāsāya sṛṣṭā bhaikṣyāya vā punaḥ
09,032.015 bhīma uvāca
09,032.015a madhusūdana mā kārṣīr viṣādaṃ yadunandana
09,032.015c adya pāraṃ gamiṣyāmi vairasya bhṛśadurgamam
09,032.016a ahaṃ suyodhanaṃ saṃkhye haniṣyāmi na saṃśayaḥ
09,032.016c vijayo vai dhruvaṃ kṛṣṇa dharmarājasya dṛśyate
09,032.017a adhyardhena guṇeneyaṃ gadā gurutarī mama
09,032.017c na tathā dhārtarāṣṭrasya mā kārṣīr mādhava vyathām
09,032.017d*0203_01 anayā gadayā cāhaṃ saṃyuge yoddhum utsahe
09,032.017d*0203_02 bhavantaḥ prekṣakāḥ sarve mama santu janārdana
09,032.018a sāmarān api lokāṃs trīn nānāśastradharān yudhi
09,032.018c yodhayeyaṃ raṇe hṛṣṭaḥ kim utādya suyodhanam
09,032.019 saṃjaya uvāca
09,032.019@002_0001 tathā saṃbhāṣamāṇe tu harṣād utphullalocane
09,032.019@002_0002 hasamāne bṛṃhamāṇe nardamāne ca naikaśaḥ
09,032.019@002_0003 muhur muhur balāmāne kṣveḍāṃ muñcati cāsakṛt
09,032.019@002_0004 vikārān naikarūpāṃś ca manyusaṃjananān bhṛśam
09,032.019@002_0005 putrasyotpāṭanārthāya tava kurvati vāyuje
09,032.019@002_0006 vāsudevaḥ pratītātmā bhīmaṃ vākyam athābravīt
09,032.019@002_0007 naitac citraṃ mahābāho hanyās tvaṃ yat suyodhanam
09,032.019@002_0008 yena vaiśravaṇo yuddhe maṇibhadraś ca yakṣarāṭ
09,032.019@002_0009 yakṣarākṣasabhūtānāṃ sahasrāṇi hi naikaśaḥ
09,032.019@002_0010 tasya te gaṇanāṃ yuddhe kaḥ kuryād dhṛtarāṣṭraje
09,032.019@002_0011 yas tvaṃ nāgāyutaprāṇaṃ hiḍimbaṃ bhīmarūpiṇam
09,032.019@002_0012 bakaṃ taddviguṇaṃ saṃkhye kirmīraṃ ca caturguṇam
09,032.019@002_0013 hatavān astrarahitaḥ kīcakaṃ cāmaropamam
09,032.019@002_0014 sa tvaṃ nihantā kauravyam atra kasyāsti saṃśayaḥ
09,032.019@002_0015 tathokte vāsudevena dharmarājo 'bravīd idam
09,032.019@002_0016 tavaiva tejasā kṛṣṇa haniṣyati suyodhanam
09,032.019@002_0017 pūrṇapratijña evāyaṃ śatrūṇām antakṛt tathā
09,032.019@002_0018 vipriyaṃ bhīmasenasya kṛtvā ko 'sti sukhī naraḥ
09,032.019@002_0019 sātyakiḥ prāha kṛṣṇātmā bhīmaṃ saṃvīkṣya keśavam
09,032.019@002_0020 nāyaṃ keśava sāmānyo gadāyuddhe vṛkodaraḥ
09,032.019@002_0021 girīn aśeṣān saṃkruddhaś cūrṇayed yaḥ kṣaṇena ha
09,032.019@002_0022 tasyāmānuṣadehasya kṣatriyasyāsti kā kathā
09,032.019@002_0023 gajair gajān hayair aśvān rathāṃś caiva rathais tathā
09,032.019@002_0024 apātayat samakṣaṃ te mama prītyartham eva ca
09,032.019@002_0025 tathā saṃpūjayām āsa śauryaṃ bhīmasya phalgunaḥ
09,032.019@002_0026 nakulaḥ sahadevaś ca praśaśaṃsuḥ punaḥ punaḥ
09,032.019@002_0027 dhṛṣṭadyumnamukhāś caiva pāñcālāḥ somakaiḥ saha
09,032.019@002_0028 rājāno hataśiṣṭāś ca praśaśaṃsur vṛkodaram
09,032.019@002_0029 vividhābhiś ca vāgbhiś ca pūjayām āsur ādṛtāḥ
09,032.019@002_0030 tad vaco bhīmasenasya sarva evābhyapūjayan
09,032.019@002_0031 tato bhīmabalo bhīmo vāsudevapurogamaiḥ
09,032.019@002_0032 pāṇḍavaḥ saha pāñcālaiḥ saṃstutaḥ karmabhis tathā
09,032.019@002_0033 pūjitaś ca maheṣvāsas tadaiva tejito bhṛśam
09,032.019@002_0034 avardhata balenāsau parvaṇīva mahodadhiḥ
09,032.019@002_0035 uvāca suhṛdaḥ sarvān hṛṣṭaromodgamo mudā
09,032.019@002_0036 keśavaṃ dharmarājaṃ ca samastān anujāṃs tathā
09,032.019@002_0037 adya krodhaṃ vimokṣyāmi cirakālābhisaṃvṛtam
09,032.019@002_0038 śalyam adyoddhariṣyāmi nihitaṃ dhṛtarāṣṭrajaiḥ
09,032.019a tathā saṃbhāṣamāṇaṃ tu vāsudevo vṛkodaram
09,032.019c hṛṣṭaḥ saṃpūjayām āsa vacanaṃ cedam abravīt
09,032.020a tvām āśritya mahābāho dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
09,032.020c nihatāriḥ svakāṃ dīptāṃ śriyaṃ prāpto na saṃśayaḥ
09,032.021a tvayā vinihatāḥ sarve dhṛtarāṣṭrasutā raṇe
09,032.021c rājāno rājaputrāś ca nāgāś ca vinipātitāḥ
09,032.022a kaliṅgā māgadhāḥ prācyā gāndhārāḥ kuravas tathā
09,032.022c tvām āsādya mahāyuddhe nihatāḥ pāṇḍunandana
09,032.023a hatvā duryodhanaṃ cāpi prayacchorvīṃ sasāgarām
09,032.023c dharmarājāya kaunteya yathā viṣṇuḥ śacīpateḥ
09,032.024a tvāṃ ca prāpya raṇe pāpo dhārtarāṣṭro vinaṅkṣyati
09,032.024c tvam asya sakthinī bhaṅktvā pratijñāṃ pārayiṣyasi
09,032.025a yatnena tu sadā pārtha yoddhavyo dhṛtarāṣṭrajaḥ
09,032.025c kṛtī ca balavāṃś caiva yuddhaśauṇḍaś ca nityadā
09,032.026a tatas tu sātyakī rājan pūjayām āsa pāṇḍavam
09,032.026c vividhābhiś ca tāṃ vāgbhiḥ pūjayām āsa mādhavaḥ
09,032.027a pāñcālāḥ pāṇḍaveyāś ca dharmarājapurogamāḥ
09,032.027c tad vaco bhīmasenasya sarva evābhyapūjayan
09,032.028a tato bhīmabalo bhīmo yudhiṣṭhiram athābravīt
09,032.028c sṛñjayaiḥ saha tiṣṭhantaṃ tapantam iva bhāskaram
09,032.029a aham etena saṃgamya saṃyuge yoddhum utsahe
09,032.029c na hi śakto raṇe jetuṃ mām eṣa puruṣādhamaḥ
09,032.030a adya krodhaṃ vimokṣyāmi nihitaṃ hṛdaye bhṛśam
09,032.030c suyodhane dhārtarāṣṭre khāṇḍave 'gnim ivārjunaḥ
09,032.031a śalyam adyoddhariṣyāmi tava pāṇḍava hṛcchayam
09,032.031c nihatya gadayā pāpam adya rājan sukhī bhava
09,032.032a adya kīrtimayīṃ mālāṃ pratimokṣye tavānagha
09,032.032c prāṇāñ śriyaṃ ca rājyaṃ ca mokṣyate 'dya suyodhanaḥ
09,032.033a rājā ca dhṛtarāṣṭro 'dya śrutvā putraṃ mayā hatam
09,032.033c smariṣyaty aśubhaṃ karma yat tac chakunibuddhijam
09,032.034a ity uktvā bharataśreṣṭho gadām udyamya vīryavān
09,032.034c udatiṣṭhata yuddhāya śakro vṛtram ivāhvayan
09,032.034d*0204_01 tad āhvānam amṛṣyan vai tava putro 'tivīryavān
09,032.034d*0204_02 pratyupasthita evāśu matto mattam iva dvipam
09,032.034d*0204_03 gadāhastaṃ tava sutaṃ yuddhāya samupasthitam
09,032.034d*0204_04 dadṛśuḥ pāṇḍavāḥ sarve kailāsam iva śṛṅgiṇam
09,032.035a tam ekākinam āsādya dhārtarāṣṭraṃ mahābalam
09,032.035c niryūtham iva mātaṅgaṃ samahṛṣyanta pāṇḍavāḥ
09,032.035d*0205_01 na saṃbhramo na ca bhayaṃ na ca glānir na ca vyathā
09,032.035d*0205_02 āsīd duryodhanasyāpi sthitaḥ siṃha ivāhave
09,032.036a tam udyatagadaṃ dṛṣṭvā kailāsam iva śṛṅgiṇam
09,032.036c bhīmasenas tadā rājan duryodhanam athābravīt
09,032.037a rājñāpi dhṛtarāṣṭreṇa tvayā cāsmāsu yat kṛtam
09,032.037c smara tad duṣkṛtaṃ karma yad vṛttaṃ vāraṇāvate
09,032.038a draupadī ca parikliṣṭā sabhāmadhye rajasvalā
09,032.038c dyūte yad vijito rājā śakuner buddhiniścayāt
09,032.039a yāni cānyāni duṣṭātman pāpāni kṛtavān asi
09,032.039c anāgaḥsu ca pārtheṣu tasya paśya mahat phalam
09,032.040a tvatkṛte nihataḥ śete śaratalpe mahāyaśāḥ
09,032.040c gāṅgeyo bharataśreṣṭhaḥ sarveṣāṃ naḥ pitāmahaḥ
09,032.041a hato droṇaś ca karṇaś ca hataḥ śalyaḥ pratāpavān
09,032.041c vairasya cādikartāsau śakunir nihato yudhi
09,032.042a bhrātaras te hatāḥ śūrāḥ putrāś ca sahasainikāḥ
09,032.042c rājānaś ca hatāḥ śūrāḥ samareṣv anivartinaḥ
09,032.043a ete cānye ca nihatā bahavaḥ kṣatriyarṣabhāḥ
09,032.043c prātikāmī tathā pāpo draupadyāḥ kleśakṛd dhataḥ
09,032.044a avaśiṣṭas tvam evaikaḥ kulaghno 'dhamapūruṣaḥ
09,032.044c tvām apy adya haniṣyāmi gadayā nātra saṃśayaḥ
09,032.045a adya te 'haṃ raṇe darpaṃ sarvaṃ nāśayitā nṛpa
09,032.045c rājyāśāṃ vipulāṃ rājan pāṇḍaveṣu ca duṣkṛtam
09,032.046 duryodhana uvāca
09,032.046a kiṃ katthitena bahudhā yudhyasvādya mayā saha
09,032.046c adya te 'haṃ vineṣyāmi yuddhaśraddhāṃ vṛkodara
09,032.047a kiṃ na paśyasi māṃ pāpa gadāyuddhe vyavasthitam
09,032.047c himavacchikharākārāṃ pragṛhya mahatīṃ gadām
09,032.048a gadinaṃ ko 'dya māṃ pāpa jetum utsahate ripuḥ
09,032.048c nyāyato yudhyamānasya deveṣv api puraṃdaraḥ
09,032.048d*0206_01 yad etat kathitaṃ pūrvaṃ madīyaṃ durviceṣṭitam
09,032.048d*0206_02 sarvaṃ tan na ca me kiṃ cic chaṅkitaṃ kartum eva hi
09,032.048d*0206_03 araṇye cāpi vasatiṃ dāsyaṃ ca paraveśmasu
09,032.048d*0206_04 tathā rūpaviparyāsam akariṣyam ahaṃ balāt
09,032.048d*0206_05 hatāś ca bāndhavās tubhyaṃ kṣayas tulyo 'yam āvayoḥ
09,032.048d*0206_06 patanaṃ saṃprati tu me yadi nāma bhaved yudhi
09,032.048d*0206_07 tad atiślāghyam eva syāt kālo vā tatra kāraṇam
09,032.048d*0206_08 adyāpi hi na me jetā dharmeṇāsti raṇājire
09,032.048d*0206_09 chadmanā yadi jeṣyadhvam akīrtiḥ sthāsyati dhruvam
09,032.048d*0206_10 adharmyā vāyaśasyā ca paścāt tapsyatha vai dhruvam
09,032.049a mā vṛthā garja kaunteya śāradābhram ivājalam
09,032.049c darśayasva balaṃ yuddhe yāvat tat te 'dya vidyate
09,032.050a tasya tad vacanaṃ śrutvā pāñcālāḥ sahasṛñjayāḥ
09,032.050c sarve saṃpūjayām āsus tad vaco vijigīṣavaḥ
09,032.051a taṃ mattam iva mātaṅgaṃ talaśabdena mānavāḥ
09,032.051c bhūyaḥ saṃharṣayām āsū rājan duryodhanaṃ nṛpam
09,032.052a bṛṃhanti kuñjarās tatra hayā heṣanti cāsakṛt
09,032.052c śastrāṇi saṃpradīpyante pāṇḍavānāṃ jayaiṣiṇām
09,033.001 saṃjaya uvāca
09,033.001a tasmin yuddhe mahārāja saṃpravṛtte sudāruṇe
09,033.001c upaviṣṭeṣu sarveṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
09,033.002a tatas tāladhvajo rāmas tayor yuddha upasthite
09,033.002c śrutvā tac chiṣyayo rājann ājagāma halāyudhaḥ
09,033.003a taṃ dṛṣṭvā paramaprītāḥ pūjayitvā narādhipāḥ
09,033.003b*0207_01 upagamyopasaṃgṛhya vidhivat pratyapūjayan
09,033.003b*0207_02 pūjayitvā tataḥ paścād idaṃ vacanam abruvan
09,033.003c śiṣyayoḥ kauśalaṃ yuddhe paśya rāmeti cābruvan
09,033.004a abravīc ca tadā rāmo dṛṣṭvā kṛṣṇaṃ ca pāṇḍavam
09,033.004c duryodhanaṃ ca kauravyaṃ gadāpāṇim avasthitam
09,033.005a catvāriṃśad ahāny adya dve ca me niḥsṛtasya vai
09,033.005c puṣyeṇa saṃprayāto 'smi śravaṇe punarāgataḥ
09,033.005e śiṣyayor vai gadāyuddhaṃ draṣṭukāmo 'smi mādhava
09,033.005f*0208_01 tatas tadā gadāhastau duryodhanavṛkodarau
09,033.005f*0208_02 yuddhabhūmigatau vīrāv ubhāv eva virejatuḥ
09,033.006a tato yudhiṣṭhiro rājā pariṣvajya halāyudham
09,033.006c svāgataṃ kuśalaṃ cāsmai paryapṛcchad yathātatham
09,033.007a kṛṣṇau cāpi maheṣvāsāv abhivādya halāyudham
09,033.007c sasvajāte pariprītau priyamāṇau yaśasvinau
09,033.008a mādrīputrau tathā śūrau draupadyāḥ pañca cātmajāḥ
09,033.008c abhivādya sthitā rājan rauhiṇeyaṃ mahābalam
09,033.009a bhīmaseno 'tha balavān putras tava janādhipa
09,033.009c tathaiva codyatagadau pūjayām āsatur balam
09,033.009d*0209_01 abhivādya tatas tau tu sasvajāte halāyudham
09,033.010a svāgatena ca te tatra pratipūjya punaḥ punaḥ
09,033.010c paśya yuddhaṃ mahābāho iti te rāmam abruvan
09,033.010e evam ūcur mahātmānaṃ rauhiṇeyaṃ narādhipāḥ
09,033.011a pariṣvajya tadā rāmaḥ pāṇḍavān sṛñjayān api
09,033.011c apṛcchat kuśalaṃ sarvān pāṇḍavāṃś cāmitaujasaḥ
09,033.011e tathaiva te samāsādya papracchus tam anāmayam
09,033.012a pratyabhyarcya halī sarvān kṣatriyāṃś ca mahāmanāḥ
09,033.012c kṛtvā kuśalasaṃyuktāṃ saṃvidaṃ ca yathāvayaḥ
09,033.013a janārdanaṃ sātyakiṃ ca premṇā sa pariṣasvaje
09,033.013c mūrdhni caitāv upāghrāya kuśalaṃ paryapṛcchata
09,033.014a tau cainaṃ vidhivad rājan pūjayām āsatur gurum
09,033.014c brahmāṇam iva deveśam indropendrau mudā yutau
09,033.015a tato 'bravīd dharmasuto rauhiṇeyam ariṃdamam
09,033.015c idaṃ bhrātror mahāyuddhaṃ paśya rāmeti bhārata
09,033.016a teṣāṃ madhye mahābāhuḥ śrīmān keśavapūrvajaḥ
09,033.016c nyaviśat paramaprītaḥ pūjyamāno mahārathaiḥ
09,033.017a sa babhau rājamadhyastho nīlavāsāḥ sitaprabhaḥ
09,033.017c divīva nakṣatragaṇaiḥ parikīrṇo niśākaraḥ
09,033.018a tatas tayoḥ saṃnipātas tumulo romaharṣaṇaḥ
09,033.018c āsīd antakaro rājan vairasya tava putrayoḥ
09,034.001 janamejaya uvāca
09,034.001a pūrvam eva yadā rāmas tasmin yuddha upasthite
09,034.001c āmantrya keśavaṃ yāto vṛṣṇibhiḥ sahitaḥ prabhuḥ
09,034.002a sāhāyyaṃ dhārtarāṣṭrasya na ca kartāsmi keśava
09,034.002c na caiva pāṇḍuputrāṇāṃ gamiṣyāmi yathāgatam
09,034.003a evam uktvā tadā rāmo yātaḥ śatrunibarhaṇaḥ
09,034.003c tasya cāgamanaṃ bhūyo brahmañ śaṃsitum arhasi
09,034.004a ākhyāhi me vistarataḥ kathaṃ rāma upasthitaḥ
09,034.004c kathaṃ ca dṛṣṭavān yuddhaṃ kuśalo hy asi sattama
09,034.005 vaiśaṃpāyana uvāca
09,034.005a upaplavye niviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
09,034.005c preṣito dhṛtarāṣṭrasya samīpaṃ madhusūdanaḥ
09,034.005e śamaṃ prati mahābāho hitārthaṃ sarvadehinām
09,034.006a sa gatvā hāstinapuraṃ dhṛtarāṣṭraṃ sametya ca
09,034.006c uktavān vacanaṃ tathyaṃ hitaṃ caiva viśeṣataḥ
09,034.006e na ca tat kṛtavān rājā yathākhyātaṃ hi te purā
09,034.007a anavāpya śamaṃ tatra kṛṣṇaḥ puruṣasattamaḥ
09,034.007c āgacchata mahābāhur upaplavyaṃ janādhipa
09,034.008a tataḥ pratyāgataḥ kṛṣṇo dhārtarāṣṭravisarjitaḥ
09,034.008b*0210_01 ājagāma naravyāghraḥ pāṇḍavānām anīkinīm
09,034.008c akriyāyāṃ naravyāghra pāṇḍavān idam abravīt
09,034.008d*0211_01 yathoktaṃ ca yathāvṛttam uktvā pāṇḍavam abravīt
09,034.009a na kurvanti vaco mahyaṃ kuravaḥ kālacoditāḥ
09,034.009c nirgacchadhvaṃ pāṇḍaveyāḥ puṣyeṇa sahitā mayā
09,034.010a tato vibhajyamāneṣu baleṣu balināṃ varaḥ
09,034.010c provāca bhrātaraṃ kṛṣṇaṃ rauhiṇeyo mahāmanāḥ
09,034.011a teṣām api mahābāho sāhāyyaṃ madhusūdana
09,034.011c kriyatām iti tat kṛṣṇo nāsya cakre vacas tadā
09,034.011d*0212_01 dhīmān arivināśāya kṛtaṃ sarvaṃ sadā hariḥ
09,034.011d*0212_02 sasmāra sa tadā tatra idaṃ tatra punaḥ punaḥ
09,034.012a tato manyuparītātmā jagāma yadunandanaḥ
09,034.012c tīrthayātrāṃ haladharaḥ sarasvatyāṃ mahāyaśāḥ
09,034.012e maitre nakṣatrayoge sma sahitaḥ sarvayādavaiḥ
09,034.013a āśrayām āsa bhojas tu duryodhanam ariṃdamaḥ
09,034.013c yuyudhānena sahito vāsudevas tu pāṇḍavān
09,034.014a rauhiṇeye gate śūre puṣyeṇa madhusūdanaḥ
09,034.014c pāṇḍaveyān puraskṛtya yayāv abhimukhaḥ kurūn
09,034.015a gacchann eva pathisthas tu rāmaḥ preṣyān uvāca ha
09,034.015c saṃbhārāṃs tīrthayātrāyāṃ sarvopakaraṇāni ca
09,034.015e ānayadhvaṃ dvārakāyā agnīn vai yājakāṃs tathā
09,034.016a suvarṇaṃ rajataṃ caiva dhenūr vāsāṃsi vājinaḥ
09,034.016c kuñjarāṃś ca rathāṃś caiva kharoṣṭraṃ vāhanāni ca
09,034.016e kṣipram ānīyatāṃ sarvaṃ tīrthahetoḥ paricchadam
09,034.017a pratisrotaḥ sarasvatyā gacchadhvaṃ śīghragāminaḥ
09,034.017c ṛtvijaś cānayadhvaṃ vai śataśaś ca dvijarṣabhān
09,034.018a evaṃ saṃdiśya tu preṣyān baladevo mahābalaḥ
09,034.018c tīrthayātrāṃ yayau rājan kurūṇāṃ vaiśase tadā
09,034.018e sarasvatīṃ pratisrotaḥ samudrād abhijagmivān
09,034.018f*0213_01 rāmo yadūttamaḥ śrīmāṃs tīrthayātrām anusmaran
09,034.019a ṛtvigbhiś ca suhṛdbhiś ca tathānyair dvijasattamaiḥ
09,034.019c rathair gajais tathāśvaiś ca preṣyaiś ca bharatarṣabha
09,034.019e gokharoṣṭraprayuktaiś ca yānaiś ca bahubhir vṛtaḥ
09,034.020a śrāntānāṃ klāntavapuṣāṃ śiśūnāṃ vipulāyuṣām
09,034.020c tāni yānāni deśeṣu pratīkṣyante sma bhārata
09,034.020e bubhukṣitānām arthāya kḷptam annaṃ samantataḥ
09,034.020f*0214_01 deśe deśe tu deyāni dānāni vividhāni ca
09,034.020f*0214_02 arcāyai cārthināṃ rājan klṛptāni bahuśas tathā
09,034.021a yo yo yatra dvijo bhoktuṃ kāmaṃ kāmayate tadā
09,034.021c tasya tasya tu tatraivam upajahrus tadā nṛpa
09,034.022a tatra sthitā narā rājan rauhiṇeyasya śāsanāt
09,034.022c bhakṣyapeyasya kurvanti rāśīṃs tatra samantataḥ
09,034.023a vāsāṃsi ca mahārhāṇi paryaṅkāstaraṇāni ca
09,034.023c pūjārthaṃ tatra kḷptāni viprāṇāṃ sukham icchatām
09,034.024a yatra yaḥ svapate vipraḥ kṣatriyo vāpi bhārata
09,034.024c tatra tatra tu tasyaiva sarvaṃ kḷptam adṛśyata
09,034.025a yathāsukhaṃ janaḥ sarvas tiṣṭhate yāti vā tadā
09,034.025c yātukāmasya yānāni pānāni tṛṣitasya ca
09,034.026a bubhukṣitasya cānnāni svādūni bharatarṣabha
09,034.026c upajahrur narās tatra vastrāṇy ābharaṇāni ca
09,034.027a sa panthāḥ prababhau rājan sarvasyaiva sukhāvahaḥ
09,034.027c svargopamas tadā vīra narāṇāṃ tatra gacchatām
09,034.028a nityapramuditopetaḥ svādubhakṣaḥ śubhānvitaḥ
09,034.028c vipaṇyāpaṇapaṇyānāṃ nānājanaśatair vṛtaḥ
09,034.028e nānādrumalatopeto nānāratnavibhūṣitaḥ
09,034.029a tato mahātmā niyame sthitātmā; puṇyeṣu tīrtheṣu vasūni rājan
09,034.029c dadau dvijebhyaḥ kratudakṣiṇāś ca; yadupravīro halabhṛt pratītaḥ
09,034.030a dogdhrīś ca dhenūś ca sahasraśo vai; suvāsasaḥ kāñcanabaddhaśṛṅgīḥ
09,034.030c hayāṃś ca nānāvidhadeśajātān; yānāni dāsīś ca tathā dvijebhyaḥ
09,034.031a ratnāni muktāmaṇividrumaṃ ca; śṛṅgīsuvarṇaṃ rajataṃ ca śubhram
09,034.031c ayasmayaṃ tāmramayaṃ ca bhāṇḍaṃ; dadau dvijātipravareṣu rāmaḥ
09,034.032a evaṃ sa vittaṃ pradadau mahātmā; sarasvatītīrthavareṣu bhūri
09,034.032c yayau krameṇāpratimaprabhāvas; tataḥ kurukṣetram udāravṛttaḥ
09,034.033 janamejaya uvāca
09,034.033a sārasvatānāṃ tīrthānāṃ guṇotpattiṃ vadasva me
09,034.033c phalaṃ ca dvipadāṃ śreṣṭha karmanirvṛttim eva ca
09,034.034a yathākramaṃ ca bhagavaṃs tīrthānām anupūrvaśaḥ
09,034.034c brahman brahmavidāṃ śreṣṭha paraṃ kautūhalaṃ hi me
09,034.035 vaiśaṃpāyana uvāca
09,034.035a tīrthānāṃ vistaraṃ rājan guṇotpattiṃ ca sarvaśaḥ
09,034.035c mayocyamānāṃ śṛṇu vai puṇyāṃ rājendra kṛtsnaśaḥ
09,034.036a pūrvaṃ mahārāja yadupravīra; ṛtviksuhṛdvipragaṇaiś ca sārdham
09,034.036c puṇyaṃ prabhāsaṃ samupājagāma; yatroḍurāḍ yakṣmaṇā kliśyamānaḥ
09,034.037a vimuktaśāpaḥ punar āpya tejaḥ; sarvaṃ jagad bhāsayate narendra
09,034.037c evaṃ tu tīrthapravaraṃ pṛthivyāṃ; prabhāsanāt tasya tataḥ prabhāsaḥ
09,034.038 janamejaya uvāca
09,034.038a kimarthaṃ bhagavān somo yakṣmaṇā samagṛhyata
09,034.038c kathaṃ ca tīrthapravare tasmiṃś candro nyamajjata
09,034.039a katham āplutya tasmiṃs tu punar āpyāyitaḥ śaśī
09,034.039c etan me sarvam ācakṣva vistareṇa mahāmune
09,034.040 vaiśaṃpāyana uvāca
09,034.040a dakṣasya tanayā yās tāḥ prādurāsan viśāṃ pate
09,034.040c sa saptaviṃśatiṃ kanyā dakṣaḥ somāya vai dadau
09,034.041a nakṣatrayoganiratāḥ saṃkhyānārthaṃ ca bhārata
09,034.041c patnyo vai tasya rājendra somasya śubhalakṣaṇāḥ
09,034.042a tās tu sarvā viśālākṣyo rūpeṇāpratimā bhuvi
09,034.042c atyaricyata tāsāṃ tu rohiṇī rūpasaṃpadā
09,034.043a tatas tasyāṃ sa bhagavān prītiṃ cakre niśākaraḥ
09,034.043c sāsya hṛdyā babhūvātha tasmāt tāṃ bubhuje sadā
09,034.044a purā hi somo rājendra rohiṇyām avasac ciram
09,034.044c tato 'sya kupitāny āsan nakṣatrāṇi mahātmanaḥ
09,034.045a tā gatvā pitaraṃ prāhuḥ prajāpatim atandritāḥ
09,034.045c somo vasati nāsmāsu rohiṇīṃ bhajate sadā
09,034.046a tā vayaṃ sahitāḥ sarvās tvatsakāśe prajeśvara
09,034.046b*0215_01 saṃprāptāḥ paribhūtāḥ smo gatir bhava pitaḥ svayam
09,034.046c vatsyāmo niyatāhārās tapaścaraṇatatparāḥ
09,034.047a śrutvā tāsāṃ tu vacanaṃ dakṣaḥ somam athābravīt
09,034.047c samaṃ vartasva bhāryāsu mā tvādharmo mahān spṛśet
09,034.048a tāś ca sarvābravīd dakṣo gacchadhvaṃ somam antikāt
09,034.048c samaṃ vatsyati sarvāsu candramā mama śāsanāt
09,034.049a visṛṣṭās tās tadā jagmuḥ śītāṃśubhavanaṃ tadā
09,034.049c tathāpi somo bhagavān punar eva mahīpate
09,034.049e rohiṇīṃ nivasaty eva prīyamāṇo muhur muhuḥ
09,034.050a tatas tāḥ sahitāḥ sarvā bhūyaḥ pitaram abruvan
09,034.050c tava śuśrūṣaṇe yuktā vatsyāmo hi tavāśrame
09,034.050e somo vasati nāsmāsu nākarod vacanaṃ tava
09,034.051a tāsāṃ tad vacanaṃ śrutvā dakṣaḥ somam athābravīt
09,034.051c samaṃ vartasva bhāryāsu mā tvāṃ śapsye virocana
09,034.052a anādṛtya tu tad vākyaṃ dakṣasya bhagavāñ śaśī
09,034.052c rohiṇyā sārdham avasat tatas tāḥ kupitāḥ punaḥ
09,034.053a gatvā ca pitaraṃ prāhuḥ praṇamya śirasā tadā
09,034.053c somo vasati nāsmāsu tasmān naḥ śaraṇaṃ bhava
09,034.054a rohiṇyām eva bhagavan sadā vasati candramāḥ
09,034.054b*0216_01 na tvadvaco gaṇayati nāsmāsu sneham icchati
09,034.054c tasmān nas trāhi sarvā vai yathā naḥ soma āviśet
09,034.055a tac chrutvā bhagavān kruddho yakṣmāṇaṃ pṛthivīpate
09,034.055c sasarja roṣāt somāya sa coḍupatim āviśat
09,034.056a sa yakṣmaṇābhibhūtātmākṣīyatāhar ahaḥ śaśī
09,034.056c yatnaṃ cāpy akarod rājan mokṣārthaṃ tasya yakṣmaṇaḥ
09,034.057a iṣṭveṣṭibhir mahārāja vividhābhir niśākaraḥ
09,034.057c na cāmucyata śāpād vai kṣayaṃ caivābhyagacchata
09,034.058a kṣīyamāṇe tataḥ some oṣadhyo na prajajñire
09,034.058c nirāsvādarasāḥ sarvā hatavīryāś ca sarvaśaḥ
09,034.059a oṣadhīnāṃ kṣaye jāte prāṇinām api saṃkṣayaḥ
09,034.059c kṛśāś cāsan prajāḥ sarvāḥ kṣīyamāṇe niśākare
09,034.060a tato devāḥ samāgamya somam ūcur mahīpate
09,034.060c kim idaṃ bhavato rūpam īdṛśaṃ na prakāśate
09,034.061a kāraṇaṃ brūhi naḥ sarvaṃ yenedaṃ te mahad bhayam
09,034.061c śrutvā tu vacanaṃ tvatto vidhāsyāmas tato vayam
09,034.062a evam uktaḥ pratyuvāca sarvāṃs tāñ śaśalakṣaṇaḥ
09,034.062c śāpaṃ ca kāraṇaṃ caiva yakṣmāṇaṃ ca tathātmanaḥ
09,034.063a devās tasya vacaḥ śrutvā gatvā dakṣam athābruvan
09,034.063c prasīda bhagavan some śāpaś caiṣa nivartyatām
09,034.064a asau hi candramāḥ kṣīṇaḥ kiṃciccheṣo hi lakṣyate
09,034.064c kṣayāc caivāsya deveśa prajāś cāpi gatāḥ kṣayam
09,034.065a vīrudoṣadhayaś caiva bījāni vividhāni ca
09,034.065b*0217_01 teṣāṃ kṣaye kṣayo 'smākaṃ vināsmābhir jagac ca kim
09,034.065c tathā vayaṃ lokaguro prasādaṃ kartum arhasi
09,034.066a evam uktas tadā cintya prāha vākyaṃ prajāpatiḥ
09,034.066c naitac chakyaṃ mama vaco vyāvartayitum anyathā
09,034.066e hetunā tu mahābhāgā nivartiṣyati kena cit
09,034.067a samaṃ vartatu sarvāsu śaśī bhāryāsu nityaśaḥ
09,034.067c sarasvatyā vare tīrthe unmajjañ śaśalakṣaṇaḥ
09,034.067e punar vardhiṣyate devās tad vai satyaṃ vaco mama
09,034.068a māsārdhaṃ ca kṣayaṃ somo nityam eva gamiṣyati
09,034.068c māsārdhaṃ ca sadā vṛddhiṃ satyam etad vaco mama
09,034.068d*0218_01 samudraṃ paścimaṃ gatvā sarasvatyabdhisaṃgamam
09,034.068d*0218_02 ārādhayatu deveśaṃ tataḥ kāntim avāpsyati
09,034.069a sarasvatīṃ tataḥ somo jagāma ṛṣiśāsanāt
09,034.069c prabhāsaṃ paramaṃ tīrthaṃ sarasvatyā jagāma ha
09,034.070a amāvāsyāṃ mahātejās tatronmajjan mahādyutiḥ
09,034.070c lokān prabhāsayām āsa śītāṃśutvam avāpa ca
09,034.071a devāś ca sarve rājendra prabhāsaṃ prāpya puṣkalam
09,034.071c somena sahitā bhūtvā dakṣasya pramukhe 'bhavan
09,034.072a tataḥ prajāpatiḥ sarvā visasarjātha devatāḥ
09,034.072c somaṃ ca bhagavān prīto bhūyo vacanam abravīt
09,034.073a māvamaṃsthāḥ striyaḥ putra mā ca viprān kadā cana
09,034.073c gaccha yuktaḥ sadā bhūtvā kuru vai śāsanaṃ mama
09,034.074a sa visṛṣṭo mahārāja jagāmātha svam ālayam
09,034.074c prajāś ca muditā bhūtvā bhojane ca yathā purā
09,034.075a etat te sarvam ākhyātaṃ yathā śapto niśākaraḥ
09,034.075c prabhāsaṃ ca yathā tīrthaṃ tīrthānāṃ pravaraṃ hy abhūt
09,034.076a amāvāsyāṃ mahārāja nityaśaḥ śaśalakṣaṇaḥ
09,034.076c snātvā hy āpyāyate śrīmān prabhāse tīrtha uttame
09,034.077a ataś cainaṃ prajānanti prabhāsam iti bhūmipa
09,034.077c prabhāṃ hi paramāṃ lebhe tasminn unmajjya candramāḥ
09,034.077d*0219_01 lokān prabhāsayām āsa pupoṣa ca vapus tathā
09,034.077d*0219_02 tatra snātvā halī rāmo dattvā prīto 'tha dakṣiṇām
09,034.078a tatas tu camasodbhedam acyutas tv agamad balī
09,034.078c camasodbheda ity evaṃ yaṃ janāḥ kathayanty uta
09,034.079a tatra dattvā ca dānāni viśiṣṭāni halāyudhaḥ
09,034.079c uṣitvā rajanīm ekāṃ snātvā ca vidhivat tadā
09,034.080a udapānam athāgacchat tvarāvān keśavāgrajaḥ
09,034.080c ādyaṃ svastyayanaṃ caiva tatrāvāpya mahat phalam
09,034.081a snigdhatvād oṣadhīnāṃ ca bhūmeś ca janamejaya
09,034.081c jānanti siddhā rājendra naṣṭām api sarasvatīm
09,035.001 vaiśaṃpāyana uvāca
09,035.001a tasmān nadīgataṃ cāpi udapānaṃ yaśasvinaḥ
09,035.001c tritasya ca mahārāja jagāmātha halāyudhaḥ
09,035.002a tatra dattvā bahu dravyaṃ pūjayitvā tathā dvijān
09,035.002c upaspṛśya ca tatraiva prahṛṣṭo musalāyudhaḥ
09,035.003a tatra dharmaparo hy āsīt tritaḥ sa sumahātapāḥ
09,035.003c kūpe ca vasatā tena somaḥ pīto mahātmanā
09,035.004a tatra cainaṃ samutsṛjya bhrātarau jagmatur gṛhān
09,035.004c tatas tau vai śaśāpātha trito brāhmaṇasattamaḥ
09,035.005 janamejaya uvāca
09,035.005a udapānaṃ kathaṃ brahman kathaṃ ca sumahātapāḥ
09,035.005c patitaḥ kiṃ ca saṃtyakto bhrātṛbhyāṃ dvijasattamaḥ
09,035.006a kūpe kathaṃ ca hitvainaṃ bhrātarau jagmatur gṛhān
09,035.006b*0220_01 kathaṃ ca yājayām āsa papau somaṃ ca vai katham
09,035.006c etad ācakṣva me brahman yadi śrāvyaṃ hi manyase
09,035.007 vaiśaṃpāyana uvāca
09,035.007a āsan pūrvayuge rājan munayo bhrātaras trayaḥ
09,035.007c ekataś ca dvitaś caiva tritaś cādityasaṃnibhāḥ
09,035.008a sarve prajāpatisamāḥ prajāvantas tathaiva ca
09,035.008c brahmalokajitaḥ sarve tapasā brahmavādinaḥ
09,035.009a teṣāṃ tu tapasā prīto niyamena damena ca
09,035.009c abhavad gautamo nityaṃ pitā dharmarataḥ sadā
09,035.010a sa tu dīrgheṇa kālena teṣāṃ prītim avāpya ca
09,035.010c jagāma bhagavān sthānam anurūpam ivātmanaḥ
09,035.011a rājānas tasya ye pūrve yājyā hy āsan mahātmanaḥ
09,035.011c te sarve svargate tasmiṃs tasya putrān apūjayan
09,035.012a teṣāṃ tu karmaṇā rājaṃs tathaivādhyayanena ca
09,035.012c tritaḥ sa śreṣṭhatāṃ prāpa yathaivāsya pitā tathā
09,035.013a taṃ sma sarve mahābhāgā munayaḥ puṇyalakṣaṇāḥ
09,035.013c apūjayan mahābhāgaṃ tathā vidvattayaiva tu
09,035.014a kadā cid dhi tato rājan bhrātarāv ekatadvitau
09,035.014c yajñārthaṃ cakratuś cittaṃ dhanārthaṃ ca viśeṣataḥ
09,035.015a tayoś cintā samabhavat tritaṃ gṛhya paraṃtapa
09,035.015c yājyān sarvān upādāya pratigṛhya paśūṃs tataḥ
09,035.016a somaṃ pāsyāmahe hṛṣṭāḥ prāpya yajñaṃ mahāphalam
09,035.016c cakruś caiva mahārāja bhrātaras traya eva ha
09,035.016d*0221_01 tathā te samayaṃ kṛtvā gṛhān niṣkramya pārthiva
09,035.017a tathā tu te parikramya yājyān sarvān paśūn prati
09,035.017c yājayitvā tato yājyāṃl labdhvā ca subahūn paśūn
09,035.018a yājyena karmaṇā tena pratigṛhya vidhānataḥ
09,035.018c prācīṃ diśaṃ mahātmāna ājagmus te maharṣayaḥ
09,035.019a tritas teṣāṃ mahārāja purastād yāti hṛṣṭavat
09,035.019c ekataś ca dvitaś caiva pṛṣṭhataḥ kālayan paśūn
09,035.020a tayoś cintā samabhavad dṛṣṭvā paśugaṇaṃ mahat
09,035.020c kathaṃ na syur imā gāva āvābhyāṃ vai vinā tritam
09,035.021a tāv anyonyaṃ samābhāṣya ekataś ca dvitaś ca ha
09,035.021c yad ūcatur mithaḥ pāpau tan nibodha janeśvara
09,035.022a trito yajñeṣu kuśalas trito vedeṣu niṣṭhitaḥ
09,035.022c anyās trito bahutarā gāvaḥ samupalapsyate
09,035.023a tad āvāṃ sahitau bhūtvā gāḥ prakālya vrajāvahe
09,035.023c trito 'pi gacchatāṃ kāmam āvābhyāṃ vai vinākṛtaḥ
09,035.024a teṣām āgacchatāṃ rātrau pathisthāne vṛko 'bhavat
09,035.024c tathā kūpo 'vidūre 'bhūt sarasvatyās taṭe mahān
09,035.025a atha trito vṛkaṃ dṛṣṭvā pathi tiṣṭhantam agrataḥ
09,035.025c tadbhayād apasarpan vai tasmin kūpe papāta ha
09,035.025e agādhe sumahāghore sarvabhūtabhayaṃkare
09,035.026a tritas tato mahābhāgaḥ kūpastho munisattamaḥ
09,035.026c ārtanādaṃ tataś cakre tau tu śuśruvatur munī
09,035.027a taṃ jñātvā patitaṃ kūpe bhrātarāv ekatadvitau
09,035.027c vṛkatrāsāc ca lobhāc ca samutsṛjya prajagmatuḥ
09,035.028a bhrātṛbhyāṃ paśulubdhābhyām utsṛṣṭaḥ sa mahātapāḥ
09,035.028c udapāne mahārāja nirjale pāṃsusaṃvṛte
09,035.029a trita ātmānam ālakṣya kūpe vīruttṛṇāvṛte
09,035.029c nimagnaṃ bharataśreṣṭha pāpakṛn narake yathā
09,035.030a buddhyā hy agaṇayat prājño mṛtyor bhīto hy asomapaḥ
09,035.030c somaḥ kathaṃ nu pātavya ihasthena mayā bhavet
09,035.031a sa evam anusaṃcintya tasmin kūpe mahātapāḥ
09,035.031c dadarśa vīrudhaṃ tatra lambamānāṃ yadṛcchayā
09,035.032a pāṃsugraste tataḥ kūpe vicintya salilaṃ muniḥ
09,035.032c agnīn saṃkalpayām āsa hotre cātmānam eva ca
09,035.033a tatas tāṃ vīrudhaṃ somaṃ saṃkalpya sumahātapāḥ
09,035.033c ṛco yajūṃṣi sāmāni manasā cintayan muniḥ
09,035.033e grāvāṇaḥ śarkarāḥ kṛtvā pracakre 'bhiṣavaṃ nṛpa
09,035.034a ājyaṃ ca salilaṃ cakre bhāgāṃś ca tridivaukasām
09,035.034c somasyābhiṣavaṃ kṛtvā cakāra tumulaṃ dhvanim
09,035.035a sa cāviśad divaṃ rājan svaraḥ śaikṣas tritasya vai
09,035.035c samavāpa ca taṃ yajñaṃ yathoktaṃ brahmavādibhiḥ
09,035.036a vartamāne tathā yajñe tritasya sumahātmanaḥ
09,035.036c āvignaṃ tridivaṃ sarvaṃ kāraṇaṃ ca na budhyate
09,035.037a tataḥ sutumulaṃ śabdaṃ śuśrāvātha bṛhaspatiḥ
09,035.037c śrutvā caivābravīd devān sarvān devapurohitaḥ
09,035.038a tritasya vartate yajñas tatra gacchāmahe surāḥ
09,035.038c sa hi kruddhaḥ sṛjed anyān devān api mahātapāḥ
09,035.039a tac chrutvā vacanaṃ tasya sahitāḥ sarvadevatāḥ
09,035.039c prayayus tatra yatrāsau tritayajñaḥ pravartate
09,035.040a te tatra gatvā vibudhās taṃ kūpaṃ yatra sa tritaḥ
09,035.040c dadṛśus taṃ mahātmānaṃ dīkṣitaṃ yajñakarmasu
09,035.041a dṛṣṭvā cainaṃ mahātmānaṃ śriyā paramayā yutam
09,035.041c ūcuś cātha mahābhāgaṃ prāptā bhāgārthino vayam
09,035.042a athābravīd ṛṣir devān paśyadhvaṃ māṃ divaukasaḥ
09,035.042c asmin pratibhaye kūpe nimagnaṃ naṣṭacetasam
09,035.043a tatas trito mahārāja bhāgāṃs teṣāṃ yathāvidhi
09,035.043c mantrayuktān samadadāt te ca prītās tadābhavan
09,035.044a tato yathāvidhi prāptān bhāgān prāpya divaukasaḥ
09,035.044c prītātmāno dadus tasmai varān yān manasecchati
09,035.045a sa tu vavre varaṃ devāṃs trātum arhatha mām itaḥ
09,035.045c yaś cehopaspṛśet kūpe sa somapagatiṃ labhet
09,035.046a tatra cormimatī rājann utpapāta sarasvatī
09,035.046b*0222_01 ājagāma drutaṃ prītā tasmin kūpe sarasvatī
09,035.046c tayotkṣiptas tritas tasthau pūjayaṃs tridivaukasaḥ
09,035.047a tatheti coktvā vibudhā jagmū rājan yathāgatam
09,035.047c tritaś cāpy agamat prītaḥ svam eva nilayaṃ tadā
09,035.048a kruddhaḥ sa tu samāsādya tāv ṛṣī bhrātarau tadā
09,035.048c uvāca paruṣaṃ vākyaṃ śaśāpa ca mahātapāḥ
09,035.049a paśulubdhau yuvāṃ yasmān mām utsṛjya pradhāvitau
09,035.049c tasmād rūpeṇa teṣāṃ vai daṃṣṭriṇām abhitaś carau
09,035.050a bhavitārau mayā śaptau pāpenānena karmaṇā
09,035.050c prasavaś caiva yuvayor golāṅgūlarkṣavānarāḥ
09,035.051a ity ukte tu tadā tena kṣaṇād eva viśāṃ pate
09,035.051c tathābhūtāv adṛśyetāṃ vacanāt satyavādinaḥ
09,035.052a tatrāpy amitavikrāntaḥ spṛṣṭvā toyaṃ halāyudhaḥ
09,035.052c dattvā ca vividhān dāyān pūjayitvā ca vai dvijān
09,035.053a udapānaṃ ca taṃ dṛṣṭvā praśasya ca punaḥ punaḥ
09,035.053c nadīgatam adīnātmā prāpto vinaśanaṃ tadā
09,036.001 vaiśaṃpāyana uvāca
09,036.001a tato vinaśanaṃ rājann ājagāma halāyudhaḥ
09,036.001c śūdrābhīrān prati dveṣād yatra naṣṭā sarasvatī
09,036.002a yasmāt sā bharataśreṣṭha dveṣān naṣṭā sarasvatī
09,036.002c tasmāt tad ṛṣayo nityaṃ prāhur vinaśaneti ha
09,036.003a tac cāpy upaspṛśya balaḥ sarasvatyāṃ mahābalaḥ
09,036.003c subhūmikaṃ tato 'gacchat sarasvatyās taṭe vare
09,036.004a tatra cāpsarasaḥ śubhrā nityakālam atandritāḥ
09,036.004c krīḍābhir vimalābhiś ca krīḍanti vimalānanāḥ
09,036.005a tatra devāḥ sagandharvā māsi māsi janeśvara
09,036.005c abhigacchanti tat tīrthaṃ puṇyaṃ brāhmaṇasevitam
09,036.006a tatrādṛśyanta gandharvās tathaivāpsarasāṃ gaṇāḥ
09,036.006c sametya sahitā rājan yathāprāptaṃ yathāsukham
09,036.007a tatra modanti devāś ca pitaraś ca savīrudhaḥ
09,036.007c puṇyaiḥ puṣpaiḥ sadā divyaiḥ kīryamāṇāḥ punaḥ punaḥ
09,036.008a ākrīḍabhūmiḥ sā rājaṃs tāsām apsarasāṃ śubhā
09,036.008c subhūmiketi vikhyātā sarasvatyās taṭe vare
09,036.009a tatra snātvā ca dattvā ca vasu vipreṣu mādhavaḥ
09,036.009c śrutvā gītaṃ ca tad divyaṃ vāditrāṇāṃ ca niḥsvanam
09,036.010a chāyāś ca vipulā dṛṣṭvā devagandharvarakṣasām
09,036.010c gandharvāṇāṃ tatas tīrtham āgacchad rohiṇīsutaḥ
09,036.011a viśvāvasumukhās tatra gandharvās tapasānvitāḥ
09,036.011c nṛttavāditragītaṃ ca kurvanti sumanoramam
09,036.012a tatra dattvā haladharo viprebhyo vividhaṃ vasu
09,036.012c ajāvikaṃ gokharoṣṭraṃ suvarṇaṃ rajataṃ tathā
09,036.013a bhojayitvā dvijān kāmaiḥ saṃtarpya ca mahādhanaiḥ
09,036.013c prayayau sahito vipraiḥ stūyamānaś ca mādhavaḥ
09,036.014a tasmād gandharvatīrthāc ca mahābāhur ariṃdamaḥ
09,036.014c gargasroto mahātīrtham ājagāmaikakuṇḍalī
09,036.015a yatra gargeṇa vṛddhena tapasā bhāvitātmanā
09,036.015c kālajñānagatiś caiva jyotiṣāṃ ca vyatikramaḥ
09,036.016a utpātā dāruṇāś caiva śubhāś ca janamejaya
09,036.016c sarasvatyāḥ śubhe tīrthe vihitā vai mahātmanā
09,036.016e tasya nāmnā ca tat tīrthaṃ gargasrota iti smṛtam
09,036.017a tatra gargaṃ mahābhāgam ṛṣayaḥ suvratā nṛpa
09,036.017c upāsāṃ cakrire nityaṃ kālajñānaṃ prati prabho
09,036.018a tatra gatvā mahārāja balaḥ śvetānulepanaḥ
09,036.018c vidhivad dhi dhanaṃ dattvā munīnāṃ bhāvitātmanām
09,036.019a uccāvacāṃs tathā bhakṣyān dvijebhyo vipradāya saḥ
09,036.019c nīlavāsās tato 'gacchac chaṅkhatīrthaṃ mahāyaśāḥ
09,036.020a tatrāpaśyan mahāśaṅkhaṃ mahāmerum ivocchritam
09,036.020c śvetaparvatasaṃkāśam ṛṣisaṃghair niṣevitam
09,036.020e sarasvatyās taṭe jātaṃ nagaṃ tāladhvajo balī
09,036.021a yakṣā vidyādharāś caiva rākṣasāś cāmitaujasaḥ
09,036.021c piśācāś cāmitabalā yatra siddhāḥ sahasraśaḥ
09,036.022a te sarve hy aśanaṃ tyaktvā phalaṃ tasya vanaspateḥ
09,036.022c vrataiś ca niyamaiś caiva kāle kāle sma bhuñjate
09,036.023a prāptaiś ca niyamais tais tair vicarantaḥ pṛthak pṛthak
09,036.023c adṛśyamānā manujair vyacaran puruṣarṣabha
09,036.024a evaṃ khyāto narapate loke 'smin sa vanaspatiḥ
09,036.024c tatra tīrthaṃ sarasvatyāḥ pāvanaṃ lokaviśrutam
09,036.025a tasmiṃś ca yaduśārdūlo dattvā tīrthe yaśasvinām
09,036.025c tāmrāyasāni bhāṇḍāni vastrāṇi vividhāni ca
09,036.026a pūjayitvā dvijāṃś caiva pūjitaś ca tapodhanaiḥ
09,036.026c puṇyaṃ dvaitavanaṃ rājann ājagāma halāyudhaḥ
09,036.027a tatra gatvā munīn dṛṣṭvā nānāveṣadharān balaḥ
09,036.027c āplutya salile cāpi pūjayām āsa vai dvijān
09,036.028a tathaiva dattvā viprebhyaḥ paribhogān supuṣkalān
09,036.028c tataḥ prāyād balo rājan dakṣiṇena sarasvatīm
09,036.029a gatvā caiva mahābāhur nātidūraṃ mahāyaśāḥ
09,036.029c dharmātmā nāgadhanvānaṃ tīrtham āgamad acyutaḥ
09,036.030a yatra pannagarājasya vāsukeḥ saṃniveśanam
09,036.030c mahādyuter mahārāja bahubhiḥ pannagair vṛtam
09,036.030e yatrāsann ṛṣayaḥ siddhāḥ sahasrāṇi caturdaśa
09,036.031a yatra devāḥ samāgamya vāsukiṃ pannagottamam
09,036.031c sarvapannagarājānam abhyaṣiñcan yathāvidhi
09,036.031e pannagebhyo bhayaṃ tatra vidyate na sma kaurava
09,036.032a tatrāpi vidhivad dattvā viprebhyo ratnasaṃcayān
09,036.032c prāyāt prācīṃ diśaṃ rājan dīpyamānaḥ svatejasā
09,036.032d*0223_01 tasyāṃ diśi vicitrāṇi tīrthāni paramāṇi ca
09,036.033a āplutya bahuśo hṛṣṭas teṣu tīrtheṣu lāṅgalī
09,036.033c dattvā vasu dvijātibhyo jagāmāti tapasvinaḥ
09,036.034a tatrasthān ṛṣisaṃghāṃs tān abhivādya halāyudhaḥ
09,036.034c tato rāmo 'gamat tīrtham ṛṣibhiḥ sevitaṃ mahat
09,036.035a yatra bhūyo nivavṛte prāṅmukhā vai sarasvatī
09,036.035b*0224_01 **** **** tathā tīrthāny anekaśaḥ
09,036.035b*0224_02 sahasraśatasaṃkhyāni prathitāni pade pade
09,036.035b*0224_03 āplutya teṣu tīrtheṣu yathoktaṃ tatra carṣibhiḥ
09,036.035b*0224_04 kṛtvopavāsaniyamaṃ dattvā dānāni bhūriśaḥ
09,036.035b*0224_05 abhivādya munīṃs tāṃs tu tatra tīrthanivāsinaḥ
09,036.035b*0224_06 uddiṣṭamārgaḥ prayayau yatra bhūyaḥ sarasvatī
09,036.035b*0224_07 prāṅmukhaṃ vai nivavṛte vṛṣṭir vātahatā yathā
09,036.035c ṛṣīṇāṃ naimiṣeyāṇām avekṣārthaṃ mahātmanām
09,036.036a nivṛttāṃ tāṃ saricchreṣṭhāṃ tatra dṛṣṭvā tu lāṅgalī
09,036.036c babhūva vismito rājan balaḥ śvetānulepanaḥ
09,036.037 janamejaya uvāca
09,036.037a kasmāt sarasvatī brahman nivṛttā prāṅmukhī tataḥ
09,036.037c vyākhyātum etad icchāmi sarvam adhvaryusattama
09,036.038a kasmiṃś ca kāraṇe tatra vismito yadunandanaḥ
09,036.038c vinivṛttā saricchreṣṭhā katham etad dvijottama
09,036.039 vaiśaṃpāyana uvāca
09,036.039a pūrvaṃ kṛtayuge rājan naimiṣeyās tapasvinaḥ
09,036.039b*0225_01 dvādaśaṃ vārṣikaṃ satraṃ samupāsanyatavratāḥ
09,036.039b*0226_01 sāyaṃprātarvrataparā naktasaṃbhojanāḥ pare
09,036.039b*0226_02 pañcāgnitapaso grīṣme varṣāsv ākāśaśāyinaḥ
09,036.039b*0226_03 tṛṇāśinas tathā cānye mārgaśāyina eva ca
09,036.039b*0226_04 kaṇṭakapravare ghore svaptāro bhūmiśāyinaḥ
09,036.039c vartamāne subahule satre dvādaśavārṣike
09,036.039e ṛṣayo bahavo rājaṃs tatra saṃpratipedire
09,036.040a uṣitvā ca mahābhāgās tasmin satre yathāvidhi
09,036.040c nivṛtte naimiṣeye vai satre dvādaśavārṣike
09,036.040e ājagmur ṛṣayas tatra bahavas tīrthakāraṇāt
09,036.041a ṛṣīṇāṃ bahulatvāt tu sarasvatyā viśāṃ pate
09,036.041c tīrthāni nagarāyante kūle vai dakṣiṇe tadā
09,036.042a samantapañcakaṃ yāvat tāvat te dvijasattamāḥ
09,036.042c tīrthalobhān naravyāghra nadyās tīraṃ samāśritāḥ
09,036.043a juhvatāṃ tatra teṣāṃ tu munīnāṃ bhāvitātmanām
09,036.043c svādhyāyenāpi mahatā babhūvuḥ pūritā diśaḥ
09,036.044a agnihotrais tatas teṣāṃ hūyamānair mahātmanām
09,036.044c aśobhata saricchreṣṭhā dīpyamānaiḥ samantataḥ
09,036.045a vālakhilyā mahārāja aśmakuṭṭāś ca tāpasāḥ
09,036.045c dantolūkhalinaś cānye saṃprakṣālās tathāpare
09,036.046a vāyubhakṣā jalāhārāḥ parṇabhakṣāś ca tāpasāḥ
09,036.046b*0227_01 kaṇadhūmabhujaś cānye tathā māsopavāsinaḥ
09,036.046b*0227_02 sarvatithyupavāsāś ca tathā hy anye sahasraśaḥ
09,036.046b*0227_03 bhūmipātrabhujaś cānye tathā bhūmibhujo 'pi hi
09,036.046b*0227_04 āvasathyāgniniratās tretāgniniratās tathā
09,036.046b*0227_05 vighasābhyāśinas tīvrās tathānye mitabhojanāḥ
09,036.046c nānāniyamayuktāś ca tathā sthaṇḍilaśāyinaḥ
09,036.047a āsan vai munayas tatra sarasvatyāḥ samīpataḥ
09,036.047c śobhayantaḥ saricchreṣṭhāṃ gaṅgām iva divaukasaḥ
09,036.048a tataḥ paścāt samāpetur ṛṣayaḥ satrayājinaḥ
09,036.048c te 'vakāśaṃ na dadṛśuḥ kurukṣetre mahāvratāḥ
09,036.049a tato yajñopavītais te tat tīrthaṃ nirmimāya vai
09,036.049c juhuvuś cāgnihotrāṇi cakruś ca vividhāḥ kriyāḥ
09,036.050a tatas tam ṛṣisaṃghātaṃ nirāśaṃ cintayānvitam
09,036.050c darśayām āsa rājendra teṣām arthe sarasvatī
09,036.051a tataḥ kuñjān bahūn kṛtvā saṃnivṛttā saridvarā
09,036.051c ṛṣīṇāṃ puṇyatapasāṃ kāruṇyāj janamejaya
09,036.052a tato nivṛtya rājendra teṣām arthe sarasvatī
09,036.052c bhūyaḥ pratīcyabhimukhī susrāva saritāṃ varā
09,036.053a amoghā gamanaṃ kṛtvā teṣāṃ bhūyo vrajāmy aham
09,036.053c ity adbhutaṃ mahac cakre tato rājan mahānadī
09,036.053d*0228_01 tatraiva kuñjamadhye tu sā jagāma sarasvatī
09,036.053d*0229_01 yathāgataṃ puṇyajalā kurukṣetraṃ praviśya ha
09,036.054a evaṃ sa kuñjo rājendra naimiṣeya iti smṛtaḥ
09,036.054c kurukṣetre kuruśreṣṭha kuruṣva mahatīḥ kriyāḥ
09,036.055a tatra kuñjān bahūn dṛṣṭvā saṃnivṛttāṃ ca tāṃ nadīm
09,036.055c babhūva vismayas tatra rāmasyātha mahātmanaḥ
09,036.056a upaspṛśya tu tatrāpi vidhivad yadunandanaḥ
09,036.056c dattvā dāyān dvijātibhyo bhāṇḍāni vividhāni ca
09,036.056e bhakṣyaṃ peyaṃ ca vividhaṃ brāhmaṇān pratyapādayat
09,036.057a tataḥ prāyād balo rājan pūjyamāno dvijātibhiḥ
09,036.057c sarasvatītīrthavaraṃ nānādvijagaṇāyutam
09,036.057d*0230_01 haṃsakāraṇḍavākīrṇaṃ cakravākopaśobhitam
09,036.058a badareṅgudakāśmaryaplakṣāśvatthavibhītakaiḥ
09,036.058c panasaiś ca palāśaiś ca karīraiḥ pīlubhis tathā
09,036.058d*0231_01 sālais tālais tamālaiś ca kakubhaiś ca saketakaiḥ
09,036.059a sarasvatītīraruhair bandhanaiḥ syandanais tathā
09,036.059c parūṣakavanaiś caiva bilvair āmrātakais tathā
09,036.060a atimuktakaṣaṇḍaiś ca pārijātaiś ca śobhitam
09,036.060c kadalīvanabhūyiṣṭham iṣṭaṃ kāntaṃ manoramam
09,036.061a vāyvambuphalaparṇādair dantolūkhalikair api
09,036.061c tathāśmakuṭṭair vāneyair munibhir bahubhir vṛtam
09,036.062a svādhyāyaghoṣasaṃghuṣṭaṃ mṛgayūthaśatākulam
09,036.062c ahiṃsrair dharmaparamair nṛbhir atyantasevitam
09,036.063a saptasārasvataṃ tīrtham ājagāma halāyudhaḥ
09,036.063c yatra maṅkaṇakaḥ siddhas tapas tepe mahāmuniḥ
09,037.001 janamejaya uvāca
09,037.001a saptasārasvataṃ kasmāt kaś ca maṅkaṇako muniḥ
09,037.001c kathaṃ siddhaś ca bhagavān kaś cāsya niyamo 'bhavat
09,037.002a kasya vaṃśe samutpannaḥ kiṃ cādhītaṃ dvijottama
09,037.002c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vidhivad dvijasattama
09,037.003 vaiśaṃpāyana uvāca
09,037.003a rājan sapta sarasvatyo yābhir vyāptam idaṃ jagat
09,037.003c āhūtā balavadbhir hi tatra tatra sarasvatī
09,037.004a suprabhā kāñcanākṣī ca viśālā mānasahradā
09,037.004c sarasvatī oghavatī suveṇur vimalodakā
09,037.005a pitāmahasya mahato vartamāne mahītale
09,037.005c vitate yajñavāṭe vai sameteṣu dvijātiṣu
09,037.006a puṇyāhaghoṣair vimalair vedānāṃ ninadais tathā
09,037.006c deveṣu caiva vyagreṣu tasmin yajñavidhau tadā
09,037.007a tatra caiva mahārāja dīkṣite prapitāmahe
09,037.007c yajatas tatra satreṇa sarvakāmasamṛddhinā
09,037.008a manasā cintitā hy arthā dharmārthakuśalais tadā
09,037.008c upatiṣṭhanti rājendra dvijātīṃs tatra tatra ha
09,037.009a jaguś ca tatra gandharvā nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ
09,037.009c vāditrāṇi ca divyāni vādayām āsur añjasā
09,037.010a tasya yajñasya saṃpattyā tutuṣur devatā api
09,037.010c vismayaṃ paramaṃ jagmuḥ kim u mānuṣayonayaḥ
09,037.011a vartamāne tathā yajñe puṣkarasthe pitāmahe
09,037.011c abruvann ṛṣayo rājan nāyaṃ yajño mahāphalaḥ
09,037.011e na dṛśyate saricchreṣṭhā yasmād iha sarasvatī
09,037.012a tac chrutvā bhagavān prītaḥ sasmārātha sarasvatīm
09,037.012c pitāmahena yajatā āhūtā puṣkareṣu vai
09,037.012e suprabhā nāma rājendra nāmnā tatra sarasvatī
09,037.013a tāṃ dṛṣṭvā munayas tuṣṭā vegayuktāṃ sarasvatīm
09,037.013c pitāmahaṃ mānayantīṃ kratuṃ te bahu menire
09,037.014a evam eṣā saricchreṣṭhā puṣkareṣu sarasvatī
09,037.014c pitāmahārthaṃ saṃbhūtā tuṣṭyarthaṃ ca manīṣiṇām
09,037.015a naimiṣe munayo rājan samāgamya samāsate
09,037.015c tatra citrāḥ kathā hy āsan vedaṃ prati janeśvara
09,037.016a tatra te munayo hy āsan nānāsvādhyāyavedinaḥ
09,037.016c te samāgamya munayaḥ sasmarur vai sarasvatīm
09,037.017a sā tu dhyātā mahārāja ṛṣibhiḥ satrayājibhiḥ
09,037.017c samāgatānāṃ rājendra sahāyārthaṃ mahātmanām
09,037.017e ājagāma mahābhāgā tatra puṇyā sarasvatī
09,037.018a naimiṣe kāñcanākṣī tu munīnāṃ satrayājinām
09,037.018c āgatā saritāṃ śreṣṭhā tatra bhārata pūjitā
09,037.019a gayasya yajamānasya gayeṣv eva mahākratum
09,037.019c āhūtā saritāṃ śreṣṭhā gayayajñe sarasvatī
09,037.020a viśālāṃ tu gayeṣv āhur ṛṣayaḥ saṃśitavratāḥ
09,037.020c sarit sā himavatpārśvāt prasūtā śīghragāminī
09,037.021a auddālakes tathā yajñe yajatas tatra bhārata
09,037.021c samete sarvataḥ sphīte munīnāṃ maṇḍale tadā
09,037.022a uttare kosalābhāge puṇye rājan mahātmanaḥ
09,037.022c auddālakena yajatā pūrvaṃ dhyātā sarasvatī
09,037.023a ājagāma saricchreṣṭhā taṃ deśam ṛṣikāraṇāt
09,037.023c pūjyamānā munigaṇair valkalājinasaṃvṛtaiḥ
09,037.023e manohradeti vikhyātā sā hi tair manasā hṛtā
09,037.024a suveṇur ṛṣabhadvīpe puṇye rājarṣisevite
09,037.024c kuroś ca yajamānasya kurukṣetre mahātmanaḥ
09,037.024e ājagāma mahābhāgā saricchreṣṭhā sarasvatī
09,037.025a oghavaty api rājendra vasiṣṭhena mahātmanā
09,037.025c samāhūtā kurukṣetre divyatoyā sarasvatī
09,037.026a dakṣeṇa yajatā cāpi gaṅgādvāre sarasvatī
09,037.026b*0232_01 suveṇur iti vikhyātā prasrutā śīghragāminī
09,037.026c vimalodā bhagavatī brahmaṇā yajatā punaḥ
09,037.026e samāhūtā yayau tatra puṇye haimavate girau
09,037.027a ekībhūtās tatas tās tu tasmiṃs tīrthe samāgatāḥ
09,037.027c saptasārasvataṃ tīrthaṃ tatas tat prathitaṃ bhuvi
09,037.028a iti sapta sarasvatyo nāmataḥ parikīrtitāḥ
09,037.028c saptasārasvataṃ caiva tīrthaṃ puṇyaṃ tathā smṛtam
09,037.029a śṛṇu maṅkaṇakasyāpi kaumārabrahmacāriṇaḥ
09,037.029c āpagām avagāḍhasya rājan prakrīḍitaṃ mahat
09,037.030a dṛṣṭvā yadṛcchayā tatra striyam ambhasi bhārata
09,037.030c snāyantīṃ rucirāpāṅgīṃ digvāsasam aninditām
09,037.030e sarasvatyāṃ mahārāja caskande vīryam ambhasi
09,037.031a tad retaḥ sa tu jagrāha kalaśe vai mahātapāḥ
09,037.031b*0233_01 ṛṣiḥ paramadharmātmā tadā puruṣasattamaḥ
09,037.031c saptadhā pravibhāgaṃ tu kalaśasthaṃ jagāma ha
09,037.031e tatrarṣayaḥ sapta jātā jajñire marutāṃ gaṇāḥ
09,037.032a vāyuvego vāyubalo vāyuhā vāyumaṇḍalaḥ
09,037.032c vāyujvālo vāyuretā vāyucakraś ca vīryavān
09,037.032e evam ete samutpannā marutāṃ janayiṣṇavaḥ
09,037.033a idam anyac ca rājendra śṛṇv āścaryataraṃ bhuvi
09,037.033c maharṣeś caritaṃ yādṛk triṣu lokeṣu viśrutam
09,037.034a purā maṅkaṇakaḥ siddhaḥ kuśāgreṇeti naḥ śrutam
09,037.034c kṣataḥ kila kare rājaṃs tasya śākaraso 'sravat
09,037.034e sa vi śākarasaṃ dṛṣṭvā harṣāviṣṭaḥ pranṛttavān
09,037.035a tatas tasmin pranṛtte vai sthāvaraṃ jaṅgamaṃ ca yat
09,037.035c pranṛttam ubhayaṃ vīra tejasā tasya mohitam
09,037.036a brahmādibhiḥ surai rājann ṛṣibhiś ca tapodhanaiḥ
09,037.036c vijñapto vai mahādeva ṛṣer arthe narādhipa
09,037.036e nāyaṃ nṛtyed yathā deva tathā tvaṃ kartum arhasi
09,037.037a tato devo muniṃ dṛṣṭvā harṣāviṣṭam atīva ha
09,037.037c surāṇāṃ hitakāmārthaṃ mahādevo 'bhyabhāṣata
09,037.038a bho bho brāhmaṇa dharmajña kimarthaṃ narinartsi vai
09,037.038c harṣasthānaṃ kimarthaṃ vai tavedaṃ munisattama
09,037.038e tapasvino dharmapathe sthitasya dvijasattama
09,037.039 ṛṣir uvāca
09,037.039a kiṃ na paśyasi me brahman karāc chākarasaṃ srutam
09,037.039c yaṃ dṛṣṭvā vai pranṛtto 'haṃ harṣeṇa mahatā vibho
09,037.040a taṃ prahasyābravīd devo muniṃ rāgeṇa mohitam
09,037.040c ahaṃ na vismayaṃ vipra gacchāmīti prapaśya mām
09,037.041a evam uktvā muniśreṣṭhaṃ mahādevena dhīmatā
09,037.041c aṅgulyagreṇa rājendra svāṅguṣṭhas tāḍito 'bhavat
09,037.042a tato bhasma kṣatād rājan nirgataṃ himasaṃnibham
09,037.042c tad dṛṣṭvā vrīḍito rājan sa muniḥ pādayor gataḥ
09,037.042d*0234_01 mene devaṃ mahādevam idaṃ covāca vismitaḥ
09,037.042d*0235_01 uvāca pārvatīnātham indurekhāvataṃsakam
09,037.043 ṛṣir uvāca
09,037.043a nānyaṃ devād ahaṃ manye rudrāt parataraṃ mahat
09,037.043c surāsurasya jagato gatis tvam asi śūladhṛk
09,037.044a tvayā sṛṣṭam idaṃ viśvaṃ vadantīha manīṣiṇaḥ
09,037.044c tvām eva sarvaṃ viśati punar eva yugakṣaye
09,037.045a devair api na śakyas tvaṃ parijñātuṃ kuto mayā
09,037.045c tvayi sarve sma dṛśyante surā brahmādayo 'nagha
09,037.045c*0236_01 **** **** bhāvā ye jagati sthitāḥ
09,037.045c*0236_02 tvām upāsanta varadaṃ
09,037.046a sarvas tvam asi devānāṃ kartā kārayitā ca ha
09,037.046c tvatprasādāt surāḥ sarve modantīhākutobhayāḥ
09,037.046d*0237_01 tvaṃ prabhuḥ paramaiśvaryād adhikaṃ bhāsi śaṃkara
09,037.046d*0237_02 tvayi brahmā ca viṣṇuś ca lokān saṃdhārya tiṣṭhataḥ
09,037.046d*0237_03 tvanmūlaṃ ca jagat sarvaṃ tvadantaṃ ca maheśvara
09,037.046d*0237_04 tvayā hi vitatā lokā sapteme sarvasaṃbhava
09,037.046d*0237_05 sarvathā sarvabhūteśa tvām evārcanti daivatam
09,037.046d*0237_06 tvanmayaṃ hi jagat sarvaṃ bhūtaṃ sthāvarajaṅgamam
09,037.046d*0237_07 svargaṃ ca paramasthānaṃ nṛṇām abhyudayārthinām
09,037.046d*0237_08 dadāsi ca prasannas tvaṃ bhaktānāṃ parameśvara
09,037.046d*0237_09 anāvṛttipadaṃ nṝṇāṃ nityaṃ niḥśreyasārthinām
09,037.046d*0237_10 dadāsi karmiṇāṃ karma bhāvayan dhyānayogataḥ
09,037.046d*0237_11 na vṛthāsti mahādeva prasādas te maheśvara
09,037.046d*0237_12 yasmāt tvayopakaraṇāt karomi kamalekṣaṇa
09,037.046d*0237_13 prapadye śaraṇaṃ śaṃbhuṃ sarvadā sarvataḥ sthitam
09,037.046d*0237_14 karmaṇā manasā vācā tam evābhijagāma ha
09,037.047a evaṃ stutvā mahādevaṃ sa ṛṣiḥ praṇato 'bravīt
09,037.047b*0238_01 yad idaṃ cāpalaṃ deva kṛtam etat smayādikam
09,037.047c bhagavaṃs tvatprasādād vai tapo me na kṣared iti
09,037.048a tato devaḥ prītamanās tam ṛṣiṃ punar abravīt
09,037.048c tapas te vardhatāṃ vipra matprasādāt sahasradhā
09,037.048e āśrame ceha vatsyāmi tvayā sārdham ahaṃ sadā
09,037.049a saptasārasvate cāsmin yo mām arciṣyate naraḥ
09,037.049c na tasya durlabhaṃ kiṃ cid bhaviteha paratra ca
09,037.049e sārasvataṃ ca lokaṃ te gamiṣyanti na saṃśayaḥ
09,037.050a etan maṅkaṇakasyāpi caritaṃ bhūritejasaḥ
09,037.050b*0239_01 kathitaṃ ca nṛpatiśreṣṭha kiṃ bhūyaḥ kathayāmi te
09,037.050b*0240_01 saptasārasvataṃ cāpi yathotpannaṃ tathoditam
09,037.050c sa hi putraḥ sajanyāyām utpanno mātariśvanā
09,038.001 vaiśaṃpāyana uvāca
09,038.001a uṣitvā tatra rāmas tu saṃpūjyāśramavāsinaḥ
09,038.001c tathā maṅkaṇake prītiṃ śubhāṃ cakre halāyudhaḥ
09,038.002a dattvā dānaṃ dvijātibhyo rajanīṃ tām upoṣya ca
09,038.002c pūjito munisaṃghaiś ca prātar utthāya lāṅgalī
09,038.003a anujñāpya munīn sarvān spṛṣṭvā toyaṃ ca bhārata
09,038.003c prayayau tvarito rāmas tīrthahetor mahābalaḥ
09,038.004a tata auśanasaṃ tīrtham ājagāma halāyudhaḥ
09,038.004c kapālamocanaṃ nāma yatra mukto mahāmuniḥ
09,038.005a mahatā śirasā rājan grastajaṅgho mahodaraḥ
09,038.005c rākṣasasya mahārāja rāmakṣiptasya vai purā
09,038.006a tatra pūrvaṃ tapas taptaṃ kāvyena sumahātmanā
09,038.006c yatrāsya nītir akhilā prādurbhūtā mahātmanaḥ
09,038.006e tatrasthaś cintayām āsa daityadānavavigraham
09,038.007a tat prāpya ca balo rājaṃs tīrthapravaram uttamam
09,038.007c vidhivad dhi dadau vittaṃ brāhmaṇānāṃ mahātmanām
09,038.008 janamejaya uvāca
09,038.008a kapālamocanaṃ brahman kathaṃ yatra mahāmuniḥ
09,038.008c muktaḥ kathaṃ cāsya śiro lagnaṃ kena ca hetunā
09,038.009 vaiśaṃpāyana uvāca
09,038.009a purā vai daṇḍakāraṇye rāghaveṇa mahātmanā
09,038.009c vasatā rājaśārdūla rākṣasās tatra hiṃsitāḥ
09,038.010a janasthāne śiraś chinnaṃ rākṣasasya durātmanaḥ
09,038.010c kṣureṇa śitadhāreṇa tat papāta mahāvane
09,038.011a mahodarasya tal lagnaṃ jaṅghāyāṃ vai yadṛcchayā
09,038.011c vane vicarato rājann asthi bhittvāsphurat tadā
09,038.012a sa tena lagnena tadā dvijātir na śaśāka ha
09,038.012c abhigantuṃ mahāprājñas tīrthāny āyatanāni ca
09,038.013a sa pūtinā visravatā vedanārto mahāmuniḥ
09,038.013c jagāma sarvatīrthāni pṛthivyām iti naḥ śrutam
09,038.014a sa gatvā saritaḥ sarvāḥ samudrāṃś ca mahātapāḥ
09,038.014c kathayām āsa tat sarvam ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām
09,038.015a āplutaḥ sarvatīrtheṣu na ca mokṣam avāptavān
09,038.015c sa tu śuśrāva viprendro munīnāṃ vacanaṃ mahat
09,038.016a sarasvatyās tīrthavaraṃ khyātam auśanasaṃ tadā
09,038.016c sarvapāpapraśamanaṃ siddhakṣetram anuttamam
09,038.017a sa tu gatvā tatas tatra tīrtham auśanasaṃ dvijaḥ
09,038.017c tata auśanase tīrthe tasyopaspṛśatas tadā
09,038.017e tacchiraś caraṇaṃ muktvā papātāntarjale tadā
09,038.017f*0241_01 vimuktas tena śirasā paraṃ sukham avāpa ha
09,038.017f*0241_02 sa cāpy antarjale mūrdhā jagāmādarśanaṃ vibho
09,038.018a tataḥ sa virujo rājan pūtātmā vītakalmaṣaḥ
09,038.018c ājagāmāśramaṃ prītaḥ kṛtakṛtyo mahodaraḥ
09,038.019a so 'tha gatvāśramaṃ puṇyaṃ vipramukto mahātapāḥ
09,038.019c kathayām āsa tat sarvam ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām
09,038.020a te śrutvā vacanaṃ tasya tatas tīrthasya mānada
09,038.020c kapālamocanam iti nāma cakruḥ samāgatāḥ
09,038.020d*0242_01 sa cāpi tīrthapravaraṃ punar gatvā mahān ṛṣiḥ
09,038.020d*0242_02 pītvā payaḥ suvipulaṃ siddhim āyāt tadā muniḥ
09,038.021a tatra dattvā bahūn dāyān viprān saṃpūjya mādhavaḥ
09,038.021c jagāma vṛṣṇipravaro ruṣaṅgorāśramaṃ tadā
09,038.022a yatra taptaṃ tapo ghoram ārṣṭiṣeṇena bhārata
09,038.022c brāhmaṇyaṃ labdhavāṃs tatra viśvāmitro mahāmuniḥ
09,038.022d*0243_01 sarvakāmasamṛddhaṃ ca tad āśramapadaṃ mahat
09,038.022d*0243_02 munibhir brāhmaṇaiś caiva sevitaṃ sarvadā vibho
09,038.023a tato haladharaḥ śrīmān brāhmaṇaiḥ parivāritaḥ
09,038.023c jagāma yatra rājendra ruṣaṅgus tanum atyajat
09,038.024a ruṣaṅgur brāhmaṇo vṛddhas taponityaś ca bhārata
09,038.024c dehanyāse kṛtamanā vicintya bahudhā bahu
09,038.025a tataḥ sarvān upādāya tanayān vai mahātapāḥ
09,038.025c ruṣaṅgur abravīt tatra nayadhvaṃ mā pṛthūdakam
09,038.026a vijñāyātītavayasaṃ ruṣaṅguṃ te tapodhanāḥ
09,038.026c taṃ vai tīrtham upāninyuḥ sarasvatyās tapodhanam
09,038.027a sa taiḥ putrais tadā dhīmān ānīto vai sarasvatīm
09,038.027c puṇyāṃ tīrthaśatopetāṃ viprasaṃghair niṣevitām
09,038.028a sa tatra vidhinā rājann āplutaḥ sumahātapāḥ
09,038.028c jñātvā tīrthaguṇāṃś caiva prāhedam ṛṣisattamaḥ
09,038.028e suprītaḥ puruṣavyāghra sarvān putrān upāsataḥ
09,038.028f*0244_01 provāca karma tattvajñaḥ prītas tīrthasya darśanāt
09,038.029a sarasvaty uttare tīre yas tyajed ātmanas tanum
09,038.029c pṛthūdake japyaparo nainaṃ śvomaraṇaṃ tapet
09,038.030a tatrāplutya sa dharmātmā upaspṛśya halāyudhaḥ
09,038.030c dattvā caiva bahūn dāyān viprāṇāṃ vipravatsalaḥ
09,038.031a sasarja yatra bhagavāṃl lokāṃl lokapitāmahaḥ
09,038.031c yatrārṣṭiṣeṇaḥ kauravya brāhmaṇyaṃ saṃśitavrataḥ
09,038.031e tapasā mahatā rājan prāptavān ṛṣisattamaḥ
09,038.032a sindhudvīpaś ca rājarṣir devāpiś ca mahātapāḥ
09,038.032c brāhmaṇyaṃ labdhavān yatra viśvāmitro mahāmuniḥ
09,038.032e mahātapasvī bhagavān ugratejā mahātapāḥ
09,038.033a tatrājagāma balavān balabhadraḥ pratāpavān
09,039.001 janamejaya uvāca
09,039.001a katham ārṣṭiṣeṇo bhagavān vipulaṃ taptavāṃs tapaḥ
09,039.001c sindhudvīpaḥ kathaṃ cāpi brāhmaṇyaṃ labdhavāṃs tadā
09,039.002a devāpiś ca kathaṃ brahman viśvāmitraś ca sattama
09,039.002c tan mamācakṣva bhagavan paraṃ kautūhalaṃ hi me
09,039.003 vaiśaṃpāyana uvāca
09,039.003a purā kṛtayuge rājann ārṣṭiṣeṇo dvijottamaḥ
09,039.003c vasan gurukule nityaṃ nityam adhyayane rataḥ
09,039.004a tasya rājan gurukule vasato nityam eva ha
09,039.004c samāptiṃ nāgamad vidyā nāpi vedā viśāṃ pate
09,039.005a sa nirviṇṇas tato rājaṃs tapas tepe mahātapāḥ
09,039.005c tato vai tapasā tena prāpya vedān anuttamān
09,039.006a sa vidvān vedayuktaś ca siddhaś cāpy ṛṣisattamaḥ
09,039.006b*0245_01 tatāpa rājan saṃprāpya tīrthaṃ vai sumahātapāḥ
09,039.006c tatra tīrthe varān prādāt trīn eva sumahātapāḥ
09,039.007a asmiṃs tīrthe mahānadyā adyaprabhṛti mānavaḥ
09,039.007c āpluto vājimedhasya phalaṃ prāpnoti puṣkalam
09,039.008a adyaprabhṛti naivātra bhayaṃ vyālād bhaviṣyati
09,039.008c api cālpena yatnena phalaṃ prāpsyati puṣkalam
09,039.009a evam uktvā mahātejā jagāma tridivaṃ muniḥ
09,039.009c evaṃ siddhaḥ sa bhagavān ārṣṭiṣeṇaḥ pratāpavān
09,039.010a tasminn eva tadā tīrthe sindhudvīpaḥ pratāpavān
09,039.010c devāpiś ca mahārāja brāhmaṇyaṃ prāpatur mahat
09,039.011a tathā ca kauśikas tāta taponityo jitendriyaḥ
09,039.011c tapasā vai sutaptena brāhmaṇatvam avāptavān
09,039.012a gādhir nāma mahān āsīt kṣatriyaḥ prathito bhuvi
09,039.012c tasya putro 'bhavad rājan viśvāmitraḥ pratāpavān
09,039.013a sa rājā kauśikas tāta mahāyogy abhavat kila
09,039.013c sa putram abhiṣicyātha viśvāmitraṃ mahātapāḥ
09,039.014a dehanyāse manaś cakre tam ūcuḥ praṇatāḥ prajāḥ
09,039.014c na gantavyaṃ mahāprājña trāhi cāsmān mahābhayāt
09,039.015a evam uktaḥ pratyuvāca tato gādhiḥ prajās tadā
09,039.015c viśvasya jagato goptā bhaviṣyati suto mama
09,039.016a ity uktvā tu tato gādhir viśvāmitraṃ niveśya ca
09,039.016c jagāma tridivaṃ rājan viśvāmitro 'bhavan nṛpaḥ
09,039.016c*0246_01 **** **** pathā vai puṇyakarmaṇām
09,039.016c*0246_02 tathā gādhisuto rājā
09,039.016e na ca śaknoti pṛthivīṃ yatnavān api rakṣitum
09,039.017a tataḥ śuśrāva rājā sa rākṣasebhyo mahābhayam
09,039.017c niryayau nagarāc cāpi caturaṅgabalānvitaḥ
09,039.018a sa gatvā dūram adhvānaṃ vasiṣṭhāśramam abhyayāt
09,039.018c tasya te sainikā rājaṃś cakrus tatrānayān bahūn
09,039.019a tatas tu bhagavān vipro vasiṣṭho ''śramam abhyayāt
09,039.019c dadṛśe ca tataḥ sarvaṃ bhajyamānaṃ mahāvanam
09,039.020a tasya kruddho mahārāja vasiṣṭho munisattamaḥ
09,039.020c sṛjasva śabarān ghorān iti svāṃ gām uvāca ha
09,039.021a tathoktā sāsṛjad dhenuḥ puruṣān ghoradarśanān
09,039.021c te ca tad balam āsādya babhañjuḥ sarvatodiśam
09,039.022a tad dṛṣṭvā vidrutaṃ sainyaṃ viśvāmitras tu gādhijaḥ
09,039.022c tapaḥ paraṃ manyamānas tapasy eva mano dadhe
09,039.023a so 'smiṃs tīrthavare rājan sarasvatyāḥ samāhitaḥ
09,039.023c niyamaiś copavāsaiś ca karśayan deham ātmanaḥ
09,039.024a jalāhāro vāyubhakṣaḥ parṇāhāraś ca so 'bhavat
09,039.024c tathā sthaṇḍilaśāyī ca ye cānye niyamāḥ pṛthak
09,039.025a asakṛt tasya devās tu vratavighnaṃ pracakrire
09,039.025c na cāsya niyamād buddhir apayāti mahātmanaḥ
09,039.026a tataḥ pareṇa yatnena taptvā bahuvidhaṃ tapaḥ
09,039.026c tejasā bhāskarākāro gādhijaḥ samapadyata
09,039.027a tapasā tu tathā yuktaṃ viśvāmitraṃ pitāmahaḥ
09,039.027c amanyata mahātejā varado varam asya tat
09,039.028a sa tu vavre varaṃ rājan syām ahaṃ brāhmaṇas tv iti
09,039.028c tatheti cābravīd brahmā sarvalokapitāmahaḥ
09,039.029a sa labdhvā tapasogreṇa brāhmaṇatvaṃ mahāyaśāḥ
09,039.029c vicacāra mahīṃ kṛtsnāṃ kṛtakāmaḥ suropamaḥ
09,039.030a tasmiṃs tīrthavare rāmaḥ pradāya vividhaṃ vasu
09,039.030c payasvinīs tathā dhenūr yānāni śayanāni ca
09,039.031a tathā vastrāṇy alaṃkāraṃ bhakṣyaṃ peyaṃ ca śobhanam
09,039.031c adadān mudito rājan pūjayitvā dvijottamān
09,039.032a yayau rājaṃs tato rāmo bakasyāśramam antikāt
09,039.032c yatra tepe tapas tīvraṃ dālbhyo baka iti śrutiḥ
09,040.001 vaiśaṃpāyana uvāca
09,040.001a brahmayonibhir ākīrṇaṃ jagāma yadunandanaḥ
09,040.001c yatra dālbhyo bako rājan paśvarthaṃ sumahātapāḥ
09,040.001c*0247_01 **** **** dhṛtarāṣṭreṇa satkṛtaḥ
09,040.001c*0247_02 kiṃ cit prapāṃ pade mātraṃ (sic)
09,040.001e juhāva dhṛtarāṣṭrasya rāṣṭraṃ vaicitravīryiṇaḥ
09,040.002a tapasā ghorarūpeṇa karśayan deham ātmanaḥ
09,040.002c krodhena mahatāviṣṭo dharmātmā vai pratāpavān
09,040.003a purā hi naimiṣeyāṇāṃ satre dvādaśavārṣike
09,040.003c vṛtte viśvajito 'nte vai pāñcālān ṛṣayo 'gaman
09,040.004a tatreśvaram ayācanta dakṣiṇārthaṃ manīṣiṇaḥ
09,040.004b*0248_01 tatra te lebhire rājan pāñcālebhyo maharṣayaḥ
09,040.004c balānvitān vatsatarān nirvyādhīn ekaviṃśatim
09,040.004d*0249_01 teṣāṃ vipradadau rājā brāhmaṇānāṃ vṛṣāṃs tadā
09,040.005a tān abravīd bako vṛddho vibhajadhvaṃ paśūn iti
09,040.005c paśūn etān ahaṃ tyaktvā bhikṣiṣye rājasattamam
09,040.006a evam uktvā tato rājann ṛṣīn sarvān pratāpavān
09,040.006c jagāma dhṛtarāṣṭrasya bhavanaṃ brāhmaṇottamaḥ
09,040.007a sa samīpagato bhūtvā dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
09,040.007c ayācata paśūn dālbhyaḥ sa cainaṃ ruṣito 'bravīt
09,040.008a yadṛcchayā mṛtā dṛṣṭvā gās tadā nṛpasattama
09,040.008c etān paśūn naya kṣipraṃ brahmabandho yadīcchasi
09,040.009a ṛṣis tv atha vacaḥ śrutvā cintayām āsa dharmavit
09,040.009c aho bata nṛśaṃsaṃ vai vākyam ukto 'smi saṃsadi
09,040.010a cintayitvā muhūrtaṃ ca roṣāviṣṭo dvijottamaḥ
09,040.010c matiṃ cakre vināśāya dhṛtarāṣṭrasya bhūpateḥ
09,040.011a sa utkṛtya mṛtānāṃ vai māṃsāni dvijasattamaḥ
09,040.011c juhāva dhṛtarāṣṭrasya rāṣṭraṃ narapateḥ purā
09,040.012a avakīrṇe sarasvatyās tīrthe prajvālya pāvakam
09,040.012c bako dālbhyo mahārāja niyamaṃ param āsthitaḥ
09,040.012e sa tair eva juhāvāsya rāṣṭraṃ māṃsair mahātapāḥ
09,040.013a tasmiṃs tu vidhivat satre saṃpravṛtte sudāruṇe
09,040.013c akṣīyata tato rāṣṭraṃ dhṛtarāṣṭrasya pārthiva
09,040.013d*0250_01 tataḥ prakṣīyamāṇaṃ tad rāṣṭraṃ tasya mahīpateḥ
09,040.014a chidyamānaṃ yathānantaṃ vanaṃ paraśunā vibho
09,040.014c babhūvāpahataṃ tac cāpy avakīrṇam acetanam
09,040.015a dṛṣṭvā tad avakīrṇaṃ tu rāṣṭraṃ sa manujādhipaḥ
09,040.015c babhūva durmanā rājaṃś cintayām āsa ca prabhuḥ
09,040.016a mokṣārtham akarod yatnaṃ brāhmaṇaiḥ sahitaḥ purā
09,040.016b*0251_01 na ca śreyo 'dhyagacchat tu kṣīyate rāṣṭram eva ca
09,040.016c athāsau pārthivaḥ khinnas te ca viprās tadā nṛpa
09,040.017a yadā cāpi na śaknoti rāṣṭraṃ mocayituṃ nṛpa
09,040.017c atha vaiprāśnikāṃs tatra papraccha janamejaya
09,040.018a tato vaiprāśnikāḥ prāhuḥ paśuviprakṛtas tvayā
09,040.018c māṃsair abhijuhotīti tava rāṣṭraṃ munir bakaḥ
09,040.019a tena te hūyamānasya rāṣṭrasyāsya kṣayo mahān
09,040.019c tasyaitat tapasaḥ karma yena te hy anayo mahān
09,040.019d*0252_01 yadīcchasi mahābāho śāntiṃ rāṣṭrasya bhūmipa
09,040.019e apāṃ kuñje sarasvatyās taṃ prasādaya pārthiva
09,040.020a sarasvatīṃ tato gatvā sa rājā bakam abravīt
09,040.020c nipatya śirasā bhūmau prāñjalir bharatarṣabha
09,040.021a prasādaye tvā bhagavann aparādhaṃ kṣamasva me
09,040.021c mama dīnasya lubdhasya maurkhyeṇa hatacetasaḥ
09,040.021e tvaṃ gatis tvaṃ ca me nāthaḥ prasādaṃ kartum arhasi
09,040.022a taṃ tathā vilapantaṃ tu śokopahatacetasam
09,040.022c dṛṣṭvā tasya kṛpā jajñe rāṣṭraṃ tac ca vyamocayat
09,040.023a ṛṣiḥ prasannas tasyābhūt saṃrambhaṃ ca vihāya saḥ
09,040.023c mokṣārthaṃ tasya rāṣṭrasya juhāva punar āhutim
09,040.024a mokṣayitvā tato rāṣṭraṃ pratigṛhya paśūn bahūn
09,040.024c hṛṣṭātmā naimiṣāraṇyaṃ jagāma punar eva hi
09,040.025a dhṛtarāṣṭro 'pi dharmātmā svasthacetā mahāmanāḥ
09,040.025c svam eva nagaraṃ rājā pratipede maharddhimat
09,040.026a tatra tīrthe mahārāja bṛhaspatir udāradhīḥ
09,040.026c asurāṇām abhāvāya bhāvāya ca divaukasām
09,040.027a māṃsair api juhāveṣṭim akṣīyanta tato 'surāḥ
09,040.027c daivatair api saṃbhagnā jitakāśibhir āhave
09,040.028a tatrāpi vidhivad dattvā brāhmaṇebhyo mahāyaśāḥ
09,040.028c vājinaḥ kuñjarāṃś caiva rathāṃś cāśvatarīyutān
09,040.029a ratnāni ca mahārhāṇi dhanaṃ dhānyaṃ ca puṣkalam
09,040.029c yayau tīrthaṃ mahābāhur yāyātaṃ pṛthivīpate
09,040.030a yatra yajñe yayātes tu mahārāja sarasvatī
09,040.030c sarpiḥ payaś ca susrāva nāhuṣasya mahātmanaḥ
09,040.031a tatreṣṭvā puruṣavyāghro yayātiḥ pṛthivīpatiḥ
09,040.031c ākrāmad ūrdhvaṃ mudito lebhe lokāṃś ca puṣkalān
09,040.031d*0253_01 punas tatra ca rājñas tu yayāter yajataḥ prabhoḥ
09,040.031d*0253_02 audāryaṃ paramaṃ kṛtvā bhaktiṃ cātmani śāśvatīm
09,040.031d*0253_03 dadau kāmān brāhmaṇebhyo yān yān yo manasecchati
09,040.031d*0253_04 yo yatra sthita eveha āhūto yajñasaṃstare
09,040.031d*0253_05 tasya tasya saric chreṣṭhā gṛhādiśayanādikam
09,040.031d*0253_06 yatra saṃbhojanaṃ caiva dānaṃ nānāvidhaṃ bahu
09,040.031d*0253_07 te manyamānā rājñas tu saṃpradānam anuttamam
09,040.031d*0253_08 rājānaṃ tuṣṭuvuḥ prītā dattvā caivāśiṣaḥ śubhāḥ
09,040.032a yayāter yajamānasya yatra rājan sarasvatī
09,040.032c prasṛtā pradadau kāmān brāhmaṇānāṃ mahātmanām
09,040.033a yatra yatra hi yo vipro yān yān kāmān abhīpsati
09,040.033c tatra tatra saricchreṣṭhā sasarja subahūn rasān
09,040.034a tatra devāḥ sagandharvāḥ prītā yajñasya saṃpadā
09,040.034c vismitā mānuṣāś cāsan dṛṣṭvā tāṃ yajñasaṃpadam
09,040.035a tatas tālaketur mahādharmasetur; mahātmā kṛtātmā mahādānanityaḥ
09,040.035c vasiṣṭhāpavāhaṃ mahābhīmavegaṃ; dhṛtātmā jitātmā samabhyājagāma
09,041.001 janamejaya uvāca
09,041.001a vasiṣṭhasyāpavāho vai bhīmavegaḥ kathaṃ nu saḥ
09,041.001c kimarthaṃ ca saricchreṣṭhā tam ṛṣiṃ pratyavāhayat
09,041.002a kena cāsyābhavad vairaṃ kāraṇaṃ kiṃ ca tat prabho
09,041.002c śaṃsa pṛṣṭo mahāprājña na hi tṛpyāmi kathyatām
09,041.003 vaiśaṃpāyana uvāca
09,041.003a viśvāmitrasya caivarṣer vasiṣṭhasya ca bhārata
09,041.003c bhṛśaṃ vairam abhūd rājaṃs tapaḥspardhākṛtaṃ mahat
09,041.004a āśramo vai vasiṣṭhasya sthāṇutīrthe 'bhavan mahān
09,041.004c pūrvataḥ paścimaś cāsīd viśvāmitrasya dhīmataḥ
09,041.005a yatra sthāṇur mahārāja taptavān sumahat tapaḥ
09,041.005c yatrāsya karma tad ghoraṃ pravadanti manīṣiṇaḥ
09,041.006a yatreṣṭvā bhagavān sthāṇuḥ pūjayitvā sarasvatīm
09,041.006c sthāpayām āsa tat tīrthaṃ sthāṇutīrtham iti prabho
09,041.007a tatra sarve surāḥ skandam abhyaṣiñcan narādhipa
09,041.007c senāpatyena mahatā surārivinibarhaṇam
09,041.008a tasmin sarasvatītīrthe viśvāmitro mahāmuniḥ
09,041.008c vasiṣṭhaṃ cālayām āsa tapasogreṇa tac chṛṇu
09,041.009a viśvāmitravasiṣṭhau tāv ahany ahani bhārata
09,041.009c spardhāṃ tapaḥkṛtāṃ tīvrāṃ cakratus tau tapodhanau
09,041.010a tatrāpy adhikasaṃtāpo viśvāmitro mahāmuniḥ
09,041.010c dṛṣṭvā tejo vasiṣṭhasya cintām abhijagāma ha
09,041.010e tasya buddhir iyaṃ hy āsīd dharmanityasya bhārata
09,041.011a iyaṃ sarasvatī tūrṇaṃ matsamīpaṃ tapodhanam
09,041.011c ānayiṣyati vegena vasiṣṭhaṃ japatāṃ varam
09,041.011e ihāgataṃ dvijaśreṣṭhaṃ haniṣyāmi na saṃśayaḥ
09,041.012a evaṃ niścitya bhagavān viśvāmitro mahāmuniḥ
09,041.012c sasmāra saritāṃ śreṣṭhāṃ krodhasaṃraktalocanaḥ
09,041.013a sā dhyātā muninā tena vyākulatvaṃ jagāma ha
09,041.013c jajñe cainaṃ mahāvīryaṃ mahākopaṃ ca bhāminī
09,041.014a tata enaṃ vepamānā vivarṇā prāñjalis tadā
09,041.014c upatasthe munivaraṃ viśvāmitraṃ sarasvatī
09,041.015a hatavīrā yathā nārī sābhavad duḥkhitā bhṛśam
09,041.015c brūhi kiṃ karavāṇīti provāca munisattamam
09,041.016a tām uvāca muniḥ kruddho vasiṣṭhaṃ śīghram ānaya
09,041.016c yāvad enaṃ nihanmy adya tac chrutvā vyathitā nadī
09,041.017a sāñjaliṃ tu tataḥ kṛtvā puṇḍarīkanibhekṣaṇā
09,041.017c vivyathe suvirūḍheva latā vāyusamīritā
09,041.018a tathāgatāṃ tu tāṃ dṛṣṭvā vepamānāṃ kṛtāñjalim
09,041.018c viśvāmitro 'bravīt kruddho vasiṣṭhaṃ śīghram ānaya
09,041.019a tato bhītā saricchreṣṭhā cintayām āsa bhārata
09,041.019c ubhayoḥ śāpayor bhītā katham etad bhaviṣyati
09,041.019d*0254_01 prākampata bhṛśaṃ bhītā vāyunevāhatā latā
09,041.019d*0254_02 tathārūpāṃ tu tāṃ dṛṣṭvā munir āha mahānadīm
09,041.019d*0254_03 avicāraṃ vasiṣṭhaṃ tvam ānayasvāntikaṃ mama
09,041.019d*0254_04 sā tasya vacanaṃ śrutvā jñātvā pāpaṃ cikīrṣitam
09,041.019d*0254_05 vasiṣṭhasya prabhāvaṃ ca jānanty apratimaṃ bhuvi
09,041.020a sābhigamya vasiṣṭhaṃ tu imam artham acodayat
09,041.020c yad uktā saritāṃ śreṣṭhā viśvāmitreṇa dhīmatā
09,041.021a ubhayoḥ śāpayor bhītā vepamānā punaḥ punaḥ
09,041.021c cintayitvā mahāśāpam ṛṣivitrāsitā bhṛśam
09,041.022a tāṃ kṛśāṃ ca vivarṇāṃ ca dṛṣṭvā cintāsamanvitām
09,041.022c uvāca rājan dharmātmā vasiṣṭho dvipadāṃ varaḥ
09,041.023a trāhy ātmānaṃ saricchreṣṭhe vaha māṃ śīghragāminī
09,041.023c viśvāmitraḥ śaped dhi tvāṃ mā kṛthās tvaṃ vicāraṇām
09,041.024a tasya tad vacanaṃ śrutvā kṛpāśīlasya sā sarit
09,041.024c cintayām āsa kauravya kiṃ kṛtaṃ sukṛtaṃ bhavet
09,041.025a tasyāś cintā samutpannā vasiṣṭho mayy atīva hi
09,041.025c kṛtavān hi dayāṃ nityaṃ tasya kāryaṃ hitaṃ mayā
09,041.026a atha kūle svake rājañ japantam ṛṣisattamam
09,041.026c juhvānaṃ kauśikaṃ prekṣya sarasvaty abhyacintayat
09,041.027a idam antaram ity eva tataḥ sā saritāṃ varā
09,041.027c kūlāpahāram akarot svena vegena sā sarit
09,041.028a tena kūlāpahāreṇa maitrāvaruṇir auhyata
09,041.028c uhyamānaś ca tuṣṭāva tadā rājan sarasvatīm
09,041.029a pitāmahasya sarasaḥ pravṛttāsi sarasvati
09,041.029c vyāptaṃ cedaṃ jagat sarvaṃ tavaivāmbhobhir uttamaiḥ
09,041.030a tvam evākāśagā devi megheṣūtsṛjase payaḥ
09,041.030c sarvāś cāpas tvam eveti tvatto vayam adhīmahe
09,041.031a puṣṭir dyutis tathā kīrtiḥ siddhir vṛddhir umā tathā
09,041.031c tvam eva vāṇī svāhā tvaṃ tvayy āyattam idaṃ jagat
09,041.031e tvam eva sarvabhūteṣu vasasīha caturvidhā
09,041.032a evaṃ sarasvatī rājan stūyamānā maharṣiṇā
09,041.032c vegenovāha taṃ vipraṃ viśvāmitrāśramaṃ prati
09,041.032e nyavedayata cābhīkṣṇaṃ viśvāmitrāya taṃ munim
09,041.033a tam ānītaṃ sarasvatyā dṛṣṭvā kopasamanvitaḥ
09,041.033b*0255_01 astrodyataḥ samuttiṣṭhad viśvāmitro muniṃ prati
09,041.033b*0255_02 taṃ gṛhītāyudhaṃ dṛṣṭvā vasiṣṭhāntakaraṃ munim
09,041.033b*0255_03 kauśikaṃ sumahat kruddhaṃ kālamṛtyum ivāparam
09,041.033c athānveṣat praharaṇaṃ vasiṣṭhāntakaraṃ tadā
09,041.034a taṃ tu kruddham abhiprekṣya brahmahatyābhayān nadī
09,041.034c apovāha vasiṣṭhaṃ tu prācīṃ diśam atandritā
09,041.034e ubhayoḥ kurvatī vākyaṃ vañcayitvā tu gādhijam
09,041.035a tato 'pavāhitaṃ dṛṣṭvā vasiṣṭham ṛṣisattamam
09,041.035c abravīd atha saṃkruddho viśvāmitro hy amarṣaṇaḥ
09,041.036a yasmān mā tvaṃ saricchreṣṭhe vañcayitvā punar gatā
09,041.036c śoṇitaṃ vaha kalyāṇi rakṣogrāmaṇisaṃmatam
09,041.037a tataḥ sarasvatī śaptā viśvāmitreṇa dhīmatā
09,041.037c avahac choṇitonmiśraṃ toyaṃ saṃvatsaraṃ tadā
09,041.038a atharṣayaś ca devāś ca gandharvāpsarasas tathā
09,041.038c sarasvatīṃ tathā dṛṣṭvā babhūvur bhṛśaduḥkhitāḥ
09,041.039a evaṃ vasiṣṭhāpavāho loke khyāto janādhipa
09,041.039c āgacchac ca punar mārgaṃ svam eva saritāṃ varā
09,042.001 vaiśaṃpāyana uvāca
09,042.001a sā śaptā tena kruddhena viśvāmitreṇa dhīmatā
09,042.001c tasmiṃs tīrthavare śubhre śoṇitaṃ samupāvahat
09,042.002a athājagmus tato rājan rākṣasās tatra bhārata
09,042.002c tatra te śoṇitaṃ sarve pibantaḥ sukham āsate
09,042.003a tṛptāś ca subhṛśaṃ tena sukhitā vigatajvarāḥ
09,042.003c nṛtyantaś ca hasantaś ca yathā svargajitas tathā
09,042.004a kasya cit tv atha kālasya ṛṣayaḥ satapodhanāḥ
09,042.004c tīrthayātrāṃ samājagmuḥ sarasvatyāṃ mahīpate
09,042.005a teṣu sarveṣu tīrtheṣu āplutya munipuṃgavāḥ
09,042.005c prāpya prītiṃ parāṃ cāpi tapolubdhā viśāradāḥ
09,042.005e prayayur hi tato rājan yena tīrthaṃ hi tat tathā
09,042.006a athāgamya mahābhāgās tat tīrthaṃ dāruṇaṃ tadā
09,042.006c dṛṣṭvā toyaṃ sarasvatyāḥ śoṇitena pariplutam
09,042.006e pīyamānaṃ ca rakṣobhir bahubhir nṛpasattama
09,042.007a tān dṛṣṭvā rākṣasān rājan munayaḥ saṃśitavratāḥ
09,042.007c paritrāṇe sarasvatyāḥ paraṃ yatnaṃ pracakrire
09,042.008a te tu sarve mahābhāgāḥ samāgamya mahāvratāḥ
09,042.008c āhūya saritāṃ śreṣṭhām idaṃ vacanam abruvan
09,042.009a kāraṇaṃ brūhi kalyāṇi kimarthaṃ te hrado hy ayam
09,042.009c evam ākulatāṃ yātaḥ śrutvā pāsyāmahe vayam
09,042.010a tataḥ sā sarvam ācaṣṭa yathāvṛttaṃ pravepatī
09,042.010c duḥkhitām atha tāṃ dṛṣṭvā ta ūcur vai tapodhanāḥ
09,042.011a kāraṇaṃ śrutam asmābhiḥ śāpaś caiva śruto 'naghe
09,042.011c kariṣyanti tu yat prāptaṃ sarva eva tapodhanāḥ
09,042.012a evam uktvā saricchreṣṭhām ūcus te 'tha parasparam
09,042.012c vimocayāmahe sarve śāpād etāṃ sarasvatīm
09,042.012d*0256_01 te sarve brāhmaṇā rājaṃs tapobhir niyamais tathā
09,042.012d*0256_02 upavāsaiś ca vividhair yamaiḥ kaṣṭavratais tathā
09,042.012d*0256_03 ārādhya paśubhartāraṃ mahādevaṃ jagatpatim
09,042.012d*0256_04 mokṣayām āsus tāṃ devīṃ saricchreṣṭhāṃ sarasvatīm
09,042.013a teṣāṃ tu vacanād eva prakṛtisthā sarasvatī
09,042.013c prasannasalilā jajñe yathā pūrvaṃ tathaiva hi
09,042.013d*0257_01 evam uktvā ca munayo duḥkhāc caināṃ vyamocayan
09,042.013e vimuktā ca saricchreṣṭhā vibabhau sā yathā purā
09,042.014a dṛṣṭvā toyaṃ sarasvatyā munibhis tais tathā kṛtam
09,042.014b*0258_01 tān eva śaraṇaṃ jagmū rākṣasāḥ kṣudhitās tathā
09,042.014c kṛtāñjalīs tato rājan rākṣasāḥ kṣudhayārditāḥ
09,042.014e ūcus tān vai munīn sarvān kṛpāyuktān punaḥ punaḥ
09,042.015a vayaṃ hi kṣudhitāś caiva dharmād dhīnāś ca śāśvatāt
09,042.015c na ca naḥ kāmakāro 'yaṃ yad vayaṃ pāpakāriṇaḥ
09,042.016a yuṣmākaṃ cāprasādena duṣkṛtena ca karmaṇā
09,042.016c pakṣo 'yaṃ vardhate 'smākaṃ yataḥ sma brahmarākṣasāḥ
09,042.017a evaṃ hi vaiśyaśūdrāṇāṃ kṣatriyāṇāṃ tathaiva ca
09,042.017c ye brāhmaṇān pradviṣanti te bhavantīha rākṣasāḥ
09,042.018a ācāryam ṛtvijaṃ caiva guruṃ vṛddhajanaṃ tathā
09,042.018c prāṇino ye 'vamanyante te bhavantīha rākṣasāḥ
09,042.018e yoṣitāṃ caiva pāpānāṃ yonidoṣeṇa vardhate
09,042.018f*0259_01 pakṣo 'smākam ṛṣiśreṣṭhā yad atrānantaraṃ kṣamam
09,042.019a tat kurudhvam ihāsmākaṃ kāruṇyaṃ dvijasattamāḥ
09,042.019c śaktā bhavantaḥ sarveṣāṃ lokānām api tāraṇe
09,042.020a teṣāṃ te munayaḥ śrutvā tuṣṭuvus tāṃ mahānadīm
09,042.020c mokṣārthaṃ rakṣasāṃ teṣām ūcuḥ prayatamānasāḥ
09,042.021a kṣutakīṭāvapannaṃ ca yac cocchiṣṭāśitaṃ bhavet
09,042.021c keśāvapannam ādhūtam ārugṇam api yad bhavet
09,042.021d*0260_01 avadhūtam avijñātam atiśītaṃ ca yad bhavet
09,042.021d*0260_02 patitānnaṃ sūtikānnaṃ puṃścalyānnaṃ ca yad bhavet
09,042.021e śvabhiḥ saṃspṛṣṭam annaṃ ca bhāgo 'sau rakṣasām iha
09,042.022a tasmāj jñātvā sadā vidvān etāny annāni varjayet
09,042.022c rākṣasānnam asau bhuṅkte yo bhuṅkte hy annam īdṛśam
09,042.023a śodhayitvā tatas tīrtham ṛṣayas te tapodhanāḥ
09,042.023c mokṣārthaṃ rākṣasānāṃ ca nadīṃ tāṃ pratyacodayan
09,042.024a maharṣīṇāṃ mataṃ jñātvā tataḥ sā saritāṃ varā
09,042.024c aruṇām ānayām āsa svāṃ tanuṃ puruṣarṣabha
09,042.025a tasyāṃ te rākṣasāḥ snātvā tanūs tyaktvā divaṃ gatāḥ
09,042.025c aruṇāyāṃ mahārāja brahmahatyāpahā hi sā
09,042.026a etam artham abhijñāya devarājaḥ śatakratuḥ
09,042.026c tasmiṃs tīrthavare snātvā vimuktaḥ pāpmanā kila
09,042.027 janamejaya uvāca
09,042.027a kimarthaṃ bhagavāñ śakro brahmahatyām avāptavān
09,042.027c katham asmiṃś ca tīrthe vai āplutyākalmaṣo 'bhavat
09,042.028 vaiśaṃpāyana uvāca
09,042.028a śṛṇuṣvaitad upākhyānaṃ yathāvṛttaṃ janeśvara
09,042.028c yathā bibheda samayaṃ namucer vāsavaḥ purā
09,042.029a namucir vāsavād bhītaḥ sūryaraśmiṃ samāviśat
09,042.029c tenendraḥ sakhyam akarot samayaṃ cedam abravīt
09,042.030a nārdreṇa tvā na śuṣkeṇa na rātrau nāpi vāhani
09,042.030c vadhiṣyāmy asuraśreṣṭha sakhe satyena te śape
09,042.031a evaṃ sa kṛtvā samayaṃ sṛṣṭvā nīhāram īśvaraḥ
09,042.031c cicchedāsya śiro rājann apāṃ phenena vāsavaḥ
09,042.032a tac chiro namuceś chinnaṃ pṛṣṭhataḥ śakram anvayāt
09,042.032c he mitrahan pāpa iti bruvāṇaṃ śakram antikāt
09,042.033a evaṃ sa śirasā tena codyamānaḥ punaḥ punaḥ
09,042.033c pitāmahāya saṃtapta evam arthaṃ nyavedayat
09,042.034a tam abravīl lokagurur aruṇāyāṃ yathāvidhi
09,042.034c iṣṭvopaspṛśa devendra brahmahatyāpahā hi sā
09,042.034d*0261_01 eṣā puṇyajalā śakra kṛtā munibhir eva tu
09,042.034d*0261_02 nigūḍham asyā gamanam ihāsīt pūrvam eva tu
09,042.034d*0261_03 tato 'bhyetyāruṇāṃ devīṃ plāvayām āsa vāriṇā
09,042.034d*0261_04 sarasvatyāruṇāyāś ca puṇyo 'yaṃ saṃgamo mahān
09,042.034d*0261_05 iha tvaṃ yaja devendra dada dānāny anekaśaḥ
09,042.034d*0261_06 atrāplutya sughorāt tvaṃ pātakād vipramokṣyase
09,042.035a ity uktaḥ sa sarasvatyāḥ kuñje vai janamejaya
09,042.035c iṣṭvā yathāvad balabhid aruṇāyām upāspṛśat
09,042.036a sa muktaḥ pāpmanā tena brahmahatyākṛtena ha
09,042.036b*0262_01 brahmaṇo vacanāc chakro 'yajad yajñair anekaśaḥ
09,042.036b*0262_02 dattvā dānāny anekāni snātvā tīrthe śatakratuḥ
09,042.036b*0262_03 vipāpmā virajāḥ śrīmān brahmavadhyāṃ vidhūya saḥ
09,042.036c jagāma saṃhṛṣṭamanās tridivaṃ tridaśeśvaraḥ
09,042.037a śiras tac cāpi namuces tatraivāplutya bhārata
09,042.037c lokān kāmadughān prāptam akṣayān rājasattama
09,042.038a tatrāpy upaspṛśya balo mahātmā; dattvā ca dānāni pṛthagvidhāni
09,042.038c avāpya dharmaṃ param āryakarmā; jagāma somasya mahat sa tīrtham
09,042.039a yatrāyajad rājasūyena somaḥ; sākṣāt purā vidhivat pārthivendra
09,042.039c atrir dhīmān vipramukhyo babhūva; hotā yasmin kratumukhye mahātmā
09,042.040a yasyānte 'bhūt sumahān dānavānāṃ; daiteyānāṃ rākṣasānāṃ ca devaiḥ
09,042.040c sa saṃgrāmas tārakākhyaḥ sutīvro; yatra skandas tārakākhyaṃ jaghāna
09,042.041a senāpatyaṃ labdhavān devatānāṃ; mahāseno yatra daityāntakartā
09,042.041c sākṣāc cātra nyavasat kārttikeyaḥ; sadā kumāro yatra sa plakṣarājaḥ
09,043.001 janamejaya uvāca
09,043.001a sarasvatyāḥ prabhāvo 'yam uktas te dvijasattama
09,043.001c kumārasyābhiṣekaṃ tu brahman vyākhyātum arhasi
09,043.002a yasmin kāle ca deśe ca yathā ca vadatāṃ vara
09,043.002c yaiś cābhiṣikto bhagavān vidhinā yena ca prabhuḥ
09,043.003a skando yathā ca daityānām akarot kadanaṃ mahat
09,043.003c tathā me sarvam ācakṣva paraṃ kautūhalaṃ hi me
09,043.004 vaiśaṃpāyana uvāca
09,043.004a kuruvaṃśasya sadṛśam idaṃ kautūhalaṃ tava
09,043.004c harṣam utpādayaty etad vaco me janamejaya
09,043.005a hanta te kathayiṣyāmi śṛṇvānasya janādhipa
09,043.005c abhiṣekaṃ kumārasya prabhāvaṃ ca mahātmanaḥ
09,043.006a tejo māheśvaraṃ skannam agnau prapatitaṃ purā
09,043.006c tat sarvabhakṣo bhagavān nāśakad dagdhum akṣayam
09,043.007a tenāsīdati tejasvī dīptimān havyavāhanaḥ
09,043.007c na caiva dhārayām āsa garbhaṃ tejomayaṃ tadā
09,043.008a sa gaṅgām abhisaṃgamya niyogād brahmaṇaḥ prabhuḥ
09,043.008c garbham āhitavān divyaṃ bhāskaropamatejasam
09,043.009a atha gaṅgāpi taṃ garbham asahantī vidhāraṇe
09,043.009c utsasarja girau ramye himavaty amarārcite
09,043.010a sa tatra vavṛdhe lokān āvṛtya jvalanātmajaḥ
09,043.010c dadṛśur jvalanākāraṃ taṃ garbham atha kṛttikāḥ
09,043.011a śarastambe mahātmānam analātmajam īśvaram
09,043.011c mamāyam iti tāḥ sarvāḥ putrārthinyo 'bhicakramuḥ
09,043.012a tāsāṃ viditvā bhāvaṃ taṃ mātṝṇāṃ bhagavān prabhuḥ
09,043.012c prasnutānāṃ payaḥ ṣaḍbhir vadanair apibat tadā
09,043.013a taṃ prabhāvaṃ samālakṣya tasya bālasya kṛttikāḥ
09,043.013c paraṃ vismayam āpannā devyo divyavapurdharāḥ
09,043.014a yatrotsṛṣṭaḥ sa bhagavān gaṅgayā girimūrdhani
09,043.014c sa śailaḥ kāñcanaḥ sarvaḥ saṃbabhau kurusattama
09,043.015a vardhatā caiva garbheṇa pṛthivī tena rañjitā
09,043.015c ataś ca sarve saṃvṛttā girayaḥ kāñcanākarāḥ
09,043.016a kumāraś ca mahāvīryaḥ kārttikeya iti smṛtaḥ
09,043.016c gāṅgeyaḥ pūrvam abhavan mahāyogabalānvitaḥ
09,043.017a sa devas tapasā caiva vīryeṇa ca samanvitaḥ
09,043.017c vavṛdhe 'tīva rājendra candravat priyadarśanaḥ
09,043.018a sa tasmin kāñcane divye śarastambe śriyā vṛtaḥ
09,043.018c stūyamānas tadā śete gandharvair munibhis tathā
09,043.019a tathainam anvanṛtyanta devakanyāḥ sahasraśaḥ
09,043.019c divyavāditranṛttajñāḥ stuvantyaś cārudarśanāḥ
09,043.020a anvāste ca nadī devaṃ gaṅgā vai saritāṃ varā
09,043.020c dadhāra pṛthivī cainaṃ bibhratī rūpam uttamam
09,043.021a jātakarmādikās tasya kriyāś cakre bṛhaspatiḥ
09,043.021c vedaś cainaṃ caturmūrtir upatasthe kṛtāñjaliḥ
09,043.022a dhanurvedaś catuṣpādaḥ śastragrāmaḥ sasaṃgrahaḥ
09,043.022c tatrainaṃ samupātiṣṭhat sākṣād vāṇī ca kevalā
09,043.023a sa dadarśa mahāvīryaṃ devadevam umāpatim
09,043.023c śailaputryā sahāsīnaṃ bhūtasaṃghaśatair vṛtam
09,043.024a nikāyā bhūtasaṃghānāṃ paramādbhutadarśanāḥ
09,043.024c vikṛtā vikṛtākārā vikṛtābharaṇadhvajāḥ
09,043.025a vyāghrasiṃharkṣavadanā biḍālamakarānanāḥ
09,043.025c vṛṣadaṃśamukhāś cānye gajoṣṭravadanās tathā
09,043.026a ulūkavadanāḥ ke cid gṛdhragomāyudarśanāḥ
09,043.026c krauñcapārāvatanibhair vadanai rāṅkavair api
09,043.027a śvāvicchalyakagodhānāṃ kharaiḍakagavāṃ tathā
09,043.027c sadṛśāni vapūṃṣy anye tatra tatra vyadhārayan
09,043.028a ke cic chailāmbudaprakhyāś cakrālātagadāyudhāḥ
09,043.028c ke cid añjanapuñjābhāḥ ke cic chvetācalaprabhāḥ
09,043.029a saptamātṛgaṇāś caiva samājagmur viśāṃ pate
09,043.029c sādhyā viśve 'tha maruto vasavaḥ pitaras tathā
09,043.030a rudrādityās tathā siddhā bhujagā dānavāḥ khagāḥ
09,043.030c brahmā svayaṃbhūr bhagavān saputraḥ saha viṣṇunā
09,043.031a śakras tathābhyayād draṣṭuṃ kumāravaram acyutam
09,043.031c nāradapramukhāś cāpi devagandharvasattamāḥ
09,043.032a devarṣayaś ca siddhāś ca bṛhaspatipurogamāḥ
09,043.032c ṛbhavo nāma varadā devānām api devatāḥ
09,043.032e te 'pi tatra samājagmur yāmā dhāmāś ca sarvaśaḥ
09,043.033a sa tu bālo 'pi bhagavān mahāyogabalānvitaḥ
09,043.033c abhyājagāma deveśaṃ śūlahastaṃ pinākinam
09,043.034a tam āvrajantam ālakṣya śivasyāsīn manogatam
09,043.034c yugapac chailaputryāś ca gaṅgāyāḥ pāvakasya ca
09,043.035a kiṃ nu pūrvam ayaṃ bālo gauravād abhyupaiṣyati
09,043.035c api mām iti sarveṣāṃ teṣām āsīn manogatam
09,043.036a teṣām etam abhiprāyaṃ caturṇām upalakṣya saḥ
09,043.036c yugapad yogam āsthāya sasarja vividhās tanūḥ
09,043.037a tato 'bhavac caturmūrtiḥ kṣaṇena bhagavān prabhuḥ
09,043.037c skandaḥ śākho viśākhaś ca naigameṣaś ca pṛṣṭhataḥ
09,043.038a evaṃ sa kṛtvā hy ātmānaṃ caturdhā bhagavān prabhuḥ
09,043.038c yato rudras tataḥ skando jagāmādbhutadarśanaḥ
09,043.039a viśākhas tu yayau yena devī girivarātmajā
09,043.039c śākho yayau ca bhagavān vāyumūrtir vibhāvasum
09,043.039e naigameṣo 'gamad gaṅgāṃ kumāraḥ pāvakaprabhaḥ
09,043.040a sarve bhāsvaradehās te catvāraḥ samarūpiṇaḥ
09,043.040c tān samabhyayur avyagrās tad adbhutam ivābhavat
09,043.041a hāhākāro mahān āsīd devadānavarakṣasām
09,043.041c tad dṛṣṭvā mahad āścaryam adbhutaṃ romaharṣaṇam
09,043.042a tato rudraś ca devī ca pāvakaś ca pitāmaham
09,043.042c gaṅgayā sahitāḥ sarve praṇipetur jagatpatim
09,043.043a praṇipatya tatas te tu vidhivad rājapuṃgava
09,043.043c idam ūcur vaco rājan kārttikeyapriyepsayā
09,043.044a asya bālasya bhagavann ādhipatyaṃ yathepsitam
09,043.044c asmatpriyārthaṃ deveśa sadṛśaṃ dātum arhasi
09,043.045a tataḥ sa bhagavān dhīmān sarvalokapitāmahaḥ
09,043.045c manasā cintayām āsa kim ayaṃ labhatām iti
09,043.046a aiśvaryāṇi hi sarvāṇi devagandharvarakṣasām
09,043.046c bhūtayakṣavihaṃgānāṃ pannagānāṃ ca sarvaśaḥ
09,043.047a pūrvam evādideśāsau nikāyeṣu mahātmanām
09,043.047c samarthaṃ ca tam aiśvarye mahāmatir amanyata
09,043.048a tato muhūrtaṃ sa dhyātvā devānāṃ śreyasi sthitaḥ
09,043.048c senāpatyaṃ dadau tasmai sarvabhūteṣu bhārata
09,043.049a sarvadevanikāyānāṃ ye rājānaḥ pariśrutāḥ
09,043.049c tān sarvān vyādideśāsmai sarvabhūtapitāmahaḥ
09,043.050a tataḥ kumāram ādāya devā brahmapurogamāḥ
09,043.050c abhiṣekārtham ājagmuḥ śailendraṃ sahitās tataḥ
09,043.051a puṇyāṃ haimavatīṃ devīṃ saricchreṣṭhāṃ sarasvatīm
09,043.051c samantapañcake yā vai triṣu lokeṣu viśrutā
09,043.052a tatra tīre sarasvatyāḥ puṇye sarvaguṇānvite
09,043.052c niṣedur devagandharvāḥ sarve saṃpūrṇamānasāḥ
09,044.001 vaiśaṃpāyana uvāca
09,044.001a tato 'bhiṣekasaṃbhārān sarvān saṃbhṛtya śāstrataḥ
09,044.001c bṛhaspatiḥ samiddhe 'gnau juhāvājyaṃ yathāvidhi
09,044.002a tato himavatā datte maṇipravaraśobhite
09,044.002c divyaratnācite divye niṣaṇṇaḥ paramāsane
09,044.003a sarvamaṅgalasaṃbhārair vidhimantrapuraskṛtam
09,044.003c ābhiṣecanikaṃ dravyaṃ gṛhītvā devatāgaṇāḥ
09,044.004a indrāviṣṇū mahāvīryau sūryācandramasau tathā
09,044.004c dhātā caiva vidhātā ca tathā caivānilānalau
09,044.005a pūṣṇā bhagenāryamṇā ca aṃśena ca vivasvatā
09,044.005c rudraś ca sahito dhīmān mitreṇa varuṇena ca
09,044.006a rudrair vasubhir ādityair aśvibhyāṃ ca vṛtaḥ prabhuḥ
09,044.006c viśvedevair marudbhiś ca sādhyaiś ca pitṛbhiḥ saha
09,044.007a gandharvair apsarobhiś ca yakṣarākṣasapannagaiḥ
09,044.007c devarṣibhir asaṃkhyeyais tathā brahmarṣibhir varaiḥ
09,044.008a vaikhānasair vālakhilyair vāyvāhārair marīcipaiḥ
09,044.008c bhṛgubhiś cāṅgirobhiś ca yatibhiś ca mahātmabhiḥ
09,044.008e sarvair vidyādharaiḥ puṇyair yogasiddhais tathā vṛtaḥ
09,044.009a pitāmahaḥ pulastyaś ca pulahaś ca mahātapāḥ
09,044.009c aṅgirāḥ kaśyapo 'triś ca marīcir bhṛgur eva ca
09,044.010a kratur haraḥ pracetāś ca manur dakṣas tathaiva ca
09,044.010c ṛtavaś ca grahāś caiva jyotīṃṣi ca viśāṃ pate
09,044.011a mūrtimatyaś ca sarito vedāś caiva sanātanāḥ
09,044.011c samudrāś ca hradāś caiva tīrthāni vividhāni ca
09,044.011e pṛthivī dyaur diśaś caiva pādapāś ca janādhipa
09,044.012a aditir devamātā ca hrīḥ śrīḥ svāhā sarasvatī
09,044.012c umā śacī sinīvālī tathā cānumatiḥ kuhūḥ
09,044.012e rākā ca dhiṣaṇā caiva patnyaś cānyā divaukasām
09,044.013a himavāṃś caiva vindhyaś ca meruś cānekaśṛṅgavān
09,044.013c airāvataḥ sānucaraḥ kalāḥ kāṣṭhās tathaiva ca
09,044.013e māsārdhamāsā ṛtavas tathā rātryahanī nṛpa
09,044.014a uccaiḥśravā hayaśreṣṭho nāgarājaś ca vāmanaḥ
09,044.014c aruṇo garuḍaś caiva vṛkṣāś cauṣadhibhiḥ saha
09,044.015a dharmaś ca bhagavān devaḥ samājagmur hi saṃgatāḥ
09,044.015c kālo yamaś ca mṛtyuś ca yamasyānucarāś ca ye
09,044.016a bahulatvāc ca noktā ye vividhā devatāgaṇāḥ
09,044.016c te kumārābhiṣekārthaṃ samājagmus tatas tataḥ
09,044.017a jagṛhus te tadā rājan sarva eva divaukasaḥ
09,044.017c ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ maṅgalāni ca sarvaśaḥ
09,044.018a divyasaṃbhārasaṃyuktaiḥ kalaśaiḥ kāñcanair nṛpa
09,044.018c sarasvatībhiḥ puṇyābhir divyatoyābhir eva tu
09,044.019a abhyaṣiñcan kumāraṃ vai saṃprahṛṣṭā divaukasaḥ
09,044.019c senāpatiṃ mahātmānam asurāṇāṃ bhayāvaham
09,044.020a purā yathā mahārāja varuṇaṃ vai jaleśvaram
09,044.020c tathābhyaṣiñcad bhagavān brahmā lokapitāmahaḥ
09,044.020e kaśyapaś ca mahātejā ye cānye nānukīrtitāḥ
09,044.021a tasmai brahmā dadau prīto balino vātaraṃhasaḥ
09,044.021c kāmavīryadharān siddhān mahāpāriṣadān prabhuḥ
09,044.022a nandiṣeṇaṃ lohitākṣaṃ ghaṇṭākarṇaṃ ca saṃmatam
09,044.022c caturtham asyānucaraṃ khyātaṃ kumudamālinam
09,044.023a tataḥ sthāṇuṃ mahāvegaṃ mahāpāriṣadaṃ kratum
09,044.023c māyāśatadharaṃ kāmaṃ kāmavīryabalānvitam
09,044.023e dadau skandāya rājendra surārivinibarhaṇam
09,044.024a sa hi devāsure yuddhe daityānāṃ bhīmakarmaṇām
09,044.024c jaghāna dorbhyāṃ saṃkruddhaḥ prayutāni caturdaśa
09,044.025a tathā devā dadus tasmai senāṃ nairṛtasaṃkulām
09,044.025c devaśatrukṣayakarīm ajayyāṃ viśvarūpiṇīm
09,044.026a jayaśabdaṃ tataś cakrur devāḥ sarve savāsavāḥ
09,044.026c gandharvayakṣarakṣāṃsi munayaḥ pitaras tathā
09,044.027a yamaḥ prādād anucarau yamakālopamāv ubhau
09,044.027c unmāthaṃ ca pramāthaṃ ca mahāvīryau mahādyutī
09,044.028a subhrājo bhāskaraś caiva yau tau sūryānuyāyinau
09,044.028c tau sūryaḥ kārttikeyāya dadau prītaḥ pratāpavān
09,044.029a kailāsaśṛṅgasaṃkāśau śvetamālyānulepanau
09,044.029c somo 'py anucarau prādān maṇiṃ sumaṇim eva ca
09,044.030a jvālājihvaṃ tathā jyotir ātmajāya hutāśanaḥ
09,044.030c dadāv anucarau śūrau parasainyapramāthinau
09,044.031a parighaṃ ca vaṭaṃ caiva bhīmaṃ ca sumahābalam
09,044.031c dahatiṃ dahanaṃ caiva pracaṇḍau vīryasaṃmatau
09,044.031e aṃśo 'py anucarān pañca dadau skandāya dhīmate
09,044.032a utkrośaṃ paṅkajaṃ caiva vajradaṇḍadharāv ubhau
09,044.032c dadāv analaputrāya vāsavaḥ paravīrahā
09,044.032e tau hi śatrūn mahendrasya jaghnatuḥ samare bahūn
09,044.033a cakraṃ vikramakaṃ caiva saṃkramaṃ ca mahābalam
09,044.033c skandāya trīn anucarān dadau viṣṇur mahāyaśāḥ
09,044.034a vardhanaṃ nandanaṃ caiva sarvavidyāviśāradau
09,044.034c skandāya dadatuḥ prītāv aśvinau bharatarṣabha
09,044.035a kundanaṃ kusumaṃ caiva kumudaṃ ca mahāyaśāḥ
09,044.035c ḍambarāḍambarau caiva dadau dhātā mahātmane
09,044.036a vakrānuvakrau balinau meṣavaktrau balotkaṭau
09,044.036c dadau tvaṣṭā mahāmāyau skandāyānucarau varau
09,044.037a suvrataṃ satyasaṃdhaṃ ca dadau mitro mahātmane
09,044.037c kumārāya mahātmānau tapovidyādharau prabhuḥ
09,044.038a sudarśanīyau varadau triṣu lokeṣu viśrutau
09,044.038c suprabhaṃ ca mahātmānaṃ śubhakarmāṇam eva ca
09,044.038e kārttikeyāya saṃprādād vidhātā lokaviśrutau
09,044.039a pālitakaṃ kālikaṃ ca mahāmāyāvināv ubhau
09,044.039c pūṣā ca pārṣadau prādāt kārttikeyāya bhārata
09,044.040a balaṃ cātibalaṃ caiva mahāvaktrau mahābalau
09,044.040c pradadau kārttikeyāya vāyur bharatasattama
09,044.041a ghasaṃ cātighasaṃ caiva timivaktrau mahābalau
09,044.041c pradadau kārttikeyāya varuṇaḥ satyasaṃgaraḥ
09,044.042a suvarcasaṃ mahātmānaṃ tathaivāpy ativarcasam
09,044.042c himavān pradadau rājan hutāśanasutāya vai
09,044.043a kāñcanaṃ ca mahātmānaṃ meghamālinam eva ca
09,044.043c dadāv anucarau merur agniputrāya bhārata
09,044.044a sthiraṃ cātisthiraṃ caiva merur evāparau dadau
09,044.044c mahātmane 'gniputrāya mahābalaparākramau
09,044.045a ucchritaṃ cātiśṛṅgaṃ ca mahāpāṣāṇayodhinau
09,044.045c pradadāv agniputrāya vindhyaḥ pāriṣadāv ubhau
09,044.046a saṃgrahaṃ vigrahaṃ caiva samudro 'pi gadādharau
09,044.046c pradadāv agniputrāya mahāpāriṣadāv ubhau
09,044.047a unmādaṃ puṣpadantaṃ ca śaṅkukarṇaṃ tathaiva ca
09,044.047c pradadāv agniputrāya pārvatī śubhadarśanā
09,044.048a jayaṃ mahājayaṃ caiva nāgau jvalanasūnave
09,044.048c pradadau puruṣavyāghra vāsukiḥ pannageśvaraḥ
09,044.049a evaṃ sādhyāś ca rudrāś ca vasavaḥ pitaras tathā
09,044.049c sāgarāḥ saritaś caiva girayaś ca mahābalāḥ
09,044.050a daduḥ senāgaṇādhyakṣāñ śūlapaṭṭiśadhāriṇaḥ
09,044.050c divyapraharaṇopetān nānāveṣavibhūṣitān
09,044.051a śṛṇu nāmāni cānyeṣāṃ ye 'nye skandasya sainikāḥ
09,044.051c vividhāyudhasaṃpannāś citrābharaṇavarmiṇaḥ
09,044.052a śaṅkukarṇo nikumbhaś ca padmaḥ kumuda eva ca
09,044.052c ananto dvādaśabhujas tathā kṛṣṇopakṛṣṇakau
09,044.053a droṇaśravāḥ kapiskandhaḥ kāñcanākṣo jalaṃdhamaḥ
09,044.053c akṣasaṃtarjano rājan kunadīkas tamobhrakṛt
09,044.054a ekākṣo dvādaśākṣaś ca tathaivaikajaṭaḥ prabhuḥ
09,044.054c sahasrabāhur vikaṭo vyāghrākṣaḥ kṣitikampanaḥ
09,044.055a puṇyanāmā sunāmā ca suvaktraḥ priyadarśanaḥ
09,044.055c pariśrutaḥ kokanadaḥ priyamālyānulepanaḥ
09,044.056a ajodaro gajaśirāḥ skandhākṣaḥ śatalocanaḥ
09,044.056c jvālājihvaḥ karālaś ca sitakeśo jaṭī hariḥ
09,044.056d*0263_01 pariśrutaḥ kokanadaḥ kṛṣṇakeśo jaṭādharaḥ
09,044.057a caturdaṃṣṭro 'ṣṭajihvaś ca meghanādaḥ pṛthuśravāḥ
09,044.057c vidyudakṣo dhanurvaktro jaṭharo mārutāśanaḥ
09,044.058a udarākṣo jhaṣākṣaś ca vajranābho vasuprabhaḥ
09,044.058c samudravego rājendra śailakampī tathaiva ca
09,044.059a putrameṣaḥ pravāhaś ca tathā nandopanandakau
09,044.059c dhūmraḥ śvetaḥ kaliṅgaś ca siddhārtho varadas tathā
09,044.060a priyakaś caiva nandaś ca gonandaś ca pratāpavān
09,044.060c ānandaś ca pramodaś ca svastiko dhruvakas tathā
09,044.061a kṣemavāpaḥ sujātaś ca siddhayātraś ca bhārata
09,044.061c govrajaḥ kanakāpīḍo mahāpāriṣadeśvaraḥ
09,044.062a gāyano hasanaś caiva bāṇaḥ khaḍgaś ca vīryavān
09,044.062c vaitālī cātitālī ca tathā katikavātikau
09,044.063a haṃsajaḥ paṅkadigdhāṅgaḥ samudronmādanaś ca ha
09,044.063c raṇotkaṭaḥ prahāsaś ca śvetaśīrṣaś ca nandakaḥ
09,044.064a kālakaṇṭhaḥ prabhāsaś ca tathā kumbhāṇḍako 'paraḥ
09,044.064c kālakākṣaḥ sitaś caiva bhūtalonmathanas tathā
09,044.064d*0264_01 samudronmadanaś caiva mahānādī raṇotkaṭaḥ
09,044.064d*0264_02 kālakaś ca prahāsaś ca tathāṅgārakavahnikau
09,044.064d*0264_03 ete cānye ca bahavo mahāśālī raṇotkaṭaḥ
09,044.065a yajñavāhaḥ pravāhaś ca devayājī ca somapaḥ
09,044.065c sajālaś ca mahātejāḥ krathakrāthau ca bhārata
09,044.066a tuhanaś ca tuhānaś ca citradevaś ca vīryavān
09,044.066c madhuraḥ suprasādaś ca kirīṭī ca mahābalaḥ
09,044.067a vasano madhuvarṇaś ca kalaśodara eva ca
09,044.067c dhamanto manmathakaraḥ sūcīvaktraś ca vīryavān
09,044.068a śvetavaktraḥ suvaktraś ca cāruvaktraś ca pāṇḍuraḥ
09,044.068c daṇḍabāhuḥ subāhuś ca rajaḥ kokilakas tathā
09,044.069a acalaḥ kanakākṣaś ca bālānām ayikaḥ prabhuḥ
09,044.069c saṃcārakaḥ kokanado gṛdhravaktraś ca jambukaḥ
09,044.070a lohāśavaktro jaṭharaḥ kumbhavaktraś ca kuṇḍakaḥ
09,044.070c madgugrīvaś ca kṛṣṇaujā haṃsavaktraś ca candrabhāḥ
09,044.070d*0265_01 candramāḥ pāṇikarmā ca uḍukaś ca mahābalaḥ
09,044.071a pāṇikūrmā ca śambūkaḥ pañcavaktraś ca śikṣakaḥ
09,044.071c cāṣavaktraś ca jambūkaḥ śākavaktraś ca kuṇḍakaḥ
09,044.072a yogayuktā mahātmānaḥ satataṃ brāhmaṇapriyāḥ
09,044.072c paitāmahā mahātmāno mahāpāriṣadāś ca ha
09,044.072e yauvanasthāś ca bālāś ca vṛddhāś ca janamejaya
09,044.073a sahasraśaḥ pāriṣadāḥ kumāram upatasthire
09,044.073c vaktrair nānāvidhair ye tu śṛṇu tāñ janamejaya
09,044.074a kūrmakukkuṭavaktrāś ca śaśolūkamukhās tathā
09,044.074a*0266_01 **** **** dīrghavaktrāś ca bhārata
09,044.074a*0266_02 śvagomāyumukhāś caiva
09,044.074c kharoṣṭravadanāś caiva varāhavadanās tathā
09,044.075a manuṣyameṣavaktrāś ca sṛgālavadanās tathā
09,044.075c bhīmā makaravaktrāś ca śiṃśumāramukhās tathā
09,044.076a mārjāraśaśavaktrāś ca dīrghavaktrāś ca bhārata
09,044.076c nakulolūkavaktrāś ca śvavaktrāś ca tathāpare
09,044.077a ākhubabhrukavaktrāś ca mayūravadanās tathā
09,044.077c matsyameṣānanāś cānye ajāvimahiṣānanāḥ
09,044.078a ṛkṣaśārdūlavaktrāś ca dvīpisiṃhānanās tathā
09,044.078c bhīmā gajānanāś caiva tathā nakramukhāḥ pare
09,044.079a garuḍānanāḥ khaḍgamukhā vṛkakākamukhās tathā
09,044.079c gokharoṣṭramukhāś cānye vṛṣadaṃśamukhās tathā
09,044.080a mahājaṭharapādāṅgās tārakākṣāś ca bhārata
09,044.080c pārāvatamukhāś cānye tathā vṛṣamukhāḥ pare
09,044.081a kokilāvadanāś cānye śyenatittirikānanāḥ
09,044.081c kṛkalāsamukhāś caiva virajombaradhāriṇaḥ
09,044.082a vyālavaktrāḥ śūlamukhāś caṇḍavaktrāḥ śatānanāḥ
09,044.082c āśīviṣāś cīradharā gonāsāvaraṇās tathā
09,044.083a sthūlodarāḥ kṛśāṅgāś ca sthūlāṅgāś ca kṛśodarāḥ
09,044.083c hrasvagrīvā mahākarṇā nānāvyālavibhūṣitāḥ
09,044.084a gajendracarmavasanās tathā kṛṣṇājināmbarāḥ
09,044.084c skandhemukhā mahārāja tathā hy udaratomukhāḥ
09,044.085a pṛṣṭhemukhā hanumukhās tathā jaṅghāmukhā api
09,044.085c pārśvānanāś ca bahavo nānādeśamukhās tathā
09,044.086a tathā kīṭapataṃgānāṃ sadṛśāsyā gaṇeśvarāḥ
09,044.086c nānāvyālamukhāś cānye bahubāhuśirodharāḥ
09,044.087a nānāvṛkṣabhujāḥ ke cit kaṭiśīrṣās tathāpare
09,044.087c bhujaṃgabhogavadanā nānāgulmanivāsinaḥ
09,044.088a cīrasaṃvṛtagātrāś ca tathā phalakavāsasaḥ
09,044.088c nānāveṣadharāś caiva carmavāsasa eva ca
09,044.088c*0267_01 **** **** nānāmālyānulepanāḥ
09,044.088c*0267_02 nānāvastradharāś caiva
09,044.089a uṣṇīṣiṇo mukuṭinaḥ kambugrīvāḥ suvarcasaḥ
09,044.089c kirīṭinaḥ pañcaśikhās tathā kaṭhinamūrdhajāḥ
09,044.090a triśikhā dviśikhāś caiva tathā saptaśikhāḥ pare
09,044.090c śikhaṇḍino mukuṭino muṇḍāś ca jaṭilās tathā
09,044.091a citramālyadharāḥ ke cit ke cid romānanās tathā
09,044.091c divyamālyāmbaradharāḥ satataṃ priyavigrahāḥ
09,044.091d*0268_01 vigrahaikarasā nityam ajeyāḥ surasattamaiḥ
09,044.092a kṛṣṇā nirmāṃsavaktrāś ca dīrghapṛṣṭhā nirūdarāḥ
09,044.092c sthūlapṛṣṭhā hrasvapṛṣṭhāḥ pralambodaramehanāḥ
09,044.093a mahābhujā hrasvabhujā hrasvagātrāś ca vāmanāḥ
09,044.093c kubjāś ca dīrghajaṅghāś ca hastikarṇaśirodharāḥ
09,044.094a hastināsāḥ kūrmanāsā vṛkanāsās tathāpare
09,044.094c dīrghoṣṭhā dīrghajihvāś ca vikarālā hy adhomukhāḥ
09,044.095a mahādaṃṣṭrā hrasvadaṃṣṭrāś caturdaṃṣṭrās tathāpare
09,044.095c vāraṇendranibhāś cānye bhīmā rājan sahasraśaḥ
09,044.096a suvibhaktaśarīrāś ca dīptimantaḥ svalaṃkṛtāḥ
09,044.096c piṅgākṣāḥ śaṅkukarṇāś ca vakranāsāś ca bhārata
09,044.097a pṛthudaṃṣṭrā mahādaṃṣṭrāḥ sthūlauṣṭhā harimūrdhajāḥ
09,044.097c nānāpādauṣṭhadaṃṣṭrāś ca nānāhastaśirodharāḥ
09,044.097e nānāvarmabhir ācchannā nānābhāṣāś ca bhārata
09,044.098a kuśalā deśabhāṣāsu jalpanto 'nyonyam īśvarāḥ
09,044.098c hṛṣṭāḥ paripatanti sma mahāpāriṣadās tathā
09,044.099a dīrghagrīvā dīrghanakhā dīrghapādaśirobhujāḥ
09,044.099c piṅgākṣā nīlakaṇṭhāś ca lambakarṇāś ca bhārata
09,044.100a vṛkodaranibhāś caiva ke cid añjanasaṃnibhāḥ
09,044.100c śvetāṅgā lohitagrīvāḥ piṅgākṣāś ca tathāpare
09,044.100e kalmāṣā bahavo rājaṃś citravarṇāś ca bhārata
09,044.101a cāmarāpīḍakanibhāḥ śvetalohitarājayaḥ
09,044.101c nānāvarṇāḥ savarṇāś ca mayūrasadṛśaprabhāḥ
09,044.101d*0269_01 nānāpraharaṇā ye vai nānāśastrāstrakovidāḥ
09,044.102a punaḥ praharaṇāny eṣāṃ kīrtyamānāni me śṛṇu
09,044.102c śeṣaiḥ kṛtaṃ pāriṣadair āyudhānāṃ parigraham
09,044.103a pāśodyatakarāḥ ke cid vyāditāsyāḥ kharānanāḥ
09,044.103c pṛthvakṣā nīlakaṇṭhāś ca tathā parighabāhavaḥ
09,044.104a śataghnīcakrahastāś ca tathā musalapāṇayaḥ
09,044.104c śūlāsihastāś ca tathā mahākāyā mahābalāḥ
09,044.105a gadābhuśuṇḍihastāś ca tathā tomarapāṇayaḥ
09,044.105c asimudgarahastāś ca daṇḍahastāś ca bhārata
09,044.106a āyudhair vividhair ghorair mahātmāno mahājavāḥ
09,044.106c mahābalā mahāvegā mahāpāriṣadās tathā
09,044.107a abhiṣekaṃ kumārasya dṛṣṭvā hṛṣṭā raṇapriyāḥ
09,044.107c ghaṇṭājālapinaddhāṅgā nanṛtus te mahaujasaḥ
09,044.108a ete cānye ca bahavo mahāpāriṣadā nṛpa
09,044.108c upatasthur mahātmānaṃ kārttikeyaṃ yaśasvinam
09,044.109a divyāś cāpy āntarikṣāś ca pārthivāś cānilopamāḥ
09,044.109c vyādiṣṭā daivataiḥ śūrāḥ skandasyānucarābhavan
09,044.110a tādṛśānāṃ sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
09,044.110c abhiṣiktaṃ mahātmānaṃ parivāryopatasthire
09,045.001 vaiśaṃpāyana uvāca
09,045.001a śṛṇu mātṛgaṇān rājan kumārānucarān imān
09,045.001c kīrtyamānān mayā vīra sapatnagaṇasūdanān
09,045.002a yaśasvinīnāṃ mātṝṇāṃ śṛṇu nāmāni bhārata
09,045.002c yābhir vyāptās trayo lokāḥ kalyāṇībhiś carācarāḥ
09,045.003a prabhāvatī viśālākṣī palitā gonasī tathā
09,045.003c śrīmatī bahulā caiva tathaiva bahuputrikā
09,045.004a apsujātā ca gopālī bṛhadambālikā tathā
09,045.004c jayāvatī mālatikā dhruvaratnā bhayaṃkarī
09,045.005a vasudāmā sudāmā ca viśokā nandinī tathā
09,045.005c ekacūḍā mahācūḍā cakranemiś ca bhārata
09,045.006a uttejanī jayatsenā kamalākṣy atha śobhanā
09,045.006c śatruṃjayā tathā caiva krodhanā śalabhī kharī
09,045.007a mādhavī śubhavaktrā ca tīrthanemiś ca bhārata
09,045.007c gītapriyā ca kalyāṇī kadrulā cāmitāśanā
09,045.008a meghasvanā bhogavatī subhrūś ca kanakāvatī
09,045.008c alātākṣī vīryavatī vidyujjihvā ca bhārata
09,045.009a padmāvatī sunakṣatrā kandarā bahuyojanā
09,045.009c saṃtānikā ca kauravya kamalā ca mahābalā
09,045.010a sudāmā bahudāmā ca suprabhā ca yaśasvinī
09,045.010c nṛtyapriyā ca rājendra śatolūkhalamekhalā
09,045.011a śataghaṇṭā śatānandā bhaganandā ca bhāminī
09,045.011c vapuṣmatī candraśītā bhadrakālī ca bhārata
09,045.012a saṃkārikā niṣkuṭikā bhramā catvaravāsinī
09,045.012c sumaṅgalā svastimatī vṛddhikāmā jayapriyā
09,045.013a dhanadā suprasādā ca bhavadā ca jaleśvarī
09,045.013c eḍī bheḍī sameḍī ca vetālajananī tathā
09,045.013e kaṇḍūtiḥ kālikā caiva devamitrā ca bhārata
09,045.014a lambasī ketakī caiva citrasenā tathā balā
09,045.014c kukkuṭikā śaṅkhanikā tathā jarjarikā nṛpa
09,045.015a kuṇḍārikā kokalikā kaṇḍarā ca śatodarī
09,045.015c utkrāthinī jareṇā ca mahāvegā ca kaṅkaṇā
09,045.016a manojavā kaṇṭakinī praghasā pūtanā tathā
09,045.016b*0270_01 vegapāṣviṭapāvāsā kānanākrīḍanaprabhā
09,045.016c khaśayā curvyuṭir vāmā krośanātha taḍitprabhā
09,045.017a maṇḍodarī ca tuṇḍā ca koṭarā meghavāsinī
09,045.017c subhagā lambinī lambā vasucūḍā vikatthanī
09,045.018a ūrdhvaveṇīdharā caiva piṅgākṣī lohamekhalā
09,045.018c pṛthuvaktrā madhurikā madhukumbhā tathaiva ca
09,045.019a pakṣālikā manthanikā jarāyur jarjarānanā
09,045.019c khyātā dahadahā caiva tathā dhamadhamā nṛpa
09,045.020a khaṇḍakhaṇḍā ca rājendra pūṣaṇā maṇikuṇḍalā
09,045.020c amocā caiva kauravya tathā lambapayodharā
09,045.021a veṇuvīṇādharā caiva piṅgākṣī lohamekhalā
09,045.021c śaśolūkamukhī kṛṣṇā kharajaṅghā mahājavā
09,045.022a śiśumāramukhī śvetā lohitākṣī vibhīṣaṇā
09,045.022c jaṭālikā kāmacarī dīrghajihvā balotkaṭā
09,045.023a kāleḍikā vāmanikā mukuṭā caiva bhārata
09,045.023c lohitākṣī mahākāyā haripiṇḍī ca bhūmipa
09,045.024a ekākṣarā sukusumā kṛṣṇakarṇī ca bhārata
09,045.024c kṣurakarṇī catuṣkarṇī karṇaprāvaraṇā tathā
09,045.025a catuṣpathaniketā ca gokarṇī mahiṣānanā
09,045.025c kharakarṇī mahākarṇī bherīsvanamahāsvanā
09,045.026a śaṅkhakumbhasvanā caiva bhaṅgadā ca mahābalā
09,045.026c gaṇā ca sugaṇā caiva tathābhīty atha kāmadā
09,045.027a catuṣpatharatā caiva bhūtitīrthānyagocarā
09,045.027c paśudā vittadā caiva sukhadā ca mahāyaśāḥ
09,045.027e payodā gomahiṣadā suviṣāṇā ca bhārata
09,045.028a pratiṣṭhā supratiṣṭhā ca rocamānā surocanā
09,045.028c gokarṇī ca sukarṇī ca sasirā stherikā tathā
09,045.028e ekacakrā megharavā meghamālā virocanā
09,045.029a etāś cānyāś ca bahavo mātaro bharatarṣabha
09,045.029c kārttikeyānuyāyinyo nānārūpāḥ sahasraśaḥ
09,045.030a dīrghanakhyo dīrghadantyo dīrghatuṇḍyaś ca bhārata
09,045.030c saralā madhurāś caiva yauvanasthāḥ svalaṃkṛtāḥ
09,045.031a māhātmyena ca saṃyuktāḥ kāmarūpadharās tathā
09,045.031c nirmāṃsagātryaḥ śvetāś ca tathā kāñcanasaṃnibhāḥ
09,045.032a kṛṣṇameghanibhāś cānyā dhūmrāś ca bharatarṣabha
09,045.032c aruṇābhā mahābhāgā dīrghakeśyaḥ sitāmbarāḥ
09,045.033a ūrdhvaveṇīdharāś caiva piṅgākṣyo lambamekhalāḥ
09,045.033c lambodaryo lambakarṇās tathā lambapayodharāḥ
09,045.034a tāmrākṣyas tāmravarṇāś ca haryakṣyaś ca tathāparāḥ
09,045.034c varadāḥ kāmacāriṇyo nityapramuditās tathā
09,045.035a yāmyo raudryas tathā saumyāḥ kauberyo 'tha mahābalāḥ
09,045.035c vāruṇyo 'tha ca māhendryas tathāgneyyaḥ paraṃtapa
09,045.036a vāyavyaś cātha kaumāryo brāhmyaś ca bharatarṣabha
09,045.036b*0271_01 vaiṣṇavyaś ca tathā sauryo vārāhyaś ca mahābalāḥ
09,045.036b*0272_01 vaiṣṇavyo 'tibhayāś cānyāḥ krūrarūpā bhayaṃkarāḥ
09,045.036c rūpeṇāpsarasāṃ tulyā jave vāyusamās tathā
09,045.037a parapuṣṭopamā vākye tatharddhyā dhanadopamāḥ
09,045.037c śakravīryopamāś caiva dīptyā vahnisamās tathā
09,045.037d*0273_01 śatrūṇāṃ vigrahe nityaṃ bhayadās tā bhavanty uta
09,045.037d*0273_02 kāmarūpadharāś caiva jave vāyusamās tathā
09,045.037d*0273_03 acintyabalavīryāś ca tathācintyaparākramāḥ
09,045.038a vṛkṣacatvaravāsinyaś catuṣpathaniketanāḥ
09,045.038c guhāśmaśānavāsinyaḥ śailaprasravaṇālayāḥ
09,045.039a nānābharaṇadhāriṇyo nānāmālyāmbarās tathā
09,045.039c nānāvicitraveṣāś ca nānābhāṣās tathaiva ca
09,045.039d*0274_01 nānāvidhair bahuguṇaiś citrāyudhavibhūṣaṇaiḥ
09,045.040a ete cānye ca bahavo gaṇāḥ śatrubhayaṃkarāḥ
09,045.040c anujagmur mahātmānaṃ tridaśendrasya saṃmate
09,045.040d*0275_01 divyāś ca pradadau tasmai nānāratnasamācitāḥ
09,045.041a tataḥ śaktyastram adadad bhagavān pākaśāsanaḥ
09,045.041c guhāya rājaśārdūla vināśāya suradviṣām
09,045.042a mahāsvanāṃ mahāghaṇṭāṃ dyotamānāṃ sitaprabhām
09,045.042c taruṇādityavarṇāṃ ca patākāṃ bharatarṣabha
09,045.043a dadau paśupatis tasmai sarvabhūtamahācamūm
09,045.043c ugrāṃ nānāpraharaṇāṃ tapovīryabalānvitām
09,045.043d*0276_01 ajeyāṃ svaguṇair yuktāṃ nāmnā senāṃ dhanaṃjayām
09,045.043d*0276_02 rudratulyabalair guptāṃ yodhānām ayutais tribhiḥ
09,045.043d*0276_03 na sā vijānāti raṇāt kadā cid vinivartitum
09,045.044a viṣṇur dadau vaijayantīṃ mālāṃ balavivardhinīm
09,045.044c umā dadau cārajasī vāsasī sūryasaprabhe
09,045.045a gaṅgā kamaṇḍaluṃ divyam amṛtodbhavam uttamam
09,045.045c dadau prītyā kumārāya daṇḍaṃ caiva bṛhaspatiḥ
09,045.046a garuḍo dayitaṃ putraṃ mayūraṃ citrabarhiṇam
09,045.046c aruṇas tāmracūḍaṃ ca pradadau caraṇāyudham
09,045.047a pāśaṃ tu varuṇo rājā balavīryasamanvitam
09,045.047c kṛṣṇājinaṃ tathā brahmā brahmaṇyāya dadau prabhuḥ
09,045.047e samareṣu jayaṃ caiva pradadau lokabhāvanaḥ
09,045.048a senāpatyam anuprāpya skando devagaṇasya ha
09,045.048c śuśubhe jvalito 'rciṣmān dvitīya iva pāvakaḥ
09,045.048e tataḥ pāriṣadaiś caiva mātṛbhiś ca samanvitaḥ
09,045.048f*0277_01 yayau daityavināśāya hlādayan surapuṃgavān
09,045.049a sā senā nairṛtī bhīmā saghaṇṭocchritaketanā
09,045.049c sabherīśaṅkhamurajā sāyudhā sapatākinī
09,045.049e śāradī dyaur ivābhāti jyotirbhir upaśobhitā
09,045.050a tato devanikāyās te bhūtasenāgaṇās tathā
09,045.050c vādayām āsur avyagrā bherīśaṅkhāṃś ca puṣkalān
09,045.051a paṭahāñ jharjharāṃś caiva kṛkacān goviṣāṇikān
09,045.051c āḍambarān gomukhāṃś ca ḍiṇḍimāṃś ca mahāsvanān
09,045.052a tuṣṭuvus te kumāraṃ ca sarve devāḥ savāsavāḥ
09,045.052c jaguś ca devagandharvā nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ
09,045.053a tataḥ prīto mahāsenas tridaśebhyo varaṃ dadau
09,045.053c ripūn hantāsmi samare ye vo vadhacikīrṣavaḥ
09,045.054a pratigṛhya varaṃ devās tasmād vibudhasattamāt
09,045.054c prītātmāno mahātmāno menire nihatān ripūn
09,045.055a sarveṣāṃ bhūtasaṃghānāṃ harṣān nādaḥ samutthitaḥ
09,045.055c apūrayata lokāṃs trīn vare datte mahātmanā
09,045.056a sa niryayau mahāseno mahatyā senayā vṛtaḥ
09,045.056c vadhāya yudhi daityānāṃ rakṣārthaṃ ca divaukasām
09,045.057a vyavasāyo jayo dharmaḥ siddhir lakṣmīr dhṛtiḥ smṛtiḥ
09,045.057c mahāsenasya sainyānām agre jagmur narādhipa
09,045.058a sa tayā bhīmayā devaḥ śūlamudgarahastayā
09,045.058b*0278_01 jvalitālātadhāriṇyā citrābharaṇavarmayā
09,045.058c gadāmusalanārācaśaktitomarahastayā
09,045.058e dṛptasiṃhaninādinyā vinadya prayayau guhaḥ
09,045.059a taṃ dṛṣṭvā sarvadaiteyā rākṣasā dānavās tathā
09,045.059c vyadravanta diśaḥ sarvā bhayodvignāḥ samantataḥ
09,045.059e abhyadravanta devās tān vividhāyudhapāṇayaḥ
09,045.060a dṛṣṭvā ca sa tataḥ kruddhaḥ skandas tejobalānvitaḥ
09,045.060c śaktyastraṃ bhagavān bhīmaṃ punaḥ punar avāsṛjat
09,045.060e ādadhac cātmanas tejo haviṣeddha ivānalaḥ
09,045.061a abhyasyamāne śaktyastre skandenāmitatejasā
09,045.061c ulkājvālā mahārāja papāta vasudhātale
09,045.062a saṃhrādayantaś ca tathā nirghātāś cāpatan kṣitau
09,045.062c yathāntakālasamaye sughorāḥ syus tathā nṛpa
09,045.063a kṣiptā hy ekā tathā śaktiḥ sughorānalasūnunā
09,045.063c tataḥ koṭyo viniṣpetuḥ śaktīnāṃ bharatarṣabha
09,045.064a sa śaktyastreṇa saṃgrāme jaghāna bhagavān prabhuḥ
09,045.064c daityendraṃ tārakaṃ nāma mahābalaparākramam
09,045.064e vṛtaṃ daityāyutair vīrair balibhir daśabhir nṛpa
09,045.065a mahiṣaṃ cāṣṭabhiḥ padmair vṛtaṃ saṃkhye nijaghnivān
09,045.065c tripādaṃ cāyutaśatair jaghāna daśabhir vṛtam
09,045.066a hradodaraṃ nikharvaiś ca vṛtaṃ daśabhir īśvaraḥ
09,045.066c jaghānānucaraiḥ sārdhaṃ vividhāyudhapāṇibhiḥ
09,045.067a tatrākurvanta vipulaṃ nādaṃ vadhyatsu śatruṣu
09,045.067c kumārānucarā rājan pūrayanto diśo daśa
09,045.067d*0279_01 nanṛtuś ca vavalguś ca jahasuś ca mudānvitāḥ
09,045.068a śaktyastrasya tu rājendra tato 'rcirbhiḥ samantataḥ
09,045.068b*0280_01 trailokyaṃ trāsitaṃ sarvaṃ jṛmbhamāṇābhir eva ca
09,045.068c dagdhāḥ sahasraśo daityā nādaiḥ skandasya cāpare
09,045.069a patākayāvadhūtāś ca hatāḥ ke cit suradviṣaḥ
09,045.069c ke cid ghaṇṭāravatrastā nipetur vasudhātale
09,045.069e ke cit praharaṇaiś chinnā vinipetur gatāsavaḥ
09,045.070a evaṃ suradviṣo 'nekān balavān ātatāyinaḥ
09,045.070c jaghāna samare vīraḥ kārttikeyo mahābalaḥ
09,045.071a bāṇo nāmātha daiteyo baleḥ putro mahābalaḥ
09,045.071c krauñcaṃ parvatam āsādya devasaṃghān abādhata
09,045.072a tam abhyayān mahāsenaḥ suraśatrum udāradhīḥ
09,045.072c sa kārttikeyasya bhayāt krauñcaṃ śaraṇam eyivān
09,045.073a tataḥ krauñcaṃ mahāmanyuḥ krauñcanādanināditam
09,045.073c śaktyā bibheda bhagavān kārttikeyo 'gnidattayā
09,045.074a saśālaskandhasaralaṃ trastavānaravāraṇam
09,045.074c pulinatrastavihagaṃ viniṣpatitapannagam
09,045.075a golāṅgūlarkṣasaṃghaiś ca dravadbhir anunāditam
09,045.075c kuraṅgagatinirghoṣam udbhrāntasṛmarācitam
09,045.076a viniṣpatadbhiḥ śarabhaiḥ siṃhaiś ca sahasā drutaiḥ
09,045.076c śocyām api daśāṃ prāpto rarājaiva sa parvataḥ
09,045.077a vidyādharāḥ samutpetus tasya śṛṅganivāsinaḥ
09,045.077c kiṃnarāś ca samudvignāḥ śaktipātaravoddhatāḥ
09,045.078a tato daityā viniṣpetuḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
09,045.078c pradīptāt parvataśreṣṭhād vicitrābharaṇasrajaḥ
09,045.079a tān nijaghnur atikramya kumārānucarā mṛdhe
09,045.079b*0281_01 sa caiva bhagavān kruddho daityendrasya sutaṃ tadā
09,045.079b*0281_02 sahānujaṃ jaghānāśu vṛtraṃ devapatir yathā
09,045.079c bibheda śaktyā krauñcaṃ ca pāvakiḥ paravīrahā
09,045.080a bahudhā caikadhā caiva kṛtvātmānaṃ mahātmanā
09,045.080c śaktiḥ kṣiptā raṇe tasya pāṇim eti punaḥ punaḥ
09,045.081a evaṃprabhāvo bhagavān ato bhūyaś ca pāvakiḥ
09,045.081b*0282_01 śauryād dviguṇayogena tejasā yaśasā śriyā
09,045.081c krauñcas tena vinirbhinno daityāś ca śataśo hatāḥ
09,045.082a tataḥ sa bhagavān devo nihatya vibudhadviṣaḥ
09,045.082c sabhājyamāno vibudhaiḥ paraṃ harṣam avāpa ha
09,045.082d*0283_01 bhinne krauñce girivare caṇḍaputre ca pātite
09,045.083a tato dundubhayo rājan neduḥ śaṅkhāś ca bhārata
09,045.083c mumucur devayoṣāś ca puṣpavarṣam anuttamam
09,045.084a divyagandham upādāya vavau puṇyaś ca mārutaḥ
09,045.084c gandharvās tuṣṭuvuś cainaṃ yajvānaś ca maharṣayaḥ
09,045.085a ke cid enaṃ vyavasyanti pitāmahasutaṃ prabhum
09,045.085c sanatkumāraṃ sarveṣāṃ brahmayoniṃ tam agrajam
09,045.086a ke cin maheśvarasutaṃ ke cit putraṃ vibhāvasoḥ
09,045.086c umāyāḥ kṛttikānāṃ ca gaṅgāyāś ca vadanty uta
09,045.087a ekadhā ca dvidhā caiva caturdhā ca mahābalam
09,045.087c yoginām īśvaraṃ devaṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
09,045.088a etat te kathitaṃ rājan kārttikeyābhiṣecanam
09,045.088c śṛṇu caiva sarasvatyās tīrthavaṃśasya puṇyatām
09,045.089a babhūva tīrthapravaraṃ hateṣu suraśatruṣu
09,045.089c kumāreṇa mahārāja triviṣṭapam ivāparam
09,045.090a aiśvaryāṇi ca tatrastho dadāv īśaḥ pṛthak pṛthak
09,045.090c tadā nairṛtamukhyebhyas trailokye pāvakātmajaḥ
09,045.091a evaṃ sa bhagavāṃs tasmiṃs tīrthe daityakulāntakaḥ
09,045.091c abhiṣikto mahārāja devasenāpatiḥ suraiḥ
09,045.092a aujasaṃ nāma tat tīrthaṃ yatra pūrvam apāṃ patiḥ
09,045.092c abhiṣiktaḥ suragaṇair varuṇo bharatarṣabha
09,045.093a tasmiṃs tīrthavare snātvā skandaṃ cābhyarcya lāṅgalī
09,045.093c brāhmaṇebhyo dadau rukmaṃ vāsāṃsy ābharaṇāni ca
09,045.094a uṣitvā rajanīṃ tatra mādhavaḥ paravīrahā
09,045.094c pūjya tīrthavaraṃ tac ca spṛṣṭvā toyaṃ ca lāṅgalī
09,045.094e hṛṣṭaḥ prītamanāś caiva hy abhavan mādhavottamaḥ
09,045.095a etat te sarvam ākhyātaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
09,045.095c yathābhiṣikto bhagavān skando devaiḥ samāgataiḥ
09,045.095d*0284_01 senānīś ca kṛto rājan bāla eva mahābalaḥ
09,046.001 janamejaya uvāca
09,046.001a atyadbhutam idaṃ brahmañ śrutavān asmi tattvataḥ
09,046.001c abhiṣekaṃ kumārasya vistareṇa yathāvidhi
09,046.002a yac chrutvā pūtam ātmānaṃ vijānāmi tapodhana
09,046.002c prahṛṣṭāni ca romāṇi prasannaṃ ca mano mama
09,046.003a abhiṣekaṃ kumārasya daityānāṃ ca vadhaṃ tathā
09,046.003c śrutvā me paramā prītir bhūyaḥ kautūhalaṃ hi me
09,046.004a apāṃ patiḥ kathaṃ hy asminn abhiṣiktaḥ surāsuraiḥ
09,046.004c tan me brūhi mahāprājña kuśalo hy asi sattama
09,046.005 vaiśaṃpāyana uvāca
09,046.005a śṛṇu rājann idaṃ citraṃ pūrvakalpe yathātatham
09,046.005c ādau kṛtayuge tasmin vartamāne yathāvidhi
09,046.005e varuṇaṃ devatāḥ sarvāḥ sametyedam athābruvan
09,046.006a yathāsmān surarāṭ śakro bhayebhyaḥ pāti sarvadā
09,046.006c tathā tvam api sarvāsāṃ saritāṃ vai patir bhava
09,046.007a vāsaś ca te sadā deva sāgare makarālaye
09,046.007c samudro 'yaṃ tava vaśe bhaviṣyati nadīpatiḥ
09,046.008a somena sārdhaṃ ca tava hānivṛddhī bhaviṣyataḥ
09,046.008c evam astv iti tān devān varuṇo vākyam abravīt
09,046.009a samāgamya tataḥ sarve varuṇaṃ sāgarālayam
09,046.009c apāṃ patiṃ pracakrur hi vidhidṛṣṭena karmaṇā
09,046.010a abhiṣicya tato devā varuṇaṃ yādasāṃ patim
09,046.010c jagmuḥ svāny eva sthānāni pūjayitvā jaleśvaram
09,046.011a abhiṣiktas tato devair varuṇo 'pi mahāyaśāḥ
09,046.011c saritaḥ sāgarāṃś caiva nadāṃś caiva sarāṃsi ca
09,046.011e pālayām āsa vidhinā yathā devāñ śatakratuḥ
09,046.012a tatas tatrāpy upaspṛśya dattvā ca vividhaṃ vasu
09,046.012c agnitīrthaṃ mahāprājñaḥ sa jagāma pralambahā
09,046.012e naṣṭo na dṛśyate yatra śamīgarbhe hutāśanaḥ
09,046.013a lokālokavināśe ca prādurbhūte tadānagha
09,046.013c upatasthur mahātmānaṃ sarvalokapitāmaham
09,046.014a agniḥ pranaṣṭo bhagavān kāraṇaṃ ca na vidmahe
09,046.014c sarvalokakṣayo mā bhūt saṃpādayatu no 'nalam
09,046.015 janamejaya uvāca
09,046.015a kimarthaṃ bhagavān agniḥ pranaṣṭo lokabhāvanaḥ
09,046.015c vijñātaś ca kathaṃ devais tan mamācakṣva tattvataḥ
09,046.016 vaiśaṃpāyana uvāca
09,046.016a bhṛgoḥ śāpād bhṛśaṃ bhīto jātavedāḥ pratāpavān
09,046.016c śamīgarbham athāsādya nanāśa bhagavāṃs tataḥ
09,046.017a pranaṣṭe tu tadā vahnau devāḥ sarve savāsavāḥ
09,046.017c anveṣanta tadā naṣṭaṃ jvalanaṃ bhṛśaduḥkhitāḥ
09,046.018a tato 'gnitīrtham āsādya śamīgarbhastham eva hi
09,046.018c dadṛśur jvalanaṃ tatra vasamānaṃ yathāvidhi
09,046.019a devāḥ sarve naravyāghra bṛhaspatipurogamāḥ
09,046.019c jvalanaṃ taṃ samāsādya prītābhūvan savāsavāḥ
09,046.019e punar yathāgataṃ jagmuḥ sarvabhakṣaś ca so 'bhavat
09,046.020a bhṛgoḥ śāpān mahīpāla yad uktaṃ brahmavādinā
09,046.020c tatrāpy āplutya matimān brahmayoniṃ jagāma ha
09,046.021a sasarja bhagavān yatra sarvalokapitāmahaḥ
09,046.021c tatrāplutya tato brahmā saha devaiḥ prabhuḥ purā
09,046.021e sasarja cānnāni tathā devatānāṃ yathāvidhi
09,046.022a tatra snātvā ca dattvā ca vasūni vividhāni ca
09,046.022c kauberaṃ prayayau tīrthaṃ tatra taptvā mahat tapaḥ
09,046.022e dhanādhipatyaṃ saṃprāpto rājann ailabilaḥ prabhuḥ
09,046.023a tatrastham eva taṃ rājan dhanāni nidhayas tathā
09,046.023c upatasthur naraśreṣṭha tat tīrthaṃ lāṅgalī tataḥ
09,046.023e gatvā snātvā ca vidhivad brāhmaṇebhyo dhanaṃ dadau
09,046.024a dadṛśe tatra tat sthānaṃ kaubere kānanottame
09,046.024c purā yatra tapas taptaṃ vipulaṃ sumahātmanā
09,046.025a yatra rājñā kubereṇa varā labdhāś ca puṣkalāḥ
09,046.025c dhanādhipatyaṃ sakhyaṃ ca rudreṇāmitatejasā
09,046.026a suratvaṃ lokapālatvaṃ putraṃ ca nalakūbaram
09,046.026c yatra lebhe mahābāho dhanādhipatir añjasā
09,046.027a abhiṣiktaś ca tatraiva samāgamya marudgaṇaiḥ
09,046.027c vāhanaṃ cāsya tad dattaṃ haṃsayuktaṃ manoramam
09,046.027e vimānaṃ puṣpakaṃ divyaṃ nairṛtaiśvaryam eva ca
09,046.028a tatrāplutya balo rājan dattvā dāyāṃś ca puṣkalān
09,046.028c jagāma tvarito rāmas tīrthaṃ śvetānulepanaḥ
09,046.029a niṣevitaṃ sarvasattvair nāmnā badarapācanam
09,046.029c nānartukavanopetaṃ sadāpuṣpaphalaṃ śubham
09,047.001 vaiśaṃpāyana uvāca
09,047.001a tatas tīrthavaraṃ rāmo yayau badarapācanam
09,047.001c tapasvisiddhacaritaṃ yatra kanyā dhṛtavratā
09,047.002a bharadvājasya duhitā rūpeṇāpratimā bhuvi
09,047.002c srucāvatī nāma vibho kumārī brahmacāriṇī
09,047.003a tapaś cacāra sātyugraṃ niyamair bahubhir nṛpa
09,047.003c bhartā me devarājaḥ syād iti niścitya bhāminī
09,047.004a samās tasyā vyatikrāntā bahvyaḥ kurukulodvaha
09,047.004c carantyā niyamāṃs tāṃs tān strībhis tīvrān suduścarān
09,047.005a tasyās tu tena vṛttena tapasā ca viśāṃ pate
09,047.005c bhaktyā ca bhagavān prītaḥ parayā pākaśāsanaḥ
09,047.006a ājagāmāśramaṃ tasyās tridaśādhipatiḥ prabhuḥ
09,047.006c āsthāya rūpaṃ viprarṣer vasiṣṭhasya mahātmanaḥ
09,047.007a sā taṃ dṛṣṭvogratapasaṃ vasiṣṭhaṃ tapatāṃ varam
09,047.007c ācārair munibhir dṛṣṭaiḥ pūjayām āsa bhārata
09,047.008a uvāca niyamajñā ca kalyāṇī sā priyaṃvadā
09,047.008c bhagavan muniśārdūla kim ājñāpayasi prabho
09,047.009a sarvam adya yathāśakti tava dāsyāmi suvrata
09,047.009c śakrabhaktyā tu te pāṇiṃ na dāsyāmi kathaṃ cana
09,047.010a vrataiś ca niyamaiś caiva tapasā ca tapodhana
09,047.010c śakras toṣayitavyo vai mayā tribhuvaneśvaraḥ
09,047.011a ity ukto bhagavān devaḥ smayann iva nirīkṣya tām
09,047.011c uvāca niyamajñāṃ tāṃ sāntvayann iva bhārata
09,047.012a ugraṃ tapaś carasi vai viditā me 'si suvrate
09,047.012c yadartham ayam ārambhas tava kalyāṇi hṛdgataḥ
09,047.013a tac ca sarvaṃ yathābhūtaṃ bhaviṣyati varānane
09,047.013c tapasā labhyate sarvaṃ sarvaṃ tapasi tiṣṭhati
09,047.014a yāni sthānāni divyāni vibudhānāṃ śubhānane
09,047.014c tapasā tāni prāpyāni tapomūlaṃ mahat sukham
09,047.015a iha kṛtvā tapo ghoraṃ dehaṃ saṃnyasya mānavāḥ
09,047.015c devatvaṃ yānti kalyāṇi śṛṇu cedaṃ vaco mama
09,047.016a pacasvaitāni subhage badarāṇi śubhavrate
09,047.016c pacety uktvā sa bhagavāñ jagāma balasūdanaḥ
09,047.017a āmantrya tāṃ tu kalyāṇīṃ tato japyaṃ jajāpa saḥ
09,047.017c avidūre tatas tasmād āśramāt tīrtha uttame
09,047.017d*0285_01 tac ca tīrthaṃ mahārāja yatra japyaṃ jajāpa saḥ
09,047.017e indratīrthe mahārāja triṣu lokeṣu viśrute
09,047.018a tasyā jijñāsanārthaṃ sa bhagavān pākaśāsanaḥ
09,047.018c badarāṇām apacanaṃ cakāra vibudhādhipaḥ
09,047.019a tataḥ sa prayatā rājan vāgyatā vigataklamā
09,047.019c tatparā śucisaṃvītā pāvake samadhiśrayat
09,047.019e apacad rājaśārdūla badarāṇi mahāvratā
09,047.020a tasyāḥ pacantyāḥ sumahān kālo 'gāt puruṣarṣabha
09,047.020c na ca sma tāny apacyanta dinaṃ ca kṣayam abhyagāt
09,047.021a hutāśanena dagdhaś ca yas tasyāḥ kāṣṭhasaṃcayaḥ
09,047.021c akāṣṭham agniṃ sā dṛṣṭvā svaśarīram athādahat
09,047.022a pādau prakṣipya sā pūrvaṃ pāvake cārudarśanā
09,047.022c dagdhau dagdhau punaḥ pādāv upāvartayatānaghā
09,047.023a caraṇau dahyamānau ca nācintayad aninditā
09,047.023c duḥkhaṃ kamalapatrākṣī maharṣeḥ priyakāmyayā
09,047.023d*0286_01 na vaimanasyaṃ tasyāstu mukhabhedo 'tha vābhavat
09,047.023d*0286_02 śarīram agninādīpya jalamadhyeva harṣitā
09,047.023d*0286_03 tac cāsyā vacanaṃ nityam avartad dhṛdi bhārata
09,047.023d*0286_04 sarvathā badarāṇy eva paktavyānīti kanyakā
09,047.023d*0286_05 sā tan manasi kṛtvaiva maharṣer vacanaṃ śubhā
09,047.023d*0286_06 apacad badarāṇy eva na cāpacyanta bhārata
09,047.023d*0286_07 tasyāstu caraṇau vahnir dadāha bhagavān svayam
09,047.023d*0286_08 na ca tasyā manoduḥkhaṃ svalpam apy abhavat tadā
09,047.024a atha tat karma dṛṣṭvāsyāḥ prītas tribhuvaneśvaraḥ
09,047.024c tataḥ saṃdarśayām āsa kanyāyai rūpam ātmanaḥ
09,047.025a uvāca ca suraśreṣṭhas tāṃ kanyāṃ sudṛḍhavratām
09,047.025c prīto 'smi te śubhe bhaktyā tapasā niyamena ca
09,047.026a tasmād yo 'bhimataḥ kāmaḥ sa te saṃpatsyate śubhe
09,047.026c dehaṃ tyaktvā mahābhāge tridive mayi vatsyasi
09,047.027a idaṃ ca te tīrthavaraṃ sthiraṃ loke bhaviṣyati
09,047.027c sarvapāpāpahaṃ subhru nāmnā badarapācanam
09,047.027e vikhyātaṃ triṣu lokeṣu brahmarṣibhir abhiplutam
09,047.028a asmin khalu mahābhāge śubhe tīrthavare purā
09,047.028c tyaktvā saptarṣayo jagmur himavantam arundhatīm
09,047.029a tatas te vai mahābhāgā gatvā tatra susaṃśitāḥ
09,047.029c vṛttyarthaṃ phalamūlāni samāhartuṃ yayuḥ kila
09,047.030a teṣāṃ vṛttyarthināṃ tatra vasatāṃ himavadvane
09,047.030c anāvṛṣṭir anuprāptā tadā dvādaśavārṣikī
09,047.031a te kṛtvā cāśramaṃ tatra nyavasanta tapasvinaḥ
09,047.031c arundhaty api kalyāṇī taponityābhavat tadā
09,047.032a arundhatīṃ tato dṛṣṭvā tīvraṃ niyamam āsthitām
09,047.032c athāgamat trinayanaḥ suprīto varadas tadā
09,047.033a brāhmaṃ rūpaṃ tataḥ kṛtvā mahādevo mahāyaśāḥ
09,047.033c tām abhyetyābravīd devo bhikṣām icchāmy ahaṃ śubhe
09,047.034a pratyuvāca tataḥ sā taṃ brāhmaṇaṃ cārudarśanā
09,047.034c kṣīṇo 'nnasaṃcayo vipra badarāṇīha bhakṣaya
09,047.034e tato 'bravīn mahādevaḥ pacasvaitāni suvrate
09,047.035a ity uktā sāpacat tāni brāhmaṇapriyakāmyayā
09,047.035c adhiśritya samiddhe 'gnau badarāṇi yaśasvinī
09,047.036a divyā manoramāḥ puṇyāḥ kathāḥ śuśrāva sā tadā
09,047.036c atītā sā tv anāvṛṣṭir ghorā dvādaśavārṣikī
09,047.037a anaśnantyāḥ pacantyāś ca śṛṇvantyāś ca kathāḥ śubhāḥ
09,047.037c ahaḥsamaḥ sa tasyās tu kālo 'tītaḥ sudāruṇaḥ
09,047.038a tatas te munayaḥ prāptāḥ phalāny ādāya parvatāt
09,047.038c tataḥ sa bhagavān prītaḥ provācārundhatīṃ tadā
09,047.039a upasarpasva dharmajñe yathāpūrvam imān ṛṣīn
09,047.039c prīto 'smi tava dharmajñe tapasā niyamena ca
09,047.040a tataḥ saṃdarśayām āsa svarūpaṃ bhagavān haraḥ
09,047.040c tato 'bravīt tadā tebhyas tasyās tac caritaṃ mahat
09,047.041a bhavadbhir himavatpṛṣṭhe yat tapaḥ samupārjitam
09,047.041c asyāś ca yat tapo viprā na samaṃ tan mataṃ mama
09,047.042a anayā hi tapasvinyā tapas taptaṃ suduścaram
09,047.042c anaśnantyā pacantyā ca samā dvādaśa pāritāḥ
09,047.043a tataḥ provāca bhagavāṃs tām evārundhatīṃ punaḥ
09,047.043c varaṃ vṛṇīṣva kalyāṇi yat te 'bhilaṣitaṃ hṛdi
09,047.044a sābravīt pṛthutāmrākṣī devaṃ saptarṣisaṃsadi
09,047.044c bhagavān yadi me prītas tīrthaṃ syād idam uttamam
09,047.044e siddhadevarṣidayitaṃ nāmnā badarapācanam
09,047.045a tathāsmin devadeveśa trirātram uṣitaḥ śuciḥ
09,047.045c prāpnuyād upavāsena phalaṃ dvādaśavārṣikam
09,047.045e evam astv iti tāṃ coktvā haro yātas tadā divam
09,047.045e*0287_01 **** **** pratyuvāca tapasvinīm
09,047.045e*0287_02 saptarṣibhiḥ stuto devas
09,047.046a ṛṣayo vismayaṃ jagmus tāṃ dṛṣṭvā cāpy arundhatīm
09,047.046c aśrāntāṃ cāvivarṇāṃ ca kṣutpipāsāsahāṃ satīm
09,047.047a evaṃ siddhiḥ parā prāptā arundhatyā viśuddhayā
09,047.047c yathā tvayā mahābhāge madarthaṃ saṃśitavrate
09,047.048a viśeṣo hi tvayā bhadre vrate hy asmin samarpitaḥ
09,047.048c tathā cedaṃ dadāmy adya niyamena sutoṣitaḥ
09,047.049a viśeṣaṃ tava kalyāṇi prayacchāmi varaṃ vare
09,047.049c arundhatyā varas tasyā yo datto vai mahātmanā
09,047.050a tasya cāhaṃ prasādena tava kalyāṇi tejasā
09,047.050c pravakṣyāmy aparaṃ bhūyo varam atra yathāvidhi
09,047.051a yas tv ekāṃ rajanīṃ tīrthe vatsyate susamāhitaḥ
09,047.051c sa snātvā prāpsyate lokān dehanyāsāc ca durlabhān
09,047.052a ity uktvā bhagavān devaḥ sahasrākṣaḥ pratāpavān
09,047.052c srucāvatīṃ tataḥ puṇyāṃ jagāma tridivaṃ punaḥ
09,047.053a gate vajradhare rājaṃs tatra varṣaṃ papāta ha
09,047.053c puṣpāṇāṃ bharataśreṣṭha divyānāṃ divyagandhinām
09,047.054a nedur dundubhayaś cāpi samantāt sumahāsvanāḥ
09,047.054c mārutaś ca vavau yuktyā puṇyagandho viśāṃ pate
09,047.055a utsṛjya tu śubhaṃ dehaṃ jagāmendrasya bhāryatām
09,047.055c tapasogreṇa sā labdhvā tena reme sahācyuta
09,047.056 janamejaya uvāca
09,047.056a kā tasyā bhagavan mātā kva saṃvṛddhā ca śobhanā
09,047.056c śrotum icchāmy ahaṃ brahman paraṃ kautūhalaṃ hi me
09,047.057 vaiśaṃpāyana uvāca
09,047.057a bhāradvājasya viprarṣeḥ skannaṃ reto mahātmanaḥ
09,047.057c dṛṣṭvāpsarasam āyāntīṃ ghṛtācīṃ pṛthulocanām
09,047.058a sa tu jagrāha tad retaḥ kareṇa japatāṃ varaḥ
09,047.058c tadāvapat parṇapuṭe tatra sā saṃbhavac chubhā
09,047.059a tasyās tu jātakarmādi kṛtvā sarvaṃ tapodhanaḥ
09,047.059c nāma cāsyāḥ sa kṛtavān bhāradvājo mahāmuniḥ
09,047.060a srucāvatīti dharmātmā tadarṣigaṇasaṃsadi
09,047.060c sa ca tām āśrame nyasya jagāma himavadvanam
09,047.061a tatrāpy upaspṛśya mahānubhāvo; vasūni dattvā ca mahādvijebhyaḥ
09,047.061c jagāma tīrthaṃ susamāhitātmā; śakrasya vṛṣṇipravaras tadānīm
09,048.001 vaiśaṃpāyana uvāca
09,048.001a indratīrthaṃ tato gatvā yadūnāṃ pravaro balī
09,048.001c viprebhyo dhanaratnāni dadau snātvā yathāvidhi
09,048.002a tatra hy amararājo 'sāv īje kratuśatena ha
09,048.002c bṛhaspateś ca deveśaḥ pradadau vipulaṃ dhanam
09,048.003a nirargalān sajārūthyān sarvān vividhadakṣiṇān
09,048.003c ājahāra kratūṃs tatra yathoktān vedapāragaiḥ
09,048.003d*0288_01 yatra pūrvaṃ surapatiḥ kratūnāṃ śatam eva hi
09,048.004a tān kratūn bharataśreṣṭha śatakṛtvo mahādyutiḥ
09,048.004c pūrayām āsa vidhivat tataḥ khyātaḥ śatakratuḥ
09,048.005a tasya nāmnā ca tat tīrthaṃ śivaṃ puṇyaṃ sanātanam
09,048.005c indratīrtham iti khyātaṃ sarvapāpapramocanam
09,048.006a upaspṛśya ca tatrāpi vidhivan musalāyudhaḥ
09,048.006c brāhmaṇān pūjayitvā ca pānācchādanabhojanaiḥ
09,048.006e śubhaṃ tīrthavaraṃ tasmād rāmatīrthaṃ jagāma ha
09,048.007a yatra rāmo mahābhāgo bhārgavaḥ sumahātapāḥ
09,048.007c asakṛt pṛthivīṃ sarvāṃ hatakṣatriyapuṃgavām
09,048.008a upādhyāyaṃ puraskṛtya kaśyapaṃ munisattamam
09,048.008c ayajad vājapeyena so 'śvamedhaśatena ca
09,048.008e pradadau dakṣiṇārthaṃ ca pṛthivīṃ vai sasāgarām
09,048.008f*0289_01 dattvā ca dānaṃ vividhaṃ nānāratnasamanvitam
09,048.008f*0289_02 sagohastikadāsīkaṃ sājāvi gatavān vanam
09,048.008f*0289_03 puṇye tīrthavare tatra devabrahmarṣisevite
09,048.009a rāmo dattvā dhanaṃ tatra dvijebhyo janamejaya
09,048.009c upaspṛśya yathānyāyaṃ pūjayitvā tathā dvijān
09,048.010a puṇye tīrthe śubhe deśe vasu dattvā śubhānanaḥ
09,048.010c munīṃś caivābhivādyātha yamunātīrtham āgamat
09,048.011a yatrānayām āsa tadā rājasūyaṃ mahīpate
09,048.011c putro 'diter mahābhāgo varuṇo vai sitaprabhaḥ
09,048.012a tatra nirjitya saṃgrāme mānuṣān daivatāṃs tathā
09,048.012c varaṃ kratuṃ samājahre varuṇaḥ paravīrahā
09,048.013a tasmin kratuvare vṛtte saṃgrāmaḥ samajāyata
09,048.013c devānāṃ dānavānāṃ ca trailokyasya kṣayāvahaḥ
09,048.014a rājasūye kratuśreṣṭhe nivṛtte janamejaya
09,048.014c jāyate sumahāghoraḥ saṃgrāmaḥ kṣatriyān prati
09,048.015a sīrāyudhas tadā rāmas tasmiṃs tīrthavare tadā
09,048.015c tatra snātvā ca dattvā ca dvijebhyo vasu mādhavaḥ
09,048.015d*0290_01 tatrāpi lāṅgalī deva ṛṣīn abhyarcya pūjayā
09,048.015d*0290_02 itarebhyo 'py adād dānam arthibhyaḥ kāmado vibhuḥ
09,048.016a vanamālī tato hṛṣṭaḥ stūyamāno dvijātibhiḥ
09,048.016c tasmād ādityatīrthaṃ ca jagāma kamalekṣaṇaḥ
09,048.017a yatreṣṭvā bhagavāñ jyotir bhāskaro rājasattama
09,048.017c jyotiṣām ādhipatyaṃ ca prabhāvaṃ cābhyapadyata
09,048.018a tasyā nadyās tu tīre vai sarve devāḥ savāsavāḥ
09,048.018c viśvedevāḥ samaruto gandharvāpsarasaś ca ha
09,048.019a dvaipāyanaḥ śukaś caiva kṛṣṇaś ca madhusūdanaḥ
09,048.019c yakṣāś ca rākṣasāś caiva piśācāś ca viśāṃ pate
09,048.020a ete cānye ca bahavo yogasiddhāḥ sahasraśaḥ
09,048.020c tasmiṃs tīrthe sarasvatyāḥ śive puṇye paraṃtapa
09,048.021a tatra hatvā purā viṣṇur asurau madhukaiṭabhau
09,048.021c āpluto bharataśreṣṭha tīrthapravara uttame
09,048.022a dvaipāyanaś ca dharmātmā tatraivāplutya bhārata
09,048.022c saṃprāptaḥ paramaṃ yogaṃ siddhiṃ ca paramāṃ gataḥ
09,048.023a asito devalaś caiva tasminn eva mahātapāḥ
09,048.023c paramaṃ yogam āsthāya ṛṣir yogam avāptavān
09,049.001 vaiśaṃpāyana uvāca
09,049.001a tasminn eva tu dharmātmā vasati sma tapodhanaḥ
09,049.001c gārhasthyaṃ dharmam āsthāya asito devalaḥ purā
09,049.002a dharmanityaḥ śucir dānto nyastadaṇḍo mahātapāḥ
09,049.002c karmaṇā manasā vācā samaḥ sarveṣu jantuṣu
09,049.003a akrodhano mahārāja tulyanindāpriyāpriyaḥ
09,049.003b*0291_01 priyāpriye tulyavṛttir yamavat samadarśanaḥ
09,049.003c kāñcane loṣṭake caiva samadarśī mahātapāḥ
09,049.004a devatāḥ pūjayan nityam atithīṃś ca dvijaiḥ saha
09,049.004c brahmacaryarato nityaṃ sadā dharmaparāyaṇaḥ
09,049.005a tato 'bhyetya mahārāja yogam āsthāya bhikṣukaḥ
09,049.005c jaigīṣavyo munir dhīmāṃs tasmiṃs tīrthe samāhitaḥ
09,049.006a devalasyāśrame rājan nyavasat sa mahādyutiḥ
09,049.006c yoganityo mahārāja siddhiṃ prāpto mahātapāḥ
09,049.007a taṃ tatra vasamānaṃ tu jaigīṣavyaṃ mahāmunim
09,049.007c devalo darśayann eva naivāyuñjata dharmataḥ
09,049.007d*0292_01 na jñātas tena muninā devalena mahātmanā
09,049.008a evaṃ tayor mahārāja dīrghakālo vyatikramat
09,049.008c jaigīṣavyaṃ muniṃ caiva na dadarśātha devalaḥ
09,049.008d*0293_01 jaigīṣavyaḥ kadā cit sa darśayām āsa devalam
09,049.009a āhārakāle matimān parivrāḍ janamejaya
09,049.009c upātiṣṭhata dharmajño bhaikṣakāle sa devalam
09,049.010a sa dṛṣṭvā bhikṣurūpeṇa prāptaṃ tatra mahāmunim
09,049.010c gauravaṃ paramaṃ cakre prītiṃ ca vipulāṃ tathā
09,049.011a devalas tu yathāśakti pūjayām āsa bhārata
09,049.011c ṛṣidṛṣṭena vidhinā samā bahvyaḥ samāhitaḥ
09,049.012a kadā cit tasya nṛpate devalasya mahātmanaḥ
09,049.012c cintā sumahatī jātā muniṃ dṛṣṭvā mahādyutim
09,049.013a samās tu samatikrāntā bahvyaḥ pūjayato mama
09,049.013c na cāyam alaso bhikṣur abhyabhāṣata kiṃ cana
09,049.014a evaṃ vigaṇayann eva sa jagāma mahodadhim
09,049.014c antarikṣacaraḥ śrīmān kalaśaṃ gṛhya devalaḥ
09,049.015a gacchann eva sa dharmātmā samudraṃ saritāṃ patim
09,049.015c jaigīṣavyaṃ tato 'paśyad gataṃ prāg eva bhārata
09,049.016a tataḥ savismayaś cintāṃ jagāmāthāsitaḥ prabhuḥ
09,049.016c kathaṃ bhikṣur ayaṃ prāptaḥ samudre snāta eva ca
09,049.017a ity evaṃ cintayām āsa maharṣir asitas tadā
09,049.017c snātvā samudre vidhivac chucir japyaṃ jajāpa ha
09,049.018a kṛtajapyāhnikaḥ śrīmān āśramaṃ ca jagāma ha
09,049.018c kalaśaṃ jalapūrṇaṃ vai gṛhītvā janamejaya
09,049.019a tataḥ sa praviśann eva svam āśramapadaṃ muniḥ
09,049.019c āsīnam āśrame tatra jaigīṣavyam apaśyata
09,049.020a na vyāharati caivainaṃ jaigīṣavyaḥ kathaṃ cana
09,049.020c kāṣṭhabhūto ''śramapade vasati sma mahātapāḥ
09,049.021a taṃ dṛṣṭvā cāplutaṃ toye sāgare sāgaropamam
09,049.021c praviṣṭam āśramaṃ cāpi pūrvam eva dadarśa saḥ
09,049.022a asito devalo rājaṃś cintayām āsa buddhimān
09,049.022c dṛṣṭaḥ prabhāvaṃ tapaso jaigīṣavyasya yogajam
09,049.023a cintayām āsa rājendra tadā sa munisattamaḥ
09,049.023c mayā dṛṣṭaḥ samudre ca āśrame ca kathaṃ tv ayam
09,049.024a evaṃ vigaṇayann eva sa munir mantrapāragaḥ
09,049.024c utpapātāśramāt tasmād antarikṣaṃ viśāṃ pate
09,049.024e jijñāsārthaṃ tadā bhikṣor jaigīṣavyasya devalaḥ
09,049.025a so 'ntarikṣacarān siddhān samapaśyat samāhitān
09,049.025c jaigīṣavyaṃ ca taiḥ siddhaiḥ pūjyamānam apaśyata
09,049.026a tato 'sitaḥ susaṃrabdho vyavasāyī dṛḍhavrataḥ
09,049.026c apaśyad vai divaṃ yāntaṃ jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ
09,049.027a tasmāc ca pitṛlokaṃ taṃ vrajantaṃ so 'nvapaśyata
09,049.027c pitṛlokāc ca taṃ yāntaṃ yāmyaṃ lokam apaśyata
09,049.027d*0294_01 tasmād ādityalokaṃ ca vrajantaṃ so 'nvapaśyata
09,049.028a tasmād api samutpatya somalokam abhiṣṭutam
09,049.028c vrajantam anvapaśyat sa jaigīṣavyaṃ mahāmunim
09,049.029a lokān samutpatantaṃ ca śubhān ekāntayājinām
09,049.029c tato 'gnihotriṇāṃ lokāṃs tebhyaś cāpy utpapāta ha
09,049.030a darśaṃ ca paurṇamāsaṃ ca ye yajanti tapodhanāḥ
09,049.030c tebhyaḥ sa dadṛśe dhīmāṃl lokebhyaḥ paśuyājinām
09,049.030e vrajantaṃ lokam amalam apaśyad devapūjitam
09,049.031a cāturmāsyair bahuvidhair yajante ye tapodhanāḥ
09,049.031c teṣāṃ sthānaṃ tathā yāntaṃ tathāgniṣṭomayājinām
09,049.032a agniṣṭutena ca tathā ye yajanti tapodhanāḥ
09,049.032c tat sthānam anusaṃprāptam anvapaśyata devalaḥ
09,049.033a vājapeyaṃ kratuvaraṃ tathā bahusuvarṇakam
09,049.033c āharanti mahāprājñās teṣāṃ lokeṣv apaśyata
09,049.034a yajante puṇḍarīkeṇa rājasūyena caiva ye
09,049.034c teṣāṃ lokeṣv apaśyac ca jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ
09,049.035a aśvamedhaṃ kratuvaraṃ naramedhaṃ tathaiva ca
09,049.035c āharanti naraśreṣṭhās teṣāṃ lokeṣv apaśyata
09,049.036a sarvamedhaṃ ca duṣprāpaṃ tathā sautrāmaṇiṃ ca ye
09,049.036c teṣāṃ lokeṣv apaśyac ca jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ
09,049.037a dvādaśāhaiś ca satrair ye yajante vividhair nṛpa
09,049.037c teṣāṃ lokeṣv apaśyac ca jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ
09,049.038a mitrāvaruṇayor lokān ādityānāṃ tathaiva ca
09,049.038c salokatām anuprāptam apaśyata tato 'sitaḥ
09,049.039a rudrāṇāṃ ca vasūnāṃ ca sthānaṃ yac ca bṛhaspateḥ
09,049.039c tāni sarvāṇy atītaṃ ca samapaśyat tato 'sitaḥ
09,049.040a āruhya ca gavāṃ lokaṃ prayāntaṃ brahmasatriṇām
09,049.040c lokān apaśyad gacchantaṃ jaigīṣavyaṃ tato 'sitaḥ
09,049.041a trīṃl lokān aparān vipram utpatantaṃ svatejasā
09,049.041c pativratānāṃ lokāṃś ca vrajantaṃ so 'nvapaśyata
09,049.042a tato munivaraṃ bhūyo jaigīṣavyam athāsitaḥ
09,049.042c nānvapaśyata yogastham antarhitam ariṃdama
09,049.043a so 'cintayan mahābhāgo jaigīṣavyasya devalaḥ
09,049.043c prabhāvaṃ suvratatvaṃ ca siddhiṃ yogasya cātulām
09,049.044a asito 'pṛcchata tadā siddhāṃl lokeṣu sattamān
09,049.044c prayataḥ prāñjalir bhūtvā dhīras tān brahmasatriṇaḥ
09,049.045a jaigīṣavyaṃ na paśyāmi taṃ śaṃsata mahaujasam
09,049.045c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ paraṃ kautūhalaṃ hi me
09,049.045d*0295_01 so 'py apṛcchad yadā siddhān abruvan pṛcchate tadā
09,049.045d*0295_02 yathābhūtaṃ tathādṛṣṭaṃ prabhāvaṃ tapasāṃ nidheḥ
09,049.046 siddhā ūcuḥ
09,049.046a śṛṇu devala bhūtārthaṃ śaṃsatāṃ no dṛḍhavrata
09,049.046c jaigīṣavyo gato lokaṃ śāśvataṃ brahmaṇo 'vyayam
09,049.047a sa śrutvā vacanaṃ teṣāṃ siddhānāṃ brahmasatriṇām
09,049.047c asito devalas tūrṇam utpapāta papāta ca
09,049.048a tataḥ siddhās ta ūcur hi devalaṃ punar eva ha
09,049.048c na devala gatis tatra tava gantuṃ tapodhana
09,049.048e brahmaṇaḥ sadanaṃ vipra jaigīṣavyo yadāptavān
09,049.049a teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā siddhānāṃ devalaḥ punaḥ
09,049.049c ānupūrvyeṇa lokāṃs tān sarvān avatatāra ha
09,049.050a svam āśramapadaṃ puṇyam ājagāma pataṃgavat
09,049.050c praviśann eva cāpaśyaj jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ
09,049.051a tato buddhyā vyagaṇayad devalo dharmayuktayā
09,049.051c dṛṣṭvā prabhāvaṃ tapaso jaigīṣavyasya yogajam
09,049.052a tato 'bravīn mahātmānaṃ jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ
09,049.052c vinayāvanato rājann upasarpya mahāmunim
09,049.052e mokṣadharmaṃ samāsthātum iccheyaṃ bhagavann aham
09,049.053a tasya tad vacanaṃ śrutvā upadeśaṃ cakāra saḥ
09,049.053c vidhiṃ ca yogasya paraṃ kāryākāryaṃ ca śāstrataḥ
09,049.054a saṃnyāsakṛtabuddhiṃ taṃ tato dṛṣṭvā mahātapāḥ
09,049.054c sarvāś cāsya kriyāś cakre vidhidṛṣṭena karmaṇā
09,049.055a saṃnyāsakṛtabuddhiṃ taṃ bhūtāni pitṛbhiḥ saha
09,049.055c tato dṛṣṭvā praruruduḥ ko 'smān saṃvibhajiṣyati
09,049.056a devalas tu vacaḥ śrutvā bhūtānāṃ karuṇaṃ tathā
09,049.056c diśo daśa vyāharatāṃ mokṣaṃ tyaktuṃ mano dadhe
09,049.057a tatas tu phalamūlāni pavitrāṇi ca bhārata
09,049.057c puṣpāṇy oṣadhayaś caiva rorūyante sahasraśaḥ
09,049.058a punar no devalaḥ kṣudro nūnaṃ chetsyati durmatiḥ
09,049.058c abhayaṃ sarvabhūtebhyo yo dattvā nāvabudhyate
09,049.059a tato bhūyo vyagaṇayat svabuddhyā munisattamaḥ
09,049.059c mokṣe gārhasthyadharme vā kiṃ nu śreyaskaraṃ bhavet
09,049.060a iti niścitya manasā devalo rājasattama
09,049.060c tyaktvā gārhasthyadharmaṃ sa mokṣadharmam arocayat
09,049.061a evamādīni saṃcintya devalo niścayāt tataḥ
09,049.061c prāptavān paramāṃ siddhiṃ paraṃ yogaṃ ca bhārata
09,049.062a tato devāḥ samāgamya bṛhaspatipurogamāḥ
09,049.062c jaigīṣavyaṃ tapaś cāsya praśaṃsanti tapasvinaḥ
09,049.063a athābravīd ṛṣivaro devān vai nāradas tadā
09,049.063c jaigīṣavye tapo nāsti vismāpayati yo 'sitam
09,049.064a tam evaṃvādinaṃ dhīraṃ pratyūcus te divaukasaḥ
09,049.064c maivam ity eva śaṃsanto jaigīṣavyaṃ mahāmunim
09,049.064d*0296_01 nātaḥ parataraṃ kiṃ cit tulyam asti prabhāvataḥ
09,049.064d*0296_02 tejasas tapasaś cāsya yogasya ca mahātmanaḥ
09,049.064d*0296_03 evaṃprabhāvo dharmātmā jaigīṣavyas tathāsitaḥ
09,049.064d*0296_04 tayor idaṃ sthānavaraṃ tīrthaṃ caiva mahātmanoḥ
09,049.065a tatrāpy upaspṛśya tato mahātmā; dattvā ca vittaṃ halabhṛd dvijebhyaḥ
09,049.065c avāpya dharmaṃ param āryakarmā; jagāma somasya mahat sa tīrtham
09,050.001 vaiśaṃpāyana uvāca
09,050.001a yatrejivān uḍupatī rājasūyena bhārata
09,050.001c tasmin vṛtte mahān āsīt saṃgrāmas tārakāmayaḥ
09,050.002a tatrāpy upaspṛśya balo dattvā dānāni cātmavān
09,050.002c sārasvatasya dharmātmā munes tīrthaṃ jagāma ha
09,050.003a yatra dvādaśavārṣikyām anāvṛṣṭyāṃ dvijottamān
09,050.003c vedān adhyāpayām āsa purā sārasvato muniḥ
09,050.004 janamejaya uvāca
09,050.004a kathaṃ dvādaśavārṣikyām anāvṛṣṭyāṃ tapodhanaḥ
09,050.004c vedān adhyāpayām āsa purā sārasvato muniḥ
09,050.005 vaiśaṃpāyana uvāca
09,050.005a āsīt pūrvaṃ mahārāja munir dhīmān mahātapāḥ
09,050.005c dadhīca iti vikhyāto brahmacārī jitendriyaḥ
09,050.006a tasyātitapasaḥ śakro bibheti satataṃ vibho
09,050.006c na sa lobhayituṃ śakyaḥ phalair bahuvidhair api
09,050.007a pralobhanārthaṃ tasyātha prāhiṇot pākaśāsanaḥ
09,050.007c divyām apsarasaṃ puṇyāṃ darśanīyām alambusām
09,050.008a tasya tarpayato devān sarasvatyāṃ mahātmanaḥ
09,050.008c samīpato mahārāja sopātiṣṭhata bhāminī
09,050.009a tāṃ divyavapuṣaṃ dṛṣṭvā tasyarṣer bhāvitātmanaḥ
09,050.009c retaḥ skannaṃ sarasvatyāṃ tat sā jagrāha nimnagā
09,050.010a kukṣau cāpy adadhad dṛṣṭvā tad retaḥ puruṣarṣabha
09,050.010c sā dadhāra ca taṃ garbhaṃ putrahetor mahānadī
09,050.011a suṣuve cāpi samaye putraṃ sā saritāṃ varā
09,050.011c jagāma putram ādāya tam ṛṣiṃ prati ca prabho
09,050.012a ṛṣisaṃsadi taṃ dṛṣṭvā sā nadī munisattamam
09,050.012c tataḥ provāca rājendra dadatī putram asya tam
09,050.012e brahmarṣe tava putro 'yaṃ tvadbhaktyā dhārito mayā
09,050.013a dṛṣṭvā te 'psarasaṃ reto yat skannaṃ prāg alambusām
09,050.013c tat kukṣiṇā vai brahmarṣe tvadbhaktyā dhṛtavaty aham
09,050.014a na vināśam idaṃ gacchet tvatteja iti niścayāt
09,050.014c pratigṛhṇīṣva putraṃ svaṃ mayā dattam aninditam
09,050.015a ity uktaḥ pratijagrāha prītiṃ cāvāpa uttamām
09,050.015c mantravac copajighrat taṃ mūrdhni premṇā dvijottamaḥ
09,050.016a pariṣvajya ciraṃ kālaṃ tadā bharatasattama
09,050.016c sarasvatyai varaṃ prādāt prīyamāṇo mahāmuniḥ
09,050.017a viśve devāḥ sapitaro gandharvāpsarasāṃ gaṇāḥ
09,050.017c tṛptiṃ yāsyanti subhage tarpyamāṇās tavāmbhasā
09,050.018a ity uktvā sa tu tuṣṭāva vacobhir vai mahānadīm
09,050.018c prītaḥ paramahṛṣṭātmā yathāvac chṛṇu pārthiva
09,050.019a prasṛtāsi mahābhāge saraso brahmaṇaḥ purā
09,050.019c jānanti tvāṃ saricchreṣṭhe munayaḥ saṃśitavratāḥ
09,050.020a mama priyakarī cāpi satataṃ priyadarśane
09,050.020c tasmāt sārasvataḥ putro mahāṃs te varavarṇini
09,050.021a tavaiva nāmnā prathitaḥ putras te lokabhāvanaḥ
09,050.021c sārasvata iti khyāto bhaviṣyati mahātapāḥ
09,050.022a eṣa dvādaśavārṣikyām anāvṛṣṭyāṃ dvijarṣabhān
09,050.022c sārasvato mahābhāge vedān adhyāpayiṣyati
09,050.023a puṇyābhyaś ca saridbhyas tvaṃ sadā puṇyatamā śubhe
09,050.023c bhaviṣyasi mahābhāge matprasādāt sarasvati
09,050.024a evaṃ sā saṃstutā tena varaṃ labdhvā mahānadī
09,050.024c putram ādāya muditā jagāma bharatarṣabha
09,050.025a etasminn eva kāle tu virodhe devadānavaiḥ
09,050.025c śakraḥ praharaṇānveṣī lokāṃs trīn vicacāra ha
09,050.026a na copalebhe bhagavāñ śakraḥ praharaṇaṃ tadā
09,050.026c yad vai teṣāṃ bhaved yogyaṃ vadhāya vibudhadviṣām
09,050.027a tato 'bravīt surāñ śakro na me śakyā mahāsurāḥ
09,050.027c ṛte 'sthibhir dadhīcasya nihantuṃ tridaśadviṣaḥ
09,050.028a tasmād gatvā ṛṣiśreṣṭho yācyatāṃ surasattamāḥ
09,050.028c dadhīcāsthīni dehīti tair vadhiṣyāmahe ripūn
09,050.029a sa devair yācito 'sthīni yatnād ṛṣivaras tadā
09,050.029c prāṇatyāgaṃ kuruṣveti cakāraivāvicārayan
09,050.029e sa lokān akṣayān prāpto devapriyakaras tadā
09,050.030a tasyāsthibhir atho śakraḥ saṃprahṛṣṭamanās tadā
09,050.030c kārayām āsa divyāni nānāpraharaṇāny uta
09,050.030e vajrāṇi cakrāṇi gadā gurudaṇḍāṃś ca puṣkalān
09,050.031a sa hi tīvreṇa tapasā saṃbhṛtaḥ paramarṣiṇā
09,050.031c prajāpatisutenātha bhṛguṇā lokabhāvanaḥ
09,050.032a atikāyaḥ sa tejasvī lokasāravinirmitaḥ
09,050.032c jajñe śailaguruḥ prāṃśur mahimnā prathitaḥ prabhuḥ
09,050.032e nityam udvijate cāsya tejasā pākaśāsanaḥ
09,050.033a tena vajreṇa bhagavān mantrayuktena bhārata
09,050.033c bhṛśaṃ krodhavisṛṣṭena brahmatejobhavena ca
09,050.033e daityadānavavīrāṇāṃ jaghāna navatīr nava
09,050.034a atha kāle vyatikrānte mahaty atibhayaṃkare
09,050.034c anāvṛṣṭir anuprāptā rājan dvādaśavārṣikī
09,050.035a tasyāṃ dvādaśavārṣikyām anāvṛṣṭyāṃ maharṣayaḥ
09,050.035c vṛttyarthaṃ prādravan rājan kṣudhārtāḥ sarvatodiśam
09,050.036a digbhyas tān pradrutān dṛṣṭvā muniḥ sārasvatas tadā
09,050.036c gamanāya matiṃ cakre taṃ provāca sarasvatī
09,050.037a na gantavyam itaḥ putra tavāhāram ahaṃ sadā
09,050.037c dāsyāmi matsyapravarān uṣyatām iha bhārata
09,050.038a ity uktas tarpayām āsa sa pitṝn devatās tathā
09,050.038c āhāram akaron nityaṃ prāṇān vedāṃś ca dhārayan
09,050.039a atha tasyām atītāyām anāvṛṣṭyāṃ maharṣayaḥ
09,050.039c anyonyaṃ paripapracchuḥ punaḥ svādhyāyakāraṇāt
09,050.040a teṣāṃ kṣudhāparītānāṃ naṣṭā vedā vidhāvatām
09,050.040c sarveṣām eva rājendra na kaś cit pratibhānavān
09,050.041a atha kaś cid ṛṣis teṣāṃ sārasvatam upeyivān
09,050.041c kurvāṇaṃ saṃśitātmānaṃ svādhyāyam ṛṣisattamam
09,050.042a sa gatvācaṣṭa tebhyaś ca sārasvatam atiprabham
09,050.042c svādhyāyam amaraprakhyaṃ kurvāṇaṃ vijane jane
09,050.043a tataḥ sarve samājagmus tatra rājan maharṣayaḥ
09,050.043c sārasvataṃ muniśreṣṭham idam ūcuḥ samāgatāḥ
09,050.044a asmān adhyāpayasveti tān uvāca tato muniḥ
09,050.044c śiṣyatvam upagacchadhvaṃ vidhivad bho mamety uta
09,050.045a tato 'bravīd ṛṣigaṇo bālas tvam asi putraka
09,050.045c sa tān āha na me dharmo naśyed iti punar munīn
09,050.046a yo hy adharmeṇa vibrūyād gṛhṇīyād vāpy adharmataḥ
09,050.046c mriyatāṃ tāv ubhau kṣipraṃ syātāṃ vā vairiṇāv ubhau
09,050.047a na hāyanair na palitair na vittena na bandhubhiḥ
09,050.047c ṛṣayaś cakrire dharmaṃ yo 'nūcānaḥ sa no mahān
09,050.048a etac chrutvā vacas tasya munayas te vidhānataḥ
09,050.048c tasmād vedān anuprāpya punar dharmaṃ pracakrire
09,050.049a ṣaṣṭir munisahasrāṇi śiṣyatvaṃ pratipedire
09,050.049c sārasvatasya viprarṣer vedasvādhyāyakāraṇāt
09,050.050a muṣṭiṃ muṣṭiṃ tataḥ sarve darbhāṇāṃ te 'bhyupāharan
09,050.050c tasyāsanārthaṃ viprarṣer bālasyāpi vaśe sthitāḥ
09,050.051a tatrāpi dattvā vasu rauhiṇeyo; mahābalaḥ keśavapūrvajo 'tha
09,050.051c jagāma tīrthaṃ muditaḥ krameṇa; khyātaṃ mahad vṛddhakanyā sma yatra
09,051.001 janamejaya uvāca
09,051.001a kathaṃ kumārī bhagavaṃs tapoyuktā hy abhūt purā
09,051.001c kimarthaṃ ca tapas tepe ko vāsyā niyamo 'bhavat
09,051.002a suduṣkaram idaṃ brahmaṃs tvattaḥ śrutam anuttamam
09,051.002c ākhyāhi tattvam akhilaṃ yathā tapasi sā sthitā
09,051.003 vaiśaṃpāyana uvāca
09,051.003a ṛṣir āsīn mahāvīryaḥ kuṇir gārgyo mahāyaśāḥ
09,051.003c sa taptvā vipulaṃ rājaṃs tapo vai tapatāṃ varaḥ
09,051.003e mānasīṃ sa sutāṃ subhrūṃ samutpāditavān vibhuḥ
09,051.004a tāṃ ca dṛṣṭvā bhṛśaṃ prītaḥ kuṇir gārgyo mahāyaśāḥ
09,051.004c jagāma tridivaṃ rājan saṃtyajyeha kalevaram
09,051.005a subhrūḥ sā hy atha kalyāṇī puṇḍarīkanibhekṣaṇā
09,051.005c mahatā tapasogreṇa kṛtvāśramam aninditā
09,051.006a upavāsaiḥ pūjayantī pitṝn devāṃś ca sā purā
09,051.006c tasyās tu tapasogreṇa mahān kālo 'tyagān nṛpa
09,051.007a sā pitrā dīyamānāpi bhartre naicchad aninditā
09,051.007c ātmanaḥ sadṛśaṃ sā tu bhartāraṃ nānvapaśyata
09,051.008a tataḥ sā tapasogreṇa pīḍayitvātmanas tanum
09,051.008c pitṛdevārcanaratā babhūva vijane vane
09,051.009a sātmānaṃ manyamānāpi kṛtakṛtyaṃ śramānvitā
09,051.009b*0297_01 jagāma vṛddhabhāvaṃ ca kaumārabrahmacāriṇī
09,051.009c vārddhakena ca rājendra tapasā caiva karśitā
09,051.010a sā nāśakad yadā gantuṃ padāt padam api svayam
09,051.010c cakāra gamane buddhiṃ paralokāya vai tadā
09,051.011a moktukāmāṃ tu tāṃ dṛṣṭvā śarīraṃ nārado 'bravīt
09,051.011c asaṃskṛtāyāḥ kanyāyāḥ kuto lokās tavānaghe
09,051.012a evaṃ hi śrutam asmābhir devaloke mahāvrate
09,051.012c tapaḥ paramakaṃ prāptaṃ na tu lokās tvayā jitāḥ
09,051.013a tan nāradavacaḥ śrutvā sābravīd ṛṣisaṃsadi
09,051.013c tapaso 'rdhaṃ prayacchāmi pāṇigrāhasya sattamāḥ
09,051.014a ity ukte cāsyā jagrāha pāṇiṃ gālavasaṃbhavaḥ
09,051.014c ṛṣiḥ prāk śṛṅgavān nāma samayaṃ cedam abravīt
09,051.015a samayena tavādyāhaṃ pāṇiṃ sprakṣyāmi śobhane
09,051.015c yady ekarātraṃ vastavyaṃ tvayā saha mayeti ha
09,051.016a tatheti sā pratiśrutya tasmai pāṇiṃ dadau tadā
09,051.016b*0298_01 yathādṛṣṭena vidhinā hutvā cāgniṃ vidhānataḥ
09,051.016c cakre ca pāṇigrahaṇaṃ tasyodvāhaṃ ca gālaviḥ
09,051.017a sā rātrāv abhavad rājaṃs taruṇī devavarṇinī
09,051.017c divyābharaṇavastrā ca divyasraganulepanā
09,051.018a tāṃ dṛṣṭvā gālaviḥ prīto dīpayantīm ivātmanā
09,051.018c uvāsa ca kṣapām ekāṃ prabhāte sābravīc ca tam
09,051.019a yas tvayā samayo vipra kṛto me tapatāṃ vara
09,051.019c tenoṣitāsmi bhadraṃ te svasti te 'stu vrajāmy aham
09,051.020a sānujñātābravīd bhūyo yo 'smiṃs tīrthe samāhitaḥ
09,051.020c vatsyate rajanīm ekāṃ tarpayitvā divaukasaḥ
09,051.021a catvāriṃśatam aṣṭau ca dve cāṣṭau samyag ācaret
09,051.021c yo brahmacaryaṃ varṣāṇi phalaṃ tasya labheta saḥ
09,051.021e evam uktvā tataḥ sādhvī dehaṃ tyaktvā divaṃ gatā
09,051.022a ṛṣir apy abhavad dīnas tasyā rūpaṃ vicintayan
09,051.022c samayena tapo 'rdhaṃ ca kṛcchrāt pratigṛhītavān
09,051.023a sādhayitvā tadātmānaṃ tasyāḥ sa gatim anvayāt
09,051.023c duḥkhito bharataśreṣṭha tasyā rūpabalātkṛtaḥ
09,051.023e etat te vṛddhakanyāyā vyākhyātaṃ caritaṃ mahat
09,051.023f*0299_01 tathaiva brahmacaryaṃ ca svargasya ca gatiḥ śubhā
09,051.024a tatrasthaś cāpi śuśrāva hataṃ śalyaṃ halāyudhaḥ
09,051.024c tatrāpi dattvā dānāni dvijātibhyaḥ paraṃtapa
09,051.024e śuśoca śalyaṃ saṃgrāme nihataṃ pāṇḍavais tadā
09,051.025a samantapañcakadvārāt tato niṣkramya mādhavaḥ
09,051.025c papraccharṣigaṇān rāmaḥ kurukṣetrasya yat phalam
09,051.026a te pṛṣṭā yadusiṃhena kurukṣetraphalaṃ vibho
09,051.026c samācakhyur mahātmānas tasmai sarvaṃ yathātatham
09,052.001 ṛṣaya ūcuḥ
09,052.001a prajāpater uttaravedir ucyate; sanātanā rāma samantapañcakam
09,052.001c samījire yatra purā divaukaso; vareṇa satreṇa mahāvarapradāḥ
09,052.002a purā ca rājarṣivareṇa dhīmatā; bahūni varṣāṇy amitena tejasā
09,052.002c prakṛṣṭam etat kuruṇā mahātmanā; tataḥ kurukṣetram itīha paprathe
09,052.003 rāma uvāca
09,052.003a kimarthaṃ kuruṇā kṛṣṭaṃ kṣetram etan mahātmanā
09,052.003c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ kathyamānaṃ tapodhanāḥ
09,052.004 ṛṣaya ūcuḥ
09,052.004a purā kila kuruṃ rāma kṛṣantaṃ satatotthitam
09,052.004c abhyetya śakras tridivāt paryapṛcchata kāraṇam
09,052.005a kim idaṃ vartate rājan prayatnena pareṇa ca
09,052.005c rājarṣe kim abhipretaṃ yeneyaṃ kṛṣyate kṣitiḥ
09,052.006 kurur uvāca
09,052.006a iha ye puruṣāḥ kṣetre mariṣyanti śatakrato
09,052.006c te gamiṣyanti sukṛtāṃl lokān pāpavivarjitān
09,052.007a avahasya tataḥ śakro jagāma tridivaṃ prabhuḥ
09,052.007c rājarṣir apy anirviṇṇaḥ karṣaty eva vasuṃdharām
09,052.008a āgamyāgamya caivainaṃ bhūyo bhūyo 'vahasya ca
09,052.008c śatakratur anirviṇṇaṃ pṛṣṭvā pṛṣṭvā jagāma ha
09,052.009a yadā tu tapasogreṇa cakarṣa vasudhāṃ nṛpaḥ
09,052.009c tataḥ śakro 'bravīd devān rājarṣer yac cikīrṣitam
09,052.010a tac chrutvā cābruvan devāḥ sahasrākṣam idaṃ vacaḥ
09,052.010c vareṇa cchandyatāṃ śakra rājarṣir yadi śakyate
09,052.011a yadi hy atra pramītā vai svargaṃ gacchanti mānavāḥ
09,052.011c asmān aniṣṭvā kratubhir bhāgo no na bhaviṣyati
09,052.012a āgamya ca tataḥ śakras tadā rājarṣim abravīt
09,052.012c alaṃ khedena bhavataḥ kriyatāṃ vacanaṃ mama
09,052.013a mānavā ye nirāhārā dehaṃ tyakṣyanty atandritāḥ
09,052.013c yudhi vā nihatāḥ samyag api tiryaggatā nṛpa
09,052.014a te svargabhājo rājendra bhavantv iti mahāmate
09,052.014c tathāstv iti tato rājā kuruḥ śakram uvāca ha
09,052.015a tatas tam abhyanujñāpya prahṛṣṭenāntarātmanā
09,052.015c jagāma tridivaṃ bhūyaḥ kṣipraṃ balaniṣūdanaḥ
09,052.016a evam etad yaduśreṣṭha kṛṣṭaṃ rājarṣiṇā purā
09,052.016c śakreṇa cāpy anujñātaṃ puṇyaṃ prāṇān vimuñcatām
09,052.016d*0300_01 brahmādyaiś ca suraśreṣṭhaiḥ puṇyai rājarṣibhis tathā
09,052.016d*0301_01 nātaḥ parataraṃ puṇyaṃ bhūmeḥ sthānaṃ bhaviṣyati
09,052.016d*0301_02 iha tapsyanti ye ke cit tapaḥ paramakaṃ narāḥ
09,052.016d*0301_03 dehatyāgena te sarve yāsyanti brahmaṇaḥ kṣayam
09,052.016d*0301_04 ye punaḥ puṇyabhājo vai dānaṃ dāsyanti mānavāḥ
09,052.016d*0301_05 teṣāṃ sahasraguṇitaṃ bhaviṣyaty acireṇa vai
09,052.016d*0301_06 ye ceha nityaṃ manujā nivatsyanti śubhaiṣiṇaḥ
09,052.016d*0301_07 yamasya viṣayaṃ te tu na drakṣyanti kadā cana
09,052.016d*0301_08 yakṣyanti ye ca kratubhir mahadbhir manujeśvarāḥ
09,052.016d*0301_09 teṣāṃ triviṣṭape vāso yāvad bhūmir dhariṣyati
09,052.017a api cātra svayaṃ śakro jagau gāthāṃ surādhipaḥ
09,052.017c kurukṣetre nibaddhāṃ vai tāṃ śṛṇuṣva halāyudha
09,052.018a pāṃsavo 'pi kurukṣetrād vāyunā samudīritāḥ
09,052.018c api duṣkṛtakarmāṇaṃ nayanti paramāṃ gatim
09,052.018d*0302_01 kurukṣetraṃ gamiṣyāmi kurukṣetre vasāmy aham
09,052.018d*0302_02 ity evaṃ niścito bhūtvā tenaiva svargam eṣyati
09,052.018d*0302_03 kurukṣetraṃ gamiṣyāmi kurukṣetre vasāmy aham
09,052.018d*0302_04 tathā sthānaṃ ca maunaṃ ca vīrāsanam upāsmahe
09,052.018d*0302_05 evaṃ pralapamāno 'pi cintayaṃś ca muhur muhuḥ
09,052.018d*0302_06 dūrastho yadi vā tiṣṭhaṃl labhet svargaṃ viniścitaḥ
09,052.019a surarṣabhā brāhmaṇasattamāś ca; tathā nṛgādyā naradevamukhyāḥ
09,052.019c iṣṭvā mahārhaiḥ kratubhir nṛsiṃha; saṃnyasya dehān sugatiṃ prapannāḥ
09,052.020a tarantukārantukayor yad antaraṃ; rāmahradānāṃ ca macakrukasya
09,052.020c etat kurukṣetrasamantapañcakaṃ; prajāpater uttaravedir ucyate
09,052.021a śivaṃ mahat puṇyam idaṃ divaukasāṃ; susaṃmataṃ svargaguṇaiḥ samanvitam
09,052.021c ataś ca sarve 'pi vasuṃdharādhipā; hatā gamiṣyanti mahātmanāṃ gatim
09,052.021d*0303_01 ity uvāca svayaṃ śakraḥ saha brahmādibhis tathā
09,052.021d*0303_02 tac cānumoditaṃ sarvaṃ brahmaviṣṇumaheśvaraiḥ
09,053.001 vaiśaṃpāyana uvāca
09,053.001a kurukṣetraṃ tato dṛṣṭvā dattvā dāyāṃś ca sātvataḥ
09,053.001c āśramaṃ sumahad divyam agamaj janamejaya
09,053.002a madhūkāmravanopetaṃ plakṣanyagrodhasaṃkulam
09,053.002c ciribilvayutaṃ puṇyaṃ panasārjunasaṃkulam
09,053.003a taṃ dṛṣṭvā yādavaśreṣṭhaḥ pravaraṃ puṇyalakṣaṇam
09,053.003c papraccha tān ṛṣīn sarvān kasyāśramavaras tv ayam
09,053.004a te tu sarve mahātmānam ūcū rājan halāyudham
09,053.004c śṛṇu vistarato rāma yasyāyaṃ pūrvam āśramaḥ
09,053.005a atra viṣṇuḥ purā devas taptavāṃs tapa uttamam
09,053.005c atrāsya vidhivad yajñāḥ sarve vṛttāḥ sanātanāḥ
09,053.006a atraiva brāhmaṇī siddhā kaumārabrahmacāriṇī
09,053.006c yogayuktā divaṃ yātā tapaḥsiddhā tapasvinī
09,053.007a babhūva śrīmatī rājañ śāṇḍilyasya mahātmanaḥ
09,053.007c sutā dhṛtavratā sādhvī niyatā brahmacāriṇī
09,053.007d*0304_01 sā tu taptvā tapo ghoraṃ duścaraṃ strījanena ha
09,053.008a sā tu prāpya paraṃ yogaṃ gatā svargam anuttamam
09,053.008c bhuktvāśrame 'śvamedhasya phalaṃ phalavatāṃ śubhā
09,053.008e gatā svargaṃ mahābhāgā pūjitā niyatātmabhiḥ
09,053.009a abhigamyāśramaṃ puṇyaṃ dṛṣṭvā ca yadupuṃgavaḥ
09,053.009b*0305_01 śrutvā ṛṣīṇāṃ vacanam āśramaṃ taṃ jagāma ha
09,053.009b*0306_01 ṛṣīṇāṃ vacanaṃ śrutvā jagāmāśramam uttamam
09,053.009b*0307_01 tasyāśrame 'śvamedhasya phaḷam āpnoti mānavaḥ
09,053.009c ṛṣīṃs tān abhivādyātha pārśve himavato 'cyutaḥ
09,053.009e skandhāvārāṇi sarvāṇi nivartyāruruhe 'calam
09,053.010a nātidūraṃ tato gatvā nagaṃ tāladhvajo balī
09,053.010c puṇyaṃ tīrthavaraṃ dṛṣṭvā vismayaṃ paramaṃ gataḥ
09,053.011a prabhavaṃ ca sarasvatyāḥ plakṣaprasravaṇaṃ balaḥ
09,053.011c saṃprāptaḥ kārapacanaṃ tīrthapravaram uttamam
09,053.012a halāyudhas tatra cāpi dattvā dānaṃ mahābalaḥ
09,053.012c āplutaḥ salile śīte tasmāc cāpi jagāma ha
09,053.012e āśramaṃ paramaprīto mitrasya varuṇasya ca
09,053.012f*0308_01 āplutaḥ salile puṇye suśīte vimale śucau
09,053.012f*0308_02 saṃtarpayām āsa pitṝn devāṃś ca raṇadurmadaḥ
09,053.012f*0308_03 tatroṣyaikāṃ tu rajanīṃ yatibhir brāhmaṇaiḥ saha
09,053.012f*0308_04 mitrāvaruṇayoḥ puṇyaṃ jagāmāśramam acyutaḥ
09,053.013a indro 'gnir aryamā caiva yatra prāk prītim āpnuvan
09,053.013c taṃ deśaṃ kārapacanād yamunāyāṃ jagāma ha
09,053.014a snātvā tatrāpi dharmātmā parāṃ tuṣṭim avāpya ca
09,053.014c ṛṣibhiś caiva siddhaiś ca sahito vai mahābalaḥ
09,053.014e upaviṣṭaḥ kathāḥ śubhrāḥ śuśrāva yadupuṃgavaḥ
09,053.015a tathā tu tiṣṭhatāṃ teṣāṃ nārado bhagavān ṛṣiḥ
09,053.015c ājagāmātha taṃ deśaṃ yatra rāmo vyavasthitaḥ
09,053.015d*0309_01 tatra saṃtiṣṭhataś cātha rāmasyāpratimadyuteḥ
09,053.015d*0309_02 ājagāma mahātejā nārado bhagavān ṛṣiḥ
09,053.016a jaṭāmaṇḍalasaṃvītaḥ svarṇacīrī mahātapāḥ
09,053.016c hemadaṇḍadharo rājan kamaṇḍaludharas tathā
09,053.017a kacchapīṃ sukhaśabdāṃ tāṃ gṛhya vīṇāṃ manoramām
09,053.017c nṛtye gīte ca kuśalo devabrāhmaṇapūjitaḥ
09,053.018a prakartā kalahānāṃ ca nityaṃ ca kalahapriyaḥ
09,053.018c taṃ deśam agamad yatra śrīmān rāmo vyavasthitaḥ
09,053.019a pratyutthāya tu te sarve pūjayitvā yatavratam
09,053.019c devarṣiṃ paryapṛcchanta yathāvṛttaṃ kurūn prati
09,053.020a tato 'syākathayad rājan nāradaḥ sarvadharmavit
09,053.020c sarvam eva yathāvṛttam atītaṃ kurusaṃkṣayam
09,053.021a tato 'bravīd rauhiṇeyo nāradaṃ dīnayā girā
09,053.021c kim avasthaṃ tu tat kṣatraṃ ye ca tatrābhavan nṛpāḥ
09,053.022a śrutam etan mayā pūrvaṃ sarvam eva tapodhana
09,053.022c vistaraśravaṇe jātaṃ kautūhalam atīva me
09,053.023 nārada uvāca
09,053.023a pūrvam eva hato bhīṣmo droṇaḥ sindhupatis tathā
09,053.023c hato vaikartanaḥ karṇaḥ putrāś cāsya mahārathāḥ
09,053.024a bhūriśravā rauhiṇeya madrarājaś ca vīryavān
09,053.024c ete cānye ca bahavas tatra tatra mahābalāḥ
09,053.025a priyān prāṇān parityajya priyārthaṃ kauravasya vai
09,053.025c rājāno rājaputrāś ca samareṣv anivartinaḥ
09,053.025d*0310_01 nihatāḥ pāṇḍavaiḥ sarve gatāḥ svargagatiṃ prati
09,053.026a ahatāṃs tu mahābāho śṛṇu me tatra mādhava
09,053.026c dhārtarāṣṭrabale śeṣāḥ kṛpo bhojaś ca vīryavān
09,053.026e aśvatthāmā ca vikrānto bhagnasainyā diśo gatāḥ
09,053.026f*0311_01 **** **** trayaḥ samitimardanāḥ
09,053.026f*0311_02 kṛpaś ca kṛtavarmā ca droṇaputraś ca vīryavān
09,053.026f*0311_03 te 'pi vai vidrutā rāma diśo daśa bhayāt tadā
09,053.027a duryodhano hate sainye pradruteṣu kṛpādiṣu
09,053.027c hradaṃ dvaipāyanaṃ nāma viveśa bhṛśaduḥkhitaḥ
09,053.028a śayānaṃ dhārtarāṣṭraṃ tu stambhite salile tadā
09,053.028c pāṇḍavāḥ saha kṛṣṇena vāgbhir ugrābhir ārdayan
09,053.029a sa tudyamāno balavān vāgbhī rāma samantataḥ
09,053.029c utthitaḥ prāg ghradād vīraḥ pragṛhya mahatīṃ gadām
09,053.030a sa cāpy upagato yuddhaṃ bhīmena saha sāṃpratam
09,053.030c bhaviṣyati ca tat sadyas tayo rāma sudāruṇam
09,053.031a yadi kautūhalaṃ te 'sti vraja mādhava mā ciram
09,053.031c paśya yuddhaṃ mahāghoraṃ śiṣyayor yadi manyase
09,053.031c*0312_01 **** **** adya rāmāhave dvayoḥ
09,053.031c*0312_02 bhīmakauravayor vīra
09,053.032 vaiśaṃpāyana uvāca
09,053.032a nāradasya vacaḥ śrutvā tān abhyarcya dvijarṣabhān
09,053.032c sarvān visarjayām āsa ye tenābhyāgatāḥ saha
09,053.032e gamyatāṃ dvārakāṃ ceti so 'nvaśād anuyāyinaḥ
09,053.033a so 'vatīryācalaśreṣṭhāt plakṣaprasravaṇāc chubhāt
09,053.033c tataḥ prītamanā rāmaḥ śrutvā tīrthaphalaṃ mahat
09,053.033e viprāṇāṃ saṃnidhau ślokam agāyad idam acyutaḥ
09,053.034a sarasvatīvāsasamā kuto ratiḥ; sarasvatīvāsasamāḥ kuto guṇāḥ
09,053.034c sarasvatīṃ prāpya divaṃ gatā janāḥ; sadā smariṣyanti nadīṃ sarasvatīm
09,053.035a sarasvatī sarvanadīṣu puṇyā; sarasvatī lokasukhāvahā sadā
09,053.035c sarasvatīṃ prāpya janāḥ suduṣkṛtāḥ; sadā na śocanti paratra ceha ca
09,053.036a tato muhur muhuḥ prītyā prekṣamāṇaḥ sarasvatīm
09,053.036c hayair yuktaṃ rathaṃ śubhram ātiṣṭhata paraṃtapaḥ
09,053.037a sa śīghragāminā tena rathena yadupuṃgavaḥ
09,053.037c didṛkṣur abhisaṃprāptaḥ śiṣyayuddham upasthitam
09,054.001 vaiśaṃpāyana uvāca
09,054.001a evaṃ tad abhavad yuddhaṃ tumulaṃ janamejaya
09,054.001c yatra duḥkhānvito rājā dhṛtarāṣṭro 'bravīd idam
09,054.002a rāmaṃ saṃnihitaṃ dṛṣṭvā gadāyuddha upasthite
09,054.002c mama putraḥ kathaṃ bhīmaṃ pratyayudhyata saṃjaya
09,054.003 saṃjaya uvāca
09,054.003a rāmasāṃnidhyam āsādya putro duryodhanas tava
09,054.003c yuddhakāmo mahābāhuḥ samahṛṣyata vīryavān
09,054.004a dṛṣṭvā lāṅgalinaṃ rājā pratyutthāya ca bhārata
09,054.004c prītyā paramayā yukto yudhiṣṭhiram athābravīt
09,054.004c*0313_01 **** **** samabhyarcya yathāvidhi
09,054.004c*0313_02 āsanaṃ ca dadau tasmai paryapṛcchad anāmayam
09,054.004c*0313_03 tato yudhiṣṭhiraṃ rāmo vākyam etad uvāca ha
09,054.004c*0313_04 madhuraṃ dharmasaṃyuktaṃ śūrāṇāṃ hitam eva ca
09,054.004c*0313_05 mayā śrutaṃ kathayatām ṛṣīṇāṃ rājasattama
09,054.004c*0313_06 kurukṣetraṃ paraṃ puṇyaṃ pāvanaṃ svargyam eva ca
09,054.004c*0313_07 daivatair ṛṣibhir juṣṭaṃ brāhmaṇaiś ca mahātmabhiḥ
09,054.004c*0313_08 tatra vai yotsyamānā ye dehaṃ tyakṣyanti mānavāḥ
09,054.004c*0313_09 teṣāṃ svarge dhruvo vāsaḥ śakreṇa saha māriṣa
09,054.005a samantapañcakaṃ kṣipram ito yāma viśāṃ pate
09,054.005c prathitottaravedī sā devaloke prajāpateḥ
09,054.006a tasmin mahāpuṇyatame trailokyasya sanātane
09,054.006c saṃgrāme nidhanaṃ prāpya dhruvaṃ svargo bhaviṣyati
09,054.007a tathety uktvā mahārāja kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
09,054.007c samantapañcakaṃ vīraḥ prāyād abhimukhaḥ prabhuḥ
09,054.008a tato duryodhano rājā pragṛhya mahatīṃ gadām
09,054.008c padbhyām amarṣād dyutimān agacchat pāṇḍavaiḥ saha
09,054.009a tathā yāntaṃ gadāhastaṃ varmaṇā cāpi daṃśitam
09,054.009c antarikṣagatā devāḥ sādhu sādhv ity apūjayan
09,054.009e vātikāś ca narā ye 'tra dṛṣṭvā te harṣam āgatāḥ
09,054.010a sa pāṇḍavaiḥ parivṛtaḥ kururājas tavātmajaḥ
09,054.010c mattasyeva gajendrasya gatim āsthāya so 'vrajat
09,054.011a tataḥ śaṅkhaninādena bherīṇāṃ ca mahāsvanaiḥ
09,054.011c siṃhanādaiś ca śūrāṇāṃ diśaḥ sarvāḥ prapūritāḥ
09,054.011d*0314_01 tatas te tu kurukṣetraṃ prāptā naravarottamāḥ
09,054.012a pratīcyabhimukhaṃ deśaṃ yathoddiṣṭaṃ sutena te
09,054.012c gatvā ca taiḥ parikṣiptaṃ samantāt sarvatodiśam
09,054.013a dakṣiṇena sarasvatyāḥ svayanaṃ tīrtham uttamam
09,054.013c tasmin deśe tv aniriṇe tatra yuddham arocayan
09,054.014a tato bhīmo mahākoṭiṃ gadāṃ gṛhyātha varmabhṛt
09,054.014c bibhrad rūpaṃ mahārāja sadṛśaṃ hi garutmataḥ
09,054.015a avabaddhaśirastrāṇaḥ saṃkhye kāñcanavarmabhṛt
09,054.015c rarāja rājan putras te kāñcanaḥ śailarāḍ iva
09,054.016a varmabhyāṃ saṃvṛtau vīrau bhīmaduryodhanāv ubhau
09,054.016c saṃyuge ca prakāśete saṃrabdhāv iva kuñjarau
09,054.017a raṇamaṇḍalamadhyasthau bhrātarau tau nararṣabhau
09,054.017c aśobhetāṃ mahārāja candrasūryāv ivoditau
09,054.018a tāv anyonyaṃ nirīkṣetāṃ kruddhāv iva mahādvipau
09,054.018c dahantau locanai rājan parasparavadhaiṣiṇau
09,054.019a saṃprahṛṣṭamanā rājan gadām ādāya kauravaḥ
09,054.019c sṛkkiṇī saṃlihan rājan krodharaktekṣaṇaḥ śvasan
09,054.020a tato duryodhano rājā gadām ādāya vīryavān
09,054.020c bhīmasenam abhiprekṣya gajo gajam ivāhvayat
09,054.021a adrisāramayīṃ bhīmas tathaivādāya vīryavān
09,054.021c āhvayām āsa nṛpatiṃ siṃhaḥ siṃhaṃ yathā vane
09,054.022a tāv udyatagadāpāṇī duryodhanavṛkodarau
09,054.022c saṃyuge sma prakāśete girī saśikharāv iva
09,054.023a tāv ubhāv abhisaṃkruddhāv ubhau bhīmaparākramau
09,054.023c ubhau śiṣyau gadāyuddhe rauhiṇeyasya dhīmataḥ
09,054.024a ubhau sadṛśakarmāṇau yamavāsavayor iva
09,054.024c tathā sadṛśakarmāṇau varuṇasya mahābalau
09,054.025a vāsudevasya rāmasya tathā vaiśravaṇasya ca
09,054.025c sadṛśau tau mahārāja madhukaiṭabhayor yudhi
09,054.026a ubhau sadṛśakarmāṇau raṇe sundopasundayoḥ
09,054.026b*0315_01 rāmarāvaṇayoś caiva vālisugrīvayos tathā
09,054.026c tathaiva kālasya samau mṛtyoś caiva paraṃtapau
09,054.027a anyonyam abhidhāvantau mattāv iva mahādvipau
09,054.027c vāśitāsaṃgame dṛptau śaradīva madotkaṭau
09,054.028a mattāv iva jigīṣantau mātaṅgau bharatarṣabhau
09,054.028c ubhau krodhaviṣaṃ dīptaṃ vamantāv uragāv iva
09,054.029a anyonyam abhisaṃrabdhau prekṣamāṇāv ariṃdamau
09,054.029c ubhau bharataśārdūlau vikrameṇa samanvitau
09,054.030a siṃhāv iva durādharṣau gadāyuddhe paraṃtapau
09,054.030c nakhadaṃṣṭrāyudhau vīrau vyāghrāv iva durutsahau
09,054.031a prajāsaṃharaṇe kṣubdhau samudrāv iva dustarau
09,054.031c lohitāṅgāv iva kruddhau pratapantau mahārathau
09,054.031d*0316_01 pūrvapaścimajau meghau vāyunā kṣubhitau yathā
09,054.031d*0316_02 garjamānau suviṣamaṃ kṣarantau prāvṛṣīva hi
09,054.032a raśmimantau mahātmānau dīptimantau mahābalau
09,054.032c dadṛśāte kuruśreṣṭhau kālasūryāv ivoditau
09,054.033a vyāghrāv iva susaṃrabdhau garjantāv iva toyadau
09,054.033c jahṛṣāte mahābāhū siṃhau kesariṇāv iva
09,054.034a gajāv iva susaṃrabdhau jvalitāv iva pāvakau
09,054.034c dadṛśus tau mahātmānau saśṛṅgāv iva parvatau
09,054.035a roṣāt prasphuramāṇoṣṭhau nirīkṣantau parasparam
09,054.035c tau sametau mahātmānau gadāhastau narottamau
09,054.036a ubhau paramasaṃhṛṣṭāv ubhau paramasaṃmatau
09,054.036c sadaśvāv iva heṣantau bṛṃhantāv iva kuñjarau
09,054.037a vṛṣabhāv iva garjantau duryodhanavṛkodarau
09,054.037c daityāv iva balonmattau rejatus tau narottamau
09,054.038a tato duryodhano rājann idam āha yudhiṣṭhiram
09,054.038b*0317_01 bhrātṛbhiḥ sahitaṃ caiva kṛṣṇena ca mahātmanā
09,054.038b*0317_02 rāmeṇāmitavīryeṇa vākyaṃ śauṇḍīryasaṃmatam
09,054.038c sṛñjayaiḥ saha tiṣṭhantaṃ tapantam iva bhāskaram
09,054.038d*0318_01 kekayaiḥ sṛñjayair guptaṃ pāñcālaiś ca mahātmabhiḥ
09,054.039a idaṃ vyavasitaṃ yuddhaṃ mama bhīmasya cobhayoḥ
09,054.039c upopaviṣṭāḥ paśyadhvaṃ vimardaṃ nṛpasattamāḥ
09,054.039d*0319_01 śrutvā duryodhanavacaḥ pratyapadyanta tat tathā
09,054.040a tataḥ samupaviṣṭaṃ tat sumahad rājamaṇḍalam
09,054.040c virājamānaṃ dadṛśe divīvādityamaṇḍalam
09,054.041a teṣāṃ madhye mahābāhuḥ śrīmān keśavapūrvajaḥ
09,054.041c upaviṣṭo mahārāja pūjyamānaḥ samantataḥ
09,054.042a śuśubhe rājamadhyastho nīlavāsāḥ sitaprabhaḥ
09,054.042c nakṣatrair iva saṃpūrṇo vṛto niśi niśākaraḥ
09,054.043a tau tathā tu mahārāja gadāhastau durāsadau
09,054.043c anyonyaṃ vāgbhir ugrābhis takṣamāṇau vyavasthitau
09,054.044a apriyāṇi tato 'nyonyam uktvā tau kurupuṃgavau
09,054.044c udīkṣantau sthitau vīrau vṛtraśakrāv ivāhave
09,055.001 vaiśaṃpāyana uvāca
09,055.001a tato vāgyuddham abhavat tumulaṃ janamejaya
09,055.001a*0320_01 **** **** tumulaṃ romaharṣaṇam
09,055.001a*0320_02 krodhasaṃvardhanaṃ niṣṭhām (sic)
09,055.001c yatra duḥkhānvito rājā dhṛtarāṣṭro 'bravīd idam
09,055.002a dhig astu khalu mānuṣyaṃ yasya niṣṭheyam īdṛśī
09,055.002c ekādaśacamūbhartā yatra putro mamābhibhūḥ
09,055.003a ājñāpya sarvān nṛpatīn bhuktvā cemāṃ vasuṃdharām
09,055.003c gadām ādāya vegena padātiḥ prasthito raṇam
09,055.004a bhūtvā hi jagato nātho hy anātha iva me sutaḥ
09,055.004c gadām udyamya yo yāti kim anyad bhāgadheyataḥ
09,055.005a aho duḥkhaṃ mahat prāptaṃ putreṇa mama saṃjaya
09,055.005c evam uktvā sa duḥkhārto virarāma janādhipaḥ
09,055.006 saṃjaya uvāca
09,055.006a sa meghaninado harṣād vinadann iva govṛṣaḥ
09,055.006c ājuhāva tataḥ pārthaṃ yuddhāya yudhi vīryavān
09,055.007a bhīmam āhvayamāne tu kururāje mahātmani
09,055.007b*0321_01 ājuhāva tato bhīmo yuddhāya ca suyodhanam
09,055.007b*0321_02 evam āhvayamāne tu bhīmasene mahātmani
09,055.007c prādurāsan sughorāṇi rūpāṇi vividhāny uta
09,055.008a vavur vātāḥ sanirghātāḥ pāṃsuvarṣaṃ papāta ca
09,055.008c babhūvuś ca diśaḥ sarvās timireṇa samāvṛtāḥ
09,055.009a mahāsvanāḥ sanirghātās tumulā romaharṣaṇāḥ
09,055.009c petus tatholkāḥ śataśaḥ sphoṭayantyo nabhastalam
09,055.010a rāhuś cāgrasad ādityam aparvaṇi viśāṃ pate
09,055.010c cakampe ca mahākampaṃ pṛthivī savanadrumā
09,055.011a rūkṣāś ca vātāḥ pravavur nīcaiḥ śarkaravarṣiṇaḥ
09,055.011c girīṇāṃ śikharāṇy eva nyapatanta mahītale
09,055.012a mṛgā bahuvidhākārāḥ saṃpatanti diśo daśa
09,055.012c dīptāḥ śivāś cāpy anadan ghorarūpāḥ sudāruṇāḥ
09,055.013a nirghātāś ca mahāghorā babhūvū romaharṣaṇāḥ
09,055.013c dīptāyāṃ diśi rājendra mṛgāś cāśubhavādinaḥ
09,055.014a udapānagatāś cāpo vyavardhanta samantataḥ
09,055.014c aśarīrā mahānādāḥ śrūyante sma tadā nṛpa
09,055.015a evamādīni dṛṣṭvātha nimittāni vṛkodaraḥ
09,055.015c uvāca bhrātaraṃ jyeṣṭhaṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
09,055.016a naiṣa śakto raṇe jetuṃ mandātmā māṃ suyodhanaḥ
09,055.016c adya krodhaṃ vimokṣyāmi nigūḍhaṃ hṛdaye ciram
09,055.016e suyodhane kauravendre khāṇḍave pāvako yathā
09,055.017a śalyam adyoddhariṣyāmi tava pāṇḍava hṛcchayam
09,055.017c nihatya gadayā pāpam imaṃ kurukulādhamam
09,055.018a adya kīrtimayīṃ mālāṃ pratimokṣyāmy ahaṃ tvayi
09,055.018c hatvemaṃ pāpakarmāṇaṃ gadayā raṇamūrdhani
09,055.019a adyāsya śatadhā dehaṃ bhinadmi gadayānayā
09,055.019c nāyaṃ praveṣṭā nagaraṃ punar vāraṇasāhvayam
09,055.020a sarpotsargasya śayane viṣadānasya bhojane
09,055.020c pramāṇakoṭyāṃ pātasya dāhasya jatuveśmani
09,055.021a sabhāyām avahāsasya sarvasvaharaṇasya ca
09,055.021c varṣam ajñātavāsasya vanavāsasya cānagha
09,055.021d*0322_01 draupadyāḥ kleśadānasya vastrasaṃharaṇasya ca
09,055.022a adyāntam eṣāṃ duḥkhānāṃ gantā bharatasattama
09,055.022c ekāhnā vinihatyemaṃ bhaviṣyāmy ātmano 'nṛṇaḥ
09,055.023a adyāyur dhārtarāṣṭrasya durmater akṛtātmanaḥ
09,055.023c samāptaṃ bharataśreṣṭha mātāpitroś ca darśanam
09,055.023d*0323_01 adya saukhyaṃ tu rājendra kururājasya durmateḥ
09,055.023d*0323_02 samāptaṃ ca mahārāja nārīṇāṃ darśanaṃ punaḥ
09,055.024a adyāyaṃ kururājasya śaṃtanoḥ kulapāṃsanaḥ
09,055.024c prāṇāñ śriyaṃ ca rājyaṃ ca tyaktvā śeṣyati bhūtale
09,055.025a rājā ca dhṛtarāṣṭro 'dya śrutvā putraṃ mayā hatam
09,055.025c smariṣyaty aśubhaṃ karma yat tac chakunibuddhijam
09,055.026a ity uktvā rājaśārdūla gadām ādāya vīryavān
09,055.026c avātiṣṭhata yuddhāya śakro vṛtram ivāhvayan
09,055.027a tam udyatagadaṃ dṛṣṭvā kailāsam iva śṛṅgiṇam
09,055.027c bhīmasenaḥ punaḥ kruddho duryodhanam uvāca ha
09,055.028a rājñaś ca dhṛtarāṣṭrasya tathā tvam api cātmanaḥ
09,055.028a*0324_01 **** **** tava hetor durātmanaḥ
09,055.028a*0324_02 sarveṣām api cāsmākaṃ duḥkhaṃ prāptaṃ sudurmate
09,055.028c smara tad duṣkṛtaṃ karma yad vṛttaṃ vāraṇāvate
09,055.029a draupadī ca parikliṣṭā sabhāyāṃ yad rajasvalā
09,055.029c dyūte ca vañcito rājā yat tvayā saubalena ca
09,055.030a vane duḥkhaṃ ca yat prāptam asmābhis tvatkṛtaṃ mahat
09,055.030c virāṭanagare caiva yonyantaragatair iva
09,055.030e tat sarvaṃ yātayāmy adya diṣṭyā dṛṣṭo 'si durmate
09,055.031a tvatkṛte 'sau hataḥ śete śaratalpe pratāpavān
09,055.031c gāṅgeyo rathināṃ śreṣṭho nihato yājñaseninā
09,055.032a hato droṇaś ca karṇaś ca tathā śalyaḥ pratāpavān
09,055.032c vairāgner ādikartā ca śakuniḥ saubalo hataḥ
09,055.033a prātikāmī tathā pāpo draupadyāḥ kleśakṛd dhataḥ
09,055.033c bhrātaras te hatāḥ sarve śūrā vikrāntayodhinaḥ
09,055.034a ete cānye ca bahavo nihatās tvatkṛte nṛpāḥ
09,055.034c tvām adya nihaniṣyāmi gadayā nātra saṃśayaḥ
09,055.035a ity evam uccai rājendra bhāṣamāṇaṃ vṛkodaram
09,055.035c uvāca vītabhī rājan putras te satyavikramaḥ
09,055.036a kiṃ katthitena bahudhā yudhyasva tvaṃ vṛkodara
09,055.036c adya te 'haṃ vineṣyāmi yuddhaśraddhāṃ kulādhama
09,055.036d*0325_01 iti duryodhanenoktaḥ pratyuvāca vṛkodaraḥ
09,055.037a naiva duryodhanaḥ kṣudra kena cit tvadvidhena vai
09,055.037c śakyas trāsayituṃ vācā yathānyaḥ prākṛto naraḥ
09,055.038a cirakālepsitaṃ diṣṭyā hṛdayastham idaṃ mama
09,055.038c tvayā saha gadāyuddhaṃ tridaśair upapāditam
09,055.039a kiṃ vācā bahunoktena katthitena ca durmate
09,055.039c vāṇī saṃpadyatām eṣā karmaṇā mā ciraṃ kṛthāḥ
09,055.040a tasya tad vacanaṃ śrutvā sarva evābhyapūjayan
09,055.040c rājānaḥ somakāś caiva ye tatrāsan samāgatāḥ
09,055.041a tataḥ saṃpūjitaḥ sarvaiḥ saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ
09,055.041c bhūyo dhīraṃ manaś cakre yuddhāya kurunandanaḥ
09,055.042a taṃ mattam iva mātaṅgaṃ talatālair narādhipāḥ
09,055.042c bhūyaḥ saṃharṣayāṃ cakrur duryodhanam amarṣaṇam
09,055.043a taṃ mahātmā mahātmānaṃ gadām udyamya pāṇḍavaḥ
09,055.043c abhidudrāva vegena dhārtarāṣṭraṃ vṛkodaraḥ
09,055.044a bṛṃhanti kuñjarās tatra hayā heṣanti cāsakṛt
09,055.044c śastrāṇi cāpy adīpyanta pāṇḍavānāṃ jayaiṣiṇām
09,056.001 saṃjaya uvāca
09,056.001a tato duryodhano dṛṣṭvā bhīmasenaṃ tathāgatam
09,056.001c pratyudyayāv adīnātmā vegena mahatā nadan
09,056.002a samāpetatur ānadya śṛṅgiṇau vṛṣabhāv iva
09,056.002c mahānirghātaghoṣaś ca saṃprahāras tayor abhūt
09,056.003a abhavac ca tayor yuddhaṃ tumulaṃ romaharṣaṇam
09,056.003c jigīṣator yudhānyonyam indraprahrādayor iva
09,056.003d@003_0001 tau vṛṣāv iva garjantau maṇḍalāni viceratuḥ
09,056.003d@003_0002 āvarjitagadāhastau duryodhanavṛkodarau
09,056.003d@003_0003 maṇḍalāvartamārgeṣu gadāpraharaṇe 'pi ca
09,056.003d@003_0004 nirviśeṣam abhūd yuddhaṃ tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
09,056.003d@003_0005 taptahemamayī śubhrair babhūva bhayavardhanī
09,056.003d@003_0006 agnijvālair ivāvidhya pade bhīmasya sā gadā
09,056.003d@003_0007 tāḍitā dhārtarāṣṭreṇa bhīmasya gadayā gadā
09,056.003d@003_0008 gadāyuddhe mahārāja sasṛje pāvakārciṣaḥ
09,056.003d@003_0009
09,056.003d@003_0010 aṅgāravarṣaṃ mumuce tad adbhutam ivābhavat
09,056.003d@003_0011 dantair iva mahānāgau śṛṅgair iva mahāvṛṣau
09,056.003d@003_0012 tau tu rejatur anyonyaṃ gadābhyām aparikṣatau
09,056.003d@003_0013 gadayābhihate gātre kṣaṇena rudhirokṣitau
09,056.003d@003_0014 prekṣaṇīyatarāv āstāṃ puṣpitāv iva kiṃśukau
09,056.003d@003_0015 gadayā dhārtarāṣṭreṇa savye pārśve bhṛśāhataḥ
09,056.003d@003_0016 bhīmaseno mahābāhur na cacālācalo yathā
09,056.003d@003_0017 tadā bhīmagadāvegais tāḍyamāno muhur muhuḥ
09,056.003d@003_0018 kaṭitvān mocayām āsa duṣṭahastīva hastipam
09,056.003d@003_0019 śuśruve dikṣu sarvāsu tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
09,056.003d@003_0020 gadānipātasaṃhrādo vajrayor iva nisvanaḥ
09,056.003d@003_0021 abhihṛtya mahāvīryau nivṛtya tu mahāgadau
09,056.003d@003_0022 punar uttamamārgasthau maṇḍalāni viceratuḥ
09,056.003d@003_0023 tadānyonyam abhidrutya sthitau vīrau mahāgadau
09,056.003d@003_0024 udyamya lohadaṇḍābhyāṃ tāḍyamānau hi petatuḥ
09,056.003d@003_0025 punar utpatya vegena maṇḍalāni viceratuḥ
09,056.003d@003_0026 kriyāviśeṣabalinau darśayām āsatus tadā
09,056.003d@003_0027 abhyudyatagadau vīrau saśṛṅgāv iva parvatau
09,056.003d@003_0028 tāv ājaghnatur anyonyaṃ yathā bhūmicale 'calau
09,056.003d@003_0029 tau parasparasaṃvegād gadābhyāṃ bhṛśam āhatau
09,056.003d@003_0030 yugapat petatur vīrau tathālakṣya samutthitau
09,056.003d@003_0031 bhṛśaṃ marmasv abhihatāv ubhāv āstāṃ suvihvalau
09,056.003d@003_0032 tau parasparasaṃgharṣau prekṣatāṃ hi mahābalau
09,056.004a rudhirokṣitasarvāṅgau gadāhastau manasvinau
09,056.004c dadṛśāte mahātmānau puṣpitāv iva kiṃśukau
09,056.005a tathā tasmin mahāyuddhe vartamāne sudāruṇe
09,056.005c khadyotasaṃghair iva khaṃ darśanīyaṃ vyarocata
09,056.006a tathā tasmin vartamāne saṃkule tumule bhṛśam
09,056.006b*0326_01 saṃgrāme dāruṇe tāta subhṛśaṃ krodhasaṃyutau
09,056.006c ubhāv api pariśrāntau yudhyamānāv ariṃdamau
09,056.007a tau muhūrtaṃ samāśvasya punar eva paraṃtapau
09,056.007c abhyahārayatāṃ tatra saṃpragṛhya gade śubhe
09,056.008a tau tu dṛṣṭvā mahāvīryau samāśvastau nararṣabhau
09,056.008c balinau vāraṇau yadvad vāśitārthe madotkaṭau
09,056.009a apāravīryau saṃprekṣya pragṛhītagadāv ubhau
09,056.009c vismayaṃ paramaṃ jagmur devagandharvadānavāḥ
09,056.010a pragṛhītagadau dṛṣṭvā duryodhanavṛkodarau
09,056.010c saṃśayaḥ sarvabhūtānāṃ vijaye samapadyata
09,056.011a samāgamya tato bhūyo bhrātarau balināṃ varau
09,056.011c anyonyasyāntaraprepsū pracakrāte 'ntaraṃ prati
09,056.012a yamadaṇḍopamāṃ gurvīm indrāśanim ivodyatām
09,056.012c dadṛśuḥ prekṣakā rājan raudrīṃ viśasanīṃ gadām
09,056.013a āvidhyato gadāṃ tasya bhīmasenasya saṃyuge
09,056.013c śabdaḥ sutumulo ghoro muhūrtaṃ samapadyata
09,056.014a āvidhyantam abhiprekṣya dhārtarāṣṭro 'tha pāṇḍavam
09,056.014c gadām alaghuvegāṃ tāṃ vismitaḥ saṃbabhūva ha
09,056.015a caraṃś ca vividhān mārgān maṇḍalāni ca bhārata
09,056.015c aśobhata tadā vīro bhūya eva vṛkodaraḥ
09,056.016a tau parasparam āsādya yat tāv anyonyarakṣaṇe
09,056.016c mārjārāv iva bhakṣārthe tatakṣāte muhur muhuḥ
09,056.017a acarad bhīmasenas tu mārgān bahuvidhāṃs tathā
09,056.017c maṇḍalāni vicitrāṇi sthānāni vividhāni ca
09,056.018a gomūtrikāṇi citrāṇi gatapratyāgatāni ca
09,056.018c parimokṣaṃ prahārāṇāṃ varjanaṃ paridhāvanam
09,056.019a abhidravaṇam ākṣepam avasthānaṃ savigraham
09,056.019c parāvartanasaṃvartam avaplutam athāplutam
09,056.019e upanyastam apanyastaṃ gadāyuddhaviśāradau
09,056.020a evaṃ tau vicarantau tu nyaghnatāṃ vai parasparam
09,056.020c vañcayantau punaś caiva ceratuḥ kurusattamau
09,056.021a vikrīḍantau subalinau maṇḍalāni praceratuḥ
09,056.021c gadāhastau tatas tau tu maṇḍalāvasthitau balī
09,056.022a dakṣiṇaṃ maṇḍalaṃ rājan dhārtarāṣṭro 'bhyavartata
09,056.022c savyaṃ tu maṇḍalaṃ tatra bhīmaseno 'bhyavartata
09,056.023a tathā tu caratas tasya bhīmasya raṇamūrdhani
09,056.023c duryodhano mahārāja pārśvadeśe 'bhyatāḍayat
09,056.024a āhatas tu tadā bhīmas tava putreṇa bhārata
09,056.024c āvidhyata gadāṃ gurvīṃ prahāraṃ tam acintayan
09,056.025a indrāśanisamāṃ ghorāṃ yamadaṇḍam ivodyatām
09,056.025c dadṛśus te mahārāja bhīmasenasya tāṃ gadām
09,056.026a āvidhyantaṃ gadāṃ dṛṣṭvā bhīmasenaṃ tavātmajaḥ
09,056.026c samudyamya gadāṃ ghorāṃ pratyavidhyad ariṃdamaḥ
09,056.026d*0327_01 yamadaṇḍanibhāṃ rājan ghorāṃ prati ariṃdamaḥ
09,056.027a gadāmārutavegena tava putrasya bhārata
09,056.027c śabda āsīt sutumulas tejaś ca samajāyata
09,056.027d*0328_01 śabda āsīn mahāṃs tatra tumulo lomaharṣaṇaḥ
09,056.028a sa caran vividhān mārgān maṇḍalāni ca bhāgaśaḥ
09,056.028c samaśobhata tejasvī bhūyo bhīmāt suyodhanaḥ
09,056.029a āviddhā sarvavegena bhīmena mahatī gadā
09,056.029c sadhūmaṃ sārciṣaṃ cāgniṃ mumocogrā mahāsvanā
09,056.029d*0329_01 udvamac cārciṣo vahniṃ sasphuliṅgaṃ samantataḥ
09,056.030a ādhūtāṃ bhīmasenena gadāṃ dṛṣṭvā suyodhanaḥ
09,056.030c adrisāramayīṃ gurvīm āvidhyan bahv aśobhata
09,056.031a gadāmārutavegaṃ hi dṛṣṭvā tasya mahātmanaḥ
09,056.031c bhayaṃ viveśa pāṇḍūn vai sarvān eva sasomakān
09,056.032a tau darśayantau samare yuddhakrīḍāṃ samantataḥ
09,056.032c gadābhyāṃ sahasānyonyam ājaghnatur ariṃdamau
09,056.033a tau parasparam āsādya daṃṣṭrābhyāṃ dviradau yathā
09,056.033c aśobhetāṃ mahārāja śoṇitena pariplutau
09,056.034a evaṃ tad abhavad yuddhaṃ ghorarūpam asaṃvṛtam
09,056.034c parivṛtte 'hani krūraṃ vṛtravāsavayor iva
09,056.035a dṛṣṭvā vyavasthitaṃ bhīmaṃ tava putro mahābalaḥ
09,056.035c caraṃś citratarān mārgān kaunteyam abhidudruve
09,056.036a tasya bhīmo mahāvegāṃ jāmbūnadapariṣkṛtām
09,056.036c abhikruddhasya kruddhas tu tāḍayām āsa tāṃ gadām
09,056.037a savisphuliṅgo nirhrādas tayos tatrābhighātajaḥ
09,056.037c prādurāsīn mahārāja sṛṣṭayor vajrayor iva
09,056.038a vegavatyā tayā tatra bhīmasenapramuktayā
09,056.038c nipatantyā mahārāja pṛthivī samakampata
09,056.039a tāṃ nāmṛṣyata kauravyo gadāṃ pratihatāṃ raṇe
09,056.039c matto dvipa iva kruddhaḥ pratikuñjaradarśanāt
09,056.040a sa savyaṃ maṇḍalaṃ rājann udbhrāmya kṛtaniścayaḥ
09,056.040c ājaghne mūrdhni kaunteyaṃ gadayā bhīmavegayā
09,056.041a tayā tv abhihato bhīmaḥ putreṇa tava pāṇḍavaḥ
09,056.041c nākampata mahārāja tad adbhutam ivābhavat
09,056.042a āścaryaṃ cāpi tad rājan sarvasainyāny apūjayan
09,056.042c yad gadābhihato bhīmo nākampata padāt padam
09,056.043a tato gurutarāṃ dīptāṃ gadāṃ hemapariṣkṛtām
09,056.043c duryodhanāya vyasṛjad bhīmo bhīmaparākramaḥ
09,056.044a taṃ prahāram asaṃbhrānto lāghavena mahābalaḥ
09,056.044c moghaṃ duryodhanaś cakre tatrābhūd vismayo mahān
09,056.045a sā tu moghā gadā rājan patantī bhīmacoditā
09,056.045c cālayām āsa pṛthivīṃ mahānirghātanisvanā
09,056.046a āsthāya kauśikān mārgān utpatan sa punaḥ punaḥ
09,056.046b*0330_01 gadānipātaṃ kriyayā moghaṃ cakre sutas tava
09,056.046b*0330_02 sa gadāvarjitaṃ dṛṣṭvā bhīmasenam upādravat
09,056.046b*0330_03 so 'gacchac calito rājan kaunteyas trirathāntaram
09,056.046c gadānipātaṃ prajñāya bhīmasenam avañcayat
09,056.047a vañcayitvā tathā bhīmaṃ gadayā kurusattamaḥ
09,056.047c tāḍayām āsa saṃkruddho vakṣodeśe mahābalaḥ
09,056.048a gadayābhihato bhīmo muhyamāno mahāraṇe
09,056.048c nābhyamanyata kartavyaṃ putreṇābhyāhatas tava
09,056.049a tasmiṃs tathā vartamāne rājan somakapāṇḍavāḥ
09,056.049c bhṛśopahatasaṃkalpā nahṛṣṭamanaso 'bhavan
09,056.050a sa tu tena prahāreṇa mātaṅga iva roṣitaḥ
09,056.050c hastivad dhastisaṃkāśam abhidudrāva te sutam
09,056.051a tatas tu rabhaso bhīmo gadayā tanayaṃ tava
09,056.051c abhidudrāva vegena siṃho vanagajaṃ yathā
09,056.052a upasṛtya tu rājānaṃ gadāmokṣaviśāradaḥ
09,056.052c āvidhyata gadāṃ rājan samuddiśya sutaṃ tava
09,056.053a atāḍayad bhīmasenaḥ pārśve duryodhanaṃ tadā
09,056.053c sa vihvalaḥ prahāreṇa jānubhyām agaman mahīm
09,056.054a tasmiṃs tu bharataśreṣṭhe jānubhyām avanīṃ gate
09,056.054c udatiṣṭhat tato nādaḥ sṛñjayānāṃ jagatpate
09,056.055a teṣāṃ tu ninadaṃ śrutvā sṛñjayānāṃ nararṣabhaḥ
09,056.055c amarṣād bharataśreṣṭha putras te samakupyata
09,056.056a utthāya tu mahābāhuḥ kruddho nāga iva śvasan
09,056.056c didhakṣann iva netrābhyāṃ bhīmasenam avaikṣata
09,056.057a tataḥ sa bharataśreṣṭho gadāpāṇir abhidravat
09,056.057c pramathiṣyann iva śiro bhīmasenasya saṃyuge
09,056.058a sa mahātmā mahātmānaṃ bhīmaṃ bhīmaparākramaḥ
09,056.058c atāḍayac chaṅkhadeśe sa cacālācalopamaḥ
09,056.059a sa bhūyaḥ śuśubhe pārthas tāḍito gadayā raṇe
09,056.059c udbhinnarudhiro rājan prabhinna iva kuñjaraḥ
09,056.059d*0331_01 sa saṃkruddho mahārāja bhīmo bhīmaparākramaḥ
09,056.060a tato gadāṃ vīrahaṇīm ayasmayīṃ; pragṛhya vajrāśanitulyanisvanām
09,056.060c atāḍayac chatrum amitrakarśano; balena vikramya dhanaṃjayāgrajaḥ
09,056.061a sa bhīmasenābhihatas tavātmajaḥ; papāta saṃkampitadehabandhanaḥ
09,056.061c supuṣpito mārutavegatāḍito; mahāvane sāla ivāvaghūrṇitaḥ
09,056.062a tataḥ praṇedur jahṛṣuś ca pāṇḍavāḥ; samīkṣya putraṃ patitaṃ kṣitau tava
09,056.062c tataḥ sutas te pratilabhya cetanāṃ; samutpapāta dvirado yathā hradāt
09,056.063a sa pārthivo nityam amarṣitas tadā; mahārathaḥ śikṣitavat paribhraman
09,056.063c atāḍayat pāṇḍavam agrataḥ sthitaṃ; sa vihvalāṅgo jagatīm upāspṛśat
09,056.064a sa siṃhanādān vinanāda kauravo; nipātya bhūmau yudhi bhīmam ojasā
09,056.064c bibheda caivāśanitulyatejasā; gadānipātena śarīrarakṣaṇam
09,056.065a tato 'ntarikṣe ninado mahān abhūd; divaukasām apsarasāṃ ca neduṣām
09,056.065c papāta coccair amarapraveritaṃ; vicitrapuṣpotkaravarṣam uttamam
09,056.066a tataḥ parān āviśad uttamaṃ bhayaṃ; samīkṣya bhūmau patitaṃ narottamam
09,056.066c ahīyamānaṃ ca balena kauravaṃ; niśamya bhedaṃ ca dṛḍhasya varmaṇaḥ
09,056.067a tato muhūrtād upalabhya cetanāṃ; pramṛjya vaktraṃ rudhirārdram ātmanaḥ
09,056.067c dhṛtiṃ samālambya vivṛttalocano; balena saṃstabhya vṛkodaraḥ sthitaḥ
09,056.067d*0332_01 tato yamau yamasadṛśau parākrame
09,056.067d*0332_02 sapārṣataḥ śinitanayaś ca vīryavān
09,056.067d*0332_03 samāhvayann aham aham ity abhitvaraṃs
09,056.067d*0332_04 tavātmajaṃ samabhiyayur vadhaiṣiṇaḥ
09,056.067d*0332_05 nigṛhya tān punar api pāṇḍavo balī
09,056.067d*0332_06 tavātmajaṃ svayam abhigamya kālavat
09,056.067d*0332_07 cacāra ca vyapagatakhedavepathuḥ
09,056.067d*0332_08 sureśvaro namucim ivottamaṃ raṇe
09,057.001 saṃjaya uvāca
09,057.001a samudīrṇaṃ tato dṛṣṭvā saṃgrāmaṃ kurumukhyayoḥ
09,057.001c athābravīd arjunas tu vāsudevaṃ yaśasvinam
09,057.002a anayor vīrayor yuddhe ko jyāyān bhavato mataḥ
09,057.002c kasya vā ko guṇo bhūyān etad vada janārdana
09,057.003 vāsudeva uvāca
09,057.003a upadeśo 'nayos tulyo bhīmas tu balavattaraḥ
09,057.003c kṛtayatnataras tv eṣa dhārtarāṣṭro vṛkodarāt
09,057.004a bhīmasenas tu dharmeṇa yudhyamāno na jeṣyati
09,057.004c anyāyena tu yudhyan vai hanyād eṣa suyodhanam
09,057.005a māyayā nirjitā devair asurā iti naḥ śrutam
09,057.005c virocanaś ca śakreṇa māyayā nirjitaḥ sakhe
09,057.005e māyayā cākṣipat tejo vṛtrasya balasūdanaḥ
09,057.005f*0333_01 tasmān māyāmayaṃ bhīma ātiṣṭhatu parākramam
09,057.005f*0334_01 karotu bhīmaḥ samayaṃ balam āsthāya vīryavān
09,057.006a pratijñātaṃ tu bhīmena dyūtakāle dhanaṃjaya
09,057.006c ūrū bhetsyāmi te saṃkhye gadayeti suyodhanam
09,057.007a so 'yaṃ pratijñāṃ tāṃ cāpi pārayitvārikarśanaḥ
09,057.007c māyāvinaṃ ca rājānaṃ māyayaiva nikṛntatu
09,057.008a yady eṣa balam āsthāya nyāyena prahariṣyati
09,057.008c viṣamasthas tato rājā bhaviṣyati yudhiṣṭhiraḥ
09,057.009a punar eva ca vakṣyāmi pāṇḍavedaṃ nibodha me
09,057.009c dharmarājāparādhena bhayaṃ naḥ punarāgatam
09,057.010a kṛtvā hi sumahat karma hatvā bhīṣmamukhān kurūn
09,057.010c jayaḥ prāpto yaśaś cāgryaṃ vairaṃ ca pratiyātitam
09,057.010e tad evaṃ vijayaḥ prāptaḥ punaḥ saṃśayitaḥ kṛtaḥ
09,057.011a abuddhir eṣā mahatī dharmarājasya pāṇḍava
09,057.011c yad ekavijaye yuddhaṃ paṇitaṃ kṛtam īdṛśam
09,057.011e suyodhanaḥ kṛtī vīra ekāyanagatas tathā
09,057.012a api cośanasā gītaḥ śrūyate 'yaṃ purātanaḥ
09,057.012c ślokas tattvārthasahitas tan me nigadataḥ śṛṇu
09,057.012d*0335_01 asminn arthe purāṇo 'yaṃ śloko 'pi niyataḥ kila
09,057.012d*0335_02 śrutaś cośanasā gītaḥ satāṃ nītividāṃ mataḥ
09,057.013a punarāvartamānānāṃ bhagnānāṃ jīvitaiṣiṇām
09,057.013c bhetavyam ariśeṣāṇām ekāyanagatā hi te
09,057.013d*0336_01 sāhasotpatitānāṃ ca nirāśānāṃ ca jīvite
09,057.013d*0336_02 na śakyam agrataḥ sthātuṃ śakreṇāpi dhanaṃjaya
09,057.014a suyodhanam imaṃ bhagnaṃ hatasainyaṃ hradaṃ gatam
09,057.014c parājitaṃ vanaprepsuṃ nirāśaṃ rājyalambhane
09,057.015a ko nv eṣa saṃyuge prājñaḥ punar dvaṃdve samāhvayet
09,057.015c api vo nirjitaṃ rājyaṃ na hareta suyodhanaḥ
09,057.016a yas trayodaśavarṣāṇi gadayā kṛtaniśramaḥ
09,057.016c caraty ūrdhvaṃ ca tiryak ca bhīmasenajighāṃsayā
09,057.017a evaṃ cen na mahābāhur anyāyena haniṣyati
09,057.017c eṣa vaḥ kauravo rājā dhārtarāṣṭro bhaviṣyati
09,057.018a dhanaṃjayas tu śrutvaitat keśavasya mahātmanaḥ
09,057.018c prekṣato bhīmasenasya hastenorum atāḍayat
09,057.019a gṛhya saṃjñāṃ tato bhīmo gadayā vyacarad raṇe
09,057.019c maṇḍalāni vicitrāṇi yamakānītarāṇi ca
09,057.020a dakṣiṇaṃ maṇḍalaṃ savyaṃ gomūtrakam athāpi ca
09,057.020c vyacarat pāṇḍavo rājann ariṃ saṃmohayann iva
09,057.021a tathaiva tava putro 'pi gadāmārgaviśāradaḥ
09,057.021c vyacaral laghu citraṃ ca bhīmasenajighāṃsayā
09,057.022a ādhunvantau gade ghore candanāgarurūṣite
09,057.022c vairasyāntaṃ parīpsantau raṇe kruddhāv ivāntakau
09,057.023a anyonyaṃ tau jighāṃsantau pravīrau puruṣarṣabhau
09,057.023c yuyudhāte garutmantau yathā nāgāmiṣaiṣiṇau
09,057.024a maṇḍalāni vicitrāṇi carator nṛpabhīmayoḥ
09,057.024c gadāsaṃpātajās tatra prajajñuḥ pāvakārciṣaḥ
09,057.025a samaṃ praharatos tatra śūrayor balinor mṛdhe
09,057.025c kṣubdhayor vāyunā rājan dvayor iva samudrayoḥ
09,057.026a tayoḥ praharatos tulyaṃ mattakuñjarayor iva
09,057.026c gadānirghātasaṃhrādaḥ prahārāṇām ajāyata
09,057.027a tasmiṃs tadā saṃprahāre dāruṇe saṃkule bhṛśam
09,057.027c ubhāv api pariśrāntau yudhyamānāv ariṃdamau
09,057.028a tau muhūrtaṃ samāśvasya punar eva paraṃtapau
09,057.028c abhyahārayatāṃ kruddhau pragṛhya mahatī gade
09,057.029a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ ghorarūpam asaṃvṛtam
09,057.029c gadānipātai rājendra takṣator vai parasparam
09,057.030a vyāyāmapradrutau tau tu vṛṣabhākṣau tarasvinau
09,057.030c anyonyaṃ jaghnatur vīrau paṅkasthau mahiṣāv iva
09,057.031a jarjarīkṛtasarvāṅgau rudhireṇābhisaṃplutau
09,057.031c dadṛśāte himavati puṣpitāv iva kiṃśukau
09,057.032a duryodhanena pārthas tu vivare saṃpradarśite
09,057.032c īṣad utsmayamānas tu sahasā prasasāra ha
09,057.033a tam abhyāśagataṃ prājño raṇe prekṣya vṛkodaraḥ
09,057.033c avākṣipad gadāṃ tasmai vegena mahatā balī
09,057.034a avakṣepaṃ tu taṃ dṛṣṭvā putras tava viśāṃ pate
09,057.034c apāsarpat tataḥ sthānāt sā moghā nyapatad bhuvi
09,057.035a mokṣayitvā prahāraṃ taṃ sutas tava sa saṃbhramāt
09,057.035c bhīmasenaṃ ca gadayā prāharat kurusattamaḥ
09,057.036a tasya viṣyandamānena rudhireṇāmitaujasaḥ
09,057.036b*0337_01 samāplutasya bhīmasya krodharaktekṣaṇasya ca
09,057.036c prahāragurupātāc ca mūrcheva samajāyata
09,057.037a duryodhanas taṃ ca veda pīḍitaṃ pāṇḍavaṃ raṇe
09,057.037c dhārayām āsa bhīmo 'pi śarīram atipīḍitam
09,057.038a amanyata sthitaṃ hy enaṃ prahariṣyantam āhave
09,057.038c ato na prāharat tasmai punar eva tavātmajaḥ
09,057.039a tato muhūrtam āśvasya duryodhanam avasthitam
09,057.039c vegenābhyadravad rājan bhīmasenaḥ pratāpavān
09,057.040a tam āpatantaṃ saṃprekṣya saṃrabdham amitaujasam
09,057.040c mogham asya prahāraṃ taṃ cikīrṣur bharatarṣabha
09,057.041a avasthāne matiṃ kṛtvā putras tava mahāmanāḥ
09,057.041c iyeṣotpatituṃ rājaṃś chalayiṣyan vṛkodaram
09,057.042a abudhyad bhīmasenas tad rājñas tasya cikīrṣitam
09,057.042c athāsya samabhidrutya samutkramya ca siṃhavat
09,057.043a sṛtyā vañcayato rājan punar evotpatiṣyataḥ
09,057.043c ūrubhyāṃ prāhiṇod rājan gadāṃ vegena pāṇḍavaḥ
09,057.044a sā vajraniṣpeṣasamā prahitā bhīmakarmaṇā
09,057.044c ūrū duryodhanasyātha babhañja priyadarśanau
09,057.045a sa papāta naravyāghro vasudhām anunādayan
09,057.045c bhagnorur bhīmasenena putras tava mahīpate
09,057.046a vavur vātāḥ sanirghātāḥ pāṃsuvarṣaṃ papāta ca
09,057.046c cacāla pṛthivī cāpi savṛkṣakṣupaparvatā
09,057.047a tasmin nipatite vīre patyau sarvamahīkṣitām
09,057.047c mahāsvanā punar dīptā sanirghātā bhayaṃkarī
09,057.047e papāta colkā mahatī patite pṛthivīpatau
09,057.048a tathā śoṇitavarṣaṃ ca pāṃsuvarṣaṃ ca bhārata
09,057.048c vavarṣa maghavāṃs tatra tava putre nipātite
09,057.049a yakṣāṇāṃ rākṣasānāṃ ca piśācānāṃ tathaiva ca
09,057.049c antarikṣe mahānādaḥ śrūyate bharatarṣabha
09,057.050a tena śabdena ghoreṇa mṛgāṇām atha pakṣiṇām
09,057.050c jajñe ghoratamaḥ śabdo bahūnāṃ sarvatodiśam
09,057.051a ye tatra vājinaḥ śeṣā gajāś ca manujaiḥ saha
09,057.051c mumucus te mahānādaṃ tava putre nipātite
09,057.052a bherīśaṅkhamṛdaṅgānām abhavac ca svano mahān
09,057.052c antarbhūmigataś caiva tava putre nipātite
09,057.053a bahupādair bahubhujaiḥ kabandhair ghoradarśanaiḥ
09,057.053c nṛtyadbhir bhayadair vyāptā diśas tatrābhavan nṛpa
09,057.054a dhvajavanto 'stravantaś ca śastravantas tathaiva ca
09,057.054c prākampanta tato rājaṃs tava putre nipātite
09,057.055a hradāḥ kūpāś ca rudhiram udvemur nṛpasattama
09,057.055c nadyaś ca sumahāvegāḥ pratisrotovahābhavan
09,057.056a pulliṅgā iva nāryas tu strīliṅgāḥ puruṣābhavan
09,057.056c duryodhane tadā rājan patite tanaye tava
09,057.057a dṛṣṭvā tān adbhutotpātān pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha
09,057.057b*0338_01 sṛñjayāś ca mahārāja sarva eva mahārathāḥ
09,057.057c āvignamanasaḥ sarve babhūvur bharatarṣabha
09,057.057d*0339_01 prahṛṣṭamanasaś cāsan pāṇḍavāḥ sṛñjayaiḥ saha
09,057.058a yayur devā yathākāmaṃ gandharvāpsarasas tathā
09,057.058c kathayanto 'dbhutaṃ yuddhaṃ sutayos tava bhārata
09,057.059a tathaiva siddhā rājendra tathā vātikacāraṇāḥ
09,057.059c narasiṃhau praśaṃsantau viprajagmur yathāgatam
09,058.001 saṃjaya uvāca
09,058.001a taṃ pātitaṃ tato dṛṣṭvā mahāśālam ivodgatam
09,058.001c prahṛṣṭamanasaḥ sarve babhūvus tatra pāṇḍavāḥ
09,058.002a unmattam iva mātaṅgaṃ siṃhena vinipātitam
09,058.002c dadṛśur hṛṣṭaromāṇaḥ sarve te cāpi somakāḥ
09,058.003a tato duryodhanaṃ hatvā bhīmasenaḥ pratāpavān
09,058.003c patitaṃ kauravendraṃ tam upagamyedam abravīt
09,058.003d*0340_01 vṛkodaro mahārāja vākśalyam atiduḥsaham
09,058.004a gaur gaur iti purā manda draupadīm ekavāsasam
09,058.004c yat sabhāyāṃ hasann asmāṃs tadā vadasi durmate
09,058.004e tasyāvahāsasya phalam adya tvaṃ samavāpnuhi
09,058.005a evam uktvā sa vāmena padā maulim upāspṛśat
09,058.005c śiraś ca rājasiṃhasya pādena samaloḍayat
09,058.006a tathaiva krodhasaṃrakto bhīmaḥ parabalārdanaḥ
09,058.006c punar evābravīd vākyaṃ yat tac chṛṇu narādhipa
09,058.007a ye 'smān puro 'panṛtyanta punar gaur iti gaur iti
09,058.007c tān vayaṃ pratinṛtyāmaḥ punar gaur iti gaur iti
09,058.008a nāsmākaṃ nikṛtir vahnir nākṣadyūtaṃ na vañcanā
09,058.008b*0341_01 na śāṭhyaṃ naiva no māyā yathāsya sudurātmanaḥ
09,058.008c svabāhubalam āśritya prabādhāmo vayaṃ ripūn
09,058.009a so 'vāpya vairasya parasya pāraṃ; vṛkodaraḥ prāha śanaiḥ prahasya
09,058.009c yudhiṣṭhiraṃ keśavasṛñjayāṃś ca; dhanaṃjayaṃ mādravatīsutau ca
09,058.010a rajasvalāṃ draupadīm ānayan ye; ye cāpy akurvanta sadasy avastrām
09,058.010c tān paśyadhvaṃ pāṇḍavair dhārtarāṣṭrān; raṇe hatāṃs tapasā yājñasenyāḥ
09,058.011a ye naḥ purā ṣaṇḍhatilān avocan; krūrā rājño dhṛtarāṣṭrasya putrāḥ
09,058.011c te no hatāḥ sagaṇāḥ sānubandhāḥ; kāmaṃ svargaṃ narakaṃ vā vrajāmaḥ
09,058.012a punaś ca rājñaḥ patitasya bhūmau; sa tāṃ gadāṃ skandhagatāṃ nirīkṣya
09,058.012c vāmena pādena śiraḥ pramṛdya; duryodhanaṃ naikṛtikety avocat
09,058.013a hṛṣṭena rājan kurupārthivasya; kṣudrātmanā bhīmasenena pādam
09,058.013c dṛṣṭvā kṛtaṃ mūrdhani nābhyanandan; dharmātmānaḥ somakānāṃ prabarhāḥ
09,058.014a tava putraṃ tathā hatvā katthamānaṃ vṛkodaram
09,058.014c nṛtyamānaṃ ca bahuśo dharmarājo 'bravīd idam
09,058.014d*0342_01 gato 'si vairasyānṛṇyaṃ pratijñā pūritā tvayā
09,058.014d*0342_02 śubhenaivāśubhenātha karmaṇā viramādhunā
09,058.015a mā śiro 'sya padā mardīr mā dharmas te 'tyagān mahān
09,058.015a*0343_01 **** **** ekādaśacamūpateḥ
09,058.015a*0343_02 pañcānām api yo bhartā na sā prakṛtir mānuṣī
09,058.015c rājā jñātir hataś cāyaṃ naitan nyāyyaṃ tavānagha
09,058.015d*0344_01 āgacchet tvāṃ mahābāho vācyaṃ cādharmasaṃhitam
09,058.015d*0344_02 mā śiro 'sya padā mṛdnā ekādaśacamūpateḥ
09,058.015d*0344_03 na naśyetāṃ ca dharmasya tyāgāt kīrtir mahad yaśaḥ
09,058.015d*0344_04 nihatasya padāghāto naitan nyāyyaṃ tavānagha
09,058.015d*0345_01 ekādaśacamūnāthaṃ kurūṇām adhipaṃ tathā
09,058.015d*0345_02 mā sprākṣīr bhīma pādena rājānaṃ jñātim eva ca
09,058.015d*0345_03 hatabandhur hatāmātyo bhraṣṭasainyo hato mṛdhe
09,058.015d*0345_04 sarvākāreṇa śocyo 'yaṃ nāvahāsyo 'yam īśvaraḥ
09,058.016a vidhvasto 'yaṃ hatāmātyo hatabhrātā hataprajaḥ
09,058.016c utsannapiṇḍo bhrātā ca naitan nyāyyaṃ kṛtaṃ tvayā
09,058.017a dhārmiko bhīmaseno 'sāv ity āhus tvāṃ purā janāḥ
09,058.017c sa kasmād bhīmasena tvaṃ rājānam adhitiṣṭhasi
09,058.018a dṛṣṭvā duryodhanaṃ rājā kuntīputras tathāgatam
09,058.018c netrābhyām aśrupūrṇābhyām idaṃ vacanam abravīt
09,058.018d*0346_01 ity uktvā bhīmasenaṃ tu sāśrukaṇṭho yudhiṣṭhiraḥ
09,058.018d*0346_02 upasṛtyābravīd dīno duryodhanam ariṃdamam
09,058.018d*0347_01 tāta manyur na te kāryo nātmā śocyas tvayā tathā
09,058.018d*0347_02 nūnaṃ pūrvakṛtaṃ karma sughoram anubhūyate
09,058.019a nūnam etad balavatā dhātrādiṣṭaṃ mahātmanā
09,058.019c yad vayaṃ tvāṃ jighāṃsāmas tvaṃ cāsmān kurusattama
09,058.020a ātmano hy aparādhena mahad vyasanam īdṛśam
09,058.020c prāptavān asi yal lobhān madād bālyāc ca bhārata
09,058.021a ghātayitvā vayasyāṃś ca bhrātṝn atha pitṝṃs tathā
09,058.021c putrān pautrāṃs tathācāryāṃs tato 'si nidhanaṃ gataḥ
09,058.022a tavāparādhād asmābhir bhrātaras te mahārathāḥ
09,058.022b*0348_01 ātmā na śocanīyas te ślāghyo mṛtyus tavānagha
09,058.022b*0348_02 vayam evādhunā śocyāḥ sarvāvasthāsu kaurava
09,058.022b*0348_03 kṛpaṇaṃ vartayiṣyāmas tair hīnā bandhubhiḥ priyaiḥ
09,058.022b*0348_04 bhrātṝṇāṃ caiva putrāṇāṃ tathā vai śokavihvalāḥ
09,058.022b*0348_05 kathaṃ drakṣyāmi vidhavā vadhūḥ śokapariplutāḥ
09,058.022b*0348_06 tvam ekaḥ susthito rājan svarge te nilayo dhruvaḥ
09,058.022b*0348_07 vayaṃ narakasaṃjñā vai duḥkhaṃ bhokṣyāma dāruṇam
09,058.022c nihatā jñātayaś cānye diṣṭaṃ manye duratyayam
09,058.023a snuṣāś ca prasnuṣāś caiva dhṛtarāṣṭrasya vihvalāḥ
09,058.023c garhayiṣyanti no nūnaṃ vidhavāḥ śokakarśitāḥ
09,058.024a evam uktvā suduḥkhārto niśaśvāsa sa pārthivaḥ
09,058.024c vilalāpa ciraṃ cāpi dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
09,058.024d*0349_01 vilalāpa mahīyān saḥ prakṛtyā karuṇāparaḥ
09,059.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
09,059.001a adharmeṇa hataṃ dṛṣṭvā rājānaṃ mādhavottamaḥ
09,059.001c kim abravīt tadā sūta baladevo mahābalaḥ
09,059.002a gadāyuddhaviśeṣajño gadāyuddhaviśāradaḥ
09,059.002c kṛtavān rauhiṇeyo yat tan mamācakṣva saṃjaya
09,059.003 saṃjaya uvāca
09,059.003a śirasy abhihataṃ dṛṣṭvā bhīmasenena te sutam
09,059.003c rāmaḥ praharatāṃ śreṣṭhaś cukrodha balavad balī
09,059.004a tato madhye narendrāṇām ūrdhvabāhur halāyudhaḥ
09,059.004c kurvann ārtasvaraṃ ghoraṃ dhig dhig bhīmety uvāca ha
09,059.005a aho dhig yad adho nābheḥ prahṛtaṃ śuddhavikrame
09,059.005c naitad dṛṣṭaṃ gadāyuddhe kṛtavān yad vṛkodaraḥ
09,059.006a adho nābhyā na hantavyam iti śāstrasya niścayaḥ
09,059.006c ayaṃ tv aśāstravin mūḍhaḥ svacchandāt saṃpravartate
09,059.007a tasya tat tad bruvāṇasya roṣaḥ samabhavan mahān
09,059.007b*0350_01 tato rājānam ālokya roṣasaṃraktalocanaḥ
09,059.007b*0350_02 baladevo mahārāja tato vacanam abravīt
09,059.007b*0350_03 na caiṣa patitaḥ kṛṣṇa kevalaṃ matsamo 'samaḥ
09,059.007b*0350_04 āśritasya tu daurbalyād āśrayaḥ paribhartsyate
09,059.007c tato lāṅgalam udyamya bhīmam abhyadravad balī
09,059.008a tasyordhvabāhoḥ sadṛśaṃ rūpam āsīn mahātmanaḥ
09,059.008c bahudhātuvicitrasya śvetasyeva mahāgireḥ
09,059.008d*0351_01 tam utpatantaṃ saṃkruddhaṃ vijñāya madhusūdanaḥ
09,059.008d*0352_01 bhrātṛbhiḥ sahito bhīmaḥ sārjunair astrakovidaiḥ
09,059.008d*0352_02 na vivyathe mahārāja dṛṣṭvā haladharaṃ balī
09,059.009a tam utpatantaṃ jagrāha keśavo vinayānataḥ
09,059.009c bāhubhyāṃ pīnavṛttābhyāṃ prayatnād balavad balī
09,059.010a sitāsitau yaduvarau śuśubhāte 'dhikaṃ tataḥ
09,059.010b*0353_01 saṃgatāv iva rājendra kailāsāñjanaparvatau
09,059.010c nabhogatau yathā rājaṃś candrasūryau dinakṣaye
09,059.011a uvāca cainaṃ saṃrabdhaṃ śamayann iva keśavaḥ
09,059.011c ātmavṛddhir mitravṛddhir mitramitrodayas tathā
09,059.011e viparītaṃ dviṣatsv etat ṣaḍvidhā vṛddhir ātmanaḥ
09,059.012a ātmany api ca mitreṣu viparītaṃ yadā bhavet
09,059.012c tadā vidyān manojyānim āśu śāntikaro bhavet
09,059.013a asmākaṃ sahajaṃ mitraṃ pāṇḍavāḥ śuddhapauruṣāḥ
09,059.013c svakāḥ pitṛṣvasuḥ putrās te parair nikṛtā bhṛśam
09,059.014a pratijñāpāraṇaṃ dharmaḥ kṣatriyasyeti vettha ha
09,059.014c suyodhanasya gadayā bhaṅktāsmy ūrū mahāhave
09,059.014e iti pūrvaṃ pratijñātaṃ bhīmena hi sabhātale
09,059.015a maitreyeṇābhiśaptaś ca pūrvam eva maharṣiṇā
09,059.015c ūrū bhetsyati te bhīmo gadayeti paraṃtapa
09,059.015e ato doṣaṃ na paśyāmi mā krudhas tvaṃ pralambahan
09,059.015f*0354_01 ye jñātibāndhavebhyaś ca śreṣṭhā vai snehabāndhavāḥ
09,059.015f*0354_02 pāṇḍavāś cābhavañ śreṣṭhāḥ snehāt saṃbandhatas tathā
09,059.016a yaunair hārdaiś ca saṃbandhaiḥ saṃbaddhāḥ smeha pāṇḍavaiḥ
09,059.016c teṣāṃ vṛddhyābhivṛddhir no mā krudhaḥ puruṣarṣabha
09,059.016d*0355_01 vāsudevavacaḥ śrutvā sīrabhṛt prāha dharmavit
09,059.017 rāma uvāca
09,059.017a dharmaḥ sucaritaḥ sadbhiḥ saha dvābhyāṃ niyacchati
09,059.017c arthaś cātyarthalubdhasya kāmaś cātiprasaṅginaḥ
09,059.018a dharmārthau dharmakāmau ca kāmārthau cāpy apīḍayan
09,059.018c dharmārthakāmān yo 'bhyeti so 'tyantaṃ sukham aśnute
09,059.019a tad idaṃ vyākulaṃ sarvaṃ kṛtaṃ dharmasya pīḍanāt
09,059.019c bhīmasenena govinda kāmaṃ tvaṃ tu yathāttha mām
09,059.020 vāsudeva uvāca
09,059.020a aroṣaṇo hi dharmātmā satataṃ dharmavatsalaḥ
09,059.020c bhavān prakhyāyate loke tasmāt saṃśāmya mā krudhaḥ
09,059.021a prāptaṃ kaliyugaṃ viddhi pratijñāṃ pāṇḍavasya ca
09,059.021c ānṛṇyaṃ yātu vairasya pratijñāyāś ca pāṇḍavaḥ
09,059.021d*0356_01 ataḥ puruṣaśārdūlo hatvā naikṛtikaṃ raṇe
09,059.021d*0356_02 nikṛtyā nikṛtiprajñaṃ yo hanyād vairiṇaṃ raṇe
09,059.021d*0356_03 adharmo vidyate nātra yad bhīmo hatavān ripum
09,059.021d*0356_04 yudhyantaṃ samare vīraṃ kuruvṛṣṇiyaśaskaram
09,059.021d*0356_05 anena karṇaḥ saṃdiṣṭaḥ pratīto dhanur acchinat
09,059.021d*0356_06 tataḥ saṃchinnadhanvānaṃ virathaṃ pauruṣe sthitam
09,059.021d*0356_07 vyāyudhīkṛtya hatavān saubhadram apalāyinam
09,059.021d*0356_08 janmaprabhṛti lubdhaś ca pāpaś caiṣa durātmavān
09,059.021d*0356_09 nihato bhīmasenena durbuddhiḥ kulapāṃsanaḥ
09,059.021d*0356_10 pratijñāṃ bhīmasenasya trayodaśasamārjitām
09,059.021d*0356_11 kimarthaṃ nābhijānāti yudhyamāno hi viśrutām
09,059.021d*0356_12 ūrdhvam utkramya vegena jighāṃsantaṃ vṛkodaraḥ
09,059.021d*0356_13 babhañja gadayā corū na ca sthāne ca maṇḍale
09,059.021d*0357_01 gacchatv adya mahāprājño bhīmaseno mahābalaḥ
09,059.022 saṃjaya uvāca
09,059.022a dharmacchalam api śrutvā keśavāt sa viśāṃ pate
09,059.022c naiva prītamanā rāmo vacanaṃ prāha saṃsadi
09,059.023a hatvādharmeṇa rājānaṃ dharmātmānaṃ suyodhanam
09,059.023c jihmayodhīti loke 'smin khyātiṃ yāsyati pāṇḍavaḥ
09,059.024a duryodhano 'pi dharmātmā gatiṃ yāsyati śāśvatīm
09,059.024c ṛjuyodhī hato rājā dhārtarāṣṭro narādhipaḥ
09,059.025a yuddhadīkṣāṃ praviśyājau raṇayajñaṃ vitatya ca
09,059.025c hutvātmānam amitrāgnau prāpa cāvabhṛthaṃ yaśaḥ
09,059.025d*0358_01 svargaṃ gantā mahārājaḥ sasuhṛjjñātibāndhavaḥ
09,059.026a ity uktvā ratham āsthāya rauhiṇeyaḥ pratāpavān
09,059.026c śvetābhraśikharākāraḥ prayayau dvārakāṃ prati
09,059.027a pāñcālāś ca savārṣṇeyāḥ pāṇḍavāś ca viśāṃ pate
09,059.027c rāme dvāravatīṃ yāte nātipramanaso 'bhavan
09,059.028a tato yudhiṣṭhiraṃ dīnaṃ cintāparam adhomukham
09,059.028c śokopahatasaṃkalpaṃ vāsudevo 'bravīd idam
09,059.029a dharmarāja kimarthaṃ tvam adharmam anumanyase
09,059.029c hatabandhor yad etasya patitasya vicetasaḥ
09,059.030a duryodhanasya bhīmena mṛdyamānaṃ śiraḥ padā
09,059.030c upaprekṣasi kasmāt tvaṃ dharmajñaḥ san narādhipa
09,059.031 yudhiṣṭhira uvāca
09,059.031a na mamaitat priyaṃ kṛṣṇa yad rājānaṃ vṛkodaraḥ
09,059.031c padā mūrdhny aspṛśat krodhān na ca hṛṣye kulakṣaye
09,059.032a nikṛtyā nikṛtā nityaṃ dhṛtarāṣṭrasutair vayam
09,059.032c bahūni paruṣāṇy uktvā vanaṃ prasthāpitāḥ sma ha
09,059.033a bhīmasenasya tad duḥkham atīva hṛdi vartate
09,059.033c iti saṃcintya vārṣṇeya mayaitat samupekṣitam
09,059.034a tasmād dhatvākṛtaprajñaṃ lubdhaṃ kāmavaśānugam
09,059.034c labhatāṃ pāṇḍavaḥ kāmaṃ dharme 'dharme 'pi vā kṛte
09,059.035 saṃjaya uvāca
09,059.035a ity ukte dharmarājena vāsudevo 'bravīd idam
09,059.035b*0359_01 ity uktavati kaunteye dharmarāje yudhiṣṭhire
09,059.035b*0359_02 vāsudevo mahābāhur yudhiṣṭhiram abhāṣata
09,059.035c kāmam astv evam iti vai kṛcchrād yadukulodvahaḥ
09,059.036a ity ukto vāsudevena bhīmapriyahitaiṣiṇā
09,059.036c anvamodata tat sarvaṃ yad bhīmena kṛtaṃ yudhi
09,059.036d*0360_01 arjuno 'pi mahābāhur aprītenāntarātmanā
09,059.036d*0360_02 novāca kiṃ cid vacanaṃ bhrātaraṃ sādhv asādhu vā
09,059.037a bhīmaseno 'pi hatvājau tava putram amarṣaṇaḥ
09,059.037c abhivādyāgrataḥ sthitvā saṃprahṛṣṭaḥ kṛtāñjaliḥ
09,059.038a provāca sumahātejā dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
09,059.038c harṣād utphullanayano jitakāśī viśāṃ pate
09,059.039a tavādya pṛthivī rājan kṣemā nihatakaṇṭakā
09,059.039c tāṃ praśādhi mahārāja svadharmam anupālayan
09,059.040a yas tu kartāsya vairasya nikṛtyā nikṛtipriyaḥ
09,059.040c so 'yaṃ vinihataḥ śete pṛthivyāṃ pṛthivīpate
09,059.041a duḥśāsanaprabhṛtayaḥ sarve te cogravādinaḥ
09,059.041c rādheyaḥ śakuniś cāpi nihatās tava śatravaḥ
09,059.042a seyaṃ ratnasamākīrṇā mahī savanaparvatā
09,059.042c upāvṛttā mahārāja tvām adya nihatadviṣam
09,059.043 yudhiṣṭhira uvāca
09,059.043a gataṃ vairasya nidhanaṃ hato rājā suyodhanaḥ
09,059.043c kṛṣṇasya matam āsthāya vijiteyaṃ vasuṃdharā
09,059.044a diṣṭyā gatas tvam ānṛṇyaṃ mātuḥ kopasya cobhayoḥ
09,059.044c diṣṭyā jayasi durdharṣa diṣṭyā śatrur nipātitaḥ
09,060.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
09,060.001a hataṃ duryodhanaṃ dṛṣṭvā bhīmasenena saṃyuge
09,060.001c pāṇḍavāḥ sṛñjayāś caiva kim akurvata saṃjaya
09,060.001d*0361_01 aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ
09,060.001d*0361_02 hataṃ duryodhanaṃ dṛṣṭvā pratyapadyanta saṃjaya
09,060.002 saṃjaya uvāca
09,060.002a hataṃ duryodhanaṃ dṛṣṭvā bhīmasenena saṃyuge
09,060.002c siṃheneva mahārāja mattaṃ vanagajaṃ vane
09,060.003a prahṛṣṭamanasas tatra kṛṣṇena saha pāṇḍavāḥ
09,060.003c pāñcālāḥ sṛñjayāś caiva nihate kurunandane
09,060.004a āvidhyann uttarīyāṇi siṃhanādāṃś ca nedire
09,060.004c naitān harṣasamāviṣṭān iyaṃ sehe vasuṃdharā
09,060.005a dhanūṃṣy anye vyākṣipanta jyāś cāpy anye tathākṣipan
09,060.005c dadhmur anye mahāśaṅkhān anye jaghnuś ca dundubhīḥ
09,060.006a cikrīḍuś ca tathaivānye jahasuś ca tavāhitāḥ
09,060.006c abruvaṃś cāsakṛd vīrā bhīmasenam idaṃ vacaḥ
09,060.007a duṣkaraṃ bhavatā karma raṇe 'dya sumahat kṛtam
09,060.007c kauravendraṃ raṇe hatvā gadayātikṛtaśramam
09,060.008a indreṇeva hi vṛtrasya vadhaṃ paramasaṃyuge
09,060.008c tvayā kṛtam amanyanta śatror vadham imaṃ janāḥ
09,060.009a carantaṃ vividhān mārgān maṇḍalāni ca sarvaśaḥ
09,060.009c duryodhanam imaṃ śūraṃ ko 'nyo hanyād vṛkodarāt
09,060.010a vairasya ca gataḥ pāraṃ tvam ihānyaiḥ sudurgamam
09,060.010c aśakyam etad anyena saṃpādayitum īdṛśam
09,060.011a kuñjareṇeva mattena vīra saṃgrāmamūrdhani
09,060.011c duryodhanaśiro diṣṭyā pādena mṛditaṃ tvayā
09,060.012a siṃhena mahiṣasyeva kṛtvā saṃgaram adbhutam
09,060.012c duḥśāsanasya rudhiraṃ diṣṭyā pītaṃ tvayānagha
09,060.013a ye viprakurvan rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
09,060.013c mūrdhni teṣāṃ kṛtaḥ pādo diṣṭyā te svena karmaṇā
09,060.014a amitrāṇām adhiṣṭhānād vadhād duryodhanasya ca
09,060.014c bhīma diṣṭyā pṛthivyāṃ te prathitaṃ sumahad yaśaḥ
09,060.015a evaṃ nūnaṃ hate vṛtre śakraṃ nandanti bandinaḥ
09,060.015c tathā tvāṃ nihatāmitraṃ vayaṃ nandāma bhārata
09,060.016a duryodhanavadhe yāni romāṇi hṛṣitāni naḥ
09,060.016c adyāpi na vihṛṣyanti tāni tad viddhi bhārata
09,060.016e ity abruvan bhīmasenaṃ vātikās tatra saṃgatāḥ
09,060.017a tān hṛṣṭān puruṣavyāghrān pāñcālān pāṇḍavaiḥ saha
09,060.017c bruvataḥ sadṛśaṃ tatra provāca madhusūdanaḥ
09,060.018a na nyāyyaṃ nihataḥ śatrur bhūyo hantuṃ janādhipāḥ
09,060.018c asakṛd vāgbhir ugrābhir nihato hy eṣa mandadhīḥ
09,060.019a tadaivaiṣa hataḥ pāpo yadaiva nirapatrapaḥ
09,060.019c lubdhaḥ pāpasahāyaś ca suhṛdāṃ śāsanātigaḥ
09,060.020a bahuśo viduradroṇakṛpagāṅgeyasṛñjayaiḥ
09,060.020b*0362_01 ity uktaḥ pāṇḍavebhyaś ca hy ardharājyaṃ dadasva vai
09,060.020c pāṇḍubhyaḥ procyamāno 'pi pitryam aṃśaṃ na dattavān
09,060.020d*0363_01 nānena kāryaṃ dṛṣṭena śrutenaiva kathāsv api
09,060.020d*0363_02 īdṛśā bhinnamaryādā gatiṃ yāntīha tādṛśīm
09,060.020d*0363_03 śrutvaivaṃ vacanaṃ tasya sāsūyavacanaṃ tadā
09,060.020d*0363_04 jvalann iva ca roṣeṇa sphurann iva ca bhūpatiḥ
09,060.021a naiṣa yogyo 'dya mitraṃ vā śatrur vā puruṣādhamaḥ
09,060.021c kim anenātinunnena vāgbhiḥ kāṣṭhasadharmaṇā
09,060.022a ratheṣv ārohata kṣipraṃ gacchāmo vasudhādhipāḥ
09,060.022c diṣṭyā hato 'yaṃ pāpātmā sāmātyajñātibāndhavaḥ
09,060.023a iti śrutvā tv adhikṣepaṃ kṛṣṇād duryodhano nṛpaḥ
09,060.023c amarṣavaśam āpanna udatiṣṭhad viśāṃ pate
09,060.024a sphigdeśenopaviṣṭaḥ sa dorbhyāṃ viṣṭabhya medinīm
09,060.024c dṛṣṭiṃ bhrūsaṃkaṭāṃ kṛtvā vāsudeve nyapātayat
09,060.025a ardhonnataśarīrasya rūpam āsīn nṛpasya tat
09,060.025c kruddhasyāśīviṣasyeva cchinnapucchasya bhārata
09,060.026a prāṇāntakaraṇīṃ ghorāṃ vedanām avicintayan
09,060.026c duryodhano vāsudevaṃ vāgbhir ugrābhir ārdayat
09,060.027a kaṃsadāsasya dāyāda na te lajjāsty anena vai
09,060.027c adharmeṇa gadāyuddhe yad ahaṃ vinipātitaḥ
09,060.028a ūrū bhindhīti bhīmasya smṛtiṃ mithyā prayacchatā
09,060.028c kiṃ na vijñātam etan me yad arjunam avocathāḥ
09,060.029a ghātayitvā mahīpālān ṛjuyuddhān sahasraśaḥ
09,060.029c jihmair upāyair bahubhir na te lajjā na te ghṛṇā
09,060.030a ahany ahani śūrāṇāṃ kurvāṇaḥ kadanaṃ mahat
09,060.030c śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya ghātitas te pitāmahaḥ
09,060.031a aśvatthāmnaḥ sanāmānaṃ hatvā nāgaṃ sudurmate
09,060.031c ācāryo nyāsitaḥ śastraṃ kiṃ tan na viditaṃ mama
09,060.032a sa cānena nṛśaṃsena dhṛṣṭadyumnena vīryavān
09,060.032c pātyamānas tvayā dṛṣṭo na cainaṃ tvam avārayaḥ
09,060.033a vadhārthaṃ pāṇḍuputrasya yācitāṃ śaktim eva ca
09,060.033c ghaṭotkace vyaṃsayathāḥ kas tvattaḥ pāpakṛttamaḥ
09,060.034a chinnabāhuḥ prāyagatas tathā bhūriśravā balī
09,060.034c tvayā nisṛṣṭena hataḥ śaineyena durātmanā
09,060.035a kurvāṇaś cottamaṃ karma karṇaḥ pārthajigīṣayā
09,060.035c vyaṃsanenāśvasenasya pannagendrasutasya vai
09,060.036a punaś ca patite cakre vyasanārtaḥ parājitaḥ
09,060.036c pātitaḥ samare karṇaś cakravyagro 'graṇīr nṛṇām
09,060.037a yadi māṃ cāpi karṇaṃ ca bhīṣmadroṇau ca saṃyuge
09,060.037c ṛjunā pratiyudhyethā na te syād vijayo dhruvam
09,060.038a tvayā punar anāryeṇa jihmamārgeṇa pārthivāḥ
09,060.038c svadharmam anutiṣṭhanto vayaṃ cānye ca ghātitāḥ
09,060.038d*0364_01 tvayā māyāvinā kṛṣṇa māyām arkapramoṣiṇīm
09,060.038d*0364_02 kṛtvā hataḥ sindhupatiḥ kiṃ tan na viditaṃ mama
09,060.039 vāsudeva uvāca
09,060.039a hatas tvam asi gāndhāre sabhrātṛsutabāndhavaḥ
09,060.039c sagaṇaḥ sasuhṛc caiva pāpamārgam anuṣṭhitaḥ
09,060.040a tavaiva duṣkṛtair vīrau bhīṣmadroṇau nipātitau
09,060.040c karṇaś ca nihataḥ saṃkhye tava śīlānuvartakaḥ
09,060.041a yācyamāno mayā mūḍha pitryam aṃśaṃ na ditsasi
09,060.041c pāṇḍavebhyaḥ svarājyārdhaṃ lobhāc chakuniniścayāt
09,060.042a viṣaṃ te bhīmasenāya dattaṃ sarve ca pāṇḍavāḥ
09,060.042c pradīpitā jatugṛhe mātrā saha sudurmate
09,060.042d*0365_01 pāṇḍavāḥ duḥkhitāś cāsan purā vai vāraṇāvate
09,060.043a sabhāyāṃ yājñasenī ca kṛṣṭā dyūte rajasvalā
09,060.043c tadaiva tāvad duṣṭātman vadhyas tvaṃ nirapatrapaḥ
09,060.044a anakṣajñaṃ ca dharmajñaṃ saubalenākṣavedinā
09,060.044c nikṛtyā yat parājaiṣīs tasmād asi hato raṇe
09,060.045a jayadrathena pāpena yat kṛṣṇā kleśitā vane
09,060.045c yāteṣu mṛgayāṃ teṣu tṛṇabindor athāśrame
09,060.045d*0366_01 tasmāt so 'pi hataḥ krūras tava doṣeṇa cātmanaḥ
09,060.046a abhimanyuś ca yad bāla eko bahubhir āhave
09,060.046c tvaddoṣair nihataḥ pāpa tasmād asi hato raṇe
09,060.046d*0367_01 yāny akāryāṇi cāsmākaṃ kṛtānīti prabhāṣase
09,060.046d*0367_02 vaiguṇyena tavātyarthaṃ sarvaṃ hi tad anuṣṭhitam
09,060.046d*0367_03 bṛhaspater uśanaso nopadeśaḥ śrutas tvayā
09,060.046d*0367_04 vṛddhā nopāsitāś caiva hitaṃ vākyaṃ na te śrutam
09,060.046d*0367_05 lobhenātibalena tvaṃ tṛṣṇayā ca vaśīkṛtaḥ
09,060.046d*0367_06 kṛtavān asyakāryāṇi vipākas teṣu bhujyatām
09,060.046d@004_0001 kurvāṇaṃ karma samare pāṇḍavān arthakāṅkṣiṇam
09,060.046d@004_0002 yac chikhaṇḍy avadhīd bhīṣmaṃ mitrārthe na vyatikramaḥ
09,060.046d@004_0003 svadharmaṃ pṛṣṭhataḥ kṛtvā ācāryas tvatpriyepsayā
09,060.046d@004_0004 pārṣatena hataḥ saṃkhye vartamāno 'satāṃ pathi
09,060.046d@004_0005 pratijñām ātmanaḥ satyāṃ cikīrṣan samare ripum
09,060.046d@004_0006 hatavān sātvato vidvān saumadattiṃ mahāratham
09,060.046d@004_0007 arjunaḥ samare rājan yudhyamānaḥ kadā cana
09,060.046d@004_0008 ninditaṃ puruṣavyāghraḥ karoti na kathaṃ cana
09,060.046d@004_0009 labdhvāpi bahuśaś chidraṃ vīravṛttam anusmaran
09,060.046d@004_0010 na jaghāna raṇe karṇaṃ maivaṃ vocaḥ sudurmate
09,060.046d@004_0011 devānāṃ matam ājñāya teṣāṃ priyahitepsayā
09,060.046d@004_0012 nārjunasya mate nāgaṃ mayā vyaṃsitam asrajam
09,060.046d@004_0013 tvaṃ ca bhīṣmaś ca karṇaś ca droṇo drauṇis tathā kṛpaḥ
09,060.046d@004_0014 virāṭanagare tasya ānṛśaṃsyāc ca jīvitāḥ
09,060.046d@004_0015 smara pārthasya vikrāntaṃ gandharveṣu kṛtaṃ tadā
09,060.046d@004_0016 adharmaṃ nātra gāndhāre pāṇḍavair yat kṛtaṃ tvayi
09,060.046d@004_0017 svabāhubalam āsthāya svadharmeṇa paraṃtapāḥ
09,060.046d@004_0018 jitavanto raṇe vīrāḥ pāpo 'si nidhanaṃ gataḥ
09,060.047 duryodhana uvāca
09,060.047a adhītaṃ vidhivad dattaṃ bhūḥ praśāstā sasāgarā
09,060.047c mūrdhni sthitam amitrāṇāṃ ko nu svantataro mayā
09,060.048a yad iṣṭaṃ kṣatrabandhūnāṃ svadharmam anupaśyatām
09,060.048c tad idaṃ nidhanaṃ prāptaṃ ko nu svantataro mayā
09,060.049a devārhā mānuṣā bhogāḥ prāptā asulabhā nṛpaiḥ
09,060.049c aiśvaryaṃ cottamaṃ prāptaṃ ko nu svantataro mayā
09,060.050a sasuhṛt sānubandhaś ca svargaṃ gantāham acyuta
09,060.050c yūyaṃ vihatasaṃkalpāḥ śocanto vartayiṣyatha
09,060.050d*0368_01 na me viṣādo bhīmena pādena śira āhatam
09,060.050d*0368_02 kāko vā kaṅkagṛdhro vā nidhāsyati padaṃ kṣaṇāt
09,060.051 saṃjaya uvāca
09,060.051a asya vākyasya nidhane kururājasya bhārata
09,060.051c apatat sumahad varṣaṃ puṣpāṇāṃ puṇyagandhinām
09,060.052a avādayanta gandharvā jaguś cāpsarasāṃ gaṇāḥ
09,060.052a*0369_01 **** **** vāditraṃ sumanoharam
09,060.052a*0369_02 jaguś cāpsaraso rājño yaśaḥ saṃbaddham eva ca
09,060.052c siddhāś ca mumucur vācaḥ sādhu sādhv iti bhārata
09,060.053a vavau ca surabhir vāyuḥ puṇyagandho mṛduḥ sukhaḥ
09,060.053c vyarājatāmalaṃ caiva nabho vaiḍūryasaṃnibham
09,060.054a atyadbhutāni te dṛṣṭvā vāsudevapurogamāḥ
09,060.054b*0370_01 āścaryaṃ paramaṃ jagmuḥ pāñcālāḥ somakaiḥ saha
09,060.054c duryodhanasya pūjāṃ ca dṛṣṭvā vrīḍām upāgaman
09,060.055a hatāṃś cādharmataḥ śrutvā śokārtāḥ śuśucur hi te
09,060.055b*0371_01 hatāṃś ca kauravāñ śrutvādharmataś ca mahīpatīn
09,060.055b*0371_02 śokārtāḥ śuśucuḥ sarve pāṇḍavā bharatarṣabha
09,060.055c bhīṣmaṃ droṇaṃ tathā karṇaṃ bhūriśravasam eva ca
09,060.056a tāṃs tu cintāparān dṛṣṭvā pāṇḍavān dīnacetasaḥ
09,060.056c provācedaṃ vacaḥ kṛṣṇo meghadundubhinisvanaḥ
09,060.057a naiṣa śakyo 'tiśīghrāstras te ca sarve mahārathāḥ
09,060.057c ṛjuyuddhena vikrāntā hantuṃ yuṣmābhir āhave
09,060.057d*0372_01 naiṣa śakyaḥ kadā cit tu hantuṃ dharmeṇa pārthivaḥ
09,060.057d*0372_02 te vā bhīṣmamukhāḥ sarve maheṣvāsā mahārathāḥ
09,060.057d*0372_03 mayānekair upāyais tu māyāyogena cāsakṛt
09,060.057d*0372_04 hatās te sarva evājau bhavatāṃ hitam icchatā
09,060.057d*0372_05 yadi naivaṃvidhaṃ jātu kuryāṃ jihmam ahaṃ raṇe
09,060.057d*0372_06 kuto vo vijayo bhūyaḥ kuto rājyaṃ kuto dhanam
09,060.058a upāyā vihitā hy ete mayā tasmān narādhipāḥ
09,060.058c anyathā pāṇḍaveyānāṃ nābhaviṣyaj jayaḥ kva cit
09,060.059a te hi sarve mahātmānaś catvāro 'tirathā bhuvi
09,060.059c na śakyā dharmato hantuṃ lokapālair api svayam
09,060.060a tathaivāyaṃ gadāpāṇir dhārtarāṣṭro gataklamaḥ
09,060.060c na śakyo dharmato hantuṃ kālenāpīha daṇḍinā
09,060.061a na ca vo hṛdi kartavyaṃ yad ayaṃ ghātito nṛpaḥ
09,060.061c mithyāvadhyās tathopāyair bahavaḥ śatravo 'dhikāḥ
09,060.062a pūrvair anugato mārgo devair asuraghātibhiḥ
09,060.062c sadbhiś cānugataḥ panthāḥ sa sarvair anugamyate
09,060.062d*0373_01 evaṃ vidhātrā vihitaṃ vadham eṣāṃ mahātmanām
09,060.062d*0373_02 daivaṃ puruṣakāreṇa na śakyam ativartitum
09,060.062d*0373_03 bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca nimeṣād yo haniṣyati
09,060.062d*0373_04 kṛtāntam anyathākartuṃ necchet so 'yaṃ dhanaṃjayaḥ
09,060.063a kṛtakṛtyāḥ sma sāyāhne nivāsaṃ rocayāmahe
09,060.063c sāśvanāgarathāḥ sarve viśramāmo narādhipāḥ
09,060.064a vāsudevavacaḥ śrutvā tadānīṃ pāṇḍavaiḥ saha
09,060.064c pāñcālā bhṛśasaṃhṛṣṭā vineduḥ siṃhasaṃghavat
09,060.065a tataḥ prādhmāpayañ śaṅkhān pāñcajanyaṃ ca mādhavaḥ
09,060.065b*0374_01 devadattaṃ prahṛṣṭātmā śaṅkhapravaram arjunaḥ
09,060.065b*0374_02 anantavijayaṃ rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
09,060.065b*0374_03 pauṇḍraṃ dadhmau mahāśaṅkhaṃ bhīmakarmā vṛkodaraḥ
09,060.065b*0374_04 nakulaḥ sahadevaś ca sughoṣamaṇipuṣpakau
09,060.065b*0374_05 dhṛṣṭadyumnas tathā jaitraṃ sātyakir nandivardhanam
09,060.065b*0374_06 teṣāṃ nādena mahatā śaṅkhānāṃ bharatarṣabha
09,060.065b*0374_07 āpupūre nabhaḥ sarvaṃ pṛthivī ca cacāla ha
09,060.065b*0374_08 tataḥ śaṅkhāś ca bheryaś ca paṇavānakagomukhāḥ
09,060.065b*0374_09 pāṇḍusainyeṣv avādyanta sa śabdas tumulo 'bhavat
09,060.065b*0374_10 astuvan pāṇḍavān anye gīrbhiś ca stutimaṅgalaiḥ
09,060.065b*0375_01 gīrbhir maṅgalayuktābhir vandinaḥ stutipāṭhakāḥ
09,060.065c hṛṣṭā duryodhanaṃ dṛṣṭvā nihataṃ puruṣarṣabhāḥ
09,061.001 saṃjaya uvāca
09,061.001a tatas te prayayuḥ sarve nivāsāya mahīkṣitaḥ
09,061.001c śaṅkhān pradhmāpayanto vai hṛṣṭāḥ parighabāhavaḥ
09,061.002a pāṇḍavān gacchataś cāpi śibiraṃ no viśāṃ pate
09,061.002c maheṣvāso 'nvagāt paścād yuyutsuḥ sātyakis tathā
09,061.003a dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca draupadeyāś ca sarvaśaḥ
09,061.003c sarve cānye maheṣvāsā yayuḥ svaśibirāṇy uta
09,061.004a tatas te prāviśan pārthā hatatviṭkaṃ hateśvaram
09,061.004c duryodhanasya śibiraṃ raṅgavad visṛte jane
09,061.005a gatotsavaṃ puram iva hṛtanāgam iva hradam
09,061.005c strīvarṣavarabhūyiṣṭhaṃ vṛddhāmātyair adhiṣṭhitam
09,061.006a tatraitān paryupātiṣṭhan duryodhanapuraḥsarāḥ
09,061.006c kṛtāñjalipuṭā rājan kāṣāyamalināmbarāḥ
09,061.007a śibiraṃ samanuprāpya kururājasya pāṇḍavāḥ
09,061.007c avaterur mahārāja rathebhyo rathasattamāḥ
09,061.008a tato gāṇḍīvadhanvānam abhyabhāṣata keśavaḥ
09,061.008c sthitaḥ priyahite nityam atīva bharatarṣabha
09,061.009a avaropaya gāṇḍīvam akṣayyau ca maheṣudhī
09,061.009c athāham avarokṣyāmi paścād bharatasattama
09,061.010a svayaṃ caivāvaroha tvam etac chreyas tavānagha
09,061.010c tac cākarot tathā vīraḥ pāṇḍuputro dhanaṃjayaḥ
09,061.011a atha paścāt tataḥ kṛṣṇo raśmīn utsṛjya vājinām
09,061.011c avārohata medhāvī rathād gāṇḍīvadhanvanaḥ
09,061.012a athāvatīrṇe bhūtānām īśvare sumahātmani
09,061.012c kapir antardadhe divyo dhvajo gāṇḍīvadhanvanaḥ
09,061.013a sa dagdho droṇakarṇābhyāṃ divyair astrair mahārathaḥ
09,061.013c atha dīpto 'gninā hy āśu prajajvāla mahīpate
09,061.014a sopāsaṅgaḥ saraśmiś ca sāśvaḥ sayugabandhuraḥ
09,061.014c bhasmībhūto 'patad bhūmau ratho gāṇḍīvadhanvanaḥ
09,061.015a taṃ tathā bhasmabhūtaṃ tu dṛṣṭvā pāṇḍusutāḥ prabho
09,061.015c abhavan vismitā rājann arjunaś cedam abravīt
09,061.016a kṛtāñjaliḥ sapraṇayaṃ praṇipatyābhivādya ca
09,061.016c govinda kasmād bhagavan ratho dagdho 'yam agninā
09,061.017a kim etan mahad āścaryam abhavad yadunandana
09,061.017c tan me brūhi mahābāho śrotavyaṃ yadi manyase
09,061.017d*0376_01 arjunasya vacaḥ śrutvā punaḥ prāha janārdanaḥ
09,061.018 vāsudeva uvāca
09,061.018a astrair bahuvidhair dagdhaḥ pūrvam evāyam arjuna
09,061.018c madadhiṣṭhitatvāt samare na viśīrṇaḥ paraṃtapa
09,061.019a idānīṃ tu viśīrṇo 'yaṃ dagdho brahmāstratejasā
09,061.019c mayā vimuktaḥ kaunteya tvayy adya kṛtakarmaṇi
09,061.020 saṃjaya uvāca
09,061.020a īṣad utsmayamānaś ca bhagavān keśavo 'rihā
09,061.020c pariṣvajya ca rājānaṃ yudhiṣṭhiram abhāṣata
09,061.021a diṣṭyā jayasi kaunteya diṣṭyā te śatravo jitāḥ
09,061.021c diṣṭyā gāṇḍīvadhanvā ca bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
09,061.022a tvaṃ cāpi kuśalī rājan mādrīputrau ca pāṇḍavau
09,061.022c muktā vīrakṣayād asmāt saṃgrāmān nihatadviṣaḥ
09,061.022e kṣipram uttarakālāni kuru kāryāṇi bhārata
09,061.023a upayātam upaplavyaṃ saha gāṇḍīvadhanvanā
09,061.023c ānīya madhuparkaṃ māṃ yat purā tvam avocathāḥ
09,061.024a eṣa bhrātā sakhā caiva tava kṛṣṇa dhanaṃjayaḥ
09,061.024c rakṣitavyo mahābāho sarvāsv āpatsv iti prabho
09,061.024e tava caivaṃ bruvāṇasya tathety evāham abruvam
09,061.025a sa savyasācī guptas te vijayī ca nareśvara
09,061.025c bhrātṛbhiḥ saha rājendra śūraḥ satyaparākramaḥ
09,061.025e mukto vīrakṣayād asmāt saṃgrāmād romaharṣaṇāt
09,061.026a evam uktas tu kṛṣṇena dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
09,061.026c hṛṣṭaromā mahārāja pratyuvāca janārdanam
09,061.027a pramuktaṃ droṇakarṇābhyāṃ brahmāstram arimardana
09,061.027b*0377_01 bhīṣmadroṇakṛpadrauṇikarṇaśalyamukhān rathān
09,061.027c kas tvad anyaḥ sahet sākṣād api vajrī puraṃdaraḥ
09,061.028a bhavatas tu prasādena saṃgrāme bahavo jitāḥ
09,061.028c mahāraṇagataḥ pārtho yac ca nāsīt parāṅmukhaḥ
09,061.029a tathaiva ca mahābāho paryāyair bahubhir mayā
09,061.029a*0378_01 **** **** prasādād bahavo hatāḥ
09,061.029a*0378_02 bhīmasenena ca mayā yamābhyāṃ yudhi mānada
09,061.029a*0378_03 karmaṇā manasā vācā tvam asmākaṃ gatiḥ parā
09,061.029c karmaṇām anusaṃtānaṃ tejasaś ca gatiḥ śubhā
09,061.030a upaplavye maharṣir me kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
09,061.030c yato dharmas tataḥ kṛṣṇo yataḥ kṛṣṇas tato jayaḥ
09,061.030d@005_0001 evam uktas tataḥ kṛṣṇaḥ pratyuvāca yudhiṣṭhiram
09,061.030d@005_0002 akṣauhiṇyo daśāṣṭau ca tava teṣāṃ ca bhārata
09,061.030d@005_0003 na tulyaś cārjunasyeha balena kurunandana
09,061.030d@005_0004 sa eva sarvāṇy astrāṇi divyāni prāpya śaṃkarāt
09,061.030d@005_0005 matsamo madviśiṣṭo vā raṇe tvam iti pāṇḍava
09,061.030d@005_0006 anujñātaḥ pāṇḍusutaḥ punaḥ pratyāgaman mahīm
09,061.030d@005_0007 bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca anujānāsi cet prabho
09,061.030d@005_0008 nimeṣārdhān naravyāghro nayed iti matir mama
09,061.030d@005_0009 droṇaṃ bhīṣmaṃ kṛpaṃ karṇaṃ droṇaputraṃ jayadratham
09,061.030d@005_0010 nihantuṃ śaknuyāt kruddho nimeṣārdhād dhanaṃjayaḥ
09,061.030d@005_0011 sadevāsuragandharvān sayakṣoragakiṃnarān
09,061.030d@005_0012 trīn vā lokān vijetuṃ hi śaktaḥ kim iha mānuṣān
09,061.030d@005_0013 vidhinā vihitaś cāsau mayā saṃcodito 'pi san
09,061.030d@005_0014 na cakāra matiṃ hantuṃ kṛtānto balavattaraḥ
09,061.030d@005_0015 atra gītā mayā suṣṭhu giraḥ satyā mahīpate
09,061.030d@005_0016 darśitaṃ mayi sarvaṃ ca tenāsau jitavān ripūn
09,061.030d@005_0017 arjuno 'pi mahābāhur mayā tulyo mahīpate
09,061.030d@005_0018 sa maheśvaralabdhāstraḥ kiṃ na kuryād vibhuḥ prabho
09,061.031a ity evam ukte te vīrāḥ śibiraṃ tava bhārata
09,061.031c praviśya pratyapadyanta kośaratnarddhisaṃcayān
09,061.032a rajataṃ jātarūpaṃ ca maṇīn atha ca mauktikān
09,061.032c bhūṣaṇāny atha mukhyāni kambalāny ajināni ca
09,061.032d*0379_01 gajān aśvān rathāṃś caiva mahānti śayanāni ca
09,061.032e dāsīdāsam asaṃkhyeyaṃ rājyopakaraṇāni ca
09,061.033a te prāpya dhanam akṣayyaṃ tvadīyaṃ bharatarṣabha
09,061.033c udakrośan maheṣvāsā narendra vijitārayaḥ
09,061.034a te tu vīrāḥ samāśvasya vāhanāny avamucya ca
09,061.034c atiṣṭhanta muhuḥ sarve pāṇḍavāḥ sātyakis tathā
09,061.035a athābravīn mahārāja vāsudevo mahāyaśāḥ
09,061.035c asmābhir maṅgalārthāya vastavyaṃ śibirād bahiḥ
09,061.035d*0380_01 jayantī yatra devī tu tatra vrajata mā ciram
09,061.035d*0380_02 upayācitam etan me yuddhārambhopakalpitam
09,061.036a tathety uktvā ca te sarve pāṇḍavāḥ sātyakis tathā
09,061.036c vāsudevena sahitā maṅgalārthaṃ yayur bahiḥ
09,061.037a te samāsādya saritaṃ puṇyāmoghavatīṃ nṛpa
09,061.037c nyavasann atha tāṃ rātriṃ pāṇḍavā hataśatravaḥ
09,061.037d*0381_01 yudhiṣṭhiras tato rājā prāptakālam acintayat
09,061.038a tataḥ saṃpreṣayām āsur yādavaṃ nāgasāhvayam
09,061.038c sa ca prāyāj javenāśu vāsudevaḥ pratāpavān
09,061.038e dārukaṃ ratham āropya yena rājāmbikāsutaḥ
09,061.039a tam ūcuḥ saṃprayāsyantaṃ sainyasugrīvavāhanam
09,061.039c pratyāśvāsaya gāndhārīṃ hataputrāṃ yaśasvinīm
09,061.040a sa prāyāt pāṇḍavair uktas tat puraṃ sātvatāṃ varaḥ
09,061.040c āsasādayiṣuḥ kṣipraṃ gāndhārīṃ nihatātmajām
09,062.001 janamejaya uvāca
09,062.001a kimarthaṃ rājaśārdūlo dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
09,062.001c gāndhāryāḥ preṣayām āsa vāsudevaṃ paraṃtapam
09,062.002a yadā pūrvaṃ gataḥ kṛṣṇaḥ śamārthaṃ kauravān prati
09,062.002c na ca taṃ labdhavān kāmaṃ tato yuddham abhūd idam
09,062.003a nihateṣu tu yodheṣu hate duryodhane tathā
09,062.003c pṛthivyāṃ pāṇḍaveyasya niḥsapatne kṛte yudhi
09,062.004a vidrute śibire śūnye prāpte yaśasi cottame
09,062.004c kiṃ nu tat kāraṇaṃ brahman yena kṛṣṇo gataḥ punaḥ
09,062.005a na caitat kāraṇaṃ brahmann alpaṃ vai pratibhāti me
09,062.005c yatrāgamad ameyātmā svayam eva janārdanaḥ
09,062.006a tattvato vai samācakṣva sarvam adhvaryusattama
09,062.006c yac cātra kāraṇaṃ brahman kāryasyāsya viniścaye
09,062.007 vaiśaṃpāyana uvāca
09,062.007a tvadyukto 'yam anupraśno yan māṃ pṛcchasi pārthiva
09,062.007c tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi yathāvad bharatarṣabha
09,062.008a hataṃ duryodhanaṃ dṛṣṭvā bhīmasenena saṃyuge
09,062.008c vyutkramya samayaṃ rājan dhārtarāṣṭraṃ mahābalam
09,062.009a anyāyena hataṃ dṛṣṭvā gadāyuddhena bhārata
09,062.009c yudhiṣṭhiraṃ mahārāja mahad bhayam athāviśat
09,062.010a cintayāno mahābhāgāṃ gāndhārīṃ tapasānvitām
09,062.010c ghoreṇa tapasā yuktāṃ trailokyam api sā dahet
09,062.011a tasya cintayamānasya buddhiḥ samabhavat tadā
09,062.011c gāndhāryāḥ krodhadīptāyāḥ pūrvaṃ praśamanaṃ bhavet
09,062.012a sā hi putravadhaṃ śrutvā kṛtam asmābhir īdṛśam
09,062.012c mānasenāgninā kruddhā bhasmasān naḥ kariṣyati
09,062.013a kathaṃ duḥkham idaṃ tīvraṃ gāndhārī prasahiṣyati
09,062.013c śrutvā vinihataṃ putraṃ chalenājihmayodhinam
09,062.014a evaṃ vicintya bahudhā bhayaśokasamanvitaḥ
09,062.014c vāsudevam idaṃ vākyaṃ dharmarājo 'bhyabhāṣata
09,062.015a tava prasādād govinda rājyaṃ nihatakaṇṭakam
09,062.015c aprāpyaṃ manasāpīha prāptam asmābhir acyuta
09,062.016a pratyakṣaṃ me mahābāho saṃgrāme romaharṣaṇe
09,062.016c vimardaḥ sumahān prāptas tvayā yādavanandana
09,062.017a tvayā devāsure yuddhe vadhārtham amaradviṣām
09,062.017c yathā sāhyaṃ purā dattaṃ hatāś ca vibudhadviṣaḥ
09,062.018a sāhyaṃ tathā mahābāho dattam asmākam acyuta
09,062.018c sārathyena ca vārṣṇeya bhavatā yad dhṛtā vayam
09,062.019a yadi na tvaṃ bhaven nāthaḥ phalgunasya mahāraṇe
09,062.019c kathaṃ śakyo raṇe jetuṃ bhaved eṣa balārṇavaḥ
09,062.019d*0382_01 jetuṃ parān parivyūḍhān prāptāṃś caiva tvayācyuta
09,062.020a gadāprahārā vipulāḥ parighaiś cāpi tāḍanam
09,062.020c śaktibhir bhiṇḍipālaiś ca tomaraiḥ saparaśvadhaiḥ
09,062.021a vācaś ca paruṣāḥ prāptās tvayā hy asmaddhitaiṣiṇā
09,062.021b*0383_01 asmatkṛte tvayā kṛṣṇa vācaḥ suparuṣāḥ śrutāḥ
09,062.021c tāś ca te saphalāḥ sarvā hate duryodhane 'cyuta
09,062.021d*0384_01 śastrāṇāṃ ca nipātā vai vajrasparśopamā raṇe
09,062.021d*0385_01 tat sarvaṃ na yathā naśyet punaḥ kṛṣṇa tathā kuru
09,062.021d*0385_02 saṃdehadolāṃ prāptaṃ naś cetaḥ kṛṣṇa jaye sati
09,062.022a gāndhāryā hi mahābāho krodhaṃ budhyasva mādhava
09,062.022c sā hi nityaṃ mahābhāgā tapasogreṇa karśitā
09,062.023a putrapautravadhaṃ śrutvā dhruvaṃ naḥ saṃpradhakṣyati
09,062.023c tasyāḥ prasādanaṃ vīra prāptakālaṃ mataṃ mama
09,062.024a kaś ca tāṃ krodhadīptākṣīṃ putravyasanakarśitām
09,062.024c vīkṣituṃ puruṣaḥ śaktas tvām ṛte puruṣottama
09,062.025a tatra me gamanaṃ prāptaṃ rocate tava mādhava
09,062.025c gāndhāryāḥ krodhadīptāyāḥ praśamārtham ariṃdama
09,062.026a tvaṃ hi kartā vikartā ca lokānāṃ prabhavāpyayaḥ
09,062.026c hetukāraṇasaṃyuktair vākyaiḥ kālasamīritaiḥ
09,062.027a kṣipram eva mahāprājña gāndhārīṃ śamayiṣyasi
09,062.027c pitāmahaś ca bhagavān kṛṣṇas tatra bhaviṣyati
09,062.028a sarvathā te mahābāho gāndhāryāḥ krodhanāśanam
09,062.028c kartavyaṃ sātvataśreṣṭha pāṇḍavānāṃ hitaiṣiṇā
09,062.029a dharmarājasya vacanaṃ śrutvā yadukulodvahaḥ
09,062.029c āmantrya dārukaṃ prāha rathaḥ sajjo vidhīyatām
09,062.030a keśavasya vacaḥ śrutvā tvaramāṇo 'tha dārukaḥ
09,062.030c nyavedayad rathaṃ sajjaṃ keśavāya mahātmane
09,062.031a taṃ rathaṃ yādavaśreṣṭhaḥ samāruhya paraṃtapaḥ
09,062.031c jagāma hāstinapuraṃ tvaritaḥ keśavo vibhuḥ
09,062.032a tataḥ prāyān mahārāja mādhavo bhagavān rathī
09,062.032c nāgasāhvayam āsādya praviveśa ca vīryavān
09,062.033a praviśya nagaraṃ vīro rathaghoṣeṇa nādayan
09,062.033c vidito dhṛtarāṣṭrasya so 'vatīrya rathottamāt
09,062.034a abhyagacchad adīnātmā dhṛtarāṣṭraniveśanam
09,062.034c pūrvaṃ cābhigataṃ tatra so 'paśyad ṛṣisattamam
09,062.035a pādau prapīḍya kṛṣṇasya rājñaś cāpi janārdanaḥ
09,062.035c abhyavādayad avyagro gāndhārīṃ cāpi keśavaḥ
09,062.036a tatas tu yādavaśreṣṭho dhṛtarāṣṭram adhokṣajaḥ
09,062.036c pāṇim ālambya rājñaḥ sa sasvaraṃ praruroda ha
09,062.037a sa muhūrtam ivotsṛjya bāṣpaṃ śokasamudbhavam
09,062.037c prakṣālya vāriṇā netre ācamya ca yathāvidhi
09,062.037e uvāca praśritaṃ vākyaṃ dhṛtarāṣṭram ariṃdamaḥ
09,062.038a na te 'sty aviditaṃ kiṃ cid bhūtabhavyasya bhārata
09,062.038c kālasya ca yathā vṛttaṃ tat te suviditaṃ prabho
09,062.039a yad idaṃ pāṇḍavaiḥ sarvais tava cittānurodhibhiḥ
09,062.039c kathaṃ kulakṣayo na syāt tathā kṣatrasya bhārata
09,062.040a bhrātṛbhiḥ samayaṃ kṛtvā kṣāntavān dharmavatsalaḥ
09,062.040c dyūtacchalajitaiḥ śaktair vanavāso 'bhyupāgataḥ
09,062.041a ajñātavāsacaryā ca nānāveśasamāvṛtaiḥ
09,062.041c anye ca bahavaḥ kleśās tv aśaktair iva nityadā
09,062.042a mayā ca svayam āgamya yuddhakāla upasthite
09,062.042c sarvalokasya sāṃnidhye grāmāṃs tvaṃ pañca yācitaḥ
09,062.043a tvayā kālopasṛṣṭena lobhato nāpavarjitāḥ
09,062.043c tavāparādhān nṛpate sarvaṃ kṣatraṃ kṣayaṃ gatam
09,062.044a bhīṣmeṇa somadattena bāhlikena kṛpeṇa ca
09,062.044c droṇena ca saputreṇa vidureṇa ca dhīmatā
09,062.044e yācitas tvaṃ śamaṃ nityaṃ na ca tat kṛtavān asi
09,062.045a kālopahatacitto hi sarvo muhyati bhārata
09,062.045c yathā mūḍho bhavān pūrvam asminn arthe samudyate
09,062.046a kim anyat kālayogād dhi diṣṭam eva parāyaṇam
09,062.046c mā ca doṣaṃ mahārāja pāṇḍaveṣu niveśaya
09,062.047a alpo 'py atikramo nāsti pāṇḍavānāṃ mahātmanām
09,062.047c dharmato nyāyataś caiva snehataś ca paraṃtapa
09,062.048a etat sarvaṃ tu vijñāya ātmadoṣakṛtaṃ phalam
09,062.048c asūyāṃ pāṇḍuputreṣu na bhavān kartum arhati
09,062.049a kulaṃ vaṃśaś ca piṇḍaś ca yac ca putrakṛtaṃ phalam
09,062.049c gāndhāryās tava caivādya pāṇḍaveṣu pratiṣṭhitam
09,062.049d*0386_01 tvaṃ caiva naraśārdūla gāndhārī ca yaśasvinī
09,062.049d*0386_02 mā śuco naraśārdūla pāṇḍavān prati kilbiṣam
09,062.050a etat sarvam anudhyātvā ātmanaś ca vyatikramam
09,062.050c śivena pāṇḍavān dhyāhi namas te bharatarṣabha
09,062.051a jānāsi ca mahābāho dharmarājasya yā tvayi
09,062.051c bhaktir bharataśārdūla snehaś cāpi svabhāvataḥ
09,062.052a etac ca kadanaṃ kṛtvā śatrūṇām apakāriṇām
09,062.052c dahyate sma divārātraṃ na ca śarmādhigacchati
09,062.053a tvāṃ caiva naraśārdūla gāndhārīṃ ca yaśasvinīm
09,062.053c sa śocan bharataśreṣṭha na śāntim adhigacchati
09,062.054a hriyā ca parayāviṣṭo bhavantaṃ nādhigacchati
09,062.054c putraśokābhisaṃtaptaṃ buddhivyākulitendriyam
09,062.055a evam uktvā mahārāja dhṛtarāṣṭraṃ yadūttamaḥ
09,062.055c uvāca paramaṃ vākyaṃ gāndhārīṃ śokakarśitām
09,062.056a saubaleyi nibodha tvaṃ yat tvāṃ vakṣyāmi suvrate
09,062.056c tvatsamā nāsti loke 'sminn adya sīmantinī śubhe
09,062.057a jānāmi ca yathā rājñi sabhāyāṃ mama saṃnidhau
09,062.057c dharmārthasahitaṃ vākyam ubhayoḥ pakṣayor hitam
09,062.057e uktavaty asi kalyāṇi na ca te tanayaiḥ śrutam
09,062.058a duryodhanas tvayā cokto jayārthī paruṣaṃ vacaḥ
09,062.058c śṛṇu mūḍha vaco mahyaṃ yato dharmas tato jayaḥ
09,062.059a tad idaṃ samanuprāptaṃ tava vākyaṃ nṛpātmaje
09,062.059c evaṃ viditvā kalyāṇi mā sma śoke manaḥ kṛthāḥ
09,062.059e pāṇḍavānāṃ vināśāya mā te buddhiḥ kadā cana
09,062.060a śaktā cāsi mahābhāge pṛthivīṃ sacarācarām
09,062.060c cakṣuṣā krodhadīptena nirdagdhuṃ tapaso balāt
09,062.061a vāsudevavacaḥ śrutvā gāndhārī vākyam abravīt
09,062.061c evam etan mahābāho yathā vadasi keśava
09,062.062a ādhibhir dahyamānāyā matiḥ saṃcalitā mama
09,062.062c sā me vyavasthitā śrutvā tava vākyaṃ janārdana
09,062.063a rājñas tv andhasya vṛddhasya hataputrasya keśava
09,062.063c tvaṃ gatiḥ saha tair vīraiḥ pāṇḍavair dvipadāṃ vara
09,062.064a etāvad uktvā vacanaṃ mukhaṃ pracchādya vāsasā
09,062.064c putraśokābhisaṃtaptā gāndhārī praruroda ha
09,062.065a tata enāṃ mahābāhuḥ keśavaḥ śokakarśitām
09,062.065c hetukāraṇasaṃyuktair vākyair āśvāsayat prabhuḥ
09,062.066a samāśvāsya ca gāndhārīṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca mādhavaḥ
09,062.066c drauṇeḥ saṃkalpitaṃ bhāvam anvabudhyata keśavaḥ
09,062.067a tatas tvarita utthāya pādau mūrdhnā praṇamya ca
09,062.067c dvaipāyanasya rājendra tataḥ kauravam abravīt
09,062.068a āpṛcche tvāṃ kuruśreṣṭha mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ
09,062.068c drauṇeḥ pāpo 'sty abhiprāyas tenāsmi sahasotthitaḥ
09,062.068e pāṇḍavānāṃ vadhe rātrau buddhis tena pradarśitā
09,062.069a etac chrutvā tu vacanaṃ gāndhāryā sahito 'bravīt
09,062.069c dhṛtarāṣṭro mahābāhuḥ keśavaṃ keśisūdanam
09,062.070a śīghraṃ gaccha mahābāho pāṇḍavān paripālaya
09,062.070c bhūyas tvayā sameṣyāmi kṣipram eva janārdana
09,062.070e prāyāt tatas tu tvarito dārukeṇa sahācyutaḥ
09,062.071a vāsudeve gate rājan dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
09,062.071c āśvāsayad ameyātmā vyāso lokanamaskṛtaḥ
09,062.072a vāsudevo 'pi dharmātmā kṛtakṛtyo jagāma ha
09,062.072c śibiraṃ hāstinapurād didṛkṣuḥ pāṇḍavān nṛpa
09,062.073a āgamya śibiraṃ rātrau so 'bhyagacchata pāṇḍavān
09,062.073c tac ca tebhyaḥ samākhyāya sahitas taiḥ samāviśat
09,063.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
09,063.001a adhiṣṭhitaḥ padā mūrdhni bhagnasaktho mahīṃ gataḥ
09,063.001c śauṭīramānī putro me kāny abhāṣata saṃjaya
09,063.002a atyarthaṃ kopano rājā jātavairaś ca pāṇḍuṣu
09,063.002c vyasanaṃ paramaṃ prāptaḥ kim āha paramāhave
09,063.003 saṃjaya uvāca
09,063.003a śṛṇu rājan pravakṣyāmi yathāvṛttaṃ narādhipa
09,063.003c rājñā yad uktaṃ bhagnena tasmin vyasana āgate
09,063.004a bhagnasaktho nṛpo rājan pāṃsunā so 'vaguṇṭhitaḥ
09,063.004c yamayan mūrdhajāṃs tatra vīkṣya caiva diśo daśa
09,063.005a keśān niyamya yatnena niḥśvasann urago yathā
09,063.005c saṃrambhāśruparītābhyāṃ netrābhyām abhivīkṣya mām
09,063.006a bāhū dharaṇyāṃ niṣpiṣya muhur matta iva dvipaḥ
09,063.006c prakīrṇān mūrdhajān dhunvan dantair dantān upaspṛśan
09,063.006e garhayan pāṇḍavaṃ jyeṣṭhaṃ niḥśvasyedam athābravīt
09,063.007a bhīṣme śāṃtanave nāthe karṇe cāstrabhṛtāṃ vare
09,063.007c gautame śakunau cāpi droṇe cāstrabhṛtāṃ vare
09,063.008a aśvatthāmni tathā śalye śūre ca kṛtavarmaṇi
09,063.008b*0387_01 anyeṣv api ca śūreṣu nyastabhāro mahātmasu
09,063.008c imām avasthāṃ prāpto 'smi kālo hi duratikramaḥ
09,063.009a ekādaśacamūbhartā so 'ham etāṃ daśāṃ gataḥ
09,063.009c kālaṃ prāpya mahābāho na kaś cid ativartate
09,063.010a ākhyātavyaṃ madīyānāṃ ye 'smiñ jīvanti saṃgare
09,063.010c yathāhaṃ bhīmasenena vyutkramya samayaṃ hataḥ
09,063.011a bahūni sunṛśaṃsāni kṛtāni khalu pāṇḍavaiḥ
09,063.011c bhūriśravasi karṇe ca bhīṣme droṇe ca śrīmati
09,063.012a idaṃ cākīrtijaṃ karma nṛśaṃsaiḥ pāṇḍavaiḥ kṛtam
09,063.012c yena te satsu nirvedaṃ gamiṣyantīti me matiḥ
09,063.013a kā prītiḥ sattvayuktasya kṛtvopadhikṛtaṃ jayam
09,063.013c ko vā samayabhettāraṃ budhaḥ saṃmantum arhati
09,063.014a adharmeṇa jayaṃ labdhvā ko nu hṛṣyeta paṇḍitaḥ
09,063.014c yathā saṃhṛṣyate pāpaḥ pāṇḍuputro vṛkodaraḥ
09,063.015a kiṃ nu citram atas tv adya bhagnasakthasya yan mama
09,063.015c kruddhena bhīmasenena pādena mṛditaṃ śiraḥ
09,063.016a pratapantaṃ śriyā juṣṭaṃ vartamānaṃ ca bandhuṣu
09,063.016c evaṃ kuryān naro yo hi sa vai saṃjaya pūjitaḥ
09,063.017a abhijñau kṣatradharmasya mama mātā pitā ca me
09,063.017c tau hi saṃjaya duḥkhārtau vijñāpyau vacanān mama
09,063.018a iṣṭaṃ bhṛtyā bhṛtāḥ samyag bhūḥ praśāstā sasāgarā
09,063.018c mūrdhni sthitam amitrāṇāṃ jīvatām eva saṃjaya
09,063.019a dattā dāyā yathāśakti mitrāṇāṃ ca priyaṃ kṛtam
09,063.019c amitrā bādhitāḥ sarve ko nu svantataro mayā
09,063.020a yātāni pararāṣṭrāṇi nṛpā bhuktāś ca dāsavat
09,063.020c priyebhyaḥ prakṛtaṃ sādhu ko nu svantataro mayā
09,063.021a mānitā bāndhavāḥ sarve mānyaḥ saṃpūjito janaḥ
09,063.021c tritayaṃ sevitaṃ sarvaṃ ko nu svantataro mayā
09,063.022a ājñaptaṃ nṛpamukhyeṣu mānaḥ prāptaḥ sudurlabhaḥ
09,063.022c ājāneyais tathā yātaṃ ko nu svantataro mayā
09,063.023a adhītaṃ vidhivad dattaṃ prāptam āyur nirāmayam
09,063.023c svadharmeṇa jitā lokāḥ ko nu svantataro mayā
09,063.024a diṣṭyā nāhaṃ jitaḥ saṃkhye parān preṣyavad āśritaḥ
09,063.024c diṣṭyā me vipulā lakṣmīr mṛte tv anyaṃ gatā vibho
09,063.025a yad iṣṭaṃ kṣatrabandhūnāṃ svadharmam anutiṣṭhatām
09,063.025c nidhanaṃ tan mayā prāptaṃ ko nu svantataro mayā
09,063.026a diṣṭyā nāhaṃ parāvṛtto vairāt prākṛtavaj jitaḥ
09,063.026c diṣṭyā na vimatiṃ kāṃ cid bhajitvā tu parājitaḥ
09,063.027a suptaṃ vātha pramattaṃ vā yathā hanyād viṣeṇa vā
09,063.027c evaṃ vyutkrāntadharmeṇa vyutkramya samayaṃ hataḥ
09,063.028a aśvatthāmā mahābhāgaḥ kṛtavarmā ca sātvataḥ
09,063.028c kṛpaḥ śāradvataś caiva vaktavyā vacanān mama
09,063.029a adharmeṇa pravṛttānāṃ pāṇḍavānām anekaśaḥ
09,063.029c viśvāsaṃ samayaghnānāṃ na yūyaṃ gantum arhatha
09,063.030a vātikāṃś cābravīd rājā putras te satyavikramaḥ
09,063.030c adharmād bhīmasenena nihato 'haṃ yathā raṇe
09,063.031a so 'haṃ droṇaṃ svargagataṃ śalyakarṇāv ubhau tathā
09,063.031c vṛṣasenaṃ mahāvīryaṃ śakuniṃ cāpi saubalam
09,063.032a jalasaṃdhaṃ mahāvīryaṃ bhagadattaṃ ca pārthivam
09,063.032c saumadattiṃ maheṣvāsaṃ saindhavaṃ ca jayadratham
09,063.033a duḥśāsanapurogāṃś ca bhrātṝn ātmasamāṃs tathā
09,063.033c dauḥśāsaniṃ ca vikrāntaṃ lakṣmaṇaṃ cātmajāv ubhau
09,063.034a etāṃś cānyāṃś ca subahūn madīyāṃś ca sahasraśaḥ
09,063.034c pṛṣṭhato 'nugamiṣyāmi sārthahīna ivādhvagaḥ
09,063.035a kathaṃ bhrātṝn hatāñ śrutvā bhartāraṃ ca svasā mama
09,063.035c rorūyamāṇā duḥkhārtā duḥśalā sā bhaviṣyati
09,063.036a snuṣābhiḥ prasnuṣābhiś ca vṛddho rājā pitā mama
09,063.036c gāndhārīsahitaḥ krośan kāṃ gatiṃ pratipatsyate
09,063.037a nūnaṃ lakṣmaṇamātāpi hataputrā hateśvarā
09,063.037c vināśaṃ yāsyati kṣipraṃ kalyāṇī pṛthulocanā
09,063.038a yadi jānāti cārvākaḥ parivrāḍ vāgviśāradaḥ
09,063.038c kariṣyati mahābhāgo dhruvaṃ so 'pacitiṃ mama
09,063.039a samantapañcake puṇye triṣu lokeṣu viśrute
09,063.039c ahaṃ nidhanam āsādya lokān prāpsyāmi śāśvatān
09,063.040a tato janasahasrāṇi bāṣpapūrṇāni māriṣa
09,063.040c pralāpaṃ nṛpateḥ śrutvā vidravanti diśo daśa
09,063.041a sasāgaravanā ghorā pṛthivī sacarācarā
09,063.041c cacālātha sanirhrādā diśaś caivāvilābhavan
09,063.042a te droṇaputram āsādya yathāvṛttaṃ nyavedayan
09,063.042c vyavahāraṃ gadāyuddhe pārthivasya ca ghātanam
09,063.043a tad ākhyāya tataḥ sarve droṇaputrasya bhārata
09,063.043b*0388_01 vādikā duḥkhasaṃtaptāḥ śokopahatacetasaḥ
09,063.043c dhyātvā ca suciraṃ kālaṃ jagmur ārtā yathāgatam
09,064.001 saṃjaya uvāca
09,064.001a vātikānāṃ sakāśāt tu śrutvā duryodhanaṃ hatam
09,064.001c hataśiṣṭās tato rājan kauravāṇāṃ mahārathāḥ
09,064.002a vinirbhinnāḥ śitair bāṇair gadātomaraśaktibhiḥ
09,064.002c aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ
09,064.002e tvaritā javanair aśvair āyodhanam upāgaman
09,064.003a tatrāpaśyan mahātmānaṃ dhārtarāṣṭraṃ nipātitam
09,064.003c prabhagnaṃ vāyuvegena mahāśālaṃ yathā vane
09,064.004a bhūmau viveṣṭamānaṃ taṃ rudhireṇa samukṣitam
09,064.004c mahāgajam ivāraṇye vyādhena vinipātitam
09,064.005a vivartamānaṃ bahuśo rudhiraughapariplutam
09,064.005c yadṛcchayā nipatitaṃ cakram ādityagocaram
09,064.006a mahāvātasamutthena saṃśuṣkam iva sāgaram
09,064.006c pūrṇacandram iva vyomni tuṣārāvṛtamaṇḍalam
09,064.007a reṇudhvastaṃ dīrghabhujaṃ mātaṅgasamavikramam
09,064.007c vṛtaṃ bhūtagaṇair ghoraiḥ kravyādaiś ca samantataḥ
09,064.007e yathā dhanaṃ lipsamānair bhṛtyair nṛpatisattamam
09,064.008a bhrukuṭīkṛtavaktrāntaṃ krodhād udvṛttacakṣuṣam
09,064.008c sāmarṣaṃ taṃ naravyāghraṃ vyāghraṃ nipatitaṃ yathā
09,064.009a te tu dṛṣṭvā maheṣvāsā bhūtale patitaṃ nṛpam
09,064.009c moham abhyāgaman sarve kṛpaprabhṛtayo rathāḥ
09,064.010a avatīrya rathebhyas tu prādravan rājasaṃnidhau
09,064.010c duryodhanaṃ ca saṃprekṣya sarve bhūmāv upāviśan
09,064.011a tato drauṇir mahārāja bāṣpapūrṇekṣaṇaḥ śvasan
09,064.011c uvāca bharataśreṣṭhaṃ sarvalokeśvareśvaram
09,064.012a na nūnaṃ vidyate 'sahyaṃ mānuṣye kiṃ cid eva hi
09,064.012c yatra tvaṃ puruṣavyāghra śeṣe pāṃsuṣu rūṣitaḥ
09,064.013a bhūtvā hi nṛpatiḥ pūrvaṃ samājñāpya ca medinīm
09,064.013c katham eko 'dya rājendra tiṣṭhase nirjane vane
09,064.014a duḥśāsanaṃ na paśyāmi nāpi karṇaṃ mahāratham
09,064.014c nāpi tān suhṛdaḥ sarvān kim idaṃ bharatarṣabha
09,064.015a duḥkhaṃ nūnaṃ kṛtāntasya gatiṃ jñātuṃ kathaṃ cana
09,064.015c lokānāṃ ca bhavān yatra śete pāṃsuṣu rūṣitaḥ
09,064.016a eṣa mūrdhāvasiktānām agre gatvā paraṃtapaḥ
09,064.016c satṛṇaṃ grasate pāṃsuṃ paśya kālasya paryayam
09,064.017a kva te tad amalaṃ chatraṃ vyajanaṃ kva ca pārthiva
09,064.017c sā ca te mahatī senā kva gatā pārthivottama
09,064.017c*0389_01 **** **** gajāśvarathasaṃkulā
09,064.017c*0389_02 sāmantarājasaṃyuktā
09,064.017d*0390_01 bhrātaras te mahārāja vīryaśakrasamā yudhi
09,064.017d*0390_02 śatrūṇāṃ ca nihantāro mahābalaparākramāḥ
09,064.017d*0390_03 kva gatāḥ pārthivendrādya saubhrātraṃ ca samāśritam
09,064.017d*0390_04 tava putrā mahābhāga lakṣmaṇādyā mahārathāḥ
09,064.017d*0390_05 pūrṇendusadṛśā vīrāḥ śāntisaundaryakāntibhiḥ
09,064.017d*0390_06 kṛtavān nṛpaśārdūla jayantasamavikramam
09,064.018a durvijñeyā gatir nūnaṃ kāryāṇāṃ kāraṇāntare
09,064.018c yad vai lokagurur bhūtvā bhavān etāṃ daśāṃ gataḥ
09,064.019a adhruvā sarvamartyeṣu dhruvaṃ śrīr upalakṣyate
09,064.019b*0391_01 dhruveva bhāti sarvatra nityaṃ mohakarī nṛṇām
09,064.019b*0391_02 vivekibhir nṛbhir nityaṃ cintyamānā viśeṣataḥ
09,064.019b*0391_03 na tu viśvasen nityāṃ vai hy adhruvā vai svabhāvataḥ
09,064.019c bhavato vyasanaṃ dṛṣṭvā śakravispardhino bhṛśam
09,064.019d*0392_01 imaṃ lokam anityaṃ vā hy adyāhaṃ samacintaye
09,064.020a tasya tad vacanaṃ śrutvā duḥkhitasya viśeṣataḥ
09,064.020c uvāca rājan putras te prāptakālam idaṃ vacaḥ
09,064.021a vimṛjya netre pāṇibhyāṃ śokajaṃ bāṣpam utsṛjan
09,064.021c kṛpādīn sa tadā vīrān sarvān eva narādhipaḥ
09,064.022a īdṛśo martyadharmo 'yaṃ dhātrā nirdiṣṭa ucyate
09,064.022c vināśaḥ sarvabhūtānāṃ kālaparyāyakāritaḥ
09,064.023a so 'yaṃ māṃ samanuprāptaḥ pratyakṣaṃ bhavatāṃ hi yaḥ
09,064.023c pṛthivīṃ pālayitvāham etāṃ niṣṭhām upāgataḥ
09,064.024a diṣṭyā nāhaṃ parāvṛtto yuddhe kasyāṃ cid āpadi
09,064.024b*0393_01 diṣṭyāhaṃ no nṛpatibhir nirjito na kadā cana
09,064.024b*0393_02 diṣṭyā mayā nirjitās te rājāno bahuśo yudhi
09,064.024c diṣṭyāhaṃ nihataḥ pāpaiś chalenaiva viśeṣataḥ
09,064.024c*0394_01 **** **** pāṇḍuputrair durātmabhiḥ
09,064.024c*0394_02 adharmato gadāyuddhe
09,064.025a utsāhaś ca kṛto nityaṃ mayā diṣṭyā yuyutsatā
09,064.025b*0395_01 diṣṭyā hatā gajā yuddhe sagajārohakā bhṛśam
09,064.025b*0395_02 diṣṭyāśvā deśajāḥ sarve kṛtino vegaśālinaḥ
09,064.025b*0395_03 kuśalaiḥ sādibhiḥ sārdhaṃ nihatā raṇamūrdhani
09,064.025b*0395_04 diṣṭyā raṇe vinihatā rathā hemapariṣkṛtāḥ
09,064.025b*0395_05 rathibhir yuddhakuśalaiḥ sārdhaṃ vidalitaiḥ śaraiḥ
09,064.025b*0395_06 diṣṭyā yodhā dhanuṣmantaḥ sarve yuddhaviśāradāḥ
09,064.025b*0395_07 śaranirbhinnasarvāṅgāḥ samare patitābhavan
09,064.025b*0395_08 diṣṭyā mamāyudhāny āśu nāśam āyānti vai kṣaṇāt
09,064.025c diṣṭyā cāsmi hato yuddhe nihatajñātibāndhavaḥ
09,064.026a diṣṭyā ca vo 'haṃ paśyāmi muktān asmāj janakṣayāt
09,064.026b*0396_01 svasti haṃto tv ahaṃ yuddhe nihatajñātibāndhavaḥ
09,064.026c svastiyuktāṃś ca kalyāṃś ca tan me priyam anuttamam
09,064.027a mā bhavanto 'nutapyantāṃ sauhṛdān nidhanena me
09,064.027c yadi vedāḥ pramāṇaṃ vo jitā lokā mayākṣayāḥ
09,064.028a manyamānaḥ prabhāvaṃ ca kṛṣṇasyāmitatejasaḥ
09,064.028c tena na cyāvitaś cāhaṃ kṣatradharmāt svanuṣṭhitāt
09,064.029a sa mayā samanuprāpto nāsmi śocyaḥ kathaṃ cana
09,064.029b*0397_01 tathā tu dṛṣṭvā rājendra vartate vijayo mama
09,064.029c kṛtaṃ bhavadbhiḥ sadṛśam anurūpam ivātmanaḥ
09,064.029e yatitaṃ vijaye nityaṃ daivaṃ tu duratikramam
09,064.030a etāvad uktvā vacanaṃ bāṣpavyākulalocanaḥ
09,064.030c tūṣṇīṃ babhūva rājendra rujāsau vihvalo bhṛśam
09,064.031a tathā tu dṛṣṭvā rājānaṃ bāṣpaśokasamanvitam
09,064.031c drauṇiḥ krodhena jajvāla yathā vahnir jagatkṣaye
09,064.032a sa tu krodhasamāviṣṭaḥ pāṇau pāṇiṃ nipīḍya ca
09,064.032c bāṣpavihvalayā vācā rājānam idam abravīt
09,064.033a pitā me nihataḥ kṣudraiḥ sunṛśaṃsena karmaṇā
09,064.033c na tathā tena tapyāmi yathā rājaṃs tvayādya vai
09,064.034a śṛṇu cedaṃ vaco mahyaṃ satyena vadataḥ prabho
09,064.034b*0398_01 anṛṇo 'haṃ bhaviṣyāmi tavādya nṛpasattama
09,064.034b*0398_02 tava priyaṃ kariṣyāmi kṛtvā kāryam anuttamam
09,064.034b*0398_03 īpsitaṃ manasā rājan yathecchasi tathā vada
09,064.034c iṣṭāpūrtena dānena dharmeṇa sukṛtena ca
09,064.034d*0399_01 śapeyaṃ rājaśārdūla pādābhyāṃ mama vai pituḥ
09,064.035a adyāhaṃ sarvapāñcālān vāsudevasya paśyataḥ
09,064.035a*0400_01 **** **** sṛñjayāṃś caiva sarvaśaḥ
09,064.035a*0400_02 sarvāṃś ca nṛpatīn rājan dhṛṣṭadyumnapurogamān
09,064.035a*0400_03 sasainyān yudhiśeṣāṃś ca
09,064.035c sarvopāyair hi neṣyāmi pretarājaniveśanam
09,064.035d*0401_01 adya rātrau mahārāja nihaniṣyāmi pāṇḍavān
09,064.035e anujñāṃ tu mahārāja bhavān me dātum arhati
09,064.036a iti śrutvā tu vacanaṃ droṇaputrasya kauravaḥ
09,064.036b*0402_01 tac chrutvā vacanaṃ drauṇer dhṛtarāṣṭra tavātmajaḥ
09,064.036c manasaḥ prītijananaṃ kṛpaṃ vacanam abravīt
09,064.036e ācārya śīghraṃ kalaśaṃ jalapūrṇaṃ samānaya
09,064.037a sa tad vacanam ājñāya rājño brāhmaṇasattamaḥ
09,064.037c kalaśaṃ pūrṇam ādāya rājño 'ntikam upāgamat
09,064.038a tam abravīn mahārāja putras tava viśāṃ pate
09,064.038c mamājñayā dvijaśreṣṭha droṇaputro 'bhiṣicyatām
09,064.038e senāpatyena bhadraṃ te mama ced icchasi priyam
09,064.039a rājño niyogād yoddhavyaṃ brāhmaṇena viśeṣataḥ
09,064.039c vartatā kṣatradharmeṇa hy evaṃ dharmavido viduḥ
09,064.040a rājñas tu vacanaṃ śrutvā kṛpaḥ śāradvatas tataḥ
09,064.040c drauṇiṃ rājño niyogena senāpatye 'bhyaṣecayat
09,064.041a so 'bhiṣikto mahārāja pariṣvajya nṛpottamam
09,064.041c prayayau siṃhanādena diśaḥ sarvā vinādayan
09,064.042a duryodhano 'pi rājendra śoṇitaughapariplutaḥ
09,064.042c tāṃ niśāṃ pratipede 'tha sarvabhūtabhayāvahām
09,064.043a apakramya tu te tūrṇaṃ tasmād āyodhanān nṛpa
09,064.043c śokasaṃvignamanasaś cintādhyānaparābhavan
09,064.043d*0403_01 kṛtavarmakṛpābhyāṃ ca aśvatthāme 'pi gacchati
09,064.043d*0403_02 āste rājā cintayānas teṣām āgamanaṃ prati
09,064.043d*0403_03 gadāparvaṇi rājendra samāpte 'bhīṣṭade nṛṇām
09,064.043d*0403_04 brāhmaṇān bhojayet paścād vaktāraṃ ca supūjayet
10,000.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
10,000.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
10,000.000*0002_01 oṃ namaḥ sakalakalyāṇadāyine cakrapāṇaye
10,000.000*0002_02 viṣayārṇavamagnānāṃ samuddharaṇasetave
10,001.001 saṃjaya uvāca
10,001.001a tatas te sahitā vīrāḥ prayātā dakṣiṇāmukhāḥ
10,001.001c upāstamayavelāyāṃ śibirābhyāśam āgatāḥ
10,001.001c*0003_01 .... .... sarve sumanasas tadā
10,001.001c*0003_02 samīpe pāṇḍavāv etya vāsudevo 'bravīd idam
10,001.002a vimucya vāhāṃs tvaritā bhītāḥ samabhavaṃs tadā
10,001.002c gahanaṃ deśam āsādya pracchannā nyaviśanta te
10,001.003a senāniveśam abhito nātidūram avasthitāḥ
10,001.003c nikṛttā niśitaiḥ śastraiḥ samantāt kṣatavikṣatāḥ
10,001.004a dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya pāṇḍavān anvacintayan
10,001.004c śrutvā ca ninadaṃ ghoraṃ pāṇḍavānāṃ jayaiṣiṇām
10,001.005a anusārabhayād bhītāḥ prāṅmukhāḥ prādravan punaḥ
10,001.005c te muhūrtaṃ tato gatvā śrāntavāhāḥ pipāsitāḥ
10,001.006a nāmṛṣyanta maheṣvāsāḥ krodhāmarṣavaśaṃ gatāḥ
10,001.006c rājño vadhena saṃtaptā muhūrtaṃ samavasthitāḥ
10,001.007 dhṛtarāṣṭra uvāca
10,001.007a aśraddheyam idaṃ karma kṛtaṃ bhīmena saṃjaya
10,001.007c yat sa nāgāyutaprāṇaḥ putro mama nipātitaḥ
10,001.008a avadhyaḥ sarvabhūtānāṃ vajrasaṃhanano yuvā
10,001.008c pāṇḍavaiḥ samare putro nihato mama saṃjaya
10,001.009a na diṣṭam abhyatikrāntuṃ śakyaṃ gāvalgaṇe naraiḥ
10,001.009c yat sametya raṇe pārthaiḥ putro mama nipātitaḥ
10,001.010a adrisāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ mama saṃjaya
10,001.010c hataṃ putraśataṃ śrutvā yan na dīrṇaṃ sahasradhā
10,001.011a kathaṃ hi vṛddhamithunaṃ hataputraṃ bhaviṣyati
10,001.011c na hy ahaṃ pāṇḍaveyasya viṣaye vastum utsahe
10,001.012a kathaṃ rājñaḥ pitā bhūtvā svayaṃ rājā ca saṃjaya
10,001.012c preṣyabhūtaḥ pravarteyaṃ pāṇḍaveyasya śāsanāt
10,001.013a ājñāpya pṛthivīṃ sarvāṃ sthitvā mūrdhni ca saṃjaya
10,001.013c katham adya bhaviṣyāmi preṣyabhūto durantakṛt
10,001.014a kathaṃ bhīmasya vākyāni śrotuṃ śakṣyāmi saṃjaya
10,001.014c yena putraśataṃ pūrṇam ekena nihataṃ mama
10,001.015a kṛtaṃ satyaṃ vacas tasya vidurasya mahātmanaḥ
10,001.015c akurvatā vacas tena mama putreṇa saṃjaya
10,001.016a adharmeṇa hate tāta putre duryodhane mama
10,001.016c kṛtavarmā kṛpo drauṇiḥ kim akurvata saṃjaya
10,001.017 saṃjaya uvāca
10,001.017a gatvā tu tāvakā rājan nātidūram avasthitāḥ
10,001.017c apaśyanta vanaṃ ghoraṃ nānādrumalatākulam
10,001.018a te muhūrtaṃ tu viśramya labdhatoyair hayottamaiḥ
10,001.018c sūryāstamayavelāyām āseduḥ sumahad vanam
10,001.019a nānāmṛgagaṇair juṣṭaṃ nānāpakṣisamākulam
10,001.019c nānādrumalatācchannaṃ nānāvyālaniṣevitam
10,001.020a nānātoyasamākīrṇaṃ taḍāgair upaśobhitam
10,001.020c padminīśatasaṃchannaṃ nīlotpalasamāyutam
10,001.021a praviśya tad vanaṃ ghoraṃ vīkṣamāṇāḥ samantataḥ
10,001.021c śākhāsahasrasaṃchannaṃ nyagrodhaṃ dadṛśus tataḥ
10,001.022a upetya tu tadā rājan nyagrodhaṃ te mahārathāḥ
10,001.022c dadṛśur dvipadāṃ śreṣṭhāḥ śreṣṭhaṃ taṃ vai vanaspatim
10,001.023a te 'vatīrya rathebhyas tu vipramucya ca vājinaḥ
10,001.023c upaspṛśya yathānyāyaṃ saṃdhyām anvāsata prabho
10,001.024a tato 'staṃ parvataśreṣṭham anuprāpte divākare
10,001.024c sarvasya jagato dhātrī śarvarī samapadyata
10,001.025a grahanakṣatratārābhiḥ prakīrṇābhir alaṃkṛtam
10,001.025c nabho 'ṃśukam ivābhāti prekṣaṇīyaṃ samantataḥ
10,001.026a īṣac cāpi pravalganti ye sattvā rātricāriṇaḥ
10,001.026c divācarāś ca ye sattvās te nidrāvaśam āgatāḥ
10,001.027a rātriṃcarāṇāṃ sattvānāṃ ninādo 'bhūt sudāruṇaḥ
10,001.027c kravyādāś ca pramuditā ghorā prāptā ca śarvarī
10,001.028a tasmin rātrimukhe ghore duḥkhaśokasamanvitāḥ
10,001.028c kṛtavarmā kṛpo drauṇir upopaviviśuḥ samam
10,001.029a tatropaviṣṭāḥ śocanto nyagrodhasya samantataḥ
10,001.029c tam evārtham atikrāntaṃ kurupāṇḍavayoḥ kṣayam
10,001.030a nidrayā ca parītāṅgā niṣedur dharaṇītale
10,001.030c śrameṇa sudṛḍhaṃ yuktā vikṣatā vividhaiḥ śaraiḥ
10,001.031a tato nidrāvaśaṃ prāptau kṛpabhojau mahārathau
10,001.031c sukhocitāv aduḥkhārhau niṣaṇṇau dharaṇītale
10,001.031c*0004_01 mahārhaśayanopetau bhūmāv eva hy anāthavat
10,001.031e tau tu suptau mahārāja śramaśokasamanvitau
10,001.032a krodhāmarṣavaśaṃ prāpto droṇaputras tu bhārata
10,001.032c naiva sma sa jagāmātha nidrāṃ sarpa iva śvasan
10,001.033a na lebhe sa tu nidrāṃ vai dahyamāno 'timanyunā
10,001.033c vīkṣāṃ cakre mahābāhus tad vanaṃ ghoradarśanam
10,001.034a vīkṣamāṇo vanoddeśaṃ nānāsattvair niṣevitam
10,001.034c apaśyata mahābāhur nyagrodhaṃ vāyasāyutam
10,001.035a tatra kākasahasrāṇi tāṃ niśāṃ paryaṇāmayan
10,001.035c sukhaṃ svapantaḥ kauravya pṛthak pṛthag apāśrayāḥ
10,001.036a supteṣu teṣu kākeṣu visrabdheṣu samantataḥ
10,001.036c so 'paśyat sahasāyāntam ulūkaṃ ghoradarśanam
10,001.037a mahāsvanaṃ mahākāyaṃ haryakṣaṃ babhrupiṅgalam
10,001.037c sudīrghaghoṇānakharaṃ suparṇam iva veginam
10,001.038a so 'tha śabdaṃ mṛduṃ kṛtvā līyamāna ivāṇḍajaḥ
10,001.038c nyagrodhasya tataḥ śākhāṃ prārthayām āsa bhārata
10,001.039a saṃnipatya tu śākhāyāṃ nyagrodhasya vihaṃgamaḥ
10,001.039c suptāñ jaghāna subahūn vāyasān vāyasāntakaḥ
10,001.040a keṣāṃ cid acchinat pakṣāñ śirāṃsi ca cakarta ha
10,001.040c caraṇāṃś caiva keṣāṃ cid babhañja caraṇāyudhaḥ
10,001.041a kṣaṇenāhan sa balavān ye 'sya dṛṣṭipathe sthitāḥ
10,001.041c teṣāṃ śarīrāvayavaiḥ śarīraiś ca viśāṃ pate
10,001.041e nyagrodhamaṇḍalaṃ sarvaṃ saṃchannaṃ sarvato 'bhavat
10,001.042a tāṃs tu hatvā tataḥ kākān kauśiko mudito 'bhavat
10,001.042c pratikṛtya yathākāmaṃ śatrūṇāṃ śatrusūdanaḥ
10,001.043a tad dṛṣṭvā sopadhaṃ karma kauśikena kṛtaṃ niśi
10,001.043c tadbhāvakṛtasaṃkalpo drauṇir eko vyacintayat
10,001.044a upadeśaḥ kṛto 'nena pakṣiṇā mama saṃyuge
10,001.044c śatrūṇāṃ kṣapaṇe yuktaḥ prāptakālaś ca me mataḥ
10,001.045a nādya śakyā mayā hantuṃ pāṇḍavā jitakāśinaḥ
10,001.045c balavantaḥ kṛtotsāhā labdhalakṣāḥ prahāriṇaḥ
10,001.045e rājñaḥ sakāśe teṣāṃ ca pratijñāto vadho mayā
10,001.046a pataṃgāgnisamāṃ vṛttim āsthāyātmavināśinīm
10,001.046c nyāyato yudhyamānasya prāṇatyāgo na saṃśayaḥ
10,001.046e chadmanā tu bhavet siddhiḥ śatrūṇāṃ ca kṣayo mahān
10,001.047a tatra saṃśayitād arthād yo 'rtho niḥsaṃśayo bhavet
10,001.047c taṃ janā bahu manyante ye 'rthaśāstraviśāradāḥ
10,001.048a yac cāpy atra bhaved vācyaṃ garhitaṃ lokaninditam
10,001.048c kartavyaṃ tan manuṣyeṇa kṣatradharmeṇa vartatā
10,001.049a ninditāni ca sarvāṇi kutsitāni pade pade
10,001.049c sopadhāni kṛtāny eva pāṇḍavair akṛtātmabhiḥ
10,001.050a asminn arthe purā gītau śrūyete dharmacintakaiḥ
10,001.050c ślokau nyāyam avekṣadbhis tattvārthaṃ tattvadarśibhiḥ
10,001.051a pariśrānte vidīrṇe ca bhuñjāne cāpi śatrubhiḥ
10,001.051c prasthāne ca praveśe ca prahartavyaṃ ripor balam
10,001.052a nidrārtam ardharātre ca tathā naṣṭapraṇāyakam
10,001.052c bhinnayodhaṃ balaṃ yac ca dvidhā yuktaṃ ca yad bhavet
10,001.052c*0005_01 na śatrughāte vidvadbhir dharmo draṣṭavya ity uta
10,001.052c*0005_02 yena kena prakāreṇa ripuṃ hanyāt tad ācaret
10,001.052c*0005_03 na ca vadhyaḥ kadā cid dhi ripur nyāyam avekṣatā
10,001.052c*0005_04 yadi śakyo bhavet kaś cic chettum āmūlato ripuḥ
10,001.052c*0005_05 tatra yatnaḥ prakartavyas tasya siddhir bhaved yathā
10,001.053a ity evaṃ niścayaṃ cakre suptānāṃ yudhi māraṇe
10,001.053c pāṇḍūnāṃ saha pāñcālair droṇaputraḥ pratāpavān
10,001.053c*0006_01 tau prabuddhau mahātmānau kṛpabhojau mahābalau
10,001.054a sa krūrāṃ matim āsthāya viniścitya muhur muhuḥ
10,001.054c suptau prābodhayat tau tu mātulaṃ bhojam eva ca
10,001.055a nottaraṃ pratipede ca tatra yuktaṃ hriyā vṛtaḥ
10,001.055c sa muhūrtam iva dhyātvā bāṣpavihvalam abravīt
10,001.056a hato duryodhano rājā ekavīro mahābalaḥ
10,001.056c yasyārthe vairam asmābhir āsaktaṃ pāṇḍavaiḥ saha
10,001.057a ekākī bahubhiḥ kṣudrair āhave śuddhavikramaḥ
10,001.057c pātito bhīmasenena ekādaśacamūpatiḥ
10,001.058a vṛkodareṇa kṣudreṇa sunṛśaṃsam idaṃ kṛtam
10,001.058c mūrdhābhiṣiktasya śiraḥ pādena parimṛdnatā
10,001.059a vinardanti sma pāñcālāḥ kṣveḍanti ca hasanti ca
10,001.059c dhamanti śaṅkhāñ śataśo hṛṣṭā ghnanti ca dundubhīn
10,001.060a vāditraghoṣas tumulo vimiśraḥ śaṅkhanisvanaiḥ
10,001.060c anilenerito ghoro diśaḥ pūrayatīva hi
10,001.061a aśvānāṃ heṣamāṇānāṃ gajānāṃ caiva bṛṃhatām
10,001.061c siṃhanādaś ca śūrāṇāṃ śrūyate sumahān ayam
10,001.062a diśaṃ prācīṃ samāśritya hṛṣṭānāṃ garjatāṃ bhṛśam
10,001.062c rathanemisvanāś caiva śrūyante lomaharṣaṇāḥ
10,001.063a pāṇḍavair dhārtarāṣṭrāṇāṃ yad idaṃ kadanaṃ kṛtam
10,001.063c vayam eva trayaḥ śiṣṭās tasmin mahati vaiśase
10,001.064a ke cin nāgaśataprāṇāḥ ke cit sarvāstrakovidāḥ
10,001.064c nihatāḥ pāṇḍaveyaiḥ sma manye kālasya paryayam
10,001.065a evam etena bhāvyaṃ hi nūnaṃ kāryeṇa tattvataḥ
10,001.065c yathā hy asyedṛśī niṣṭhā kṛte kārye 'pi duṣkare
10,001.066a bhavatos tu yadi prajñā na mohād apacīyate
10,001.066c vyāpanne 'smin mahaty arthe yan naḥ śreyas tad ucyatām
10,002.001 kṛpa uvāca
10,002.001a śrutaṃ te vacanaṃ sarvaṃ hetuyuktaṃ mayā vibho
10,002.001c mamāpi tu vacaḥ kiṃ cic chṛṇuṣvādya mahābhuja
10,002.002a ābaddhā mānuṣāḥ sarve nirbandhāḥ karmaṇor dvayoḥ
10,002.002c daive puruṣakāre ca paraṃ tābhyāṃ na vidyate
10,002.003a na hi daivena sidhyanti karmāṇy ekena sattama
10,002.003c na cāpi karmaṇaikena dvābhyāṃ siddhis tu yogataḥ
10,002.004a tābhyām ubhābhyāṃ sarvārthā nibaddhā hy adhamottamāḥ
10,002.004c pravṛttāś caiva dṛśyante nivṛttāś caiva sarvaśaḥ
10,002.004c*0007_01 na vā puruṣakāreṇa saṃsiddhiś caiva sarvaśaḥ
10,002.005a parjanyaḥ parvate varṣan kiṃ nu sādhayate phalam
10,002.005c kṛṣṭe kṣetre tathāvarṣan kiṃ nu sādhayate phalam
10,002.006a utthānaṃ cāpy adaivasya hy anutthānasya daivatam
10,002.006c vyarthaṃ bhavati sarvatra pūrvaṃ kas tatra niścayaḥ
10,002.007a pravṛṣṭe ca yathā deve samyak kṣetre ca karṣite
10,002.007c bījaṃ mahāguṇaṃ bhūyāt tathā siddhir hi mānuṣī
10,002.008a tayor daivaṃ viniścitya svavaśenaiva vartate
10,002.008c prājñāḥ puruṣakāraṃ tu ghaṭante dākṣyam āsthitāḥ
10,002.009a tābhyāṃ sarve hi kāryārthā manuṣyāṇāṃ nararṣabha
10,002.009c viceṣṭantaś ca dṛśyante nivṛttāś ca tathaiva hi
10,002.010a kṛtaḥ puruṣakāraḥ san so 'pi daivena sidhyati
10,002.010c tathāsya karmaṇaḥ kartur abhinirvartate phalam
10,002.011a utthānaṃ tu manuṣyāṇāṃ dakṣāṇāṃ daivavarjitam
10,002.011c aphalaṃ dṛśyate loke samyag apy upapāditam
10,002.012a tatrālasā manuṣyāṇāṃ ye bhavanty amanasvinaḥ
10,002.012c utthānaṃ te vigarhanti prājñānāṃ tan na rocate
10,002.013a prāyaśo hi kṛtaṃ karma aphalaṃ dṛśyate bhuvi
10,002.013c akṛtvā ca punar duḥkhaṃ karma dṛśyen mahāphalam
10,002.014a ceṣṭām akurvaṃl labhate yadi kiṃ cid yadṛcchayā
10,002.014c yo vā na labhate kṛtvā durdaśau tāv ubhāv api
10,002.015a śaknoti jīvituṃ dakṣo nālasaḥ sukham edhate
10,002.015c dṛśyante jīvaloke 'smin dakṣāḥ prāyo hitaiṣiṇaḥ
10,002.016a yadi dakṣaḥ samārambhāt karmaṇāṃ nāśnute phalam
10,002.016c nāsya vācyaṃ bhavet kiṃ cit tattvaṃ cāpy adhigacchati
10,002.017a akṛtvā karma yo loke phalaṃ vindati viṣṭitaḥ
10,002.017c sa tu vaktavyatāṃ yāti dveṣyo bhavati prāyaśaḥ
10,002.018a evam etad anādṛtya vartate yas tv ato 'nyathā
10,002.018c sa karoty ātmano 'narthān naiṣa buddhimatāṃ nayaḥ
10,002.019a hīnaṃ puruṣakāreṇa yadā daivena vā punaḥ
10,002.019c kāraṇābhyām athaitābhyām utthānam aphalaṃ bhavet
10,002.019e hīnaṃ puruṣakāreṇa karma tv iha na sidhyati
10,002.020a daivatebhyo namaskṛtya yas tv arthān samyag īhate
10,002.020c dakṣo dākṣiṇyasaṃpanno na sa moghaṃ vihanyate
10,002.021a samyag īhā punar iyaṃ yo vṛddhān upasevate
10,002.021c āpṛcchati ca yac chreyaḥ karoti ca hitaṃ vacaḥ
10,002.022a utthāyotthāya hi sadā praṣṭavyā vṛddhasaṃmatāḥ
10,002.022c te 'sya yoge paraṃ mūlaṃ tanmūlā siddhir ucyate
10,002.023a vṛddhānāṃ vacanaṃ śrutvā yo hy utthānaṃ prayojayet
10,002.023c utthānasya phalaṃ samyak tadā sa labhate 'cirāt
10,002.024a rāgāt krodhād bhayāl lobhād yo 'rthān īheta mānavaḥ
10,002.024c anīśaś cāvamānī ca sa śīghraṃ bhraśyate śriyaḥ
10,002.025a so 'yaṃ duryodhanenārtho lubdhenādīrghadarśinā
10,002.025c asamarthya samārabdho mūḍhatvād avicintitaḥ
10,002.026a hitabuddhīn anādṛtya saṃmantryāsādhubhiḥ saha
10,002.026c vāryamāṇo 'karod vairaṃ pāṇḍavair guṇavattaraiḥ
10,002.027a pūrvam apy atiduḥśīlo na dainyaṃ kartum arhati
10,002.027c tapaty arthe vipanne hi mitrāṇām akṛtaṃ vacaḥ
10,002.028a anvāvartāmahi vayaṃ yat tu taṃ pāpapūruṣam
10,002.028c asmān apy anayas tasmāt prāpto 'yaṃ dāruṇo mahān
10,002.029a anena tu mamādyāpi vyasanenopatāpitā
10,002.029c buddhiś cintayataḥ kiṃ cit svaṃ śreyo nāvabudhyate
10,002.030a muhyatā tu manuṣyeṇa praṣṭavyāḥ suhṛdo budhāḥ
10,002.030a*0008_01 tatrāsya buddhir vinayas tatra śreyaś ca paśyati
10,002.030a*0008_02 tato 'sya mūlaṃ kāryāṇāṃ buddhyā niścitya vai budhāḥ
10,002.030c te ca pṛṣṭā yathā brūyus tat kartavyaṃ tathā bhavet
10,002.031a te vayaṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca gāndhārīṃ ca sametya ha
10,002.031c upapṛcchāmahe gatvā viduraṃ ca mahāmatim
10,002.032a te pṛṣṭāś ca vadeyur yac chreyo naḥ samanantaram
10,002.032c tad asmābhiḥ punaḥ kāryam iti me naiṣṭhikī matiḥ
10,002.033a anārambhāt tu kāryāṇāṃ nārthaḥ saṃpadyate kva cit
10,002.033c kṛte puruṣakāre ca yeṣāṃ kāryaṃ na sidhyati
10,002.033e daivenopahatās te tu nātra kāryā vicāraṇā
10,003.001 saṃjaya uvāca
10,003.001a kṛpasya vacanaṃ śrutvā dharmārthasahitaṃ śubham
10,003.001c aśvatthāmā mahārāja duḥkhaśokasamanvitaḥ
10,003.002a dahyamānas tu śokena pradīptenāgninā yathā
10,003.002c krūraṃ manas tataḥ kṛtvā tāv ubhau pratyabhāṣata
10,003.003a puruṣe puruṣe buddhiḥ sā sā bhavati śobhanā
10,003.003c tuṣyanti ca pṛthak sarve prajñayā te svayā svayā
10,003.004a sarvo hi manyate loka ātmānaṃ buddhimattaram
10,003.004c sarvasyātmā bahumataḥ sarvātmānaṃ praśaṃsati
10,003.005a sarvasya hi svakā prajñā sādhuvāde pratiṣṭhitā
10,003.005c parabuddhiṃ ca nindanti svāṃ praśaṃsanti cāsakṛt
10,003.006a kāraṇāntarayogena yoge yeṣāṃ samā matiḥ
10,003.006c te 'nyonyena ca tuṣyanti bahu manyanti cāsakṛt
10,003.007a tasyaiva tu manuṣyasya sā sā buddhis tadā tadā
10,003.007c kālayogaviparyāsaṃ prāpyānyonyaṃ vipadyate
10,003.008a acintyatvād dhi cittānāṃ manuṣyāṇāṃ viśeṣataḥ
10,003.008c cittavaikalyam āsādya sā sā buddhiḥ prajāyate
10,003.009a yathā hi vaidyaḥ kuśalo jñātvā vyādhiṃ yathāvidhi
10,003.009c bheṣajaṃ kurute yogāt praśamārtham ihābhibho
10,003.010a evaṃ kāryasya yogārthaṃ buddhiṃ kurvanti mānavāḥ
10,003.010c prajñayā hi svayā yuktās tāṃ ca nindanti mānavāḥ
10,003.011a anyayā yauvane martyo buddhyā bhavati mohitaḥ
10,003.011c madhye 'nyayā jarāyāṃ tu so 'nyāṃ rocayate matim
10,003.012a vyasanaṃ vā punar ghoraṃ samṛddhiṃ vāpi tādṛśīm
10,003.012c avāpya puruṣo bhoja kurute buddhivaikṛtam
10,003.013a ekasminn eva puruṣe sā sā buddhis tadā tadā
10,003.013c bhavaty anityaprajñatvāt sā tasyaiva na rocate
10,003.014a niścitya tu yathāprajñaṃ yāṃ matiṃ sādhu paśyati
10,003.014c tasyāṃ prakurute bhāvaṃ sā tasyodyogakārikā
10,003.015a sarvo hi puruṣo bhoja sādhv etad iti niścitaḥ
10,003.015c kartum ārabhate prīto maraṇādiṣu karmasu
10,003.016a sarve hi yuktiṃ vijñāya prajñāṃ cāpi svakāṃ narāḥ
10,003.016c ceṣṭante vividhāś ceṣṭā hitam ity eva jānate
10,003.017a upajātā vyasanajā yeyam adya matir mama
10,003.017c yuvayos tāṃ pravakṣyāmi mama śokavināśinīm
10,003.018a prajāpatiḥ prajāḥ sṛṣṭvā karma tāsu vidhāya ca
10,003.018c varṇe varṇe samādhatta ekaikaṃ guṇavattaram
10,003.019a brāhmaṇe damam avyagraṃ kṣatriye teja uttamam
10,003.019c dākṣyaṃ vaiśye ca śūdre ca sarvavarṇānukūlatām
10,003.020a adānto brāhmaṇo 'sādhur nistejāḥ kṣatriyo 'dhamaḥ
10,003.020c adakṣo nindyate vaiśyaḥ śūdraś ca pratikūlavān
10,003.021a so 'smi jātaḥ kule śreṣṭhe brāhmaṇānāṃ supūjite
10,003.021c mandabhāgyatayāsmy etaṃ kṣatradharmam anu ṣṭhitaḥ
10,003.022a kṣatradharmaṃ viditvāhaṃ yadi brāhmaṇy asaṃśritam
10,003.022c prakuryāṃ sumahat karma na me tat sādhu saṃmatam
10,003.023a dhārayitvā dhanur divyaṃ divyāny astrāṇi cāhave
10,003.023c pitaraṃ nihataṃ dṛṣṭvā kiṃ nu vakṣyāmi saṃsadi
10,003.024a so 'ham adya yathākāmaṃ kṣatradharmam upāsya tam
10,003.024c gantāsmi padavīṃ rājñaḥ pituś cāpi mahādyuteḥ
10,003.025a adya svapsyanti pāñcālā viśvastā jitakāśinaḥ
10,003.025c vimuktayugyakavacā harṣeṇa ca samanvitāḥ
10,003.025c*0009_01 adya tān sūditān sarvān dhṛṣṭadyumnapurogamān
10,003.025e vayaṃ jitā matāś caiṣāṃ śrāntā vyāyam anena ca
10,003.026a teṣāṃ niśi prasuptānāṃ svasthānāṃ śibire svake
10,003.026c avaskandaṃ kariṣyāmi śibirasyādya duṣkaram
10,003.027a tān avaskandya śibire pretabhūtān vicetasaḥ
10,003.027c sūdayiṣyāmi vikramya maghavān iva dānavān
10,003.028a adya tān sahitān sarvān dhṛṣṭadyumnapurogamān
10,003.028c sūdayiṣyāmi vikramya kakṣaṃ dīpta ivānalaḥ
10,003.028e nihatya caiva pāñcālāñ śāntiṃ labdhāsmi sattama
10,003.029a pāñcāleṣu cariṣyāmi sūdayann adya saṃyuge
10,003.029c pinākapāṇiḥ saṃkruddhaḥ svayaṃ rudraḥ paśuṣv iva
10,003.030a adyāhaṃ sarvapāñcālān nihatya ca nikṛtya ca
10,003.030a*0010_01 gamiṣyāmy atha pañcānāṃ padavīm adya durgamām
10,003.030c ardayiṣyāmi saṃkruddho raṇe pāṇḍusutāṃs tathā
10,003.030c*0011_01 sūdayiṣyāmi saṃhṛṣṭaḥ paśūn iva pinākadhṛk
10,003.031a adyāhaṃ sarvapāñcālaiḥ kṛtvā bhūmiṃ śarīriṇīm
10,003.031c prahṛtyaikaikaśas tebhyo bhaviṣyāmy anṛṇaḥ pituḥ
10,003.032a duryodhanasya karṇasya bhīṣmasaindhavayor api
10,003.032c gamayiṣyāmi pāñcālān padavīm adya durgamām
10,003.033a adya pāñcālarājasya dhṛṣṭadyumnasya vai niśi
10,003.033c virātre pramathiṣyāmi paśor iva śiro balāt
10,003.034a adya pāñcālapāṇḍūnāṃ śayitān ātmajān niśi
10,003.034c khaḍgena niśitenājau pramathiṣyāmi gautama
10,003.034c*0012_01 virātre pramathiṣyāmi khaḍgena niśi gautama
10,003.035a adya pāñcālasenāṃ tāṃ nihatya niśi sauptike
10,003.035c kṛtakṛtyaḥ sukhī caiva bhaviṣyāmi mahāmate
10,003.035c*0013_01 śrūyate jāmadagnyena pitur vadham amṛṣyatā
10,003.035c*0013_02 triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivī kṛtā niḥkṣatriyā purā
10,004.001 kṛpa uvāca
10,004.001a diṣṭyā te pratikartavye matir jāteyam acyuta
10,004.001c na tvā vārayituṃ śakto vajrapāṇir api svayam
10,004.002a anuyāsyāvahe tvāṃ tu prabhāte sahitāv ubhau
10,004.002c adya rātrau viśramasva vimuktakavacadhvajaḥ
10,004.003a ahaṃ tvām anuyāsyāmi kṛtavarmā ca sātvataḥ
10,004.003c parān abhimukhaṃ yāntaṃ rathāv āsthāya daṃśitau
10,004.004a āvābhyāṃ sahitaḥ śatrūñ śvo 'si hantā samāgame
10,004.004c vikramya rathināṃ śreṣṭha pāñcālān sapadānugān
10,004.005a śaktas tvam asi vikrāntuṃ viśramasva niśām imām
10,004.005c ciraṃ te jāgratas tāta svapa tāvan niśām imām
10,004.006a viśrāntaś ca vinidraś ca svasthacittaś ca mānada
10,004.006c sametya samare śatrūn vadhiṣyasi na saṃśayaḥ
10,004.007a na hi tvā rathināṃ śreṣṭha pragṛhītavarāyudham
10,004.007c jetum utsahate kaś cid api deveṣu pāvakiḥ
10,004.008a kṛpeṇa sahitaṃ yāntaṃ yuktaṃ ca kṛtavarmaṇā
10,004.008c ko drauṇiṃ yudhi saṃrabdhaṃ yodhayed api devarāṭ
10,004.009a te vayaṃ pariviśrāntā vinidrā vigatajvarāḥ
10,004.009c prabhātāyāṃ rajanyāṃ vai nihaniṣyāma śātravān
10,004.010a tava hy astrāṇi divyāni mama caiva na saṃśayaḥ
10,004.010c sātvato 'pi maheṣvāso nityaṃ yuddheṣu kovidaḥ
10,004.011a te vayaṃ sahitās tāta sarvāñ śatrūn samāgatān
10,004.011c prasahya samare hatvā prītiṃ prāpsyāma puṣkalām
10,004.011e viśramasva tvam avyagraḥ svapa cemāṃ niśāṃ sukham
10,004.012a ahaṃ ca kṛtavarmā ca prayāntaṃ tvāṃ narottama
10,004.012c anuyāsyāva sahitau dhanvinau paratāpinau
10,004.012e rathinaṃ tvarayā yāntaṃ rathāv āsthāya daṃśitau
10,004.013a sa gatvā śibiraṃ teṣāṃ nāma viśrāvya cāhave
10,004.013c tataḥ kartāsi śatrūṇāṃ yudhyatāṃ kadanaṃ mahat
10,004.014a kṛtvā ca kadanaṃ teṣāṃ prabhāte vimale 'hani
10,004.014c viharasva yathā śakraḥ sūdayitvā mahāsurān
10,004.015a tvaṃ hi śakto raṇe jetuṃ pāñcālānāṃ varūthinīm
10,004.015c daityasenām iva kruddhaḥ sarvadānavasūdanaḥ
10,004.016a mayā tvāṃ sahitaṃ saṃkhye guptaṃ ca kṛtavarmaṇā
10,004.016c na saheta vibhuḥ sākṣād vajrapāṇir api svayam
10,004.017a na cāhaṃ samare tāta kṛtavarmā tathaiva ca
10,004.017c anirjitya raṇe pāṇḍūn vyapayāsyāva karhi cit
10,004.018a hatvā ca samare kṣudrān pāñcālān pāṇḍubhiḥ saha
10,004.018c nivartiṣyāmahe sarve hatā vā svargagā vayam
10,004.019a sarvopāyaiḥ sahāyās te prabhāte vayam eva hi
10,004.019c satyam etan mahābāho prabravīmi tavānagha
10,004.020a evam uktas tato drauṇir mātulena hitaṃ vacaḥ
10,004.020c abravīn mātulaṃ rājan krodhād udvṛtya locane
10,004.021a āturasya kuto nidrā narasyāmarṣitasya ca
10,004.021c arthāṃś cintayataś cāpi kāmayānasya vā punaḥ
10,004.022a tad idaṃ samanuprāptaṃ paśya me 'dya catuṣṭayam
10,004.022c yasya bhāgaś caturtho me svapnam ahnāya nāśayet
10,004.023a kiṃ nāma duḥkhaṃ loke 'smin pitur vadham anusmaran
10,004.023c hṛdayaṃ nirdahan me 'dya rātryahāni na śāmyati
10,004.024a yathā ca nihataḥ pāpaiḥ pitā mama viśeṣataḥ
10,004.024c pratyakṣam api te sarvaṃ tan me marmāṇi kṛntati
10,004.025a kathaṃ hi mādṛśo loke muhūrtam api jīvati
10,004.025c droṇo hateti yad vācaḥ pāñcālānāṃ śṛṇomy aham
10,004.026a dṛṣṭadyumnam ahatvājau nāhaṃ jīvitum utsahe
10,004.026c sa me pitṛvadhād vadhyaḥ pāñcālā ye ca saṃgatāḥ
10,004.027a vilāpo bhagnasakthasya yas tu rājño mayā śrutaḥ
10,004.027c sa punar hṛdayaṃ kasya krūrasyāpi na nirdahet
10,004.028a kasya hy akaruṇasyāpi netrābhyām aśru nāvrajet
10,004.028c nṛpater bhagnasakthasya śrutvā tādṛg vacaḥ punaḥ
10,004.029a yaś cāyaṃ mitrapakṣo me mayi jīvati nirjitaḥ
10,004.029c śokaṃ me vardhayaty eṣa vārivega ivārṇavam
10,004.029e ekāgramanaso me 'dya kuto nidrā kutaḥ sukham
10,004.030a vāsudevārjunābhyāṃ hi tān ahaṃ parirakṣitān
10,004.030c aviṣahyatamān manye mahendreṇāpi mātula
10,004.031a na cāsmi śakyaḥ saṃyantum asmāt kāryāt kathaṃ cana
10,004.031c na taṃ paśyāmi loke 'smin yo māṃ kāryān nivartayet
10,004.031e iti me niścitā buddhir eṣā sādhumatā ca me
10,004.032a vārttikaiḥ kathyamānas tu mitrāṇāṃ me parābhavaḥ
10,004.032c pāṇḍavānāṃ ca vijayo hṛdayaṃ dahatīva me
10,004.033a ahaṃ tu kadanaṃ kṛtvā śatrūṇām adya sauptike
10,004.033c tato viśramitā caiva svaptā ca vigatajvaraḥ
10,005.001 kṛpa uvāca
10,005.001a śuśrūṣur api durmedhāḥ puruṣo 'niyatendriyaḥ
10,005.001c nālaṃ vedayituṃ kṛtsnau dharmārthāv iti me matiḥ
10,005.002a tathaiva tāvan medhāvī vinayaṃ yo na śikṣati
10,005.002c na ca kiṃ cana jānāti so 'pi dharmārthaniścayam
10,005.002c*0014_01 ciraṃ hy api jaḍaḥ śūraḥ paṇḍitaṃ paryupāsya ha
10,005.002c*0014_02 na sa dharmān vijānāti darvī sūparasān iva
10,005.002c*0014_03 muhūrtam api taṃ prājñaḥ paṇḍitaṃ paryupāsya ha
10,005.002c*0014_04 kṣipraṃ dharmān vijānāti jihvā sūparasān iva
10,005.003a śuśrūṣus tv eva medhāvī puruṣo niyatendriyaḥ
10,005.003c jānīyād āgamān sarvān grāhyaṃ ca na virodhayet
10,005.004a aneyas tv avamānī yo durātmā pāpapūruṣaḥ
10,005.004c diṣṭam utsṛjya kalyāṇaṃ karoti bahupāpakam
10,005.005a nāthavantaṃ tu suhṛdaḥ pratiṣedhanti pātakāt
10,005.005c nivartate tu lakṣmīvān nālakṣmīvān nivartate
10,005.006a yathā hy uccāvacair vākyaiḥ kṣiptacitto niyamyate
10,005.006c tathaiva suhṛdā śakyo naśakyas tv avasīdati
10,005.007a tathaiva suhṛdaṃ prājñaṃ kurvāṇaṃ karma pāpakam
10,005.007c prājñāḥ saṃpratiṣedhante yathāśakti punaḥ punaḥ
10,005.008a sa kalyāṇe matiṃ kṛtvā niyamyātmānam ātmanā
10,005.008c kuru me vacanaṃ tāta yena paścān na tapyase
10,005.009a na vadhaḥ pūjyate loke suptānām iha dharmataḥ
10,005.009c tathaiva nyastaśastrāṇāṃ vimuktarathavājinām
10,005.010a ye ca brūyus tavāsmīti ye ca syuḥ śaraṇāgatāḥ
10,005.010c vimuktamūrdhajā ye ca ye cāpi hatavāhanāḥ
10,005.011a adya svapsyanti pāñcālā vimuktakavacā vibho
10,005.011c viśvastā rajanīṃ sarve pretā iva vicetasaḥ
10,005.012a yas teṣāṃ tadavasthānāṃ druhyeta puruṣo 'nṛjuḥ
10,005.012c vyaktaṃ sa narake majjed agādhe vipule 'plave
10,005.013a sarvāstraviduṣāṃ loke śreṣṭhas tvam asi viśrutaḥ
10,005.013c na ca te jātu loke 'smin susūkṣmam api kilbiṣam
10,005.014a tvaṃ punaḥ sūryasaṃkāśaḥ śvobhūta udite ravau
10,005.014c prakāśe sarvabhūtānāṃ vijetā yudhi śātravān
10,005.015a asaṃbhāvitarūpaṃ hi tvayi karma vigarhitam
10,005.015c śukle raktam iva nyastaṃ bhaved iti matir mama
10,005.016 aśvatthāmovāca
10,005.016a evam etad yathāttha tvam anuśāsmīha mātula
10,005.016c tais tu pūrvamayaṃ setuḥ śatadhā vidalīkṛtaḥ
10,005.017a pratyakṣaṃ bhūmipālānāṃ bhavatāṃ cāpi saṃnidhau
10,005.017c nyastaśastro mama pitā dhṛṣṭadyumnena pātitaḥ
10,005.018a karṇaś ca patite cakre rathasya rathināṃ varaḥ
10,005.018c uttame vyasane sanno hato gāṇḍīvadhanvanā
10,005.019a tathā śāṃtanavo bhīṣmo nyastaśastro nirāyudhaḥ
10,005.019c śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya hato gāṇḍīvadhanvanā
10,005.020a bhūriśravā maheṣvāsas tathā prāyagato raṇe
10,005.020c krośatāṃ bhūmipālānāṃ yuyudhānena pātitaḥ
10,005.021a duryodhanaś ca bhīmena sametya gadayā mṛdhe
10,005.021c paśyatāṃ bhūmipālānām adharmeṇa nipātitaḥ
10,005.022a ekākī bahubhis tatra parivārya mahārathaiḥ
10,005.022c adharmeṇa naravyāghro bhīmasenena pātitaḥ
10,005.023a vilāpo bhagnasakthasya yo me rājñaḥ pariśrutaḥ
10,005.023c vārttikānāṃ kathayatāṃ sa me marmāṇi kṛntati
10,005.024a evam adhārmikāḥ pāpāḥ pāñcālā bhinnasetavaḥ
10,005.024c tān evaṃ bhinnamaryādān kiṃ bhavān na vigarhati
10,005.024c*0015_01 yāsyāmy apacitiṃ rājñaḥ kauravasya pitus tathā
10,005.025a pitṛhantṝn ahaṃ hatvā pāñcālān niśi sauptike
10,005.025c kāmaṃ kīṭaḥ pataṃgo vā janma prāpya bhavāmi vai
10,005.026a tvare cāham anenādya yad idaṃ me cikīrṣitam
10,005.026c tasya me tvaramāṇasya kuto nidrā kutaḥ sukham
10,005.027a na sa jātaḥ pumāṃl loke kaś cin na ca bhaviṣyati
10,005.027c yo me vyāvartayed etāṃ vadhe teṣāṃ kṛtāṃ matim
10,005.028 saṃjaya uvāca
10,005.028a evam uktvā mahārāja droṇaputraḥ pratāpavān
10,005.028c ekānte yojayitvāśvān prāyād abhimukhaḥ parān
10,005.029a tam abrūtāṃ mahātmānau bhojaśāradvatāv ubhau
10,005.029c kim ayaṃ syandano yuktaḥ kiṃ ca kāryaṃ cikīrṣitam
10,005.030a ekasārthaṃ prayātau svas tvayā saha nararṣabha
10,005.030c samaduḥkhasukhau caiva nāvāṃ śaṅkitum arhasi
10,005.031a aśvatthāmā tu saṃkruddhaḥ pitur vadham anusmaran
10,005.031c tābhyāṃ tathyaṃ tadācakhyau yad asyātmacikīrṣitam
10,005.032a hatvā śatasahasrāṇi yodhānāṃ niśitaiḥ śaraiḥ
10,005.032c nyastaśastro mama pitā dhṛṣṭadyumnena pātitaḥ
10,005.033a taṃ tathaiva haniṣyāmi nyastavarmāṇam adya vai
10,005.033c putraṃ pāñcālarājasya pāpaṃ pāpena karmaṇā
10,005.034a kathaṃ ca nihataḥ pāpaḥ pāñcālaḥ paśuvan mayā
10,005.034c śastrāhavajitāṃ lokān prāpnuyād iti me matiḥ
10,005.035a kṣipraṃ saṃnaddhakavacau sakhaḍgāv āttakārmukau
10,005.035c samāsthāya pratīkṣetāṃ rathavaryau paraṃtapau
10,005.036a ity uktvā ratham āsthāya prāyād abhimukhaḥ parān
10,005.036c tam anvagāt kṛpo rājan kṛtavarmā ca sātvataḥ
10,005.037a te prayātā vyarocanta parān abhimukhās trayaḥ
10,005.037c hūyamānā yathā yajñe samiddhā havyavāhanāḥ
10,005.038a yayuś ca śibiraṃ teṣāṃ saṃprasuptajanaṃ vibho
10,005.038c dvāradeśaṃ tu saṃprāpya drauṇis tasthau rathottame
10,005.038c*0016=00 saṃjaya uvāca
10,005.038c*0016_01 tatas tau saṃvidaṃ kṛtvā vāsudevavṛṣadhvajau
10,005.038c*0016_02 niścitau tu vadhe teṣāṃ pāñcālānāṃ mahāvratau
10,005.038c*0016_03 tato 'bravīn mahādevaṃ kṛṣṇam akliṣṭakāriṇam
10,005.038c*0016_04 yogamūrtidharo bhūtvā praviśyābhyantaraṃ manaḥ
10,005.038c*0016_05 tāvat kāryam idaṃ yuktaṃ sādhayāmy aham añjasā
10,005.038c*0016_06 evaṃ tu saṃvidaṃ kṛtvā ekamūrtidharau sthitau
10,006.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
10,006.001a dvāradeśe tato drauṇim avasthitam avekṣya tau
10,006.001c akurvatāṃ bhojakṛpau kiṃ saṃjaya vadasva me
10,006.002 saṃjaya uvāca
10,006.002a kṛtavarmāṇam āmantrya kṛpaṃ ca sa mahāratham
10,006.002c drauṇir manyuparītātmā śibiradvāram āsadat
10,006.003a tatra bhūtaṃ mahākāyaṃ candrārkasadṛśadyutim
10,006.003c so 'paśyad dvāram āvṛtya tiṣṭhantaṃ lomaharṣaṇam
10,006.004a vasānaṃ carma vaiyāghraṃ mahārudhiravisravam
10,006.004c kṛṣṇājinottarāsaṅgaṃ nāgayajñopavītinam
10,006.005a bāhubhiḥ svāyataiḥ pīnair nānāpraharaṇodyataiḥ
10,006.005c baddhāṅgadamahāsarpaṃ jvālāmālākulānanam
10,006.006a daṃṣṭrākarālavadanaṃ vyāditāsyaṃ bhayāvaham
10,006.006c nayanānāṃ sahasraiś ca vicitrair abhibhūṣitam
10,006.007a naiva tasya vapuḥ śakyaṃ pravaktuṃ veṣa eva vā
10,006.007c sarvathā tu tad ālakṣya sphuṭeyur api parvatāḥ
10,006.008a tasyāsyān nāsikābhyāṃ ca śravaṇābhyāṃ ca sarvaśaḥ
10,006.008c tebhyaś cākṣisahasrebhyaḥ prādurāsan mahārciṣaḥ
10,006.009a tathā tejomarīcibhyaḥ śaṅkhacakragadādharāḥ
10,006.009c prādurāsan hṛṣīkeśāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
10,006.010a tad atyadbhutam ālokya bhūtaṃ lokabhayaṃkaram
10,006.010c drauṇir avyathito divyair astravarṣair avākirat
10,006.011a drauṇimuktāñ śarāṃs tāṃs tu tad bhūtaṃ mahad agrasat
10,006.011c udadher iva vāryoghān pāvako vaḍavāmukhaḥ
10,006.011c*0017_01 agrasat tāṃs tathā bhūtaṃ drauṇinā prahitāñ śarān
10,006.012a aśvatthāmā tu saṃprekṣya tāñ śaraughān nirarthakān
10,006.012c rathaśaktiṃ mumocāsmai dīptām agniśikhām iva
10,006.013a sā tadāhatya dīptāgrā rathaśaktir aśīryata
10,006.013c yugānte sūryam āhatya maholkeva divaś cyutā
10,006.014a atha hematsaruṃ divyaṃ khaḍgam ākāśavarcasam
10,006.014c kośāt samudbabarhāśu bilād dīptam ivoragam
10,006.015a tataḥ khaḍgavaraṃ dhīmān bhūtāya prāhiṇot tadā
10,006.015c sa tadāsādya bhūtaṃ vai vilayaṃ tūlavad yayau
10,006.016a tataḥ sa kupito drauṇir indraketunibhāṃ gadām
10,006.016c jvalantīṃ prāhiṇot tasmai bhūtaṃ tām api cāgrasat
10,006.017a tataḥ sarvāyudhābhāve vīkṣamāṇas tatas tataḥ
10,006.017c apaśyat kṛtam ākāśam anākāśaṃ janārdanaiḥ
10,006.018a tad adbhutatamaṃ dṛṣṭvā droṇaputro nirāyudhaḥ
10,006.018c abravīd abhisaṃtaptaḥ kṛpavākyam anusmaran
10,006.019a bruvatām apriyaṃ pathyaṃ suhṛdāṃ na śṛṇoti yaḥ
10,006.019c sa śocaty āpadaṃ prāpya yathāham ativartya tau
10,006.020a śāstradṛṣṭān avadhyān yaḥ samatītya jighāṃsati
10,006.020c sa pathaḥ pracyuto dharmyāt kupathaṃ pratipadyate
10,006.021a gobrāhmaṇanṛpastrīṣu sakhyur mātur guros tathā
10,006.021c vṛddhabālajaḍāndheṣu suptabhītotthiteṣu ca
10,006.022a mattonmattapramatteṣu na śastrāṇy upadhārayet
10,006.022c ity evaṃ gurubhiḥ pūrvam upadiṣṭaṃ nṛṇāṃ sadā
10,006.023a so 'ham utkramya panthānaṃ śāstradṛṣṭaṃ sanātanam
10,006.023c amārgeṇaivam ārabhya ghorām āpadam āgataḥ
10,006.024a tāṃ cāpadaṃ ghoratarāṃ pravadanti manīṣiṇaḥ
10,006.024c yad udyamya mahat kṛtyaṃ bhayād api nivartate
10,006.025a aśakyaṃ caiva kaḥ kartuṃ śaktaḥ śaktibalād iha
10,006.025c na hi daivād garīyo vai mānuṣaṃ karma kathyate
10,006.026a mānuṣaṃ kurvataḥ karma yadi daivān na sidhyati
10,006.026c sa pathaḥ pracyuto dharmyād vipadaṃ pratipadyate
10,006.027a pratighātaṃ hy avijñātaṃ pravadanti manīṣiṇaḥ
10,006.027c yad ārabhya kriyāṃ kāṃ cid bhayād iha nivartate
10,006.028a tad idaṃ duṣpraṇītena bhayaṃ māṃ samupasthitam
10,006.028c na hi droṇasutaḥ saṃkhye nivarteta kathaṃ cana
10,006.029a idaṃ ca sumahad bhūtaṃ daivadaṇḍam ivodyatam
10,006.029c na caitad abhijānāmi cintayann api sarvathā
10,006.030a dhruvaṃ yeyam adharme me pravṛttā kaluṣā matiḥ
10,006.030c tasyāḥ phalam idaṃ ghoraṃ pratighātāya dṛśyate
10,006.031a tad idaṃ daivavihitaṃ mama saṃkhye nivartanam
10,006.031c nānyatra daivād udyantum iha śakyaṃ kathaṃ cana
10,006.032a so 'ham adya mahādevaṃ prapadye śaraṇaṃ prabhum
10,006.032c daivadaṇḍam imaṃ ghoraṃ sa hi me nāśayiṣyati
10,006.033a kapardinaṃ prapadyātha devadevam umāpatim
10,006.033c kapālamālinaṃ rudraṃ bhaganetraharaṃ haram
10,006.034a sa hi devo 'tyagād devāṃs tapasā vikrameṇa ca
10,006.034c tasmāc charaṇam abhyeṣye giriśaṃ śūlapāṇinam
10,007.001 saṃjaya uvāca
10,007.001a sa evaṃ cintayitvā tu droṇaputro viśāṃ pate
10,007.001c avatīrya rathopasthād dadhyau saṃprayataḥ sthitaḥ
10,007.002 drauṇir uvāca
10,007.002a ugraṃ sthāṇuṃ śivaṃ rudraṃ śarvam īśānam īśvaram
10,007.002c giriśaṃ varadaṃ devaṃ bhavaṃ bhāvanam avyayam
10,007.003a śitikaṇṭham ajaṃ śakraṃ krathaṃ kratuharaṃ haram
10,007.003c viśvarūpaṃ virūpākṣaṃ bahurūpam umāpatim
10,007.004a śmaśānavāsinaṃ dṛptaṃ mahāgaṇapatiṃ prabhum
10,007.004c khaṭvāṅgadhāriṇaṃ muṇḍaṃ jaṭilaṃ brahmacāriṇam
10,007.005a manasāpy asucintyena duṣkareṇālpacetasā
10,007.005c so 'ham ātmopahāreṇa yakṣye tripuraghātinam
10,007.006a stutaṃ stutyaṃ stūyamānam amoghaṃ carmavāsasam
10,007.006c vilohitaṃ nīlakaṇṭham apṛktaṃ durnivāraṇam
10,007.007a śukraṃ viśvasṛjaṃ brahma brahmacāriṇam eva ca
10,007.007c vratavantaṃ taponityam anantaṃ tapatāṃ gatim
10,007.008a bahurūpaṃ gaṇādhyakṣaṃ tryakṣaṃ pāriṣadapriyam
10,007.008c gaṇādhyakṣekṣitamukhaṃ gaurīhṛdayavallabham
10,007.009a kumārapitaraṃ piṅgaṃ govṛṣottamavāhanam
10,007.009c tanuvāsasam atyugram umābhūṣaṇatatparam
10,007.010a paraṃ parebhyaḥ paramaṃ paraṃ yasmān na vidyate
10,007.010c iṣvastrottamabhartāraṃ digantaṃ caiva dakṣiṇam
10,007.011a hiraṇyakavacaṃ devaṃ candramaulivibhūṣitam
10,007.011c prapadye śaraṇaṃ devaṃ parameṇa samādhinā
10,007.012a imāṃ cāpy āpadaṃ ghorāṃ tarāmy adya sudustarām
10,007.012c sarvabhūtopahāreṇa yakṣye 'haṃ śucinā śucim
10,007.013a iti tasya vyavasitaṃ jñātvā tyāgātmakaṃ manaḥ
10,007.013c purastāt kāñcanī vediḥ prādurāsīn mahātmanaḥ
10,007.014a tasyāṃ vedyāṃ tadā rājaṃś citrabhānur ajāyata
10,007.014c dyāṃ diśo vidiśaḥ khaṃ ca jvālābhir abhipūrayan
10,007.014c*0018_01 ratnacitrāṅgadadharāḥ samudyatakarās tathā
10,007.015a dīptāsyanayanāś cātra naikapādaśirobhujāḥ
10,007.015c dvipaśailapratīkāśāḥ prādurāsan mahānanāḥ
10,007.016a śvavarāhoṣṭrarūpāś ca hayagomāyugomukhāḥ
10,007.016c ṛkṣamārjāravadanā vyāghradvīpimukhās tathā
10,007.017a kākavaktrāḥ plavamukhāḥ śukavaktrās tathaiva ca
10,007.017c mahājagaravaktrāś ca haṃsavaktrāḥ sitaprabhāḥ
10,007.018a dārvāghāṭamukhāś caiva cāṣavaktrāś ca bhārata
10,007.018a*0019_01 śataśaś ca sahasrākṣās tathaiva ca ghaṭodarāḥ
10,007.018c kūrmanakramukhāś caiva śiśumāramukhās tathā
10,007.019a mahāmakaravaktrāś ca timivaktrās tathaiva ca
10,007.019c harivaktrāḥ krauñcamukhāḥ kapotebhamukhās tathā
10,007.020a pārāvatamukhāś caiva madguvaktrās tathaiva ca
10,007.020c pāṇikarṇāḥ sahasrākṣās tathaiva ca śatodarāḥ
10,007.021a nirmāṃsāḥ kokavaktrāś ca śyenavaktrāś ca bhārata
10,007.021c tathaivāśiraso rājann ṛkṣavaktrāś ca bhīṣaṇāḥ
10,007.022a pradīptanetrajihvāś ca jvālāvaktrās tathaiva ca
10,007.022a*0020_01 jvālākeśāś ca rājendra jvaladromacaturbhujāḥ
10,007.022c meṣavaktrās tathaivānye tathā chāgamukhā nṛpa
10,007.023a śaṅkhābhāḥ śaṅkhavaktrāś ca śaṅkhakarṇās tathaiva ca
10,007.023c śaṅkhamālāparikarāḥ śaṅkhadhvanisamasvanāḥ
10,007.024a jaṭādharāḥ pañcaśikhās tathā muṇḍāḥ kṛśodarāḥ
10,007.024c caturdaṃṣṭrāś caturjihvāḥ śaṅkukarṇāḥ kirīṭinaḥ
10,007.025a maulīdharāś ca rājendra tathākuñcitamūrdhajāḥ
10,007.025c uṣṇīṣiṇo mukuṭinaś cāruvaktrāḥ svalaṃkṛtāḥ
10,007.025c*0021_01 cārukuṇḍalinaś caiva tathā mukuṭadhāriṇaḥ
10,007.026a padmotpalāpīḍadharās tathā kumudadhāriṇaḥ
10,007.026c māhātmyena ca saṃyuktāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
10,007.027a śataghnīcakrahastāś ca tathā musalapāṇayaḥ
10,007.027c bhuśuṇḍīpāśahastāś ca gadāhastāś ca bhārata
10,007.028a pṛṣṭheṣu baddheṣudhayaś citrabāṇā raṇotkaṭāḥ
10,007.028c sadhvajāḥ sapatākāś ca saghaṇṭāḥ saparaśvadhāḥ
10,007.029a mahāpāśodyatakarās tathā laguḍapāṇayaḥ
10,007.029c sthūṇāhastāḥ khaḍgahastāḥ sarpocchritakirīṭinaḥ
10,007.029e mahāsarpāṅgadadharāś citrābharaṇadhāriṇaḥ
10,007.030a rajodhvastāḥ paṅkadigdhāḥ sarve śuklāmbarasrajaḥ
10,007.030a*0022_01 karālākṣāḥ sakṛdbhāsvacchatavakrās tathaiva ca
10,007.030c nīlāṅgāḥ kamalāṅgāś ca muṇḍavaktrās tathaiva ca
10,007.031a bherīśaṅkhamṛdaṅgāṃs te jharjharānakagomukhān
10,007.031c avādayan pāriṣadāḥ prahṛṣṭāḥ kanakaprabhāḥ
10,007.032a gāyamānās tathaivānye nṛtyamānās tathāpare
10,007.032c laṅghayantaḥ plavantaś ca valgantaś ca mahābalāḥ
10,007.033a dhāvanto javanāś caṇḍāḥ pavanoddhūtamūrdhajāḥ
10,007.033c mattā iva mahānāgā vinadanto muhur muhuḥ
10,007.034a subhīmā ghorarūpāś ca śūlapaṭṭiśapāṇayaḥ
10,007.034c nānāvirāgavasanāś citramālyānulepanāḥ
10,007.035a ratnacitrāṅgadadharāḥ samudyatakarās tathā
10,007.035c hantāro dviṣatāṃ śūrāḥ prasahyāsahyavikramāḥ
10,007.036a pātāro 'sṛgvasādyānāṃ māṃsāntrakṛtabhojanāḥ
10,007.036c cūḍālāḥ karṇikālāś ca prakṛśāḥ piṭharodarāḥ
10,007.037a atihrasvātidīrghāś ca prabalāś cātibhairavāḥ
10,007.037c vikaṭāḥ kālalamboṣṭhā bṛhacchephāsthipiṇḍikāḥ
10,007.038a mahārhanānāmukuṭā muṇḍāś ca jaṭilāḥ pare
10,007.038c sārkendugrahanakṣatrāṃ dyāṃ kuryur ye mahītale
10,007.039a utsaheraṃś ca ye hantuṃ bhūtagrāmaṃ caturvidham
10,007.039c ye ca vītabhayā nityaṃ harasya bhrukuṭībhaṭāḥ
10,007.040a kāmakārakarāḥ siddhās trailokyasyeśvareśvarāḥ
10,007.040c nityānandapramuditā vāgīśā vītamatsarāḥ
10,007.041a prāpyāṣṭaguṇam aiśvaryaṃ ye na yānti ca vismayam
10,007.041c yeṣāṃ vismayate nityaṃ bhagavān karmabhir haraḥ
10,007.042a manovākkarmabhir bhaktair nityam ārādhitaś ca yaiḥ
10,007.042c manovākkarmabhir bhaktān pāti putrān ivaurasān
10,007.043a pibanto 'sṛgvasās tv anye kruddhā brahmadviṣāṃ sadā
10,007.043c caturviṃśātmakaṃ somaṃ ye pibanti ca nityadā
10,007.044a śrutena brahmacaryeṇa tapasā ca damena ca
10,007.044c ye samārādhya śūlāṅkaṃ bhavasāyujyam āgatāḥ
10,007.045a yair ātmabhūtair bhagavān pārvatyā ca maheśvaraḥ
10,007.045c saha bhūtagaṇān bhuṅkte bhūtabhavyabhavatprabhuḥ
10,007.046a nānāvicitrahasitakṣveḍitotkruṣṭagarjitaiḥ
10,007.046c saṃnādayantas te viśvam aśvatthāmānam abhyayuḥ
10,007.047a saṃstuvanto mahādevaṃ bhāḥ kurvāṇāḥ suvarcasaḥ
10,007.047c vivardhayiṣavo drauṇer mahimānaṃ mahātmanaḥ
10,007.048a jijñāsamānās tattejaḥ sauptikaṃ ca didṛkṣavaḥ
10,007.048c bhīmograparighālātaśūlapaṭṭiśapāṇayaḥ
10,007.048e ghorarūpāḥ samājagmur bhūtasaṃghāḥ samantataḥ
10,007.049a janayeyur bhayaṃ ye sma trailokyasyāpi darśanāt
10,007.049c tān prekṣamāṇo 'pi vyathāṃ na cakāra mahābalaḥ
10,007.050a atha drauṇir dhanuṣpāṇir baddhagodhāṅgulitravān
10,007.050c svayam evātmanātmānam upahāram upāharat
10,007.051a dhanūṃṣi samidhas tatra pavitrāṇi śitāḥ śarāḥ
10,007.051c havir ātmavataś cātmā tasmin bhārata karmaṇi
10,007.052a tataḥ saumyena mantreṇa droṇaputraḥ pratāpavān
10,007.052c upahāraṃ mahāmanyur athātmānam upāharat
10,007.053a taṃ rudraṃ raudrakarmāṇaṃ raudraiḥ karmabhir acyutam
10,007.053c abhiṣṭutya mahātmānam ity uvāca kṛtāñjaliḥ
10,007.054a imam ātmānam adyāhaṃ jātam āṅgirase kule
10,007.054c agnau juhomi bhagavan pratigṛhṇīṣva māṃ balim
10,007.055a bhavadbhaktyā mahādeva parameṇa samādhinā
10,007.055c asyām āpadi viśvātmann upākurmi tavāgrataḥ
10,007.056a tvayi sarvāṇi bhūtāni sarvabhūteṣu cāsi vai
10,007.056c guṇānāṃ hi pradhānānām ekatvaṃ tvayi tiṣṭhati
10,007.057a sarvabhūtāśaya vibho havirbhūtam upasthitam
10,007.057c pratigṛhāṇa māṃ deva yady aśakyāḥ pare mayā
10,007.058a ity uktvā drauṇir āsthāya tāṃ vedīṃ dīptapāvakām
10,007.058c saṃtyaktātmā samāruhya kṛṣṇavartmany upāviśat
10,007.059a tam ūrdhvabāhuṃ niśceṣṭaṃ dṛṣṭvā havir upasthitam
10,007.059c abravīd bhagavān sākṣān mahādevo hasann iva
10,007.060a satyaśaucārjavatyāgais tapasā niyamena ca
10,007.060c kṣāntyā bhaktyā ca dhṛtyā ca buddhyā ca vacasā tathā
10,007.061a yathāvad aham ārāddhaḥ kṛṣṇenākliṣṭakarmaṇā
10,007.061c tasmād iṣṭatamaḥ kṛṣṇād anyo mama na vidyate
10,007.062a kurvatā tasya saṃmānaṃ tvāṃ ca jijñāsatā mayā
10,007.062c pāñcālāḥ sahasā guptā māyāś ca bahuśaḥ kṛtāḥ
10,007.063a kṛtas tasyaiṣa saṃmānaḥ pāñcālān rakṣatā mayā
10,007.063c abhibhūtās tu kālena naiṣām adyāsti jīvitam
10,007.064a evam uktvā maheṣvāsaṃ bhagavān ātmanas tanum
10,007.064c āviveśa dadau cāsmai vimalaṃ khaḍgam uttamam
10,007.065a athāviṣṭo bhagavatā bhūyo jajvāla tejasā
10,007.065c varṣmavāṃś cābhavad yuddhe devasṛṣṭena tejasā
10,007.066a tam adṛśyāni bhūtāni rakṣāṃsi ca samādravan
10,007.066c abhitaḥ śatruśibiraṃ yāntaṃ sākṣād iveśvaram
10,007.066e*0023_01 .... .... yāntaṃ drauṇiṃ mahāratham
10,007.066e*0023_02 devadevaṃ haraṃ sthāṇuṃ
10,007.066e*0024_01 yaś cedaṃ paṭhate stotraṃ śrutvā bhaktisamanvitaḥ
10,007.066e*0024_02 sarvapāpaviśuddhātmā rudralokaṃ sa gacchati
10,008.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
10,008.001a tathā prayāte śibiraṃ droṇaputre mahārathe
10,008.001c kaccit kṛpaś ca bhojaś ca bhayārtau na nyavartatām
10,008.002a kaccin na vāritau kṣudrai rakṣibhir nopalakṣitau
10,008.002c asahyam iti vā matvā na nivṛttau mahārathau
10,008.003a kaccit pramathya śibiraṃ hatvā somakapāṇḍavān
10,008.003a*0025_01 kṛtā pratijñā saphalā kaccit saṃjaya sā niśi
10,008.003c duryodhanasya padavīṃ gatau paramikāṃ raṇe
10,008.003c*0026_01 balair vā nihatau tau tu kaccin na patitau kṣitau
10,008.003c*0027_01 gatvā tiṣṭhaty asau drauṇiḥ kṛtvā karma suduṣkaram
10,008.003c*0027_02 dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍibhyāṃ draupadyāś ca sutaiḥ kila
10,008.003c*0027_03 saṃchannā medinī suptair nihataiḥ pāṇḍusainikaiḥ
10,008.004a pāñcālair vā vinihatau kaccin nāsvapatāṃ kṣitau
10,008.004c kaccit tābhyāṃ kṛtaṃ karma tan mamācakṣva saṃjaya
10,008.005 saṃjaya uvāca
10,008.005a tasmin prayāte śibiraṃ droṇaputre mahātmani
10,008.005c kṛpaś ca kṛtavarmā ca śibiradvāry atiṣṭhatām
10,008.006a aśvatthāmā tu tau dṛṣṭvā yatnavantau mahārathau
10,008.006c prahṛṣṭaḥ śanakai rājann idaṃ vacanam abravīt
10,008.007a yattau bhavantau paryāptau sarvakṣatrasya nāśane
10,008.007c kiṃ punar yodhaśeṣasya prasuptasya viśeṣataḥ
10,008.008a ahaṃ pravekṣye śibiraṃ cariṣyāmi ca kālavat
10,008.008c yathā na kaś cid api me jīvan mucyeta mānavaḥ
10,008.008c*0028_01 tathā bhavadbhyāṃ kāryaṃ syād iti me niścitā matiḥ
10,008.009a ity uktvā prāviśad drauṇiḥ pārthānāṃ śibiraṃ mahat
10,008.009c advāreṇābhyavaskandya vihāya bhayam ātmanaḥ
10,008.010a sa praviśya mahābāhur uddeśajñaś ca tasya ha
10,008.010a*0029_01 drauṇiḥ paramasaṃkruddhaḥ tejasā prajvalann iva
10,008.010a*0029_02 tataḥ paryacarat sarvaṃ saṃprasuptajanaṃ niśi
10,008.010c dhṛṣṭadyumnasya nilayaṃ śanakair abhyupāgamat
10,008.011a te tu kṛtvā mahat karma śrāntāś ca balavad raṇe
10,008.011c prasuptā vai suviśvastāḥ svasainyaparivāritāḥ
10,008.012a atha praviśya tad veśma dhṛṣṭadyumnasya bhārata
10,008.012c pāñcālyaṃ śayane drauṇir apaśyat suptam antikāt
10,008.013a kṣaumāvadāte mahati spardhyāstaraṇasaṃvṛte
10,008.013c mālyapravarasaṃyukte dhūpaiś cūrṇaiś ca vāsite
10,008.014a taṃ śayānaṃ mahātmānaṃ visrabdham akutobhayam
10,008.014c prābodhayata pādena śayanasthaṃ mahīpate
10,008.015a sa buddhvā caraṇasparśam utthāya raṇadurmadaḥ
10,008.015c abhyajānad ameyātmā droṇaputraṃ mahāratham
10,008.016a tam utpatantaṃ śayanād aśvatthāmā mahābalaḥ
10,008.016c keśeṣv ālambya pāṇibhyāṃ niṣpipeṣa mahītale
10,008.017a sa balāt tena niṣpiṣṭaḥ sādhvasena ca bhārata
10,008.017c nidrayā caiva pāñcālyo nāśakac ceṣṭituṃ tadā
10,008.017c*0030_01 niṣpiṣya tu tato bhūmau pāñcālaṃ drauṇir ojasā
10,008.017c*0030_02 dhanuṣo jyāṃ vimucyāśu krūrabuddhir amarṣaṇaḥ
10,008.017c*0030_03 tasya kaṇṭhe 'tha baddhvā tāṃ tvaritaḥ krodhamūrchitaḥ
10,008.017c*0030_04 drauṇiḥ krūraṃ manaḥ kṛtvā pāñcālyam avadhīt tadā
10,008.018a tam ākramya tadā rājan kaṇṭhe corasi cobhayoḥ
10,008.018c nadantaṃ visphurantaṃ ca paśumāram amārayat
10,008.018c*0031_01 sa vāryamāṇas tarasā balād balavatā balī
10,008.019a tudan nakhais tu sa drauṇiṃ nātivyaktam udāharat
10,008.019c ācāryaputra śastreṇa jahi mā mā ciraṃ kṛthāḥ
10,008.019c*0032_01 evam uktvā tu vacanaṃ virarāma paraṃtapaḥ
10,008.019c*0032_02 sutaḥ pāñcālarājasya ākrānto balinā bhṛśam
10,008.019e tvatkṛte sukṛtāṃl lokān gaccheyaṃ dvipadāṃ vara
10,008.020a tasyāvyaktāṃ tu tāṃ vācaṃ saṃśrutya drauṇir abravīt
10,008.020c ācāryaghātināṃ lokā na santi kulapāṃsana
10,008.020c*0033_01 nṛśaṃsenātivṛttena tvayā me nihataḥ pitā
10,008.020c*0033_02 tasmāt tvam api vadhyas tu nṛśaṃsena nṛśaṃsakṛt
10,008.020e tasmāc chastreṇa nidhanaṃ na tvam arhasi durmate
10,008.021a evaṃ bruvāṇas taṃ vīraṃ siṃho mattam iva dvipam
10,008.021c marmasv abhyavadhīt kruddhaḥ pādāṣṭhīlaiḥ sudāruṇaiḥ
10,008.022a tasya vīrasya śabdena māryamāṇasya veśmani
10,008.022c abudhyanta mahārāja striyo ye cāsya rakṣiṇaḥ
10,008.023a te dṛṣṭvā varṣmavantaṃ tam atimānuṣavikramam
10,008.023c bhūtam eva vyavasyanto na sma pravyāharan bhayāt
10,008.024a taṃ tu tenābhyupāyena gamayitvā yamakṣayam
10,008.024c adhyatiṣṭhat sa tejasvī rathaṃ prāpya sudarśanam
10,008.025a sa tasya bhavanād rājan niṣkramyānādayan diśaḥ
10,008.025c rathena śibiraṃ prāyāj jighāṃsur dviṣato balī
10,008.026a apakrānte tatas tasmin droṇaputre mahārathe
10,008.026c saha tai rakṣibhiḥ sarvaiḥ praṇedur yoṣitas tadā
10,008.027a rājānaṃ nihataṃ dṛṣṭvā bhṛśaṃ śokaparāyaṇāḥ
10,008.027c vyākrośan kṣatriyāḥ sarve dhṛṣṭadyumnasya bhārata
10,008.028a tāsāṃ tu tena śabdena samīpe kṣatriyarṣabhāḥ
10,008.028c kṣipraṃ ca samanahyanta kim etad iti cābruvan
10,008.029a striyas tu rājan vitrastā bhāradvājaṃ nirīkṣya tam
10,008.029c abruvan dīnakaṇṭhena kṣipram ādravateti vai
10,008.030a rākṣaso vā manuṣyo vā nainaṃ jānīmahe vayam
10,008.030c hatvā pāñcālarājaṃ yo ratham āruhya tiṣṭhati
10,008.031a tatas te yodhamukhyās taṃ sahasā paryavārayan
10,008.031c sa tān āpatataḥ sarvān rudrāstreṇa vyapothayat
10,008.032a dhṛṣṭadyumnaṃ ca hatvā sa tāṃś caivāsya padānugān
10,008.032c apaśyac chayane suptam uttamaujasam antike
10,008.033a tam apy ākramya pādena kaṇṭhe corasi caujasā
10,008.033c tathaiva mārayām āsa vinardantam ariṃdamam
10,008.034a yudhāmanyus tu saṃprāpto mattvā taṃ rakṣasā hatam
10,008.034c gadām udyamya vegena hṛdi drauṇim atāḍayat
10,008.034c*0034_01 gadāprahārābhihato nākampad drauṇir āhave
10,008.035a tam abhidrutya jagrāha kṣitau cainam apātayat
10,008.035c visphurantaṃ ca paśuvat tathaivainam amārayat
10,008.036a tathā sa vīro hatvā taṃ tato 'nyān samupādravat
10,008.036c saṃsuptān eva rājendra tatra tatra mahārathān
10,008.036c*0035_01 pāñcālavīrān ākramya kruddho nyahanad antike
10,008.036e sphurato vepamānāṃś ca śamiteva paśūn makhe
10,008.037a tato nistriṃśam ādāya jaghānānyān pṛthagjanān
10,008.037c bhāgaśo vicaran mārgān asiyuddhaviśāradaḥ
10,008.038a tathaiva gulme saṃprekṣya śayānān madhyagaulmikān
10,008.038c śrāntān nyastāyudhān sarvān kṣaṇenaiva vyapothayat
10,008.039a yodhān aśvān dvipāṃś caiva prācchinat sa varāsinā
10,008.039c rudhirokṣitasarvāṅgaḥ kālasṛṣṭa ivāntakaḥ
10,008.040a visphuradbhiś ca tair drauṇir nistriṃśasyodyamena ca
10,008.040c ākṣepeṇa tathaivāses tridhā raktokṣito 'bhavat
10,008.041a tasya lohitasiktasya dīptakhaḍgasya yudhyataḥ
10,008.041c amānuṣa ivākāro babhau paramabhīṣaṇaḥ
10,008.042a ye tv ajāgrata kauravya te 'pi śabdena mohitāḥ
10,008.042c nirīkṣyamāṇā anyonyaṃ drauṇiṃ dṛṣṭvā pravivyathuḥ
10,008.043a tad rūpaṃ tasya te dṛṣṭvā kṣatriyāḥ śatrukarśanāḥ
10,008.043c rākṣasaṃ manyamānās taṃ nayanāni nyamīlayan
10,008.044a sa ghorarūpo vyacarat kālavac chibire tataḥ
10,008.044c apaśyad draupadīputrān avaśiṣṭāṃś ca somakān
10,008.045a tena śabdena vitrastā dhanurhastā mahārathāḥ
10,008.045c dhṛṣṭadyumnaṃ hataṃ śrutvā draupadeyā viśāṃ pate
10,008.045e avākirañ śaravrātair bhāradvājam abhītavat
10,008.046a tatas tena ninādena saṃprabuddhāḥ prabhadrakāḥ
10,008.046c śilīmukhaiḥ śikhaṇḍī ca droṇaputraṃ samārdayan
10,008.047a bhāradvājas tu tān dṛṣṭvā śaravarṣāṇi varṣataḥ
10,008.047c nanāda balavan nādaṃ jighāṃsus tān sudurjayān
10,008.048a tataḥ paramasaṃkruddhaḥ pitur vadham anusmaran
10,008.048c avaruhya rathopasthāt tvaramāṇo 'bhidudruve
10,008.049a sahasracandraṃ vipulaṃ gṛhītvā carma saṃyuge
10,008.049c khaḍgaṃ ca vipulaṃ divyaṃ jātarūpapariṣkṛtam
10,008.049e draupadeyān abhidrutya khaḍgena vyacarad balī
10,008.050a tataḥ sa naraśārdūlaḥ prativindhyaṃ tam āhave
10,008.050c kukṣideśe 'vadhīd rājan sa hato nyapatad bhuvi
10,008.051a prāsena viddhvā drauṇiṃ tu sutasomaḥ pratāpavān
10,008.051c punaś cāsiṃ samudyamya droṇaputram upādravat
10,008.051c*0036_01 prāsaprahāraṃ tu tadā vigṛhya drauṇir āhave
10,008.052a sutasomasya sāsiṃ tu bāhuṃ chittvā nararṣabhaḥ
10,008.052c punar abhyahanat pārśve sa bhinnahṛdayo 'patat
10,008.053a nākulis tu śatānīko rathacakreṇa vīryavān
10,008.053c dorbhyām utkṣipya vegena vakṣasy enam atāḍayat
10,008.054a atāḍayac chatānīkaṃ muktacakraṃ dvijas tu saḥ
10,008.054c sa vihvalo yayau bhūmiṃ tato 'syāpāharac chiraḥ
10,008.055a śrutakarmā tu parighaṃ gṛhītvā samatāḍayat
10,008.055c abhidrutya tato drauṇiṃ savye sa phalake bhṛśam
10,008.056a sa tu taṃ śrutakarmāṇam āsye jaghne varāsinā
10,008.056c sa hato nyapatad bhūmau vimūḍho vikṛtānanaḥ
10,008.057a tena śabdena vīras tu śrutakīrtir mahādhanuḥ
10,008.057c aśvatthāmānam āsādya śaravarṣair avākirat
10,008.057c*0037_01 śarair ācchāditas tena droṇaputro mahārathaḥ
10,008.057c*0037_02 adṛśyata mahārāja śvāviṭ śalalito yathā
10,008.058a tasyāpi śaravarṣāṇi carmaṇā prativārya saḥ
10,008.058c sakuṇḍalaṃ śiraḥ kāyād bhrājamānam apāharat
10,008.059a tato bhīṣmanihantā taṃ saha sarvaiḥ prabhadrakaiḥ
10,008.059c ahanat sarvato vīraṃ nānāpraharaṇair balī
10,008.059e śilīmukhena cāpy enaṃ bhruvor madhye samārdayat
10,008.060a sa tu krodhasamāviṣṭo droṇaputro mahābalaḥ
10,008.060c śikhaṇḍinaṃ samāsādya dvidhā ciccheda so 'sinā
10,008.061a śikhaṇḍinaṃ tato hatvā krodhāviṣṭaḥ paraṃtapaḥ
10,008.061c prabhadrakagaṇān sarvān abhidudrāva vegavān
10,008.061e yac ca śiṣṭaṃ virāṭasya balaṃ tac ca samādravat
10,008.062a drupadasya ca putrāṇāṃ pautrāṇāṃ suhṛdām api
10,008.062c cakāra kadanaṃ ghoraṃ dṛṣṭvā dṛṣṭvā mahābalaḥ
10,008.063a anyān anyāṃś ca puruṣān abhisṛtyābhisṛtya ca
10,008.063c nyakṛntad asinā drauṇir asimārgaviśāradaḥ
10,008.064a kālīṃ raktāsyanayanāṃ raktamālyānulepanām
10,008.064c raktāmbaradharām ekāṃ pāśahastāṃ śikhaṇḍinīm
10,008.065a dadṛśuḥ kālarātriṃ te smayamānām avasthitām
10,008.065c narāśvakuñjarān pāśair baddhvā ghoraiḥ pratasthuṣīm
10,008.065c*0038_01 tathaiva ca mahārāja nyastaśastrān mahārathān
10,008.065e harantīṃ vividhān pretān pāśabaddhān vimūrdhajān
10,008.066a svapne suptān nayantīṃ tāṃ rātriṣv anyāsu māriṣa
10,008.066c dadṛśur yodhamukhyās te ghnantaṃ drauṇiṃ ca nityadā
10,008.067a yataḥ pravṛttaḥ saṃgrāmaḥ kurupāṇḍavasenayoḥ
10,008.067c tataḥ prabhṛti tāṃ kṛtyām apaśyan drauṇim eva ca
10,008.068a tāṃs tu daivahatān pūrvaṃ paścād drauṇir nyapātayat
10,008.068c trāsayan sarvabhūtāni vinadan bhairavān ravān
10,008.069a tad anusmṛtya te vīrā darśanaṃ paurvakālikam
10,008.069c idaṃ tad ity amanyanta daivenopanipīḍitāḥ
10,008.070a tatas tena ninādena pratyabudhyanta dhanvinaḥ
10,008.070c śibire pāṇḍaveyānāṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
10,008.071a so 'cchinat kasya cit pādau jaghanaṃ caiva kasya cit
10,008.071c kāṃś cid bibheda pārśveṣu kālasṛṣṭa ivāntakaḥ
10,008.072a atyugrapratipiṣṭaiś ca nadadbhiś ca bhṛśāturaiḥ
10,008.072c gajāśvamathitaiś cānyair mahī kīrṇābhavat prabho
10,008.073a krośatāṃ kim idaṃ ko 'yaṃ kiṃ śabdaḥ kiṃ nu kiṃ kṛtam
10,008.073c evaṃ teṣāṃ tadā drauṇir antakaḥ samapadyata
10,008.074a apetaśastrasaṃnāhān saṃrabdhān pāṇḍusṛñjayān
10,008.074c prāhiṇon mṛtyulokāya drauṇiḥ praharatāṃ varaḥ
10,008.075a tatas tacchastravitrastā utpatanto bhayāturāḥ
10,008.075c nidrāndhā naṣṭasaṃjñāś ca tatra tatra nililyire
10,008.076a ūrustambhagṛhītāś ca kaśmalābhihataujasaḥ
10,008.076c vinadanto bhṛśaṃ trastāḥ saṃnyapeṣan parasparam
10,008.077a tato rathaṃ punar drauṇir āsthito bhīmanisvanam
10,008.077c dhanuṣpāṇiḥ śarair anyān preṣayad vai yamakṣayam
10,008.078a punar utpatataḥ kāṃś cid dūrād api narottamān
10,008.078c śūrān saṃpatataś cānyān kālarātryai nyavedayat
10,008.079a tathaiva syandanāgreṇa pramathan sa vidhāvati
10,008.079c śaravarṣaiś ca vividhair avarṣac chātravāṃs tataḥ
10,008.080a punaś ca suvicitreṇa śatacandreṇa carmaṇā
10,008.080c tena cākāśavarṇena tadācarata so 'sinā
10,008.081a tathā sa śibiraṃ teṣāṃ drauṇir āhavadurmadaḥ
10,008.081c vyakṣobhayata rājendra mahāhradam iva dvipaḥ
10,008.082a utpetus tena śabdena yodhā rājan vicetasaḥ
10,008.082c nidrārtāś ca bhayārtāś ca vyadhāvanta tatas tataḥ
10,008.082c*0039_01 vikrośaṃ cukruśuś cānye bahubaddhaṃ tatas tataḥ
10,008.083a visvaraṃ cukruśuś cānye bahvabaddhaṃ tathāvadan
10,008.083c na ca sma pratipadyante śastrāṇi vasanāni ca
10,008.084a vimuktakeśāś cāpy anye nābhyajānan parasparam
10,008.084c utpatantaḥ pare bhītāḥ ke cit tatra tathābhraman
10,008.084e purīṣam asṛjan ke cit ke cin mūtraṃ prasusruvuḥ
10,008.085a bandhanāni ca rājendra saṃchidya turagā dvipāḥ
10,008.085c samaṃ paryapataṃś cānye kurvanto mahad ākulam
10,008.086a tatra ke cin narā bhītā vyalīyanta mahītale
10,008.086c tathaiva tān nipatitān apiṃṣan gajavājinaḥ
10,008.087a tasmiṃs tathā vartamāne rakṣāṃsi puruṣarṣabha
10,008.087c tṛptāni vyanadann uccair mudā bharatasattama
10,008.088a sa śabdaḥ prerito rājan bhūtasaṃghair mudā yutaiḥ
10,008.088c apūrayad diśaḥ sarvā divaṃ cāpi mahāsvanaḥ
10,008.089a teṣām ārtasvaraṃ śrutvā vitrastā gajavājinaḥ
10,008.089c muktāḥ paryapatan rājan mṛdnantaḥ śibire janam
10,008.090a tais tatra paridhāvadbhiś caraṇodīritaṃ rajaḥ
10,008.090c akaroc chibire teṣāṃ rajanyāṃ dviguṇaṃ tamaḥ
10,008.091a tasmiṃs tamasi saṃjāte pramūḍhāḥ sarvato janāḥ
10,008.091c nājānan pitaraḥ putrān bhrātṝn bhrātara eva ca
10,008.092a gajā gajān atikramya nirmanuṣyā hayā hayān
10,008.092c atāḍayaṃs tathābhañjaṃs tathāmṛdnaṃś ca bhārata
10,008.093a te bhagnāḥ prapatantaś ca nighnantaś ca parasparam
10,008.093c nyapātayanta ca parān pātayitvā tathāpiṣan
10,008.094a vicetasaḥ sanidrāś ca tamasā cāvṛtā narāḥ
10,008.094c jaghnuḥ svān eva tatrātha kālenābhipracoditāḥ
10,008.095a tyaktvā dvārāṇi ca dvāḥsthās tathā gulmāṃś ca gaulmikāḥ
10,008.095c prādravanta yathāśakti kāṃdiśīkā vicetasaḥ
10,008.096a vipranaṣṭāś ca te 'nyonyaṃ nājānanta tadā vibho
10,008.096c krośantas tāta putreti daivopahatacetasaḥ
10,008.097a palāyatāṃ diśas teṣāṃ svān apy utsṛjya bāndhavān
10,008.097c gotranāmabhir anyonyam ākrandanta tato janāḥ
10,008.098a hāhākāraṃ ca kurvāṇāḥ pṛthivyāṃ śerate pare
10,008.098c tān buddhvā raṇamatto 'sau droṇaputro vyapothayat
10,008.099a tatrāpare vadhyamānā muhur muhur acetasaḥ
10,008.099c śibirān niṣpatanti sma kṣatriyā bhayapīḍitāḥ
10,008.100a tāṃs tu niṣpatatas trastāñ śibirāñ jīvitaiṣiṇaḥ
10,008.100c kṛtavarmā kṛpaś caiva dvāradeśe nijaghnatuḥ
10,008.101a viśastrayantrakavacān muktakeśān kṛtāñjalīn
10,008.101c vepamānān kṣitau bhītān naiva kāṃś cid amuñcatām
10,008.102a nāmucyata tayoḥ kaś cin niṣkrāntaḥ śibirād bahiḥ
10,008.102c kṛpasya ca mahārāja hārdikyasya ca durmateḥ
10,008.103a bhūyaś caiva cikīrṣantau droṇaputrasya tau priyam
10,008.103c triṣu deśeṣu dadatuḥ śibirasya hutāśanam
10,008.104a tataḥ prakāśe śibire khaḍgena pitṛnandanaḥ
10,008.104c aśvatthāmā mahārāja vyacarat kṛtahastavat
10,008.105a kāṃś cid āpatato vīrān aparāṃś ca pradhāvataḥ
10,008.105c vyayojayata khaḍgena prāṇair dvijavaro narān
10,008.106a kāṃś cid yodhān sa khaḍgena madhye saṃchidya vīryavān
10,008.106c apātayad droṇasutaḥ saṃrabdhas tilakāṇḍavat
10,008.107a vinadadbhir bhṛśāyastair narāśvadviradottamaiḥ
10,008.107c patitair abhavat kīrṇā medinī bharatarṣabha
10,008.108a mānuṣāṇāṃ sahasreṣu hateṣu patiteṣu ca
10,008.108c udatiṣṭhan kabandhāni bahūny utthāya cāpatan
10,008.109a sāyudhān sāṅgadān bāhūn nicakarta śirāṃsi ca
10,008.109c hastihastopamān ūrūn hastān pādāṃś ca bhārata
10,008.110a pṛṣṭhacchinnāñ śiraśchinnān pārśvacchinnāṃs tathāparān
10,008.110c samāsādyākarod drauṇiḥ kāṃś cic cāpi parāṅmukhān
10,008.111a madhyakāyān narān anyāṃś cicchedānyāṃś ca karṇataḥ
10,008.111c aṃsadeśe nihatyānyān kāye prāveśayac chiraḥ
10,008.112a evaṃ vicaratas tasya nighnataḥ subahūn narān
10,008.112c tamasā rajanī ghorā babhau dāruṇadarśanā
10,008.113a kiṃ cit prāṇaiś ca puruṣair hataiś cānyaiḥ sahasraśaḥ
10,008.113c bahunā ca gajāśvena bhūr abhūd bhīmadarśanā
10,008.114a yakṣarakṣaḥsamākīrṇe rathāśvadvipadāruṇe
10,008.114c kruddhena droṇaputreṇa saṃchinnāḥ prāpatan bhuvi
10,008.115a mātṝr anye pitṝn anye bhrātṝn anye vicukruśuḥ
10,008.115c ke cid ūcur na tat kruddhair dhārtarāṣṭraiḥ kṛtaṃ raṇe
10,008.116a yat kṛtaṃ naḥ prasuptānāṃ rakṣobhiḥ krūrakarmabhiḥ
10,008.116c asāṃnidhyād dhi pārthānām idaṃ naḥ kadanaṃ kṛtam
10,008.117a na devāsuragandharvair na yakṣair na ca rākṣasaiḥ
10,008.117c śakyo vijetuṃ kaunteyo goptā yasya janārdanaḥ
10,008.118a brahmaṇyaḥ satyavāg dāntaḥ sarvabhūtānukampakaḥ
10,008.118c na ca suptaṃ pramattaṃ vā nyastaśastraṃ kṛtāñjalim
10,008.118e dhāvantaṃ muktakeśaṃ vā hanti pārtho dhanaṃjayaḥ
10,008.119a tad idaṃ naḥ kṛtaṃ ghoraṃ rakṣobhiḥ krūrakarmabhiḥ
10,008.119c iti lālapyamānāḥ sma śerate bahavo janāḥ
10,008.120a stanatāṃ ca manuṣyāṇām apareṣāṃ ca kūjatām
10,008.120c tato muhūrtāt prāśāmyat sa śabdas tumulo mahān
10,008.121a śoṇitavyatiṣiktāyāṃ vasudhāyāṃ ca bhūmipa
10,008.121c tad rajas tumulaṃ ghoraṃ kṣaṇenāntaradhīyata
10,008.122a saṃveṣṭamānān udvignān nirutsāhān sahasraśaḥ
10,008.122c nyapātayan narān kruddhaḥ paśūn paśupatir yathā
10,008.123a anyonyaṃ saṃpariṣvajya śayānān dravato 'parān
10,008.123c saṃlīnān yudhyamānāṃś ca sarvān drauṇir apothayat
10,008.124a dahyamānā hutāśena vadhyamānāś ca tena te
10,008.124c parasparaṃ tadā yodhā anayan yamasādanam
10,008.125a tasyā rajanyās tv ardhena pāṇḍavānāṃ mahad balam
10,008.125c gamayām āsa rājendra drauṇir yamaniveśanam
10,008.126a niśācarāṇāṃ sattvānāṃ sa rātrir harṣavardhinī
10,008.126c āsīn naragajāśvānāṃ raudrī kṣayakarī bhṛśam
10,008.127a tatrādṛśyanta rakṣāṃsi piśācāś ca pṛthagvidhāḥ
10,008.127c khādanto naramāṃsāni pibantaḥ śoṇitāni ca
10,008.128a karālāḥ piṅgalā raudrāḥ śailadantā rajasvalāḥ
10,008.128c jaṭilā dīrghasakthāś ca pañcapādā mahodarāḥ
10,008.129a paścād aṅgulayo rūkṣā virūpā bhairavasvanāḥ
10,008.129c ghaṭajānavo 'tihrasvāś ca nīlakaṇṭhā vibhīṣaṇāḥ
10,008.130a saputradārāḥ sukrūrā durdarśanasunirghṛṇāḥ
10,008.130c vividhāni ca rūpāṇi tatrādṛśyanta rakṣasām
10,008.131a pītvā ca śoṇitaṃ hṛṣṭāḥ prānṛtyan gaṇaśo 'pare
10,008.131c idaṃ varam idaṃ medhyam idaṃ svādv iti cābruvan
10,008.132a medomajjāsthiraktānāṃ vasānāṃ ca bhṛśāsitāḥ
10,008.132c paramāṃsāni khādantaḥ kravyādā māṃsajīvinaḥ
10,008.133a vasāṃ cāpy apare pītvā paryadhāvan vikukṣilāḥ
10,008.133c nānāvaktrās tathā raudrāḥ kravyādāḥ piśitāśinaḥ
10,008.134a ayutāni ca tatrāsan prayutāny arbudāni ca
10,008.134c rakṣasāṃ ghorarūpāṇāṃ mahatāṃ krūrakarmaṇām
10,008.135a muditānāṃ vitṛptānāṃ tasmin mahati vaiśase
10,008.135c sametāni bahūny āsan bhūtāni ca janādhipa
10,008.136a pratyūṣakāle śibirāt pratigantum iyeṣa saḥ
10,008.136c nṛśoṇitāvasiktasya drauṇer āsīd asitsaruḥ
10,008.136e pāṇinā saha saṃśliṣṭa ekībhūta iva prabho
10,008.137a sa niḥśeṣān arīn kṛtvā virarāja janakṣaye
10,008.137c yugānte sarvabhūtāni bhasma kṛtveva pāvakaḥ
10,008.138a yathāpratijñaṃ tat karma kṛtvā drauṇāyaniḥ prabho
10,008.138c durgamāṃ padavīṃ kṛtvā pitur āsīd gatajvaraḥ
10,008.139a yathaiva saṃsuptajane śibire prāviśan niśi
10,008.139c tathaiva hatvā niḥśabde niścakrāma nararṣabhaḥ
10,008.140a niṣkramya śibirāt tasmāt tābhyāṃ saṃgamya vīryavān
10,008.140c ācakhyau karma tat sarvaṃ hṛṣṭaḥ saṃharṣayan vibho
10,008.141a tāv apy ācakhyatus tasmai priyaṃ priyakarau tadā
10,008.141c pāñcālān sṛñjayāṃś caiva vinikṛttān sahasraśaḥ
10,008.141e prītyā coccair udakrośaṃs tathaivāsphoṭayaṃs talān
10,008.142a evaṃvidhā hi sā rātriḥ somakānāṃ janakṣaye
10,008.142c prasuptānāṃ pramattānām āsīt subhṛśadāruṇā
10,008.143a asaṃśayaṃ hi kālasya paryāyo duratikramaḥ
10,008.143c tādṛśā nihatā yatra kṛtvāsmākaṃ janakṣayam
10,008.144 dhṛtarāṣṭra uvāca
10,008.144a prāg eva sumahat karma drauṇir etan mahārathaḥ
10,008.144c nākarod īdṛśaṃ kasmān matputravijaye dhṛtaḥ
10,008.145a atha kasmād dhate kṣatre karmedaṃ kṛtavān asau
10,008.145c droṇaputro maheṣvāsas tan me śaṃsitum arhasi
10,008.146 saṃjaya uvāca
10,008.146a teṣāṃ nūnaṃ bhayān nāsau kṛtavān kurunandana
10,008.146c asāṃnidhyād dhi pārthānāṃ keśavasya ca dhīmataḥ
10,008.147a sātyakeś cāpi karmedaṃ droṇaputreṇa sādhitam
10,008.147c na hi teṣāṃ samakṣaṃ tān hanyād api marutpatiḥ
10,008.148a etad īdṛśakaṃ vṛttaṃ rājan suptajane vibho
10,008.148c tato janakṣayaṃ kṛtvā pāṇḍavānāṃ mahātyayam
10,008.148e diṣṭyā diṣṭyeti cānyonyaṃ sametyocur mahārathāḥ
10,008.149a paryaṣvajat tato drauṇis tābhyāṃ ca pratinanditaḥ
10,008.149c idaṃ harṣāc ca sumahad ādade vākyam uttamam
10,008.150a pāñcālā nihatāḥ sarve draupadeyāś ca sarvaśaḥ
10,008.150c somakā matsyaśeṣāś ca sarve vinihatā mayā
10,008.151a idānīṃ kṛtakṛtyāḥ sma yāma tatraiva māciram
10,008.151c yadi jīvati no rājā tasmai śaṃsāmahe priyam
10,009.001 saṃjaya uvāca
10,009.001a te hatvā sarvapāñcālān draupadeyāṃś ca sarvaśaḥ
10,009.001c agacchan sahitās tatra yatra duryodhano hataḥ
10,009.002a gatvā cainam apaśyaṃs te kiṃ cit prāṇaṃ narādhipam
10,009.002c tato rathebhyaḥ praskandya parivavrus tavātmajam
10,009.003a taṃ bhagnasakthaṃ rājendra kṛcchraprāṇam acetasam
10,009.003c vamantaṃ rudhiraṃ vaktrād apaśyan vasudhātale
10,009.004a vṛtaṃ samantād bahubhiḥ śvāpadair ghoradarśanaiḥ
10,009.004c śālāvṛkagaṇaiś caiva bhakṣayiṣyadbhir antikāt
10,009.005a nivārayantaṃ kṛcchrāt tāñ śvāpadān saṃcikhādiṣūn
10,009.005c viveṣṭamānaṃ mahyāṃ ca subhṛśaṃ gāḍhavedanam
10,009.006a taṃ śayānaṃ mahātmānaṃ bhūmau svarudhirokṣitam
10,009.006c hataśiṣṭās trayo vīrāḥ śokārtāḥ paryavārayan
10,009.006e aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ
10,009.007a tais tribhiḥ śoṇitādigdhair niḥśvasadbhir mahārathaiḥ
10,009.007c śuśubhe saṃvṛto rājā vedī tribhir ivāgnibhiḥ
10,009.008a te taṃ śayānaṃ saṃprekṣya rājānam atathocitam
10,009.008a*0040_01 duḥkhād aśrūṇy amuñcanta niḥśvāsaparamā nṛpaḥ
10,009.008c aviṣahyena duḥkhena tatas te rurudus trayaḥ
10,009.009a tatas te rudhiraṃ hastair mukhān nirmṛjya tasya ha
10,009.009c raṇe rājñaḥ śayānasya kṛpaṇaṃ paryadevayan
10,009.010 kṛpa uvāca
10,009.010a na daivasyātibhāro 'sti yad ayaṃ rudhirokṣitaḥ
10,009.010c ekādaśacamūbhartā śete duryodhano hataḥ
10,009.011a paśya cāmīkarābhasya cāmīkaravibhūṣitām
10,009.011c gadāṃ gadāpriyasyemāṃ samīpe patitāṃ bhuvi
10,009.012a iyam enaṃ gadā śūraṃ na jahāti raṇe raṇe
10,009.012c svargāyāpi vrajantaṃ hi na jahāti yaśasvinam
10,009.013a paśyemāṃ saha vīreṇa jāmbūnadavibhūṣitām
10,009.013c śayānāṃ śayane dharme bhāryāṃ prītimatīm iva
10,009.014a yo vai mūrdhāvasiktānām agre yātaḥ paraṃtapaḥ
10,009.014c sa hato grasate pāṃsūn paśya kālasya paryayam
10,009.015a yenājau nihatā bhūmāv aśerata purā dviṣaḥ
10,009.015c sa bhūmau nihataḥ śete kururājaḥ parair ayam
10,009.016a bhayān namanti rājāno yasya sma śatasaṃghaśaḥ
10,009.016c sa vīraśayane śete kravyādbhiḥ parivāritaḥ
10,009.017a upāsata nṛpāḥ pūrvam arthahetor yam īśvaram
10,009.017c dhik sadyo nihataḥ śete paśya kālasya paryayam
10,009.017c*0041_01 tam upāsyanty araṇye 'dya mṛgagomāyavaḥ sma ha
10,009.017c*0042_01 upāsate ca taṃ hy adya kravyādā māṃsahetavaḥ
10,009.017c*0043_01 tam upāsanta kauravyaṃ kravyādā māṃsagṛddhinaḥ
10,009.018 saṃjaya uvāca
10,009.018a taṃ śayānaṃ nṛpaśreṣṭhaṃ tato bharatasattama
10,009.018c aśvatthāmā samālokya karuṇaṃ paryadevayat
10,009.019a āhus tvāṃ rājaśārdūla mukhyaṃ sarvadhanuṣmatām
10,009.019c dhanādhyakṣopamaṃ yuddhe śiṣyaṃ saṃkarṣaṇasya ha
10,009.020a kathaṃ vivaram adrākṣīd bhīmasenas tavānagha
10,009.020c balinaḥ kṛtino nityaṃ sa ca pāpātmavān nṛpa
10,009.021a kālo nūnaṃ mahārāja loke 'smin balavattaraḥ
10,009.021c paśyāmo nihataṃ tvāṃ ced bhīmasenena saṃyuge
10,009.022a kathaṃ tvāṃ sarvadharmajñaṃ kṣudraḥ pāpo vṛkodaraḥ
10,009.022c nikṛtyā hatavān mando nūnaṃ kālo duratyayaḥ
10,009.023a dharmayuddhe hy adharmeṇa samāhūyaujasā mṛdhe
10,009.023c gadayā bhīmasenena nirbhinne sakthinī tava
10,009.024a adharmeṇa hatasyājau mṛdyamānaṃ padā śiraḥ
10,009.024c yad upekṣitavān kṣudro dhik tam astu yudhiṣṭhiram
10,009.024c*0044_01 dhig astu tasya pāpasya mithyā dharmiṣṭhavādinaḥ
10,009.024c*0044_02 idaṃ pāpaṃ bhīmasenaḥ kṛtavāñ chadmanā ca yat
10,009.025a yuddheṣv apavadiṣyanti yodhā nūnaṃ vṛkodaram
10,009.025c yāvat sthāsyanti bhūtāni nikṛtyā hy asi pātitaḥ
10,009.026a nanu rāmo 'bravīd rājaṃs tvāṃ sadā yadunandanaḥ
10,009.026c duryodhanasamo nāsti gadayā iti vīryavān
10,009.027a ślāghate tvāṃ hi vārṣṇeyo rājan saṃsatsu bhārata
10,009.027c suśiṣyo mama kauravyo gadāyuddha iti prabho
10,009.028a yāṃ gatiṃ kṣatriyasyāhuḥ praśastāṃ paramarṣayaḥ
10,009.028c hatasyābhimukhasyājau prāptas tvam asi tāṃ gatim
10,009.029a duryodhana na śocāmi tvām ahaṃ puruṣarṣabha
10,009.029c hataputrāṃ tu śocāmi gāndhārīṃ pitaraṃ ca te
10,009.029c*0045_01 yāv anāthau kṛtau vīra tvayā nāthena vadhyatā
10,009.029e bhikṣukau vicariṣyete śocantau pṛthivīm imām
10,009.030a dhig astu kṛṣṇaṃ vārṣṇeyam arjunaṃ cāpi durmatim
10,009.030c dharmajñamāninau yau tvāṃ vadhyamānam upekṣatām
10,009.031a pāṇḍavāś cāpi te sarve kiṃ vakṣyanti narādhipān
10,009.031c kathaṃ duryodhano 'smābhir hata ity anapatrapāḥ
10,009.032a dhanyas tvam asi gāndhāre yas tvam āyodhane hataḥ
10,009.032c prayāto 'bhimukhaḥ śatrūn dharmeṇa puruṣarṣabha
10,009.033a hataputrā hi gāndhārī nihatajñātibāndhavā
10,009.033c prajñācakṣuś ca durdharṣaḥ kāṃ gatiṃ pratipatsyate
10,009.034a dhig astu kṛtavarmāṇaṃ māṃ kṛpaṃ ca mahāratham
10,009.034c ye vayaṃ na gatāḥ svargaṃ tvāṃ puraskṛtya pārthivam
10,009.035a dātāraṃ sarvakāmānāṃ rakṣitāraṃ prajāhitam
10,009.035c yad vayaṃ nānugacchāmas tvāṃ dhig asmān narādhamān
10,009.036a kṛpasya tava vīryeṇa mama caiva pituś ca me
10,009.036c sabhṛtyānāṃ naravyāghra ratnavanti gṛhāṇi ca
10,009.037a bhavatprasādād asmābhiḥ samitraiḥ sahabāndhavaiḥ
10,009.037c avāptāḥ kratavo mukhyā bahavo bhūridakṣiṇāḥ
10,009.038a kutaś cāpīdṛśaṃ sārtham upalapsyāmahe vayam
10,009.038c yādṛśena puraskṛtya tvaṃ gataḥ sarvapārthivān
10,009.039a vayam eva trayo rājan gacchantaṃ paramāṃ gatim
10,009.039c yad vai tvāṃ nānugacchāmas tena tapsyāmahe vayam
10,009.040a tvatsvargahīnā hīnārthāḥ smarantaḥ sukṛtasya te
10,009.040c kiṃ nāma tad bhavet karma yena tvānuvrajema vai
10,009.041a duḥkhaṃ nūnaṃ kuruśreṣṭha cariṣyāmo mahīm imām
10,009.041c hīnānāṃ nas tvayā rājan kutaḥ śāntiḥ kutaḥ sukham
10,009.042a gatvaitāṃs tu mahārāja sametya tvaṃ mahārathān
10,009.042c yathāśreṣṭhaṃ yathājyeṣṭhaṃ pūjayer vacanān mama
10,009.043a ācāryaṃ pūjayitvā ca ketuṃ sarvadhanuṣmatām
10,009.043c hataṃ mayādya śaṃsethā dhṛṣṭadyumnaṃ narādhipa
10,009.044a pariṣvajethā rājānaṃ bāhlikaṃ sumahāratham
10,009.044c saindhavaṃ somadattaṃ ca bhūriśravasam eva ca
10,009.045a tathā pūrvagatān anyān svargaṃ pārthivasattamān
10,009.045c asmad vākyāt pariṣvajya pṛcchethās tvam anāmayam
10,009.046a ity evam uktvā rājānaṃ bhagnasaktham acetasam
10,009.046c aśvatthāmā samudvīkṣya punar vacanam abravīt
10,009.047a duryodhana jīvasi ced vācaṃ śrotrasukhāṃ śṛṇu
10,009.047c sapta pāṇḍavataḥ śeṣā dhārtarāṣṭrās trayo vayam
10,009.048a te caiva bhrātaraḥ pañca vāsudevo 'tha sātyakiḥ
10,009.048c ahaṃ ca kṛtavarmā ca kṛpaḥ śāradvatas tathā
10,009.049a draupadeyā hatāḥ sarve dhṛṣṭadyumnasya cātmajāḥ
10,009.049c pāñcālā nihatāḥ sarve matsyaśeṣaṃ ca bhārata
10,009.050a kṛte pratikṛtaṃ paśya hataputrā hi pāṇḍavāḥ
10,009.050c sauptike śibiraṃ teṣāṃ hataṃ sanaravāhanam
10,009.051a mayā ca pāpakarmāsau dhṛṣṭadyumno mahīpate
10,009.051c praviśya śibiraṃ rātrau paśumāreṇa māritaḥ
10,009.052a duryodhanas tu tāṃ vācaṃ niśamya manasaḥ priyām
10,009.052c pratilabhya punaś ceta idaṃ vacanam abravīt
10,009.053a na me 'karot tad gāṅgeyo na karṇo na ca te pitā
10,009.053c yat tvayā kṛpabhojābhyāṃ sahitenādya me kṛtam
10,009.054a sa cet senāpatiḥ kṣudro hataḥ sārdhaṃ śikhaṇḍinā
10,009.054c tena manye maghavatā samam ātmānam adya vai
10,009.055a svasti prāpnuta bhadraṃ vaḥ svarge naḥ saṃgamaḥ punaḥ
10,009.055c ity evam uktvā tūṣṇīṃ sa kururājo mahāmanāḥ
10,009.055c*0046_01 samutsṛṣṭeṣu vidhinā prāṇeṣu gaganaṃ gate
10,009.055c*0046_02 vidyuttejaḥsamaḥ prāyāt kṛpādyāḥ kautukānvitāḥ
10,009.055c*0047_01 ākrāmata divaṃ puṇyāṃ śarīraṃ kṣitim āviśat
10,009.055c*0047_02 evaṃ te nidhanaṃ yātaḥ putro duryodhano nṛpa
10,009.055c*0047_03 agre yātvā raṇe śūraḥ paścād vinihataḥ paraiḥ
10,009.055e prāṇān udasṛjad vīraḥ suhṛdāṃ śokam ādadhat
10,009.056a tatheti te pariṣvaktāḥ pariṣvajya ca taṃ nṛpam
10,009.056a*0048_01 vimānasaṃstham ākāśe dadṛśus te suyodhanam
10,009.056a*0048_02 aindrair gaṇaiḥ parivṛtaṃ divyamālyānulepanam
10,009.056a*0048_03 sādhu sādhv iti bhāṣantaṃ kṛpādīnāṃ punaḥ punaḥ
10,009.056c punaḥ punaḥ prekṣamāṇāḥ svakān āruruhū rathān
10,009.057a ity evaṃ tava putrasya niśamya karuṇāṃ giram
10,009.057c pratyūṣakāle śokārtaḥ prādhāvaṃ nagaraṃ prati
10,009.057c*0049_01 evam eṣa kṣayo vṛttaḥ kurupāṇḍavasenayoḥ
10,009.057c*0049_02 ghoro viśasano raudro rājan durmantrite tava
10,009.058a tava putre gate svargaṃ śokārtasya mamānagha
10,009.058c ṛṣidattaṃ pranaṣṭaṃ tad divyadarśitvam adya vai
10,009.059 vaiśaṃpāyana uvāca
10,009.059a iti śrutvā sa nṛpatiḥ putrajñātivadhaṃ tadā
10,009.059c niḥśvasya dīrgham uṣṇaṃ ca tataś cintāparo 'bhavat
10,010.000*0050_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
10,010.000*0050_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
10,010.001 vaiśaṃpāyana uvāca
10,010.001a tasyāṃ rātryāṃ vyatītāyāṃ dhṛṣṭadyumnasya sārathiḥ
10,010.001c śaśaṃsa dharmarājāya sauptike kadanaṃ kṛtam
10,010.002a draupadeyā mahārāja drupadasyātmajaiḥ saha
10,010.002c pramattā niśi viśvastāḥ svapantaḥ śibire svake
10,010.003a kṛtavarmaṇā nṛśaṃsena gautamena kṛpeṇa ca
10,010.003c aśvatthāmnā ca pāpena hataṃ vaḥ śibiraṃ niśi
10,010.004a etair naragajāśvānāṃ prāsaśaktiparaśvadhaiḥ
10,010.004c sahasrāṇi nikṛntadbhir niḥśeṣaṃ te balaṃ kṛtam
10,010.004c*0051_01 vighuṣṭanānāvihagaphalabhārānatasya ha
10,010.005a chidyamānasya mahato vanasyeva paraśvadhaiḥ
10,010.005c śuśruve sumahāñ śabdo balasya tava bhārata
10,010.006a aham eko 'vaśiṣṭas tu tasmāt sainyān mahīpate
10,010.006c muktaḥ kathaṃ cid dharmātman vyagrasya kṛtavarmaṇaḥ
10,010.007a tac chrutvā vākyam aśivaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
10,010.007c papāta mahyāṃ durdharṣaḥ putraśokasamanvitaḥ
10,010.008a taṃ patantam abhikramya parijagrāha sātyakiḥ
10,010.008c bhīmaseno 'rjunaś caiva mādrīputrau ca pāṇḍavau
10,010.009a labdhacetās tu kaunteyaḥ śokavihvalayā girā
10,010.009c jitvā śatrūñ jitaḥ paścāt paryadevayad āturaḥ
10,010.010a durvidā gatir arthānām api ye divyacakṣuṣaḥ
10,010.010c jīyamānā jayanty anye jayamānā vayaṃ jitāḥ
10,010.011a hatvā bhrātṝn vayasyāṃś ca pitṝn putrān suhṛdgaṇān
10,010.011c bandhūn amātyān pautrāṃś ca jitvā sarvāñ jitā vayam
10,010.012a anartho hy arthasaṃkāśas tathārtho 'narthadarśanaḥ
10,010.012c jayo 'yam ajayākāro jayas tasmāt parājayaḥ
10,010.013a yaṃ jitvā tapyate paścād āpanna iva durmatiḥ
10,010.013c kathaṃ manyeta vijayaṃ tato jitataraḥ paraiḥ
10,010.014a yeṣām arthāya pāpasya dhig jayasya suhṛdvadhe
10,010.014c nirjitair apramattair hi vijitā jitakāśinaḥ
10,010.015a karṇinālīkadaṃṣṭrasya khaḍgajihvasya saṃyuge
10,010.015c cāpavyāttasya raudrasya jyātalasvananādinaḥ
10,010.016a kruddhasya narasiṃhasya saṃgrāmeṣv apalāyinaḥ
10,010.016c ye vyamucyanta karṇasya pramādāt ta ime hatāḥ
10,010.017a rathahradaṃ śaravarṣormimantaṃ; ratnācitaṃ vāhanarājiyuktam
10,010.017c śaktyṛṣṭimīnadhvajanāganakraṃ; śarāsanāvartamaheṣuphenam
10,010.018a saṃgrāmacandrodayavegavelaṃ; droṇārṇavaṃ jyātalanemighoṣam
10,010.018c ye terur uccāvacaśastranaubhis; te rājaputrā nihatāḥ pramādāt
10,010.019a na hi pramādāt paramo 'sti kaś cid; vadho narāṇām iha jīvaloke
10,010.019c pramattam arthā hi naraṃ samantāt; tyajanty anarthāś ca samāviśanti
10,010.020a dhvajottamāgrocchritadhūmaketuṃ; śarārciṣaṃ kopamahāsamīram
10,010.020c mahādhanurjyātalanemighoṣaṃ; tanutranānāvidhaśastrahomam
10,010.021a mahācamūkakṣavarābhipannaṃ; mahāhave bhīṣmamahādavāgnim
10,010.021c ye sehur āttāyataśastravegaṃ; te rājaputrā nihatāḥ pramādāt
10,010.022a na hi pramattena nareṇa labhyā; vidyā tapaḥ śrīr vipulaṃ yaśo vā
10,010.022c paśyāpramādena nihatya śatrūn; sarvān mahendraṃ sukham edhamānam
10,010.023a indropamān pārthivaputrapautrān; paśyāviśeṣeṇa hatān pramādāt
10,010.023c tīrtvā samudraṃ vaṇijaḥ samṛddhāḥ; sannāḥ kunadyām iva helamānāḥ
10,010.023e amarṣitair ye nihatāḥ śayānā; niḥsaṃśayaṃ te tridivaṃ prapannāḥ
10,010.024a kṛṣṇāṃ nu śocāmi kathaṃ na sādhvīṃ; śokārṇave sādya vinaṅkṣyatīti
10,010.024c bhrātṝṃś ca putrāṃś ca hatān niśamya; pāñcālarājaṃ pitaraṃ ca vṛddham
10,010.024e dhruvaṃ visaṃjñā patitā pṛthivyāṃ; sā śeṣyate śokakṛśāṅgayaṣṭiḥ
10,010.025a tac chokajaṃ duḥkham apārayantī; kathaṃ bhaviṣyaty ucitā sukhānām
10,010.025c putrakṣayabhrātṛvadhapraṇunnā; pradahyamāneva hutāśanena
10,010.026a ity evam ārtaḥ paridevayan sa; rājā kurūṇāṃ nakulaṃ babhāṣe
10,010.026c gacchānayainām iha mandabhāgyāṃ; samātṛpakṣām iti rājaputrīm
10,010.027a mādrīsutas tat parigṛhya vākyaṃ; dharmeṇa dharmapratimasya rājñaḥ
10,010.027c yayau rathenālayam āśu devyāḥ; pāñcālarājasya ca yatra dārāḥ
10,010.028a prasthāpya mādrīsutam ājamīḍhaḥ; śokārditas taiḥ sahitaḥ suhṛdbhiḥ
10,010.028c rorūyamāṇaḥ prayayau sutānām; āyodhanaṃ bhūtagaṇānukīrṇam
10,010.029a sa tat praviśyāśivam ugrarūpaṃ; dadarśa putrān suhṛdaḥ sakhīṃś ca
10,010.029c bhūmau śayānān rudhirārdragātrān; vibhinnabhagnāpahṛtottamāṅgān
10,010.030a sa tāṃs tu dṛṣṭvā bhṛśam ārtarūpo; yudhiṣṭhiro dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ
10,010.030c uccaiḥ pracukrośa ca kauravāgryaḥ; papāta corvyāṃ sagaṇo visaṃjñaḥ
10,011.001 vaiśaṃpāyana uvāca
10,011.001a sa dṛṣṭvā nihatān saṃkhye putrān bhrātṝn sakhīṃs tathā
10,011.001c mahāduḥkhaparītātmā babhūva janamejaya
10,011.002a tatas tasya mahāñ śokaḥ prādurāsīn mahātmanaḥ
10,011.002c smarataḥ putrapautrāṇāṃ bhrātṝṇāṃ svajanasya ha
10,011.003a tam aśruparipūrṇākṣaṃ vepamānam acetasam
10,011.003c suhṛdo bhṛśasaṃvignāḥ sāntvayāṃ cakrire tadā
10,011.003c*0052_01 kṛtvā tu vidhivat teṣāṃ putrāṇām amitaujasām
10,011.003c*0052_02 pretakāryāṇi sarveṣāṃ babhūva bhṛśaduḥkhitaḥ
10,011.004a tatas tasmin kṣaṇe kālye rathenādityavarcasā
10,011.004a*0053_01 tasmin muhūrte javanair vājibhir hemamālibhiḥ
10,011.004c nakulaḥ kṛṣṇayā sārdham upāyāt paramārtayā
10,011.005a upaplavyagatā sā tu śrutvā sumahad apriyam
10,011.005c tadā vināśaṃ putrāṇāṃ sarveṣāṃ vyathitābhavat
10,011.006a kampamāneva kadalī vātenābhisamīritā
10,011.006c kṛṣṇā rājānam āsādya śokārtā nyapatad bhuvi
10,011.007a babhūva vadanaṃ tasyāḥ sahasā śokakarśitam
10,011.007c phullapadmapalāśākṣyās tamodhvasta ivāṃśumān
10,011.008a tatas tāṃ patitāṃ dṛṣṭvā saṃrambhī satyavikramaḥ
10,011.008c bāhubhyāṃ parijagrāha samupetya vṛkodaraḥ
10,011.009a sā samāśvāsitā tena bhīmasenena bhāminī
10,011.009c rudatī pāṇḍavaṃ kṛṣṇā sahabhrātaram abravīt
10,011.010a diṣṭyā rājaṃs tvam adyemām akhilāṃ bhokṣyase mahīm
10,011.010c ātmajān kṣatradharmeṇa saṃpradāya yamāya vai
10,011.011a diṣṭyā tvaṃ pārtha kuśalī mattamātaṅgagāminam
10,011.011b@001_0001 rājan rājyaṃ pradāya tvam anujānāṃ mayā saha
10,011.011b@001_0002 vanaṃ vraja parityajya kaṣṭāṃ rājyaspṛhāṃ vibho
10,011.011b@001_0003 evaṃvidhaṃ phalaṃ kaṣṭaṃ rājyasya kaṭukodayam
10,011.011b@001_0004 yatra jñātivadhaṃ kṛtvā rājyena sukham īpsyate
10,011.011b@001_0005 yadartham iṣyate rājyaṃ bhogāś cārthā dhanāni ca
10,011.011b@001_0006 drauṇirūpeṇa daivena hatāḥ paśuvad eva te
10,011.011b@001_0007 nūnaṃ vajreṇa ghaṭitaṃ hṛdayaṃ tava pārthiva
10,011.011b@001_0008 tathā hi mandabhāgyāyā mama duḥkhāni sarvadā
10,011.011b@001_0009 paśyantyā lokanāthebhyo bhartṛbhyaḥ surasaṃmite
10,011.011b@001_0010 smṛtvā teṣāṃ sukhaṃ cādya yauvanaṃ ca narādhipa
10,011.011b@001_0011 ceṣṭāś ca vividhās teṣāṃ vayaḥkālānurūpikāḥ
10,011.011b@001_0012 kathaṃ śakṣyasi rājendra muhūrtam api jīvitum
10,011.011b@001_0013 bhrātaro mama rājendra bhṛtyā iva vaśe tava
10,011.011b@001_0014 tān apaśyan kathaṃ rājan bhaviṣyasi vicintya vai
10,011.011b@001_0015 katham āsthāya kāle tvaṃ ratiṃ prāpsyasi pārthiva
10,011.011b@001_0016 putrapautrair vihīno hi śyālair bandhubhir eva ca
10,011.011b@001_0017 bāndhavaiḥ kṛtakṛtyaiś ca suhṛdbhir jñātibhis tathā
10,011.011b@001_0018 atha vā rājyalabdhastho bhogecchaḥ kṛpaṇo 'si cet
10,011.011b@001_0019 kāmaṃ te 'stu yathājoṣam ahaṃ tyakṣyāmi jīvitam
10,011.011b@001_0020 citāṃ kuruta me kṣipraṃ pravekṣyāmi hutāśanam
10,011.011b@001_0021 na kariṣyatha me jātu vacanaṃ hy etad eva hi
10,011.011b@001_0022 viṣeṇa rajjvā pātena parityakṣyāmi jīvitam
10,011.011b@001_0023 tasya pāpakṛto drauṇer jīvato jīvitaṃ na me
10,011.011b@001_0024 nimeṣam api ca sthātuṃ kathaṃ yuktaṃ nareśvara
10,011.011b@001_0025 ihaiva prāyam āsiṣye darbhān saṃstara vā śubhe
10,011.011b@001_0026 vajrapātopamaṃ duḥkhaṃ sāhaṃ śakṣye kathaṃ tv aham
10,011.011b@001_0027 hā heti paridevantyāḥ smṛtvā putrāṃs tathāgatān
10,011.011b@001_0028 maraṇaṃ sarvathā śreṣṭhaṃ na tu me jīvitaṃ kṣamam
10,011.011b@001_0029 yena me niśi suptasya bhrātṛvargasya pārthiva
10,011.011b@001_0030 jīvitaṃ dū[hṛ]tam eveha paśūnām iva tasya tu
10,011.011b@001_0031 jīvato jīvituṃ nāhaṃ dhārayiṣye muhūrtakam
10,011.011b@001_0032 eṣā tyajāmy ahaṃ prāya āsthāyedaṃ tavāgrataḥ
10,011.011c avāpya pṛthivīṃ kṛtsnāṃ saubhadraṃ na smariṣyasi
10,011.012a ātmajāṃs tena dharmeṇa śrutvā śūrān nipātitān
10,011.012c upaplavye mayā sārdhaṃ diṣṭyā tvaṃ na smariṣyasi
10,011.013a prasuptānāṃ vadhaṃ śrutvā drauṇinā pāpakarmaṇā
10,011.013c śokas tapati māṃ pārtha hutāśana ivāśayam
10,011.014a tasya pāpakṛto drauṇer na ced adya tvayā mṛdhe
10,011.014c hriyate sānubandhasya yudhi vikramya jīvitam
10,011.015a ihaiva prāyam āsiṣye tan nibodhata pāṇḍavāḥ
10,011.015c na cet phalam avāpnoti drauṇiḥ pāpasya karmaṇaḥ
10,011.016a evam uktvā tataḥ kṛṣṇā pāṇḍavaṃ pratyupāviśat
10,011.016c yudhiṣṭhiraṃ yājñasenī dharmarājaṃ yaśasvinī
10,011.017a dṛṣṭvopaviṣṭāṃ rājarṣiḥ pāṇḍavo mahiṣīṃ priyām
10,011.017c pratyuvāca sa dharmātmā draupadīṃ cārudarśanām
10,011.018a dharmyaṃ dharmeṇa dharmajñe prāptās te nidhanaṃ śubhe
10,011.018c putrās te bhrātaraś caiva tān na śocitum arhasi
10,011.018c*0054_01 taṃ śrutvāgatamanyutatkampamānābhyapadyata(sic)
10,011.019a droṇaputraḥ sa kalyāṇi vanaṃ dūram ito gataḥ
10,011.019c tasya tvaṃ pātanaṃ saṃkhye kathaṃ jñāsyasi śobhane
10,011.020 draupady uvāca
10,011.020a droṇaputrasya sahajo maṇiḥ śirasi me śrutaḥ
10,011.020c nihatya saṃkhye taṃ pāpaṃ paśyeyaṃ maṇim āhṛtam
10,011.020e rājañ śirasi taṃ kṛtvā jīveyam iti me matiḥ
10,011.021 vaiśaṃpāyana uvāca
10,011.021a ity uktvā pāṇḍavaṃ kṛṣṇā rājānaṃ cārudarśanā
10,011.021c bhīmasenam athābhyetya kupitā vākyam abravīt
10,011.022a trātum arhasi māṃ bhīma kṣatradharmam anusmaran
10,011.022c jahi taṃ pāpakarmāṇaṃ śambaraṃ maghavān iva
10,011.022e na hi te vikrame tulyaḥ pumān astīha kaś cana
10,011.023a śrutaṃ tat sarvalokeṣu paramavyasane yathā
10,011.023c dvīpo 'bhūs tvaṃ hi pārthānāṃ nagare vāraṇāvate
10,011.023e hiḍimbadarśane caiva tathā tvam abhavo gatiḥ
10,011.024a tathā virāṭanagare kīcakena bhṛśārditām
10,011.024c mām apy uddhṛtavān kṛcchrāt paulomīṃ maghavān iva
10,011.025a yathaitāny akṛthāḥ pārtha mahākarmāṇi vai purā
10,011.025c tathā drauṇim amitraghna vinihatya sukhī bhava
10,011.025c*0055_01 visphārya saśaraṃ cāpaṃ tūrṇam aśvāṃś ca nodayan
10,011.025c*0055_02 taṃ pāpaṃ puruṣavyāghra vinihatya sukhī bhava
10,011.026a tasyā bahuvidhaṃ duḥkhān niśamya paridevitam
10,011.026c nāmarṣayata kaunteyo bhīmaseno mahābalaḥ
10,011.027a sa kāñcanavicitrāṅgam āruroha mahāratham
10,011.027c ādāya ruciraṃ citraṃ samārgaṇaguṇaṃ dhanuḥ
10,011.028a nakulaṃ sārathiṃ kṛtvā droṇaputravadhe vṛtaḥ
10,011.028c visphārya saśaraṃ cāpaṃ tūrṇam aśvān acodayat
10,011.029a te hayāḥ puruṣavyāghra coditā vātaraṃhasaḥ
10,011.029c vegena tvaritā jagmur harayaḥ śīghragāminaḥ
10,011.030a śibirāt svād gṛhītvā sa rathasya padam acyutaḥ
10,011.030c droṇaputrarathasyāśu yayau mārgeṇa vīryavān
10,012.001 vaiśaṃpāyana uvāca
10,012.001a tasmin prayāte durdharṣe yadūnām ṛṣabhas tataḥ
10,012.001c abravīt puṇḍarīkākṣaḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
10,012.002a eṣa pāṇḍava te bhrātā putraśokam apārayan
10,012.002c jighāṃsur drauṇim ākrande yāti bhārata bhārataḥ
10,012.003a bhīmaḥ priyas te sarvebhyo bhrātṛbhyo bharatarṣabha
10,012.003c taṃ kṛcchragatam adya tvaṃ kasmān nābhyavapadyase
10,012.003c*0056_01 syās tu me paramaṃ guhyaṃ śrutvā ca kriyatāṃ punaḥ
10,012.003c*0057_01 taṃ prayāntaṃ mahābāhuṃ bhīmasenaṃ mahābalam
10,012.003c*0057_02 droṇaputravadhaprepsuṃ kasmān nābhyavapatsyase
10,012.003c*0057_03 sa hi krodhaparītātmā śāṃkaraṃ vapur āsthitaḥ
10,012.003c*0057_04 avadhyaḥ sarvalokānāṃ drauṇiḥ paramakopanaḥ
10,012.003c*0057_05 krodhena paramāviṣṭaṃ bhīmaṃ putravadhārditam
10,012.003c*0057_06 dṛṣṭamātreṇa taṃ śūro vadhiṣyati mahāstravit
10,012.003c*0057_07 sa śūraḥ sa ca vikrāntaḥ samanyur nāśayiṣyati
10,012.003c*0057_08 tasmād bhīmaṃ mahārāja prayāma bharatarṣabha
10,012.004a yat tad ācaṣṭa putrāya droṇaḥ parapuraṃjayaḥ
10,012.004c astraṃ brahmaśiro nāma dahed yat pṛthivīm api
10,012.005a tan mahātmā mahābhāgaḥ ketuḥ sarvadhanuṣmatām
10,012.005c pratyapādayad ācāryaḥ prīyamāṇo dhanaṃjayam
10,012.006a tatputro 'syaivam evainam anvayācad amarṣaṇaḥ
10,012.006a*0058_01 athārjunasya saṃprāptaṃ dṛṣṭvā brahmaśiras tathā
10,012.006a*0058_02 tam uvāca svapitaram aśvatthāmā mahābalaḥ
10,012.006a*0058_03 krodhena mahatāviṣṭo dṛṣṭvā snehaviparyayam
10,012.006a*0058_04 putro 'haṃ guṇavāṃs tāta kimarthaṃ me na dattavān
10,012.006a*0058_05 brahmāstraṃ sarahasyaṃ ca arjunāyopapāditam
10,012.006a*0058_06 taṃ kruddham iti sa jñātvā putrasnehāc ca bhārata
10,012.006c tataḥ provāca putrāya nātihṛṣṭamanā iva
10,012.007a viditaṃ cāpalaṃ hy āsīd ātmajasya mahātmanaḥ
10,012.007a*0059_01 kruddharūpasya śūrasya vīrasyāpy atyamarṣiṇaḥ
10,012.007c sarvadharmavid ācāryo nānviṣat satataṃ sutam
10,012.008a paramāpadgatenāpi na sma tāta tvayā raṇe
10,012.008c idam astraṃ prayoktavyaṃ mānuṣeṣu viśeṣataḥ
10,012.009a ity uktavān guruḥ putraṃ droṇaḥ paścād athoktavān
10,012.009c na tvaṃ jātu satāṃ mārge sthāteti puruṣarṣabha
10,012.010a sa tad ājñāya duṣṭātmā pitur vacanam apriyam
10,012.010c nirāśaḥ sarvakalyāṇaiḥ śocan paryapatan mahīm
10,012.011a tatas tadā kuruśreṣṭha vanasthe tvayi bhārata
10,012.011c avasad dvārakām etya vṛṣṇibhiḥ paramārcitaḥ
10,012.012a sa kadā cit samudrānte vasan drāravatīm anu
10,012.012c eka ekaṃ samāgamya mām uvāca hasann iva
10,012.013a yat tad ugraṃ tapaḥ kṛṣṇa caran satyaparākramaḥ
10,012.013c agastyād bhāratācāryaḥ pratyapadyata me pitā
10,012.014a astraṃ brahmaśiro nāma devagandharvapūjitam
10,012.014c tad adya mayi dāśārha yathā pitari me tathā
10,012.015a asmattas tad upādāya divyam astraṃ yadūttama
10,012.015c mamāpy astraṃ prayaccha tvaṃ cakraṃ ripuharaṃ raṇe
10,012.016a sa rājan prīyamāṇena mayāpy uktaḥ kṛtāñjaliḥ
10,012.016c yācamānaḥ prayatnena matto 'straṃ bharatarṣabha
10,012.017a devadānavagandharvamanuṣyapatagoragāḥ
10,012.017c na samā mama vīryasya śatāṃśenāpi piṇḍitāḥ
10,012.018a idaṃ dhanur iyaṃ śaktir idaṃ cakram iyaṃ gadā
10,012.018c yad yad icchasi ced astraṃ mattas tat tad dadāni te
10,012.019a yac chaknoṣi samudyantuṃ prayoktum api vā raṇe
10,012.019c tad gṛhāṇa vināstreṇa yan me dātum abhīpsasi
10,012.020a sa sunābhaṃ sahasrāraṃ vajranābham ayasmayam
10,012.020c vavre cakraṃ mahābāho spardhamāno mayā saha
10,012.021a gṛhāṇa cakram ity ukto mayā tu tadanantaram
10,012.021c jagrāhopetya sahasā cakraṃ savyena pāṇinā
10,012.021e na caitad aśakat sthānāt saṃcālayitum acyuta
10,012.022a atha tad dakṣiṇenāpi grahītum upacakrame
10,012.022c sarvayatnena tenāpi gṛhṇann etad akalpayat
10,012.023a tataḥ sarvabalenāpi yac caitan na śaśāka saḥ
10,012.023c uddhartuṃ vā cālayituṃ drauṇiḥ paramadurmanāḥ
10,012.023e kṛtvā yatnaṃ paraṃ śrāntaḥ sa nyavartata bhārata
10,012.024a nivṛttam atha taṃ tasmād abhiprāyād vicetasam
10,012.024c aham āmantrya susnigdham aśvatthāmānam abruvam
10,012.025a yaḥ sa devamanuṣyeṣu pramāṇaṃ paramaṃ gataḥ
10,012.025c gāṇḍīvadhanvā śvetāśvaḥ kapipravaraketanaḥ
10,012.026a yaḥ sākṣād devadeveśaṃ śitikaṇṭham umāpatim
10,012.026c dvaṃdvayuddhe parājiṣṇus toṣayām āsa śaṃkaram
10,012.027a yasmāt priyataro nāsti mamānyaḥ puruṣo bhuvi
10,012.027c nādeyaṃ yasya me kiṃ cid api dārāḥ sutās tathā
10,012.028a tenāpi suhṛdā brahman pārthenākliṣṭakarmaṇā
10,012.028c noktapurvam idaṃ vākyaṃ yat tvaṃ mām abhibhāṣase
10,012.029a brahmacaryaṃ mahad ghoraṃ cīrtvā dvādaśavārṣikam
10,012.029c himavatpārśvam abhyetya yo mayā tapasārcitaḥ
10,012.030a samānavratacāriṇyāṃ rukmiṇyāṃ yo 'nvajāyata
10,012.030c sanatkumāras tejasvī pradyumno nāma me sutaḥ
10,012.031a tenāpy etan mahad divyaṃ cakram apratimaṃ mama
10,012.031c na prārthitam abhūn mūḍha yad idaṃ prārthitaṃ tvayā
10,012.032a rāmeṇātibalenaitan noktapūrvaṃ kadā cana
10,012.032c na gadena na sāmbena yad idaṃ prārthitaṃ tvayā
10,012.033a dvārakāvāsibhiś cānyair vṛṣṇyandhakamahārathaiḥ
10,012.033c noktapūrvam idaṃ jātu yad idaṃ prārthitaṃ tvayā
10,012.034a bhāratācāryaputraḥ san mānitaḥ sarvayādavaiḥ
10,012.034a*0060_01 dhāraṇe na samarthas tvaṃ kutaḥ kṣeptuṃ mahāhave
10,012.034c cakreṇa rathināṃ śreṣṭha kiṃ nu tāta yuyutsase
10,012.035a evam ukto mayā drauṇir mām idaṃ pratyuvāca ha
10,012.035c prayujya bhavate pūjāṃ yotsye kṛṣṇa tvayety uta
10,012.036a tatas te prārthitaṃ cakraṃ devadānavapūjitam
10,012.036c ajeyaḥ syām iti vibho satyam etad bravīmi te
10,012.037a tvatto 'haṃ durlabhaṃ kāmam anavāpyaiva keśava
10,012.037c pratiyāsyāmi govinda śivenābhivadasva mām
10,012.038a etat sunābhaṃ vṛṣṇīnām ṛṣabheṇa tvayā dhṛtam
10,012.038c cakram apraticakreṇa bhuvi nānyo 'bhipadyate
10,012.039a etāvad uktvā drauṇir māṃ yugyam aśvān dhanāni ca
10,012.039c ādāyopayayau bālo ratnāni vividhāni ca
10,012.040a sa saṃrambhī durātmā ca capalaḥ krūra eva ca
10,012.040c veda cāstraṃ brahmaśiras tasmād rakṣyo vṛkodaraḥ
10,013.001 vaiśaṃpāyana uvāca
10,013.001a evam uktvā yudhāṃ śreṣṭhaḥ sarvayādavanandanaḥ
10,013.001c sarvāyudhavaropetam āruroha mahāratham
10,013.001e yuktaṃ paramakāmbojais turagair hemamālibhiḥ
10,013.002a ādityodayavarṇasya dhuraṃ rathavarasya tu
10,013.002c dakṣiṇām avahat sainyaḥ sugrīvaḥ savyato 'vahat
10,013.002e pārṣṇivāhau tu tasyāstāṃ meghapuṣpabalāhakau
10,013.003a viśvakarmakṛtā divyā nānāratnavibhūṣitā
10,013.003c ucchriteva rathe māyā dhvajayaṣṭir adṛśyata
10,013.004a vainateyaḥ sthitas tasyāṃ prabhāmaṇḍalaraśmivān
10,013.004c tasya satyavataḥ ketur bhujagārir adṛśyata
10,013.005a anvārohad dhṛṣīkeśaḥ ketuḥ sarvadhanuṣmatām
10,013.005c arjunaḥ satyakarmā ca kururājo yudhiṣṭhiraḥ
10,013.006a aśobhetāṃ mahātmānau dāśārham abhitaḥ sthitau
10,013.006c rathasthaṃ śārṅgadhanvānam aśvināv iva vāsavam
10,013.007a tāv upāropya dāśārhaḥ syandanaṃ lokapūjitam
10,013.007c pratodena javopetān paramāśvān acodayat
10,013.008a te hayāḥ sahasotpetur gṛhītvā syandanottamam
10,013.008c āsthitaṃ pāṇḍaveyābhyāṃ yadūnām ṛṣabheṇa ca
10,013.009a vahatāṃ śārṅgadhanvānam aśvānāṃ śīghragāminām
10,013.009c prādurāsīn mahāñ śabdaḥ pakṣiṇāṃ patatām iva
10,013.010a te samārchan naravyāghrāḥ kṣaṇena bharatarṣabha
10,013.010c bhīmasenaṃ maheṣvāsaṃ samanudrutya vegitāḥ
10,013.011a krodhadīptaṃ tu kaunteyaṃ dviṣadarthe samudyatam
10,013.011c nāśaknuvan vārayituṃ sametyāpi mahārathāḥ
10,013.012a sa teṣāṃ prekṣatām eva śrīmatāṃ dṛḍhadhanvinām
10,013.012c yayau bhāgirathīkacchaṃ haribhir bhṛśavegitaiḥ
10,013.012e yatra sma śrūyate drauṇiḥ putrahantā mahātmanām
10,013.013a sa dadarśa mahātmānam udakānte yaśasvinam
10,013.013c kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsam āsīnam ṛṣibhiḥ saha
10,013.014a taṃ caiva krūrakarmāṇaṃ ghṛtāktaṃ kuśacīriṇam
10,013.014c rajasā dhvastakeśāntaṃ dadarśa drauṇim antike
10,013.015a tam abhyadhāvat kaunteyaḥ pragṛhya saśaraṃ dhanuḥ
10,013.015c bhīmaseno mahābāhus tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
10,013.016a sa dṛṣṭvā bhīmadhanvānaṃ pragṛhītaśarāsanam
10,013.016c bhrātarau pṛṣṭhataś cāsya janārdanarathe sthitau
10,013.016e vyathitātmābhavad drauṇiḥ prāptaṃ cedam amanyata
10,013.017a sa tad divyam adīnātmā paramāstram acintayat
10,013.017b*0061_01 pradhakṣann iva kopena drauṇiḥ paramamanyumān
10,013.017c jagrāha ca sa caiṣīkāṃ drauṇiḥ savyena pāṇinā
10,013.017e sa tām āpadam āsādya divyam astram udīrayat
10,013.018a amṛṣyamāṇas tāñ śūrān divyāyudhadharān sthitān
10,013.018c apāṇḍavāyeti ruṣā vyasṛjad dāruṇaṃ vacaḥ
10,013.019a ity uktvā rājaśārdūla droṇaputraḥ pratāpavān
10,013.019c sarvalokapramohārthaṃ tad astraṃ pramumoca ha
10,013.020a tatas tasyām iṣīkāyāṃ pāvakaḥ samajāyata
10,013.020c pradhakṣyann iva lokāṃs trīn kālāntakayamopamaḥ
10,014.001 vaiśaṃpāyana uvāca
10,014.001a iṅgitenaiva dāśārhas tam abhiprāyam āditaḥ
10,014.001c drauṇer buddhvā mahābāhur arjunaṃ pratyabhāṣata
10,014.002a arjunārjuna yad divyam astraṃ te hṛdi vartate
10,014.002c droṇopadiṣṭaṃ tasyāyaṃ kālaḥ saṃprati pāṇḍava
10,014.003a bhrātṝṇām ātmanaś caiva paritrāṇāya bhārata
10,014.003c visṛjaitat tvam apy ājāv astram astranivāraṇam
10,014.004a keśavenaivam uktas tu pāṇḍavaḥ paravīrahā
10,014.004c avātarad rathāt tūrṇaṃ pragṛhya saśaraṃ dhanuḥ
10,014.005a pūrvam ācāryaputrāya tato 'nantaram ātmane
10,014.005c bhrātṛbhyaś caiva sarvebhyaḥ svastīty uktvā paraṃtapaḥ
10,014.006a devatābhyo namaskṛtya gurubhyaś caiva sarvaśaḥ
10,014.006c utsasarja śivaṃ dhyāyann astram astreṇa śāmyatām
10,014.007a tatas tad astraṃ sahasā sṛṣṭaṃ gāṇḍīvadhanvanā
10,014.007c prajajvāla mahārciṣmad yugāntānalasaṃnibham
10,014.008a tathaiva droṇaputrasya tad astraṃ tigmatejasaḥ
10,014.008c prajajvāla mahājvālaṃ tejomaṇḍalasaṃvṛtam
10,014.009a nirghātā bahavaś cāsan petur ulkāḥ sahasraśaḥ
10,014.009c mahad bhayaṃ ca bhūtānāṃ sarveṣāṃ samajāyata
10,014.010a saśabdam abhavad vyoma jvālāmālākulaṃ bhṛśam
10,014.010c cacāla ca mahī kṛtsnā saparvatavanadrumā
10,014.011a te astre tejasā lokāṃs tāpayantī vyavasthite
10,014.011c maharṣī sahitau tatra darśayām āsatus tadā
10,014.012a nāradaḥ sa ca dharmātmā bharatānāṃ pitāmahaḥ
10,014.012c ubhau śamayituṃ vīrau bhāradvājadhanaṃjayau
10,014.013a tau munī sarvadharmajñau sarvabhūtahitaiṣiṇau
10,014.013c dīptayor astrayor madhye sthitau paramatejasau
10,014.014a tadantaram anādhṛṣyāv upagamya yaśasvinau
10,014.014c āstām ṛṣivarau tatra jvalitāv iva pāvakau
10,014.015a prāṇabhṛdbhir anādhṛṣyau devadānavasaṃmatau
10,014.015c astratejaḥ śamayituṃ lokānāṃ hitakāmyayā
10,014.016 ṛṣī ūcatuḥ
10,014.016a nānāśastravidaḥ pūrve ye 'py atītā mahārathāḥ
10,014.016a*0062_01 saṃjahāra haṃ [śaraṃ] divyaṃ tvaramāṇo mahārathāḥ[thaḥ]
10,014.016c naitad astraṃ manuṣyeṣu taiḥ prayuktaṃ kathaṃ cana
10,014.016c*0063_01 kim idaṃ sāhasaṃ vīrau kṛtavantau mahātyayam
10,015.001 vaiśaṃpāyana uvāca
10,015.001a dṛṣṭvaiva naraśārdūlas tāv agnisamatejasau
10,015.001a*0064_01 gāṇḍīvadhanvā saṃcintya prāptakālaṃ mahārathaḥ
10,015.001c saṃjahāra śaraṃ divyaṃ tvaramāṇo dhanaṃjayaḥ
10,015.002a uvāca vadatāṃ śreṣṭhas tāv ṛṣī prāñjalis tadā
10,015.002c prayuktam astram astreṇa śāmyatām iti vai mayā
10,015.003a saṃhṛte paramāstre 'smin sarvān asmān aśeṣataḥ
10,015.003c pāpakarmā dhruvaṃ drauṇiḥ pradhakṣyaty astratejasā
10,015.004a atra yad dhitam asmākaṃ lokānāṃ caiva sarvathā
10,015.004c bhavantau devasaṃkāśau tathā saṃhartum arhataḥ
10,015.005a ity uktvā saṃjahārāstraṃ punar eva dhanaṃjayaḥ
10,015.005c saṃhāro duṣkaras tasya devair api hi saṃyuge
10,015.006a visṛṣṭasya raṇe tasya paramāstrasya saṃgrahe
10,015.006c na śaktaḥ pāṇḍavād anyaḥ sākṣād api śatakratuḥ
10,015.007a brahmatejobhavaṃ tad dhi visṛṣṭam akṛtātmanā
10,015.007c na śakyam āvartayituṃ brahmacārivratād ṛte
10,015.008a acīrṇabrahmacaryo yaḥ sṛṣṭvāvartayate punaḥ
10,015.008c tad astraṃ sānubandhasya mūrdhānaṃ tasya kṛntati
10,015.009a brahmacārī vratī cāpi duravāpam avāpya tat
10,015.009c paramavyasanārto 'pi nārjuno 'straṃ vyamuñcata
10,015.010a satyavratadharaḥ śūro brahmacārī ca pāṇḍavaḥ
10,015.010c guruvartī ca tenāstraṃ saṃjahārārjunaḥ punaḥ
10,015.011a drauṇir apy atha saṃprekṣya tāv ṛṣī purataḥ sthitau
10,015.011c na śaśāka punar ghoram astraṃ saṃhartum āhave
10,015.012a aśaktaḥ pratisaṃhāre paramāstrasya saṃyuge
10,015.012c drauṇir dīnamanā rājan dvaipāyanam abhāṣata
10,015.013a uttamavyasanārtena prāṇatrāṇam abhīpsunā
10,015.013c mayaitad astram utsṛṣṭaṃ bhīmasenabhayān mune
10,015.014a adharmaś ca kṛto 'nena dhārtarāṣṭraṃ jighāṃsatā
10,015.014c mithyācāreṇa bhagavan bhīmasenena saṃyuge
10,015.015a ataḥ sṛṣṭam idaṃ brahman mayāstram akṛtātmanā
10,015.015c tasya bhūyo 'dya saṃhāraṃ kartuṃ nāham ihotsahe
10,015.016a visṛṣṭaṃ hi mayā divyam etad astraṃ durāsadam
10,015.016c apāṇḍavāyeti mune vahnitejo 'numantrya vai
10,015.017a tad idaṃ pāṇḍaveyānām antakāyābhisaṃhitam
10,015.017c adya pāṇḍusutān sarvāñ jīvitād bhraṃśayiṣyati
10,015.018a kṛtaṃ pāpam idaṃ brahman roṣāviṣṭena cetasā
10,015.018c vadham āśāsya pārthānāṃ mayāstraṃ sṛjatā raṇe
10,015.019 vyāsa uvāca
10,015.019a astraṃ brahmaśiras tāta vidvān pārtho dhanaṃjayaḥ
10,015.019c utsṛṣṭavān na roṣeṇa na vadhāya tavāhave
10,015.020a astram astreṇa tu raṇe tava saṃśamayiṣyatā
10,015.020c visṛṣṭam arjunenedaṃ punaś ca pratisaṃhṛtam
10,015.021a brahmāstram apy avāpyaitad upadeśāt pitus tava
10,015.021c kṣatradharmān mahābāhur nākampata dhanaṃjayaḥ
10,015.022a evaṃ dhṛtimataḥ sādhoḥ sarvāstraviduṣaḥ sataḥ
10,015.022c sabhrātṛbandhoḥ kasmāt tvaṃ vadham asya cikīrṣasi
10,015.023a astraṃ brahmaśiro yatra paramāstreṇa vadhyate
10,015.023c samā dvādaśa parjanyas tad rāṣṭraṃ nābhivarṣati
10,015.024a etadarthaṃ mahābāhuḥ śaktimān api pāṇḍavaḥ
10,015.024c na vihanty etad astraṃ te prajāhitacikīrṣayā
10,015.025a pāṇḍavās tvaṃ ca rāṣṭraṃ ca sadā saṃrakṣyam eva naḥ
10,015.025c tasmāt saṃhara divyaṃ tvam astram etan mahābhuja
10,015.026a aroṣas tava caivāstu pārthāḥ santu nirāmayāḥ
10,015.026c na hy adharmeṇa rājarṣiḥ pāṇḍavo jetum icchati
10,015.027a maṇiṃ caitaṃ prayacchaibhyo yas te śirasi tiṣṭhati
10,015.027c etad ādāya te prāṇān pratidāsyanti pāṇḍavāḥ
10,015.028 drauṇir uvāca
10,015.028a pāṇḍavair yāni ratnāni yac cānyat kauravair dhanam
10,015.028c avāptānīha tebhyo 'yaṃ maṇir mama viśiṣyate
10,015.029a yam ābadhya bhayaṃ nāsti śastravyādhikṣudhāśrayam
10,015.029c devebhyo dānavebhyo vā nāgebhyo vā kathaṃ cana
10,015.030a na ca rakṣogaṇabhayaṃ na taskarabhayaṃ tathā
10,015.030c evaṃvīryo maṇir ayaṃ na me tyājyaḥ kathaṃ cana
10,015.031a yat tu me bhagavān āha tan me kāryam anantaram
10,015.031c ayaṃ maṇir ayaṃ cāham iṣīkā nipatiṣyati
10,015.031c*0065_01 na ca śakto 'smi bhagavan saṃhartuṃ punar udyatam
10,015.031c*0065_02 etad astram ataś caiva garbheṣu visṛjāmy aham
10,015.031c*0065_03 na ca vākyaṃ bhagavato na kariṣye mahāmune
10,015.031c*0066_01 prāha droṇasutaṃ tatra vyāsaḥ paramadurmanāḥ
10,015.031e garbheṣu pāṇḍaveyānām amoghaṃ caitad udyatam
10,015.032 vyāsa uvāca
10,015.032a evaṃ kuru na cānyā te buddhiḥ kāryā kadā cana
10,015.032c garbheṣu pāṇḍaveyānāṃ visṛjyaitad upārama
10,015.033 vaiśaṃpāyana uvāca
10,015.033a tataḥ paramam astraṃ tad aśvatthāmā bhṛśāturaḥ
10,015.033c dvaipāyanavacaḥ śrutvā garbheṣu pramumoca ha
10,015.033c*0067_01 tam uvāca hṛṣīkeśaḥ pāṇḍavānāṃ hite rataḥ
10,015.033c*0067_02 bhaviṣyam ekam utsṛjya garbheṣv astraṃ nipātyatām
10,015.033c*0067_03 aham ekaṃ dadāmy eṣāṃ piṇḍadaṃ kīrtivardhanam
10,015.033c*0067_04 rājarṣiṃ puṇyakarmāṇam anekakratuyājinam
10,015.033c*0067_05 evaṃ kuru na cānyā te buddhiḥ kāryā kathaṃ cana
10,015.033c*0067_06 ā garbhāt pāṇḍaveyānāṃ kṛtvā pātaṃ vinaṅkṣyati
10,016.001 vaiśaṃpāyana uvāca
10,016.001a tad ājñāya hṛṣīkeśo visṛṣṭaṃ pāpakarmaṇā
10,016.001c hṛṣyamāṇa idaṃ vākyaṃ drauṇiṃ pratyabravīt tadā
10,016.002a virāṭasya sutāṃ pūrvaṃ snuṣāṃ gāṇḍīvadhanvanaḥ
10,016.002c upaplavyagatāṃ dṛṣṭvā vratavān brāhmaṇo 'bravīt
10,016.003a parikṣīṇeṣu kuruṣu putras tava janiṣyati
10,016.003c etad asya parikṣittvaṃ garbhasthasya bhaviṣyati
10,016.004a tasya tad vacanaṃ sādhoḥ satyam eva bhaviṣyati
10,016.004c parikṣid bhavitā hy eṣāṃ punar vaṃśakaraḥ sutaḥ
10,016.005a evaṃ bruvāṇaṃ govindaṃ sātvatapravaraṃ tadā
10,016.005c drauṇiḥ paramasaṃrabdhaḥ pratyuvācedam uttaram
10,016.006a naitad evaṃ yathāttha tvaṃ pakṣapātena keśava
10,016.006c vacanaṃ puṇḍarīkākṣa na ca madvākyam anyathā
10,016.007a patiṣyaty etad astraṃ hi garbhe tasyā mayodyatam
10,016.007c virāṭaduhituḥ kṛṣṇa yāṃ tvaṃ rakṣitum icchasi
10,016.008 vāsudeva uvāca
10,016.008a amoghaḥ paramāstrasya pātas tasya bhaviṣyati
10,016.008a*0068_01 abhimanyoḥ sṛjaiṣīkāṃ garbhasthaḥ śāmyatāṃ śiśuḥ
10,016.008a*0068_02 aham etaṃ mṛtaṃ jātaṃ jīvayiṣyāmi bālakam
10,016.008c sa tu garbho mṛto jāto dīrgham āyur avāpsyati
10,016.008c*0069_01 ity uktaḥ pratyuvācedaṃ droṇaputraḥ smayann iva
10,016.008c*0069_02 yady astradagdhaṃ govinda jīvayasy evam astv iti
10,016.009a tvāṃ tu kāpuruṣaṃ pāpaṃ viduḥ sarve manīṣiṇaḥ
10,016.009c asakṛt pāpakarmāṇaṃ bālajīvitaghātakam
10,016.010a tasmāt tvam asya pāpasya karmaṇaḥ phalam āpnuhi
10,016.010c trīṇi varṣasahasrāṇi cariṣyasi mahīm imām
10,016.010e aprāpnuvan kva cit kāṃ cit saṃvidaṃ jātu kena cit
10,016.011a nirjanān asahāyas tvaṃ deśān pravicariṣyasi
10,016.011c bhavitrī na hi te kṣudra janamadhyeṣu saṃsthitiḥ
10,016.012a pūyaśoṇitagandhī ca durgakāntārasaṃśrayaḥ
10,016.012c vicariṣyasi pāpātman sarvavyādhisamanvitaḥ
10,016.013a vayaḥ prāpya parikṣit tu vedavratam avāpya ca
10,016.013c kṛpāc chāradvatād vīraḥ sarvāstrāṇy upalapsyate
10,016.014a viditvā paramāstrāṇi kṣatradharmavrate sthitaḥ
10,016.014c ṣaṣṭiṃ varṣāṇi dharmātmā vasudhāṃ pālayiṣyati
10,016.015a itaś cordhvaṃ mahābāhuḥ kururājo bhaviṣyati
10,016.015b*0071_01 prayayau jāhnavīkacchāt kṣiptāstraś cottarāṃ diśam
10,016.015c parikṣin nāma nṛpatir miṣatas te sudurmate
10,016.015c*0070_01 ahaṃ taṃ jīvayiṣyāmi dagdham astrāgnitejasā
10,016.015e paśya me tapaso vīryaṃ satyasya ca narādhama
10,016.016 vyāsa uvāca
10,016.016a yasmād anādṛtya kṛtaṃ tvayāsmān karma dāruṇam
10,016.016c brāhmaṇasya sataś caiva yasmāt te vṛttam īdṛśam
10,016.017a tasmād yad devakīputra uktavān uttamaṃ vacaḥ
10,016.017c asaṃśayaṃ te tad bhāvi kṣudrakarman vrajāśv itaḥ
10,016.018 aśvatthāmovāca
10,016.018a sahaiva bhavatā brahman sthāsyāmi puruṣeṣv aham
10,016.018c satyavāg astu bhagavān ayaṃ ca puruṣottamaḥ
10,016.019 vaiśaṃpāyana uvāca
10,016.019a pradāyātha maṇiṃ drauṇiḥ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
10,016.019c jagāma vimanās teṣāṃ sarveṣāṃ paśyatāṃ vanam
10,016.020a pāṇḍavāś cāpi govindaṃ puraskṛtya hatadviṣaḥ
10,016.020c kṛṣṇadvaipāyanaṃ caiva nāradaṃ ca mahāmunim
10,016.021a droṇaputrasya sahajaṃ maṇim ādāya satvarāḥ
10,016.021c draupadīm abhyadhāvanta prāyopetāṃ manasvinīm
10,016.022a tatas te puruṣavyāghrāḥ sadaśvair anilopamaiḥ
10,016.022c abhyayuḥ sahadāśārhāḥ śibiraṃ punar eva ha
10,016.023a avatīrya rathābhyāṃ tu tvaramāṇā mahārathāḥ
10,016.023c dadṛśur draupadīṃ kṛṣṇām ārtām ārtatarāḥ svayam
10,016.024a tām upetya nirānandāṃ duḥkhaśokasamanvitām
10,016.024c parivārya vyatiṣṭhanta pāṇḍavāḥ sahakeśavāḥ
10,016.025a tato rājñābhyanujñāto bhīmaseno mahābalaḥ
10,016.025c pradadau tu maṇiṃ divyaṃ vacanaṃ cedam abravīt
10,016.026a ayaṃ bhadre tava maṇiḥ putrahantā jitaḥ sa te
10,016.026c uttiṣṭha śokam utsṛjya kṣatradharmam anusmara
10,016.027a prayāṇe vāsudevasya śamārtham asitekṣaṇe
10,016.027c yāny uktāni tvayā bhīru vākyāni madhughātinaḥ
10,016.028a naiva me patayaḥ santi na putrā bhrātaro na ca
10,016.028c naiva tvam api govinda śamam icchati rājani
10,016.029a uktavaty asi dhīrāṇi vākyāni puruṣottamam
10,016.029c kṣatradharmānurūpāṇi tāni saṃsmartum arhasi
10,016.030a hato duryodhanaḥ pāpo rājyasya paripanthakaḥ
10,016.030c duḥśāsanasya rudhiraṃ pītaṃ visphurato mayā
10,016.031a vairasya gatam ānṛṇyaṃ na sma vācyā vivakṣatām
10,016.031c jitvā mukto droṇaputro brāhmaṇyād gauraveṇa ca
10,016.032a yaśo 'sya pātitaṃ devi śarīraṃ tv avaśeṣitam
10,016.032c viyojitaś ca maṇinā nyāsitaś cāyudhaṃ bhuvi
10,016.033 draupady uvāca
10,016.033a kevalānṛṇyam āptāsmi guruputro gurur mama
10,016.033c śirasy etaṃ maṇiṃ rājā pratibadhnātu bhārata
10,016.034 vaiśaṃpāyana uvāca
10,016.034a taṃ gṛhītvā tato rājā śirasy evākarot tadā
10,016.034c guror ucchiṣṭam ity eva draupadyā vacanād api
10,016.035a tato divyaṃ maṇivaraṃ śirasā dhārayan prabhuḥ
10,016.035c śuśubhe sa mahārājaḥ sacandra iva parvataḥ
10,016.036a uttasthau putraśokārtā tataḥ kṛṣṇā manasvinī
10,016.036c kṛṣṇaṃ cāpi mahābāhuṃ paryapṛcchata dharmarāṭ
10,017.001 vaiśaṃpāyana uvāca
10,017.001a hateṣu sarvasainyeṣu sauptike tai rathais tribhiḥ
10,017.001c śocan yudhiṣṭhiro rājā dāśārham idam abravīt
10,017.002a kathaṃ nu kṛṣṇa pāpena kṣudreṇākliṣṭakarmaṇā
10,017.002c drauṇinā nihatāḥ sarve mama putrā mahārathāḥ
10,017.003a tathā kṛtāstrā vikrāntāḥ sahasraśatayodhinaḥ
10,017.003c drupadasyātmajāś caiva droṇaputreṇa pātitāḥ
10,017.004a yasya droṇo maheṣvāso na prādād āhave mukham
10,017.004c taṃ jaghne rathināṃ śreṣṭhaṃ dhṛṣṭadyumnaṃ kathaṃ nu saḥ
10,017.005a kiṃ nu tena kṛtaṃ karma tathāyuktaṃ nararṣabha
10,017.005c yad ekaḥ śibiraṃ sarvam avadhīn no guroḥ sutaḥ
10,017.006 vāsudeva uvāca
10,017.006a nūnaṃ sa devadevānām īśvareśvaram avyayam
10,017.006c jagāma śaraṇaṃ drauṇir ekas tenāvadhīd bahūn
10,017.007a prasanno hi mahādevo dadyād amaratām api
10,017.007c vīryaṃ ca giriśo dadyād yenendram api śātayet
10,017.008a vedāhaṃ hi mahādevaṃ tattvena bharatarṣabha
10,017.008c yāni cāsya purāṇāni karmāṇi vividhāny uta
10,017.009a ādir eṣa hi bhūtānāṃ madhyam antaś ca bhārata
10,017.009c viceṣṭate jagac cedaṃ sarvam asyaiva karmaṇā
10,017.010a evaṃ sisṛkṣur bhūtāni dadarśa prathamaṃ vibhuḥ
10,017.010c pitāmaho 'bravīc cainaṃ bhūtāni sṛja māciram
10,017.011a harikeśas tathety uktvā bhūtānāṃ doṣadarśivān
10,017.011c dīrghakālaṃ tapas tepe magno 'mbhasi mahātapāḥ
10,017.012a sumahāntaṃ tataḥ kālaṃ pratīkṣyainaṃ pitāmahaḥ
10,017.012c sraṣṭāraṃ sarvabhūtānāṃ sasarja manasāparam
10,017.013a so 'bravīt pitaraṃ dṛṣṭvā giriśaṃ magnam ambhasi
10,017.013c yadi me nāgrajas tv anyas tataḥ srakṣyāmy ahaṃ prajāḥ
10,017.014a tam abravīt pitā nāsti tvad anyaḥ puruṣo 'grajaḥ
10,017.014c sthāṇur eṣa jale magno visrabdhaḥ kuru vai kṛtim
10,017.015a sa bhūtāny asṛjat sapta dakṣādīṃs tu prajāpatīn
10,017.015c yair imaṃ vyakarot sarvaṃ bhūtagrāmaṃ caturvidham
10,017.016a tāḥ sṛṣṭamātrāḥ kṣudhitāḥ prajāḥ sarvāḥ prajāpatim
10,017.016c bibhakṣayiṣavo rājan sahasā prādravaṃs tadā
10,017.017a sa bhakṣyamāṇas trāṇārthī pitāmaham upādravat
10,017.017c ābhyo māṃ bhagavān pātu vṛttir āsāṃ vidhīyatām
10,017.018a tatas tābhyo dadāv annam oṣadhīḥ sthāvarāṇi ca
10,017.018c jaṅgamāni ca bhūtāni durbalāni balīyasām
10,017.019a vihitānnāḥ prajās tās tu jagmus tuṣṭā yathāgatam
10,017.019c tato vavṛdhire rājan prītimatyaḥ svayoniṣu
10,017.020a bhūtagrāme vivṛddhe tu tuṣṭe lokagurāv api
10,017.020c udatiṣṭhaj jalāj jyeṣṭhaḥ prajāś cemā dadarśa saḥ
10,017.021a bahurūpāḥ prajā dṛṣṭvā vivṛddhāḥ svena tejasā
10,017.021c cukrodha bhagavān rudro liṅgaṃ svaṃ cāpy avidhyata
10,017.022a tat praviddhaṃ tadā bhūmau tathaiva pratyatiṣṭhata
10,017.022c tam uvācāvyayo brahmā vacobhiḥ śamayann iva
10,017.023a kiṃ kṛtaṃ salile śarva cirakālaṃ sthitena te
10,017.023c kimarthaṃ caitad utpāṭya bhūmau liṅgaṃ praveritam
10,017.024a so 'bravīj jātasaṃrambhas tadā lokagurur gurum
10,017.024c prajāḥ sṛṣṭāḥ pareṇemāḥ kiṃ kariṣyāmy anena vai
10,017.025a tapasādhigataṃ cānnaṃ prajārthaṃ me pitāmaha
10,017.025c oṣadhyaḥ parivarteran yathaiva satataṃ prajāḥ
10,017.026a evam uktvā tu saṃkruddho jagāma vimanā bhavaḥ
10,017.026c girer muñjavataḥ pādaṃ tapas taptuṃ mahātapāḥ
10,018.001 vāsudeva uvāca
10,018.001a tato devayuge 'tīte devā vai samakalpayan
10,018.001c yajñaṃ vedapramāṇena vidhivad yaṣṭum īpsavaḥ
10,018.002a kalpayām āsur avyagrā deśān yajñocitāṃs tataḥ
10,018.002c bhāgārhā devatāś caiva yajñiyaṃ dravyam eva ca
10,018.003a tā vai rudram ajānantyo yāthātathyena devatāḥ
10,018.003c nākalpayanta devasya sthāṇor bhāgaṃ narādhipa
10,018.004a so 'kalpyamāne bhāge tu kṛttivāsā makhe 'maraiḥ
10,018.004c tarasā bhāgam anvicchan dhanur ādau sasarja ha
10,018.005a lokayajñaḥ kriyāyajño gṛhayajñaḥ sanātanaḥ
10,018.005c pañcabhūtamayo yajño nṛyajñaś caiva pañcamaḥ
10,018.006a lokayajñena yajñaiṣī kapardī vidadhe dhanuḥ
10,018.006c dhanuḥ sṛṣṭam abhūt tasya pañcakiṣkupramāṇataḥ
10,018.007a vaṣaṭkāro 'bhavaj jyā tu dhanuṣas tasya bhārata
10,018.007c yajñāṅgāni ca catvāri tasya saṃhanane 'bhavan
10,018.008a tataḥ kruddho mahādevas tad upādāya kārmukam
10,018.008c ājagāmātha tatraiva yatra devāḥ samījire
10,018.009a tam āttakārmukaṃ dṛṣṭvā brahmacāriṇam avyayam
10,018.009c vivyathe pṛthivī devī parvatāś ca cakampire
10,018.010a na vavau pavanaś caiva nāgnir jajvāla caidhitaḥ
10,018.010c vyabhramac cāpi saṃvignaṃ divi nakṣatramaṇḍalam
10,018.011a na babhau bhāskaraś cāpi somaḥ śrīmuktamaṇḍalaḥ
10,018.011c timireṇākulaṃ sarvam ākāśaṃ cābhavad vṛtam
10,018.012a abhibhūtās tato devā viṣayān na prajajñire
10,018.012c na pratyabhāc ca yajñas tān vedā babhraṃśire tadā
10,018.013a tataḥ sa yajñaṃ raudreṇa vivyādha hṛdi patriṇā
10,018.013c apakrāntas tato yajño mṛgo bhūtvā sapāvakaḥ
10,018.014a sa tu tenaiva rūpeṇa divaṃ prāpya vyarocata
10,018.014c anvīyamāno rudreṇa yudhiṣṭhira nabhastale
10,018.015a apakrānte tato yajñe saṃjñā na pratyabhāt surān
10,018.015c naṣṭasaṃjñeṣu deveṣu na prajñāyata kiṃ cana
10,018.016a tryambakaḥ savitur bāhū bhagasya nayane tathā
10,018.016c pūṣṇaś ca daśanān kruddho dhanuṣkoṭyā vyaśātayat
10,018.017a prādravanta tato devā yajñāṅgāni ca sarvaśaḥ
10,018.017c ke cit tatraiva ghūrṇanto gatāsava ivābhavan
10,018.018a sa tu vidrāvya tat sarvaṃ śitikaṇṭho 'vahasya ca
10,018.018c avaṣṭabhya dhanuṣkoṭiṃ rurodha vibudhāṃs tataḥ
10,018.019a tato vāg amarair uktā jyāṃ tasya dhanuṣo 'cchinat
10,018.019c atha tat sahasā rājaṃś chinnajyaṃ visphurad dhanuḥ
10,018.020a tato vidhanuṣaṃ devā devaśreṣṭham upāgaman
10,018.020c śaraṇaṃ saha yajñena prasādaṃ cākarot prabhuḥ
10,018.021a tataḥ prasanno bhagavān prāsyat kopaṃ jalāśaye
10,018.021c sa jalaṃ pāvako bhūtvā śoṣayaty aniśaṃ prabho
10,018.022a bhagasya nayane caiva bāhū ca savitus tathā
10,018.022c prādāt pūṣṇaś ca daśanān punar yajñaṃ ca pāṇḍava
10,018.023a tataḥ sarvam idaṃ svasthaṃ babhūva punar eva ha
10,018.023c sarvāṇi ca havīṃṣy asya devā bhāgam akalpayan
10,018.024a tasmin kruddhe 'bhavat sarvam asvasthaṃ bhuvanaṃ vibho
10,018.024c prasanne ca punaḥ svasthaṃ sa prasanno 'sya vīryavān
10,018.025a tatas te nihatāḥ sarve tava putrā mahārathāḥ
10,018.025c anye ca bahavaḥ śūrāḥ pāñcālāś ca sahānugāḥ
10,018.026a na tan manasi kartavyaṃ na hi tad drauṇinā kṛtam
10,018.026c mahādevaprasādaḥ sa kuru kāryam anantaram
11,001.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
11,001.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
11,001.001 janamejaya uvāca
11,001.001a hate duryodhane caiva hate sainye ca sarvaśaḥ
11,001.001c dhṛtarāṣṭro mahārājaḥ śrutvā kim akaron mune
11,001.002a tathaiva kauravo rājā dharmaputro mahāmanāḥ
11,001.002c kṛpaprabhṛtayaś caiva kim akurvata te trayaḥ
11,001.003a aśvatthāmnaḥ śrutaṃ karma śāpaś cānyonyakāritaḥ
11,001.003c vṛttāntam uttaraṃ brūhi yad abhāṣata saṃjayaḥ
11,001.004 vaiśaṃpāyana uvāca
11,001.004a hate putraśate dīnaṃ chinnaśākham iva drumam
11,001.004c putraśokābhisaṃtaptaṃ dhṛtarāṣṭraṃ mahīpatim
11,001.005a dhyānamūkatvam āpannaṃ cintayā samabhiplutam
11,001.005c abhigamya mahāprājñaḥ saṃjayo vākyam abravīt
11,001.006a kiṃ śocasi mahārāja nāsti śoke sahāyatā
11,001.006c akṣauhiṇyo hatāś cāṣṭau daśa caiva viśāṃ pate
11,001.006e nirjaneyaṃ vasumatī śūnyā saṃprati kevalā
11,001.007a nānādigbhyaḥ samāgamya nānādeśyā narādhipāḥ
11,001.007c sahitās tava putreṇa sarve vai nidhanaṃ gatāḥ
11,001.008a pitṝṇāṃ putrapautrāṇāṃ jñātīnāṃ suhṛdāṃ tathā
11,001.008c gurūṇāṃ cānupūrvyeṇa pretakāryāṇi kāraya
11,001.008d*0002_01 **** **** ye cānye 'nucarā hatāḥ
11,001.008d*0002_02 pretakāryāṇi sarvāṇi kārayasva narādhipa
11,001.009 vaiśaṃpāyana uvāca
11,001.009a tac chrutvā karuṇaṃ vākyaṃ putrapautravadhārditaḥ
11,001.009c papāta bhuvi durdharṣo vātāhata iva drumaḥ
11,001.010 dhṛtarāṣṭra uvāca
11,001.010a hataputro hatāmātyo hatasarvasuhṛjjanaḥ
11,001.010c duḥkhaṃ nūnaṃ bhaviṣyāmi vicaran pṛthivīm imām
11,001.011a kiṃ nu bandhuvihīnasya jīvitena mamādya vai
11,001.011c lūnapakṣasya iva me jarājīrṇasya pakṣiṇaḥ
11,001.012a hṛtarājyo hatasuhṛd dhatacakṣuś ca vai tathā
11,001.012c na bhrājiṣye mahāprājña kṣīṇaraśmir ivāṃśumān
11,001.013a na kṛtaṃ suhṛdāṃ vākyaṃ jāmadagnyasya jalpataḥ
11,001.013c nāradasya ca devarṣeḥ kṛṣṇadvaipāyanasya ca
11,001.014a sabhāmadhye tu kṛṣṇena yac chreyo 'bhihitaṃ mama
11,001.014c alaṃ vaireṇa te rājan putraḥ saṃgṛhyatām iti
11,001.015a tac ca vākyam akṛtvāhaṃ bhṛśaṃ tapyāmi durmatiḥ
11,001.015c na hi śrotāsmi bhīṣmasya dharmayuktaṃ prabhāṣitam
11,001.016a duryodhanasya ca tathā vṛṣabhasyeva nardataḥ
11,001.016c duḥśāsanavadhaṃ śrutvā karṇasya ca viparyayam
11,001.016e droṇasūryoparāgaṃ ca hṛdayaṃ me vidīryate
11,001.017a na smarāmy ātmanaḥ kiṃ cit purā saṃjaya duṣkṛtam
11,001.017c yasyedaṃ phalam adyeha mayā mūḍhena bhujyate
11,001.018a nūnaṃ hy apakṛtaṃ kiṃ cin mayā pūrveṣu janmasu
11,001.018c yena māṃ duḥkhabhāgeṣu dhātā karmasu yuktavān
11,001.019a pariṇāmaś ca vayasaḥ sarvabandhukṣayaś ca me
11,001.019c suhṛnmitravināśaś ca daivayogād upāgataḥ
11,001.019e ko 'nyo 'sti duḥkhitataro mayā loke pumān iha
11,001.020a tan mām adyaiva paśyantu pāṇḍavāḥ saṃśitavratam
11,001.020c vivṛtaṃ brahmalokasya dīrgham adhvānam āsthitam
11,001.021 vaiśaṃpāyana uvāca
11,001.021a tasya lālapyamānasya bahuśokaṃ vicinvataḥ
11,001.021c śokāpahaṃ narendrasya saṃjayo vākyam abravīt
11,001.022a śokaṃ rājan vyapanuda śrutās te vedaniścayāḥ
11,001.022c śāstrāgamāś ca vividhā vṛddhebhyo nṛpasattama
11,001.022e sṛñjaye putraśokārte yad ūcur munayaḥ purā
11,001.023a tathā yauvanajaṃ darpam āsthite te sute nṛpa
11,001.023c na tvayā suhṛdāṃ vākyaṃ bruvatām avadhāritam
11,001.023e svārthaś ca na kṛtaḥ kaś cil lubdhena phalagṛddhinā
11,001.023f*0003_01 asinaivaikadhāreṇa svabuddhyā tu viceṣṭitam
11,001.023f*0003_02 prāyaśo 'vṛttasaṃpannāḥ satataṃ paryupāsitāḥ
11,001.024a tava duḥśāsano mantrī rādheyaś ca durātmavān
11,001.024c śakuniś caiva duṣṭātmā citrasenaś ca durmatiḥ
11,001.024e śalyaś ca yena vai sarvaṃ śalyabhūtaṃ kṛtaṃ jagat
11,001.025a kuruvṛddhasya bhīṣmasya gāndhāryā vidurasya ca
11,001.025b*0004_01 droṇasya ca mahārāja kṛpasya ca śaradvataḥ
11,001.025b*0004_02 kṛṣṇasya ca mahābāho nāradasya ca dhīmataḥ
11,001.025b*0004_03 ṛṣīṇāṃ ca tathānyeṣāṃ vyāsasyāmitatejasaḥ
11,001.025c na kṛtaṃ vacanaṃ tena tava putreṇa bhārata
11,001.025d*0005_01 alpabuddhir ahaṃkārī nityaṃ yuddham iti bruvan
11,001.025d*0005_02 krūro durmarṣaṇo nityam asaṃtuṣṭaś ca vīryavān
11,001.025d*0005_03 śrutavān asi medhāvī satyavāṃś caiva nityadā
11,001.025d*0005_04 na muhyantīdṛśāḥ santo buddhimanto bhavādṛśāḥ
11,001.026a na dharmaḥ satkṛtaḥ kaś cin nityaṃ yuddham iti bruvan
11,001.026c kṣapitāḥ kṣatriyāḥ sarve śatrūṇāṃ vardhitaṃ yaśaḥ
11,001.027a madhyastho hi tvam apy āsīr na kṣamaṃ kiṃ cid uktavān
11,001.027c dhūr dhareṇa tvayā bhāras tulayā na samaṃ dhṛtaḥ
11,001.028a ādāv eva manuṣyeṇa vartitavyaṃ yathā kṣamam
11,001.028c yathā nātītam arthaṃ vai paścāttāpena yujyate
11,001.029a putragṛddhyā tvayā rājan priyaṃ tasya cikīrṣatā
11,001.029c paścāttāpam idaṃ prāptaṃ na tvaṃ śocitum arhasi
11,001.030a madhu yaḥ kevalaṃ dṛṣṭvā prapātaṃ nānupaśyati
11,001.030c sa bhraṣṭo madhulobhena śocaty eva yathā bhavān
11,001.031a arthān na śocan prāpnoti na śocan vindate sukham
11,001.031c na śocañ śriyam āpnoti na śocan vindate param
11,001.032a svayam utpādayitvāgniṃ vastreṇa pariveṣṭayet
11,001.032c dahyamāno manastāpaṃ bhajate na sa paṇḍitaḥ
11,001.033a tvayaiva sasutenāyaṃ vākyavāyusamīritaḥ
11,001.033c lobhājyena ca saṃsikto jvalitaḥ pārthapāvakaḥ
11,001.034a tasmin samiddhe patitāḥ śalabhā iva te sutāḥ
11,001.034c tān keśavārcir nirdagdhān na tvaṃ śocitum arhasi
11,001.035a yac cāśrupātakalilaṃ vadanaṃ vahase nṛpa
11,001.035c aśāstradṛṣṭam etad dhi na praśaṃsanti paṇḍitāḥ
11,001.036a visphuliṅgā iva hy etān dahanti kila mānavān
11,001.036c jahīhi manyuṃ buddhyā vai dhārayātmānam ātmanā
11,001.037a evam āśvāsitas tena saṃjayena mahātmanā
11,001.037c viduro bhūya evāha buddhipūrvaṃ paraṃtapa
11,002.001 vaiśaṃpāyana uvāca
11,002.001a tato 'mṛtasamair vākyair hlādayan puruṣarṣabham
11,002.001c vaicitravīryaṃ viduro yad uvāca nibodha tat
11,002.002 vidura uvāca
11,002.002a uttiṣṭha rājan kiṃ śeṣe dhārayātmānam ātmanā
11,002.002c sthirajaṅgamamartyānāṃ sarveṣām eṣa nirṇayaḥ
11,002.002d*0006_01 eṣā vai sarvasattvānāṃ lokeśvara parā gatiḥ
11,002.003a sarve kṣayāntā nicayāḥ patanāntāḥ samucchrayāḥ
11,002.003c saṃyogā viprayogāntā maraṇāntaṃ hi jīvitam
11,002.004a yadā śūraṃ ca bhīruṃ ca yamaḥ karṣati bhārata
11,002.004c tat kiṃ na yotsyanti hi te kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabha
11,002.005a ayudhyamāno mriyate yudhyamānaś ca jīvati
11,002.005c kālaṃ prāpya mahārāja na kaś cid ativartate
11,002.005d*0007_01 abhāvādīni bhūtāni bhāvamadhyāni bhārata
11,002.005d*0007_02 abhāvanidhanāny eva tatra kā paridevanā
11,002.005d*0007_03 na śocan mṛtam anveti na śocan mriyate naraḥ
11,002.005d*0007_04 evaṃ sāṃsiddhike loke kimartham anuśocasi
11,002.005d*0007_05 kālaḥ karṣati bhūtāni sarvāṇi vividhāny uta
11,002.005d*0007_06 na kālasya priyaḥ kaś cin na dveṣyaḥ kurusattama
11,002.005d*0007_07 yathā vāyus tṛṇāgrāṇi saṃvartayati sarvaśaḥ
11,002.005d*0007_08 tathā kālavaśaṃ yānti bhūtāni bharatarṣabha
11,002.005d*0007_09 ekasārthaprayātānāṃ sarveṣāṃ tatra gāminām
11,002.005d*0007_10 yasya kālaḥ prayāty agre tatra kā paridevanā
11,002.006a na cāpy etān hatān yuddhe rājañ śocitum arhasi
11,002.006c pramāṇaṃ yadi śāstrāṇi gatās te paramāṃ gatim
11,002.007a sarve svādhyāyavanto hi sarve ca caritavratāḥ
11,002.007c sarve cābhimukhāḥ kṣīṇās tatra kā paridevanā
11,002.008a adarśanād āpatitāḥ punaś cādarśanaṃ gatāḥ
11,002.008c na te tava na teṣāṃ tvaṃ tatra kā paridevanā
11,002.009a hato 'pi labhate svargaṃ hatvā ca labhate yaśaḥ
11,002.009c ubhayaṃ no bahuguṇaṃ nāsti niṣphalatā raṇe
11,002.010a teṣāṃ kāmadughāṃl lokān indraḥ saṃkalpayiṣyati
11,002.010c indrasyātithayo hy ete bhavanti puruṣarṣabha
11,002.011a na yajñair dakṣiṇāvadbhir na tapobhir na vidyayā
11,002.011c svargaṃ yānti tathā martyā yathā śūrā raṇe hatāḥ
11,002.011d*0008_01 śarīrāgniṣu śūrāṇāṃ juhuvus te śarāhutīḥ
11,002.011d*0008_02 hūyamānāñ śarāṃś caiva sehus tejasvino mithaḥ
11,002.011d*0008_03 evaṃ rājaṃs tavācakṣe svargyaṃ panthānam uttamam
11,002.011d*0008_04 na yuddhād adhikaṃ kiṃ cit kṣatriyasyeha vidyate
11,002.011d*0008_05 kṣatriyās te mahātmānaḥ śūrāḥ samitiśobhanāḥ
11,002.011d*0008_06 āśiṣaḥ paramāḥ prāptā na śocyāḥ sarva eva hi
11,002.011d*0008_07 ātmānam ātmanāśvāsya mā śucaḥ puruṣarṣabha
11,002.011d*0008_08 nādya śokābhibhūtas tvaṃ kāryam utsraṣṭum arhasi
11,002.012a mātāpitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca
11,002.012c saṃsāreṣv anubhūtāni kasya te kasya vā vayam
11,002.013a śokasthānasahasrāṇi bhayasthānaśatāni ca
11,002.013c divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam
11,002.014a na kālasya priyaḥ kaś cin na dveṣyaḥ kurusattama
11,002.014c na madhyasthaḥ kva cit kālaḥ sarvaṃ kālaḥ prakarṣati
11,002.014d*0009_01 kālaḥ pacati bhūtāni kālaḥ saṃharate prajāḥ
11,002.014d*0009_02 kālaḥ supteṣu jāgarti kālo hi duratikramaḥ
11,002.015a anityaṃ jīvitaṃ rūpaṃ yauvanaṃ dravyasaṃcayaḥ
11,002.015c ārogyaṃ priyasaṃvāso gṛdhyed eṣu na paṇḍitaḥ
11,002.016a na jānapadikaṃ duḥkham ekaḥ śocitum arhasi
11,002.016c apy abhāvena yujyeta tac cāsya na nivartate
11,002.017a aśocan pratikurvīta yadi paśyet parākramam
11,002.017c bhaiṣajyam etad duḥkhasya yad etan nānucintayet
11,002.017e cintyamānaṃ hi na vyeti bhūyaś cāpi vivardhate
11,002.018a aniṣṭasaṃprayogāc ca viprayogāt priyasya ca
11,002.018b*0010_01 alabdhalābhāḥ kliśyante labdhalābhānupātinaḥ
11,002.018c manuṣyā mānasair duḥkhair yujyante ye 'lpabuddhayaḥ
11,002.019a nārtho na dharmo na sukhaṃ yad etad anuśocasi
11,002.019c na ca nāpaiti kāryārthāt trivargāc caiva bhraśyate
11,002.020a anyām anyāṃ dhanāvasthāṃ prāpya vaiśeṣikīṃ narāḥ
11,002.020c asaṃtuṣṭāḥ pramuhyanti saṃtoṣaṃ yānti paṇḍitāḥ
11,002.021a prajñayā mānasaṃ duḥkhaṃ hanyāc chārīram auṣadhaiḥ
11,002.021c etaj jñānasya sāmarthyaṃ na bālaiḥ samatām iyāt
11,002.022a śayānaṃ cānuśayati tiṣṭhantaṃ cānutiṣṭhati
11,002.022c anudhāvati dhāvantaṃ karma pūrvakṛtaṃ naram
11,002.023a yasyāṃ yasyām avasthāyāṃ yat karoti śubhāśubham
11,002.023c tasyāṃ tasyām avasthāyāṃ tat tat phalam upāśnute
11,002.023d*0011_01 yena yena śarīreṇa yad yat karma karoti yaḥ
11,002.023d*0011_02 tena tena śarīreṇa tat tat phalam upāśnute
11,002.023d*0011_03 ātmaiva hy ātmano mitram ātmaiva ripur ātmanaḥ
11,002.023d*0011_04 ātmaiva hy ātmanaḥ sākṣī kṛtasyāpakṛtasya ca
11,002.023d*0011_05 śubhena karmaṇā saukhyaṃ duḥkhaṃ pāpena karmaṇā
11,002.023d*0011_06 kṛtaṃ bhavati sarvatra nākṛtaṃ bhujyate kva cit
11,002.023d*0011_07 na hi jñānaviruddheṣu bahvapāyeṣu karmasu
11,002.023d*0011_08 mūlaghātiṣu sajjante buddhimanto bhavadvidhāḥ
11,003.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
11,003.001a subhāṣitair mahāprājña śoko 'yaṃ vigato mama
11,003.001c bhuya eva tu vākyāni śrotum icchāmi tattvataḥ
11,003.002a aniṣṭānāṃ ca saṃsargād iṣṭānāṃ ca vivarjanāt
11,003.002c kathaṃ hi mānasair duḥkhaiḥ pramucyante 'tra paṇḍitāḥ
11,003.003 vidura uvāca
11,003.003a yato yato mano duḥkhāt sukhād vāpi pramucyate
11,003.003c tatas tataḥ śamaṃ labdhvā sugatiṃ vindate budhaḥ
11,003.004a aśāśvatam idaṃ sarvaṃ cintyamānaṃ nararṣabha
11,003.004c kadalīsaṃnibho lokaḥ sāro hy asya na vidyate
11,003.004d*0012_01 yadā prājñāś ca mūḍhāś ca dhanavanto 'tha nirdhanāḥ
11,003.004d*0012_02 sarve pitṛvaśaṃ prāpya svapanti vigatajvarāḥ
11,003.004d*0012_03 nirmāṃsair asthibhūyiṣṭhair gātraiḥ snāyunibandhanaiḥ
11,003.004d*0012_04 kiṃ viśeṣaṃ prapaśyanti tatra teṣāṃ pare janāḥ
11,003.004d*0012_05 yena pratyavagaccheyuḥ kularūpaviśeṣaṇam
11,003.004d*0012_06 kasmād anyonyam icchanti vipralabdhadhiyo narāḥ
11,003.005a gṛhāṇy eva hi martyānām āhur dehāni paṇḍitāḥ
11,003.005c kālena viniyujyante sattvam ekaṃ tu śobhanam
11,003.006a yathā jīrṇam ajīrṇaṃ vā vastraṃ tyaktvā tu vai naraḥ
11,003.006c anyad rocayate vastram evaṃ dehāḥ śarīriṇām
11,003.007a vaicitravīrya vāsaṃ hi duḥkhaṃ vā yadi vā sukham
11,003.007c prāpnuvantīha bhūtāni svakṛtenaiva karmaṇā
11,003.008a karmaṇā prāpyate svargaṃ sukhaṃ duḥkhaṃ ca bhārata
11,003.008c tato vahati taṃ bhāram avaśaḥ svavaśo 'pi vā
11,003.009a yathā ca mṛnmayaṃ bhāṇḍaṃ cakrārūḍhaṃ vipadyate
11,003.009c kiṃ cit prakriyamāṇaṃ vā kṛtamātram athāpi vā
11,003.010a chinnaṃ vāpy avaropyantam avatīrṇam athāpi vā
11,003.010c ārdraṃ vāpy atha vā śuṣkaṃ pacyamānam athāpi vā
11,003.011a avatāryamāṇam āpākād uddhṛtaṃ vāpi bhārata
11,003.011c atha vā paribhujyantam evaṃ dehāḥ śarīriṇām
11,003.012a garbhastho vā prasūto vāpy atha vā divasāntaraḥ
11,003.012c ardhamāsagato vāpi māsamātragato 'pi vā
11,003.013a saṃvatsaragato vāpi dvisaṃvatsara eva vā
11,003.013c yauvanastho 'pi madhyastho vṛddho vāpi vipadyate
11,003.014a prākkarmabhis tu bhūtāni bhavanti na bhavanti ca
11,003.014c evaṃ sāṃsiddhike loke kimartham anutapyase
11,003.015a yathā ca salile rājan krīḍārtham anusaṃcaran
11,003.015c unmajjec ca nimajjec ca kiṃ cit sattvaṃ narādhipa
11,003.016a evaṃ saṃsāragahanād unmajjananimajjanāt
11,003.016c karmabhogena badhyantaḥ kliśyante ye 'lpabuddhayaḥ
11,003.016d*0013_01 jñānayogena mahatā samuttīrṇā maharṣayaḥ
11,003.017a ye tu prājñāḥ sthitāḥ satye saṃsārāntagaveṣiṇaḥ
11,003.017c samāgamajñā bhūtānāṃ te yānti paramāṃ gatim
11,004.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
11,004.001a kathaṃ saṃsāragahanaṃ vijñeyaṃ vadatāṃ vara
11,004.001c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tattvam ākhyāhi pṛcchataḥ
11,004.002 vidura uvāca
11,004.002a janmaprabhṛti bhūtānāṃ kriyāḥ sarvāḥ śṛṇu prabho
11,004.002c pūrvam eveha kalale vasate kiṃ cid antaram
11,004.002d*0014_01 tatas tu vāyuvegena kalalaṃ kiṃ cid antaram
11,004.003a tataḥ sa pañcame 'tīte māse māṃsaṃ prakalpayet
11,004.003c tataḥ sarvāṅgasaṃpūrṇo garbho māse prajāyate
11,004.004a amedhyamadhye vasati māṃsaśoṇitalepane
11,004.004c tatas tu vāyuvegena ūrdhvapādo hy adhaḥśirāḥ
11,004.005a yonidvāram upāgamya bahūn kleśān samṛcchati
11,004.005c yonisaṃpīḍanāc caiva pūrvakarmabhir anvitaḥ
11,004.006a tasmān muktaḥ sa saṃsārād anyān paśyaty upadravān
11,004.006c grahās tam upasarpanti sārameyā ivāmiṣam
11,004.007a tataḥ prāptottare kāle vyādhayaś cāpi taṃ tathā
11,004.007c upasarpanti jīvantaṃ badhyamānaṃ svakarmabhiḥ
11,004.008a baddham indriyapāśais taṃ saṅgasvādubhir āturam
11,004.008c vyasanāny upavartante vividhāni narādhipa
11,004.008e badhyamānaś ca tair bhūyo naiva tṛptim upaiti saḥ
11,004.008f*0015_01 tadā na vetti caivāyaṃ prakurvan sādhv asādhunī
11,004.008f*0016_01 tathaiva parirakṣyanti ye dhyānapariniṣṭhitāḥ
11,004.009a ayaṃ na budhyate tāvad yamalokam athāgatam
11,004.009c yamadūtair vikṛṣyaṃś ca mṛtyuṃ kālena gacchati
11,004.010a vāgghīnasya ca yanmātram iṣṭāniṣṭaṃ kṛtaṃ mukhe
11,004.010c bhūya evātmanātmānaṃ badhyamānam upekṣate
11,004.011a aho vinikṛto loko lobhena ca vaśīkṛtaḥ
11,004.011c lobhakrodhamadonmatto nātmānam avabudhyate
11,004.012a kulīnatvena ramate duṣkulīnān vikutsayan
11,004.012c dhanadarpeṇa dṛptaś ca daridrān parikutsayan
11,004.013a mūrkhān iti parān āha nātmānaṃ samavekṣate
11,004.013c śikṣāṃ kṣipati cānyeṣāṃ nātmānaṃ śāstum icchati
11,004.013d*0017_01 yadā prājñāś ca mūḍhāś ca dhanavanto 'tha nirdhanāḥ
11,004.013d*0017_02 kulīnāś cākulīnāś ca mānino 'thāpy amāninaḥ
11,004.013d*0017_03 sarve pitṛvanaṃ prāptāḥ svapanti vigatatvacaḥ
11,004.013d*0017_04 nirmāṃsair asthibhūyiṣṭhair gātraiḥ snāyunibandhanaiḥ
11,004.013d*0017_05 kiṃ viśeṣaṃ prapaśyanti tatra teṣāṃ pare janāḥ
11,004.013d*0017_06 yena pratyavagaccheyuḥ kularūpaviśeṣaṇam
11,004.013d*0017_07 yadā sarve samaṃ nyastāḥ svapanti dharaṇītale
11,004.013d*0017_08 kasmād anyonyam icchanti pralabdhum iha durbudhāḥ
11,004.013d*0017_09 pratyakṣaṃ ca parokṣaṃ ca yo niśamya śrutiṃ tv imām
11,004.014a adhruve jīvaloke 'smin yo dharmam anupālayan
11,004.014c janmaprabhṛti varteta prāpnuyāt paramāṃ gatim
11,004.015a evaṃ sarvaṃ viditvā vai yas tattvam anuvartate
11,004.015c sa pramokṣāya labhate panthānaṃ manujādhipa
11,005.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
11,005.001a yad idaṃ dharmagahanaṃ buddhyā samanugamyate
11,005.001c etad vistaraśaḥ sarvaṃ buddhimārgaṃ praśaṃsa me
11,005.002 vidura uvāca
11,005.002a atra te vartayiṣyāmi namaskṛtvā svayaṃbhuve
11,005.002c yathā saṃsāragahanaṃ vadanti paramarṣayaḥ
11,005.003a kaś cin mahati saṃsāre vartamāno dvijaḥ kila
11,005.003c vanaṃ durgam anuprāpto mahat kravyādasaṃkulam
11,005.004a siṃhavyāghragajākārair atighorair mahāśanaiḥ
11,005.004b*0018_01 piśitādair atibhayair mahogrākṛtibhis tathā
11,005.004c samantāt saṃparikṣiptaṃ mṛtyor api bhayapradam
11,005.005a tad asya dṛṣṭvā hṛdayam udvegam agamat param
11,005.005c abhyucchrayaś ca romṇāṃ vai vikriyāś ca paraṃtapa
11,005.005d*0019_01 vepathuś cābhavad gātre romaharṣaś ca bhārata
11,005.006a sa tad vanaṃ vyanusaran vipradhāvan itas tataḥ
11,005.006c vīkṣamāṇo diśaḥ sarvāḥ śaraṇaṃ kva bhaved iti
11,005.007a sa teṣāṃ chidram anvicchan pradruto bhayapīḍitaḥ
11,005.007c na ca niryāti vai dūraṃ na ca tair viprayujyate
11,005.008a athāpaśyad vanaṃ ghoraṃ samantād vāgurāvṛtam
11,005.008c bāhubhyāṃ saṃpariṣvaktaṃ striyā paramaghorayā
11,005.009a pañcaśīrṣadharair nāgaiḥ śailair iva samunnataiḥ
11,005.009c nabhaḥspṛśair mahāvṛkṣaiḥ parikṣiptaṃ mahāvanam
11,005.010a vanamadhye ca tatrābhūd udapānaḥ samāvṛtaḥ
11,005.010c vallībhis tṛṇachannābhir gūḍhābhir abhisaṃvṛtaḥ
11,005.011a papāta sa dvijas tatra nigūḍhe salilāśaye
11,005.011c vilagnaś cābhavat tasmiṃl latāsaṃtānasaṃkaṭe
11,005.012a panasasya yathā jātaṃ vṛntabaddhaṃ mahāphalam
11,005.012c sa tathā lambate tatra ūrdhvapādo hy adhaḥśirāḥ
11,005.013a atha tatrāpi cānyo 'sya bhūyo jāta upadravaḥ
11,005.013b*0020_01 tathā tatraiva cāyāto dantī daḷitaparvataḥ
11,005.013b*0021_01 kūpamadhye mahānāgam apaśyata mahābalam
11,005.013c kūpavīnāhavelāyām apaśyata mahāgajam
11,005.014a ṣaḍvaktraṃ kṛṣṇaśabalaṃ dviṣaṭkapadacāriṇam
11,005.014c krameṇa parisarpantaṃ vallīvṛkṣasamāvṛtam
11,005.015a tasya cāpi praśākhāsu vṛkṣaśākhāvalambinaḥ
11,005.015c nānārūpā madhukarā ghorarūpā bhayāvahāḥ
11,005.015e āsate madhu saṃbhṛtya pūrvam eva niketajāḥ
11,005.016a bhūyo bhūyaḥ samīhante madhūni bharatarṣabha
11,005.016c svādanīyāni bhūtānāṃ na yair bālo 'pi tṛpyate
11,005.017a teṣāṃ madhūnāṃ bahudhā dhārā prasravate sadā
11,005.017c tāṃ lambamānaḥ sa pumān dhārāṃ pibati sarvadā
11,005.017e na cāsya tṛṣṇā viratā pibamānasya saṃkaṭe
11,005.018a abhīpsati ca tāṃ nityam atṛptaḥ sa punaḥ punaḥ
11,005.018c na cāsya jīvite rājan nirvedaḥ samajāyata
11,005.019a tatraiva ca manuṣyasya jīvitāśā pratiṣṭhitā
11,005.019c kṛṣṇāḥ śvetāś ca taṃ vṛkṣaṃ kuṭṭayanti sma mūṣakāḥ
11,005.020a vyālaiś ca vanadurgānte striyā ca paramograyā
11,005.020c kūpādhastāc ca nāgena vīnāhe kuñjareṇa ca
11,005.021a vṛkṣaprapātāc ca bhayaṃ mūṣakebhyaś ca pañcamam
11,005.021c madhulobhān madhukaraiḥ ṣaṣṭham āhur mahad bhayam
11,005.022a evaṃ sa vasate tatra kṣiptaḥ saṃsārasāgare
11,005.022c na caiva jīvitāśāyāṃ nirvedam upagacchati
11,006.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
11,006.001a aho khalu mahad duḥkhaṃ kṛcchravāsaṃ vasaty asau
11,006.001c kathaṃ tasya ratis tatra tuṣṭir vā vadatāṃ vara
11,006.002a sa deśaḥ kva nu yatrāsau vasate dharmasaṃkaṭe
11,006.002c kathaṃ vā sa vimucyeta naras tasmān mahābhayāt
11,006.003a etan me sarvam ācakṣva sādhu ceṣṭāmahe tathā
11,006.003c kṛpā me mahatī jātā tasyābhyuddharaṇena hi
11,006.004 vidura uvāca
11,006.004a upamānam idaṃ rājan mokṣavidbhir udāhṛtam
11,006.004c sugatiṃ vindate yena paralokeṣu mānavaḥ
11,006.005a yat tad ucyati kāntāraṃ mahat saṃsāra eva saḥ
11,006.005c vanaṃ durgaṃ hi yat tv etat saṃsāragahanaṃ hi tat
11,006.006a ye ca te kathitā vyālā vyādhayas te prakīrtitāḥ
11,006.006c yā sā nārī bṛhatkāyā adhitiṣṭhati tatra vai
11,006.006e tām āhus tu jarāṃ prājñā varṇarūpavināśinīm
11,006.007a yas tatra kūpo nṛpate sa tu dehaḥ śarīriṇām
11,006.007c yas tatra vasate 'dhastān mahāhiḥ kāla eva saḥ
11,006.007e antakaḥ sarvabhūtānāṃ dehināṃ sarvahāry asau
11,006.008a kūpamadhye ca yā jātā vallī yatra sa mānavaḥ
11,006.008c pratāne lambate sā tu jīvitāśā śarīriṇām
11,006.009a sa yas tu kūpavīnāhe taṃ vṛkṣaṃ parisarpati
11,006.009c ṣaḍvaktraḥ kuñjaro rājan sa tu saṃvatsaraḥ smṛtaḥ
11,006.009e mukhāni ṛtavo māsāḥ pādā dvādaśa kīrtitāḥ
11,006.010a ye tu vṛkṣaṃ nikṛntanti mūṣakāḥ satatotthitāḥ
11,006.010c rātryahāni tu tāny āhur bhūtānāṃ paricintakāḥ
11,006.010e ye te madhukarās tatra kāmās te parikīrtitāḥ
11,006.011a yās tu tā bahuśo dhārāḥ sravanti madhunisravam
11,006.011c tāṃs tu kāmarasān vidyād yatra majjanti mānavāḥ
11,006.012a evaṃ saṃsāracakrasya parivṛttiṃ sma ye viduḥ
11,006.012c te vai saṃsāracakrasya pāśāṃś chindanti vai budhāḥ
11,006.012d*0022_01 śatāt sahasrāl lakṣād vā nirvedo yasya jāyate
11,006.012d*0022_02 mohayanti bhṛśaṃ kāmā mandānāṃ viṣayaiṣiṇām
11,007.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
11,007.001a aho 'bhihitam ākhyānaṃ bhavatā tattvadarśinā
11,007.001c bhūya eva tu me harṣaḥ śrotuṃ vāgamṛtaṃ tava
11,007.002 vidura uvāca
11,007.002a śṛṇu bhūyaḥ pravakṣyāmi mārgasyaitasya vistaram
11,007.002c yac chrutvā vipramucyante saṃsārebhyo vicakṣaṇāḥ
11,007.003a yathā tu puruṣo rājan dīrgham adhvānam āsthitaḥ
11,007.003c kva cit kva cic chramāt sthātā kurute vāsam eva vā
11,007.004a evaṃ saṃsāraparyāye garbhavāseṣu bhārata
11,007.004c kurvanti durbudhā vāsaṃ mucyante tatra paṇḍitāḥ
11,007.005a tasmād adhvānam evaitam āhuḥ śāstravido janāḥ
11,007.005c yat tu saṃsāragahanaṃ vanam āhur manīṣiṇaḥ
11,007.006a so 'yaṃ lokasamāvarto martyānāṃ bharatarṣabha
11,007.006c carāṇāṃ sthāvarāṇāṃ ca gṛdhyet tatra na paṇḍitaḥ
11,007.007a śārīrā mānasāś caiva martyānāṃ ye tu vyādhayaḥ
11,007.007c pratyakṣāś ca parokṣāś ca te vyālāḥ kathitā budhaiḥ
11,007.008a kliśyamānāś ca tair nityaṃ hanyamānāś ca bhārata
11,007.008c svakarmabhir mahāvyālair nodvijanty alpabuddhayaḥ
11,007.009a athāpi tair vimucyeta vyādhibhiḥ puruṣo nṛpa
11,007.009c āvṛṇoty eva taṃ paścāj jarā rūpavināśinī
11,007.010a śabdarūparasasparśair gandhaiś ca vividhair api
11,007.010c majjamānaṃ mahāpaṅke nirālambe samantataḥ
11,007.011a saṃvatsarartavo māsāḥ pakṣāhorātrasaṃdhayaḥ
11,007.011c krameṇāsya pralumpanti rūpam āyus tathaiva ca
11,007.012a ete kālasya nidhayo naitāñ jānanti durbudhāḥ
11,007.012c atrābhilikhitāny āhuḥ sarvabhūtāni karmaṇā
11,007.013a rathaṃ śarīraṃ bhūtānāṃ sattvam āhus tu sārathim
11,007.013c indriyāṇi hayān āhuḥ karma buddhiś ca raśmayaḥ
11,007.014a teṣāṃ hayānāṃ yo vegaṃ dhāvatām anudhāvati
11,007.014c sa tu saṃsāracakre 'smiṃś cakravat parivartate
11,007.014d*0023_01 bhramamāṇā na muhyanti saṃsāre na bhramanti te
11,007.014d*0023_02 saṃsāre bhramatāṃ rājan duḥkham etad dhi jāyate
11,007.014d*0023_03 tasmād asya nivṛttyarthaṃ yatnam evācared budhaḥ
11,007.014d*0023_04 upekṣā nātra kartavyā śataśākhaḥ pravardhate
11,007.014d*0023_05 yatendriyo naro rājan krodhalobhanirākṛtaḥ
11,007.014d*0023_06 saṃtuṣṭaḥ satyavādī yaḥ sa śāntim adhigacchati
11,007.015a yas tān yamayate buddhyā sa yantā na nivartate
11,007.015c yāmyam āhū rathaṃ hy enaṃ muhyante yena durbudhāḥ
11,007.016a sa caitat prāpnute rājan yat tvaṃ prāpto narādhipa
11,007.016c rājyanāśaṃ suhṛnnāśaṃ sutanāśaṃ ca bhārata
11,007.017a anutarṣulam evaitad duḥkhaṃ bhavati bhārata
11,007.017c sādhuḥ paramaduḥkhānāṃ duḥkhabhaiṣajyam ācaret
11,007.017d*0024_01 jñānauṣadham avāpyeha dūrapāraṃ mahauṣadham
11,007.017d*0024_02 chindyād duḥkhamahāvyādhiṃ naraḥ saṃyatamānasaḥ
11,007.018a na vikramo na cāpy artho na mitraṃ na suhṛjjanaḥ
11,007.018c tathonmocayate duḥkhād yathātmā sthirasaṃyamaḥ
11,007.018d*0025_01 tathātmamātṛputrādir na duḥkhāni vyapohati
11,007.019a tasmān maitraṃ samāsthāya śīlam āpadya bhārata
11,007.019c damas tyāgo 'pramādaś ca te trayo brahmaṇo hayāḥ
11,007.020a śīlaraśmisamāyukte sthito yo mānase rathe
11,007.020c tyaktvā mṛtyubhayaṃ rājan brahmalokaṃ sa gacchati
11,007.020d*0026_01 abhayaṃ sarvabhūtebhyo yo dadāti mahīpate
11,007.020d*0026_02 sa gacchati paraṃ sthānaṃ viṣṇoḥ padam anāmayam
11,007.020d*0026_03 na tat kratusahasreṇa nopavāsaiś ca nityaśaḥ
11,007.020d*0026_04 abhayasya ca dānena yat phalaṃ prāpnuyān naraḥ
11,007.020d*0026_05 na hy ātmanaḥ priyataraṃ kiṃ cid bhūteṣu niścitam
11,007.020d*0026_06 aniṣṭaṃ sarvabhūtānāṃ maraṇaṃ nāma bhārata
11,007.020d*0026_07 tasmāt sarveṣu bhūteṣu dayā kāryā vipaścitā
11,007.020d*0026_08 nānāmohasamāyuktā buddhijālena saṃvṛtāḥ
11,007.020d*0026_09 asūkṣmadṛṣṭayo mandā bhrāmyante tatra tatra ha
11,007.020d*0026_10 susūkṣmadṛṣṭayo dhīrā vrajanti brahma śāśvatam
11,007.020d*0027_01 evaṃ jñātvā mahāprājña sa teṣām aurdhvadaihikam
11,007.020d*0027_02 kartum arhasi tenaiva phalaṃ prāpsyasi vai sukham
11,008.001 vaiśaṃpāyana uvāca
11,008.001a vidurasya tu tad vākyaṃ niśamya kurusattamaḥ
11,008.001c putraśokābhisaṃtaptaḥ papāta bhuvi mūrchitaḥ
11,008.002a taṃ tathā patitaṃ bhūmau niḥsaṃjñaṃ prekṣya bāndhavāḥ
11,008.002c kṛṣṇadvaipāyanaś caiva kṣattā ca viduras tathā
11,008.003a saṃjayaḥ suhṛdaś cānye dvāḥsthā ye cāsya saṃmatāḥ
11,008.003c jalena sukhaśītena tālavṛntaiś ca bhārata
11,008.004a paspṛśuś ca karair gātraṃ vījamānāś ca yatnataḥ
11,008.004c anvāsan suciraṃ kālaṃ dhṛtarāṣṭraṃ tathāgatam
11,008.005a atha dīrghasya kālasya labdhasaṃjño mahīpatiḥ
11,008.005c vilalāpa ciraṃ kālaṃ putrādhibhir abhiplutaḥ
11,008.006a dhig astu khalu mānuṣyaṃ mānuṣye ca parigraham
11,008.006c yatomūlāni duḥkhāni saṃbhavanti muhur muhuḥ
11,008.007a putranāśe 'rthanāśe ca jñātisaṃbandhinām api
11,008.007c prāpyate sumahad duḥkhaṃ viṣāgnipratimaṃ vibho
11,008.008a yena dahyanti gātrāṇi yena prajñā vinaśyati
11,008.008c yenābhibhūtaḥ puruṣo maraṇaṃ bahu manyate
11,008.009a tad idaṃ vyasanaṃ prāptaṃ mayā bhāgyaviparyayāt
11,008.009b*0028_01 tasyāntaṃ nādhigacchāmi ṛte prāṇaviparyayāt
11,008.009c tac caivāhaṃ kariṣyāmi adyaiva dvijasattama
11,008.010a ity uktvā tu mahātmānaṃ pitaraṃ brahmavittamam
11,008.010c dhṛtarāṣṭro 'bhavan mūḍhaḥ śokaṃ ca paramaṃ gataḥ
11,008.010e abhūc ca tūṣṇīṃ rājāsau dhyāyamāno mahīpate
11,008.011a tasya tad vacanaṃ śrutvā kṛṣṇadvaipāyanaḥ prabhuḥ
11,008.011c putraśokābhisaṃtaptaṃ putraṃ vacanam abravīt
11,008.012a dhṛtarāṣṭra mahābāho yat tvāṃ vakṣyāmi tac chṛṇu
11,008.012c śrutavān asi medhāvī dharmārthakuśalas tathā
11,008.013a na te 'sty aviditaṃ kiṃ cid veditavyaṃ paraṃtapa
11,008.013c anityatāṃ hi martyānāṃ vijānāsi na saṃśayaḥ
11,008.014a adhruve jīvaloke ca sthāne vāśāśvate sati
11,008.014c jīvite maraṇānte ca kasmāc chocasi bhārata
11,008.015a pratyakṣaṃ tava rājendra vairasyāsya samudbhavaḥ
11,008.015c putraṃ te kāraṇaṃ kṛtvā kālayogena kāritaḥ
11,008.016a avaśyaṃ bhavitavye ca kurūṇāṃ vaiśase nṛpa
11,008.016c kasmāc chocasi tāñ śūrān gatān paramikāṃ gatim
11,008.017a jānatā ca mahābāho vidureṇa mahātmanā
11,008.017c yatitaṃ sarvayatnena śamaṃ prati janeśvara
11,008.018a na ca daivakṛto mārgaḥ śakyo bhūtena kena cit
11,008.018c ghaṭatāpi ciraṃ kālaṃ niyantum iti me matiḥ
11,008.019a devatānāṃ hi yat kāryaṃ mayā pratyakṣataḥ śrutam
11,008.019c tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi kathaṃ sthairyaṃ bhavet tava
11,008.020a purāhaṃ tvarito yātaḥ sabhām aindrīṃ jitaklamaḥ
11,008.020c apaśyaṃ tatra ca tadā samavetān divaukasaḥ
11,008.020e nāradapramukhāṃś cāpi sarvān devaṛṣīṃs tathā
11,008.021a tatra cāpi mayā dṛṣṭā pṛthivī pṛthivīpate
11,008.021c kāryārtham upasaṃprāptā devatānāṃ samīpataḥ
11,008.022a upagamya tadā dhātrī devān āha samāgatān
11,008.022c yat kāryaṃ mama yuṣmābhir brahmaṇaḥ sadane tadā
11,008.022e pratijñātaṃ mahābhāgās tac chīghraṃ saṃvidhīyatām
11,008.023a tasyās tad vacanaṃ śrutvā viṣṇur lokanamaskṛtaḥ
11,008.023c uvāca prahasan vākyaṃ pṛthivīṃ devasaṃsadi
11,008.024a dhṛtarāṣṭrasya putrāṇāṃ yas tu jyeṣṭhaḥ śatasya vai
11,008.024c duryodhana iti khyātaḥ sa te kāryaṃ kariṣyati
11,008.024e taṃ ca prāpya mahīpālaṃ kṛtakṛtyā bhaviṣyasi
11,008.025a tasyārthe pṛthivīpālāḥ kurukṣetre samāgatāḥ
11,008.025c anyonyaṃ ghātayiṣyanti dṛḍhaiḥ śastraiḥ prahāriṇaḥ
11,008.026a tatas te bhavitā devi bhārasya yudhi nāśanam
11,008.026c gaccha śīghraṃ svakaṃ sthānaṃ lokān dhāraya śobhane
11,008.027a sa eṣa te suto rājaṃl lokasaṃhārakāraṇāt
11,008.027c kaler aṃśaḥ samutpanno gāndhāryā jaṭhare nṛpa
11,008.028a amarṣī capalaś cāpi krodhano duṣprasādhanaḥ
11,008.028c daivayogāt samutpannā bhrātaraś cāsya tādṛśāḥ
11,008.029*0030_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
11,008.029*0030_02 devīṃ sarasvatīṃ vyāsaṃ tato jayam udīrayet
11,008.029a śakunir mātulaś caiva karṇaś ca paramaḥ sakhā
11,008.029c samutpannā vināśārthaṃ pṛthivyāṃ sahitā nṛpāḥ
11,008.029d*0029_01 yādṛśo jāyate rājā tādṛśo 'sya jano bhavet
11,008.029d*0029_02 adharmo dharmatāṃ yāti svāmī ced dhārmiko bhavet
11,008.029d*0029_03 svāmino guṇadoṣābhyāṃ bhṛtyāḥ syur nātra saṃśayaḥ
11,008.029d*0029_04 duṣṭaṃ rājānam āsādya gatās te tanayā nṛpa
11,008.029e etam arthaṃ mahābāho nārado veda tattvataḥ
11,008.030a ātmāparādhāt putrās te vinaṣṭāḥ pṛthivīpate
11,008.030c mā tāñ śocasva rājendra na hi śoke 'sti kāraṇam
11,008.031a na hi te pāṇḍavāḥ svalpam aparādhyanti bhārata
11,008.031c putrās tava durātmāno yair iyaṃ ghātitā mahī
11,008.032a nāradena ca bhadraṃ te pūrvam eva na saṃśayaḥ
11,008.032c yudhiṣṭhirasya samitau rājasūye niveditam
11,008.033a pāṇḍavāḥ kauravāś caiva samāsādya parasparam
11,008.033c na bhaviṣyanti kaunteya yat te kṛtyaṃ tad ācara
11,008.034a nāradasya vacaḥ śrutvā tadāśocanta pāṇḍavāḥ
11,008.034c etat te sarvam ākhyātaṃ devaguhyaṃ sanātanam
11,008.035a kathaṃ te śokanāśaḥ syāt prāṇeṣu ca dayā prabho
11,008.035c snehaś ca pāṇḍuputreṣu jñātvā daivakṛtaṃ vidhim
11,008.036a eṣa cārtho mahābāho pūrvam eva mayā śrutaḥ
11,008.036c kathito dharmarājasya rājasūye kratūttame
11,008.037a yatitaṃ dharmaputreṇa mayā guhye nivedite
11,008.037c avigrahe kauravāṇāṃ daivaṃ tu balavattaram
11,008.038a anatikramaṇīyo hi vidhī rājan kathaṃ cana
11,008.038c kṛtāntasya hi bhūtena sthāvareṇa trasena ca
11,008.039a bhavān karmaparo yatra buddhiśreṣṭhaś ca bhārata
11,008.039c muhyate prāṇināṃ jñātvā gatiṃ cāgatim eva ca
11,008.040a tvāṃ tu śokena saṃtaptaṃ muhyamānaṃ muhur muhuḥ
11,008.040c jñātvā yudhiṣṭhiro rājā prāṇān api parityajet
11,008.041a kṛpālur nityaśo vīras tiryagyonigateṣv api
11,008.041c sa kathaṃ tvayi rājendra kṛpāṃ vai na kariṣyati
11,008.042a mama caiva niyogena vidheś cāpy anivartanāt
11,008.042c pāṇḍavānāṃ ca kāruṇyāt prāṇān dhāraya bhārata
11,008.043a evaṃ te vartamānasya loke kīrtir bhaviṣyati
11,008.043c dharmaś ca sumahāṃs tāta taptaṃ syāc ca tapaś cirāt
11,008.044a putraśokasamutpannaṃ hutāśaṃ jvalitaṃ yathā
11,008.044c prajñāmbhasā mahārāja nirvāpaya sadā sadā
11,008.045a etac chrutvā tu vacanaṃ vyāsasyāmitatejasaḥ
11,008.045c muhūrtaṃ samanudhyāya dhṛtarāṣṭro 'bhyabhāṣata
11,008.046a mahatā śokajālena praṇunno 'smi dvijottama
11,008.046c nātmānam avabudhyāmi muhyamāno muhur muhuḥ
11,008.047a idaṃ tu vacanaṃ śrutvā tava daivaniyogajam
11,008.047c dhārayiṣyāmy ahaṃ prāṇān yatiṣye ca naśocitum
11,008.048a etac chrutvā tu vacanaṃ vyāsaḥ satyavatīsutaḥ
11,008.048c dhṛtarāṣṭrasya rājendra tatraivāntaradhīyata
11,009.001 janamejaya uvāca
11,009.001a gate bhagavati vyāse dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ
11,009.001c kim aceṣṭata viprarṣe tan me vyākhyātum arhasi
11,009.001d@001_0001 tathaiva kauravo rājā dharmaputro mahāmanāḥ
11,009.001d@001_0002 kṛpaprabhṛtayaś caiva kim akurvata te trayaḥ
11,009.001d@001_0003 aśvatthāmnaḥ śrutaṃ karma śāpaś cānyonyakāritaḥ
11,009.001d@001_0004 vaiśaṃpāyana uvāca
11,009.001d@001_0004 vṛttāntam uttaraṃ brūhi yad abhāṣata saṃjayaḥ
11,009.001d@001_0005 hate duryodhane caiva hate sainye ca sarvaśaḥ
11,009.001d@001_0006 saṃjaya uvāca
11,009.001d@001_0006 saṃjayo vigataprajño dhṛtarāṣṭram upasthitaḥ
11,009.001d@001_0007 āgamya nānādeśebhyo nānājanapadeśvarāḥ
11,009.001d@001_0008 pitṛlokaṃ gatā rājan sarve tava sutaiḥ saha
11,009.001d@001_0009 yācyamānena satataṃ tava putreṇa bhārata
11,009.001d@001_0010 ghātitā pṛthivī sarvā vairasyāntaṃ vidhitsatā
11,009.001d@001_0011 putrāṇām atha pautrāṇāṃ pitṝṇāṃ ca mahīpate
11,009.001d@001_0012 ānupūrvyeṇa sarveṣāṃ pretakāryāṇi kāraya
11,009.001d@001_0012 vaiśaṃpāyana uvāca
11,009.001d@001_0013 tac chrutvā vacanaṃ ghoraṃ saṃjayasya mahīpatiḥ
11,009.001d@001_0014 gatāsur iva niśceṣṭo nyapatat pṛthivītale
11,009.001d@001_0015 taṃ śayānam upāgamya pṛthivyāṃ pṛthivīpatim
11,009.001d@001_0016 viduraḥ sarvadharmajña idaṃ vacanam abravīt
11,009.001d@001_0017 uttiṣṭha rājan kiṃ śeṣe mā śuco bharatarṣabha
11,009.001d@001_0018 eṣā vai sarvasattvānāṃ lokeśvara parā gatiḥ
11,009.001d@001_0019 abhāvādīni bhūtāni bhāvamadhyāni bhārata
11,009.001d@001_0020 abhāvanidhanāny eva tatra kā paridevanā
11,009.001d@001_0021 na śocan mṛtam anveti na śocan mriyate naraḥ
11,009.001d@001_0022 evaṃ sāṃsiddhike loke kimartham anuśocasi
11,009.001d@001_0023 ayudhyamāno mriyate yudhyamānaś ca jīvati
11,009.001d@001_0024 kālaṃ prāpya mahārāja na kaś cid ativartate
11,009.001d@001_0025 kālaḥ karṣati bhūtāni sarvāṇi vividhāny uta
11,009.001d@001_0026 na kālasya priyaḥ kaś cin na dveṣyaḥ kurusattama
11,009.001d@001_0027 yathā vāyus tṛṇāgrāṇi saṃvartayati sarvataḥ
11,009.001d@001_0028 tathā kālavaśaṃ yānti bhūtāni bharatarṣabha
11,009.001d@001_0029 ekasārthaprayātānāṃ sarveṣāṃ tatra gāminām
11,009.001d@001_0030 yasya kālaḥ prayāty agre tatra kā paridevanā
11,009.001d@001_0031 yāṃś cāpi nihatān yuddhe rājaṃs tvam anuśocasi
11,009.001d@001_0032 aśocyā hi mahātmānaḥ sarve te tridivaṃ gatāḥ
11,009.001d@001_0033 na yajñair dakṣiṇāvadbhir na tapobhir na vidyayā
11,009.001d@001_0034 tathā svargam upāyānti yathā śūrās tanutyajaḥ
11,009.001d@001_0035 sarve vedavidaḥ śūrāḥ sarve ca caritavratāḥ
11,009.001d@001_0036 sarve cābhimukhāḥ kṣīṇās tatra kā paridevanā
11,009.001d@001_0037 śarīrāgniṣu śūrāṇāṃ juhuvus te śarāhutīḥ
11,009.001d@001_0038 hūyamānāñ śarāṃś caiva sehur uttamapūruṣāḥ
11,009.001d@001_0039 evaṃ rājaṃs tavācakṣe svargyaṃ panthānam uttamam
11,009.001d@001_0040 na yuddhād adhikaṃ kiṃ cit kṣatriyasyeha vidyate
11,009.001d@001_0041 kṣatriyās te mahātmānaḥ śūrāḥ samitiśobhanāḥ
11,009.001d@001_0042 āśiṣaṃ paramāṃ prāptā na śocyāḥ sarva eva hi
11,009.001d@001_0043 ātmanātmānam āśvāsya mā śucaḥ puruṣarṣabha
11,009.001d@001_0044 nādya śokābhibhūtas tvaṃ kāryam utsraṣṭum arhasi
11,009.002 vaiśaṃpāyana uvāca
11,009.002a etac chrutvā naraśreṣṭha ciraṃ dhyātvā tv acetanaḥ
11,009.002c saṃjayaṃ yojayety uktvā viduraṃ pratyabhāṣata
11,009.002d*0031_01 vidurasya tu tad vākyaṃ śrutvā tu puruṣarṣabhaḥ
11,009.002d*0031_02 yujyatāṃ yānam ity uktvā punar vacanam abravīt
11,009.003a kṣipram ānaya gāndhārīṃ sarvāś ca bharatastriyaḥ
11,009.003c vadhūṃ kuntīm upādāya yāś cānyās tatra yoṣitaḥ
11,009.004a evam uktvā sa dharmātmā viduraṃ dharmavittamam
11,009.004c śokaviprahatajñāno yānam evānvapadyata
11,009.005a gāndhārī caiva śokārtā bhartur vacanacoditā
11,009.005c saha kuntyā yato rājā saha strībhir upādravat
11,009.006a tāḥ samāsādya rājānaṃ bhṛśaṃ śokasamanvitāḥ
11,009.006c āmantryānyonyam īyuḥ sma bhṛśam uccukruśus tataḥ
11,009.007a tāḥ samāśvāsayat kṣattā tābhyaś cārtataraḥ svayam
11,009.007c aśrukaṇṭhīḥ samāropya tato 'sau niryayau purāt
11,009.008a tataḥ praṇādaḥ saṃjajñe sarveṣu kuruveśmasu
11,009.008c ākumāraṃ puraṃ sarvam abhavac chokakarśitam
11,009.009a adṛṣṭapūrvā yā nāryaḥ purā devagaṇair api
11,009.009c pṛthagjanena dṛśyanta tās tadā nihateśvarāḥ
11,009.010a prakīrya keśān suśubhān bhūṣaṇāny avamucya ca
11,009.010c ekavastradharā nāryaḥ paripetur anāthavat
11,009.011a śvetaparvatarūpebhyo gṛhebhyas tās tv apākraman
11,009.011c guhābhya iva śailānāṃ pṛṣatyo hatayūthapāḥ
11,009.012a tāny udīrṇāni nārīṇāṃ tadā vṛndāny anekaśaḥ
11,009.012c śokārtāny adravan rājan kiśorīṇām ivāṅgane
11,009.013a pragṛhya bāhūn krośantyaḥ putrān bhrātṝn pitṝn api
11,009.013c darśayantīva tā ha sma yugānte lokasaṃkṣayam
11,009.014a vilapantyo rudantyaś ca dhāvamānās tatas tataḥ
11,009.014c śokenābhyāhatajñānāḥ kartavyaṃ na prajajñire
11,009.015a vrīḍāṃ jagmuḥ purā yāḥ sma sakhīnām api yoṣitaḥ
11,009.015c tā ekavastrā nirlajjāḥ śvaśrūṇāṃ purato 'bhavan
11,009.016a parasparaṃ susūkṣmeṣu śokeṣv āśvāsayan sma yāḥ
11,009.016c tāḥ śokavihvalā rājann upaikṣanta parasparam
11,009.017a tābhiḥ parivṛto rājā rudatībhiḥ sahasraśaḥ
11,009.017c niryayau nagarād dīnas tūrṇam āyodhanaṃ prati
11,009.018a śilpino vaṇijo vaiśyāḥ sarvakarmopajīvinaḥ
11,009.018c te pārthivaṃ puraskṛtya niryayur nagarād bahiḥ
11,009.019a tāsāṃ vikrośamānānām ārtānāṃ kurusaṃkṣaye
11,009.019c prādurāsīn mahāñ śabdo vyathayan bhuvanāny uta
11,009.020a yugāntakāle saṃprāpte bhūtānāṃ dahyatām iva
11,009.020c abhāvaḥ syād ayaṃ prāpta iti bhūtāni menire
11,009.021a bhṛśam udvignamanasas te paurāḥ kurusaṃkṣaye
11,009.021c prākrośanta mahārāja svanuraktās tadā bhṛśam
11,010.001 vaiśaṃpāyana uvāca
11,010.001a krośamātraṃ tato gatvā dadṛśus tān mahārathān
11,010.001c śāradvataṃ kṛpaṃ drauṇiṃ kṛtavarmāṇam eva ca
11,010.002a te tu dṛṣṭvaiva rājānaṃ prajñācakṣuṣam īśvaram
11,010.002c aśrukaṇṭhā viniḥśvasya rudantam idam abruvan
11,010.003a putras tava mahārāja kṛtvā karma suduṣkaram
11,010.003c gataḥ sānucaro rājañ śakralokaṃ mahīpatiḥ
11,010.004a duryodhanabalān muktā vayam eva trayo rathāḥ
11,010.004c sarvam anyat parikṣīṇaṃ sainyaṃ te bharatarṣabha
11,010.005a ity evam uktvā rājānaṃ kṛpaḥ śāradvatas tadā
11,010.005c gāndhārīṃ putraśokārtām idaṃ vacanam abravīt
11,010.006a abhītā yudhyamānās te ghnantaḥ śatrugaṇān bahūn
11,010.006c vīrakarmāṇi kurvāṇāḥ putrās te nidhanaṃ gatāḥ
11,010.007a dhruvaṃ saṃprāpya lokāṃs te nirmalāñ śastranirjitān
11,010.007c bhāsvaraṃ deham āsthāya viharanty amarā iva
11,010.007d*0032_01 sarve hy abhimukhāḥ śūrā yudhyamānā hatāribhiḥ
11,010.008a na hi kaś cid dhi śūrāṇāṃ yudhyamānaḥ parāṅmukhaḥ
11,010.008c śastreṇa nidhanaṃ prāpto na ca kaś cit kṛtāñjaliḥ
11,010.009a etāṃ tāṃ kṣatriyasyāhuḥ purāṇāṃ paramāṃ gatim
11,010.009c śastreṇa nidhanaṃ saṃkhye tān na śocitum arhasi
11,010.010a na cāpi śatravas teṣām ṛdhyante rājñi pāṇḍavāḥ
11,010.010c śṛṇu yat kṛtam asmābhir aśvatthāmapurogamaiḥ
11,010.011a adharmeṇa hataṃ śrutvā bhīmasenena te sutam
11,010.011c suptaṃ śibiram āviśya pāṇḍūnāṃ kadanaṃ kṛtam
11,010.012a pāñcālā nihatāḥ sarve dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ
11,010.012c drupadasyātmajāś caiva draupadeyāś ca pātitāḥ
11,010.013a tathā viśasanaṃ kṛtvā putraśatrugaṇasya te
11,010.013c prādravāma raṇe sthātuṃ na hi śakyāmahe trayaḥ
11,010.014a te hi śūrā maheṣvāsāḥ kṣipram eṣyanti pāṇḍavāḥ
11,010.014c amarṣavaśam āpannā vairaṃ pratijihīrṣavaḥ
11,010.015a nihatān ātmajāñ śrutvā pramattān puruṣarṣabhāḥ
11,010.015c ninīṣantaḥ padaṃ śūrāḥ kṣipram eva yaśasvini
11,010.016a pāṇḍūnāṃ kilbiṣaṃ kṛtvā saṃsthātuṃ notsahāmahe
11,010.016c anujānīhi no rājñi mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ
11,010.017a rājaṃs tvam anujānīhi dhairyam ātiṣṭha cottamam
11,010.017c niṣṭhāntaṃ paśya cāpi tvaṃ kṣatradharmaṃ ca kevalam
11,010.018a ity evam uktvā rājānaṃ kṛtvā cābhipradakṣiṇam
11,010.018c kṛpaś ca kṛtavarmā ca droṇaputraś ca bhārata
11,010.019a avekṣamāṇā rājānaṃ dhṛtarāṣṭraṃ manīṣiṇam
11,010.019c gaṅgām anu mahātmānas tūrṇam aśvān acodayan
11,010.020a apakramya tu te rājan sarva eva mahārathāḥ
11,010.020c āmantryānyonyam udvignās tridhā te prayayus tataḥ
11,010.021a jagāma hāstinapuraṃ kṛpaḥ śāradvatas tadā
11,010.021c svam eva rāṣṭraṃ hārdikyo drauṇir vyāsāśramaṃ yayau
11,010.022a evaṃ te prayayur vīrā vīkṣamāṇāḥ parasparam
11,010.022c bhayārtāḥ pāṇḍuputrāṇām āgaskṛtvā mahātmanām
11,010.023a sametya vīrā rājānaṃ tadā tv anudite ravau
11,010.023c viprajagmur mahārāja yathecchakam ariṃdamāḥ
11,010.023d*0033_01 samāsādyātha vai drauṇiṃ pāṇḍuputrā mahārathāḥ
11,010.023d*0033_02 vyajayanta raṇe rājan vikramya tadanantaram
11,011.001 vaiśaṃpāyana uvāca
11,011.001a hateṣu sarvasainyeṣu dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
11,011.001c śuśruve pitaraṃ vṛddhaṃ niryātaṃ gajasāhvayāt
11,011.002a so 'bhyayāt putraśokārtaḥ putraśokapariplutam
11,011.002c śocamāno mahārāja bhrātṛbhiḥ sahitas tadā
11,011.003a anvīyamāno vīreṇa dāśārheṇa mahātmanā
11,011.003c yuyudhānena ca tathā tathaiva ca yuyutsunā
11,011.004a tam anvagāt suduḥkhārtā draupadī śokakarśitā
11,011.004c saha pāñcālayoṣidbhir yās tatrāsan samāgatāḥ
11,011.005a sa gaṅgām anu vṛndāni strīṇāṃ bharatasattama
11,011.005c kurarīṇām ivārtānāṃ krośantīnāṃ dadarśa ha
11,011.006a tābhiḥ parivṛto rājā rudatībhiḥ sahasraśaḥ
11,011.006c ūrdhvabāhubhir ārtābhir bruvatībhiḥ priyāpriye
11,011.007a kva nu dharmajñatā rājñaḥ kva nu sādyānṛśaṃsatā
11,011.007c yadāvadhīt pitṝn bhrātṝn gurūn putrān sakhīn api
11,011.008a ghātayitvā kathaṃ droṇaṃ bhīṣmaṃ cāpi pitāmaham
11,011.008c manas te 'bhūn mahābāho hatvā cāpi jayadratham
11,011.009a kiṃ nu rājyena te kāryaṃ pitṝn bhrātṝn apaśyataḥ
11,011.009c abhimanyuṃ ca durdharṣaṃ draupadeyāṃś ca bhārata
11,011.010a atītya tā mahābāhuḥ krośantīḥ kurarīr iva
11,011.010c vavande pitaraṃ jyeṣṭhaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
11,011.011a tato 'bhivādya pitaraṃ dharmeṇāmitrakarśanāḥ
11,011.011c nyavedayanta nāmāni pāṇḍavās te 'pi sarvaśaḥ
11,011.012a tam ātmajāntakaraṇaṃ pitā putravadhārditaḥ
11,011.012c aprīyamāṇaḥ śokārtaḥ pāṇḍavaṃ pariṣasvaje
11,011.013a dharmarājaṃ pariṣvajya sāntvayitvā ca bhārata
11,011.013c duṣṭātmā bhīmam anvaicchad didhakṣur iva pāvakaḥ
11,011.014a sa kopapāvakas tasya śokavāyusamīritaḥ
11,011.014c bhīmasenamayaṃ dāvaṃ didhakṣur iva dṛśyate
11,011.015a tasya saṃkalpam ājñāya bhīmaṃ praty aśubhaṃ hariḥ
11,011.015b*0034_01 pūrvam ānāyitā rājan kṛṣṇenākliṣṭakarmaṇā
11,011.015b*0034_02 duryodhanena yā pūrvaṃ kāritā pratimāyasī
11,011.015b*0034_03 yogyābhūmau śramārthāya bhīmam uddiśya cetasā
11,011.015c bhīmam ākṣipya pāṇibhyāṃ pradadau bhīmam āyasam
11,011.016a prāg eva tu mahābuddhir buddhvā tasyeṅgitaṃ hariḥ
11,011.016c saṃvidhānaṃ mahāprājñas tatra cakre janārdanaḥ
11,011.017a taṃ tu gṛhyaiva pāṇibhyāṃ bhīmasenam ayasmayam
11,011.017c babhañja balavān rājā manyamāno vṛkodaram
11,011.018a nāgāyutabalaprāṇaḥ sa rājā bhīmam āyasam
11,011.018c bhaṅktvā vimathitoraskaḥ susrāva rudhiraṃ mukhāt
11,011.019a tataḥ papāta medinyāṃ tathaiva rudhirokṣitaḥ
11,011.019c prapuṣpitāgraśikharaḥ pārijāta iva drumaḥ
11,011.020a paryagṛhṇata taṃ vidvān sūto gāvalgaṇis tadā
11,011.020c maivam ity abravīc cainaṃ śamayan sāntvayann iva
11,011.021a sa tu kopaṃ samutsṛjya gatamanyur mahāmanāḥ
11,011.021c hā hā bhīmeti cukrośa bhūyaḥ śokasamanvitaḥ
11,011.022a taṃ viditvā gatakrodhaṃ bhīmasenavadhārditam
11,011.022c vāsudevo varaḥ puṃsām idaṃ vacanam abravīt
11,011.023a mā śuco dhṛtarāṣṭra tvaṃ naiṣa bhīmas tvayā hataḥ
11,011.023c āyasī pratimā hy eṣā tvayā rājan nipātitā
11,011.024a tvāṃ krodhavaśam āpannaṃ viditvā bharatarṣabha
11,011.024c mayāpakṛṣṭaḥ kaunteyo mṛtyor daṃṣṭrāntaraṃ gataḥ
11,011.025a na hi te rājaśārdūla bale tulyo 'sti kaś cana
11,011.025c kaḥ saheta mahābāho bāhvor nigrahaṇaṃ naraḥ
11,011.026a yathāntakam anuprāpya jīvan kaś cin na mucyate
11,011.026c evaṃ bāhvantaraṃ prāpya tava jīven na kaś cana
11,011.027a tasmāt putreṇa yā sā te pratimā kāritāyasī
11,011.027c bhīmasya seyaṃ kauravya tavaivopahṛtā mayā
11,011.028a putraśokābhisaṃtāpād dharmād apahṛtaṃ manaḥ
11,011.028c tava rājendra tena tvaṃ bhīmasenaṃ jighāṃsasi
11,011.029a na ca te tat kṣamaṃ rājan hanyās tvaṃ yad vṛkodaram
11,011.029c na hi putrā mahārāja jīveyus te kathaṃ cana
11,011.030a tasmād yat kṛtam asmābhir manyamānaiḥ kṣamaṃ prati
11,011.030c anumanyasva tat sarvaṃ mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ
11,012.001 vaiśaṃpāyana uvāca
11,012.001a tata enam upātiṣṭhañ śaucārthaṃ paricārakāḥ
11,012.001c kṛtaśaucaṃ punaś cainaṃ provāca madhusūdanaḥ
11,012.002a rājann adhītā vedās te śāstrāṇi vividhāni ca
11,012.002c śrutāni ca purāṇāni rājadharmāś ca kevalāḥ
11,012.003a evaṃ vidvān mahāprājña nākārṣīr vacanaṃ tadā
11,012.003a*0035_01 **** **** samarthaḥ san balābale
11,012.003a*0035_02 ātmāparādhāt kasmāt tvaṃ kuruṣe kopam īdṛśam
11,012.003a*0035_03 uktavāṃs tvāṃ tadaivāhaṃ bhīṣmadroṇau ca bhārata
11,012.003a*0035_04 viduraḥ saṃjayaś caiva tvaṃ tu rājan na tat kṛthāḥ
11,012.003a*0035_05 sa vāryamāṇo nāsmākaṃ
11,012.003c pāṇḍavān adhikāñ jānan bale śaurye ca kaurava
11,012.004a rājā hi yaḥ sthiraprajñaḥ svayaṃ doṣān avekṣate
11,012.004c deśakālavibhāgaṃ ca paraṃ śreyaḥ sa vindati
11,012.005a ucyamānaṃ ca yaḥ śreyo gṛhṇīte no hitāhite
11,012.005c āpadaṃ samanuprāpya sa śocaty anaye sthitaḥ
11,012.006a tato 'nyavṛttam ātmānaṃ samavekṣasva bhārata
11,012.006c rājaṃs tvaṃ hy avidheyātmā duryodhanavaśe sthitaḥ
11,012.007a ātmāparādhād āyastas tat kiṃ bhīmaṃ jighāṃsasi
11,012.007c tasmāt saṃyaccha kopaṃ tvaṃ svam anusmṛtya duṣkṛtam
11,012.008a yas tu tāṃ spardhayā kṣudraḥ pāñcālīm ānayat sabhām
11,012.008c sa hato bhīmasenena vairaṃ praticikīrṣatā
11,012.009a ātmano 'tikramaṃ paśya putrasya ca durātmanaḥ
11,012.009c yad anāgasi pāṇḍūnāṃ parityāgaḥ paraṃtapa
11,012.010a evam uktaḥ sa kṛṣṇena sarvaṃ satyaṃ janādhipa
11,012.010c uvāca devakīputraṃ dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ
11,012.011a evam etan mahābāho yathā vadasi mādhava
11,012.011c putrasnehas tu dharmātman dhairyān māṃ samacālayat
11,012.012a diṣṭyā tu puruṣavyāghro balavān satyavikramaḥ
11,012.012c tvadgupto nāgamat kṛṣṇa bhīmo bāhvantaraṃ mama
11,012.013a idānīṃ tv aham ekāgro gatamanyur gatajvaraḥ
11,012.013c madhyamaṃ pāṇḍavaṃ vīraṃ spraṣṭum icchāmi keśava
11,012.014a hateṣu pārthivendreṣu putreṣu nihateṣu ca
11,012.014c pāṇḍuputreṣu me śarma prītiś cāpy avatiṣṭhate
11,012.015a tataḥ sa bhīmaṃ ca dhanaṃjayaṃ ca; mādryāś ca putrau puruṣapravīrau
11,012.015c pasparśa gātraiḥ prarudan sugātrān; āśvāsya kalyāṇam uvāca cainān
11,013.001 vaiśaṃpāyana uvāca
11,013.001a dhṛtarāṣṭrābhyanujñātās tatas te kurupuṃgavāḥ
11,013.001c abhyayur bhrātaraḥ sarve gāndhārīṃ sahakeśavāḥ
11,013.002a tato jñātvā hatāmitraṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
11,013.002c gāndhārī putraśokārtā śaptum aicchad aninditā
11,013.003a tasyāḥ pāpam abhiprāyaṃ viditvā pāṇḍavān prati
11,013.003c ṛṣiḥ satyavatīputraḥ prāg eva samabudhyata
11,013.004a sa gaṅgāyām upaspṛśya puṇyagandhaṃ payaḥ śuci
11,013.004c taṃ deśam upasaṃpede paramarṣir manojavaḥ
11,013.005a divyena cakṣuṣā paśyan manasānuddhatena ca
11,013.005c sarvaprāṇabhṛtāṃ bhāvaṃ sa tatra samabudhyata
11,013.006a sa snuṣām abravīt kāle kalyavādī mahātapāḥ
11,013.006c śāpakālam avākṣipya śamakālam udīrayan
11,013.007a na kopaḥ pāṇḍave kāryo gāndhāri śamam āpnuhi
11,013.007c rajo nigṛhyatām etac chṛṇu cedaṃ vaco mama
11,013.008a uktāsy aṣṭādaśāhāni putreṇa jayam icchatā
11,013.008c śivam āśāssva me mātar yudhyamānasya śatrubhiḥ
11,013.009a sā tathā yācyamānā tvaṃ kāle kāle jayaiṣiṇā
11,013.009c uktavaty asi gāndhāri yato dharmas tato jayaḥ
11,013.010a na cāpy atītāṃ gāndhāri vācaṃ te vitathām aham
11,013.010b*0036_01 vācā vyatīte mā krodhe manaḥ kuru yaśasvini
11,013.010c smarāmi bhāṣamāṇāyās tathā praṇihitā hy asi
11,013.010d*0037_01 svaireṣv api ca kalyāṇi smarāmi subalātmaje
11,013.010d*0038_01 vigrahe tumule rājñāṃ gatvā pāram asaṃśayam
11,013.010d*0038_02 jitaṃ pāṇḍusutair yuddhe nūnaṃ dharmas tato 'dhikaḥ
11,013.010d*0039_01 kṣamāśīlā purā bhūtvā sādya na kṣamase katham
11,013.010d*0039_02 adharmaṃ jahi dharmajñe yato dharmas tato jayaḥ
11,013.011a sā tvaṃ dharmaṃ parismṛtya vācā coktvā manasvini
11,013.011c kopaṃ saṃyaccha gāndhāri maivaṃ bhūḥ satyavādini
11,013.012 gāndhāry uvāca
11,013.012a bhagavan nābhyasūyāmi naitān icchāmi naśyataḥ
11,013.012c putraśokena tu balān mano vihvalatīva me
11,013.013a yathaiva kuntyā kaunteyā rakṣitavyās tathā mayā
11,013.013c yathaiva dhṛtarāṣṭreṇa rakṣitavyās tathā mayā
11,013.014a duryodhanāparādhena śakuneḥ saubalasya ca
11,013.014c karṇaduḥśāsanābhyāṃ ca vṛtto 'yaṃ kurusaṃkṣayaḥ
11,013.015a nāparādhyati bībhatsur na ca pārtho vṛkodaraḥ
11,013.015c nakulaḥ sahadevo vā naiva jātu yudhiṣṭhiraḥ
11,013.016a yudhyamānā hi kauravyāḥ kṛntamānāḥ parasparam
11,013.016c nihatāḥ sahitāś cānyais tatra nāsty apriyaṃ mama
11,013.017a yat tu karmākarod bhīmo vāsudevasya paśyataḥ
11,013.017c duryodhanaṃ samāhūya gadāyuddhe mahāmanāḥ
11,013.018a śikṣayābhyadhikaṃ jñātvā carantaṃ bahudhā raṇe
11,013.018c adho nābhyāṃ prahṛtavāṃs tan me kopam avardhayat
11,013.019a kathaṃ nu dharmaṃ dharmajñaiḥ samuddiṣṭaṃ mahātmabhiḥ
11,013.019c tyajeyur āhave śūrāḥ prāṇahetoḥ kathaṃ cana
11,014.001 vaiśaṃpāyana uvāca
11,014.001a tac chrutvā vacanaṃ tasyā bhīmaseno 'tha bhītavat
11,014.001c gāndhārīṃ pratyuvācedaṃ vacaḥ sānunayaṃ tadā
11,014.002a adharmo yadi vā dharmas trāsāt tatra mayā kṛtaḥ
11,014.002c ātmānaṃ trātukāmena tan me tvaṃ kṣantum arhasi
11,014.003a na hi yuddhena putras te dharmeṇa sa mahābalaḥ
11,014.003c śakyaḥ kena cid udyantum ato viṣamam ācaram
11,014.003d*0040_01 adharmeṇa jitaḥ pūrvaṃ tena cāpi yudhiṣṭhiraḥ
11,014.003d*0040_02 nikṛtāś ca sadaiva sma tato viṣamam ācaram
11,014.004a sainyasyaiko 'vaśiṣṭo 'yaṃ gadāyuddhe ca vīryavān
11,014.004c māṃ hatvā na hared rājyam iti caitat kṛtaṃ mayā
11,014.005a rājaputrīṃ ca pāñcālīm ekavastrāṃ rajasvalām
11,014.005c bhavatyā viditaṃ sarvam uktavān yat sutas tava
11,014.006a suyodhanam asaṃgṛhya na śakyā bhūḥ sasāgarā
11,014.006c kevalā bhoktum asmābhir ataś caitat kṛtaṃ mayā
11,014.007a tac cāpy apriyam asmākaṃ putras te samupācarat
11,014.007c draupadyā yat sabhāmadhye savyam ūrum adarśayat
11,014.008a tatraiva vadhyaḥ so 'smākaṃ durācāro 'mba te sutaḥ
11,014.008c dharmarājājñayā caiva sthitāḥ sma samaye tadā
11,014.009a vairam uddhukṣitaṃ rājñi putreṇa tava tan mahat
11,014.009c kleśitāś ca vane nityaṃ tata etat kṛtaṃ mayā
11,014.010a vairasyāsya gataḥ pāraṃ hatvā duryodhanaṃ raṇe
11,014.010c rājyaṃ yudhiṣṭhiraḥ prāpto vayaṃ ca gatamanyavaḥ
11,014.011 gāndhāry uvāca
11,014.011a na tasyaiṣa vadhas tāta yat praśaṃsasi me sutam
11,014.011c kṛtavāṃś cāpi tat sarvaṃ yad idaṃ bhāṣase mayi
11,014.012a hatāśve nakule yat tad vṛṣasenena bhārata
11,014.012c apibaḥ śoṇitaṃ saṃkhye duḥśāsanaśarīrajam
11,014.013a sadbhir vigarhitaṃ ghoram anāryajanasevitam
11,014.013c krūraṃ karmākaroḥ kasmāt tad ayuktaṃ vṛkodara
11,014.014 bhīmasena uvāca
11,014.014a anyasyāpi na pātavyaṃ rudhiraṃ kiṃ punaḥ svakam
11,014.014c yathaivātmā tathā bhrātā viśeṣo nāsti kaś cana
11,014.015a rudhiraṃ na vyatikrāmad dantoṣṭhaṃ me 'mba mā śucaḥ
11,014.015c vaivasvatas tu tad veda hastau me rudhirokṣitau
11,014.015d*0041_01 mā kṛthā hṛdi tan mātar na tat pītaṃ mayānaghe
11,014.016a hatāśvaṃ nakulaṃ dṛṣṭvā vṛṣasenena saṃyuge
11,014.016c bhrātṝṇāṃ saṃprahṛṣṭānāṃ trāsaḥ saṃjanito mayā
11,014.016d*0042_01 yat tu saṃjñām akaravaṃ pibāmy asṛg ahaṃ ruṣā
11,014.016d*0042_02 dantoṣṭhaṃ nābhicakrāma rudhiraṃ me ca mā śucaḥ
11,014.016d*0042_03 nāsṛk pātuṃ tvayā śakyaṃ mama saṃgrāmamūrdhani
11,014.016d*0042_04 vṛthā garjasi mūḍhas tvaṃ nistoyas toyado yathā
11,014.016d*0042_05 tad evaṃ bruvamāṇasya tava sūno 'lpacetasaḥ (sic)
11,014.016d*0042_06 vibhidya hṛdayaṃ pītaṃ rākṣasyā mama bhāryayā
11,014.016d*0043_01 na pratijñām akaravaṃ pibāmy asṛg arer iti
11,014.017a keśapakṣaparāmarśe draupadyā dyūtakārite
11,014.017c krodhād yad abruvaṃ cāhaṃ tac ca me hṛdi vartate
11,014.018a kṣatradharmāc cyuto rājñi bhaveyaṃ śāsvatīḥ samāḥ
11,014.018c pratijñāṃ tām anistīrya tatas tat kṛtavān aham
11,014.019a na mām arhasi gāndhāri doṣeṇa pariśaṅkitum
11,014.019c anigṛhya purā putrān asmāsv anapakāriṣu
11,014.019d*0044_01 adhunā kiṃ tu doṣeṇa pariśaṅkitum arhasi
11,014.020 gāndhāry uvāca
11,014.020a vṛddhasyāsya śataṃ putrān nighnaṃs tvam aparājitaḥ
11,014.020c kasmān na śeṣayaḥ kaṃ cid yenālpam aparādhitam
11,014.021a saṃtānam āvayos tāta vṛddhayor hṛtarājyayoḥ
11,014.021c katham andhadvayasyāsya yaṣṭir ekā na varjitā
11,014.022a śeṣe hy avasthite tāta putrāṇām antake tvayi
11,014.022c na me duḥkhaṃ bhaved etad yadi tvaṃ dharmam ācaraḥ
11,015.001 vaiśaṃpāyana uvāca
11,015.001a evam uktvā tu gāndhārī yudhiṣṭhiram apṛcchata
11,015.001c kva sa rājeti sakrodhā putrapautravadhārditā
11,015.002a tām abhyagacchad rājendro vepamānaḥ kṛtāñjaliḥ
11,015.002c yudhiṣṭhira idaṃ caināṃ madhuraṃ vākyam abravīt
11,015.003a putrahantā nṛśaṃso 'haṃ tava devi yudhiṣṭhiraḥ
11,015.003c śāpārhaḥ pṛthivīnāśe hetubhūtaḥ śapasva mām
11,015.004a na hi me jīvitenārtho na rājyena dhanena vā
11,015.004c tādṛśān suhṛdo hatvā mūḍhasyāsya suhṛddruhaḥ
11,015.005a tam evaṃvādinaṃ bhītaṃ saṃnikarṣagataṃ tadā
11,015.005c novāca kiṃ cid gāndhārī niḥśvāsaparamā bhṛśam
11,015.006a tasyāvanatadehasya pādayor nipatiṣyataḥ
11,015.006c yudhiṣṭhirasya nṛpater dharmajñā dharmadarśinī
11,015.006e aṅgulyagrāṇi dadṛśe devī paṭṭāntareṇa sā
11,015.007a tataḥ sa kunakībhūto darśanīyanakho nṛpaḥ
11,015.007c taṃ dṛṣṭvā cārjuno 'gacchad vāsudevasya pṛṣṭhataḥ
11,015.008a evaṃ saṃceṣṭamānāṃs tān itaś cetaś ca bhārata
11,015.008c gāndhārī vigatakrodhā sāntvayām āsa mātṛvat
11,015.009a tayā te samanujñātā mātaraṃ vīramātaram
11,015.009c abhyagacchanta sahitāḥ pṛthāṃ pṛthulavakṣasaḥ
11,015.010a cirasya dṛṣṭvā putrān sā putrādhibhir abhiplutā
11,015.010c bāṣpam āhārayad devī vastreṇāvṛtya vai mukham
11,015.011a tato bāṣpaṃ samutsṛjya saha putrais tathā pṛthā
11,015.011c apaśyad etāñ śastraughair bahudhā parivikṣatān
11,015.012a sā tān ekaikaśaḥ putrān saṃspṛśantī punaḥ punaḥ
11,015.012c anvaśocanta duḥkhārtā draupadīṃ ca hatātmajām
11,015.012e rudatīm atha pāñcālīṃ dadarśa patitāṃ bhuvi
11,015.013 draupady uvāca
11,015.013a ārye pautrāḥ kva te sarve saubhadrasahitā gatāḥ
11,015.013c na tvāṃ te 'dyābhigacchanti ciradṛṣṭāṃ tapasvinīm
11,015.013e kiṃ nu rājyena vai kāryaṃ vihīnāyāḥ sutair mama
11,015.014 vaiśaṃpāyana uvāca
11,015.014a tāṃ samāśvāsayām āsa pṛthā pṛthulalocanā
11,015.014c utthāpya yājñasenīṃ tu rudatīṃ śokakarśitām
11,015.015a tayaiva sahitā cāpi putrair anugatā pṛthā
11,015.015c abhyagacchata gāndhārīm ārtām ārtatarā svayam
11,015.016a tām uvācātha gāndhārī saha vadhvā yaśasvinīm
11,015.016c maivaṃ putrīti śokārtā paśya mām api duḥkhitām
11,015.017a manye lokavināśo 'yaṃ kālaparyāyacoditaḥ
11,015.017c avaśyabhāvī saṃprāptaḥ svabhāvāl lomaharṣaṇaḥ
11,015.018a idaṃ tat samanuprāptaṃ vidurasya vaco mahat
11,015.018c asiddhānunaye kṛṣṇe yad uvāca mahāmatiḥ
11,015.019a tasminn aparihārye 'rthe vyatīte ca viśeṣataḥ
11,015.019c mā śuco na hi śocyās te saṃgrāme nidhanaṃ gatāḥ
11,015.020a yathaiva tvaṃ tathaivāhaṃ ko vā māśvāsayiṣyati
11,015.020c mamaiva hy aparādhena kulam agryaṃ vināśitam
11,016.001 vaiśaṃpāyana uvāca
11,016.001a evam uktvā tu gāndhārī kurūṇām āvikartanam
11,016.001c apaśyat tatra tiṣṭhantī sarvaṃ divyena cakṣuṣā
11,016.002a pativratā mahābhāgā samānavratacāriṇī
11,016.002c ugreṇa tapasā yuktā satataṃ satyavādinī
11,016.003a varadānena kṛṣṇasya maharṣeḥ puṇyakarmaṇaḥ
11,016.003c divyajñānabalopetā vividhaṃ paryadevayat
11,016.004a dadarśa sā buddhimatī dūrād api yathāntike
11,016.004c raṇājiraṃ nṛvīrāṇām adbhutaṃ lomaharṣaṇam
11,016.005a asthikeśaparistīrṇaṃ śoṇitaughapariplutam
11,016.005c śarīrair bahusāhasrair vinikīrṇaṃ samantataḥ
11,016.006a gajāśvarathayodhānām āvṛtaṃ rudhirāvilaiḥ
11,016.006c śarīrair aśiraskaiś ca videhaiś ca śirogaṇaiḥ
11,016.007a gajāśvanaravīrāṇāṃ niḥsattvair abhisaṃvṛtam
11,016.007c sṛgālabaḍakākolakaṅkakākaniṣevitam
11,016.008a rakṣasāṃ puruṣādānāṃ modanaṃ kurarākulam
11,016.008c aśivābhiḥ śivābhiś ca nāditaṃ gṛdhrasevitam
11,016.009a tato vyāsābhyanujñāto dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ
11,016.009c pāṇḍuputrāś ca te sarve yudhiṣṭhirapurogamāḥ
11,016.010a vāsudevaṃ puraskṛtya hatabandhuṃ ca pārthivam
11,016.010c kurustriyaḥ samāsādya jagmur āyodhanaṃ prati
11,016.011a samāsādya kurukṣetraṃ tāḥ striyo nihateśvarāḥ
11,016.011c apaśyanta hatāṃs tatra putrān bhrātṝn pitṝn patīn
11,016.012a kravyādair bhakṣyamāṇān vai gomāyubaḍavāyasaiḥ
11,016.012c bhūtaiḥ piśācai rakṣobhir vividhaiś ca niśācaraiḥ
11,016.013a rudrākrīḍanibhaṃ dṛṣṭvā tadā viśasanaṃ striyaḥ
11,016.013c mahārhebhyo 'tha yānebhyo vikrośantyo nipetire
11,016.014a adṛṣṭapūrvaṃ paśyantyo duḥkhārtā bharatastriyaḥ
11,016.014c śarīreṣv askhalann anyā nyapataṃś cāparā bhuvi
11,016.015a śrāntānāṃ cāpy anāthānāṃ nāsīt kā cana cetanā
11,016.015c pāñcālakuruyoṣāṇāṃ kṛpaṇaṃ tad abhūn mahat
11,016.016a duḥkhopahatacittābhiḥ samantād anunāditam
11,016.016c dṛṣṭvāyodhanam atyugraṃ dharmajñā subalātmajā
11,016.017a tataḥ sā puṇḍarīkākṣam āmantrya puruṣottamam
11,016.017c kurūṇāṃ vaiśasaṃ dṛṣṭvā duḥkhād vacanam abravīt
11,016.018a paśyaitāḥ puṇḍarīkākṣa snuṣā me nihateśvarāḥ
11,016.018c prakīrṇakeśāḥ krośantīḥ kurarīr iva mādhava
11,016.019a amūs tv abhisamāgamya smarantyo bharatarṣabhān
11,016.019c pṛthag evābhyadhāvanta putrān bhrātṝn pitṝn patīn
11,016.020a vīrasūbhir mahābāho hataputrābhir āvṛtam
11,016.020c kva cic ca vīrapatnībhir hatavīrābhir ākulam
11,016.021a śobhitaṃ puruṣavyāghrair bhīṣmakarṇābhimanyubhiḥ
11,016.021c droṇadrupadaśalyaiś ca jvaladbhir iva pāvakaiḥ
11,016.022a kāñcanaiḥ kavacair niṣkair maṇibhiś ca mahātmanām
11,016.022c aṅgadair hastakeyūraiḥ sragbhiś ca samalaṃkṛtam
11,016.023a vīrabāhuvisṛṣṭābhiḥ śaktibhiḥ parighair api
11,016.023c khaḍgaiś ca vimalais tīkṣṇaiḥ saśaraiś ca śarāsanaiḥ
11,016.024a kravyādasaṃghair muditais tiṣṭhadbhiḥ sahitaiḥ kva cit
11,016.024c kva cid ākrīḍamānaiś ca śayānair aparaiḥ kva cit
11,016.025a etad evaṃvidhaṃ vīra saṃpaśyāyodhanaṃ vibho
11,016.025b*0045_01 tvayā tu sādhitaṃ karma puṣkarākṣa mahādyute
11,016.025c paśyamānā ca dahyāmi śokenāhaṃ janārdana
11,016.026a pāñcālānāṃ kurūṇāṃ ca vināśaṃ madhusūdana
11,016.026c pañcānām iva bhūtānāṃ nāhaṃ vadham acintayam
11,016.027a tān suparṇāś ca gṛdhrāś ca niṣkarṣanty asṛgukṣitān
11,016.027c nigṛhya kavaceṣūgrā bhakṣayanti sahasraśaḥ
11,016.028a jayadrathasya karṇasya tathaiva droṇabhīṣmayoḥ
11,016.028c abhimanyor vināśaṃ ca kaś cintayitum arhati
11,016.029a avadhyakalpān nihatān dṛṣṭvāhaṃ madhusūdana
11,016.029c gṛdhrakaṅkabaḍaśyenaśvasṛgālādanīkṛtān
11,016.030a amarṣavaśam āpannān duryodhanavaśe sthitān
11,016.030c paśyemān puruṣavyāghrān saṃśāntān pāvakān iva
11,016.031a śayanāny ucitāḥ sarve mṛdūni vimalāni ca
11,016.031c vipannās te 'dya vasudhāṃ vivṛtām adhiśerate
11,016.032a bandibhiḥ satataṃ kāle stuvadbhir abhinanditāḥ
11,016.032c śivānām aśivā ghorāḥ śṛṇvanti vividhā giraḥ
11,016.033a ye purā śerate vīrāḥ śayaneṣu yaśasvinaḥ
11,016.033c candanāgurudigdhāṅgās te 'dya pāṃsuṣu śerate
11,016.034a teṣām ābharaṇāny ete gṛdhragomāyuvāyasāḥ
11,016.034c ākṣipanty aśivā ghorā vinadantaḥ punaḥ punaḥ
11,016.035a cāpāni viśikhān pītān nistriṃśān vimalā gadāḥ
11,016.035c yuddhābhimāninaḥ prītā jīvanta iva bibhrati
11,016.036a surūpavarṇā bahavaḥ kravyādair avaghaṭṭitāḥ
11,016.036c ṛṣabhapratirūpākṣāḥ śerate haritasrajaḥ
11,016.037a apare punar āliṅgya gadāḥ parighabāhavaḥ
11,016.037c śerate 'bhimukhāḥ śūrā dayitā iva yoṣitaḥ
11,016.038a bibhrataḥ kavacāny anye vimalāny āyudhāni ca
11,016.038c na dharṣayanti kravyādā jīvantīti janārdana
11,016.039a kravyādaiḥ kṛṣyamāṇānām apareṣāṃ mahātmanām
11,016.039c śātakaumbhyaḥ srajaś citrā viprakīrṇāḥ samantataḥ
11,016.040a ete gomāyavo bhīmā nihatānāṃ yaśasvinām
11,016.040c kaṇṭhāntaragatān hārān ākṣipanti sahasraśaḥ
11,016.041a sarveṣv apararātreṣu yān anandanta bandinaḥ
11,016.041c stutibhiś ca parārdhyābhir upacāraiś ca śikṣitāḥ
11,016.042a tān imāḥ paridevanti duḥkhārtāḥ paramāṅganāḥ
11,016.042c kṛpaṇaṃ vṛṣṇiśārdūla duḥkhaśokārditā bhṛśam
11,016.043a raktotpalavanānīva vibhānti rucirāṇi vai
11,016.043c mukhāni paramastrīṇāṃ pariśuṣkāṇi keśava
11,016.044a ruditoparatā hy etā dhyāyantyaḥ saṃpariplutāḥ
11,016.044c kurustriyo 'bhigacchanti tena tenaiva duḥkhitāḥ
11,016.045a etāny ādityavarṇāni tapanīyanibhāni ca
11,016.045c roṣarodanatāmrāṇi vaktrāṇi kuruyoṣitām
11,016.045d*0046_01 śyāmānāṃ varavarṇānāṃ gaurīṇām ekavāsasām
11,016.045d*0046_02 duryodhanavarastrīṇāṃ paśya vṛndāni keśava
11,016.045d*0046_03 aśrulālāmbubhiḥ siktaṃ siktaṃ śīkaravāribhiḥ
11,016.045d*0046_04 duryodhanavarastrīṇāṃ sicyate nayanāmbubhiḥ
11,016.046a āsām aparipūrṇārthaṃ niśamya paridevitam
11,016.046c itaretarasaṃkrandān na vijānanti yoṣitaḥ
11,016.047a etā dīrgham ivocchvasya vikruśya ca vilapya ca
11,016.047c vispandamānā duḥkhena vīrā jahati jīvitam
11,016.048a bahvyo dṛṣṭvā śarīrāṇi krośanti vilapanti ca
11,016.048c pāṇibhiś cāparā ghnanti śirāṃsi mṛdupāṇayaḥ
11,016.049a śirobhiḥ patitair hastaiḥ sarvāṅgair yūthaśaḥ kṛtaiḥ
11,016.049c itaretarasaṃpṛktair ākīrṇā bhāti medinī
11,016.050a viśiraskān atho kāyān dṛṣṭvā ghorābhinandinaḥ
11,016.050c muhyanty anucitā nāryo videhāni śirāṃsi ca
11,016.051a śiraḥ kāyena saṃdhāya prekṣamāṇā vicetasaḥ
11,016.051c apaśyantyo paraṃ tatra nedam asyeti duḥkhitāḥ
11,016.052a bāhūrucaraṇān anyān viśikhonmathitān pṛthak
11,016.052c saṃdadhatyo 'sukhāviṣṭā mūrchanty etāḥ punaḥ punaḥ
11,016.053a utkṛttaśirasaś cānyān vijagdhān mṛgapakṣibhiḥ
11,016.053c dṛṣṭvā kāś cin na jānanti bhartṝn bharatayoṣitaḥ
11,016.054a pāṇibhiś cāparā ghnanti śirāṃsi madhusūdana
11,016.054c prekṣya bhrātṝn pitṝn putrān patīṃś ca nihatān paraiḥ
11,016.055a bāhubhiś ca sakhaḍgaiś ca śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ
11,016.055c agamyakalpā pṛthivī māṃsaśoṇitakardamā
11,016.055d*0047_01 babhūva bharataśreṣṭha prāṇibhir gatajīvitaiḥ
11,016.056a na duḥkheṣūcitāḥ pūrvaṃ duḥkhaṃ gāhanty aninditāḥ
11,016.056c bhrātṛbhiḥ pitṛbhiḥ putrair upakīrṇāṃ vasuṃdharām
11,016.057a yūthānīva kiśorīṇāṃ sukeśīnāṃ janārdana
11,016.057c snuṣāṇāṃ dhṛtarāṣṭrasya paśya vṛndāny anekaśaḥ
11,016.058a ato duḥkhataraṃ kiṃ nu keśava pratibhāti me
11,016.058c yad imāḥ kurvate sarvā rūpam uccāvacaṃ striyaḥ
11,016.059a nūnam ācaritaṃ pāpaṃ mayā pūrveṣu janmasu
11,016.059c yā paśyāmi hatān putrān pautrān bhrātṝṃś ca keśava
11,016.059e evam ārtā vilapatī dadarśa nihataṃ sutam
11,016.059e*0048_01 **** **** samābhāṣya janārdanam
11,016.059e*0048_02 gāndhārī putraśokārtā
11,016.059e*0049_01 **** **** gāndhārī duḥkhakarśitā
11,016.059e*0049_02 śayānaṃ vīraśayane
11,017.001 vaiśaṃpāyana uvāca
11,017.001a tato duryodhanaṃ dṛṣṭvā gāndhārī śokakarśitā
11,017.001c sahasā nyapatad bhūmau chinneva kadalī vane
11,017.002a sā tu labdhvā punaḥ saṃjñāṃ vikruśya ca punaḥ punaḥ
11,017.002c duryodhanam abhiprekṣya śayānaṃ rudhirokṣitam
11,017.003a pariṣvajya ca gāndhārī kṛpaṇaṃ paryadevayat
11,017.003c hā hā putreti śokārtā vilalāpākulendriyā
11,017.004a sugūḍhajatru vipulaṃ hāraniṣkaniṣevitam
11,017.004c vāriṇā netrajenoraḥ siñcantī śokatāpitā
11,017.004e samīpasthaṃ hṛṣīkeśam idaṃ vacanam abravīt
11,017.005a upasthite 'smin saṃgrāme jñātīnāṃ saṃkṣaye vibho
11,017.005c mām ayaṃ prāha vārṣṇeya prāñjalir nṛpasattamaḥ
11,017.005e asmiñ jñātisamuddharṣe jayam ambā bravītu me
11,017.006a ity ukte jānatī sarvam ahaṃ svaṃ vyasanāgamam
11,017.006b*0050_01 ity evam abruvaṃ naivaṃ yataḥ kṛṣṇas tato jayaḥ
11,017.006c abruvaṃ puruṣavyāghra yato dharmas tato jayaḥ
11,017.007a yathā na yudhyamānas tvaṃ saṃpramuhyasi putraka
11,017.007c dhruvaṃ śastrajitāṃl lokān prāptāsy amaravad vibho
11,017.008a ity evam abruvaṃ pūrvaṃ nainaṃ śocāmi vai prabho
11,017.008c dhṛtarāṣṭraṃ tu śocāmi kṛpaṇaṃ hatabāndhavam
11,017.009a amarṣaṇaṃ yudhāṃ śreṣṭhaṃ kṛtāstraṃ yuddhadurmadam
11,017.009c śayānaṃ vīraśayane paśya mādhava me sutam
11,017.010a yo 'yaṃ mūrdhāvasiktānām agre yāti paraṃtapaḥ
11,017.010c so 'yaṃ pāṃsuṣu śete 'dya paśya kālasya paryayam
11,017.011a dhruvaṃ duryodhano vīro gatiṃ nasulabhāṃ gataḥ
11,017.011c tathā hy abhimukhaḥ śete śayane vīrasevite
11,017.011d*0051_01 yaṃ purā paryupāsīnā ramayanti varastriyaḥ
11,017.011d*0051_02 taṃ vīraśayane suptaṃ ramayanty aśivāḥ śivāḥ
11,017.012a yaṃ purā paryupāsīnā ramayanti mahīkṣitaḥ
11,017.012c mahītalasthaṃ nihataṃ gṛdhrās taṃ paryupāsate
11,017.013a yaṃ purā vyajanair agryair upavījanti yoṣitaḥ
11,017.013c tam adya pakṣavyajanair upavījanti pakṣiṇaḥ
11,017.014a eṣa śete mahābāhur balavān satyavikramaḥ
11,017.014c siṃheneva dvipaḥ saṃkhye bhīmasenena pātitaḥ
11,017.015a paśya duryodhanaṃ kṛṣṇa śayānaṃ rudhirokṣitam
11,017.015c nihataṃ bhīmasenena gadām udyamya bhārata
11,017.016a akṣauhiṇīr mahābāhur daśa caikāṃ ca keśava
11,017.016c anayad yaḥ purā saṃkhye so 'nayān nidhanaṃ gataḥ
11,017.017a eṣa duryodhanaḥ śete maheṣvāso mahārathaḥ
11,017.017c śārdūla iva siṃhena bhīmasenena pātitaḥ
11,017.018a viduraṃ hy avamanyaiṣa pitaraṃ caiva mandabhāk
11,017.018c bālo vṛddhāvamānena mando mṛtyuvaśaṃ gataḥ
11,017.019a niḥsapatnā mahī yasya trayodaśa samāḥ sthitā
11,017.019c sa śete nihato bhūmau putro me pṛthivīpatiḥ
11,017.020a apaśyaṃ kṛṣṇa pṛthivīṃ dhārtarāṣṭrānuśāsanāt
11,017.020c pūrṇāṃ hastigavāśvasya vārṣṇeya na tu tac ciram
11,017.021a tām evādya mahābāho paśyāmy anyānuśāsanāt
11,017.021c hīnāṃ hastigavāśvena kiṃ nu jīvāmi mādhava
11,017.022a idaṃ kṛcchrataraṃ paśya putrasyāpi vadhān mama
11,017.022c yad imāḥ paryupāsante hatāñ śūrān raṇe striyaḥ
11,017.023a prakīrṇakeśāṃ suśroṇīṃ duryodhanabhujāṅkagām
11,017.023c rukmavedīnibhāṃ paśya kṛṣṇa lakṣmaṇamātaram
11,017.024a nūnam eṣā purā bālā jīvamāne mahābhuje
11,017.024c bhujāv āśritya ramate subhujasya manasvinī
11,017.025a kathaṃ tu śatadhā nedaṃ hṛdayaṃ mama dīryate
11,017.025c paśyantyā nihataṃ putraṃ putreṇa sahitaṃ raṇe
11,017.026a putraṃ rudhirasaṃsiktam upajighraty aninditā
11,017.026c duryodhanaṃ tu vāmorūḥ pāṇinā parimārjati
11,017.027a kiṃ nu śocati bhartāraṃ putraṃ caiṣā manasvinī
11,017.027c tathā hy avasthitā bhāti putraṃ cāpy abhivīkṣya sā
11,017.028a svaśiraḥ pañcaśākhābhyām abhihatyāyatekṣaṇā
11,017.028c pataty urasi vīrasya kururājasya mādhava
11,017.029a puṇḍarīkanibhā bhāti puṇḍarīkāntaraprabhā
11,017.029c mukhaṃ vimṛjya putrasya bhartuś caiva tapasvinī
11,017.030a yadi cāpy āgamāḥ santi yadi vā śrutayas tathā
11,017.030c dhruvaṃ lokān avāpto 'yaṃ nṛpo bāhubalārjitān
11,018.001 gāndhāry uvāca
11,018.001a paśya mādhava putrān me śatasaṃkhyāñ jitaklamān
11,018.001c gadayā bhīmasenena bhūyiṣṭhaṃ nihatān raṇe
11,018.002a idaṃ duḥkhataraṃ me 'dya yad imā muktamūrdhajāḥ
11,018.002c hataputrā raṇe bālāḥ paridhāvanti me snuṣāḥ
11,018.003a prāsādatalacāriṇyaś caraṇair bhūṣaṇānvitaiḥ
11,018.003c āpannā yat spṛśantīmā rudhirārdrāṃ vasuṃdharām
11,018.004a gṛdhrān utsārayantyaś ca gomāyūn vāyasāṃs tathā
11,018.004c śokenārtā vighūrṇantyo mattā iva caranty uta
11,018.005a eṣānyā tv anavadyāṅgī karasaṃmitamadhyamā
11,018.005c ghoraṃ tad vaiśasaṃ dṛṣṭvā nipataty atiduḥkhitā
11,018.006a dṛṣṭvā me pārthivasutām etāṃ lakṣmaṇamātaram
11,018.006c rājaputrīṃ mahābāho mano na vyupaśāmyati
11,018.007a bhrātṝṃś cānyāḥ patīṃś cānyāḥ putrāṃś ca nihatān bhuvi
11,018.007c dṛṣṭvā paripatanty etāḥ pragṛhya subhujā bhujān
11,018.008a madhyamānāṃ tu nārīṇāṃ vṛddhānāṃ cāparājita
11,018.008c ākrandaṃ hatabandhūnāṃ dāruṇe vaiśase śṛṇu
11,018.009a rathanīḍāni dehāṃś ca hatānāṃ gajavājinām
11,018.009c āśritāḥ śramamohārtāḥ sthitāḥ paśya mahābala
11,018.010a anyā cāpahṛtaṃ kāyāc cārukuṇḍalam unnasam
11,018.010c svasya bandhoḥ śiraḥ kṛṣṇa gṛhītvā paśya tiṣṭhati
11,018.011a pūrvajātikṛtaṃ pāpaṃ manye nālpam ivānagha
11,018.011c etābhir anavadyābhir mayā caivālpamedhayā
11,018.012a tad idaṃ dharmarājena yātitaṃ no janārdana
11,018.012c na hi nāśo 'sti vārṣṇeya karmaṇoḥ śubhapāpayoḥ
11,018.013a pratyagravayasaḥ paśya darśanīyakucodarāḥ
11,018.013c kuleṣu jātā hrīmatyaḥ kṛṣṇapakṣākṣimūrdhajāḥ
11,018.014a haṃsagadgadabhāṣiṇyo duḥkhaśokapramohitāḥ
11,018.014c sārasya iva vāśantyaḥ patitāḥ paśya mādhava
11,018.015a phullapadmaprakāśāni puṇḍarīkākṣa yoṣitām
11,018.015c anavadyāni vaktrāṇi tapaty asukharaśmivān
11,018.016a īrṣūṇāṃ mama putrāṇāṃ vāsudevāvarodhanam
11,018.016c mattamātaṅgadarpāṇāṃ paśyanty adya pṛthagjanāḥ
11,018.017a śatacandrāṇi carmāṇi dhvajāṃś cādityasaṃnibhān
11,018.017c raukmāṇi caiva varmāṇi niṣkān api ca kāñcanān
11,018.018a śīrṣatrāṇāni caitāni putrāṇāṃ me mahītale
11,018.018c paśya dīptāni govinda pāvakān suhutān iva
11,018.019a eṣa duḥśāsanaḥ śete śūreṇāmitraghātinā
11,018.019c pītaśoṇitasarvāṅgo bhīmasenena pātitaḥ
11,018.020a gadayā vīraghātinyā paśya mādhava me sutam
11,018.020c dyūtakleśān anusmṛtya draupadyā coditena ca
11,018.021a uktā hy anena pāñcālī sabhāyāṃ dyūtanirjitā
11,018.021c priyaṃ cikīrṣatā bhrātuḥ karṇasya ca janārdana
11,018.022a sahaiva sahadevena nakulenārjunena ca
11,018.022c dāsabhāryāsi pāñcāli kṣipraṃ praviśa no gṛhān
11,018.023a tato 'ham abruvaṃ kṛṣṇa tadā duryodhanaṃ nṛpam
11,018.023c mṛtyupāśaparikṣiptaṃ śakuniṃ putra varjaya
11,018.024a nibodhainaṃ sudurbuddhiṃ mātulaṃ kalahapriyam
11,018.024c kṣipram enaṃ parityajya putra śāmyasva pāṇḍavaiḥ
11,018.025a na budhyase tvaṃ durbuddhe bhīmasenam amarṣaṇam
11,018.025c vāṅnārācais tudaṃs tīkṣṇair ulkābhir iva kuñjaram
11,018.026a tān eṣa rabhasaḥ krūro vākśalyān avadhārayan
11,018.026c utsasarja viṣaṃ teṣu sarpo govṛṣabheṣv iva
11,018.027a eṣa duḥśāsanaḥ śete vikṣipya vipulau bhujau
11,018.027c nihato bhīmasenena siṃheneva maharṣabhaḥ
11,018.027d*0052_01 kāntāsaṅgamukhasparśanidrayāvālikāmukhaḥ (sic)
11,018.028a atyartham akarod raudraṃ bhīmaseno 'tyamarṣaṇaḥ
11,018.028c duḥśāsanasya yat kruddho 'pibac choṇitam āhave
11,019.001 gāndhāry uvāca
11,019.001a eṣa mādhava putro me vikarṇaḥ prājñasaṃmataḥ
11,019.001c bhūmau vinihataḥ śete bhīmena śatadhā kṛtaḥ
11,019.002a gajamadhyagataḥ śete vikarṇo madhusūdana
11,019.002c nīlameghaparikṣiptaḥ śaradīva divākaraḥ
11,019.003a asya cāpagraheṇaiṣa pāṇiḥ kṛtakiṇo mahān
11,019.003c kathaṃ cic chidyate gṛdhrair attukāmais talatravān
11,019.004a asya bhāryāmiṣaprepsūn gṛdhrān etāṃs tapasvinī
11,019.004c vārayaty aniśaṃ bālā na ca śaknoti mādhava
11,019.005a yuvā vṛndārakaḥ śūro vikarṇaḥ puruṣarṣabha
11,019.005c sukhocitaḥ sukhārhaś ca śete pāṃsuṣu mādhava
11,019.006a karṇinālīkanārācair bhinnamarmāṇam āhave
11,019.006c adyāpi na jahāty enaṃ lakṣmīr bharatasattamam
11,019.007a eṣa saṃgrāmaśūreṇa pratijñāṃ pālayiṣyatā
11,019.007c durmukho 'bhimukhaḥ śete hato 'rigaṇahā raṇe
11,019.008a tasyaitad vadanaṃ kṛṣṇa śvāpadair ardhabhakṣitam
11,019.008c vibhāty abhyadhikaṃ tāta saptamyām iva candramāḥ
11,019.009a śūrasya hi raṇe kṛṣṇa yasyānanam athedṛśam
11,019.009b*0053_01 vibhāti nihatasyāpi śvāpadair ardhabhakṣitam
11,019.009c sa kathaṃ nihato 'mitraiḥ pāṃsūn grasati me sutaḥ
11,019.010a yasyāhavamukhe saumya sthātā naivopapadyate
11,019.010c sa kathaṃ durmukho 'mitrair hato vibudhalokajit
11,019.011a citrasenaṃ hataṃ bhūmau śayānaṃ madhusūdana
11,019.011c dhārtarāṣṭram imaṃ paśya pratimānaṃ danuṣmatām
11,019.012a taṃ citramālyābharaṇaṃ yuvatyaḥ śokakarśitāḥ
11,019.012c kravyādasaṃghaiḥ sahitā rudantyaḥ paryupāsate
11,019.013a strīṇāṃ ruditanirghoṣaḥ śvāpadānāṃ ca garjitam
11,019.013c citrarūpam idaṃ kṛṣṇa vicitraṃ pratibhāti me
11,019.014a yuvā vṛndārako nityaṃ pravarastrīniṣevitaḥ
11,019.014c viviṃśatir asau śete dhvastaḥ pāṃsuṣu mādhava
11,019.015a śarasaṃkṛttavarmāṇaṃ vīraṃ viśasane hatam
11,019.015c parivāryāsate gṛdhrāḥ pariviṃśā viviṃśatim
11,019.016a praviśya samare vīraḥ pāṇḍavānām anīkinīm
11,019.016c āviśya śayane śete punaḥ satpuruṣocitam
11,019.017a smitopapannaṃ sunasaṃ subhru tārādhipopamam
11,019.017c atīva śubhraṃ vadanaṃ paśya kṛṣṇa viviṃśateḥ
11,019.018a yaṃ sma taṃ paryupāsante vasuṃ vāsavayoṣitaḥ
11,019.018c krīḍantam iva gandharvaṃ devakanyāḥ sahasraśaḥ
11,019.019a hantāraṃ vīrasenānāṃ śūraṃ samitiśobhanam
11,019.019c nibarhaṇam amitrāṇāṃ duḥsahaṃ viṣaheta kaḥ
11,019.020a duḥsahasyaitad ābhāti śarīraṃ saṃvṛtaṃ śaraiḥ
11,019.020c girir ātmaruhaiḥ phullaiḥ karṇikārair ivāvṛtaḥ
11,019.021a śātakaumbhyā srajā bhāti kavacena ca bhāsvatā
11,019.021c agnineva giriḥ śveto gatāsur api duḥsahaḥ
11,020.001 gāndhāry uvāca
11,020.001a adhyardhaguṇam āhur yaṃ bale śaurye ca mādhava
11,020.001c pitrā tvayā ca dāśārha dṛptaṃ siṃham ivotkaṭam
11,020.002a yo bibheda camūm eko mama putrasya durbhidām
11,020.002c sa bhūtvā mṛtyur anyeṣāṃ svayaṃ mṛtyuvaśaṃ gataḥ
11,020.003a tasyopalakṣaye kṛṣṇa kārṣṇer amitatejasaḥ
11,020.003c abhimanyor hatasyāpi prabhā naivopaśāmyati
11,020.004a eṣā virāṭaduhitā snuṣā gāṇḍīvadhanvanaḥ
11,020.004c ārtā bālā patiṃ vīraṃ śocyā śocaty aninditā
11,020.005a tam eṣā hi samāsādya bhāryā bhartāram antike
11,020.005c virāṭaduhitā kṛṣṇa pāṇinā parimārjati
11,020.006a tasya vaktram upāghrāya saubhadrasya yaśasvinī
11,020.006c vibuddhakamalākāraṃ kambuvṛttaśirodharam
11,020.007a kāmyarūpavatī caiṣā pariṣvajati bhāminī
11,020.007c lajjamānā purevainaṃ mādhvīkamadamūrchitā
11,020.008a tasya kṣatajasaṃdigdhaṃ jātarūpapariṣkṛtam
11,020.008c vimucya kavacaṃ kṛṣṇa śarīram abhivīkṣate
11,020.009a avekṣamāṇā taṃ bālā kṛṣṇa tvām abhibhāṣate
11,020.009c ayaṃ te puṇḍarīkākṣa sadṛśākṣo nipātitaḥ
11,020.010a bale vīrye ca sadṛśas tejasā caiva te 'nagha
11,020.010c rūpeṇa ca tavātyarthaṃ śete bhuvi nipātitaḥ
11,020.011a atyantasukumārasya rāṅkavājinaśāyinaḥ
11,020.011c kaccid adya śarīraṃ te bhūmau na paritapyate
11,020.012a mātaṅgabhujavarṣmāṇau jyākṣepakaṭhinatvacau
11,020.012c kāñcanāṅgadinau śeṣe nikṣipya vipulau bhujau
11,020.013a vyāyamya bahudhā nūnaṃ sukhasuptaḥ śramād iva
11,020.013c evaṃ vilapatīm ārtāṃ na hi mām abhibhāṣase
11,020.013d*0054_01 na smarāmy aparādhaṃ te kiṃ māṃ na pratibhāṣase
11,020.013d*0054_02 nanu māṃ tvaṃ purā dūrād abhivīkṣyābhibhāṣase
11,020.014a āryām ārya subhadrāṃ tvam imāṃś ca tridaśopamān
11,020.014c pitṝn māṃ caiva duḥkhārtāṃ vihāya kva gamiṣyasi
11,020.015a tasya śoṇitasaṃdigdhān keśān unnāmya pāṇinā
11,020.015c utsaṅge vaktram ādhāya jīvantam iva pṛcchati
11,020.015e svasrīyaṃ vāsudevasya putraṃ gāṇḍīvadhanvanaḥ
11,020.015e*0055_01 **** **** taṃ gṛdhrāḥ paryupāsate
11,020.015e*0055_02 sākṣān maghavataḥ pautraṃ
11,020.016a kathaṃ tvāṃ raṇamadhyasthaṃ jaghnur ete mahārathāḥ
11,020.016c dhig astu krūrakartṝṃs tān kṛpakarṇajayadrathān
11,020.017a droṇadrauṇāyanī cobhau yair asi vyasanīkṛtaḥ
11,020.017c ratharṣabhāṇāṃ sarveṣāṃ katham āsīt tadā manaḥ
11,020.018a bālaṃ tvāṃ parivāryaikaṃ mama duḥkhāya jaghnuṣām
11,020.018c kathaṃ nu pāṇḍavānāṃ ca pāñcālānāṃ ca paśyatām
11,020.018e tvaṃ vīra nidhanaṃ prāpto nāthavān sannanāthavat
11,020.019a dṛṣṭvā bahubhir ākrande nihataṃ tvām anāthavat
11,020.019c vīraḥ puruṣaśārdūlaḥ kathaṃ jīvati pāṇḍavaḥ
11,020.020a na rājyalābho vipulaḥ śatrūṇāṃ vā parābhavaḥ
11,020.020c prītiṃ dāsyati pārthānāṃ tvām ṛte puṣkarekṣaṇa
11,020.021a tava śastrajitāṃl lokān dharmeṇa ca damena ca
11,020.021c kṣipram anvāgamiṣyāmi tatra māṃ pratipālaya
11,020.022a durmaraṃ punar aprāpte kāle bhavati kena cit
11,020.022c yad ahaṃ tvāṃ raṇe dṛṣṭvā hataṃ jīvāmi durbhagā
11,020.023a kām idānīṃ naravyāghra ślakṣṇayā smitayā girā
11,020.023c pitṛloke sametyānyāṃ mām ivāmantrayiṣyasi
11,020.024a nūnam apsarasāṃ svarge manāṃsi pramathiṣyasi
11,020.024c parameṇa ca rūpeṇa girā ca smitapūrvayā
11,020.025a prāpya puṇyakṛtāṃl lokān apsarobhiḥ sameyivān
11,020.025c saubhadra viharan kāle smarethāḥ sukṛtāni me
11,020.026a etāvān iha saṃvāso vihitas te mayā saha
11,020.026c ṣaṇmāsān saptame māsi tvaṃ vīra nidhanaṃ gataḥ
11,020.026d*0056_01 subhadrāṃ bhadracarita smarethās tridivaṃ gataḥ
11,020.027a ity uktavacanām etām apakarṣanti duḥkhitām
11,020.027c uttarāṃ moghasaṃkalpāṃ matsyarājakulastriyaḥ
11,020.028a uttarām apakṛṣyainām ārtām ārtatarāḥ svayam
11,020.028c virāṭaṃ nihataṃ dṛṣṭvā krośanti vilapanti ca
11,020.029a droṇāstraśarasaṃkṛttaṃ śayānaṃ rudhirokṣitam
11,020.029c virāṭaṃ vitudanty ete gṛdhragomāyuvāyasāḥ
11,020.030a vitudyamānaṃ vihagair virāṭam asitekṣaṇāḥ
11,020.030c na śaknuvanti vivaśā nivartayitum āturāḥ
11,020.031a āsām ātapataptānām āyāsena ca yoṣitām
11,020.031c śrameṇa ca vivarṇānāṃ rūpāṇāṃ vigataṃ vapuḥ
11,020.032a uttaraṃ cābhimanyuṃ ca kāmbojaṃ ca sudakṣiṇam
11,020.032c śiśūn etān hatān paśya lakṣmaṇaṃ ca sudarśanam
11,020.032d*0057_01 kārṣṇinābhihataṃ kṛṣṇa lakṣmaṇaṃ priyadarśanam
11,020.032e āyodhanaśiromadhye śayānaṃ paśya mādhava
11,021.001 gāndhāry uvāca
11,021.001a eṣa vaikartanaḥ śete maheṣvāso mahārathaḥ
11,021.001c jvalitānalavat saṃkhye saṃśāntaḥ pārthatejasā
11,021.002a paśya vaikartanaṃ karṇaṃ nihatyātirathān bahūn
11,021.002c śoṇitaughaparītāṅgaṃ śayānaṃ patitaṃ bhuvi
11,021.003a amarṣī dīrgharoṣaś ca maheṣvāso mahārathaḥ
11,021.003c raṇe vinihataḥ śete śūro gāṇḍīvadhanvanā
11,021.004a yaṃ sma pāṇḍavasaṃtrāsān mama putrā mahārathāḥ
11,021.004c prāyudhyanta puraskṛtya mātaṅgā iva yūthapam
11,021.005a śārdūlam iva siṃhena samare savyasācinā
11,021.005c mātaṅgam iva mattena mātaṅgena nipātitam
11,021.006a sametāḥ puruṣavyāghra nihataṃ śūram āhave
11,021.006c prakīrṇamūrdhajāḥ patnyo rudatyaḥ paryupāsate
11,021.007a udvignaḥ satataṃ yasmād dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
11,021.007c trayodaśa samā nidrāṃ cintayann nādhyagacchata
11,021.008a anādhṛṣyaḥ parair yuddhe śatrubhir maghavān iva
11,021.008c yugāntāgnir ivārciṣmān himavān iva ca sthiraḥ
11,021.009a sa bhūtvā śaraṇaṃ vīro dhārtarāṣṭrasya mādhava
11,021.009c bhūmau vinihataḥ śete vātarugṇa iva drumaḥ
11,021.010a paśya karṇasya patnīṃ tvaṃ vṛṣasenasya mātaram
11,021.010c lālapyamānāḥ karuṇaṃ rudatīṃ patitāṃ bhuvi
11,021.011a ācāryaśāpo 'nugato dhruvaṃ tvāṃ; yad agrasac cakram iyaṃ dharā te
11,021.011c tataḥ śareṇāpahṛtaṃ śiras te; dhanaṃjayenāhave śatrumadhye
11,021.012a aho dhig eṣā patitā visaṃjñā; samīkṣya jāmbūnadabaddhaniṣkam
11,021.012c karṇaṃ mahābāhum adīnasattvaṃ; suṣeṇamātā rudatī bhṛśārtā
11,021.013a alpāvaśeṣo hi kṛto mahātmā; śarīrabhakṣaiḥ paribhakṣayadbhiḥ
11,021.013c draṣṭuṃ na saṃprītikaraḥ śaśīva; kṛṣṇaśya pakṣasya caturdaśāhe
11,021.014a sāvartamānā patitā pṛthivyām; utthāya dīnā punar eva caiṣā
11,021.014c karṇasya vaktraṃ parijighramāṇā; rorūyate putravadhābhitaptā
11,022.001 gāndhāry uvāca
11,022.001a āvantyaṃ bhīmasenena bhakṣayanti nipātitam
11,022.001c gṛdhragomāyavaḥ śūraṃ bahubandhum abandhuvat
11,022.002a taṃ paśya kadanaṃ kṛtvā śatrūṇāṃ madhusūdana
11,022.002c śayānaṃ vīraśayane rudhireṇa samukṣitam
11,022.003a taṃ sṛgālāś ca kaṅkāś ca kravyādāś ca pṛthagvidhāḥ
11,022.003c tena tena vikarṣanti paśya kālasya paryayam
11,022.004a śayānaṃ vīraśayane vīram ākrandasāriṇam
11,022.004c āvantyam abhito nāryo rudatyaḥ paryupāsate
11,022.005a prātipīyaṃ maheṣvāsaṃ hataṃ bhallena bāhlikam
11,022.005c prasuptam iva śārdūlaṃ paśya kṛṣṇa manasvinam
11,022.006a atīva mukhavarṇo 'sya nihatasyāpi śobhate
11,022.006c somasyevābhipūrṇasya paurṇamāsyāṃ samudyataḥ
11,022.007a putraśokābhitaptena pratijñāṃ parirakṣatā
11,022.007c pākaśāsaninā saṃkhye vārddhakṣatrir nipātitaḥ
11,022.008a ekādaśa camūr jitvā rakṣyamāṇaṃ mahātmanā
11,022.008c satyaṃ cikīrṣatā paśya hatam enaṃ jayadratham
11,022.009a sindhusauvīrabhartāraṃ darpapūrṇaṃ manasvinam
11,022.009c bhakṣayanti śivā gṛdhrā janārdana jayadratham
11,022.010a saṃrakṣyamāṇaṃ bhāryābhir anuraktābhir acyuta
11,022.010c bhaṣanto vyapakarṣanti gahanaṃ nimnam antikāt
11,022.011a tam etāḥ paryupāsante rakṣamāṇā mahābhujam
11,022.011b*0058_01 duḥṣalāṃ mānuṣaṃ te (sic) rakṣamāṇā mahābhujam
11,022.011c sindhusauvīragāndhārakāmbojayavanastriyaḥ
11,022.012a yadā kṛṣṇām upādāya prādravat kekayaiḥ saha
11,022.012c tadaiva vadhyaḥ pāṇḍūnāṃ janārdana jayadrathaḥ
11,022.013a duḥśalāṃ mānayadbhis tu yadā mukto jayadrathaḥ
11,022.013c katham adya na tāṃ kṛṣṇa mānayanti sma te punaḥ
11,022.014a saiṣā mama sutā bālā vilapantī suduḥkhitā
11,022.014c pramāpayati cātmānam ākrośati ca pāṇḍavān
11,022.015a kiṃ nu duḥkhataraṃ kṛṣṇa paraṃ mama bhaviṣyati
11,022.015c yat sutā vidhavā bālā snuṣāś ca nihateśvarāḥ
11,022.016a aho dhig duḥśalāṃ paśya vītaśokabhayām iva
11,022.016c śiro bhartur anāsādya dhāvamānām itas tataḥ
11,022.017a vārayām āsa yaḥ sarvān pāṇḍavān putragṛddhinaḥ
11,022.017c sa hatvā vipulāḥ senāḥ svayaṃ mṛtyuvaśaṃ gataḥ
11,022.018a taṃ mattam iva mātaṅgaṃ vīraṃ paramadurjayam
11,022.018c parivārya rudanty etāḥ striyaś candropamānanāḥ
11,023.001 gāndhāry uvāca
11,023.001a eṣa śalyo hataḥ śete sākṣān nakulamātulaḥ
11,023.001c dharmajñena satā tāta dharmarājena saṃyuge
11,023.002a yas tvayā spardhate nityaṃ sarvatra puruṣarṣabha
11,023.002c sa eṣa nihataḥ śete madrarājo mahārathaḥ
11,023.002d*0059_01 jayadrathe yadi brūyur aparādhaṃ kathaṃ cana
11,023.002d*0059_02 madraputre kathaṃ brūyur aparādhaṃ vivakṣavaḥ
11,023.003a yena saṃgṛhṇatā tāta ratham ādhirather yudhi
11,023.003c jayārthaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ tathā tejovadhaḥ kṛtaḥ
11,023.004a aho dhik paśya śalyasya pūrṇacandrasudarśanam
11,023.004c mukhaṃ padmapalāśākṣaṃ vaḍair ādaṣṭam avraṇam
11,023.005a eṣā cāmīkarābhasya taptakāñcanasaprabhā
11,023.005c āsyād viniḥsṛtā jihvā bhakṣyate kṛṣṇa pakṣibhiḥ
11,023.006a yudhiṣṭhireṇa nihataṃ śalyaṃ samitiśobhanam
11,023.006c rudantyaḥ paryupāsante madrarājakulastriyaḥ
11,023.007a etāḥ susūkṣmavasanā madrarājaṃ nararṣabham
11,023.007c krośanty abhisamāsādya kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabham
11,023.008a śalyaṃ nipatitaṃ nāryaḥ parivāryābhitaḥ sthitāḥ
11,023.008c vāśitā gṛṣṭayaḥ paṅke parimagnam ivarṣabham
11,023.009a śalyaṃ śaraṇadaṃ śūraṃ paśyainaṃ rathasattamam
11,023.009c śayānaṃ vīraśayane śarair viśakalīkṛtam
11,023.010a eṣa śailālayo rājā bhagadattaḥ pratāpavān
11,023.010c gajāṅkuśadharaḥ śreṣṭhaḥ śete bhuvi nipātitaḥ
11,023.011a yasya rukmamayī mālā śirasy eṣā virājate
11,023.011c śvāpadair bhakṣyamāṇasya śobhayantīva mūrdhajān
11,023.012a etena kila pārthasya yuddham āsīt sudāruṇam
11,023.012c lomaharṣaṇam atyugraṃ śakrasya balinā yathā
11,023.013a yodhayitvā mahābāhur eṣa pārthaṃ dhanaṃjayam
11,023.013c saṃśayaṃ gamayitvā ca kuntīputreṇa pātitaḥ
11,023.014a yasya nāsti samo loke śaurye vīrye ca kaś cana
11,023.014c sa eṣa nihataḥ śete bhīṣmo bhīṣmakṛd āhave
11,023.015a paśya śāṃtanavaṃ kṛṣṇa śayānaṃ sūryavarcasam
11,023.015c yugānta iva kālena pātitaṃ sūryam ambarāt
11,023.016a eṣa taptvā raṇe śatrūñ śastratāpena vīryavān
11,023.016c narasūryo 'stam abhyeti sūryo 'stam iva keśava
11,023.017a śaratalpagataṃ vīraṃ dharme devāpinā samam
11,023.017c śayānaṃ vīraśayane paśya śūraniṣevite
11,023.018a karṇinālīkanārācair āstīrya śayanottamam
11,023.018c āviśya śete bhagavān skandaḥ śaravaṇaṃ yathā
11,023.019a atūlapūrṇaṃ gāṅgeyas tribhir bāṇaiḥ samanvitam
11,023.019c upadhāyopadhānāgryaṃ dattaṃ gāṇḍīvadhanvanā
11,023.020a pālayānaḥ pituḥ śāstram ūrdhvaretā mahāyaśāḥ
11,023.020c eṣa śāṃtanavaḥ śete mādhavāpratimo yudhi
11,023.021a dharmātmā tāta dharmajñaḥ pāraṃparyeṇa nirṇaye
11,023.021c amartya iva martyaḥ sann eṣa prāṇān adhārayat
11,023.022a nāsti yuddhe kṛtī kaś cin na vidvān na parākramī
11,023.022c yatra śāṃtanavo bhīṣmaḥ śete 'dya nihataḥ paraiḥ
11,023.023a svayam etena śūreṇa pṛcchyamānena pāṇḍavaiḥ
11,023.023c dharmajñenāhave mṛtyur ākhyātaḥ satyavādinā
11,023.024a pranaṣṭaḥ kuruvaṃśaś ca punar yena samuddhṛtaḥ
11,023.024c sa gataḥ kurubhiḥ sārdhaṃ mahābuddhiḥ parābhavam
11,023.025a dharmeṣu kuravaḥ kaṃ nu pariprakṣyanti mādhava
11,023.025c gate devavrate svargaṃ devakalpe nararṣabhe
11,023.026a arjunasya vinetāram ācāryaṃ sātyakes tathā
11,023.026c taṃ paśya patitaṃ droṇaṃ kurūṇāṃ gurusattamam
11,023.027a astraṃ caturvidhaṃ veda yathaiva tridaśeśvaraḥ
11,023.027c bhārgavo vā mahāvīryas tathā droṇo 'pi mādhava
11,023.028a yasya prasādād bībhatsuḥ pāṇḍavaḥ karma duṣkaram
11,023.028c cakāra sa hataḥ śete nainam astrāṇy apālayan
11,023.029a yaṃ purodhāya kurava āhvayanti sma pāṇḍavān
11,023.029c so 'yaṃ śastrabhṛtāṃ śreṣṭho droṇaḥ śastraiḥ pṛthak kṛtaḥ
11,023.030a yasya nirdahataḥ senāṃ gatir agner ivābhavat
11,023.030c sa bhūmau nihataḥ śete śāntārcir iva pāvakaḥ
11,023.031a dhanur muṣṭir aśīrṇaś ca hastāvāpaś ca mādhava
11,023.031c droṇasya nihatasyāpi dṛśyate jīvato yathā
11,023.032a vedā yasmāc ca catvāraḥ sarvāstrāṇi ca keśava
11,023.032c anapetāni vai śūrād yathaivādau prajāpateḥ
11,023.033a vandanārhāv imau tasya bandibhir vanditau śubhau
11,023.033c gomāyavo vikarṣanti pādau śiṣyaśatārcitau
11,023.034a droṇaṃ drupadaputreṇa nihataṃ madhusūdana
11,023.034c kṛpī kṛpaṇam anvāste duḥkhopahatacetanā
11,023.035a tāṃ paśya rudatīm ārtāṃ muktakeśīm adhomukhīm
11,023.035c hataṃ patim upāsantīṃ droṇaṃ śastrabhṛtāṃ varam
11,023.036a bāṇair bhinnatanutrāṇaṃ dhṛṣṭadyumnena keśava
11,023.036c upāste vai mṛdhe droṇaṃ jaṭilā brahmacāriṇī
11,023.037a pretakṛtye ca yatate kṛpī kṛpaṇam āturā
11,023.037c hatasya samare bhartuḥ sukumārī yaśasvinī
11,023.038a agnīn āhṛtya vidhivac citāṃ prajvālya sarvaśaḥ
11,023.038c droṇam ādhāya gāyanti trīṇi sāmāni sāmagāḥ
11,023.039a kiranti ca citām ete jaṭilā brahmacāriṇaḥ
11,023.039c dhanurbhiḥ śaktibhiś caiva rathanīḍaiś ca mādhava
11,023.040a śastraiś ca vividhair anyair dhakṣyante bhūritejasam
11,023.040c ta ete droṇam ādhāya śaṃsanti ca rudanti ca
11,023.041a sāmabhis tribhir antaḥsthair anuśaṃsanti cāpare
11,023.041c agnāv agnim ivādhāya droṇaṃ hutvā hutāśane
11,023.042a gacchanty abhimukhā gaṅgāṃ droṇaśiṣyā dvijātayaḥ
11,023.042c apasavyāṃ citiṃ kṛtvā puraskṛtya kṛpīṃ tadā
11,024.001 gāndhāry uvāca
11,024.001a somadattasutaṃ paśya yuyudhānena pātitam
11,024.001c vitudyamānaṃ vihagair bahubhir mādhavāntike
11,024.002a putraśokābhisaṃtaptaḥ somadatto janārdana
11,024.002c yuyudhānaṃ maheṣvāsaṃ garhayann iva dṛśyate
11,024.003a asau tu bhūriśravaso mātā śokapariplutā
11,024.003c āśvāsayati bhartāraṃ somadattam aninditā
11,024.004a diṣṭyā nedaṃ mahārāja dāruṇaṃ bharatakṣayam
11,024.004c kurusaṃkrandanaṃ ghoraṃ yugāntam anupaśyasi
11,024.005a diṣṭyā yūpadhvajaṃ vīraṃ putraṃ bhūrisahasradam
11,024.005c anekakratuyajvānaṃ nihataṃ nādya paśyasi
11,024.006a diṣṭyā snuṣāṇām ākrande ghoraṃ vilapitaṃ bahu
11,024.006c na śṛṇoṣi mahārāja sārasīnām ivārṇave
11,024.007a ekavastrānusaṃvītāḥ prakīrṇāsitamūrdhajāḥ
11,024.007c snuṣās te paridhāvanti hatāpatyā hateśvarāḥ
11,024.008a śvāpadair bhakṣyamāṇaṃ tvam aho diṣṭyā na paśyasi
11,024.008c chinnabāhuṃ naravyāghram arjunena nipātitam
11,024.009a śalaṃ vinihataṃ saṃkhye bhūriśravasam eva ca
11,024.009c snuṣāś ca vidhavāḥ sarvā diṣṭyā nādyeha paśyasi
11,024.010a diṣṭyā tat kāñcanaṃ chatraṃ yūpaketor mahātmanaḥ
11,024.010c vinikīrṇaṃ rathopasthe saumadatter na paśyasi
11,024.011a amūs tu bhūriśravaso bhāryāḥ sātyakinā hatam
11,024.011c parivāryānuśocanti bhartāram asitekṣaṇāḥ
11,024.012a etā vilapya bahulaṃ bhartṛśokena karśitāḥ
11,024.012c patanty abhimukhā bhūmau kṛpaṇaṃ bata keśava
11,024.013a bībhatsur atibībhatsaṃ karmedam akarot katham
11,024.013c pramattasya yad acchaitsīd bāhuṃ śūrasya yajvanaḥ
11,024.014a tataḥ pāpataraṃ karma kṛtavān api sātyakiḥ
11,024.014c yasmāt prāyopaviṣṭasya prāhārṣīt saṃśitātmanaḥ
11,024.015a eko dvābhyāṃ hataḥ śeṣe tvam adharmeṇa dhārmikaḥ
11,024.015b*0060_01 kiṃ nu vakṣyati vai satsu goṣṭhīṣu ca sabhāsu ca
11,024.015b*0060_02 apuṇyam ayaśasyaṃ ca karmedaṃ sātyakiḥ svayam
11,024.015c iti yūpadhvajasyaitāḥ striyaḥ krośanti mādhava
11,024.016a bhāryā yūpadhvajasyaiṣā karasaṃmitamadhyamā
11,024.016c kṛtvotsaṅge bhujaṃ bhartuḥ kṛpaṇaṃ paryadevayat
11,024.017a ayaṃ sa raśanotkarṣī pīnastanavimardanaḥ
11,024.017c nābhyūrujaghanasparśī nīvīvisraṃsanaḥ karaḥ
11,024.017d*0061_01 ayaṃ sa hantā śatrūṇāṃ mitrāṇām abhayapradaḥ
11,024.017d*0061_02 pradātā gosahasrāṇāṃ kṣatriyāntakaraḥ karaḥ
11,024.018a vāsudevasya sāṃnidhye pārthenākliṣṭakarmaṇā
11,024.018c yudhyataḥ samare 'nyena pramattasya nipātitaḥ
11,024.019a kiṃ nu vakṣyasi saṃsatsu kathāsu ca janārdana
11,024.019c arjunasya mahat karma svayaṃ vā sa kirīṭavān
11,024.020a ity evaṃ garhayitvaiṣā tūṣṇīm āste varāṅganā
11,024.020c tām etām anuśocanti sapatnyaḥ svām iva snuṣām
11,024.021a gāndhārarājaḥ śakunir balavān satyavikramaḥ
11,024.021c nihataḥ sahadevena bhāgineyena mātulaḥ
11,024.022a yaḥ purā hemadaṇḍābhyāṃ vyajanābhyāṃ sma vījyate
11,024.022c sa eṣa pakṣibhiḥ pakṣaiḥ śayāna upavījyate
11,024.023a yaḥ sma rūpāṇi kurute śataśo 'tha sahasraśaḥ
11,024.023c tasya māyāvino māyā dagdhāḥ pāṇḍavatejasā
11,024.024a māyayā nikṛtiprajño jitavān yo yudhiṣṭhiram
11,024.024c sabhāyāṃ vipulaṃ rājyaṃ sa punar jīvitaṃ jitaḥ
11,024.025a śakuntāḥ śakuniṃ kṛṣṇa samantāt paryupāsate
11,024.025c kitavaṃ mama putrāṇāṃ vināśāyopaśikṣitam
11,024.026a etenaitan mahad vairaṃ prasaktaṃ pāṇḍavaiḥ saha
11,024.026c vadhāya mama putrāṇām ātmanaḥ sagaṇasya ca
11,024.027a yathaiva mama putrāṇāṃ lokāḥ śastrajitāḥ prabho
11,024.027c evam asyāpi durbuddher lokāḥ śastreṇa vai jitāḥ
11,024.028a kathaṃ ca nāyaṃ tatrāpi putrān me bhrātṛbhiḥ saha
11,024.028c virodhayed ṛjuprajñān anṛjur madhusūdana
11,024.028d*0062_01 śokārtā yat svasā kṛṣṇā kṛpaṇaṃ paryupāsate
11,024.028d*0062_02 vināśaṃ kāṅkṣatī nityaṃ putrāṇāṃ krudhyatī mama
11,025.001 gāndhāry uvāca
11,025.001a kāmbojaṃ paśya durdharṣaṃ kāmbojāstaraṇocitam
11,025.001c śayānam ṛṣabhaskandhaṃ hataṃ pāṃsuśu mādhava
11,025.002a yasya kṣatajasaṃdigdhau bāhū candanarūṣitau
11,025.002c avekṣya kṛpaṇaṃ bhāryā vilapaty atiduḥkhitā
11,025.003a imau tau parighaprakhyau bāhū śubhatalāṅgulī
11,025.003c yayor vivaram āpannāṃ na ratir māṃ purājahat
11,025.004a kāṃ gatiṃ nu gamiṣyāmi tvayā hīnā janeśvara
11,025.004c dūrabandhur anātheva atīva madhurasvarā
11,025.005a ātape klāmyamānānāṃ vividhānām iva srajām
11,025.005c klāntānām api nārīṇāṃ na śrīr jahati vai tanum
11,025.006a śayānam abhitaḥ śūraṃ kāliṅgaṃ madhusūdana
11,025.006c paśya dīptāṅgadayugapratibaddhamahābhujam
11,025.007a māgadhānām adhipatiṃ jayatsenaṃ janārdana
11,025.007c parivārya praruditā māgadhyaḥ paśya yoṣitaḥ
11,025.008a āsām āyatanetrāṇāṃ susvarāṇāṃ janārdana
11,025.008c manaḥśrutiharo nādo mano mohayatīva me
11,025.009a prakīrṇasarvābharaṇā rudantyaḥ śokakarśitāḥ
11,025.009c svāstīrṇaśayanopetā māgadhyaḥ śerate bhuvi
11,025.010a kosalānām adhipatiṃ rājaputraṃ bṛhadbalam
11,025.010c bhartāraṃ parivāryaitāḥ pṛthak praruditāḥ striyaḥ
11,025.011a asya gātragatān bāṇān kārṣṇibāhubalārpitān
11,025.011c uddharanty asukhāviṣṭā mūrchamānāḥ punaḥ punaḥ
11,025.012a āsāṃ sarvānavadyānām ātapena pariśramāt
11,025.012c pramlānanalinābhāni bhānti vaktrāṇi mādhava
11,025.013a droṇena nihatāḥ śūrāḥ śerate rucirāṅgadāḥ
11,025.013b*0063_01 dhṛṣṭadyumnasutāḥ sarve śiśavo hemamālinaḥ
11,025.013b*0063_02 rathāgnyagāraṃ cāpārciṃ śaraśaktigadendhanam
11,025.013b*0063_03 droṇam āsādya nirdagdhāḥ śalabhā iva pāvakam
11,025.013b*0063_04 tathaiva nihatāḥ śūrāḥ śerate rucirāṅgadāḥ
11,025.013c droṇenābhimukhāḥ sarve bhrātaraḥ pañca kekayāḥ
11,025.014a taptakāñcanavarmāṇas tāmradhvajarathasrajaḥ
11,025.014c bhāsayanti mahīṃ bhāsā jvalitā iva pāvakāḥ
11,025.015a droṇena drupadaṃ saṃkhye paśya mādhava pātitam
11,025.015c mahādvipam ivāraṇye siṃhena mahatā hatam
11,025.016a pāñcālarājño vipulaṃ puṇḍarīkākṣa pāṇḍuram
11,025.016c ātapatraṃ samābhāti śaradīva divākaraḥ
11,025.017a etās tu drupadaṃ vṛddhaṃ snuṣā bhāryāś ca duḥkhitāḥ
11,025.017c dagdhvā gacchanti pāñcālyaṃ rājānam apasavyataḥ
11,025.018a dhṛṣṭaketuṃ maheṣvāsaṃ cedipuṃgavam aṅganāḥ
11,025.018c droṇena nihataṃ śūraṃ haranti hṛtacetasaḥ
11,025.019a droṇāstram abhihatyaiṣa vimarde madhusūdana
11,025.019b*0064_01 evaṃ mām iha putrasya putraḥ pitaram anvagāt
11,025.019c maheṣvāso hataḥ śete nadyā hṛta iva drumaḥ
11,025.020a eṣa cedipatiḥ śūro dhṛṣṭaketur mahārathaḥ
11,025.020c śete vinihataḥ saṃkhye hatvā śatrūn sahasraśaḥ
11,025.021a vitudyamānaṃ vihagais taṃ bhāryāḥ pratyupasthitāḥ
11,025.021c cedirājaṃ hṛṣīkeśa hataṃ sabalabāndhavam
11,025.022a dāśārhīputrajaṃ vīraṃ śayānaṃ satyavikramam
11,025.022c āropyāṅke rudanty etāś cedirājavarāṅganāḥ
11,025.023a asya putraṃ hṛṣīkeśa suvaktraṃ cārukuṇḍalam
11,025.023c droṇena samare paśya nikṛttaṃ bahudhā śaraiḥ
11,025.024a pitaraṃ nūnam ājisthaṃ yudhyamānaṃ paraiḥ saha
11,025.024c nājahāt pṛṣṭhato vīram adyāpi madhusūdana
11,025.025a evaṃ mamāpi putrasya putraḥ pitaram anvagāt
11,025.025c duryodhanaṃ mahābāho lakṣmaṇaḥ paravīrahā
11,025.026a vindānuvindāv āvantyau patitau paśya mādhava
11,025.026c himānte puṣpitau śālau marutā galitāv iva
11,025.027a kāñcanāṅgadavarmāṇau bāṇakhaḍgadhanurdharau
11,025.027c ṛṣabhapratirūpākṣau śayānau vimalasrajau
11,025.028a avadhyāḥ pāṇḍavāḥ kṛṣṇa sarva eva tvayā saha
11,025.028c ye muktā droṇabhīṣmābhyāṃ karṇād vaikartanāt kṛpāt
11,025.029a duryodhanād droṇasutāt saindhavāc ca mahārathāt
11,025.029c somadattād vikarṇāc ca śūrāc ca kṛtavarmaṇaḥ
11,025.029e ye hanyuḥ śastravegena devān api nararṣabhāḥ
11,025.030a ta ime nihatāḥ saṃkhye paśya kālasya paryayam
11,025.030c nātibhāro 'sti daivasya dhruvaṃ mādhava kaś cana
11,025.030e yad ime nihatāḥ śūrāḥ kṣatriyaiḥ kṣatriyarṣabhāḥ
11,025.030f*0065_01 śūrāś ca kṛtavidyāś ca mama putrā manasvinaḥ
11,025.031a tadaiva nihatāḥ kṛṣṇa mama putrās tarasvinaḥ
11,025.031c yadaivākṛtakāmas tvam upaplavyaṃ gataḥ punaḥ
11,025.032a śaṃtanoś caiva putreṇa prājñena vidureṇa ca
11,025.032c tadaivoktāsmi mā snehaṃ kuruṣvātmasuteṣv iti
11,025.033a tayor na darśanaṃ tāta mithyā bhavitum arhati
11,025.033c acireṇaiva me putrā bhasmībhūtā janārdana
11,025.034 vaiśaṃpāyana uvāca
11,025.034a ity uktvā nyapatad bhūmau gāndhārī śokakarśitā
11,025.034c duḥkhopahatavijñānā dhairyam utsṛjya bhārata
11,025.035a tataḥ kopaparītāṅgī putraśokapariplutā
11,025.035c jagāma śauriṃ doṣeṇa gāndhārī vyathitendriyā
11,025.036 gāndhāry uvāca
11,025.036a pāṇḍavā dhārtarāṣṭrāś ca drugdhāḥ kṛṣṇa parasparam
11,025.036c upekṣitā vinaśyantas tvayā kasmāj janārdana
11,025.037a śaktena bahubhṛtyena vipule tiṣṭhatā bale
11,025.037c ubhayatra samarthena śrutavākyena caiva ha
11,025.038a icchatopekṣito nāśaḥ kurūṇāṃ madhusūdana
11,025.038c yasmāt tvayā mahābāho phalaṃ tasmād avāpnuhi
11,025.039a patiśuśrūṣayā yan me tapaḥ kiṃ cid upārjitam
11,025.039c tena tvāṃ duravāpātmañ śapsye cakragadādhara
11,025.040a yasmāt parasparaṃ ghnanto jñātayaḥ kurupāṇḍavāḥ
11,025.040c upekṣitās te govinda tasmāj jñātīn vadhiṣyasi
11,025.041a tvam apy upasthite varṣe ṣaṭtriṃśe madhusūdana
11,025.041c hatajñātir hatāmātyo hataputro vanecaraḥ
11,025.041d*0066_01 anāthavad avijñāto lokeṣv anabhilakṣitaḥ
11,025.041e kutsitenābhyupāyena nidhanaṃ samavāpsyasi
11,025.042a tavāpy evaṃ hatasutā nihatajñātibāndhavāḥ
11,025.042c striyaḥ paripatiṣyanti yathaitā bharatastriyaḥ
11,025.043 vaiśaṃpāyana uvāca
11,025.043a tac chrutvā vacanaṃ ghoraṃ vāsudevo mahāmanāḥ
11,025.043c uvāca devīṃ gāndhārīm īṣad abhyutsmayann iva
11,025.044a saṃhartā vṛṣṇicakrasya nānyo mad vidyate śubhe
11,025.044c jāne 'ham etad apy evaṃ cīrṇaṃ carasi kṣatriye
11,025.044d*0067_01 daivād eva vinaśyanti vṛṣṇayo nātra saṃśayaḥ
11,025.045a avadhyās te narair anyair api vā devadānavaiḥ
11,025.045c parasparakṛtaṃ nāśam ataḥ prāpsyanti yādavāḥ
11,025.046a ity uktavati dāśārhe pāṇḍavās trastacetasaḥ
11,025.046c babhūvur bhṛśasaṃvignā nirāśāś cāpi jīvite
11,026.001 vāsudeva uvāca
11,026.001a uttiṣṭhottiṣṭha gāndhāri mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ
11,026.001c tavaiva hy aparādhena kuravo nidhanaṃ gatāḥ
11,026.002a yā tvaṃ putraṃ durātmānam īrṣum atyantamāninam
11,026.002c duryodhanaṃ puraskṛtya duṣkṛtaṃ sādhu manyase
11,026.003a niṣṭhuraṃ vairaparuṣaṃ vṛddhānāṃ śāsanātigam
11,026.003c katham ātmakṛtaṃ doṣaṃ mayy ādhātum ihecchasi
11,026.004a mṛtaṃ vā yadi vā naṣṭaṃ yo 'tītam anuśocati
11,026.004c duḥkhena labhate duḥkhaṃ dvāv anarthau prapadyate
11,026.005a taporthīyaṃ brāhmaṇī dhatta garbhaṃ; gaur voḍhāraṃ dhāvitāraṃ turaṃgī
11,026.005c śūdrā dāsaṃ paśupālaṃ tu vaiśyā; vadhārthīyaṃ tvadvidhā rājaputrī
11,026.006 vaiśaṃpāyana uvāca
11,026.006a tac chrutvā vāsudevasya punaruktaṃ vaco 'priyam
11,026.006c tūṣṇīṃ babhūva gāndhārī śokavyākulalocanā
11,026.007a dhṛtarāṣṭras tu rājarṣir nigṛhyābuddhijaṃ tamaḥ
11,026.007c paryapṛcchata dharmātmā dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
11,026.008a jīvatāṃ parimāṇajñaḥ sainyānām asi pāṇḍava
11,026.008c hatānāṃ yadi jānīṣe parimāṇaṃ vadasva me
11,026.009 yudhiṣṭhira uvāca
11,026.009a daśāyutānām ayutaṃ sahasrāṇi ca viṃśatiḥ
11,026.009c koṭyaḥ ṣaṣṭiś ca ṣaṭ caiva ye 'smin rājamṛdhe hatāḥ
11,026.010a alakṣyāṇāṃ tu vīrāṇāṃ sahasrāṇi caturdaśa
11,026.010c daśa cānyāni rājendra śataṃ ṣaṣṭiś ca pañca ca
11,026.011 dhṛtarāṣṭra uvāca
11,026.011a yudhiṣṭhira gatiṃ kāṃ te gatāḥ puruṣasattamāḥ
11,026.011b*0068_01 keṣu keṣu ca lokeṣu gatā hy ete narottamāḥ
11,026.011b*0068_02 yudhyamānā hatāḥ saṃkhye ye caivātrāparāṅmukhāḥ
11,026.011c ācakṣva me mahābāho sarvajño hy asi me mataḥ
11,026.012 yudhiṣṭhira uvāca
11,026.012a yair hutāni śarīrāṇi hṛṣṭaiḥ paramasaṃyuge
11,026.012c devarājasamāṃl lokān gatās te satyavikramāḥ
11,026.013a ye tv ahṛṣṭena manasā martavyam iti bhārata
11,026.013c yudhyamānā hatāḥ saṃkhye te gandharvaiḥ samāgatāḥ
11,026.014a ye tu saṃgrāmabhūmiṣṭhā yācamānāḥ parāṅmukhāḥ
11,026.014c śastreṇa nidhanaṃ prāptā gatās te guhyakān prati
11,026.014d*0069_01 kṣatradharmeṇa nihatās te gatāḥ paramāṃ gatim
11,026.015a pīḍyamānāḥ parair ye tu hīyamānā nirāyudhāḥ
11,026.015c hrīniṣedhā mahātmānaḥ parān abhimukhā raṇe
11,026.016a chidyamānāḥ śitaiḥ śastraiḥ kṣatradharmaparāyaṇāḥ
11,026.016c gatās te brahmasadanaṃ hatā vīrāḥ suvarcasaḥ
11,026.017a ye tatra nihatā rājann antar āyodhanaṃ prati
11,026.017c yathā kathaṃ cit te rājan saṃprāptā uttarān kurūn
11,026.018 dhṛtarāṣṭra uvāca
11,026.018a kena jñānabalenaivaṃ putra paśyasi siddhavat
11,026.018c tan me vada mahābāho śrotavyaṃ yadi vai mayā
11,026.019 yudhiṣṭhira uvāca
11,026.019a nideśād bhavataḥ pūrvaṃ vane vicaratā mayā
11,026.019c tīrthayātrāprasaṅgena saṃprāpto 'yam anugrahaḥ
11,026.020a devarṣir lomaśo dṛṣṭas tataḥ prāpto 'smy anusmṛtim
11,026.020c divyaṃ cakṣur api prāptaṃ jñānayogena vai purā
11,026.021 dhṛtarāṣṭra uvāca
11,026.021a ye 'trānāthā janasyāsya sanāthā ye ca bhārata
11,026.021c kaccit teṣāṃ śarīrāṇi dhakṣyanti vidhipūrvakam
11,026.022a na yeṣāṃ santi kartāro na ca ye 'trāhitāgnayaḥ
11,026.022c vayaṃ ca kasya kuryāmo bahutvāt tāta karmaṇaḥ
11,026.023a yān suparṇāś ca gṛdhrāś ca vikarṣanti tatas tataḥ
11,026.023c teṣāṃ tu karmaṇā lokā bhaviṣyanti yudhiṣṭhira
11,026.024 vaiśaṃpāyana uvāca
11,026.024a evam ukto mahāprājñaḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
11,026.024c ādideśa sudharmāṇaṃ dhaumyaṃ sūtaṃ ca saṃjayam
11,026.025a viduraṃ ca mahābuddhiṃ yuyutsuṃ caiva kauravam
11,026.025c indrasenamukhāṃś caiva bhṛtyān sūtāṃś ca sarvaśaḥ
11,026.026a bhavantaḥ kārayantv eṣāṃ pretakāryāṇi sarvaśaḥ
11,026.026c yathā cānāthavat kiṃ cic charīraṃ na vinaśyati
11,026.027a śāsanād dharmarājasya kṣattā sūtaś ca saṃjayaḥ
11,026.027c sudharmā dhaumyasahita indrasenādayas tathā
11,026.028a candanāgurukāṣṭhāni tathā kālīyakāny uta
11,026.028c ghṛtaṃ tailaṃ ca gandhāṃś ca kṣaumāṇi vasanāni ca
11,026.029a samāhṛtya mahārhāṇi dārūṇāṃ caiva saṃcayān
11,026.029c rathāṃś ca mṛditāṃs tatra nānāpraharaṇāni ca
11,026.030a citāḥ kṛtvā prayatnena yathāmukhyān narādhipān
11,026.030c dāhayām āsur avyagrā vidhidṛṣṭena karmaṇā
11,026.031a duryodhanaṃ ca rājānaṃ bhrātṝṃś cāsya śatādhikān
11,026.031c śalyaṃ śalaṃ ca rājānaṃ bhūriśravasam eva ca
11,026.032a jayadrathaṃ ca rājānam abhimanyuṃ ca bhārata
11,026.032c dauḥśāsaniṃ lakṣmaṇaṃ ca dhṛṣṭaketuṃ ca pārthivam
11,026.033a bṛhantaṃ somadattaṃ ca sṛñjayāṃś ca śatādhikān
11,026.033c rājānaṃ kṣemadhanvānaṃ virāṭadrupadau tathā
11,026.034a śikhaṇḍinaṃ ca pāñcālyaṃ dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam
11,026.034c yudhāmanyuṃ ca vikrāntam uttamaujasam eva ca
11,026.035a kausalyaṃ draupadeyāṃś ca śakuniṃ cāpi saubalam
11,026.035c acalaṃ vṛṣakaṃ caiva bhagadattaṃ ca pārthivam
11,026.036a karṇaṃ vaikartanaṃ caiva sahaputram amarṣaṇam
11,026.036c kekayāṃś ca maheṣvāsāṃs trigartāṃś ca mahārathān
11,026.037a ghaṭotkacaṃ rākṣasendraṃ bakabhrātaram eva ca
11,026.037c alambusaṃ ca rājānaṃ jalasaṃdhaṃ ca pārthivam
11,026.038a anyāṃś ca pārthivān rājañ śataśo 'tha sahasraśaḥ
11,026.038b*0070_01 citāḥ kṛtvā maheṣvāsān sarvān etān yathāvidhi
11,026.038c ghṛtadhārāhutair dīptaiḥ pāvakaiḥ samadāhayan
11,026.039a pitṛmedhāś ca keṣāṃ cid avartanta mahātmanām
11,026.039c sāmabhiś cāpy agāyanta te 'nvaśocyanta cāparaiḥ
11,026.040a sāmnām ṛcāṃ ca nādena strīṇāṃ ca ruditasvanaiḥ
11,026.040c kaśmalaṃ sarvabhūtānāṃ niśāyāṃ samapadyata
11,026.041a te vidhūmāḥ pradīptāś ca dīpyamānāś ca pāvakāḥ
11,026.041c nabhasīvānvadṛśyanta grahās tanvabhrasaṃvṛtāḥ
11,026.042a ye cāpy anāthās tatrāsan nānādeśasamāgatāḥ
11,026.042c tāṃś ca sarvān samānāyya rāśīn kṛtvā sahasraśaḥ
11,026.043a citvā dārubhir avyagraḥ prabhūtaiḥ snehatāpitaiḥ
11,026.043c dāhayām āsa viduro dharmarājasya śāsanāt
11,026.044a kārayitvā kriyās teṣāṃ kururājo yudhiṣṭhiraḥ
11,026.044c dhṛtarāṣṭraṃ puraskṛtya gaṅgām abhimukho 'gamat
11,027.001 vaiśaṃpāyana uvāca
11,027.001a te samāsādya gaṅgāṃ tu śivāṃ puṇyajanocitām
11,027.001c hradinīṃ vaprasaṃpannāṃ mahānūpāṃ mahāvanām
11,027.002a bhūṣaṇāny uttarīyāṇi veṣṭanāny avamucya ca
11,027.002b*0071_01 kavacāni vicitrāṇi gaṅgām avajagāhire
11,027.002c tataḥ pitṝṇāṃ pautrāṇāṃ bhrātṝṇāṃ svajanasya ca
11,027.003a putrāṇām āryakāṇāṃ ca patīnāṃ ca kurustriyaḥ
11,027.003c udakaṃ cakrire sarvā rudantyo bhṛśaduḥkhitāḥ
11,027.003e suhṛdāṃ cāpi dharmajñāḥ pracakruḥ salilakriyāḥ
11,027.004a udake kriyamāṇe tu vīrāṇāṃ vīrapatnibhiḥ
11,027.004c sūpatīrthābhavad gaṅgā bhūyo viprasasāra ca
11,027.005a tan mahodadhisaṃkāśaṃ nirānandam anutsavam
11,027.005c vīrapatnībhir ākīrṇaṃ gaṅgātīram aśobhata
11,027.006a tataḥ kuntī mahārāja sahasā śokakarśitā
11,027.006c rudatī mandayā vācā putrān vacanam abravīt
11,027.007a yaḥ sa śūro maheṣvāso rathayūthapayūthapaḥ
11,027.007c arjunena hataḥ saṃkhye vīralakṣaṇalakṣitaḥ
11,027.008a yaṃ sūtaputraṃ manyadhvaṃ rādheyam iti pāṇḍavāḥ
11,027.008c yo vyarājac camūmadhye divākara iva prabhuḥ
11,027.009a pratyayudhyata yaḥ sarvān purā vaḥ sapadānugān
11,027.009c duryodhanabalaṃ sarvaṃ yaḥ prakarṣan vyarocata
11,027.009d*0072_01 yaḥ sa vīro maheṣvāso mahābalaparākramaḥ
11,027.010a yasya nāsti samo vīrye pṛthivyām api kaś cana
11,027.010b*0073_01 yo 'vṛṇīta yaśaḥ śūraḥ prāṇair api sadā bhuvi
11,027.010c satyasaṃdhasya śūrasya saṃgrāmeṣv apalāyinaḥ
11,027.011a kurudhvam udakaṃ tasya bhrātur akliṣṭakarmaṇaḥ
11,027.011c sa hi vaḥ pūrvajo bhrātā bhāskarān mayy ajāyata
11,027.011e kuṇḍalī kavacī śūro divākarasamaprabhaḥ
11,027.011f*0074_01 dātāniśaṃ brāhmaṇānāṃ pūjakaḥ śīlarakṣakaḥ
11,027.011f*0074_02 kṛtajñaḥ satyavādī ca mahārathamahārathaḥ
11,027.011f*0074_03 abhimānī vinītātmā sundaraḥ priyadarśanaḥ
11,027.011f*0074_04 ekapatnīrataḥ śrīmān nityam ūrjitaśāsanaḥ
11,027.011f*0074_05 rājā sarvasya rāṣṭrasya duryodhanahite rataḥ
11,027.011f*0074_06 mama priyakaro nityaṃ putrāṇāṃ rakṣakaś ca ha
11,027.012a śrutvā tu pāṇḍavāḥ sarve mātur vacanam apriyam
11,027.012c karṇam evānuśocanta bhūyaś cārtatarābhavan
11,027.013a tataḥ sa puruṣavyāghraḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
11,027.013c uvāca mātaraṃ vīro niḥśvasann iva pannagaḥ
11,027.013d*0075_01 yaḥ śarormir dhvajāvarto mahābhujamahāgrahaḥ
11,027.013d*0075_02 talaśabdapraṇudito mahārathamahāhradaḥ
11,027.014a yasyeṣupātam āsādya nānyas tiṣṭhed dhanaṃjayāt
11,027.014c kathaṃ putro bhavatyāṃ sa devagarbhaḥ purābhavat
11,027.015a yasya bāhupratāpena tāpitāḥ sarvato vayam
11,027.015c tam agnim iva vastreṇa kathaṃ chāditavaty asi
11,027.015e yasya bāhubalaṃ ghoraṃ dhārtarāṣṭrair upāsitam
11,027.015f*0076_01 upāsitaṃ yathāsmābhir balaṃ gāṇḍīvadhanvanaḥ
11,027.015f*0076_02 bhūmipānāṃ ca sarveṣāṃ balaṃ balavatāṃ varaḥ
11,027.016a nānyaḥ kuntīsutāt karṇād agṛhṇād rathināṃ rathī
11,027.016c sa naḥ prathamajo bhrātā sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
11,027.016e asūta taṃ bhavaty agre katham adbhutavikramam
11,027.017a aho bhavatyā mantrasya pidhānena vayaṃ hatāḥ
11,027.017c nidhanena hi karṇasya pīḍitāḥ sma sabāndhavāḥ
11,027.018a abhimanyor vināśena draupadeyavadhena ca
11,027.018c pāñcālānāṃ ca nāśena kurūṇāṃ patanena ca
11,027.019a tataḥ śataguṇaṃ duḥkham idaṃ mām aspṛśad bhṛśam
11,027.019c karṇam evānuśocan hi dahyāmy agnāv ivāhitaḥ
11,027.019d*0077_01 karṇārjunasahāyo 'haṃ jayeyam api vāsavam
11,027.020a na hi sma kiṃ cid aprāpyaṃ bhaved api divi sthitam
11,027.020c na ca sma vaiśasaṃ ghoraṃ kauravāntakaraṃ bhavet
11,027.021a evaṃ vilapya bahulaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
11,027.021c vinadañ śanakai rājaṃś cakārāsyodakaṃ prabhuḥ
11,027.022a tato vineduḥ sahasā strīpuṃsās tatra sarvaśaḥ
11,027.022c abhito ye sthitās tatra tasminn udakakarmaṇi
11,027.023a tata ānāyayām āsa karṇasya saparicchadam
11,027.023c striyaḥ kurupatir dhīmān bhrātuḥ premṇā yudhiṣṭhiraḥ
11,027.024a sa tābhiḥ saha dharmātmā pretakṛtyam anantaram
11,027.024b*0078_01 aho bhavatyā mantrasya gopanena vayaṃ hatāḥ
11,027.024b*0078_02 pāpenāsau mayā jyeṣṭho bhrātājñānān nipātitaḥ
11,027.024b*0079_01 sarvaṃ cakāra karṇasya vidhivad bhūridakṣiṇam
11,027.024b*0079_02 sa rājā dhṛtarāṣṭraś ca kṛtvā jalam atandritaḥ
11,027.024b*0080_01 cakāra vidhivad dhīmān dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
11,027.024b*0080_02 pāpenāsau mayā śreṣṭho bhrātā jñātir nipātitaḥ
11,027.024b*0080_03 ato manasi yad guhyaṃ strīṇāṃ tan na bhaviṣyati
11,027.024c kṛtvottatāra gaṅgāyāḥ salilād ākulendriyaḥ
11,027.024d*0081_01 samuttatāra gaṅgāyā bhāryayā saha bhārata
11,027.024d*0082_01 bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvair gaṅgātīram upāviśat
11,027.024d*0083_01 ya idaṃ śṛṇuyād dhīmāñ śraddhābhaktisamanvitaḥ
11,027.024d*0083_02 tasya nārāyaṇo devaḥ pradadāti samīhitam
11,027.024d*0083_03 mānasaṃ vācikaṃ caiva kāyikaṃ yac ca duṣkṛtam
11,027.024d*0083_04 purāṇajñaṃ pūjayitvā brahmahatyā vimucyate
11,027.024d*0083_05 putrapautraiḥ parivṛta iha loke sukhaṃ labhet
11,027.024d*0083_06 muktvā ca sakalāl lokān indraloke mahīyate
12,001.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
12,001.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
12,001.000*0002_01 dvaipāyanauṣṭhapuṭaniḥsṛtam aprameyaṃ
12,001.000*0002_02 puṇyaṃ pavitram atha pāpaharaṃ śivaṃ ca
12,001.000*0002_03 yo bhārataṃ samadhigacchati vācyamānaṃ
12,001.000*0002_04 kiṃ tasya puṣkarajalair abhiṣecanena
12,001.000*0002_05 yo gośataṃ kaṇa[na]kaśṛṅgamayaṃ dadāti
12,001.000*0002_06 viprāya vedaviduṣe ca bahuśrutāya
12,001.000*0002_07 ekāṃ ca bhāratakathāṃ śṛṇuyāt samagrāṃ
12,001.000*0002_08 tulyaṃ phalaṃ bhavati tasya ca tasya ceti
12,001.000*0003_01 vyāsaṃ vasiṣṭhanaptāraṃ śakteḥ pautram akalmaṣam
12,001.000*0003_02 parāśarātmajaṃ vande śukatātaṃ taponidhim
12,001.000*0003_03 vyāsāya viṣṇurūpāya vyāsarūpāya viṣṇave
12,001.000*0003_04 namo vai brahmanidhaye vāsiṣṭhāya namo namaḥ
12,001.000*0003_05 namo dharmāya mahate namaḥ kṛṣṇāya vedhase
12,001.000*0003_06 brāhmaṇebhyo namaskṛtya dharmān vakṣyāmi śāśvatān
12,001.000*0003_07 namo bhagavate tasmai vyāsāyāmitatejase
12,001.000*0003_08 yasya prasādād vakṣyāmi nārāyaṇakathām imām
12,001.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,001.001a kṛtodakās te suhṛdāṃ sarveṣāṃ pāṇḍunandanāḥ
12,001.001c viduro dhṛtarāṣṭraś ca sarvāś ca bharatastriyaḥ
12,001.002a tatra te sumahātmāno nyavasan kurunandanāḥ
12,001.002c śaucaṃ nivartayiṣyanto māsam ekaṃ bahiḥ purāt
12,001.003a kṛtodakaṃ tu rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
12,001.003c abhijagmur mahātmānaḥ siddhā brahmarṣisattamāḥ
12,001.004a dvaipāyano nāradaś ca devalaś ca mahān ṛṣiḥ
12,001.004c devasthānaś ca kaṇvaś ca teṣāṃ śiṣyāś ca sattamāḥ
12,001.005a anye ca vedavidvāṃsaḥ kṛtaprajñā dvijātayaḥ
12,001.005c gṛhasthāḥ snātakāḥ sarve dadṛśuḥ kurusattamam
12,001.006a abhigamya mahātmānaḥ pūjitāś ca yathāvidhi
12,001.006c āsaneṣu mahārheṣu viviśus te maharṣayaḥ
12,001.007a pratigṛhya tataḥ pūjāṃ tatkālasadṛśīṃ tadā
12,001.007c paryupāsan yathānyāyaṃ parivārya yudhiṣṭhiram
12,001.008a puṇye bhāgīrathītīre śokavyākulacetasam
12,001.008c āśvāsayanto rājānaṃ viprāḥ śatasahasraśaḥ
12,001.009a nāradas tv abravīt kāle dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
12,001.009c vicārya munibhiḥ sārdhaṃ tatkālasadṛśaṃ vacaḥ
12,001.010a bhavato bāhuvīryeṇa prasādān mādhavasya ca
12,001.010c jiteyam avaniḥ kṛtsnā dharmeṇa ca yudhiṣṭhira
12,001.011a diṣṭyā muktāḥ stha saṃgrāmād asmāl lokabhayaṃkarāt
12,001.011c kṣatradharmarataś cāpi kaccin modasi pāṇḍava
12,001.012a kaccic ca nihatāmitraḥ prīṇāsi suhṛdo nṛpa
12,001.012c kaccic chriyam imāṃ prāpya na tvāṃ śokaḥ prabādhate
12,001.013 yudhiṣṭhira uvāca
12,001.013a vijiteyaṃ mahī kṛtsnā kṛṣṇabāhubalāśrayāt
12,001.013c brāhmaṇānāṃ prasādena bhīmārjunabalena ca
12,001.014a idaṃ tu me mahad duḥkhaṃ vartate hṛdi nityadā
12,001.014c kṛtvā jñātikṣayam imaṃ mahāntaṃ lobhakāritam
12,001.015a saubhadraṃ draupadeyāṃś ca ghātayitvā priyān sutān
12,001.015c jayo 'yam ajayākāro bhagavan pratibhāti me
12,001.016a kiṃ nu vakṣyati vārṣṇeyī vadhūr me madhusūdanam
12,001.016c dvārakāvāsinī kṛṣṇam itaḥ pratigataṃ harim
12,001.017a draupadī hataputreyaṃ kṛpaṇā hatabāndhavā
12,001.017c asmatpriyahite yuktā bhūyaḥ pīḍayatīva mām
12,001.018a idam anyac ca bhagavan yat tvāṃ vakṣyāmi nārada
12,001.018c mantrasaṃvaraṇenāsmi kuntyā duḥkhena yojitaḥ
12,001.019a yo 'sau nāgāyutabalo loke 'pratiratho raṇe
12,001.019c siṃhakhelagatir dhīmān ghṛṇī dānto yatavrataḥ
12,001.020a āśrayo dhārtarāṣṭrāṇāṃ mānī tīkṣṇaparākramaḥ
12,001.020c amarṣī nityasaṃrambhī kṣeptāsmākaṃ raṇe raṇe
12,001.021a śīghrāstraś citrayodhī ca kṛtī cādbhutavikramaḥ
12,001.021c gūḍhotpannaḥ sutaḥ kuntyā bhrātāsmākaṃ ca sodaraḥ
12,001.022a toyakarmaṇi yaṃ kuntī kathayām āsa sūryajam
12,001.022c putraṃ sarvaguṇopetam avakīrṇaṃ jale purā
12,001.022d*0004_01 mañjūṣāyāṃ samādhāya gaṅgāsrotasy amajjayat
12,001.023a yaṃ sūtaputraṃ loko 'yaṃ rādheyaṃ cāpy amanyata
12,001.023c sa jyeṣṭhaputraḥ kuntyā vai bhrātāsmākaṃ ca mātṛjaḥ
12,001.024a ajānatā mayā saṃkhye rājyalubdhena ghātitaḥ
12,001.024c tan me dahati gātrāṇi tūlarāśim ivānalaḥ
12,001.025a na hi taṃ veda pārtho 'pi bhrātaraṃ śvetavāhanaḥ
12,001.025c nāhaṃ na bhīmo na yamau sa tv asmān veda suvrataḥ
12,001.026a gatā kila pṛthā tasya sakāśam iti naḥ śrutam
12,001.026c asmākaṃ śamakāmā vai tvaṃ ca putro mamety atha
12,001.027a pṛthāyā na kṛtaḥ kāmas tena cāpi mahātmanā
12,001.027c atipaścād idaṃ mātary avocad iti naḥ śrutam
12,001.028a na hi śakṣyāmy ahaṃ tyaktuṃ nṛpaṃ duryodhanaṃ raṇe
12,001.028c anāryaṃ ca nṛśaṃsaṃ ca kṛtaghnaṃ ca hi me bhavet
12,001.029a yudhiṣṭhireṇa saṃdhiṃ ca yadi kuryāṃ mate tava
12,001.029c bhīto raṇe śvetavāhād iti māṃ maṃsyate janaḥ
12,001.030a so 'haṃ nirjitya samare vijayaṃ sahakeśavam
12,001.030c saṃdhāsye dharmaputreṇa paścād iti ca so 'bravīt
12,001.031a tam avocat kila pṛthā punaḥ pṛthulavakṣasam
12,001.031c caturṇām abhayaṃ dehi kāmaṃ yudhyasva phalgunam
12,001.032a so 'bravīn mātaraṃ dhīmān vepamānaḥ kṛtāñjaliḥ
12,001.032c prāptān viṣahyāṃś caturo na haniṣyāmi te sutān
12,001.033a pañcaiva hi sutā mātar bhaviṣyanti hi te dhruvam
12,001.033c sakarṇā vā hate pārthe sārjunā vā hate mayi
12,001.034a taṃ putragṛddhinī bhūyo mātā putram athābravīt
12,001.034c bhrātṝṇāṃ svasti kurvīthā yeṣāṃ svasti cikīrṣasi
12,001.035a tam evam uktvā tu pṛthā visṛjyopayayau gṛhān
12,001.035c so 'rjunena hato vīro bhrātā bhrātrā sahodaraḥ
12,001.036a na caiva vivṛto mantraḥ pṛthāyās tasya vā mune
12,001.036c atha śūro maheṣvāsaḥ pārthenāsau nipātitaḥ
12,001.037a ahaṃ tv ajñāsiṣaṃ paścāt svasodaryaṃ dvijottama
12,001.037c pūrvajaṃ bhrātaraṃ karṇaṃ pṛthāyā vacanāt prabho
12,001.038a tena me dūyate 'tīva hṛdayaṃ bhrātṛghātinaḥ
12,001.038c karṇārjunasahāyo 'haṃ jayeyam api vāsavam
12,001.039a sabhāyāṃ kliśyamānasya dhārtarāṣṭrair durātmabhiḥ
12,001.039c sahasotpatitaḥ krodhaḥ karṇaṃ dṛṣṭvā praśāmyati
12,001.040a yadā hy asya giro rūkṣāḥ śṛṇomi kaṭukodayāḥ
12,001.040c sabhāyāṃ gadato dyūte duryodhanahitaiṣiṇaḥ
12,001.041a tadā naśyati me krodhaḥ pādau tasya nirīkṣya ha
12,001.041c kuntyā hi sadṛśau pādau karṇasyeti matir mama
12,001.042a sādṛśyahetum anvicchan pṛthāyās tava caiva ha
12,001.042c kāraṇaṃ nādhigacchāmi kathaṃ cid api cintayan
12,001.043a kathaṃ nu tasya saṃgrāme pṛthivī cakram agrasat
12,001.043c kathaṃ ca śapto bhrātā me tat tvaṃ vaktum ihārhasi
12,001.044a śrotum icchāmi bhagavaṃs tvattaḥ sarvaṃ yathātatham
12,001.044c bhavān hi sarvavid vidvāṃl loke veda kṛtākṛtam
12,001.044d*0005_01 anāgate vartamāne trailokye nātra saṃśayaḥ
12,002.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,002.001a sa evam uktas tu munir nārado vadatāṃ varaḥ
12,002.001c kathayām āsa tat sarvaṃ yathā śaptaḥ sa sūtajaḥ
12,002.002a evam etan mahābāho yathā vadasi bhārata
12,002.002c na karṇārjunayoḥ kiṃ cid aviṣahyaṃ bhaved raṇe
12,002.003a guhyam etat tu devānāṃ kathayiṣyāmi te nṛpa
12,002.003c tan nibodha mahārāja yathā vṛttam idaṃ purā
12,002.004a kṣatraṃ svargaṃ kathaṃ gacchec chastrapūtam iti prabho
12,002.004c saṃgharṣajananas tasmāt kanyāgarbho vinirmitaḥ
12,002.005a sa bālas tejasā yuktaḥ sūtaputratvam āgataḥ
12,002.005c cakārāṅgirasāṃ śreṣṭhe dhanurvedaṃ gurau tava
12,002.006a sa balaṃ bhīmasenasya phalgunasya ca lāghavam
12,002.006c buddhiṃ ca tava rājendra yamayor vinayaṃ tathā
12,002.007a sakhyaṃ ca vāsudevena bālye gāṇḍivadhanvanaḥ
12,002.007c prajānām anurāgaṃ ca cintayāno vyadahyata
12,002.008a sa sakhyam agamad bālye rājñā duryodhanena vai
12,002.008c yuṣmābhir nityasaṃdviṣṭo daivāc cāpi svabhāvataḥ
12,002.009a vidyādhikam athālakṣya dhanurvede dhanaṃjayam
12,002.009c droṇaṃ rahasy upāgamya karṇo vacanam abravīt
12,002.010a brahmāstraṃ vettum icchāmi sarahasyanivartanam
12,002.010b*0006_01 aho citraṃ mahac citraṃ viparītam idaṃ jagat
12,002.010b*0006_02 yenāpatrapate sādhur asādhus tena tuṣyati
12,002.010c arjunena samo yuddhe bhaveyam iti me matiḥ
12,002.011a samaḥ putreṣu ca snehaḥ śiṣyeṣu ca tava dhruvam
12,002.011c tvatprasādān na māṃ brūyur akṛtāstraṃ vicakṣaṇāḥ
12,002.012a droṇas tathoktaḥ karṇena sāpekṣaḥ phalgunaṃ prati
12,002.012c daurātmyaṃ cāpi karṇasya viditvā tam uvāca ha
12,002.013a brahmāstraṃ brāhmaṇo vidyād yathāvac caritavrataḥ
12,002.013c kṣatriyo vā tapasvī yo nānyo vidyāt kathaṃ cana
12,002.014a ity ukto 'ṅgirasāṃ śreṣṭham āmantrya pratipūjya ca
12,002.014c jagāma sahasā rāmaṃ mahendraṃ parvataṃ prati
12,002.015a sa tu rāmam upāgamya śirasābhipraṇamya ca
12,002.015c brāhmaṇo bhārgavo 'smīti gauraveṇābhyagacchata
12,002.016a rāmas taṃ pratijagrāha pṛṣṭvā gotrādi sarvaśaḥ
12,002.016c uṣyatāṃ svāgataṃ ceti prītimāṃś cābhavad bhṛśam
12,002.017a tatra karṇasya vasato mahendre parvatottame
12,002.017c gandharvai rākṣasair yakṣair devaiś cāsīt samāgamaḥ
12,002.018a sa tatreṣv astram akarod bhṛguśreṣṭhād yathāvidhi
12,002.018c priyaś cābhavad atyarthaṃ devagandharvarakṣasām
12,002.019a sa kadā cit samudrānte vicarann āśramāntike
12,002.019c ekaḥ khaḍgadhanuṣpāṇiḥ paricakrāma sūtajaḥ
12,002.020a so 'gnihotraprasaktasya kasya cid brahmavādinaḥ
12,002.020c jaghānājñānataḥ pārtha homadhenuṃ yadṛcchayā
12,002.021a tad ajñānakṛtaṃ matvā brāhmaṇāya nyavedayat
12,002.021c karṇaḥ prasādayaṃś cainam idam ity abravīd vacaḥ
12,002.022a abuddhipūrvaṃ bhagavan dhenur eṣā hatā tava
12,002.022c mayā tatra prasādaṃ me kuruṣveti punaḥ punaḥ
12,002.023a taṃ sa vipro 'bravīt kruddho vācā nirbhartsayann iva
12,002.023c durācāra vadhārhas tvaṃ phalaṃ prāpnuhi durmate
12,002.024a yena vispardhase nityaṃ yadarthaṃ ghaṭase 'niśam
12,002.024c yudhyatas tena te pāpa bhūmiś cakraṃ grasiṣyati
12,002.025a tataś cakre mahīgraste mūrdhānaṃ te vicetasaḥ
12,002.025c pātayiṣyati vikramya śatrur gaccha narādhama
12,002.026a yatheyaṃ gaur hatā mūḍha pramattena tvayā mama
12,002.026c pramattasyaivam evānyaḥ śiras te pātayiṣyati
12,002.027a tataḥ prasādayām āsa punas taṃ dvijasattamam
12,002.027c gobhir dhanaiś ca ratnaiś ca sa cainaṃ punar abravīt
12,002.028a nedaṃ madvyāhṛtaṃ kuryāt sarvaloko 'pi vai mṛṣā
12,002.028c gaccha vā tiṣṭha vā yad vā kāryaṃ te tat samācara
12,002.029a ity ukto brāhmaṇenātha karṇo dainyād adhomukhaḥ
12,002.029c rāmam abhyāgamad bhītas tad eva manasā smaran
12,003.001 nārada uvāca
12,003.001a karṇasya bāhuvīryeṇa praśrayeṇa damena ca
12,003.001c tutoṣa bhṛguśārdūlo guruśuśrūṣayā tathā
12,003.002a tasmai sa vidhivat kṛtsnaṃ brahmāstraṃ sanivartanam
12,003.002c provācākhilam avyagraṃ tapasvī sutapasvine
12,003.003a viditāstras tataḥ karṇo ramamāṇo ''śrame bhṛgoḥ
12,003.003c cakāra vai dhanurvede yatnam adbhutavikramaḥ
12,003.004a tataḥ kadā cid rāmas tu carann āśramam antikāt
12,003.004c karṇena sahito dhīmān upavāsena karśitaḥ
12,003.005a suṣvāpa jāmadagnyo vai visrambhotpannasauhṛdaḥ
12,003.005c karṇasyotsaṅga ādhāya śiraḥ klāntamanā guruḥ
12,003.006a atha kṛmiḥ śleṣmamayo māṃsaśoṇitabhojanaḥ
12,003.006c dāruṇo dāruṇasparśaḥ karṇasyābhyāśam āgamat
12,003.007a sa tasyorum athāsādya bibheda rudhirāśanaḥ
12,003.007c na cainam aśakat kṣeptuṃ hantuṃ vāpi guror bhayāt
12,003.008a saṃdaśyamāno 'pi tathā kṛmiṇā tena bhārata
12,003.008c guruprabodhaśaṅkī ca tam upaikṣata sūtajaḥ
12,003.009a karṇas tu vedanāṃ dhairyād asahyāṃ vinigṛhya tām
12,003.009c akampann avyathaṃś caiva dhārayām āsa bhārgavam
12,003.010a yadā tu rudhireṇāṅge parispṛṣṭo bhṛgūdvahaḥ
12,003.010c tadābudhyata tejasvī saṃtaptaś cedam abravīt
12,003.011a aho 'smy aśucitāṃ prāptaḥ kim idaṃ kriyate tvayā
12,003.011c kathayasva bhayaṃ tyaktvā yāthātathyam idaṃ mama
12,003.012a tasya karṇas tadācaṣṭa kṛmiṇā paribhakṣaṇam
12,003.012c dadarśa rāmas taṃ cāpi kṛmiṃ sūkarasaṃnibham
12,003.013a aṣṭapādaṃ tīkṣṇadaṃṣṭraṃ sūcībhir iva saṃvṛtam
12,003.013c romabhiḥ saṃniruddhāṅgam alarkaṃ nāma nāmataḥ
12,003.014a sa dṛṣṭamātro rāmeṇa kṛmiḥ prāṇān avāsṛjat
12,003.014c tasminn evāsṛksaṃklinne tad adbhutam ivābhavat
12,003.015a tato 'ntarikṣe dadṛśe viśvarūpaḥ karālavān
12,003.015c rākṣaso lohitagrīvaḥ kṛṣṇāṅgo meghavāhanaḥ
12,003.016a sa rāmaṃ prāñjalir bhūtvā babhāṣe pūrṇamānasaḥ
12,003.016c svasti te bhṛguśārdūla gamiṣyāmi yathāgatam
12,003.017a mokṣito narakād asmi bhavatā munisattama
12,003.017c bhadraṃ ca te 'stu nandiś ca priyaṃ me bhavatā kṛtam
12,003.018a tam uvāca mahābāhur jāmadagnyaḥ pratāpavān
12,003.018c kas tvaṃ kasmāc ca narakaṃ pratipanno bravīhi tat
12,003.019a so 'bravīd aham āsaṃ prāg gṛtso nāma mahāsuraḥ
12,003.019c purā devayuge tāta bhṛgos tulyavayā iva
12,003.020a so 'haṃ bhṛgoḥ sudayitāṃ bhāryām apaharaṃ balāt
12,003.020c maharṣer abhiśāpena kṛmibhūto 'pataṃ bhuvi
12,003.021a abravīt tu sa māṃ krodhāt tava pūrvapitāmahaḥ
12,003.021c mūtraśleṣmāśanaḥ pāpa nirayaṃ pratipatsyase
12,003.022a śāpasyānto bhaved brahmann ity evaṃ tam athābruvam
12,003.022c bhavitā bhārgave rāma iti mām abravīd bhṛguḥ
12,003.023a so 'ham etāṃ gatiṃ prāpto yathā nakuśalaṃ tathā
12,003.023c tvayā sādho samāgamya vimuktaḥ pāpayonitaḥ
12,003.024a evam uktvā namaskṛtya yayau rāmaṃ mahāsuraḥ
12,003.024c rāmaḥ karṇaṃ tu sakrodham idaṃ vacanam abravīt
12,003.025a atiduḥkham idaṃ mūḍha na jātu brāhmaṇaḥ sahet
12,003.025c kṣatriyasyaiva te dhairyaṃ kāmayā satyam ucyatām
12,003.026a tam uvāca tataḥ karṇaḥ śāpabhītaḥ prasādayan
12,003.026c brahmakṣatrāntare sūtaṃ jātaṃ māṃ viddhi bhārgava
12,003.027a rādheyaḥ karṇa iti māṃ pravadanti janā bhuvi
12,003.027c prasādaṃ kuru me brahmann astralubdhasya bhārgava
12,003.028a pitā gurur na saṃdeho vedavidyāpradaḥ prabhuḥ
12,003.028c ato bhārgava ity uktaṃ mayā gotraṃ tavāntike
12,003.029a tam uvāca bhṛguśreṣṭhaḥ saroṣaḥ prahasann iva
12,003.029c bhūmau nipatitaṃ dīnaṃ vepamānaṃ kṛtāñjalim
12,003.030a yasmān mithyopacarito astralobhād iha tvayā
12,003.030c tasmād etad dhi te mūḍha brahmāstraṃ pratibhāsyati
12,003.031a anyatra vadhakālāt te sadṛśena sameyuṣaḥ
12,003.031c abrāhmaṇe na hi brahma dhruvaṃ tiṣṭhet kadā cana
12,003.032a gacchedānīṃ na te sthānam anṛtasyeha vidyate
12,003.032c na tvayā sadṛśo yuddhe bhavitā kśatriyo bhuvi
12,003.033a evam uktas tu rāmeṇa nyāyenopajagāma saḥ
12,003.033c duryodhanam upāgamya kṛtāstro 'smīti cābravīt
12,004.001 nārada uvāca
12,004.001a karṇas tu samavāpyaitad astraṃ bhārgavanandanāt
12,004.001c duryodhanena sahito mumude bharatarṣabha
12,004.002a tataḥ kadā cid rājānaḥ samājagmuḥ svayaṃvare
12,004.002c kaliṅgaviṣaye rājan rājñaś citrāṅgadasya ca
12,004.003a śrīmadrājapuraṃ nāma nagaraṃ tatra bhārata
12,004.003c rājānaḥ śataśas tatra kanyārthaṃ samupāgaman
12,004.004a śrutvā duryodhanas tatra sametān sarvapārthivān
12,004.004c rathena kāñcanāṅgena karṇena sahito yayau
12,004.005a tataḥ svayaṃvare tasmin saṃpravṛtte mahotsave
12,004.005c samāpetur nṛpatayaḥ kanyārthe nṛpasattama
12,004.006a śiśupālo jarāsaṃdho bhīṣmako vakra eva ca
12,004.006c kapotaromā nīlaś ca rukmī ca dṛḍhavikramaḥ
12,004.007a sṛgālaś ca mahārāja strīrājyādhipatiś ca yaḥ
12,004.007c aśokaḥ śatadhanvā ca bhojo vīraś ca nāmataḥ
12,004.008a ete cānye ca bahavo dakṣiṇāṃ diśam āśritāḥ
12,004.008c mlecchācāryāś ca rājānaḥ prācyodīcyāś ca bhārata
12,004.009a kāñcanāṅgadinaḥ sarve baddhajāmbūnadasrajaḥ
12,004.009c sarve bhāsvaradehāś ca vyāghrā iva madotkaṭāḥ
12,004.010a tataḥ samupaviṣṭeṣu teṣu rājasu bhārata
12,004.010c viveśa raṅgaṃ sā kanyā dhātrīvarṣadharānvitā
12,004.011a tataḥ saṃśrāvyamāṇeṣu rājñāṃ nāmasu bhārata
12,004.011c atyakrāmad dhārtarāṣṭraṃ sā kanyā varavarṇinī
12,004.012a duryodhanas tu kauravyo nāmarṣayata laṅghanam
12,004.012c pratyaṣedhac ca tāṃ kanyām asatkṛtya narādhipān
12,004.013a sa vīryamadamattatvād bhīṣmadroṇāv upāśritaḥ
12,004.013c ratham āropya tāṃ kanyām ājuhāva narādhipān
12,004.014a tam anvayād rathī khaḍgī bhaddhagodhāṅgulitravān
12,004.014c karṇaḥ śastrabhṛtāṃ śreṣṭhaḥ pṛṣṭhataḥ puruṣarṣabha
12,004.015a tato vimardaḥ sumahān rājñām āsīd yudhiṣṭhira
12,004.015c saṃnahyatāṃ tanutrāṇi rathān yojayatām api
12,004.016a te 'bhyadhāvanta saṃkruddhāḥ karṇaduryodhanāv ubhau
12,004.016c śaravarṣāṇi muñcanto meghāḥ parvatayor iva
12,004.017a karṇas teṣām āpatatām ekaikena kṣureṇa ha
12,004.017c dhanūṃṣi saśarāvāpāny apātayata bhūtale
12,004.018a tato vidhanuṣaḥ kāṃś cit kāṃś cid udyatakārmukān
12,004.018c kāṃś cid udvahato bāṇān rathaśaktigadās tathā
12,004.019a lāghavād ākulīkṛtya karṇaḥ praharatāṃ varaḥ
12,004.019c hatasūtāṃś ca bhūyiṣṭhān avajigye narādhipān
12,004.020a te svayaṃ tvarayanto 'śvān yāhi yāhīti vādinaḥ
12,004.020c vyapeyus te raṇaṃ hitvā rājāno bhagnamānasāḥ
12,004.021a duryodhanas tu karṇena pālyamāno 'bhyayāt tadā
12,004.021c hṛṣṭaḥ kanyām upādāya nagaraṃ nāgasāhvayam
12,005.001 nārada uvāca
12,005.001a āviṣkṛtabalaṃ karṇaṃ jñātvā rājā tu māgadhaḥ
12,005.001c āhvayad dvairathenājau jarāsaṃdho mahīpatiḥ
12,005.002a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ divyāstraviduṣor dvayoḥ
12,005.002c yudhi nānāpraharaṇair anyonyam abhivarṣatoḥ
12,005.003a kṣīṇabāṇau vidhanuṣau bhagnakhaḍgau mahīṃ gatau
12,005.003c bāhubhiḥ samasajjetām ubhāv api balānvitau
12,005.004a bāhukaṇṭakayuddhena tasya karṇo 'tha yudhyataḥ
12,005.004c bibheda saṃdhiṃ dehasya jarayā śleṣitasya ha
12,005.005a sa vikāraṃ śarīrasya dṛṣṭvā nṛpatir ātmanaḥ
12,005.005c prīto 'smīty abravīt karṇaṃ vairam utsṛjya bhārata
12,005.006a prītyā dadau sa karṇāya mālinīṃ nagarīm atha
12,005.006c aṅgeṣu naraśārdūla sa rājāsīt sapatnajit
12,005.007a pālayām āsa campāṃ tu karṇaḥ parabalārdanaḥ
12,005.007c duryodhanasyānumate tavāpi viditaṃ tathā
12,005.008a evaṃ śastrapratāpena prathitaḥ so 'bhavat kṣitau
12,005.008c tvaddhitārthaṃ surendreṇa bhikṣito varmakuṇḍale
12,005.009a sa divye sahaje prādāt kuṇḍale paramārcite
12,005.009c sahajaṃ kavacaṃ caiva mohito devamāyayā
12,005.010a vimuktaḥ kuṇḍalābhyāṃ ca sahajena ca varmaṇā
12,005.010c nihato vijayenājau vāsudevasya paśyataḥ
12,005.011a brāhmaṇasyābhiśāpena rāmasya ca mahātmanaḥ
12,005.011c kuntyāś ca varadānena māyayā ca śatakratoḥ
12,005.012a bhīṣmāvamānāt saṃkhyāyāṃ rathānām ardhakīrtanāt
12,005.012c śalyāt tejovadhāc cāpi vāsudevanayena ca
12,005.013a rudrasya devarājasya yamasya varuṇasya ca
12,005.013c kuberadroṇayoś caiva kṛpasya ca mahātmanaḥ
12,005.014a astrāṇi divyāny ādāya yudhi gāṇḍīvadhanvanā
12,005.014c hato vaikartanaḥ karṇo divākarasamadyutiḥ
12,005.015a evaṃ śaptas tava bhrātā bahubhiś cāpi vañcitaḥ
12,005.015c na śocyaḥ sa naravyāghro yuddhe hi nidhanaṃ gataḥ
12,006.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,006.001a etāvad uktvā devarṣir virarāma sa nāradaḥ
12,006.001c yudhiṣṭhiras tu rājarṣir dadhyau śokapariplutaḥ
12,006.002a taṃ dīnamanasaṃ vīram adhovadanam āturam
12,006.002c niḥśvasantaṃ yathā nāgaṃ paryaśrunayanaṃ tathā
12,006.003a kuntī śokaparītāṅgī duḥkhopahatacetanā
12,006.003c abravīn madhurābhāṣā kāle vacanam arthavat
12,006.004a yudhiṣṭhira mahābāho nainaṃ śocitum arhasi
12,006.004c jahi śokaṃ mahāprājña śṛṇu cedaṃ vaco mama
12,006.005a yatitaḥ sa mayā pūrvaṃ bhrātryaṃ jñāpayituṃ tava
12,006.005c bhāskareṇa ca devena pitrā dharmabhṛtāṃ vara
12,006.006a yad vācyaṃ hitakāmena suhṛdā bhūtim icchatā
12,006.006c tathā divākareṇoktaḥ svapnānte mama cāgrataḥ
12,006.007a na cainam aśakad bhānur ahaṃ vā snehakāraṇaiḥ
12,006.007c purā pratyanunetuṃ vā netuṃ vāpy ekatāṃ tvayā
12,006.008a tataḥ kālaparītaḥ sa vairasyoddhukṣaṇe rataḥ
12,006.008c pratīpakārī yuṣmākam iti copekṣito mayā
12,006.009a ity ukto dharmarājas tu mātrā bāṣpākulekṣaṇaḥ
12,006.009c uvāca vākyaṃ dharmātmā śokavyākulacetanaḥ
12,006.010a bhavatyā gūḍhamantratvāt pīḍito 'smīty uvāca tām
12,006.010c śaśāpa ca mahātejāḥ sarvalokeṣu ca striyaḥ
12,006.010e na guhyaṃ dhārayiṣyantīty atiduḥkhasamanvitaḥ
12,006.011a sa rājā putrapautrāṇāṃ saṃbandhisuhṛdāṃ tathā
12,006.011c smarann udvignahṛdayo babhūvāsvasthacetanaḥ
12,006.012a tataḥ śokaparītātmā sadhūma iva pāvakaḥ
12,006.012c nirvedam akarod dhīmān rājā saṃtāpapīḍitaḥ
12,007.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,007.001a yudhiṣṭhiras tu dharmātmā śokavyākulacetanaḥ
12,007.001c śuśoca duḥkhasaṃtaptaḥ smṛtvā karṇaṃ mahāratham
12,007.002a āviṣṭo duḥkhaśokābhyāṃ niḥśvasaṃś ca punaḥ punaḥ
12,007.002c dṛṣṭvārjunam uvācedaṃ vacanaṃ śokakarśitaḥ
12,007.003a yad bhaikṣam ācariṣyāma vṛṣṇyandhakapure vayam
12,007.003c jñātīn niṣpuruṣān kṛtvā nemāṃ prāpsyāma durgatim
12,007.004a amitrā naḥ samṛddhārthā vṛttārthāḥ kuravaḥ kila
12,007.004c ātmānam ātmanā hatvā kiṃ dharmaphalam āpnumaḥ
12,007.005a dhig astu kṣātram ācāraṃ dhig astu balam aurasam
12,007.005c dhig astv amarṣaṃ yenemām āpadaṃ gamitā vayam
12,007.006a sādhu kṣamā damaḥ śaucam avairodhyam amatsaraḥ
12,007.006c ahiṃsā satyavacanaṃ nityāni vanacāriṇām
12,007.007a vayaṃ tu lobhān mohāc ca stambhaṃ mānaṃ ca saṃśritāḥ
12,007.007c imām avasthām āpannā rājyaleśabubhukṣayā
12,007.008a trailokyasyāpi rājyena nāsmān kaś cit praharṣayet
12,007.008c bāndhavān nihatān dṛṣṭvā pṛthivyām āmiṣaiṣiṇaḥ
12,007.009a te vayaṃ pṛthivīhetor avadhyān pṛthivīsamān
12,007.009c saṃparityajya jīvāmo hīnārthā hatabāndhavāḥ
12,007.010a āmiṣe gṛdhyamānānām aśunāṃ naḥ śunām iva
12,007.010c āmiṣaṃ caiva no naṣṭam āmiṣasya ca bhojinaḥ
12,007.011a na pṛthivyā sakalayā na suvarṇasya rāśibhiḥ
12,007.011c na gavāśvena sarveṇa te tyājyā ya ime hatāḥ
12,007.012a saṃyuktāḥ kāmamanyubhyāṃ krodhāmarṣasamanvitāḥ
12,007.012c mṛtyuyānaṃ samāruhya gatā vaivasvatakṣayam
12,007.013a bahu kalyāṇam icchanta īhante pitaraḥ sutān
12,007.013c tapasā brahmacaryeṇa vandanena titikṣayā
12,007.014a upavāsais tathejyābhir vratakautukamaṅgalaiḥ
12,007.014c labhante mātaro garbhāṃs tān māsān daśa bibhrati
12,007.015a yadi svasti prajāyante jātā jīvanti vā yadi
12,007.015c saṃbhāvitā jātabalās te dadyur yadi naḥ sukham
12,007.015e iha cāmutra caiveti kṛpaṇāḥ phalahetukāḥ
12,007.016a tāsām ayaṃ samārambho nivṛttaḥ kevalo 'phalaḥ
12,007.016c yad āsāṃ nihatāḥ putrā yuvāno mṛṣṭakuṇḍalāḥ
12,007.017a abhuktvā pārthivān bhogān ṛṇāny anavadāya ca
12,007.017c pitṛbhyo devatābhyaś ca gatā vaivasvatakṣayam
12,007.018a yadaiṣām aṅga pitarau jātau kāmamayāv iva
12,007.018c saṃjātabalarūpeṣu tadaiva nihatā nṛpāḥ
12,007.019a saṃyuktāḥ kāmamanyubhyāṃ krodhaharṣāsamañjasāḥ
12,007.019c na te janmaphalaṃ kiṃ cid bhoktāro jātu karhi cit
12,007.020a pāñcālānāṃ kurūṇāṃ ca hatā eva hi ye 'hatāḥ
12,007.020c te vayaṃ tv adhamāṃl lokān prapadyema svakarmabhiḥ
12,007.021a vayam evāsya lokasya vināśe kāraṇaṃ smṛtāḥ
12,007.021c dhṛtarāṣṭrasya putreṇa nikṛtyā pratyapatsmahi
12,007.022a sadaiva nikṛtiprajño dveṣṭā māyopajīvanaḥ
12,007.022c mithyāvṛttaḥ sa satatam asmāsv anapakāriṣu
12,007.023a aṃśakāmā vayaṃ te ca na cāsmābhir na tair jitam
12,007.023c na tair bhukteyam avanir na nāryo gītavāditam
12,007.024a nāmātyasamitau kathyaṃ na ca śrutavatāṃ śrutam
12,007.024c na ratnāni parārdhyāni na bhūr na draviṇāgamaḥ
12,007.024d*0007_01 asmaddveṣeṇa saṃtaptaḥ sukhaṃ na smeha vindati
12,007.025a ṛddhim asmāsu tāṃ dṛṣṭvā vivarṇo hariṇaḥ kṛśaḥ
12,007.025c dhṛtarāṣṭrasya nṛpateḥ saubalena niveditaḥ
12,007.026a taṃ pitā putragṛddhitvād anumene 'naye sthitam
12,007.026c anavekṣyaiva pitaraṃ gāṅgeyaṃ viduraṃ tathā
12,007.026e asaṃśayaṃ dhṛtarāṣṭro yathaivāhaṃ tathā gataḥ
12,007.027a aniyamyāśuciṃ lubdhaṃ putraṃ kāmavaśānugam
12,007.027c patito yaśaso dīptād ghātayitvā sahodarān
12,007.028a imau vṛddhau ca śokāgnau prakṣipya sa suyodhanaḥ
12,007.028c asmatpradveṣasaṃyuktaḥ pāpabuddhiḥ sadaiva hi
12,007.029a ko hi bandhuḥ kulīnaḥ saṃs tathā brūyāt suhṛjjane
12,007.029c yathāsāv uktavān kṣudro yuyutsur vṛṣṇisaṃnidhau
12,007.030a ātmano hi vayaṃ doṣād vinaṣṭāḥ śāśvatīḥ samāḥ
12,007.030c pradahanto diśaḥ sarvās tejasā bhāskarā iva
12,007.031a so 'smākaṃ vairapuruṣo durmantripragrahaṃ gataḥ
12,007.031c duryodhanakṛte hy etat kulaṃ no vinipātitam
12,007.031e avadhyānāṃ vadhaṃ kṛtvā loke prāptāḥ sma vācyatām
12,007.032a kulasyāsyāntakaraṇaṃ durmatiṃ pāpakāriṇam
12,007.032c rājā rāṣṭreśvaraṃ kṛtvā dhṛtarāṣṭro 'dya śocati
12,007.033a hatāḥ śūrāḥ kṛtaṃ pāpaṃ viṣayaḥ svo vināśitaḥ
12,007.033c hatvā no vigato manyuḥ śoko māṃ rundhayaty ayam
12,007.034a dhanaṃjaya kṛtaṃ pāpaṃ kalyāṇenopahanyate
12,007.034b*0008_01 khyāpanenānutāpena dānena tapasāpi vā
12,007.034b*0008_02 nivṛttyā tīrthagamanāc chrutismṛtijapena ca
12,007.034c tyāgavāṃś ca punaḥ pāpaṃ nālaṃ kartum iti śrutiḥ
12,007.035a tyāgavāñ janmamaraṇe nāpnotīti śrutir yadā
12,007.035c prāptavartmā kṛtamatir brahma saṃpadyate tadā
12,007.036a sa dhanaṃjaya nirdvaṃdvo munir jñānasamanvitaḥ
12,007.036c vanam āmantrya vaḥ sarvān gamiṣyāmi paraṃtapa
12,007.037a na hi kṛtsnatamo dharmaḥ śakyaḥ prāptum iti śrutiḥ
12,007.037c parigrahavatā tan me pratyakṣam arisūdana
12,007.038a mayā nisṛṣṭaṃ pāpaṃ hi parigraham abhīpsatā
12,007.038c janmakṣayanimittaṃ ca śakyaṃ prāptum iti śrutiḥ
12,007.039a sa parigraham utsṛjya kṛtsnaṃ rājyaṃ tathaiva ca
12,007.039c gamiṣyāmi vinirmukto viśoko vijvaras tathā
12,007.040a praśādhi tvam imām urvīṃ kṣemāṃ nihatakaṇṭakām
12,007.040c na mamārtho 'sti rājyena na bhogair vā kurūttama
12,007.041a etāvad uktvā vacanaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
12,007.041c vyupāramat tataḥ pārthaḥ kanīyān pratyabhāṣata
12,008.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,008.001a athārjuna uvācedam adhikṣipta ivākṣamī
12,008.001c abhinītataraṃ vākyaṃ dṛḍhavādaparākramaḥ
12,008.002a darśayann aindrir ātmānam ugram ugraparākramaḥ
12,008.002c smayamāno mahātejāḥ sṛkkiṇī saṃlihan muhuḥ
12,008.003a aho duḥkham aho kṛcchram aho vaiklavyam uttamam
12,008.003c yat kṛtvāmānuṣaṃ karma tyajethāḥ śriyam uttamām
12,008.004a śatrūn hatvā mahīṃ labdhvā svadharmeṇopapāditām
12,008.004c hatāmitraḥ kathaṃ sarvaṃ tyajethā buddhilāghavāt
12,008.005a klībasya hi kuto rājyaṃ dīrghasūtrasya vā punaḥ
12,008.005c kimarthaṃ ca mahīpālān avadhīḥ krodhamūrchitaḥ
12,008.006a yo hy ājijīviṣed bhaikṣyaṃ karmaṇā naiva kena cit
12,008.006c samārambhān bubhūṣeta hatasvastir akiṃcanaḥ
12,008.006e sarvalokeṣu vikhyāto na putrapaśusaṃhitaḥ
12,008.007a kāpālīṃ nṛpa pāpiṣṭhāṃ vṛttim āsthāya jīvataḥ
12,008.007c saṃtyajya rājyam ṛddhaṃ te loko 'yaṃ kiṃ vadiṣyati
12,008.008a sarvārambhān samutsṛjya hatasvastir akiṃcanaḥ
12,008.008c kasmād āśaṃsase bhaikṣyaṃ cartuṃ prākṛtavat prabho
12,008.009a asmin rājakule jāto jitvā kṛtsnāṃ vasuṃdharām
12,008.009c dharmārthāv akhilau hitvā vanaṃ mauḍhyāt pratiṣṭhase
12,008.010a yadīmāni havīṃṣīha vimathiṣyanty asādhavaḥ
12,008.010c bhavatā viprahīṇāni prāptaṃ tvām eva kilbiṣam
12,008.011a ākiṃcanyam anāśāsyam iti vai nahuṣo 'bravīt
12,008.011c kṛtyā nṛśaṃsā hy adhane dhig astv adhanatām iha
12,008.012a aśvastanam ṛṣīṇāṃ hi vidyate veda tad bhavān
12,008.012c yaṃ tv imaṃ dharmam ity āhur dhanād eṣa pravartate
12,008.013a dharmaṃ saṃharate tasya dhanaṃ harati yasya yaḥ
12,008.013c hriyamāṇe dhane rājan vayaṃ kasya kṣamemahi
12,008.014a abhiśastavat prapaśyanti daridraṃ pārśvataḥ sthitam
12,008.014c dāridryaṃ pātakaṃ loke kas tac chaṃsitum arhati
12,008.015a patitaḥ śocyate rājan nirdhanaś cāpi śocyate
12,008.015c viśeṣaṃ nādhigacchāmi patitasyādhanasya ca
12,008.016a arthebhyo hi vivṛddhebhyaḥ saṃbhṛtebhyas tatas tataḥ
12,008.016c kriyāḥ sarvāḥ pravartante parvatebhya ivāpagāḥ
12,008.017a ardhād dharmaś ca kāmaś ca svargaś caiva narādhipa
12,008.017c prāṇayātrā hi lokasya vinārthaṃ na prasidhyati
12,008.018a arthena hi vihīnasya puruṣasyālpamedhasaḥ
12,008.018c vyucchidyante kriyāḥ sarvā grīṣme kusarito yathā
12,008.019a yasyārthās tasya mitrāṇi yasyārthās tasya bāndhavāḥ
12,008.019c yasyārthāḥ sa pumāṃl loke yasyārthāḥ sa ca paṇḍitaḥ
12,008.020a adhanenārthakāmena nārthaḥ śakyo vivitsatā
12,008.020c arthair arthā nibadhyante gajair iva mahāgajāḥ
12,008.021a dharmaḥ kāmaś ca svargaś ca harṣaḥ krodhaḥ śrutaṃ damaḥ
12,008.021c arthād etāni sarvāṇi pravartante narādhipa
12,008.022a dhanāt kulaṃ prabhavati dhanād dharmaḥ pravartate
12,008.022c nādhanasyāsty ayaṃ loko na paraḥ puruṣottama
12,008.023a nādhano dharmakṛtyāni yathāvad anutiṣṭhati
12,008.023c dhanād dhi dharmaḥ sravati śailād girinadī yathā
12,008.024a yaḥ kṛśāśvaḥ kṛśagavaḥ kṛśabhṛtyaḥ kṛśātithiḥ
12,008.024c sa vai rājan kṛśo nāma na śarīrakṛśaḥ kṛśaḥ
12,008.025a avekṣasva yathānyāyaṃ paśya devāsuraṃ yathā
12,008.025c rājan kim anyaj jñātīnāṃ vadhād ṛdhyanti devatāḥ
12,008.026a na ced dhartavyam anyasya kathaṃ tad dharmam ārabhet
12,008.026c etāvān eva vedeṣu niścayaḥ kavibhiḥ kṛtaḥ
12,008.027a adhyetavyā trayī vidyā bhavitavyaṃ vipaścitā
12,008.027c sarvathā dhanam āhāryaṃ yaṣṭavyaṃ cāpi yatnataḥ
12,008.028a drohād devair avāptāni divi sthānāni sarvaśaḥ
12,008.028b*0009_01 drohāt kim anyaj jñātīnāṃ gṛdhyante yena devatāḥ
12,008.028c iti devā vyavasitā vedavādāś ca śāśvatāḥ
12,008.029a adhīyante tapasyanti yajante yājayanti ca
12,008.029c kṛtsnaṃ tad eva ca śreyo yad apy ādadate 'nyataḥ
12,008.030a na paśyāmo 'napahṛtaṃ dhanaṃ kiṃ cit kva cid vayam
12,008.030c evam eva hi rājāno jayanti pṛthivīm imām
12,008.031a jitvā mamatvaṃ bruvate putrā iva pitur dhane
12,008.031c rājarṣayo jitasvargā dharmo hy eṣāṃ nigadyate
12,008.032a yathaiva pūrṇād udadheḥ syandanty āpo diśo daśa
12,008.032c evaṃ rājakulād vittaṃ pṛthivīṃ pratitiṣṭhati
12,008.033a āsīd iyaṃ dilīpasya nṛgasya nahuṣasya ca
12,008.033c ambarīṣasya māndhātuḥ pṛthivī sā tvayi sthitā
12,008.034a sa tvāṃ dravyamayo yajñaḥ saṃprāptaḥ sarvadakṣiṇaḥ
12,008.034c taṃ cen na yajase rājan prāptas tvaṃ devakilbiṣam
12,008.035a yeṣāṃ rājāśvamedhena yajate dakṣiṇāvatā
12,008.035c upetya tasyāvabhṛthaṃ pūtāḥ sarve bhavanti te
12,008.036a viśvarūpo mahādevaḥ sarvamedhe mahāmakhe
12,008.036c juhāva sarvabhūtāni tathaivātmānam ātmanā
12,008.037a śāśvato 'yaṃ bhūtipatho nāsyāntam anuśuśruma
12,008.037c mahān dāśarathaḥ panthā mā rājan kāpathaṃ gamaḥ
12,009.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,009.001a muhūrtaṃ tāvad ekāgro manaḥśrotre 'ntarātmani
12,009.001c dhārayitvāpi te śrutvā rocatāṃ vacanaṃ mama
12,009.002a sārthagamyam ahaṃ mārgaṃ na jātu tvatkṛte punaḥ
12,009.002c gaccheyaṃ tad gamiṣyāmi hitvā grāmyasukhāny uta
12,009.003a kṣemyaś caikākinā gamyaḥ panthāḥ ko 'stīti pṛccha mām
12,009.003c atha vā necchasi praṣṭum apṛcchann api me śṛṇu
12,009.004a hitvā grāmyasukhācāraṃ tapyamāno mahat tapaḥ
12,009.004c araṇye phalamūlāśī cariṣyāmi mṛgaiḥ saha
12,009.005a juhvāno 'gniṃ yathākālam ubhau kālāv upaspṛśan
12,009.005c kṛśaḥ parimitāhāraś carmacīrajaṭādharaḥ
12,009.006a śītavātātapasahaḥ kṣutpipāsāśramakṣamaḥ
12,009.006c tapasā vidhidṛṣṭena śarīram upaśoṣayan
12,009.007a manaḥkarṇasukhā nityaṃ śṛṇvann uccāvacā giraḥ
12,009.007c muditānām araṇyeṣu vasatāṃ mṛgapakṣiṇām
12,009.008a ājighran peśalān gandhān phullānāṃ vṛkṣavīrudhām
12,009.008c nānārūpān vane paśyan ramaṇīyān vanaukasaḥ
12,009.009a vānaprasthajanasyāpi darśanaṃ kulavāsinaḥ
12,009.009c nāpriyāṇy ācariṣyāmi kiṃ punar grāmavāsinām
12,009.010a ekāntaśīlī vimṛśan pakvāpakvena vartayan
12,009.010c pitṝn devāṃś ca vanyena vāgbhir adbhiś ca tarpayan
12,009.011a evam āraṇyaśāstrāṇām ugram ugrataraṃ vidhim
12,009.011c sevamānaḥ pratīkṣiṣye dehasyāsya samāpanam
12,009.012a atha vaiko 'ham ekāham ekaikasmin vanaspatau
12,009.012c caran bhaikṣyaṃ munir muṇḍaḥ kṣapayiṣye kalevaram
12,009.013a pāṃsubhiḥ samavacchannaḥ śūnyāgārapratiśrayaḥ
12,009.013c vṛkṣamūlaniketo vā tyaktasarvapriyāpriyaḥ
12,009.014a na śocan na prahṛṣyaṃś ca tulyanindātmasaṃstutiḥ
12,009.014c nirāśīr nirmamo bhūtvā nirdvaṃdvo niṣparigrahaḥ
12,009.015a ātmārāmaḥ prasannātmā jaḍāndhabadhirākṛtiḥ
12,009.015c akurvāṇaḥ paraiḥ kāṃ cit saṃvidaṃ jātu kena cit
12,009.016a jaṅgamājaṅgamān sarvān navihiṃsaṃś caturvidhān
12,009.016c prajāḥ sarvāḥ svadharmasthāḥ samaḥ prāṇabhṛtaḥ prati
12,009.017a na cāpy avahasan kaṃ cin na kurvan bhrukuṭīṃ kva cit
12,009.017c prasannavadano nityaṃ sarvendriyasusaṃyataḥ
12,009.018a apṛcchan kasya cin mārgaṃ vrajan yenaiva kena cit
12,009.018c na deśaṃ na diśaṃ kāṃ cid gantum icchan viśeṣataḥ
12,009.019a gamane nirapekṣaś ca paścād anavalokayan
12,009.019c ṛjuḥ praṇihito gacchaṃs trasasthāvaravarjakaḥ
12,009.020a svabhāvas tu prayāty agre prabhavanty aśanāny api
12,009.020c dvaṃdvāni ca viruddhāni tāni sarvāṇy acintayan
12,009.021a alpaṃ vāsvādu vā bhojyaṃ pūrvālābhena jātu cit
12,009.021c anyeṣv api caraṃl lābham alābhe sapta pūrayan
12,009.022a vidhūme nyastamusale vyaṅgāre bhuktavaj jane
12,009.022c atītapātrasaṃcāre kāle vigatabhikṣuke
12,009.023a ekakālaṃ caran bhaikṣyaṃ gṛhe dve caiva pañca ca
12,009.023c spṛhāpāśān vimucyāhaṃ cariṣyāmi mahīm imām
12,009.023d*0010_01 alābhe sati vā lābhe samadarśī mahātapāḥ
12,009.024a na jijīviṣuvat kiṃ cin na mumūrṣuvad ācaran
12,009.024c jīvitaṃ maraṇaṃ caiva nābhinandan na ca dviṣan
12,009.025a vāsyaikaṃ takṣato bāhuṃ candanenaikam ukṣataḥ
12,009.025c nākalyāṇaṃ na kalyāṇaṃ cintayann ubhayos tayoḥ
12,009.026a yāḥ kāś cij jīvatā śakyāḥ kartum abhyudayakriyāḥ
12,009.026c sarvās tāḥ samabhityajya nimeṣādivyavasthitaḥ
12,009.027a teṣu nityam asaktaś ca tyaktasarvendriyakriyaḥ
12,009.027c suparityaktasaṃkalpaḥ sunirṇiktātmakalmaṣaḥ
12,009.028a vimuktaḥ sarvasaṅgebhyo vyatītaḥ sarvavāgurāḥ
12,009.028c na vaśe kasya cit tiṣṭhan sadharmā mātariśvanaḥ
12,009.029a vītarāgaś carann evaṃ tuṣṭiṃ prāpsyāmi śāśvatīm
12,009.029c tṛṣṇayā hi mahat pāpam ajñānād asmi kāritaḥ
12,009.030a kuśalākuśalāny eke kṛtvā karmāṇi mānavāḥ
12,009.030c kāryakāraṇasaṃśliṣṭaṃ svajanaṃ nāma bibhrati
12,009.031a āyuṣo 'nte prahāyedaṃ kṣīṇaprāyaṃ kalevaram
12,009.031c pratigṛhṇāti tat pāpaṃ kartuḥ karmaphalaṃ hi tat
12,009.032a evaṃ saṃsāracakre 'smin vyāviddhe rathacakravat
12,009.032c sameti bhūtagrāmo 'yaṃ bhūtagrāmeṇa kāryavān
12,009.033a janmamṛtyujarāvyādhivedanābhir upadrutam
12,009.033c asāram imam asvantaṃ saṃsāraṃ tyajataḥ sukham
12,009.034a divaḥ patatsu deveṣu sthānebhyaś ca maharṣiṣu
12,009.034c ko hi nāma bhavenārthī bhavet kāraṇatattvavit
12,009.035a kṛtvā hi vividhaṃ karma tat tad vividhalakṣaṇam
12,009.035c pārthivair nṛpatiḥ svalpaiḥ kāraṇair eva badhyate
12,009.036a tasmāt prajñāmṛtam idaṃ cirān māṃ pratyupasthitam
12,009.036c tat prāpya prārthaye sthānam avyayaṃ śāśvataṃ dhruvam
12,009.037a etayā satataṃ vṛttyā carann evaṃprakārayā
12,009.037c dehaṃ saṃsthāpayiṣyāmi nirbhayaṃ mārgam āsthitaḥ
12,010.001 bhīma uvāca
12,010.001a śrotriyasyeva te rājan mandakasyāvipaścitaḥ
12,010.001c anuvākahatābuddhir naiṣā tattvārthadarśinī
12,010.002a ālasye kṛtacittasya rājadharmānasūyataḥ
12,010.002c vināśe dhārtarāṣṭrāṇāṃ kiṃ phalaṃ bharatarṣabha
12,010.003a kṣamānukampā kāruṇyam ānṛśaṃsyaṃ na vidyate
12,010.003c kṣātram ācarato mārgam api bandhos tvadantare
12,010.004a yadīmāṃ bhavato buddhiṃ vidyāma vayam īdṛśīm
12,010.004c śastraṃ naiva grahīṣyāmo na vadhiṣyāma kaṃ cana
12,010.005a bhaikṣyam evācariṣyāma śarīrasyā vimokṣaṇāt
12,010.005c na cedaṃ dāruṇaṃ yuddham abhaviṣyan mahīkṣitām
12,010.006a prāṇasyānnam idaṃ sarvam iti vai kavayo viduḥ
12,010.006c sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva sarvaṃ prāṇasya bhojanam
12,010.007a ādadānasya ced rājyaṃ ye ke cit paripanthinaḥ
12,010.007c hantavyās ta iti prājñāḥ kṣatradharmavido viduḥ
12,010.008a te sadoṣā hatāsmābhī rājyasya paripanthinaḥ
12,010.008c tān hatvā bhuṅkṣva dharmeṇa yudhiṣṭhira mahīm imām
12,010.009a yathā hi puruṣaḥ khātvā kūpam aprāpya codakam
12,010.009c paṅkadigdho nivarteta karmedaṃ nas tathopamam
12,010.010a yathāruhya mahāvṛkṣam apahṛtya tato madhu
12,010.010c aprāśya nidhanaṃ gacchet karmedaṃ nas tathopamam
12,010.011a yathā mahāntam adhvānam āśayā puruṣaḥ patan
12,010.011c sa nirāśo nivarteta karmedaṃ nas tathopamam
12,010.012a yathā śatrūn ghātayitvā puruṣaḥ kurusattama
12,010.012c ātmānaṃ ghātayet paścāt karmedaṃ nas tathāvidham
12,010.013a yathānnaṃ kṣudhito labdhvā na bhuñjīta yadṛcchayā
12,010.013c kāmī ca kāminīṃ labdhvā karmedaṃ nas tathāvidham
12,010.014a vayam evātra garhyā hi ye vayaṃ mandacetasaḥ
12,010.014c tvāṃ rājann anugacchāmo jyeṣṭho 'yam iti bhārata
12,010.015a vayaṃ hi bāhubalinaḥ kṛtavidyā manasvinaḥ
12,010.015c klībasya vākye tiṣṭhāmo yathaivāśaktayas tathā
12,010.016a agatīn kāgatīn asmān naṣṭārthān arthasiddhaye
12,010.016c kathaṃ vai nānupaśyeyur janāḥ paśyanti yādṛśam
12,010.017a āpatkāle hi saṃnyāsaḥ kartavya iti śiṣyate
12,010.017c jarayābhiparītena śatrubhir vyaṃsitena ca
12,010.018a tasmād iha kṛtaprajñās tyāgaṃ na paricakṣate
12,010.018c dharmavyatikramaṃ cedaṃ manyante sūkṣmadarśinaḥ
12,010.019a kathaṃ tasmāt samutpannas tanniṣṭhas tad upāśrayaḥ
12,010.019c tad eva nindann āsīta śraddhā vānyatra gṛhyate
12,010.020a śriyā vihīnair adhanair nāstikaiḥ saṃpravartitam
12,010.020c vedavādasya vijñānaṃ satyābhāsam ivānṛtam
12,010.021a śakyaṃ tu mauṇḍyam āsthāya bibhratātmānam ātmanā
12,010.021c dharmacchadma samāsthāya āsituṃ na tu jīvitum
12,010.022a śakyaṃ punar araṇyeṣu sukham ekena jīvitum
12,010.022c abibhratā putrapautrān devarṣīn atithīn pitṝn
12,010.023a neme mṛgāḥ svargajito na varāhā na pakṣiṇaḥ
12,010.023c athaitena prakāreṇa puṇyam āhur na tāñ janāḥ
12,010.024a yadi saṃnyāsataḥ siddhiṃ rājan kaś cid avāpnuyāt
12,010.024c parvatāś ca drumāś caiva kṣipraṃ siddhim avāpnuyuḥ
12,010.025a ete hi nityasaṃnyāsā dṛśyante nirupadravāḥ
12,010.025c aparigrahavantaś ca satataṃ cātmacāriṇaḥ
12,010.026a atha ced ātmabhāgyeṣu nānyeṣāṃ siddhim aśnute
12,010.026c tasmāt karmaiva kartavyaṃ nāsti siddhir akarmaṇaḥ
12,010.027a audakāḥ sṛṣṭayaś caiva jantavaḥ siddhim āpnuyuḥ
12,010.027c yeṣām ātmaiva bhartavyo nānyaḥ kaś cana vidyate
12,010.027d*0011_01 te 'pi vai puruṣā loke parvatānām ihopamāḥ
12,010.028a avekṣasva yathā svaiḥ svaiḥ karmabhir vyāpṛtaṃ jagat
12,010.028c tasmāt karmaiva kartavyaṃ nāsti siddhir akarmaṇaḥ
12,011.001 arjuna uvāca
12,011.001a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,011.001c tāpasaiḥ saha saṃvādaṃ śakrasya bharatarṣabha
12,011.002a ke cid gṛhān parityajya vanam abhyagaman dvijāḥ
12,011.002c ajātaśmaśravo mandāḥ kule jātāḥ pravavrajuḥ
12,011.003a dharmo 'yam iti manvānā brahmacarye vyavasthitāḥ
12,011.003c tyaktvā gṛhān pitṝṃś caiva tān indro 'nvakṛpāyata
12,011.004a tān ābabhāṣe bhagavān pakṣī bhūtvā hiraṇmayaḥ
12,011.004c suduṣkaraṃ manuṣyaiś ca yat kṛtaṃ vighasāśibhiḥ
12,011.005a puṇyaṃ ca bata karmaiṣāṃ praśastaṃ caiva jīvitam
12,011.005c saṃsiddhās te gatiṃ mukhyāṃ prāptā dharmaparāyaṇāḥ
12,011.006 ṛṣaya ūcuḥ
12,011.006a aho batāyaṃ śakunir vighasāśān praśaṃsati
12,011.006c asmān nūnam ayaṃ śāsti vayaṃ ca vighasāśinaḥ
12,011.007 śakunir uvāca
12,011.007a nāhaṃ yuṣmān praśaṃsāmi paṅkadigdhān rajasvalān
12,011.007c ucchiṣṭabhojino mandān anye vai vighasāśinaḥ
12,011.008 ṛṣaya ūcuḥ
12,011.008a idaṃ śreyaḥ param iti vayam evābhyupāsmahe
12,011.008c śakune brūhi yac chreyo bhṛśaṃ vai śraddadhāma te
12,011.009 śakunir uvāca
12,011.009a yadi māṃ nābhiśaṅkadhvaṃ vibhajyātmānam ātmanā
12,011.009c tato 'haṃ vaḥ pravakṣyāmi yāthātathyaṃ hitaṃ vacaḥ
12,011.010 ṛṣaya ūcuḥ
12,011.010a śṛṇumas te vacas tāta panthāno viditās tava
12,011.010c niyoge caiva dharmātman sthātum icchāma śādhi naḥ
12,011.011 śakunir uvāca
12,011.011a catuṣpadāṃ gauḥ pravarā lohānāṃ kāñcanaṃ varam
12,011.011c śabdānāṃ pravaro mantro brāhmaṇo dvipadāṃ varaḥ
12,011.012a mantro 'yaṃ jātakarmādi brāhmaṇasya vidhīyate
12,011.012c jīvato yo yathākālaṃ śmaśānanidhanād iti
12,011.013a karmāṇi vaidikāny asya svargyaḥ panthās tv anuttamaḥ
12,011.013c atha sarvāṇi karmāṇi mantrasiddhāni cakṣate
12,011.014a āmnāyadṛḍhavādīni tathā siddhir iheṣyate
12,011.014c māsārdhamāsā ṛtava ādityaśaśitārakam
12,011.015a īhante sarvabhūtāni tad ṛtaṃ karmasaṅginām
12,011.015c siddhikṣetram idaṃ puṇyam ayam evāśramo mahān
12,011.016a atha ye karma nindanto manuṣyāḥ kāpathaṃ gatāḥ
12,011.016c mūḍhānām arthahīnānāṃ teṣām enas tu vidyate
12,011.017a devavaṃśān pitṛvaṃśān brahmavaṃśāṃś ca śāśvatān
12,011.017c saṃtyajya mūḍhā vartante tato yānty aśrutīpatham
12,011.018a etad vo 'stu tapo yuktaṃ dadānīty ṛṣicoditam
12,011.018c tasmāt tad adhyavasatas tapasvi tapa ucyate
12,011.019a devavaṃśān pitṛvaṃśān brahmavaṃśāṃś ca śāśvatān
12,011.019c saṃvibhajya guroś caryāṃ tad vai duṣkaram ucyate
12,011.020a devā vai duṣkaraṃ kṛtvā vibhūtiṃ paramāṃ gatāḥ
12,011.020c tasmād gārhasthyam udvoḍhuṃ duṣkaraṃ prabravīmi vaḥ
12,011.021a tapaḥ śreṣṭhaṃ prajānāṃ hi mūlam etan na saṃśayaḥ
12,011.021c kuṭumbavidhinānena yasmin sarvaṃ pratiṣṭhitam
12,011.022a etad vidus tapo viprā dvaṃdvātītā vimatsarāḥ
12,011.022c tasmād vanaṃ madhyamaṃ ca lokeṣu tapa ucyate
12,011.023a durādharṣaṃ padaṃ caiva gacchanti vighasāśinaḥ
12,011.023c sāyaṃprātar vibhajyānnaṃ svakuṭumbe yathāvidhi
12,011.024a dattvātithibhyo devebhyaḥ pitṛbhyaḥ svajanasya ca
12,011.024c avaśiṣṭāni ye 'śnanti tān āhur vighasāśinaḥ
12,011.025a tasmāt svadharmam āsthāya suvratāḥ satyavādinaḥ
12,011.025c lokasya guravo bhūtvā te bhavanty anupaskṛtāḥ
12,011.026a tridivaṃ prāpya śakrasya svargaloke vimatsarāḥ
12,011.026c vasanti śāśvatīr varṣā janā duṣkarakāriṇaḥ
12,011.027a tatas te tad vacaḥ śrutvā tasya dharmārthasaṃhitam
12,011.027c utsṛjya nāstikagatiṃ gārhasthyaṃ dharmam āśritāḥ
12,011.028a tasmāt tvam api durdharṣa dhairyam ālambya śāśvatam
12,011.028c praśādhi pṛthivīṃ kṛtsnāṃ hatāmitrāṃ narottama
12,012.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,012.001a arjunasya vacaḥ śrutvā nakulo vākyam abravīt
12,012.001c rājānam abhisaṃprekṣya sarvadharmabhṛtāṃ varam
12,012.002a anurudhya mahāprājño bhrātuś cittam ariṃdamaḥ
12,012.002c vyūḍhorasko mahābāhus tāmrāsyo mitabhāṣitā
12,012.003a viśākhayūpe devānāṃ sarveṣām agnayaś citāḥ
12,012.003c tasmād viddhi mahārāja devān karmapathi sthitān
12,012.004a anāstikān āstikānāṃ prāṇadāḥ pitaraś ca ye
12,012.004c te 'pi karmaiva kurvanti vidhiṃ paśyasva pārthiva
12,012.004e vedavādāpaviddhāṃs tu tān viddhi bhṛśanāstikān
12,012.005a na hi vedoktam utsṛjya vipraḥ sarveṣu karmasu
12,012.005c devayānena nākasya pṛṣṭham āpnoti bhārata
12,012.006a atyāśramān ayaṃ sarvān ity āhur vedaniścayāḥ
12,012.006c brāhmaṇāḥ śrutisaṃpannās tān nibodha janādhipa
12,012.007a vittāni dharmalabdhāni kratumukhyeṣv avāsṛjan
12,012.007c kṛtātmasu mahārāja sa vai tyāgī smṛto naraḥ
12,012.008a anavekṣya sukhādānaṃ tathaivordhvaṃ pratiṣṭhitaḥ
12,012.008c ātmatyāgī mahārāja sa tyāgī tāmasaḥ prabho
12,012.009a aniketaḥ paripatan vṛkṣamūlāśrayo muniḥ
12,012.009c apācakaḥ sadā yogī sa tyāgī pārtha bhikṣukaḥ
12,012.010a krodhaharṣāv anādṛtya paiśunyaṃ ca viśāṃ pate
12,012.010c vipro vedān adhīte yaḥ sa tyāgī gurupūjakaḥ
12,012.011a āśramāṃs tulayā sarvān dhṛtān āhur manīṣiṇaḥ
12,012.011c ekatas te trayo rājan gṛhasthāśrama ekataḥ
12,012.012a samīkṣate tu yo 'rthaṃ vai kāmaṃ svargaṃ ca bhārata
12,012.012c ayaṃ panthā maharṣīṇām iyaṃ lokavidāṃ gatiḥ
12,012.013a iti yaḥ kurute bhāvaṃ sa tyāgī bharatarṣabha
12,012.013c na yaḥ parityajya gṛhān vanam eti vimūḍhavat
12,012.014a yadā kāmān samīkṣeta dharmavaitaṃsiko 'nṛjuḥ
12,012.014c athainaṃ mṛtyupāśena kaṇṭhe badhnāti mṛtyurāṭ
12,012.015a abhimānakṛtaṃ karma naitat phalavad ucyate
12,012.015c tyāgayuktaṃ mahārāja sarvam eva mahāphalam
12,012.016a śamo damas tapo dānaṃ satyaṃ śaucam athārjavam
12,012.016c yajño dhṛtiś ca dharmaś ca nityam ārṣo vidhiḥ smṛtaḥ
12,012.017a pitṛdevātithikṛte samārambho 'tra śasyate
12,012.017c atraiva hi mahārāja trivargaḥ kevalaṃ phalam
12,012.018a etasmin vartamānasya vidhau vipraniṣevite
12,012.018c tyāginaḥ prasṛtasyeha nocchittir vidyate kva cit
12,012.019a asṛjad dhi prajā rājan prajāpatir akalmaṣaḥ
12,012.019c māṃ yakṣyantīti śāntātmā yajñair vividhadakṣiṇaiḥ
12,012.020a vīrudhaś caiva vṛkṣāṃś ca yajñārthaṃ ca tathauṣadhīḥ
12,012.020c paśūṃś caiva tathā medhyān yajñārthāni havīṃṣi ca
12,012.021a gṛhasthāśramiṇas tac ca yajñakarma virodhakam
12,012.021c tasmād gārhasthyam eveha duṣkaraṃ durlabhaṃ tathā
12,012.022a tat saṃprāpya gṛhasthā ye paśudhānyasamanvitāḥ
12,012.022c na yajante mahārāja śāśvataṃ teṣu kilbiṣam
12,012.023a svādhyāyayajñā ṛṣayo jñānayajñās tathāpare
12,012.023c athāpare mahāyajñān manasaiva vitanvate
12,012.023d@001_0001 idam anyan mahārāja vidvadbhiḥ kathitaṃ mama
12,012.023d@001_0002 bhūmir agniś ca vāyuś ca na cāpo na divākaraḥ
12,012.023d@001_0003 nakṣatrāṇi na candraś ca na diśaḥ kāla eva ca
12,012.023d@001_0004 śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca na gandho na rasaḥ kva cit
12,012.023d@001_0005 na ca santi pramāṇāni yaiḥ prameyaṃ prasādhyate
12,012.023d@001_0006 pratyakṣam anumānaṃ ca nopamānam athāgamaḥ
12,012.023d@001_0007 nārthāpattir na caitihyaṃ dṛṣṭānto na ca saṃśayaḥ
12,012.023d@001_0008 na kva cin nirṇayo rājan nādharmo dharma eva ca
12,012.023d@001_0009 tiryak ca sthāvaraṃ caiva na devā na ca mānuṣāḥ
12,012.023d@001_0010 varṇāśramavibhāgaś ca na ca kartā na karmakṛt
12,012.023d@001_0011 na cārthaś ca vibhūtiś ca na cārthasya viceṣṭitam
12,012.023d@001_0012 tamobhūtam idaṃ sarvam anālokaṃ jagan nṛpa
12,012.023d@001_0013 na cātmā vidyamāno 'pi manasā yogam ṛcchati
12,012.023d@001_0014 acetanaṃ manas tv āsīd ātmā eva sacetanaḥ
12,012.023d@001_0015 īśvaraś cetanas tv ekas tenedaṃ gahanīkṛtam
12,012.023d@001_0016 mantrāś ca cetanā rājan na ca dehena yojitāḥ
12,012.023d@001_0017 te ca viśvasṛjo nāma ṛṣayo mantradevatāḥ
12,012.023d@001_0018 caitanyam īśvarāt prāpya brahmāṇḍaṃ tair vinirmitam
12,012.023d@001_0019 iṣṭvā viśvasṛjaṃ yajñaṃ nirmitaḥ prapitāmahaḥ
12,012.023d@001_0020 sṛṣṭis tena samārabdhā prasādād īśvarasya ca
12,012.023d@001_0021 caitanyam īśvarasyaitad yenedaṃ cetanaṃ jagat
12,012.023d@001_0022 yogena ca samāviṣṭaṃ jagat kṛtsnaṃ ca śaṃbhunā
12,012.023d@001_0023 dharmaś cārthaś ca kāmaś ca ukto mokṣaś ca saṃkṣaye
12,012.023d@001_0024 brahmaṇaḥ parameśasya īśvareṇa yadṛcchayā
12,012.023d@001_0025 ajño jantur anīśaś ca bhājanaṃ sukhaduḥkhayoḥ
12,012.023d@001_0026 īśvaraprerito gacchet svargaṃ vā śvabhram eva vā
12,012.023d@001_0027 pradhānaṃ puruṣaṃ caiva ātmānaṃ sarvadehinām
12,012.023d@001_0028 manasā viṣayaṃ caiva cetanena pracoditāḥ
12,012.023d@001_0029 sukhaduḥkhena yujyante karmabhiś ca pracoditāḥ
12,012.023d@001_0030 varṇāśramavibhāgaś ca īśvareṇa pravartitaḥ
12,012.023d@001_0031 sadevāsuragandharvaṃ tenedaṃ nirmitaṃ jagat
12,012.023d@001_0032 tvaṃ cānye ca mahārāja īśvarasya vaśe sthitāḥ
12,012.023d@001_0033 jīvante ca mriyante ca na svatantrāḥ kathaṃ cana
12,012.023d@001_0034 hitvā hitvā ca bhūtāni hatvā sarvam idaṃ jagat
12,012.023d@001_0035 yajate karmaṇā devaṃ na sa pāpena lipyate
12,012.023d@001_0036 hiṃsātmakāni karmāṇi sarveṣāṃ gṛhamedhinām
12,012.023d@001_0037 devatānām ṛṣīṇāṃ ca te ca yānti parāṃ gatim
12,012.023d@001_0038 pātitāḥ śatravaḥ pūrvaṃ sarvatra vasudhādhipaiḥ
12,012.023d@001_0039 prajānāṃ hitakāmaiś ca ātmanaś ca hitaiṣibhiḥ
12,012.023d@001_0040 yadi tatra bhavet pāpaṃ kathaṃ te svargam āsthitāḥ
12,012.023d@001_0041 na prāptā narakaṃ rājan veṣṭitāḥ pāpakarmabhiḥ
12,012.024a evaṃ dānasamādhānaṃ mārgam ātiṣṭhato nṛpa
12,012.024c dvijāter brahmabhūtasya spṛhayanti divaukasaḥ
12,012.025a sa ratnāni vicitrāṇi saṃbhṛtāni tatas tataḥ
12,012.025c makheṣv anabhisaṃtyajya nāstikyam abhijalpasi
12,012.025e kuṭumbam āsthite tyāgaṃ na paśyāmi narādhipa
12,012.026a rājasūyāśvamedheṣu sarvamedheṣu vā punaḥ
12,012.026c ya cānye kratavas tāta brāhmaṇair abhipūjitāḥ
12,012.026e tair yajasva mahārāja śakro devapatir yathā
12,012.027a rājñaḥ pramādadoṣeṇa dasyubhiḥ parimuṣyatām
12,012.027c aśaraṇyaḥ prajānāṃ yaḥ sa rājā kalir ucyate
12,012.028a aśvān gāś caiva dāsīś ca kareṇūś ca svalaṃkṛtāḥ
12,012.028c grāmāñ janapadāṃś caiva kṣetrāṇi ca gṛhāṇi ca
12,012.029a apradāya dvijātibhyo mātsaryāviṣṭacetasaḥ
12,012.029c vayaṃ te rājakalayo bhaviṣyāmo viśāṃ pate
12,012.030a adātāro 'śaraṇyāś ca rājakilbiṣabhāginaḥ
12,012.030c duḥkhānām eva bhoktāro na sukhānāṃ kadā cana
12,012.031a aniṣṭvā ca mahāyajñair akṛtvā ca pitṛsvadhām
12,012.031c tīrtheṣv anabhisaṃtyajya pravrajiṣyasi ced atha
12,012.032a chinnābhram iva gantāsi vilayaṃ māruteritam
12,012.032c lokayor ubhayor bhraṣṭo hy antarāle vyavasthitaḥ
12,012.033a antar bahiś ca yat kiṃ cin manovyāsaṅgakārakam
12,012.033c parityajya bhavet tyāgī na yo hitvā pratiṣṭhate
12,012.034a etasmin vartamānasya vidhau vipraniṣevite
12,012.034c brāhmaṇasya mahārāja nocchittir vidyate kva cit
12,012.035a nihatya śatrūṃs tarasā samṛddhān; śakro yathā daityabalāni saṃkhye
12,012.035c kaḥ pārtha śocen nirataḥ svadharme; pūrvaiḥ smṛte pārthiva śiṣṭajuṣṭe
12,012.035d*0012_01 na cāpi śociti hatāḥ svadharme
12,012.035d*0012_02 pūrvaiḥ kṛte pārthivamukhyamukhyaiḥ
12,012.036a kṣātreṇa dharmeṇa parākrameṇa; jitvā mahīṃ mantravidbhyaḥ pradāya
12,012.036c nākasya pṛṣṭhe 'si narendra gantā; na śocitavyaṃ bhavatādya pārtha
12,013.001 sahadeva uvāca
12,013.001a na bāhyaṃ dravyam utsṛjya siddhir bhavati bhārata
12,013.001c śārīraṃ dravyam utsṛjya siddhir bhavati vā na vā
12,013.002a bāhyadravyavimuktasya śārīreṣu ca gṛdhyataḥ
12,013.002c yo dharmo yat sukhaṃ vā syād dviṣatāṃ tat tathāstu naḥ
12,013.003a śārīraṃ dravyam utsṛjya pṛthivīm anuśāsataḥ
12,013.003c yo dharmo yat sukhaṃ vā syāt suhṛdāṃ tat tathāstu naḥ
12,013.004a dvyakṣaras tu bhaven mṛtyus tryakṣaraṃ brahma śāśvatam
12,013.004c mameti ca bhaven mṛtyur na mameti ca śāśvatam
12,013.005a brahmamṛtyū ca tau rājann ātmany eva samāśritau
12,013.005c adṛśyamānau bhūtāni yodhayetām asaṃśayam
12,013.006a avināśo 'sya sattvasya niyato yadi bhārata
12,013.006c bhittvā śarīraṃ bhūtānāṃ na hiṃsā pratipatsyate
12,013.007a athāpi ca sahotpattiḥ sattvasya pralayas tathā
12,013.007c naṣṭe śarīre naṣṭaṃ syād vṛthā ca syāt kriyāpathaḥ
12,013.008a tasmād ekāntam utsṛjya pūrvaiḥ pūrvataraiś ca yaḥ
12,013.008c panthā niṣevitaḥ sadbhiḥ sa niṣevyo vijānatā
12,013.008d*0013_01 svāyaṃbhuvena manunā tathānyaiś cakravartibhiḥ
12,013.008d*0013_02 yady ayaṃ hy adhamaḥ panthāḥ kasmāt tais tair niṣevitaḥ
12,013.008d*0013_03 kṛtatretādiyuktāni guṇavanti ca bhārata
12,013.008d*0013_04 yugāni bahuśas taiś ca bhukteyam avanir nṛpa
12,013.009a labdhvāpi pṛthivīṃ kṛtsnāṃ sahasthāvarajaṅgamām
12,013.009c na bhuṅkte yo nṛpaḥ samyaṅ niṣphalaṃ tasya jīvitam
12,013.010a atha vā vasato rājan vane vanyena jīvataḥ
12,013.010c dravyeṣu yasya mamatā mṛtyor āsye sa vartate
12,013.011a bāhyābhyantarabhūtānāṃ svabhāvaṃ paśya bhārata
12,013.011c ye tu paśyanti tadbhāvaṃ mucyante mahato bhayāt
12,013.012a bhavān pitā bhavān mātā bhavān bhrātā bhavān guruḥ
12,013.012c duḥkhapralāpān ārtasya tasmān me kṣantum arhasi
12,013.013a tathyaṃ vā yadi vātathyaṃ yan mayaitat prabhāṣitam
12,013.013c tad viddhi pṛthivīpāla bhaktyā bharatasattama
12,014.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,014.001a avyāharati kaunteye dharmarāje yudhiṣṭhire
12,014.001c bhrātṝṇāṃ bruvatāṃ tāṃs tān vividhān vedaniścayān
12,014.002a mahābhijanasaṃpannā śrīmaty āyatalocanā
12,014.002c abhyabhāṣata rājendraṃ draupadī yoṣitāṃ varā
12,014.003a āsīnam ṛṣabhaṃ rājñāṃ bhrātṛbhiḥ parivāritam
12,014.003c siṃhaśārdūlasadṛśair vāraṇair iva yūthapam
12,014.004a abhimānavatī nityaṃ viśeṣeṇa yudhiṣṭhire
12,014.004c lālitā satataṃ rājñā dharmajñā dharmadarśinī
12,014.005a āmantrya vipulaśroṇī sāmnā paramavalgunā
12,014.005c bhartāram abhisaṃprekṣya tato vacanam abravīt
12,014.006a ime te bhrātaraḥ pārtha śuṣyanta stokakā iva
12,014.006c vāvāśyamānās tiṣṭhanti na cainān abhinandase
12,014.007a nandayaitān mahārāja mattān iva mahādvipān
12,014.007c upapannena vākyena satataṃ duḥkhabhāginaḥ
12,014.008a kathaṃ dvaitavane rājan pūrvam uktvā tathā vacaḥ
12,014.008c bhrātṝn etān sma sahitāñ śītavātātapārditān
12,014.009a vayaṃ duryodhanaṃ hatvā mṛdhe bhokṣyāma medinīm
12,014.009c saṃpūrṇāṃ sarvakāmānām āhave vijayaiṣiṇaḥ
12,014.010a virathāṃś ca rathān kṛtvā nihatya ca mahāgajān
12,014.010c saṃstīrya ca rathair bhūmiṃ sasādibhir ariṃdamāḥ
12,014.011a yajatāṃ vividhair yajñaiḥ samṛddhair āptadakṣiṇaiḥ
12,014.011c vanavāsakṛtaṃ duḥkhaṃ bhaviṣyati sukhāya naḥ
12,014.012a ity etān evam uktvā tvaṃ svayaṃ dharmabhṛtāṃ vara
12,014.012c katham adya punar vīra vinihaṃsi manāṃsy uta
12,014.013a na klībo vasudhāṃ bhuṅkte na klībo dhanam aśnute
12,014.013c na klībasya gṛhe putrā matsyāḥ paṅka ivāsate
12,014.014a nādaṇḍaḥ kṣatriyo bhāti nādaṇḍo bhūtim aśnute
12,014.014c nādaṇḍasya prajā rājñaḥ sukham edhanti bhārata
12,014.014d@002_0001 sadevāsuragandharvair apsarobhir vibhūṣitam
12,014.014d@002_0002 rakṣobhir guhyakair nāgair manuṣyaiś ca vibhūṣitam
12,014.014d@002_0003 trivargeṇa ca saṃpūrṇaṃ trivargasyāgamena ca
12,014.014d@002_0004 daṇḍenābhyāhṛtaṃ sarvaṃ jagad bhogāya kalpate
12,014.014d@002_0005 svayaṃbhuvaṃ mahīpāla āgamaṃ śṛṇu śāśvatam
12,014.014d@002_0006 viprāṇāṃ viditaś cāyaṃ tava caiva viśāṃ pate
12,014.014d@002_0007 arājake hi loke 'smin sarvato vidrute bhayāt
12,014.014d@002_0008 rakṣārtham asya lokasya rājānam asṛjat prabhuḥ
12,014.014d@002_0009 mahākāyaṃ mahāvīryaṃ pālane jagataḥ kṣamam
12,014.014d@002_0010 anilāgniyamārkāṇām indrasya varuṇasya ca
12,014.014d@002_0011 candravitteśayoś caiva mātrā nirhṛtya śāśvatīḥ
12,014.014d@002_0012 yasmād eṣāṃ surendrāṇāṃ saṃbhavaty aṃśato nṛpaḥ
12,014.014d@002_0013 tasmād abhibhavaty eṣa sarvabhūtāni tejasā
12,014.014d@002_0014 tapaty ādityavac caiva cakṣūṃṣi ca manāṃsi ca
12,014.014d@002_0015 na cainaṃ bhuvi śaknoti kaś cid apy abhivīkṣitum
12,014.014d@002_0016 so 'gnir bhavati vāyuś ca so 'rkaḥ somaś ca dharmarāṭ
12,014.014d@002_0017 sa kuberaḥ sa varuṇaḥ sa mahendraḥ pratāpavān
12,014.014d@002_0018 pitāmahasya devasya viṣṇoḥ śarvasya caiva hi
12,014.014d@002_0019 ṛṣīṇāṃ caiva sarveṣāṃ tasmiṃs tejaḥ pratiṣṭhitam
12,014.014d@002_0020 bālo 'pi nāvamantavyo manuṣya iti bhūmipaḥ
12,014.014d@002_0021 mahatī devatā hy eṣā nararūpeṇa tiṣṭhati
12,014.014d@002_0022 ekam eva dahaty agnir naraṃ durupasarpiṇam
12,014.014d@002_0023 kulaṃ dahati rājāgniḥ sapaśudravyasaṃcayam
12,014.014d@002_0024 dhṛtarāṣṭrakulaṃ dagdhaṃ krodhodbhūtena vahninā
12,014.014d@002_0025 pratyakṣam etal lokasya saṃśayo na hi vidyate
12,014.014d@002_0026 kulajo vṛttasaṃpanno dhārmikaś ca mahīpatiḥ
12,014.014d@002_0027 prajānāṃ pālane yuktaḥ pūjyate daivatair api
12,014.014d@002_0028 kāryaṃ yo 'vekṣya śaktiṃ ca deśakālau ca tattvataḥ
12,014.014d@002_0029 kurute dharmasiddhyarthaṃ vaiśvarūpyaṃ punaḥ punaḥ
12,014.014d@002_0030 tasya prasāde padmā śrīr vijayaś ca parākrame
12,014.014d@002_0031 mṛtyuś ca vasati krodhe sarvatejomayo hi saḥ
12,014.014d@002_0032 taṃ yas tu dveṣṭi saṃmohāt sa vinaśyati mānavaḥ
12,014.014d@002_0033 tasya hy āśu vināśāya rājāpi kurute manaḥ
12,014.014d@002_0034 tasmād dharmaṃ yam iṣṭeṣu sa vyavasyati pārthivaḥ
12,014.014d@002_0035 aniṣṭaṃ cāpy aniṣṭeṣu tad dharmaṃ na vicālayet
12,014.014d@002_0036 tasyārthe sarvabhūtānāṃ goptāraṃ dharmam ātmajam
12,014.014d@002_0037 brahmatejomayaṃ daṇḍam asṛjat pūrvam īśvaraḥ
12,014.014d@002_0038 tasya sarvāṇi bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
12,014.014d@002_0039 bhayād bhogāya kalpante dharmān na vicalanti ca
12,014.014d@002_0040 deśakālau ca śaktiṃ ca kāryaṃ cāvekṣya tattvataḥ
12,014.014d@002_0041 yathārhataḥ saṃpraṇayen nareṣv anyāyavartiṣu
12,014.014d@002_0042 sa rājā puruṣo daṇḍaḥ sa netā śāsitā ca saḥ
12,014.014d@002_0043 varṇānām āśramāṇāṃ ca dharmaprabhur athāvyayaḥ
12,014.014d@002_0044 daṇḍaḥ śāsti prajāḥ sarvā daṇḍa evābhirakṣati
12,014.014d@002_0045 daṇḍaḥ supteṣu jāgarti daṇḍaṃ dharmaṃ vidur budhāḥ
12,014.014d@002_0046 susamīkṣya dhṛto daṇḍaḥ sarvā rañjayati prajāḥ
12,014.014d@002_0047 asamīkṣya praṇītas tu vināśayati sarvataḥ
12,014.014d@002_0048 yadi na praṇayed rājā daṇḍaṃ daṇḍyeṣv atandritaḥ
12,014.014d@002_0049 śūle matsyān ivādhakṣyan durbalān balavattarāḥ
12,014.014d@002_0050 kāko 'dyāc ca puroḍāśaṃ śvā caivāvalihed dhaviḥ
12,014.014d@002_0051 svāmitvaṃ na kva cic ca syāt prapadyetādharottaram
12,014.014d@002_0052 sarvo daṇḍajito loko durlabhas tu śucir naraḥ
12,014.014d@002_0053 daṇḍasya hi bhayāt sarvaṃ jagad bhogāya kalpate
12,014.014d@002_0054 devadānavagandharvā rakṣāṃsi patagoragāḥ
12,014.014d@002_0055 te 'pi bhogāya kalpante daṇḍenaivābhipīḍitāḥ
12,014.014d@002_0056 dūṣyeyuḥ sarvavarṇāś ca bhidyeran sarvasetavaḥ
12,014.014d@002_0057 sarvalokaprakopaś ca bhaved daṇḍasya vibhramāt
12,014.014d@002_0058 yatra śyāmo lohitākṣo daṇḍaś carati pāpahā
12,014.014d@002_0059 prajās tatra na muhyanti netā cet sādhu paśyati
12,014.014d@002_0060 āhus tasya praṇetāraṃ rājānaṃ satyavādinam
12,014.014d@002_0061 samīkṣyakāriṇaṃ prājñaṃ dharmakāmārthakovidam
12,014.014d@002_0062 taṃ rājā praṇayan samyak svargāyābhipravartate
12,014.014d@002_0063 kāmātmā viṣayī kṣudro daṇḍenaiva nihanyate
12,014.014d@002_0064 daṇḍo hi sumahātejā durdharaś cākṛtātmabhiḥ
12,014.014d@002_0065 dharmād vicalitaṃ hanti nṛpam eva sabāndhavam
12,014.014d@002_0066 tato durgaṃ ca rāṣṭraṃ ca lokaṃ ca sacarācaram
12,014.014d@002_0067 antarikṣagatāṃś caiva munīn devāṃś ca hiṃsati
12,014.014d@002_0068 so 'sahāyena mūḍhena lubdhenākṛtabuddhinā
12,014.014d@002_0069 aśakyo nyāyato netuṃ viṣayāṃś caiva sevatā
12,014.014d@002_0070 śucinā satyasaṃdhena nītiśāstrānusāriṇā
12,014.014d@002_0071 daṇḍaḥ praṇetuṃ śakyo hi susahāyena dhīmatā
12,014.014d@002_0072 svarāṣṭre nyāyavartī syād bhṛśaṃ daṇḍaś ca śatruṣu
12,014.014d@002_0073 suhṛt svajihmaḥ snigdheṣu brāhmaṇeṣu kṣamānvitaḥ
12,014.014d@002_0074 evaṃvṛttasya rājñas tu śiloñchenāpi jīvataḥ
12,014.014d@002_0075 vistīryeta yaśo loke tailabindhur ivāmbhasi
12,014.014d@002_0076 atas tu viparītasya nṛpater akṛtātmanaḥ
12,014.014d@002_0077 saṃkṣipyeta yaśo loke ghṛtabindur ivāmbhasi
12,014.014d@002_0078 devadevena rudreṇa brahmaṇā ca mahīpate
12,014.014d@002_0079 viṣṇunā caiva devena śakreṇa ca mahātmanā
12,014.014d@002_0080 lokapālaiś ca bhūtaiś ca pāṇḍavaiś ca mahātmabhiḥ
12,014.014d@002_0081 dharmād vicalitā rājan dhārtarāṣṭrā nipātitāḥ
12,014.014d@002_0082 adhārmikā durācārāḥ sasainyā vinipātitāḥ
12,014.014d@002_0083 tān nihatya na doṣas te svalpo 'pi jagatīpate
12,014.014d@002_0084 chalena māyayā vātha kṣatradharmeṇa vā nṛpa
12,014.015a mitratā sarvabhūteṣu dānam adhyayanaṃ tapaḥ
12,014.015c brāhmaṇasyaiṣa dharmaḥ syān na rājño rājasattama
12,014.016a asatāṃ pratiṣedhaś ca satāṃ ca paripālanam
12,014.016c eṣa rājñāṃ paro dharmaḥ samare cāpalāyanam
12,014.017a yasmin kṣamā ca krodhaś ca dānādāne bhayābhaye
12,014.017c nigrahānugrahau cobhau sa vai dharmavid ucyate
12,014.018a na śrutena na dānena na sāntvena na cejyayā
12,014.018c tvayeyaṃ pṛthivī labdhā notkocena tathāpy uta
12,014.019a yat tad balam amitrāṇāṃ tathā vīrasamudyatam
12,014.019c hastyaśvarathasaṃpannaṃ tribhir aṅgair mahattaram
12,014.020a rakṣitaṃ droṇakarṇābhyām aśvatthāmnā kṛpeṇa ca
12,014.020c tat tvayā nihataṃ vīra tasmād bhuṅkṣva vasuṃdharām
12,014.021a jambūdvīpo mahārāja nānājanapadāyutaḥ
12,014.021c tvayā puruṣaśārdūla daṇḍena mṛditaḥ prabho
12,014.022a jambūdvīpena sadṛśaḥ krauñcadvīpo narādhipa
12,014.022c apareṇa mahāmeror daṇḍena mṛditas tvayā
12,014.023a krauñcadvīpena sadṛśaḥ śākadvīpo narādhipa
12,014.023c pūrveṇa tu mahāmeror daṇḍena mṛditas tvayā
12,014.024a uttareṇa mahāmeroḥ śākadvīpena saṃmitaḥ
12,014.024c bhadrāśvaḥ puruṣavyāghra daṇḍena mṛditas tvayā
12,014.025a dvīpāś ca sāntaradvīpā nānājanapadālayāḥ
12,014.025c vigāhya sāgaraṃ vīra daṇḍena mṛditās tvayā
12,014.026a etāny apratimāni tvaṃ kṛtvā karmāṇi bhārata
12,014.026c na prīyase mahārāja pūjyamāno dvijātibhiḥ
12,014.027a sa tvaṃ bhrātṝn imān dṛṣṭvā pratinandasva bhārata
12,014.027c ṛṣabhān iva saṃmattān gajendrān ūrjitān iva
12,014.028a amarapratimāḥ sarve śatrusāhāḥ paraṃtapāḥ
12,014.028c eko 'pi hi sukhāyaiṣāṃ kṣamaḥ syād iti me matiḥ
12,014.029a kiṃ punaḥ puruṣavyāghrāḥ patayo me nararṣabhāḥ
12,014.029c samastānīndriyāṇīva śarīrasya viceṣṭane
12,014.030a anṛtaṃ mābravīc chvaśrūḥ sarvajñā sarvadarśinī
12,014.030c yudhiṣṭhiras tvāṃ pāñcāli sukhe dhāsyaty anuttame
12,014.031a hatvā rājasahasrāṇi bahūny āśuparākramaḥ
12,014.031c tad vyarthaṃ saṃprapaśyāmi mohāt tava janādhipa
12,014.032a yeṣām unmattako jyeṣṭhaḥ sarve tasyopacāriṇaḥ
12,014.032c tavonmādena rājendra sonmādāḥ sarvapāṇḍavāḥ
12,014.033a yadi hi syur anunmattā bhrātaras te janādhipa
12,014.033c baddhvā tvāṃ nāstikaiḥ sārdhaṃ praśāseyur vasuṃdharām
12,014.034a kurute mūḍham evaṃ hi yaḥ śreyo nādhigacchati
12,014.034c dhūpair añjanayogaiś ca nasyakarmabhir eva ca
12,014.034e bheṣajaiḥ sa cikitsyaḥ syād ya unmārgeṇa gacchati
12,014.034f*0014_01 unmattir apanetavyā tava rājan yadṛcchayā
12,014.035a sāhaṃ sarvādhamā loke strīṇāṃ bharatasattama
12,014.035c tathā vinikṛtāmitrair yāham icchāmi jīvitum
12,014.035d@003_0001 dhṛtarāṣṭrasutā rājan nityam utpathagāminaḥ
12,014.035d@003_0002 tādṛśānāṃ vadhe doṣaṃ nāhaṃ paśyāmi karhi cit
12,014.035d@003_0003 imāṃś cośanasā gītāñ ślokāñ śṛṇu narādhipa
12,014.035d@003_0004 ātmahantārthahantā ca bandhuhantā viṣapradaḥ
12,014.035d@003_0005 ātharvaṇena hantā ca yaś ca bhāryāṃ parāmṛśet
12,014.035d@003_0006 nirdoṣaṃ vadham eteṣāṃ ṣaṇṇām apy ātatāyinām
12,014.035d@003_0007 brahmā provāca bhagavān bhārgavāya mahātmane
12,014.035d@003_0008 brahmakṣatraviśāṃ rājan satpathe vartatām api
12,014.035d@003_0009 prasahyāgāram āgamya hantāraṃ garadaṃ tathā
12,014.035d@003_0010 abhakṣyāpeyadātāram agnidaṃ ca niśātayet
12,014.035d@003_0011 mārga eṣa mahīpānāṃ gobrāhmaṇavadheṣu ca
12,014.035d@003_0012 keśagrahe ca nārīṇām api yudhyet pitāmaham
12,014.035d@003_0013 brahmāṇaṃ devadeveśaṃ kiṃ punaḥ pāpakāriṇam
12,014.035d@003_0014 gobrāhmaṇārthe vyasane ca rājñāṃ
12,014.035d@003_0015 rāṣṭropamarde svaśarīrahetoḥ
12,014.035d@003_0016 strīṇāṃ ca vikruṣṭarutāni śrutvā
12,014.035d@003_0017 vipro 'pi yudhyeta mahāprabhāvaḥ
12,014.035d@003_0018 dharmād vicalitaṃ vipraṃ nihanyād ātatāyinam
12,014.035d@003_0019 tasyānyatra vadhaṃ vidvān manasāpi na cintayet
12,014.035d@003_0020 gobrāhmaṇavadhe vṛttaṃ mantratrāṇārtham eva ca
12,014.035d@003_0021 na hanyāt kṣatriyo vipraṃ svakuṭumbasya cātyaye
12,014.035d@003_0022 taskareṇa nṛśaṃsena dharmāt pracalitena ca
12,014.035d@003_0023 kṣatrabandhuḥ paraṃ śaktyā yudhyed vipreṇa saṃyuge
12,014.035d@003_0024 ātatāyinam āyāntam api vedāntagaṃ raṇe
12,014.035d@003_0025 jighāṃsantaṃ jighāṃsīyān na tena bhrūṇahā bhavet
12,014.035d@003_0026 brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyaḥ śūdro vāpy antyajo 'tha vā
12,014.035d@003_0027 na hanyād brāhmaṇaṃ śāntaṃ tṛṇenāpi kadā cana
12,014.035d@003_0028 brāhmaṇāyāvaguryeta spṛṣṭe gurutaraṃ bhavet
12,014.035d@003_0029 varṣāṇāṃ triśataṃ pāpaḥ pratiṣṭhāṃ nādhigacchati
12,014.035d@003_0030 sahasraṃ tv eva varṣāṇi nihatya narake patet
12,014.035d@003_0031 tasmān naivāpaguryād dhi naiva śastraṃ nipātayet
12,014.035d@003_0032 śoṇitaṃ yāvataḥ pāṃsūn gṛhṇātīti hi dhāraṇā
12,014.035d@003_0033 tāvatīḥ sa samāḥ pāpo narake parivartate
12,014.035d@003_0034 tvagasthibhedaṃ viprasya yaḥ kuryāt kārayeta vā
12,014.035d@003_0035 brahmahā sa tu vijñeyaḥ prāyaścittī narādhamaḥ
12,014.035d@003_0036 śrotriyaṃ brāhmaṇaṃ hatvā tathātreyīṃ ca brāhmaṇīm
12,014.035d@003_0037 caturviṃśativarṣāṇi cared brahmahaṇo vratam
12,014.035d@003_0038 dviguṇā brahmahatyeyaṃ sarvaiḥ proktā manīṣibhiḥ
12,014.035d@003_0039 prāyaścittam akurvāṇaṃ kṛtāṅkaṃ vipravāsayet
12,014.035d@003_0040 brāhmaṇaṃ kṣatriyaṃ vaiśyaṃ śūdraṃ vā ghātayen nṛpaḥ
12,014.035d@003_0041 brahmaghnaṃ taskaraṃ caiva mā bhūdevaṃ cariṣyati
12,014.035d@003_0042 chittvā hastau ca pādau nāsikoṣṭhau ca bhūpatiḥ
12,014.035d@003_0043 brahmaghnaṃ cottamaṃ pāpaṃ netroddhāreṇa yojayet
12,014.035d@003_0044 śūdrasyaiṣa smṛto daṇḍas tadvad rājanyavaiśyayoḥ
12,014.035d@003_0045 prāyaścittam akurvāṇaṃ brāhmaṇaṃ tu pravāsayet
12,014.035d@003_0046 kṣatriyaṃ vaiśyaśūdrau vā śastreṇaiva tu ghātayet
12,014.035d@003_0047 brahmaghnān brāhmaṇān rājā kṛtāṅkān vipravāsayet
12,014.035d@003_0048 vikalendriyāṃs trivarṇāṃś ca caṇḍālaiḥ saha vāsayet
12,014.035d@003_0049 taiś ca yaḥ saṃpibet kaś cit sa piban brahmahā bhavet
12,014.035d@003_0050 pretānāṃ na ca deyāni piṇḍadānāni kena cit
12,014.035d@003_0051 kṛṣṇavarṇā virūpā ca nirṇītā lambamūrdhajā
12,014.035d@003_0052 dunoty adṛṣṭā kartāraṃ brahmahatyeti tāṃ viduḥ
12,014.035d@003_0053 brahmaghnena pibantaś ca viprā deśāḥ purāṇi ca
12,014.035d@003_0054 acirād eva pīḍyante durbhikṣavyādhitaskaraiḥ
12,014.035d@003_0055 brāhmaṇaṃ pāpakarmāṇaṃ viprāṇām ātatāyinam
12,014.035d@003_0056 kṣatriyaṃ vaiśyaśūdrau ca netroddhāreṇa yojayet
12,014.035d@003_0057 durbalānāṃ balaṃ rājā balino ye ca sādhavaḥ
12,014.035d@003_0058 balināṃ durbalānāṃ ca pāpānāṃ mṛtyur iṣyate
12,014.035d@003_0059 sadoṣam api yo hanyād aśrāvya jagatīpateḥ
12,014.035d@003_0060 durbalaṃ balavantaṃ vā sa parājayam arhati
12,014.035d@003_0061 rājājñāṃ prāḍvivākaṃ ca necched yaś cāpi niṣpatet
12,014.035d@003_0062 sākṣiṇaṃ sādhuvākyaṃ ca jitaṃ tam api nirdiśet
12,014.035d@003_0063 bandhanān niṣpated yaś ca pratibhūr na dadāti ca
12,014.035d@003_0064 kulajaś ca dhanāḍhyaś ca sa parājayam arhati
12,014.035d@003_0065 rājājñayā samāhūto yo na gacchet sabhāṃ naraḥ
12,014.035d@003_0066 balavantam upāśritya sāyudhaḥ sa parājitaḥ
12,014.035d@003_0067 taṃ daṇḍena vinirjitya mahāsāhasikaṃ naram
12,014.035d@003_0068 viyuktadehasarvasvaṃ paralokaṃ visarjayet
12,014.035d@003_0069 mṛtasyāpi na deyāni piṇḍadānāni kena cit
12,014.035d@003_0070 dattvā daṇḍaṃ prayaccheta madhyamaṃ pūrvasāhasam
12,014.035d@003_0071 kulastrīvyabhicāraṃ ca rāṣṭrasya ca vimardanam
12,014.035d@003_0072 brahmahatyāṃ ca cauryaṃ ca rājadrohaṃ ca pañcamam
12,014.035d@003_0073 mahānti pātakāny āhur ṛṣayaḥ pātakāni ha
12,014.035d@003_0074 yuddhād anyatra hiṃsāyāṃ surāpasya ca kīrtane
12,014.035d@003_0075 mahāntaṃ gurutalpe ca mitradrohe ca pātakam
12,014.035d@003_0076 na kathaṃ cid upekṣeta mahāsāhasikaṃ naram
12,014.035d@003_0077 sarvasvam apahṛtyāśu tataḥ prāṇair viyojayet
12,014.035d@003_0078 triṣu varṇeṣu yo daṇḍaḥ praṇīto brahmaṇā purā
12,014.035d@003_0079 mahāsāhasikaṃ vipraṃ kṛtāṅkaṃ vipravāsayet
12,014.035d@003_0080 sāhasro vā bhaved daṇḍaḥ kāñcano dehaniṣkrayaḥ
12,014.035d@003_0081 caturṇām eva varṇānām evam āhośanāḥ kaviḥ
12,014.035d@003_0082 nārīṇāṃ bālavṛddhānāṃ goḥ pāte ca mahāmatiḥ
12,014.035d@003_0083 pāpānāṃ durvinītānāṃ prāṇāntaṃ ca bṛhaspatiḥ
12,014.035d@003_0084 daṇḍam āha mahābhāga sarveṣāṃ cātatāyinām
12,014.035d@003_0085 sarveṣāṃ pāpabuddhīnāṃ pāpaṃ karmeha kurvatām
12,014.035d@003_0086 dhṛtarāṣṭrasya putrāṇāṃ daṇḍo nirdoṣa iṣyate
12,014.035d@003_0087 saubalasya ca durbuddheḥ karṇasya ca durātmanaḥ
12,014.035d@003_0088 paśyatāṃ caiva śūrāṇāṃ yāhaṃ dyūte sabhāṃ tadā
12,014.035d@003_0089 rajasvalā samānītā bhavatāṃ paśyatāṃ nṛpa
12,014.035d@003_0090 vāsasaikena saṃvītā bhavaddoṣeṇa bhūpate
12,014.035d@003_0091 mā bhūd dharmavilopas te dhṛtarāṣṭrakulakṣayāt
12,014.035d@003_0092 krodhāgninā tu dagdhaṃ ca sapaśudravyasaṃcayam
12,014.035d@003_0093 sāham evaṃvidhaṃ duḥkhaṃ saṃprāptā tava hetunā
12,014.035d@003_0094 ādityasya prasādena na ca prāṇair viyojitā
12,014.035d@003_0095 rakṣitā devadevena jagataḥ kālahetunā
12,014.035d@003_0096 divākareṇa devena vivastrā na kṛtā tadā
12,014.036a eteṣāṃ yatamānānām utpadyante tu saṃpadaḥ
12,014.036c tvaṃ tu sarvāṃ mahīṃ labdhvā kuruṣe svayam āpadam
12,014.037a yathāstāṃ saṃmatau rājñāṃ pṛthivyāṃ rājasattamau
12,014.037c māndhātā cāmbarīṣaś ca tathā rājan virājase
12,014.038a praśādhi pṛthivīṃ devīṃ prajā dharmeṇa pālayan
12,014.038c saparvatavanadvīpāṃ mā rājan vimanā bhava
12,014.039a yajasva vividhair yajñair juhvann agnīn prayaccha ca
12,014.039c purāṇi bhogān vāsāṃsi dvijātibhyo nṛpottama
12,015.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,015.001a yājñasenyā vacaḥ śrutvā punar evārjuno 'bravīt
12,015.001c anumānya mahābāhuṃ jyeṣṭhaṃ bhrātaram īśvaram
12,015.002a daṇḍaḥ śāsti prajāḥ sarvā daṇḍa evābhirakṣati
12,015.002c daṇḍaḥ supteṣu jāgarti daṇḍaṃ dharmaṃ vidur budhāḥ
12,015.003a dharmaṃ saṃrakṣate daṇḍas tathaivārthaṃ narādhipa
12,015.003c kāmaṃ saṃrakṣate daṇḍas trivargo daṇḍa ucyate
12,015.004a daṇḍena rakṣyate dhānyaṃ dhanaṃ daṇḍena rakṣyate
12,015.004c etad vidvann upādatsva svabhāvaṃ paśya laukikam
12,015.005a rājadaṇḍabhayād eke pāpāḥ pāpaṃ na kurvate
12,015.005c yamadaṇḍabhayād eke paralokabhayād api
12,015.006a parasparabhayād eke pāpāḥ pāpaṃ na kurvate
12,015.006c evaṃ sāṃsiddhike loke sarvaṃ daṇḍe pratiṣṭhitam
12,015.007a daṇḍasyaiva bhayād eke na khādanti parasparam
12,015.007c andhe tamasi majjeyur yadi daṇḍo na pālayet
12,015.008a yasmād adāntān damayaty aśiṣṭān daṇḍayaty api
12,015.008c damanād daṇḍanāc caiva tasmād daṇḍaṃ vidur budhāḥ
12,015.008d*0015_01 paralokabhayād ete pāpāḥ pāpaṃ na kurvate
12,015.009a vāci daṇḍo brāhmaṇānāṃ kṣatriyāṇāṃ bhujārpaṇam
12,015.009c dānadaṇḍaḥ smṛto vaiśyo nirdaṇḍaḥ śūdra ucyate
12,015.010a asaṃmohāya martyānām arthasaṃrakṣaṇāya ca
12,015.010c maryādā sthāpitā loke daṇḍasaṃjñā viśāṃ pate
12,015.011a yatra śyāmo lohitākṣo daṇḍaś carati sūnṛtaḥ
12,015.011c prajās tatra na muhyanti netā cet sādhu paśyati
12,015.012a brahmacārī gṛhasthaś ca vānaprastho 'tha bhikṣukaḥ
12,015.012c daṇḍasyaiva bhayād ete manuṣyā vartmani sthitāḥ
12,015.013a nābhīto yajate rājan nābhīto dātum icchati
12,015.013c nābhītaḥ puruṣaḥ kaś cit samaye sthātum icchati
12,015.014a nācchittvā paramarmāṇi nākṛtvā karma dāruṇam
12,015.014c nāhatvā matsyaghātīva prāpnoti mahatīṃ śriyam
12,015.015a nāghnataḥ kīrtir astīha na vittaṃ na punaḥ prajāḥ
12,015.015c indro vṛtravadhenaiva mahendraḥ samapadyata
12,015.015d*0016_01 māhendraṃ ca grahaṃ lebhe lokānāṃ ceśvaro 'bhavat
12,015.016a ya eva devā hantāras tāṃl loko 'rcayate bhṛśam
12,015.016c hantā rudras tathā skandaḥ śakro 'gnir varuṇo yamaḥ
12,015.017a hantā kālas tathā vāyur mṛtyur vaiśravaṇo raviḥ
12,015.017c vasavo marutaḥ sādhyā viśvedevāś ca bhārata
12,015.018a etān devān namasyanti pratāpapraṇatā janāḥ
12,015.018c na brahmāṇaṃ na dhātāraṃ na pūṣāṇaṃ kathaṃ cana
12,015.019a madhyasthān sarvabhūteṣu dāntāñ śamaparāyaṇān
12,015.019c yajante mānavāḥ ke cit praśāntāḥ sarvakarmasu
12,015.020a na hi paśyāmi jīvantaṃ loke kaṃ cid ahiṃsayā
12,015.020c sattvaiḥ sattvāni jīvanti durbalair balavattarāḥ
12,015.021a nakulo mūṣakān atti biḍālo nakulaṃ tathā
12,015.021c biḍālam atti śvā rājañ śvānaṃ vyālamṛgas tathā
12,015.022a tān atti puruṣaḥ sarvān paśya dharmo yathāgataḥ
12,015.022c prāṇasyānnam idaṃ sarvaṃ jaṅgamaṃ sthāvaraṃ ca yat
12,015.023a vidhānaṃ devavihitaṃ tatra vidvān na muhyati
12,015.023c yathā sṛṣṭo 'si rājendra tathā bhavitum arhasi
12,015.024a vinītakrodhaharṣā hi mandā vanam upāśritāḥ
12,015.024c vinā vadhaṃ na kurvanti tāpasāḥ prāṇayāpanam
12,015.025a udake bahavaḥ prāṇāḥ pṛthivyāṃ ca phaleṣu ca
12,015.025c na ca kaś cin na tān hanti kim anyat prāṇayāpanāt
12,015.026a sūkṣmayonīni bhūtāni tarkagamyāni kāni cit
12,015.026c pakṣmaṇo 'pi nipātena yeṣāṃ syāt skandhaparyayaḥ
12,015.027a grāmān niṣkramya munayo vigatakrodhamatsarāḥ
12,015.027c vane kuṭumbadharmāṇo dṛśyante parimohitāḥ
12,015.028a bhūmiṃ bhittvauṣadhīś chittvā vṛkṣādīn aṇḍajān paśūn
12,015.028c manuṣyās tanvate yajñāṃs te svargaṃ prāpnuvanti ca
12,015.029a daṇḍanītyāṃ praṇītāyāṃ sarve sidhyanty upakramāḥ
12,015.029c kaunteya sarvabhūtānāṃ tatra me nāsti saṃśayaḥ
12,015.030a daṇḍaś cen na bhavel loke vyanaśiṣyann imāḥ prajāḥ
12,015.030c śūle matsyān ivāpakṣyan durbalān balavattarāḥ
12,015.031a satyaṃ cedaṃ brahmaṇā pūrvam uktaṃ; daṇḍaḥ prajā rakṣati sādhu nītaḥ
12,015.031c paśyāgnayaś ca pratiśāmyanty abhītāḥ; saṃtarjitā daṇḍabhayāj jvalanti
12,015.031d*0017_01 yadi na praṇayed rājan daṇḍaṃ daṇḍyeṣv atandritaḥ
12,015.032a andhaṃ tama ivedaṃ syān na prajñāyeta kiṃ cana
12,015.032c daṇḍaś cen na bhavel loke vibhajan sādhvasādhunī
12,015.033a ye 'pi saṃbhinnamaryādā nāstikā vedanindakāḥ
12,015.033c te 'pi bhogāya kalpante daṇḍenopanipīḍitāḥ
12,015.034a sarvo daṇḍajito loko durlabho hi śucir naraḥ
12,015.034c daṇḍasya hi bhayād bhīto bhogāyeha prakalpate
12,015.035a cāturvarṇyāpramohāya sunītanayanāya ca
12,015.035c daṇḍo vidhātrā vihito dharmārthāv abhirakṣitum
12,015.036a yadi daṇḍān na bibhyeyur vayāṃsi śvāpadāni ca
12,015.036c adyuḥ paśūn manuṣyāṃś ca yajñārthāni havīṃṣi ca
12,015.037a na brahmacāry adhīyīta kalyāṇī gaur na duhyate
12,015.037c na kanyodvahanaṃ gacched yadi daṇḍo na pālayet
12,015.038a viśvalopaḥ pravarteta bhidyeran sarvasetavaḥ
12,015.038c mamatvaṃ na prajānīyur yadi daṇḍo na pālayet
12,015.039a na saṃvatsarasatrāṇi tiṣṭheyur akutobhayāḥ
12,015.039c vidhivad dakṣiṇāvanti yadi daṇḍo na pālayet
12,015.040a careyur nāśrame dharmaṃ yathoktaṃ vidhim āśritāḥ
12,015.040c na vidyāṃ prāpnuyāt kaś cid yadi daṇḍo na pālayet
12,015.041a na coṣṭrā na balīvardā nāśvāśvataragardabhāḥ
12,015.041c yuktā vaheyur yānāni yadi daṇḍo na pālayet
12,015.042a na preṣyā vacanaṃ kuryur na bālo jātu karhi cit
12,015.042c tiṣṭhet pitṛmate dharme yadi daṇḍo na pālayet
12,015.043a daṇḍe sthitāḥ prajāḥ sarvā bhayaṃ daṇḍaṃ vidur budhāḥ
12,015.043c daṇḍe svargo manuṣyāṇāṃ loko 'yaṃ ca pratiṣṭhitaḥ
12,015.044a na tatra kūṭaṃ pāpaṃ vā vañcanā vāpi dṛṣyate
12,015.044c yatra daṇḍaḥ suvihitaś caraty arivināśanaḥ
12,015.045a haviḥ śvā prapibed dhṛṣṭo daṇḍaś cen nodyato bhavet
12,015.045c haret kākaḥ puroḍāśaṃ yadi daṇḍo na pālayet
12,015.046a yad idaṃ dharmato rājyaṃ vihitaṃ yady adharmataḥ
12,015.046c kāryas tatra na śoko vai bhuṅkṣva bhogān yajasva ca
12,015.047a sukhena dharmaṃ śrīmantaś caranti śucivāsasaḥ
12,015.047c saṃvasantaḥ priyair dārair bhuñjānāś cānnam uttamam
12,015.048a arthe sarve samārambhāḥ samāyattā na saṃśayaḥ
12,015.048c sa ca daṇḍe samāyattaḥ paśya daṇḍasya gauravam
12,015.049a lokayātrārtham eveha dharmapravacanaṃ kṛtam
12,015.049c ahiṃsā sādhuhiṃseti śreyān dharmaparigrahaḥ
12,015.050a nātyantaguṇavān kaś cin na cāpy atyantanirguṇaḥ
12,015.050c ubhayaṃ sarvakāryeṣu dṛśyate sādhv asādhu ca
12,015.051a paśūnāṃ vṛṣaṇaṃ chittvā tato bhindanti nastakān
12,015.051c kṛṣanti bahavo bhārān badhnanti damayanti ca
12,015.052a evaṃ paryākule loke vipathe jarjarīkṛte
12,015.052c tais tair nyāyair mahārāja purāṇaṃ dharmam ācara
12,015.053a yaja dehi prajā rakṣa dharmaṃ samanupālaya
12,015.053c amitrāñ jahi kaunteya mitrāṇi paripālaya
12,015.054a mā ca te nighnataḥ śatrūn manyur bhavatu bhārata
12,015.054c na tatra kilbiṣaṃ kiṃ cit kartur bhavati bhārata
12,015.055a ātatāyī hi yo hanyād ātatāyinam āgatam
12,015.055c na tena bhrūṇahā sa syān manyus taṃ manyum ṛcchati
12,015.056a avadhyaḥ sarvabhūtānām antarātmā na saṃśayaḥ
12,015.056c avadhye cātmani kathaṃ vadhyo bhavati kena cit
12,015.057a yathā hi puruṣaḥ śālāṃ punaḥ saṃpraviśen navām
12,015.057c evaṃ jīvaḥ śarīrāṇi tāni tāni prapadyate
12,015.058a dehān purāṇān utsṛjya navān saṃpratipadyate
12,015.058c evaṃ mṛtyumukhaṃ prāhur ye janās tattvadarśinaḥ
12,016.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,016.001a arjunasya vacaḥ śrutvā bhīmaseno 'tyamarṣaṇaḥ
12,016.001c dhairyam āsthāya tejasvī jyeṣṭhaṃ bhrātaram abravīt
12,016.002a rājan viditadharmo 'si na te 'sty aviditaṃ bhuvi
12,016.002c upaśikṣāma te vṛttaṃ sadaiva na ca śaknumaḥ
12,016.003a na vakṣyāmi na vakṣyāmīty evaṃ me manasi sthitam
12,016.003c atiduḥkhāt tu vakṣyāmi tan nibodha janādhipa
12,016.004a bhavatas tu pramohena sarvaṃ saṃśayitaṃ kṛtam
12,016.004c viklavatvaṃ ca naḥ prāptam abalatvaṃ tathaiva ca
12,016.005a kathaṃ hi rājā lokasya sarvaśāstraviśāradaḥ
12,016.005c moham āpadyate dainyād yathā kupuruṣas tathā
12,016.006a āgatiś ca gatiś caiva lokasya viditā tava
12,016.006c āyatyāṃ ca tadātve ca na te 'sty aviditaṃ prabho
12,016.007a evaṃ gate mahārāja rājyaṃ prati janādhipa
12,016.007c hetum atra pravakṣyāmi tad ihaikamanāḥ śṛṇu
12,016.008a dvividho jāyate vyādhiḥ śārīro mānasas tathā
12,016.008c parasparaṃ tayor janma nirdvaṃdvaṃ nopalabhyate
12,016.009a śārīrāj jāyate vyādhir mānaso nātra saṃśayaḥ
12,016.009c mānasāj jāyate vyādhiḥ śārīra iti niścayaḥ
12,016.010a śārīramānase duḥkhe yo 'tīte anuśocati
12,016.010c duḥkhena labhate duḥkhaṃ dvāv anarthau prapadyate
12,016.011a śītoṣṇe caiva vāyuś ca trayaḥ śārīrajā guṇāḥ
12,016.011c teṣāṃ guṇānāṃ sāmyaṃ ca tad āhuḥ svasthalakṣaṇam
12,016.012a teṣām anyatamotseke vidhānam upadiṣyate
12,016.012c uṣṇena bādhyate śītaṃ śītenoṣṇaṃ prabādhyate
12,016.012d*0018_01 ubhābhyāṃ vadhyate vāyur vidhānam idam ucyate
12,016.013a sattvaṃ rajas tamaś caiva mānasāḥ syus trayo guṇāḥ
12,016.013b*0019_01 rajasā śāmyate sattvaṃ rajaḥ sattvena śāmyati
12,016.013c harṣeṇa bādhyate śoko harṣaḥ śokena bādhyate
12,016.014a kaś cit sukhe vartamāno duḥkhasya smartum icchati
12,016.014c kaś cid duḥkhe vartamānaḥ sukhasya smartum icchati
12,016.015a sa tvaṃ na duḥkhī duḥkhasya na sukhī ca sukhasya ca
12,016.015c na duḥkhī sukhajātasya na sukhī duḥkhajasya vā
12,016.016a smartum arhasi kauravya diṣṭaṃ tu balavattaram
12,016.016c atha vā te svabhāvo 'yaṃ yena pārthiva kṛṣyase
12,016.017a dṛṣṭvā sabhāgatāṃ kṛṣṇām ekavastrāṃ rajasvalām
12,016.017c miṣatāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ na tasya smartum arhasi
12,016.018a pravrājanaṃ ca nagarād ajinaiś ca nivāsanam
12,016.018c mahāraṇyanivāsaś ca na tasya smartum arhasi
12,016.019a jaṭāsurāt parikleśaṃ citrasenena cāhavam
12,016.019c saindhavāc ca parikleśaṃ kathaṃ vismṛtavān asi
12,016.019e punar ajñātacaryāyāṃ kīcakena padā vadham
12,016.019f*0020_01 draupadyā rājaputryāś ca kathaṃ vismṛtavān asi
12,016.019f*0021_01 balavanto vayaṃ rājan devair api sudurjayāḥ
12,016.019f*0021_02 kathaṃ bhṛtyatvam āpannā virāṭanagare smara
12,016.020a yac ca te droṇabhīṣmābhyāṃ yuddham āsīd ariṃdama
12,016.020c manasaikena te yuddham idaṃ ghoram upasthitam
12,016.021a yatra nāsti śaraiḥ kāryaṃ na mitrair na ca bandhubhiḥ
12,016.021c ātmanaikena yoddhavyaṃ tat te yuddham upasthitam
12,016.022a tasminn anirjite yuddhe prāṇān yadi ha mokṣyase
12,016.022c anyaṃ dehaṃ samāsthāya punas tenaiva yotsyase
12,016.022d*0022_01 yo hy anāḍhyaḥ sa patitas tad ucchiṣṭaṃ yad alpakam
12,016.022d*0022_02 bahv apathyaṃ balavato na kiṃ cit trāyate dhanam
12,016.023a tasmād adyaiva gantavyaṃ yuddhasya bharatarṣabha
12,016.023b*0023_01 pāram avyaktarūpasya vyaktaṃ tyaktvā svakarmabhiḥ
12,016.023b*0023_02 tasminn anirjite yuddhe kām avasthāṃ gamiṣyasi
12,016.023c etaj jitvā mahārāja kṛtakṛtyo bhaviṣyasi
12,016.024a etāṃ buddhiṃ viniścitya bhūtānām āgatiṃ gatim
12,016.024c pitṛpaitāmahe vṛtte śādhi rājyaṃ yathocitam
12,016.025a diṣṭyā duryodhanaḥ pāpo nihataḥ sānugo yudhi
12,016.025c draupadyāḥ keśapakṣasya diṣṭyā tvaṃ padavīṃ gataḥ
12,016.026a yajasva vājimedhena vidhivad dakṣiṇāvatā
12,016.026c vayaṃ te kiṃkarāḥ pārtha vāsudevaś ca vīryavān
12,017.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,017.001a asaṃtoṣaḥ pramādaś ca mado rāgo 'praśāntatā
12,017.001c balaṃ moho 'bhimānaś ca udvegaś cāpi sarvaśaḥ
12,017.002a ebhiḥ pāpmabhir āviṣṭo rājyaṃ tvam abhikāṅkṣasi
12,017.002c nirāmiṣo vinirmuktaḥ praśāntaḥ susukhī bhava
12,017.003a ya imām akhilāṃ bhūmiṃ śiṣyād eko mahīpatiḥ
12,017.003c tasyāpy udaram evaikaṃ kim idaṃ tvaṃ praśaṃsasi
12,017.004a nāhnā pūrayituṃ śakyā na māsena nararṣabha
12,017.004c apūryāṃ pūrayann icchām āyuṣāpi na śaknuyāt
12,017.005a yatheddhaḥ prajvalaty agnir asamiddhaḥ praśāmyati
12,017.005c alpāhāratayā tv agniṃ śamayaudaryam utthitam
12,017.005d*0024_01 ātmodarakṛte 'thājñaḥ karoti vighasaṃ bahu
12,017.005e jayodaraṃ pṛthivyā te śreyo nirjitayā jitam
12,017.006a mānuṣān kāmabhogāṃs tvam aiśvaryaṃ ca praśaṃsasi
12,017.006c abhogino 'balāś caiva yānti sthānam anuttamam
12,017.007a yogakṣemau ca rāṣṭrasya dharmādharmau tvayi sthitau
12,017.007c mucyasva mahato bhārāt tyāgam evābhisaṃśraya
12,017.008a ekodarakṛte vyāghraḥ karoti vighasaṃ bahu
12,017.008c tam anye 'py upajīvanti mandavegaṃcarā mṛgāḥ
12,017.009a viṣayān pratisaṃhṛtya saṃnyāsaṃ kurute yatiḥ
12,017.009c na ca tuṣyanti rājānaḥ paśya buddhyantaraṃ yathā
12,017.010a patrāhārair aśmakuṭṭair dantolūkhalikais tathā
12,017.010c abbhakṣair vāyubhakṣaiś ca tair ayaṃ narako jitaḥ
12,017.011a yaś cemāṃ vasudhāṃ kṛtsnāṃ praśāsed akhilāṃ nṛpaḥ
12,017.011c tulyāśmakāñcano yaś ca sa kṛtārtho na pārthivaḥ
12,017.012a saṃkalpeṣu nirārambho nirāśo nirmamo bhava
12,017.012c viśokaṃ sthānam ātiṣṭha iha cāmutra cāvyayam
12,017.013a nirāmiṣā na śocanti śocasi tvaṃ kim āmiṣam
12,017.013c parityajyāmiṣaṃ sarvaṃ mṛṣāvādāt pramokṣyase
12,017.014a panthānau pitṛyānaś ca devayānaś ca viśrutau
12,017.014c ījānāḥ pitṛyānena devayānena mokṣiṇaḥ
12,017.015a tapasā brahmacaryeṇa svādhyāyena ca pāvitāḥ
12,017.015c vimucya dehān vai bhānti mṛtyor aviṣayaṃ gatāḥ
12,017.016a āmiṣaṃ bandhanaṃ loke karmehoktaṃ tathāmiṣam
12,017.016c tābhyāṃ vimuktaḥ pāśābhyāṃ padam āpnoti tatparam
12,017.017a api gāthām imāṃ gītāṃ janakena vadanty uta
12,017.017c nirdvaṃdvena vimuktena mokṣaṃ samanupaśyatā
12,017.018a anantaṃ bata me vittaṃ yasya me nāsti kiṃ cana
12,017.018c mithilāyāṃ pradīptāyāṃ na me dahyati kiṃ cana
12,017.019a prajñāprāsādam āruhya naśocyāñ śocato janān
12,017.019c jagatīsthān ivādristho mandabuddhīn avekṣate
12,017.020a dṛśyaṃ paśyati yaḥ paśyan sa cakṣuṣmān sa buddhimān
12,017.020c ajñātānāṃ ca vijñānāt saṃbodhād buddhir ucyate
12,017.021a yas tu vācaṃ vijānāti bahumānam iyāt sa vai
12,017.021c brahmabhāvaprasūtānāṃ vaidyānāṃ bhāvitātmanām
12,017.022a yadā bhūtapṛthagbhāvam ekastham anupaśyati
12,017.022c tata eva ca vistāraṃ brahma saṃpadyate tadā
12,017.023a te janās tāṃ gatiṃ yānti nāvidvāṃso 'lpacetasaḥ
12,017.023c nābuddhayo nātapasaḥ sarvaṃ buddhau pratiṣṭhitam
12,018.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,018.001a tūṣṇīṃbhūtaṃ tu rājānaṃ punar evārjuno 'bravīt
12,018.001c saṃtaptaḥ śokaduḥkhābhyāṃ rājño vākśalyapīḍitaḥ
12,018.002a kathayanti purāvṛttam itihāsam imaṃ janāḥ
12,018.002c videharājñaḥ saṃvādaṃ bhāryayā saha bhārata
12,018.003a utsṛjya rājyaṃ bhaikṣārthaṃ kṛtabuddhiṃ janeśvaram
12,018.003c videharājaṃ mahiṣī duḥkhitā pratyabhāṣata
12,018.004a dhanāny apatyaṃ mitrāṇi ratnāni vividhāni ca
12,018.004c panthānaṃ pāvanaṃ hitvā janako mauṇḍyam āsthitaḥ
12,018.005a taṃ dadarśa priyā bhāryā bhaikṣyavṛttim akiṃcanam
12,018.005c dhānāmuṣṭim upāsīnaṃ nirīhaṃ gatamatsaram
12,018.006a tam uvāca samāgamya bhartāram akutobhayam
12,018.006c kruddhā manasvinī bhāryā vivikte hetumad vacaḥ
12,018.007a katham utsṛjya rājyaṃ svaṃ dhanadhānyasamācitam
12,018.007c kāpālīṃ vṛttim āsthāya dhānāmuṣṭir vane 'caraḥ
12,018.008a pratijñā te 'nyathā rājan viceṣṭā cānyathā tava
12,018.008c yad rājyaṃ mahad utsṛjya svalpe tuṣyasi pārthiva
12,018.009a naitenātithayo rājan devarṣipitaras tathā
12,018.009c śakyam adya tvayā bhartuṃ moghas te 'yaṃ pariśramaḥ
12,018.010a devatātithibhiś caiva pitṛbhiś caiva pārthiva
12,018.010c sarvair etaiḥ parityaktaḥ parivrajasi niṣkriyaḥ
12,018.011a yas tvaṃ traividyavṛddhānāṃ brāhmaṇānāṃ sahasraśaḥ
12,018.011c bhartā bhūtvā ca lokasya so 'dyānyair bhṛtim icchasi
12,018.012a śriyaṃ hitvā pradīptāṃ tvaṃ śvavat saṃprati vīkṣyase
12,018.012c aputrā jananī te 'dya kausalyā cāpatis tvayā
12,018.013a aśītir dharmakāmās tvāṃ kṣatriyāḥ paryupāsate
12,018.013c tvadāśām abhikāṅkṣantyaḥ kṛpaṇāḥ phalahetukāḥ
12,018.014a tāś ca tvaṃ viphalāḥ kurvan kāṃl lokān nu gamiṣyasi
12,018.014c rājan saṃśayite mokṣe paratantreṣu dehiṣu
12,018.015a naiva te 'sti paro loko nāparaḥ pāpakarmaṇaḥ
12,018.015c dharmyān dārān parityajya yas tvam icchasi jīvitum
12,018.016a srajo gandhān alaṃkārān vāsāṃsi vividhāni ca
12,018.016c kimartham abhisaṃtyajya parivrajasi niṣkriyaḥ
12,018.017a nipānaṃ sarvabhūtānāṃ bhūtvā tvaṃ pāvanaṃ mahat
12,018.017c āḍhyo vanaspatir bhūtvā so 'dyānyān paryupāsase
12,018.018a khādanti hastinaṃ nyāse kravyādā bahavo 'py uta
12,018.018c bahavaḥ kṛmayaś caiva kiṃ punas tvām anarthakam
12,018.019a ya imāṃ kuṇḍikāṃ bhindyāt triviṣṭabdhaṃ ca te haret
12,018.019c vāsaś cāpaharet tasmin kathaṃ te mānasaṃ bhavet
12,018.020a yas tv ayaṃ sarvam utsṛjya dhānāmuṣṭiparigrahaḥ
12,018.020c yadānena samaṃ sarvaṃ kim idaṃ mama dīyate
12,018.020e dhānāmuṣṭir ihārthaś cet pratijñā te vinaśyati
12,018.021a kā vāhaṃ tava ko me tvaṃ ko 'dya te mayy anugrahaḥ
12,018.021c praśādhi pṛthivīṃ rājan yatra te 'nugraho bhavet
12,018.021e prāsādaṃ śayanaṃ yānaṃ vāsāṃsy ābharaṇāni ca
12,018.022a śriyā nirāśair adhanais tyaktamitrair akiṃcanaiḥ
12,018.022c saukhikaiḥ saṃbhṛtān arthān yaḥ saṃtyajasi kiṃ nu tat
12,018.023a yo 'tyantaṃ pratigṛhṇīyād yaś ca dadyāt sadaiva hi
12,018.023c tayos tvam antaraṃ viddhi śreyāṃs tābhyāṃ ka ucyate
12,018.024a sadaiva yācamāneṣu satsu dambhavivarjiṣu
12,018.024c eteṣu dakṣiṇā dattā dāvāgnāv iva durhutam
12,018.025a jātavedā yathā rājann ādagdhvaivopaśāmyati
12,018.025c sadaiva yācamāno vai tathā śāmyati na dvijaḥ
12,018.026a satāṃ ca vedā annaṃ ca loke 'smin prakṛtir dhruvā
12,018.026c na ced dātā bhaved dātā kutaḥ syur mokṣakāṅkṣiṇaḥ
12,018.027a annād gṛhasthā loke 'smin bhikṣavas tata eva ca
12,018.027c annāt prāṇaḥ prabhavati annadaḥ prāṇado bhavet
12,018.028a gṛhasthebhyo 'bhinirvṛttā gṛhasthān eva saṃśritāḥ
12,018.028c prabhavaṃ ca pratiṣṭhāṃ ca dāntā nindanta āsate
12,018.029a tyāgān na bhikṣukaṃ vidyān na mauṇḍyān na ca yācanāt
12,018.029c ṛjus tu yo 'rthaṃ tyajati taṃ sukhaṃ viddhi bhikṣukam
12,018.030a asaktaḥ saktavad gacchan niḥsaṅgo muktabandhanaḥ
12,018.030c samaḥ śatrau ca mitre ca sa vai mukto mahīpate
12,018.031a parivrajanti dānārthaṃ muṇḍāḥ kāṣāyavāsasaḥ
12,018.031c sitā bahuvidhaiḥ pāśaiḥ saṃcinvanto vṛthāmiṣam
12,018.032a trayīṃ ca nāma vārtāṃ ca tyaktvā putrāṃs tyajanti ye
12,018.032c triviṣṭabdhaṃ ca vāsaś ca pratigṛhṇanty abuddhayaḥ
12,018.033a aniṣkaṣāye kāṣāyam īhārtham iti viddhi tat
12,018.033c dharmadhvajānāṃ muṇḍānāṃ vṛttyartham iti me matiḥ
12,018.034a kāṣāyair ajinaiś cīrair nagnān muṇḍāñ jaṭādharān
12,018.034c bibhrat sādhūn mahārāja jaya lokāñ jitendriyaḥ
12,018.035a agnyādheyāni gurvarthān kratūn sapaśudakṣiṇān
12,018.035c dadāty aharahaḥ pūrvaṃ ko nu dharmataras tataḥ
12,018.036a tattvajño janako rājā loke 'sminn iti gīyate
12,018.036c so 'py āsīn mohasaṃpanno mā mohavaśam anvagāḥ
12,018.037a evaṃ dharmam anukrāntaṃ sadā dānaparair naraiḥ
12,018.037c ānṛśaṃsyaguṇopetaiḥ kāmakrodhavivarjitāḥ
12,018.038a pālayantaḥ prajāś caiva dānam uttamam āsthitāḥ
12,018.038c iṣṭāṃl lokān avāpsyāmo brahmaṇyāḥ satyavādinaḥ
12,018.038c*0025_01 **** **** guruvṛddhopacāyinaḥ
12,018.038c*0025_02 devatātithibhṛtyānāṃ nirvapanto yathāvidhi
12,018.038c*0025_03 sthānam iṣṭam avāpsyāmo
12,019.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,019.001a vedāhaṃ tāta śāstrāṇi aparāṇi parāṇi ca
12,019.001c ubhayaṃ vedavacanaṃ kuru karma tyajeti ca
12,019.002a ākulāni ca śāstrāṇi hetubhiś citritāni ca
12,019.002c niścayaś caiva yanmātro vedāhaṃ taṃ yathāvidhi
12,019.003a tvaṃ tu kevalam astrajño vīravratam anuṣṭhitaḥ
12,019.003c śāstrārthaṃ tattvato gantuṃ na samarthaḥ kathaṃ cana
12,019.004a śāstrārthasūkṣmadarśī yo dharmaniścayakovidaḥ
12,019.004c tenāpy evaṃ na vācyo 'haṃ yadi dharmaṃ prapaśyasi
12,019.005a bhrātṛsauhṛdam āsthāya yad uktaṃ vacanaṃ tvayā
12,019.005c nyāyyaṃ yuktaṃ ca kaunteya prīto 'haṃ tena te 'rjuna
12,019.005d*0026_01 mameśvarasamaṃ sattvaṃ brahmaṇā caiva yat samam
12,019.005d*0026_02 vāsudevasamaṃ caiva na bhūtaṃ na bhaviṣyati
12,019.005d*0026_03 tathā tvaṃ yaudhamukhyeṣu sattvaṃ paramam ucyate
12,019.005d*0026_04 balam indre ca vāyau ca balaṃ yac ca janārdane
12,019.005d*0026_05 tad balaṃ bhīmasene ca tvayi cārjuna vidyate
12,019.005d*0026_06 tvatsamaś citrayodhī ca dūrapātī ca pāṇḍava
12,019.005d*0026_07 divyāstreṇa ca saṃpannaḥ ko vānyas tvatsamo naraḥ
12,019.006a yuddhadharmeṣu sarveṣu kriyāṇāṃ naipuṇeṣu ca
12,019.006c na tvayā sadṛśaḥ kaś cit triṣu lokeṣu vidyate
12,019.006d*0027_01 dhārmikaṃ dharmayuktaṃ ca niḥśeṣaṃ jñāyate mayā
12,019.007a dharmasūkṣmaṃ tu yad vākyaṃ tatra duṣprataraṃ tvayā
12,019.007c dhanaṃjaya na me buddhim abhiśaṅkitum arhasi
12,019.008a yuddhaśāstravid eva tvaṃ na vṛddhāḥ sevitās tvayā
12,019.008c samāsavistaravidāṃ na teṣāṃ vetsi niścayam
12,019.009a tapas tyāgo vidhir iti niścayas tāta dhīmatām
12,019.009c paraṃ paraṃ jyāya eṣāṃ saiṣā naiḥśreyasī gatiḥ
12,019.010a na tv etan manyase pārtha na jyāyo 'sti dhanād iti
12,019.010c atra te vartayiṣyāmi yathā naitat pradhānataḥ
12,019.011a tapaḥsvādhyāyaśīlā hi dṛśyante dhārmikā janāḥ
12,019.011c ṛṣayas tapasā yuktā yeṣāṃ lokāḥ sanātanāḥ
12,019.012a ajātaśmaśravo dhīrās tathānye vanavāsinaḥ
12,019.012c anantā adhanā eva svādhyāyena divaṃ gatāḥ
12,019.013a uttareṇa tu panthānam āryā viṣayanigrahāt
12,019.013c abuddhijaṃ tamas tyaktvā lokāṃs tyāgavatāṃ gatāḥ
12,019.014a dakṣiṇena tu panthānaṃ yaṃ bhāsvantaṃ prapaśyasi
12,019.014c ete kriyāvatāṃ lokā ye śmaśānāni bhejire
12,019.015a anirdeśyā gatiḥ sā tu yāṃ prapaśyanti mokṣiṇaḥ
12,019.015c tasmāt tyāgaḥ pradhāneṣṭaḥ sa tu duḥkhaḥ praveditum
12,019.016a anusṛtya tu śāstrāṇi kavayaḥ samavasthitāḥ
12,019.016c apīha syād apīha syāt sārāsāradidṛkṣayā
12,019.017a vedavādān atikramya śāstrāṇy āraṇyakāni ca
12,019.017c vipāṭya kadalīskandhaṃ sāraṃ dadṛśire na te
12,019.018a athaikāntavyudāsena śarīre pañcabhautike
12,019.018c icchādveṣasamāyuktam ātmānaṃ prāhur iṅgitaiḥ
12,019.019a agrāhyaś cakṣuṣā so 'pi anirdeśyaṃ ca tad girā
12,019.019c karmahetupuraskāraṃ bhūteṣu parivartate
12,019.020a kalyāṇagocaraṃ kṛtvā manas tṛṣṇāṃ nigṛhya ca
12,019.020c karmasaṃtatim utsṛjya syān nirālambanaḥ sukhī
12,019.021a asminn evaṃ sūkṣmagamye mārge sadbhir niṣevite
12,019.021c katham artham anarthāḍhyam arjuna tvaṃ praśaṃsasi
12,019.022a pūrvaśāstravido hy evaṃ janāḥ paśyanti bhārata
12,019.022c kriyāsu niratā nityaṃ dāne yajñe ca karmaṇi
12,019.023a bhavanti sudurāvartā hetumanto 'pi paṇḍitāḥ
12,019.023c dṛḍhapūrvaśrutā mūḍhā naitad astīti vādinaḥ
12,019.024a amṛtasyāvamantāro vaktāro janasaṃsadi
12,019.024c caranti vasudhāṃ kṛtsnāṃ vāvadūkā bahuśrutāḥ
12,019.025a yān vayaṃ nābhijānīmaḥ kas tāñ jñātum ihārhati
12,019.025c evaṃ prājñān sataś cāpi mahataḥ śāstravittamān
12,019.026a tapasā mahad āpnoti buddhyā vai vindate mahat
12,019.026c tyāgena sukham āpnoti sadā kaunteya dharmavit
12,020.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,020.001a tasmin vākyāntare vaktā devasthāno mahātapāḥ
12,020.001c abhinītataraṃ vākyam ity uvāca yudhiṣṭhiram
12,020.002a yad vacaḥ phalgunenoktaṃ na jyāyo 'sti dhanād iti
12,020.002c atra te vartayiṣyāmi tad ekāgramanāḥ śṛṇu
12,020.003a ajātaśatro dharmeṇa kṛtsnā te vasudhā jitā
12,020.003c tāṃ jitvā na vṛthā rājaṃs tvaṃ parityaktum arhasi
12,020.004a catuṣpadī hi niḥśreṇī karmaṇy eṣā pratiṣṭhitā
12,020.004c tāṃ krameṇa mahābāho yathāvaj jaya pārthiva
12,020.005a tasmāt pārtha mahāyajñair yajasva bahudakṣiṇaiḥ
12,020.005c svādhyāyayajñā ṛṣayo jñānayajñās tathāpare
12,020.006a karmaniṣṭhāṃs tu budhyethās taponiṣṭhāṃś ca bhārata
12,020.006c vaikhānasānāṃ rājendra vacanaṃ śrūyate yathā
12,020.007a īhate dhanahetor yas tasyānīhā garīyasī
12,020.007c bhūyān doṣaḥ pravardheta yas taṃ dhanam apāśrayet
12,020.008a kṛcchrāc ca dravyasaṃhāraṃ kurvanti dhanakāraṇāt
12,020.008c dhanena tṛṣito 'buddhyā bhrūṇahatyāṃ na budhyate
12,020.009a anarhate yad dadāti na dadāti yad arhate
12,020.009c anarhārhāparijñānād dānadharmo 'pi duṣkaraḥ
12,020.010a yajñāya sṛṣṭāni dhanāni dhātrā; yaṣṭādiṣṭaḥ puruṣo rakṣitā ca
12,020.010c tasmāt sarvaṃ yajña evopayojyaṃ; dhanaṃ tato 'nantara eva kāmaḥ
12,020.011a yajñair indro vividhair annavadbhir; devān sarvān abhyayān mahaujāḥ
12,020.011c tenendratvaṃ prāpya vibhrājate 'sau; tasmād yajñe sarvam evopayojyam
12,020.012a mahādevaḥ sarvamedhe mahātmā; hutvātmānaṃ devadevo vibhūtaḥ
12,020.012c viśvāṃl lokān vyāpya viṣṭabhya kīrtyā; virocate dyutimān kṛttivāsāḥ
12,020.013a āvikṣitaḥ pārthivo vai maruttaḥ; svṛddhyā martyo yo 'jayad devarājam
12,020.013c yajñe yasya śrīḥ svayaṃ saṃniviṣṭā; yasmin bhāṇḍaṃ kāñcanaṃ sarvam āsīt
12,020.014a hariścandraḥ pārthivendraḥ śrutas te; yajñair iṣṭvā puṇyakṛd vītaśokaḥ
12,020.014c ṛddhyā śakraṃ yo 'jayan mānuṣaḥ saṃs; tasmād yajñe sarvam evopayojyam
12,021.001 devasthāna uvāca
12,021.001a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,021.001c indreṇa samaye pṛṣṭo yad uvāca bṛhaspatiḥ
12,021.002a saṃtoṣo vai svargatamaḥ saṃtoṣaḥ paramaṃ sukham
12,021.002c tuṣṭer na kiṃ cit parataḥ susamyak paritiṣṭhati
12,021.003a yadā saṃharate kāmān kūrmo 'ṅgānīva sarvaśaḥ
12,021.003c tadātmajyotir ātmaiva svātmanaiva prasīdati
12,021.004a na bibheti yadā cāyaṃ yadā cāsmān na bibhyati
12,021.004c kāmadveṣau ca jayati tadātmānaṃ prapaśyati
12,021.005a yadāsau sarvabhūtānāṃ na krudhyati na duṣyati
12,021.005c karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā
12,021.006a evaṃ kaunteya bhūtāni taṃ taṃ dharmaṃ tathā tathā
12,021.006c tadā tadā prapaśyanti tasmād budhyasva bhārata
12,021.007a anye śamaṃ praśaṃsanti vyāyāmam apare tathā
12,021.007c naikaṃ na cāparaṃ ke cid ubhayaṃ ca tathāpare
12,021.008a yajñam eke praśaṃsanti saṃnyāsam apare janāḥ
12,021.008c dānam eke praśaṃsanti ke cid eva pratigraham
12,021.008e ke cit sarvaṃ parityajya tūṣṇīṃ dhyāyanta āsate
12,021.009a rājyam eke praśaṃsanti sarveṣāṃ paripālanam
12,021.009c hatvā bhittvā ca chittvā ca ke cid ekāntaśīlinaḥ
12,021.010a etat sarvaṃ samālokya budhānām eṣa niścayaḥ
12,021.010c adroheṇaiva bhūtānāṃ yo dharmaḥ sa satāṃ mataḥ
12,021.011a adrohaḥ satyavacanaṃ saṃvibhāgo dhṛtiḥ kṣamā
12,021.011c prajanaḥ sveṣu dāreṣu mārdavaṃ hrīr acāpalam
12,021.012a dhanaṃ dharmapradhāneṣṭaṃ manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt
12,021.012c tasmād evaṃ prayatnena kaunteya paripālaya
12,021.013a yo hi rājye sthitaḥ śaśvad vaśī tulyapriyāpriyaḥ
12,021.013c kṣatriyo yajñaśiṣṭāśī rājaśāstrārthatattvavit
12,021.014a asādhunigraharataḥ sādhūnāṃ pragrahe rataḥ
12,021.014c dharme vartmani saṃsthāpya prajā varteta dharmavit
12,021.015a putrasaṃkrāmitaśrīs tu vane vanyena vartayan
12,021.015c vidhinā śrāmaṇenaiva kuryāt kālam atandritaḥ
12,021.016a ya evaṃ vartate rājā rājadharmaviniścitaḥ
12,021.016c tasyāyaṃ ca paraś caiva lokaḥ syāt saphalo nṛpa
12,021.016e nirvāṇaṃ tu suduṣpāraṃ bahuvighnaṃ ca me matam
12,021.017a evaṃ dharmam anukrāntāḥ satyadānatapaḥparāḥ
12,021.017c ānṛśaṃsyaguṇair yuktāḥ kāmakrodhavivarjitāḥ
12,021.018a prajānāṃ pālane yuktā damam uttamam āsthitāḥ
12,021.018c gobrāhmaṇārthaṃ yuddhena saṃprāptā gatim uttamām
12,021.019a evaṃ rudrāḥ savasavas tathādityāḥ paraṃtapa
12,021.019c sādhyā rājarṣisaṃghāś ca dharmam etaṃ samāśritāḥ
12,021.019e apramattās tataḥ svargaṃ prāptāḥ puṇyaiḥ svakarmabhiḥ
12,022.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,022.001a tasmin vākyāntare vākyaṃ punar evārjuno 'bravīt
12,022.001c viṣaṇṇamanasaṃ jyeṣṭham idaṃ bhrātaram īśvaram
12,022.002a kṣatradharmeṇa dharmajña prāpya rājyam anuttamam
12,022.002c jitvā cārīn naraśreṣṭha tapyate kiṃ bhavān bhṛśam
12,022.003a kṣatriyāṇāṃ mahārāja saṃgrāme nidhanaṃ smṛtam
12,022.003c viśiṣṭaṃ bahubhir yajñaiḥ kṣatradharmam anusmara
12,022.004a brāhmaṇānāṃ tapas tyāgaḥ pretyadharmavidhiḥ smṛtaḥ
12,022.004c kṣatriyāṇāṃ ca vihitaṃ saṃgrāme nidhanaṃ vibho
12,022.005a kṣatradharmo mahāraudraḥ śastranitya iti smṛtaḥ
12,022.005c vadhaś ca bharataśreṣṭha kāle śastreṇa saṃyuge
12,022.006a brāhmaṇasyāpi ced rājan kṣatradharmeṇa tiṣṭhataḥ
12,022.006c praśastaṃ jīvitaṃ loke kṣatraṃ hi brahmasaṃsthitam
12,022.007a na tyāgo na punar yācñā na tapo manujeśvara
12,022.007c kṣatriyasya vidhīyante na parasvopajīvanam
12,022.008a sa bhavān sarvadharmajñaḥ sarvātmā bharatarṣabha
12,022.008c rājā manīṣī nipuṇo loke dṛṣṭaparāvaraḥ
12,022.009a tyaktvā saṃtāpajaṃ śokaṃ daṃśito bhava karmaṇi
12,022.009c kṣatriyasya viśeṣeṇa hṛdayaṃ vajrasaṃhatam
12,022.010a jitvārīn kṣatradharmeṇa prāpya rājyam akaṇṭakam
12,022.010c vijitātmā manuṣyendra yajñadānaparo bhava
12,022.011a indro vai brahmaṇaḥ putraḥ karmaṇā kṣatriyo 'bhavat
12,022.011c jñātīnāṃ pāpavṛttīnāṃ jaghāna navatīr nava
12,022.012a tac cāsya karma pūjyaṃ hi praśasyaṃ ca viśāṃ pate
12,022.012c tena cendratvam āpede devānām iti naḥ śrutam
12,022.013a sa tvaṃ yajñair mahārāja yajasva bahudakṣiṇaiḥ
12,022.013c yathaivendro manuṣyendra cirāya vigatajvaraḥ
12,022.014a mā tvam evaṃgate kiṃ cit kṣatriyarṣabha śocithāḥ
12,022.014c gatās te kṣatradharmeṇa śastrapūtāḥ parāṃ gatim
12,022.015a bhavitavyaṃ tathā tac ca yad vṛttaṃ bharatarṣabha
12,022.015c diṣṭaṃ hi rājaśārdūla na śakyam ativartitum
12,023.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,023.001a evam uktas tu kaunteyo guḍākeśena bhārata
12,023.001c novāca kiṃ cit kauravyas tato dvaipāyano 'bravīt
12,023.002a bībhatsor vacanaṃ samyak satyam etad yudhiṣṭhira
12,023.002c śāstradṛṣṭaḥ paro dharmaḥ smṛto gārhasthya āśramaḥ
12,023.003a svadharmaṃ cara dharmajña yathāśāstraṃ yathāvidhi
12,023.003c na hi gārhasthyam utsṛjya tavāraṇyaṃ vidhīyate
12,023.004a gṛhasthaṃ hi sadā devāḥ pitara ṛṣayas tathā
12,023.004c bhṛtyāś caivopajīvanti tān bhajasva mahīpate
12,023.005a vayāṃsi paśavaś caiva bhūtāni ca mahīpate
12,023.005c gṛhasthair eva dhāryante tasmāj jyeṣṭhāśramo gṛhī
12,023.006a so 'yaṃ caturṇām eteṣām āśramāṇāṃ durācaraḥ
12,023.006c taṃ carāvimanāḥ pārtha duścaraṃ durbalendriyaiḥ
12,023.007a vedajñānaṃ ca te kṛtsnaṃ tapaś ca caritaṃ mahat
12,023.007c pitṛpaitāmahe rājye dhuram udvoḍhum arhasi
12,023.008a tapo yajñas tathā vidyā bhaikṣam indriyanigrahaḥ
12,023.008c dhyānam ekāntaśīlatvaṃ tuṣṭir dānaṃ ca śaktitaḥ
12,023.009a brāhmaṇānāṃ mahārāja ceṣṭāḥ saṃsiddhikārikāḥ
12,023.009c kṣatriyāṇāṃ ca vakṣyāmi tavāpi viditaṃ punaḥ
12,023.010a yajño vidyā samutthānam asaṃtoṣaḥ śriyaṃ prati
12,023.010c daṇḍadhāraṇam atyugraṃ prajānāṃ paripālanam
12,023.011a vedajñānaṃ tathā kṛtsnaṃ tapaḥ sucaritaṃ tathā
12,023.011c draviṇopārjanaṃ bhūri pātreṣu pratipādanam
12,023.012a etāni rājñāṃ karmāṇi sukṛtāni viśāṃ pate
12,023.012c imaṃ lokam amuṃ lokaṃ sādhayantīti naḥ śrutam
12,023.013a teṣāṃ jyāyas tu kaunteya daṇḍadhāraṇam ucyate
12,023.013c balaṃ hi kṣatriye nityaṃ bale daṇḍaḥ samāhitaḥ
12,023.014a etāś ceṣṭāḥ kṣatriyāṇāṃ rājan saṃsiddhikārikāḥ
12,023.014c api gāthām imāṃ cāpi bṛhaspatir abhāṣata
12,023.015a bhūmir etau nigirati sarpo bilaśayān iva
12,023.015c rājānaṃ cāviroddhāraṃ brāhmaṇaṃ cāpravāsinam
12,023.016a sudyumnaś cāpi rājarṣiḥ śrūyate daṇḍadhāraṇāt
12,023.016c prāptavān paramāṃ siddhiṃ dakṣaḥ prācetaso yathā
12,024.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,024.001a bhagavan karmaṇā kena sudyumno vasudhādhipaḥ
12,024.001c saṃsiddhiṃ paramāṃ prāptaḥ śrotum icchāmi taṃ nṛpam
12,024.002 vyāsa uvāca
12,024.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,024.002c śaṅkhaś ca likhitaś cāstāṃ bhrātarau saṃyatavratau
12,024.003a tayor āvasathāv āstāṃ ramaṇīyau pṛthak pṛthak
12,024.003c nityapuṣpaphalair vṛkṣair upetau bāhudām anu
12,024.004a tataḥ kadā cil likhitaḥ śaṅkhasyāśramam āgamat
12,024.004c yadṛcchayāpi śaṅkho 'tha niṣkrānto 'bhavad āśramāt
12,024.005a so 'bhigamyāśramaṃ bhrātuḥ śaṅkhasya likhitas tadā
12,024.005c phalāni śātayām āsa samyak pariṇatāny uta
12,024.006a tāny upādāya visrabdho bhakṣayām āsa sa dvijaḥ
12,024.006c tasmiṃś ca bhakṣayaty eva śaṅkho 'py āśramam āgamat
12,024.007a bhakṣayantaṃ tu taṃ dṛṣṭvā śaṅkho bhrātaram abravīt
12,024.007c kutaḥ phalāny avāptāni hetunā kena khādasi
12,024.008a so 'bravīd bhrātaraṃ jyeṣṭham upaspṛśyābhivādya ca
12,024.008c ita eva gṛhītāni mayeti prahasann iva
12,024.009a tam abravīt tadā śaṅkhas tīvrakopasamanvitaḥ
12,024.009c steyaṃ tvayā kṛtam idaṃ phalāny ādadatā svayam
12,024.009e gaccha rājānam āsādya svakarma prathayasva vai
12,024.009f*0028_01 likhito 'tha tadā gatvā bhrātur vākyena coditaḥ
12,024.009f*0028_02 sudyumnaviṣayaṃ rājann uvācedaṃ suduḥkhitaḥ
12,024.010a adattādānam evedaṃ kṛtaṃ pārthivasattama
12,024.010c stenaṃ māṃ tvaṃ viditvā ca svadharmam anupālaya
12,024.010e śīghraṃ dhāraya caurasya mama daṇḍaṃ narādhipa
12,024.011a ity uktas tasya vacanāt sudyumnaṃ vasudhādhipam
12,024.011c abhyagacchan mahābāho likhitaḥ saṃśitavrataḥ
12,024.012a sudyumnas tv antapālebhyaḥ śrutvā likhitam āgatam
12,024.012c abhyagacchat sahāmātyaḥ padbhyām eva nareśvaraḥ
12,024.013a tam abravīt samāgatya sa rājā brahmavittamam
12,024.013c kim āgamanam ācakṣva bhagavan kṛtam eva tat
12,024.014a evam uktaḥ sa viprarṣiḥ sudyumnam idam abravīt
12,024.014c pratiśrauṣi kariṣyeti śrutvā tat kartum arhasi
12,024.015a anisṛṣṭāni guruṇā phalāni puruṣarṣabha
12,024.015c bhakṣitāni mayā rājaṃs tatra māṃ śādhi māciram
12,024.016 sudyumna uvāca
12,024.016a pramāṇaṃ cen mato rājā bhavato daṇḍadhāraṇe
12,024.016c anujñāyām api tathā hetuḥ syād brāhmaṇarṣabha
12,024.017a sa bhavān abhyanujñātaḥ śucikarmā mahāvrataḥ
12,024.017c brūhi kāmān ato 'nyāṃs tvaṃ kariṣyāmi hi te vacaḥ
12,024.018 vyāsa uvāca
12,024.018a chandyamāno 'pi brahmarṣiḥ pārthivena mahātmanā
12,024.018c nānyaṃ vai varayām āsa tasmād daṇḍād ṛte varam
12,024.019a tataḥ sa pṛthivīpālo likhitasya mahātmanaḥ
12,024.019c karau pracchedayām āsa dhṛtadaṇḍo jagāma saḥ
12,024.020a sa gatvā bhrātaraṃ śaṅkham ārtarūpo 'bravīd idam
12,024.020c dhṛtadaṇḍasya durbhuddher bhagavan kṣantum arhasi
12,024.021 śaṅkha uvāca
12,024.021a na kupye tava dharmajña na ca dūṣayase mama
12,024.021b*0029_01 sunirmalaṃ kulaṃ brahmann asmiñ jagati viśrutam
12,024.021c dharmas tu te vyatikrāntas tatas te niṣkṛtiḥ kṛtā
12,024.022a sa gatvā bāhudāṃ śīghraṃ tarpayasva yathāvidhi
12,024.022c devān pitṝn ṛṣīṃś caiva mā cādharme manaḥ kṛthāḥ
12,024.022d*0030_01 brahmahatyāṃ surāpānaṃ steyaṃ gurvaṅganāgamam
12,024.022d*0030_02 mahānti pātakāny āhuḥ saṃyogaṃ caiva taiḥ saha
12,024.022d*0030_03 na steyasadṛśaṃ brahman mahāpātakam asty uta
12,024.022d*0030_04 jagaty asmin mahābhāga brahmahatyāsamaṃ hi tat
12,024.022d*0030_05 sarvapātakināṃ brahman daṇḍaḥ śārīra ucyate
12,024.022d*0030_06 taskarasya viśeṣeṇa nānyo daṇḍo vidhīyate
12,024.022d*0030_07 brāhmaṇaḥ kṣatriyo vāpi vaiśyaḥ śūdro 'tha vā dvijaḥ
12,024.022d*0030_08 sarve kāmakṛte pāpe hantavyā na vicāraṇā
12,024.022d*0030_09 rājabhir dhṛtadaṇḍā vai kṛtvā pāpāni mānavāḥ
12,024.022d*0030_10 nirmalāḥ svargam āyānti santaḥ sukṛtino yathā
12,024.022d*0030_11 uddhṛtaṃ naḥ kulaṃ brahman rājñā daṇḍe dhṛte tvayi
12,024.023 vyāsa uvāca
12,024.023a tasya tad vacanaṃ śrutvā śaṅkhasya likhitas tadā
12,024.023c avagāhyāpagāṃ puṇyām udakārthaṃ pracakrame
12,024.024a prādurāstāṃ tatas tasya karau jalajasaṃnibhau
12,024.024c tataḥ sa vismito bhrātur darśayām āsa tau karau
12,024.025a tatas tam abravīc chaṅkhas tapasedaṃ kṛtaṃ mayā
12,024.025c mā ca te 'tra viśaṅkā bhūd daivam eva vidhīyate
12,024.026 likhita uvāca
12,024.026a kiṃ nu nāhaṃ tvayā pūtaḥ pūrvam eva mahādyute
12,024.026c yasya te tapaso vīryam īdṛśaṃ dvijasattama
12,024.027 śaṅkha uvāca
12,024.027a evam etan mayā kāryaṃ nāhaṃ daṇḍadharas tava
12,024.027c sa ca pūto narapatis tvaṃ cāpi pitṛbhiḥ saha
12,024.028 vyāsa uvāca
12,024.028a sa rājā pāṇḍavaśreṣṭha śreṣṭho vai tena karmaṇā
12,024.028c prāptavān paramāṃ siddhiṃ dakṣaḥ prācetaso yathā
12,024.029a eṣa dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ prajānāṃ paripālanam
12,024.029c utpathe 'smin mahārāja mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ
12,024.030a bhrātur asya hitaṃ vākyaṃ śṛṇu dharmajñasattama
12,024.030c daṇḍa eva hi rājendra kṣatradharmo na muṇḍanam
12,025.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,025.001a punar eva maharṣis taṃ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
12,025.001c ajātaśatruṃ kaunteyam idaṃ vacanam arthavat
12,025.002a araṇye vasatāṃ tāta bhrātṝṇāṃ te tapasvinām
12,025.002c manorathā mahārāja ye tatrāsan yudhiṣṭhira
12,025.003a tān ime bharataśreṣṭha prāpnuvantu mahārathāḥ
12,025.003c praśādhi pṛthivīṃ pārtha yayātir iva nāhuṣaḥ
12,025.004a araṇye duḥkhavasatir anubhūtā tapasvibhiḥ
12,025.004c duḥkhasyānte naravyāghrāḥ sukhaṃ tv anubhavantv ime
12,025.005a dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca bhrātṛbhiḥ saha bhārata
12,025.005c anubhūya tataḥ paścāt prasthātāsi viśāṃ pate
12,025.006a atithīnāṃ ca pitṝṇāṃ devatānāṃ ca bhārata
12,025.006c ānṛṇyaṃ gaccha kaunteya tataḥ svargaṃ gamiṣyasi
12,025.007a sarvamedhāśvamedhābhyāṃ yajasva kurunandana
12,025.007c tataḥ paścān mahārāja gamiṣyasi parāṃ gatim
12,025.008a bhrātṝṃś ca sarvān kratubhiḥ saṃyojya bahudakṣiṇaiḥ
12,025.008c saṃprāptaḥ kīrtim atulāṃ pāṇḍaveya bhaviṣyasi
12,025.009a vidma te puruṣavyāghra vacanaṃ kurunandana
12,025.009c śṛṇu mac ca yathā kurvan dharmān na cyavate nṛpaḥ
12,025.010a ādadānasya ca dhanaṃ nigrahaṃ ca yudhiṣṭhira
12,025.010c samānaṃ dharmakuśalāḥ sthāpayanti nareśvara
12,025.010d*0031_01 pratyakṣam anumānaṃ ca upamānaṃ tathāgamaḥ
12,025.010d*0031_02 arthāpattis tathaitihyaṃ saṃśayo nirṇayas tathā
12,025.010d*0031_03 ākāro hīṅgitaś caiva gatiś ceṣṭā ca bhārata
12,025.010d*0031_04 pratijñā caiva hetuś ca dṛṣṭāntopanayas tathā
12,025.010d*0031_05 uktir nigamanaṃ teṣāṃ prameyaṃ ca prayojanam
12,025.010d*0031_06 etāni sādhanāny āhur bahuvargaprasiddhaye
12,025.010d*0031_07 pratyakṣam anumānaṃ ca sarveṣāṃ yonir iṣyate
12,025.010d*0031_08 pramāṇajño hi śaknoti daṇḍayonau vicakṣaṇaḥ
12,025.010d*0031_09 apramāṇavatā nīto daṇḍo hanyān mahīpatim
12,025.011a deśakālapratīkṣe yo dasyor darśayate nṛpaḥ
12,025.011c śāstrajāṃ buddhim āsthāya nainasā sa hi yujyate
12,025.012a ādāya baliṣaḍbhāgaṃ yo rāṣṭraṃ nābhirakṣati
12,025.012c pratigṛhṇāti tat pāpaṃ caturthāṃśena pārthivaḥ
12,025.013a nibodha ca yathātiṣṭhan dharmān na cyavate nṛpaḥ
12,025.013c nigrahād dharmaśāstrāṇām anurudhyann apetabhīḥ
12,025.013e kāmakrodhāv anādṛtya piteva samadarśanaḥ
12,025.014a daivenopahate rājā karmakāle mahādyute
12,025.014c pramādayati tat karma na tatrāhur atikramam
12,025.015a tarasā buddhipūrvaṃ vā nigrāhyā eva śatravaḥ
12,025.015c pāpaiḥ saha na saṃdadhyād rāṣṭraṃ paṇyaṃ na kārayet
12,025.016a śūrāś cāryāś ca satkāryā vidvāṃsaś ca yudhiṣṭhira
12,025.016c gomato dhaninaś caiva paripālyā viśeṣataḥ
12,025.017a vyavahāreṣu dharmyeṣu niyojyāś ca bahuśrutāḥ
12,025.017b*0032_01 pramāṇajñā mahīpāla nyāyaśāstrāvalambinaḥ
12,025.017b*0032_02 vedārthatattvavid rājaṃs tarkaśāstrabahuśrutaḥ
12,025.017b*0032_03 mantre ca vyavahāre ca niyoktavyo vijānatā
12,025.017b*0032_04 tarkaśāstrakṛtā buddhir dharmaśāstrakṛtā ca yā
12,025.017b*0032_05 daṇḍanītikṛtā caiva trailokyam api sādhayet
12,025.017b*0032_06 niyojyā vedatattvajñā yajñakarmasu pārthiva
12,025.017b*0032_07 vedajñā ye ca śāstrajñās te ca rājan subuddhayaḥ
12,025.017b*0032_08 ānvīkṣikītrayīvārtādaṇḍanītiṣu pāragāḥ
12,025.017b*0032_09 te tu sarvatra yoktavyās te ca buddheḥ parāṃ gatāḥ
12,025.017c guṇayukte 'pi naikasmin viśvasyāc ca vicakṣaṇaḥ
12,025.018a arakṣitā durvinīto mānī stabdho 'bhyasūyakaḥ
12,025.018c enasā yujyate rājā durdānta iti cocyate
12,025.019a ye 'rakṣyamāṇā hīyante daivenopahate nṛpe
12,025.019c taskaraiś cāpi hanyante sarvaṃ tad rājakilbiṣam
12,025.020a sumantrite sunīte ca vidhivac copapādite
12,025.020c pauruṣe karmaṇi kṛte nāsty adharmo yudhiṣṭhira
12,025.021a vipadyante samārambhāḥ sidhyanty api ca daivataḥ
12,025.021c kṛte puruṣakāre tu nainaḥ spṛśati pārthivam
12,025.022a atra te rājaśārdūla vartayiṣye kathām imām
12,025.022c yad vṛttaṃ pūrvarājarṣer hayagrīvasya pārthiva
12,025.023a śatrūn hatvā hatasyājau śūrasyākliṣṭakarmaṇaḥ
12,025.023c asahāyasya dhīrasya nirjitasya yudhiṣṭhira
12,025.024a yat karma vai nigrahe śātravāṇāṃ; yogaś cāgryaḥ pālane mānavānām
12,025.024c kṛtvā karma prāpya kīrtiṃ suyuddhe; vājigrīvo modate devaloke
12,025.025a saṃtyaktātmā samareṣv ātatāyī; śastraiś chinno dasyubhir ardyamānaḥ
12,025.025c aśvagrīvaḥ karmaśīlo mahātmā; saṃsiddhātmā modate devaloke
12,025.026a dhanur yūpo raśanā jyā śaraḥ sruk; sruvaḥ khaḍgo rudhiraṃ yatra cājyam
12,025.026c ratho vedī kāmago yuddham agniś; cāturhotraṃ caturo vājimukhyāḥ
12,025.027a hutvā tasmin yajñavahnāv athārīn; pāpān mukto rājasiṃhas tarasvī
12,025.027c prāṇān hutvā cāvabhṛthe raṇe sa; vājigrīvo modate devaloke
12,025.028a rāṣṭraṃ rakṣan buddhipūrvaṃ nayena; saṃtyaktātmā yajñaśīlo mahātmā
12,025.028c sarvāṃl lokān vyāpya kīrtyā manasvī; vājigrīvo modate devaloke
12,025.029a daivīṃ siddhiṃ mānuṣīṃ daṇḍanītiṃ; yoganyāyaiḥ pālayitvā mahīṃ ca
12,025.029c tasmād rājā dharmaśīlo mahātmā; hayagrīvo modate svargaloke
12,025.030a vidvāṃs tyāgī śraddadhānaḥ kṛtajñas; tyaktvā lokaṃ mānuṣaṃ karma kṛtvā
12,025.030c medhāvināṃ viduṣāṃ saṃmatānāṃ; tanutyajāṃ lokam ākramya rājā
12,025.031a samyag vedān prāpya śāstrāṇy adhītya; samyag rāṣṭraṃ pālayitvā mahātmā
12,025.031c cāturvarṇyaṃ sthāpayitvā svadharme; vājigrīvo modate devaloke
12,025.032a jitvā saṃgrāmān pālayitvā prajāś ca; somaṃ pītvā tarpayitvā dvijāgryān
12,025.032c yuktyā daṇḍaṃ dhārayitvā prajānāṃ; yuddhe kṣīṇo modate devaloke
12,025.033a vṛttaṃ yasya ślāghanīyaṃ manuṣyāḥ; santo vidvāṃsaś cārhayanty arhaṇīyāḥ
12,025.033c svargaṃ jitvā vīralokāṃś ca gatvā; siddhiṃ prāptaḥ puṇyakīrtir mahātmā
12,026.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,026.001a dvaipāyanavacaḥ śrutvā kupite ca dhanaṃjaye
12,026.001c vyāsam āmantrya kaunteyaḥ pratyuvāca yudhiṣṭhiraḥ
12,026.002a na pārthivam idaṃ rājyaṃ na ca bhogāḥ pṛthagvidhāḥ
12,026.002c prīṇayanti mano me 'dya śoko māṃ nardayaty ayam
12,026.003a śrutvā ca vīrahīnānām aputrāṇāṃ ca yoṣitām
12,026.003c paridevayamānānāṃ śāntiṃ nopalabhe mune
12,026.004a ity uktaḥ pratyuvācedaṃ vyāso yogavidāṃ varaḥ
12,026.004c yudhiṣṭhiraṃ mahāprājñaṃ dharmajño vedapāragaḥ
12,026.005a na karmaṇā labhyate cintayā vā; nāpy asya dātā puruṣasya kaś cit
12,026.005c paryāyayogād vihitaṃ vidhātrā; kālena sarvaṃ labhate manuṣyaḥ
12,026.006a na buddhiśāstrādhyayanena śakyaṃ; prāptuṃ viśeṣair manujair akāle
12,026.006c mūrkho 'pi prāpnoti kadā cid arthān; kālo hi kāryaṃ prati nirviśeṣaḥ
12,026.007a nābhūtikāle ca phalaṃ dadāti; śilpaṃ na mantrāś ca tathauṣadhāni
12,026.007c tāny eva kālena samāhitāni; sidhyanti cedhyanti ca bhūtikāle
12,026.008a kālena śīghrāḥ pravivānti vātāḥ; kālena vṛṣṭir jaladān upaiti
12,026.008c kālena padmotpalavaj jalaṃ ca; kālena puṣyanti nagā vaneṣu
12,026.009a kālena kṛṣṇāś ca sitāś ca rātryaḥ; kālena candraḥ paripūrṇabimbaḥ
12,026.009c nākālataḥ puṣpaphalaṃ nagānāṃ; nākālavegāḥ sarito vahanti
12,026.010a nākālamattāḥ khagapannagāś ca; mṛgadvipāḥ śailamahāgrahāś ca
12,026.010c nākālataḥ strīṣu bhavanti garbhā; nāyānty akāle śiśiroṣṇavarṣāḥ
12,026.011a nākālato mriyate jāyate vā; nākālato vyāharate ca bālaḥ
12,026.011c nākālato yauvanam abhyupaiti; nākālato rohati bījam uptam
12,026.012a nākālato bhānur upaiti yogaṃ; nākālato 'staṃ girim abhyupaiti
12,026.012c nākālato vardhate hīyate ca; candraḥ samudraś ca mahormimālī
12,026.013a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,026.013c gītaṃ rājñā senajitā duḥkhārtena yudhiṣṭhira
12,026.014a sarvān evaiṣa paryāyo martyān spṛśati dustaraḥ
12,026.014c kālena paripakvā hi mriyante sarvamānavāḥ
12,026.015a ghnanti cānyān narā rājaṃs tān apy anye narās tathā
12,026.015c saṃjñaiṣā laukikī rājan na hinasti na hanyate
12,026.016a hantīti manyate kaś cin na hantīty api cāpare
12,026.016c svabhāvatas tu niyatau bhūtānāṃ prabhavāpyayau
12,026.017a naṣṭe dhane vā dāre vā putre pitari vā mṛte
12,026.017c aho kaṣṭam iti dhyāyañ śokasyāpacitiṃ caret
12,026.018a sa kiṃ śocasi mūḍhaḥ sañ śocyaḥ kim anuśocasi
12,026.018c paśya duḥkheṣu duḥkhāni bhayeṣu ca bhayāny api
12,026.019a ātmāpi cāyaṃ na mama sarvāpi pṛthivī mama
12,026.019c yathā mama tathānyeṣām iti paśyan na muhyati
12,026.020a śokasthānasahasrāṇi harṣasthānaśatāni ca
12,026.020c divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam
12,026.021a evam etāni kālena priyadveṣyāṇi bhāgaśaḥ
12,026.021c jīveṣu parivartante duḥkhāni ca sukhāni ca
12,026.022a duḥkham evāsti na sukhaṃ tasmāt tad upalabhyate
12,026.022c tṛṣṇārtiprabhavaṃ duḥkhaṃ duḥkhārtiprabhavaṃ sukham
12,026.023a sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham
12,026.023c na nityaṃ labhate duḥkhaṃ na nityaṃ labhate sukham
12,026.024a sukham ante hi duḥkhānāṃ duḥkham ante sukhasya ca
12,026.024b*0033_01 sukham eva hi duḥkhāntaṃ kadā cid duḥkhataḥ sukham
12,026.024c tasmād etad dvayaṃ jahyād ya icchec chāśvataṃ sukham
12,026.024d*0034_01 sukhāntaprabhavaṃ duḥkhaṃ duḥkhāntaprabhavaṃ sukham
12,026.025a yan nimittaṃ bhavec chokas tāpo vā duḥkhamūrchitaḥ
12,026.025c āyāso vāpi yan mūlas tad ekāṅgam api tyajet
12,026.026a sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ priyaṃ vā yadi vāpriyam
12,026.026c prāptaṃ prāptam upāsīta hṛdayenāparājitaḥ
12,026.027a īṣad apy aṅga dārāṇāṃ putrāṇāṃ vā carāpriyam
12,026.027c tato jñāsyasi kaḥ kasya kena vā katham eva vā
12,026.028a ye ca mūḍhatamā loke ye ca buddheḥ paraṃ gatāḥ
12,026.028c ta eva sukham edhante madhyaḥ kleśena yujyate
12,026.029a ity abravīn mahāprājño yudhiṣṭhira sa senajit
12,026.029c parāvarajño lokasya dharmavit sukhaduḥkhavit
12,026.030a sukhī parasya yo duḥkhe na jātu sa sukhī bhavet
12,026.030c duḥkhānāṃ hi kṣayo nāsti jāyate hy aparāt param
12,026.031a sukhaṃ ca duḥkhaṃ ca bhavābhavau ca; lābhālābhau maraṇaṃ jīvitaṃ ca
12,026.031c paryāyaśaḥ sarvam iha spṛśanti; tasmād dhīro naiva hṛṣyen na kupyet
12,026.032a dīkṣāṃ yajñe pālanaṃ yuddham āhur; yogaṃ rāṣṭre daṇḍanītyā ca samyak
12,026.032c vittatyāgaṃ dakṣiṇānāṃ ca yajñe; samyag jñānaṃ pāvanānīti vidyāt
12,026.033a rakṣan rāṣṭraṃ buddhipūrvaṃ nayena; saṃtyaktātmā yajñaśīlo mahātmā
12,026.033c sarvāṃl lokān dharmamūrtyā caraṃś cāpy; ūrdhvaṃ dehān modate devaloke
12,026.034a jitvā saṃgrāmān pālayitvā ca rāṣṭraṃ; somaṃ pītvā vardhayitvā prajāś ca
12,026.034c yuktyā daṇḍaṃ dhārayitvā prajānāṃ; yuddhe kṣīṇo modate devaloke
12,026.034d*0035_01 yajanti yajñān vijayanti rājyaṃ
12,026.034d*0035_02 rakṣanti rāṣṭrāṇi priyāṇi caiṣām
12,026.035a samyag vedān prāpya śāstrāṇy adhītya; samyag rāṣṭraṃ pālayitvā ca rājā
12,026.035c cāturvarṇyaṃ sthāpayitvā svadharme; pūtātmā vai modate devaloke
12,026.036a yasya vṛttaṃ namasyanti svargasthasyāpi mānavāḥ
12,026.036c paurajānapadāmātyāḥ sa rājā rājasattamaḥ
12,026.036d@004_0001 asminn eva prakaraṇe dhanaṃjayam udāradhīḥ
12,026.036d@004_0002 abhinītataraṃ vākyam ity uvāca yudhiṣṭhiraḥ
12,026.036d@004_0003 yad etan manyase pārtha na jyāyo 'sti dhanād iti
12,026.036d@004_0004 na svargo na sukhaṃ na śrīr nirdhanasyeti tan mṛṣā
12,026.036d@004_0005 svādhyāyayajñasaṃsiddhā dṛśyante bahavo janāḥ
12,026.036d@004_0006 taporatāś ca munayo yeṣāṃ lokāḥ sanātanāḥ
12,026.036d@004_0007 ṛṣīṇāṃ samayaṃ śaśvad ye rakṣanti dhanaṃjaya
12,026.036d@004_0008 āśritāḥ sarvadharmajñās tān devā brāhmaṇān viduḥ
12,026.036d@004_0009 svādhyāyaniṣṭhāṃś ca munīñ jñānaniṣṭhāṃs tathāparān
12,026.036d@004_0010 budhyethāḥ saṃtataṃ cāpi karmaniṣṭhān dhanaṃjaya
12,026.036d@004_0011 jñānaniṣṭheṣu kāryāṇi pratiṣṭhāpyāni pāṇḍava
12,026.036d@004_0012 vaikhānasānāṃ vacanaṃ yathā no viditaṃ purā
12,026.036d@004_0013 ajāś ca pṛśnayaś caiva sikatāś caiva bhārata
12,026.036d@004_0014 aruṇāḥ ketavaś caiva svādhyāyena divaṃ gatāḥ
12,026.036d@004_0015 avāpyaitāni karmāṇi vedoktāni dhanaṃjaya
12,026.036d@004_0016 dānam adhyayanaṃ yajño nigrahaś caiva durgrahaḥ
12,026.036d@004_0017 dakṣiṇena ca panthānam aryamṇo ye divaṃ gatāḥ
12,026.036d@004_0018 etān kriyāvatāṃ lokān uktavān pūrvam apy aham
12,026.036d@004_0019 uttareṇa tu panthānaṃ niyamādyaṃ prapaśyasi
12,026.036d@004_0020 ete tyāgavatāṃ lokā bhānti pārtha sanātanāḥ
12,026.036d@004_0021 tatrottarāṃ gatiṃ pārtha praśaṃsanti purāvidaḥ
12,026.036d@004_0022 saṃtoṣāt svargagamanaṃ saṃtoṣaḥ paramaṃ sukham
12,026.036d@004_0023 tuṣṭer na kiṃ cit parataḥ sā samyak pratitiṣṭhati
12,026.036d@004_0024 vinītakrodhaharṣasya satataṃ siddhir uttamā
12,026.036d@004_0025 atrāpy udāharantīmā gāthā gītā yayātinā
12,026.036d@004_0026 yābhiḥ pratyāharet kāmān kūrmo 'ṅgānīva sarvaśaḥ
12,026.036d@004_0027 yadā cāyaṃ na bibheti yadā cāsmān na bibhyati
12,026.036d@004_0028 yadā necchati na dveṣṭi brahma saṃpadyate tadā
12,026.036d@004_0029 yadā na bhāvaṃ kurute sarvabhūteṣu pāpakam
12,026.036d@004_0030 karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā
12,026.036d@004_0031 vinītamānamohasya bahusaṅgavivarjinaḥ
12,026.036d@004_0032 tadātmajyotiṣaḥ sādhor nirvāṇam upapadyate
12,026.036d@004_0033 idaṃ tu śṛṇu me pārtha bruvataḥ saṃyatendriyaḥ
12,026.036d@004_0034 dharmam anye vṛttam anye dhanam īhanti cāpare
12,026.036d@004_0035 dhanahetor ya īheta tasyānīhā garīyasī
12,026.036d@004_0036 bhūyān doṣo hi vitteṣu yaś ca dharmas tadāśrayaḥ
12,026.036d@004_0037 pratyakṣam anupaśyāmas tvam api draṣṭum arhasi
12,026.036d@004_0038 varjanaṃ varjanīyānām īhamānena duṣkaram
12,026.036d@004_0039 ye vittam abhipadyante samyak teṣu sudurlabham
12,026.036d@004_0040 druhyataḥ praiti tat prāhuḥ pratikūlaṃ yathātatham
12,026.036d@004_0041 yas tu saṃbhinnavṛttaḥ syād vītaśokabhayo naraḥ
12,026.036d@004_0042 alpena tṛṣito druhyan bhrūṇahatyāṃ na budhyate
12,026.036d@004_0043 duṣyanty ādadato bhṛtyā nityaṃ dasyubhayād iva
12,026.036d@004_0044 durlabhaṃ ca dhanaṃ prāpya bhṛśaṃ dattvānutapyate
12,026.036d@004_0045 adhanaḥ kasya kiṃ vācyo vimuktaḥ sarvataḥ sukhī
12,026.036d@004_0046 devasvam upagṛhyaiva dhanena na sukhī bhavet
12,026.036d@004_0047 atra gāthāṃ yajñagītāṃ kīrtayanti purāvidaḥ
12,026.036d@004_0048 trayīm upāśritāṃ loke yajñasaṃstarakārikām
12,026.036d@004_0049 yajñāya sṛṣṭāni dhanāni dhātrā
12,026.036d@004_0050 yajñāya sṛṣṭaḥ puruṣo rakṣitā ca
12,026.036d@004_0051 tasmāt sarvaṃ yajña evopayojyaṃ
12,026.036d@004_0052 dhanaṃ na kāmāya hitaṃ praśastam
12,026.036d@004_0053 etasyārthe ca kaunteya dhanaṃ dhanavatāṃ vara
12,026.036d@004_0054 dhātā dadāti martyebhyo yajñārtham iti viddhi tat
12,026.036d@004_0055 tasmād budhyanti puruṣā na hi tat kasya cid dhruvam
12,026.036d@004_0056 śraddadhānas tato loke dadyāc caiva yajeta ca
12,026.036d@004_0057 labdhasya tyāgam evāhur na bhogaṃ na ca saṃkṣayam
12,026.036d@004_0058 tasya kiṃ saṃcayenārthaḥ kārye jyāyasi tiṣṭhati
12,026.036d@004_0059 ye svadharmād apetebhyaḥ prayacchanty alpabuddhayaḥ
12,026.036d@004_0060 śataṃ varṣāṇi te pretya purīṣaṃ bhuñjate janāḥ
12,026.036d@004_0061 anarhate yad dadāti na dadāti yad arhate
12,026.036d@004_0062 arhānarhāparijñānād dānadharmo 'pi duṣkaraḥ
12,026.036d@004_0063 labdhānāṃ dravyajātānāṃ boddhavyau dvāv atikramau
12,026.036d@004_0064 apātre pratipattiś ca pātre cāpratipādanam
12,027.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,027.001a abhimanyau hate bāle draupadyās tanayeṣu ca
12,027.001c dhṛṣṭadyumne virāṭe ca drupade ca mahīpatau
12,027.002a vasuṣeṇe ca dharmajñe dhṛṣṭaketau ca pārthive
12,027.002c tathānyeṣu narendreṣu nānādeśyeṣu saṃyuge
12,027.003a na vimuñcati māṃ śoko jñātighātinam āturam
12,027.003c rājyakāmukam aty ugraṃ svavaṃśocchedakārakam
12,027.004a yasyāṅke krīḍamānena mayā vai parivartitam
12,027.004c sa mayā rājyalubdhena gāṅgeyo vinipātitaḥ
12,027.005a yadā hy enaṃ vighūrṇantam apaśyaṃ pārthasāyakaiḥ
12,027.005c kampamānaṃ yathā vajraiḥ prekṣamāṇaṃ śikhaṇḍinam
12,027.006a jīrṇaṃ siṃham iva prāṃśuṃ narasiṃhaṃ pitāmaham
12,027.006c kīryamāṇaṃ śarais tīkṣṇair dṛṣṭvā me vyathitaṃ manaḥ
12,027.007a prāṅmukhaṃ sīdamānaṃ ca rathād apacyutaṃ śaraiḥ
12,027.007c ghūrṇamānaṃ yathā śailaṃ tadā me kaśmalo 'bhavat
12,027.008a yaḥ sa bāṇadhanuṣpāṇir yodhayām āsa bhārgavam
12,027.008c bahūny ahāni kauravyaḥ kurukṣetre mahāmṛdhe
12,027.009a sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ vārāṇasyāṃ nadīsutaḥ
12,027.009c kanyārtham āhvayad vīro rathenaikena saṃyuge
12,027.010a yena cogrāyudho rājā cakravartī durāsadaḥ
12,027.010c dagdhaḥ śastrapratāpena sa mayā yudhi ghātitaḥ
12,027.011a svayaṃ mṛtyuṃ rakṣamāṇaḥ pāñcālyaṃ yaḥ śikhaṇḍinam
12,027.011c na bāṇaiḥ pātayām āsa so 'rjunena nipātitaḥ
12,027.012a yadainaṃ patitaṃ bhūmāv apaśyaṃ rudhirokṣitam
12,027.012c tadaivāviśad aty ugro jvaro me munisattama
12,027.012e yena saṃvardhitā bālā yena sma parirakṣitāḥ
12,027.013a sa mayā rājyalubdhena pāpena gurughātinā
12,027.013c alpakālasya rājyasya kṛte mūḍhena ghātitaḥ
12,027.014a ācāryaś ca maheṣvāsaḥ sarvapārthivapūjitaḥ
12,027.014c abhigamya raṇe mithyā pāpenoktaḥ sutaṃ prati
12,027.015a tan me dahati gātrāṇi yan māṃ gurur abhāṣata
12,027.015c satyavākyo hi rājaṃs tvaṃ yadi jīvati me sutaḥ
12,027.015e satyaṃ mā marśayan vipro mayi tat paripṛṣṭavān
12,027.016a kuñjaraṃ cāntaraṃ kṛtvā mithyopacaritaṃ mayā
12,027.016c subhṛśaṃ rājyalubdhena pāpena gurughātinā
12,027.017a satyakañcukam āsthāya mayokto gurur āhave
12,027.017c aśvatthāmā hata iti kuñjare vinipātite
12,027.017e kān nu lokān gamiṣyāmi kṛtvā tat karma dāruṇam
12,027.018a aghātayaṃ ca yat karṇaṃ samareṣv apalāyinam
12,027.018c jyeṣṭhaṃ bhrātaram aty ugraṃ ko mattaḥ pāpakṛttamaḥ
12,027.019a abhimanyuṃ ca yad bālaṃ jātaṃ siṃham ivādriṣu
12,027.019c prāveśayam ahaṃ lubdho vāhinīṃ droṇapālitām
12,027.020a tadāprabhṛti bībhatsuṃ na śaknomi nirīkṣitum
12,027.020c kṛṣṇaṃ ca puṇḍarīkākṣaṃ kilbiṣī bhrūṇahā yathā
12,027.021a draupadīṃ cāpy aduḥkhārhāṃ pañcaputravinākṛtām
12,027.021c śocāmi pṛthivīṃ hīnāṃ pañcabhiḥ parvatair iva
12,027.022a so 'ham āgaskaraḥ pāpaḥ pṛthivīnāśakārakaḥ
12,027.022c āsīna evam evedaṃ śoṣayiṣye kalevaram
12,027.023a prāyopaviṣṭaṃ jānīdhvam adya māṃ gurughātinam
12,027.023c jātiṣv anyāsv api yathā na bhaveyaṃ kulāntakṛt
12,027.023d*0036_01 nopabhokṣye varān bhogān rājyaṃ tatparicchadān
12,027.024a na bhokṣye na ca pānīyam upayokṣye kathaṃ cana
12,027.024c śoṣayiṣye priyān prāṇān ihastho 'haṃ tapodhana
12,027.025a yatheṣṭaṃ gamyatāṃ kāmam anujāne prasādya vaḥ
12,027.025c sarve mām anujānīta tyakṣyāmīdaṃ kalevaram
12,027.026 vaiśaṃpāyana uvāca
12,027.026a tam evaṃvādinaṃ pārthaṃ bandhuśokena vihvalam
12,027.026c maivam ity abravīd vyāso nigṛhya munisattamaḥ
12,027.027a ativelaṃ mahārāja na śokaṃ kartum arhasi
12,027.027c punar uktaṃ pravakṣyāmi diṣṭam etad iti prabho
12,027.028a saṃyogā viprayogāś ca jātānāṃ prāṇināṃ dhruvam
12,027.028c budbudā iva toyeṣu bhavanti na bhavanti ca
12,027.029a sarve kṣayāntā nicayāḥ patanāntāḥ samucchrayāḥ
12,027.029c saṃyogā viprayogāntā maraṇāntaṃ hi jīvitam
12,027.030a sukhaṃ duḥkhāntam ālasyaṃ dākṣyaṃ duḥkhaṃ sukhodayam
12,027.030c bhūtiḥ śrīr hrīr dhṛtiḥ siddhir nādakṣe nivasanty uta
12,027.031a nālaṃ sukhāya suhṛdo nālaṃ duḥkhāya durhṛdaḥ
12,027.031c na ca prajñālam arthebhyo na sukhebhyo 'py alaṃ dhanam
12,027.032a yathā sṛṣṭo 'si kaunteya dhātrā karmasu tat kuru
12,027.032c ata eva hi siddhis te neśas tvam ātmanā nṛpa
12,028.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,028.001a jñātiśokābhitaptasya prāṇān abhyutsisṛkṣataḥ
12,028.001c jyeṣṭhasya pāṇḍuputrasya vyāsaḥ śokam apānudat
12,028.002 vyāsa uvāca
12,028.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,028.002c aśmagītaṃ naravyāghra tan nibodha yudhiṣṭhira
12,028.003a aśmānaṃ brāhmaṇaṃ prājñaṃ vaideho janako nṛpaḥ
12,028.003c saṃśayaṃ paripapraccha duḥkhaśokapariplutaḥ
12,028.004 janaka uvāca
12,028.004a āgame yadi vāpāye jñātīnāṃ draviṇasya ca
12,028.004c nareṇa pratipattavyaṃ kalyāṇaṃ katham icchatā
12,028.005 aśmovāca
12,028.005a utpannam imam ātmānaṃ narasyānantaraṃ tataḥ
12,028.005c tāni tāny abhivartante duḥkhāni ca sukhāni ca
12,028.006a teṣām anyatarāpattau yad yad evopasevate
12,028.006c tat tad dhi cetanām asya haraty abhram ivānilaḥ
12,028.007a abhijāto 'smi siddho 'smi nāsmi kevalamānuṣaḥ
12,028.007c ity evaṃ hetubhis tasya tribhiś cittaṃ prasicyati
12,028.008a sa prasiktamanā bhogān visṛjya pitṛsaṃcitān
12,028.008c parikṣīṇaḥ parasvānām ādānaṃ sādhu manyate
12,028.009a tam atikrāntamaryādam ādadānam asāṃpratam
12,028.009c pratiṣedhanti rājāno lubdhā mṛgam iveṣubhiḥ
12,028.010a ye ca viṃśativarṣā vā triṃśadvarṣāś ca mānavāḥ
12,028.010c pareṇa te varṣaśatān na bhaviṣyanti pārthiva
12,028.011a teṣāṃ paramaduḥkhānāṃ buddhyā bheṣajam ādiśet
12,028.011c sarvaprāṇabhṛtāṃ vṛttaṃ prekṣamāṇas tatas tataḥ
12,028.012a mānasānāṃ punar yonir duḥkhānāṃ cittavibhramaḥ
12,028.012c aniṣṭopanipāto vā tṛtīyaṃ nopapadyate
12,028.013a evam etāni duḥkhāni tāni tānīha mānavam
12,028.013c vividhāny upavartante tathā sāṃsparśakāni ca
12,028.014a jarāmṛtyū ha bhūtāni khāditārau vṛkāv iva
12,028.014c balināṃ durbalānāṃ ca hrasvānāṃ mahatām api
12,028.015a na kaś cij jātv atikrāmej jarāmṛtyū ha mānavaḥ
12,028.015c api sāgaraparyantāṃ vijityemāṃ vasuṃdharām
12,028.016a sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ bhūtānāṃ paryupasthitam
12,028.016c prāptavyam avaśaiḥ sarvaṃ parihāro na vidyate
12,028.017a pūrve vayasi madhye vāpy uttame vā narādhipa
12,028.017c avarjanīyās te 'rthā vai kāṅkṣitāś ca tato 'nyathā
12,028.018a supriyair viprayogaś ca saṃprayogas tathāpriyaiḥ
12,028.018c arthānarthau sukhaṃ duḥkhaṃ vidhānam anuvartate
12,028.019a prādurbhāvaś ca bhūtānāṃ dehanyāsas tathaiva ca
12,028.019c prāptivyāyāmayogaś ca sarvam etat pratiṣṭhitam
12,028.020a gandhavarṇarasasparśā nivartante svabhāvataḥ
12,028.020c tathaiva sukhaduḥkhāni vidhānam anuvartate
12,028.021a āsanaṃ śayanaṃ yānam utthānaṃ pānabhojanam
12,028.021c niyataṃ sarvabhūtānāṃ kālenaiva bhavanty uta
12,028.022a vaidyāś cāpy āturāḥ santi balavantaḥ sudurbalāḥ
12,028.022c strīmantaś ca tathā ṣaṇḍhā vicitraḥ kālaparyayaḥ
12,028.023a kule janma tathā vīryam ārogyaṃ dhairyam eva ca
12,028.023c saubhāgyam upabhogaś ca bhavitavyena labhyate
12,028.024a santi putrāḥ subahavo daridrāṇām anicchatām
12,028.024c bahūnām icchatāṃ nāsti samṛddhānāṃ viceṣṭatām
12,028.025a vyādhir agnir jalaṃ śastraṃ bubhukṣā śvāpadaṃ viṣam
12,028.025c rajjvā ca maraṇaṃ jantor uccācca patanaṃ tathā
12,028.026a niryāṇaṃ yasya yad diṣṭaṃ tena gacchati hetunā
12,028.026c dṛśyate nābhyatikrāmann atikrānto na vā punaḥ
12,028.027a dṛśyate hi yuvaiveha vinaśyan vasumān naraḥ
12,028.027c daridraś ca parikliṣṭaḥ śatavarṣo janādhipa
12,028.028a akiṃcanāś ca dṛśyante puruṣāś cirajīvinaḥ
12,028.028c samṛddhe ca kule jātā vinaśyanti pataṃgavat
12,028.029a prāyeṇa śrīmatāṃ loke bhoktuṃ śaktir na vidyate
12,028.029c kāṣṭhāny api hi jīryante daridrāṇāṃ narādhipa
12,028.030a aham etat karomīti manyate kālacoditaḥ
12,028.030c yad yad iṣṭam asaṃtoṣād durātmā pāpam ācaran
12,028.031a striyo 'kṣā mṛgayā pānaṃ prasaṅgān ninditā budhaiḥ
12,028.031c dṛśyante cāpi bahavaḥ saṃprasaktā bahuśrutāḥ
12,028.032a iti kālena sarvārthānīpsitānīpsitāni ca
12,028.032c spṛśanti sarvabhūtāni nimittaṃ nopalabhyate
12,028.033a vāyum ākāśam agniṃ ca candrādityāv ahaḥkṣape
12,028.033c jyotīṃṣi saritaḥ śailān kaḥ karoti bibharti vā
12,028.034a śītam uṣṇaṃ tathā varṣaṃ kālena parivartate
12,028.034c evam eva manuṣyāṇāṃ sukhaduḥkhe nararṣabha
12,028.035a nauṣadhāni na śāstrāṇi na homā na punar japāḥ
12,028.035c trāyante mṛtyunopetaṃ jarayā vāpi mānavam
12,028.036a yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca sameyātāṃ mahodadhau
12,028.036c sametya ca vyatīyātāṃ tadvad bhūtasamāgamaḥ
12,028.037a ye cāpi puruṣaiḥ strībhir gītavādyair upasthitāḥ
12,028.037c ye cānāthāḥ parānnādāḥ kālas teṣu samakriyaḥ
12,028.038a mātṛpitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca
12,028.038c saṃsāreṣv anubhūtāni kasya te kasya vā vayam
12,028.039a naivāsya kaś cid bhavitā nāyaṃ bhavati kasya cit
12,028.039c pathi saṃgatam evedaṃ dārabandhusuhṛdgaṇaiḥ
12,028.040a kvāsaṃ kvāsmi gamiṣyāmi ko nv ahaṃ kim ihāsthitaḥ
12,028.040c kasmāt kam anuśoceyam ity evaṃ sthāpayen manaḥ
12,028.040e anitye priyasaṃvāse saṃsāre cakravad gatau
12,028.040f*0037_01 pathi saṃgatam evaitad bhrātā mātā pitā sakhā
12,028.041a na dṛṣṭapūrvaṃ pratyakṣaṃ paralokaṃ vidur budhāḥ
12,028.041c āgamāṃs tv anatikramya śraddhātavyaṃ bubhūṣatā
12,028.042a kurvīta pitṛdaivatyaṃ dharmāṇi ca samācaret
12,028.042c yajec ca vidvān vidhivat trivargaṃ cāpy anuvrajet
12,028.043a saṃnimajjaj jagad idaṃ gambhīre kālasāgare
12,028.043c jarāmṛtyumahāgrāhe na kaś cid avabudhyate
12,028.044a āyurvedam adhīyānāḥ kevalaṃ saparigraham
12,028.044c dṛśyante bahavo vaidyā vyādhibhiḥ samabhiplutāḥ
12,028.045a te pibantaḥ kaṣāyāṃś ca sarpīṃṣi vividhāni ca
12,028.045c na mṛtyum ativartante velām iva mahodadhiḥ
12,028.046a rasāyanavidaś caiva suprayuktarasāyanāḥ
12,028.046c dṛśyante jarayā bhagnā nagā nāgair ivottamaiḥ
12,028.047a tathaiva tapasopetāḥ svādhyāyābhyasane ratāḥ
12,028.047c dātāro yajñaśīlāś ca na taranti jarāntakau
12,028.048a na hy ahāni nivartante na māsā na punaḥ samāḥ
12,028.048c jātānāṃ sarvabhūtānāṃ na pakṣā na punaḥ kṣapāḥ
12,028.049a so 'yaṃ vipulam adhvānaṃ kālena dhruvam adhruvaḥ
12,028.049c naro 'vaśaḥ samabhyeti sarvabhūtaniṣevitam
12,028.050a deho vā jīvato 'bhyeti jīvo vābhyeti dehataḥ
12,028.050c pathi saṃgatam evedaṃ dārair anyaiś ca bandhubhiḥ
12,028.051a nāyam atyantasaṃvāso labhyate jātu kena cit
12,028.051c api svena śarīreṇa kim utānyena kena cit
12,028.052a kva nu te 'dya pitā rājan kva nu te 'dya pitāmahaḥ
12,028.052c na tvaṃ paśyasi tān adya na tvāṃ paśyanti te 'pi ca
12,028.053a na hy eva puruṣo draṣṭā svargasya narakasya vā
12,028.053c āgamas tu satāṃ cakṣur nṛpate tam ihācara
12,028.054a caritabrahmacaryo hi prajāyeta yajeta ca
12,028.054c pitṛdevamaharṣīṇām ānṛṇyāyānasūyakaḥ
12,028.055a sa yajñaśīlaḥ prajane niviṣṭaḥ; prāg brahmacārī pravibhaktapakṣaḥ
12,028.055c ārādhayan svargam imaṃ ca lokaṃ; paraṃ ca muktvā hṛdayavyalīkam
12,028.056a samyag ghi dharmaṃ carato nṛpasya; dravyāṇi cāpy āharato yathāvat
12,028.056c pravṛttacakrasya yaśo 'bhivardhate; sarveṣu lokeṣu carācareṣu
12,028.057 vyāsa uvāca
12,028.057a ity evam ājñāya videharājo; vākyaṃ samagraṃ paripūrṇahetuḥ
12,028.057c aśmānam āmantrya viśuddhabuddhir; yayau gṛhaṃ svaṃ prati śāntaśokaḥ
12,028.058a tathā tvam apy acyuta muñca śokam; uttiṣṭha śakropama harṣam ehi
12,028.058c kṣātreṇa dharmeṇa mahī jitā te; tāṃ bhuṅkṣva kuntīsuta mā viṣādīḥ
12,029.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,029.001a avyāharati kaunteye dharmaputre yudhiṣṭhire
12,029.001c guḍākeśo hṛṣīkeśam abhyabhāṣata pāṇḍavaḥ
12,029.002*0038_01 śokadāvānalajala śokakūpaprapūraka
12,029.002*0038_02 śokavallīkuṭhārādya śokanāśanakīrtana
12,029.002a jñātiśokābhisaṃtapto dharmarājaḥ paraṃtapaḥ
12,029.002c eṣa śokārṇave magnas tam āśvāsaya mādhava
12,029.003a sarve sma te saṃśayitāḥ punar eva janārdana
12,029.003c asya śokaṃ mahābāho praṇāśayitum arhasi
12,029.004a evam uktas tu govindo vijayena mahātmanā
12,029.004c paryavartata rājānaṃ puṇḍarīkekṣaṇo 'cyutaḥ
12,029.005a anatikramaṇīyo hi dharmarājasya keśavaḥ
12,029.005c bālyāt prabhṛti govindaḥ prītyā cābhyadhiko 'rjunāt
12,029.006a saṃpragṛhya mahābāhur bhujaṃ candanabhūṣitam
12,029.006c śailastambhopamaṃ śaurir uvācābhivinodayan
12,029.007a śuśubhe vadanaṃ tasya sudaṃṣṭraṃ cārulocanam
12,029.007c vyākośam iva vispaṣṭaṃ padmaṃ sūryavibodhitam
12,029.008a mā kṛthāḥ puruṣavyāghra śokaṃ tvaṃ gātraśoṣaṇam
12,029.008c na hi te sulabhā bhūyo ye hatāsmin raṇājire
12,029.009a svapnalabdhā yathā lābhā vitathāḥ pratibodhane
12,029.009c evaṃ te kṣatriyā rājan ye vyatītā mahāraṇe
12,029.010a sarve hy abhimukhāḥ śūrā vigatā raṇaśobhinaḥ
12,029.010c naiṣāṃ kaś cit pṛṣṭhato vā palāyan vāpi pātitaḥ
12,029.011a sarve tyaktvātmanaḥ prāṇān yuddhvā vīrā mahāhave
12,029.011c śastrapūtā divaṃ prāptā na tāñ śocitum arhasi
12,029.011d*0039_01 kṣatradharmaratāḥ śūrā vedavedāṅgapāragāḥ
12,029.011d*0039_02 prāptā vīragatiṃ puṇyāṃ na tāñ śocitum arhasi
12,029.012a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,029.012c sṛñjayaṃ putraśokārtaṃ yathāyaṃ prāha nāradaḥ
12,029.013a sukhaduḥkhair ahaṃ tvaṃ ca prajāḥ sarvāś ca sṛñjaya
12,029.013c avimuktaṃ cariṣyāmas tatra kā paridevanā
12,029.014a mahābhāgyaṃ paraṃ rājñāṃ kīrtyamānaṃ mayā śṛṇu
12,029.014c gacchāvadhānaṃ nṛpate tato duḥkhaṃ prahāsyasi
12,029.015a mṛtān mahānubhāvāṃs tvaṃ śrutvaiva tu mahīpatīn
12,029.015c śrutvāpanaya saṃtāpaṃ śṛṇu vistaraśaś ca me
12,029.015d*0040_01 krūragrahābhiśamanam āyurvardhanam uttamam
12,029.015d*0040_02 agrimāṇāṃ kṣitibhujām upādānaṃ manoharam
12,029.016a āvikṣitaṃ maruttaṃ me mṛtaṃ sṛñjaya śuśruhi
12,029.016c yasya sendrāḥ savaruṇā bṛhaspatipurogamāḥ
12,029.016e devā viśvasṛjo rājño yajñam īyur mahātmanaḥ
12,029.017a yaḥ spardhām anayac chakraṃ devarājaṃ śatakratum
12,029.017c śakrapriyaiṣī yaṃ vidvān pratyācaṣṭa bṛhaspatiḥ
12,029.017e saṃvarto yājayām āsa yaṃ pīḍārthaṃ bṛhaspateḥ
12,029.018a yasmin praśāsati satāṃ nṛpatau nṛpasattama
12,029.018c akṛṣṭapacyā pṛthivī vibabhau caityamālinī
12,029.019a āvikṣitasya vai satre viśve devāḥ sabhāsadaḥ
12,029.019c marutaḥ pariveṣṭāraḥ sādhyāś cāsan mahātmanaḥ
12,029.020a marudgaṇā maruttasya yat somam apibanta te
12,029.020c devān manuṣyān gandharvān atyaricyanta dakṣiṇāḥ
12,029.021a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.021c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.021d*0041_01 ayajvānam adakṣiṇyam adhiśvaityety upāharat
12,029.022a suhotraṃ ced vaitithinaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
12,029.022c yasmai hiraṇyaṃ vavṛṣe magahvān parivatsaram
12,029.023a satyanāmā vasumatī yaṃ prāpyāsīj janādhipa
12,029.023c hiraṇyam avahan nadyas tasmiñ janapadeśvare
12,029.024a kūrmān karkaṭakān nakrān makarāñ śiṃśukān api
12,029.024c nadīṣv apātayad rājan maghavā lokapūjitaḥ
12,029.025a hairaṇyān patitān dṛṣṭvā matsyān makarakacchapān
12,029.025c sahasraśo 'tha śataśas tato 'smayata vaitithiḥ
12,029.026a tad dhiraṇyam aparyantam āvṛttaṃ kurujāṅgale
12,029.026c ījāno vitate yajñe brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ
12,029.027a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.027c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.027e adakṣiṇam ayajvānaṃ śvaitya saṃśāmya mā śucaḥ
12,029.028a aṅgaṃ bṛhadrathaṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
12,029.028c yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ śvetān aśvān avāsṛjat
12,029.029a sahasraṃ ca sahasrāṇāṃ kanyā hemavibhūṣitāḥ
12,029.029c ījāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat
12,029.029d*0042_01 ya sahasraṃ sahasrāṇāṃ gajānām atipadminām
12,029.029d*0042_02 ījāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat
12,029.030a śataṃ śatasahasrāṇāṃ vṛṣāṇāṃ hemamālinām
12,029.030c gavāṃ sahasrānucaraṃ dakṣiṇām atyakālayat
12,029.031a aṅgasya yajamānasya tadā viṣṇupade girau
12,029.031c amādyad indraḥ somena dakṣiṇābhir dvijātayaḥ
12,029.032a yasya yajñeṣu rājendra śatasaṃkhyeṣu vai punaḥ
12,029.032c devān manuṣyān gandharvān atyaricyanta dakṣiṇāḥ
12,029.033a na jāto janitā cānyaḥ pumān yas tat pradāsyati
12,029.033c yad aṅgaḥ pradadau vittaṃ somasaṃsthāsu saptasu
12,029.034a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.034c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.035a śibim auśīnaraṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
12,029.035c ya imāṃ pṛthivīṃ kṛtsnāṃ carmavat samaveṣṭayat
12,029.036a mahatā rathaghoṣeṇa pṛthivīm anunādayan
12,029.036c ekacchatrāṃ mahīṃ cakre jaitreṇaikarathena yaḥ
12,029.037a yāvad adya gavāśvaṃ syād āraṇyaiḥ paśubhiḥ saha
12,029.037c tāvatīḥ pradadau gāḥ sa śibir auśīnaro 'dhvare
12,029.038a nodyantāraṃ dhuraṃ tasya kaṃ cin mene prajāpatiḥ
12,029.038c na bhūtaṃ na bhaviṣyantaṃ sarvarājasu bhārata
12,029.038e anyatrauśīnarāc chaibyād rājarṣer indravikramāt
12,029.039a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.039c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.039e adakṣiṇam ayajvānaṃ taṃ vai saṃśāmya mā śucaḥ
12,029.040a bharataṃ caiva dauḥṣantiṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma
12,029.040c śākuntaliṃ maheṣvāsaṃ bhūridraviṇatejasam
12,029.041a yo baddhvā triṃśato hy aśvān devebhyo yamunām anu
12,029.041c sarasvatīṃ viṃśatiṃ ca gaṅgām anu caturdaśa
12,029.042a aśvamedhasahasreṇa rājasūyaśatena ca
12,029.042c iṣṭavān sa mahātejā dauḥṣantir bharataḥ purā
12,029.043a bharatasya mahat karma sarvarājasu pārthivāḥ
12,029.043c khaṃ martyā iva bāhubhyāṃ nānugantum aśaknuvan
12,029.044a paraṃ sahasrād yo baddhvā hayān vedīṃ vicitya ca
12,029.044c sahasraṃ yatra padmānāṃ kaṇvāya bharato dadau
12,029.045a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.045c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.046a rāmaṃ dāśarathiṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
12,029.046c yo 'nvakampata vai nityaṃ prajāḥ putrān ivaurasān
12,029.047a vidhavā yasya viṣaye nānāthāḥ kāś canābhavan
12,029.047c sarvasyāsīt pitṛsamo rāmo rājyaṃ yadānvaśāt
12,029.048a kālavarṣāś ca parjanyāḥ sasyāni rasavanti ca
12,029.048c nityaṃ subhikṣam evāsīd rāme rājyaṃ praśāsati
12,029.049a prāṇino nāpsu majjanti nānarthe pāvako 'dahat
12,029.049c na vyālajaṃ bhayaṃ cāsīd rāme rājyaṃ praśāsati
12,029.050a āsan varṣasahasrāṇi tathā putrasahasrikāḥ
12,029.050c arogāḥ sarvasiddhārthāḥ prajā rāme praśāsati
12,029.051a nānyonyena vivādo 'bhūt strīṇām api kuto nṛṇām
12,029.051c dharmanityāḥ prajāś cāsan rāme rājyaṃ praśāsati
12,029.051d*0043_01 saṃtuṣṭāḥ sarvasiddhārthā nirbhayāḥ svairacāriṇaḥ
12,029.051d*0043_02 narāḥ satyavratāś cāsan rāme rājyaṃ praśāsati
12,029.052a nityapuṣpaphalāś caiva pādapā nirupadravāḥ
12,029.052c sarvā droṇadughā gāvo rāme rājyaṃ praśāsati
12,029.053a sa caturdaśa varṣāṇi vane proṣya mahātapāḥ
12,029.053b*0044_01 jaghāna rākṣasaṃ rāmaḥ paulastyaṃ lokakaṇṭakam
12,029.053c daśāśvamedhāñ jārūthyān ājahāra nirargalān
12,029.054a śyāmo yuvā lohitākṣo mattavāraṇavikramaḥ
12,029.054b*0045_01 ājānubāhuḥ sumukho hariskandho mahābhujaḥ
12,029.054c daśa varṣasahasrāṇi rāmo rājyam akārayat
12,029.054e*0046_01 **** **** daśavarṣaśatāni ca
12,029.054e*0046_02 ayodhyādhipatir bhūtvā
12,029.055a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.055c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.056a bhagīrathaṃ ca rājānaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
12,029.056c yasyendro vitate yajñe somaṃ pītvā madotkaṭaḥ
12,029.057a asurāṇāṃ sahasrāṇi bahūni surasattamaḥ
12,029.057c ajayad bāhuvīryeṇa bhagavān pākaśāsanaḥ
12,029.058a yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ kanyā hemavibhūṣitāḥ
12,029.058c ījāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat
12,029.059a sarvā rathagatāḥ kanyā rathāḥ sarve caturyujaḥ
12,029.059c rathe rathe śataṃ nāgāḥ padmino hemamālinaḥ
12,029.060a sahasram aśvā ekaikaṃ hastinaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ
12,029.060c gavāṃ sahasram aśve 'śve sahasraṃ gavy ajāvikam
12,029.061a upahvare nivasato yasyāṅke niṣasāda ha
12,029.061c gaṅgā bhāgīrathī tasmād urvaśī hy abhavat purā
12,029.062a bhūridakṣiṇam ikṣvākuṃ yajamānaṃ bhagīratham
12,029.062c trilokapathagā gaṅgā duhitṛtvam upeyuṣī
12,029.063a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.063c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.064a dilīpaṃ caivailavilaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
12,029.064c yasya karmāṇi bhūrīṇi kathayanti dvijātayaḥ
12,029.065a imāṃ vai vasusaṃpannāṃ vasudhāṃ vasudhādhipaḥ
12,029.065c dadau tasmin mahāyajñe brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ
12,029.066a tasyeha yajamānasya yajñe yajñe purohitaḥ
12,029.066c sahasraṃ vāraṇān haimān dakṣiṇām atyakālayat
12,029.067a yasya yajñe mahān āsīd yūpaḥ śrīmān hiraṇmayaḥ
12,029.067c taṃ devāḥ karma kurvāṇāḥ śakrajyeṣṭhā upāśrayan
12,029.068a caṣālo yasya sauvarṇas tasmin yūpe hiraṇmaye
12,029.068c nanṛtur devagandharvāḥ ṣaṭsahasrāṇi saptadhā
12,029.069a avādayat tatra vīṇāṃ madhye viśvāvasuḥ svayam
12,029.069c sarvabhūtāny amanyanta mama vādayatīty ayam
12,029.070a etad rājño dilīpasya rājāno nānucakrire
12,029.070c yat striyo hemasaṃpannāḥ pathi mattāḥ sma śerate
12,029.071a rājānam ugradhanvānaṃ dilīpaṃ satyavādinam
12,029.071c ye 'paśyan sumahātmānaṃ te 'pi svargajito narāḥ
12,029.072a trayaḥ śabdā na jīryante dilīpasya niveśane
12,029.072c svādhyāyaghoṣo jyāghoṣo dīyatām iti caiva hi
12,029.073a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.073c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.074a māndhātāraṃ yauvanāśvaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
12,029.074c yaṃ devā maruto garbhaṃ pituḥ pārśvād apāharan
12,029.075a saṃvṛddho yuvanāśvasya jaṭhare yo mahātmanaḥ
12,029.075c pṛṣad ājyodbhavaḥ śrīmāṃs trilokavijayī nṛpaḥ
12,029.076a yaṃ dṛṣṭvā pitur utsaṅge śayānaṃ devarūpiṇam
12,029.076c anyonyam abruvan devāḥ kam ayaṃ dhāsyatīti vai
12,029.077a mām eva dhāsyatīty evam indro abhyavapadyata
12,029.077c māndhāteti tatas tasya nāma cakre śatakratuḥ
12,029.078a tatas tu payaso dhārāṃ puṣṭihetor mahātmanaḥ
12,029.078c tasyāsye yauvanāśvasya pāṇir indrasya cāsravat
12,029.079a taṃ piban pāṇim indrasya samām ahnā vyavardhata
12,029.079c sa āsīd dvādaśasamo dvādaśāhena pārthiva
12,029.080a tam iyaṃ pṛthivī sarvā ekāhnā samapadyata
12,029.080c dharmātmānaṃ mahātmānaṃ śūram indrasamaṃ yudhi
12,029.081a ya āṅgāraṃ hi nṛpatiṃ maruttam asitaṃ gayam
12,029.081c aṅgaṃ bṛhadrathaṃ caiva māndhātā samare 'jayat
12,029.082a yauvanāśvo yadāṅgāraṃ samare samayodhayat
12,029.082c visphārair dhanuṣo devā dyaur abhedīti menire
12,029.083a yataḥ sūrya udeti sma yatra ca pratitiṣṭhati
12,029.083c sarvaṃ tad yauvanāśvasya māndhātuḥ kṣetram ucyate
12,029.084a aśvamedhaśateneṣṭvā rājasūyaśatena ca
12,029.084c adadād rohitān matsyān brāhmaṇebhyo mahīpatiḥ
12,029.085a hairaṇyān yojanotsedhān āyatān daśayojanam
12,029.085c atiriktān dvijātibhyo vyabhajann itare janāḥ
12,029.086a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.086c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.087a yayātiṃ nāhuṣaṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
12,029.087c ya imāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ vijitya sahasāgarām
12,029.088a śamyāpātenābhyatīyād vedībhiś citrayan nṛpa
12,029.088c ījānaḥ kratubhiḥ puṇyaiḥ paryagacchad vasuṃdharām
12,029.089a iṣṭvā kratusahasreṇa vājimedhaśatena ca
12,029.089c tarpayām āsa devendraṃ tribhiḥ kāñcanaparvataiḥ
12,029.090a vyūḍhe devāsure yuddhe hatvā daiteyadānavān
12,029.090c vyabhajat pṛthivīṃ kṛtsnāṃ yayātir nahuṣātmajaḥ
12,029.091a anteṣu putrān nikṣipya yadudruhyupurogamān
12,029.091c pūruṃ rājye 'bhiṣicya sve sadāraḥ prasthito vanam
12,029.092a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.092c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.093a ambarīṣaṃ ca nābhāgaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
12,029.093c yaṃ prajā vavrire puṇyaṃ goptāraṃ nṛpasattama
12,029.094a yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ rājñām ayuta yājinām
12,029.094c ījāno vitate yajñe brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ
12,029.095a naitat pūrve janāś cakrur na kariṣyanti cāpare
12,029.095c ity ambarīṣaṃ nābhāgam anvamodanta dakṣiṇāḥ
12,029.096a śataṃ rājasahasrāṇi śataṃ rājaśatāni ca
12,029.096c sarve 'śvamedhair ījānās te 'bhyayur dakṣiṇāyanam
12,029.097a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.097c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.098a śaśabinduṃ caitrarathaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
12,029.098c yasya bhāryāsahasrāṇāṃ śatam āsīn mahātmanaḥ
12,029.099a sahasraṃ tu sahasrāṇāṃ yasyāsañ śāśabindavaḥ
12,029.099c hiraṇyakavacāḥ sarve sarve cottamadhanvinaḥ
12,029.100a śataṃ kanyā rājaputram ekaikaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ
12,029.100c kanyāṃ kanyāṃ śataṃ nāgā nāgaṃ nāgaṃ śataṃ rathāḥ
12,029.101a rathaṃ rathaṃ śataṃ cāśvā deśajā hemamālinaḥ
12,029.101c aśvam aśvaṃ śataṃ gāvo gāṃ gāṃ tadvad ajāvikam
12,029.102a etad dhanam aparyantam aśvamedhe mahāmakhe
12,029.102c śaśabindur mahārāja brāhmaṇebhyaḥ samādiśat
12,029.103a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.103c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.104a gayam āmūrtarayasaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
12,029.104c yaḥ sa varṣaśataṃ rājā hutaśiṣṭāśano 'bhavat
12,029.105a yasmai vahnir varān prādāt tato vavre varān gayaḥ
12,029.105c dadato me 'kṣayā cāstu dharme śraddhā ca vardhatām
12,029.106a mano me ramatāṃ satye tvatprasādād dhutāśana
12,029.106c lebhe ca kāmāṃs tān sarvān pāvakād iti naḥ śrutam
12,029.107a darśena paurṇamāsena cāturmāsyaiḥ punaḥ punaḥ
12,029.107c ayajat sa mahātejāḥ sahasraṃ parivatsarān
12,029.108a śataṃ gavāṃ sahasrāṇi śatam aśvaśatāni ca
12,029.108c utthāyotthāya vai prādāt sahasraṃ parivatsarān
12,029.109a tarpayām āsa somena devān vittair dvijān api
12,029.109c pitṝn svadhābhiḥ kāmaiś ca striyaḥ svāḥ puruṣarṣabha
12,029.110a sauvarṇāṃ pṛthivīṃ kṛtvā daśavyāmāṃ dvirāyatām
12,029.110c dakṣiṇām adadad rājā vājimedhamahāmakhe
12,029.111a yāvatyaḥ sikatā rājan gaṅgāyāḥ puruṣarṣabha
12,029.111c tāvatīr eva gāḥ prādād āmūrtarayaso gayaḥ
12,029.112a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.112c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.113a rantidevaṃ ca sāṅkṛtyaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
12,029.113c samyag ārādhya yaḥ śakraṃ varaṃ lebhe mahāyaśāḥ
12,029.114a annaṃ ca no bahu bhaved atithīṃś ca labhemahi
12,029.114c śraddhā ca no mā vyagaman mā ca yāciṣma kaṃ cana
12,029.115a upātiṣṭhanta paśavaḥ svayaṃ taṃ saṃśitavratam
12,029.115c grāmyāraṇyā mahātmānaṃ rantidevaṃ yaśasvinam
12,029.116a mahānadī carmarāśer utkledāt susruve yataḥ
12,029.116c tataś carmaṇvatīty evaṃ vikhyātā sā mahānadī
12,029.117a brāhmaṇebhyo dadau niṣkān sadasi pratate nṛpaḥ
12,029.117c tubhyaṃ tubhyaṃ niṣkam iti yatrākrośanti vai dvijāḥ
12,029.117e sahasraṃ tubhyam ity uktvā brāhmaṇān sma prapadyate
12,029.118a anvāhāryopakaraṇaṃ dravyopakaraṇaṃ ca yat
12,029.118c ghaṭāḥ sthālyaḥ kaṭāhāś ca pātryaś ca piṭharā api
12,029.118e na tat kiṃ cid asauvarṇaṃ rantidevasya dhīmataḥ
12,029.119a sāṅkṛte rantidevasya yāṃ rātrim avasad gṛhe
12,029.119c ālabhyanta śataṃ gāvaḥ sahasrāṇi ca viṃśatiḥ
12,029.120a tatra sma sūdāḥ krośanti sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ
12,029.120c sūpabhūyiṣṭham aśnīdhvaṃ nādya māṃsaṃ yathā purā
12,029.121a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.121c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.122a sagaraṃ ca mahātmānaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
12,029.122c aikṣvākaṃ puruṣavyāghram atimānuṣavikramam
12,029.123a ṣaṣṭiḥ putrasahasrāṇi yaṃ yāntaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ
12,029.123c nakṣatrarājaṃ varṣānte vyabhre jyotirgaṇā iva
12,029.124a ekacchatrā mahī yasya praṇatā hy abhavat purā
12,029.124c yo 'śvamedhasahasreṇa tarpayām āsa devatāḥ
12,029.125a yaḥ prādāt kāñcanastambhaṃ prāsādaṃ sarvakāñcanam
12,029.125c pūrṇaṃ padmadalākṣīṇāṃ strīṇāṃ śayanasaṃkulam
12,029.126a dvijātibhyo 'nurūpebhyaḥ kāmān uccāvacāṃs tathā
12,029.126c yasyādeśena tad vittaṃ vyabhajanta dvijātayaḥ
12,029.127a khānayām āsa yaḥ kopāt pṛthivīṃ sāgarāṅkitām
12,029.127c yasya nāmnā samudraś ca sāgaratvam upāgataḥ
12,029.128a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.128c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.129a rājānaṃ ca pṛthuṃ vainyaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya
12,029.129c yam abhyaṣiñcan saṃbhūya mahāraṇye maharṣayaḥ
12,029.130a prathayiṣyati vai lokān pṛthur ity eva śabditaḥ
12,029.130c kṣatāc ca nas trāyatīti sa tasmāt kṣatriyaḥ smṛtaḥ
12,029.131a pṛthuṃ vainyaṃ prajā dṛṣṭvā raktāḥ smeti yad abruvan
12,029.131c tato rājeti nāmāsya anurāgād ajāyata
12,029.132a akṛṣṭapacyā pṛthivī puṭake puṭake madhu
12,029.132c sarvā droṇadughā gāvo vainyasyāsan praśāsataḥ
12,029.133a arogāḥ sarvasiddhārthā manuṣyā akutobhayāḥ
12,029.133c yathābhikāmam avasan kṣetreṣu ca gṛheṣu ca
12,029.134a āpaḥ saṃstambhire yasya samudrasya yiyāsataḥ
12,029.134c saritaś cānudīryanta dhvajasaṅgaś ca nābhavat
12,029.135a hairaṇyāṃs trinalotsedhān parvatān ekaviṃśatim
12,029.135c brāhmaṇebhyo dadau rājā yo 'śvamedhe mahāmakhe
12,029.136a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā
12,029.136c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
12,029.137a kiṃ vai tūṣṇīṃ dhyāyasi sṛñjaya tvaṃ; na me rājan vācam imāṃ śṛṇoṣi
12,029.137c na cen moghaṃ vipralaptaṃ mayedaṃ; pathyaṃ mumūrṣor iva samyag uktam
12,029.138 sṛñjaya uvāca
12,029.138a śṛṇomi te nārada vācam etāṃ; vicitrārthāṃ srajam iva puṇyagandhām
12,029.138c rājarṣīṇāṃ puṇyakṛtāṃ mahātmanāṃ; kīrtyā yuktāṃ śokanirṇāśanārtham
12,029.139a na te moghaṃ vipralaptaṃ maharṣe; dṛṣṭvaiva tvāṃ nāradāhaṃ viśokaḥ
12,029.139c śuśrūṣe te vacanaṃ brahmavādin; na te tṛpyāmy amṛtasyeva pānāt
12,029.140a amoghadarśin mama cet prasādaṃ; sutāghadagdhasya vibho prakuryāḥ
12,029.140c mṛtasya saṃjīvanam adya me syāt; tava prasādāt sutasaṃgamaś ca
12,029.141 nārada uvāca
12,029.141a yas te putro dayito 'yaṃ viyātaḥ; svarṇaṣṭhīvī yam adāt parvatas te
12,029.141c punas te taṃ putram ahaṃ dadāmi; hiraṇyanābhaṃ varṣasahasriṇaṃ ca
12,030.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,030.001a sa kathaṃ kāñcanaṣṭhīvī sṛñjayasya suto 'bhavat
12,030.001c parvatena kimarthaṃ ca dattaḥ kena mamāra ca
12,030.002a yadā varṣasahasrāyus tadā bhavati mānavaḥ
12,030.002c katham aprāptakaumāraḥ sṛñjayasya suto mṛtaḥ
12,030.003a utāho nāmamātraṃ vai suvarṇaṣṭhīvino 'bhavat
12,030.003c tathyaṃ vā kāñcanaṣṭhīvīty etad icchāmi veditum
12,030.004 vāsudeva uvāca
12,030.004a atra te kathayiṣyāmi yathā vṛttaṃ janeśvara
12,030.004c nāradaḥ parvataś caiva prāg ṛṣī lokapūjitau
12,030.005a mātulo bhāgineyaś ca devalokād ihāgatau
12,030.005c vihartukāmau saṃprītyā mānuṣyeṣu purā prabhū
12,030.006a haviḥpavitrabhojyena devabhojyena caiva ha
12,030.006c nārado mātulaś caiva bhāgineyaś ca parvataḥ
12,030.007a tāv ubhau tapasopetāv avanītalacāriṇau
12,030.007c bhuñjānau mānuṣān bhogān yathāvat paryadhāvatām
12,030.008a prītimantau mudā yuktau samayaṃ tatra cakratuḥ
12,030.008c yo bhaved dhṛdi saṃkalpaḥ śubho vā yadi vāśubhaḥ
12,030.008e anyonyasya sa ākhyeyo mṛṣā śāpo 'nyathā bhavet
12,030.009a tau tatheti pratijñāya maharṣī lokapūjitau
12,030.009c sṛñjayaṃ śvaityam abhyetya rājānam idam ūcatuḥ
12,030.010a āvāṃ bhavati vatsyāvaḥ kaṃ cit kālaṃ hitāya te
12,030.010c yathāvat pṛthivīpāla āvayoḥ praguṇībhava
12,030.010e tatheti kṛtvā tau rājā satkṛtyopacacāra ha
12,030.011a tataḥ kadā cit tau rājā mahātmānau tathāgatau
12,030.011c abravīt paramaprītaḥ suteyaṃ varavarṇinī
12,030.012a ekaiva mama kanyaiṣā yuvāṃ paricariṣyati
12,030.012c darśanīyānavadyāṅgī śīlavṛttasamanvitā
12,030.012e sukumārī kumārī ca padmakiñjalkasaṃnibhā
12,030.013a paramaṃ saumya ity uktas tābhyāṃ rājā śaśāsa tām
12,030.013c kanye viprāv upacara devavat pitṛvac ca ha
12,030.014a sā tu kanyā tathety uktvā pitaraṃ dharmacāriṇī
12,030.014c yathānideśaṃ rājñas tau satkṛtyopacacāra ha
12,030.015a tasyās tathopacāreṇa rūpeṇāpratimena ca
12,030.015c nāradaṃ hṛcchayas tūrṇaṃ sahasaivānvapadyata
12,030.016a vavṛdhe ca tatas tasya hṛdi kāmo mahātmanaḥ
12,030.016c yathā śuklasya pakṣasya pravṛttāv uḍurāṭ chanaiḥ
12,030.017a na ca taṃ bhāgineyāya parvatāya mahātmane
12,030.017c śaśaṃsa manmathaṃ tīvraṃ vrīḍamānaḥ sa dharmavit
12,030.018a tapasā ceṅgitenātha parvato 'tha bubodha tat
12,030.018c kāmārtaṃ nāradaṃ kruddhaḥ śaśāpainaṃ tato bhṛśam
12,030.019a kṛtvā samayam avyagro bhavān vai sahito mayā
12,030.019c yo bhaved dhṛdi saṃkalpaḥ śubho vā yadi vāśubhaḥ
12,030.020a anyonyasya sa ākhyeya iti tad vai mṛṣā kṛtam
12,030.020c bhavatā vacanaṃ brahmaṃs tasmād etad vadāmy aham
12,030.021a na hi kāmaṃ pravartantaṃ bhavān ācaṣṭa me purā
12,030.021c sukumāryāṃ kumāryāṃ te tasmād eṣa śapāmy aham
12,030.022a brahmavādī gurur yasmāt tapasvī brāhmaṇaś ca san
12,030.022c akārṣīḥ samayabhraṃśam āvābhyāṃ yaḥ kṛto mithaḥ
12,030.023a śapsye tasmāt susaṃkruddho bhavantaṃ taṃ nibodha me
12,030.023c sukumārī ca te bhāryā bhaviṣyati na saṃśayaḥ
12,030.024a vānaraṃ caiva kanyā tvāṃ vivāhāt prabhṛti prabho
12,030.024c saṃdrakṣyanti narāś cānye svarūpeṇa vinākṛtam
12,030.025a sa tad vākyaṃ tu vijñāya nāradaḥ parvatāt tadā
12,030.025c aśapat tam api krodhād bhāgineyaṃ sa mātulaḥ
12,030.026a tapasā brahmacaryeṇa satyena ca damena ca
12,030.026c yukto 'pi dharmanityaś ca na svargavāsam āpsyasi
12,030.027a tau tu śaptvā bhṛśaṃ kruddhau parasparam amarṣaṇau
12,030.027c pratijagmatur anyonyaṃ kruddhāv iva gajottamau
12,030.028a parvataḥ pṛthivīṃ kṛtsnāṃ vicacāra mahāmuniḥ
12,030.028c pūjyamāno yathānyāyaṃ tejasā svena bhārata
12,030.029a atha tām alabhat kanyāṃ nāradaḥ sṛñjayātmajām
12,030.029c dharmeṇa dharmapravaraḥ sukumārīm aninditām
12,030.030a sā tu kanyā yathāśāpaṃ nāradaṃ taṃ dadarśa ha
12,030.030c pāṇigrahaṇamantrāṇāṃ prayogād eva vānaram
12,030.031a sukumārī ca devarṣiṃ vānarapratimānanam
12,030.031c naivāvamanyata tadā prītimaty eva cābhavat
12,030.032a upatasthe ca bhartāraṃ na cānyaṃ manasāpy agāt
12,030.032c devaṃ muniṃ vā yakṣaṃ vā patitve pativatsalā
12,030.033a tataḥ kadā cid bhagavān parvato 'nusasāra ha
12,030.033c vanaṃ virahitaṃ kiṃ cit tatrāpaśyat sa nāradam
12,030.034a tato 'bhivādya provāca nāradaṃ parvatas tadā
12,030.034c bhavān prasādaṃ kurutāṃ svargādeśāya me prabho
12,030.035a tam uvāca tato dṛṣṭvā parvataṃ nāradas tadā
12,030.035c kṛtāñjalim upāsīnaṃ dīnaṃ dīnataraḥ svayam
12,030.036a tvayāhaṃ prathamaṃ śapto vānaras tvaṃ bhaviṣyasi
12,030.036c ity uktena mayā paścāc chaptas tvam api matsarāt
12,030.036e adyaprabhṛti vai vāsaṃ svarge nāvāpsyasīti ha
12,030.037a tava naitad dhi sadṛśaṃ putrasthāne hi me bhavān
12,030.037c nivartayetāṃ tau śāpam anyo 'nyena tadā munī
12,030.038a śrīsamṛddhaṃ tadā dṛṣṭvā nāradaṃ devarūpiṇam
12,030.038c sukumārī pradudrāva parapaty abhiśaṅkayā
12,030.039a tāṃ parvatas tato dṛṣṭvā pradravantīm aninditām
12,030.039c abravīt tava bhartaiṣa nātra kāryā vicāraṇā
12,030.040a ṛṣiḥ paramadharmātmā nārado bhagavān prabhuḥ
12,030.040c tavaivābhedyahṛdayo mā te bhūd atra saṃśayaḥ
12,030.041a sānunītā bahuvidhaṃ parvatena mahātmanā
12,030.041c śāpadoṣaṃ ca taṃ bhartuḥ śrutvā svāṃ prakṛtiṃ gatā
12,030.041e parvato 'tha yayau svargaṃ nārado 'tha yayau gṛhān
12,030.042a pratyakṣakarmā sarvasya nārado 'yaṃ mahān ṛṣiḥ
12,030.042c eṣa vakṣyati vai pṛṣṭo yathā vṛttaṃ narottama
12,031.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,031.001a tato rājā pāṇḍusuto nāradaṃ pratyabhāṣata
12,031.001c bhagavañ śrotum icchāmi suvarṇaṣṭhīvisaṃbhavam
12,031.002a evam uktaḥ sa ca munir dharmarājena nāradaḥ
12,031.002c ācacakṣe yathā vṛttaṃ suvarṇaṣṭhīvinaṃ prati
12,031.003a evam etan mahārāja yathāyaṃ keśavo 'bravīt
12,031.003c kāryasyāsya tu yac cheṣaṃ tat te vakṣyāmi pṛcchataḥ
12,031.004a ahaṃ ca parvataś caiva svasrīyo me mahāmuniḥ
12,031.004c vastukāmāv abhigatau sṛñjayaṃ jayatāṃ varam
12,031.005a tatra saṃpūjitau tena vidhidṛṣṭena karmaṇā
12,031.005c sarvakāmaiḥ suvihitau nivasāvo 'sya veśmani
12,031.006a vyatikrāntāsu varṣāsu samaye gamanasya ca
12,031.006c parvato mām uvācedaṃ kāle vacanam arthavat
12,031.007a āvām asya narendrasya gṛhe paramapūjitau
12,031.007c uṣitau samaye brahmaṃś cintyatām atra sāṃpratam
12,031.008a tato 'ham abruvaṃ rājan parvataṃ śubhadarśanam
12,031.008c sarvam etat tvayi vibho bhāgineyopapadyate
12,031.009a vareṇa chandyatāṃ rājā labhatāṃ yad yad icchati
12,031.009c āvayos tapasā siddhiṃ prāpnotu yadi manyase
12,031.010a tata āhūya rājānaṃ sṛñjayaṃ śubhadarśanam
12,031.010c parvato 'numataṃ vākyam uvāca munipuṃgavaḥ
12,031.011a prītau svo nṛpa satkārais tava hy ārjavasaṃbhṛtaiḥ
12,031.011c āvābhyām abhyanujñāto varaṃ nṛvara cintaya
12,031.012a devānām avihiṃsāyāṃ yad bhaven mānuṣakṣamam
12,031.012c tad gṛhāṇa mahārāja pūjārho nau mato bhavān
12,031.013 sṛñjaya uvāca
12,031.013a prītau bhavantau yadi me kṛtam etāvatā mama
12,031.013c eṣa eva paro lābho nirvṛtto me mahāphalaḥ
12,031.014 nārada uvāca
12,031.014a tam evaṃvādinaṃ bhūyaḥ parvataḥ pratyabhāṣata
12,031.014c vṛṇīṣva rājan saṃkalpo yas te hṛdi ciraṃ sthitaḥ
12,031.015 sṛñjaya uvāca
12,031.015a abhīpsāmi sutaṃ vīraṃ vīryavantaṃ dṛḍhavratam
12,031.015c āyuṣmantaṃ mahābhāgaṃ devarājasamadyutim
12,031.016 parvata uvāca
12,031.016a bhaviṣyaty eṣa te kāmo na tv āyuṣmān bhaviṣyati
12,031.016c devarājābhibhūtyarthaṃ saṃkalpo hy eṣa te hṛdi
12,031.017a suvarṇaṣṭhīvanāc caiva svarṇaṣṭhīvī bhaviṣyati
12,031.017c rakṣyaś ca devarājāt sa devarājasamadyutiḥ
12,031.018 nārada uvāca
12,031.018a tac chrutvā sṛñjayo vākyaṃ parvatasya mahātmanaḥ
12,031.018c prasādayām āsa tadā naitad evaṃ bhaved iti
12,031.019a āyuṣmān me bhavet putro bhavatas tapasā mune
12,031.019c na ca taṃ parvataḥ kiṃ cid uvācendravyapekṣayā
12,031.020a tam ahaṃ nṛpatiṃ dīnam abruvaṃ punar eva tu
12,031.020c smartavyo 'haṃ mahārāja darśayiṣyāmi te smṛtaḥ
12,031.021a ahaṃ te dayitaṃ putraṃ pretarājavaśaṃ gatam
12,031.021c punar dāsyāmi tad rūpaṃ mā śucaḥ pṛthivīpate
12,031.022a evam uktvā tu nṛpatiṃ prayātau svo yathepsitam
12,031.022c sṛñjayaś ca yathākāmaṃ praviveśa svamandiram
12,031.023a sṛñjayasyātha rājarṣeḥ kasmiṃś cit kālaparyaye
12,031.023c jajñe putro mahāvīryas tejasā prajvalann iva
12,031.024a vavṛdhe sa yathākālaṃ sarasīva mahotpalam
12,031.024c babhūva kāñcanaṣṭhīvī yathārthaṃ nāma tasya tat
12,031.025a tad adbhutatamaṃ loke paprathe kurusattama
12,031.025c bubudhe tac ca devendro varadānaṃ mahātmanoḥ
12,031.026a tatas tv abhibhavād bhīto bṛhaspatimate sthitaḥ
12,031.026c kumārasyāntaraprekṣī babhūva balavṛtrahā
12,031.027a codayām āsa vajraṃ sa divyāstraṃ mūrtisaṃsthitam
12,031.027c vyāghro bhūtvā jahīmaṃ tvaṃ rājaputram iti prabho
12,031.028a vivṛddhaḥ kila vīryeṇa mām eṣo 'bhibhaviṣyati
12,031.028c sṛñjayasya suto vajra yathainaṃ parvato dadau
12,031.029a evam uktas tu śakreṇa vajraḥ parapuraṃjayaḥ
12,031.029c kumārasyāntaraprekṣī nityam evānvapadyata
12,031.030a sṛñjayo 'pi sutaṃ prāpya devarājasamadyutim
12,031.030c hṛṣṭaḥ sāntaḥpuro rājā vananityo 'bhavat tadā
12,031.031a tato bhāgīrathītīre kadā cid vananirjhare
12,031.031c dhātrīdvitīyo bālaḥ sa krīḍārthaṃ paryadhāvata
12,031.032a pañcavarṣakadeśīyo bālo nāgendravikramaḥ
12,031.032c sahasotpatitaṃ vyāghram āsasāda mahābalaḥ
12,031.033a tena caiva viniṣpiṣṭo vepamāno nṛpātmajaḥ
12,031.033c vyasuḥ papāta medinyāṃ tato dhātrī vicukruśe
12,031.034a hatvā tu rājaputraṃ sa tatraivāntaradhīyata
12,031.034c śārdūlo devarājasya māyayāntarhitas tadā
12,031.035a dhātryās tu ninadaṃ śrutvā rudatyāḥ paramārtavat
12,031.035c abhyadhāvata taṃ deśaṃ svayam eva mahīpatiḥ
12,031.036a sa dadarśa gatāsuṃ taṃ śayānaṃ pītaśoṇitam
12,031.036c kumāraṃ vigatānandaṃ niśākaram iva cyutam
12,031.037a sa tam utsaṅgam āropya paripīḍitavakṣasam
12,031.037c putraṃ rudhirasaṃsiktaṃ paryadevayad āturaḥ
12,031.038a tatas tā mātaras tasya rudantyaḥ śokakarśitāḥ
12,031.038c abhyadhāvanta taṃ deśaṃ yatra rājā sa sṛñjayaḥ
12,031.039a tataḥ sa rājā sasmāra mām antargatamānasaḥ
12,031.039c tac cāhaṃ cintitaṃ jñātvā gatavāṃs tasya darśanam
12,031.040a sa mayaitāni vākyāni śrāvitaḥ śokalālasaḥ
12,031.040c yāni te yaduvīreṇa kathitāni mahīpate
12,031.041a saṃjīvitaś cāpi mayā vāsavānumate tadā
12,031.041c bhavitavyaṃ tathā tac ca na tac chakyam ato 'nyathā
12,031.042a ata ūrdhvaṃ kumāraḥ sa svarṇaṣṭhīvī mahāyaśāḥ
12,031.042c cittaṃ prasādayām āsa pitur mātuś ca vīryavān
12,031.043a kārayām āsa rājyaṃ sa pitari svargate vibhuḥ
12,031.043c varṣāṇām ekaśatavat sahasraṃ bhīmavikramaḥ
12,031.044a tata iṣṭvā mahāyajñair bahubhir bhūridakṣiṇaiḥ
12,031.044c tarpayām āsa devāṃś ca pitṝṃś caiva mahādyutiḥ
12,031.045a utpādya ca bahūn putrān kulasaṃtānakāriṇaḥ
12,031.045c kālena mahatā rājan kāladharmam upeyivān
12,031.046a sa tvaṃ rājendra saṃjātaṃ śokam etan nivartaya
12,031.046c yathā tvāṃ keśavaḥ prāha vyāsaś ca sumahātapāḥ
12,031.047a pitṛpaitāmahaṃ rājyam āsthāya duram udvaha
12,031.047c iṣṭvā puṇyair mahāyajñair iṣṭāṃl lokān avāpsyasi
12,032.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,032.001a tūṣṇīṃbhūtaṃ tu rājānaṃ śocamānaṃ yudhiṣṭhiram
12,032.001c tapasvī dharmatattvajñaḥ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
12,032.002a prajānāṃ pālanaṃ dharmo rājñāṃ rājīvalocana
12,032.002c dharmaḥ pramāṇaṃ lokasya nityaṃ dharmānuvartanam
12,032.003a anutiṣṭhasva vai rājan pitṛpaitāmahaṃ padam
12,032.003c brāhmaṇeṣu ca yo dharmaḥ sa nityo vedaniścitaḥ
12,032.004a tat pramāṇaṃ pramāṇānāṃ śāśvataṃ bharatarṣabha
12,032.004c tasya dharmasya kṛtsnasya kṣatriyaḥ parirakṣitā
12,032.005a tathā yaḥ pratihanty asya śāsanaṃ viṣaye naraḥ
12,032.005c sa bāhubhyāṃ vinigrāhyo lokayātrāvighātakaḥ
12,032.006a pramāṇam apramāṇaṃ yaḥ kuryān mohavaśaṃ gataḥ
12,032.006c bhṛtyo vā yadi vā putras tapasvī vāpi kaś cana
12,032.006e pāpān sarvair upāyais tān niyacched ghātayeta vā
12,032.007a ato 'nyathā vartamāno rājā prāpnoti kilbiṣam
12,032.007c dharmaṃ vinaśyamānaṃ hi yo na rakṣet sa dharmahā
12,032.008a te tvayā dharmahantāro nihatāḥ sapadānugāḥ
12,032.008c svadharme vartamānas tvaṃ kiṃ nu śocasi pāṇḍava
12,032.008e rājā hi hanyād dadyāc ca prajā rakṣec ca dharmataḥ
12,032.009 yudhiṣṭhira uvāca
12,032.009a na te 'bhiśaṅke vacanaṃ yad bravīṣi tapodhana
12,032.009c aparokṣo hi te dharmaḥ sarvadharmabhṛtāṃ vara
12,032.010a mayā hy avadhyā bahavo ghātitā rājyakāraṇāt
12,032.010c tāny akāryāṇi me brahman dahanti ca tapanti ca
12,032.011 vyāsa uvāca
12,032.011a īśvaro vā bhavet kartā puruṣo vāpi bhārata
12,032.011c haṭho vā vartate loke karmajaṃ vā phalaṃ smṛtam
12,032.012a īśvareṇa niyuktā hi sādhv asādhu ca pārthiva
12,032.012c kurvanti puruṣāḥ karma phalam īśvaragāmi tat
12,032.013a yathā hi puruṣaś chindyād vṛkṣaṃ paraśunā vane
12,032.013c chettur eva bhavet pāpaṃ paraśor na kathaṃ cana
12,032.014a atha vā tad upādānāt prāpnuyuḥ karmaṇaḥ phalam
12,032.014c daṇḍaśastrakṛtaṃ pāpaṃ puruṣe tan na vidyate
12,032.015a na caitad iṣṭaṃ kaunteya yad anyena phalaṃ kṛtam
12,032.015c prāpnuyād iti tasmāc ca īśvare tan niveśaya
12,032.016a atha vā puruṣaḥ kartā karmaṇoḥ śubhapāpayoḥ
12,032.016c na paraṃ vidyate tasmād evam anyac chubhaṃ kuru
12,032.017a na hi kaś cit kva cid rājan diṣṭāt pratinivartate
12,032.017c daṇḍaśastrakṛtaṃ pāpaṃ puruṣe tan na vidyate
12,032.018a yadi vā manyase rājan haṭhe lokaṃ pratiṣṭhitam
12,032.018c evam apy aśubhaṃ karma na bhūtaṃ na bhaviṣyati
12,032.019a athābhipattir lokasya kartavyā śubhapāpayoḥ
12,032.019c abhipannatamaṃ loke rājñām udyatadaṇḍanam
12,032.020a athāpi loke karmāṇi samāvartanta bhārata
12,032.020c śubhāśubhaphalaṃ ceme prāpnuvantīti me matiḥ
12,032.021a evaṃ satyaṃ śubhādeśaṃ karmaṇas tat phalaṃ dhruvam
12,032.021c tyaja tad rājaśārdūla maivaṃ śoke manaḥ kṛthāḥ
12,032.022a svadharme vartamānasya sāpavāde 'pi bhārata
12,032.022c evam ātmaparityāgas tava rājan na śobhanaḥ
12,032.023a vihitānīha kaunteya prāyaścittāni karmiṇām
12,032.023c śarīravāṃs tāni kuryād aśarīraḥ parābhavet
12,032.024a tad rājañ jīvamānas tvaṃ prāyaścittaṃ cariṣyasi
12,032.024c prāyaścittam akṛtvā tu pretya taptāsi bhārata
12,033.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,033.001a hatāḥ putrāś ca pautrāś ca bhrātaraḥ pitaras tathā
12,033.001c śvaśurā guravaś caiva mātulāḥ sapitāmahāḥ
12,033.002a kṣatriyāś ca mahātmānaḥ saṃbandhisuhṛdas tathā
12,033.002c vayasyā jñātayaś caiva bhrātaraś ca pitāmaha
12,033.003a bahavaś ca manuṣyendrā nānādeśasamāgatāḥ
12,033.003c ghātitā rājyalubdhena mayaikena pitāmaha
12,033.004a tāṃs tādṛśān ahaṃ hatvā dharmanityān mahīkṣitaḥ
12,033.004c asakṛt somapān vīrān kiṃ prāpsyāmi tapodhana
12,033.005a dahyāmy aniśam adyāhaṃ cintayānaḥ punaḥ punaḥ
12,033.005c hīnāṃ pārthivasiṃhais taiḥ śrīmadbhiḥ pṛthivīm imām
12,033.006a dṛṣṭvā jñātivadhaṃ ghoraṃ hatāṃś ca śataśaḥ parān
12,033.006c koṭiśaś ca narān anyān paritapye pitāmaha
12,033.007a kā nu tāsāṃ varastrīṇām avasthādya bhaviṣyati
12,033.007c vihīnānāṃ svatanayaiḥ patibhir bhrātṛbhis tathā
12,033.008a asmān antakarān ghorān pāṇḍavān vṛṣṇisaṃhitān
12,033.008c ākrośantyaḥ kṛśā dīnā nipatantyaś ca bhūtale
12,033.009a apaśyantyaḥ pitṝn bhrātṝn patīn putrāṃś ca yoṣitaḥ
12,033.009c tyaktvā prāṇān priyān sarvā gamiṣyanti yamakṣayam
12,033.010a vatsalatvād dvijaśreṣṭha tatra me nāsti saṃśayaḥ
12,033.010c vyaktaṃ saukṣmyāc ca dharmasya prāpsyāmaḥ strīvadhaṃ vayam
12,033.011a te vayaṃ suhṛdo hatvā kṛtvā pāpam anantakam
12,033.011c narake nipatiṣyāmo hy adhaḥśirasa eva ca
12,033.012a śarīrāṇi vimokṣyāmas tapasogreṇa sattama
12,033.012c āśramāṃś ca viśeṣāṃs tvaṃ mamācakṣva pitāmaha
12,034.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,034.001a yudhiṣṭhirasya tad vākyaṃ śrutvā dvaipāyanas tadā
12,034.001c samīkṣya nipuṇaṃ buddhyā ṛṣiḥ provāca pāṇḍavam
12,034.002a mā viṣādaṃ kṛthā rājan kṣatradharmam anusmara
12,034.002c svadharmeṇa hatā hy ete kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabha
12,034.003a kāṅkṣamāṇāḥ śriyaṃ kṛtsnāṃ pṛthivyāṃ ca mahad yaśaḥ
12,034.003c kṛtāntavidhisaṃyuktāḥ kālena nidhanaṃ gatāḥ
12,034.004a na tvaṃ hantā na bhīmo 'pi nārjuno na yamāv api
12,034.004c kālaḥ paryāyadharmeṇa prāṇān ādatta dehinām
12,034.005a na yasya mātāpitarau nānugrāhyo 'sti kaś cana
12,034.005c karmasākṣī prajānāṃ yas tena kālena saṃhṛtāḥ
12,034.006a hetumātram idaṃ tasya kālasya puruṣarṣabha
12,034.006c yad dhanti bhūtair bhūtāni tad asmai rūpam aiśvaram
12,034.007a karmamūrtyātmakaṃ viddhi sākṣiṇaṃ śubhapāpayoḥ
12,034.007c sukhaduḥkhaguṇodarkaṃ kālaṃ kālaphalapradam
12,034.008a teṣām api mahābāho karmāṇi paricintaya
12,034.008c vināśahetukāritve yais te kālavaśaṃ gatāḥ
12,034.009a ātmanaś ca vijānīhi niyamavrataśīlatām
12,034.009c yadā tvam īdṛśaṃ karma vidhinākramya kāritaḥ
12,034.010a tvaṣṭreva vihitaṃ yantraṃ yathā sthāpayitur vaśe
12,034.010c karmaṇā kālayuktena tathedaṃ bhrāmyate jagat
12,034.011a puruṣasya hi dṛṣṭvemām utpattim animittataḥ
12,034.011c yadṛcchayā vināśaṃ ca śokaharṣāv anarthakau
12,034.012a vyalīkaṃ cāpi yat tv atra cittavaitaṃsikaṃ tava
12,034.012c tadartham iṣyate rājan prāyaścittaṃ tad ācara
12,034.013a idaṃ ca śrūyate pārtha yuddhe devāsure purā
12,034.013c asurā bhrātaro jyeṣṭhā devāś cāpi yavīyasaḥ
12,034.014a teṣām api śrīnimittaṃ mahān āsīt samucchrayaḥ
12,034.014c yuddhaṃ varṣasahasrāṇi dvātriṃśad abhavat kila
12,034.015a ekārṇavāṃ mahīṃ kṛtvā rudhireṇa pariplutām
12,034.015c jaghnur daityāṃs tadā devās tridivaṃ caiva lebhire
12,034.016a tathaiva pṛthivīṃ labdhvā brāhmaṇā vedapāragāḥ
12,034.016c saṃśritā dānavānāṃ vai sāhyārthe darpamohitāḥ
12,034.017a śālāvṛkā iti khyātās triṣu lokeṣu bhārata
12,034.017c aṣṭāśītisahasrāṇi te cāpi vibudhair hatāḥ
12,034.018a dharmavyucchittim icchanto ye 'dharmasya pravartakāḥ
12,034.018c hantavyās te durātmāno devair daityā ivolbaṇāḥ
12,034.019a ekaṃ hatvā yadi kule śiṣṭānāṃ syād anāmayam
12,034.019c kulaṃ hatvātha rāṣṭraṃ vā na tad vṛttopaghātakam
12,034.020a adharmarūpo dharmo hi kaś cid asti narādhipa
12,034.020c dharmaś cādharmarūpo 'sti tac ca jñeyaṃ vipaścitā
12,034.021a tasmāt saṃstambhayātmānaṃ śrutavān asi pāṇḍava
12,034.021c devaiḥ pūrvagataṃ mārgam anuyāto 'si bhārata
12,034.022a na hīdṛśā gamiṣyanti narakaṃ pāṇḍavarṣabha
12,034.022c bhrātṝn āśvāsayaitāṃs tvaṃ suhṛdaś ca paraṃtapa
12,034.023a yo hi pāpasamārambhe kārye tadbhāvabhāvitaḥ
12,034.023c kurvann api tathaiva syāt kṛtvā ca nirapatrapaḥ
12,034.024a tasmiṃs tat kaluṣaṃ sarvaṃ samāptam iti śabditam
12,034.024c prāyaścittaṃ na tasyāsti hrāso vā pāpakarmaṇaḥ
12,034.025a tvaṃ tu śuklābhijātīyaḥ paradoṣeṇa kāritaḥ
12,034.025c anicchamānaḥ karmedaṃ kṛtvā ca paritapyase
12,034.026a aśvamedho mahāyajñaḥ prāyaścittam udāhṛtam
12,034.026c tam āhara mahārāja vipāpmaivaṃ bhaviṣyasi
12,034.027a marudbhiḥ saha jitvārīn maghavān pākaśāsanaḥ
12,034.027c ekaikaṃ kratum āhṛtya śatakṛtvaḥ śatakratuḥ
12,034.028a pūtapāpmā jitasvargo lokān prāpya sukhodayān
12,034.028c marudgaṇavṛtaḥ śakraḥ śuśubhe bhāsayan diśaḥ
12,034.029a svargaloke mahīyantam apsarobhiḥ śacīpatim
12,034.029c ṛṣayaḥ paryupāsante devāś ca vibudheśvaram
12,034.030a so 'yaṃ tvam iha saṃkrānto vikrameṇa vasuṃdharām
12,034.030c nirjitāś ca mahīpālā vikrameṇa tvayānagha
12,034.031a teṣāṃ purāṇi rāṣṭrāṇi gatvā rājan suhṛdvṛtaḥ
12,034.031c bhrātṝn putrāṃś ca pautrāṃś ca sve sve rājye 'bhiṣecaya
12,034.032a bālān api ca garbhasthān sāntvāni samudācaran
12,034.032c rañjayan prakṛtīḥ sarvāḥ paripāhi vasuṃdharām
12,034.033a kumāro nāsti yeṣāṃ ca kanyās tatrābhiṣecaya
12,034.033c kāmāśayo hi strīvargaḥ śokam evaṃ prahāsyati
12,034.034a evam āśvāsanaṃ kṛtvā sarvarāṣṭreṣu bhārata
12,034.034c yajasva vājimedhena yathendro vijayī purā
12,034.035a aśocyās te mahātmānaḥ kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabha
12,034.035c svakarmabhir gatā nāśaṃ kṛtāntabalamohitāḥ
12,034.036a avāptaḥ kṣatradharmas te rājyaṃ prāptam akalmaṣam
12,034.036c carasva dharmaṃ kaunteya śreyān yaḥ pretya bhāvikaḥ
12,035.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,035.001a kāni kṛtveha karmāṇi prāyaścittīyate naraḥ
12,035.001c kiṃ kṛtvā caiva mucyeta tan me brūhi pitāmaha
12,035.002 vyāsa uvāca
12,035.002a akurvan vihitaṃ karma pratiṣiddhāni cācaran
12,035.002c prāyaścittīyate hy evaṃ naro mithyā ca vartayan
12,035.003a sūryeṇābhyudito yaś ca brahmacārī bhavaty uta
12,035.003c tathā sūryābhinirmuktaḥ kunakhī śyāvadann api
12,035.004a parivittiḥ parivettā brahmojjho yaś ca kutsakaḥ
12,035.004c didhiṣūpatis tathā yaḥ syād agredidhiṣur eva ca
12,035.005a avakīrṇī bhaved yaś ca dvijātivadhakas tathā
12,035.005c atīrthe brahmaṇas tyāgī tīrthe cāpratipādakaḥ
12,035.006a grāmayājī ca kaunteya rājñaś ca parivikrayī
12,035.006c śūdrastrīvadhako yaś ca pūrvaḥ pūrvas tu garhitaḥ
12,035.007a vṛthāpaśusamālambhī vanadāhasya kārakaḥ
12,035.007c anṛtenopacartā ca pratiroddhā guros tathā
12,035.008a yaś cāgnīn apavidhyeta tathaiva brahmavikrayī
12,035.008c etāny enāṃsi sarvāṇi vyutkrāntasamayaś ca yaḥ
12,035.009a akāryāṇy api vakṣyāmi yāni tāni nibodha me
12,035.009c lokavedaviruddhāni tāny ekāgramanāḥ śṛṇu
12,035.010a svadharmasya parityāgaḥ paradharmasya ca kriyā
12,035.010c ayājyayājanaṃ caiva tathābhakṣyasya bhakṣaṇam
12,035.011a śaraṇāgatasaṃtyāgo bhṛtyasyābharaṇaṃ tathā
12,035.011c rasānāṃ vikrayaś cāpi tiryagyonivadhas tathā
12,035.012a ādhānādīni karmāṇi śaktimān na karoti yaḥ
12,035.012c aprayacchaṃś ca sarvāṇi nityaṃ deyāni bhārata
12,035.013a dakṣiṇānām adānaṃ ca brāhmaṇasvābhimarśanam
12,035.013c sarvāṇy etāny akāryāṇi prāhur dharmavido janāḥ
12,035.014a pitrā vibhajate putro yaś ca syād gurutalpagaḥ
12,035.014c aprajāyann adharmeṇa bhavaty ādharmiko janaḥ
12,035.015a uktāny etāni karmāṇi vistareṇetareṇa ca
12,035.015c yāni kurvann akurvaṃś ca prāyaścittīyate janaḥ
12,035.016a etāny eva tu karmāṇi kriyamāṇāni mānavān
12,035.016c yeṣu yeṣu nimitteṣu na limpanty atha tac chṛṇu
12,035.017a pragṛhya śastram āyāntam api vedāntagaṃ raṇe
12,035.017c jighāṃsantaṃ nihatyājau na tena brahmahā bhavet
12,035.018a api cāpy atra kaunteya mantro vedeṣu paṭhyate
12,035.018c vedapramāṇavihitaṃ taṃ dharmaṃ prabravīmi te
12,035.019a apetaṃ brāhmaṇaṃ vṛttād yo hanyād ātatāyinam
12,035.019c na tena brahmahā sa syān manyus taṃ manyum ṛcchati
12,035.020a prāṇātyaye tathājñānād ācaran madirām api
12,035.020c acodito dharmaparaḥ punaḥ saṃskāram arhati
12,035.021a etat te sarvam ākhyātaṃ kaunteyābhakṣyabhakṣaṇam
12,035.021c prāyaścittavidhānena sarvam etena śudhyati
12,035.022a gurutalpaṃ hi gurvarthe na dūṣayati mānavam
12,035.022c uddālakaḥ śvetaketuṃ janayām āsa śiṣyataḥ
12,035.023a steyaṃ kurvaṃs tu gurvartham āpatsu na nibadhyate
12,035.023c bahuśaḥ kāmakāreṇa na ced yaḥ saṃpravartate
12,035.024a anyatra brāhmaṇasvebhya ādadāno na duṣyati
12,035.024c svayam aprāśitā yaś ca na sa pāpena lipyate
12,035.025a prāṇatrāṇe 'nṛtaṃ vācyam ātmano vā parasya vā
12,035.025c gurvarthe strīṣu caiva syād vivāhakaraṇeṣu ca
12,035.026a nāvartate vrataṃ svapne śukramokṣe kathaṃ cana
12,035.026c ājyahomaḥ samiddhe 'gnau prāyaścittaṃ vidhīyate
12,035.027a pārivittyaṃ ca patite nāsti pravrajite tathā
12,035.027c bhikṣite pāradāryaṃ ca na tad dharmasya dūṣakam
12,035.028a vṛthāpaśusamālambhaṃ naiva kuryān na kārayet
12,035.028c anugrahaḥ paśūṇāṃ hi saṃskāro vidhicoditaḥ
12,035.029a anarhe brāhmaṇe dattam ajñānāt tan na dūṣakam
12,035.029c sakāraṇaṃ tathā tīrthe 'tīrthe vā pratipādanam
12,035.030a striyas tathāpacāriṇyo niṣkṛtiḥ syād adūṣikā
12,035.030c api sā pūyate tena na tu bhartā praduṣyate
12,035.031a tattvaṃ jñātvā tu somasya vikrayaḥ syād adūṣakaḥ
12,035.031c asamarthasya bhṛtyasya visargaḥ syād adoṣavān
12,035.031e vanadāho gavām arthe kriyamāṇo na dūṣakaḥ
12,035.032a uktāny etāni karmāṇi yāni kurvan na duṣyati
12,035.032c prāyaścittāni vakṣyāmi vistareṇaiva bhārata
12,035.032d*0047_01 yāni kṛtvā naraḥ pūto bhaviṣyati narādhipa
12,036.001 vyāsa uvāca
12,036.001a tapasā karmabhiś caiva pradānena ca bhārata
12,036.001c punāti pāpaṃ puruṣaḥ pūtaś cen na pravartate
12,036.002a ekakālaṃ tu bhuñjānaś caran bhaikṣaṃ svakarmakṛt
12,036.002c kapālapāṇiḥ khaṭvāṅgī brahmacārī sadotthitaḥ
12,036.003a anasūyur adhaḥśāyī karma loke prakāśayan
12,036.003c pūrṇair dvādaśabhir varṣair brahmahā vipramucyate
12,036.003d*0048_01 lakṣyaḥ śastrabhṛtāṃ vā syād viduṣām icchayātmanaḥ
12,036.003d*0048_02 prāsyed ātmānam agnau vā samiddhe trir avākśirāḥ
12,036.003d*0048_03 japan vānyatamaṃ vedaṃ yojanānāṃ śataṃ vrajet
12,036.003d*0048_04 sarvasvaṃ vā vedavide brāhmaṇāyopapādayet
12,036.003d*0048_05 dhanaṃ vā jīvanāyālaṃ gṛhaṃ vā saparicchadam
12,036.003d*0048_06 mucyate brahmahatyāyā goptā gobrāhmaṇasya ca
12,036.004a ṣaḍbhir varṣaiḥ kṛcchrabhojī brahmahā pūyate naraḥ
12,036.004c māse māse samaśnaṃs tu tribhir varṣaiḥ pramucyate
12,036.005a saṃvatsareṇa māsāśī pūyate nātra saṃśayaḥ
12,036.005c tathaivoparaman rājan svalpenāpi pramucyate
12,036.006a kratunā cāśvamedhena pūyate nātra saṃśayaḥ
12,036.006c ya cāsyāvabhṛthe snānti ke cid evaṃvidhā narāḥ
12,036.007a te sarve pūtapāpmāno bhavantīti parā śrutiḥ
12,036.007c brāhmaṇārthe hato yuddhe mucyate brahmahatyayā
12,036.008a gavāṃ śatasahasraṃ tu pātrebhyaḥ pratipādayan
12,036.008c brahmahā vipramucyeta sarvapāpebhya eva ca
12,036.009a kapilānāṃ sahasrāṇi yo dadyāt pañcaviṃśatim
12,036.009c dogdhrīṇāṃ sa ca pāpebhyaḥ sarvebhyo vipramucyate
12,036.010a gosahasraṃ savatsānāṃ dogdhrīṇāṃ prāṇasaṃśaye
12,036.010c sādhubhyo vai daridrebhyo dattvā mucyeta kilbiṣāt
12,036.011a śataṃ tai yas tu kāmbojān brāhmaṇebhyaḥ prayacchati
12,036.011c niyatebhyo mahīpāla sa ca pāpāt pramucyate
12,036.012a manorathaṃ tu yo dadyād ekasmā api bhārata
12,036.012c na kīrtayeta dattvā yaḥ sa ca pāpāt pramucyate
12,036.013a surāpānaṃ sakṛt pītvā yo 'gnivarṇāṃ pibed dvijaḥ
12,036.013c sa pāvayaty athātmānam iha loke paratra ca
12,036.014a meruprapātaṃ prapatañ jvalanaṃ vā samāviśan
12,036.014c mahāprasthānam ātiṣṭhan mucyate sarvakilbiṣaiḥ
12,036.015a bṛhaspatisaveneṣṭvā surāpo brāhmaṇaḥ punaḥ
12,036.015c samitiṃ brāhmaṇair gacched iti vai brāhmaṇī śrutiḥ
12,036.016a bhūmipradānaṃ kuryād yaḥ surāṃ pītvā vimatsaraḥ
12,036.016c punar na ca pibed rājan saṃskṛtaḥ śudhyate naraḥ
12,036.017a gurutalpī śilāṃ taptām āyasīm adhisaṃviśet
12,036.017c pāṇāv ādhāya vā śephaṃ pravrajed ūrdhvadarśanaḥ
12,036.018a śarīrasya vimokṣeṇa mucyate karmaṇo 'śubhāt
12,036.018c karmabhyo vipramucyante yattāḥ saṃvatsaraṃ striyaḥ
12,036.019a mahāvrataṃ cared yas tu dadyāt sarvasvam eva tu
12,036.019c gurvarthe vā hato yuddhe sa mucyet karmaṇo 'śubhāt
12,036.020a anṛtenopacartā ca pratiroddhā guros tathā
12,036.020c upahṛtya priyaṃ tasmai tasmāt pāpāt pramucyate
12,036.021a avakīrṇinimittaṃ tu brahmahatyāvrataṃ caret
12,036.021c kharacarmavāsāḥ ṣaṇmāsaṃ tathā mucyeta kilbiṣāt
12,036.022a paradārāpahārī ca parasyāpaharan vasu
12,036.022c saṃvatsaraṃ vratī bhūtvā tathā mucyeta kilbiṣāt
12,036.023a steyaṃ tu yasyāpaharet tasmai dadyāt samaṃ vasu
12,036.023c vividhenābhyupāyena tena mucyeta kilbiṣāt
12,036.024a kṛcchrād dvādaśarātreṇa svabhyastena daśāvaram
12,036.024c parivettā bhavet pūtaḥ parivittiś ca bhārata
12,036.025a niveśyaṃ tu bhavet tena sadā tārayitā pitṝn
12,036.025c na tu striyā bhaved doṣo na tu sā tena lipyate
12,036.026a bhajane hy ṛtunā śuddhaṃ cāturmāsyaṃ vidhīyate
12,036.026c striyas tena viśudhyanti iti dharmavido viduḥ
12,036.027a striyas tv āśaṅkitāḥ pāpair nopagamyā hi jānatā
12,036.027c rajasā tā viśudhyante bhasmanā bhājanaṃ yathā
12,036.027d*0049_01 pādajocchiṣṭakāṃsyaṃ ca gavāghrātam athāpi vā
12,036.027d*0049_02 gaṇḍūṣocchiṣṭam api vā viśuddhyed daśabhis tu tat
12,036.028a catuṣpāt sakalo dharmo brāhmaṇānāṃ vidhīyate
12,036.028c pādāvakṛṣṭo rājanye tathā dharmo vidhīyate
12,036.029a tathā vaiśye ca śūdre ca pādaḥ pādo vidhīyate
12,036.029c vidyād evaṃvidhenaiṣāṃ gurulāghavaniścayam
12,036.030a tiryagyonivadhaṃ kṛtvā drumāṃś chittvetarān bahūn
12,036.030c trirātraṃ vāyubhakṣaḥ syāt karma ca prathayen naraḥ
12,036.031a agamyāgamane rājan prāyaścittaṃ vidhīyate
12,036.031c ārdravastreṇa ṣaṇmāsaṃ vihāryaṃ bhasmaśāyinā
12,036.032a eṣa eva tu sarveṣām akāryāṇāṃ vidhir bhavet
12,036.032c brāhmaṇoktena vidhinā dṛṣṭāntāgamahetubhiḥ
12,036.033a sāvitrīm apy adhīyānaḥ śucau deśe mitāśanaḥ
12,036.033c ahiṃsro 'mandako 'jalpan mucyate sarvakilbiṣaiḥ
12,036.034a ahaḥsu satataṃ tiṣṭhed abhyākāśaṃ niśi svapet
12,036.034c trir ahnas trir niśāyāś ca savāsā jalam āviśet
12,036.035a strīśūdrapatitāṃś cāpi nābhibhāṣed vratānvitaḥ
12,036.035c pāpāny ajñānataḥ kṛtvā mucyed evaṃvrato dvijaḥ
12,036.036a śubhāśubhaphalaṃ pretya labhate bhūtasākṣikaḥ
12,036.036c atiricyet tayor yat tu tat kartā labhate phalam
12,036.037a tasmād dānena tapasā karmaṇā ca śubhaṃ phalam
12,036.037c vardhayed aśubhaṃ kṛtvā yathā syād atirekavān
12,036.038a kuryāc chubhāni karmāṇi nimitte pāpakarmaṇām
12,036.038c dadyān nityaṃ ca vittāni tathā mucyeta kilbiṣāt
12,036.039a anurūpaṃ hi pāpasya prāyaścittam udāhṛtam
12,036.039c mahāpātakavarjaṃ tu prāyaścittaṃ vidhīyate
12,036.040a bhakṣyābhakṣyeṣu sarveṣu vācyāvācye tathaiva ca
12,036.040c ajñānajñānayo rājan vihitāny anujānate
12,036.041a jānatā tu kṛtaṃ pāpaṃ guru sarvaṃ bhavaty uta
12,036.041c ajñānāt skhalite doṣe prāyaścittaṃ vidhīyate
12,036.042a śakyate vidhinā pāpaṃ yathoktena vyapohitum
12,036.042c āstike śraddadhāne tu vidhir eṣa vidhīyate
12,036.043a nāstikāśraddadhāneṣu puruṣeṣu kadā cana
12,036.043c dambhadoṣapradhāneṣu vidhir eṣa na dṛśyate
12,036.044a śiṣṭācāraś ca śiṣṭaś ca dharmo dharmabhṛtāṃ vara
12,036.044c sevitavyo naravyāghra pretya ceha sukhārthinā
12,036.045a sa rājan mokṣyase pāpāt tena pūrveṇa hetunā
12,036.045c trāṇārthaṃ vā vadhenaiṣām atha vā nṛpakarmaṇā
12,036.046a atha vā te ghṛṇā kā cit prāyaścittaṃ cariṣyasi
12,036.046c mā tv evānāryajuṣṭena karmaṇā nidhanaṃ gamaḥ
12,037.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,037.001a evam ukto bhagavatā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
12,037.001c cintayitvā muhūrtaṃ tu pratyuvāca tapodhanam
12,037.002a kiṃ bhakṣyaṃ kim abhakṣyaṃ ca kiṃ ca deyaṃ praśasyate
12,037.002c kiṃ ca pātram apātraṃ vā tan me brūhi pitāmaha
12,037.003 vyāsa uvāca
12,037.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,037.003c siddhānāṃ caiva saṃvādaṃ manoś caiva prajāpateḥ
12,037.004a siddhās tapovrataparāḥ samāgamya purā vibhum
12,037.004c dharmaṃ papracchur āsīnam ādikāle prajāpatim
12,037.005a katham annaṃ kathaṃ dānaṃ katham adhyayanaṃ tapaḥ
12,037.005c kāryākāryaṃ ca naḥ sarvaṃ śaṃsa vai tvaṃ prajāpate
12,037.006a tair evam ukto bhagavān manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt
12,037.006c śuśrūṣadhvaṃ yathāvṛttaṃ dharmaṃ vyāsasamāsataḥ
12,037.006d*0050_01 anādeśe japo homa upavāsas tathaiva ca
12,037.006d*0050_02 ātmajñānaṃ puṇyanadyo yatra prāyaś ca tatparāḥ
12,037.006d*0050_03 anādiṣṭaṃ tathaitāni puṇyāni dharaṇībhṛtaḥ
12,037.006d*0050_04 suvarṇaprāśanam api ratnādisnānam eva ca
12,037.006d*0050_05 devasthānābhigamanam ājyaprāśanam eva ca
12,037.006d*0050_06 etāni medhyaṃ puruṣaṃ kurvanty āśu na saṃśayaḥ
12,037.006d*0050_07 na garveṇa bhavet prājñaḥ kadā cid api mānavaḥ
12,037.006d*0050_08 dīrgham āyur athecchan hi trirātraṃ coṣṇapo bhavet
12,037.007a adattasyānupādānaṃ dānam adhyayanaṃ tapaḥ
12,037.007c ahiṃsā satyam akrodhaḥ kṣamejyā dharmalakṣaṇam
12,037.008a ya eva dharmaḥ so 'dharmo 'deśe 'kāle pratiṣṭhitaḥ
12,037.008c ādānam anṛtaṃ hiṃsā dharmo vyāvasthikaḥ smṛtaḥ
12,037.009a dvividhau cāpy ubhāv etau dharmādharmau vijānatām
12,037.009c apravṛttiḥ pravṛttiś ca dvaividhyaṃ lokavedayoḥ
12,037.010a apravṛtter amartyatvaṃ martyatvaṃ karmaṇaḥ phalam
12,037.010c aśubhasyāśubhaṃ vidyāc chubhasya śubham eva ca
12,037.011a etayoś cobhayoḥ syātāṃ śubhāśubhatayā tathā
12,037.011c daivaṃ ca daivayuktaṃ ca prāṇaś ca pralayaś ca ha
12,037.012a aprekṣāpūrvakaraṇād aśubhānāṃ śubhaṃ phalam
12,037.012c ūrdhvaṃ bhavati saṃdehād iha dṛṣṭārtham eva vā
12,037.012e aprekṣāpūrvakaraṇāt prāyaścittaṃ vidhīyate
12,037.013a krodhamohakṛte caiva dṛṣṭāntāgamahetubhiḥ
12,037.013c śarīrāṇām upakleśo manasaś ca priyāpriye
12,037.013e tad auṣadhaiś ca mantraiś ca prāyaścittaiś ca śāmyati
12,037.013f*0051_01 upavāsam ekarātraṃ daṇḍotsarge narādhipaḥ
12,037.013f*0051_02 viśudhyed ātmaśuddhyarthaṃ trirātraṃ tu purohitaḥ
12,037.013f*0051_03 kṣayaṃ śokaṃ prakurvāṇo na mriyeta yadā naraḥ
12,037.013f*0051_04 śastrādibhir upāviṣṭās trirātraṃ tatra nirdiśet
12,037.014a jātiśreṇyadhivāsānāṃ kuladharmāṃś ca sarvataḥ
12,037.014c varjayen na hi taṃ dharmaṃ yeṣāṃ dharmo na vidyate
12,037.015a daśa vā vedaśāstrajñās trayo vā dharmapāṭhakāḥ
12,037.015c yad brūyuḥ kārya utpanne sa dharmo dharmasaṃśaye
12,037.016a aruṇā mṛttikā caiva tathā caiva pipīlakāḥ
12,037.016c śleṣmātakas tathā viprair abhakṣyaṃ viṣam eva ca
12,037.017a abhakṣyā brāhmaṇair matsyāḥ śakalair ye vivarjitāḥ
12,037.017c catuṣpāt kacchapād anyo maṇḍūkā jalajāś ca ye
12,037.018a bhāsā haṃsāḥ suparṇāś ca cakravākā bakāḥ plavāḥ
12,037.018c kaṅko madguś ca gṛdhrāś ca kākolūkaṃ tathaiva ca
12,037.019a kravyādāḥ pakṣiṇaḥ sarve catuṣpādāś ca daṃṣṭriṇaḥ
12,037.019c yeṣāṃ cobhayato dantāś caturdaṃṣṭrāś ca sarvaśaḥ
12,037.020a eḍakāśvakharoṣṭrīṇāṃ sūtikānāṃ gavām api
12,037.020c mānuṣīṇāṃ mṛgīṇāṃ ca na pibed brāhmaṇaḥ payaḥ
12,037.021a pretānnaṃ sūtikānnaṃ ca yac ca kiṃ cid anirdaśam
12,037.021c abhojyaṃ cāpy apeyaṃ ca dhenvā dugdham anirdaśam
12,037.021d*0052_01 rājānnaṃ teja ādatte śūdrānnaṃ brahmavarcasam
12,037.021d*0052_02 āyuḥ suvarṇakārānnam avīrāyāś ca yoṣitaḥ
12,037.021d*0052_03 viṣṭhā vārdhuṣikasyānnaṃ gaṇikānnam athendriyam
12,037.021d*0052_04 mṛṣyanti ye copapatiṃ strījitānāṃ ca sarvaśaḥ
12,037.021d*0052_05 dīkṣitasya kadaryasya kratuvikrayikasya ca
12,037.022a takṣṇaś carmāvakartuś ca puṃś calyā rajakasya ca
12,037.022c cikitsakasya yac cānnam abhojyaṃ rakṣiṇas tathā
12,037.023a gaṇagrāmābhiśastānāṃ raṅgastrījīvinaś ca ye
12,037.023c parivittinapuṃṣāṃ ca bandidyūtavidāṃ tathā
12,037.024a vāryamāṇāhṛtaṃ cānnaṃ śuktaṃ paryuṣitaṃ ca yat
12,037.024c surānugatam ucchiṣṭam abhojyaṃ śeṣitaṃ ca yat
12,037.025a piṣṭamāṃsekṣuśākānāṃ vikārāḥ payasas tathā
12,037.025c saktudhānākarambhāś ca nopabhojyāś cirasthitāḥ
12,037.026a pāyasaṃ kṛsaraṃ māṃsam apūpāś ca vṛthā kṛtāḥ
12,037.026c abhojyāś cāpy abhakṣyāś ca brāhmaṇair gṛhamedhibhiḥ
12,037.027a devān pitṝn manuṣyāṃś ca munīn gṛhyāś ca devatāḥ
12,037.027c pūjayitvā tataḥ paścād gṛhastho bhoktum arhati
12,037.028a yathā pravrajito bhikṣur gṛhasthaḥ svagṛhe vaset
12,037.028c evaṃvṛttaḥ priyair dāraiḥ saṃvasan dharmam āpnuyāt
12,037.029a na dadyād yaśase dānaṃ na bhayān nopakāriṇe
12,037.029c na nṛttagītaśīleṣu hāsakeṣu ca dhārmikaḥ
12,037.030a na matte naiva conmatte na stene na cikitsake
12,037.030c na vāgghīne vivarṇe vā nāṅgahīne na vāmane
12,037.031a na durjane dauṣkule vā vratair vā yo na saṃskṛtaḥ
12,037.031c aśrotriye mṛtaṃ dānaṃ brāhmaṇe 'brahmavādini
12,037.032a asamyak caiva yad dattam asamyak ca pratigrahaḥ
12,037.032c ubhayoḥ syād anarthāya dātur ādātur eva ca
12,037.033a yathā khadiram ālambya śilāṃ vāpy arṇavaṃ taran
12,037.033c majjate majjate tadvad dātā yaś ca pratīcchakaḥ
12,037.034a kāṣṭhair ārdrair yathā vahnir upastīrṇo na dīpyate
12,037.034c tapaḥsvādhyāyacāritrair evaṃ hīnaḥ pratigrahī
12,037.035a kapāle yadvad āpaḥ syuḥ śvadṛtau vā yathā payaḥ
12,037.035c āśrayasthānadoṣeṇa vṛttahīne tathā śrutam
12,037.036a nirmantro nirvrato yaḥ syād aśāstrajño 'nasūyakaḥ
12,037.036c anukrośāt pradātavyaṃ dīneṣv evaṃ nareṣv api
12,037.037a na vai deyam anukrośād dīnāyāpy apakāriṇe
12,037.037c āptācaritam ity eva dharma ity eva vā punaḥ
12,037.038a niṣkāraṇaṃ sma tad dattaṃ brāhmaṇe dharmavarjite
12,037.038c bhaved apātradoṣeṇa na me 'trāsti vicāraṇā
12,037.039a yathā dārumayo hastī yathā carmamayo mṛgaḥ
12,037.039c brāhmaṇaś cānadhīyānas trayas te nāmadhārakāḥ
12,037.040a yathā ṣaṇḍho 'phalaḥ strīṣu yathā gaur gavi cāphalā
12,037.040c śakunir vāpy apakṣaḥ syān nirmantro brāhmaṇas tathā
12,037.041a grāmadhānyaṃ yathā śūnyaṃ yathā kūpaś ca nirjalaḥ
12,037.041c yathā hutam anagnau ca tathaiva syān nirākṛtau
12,037.042a devatānāṃ pitṝṇāṃ ca havyakavyavināśanaḥ
12,037.042c śatrur arthaharo mūrkho na lokān prāptum arhati
12,037.043a etat te kathitaṃ sarvaṃ yathā vṛttaṃ yudhiṣṭhira
12,037.043c samāsena mahad dhy etac chrotavyaṃ bharatarṣabha
12,038.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,038.001a śrotum icchāmi bhagavan vistareṇa mahāmune
12,038.001c rājadharmān dvijaśreṣṭha cāturvarṇyasya cākhilān
12,038.002a āpatsu ca yathā nītir vidhātavyā mahīkṣitā
12,038.002c dharmyam ālambya panthānaṃ vijayeyaṃ kathaṃ mahīm
12,038.003a prāyaścittakathā hy eṣā bhakṣyābhakṣyavivardhitā
12,038.003c kautūhalānupravaṇā harṣaṃ janayatīva me
12,038.004a dharmacaryā ca rājyaṃ ca nityam eva virudhyate
12,038.004c yena muhyati me cetaś cintayānasya nityaśaḥ
12,038.005 vaiśaṃpāyana uvāca
12,038.005a tam uvāca mahātejā vyāso vedavidāṃ varaḥ
12,038.005c nāradaṃ samabhiprekṣya sarvaṃ jānan purātanam
12,038.006a śrotum icchasi ced dharmān akhilena yudhiṣṭhira
12,038.006c praihi bhīṣmaṃ mahābāho vṛddhaṃ kurupitāmaham
12,038.007a sa te sarvarahasyeṣu saṃśayān manasi sthitān
12,038.007c chettā bhāgīrathīputraḥ sarvajñaḥ sarvadharmavit
12,038.008a janayām āsa yaṃ devī divyā tripathagā nadī
12,038.008c sākṣād dadarśa yo devān sarvāñ śakrapurogamān
12,038.009a bṛhaspatipurogāṃś ca devarṣīn asakṛt prabhuḥ
12,038.009c toṣayitvopacāreṇa rājanītim adhītavān
12,038.010a uśanā veda yac chāstraṃ devāsuragurur dvijaḥ
12,038.010c tac ca sarvaṃ savaiyākhyaṃ prāptavān kurusattamaḥ
12,038.011a bhārgavāc cyavanāc cāpi vedān aṅgopabṛṃhitān
12,038.011c pratipede mahābuddhir vasiṣṭhāc ca yatavratāt
12,038.012a pitāmahasutaṃ jyeṣṭhaṃ kumāraṃ dīptatejasam
12,038.012c adhyātmagatitattvajñam upāśikṣata yaḥ purā
12,038.013a mārkaṇḍeyamukhāt kṛtsnaṃ yatidharmam avāptavān
12,038.013c rāmād astrāṇi śakrāc ca prāptavān bharatarṣabha
12,038.014a mṛtyur ātmecchayā yasya jātasya manujeṣv api
12,038.014c tathānapatyasya sataḥ puṇyalokā divi śrutāḥ
12,038.015a yasya brahmarṣayaḥ puṇyā nityam āsan sabhāsadaḥ
12,038.015c yasya nāviditaṃ kiṃ cij jñānajñeyeṣu vidyate
12,038.016a sa te vakṣyati dharmajñaḥ sūkṣmadharmārthatattvavit
12,038.016c tam abhyehi purā prāṇān sa vimuñcati dharmavit
12,038.017a evam uktas tu kaunteyo dīrghaprajño mahādyutiḥ
12,038.017c uvāca vadatāṃ śreṣṭhaṃ vyāsaṃ satyavatīsutam
12,038.018a vaiśasaṃ sumahat kṛtvā jñātīnāṃ lomaharṣaṇam
12,038.018c āgaskṛt sarvalokasya pṛthivīnāśakārakaḥ
12,038.019a ghātayitvā tam evājau chalenājihmayodhinam
12,038.019c upasaṃpraṣṭum arhāmi tam ahaṃ kena hetunā
12,038.020a tatas taṃ nṛpatiśreṣṭhaṃ cāturvarṇyahitepsayā
12,038.020c punar āha mahābāhur yaduśreṣṭho mahādyutiḥ
12,038.021a nedānīm atinirbandhaṃ śoke kartum ihārhasi
12,038.021c yad āha bhagavān vyāsas tat kuruṣva nṛpottama
12,038.022a brāhmaṇās tvāṃ mahābāho bhrātaraś ca mahaujasaḥ
12,038.022c parjanyam iva gharmārtā āśaṃsānā upāsate
12,038.023a hataśiṣṭāś ca rājānaḥ kṛtsnaṃ caiva samāgatam
12,038.023c cāturvarṇyaṃ mahārāja rāṣṭraṃ te kurujāṅgalam
12,038.024a priyārtham api caiteṣāṃ brāhmaṇānāṃ mahātmanām
12,038.024c niyogād asya ca guror vyāsasyāmitatejasaḥ
12,038.025a suhṛdāṃ cāsmad ādīnāṃ draupadyāś ca paraṃtapa
12,038.025c kuru priyam amitraghna lokasya ca hitaṃ kuru
12,038.026a evam uktas tu kṛṣṇena rājā rājīvalocanaḥ
12,038.026c hitārthaṃ sarvalokasya samuttasthau mahātapāḥ
12,038.027a so 'nunīto naravyāghro viṣṭaraśravasā svayam
12,038.027c dvaipāyanena ca tathā devasthānena jiṣṇunā
12,038.028a etaiś cānyaiś ca bahubhir anunīto yudhiṣṭhiraḥ
12,038.028c vyajahān mānasaṃ duḥkhaṃ saṃtāpaṃ ca mahāmanāḥ
12,038.029a śrutavākyaḥ śrutanidhiḥ śrutaśravyaviśāradaḥ
12,038.029c vyavasya manasaḥ śāntim agacchat pāṇḍunandanaḥ
12,038.030a sa taiḥ parivṛto rājā nakṣatrair iva candramāḥ
12,038.030c dhṛtarāṣṭraṃ puraskṛtya svapuraṃ praviveśa ha
12,038.031a pravivikṣuḥ sa dharmajñaḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
12,038.031c arcayām āsa devāṃś ca brāhmaṇāṃś ca sahasraśaḥ
12,038.032a tato rathaṃ navaṃ śubhraṃ kambalājinasaṃvṛtam
12,038.032c yuktaṃ ṣoḍaśabhir gobhiḥ pāṇḍuraiḥ śubhalakṣaṇaiḥ
12,038.033a mantrair abhyarcitaḥ puṇyaiḥ stūyamāno maharṣibhiḥ
12,038.033c āruroha yathā devaḥ somo 'mṛtamayaṃ ratham
12,038.034a jagrāha raśmīn kaunteyo bhīmo bhīmaparākramaḥ
12,038.034c arjunaḥ pāṇḍuraṃ chatraṃ dhārayām āsa bhānumat
12,038.035a dhriyamāṇaṃ tu tac chatraṃ pāṇḍuraṃ tasya mūrdhani
12,038.035c śuśubhe tārakārājasitam abhram ivāmbare
12,038.036a cāmaravyajane cāsya vīrau jagṛhatus tadā
12,038.036c candraraśmiprabhe śubhre mādrīputrāv alaṃkṛte
12,038.037a te pañca ratham āsthāya bhrātaraḥ samalaṃkṛtāḥ
12,038.037c bhūtānīva samastāni rājan dadṛśire tadā
12,038.038a āsthāya tu rathaṃ śubhraṃ yuktam aśvair mahājavaiḥ
12,038.038c anvayāt pṛṣṭhato rājan yuyutsuḥ pāṇḍavāgrajam
12,038.039a rathaṃ hemamayaṃ śubhraṃ sainyasugrīvayojitam
12,038.039c saha sātyakinā kṛṣṇaḥ samāsthāyānvayāt kurūn
12,038.040a narayānena tu jyeṣṭhaḥ pitā pārthasya bhārata
12,038.040c agrato dharmarājasya gāndhārīsahito yayau
12,038.041a kurustriyaś ca tāḥ sarvāḥ kuntī kṛṣṇā ca draupadī
12,038.041c yānair uccāvacair jagmur vidureṇa puraskṛtāḥ
12,038.042a tato rathāś ca bahulā nāgāś ca samalaṃkṛtāḥ
12,038.042c pādātāś ca hayāś caiva pṛṣṭhataḥ samanuvrajan
12,038.043a tato vaitālikaiḥ sūtair māgadhaiś ca subhāṣitaiḥ
12,038.043c stūyamāno yayau rājā nagaraṃ nāgasāhvayam
12,038.044a tat prayāṇaṃ mahābāhor babhūvāpratimaṃ bhuvi
12,038.044c ākulākulam utsṛṣṭaṃ hṛṣṭapuṣṭajanānvitam
12,038.045a abhiyāne tu pārthasya narair nagaravāsibhiḥ
12,038.045c nagaraṃ rājamārgaś ca yathāvat samalaṃkṛtam
12,038.046a pāṇḍureṇa ca mālyena patākābhiś ca vedibhiḥ
12,038.046c saṃvṛto rājamārgaś ca dhūpanaiś ca sudhūpitaḥ
12,038.047a atha cūrṇaiś ca gandhānāṃ nānāpuṣpaiḥ priyaṅgubhiḥ
12,038.047c mālyadāmabhir āsaktai rājaveśmābhisaṃvṛtam
12,038.048a kumbhāś ca nagaradvāri vāripūrṇā dṛḍhā navāḥ
12,038.048c kanyāḥ sumanasaś chāgāḥ sthāpitās tatra tatra ha
12,038.049a tathā svalaṃkṛtadvāraṃ nagaraṃ pāṇḍunandanaḥ
12,038.049c stūyamānaḥ śubhair vākyaiḥ praviveśa suhṛdvṛtaḥ
12,039.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,039.001a praveśane tu pārthānāṃ janasya puravāsinaḥ
12,039.001c didṛkṣūṇāṃ sahasrāṇi samājagmur bahūny atha
12,039.002a sa rājamārgaḥ śuśubhe samalaṃkṛtacatvaraḥ
12,039.002c yathā candrodaye rājan vardhamāno mahodadhiḥ
12,039.003a gṛhāṇi rājamārge tu ratnavanti bṛhanti ca
12,039.003c prākampanteva bhāreṇa strīṇāṃ pūrṇāni bhārata
12,039.004a tāḥ śanair iva savrīḍaṃ praśaśaṃsur yudhiṣṭhiram
12,039.004c bhīmasenārjunau caiva mādrīputrau ca pāṇḍavau
12,039.005a dhanyā tvam asi pāñcāli yā tvaṃ puruṣasattamān
12,039.005c upatiṣṭhasi kalyāṇi maharṣīn iva gautamī
12,039.006a tava karmāṇy amoghāni vratacaryā ca bhāmini
12,039.006c iti kṛṣṇāṃ mahārāja praśaśaṃsus tadā striyaḥ
12,039.007a praśaṃsāvacanais tāsāṃ mithaḥśabdaiś ca bhārata
12,039.007c prītijaiś ca tadā śabdaiḥ puram āsīt samākulam
12,039.008a tam atītya yathāyuktaṃ rājamārgaṃ yudhiṣṭhiraḥ
12,039.008c alaṃkṛtaṃ śobhamānam upāyād rājaveśma ha
12,039.009a tataḥ prakṛtayaḥ sarvāḥ paurajānapadās tathā
12,039.009c ūcuḥ kathāḥ karṇasukhāḥ samupetya tatas tataḥ
12,039.010a diṣṭyā jayasi rājendra śatrūñ śatrunisūdana
12,039.010c diṣṭyā rājyaṃ punaḥ prāptaṃ dharmeṇa ca balena ca
12,039.011a bhava nas tvaṃ mahārāja rājeha śaradāṃ śatam
12,039.011c prajāḥ pālaya dharmeṇa yathendras tridivaṃ nṛpa
12,039.012a evaṃ rājakuladvāri maṅgalair abhipūjitaḥ
12,039.012c āśīrvādān dvijair uktān pratigṛhya samantataḥ
12,039.013a praviśya bhavanaṃ rājā devarājagṛhopamam
12,039.013c śrutvā vijayasaṃyuktaṃ rathāt paścād avātarat
12,039.014a praviśyābhyantaraṃ śrīmān daivatāny abhigamya ca
12,039.014c pūjayām āsa ratnaiś ca gandhair mālyaiś ca sarvaśaḥ
12,039.015a niścakrāma tataḥ śrīmān punar eva mahāyaśāḥ
12,039.015c dadarśa brāhmaṇāṃś caiva so 'bhirūpān upasthitān
12,039.016a sa saṃvṛtas tadā viprair āśīrvādavivakṣubhiḥ
12,039.016c śuśubhe vimalaś candras tārāgaṇavṛto yathā
12,039.017a tān sa saṃpūjayām āsa kaunteyo vidhivad dvijān
12,039.017c dhaumyaṃ guruṃ puraskṛtya jyeṣṭhaṃ pitaram eva ca
12,039.017d*0053_01 praviveśa sabhāṃ rājā sudharmāṃ vāsavo yathā
12,039.018a sumanomodakai ratnair hiraṇyena ca bhūriṇā
12,039.018c gobhir vastraiś ca rājendra vividhaiś ca kim icchakaiḥ
12,039.019a tataḥ puṇyāhaghoṣo 'bhūd divaṃ stabdhveva bhārata
12,039.019c suhṛdāṃ harṣajananaḥ puṇyaḥ śrutisukhāvahaḥ
12,039.020a haṃsavan neduṣāṃ rājan dvijānāṃ tatra bhāratī
12,039.020c śuśruve vedaviduṣāṃ puṣkalārthapadākṣarā
12,039.021a tato dundubhinirghoṣaḥ śaṅkhānāṃ ca manoramaḥ
12,039.021c jayaṃ pravadatāṃ tatra svanaḥ prādurabhūn nṛpa
12,039.022a niḥśabde ca sthite tatra tato viprajane punaḥ
12,039.022c rājānaṃ brāhmaṇacchadmā cārvāko rākṣaso 'bravīt
12,039.023a tatra duryodhanasakhā bhikṣurūpeṇa saṃvṛtaḥ
12,039.023c sāṃkhyaḥ śikhī tridaṇḍī ca dhṛṣṭo vigatasādhvasaḥ
12,039.024a vṛtaḥ sarvais tadā viprair āśīrvādavivakṣubhiḥ
12,039.024c paraṃsahasrai rājendra taponiyamasaṃsthitaiḥ
12,039.025a sa duṣṭaḥ pāpam āśaṃsan pāṇḍavānāṃ mahātmanām
12,039.025c anāmantryaiva tān viprāṃs tam uvāca mahīpatim
12,039.026a ime prāhur dvijāḥ sarve samāropya vaco mayi
12,039.026c dhig bhavantaṃ kunṛpatiṃ jñātighātinam astu vai
12,039.027a kiṃ te rājyena kaunteya kṛtvemaṃ jñātisaṃkṣayam
12,039.027c ghātayitvā gurūṃś caiva mṛtaṃ śreyo na jīvitam
12,039.028a iti te vai dvijāḥ śrutvā tasya ghorasya rakṣasaḥ
12,039.028c vivyathuś cukruśuś caiva tasya vākyapradharṣitāḥ
12,039.029a tatas te brāhmaṇāḥ sarve sa ca rājā yudhiṣṭhiraḥ
12,039.029c vrīḍitāḥ paramodvignās tūṣṇīm āsan viśāṃ pate
12,039.030 yudhiṣṭhira uvāca
12,039.030a prasīdantu bhavanto me praṇatasyābhiyācataḥ
12,039.030c pratyāpannaṃ vyasaninaṃ na māṃ dhikkartum arhatha
12,039.031 vaiśaṃpāyana uvāca
12,039.031a tato rājan brāhmaṇās te sarva eva viśāṃ pate
12,039.031c ūcur naitad vaco 'smākaṃ śrīr astu tava pārthiva
12,039.032a jajñuś caiva mahātmānas tatas taṃ jñānacakṣuṣā
12,039.032c brāhmaṇā vedavidvāṃsas tapobhir vimalīkṛtāḥ
12,039.033 brāhmaṇā ūcuḥ
12,039.033a eṣa duryodhanasakhā cārvāko nāma rākṣasaḥ
12,039.033c parivrājakarūpeṇa hitaṃ tasya cikīrṣati
12,039.034a na vayaṃ brūma dharmātman vyetu te bhayam īdṛśam
12,039.034c upatiṣṭhatu kalyāṇaṃ bhavantaṃ bhrātṛbhiḥ saha
12,039.035 vaiśaṃpāyana uvāca
12,039.035a tatas te brāhmaṇāḥ sarve huṃkāraiḥ krodhamūrchitāḥ
12,039.035c nirbhartsayantaḥ śucayo nijaghnuḥ pāparākṣasam
12,039.036a sa papāta vinirdagdhas tejasā brahmavādinām
12,039.036c mahendrāśaninirdagdhaḥ pādapo 'ṅkuravān iva
12,039.037*0054_00 vaiśaṃpāyana uvāca
12,039.037*0054_01 tatas tatra tu rājānaṃ tiṣṭhantaṃ bhrātṛbhiḥ saha
12,039.037*0054_02 uvāca devakīputraḥ sarvadarśī janārdanaḥ
12,039.037a pūjitāś ca yayur viprā rājānam abhinandya tam
12,039.037c rājā ca harṣam āpede pāṇḍavaḥ sasuhṛjjanaḥ
12,039.038 vāsudeva uvāca
12,039.038a brāhmaṇās tāta loke 'sminn arcanīyāḥ sadā mama
12,039.038c ete bhūmicarā devā vāgviṣāḥ suprasādakāḥ
12,039.039a purā kṛtayuge tāta cārvāko nāma rākṣasaḥ
12,039.039c tapas tepe mahābāho badaryāṃ bahuvatsaram
12,039.040a chandyamāno vareṇātha brahmaṇā sa punaḥ punaḥ
12,039.040c abhayaṃ sarvabhūtebhyo varayām āsa bhārata
12,039.041a dvijāvamānād anyatra prādād varam anuttamam
12,039.041c abhayaṃ sarvabhūtebhyas tatas tasmai jagatprabhuḥ
12,039.042a sa tu labdhavaraḥ pāpo devān amitavikramaḥ
12,039.042c rākṣasas tāpayām āsa tīvrakarmā mahābalaḥ
12,039.043a tato devāḥ sametyātha brahmāṇam idam abruvan
12,039.043c vadhāya rakṣasas tasya balaviprakṛtās tadā
12,039.044a tān uvācāvyayo devo vihitaṃ tatra vai mayā
12,039.044c yathāsya bhavitā mṛtyur acireṇaiva bhārata
12,039.045a rājā duryodhano nāma sakhāsya bhavitā nṛpa
12,039.045c tasya snehāvabaddho 'sau brāhmaṇān avamaṃsyate
12,039.046a tatrainaṃ ruṣitā viprā viprakārapradharṣitāḥ
12,039.046c dhakṣyanti vāgbalāḥ pāpaṃ tato nāśaṃ gamiṣyati
12,039.047a sa eṣa nihataḥ śete brahmadaṇḍena rākṣasaḥ
12,039.047c cārvāko nṛpatiśreṣṭha mā śuco bharatarṣabha
12,039.048a hatās te kṣatradharmeṇa jñātayas tava pārthiva
12,039.048c svargatāś ca mahātmāno vīrāḥ kṣatriyapuṃgavāḥ
12,039.049a sa tvam ātiṣṭha kalyāṇaṃ mā te bhūd glānir acyuta
12,039.049c śatrūñ jahi prajā rakṣa dvijāṃś ca pratipālaya
12,040.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,040.001a tataḥ kuntīsuto rājā gatamanyur gatajvaraḥ
12,040.001c kāñcane prāṅmukho hṛṣṭo nyaṣīdat paramāsane
12,040.002a tam evābhimukhau pīṭhe sevyāstaraṇasaṃvṛte
12,040.002c sātyakir vāsudevaś ca niṣīdatur ariṃdamau
12,040.003a madhye kṛtvā tu rājānaṃ bhīmasenārjunāv ubhau
12,040.003c niṣīdatur mahātmānau ślakṣṇayor maṇipīṭhayoḥ
12,040.004a dānte śayyāsane śubhre jāmbūnadavibhūṣite
12,040.004c pṛthāpi sahadevena sahāste nakulena ca
12,040.005a sudharmā viduro dhaumyo dhṛtarāṣṭraś ca kauravaḥ
12,040.005c niṣedur jvalanākāreṣv āsaneṣu pṛthak pṛthak
12,040.006a yuyutsuḥ saṃjayaś caiva gāndhārī ca yaśasvinī
12,040.006c dhṛtarāṣṭro yato rājā tataḥ sarva upāviśan
12,040.007a tatropaviṣṭo dharmātmā śvetāḥ sumanaso 'spṛśat
12,040.007c svastikān akṣatān bhūmiṃ suvarṇaṃ rajataṃ maṇīn
12,040.008a tataḥ prakṛtayaḥ sarvāḥ puraskṛtya purohitam
12,040.008c dadṛśur dharmarājānam ādāya bahu maṅgalam
12,040.009a pṛthivīṃ ca suvarṇaṃ ca ratnāni vividhāni ca
12,040.009c ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ sarvasaṃbhārasaṃbhṛtam
12,040.010a kāñcanaudumbarās tatra rājatāḥ pṛthivīmayāḥ
12,040.010c pūrṇakumbhāḥ sumanaso lājā barhīṃṣi gorasāḥ
12,040.011a śamīpalāśapuṃnāgāḥ samidho madhusarpiṣī
12,040.011c sruva audumbaraḥ śaṅkhās tathā hemavibhūṣitāḥ
12,040.011d*0055_01 audumbaraṃ ratnapīṭhaṃ vyāghracarmottaracchadam
12,040.012a dāśārheṇābhyanujñātas tatra dhaumyaḥ purohitaḥ
12,040.012c prāgudakpravaṇāṃ vedīṃ lakṣaṇenopalipya ha
12,040.013a vyāghracarmottare ślakṣṇe sarvatobhadra āsane
12,040.013c dṛḍhapādapratiṣṭhāne hutāśanasamatviṣi
12,040.014a upaveśya mahātmānaṃ kṛṣṇāṃ ca drupadātmajām
12,040.014c juhāva pāvakaṃ dhīmān vidhimantrapuraskṛtam
12,040.014d*0056_01 tata utthāya dāśārhaḥ śaṅkham ādāya pūjitam
12,040.015a abhyaṣiñcat patiṃ pṛthvyāḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
12,040.015c dhṛtarāṣṭraś ca rājarṣiḥ sarvāḥ prakṛtayas tathā
12,040.015d*0057_01 samanujñāya kṛṣṇena bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaḥ
12,040.015d*0057_02 pāñcajanyābhiṣiktaś ca rājāmṛtamukho 'bhavat
12,040.016a tato 'nuvādayām āsuḥ paṇavānakadundubhīḥ
12,040.016c dharmarājo 'pi tat sarvaṃ pratijagrāha dharmataḥ
12,040.017a pūjayām āsa tāṃś cāpi vidhivad bhūridakṣiṇaḥ
12,040.017c tato niṣkasahasreṇa brāhmaṇān svasti vācayat
12,040.017e vedādhyayanasaṃpannāñ śīlavṛttasamanvitān
12,040.018a te prītā brāhmaṇā rājan svasty ūcur jayam eva ca
12,040.018c haṃsā iva ca nardantaḥ praśaśaṃsur yudhiṣṭhiram
12,040.019a yudhiṣṭhira mahābāho diṣṭyā jayasi pāṇḍava
12,040.019c diṣṭyā svadharmaṃ prāpto 'si vikrameṇa mahādyute
12,040.020a diṣṭyā gāṇḍīvadhanvā ca bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ
12,040.020c tvaṃ cāpi kuśalī rājan mādrīputrau ca pāṇḍavau
12,040.020d*0058_01 rathaiḥ kuśalibhiḥ sarvair bhrātṛbhiḥ sasuhṛjjanaḥ
12,040.020d*0058_02 lokanāthasya kṛṣṇasya prasādād bharatarṣabha
12,040.020d*0058_03 vijitya śatrūn akhilān prajā dharmeṇa rañjayan
12,040.020d*0058_04 śāśvataṃ savanadvīpāṃ paripālaya medinīm
12,040.021a muktā vīrakṣayād asmāt saṃgrāmān nihatadviṣaḥ
12,040.021c kṣipram uttarakālāni kuru kāryāṇi pāṇḍava
12,040.022a tataḥ pratyarcitaḥ sadbhir dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
12,040.022c pratipede mahad rājyaṃ suhṛdbhiḥ saha bhārata
12,040.022d@005_0001 śrīmahābhāratākhyānaṃ vāñchitārthaphalapradam
12,040.022d@005_0002 āyuṣyaṃ puṣṭijananaṃ putrapautrābhivṛddhidam
12,040.022d@005_0003 sarvasaubhāgyadaṃ puṃsāṃ sarvāghaughanivāraṇam
12,040.022d@005_0004 śrīmato vāsudevasya nityabhaktyekasādhakam
12,040.022d@005_0005 śivasya vāsudevasya devadevasya cobhayoḥ
12,040.022d@005_0006 māhātmyena viśuddhena sarvataḥ samalaṃkṛtam
12,040.022d@005_0007 rājarṣīṇāṃ puṇyakṛtāṃ munīnāṃ ca mahātmanām
12,040.022d@005_0008 māhātmyaṃ ca mahāpuṇyaṃ yuddhānāṃ caiva kauśalam
12,040.022d@005_0009 kṣetrāṇāṃ caiva tīrthānāṃ nadīnāṃ ca prakīrtanam
12,040.022d@005_0010 mahābhāratam ākhyānam itihāsaṃ mahāphalam
12,040.022d@005_0011 ārabhya śaṃtanor janma pāṇḍavānāṃ mahātmanām
12,040.022d@005_0012 rājyābhiṣekaparyantaṃ prayataḥ susamāhitaḥ
12,040.022d@005_0013 śṛṇuyād arthasiddhyarthaṃ sarvān kāmān avāpnuyāt
12,040.022d@005_0014 abhiṣecanikādhyāyaṃ śrutvā nityaṃ samāhitaḥ
12,040.022d@005_0015 payasā sarpiṣā caiva bhakṣyabhojyānnasaṃcayaiḥ
12,040.022d@005_0016 bhojayed brāhmaṇān mukhyāñ śreyasaḥ sādhanaṃ hi tat
12,040.022d@005_0017 mahābhāratavaktāraṃ vyāsabuddhyā prapūjayet
12,040.022d@005_0018 vastrālaṃkāragandhādyair upacāraiḥ samāhitaḥ
12,041.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,041.001a prakṛtīnāṃ tu tad vākyaṃ deśakālopasaṃhitam
12,041.001c śrutvā yudhiṣṭhiro rājāthottaraṃ pratyabhāṣata
12,041.002a dhanyāḥ pāṇḍusutā loke yeṣāṃ brāhmaṇapuṃgavāḥ
12,041.002c tathyān vāpy atha vātathyān guṇān āhuḥ samāgatāḥ
12,041.003a anugrāhyā vayaṃ nūnaṃ bhavatām iti me matiḥ
12,041.003c yatraivaṃ guṇasaṃpannān asmān brūtha vimatsarāḥ
12,041.004a dhṛtarāṣṭro mahārājaḥ pitā no daivataṃ param
12,041.004c sāśane 'sya priye caiva stheyaṃ matpriyakāṅkṣibhiḥ
12,041.005a etadarthaṃ hi jīvāmi kṛtvā jñātivadhaṃ mahat
12,041.005c asya śuśrūṣaṇaṃ kāryaṃ mayā nityam atandriṇā
12,041.006a yadi cāham anugrāhyo bhavatāṃ suhṛdāṃ tataḥ
12,041.006c dhṛtarāṣṭre yathāpūrvaṃ vṛttiṃ vartitum arhatha
12,041.007a eṣa nātho hi jagato bhavatāṃ ca mayā saha
12,041.007c asyaiva pṛthivī kṛtsnā pāṇḍavāḥ sarva eva ca
12,041.007e etan manasi kartavyaṃ bhavadbhir vacanaṃ mama
12,041.008a anugamya ca rājānaṃ yatheṣṭaṃ gamyatām iti
12,041.008c paurajānapadān sarvān visṛjya kurunandanaḥ
12,041.008e yauvarājyena kauravyo bhīmasenam ayojayat
12,041.009a mantre ca niścaye caiva ṣāḍguṇyasya ca cintane
12,041.009c viduraṃ buddhisaṃpannaṃ prītimān vai samādiśat
12,041.010a kṛtākṛtaparijñāne tathāyavyayacintane
12,041.010c saṃjayaṃ yojayām āsa ṛddham ṛddhair guṇair yutam
12,041.011a balasya parimāṇe ca bhaktavetanayos tathā
12,041.011c nakulaṃ vyādiśad rājā karmiṇām anvavekṣaṇe
12,041.012a paracakroparodhe ca dṛptānāṃ cāvamardane
12,041.012c yudhiṣṭhiro mahārājaḥ phalgunaṃ vyādideśa ha
12,041.013a dvijānāṃ vedakāryeṣu kāryeṣv anyeṣu caiva hi
12,041.013c dhaumyaṃ purodhasāṃ śreṣṭhaṃ vyādideśa paraṃtapaḥ
12,041.014a sahadevaṃ samīpasthaṃ nityam eva samādiśat
12,041.014c tena gopyo hi nṛpatiḥ sarvāvastho viśāṃ pate
12,041.015a yān yān amanyad yogyāṃś ca yeṣu yeṣv iha karmasu
12,041.015c tāṃs tāṃs teṣv eva yuyuje prīyamāṇo mahīpatiḥ
12,041.016a viduraṃ saṃjayaṃ caiva yuyutsuṃ ca mahāmatim
12,041.016c abravīt paravīraghno dharmātmā dharmavatsalaḥ
12,041.017a utthāyotthāya yat kāryam asya rājñaḥ pitur mama
12,041.017c sarvaṃ bhavadbhiḥ kartavyam apramattair yathātatham
12,041.018a paurajānapadānāṃ ca yāni kāryāṇi nityaśaḥ
12,041.018c rājānaṃ samanujñāpya tāni kāryāṇi dharmataḥ
12,042.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,042.001a tato yudhiṣṭhiro rājā jñātīnāṃ ye hatā mṛdhe
12,042.001c śrāddhāni kārayām āsa teṣāṃ pṛthag udāradhīḥ
12,042.002a dhṛtarāṣṭro dadau rājā putrāṇām aurdhvadehikam
12,042.002c sarvakāmaguṇopetam annaṃ gāś ca dhanāni ca
12,042.002e ratnāni ca vicitrāṇi mahārhāṇi mahāyaśāḥ
12,042.003a yudhiṣṭhiras tu karṇasya droṇasya ca mahātmanaḥ
12,042.003c dhṛṣṭadyumnābhimanyubhyāṃ haiḍimbasya ca rakṣasaḥ
12,042.004a virāṭaprabhṛtīnāṃ ca suhṛdām upakāriṇām
12,042.004c drupadadraupadeyānāṃ draupadyā sahito dadau
12,042.005a brāhmaṇānāṃ sahasrāṇi pṛthag ekaikam uddiśan
12,042.005c dhanaiś ca vastrai ratnaiś ca gobhiś ca samatarpayat
12,042.006a ye cānye pṛthivīpālā yeṣāṃ nāsti suhṛjjanaḥ
12,042.006c uddiśyoddiśya teṣāṃ ca cakre rājaurdhvadaihikam
12,042.007a sabhāḥ prapāś ca vividhās taḍāgāni ca pāṇḍavaḥ
12,042.007c suhṛdāṃ kārayām āsa sarveṣām aurdhvadaihikam
12,042.008a sa teṣām anṛṇo bhūtvā gatvā lokeṣv avācyatām
12,042.008c kṛtakṛtyo 'bhavad rājā prajā dharmeṇa pālayan
12,042.009a dhṛtarāṣṭraṃ yathāpūrvaṃ gāndhārīṃ viduraṃ tathā
12,042.009c sarvāṃś ca kauravāmātyān bhṛtyāṃś ca samapūjayat
12,042.010a yāś ca tatra striyaḥ kāś cid dhatavīrā hatātmajāḥ
12,042.010c sarvās tāḥ kauravo rājā saṃpūjyāpālayad ghṛṇī
12,042.011a dīnāndhakṛpaṇānāṃ ca gṛhācchādanabhojanaiḥ
12,042.011c ānṛśaṃsyaparo rājā cakārānugrahaṃ prabhuḥ
12,042.012a sa vijitya mahīṃ kṛtsnām ānṛṇyaṃ prāpya vairiṣu
12,042.012c niḥsapatnaḥ sukhī rājā vijahāra yudhiṣṭhiraḥ
12,043.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,043.001a abhiṣikto mahāprājño rājyaṃ prāpya yudhiṣṭhiraḥ
12,043.001c dāśārhaṃ puṇḍarīkākṣam uvāca prāñjaliḥ śuciḥ
12,043.002a tava kṛṣṇa prasādena nayena ca balena ca
12,043.002c buddhyā ca yaduśārdūla tathā vikramaṇena ca
12,043.003a punaḥ prāptam idaṃ rājyaṃ pitṛpaitāmahaṃ mayā
12,043.003c namas te puṇḍarīkākṣa punaḥ punar ariṃdama
12,043.004a tvām ekam āhuḥ puruṣaṃ tvām āhuḥ sātvatāṃ patim
12,043.004c nāmabhis tvāṃ bahuvidhaiḥ stuvanti paramarṣayaḥ
12,043.005a viśvakarman namas te 'stu viśvātman viśvasaṃbhava
12,043.005c viṣṇo jiṣṇo hare kṛṣṇa vaikuṇṭha puruṣottama
12,043.006a adityāḥ saptarātraṃ tu purāṇe garbhatāṃ gataḥ
12,043.006c pṛśnigarbhas tvam evaikas triyugaṃ tvāṃ vadanty api
12,043.007a śuciśravā hṛṣīkeśo ghṛtārcir haṃsa ucyase
12,043.007c tricakṣuḥ śambhur ekas tvaṃ vibhur dāmodaro 'pi ca
12,043.008a varāho 'gnir bṛhadbhānur vṛṣaṇas tārkṣyalakṣaṇaḥ
12,043.008c anīkasāhaḥ puruṣaḥ śipiviṣṭa urukramaḥ
12,043.009a vāciṣṭha ugraḥ senānīḥ satyo vājasanir guhaḥ
12,043.009c acyutaś cyāvano 'rīṇāṃ saṃkṛtir vikṛtir vṛṣaḥ
12,043.010a kṛtavartmā tvam evādrir vṛṣagarbho vṛṣākapiḥ
12,043.010c sindhukṣid ūrmis trikakut tridhāmā trivṛd acyutaḥ
12,043.011a samrāḍ virāṭ svarāṭ caiva surarāḍ dharmado bhavaḥ
12,043.011c vibhur bhūr abhibhūḥ kṛṣṇaḥ kṛṣṇavartmā tvam eva ca
12,043.012a sviṣṭakṛd bhiṣagāvartaḥ kapilas tvaṃ ca vāmanaḥ
12,043.012c yajño dhruvaḥ pataṃgaś ca jayatsenas tvam ucyase
12,043.013a śikhaṇḍī nahuṣo babhrur divaspṛk tvaṃ punarvasuḥ
12,043.013c subabhrur ukṣo rukmas tvaṃ suṣeṇo dundubhis tathā
12,043.014a gabhastinemiḥ śrīpadmaṃ puṣkaraṃ puṣpadhāraṇaḥ
12,043.014c ṛbhur vibhuḥ sarvasūkṣmas tvaṃ sāvitraṃ ca paṭhyase
12,043.015a ambhonidhis tvaṃ brahmā tvaṃ pavitraṃ dhāma dhanva ca
12,043.015c hiraṇyagarbhaṃ tvām āhuḥ svadhā svāhā ca keśava
12,043.016a yonis tvam asya pralayaś ca kṛṣṇa; tvam evedaṃ sṛjasi viśvam agre
12,043.016c viśvaṃ cedaṃ tvadvaśe viśvayone; namo 'stu te śārṅgacakrāsipāṇe
12,043.017a evaṃ stuto dharmarājena kṛṣṇaḥ; sabhāmadhye prītimān puṣkarākṣaḥ
12,043.017c tam abhyanandad bhārataṃ puṣkalābhir; vāgbhir jyeṣṭhaṃ pāṇḍavaṃ yādavāgryaḥ
12,043.017d*0060_01 etan nāmaśataṃ viṣṇor dharmarājena kīrtitam
12,043.017d*0060_02 yaḥ paṭhec chṛṇuyād vāpi sarvapāpaiḥ pramucyate
12,044.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,044.001a tato visarjayām āsa sarvāḥ prakṛtayo nṛpaḥ
12,044.001c viviśuś cābhyanujñātā yathāsvāni gṛhāṇi ca
12,044.002a tato yudhiṣṭhiro rājā bhīmaṃ bhīmaparākramam
12,044.002c sāntvayann abravīd dhīmān arjunaṃ yamajau tathā
12,044.003a śatrubhir vividhaiḥ śastraiḥ kṛttadehā mahāraṇe
12,044.003c śrāntā bhavantaḥ subhṛśaṃ tāpitāḥ śokamanyubhiḥ
12,044.004a araṇye duḥkhavasatīr matkṛte puruṣottamāḥ
12,044.004c bhavadbhir anubhūtāś ca yathā kupuruṣais tathā
12,044.005a yathāsukhaṃ yathājoṣaṃ jayo 'yam anubhūyatām
12,044.005c viśrāntāṃl labdhavijñānāñ śvaḥ sametāsmi vaḥ punaḥ
12,044.006a tato duryodhanagṛhaṃ prāsādair upaśobhitam
12,044.006c bahuratnasamākīrṇaṃ dāsīdāsasamākulam
12,044.007a dhṛtarāṣṭrābhyanujñātaṃ bhrātrā dattaṃ vṛkodaraḥ
12,044.007c pratipede mahābāhur mandaraṃ maghavān iva
12,044.008a yathā duryodhanagṛhaṃ tathā duḥśāsanasya ca
12,044.008c prāsādamālāsaṃyuktaṃ hematoraṇabhūṣitam
12,044.009a dāsīdāsasusaṃpūrṇaṃ prabhūtadhanadhānyavat
12,044.009c pratipede mahābāhur arjuno rājaśāsanāt
12,044.009d*0061_01 duḥśāsanasya tu gṛhaṃ bheje sarvasamṛddhimat
12,044.010a durmarṣaṇasya bhavanaṃ duḥśāsanagṛhād varam
12,044.010c kuberabhavanaprakhyaṃ maṇihemavibhūṣitam
12,044.011a nakulāya varārhāya karśitāya mahāvane
12,044.011c dadau prīto mahārāja dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
12,044.012a durmukhasya ca veśmāgryaṃ śrīmat kanakabhūṣitam
12,044.012c pūrṇaṃ padmadalākṣīṇāṃ strīṇāṃ śayanasaṃkulam
12,044.013a pradadau sahadevāya satataṃ priyakāriṇe
12,044.013c mumude tac ca labdhvā sa kailāsaṃ dhanado yathā
12,044.014a yuyutsur viduraś caiva saṃjayaś ca mahādyutiḥ
12,044.014c sudharmā caiva dhaumyaś ca yathāsvaṃ jagmur ālayān
12,044.015a saha sātyakinā śaurir arjunasya niveśanam
12,044.015c viveśa puruṣavyāghro vyāghro giriguhām iva
12,044.016a tatra bhakṣānnapānais te samupetāḥ sukhoṣitāḥ
12,044.016c sukhaprabuddhā rājānam upatasthur yudhiṣṭhiram
12,045.001 janamejaya uvāca
12,045.001a prāpya rājyaṃ mahātejā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
12,045.001c yad anyad akarod vipra tan me vaktum ihārhasi
12,045.002a bhagavān vā hṛṣīkeśas trailokyasya paro guruḥ
12,045.002c ṛṣe yad akarod vīras tac ca vyākhyātum arhasi
12,045.003 vaiśaṃpāyana uvāca
12,045.003a śṛṇu rājendra tattvena kīrtyamānaṃ mayānagha
12,045.003c vāsudevaṃ puraskṛtya yad akurvata pāṇḍavāḥ
12,045.004a prāpya rājyaṃ mahātejā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
12,045.004c cāturvarṇyaṃ yathāyogaṃ sve sve dharme nyaveśayat
12,045.004d*0062_01 varṇān saṃsthāpayām āsa nayena vinayena ca
12,045.005a brāhmaṇānāṃ sahasraṃ ca snātakānāṃ mahātmanām
12,045.005c sahasraniṣkam ekaikaṃ vācayām āsa pāṇḍavaḥ
12,045.006a tathānujīvino bhṛtyān saṃśritān atithīn api
12,045.006c kāmaiḥ saṃtarpayām āsa kṛpaṇāṃs tarkakān api
12,045.007a purohitāya dhaumyāya prādād ayutaśaḥ sa gāḥ
12,045.007c dhanaṃ suvarṇaṃ rajataṃ vāsāṃsi vividhāni ca
12,045.008a kṛpāya ca mahārāja guruvṛttim avartata
12,045.008c vidurāya ca dharmātmā pūjāṃ cakre yatavrataḥ
12,045.009a bhakṣānnapānair vividhair vāsobhiḥ śayanāsanaiḥ
12,045.009c sarvān saṃtoṣayām āsa saṃśritān dadatāṃ varaḥ
12,045.010a labdhapraśamanaṃ kṛtvā sa rājā rājasattama
12,045.010c yuyutsor dhārtarāṣṭrasya pūjāṃ cakre mahāyaśāḥ
12,045.011a dhṛtarāṣṭrāya tad rājyaṃ gāndhāryai vidurāya ca
12,045.011c nivedya svasthavad rājann āste rājā yudhiṣṭhiraḥ
12,045.012a tathā sarvaṃ sa nagaraṃ prasādya janamejaya
12,045.012c vāsudevaṃ mahātmānam abhyagacchat kṛtāñjaliḥ
12,045.013a tato mahati paryaṅke maṇikāñcanabhūṣite
12,045.013c dadarśa kṛṣṇam āsīnaṃ nīlaṃ merāv ivāmbudam
12,045.014a jājvalyamānaṃ vapuṣā divyābharaṇabhūṣitam
12,045.014c pītakauśeyasaṃvītaṃ hemnīvopahitaṃ maṇim
12,045.015a kaustubhena uraḥsthena maṇinābhivirājitam
12,045.015c udyatevodayaṃ śailaṃ sūryeṇāptakirīṭinam
12,045.015e naupamyaṃ vidyate yasya triṣu lokeṣu kiṃ cana
12,045.016a so 'bhigamya mahātmānaṃ viṣṇuṃ puruṣavigraham
12,045.016c uvāca madhurābhāṣaḥ smitapūrvam idaṃ tadā
12,045.017a sukhena te niśā kaccid vyuṣṭā buddhimatāṃ vara
12,045.017c kaccij jñānāni sarvāṇi prasannāni tavācyuta
12,045.018a tava hy āśritya tāṃ devīṃ buddhiṃ buddhimatāṃ vara
12,045.018c vayaṃ rājyam anuprāptāḥ pṛthivī ca vaśe sthitā
12,045.019a bhavatprasādād bhagavaṃs trilokagativikrama
12,045.019c jayaḥ prāpto yaśaś cāgryaṃ na ca dharmāc cyutā vayam
12,045.020a taṃ tathā bhāṣamāṇaṃ tu dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
12,045.020c novāca bhagavān kiṃ cid dhyānam evānvapadyata
12,046.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,046.001a kim idaṃ paramāścaryaṃ dhyāyasy amitavikrama
12,046.001c kaccil lokatrayasyāsya svasti lokaparāyaṇa
12,046.002a caturthaṃ dhyānamārgaṃ tvam ālambya puruṣottama
12,046.002c apakrānto yato deva tena me vismitaṃ manaḥ
12,046.003a nigṛhīto hi vāyus te pañcakarmā śarīragaḥ
12,046.003c indriyāṇi ca sarvāṇi manasi sthāpitāni te
12,046.004a indriyāṇi manaś caiva buddhau saṃveśitāni te
12,046.004c sarvaś caiva gaṇo deva kṣetrajñe te niveśitaḥ
12,046.005a neṅganti tava romāṇi sthirā buddhis tathā manaḥ
12,046.005c sthāṇukuḍyaśilābhūto nirīhaś cāsi mādhava
12,046.006a yathā dīpo nivātastho niriṅgo jvalate 'cyuta
12,046.006c tathāsi bhagavan deva niścalo dṛḍhaniścayaḥ
12,046.006d*0063_01 tathāpi bhagavan deva prapannāyābhiyācate
12,046.007a yadi śrotum ihārhāmi na rahasyaṃ ca te yadi
12,046.007c chindhi me saṃśayaṃ deva prapannāyābhiyācate
12,046.008a tvaṃ hi kartā vikartā ca tvaṃ kṣaraṃ cākṣaraṃ ca hi
12,046.008c anādinidhanaś cādyas tvam eva puruṣottama
12,046.009a tvatprapannāya bhaktāya śirasā praṇatāya ca
12,046.009c dhyānasyāsya yathātattvaṃ brūhi dharmabhṛtāṃ vara
12,046.010 vaiśaṃpāyana uvāca
12,046.010a tataḥ svagocare nyasya mano buddhīndriyāṇi ca
12,046.010c smitapūrvam uvācedaṃ bhagavān vāsavānujaḥ
12,046.011a śaratalpagato bhīṣmaḥ śāmyann iva hutāśanaḥ
12,046.011c māṃ dhyāti puruṣavyāghras tato me tadgataṃ manaḥ
12,046.012a yasya jyātalanirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ
12,046.012c na sahed devarājo 'pi tam asmi manasā gataḥ
12,046.013a yenābhidrutya tarasā samastaṃ rājamaṇḍalam
12,046.013c ūḍhās tisraḥ purā kanyās tam asmi manasā gataḥ
12,046.014a trayoviṃśatirātraṃ yo yodhayām āsa bhārgavam
12,046.014c na ca rāmeṇa nistīrṇas tam asmi manasā gataḥ
12,046.015a yaṃ gaṅgā garbhavidhinā dhārayām āsa pārthivam
12,046.015c vasiṣṭhaśiṣyaṃ taṃ tāta manasāsmi gato nṛpa
12,046.016a divyāstrāṇi mahātejā yo dhārayati buddhimān
12,046.016c sāṅgāṃś ca caturo vedāṃs tam asmi manasā gataḥ
12,046.017a rāmasya dayitaṃ śiṣyaṃ jāmadagnyasya pāṇḍava
12,046.017c ādhāraṃ sarvavidyānāṃ tam asmi manasā gataḥ
12,046.018a ekīkṛtyendriyagrāmaṃ manaḥ saṃyamya medhayā
12,046.018c śaraṇaṃ mām upāgacchat tato me tadgataṃ manaḥ
12,046.019a sa hi bhūtaṃ ca bhavyaṃ ca bhavac ca puruṣarṣabha
12,046.019c vetti dharmabhṛtāṃ śreṣṭhas tato me tadgataṃ manaḥ
12,046.020a tasmin hi puruṣavyāghre karmabhiḥ svair divaṃ gate
12,046.020c bhaviṣyati mahī pārtha naṣṭacandreva śarvarī
12,046.021a tad yudhiṣṭhira gāṅgeyaṃ bhīṣmaṃ bhīmaparākramam
12,046.021c abhigamyopasaṃgṛhya pṛccha yat te manogatam
12,046.022a cāturvedyaṃ cāturhotraṃ cāturāśramyam eva ca
12,046.022c cāturvarṇyasya dharmaṃ ca pṛcchainaṃ pṛthivīpate
12,046.023a tasminn astamite bhīṣme kauravāṇāṃ dhuraṃdhare
12,046.023c jñānāny alpībhaviṣyanti tasmāt tvāṃ codayāmy aham
12,046.024a tac chrutvā vāsudevasya tathyaṃ vacanam uttamam
12,046.024c sāśrukaṇṭhaḥ sa dharmajño janārdanam uvāca ha
12,046.025a yad bhavān āha bhīṣmasya prabhāvaṃ prati mādhava
12,046.025c tathā tan nātra saṃdeho vidyate mama mānada
12,046.026a mahābhāgyaṃ hi bhīṣmasya prabhāvaś ca mahātmanaḥ
12,046.026c śrutaṃ mayā kathayatāṃ brāhmaṇānāṃ mahātmanām
12,046.027a bhavāṃś ca kartā lokānāṃ yad bravīty arisūdana
12,046.027c tathā tad anabhidhyeyaṃ vākyaṃ yādavanandana
12,046.028a yatas tv anugrahakṛtā buddhis te mayi mādhava
12,046.028c tvām agrataḥ puraskṛtya bhīṣmaṃ paśyāmahe vayam
12,046.029a āvṛtte bhagavaty arke sa hi lokān gamiṣyati
12,046.029c tvaddarśanaṃ mahābāho tasmād arhati kauravaḥ
12,046.030a tava hy ādyasya devasya kṣarasyaivākṣarasya ca
12,046.030c darśanaṃ tasya lābhaḥ syāt tvaṃ hi brahmamayo nidhiḥ
12,046.031a śrutvaitad dharmarājasya vacanaṃ madhusūdanaḥ
12,046.031c pārśvasthaṃ sātyakiṃ prāha ratho me yujyatām iti
12,046.032a sātyakis tūpaniṣkramya keśavasya samīpataḥ
12,046.032c dārukaṃ prāha kṛṣṇasya yujyatāṃ ratha ity uta
12,046.033a sa sātyaker āśu vaco niśamya; rathottamaṃ kāñcanabhūṣitāṅgam
12,046.033c masāragalvarkamayair vibhaṅgair; vibhūṣitaṃ hemapinaddhacakram
12,046.034a divākarāṃśuprabham āśugāminaṃ; vicitranānāmaṇiratnabhūṣitam
12,046.034c navoditaṃ sūryam iva pratāpinaṃ; vicitratārkṣyadhvajinaṃ patākinam
12,046.035a sugrīvasainyapramukhair varāśvair; manojavaiḥ kāñcanabhūṣitāṅgaiḥ
12,046.035c suyuktam āvedayad acyutāya; kṛtāñjalir dāruko rājasiṃha
12,047.001 janamejaya uvāca
12,047.001a śaratalpe śayānas tu bharatānāṃ pitāmahaḥ
12,047.001c katham utsṛṣṭavān dehaṃ kaṃ ca yogam adhārayat
12,047.002 vaiśaṃpāyana uvāca
12,047.002a śṛṇuṣvāvahito rājañ śucir bhūtvā samāhitaḥ
12,047.002c bhīṣmasya kuruśārdūla dehotsargaṃ mahātmanaḥ
12,047.002d*0064_01 śuklapakṣasya cāṣṭamyāṃ māghamāsasya pārthiva
12,047.002d*0064_02 prājāpatye ca nakṣatre madhyaṃ prāpte divākare
12,047.003a nivṛttamātre tv ayana uttare vai divākare
12,047.003c samāveśayad ātmānam ātmany eva samāhitaḥ
12,047.004a vikīrṇāṃśur ivādityo bhīṣmaḥ śaraśataiś citaḥ
12,047.004c śiśye paramayā lakṣmyā vṛto brāhmaṇasattamaiḥ
12,047.005a vyāsena vedaśravasā nāradena surarṣiṇā
12,047.005c devasthānena vātsyena tathāśmakasumantunā
12,047.005d*0065_01 tathā jaimininā caiva pailena ca mahātmanā
12,047.005d*0065_02 śāṇḍilyadevalābhyāṃ ca maitreyeṇa ca dhīmatā
12,047.005d*0066_01 asitena vasiṣṭhena kauśikena mahātmanā
12,047.005d*0066_02 hārītalomaśābhyāṃ ca tathātreyeṇa dhīmatā
12,047.005d*0066_03 bṛhaspatiś ca śukraś ca cyavanaś ca mahāmuniḥ
12,047.005d*0066_04 sanatkumāraḥ kapilo vālmīkis tumburuḥ kuruḥ
12,047.005d*0066_05 maudgalyo bhārgavo rāmas tṛṇabindur mahāmuniḥ
12,047.005d*0066_06 pippalādaś ca vāyuś ca saṃvartaḥ pulahaḥ kacaḥ
12,047.005d*0066_07 kāśyapaś ca pulastyaś ca kratur dakṣaḥ parāśaraḥ
12,047.005d*0066_08 marīcir aṅgirāḥ kāśyo gautamo gālavo muniḥ
12,047.005d*0066_09 dhaumyo vibhāṇḍo māṇḍavyo dhaumraḥ kṛṣṇānubhautikaḥ
12,047.005d*0066_10 ulūkaḥ paramo vipro mārkaṇḍeyo mahāmuniḥ
12,047.005d*0066_11 bhāskariḥ pūraṇaḥ kṛṣṇaḥ sūtaḥ paramadhārmikaḥ
12,047.005d*0067_01 taṃ bāhyamuninā caiva gālavena mahātmanā
12,047.005d*0067_02 śrīmatā yājñavalkyena śaṅkhena pulahena ca
12,047.006a etaiś cānyair munigaṇair mahābhāgair mahātmabhiḥ
12,047.006c śraddhādamapuraskārair vṛtaś candra iva grahaiḥ
12,047.006d*0068_01 tathānyair munibhiś caiva pulastyena mahātmanā
12,047.007a bhīṣmas tu puruṣavyāghraḥ karmaṇā manasā girā
12,047.007c śaratalpagataḥ kṛṣṇaṃ pradadhyau prāñjaliḥ sthitaḥ
12,047.008a svareṇa puṣṭanādena tuṣṭāva madhusūdanam
12,047.008c yogeśvaraṃ padmanābhaṃ viṣṇuṃ jiṣṇuṃ jagatpatim
12,047.008d*0069_01 anādinidhanaṃ jiṣṇum ātmayoniṃ sanātanam
12,047.009a kṛtāñjaliḥ śucir bhūtvā vāgvidāṃ pravaraḥ prabhum
12,047.009c bhīṣmaḥ paramadharmātmā vāsudevam athāstuvat
12,047.010a ārirādhayiṣuḥ kṛṣṇaṃ vācaṃ jigamiṣāmi yām
12,047.010c tayā vyāsasamāsinyā prīyatāṃ puruṣottamaḥ
12,047.011a śuciḥ śuciṣadaṃ haṃsaṃ tatparaḥ parameṣṭhinam
12,047.011c yuktvā sarvātmanātmānaṃ taṃ prapadye prajāpatim
12,047.011d*0070_01 anādyantaṃ paraṃ brahma na devā narṣayo viduḥ
12,047.011d*0070_02 eko 'yaṃ veda bhagavān dhātā nārāyaṇo hariḥ
12,047.011d*0070_03 nārāyaṇād ṛṣigaṇās tathā siddhamahoragāḥ
12,047.011d*0070_04 devā devarṣayaś caiva yaṃ viduḥ param avyayam
12,047.011d*0070_05 devadānavagandharvā yakṣarākṣasapannagāḥ
12,047.011d*0070_06 yaṃ na jānanti ko hy eṣa kuto vā bhagavān iti
12,047.012a yasmin viśvāni bhūtāni tiṣṭhanti ca viśanti ca
12,047.012c guṇabhūtāni bhūteśe sūtre maṇigaṇā iva
12,047.013a yasmin nitye tate tantau dṛḍhe srag iva tiṣṭhati
12,047.013c sadasadgrathitaṃ viśvaṃ viśvāṅge viśvakarmaṇi
12,047.014a hariṃ sahasraśirasaṃ sahasracaraṇekṣaṇam
12,047.014b*0071_01 sahasrabāhumukuṭaṃ sahasravadanojjvalam
12,047.014c prāhur nārāyaṇaṃ devaṃ yaṃ viśvasya parāyaṇam
12,047.015a aṇīyasām aṇīyāṃsaṃ sthaviṣṭhaṃ ca sthavīyasām
12,047.015c garīyasāṃ gariṣṭhaṃ ca śreṣṭhaṃ ca śreyasām api
12,047.016a yaṃ vākeṣv anuvākeṣu niṣatsūpaniṣatsu ca
12,047.016c gṛṇanti satyakarmāṇaṃ satyaṃ satyeṣu sāmasu
12,047.017a caturbhiś caturātmānaṃ sattvasthaṃ sātvatāṃ patim
12,047.017c yaṃ divyair devam arcanti guhyaiḥ paramanāmabhiḥ
12,047.017d*0072_01 yasmin nityaṃ tapas taptaṃ yad aṅgeṣv anutiṣṭhati
12,047.017d*0072_02 sarvātmā sarvavit sarvaḥ sarvajñaḥ sarvabhāvanaḥ
12,047.018a yaṃ devaṃ devakī devī vasudevād ajījanat
12,047.018c bhaumasya brahmaṇo guptyai dīptam agnim ivāraṇiḥ
12,047.019a yam ananyo vyapetāśīr ātmānaṃ vītakalmaṣam
12,047.019c iṣṭvānantyāya govindaṃ paśyaty ātmany avasthitam
12,047.020a purāṇe puruṣaḥ prokto brahmā prokto yugādiṣu
12,047.020c kṣaye saṃkarṣaṇaḥ proktas tam upāsyam upāsmahe
12,047.020d*0073_01 yam ekaṃ bahudhātmānaṃ prādurbhūtam adhokṣajam
12,047.020d*0073_02 nānyabhaktāḥ kriyāvanto yajante sarvakāmadam
12,047.020d*0073_03 yam āhur jagataḥ kośaṃ yasmin saṃnihitāḥ prajāḥ
12,047.020d*0073_04 yasmiṃl lokāḥ sphurantīme jale śakunayo yathā
12,047.020d*0073_05 ṛtam ekākṣaraṃ brahma yat tat sadasataḥ param
12,047.020d*0073_06 anādimadhyaparyantaṃ na devā narṣayo viduḥ
12,047.020d*0073_07 yaṃ surāsuragandharvāḥ sasiddharṣimahoragāḥ
12,047.020d*0073_08 prayatā nityam arcanti paramaṃ duḥkhabheṣajam
12,047.020d*0073_09 anādinidhanaṃ devam ātmayoniṃ sanātanam
12,047.020d*0073_10 apratarkyam avijñeyaṃ hariṃ nārāyaṇaṃ prabhum
12,047.021a ativāyvindrakarmāṇam atisūryāgnitejasam
12,047.021c atibuddhīndriyātmānaṃ taṃ prapadye prajāpatim
12,047.022a yaṃ vai viśvasya kartāraṃ jagatas tasthuṣāṃ patim
12,047.022c vadanti jagato 'dhyakṣam akṣaraṃ paramaṃ padam
12,047.023a hiraṇyavarṇaṃ yaṃ garbham aditir daityanāśanam
12,047.023c ekaṃ dvādaśadhā jajñe tasmai sūryātmane namaḥ
12,047.024a śukle devān pitṝn kṛṣṇe tarpayaty amṛtena yaḥ
12,047.024c yaś ca rājā dvijātīnāṃ tasmai somātmane namaḥ
12,047.024d*0074_01 hutāśanamukhair devair dhyāyate sakalaṃ jagat
12,047.024d*0074_02 haviḥ prathamabhoktā ca tasmai hotrātmane namaḥ
12,047.025a mahatas tamasaḥ pāre puruṣaṃ jvalanadyutim
12,047.025c yaṃ jñātvā mṛtyum atyeti tasmai jñeyātmane namaḥ
12,047.026a yaṃ bṛhantaṃ bṛhaty ukthe yam agnau yaṃ mahādhvare
12,047.026c yaṃ viprasaṃghā gāyanti tasmai vedātmane namaḥ
12,047.027a ṛgyajuḥsāmadhāmānaṃ daśārdhahavirākṛtim
12,047.027c yaṃ saptatantuṃ tanvanti tasmai yajñātmane namaḥ
12,047.027d*0075_01 caturbhiś ca caturbhiś ca dvābhyāṃ pañcabhir eva ca
12,047.027d*0075_02 hūyate ca punar dvābhyāṃ tasmai homātmane namaḥ
12,047.028a yaḥ suparṇo yajur nāma chandogātras trivṛcchirāḥ
12,047.028c rathaṃtarabṛhatyakṣas tasmai stotrātmane namaḥ
12,047.029a yaḥ sahasrasave satre jajñe viśvasṛjām ṛṣiḥ
12,047.029c hiraṇyavarṇaḥ śakunis tasmai haṃsātmane namaḥ
12,047.030a padāṅgaṃ saṃdhiparvāṇaṃ svaravyañjanalakṣaṇam
12,047.030c yam āhur akṣaraṃ nityaṃ tasmai vāgātmane namaḥ
12,047.030d*0076_01 yajñāṅgo yo varāho vai bhūtvā gām ujjahāra ha
12,047.030d*0076_02 lokatrayahitārthāya tasmai vīryātmane namaḥ
12,047.030d*0076_03 yaḥ śete yogam āsthāya paryaṅke nāgabhūṣite
12,047.030d*0076_04 phaṇāsahasraracite tasmai nidrātmane namaḥ
12,047.030d*0077_01 viśve ca marutaś caiva rudrādityāśvināv api
12,047.030d*0077_02 vasavaḥ siddhasādhyāś ca tasmai devātmane namaḥ
12,047.030d@006_0001 avyaktaṃ buddhyahaṃkāro mano buddhīndriyāṇi ca
12,047.030d@006_0002 tanmātrāṇi viśeṣāś ca tasmai tattvātmane namaḥ
12,047.030d@006_0003 bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca bhūtādiprabhavāpyayaḥ
12,047.030d@006_0004 yo 'grajaḥ sarvabhūtānāṃ tasmai bhūtātmane namaḥ
12,047.030d@006_0005 yasya yajñe varāhasya viṣṇor amitatejasaḥ
12,047.030d@006_0006 praṇāmaṃ ye prakurvanti teṣām api namo namaḥ
12,047.030d@006_0007 yaṃ hi sūkṣmaṃ vicinvanti paraṃ sūkṣmavido janāḥ
12,047.030d@006_0008 sūkṣmāsūkṣmaṃ ca yad brahma tasmai sūkṣmātmane namaḥ
12,047.030d@006_0009 matsyo bhūtvā viriñcāya yena vedāḥ samāhṛtāḥ
12,047.030d@006_0010 rasātalagatāḥ śīghraṃ tasmai matsyātmane namaḥ
12,047.030d@006_0011 mandarādrir dhṛto yena prāpte hy amṛtamanthane
12,047.030d@006_0012 atikarkaśadehāya tasmai kūrmātmane namaḥ
12,047.030d@006_0013 vārāhaṃ rūpam āsthāya mahīṃ savanaparvatām
12,047.030d@006_0014 uddharaty ekadaṃṣṭreṇa tasmai kroḍātmane namaḥ
12,047.030d@006_0015 nārasiṃhavapuḥ kṛtvā sarvalokabhayaṃkaram
12,047.030d@006_0016 hiraṇyakaśipuṃ jaghne tasmai siṃhātmane namaḥ
12,047.030d@006_0017 piṅgekṣaṇasaṭaṃ yasya rūpaṃ daṃṣṭranakhair yutam
12,047.030d@006_0018 dānavendrāntakaraṇaṃ tasmai dṛptātmane namaḥ
12,047.030d@006_0019 vāmanaṃ rūpam āsthāya baliṃ saṃyamya māyayā
12,047.030d@006_0020 trailokyaṃ krāntavān yas tu tasmai krāntātmane namaḥ
12,047.030d@006_0021 jamadagnisuto bhūtvā rāmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
12,047.030d@006_0022 mahīṃ niḥkṣatriyāṃ cakre tasmai rāmātmane namaḥ
12,047.030d@006_0023 triḥsaptakṛtvo yaś caiko dharmavyutkrāntigauravāt
12,047.030d@006_0024 jaghāna kṣatriyān saṃghe tasmai krodhātmane namaḥ
12,047.030d@006_0025 rāmo dāśarathir bhūtvā pulastyakulanandanam
12,047.030d@006_0026 jaghāna rāvaṇaṃ saṃkhye tasmai kṣatrātmane namaḥ
12,047.030d@006_0027 yo halī musalī śrīmān nīlāmbaradharaḥ sthitaḥ
12,047.030d@006_0028 rāmāya rauhiṇeyāya tasmai bhogātmane namaḥ
12,047.030d@006_0029 śaṅkhine cakriṇe nityaṃ śārṅgiṇe pītavāsase
12,047.030d@006_0030 vanamālādharāyaiva tasmai kṛṣṇātmane namaḥ
12,047.030d@006_0031 vasudevasutaḥ śrīmān krīḍito nandagokule
12,047.030d@006_0032 kaṃsasya nidhanārthāya tasmai krīḍātmane namaḥ
12,047.030d@006_0033 vasudevatvam āgamya yador vaṃśasamudbhavaḥ
12,047.030d@006_0034 bhūbhāraharaṇaṃ cakre tasmai kṛṣṇātmane namaḥ
12,047.030d@006_0035 sārathyam arjunasyājau kurvan gītāmṛtaṃ dadau
12,047.030d@006_0036 lokatrayopakārāya tasmai brahmātmane namaḥ
12,047.030d@006_0037 dānavāṃs tu vaśe kṛtvā punar buddhatvam āgataḥ
12,047.030d@006_0038 sargasya rakṣaṇārthāya tasmai śuddhātmane namaḥ
12,047.030d@006_0039 haniṣyati kalau prāpte mlecchāṃs turagavāhanaḥ
12,047.030d@006_0040 dharmasaṃsthāpako yas tu tasmai kalkyātmane namaḥ
12,047.030d@006_0041 kṣatriyāṇāṃ sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
12,047.030d@006_0042 yo 'vadhīd bhārate yuddhe tasmai krīḍātmane namaḥ
12,047.030d@006_0043 tārānvaye kālanemiṃ hatvā dānavapuṃgavam
12,047.030d@006_0044 dadau rājyaṃ mahendrāya tasmai mukhyātmane namaḥ
12,047.030d@006_0045 yaḥ sarvaprāṇināṃ dehe sākṣībhūto vyavasthitaḥ
12,047.030d@006_0046 akṣarakṣaramāṇānāṃ tasmai sākṣyātmane namaḥ
12,047.030d@006_0047 namo 'stu te mahādeva namas te bhaktavatsala
12,047.030d@006_0048 subrahmaṇya namas te 'stu prasīda parameśvara
12,047.030d@006_0049 avyaktavyaktarūpeṇa vyāptaṃ sarvaṃ tvayā vibho
12,047.030d@006_0050 nārāyaṇaṃ sahasrākṣaṃ sarvalokamaheśvaram
12,047.030d@006_0051 hiraṇyanābhaṃ yajñāṅgam amṛtaṃ viśvatomukham
12,047.030d@006_0052 sarvadā sarvakāryeṣu nāsti teṣām amaṅgalam
12,047.030d@006_0053 yeṣāṃ hṛdistho deveśo maṅgalāyatanaṃ hariḥ
12,047.030d@006_0054 maṅgalaṃ bhagavān viṣṇur maṅgalaṃ madhusūdanaḥ
12,047.030d@006_0055 maṅgalaṃ puṇḍarīkākṣo maṅgalaṃ garuḍadhvajaḥ
12,047.031a yaś cinoti satāṃ setum ṛtenāmṛtayoninā
12,047.031c dharmārthavyavahārāṅgais tasmai satyātmane namaḥ
12,047.032a yaṃ pṛthagdharmacaraṇāḥ pṛthagdharmaphalaiṣiṇaḥ
12,047.032c pṛthagdharmaiḥ samarcanti tasmai dharmātmane namaḥ
12,047.032d*0078_01 yataḥ sarve prasūyante hy anaṅgātmāṅgadehinaḥ
12,047.032d*0078_02 unmādaḥ sarvabhūtānāṃ tasmai kāmātmane namaḥ
12,047.033a yaṃ taṃ vyaktastham avyaktaṃ vicinvanti maharṣayaḥ
12,047.033c kṣetre kṣetrajñam āsīnaṃ tasmai kṣetrātmane namaḥ
12,047.034a yaṃ dṛgātmānam ātmasthaṃ vṛtaṃ ṣoḍaśabhir guṇaiḥ
12,047.034c prāhuḥ saptadaśaṃ sāṃkhyās tasmai sāṃkhyātmane namaḥ
12,047.035a yaṃ vinidrā jitaśvāsāḥ sattvasthāḥ saṃyatendriyāḥ
12,047.035c jyotiḥ paśyanti yuñjānās tasmai yogātmane namaḥ
12,047.036a apuṇyapuṇyoparame yaṃ punarbhavanirbhayāḥ
12,047.036c śāntāḥ saṃnyāsino yānti tasmai mokṣātmane namaḥ
12,047.037a yo 'sau yugasahasrānte pradīptārcir vibhāvasuḥ
12,047.037c saṃbhakṣayati bhūtāni tasmai ghorātmane namaḥ
12,047.038a saṃbhakṣya sarvabhūtāni kṛtvā caikārṇavaṃ jagat
12,047.038c bālaḥ svapiti yaś caikas tasmai māyātmane namaḥ
12,047.039a sahasraśirase tasmai puruṣāyāmitātmane
12,047.039c catuḥsamudraparyāyayoganidrātmane namaḥ
12,047.040a ajasya nābhāv adhyekaṃ yasmin viśvaṃ pratiṣṭhitam
12,047.040c puṣkaraṃ puṣkarākṣasya tasmai padmātmane namaḥ
12,047.041a yasya keśeṣu jīmūtā nadyaḥ sarvāṅgasaṃdhiṣu
12,047.041c kukṣau samudrāś catvāras tasmai toyātmane namaḥ
12,047.041d*0079_01 yasmāt sarvāḥ prasūyante sargapralayavikriyāḥ
12,047.041d*0079_02 yasmiṃś caiva pralīyante tasmai hetvātmane namaḥ
12,047.041d*0079_03 yo niṣaṇṇo bhaved rātrau divā bhavati viṣṭhitaḥ
12,047.041d*0079_04 iṣṭāniṣṭasya ca draṣṭā tasmai draṣṭātmane namaḥ
12,047.041d*0079_05 akuṇṭhaṃ sarvakāryeṣu dharmakāryārtham udyatam
12,047.041d*0079_06 vaikuṇṭhasya hi tad rūpaṃ tasmai kāryātmane namaḥ
12,047.041d*0079_07 triḥsaptakṛtvo yaḥ kṣatraṃ dharmavyutkrāntagauravam
12,047.041d*0079_08 kruddho nijaghne samare tasmai krauryātmane namaḥ
12,047.041d*0079_09 vibhajya paṃcadhātmānaṃ vāyur bhūtvā śarīragaḥ
12,047.041d*0079_10 yaś ceṣṭayati bhūtāni tasmai vāyvātmane namaḥ
12,047.042a yugeṣv āvartate yo 'ṃśair dinartvanayahāyanaiḥ
12,047.042c sargapralayayoḥ kartā tasmai kālātmane namaḥ
12,047.043a brahma vaktraṃ bhujau kṣatraṃ kṛtsnam ūrūdaraṃ viśaḥ
12,047.043c pādau yasyāśritāḥ śūdrās tasmai varṇātmane namaḥ
12,047.044a yasyāgnir āsyaṃ dyaur mūrdhā khaṃ nābhiś caraṇau kṣitiḥ
12,047.044c sūryaś cakṣur diśaḥ śrotre tasmai lokātmane namaḥ
12,047.045a viṣaye vartamānānāṃ yaṃ taṃ vaiśeṣikair guṇaiḥ
12,047.045c prāhur viṣayagoptāraṃ tasmai goptrātmane namaḥ
12,047.046a annapānendhanamayo rasaprāṇavivardhanaḥ
12,047.046c yo dhārayati bhūtāni tasmai prāṇātmane namaḥ
12,047.046d*0080_01 prāṇānāṃ dhāraṇārthāya yo 'nnaṃ bhuṅkte caturvidham
12,047.046d*0080_02 antarbhūtaḥ pacaty agnis tasmai pākātmane namaḥ
12,047.046d*0080_03 piṅgekṣaṇasaṭaṃ yasya rūpaṃ daṃṣṭrānakhāyudham
12,047.046d*0080_04 dānavendrāntakaraṇaṃ tasmai dṛptātmane namaḥ
12,047.046d*0080_05 rasātalagataḥ śrīmān ananto bhagavān vibhuḥ
12,047.046d*0080_06 jagad dhārayate kṛtsnaṃ tasmai vīryātmane namaḥ
12,047.046d*0081_01 viṣaye vartamānānāṃ śrotrādīnāṃ ca yaḥ prabhuḥ
12,047.046d*0081_02 vedate sarvaviṣayāṃs tasmai citrātmane namaḥ
12,047.046d*0082_01 yaṃ na devā na gandharvā na daityā na ca dānavāḥ
12,047.046d*0082_02 tattvato hi vijānanti tasmai sūkṣmātmane namaḥ
12,047.046d*0083_01 jvalanārkendutārāṇāṃ jyotiṣāṃ divyamūrtinām
12,047.046d*0083_02 yas tejayati tejāṃsi tasmai tejātmane namaḥ
12,047.047a paraḥ kālāt paro yajñāt paraḥ sadasatoś ca yaḥ
12,047.047c anādir ādir viśvasya tasmai viśvātmane namaḥ
12,047.047d*0084_01 vaidyuto jāṭharaś caiva pāvakaḥ śucir eva ca
12,047.047d*0084_02 dahanaḥ sarvabhakṣāṇāṃ tasmai vahnyātmane namaḥ
12,047.047d@007_0001 sutale talamadhyastho hatvā tu madhukaiṭabhau
12,047.047d@007_0002 uddhṛtā yena vai vedās tasmai matsyātmane namaḥ
12,047.047d@007_0003 sasāgaranagāṃ bibhratsaptadvīpāṃ vasuṃdharām
12,047.047d@007_0004 yo dhārayati pṛṣṭhena tasmai kūrmātmane namaḥ
12,047.047d@007_0005 ekārṇave mahīṃ magnāṃ vārāhaṃ rūpam āsthitaḥ
12,047.047d@007_0006 uddadhāra mahīṃ yo 'sau tasmai kroḍātmane namaḥ
12,047.047d@007_0007 nārasiṃhaṃ tataḥ kṛtvā yas trailokyabhayaṃkaram
12,047.047d@007_0008 hiraṇyakaśipuṃ jaghne tasmai siṃhātmane namaḥ
12,047.047d@007_0009 vāmanaṃ rūpam āsthāya baliṃ saṃyamya māyayā
12,047.047d@007_0010 ime krāntās trayo lokās tasmai krāntātmane namaḥ
12,047.047d@007_0011 jamadagnisuto bhūtvā rāmaḥ paraśudhṛk prabhuḥ
12,047.047d@007_0012 sahasrārjunahantā yas tasmā ugrātmane namaḥ
12,047.047d@007_0013 rāmo dāśarathir bhūtvā paulastyakulanandanam
12,047.047d@007_0014 jaghāna rāvaṇaṃ saṃkhye tasmai kṣatrātmane namaḥ
12,047.047d@007_0015 vasudevasutaḥ śrīmān vāsudevo jagatpatiḥ
12,047.047d@007_0016 jahāra vasudhābhāraṃ tasmai kṛṣṇātmane namaḥ
12,047.047d@007_0017 buddharūpaṃ samāsthāya sarvadharmaparāyaṇaḥ
12,047.047d@007_0018 mohayan sarvabhūtāni tasmai mohātmane namaḥ
12,047.047d@007_0019 haniṣyati kaler ante mlecchāṃs turagavāhanaḥ
12,047.047d@007_0020 dharmasaṃsthāpanārthāya tasmai kālātmane namaḥ
12,047.047d@007_0021 anādir ādir viśvasya tasmai viśvātmane namaḥ
12,047.048a yo mohayati bhūtāni sneharāgānubandhanaiḥ
12,047.048c sargasya rakṣaṇārthāya tasmai mohātmane namaḥ
12,047.048d*0085_01 caitanyaṃ sarvato nityaṃ sarvaprāṇihṛdi sthitam
12,047.048d*0085_02 sarvātītataraṃ sūkṣmaṃ tasmai sūkṣmātmane namaḥ
12,047.049a ātmajñānam idaṃ jñānaṃ jñātvā pañcasv avasthitam
12,047.049c yaṃ jñānino 'dhigacchanti tasmai jñānātmane namaḥ
12,047.049d*0086_01 sāṃkhyair yogair viniścitya sādhyaiś ca paramarṣibhiḥ
12,047.049d*0086_02 yasya na jñāyate tattvaṃ tasmai guhyātmane namaḥ
12,047.050a aprameyaśarīrāya sarvato 'nantacakṣuṣe
12,047.050c apāraparimeyāya tasmai cintyātmane namaḥ
12,047.051a jaṭine daṇḍine nityaṃ lambodaraśarīriṇe
12,047.051c kamaṇḍaluniṣaṅgāya tasmai brahmātmane namaḥ
12,047.051d*0087_01 yo jāto vasudevena devakyāṃ yadunandanaḥ
12,047.051d*0087_02 śaṅkhacakragadāpāṇir vāsudevātmane namaḥ
12,047.052a śūline tridaśeśāya tryambakāya mahātmane
12,047.052c bhasmadigdhordhvaliṅgāya tasmai rudrātmane namaḥ
12,047.052d*0088_01 śiraḥkapālamālāya vyāghracarmanivāsine
12,047.052d*0088_02 bhasmadigdhaśarīrāya tasmai rudrātmane namaḥ
12,047.052d*0089_01 candrārdhakṛtaśīrṣāya vyālayajñopavītine
12,047.052d*0089_02 pinākaśūlahastāya tasmā ugrātmane namaḥ
12,047.053a pañcabhūtātmabhūtāya bhūtādinidhanātmane
12,047.053c akrodhadrohamohāya tasmai śāntātmane namaḥ
12,047.054a yasmin sarvaṃ yataḥ sarvaṃ yaḥ sarvaṃ sarvataś ca yaḥ
12,047.054c yaś ca sarvamayo nityaṃ tasmai sarvātmane namaḥ
12,047.055a viśvakarman namas te 'stu viśvātman viśvasaṃbhava
12,047.055c apavargo 'si bhūtānāṃ pañcānāṃ parataḥ sthitaḥ
12,047.056a namas te triṣu lokeṣu namas te paratastriṣu
12,047.056c namas te dikṣu sarvāsu tvaṃ hi sarvaparāyaṇam
12,047.057a namas te bhagavan viṣṇo lokānāṃ prabhavāpyaya
12,047.057c tvaṃ hi kartā hṛṣīkeśa saṃhartā cāparājitaḥ
12,047.058a tena paśyāmi te divyān bhāvān hi triṣu vartmasu
12,047.058c tac ca paśyāmi tattvena yat te rūpaṃ sanātanam
12,047.059a divaṃ te śirasā vyāptaṃ padbhyāṃ devī vasuṃdharā
12,047.059c vikrameṇa trayo lokāḥ puruṣo 'si sanātanaḥ
12,047.059d*0090_01 diśo bhujā raviś cakṣur vīryaṃ śukraprajāpatī
12,047.059d*0090_02 sapta mārgā niruddhās te vāyor amitatejasaḥ
12,047.059d*0091_01 avyaktaṃ vyaktarūpeṇa vyāptaṃ sarvaṃ tvayā vibho
12,047.059d*0091_02 vyaktāvyaktasvarūpeṇa vyāptaṃ sarvaṃ tvayā vibho
12,047.059d*0091_03 avyaktaṃ brahmaṇo rūpaṃ vyaktam etac carācaram
12,047.060a atasīpuṣpasaṃkāśaṃ pītavāsasam acyutam
12,047.060b*0092_01 vapuṃṣy anumimītas te meghasyeva savidyutaḥ
12,047.060b*0093_01 namo narakasaṃtrāsarakṣāmaṇḍalakāriṇe
12,047.060b*0093_02 saṃsāranimnagāvartatarakāṣṭhāya viṣṇave
12,047.060b*0093_03 namo brahmaṇyadevāya gobrāhmaṇahitāya ca
12,047.060b*0093_04 jagaddhitāya kṛṣṇāya govindāya namo namaḥ
12,047.060b*0093_05 prāṇakāntārapātheyaṃ saṃsāracchedabheṣajam
12,047.060b*0093_06 duḥkhaśokaparitrāṇaṃ harir ity akṣaradvayam
12,047.060b*0094_01 eko 'pi kṛṣṇasya kṛtaḥ praṇāmo
12,047.060b*0094_02 daśāśvamedhāvabhṛthena tulyaḥ
12,047.060b*0094_03 daśāśvamedhī punar eti janma
12,047.060b*0094_04 kṛṣṇapraṇāmī na punarbhavāya
12,047.060b*0094_05 kṛṣṇavratāḥ kṛṣṇam anusmaranto
12,047.060b*0094_06 rātrau ca kṛṣṇaṃ punar utthitā ye
12,047.060b*0094_07 te kṛṣṇadehāḥ praviśanti kṛṣṇam
12,047.060b*0094_08 ājyaṃ yathā mantrahutaṃ hutāśe
12,047.060b*0095_01 nārāyaṇaṃ sahasrākṣaṃ sarvalokanamaskṛtam
12,047.060b*0095_02 hiraṇyanābhaṃ yajñāṅgam amṛtaṃ viśvatomukham
12,047.060c ye namasyanti govindaṃ na teṣāṃ vidyate bhayam
12,047.061a yathā viṣṇumayaṃ satyaṃ yathā viṣṇumayaṃ haviḥ
12,047.061c yathā viṣṇumayaṃ sarvaṃ pāpmā me naśyatāṃ tathā
12,047.061d*0096_01 tasya yajñavarāhasya viṣṇor amitatejasaḥ
12,047.061d*0096_02 praṇāmaṃ ye 'pi kurvanti teṣām api namo namaḥ
12,047.062a tvāṃ prapannāya bhaktāya gatim iṣṭāṃ jigīṣave
12,047.062c yac chreyaḥ puṇḍarīkākṣa tad dhyāyasva surottama
12,047.063a iti vidyātapoyonir ayonir viṣṇur īḍitaḥ
12,047.063c vāgyajñenārcito devaḥ prīyatāṃ me janārdanaḥ
12,047.063d*0097_01 nārāyaṇaparaṃ brahma nārāyaṇaparaṃ tapaḥ
12,047.063d*0097_02 nārāyaṇaparaṃ cedaṃ sarvaṃ nārāyaṇātmakam
12,047.064a etāvad uktvā vacanaṃ bhīṣmas tadgatamānasaḥ
12,047.064c nama ity eva kṛṣṇāya praṇāmam akarot tadā
12,047.065a abhigamya tu yogena bhaktiṃ bhīṣmasya mādhavaḥ
12,047.065c traikālyadarśanaṃ jñānaṃ divyaṃ dātuṃ yayau hariḥ
12,047.065d*0098_01 anādinidhanaṃ viṣṇuṃ sarvalokamaheśvaram
12,047.065d*0098_02 lokādhyakṣaṃ stuvan nityaṃ sarvapāpaiḥ pramucyate
12,047.065d*0098_03 stavarājaḥ samāpto 'yaṃ viṣṇor adbhutakarmaṇaḥ
12,047.065d*0098_04 gāṅgeyena purā gītaḥ mahāpātakanāśanaḥ
12,047.066a tasminn uparate śabde tatas te brahmavādinaḥ
12,047.066c bhīṣmaṃ vāgbhir bāṣpakaṇṭhās tam ānarcur mahāmatim
12,047.067a te stuvantaś ca viprāgryāḥ keśavaṃ puruṣottamam
12,047.067c bhīṣmaṃ ca śanakaiḥ sarve praśaśaṃsuḥ punaḥ punaḥ
12,047.068a viditvā bhaktiyogaṃ tu bhīṣmasya puruṣottamaḥ
12,047.068c sahasotthāya saṃhṛṣṭo yānam evānvapadyata
12,047.069a keśavaḥ sātyakiś caiva rathenaikena jagmatuḥ
12,047.069c apareṇa mahātmānau yudhiṣṭhiradhanaṃjayau
12,047.070a bhīmaseno yamau cobhau ratham ekaṃ samāsthitau
12,047.070c kṛpo yuyutsuḥ sūtaś ca saṃjayaś cāparaṃ ratham
12,047.071a te rathair nagarākāraiḥ prayātāḥ puruṣarṣabhāḥ
12,047.071c nemighoṣeṇa mahatā kampayanto vasuṃdharām
12,047.072a tato giraḥ puruṣavaras tavānvitā; dvijeritāḥ pathi sumanāḥ sa śuśruve
12,047.072c kṛtāñjaliṃ praṇatam athāparaṃ janaṃ; sa keśihā muditamanābhyanandata
12,047.072d*0099_01 iti smaran paṭhati ca śārṅgadhanvanaḥ
12,047.072d*0099_02 śṛṇoti vā yadukulanandanastavam
12,047.072d*0099_03 sa cakrabhṛtpratihatasarvakilbiṣo
12,047.072d*0099_04 janārdanaṃ praviśati dehasaṃkṣaye
12,047.072d*0099_05 yaṃ yoginaḥ prāṇaviyogakāle
12,047.072d*0099_06 yatnena citte viniveśayanti
12,047.072d*0099_07 sa taṃ purastād dharim īkṣamāṇaḥ
12,047.072d*0099_08 prāṇāñ jahau prāptaphalo hi bhīṣmaḥ
12,047.072d*0099_09 stavarājaḥ samāpto 'yaṃ viṣṇor adbhutakarmaṇaḥ
12,047.072d*0099_10 gāṅgeyena purā gīto mahāpātakanāśanaḥ
12,047.072d*0099_11 idaṃ naraḥ stavarājaṃ mumukṣuḥ
12,047.072d*0099_12 paṭhañ śuciḥ kaluṣitakalmaṣāpaham
12,047.072d*0099_13 vyatītya lokān mahataḥ samāgatān
12,047.072d*0099_14 padaṃ saṃgacchaty amṛtaṃ mahātmanaḥ
12,048.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,048.001a tataḥ sa ca hṛṣīkeśaḥ sa ca rājā yudhiṣṭhiraḥ
12,048.001c kṛpādayaś ca te sarve catvāraḥ pāṇḍavāś ca ha
12,048.002a rathais te nagarākāraiḥ patākādhvajaśobhitaiḥ
12,048.002c yayur āśu kurukṣetraṃ vājibhiḥ śīghragāmibhiḥ
12,048.003a te 'vatīrya kurukṣetraṃ keśamajjāsthisaṃkulam
12,048.003c dehanyāsaḥ kṛto yatra kṣatriyais tair mahātmabhiḥ
12,048.004a gajāśvadehāsthicayaiḥ parvatair iva saṃcitam
12,048.004c naraśīrṣakapālaiś ca śaṅkhair iva samācitam
12,048.005a citāsahasrair nicitaṃ varmaśastrasamākulam
12,048.005c āpānabhūmiṃ kālasya tadā bhuktojjhitām iva
12,048.006a bhūtasaṃghānucaritaṃ rakṣogaṇaniṣevitam
12,048.006c paśyantas te kurukṣetraṃ yayur āśu mahārathāḥ
12,048.007a gacchann eva mahābāhuḥ sarvayādavanandanaḥ
12,048.007c yudhiṣṭhirāya provāca jāmadagnyasya vikramam
12,048.008a amī rāmahradāḥ pañca dṛśyante pārtha dūrataḥ
12,048.008c yeṣu saṃtarpayām āsa pūrvān kṣatriyaśoṇitaiḥ
12,048.009a triḥsaptakṛtvo vasudhāṃ kṛtvā niḥkṣatriyāṃ prabhuḥ
12,048.009c ihedānīṃ tato rāmaḥ karmaṇo virarāma ha
12,048.010 yudhiṣṭhira uvāca
12,048.010a triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivī kṛtā niḥkṣatriyā tadā
12,048.010c rāmeṇeti yad āttha tvam atra me saṃśayo mahān
12,048.011a kṣatrabījaṃ yadā dagdhaṃ rāmeṇa yadupuṃgava
12,048.011c kathaṃ bhūyaḥ samutpattiḥ kṣatrasyāmitavikrama
12,048.012a mahātmanā bhagavatā rāmeṇa yadupuṃgava
12,048.012c katham utsāditaṃ kṣatraṃ kathaṃ vṛddhiṃ punar gatam
12,048.013a mahābhāratayuddhe hi koṭiśaḥ kṣatriyā hatāḥ
12,048.013c tathābhūc ca mahī kīrṇā kṣatriyair vadatāṃ vara
12,048.013d*0100_01 kimarthaṃ bhārgaveṇedaṃ kṣatram utsāditaṃ purā
12,048.013d*0100_02 rāmeṇa yaduśārdūla kurukṣetre mahātmanā
12,048.014a evaṃ me chindhi vārṣṇeya saṃśayaṃ tārkṣyaketana
12,048.014c āgamo hi paraḥ kṛṣṇa tvatto no vāsavānuja
12,048.015 vaiśaṃpāyana uvāca
12,048.015a tato vrajann eva gadāgrajaḥ prabhuḥ; śaśaṃsa tasmai nikhilena tattvataḥ
12,048.015c yudhiṣṭhirāyāpratimaujase tadā; yathābhavat kṣatriyasaṃkulā mahī
12,049.001 vāsudeva uvāca
12,049.001a śṛṇu kaunteya rāmasya mayā yāvat pariśrutam
12,049.001c maharṣīṇāṃ kathayatāṃ kāraṇaṃ tasya janma ca
12,049.002a yathā ca jāmadagnyena koṭiśaḥ kṣatriyā hatāḥ
12,049.002c udbhūtā rājavaṃśeṣu ye bhūyo bhārate hatāḥ
12,049.003a jahnor ajahnus tanayo ballavas tasya cātmajaḥ
12,049.003c kuśiko nāma dharmajñas tasya putro mahīpatiḥ
12,049.004a ugraṃ tapaḥ samātiṣṭhat sahasrākṣasamo bhuvi
12,049.004c putraṃ labheyam ajitaṃ trilokeśvaram ity uta
12,049.005a tam ugratapasaṃ dṛṣṭvā sahasrākṣaḥ puraṃdaraḥ
12,049.005c samarthaḥ putrajanane svayam evaitya bhārata
12,049.006a putratvam agamad rājaṃs tasya lokeśvareśvaraḥ
12,049.006c gādhir nāmābhavat putraḥ kauśikaḥ pākaśāsanaḥ
12,049.007a tasya kanyābhavad rājan nāmnā satyavatī prabho
12,049.007c tāṃ gādhiḥ kaviputrāya sorcīkāya dadau prabhuḥ
12,049.008a tataḥ prītas tu kaunteya bhārgavaḥ kurunandana
12,049.008c putrārthe śrapayām āsa caruṃ gādhes tathaiva ca
12,049.009a āhūya cāha tāṃ bhāryām ṛcīko bhārgavas tadā
12,049.009c upayojyaś carur ayaṃ tvayā mātrāpy ayaṃ tava
12,049.010a tasyā janiṣyate putro dīptimān kṣatriyarṣabhaḥ
12,049.010c ajayyaḥ kṣatriyair loke kṣatriyarṣabhasūdanaḥ
12,049.011a tavāpi putraṃ kalyāṇi dhṛtimantaṃ taponvitam
12,049.011c śamātmakaṃ dvijaśreṣṭhaṃ carur eṣa vidhāsyati
12,049.012a ity evam uktvā tāṃ bhāryām ṛcīko bhṛgunandanaḥ
12,049.012c tapasy abhirato dhīmāñ jagāmāraṇyam eva ha
12,049.013a etasminn eva kāle tu tīrthayātrāparo nṛpaḥ
12,049.013c gādhiḥ sadāraḥ saṃprāpta ṛcīkasyāśramaṃ prati
12,049.014a carudvayaṃ gṛhītvā tu rājan satyavatī tadā
12,049.014c bhartur vākyād athāvyagrā mātre hṛṣṭā nyavedayat
12,049.015a mātā tu tasyāḥ kaunteya duhitre svaṃ caruṃ dadau
12,049.015c tasyāś carum athājñātam ātmasaṃsthaṃ cakāra ha
12,049.016a atha satyavatī garbhaṃ kṣatriyāntakaraṃ tadā
12,049.016c dhārayām āsa dīptena vapuṣā ghoradarśanam
12,049.017a tām ṛcīkas tadā dṛṣṭvā dhyānayogena vai tataḥ
12,049.017c abravīd rājaśārdūla svāṃ bhāryāṃ varavarṇinīm
12,049.018a mātrāsi vyaṃsitā bhadre caruvyatyāsahetunā
12,049.018c janiṣyate hi te putraḥ krūrakarmā mahābalaḥ
12,049.019a janiṣyate hi te bhrātā brahmabhūtas tapodhanaḥ
12,049.019c viśvaṃ hi brahma tapasā mayā tatra samarpitam
12,049.019d*0101_01 kṣatravīryaṃ ca sakalaṃ tava mātre samarpitam
12,049.019d*0101_02 viparyayeṇa te bhadre naitad evaṃ bhaviṣyati
12,049.019d*0101_03 mātus te brāhmaṇo bhūyāt tava ca kṣatriyaḥ sutaḥ
12,049.020a saivam uktā mahābhāgā bhartrā satyavatī tadā
12,049.020c papāta śirasā tasmai vepantī cābravīd idam
12,049.021a nārho 'si bhagavann adya vaktum evaṃvidhaṃ vacaḥ
12,049.021c brāhmaṇāpasadaṃ putraṃ prāpsyasīti mahāmune
12,049.022 ṛcīka uvāca
12,049.022a naiṣa saṃkalpitaḥ kāmo mayā bhadre tathā tvayi
12,049.022c ugrakarmā bhavet putraś carur mātā ca kāraṇam
12,049.023 satyavaty uvāca
12,049.023a icchaṃl lokān api mune sṛjethāḥ kiṃ punar mama
12,049.023c śamātmakam ṛjuṃ putraṃ labheyaṃ japatāṃ vara
12,049.024 ṛcīka uvāca
12,049.024a noktapūrvaṃ mayā bhadre svaireṣv apy anṛtaṃ vacaḥ
12,049.024c kim utāgniṃ samādhāya mantravac carusādhane
12,049.024d*0102_01 dṛṣṭam etat purā bhadre jñātaṃ ca tapasā mayā
12,049.024d*0102_02 brahmabhūtaṃ hi sakalaṃ pitus tava kulaṃ bhavet
12,049.025 satyavaty uvāca
12,049.025a kāmam evaṃ bhavet pautro mameha tava caiva ha
12,049.025c śamātmakam ṛjuṃ putraṃ labheyaṃ japatāṃ vara
12,049.026 ṛcīka uvāca
12,049.026a putre nāsti viśeṣo me pautre vā varavarṇini
12,049.026c yathā tvayoktaṃ tu vacas tathā bhadre bhaviṣyati
12,049.027 vāsudeva uvāca
12,049.027a tataḥ satyavatī putraṃ janayām āsa bhārgavam
12,049.027c tapasy abhirataṃ śāntaṃ jamadagniṃ śamātmakam
12,049.027d*0103_01 so 'pi putraṃ hy ajanayaj jāmadagnyaṃ sudāruṇam
12,049.028a viśvāmitraṃ ca dāyādaṃ gādhiḥ kuśikanandanaḥ
12,049.028c prāpa brahmarṣisamitaṃ viśvena brahmaṇā yutam
12,049.029a ārcīko janayām āsa jamadagniḥ sudāruṇam
12,049.029a*0104_01 **** **** jamadagniṃ taponidhim
12,049.029a*0104_02 so 'pi putraṃ hy ajanayad
12,049.029c sarvavidyāntagaṃ śreṣṭhaṃ dhanurvede ca pāragam
12,049.029e rāmaṃ kṣatriyahantāraṃ pradīptam iva pāvakam
12,049.029f*0105_01 toṣayitvā mahādevaṃ parvate gandhamādane
12,049.029f*0105_02 astrāṇi varayām āsa paraśuṃ cātitejasam
12,049.029f*0105_03 sa tenākuṇṭhadhāreṇa jvalitānalavarcasā
12,049.029f*0105_04 kuṭhāreṇāprameyeṇa lokeṣv apratimo 'bhavat
12,049.030a etasminn eva kāle tu kṛtavīryātmajo balī
12,049.030c arjuno nāma tejasvī kṣatriyo haihayānvayaḥ
12,049.030d*0106_01 dattātreyaprasādena rājā bāhusahasravān
12,049.030d*0106_02 cakravartī mahātejā viprāṇām āśvamedhike
12,049.031a dadāha pṛthivīṃ sarvāṃ saptadvīpāṃ sapattanām
12,049.031c svabāhvastrabalenājau dharmeṇa parameṇa ca
12,049.032a tṛṣitena sa kauravya bhikṣitaś citrabhānunā
12,049.032c sahasrabāhur vikrāntaḥ prādād bhikṣām athāgnaye
12,049.033a grāmān purāṇi ghoṣāṃś ca pattanāni ca vīryavān
12,049.033c jajvāla tasya bāṇais tu citrabhānur didhakṣayā
12,049.034a sa tasya puruṣendrasya prabhāvena mahātapāḥ
12,049.034c dadāha kārtavīryasya śailān atha vanāni ca
12,049.035a sa śūnyam āśramāraṇyaṃ varuṇasyātmajasya tat
12,049.035c dadāha pavaneneddhaś citrabhānuḥ sahaihayaḥ
12,049.036a āpavas taṃ tato roṣāc chaśāpārjunam acyuta
12,049.036c dagdhe ''śrame mahārāja kārtavīryeṇa vīryavān
12,049.037a tvayā na varjitaṃ mohād yasmād vanam idaṃ mama
12,049.037c dagdhaṃ tasmād raṇe rāmo bāhūṃs te chetsyate 'rjuna
12,049.038a arjunas tu mahārāja balī nityaṃ śamātmakaḥ
12,049.038c brahmaṇyaś ca śaraṇyaś ca dātā śūraś ca bhārata
12,049.038d*0107_01 nācintayat tadā śāpaṃ tena dattaṃ mahātmanā
12,049.039a tasya putrāḥ subalinaḥ śāpenāsan pitur vadhe
12,049.039c nimittam avaliptā vai nṛśaṃsāś caiva nityadā
12,049.040a jamadagnidhenvās te vatsam āninyur bharatarṣabha
12,049.040c ajñātaṃ kārtavīryasya haihayendrasya dhīmataḥ
12,049.040d*0108_01 tannimittam abhūd yuddhaṃ jāmadagner mahātmanaḥ
12,049.041a tato 'rjunasya bāhūṃs tu chittvā vai pauruṣānvitaḥ
12,049.041c taṃ ruvantaṃ tato vatsaṃ jāmadagnyaḥ svam āśramam
12,049.041e pratyānayata rājendra teṣām antaḥpurāt prabhuḥ
12,049.042a arjunasya sutās te tu saṃbhūyābuddhayas tadā
12,049.042c gatvāśramam asaṃbuddhaṃ jamadagner mahātmanaḥ
12,049.043a apātayanta bhallāgraiḥ śiraḥ kāyān narādhipa
12,049.043c samitkuśārthaṃ rāmasya nirgatasya mahātmanaḥ
12,049.043d*0109_01 pratyakṣaṃ rāmamātuś ca tathaivāśramavāsinām
12,049.043d*0109_02 śrutvā rāmas tam arthaṃ ca kruddhaḥ kālānalopamaḥ
12,049.043d*0109_03 dhanurvede 'dvitīyo hi divyāstraiḥ samalaṃkṛtaḥ
12,049.043d*0109_04 candrabimbārdhasaṃkāśaṃ paraśuṃ gṛhya bhārgavaḥ
12,049.044a tataḥ pitṛvadhāmarṣād rāmaḥ paramamanyumān
12,049.044c niḥkṣatriyāṃ pratiśrutya mahīṃ śastram agṛhṇata
12,049.045a tataḥ sa bhṛguśārdūlaḥ kārtavīryasya vīryavān
12,049.045c vikramya nijaghānāśu putrān pautrāṃś ca sarvaśaḥ
12,049.046a sa haihayasahasrāṇi hatvā paramamanyumān
12,049.046c cakāra bhārgavo rājan mahīṃ śoṇitakardamām
12,049.047a sa tathā sumahātejāḥ kṛtvā niḥkṣatriyāṃ mahīm
12,049.047c kṛpayā parayāviṣṭo vanam eva jagāma ha
12,049.048a tato varṣasahasreṣu samatīteṣu keṣu cit
12,049.048c kṣobhaṃ saṃprāptavāṃs tīvraṃ prakṛtyā kopanaḥ prabhuḥ
12,049.049a viśvāmitrasya pautras tu raibhyaputro mahātapāḥ
12,049.049c parāvasur mahārāja kṣiptvāha janasaṃsadi
12,049.050a ye te yayātipatane yajñe santaḥ samāgatāḥ
12,049.050c pratardanaprabhṛtayo rāma kiṃ kṣatriyā na te
12,049.051a mithyāpratijño rāma tvaṃ katthase janasaṃsadi
12,049.051c bhayāt kṣatriyavīrāṇāṃ parvataṃ samupāśritaḥ
12,049.052a sa punaḥ kṣatriyaśataiḥ pṛthivīm anusaṃtatām
12,049.052c parāvasos tadā śrutvā śastraṃ jagrāha bhārgavaḥ
12,049.053a tato ye kṣatriyā rājañ śataśas tena jīvitāḥ
12,049.053c te vivṛddhā mahāvīryāḥ pṛthivīpatayo 'bhavan
12,049.054a sa punas tāñ jaghānāśu bālān api narādhipa
12,049.054c garbhasthais tu mahī vyāptā punar evābhavat tadā
12,049.055a jātaṃ jātaṃ sa garbhaṃ tu punar eva jaghāna ha
12,049.055c arakṣaṃś ca sutān kāṃś cit tadā kṣatriyayoṣitaḥ
12,049.056a triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivīṃ kṛtvā niḥkṣatriyāṃ prabhuḥ
12,049.056c dakṣiṇām aśvamedhānte kaśyapāyādadat tataḥ
12,049.057a kṣatriyāṇāṃ tu śeṣārthaṃ kareṇoddiśya kaśyapaḥ
12,049.057c srukpragrahavatā rājañ śrīmān vākyam athābravīt
12,049.058a gaccha pāraṃ samudrasya dakṣiṇasya mahāmune
12,049.058c na te madviṣaye rāma vastavyam iha karhi cit
12,049.058d*0110_01 pṛthivī dakṣiṇā dattā vājimedhe mama tvayā
12,049.058d*0110_02 punar asyāḥ pṛthivyā hi dattvā dātum anīśvaraḥ
12,049.059a tataḥ śūrpārakaṃ deśaṃ sāgaras tasya nirmame
12,049.059c saṃtrāsāj jāmadagnyasya so 'parāntaṃ mahītalam
12,049.060a kaśyapas tu mahārāja pratigṛhya mahīm imām
12,049.060c kṛtvā brāhmaṇasaṃsthāṃ vai praviveśa mahāvanam
12,049.061a tataḥ śūdrāś ca vaiśyāś ca yathāsvairapracāriṇaḥ
12,049.061c avartanta dvijāgryāṇāṃ dāreṣu bharatarṣabha
12,049.062a arājake jīvaloke durbalā balavattaraiḥ
12,049.062c bādhyante na ca vitteṣu prabhutvam iha kasya cit
12,049.062d*0111_01 brāhmaṇā madyapāḥ ke cin mūrkhāḥ paṇḍitamāninaḥ
12,049.062d*0111_02 brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś cotpathagāminaḥ
12,049.062d*0111_03 parasparaṃ samāśritya ghātayanty apathi sthitāḥ
12,049.062d*0111_04 svadharmaṃ brāhmaṇās tyaktvā pāṣaṇḍāṃś ca samāśritāḥ
12,049.062d*0111_05 caurikānṛtamāyāś ca sarve caiva prakurvate
12,049.062d*0111_06 svadharmasthān dvijān hatvā tathāśramanivāsinaḥ
12,049.062d*0111_07 vaiśyāḥ satpathasaṃsthāś ca śūdrā ye caiva dhārmikāḥ
12,049.062d*0111_08 tān sarvān ghātayanti sma durācārāḥ sunirbhayāḥ
12,049.062d*0111_09 yajñādhyayanaśīlāṃś ca āśramasthāṃs tapasvinaḥ
12,049.062d*0111_10 gopālavṛddhanārīṇāṃ nāśaṃ kurvanti cāpare
12,049.062d*0111_11 ānvīkṣakī trayī vārtā na ca nītiḥ pravartate
12,049.062d*0111_12 vrātyatāṃ samanuprāptā bahavo hi dvijātayaḥ
12,049.062d*0111_13 adharottarāpacāreṇa mlecchabhūtāś ca sarvaśaḥ
12,049.063a tataḥ kālena pṛthivī praviveśa rasātalam
12,049.063a*0112_01 **** **** pīḍyamānā durātmabhiḥ
12,049.063a*0112_02 viparyayeṇa tenāśu
12,049.063c arakṣyamāṇā vidhivat kṣatriyair dharmarakṣibhiḥ
12,049.063d*0113_01 tāṃ dṛṣṭvā dravatīṃ tatra saṃbhrāntaḥ sa mahāmanāḥ
12,049.064a ūruṇā dhārayām āsa kaśyapaḥ pṛthivīṃ tataḥ
12,049.064c nimajjantīṃ tadā rājaṃs tenorvīti mahī smṛtā
12,049.065a rakṣiṇaś ca samuddiśya prāyācat pṛthivī tadā
12,049.065c prasādya kaśyapaṃ devī kṣatriyān bāhuśālinaḥ
12,049.066a santi brahman mayā guptā nṛṣu kṣatriyapuṃgavāḥ
12,049.066c haihayānāṃ kule jātās te saṃrakṣantu māṃ mune
12,049.067a asti pauravadāyādo viḍūrathasutaḥ prabho
12,049.067c ṛkṣaiḥ saṃvardhito vipra ṛkṣavaty eva parvate
12,049.068a tathānukampamānena yajvanāthāmitaujasā
12,049.068c parāśareṇa dāyādaḥ saudāsasyābhirakṣitaḥ
12,049.069a sarvakarmāṇi kurute tasyarṣeḥ śūdravad dhi saḥ
12,049.069c sarvakarmety abhikhyātaḥ sa māṃ rakṣatu pārthivaḥ
12,049.070a śibeḥ putro mahātejā gopatir nāma nāmataḥ
12,049.070c vane saṃrakṣito gobhiḥ so 'bhirakṣatu māṃ mune
12,049.071a pratardanasya putras tu vatso nāma mahāyaśāḥ
12,049.071c vatsaiḥ saṃvardhito goṣṭhe sa māṃ rakṣatu pārthivaḥ
12,049.072a dadhivāhanapautras tu putro divirathasya ha
12,049.072c aṅgaḥ sa gautamenāpi gaṅgākūle 'bhirakṣitaḥ
12,049.073a bṛhadratho mahābāhur bhuvi bhūtipuraskṛtaḥ
12,049.073c golāṅgūlair mahābhāgo gṛdhrakūṭe 'bhirakṣitaḥ
12,049.074a maruttasyānvavāye tu kṣatriyās turvasos trayaḥ
12,049.074c marutpatisamā vīrye samudreṇābhirakṣitāḥ
12,049.075a ete kṣatriyadāyādās tatra tatra pariśrutāḥ
12,049.075b*0114_01 vyokārahemakārādijātiṃ nityam apāśritāḥ
12,049.075c samyaṅ mām abhirakṣantu tataḥ sthāsyāmi niścalā
12,049.076a eteṣāṃ pitaraś caiva tathaiva ca pitāmahāḥ
12,049.076c madarthaṃ nihatā yuddhe rāmeṇākliṣṭakarmaṇā
12,049.077a teṣām apacitiś caiva mayā kāryā na saṃśayaḥ
12,049.077c na hy ahaṃ kāmaye nityam avikrāntena rakṣaṇam
12,049.077d*0115_01 vartamānena varteyaṃ tat kṣipraṃ saṃvidhīyatām
12,049.078a tataḥ pṛthivyā nirdiṣṭāṃs tān samānīya kaśyapaḥ
12,049.078c abhyaṣiñcan mahīpālān kṣatriyān vīryasaṃmatān
12,049.079a teṣāṃ putrāś ca pautrāś ca yeṣāṃ vaṃśāḥ pratiṣṭhitāḥ
12,049.079c evam etat purā vṛttaṃ yan māṃ pṛcchasi pāṇḍava
12,049.080 vaiśaṃpāyana uvāca
12,049.080a evaṃ bruvann eva yadupravīro; yudhiṣṭhiraṃ dharmabhṛtāṃ variṣṭham
12,049.080c rathena tenāśu yayau yathārko; viśan prabhābhir bhagavāṃs trilokam
12,050.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,050.001a tato rāmasya tat karma śrutvā rājā yudhiṣṭhiraḥ
12,050.001c vismayaṃ paramaṃ gatvā pratyuvāca janārdanam
12,050.002a aho rāmasya vārṣṇeya śakrasyeva mahātmanaḥ
12,050.002c vikramo yena vasudhā krodhān niḥkṣatriyā kṛtā
12,050.003a gobhiḥ samudreṇa tathā golāṅgūlarkṣavānaraiḥ
12,050.003c guptā rāmabhayodvignāḥ kṣatriyāṇāṃ kulodvahāḥ
12,050.004a aho dhanyo hi loko 'yaṃ sabhāgyāś ca narā bhuvi
12,050.004c yatra karmedṛśaṃ dharmyaṃ dvijena kṛtam acyuta
12,050.005a tathā yāntau tadā tāta tāv acyutayudhiṣṭhirau
12,050.005c jagmatur yatra gāṅgeyaḥ śaratalpagataḥ prabhuḥ
12,050.006a tatas te dadṛśur bhīṣmaṃ śaraprastaraśāyinam
12,050.006c svaraśmijālasaṃvītaṃ sāyaṃsūryam ivānalam
12,050.007a upāsyamānaṃ munibhir devair iva śatakratum
12,050.007c deśe paramadharmiṣṭhe nadīmoghavatīm anu
12,050.008a dūrād eva tam ālokya kṛṣṇo rājā ca dharmarāṭ
12,050.008c catvāraḥ pāṇḍavāś caiva te ca śāradvatādayaḥ
12,050.009a avaskandyātha vāhebhyaḥ saṃyamya pracalaṃ manaḥ
12,050.009c ekīkṛtyendriyagrāmam upatasthur mahāmunīn
12,050.010a abhivādya ca govindaḥ sātyakis te ca kauravāḥ
12,050.010c vyāsādīṃs tān ṛṣīn paścād gāṅgeyam upatasthire
12,050.011a tapovṛddhiṃ tataḥ pṛṣṭvā gāṅgeyaṃ yadukauravāḥ
12,050.011c parivārya tataḥ sarve niṣeduḥ puruṣarṣabhāḥ
12,050.012a tato niśamya gāṅgeyaṃ śāmyamānam ivānalam
12,050.012c kiṃ cid dīnamanā bhīṣmam iti hovāca keśavaḥ
12,050.013a kaccij jñānāni te rājan prasannāni yathā purā
12,050.013c kaccid avyākulā caiva buddhis te vadatāṃ vara
12,050.014a śarābhighātaduḥkhāt te kaccid gātraṃ na dūyate
12,050.014c mānasād api duḥkhād dhi śārīraṃ balavattaram
12,050.015a varadānāt pituḥ kāmaṃ chandamṛtyur asi prabho
12,050.015c śaṃtanor dharmaśīlasya na tv etac chamakāraṇam
12,050.016a susūkṣmo 'pīha dehe vai śalyo janayate rujam
12,050.016c kiṃ punaḥ śarasaṃghātaiś citasya tava bhārata
12,050.017a kāmaṃ naitat tavākhyeyaṃ prāṇināṃ prabhavāpyayau
12,050.017c bhavān hy upadiśec chreyo devānām api bhārata
12,050.018a yad dhi bhūtaṃ bhaviṣyac ca bhavac ca puruṣarṣabha
12,050.018c sarvaṃ taj jñānavṛddhasya tava pāṇāv ivāhitam
12,050.019a saṃsāraś caiva bhūtānāṃ dharmasya ca phalodayaḥ
12,050.019c viditas te mahāprājña tvaṃ hi brahmamayo nidhiḥ
12,050.020a tvāṃ hi rājye sthitaṃ sphīte samagrāṅgam arogiṇam
12,050.020c strīsahasraiḥ parivṛtaṃ paśyāmīhordhvaretasam
12,050.021a ṛte śāṃtanavād bhīṣmāt triṣu lokeṣu pārthiva
12,050.021c satyasaṃdhān mahāvīryāc chūrād dharmaikatatparāt
12,050.022a mṛtyum āvārya tarasā śaraprastaraśāyinaḥ
12,050.022c nisargaprabhavaṃ kiṃ cin na ca tātānuśuśruma
12,050.023a satye tapasi dāne ca yajñādhikaraṇe tathā
12,050.023c dhanurvede ca vede ca nityaṃ caivānvavekṣaṇe
12,050.024a anṛśaṃsaṃ śuciṃ dāntaṃ sarvabhūtahite ratam
12,050.024c mahārathaṃ tvatsadṛśaṃ na kaṃ cid anuśuśruma
12,050.025a tvaṃ hi devān sagandharvān sasurāsurarākṣasān
12,050.025c śakta ekarathenaiva vijetuṃ nātra saṃśayaḥ
12,050.026a tvaṃ hi bhīṣma mahābāho vasūnāṃ vāsavopamaḥ
12,050.026c nityaṃ vipraiḥ samākhyāto navamo 'navamo guṇaiḥ
12,050.027a ahaṃ hi tvābhijānāmi yas tvaṃ puruṣasattama
12,050.027c tridaśeṣv api vikhyātaḥ svaśaktyā sumahābalaḥ
12,050.028a manuṣyeṣu manuṣyendra na dṛṣṭo na ca me śrutaḥ
12,050.028c bhavato yo guṇais tulyaḥ pṛthivyāṃ puruṣaḥ kva cit
12,050.029a tvaṃ hi sarvair guṇai rājan devān apy atiricyase
12,050.029c tapasā hi bhavāñ śaktaḥ sraṣṭuṃ lokāṃś carācarān
12,050.029d*0116_01 kiṃ punaś cātmano lokān uttamān uttamair guṇaiḥ
12,050.030a tad asya tapyamānasya jñātīnāṃ saṃkṣayeṇa vai
12,050.030c jyeṣṭhasya pāṇḍuputrasya śokaṃ bhīṣma vyapānuda
12,050.031a ye hi dharmāḥ samākhyātāś cāturvarṇyasya bhārata
12,050.031c cāturāśramyasaṃsṛṣṭās te sarve viditās tava
12,050.032a cāturvedye ca ye proktāś cāturhotre ca bhārata
12,050.032c sāṃkhye yoge ca niyatā ye ca dharmāḥ sanātanāḥ
12,050.033a cāturvarṇyena yaś caiko dharmo na sma virudhyate
12,050.033c sevyamānaḥ sa caivādyo gāṅgeya viditas tava
12,050.033d*0117_01 pratilomaprasūtānāṃ mlecchānāṃ caiva yaḥ smṛtaḥ
12,050.033d*0117_02 deśajātikulānāṃ ca jānīṣe dharmalakṣaṇam
12,050.033d*0117_03 vedokto yaś ca śiṣṭoktaḥ sa caiva viditas tava
12,050.033d*0118_01 pravṛttaś ca nivṛttaś ca sa cāpi viditas tava
12,050.034a itihāsapurāṇaṃ ca kārtsnyena viditaṃ tava
12,050.034c dharmaśāstraṃ ca sakalaṃ nityaṃ manasi te sthitam
12,050.035a ye ca ke cana loke 'sminn arthāḥ saṃśayakārakāḥ
12,050.035c teṣāṃ chettā nāsti loke tvad anyaḥ puruṣarṣabha
12,050.036a sa pāṇḍaveyasya manaḥsamutthitaṃ; narendra śokaṃ vyapakarṣa medhayā
12,050.036c bhavadvidhā hy uttamabuddhivistarā; vimuhyamānasya janasya śāntaye
12,051.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,051.001a śrutvā tu vacanaṃ bhīṣmo vāsudevasya dhīmataḥ
12,051.001c kiṃ cid unnāmya vadanaṃ prāñjalir vākyam abravīt
12,051.002a namas te bhagavan viṣṇo lokānāṃ nidhanodbhava
12,051.002c tvaṃ hi kartā hṛṣīkeśa saṃhartā cāparājitaḥ
12,051.003a viśvakarman namas te 'stu viśvātman viśvasaṃbhava
12,051.003c apavargo 'si bhūtānāṃ pañcānāṃ parataḥ sthitaḥ
12,051.004a namas te triṣu lokeṣu namas te paratas triṣu
12,051.004c yogeśvara namas te 'stu tvaṃ hi sarvaparāyaṇam
12,051.005a matsaṃśritaṃ yad āttha tvaṃ vacaḥ puruṣasattama
12,051.005c tena paśyāmi te divyān bhāvān hi triṣu vartmasu
12,051.006a tac ca paśyāmi tattvena yat te rūpaṃ sanātanam
12,051.006c sapta mārgā niruddhās te vāyor amitatejasaḥ
12,051.007a divaṃ te śirasā vyāptaṃ padbhyāṃ devī vasuṃdharā
12,051.007c diśo bhujau raviś cakṣur vīrye śakraḥ pratiṣṭhitaḥ
12,051.008a atasīpuṣpasaṃkāśaṃ pītavāsasam acyutam
12,051.008c vapur hy anumimīmas te meghasyeva savidyutaḥ
12,051.009a tvatprapannāya bhaktāya gatim iṣṭāṃ jigīṣave
12,051.009c yac chreyaḥ puṇḍarīkākṣa tad dhyāyasva surottama
12,051.010 vāsudeva uvāca
12,051.010a yataḥ khalu parā bhaktir mayi te puruṣarṣabha
12,051.010c tato vapur mayā divyaṃ tava rājan pradarśitam
12,051.011a na hy abhaktāya rājendra bhaktāyānṛjave na ca
12,051.011c darśayāmy aham ātmānaṃ na cādāntāya bhārata
12,051.012a bhavāṃs tu mama bhaktaś ca nityaṃ cārjavam āsthitaḥ
12,051.012c dame tapasi satye ca dāne ca nirataḥ śuciḥ
12,051.013a arhas tvaṃ bhīṣma māṃ draṣṭuṃ tapasā svena pārthiva
12,051.013c tava hy upasthitā lokā yebhyo nāvartate punaḥ
12,051.014a pañcāśataṃ ṣaṭ ca kurupravīra; śeṣaṃ dinānāṃ tava jīvitasya
12,051.014c tataḥ śubhaiḥ karmaphalodayais tvaṃ; sameṣyase bhīṣma vimucya deham
12,051.015a ete hi devā vasavo vimānāny; āsthāya sarve jvalitāgnikalpāḥ
12,051.015c antarhitās tvāṃ pratipālayanti; kāṣṭhāṃ prapadyantam udak pataṃgam
12,051.016a vyāvṛttamātre bhagavaty udīcīṃ; sūrye diśaṃ kālavaśāt prapanne
12,051.016c gantāsi lokān puruṣapravīra; nāvartate yān upalabhya vidvān
12,051.017a amuṃ ca lokaṃ tvayi bhīṣma yāte; jñānāni naṅkṣyanty akhilena vīra
12,051.017c ataḥ sma sarve tvayi saṃnikarṣaṃ; samāgatā dharmavivecanāya
12,051.018a tajjñātiśokopahataśrutāya; satyābhisaṃdhāya yudhiṣṭhirāya
12,051.018c prabrūhi dharmārthasamādhiyuktam; arthyaṃ vaco 'syāpanudāsya śokam
12,052.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,052.001a tataḥ kṛṣṇasya tad vākyaṃ dharmārthasahitaṃ hitam
12,052.001c śrutvā śāṃtanavo bhīṣmaḥ pratyuvāca kṛtāñjaliḥ
12,052.002a lokanātha mahābāho śiva nārāyaṇācyuta
12,052.002c tava vākyam abhiśrutya harṣeṇāsmi pariplutaḥ
12,052.003a kiṃ cāham abhidhāsyāmi vākpate tava saṃnidhau
12,052.003c yadā vācogataṃ sarvaṃ tava vāci samāhitam
12,052.004a yad dhi kiṃ cit kṛtaṃ loke kartavyaṃ kriyate ca yat
12,052.004c tvattas tan niḥsṛtaṃ deva lokā buddhimayā hi te
12,052.005a kathayed devalokaṃ yo devarājasamīpataḥ
12,052.005c dharmakāmārthaśāstrāṇāṃ so 'rthān brūyāt tavāgrataḥ
12,052.006a śarābhighātād vyathitaṃ mano me madhusūdana
12,052.006c gātrāṇi cāvasīdanti na ca buddhiḥ prasīdati
12,052.007a na ca me pratibhā kā cid asti kiṃ cit prabhāṣitum
12,052.007c pīḍyamānasya govinda viṣānalasamaiḥ śaraiḥ
12,052.008a balaṃ medhāḥ prajarati prāṇāḥ saṃtvarayanti ca
12,052.008c marmāṇi paritapyante bhrāntaṃ cetas tathaiva ca
12,052.009a daurbalyāt sajjate vāṅ me sa kathaṃ vaktum utsahe
12,052.009c sādhu me tvaṃ prasīdasva dāśārhakulanandana
12,052.010a tat kṣamasva mahābāho na brūyāṃ kiṃ cid acyuta
12,052.010c tvatsaṃnidhau ca sīdeta vācaspatir api bruvan
12,052.011a na diśaḥ saṃprajānāmi nākāśaṃ na ca medinīm
12,052.011c kevalaṃ tava vīryeṇa tiṣṭhāmi madhusūdana
12,052.012a svayam eva prabho tasmād dharmarājasya yad dhitam
12,052.012c tad bravīhy āśu sarveṣām āgamānāṃ tvam āgamaḥ
12,052.013a kathaṃ tvayi sthite loke śāśvate lokakartari
12,052.013c prabrūyān madvidhaḥ kaś cid gurau śiṣya iva sthite
12,052.014 vāsudeva uvāca
12,052.014a upapannam idaṃ vākyaṃ kauravāṇāṃ dhuraṃdhare
12,052.014c mahāvīrye mahāsattve sthite sarvārthadarśini
12,052.015a yac ca mām āttha gāṅgeya bāṇaghātarujaṃ prati
12,052.015c gṛhāṇātra varaṃ bhīṣma matprasādakṛtaṃ vibho
12,052.016a na te glānir na te mūrchā na dāho na ca te rujā
12,052.016c prabhaviṣyanti gāṅgeya kṣutpipāse na cāpy uta
12,052.017a jñānāni ca samagrāṇi pratibhāsyanti te 'nagha
12,052.017c na ca te kva cid āsaktir buddheḥ prādurbhaviṣyati
12,052.018a sattvasthaṃ ca mano nityaṃ tava bhīṣma bhaviṣyati
12,052.018c rajas tamobhyāṃ rahitaṃ ghanair mukta ivoḍurāṭ
12,052.019a yad yac ca dharmasaṃyuktam arthayuktam athāpi vā
12,052.019c cintayiṣyasi tatrāgryā buddhis tava bhaviṣyati
12,052.020a imaṃ ca rājaśārdūla bhūtagrāmaṃ caturvidham
12,052.020c cakṣur divyaṃ samāśritya drakṣyasy amitavikrama
12,052.021a caturvidhaṃ prajājālaṃ saṃyukto jñānacakṣuṣā
12,052.021c bhīṣma drakṣyasi tattvena jale mīna ivāmale
12,052.022 vaiśaṃpāyana uvāca
12,052.022a tatas te vyāsasahitāḥ sarva eva maharṣayaḥ
12,052.022c ṛgyajuḥsāmasaṃyuktair vacobhiḥ kṛṣṇam arcayan
12,052.023a tataḥ sarvārtavaṃ divyaṃ puṣpavarṣaṃ nabhastalāt
12,052.023c papāta yatra vārṣṇeyaḥ sagāṅgeyaḥ sapāṇḍavaḥ
12,052.024a vāditrāṇi ca divyāni jaguś cāpsarasāṃ gaṇāḥ
12,052.024c na cāhitam aniṣṭaṃ vā kiṃ cit tatra vyadṛśyata
12,052.025a vavau śivaḥ sukho vāyuḥ sarvagandhavahaḥ śuciḥ
12,052.025c śāntāyāṃ diśi śāntāś ca prāvadan mṛgapakṣiṇaḥ
12,052.026a tato muhūrtād bhagavān sahasrāṃśur divākaraḥ
12,052.026c dahan vanam ivaikānte pratīcyāṃ pratyadṛśyata
12,052.027a tato maharṣayaḥ sarve samutthāya janārdanam
12,052.027c bhīṣmam āmantrayāṃ cakrū rājānaṃ ca yudhiṣṭhiram
12,052.028a tataḥ praṇāmam akarot keśavaḥ pāṇḍavas tathā
12,052.028c sātyakiḥ saṃjayaś caiva sa ca śāradvataḥ kṛpaḥ
12,052.029a tatas te dharmaniratāḥ samyak tair abhipūjitāḥ
12,052.029c śvaḥ sameṣyāma ity uktvā yatheṣṭaṃ tvaritā yayuḥ
12,052.030a tathaivāmantrya gāṅgeyaṃ keśavas te ca pāṇḍavāḥ
12,052.030c pradakṣiṇam upāvṛtya rathān āruruhuḥ śubhān
12,052.031a tato rathaiḥ kāñcanadantakūbarair; mahīdharābhaiḥ samadaiś ca dantibhiḥ
12,052.031c hayaiḥ suparṇair iva cāśugāmibhiḥ; padātibhiś cāttaśarāsanādibhiḥ
12,052.032a yayau rathānāṃ purato hi sā camūs; tathaiva paścād atimātrasāriṇī
12,052.032c puraś ca paścāc ca yathā mahānadī; purarkṣavantaṃ girim etya narmadā
12,052.033a tataḥ purastād bhagavān niśākaraḥ; samutthitas tām abhiharṣayaṃś camūm
12,052.033c divākarāpītarasās tathauṣadhīḥ; punaḥ svakenaiva guṇena yojayan
12,052.034a tataḥ puraṃ surapurasaṃnibhadyuti; praviśya te yaduvṛṣapāṇḍavās tadā
12,052.034c yathocitān bhavanavarān samāviśañ; śramānvitā mṛgapatayo guhā iva
12,053.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,053.001a tataḥ praviśya bhavanaṃ prasupto madhusūdanaḥ
12,053.001c yāmamātrāvaśeṣāyāṃ yāminyāṃ pratyabudhyata
12,053.002a sa dhyānapatham āśritya sarvajñānāni mādhavaḥ
12,053.002c avalokya tataḥ paścād dadhyau brahma sanātanam
12,053.003a tataḥ śrutipurāṇajñāḥ śikṣitā raktakaṇṭhinaḥ
12,053.003c astuvan viśvakarmāṇaṃ vāsudevaṃ prajāpatim
12,053.004a paṭhanti pāṇisvanikās tathā gāyanti gāyanāḥ
12,053.004c śaṅkhānakamṛdaṅgāṃś ca pravādyanta sahasraśaḥ
12,053.005a vīṇāpaṇavaveṇūnāṃ svanaś cātimanoramaḥ
12,053.005c prahāsa iva vistīrṇaḥ śuśruve tasya veśmanaḥ
12,053.006a tathā yudhiṣṭhirasyāpi rājño maṅgalasaṃhitāḥ
12,053.006c uccerur madhurā vāco gītavāditrasaṃhitāḥ
12,053.007a tata utthāya dāśārhaḥ snātaḥ prāñjalir acyutaḥ
12,053.007c japtvā guhyaṃ mahābāhur agnīn āśritya tasthivān
12,053.008a tataḥ sahasraṃ viprāṇāṃ caturvedavidāṃ tathā
12,053.008c gavāṃ sahasreṇaikaikaṃ vācayām āsa mādhavaḥ
12,053.009a maṅgalālambhanaṃ kṛtvā ātmānam avalokya ca
12,053.009c ādarśe vimale kṛṣṇas tataḥ sātyakim abravīt
12,053.010a gaccha śaineya jānīhi gatvā rājaniveśanam
12,053.010c api sajjo mahātejā bhīṣmaṃ draṣṭuṃ yuthiṣṭhiraḥ
12,053.011a tataḥ kṛṣṇasya vacanāt sātyakis tvarito yayau
12,053.011c upagamya ca rājānaṃ yudhiṣṭhiram uvāca ha
12,053.012a yukto rathavaro rājan vāsudevasya dhīmataḥ
12,053.012c samīpam āpageyasya prayāsyati janārdanaḥ
12,053.013a bhavatpratīkṣaḥ kṛṣṇo 'sau dharmarāja mahādyute
12,053.013c yad atrānantaraṃ kṛtyaṃ tad bhavān kartum arhati
12,053.013d*0119_01 evam uktaḥ pratyuvāca dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
12,053.014 yudhiṣṭhira uvāca
12,053.014a yujyatāṃ me rathavaraḥ phalgunāpratimadyute
12,053.014c na sainikaiś ca yātavyaṃ yāsyāmo vayam eva hi
12,053.015a na ca pīḍayitavyo me bhīṣmo dharmabhṛtāṃ varaḥ
12,053.015c ataḥ puraḥsarāś cāpi nivartantu dhanaṃjaya
12,053.016a adyaprabhṛti gāṅgeyaḥ paraṃ guhyaṃ pravakṣyati
12,053.016c tato necchāmi kaunteya pṛthagjanasamāgamam
12,053.017 vaiśaṃpāyana uvāca
12,053.017a tad vākyam ākarṇya tathā kuntīputro dhanaṃjayaḥ
12,053.017c yuktaṃ rathavaraṃ tasmā ācacakṣe nararṣabha
12,053.018a tato yudhiṣṭhiro rājā yamau bhīmārjunāv api
12,053.018c bhūtānīva samastāni yayuḥ kṛṣṇaniveśanam
12,053.019a āgacchatsv atha kṛṣṇo 'pi pāṇḍaveṣu mahātmasu
12,053.019c śaineyasahito dhīmān ratham evānvapadyata
12,053.020a rathasthāḥ saṃvidaṃ kṛtvā sukhāṃ pṛṣṭvā ca śarvarīm
12,053.020c meghaghoṣai rathavaraiḥ prayayus te mahārathāḥ
12,053.021a meghapuṣpaṃ balāhaṃ ca sainyaṃ sugrīvam eva ca
12,053.021c dārukaś codayām āsa vāsudevasya vājinaḥ
12,053.022a te hayā vāsudevasya dārukeṇa pracoditāḥ
12,053.022c gāṃ khurāgrais tathā rājaṃl likhantaḥ prayayus tadā
12,053.023a te grasanta ivākāśaṃ vegavanto mahābalāḥ
12,053.023c kṣetraṃ dharmasya kṛtsnasya kurukṣetram avātaran
12,053.024a tato yayur yatra bhīṣmaḥ śaratalpagataḥ prabhuḥ
12,053.024c āste brahmarṣibhiḥ sārdhaṃ brahmā devagaṇair yathā
12,053.025a tato 'vatīrya govindo rathāt sa ca yudhiṣṭhiraḥ
12,053.025c bhīmo gāṇḍīvadhanvā ca yamau sātyakir eva ca
12,053.025e ṛṣīn abhyarcayām āsuḥ karān udyamya dakṣiṇān
12,053.026a sa taiḥ parivṛto rājā nakṣatrair iva candramāḥ
12,053.026c abhyājagāma gāṅgeyaṃ brahmāṇam iva vāsavaḥ
12,053.027a śaratalpe śayānaṃ tam ādityaṃ patitaṃ yathā
12,053.027c dadarśa sa mahābāhur bhayād āgatasādhvasaḥ
12,054.001 janamejaya uvāca
12,054.001a dharmātmani mahāsattve satyasaṃdhe jitātmani
12,054.001c devavrate mahābhāge śaratalpagate 'cyute
12,054.002a śayāne vīraśayane bhīṣme śaṃtanunandane
12,054.002c gāṅgeye puruṣavyāghre pāṇḍavaiḥ paryupasthite
12,054.003a kāḥ kathāḥ samavartanta tasmin vīrasamāgame
12,054.003c hateṣu sarvasainyeṣu tan me śaṃsa mahāmune
12,054.004 vaiśaṃpāyana uvāca
12,054.004a śaratalpagate bhīṣme kauravāṇāṃ dhuraṃdhare
12,054.004c ājagmur ṛṣayaḥ siddhā nāradapramukhā nṛpa
12,054.005a hataśiṣṭāś ca rājāno yudhiṣṭhirapurogamāḥ
12,054.005c dhṛtarāṣṭraś ca kṛṣṇaś ca bhīmārjunayamās tathā
12,054.006a te 'bhigamya mahātmāno bharatānāṃ pitāmaham
12,054.006c anvaśocanta gāṅgeyam ādityaṃ patitaṃ yathā
12,054.007a muhūrtam iva ca dhyātvā nārado devadarśanaḥ
12,054.007c uvāca pāṇḍavān sarvān hataśiṣṭāṃś ca pārthivān
12,054.008a prāptakālaṃ ca ācakṣe bhīṣmo 'yam anuyujyatām
12,054.008c astam eti hi gāṅgeyo bhānumān iva bhārata
12,054.009a ayaṃ prāṇān utsisṛkṣus taṃ sarve 'bhyetya pṛcchata
12,054.009c kṛtsnān hi vividhān dharmāṃś cāturvarṇyasya vetty ayam
12,054.010a eṣa vṛddhaḥ purā lokān saṃprāpnoti tanutyajām
12,054.010c taṃ śīghram anuyuñjadhvaṃ saṃśayān manasi sthitān
12,054.011a evam uktā nāradena bhīṣmam īyur narādhipāḥ
12,054.011c praṣṭuṃ cāśaknuvantas te vīkṣāṃ cakruḥ parasparam
12,054.012a athovāca hṛṣīkeśaṃ pāṇḍuputro yudhiṣṭhiraḥ
12,054.012c nānyas tvad devakīputra śaktaḥ praṣṭuṃ pitāmaham
12,054.013a pravyāhāraya durdharṣa tvam agre madhusūdana
12,054.013c tvaṃ hi nas tāta sarveṣāṃ sarvadharmavid uttamaḥ
12,054.014a evam uktaḥ pāṇḍavena bhagavān keśavas tadā
12,054.014c abhigamya durādharṣaṃ pravyāhārayad acyutaḥ
12,054.015 vāsudeva uvāca
12,054.015a kaccit sukhena rajanī vyuṣṭā te rājasattama
12,054.015c vispaṣṭalakṣaṇā buddhiḥ kaccic copasthitā tava
12,054.016a kaccij jñānāni sarvāṇi pratibhānti ca te 'nagha
12,054.016c na glāyate ca hṛdayaṃ na ca te vyākulaṃ manaḥ
12,054.017 bhīṣma uvāca
12,054.017a dāho mohaḥ śramaś caiva klamo glānis tathā rujā
12,054.017c tava prasādād govinda sadyo vyapagatānagha
12,054.018a yac ca bhūtaṃ bhaviṣyac ca bhavac ca paramadyute
12,054.018c tat sarvam anupaśyāmi pāṇau phalam ivāhitam
12,054.019a vedoktāś caiva ye dharmā vedāntanihitāś ca ye
12,054.019c tān sarvān saṃprapaśyāmi varadānāt tavācyuta
12,054.020a śiṣṭaiś ca dharmo yaḥ proktaḥ sa ca me hṛdi vartate
12,054.020c deśajātikulānāṃ ca dharmajño 'smi janārdana
12,054.021a caturṣv āśramadharmeṣu yo 'rthaḥ sa ca hṛdi sthitaḥ
12,054.021c rājadharmāṃś ca sakalān avagacchāmi keśava
12,054.021d*0120_01 sarvadharmeṣu yo hy arthaḥ sa ca me hṛdi saṃsthitaḥ
12,054.022a yatra yatra ca vaktavyaṃ tad vakṣyāmi janārdana
12,054.022c tava prasādād dhi śubhā mano me buddhir āviśat
12,054.023a yuveva cāsmi saṃvṛttas tvadanudhyānabṛṃhitaḥ
12,054.023c vaktuṃ śreyaḥ samartho 'smi tvatprasādāj janārdana
12,054.024a svayaṃ kimarthaṃ tu bhavāñ śreyo na prāha pāṇḍavam
12,054.024c kiṃ te vivakṣitaṃ cātra tad āśu vada mādhava
12,054.025 vāsudeva uvāca
12,054.025a yaśasaḥ śreyasaś caiva mūlaṃ māṃ viddhi kaurava
12,054.025c mattaḥ sarve 'bhinirvṛttā bhāvāḥ sadasadātmakāḥ
12,054.026a śītāṃśuś candra ity ukte ko loke vismayiṣyati
12,054.026c tathaiva yaśasā pūrṇe mayi ko vismayiṣyati
12,054.027a ādheyaṃ tu mayā bhūyo yaśas tava mahādyute
12,054.027c tato me vipulā buddhis tvayi bhīṣma samāhitā
12,054.028a yāvad dhi pṛthivīpāla pṛthivī sthāsyate dhruvā
12,054.028c tāvat tavākṣayā kīrtir lokān anu cariṣyati
12,054.029a yac ca tvaṃ vakṣyase bhīṣma pāṇḍavāyānupṛcchate
12,054.029c vedapravādā iva te sthāsyanti vasudhātale
12,054.030a yaś caitena pramāṇena yokṣyaty ātmānam ātmanā
12,054.030c sa phalaṃ sarvapuṇyānāṃ pretya cānubhaviṣyati
12,054.031a etasmāt kāraṇād bhīṣma matir divyā mayā hi te
12,054.031c dattā yaśo vipratheta kathaṃ bhūyas taveti ha
12,054.032a yāvad dhi prathate loke puruṣasya yaśo bhuvi
12,054.032c tāvat tasyākṣayaṃ sthānaṃ bhavatīti viniścitam
12,054.033a rājāno hataśiṣṭās tvāṃ rājann abhita āsate
12,054.033c dharmān anuyuyukṣantas tebhyaḥ prabrūhi bhārata
12,054.034a bhavān hi vayasā vṛddhaḥ śrutācārasamanvitaḥ
12,054.034c kuśalo rājadharmāṇāṃ pūrveṣām aparāś ca ye
12,054.035a janmaprabhṛti te kaś cid vṛjinaṃ na dadarśa ha
12,054.035c jñātāram anudharmāṇāṃ tvāṃ viduḥ sarvapārthivāḥ
12,054.036a tebhyaḥ piteva putrebhyo rājan brūhi paraṃ nayam
12,054.036c ṛṣayaś ca hi devāś ca tvayā nityam upāsitāḥ
12,054.037a tasmād vaktavyam eveha tvayā paśyāmy aśeṣataḥ
12,054.037c dharmāñ śuśrūṣamāṇebhyaḥ pṛṣṭena ca satā punaḥ
12,054.038a vaktavyaṃ viduṣā ceti dharmam āhur manīṣiṇaḥ
12,054.038c apratibruvataḥ kaṣṭo doṣo hi bhavati prabho
12,054.039a tasmāt putraiś ca pautraiś ca dharmān pṛṣṭaḥ sanātanān
12,054.039c vidvāñ jijñāsamānais tvaṃ prabrūhi bharatarṣabha
12,055.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,055.001a athābravīn mahātejā vākyaṃ kauravanandanaḥ
12,055.001c hanta dharmān pravakṣyāmi dṛḍhe vāṅmanasī mama
12,055.001e tava prasādād govinda bhūtātmā hy asi śāśvataḥ
12,055.002a yudhiṣṭhiras tu māṃ rājā dharmān samanupṛcchatu
12,055.002c evaṃ prīto bhaviṣyāmi dharmān vakṣyāmi cānagha
12,055.003a yasmin rājarṣabhe jāte dharmātmani mahātmani
12,055.003c ahṛṣyann ṛṣayaḥ sarve sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ
12,055.004a sarveṣāṃ dīptayaśasāṃ kurūṇāṃ dharmacāriṇām
12,055.004c yasya nāsti samaḥ kaś cit sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ
12,055.005a dhṛtir damo brahmacaryaṃ kṣamā dharmaś ca nityadā
12,055.005c yasminn ojaś ca tejaś ca sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ
12,055.006a satyaṃ dānaṃ tapaḥ śaucaṃ śāntir dākṣyam asaṃbhramaḥ
12,055.006c yasminn etāni sarvāṇi sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ
12,055.007a yo na kāmān na saṃrambhān na bhayān nārthakāraṇāt
12,055.007c kuryād adharmaṃ dharmātmā sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ
12,055.008a saṃbandhino 'tithīn bhṛtyān saṃśritopāśritāṃś ca yaḥ
12,055.008c saṃmānayati satkṛtya sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ
12,055.009a satyanityaḥ kṣamānityo jñānanityo 'tithipriyaḥ
12,055.009c yo dadāti satāṃ nityaṃ sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ
12,055.010a ijyādhyayananityaś ca dharme ca nirataḥ sadā
12,055.010c śāntaḥ śrutarahasyaś ca sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ
12,055.011 vāsudeva uvāca
12,055.011a lajjayā parayopeto dharmātmā sa yudhiṣṭhiraḥ
12,055.011c abhiśāpabhayād bhīto bhavantaṃ nopasarpati
12,055.012a lokasya kadanaṃ kṛtvā lokanātho viśāṃ pate
12,055.012c abhiśāpabhayād bhīto bhavantaṃ nopasarpati
12,055.013a pūjyān mānyāṃś ca bhaktāṃś ca gurūn saṃbandhibāndhavān
12,055.013c arghyārhān iṣubhir hatvā bhavantaṃ nopasarpati
12,055.014 bhīṣma uvāca
12,055.014a brāhmaṇānāṃ yathā dharmo dānam adhyayanaṃ tapaḥ
12,055.014c kṣatriyāṇāṃ tathā kṛṣṇa samare dehapātanam
12,055.015a pitṝn pitāmahān putrān gurūn saṃbandhibāndhavān
12,055.015c mithyāpravṛttān yaḥ saṃkhye nihanyād dharma eva saḥ
12,055.016a samayatyāgino lubdhān gurūn api ca keśava
12,055.016c nihanti samare pāpān kṣatriyo yaḥ sa dharmavit
12,055.016d*0121_01 yo lobhān na samīkṣeta dharmasetuṃ sanātanam
12,055.016d*0121_02 nihanti yas taṃ samare kṣatriyo vai sa dharmavit
12,055.016d*0121_03 lohitodāṃ keśatṛṇāṃ gajaśailāṃ dhvajadrumām
12,055.016d*0121_04 mahīṃ karoti yuddheṣu kṣatriyo yaḥ sa dharmavit
12,055.017a āhūtena raṇe nityaṃ yoddhavyaṃ kṣatrabandhunā
12,055.017c dharmyaṃ svargyaṃ ca lokyaṃ ca yuddhaṃ hi manur abravīt
12,055.018 vaiśaṃpāyana uvāca
12,055.018a evam uktas tu bhīṣmeṇa dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
12,055.018c vinītavad upāgamya tasthau saṃdarśane 'grataḥ
12,055.019a athāsya pādau jagrāha bhīṣmaś cābhinananda tam
12,055.019c mūrdhni cainam upāghrāya niṣīdety abravīt tadā
12,055.020a tam uvācātha gāṅgeya ṛṣabhaḥ sarvadhanvinām
12,055.020c pṛccha māṃ tāta visrabdhaṃ mā bhais tvaṃ kurusattama
12,056.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,056.001a praṇipatya hṛṣīkeśam abhivādya pitāmaham
12,056.001c anumānya gurūn sarvān paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ
12,056.002a rājyaṃ vai paramo dharma iti dharmavido viduḥ
12,056.002c mahāntam etaṃ bhāraṃ ca manye tad brūhi pārthiva
12,056.003a rājadharmān viśeṣeṇa kathayasva pitāmaha
12,056.003c sarvasya jīvalokasya rājadharmāḥ parāyaṇam
12,056.004a trivargo 'tra samāsakto rājadharmeṣu kaurava
12,056.004c mokṣadharmaś ca vispaṣṭaḥ sakalo 'tra samāhitaḥ
12,056.005a yathā hi raśmayo 'śvasya dviradasyāṅkuśo yathā
12,056.005c narendradharmo lokasya tathā pragrahaṇaṃ smṛtam
12,056.006a atra vai saṃpramūḍhe tu dharme rājarṣisevite
12,056.006c lokasya saṃsthā na bhavet sarvaṃ ca vyākulaṃ bhavet
12,056.007a udayan hi yathā sūryo nāśayaty āsuraṃ tamaḥ
12,056.007c rājadharmās tathālokyām ākṣipanty aśubhāṃ gatim
12,056.008a tad agre rājadharmāṇām arthatattvaṃ pitāmaha
12,056.008c prabrūhi bharataśreṣṭha tvaṃ hi buddhimatāṃ varaḥ
12,056.009a āgamaś ca paras tvattaḥ sarveṣāṃ naḥ paraṃtapa
12,056.009c bhavantaṃ hi paraṃ buddhau vāsudevo 'bhimanyate
12,056.010 bhīṣma uvāca
12,056.010a namo dharmāya mahate namaḥ kṛṣṇāya vedhase
12,056.010c brāhmaṇebhyo namaskṛtya dharmān vakṣyāmi śāśvatān
12,056.011a śṛṇu kārtsnyena mattas tvaṃ rājadharmān yudhiṣṭhira
12,056.011c nirucyamānān niyato yac cānyad abhivāñchasi
12,056.012a ādāv eva kuruśreṣṭha rājñā rañjanakāmyayā
12,056.012c devatānāṃ dvijānāṃ ca vartitavyaṃ yathāvidhi
12,056.013a daivatāny arcayitvā hi brāhmaṇāṃś ca kurūdvaha
12,056.013c ānṛṇyaṃ yāti dharmasya lokena ca sa mānyate
12,056.014a utthāne ca sadā putra prayatethā yudhiṣṭhira
12,056.014c na hy utthānam ṛte daivaṃ rājñām arthaprasiddhaye
12,056.015a sādhāraṇaṃ dvayaṃ hy etad daivam utthānam eva ca
12,056.015c pauruṣaṃ hi paraṃ manye daivaṃ niścityam ucyate
12,056.016a vipanne ca samārambhe saṃtāpaṃ mā sma vai kṛthāḥ
12,056.016c ghaṭate vinayas tāta rājñām eṣa nayaḥ paraḥ
12,056.017a na hi satyād ṛte kiṃ cid rājñāṃ vai siddhikāraṇam
12,056.017c satye hi rājā nirataḥ pretya ceha ca nandati
12,056.018a ṛṣīṇām api rājendra satyam eva paraṃ dhanam
12,056.018c tathā rājñaḥ paraṃ satyān nānyad viśvāsakāraṇam
12,056.019a guṇavāñ śīlavān dānto mṛdur dharmyo jitendriyaḥ
12,056.019c sudarśaḥ sthūlalakṣyaś ca na bhraśyeta sadā śriyaḥ
12,056.020a ārjavaṃ sarvakāryeṣu śrayethāḥ kurunandana
12,056.020b*0122_01 ārjavena samāyuktā modante ṛṣayo divi
12,056.020c punar nayavicāreṇa trayīsaṃvaraṇena ca
12,056.021a mṛdur hi rājā satataṃ laṅghyo bhavati sarvaśaḥ
12,056.021c tīkṣṇāc codvijate lokas tasmād ubhayam ācara
12,056.022a adaṇḍyāś caiva te nityaṃ viprāḥ syur dadatāṃ vara
12,056.022c bhūtam etat paraṃ loke brāhmaṇā nāma bhārata
12,056.023a manunā cāpi rājendra gītau ślokau mahātmanā
12,056.023c dharmeṣu sveṣu kauravya hṛdi tau kartum arhasi
12,056.024a adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam
12,056.024c teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati
12,056.025a ayo hanti yadāśmānam agniś cāpo 'bhipadyate
12,056.025c brahma ca kṣatriyo dveṣṭi tadā sīdanti te trayaḥ
12,056.026a etaj jñātvā mahārāja namasyā eva te dvijāḥ
12,056.026c bhaumaṃ brahma dvijaśreṣṭhā dhārayanti śamānvitāḥ
12,056.027a evaṃ caiva naravyāghra lokatantravighātakāḥ
12,056.027c nigrāhyā eva satataṃ bāhubhyāṃ ye syur īdṛśāḥ
12,056.028a ślokau cośanasā gītau purā tāta maharṣiṇā
12,056.028c tau nibodha mahāprājña tvam ekāgramanā nṛpa
12,056.029a udyamya śastram āyāntam api vedāntagaṃ raṇe
12,056.029c nigṛhṇīyāt svadharmeṇa dharmāpekṣī nareśvaraḥ
12,056.030a vinaśyamānaṃ dharmaṃ hi yo rakṣati sa dharmavit
12,056.030c na tena bhrūṇahā sa syān manyus taṃ manum ṛcchati
12,056.031a evaṃ caiva naraśreṣṭha rakṣyā eva dvijātayaḥ
12,056.031c svaparāddhān api hi tān viṣayānte samutsṛjet
12,056.032a abhiśastam api hy eṣāṃ kṛpāyīta viśāṃ pate
12,056.032c brahmaghne gurutalpe ca bhrūṇahatye tathaiva ca
12,056.033a rājadviṣṭe ca viprasya viṣayānte visarjanam
12,056.033b*0123_01 vapanaṃ draviṇādānaṃ svapuryāś ca visarjanam
12,056.033c vidhīyate na śārīraṃ bhayam eṣāṃ kadā cana
12,056.034a dayitāś ca narās te syur nityaṃ puruṣasattama
12,056.034c na kośaḥ paramo hy anyo rājñāṃ puruṣasaṃcayāt
12,056.035a durgeṣu ca mahārāja ṣaṭsu ye śāstraniścitāḥ
12,056.035c sarveṣu teṣu manyante naradurgaṃ sudustaram
12,056.036a tasmān nityaṃ dayā kāryā cāturvarṇye vipaścitā
12,056.036c dharmātmā satyavāk caiva rājā rañjayati prajāḥ
12,056.037a na ca kṣāntena te bhāvyaṃ nityaṃ puruṣasattama
12,056.037c adharmyo hi mṛdū rājā kṣamāvān iva kuñjaraḥ
12,056.038a bārhaspatye ca śāstre vai ślokā viniyatāḥ purā
12,056.038c asminn arthe mahārāja tan me nigadataḥ śṛṇu
12,056.039a kṣamamāṇaṃ nṛpaṃ nityaṃ nīcaḥ paribhavej janaḥ
12,056.039c hastiyantā gajasyeva śira evārurukṣati
12,056.040a tasmān naiva mṛdur nityaṃ tīkṣṇo vāpi bhaven nṛpaḥ
12,056.040c vasante 'rka iva śrīmān na śīto na ca gharmadaḥ
12,056.041a pratyakṣeṇānumānena tathaupamyopadeśataḥ
12,056.041c parīkṣyās te mahārāja sve pare caiva sarvadā
12,056.042a vyasanāni ca sarvāṇi tyajethā bhūridakṣiṇa
12,056.042c na caiva na prayuñjīta saṅgaṃ tu parivarjayet
12,056.043a nityaṃ hi vyasanī loke paribhūto bhavaty uta
12,056.043c udvejayati lokaṃ cāpy atidveṣī mahīpatiḥ
12,056.044a bhavitavyaṃ sadā rājñā garbhiṇīsahadharmiṇā
12,056.044c kāraṇaṃ ca mahārāja śṛṇu yenedam iṣyate
12,056.045a yathā hi garbhiṇī hitvā svaṃ priyaṃ manaso 'nugam
12,056.045c garbhasya hitam ādhatte tathā rājñāpy asaṃśayam
12,056.046a vartitavyaṃ kuruśreṣṭha nityaṃ dharmānuvartinā
12,056.046c svaṃ priyaṃ samabhityajya yad yal lokahitaṃ bhavet
12,056.047a na saṃtyājyaṃ ca te dhairyaṃ kadā cid api pāṇḍava
12,056.047c dhīrasya spaṣṭadaṇḍasya na hy ājñā pratihanyate
12,056.048a parihāsaś ca bhṛtyais te na nityaṃ vadatāṃ vara
12,056.048c kartavyo rājaśārdūla doṣam atra hi me śṛṇu
12,056.049a avamanyanti bhartāraṃ saṃharṣād upajīvinaḥ
12,056.049c sve sthāne na ca tiṣṭhanti laṅghayanti hi tad vacaḥ
12,056.050a preṣyamāṇā vikalpante guhyaṃ cāpy anuyuñjate
12,056.050c ayācyaṃ caiva yācante 'bhojyāny āhārayanti ca
12,056.051a krudhyanti paridīpyanti bhūmim adhyāsate 'sya ca
12,056.051c utkocair vañcanābhiś ca kāryāṇy anuvihanti ca
12,056.052a jarjaraṃ cāsya viṣayaṃ kurvanti pratirūpakaiḥ
12,056.052c strīr akṣibhiś ca sajjante tulyaveṣā bhavanti ca
12,056.053a vātaṃ ca ṣṭhīvanaṃ caiva kurvate cāsya saṃnidhau
12,056.053c nirlajjā naraśārdūla vyāharanti ca tadvacaḥ
12,056.054a hayaṃ vā dantinaṃ vāpi rathaṃ nṛpatisaṃmatam
12,056.054c adhirohanty anādṛtya harṣule pārthive mṛdau
12,056.055a idaṃ te duṣkaraṃ rājann idaṃ te durviceṣṭitam
12,056.055c ity evaṃ suhṛdo nāma bruvanti pariṣadgatāḥ
12,056.056a kruddhe cāsmin hasanty eva na ca hṛṣyanti pūjitāḥ
12,056.056c saṃgharṣaśīlāś ca sadā bhavanty anyonyakāraṇāt
12,056.057a visraṃsayanti mantraṃ ca vivṛṇvanti ca duṣkṛtam
12,056.057c līlayā caiva kurvanti sāvajñās tasya śāsanam
12,056.057e alaṃkaraṇabhojyaṃ ca tathā snānānulepanam
12,056.058a helamānā naravyāghra svasthās tasyopaśṛṇvate
12,056.058c nindanti svān adhīkārān saṃtyajanti ca bhārata
12,056.059a na vṛttyā parituṣyanti rājadeyaṃ haranti ca
12,056.059c krīḍituṃ tena cecchanti sasūtreṇeva pakṣiṇā
12,056.059e asmatpraṇeyo rājeti loke caiva vadanty uta
12,056.060a ete caivāpare caiva doṣāḥ prādurbhavanty uta
12,056.060c nṛpatau mārdavopete harṣule ca yudhiṣṭhira
12,057.001 bhīṣma uvāca
12,057.001a nityodyuktena vai rājñā bhavitavyaṃ yudhiṣṭhira
12,057.001c praśāmyate ca rājā hi nārīvodyamavarjitaḥ
12,057.002a bhagavān uśanā cāha ślokam atra viśāṃ pate
12,057.002c tam ihaikamanā rājan gadatas tvaṃ nibodha me
12,057.003a dvāv etau grasate bhūmiḥ sarpo bilaśayān iva
12,057.003c rājānaṃ cāviroddhāraṃ brāhmaṇaṃ cāpravāsinam
12,057.004a tad etan naraśārdūla hṛdi tvaṃ kartum arhasi
12,057.004c saṃdheyān api saṃdhatsva virodhyāṃś ca virodhaya
12,057.004d*0124_01 svāmyamātyasuhṛtkośarāṣṭradurgabalāni ca
12,057.005a saptāṅge yaś ca te rājye vaiparītyaṃ samācaret
12,057.005c gurur vā yadi vā mitraṃ pratihantavya eva saḥ
12,057.006a maruttena hi rājñāyaṃ gītaḥ ślokaḥ purātanaḥ
12,057.006c rājyādhikāre rājendra bṛhaspatimataḥ purā
12,057.007a guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ
12,057.007c utpathapratipannasya parityāgo vidhīyate
12,057.008a bāhoḥ putreṇa rājñā ca sagareṇeha dhīmatā
12,057.008c asamañjāḥ suto jyeṣṭhas tyaktaḥ paurahitaiṣiṇā
12,057.009a asamañjāḥ sarayvāṃ prāk paurāṇāṃ bālakān nṛpa
12,057.009c nyamajjayad ataḥ pitrā nirbhartsya sa vivāsitaḥ
12,057.010a ṛṣiṇoddālakenāpi śvetaketur mahātapāḥ
12,057.010c mithyā viprān upacaran saṃtyakto dayitaḥ sutaḥ
12,057.011a lokarañjanam evātra rājñāṃ dharmaḥ sanātanaḥ
12,057.011c satyasya rakṣaṇaṃ caiva vyavahārasya cārjavam
12,057.012a na hiṃsyāt paravittāni deyaṃ kāle ca dāpayet
12,057.012c vikrāntaḥ satyavāk kṣānto nṛpo na calate pathaḥ
12,057.013a guptamantro jitakrodho śāstrārthagataniścayaḥ
12,057.013c dharme cārthe ca kāme ca mokṣe ca satataṃ rataḥ
12,057.014a trayyā saṃvṛtarandhraś ca rājā bhavitum arhati
12,057.014c vṛjinasya narendrāṇāṃ nānyat saṃvaraṇāt param
12,057.015a cāturvarṇyasya dharmāś ca rakṣitavyā mahīkṣitā
12,057.015c dharmasaṃkararakṣā hi rājñāṃ dharmaḥ sanātanaḥ
12,057.016a na viśvasec ca nṛpatir na cātyarthaṃ na viśvaset
12,057.016c ṣāḍguṇyaguṇadoṣāṃś ca nityaṃ buddhyāvalokayet
12,057.017a dviṭchidradarśī nṛpatir nityam eva praśasyate
12,057.017c trivargaviditārthaś ca yuktacāropadhiś ca yaḥ
12,057.018a kośasyopārjanaratir yamavaiśravaṇopamaḥ
12,057.018c vettā ca daśavargasya sthānavṛddhikṣayātmanaḥ
12,057.019a abhṛtānāṃ bhaved bhartā bhṛtānāṃ cānvavekṣakaḥ
12,057.019c nṛpatiḥ sumukhaś ca syāt smitapūrvābhibhāṣitā
12,057.020a upāsitā ca vṛddhānāṃ jitatandrīr alolupaḥ
12,057.020c satāṃ vṛtte sthitamatiḥ santo hy ācāradarśinaḥ
12,057.021a na cādadīta vittāni satāṃ hastāt kadā cana
12,057.021c asadbhyas tu samādadyāt sadbhyaḥ saṃpratipādayet
12,057.022a svayaṃ prahartādātā ca vaśyātmā vaśyasādhanaḥ
12,057.022c kāle dātā ca bhoktā ca śuddhācāras tathaiva ca
12,057.023a śūrān bhaktān asaṃhāryān kule jātān arogiṇaḥ
12,057.023c śiṣṭāñ śiṣṭābhisaṃbandhān mānino nāvamāninaḥ
12,057.024a vidyāvido lokavidaḥ paralokānvavekṣakān
12,057.024c dharmeṣu niratān sādhūn acalān acalān iva
12,057.025a sahāyān satataṃ kuryād rājā bhūtipuraskṛtaḥ
12,057.025c tais tulyaś ca bhaved bhogaiś chatramātrājñayādhikaḥ
12,057.026a pratyakṣā ca parokṣā ca vṛttiś cāsya bhavet sadā
12,057.026c evaṃ kṛtvā narendro hi na khedam iha vindati
12,057.027a sarvātiśaṅkī nṛpatir yaś ca sarvaharo bhavet
12,057.027c sa kṣipram anṛjur lubdhaḥ svajanenaiva bādhyate
12,057.028a śucis tu pṛthivīpālo lokacittagrahe rataḥ
12,057.028c na pataty aribhir grastaḥ patitaś cāvatiṣṭhate
12,057.029a akrodhano 'thāvyasanī mṛdudaṇḍo jitendriyaḥ
12,057.029c rājā bhavati bhūtānāṃ viśvāsyo himavān iva
12,057.030a prājño nyāyaguṇopetaḥ pararandhreṣu tatparaḥ
12,057.030c sudarśaḥ sarvavarṇānāṃ nayāpanayavit tathā
12,057.031a kṣiprakārī jitakrodhaḥ suprasādo mahāmanāḥ
12,057.031c arogaprakṛtir yuktaḥ kriyāvān avikatthanaḥ
12,057.032a ārabdhāny eva kāryāṇi na paryavasitāni ca
12,057.032c yasya rājñaḥ pradṛśyante sa rājā rājasattamaḥ
12,057.033a putrā iva pitur gehe viṣaye yasya mānavāḥ
12,057.033c nirbhayā vicariṣyanti sa rājā rājasattamaḥ
12,057.034a agūḍhavibhavā yasya paurā rāṣṭranivāsinaḥ
12,057.034c nayāpanayavettāraḥ sa rājā rājasattamaḥ
12,057.035a svakarmaniratā yasya janā viṣayavāsinaḥ
12,057.035c asaṃghātaratā dāntāḥ pālyamānā yathāvidhi
12,057.036a vaśyā neyā vinītāś ca na ca saṃgharṣaśīlinaḥ
12,057.036c viṣaye dānarucayo narā yasya sa pārthivaḥ
12,057.037a na yasya kūṭakapaṭaṃ na māyā na ca matsaraḥ
12,057.037c viṣaye bhūmipālasya tasya dharmaḥ sanātanaḥ
12,057.038a yaḥ satkaroti jñānāni neyaḥ paurahite rataḥ
12,057.038c satāṃ dharmānugas tyāgī sa rājā rājyam arhati
12,057.039a yasya cāraś ca mantraś ca nityaṃ caiva kṛtākṛte
12,057.039c na jñāyate hi ripubhiḥ sa rājā rājyam arhati
12,057.040a ślokaś cāyaṃ purā gīto bhārgaveṇa mahātmanā
12,057.040c ākhyāte rāmacarite nṛpatiṃ prati bhārata
12,057.041a rājānaṃ prathamaṃ vindet tato bhāryāṃ tato dhanam
12,057.041c rājany asati lokasya kuto bhāryā kuto dhanam
12,057.042a tad rājan rājasiṃhānāṃ nānyo dharmaḥ sanātanaḥ
12,057.042c ṛte rakṣāṃ suvispaṣṭāṃ rakṣā lokasya dhāraṇam
12,057.043a prācetasena manunā ślokau cemāv udāhṛtau
12,057.043c rājadharmeṣu rājendra tāv ihaikamanāḥ śṛṇu
12,057.044a ṣaḍ etān puruṣo jahyād bhinnāṃ nāvam ivārṇave
12,057.044c apravaktāram ācāryam anadhīyānam ṛtvijam
12,057.045a arakṣitāraṃ rājānaṃ bhāryāṃ cāpriyavādinīm
12,057.045c grāmakāmaṃ ca gopālaṃ vanakāmaṃ ca nāpitam
12,058.000*0125_00 śrīvaiśaṃpāyanaḥ
12,058.000*0125_01 etāvad uktvā bhūyo 'pi bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ
12,058.000*0125_02 uvāca vacanaṃ dhīmān sarvataḥ sārasaṃgraham
12,058.001 bhīṣma uvāca
12,058.001a etat te rājadharmāṇāṃ navanītaṃ yudhiṣṭhira
12,058.001c bṛhaspatir hi bhagavān nānyaṃ dharmaṃ praśaṃsati
12,058.002a viśālākṣaś ca bhagavān kāvyaś caiva mahātapāḥ
12,058.002c sahasrākṣo mahendraś ca tathā prācetaso manuḥ
12,058.003a bharadvājaś ca bhagavāṃs tathā gauraśirā muniḥ
12,058.003c rājaśāstrapraṇetāro brahmaṇyā brahmavādinaḥ
12,058.004a rakṣām eva praśaṃsanti dharmaṃ dharmabhṛtāṃ vara
12,058.004c rājñāṃ rājīvatāmrākṣa sādhanaṃ cātra vai śṛṇu
12,058.005a cāraś ca praṇidhiś caiva kāle dānam amatsaraḥ
12,058.005c yuktyādānaṃ na cādānam ayogena yudhiṣṭhira
12,058.006a satāṃ saṃgrahaṇaṃ śauryaṃ dākṣyaṃ satyaṃ prajāhitam
12,058.006c anārjavair ārjavaiś ca śatrupakṣasya bhedanam
12,058.007a sādhūnām aparityāgaḥ kulīnānāṃ ca dhāraṇam
12,058.007c nicayaś ca niceyānāṃ sevā buddhimatām api
12,058.008a balānāṃ harṣaṇaṃ nityaṃ prajānām anvavekṣaṇam
12,058.008c kāryeṣv akhedaḥ kośasya tathaiva ca vivardhanam
12,058.009a puraguptir aviśvāsaḥ paurasaṃghātabhedanam
12,058.009c ketanānāṃ ca jīrṇānām avekṣā caiva sīdatām
12,058.010a dvividhasya ca daṇḍasya prayogaḥ kālacoditaḥ
12,058.010c arimadhyasthamitrāṇāṃ yathāvac cānvavekṣaṇam
12,058.011a upajāpaś ca bhṛtyānām ātmanaḥ paradarśanāt
12,058.011c aviśvāsaḥ svayaṃ caiva parasyāśvāsanaṃ tathā
12,058.012a nītidharmānusaraṇaṃ nityam utthānam eva ca
12,058.012c ripūṇām anavajñānaṃ nityaṃ cānāryavarjanam
12,058.013a utthānaṃ hi narendrāṇāṃ bṛhaspatir abhāṣata
12,058.013c rājadharmasya yan mūlaṃ ślokāṃś cātra nibodha me
12,058.014a utthānenāmṛtaṃ labdham utthānenāsurā hatāḥ
12,058.014c utthānena mahendreṇa śraiṣṭhyaṃ prāptaṃ divīha ca
12,058.015a utthānadhīraḥ puruṣo vāgdhīrān adhitiṣṭhati
12,058.015c utthānadhīraṃ vāgdhīrā ramayanta upāsate
12,058.016a utthānahīno rājā hi buddhimān api nityaśaḥ
12,058.016c dharṣaṇīyo ripūṇāṃ syād bhujaṃga iva nirviṣaḥ
12,058.017a na ca śatrur avajñeyo durbalo 'pi balīyasā
12,058.017c alpo 'pi hi dahaty agnir viṣam alpaṃ hinasti ca
12,058.018a ekāśvenāpi saṃbhūtaḥ śatrur durgasamāśritaḥ
12,058.018c taṃ taṃ tāpayate deśam api rājñaḥ samṛddhinaḥ
12,058.019a rājño rahasyaṃ yad vākyaṃ jayārthaṃ lokasaṃgrahaḥ
12,058.019c hṛdi yac cāsya jihmaṃ syāt kāraṇārthaṃ ca yad bhavet
12,058.020a yac cāsya kāryaṃ vṛjinam ārjavenaiva dhāryate
12,058.020c dambhanārthāya lokasya dharmiṣṭhām ācaret kriyām
12,058.021a rājyaṃ hi sumahat tantraṃ durdhāryam akṛtātmabhiḥ
12,058.021c na śakyaṃ mṛdunā voḍhum āghātasthānam uttamam
12,058.022a rājyaṃ sarvāmiṣaṃ nityam ārjaveneha dhāryate
12,058.022c tasmān miśreṇa satataṃ vartitavyaṃ yudhiṣṭhira
12,058.023a yady apy asya vipattiḥ syād rakṣamāṇasya vai prajāḥ
12,058.023c so 'py asya vipulo dharma evaṃvṛttā hi bhūmipāḥ
12,058.024a eṣa te rājadharmāṇāṃ leśaḥ samanuvarṇitaḥ
12,058.024c bhūyas te yatra saṃdehas tad brūhi vadatāṃ vara
12,058.025 vaiśaṃpāyana uvāca
12,058.025a tato vyāsaś ca bhagavān devasthāno 'śmanā saha
12,058.025c vāsudevaḥ kṛpaś caiva sātyakiḥ saṃjayas tathā
12,058.026a sādhu sādhv iti saṃhṛṣṭāḥ puṣyamāṇair ivānanaiḥ
12,058.026c astuvaṃs te naravyāghraṃ bhīṣmaṃ dharmabhṛtāṃ varam
12,058.027a tato dīnamanā bhīṣmam uvāca kurusattamaḥ
12,058.027c netrābhyām aśrupūrṇābhyāṃ pādau tasya śanaiḥ spṛśan
12,058.028a śva idānīṃ svasaṃdehaṃ prakṣyāmi tvaṃ pitāmaha
12,058.028c upaiti savitāpy astaṃ rasam āpīya pārthivam
12,058.029a tato dvijātīn abhivādya keśavaḥ; kṛpaś ca te caiva yudhiṣṭhirādayaḥ
12,058.029c pradakṣiṇīkṛtya mahānadīsutaṃ; tato rathān āruruhur mudā yutāḥ
12,058.030a dṛṣadvatīṃ cāpy avagāhya suvratāḥ; kṛtodakāryāḥ kṛtajapyamaṅgalāḥ
12,058.030c upāsya saṃdhyāṃ vidhivat paraṃtapās; tataḥ puraṃ te viviśur gajāhvayam
12,059.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,059.001a tataḥ kālyaṃ samutthāya kṛtapaurvāhṇikakriyāḥ
12,059.001c yayus te nagarākārai rathaiḥ pāṇḍavayādavāḥ
12,059.002a prapadya ca kurukṣetraṃ bhīṣmam āsādya cānagham
12,059.002c sukhāṃ ca rajanīṃ pṛṣṭvā gāṅgeyaṃ rathināṃ varam
12,059.003a vyāsādīn abhivādyarṣīn sarvais taiś cābhinanditāḥ
12,059.003c niṣedur abhito bhīṣmaṃ parivārya samantataḥ
12,059.004a tato rājā mahātejā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
12,059.004c abravīt prāñjalir bhīṣmaṃ pratipūjyābhivādya ca
12,059.005a ya eṣa rājā-rājeti śabdaś carati bhārata
12,059.005c katham eṣa samutpannas tan me brūhi pitāmaha
12,059.006a tulyapāṇiśirogrīvas tulyabuddhīndriyātmakaḥ
12,059.006c tulyaduḥkhasukhātmā ca tulyapṛṣṭhabhujodaraḥ
12,059.007a tulyaśukrāsthimajjaś ca tulyamāṃsāsṛg eva ca
12,059.007c niḥśvāsocchvāsatulyaś ca tulyaprāṇaśarīravān
12,059.008a samānajanmamaraṇaḥ samaḥ sarvaguṇair nṛṇām
12,059.008c viśiṣṭabuddhīñ śūrāṃś ca katham eko 'dhitiṣṭhati
12,059.009a katham eko mahīṃ kṛtsnāṃ vīraśūrāryasaṃkulām
12,059.009c rakṣaty api ca loko 'sya prasādam abhivāñchati
12,059.010a ekasya ca prasādena kṛtsno lokaḥ prasīdati
12,059.010c vyākulenākulaḥ sarvo bhavatīti viniścayaḥ
12,059.011a etad icchāmy ahaṃ sarvaṃ tattvena bharatarṣabha
12,059.011c śrotuṃ tan me yathātattvaṃ prabrūhi vadatāṃ vara
12,059.012a naitat kāraṇam alpaṃ hi bhaviṣyati viśāṃ pate
12,059.012c yad ekasmiñ jagat sarvaṃ devavad yāti saṃnatim
12,059.013 bhīṣma uvāca
12,059.013a niyatas tvaṃ naraśreṣṭha śṛṇu sarvam aśeṣataḥ
12,059.013c yathā rājyaṃ samutpannam ādau kṛtayuge 'bhavat
12,059.014a naiva rājyaṃ na rājāsīn na daṇḍo na ca dāṇḍikaḥ
12,059.014c dharmeṇaiva prajāḥ sarvā rakṣanti ca parasparam
12,059.015a pālayānās tathānyonyaṃ narā dharmeṇa bhārata
12,059.015c khedaṃ paramam ājagmus tatas tān moha āviśat
12,059.016a te mohavaśam āpannā mānavā manujarṣabha
12,059.016c pratipattivimohāc ca dharmas teṣām anīnaśat
12,059.017a naṣṭāyāṃ pratipattau tu mohavaśyā narās tadā
12,059.017c lobhasya vaśam āpannāḥ sarve bhāratasattama
12,059.018a aprāptasyābhimarśaṃ tu kurvanto manujās tataḥ
12,059.018c kāmo nāmāparas tatra samapadyata vai prabho
12,059.019a tāṃs tu kāmavaśaṃ prāptān rāgo nāma samaspṛśat
12,059.019c raktāś ca nābhyajānanta kāryākāryaṃ yudhiṣṭhira
12,059.020a agamyāgamanaṃ caiva vācyāvācyaṃ tathaiva ca
12,059.020c bhakṣyābhakṣyaṃ ca rājendra doṣādoṣaṃ ca nātyajan
12,059.021a viplute naraloke 'smiṃs tato brahma nanāśa ha
12,059.021c nāśāc ca brahmaṇo rājan dharmo nāśam athāgamat
12,059.022a naṣṭe brahmaṇi dharme ca devās trāsam athāgaman
12,059.022c te trastā naraśārdūla brahmāṇaṃ śaraṇaṃ yayuḥ
12,059.023a prapadya bhagavantaṃ te devā lokapitāmaham
12,059.023c ūcuḥ prāñjalayaḥ sarve duḥkhaśokabhayārditāḥ
12,059.024a bhagavan naralokasthaṃ naṣṭaṃ brahma sanātanam
12,059.024c lobhamohādibhir bhāvais tato no bhayam āviśat
12,059.025a brahmaṇaś ca praṇāśena dharmo 'py anaśad īśvara
12,059.025c tataḥ sma samatāṃ yātā martyais tribhuvaneśvara
12,059.026a adho hi varṣam asmākaṃ martyās tūrdhvapravarṣiṇaḥ
12,059.026c kriyāvyuparamāt teṣāṃ tato 'gacchāma saṃśayam
12,059.027a atra niḥśreyasaṃ yan nas tad dhyāyasva pitāmaha
12,059.027c tvatprabhāvasamuttho 'sau prabhāvo no vinaśyati
12,059.028a tān uvāca surān sarvān svayaṃbhūr bhagavāṃs tataḥ
12,059.028c śreyo 'haṃ cintayiṣyāmi vyetu vo bhīḥ surarṣabhāḥ
12,059.029a tato 'dhyāyasahasrāṇāṃ śataṃ cakre svabuddhijam
12,059.029c yatra dharmas tathaivārthaḥ kāmaś caivānuvarṇitaḥ
12,059.030a trivarga iti vikhyāto gaṇa eṣa svayaṃbhuvā
12,059.030c caturtho mokṣa ity eva pṛthagarthaḥ pṛthaggaṇaḥ
12,059.031a mokṣasyāpi trivargo 'nyaḥ proktaḥ sattvaṃ rajas tamaḥ
12,059.031c sthānaṃ vṛddhiḥ kṣayaś caiva trivargaś caiva daṇḍajaḥ
12,059.032a ātmā deśaś ca kālaś cāpy upāyāḥ kṛtyam eva ca
12,059.032c sahāyāḥ kāraṇaṃ caiva ṣaḍvargo nītijaḥ smṛtaḥ
12,059.033a trayī cānvīkṣikī caiva vārtā ca bharatarṣabha
12,059.033c daṇḍanītiś ca vipulā vidyās tatra nidarśitāḥ
12,059.034a amātyarakṣāpraṇidhī rājaputrasya rakṣaṇam
12,059.034c cāraś ca vividhopāyaḥ praṇidhiś ca pṛthagvidhaḥ
12,059.035a sāma copapradānaṃ ca bhedo daṇḍaś ca pāṇḍava
12,059.035c upekṣā pañcamī cātra kārtsnyena samudāhṛtā
12,059.036a mantraś ca varṇitaḥ kṛtsnas tathā bhedārtha eva ca
12,059.036c vibhraṃśaś caiva mantrasya siddhyasiddhyoś ca yat phalam
12,059.037a saṃdhiś ca vividhābhikhyo hīno madhyas tathottamaḥ
12,059.037c bhayasatkāravittākhyaḥ kārtsnyena parivarṇitaḥ
12,059.038a yātrākālāś ca catvāras trivargasya ca vistaraḥ
12,059.038c vijayo dharmayuktaś ca tathārthavijayaś ca ha
12,059.039a āsuraś caiva vijayas tathā kārtsnyena varṇitaḥ
12,059.039c lakṣaṇaṃ pañcavargasya trividhaṃ cātra varṇitam
12,059.040a prakāśaś cāprakāśaś ca daṇḍo 'tha pariśabditaḥ
12,059.040c prakāśo 'ṣṭavidhas tatra guhyas tu bahuvistaraḥ
12,059.041a rathā nāgā hayāś caiva pādātāś caiva pāṇḍava
12,059.041c viṣṭir nāvaś carāś caiva deśikāḥ pathi cāṣṭakam
12,059.042a aṅgāny etāni kauravya prakāśāni balasya tu
12,059.042c jaṅgamājaṅgamāś coktāś cūrṇayogā viṣādayaḥ
12,059.043a sparśe cābhyavahārye cāpy upāṃśur vividhaḥ smṛtaḥ
12,059.043b*0126_01 krīḍāpūrve raṇe dyūte visrambheṇa samanvitam
12,059.043b*0126_02 uktaṃ kaitavyam ity etad upāyo navamo budhaiḥ
12,059.043b*0126_03 upekṣā sarvakāryeṣu karmaṇāṃ karaṇeṣu ca
12,059.043b*0126_04 aniṣṭānāṃ samutthāne trivargo naśyate yayā
12,059.043b*0126_05 indrajālādikā māyā vāgjīvanakuśīlavaiḥ
12,059.043b*0126_06 sunimittair durnimittair utpātaiś ca samanvitam
12,059.043b*0126_07 ḍambho liṅgaṃ samāśritya śatruvarge prayujyate
12,059.043b*0126_08 śāṭhyaṃ niśceṣṭatā proktā cittadoṣapradūṣikā
12,059.043c arir mitram udāsīna ity ete 'py anuvarṇitāḥ
12,059.044a kṛtsnā mārgaguṇāś caiva tathā bhūmiguṇāś ca ha
12,059.044c ātmarakṣaṇam āśvāsaḥ spaśānāṃ cānvavekṣaṇam
12,059.045a kalpanā vividhāś cāpi nṛnāgarathavājinām
12,059.045c vyūhāś ca vividhābhikhyā vicitraṃ yuddhakauśalam
12,059.046a utpātāś ca nipātāś ca suyuddhaṃ supalāyanam
12,059.046c śastrāṇāṃ pāyanajñānaṃ tathaiva bharatarṣabha
12,059.047a balavyasanamuktaṃ ca tathaiva balaharṣaṇam
12,059.047c pīḍanāskandakālaś ca bhayakālaś ca pāṇḍava
12,059.048a tathā khātavidhānaṃ ca yogasaṃcāra eva ca
12,059.048c caurāṭavyabalaiś cograiḥ pararāṣṭrasya pīḍanam
12,059.049a agnidair garadaiś caiva pratirūpakacārakaiḥ
12,059.049c śreṇimukhyopajāpena vīrudhaś chedanena ca
12,059.050a dūṣaṇena ca nāgānām āśaṅkājananena ca
12,059.050c ārodhanena bhaktasya pathaś copārjanena ca
12,059.051a saptāṅgasya ca rājyasya hrāsavṛddhisamañjasam
12,059.051c dūtasāmarthyayogaś ca rāṣṭrasya ca vivardhanam
12,059.052a arimadhyasthamitrāṇāṃ samyak coktaṃ prapañcanam
12,059.052c avamardaḥ pratīghātas tathaiva ca balīyasām
12,059.053a vyavahāraḥ susūkṣmaś ca tathā kaṇṭakaśodhanam
12,059.053c śamo vyāyāmayogaś ca yogo dravyasya saṃcayaḥ
12,059.054a abhṛtānāṃ ca bharaṇaṃ bhṛtānāṃ cānvavekṣaṇam
12,059.054c arthakāle pradānaṃ ca vyasaneṣv aprasaṅgitā
12,059.055a tathā rājaguṇāś caiva senāpatiguṇāś ca ye
12,059.055c kāraṇasya ca kartuś ca guṇadoṣās tathaiva ca
12,059.056a duṣṭeṅgitaṃ ca vividhaṃ vṛttiś caivānujīvinām
12,059.056c śaṅkitatvaṃ ca sarvasya pramādasya ca varjanam
12,059.057a alabdhalipsā labdhasya tathaiva ca vivardhanam
12,059.057c pradānaṃ ca vivṛddhasya pātrebhyo vidhivat tathā
12,059.058a visargo 'rthasya dharmārtham arthārthaṃ kāmahetunā
12,059.058c caturtho vyasanāghāte tathaivātrānuvarṇitaḥ
12,059.059a krodhajāni tathogrāṇi kāmajāni tathaiva ca
12,059.059c daśoktāni kuruśreṣṭha vyasanāny atra caiva ha
12,059.060a mṛgayākṣās tathā pānaṃ striyaś ca bharatarṣabha
12,059.060c kāmajāny āhur ācāryāḥ proktānīha svayaṃbhuvā
12,059.061a vākpāruṣyaṃ tathogratvaṃ daṇḍapāruṣyam eva ca
12,059.061c ātmano nigrahas tyāgo 'thārthadūṣaṇam eva ca
12,059.062a yantrāṇi vividhāny eva kriyās teṣāṃ ca varṇitāḥ
12,059.062c avamardaḥ pratīghātaḥ ketanānāṃ ca bhañjanam
12,059.063a caityadrumāṇām āmardo rodhaḥkarmāntanāśanam
12,059.063c apaskaro 'tha gamanaṃ tathopāsyā ca varṇitā
12,059.064a paṇavānakaśaṅkhānāṃ bherīṇāṃ ca yudhāṃ vara
12,059.064c upārjanaṃ ca dravyāṇāṃ paramarma ca tāni ṣaṭ
12,059.065a labdhasya ca praśamanaṃ satāṃ caiva hi pūjanam
12,059.065c vidvadbhir ekībhāvaś ca prātarhomavidhijñatā
12,059.066a maṅgalālambhanaṃ caiva śarīrasya pratikriyā
12,059.066c āhārayojanaṃ caiva nityam āstikyam eva ca
12,059.067a ekena ca yathottheyaṃ satyatvaṃ madhurā giraḥ
12,059.067c utsavānāṃ samājānāṃ kriyāḥ ketanajās tathā
12,059.068a pratyakṣā ca parokṣā ca sarvādhikaraṇeṣu ca
12,059.068c vṛttir bharataśārdūla nityaṃ caivānvavekṣaṇam
12,059.069a adaṇḍyatvaṃ ca viprāṇāṃ yuktyā daṇḍanipātanam
12,059.069c anujīvisvajātibhyo guṇeṣu parirakṣaṇam
12,059.070a rakṣaṇaṃ caiva paurāṇāṃ svarāṣṭrasya vivardhanam
12,059.070c maṇḍalasthā ca yā cintā rājan dvādaśarājikā
12,059.071a dvāsaptatimatiś caiva proktā yā ca svayaṃbhuvā
12,059.071c deśajātikulānāṃ ca dharmāḥ samanuvarṇitāḥ
12,059.072a dharmaś cārthaś ca kāmaś ca mokṣaś cātrānuvarṇitaḥ
12,059.072c upāyaś cārthalipsā ca vividhā bhūridakṣiṇāḥ
12,059.073a mūlakarmakriyā cātra māyā yogaś ca varṇitaḥ
12,059.073c dūṣaṇaṃ srotasām atra varṇitaṃ ca sthirāmbhasām
12,059.074a yair yair upāyair lokaś ca na caled āryavartmanaḥ
12,059.074c tat sarvaṃ rājaśārdūla nītiśāstre 'nuvarṇitam
12,059.075a etat kṛtvā śubhaṃ śāstraṃ tataḥ sa bhagavān prabhuḥ
12,059.075c devān uvāca saṃhṛṣṭaḥ sarvāñ śakrapurogamān
12,059.076a upakārāya lokasya trivargasthāpanāya ca
12,059.076c navanītaṃ sarasvatyā buddhir eṣā prabhāvitā
12,059.077a daṇḍena sahitā hy eṣā lokarakṣaṇakārikā
12,059.077c nigrahānugraharatā lokān anu cariṣyati
12,059.078a daṇḍena nīyate ceyaṃ daṇḍaṃ nayati cāpy uta
12,059.078c daṇḍanītir iti proktā trīṃl lokān anuvartate
12,059.079a ṣāḍguṇyaguṇasāraiṣā sthāsyaty agre mahātmasu
12,059.079c mahattvāt tasya daṇḍasya nītir vispaṣṭalakṣaṇā
12,059.080a nayacāraś ca vipulo yena sarvam idaṃ tatam
12,059.080c āgamaś ca purāṇānāṃ maharṣīṇāṃ ca saṃbhavaḥ
12,059.081a tīrthavaṃśaś ca vaṃśaś ca nakṣatrāṇāṃ yudhiṣṭhira
12,059.081c sakalaṃ cāturāśramyaṃ cāturhotraṃ tathaiva ca
12,059.082a cāturvarṇyaṃ tathaivātra cāturvedyaṃ ca varṇitam
12,059.082c itihāsopavedāś ca nyāyaḥ kṛtsnaś ca varṇitaḥ
12,059.083a tapo jñānam ahiṃsā ca satyāsatye nayaḥ paraḥ
12,059.083c vṛddhopasevā dānaṃ ca śaucam utthānam eva ca
12,059.084a sarvabhūtānukampā ca sarvam atropavarṇitam
12,059.084c bhuvi vācogataṃ yac ca tac ca sarvaṃ samarpitam
12,059.085a tasmin paitāmahe śāstre pāṇḍavaitad asaṃśayam
12,059.085c dharmārthakāmamokṣāś ca sakalā hy atra śabditāḥ
12,059.086a tatas tāṃ bhagavān nītiṃ pūrvaṃ jagrāha śaṃkaraḥ
12,059.086c bahurūpo viśālākṣaḥ śivaḥ sthāṇur umāpatiḥ
12,059.086d*0127_01 anādinidhano devaś caitanyādisamanvitaḥ
12,059.086d*0127_02 jñānāni ca vaśe yasya tārakādīny aśeṣataḥ
12,059.086d*0127_03 aṇimādiguṇopetam aiśvaryaṃ na ca kṛtrimam
12,059.086d*0127_04 tuṣṭyarthaṃ brahmaṇaḥ putro lalāṭād utthitaḥ prabhuḥ
12,059.086d*0127_05 arudat sasvanaṃ ghoraṃ jagataḥ prabhur avyayaḥ
12,059.086d*0127_06 jāyamānaḥ pitā putre putraḥ pitari caiva hi
12,059.086d*0127_07 buddhiṃ viśvasṛje dattvā brahmāṇḍaṃ yena nirmitam
12,059.086d*0127_08 yasmin hiraṇmayo haṃsaḥ śakuniḥ samapadyata
12,059.086d*0127_09 kartā sarvasya lokasya brahmā lokapitāmahaḥ
12,059.086d*0127_10 sa devaḥ sarvabhūtātmā mahādevaḥ sanātanaḥ
12,059.086d*0127_11 asaṃkhyātasahasrāṇāṃ rudrāṇāṃ sthānam avyayam
12,059.087a yugānām āyuṣo hrāsaṃ vijñāya bhagavāñ śivaḥ
12,059.087c saṃcikṣepa tataḥ śāstraṃ mahārthaṃ brahmaṇā kṛtam
12,059.088a vaiśālākṣam iti proktaṃ tad indraḥ pratyapadyata
12,059.088c daśādhyāyasahasrāṇi subrahmaṇyo mahātapāḥ
12,059.089a bhagavān api tac chāstraṃ saṃcikṣepa puraṃdaraḥ
12,059.089a*0128_01 **** **** devāt prāpya maheśvarāt
12,059.089a*0128_02 prajānāṃ hitam anvicchan
12,059.089c sahasraiḥ pañcabhis tāta yad uktaṃ bāhudantakam
12,059.090a adhyāyānāṃ sahasrais tu tribhir eva bṛhaspatiḥ
12,059.090c saṃcikṣepeśvaro buddhyā bārhaspatyaṃ tad ucyate
12,059.091a adhyāyānāṃ sahasreṇa kāvyaḥ saṃkṣepam abravīt
12,059.091c tac chāstram amitaprajño yogācāryo mahātapāḥ
12,059.092a evaṃ lokānurodhena śāstram etan maharṣibhiḥ
12,059.092c saṃkṣiptam āyur vijñāya martyānāṃ hrāsi pāṇḍava
12,059.093a atha devāḥ samāgamya viṣṇum ūcuḥ prajāpatim
12,059.093c eko yo 'rhati martyebhyaḥ śraiṣṭhyaṃ taṃ vai samādiśa
12,059.094a tataḥ saṃcintya bhagavān devo nārāyaṇaḥ prabhuḥ
12,059.094c taijasaṃ vai virajasaṃ so 'sṛjan mānasaṃ sutam
12,059.095a virajās tu mahābhāga vibhutvaṃ bhuvi naicchata
12,059.095c nyāsāyaivābhavad buddhiḥ praṇītā tasya pāṇḍava
12,059.096a kīrtimāṃs tasya putro 'bhūt so 'pi pañcātigo 'bhavat
12,059.096c kardamas tasya ca sutaḥ so 'py atapyan mahat tapaḥ
12,059.097a prajāpateḥ kardamasya anaṅgo nāma vai sutaḥ
12,059.097c prajānāṃ rakṣitā sādhur daṇḍanītiviśāradaḥ
12,059.098a anaṅgaputro 'tibalo nītimān adhigamya vai
12,059.098c abhipede mahīrājyam athendriyavaśo 'bhavat
12,059.098d*0129_01 prāpya nārīṃ mahābhāgāṃ rūpiṇīṃ kāmamohitaḥ
12,059.098d*0129_02 saubhāgyena ca saṃpannāṃ guṇaiś cānuttamāṃ satīm
12,059.099a mṛtyos tu duhitā rājan sunīthā nāma mānasī
12,059.099c prakhyātā triṣu lokeṣu yā sā venam ajījanat
12,059.100a taṃ prajāsu vidharmāṇaṃ rāgadveṣavaśānugam
12,059.100c mantrapūtaiḥ kuśair jaghnur ṛṣayo brahmavādinaḥ
12,059.101a mamanthur dakṣiṇaṃ corum ṛṣayas tasya mantrataḥ
12,059.101c tato 'sya vikṛto jajñe hrasvāṅgaḥ puruṣo bhuvi
12,059.102a dagdhasthāṇupratīkāśo raktākṣaḥ kṛṣṇamūrdhajaḥ
12,059.102c niṣīdety evam ūcus tam ṛṣayo brahmavādinaḥ
12,059.103a tasmān niṣādāḥ saṃbhūtāḥ krūrāḥ śailavanāśrayāḥ
12,059.103c ye cānye vindhyanilayā mlecchāḥ śatasahasraśaḥ
12,059.104a bhūyo 'sya dakṣiṇaṃ pāṇiṃ mamanthus te maharṣayaḥ
12,059.104c tataḥ puruṣa utpanno rūpeṇendra ivāparaḥ
12,059.105a kavacī baddhanistriṃśaḥ saśaraḥ saśarāsanaḥ
12,059.105c vedavedāṅgavic caiva dhanurvede ca pāragaḥ
12,059.106a taṃ daṇḍanītiḥ sakalā śritā rājan narottamam
12,059.106c tataḥ sa prāñjalir vainyo maharṣīṃs tān uvāca ha
12,059.107a susūkṣmā me samutpannā buddhir dharmārthadarśinī
12,059.107c anayā kiṃ mayā kāryaṃ tan me tattvena śaṃsata
12,059.108a yan māṃ bhavanto vakṣyanti kāryam arthasamanvitam
12,059.108c tad ahaṃ vai kariṣyāmi nātra kāryā vicāraṇā
12,059.109a tam ūcur atha devās te te caiva paramarṣayaḥ
12,059.109c niyato yatra dharmo vai tam aśaṅkaḥ samācara
12,059.110a priyāpriye parityajya samaḥ sarveṣu jantuṣu
12,059.110c kāmakrodhau ca lobhaṃ ca mānaṃ cotsṛjya dūrataḥ
12,059.111a yaś ca dharmāt pravicalel loke kaś cana mānavaḥ
12,059.111c nigrāhyas te sa bāhubhyāṃ śaśvad dharmam avekṣataḥ
12,059.112a pratijñāṃ cādhirohasva manasā karmaṇā girā
12,059.112c pālayiṣyāmy ahaṃ bhaumaṃ brahma ity eva cāsakṛt
12,059.113a yaś cātra dharmanīty ukto daṇḍanītivyapāśrayaḥ
12,059.113c tam aśaṅkaḥ kariṣyāmi svavaśo na kadā cana
12,059.114a adaṇḍyā me dvijāś ceti pratijānīṣva cābhibho
12,059.114c lokaṃ ca saṃkarāt kṛtsnāt trātāsmīti paraṃtapa
12,059.115a vainyas tatas tān uvāca devān ṛṣipurogamān
12,059.115c brāhmaṇā me sahāyāś ced evam astu surarṣabhāḥ
12,059.116a evam astv iti vainyas tu tair ukto brahmavādibhiḥ
12,059.116c purodhāś cābhavat tasya śukro brahmamayo nidhiḥ
12,059.117a mantriṇo vālakhilyās tu sārasvatyo gaṇo hy abhūt
12,059.117c maharṣir bhagavān gargas tasya sāṃvatsaro 'bhavat
12,059.118a ātmanāṣṭama ity eva śrutir eṣā parā nṛṣu
12,059.118c utpannau bandinau cāsya tatpūrvau sūtamāgadhau
12,059.118d*0130_01 tayoḥ prīto dadau rājā pṛthur vainyaḥ pratāpavān
12,059.118d*0130_02 anūpadeśaṃ sūtāya magadhaṃ māgadhāya ca
12,059.118d*0131_01 atrir mahātmā bhagavāṃs tasyāsīd vedakārakaḥ
12,059.118d*0131_02 nāradaś cetihāsādīni nityam eva samādadhat
12,059.119a samatāṃ vasudhāyāś ca sa samyag upapādayat
12,059.119c vaiṣamyaṃ hi paraṃ bhūmer āsīd iti ha naḥ śrutam
12,059.119d*0132_01 manvantareṣu sarveṣu viṣamā jāyate mahī
12,059.119d*0132_02 ujjahāra tato vainyaḥ śilājālān samantataḥ
12,059.119d*0132_03 dhanuṣkoṭyā mahārāja tena śailā vivardhitāḥ
12,059.120a sa viṣṇunā ca devena śakreṇa vibudhaiḥ saha
12,059.120c ṛṣibhiś ca prajāpālye brahmaṇā cābhiṣecitaḥ
12,059.121a taṃ sākṣāt pṛthivī bheje ratnāny ādāya pāṇḍava
12,059.121c sāgaraḥ saritāṃ bhartā himavāṃś cācalottamaḥ
12,059.122a śakraś ca dhanam akṣayyaṃ prādāt tasya yudhiṣṭhira
12,059.122c rukmaṃ cāpi mahāmeruḥ svayaṃ kanakaparvataḥ
12,059.123a yakṣarākṣasabhartā ca bhagavān naravāhanaḥ
12,059.123c dharme cārthe ca kāme ca samarthaṃ pradadau dhanam
12,059.124a hayā rathāś ca nāgāś ca koṭiśaḥ puruṣās tathā
12,059.124c prādurbabhūvur vainyasya cintanād eva pāṇḍava
12,059.124e na jarā na ca durbhikṣaṃ nādhayo vyādhayas tathā
12,059.125a sarīsṛpebhyaḥ stenebhyo na cānyonyāt kadā cana
12,059.125c bhayam utpadyate tatra tasya rājño 'bhirakṣaṇāt
12,059.125d*0133_01 āpas tastambhire cāsya samudram abhiyāsyataḥ
12,059.125d*0133_02 parvatāś ca dadur mārgaṃ dhvajabhaṅgaś ca nābhavat
12,059.126a teneyaṃ pṛthivī dugdhā sasyāni daśa sapta ca
12,059.126c yakṣarākṣasanāgaiś cāpīpsitaṃ yasya yasya yat
12,059.127a tena dharmottaraś cāyaṃ kṛto loko mahātmanā
12,059.127c rañjitāś ca prajāḥ sarvās tena rājeti śabdyate
12,059.128a brāhmaṇānāṃ kṣatatrāṇāt tataḥ kṣatriya ucyate
12,059.128c prathitā dhanataś ceyaṃ pṛthivī sādhubhiḥ smṛtā
12,059.129a sthāpanaṃ cākarod viṣṇuḥ svayam eva sanātanaḥ
12,059.129c nātivartiṣyate kaś cid rājaṃs tvām iti pārthiva
12,059.130a tapasā bhagavān viṣṇur āviveśa ca bhūmipam
12,059.130c devavan naradevānāṃ namate yaj jagan nṛpa
12,059.131a daṇḍanītyā ca satataṃ rakṣitaṃ taṃ nareśvara
12,059.131c nādharṣayat tataḥ kaś cic cāranityāc ca darśanāt
12,059.132a ātmanā karaṇaiś caiva samasyeha mahīkṣitaḥ
12,059.132c ko hetur yad vaśe tiṣṭhel loko daivād ṛte guṇāt
12,059.133a viṣṇor lalāṭāt kamalaṃ sauvarṇam abhavat tadā
12,059.133c śrīḥ saṃbhūtā yato devī patnī dharmasya dhīmataḥ
12,059.134a śriyaḥ sakāśād arthaś ca jāto dharmeṇa pāṇḍava
12,059.134c atha dharmas tathaivārthaḥ śrīś ca rājye pratiṣṭhitā
12,059.135a sukṛtasya kṣayāc caiva svarlokād etya medinīm
12,059.135c pārthivo jāyate tāta daṇḍanītivaśānugaḥ
12,059.136a mahattvena ca saṃyukto vaiṣṇavena naro bhuvi
12,059.136c buddhyā bhavati saṃyukto māhātmyaṃ cādhigacchati
12,059.137a sthāpanām atha devānāṃ na kaś cid ativartate
12,059.137c tiṣṭhaty ekasya ca vaśe taṃ ced anuvidhīyate
12,059.138a śubhaṃ hi karma rājendra śubhatvāyopakalpate
12,059.138c tulyasyaikasya yasyāyaṃ loko vacasi tiṣṭhati
12,059.139a yo hy asya mukham adrākṣīt somya so 'sya vaśānugaḥ
12,059.139c subhagaṃ cārthavantaṃ ca rūpavantaṃ ca paśyati
12,059.140a tato jagati rājendra satataṃ śabditaṃ budhaiḥ
12,059.140c devāś ca naradevāś ca tulyā iti viśāṃ pate
12,059.141a etat te sarvam ākhyātaṃ mahattvaṃ prati rājasu
12,059.141c kārtsnyena bharataśreṣṭha kim anyad iha vartatām
12,060.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,060.001a tataḥ punaḥ sa gāṅgeyam abhivādya pitāmaham
12,060.001c prāñjalir niyato bhūtvā paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ
12,060.002a ke dharmāḥ sarvavarṇānāṃ cāturvarṇyasya ke pṛthak
12,060.002c caturṇām āśramāṇāṃ ca rājadharmāś ca ke matāḥ
12,060.003a kena svid vardhate rāṣṭraṃ rājā kena vivardhate
12,060.003c kena paurāś ca bhṛtyāś ca vardhante bharatarṣabha
12,060.004a kośaṃ daṇḍaṃ ca durgaṃ ca sahāyān mantriṇas tathā
12,060.004c ṛtvikpurohitācāryān kīdṛśān varjayen nṛpaḥ
12,060.005a keṣu viśvasitavyaṃ syād rājñāṃ kasyāṃ cid āpadi
12,060.005c kuto vātmā dṛḍho rakṣyas tan me brūhi pitāmaha
12,060.005d*0134_01 dvaidhībhāve ca bhūtānāṃ śapathaḥ kīdṛśo bhavet
12,060.005d*0134_02 adharmasya phalaṃ yac ca śapathasya vilaṅghane
12,060.005d*0134_03 sarvam etad yathātattvaṃ vyavahāraṃ ca tādṛśam
12,060.005d*0134_04 samāsavyāsayogena kathayasva pitāmaha
12,060.006 bhīṣma uvāca
12,060.006a namo dharmāya mahate namaḥ kṛṣṇāya vedhase
12,060.006c brāhmaṇebhyo namaskṛtvā dharmān vakṣyāmi śāśvatān
12,060.007a akrodhaḥ satyavacanaṃ saṃvibhāgaḥ kṣamā tathā
12,060.007c prajanaḥ sveṣu dāreṣu śaucam adroha eva ca
12,060.008a ārjavaṃ bhṛtyabharaṇaṃ navaite sārvavarṇikāḥ
12,060.008c brāhmaṇasya tu yo dharmas taṃ te vakṣyāmi kevalam
12,060.009a damam eva mahārāja dharmam āhuḥ purātanam
12,060.009c svādhyāyo 'dhyāpanaṃ caiva tatra karma samāpyate
12,060.010a taṃ ced vittam upāgacched vartamānaṃ svakarmaṇi
12,060.010c akurvāṇaṃ vikarmāṇi śāntaṃ prajñānatarpitam
12,060.011a kurvītāpatyasaṃtānam atho dadyād yajeta ca
12,060.011c saṃvibhajya hi bhoktavyaṃ dhanaṃ sadbhir itīṣyate
12,060.012a pariniṣṭhitakāryas tu svādhyāyenaiva brāhmaṇaḥ
12,060.012c kuryād anyan na vā kuryān maitro brāhmaṇa ucyate
12,060.013a kṣatriyasyāpi yo dharmas taṃ te vakṣyāmi bhārata
12,060.013c dadyād rājā na yāceta yajeta na tu yājayet
12,060.014a nādhyāpayed adhīyīta prajāś ca paripālayet
12,060.014c nityodyukto dasyuvadhe raṇe kuryāt parākramam
12,060.015a ye ca kratubhir ījānāḥ śrutavantaś ca bhūmipāḥ
12,060.015c ya evāhavajetāras ta eṣāṃ lokajittamāḥ
12,060.016a avikṣatena dehena samarād yo nivartate
12,060.016c kṣatriyo nāsya tat karma praśaṃsanti purāvidaḥ
12,060.017a vadhaṃ hi kṣatrabandhūnāṃ dharmam āhuḥ pradhānataḥ
12,060.017c nāsya kṛtyatamaṃ kiṃ cid anyad dasyunibarhaṇāt
12,060.018a dānam adhyayanaṃ yajño yogaḥ kṣemo vidhīyate
12,060.018c tasmād rājñā viśeṣeṇa yoddhavyaṃ dharmam īpsatā
12,060.019a sveṣu dharmeṣv avasthāpya prajāḥ sarvā mahīpatiḥ
12,060.019c dharmeṇa sarvakṛtyāni samaniṣṭhāni kārayet
12,060.020a pariniṣṭhitakāryaḥ syān nṛpatiḥ paripālanāt
12,060.020c kuryād anyan na vā kuryād aindro rājanya ucyate
12,060.021a vaiśyasyāpīha yo dharmas taṃ te vakṣyāmi bhārata
12,060.021c dānam adhyayanaṃ yajñaḥ śaucena dhanasaṃcayaḥ
12,060.022a pitṛvat pālayed vaiśyo yuktaḥ sarvapaśūn iha
12,060.022c vikarma tad bhaved anyat karma yad yat samācaret
12,060.022e rakṣayā sa hi teṣāṃ vai mahat sukham avāpnuyāt
12,060.023a prajāpatir hi vaiśyāya sṛṣṭvā paridade paśūn
12,060.023c brāhmaṇāya ca rājñe ca sarvāḥ paridade prajāḥ
12,060.024a tasya vṛttiṃ pravakṣyāmi yac ca tasyopajīvanam
12,060.024b*0135_01 avaśyabharaṇīyo hi vaiśyo rājñā janādhipa
12,060.024c ṣaṇṇām ekāṃ pibed dhenuṃ śatāc ca mithunaṃ haret
12,060.025a laye ca saptamo bhāgas tathā śṛṅge kalā khure
12,060.025c sasyasya sarvabījānām eṣā sāṃvatsarī bhṛtiḥ
12,060.026a na ca vaiśyasya kāmaḥ syān na rakṣeyaṃ paśūn iti
12,060.026c vaiśye cecchati nānyena rakṣitavyāḥ kathaṃ cana
12,060.027a śūdrasyāpi hi yo dharmas taṃ te vakṣyāmi bhārata
12,060.027c prajāpatir hi varṇānāṃ dāsaṃ śūdram akalpayat
12,060.028a tasmāc chūdrasya varṇānāṃ paricaryā vidhīyate
12,060.028c teṣāṃ śuśrūṣaṇāc caiva mahat sukham avāpnuyāt
12,060.029a śūdra etān paricaret trīn varṇān anasūyakaḥ
12,060.029c saṃcayāṃś ca na kurvīta jātu śūdraḥ kathaṃ cana
12,060.030a pāpīyān hi dhanaṃ labdhvā vaśe kuryād garīyasaḥ
12,060.030c rājñā vā samanujñātaḥ kāmaṃ kurvīta dhārmikaḥ
12,060.031a tasya vṛttiṃ pravakṣyāmi yac ca tasyopajīvanam
12,060.031c avaśyabharaṇīyo hi varṇānāṃ śūdra ucyate
12,060.032a chatraṃ veṣṭanam auśīram upānad vyajanāni ca
12,060.032c yātayāmāni deyāni śūdrāya paricāriṇe
12,060.033a adhāryāṇi viśīrṇāni vasanāni dvijātibhiḥ
12,060.033c śūdrāyaiva vidheyāni tasya dharmadhanaṃ hi tat
12,060.034a yaś ca kaś cid dvijātīnāṃ śūdraḥ śuśrūṣur āvrajet
12,060.034c kalpyāṃ tasya tu tenāhur vṛttiṃ dharmavido janāḥ
12,060.034e deyaḥ piṇḍo 'napetāya bhartavyau vṛddhadurbalau
12,060.035a śūdreṇa ca na hātavyo bhartā kasyāṃ cid āpadi
12,060.035c atirekeṇa bhartavyo bhartā dravyaparikṣaye
12,060.035e na hi svam asti śūdrasya bhartṛhāryadhano hy asau
12,060.036a uktas trayāṇāṃ varṇānāṃ yajñas trayyaiva bhārata
12,060.036c svāhākāranamaskārau mantraḥ śūdre vidhīyate
12,060.037a tābhyāṃ śūdraḥ pākayajñair yajeta vratavān svayam
12,060.037c pūrṇapātramayīm āhuḥ pākayajñasya dakṣiṇām
12,060.038a śūdraḥ paijavano nāma sahasrāṇāṃ śataṃ dadau
12,060.038c aindrāgnena vidhānena dakṣiṇām iti naḥ śrutam
12,060.039a ato hi sarvavarṇānāṃ śraddhāyajño vidhīyate
12,060.039a*0136_01 **** **** yajñas tasyaiva bhārata
12,060.039a*0136_02 agre sarveṣu yajñeṣu
12,060.039c daivataṃ hi mahac chraddhā pavitraṃ yajatāṃ ca yat
12,060.040a daivataṃ paramaṃ viprāḥ svena svena parasparam
12,060.040c ayajann iha satrais te tais taiḥ kāmaiḥ sanātanaiḥ
12,060.041a saṃsṛṣṭā brāhmaṇair eva triṣu varṇeṣu sṛṣṭayaḥ
12,060.041c devānām api ye devā yad brūyus te paraṃ hi tat
12,060.041e tasmād varṇaiḥ sarvayajñāḥ saṃsṛjyante na kāmyayā
12,060.042a ṛgyajuḥsāmavit pūjyo nityaṃ syād devavad dvijaḥ
12,060.042c anṛgyajur asāmā tu prājāpatya upadravaḥ
12,060.043a yajño manīṣayā tāta sarvavarṇeṣu bhārata
12,060.043c nāsya yajñahano devā īhante netare janāḥ
12,060.043e tasmāt sarveṣu varṇeṣu śraddhāyajño vidhīyate
12,060.044a svaṃ daivataṃ brāhmaṇāḥ svena nityaṃ; parān varṇān ayajann evam āsīt
12,060.044c ārocitā naḥ sumahān sa dharmaḥ; sṛṣṭo brahmaṇā triṣu varṇeṣu dṛṣṭaḥ
12,060.044d*0137_01 saṃpūjyo vai brāhmaṇas triṣu varṇeṣu hṛṣṭaḥ
12,060.045a tasmād varṇā ṛjavo jātidharmāḥ; saṃsṛjyante tasya vipāka eṣaḥ
12,060.045b*0138_01 tasmād varṇas tata[to] vai jātidharmaḥ
12,060.045b*0138_02 saṃsṛjyate tasya vai kopa eṣaḥ
12,060.045c ekaṃ sāma yajur ekam ṛg ekā; vipraś caiko 'niścayas teṣu dṛṣṭaḥ
12,060.046a atra gāthā yajñagītāḥ kīrtayanti purāvidaḥ
12,060.046c vaikhānasānāṃ rājendra munīnāṃ yaṣṭum icchatām
12,060.047a udite 'nudite vāpi śraddadhāno jitendriyaḥ
12,060.047c vahniṃ juhoti dharmeṇa śraddhā vai kāraṇaṃ mahat
12,060.048a yat skannam asya tat pūrvaṃ yad askannaṃ tad uttaram
12,060.048c bahūni yajñarūpāṇi nānākarmaphalāni ca
12,060.049a tāni yaḥ saṃvijānāti jñānaniścayaniścitaḥ
12,060.049c dvijātiḥ śraddhayopetaḥ sa yaṣṭuṃ puruṣo 'rhati
12,060.050a steno vā yadi vā pāpo yadi vā pāpakṛttamaḥ
12,060.050c yaṣṭum icchati yajñaṃ yaḥ sādhum eva vadanti tam
12,060.051a ṛṣayas taṃ praśaṃsanti sādhu caitad asaṃśayam
12,060.051c sarvathā sarvavarṇair hi yaṣṭavyam iti niścayaḥ
12,060.051e na hi yajñasamaṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu vidyate
12,060.052a tasmād yaṣṭavyam ity āhuḥ puruṣeṇānasūyatā
12,060.052c śraddhāpavitram āśritya yathāśakti prayacchatā
12,061.001 bhīṣma uvāca
12,061.001a āśramāṇāṃ mahābāho śṛṇu satyaparākrama
12,061.001c caturṇām iha varṇānāṃ karmāṇi ca yudhiṣṭhira
12,061.002a vānaprasthaṃ bhaikṣacaryāṃ gārhasthyaṃ ca mahāśramam
12,061.002c brahmacaryāśramaṃ prāhuś caturthaṃ brāhmaṇair vṛtam
12,061.003a jaṭākaraṇasaṃskāraṃ dvijātitvam avāpya ca
12,061.003c ādhānādīni karmāṇi prāpya vedam adhītya ca
12,061.004a sadāro vāpy adāro vā ātmavān saṃyatendriyaḥ
12,061.004c vānaprasthāśramaṃ gacchet kṛtakṛtyo gṛhāśramāt
12,061.005a tatrāraṇyakaśāstrāṇi samadhītya sa dharmavit
12,061.005c ūrdhvaretāḥ prajāyitvā gacchaty akṣarasātmatām
12,061.006a etāny eva nimittāni munīnām ūrdhvaretasām
12,061.006c kartavyānīha vipreṇa rājann ādau vipaścitā
12,061.007a caritabrahmacaryasya brāhmaṇasya viśāṃ pate
12,061.007c bhaikṣacaryāsv adhīkāraḥ praśasta iha mokṣiṇaḥ
12,061.008a yatrāstamitaśāyī syān niragnir aniketanaḥ
12,061.008c yathopalabdhajīvī syān munir dānto jitendriyaḥ
12,061.009a nirāśīḥ syāt sarvasamo nirbhogo nirvikāravān
12,061.009c vipraḥ kṣemāśramaṃ prāpto gacchaty akṣarasātmatām
12,061.010a adhītya vedān kṛtasarvakṛtyaḥ; saṃtānam utpādya sukhāni bhuktvā
12,061.010c samāhitaḥ pracared duścaraṃ taṃ; gārhasthyadharmaṃ munidharmadṛṣṭam
12,061.011a svadāratuṣṭa ṛtukālagāmī; niyogasevī naśaṭho najihmaḥ
12,061.011c mitāśano devaparaḥ kṛtajñaḥ; satyo mṛduś cānṛśaṃsaḥ kṣamāvān
12,061.012a dānto vidheyo havyakavye 'pramatto; annasya dātā satataṃ dvijebhyaḥ
12,061.012c amatsarī sarvaliṅgipradātā; vaitānanityaś ca gṛhāśramī syāt
12,061.013a athātra nārāyaṇagītam āhur; maharṣayas tāta mahānubhāvāḥ
12,061.013c mahārtham atyarthatapaḥprayuktaṃ; tad ucyamānaṃ hi mayā nibodha
12,061.014a satyārjavaṃ cātithipūjanaṃ ca; dharmas tathārthaś ca ratiś ca dāre
12,061.014c niṣevitavyāni sukhāni loke; hy asmin pare caiva mataṃ mamaitat
12,061.015a bharaṇaṃ putradārāṇāṃ vedānāṃ pāraṇaṃ tathā
12,061.015c satāṃ tam āśramaṃ śreṣṭhaṃ vadanti paramarṣayaḥ
12,061.016a evaṃ hi yo brāhmaṇo yajñaśīlo; gārhasthyam adhyāvasate yathāvat
12,061.016c gṛhasthavṛttiṃ praviśodhya samyak; svarge viṣuddhaṃ phalam āpnute saḥ
12,061.017a tasya dehaparityāgād iṣṭāḥ kāmākṣayā matāḥ
12,061.017c ānantyāyopatiṣṭhanti sarvatokṣiśiromukhāḥ
12,061.018a khādann eko japann ekaḥ sarpann eko yudhiṣṭhira
12,061.018c ekasminn eva ācārye śuśrūṣur malapaṅkavān
12,061.019a brahmacārī vratī nityaṃ nityaṃ dīkṣāparo vaśī
12,061.019b*0139_01 guroś chāyānugo nityam adhīyānaḥ suyantritaḥ
12,061.019c avicārya tathā vedaṃ kṛtyaṃ kurvan vaset sadā
12,061.020a śuśrūṣāṃ satataṃ kurvan guroḥ saṃpraṇameta ca
12,061.020b*0140_01 aniketaś carann ekaḥ sarvān eva yudhiṣṭhira
12,061.020c ṣaṭkarmasv anivṛttaś ca napravṛttaś ca sarvaśaḥ
12,061.021a na caraty adhikāreṇa sevitaṃ dviṣato na ca
12,061.021c eṣo ''śramapadas tāta brahmacāriṇa iṣyate
12,062.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,062.001a śivān sukhān mahodarkān ahiṃsrāṃl lokasaṃmatān
12,062.001c brūhi dharmān sukhopāyān madvidhānāṃ sukhāvahān
12,062.002 bhīṣma uvāca
12,062.002a brāhmaṇasyeha catvāra āśramā vihitāḥ prabho
12,062.002c varṇās tān anuvartante trayo bharatasattama
12,062.003a uktāni karmāṇi bahūni rājan; svargyāṇi rājanyaparāyaṇāni
12,062.003c nemāni dṛṣṭāntavidhau smṛtāni; kṣātre hi sarvaṃ vihitaṃ yathāvat
12,062.004a kṣātrāṇi vaiśyāni ca sevamānaḥ; śaudrāṇi karmāṇi ca brāhmaṇaḥ san
12,062.004c asmiṃl loke nindito mandacetāḥ; pare ca loke nirayaṃ prayāti
12,062.005a yā saṃjñā vihitā loke dāse śuni vṛke paśau
12,062.005c vikarmaṇi sthite vipre tāṃ saṃjñāṃ kuru pāṇḍava
12,062.006a ṣaṭkarmasaṃpravṛttasya āśrameṣu caturṣv api
12,062.006c sarvadharmopapannasya saṃbhūtasya kṛtātmanaḥ
12,062.007a brāhmaṇasya viśuddhasya tapasy abhiratasya ca
12,062.007c nirāśiṣo vadānyasya lokā hy akṣarasaṃjñitāḥ
12,062.008a yo yasmin kurute karma yādṛśaṃ yena yatra ca
12,062.008c tādṛśaṃ tādṛśenaiva sa guṇaṃ pratipadyate
12,062.009a vṛddhyā kṛṣivaṇiktvena jīvasaṃjīvanena ca
12,062.009c vettum arhasi rājendra svādhyāyagaṇitaṃ mahat
12,062.010a kālasaṃcoditaḥ kālaḥ kālaparyāyaniścitaḥ
12,062.010c uttamādhamamadhyāni karmāṇi kurute 'vaśaḥ
12,062.011a antavanti pradānāni purā śreyaskarāṇi ca
12,062.011c svakarmanirato loko hy akṣaraḥ sarvatomukhaḥ
12,063.001 bhīṣma uvāca
12,063.001a jyākarṣaṇaṃ śatrunibarhaṇaṃ ca; kṛṣir vaṇijyā paśupālanaṃ ca
12,063.001c śuśrūṣaṇaṃ cāpi tathārthahetor; akāryam etat paramaṃ dvijasya
12,063.002a sevyaṃ tu brahmaṣaṭkarma gṛhasthena manīṣiṇā
12,063.002c kṛtakṛtyasya cāraṇye vāso viprasya śasyate
12,063.003a rājapraiṣyaṃ kṛṣidhanaṃ jīvanaṃ ca vaṇijyayā
12,063.003c kauṭilyaṃ kaulaṭeyaṃ ca kusīdaṃ ca vivarjayet
12,063.004a śūdro rājan bhavati brahmabandhur; duścāritryo yaś ca dharmād apetaḥ
12,063.004c vṛṣalīpatiḥ piśuno nartakaś ca; grāmapraiṣyo yaś ca bhaved vikarmā
12,063.004d*0141_01 evaṃvidho brāhmaṇaḥ kauravendra
12,063.004d*0141_02 vṛttād apeto yo bhaven mandacetāḥ
12,063.005a japan vedān ajapaṃś cāpi rājan; samaḥ śūdrair dāsavac cāpi bhojyaḥ
12,063.005c ete sarve śūdrasamā bhavanti; rājann etān varjayed devakṛtye
12,063.006a nirmaryāde cāśane krūravṛttau; hiṃsātmake tyaktadharmasvavṛtte
12,063.006c havyaṃ kavyaṃ yāni cānyāni rājan; deyāny adeyāni bhavanti tasmin
12,063.007a tasmād dharmo vihito brāhmaṇasya; damaḥ śaucaṃ cārjavaṃ cāpi rājan
12,063.007c tathā viprasyāśramāḥ sarva eva; purā rājan brahmaṇā vai nisṛṣṭāḥ
12,063.008a yaḥ syād dāntaḥ somapa āryaśīlaḥ; sānukrośaḥ sarvasaho nirāśīḥ
12,063.008c ṛjur mṛdur anṛśaṃsaḥ kṣamāvān; sa vai vipro netaraḥ pāpakarmā
12,063.009a śūdraṃ vaiśyaṃ rājaputraṃ ca rājaṃl; lokāḥ sarve saṃśritā dharmakāmāḥ
12,063.009c tasmād varṇāñ jātidharmeṣu saktān; matvā viṣṇur necchati pāṇḍuputra
12,063.010a loke cedaṃ sarvalokasya na syāc; cāturvarṇyaṃ vedavādāś ca na syuḥ
12,063.010c sarvāś cejyāḥ sarvalokakriyāś ca; sadyaḥ sarve cāśramasthā na vai syuḥ
12,063.011a yaś ca trayāṇāṃ varṇānām icched āśramasevanam
12,063.011c kartum āśramadṛṣṭāṃś ca dharmāṃs tāñ śṛṇu pāṇḍava
12,063.012a śuśrūṣākṛtakṛtyasya kṛtasaṃtānakarmaṇaḥ
12,063.012c abhyanujñāpya rājānaṃ śūdrasya jagatīpate
12,063.013a alpāntaragatasyāpi daśadharmagatasya vā
12,063.013c āśramā vihitāḥ sarve varjayitvā nirāśiṣam
12,063.014a bhaikṣacaryāṃ na tu prāhus tasya tad dharmacāriṇaḥ
12,063.014c tathā vaiśyasya rājendra rājaputrasya caiva hi
12,063.015a kṛtakṛtyo vayotīto rājñaḥ kṛtapariśramaḥ
12,063.015c vaiśyo gacched anujñāto nṛpeṇāśramamaṇḍalam
12,063.016a vedān adhītya dharmeṇa rājaśāstrāṇi cānagha
12,063.016c saṃtānādīni karmāṇi kṛtvā somaṃ niṣevya ca
12,063.017a pālayitvā prajāḥ sarvā dharmeṇa vadatāṃ vara
12,063.017c rājasūyāśvamedhādīn makhān anyāṃs tathaiva ca
12,063.018a samānīya yathāpāṭhaṃ viprebhyo dattadakṣiṇaḥ
12,063.018c saṃgrāme vijayaṃ prāpya tathālpaṃ yadi vā bahu
12,063.019a sthāpayitvā prajāpālaṃ putraṃ rājye ca pāṇḍava
12,063.019c anyagotraṃ praśastaṃ vā kṣatriyaṃ kṣatriyarṣabha
12,063.020a arcayitvā pitṝn samyak pitṛyajñair yathāvidhi
12,063.020c devān yajñair ṛṣīn vedair arcitvā caiva yatnataḥ
12,063.021a antakāle ca saṃprāpte ya icched āśramāntaram
12,063.021c ānupūrvyāśramān rājan gatvā siddhim avāpnuyāt
12,063.022a rājarṣitvena rājendra bhaikṣacaryādhvasevayā
12,063.022c apetagṛhadharmo 'pi carej jīvitakāmyayā
12,063.023a na caitan naiṣṭhikaṃ karma trayāṇāṃ bharatarṣabha
12,063.023c caturṇāṃ rājaśārdūla prāhur āśramavāsinām
12,063.024a bahv āyattaṃ kṣatriyair mānavānāṃ; lokaśreṣṭhaṃ dharmam āsevamānaiḥ
12,063.024c sarve dharmāḥ sopadharmās trayāṇāṃ; rājño dharmād iti vedāc chṛṇomi
12,063.025a yathā rājan hastipade padāni; saṃlīyante sarvasattvodbhavāni
12,063.025c evaṃ dharmān rājadharmeṣu sarvān; sarvāvasthaṃ saṃpralīnān nibodha
12,063.026a alpāśrayān alpaphalān vadanti; dharmān anyān dharmavido manuṣyāḥ
12,063.026c mahāśrayaṃ bahukalyāṇarūpaṃ; kṣātraṃ dharmaṃ netaraṃ prāhur āryāḥ
12,063.027a sarve dharmā rājadharmapradhānāḥ; sarve dharmāḥ pālyamānā bhavanti
12,063.027b*0142_01 sarve dharmā rājadharmeṣu dṛṣṭāḥ
12,063.027b*0142_02 sarvā vidyā rājadharmeṣu coktāḥ
12,063.027c sarvatyāgo rājadharmeṣu rājaṃs; tyāge cāhur dharmam agryaṃ purāṇam
12,063.027d*0143_01 sarvodyogā rājadharmeṣu rājan
12,063.027d*0143_02 sthānaṃ cāhū rājadharme purāṇam
12,063.028a majjet trayī daṇḍanītau hatāyāṃ; sarve dharmā na bhaveyur viruddhāḥ
12,063.028c sarve dharmāś cāśramāṇāṃ gatāḥ syuḥ; kṣātre tyakte rājadharme purāṇe
12,063.029a sarve tyāgā rājadharmeṣu dṛṣṭāḥ; sarvā dīkṣā rājadharmeṣu coktāḥ
12,063.029c sarve yogā rājadharmeṣu coktāḥ; sarve lokā rājadharmān praviṣṭāḥ
12,063.029d*0144_01 tasmād dharmo rājadharmād viśiṣṭo
12,063.029d*0144_02 nānyo loke vidyate 'jātaśatro
12,063.029d*0144_03 sarvāṇy etāni karmāṇi kṣātre bharatasattama
12,063.029d*0144_04 bhavanti jīvalokaś ca kṣatradharme pratiṣṭhitaḥ
12,063.030a yathā jīvāḥ prakṛtau vadhyamānā; dharmāśritānām upapīḍanāya
12,063.030c evaṃ dharmā rājadharmair viyuktāḥ; sarvāvasthaṃ nādriyante svadharmam
12,064.001 bhīṣma uvāca
12,064.001a cāturāśramyadharmāś ca jātidharmāś ca pāṇḍava
12,064.001c lokapālottarāś caiva kṣātre dharme vyavasthitāḥ
12,064.002a sarvāṇy etāni dharmāṇi kṣātre bharatasattama
12,064.002c nirāśiṣo jīvaloke kṣātre dharme vyavasthitāḥ
12,064.003a apratyakṣaṃ bahudvāraṃ dharmam āśramavāsinām
12,064.003c prarūpayanti tadbhāvam āgamair eva śāśvatam
12,064.004a apare vacanaiḥ puṇyair vādino lokaniścayam
12,064.004c aniścayajñā dharmāṇām adṛṣṭānte pare ratāḥ
12,064.005a pratyakṣasukhabhūyiṣṭham ātmasākṣikam acchalam
12,064.005c sarvalokahitaṃ dharmaṃ kṣatriyeṣu pratiṣṭhitam
12,064.006a dharmāśramavyavasināṃ brāhmaṇānāṃ yudhiṣṭhira
12,064.006c yathā trayāṇāṃ varṇānāṃ saṃkhyātopaśrutiḥ purā
12,064.006e rājadharmeṣv anupamā lokyā sucaritair iha
12,064.007a udāhṛtaṃ te rājendra yathā viṣṇuṃ mahaujasam
12,064.007c sarvabhūteśvaraṃ devaṃ prabhuṃ nārāyaṇaṃ purā
12,064.007e jagmuḥ subahavaḥ śūrā rājāno daṇḍanītaye
12,064.008a ekaikam ātmanaḥ karma tulayitvāśrame purā
12,064.008c rājānaḥ paryupātiṣṭhan dṛṣṭāntavacane sthitāḥ
12,064.009a sādhyā devā vasavaś cāśvinau ca; rudrāś ca viśve marutāṃ gaṇāś ca
12,064.009c sṛṣṭāḥ purā ādidevena devā; kṣātre dharme vartayante ca siddhāḥ
12,064.010a atra te vartayiṣyāmi dharmam arthaviniścayam
12,064.010c nirmaryāde vartamāne dānavaikāyane kṛte
12,064.010e babhūva rājā rājendra māndhātā nāma vīryavān
12,064.011a purā vasumatīpālo yajñaṃ cakre didṛkṣayā
12,064.011c anādimadhyanidhanaṃ devaṃ nārāyaṇaṃ prati
12,064.012a sa rājā rājaśārdūla māndhātā parameṣṭhinaḥ
12,064.012c jagrāha śirasā pādau yajñe viṣṇor mahātmanaḥ
12,064.013a darśayām āsa taṃ viṣṇū rūpam āsthāya vāsavam
12,064.013c sa pārthivair vṛtaḥ sadbhir arcayām āsa taṃ prabhum
12,064.014a tasya pārthivasaṃghasya tasya caiva mahātmanaḥ
12,064.014c saṃvādo 'yaṃ mahān āsīd viṣṇuṃ prati mahādyute
12,064.015 indra uvāca
12,064.015a kim iṣyate dharmabhṛtāṃ variṣṭha; yad draṣṭukāmo 'si tam aprameyam
12,064.015c anantamāyāmitasattvavīryaṃ; nārāyaṇaṃ hy ādidevaṃ purāṇam
12,064.016a nāsau devo viśvarūpo mayāpi; śakyo draṣṭuṃ brahmaṇā vāpi sākṣāt
12,064.016c ye 'nye kāmās tava rājan hṛdisthā; dāsyāmi tāṃs tvaṃ hi martyeṣu rājā
12,064.017a satye sthito dharmaparo jitendriyaḥ; śūro dṛḍhaṃ prītirataḥ surāṇām
12,064.017c buddhyā bhaktyā cottamaśraddhayā ca; tatas te 'haṃ dadmi varaṃ yatheṣṭam
12,064.018 māndhātovāca
12,064.018a asaṃśayaṃ bhagavann ādidevaṃ; drakṣyāmy ahaṃ śirasāhaṃ prasādya
12,064.018c tyaktvā bhogān dharmakāmo hy araṇyam; icche gantuṃ satpathaṃ lokajuṣṭam
12,064.019a kṣātrād dharmād vipulād aprameyāl; lokāḥ prāptāḥ sthāpitaṃ svaṃ yaśaś ca
12,064.019c dharmo yo 'sāv ādidevāt pravṛtto; lokajyeṣṭhas taṃ na jānāmi kartum
12,064.020 indra uvāca
12,064.020a asainiko 'dharmaparaś carethāḥ; parāṃ gatiṃ lapsyase cāpramattaḥ
12,064.020c kṣātro dharmo hy ādidevāt pravṛttaḥ; paścād anye śeṣabhūtāś ca dharmāḥ
12,064.021a śeṣāḥ sṛṣṭā hy antavanto hy anantāḥ; suprasthānāḥ kṣatradharmāviśiṣṭāḥ
12,064.021c asmin dharme sarvadharmāḥ praviṣṭās; tasmād dharmaṃ śreṣṭham imaṃ vadanti
12,064.022a karmaṇā vai purā devā ṛṣayaś cāmitaujasaḥ
12,064.022c trātāḥ sarve pramathyārīn kṣatradharmeṇa viṣṇunā
12,064.023a yadi hy asau bhagavān nāhaniṣyad; ripūn sarvān vasumān aprameyaḥ
12,064.023c na brāhmaṇā na ca lokādikartā; na saddharmā nādidharmā bhaveyuḥ
12,064.024a imām urvīṃ na jayed vikrameṇa; devaśreṣṭho 'sau purā ced ameyaḥ
12,064.024c cāturvarṇyaṃ cāturāśramyadharmāḥ; sarve na syur brahmaṇo vai vināśāt
12,064.025a dṛṣṭā dharmāḥ śatadhā śāśvatena; kṣātreṇa dharmeṇa punaḥ pravṛttāḥ
12,064.025c yuge yuge hy ādidharmāḥ pravṛttā; lokajyeṣṭhaṃ kṣatradharmaṃ vadanti
12,064.026a ātmatyāgaḥ sarvabhūtānukampā; lokajñānaṃ mokṣaṇaṃ pālanaṃ ca
12,064.026c viṣaṇṇānāṃ mokṣaṇaṃ pīḍitānāṃ; kṣātre dharme vidyate pārthivānām
12,064.027a nirmaryādāḥ kāmamanyupravṛttā; bhītā rājño nādhigacchanti pāpam
12,064.027c śiṣṭāś cānye sarvadharmopapannāḥ; sādhvācārāḥ sādhu dharmaṃ caranti
12,064.028a putravat paripālyāni liṅgadharmeṇa pārthivaiḥ
12,064.028c loke bhūtāni sarvāṇi vicaranti na saṃśayaḥ
12,064.029a sarvadharmaparaṃ kṣatraṃ lokajyeṣṭhaṃ sanātanam
12,064.029c śaśvad akṣaraparyantam akṣaraṃ sarvatomukham
12,065.001 indra uvāca
12,065.001a evaṃvīryaḥ sarvadharmopapannaḥ; kṣātraḥ śreṣṭhaḥ sarvadharmeṣu dharmaḥ
12,065.001c pālyo yuṣmābhir lokasiṃhair udārair; viparyaye syād abhāvaḥ prajānām
12,065.002a bhuvaḥ saṃskāraṃ rājasaṃskārayogam; abhaikṣacaryāṃ pālanaṃ ca prajānām
12,065.002c vidyād rājā sarvabhūtānukampāṃ; dehatyāgaṃ cāhave dharmam agryam
12,065.003a tyāgaṃ śreṣṭhaṃ munayo vai vadanti; sarvaśreṣṭho yaḥ śarīraṃ tyajeta
12,065.003c nityaṃ tyaktaṃ rājadharmeṣu sarvaṃ; pratyakṣaṃ te bhūmipālāḥ sadaite
12,065.004a bahuśrutyā guruśuśrūṣayā vā; parasya vā saṃhananād vadanti
12,065.004c nityaṃ dharmaṃ kṣatriyo brahmacārī; cared eko hy āśramaṃ dharmakāmaḥ
12,065.005a sāmānyārthe vyavahāre pravṛtte; priyāpriye varjayann eva yatnāt
12,065.005c cāturvarṇyasthāpanāt pālanāc ca; tais tair yogair niyamair aurasaiś ca
12,065.006a sarvodyogair āśramaṃ dharmam āhuḥ; kṣātraṃ jyeṣṭhaṃ sarvadharmopapannam
12,065.006c svaṃ svaṃ dharmaṃ ye na caranti varṇās; tāṃs tān dharmān ayathāvad vadanti
12,065.007a nirmaryāde nityam arthe vinaṣṭān; āhus tān vai paśubhūtān manuṣyān
12,065.007c yathā nītiṃ gamayaty arthalobhāc; chreyāṃs tasmād āśramaḥ kṣatradharmaḥ
12,065.008a traividyānāṃ yā gatir brāhmaṇānāṃ; yaś caivokto 'thāśramo brāhmaṇānām
12,065.008c etat karma brāhmaṇasyāhur agryam; anyat kurvañ śūdravac chastravadhyaḥ
12,065.009a cāturāśramyadharmāś ca vedadharmāś ca pārthiva
12,065.009c brāhmaṇenānugantavyā nānyo vidyāt kathaṃ cana
12,065.010a anyathā vartamānasya na sā vṛttiḥ prakalpyate
12,065.010c karmaṇā vyajyate dharmo yathaiva śvā tathaiva saḥ
12,065.011a yo vikarmasthito vipro na sa sanmānam arhati
12,065.011c karmasv anupayuñjānam aviśvāsyaṃ hi taṃ viduḥ
12,065.012a ete dharmāḥ sarvavarṇāś ca vīrair; utkraṣṭavyāḥ kṣatriyair eṣa dharmaḥ
12,065.012c tasmāj jyeṣṭhā rājadharmā na cānye; vīryajyeṣṭhā vīradharmā matā me
12,065.013 māndhātovāca
12,065.013a yavanāḥ kirātā gāndhārāś cīnāḥ śabarabarbarāḥ
12,065.013b*0145_01 bāhlīkāś ca turuṣkāś ca pāñcālāś ca tathā smṛtāḥ
12,065.013c śakās tuṣārāḥ kahvāś ca pahlavāś cāndhramadrakāḥ
12,065.014a oḍrāḥ pulindā ramaṭhāḥ kācā mlecchāś ca sarvaśaḥ
12,065.014c brahmakṣatraprasūtāś ca vaiśyāḥ śūdrāś ca mānavāḥ
12,065.015a kathaṃ dharmaṃ careyus te sarve viṣayavāsinaḥ
12,065.015c madvidhaiś ca kathaṃ sthāpyāḥ sarve te dasyujīvinaḥ
12,065.016a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ bhagavaṃs tad bravīhi me
12,065.016c tvaṃ bandhubhūto hy asmākaṃ kṣatriyāṇāṃ sureśvara
12,065.017 indra uvāca
12,065.017a mātāpitror hi kartavyā śuśrūṣā sarvadasyubhiḥ
12,065.017c ācāryaguruśuśrūṣā tathaivāśramavāsinām
12,065.018a bhūmipālānāṃ ca śuśrūṣā kartavyā sarvadasyubhiḥ
12,065.018c vedadharmakriyāś caiva teṣāṃ dharmo vidhīyate
12,065.019a pitṛyajñās tathā kūpāḥ prapāś ca śayanāni ca
12,065.019c dānāni ca yathākālaṃ dvijeṣu dadyur eva te
12,065.020a ahiṃsā satyam akrodho vṛttidāyānupālanam
12,065.020c bharaṇaṃ putradārāṇāṃ śaucam adroha eva ca
12,065.021a dakṣiṇā sarvayajñānāṃ dātavyā bhūtim icchatā
12,065.021c pākayajñā mahārhāś ca kartavyāḥ sarvadasyubhiḥ
12,065.022a etāny evaṃprakārāṇi vihitāni purānagha
12,065.022c sarvalokasya karmāṇi kartavyānīha pārthiva
12,065.023 māndhātovāca
12,065.023a dṛśyante mānavā loke sarvavarṇeṣu dasyavaḥ
12,065.023c liṅgāntare vartamānā āśrameṣu caturṣv api
12,065.024 indra uvāca
12,065.024a vinaṣṭāyāṃ daṇḍanītau rājadharme nirākṛte
12,065.024c saṃpramuhyanti bhūtāni rājadaurātmyato nṛpa
12,065.025a asaṃkhyātā bhaviṣyanti bhikṣavo liṅginas tathā
12,065.025c āśramāṇāṃ vikalpāś ca nivṛtte 'smin kṛte yuge
12,065.026a aśṛṇvānāḥ purāṇānāṃ dharmāṇāṃ pravarā gatīḥ
12,065.026c utpathaṃ pratipatsyante kāmamanyusamīritāḥ
12,065.027a yadā nivartyate pāpo daṇḍanītyā mahātmabhiḥ
12,065.027c tadā dharmo na calate sadbhūtaḥ śāśvataḥ paraḥ
12,065.028a paralokaguruṃ caiva rājānaṃ yo 'vamanyate
12,065.028c na tasya dattaṃ na hutaṃ na śrāddhaṃ phalati kva cit
12,065.029a mānuṣāṇām adhipatiṃ devabhūtaṃ sanātanam
12,065.029c devāś ca bahu manyante dharmakāmaṃ nareśvaram
12,065.030a prajāpatir hi bhagavān yaḥ sarvam asṛjaj jagat
12,065.030c sa pravṛttinivṛttyarthaṃ dharmāṇāṃ kṣatram icchati
12,065.031a pravṛttasya hi dharmasya buddhyā yaḥ smarate gatim
12,065.031c sa me mānyaś ca pūjyaś ca tatra kṣatraṃ pratiṣṭhitam
12,065.032 bhīṣma uvāca
12,065.032a evam uktvā sa bhagavān marudgaṇavṛtaḥ prabhuḥ
12,065.032c jagāma bhavanaṃ viṣṇur akṣaraṃ paramaṃ padam
12,065.033a evaṃ pravartite dharme purā sucarite 'nagha
12,065.033c kaḥ kṣatram avamanyeta cetanāvān bahuśrutaḥ
12,065.034a anyāyena pravṛttāni nivṛttāni tathaiva ca
12,065.034c antarā vilayaṃ yānti yathā pathi vicakṣuṣaḥ
12,065.035a ādau pravartite cakre tathaivādiparāyaṇe
12,065.035c vartasva puruṣavyāghra saṃvijānāmi te 'nagha
12,066.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,066.001a śrutā me kathitāḥ pūrvaiś catvāro mānavāśramāḥ
12,066.001c vyākhyānam eṣām ācakṣva pṛcchato me pitāmaha
12,066.002 bhīṣma uvāca
12,066.002a viditāḥ sarva eveha dharmās tava yudhiṣṭhira
12,066.002c yathā mama mahābāho viditāḥ sādhusaṃmatāḥ
12,066.003a yat tu liṅgāntaragataṃ pṛcchase māṃ yudhiṣṭhira
12,066.003c dharmaṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭha tan nibodha narādhipa
12,066.004a sarvāṇy etāni kaunteya vidyante manujarṣabha
12,066.004c sādhvācārapravṛttānāṃ cāturāśramyakarmaṇām
12,066.005a akāmadveṣayuktasya daṇḍanītyā yudhiṣṭhira
12,066.005c samekṣiṇaś ca bhūteṣu bhaikṣāśramapadaṃ bhavet
12,066.006a vetty ādānavisargaṃ yo nigrahānugrahau tathā
12,066.006c yathoktavṛtter vīrasya kṣemāśramapadaṃ bhavet
12,066.006d*0146_01 arhān pūjayato nityaṃ saṃvibhāgena pāṇḍava
12,066.006d*0146_02 sarvatas tasya kaunteya bhaikṣyāśramapadaṃ bhavet
12,066.007a jñātisaṃbandhimitrāṇi vyāpannāni yudhiṣṭhira
12,066.007c samabhyuddharamāṇasya dīkṣāśramapadaṃ bhavet
12,066.007d*0147_01 lokamukhyeṣu satkāraṃ liṅgimukhyeṣu cāsakṛt
12,066.007d*0147_02 kurvatas tasya kaunteya vanyāśramapadaṃ bhavet
12,066.008a āhnikaṃ bhūtayajñāṃś ca pitṛyajñāṃś ca mānuṣān
12,066.008c kurvataḥ pārtha vipulān vanyāśramapadaṃ bhavet
12,066.008d*0148_01 saṃvibhāgena bhūtānām atithīnāṃ tathārcanāt
12,066.008d*0148_02 devayajñaiś ca rājendra vanyāśramapadaṃ bhavet
12,066.008d*0148_03 mardanaṃ pararāṣṭrāṇāṃ śiṣṭārthaṃ satyavikrama
12,066.008d*0148_04 kurvataḥ puruṣavyāghra vanyāśramapadaṃ bhavet
12,066.009a pālanāt sarvabhūtānāṃ svarāṣṭraparipālanāt
12,066.009c dīkṣā bahuvidhā rājño vanyāśramapadaṃ bhavet
12,066.010a vedādhyayananityatvaṃ kṣamāthācāryapūjanam
12,066.010c tathopādhyāyaśuśrūṣā brahmāśramapadaṃ bhavet
12,066.010d*0149_01 āhnikaṃ japamānasya devān pūjayataḥ sadā
12,066.010d*0149_02 dharmeṇa puruṣavyāghra dharmāśramapadaṃ bhavet
12,066.010d*0149_03 mṛtyur vā rakṣaṇaṃ veti yasya rājño viniścayaḥ
12,066.010d*0149_04 prāṇadyūte tatas tasya brahmāśramapadaṃ bhavet
12,066.011a ajihmam aśaṭhaṃ mārgaṃ sevamānasya bhārata
12,066.011c sarvadā sarvabhūteṣu brahmāśramapadaṃ bhavet
12,066.012a vānaprastheṣu vipreṣu traividyeṣu ca bhārata
12,066.012c prayacchato 'rthān vipulān vanyāśramapadaṃ bhavet
12,066.013a sarvabhūteṣv anukrośaṃ kurvatas tasya bhārata
12,066.013c ānṛśaṃsyapravṛttasya sarvāvasthaṃ padaṃ bhavet
12,066.014a bālavṛddheṣu kauravya sarvāvasthaṃ yudhiṣṭhira
12,066.014c anukrośaṃ vidadhataḥ sarvāvasthaṃ padaṃ bhavet
12,066.015a balātkṛteṣu bhūteṣu paritrāṇaṃ kurūdvaha
12,066.015c śaraṇāgateṣu kauravya kurvan gārhasthyam āvaset
12,066.016a carācarāṇāṃ bhūtānāṃ rakṣām api ca sarvaśaḥ
12,066.016c yathārhapūjāṃ ca sadā kurvan gārhasthyam āvaset
12,066.017a jyeṣṭhānujyeṣṭhapatnīnāṃ bhrātṝṇāṃ putranaptṛṇām
12,066.017c nigrahānugrahau pārtha gārhasthyam iti tat tapaḥ
12,066.018a sādhūnām arcanīyānāṃ prajāsu viditātmanām
12,066.018c pālanaṃ puruṣavyāghra gṛhāśramapadaṃ bhavet
12,066.019a āśramasthāni sarvāṇi yas tu veśmani bhārata
12,066.019c ādadīteha bhojyena tad gārhasthyaṃ yudhiṣṭhira
12,066.020a yaḥ sthitaḥ puruṣo dharme dhātrā sṛṣṭe yathārthavat
12,066.020c āśramāṇāṃ sa sarveṣāṃ phalaṃ prāpnoty anuttamam
12,066.021a yasmin na naśyanti guṇāḥ kaunteya puruṣe sadā
12,066.021c āśramasthaṃ tam apy āhur naraśreṣṭhaṃ yudhiṣṭhira
12,066.022a sthānamānaṃ vayomānaṃ kulamānaṃ tathaiva ca
12,066.022c kurvan vasati sarveṣu hy āśrameṣu yudhiṣṭhira
12,066.023a deśadharmāṃś ca kaunteya kuladharmāṃs tathaiva ca
12,066.023c pālayan puruṣavyāghra rājā sarvāśramī bhavet
12,066.024a kāle vibhūtiṃ bhūtānām upahārāṃs tathaiva ca
12,066.024c arhayan puruṣavyāghra sādhūnām āśrame vaset
12,066.025a daśadharmagataś cāpi yo dharmaṃ pratyavekṣate
12,066.025c sarvalokasya kaunteya rājā bhavati so ''śramī
12,066.026a ye dharmakuśalā loke dharmaṃ kurvanti sādhavaḥ
12,066.026c pālitā yasya viṣaye pādo 'ṃśas tasya bhūpateḥ
12,066.027a dharmārāmān dharmaparān ye na rakṣanti mānavān
12,066.027c pārthivāḥ puruṣavyāghra teṣāṃ pāpaṃ haranti te
12,066.028a ye ca rakṣāsahāyāḥ syuḥ pārthivānāṃ yudhiṣṭhira
12,066.028c te caivāṃśaharāḥ sarve dharme parakṛte 'nagha
12,066.029a sarvāśramapade hy āhur gārhasthyaṃ dīptanirṇayam
12,066.029c pāvanaṃ puruṣavyāghra yaṃ vayaṃ paryupāsmahe
12,066.030a ātmopamas tu bhūteṣu yo vai bhavati mānavaḥ
12,066.030c nyastadaṇḍo jitakrodhaḥ sa pretya labhate sukham
12,066.031a dharmotthitā sattvavīryā dharmasetuvaṭākarā
12,066.031c tyāgavātādhvagā śīghrā naus tvā saṃtārayiṣyati
12,066.032a yadā nivṛttaḥ sarvasmāt kāmo yo 'sya hṛdi sthitaḥ
12,066.032c tadā bhavati sattvasthas tato brahma samaśnute
12,066.033a suprasannas tu bhāvena yogena ca narādhipa
12,066.033c dharmaṃ puruṣaśārdūla prāpsyase pālane rataḥ
12,066.034a vedādhyayanaśīlānāṃ viprāṇāṃ sādhukarmaṇām
12,066.034c pālane yatnam ātiṣṭha sarvalokasya cānagha
12,066.035a vane carati yo dharmam āśrameṣu ca bhārata
12,066.035c rakṣayā tac chataguṇaṃ dharmaṃ prāpnoti pārthivaḥ
12,066.036a eṣa te vividho dharmaḥ pāṇḍavaśreṣṭha kīrtitaḥ
12,066.036c anutiṣṭha tvam enaṃ vai pūrvair dṛṣṭaṃ sanātanam
12,066.037a cāturāśramyam ekāgraḥ cāturvarṇyaṃ ca pāṇḍava
12,066.037c dharmaṃ puruṣaśārdūla prāpsyase pālane rataḥ
12,067.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,067.001a cāturāśramya ukto 'tra cāturvarṇyas tathaiva ca
12,067.001c rāṣṭrasya yat kṛtyatamaṃ tan me brūhi pitāmaha
12,067.002 bhīṣma uvāca
12,067.002a rāṣṭrasyaitat kṛtyatamaṃ rājña evābhiṣecanam
12,067.002c anindram abalaṃ rāṣṭraṃ dasyavo 'bhibhavanti ca
12,067.003a arājakeṣu rāṣṭreṣu dharmo na vyavatiṣṭhate
12,067.003c parasparaṃ ca khādanti sarvathā dhig arājakam
12,067.004a indram enaṃ pravṛṇute yad rājānam iti śrutiḥ
12,067.004c yathaivendras tathā rājā saṃpūjyo bhūtim icchatā
12,067.005a nārājakeṣu rāṣṭreṣu vastavyam iti vaidikam
12,067.005c nārājakeṣu rāṣṭreṣu havyam agnir vahaty api
12,067.006a atha ced abhivarteta rājyārthī balavattaraḥ
12,067.006c arājakāni rāṣṭrāṇi hatarājāni vā punaḥ
12,067.007a pratyudgamyābhipūjyaḥ syād etad atra sumantritam
12,067.007c na hi pāpāt pāpataram asti kiṃ cid arājakāt
12,067.008a sa cet samanupaśyeta samagraṃ kuśalaṃ bhavet
12,067.008c balavān hi prakupitaḥ kuryān niḥśeṣatām api
12,067.008d*0150_01 yo durbalo na namati sa mahatkleśabhāg bhavet
12,067.009a bhūyāṃsaṃ labhate kleśaṃ yā gaur bhavati durduhā
12,067.009c suduhā yā tu bhavati naiva tāṃ kleśayanty uta
12,067.010a yad ataptaṃ praṇamati na tat saṃtāpayanty uta
12,067.010c yac ca svayaṃ nataṃ dāru na tat saṃnāmayanty api
12,067.011a etayopamayā dhīraḥ saṃnameta balīyase
12,067.011c indrāya sa praṇamate namate yo balīyase
12,067.012a tasmād rājaiva kartavyaḥ satataṃ bhūtim icchatā
12,067.012c na dhanārtho na dārārthas teṣāṃ yeṣām arājakam
12,067.013a prīyate hi haran pāpaḥ paravittam arājake
12,067.013c yadāsya uddharanty anye tadā rājānam icchati
12,067.014a pāpā api tadā kṣemaṃ na labhante kadā cana
12,067.014c ekasya hi dvau harato dvayoś ca bahavo 'pare
12,067.015a adāsaḥ kriyate dāso hriyante ca balāt striyaḥ
12,067.015a*0151_01 **** **** vivayomānaṃ tathaiva ca (sic)
12,067.015c etasmāt kāraṇād devāḥ prajāpālān pracakrire
12,067.016a rājā cen na bhavel loke pṛthivyāṃ daṇḍadhārakaḥ
12,067.016c śūle matsyān ivāpakṣyan durbalān balavattarāḥ
12,067.017a arājakāḥ prajāḥ pūrvaṃ vineśur iti naḥ śrutam
12,067.017c parasparaṃ bhakṣayanto matsyā iva jale kṛśān
12,067.018a tāḥ sametya tataś cakruḥ samayān iti naḥ śrutam
12,067.018c vākkrūro daṇḍapuruṣo yaś ca syāt pāradārikaḥ
12,067.018e yaś ca na svam athādadyāt tyājyā nas tādṛśā iti
12,067.019a viśvāsanārthaṃ varṇānāṃ sarveṣām aviśeṣataḥ
12,067.019c tās tathā samayaṃ kṛtvā samaye nāvatasthire
12,067.020a sahitās tās tadā jagmur asukhārtāḥ pitāmaham
12,067.020c anīśvarā vinaśyāmo bhagavann īśvaraṃ diśa
12,067.021a yaṃ pūjayema saṃbhūya yaś ca naḥ paripālayet
12,067.021c tābhyo manuṃ vyādideśa manur nābhinananda tāḥ
12,067.022 manur uvāca
12,067.022a bibhemi karmaṇaḥ krūrād rājyaṃ hi bhṛśaduṣkaram
12,067.022c viśeṣato manuṣyeṣu mithyāvṛttiṣu nityadā
12,067.023 bhīṣma uvāca
12,067.023a tam abruvan prajā mā bhaiḥ karmaṇaino gamiṣyati
12,067.023c paśūnām adhipañcāśad dhiraṇyasya tathaiva ca
12,067.023e dhānyasya daśamaṃ bhāgaṃ dāsyāmaḥ kośavardhanam
12,067.023f*0152_01 kanyāṃ śulke cārurūpāṃ vivāheṣūdyatāsu ca
12,067.024a mukhyena śastrapatreṇa ye manuṣyāḥ pradhānataḥ
12,067.024c bhavantaṃ te 'nuyāsyanti mahendram iva devatāḥ
12,067.025a sa tvaṃ jātabalo rājan duṣpradharṣaḥ pratāpavān
12,067.025c sukhe dhāsyasi naḥ sarvān kubera iva nairṛtān
12,067.026a yaṃ ca dharmaṃ cariṣyanti prajā rājñā surakṣitāḥ
12,067.026c caturthaṃ tasya dharmasya tvatsaṃsthaṃ no bhaviṣyati
12,067.027a tena dharmeṇa mahatā sukhalabdhena bhāvitaḥ
12,067.027c pāhy asmān sarvato rājan devān iva śatakratuḥ
12,067.028a vijayāyāśu niryāhi pratapan raśmimān iva
12,067.028c mānaṃ vidhama śatrūṇāṃ dharmo jayatu naḥ sadā
12,067.029a sa niryayau mahātejā balena mahatā vṛtaḥ
12,067.029c mahābhijanasaṃpannas tejasā prajvalann iva
12,067.030a tasya tāṃ mahimāṃ dṛṣṭvā mahendrasyeva devatāḥ
12,067.030c apatatrasire sarve svadharme ca dadhur manaḥ
12,067.030d*0153_01 varṇinaś cāśramāś caiva mlecchāḥ sarve ca dasyavaḥ
12,067.031a tato mahīṃ pariyayau parjanya iva vṛṣṭimān
12,067.031c śamayan sarvataḥ pāpān svakarmasu ca yojayan
12,067.032a evaṃ ye bhūtim iccheyuḥ pṛthivyāṃ mānavāḥ kva cit
12,067.032c kuryū rājānam evāgre prajānugrahakāraṇāt
12,067.033a namasyeyuś ca taṃ bhaktyā śiṣyā iva guruṃ sadā
12,067.033c devā iva sahasrākṣaṃ prajā rājānam antike
12,067.034a satkṛtaṃ svajaneneha paro 'pi bahu manyate
12,067.034c svajanena tv avajñātaṃ pare paribhavanty uta
12,067.035a rājñaḥ paraiḥ paribhavaḥ sarveṣām asukhāvahaḥ
12,067.035c tasmāc chatraṃ ca patraṃ ca vāsāṃsy ābharaṇāni ca
12,067.036a bhojanāny atha pānāni rājñe dadyur gṛhāṇi ca
12,067.036c āsanāni ca śayyāś ca sarvopakaraṇāni ca
12,067.037a guptātmā syād durādharṣaḥ smitapūrvābhibhāṣitā
12,067.037c ābhāṣitaś ca madhuraṃ pratibhāṣeta mānavān
12,067.038a kṛtajño dṛḍhabhaktiḥ syāt saṃvibhāgī jitendriyaḥ
12,067.038c īkṣitaḥ prativīkṣeta mṛdu carju ca valgu ca
12,068.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,068.001a kim āhur daivataṃ viprā rājānaṃ bharatarṣabha
12,068.001c manuṣyāṇām adhipatiṃ tan me brūhi pitāmaha
12,068.002 bhīṣma uvāca
12,068.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,068.002c bṛhaspatiṃ vasumanā yathā papraccha bhārata
12,068.003a rājā vasumanā nāma kausalyo dhīmatāṃ varaḥ
12,068.003c maharṣiṃ paripapraccha kṛtaprajño bṛhaspatim
12,068.004a sarvaṃ vainayikaṃ kṛtvā vinayajño bṛhaspateḥ
12,068.004c dakṣiṇānantaro bhūtvā praṇamya vidhipūrvakam
12,068.005a vidhiṃ papraccha rājyasya sarvabhūtahite rataḥ
12,068.005c prajānāṃ hitam anvicchan dharmamūlaṃ viśāṃ pate
12,068.006a kena bhūtāni vardhante kṣayaṃ gacchanti kena ca
12,068.006c kam arcanto mahāprājña sukham atyantam āpnuyuḥ
12,068.006d*0154_01 etan me śaṃsa devarṣe dharmakāmārthasaṃśayam
12,068.007a iti pṛṣṭo mahārājñā kausalyenāmitaujasā
12,068.007c rājasatkāram avyagraḥ śaśaṃsāsmai bṛhaspatiḥ
12,068.007c*0155_01 **** **** rājyasya ca vivecanam
12,068.007c*0155_02 daṇḍanītiṃ samāśritya
12,068.008a rājamūlo mahārāja dharmo lokasya lakṣyate
12,068.008c prajā rājabhayād eva na khādanti parasparam
12,068.009a rājā hy evākhilaṃ lokaṃ samudīrṇaṃ samutsukam
12,068.009c prasādayati dharmeṇa prasādya ca virājate
12,068.010a yathā hy anudaye rājan bhūtāni śaśisūryayoḥ
12,068.010c andhe tamasi majjeyur apaśyantaḥ parasparam
12,068.011a yathā hy anudake matsyā nirākrande vihaṃgamāḥ
12,068.011c vihareyur yathākāmam abhisṛtya punaḥ punaḥ
12,068.012a vimathyātikrameraṃś ca viṣahyāpi parasparam
12,068.012c abhāvam acireṇaiva gaccheyur nātra saṃśayaḥ
12,068.013a evam eva vinā rājñā vinaśyeyur imāḥ prajāḥ
12,068.013c andhe tamasi majjeyur agopāḥ paśavo yathā
12,068.014a hareyur balavanto hi durbalānāṃ parigrahān
12,068.014c hanyur vyāyacchamānāṃś ca yadi rājā na pālayet
12,068.015a yānaṃ vastram alaṃkārān ratnāni vividhāni ca
12,068.015c hareyuḥ sahasā pāpā yadi rājā na pālayet
12,068.016a mamedam iti loke 'smin na bhavet saṃparigrahaḥ
12,068.016b*0156_01 na dārā na ca putraḥ syān na dhanaṃ na parigrahaḥ
12,068.016c viśvalopaḥ pravarteta yadi rājā na pālayet
12,068.017a mātaraṃ pitaraṃ vṛddham ācāryam atithiṃ gurum
12,068.017c kliśnīyur api hiṃsyur vā yadi rājā na pālayet
12,068.018a pated bahuvidhaṃ śastraṃ bahudhā dharmacāriṣu
12,068.018c adharmaḥ pragṛhītaḥ syād yadi rājā na pālayet
12,068.019a vadhabandhaparikleśo nityam arthavatāṃ bhavet
12,068.019c mamatvaṃ ca na vindeyur yadi rājā na pālayet
12,068.020a antaś cākāśam eva syāl loko 'yaṃ dasyusād bhavet
12,068.020c patec ca narakaṃ ghoraṃ yadi rājā na pālayet
12,068.021a na yonipoṣo varteta na kṛṣir na vaṇikpathaḥ
12,068.021c majjed dharmas trayī na syād yadi rājā na pālayet
12,068.022a na yajñāḥ saṃpravarteran vidhivat svāptadakṣiṇāḥ
12,068.022c na vivāhāḥ samājā vā yadi rājā na pālayet
12,068.023a na vṛṣāḥ saṃpravarteran na mathyeraṃś ca gargarāḥ
12,068.023c ghoṣāḥ praṇāśaṃ gaccheyur yadi rājā na pālayet
12,068.024a trastam udvignahṛdayaṃ hāhābhūtam acetanam
12,068.024c kṣaṇena vinaśet sarvaṃ yadi rājā na pālayet
12,068.025a na saṃvatsarasatrāṇi tiṣṭheyur akutobhayāḥ
12,068.025c vidhivad dakṣiṇāvanti yadi rājā na pālayet
12,068.026a brāhmaṇāś caturo vedān nādhīyeraṃs tapasvinaḥ
12,068.026c vidyāsnātās tapaḥsnātā yadi rājā na pālayet
12,068.027a hasto hastaṃ sa muṣṇīyād bhidyeran sarvasetavaḥ
12,068.027c bhayārtaṃ vidravet sarvaṃ yadi rājā na pālayet
12,068.028a na labhed dharmasaṃśleṣaṃ hataviprahato janaḥ
12,068.028c kartā svecchendriyo gacched yadi rājā na pālayet
12,068.029a anayāḥ saṃpravarteran bhaved vai varṇasaṃkaraḥ
12,068.029c durbhikṣam āviśed rāṣṭraṃ yadi rājā na pālayet
12,068.030a vivṛtya hi yathākāmaṃ gṛhadvārāṇi śerate
12,068.030c manuṣyā rakṣitā rājñā samantād akutobhayāḥ
12,068.031a nākruṣṭaṃ sahate kaś cit kuto hastasya laṅghanam
12,068.031c yadi rājā manuṣyeṣu trātā bhavati dhārmikaḥ
12,068.032a striyaś cāpuruṣā mārgaṃ sarvālaṃkārabhūṣitāḥ
12,068.032c nirbhayāḥ pratipadyante yadā rakṣati bhūmipaḥ
12,068.033a dharmam eva prapadyante na hiṃsanti parasparam
12,068.033c anugṛhṇanti cānyonyaṃ yadā rakṣati bhūmipaḥ
12,068.034a yajante ca trayo varṇā mahāyajñaiḥ pṛthagvidhaiḥ
12,068.034c yuktāś cādhīyate śāstraṃ yadā rakṣati bhūmipaḥ
12,068.035a vārtāmūlo hy ayaṃ lokas trayyā vai dhāryate sadā
12,068.035c tat sarvaṃ vartate samyag yadā rakṣati bhūmipaḥ
12,068.036a yadā rājā dhuraṃ śreṣṭhām ādāya vahati prajāḥ
12,068.036c mahatā balayogena tadā lokaḥ prasīdati
12,068.037a yasyābhāve ca bhūtānām abhāvaḥ syāt samantataḥ
12,068.037c bhāve ca bhāvo nityaḥ syāt kas taṃ na pratipūjayet
12,068.038a tasya yo vahate bhāraṃ sarvalokasukhāvaham
12,068.038c tiṣṭhet priyahite rājña ubhau lokau hi yo jayet
12,068.039a yas tasya puruṣaḥ pāpaṃ manasāpy anucintayet
12,068.039c asaṃśayam iha kliṣṭaḥ pretyāpi narakaṃ patet
12,068.040a na hi jātv avamantavyo manuṣya iti bhūmipaḥ
12,068.040c mahatī devatā hy eṣā nararūpeṇa tiṣṭhati
12,068.041a kurute pañca rūpāṇi kālayuktāni yaḥ sadā
12,068.041c bhavaty agnis tathādityo mṛtyur vaiśravaṇo yamaḥ
12,068.042a yadā hy āsīd ataḥ pāpān dahaty ugreṇa tejasā
12,068.042c mithyopacarito rājā tadā bhavati pāvakaḥ
12,068.043a yadā paśyati cāreṇa sarvabhūtāni bhūmipaḥ
12,068.043c kṣemaṃ ca kṛtvā vrajati tadā bhavati bhāskaraḥ
12,068.044a aśucīṃś ca yadā kruddhaḥ kṣiṇoti śataśo narān
12,068.044c saputrapautrān sāmātyāṃs tadā bhavati so 'ntakaḥ
12,068.045a yadā tv adhārmikān sarvāṃs tīkṣṇair daṇḍair niyacchati
12,068.045c dhārmikāṃś cānugṛhṇāti bhavaty atha yamas tadā
12,068.046a yadā tu dhanadhārābhis tarpayaty upakāriṇaḥ
12,068.046c ācchinatti ca ratnāni vividhāny apakāriṇām
12,068.047a śriyaṃ dadāti kasmai cit kasmāc cid apakarṣati
12,068.047c tadā vaiśravaṇo rājaṃl loke bhavati bhūmipaḥ
12,068.048a nāsyāpavāde sthātavyaṃ dakṣeṇākliṣṭakarmaṇā
12,068.048c dharmyam ākāṅkṣatā lābham īśvarasyānasūyatā
12,068.049a na hi rājñaḥ pratīpāni kurvan sukham avāpnuyāt
12,068.049c putro bhrātā vayasyo vā yady apy ātmasamo bhavet
12,068.050a kuryāt kṛṣṇagatiḥ śeṣaṃ jvalito 'nilasārathiḥ
12,068.050c na tu rājñābhipannasya śeṣaṃ kva cana vidyate
12,068.051a tasya sarvāṇi rakṣyāṇi dūrataḥ parivarjayet
12,068.051c mṛtyor iva jugupseta rājasvaharaṇān naraḥ
12,068.052a naśyed abhimṛśan sadyo mṛgaḥ kūṭam iva spṛśan
12,068.052c ātmasvam iva saṃrakṣed rājasvam iha buddhimān
12,068.053a mahāntaṃ narakaṃ ghoram apratiṣṭham acetasaḥ
12,068.053c patanti cirarātrāya rājavittāpahāriṇaḥ
12,068.054a rājā bhojo virāṭ samrāṭ kṣatriyo bhūpatir nṛpaḥ
12,068.054c ya evaṃ stūyate śabdaiḥ kas taṃ nārcitum icchati
12,068.055a tasmād bubhūṣur niyato jitātmā saṃyatendriyaḥ
12,068.055c medhāvī smṛtimān dakṣaḥ saṃśrayeta mahīpatim
12,068.056a kṛtajñaṃ prājñam akṣudraṃ dṛḍhabhaktiṃ jitendriyam
12,068.056c dharmanityaṃ sthitaṃ sthityāṃ mantriṇaṃ pūjayen nṛpaḥ
12,068.057a dṛḍhabhaktiṃ kṛtaprajñaṃ dharmajñaṃ saṃyatendriyam
12,068.057c śūram akṣudrakarmāṇaṃ niṣiddhajanam āśrayet
12,068.058a rājā pragalbhaṃ puruṣaṃ karoti; rājā kṛśaṃ bṛṃhayate manuṣyam
12,068.058c rājābhipannasya kutaḥ sukhāni; rājābhyupetaṃ sukhinaṃ karoti
12,068.058d*0157_01 rājā prajānāṃ prathamaṃ śarīraṃ
12,068.058d*0157_02 prajāś ca rājño 'pratimaṃ śarīram
12,068.058d*0157_03 rājñā vihīnā na bhavanti deśā
12,068.058d*0157_04 deśair vihīnā na nṛpā bhavanti
12,068.059a rājā prajānāṃ hṛdayaṃ garīyo; gatiḥ pratiṣṭhā sukham uttamaṃ ca
12,068.059c yam āśritā lokam imaṃ paraṃ ca; jayanti samyak puruṣā narendram
12,068.060a narādhipaś cāpy anuśiṣya medinīṃ; damena satyena ca sauhṛdena
12,068.060c mahadbhir iṣṭvā kratubhir mahāyaśās; triviṣṭape sthānam upaiti satkṛtam
12,068.061a sa evam ukto guruṇā kausalyo rājasattamaḥ
12,068.061c prayatnāt kṛtavān vīraḥ prajānāṃ paripālanam
12,069.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,069.001a pārthivena viśeṣeṇa kiṃ kāryam avaśiṣyate
12,069.001c kathaṃ rakṣyo janapadaḥ kathaṃ rakṣyāś ca śatravaḥ
12,069.002a kathaṃ cāraṃ prayuñjīta varṇān viśvāsayet katham
12,069.002c kathaṃ bhṛtyān kathaṃ dārān kathaṃ putrāṃś ca bhārata
12,069.003 bhīṣma uvāca
12,069.003a rājavṛttaṃ mahārāja śṛṇuṣvāvahito 'khilam
12,069.003c yat kāryaṃ pārthivenādau pārthivaprakṛtena vā
12,069.004a ātmā jeyaḥ sadā rājñā tato jeyāś ca śatravaḥ
12,069.004c ajitātmā narapatir vijayeta kathaṃ ripūn
12,069.005a etāvān ātmavijayaḥ pañcavargavinigrahaḥ
12,069.005c jitendriyo narapatir bādhituṃ śaknuyād arīn
12,069.006a nyaseta gulmān durgeṣu saṃdhau ca kurunandana
12,069.006c nagaropavane caiva purodyāneṣu caiva ha
12,069.007a saṃsthāneṣu ca sarveṣu pureṣu nagarasya ca
12,069.007c madhye ca naraśārdūla tathā rājaniveśane
12,069.008a praṇidhīṃś ca tataḥ kuryāj jaḍāndhabadhirākṛtīn
12,069.008c puṃsaḥ parīkṣitān prājñān kṣutpipāsātapakṣamān
12,069.009a amātyeṣu ca sarveṣu mitreṣu trividheṣu ca
12,069.009c putreṣu ca mahārāja praṇidadhyāt samāhitaḥ
12,069.010a pure janapade caiva tathā sāmantarājasu
12,069.010c yathā na vidyur anyonyaṃ praṇidheyās tathā hi te
12,069.011a cārāṃś ca vidyāt prahitān pareṇa bharatarṣabha
12,069.011c āpaṇeṣu vihāreṣu samavāyeṣu bhikṣuṣu
12,069.012a ārāmeṣu tathodyāne paṇḍitānāṃ samāgame
12,069.012c veśeṣu catvare caiva sabhāsv āvasatheṣu ca
12,069.013a evaṃ vihanyāc cāreṇa paracāraṃ vicakṣaṇaḥ
12,069.013c cāreṇa vihataṃ sarvaṃ hataṃ bhavati pāṇḍava
12,069.014a yadā tu hīnaṃ nṛpatir vidyād ātmānam ātmanā
12,069.014c amātyaiḥ saha saṃmantrya kuryāt saṃdhiṃ balīyasā
12,069.014d*0158_01 vidvāṃsaḥ kṣatriyā vaiśyā brāhmaṇāś ca bahuśrutāḥ
12,069.014d*0158_02 daṇḍanītau tu niṣpannā mantriṇaḥ pṛthivīpateḥ
12,069.014d*0158_03 praṣṭavyo brāhmaṇaḥ pūrvaṃ nītiśāstrārthatattvavit
12,069.014d*0158_04 paścāt pṛccheta bhūpālaḥ kṣatriyaṃ nītikovidam
12,069.014d*0158_05 vaiśyaśūdrau tathā bhūyaḥ śāstrajñau hitakāriṇau
12,069.015a ajñāyamāno hīnatve kuryāt saṃdhiṃ pareṇa vai
12,069.015c lipsur vā kaṃ cid evārthaṃ tvaramāṇo vicakṣaṇaḥ
12,069.016a guṇavanto mahotsāhā dharmajñāḥ sādhavaś ca ye
12,069.016c saṃdadhīta nṛpas taiś ca rāṣṭraṃ dharmeṇa pālayan
12,069.017a ucchidyamānam ātmānaṃ jñātvā rājā mahāmatiḥ
12,069.017c pūrvāpakāriṇo hanyāl lokadviṣṭāṃś ca sarvaśaḥ
12,069.018a yo nopakartuṃ śaknoti nāpakartuṃ mahīpatiḥ
12,069.018c aśakyarūpaś coddhartum upekṣyas tādṛśo bhavet
12,069.019a yātrāṃ yāyād avijñātam anākrandam anantaram
12,069.019c vyāsaktaṃ ca pramattaṃ ca durbalaṃ ca vicakṣaṇaḥ
12,069.020a yātrām ājñāpayed vīraḥ kalyapuṣṭabalaḥ sukhī
12,069.020c pūrvaṃ kṛtvā vidhānaṃ ca yātrāyāṃ nagare tathā
12,069.020d*0159_01 antaḥpure ca rāṣṭre ca adhyakṣeṣu ca sarvaśaḥ
12,069.021a na ca vaśyo bhaved asya nṛpo yady api vīryavān
12,069.021c hīnaś ca balavīryābhyāṃ karśayaṃs taṃ parāvaset
12,069.022a rāṣṭraṃ ca pīḍayet tasya śastrāgniviṣamūrchanaiḥ
12,069.022c amātyavallabhānāṃ ca vivādāṃs tasya kārayet
12,069.022e varjanīyaṃ sadā yuddhaṃ rājyakāmena dhīmatā
12,069.023a upāyais tribhir ādānam arthasyāha bṛhaspatiḥ
12,069.023c sāntvenānupradānena bhedena ca narādhipa
12,069.023e yam arthaṃ śaknuyāt prāptuṃ tena tuṣyed dhi paṇḍitaḥ
12,069.024a ādadīta baliṃ caiva prajābhyaḥ kurunandana
12,069.024c ṣaḍbhāgam amitaprajñas tāsām evābhiguptaye
12,069.025a daśadharmagatebhyo yad vasu bahv alpam eva ca
12,069.025c tan nādadīta sahasā paurāṇāṃ rakṣaṇāya vai
12,069.026a yathā putrās tathā paurā draṣṭavyās te na saṃśayaḥ
12,069.026c bhaktiś caiṣāṃ prakartavyā vyavahāre pradarśite
12,069.027a sutaṃ ca sthāpayed rājā prājñaṃ sarvārthadarśinam
12,069.027c vyavahāreṣu satataṃ tatra rājyaṃ vyavasthitam
12,069.028a ākare lavaṇe śulke tare nāgavane tathā
12,069.028c nyased amātyān nṛpatiḥ svāptān vā puruṣān hitān
12,069.029a samyag daṇḍadharo nityaṃ rājā dharmam avāpnuyāt
12,069.029c nṛpasya satataṃ daṇḍaḥ samyag dharme praśasyate
12,069.030a vedavedāṅgavit prājñaḥ sutapasvī nṛpo bhavet
12,069.030c dānaśīlaś ca satataṃ yajñaśīlaś ca bhārata
12,069.031a ete guṇāḥ samastāḥ syur nṛpasya satataṃ sthirāḥ
12,069.031c kriyālope tu nṛpateḥ kutaḥ svargaḥ kuto yaśaḥ
12,069.032a yadā tu pīḍito rājā bhaved rājñā balīyasā
12,069.032b*0160_01 tadābhisaṃśrayed durgaṃ buddhimān pṛthivīpatiḥ
12,069.032b*0161_01 guptāś caiva dadurgāś ca deśās teṣu praveśayet (sic)
12,069.032c tridhā tv ākrandya mitrāṇi vidhānam upakalpayet
12,069.032d*0162_01 sāmabhedān virodhārthaṃ vidhānam upakalpayet
12,069.033a ghoṣān nyaseta mārgeṣu grāmān utthāpayed api
12,069.033c praveśayec ca tān sarvāñ śākhānagarakeṣv api
12,069.034a ye guptāś caiva durgāś ca deśās teṣu praveśayet
12,069.034c dhanino balamukhyāṃś ca sāntvayitvā punaḥ punaḥ
12,069.035a sasyābhihāraṃ kuryāc ca svayam eva narādhipaḥ
12,069.035c asaṃbhave praveśasya dāhayed agninā bhṛśam
12,069.036a kṣetrastheṣu ca sasyeṣu śatror upajapen narān
12,069.036c vināśayed vā sarvasvaṃ balenātha svakena vai
12,069.037a nadīṣu mārgeṣu sadā saṃkramān avasādayet
12,069.037c jalaṃ nisrāvayet sarvam anisrāvyaṃ ca dūṣayet
12,069.038a tadātvenāyatībhiś ca vivadan bhūmyanantaram
12,069.038c pratīghātaḥ parasyājau mitrakāle 'py upasthite
12,069.039a durgāṇāṃ cābhito rājā mūlacchedaṃ prakārayet
12,069.039c sarveṣāṃ kṣudravṛkṣāṇāṃ caityavṛkṣān vivarjayet
12,069.040a pravṛddhānāṃ ca vṛkṣāṇāṃ śākhāḥ pracchedayet tathā
12,069.040c caityānāṃ sarvathā varjyam api patrasya pātanam
12,069.040d*0163_01 daivānām āśrayāś caityā yakṣarākṣasabhoginām
12,069.040d*0163_02 piśācapannagānāṃ ca gandharvāpsarasām api
12,069.040d*0163_03 raudrāṇāṃ caiva bhūtānāṃ tasmāt tān parivarjayet
12,069.040d*0163_04 śrūyate hi nikumbhena saudāsasya balaṃ hatam
12,069.040d*0163_05 maheśvaragaṇeśena vārāṇasyāṃ narādhipa
12,069.041a prakaṇṭhīḥ kārayet samyag ākāśajananīs tathā
12,069.041c āpūrayec ca parikhāḥ sthāṇunakrajhaṣākulāḥ
12,069.042a kaḍaṅgadvārakāṇi syur ucchvāsārthe purasya ha
12,069.042c teṣāṃ ca dvāravad guptiḥ kāryā sarvātmanā bhavet
12,069.043a dvāreṣu ca gurūṇy eva yantrāṇi sthāpayet sadā
12,069.043c āropayec chataghnīś ca svādhīnāni ca kārayet
12,069.044a kāṣṭhāni cābhihāryāṇi tathā kūpāṃś ca khānayet
12,069.044c saṃśodhayet tathā kūpān kṛtān pūrvaṃ payorthibhiḥ
12,069.045a tṛṇacchannāni veśmāni paṅkenāpi pralepayet
12,069.045c nirharec ca tṛṇaṃ māse caitre vahnibhayāt puraḥ
12,069.046a naktam eva ca bhaktāni pācayeta narādhipaḥ
12,069.046c na divāgnir jvaled gehe varjayitvāgnihotrikam
12,069.046d*0164_01 yathāsaṃbhavaśailāni ceṣṭakāni ca kārayet
12,069.046d*0164_02 mṛṇmayāni ca kurvīta jñātvā deśe balābalam
12,069.047a karmārāriṣṭaśālāsu jvaled agniḥ samāhitaḥ
12,069.047c gṛhāṇi ca praviśyātha vidheyaḥ syād dhutāśanaḥ
12,069.048a mahādaṇḍaś ca tasya syād yasyāgnir vai divā bhavet
12,069.048c praghoṣayed athaivaṃ ca rakṣaṇārthaṃ purasya vai
12,069.049a bhikṣukāṃś cākrikāṃś caiva kṣībonmattān kuśīlavān
12,069.049c bāhyān kuryān naraśreṣṭha doṣāya syur hi te 'nyathā
12,069.050a catvareṣu ca tīrtheṣu sabhāsv āvasatheṣu ca
12,069.050c yathārhavarṇaṃ praṇidhiṃ kuryāt sarvatra pārthivaḥ
12,069.051a viśālān rājamārgāṃś ca kārayeta narādhipaḥ
12,069.051c prapāś ca vipaṇīś caiva yathoddeśaṃ samādiśet
12,069.052a bhāṇḍāgārāyudhāgārān dhānyāgārāṃś ca sarvaśaḥ
12,069.052c aśvāgārān gajāgārān balādhikaraṇāni ca
12,069.053a parikhāś caiva kauravya pratolīḥ saṃkaṭāni ca
12,069.053c na jātu kaś cit paśyet tu guhyam etad yudhiṣṭhira
12,069.054a atha saṃnicayaṃ kuryād rājā parabalārditaḥ
12,069.054c tailaṃ madhu ghṛtaṃ sasyam auṣadhāni ca sarvaśaḥ
12,069.055a aṅgārakuśamuñjānāṃ palāśaśaraparṇinām
12,069.055c yavasendhanadigdhānāṃ kārayeta ca saṃcayān
12,069.056a āyudhānāṃ ca sarveṣāṃ śaktyṛṣṭiprāsavarmaṇām
12,069.056c saṃcayān evamādīnāṃ kārayeta narādhipaḥ
12,069.057a auṣadhāni ca sarvāṇi mūlāni ca phalāni ca
12,069.057c caturvidhāṃś ca vaidyān vai saṃgṛhṇīyād viśeṣataḥ
12,069.058a naṭāś ca nartakāś caiva mallā māyāvinas tathā
12,069.058c śobhayeyuḥ puravaraṃ modayeyuś ca sarvaśaḥ
12,069.059a yataḥ śaṅkā bhavec cāpi bhṛtyato vāpi mantritaḥ
12,069.059c paurebhyo nṛpater vāpi svādhīnān kārayeta tān
12,069.060a kṛte karmaṇi rājendra pūjayed dhanasaṃcayaiḥ
12,069.060c mānena ca yathārheṇa sāntvena vividhena ca
12,069.061a nirvedayitvā tu paraṃ hatvā vā kurunandana
12,069.061c gatānṛṇyo bhaved rājā yathā śāstreṣu darśitam
12,069.062a rājñā saptaiva rakṣyāṇi tāni cāpi nibodha me
12,069.062c ātmāmātyaś ca kośaś ca daṇḍo mitrāṇi caiva hi
12,069.063a tathā janapadaś caiva puraṃ ca kurunandana
12,069.063c etat saptātmakaṃ rājyaṃ paripālyaṃ prayatnataḥ
12,069.064a ṣāḍguṇyaṃ ca trivargaṃ ca trivargam aparaṃ tathā
12,069.064c yo vetti puruṣavyāghra sa bhunakti mahīm imām
12,069.065a ṣāḍguṇyam iti yat proktaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira
12,069.065c saṃdhāyāsanam ity eva yātrāsaṃdhānam eva ca
12,069.066a vigṛhyāsanam ity eva yātrāṃ saṃparigṛhya ca
12,069.066c dvaidhībhāvas tathānyeṣāṃ saṃśrayo 'tha parasya ca
12,069.067a trivargaś cāpi yaḥ proktas tam ihaikamanāḥ śṛṇu
12,069.067a*0165_01 **** **** tan nibodha yudhiṣṭhira
12,069.067a*0165_02 vadiṣyāmi mahābāho
12,069.067c kṣayaḥ sthānaṃ ca vṛddhiś ca trivargam aparaṃ tathā
12,069.067d*0166_01 dharmaś cārthaś ca kāmaś ca trivargo vai sanātanaḥ
12,069.067d*0166_02 mantraś caiva prabhāvaś ca utsāhaś caiva tāntrikaḥ
12,069.067d*0166_03 śaktitrayaṃ samākhyātaṃ trivargasya ca tatparam
12,069.067d*0166_04 kāryaṃ ca kāraṇaṃ caiva kartā ca parikīrtitaḥ
12,069.067d*0166_05 etat parataraṃ vidyāt trivargād api bhārata
12,069.067d*0166_06 sarveṣāṃ ca kṣaye rājan yas trivargaḥ sanātanaḥ
12,069.067d*0166_07 sattvaṃ rajas tamaś caiva trivargaḥ kāraṇaṃ smṛtam
12,069.067d*0166_08 tenātyantavimuktaś ca muktaḥ puruṣa ucyate
12,069.067d*0166_09 kāryasya sarvathā nāśo mokṣa ity abhidhīyate
12,069.067d*0166_10 tena mokṣaparaś caiva devadevaḥ pitāmahaḥ
12,069.067d*0166_11 tuṣṭyarthasya trivargasya rakṣām āha narādhipa
12,069.067d*0166_12 jagato laukikī yātrā yatra nityaṃ pratiṣṭhitā
12,069.068a dharmaś cārthaś ca kāmaś ca sevitavyo 'tha kālataḥ
12,069.068b*0167_01 sevā dharmasya kartavyā satataṃ bhūtitatparaiḥ
12,069.068b*0167_02 puruṣair naraśārdūla tanmūlāḥ sarvathā kriyāḥ
12,069.068c dharmeṇa hi mahīpālaś ciraṃ pālayate mahīm
12,069.068d*0168_01 yaḥ kaś cid dhārmiko rājā sa vipanno 'pi bhūpatiḥ
12,069.068d*0168_02 arthakāmavihīno 'pi ciraṃ pālayate mahīm
12,069.069a asminn arthe ca yau ślokau gītāv aṅgirasā svayam
12,069.069c yādavīputra bhadraṃ te śrotum arhasi tāv api
12,069.070a kṛtvā sarvāṇi kāryāṇi samyak saṃpālya medinīm
12,069.070c pālayitvā tathā paurān paratra sukham edhate
12,069.071a kiṃ tasya tapasā rājñaḥ kiṃ ca tasyādhvarair api
12,069.071c apālitāḥ prajā yasya sarvā dharmavinākṛtāḥ
12,069.071d*0169_01 ślokāś cośanasā gītās tān nibodha yudhiṣṭhira
12,069.071d*0169_02 daṇḍanīteś ca yan mūlaṃ trivargasya ca bhūpate
12,069.071d*0169_03 bhārgavāṅgirasaṃ karma ṣoḍaśāṅgaṃ ca yad balam
12,069.071d*0169_04 viṣaṃ māyāś ca daivaṃ ca pauruṣaṃ cārthasiddhaye
12,069.071d*0169_05 prāgudakpravaṇaṃ durgaṃ samāsādya mahīpatiḥ
12,069.071d*0169_06 trivargatrayasaṃpūrṇam upādāya tam udvahet
12,069.071d*0169_07 ṣaṭ pañca ca vinirjitya daśa cāṣṭau ca bhūpatiḥ
12,069.071d*0169_08 trivargair daśabhir yuktaḥ surair api na jīyate
12,069.071d*0169_09 na buddhiṃ parigṛhṇīta strīṇāṃ mūrkhajanasya ca
12,069.071d*0169_10 daivopahatabuddhīnāṃ ye ca vedair vivarjitāḥ
12,069.071d*0169_11 na teṣāṃ śṛṇuyād rājā buddhis teṣāṃ parāṅmukhī
12,069.071d*0169_12 strīpradhānāni rājyāni vidvadbhir varjitāni ca
12,069.071d*0169_13 mūrkhāmātyaprataptāni śuṣyante jalabinduvat
12,069.071d*0169_14 vidvāṃsaḥ prathitā ye ca ye cāptāḥ sarvakarmasu
12,069.071d*0169_15 yuddheṣu dṛṣṭakarmāṇas teṣāṃ ca śṛṇuyān nṛpaḥ
12,069.071d*0169_16 daivaṃ puruṣakāraṃ ca trivargaṃ ca samāśritaḥ
12,069.071d*0169_17 daivatāni ca viprāṃś ca praṇamya vijayī bhavet
12,070.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,070.001a daṇḍanītiś ca rājā ca samastau tāv ubhāv api
12,070.001c kasya kiṃ kurvataḥ siddhyai tan me brūhi pitāmaha
12,070.002 bhīṣma uvāca
12,070.002a mahābhāgyaṃ daṇḍanītyāḥ siddhaiḥ śabdaiḥ sahetukaiḥ
12,070.002c śṛṇu me śaṃsato rājan yathāvad iha bhārata
12,070.003a daṇḍanītiḥ svadharmebhyaś cāturvarṇyaṃ niyacchati
12,070.003c prayuktā svāminā samyag adharmebhyaś ca yacchati
12,070.004a cāturvarṇye svadharmasthe maryādānām asaṃkare
12,070.004c daṇḍanītikṛte kṣeme prajānām akutobhaye
12,070.005a some prayatnaṃ kurvanti trayo varṇā yathāvidhi
12,070.005c tasmād devamanuṣyāṇāṃ sukhaṃ viddhi samāhitam
12,070.006a kālo vā kāraṇaṃ rājño rājā vā kālakāraṇam
12,070.006c iti te saṃśayo mā bhūd rājā kālasya kāraṇam
12,070.007a daṇḍanītyā yadā rājā samyak kārtsnyena vartate
12,070.007c tadā kṛtayugaṃ nāma kālaḥ śreṣṭhaḥ pravartate
12,070.008a bhavet kṛtayuge dharmo nādharmo vidyate kva cit
12,070.008c sarveṣām eva varṇānāṃ nādharme ramate manaḥ
12,070.009a yogakṣemāḥ pravartante prajānāṃ nātra saṃśayaḥ
12,070.009c vaidikāni ca karmāṇi bhavanty aviguṇāny uta
12,070.010a ṛtavaś ca sukhāḥ sarve bhavanty uta nirāmayāḥ
12,070.010c prasīdanti narāṇāṃ ca svaravarṇamanāṃsi ca
12,070.011a vyādhayo na bhavanty atra nālpāyur dṛśyate naraḥ
12,070.011c vidhavā na bhavanty atra nṛśaṃso nābhijāyate
12,070.012a akṛṣṭapacyā pṛthivī bhavanty oṣadhayas tathā
12,070.012c tvakpatraphalamūlāni vīryavanti bhavanti ca
12,070.013a nādharmo vidyate tatra dharma eva tu kevalaḥ
12,070.013c iti kārtayugān etān guṇān viddhi yudhiṣṭhira
12,070.014a daṇḍanītyā yadā rājā trīn aṃśān anuvartate
12,070.014c caturtham aṃśam utsṛjya tadā tretā pravartate
12,070.015a aśubhasya caturthāṃśas trīn aṃśān anuvartate
12,070.015c kṛṣṭapacyaiva pṛthivī bhavanty oṣadhayas tathā
12,070.016a ardhaṃ tyaktvā yadā rājā nītyardham anuvartate
12,070.016c tatas tu dvāparaṃ nāma sa kālaḥ saṃpravartate
12,070.017a aśubhasya tadā ardhaṃ dvāv aṃśāv anuvartate
12,070.017c kṛṣṭapacyaiva pṛthivī bhavaty alpaphalā tathā
12,070.018a daṇḍanītiṃ parityajya yadā kārtsnyena bhūmipaḥ
12,070.018c prajāḥ kliśnāty ayogena praviśyati tadā kaliḥ
12,070.019a kalāv adharmo bhūyiṣṭhaṃ dharmo bhavati tu kva cit
12,070.019c sarveṣām eva varṇānāṃ svadharmāc cyavate manaḥ
12,070.020a śūdrā bhaikṣeṇa jīvanti brāhmaṇāḥ paricaryayā
12,070.020c yogakṣemasya nāśaś ca vartate varṇasaṃkaraḥ
12,070.021a vaidikāni ca karmāṇi bhavanti viguṇāny uta
12,070.021c ṛtavo nasukhāḥ sarve bhavanty āmayinas tathā
12,070.022a hrasanti ca manuṣyāṇāṃ svaravarṇamanāṃsy uta
12,070.022c vyādhayaś ca bhavanty atra mriyante cāgatāyuṣaḥ
12,070.023a vidhavāś ca bhavanty atra nṛśaṃsā jāyate prajā
12,070.023c kva cid varṣati parjanyaḥ kva cit sasyaṃ prarohati
12,070.024a rasāḥ sarve kṣayaṃ yānti yadā necchati bhūmipaḥ
12,070.024c prajāḥ saṃrakṣituṃ samyag daṇḍanītisamāhitaḥ
12,070.025a rājā kṛtayugasraṣṭā tretāyā dvāparasya ca
12,070.025c yugasya ca caturthasya rājā bhavati kāraṇam
12,070.026a kṛtasya karaṇād rājā svargam atyantam aśnute
12,070.026c tretāyāḥ karaṇād rājā svargaṃ nātyantam aśnute
12,070.027a pravartanād dvāparasya yathābhāgam upāśnute
12,070.027c kaleḥ pravartanād rājā pāpam atyantam aśnute
12,070.028a tato vasati duṣkarmā narake śāśvatīḥ samāḥ
12,070.028c prajānāṃ kalmaṣe magno 'kīrtiṃ pāpaṃ ca vindati
12,070.028d*0170_01 daṇḍanītiṃ puraskṛtya yadā rājā praśāsti
12,070.028d*0171_01 yogakṣemāḥ pravartante prajānāṃ nātra saṃśayaḥ
12,070.029a daṇḍanītiṃ puraskṛtya vijānan kṣatriyaḥ sadā
12,070.029b*0172_01 paripālyāḥ prajāḥ samyag iha pretya ca kāmadāḥ
12,070.029c anavāptaṃ ca lipseta labdhaṃ ca paripālayet
12,070.029d*0173_01 **** **** kṣatriyeṇa vijānatā
12,070.029d*0173_02 lipsitavyam alabdhaṃ ca labdhaṃ rakṣyaṃ ca bhārata
12,070.030a lokasya sīmantakarī maryādā lokabhāvanī
12,070.030c samyaṅ nītā daṇḍanītir yathā mātā yathā pitā
12,070.031a yasyāṃ bhavanti bhūtāni tad viddhi bharatarṣabha
12,070.031c eṣa eva paro dharmo yad rājā daṇḍanītimān
12,070.032a tasmāt kauravya dharmeṇa prajāḥ pālaya nītimān
12,070.032c evaṃvṛttaḥ prajā rakṣan svargaṃ jetāsi durjayam
12,071.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,071.001a kena vṛttena vṛttajña vartamāno mahīpatiḥ
12,071.001c sukhenārthān sukhodarkān iha ca pretya cāpnuyāt
12,071.002 bhīṣma uvāca
12,071.002a iyaṃ guṇānāṃ ṣaṭtriṃśat ṣaṭtriṃśad guṇasaṃyutā
12,071.002c yān guṇāṃs tu guṇopetaḥ kurvan guṇam avāpnuyāt
12,071.003a cared dharmān akaṭuko muñcet snehaṃ na nāstikaḥ
12,071.003c anṛśaṃsaś cared arthaṃ caret kāmam anuddhataḥ
12,071.004a priyaṃ brūyād akṛpaṇaḥ śūraḥ syād avikatthanaḥ
12,071.004c dātā nāpātravarṣī syāt pragalbhaḥ syād aniṣṭhuraḥ
12,071.005a saṃdadhīta na cānāryair vigṛhṇīyān na bandhubhiḥ
12,071.005c nānāptaiḥ kārayec cāraṃ kuryāt kāryam apīḍayā
12,071.006a arthān brūyān na cāsatsu guṇān brūyān na cātmanaḥ
12,071.006c ādadyān na ca sādhubhyo nāsatpuruṣam āśrayet
12,071.007a nāparīkṣya nayed daṇḍaṃ na ca mantraṃ prakāśayet
12,071.007c visṛjen na ca lubdhebhyo viśvasen nāpakāriṣu
12,071.008a anīrṣur guptadāraḥ syāc cokṣaḥ syād aghṛṇī nṛpaḥ
12,071.008c striyaṃ seveta nātyarthaṃ mṛṣṭaṃ bhuñjīta nāhitam
12,071.009a astabdhaḥ pūjayen mānyān gurūn seved amāyayā
12,071.009c arced devān na dambhena śriyam icched akutsitām
12,071.010a seveta praṇayaṃ hitvā dakṣaḥ syān na tv akālavit
12,071.010c sāntvayen na ca bhogārtham anugṛhṇan na cākṣipet
12,071.011a praharen na tv avijñāya hatvā śatrūn na śeṣayet
12,071.011c krodhaṃ kuryān na cākasmān mṛduḥ syān nāpakāriṣu
12,071.012a evaṃ carasva rājyastho yadi śreya ihecchasi
12,071.012c ato 'nyathā narapatir bhayam ṛcchaty anuttamam
12,071.013a iti sarvān guṇān etān yathoktān yo 'nuvartate
12,071.013c anubhūyeha bhadrāṇi pretya svarge mahīyate
12,071.014 vaiśaṃpāyana uvāca
12,071.014a idaṃ vacaḥ śāṃtanavasya śuśruvān; yudhiṣṭhiraḥ pāṇḍavamukhyasaṃvṛtaḥ
12,071.014c tadā vavande ca pitāmahaṃ nṛpo; yathoktam etac ca cakāra buddhimān
12,072.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,072.001a kathaṃ rājā prajā rakṣan nādhibandhena yujyate
12,072.001c dharme ca nāparādhnoti tan me brūhi pitāmaha
12,072.002 bhīṣma uvāca
12,072.002a samāsenaiva te tāta dharmān vakṣyāmi niścitān
12,072.002c vistareṇa hi dharmāṇāṃ na jātv antam avāpnuyāt
12,072.003a dharmaniṣṭhāñ śrutavato vedavratasamāhitān
12,072.003c arcitān vāsayethās tvaṃ gṛhe guṇavato dvijān
12,072.004a pratyutthāyopasaṃgṛhya caraṇāv abhivādya ca
12,072.004c atha sarvāṇi kurvīthāḥ kāryāṇi sapurohitaḥ
12,072.005a dharmakāryāṇi nirvartya maṅgalāni prayujya ca
12,072.005c brāhmaṇān vācayethās tvam arthasiddhijayāśiṣaḥ
12,072.006a ārjavena ca saṃpanno dhṛtyā buddhyā ca bhārata
12,072.006c arthārthaṃ parigṛhṇīyāt kāmakrodhau ca varjayet
12,072.007a kāmakrodhau puraskṛtya yo 'rthaṃ rājānutiṣṭhati
12,072.007c na sa dharmaṃ na cāpy arthaṃ parigṛhṇāti bāliśaḥ
12,072.008a mā sma lubdhāṃś ca mūrkhāṃś ca kāme cārtheṣu yūyujaḥ
12,072.008c alubdhān buddhisaṃpannān sarvakarmasu yojayet
12,072.009a mūrkho hy adhikṛto 'rtheṣu kāryāṇām aviśāradaḥ
12,072.009c prajāḥ kliśnāty ayogena kāmadveṣasamanvitaḥ
12,072.010a baliṣaṣṭhena śulkena daṇḍenāthāparādhinām
12,072.010c śāstranītena lipsethā vetanena dhanāgamam
12,072.011a dāpayitvā karaṃ dharmyaṃ rāṣṭraṃ nityaṃ yathāvidhi
12,072.011c aśeṣān kalpayed rājā yogakṣemān atandritaḥ
12,072.012a gopāyitāraṃ dātāraṃ dharmanityam atandritam
12,072.012c akāmadveṣasaṃyuktam anurajyanti mānavāḥ
12,072.013a mā smādharmeṇa lābhena lipsethās tvaṃ dhanāgamam
12,072.013c dharmārthāv adhruvau tasya yo 'paśāstraparo bhavet
12,072.014a apaśāstraparo rājā saṃcayān nādhigacchati
12,072.014c asthāne cāsya tad vittaṃ sarvam eva vinaśyati
12,072.015a arthamūlo 'pahiṃsāṃ ca kurute svayam ātmanaḥ
12,072.015c karair aśāstradṛṣṭair hi mohāt saṃpīḍayan prajāḥ
12,072.016a ūdhaś chindyād dhi yo dhenvāḥ kṣīrārthī na labhet payaḥ
12,072.016b*0174_01 yo hi pakvaṃ drumaṃ chidya labhate na punaḥ phalam
12,072.016c evaṃ rāṣṭram ayogena pīḍitaṃ na vivardhate
12,072.016d*0175_01 yavasodakam ādāya sāntvena vinayena ca
12,072.017a yo hi dogdhrīm upāste tu sa nityaṃ labhate payaḥ
12,072.017c evaṃ rāṣṭram upāyena bhuñjāno labhate phalam
12,072.018a atha rāṣṭram upāyena bhujyamānaṃ surakṣitam
12,072.018c janayaty atulāṃ nityaṃ kośavṛddhiṃ yudhiṣṭhira
12,072.019a dogdhi dhānyaṃ hiraṇyaṃ ca prajā rājñi surakṣitā
12,072.019c nityaṃ svebhyaḥ parebhyaś ca tṛptā mātā yathā payaḥ
12,072.020a mālākāropamo rājan bhava māṅgārikopamaḥ
12,072.020c tathā yuktaś ciraṃ rāṣṭraṃ bhoktuṃ śakyasi pālayan
12,072.021a paracakrābhiyānena yadi te syād dhanakṣayaḥ
12,072.021c atha sāmnaiva lipsethā dhanam abrāhmaṇeṣu yat
12,072.022a mā sma te brāhmaṇaṃ dṛṣṭvā dhanasthaṃ pracalen manaḥ
12,072.022c antyāyām apy avasthāyāṃ kim u sphītasya bhārata
12,072.023a dhanāni tebhyo dadyās tvaṃ yathāśakti yathārhataḥ
12,072.023c sāntvayan parirakṣaṃś ca svargam āpsyasi durjayam
12,072.024a evaṃ dharmeṇa vṛttena prajās tvaṃ paripālayan
12,072.024c svantaṃ puṇyaṃ yaśovantaṃ prāpsyase kurunandana
12,072.025a dharmeṇa vyavahāreṇa prajāḥ pālaya pāṇḍava
12,072.025c yudhiṣṭhira tathā yukto nādhibandhena yokṣyase
12,072.026a eṣa eva paro dharmo yad rājā rakṣate prajāḥ
12,072.026c bhūtānāṃ hi yathā dharme rakṣaṇaṃ ca parā dayā
12,072.026d*0176_01 iha loke sukhaṃ prāpya paratra ca mahītale
12,072.026d*0176_02 evaṃ tebhyaḥ paracceto (sic) brāhmaṇebhyo yathāvidhi
12,072.026d*0176_03 sattvena paribhogāya svargaṃ jeṣyasi durjayam
12,072.027a tasmād evaṃ paraṃ dharmaṃ manyante dharmakovidāḥ
12,072.027c yad rājā rakṣaṇe yukto bhūteṣu kurute dayām
12,072.028a yad ahnā kurute pāpam arakṣan bhayataḥ prajāḥ
12,072.028c rājā varṣasahasreṇa tasyāntam adhigacchati
12,072.029a yad ahnā kurute puṇyaṃ prajā dharmeṇa pālayan
12,072.029c daśa varṣasahasrāṇi tasya bhuṅkte phalaṃ divi
12,072.029d*0177_01 yadā na kurute dharmaṃ rājā bhūtāni pālayan
12,072.029d*0177_02 prajāpuṇyaṃ caturbhāgaṃ tadā na prāpnuyān nṛpaḥ
12,072.030a sviṣṭiḥ svadhītiḥ sutapā lokāñ jayati yāvataḥ
12,072.030c kṣaṇena tān avāpnoti prajā dharmeṇa pālayan
12,072.031a evaṃ dharmaṃ prayatnena kaunteya paripālayan
12,072.031c iha puṇyaphalaṃ labdhvā nādhibandhena yokṣyase
12,072.032a svargaloke ca mahatīṃ śriyaṃ prāpsyasi pāṇḍava
12,072.032c asaṃbhavaś ca dharmāṇām īdṛśānām arājasu
12,072.032e tasmād rājaiva nānyo 'sti yo mahat phalam āpnuyāt
12,072.033a sa rājyam ṛddhimat prāpya dharmeṇa paripālayan
12,072.033c indraṃ tarpaya somena kāmaiś ca suhṛdo janān
12,073.001 bhīṣma uvāca
12,073.001a ya eva tu sato rakṣed asataś ca nibarhayet
12,073.001c sa eva rājñā kartavyo rājan rājapurohitaḥ
12,073.001d*0178_00 yudhiṣṭhira uvāca
12,073.001d*0178_01 kīdṛśo brāhmaṇo rājñāṃ kāryākāryavicāraṇe
12,073.001d*0178_02 kṣamaḥ kartuṃ samartho vā tan me brūhi pitāmaha
12,073.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,073.002c purūravasa ailasya saṃvādaṃ mātariśvanaḥ
12,073.003 aila uvāca
12,073.003a kutaḥ svid brāhmaṇo jāto varṇāś cāpi kutas trayaḥ
12,073.003c kasmāc ca bhavati śreyān etad vāyo vicakṣva me
12,073.004 vāyur uvāca
12,073.004a brahmaṇo mukhataḥ sṛṣṭo brāhmaṇo rājasattama
12,073.004c bāhubhyāṃ kṣatriyaḥ sṛṣṭa ūrubhyāṃ vaiśya ucyate
12,073.005a varṇānāṃ paricaryārthaṃ trayāṇāṃ puruṣarṣabha
12,073.005c varṇaś caturthaḥ paścāt tu padbhyāṃ śūdro vinirmitaḥ
12,073.006a brāhmaṇo jātamātras tu pṛthivīm anvajāyata
12,073.006c īśvaraḥ sarvabhūtānāṃ dharmakośasya guptaye
12,073.006d*0179_01 sarvasvaṃ brāhmaṇasyedaṃ yat kiṃ cid iha dṛśyate
12,073.006d*0179_02 dharmayuktaṃ praśastaṃ ca jagaty asmin nṛpātmaja
12,073.007a tataḥ pṛthivyā goptāraṃ kṣatriyaṃ daṇḍadhāriṇam
12,073.007c dvitīyaṃ varṇam akarot prajānām anuguptaye
12,073.008a vaiśyas tu dhanadhānyena trīn varṇān bibhṛyād imān
12,073.008c śūdro hy enān paricared iti brahmānuśāsanam
12,073.009 aila uvāca
12,073.009a dvijasya kṣatrabandhor vā kasyeyaṃ pṛthivī bhavet
12,073.009c dharmataḥ saha vittena samyag vāyo pracakṣva me
12,073.010 vāyur uvāca
12,073.010a viprasya sarvam evaitad yat kiṃ cij jagatīgatam
12,073.010b*0180_01 dhanaṃ dhānyaṃ hiraṇyaṃ ca striyo ratnāni vāhanam
12,073.010b*0180_02 maṅgalaṃ ca praśastaṃ ca yac cānyad api vidyate
12,073.010c jyeṣṭhenābhijaneneha tad dharmakuśalā viduḥ
12,073.011a svam eva brāhmaṇo bhuṅkte svaṃ vaste svaṃ dadāti ca
12,073.011c gurur hi sarvavarṇānāṃ jyeṣṭhaḥ śreṣṭhaś ca vai dvijaḥ
12,073.012a patyabhāve yathā strī hi devaraṃ kurute patim
12,073.012c ānantaryāt tathā kṣatraṃ pṛthivī kurute patim
12,073.013a eṣa te prathamaḥ kalpa āpady anyo bhaved ataḥ
12,073.013c yadi svarge paraṃ sthānaṃ dharmataḥ parimārgasi
12,073.014a yaḥ kaś cid vijayed bhūmiṃ brāhmaṇāya nivedayet
12,073.014c śrutavṛttopapannāya dharmajñāya tapasvine
12,073.015a svadharmaparitṛptāya yo na vittaparo bhavet
12,073.015c yo rājānaṃ nayed buddhyā sarvataḥ paripūrṇayā
12,073.016a brāhmaṇo hi kule jātaḥ kṛtaprajño vinītavāk
12,073.016c śreyo nayati rājānaṃ bruvaṃś citrāṃ sarasvatīm
12,073.017a rājā carati yaṃ dharmaṃ brāhmaṇena nidarśitam
12,073.017c śuśrūṣur anahaṃvādī kṣatradharmavrate sthitaḥ
12,073.018a tāvatā sa kṛtaprajñaś ciraṃ yaśasi tiṣṭhati
12,073.018c tasya dharmasya sarvasya bhāgī rājapurohitaḥ
12,073.019a evam eva prajāḥ sarvā rājānam abhisaṃśritāḥ
12,073.019b*0181_01 brāhmaṇaṃ ca suvidvāṃsaṃ rājaśāstravipaścitam
12,073.019c samyagvṛttāḥ svadharmasthā na kutaś cid bhayānvitāḥ
12,073.020a rāṣṭre caranti yaṃ dharmaṃ rājñā sādhv abhirakṣitāḥ
12,073.020c caturthaṃ tasya dharmasya rājā bhāgaṃ sa vindati
12,073.021a devā manuṣyāḥ pitaro gandharvoragarākṣasāḥ
12,073.021c yajñam evopajīvanti nāsti ceṣṭam arājake
12,073.022a ito dattena jīvanti devatāḥ pitaras tathā
12,073.022c rājany evāsya dharmasya yogakṣemaḥ pratiṣṭhitaḥ
12,073.023a chāyāyām apsu vāyau ca sukham uṣṇe 'dhigacchati
12,073.023c agnau vāsasi sūrye ca sukhaṃ śīte 'dhigacchati
12,073.024a śabde sparśe rase rūpe gandhe ca ramate manaḥ
12,073.024c teṣu bhogeṣu sarveṣu nabhīto labhate sukham
12,073.025a abhayasyaiva yo dātā tasyaiva sumahat phalam
12,073.025c na hi prāṇasamaṃ dānaṃ triṣu lokeṣu vidyate
12,073.026a indro rājā yamo rājā dharmo rājā tathaiva ca
12,073.026c rājā bibharti rūpāṇi rājñā sarvam idaṃ dhṛtam
12,074.000*0182_00 yudhiṣṭhira uvāca
12,074.000*0182_01 rājñā purohitaḥ kāryaḥ kīdṛśo varṇato bhavet
12,074.000*0182_02 bhīṣma uvāca
12,074.000*0182_02 purodhā yādṛśaḥ kāryaḥ kathayasva pitāmaha
12,074.000*0182_03 gauro vā lohito vāpi śyāmo vā nīrujaḥ sukhī
12,074.000*0182_04 akrodhano nacapalaḥ sarvataś ca jitendriyaḥ
12,074.001 bhīṣma uvāca
12,074.001a rājñā purohitaḥ kāryo bhaved vidvān bahuśrutaḥ
12,074.001c ubhau samīkṣya dharmārthāv aprameyāv anantaram
12,074.002a dharmātmā dharmavid yeṣāṃ rājñāṃ rājan purohitaḥ
12,074.002b@008_0001 teṣām arthaś ca kāmaś ca dharmaś ceti viniścayaḥ
12,074.002b@008_0002 ślokāṃś cośanasā gītāṃs tān nibodha yudhiṣṭhiraḥ
12,074.002b@008_0003 ucchiṣṭaḥ sa bhaved rājā yasya nāsti purohitaḥ
12,074.002b@008_0004 rakṣasām asurāṇāṃ ca piśācoragapakṣiṇām
12,074.002b@008_0005 śatrūṇāṃ ca bhaved vadhyo yasya nāsti purohitaḥ
12,074.002b@008_0006 brahmatvaṃ sarvayajñeṣu kurvītātharvaṇo dvijaḥ
12,074.002b@008_0007 rājñaś cātharvavedena sarvakarmāṇi kārayet
12,074.002b@008_0008 brūyād garhyāṇi satataṃ mahotpātāny aghāni ca
12,074.002b@008_0009 iṣṭamaṅgalayuktāni tathāntaḥpurakāṇi ca
12,074.002b@008_0010 gītanṛttādhikāreṣu saṃmateṣu mahīpateḥ
12,074.002b@008_0011 kartavyaṃ karaṇīyāni vaiśvadevabalī tathā
12,074.002b@008_0012 pakṣasaṃdhiṣu kurvīta mahāśāntiṃ purohitaḥ
12,074.002b@008_0013 raudrahomasahasraṃ ca svasya rājñaḥ priyaṃ hitam
12,074.002b@008_0014 rājñaḥ pāpamalāḥ sapta yān ṛcchati purohitaḥ
12,074.002b@008_0015 amātyāś ca kukarmāṇo mantriṇaś cāpy upekṣakāḥ
12,074.002b@008_0016 cauryam avyavahāraṃ ca vyavahāropasevinām
12,074.002b@008_0017 adaṇḍyadaṇḍanaṃ caiva daṇḍyānāṃ cāpy adaṇḍanam
12,074.002b@008_0018 hiṃsā cānyatra saṃgrāmād yajñāc ca mala ucyate
12,074.002b@008_0019 kubhṛtyais tu prajānāśaḥ saptamas tu mahāmalaḥ
12,074.002b@008_0020 raudrair homair mahāśāntyā ghṛtakambalakarmaṇā
12,074.002b@008_0021 bhṛgvaṅgiro vidhijño vai purodhā nirṇuden malān
12,074.002b@008_0022 etān hitvā divaṃ yāti rājā sapta mahāmalān
12,074.002b@008_0023 sāmātyaḥ sapurodhāś ca prajānāṃ pālane rataḥ
12,074.002b@008_0024 etasminn eva kauravya paurohitye mahāmate
12,074.002b@008_0025 ślokān āha surendrasya gurur devo bṛhaspatiḥ
12,074.002b@008_0026 tān nibodha mahābhāga mahīpālahitāñ śubhān
12,074.002b@008_0027 ṛgvede sāmavede ca yajurvede ca vājinām
12,074.002b@008_0028 na nirdiṣṭāni karmāṇi triṣu sthāneṣu bhūbhṛtām
12,074.002b@008_0029 śāntikaṃ pauṣṭikaṃ caiva aniṣṭānāṃ ca śātanam
12,074.002b@008_0030 śaptās te yājñavalkyena yajñānāṃ hitam īhatā
12,074.002b@008_0031 brahmiṣṭhānāṃ variṣṭhena brahmaṇaḥ saṃmate vibhoḥ
12,074.002b@008_0032 bahvṛcaṃ sāmagaṃ caiva vājinaṃ ca vivarjayet
12,074.002b@008_0033 bahvṛco rāṣṭranāśāya rājanāśāya sāmagaḥ
12,074.002b@008_0034 adhvaryur balanāśāya prokto vājasaneyakaḥ
12,074.002b@008_0035 abrāhmaṇeṣu varṇeṣu mantrān vājasaneyakān
12,074.002b@008_0036 śāntike pauṣṭike caiva nityaṃ karmaṇi varjayet
12,074.002b@008_0037 brāhmaṇasya mahīpasya sarvathā na virodhinaḥ
12,074.002b@008_0038 vedāś catvāra ity ete brāhmaṇā ye ca tad viduḥ
12,074.002b@008_0039 paurohitye pramāṇaṃ tu brāhmaṇaś ca mahīpate
12,074.002b@008_0040 jātyā na kṣatriyaḥ proktaḥ kṣatatrāṇaṃ karoti yaḥ
12,074.002b@008_0041 cāturvarṇyabahiṣṭho 'pi sa eva kṣatriyaḥ smṛtaḥ
12,074.002b@008_0042 bhārgavāṅgirasair mantrais teṣāṃ karma vidhīyate
12,074.002b@008_0043 vaitānaṃ karma yac caiva gṛhyakarma ca yat smṛtam
12,074.002b@008_0044 dvijātīnāṃ trayāṇāṃ tu sarvakarma vidhīyate
12,074.002b@008_0045 rājadharmapravṛttānāṃ hitārthaṃ trīṇi kārayet
12,074.002b@008_0046 śāntikaṃ pauṣṭikaṃ caiva tathābhicaraṇaṃ ca yat
12,074.002b@008_0047 agniṣṭomamukhair yajñair dūṣitā bhūpakarmabhiḥ
12,074.002b@008_0048 na samyak phalam icchanti ye yajanti dvijātayaḥ
12,074.002b@008_0049 paurohityaṃ hi kurvāṇā nāśaṃ yāsyanti bhūbhṛtām
12,074.002b@008_0050 yajñakarmāṇi kurvāṇā ṛtvijas tu virodhinaḥ
12,074.002b@008_0051 brahmakṣatraviśaḥ sarve paurohitye vivarjitāḥ
12,074.002b@008_0052 tadabhāve ca pārakyaṃ nirdiṣṭaṃ rājakarmasu
12,074.002b@008_0053 ṛṣiṇā yājñavalkyena tat tathā na tad anyathā
12,074.002b@008_0054 bhārgavāṅgirasāṃ vede kṛtavidyaḥ ṣaḍaṅgavit
12,074.002b@008_0055 yajñakarmavidhijñaś ca vidhijñaḥ pauṣṭikeṣu ca
12,074.002b@008_0056 aṣṭādaśavikalpānāṃ vidhijñaḥ śāntikarmaṇām
12,074.002b@008_0057 sarvarogavihīnaś ca saṃyataḥ saṃyatendriyaḥ
12,074.002b@008_0058 śvitrakuṣṭhakṣayakṣīṇair grahāpasmāradūṣitaiḥ
12,074.002b@008_0059 aśastair vātaduṣṭaiś ca dūrasthaiḥ saṃvaden nṛpaḥ
12,074.002b@008_0060 rogiṇaṃ tv ṛtvijaṃ caiva varjayec ca purohitam
12,074.002b@008_0061 na cānyasya kṛtaṃ yena paurohityaṃ kadā cana
12,074.002b@008_0062 yasya yājyo mṛtaś caiva bhraṣṭaḥ pravrajito 'tha vā
12,074.002b@008_0063 yuddhe parājitaś caiva sarvāṃs tān varjayen nṛpaḥ
12,074.002b@008_0064 nakṣatrasyānukūlyena yaḥ saṃjāto nareśvaraḥ
12,074.002b@008_0065 rājaśāstravinītaś ca śreyān rājñaḥ purohitaḥ
12,074.002b@008_0066 adhanyānāṃ nimittānām utpātānām athārthavit
12,074.002b@008_0067 śatrupakṣakṣayajñaś ca śreyān rājñaḥ purohitaḥ
12,074.002b@008_0068 vājinaṃ tadabhāve ca carakādhvaryavān atha
12,074.002b@008_0069 bahvṛcaṃ sāmagaṃ caiva nītiśāstrakṛtaśramān
12,074.002b@008_0070 kṛtino 'tharvaṇe vede sthāpayet tu purohitān
12,074.002b@008_0071 hiṃsāliṅgā hi nirdiṣṭā mantrā vaitānikair dvijaiḥ
12,074.002b@008_0072 na tān uccārayet prājñaḥ kṣātradharmavirodhinaḥ
12,074.002b@008_0073 prajāguṇaḥ purodhāś ca purohitaguṇāḥ prajāḥ
12,074.002c rājā caivaṃ guṇo yeṣāṃ kuśalaṃ teṣu sarvaśaḥ
12,074.003a ubhau prajā vardhayato devān pūrvān parān pitṝn
12,074.003c yau sameyāsthitau dharme śraddheyau sutapasvinau
12,074.004a parasparasya suhṛdau saṃmatau samacetasau
12,074.004c brahmakṣatrasya saṃmānāt prajāḥ sukham avāpnuyuḥ
12,074.005a vimānanāt tayor eva prajā naśyeyur eva ha
12,074.005c brahmakṣatraṃ hi sarveṣāṃ dharmāṇāṃ mūlam ucyate
12,074.006a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,074.006c ailakaśyapasaṃvādaṃ taṃ nibodha yudhiṣṭhira
12,074.007 aila uvāca
12,074.007a yadā hi brahma prajahāti kṣatraṃ; kṣatraṃ yadā vā prajahāti brahma
12,074.007c anvag balaṃ katame 'smin bhajante; tathābalyaṃ katame 'smin viyanti
12,074.008 kaśyapa uvāca
12,074.008a vyṛddhaṃ rāṣṭraṃ bhavati kṣatriyasya; brahma kṣatraṃ yatra virudhyate ha
12,074.008c anvag balaṃ dasyavas tad bhajante; 'balyaṃ tathā tatra viyanti santaḥ
12,074.009a naiṣām ukṣā vardhate nota usrā; na gargaro mathyate no yajante
12,074.009c naiṣāṃ putrā vedam adhīyate ca; yadā brahma kṣatriyāḥ saṃtyajanti
12,074.010a naiṣām ukṣā vardhate jātu gehe; nādhīyate saprajā no yajante
12,074.010c apadhvastā dasyubhūtā bhavanti; ye brāhmaṇāḥ kṣatriyān saṃtyajanti
12,074.011a etau hi nityasaṃyuktāv itaretaradhāraṇe
12,074.011c kṣatraṃ hi brahmaṇo yonir yoniḥ kṣatrasya ca dvijāḥ
12,074.012a ubhāv etau nityam abhiprapannau; saṃprāpatur mahatīṃ śrīpratiṣṭhām
12,074.012c tayoḥ saṃdhir bhidyate cet purāṇas; tataḥ sarvaṃ bhavati hi saṃpramūḍham
12,074.013a nātra plavaṃ labhate pāragāmī; mahāgādhe naur iva saṃpraṇunnā
12,074.013c cāturvarṇyaṃ bhavati ca saṃpramūḍhaṃ; tataḥ prajāḥ kṣayasaṃsthā bhavanti
12,074.014a brahmavṛkṣo rakṣyamāṇo madhu hema ca varṣati
12,074.014c arakṣyamāṇaḥ satatam aśru pāpaṃ ca varṣati
12,074.015a abrahmacārī caraṇād apeto; yadā brahmā brahmaṇi trāṇam icchet
12,074.015c āścaryaśo varṣati tatra devas; tatrābhīkṣṇaṃ duḥsahāś cāviśanti
12,074.016a striyaṃ hatvā brāhmaṇaṃ vāpi pāpaḥ; sabhāyāṃ yatra labhate 'nuvādam
12,074.016c rājñaḥ sakāśe na bibheti cāpi; tato bhayaṃ jāyate kṣatriyasya
12,074.017a pāpaiḥ pāpe kriyamāṇe 'tivelaṃ; tato rudro jāyate deva eṣaḥ
12,074.017c pāpaiḥ pāpāḥ saṃjanayanti rudraṃ; tataḥ sarvān sādhvasādhūn hinasti
12,074.018 aila uvāca
12,074.018a kuto rudraḥ kīdṛśo vāpi rudraḥ; sattvaiḥ sattvaṃ dṛśyate vadhyamānam
12,074.018c etad vidvan kaśyapa me pracakṣva; yato rudro jāyate deva eṣaḥ
12,074.019 kaśyapa uvāca
12,074.019a ātmā rudro hṛdaye mānavānāṃ; svaṃ svaṃ dehaṃ paradehaṃ ca hanti
12,074.019c vātotpātaiḥ sadṛśaṃ rudram āhur; dāvair jīmūtaiḥ sadṛśaṃ rūpam asya
12,074.020 aila uvāca
12,074.020a na vai vātaṃ parivṛnoti kaś cin; na jīmūto varṣati naiva dāvaḥ
12,074.020c tathāyukto dṛśyate mānaveṣu; kāmadveṣād badhyate mucyate ca
12,074.021 kaśyapa uvāca
12,074.021a yathaikagehe jātavedāḥ pradīptaḥ; kṛtsnaṃ grāmaṃ pradahet sa tvarāvān
12,074.021c vimohanaṃ kurute deva eṣa; tataḥ sarvaṃ spṛśyate puṇyapāpaiḥ
12,074.022 aila uvāca
12,074.022a yadi daṇḍaḥ spṛśate puṇyabhājaṃ; pāpaiḥ pāpe kriyamāṇe 'viśeṣāt
12,074.022c kasya hetoḥ sukṛtaṃ nāma kuryād; duṣkṛtaṃ vā kasya hetor na kuryāt
12,074.023 kaśyapa uvāca
12,074.023a asaṃtyāgāt pāpakṛtām apāpāṃs; tulyo daṇḍaḥ spṛśate miśrabhāvāt
12,074.023c śuṣkeṇārdraṃ dahyate miśrabhāvān; na miśraḥ syāt pāpakṛdbhiḥ kathaṃ cit
12,074.024 aila uvāca
12,074.024a sādhvasādhūn dhārayatīha bhūmiḥ; sādhvasādhūṃs tāpayatīha sūryaḥ
12,074.024c sādhvasādhūn vātayatīha vāyur; āpas tathā sādhvasādhūn vahanti
12,074.025 kaśyapa uvāca
12,074.025a evam asmin vartate loka eva; nāmutraivaṃ vartate rājaputra
12,074.025c pretyaitayor antaravān viśeṣo; yo vai puṇyaṃ carate yaś ca pāpam
12,074.026a puṇyasya loko madhumān ghṛtārcir; hiraṇyajyotir amṛtasya nābhiḥ
12,074.026c tatra pretya modate brahmacārī; na tatra mṛtyur na jarā nota duḥkham
12,074.027a pāpasya loko nirayo 'prakāśo; nityaṃ duḥkhaḥ śokabhūyiṣṭha eva
12,074.027c tatrātmānaṃ śocate pāpakarmā; bahvīḥ samāḥ prapatann apratiṣṭhaḥ
12,074.028a mitho bhedād brāhmaṇakṣatriyāṇāṃ; prajā duḥkhaṃ duḥsahaṃ cāviśanti
12,074.028c evaṃ jñātvā kārya eveha vidvān; purohito naikavidyo nṛpeṇa
12,074.029a taṃ caivānvabhiṣicyeta tathā dharmo vidhīyate
12,074.029c agryo hi brāhmaṇaḥ proktaḥ sarvasyaiveha dharmataḥ
12,074.030a pūrvaṃ hi brāhmaṇāḥ sṛṣṭā iti dharmavido viduḥ
12,074.030c jyeṣṭhenābhijanenāsya prāptaṃ sarvaṃ yad uttaram
12,074.031a tasmān mānyaś ca pūjyaś ca brāhmaṇaḥ prasṛtāgrabhuk
12,074.031c sarvaṃ śreṣṭhaṃ variṣṭhaṃ ca nivedyaṃ tasya dharmataḥ
12,074.032a avaśyam etat kartavyaṃ rājñā balavatāpi hi
12,074.032c brahma vardhayati kṣatraṃ kṣatrato brahma vardhate
12,074.032d*0183_01 evaṃ rājñā viśeṣeṇa pūjyā vai brāhmaṇāḥ sadā
12,074.032d*0184_01 rājñaḥ sarvasya cānyasya svāmī rājapurohitaḥ
12,075.001 bhīṣma uvāca
12,075.001a yogakṣemo hi rāṣṭrasya rājanyāyatta ucyate
12,075.001c yogakṣemaś ca rājño 'pi samāyattaḥ purohite
12,075.001d*0185_00 yudhiṣṭhira uvāca
12,075.001d*0185_01 brahmakṣatrasya sāmarthyaṃ kathitaṃ te pitāmaha
12,075.001d*0185_02 purohitaprabhāvaś ca lakṣaṇaṃ ca purodhasaḥ
12,075.001d*0185_03 idānīṃ śrotum icchāmi brahmakṣatravinirṇayam
12,075.001d*0185_04 brahmakṣatraṃ hi sarvasya kāraṇaṃ jagataḥ param
12,075.001d*0185_05 yogakṣemo hi rāṣṭrasya tābhyām āyatta eva hi
12,075.002a yatādṛṣṭaṃ bhayaṃ brahma prajānāṃ śamayaty uta
12,075.002c dṛṣṭaṃ ca rājā bāhubhyāṃ tad rāṣṭraṃ sukham edhate
12,075.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,075.003c mucukundasya saṃvādaṃ rājño vaiśravaṇasya ca
12,075.004a mucukundo vijityemāṃ pṛthivīṃ pṛthivīpatiḥ
12,075.004c jijñāsamānaḥ svabalam abhyayād alakādhipam
12,075.005a tato vaiśravaṇo rājā rakṣāṃsi samavāsṛjat
12,075.005c te balāny avamṛdnantaḥ prācaraṃs tasya nairṛtāḥ
12,075.006a sa hanyamāne sainye sve mucukundo narādhipaḥ
12,075.006c garhayām āsa vidvāṃsaṃ purohitam ariṃdamaḥ
12,075.007a tata ugraṃ tapas taptvā vasiṣṭho brahmavittamaḥ
12,075.007c rakṣāṃsy apāvadhīt tatra panthānaṃ cāpy avindata
12,075.008a tato vaiśravaṇo rājā mucukundam adarśayat
12,075.008c vadhyamāneṣu sainyeṣu vacanaṃ cedam abravīt
12,075.009a tvatto hi balinaḥ pūrve rājānaḥ sapurohitāḥ
12,075.009c na caivaṃ samavartaṃs te yathā tvam iha vartase
12,075.010a te khalv api kṛtāstrāś ca balavantaś ca bhūmipāḥ
12,075.010c āgamya paryupāsante mām īśaṃ sukhaduḥkhayoḥ
12,075.011a yady asti bāhuvīryaṃ te tad darśayitum arhasi
12,075.011c kiṃ brāhmaṇabalena tvam atimātraṃ pravartase
12,075.012a mucukundas tataḥ kruddhaḥ pratyuvāca dhaneśvaram
12,075.012c nyāyapūrvam asaṃrabdham asaṃbhrāntam idaṃ vacaḥ
12,075.013a brahmakṣatram idaṃ sṛṣṭam ekayoni svayaṃbhuvā
12,075.013c pṛthag balavidhānaṃ ca tal lokaṃ parirakṣati
12,075.014a tapomantrabalaṃ nityaṃ brāhmaṇeṣu pratiṣṭhitam
12,075.014c astrabāhubalaṃ nityaṃ kṣatriyeṣu pratiṣṭhitam
12,075.015a tābhyāṃ saṃbhūya kartavyaṃ prajānāṃ paripālanam
12,075.015c tathā ca māṃ pravartantaṃ garhayasy alakādhipa
12,075.016a tato 'bravīd vaiśravaṇo rājānaṃ sapurohitam
12,075.016c nāhaṃ rājyam anirdiṣṭaṃ kasmai cid vidadhāmy uta
12,075.017a nācchinde cāpi nirdiṣṭam iti jānīhi pārthiva
12,075.017c praśādhi pṛthivīṃ vīra maddattām akhilām imām
12,075.017d*0186_01 evam uktaḥ pratyuvāca mucukundo mahīpatiḥ
12,075.018 mucukunda uvāca
12,075.018a nāhaṃ rājyaṃ bhavaddattaṃ bhoktum icchāmi pārthiva
12,075.018c bāhuvīryārjitaṃ rājyam aśnīyām iti kāmaye
12,075.019 bhīṣma uvāca
12,075.019a tato vaiśravaṇo rājā vismayaṃ paramaṃ yayau
12,075.019c kṣatradharme sthitaṃ dṛṣṭvā mucukundam asaṃbhramam
12,075.020a tato rājā mucukundaḥ so 'nvaśāsad vasuṃdharām
12,075.020c bāhuvīryārjitāṃ samyak kṣatradharmam anuvrataḥ
12,075.021a evaṃ yo brahmavid rājā brahmapūrvaṃ pravartate
12,075.021c jayaty avijitām urvīṃ yaśaś ca mahad aśnute
12,075.022a nityodako brāhmaṇaḥ syān nityaśastraś ca kṣatriyaḥ
12,075.022c tayor hi sarvam āyattaṃ yat kiṃ cij jagatīgatam
12,075.022d*0187_01 yaśaś ca tejaś ca mahīṃ ca kṛtsnāṃ
12,075.022d*0187_02 prāpnoti rājan vipulāṃ ca kīrtim
12,075.022d*0187_03 pradhānadharmaṃ nṛpate niyaccha
12,075.022d*0187_04 tathā ca dharmasya caturtham aṃśam
12,076.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,076.001a yayā vṛttyā mahīpālo vivardhayati mānavān
12,076.001c puṇyāṃś ca lokāñ jayati tan me brūhi pitāmaha
12,076.002 bhīṣma uvāca
12,076.002a dānaśīlo bhaved rājā yajñaśīlaś ca bhārata
12,076.002c upavāsatapaḥśīlaḥ prajānāṃ pālane rataḥ
12,076.003a sarvāś caiva prajā nityaṃ rājā dharmeṇa pālayet
12,076.003c utthānenāpramādena pūjayec caiva dhārmikān
12,076.004a rājñā hi pūjito dharmas tataḥ sarvatra pūjyate
12,076.004c yad yad ācarate rājā tat prajānāṃ hi rocate
12,076.005a nityam udyatadaṇḍaś ca bhaven mṛtyur ivāriṣu
12,076.005c nihanyāt sarvato dasyūn na kāmāt kasya cit kṣamet
12,076.006a yaṃ hi dharmaṃ carantīha prajā rājñā surakṣitāḥ
12,076.006c caturthaṃ tasya dharmasya rājā bhārata vindati
12,076.007a yad adhīte yad yajate yad dadāti yad arcati
12,076.007c rājā caturthabhāk tasya prajā dharmeṇa pālayan
12,076.008a yad rāṣṭre 'kuśalaṃ kiṃ cid rājño 'rakṣayataḥ prajāḥ
12,076.008c caturthaṃ tasya pāpasya rājā bhārata vindati
12,076.009a apy āhuḥ sarvam eveti bhūyo 'rdham iti niścayaḥ
12,076.009c karmaṇaḥ pṛthivīpāla nṛśaṃso 'nṛtavāg api
12,076.009e tādṛśāt kilbiṣād rājā śṛṇu yena pramucyate
12,076.010a pratyāhartum aśakyaṃ syād dhanaṃ corair hṛtaṃ yadi
12,076.010c svakośāt tat pradeyaṃ syād aśaktenopajīvatā
12,076.011a sarvavarṇaiḥ sadā rakṣyaṃ brahmasvaṃ brāhmaṇās tathā
12,076.011c na stheyaṃ viṣaye teṣu yo 'pakuryād dvijātiṣu
12,076.012a brahmasve rakṣyamāṇe hi sarvaṃ bhavati rakṣitam
12,076.012c teṣāṃ prasāde nirvṛtte kṛtakṛtyo bhaven nṛpaḥ
12,076.013a parjanyam iva bhūtāni mahādrumam iva dvijāḥ
12,076.013c narās tam upajīvanti nṛpaṃ sarvārthasādhakam
12,076.014a na hi kāmātmanā rājñā satataṃ śaṭhabuddhinā
12,076.014c nṛśaṃsenātilubdhena śakyāḥ pālayituṃ prajāḥ
12,076.015 yudhiṣṭhira uvāca
12,076.015a nāhaṃ rājyasukhānveṣī rājyam icchāmy api kṣaṇam
12,076.015c dharmārthaṃ rocaye rājyaṃ dharmaś cātra na vidyate
12,076.016a tad alaṃ mama rājyena yatra dharmo na vidyate
12,076.016c vanam eva gamiṣyāmi tasmād dharmacikīrṣayā
12,076.017a tatra medhyeṣv araṇyeṣu nyastadaṇḍo jitendriyaḥ
12,076.017c dharmam ārādhayiṣyāmi munir mūlaphalāśanaḥ
12,076.018 bhīṣma uvāca
12,076.018a vedāhaṃ tava yā buddhir ānṛśaṃsyaguṇaiva sā
12,076.018c na ca śuddhānṛśaṃsyena śakyaṃ mahad upāsitum
12,076.019a api tu tvā mṛduṃ dāntam atyāryam atidhārmikam
12,076.019c klībaṃ dharmaghṛṇāyuktaṃ na loko bahu manyate
12,076.020a rājadharmān avekṣasva pitṛpaitāmahocitān
12,076.020c naitad rājñām atho vṛttaṃ yathā tvaṃ sthātum icchasi
12,076.021a na hi vaiklavyasaṃsṛṣṭam ānṛśaṃsyam ihāsthitaḥ
12,076.021c prajāpālanasaṃbhūtaṃ prāptā dharmaphalaṃ hy asi
12,076.022a na hy etām āśiṣaṃ pāṇḍur na ca kunty anvayācata
12,076.022b*0188_01 vicitravīryo dharmātmā citravīryo na pārthivaḥ
12,076.022b*0188_02 śaṃtanuś ca mahīpālaḥ sarvakṣatrasya pūjitaḥ
12,076.022c na caitāṃ prājñatāṃ tāta yayā carasi medhayā
12,076.023a śauryaṃ balaṃ ca sattvaṃ ca pitā tava sadābravīt
12,076.023c māhātmyaṃ balam audāryaṃ tava kunty anvayācata
12,076.024a nityaṃ svāhā svadhā nityam ubhe mānuṣadaivate
12,076.024c putreṣv āśāsate nityaṃ pitaro daivatāni ca
12,076.025a dānam adhyayanaṃ yajñaḥ prajānāṃ paripālanam
12,076.025c dharmam etam adharmaṃ vā janmanaivābhyajāyithāḥ
12,076.026a kāle dhuri niyuktānāṃ vahatāṃ bhāra āhite
12,076.026c sīdatām api kaunteya na kīrtir avasīdati
12,076.027a samantato viniyato vahaty askhalito hi yaḥ
12,076.027c nirdoṣakarmavacanāt siddhiḥ karmaṇa eva sā
12,076.028a naikāntavinipātena vicacāreha kaś cana
12,076.028c dharmī gṛhī vā rājā vā brahmacāry atha vā punaḥ
12,076.029a alpaṃ tu sādhubhūyiṣṭhaṃ yat karmodāram eva tat
12,076.029c kṛtam evākṛtāc chreyo na pāpīyo 'sty akarmaṇaḥ
12,076.030a yadā kulīno dharmajñaḥ prāpnoty aiśvaryam uttamam
12,076.030c yogakṣemas tadā rājan kuśalāyaiva kalpate
12,076.031a dānenānyaṃ balenānyam anyaṃ sūnṛtayā girā
12,076.031c sarvataḥ parigṛhṇīyād rājyaṃ prāpyeha dhārmikaḥ
12,076.032a yaṃ hi vaidyāḥ kule jātā avṛttibhayapīḍitāḥ
12,076.032c prāpya tṛptāḥ pratiṣṭhanti dharmaḥ ko 'bhyadhikas tataḥ
12,076.033 yudhiṣṭhira uvāca
12,076.033a kiṃ nv ataḥ paramaṃ svargyaṃ kā nv ataḥ prītir uttamā
12,076.033c kiṃ nv ataḥ paramaiśvaryaṃ brūhi me yadi manyase
12,076.034 bhīṣma uvāca
12,076.034a yasmin pratiṣṭhitāḥ samyak kṣemaṃ vindanti tatkṣaṇam
12,076.034c sa svargajittamo 'smākaṃ satyam etad bravīmi te
12,076.035a tvam eva prītimāṃs tasmāt kurūṇāṃ kurusattama
12,076.035c bhava rājā jaya svargaṃ sato rakṣāsato jahi
12,076.036a anu tvā tāta jīvantu suhṛdaḥ sādhubhiḥ saha
12,076.036c parjanyam iva bhūtāni svādudrumam ivāṇḍajāḥ
12,076.037a dhṛṣṭaṃ śūraṃ prahartāram anṛśaṃsaṃ jitendriyam
12,076.037c vatsalaṃ saṃvibhaktāram anu jīvantu tvāṃ janāḥ
12,077.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,077.001a svakarmaṇy apare yuktās tathaivānye vikarmaṇi
12,077.001c teṣāṃ viśeṣam ācakṣva brāhmaṇānāṃ pitāmaha
12,077.002 bhīṣma uvāca
12,077.002a vidyālakṣaṇasaṃpannāḥ sarvatrāmnāyadarśinaḥ
12,077.002c ete brahmasamā rājan brāhmaṇāḥ parikīrtitāḥ
12,077.003a ṛtvigācāryasaṃpannāḥ sveṣu karmasv avasthitāḥ
12,077.003c ete devasamā rājan brāhmaṇānāṃ bhavanty uta
12,077.004a ṛtvik purohito mantrī dūto 'thārthānuśāsakaḥ
12,077.004c ete kṣatrasamā rājan brāhmaṇānāṃ bhavanty uta
12,077.004d*0189_01 gojāvimahiṣāṇāṃ ca vaḍavānāṃ ca poṣakāḥ
12,077.004d*0189_02 vṛttyartham abhipadyante tān vaiśyān saṃpracakṣate
12,077.004d*0189_03 aiśvaryakāmā ye cāpi sāmiṣārthāś ca bhārata
12,077.004d*0189_04 nigrahānugraharatāṃs tān dvijān kṣatriyān viduḥ
12,077.005a aśvārohā gajārohā rathino 'tha padātayaḥ
12,077.005c ete vaiśyasamā rājan brāhmaṇānāṃ bhavanty uta
12,077.005d@009_0001 mlecchadeśās tu ye ke cit pāpair adhyuṣitā naraiḥ
12,077.005d@009_0002 gatvā tu brāhmaṇas tāṃś ca caṇḍālaḥ pretya ceha ca
12,077.005d@009_0003 vrātyān mlecchāṃś ca śūdrāṃś ca yājayitvā dvijādhamaḥ
12,077.005d@009_0004 akīrtim iha saṃprāpya narakaṃ pratipadyate
12,077.005d@009_0005 mahāvṛndasamudrābhyāṃ paryāyeṇaikaviṃśatim
12,077.005d@009_0006 brāhmaṇo ṛgyajuḥsāmnāṃ mūḍhaḥ kṛtvā tu viplavam
12,077.005d@009_0007 kalpam ekaṃ kṛmiḥ so 'tha nānāviṣṭhāsu jāyate
12,077.005d@009_0008 vrātye mlecche tathā śūdre taskare patite 'śucau
12,077.005d@009_0009 kudeśe ca surāpe ca brahmaghne vṛṣalīpatau
12,077.005d@009_0010 anadhītiṣu sarvatra bhuñjāne yatra tatra vā
12,077.005d@009_0011 bālastrīvṛddhahantuś ca mātāpitror guros tathā
12,077.005d@009_0012 mitradruhi kṛtaghne ca goghne caiva kathaṃ cana
12,077.005d@009_0013 putraghātini śatrau ca na mantrān yojayed dvijaḥ
12,077.005d@009_0014 sa teṣāṃ viplavaḥ prokto mantravidbhiḥ sanātanaiḥ
12,077.005d@009_0015 yadi vipro videśasthas tīrthayātrāṃ gato 'tha vā
12,077.005d@009_0016 yadi bhītaḥ prapanno vā kudeśaṃ śaucavarjitam
12,077.005d@009_0017 susaṃyataḥ śucir bhūtvā mantrān uccārayed dvijaḥ
12,077.005d@009_0018 ārtaś coccārayen mantram ārtatrāṇaparo 'tha vā
12,077.005d@009_0019 hīneṣv api prayuñjāno nāsau viplāvakaḥ smṛtaḥ
12,077.005d@009_0020 krūrakarmā sukarmā vā karmabhir vañcito 'tha vā
12,077.005d@009_0021 tattvavittarate pāpaṃ śīlavān saṃyatendriyaḥ
12,077.006a janmakarmavihīnā ye kadaryā brahmabandhavaḥ
12,077.006c ete śūdrasamā rājan brāhmaṇānāṃ bhavanty uta
12,077.007a aśrotriyāḥ sarva eva sarve cānāhitāgnayaḥ
12,077.007c tān sarvān dhārmiko rājā baliṃ viṣṭiṃ ca kārayet
12,077.008a āhvāyakā devalakā nakṣatragrāmayājakāḥ
12,077.008c ete brāhmaṇacaṇḍālā mahāpathikapañcamāḥ
12,077.009a etebhyo balim ādadyād dhīnakośo mahīpatiḥ
12,077.009c ṛte brahmasamebhyaś ca devakalpebhya eva ca
12,077.010a abrāhmaṇānāṃ vittasya svāmī rājeti vaidikam
12,077.010c brāhmaṇānāṃ ca ye ke cid vikarmasthā bhavanty uta
12,077.010d*0190_01 prāg uktāṃś cāpy anuktāṃś ca sarvāṃs tān dāpayet karān
12,077.011a vikarmasthās tu nopekṣyā jātu rājñā kathaṃ cana
12,077.011c niyamyāḥ saṃvibhajyāś ca dharmānugrahakāmyayā
12,077.012a yasya sma viṣaye rājñaḥ steno bhavati vai dvijaḥ
12,077.012c rājña evāparādhaṃ taṃ manyante tadvido janāḥ
12,077.013a avṛttyā yo bhavet steno vedavit snātakas tathā
12,077.013c rājan sa rājñā bhartavya iti dharmavido viduḥ
12,077.014a sa cen no parivarteta kṛtavṛttiḥ paraṃtapa
12,077.014c tato nirvāsanīyaḥ syāt tasmād deśāt sabāndhavaḥ
12,077.014d*0191_01 yajñaḥ śrutam apaiśunyam ahiṃsātithipūjanam
12,077.014d*0191_02 damaḥ satyaṃ tapo dānam etad brāhmaṇalakṣaṇam
12,078.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,078.001a keṣāṃ rājā prabhavati vittasya bharatarṣabha
12,078.001c kayā ca vṛttyā varteta tan me brūhi pitāmaha
12,078.002 bhīṣma uvāca
12,078.002a abrāhmaṇānāṃ vittasya svāmī rājeti vaidikam
12,078.002c brāhmaṇānāṃ ca ye ke cid vikarmasthā bhavanty uta
12,078.003a vikarmasthāś ca nopekṣyā viprā rājñā kathaṃ cana
12,078.003c iti rājñāṃ purāvṛttam abhijalpanti sādhavaḥ
12,078.004a yasya sma viṣaye rājñaḥ steno bhavati vai dvijaḥ
12,078.004c rājña evāparādhaṃ taṃ manyante kilbiṣaṃ nṛpa
12,078.005a abhiśastam ivātmānaṃ manyante tena karmaṇā
12,078.005c tasmād rājarṣayaḥ sarve brāhmaṇān anvapālayan
12,078.006a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,078.006c gītaṃ kekayarājena hriyamāṇena rakṣasā
12,078.007a kekayānām adhipatiṃ rakṣo jagrāha dāruṇam
12,078.007c svādhyāyenānvitaṃ rājann araṇye saṃśitavratam
12,078.008 rājovāca
12,078.008a na me steno janapade na kadaryo na madyapaḥ
12,078.008c nānāhitāgnir nāyajvā māmakāntaram āviśaḥ
12,078.009a na ca me brāhmaṇo 'vidvān nāvratī nāpy asomapaḥ
12,078.009c nānāhitāgnir viṣaye māmakāntaram āviśaḥ
12,078.010a nānāptadakṣiṇair yajñair yajante viṣaye mama
12,078.010c adhīte nāvratī kaś cin māmakāntaram āviśaḥ
12,078.011a adhīyate 'dhyāpayanti yajante yājayanti ca
12,078.011c dadati pratigṛhṇanti ṣaṭsu karmasv avasthitāḥ
12,078.012a pūjitāḥ saṃvibhaktāś ca mṛdavaḥ satyavādinaḥ
12,078.012c brāhmaṇā me svakarmasthā māmakāntaram āviśaḥ
12,078.013a na yācante prayacchanti satyadharmaviśāradāḥ
12,078.013c nādhyāpayanty adhīyante yajante na ca yājakāḥ
12,078.014a brāhmaṇān parirakṣanti saṃgrāmeṣv apalāyinaḥ
12,078.014c kṣatriyā me svakarmasthā māmakāntaram āviśaḥ
12,078.015a kṛṣigorakṣavāṇijyam upajīvanty amāyayā
12,078.015c apramattāḥ kriyāvantaḥ suvratāḥ satyavādinaḥ
12,078.016a saṃvibhāgaṃ damaṃ śaucaṃ sauhṛdaṃ ca vyapāśritāḥ
12,078.016c mama vaiśyāḥ svakarmasthā māmakāntaram āviśaḥ
12,078.017a trīn varṇān anutiṣṭhanti yathāvad anasūyakāḥ
12,078.017c mama śūdrāḥ svakarmasthā māmakāntaram āviśaḥ
12,078.018a kṛpaṇānāthavṛddhānāṃ durbalāturayoṣitām
12,078.018c saṃvibhaktāsmi sarveṣāṃ māmakāntaram āviśaḥ
12,078.019a kuladeśādidharmāṇāṃ prathitānāṃ yathāvidhi
12,078.019c avyucchettāsmi sarveṣāṃ māmakāntaram āviśaḥ
12,078.020a tapasvino me viṣaye pūjitāḥ paripālitāḥ
12,078.020c saṃvibhaktāś ca satkṛtya māmakāntaram āviśaḥ
12,078.021a nāsaṃvibhajya bhoktāsmi na viśāmi parastriyam
12,078.021c svatantro jātu na krīḍe māmakāntaram āviśaḥ
12,078.022a nābrahmacārī bhikṣāvān bhikṣur vābrahmacārikaḥ
12,078.022c anṛtvijaṃ hutaṃ nāsti māmakāntaram āviśaḥ
12,078.022d*0192_01 kṛtaṃ rājyaṃ mayā sarvaṃ rājyasthenāpi kāryavat
12,078.022d*0192_02 nāhaṃ vyutkrāmitaḥ satyān māmakāntaram ābibhaḥ
12,078.023a nāvajānāmy ahaṃ vṛddhān na vaidyān na tapasvinaḥ
12,078.023c rāṣṭre svapati jāgarmi māmakāntaram āviśaḥ
12,078.023d*0193_01 śuklakarmāsmi sarvatra na durgatibhayaṃ mama
12,078.023d*0193_02 dharmacārī gṛhasthaś ca māmakāntaram ābibhaḥ
12,078.024a vedādhyayanasaṃpannas tapasvī sarvadharmavit
12,078.024c svāmī sarvasya rājyasya śrīmān mama purohitaḥ
12,078.025a dānena divyān abhivāñchāmi lokān; satyenātho brāhmaṇānāṃ ca guptyā
12,078.025c śuśrūṣayā cāpi gurūn upaimi; na me bhayaṃ vidyate rākṣasebhyaḥ
12,078.026a na me rāṣṭre vidhavā brahmabandhur; na brāhmaṇaḥ kṛpaṇo nota coraḥ
12,078.026c na pārajāyī na ca pāpakarmā; na me bhayaṃ vidyate rākṣasebhyaḥ
12,078.027a na me śastrair anirbhinnam aṅge dvyaṅgulam antaram
12,078.027c dharmārthaṃ yudhyamānasya māmakāntaram āviśaḥ
12,078.028a gobrāhmaṇe ca yajñe ca nityaṃ svastyayanaṃ mama
12,078.028c āśāsate janā rāṣṭre māmakāntaram āviśaḥ
12,078.029 rākṣasa uvāca
12,078.029*0194_01 nārīṇāṃ vyabhicārāc ca anyāyāc ca mahīkṣitām
12,078.029*0194_02 viprāṇāṃ karmadoṣāc ca prajānāṃ jāyate bhayam
12,078.029*0194_03 avṛṣṭir mārako rogaḥ satataṃ kṣudbhayāni ca
12,078.029*0194_04 vigrahaś ca sadā tasmin deśe bhavati dāruṇaḥ
12,078.029*0194_05 yakṣarakṣaḥpiśācebhyo nāsurebhyaḥ kathaṃ cana
12,078.029*0194_06 bhayam utpadyate tatra yatra viprāḥ susaṃyatāḥ
12,078.029*0194_07 gandharvāpsarasaḥsiddhāḥ pannagāś ca sarīsṛpāḥ
12,078.029*0194_08 mānavān na jighāṃsanti yatra nāryaḥ pativratāḥ
12,078.029*0194_09 brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyā yatra śūdrāś ca dhārmikāḥ
12,078.029*0194_10 nānāvṛṣṭibhayaṃ tatra na durbhikṣaṃ na vibhramaḥ
12,078.029*0194_11 dhārmiko yatra bhūpālo na tatrāsti parābhavaḥ
12,078.029*0194_12 utpātā na ca dṛśyante na divyā na ca mānuṣāḥ
12,078.029a yasmāt sarvāsv avasthāsu dharmam evānvavekṣase
12,078.029c tasmāt prāpnuhi kaikeya gṛhān svasti vrajāmy aham
12,078.030a yeṣāṃ gobrāhmaṇā rakṣyāḥ prajā rakṣyāś ca kekaya
12,078.030c na rakṣobhyo bhayaṃ teṣāṃ kuta eva tu mānuṣāt
12,078.031a yeṣāṃ purogamā viprā yeṣāṃ brahmabalaṃ balam
12,078.031c priyātithyās tathā dārās te vai svargajito narāḥ
12,078.032 bhīṣma uvāca
12,078.032a tasmād dvijātīn rakṣeta te hi rakṣanti rakṣitāḥ
12,078.032c āśīr eṣāṃ bhaved rājñāṃ rāṣṭraṃ samyak pravardhate
12,078.033a tasmād rājñā viśeṣeṇa vikarmasthā dvijātayaḥ
12,078.033c niyamyāḥ saṃvibhajyāś ca prajānugrahakāraṇāt
12,078.034a ya evaṃ vartate rājā paurajānapadeṣv iha
12,078.034c anubhūyeha bhadrāṇi prāpnotīndrasalokatām
12,079.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,079.001a vyākhyātā kṣatradharmeṇa vṛttir āpatsu bhārata
12,079.001c kathaṃ cid vaiśyadharmeṇa jīved vā brāhmaṇo na vā
12,079.002 bhīṣma uvāca
12,079.002a aśaktaḥ kṣatradharmeṇa vaiśyadharmeṇa vartayet
12,079.002c kṛṣigorakṣam āsthāya vyasane vṛttisaṃkṣaye
12,079.003 yudhiṣṭhira uvāca
12,079.003a kāni paṇyāni vikrīṇan svargalokān na hīyate
12,079.003c brāhmaṇo vaiśyadharmeṇa vartayan bharatarṣabha
12,079.004 bhīṣma uvāca
12,079.004a surā lavaṇam ity eva tilān kesariṇaḥ paśūn
12,079.004c ṛṣabhān madhu māṃsaṃ ca kṛtānnaṃ ca yudhiṣṭhira
12,079.005a sarvāsv avasthāsv etāni brāhmaṇaḥ parivarjayet
12,079.005c eteṣāṃ vikrayāt tāta brāhmaṇo narakaṃ vrajet
12,079.006a ajo 'gnir varuṇo meṣaḥ sūryo 'śvaḥ pṛthivī virāṭ
12,079.006c dhenur yajñaś ca somaś ca na vikreyāḥ kathaṃ cana
12,079.007a pakvenāmasya nimayaṃ na praśaṃsanti sādhavaḥ
12,079.007c nimayet pakvam āmena bhojanārthāya bhārata
12,079.008a vayaṃ siddham aśiṣyāmo bhavān sādhayatām idam
12,079.008c evaṃ samīkṣya nimayan nādharmo 'sti kadā cana
12,079.009a atra te vartayiṣyāmi yathā dharmaḥ purātanaḥ
12,079.009c vyavahārapravṛttānāṃ tan nibodha yudhiṣṭhira
12,079.010a bhavate 'haṃ dadānīdaṃ bhavān etat prayacchatu
12,079.010c rucite vartate dharmo na balāt saṃpravartate
12,079.011a ity evaṃ saṃpravartanta vyavahārāḥ purātanāḥ
12,079.011c ṛṣīṇām itareṣāṃ ca sādhu cedam asaṃśayam
12,079.012 yudhiṣṭhira uvāca
12,079.012a atha tāta yadā sarvāḥ śastram ādadate prajāḥ
12,079.012c vyutkrāmanti svadharmebhyaḥ kṣatrasya kṣīyate balam
12,079.013a rājā trātā na loke syāt kiṃ tadā syāt parāyaṇam
12,079.013c etan me saṃśayaṃ brūhi vistareṇa pitāmaha
12,079.014 bhīṣma uvāca
12,079.014a dānena tapasā yajñair adroheṇa damena ca
12,079.014c brāhmaṇapramukhā varṇāḥ kṣemam iccheyur ātmanaḥ
12,079.015a teṣāṃ ye vedabalinas ta utthāya samantataḥ
12,079.015c rājño balaṃ vardhayeyur mahendrasyeva devatāḥ
12,079.016a rājño hi kṣīyamāṇasya brahmaivāhuḥ parāyaṇam
12,079.016c tasmād brahmabalenaiva samuttheyaṃ vijānatā
12,079.017a yadā tu vijayī rājā kṣemaṃ rāṣṭre 'bhisaṃdadhet
12,079.017c tadā varṇā yathādharmam āviśeyuḥ svakarmasu
12,079.018a unmaryāde pravṛtte tu dasyubhiḥ saṃkare kṛte
12,079.018c sarve varṇā na duṣyeyuḥ śastravanto yudhiṣṭhira
12,079.019 yudhiṣṭhira uvāca
12,079.019a atha cet sarvataḥ kṣatraṃ praduṣyed brāhmaṇān prati
12,079.019c kas tasya brāhmaṇas trātā ko dharmaḥ kiṃ parāyaṇam
12,079.020 bhīṣma uvāca
12,079.020a tapasā brahmacaryeṇa śastreṇa ca balena ca
12,079.020c amāyayā māyayā ca niyantavyaṃ tadā bhavet
12,079.021a kṣatrasyābhipravṛddhasya brāhmaṇeṣu viśeṣataḥ
12,079.021c brahmaiva saṃniyantṛ syāt kṣatraṃ hi brahmasaṃbhavam
12,079.022a adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam
12,079.022c teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati
12,079.023a yadā chinatty ayo 'śmānam agniś cāpo 'bhipadyate
12,079.023c kṣatraṃ ca brāhmaṇaṃ dveṣṭi tadā śāmyanti te trayaḥ
12,079.024a tasmād brahmaṇi śāmyanti kṣatriyāṇāṃ yudhiṣṭhira
12,079.024c samudīrṇāny ajeyāni tejāṃsi ca balāni ca
12,079.025a brahmavīrye mṛdūbhūte kṣatravīrye ca durbale
12,079.025c duṣṭeṣu sarvavarṇeṣu brāhmaṇān prati sarvaśaḥ
12,079.026a ye tatra yuddhaṃ kurvanti tyaktvā jīvitam ātmanaḥ
12,079.026b*0195_01 brāhmaṇān parirakṣanti teṣāṃ lokā bhavanti ke
12,079.026c brāhmaṇān parirakṣanto dharmam ātmānam eva ca
12,079.027a manasvino manyumantaḥ puṇyalokā bhavanti te
12,079.027c brāhmaṇārthaṃ hi sarveṣāṃ śastragrahaṇam iṣyate
12,079.028a ati sviṣṭasvadhītānāṃ lokān ati tapasvinām
12,079.028c anāśakāgnyor viśatāṃ śūrā yānti parāṃ gatim
12,079.028e evam evātmanas tyāgān nānyaṃ dharmaṃ vidur janāḥ
12,079.029a tebhyo namaś ca bhadraṃ ca ye śarīrāṇi juhvati
12,079.029c brahmadviṣo niyacchantas teṣāṃ no 'stu salokatā
12,079.029e brahmalokajitaḥ svargyān vīrāṃs tān manur abravīt
12,079.030a yathāśvamedhāvabhṛthe snātāḥ pūtā bhavanty uta
12,079.030c duṣkṛtaḥ sukṛtaś caiva tathā śastrahatā raṇe
12,079.031a bhavaty adharmo dharmo hi dharmādharmāv ubhāv api
12,079.031c kāraṇād deśakālasya deśakālaḥ sa tādṛśaḥ
12,079.032a maitrāḥ krūrāṇi kurvanto jayanti svargam uttamam
12,079.032c dharmyāḥ pāpāni kurvanto gacchanti paramāṃ gatim
12,079.033a brāhmaṇas triṣu kāleṣu śastraṃ gṛhṇan na duṣyati
12,079.033b*0196_01 ātmatrāṇaṃ ca kurvāṇaḥ parān dasyubhya eva ca
12,079.033c ātmatrāṇe varṇadoṣe durgasya niyameṣu ca
12,079.034 yudhiṣṭhira uvāca
12,079.034a abhyutthite dasyubale kṣatrārthe varṇasaṃkare
12,079.034c saṃpramūḍheṣu varṇeṣu yady anyo 'bhibhaved balī
12,079.035a brāhmaṇo yadi vā vaiśyaḥ śūdro vā rājasattama
12,079.035c dasyubhyo 'tha prajā rakṣed daṇḍaṃ dharmeṇa dhārayan
12,079.036a kāryaṃ kuryān na vā kuryāt saṃvāryo vā bhaven na vā
12,079.036c na sma śastraṃ grahītavyam anyatra kṣatrabandhutaḥ
12,079.037 bhīṣma uvāca
12,079.037a apāre yo bhavet pāram aplave yaḥ plavo bhavet
12,079.037c śūdro vā yadi vāpy anyaḥ sarvathā mānam arhati
12,079.038a yam āśritya narā rājan vartayeyur yathāsukham
12,079.038c anāthāḥ pālyamānā vai dasyubhiḥ paripīḍitāḥ
12,079.039a tam eva pūjayeraṃs te prītyā svam iva bāndhavam
12,079.039c mahad dhy abhīkṣṇaṃ kauravya kartā sanmānam arhati
12,079.040a kim ukṣṇāvahatā kṛtyaṃ kiṃ dhenvā cāpy adugdhayā
12,079.040c vandhyayā bhāryayā ko 'rthaḥ ko 'rtho rājñāpy arakṣatā
12,079.041a yathā dārumayo hastī yathā carmamayo mṛgaḥ
12,079.041c yathā hy anetraḥ śakaṭaḥ pathi kṣetraṃ yathoṣaram
12,079.042a evaṃ brahmānadhīyānaṃ rājā yaś ca na rakṣitā
12,079.042c na varṣati ca yo meghaḥ sarva ete nirarthakāḥ
12,079.043a nityaṃ yas tu sato rakṣed asataś ca nibarhayet
12,079.043c sa eva rājā kartavyas tena sarvam idaṃ dhṛtam
12,080.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,080.001a kvasamutthāḥ kathaṃśīlā ṛtvijaḥ syuḥ pitāmaha
12,080.001c kathaṃvidhāś ca rājendra tad brūhi vadatāṃ vara
12,080.002 bhīṣma uvāca
12,080.002a pratikarma purācāra ṛtvijāṃ sma vidhīyate
12,080.002c ādau chandāṃsi vijñāya dvijānāṃ śrutam eva ca
12,080.003a ye tv ekaratayo nityaṃ dhīrā nāpriyavādinaḥ
12,080.003c parasparasya suhṛdaḥ saṃmatāḥ samadarśinaḥ
12,080.004a yeṣv ānṛśaṃsyaṃ satyaṃ cāpy ahiṃsā tapa ārjavam
12,080.004c adroho nābhimānaś ca hrīs titikṣā damaḥ śamaḥ
12,080.004d*0197_01 etair eva guṇair yuktāḥ kāryās te ṛtvijaḥ prabho
12,080.004d*0198_01 yasminn etāni dṛśyante sa purohita ucyate
12,080.005a hrīmān satyadhṛtir dānto bhūtānām avihiṃsakaḥ
12,080.005c akāmadveṣasaṃyuktas tribhiḥ śuklaiḥ samanvitaḥ
12,080.006a ahiṃsako jñānatṛptaḥ sa brahmāsanam arhati
12,080.006c ete mahartvijas tāta sarve mānyā yathātatham
12,080.007 yudhiṣṭhira uvāca
12,080.007a yad idaṃ vedavacanaṃ dakṣiṇāsu vidhīyate
12,080.007c idaṃ deyam idaṃ deyaṃ na kva cid vyavatiṣṭhate
12,080.008a nedaṃ prati dhanaṃ śāstram āpaddharmam aśāstrataḥ
12,080.008c ājñā śāstrasya ghoreyaṃ na śaktiṃ samavekṣate
12,080.009a śraddhām ārabhya yaṣṭavyam ity eṣā vaidikī śrutiḥ
12,080.009c mithyopetasya yajñasya kim u śraddhā kariṣyati
12,080.010 bhīṣma uvāca
12,080.010a na vedānāṃ paribhavān na śāṭhyena na māyayā
12,080.010c kaś cin mahad avāpnoti mā te bhūd buddhir īdṛśī
12,080.011a yajñāṅgaṃ dakṣiṇās tāta vedānāṃ paribṛṃhaṇam
12,080.011c na mantrā dakṣiṇāhīnās tārayanti kathaṃ cana
12,080.012a śaktis tu pūrṇapātreṇa saṃmitānavamā bhavet
12,080.012c avaśyaṃ tāta yaṣṭavyaṃ tribhir varṇair yathāvidhi
12,080.013a somo rājā brāhmaṇānām ity eṣā vaidikī śrutiḥ
12,080.013c taṃ ca vikretum icchanti na vṛthā vṛttir iṣyate
12,080.013e tena krītena dharmeṇa tato yajñaḥ pratāyate
12,080.014a ity evaṃ dharmataḥ khyātam ṛṣibhir dharmavādibhiḥ
12,080.014c pumān yajñaś ca somaś ca nyāyavṛtto yathā bhavet
12,080.014e anyāyavṛttaḥ puruṣo na parasya na cātmanaḥ
12,080.015a śarīraṃ yajñapātrāṇi ity eṣā śrūyate śrutiḥ
12,080.015c tāni samyak praṇītāni brāhmaṇānāṃ mahātmanām
12,080.016a tapo yajñād api śreṣṭham ity eṣā paramā śrutiḥ
12,080.016c tat te tapaḥ pravakṣyāmi vidvaṃs tad api me śṛṇu
12,080.017a ahiṃsā satyavacanam ānṛśaṃsyaṃ damo ghṛṇā
12,080.017c etat tapo vidur dhīrā na śarīrasya śoṣaṇam
12,080.018a aprāmāṇyaṃ ca vedānāṃ śāstrāṇāṃ cātilaṅghanam
12,080.018c avyavasthā ca sarvatra tad vai nāśanam ātmanaḥ
12,080.019a nibodha daśahotṝṇāṃ vidhānaṃ pārtha yādṛśam
12,080.019c cittiḥ sruk cittam ājyaṃ ca pavitraṃ jñānam uttamam
12,080.019d*0199_01 na śāṭhyaṃ na ca jihmatvaṃ kālo deśaś ca te daśa
12,080.020a sarvaṃ jihmaṃ mṛtyupadam ārjavaṃ brahmaṇaḥ padam
12,080.020c etāvāñ jñānaviṣayaḥ kiṃ pralāpaḥ kariṣyati
12,081.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,081.001a yad apy alpataraṃ karma tad apy ekena duṣkaram
12,081.001c puruṣeṇāsahāyena kim u rājyaṃ pitāmaha
12,081.002a kiṃśīlaḥ kiṃsamācāro rājño 'rthasacivo bhavet
12,081.002c kīdṛśe viśvased rājā kīdṛśe nāpi viśvaset
12,081.003 bhīṣma uvāca
12,081.003a caturvidhāni mitrāṇi rājñāṃ rājan bhavanty uta
12,081.003c sahārtho bhajamānaś ca sahajaḥ kṛtrimas tathā
12,081.004a dharmātmā pañcamaṃ mitraṃ sa tu naikasya na dvayoḥ
12,081.004c yato dharmas tato vā syān madhyastho vā tato bhavet
12,081.005a yas tasyārtho na roceta na taṃ tasya prakāśayet
12,081.005b*0200_01 mitrāṇāṃ prakṛtir nāsti tv amitrāṇāṃ ca bhārata
12,081.005b*0200_02 upakārād bhaven mitram apakārād bhaved ariḥ
12,081.005b*0200_03 yasyaiva hi manuṣyasya naro maraṇam icchati
12,081.005b*0200_04 tasya paryāgate kāle punar jīvitam icchati
12,081.005c dharmādharmeṇa rājānaś caranti vijigīṣavaḥ
12,081.006a caturṇāṃ madhyamau śreṣṭhau nityaṃ śaṅkyau tathāparau
12,081.006c sarve nityaṃ śaṅkitavyāḥ pratyakṣaṃ kāryam ātmanaḥ
12,081.007a na hi rājñā pramādo vai kartavyo mitrarakṣaṇe
12,081.007c pramādinaṃ hi rājānaṃ lokāḥ paribhavanty uta
12,081.008a asādhuḥ sādhutām eti sādhur bhavati dāruṇaḥ
12,081.008c ariś ca mitraṃ bhavati mitraṃ cāpi praduṣyati
12,081.009a anityacittaḥ puruṣas tasmin ko jātu viśvaset
12,081.009c tasmāt pradhānaṃ yat kāryaṃ pratyakṣaṃ tat samācaret
12,081.010a ekāntena hi viśvāsaḥ kṛtsno dharmārthanāśakaḥ
12,081.010c aviśvāsaś ca sarvatra mṛtyunā na viśiṣyate
12,081.011a akālamṛtyur viśvāso viśvasan hi vipadyate
12,081.011c yasmin karoti viśvāsam icchatas tasya jīvati
12,081.012a tasmād viśvasitavyaṃ ca śaṅkitavyaṃ ca keṣu cit
12,081.012c eṣā nītigatis tāta lakṣmīś caiva sanātanī
12,081.013a yaṃ manyeta mamābhāvād imam arthāgamaḥ spṛśet
12,081.013c nityaṃ tasmāc chaṅkitavyam amitraṃ taṃ vidur budhāḥ
12,081.014a yasya kṣetrād apy udakaṃ kṣetram anyasya gacchati
12,081.014c na tatrānicchatas tasya bhidyeran sarvasetavaḥ
12,081.015a tathaivāty udakād bhītas tasya bhedanam icchati
12,081.015c yam evaṃlakṣaṇaṃ vidyāt tam amitraṃ vinirdiśet
12,081.016a yaḥ samṛddhyā na tuṣyeta kṣaye dīnataro bhavet
12,081.016c etad uttamamitrasya nimittam abhicakṣate
12,081.017a yaṃ manyeta mamābhāvād asyābhāvo bhaved iti
12,081.017c tasmin kurvīta viśvāsaṃ yathā pitari vai tathā
12,081.018a taṃ śaktyā vardhamānaś ca sarvataḥ paribṛṃhayet
12,081.018c nityaṃ kṣatād vārayati yo dharmeṣv api karmasu
12,081.019a kṣatād bhītaṃ vijānīyād uttamaṃ mitralakṣaṇam
12,081.019c ye tasya kṣatam icchanti te tasya ripavaḥ smṛtāḥ
12,081.020a vyasanān nityabhīto 'sau samṛddhyām eva tṛpyate
12,081.020c yat syād evaṃvidhaṃ mitraṃ tad ātmasamam ucyate
12,081.021a rūpavarṇasvaropetas titikṣur anasūyakaḥ
12,081.021c kulīnaḥ śīlasaṃpannaḥ sa te syāt pratyanantaraḥ
12,081.022a medhāvī smṛtimān dakṣaḥ prakṛtyā cānṛśaṃsavān
12,081.022c yo mānito 'mānito vā na saṃdūṣyet kadā cana
12,081.023a ṛtvig vā yadi vācāryaḥ sakhā vātyantasaṃstutaḥ
12,081.023c gṛhe vased amātyas te yaḥ syāt paramapūjitaḥ
12,081.024a sa te vidyāt paraṃ mantraṃ prakṛtiṃ cārthadharmayoḥ
12,081.024c viśvāsas te bhavet tatra yathā pitari vai tathā
12,081.025a naiva dvau na trayaḥ kāryā na mṛṣyeran parasparam
12,081.025c ekārthād eva bhūtānāṃ bhedo bhavati sarvadā
12,081.026a kīrtipradhāno yaś ca syād yaś ca syāt samaye sthitaḥ
12,081.026c samarthān yaś ca na dveṣṭi samarthān kurute ca yaḥ
12,081.027a yo na kāmād bhayāl lobhāt krodhād vā dharmam utsṛjet
12,081.027c dakṣaḥ paryāptavacanaḥ sa te syāt pratyanantaraḥ
12,081.028a śūraś cāryaś ca vidvāṃś ca pratipattiviśāradaḥ
12,081.028c kulīnaḥ śīlasaṃpannas titikṣur anasūyakaḥ
12,081.029a ete hy amātyāḥ kartavyāḥ sarvakarmasv avasthitāḥ
12,081.029c pūjitāḥ saṃvibhaktāś ca susahāyāḥ svanuṣṭhitāḥ
12,081.030a kṛtsnam ete vinikṣiptāḥ pratirūpeṣu karmasu
12,081.030c yuktā mahatsu kāryeṣu śreyāṃsy utpādayanti ca
12,081.031a ete karmāṇi kurvanti spardhamānā mithaḥ sadā
12,081.031c anutiṣṭhanti caivārthān ācakṣāṇāḥ parasparam
12,081.032a jñātibhyaś caiva bibhyethā mṛtyor iva yataḥ sadā
12,081.032c uparājeva rājardhiṃ jñātir na sahate sadā
12,081.033a ṛjor mṛdor vadānyasya hrīmataḥ satyavādinaḥ
12,081.033c nānyo jñāter mahābāho vināśam abhinandati
12,081.034a ajñātitā nātisukhā nāvajñeyās tv ataḥ param
12,081.034c ajñātimantaṃ puruṣaṃ pare paribhavanty uta
12,081.035a nikṛtasya narair anyair jñātir eva parāyaṇam
12,081.035c nānyair nikāraṃ sahate jñāter jñātiḥ kadā cana
12,081.036a ātmānam eva jānāti nikṛtaṃ bāndhavair api
12,081.036c teṣu santi guṇāś caiva nairguṇyaṃ teṣu lakṣyate
12,081.037a nājñātir anugṛhṇāti nājñātir digdham asyati
12,081.037c ubhayaṃ jñātilokeṣu dṛśyate sādhv asādhu ca
12,081.038a tān mānayet pūjayec ca nityaṃ vācā ca karmaṇā
12,081.038c kuryāc ca priyam etebhyo nāpriyaṃ kiṃ cid ācaret
12,081.039a viśvastavad aviśvastas teṣu varteta sarvadā
12,081.039c na hi doṣo guṇo veti nispṛktas teṣu dṛśyate
12,081.040a tasyaivaṃ vartamānasya puruṣasyāpramādinaḥ
12,081.040c amitrāḥ saṃprasīdanti tathā mitrībhavanty api
12,081.041a ya evaṃ vartate nityaṃ jñātisaṃbandhimaṇḍale
12,081.041c mitreṣv amitreṣv aiśvarye ciraṃ yaśasi tiṣṭhati
12,082.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,082.001a evam agrāhyake tasmiñ jñātisaṃbandhimaṇḍale
12,082.001c mitreṣv amitreṣv api ca kathaṃ bhāvo vibhāvyate
12,082.002 bhīṣma uvāca
12,082.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,082.002c vāsudevasya saṃvādaṃ surarṣer nāradasya ca
12,082.003 vāsudeva uvāca
12,082.003a nāsuhṛt paramaṃ mantraṃ nāradārhati veditum
12,082.003c apaṇḍito vāpi suhṛt paṇḍito vāpi nātmavān
12,082.004a sa te sauhṛdam āsthāya kiṃ cid vakṣyāmi nārada
12,082.004c kṛtsnāṃ ca buddhiṃ saṃprekṣya saṃpṛcche tridivaṃgama
12,082.005a dāsyam aiśvaryavādena jñātīnāṃ vai karomy aham
12,082.005c ardhabhoktāsmi bhogānāṃ vāgduruktāni ca kṣame
12,082.006a araṇīm agnikāmo vā mathnāti hṛdayaṃ mama
12,082.006c vācā duruktaṃ devarṣe tan me dahati nityadā
12,082.007a balaṃ saṃkarṣaṇe nityaṃ saukumāryaṃ punar gade
12,082.007c rūpeṇa mattaḥ pradyumnaḥ so 'sahāyo 'smi nārada
12,082.008a anye hi sumahābhāgā balavanto durāsadāḥ
12,082.008c nityotthānena saṃpannā nāradāndhakavṛṣṇayaḥ
12,082.009a yasya na syur na vai sa syād yasya syuḥ kṛcchram eva tat
12,082.009c dvābhyāṃ nivārito nityaṃ vṛṇomy ekataraṃ na ca
12,082.010a syātāṃ yasyāhukākrūrau kiṃ nu duḥkhataraṃ tataḥ
12,082.010c yasya vāpi na tau syātāṃ kiṃ nu duḥkhataraṃ tataḥ
12,082.011a so 'haṃ kitavamāteva dvayor api mahāmune
12,082.011c ekasya jayam āśaṃse dvitīyasyāparājayam
12,082.012a mamaivaṃ kliśyamānasya nāradobhayataḥ sadā
12,082.012c vaktum arhasi yac chreyo jñātīnām ātmanas tathā
12,082.013 nārada uvāca
12,082.013a āpado dvividhāḥ kṛṣṇa bāhyāś cābhyantarāś ca ha
12,082.013c prādurbhavanti vārṣṇeya svakṛtā yadi vānyataḥ
12,082.014a seyam ābhyantarā tubhyam āpat kṛcchrā svakarmajā
12,082.014c akrūrabhojaprabhavāḥ sarve hy ete tadanvayāḥ
12,082.015a arthahetor hi kāmād vādvārā bībhatsayāpi vā
12,082.015c ātmanā prāptam aiśvaryam anyatra pratipāditam
12,082.016a kṛtamūlam idānīṃ taj jātaśabdaṃ sahāyavat
12,082.016c na śakyaṃ punar ādātuṃ vāntam annam iva tvayā
12,082.017a babhrūgrasenayo rājyaṃ nāptuṃ śakyaṃ kathaṃ cana
12,082.017c jñātibhedabhayāt kṛṣṇa tvayā cāpi viśeṣataḥ
12,082.018a tac cet sidhyet prayatnena kṛtvā karma suduṣkaram
12,082.018c mahākṣayavyayaṃ vā syād vināśo vā punar bhavet
12,082.019a anāyasena śastreṇa mṛdunā hṛdayacchidā
12,082.019c jihvām uddhara sarveṣāṃ parimṛjyānumṛjya ca
12,082.020 vāsudeva uvāca
12,082.020a anāyasaṃ mune śastraṃ mṛdu vidyām ahaṃ katham
12,082.020c yenaiṣām uddhare jihvāṃ parimṛjyānumṛjya ca
12,082.021 nārada uvāca
12,082.021a śaktyānnadānaṃ satataṃ titikṣā dama ārjavam
12,082.021c yathārhapratipūjā ca śastram etad anāyasam
12,082.022a jñātīnāṃ vaktukāmānāṃ kaṭūni ca laghūni ca
12,082.022c girā tvaṃ hṛdayaṃ vācaṃ śamayasva manāṃsi ca
12,082.023a nāmahāpuruṣaḥ kaś cin nānātmā nāsahāyavān
12,082.023c mahatīṃ dhuram ādatte tām udyamyorasā vaha
12,082.024a sarva eva guruṃ bhāram anaḍvān vahate same
12,082.024c durge pratīkaḥ sugavo bhāraṃ vahati durvaham
12,082.025a bhedād vināśaḥ saṃghānāṃ saṃghamukhyo 'si keśava
12,082.025c yathā tvāṃ prāpya notsīded ayaṃ saṃghas tathā kuru
12,082.026a nānyatra buddhikṣāntibhyāṃ nānyatrendriyanigrahāt
12,082.026c nānyatra dhanasaṃtyāgād gaṇaḥ prājñe 'vatiṣṭhate
12,082.027a dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ svapakṣodbhāvanaṃ śubham
12,082.027c jñātīnām avināśaḥ syād yathā kṛṣṇa tathā kuru
12,082.028a āyatyāṃ ca tadātve ca na te 'sty aviditaṃ prabho
12,082.028c ṣāḍguṇyasya vidhānena yātrāyānavidhau tathā
12,082.029a mādhavāḥ kukurā bhojāḥ sarve cāndhakavṛṣṇayaḥ
12,082.029c tvayy āsaktā mahābāho lokā lokeśvarāś ca ye
12,082.030a upāsate hi tvadbuddhim ṛṣayaś cāpi mādhava
12,082.030c tvaṃ guruḥ sarvabhūtānāṃ jānīṣe tvaṃ gatāgatam
12,082.030e tvām āsādya yaduśreṣṭham edhante jñātinaḥ sukham
12,083.001 bhīṣma uvāca
12,083.001a eṣā prathamato vṛttir dvitīyāṃ śṛṇu bhārata
12,083.001c yaḥ kaś cij janayed arthaṃ rājñā rakṣyaḥ sa mānavaḥ
12,083.002a hriyamāṇam amātyena bhṛto vā yadi vābhṛtaḥ
12,083.002c yo rājakośaṃ naśyantam ācakṣīta yudhiṣṭhira
12,083.003a śrotavyaṃ tasya ca raho rakṣyaś cāmātyato bhavet
12,083.003c amātyā hy upahantāraṃ bhūyiṣṭhaṃ ghnanti bhārata
12,083.004a rājakośasya goptāraṃ rājakośavilopakāḥ
12,083.004c sametya sarve bādhante sa vinaśyaty arakṣitaḥ
12,083.005a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,083.005c muniḥ kālakavṛkṣīyaḥ kausalyaṃ yad uvāca ha
12,083.006a kosalānām ādhipatyaṃ saṃprāpte kṣemadarśini
12,083.006c muniḥ kālakavṛkṣīya ājagāmeti naḥ śrutam
12,083.007a sa kākaṃ pañjare baddhvā viṣayaṃ kṣemadarśinaḥ
12,083.007c pūrvaṃ paryacarad yuktaḥ pravṛttyarthī punaḥ punaḥ
12,083.008a adhīye vāyasīṃ vidyāṃ śaṃsanti mama vāyasāḥ
12,083.008c anāgatam atītaṃ ca yac ca saṃprati vartate
12,083.009a iti rāṣṭre paripatan bahuśaḥ puruṣaiḥ saha
12,083.009c sarveṣāṃ rājayuktānāṃ duṣkṛtaṃ paripṛṣṭavān
12,083.010a sa buddhvā tasya rāṣṭrasya vyavasāyaṃ hi sarvaśaḥ
12,083.010c rājayuktāpacārāṃś ca sarvān buddhvā tatas tataḥ
12,083.011a tam eva kākam ādāya rājānaṃ draṣṭum āgamat
12,083.011c sarvajño 'smīti vacanaṃ bruvāṇaḥ saṃśitavrataḥ
12,083.012a sa sma kausalyam āgamya rājāmātyam alaṃkṛtam
12,083.012c prāha kākasya vacanād amutredaṃ tvayā kṛtam
12,083.013a asau cāsau ca jānīte rājakośas tvayā hṛtaḥ
12,083.013c evam ākhyāti kāko 'yaṃ tac chīghram anugamyatām
12,083.014a tathānyān api sa prāha rājakośaharān sadā
12,083.014c na cāsya vacanaṃ kiṃ cid akṛtaṃ śrūyate kva cit
12,083.015a tena viprakṛtāḥ sarve rājayuktāḥ kurūdvaha
12,083.015c tam atikramya suptasya niśi kākam apothayan
12,083.016a vāyasaṃ tu vinirbhinnaṃ dṛṣṭvā bāṇena pañjare
12,083.016c pūrvāhṇe brāhmaṇo vākyaṃ kṣemadarśinam abravīt
12,083.017a rājaṃs tvām abhayaṃ yāce prabhuṃ prāṇadhaneśvaram
12,083.017c anujñātas tvayā brūyāṃ vacanaṃ tvatpuro hitam
12,083.018a mitrārtham abhisaṃtapto bhaktyā sarvātmanā gataḥ
12,083.018c ayaṃ tavārthaṃ harate yo brūyād akṣamānvitaḥ
12,083.018d*0201_01 hriyate hi mahārthaś ca puruṣe vikramaty api
12,083.019a saṃbubodhayiṣur mitraṃ sadaśvam iva sārathiḥ
12,083.019c atimanyuprasakto hi prasajya hitakāraṇam
12,083.020a tathāvidhasya suhṛdaḥ kṣantavyaṃ saṃvijānatā
12,083.020c aiśvaryam icchatā nityaṃ puruṣeṇa bubhūṣatā
12,083.021a taṃ rājā pratyuvācedaṃ yan mā kiṃ cid bhavān vadet
12,083.021c kasmād ahaṃ na kṣameyam ākāṅkṣann ātmano hitam
12,083.022a brāhmaṇa pratijānīhi prabrūhi yadi cecchasi
12,083.022c kariṣyāmi hi te vākyaṃ yad yan māṃ vipra vakṣyasi
12,083.023 munir uvāca
12,083.023a jñātvā nayān apāyāṃś ca bhṛtyatas te bhayāni ca
12,083.023c bhaktyā vṛttiṃ samākhyātuṃ bhavato 'ntikam āgamam
12,083.024a prāg evoktaś ca doṣo 'yam ācāryair nṛpasevinām
12,083.024c agatīkagatir hy eṣā yā rājñā saha jīvikā
12,083.025a āśīviṣaiś ca tasyāhuḥ saṃgataṃ yasya rājabhiḥ
12,083.025c bahumitrāś ca rājāno bahvamitrās tathaiva ca
12,083.026a tebhyaḥ sarvebhya evāhur bhayaṃ rājopasevinām
12,083.026c athaiṣām ekato rājan muhūrtād eva bhīr bhavet
12,083.027a naikāntenāpramādo hi kartuṃ śakyo mahīpatau
12,083.027c na tu pramādaḥ kartavyaḥ kathaṃ cid bhūtim icchatā
12,083.028a pramādād dhi skhaled rājā skhalite nāsti jīvitam
12,083.028c agniṃ dīptam ivāsīded rājānam upaśikṣitaḥ
12,083.029a āśīviṣam iva kruddhaṃ prabhuṃ prāṇadhaneśvaram
12,083.029c yatnenopacaren nityaṃ nāham asmīti mānavaḥ
12,083.030a durvyāhṛtāc chaṅkamāno duṣkṛtād duradhiṣṭhitāt
12,083.030c durāsitād durvrajitād iṅgitād aṅgaceṣṭitāt
12,083.031a devateva hi sarvārthān kuryād rājā prasāditaḥ
12,083.031c vaiśvānara iva kruddhaḥ samūlam api nirdahet
12,083.031e iti rājan mayaḥ prāha vartate ca tathaiva tat
12,083.032a atha bhūyāṃsam evārthaṃ kariṣyāmi punaḥ punaḥ
12,083.032c dadāty asmadvidho 'mātyo buddhisāhāyyam āpadi
12,083.033a vāyasaś caiva me rājann antakāyābhisaṃhitaḥ
12,083.033c na ca me 'tra bhavān garhyo na ca yeṣāṃ bhavān priyaḥ
12,083.033e hitāhitāṃs tu budhyethā mā parokṣamatir bhava
12,083.034a ye tv ādānaparā eva vasanti bhavato gṛhe
12,083.034c abhūtikāmā bhūtānāṃ tādṛśair me 'bhisaṃhitam
12,083.035a ye vā bhavadvināśena rājyam icchanty anantaram
12,083.035c antarair abhisaṃdhāya rājan sidhyanti nānyathā
12,083.036a teṣām ahaṃ bhayād rājan gamiṣyāmy anyam āśramam
12,083.036c tair hi me saṃdhito bāṇaḥ kāke nipatitaḥ prabho
12,083.037a chadmanā mama kākaś ca gamito yamasādanam
12,083.037c dṛṣṭaṃ hy etan mayā rājaṃs tapodīrgheṇa cakṣuṣā
12,083.038a bahunakrajhaṣagrāhāṃ timiṃgilagaṇāyutām
12,083.038c kākena baḍiśenemām atārṣaṃ tvām ahaṃ nadīm
12,083.039a sthāṇvaśmakaṇṭakavatīṃ vyāghrasiṃhagajākulām
12,083.039c durāsadāṃ duṣpraveśāṃ guhāṃ haimavatīm iva
12,083.040a agninā tāmasaṃ durgaṃ naubhir āpyaṃ ca gamyate
12,083.040c rājadurgāvataraṇe nopāyaṃ paṇḍitā viduḥ
12,083.041a gahanaṃ bhavato rājyam andhakāratamovṛtam
12,083.041c neha viśvasituṃ śakyaṃ bhavatāpi kuto mayā
12,083.042a ato nāyaṃ śubho vāsas tulye sadasatī iha
12,083.042c vadho hy evātra sukṛte duṣkṛte na ca saṃśayaḥ
12,083.043a nyāyato duṣkṛte ghātaḥ sukṛte syāt kathaṃ vadhaḥ
12,083.043c neha yuktaṃ ciraṃ sthātuṃ javenāto vrajed budhaḥ
12,083.044a sītā nāma nadī rājan plavo yasyāṃ nimajjati
12,083.044c tathopamām imāṃ manye vāgurāṃ sarvaghātinīm
12,083.045a madhuprapāto hi bhavān bhojanaṃ viṣasaṃyutam
12,083.045c asatām iva te bhāvo vartate na satām iva
12,083.045e āśīviṣaiḥ parivṛtaḥ kūpas tvam iva pārthiva
12,083.045f*0202_01 kriyāvṛttiḥ parivṛtaḥ kva vā gacchati duḥkhitaḥ
12,083.045f*0202_02 tathāhaṃ kākaghātena kṛtas tvam asi pārthiva
12,083.046a durgatīrthā bṛhatkūlā karīrīvetrasaṃyutā
12,083.046c nadī madhurapānīyā yathā rājaṃs tathā bhavān
12,083.046e śvagṛdhragomāyuyuto rājahaṃsasamo hy asi
12,083.047a yathāśritya mahāvṛkṣaṃ kakṣaḥ saṃvardhate mahān
12,083.047c tatas taṃ saṃvṛṇoty eva tam atītya ca vardhate
12,083.048a tenaivopendhano nūnaṃ dāvo dahati dāruṇaḥ
12,083.048c tathopamā hy amātyās te rājaṃs tān pariśodhaya
12,083.049a bhavataiva kṛtā rājan bhavatā paripālitāḥ
12,083.049c bhavantaṃ paryavajñāya jighāṃsanti bhavatpriyam
12,083.050a uṣitaṃ śaṅkamānena pramādaṃ parirakṣatā
12,083.050c antaḥsarpa ivāgāre vīrapatnyā ivālaye
12,083.050e śīlaṃ jijñāsamānena rājñaś ca sahajīvinā
12,083.051a kaccij jitendriyo rājā kaccid abhyantarā jitāḥ
12,083.051c kaccid eṣāṃ priyo rājā kaccid rājñaḥ priyāḥ prajāḥ
12,083.052a jijñāsur iha saṃprāptas tavāhaṃ rājasattama
12,083.052c tasya me rocase rājan kṣudhitasyeva bhojanam
12,083.053a amātyā me na rocante vitṛṣṇasya yathodakam
12,083.053c bhavato 'rthakṛd ity eva mayi doṣo hi taiḥ kṛtaḥ
12,083.053e vidyate kāraṇaṃ nānyad iti me nātra saṃśayaḥ
12,083.054a na hi teṣām ahaṃ drugdhas tat teṣāṃ doṣavad gatam
12,083.054c arer hi durhatād bheyaṃ bhagnapṛṣṭhād ivoragāt
12,083.055 rājovāca
12,083.055a bhūyasā paribarheṇa satkāreṇa ca bhūyasā
12,083.055c pūjito brāhmaṇaśreṣṭha bhūyo vasa gṛhe mama
12,083.056a ye tvāṃ brāhmaṇa necchanti na te vatsyanti me gṛhe
12,083.056c bhavataiva hi taj jñeyaṃ yad idānīm anantaram
12,083.057a yathā syād duṣkṛto daṇḍo yathā ca sukṛtaṃ kṛtam
12,083.057c tathā samīkṣya bhagavañ śreyase viniyuṅkṣva mām
12,083.058 munir uvāca
12,083.058a adarśayann imaṃ doṣam ekaikaṃ durbalaṃ kuru
12,083.058c tataḥ kāraṇam ājñāya puruṣaṃ puruṣaṃ jahi
12,083.059a ekadoṣā hi bahavo mṛdnīyur api kaṇṭakān
12,083.059b*0203_01 arthe sarvaṃ jagad baddham arthena ca nibadhyate
12,083.059b*0203_02 arthe darpo manuṣyāṇāṃ tasmād arthaṃ virocaya
12,083.059b*0203_03 ekenaikasya doṣeṇa tad viruddhaṃ pracodaya
12,083.059b*0203_04 sa tasya doṣān udbhāvya tasyārthaṃ grāhayiṣyati
12,083.059b*0203_05 sāmapūrvaṃ ca keṣāṃ cid bhedena ca parasparam
12,083.059b*0203_06 vairaṃ kāraya bhūpāla paścād daṇḍaṃ prayojaya
12,083.059b*0203_07 bilvena ca yathā bilvam ākāraṃ chādya buddhimān
12,083.059b*0203_08 aśuddhaṃ sacivaṃ rājann aśuddhenaiva nāśaya
12,083.059c mantrabhedabhayād rājaṃs tasmād etad bravīmi te
12,083.060a vayaṃ tu brāhmaṇā nāma mṛdudaṇḍāḥ kṛpālavaḥ
12,083.060c svasti cecchāmi bhavataḥ pareṣāṃ ca yathātmanaḥ
12,083.061a rājann ātmānam ācakṣe saṃbandhī bhavato hy aham
12,083.061c muniḥ kālakavṛkṣīya ity evam abhisaṃjñitaḥ
12,083.062a pituḥ sakhā ca bhavataḥ saṃmataḥ satyasaṃgaraḥ
12,083.062c vyāpanne bhavato rājye rājan pitari saṃsthite
12,083.063a sarvakāmān parityajya tapas taptaṃ tadā mayā
12,083.063c snehāt tvāṃ prabravīmy etan mā bhūyo vibhramed iti
12,083.064a ubhe dṛṣṭvā duḥkhasukhe rājyaṃ prāpya yadṛcchayā
12,083.064c rājyenāmātyasaṃsthena kathaṃ rājan pramādyasi
12,083.065 bhīṣma uvāca
12,083.065a tato rājakule nāndī saṃjajñe bhūyasī punaḥ
12,083.065c purohitakule caiva saṃprāpte brāhmaṇarṣabhe
12,083.066a ekacchatrāṃ mahīṃ kṛtvā kausalyāya yaśasvine
12,083.066c muniḥ kālakavṛkṣīya īje kratubhir uttamaiḥ
12,083.067a hitaṃ tad vacanaṃ śrutvā kausalyo 'nvaśiṣan mahīm
12,083.067c tathā ca kṛtavān rājā yathoktaṃ tena bhārata
12,084.001 bhīṣma uvāca
12,084.001a hrīniṣedhāḥ sadā santaḥ satyārjavasamanvitāḥ
12,084.001c śaktāḥ kathayituṃ samyak te tava syuḥ sabhāsadaḥ
12,084.001d*0204_00 yudhiṣṭhira uvāca
12,084.001d*0204_01 sabhāsadaḥ sahāyāś ca suhṛdaś ca viśāṃ pate
12,084.001d*0204_02 paricchadās tathāmātyāḥ kīdṛśāḥ syuḥ pitāmaha
12,084.002a atyāḍhyāṃś cātiśūrāṃś ca brāhmaṇāṃś ca bahuśrutān
12,084.002c susaṃtuṣṭāṃś ca kaunteya mahotsāhāṃś ca karmasu
12,084.003a etān sahāyāṃl lipsethāḥ sarvāsv āpatsu bhārata
12,084.003c kulīnaḥ pūjito nityaṃ na hi śaktiṃ nigūhati
12,084.004a prasannaṃ hy aprasannaṃ vā pīḍitaṃ hṛtam eva vā
12,084.004c āvartayati bhūyiṣṭhaṃ tad eko hy anupālitaḥ
12,084.005a kulīnā deśajāḥ prājñā rūpavanto bahuśrutāḥ
12,084.005c pragalbhāś cānuraktāś ca te tava syuḥ paricchadāḥ
12,084.006a dauṣkuleyāś ca lubdhāś ca nṛśaṃsā nirapatrapāḥ
12,084.006c te tvāṃ tāta niṣeveyur yāvad ārdrakapāṇayaḥ
12,084.007a arthamānārghyasatkārair bhogair uccāvacaiḥ priyān
12,084.007c yān arthabhājo manyethās te te syuḥ sukhabhāginaḥ
12,084.008a abhinnavṛttā vidvāṃsaḥ sadvṛttāś caritavratāḥ
12,084.008c na tvāṃ nityārthino jahyur akṣudrāḥ satyavādinaḥ
12,084.009a anāryā ye na jānanti samayaṃ mandacetasaḥ
12,084.009b*0205_01 paricchadās tathāmātyā nedṛśāḥ syuḥ kathaṃ cana
12,084.009c tebhyaḥ pratijugupsethā jānīyāḥ samayacyutān
12,084.010a naikam icched gaṇaṃ hitvā syāc ced anyataragrahaḥ
12,084.010c yas tv eko bahubhiḥ śreyān kāmaṃ tena gaṇaṃ tyajet
12,084.011a śreyaso lakṣaṇaṃ hy etad vikramo yasya dṛśyate
12,084.011c kīrtipradhāno yaś ca syāt samaye yaś ca tiṣṭhati
12,084.012a samarthān pūjayed yaś ca nāspardhyaiḥ spardhate ca yaḥ
12,084.012c na ca kāmād bhayāt krodhāl lobhād vā dharmam utsṛjet
12,084.013a amānī satyavāk śakto jitātmā mānyamānitā
12,084.013c sa te mantrasahāyaḥ syāt sarvāvasthaṃ parīkṣitaḥ
12,084.014a kulīnaḥ satyasaṃpannas titikṣur dakṣa ātmavān
12,084.014c śūraḥ kṛtajñaḥ satyaś ca śreyasaḥ pārtha lakṣaṇam
12,084.015a tasyaivaṃ vartamānasya puruṣasya vijānataḥ
12,084.015c amitrāḥ saṃprasīdanti tato mitrībhavanty api
12,084.016a ata ūrdhvam amātyānāṃ parīkṣeta guṇāguṇān
12,084.016c saṃyatātmā kṛtaprajño bhūtikāmaś ca bhūmipaḥ
12,084.017a saṃbaddhāḥ puruṣair āptair abhijātaiḥ svadeśajaiḥ
12,084.017c ahāryair avyabhīcāraiḥ sarvataḥ suparīkṣitaiḥ
12,084.018a yodhāḥ srauvās tathā maulās tathaivānye 'py avaskṛtāḥ
12,084.018c kartavyā bhūtikāmena puruṣeṇa bubhūṣatā
12,084.019a yeṣāṃ vainayikī buddhiḥ prakṛtā caiva śobhanā
12,084.019c tejo dhairyaṃ kṣamā śaucam anurāga sthitir dhṛtiḥ
12,084.020a parīkṣitaguṇān nityaṃ prauḍhabhāvān dhuraṃdharān
12,084.020c pañcopadhāvyatītāṃś ca kuryād rājārthakāriṇaḥ
12,084.021a paryāptavacanān vīrān pratipattiviśāradān
12,084.021c kulīnān satyasaṃpannān iṅgitajñān aniṣṭhurān
12,084.022a deśakālavidhānajñān bhartṛkāryahitaiṣiṇaḥ
12,084.022c nityam artheṣu sarveṣu rājā kurvīta mantriṇaḥ
12,084.023a hīnatejā hy asaṃhṛṣṭo naiva jātu vyavasyati
12,084.023c avaśyaṃ janayaty eva sarvakarmasu saṃśayān
12,084.024a evam alpaśruto mantrī kalyāṇābhijano 'py uta
12,084.024c dharmārthakāmayukto 'pi nālaṃ mantraṃ parīkṣitum
12,084.025a tathaivānabhijāto 'pi kāmam astu bahuśrutaḥ
12,084.025c anāyaka ivācakṣur muhyaty ūhyeṣu karmasu
12,084.026a yo vā hy asthirasaṃkalpo buddhimān āgatāgamaḥ
12,084.026c upāyajño 'pi nālaṃ sa karma yāpayituṃ ciram
12,084.027a kevalāt punar ācārāt karmaṇo nopapadyate
12,084.027c parimarśo viśeṣāṇām aśrutasyeha durmateḥ
12,084.028a mantriṇy ananurakte tu viśvāso na hi vidyate
12,084.028c tasmād ananuraktāya naiva mantraṃ prakāśayet
12,084.029a vyathayed dhi sa rājānaṃ mantribhiḥ sahito 'nṛjuḥ
12,084.029c mārutopahatacchidraiḥ praviśyāgnir iva drumam
12,084.030a saṃkrudhyaty ekadā svāmī sthānāc caivāpakarṣati
12,084.030c vācā kṣipati saṃrabdhas tataḥ paścāt prasīdati
12,084.031a tāni tāny anuraktena śakyāny anutitikṣitum
12,084.031c mantriṇāṃ ca bhavet krodho visphūrjitam ivāśaneḥ
12,084.032a yas tu saṃharate tāni bhartuḥ priyacikīrṣayā
12,084.032c samānasukhaduḥkhaṃ taṃ pṛcched artheṣu mānavam
12,084.033a anṛjus tv anurakto 'pi saṃpannaś cetarair guṇaiḥ
12,084.033c rājñaḥ prajñānayukto 'pi na mantraṃ śrotum arhati
12,084.034a yo 'mitraiḥ saha saṃbaddho na paurān bahu manyate
12,084.034c sa suhṛt tādṛśo rājño na mantraṃ śrotum arhati
12,084.035a avidvān aśuciḥ stabdhaḥ śatrusevī vikatthanaḥ
12,084.035c sa suhṛt krodhano lubdho na mantraṃ śrotum arhati
12,084.036a āgantuś cānurakto 'pi kāmam astu bahuśrutaḥ
12,084.036c satkṛtaḥ saṃvibhakto vā na mantraṃ śrotum arhati
12,084.036d*0206_01 vidharmato viprakṛtaḥ pitā yasyābhavat purā
12,084.036d*0206_02 satkṛtaḥ sthāpitaḥ so 'pi na mantraṃ śrotum arhati
12,084.037a yas tv alpenāpi kāryeṇa sakṛd ākṣārito bhavet
12,084.037c punar anyair guṇair yukto na mantraṃ śrotum arhati
12,084.038a kṛtaprajñaś ca medhāvī budho jānapadaḥ śuciḥ
12,084.038c sarvakarmasu yaḥ śuddhaḥ sa mantraṃ śrotum arhati
12,084.039a jñānavijñānasaṃpannaḥ prakṛtijñaḥ parātmanoḥ
12,084.039c suhṛd ātmasamo rājñaḥ sa mantraṃ śrotum arhati
12,084.040a satyavāk śīlasaṃpanno gambhīraḥ satrapo mṛduḥ
12,084.040c pitṛpaitāmaho yaḥ syāt sa mantraṃ śrotum arhati
12,084.041a saṃtuṣṭaḥ saṃmataḥ satyaḥ śauṭīro dveṣyapāpakaḥ
12,084.041c mantravit kālavic chūraḥ sa mantraṃ śrotum arhati
12,084.042a sarvalokaṃ samaṃ śaktaḥ sāntvena kurute vaśe
12,084.042c tasmai mantraḥ prayoktavyo daṇḍam ādhitsatā nṛpa
12,084.043a paurajānapadā yasmin viśvāsaṃ dharmato gatāḥ
12,084.043c yoddhā nayavipaścic ca sa mantraṃ śrotum arhati
12,084.044a tasmāt sarvair guṇair etair upapannāḥ supūjitāḥ
12,084.044c mantriṇaḥ prakṛtijñāḥ syus tryavarā mahad īpsavaḥ
12,084.045a svāsu prakṛtiṣu chidraṃ lakṣayeran parasya ca
12,084.045c mantriṇo mantramūlaṃ hi rājño rāṣṭraṃ vivardhate
12,084.046a nāsya chidraṃ paraḥ paśyec chidreṣu param anviyāt
12,084.046c gūhet kūrma ivāṅgāni rakṣed vivaram ātmanaḥ
12,084.047a mantragrāhā hi rājyasya mantriṇo ye manīṣiṇaḥ
12,084.047c mantrasaṃhanano rājā mantrāṅgānītaro janaḥ
12,084.048a rājyaṃ praṇidhimūlaṃ hi mantrasāraṃ pracakṣate
12,084.048c svāminaṃ tv anuvartanti vṛttyartham iha mantriṇaḥ
12,084.049a sa vinīya madakrodhau mānam īrṣyāṃ ca nirvṛtaḥ
12,084.049c nityaṃ pañcopadhātītair mantrayet saha mantribhiḥ
12,084.050a teṣāṃ trayāṇāṃ vividhaṃ vimarśaṃ; budhyeta cittaṃ viniveśya tatra
12,084.050c svaniścayaṃ taṃ paraniścayaṃ ca; nivedayed uttaramantrakāle
12,084.051a dharmārthakāmajñam upetya pṛcched; yukto guruṃ brāhmaṇam uttamārtham
12,084.051c niṣṭhā kṛtā tena yadā saha syāt; taṃ tatra mārgaṃ praṇayed asaktam
12,084.052a evaṃ sadā mantrayitavyam āhur; ye mantratattvārthaviniścayajñāḥ
12,084.052c tasmāt tvam evaṃ praṇayeḥ sadaiva; mantraṃ prajāsaṃgrahaṇe samartham
12,084.053a na vāmanāḥ kubjakṛśā na khañjā; nāndhā jaḍāḥ strī na napuṃsakaṃ ca
12,084.053c na cātra tiryaṅ na puro na paścān; nordhvaṃ na cādhaḥ pracareta kaś cit
12,084.054a āruhya vātāyanam eva śūnyaṃ; sthalaṃ prakāśaṃ kuśakāśahīnam
12,084.054c vāgaṅgadoṣān parihṛtya mantraṃ; saṃmantrayet kāryam ahīnakālam
12,085.001 bhīṣma uvāca
12,085.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,085.001c bṛhaspateś ca saṃvādaṃ śakrasya ca yudhiṣṭhira
12,085.002 śakra uvāca
12,085.002a kiṃ svid ekapadaṃ brahman puruṣaḥ samyag ācaran
12,085.002c pramāṇaṃ sarvabhūtānāṃ yaśaś caivāpnuyān mahat
12,085.003 bṛhaspatir uvāca
12,085.003a sāntvam ekapadaṃ śakra puruṣaḥ samyag ācaran
12,085.003c pramāṇaṃ sarvabhūtānāṃ yaśaś caivāpnuyān mahat
12,085.004a etad ekapadaṃ śakra sarvalokasukhāvaham
12,085.004c ācaran sarvabhūteṣu priyo bhavati sarvadā
12,085.005a yo hi nābhāṣate kiṃ cit satataṃ bhrukuṭīmukhaḥ
12,085.005c dveṣyo bhavati bhūtānāṃ sa sāntvam iha nācaran
12,085.006a yas tu pūrvam abhiprekṣya pūrvam evābhibhāṣate
12,085.006c smitapūrvābhibhāṣī ca tasya lokaḥ prasīdati
12,085.007a dānam eva hi sarvatra sāntvenānabhijalpitam
12,085.007c na prīṇayati bhūtāni nirvyañjanam ivāśanam
12,085.008a adātā hy api bhūtānāṃ madhurām īrayan giram
12,085.008c sarvalokam imaṃ śakra sāntvena kurute vaśe
12,085.009a tasmāt sāntvaṃ prakartavyaṃ daṇḍam ādhitsatām iha
12,085.009c phalaṃ ca janayaty evaṃ na cāsyodvijate janaḥ
12,085.010a sukṛtasya hi sāntvasya ślakṣṇasya madhurasya ca
12,085.010c samyag āsevyamānasya tulyaṃ jātu na vidyate
12,085.011 bhīṣma uvāca
12,085.011a ity uktaḥ kṛtavān sarvaṃ tathā śakraḥ purodhasā
12,085.011c tathā tvam api kaunteya samyag etat samācara
12,086.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,086.001a kathaṃ svid iha rājendra pālayan pārthivaḥ prajāḥ
12,086.001c prati dharmaṃ viśeṣeṇa kīrtim āpnoti śāśvatīm
12,086.002 bhīṣma uvāca
12,086.002a vyavahāreṇa śuddhena prajāpālanatatparaḥ
12,086.002c prāpya dharmaṃ ca kīrtiṃ ca lokāv āpnoty ubhau śuciḥ
12,086.003 yudhiṣṭhira uvāca
12,086.003a kīdṛśaṃ vyavahāraṃ tu kaiś ca vyavaharen nṛpaḥ
12,086.003c etat pṛṣṭo mahāprājña yathāvad vaktum arhasi
12,086.004a ye caite pūrvakathitā guṇās te puruṣaṃ prati
12,086.004c naikasmin puruṣe hy ete vidyanta iti me matiḥ
12,086.005 bhīṣma uvāca
12,086.005a evam etan mahāprājña yathā vadasi buddhimān
12,086.005c durlabhaḥ puruṣaḥ kaś cid ebhir guṇaguṇair yutaḥ
12,086.006a kiṃ tu saṃkṣepataḥ śīlaṃ prayatne neha durlabham
12,086.006c vakṣyāmi tu yathāmātyān yādṛśāṃś ca kariṣyasi
12,086.007a caturo brāhmaṇān vaidyān pragalbhān sāttvikāñ śucīn
12,086.007b*0207_01 kṣatriyān daśa vāṣṭau vā balinaḥ śastrapāṇayaḥ
12,086.007b*0207_02 vaiśyān vittena saṃpannān ekaviṃśatisaṃkhyayā
12,086.007c trīṃś ca śūdrān vinītāṃś ca śucīn karmaṇi pūrvake
12,086.008a aṣṭābhiś ca guṇair yuktaṃ sūtaṃ paurāṇikaṃ caret
12,086.008c pañcāśadvarṣavayasaṃ pragalbham anasūyakam
12,086.009a matismṛtisamāyuktaṃ vinītaṃ samadarśanam
12,086.009c kārye vivadamānānāṃ śaktam artheṣv alolupam
12,086.010a vivarjitānāṃ vyasanaiḥ sughoraiḥ saptabhir bhṛśam
12,086.010c aṣṭānāṃ mantriṇāṃ madhye mantraṃ rājopadhārayet
12,086.011a tataḥ saṃpreṣayed rāṣṭre rāṣṭrāyātha ca darśayet
12,086.011c anena vyavahāreṇa draṣṭavyās te prajāḥ sadā
12,086.012a na cāpi gūḍhaṃ kāryaṃ te grāhyaṃ kāryopaghātakam
12,086.012c kārye khalu vipanne tvāṃ so 'dharmas tāṃś ca pīḍayet
12,086.013a vidravec caiva rāṣṭraṃ te śyenāt pakṣigaṇā iva
12,086.013c parisravec ca satataṃ naur viśīrṇeva sāgare
12,086.014a prajāḥ pālayato 'samyag adharmeṇeha bhūpateḥ
12,086.014c hārdaṃ bhayaṃ saṃbhavati svargaś cāsya virudhyate
12,086.015a atha yo 'dharmataḥ pāti rājāmātyo 'tha vātmajaḥ
12,086.015c dharmāsane niyuktaḥ san dharmamūlaṃ nararṣabha
12,086.015d*0208_01 svargaṃ yāti mahīpālo niyuktaiḥ sacivaiḥ saha
12,086.016a kāryeṣv adhikṛtāḥ samyag akurvanto nṛpānugāḥ
12,086.016c ātmānaṃ purataḥ kṛtvā yānty adhaḥ sahapārthivāḥ
12,086.017a balātkṛtānāṃ balibhiḥ kṛpaṇaṃ bahu jalpatām
12,086.017c nātho vai bhūmipo nityam anāthānāṃ nṛṇāṃ bhavet
12,086.018a tataḥ sākṣibalaṃ sādhu dvaidhe vādakṛtaṃ bhavet
12,086.018c asākṣikam anāthaṃ vā parīkṣyaṃ tad viśeṣataḥ
12,086.019a aparādhānurūpaṃ ca daṇḍaṃ pāpeṣu pātayet
12,086.019c udvejayed dhanair ṛddhān daridrān vadhabandhanaiḥ
12,086.020a vinayair api durvṛttān prahārair api pārthivaḥ
12,086.020c sāntvenopapradānena śiṣṭāṃś ca paripālayet
12,086.021a rājño vadhaṃ cikīrṣed yas tasya citro vadho bhavet
12,086.021c ājīvakasya stenasya varṇasaṃkarakasya ca
12,086.022a samyak praṇayato daṇḍaṃ bhūmipasya viśāṃ pate
12,086.022c yuktasya vā nāsty adharmo dharma eveha śāśvataḥ
12,086.023a kāmakāreṇa daṇḍaṃ tu yaḥ kuryād avicakṣaṇaḥ
12,086.023c sa ihākīrtisaṃyukto mṛto narakam āpnuyāt
12,086.024a na parasya śravād eva pareṣāṃ daṇḍam arpayet
12,086.024c āgamānugamaṃ kṛtvā badhnīyān mokṣayeta vā
12,086.025a na tu hanyān nṛpo jātu dūtaṃ kasyāṃ cid āpadi
12,086.025c dūtasya hantā nirayam āviśet sacivaiḥ saha
12,086.026a yathoktavādinaṃ dūtaṃ kṣatradharmarato nṛpaḥ
12,086.026c yo hanyāt pitaras tasya bhrūṇahatyām avāpnuyuḥ
12,086.027a kulīnaḥ śīlasaṃpanno vāgmī dakṣaḥ priyaṃvadaḥ
12,086.027c yathoktavādī smṛtimān dūtaḥ syāt saptabhir guṇaiḥ
12,086.028a etair eva guṇair yuktaḥ pratīhāro 'sya rakṣitā
12,086.028c śirorakṣaś ca bhavati guṇair etaiḥ samanvitaḥ
12,086.029a dharmārthaśāstratattvajñaḥ saṃdhivigrahako bhavet
12,086.029c matimān dhṛtimān dhīmān rahasyavinigūhitā
12,086.030a kulīnaḥ satyasaṃpannaḥ śakto 'mātyaḥ praśaṃsitaḥ
12,086.030c etair eva guṇair yuktas tathā senāpatir bhavet
12,086.031a vyūhayantrāyudhīyānāṃ tattvajño vikramānvitaḥ
12,086.031c varṣaśītoṣṇavātānāṃ sahiṣṇuḥ pararandhravit
12,086.032a viśvāsayet parāṃś caiva viśvasen na tu kasya cit
12,086.032c putreṣv api hi rājendra viśvāso na praśasyate
12,086.033a etac chāstrārthatattvaṃ tu tavākhyātaṃ mayānagha
12,086.033c aviśvāso narendrāṇāṃ guhyaṃ paramam ucyate
12,087.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,087.001a kathaṃvidhaṃ puraṃ rājā svayam āvastum arhati
12,087.001c kṛtaṃ vā kārayitvā vā tan me brūhi pitāmaha
12,087.002 bhīṣma uvāca
12,087.002a yatra kaunteya vastavyaṃ saputrabhrātṛbandhunā
12,087.002c nyāyyaṃ tatra paripraṣṭuṃ guptiṃ vṛttiṃ ca bhārata
12,087.003a tasmāt te vartayiṣyāmi durgakarma viśeṣataḥ
12,087.003c śrutvā tathā vidhātavyam anuṣṭheyaṃ ca yatnataḥ
12,087.004a ṣaḍvidhaṃ durgam āsthāya purāṇy atha niveśayet
12,087.004c sarvasaṃpatpradhānaṃ yad bāhulyaṃ vāpi saṃbhavet
12,087.005a dhanvadurgaṃ mahīdurgaṃ giridurgaṃ tathaiva ca
12,087.005c manuṣyadurgam abdurgaṃ vanadurgaṃ ca tāni ṣaṭ
12,087.006a yat puraṃ durgasaṃpannaṃ dhānyāyudhasamanvitam
12,087.006c dṛḍhaprākāraparikhaṃ hastyaśvarathasaṃkulam
12,087.007a vidvāṃsaḥ śilpino yatra nicayāś ca susaṃcitāḥ
12,087.007c dhārmikaś ca jano yatra dākṣyam uttamam āsthitaḥ
12,087.008a ūrjasvinaranāgāśvaṃ catvarāpaṇaśobhitam
12,087.008c prasiddhavyavahāraṃ ca praśāntam akutobhayam
12,087.009a suprabhaṃ sānunādaṃ ca supraśastaniveśanam
12,087.009c śūrāḍhyajanasaṃpannaṃ brahmaghoṣānunāditam
12,087.010a samājotsavasaṃpannaṃ sadāpūjitadaivatam
12,087.010c vaśyāmātyabalo rājā tat puraṃ svayam āvaset
12,087.011a tatra kośaṃ balaṃ mitraṃ vyavahāraṃ ca vardhayet
12,087.011c pure janapade caiva sarvadoṣān nivartayet
12,087.012a bhāṇḍāgārāyudhāgāraṃ prayatnenābhivardhayet
12,087.012c nicayān vardhayet sarvāṃs tathā yantragadāgadān
12,087.013a kāṣṭhalohatuṣāṅgāradāruśṛṅgāsthivaiṇavān
12,087.013c majjāsnehavasākṣaudram auṣadhagrāmam eva ca
12,087.014a śaṇaṃ sarjarasaṃ dhānyam āyudhāni śarāṃs tathā
12,087.014c carma snāyu tathā vetraṃ muñjabalbajadhanvanān
12,087.015a āśayāś codapānāś ca prabhūtasalilā varāḥ
12,087.015c niroddhavyāḥ sadā rājñā kṣīriṇaś ca mahīruhāḥ
12,087.016a satkṛtāś ca prayatnena ācāryartvikpurohitāḥ
12,087.016c maheṣvāsāḥ sthapatayaḥ sāṃvatsaracikitsakāḥ
12,087.017a prājñā medhāvino dāntā dakṣāḥ śūrā bahuśrutāḥ
12,087.017c kulīnāḥ sattvasaṃpannā yuktāḥ sarveṣu karmasu
12,087.018a pūjayed dhārmikān rājā nigṛhṇīyād adhārmikān
12,087.018c niyuñjyāc ca prayatnena sarvavarṇān svakarmasu
12,087.019a bāhyam ābhyantaraṃ caiva paurajānapadaṃ janam
12,087.019c cāraiḥ suviditaṃ kṛtvā tataḥ karma prayojayet
12,087.020a cārān mantraṃ ca kośaṃ ca mantraṃ caiva viśeṣataḥ
12,087.020c anutiṣṭhet svayaṃ rājā sarvaṃ hy atra pratiṣṭhitam
12,087.021a udāsīnārimitrāṇāṃ sarvam eva cikīrṣitam
12,087.021c pure janapade caiva jñātavyaṃ cāracakṣuṣā
12,087.022a tatas tathā vidhātavyaṃ sarvam evāpramādataḥ
12,087.022c bhaktān pujayatā nityaṃ dviṣataś ca nigṛhṇatā
12,087.023a yaṣṭavyaṃ kratubhir nityaṃ dātavyaṃ cāpy apīḍayā
12,087.023c prajānāṃ rakṣaṇaṃ kāryaṃ na kāryaṃ karma garhitam
12,087.024a kṛpaṇānāthavṛddhānāṃ vidhavānāṃ ca yoṣitām
12,087.024c yogakṣemaṃ ca vṛttiṃ ca nityam eva prakalpayet
12,087.025a āśrameṣu yathākālaṃ celabhājanabhojanam
12,087.025c sadaivopahared rājā satkṛtyānavamanya ca
12,087.026a ātmānaṃ sarvakāryāṇi tāpase rājyam eva ca
12,087.026c nivedayet prayatnena tiṣṭhet prahvaś ca sarvadā
12,087.027a sarvārthatyāginaṃ rājā kule jātaṃ bahuśrutam
12,087.027c pūjayet tādṛśaṃ dṛṣṭvā śayanāsanabhojanaiḥ
12,087.028a tasmin kurvīta viśvāsaṃ rājā kasyāṃ cid āpadi
12,087.028c tāpaseṣu hi viśvāsam api kurvanti dasyavaḥ
12,087.029a tasmin nidhīn ādadhīta prajñāṃ paryādadīta ca
12,087.029c na cāpy abhīkṣṇaṃ seveta bhṛśaṃ vā pratipūjayet
12,087.030a anyaḥ kāryaḥ svarāṣṭreṣu pararāṣṭreṣu cāparaḥ
12,087.030c aṭavīṣv aparaḥ kāryaḥ sāmantanagareṣu ca
12,087.031a teṣu satkārasaṃskārān saṃvibhāgāṃś ca kārayet
12,087.031c pararāṣṭrāṭavīstheṣu yathā svaviṣaye tathā
12,087.032a te kasyāṃ cid avasthāyāṃ śaraṇaṃ śaraṇārthine
12,087.032c rājñe dadyur yathākāmaṃ tāpasāḥ saṃśitavratāḥ
12,087.033a eṣa te lakṣaṇoddeśaḥ saṃkṣepeṇa prakīrtitaḥ
12,087.033c yādṛśaṃ nagaraṃ rājā svayam āvastum arhati
12,088.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,088.001a rāṣṭraguptiṃ ca me rājan rāṣṭrasyaiva ca saṃgraham
12,088.001c samyag jijñāsamānāya prabrūhi bharatarṣabha
12,088.002 bhīṣma uvāca
12,088.002a rāṣṭraguptiṃ ca te samyag rāṣṭrasyaiva ca saṃgraham
12,088.002c hanta sarvaṃ pravakṣyāmi tattvam ekamanāḥ śṛṇu
12,088.003a grāmasyādhipatiḥ kāryo daśagrāmyas tathāparaḥ
12,088.003c dviguṇāyāḥ śatasyaivaṃ sahasrasya ca kārayet
12,088.004a grāme yān grāmadoṣāṃś ca grāmikaḥ paripālayet
12,088.004c tān brūyād daśapāyāsau sa tu viṃśatipāya vai
12,088.004d*0209_01 tān ācakṣīta daśine daśako viṃśine punaḥ
12,088.005a so 'pi viṃśatyadhipatir vṛttaṃ jānapade jane
12,088.005c grāmāṇāṃ śatapālāya sarvam eva nivedayet
12,088.006a yāni grāmīṇabhojyāni grāmikas tāny upāśnuyāt
12,088.006c daśapas tena bhartavyas tenāpi dviguṇādhipaḥ
12,088.006d*0210_01 daśinena vibhaktavyo daśinā viṃśatis tathā
12,088.007a grāmaṃ grāmaśatādhyakṣo bhoktum arhati satkṛtaḥ
12,088.007c mahāntaṃ bharataśreṣṭha susphītajanasaṃkulam
12,088.007e tatra hy anekam āyattaṃ rājño bhavati bhārata
12,088.008a śākhānagaram arhas tu sahasrapatir uttamam
12,088.008c dhānyahairaṇyabhogena bhoktuṃ rāṣṭriya udyataḥ
12,088.009a tathā yad grāmakṛtyaṃ syād grāmikṛtyaṃ ca te svayam
12,088.009c dharmajñaḥ sacivaḥ kaś cit tat prapaśyed atandritaḥ
12,088.010a nagare nagare ca syād ekaḥ sarvārthacintakaḥ
12,088.010c uccaiḥsthāne ghorarūpo nakṣatrāṇām iva grahaḥ
12,088.010e bhavet sa tān parikrāmet sarvān eva sadā svayam
12,088.010f*0211_01 teṣāṃ vṛttaṃ pariṇayet kaś cid rāṣṭreṣu taccaraḥ
12,088.010f*0211_02 jighāṃsavaḥ pāpakāmāḥ parasvādāyinaḥ śaṭhāḥ
12,088.010f*0211_03 rakṣābhyadhikṛtā nāma tebhyo rakṣed imāḥ prajāḥ
12,088.011a vikrayaṃ krayam adhvānaṃ bhaktaṃ ca saparivyayam
12,088.011c yogakṣemaṃ ca saṃprekṣya vaṇijaḥ kārayet karān
12,088.012a utpattiṃ dānavṛttiṃ ca śilpaṃ saṃprekṣya cāsakṛt
12,088.012c śilpapratikarān eva śilpinaḥ prati kārayet
12,088.013a uccāvacakarā nyāyyāḥ pūrvarājñāṃ yudhiṣṭhira
12,088.013c yathā yathā na hīyeraṃs tathā kuryān mahīpatiḥ
12,088.014a phalaṃ karma ca saṃprekṣya tataḥ sarvaṃ prakalpayet
12,088.014c phalaṃ karma ca nirhetu na kaś cit saṃpravartayet
12,088.015a yathā rājā ca kartā ca syātāṃ karmaṇi bhāginau
12,088.015c samavekṣya tathā rājñā praṇeyāḥ satataṃ karāḥ
12,088.016a nocchindyād ātmano mūlaṃ pareṣāṃ vāpi tṛṣṇayā
12,088.016c īhādvārāṇi saṃrudhya rājā saṃprītidarśanaḥ
12,088.017a pradviṣanti parikhyātaṃ rājānam atikhādinam
12,088.017c pradviṣṭasya kutaḥ śreyaḥ saṃpriyo labhate priyam
12,088.018a vatsaupamyena dogdhavyaṃ rāṣṭram akṣīṇabuddhinā
12,088.018c bhṛto vatso jātabalaḥ pīḍāṃ sahati bhārata
12,088.019a na karma kurute vatso bhṛśaṃ dugdho yudhiṣṭhira
12,088.019c rāṣṭram apy atidugdhaṃ hi na karma kurute mahat
12,088.020a yo rāṣṭram anugṛhṇāti parigṛhya svayaṃ nṛpaḥ
12,088.020c saṃjātam upajīvan sa labhate sumahat phalam
12,088.021a āpadarthaṃ hi nicayān rājāna iha cinvate
12,088.021c rāṣṭraṃ ca kośabhūtaṃ syāt kośo veśmagatas tathā
12,088.022a paurajānapadān sarvān saṃśritopāśritāṃs tathā
12,088.022c yathāśakty anukampeta sarvān abhyantarān api
12,088.023a bāhyaṃ janaṃ bhedayitvā bhoktavyo madhyamaḥ sukham
12,088.023c evaṃ na saṃprakupyante janāḥ sukhitaduḥkhitāḥ
12,088.024a prāg eva tu karādānam anubhāṣya punaḥ punaḥ
12,088.024c saṃnipatya svaviṣaye bhayaṃ rāṣṭre pradarśayet
12,088.025a iyam āpat samutpannā paracakrabhayaṃ mahat
12,088.025c api nāntāya kalpeta veṇor iva phalāgamaḥ
12,088.026a arayo me samutthāya bahubhir dasyubhiḥ saha
12,088.026c idam ātmavadhāyaiva rāṣṭram icchanti bādhitum
12,088.027a asyām āpadi ghorāyāṃ saṃprāpte dāruṇe bhaye
12,088.027c paritrāṇāya bhavatāṃ prārthayiṣye dhanāni vaḥ
12,088.028a pratidāsye ca bhavatāṃ sarvaṃ cāhaṃ bhayakṣaye
12,088.028c nārayaḥ pratidāsyanti yad dhareyur balād itaḥ
12,088.029a kalatram āditaḥ kṛtvā naśyet svaṃ svayam eva hi
12,088.029c api cet putradārārtham arthasaṃcaya iṣyate
12,088.030a nandāmi vaḥ prabhāvena putrāṇām iva codaye
12,088.030c yathāśakty anugṛhṇāmi rāṣṭrasyāpīḍayā ca vaḥ
12,088.031a āpatsv eva ca voḍhavyaṃ bhavadbhiḥ sadgavair iva
12,088.031c na vaḥ priyataraṃ kāryaṃ dhanaṃ kasyāṃ cid āpadi
12,088.032a iti vācā madhurayā ślakṣṇayā sopacārayā
12,088.032c svaraśmīn abhyavasṛjed yugam ādāya kālavit
12,088.033a pracāraṃ bhṛtyabharaṇaṃ vyayaṃ gogrāmato bhayam
12,088.033c yogakṣemaṃ ca saṃprekṣya gominaḥ kārayet karān
12,088.034a upekṣitā hi naśyeyur gomino 'raṇyavāsinaḥ
12,088.034c tasmāt teṣu viśeṣeṇa mṛdupūrvaṃ samācaret
12,088.035a sāntvanaṃ rakṣaṇaṃ dānam avasthā cāpy abhīkṣṇaśaḥ
12,088.035c gomināṃ pārtha kartavyaṃ saṃvibhāgāḥ priyāṇi ca
12,088.036a ajasram upayoktavyaṃ phalaṃ gomiṣu sarvataḥ
12,088.036c prabhāvayati rāṣṭraṃ ca vyavahāraṃ kṛṣiṃ tathā
12,088.037a tasmād gomiṣu yatnena prītiṃ kuryād vicakṣaṇaḥ
12,088.037c dayāvān apramattaś ca karān saṃpraṇayan mṛdūn
12,088.038a sarvatra kṣemacaraṇaṃ sulabhaṃ tāta gomibhiḥ
12,088.038c na hy ataḥ sadṛśaṃ kiṃ cid dhanam asti yudhiṣṭhira
12,089.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,089.001a yadā rājā samartho 'pi kośārthī syān mahāmate
12,089.001c kathaṃ pravarteta tadā tan me brūhi pitāmaha
12,089.002 bhīṣma uvāca
12,089.002a yathādeśaṃ yathākālam api caiva yathābalam
12,089.002c anuśiṣyāt prajā rājā dharmārthī taddhite rataḥ
12,089.003a yathā tāsāṃ ca manyeta śreya ātmana eva ca
12,089.003c tathā dharmyāṇi sarvāṇi rājā rāṣṭre pravartayet
12,089.004a madhudohaṃ duhed rāṣṭraṃ bhramarān na vipātayet
12,089.004c vatsāpekṣī duhec caiva stanāṃś ca na vikuṭṭayet
12,089.005a jalaukāvat pibed rāṣṭraṃ mṛdunaiva narādhipa
12,089.005c vyāghrīva ca haret putram adaṣṭvā mā pated iti
12,089.005d*0212_01 yathā śalyakavān ākhuḥ padaṃ dhūnayate sadā
12,089.005d*0212_02 atīkṣṇenābhyupāyena tathā rāṣṭraṃ samāpibet
12,089.006a alpenālpena deyena vardhamānaṃ pradāpayet
12,089.006c tato bhūyas tato bhūyaḥ kāmaṃ vṛddhiṃ samācaret
12,089.007a damayann iva damyānāṃ śaśvad bhāraṃ pravardhayet
12,089.007c mṛdupūrvaṃ prayatnena pāśān abhyavahārayet
12,089.008a sakṛt pāśāvakīrṇās te na bhaviṣyanti durdamāḥ
12,089.008c ucitenaiva bhoktavyās te bhaviṣyanti yatnataḥ
12,089.009a tasmāt sarvasamārambho durlabhaḥ puruṣavrajaḥ
12,089.009c yathāmukhyān sāntvayitvā bhoktavya itaro janaḥ
12,089.010a tatas tān bhedayitvātha parasparavivakṣitān
12,089.010c bhuñjīta sāntvayitvaiva yathāsukham ayatnataḥ
12,089.011a na cāsthāne na cākāle karān ebhyo 'nupātayet
12,089.011c ānupūrvyeṇa sāntvena yathākālaṃ yathāvidhi
12,089.012a upāyān prabravīmy etān na me māyā vivakṣitā
12,089.012c anupāyena damayan prakopayati vājinaḥ
12,089.013a pānāgārāṇi veśāś ca veśaprāpaṇikās tathā
12,089.013c kuśīlavāḥ sakitavā ye cānye ke cid īdṛśāḥ
12,089.014a niyamyāḥ sarva evaite ye rāṣṭrasyopaghātakāḥ
12,089.014c ete rāṣṭre hi tiṣṭhanto bādhante bhadrikāḥ prajāḥ
12,089.015a na kena cid yācitavyaḥ kaś cit kiṃ cid anāpadi
12,089.015c iti vyavasthā bhūtānāṃ purastān manunā kṛtā
12,089.016a sarve tathā na jīveyur na kuryuḥ karma ced iha
12,089.016c sarva eva trayo lokā na bhaveyur asaṃśayam
12,089.017a prabhur niyamane rājā ya etān na niyacchati
12,089.017c bhuṅkte sa tasya pāpasya caturbhāgam iti śrutiḥ
12,089.017d*0213_01 bhoktā tasya tu pāpasya sukṛtasya yathā tathā
12,089.017d*0214_01 niyantavyā sadā rājñā pāpā ye syur narādhipa
12,089.017d*0214_02 kṛtapāpas tv asau rājā ya etān na niyacchati
12,089.017e tathā kṛtasya dharmasya caturbhāgam upāśnute
12,089.018a sthānāny etāni saṃgamya prasaṅge bhūtināśanaḥ
12,089.018c kāmaprasaktaḥ puruṣaḥ kim akāryaṃ vivarjayet
12,089.018d*0215_01 madyamāṃsaparasvāni tathā dārā dhanāni ca
12,089.018d*0215_02 āhared rāgavaśagas tathā śāstraṃ pradarśayet
12,089.019a āpady eva tu yāceran yeṣāṃ nāsti parigrahaḥ
12,089.019c dātavyaṃ dharmatas tebhyas tv anukrośād dayārthinā
12,089.020a mā te rāṣṭre yācanakā mā te bhūyuś ca dasyavaḥ
12,089.020c iṣṭādātāra evaite naite bhūtasya bhāvakāḥ
12,089.021a ye bhūtāny anugṛhṇanti vardhayanti ca ye prajāḥ
12,089.021c te te rāṣṭre pravartantāṃ mā bhūtānām abhāvakāḥ
12,089.022a daṇḍyās te ca mahārāja dhanādānaprayojanāḥ
12,089.022c prayogaṃ kārayeyus tān yathā balikarāṃs tathā
12,089.023a kṛṣigorakṣyavāṇijyaṃ yac cānyat kiṃ cid īdṛśam
12,089.023c puruṣaiḥ kārayet karma bahubhiḥ saha karmibhiḥ
12,089.024a naraś cet kṛṣigorakṣyaṃ vāṇijyaṃ cāpy anuṣṭhitaḥ
12,089.024c saṃśayaṃ labhate kiṃ cit tena rājā vigarhyate
12,089.025a dhaninaḥ pūjayen nityaṃ yānācchādanabhojanaiḥ
12,089.025c vaktavyāś cānugṛhṇīdhvaṃ pūjāḥ saha mayeti ha
12,089.026a aṅgam etan mahad rājñāṃ dhanino nāma bhārata
12,089.026c kakudaṃ sarvabhūtānāṃ dhanastho nātra saṃśayaḥ
12,089.027a prājñaḥ śūro dhanasthaś ca svām dhārmika eva ca
12,089.027c tapasvī satyavādī ca buddhimāṃś cābhirakṣati
12,089.028a tasmād eteṣu sarveṣu prītimān bhava pārthiva
12,089.028c satyam ārjavam akrodham ānṛśaṃsyaṃ ca pālaya
12,089.029a evaṃ daṇḍaṃ ca kośaṃ ca mitraṃ bhūmiṃ ca lapsyase
12,089.029c satyārjavaparo rājan mitrakośasamanvitaḥ
12,090.001 bhīṣma uvāca
12,090.001a vanaspatīn bhakṣyaphalān na chindyur viṣaye tava
12,090.001c brāhmaṇānāṃ mūlaphalaṃ dharmyam āhur manīṣiṇaḥ
12,090.002a brāhmaṇebhyo 'tiriktaṃ ca bhuñjīrann itare janāḥ
12,090.002c na brāhmaṇoparodhena hared anyaḥ kathaṃ cana
12,090.003a vipraś cet tyāgam ātiṣṭhed ākhyāyāvṛttikarśitaḥ
12,090.003c parikalpyāsya vṛttiḥ syāt sadārasya narādhipa
12,090.004a sa cen nopanivarteta vācyo brāhmaṇasaṃsadi
12,090.004c kasminn idānīṃ maryādām ayaṃ lokaḥ kariṣyati
12,090.005a asaṃśayaṃ nivarteta na ced vakṣyaty ataḥ param
12,090.005c pūrvaṃ parokṣaṃ kartavyam etat kaunteya śāsanam
12,090.006a āhur etaj janā brahman na caitac chraddadhāmy aham
12,090.006c nimantryaś ca bhaved bhogair avṛttyā cet tadācaret
12,090.007a kṛṣigorakṣyavāṇijyaṃ lokānām iha jīvanam
12,090.007c ūrdhvaṃ caiva trayī vidyā sā bhūtān bhāvayaty uta
12,090.008a tasyāṃ prayatamānāyāṃ ye syus tatparipanthinaḥ
12,090.008c dasyavas tadvadhāyeha brahmā kṣatram athāsṛjat
12,090.009a śatrūñ jahi prajā rakṣa yajasva kratubhir nṛpa
12,090.009c yudhyasva samare vīro bhūtvā kauravanandana
12,090.010a saṃrakṣyān pālayed rājā yaḥ sa rājāryakṛttamaḥ
12,090.010c ye ke cit tān na rakṣanti tair artho nāsti kaś cana
12,090.011a sadaiva rājñā boddhavyaṃ sarvalokād yudhiṣṭhira
12,090.011c tasmād dhetor hi bhuñjīta manuṣyān eva mānavaḥ
12,090.012a antarebhyaḥ parān rakṣan parebhyaḥ punar antarān
12,090.012c parān parebhyaḥ svān svebhyaḥ sarvān pālaya nityadā
12,090.013a ātmānaṃ sarvato rakṣan rājā rakṣeta medinīm
12,090.013c ātmamūlam idaṃ sarvam āhur hi viduṣo janāḥ
12,090.014a kiṃ chidraṃ ko 'nuṣaṅgo me kiṃ vāsty avinipātitam
12,090.014c kuto mām āsraved doṣa iti nityaṃ vicintayet
12,090.014d*0216_01 atītadivase vṛttaṃ praśaṃsanti na vā punaḥ
12,090.015a guptaiś cārair anumataiḥ pṛthivīm anucārayet
12,090.015c sunītaṃ yadi me vṛttaṃ praśaṃsanti na vā punaḥ
12,090.015e kaccid rocej janapade kaccid rāṣṭre ca me yaśaḥ
12,090.016a dharmajñānāṃ dhṛtimatāṃ saṃgrāmeṣv apalāyinām
12,090.016c rāṣṭraṃ ca ye 'nujīvanti ye ca rājño 'nujīvinaḥ
12,090.017a amātyānāṃ ca sarveṣāṃ madhyasthānāṃ ca sarvaśaḥ
12,090.017c ye ca tvābhipraśaṃseyur nindeyur atha vā punaḥ
12,090.017e sarvān supariṇītāṃs tān kārayeta yudhiṣṭhira
12,090.018a ekāntena hi sarveṣāṃ na śakyaṃ tāta rocitum
12,090.018c mitrāmitram atho madhyaṃ sarvabhūteṣu bhārata
12,090.019a tulyabāhubalānāṃ ca guṇair api niṣevinām
12,090.019c kathaṃ syād adhikaḥ kaś cit sa tu bhuñjīta mānavān
12,090.020a ye carā hy acarān adyur adaṃṣṭrān daṃṣṭriṇas tathā
12,090.020c āśīviṣā iva kruddhā bhujagā bhujagān iva
12,090.021a etebhyaś cāpramattaḥ syāt sadā yatto yudhiṣṭhira
12,090.021c bhāruṇḍasadṛśā hy ete nipatanti pramādyataḥ
12,090.022a kaccit te vaṇijo rāṣṭre nodvijante karārditāḥ
12,090.022c krīṇanto bahu vālpena kāntārakṛtaniśramāḥ
12,090.023a kaccit kṛṣikarā rāṣṭraṃ na jahaty atipīḍitāḥ
12,090.023c ye vahanti dhuraṃ rājñāṃ saṃbharantītarān api
12,090.024a ito dattena jīvanti devāḥ pitṛgaṇās tathā
12,090.024c manuṣyoragarakṣāṃsi vayāṃsi paśavas tathā
12,090.025a eṣā te rāṣṭravṛttiś ca rāṣṭraguptiś ca bhārata
12,090.025c etam evārtham āśritya bhūyo vakṣyāmi pāṇḍava
12,091.001 bhīṣma uvāca
12,091.001a yān aṅgirāḥ kṣatradharmān utathyo brahmavittamaḥ
12,091.001c māndhātre yauvanāśvāya prītimān abhyabhāṣata
12,091.002a sa yathānuśaśāsainam utathyo brahmavittamaḥ
12,091.002c tat te sarvaṃ pravakṣyāmi nikhilena yudhiṣṭhira
12,091.003 utathya uvāca
12,091.003a dharmāya rājā bhavati na kāmakaraṇāya tu
12,091.003c māndhātar evaṃ jānīhi rājā lokasya rakṣitā
12,091.004a rājā carati vai dharmaṃ devatvāyaiva gacchati
12,091.004c na ced dharmaṃ sa carati narakāyaiva gacchati
12,091.005a dharme tiṣṭhanti bhūtāni dharmo rājani tiṣṭhati
12,091.005c taṃ rājā sādhu yaḥ śāsti sa rājā pṛthivīpatiḥ
12,091.006a rājā paramadharmātmā lakṣmīvān pāpa ucyate
12,091.006c devāś ca garhāṃ gacchanti dharmo nāstīti cocyate
12,091.007a adharme vartamānānām arthasiddhiḥ pradṛśyate
12,091.007c tad eva maṅgalaṃ sarvaṃ lokaḥ samanuvartate
12,091.008a ucchidyate dharmavṛttam adharmo vartate mahān
12,091.008c bhayam āhur divārātraṃ yadā pāpo na vāryate
12,091.008d*0217_01 mamedam iti nedaṃ ca sādhūnāṃ tāta dharmataḥ
12,091.008d*0217_02 naiva vyavasthā bhavati yadā pāpo na vāryate
12,091.008d*0217_03 naiva bhāryā na paśavo na kṣetraṃ na niveśanam
12,091.008d*0217_04 saṃdṛśyeta manuṣyāṇāṃ yadā pāpabalaṃ bhavet
12,091.008d*0217_05 devāḥ pūjāṃ na jānanti na svadhāṃ pitaras tathā
12,091.008d*0217_06 na pūjyante hy atithayo yadā pāpo na vāryate
12,091.009a na vedān anuvartanti vratavanto dvijātayaḥ
12,091.009c na yajñāṃs tanvate viprā yadā pāpo na vāryate
12,091.010a vadhyānām iva sarveṣāṃ mano bhavati vihvalam
12,091.010c manuṣyāṇāṃ mahārāja yadā pāpo na vāryate
12,091.011a ubhau lokāv abhiprekṣya rājānam ṛṣayaḥ svayam
12,091.011c asṛjan sumahad bhūtam ayaṃ dharmo bhaviṣyati
12,091.012a yasmin dharmo virājeta taṃ rājānaṃ pracakṣate
12,091.012c yasmin vilīyate dharmas taṃ devā vṛṣalaṃ viduḥ
12,091.013a vṛṣo hi bhagavān dharmo yas tasya kurute hy alam
12,091.013c vṛṣalaṃ taṃ vidur devās tasmād dharmaṃ na lopayet
12,091.014a dharme vardhati vardhanti sarvabhūtāni sarvadā
12,091.014c tasmin hrasati hīyante tasmād dharmaṃ pravardhayet
12,091.015a dhanāt sravati dharmo hi dhāraṇād veti niścayaḥ
12,091.015c akāryāṇāṃ manuṣyendra sa sīmāntakaraḥ smṛtaḥ
12,091.016a prabhavārthaṃ hi bhūtānāṃ dharmaḥ sṛṣṭaḥ svayaṃbhuvā
12,091.016c tasmāt pravardhayed dharmaṃ prajānugrahakāraṇāt
12,091.017a tasmād dhi rājaśārdūla dharmaḥ śreṣṭha iti smṛtaḥ
12,091.017c sa rājā yaḥ prajāḥ śāsti sādhukṛt puruṣarṣabhaḥ
12,091.018a kāmakrodhāv anādṛtya dharmam evānupālayet
12,091.018c dharmaḥ śreyaskaratamo rājñāṃ bharatasattama
12,091.019a dharmasya brāhmaṇā yonis tasmāt tān pūjayet sadā
12,091.019c brāhmaṇānāṃ ca māndhātaḥ kāmān kuryād amatsarī
12,091.020a teṣāṃ hy akāmakaraṇād rājñaḥ saṃjāyate bhayam
12,091.020c mitrāṇi ca na vardhante tathāmitrībhavanty api
12,091.020d*0218_01 śatravo hy api mitrāṇi tadā mitraṃ bhavanty api
12,091.021a brāhmaṇān vai tadāsūyād yadā vairocano baliḥ
12,091.021c athāsmāc chrīr apākrāmad yāsminn āsīt pratāpinī
12,091.022a tatas tasmād apakramya sāgacchat pākaśāsanam
12,091.022c atha so 'nvatapat paścāc chriyaṃ dṛṣṭvā puraṃdare
12,091.023a etat phalam asūyāyā abhimānasya cābhibho
12,091.023c tasmād budhyasva māndhātar mā tvā jahyāt pratāpinī
12,091.024a darpo nāma śriyaḥ putro jajñe 'dharmād iti śrutiḥ
12,091.024c tena devāsurā rājan nītāḥ subahuśo vaśam
12,091.025a rājarṣayaś ca bahavas tasmād budhyasva pārthiva
12,091.025c rājā bhavati taṃ jitvā dāsas tena parājitaḥ
12,091.026a sa yathā darpasahitam adharmaṃ nānusevase
12,091.026c tathā vartasva māndhātaś ciraṃ cet sthātum icchasi
12,091.027a mattāt pramattāt pogaṇḍād unmattāc ca viśeṣataḥ
12,091.027c tadabhyāsād upāvartād ahitānāṃ ca sevanāt
12,091.028a nigṛhītād amātyāc ca strībhyaś caiva viśeṣataḥ
12,091.028c parvatād viṣamād durgād dhastino 'śvāt sarīsṛpāt
12,091.029a etebhyo nityayattaḥ syān naktaṃcaryāṃ ca varjayet
12,091.029c atyāyaṃ cātimānaṃ ca dambhaṃ krodhaṃ ca varjayet
12,091.030a avijñātāsu ca strīṣu klībāsu svairiṇīṣu ca
12,091.030c parabhāryāsu kanyāsu nācaren maithunaṃ nṛpaḥ
12,091.031a kuleṣu pāparakṣāṃsi jāyante varṇasaṃkarāt
12,091.031c apumāṃso 'ṅgahīnāś ca sthūlajihvā vicetasaḥ
12,091.032a ete cānye ca jāyante yadā rājā pramādyati
12,091.032c tasmād rājñā viśeṣeṇa vartitavyaṃ prajāhite
12,091.033a kṣatriyasya pramattasya doṣaḥ saṃjāyate mahān
12,091.033c adharmāḥ saṃpravartante prajāsaṃkarakārakāḥ
12,091.034a aśīte vidyate śītaṃ śīte śītaṃ na vidyate
12,091.034c avṛṣṭir ativṛṣṭiś ca vyādhiś cāviśati prajāḥ
12,091.035a nakṣatrāṇy upatiṣṭhanti grahā ghorās tathāpare
12,091.035c utpātāś cātra dṛśyante bahavo rājanāśanāḥ
12,091.036a arakṣitātmā yo rājā prajāś cāpi na rakṣati
12,091.036c prajāś ca tasya kṣīyante tāś ca so 'nu vinaśyati
12,091.037a dvāv ādadāte hy ekasya dvayoś ca bahavo 'pare
12,091.037c kumāryaḥ saṃpralupyante tadāhur nṛpadūṣaṇam
12,091.038a mamaitad iti naikasya manuṣyeṣv avatiṣṭhate
12,091.038c tyaktvā dharmaṃ yadā rājā pramādam anutiṣṭhati
12,092.001 utathya uvāca
12,092.001a kālavarṣī ca parjanyo dharmacārī ca pārthivaḥ
12,092.001c saṃpad yadaiṣā bhavati sā bibharti sukhaṃ prajāḥ
12,092.002a yo na jānāti nirhantuṃ vastrāṇāṃ rajako malam
12,092.002c raktāni vā śodhayituṃ yathā nāsti tathaiva saḥ
12,092.003a evam eva dvijendrāṇāṃ kṣatriyāṇāṃ viśām api
12,092.003c śūdrāś caturṇāṃ varṇānāṃ nānākarmasv avasthitāḥ
12,092.004a karma śūdre kṛṣir vaiśye daṇḍanītiś ca rājani
12,092.004c brahmacaryaṃ tapo mantrāḥ satyaṃ cāpi dvijātiṣu
12,092.005a teṣāṃ yaḥ kṣatriyo veda vastrāṇām iva śodhanam
12,092.005c śīladoṣān vinirhantuṃ sa pitā sa prajāpatiḥ
12,092.006a kṛtaṃ tretā dvāparaś ca kaliś ca bharatarṣabha
12,092.006c rājavṛttāni sarvāṇi rājaiva yugam ucyate
12,092.007a cāturvarṇyaṃ tathā vedāś cāturāśramyam eva ca
12,092.007c sarvaṃ pramuhyate hy etad yadā rājā pramādyati
12,092.007d*0219_01 agnitretā trayī vidyā yajñāś ca sahadakṣiṇāḥ
12,092.007d*0219_02 sarva eva pramādyanti yadā rājā pramādyati
12,092.008a rājaiva kartā bhūtānāṃ rājaiva ca vināśakaḥ
12,092.008c dharmātmā yaḥ sa kartā syād adharmātmā vināśakaḥ
12,092.009a rājño bhāryāś ca putrāś ca bāndhavāḥ suhṛdas tathā
12,092.009c sametya sarve śocanti yadā rājā pramādyati
12,092.010a hastino 'śvāś ca gāvaś cāpy uṣṭrāśvataragardabhāḥ
12,092.010c adharmavṛtte nṛpatau sarve sīdanti pārthiva
12,092.011a durbalārthaṃ balaṃ sṛṣṭaṃ dhātrā māndhātar ucyate
12,092.011c abalaṃ tan mahad bhūtaṃ yasmin sarvaṃ pratiṣṭhitam
12,092.012a yac ca bhūtaṃ sa bhajate bhūtā ye ca tadanvayāḥ
12,092.012c adharmasthe hi nṛpatau sarve sīdanti pārthiva
12,092.013a durbalasya hi yac cakṣur muner āśīviṣasya ca
12,092.013c aviṣahyatamaṃ manye mā sma durbalam āsadaḥ
12,092.014a durbalāṃs tāta budhyethā nityam evāvimānitān
12,092.014c mā tvāṃ durbalacakṣūṃṣi pradaheyuḥ sabāndhavam
12,092.015a na hi durbaladagdhasya kule kiṃ cit prarohati
12,092.015c āmūlaṃ nirdahaty eva mā sma durbalam āsadaḥ
12,092.016a abalaṃ vai balāc chreyo yac cātibalavad balam
12,092.016c balasyābaladagdhasya na kiṃ cid avaśiṣyate
12,092.017a vimānito hatotkruṣṭas trātāraṃ cen na vindati
12,092.017c amānuṣakṛtas tatra daṇḍo hanti narādhipam
12,092.018a mā sma tāta bale stheyā bādhiṣṭhā māpi durbalam
12,092.018c mā tvā durbalacakṣūṃṣi dhakṣyanty agnir ivāśrayam
12,092.019a yāni mithyābhiśastānāṃ patanty aśrūṇi rodatām
12,092.019c tāni putrān paśūn ghnanti teṣāṃ mithyābhiśāsatām
12,092.020a yadi nātmani putreṣu na cet pautreṣu naptṛṣu
12,092.020c na hi pāpaṃ kṛtaṃ karma sadyaḥ phalati gaur iva
12,092.021a yatrābalo vadhyamānas trātāraṃ nādhigacchati
12,092.021c mahān daivakṛtas tatra daṇḍaḥ patati dāruṇaḥ
12,092.022a yuktā yadā jānapadā bhikṣante brāhmaṇā iva
12,092.022c abhīkṣṇaṃ bhikṣudoṣeṇa rājānaṃ ghnanti tādṛśāḥ
12,092.023a rājño yadā janapade bahavo rājapūruṣāḥ
12,092.023c anayenopavartante tad rājñaḥ kilbiṣaṃ mahat
12,092.024a yadā yuktā nayanty arthān kāmād arthavaśena vā
12,092.024c kṛpaṇaṃ yācamānānāṃ tad rājño vaiśasaṃ mahat
12,092.025a mahāvṛkṣo jāyate vardhate ca; taṃ caiva bhūtāni samāśrayanti
12,092.025c yadā vṛkṣaś chidyate dahyate vā; tadāśrayā aniketā bhavanti
12,092.026a yadā rāṣṭre dharmam agryaṃ caranti; saṃskāraṃ vā rājaguṇaṃ bruvāṇāḥ
12,092.026c tair evādharmaś carito dharmamohāt; tūrṇaṃ jahyāt sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ ca
12,092.027a yatra pāpā jñāyamānāś caranti; satāṃ kalir vindati tatra rājñaḥ
12,092.027c yadā rājā śāsti narān naśiṣyān; na tad rājyaṃ vardhate bhūmipāla
12,092.028a yaś cāmātyaṃ mānayitvā yathārhaṃ; mantre ca yuddhe ca nṛpo niyuñjyāt
12,092.028c pravardhate tasya rāṣṭraṃ nṛpasya; bhuṅkte mahīṃ cāpy akhilāṃ cirāya
12,092.029a atrāpi sukṛtaṃ karma vācaṃ caiva subhāṣitām
12,092.029c samīkṣya pūjayan rājā dharmaṃ prāpnoty anuttamam
12,092.030a saṃvibhajya yadā bhuṅkte na cānyān avamanyate
12,092.030c nihanti balinaṃ dṛptaṃ sa rājño dharma ucyate
12,092.031a trāyate hi yadā sarvaṃ vācā kāyena karmaṇā
12,092.031c putrasyāpi na mṛṣyec ca sa rājño dharma ucyate
12,092.031d*0220_01 saṃvibhajya yadā bhuṅkte nṛpatir durbalān narān
12,092.031d*0220_02 tadā bhavanti balinaḥ sa rājño dharma ucyate
12,092.031d*0221_01 yadā rakṣati rāṣṭrāṇi yadā dasyūn apohati
12,092.031d*0221_02 yadā jayati saṃgrāme sa rājño dharma ucyate
12,092.031d*0222_01 pāpam ācarato yatra karmaṇā vyāhṛtena vā
12,092.031d*0222_02 priyasyāpi na mṛṣyeta sa rājño dharma ucyate
12,092.032a yadā śāraṇikān rājā putravat parirakṣati
12,092.032c bhinatti na ca maryādāṃ sa rājño dharma ucyate
12,092.033a yadāptadakṣiṇair yajñair yajate śraddhayānvitaḥ
12,092.033c kāmadveṣāv anādṛtya sa rājño dharma ucyate
12,092.034a kṛpaṇānāthavṛddhānāṃ yadāśru vyapamārṣṭi vai
12,092.034c harṣaṃ saṃjanayan nṝṇāṃ sa rājño dharma ucyate
12,092.035a vivardhayati mitrāṇi tathārīṃś cāpakarṣati
12,092.035c saṃpūjayati sādhūṃś ca sa rājño dharma ucyate
12,092.036a satyaṃ pālayati prāptyā nityaṃ bhūmiṃ prayacchati
12,092.036c pūjayaty atithīn bhṛtyān sa rājño dharma ucyate
12,092.037a nigrahānugrahau cobhau yatra syātāṃ pratiṣṭhitau
12,092.037c asmiṃl loke pare caiva rājā tat prāpnute phalam
12,092.038a yamo rājā dhārmikāṇāṃ māndhātaḥ parameśvaraḥ
12,092.038c saṃyacchan bhavati prāṇān nasaṃyacchaṃs tu pāpakaḥ
12,092.039a ṛtvikpurohitācāryān satkṛtyānavamanya ca
12,092.039c yadā samyak pragṛhṇāti sa rājño dharma ucyate
12,092.040a yamo yacchati bhūtāni sarvāṇy evāviśeṣataḥ
12,092.040c tasya rājñānukartavyaṃ yantavyā vidhivat prajāḥ
12,092.041a sahasrākṣeṇa rājā hi sarva evopamīyate
12,092.041c sa paśyati hi yaṃ dharmaṃ sa dharmaḥ puruṣarṣabha
12,092.042a apramādena śikṣethāḥ kṣamāṃ buddhiṃ dhṛtiṃ matim
12,092.042c bhūtānāṃ sattvajijñāsāṃ sādhv asādhu ca sarvadā
12,092.043a saṃgrahaḥ sarvabhūtānāṃ dānaṃ ca madhurā ca vāk
12,092.043c paurajānapadāś caiva goptavyāḥ svā yathā prajāḥ
12,092.044a na jātv adakṣo nṛpatiḥ prajāḥ śaknoti rakṣitum
12,092.044c bhāro hi sumahāṃs tāta rājyaṃ nāma suduṣkaram
12,092.045a tad daṇḍavin nṛpaḥ prājñaḥ śūraḥ śaknoti rakṣitum
12,092.045c na hi śakyam adaṇḍena klībenābuddhināpi vā
12,092.046a abhirūpaiḥ kule jātair dakṣair bhaktair bahuśrutaiḥ
12,092.046c sarvā buddhīḥ parīkṣethās tāpasāśramiṇām api
12,092.047a tatas tvaṃ sarvabhūtānāṃ dharmaṃ vetsyasi vai param
12,092.047c svadeśe paradeśe vā na te dharmo vinaśyati
12,092.048a dharmaś cārthaś ca kāmaś ca dharma evottaro bhavet
12,092.048c asmiṃl loke pare caiva dharmavit sukham edhate
12,092.049a tyajanti dārān prāṇāṃś ca manuṣyāḥ pratipūjitāḥ
12,092.049c saṃgrahaś caiva bhūtānāṃ dānaṃ ca madhurā ca vāk
12,092.050a apramādaś ca śaucaṃ ca tāta bhūtikaraṃ mahat
12,092.050c etebhyaś caiva māndhātaḥ satataṃ mā pramādithāḥ
12,092.051a apramatto bhaved rājā chidradarśī parātmanoḥ
12,092.051c nāsya chidraṃ paraḥ paśyec chidreṣu param anviyāt
12,092.052a etad vṛttaṃ vāsavasya yamasya varuṇasya ca
12,092.052c rājarṣīṇāṃ ca sarveṣāṃ tat tvam apy anupālaya
12,092.053a tat kuruṣva mahārāja vṛttaṃ rājarṣisevitam
12,092.053c ātiṣṭha divyaṃ panthānam ahnāya bharatarṣabha
12,092.054a dharmavṛttaṃ hi rājānaṃ pretya ceha ca bhārata
12,092.054c devarṣipitṛgandharvāḥ kīrtayanty amitaujasaḥ
12,092.055 bhīṣma uvāca
12,092.055a sa evam ukto māndhātā tenotathyena bhārata
12,092.055c kṛtavān aviśaṅkas tad ekaḥ prāpa ca medinīm
12,092.056a bhavān api tathā samyaṅ māndhāteva mahīpatiḥ
12,092.056c dharmaṃ kṛtvā mahīṃ rakṣan svarge sthānam avāpsyasi
12,093.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,093.001a kathaṃ dharme sthātum icchan rājā varteta dhārmikaḥ
12,093.001c pṛcchāmi tvā kuruśreṣṭha tan me brūhi pitāmaha
12,093.002 bhīṣma uvāca
12,093.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,093.002c gītaṃ dṛṣṭārthatattvena vāmadevena dhīmatā
12,093.003a rājā vasumanā nāma kausalyo balavāñ śuciḥ
12,093.003c maharṣiṃ paripapraccha vāmadevaṃ yaśasvinam
12,093.004a dharmārthasahitaṃ vākyaṃ bhagavann anuśādhi mām
12,093.004c yena vṛttena vai tiṣṭhan na cyaveyaṃ svadharmataḥ
12,093.005a tam abravīd vāmadevas tapasvī japatāṃ varaḥ
12,093.005c hemavarṇam upāsīnaṃ yayātim iva nāhuṣam
12,093.006a dharmam evānuvartasva na dharmād vidyate param
12,093.006c dharme sthitā hi rājāno jayanti pṛthivīm imām
12,093.007a arthasiddheḥ paraṃ dharmaṃ manyate yo mahīpatiḥ
12,093.007c ṛtāṃ ca kurute buddhiṃ sa dharmeṇa virocate
12,093.008a adharmadarśī yo rājā balād eva pravartate
12,093.008c kṣipram evāpayāto 'smād ubhau prathamamadhyamau
12,093.009a asatpāpiṣṭhasacivo vadhyo lokasya dharmahā
12,093.009c sahaiva parivāreṇa kṣipram evāvasīdati
12,093.010a arthānām ananuṣṭhātā kāmacārī vikatthanaḥ
12,093.010c api sarvāṃ mahīṃ labdhvā kṣipram eva vinaśyati
12,093.011a athādadānaḥ kalyāṇam anasūyur jitendriyaḥ
12,093.011c vardhate matimān rājā srotobhir iva sāgaraḥ
12,093.012a na pūrṇo 'smīti manyeta dharmataḥ kāmato 'rthataḥ
12,093.012c buddhito mitrataś cāpi satataṃ vasudhādhipaḥ
12,093.013a eteṣv eva hi sarveṣu lokayātrā pratiṣṭhitā
12,093.013c etāni śṛṇvaṃl labhate yaśaḥ kīrtiṃ śriyaḥ prajāḥ
12,093.014a evaṃ yo dharmasaṃrambhī dharmārthaparicintakaḥ
12,093.014c arthān samīkṣyārabhate sa dhruvaṃ mahad aśnute
12,093.015a adātā hy anatisneho daṇḍenāvartayan prajāḥ
12,093.015c sāhasaprakṛtī rājā kṣipram eva vinaśyati
12,093.016a atha pāpaṃ kṛtaṃ buddhyā na ca paśyaty abuddhimān
12,093.016c akīrtyāpi samāyukto mṛto narakam aśnute
12,093.017a atha mānayitur dātuḥ śuklasya rasavedinaḥ
12,093.017c vyasanaṃ svam ivotpannaṃ vijighāṃsanti mānavāḥ
12,093.018a yasya nāsti gurur dharme na cānyān anupṛcchati
12,093.018c sukhatantro 'rthalābheṣu na ciraṃ mahad aśnute
12,093.019a gurupradhāno dharmeṣu svayam arthānvavekṣitā
12,093.019c dharmapradhāno lokeṣu suciraṃ mahad aśnute
12,094.001 vāmadeva uvāca
12,094.001a yatrādharmaṃ praṇayate durbale balavattaraḥ
12,094.001c tāṃ vṛttim upajīvanti ye bhavanti tadanvayāḥ
12,094.002a rājānam anuvartante taṃ pāpābhipravartakam
12,094.002c avinītamanuṣyaṃ tat kṣipraṃ rāṣṭraṃ vinaśyati
12,094.003a yad vṛttim upajīvanti prakṛtisthasya mānavāḥ
12,094.003c tad eva viṣamasthasya svajano 'pi na mṛṣyate
12,094.004a sāhasaprakṛtir yatra kurute kiṃ cid ulbaṇam
12,094.004c aśāstralakṣaṇo rājā kṣipram eva vinaśyati
12,094.005a yo 'tyantācaritāṃ vṛttiṃ kṣatriyo nānuvartate
12,094.005c jitānām ajitānāṃ ca kṣatradharmād apaiti saḥ
12,094.006a dviṣantaṃ kṛtakarmāṇaṃ gṛhītvā nṛpatī raṇe
12,094.006c yo na mānayate dveṣāt kṣatradharmād apaiti saḥ
12,094.007a śaktaḥ syāt sumukho rājā kuryāt kāruṇyam āpadi
12,094.007c priyo bhavati bhūtānāṃ na ca vibhraśyate śriyaḥ
12,094.008a apriyaṃ yasya kurvīta bhūyas tasya priyaṃ caret
12,094.008c nacireṇa priyaḥ sa syād yo 'priyaḥ priyam ācaret
12,094.009a mṛṣāvādaṃ pariharet kuryāt priyam ayācitaḥ
12,094.009b*0223_01 śreyaso lakṣaṇaṃ caitad vikramo yatra dṛśyate
12,094.009b*0223_02 kīrtipradhāno yaś ca syāt samaye yaś ca tiṣṭhati
12,094.009b*0223_03 samarthān pūjayed yaś ca na spardheta ca yaś ca taiḥ
12,094.009c na ca kāmān na saṃrambhān na dveṣād dharmam utsṛjet
12,094.009d*0224_01 amāyayaiva varteta na ca satyaṃ tyajed budhaḥ
12,094.009d*0224_02 damaṃ dharmaṃ ca śīlaṃ ca kṣatradharmaṃ prajāhitam
12,094.010a nāpatrapeta praśneṣu nābhibhavyāṃ giraṃ sṛjet
12,094.010c na tvareta na cāsūyet tathā saṃgṛhyate paraḥ
12,094.011a priye nātibhṛśaṃ hṛṣyed apriye na ca saṃjvaret
12,094.011c na muhyed arthakṛcchreṣu prajāhitam anusmaran
12,094.012a yaḥ priyaṃ kurute nityaṃ guṇato vasudhādhipaḥ
12,094.012c tasya karmāṇi sidhyanti na ca saṃtyajyate śriyā
12,094.013a nivṛttaṃ pratikūlebhyo vartamānam anupriye
12,094.013c bhaktaṃ bhajeta nṛpatis tad vai vṛttaṃ satām iha
12,094.014a aprakīrṇendriyaṃ prājñam atyantānugataṃ śucim
12,094.014c śaktaṃ caivānuraktaṃ ca yuñjyān mahati karmaṇi
12,094.015a evam eva guṇair yukto yo na rajyati bhūmipam
12,094.015c bhartur artheṣv asūyantaṃ na taṃ yuñjīta karmaṇi
12,094.016a mūḍham aindriyakaṃ lubdham anāryacaritaṃ śaṭham
12,094.016c anatītopadhaṃ hiṃsraṃ durbuddhim abahuśrutam
12,094.017a tyaktopāttaṃ madyarataṃ dyūtastrīmṛgayāparam
12,094.017c kārye mahati yo yuñjyād dhīyate sa nṛpaḥ śriyaḥ
12,094.018a rakṣitātmā tu yo rājā rakṣyān yaś cānurakṣati
12,094.018c prajāś ca tasya vardhante dhruvaṃ ca mahad aśnute
12,094.019a ye ke cid bhūmipatayas tān sarvān anvavekṣayet
12,094.019c suhṛdbhir anabhikhyātais tena rājā na riṣyate
12,094.020a apakṛtya balasthasya dūrastho 'smīti nāśvaset
12,094.020c śyenānucaritair hy ete nipatanti pramādyataḥ
12,094.021a dṛḍhamūlas tv aduṣṭātmā viditvā balam ātmanaḥ
12,094.021c abalān abhiyuñjīta na tu ye balavattarāḥ
12,094.022a vikrameṇa mahīṃ labdhvā prajā dharmeṇa pālayan
12,094.022c āhave nidhanaṃ kuryād rājā dharmaparāyaṇaḥ
12,094.023a maraṇāntam idaṃ sarvaṃ neha kiṃ cid anāmayam
12,094.023c tasmād dharme sthito rājā prajā dharmeṇa pālayet
12,094.024a rakṣādhikaraṇaṃ yuddhaṃ tathā dharmānuśāsanam
12,094.024c mantracintyaṃ sukhaṃ kāle pañcabhir vardhate mahī
12,094.025a etāni yasya guptāni sa rājā rājasattama
12,094.025c satataṃ vartamāno 'tra rājā bhuṅkte mahīm imām
12,094.026a naitāny ekena śakyāni sātatyenānvavekṣitum
12,094.026c eteṣv āptān pratiṣṭhāpya rājā bhuṅkte mahīṃ ciram
12,094.027a dātāraṃ saṃvibhaktāraṃ mārdavopagataṃ śucim
12,094.027c asaṃtyaktamanuṣyaṃ ca taṃ janāḥ kurvate priyam
12,094.028a yas tu niḥśreyasaṃ jñātvā jñānaṃ tat pratipadyate
12,094.028c ātmano matam utsṛjya taṃ loko 'nuvidhīyate
12,094.029a yo 'rthakāmasya vacanaṃ prātikūlyān na mṛṣyate
12,094.029c śṛṇoti pratikūlāni vimanā nacirād iva
12,094.030a agrāmyacaritāṃ buddhim atyantaṃ yo na budhyate
12,094.030c jitānām ajitānāṃ ca kṣatradharmād apaiti saḥ
12,094.031a mukhyān amātyān yo hitvā nihīnān kurute priyān
12,094.031c sa vai vyasanam āsādya gādham ārto na vindati
12,094.032a yaḥ kalyāṇaguṇāñ jñātīn dveṣān naivābhimanyate
12,094.032c adṛḍhātmā dṛḍhakrodho nāsyārtho ramate 'ntike
12,094.033a atha yo guṇasaṃpannān hṛdayasyāpriyān api
12,094.033c priyeṇa kurute vaśyāṃś ciraṃ yaśasi tiṣṭhati
12,094.034a nākāle praṇayed arthān nāpriye jātu saṃjvaret
12,094.034c priye nātibhṛśaṃ hṛṣyed yujyetārogyakarmaṇi
12,094.035a ke mānuraktā rājānaḥ ke bhayāt samupāśritāḥ
12,094.035c madhyasthadoṣāḥ ke caiṣām iti nityaṃ vicintayet
12,094.036a na jātu balavān bhūtvā durbale viśvaset kva cit
12,094.036c bhāruṇḍasadṛśā hy ete nipatanti pramādyataḥ
12,094.037a api sarvair guṇair yuktaṃ bhartāraṃ priyavādinam
12,094.037c abhidruhyati pāpātmā tasmād dhi vibhiṣej janāt
12,094.038a etāṃ rājopaniṣadaṃ yayātiḥ smāha nāhuṣaḥ
12,094.038c manuṣyavijaye yukto hanti śatrūn anuttamān
12,095.001 vāmadeva uvāca
12,095.001a ayuddhenaiva vijayaṃ vardhayed vasudhādhipaḥ
12,095.001c jaghanyam āhur vijayaṃ yo yuddhena narādhipa
12,095.002a na cāpy alabdhaṃ lipseta mūle nātidṛḍhe sati
12,095.002c na hi durbalamūlasya rājño lābho vidhīyate
12,095.003a yasya sphīto janapadaḥ saṃpannaḥ priyarājakaḥ
12,095.003c saṃtuṣṭapuṣṭasacivo dṛḍhamūlaḥ sa pārthivaḥ
12,095.004a yasya yodhāḥ susaṃtuṣṭāḥ sāntvitāḥ sūpadhāsthitāḥ
12,095.004c alpenāpi sa daṇḍena mahīṃ jayati bhūmipaḥ
12,095.004d@010_0001 daṇḍo hi balavān yatra tatra sāma prayujyate
12,095.004d@010_0002 pradānaṃ sāmapūrvaṃ ca bhedamūlaṃ praśasyate
12,095.004d@010_0003 trayāṇāṃ viphalaṃ karma yadā paśyeta bhūmipaḥ
12,095.004d@010_0004 randhraṃ jñātvā tato daṇḍaṃ prayuñjītāvicārayan
12,095.004d@010_0005 abhibhūto yadā śatruḥ śatrubhir balavattaraiḥ
12,095.004d@010_0006 upekṣā tatra kartavyā vadhyatāṃ balināṃ balam
12,095.004d@010_0007 durbalo hi mahīpālo yadā bhavati bhārata
12,095.004d@010_0008 upekṣā tatra kartavyā caturṇām avirodhinī
12,095.004d@010_0009 upāyaḥ pañcamaḥ so 'pi sarveṣāṃ balavattaraḥ
12,095.004d@010_0010 bhārgaveṇa ca gītānāṃ ślokānāṃ kausalādhipa
12,095.004d@010_0011 vijñāya tattvaṃ tattvajña tattvatas tat kariṣyasi
12,095.004d@010_0012 yadi rakṣaḥ piśācena hanyate yatra kutra cit
12,095.004d@010_0013 upekṣā tatra kartavyā vadhyatāṃ balināṃ baliḥ
12,095.004d@010_0014 durbalo hi mahīpālaḥ śatrūṇāṃ śatrum uddharet
12,095.004d@010_0015 pādalagnaṃ karasthena kaṇṭakenaiva kaṇṭakam
12,095.004d@010_0016 śaṭhānāṃ sacivānāṃ ca mlecchānāṃ ca mahīpate
12,095.004d@010_0017 eṣa ukta upāyānām upekṣā balavattamā
12,095.004d@010_0018 aśmanā nāśayel lohaṃ lohenāśmānam eva ca
12,095.004d@010_0019 bilvānīvāparair bilvair mlecchān mlecchaiḥ prasādayet
12,095.004d@010_0020 dāsānāṃ ca pradṛptānām etad eveha kārayet
12,095.004d@010_0021 caṇḍālamlecchajātīnāṃ daṇḍena ca nivāraṇam
12,095.004d@010_0022 śaṭhānāṃ durvinītaiś ca pūrvam uktaṃ samācaret
12,095.004d@010_0023 anyāḥ śaṭhāś ca sacivās tathā kubrāhmaṇādayaḥ
12,095.004d@010_0024 upāyaiḥ pañcabhiḥ sādhyāś caturvargavirodhinaḥ
12,095.005a paurajānapadā yasya svanuraktāḥ supūjitāḥ
12,095.005b*0225_01 rāṣṭrakarmakarā hy ete rāṣṭrasya ca virodhinaḥ
12,095.005b*0225_02 durvinītā vinītāś ca sarve sādhyāḥ prayatnataḥ
12,095.005b*0225_03 caṇḍālamlecchajātyāś ca pāṣaṇḍāś ca vikarmiṇaḥ
12,095.005b*0225_04 balinaś cāśramāś caiva tathā gāyakanartakāḥ
12,095.005c sadhanā dhānyavantaś ca dṛḍhamūlaḥ sa pārthivaḥ
12,095.005d*0226_01 yasya rāṣṭre vasanty ete dhānyopacayakāriṇaḥ
12,095.005d*0226_02 āyavṛddhau sahāyāś ca dṛḍhamūlaḥ sa pārthivaḥ
12,095.006a prabhāvakālāv adhikau yadā manyeta cātmanaḥ
12,095.006c tadā lipseta medhāvī parabhūmiṃ dhanāny uta
12,095.007a bhogeṣv adayamānasya bhūteṣu ca dayāvataḥ
12,095.007c vardhate tvaramāṇasya viṣayo rakṣitātmanaḥ
12,095.008a takṣaty ātmānam evaiṣa vanaṃ paraśunā yathā
12,095.008c yaḥ samyag vartamāneṣu sveṣu mithyā pravartate
12,095.009a na vai dviṣantaḥ kṣīyante rājño nityam api ghnataḥ
12,095.009c krodhaṃ niyantuṃ yo veda tasya dveṣṭā na vidyate
12,095.010a yad āryajanavidviṣṭaṃ karma tan nācared budhaḥ
12,095.010c yat kalyāṇam abhidhyāyet tatrātmānaṃ niyojayet
12,095.011a nainam anye 'vajānanti nātmanā paritapyate
12,095.011c kṛtyaśeṣeṇa yo rājā sukhāny anububhūṣati
12,095.012a idaṃvṛttaṃ manuṣyeṣu vartate yo mahīpatiḥ
12,095.012c ubhau lokau vinirjitya vijaye saṃpratiṣṭhate
12,095.013 bhīṣma uvāca
12,095.013a ity ukto vāmadevena sarvaṃ tat kṛtavān nṛpaḥ
12,095.013c tathā kurvaṃs tvam apy etau lokau jetā na saṃśayaḥ
12,096.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,096.001a atha yo vijigīṣeta kṣatriyaḥ kṣatriyaṃ yudhi
12,096.001c kas tasya dharmyo vijaya etat pṛṣṭo bravīhi me
12,096.002 bhīṣma uvāca
12,096.002a sasahāyo 'sahāyo vā rāṣṭram āgamya bhūmipaḥ
12,096.002c brūyād ahaṃ vo rājeti rakṣiṣyāmi ca vaḥ sadā
12,096.003a mama dharmyaṃ baliṃ datta kiṃ vā māṃ pratipatsyatha
12,096.003c te cet tam āgataṃ tatra vṛṇuyuḥ kuśalaṃ bhavet
12,096.003d*0227_01 brūyād yuddhaṃ kariṣyāmaḥ śṛṇu naḥ kuśalaṃ bhavet
12,096.004a te ced akṣatriyāḥ santo virudhyeyuḥ kathaṃ cana
12,096.004c sarvopāyair niyantavyā vikarmasthā narādhipa
12,096.005a aśaktaṃ kṣatriyaṃ matvā śastraṃ gṛhṇāty athāparaḥ
12,096.005c trāṇāyāpy asamarthaṃ taṃ manyamānam atīva ca
12,096.006 yudhiṣṭhira uvāca
12,096.006a atha yaḥ kṣatriyo rājā kṣatriyaṃ pratyupāvrajet
12,096.006c kathaṃ sa pratiyoddhavyas tan me brūhi pitāmaha
12,096.007 bhīṣma uvāca
12,096.007a nāsaṃnaddho nākavaco yoddhavyaḥ kṣatriyo raṇe
12,096.007c eka ekena vācyaś ca visṛjasva kṣipāmi ca
12,096.008a sa cet saṃnaddha āgacchet saṃnaddhavyaṃ tato bhavet
12,096.008c sa cet sasainya āgacchet sasainyas tam athāhvayet
12,096.009a sa cen nikṛtyā yudhyeta nikṛtyā taṃ prayodhayet
12,096.009c atha ced dharmato yudhyed dharmeṇaiva nivārayet
12,096.010a nāśvena rathinaṃ yāyād udiyād rathinaṃ rathī
12,096.010c vyasane na prahartavyaṃ na bhītāya jitāya ca
12,096.011a neṣur lipto na karṇī syād asatām etad āyudham
12,096.011c jayārtham eva yoddhavyaṃ na krudhyed ajighāṃsataḥ
12,096.011d*0228_01 nāsty ekasya gajo yuddhe gajaś caikasya vidyate
12,096.011d*0228_02 na padātir gajaṃ yudhyen na gajena padātinam
12,096.011d*0228_03 hastinā yodhayen nāgaṃ kadā cic chikṣito hayaḥ
12,096.011d*0228_04 divyāstrabalasaṃpannaḥ kāmaṃ yudhyeta sarvadā
12,096.011d*0228_05 nāge bhūmau same caiva rathenāśvena vā punaḥ
12,096.011d*0228_06 rāmarāvaṇayor yuddhe harayo vai padātayaḥ
12,096.011d*0228_07 lakṣmaṇaś ca mahābhāgas tathā rājan vibhīṣaṇaḥ
12,096.011d*0228_08 rāvaṇasyāntakāle ca rathenaindreṇa rāghavaḥ
12,096.011d*0228_09 nijaghāna durācāraṃ rāvaṇaṃ pāpakāriṇam
12,096.011d*0228_10 divyāstrabalasaṃpanne sarvam etad vidhīyate
12,096.011d*0228_11 devāsureṣu yuddheṣu dṛṣṭam etat purātanaiḥ
12,096.012a sādhūnāṃ tu mithobhedāt sādhuś ced vyasanī bhavet
12,096.012c savraṇo nābhihantavyo nānapatyaḥ kathaṃ cana
12,096.013a bhagnaśastro vipannāśvaś chinnajyo hatavāhanaḥ
12,096.013c cikitsyaḥ syāt svaviṣaye prāpyo vā svagṛhān bhavet
12,096.013e nirvraṇo 'pi ca moktavya eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
12,096.014a tasmād dharmeṇa yoddhavyaṃ manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt
12,096.014c satsu nityaṃ satāṃ dharmas tam āsthāya na nāśayet
12,096.015a yo vai jayaty adharmeṇa kṣatriyo vardhamānakaḥ
12,096.015c ātmānam ātmanā hanti pāpo nikṛtijīvanaḥ
12,096.016a karma caitad asādhūnām asādhuṃ sādhunā jayet
12,096.016c dharmeṇa nidhanaṃ śreyo na jayaḥ pāpakarmaṇā
12,096.017a nādharmaś carito rājan sadyaḥ phalati gaur iva
12,096.017c mūlāny asya praśākhāś ca dahan samanugacchati
12,096.018a pāpena karmaṇā vittaṃ labdhvā pāpaḥ prahṛṣyati
12,096.018c sa vardhamānaḥ steyena pāpaḥ pāpe prasajjati
12,096.019a na dharmo 'stīti manvānaḥ śucīn avahasann iva
12,096.019c aśraddadhānabhāvāc ca vināśam upagacchati
12,096.020a sa baddho vāruṇaiḥ pāśair amartya iva manyate
12,096.020c mahādṛtir ivādhmātaḥ svakṛtena vivardhate
12,096.021a tataḥ samūlo hriyate nadīkūlād iva drumaḥ
12,096.021c athainam abhinindanti bhinnaṃ kumbham ivāśmani
12,096.021e tasmād dharmeṇa vijayaṃ kāmaṃ lipseta bhūmipaḥ
12,097.001 bhīṣma uvāca
12,097.001a nādharmeṇa mahīṃ jetuṃ lipseta jagatīpatiḥ
12,097.001c adharmavijayaṃ labdhvā ko 'numanyeta bhūmipaḥ
12,097.002a adharmayukto vijayo hy adhruvo 'svargya eva ca
12,097.002c sādayaty eṣa rājānaṃ mahīṃ ca bharatarṣabha
12,097.003a viśīrṇakavacaṃ caiva tavāsmīti ca vādinam
12,097.003c kṛtāñjaliṃ nyastaśastraṃ gṛhītvā na vihiṃsayet
12,097.004a balenāvajito yaś ca na taṃ yudhyeta bhūmipaḥ
12,097.004c saṃvatsaraṃ vipraṇayet tasmāj jātaḥ punar bhavet
12,097.005a nārvāk saṃvatsarāt kanyā spraṣṭavyā vikramāhṛtā
12,097.005c evam eva dhanaṃ sarvaṃ yac cānyat sahasāhṛtam
12,097.006a na tu vandhyaṃ dhanaṃ tiṣṭhet pibeyur brāhmaṇāḥ payaḥ
12,097.006c yuñjīran vāpy anaḍuhaḥ kṣantavyaṃ vā tadā bhavet
12,097.007a rājñā rājaiva yoddhavyas tathā dharmo vidhīyate
12,097.007c nānyo rājānam abhyased arājanyaḥ kathaṃ cana
12,097.008a anīkayoḥ saṃhatayor yadīyād brāhmaṇo 'ntarā
12,097.008c śāntim icchann ubhayato na yoddhavyaṃ tadā bhavet
12,097.008e maryādāṃ śāśvatīṃ bhindyād brāhmaṇaṃ yo 'bhilaṅghayet
12,097.009a atha cel laṅghayed enāṃ maryādāṃ kṣatriyabruvaḥ
12,097.009c apraśasyas tad ūrdhvaṃ syād anādeyaś ca saṃsadi
12,097.010a yā tu dharmavilopena maryādābhedanena ca
12,097.010c tāṃ vṛttiṃ nānuvarteta vijigīṣur mahīpatiḥ
12,097.010e dharmalabdhād dhi vijayāt ko lābho 'bhyadhiko bhavet
12,097.011a sahasā nāmya bhūtāni kṣipram eva prasādayet
12,097.011c sāntvena bhogadānena sa rājñāṃ paramo nayaḥ
12,097.012a bhujyamānā hy ayogena svarāṣṭrād abhitāpitāḥ
12,097.012c amitrān paryupāsīran vyasanaughapratīkṣiṇaḥ
12,097.013a amitropagrahaṃ cāsya te kuryuḥ kṣipram āpadi
12,097.013c saṃduṣṭāḥ sarvato rājan rājavyasanakāṅkṣiṇaḥ
12,097.014a nāmitro vinikartavyo nāticchedyaḥ kathaṃ cana
12,097.014c jīvitaṃ hy apy aticchinnaḥ saṃtyajaty ekadā naraḥ
12,097.015a alpenāpi hi saṃyuktas tuṣyaty evāparādhikaḥ
12,097.015c śuddhaṃ jīvitam evāpi tādṛśo bahu manyate
12,097.016a yasya sphīto janapadaḥ saṃpannaḥ priyarājakaḥ
12,097.016c saṃtuṣṭabhṛtyasacivo dṛḍhamūlaḥ sa pārthivaḥ
12,097.017a ṛtvikpurohitācāryā ye cānye śrutasaṃmatāḥ
12,097.017c pūjārhāḥ pūjitā yasya sa vai lokajid ucyate
12,097.018a etenaiva ca vṛttena mahīṃ prāpa surottamaḥ
12,097.018c anv eva caindraṃ vijayaṃ vyajigīṣanta pārthivāḥ
12,097.019a bhūmivarjaṃ puraṃ rājā jitvā rājānam āhave
12,097.019c amṛtāś cauṣadhīḥ śaśvad ājahāra pratardanaḥ
12,097.020a agnihotrāṇy agniśeṣaṃ havir bhājanam eva ca
12,097.020c ājahāra divodāsas tato viprakṛto 'bhavat
12,097.021a sarājakāni rāṣṭrāṇi nābhāgo dakṣiṇāṃ dadau
12,097.021c anyatra śrotriyasvāc ca tāpasasvāc ca bhārata
12,097.022a uccāvacāni vṛttāni dharmajñānāṃ yudhiṣṭhira
12,097.022c āsan rājñāṃ purāṇānāṃ sarvaṃ tan mama rocate
12,097.023a sarvavidyātirekād vā jayam icchen mahīpatiḥ
12,097.023c na māyayā na dambhena ya icched bhūtim ātmanaḥ
12,098.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,098.001a kṣatradharmān na pāpīyān dharmo 'sti bharatarṣabha
12,098.001c abhiyāne ca yuddhe ca rājā hanti mahājanam
12,098.002a atha sma karmaṇā yena lokāñ jayati pārthivaḥ
12,098.002c vidvañ jijñāsamānāya prabrūhi bharatarṣabha
12,098.003 bhīṣma uvāca
12,098.003a nigraheṇa ca pāpānāṃ sādhūnāṃ pragraheṇa ca
12,098.003c yajñair dānaiś ca rājāno bhavanti śucayo 'malāḥ
12,098.004a uparundhanti rājāno bhūtāni vijayārthinaḥ
12,098.004c ta eva vijayaṃ prāpya vardhayanti punaḥ prajāḥ
12,098.005a apavidhyanti pāpāni dānayajñatapobalaiḥ
12,098.005c anugraheṇa bhūtānāṃ puṇyam eṣāṃ pravardhate
12,098.006a yathaiva kṣetranirdātā nirdan vai kṣetram ekadā
12,098.006c hinasti kakṣaṃ dhānyaṃ ca na ca dhānyaṃ vinaśyati
12,098.007a evaṃ śastrāṇi muñcanto ghnanti vadhyān athaikadā
12,098.007c tasyaiṣā niṣkṛtiḥ kṛtsnā bhūtānāṃ bhāvanaṃ punaḥ
12,098.008a yo bhūtāni dhanajyānād vadhāt kleśāc ca rakṣati
12,098.008c dasyubhyaḥ prāṇadānāt sa dhanadaḥ sukhado virāṭ
12,098.009a sa sarvayajñair ījāno rājāthābhayadakṣiṇaiḥ
12,098.009c anubhūyeha bhadrāṇi prāpnotīndrasalokatām
12,098.010a brāhmaṇārthe samutpanne yo 'bhiniḥsṛtya yudhyate
12,098.010c ātmānaṃ yūpam ucchritya sa yajño 'nantadakṣiṇaḥ
12,098.011a abhīto vikirañ śatrūn pratigṛhṇañ śarāṃs tathā
12,098.011c na tasmāt tridaśāḥ śreyo bhuvi paśyanti kiṃ cana
12,098.012a tasya yāvanti śastrāṇi tvacaṃ bhindanti saṃyuge
12,098.012c tāvataḥ so 'śnute lokān sarvakāmaduho 'kṣayān
12,098.013a na tasya rudhiraṃ gātrād āvedhebhyaḥ pravartate
12,098.013c sa ha tenaiva raktena sarvapāpaiḥ pramucyate
12,098.014a yāni duḥkhāni sahate vraṇānām abhitāpane
12,098.014c na tato 'sti tapo bhūya iti dharmavido viduḥ
12,098.015a pṛṣṭhato bhīravaḥ saṃkhye vartante 'dhamapūruṣāḥ
12,098.015c śūrāc charaṇam icchantaḥ parjanyād iva jīvanam
12,098.016a yadi śūras tathā kṣeme pratirakṣet tathā bhaye
12,098.016c pratirūpaṃ janāḥ kuryur na ca tad vartate tathā
12,098.017a yadi te kṛtam ājñāya namaskuryuḥ sadaiva tam
12,098.017c yuktaṃ nyāyyaṃ ca kuryus te na ca tad vartate tathā
12,098.018a puruṣāṇāṃ samānānāṃ dṛśyate mahad antaram
12,098.018c saṃgrāme 'nīkavelāyām utkruṣṭe 'bhipatatsu ca
12,098.019a pataty abhimukhaḥ śūraḥ parān bhīruḥ palāyate
12,098.019c āsthāyāsvargyam adhvānaṃ sahāyān viṣame tyajan
12,098.020a mā sma tāṃs tādṛśāṃs tāta janiṣṭhāḥ puruṣādhamān
12,098.020c ye sahāyān raṇe hitvā svastimanto gṛhān yayuḥ
12,098.021a asvasti tebhyaḥ kurvanti devā indrapurogamāḥ
12,098.021c tyāgena yaḥ sahāyānāṃ svān prāṇāṃs trātum icchati
12,098.022a taṃ hanyuḥ kāṣṭhaloṣṭair vā daheyur vā kaṭāgninā
12,098.022c paśuvan mārayeyur vā kṣatriyā ye syur īdṛśāḥ
12,098.023a adharmaḥ kṣatriyasyaiṣa yac chayyāmaraṇaṃ bhavet
12,098.023c visṛjañ śleṣmapittāni kṛpaṇaṃ paridevayan
12,098.024a avikṣatena dehena pralayaṃ yo 'dhigacchati
12,098.024c kṣatriyo nāsya tat karma praśaṃsanti purāvidaḥ
12,098.025a na gṛhe maraṇaṃ tāta kṣatriyāṇāṃ praśasyate
12,098.025c śauṭīrāṇām aśauṭīram adharmyaṃ kṛpaṇaṃ ca tat
12,098.026a idaṃ duḥkham aho kaṣṭaṃ pāpīya iti niṣṭanan
12,098.026c pratidhvastamukhaḥ pūtir amātyān bahu śocayan
12,098.027a arogāṇāṃ spṛhayate muhur mṛtyum apīcchati
12,098.027c vīro dṛpto 'bhimānī ca nedṛśaṃ mṛtyum arhati
12,098.028a raṇeṣu kadanaṃ kṛtvā jñātibhiḥ parivāritaḥ
12,098.028c tīkṣṇaiḥ śastraiḥ suvikliṣṭaḥ kṣatriyo mṛtyum arhati
12,098.029a śūro hi satyamanyubhyām āviṣṭo yudhyate bhṛśam
12,098.029c kṛtyamānāni gātrāṇi parair naivāvabudhyate
12,098.030a sa saṃkhye nidhanaṃ prāpya praśastaṃ lokapūjitam
12,098.030c svadharmaṃ vipulaṃ prāpya śakrasyaiti salokatām
12,098.031a sarvo yodhaḥ paraṃ tyaktum āviṣṭas tyaktajīvitaḥ
12,098.031c prāpnotīndrasya sālokyaṃ śūraḥ pṛṣṭham adarśayan
12,098.031d*0229_01 yatra yatra hataḥ śūraḥ śatrubhiḥ parivāritaḥ
12,098.031d*0229_02 akṣayāṃl labhate lokān yadi dainyaṃ na sevate
12,099.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,099.001a ke lokā yudhyamānānāṃ śūrāṇām anivartinām
12,099.001c bhavanti nidhanaṃ prāpya tan me brūhi pitāmaha
12,099.002 bhīṣma uvāca
12,099.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,099.002c ambarīṣasya saṃvādam indrasya ca yudhiṣṭhira
12,099.003a ambarīṣo hi nābhāgaḥ svargaṃ gatvā sudurlabham
12,099.003c dadarśa suralokasthaṃ śakreṇa sacivaṃ saha
12,099.004a sarvatejomayaṃ divyaṃ vimānavaram āsthitam
12,099.004c upary upari gacchantaṃ svaṃ vai senāpatiṃ prabhum
12,099.005a sa dṛṣṭvopari gacchantaṃ senāpatim udāradhīḥ
12,099.005b*0230_01 śūrasthānam anuprāptaṃ sudevaṃ nāma nāmataḥ
12,099.005c ṛddhiṃ dṛṣṭvā sudevasya vismitaḥ prāha vāsavam
12,099.006a sāgarāntāṃ mahīṃ kṛtsnām anuśiṣya yathāvidhi
12,099.006c cāturvarṇye yathāśāstraṃ pravṛtto dharmakāmyayā
12,099.007a brahmacaryeṇa ghoreṇa ācāryakulasevayā
12,099.007c vedān adhītya dharmeṇa rājaśāstraṃ ca kevalam
12,099.008a atithīn annapānena pitṝṃś ca svadhayā tathā
12,099.008c ṛṣīn svādhyāyadīkṣābhir devān yajñair anuttamaiḥ
12,099.009a kṣatradharme sthito bhūtvā yathāśāstraṃ yathāvidhi
12,099.009c udīkṣamāṇaḥ pṛtanāṃ jayāmi yudhi vāsava
12,099.009d*0231_01 tena puṇyavipākena prāpto 'haṃ tava saṃnidhim
12,099.010a devarāja sudevo 'yaṃ mama senāpatiḥ purā
12,099.010c āsīd yodhaḥ praśāntātmā so 'yaṃ kasmād atīva mām
12,099.010d*0232_01 vimānaṃ sūryasaṃkāśam āsthito modate divi
12,099.010d@011_0001 śakra uvāca
12,099.010d@011_0001 aiśvaryam īdṛśaṃ prāptaḥ sarvadevaiḥ sudurlabham
12,099.010d@011_0002 yad anena kṛtaṃ karma pratyakṣaṃ te mahīpate
12,099.010d@011_0003 purā pālayataḥ samyak pṛthivīṃ dharmato nṛpa
12,099.010d@011_0004 śatravo nirjitāḥ sarve ye tavāhitakāriṇaḥ
12,099.010d@011_0005 saṃdhamo vidhamaś caiva sudhamaś ca mahābalaḥ
12,099.010d@011_0006 rākṣasā durjayā loke trayas te yuddhadurmadāḥ
12,099.010d@011_0007 putrās te śataśṛṅgasya rākṣasasya mahīpateḥ
12,099.010d@011_0008 atha tasmiñ śubhe kāle tava yajñaṃ vitanvataḥ
12,099.010d@011_0009 aśvamedhaṃ mahāyāgaṃ devānāṃ hitakāmyayā
12,099.010d@011_0010 tasya te khalu vighnārtham āgatā rākṣasās trayaḥ
12,099.010d@011_0011 koṭīśataparīvārāṃ rākṣasānāṃ mahācamūm
12,099.010d@011_0012 parigṛhya tataḥ sarvāḥ prajā bandīkṛtās tava
12,099.010d@011_0013 vihvalāś ca prajāḥ sarvāḥ sarve ca tava sainikāḥ
12,099.010d@011_0014 nirākṛtas tvayā cāsīt sudevaḥ sainyanāyakaḥ
12,099.010d@011_0015 tatrāmātyavacaḥ śrutvā nirastaḥ sarvakarmasu
12,099.010d@011_0016 śrutvā teṣāṃ vaco bhūyaḥ sopadhaṃ vasudhādhipa
12,099.010d@011_0017 sarvasainyasamāyuktaḥ sudevaḥ preritas tvayā
12,099.010d@011_0018 rākṣasānāṃ vadhārthāya durjayānāṃ narādhipa
12,099.010d@011_0019 nājitvā rākṣasīṃ senāṃ punarāgamanaṃ tava
12,099.010d@011_0020 bandīmokṣam akṛtvā ca na cāgamanam iṣyate
12,099.010d@011_0021 sudevas tad vacaḥ śrutvā prasthānam akaron nṛpa
12,099.010d@011_0022 saṃprāptaś ca sa taṃ deśaṃ yatra bandīkṛtāḥ prajāḥ
12,099.010d@011_0023 paśyati sma mahāghorāṃ rākṣasānāṃ mahācamūm
12,099.010d@011_0024 dṛṣṭvā saṃcintayām āsa sudevo vāhinīpatiḥ
12,099.010d@011_0025 neyaṃ śakyā camūr jetum api sendraiḥ surāsuraiḥ
12,099.010d@011_0026 nāmbarīṣaḥ kalām ekām eṣāṃ kṣapayituṃ kṣamaḥ
12,099.010d@011_0027 divyāstrabalabhūyiṣṭhaḥ kim ahaṃ punar īdṛśaḥ
12,099.010d@011_0028 tataḥ senāṃ punaḥ sarvāṃ preṣayām āsa pārthiva
12,099.010d@011_0029 yatra tvaṃ sahitaḥ sarvair mantribhiḥ sopadhair nṛpa
12,099.010d@011_0030 tato rudraṃ mahādevaṃ prapanno jagataḥ patim
12,099.010d@011_0031 śmaśānanilayaṃ devaṃ tuṣṭāva vṛṣabhadhvajam
12,099.010d@011_0032 stutvā śastraṃ samādāya svaśiraś chettum udyataḥ
12,099.010d@011_0033 kāruṇyād devadevena gṛhītas tasya dakṣiṇaḥ
12,099.010d@011_0034 sa pāṇiḥ saha śastreṇa dṛṣṭvā cedam uvāca ha
12,099.010d@011_0035 kim idaṃ sāhasaṃ putra kartukāmo vadasva me
12,099.010d@011_0036 sa uvāca mahādevaṃ śirasā tv avanīṃ gataḥ
12,099.010d@011_0037 bhagavan vāhinīm enāṃ rākṣasānāṃ sureśvara
12,099.010d@011_0038 aśakto 'haṃ raṇe jetuṃ tasmāt tyakṣyāmi jīvitam
12,099.010d@011_0039 gatir bhava mahādeva mamārtasya jagatpate
12,099.010d@011_0040 nāgantavyam ajitvā ca mām āha jagatīpatiḥ
12,099.010d@011_0041 ambarīṣo mahādeva kṣāritaḥ sacivaiḥ saha
12,099.010d@011_0042 tam uvāca mahādevaḥ sudevaṃ patitaṃ kṣitau
12,099.010d@011_0043 adhomukhaṃ mahātmānaṃ sattvānāṃ hitakāmyayā
12,099.010d@011_0044 dhanurvedaṃ samāhūya sagaṇaṃ sahavigraham
12,099.010d@011_0045 rathanāgāśvakalilaṃ divyāstrasamalaṃkṛtam
12,099.010d@011_0046 rathaṃ ca sumahābhāgaṃ yena tat tripuraṃ hatam
12,099.010d@011_0047 dhanuḥ pinākaṃ khaḍgaṃ ca raudram astraṃ ca śaṃkaraḥ
12,099.010d@011_0048 nijaghānāsurān sarvān yena devas triyambakaḥ
12,099.010d@011_0049 uvāca ca mahādevaḥ sudevaṃ vāhinīpatim
12,099.010d@011_0050 rathād asmāt sudeva tvaṃ durjayas tu surāsuraiḥ
12,099.010d@011_0051 māyayā mohito bhūmau na padaṃ kartum arhasi
12,099.010d@011_0052 atrasthas tridaśān sarvāñ jeṣyase sarvadānavān
12,099.010d@011_0053 rākṣasāś ca piśācāś ca na śaktā draṣṭum īdṛśam
12,099.010d@011_0054 rathaṃ sūryasahasrābhaṃ kim u yoddhuṃ tvayā saha
12,099.010d@011_0055 sa jitvā rākṣasān sarvān kṛtvā bandīvimokṣaṇam
12,099.010d@011_0056 ghātayitvā ca tān sarvān bāhuyuddhe tv ayaṃ hataḥ
12,099.010d@011_0057 vidhamaṃ prāpya bhūpāla vidhamaś ca nipātitaḥ
12,099.011a nānena kratubhir mukhyair iṣṭaṃ naiva dvijātayaḥ
12,099.011c tarpitā vidhivac chakra so 'yaṃ kasmād atīva mām
12,099.012 indra uvāca
12,099.012a etasya vitatas tāta sudevasya babhūva ha
12,099.012c saṃgrāmayajñaḥ sumahān yaś cānyo yudhyate naraḥ
12,099.013a saṃnaddho dīkṣitaḥ sarvo yodhaḥ prāpya camūmukham
12,099.013c yuddhayajñādhikārastho bhavatīti viniścayaḥ
12,099.014 ambarīṣa uvāca
12,099.014a kāni yajñe havīṃṣy atra kim ājyaṃ kā ca dakṣiṇā
12,099.014c ṛtvijaś cātra ke proktās tan me brūhi śatakrato
12,099.015 indra uvāca
12,099.015a ṛtvijaḥ kuñjarās tatra vājino 'dhvaryavas tathā
12,099.015c havīṃṣi paramāṃsāni rudhiraṃ tv ājyam eva ca
12,099.016a sṛgālagṛdhrakākolāḥ sadasyās tatra satriṇaḥ
12,099.016c ājyaśeṣaṃ pibanty ete haviḥ prāśnanti cādhvare
12,099.017a prāsatomarasaṃghātāḥ khaḍgaśaktiparaśvadhāḥ
12,099.017c jvalanto niśitāḥ pītāḥ srucas tasyātha satriṇaḥ
12,099.018a cāpavegāyatas tīkṣṇaḥ parakāyāvadāraṇaḥ
12,099.018c ṛjuḥ suniśitaḥ pītaḥ sāyako 'sya sruvo mahān
12,099.019a dvīpicarmāvanaddhaś ca nāgadantakṛtatsaruḥ
12,099.019c hastihastagataḥ khaḍgaḥ sphyo bhavet tasya saṃyuge
12,099.020a jvalitair niśitaiḥ pītaiḥ prāsaśaktiparaśvadhaiḥ
12,099.020c śaikyāyasamayais tīkṣṇair abhighāto bhaved vasu
12,099.020d*0233_01 saṃkhyāsamayavistīrṇam abhijātodbhavaṃ bahu
12,099.021a āvegād yat tu rudhiraṃ saṃgrāme syandate bhuvi
12,099.021c sāsya pūrṇāhutir hotre samṛddhā sarvakāmadhuk
12,099.022a chindhi bhindhīti yasyaitac chrūyate vāhinīmukhe
12,099.022c sāmāni sāmagās tasya gāyanti yamasādane
12,099.023a havirdhānaṃ tu tasyāhuḥ pareṣāṃ vāhinīmukham
12,099.023c kuñjarāṇāṃ hayānāṃ ca varmiṇāṃ ca samuccayaḥ
12,099.023e agniḥ śyenacito nāma tasya yajñe vidhīyate
12,099.024a uttiṣṭhati kabandho 'tra sahasre nihate tu yaḥ
12,099.024c sa yūpas tasya śūrasya khādiro 'ṣṭāśrir ucyate
12,099.025a iḍopahūtaṃ krośanti kuñjarā aṅkuśeritāḥ
12,099.025c vyāghuṣṭatalanādena vaṣaṭkāreṇa pārthiva
12,099.025e udgātā tatra saṃgrāme trisāmā dundubhiḥ smṛtaḥ
12,099.026a brahmasve hriyamāṇe yaḥ priyāṃ yuddhe tanuṃ tyajet
12,099.026c ātmānaṃ yūpam ucchritya sa yajño 'nantadakṣiṇaḥ
12,099.027a bhartur arthe tu yaḥ śūro vikramed vāhinīmukhe
12,099.027c bhayān na ca nivarteta tasya lokā yathā mama
12,099.028a nīlacandrākṛtaiḥ khaḍgair bāhubhiḥ parighopamaiḥ
12,099.028c yasya vedir upastīrṇā tasya lokā yathā mama
12,099.029a yas tu nāvekṣate kaṃ cit sahāyaṃ vijaye sthitaḥ
12,099.029c vigāhya vāhinīmadhyaṃ tasya lokā yathā mama
12,099.030a yasya tomarasaṃghāṭā bherīmaṇḍūkakacchapā
12,099.030c vīrāsthiśarkarā durgā māṃsaśoṇitakardamā
12,099.031a asicarmaplavā sindhuḥ keśaśaivalaśādvalā
12,099.031c aśvanāgarathaiś caiva saṃbhinnaiḥ kṛtasaṃkramā
12,099.032a patākādhvajavānīrā hatavāhanavāhinī
12,099.032c śoṇitodā susaṃpūrṇā dustarā pāragair naraiḥ
12,099.033a hatanāgamahānakrā paralokavahāśivā
12,099.033c ṛṣṭikhaḍgadhvajānūkā gṛdhrakaṅkavaḍaplavā
12,099.034a puruṣādānucaritā bhīrūṇāṃ kaśmalāvahā
12,099.034c nadī yodhamahāyajñe tad asyāvabhṛthaṃ smṛtam
12,099.035a vedī yasya tv amitrāṇāṃ śirobhir avakīryate
12,099.035c aśvaskandhair gajaskandhais tasya lokā yathā mama
12,099.036a patnīśālā kṛtā yasya pareṣāṃ vāhinīmukham
12,099.036c havirdhānaṃ svavāhinyas tad asyāhur manīṣiṇaḥ
12,099.037a sadaś cāntarayodhāgnir āgnīdhraś cottarāṃ diśam
12,099.037c śatrusenākalatrasya sarvalokān adūrataḥ
12,099.038a yadā tūbhayato vyūho bhavaty ākāśam agrataḥ
12,099.038c sāsya vedī tathā yajñe nityaṃ vedās trayo 'gnayaḥ
12,099.039a yas tu yodhaḥ parāvṛttaḥ saṃtrasto hanyate paraiḥ
12,099.039c apratiṣṭhaṃ sa narakaṃ yāti nāsty atra saṃśayaḥ
12,099.040a yasya śoṇitavegena nadī syāt samabhiplutā
12,099.040c keśamāṃsāsthisaṃkīrṇā sa gacchet paramāṃ gatim
12,099.041a yas tu senāpatiṃ hatvā tadyānam adhirohati
12,099.041c sa viṣṇuvikramakrāmī bṛhaspatisamaḥ kratuḥ
12,099.042a nāyakaṃ vā pramāṇaṃ vā yo vā syāt tatra pūjitaḥ
12,099.042c jīvagrāhaṃ nigṛhṇāti tasya lokā yathā mama
12,099.043a āhave nihataṃ śūraṃ na śoceta kadā cana
12,099.043c aśocyo hi hataḥ śūraḥ svargaloke mahīyate
12,099.044a na hy annaṃ nodakaṃ tasya na snānaṃ nāpy aśaucakam
12,099.044c hatasya kartum icchanti tasya lokāñ śṛṇuṣva me
12,099.045a varāpsaraḥsahasrāṇi śūram āyodhane hatam
12,099.045c tvaramāṇā hi dhāvanti mama bhartā bhaved iti
12,099.046a etat tapaś ca puṇyaṃ ca dharmaś caiva sanātanaḥ
12,099.046c catvāraś cāśramās tasya yo yuddhe na palāyate
12,099.047a vṛddhaṃ balaṃ na hantavyaṃ naiva strī na ca vai dvijaḥ
12,099.047c tṛṇapūrṇamukhaś caiva tavāsmīti ca yo vadet
12,099.048a ahaṃ vṛtraṃ balaṃ pākaṃ śatamāyaṃ virocanam
12,099.048c durāvāryaṃ ca namuciṃ naikamāyaṃ ca śambaram
12,099.049a vipracittiṃ ca daiteyaṃ danoḥ putrāṃś ca sarvaśaḥ
12,099.049c prahrādaṃ ca nihatyājau tato devādhipo 'bhavam
12,099.050 bhīṣma uvāca
12,099.050a ity etac chakravacanaṃ niśamya pratigṛhya ca
12,099.050c yodhānām ātmanaḥ siddhim ambarīṣo 'bhipannavān
12,100.001 bhīṣma uvāca
12,100.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,100.001c pratardano maithilaś ca saṃgrāmaṃ yatra cakratuḥ
12,100.002a yajñopavītī saṃgrāme janako maithilo yathā
12,100.002c yodhān uddharṣayām āsa tan nibodha yudhiṣṭhira
12,100.003a janako maithilo rājā mahātmā sarvatattvavit
12,100.003c yodhān svān darśayām āsa svargaṃ narakam eva ca
12,100.004a abhītānām ime lokā bhāsvanto hanta paśyata
12,100.004c pūrṇā gandharvakanyābhiḥ sarvakāmaduho 'kṣayāḥ
12,100.005a ime palāyamānānāṃ narakāḥ pratyupasthitāḥ
12,100.005c akīrtiḥ śāśvatī caiva patitavyam anantaram
12,100.006a tān dṛṣṭvārīn vijayato bhūtvā saṃtyāgabuddhayaḥ
12,100.006c narakasyāpratiṣṭhasya mā bhūta vaśavartinaḥ
12,100.007a tyāgamūlaṃ hi śūrāṇāṃ svargadvāram anuttamam
12,100.007c ity uktās te nṛpatinā yodhāḥ parapuraṃjaya
12,100.008a vyajayanta raṇe śatrūn harṣayanto janeśvaram
12,100.008c tasmād ātmavatā nityaṃ sthātavyaṃ raṇamūrdhani
12,100.009a gajānāṃ rathino madhye rathānām anu sādinaḥ
12,100.009c sādinām antarā sthāpyaṃ pādātam iha daṃśitam
12,100.010a ya evaṃ vyūhate rājā sa nityaṃ jayate dviṣaḥ
12,100.010c tasmād evaṃ vidhātavyaṃ nityam eva yudhiṣṭhira
12,100.011a sarve sukṛtam icchantaḥ suyuddhenātimanyavaḥ
12,100.011c kṣobhayeyur anīkāni sāgaraṃ makarā iva
12,100.012a harṣayeyur viṣaṇṇāṃś ca vyavasthāpya parasparam
12,100.012c jitāṃ ca bhūmiṃ rakṣeta bhagnān nātyanusārayet
12,100.013a punarāvartamānānāṃ nirāśānāṃ ca jīvite
12,100.013c na vegaḥ susaho rājaṃs tasmān nātyanusārayet
12,100.014a na hi prahartum icchanti śūrāḥ prādravatāṃ bhayāt
12,100.014c tasmāt palāyamānānāṃ kuryān nātyanusāraṇam
12,100.015a carāṇām acarā hy annam adaṃṣṭrā daṃṣṭriṇām api
12,100.015c apāṇayaḥ pāṇimatām annaṃ śūrasya kātarāḥ
12,100.016a samānapṛṣṭhodarapāṇipādāḥ; paścāc chūraṃ bhīravo 'nuvrajanti
12,100.016c ato bhayārtāḥ praṇipatya bhūyaḥ; kṛtvāñjalīn upatiṣṭhanti śūrān
12,100.017a śūrabāhuṣu loko 'yaṃ lambate putravat sadā
12,100.017c tasmāt sarvāsv avasthāsu śūraḥ saṃmānam arhati
12,100.018a na hi śauryāt paraṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu vidyate
12,100.018c śūraḥ sarvaṃ pālayati sarvaṃ śūre pratiṣṭhitam
12,101.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,101.001a yathā jayārthinaḥ senāṃ nayanti bharatarṣabha
12,101.001c īṣad dharmaṃ prapīḍyāpi tan me brūhi pitāmaha
12,101.002 bhīṣma uvāca
12,101.002a satyena hi sthitā dharmā upapattyā tathāpare
12,101.002c sādhvācāratayā ke cit tathaivaupayikā api
12,101.002e upāyadharmān vakṣyāmi siddhārthān arthadharmayoḥ
12,101.003a nirmaryādā dasyavas tu bhavanti paripanthinaḥ
12,101.003c teṣāṃ prativighātārthaṃ pravakṣyāmy atha naigamam
12,101.003e kāryāṇāṃ saṃprasiddhyarthaṃ tān upāyān nibodha me
12,101.004a ubhe prajñe veditavye ṛjvī vakrā ca bhārata
12,101.004c jānan vakrāṃ na seveta pratibādheta cāgatām
12,101.005a amitrā eva rājānaṃ bhedenopacaranty uta
12,101.005c tāṃ rājā nikṛtiṃ jānan yathāmitrān prabādhate
12,101.006a gajānāṃ pārśvacarmāṇi govṛṣājagarāṇi ca
12,101.006c śalyakaṅkaṭalohāni tanutrāṇi matāni ca
12,101.007a śitapītāni śastrāṇi saṃnāhāḥ pītalohitāḥ
12,101.007c nānārañjanaraktāḥ syuḥ patākāḥ ketavaś ca te
12,101.008a ṛṣṭayas tomarāḥ khaḍgā niśitāś ca paraśvadhāḥ
12,101.008c phalakāny atha carmāṇi pratikalpyāny anekaśaḥ
12,101.008e abhinītāni śastrāṇi yodhāś ca kṛtaniśramāḥ
12,101.009a caitryāṃ vā mārgaśīrṣyāṃ vā senāyogaḥ praśasyate
12,101.009c pakvasasyā hi pṛthivī bhavaty ambumatī tathā
12,101.010a naivātiśīto nātyuṣṇaḥ kālo bhavati bhārata
12,101.010c tasmāt tadā yojayeta pareṣāṃ vyasaneṣu vā
12,101.010e eteṣu yogāḥ senāyāḥ praśastāḥ parabādhane
12,101.011a jalavāṃs tṛṇavān mārgaḥ samo gamyaḥ praśasyate
12,101.011c cārair hi vihitābhyāsaḥ kuśalair vanagocaraiḥ
12,101.012a navyāraṇyair na śakyeta gantuṃ mṛgagaṇair iva
12,101.012c tasmāt sarvāsu senāsu yojayanti jayārthinaḥ
12,101.012d*0234_01 agrataḥ puruṣānīkaṃ śaktaṃ bhaktaṃ kulodgatam
12,101.013a āvāsas toyavān durgaḥ paryākāśaḥ praśasyate
12,101.013c pareṣām upasarpāṇāṃ pratiṣedhas tathā bhavet
12,101.014a ākāśaṃ tu vanābhyāśe manyante guṇavattaram
12,101.014c bahubhir guṇajātais tu ye yuddhakuśalā janāḥ
12,101.014d*0235_01 upanyāso bhavet tatra balānāṃ nātidūrataḥ
12,101.015a upanyāso 'pasarpāṇāṃ padātīnāṃ ca gūhanam
12,101.015c atha śatrupratīghātam āpadarthaṃ parāyaṇam
12,101.016a saptarṣīn pṛṣṭhataḥ kṛtvā yudhyerann acalā iva
12,101.016c anena vidhinā rājañ jigīṣetāpi durjayān
12,101.017a yato vāyur yataḥ sūryo yataḥ śukras tato jayaḥ
12,101.017c pūrvaṃ pūrvaṃ jyāya eṣāṃ saṃnipāte yudhiṣṭhira
12,101.018a akardamām anudakām amaryādām aloṣṭakām
12,101.018c aśvabhūmiṃ praśaṃsanti ye yuddhakuśalā janāḥ
12,101.019a samā nirudakākāśā rathabhūmiḥ praśasyate
12,101.019c nīcadrumā mahākakṣā sodakā hastiyodhinām
12,101.020a bahudurgā mahāvṛkṣā vetraveṇubhir āstṛtā
12,101.020c padātīnāṃ kṣamā bhūmiḥ parvatopavanāni ca
12,101.021a padātibahulā senā dṛḍhā bhavati bhārata
12,101.021c rathāśvabahulā senā sudineṣu praśasyate
12,101.022a padātināgabahulā prāvṛṭkāle praśasyate
12,101.022c guṇān etān prasaṃkhyāya deśakālau prayojayet
12,101.023a evaṃ saṃcintya yo yāti tithinakṣatrapūjitaḥ
12,101.023c vijayaṃ labhate nityaṃ senāṃ samyak prayojayan
12,101.024a prasuptāṃs tṛṣitāñ śrāntān prakīrṇān nābhighātayet
12,101.024c mokṣe prayāṇe calane pānabhojanakālayoḥ
12,101.025a atikṣiptān vyatikṣiptān vihatān pratanūkṛtān
12,101.025c suvisrambhān kṛtārambhān upanyāsapratāpitān
12,101.025e bahiścarān upanyāsān kṛtvā veśmānusāriṇaḥ
12,101.026a pāraṃparyāgate dvāre ye ke cid anuvartinaḥ
12,101.026c paricaryāvaroddhāro ye ca ke cana valginaḥ
12,101.027a anīkaṃ ye prabhindanti bhinnaṃ ye sthagayanti ca
12,101.027c samānāśanapānās te kāryā dviguṇavetanāḥ
12,101.027d*0236_01 jātigotraṃ ca vijñāya karma cānuttamaṃ śubham
12,101.027d*0236_02 samānadeharakṣārthe kāryā dviguṇavetanāḥ
12,101.027d*0236_03 triguṇaṃ caturguṇaṃ caiva vetanaṃ teṣu kārayet
12,101.028a daśādhipatayaḥ kāryāḥ śatādhipatayas tathā
12,101.028c teṣāṃ sahasrādhipatiṃ kuryāc chūram atandritam
12,101.029a yathāmukhyaṃ saṃnipātya vaktavyāḥ sma śapāmahe
12,101.029c yathā jayārthaṃ saṃgrāme na jahyāma parasparam
12,101.030a ihaiva te nivartantāṃ ye naḥ ke cana bhīravaḥ
12,101.030c na ghātayeyuḥ pradaraṃ kurvāṇās tumule sati
12,101.030d*0237_01 na saṃnipāte pradaraṃ vadhaṃ vā kuryur īdṛśāḥ
12,101.031a ātmānaṃ ca svapakṣaṃ ca palāyan hanti saṃyuge
12,101.031c dravyanāśo vadho 'kīrtir ayaśaś ca palāyane
12,101.032a amanojñāsukhā vācaḥ puruṣasya palāyataḥ
12,101.032c pratispandauṣṭhadantasya nyastasarvāyudhasya ca
12,101.033a hitvā palāyamānasya sahāyān prāṇasaṃśaye
12,101.033c amitrair anubaddhasya dviṣatām astu nas tathā
12,101.034a manuṣyāpasadā hy ete ye bhavanti parāṅmukhāḥ
12,101.034c rāśivardhanamātrās te naiva te pretya no iha
12,101.035a amitrā hṛṣṭamanasaḥ pratyudyānti palāyinam
12,101.035c jayinaṃ suhṛdas tāta vandanair maṅgalena ca
12,101.036a yasya sma vyasane rājann anumodanti śatravaḥ
12,101.036c tad asahyataraṃ duḥkham ahaṃ manye vadhād api
12,101.037a śriyaṃ jānīta dharmasya mūlaṃ sarvasukhasya ca
12,101.037c sā bhīrūṇāṃ parān yāti śūras tām adhigacchati
12,101.038a te vayaṃ svargam icchantaḥ saṃgrāme tyaktajīvitāḥ
12,101.038c jayanto vadhyamānā vā prāptum arhāma sadgatim
12,101.039a evaṃ saṃśaptaśapathāḥ samabhityaktajīvitāḥ
12,101.039c amitravāhinīṃ vīrāḥ saṃpragāhanty abhīravaḥ
12,101.040a agrataḥ puruṣānīkam asicarmavatāṃ bhavet
12,101.040c pṛṣṭhataḥ śakaṭānīkaṃ kalatraṃ madhyatas tathā
12,101.041a pareṣāṃ pratighātārthaṃ padātīnāṃ ca gūhanam
12,101.041c api hy asmin pare gṛddhā bhaveyur ye purogamāḥ
12,101.042a ye purastād abhimatāḥ sattvavanto manasvinaḥ
12,101.042c te pūrvam abhivarteraṃs tān anvag itare janāḥ
12,101.043a api coddharṣaṇaṃ kāryaṃ bhīrūṇām api yatnataḥ
12,101.043c skandhadarśanamātraṃ tu tiṣṭheyur vā samīpataḥ
12,101.044a saṃhatān yodhayed alpān kāmaṃ vistārayed bahūn
12,101.044c sūcīmukham anīkaṃ syād alpānāṃ bahubhiḥ saha
12,101.045a saṃprayuddhe prahṛṣṭe vā satyaṃ vā yadi vānṛtam
12,101.045c pragṛhya bāhūn krośeta bhagnā bhagnāḥ parā iti
12,101.046a āgataṃ no mitrabalaṃ praharadhvam abhītavat
12,101.046c śabdavanto 'nudhāveyuḥ kurvanto bhairavaṃ ravam
12,101.047a kṣveḍāḥ kilakilāḥ śaṅkhāḥ krakacā goviṣāṇikān
12,101.047c bherīmṛdaṅgapaṇavān nādayeyuś ca kuñjarān
12,102.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,102.001a kiṃśīlāḥ kiṃsamutthānāḥ kathaṃrūpāś ca bhārata
12,102.001c kiṃsaṃnāhāḥ kathaṃśastrā janāḥ syuḥ saṃyuge nṛpa
12,102.002 bhīṣma uvāca
12,102.002a yathācaritam evātra śastrapatraṃ vidhīyate
12,102.002c ācārād eva puruṣas tathā karmasu vartate
12,102.002d*0238_01 ādānārthāya puruṣais tathā karma vidhīyate
12,102.003a gāndhārāḥ sindhusauvīrā nakharaprāsayodhinaḥ
12,102.003c ābhīravaḥ subalinas tadbalaṃ sarvapāragam
12,102.004a sarvaśastreṣu kuśalāḥ sattvavanto hy uśīnarāḥ
12,102.004c prācyā mātaṅgayuddheṣu kuśalāḥ śaṭhayodhinaḥ
12,102.005a tathā yavanakāmbojā mathurām abhitaś ca ye
12,102.005c ete niyuddhakuśalā dākṣiṇātyāsicarmiṇaḥ
12,102.006a sarvatra śūrā jāyante mahāsattvā mahābalāḥ
12,102.006b*0239_01 āvantikā mahāśūrāś caturaṅge ca māḷavāḥ
12,102.006b*0239_02 eko 'pi hi sahasrasya tiṣṭhaty abhimukho raṇe
12,102.006c prāya eṣa samuddiṣṭo lakṣaṇāni tu me śṛṇu
12,102.007a siṃhaśārdūlavāṅnetrāḥ siṃhaśārdūlagāminaḥ
12,102.007c pārāvatakuliṅgākṣāḥ sarve śūrāḥ pramāthinaḥ
12,102.008a mṛgasvarā dvīpinetrā ṛṣabhākṣās tathāpare
12,102.008c pravādinaḥ sucaṇḍāś ca krodhinaḥ kiṃnarīsvanāḥ
12,102.009a meghasvanāḥ kruddhamukhāḥ ke cit karabhanisvanāḥ
12,102.009c jihmanāsānujaṅghāś ca dūragā dūrapātinaḥ
12,102.010a biḍālakubjās tanavas tanukeśās tanutvacaḥ
12,102.010c śūrāś capalacittāś ca te bhavanti durāsadāḥ
12,102.011a godhānimīlitāḥ ke cin mṛduprakṛtayo 'pi ca
12,102.011c turaṃgagatinirghoṣās te narāḥ pārayiṣṇavaḥ
12,102.012a susaṃhatāḥ pratanavo vyūḍhoraskāḥ susaṃsthitāḥ
12,102.012c pravāditena nṛtyanti hṛṣyanti kalaheṣu ca
12,102.013a gambhīrākṣā niḥsṛtākṣāḥ piṅgalā bhrukuṭīmukhāḥ
12,102.013c nakulākṣās tathā caiva sarve śūrās tanutyajaḥ
12,102.014a jihmākṣāḥ pralalāṭāś ca nirmāṃsahanavo 'pi ca
12,102.014c vakrabāhvaṅgulīsaktāḥ kṛśā dhamanisaṃtatāḥ
12,102.015a praviśanty ativegena saṃparāye 'bhyupasthite
12,102.015c vāraṇā iva saṃmattās te bhavanti durāsadāḥ
12,102.016a dīptasphuṭitakeśāntāḥ sthūlapārśvahanūmukhāḥ
12,102.016c unnatāṃsāḥ pṛthugrīvā vikaṭāḥ sthūlapiṇḍikāḥ
12,102.017a udvṛttāś caiva sugrīvā vinatā vihagā iva
12,102.017c piṇḍaśīrṣāhivaktrāś ca vṛṣadaṃśamukhā iva
12,102.018a ugrasvanā manyumanto yuddheṣv ārāvasāriṇaḥ
12,102.018c adharmajñāvaliptāś ca ghorā raudrapradarśinaḥ
12,102.019a tyaktātmānaḥ sarva ete antyajā hy anivartinaḥ
12,102.019c puraskāryāḥ sadā sainye hanyante ghnanti cāpi te
12,102.020a adhārmikā bhinnavṛttāḥ sādhv evaiṣāṃ parābhavaḥ
12,102.020c evam eva prakupyanti rājño 'py ete hy abhīkṣṇaśaḥ
12,103.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,103.001a jaitryā vā kāni rūpāṇi bhavanti puruṣarṣabha
12,103.001c pṛtanāyāḥ praśastāni tānīhecchāmi veditum
12,103.002 bhīṣma uvāca
12,103.002a jaitryā vā yāni rūpāṇi bhavanti puruṣarṣabha
12,103.002c pṛtanāyāḥ praśastāni tāni vakṣyāmi sarvaśaḥ
12,103.003a daivaṃ pūrvaṃ vikurute mānuṣe kālacodite
12,103.003c tad vidvāṃso 'nupaśyanti jñānadīrgheṇa cakṣuṣā
12,103.004a prāyaścittavidhiṃ cātra japahomāṃś ca tadvidaḥ
12,103.004c maṅgalāni ca kurvantaḥ śamayanty ahitāny api
12,103.005a udīrṇamanaso yodhā vāhanāni ca bhārata
12,103.005c yasyāṃ bhavanti senāyāṃ dhruvaṃ tasyāṃ jayaṃ vadet
12,103.006a anv enāṃ vāyavo vānti tathaivendradhanūṃṣi ca
12,103.006c anuplavante meghāś ca tathādityasya raśmayaḥ
12,103.007a gomāyavaś cānulomā vaḍā gṛdhrāś ca sarvaśaḥ
12,103.007c ācareyur yadā senāṃ tadā siddhir anuttamā
12,103.008a prasannabhāḥ pāvaka ūrdhvaraśmiḥ; pradakṣiṇāvartaśikho vidhūmaḥ
12,103.008c puṇyā gandhāś cāhutīnāṃ pravānti; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ
12,103.009a gambhīraśabdāś ca mahāsvanāś ca; śaṅkhāś ca bheryaś ca nadanti yatra
12,103.009c yuyutsavaś cāpratīpā bhavanti; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ
12,103.010a iṣṭā mṛgāḥ pṛṣṭhato vāmataś ca; saṃprasthitānāṃ ca gamiṣyatāṃ ca
12,103.010c jighāṃsatāṃ dakṣiṇāḥ siddhim āhur; ye tv agratas te pratiṣedhayanti
12,103.011a maṅgalyaśabdāḥ śakunā vadanti; haṃsāḥ krauñcāḥ śatapatrāś ca cāṣāḥ
12,103.011c hṛṣṭā yodhāḥ sattvavanto bhavanti; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ
12,103.012a śastraiḥ patraiḥ kavacaiḥ ketubhiś ca; subhānubhir mukhavarṇaiś ca yūnām
12,103.012b*0240_01 tathā gajair vājibhir heṣamāṇaiḥ
12,103.012c bhrājiṣmatī duṣpratiprekṣaṇīyā; yeṣāṃ camūs te 'bhibhavanti śatrūn
12,103.013a śuśrūṣavaś cānabhimāninaś ca; parasparaṃ sauhṛdam āsthitāś ca
12,103.013c yeṣāṃ yodhāḥ śaucam anuṣṭhitāś ca; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ
12,103.014a śabdāḥ sparśās tathā gandhā vicaranti manaḥpriyāḥ
12,103.014c dhairyaṃ cāviśate yodhān vijayasya mukhaṃ tu tat
12,103.015a iṣṭo vāmaḥ praviṣṭasya dakṣiṇaḥ pravivikṣataḥ
12,103.015c paścāt saṃsādhayaty arthaṃ purastāt pratiṣedhati
12,103.016a saṃbhṛtya mahatīṃ senāṃ caturaṅgāṃ yudhiṣṭhira
12,103.016c sāmnaivāvartane pūrvaṃ prayatethās tatho yudhi
12,103.017a jaghanya eṣa vijayo yad yuddhaṃ nāma bhārata
12,103.017c yādṛcchiko yudhi jayo daivo veti vicāraṇam
12,103.018a apām iva mahāvegas trastā mṛgagaṇā iva
12,103.018c durnivāryatamā caiva prabhagnā mahatī camūḥ
12,103.019a bhagnā ity eva bhajyante vidvāṃso 'pi nakāraṇam
12,103.019c udārasārā mahatī rurusaṃghopamā camūḥ
12,103.020a parasparajñāḥ saṃhṛṣṭās tyaktaprāṇāḥ suniścitāḥ
12,103.020c api pañcāśatiḥ śūrā mṛdnanti paravāhinīm
12,103.021a atha vā pañca ṣaṭ sapta sahitāḥ kṛtaniścayāḥ
12,103.021c kulīnāḥ pūjitāḥ samyag vijayantīha śātravān
12,103.022a saṃnipāto na gantavyaḥ śakye sati kathaṃ cana
12,103.022c sāntvabhedapradānānāṃ yuddham uttaram ucyate
12,103.023a saṃsarpaṇād dhi senāyā bhayaṃ bhīrūn prabādhate
12,103.023c vajrād iva prajvalitād iyaṃ kva nu patiṣyati
12,103.024a abhiprayātāṃ samitiṃ jñātvā ye pratiyānty atha
12,103.024c teṣāṃ spandanti gātrāṇi yodhānāṃ viṣayasya ca
12,103.025a viṣayo vyathate rājan sarvaḥ sasthāṇujaṅgamaḥ
12,103.025c śastrapratāpataptānāṃ majjā sīdati dehinām
12,103.026a teṣāṃ sāntvaṃ krūramiśraṃ praṇetavyaṃ punaḥ punaḥ
12,103.026c saṃpīḍyamānā hi pare yogam āyānti sarvaśaḥ
12,103.027a antarāṇāṃ ca bhedārthaṃ cārān abhyavacārayet
12,103.027c yaś ca tasmāt paro rājā tena saṃdhiḥ praśasyate
12,103.028a na hi tasyānyathā pīḍā śakyā kartuṃ tathāvidhā
12,103.028c yathā sārdham amitreṇa sarvataḥ pratibādhanam
12,103.029a kṣamā vai sādhumāyā hi na hi sādhv akṣamā sadā
12,103.029c kṣamāyāś cākṣamāyāś ca viddhi pārtha prayojanam
12,103.030a vijitya kṣamamāṇasya yaśo rājño 'bhivardhate
12,103.030c mahāparādhā hy apy asmin viśvasanti hi śatravaḥ
12,103.031a manyate karśayitvā tu kṣamā sādhv iti śambaraḥ
12,103.031c asaṃtaptaṃ tu yad dāru pratyeti prakṛtiṃ punaḥ
12,103.032a naitat praśaṃsanty ācāryā na ca sādhu nidarśanam
12,103.032c akleśenāvināśena niyantavyāḥ svaputravat
12,103.033a dveṣyo bhavati bhūtānām ugro rājā yudhiṣṭhira
12,103.033c mṛdum apy avamanyante tasmād ubhayabhāg bhavet
12,103.034a prahariṣyan priyaṃ brūyāt praharann api bhārata
12,103.034c prahṛtya ca kṛpāyeta śocann iva rudann iva
12,103.035a na me priyaṃ yat sa hataḥ saṃprāhaivaṃ puro vacaḥ
12,103.035c na cakartha ca me vākyam ucyamānaḥ punaḥ punaḥ
12,103.036a aho jīvitam ākāṅkṣe nedṛśo vadham arhati
12,103.036c sudurlabhāḥ supuruṣāḥ saṃgrāmeṣv apalāyinaḥ
12,103.037a kṛtaṃ mamāpriyaṃ tena yenāyaṃ nihato mṛdhe
12,103.037c iti vācā vadan hantṝn pūjayeta rahogataḥ
12,103.038a hantṝṇāṃ cāhatānāṃ ca yat kuryur aparādhinaḥ
12,103.038c krośed bāhuṃ pragṛhyāpi cikīrṣañ janasaṃgraham
12,103.039a evaṃ sarvāsv avasthāsu sāntvapūrvaṃ samācaran
12,103.039c priyo bhavati bhūtānāṃ dharmajño vītabhīr nṛpaḥ
12,103.040a viśvāsaṃ cātra gacchanti sarvabhūtāni bhārata
12,103.040c viśvastaḥ śakyate bhoktuṃ yathākāmam upasthitaḥ
12,103.041a tasmād viśvāsayed rājā sarvabhūtāny amāyayā
12,103.041c sarvataḥ parirakṣec ca yo mahīṃ bhoktum icchati
12,104.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,104.001a kathaṃ mṛdau kathaṃ tīkṣṇe mahāpakṣe ca pārthiva
12,104.001c arau varteta nṛpatis tan me brūhi pitāmaha
12,104.002 bhīṣma uvāca
12,104.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,104.002c bṛhaspateś ca saṃvādam indrasya ca yudhiṣṭhira
12,104.003a bṛhaspatiṃ devapatir abhivādya kṛtāñjaliḥ
12,104.003c upasaṃgamya papraccha vāsavaḥ paravīrahā
12,104.004a ahiteṣu kathaṃ brahman vartayeyam atandritaḥ
12,104.004c asamucchidya caivenān niyaccheyam upāyataḥ
12,104.005a senayor vyatiṣaṅgeṇa jayaḥ sādhāraṇo bhavet
12,104.005c kiṃ kurvāṇaṃ na māṃ jahyāj jvalitā śrīḥ pratāpinī
12,104.006a tato dharmārthakāmānāṃ kuśalaḥ pratibhānavān
12,104.006c rājadharmavidhānajñaḥ pratyuvāca puraṃdaram
12,104.007a na jātu kalahenecchen niyantum apakāriṇaḥ
12,104.007c bālasaṃsevitaṃ hy etad yad amarṣo yad akṣamā
12,104.007e na śatrur vivṛtaḥ kāryo vadham asyābhikāṅkṣatā
12,104.008a krodhaṃ balam amarṣaṃ ca niyamyātmajam ātmani
12,104.008c amitram upaseveta viśvastavad aviśvasan
12,104.009a priyam eva vaden nityaṃ nāpriyaṃ kiṃ cid ācaret
12,104.009c viramec chuṣkavairebhyaḥ kaṇṭhāyāsaṃ ca varjayet
12,104.010a yathā vaitaṃsiko yukto dvijānāṃ sadṛśasvanaḥ
12,104.010c tān dvijān kurute vaśyāṃs tathā yukto mahīpatiḥ
12,104.010e vaśaṃ copanayec chatrūn nihanyāc ca puraṃdara
12,104.011a na nityaṃ paribhūyārīn sukhaṃ svapiti vāsava
12,104.011c jāgarty eva ca duṣṭātmā saṃkare 'gnir ivotthitaḥ
12,104.012a na saṃnipātaḥ kartavyaḥ sāmānye vijaye sati
12,104.012c viśvāsyaivopasaṃnyāsyo vaśe kṛtvā ripuḥ prabho
12,104.012d*0241_01 vaśe kuryān na śamayet tīkṣṇān karkaśapīḍanaiḥ
12,104.012d*0241_02 sa yathā neṣyate rājñas tīkṣṇopakaraṇakṣayaḥ
12,104.012d*0241_03 hetāv īrṣuḥ phalenerṣuḥ syāc chakra vyavasāyavit
12,104.012d*0241_04 doṣeṇa guṇarūpeṇa dviṣato yo jayet sadā
12,104.013a saṃpradhārya sahāmātyair mantravidbhir mahātmabhiḥ
12,104.013c upekṣamāṇo 'vajñāte hṛdayenāparājitaḥ
12,104.014a athāsya praharet kāle kiṃ cid vicalite pade
12,104.014c daṇḍaṃ ca dūṣayed asya puruṣair āptakāribhiḥ
12,104.015a ādimadhyāvasānajñaḥ pracchannaṃ ca vicārayet
12,104.015c balāni dūṣayed asya jānaṃś caiva pramāṇataḥ
12,104.016a bhedenopapradānena saṃsṛjann auṣadhais tathā
12,104.016c na tv eva celasaṃsargaṃ racayed aribhiḥ saha
12,104.017a dīrghakālam api kṣāntvā vihanyād eva śātravān
12,104.017c kālākāṅkṣī yāmayec ca yathā visrambham āpnuyuḥ
12,104.017c*0242_01 **** **** upāsīta śacīpate
12,104.017c*0242_02 tathā priyaṃ ca vaktavyaṃ
12,104.018a na sadyo 'rīn vinirhanyād dṛṣṭasya vijayo 'jvaraḥ
12,104.018c na yaḥ śalyaṃ ghaṭṭayati navaṃ ca kurute vraṇam
12,104.019a prāpte ca praharet kāle na sa saṃvartate punaḥ
12,104.019c hantukāmasya devendra puruṣasya ripuṃ prati
12,104.020a yaḥ kālo hi vyatikrāmet puruṣaṃ kālakāṅkṣiṇam
12,104.020c durlabhaḥ sa punaḥ kālaḥ kāladharmacikīrṣuṇā
12,104.021a aurjasthyaṃ vijayed evaṃ saṃgṛhṇan sādhusaṃmatān
12,104.021c kālena sādhayen nityaṃ nāprāpte 'bhinipīḍayet
12,104.022a vihāya kāmaṃ krodhaṃ ca tathāhaṃkāram eva ca
12,104.022c yukto vivaram anvicched ahitānāṃ puraṃdara
12,104.023a mārdavaṃ daṇḍa ālasyaṃ pramādaś ca surottama
12,104.023c māyāś ca vividhāḥ śakra sādhayanty avicakṣaṇam
12,104.024a nihatyaitāni catvāri māyāṃ pratividhāya ca
12,104.024c tataḥ śaknoti śatrūṇāṃ prahartum avicārayan
12,104.025a yadaivaikena śakyeta guhyaṃ kartuṃ tadācaret
12,104.025c yacchanti sacivā guhyaṃ mitho vidrāvayanty api
12,104.026a aśakyam iti kṛtvā vā tato 'nyaiḥ saṃvidaṃ caret
12,104.026c brahmadaṇḍam adṛṣṭeṣu dṛṣṭeṣu caturaṅgiṇīm
12,104.027a bhedaṃ ca prathamaṃ yuñjyāt tūṣṇīṃdaṇḍaṃ tathaiva ca
12,104.027c kāle prayojayed rājā tasmiṃs tasmiṃs tadā tadā
12,104.028a praṇipātaṃ ca gaccheta kāle śatror balīyasaḥ
12,104.028c yukto 'sya vadham anvicched apramattaḥ pramādyataḥ
12,104.029a praṇipātena dānena vācā madhurayā bruvan
12,104.029c amitram upaseveta na tu jātu viśaṅkayet
12,104.030a sthānāni śaṅkitānāṃ ca nityam eva vivarjayet
12,104.030c na ca teṣv āśvased drugdhvā jāgratīha nirākṛtāḥ
12,104.031a na hy ato duṣkaraṃ karma kiṃ cid asti surottama
12,104.031c yathā vividhavṛttānām aiśvaryam amarādhipa
12,104.032a tathā vividhaśīlānām api saṃbhava ucyate
12,104.032c yateta yogam āsthāya mitrāmitrān avārayan
12,104.033a mṛdum apy avamanyante tīkṣṇād udvijate janaḥ
12,104.033c mātīkṣṇo māmṛdur bhūs tvaṃ tīkṣṇo bhava mṛdur bhava
12,104.034a yathā vapre vegavati sarvataḥsaṃplutodake
12,104.034c nityaṃ vivaraṇād bādhas tathā rājyaṃ pramādyataḥ
12,104.035a na banūn abhiyuñjīta yaugapadyena śātravān
12,104.035c sāmnā dānena bhedena daṇḍena ca puraṃdara
12,104.036a ekaikam eṣāṃ niṣpiṃṣañ śiṣṭeṣu nipuṇaṃ caret
12,104.036c na ca śakto 'pi medhāvī sarvān evārabhen nṛpaḥ
12,104.037a yadā syān mahatī senā hayanāgarathākulā
12,104.037c padātiyantrabahulā svanuraktā ṣaḍaṅginī
12,104.038a yadā bahuvidhāṃ vṛddhiṃ manyate pratilomataḥ
12,104.038c tadā vivṛtya prahared dasyūnām avicārayan
12,104.039a na sāma daṇḍopaniṣat praśasyate; na mārdavaṃ śatruṣu yātrikaṃ sadā
12,104.039c na sasyaghāto na ca saṃkarakriyā; na cāpi bhūyaḥ prakṛter vicāraṇā
12,104.040a māyāvibhedānupasarjanāni; pāpaṃ tathaiva spaśasaṃprayogāt
12,104.040c āptair manuṣyair upacārayeta; pureṣu rāṣṭreṣu ca saṃprayuktaḥ
12,104.041a purāṇi caiṣām anusṛtya bhūmipāḥ; pureṣu bhogān nikhilān ihājayan
12,104.041c pureṣu nītiṃ vihitāṃ yathāvidhi; prayojayanto balavṛtrasūdana
12,104.042a pradāya gūḍhāni vasūni nāma; pracchidya bhogān avadhāya ca svān
12,104.042c duṣṭāḥ svadoṣair iti kīrtayitvā; pureṣu rāṣṭreṣu ca yojayanti
12,104.043a tathaiva cānyai ratiśāstravedibhiḥ; svalaṃkṛtaiḥ śāstravidhānadṛṣṭibhiḥ
12,104.043c suśikṣitair bhāṣyakathāviśāradaiḥ; pareṣu kṛtyān upadhārayasva
12,104.044 indra uvāca
12,104.044a kāni liṅgāni duṣṭasya bhavanti dvijasattama
12,104.044c kathaṃ duṣṭaṃ vijānīyād etat pṛṣṭo bravīhi me
12,104.045 bṛhaspatir uvāca
12,104.045a parokṣam aguṇān āha sadguṇān abhyasūyati
12,104.045c parair vā kīrtyamāneṣu tūṣṇīm āste parāṅmukhaḥ
12,104.046a tūṣṇīṃbhāve 'pi hi jñānaṃ na ced bhavati kāraṇam
12,104.046c viśvāsam oṣṭhasaṃdaṃśaṃ śirasaś ca prakampanam
12,104.047a karoty abhīkṣṇaṃ saṃsṛṣṭam asaṃsṛṣṭaś ca bhāṣate
12,104.047c adṛṣṭito vikurute dṛṣṭvā vā nābhibhāṣate
12,104.048a pṛthag etya samaśnāti nedam adya yathāvidhi
12,104.048c āsane śayane yāne bhāvā lakṣyā viśeṣataḥ
12,104.049a ārtir ārte priye prītir etāvan mitralakṣaṇam
12,104.049c viparītaṃ tu boddhavyam arilakṣaṇam eva tat
12,104.050a etāny evaṃ yathoktāni budhyethās tridaśādhipa
12,104.050c puruṣāṇāṃ praduṣṭānāṃ svabhāvo balavattaraḥ
12,104.051a iti duṣṭasya vijñānam uktaṃ te surasattama
12,104.051c niśāmya śāstratattvārthaṃ yathāvad amareśvara
12,104.052 bhīṣma uvāca
12,104.052a sa tad vacaḥ śatrunibarhaṇe ratas; tathā cakārāvitathaṃ bṛhaspateḥ
12,104.052c cacāra kāle vijayāya cārihā; vaśaṃ ca śatrūn anayat puraṃdaraḥ
12,105.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,105.001a dhārmiko 'rthān asaṃprāpya rājāmātyaiḥ prabādhitaḥ
12,105.001c cyutaḥ kośāc ca daṇḍāc ca sukham icchan kathaṃ caret
12,105.002 bhīṣma uvāca
12,105.002a atrāyaṃ kṣemadarśīyam itihāso 'nugīyate
12,105.002c tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi tan nibodha yudhiṣṭhira
12,105.003a kṣemadarśaṃ nṛpasutaṃ yatra kṣīṇabalaṃ purā
12,105.003c muniḥ kālakavṛkṣīya ājagāmeti naḥ śrutam
12,105.003e taṃ papracchopasaṃgṛhya kṛcchrām āpadam āsthitaḥ
12,105.004a artheṣu bhāgī puruṣa īhamānaḥ punaḥ punaḥ
12,105.004c alabdhvā madvidho rājyaṃ brahman kiṃ kartum arhati
12,105.005a anyatra maraṇāt steyād anyatra parasaṃśrayāt
12,105.005c kṣudrād anyatra cācārāt tan mamācakṣva sattama
12,105.006a vyādhinā cābhipannasya mānasenetareṇa vā
12,105.006c bahuśrutaḥ kṛtaprajñas tvadvidhaḥ śaraṇaṃ bhavet
12,105.007a nirvidya hi naraḥ kāmān niyamya sukham edhate
12,105.007c tyaktvā prītiṃ ca śokaṃ ca labdhvāprītimayaṃ vasu
12,105.008a sukham arthāśrayaṃ yeṣām anuśocāmi tān aham
12,105.008c mama hy arthāḥ subahavo naṣṭāḥ svapna ivāgatāḥ
12,105.009a duṣkaraṃ bata kurvanti mahato 'rthāṃs tyajanti ye
12,105.009c vayaṃ tv enān parityaktum asato 'pi na śaknumaḥ
12,105.010a imām avasthāṃ saṃprāptaṃ dīnam ārtaṃ śriyaś cyutam
12,105.010c yad anyat sukham astīha tad brahmann anuśādhi mām
12,105.011a kausalyenaivam uktas tu rājaputreṇa dhīmatā
12,105.011c muniḥ kālakavṛkṣīyaḥ pratyuvāca mahādyutiḥ
12,105.012a purastād eva te buddhir iyaṃ kāryā vijānataḥ
12,105.012c anityaṃ sarvam evedam ahaṃ ca mama cāsti yat
12,105.013a yat kiṃ cin manyase 'stīti sarvaṃ nāstīti viddhi tat
12,105.013c evaṃ na vyathate prājñaḥ kṛcchrām apy āpadaṃ gataḥ
12,105.014a yad dhi bhūtaṃ bhaviṣyac ca dhruvaṃ tan na bhaviṣyati
12,105.014c evaṃ viditavedyas tvam adharmebhyaḥ pramokṣyase
12,105.015a yac ca pūrve samāhāre yac ca pūrvatare pare
12,105.015c sarvaṃ tan nāsti tac caiva taj jñātvā ko 'nusaṃjvaret
12,105.016a bhūtvā ca na bhavaty etad abhūtvā ca bhavaty api
12,105.016c śoke na hy asti sāmarthyaṃ śokaṃ kuryāt kathaṃ naraḥ
12,105.017a kva nu te 'dya pitā rājan kva nu te 'dya pitāmahaḥ
12,105.017c na tvaṃ paśyasi tān adya na tvā paśyanti te 'pi ca
12,105.018a ātmano 'dhruvatāṃ paśyaṃs tāṃs tvaṃ kim anuśocasi
12,105.018c buddhyā caivānubudhyasva dhruvaṃ hi na bhaviṣyasi
12,105.019a ahaṃ ca tvaṃ ca nṛpate śatravaḥ suhṛdaś ca te
12,105.019c avaśyaṃ na bhaviṣyāmaḥ sarvaṃ ca na bhaviṣyati
12,105.020a ye tu viṃśativarṣā vai triṃśadvarṣāś ca mānavāḥ
12,105.020c arvāg eva hi te sarve mariṣyanti śaracchatāt
12,105.021a api cen mahato vittād vipramucyeta pūruṣaḥ
12,105.021c naitan mameti tan matvā kurvīta priyam ātmanaḥ
12,105.022a anāgataṃ yan na mameti vidyād; atikrāntaṃ yan na mameti vidyāt
12,105.022c diṣṭaṃ balīya iti manyamānās; te paṇḍitās tat satāṃ sthānam āhuḥ
12,105.023a anāḍhyāś cāpi jīvanti rājyaṃ cāpy anuśāsate
12,105.023c buddhipauruṣasaṃpannās tvayā tulyādhikā janāḥ
12,105.024a na ca tvam iva śocanti tasmāt tvam api mā śucaḥ
12,105.024c kiṃ nu tvaṃ tair na vai śreyāṃs tulyo vā buddhipauruṣaiḥ
12,105.025 rājaputra uvāca
12,105.025a yādṛcchikaṃ mamāsīt tad rājyam ity eva cintaye
12,105.025c hriyate sarvam evedaṃ kālena mahatā dvija
12,105.026a tasyaivaṃ hriyamāṇasya srotaseva tapodhana
12,105.026c phalam etat prapaśyāmi yathālabdhena vartaye
12,105.027 munir uvāca
12,105.027a anāgatam atītaṃ ca yathā tathyaviniścayāt
12,105.027c nānuśocasi kausalya sarvārtheṣu tathā bhava
12,105.028a avāpyān kāmayasvārthān nānavāpyān kadā cana
12,105.028c pratyutpannān anubhavan mā śucas tvam anāgatān
12,105.029a yathā labdhopapannārthas tathā kausalya raṃsyase
12,105.029c kaccic chuddhasvabhāvena śriyā hīno na śocasi
12,105.030a purastād bhūtapūrvatvād dhīnabhāgyo hi durmatiḥ
12,105.030c dhātāraṃ garhate nityaṃ labdhārthāṃś ca na mṛṣyate
12,105.031a anarhān api caivānyān manyate śrīmato janān
12,105.031c etasmāt kāraṇād etad duḥkhaṃ bhūyo 'nuvartate
12,105.032a īrṣyāticchedasaṃpannā rājan puruṣamāninaḥ
12,105.032c kaccit tvaṃ na tathā prājña matsarī kosalādhipa
12,105.033a sahasva śriyam anyeṣāṃ yady api tvayi nāsti sā
12,105.033c anyatrāpi satīṃ lakṣmīṃ kuśalā bhuñjate janāḥ
12,105.033e abhiviṣyandate śrīr hi saty api dviṣato janāt
12,105.034a śriyaṃ ca putrapautraṃ ca manuṣyā dharmacāriṇaḥ
12,105.034c tyāgadharmavido vīrāḥ svayam eva tyajanty uta
12,105.034d*0243_01 tyaktaṃ svāyaṃbhuve vaṃśe śubhena bharatena ca
12,105.034d*0243_02 nānāratnasamākīrṇaṃ rājyaṃ sphītam iti śrutiḥ
12,105.034d*0243_03 tathānyair bhūmipālaiś ca tyaktaṃ rājyaṃ mahodayam
12,105.034d*0243_04 tyaktvā rājyāni te sarve vane vanyaphalāśinaḥ
12,105.034d*0243_05 gatāś ca tapasaḥ pāraṃ duḥkhasyāntaṃ ca bhūmipāḥ
12,105.035a bahu saṃkasukaṃ dṛṣṭvā vivitsāsādhanena ca
12,105.035c tathānye saṃtyajanty enaṃ matvā paramadurlabham
12,105.036a tvaṃ punaḥ prājñarūpaḥ san kṛpaṇaṃ paritapyase
12,105.036c akāmyān kāmayāno 'rthān parācīnān upadrutān
12,105.037a tāṃ buddhim upajijñāsus tvam evainān parityaja
12,105.037c anarthāṃś cārtharūpeṇa arthāṃś cānartharūpataḥ
12,105.038a arthāyaiva hi keṣāṃ cid dhananāśo bhavaty uta
12,105.038c anantyaṃ taṃ sukhaṃ matvā śriyam anyaḥ parīkṣate
12,105.039a ramamāṇaḥ śriyā kaś cin nānyac chreyo 'bhimanyate
12,105.039c tathā tasyehamānasya samārambho vinaśyati
12,105.040a kṛcchrāl labdham abhipretaṃ yadā kausalya naśyati
12,105.040c tadā nirvidyate so 'rthāt paribhagnakramo naraḥ
12,105.040d*0244_01 anityāṃ tāṃ śriyaṃ matvā śriyaṃ vā kaḥ parīpsati
12,105.041a dharmam eke 'bhipadyante kalyāṇābhijanā narāḥ
12,105.041c paratra sukham icchanto nirvidyeyuś ca laukikāt
12,105.042a jīvitaṃ saṃtyajanty eke dhanalobhaparā narāḥ
12,105.042c na jīvitārthaṃ manyante puruṣā hi dhanād ṛte
12,105.043a paśya teṣāṃ kṛpaṇatāṃ paśya teṣām abuddhitām
12,105.043c adhruve jīvite mohād arthatṛṣṇām upāśritāḥ
12,105.044a saṃcaye ca vināśānte maraṇānte ca jīvite
12,105.044c saṃyoge viprayogānte ko nu vipraṇayen manaḥ
12,105.045a dhanaṃ vā puruṣaṃ rājan puruṣo vā punar dhanam
12,105.045c avaśyaṃ prajahāty etat tad vidvān ko 'nusaṃjvaret
12,105.045d*0245_01 anyatropanatā hy āpat puruṣaṃ toṣayaty uta
12,105.045d*0245_02 tena śāntiṃ na labhate nāham eveti kāraṇāt
12,105.046a anyeṣām api naśyanti suhṛdaś ca dhanāni ca
12,105.046c paśya buddhyā manuṣyāṇāṃ rājann āpadam ātmanaḥ
12,105.046e niyaccha yaccha saṃyaccha indriyāṇi mano giram
12,105.047a pratiṣiddhān avāpyeṣu durlabheṣv ahiteṣu ca
12,105.047c pratikṛṣṭeṣu bhāveṣu vyatikṛṣṭeṣv asaṃbhave
12,105.047e prajñānatṛpto vikrāntas tvadvidho nānuśocati
12,105.048a alpam icchann acapalo mṛdur dāntaḥ susaṃśitaḥ
12,105.048c brahmacaryopapannaś ca tvadvidho naiva muhyati
12,105.049a na tv eva jālmīṃ kāpālīṃ vṛttim eṣitum arhasi
12,105.049c nṛśaṃsavṛttiṃ pāpiṣṭhāṃ duḥkhāṃ kāpuruṣocitām
12,105.050a api mūlaphalājīvo ramasvaiko mahāvane
12,105.050c vāgyataḥ saṃgṛhītātmā sarvabhūtadayānvitaḥ
12,105.051a sadṛśaṃ paṇḍitasyaitad īṣādantena dantinā
12,105.051c yad eko ramate 'raṇye yac cāpy alpena tuṣyati
12,105.052a mahāhradaḥ saṃkṣubhita ātmanaiva prasīdati
12,105.052b*0246_01 itthaṃ naro 'py ātmanaiva kṛtaprajñaḥ prasīdati
12,105.052c etad evaṃgatasyāhaṃ sukhaṃ paśyāmi kevalam
12,105.053a asaṃbhave śriyo rājan hīnasya sacivādibhiḥ
12,105.053c daive pratiniviṣṭe ca kiṃ śreyo manyate bhavān
12,106.001 munir uvāca
12,106.001a atha cet pauruṣaṃ kiṃ cit kṣatriyātmani paśyasi
12,106.001c bravīmi hanta te nītiṃ rājyasya pratipattaye
12,106.002a tāṃ cec chakṣyasy anuṣṭhātuṃ karma caiva kariṣyasi
12,106.002c śṛṇu sarvam aśeṣeṇa yat tvāṃ vakṣyāmi tattvataḥ
12,106.003a ācariṣyasi cet karma mahato 'rthān avāpsyasi
12,106.003c rājyaṃ rājyasya mantraṃ vā mahatīṃ vā punaḥ śriyam
12,106.003e yady etad rocate rājan punar brūhi bravīmi te
12,106.004 rājaputra uvāca
12,106.004a bravītu bhagavān nītim upapanno 'smy ahaṃ prabho
12,106.004c amogham idam adyāstu tvayā saha samāgatam
12,106.005 munir uvāca
12,106.005a hitvā stambhaṃ ca mānaṃ ca krodhaharṣau bhayaṃ tathā
12,106.005c praty amitraṃ niṣevasva praṇipatya kṛtāñjaliḥ
12,106.006a tam uttamena śaucena karmaṇā cābhirādhaya
12,106.006c dātum arhati te vṛttiṃ vaidehaḥ satyasaṃgaraḥ
12,106.007a pramāṇaṃ sarvabhūteṣu pragrahaṃ ca gamiṣyasi
12,106.007c tataḥ sahāyān sotsāhāṃl lapsyase 'vyasanāñ śucīn
12,106.008a vartamānaḥ svaśāstre vai saṃyatātmā jitendriyaḥ
12,106.008c abhyuddharati cātmānaṃ prasādayati ca prajāḥ
12,106.009a tenaiva tvaṃ dhṛtimatā śrīmatā cābhisatkṛtaḥ
12,106.009c pramāṇaṃ sarvabhūteṣu gatvā pragrahaṇaṃ mahat
12,106.010a tataḥ suhṛdbalaṃ labdhvā mantrayitvā sumantritam
12,106.010c antarair bhedayitvārīn bilvaṃ bilvena śātaya
12,106.010e parair vā saṃvidaṃ kṛtvā balam apy asya ghātaya
12,106.011a alabhyā ye śubhā bhāvāḥ striyaś cācchādanāni ca
12,106.011c śayyāsanāni yānāni mahārhāṇi gṛhāṇi ca
12,106.012a pakṣiṇo mṛgajātāni rasā gandhāḥ phalāni ca
12,106.012c teṣv eva sajjayethās tvaṃ yathā naśyet svayaṃ paraḥ
12,106.013a yady eva pratiṣeddhavyo yady upekṣaṇam arhati
12,106.013b*0247_01 sadaiva rājaśārdūla viduṣā hitam icchatā
12,106.013c na jātu vivṛtaḥ kāryaḥ śatrur vinayam icchatā
12,106.014a vasasva paramāmitraviṣaye prājñasaṃmate
12,106.014c bhajasva śvetakākīyair mitrādhamam anarthakaiḥ
12,106.015a ārambhāṃś cāsya mahato duṣkarāṃs tvaṃ prayojaya
12,106.015c nadībandhavirodhāṃś ca balavadbhir virudhyatām
12,106.016a udyānāni mahārhāṇi śayanāny āsanāni ca
12,106.016c pratibhogasukhenaiva kośam asya virecaya
12,106.017a yajñadānapraśaṃsāsmai brāhmaṇeṣv anuvarṇyatām
12,106.017c te tvatpriyaṃ kariṣyanti taṃ ceṣyanti vṛkā iva
12,106.018a asaṃśayaṃ puṇyaśīlaḥ prāpnoti paramāṃ gatim
12,106.018c triviṣṭape puṇyatamaṃ sthānaṃ prāpnoti pārthivaḥ
12,106.018e kośakṣaye tv amitrāṇāṃ vaśaṃ kausalya gacchati
12,106.019a ubhayatra prasaktasya dharme cādharma eva ca
12,106.019c balārthamūlaṃ vyucchidyet tena nandanti śatravaḥ
12,106.020a nindyāsya mānuṣaṃ karma daivam asyopavarṇaya
12,106.020c asaṃśayaṃ daivaparaḥ kṣipram eva vinaśyati
12,106.021a yājayainaṃ viśvajitā sarvasvena viyujyatām
12,106.021c tato gacchatv asiddhārthaḥ pīḍyamāno mahājanam
12,106.022a tyāgadharmavidaṃ muṇḍaṃ kaṃ cid asyopavarṇaya
12,106.022c api tyāgaṃ bubhūṣeta kaccid gacched anāmayam
12,106.023a siddhenauṣadhayogena sarvaśatruvināśinā
12,106.023c nāgān aśvān manuṣyāṃś ca kṛtakair upaghātaya
12,106.024a ete cānye ca bahavo dambhayogāḥ suniścitāḥ
12,106.024c śakyā viṣahatā kartuṃ naklībena nṛpātmaja
12,107.001 rājaputra uvāca
12,107.001a na nikṛtyā na dambhena brahmann icchāmi jīvitum
12,107.001c nādharmayuktān iccheyam arthān sumahato 'py aham
12,107.002a purastād eva bhagavan mayaitad apavarjitam
12,107.002c yena māṃ nābhiśaṅketa yad vā kṛtsnaṃ hitaṃ bhavet
12,107.003a ānṛśaṃsyena dharmeṇa loke hy asmiñ jijīviṣuḥ
12,107.003c nāham etad alaṃ kartuṃ naitan mayy upapadyate
12,107.004 munir uvāca
12,107.004a upapannas tvam etena yathā kṣatriya bhāṣase
12,107.004c prakṛtyā hy upapanno 'si buddhyā cādbhutadarśana
12,107.005a ubhayor eva vām arthe yatiṣye tava tasya ca
12,107.005c saṃśleṣaṃ vā kariṣyāmi śāśvataṃ hy anapāyinam
12,107.006a tvādṛśaṃ hi kule jātam anṛśaṃsaṃ bahuśrutam
12,107.006c amātyaṃ ko na kurvīta rājyapraṇayakovidam
12,107.007a yas tvaṃ pravrajito rājyād vyasanaṃ cottamaṃ gataḥ
12,107.007c ānṛśaṃsyena vṛttena kṣatriyecchasi jīvitum
12,107.008a āgantā madgṛhaṃ tāta vaidehaḥ satyasaṃgaraḥ
12,107.008c yathāhaṃ taṃ niyokṣyāmi tat kariṣyaty asaṃśayam
12,107.009 bhīṣma uvāca
12,107.009a tata āhūya vaidehaṃ munir vacanam abravīt
12,107.009c ayaṃ rājakule jāto viditābhyantaro mama
12,107.010a ādarśa iva śuddhātmā śāradaś candramā iva
12,107.010c nāsmin paśyāmi vṛjinaṃ sarvato me parīkṣitaḥ
12,107.011a tena te saṃdhir evāstu viśvasāsmin yathā mayi
12,107.011c na rājyam anamātyena śakyaṃ śāstum amitrahan
12,107.012a amātyaḥ śūra eva syād buddhisaṃpanna eva ca
12,107.012c tābhyāṃ caiva bhayaṃ rājñaḥ paśya rājyasya yojanam
12,107.012e dharmātmanāṃ kva cil loke nānyāsti gatir īdṛśī
12,107.013a kṛtātmā rājaputro 'yaṃ satāṃ mārgam anuṣṭhitaḥ
12,107.013c susaṃgṛhītas tv evaiṣa tvayā dharmapurogamaḥ
12,107.013e saṃsevyamānaḥ śatrūṃs te gṛhṇīyān mahato gaṇān
12,107.014a yady ayaṃ pratiyudhyet tvāṃ svakarma kṣatriyasya tat
12,107.014c jigīṣamāṇas tvāṃ yuddhe pitṛpaitāmahe pade
12,107.015a tvaṃ cāpi pratiyudhyethā vijigīṣuvrate sthitaḥ
12,107.015c ayuddhvaiva niyogān me vaśe vaideha te sthitaḥ
12,107.016a sa tvaṃ dharmam avekṣasva tyaktvādharmam asāṃpratam
12,107.016c na hi kāmān na ca drohāt svadharmaṃ hātum arhasi
12,107.017a naiva nityaṃ jayas tāta naiva nityaṃ parājayaḥ
12,107.017c tasmād bhojayitavyaś ca bhoktavyaś ca paro janaḥ
12,107.018a ātmany eva hi saṃdṛśyāv ubhau jayaparājayau
12,107.018c niḥśeṣakāriṇāṃ tāta niḥśeṣakaraṇād bhayam
12,107.019a ity uktaḥ pratyuvācedaṃ vacanaṃ brāhmaṇarṣabham
12,107.019c abhipūjyābhisatkṛtya pūjārham anumānya ca
12,107.020a yathā brūyān mahāprājño yathā brūyād bahuśrutaḥ
12,107.020c śreyaskāmo yathā brūyād ubhayor yat kṣamaṃ bhavet
12,107.021a tathā vacanam ukto 'smi kariṣyāmi ca tat tathā
12,107.021c etad dhi paramaṃ śreyo na me 'trāsti vicāraṇā
12,107.022a tataḥ kauśalyam āhūya vaideho vākyam abravīt
12,107.022c dharmato nītitaś caiva balena ca jito mayā
12,107.023a so 'haṃ tvayā tv ātmaguṇair jitaḥ pārthivasattama
12,107.023c ātmānam anavajñāya jitavad vartatāṃ bhavān
12,107.024a nāvamanye ca te buddhiṃ nāvamanye ca pauruṣam
12,107.024c nāvamanye jayāmīti jitavad vartatāṃ bhavān
12,107.025a yathāvat pūjito rājan gṛhaṃ gantāsi me gṛhāt
12,107.025c tataḥ saṃpūjya tau vipraṃ viśvastau jagmatur gṛhān
12,107.026a vaidehas tv atha kausalyaṃ praveśya gṛham añjasā
12,107.026c pādyārghyamadhuparkais taṃ pūjārhaṃ pratyapūjayat
12,107.027a dadau duhitaraṃ cāsmai ratnāni vividhāni ca
12,107.027c eṣa rājñāṃ paro dharmaḥ sahyau jayaparājayau
12,108.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,108.001a brāhmaṇakṣatriyaviśāṃ śūdrāṇāṃ ca paraṃtapa
12,108.001c dharmo vṛttaṃ ca vṛttiś ca vṛttyupāyaphalāni ca
12,108.002a rājñāṃ vṛttaṃ ca kośaś ca kośasaṃjananaṃ mahat
12,108.002c amātyaguṇavṛddhiś ca prakṛtīnāṃ ca vardhanam
12,108.003a ṣāḍguṇyaguṇakalpaś ca senānītis tathaiva ca
12,108.003c duṣṭasya ca parijñānam aduṣṭasya ca lakṣaṇam
12,108.004a samahīnādhikānāṃ ca yathāval lakṣaṇoccayaḥ
12,108.004c madhyamasya ca tuṣṭyarthaṃ yathā stheyaṃ vivardhatā
12,108.005a kṣīṇasaṃgrahavṛttiś ca yathāvat saṃprakīrtitā
12,108.005c laghunādeśarūpeṇa granthayogena bhārata
12,108.006a vijigīṣos tathāvṛttam uktaṃ caiva tathaiva te
12,108.006c gaṇānāṃ vṛttim icchāmi śrotuṃ matimatāṃ vara
12,108.007a yathā gaṇāḥ pravardhante na bhidyante ca bhārata
12,108.007c arīn hi vijigīṣante suhṛdaḥ prāpnuvanti ca
12,108.008a bhedamūlo vināśo hi gaṇānām upalabhyate
12,108.008c mantrasaṃvaraṇaṃ duḥkhaṃ bahūnām iti me matiḥ
12,108.009a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ nikhilena paraṃtapa
12,108.009c yathā ca te na bhidyeraṃs tac ca me brūhi pārthiva
12,108.010 bhīṣma uvāca
12,108.010a gaṇānāṃ ca kulānāṃ ca rājñāṃ ca bharatarṣabha
12,108.010c vairasaṃdīpanāv etau lobhāmarṣau janādhipa
12,108.011a lobham eko hi vṛṇute tato 'marṣam anantaram
12,108.011c tau kṣayavyayasaṃyuktāv anyonyajanitāśrayau
12,108.012a cāramantrabalādānaiḥ sāmadānavibhedanaiḥ
12,108.012c kṣayavyayabhayopāyaiḥ karśayantītaretaram
12,108.013a tatra dānena bhidyante gaṇāḥ saṃghātavṛttayaḥ
12,108.013c bhinnā vimanasaḥ sarve gacchanty arivaśaṃ bhayāt
12,108.014a bhedād gaṇā vinaśyanti bhinnāḥ sūpajapāḥ paraiḥ
12,108.014c tasmāt saṃghātayogeṣu prayateran gaṇāḥ sadā
12,108.015a arthā hy evādhigamyante saṃghātabalapauruṣāt
12,108.015c bāhyāś ca maitrīṃ kurvanti teṣu saṃghātavṛttiṣu
12,108.016a jñānavṛddhān praśaṃsantaḥ śuśrūṣantaḥ parasparam
12,108.016c vinivṛttābhisaṃdhānāḥ sukham edhanti sarvaśaḥ
12,108.017a dharmiṣṭhān vyavahārāṃś ca sthāpayantaś ca śāstrataḥ
12,108.017c yathāvat saṃpravartanto vivardhante gaṇottamāḥ
12,108.018a putrān bhrātṝn nigṛhṇanto vinaye ca sadā ratāḥ
12,108.018c vinītāṃś ca pragṛhṇanto vivardhante gaṇottamāḥ
12,108.019a cāramantravidhāneṣu kośasaṃnicayeṣu ca
12,108.019c nityayuktā mahābāho vardhante sarvato gaṇāḥ
12,108.020a prājñāñ śūrān maheṣvāsān karmasu sthirapauruṣān
12,108.020c mānayantaḥ sadā yuktā vivardhante gaṇā nṛpa
12,108.021a dravyavantaś ca śūrāś ca śastrajñāḥ śāstrapāragāḥ
12,108.021c kṛcchrāsv āpatsu saṃmūḍhān gaṇān uttārayanti te
12,108.022a krodho bhedo bhayo daṇḍaḥ karśanaṃ nigraho vadhaḥ
12,108.022c nayanty arivaśaṃ sadyo gaṇān bharatasattama
12,108.023a tasmān mānayitavyās te gaṇamukhyāḥ pradhānataḥ
12,108.023c lokayātrā samāyattā bhūyasī teṣu pārthiva
12,108.024a mantraguptiḥ pradhāneṣu cāraś cāmitrakarśana
12,108.024c na gaṇāḥ kṛtsnaśo mantraṃ śrotum arhanti bhārata
12,108.025a gaṇamukhyais tu saṃbhūya kāryaṃ gaṇahitaṃ mithaḥ
12,108.025c pṛthag gaṇasya bhinnasya vimatasya tato 'nyathā
12,108.025e arthāḥ pratyavasīdanti tathānarthā bhavanti ca
12,108.026a teṣām anyonyabhinnānāṃ svaśaktim anutiṣṭhatām
12,108.026c nigrahaḥ paṇḍitaiḥ kāryaḥ kṣipram eva pradhānataḥ
12,108.027a kuleṣu kalahā jātāḥ kulavṛddhair upekṣitāḥ
12,108.027c gotrasya rājan kurvanti gaṇasaṃbhedakārikām
12,108.028a ābhyantaraṃ bhayaṃ rakṣyaṃ surakṣyaṃ bāhyato bhayam
12,108.028c abhyantarād bhayaṃ jātaṃ sadyo mūlaṃ nikṛntati
12,108.029a akasmāt krodhalobhād vā mohād vāpi svabhāvajāt
12,108.029c anyonyaṃ nābhibhāṣante tat parābhavalakṣaṇam
12,108.030a jātyā ca sadṛśāḥ sarve kulena sadṛśās tathā
12,108.030c na tu śauryeṇa buddhyā vā rūpadravyeṇa vā punaḥ
12,108.031a bhedāc caiva pramādāc ca nāmyante ripubhir gaṇāḥ
12,108.031c tasmāt saṃghātam evāhur gaṇānāṃ śaraṇaṃ mahat
12,109.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,109.001a mahān ayaṃ dharmapatho bahuśākhaś ca bhārata
12,109.001c kiṃ svid eveha dharmāṇām anuṣṭheyatamaṃ matam
12,109.002a kiṃ kāryaṃ sarvadharmāṇāṃ garīyo bhavato matam
12,109.002c yathāyaṃ puruṣo dharmam iha ca pretya cāpnuyāt
12,109.003 bhīṣma uvāca
12,109.003a mātāpitror gurūṇāṃ ca pūjā bahumatā mama
12,109.003c atra yukto naro lokān yaśaś ca mahad aśnute
12,109.004a yad ete hy abhijānīyuḥ karma tāta supūjitāḥ
12,109.004c dharmyaṃ dharmaviruddhaṃ vā tat kartavyaṃ yudhiṣṭhira
12,109.005a na tair anabhyanujñāto dharmam anyaṃ prakalpayet
12,109.005c yam ete 'bhyanujānīyuḥ sa dharma iti niścayaḥ
12,109.006a eta eva trayo lokā eta evāśramās trayaḥ
12,109.006c eta eva trayo vedā eta eva trayo 'gnayaḥ
12,109.007a pitā hy agnir gārhapatyo mātāgnir dakṣiṇaḥ smṛtaḥ
12,109.007c gurur āhavanīyas tu sāgnitretā garīyasī
12,109.008a triṣv apramādyann eteṣu trīṃl lokān avajeṣyasi
12,109.008c pitṛvṛttyā tv imaṃ lokaṃ mātṛvṛttyā tathāparam
12,109.008e brahmalokaṃ guror vṛttyā nityam eva cariṣyasi
12,109.009a samyag eteṣu vartasva triṣu lokeṣu bhārata
12,109.009c yaśaḥ prāpsyasi bhadraṃ te dharmaṃ ca sumahāphalam
12,109.010a naitān atiśayej jātu nātyaśnīyān na dūṣayet
12,109.010c nityaṃ paricarec caiva tad vai sukṛtam uttamam
12,109.010e kīrtiṃ puṇyaṃ yaśo lokān prāpsyase ca janādhipa
12,109.011a sarve tasyādṛtā lokā yasyaite traya ādṛtāḥ
12,109.011c anādṛtās tu yasyaite sarvās tasyāphalāḥ kriyāḥ
12,109.012a naivāyaṃ na paro lokas tasya caiva paraṃtapa
12,109.012c amānitā nityam eva yasyaite guravas trayaḥ
12,109.013a na cāsmin na pare loke yaśas tasya prakāśate
12,109.013c na cānyad api kalyāṇaṃ pāratraṃ samudāhṛtam
12,109.014a tebhya eva tu tat sarvaṃ kṛtyayā visṛjāmy aham
12,109.014c tad āsīn me śataguṇaṃ sahasraguṇam eva ca
12,109.014e tasmān me saṃprakāśante trayo lokā yudhiṣṭhira
12,109.015a daśaiva tu sadācāryaḥ śrotriyān atiricyate
12,109.015c daśācāryān upādhyāya upādhyāyān pitā daśa
12,109.016a pitṝn daśa tu mātaikā sarvāṃ vā pṛthivīm api
12,109.016c gurutvenābhibhavati nāsti mātṛsamo guruḥ
12,109.016e gurur garīyān pitṛto mātṛtaś ceti me matiḥ
12,109.017a ubhau hi mātāpitarau janmani vyupayujyataḥ
12,109.017c śarīram etau sṛjataḥ pitā mātā ca bhārata
12,109.017e ācāryaśiṣṭā yā jātiḥ sā divyā sājarāmarā
12,109.018a avadhyā hi sadā mātā pitā cāpy apakāriṇau
12,109.018c na saṃduṣyati tat kṛtvā na ca te dūṣayanti tam
12,109.018e dharmāya yatamānānāṃ vidur devāḥ saharṣibhiḥ
12,109.019a ya āvṛṇoty avitathena karṇāv; ṛtaṃ bruvann amṛtaṃ saṃprayacchan
12,109.019c taṃ vai manye pitaraṃ mātaraṃ ca; tasmai na druhyet kṛtam asya jānan
12,109.020a vidyāṃ śrutvā ye guruṃ nādriyante; pratyāsannaṃ manasā karmaṇā vā
12,109.020b*0248_01 teṣāṃ pāpaṃ bhrūṇahatyāviśiṣṭaṃ
12,109.020b*0248_02 na cāsya tad brahmaphalaṃ dadāti
12,109.020c yathaiva te gurubhir bhāvanīyās; tathā teṣāṃ guravo 'py arcanīyāḥ
12,109.021a tasmāt pūjayitavyāś ca saṃvibhajyāś ca yatnataḥ
12,109.021c guravo 'rcayitavyāś ca purāṇaṃ dharmam icchatā
12,109.022a yena prītāś ca pitaras tena prītaḥ pitāmahaḥ
12,109.022c prīṇāti mātaraṃ yena pṛthivī tena pūjitā
12,109.023a yena prīṇāty upādhyāyaṃ tena syād brahma pūjitam
12,109.023c mātṛtaḥ pitṛtaś caiva tasmāt pūjyatamo guruḥ
12,109.023e ṛṣayaś ca hi devāś ca prīyante pitṛbhiḥ saha
12,109.023f*0249_01 pūjyamāneṣu guruṣu tasmāt pūjyatamo guruḥ
12,109.024a na kena cana vṛttena hy avajñeyo gurur bhavet
12,109.024c na ca mātā na ca pitā tādṛśo yādṛśo guruḥ
12,109.025a na te 'vamānam arhanti na ca te dūṣayanti tam
12,109.025c gurūṇām eva satkāraṃ vidur devāḥ saharṣibhiḥ
12,109.026a upādhyāyaṃ pitaraṃ mātaraṃ ca; ye 'bhidruhyanti manasā karmaṇā vā
12,109.026c teṣāṃ pāpaṃ bhrūṇahatyāviśiṣṭaṃ; tasmān nānyaḥ pāpakṛd asti loke
12,109.026d*0250_01 bhṛto vṛddho yo na bibharti putraḥ
12,109.026d*0250_02 svayonijaḥ pitaraṃ mātaraṃ ca
12,109.026d*0250_03 tad vai pāpaṃ bhrūṇahatyāviśiṣṭaṃ
12,109.026d*0250_04 tasmān nānyaḥ pāpakṛd asti loke
12,109.027a mitradruhaḥ kṛtaghnasya strīghnasya piśunasya ca
12,109.027c caturṇāṃ vayam eteṣāṃ niṣkṛtiṃ nānuśuśrumaḥ
12,109.028a etat sarvam atideśena sṛṣṭaṃ; yat kartavyaṃ puruṣeṇeha loke
12,109.028c etac chreyo nānyad asmād viśiṣṭaṃ; sarvān dharmān anusṛtyaitad uktam
12,110.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,110.001a kathaṃ dharme sthātum icchan naro varteta bhārata
12,110.001c vidvañ jijñāsamānāya prabrūhi bharatarṣabha
12,110.002a satyaṃ caivānṛtaṃ cobhe lokān āvṛtya tiṣṭhataḥ
12,110.002c tayoḥ kim ācared rājan puruṣo dharmaniścitaḥ
12,110.003a kiṃ svit satyaṃ kim anṛtaṃ kiṃ svid dharmyaṃ sanātanam
12,110.003c kasmin kāle vadet satyaṃ kasmin kāle 'nṛtaṃ vadet
12,110.004 bhīṣma uvāca
12,110.004a satyasya vacanaṃ sādhu na satyād vidyate param
12,110.004c yad bhūloke sudurjñātaṃ tat te vakṣyāmi bhārata
12,110.005a bhavet satyaṃ na vaktavyaṃ vaktavyam anṛtaṃ bhavet
12,110.005c yatrānṛtaṃ bhavet satyaṃ satyaṃ vāpy anṛtaṃ bhavet
12,110.006a tādṛśe muhyate bālo yatra satyam aniṣṭhitam
12,110.006c satyānṛte viniścitya tato bhavati dharmavit
12,110.007a apy anāryo 'kṛtaprajñaḥ puruṣo 'pi sudāruṇaḥ
12,110.007c sumahat prāpnuyāt puṇyaṃ balāko 'ndhavadhād iva
12,110.008a kim āścaryaṃ ca yan mūḍho dharmakāmo 'py adharmavit
12,110.008c sumahat prāpnuyāt pāpaṃ gaṅgāyām iva kauśikaḥ
12,110.009a tādṛśo 'yam anupraśno yatra dharmaḥ sudurvacaḥ
12,110.009c duṣkaraḥ pratisaṃkhyātuṃ tarkeṇātra vyavasyati
12,110.010a prabhāvārthāya bhūtānāṃ dharmapravacanaṃ kṛtam
12,110.010c yat syād ahiṃsāsaṃyuktaṃ sa dharma iti niścayaḥ
12,110.010d*0251_01 ahiṃsārthāya bhūtānāṃ dharmapravacanaṃ kṛtam
12,110.010d*0251_02 yat syād ahiṃsāsaṃyuktaṃ sa dharma iti niścayaḥ
12,110.010d*0252_01 ahiṃsā satyam akrodhas tapo dānaṃ damo matiḥ
12,110.010d*0252_02 anasūyāpy amātsaryam anīrṣyā śīlam eva ca
12,110.010d*0252_03 eṣa dharmaḥ kuruśreṣṭha kathitaḥ parameṣṭhinā
12,110.010d*0252_04 brahmaṇā devadevena ayaṃ caiva sanātanaḥ
12,110.010d*0252_05 asmin dharme sthito rājan naro bhadrāṇi paśyati
12,110.010d*0252_06 śrauto vadhātmako dharma ahiṃsā paramārthikaḥ
12,110.011a dhāraṇād dharma ity āhur dharmeṇa vidhṛtāḥ prajāḥ
12,110.011c yat syād dhāraṇasaṃyuktaṃ sa dharma iti niścayaḥ
12,110.011d*0253_01 hitaṃ syād yatra bhūtānāṃ patitānāṃ susaṃkaṭe
12,110.012a śrutidharma iti hy eke nety āhur apare janāḥ
12,110.012c na tu tat pratyasūyāmo na hi sarvaṃ vidhīyate
12,110.013a ye 'nyāyena jihīrṣanto dhanam icchanti karhi cit
12,110.013c tebhyas tan na tad ākhyeyaṃ sa dharma iti niścayaḥ
12,110.014a akūjanena cen mokṣo nātra kūjet kathaṃ cana
12,110.014c avaśyaṃ kūjitavyaṃ vā śaṅkeran vāpy akūjanāt
12,110.014d*0254_01 ye 'nye cāpy anṛtaṃ kuryuḥ kuryād eva vicāraṇam
12,110.015a śreyas tatrānṛtaṃ vaktuṃ satyād iti vicāritam
12,110.015b*0255_01 akṣayebhyo vadhaṃ rājan kuryād evāvicārayan
12,110.015b*0255_02 abuddhānuśaye doṣaṃ śreyas tatrānṛtaṃ bhavet
12,110.015b*0255_03 na stenaiḥ saha saṃbandhān mucyate śapathād api
12,110.015b*0255_04 śreyas tatrānṛtaṃ vaktuṃ satyād iti hi dhāraṇā
12,110.015c yaḥ pāpaiḥ saha saṃbandhān mucyate śapathād iti
12,110.016a na ca tebhyo dhanaṃ deyaṃ śakye sati kathaṃ cana
12,110.016c pāpebhyo hi dhanaṃ dattaṃ dātāram api pīḍayet
12,110.017a svaśarīroparodhena varam ādātum icchataḥ
12,110.017c satyasaṃpratipattyarthaṃ ye brūyuḥ sākṣiṇaḥ kva cit
12,110.017e anuktvā tatra tad vācyaṃ sarve te 'nṛtavādinaḥ
12,110.018a prāṇātyaye vivāhe ca vaktavyam anṛtaṃ bhavet
12,110.018c arthasya rakṣaṇārthāya pareṣāṃ dharmakāraṇāt
12,110.018e pareṣāṃ dharmam ākāṅkṣan nīcaḥ syād dharmabhikṣukaḥ
12,110.019a pratiśrutya tu dātavyaṃ śvaḥkāryas tu balātkṛtaḥ
12,110.019c yaḥ kaś cid dharmasamayāt pracyuto 'dharmam āsthitaḥ
12,110.019d*0256_01 dambhenaiva sa hantavyas taṃ panthānaṃ samāśritaḥ
12,110.019d*0256_02 cyutaḥ sadaiva dharmebhyo 'mānavaṃ dharmam āsthitaḥ
12,110.020a śaṭhaḥ svadharmam utsṛjya tam icched upajīvitum
12,110.020c sarvopāyair nihantavyaḥ pāpo nikṛtijīvanaḥ
12,110.021a dhanam ity eva pāpānāṃ sarveṣām iha niścayaḥ
12,110.021c ye 'viṣahyā hy asaṃbhojyā nikṛtyā patanaṃ gatāḥ
12,110.022a cyutā devamanuṣyebhyo yathā pretās tathaiva te
12,110.022b*0257_01 niryajñās tapasā hīnā mā sma taiḥ saha saṃgamaḥ
12,110.022c dhanādānād duḥkhataraṃ jīvitād viprayojanam
12,110.023a ayaṃ vo rocatāṃ dharma iti vācyaḥ prayatnataḥ
12,110.023c na kaś cid asti pāpānāṃ dharma ity eṣa niścayaḥ
12,110.024a tathāgataṃ ca yo hanyān nāsau pāpena lipyate
12,110.024c svakarmaṇā hataṃ hanti hata eva sa hanyate
12,110.024e teṣu yaḥ samayaṃ kaś cit kurvīta hatabuddhiṣu
12,110.025a yathā kākaś ca gṛdhraś ca tathaivopadhijīvinaḥ
12,110.025c ūrdhvaṃ dehavimokṣānte bhavanty etāsu yoniṣu
12,110.026a yasmin yathā vartate yo manuṣyas; tasmiṃs tathā vartitavyaṃ sa dharmaḥ
12,110.026c māyācāro māyayā vartitavyaḥ; sādhvācāraḥ sādhunā pratyudeyaḥ
12,111.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,111.001a kliśyamāneṣu bhūteṣu tais tair bhāvais tatas tataḥ
12,111.001c durgāṇy atitared yena tan me brūhi pitāmaha
12,111.002 bhīṣma uvāca
12,111.002a āśrameṣu yathokteṣu yathoktaṃ ye dvijātayaḥ
12,111.002c vartante saṃyatātmāno durgāṇy atitaranti te
12,111.003a ye dambhān na japanti sma yeṣāṃ vṛttiś ca saṃvṛtā
12,111.003c viṣayāṃś ca nigṛhṇanti durgāṇy atitaranti te
12,111.003d*0258_01 pratyāhur nocyamānā ye na hiṃsanti ca hiṃsitāḥ
12,111.003d*0258_02 prayacchanti na yācante durgāṇy atitaranti te
12,111.004a vāsayanty atithīn nityaṃ nityaṃ ye cānasūyakāḥ
12,111.004c nityaṃ svādhyāyaśīlāś ca durgāṇy atitaranti te
12,111.005a mātāpitroś ca ye vṛttiṃ vartante dharmakovidāḥ
12,111.005c varjayanti divāsvapnaṃ durgāṇy atitaranti te
12,111.006a sveṣu dāreṣu vartante nyāyavṛtteṣv ṛtāv ṛtau
12,111.006c agnihotraparāḥ santo durgāṇy atitaranti te
12,111.007a ye na lobhān nayanty arthān rājāno rajasāvṛtāḥ
12,111.007c viṣayān parirakṣanto durgāṇy atitaranti te
12,111.008a āhaveṣu ca ye śūrās tyaktvā maraṇajaṃ bhayam
12,111.008c dharmeṇa jayam icchanto durgāṇy atitaranti te
12,111.009a ye pāpāni na kurvanti karmaṇā manasā girā
12,111.009c nikṣiptadaṇḍā bhūteṣu durgāṇy atitaranti te
12,111.010a ye vadantīha satyāni prāṇatyāge 'py upasthite
12,111.010c pramāṇabhūtā bhūtānāṃ durgāṇy atitaranti te
12,111.011a anadhyāyeṣu ye viprāḥ svādhyāyaṃ naiva kurvate
12,111.011c taponityāḥ sutapaso durgāṇy atitaranti te
12,111.012a karmāṇy akuhakārthāni yeṣāṃ vācaś ca sūnṛtāḥ
12,111.012c yeṣām arthāś ca sādhvarthā durgāṇy atitaranti te
12,111.013a ye tapaś ca tapasyanti kaumārabrahmacāriṇaḥ
12,111.013c vidyāvedavratasnātā durgāṇy atitaranti te
12,111.014a ye ca saṃśāntarajasaḥ saṃśāntatamasaś ca ye
12,111.014c satye sthitā mahātmāno durgāṇy atitaranti te
12,111.015a yeṣāṃ na kaś cit trasati trasanti na ca kasya cit
12,111.015c yeṣām ātmasamo loko durgāṇy atitaranti te
12,111.016a paraśriyā na tapyante ye santaḥ puruṣarṣabhāḥ
12,111.016c grāmyād annān nivṛttāś ca durgāṇy atitaranti te
12,111.017a sarvān devān namasyanti sarvān dharmāṃś ca śṛṇvate
12,111.017c ye śraddadhānā dāntāś ca durgāṇy atitaranti te
12,111.018a ye na mānitam icchanti mānayanti ca ye param
12,111.018c mānyamānā na manyante durgāṇy atitaranti te
12,111.019a ye śrāddhāni ca kurvanti tithyāṃ tithyāṃ prajārthinaḥ
12,111.019c suviśuddhena manasā durgāṇy atitaranti te
12,111.020a ye krodhaṃ naiva kurvanti kruddhān saṃśamayanti ca
12,111.020c na ca kupyanti bhṛtyebhyo durgāṇy atitaranti te
12,111.021a madhu māṃsaṃ ca ye nityaṃ varjayantīha mānavāḥ
12,111.021c janmaprabhṛti madyaṃ ca durgāṇy atitaranti te
12,111.022a yātrārthaṃ bhojanaṃ yeṣāṃ saṃtānārthaṃ ca maithunam
12,111.022c vāk satyavacanārthāya durgāṇy atitaranti te
12,111.023a īśvaraṃ sarvabhūtānāṃ jagataḥ prabhavāpyayam
12,111.023c bhaktā nārāyaṇaṃ ye ca durgāṇy atitaranti te
12,111.024a ya eṣa raktapadmākṣaḥ pītavāsā mahābhujaḥ
12,111.024c suhṛd bhrātā ca mitraṃ ca saṃbandhī ca tavācyutaḥ
12,111.025a ya imān sakalāṃl lokāṃś carmavat pariveṣṭayet
12,111.025c icchan prabhur acintyātmā govindaḥ puruṣottamaḥ
12,111.026a sthitaḥ priyahite jiṣṇoḥ sa eṣa puruṣarṣabha
12,111.026c rājaṃs tava ca durdharṣo vaikuṇṭhaḥ puruṣottamaḥ
12,111.027a ya enaṃ saṃśrayantīha bhaktyā nārāyaṇaṃ harim
12,111.027c te tarantīha durgāṇi na me 'trāsti vicāraṇā
12,111.027d*0259_01 asminn arpitakarmāṇaḥ sarvabhāvena bhārata
12,111.027d*0259_02 kṛṣṇe kamalapatrākṣe durgāṇy atitaranti te
12,111.027d*0259_03 lokarakṣārtham utpannam adityāṃ kaśyapātmajam
12,111.027d*0259_04 devam indraṃ namasyanti durgāṇy atitaranti te
12,111.027d*0259_05 brahmāṇaṃ lokakartāraṃ ye namasyanti satpatim
12,111.027d*0259_06 yaṣṭavyaṃ kratubhir devaṃ durgāṇy atitaranti te
12,111.027d*0259_07 yaṃ viṣṇur indraḥ śaṃbhuś ca brahmā lokapitāmahaḥ
12,111.027d*0259_08 stuvanti vividhaiḥ stotrair devadevaṃ maheśvaram
12,111.027d*0259_09 tam arcayanti ye śaśvad durgāṇy atitaranti te
12,111.028a durgātitaraṇaṃ ye ca paṭhanti śrāvayanti ca
12,111.028c pāṭhayanti ca viprebhyo durgāṇy atitaranti te
12,111.029a iti kṛtyasamuddeśaḥ kīrtitas te mayānagha
12,111.029c saṃtared yena durgāṇi paratreha ca mānavaḥ
12,112.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,112.001a asaumyāḥ saumyarūpeṇa saumyāś cāsaumyadarśinaḥ
12,112.001c īdṛśān puruṣāṃs tāta kathaṃ vidyāmahe vayam
12,112.002 bhīṣma uvāca
12,112.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,112.002c vyāghragomāyusaṃvādaṃ taṃ nibodha yudhiṣṭhira
12,112.003a purikāyāṃ puri purā śrīmatyāṃ pauriko nṛpaḥ
12,112.003c parahiṃsāruciḥ krūro babhūva puruṣādhamaḥ
12,112.004a sa tv āyuṣi parikṣīṇe jagāmānīpsitāṃ gatim
12,112.004c gomāyutvaṃ ca saṃprāpto dūṣitaḥ pūrvakarmaṇā
12,112.005a saṃsmṛtya pūrvajātiṃ sa nirvedaṃ paramaṃ gataḥ
12,112.005c na bhakṣayati māṃsāni parair upahṛtāny api
12,112.006a ahiṃsraḥ sarvabhūteṣu satyavāk sudṛḍhavrataḥ
12,112.006c cakāra ca yathākāmam āhāraṃ patitaiḥ phalaiḥ
12,112.006d*0260_01 parṇāhāraḥ kadā cic ca niyamavratavān api
12,112.006d*0260_02 kadā cid udakenāpi vartayann anuyantritaḥ
12,112.007a śmaśāne tasya cāvāso gomāyoḥ saṃmato 'bhavat
12,112.007c janmabhūmyanurodhāc ca nānyad vāsam arocayat
12,112.008a tasya śaucam amṛṣyantaḥ sarve te sahajātayaḥ
12,112.008c cālayanti sma tāṃ buddhiṃ vacanaiḥ praśrayottaraiḥ
12,112.009a vasan pitṛvane raudre śaucaṃ lapsitum icchasi
12,112.009c iyaṃ vipratipattis te yadā tvaṃ piśitāśanaḥ
12,112.010a tatsamo vā bhavāsmābhir bhakṣyān dāsyāmahe vayam
12,112.010c bhuṅkṣva śaucaṃ parityajya yad dhi bhuktaṃ tad asti te
12,112.011a iti teṣāṃ vacaḥ śrutvā pratyuvāca samāhitaḥ
12,112.011c madhuraiḥ praśritair vākyair hetumadbhir aniṣṭhuraiḥ
12,112.012a apramāṇaṃ prasūtir me śīlataḥ kriyate kulam
12,112.012c prārthayiṣye tu tat karma yena vistīryate yaśaḥ
12,112.013a śmaśāne yadi vāso me samādhir me niśāmyatām
12,112.013c ātmā phalati karmāṇi nāśramo dharmalakṣaṇam
12,112.014a āśrame yo dvijaṃ hanyād gāṃ vā dadyād anāśrame
12,112.014c kiṃ nu tat pātakaṃ na syāt tad vā dattaṃ vṛthā bhavet
12,112.015a bhavantaḥ sarvalobhena kevalaṃ bhakṣaṇe ratāḥ
12,112.015c anubandhe tu ye doṣās tān na paśyanti mohitāḥ
12,112.016a apratyayakṛtāṃ garhyām arthāpanayadūṣitām
12,112.016c iha cāmutra cāniṣṭāṃ tasmād vṛttiṃ na rocaye
12,112.017a taṃ śuciṃ paṇḍitaṃ matvā śārdūlaḥ khyātavikramaḥ
12,112.017c kṛtvātmasadṛśāṃ pūjāṃ sācivye 'vardhayat svayam
12,112.018a saumya vijñātarūpas tvaṃ gaccha yātrāṃ mayā saha
12,112.018c vriyantām īpsitā bhogāḥ parihāryāś ca puṣkalāḥ
12,112.019a tīkṣṇā vayam iti khyātā bhavato jñāpayāmahe
12,112.019c mṛdupūrvaṃ ghātinas te śreyaś cādhigamiṣyati
12,112.020a atha saṃpūjya tad vākyaṃ mṛgendrasya mahātmanaḥ
12,112.020c gomāyuḥ praśritaṃ vākyaṃ babhāṣe kiṃ cid ānataḥ
12,112.021a sadṛśaṃ mṛgarājaitat tava vākyaṃ madantare
12,112.021c yat sahāyān mṛgayase dharmārthakuśalāñ śucīn
12,112.022a na śakyam anamātyena mahattvam anuśāsitum
12,112.022c duṣṭāmātyena vā vīra śarīraparipanthinā
12,112.023a sahāyān anuraktāṃs tu yatetānupasaṃhitān
12,112.023c parasparam asaṃghuṣṭān vijigīṣūn alolupān
12,112.024a tān atītopadhān prājñān hite yuktān manasvinaḥ
12,112.024c pūjayethā mahābhāgān yathācāryān yathā pitṝn
12,112.025a na tv evaṃ mama saṃtoṣād rocate 'nyan mṛgādhipa
12,112.025c na kāmaye sukhān bhogān aiśvaryaṃ vā tvadāśrayam
12,112.026a na yokṣyati hi me śīlaṃ tava bhṛtyaiḥ purātanaiḥ
12,112.026c te tvāṃ vibhedayiṣyanti duḥkhaśīlā madantare
12,112.027a saṃśrayaḥ ślāghanīyas tvam anyeṣām api bhāsvatām
12,112.027c kṛtātmā sumahābhāgaḥ pāpakeṣv apy adāruṇaḥ
12,112.028a dīrghadarśī mahotsāhaḥ sthūlalakṣyo mahābalaḥ
12,112.028c kṛtī cāmoghakartāsi bhāvyaiś ca samalaṃkṛtaḥ
12,112.029a kiṃ tu svenāsmi saṃtuṣṭo duḥkhā vṛttir anuṣṭhitā
12,112.029c sevāyāś cāpi nābhijñaḥ svacchandena vanecaraḥ
12,112.030a rājopakrośadoṣāś ca sarve saṃśrayavāsinām
12,112.030c vanacaryā ca niḥsaṅgā nirbhayā niravagrahā
12,112.031a nṛpeṇāhūyamānasya yat tiṣṭhati bhayaṃ hṛdi
12,112.031c na tat tiṣṭhati tuṣṭānāṃ vane mūlaphalāśinām
12,112.032a pānīyaṃ vā nirāyāsaṃ svādv annaṃ vā bhayottaram
12,112.032c vicārya khalu paśyāmi tat sukhaṃ yatra nirvṛtiḥ
12,112.033a aparādhair na tāvanto bhṛtyāḥ śiṣṭā narādhipaiḥ
12,112.033c upaghātair yathā bhṛtyā dūṣitā nidhanaṃ gatāḥ
12,112.034a yadi tv etan mayā kāryaṃ mṛgendro yadi manyate
12,112.034c samayaṃ kṛtam icchāmi vartitavyaṃ yathā mayi
12,112.035a madīyā mānanīyās te śrotavyaṃ ca hitaṃ vacaḥ
12,112.035c kalpitā yā ca te vṛttiḥ sā bhavet tava susthirā
12,112.036a na mantrayeyam anyais te sacivaiḥ saha karhi cit
12,112.036c nītimantaḥ parīpsanto vṛthā brūyuḥ pare mayi
12,112.037a eka ekena saṃgamya raho brūyāṃ hitaṃ tava
12,112.037c na ca te jñātikāryeṣu praṣṭavyo 'haṃ hitāhite
12,112.038a mayā saṃmantrya paścāc ca na hiṃsyāḥ sacivās tvayā
12,112.038c madīyānāṃ ca kupito mā tvaṃ daṇḍaṃ nipātayeḥ
12,112.039a evam astv iti tenāsau mṛgendreṇābhipūjitaḥ
12,112.039c prāptavān matisācivyaṃ gomāyur vyāghrayonitaḥ
12,112.040a taṃ tathā satkṛtaṃ dṛṣṭvā yujyamānaṃ ca karmaṇi
12,112.040c prādviṣan kṛtasaṃghātāḥ pūrvabhṛtyā muhur muhuḥ
12,112.041a mitrabuddhyā ca gomāyuṃ sāntvayitvā praveśya ca
12,112.041c doṣeṣu samatāṃ netum aicchann aśubhabuddhayaḥ
12,112.042a anyathā hy ucitāḥ pūrvaṃ paradravyāpahāriṇaḥ
12,112.042c aśaktāḥ kiṃ cid ādātuṃ dravyaṃ gomāyuyantritāḥ
12,112.043a vyutthānaṃ cātra kāṅkṣadbhiḥ kathābhiḥ pravilobhyate
12,112.043c dhanena mahatā caiva buddhir asya vilobhyate
12,112.044a na cāpi sa mahāprājñas tasmād dhairyāc cacāla ha
12,112.044c athāsya samayaṃ kṛtvā vināśāya sthitāḥ pare
12,112.045a īpsitaṃ ca mṛgendrasya māṃsaṃ yat tatra saṃskṛtam
12,112.045c apanīya svayaṃ tad dhi tair nyastaṃ tasya veśmani
12,112.046a yadarthaṃ cāpy apahṛtaṃ yena yac caiva mantritam
12,112.046c tasya tad viditaṃ sarvaṃ kāraṇārthaṃ ca marṣitam
12,112.047a samayo 'yaṃ kṛtas tena sācivyam upagacchatā
12,112.047c nopaghātas tvayā grāhyo rājan maitrīm ihecchatā
12,112.047d*0261_01 iti tasya ca mantrasya sthityarthaṃ tad upekṣitam
12,112.047d*0262_00 bhīṣma uvāca
12,112.047d*0262_01 kṣudhitasya mṛgendrasya bhoktum abhyutthitasya ca
12,112.048a bhojane copahartavye tan māṃsaṃ na sma dṛśyate
12,112.048c mṛgarājena cājñaptaṃ mṛgyatāṃ cora ity uta
12,112.049a kṛtakaiś cāpi tan māṃsaṃ mṛgendrāyopavarṇitam
12,112.049c sacivenopanītaṃ te viduṣā prājñamāninā
12,112.050a saroṣas tv atha śārdūlaḥ śrutvā gomāyucāpalam
12,112.050c babhūvāmarṣito rājā vadhaṃ cāsyābhyarocayat
12,112.051a chidraṃ tu tasya tad dṛṣṭvā procus te pūrvamantriṇaḥ
12,112.051c sarveṣām eva so 'smākaṃ vṛttibhaṅgeṣu vartate
12,112.051d*0263_01 niścityaivaṃ tatas tasya te tat karmāṇy avarṇayan
12,112.052a idaṃ cāsyedṛśaṃ karma vāllabhyena tu rakṣyate
12,112.052c śrutaś ca svāminā pūrvaṃ yādṛśo naiṣa tādṛśaḥ
12,112.053a vāṅmātreṇaiva dharmiṣṭhaḥ svabhāvena tu dāruṇaḥ
12,112.053c dharmacchadmā hy ayaṃ pāpo vṛthācāraparigrahaḥ
12,112.053e kāryārthaṃ bhojanārtheṣu vrateṣu kṛtavāñ śramam
12,112.053f*0264_01 yadi vipratyayo hy eṣa tad idaṃ darśayāma te
12,112.053f*0264_02 tanmāṃsaṃ caiva gomāyos tatkṣaṇāt tais tu ḍaukitam
12,112.054a māṃsāpanayanaṃ jñātvā vyāghras teṣāṃ tu tad vacaḥ
12,112.054c ājñāpayām āsa tadā gomāyur vadhyatām iti
12,112.055a śārdūlavacanaṃ śrutvā śārdūlajananī tataḥ
12,112.055c mṛgarājaṃ hitair vākyaiḥ saṃbodhayitum āgamat
12,112.056a putra naitat tvayā grāhyaṃ kapaṭārambhasaṃvṛtam
12,112.056c karmasaṃgharṣajair doṣair duṣyaty aśucibhiḥ śuciḥ
12,112.057a nocchritaṃ sahate kaś cit prakriyā vairakārikā
12,112.057c śucer api hi yuktasya doṣa eva nipātyate
12,112.057d*0265_01 muner api vanasthasya svāni karmāṇi kurvataḥ
12,112.057d*0265_02 utpadyante trayaḥ pakṣā mitrodāsīnaśatravaḥ
12,112.058a lubdhānāṃ śucayo dveṣyāḥ kātarāṇāṃ tarasvinaḥ
12,112.058c mūrkhāṇāṃ paṇḍitā dveṣyā daridrāṇāṃ mahādhanāḥ
12,112.058e adhārmikāṇāṃ dharmiṣṭhā virūpāṇāṃ surūpakāḥ
12,112.059a bahavaḥ paṇḍitā lubdhāḥ sarve māyopajīvinaḥ
12,112.059c kuryur doṣam adoṣasya bṛhaspatimater api
12,112.060a śūnyāt tac ca gṛhān māṃsaṃ yad adyāpahṛtaṃ tava
12,112.060c necchate dīyamānaṃ ca sādhu tāvad vimṛśyatām
12,112.061a asatyāḥ satyasaṃkāśāḥ satyāś cāsatyadarśinaḥ
12,112.061c dṛśyante vividhā bhāvās teṣu yuktaṃ parīkṣaṇam
12,112.062a talavad dṛśyate vyoma khadyoto havyavāḍ iva
12,112.062c na caivāsti talaṃ vyomni na khadyote hutāśanaḥ
12,112.063a tasmāt pratyakṣadṛṣṭo 'pi yuktam arthaḥ parīkṣitum
12,112.063c parīkṣya jñāpayan hy arthān na paścāt paritapyate
12,112.064a na duṣkaram idaṃ putra yat prabhur ghātayet param
12,112.064c ślāghanīyā ca varyā ca loke prabhavatāṃ kṣamā
12,112.065a sthāpito 'yaṃ putra tvayā sāmanteṣv adhi viśrutaḥ
12,112.065c duḥkhenāsādyate pātraṃ dhāryatām eṣa te suhṛt
12,112.066a dūṣitaṃ paradoṣair hi gṛhṇīte yo 'nyathā śucim
12,112.066c svayaṃ saṃdūṣitāmātyaḥ kṣipram eva vinaśyati
12,112.067a tasmād athārisaṃghātād gomāyoḥ kaś cid āgataḥ
12,112.067c dharmātmā tena cākhyātaṃ yathaitat kapaṭaṃ kṛtam
12,112.068a tato vijñātacāritraḥ satkṛtya sa vimokṣitaḥ
12,112.068c pariṣvaktaś ca sasnehaṃ mṛgendreṇa punaḥ punaḥ
12,112.069a anujñāpya mṛgendraṃ tu gomāyur nītiśāstravit
12,112.069c tenāmarṣeṇa saṃtaptaḥ prāyam āsitum aicchata
12,112.070a śārdūlas tatra gomāyuṃ snehāt prasrutalocanaḥ
12,112.070c avārayat sa dharmiṣṭhaṃ pūjayā pratipūjayan
12,112.071a taṃ sa gomāyur ālokya snehād āgatasaṃbhramam
12,112.071c babhāṣe praṇato vākyaṃ bāṣpagadgadayā girā
12,112.072a pūjito 'haṃ tvayā pūrvaṃ paścāc caiva vimānitaḥ
12,112.072c pareṣām āspadaṃ nīto vastuṃ nārhāmy ahaṃ tvayi
12,112.073a svasaṃtuṣṭāś cyutāḥ sthānān mānāt pratyavaropitāḥ
12,112.073c svayaṃ copahṛtā bhṛtyā ye cāpy upahṛtāḥ paraiḥ
12,112.074a parikṣīṇāś ca lubdhāś ca krūrāḥ kārābhitāpitāḥ
12,112.074c hṛtasvā mānino ye ca tyaktopāttā mahepsavaḥ
12,112.075a saṃtāpitāś ca ye ke cid vyasanaughapratīkṣiṇaḥ
12,112.075c antarhitāḥ sopahitāḥ sarve te parasādhanāḥ
12,112.076a avamānena yuktasya sthāpitasya ca me punaḥ
12,112.076c kathaṃ yāsyasi viśvāsam aham eṣyāmi vā punaḥ
12,112.077a samartha iti saṃgṛhya sthāpayitvā parīkṣya ca
12,112.077c kṛtaṃ ca samayaṃ bhittvā tvayāham avamānitaḥ
12,112.078a prathamaṃ yaḥ samākhyātaḥ śīlavān iti saṃsadi
12,112.078c na vācyaṃ tasya vaiguṇyaṃ pratijñāṃ parirakṣatā
12,112.079a evaṃ cāvamatasyeha viśvāsaṃ kiṃ prayāsyasi
12,112.079c tvayi caiva hy aviśvāse mamodvego bhaviṣyati
12,112.080a śaṅkitas tvam ahaṃ bhītaḥ pare chidrānudarśinaḥ
12,112.080c asnigdhāś caiva dustoṣāḥ karma caitad bahucchalam
12,112.080d*0266_01 pūrvasaṃmānatā yatra paścāc caiva vimānanā
12,112.080d*0266_02 na taṃ dhīrāḥ praśaṃsanti saṃmānitavimānitam
12,112.081a duḥkhena śleṣyate bhinnaṃ śliṣṭaṃ duḥkhena bhidyate
12,112.081c bhinnaśliṣṭā tu yā prītir na sā snehena vartate
12,112.082a kaś cid eva hi bhītas tu dṛśyate na parātmanoḥ
12,112.082c kāryāpekṣā hi vartante bhāvāḥ snigdhās tu durlabhāḥ
12,112.083a suduḥkhaṃ puruṣajñānaṃ cittaṃ hy eṣāṃ calācalam
12,112.083c samartho vāpy aśakto vā śateṣv eko 'dhigamyate
12,112.084a akasmāt prakriyā nṝṇām akasmāc cāpakarṣaṇam
12,112.084c śubhāśubhe mahattvaṃ ca prakartuṃ buddhilāghavāt
12,112.085a evaṃ bahuvidhaṃ sāntvam uktvā dharmārthahetumat
12,112.085c prasādayitvā rājānaṃ gomāyur vanam abhyagāt
12,112.086a agṛhyānunayaṃ tasya mṛgendrasya sa buddhimān
12,112.086c gomāyuḥ prāyam āsīnas tyaktvā dehaṃ divaṃ yayau
12,113.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,113.001a kiṃ pārthivena kartavyaṃ kiṃ ca kṛtvā sukhī bhavet
12,113.001c tan mamācakṣva tattvena sarvaṃ dharmabhṛtāṃ vara
12,113.002 bhīṣma uvāca
12,113.002a hanta te 'haṃ pravakṣyāmi śṛṇu kāryaikaniścayam
12,113.002c yathā rājñeha kartavyaṃ yac ca kṛtvā sukhī bhavet
12,113.003a na tv evaṃ vartitavyaṃ sma yathedam anuśuśrumaḥ
12,113.003c uṣṭrasya sumahad vṛttaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira
12,113.004a jātismaro mahān uṣṭraḥ prājāpatyayugodbhavaḥ
12,113.004c tapaḥ sumahad ātiṣṭhad araṇye saṃśitavrataḥ
12,113.005a tapasas tasya cānte vai prītimān abhavat prabhuḥ
12,113.005c vareṇa chandayām āsa tataś cainaṃ pitāmahaḥ
12,113.006 uṣṭra uvāca
12,113.006a bhagavaṃs tvatprasādān me dīrghā grīvā bhaved iyam
12,113.006c yojanānāṃ śataṃ sāgraṃ yā gacchec carituṃ vibho
12,113.007 bhīṣma uvāca
12,113.007a evam astv iti coktaḥ sa varadena mahātmanā
12,113.007c pratilabhya varaṃ śreṣṭhaṃ yayāv uṣṭraḥ svakaṃ vanam
12,113.008a sa cakāra tad ālasyaṃ varadānāt sa durmatiḥ
12,113.008c na caicchac carituṃ gantuṃ durātmā kālamohitaḥ
12,113.009a sa kadā cit prasāryaivaṃ tāṃ grīvāṃ śatayojanām
12,113.009c cacārāśrāntahṛdayo vātaś cāgāt tato mahān
12,113.010a sa guhāyāṃ śirogrīvaṃ nidhāya paśur ātmanaḥ
12,113.010c āstātha varṣam abhyāgāt sumahat plāvayaj jagat
12,113.011a atha śītaparītāṅgo jambukaḥ kṣucchramānvitaḥ
12,113.011c sadāras tāṃ guhām āśu praviveśa jalārditaḥ
12,113.012a sa dṛṣṭvā māṃsajīvī tu subhṛśaṃ kṣucchramānvitaḥ
12,113.012c abhakṣayat tato grīvām uṣṭrasya bharatarṣabha
12,113.013a yadā tv abudhyatātmānaṃ bhakṣyamāṇaṃ sa vai paśuḥ
12,113.013c tadā saṃkocane yatnam akarod bhṛśaduḥkhitaḥ
12,113.014a yāvad ūrdhvam adhaś caiva grīvāṃ saṃkṣipate paśuḥ
12,113.014c tāvat tena sadāreṇa jambukena sa bhakṣitaḥ
12,113.015a sa hatvā bhakṣayitvā ca jambukoṣṭraṃ tatas tadā
12,113.015c vigate vātavarṣe ca niścakrāma guhāmukhāt
12,113.016a evaṃ durbuddhinā prāptam uṣṭreṇa nidhanaṃ tadā
12,113.016c ālasyasya kramāt paśya mahad doṣam upāgatam
12,113.017a tvam apy etaṃ vidhiṃ tyaktvā yogena niyatendriyaḥ
12,113.017c vartasva buddhimūlaṃ hi vijayaṃ manur abravīt
12,113.018a buddhiśreṣṭhāni karmāṇi bāhumadhyāni bhārata
12,113.018c tāni jaṅghājaghanyāni bhārapratyavarāṇi ca
12,113.019a rājyaṃ tiṣṭhati dakṣasya saṃgṛhītendriyasya ca
12,113.019c guptamantraśrutavataḥ susahāyasya cānagha
12,113.019d*0267_01 asahāyavato hy arthā na tiṣṭhanti kadā cana
12,113.020a parīkṣyakāriṇo 'rthāś ca tiṣṭhantīha yudhiṣṭhira
12,113.020c sahāyayuktena mahī kṛtsnā śakyā praśāsitum
12,113.021a idaṃ hi sadbhiḥ kathitaṃ vidhijñaiḥ; purā mahendrapratimaprabhāva
12,113.021c mayāpi coktaṃ tava śāstradṛṣṭyā; tvam atra yuktaḥ pracarasva rājan
12,114.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,114.001a rājā rājyam anuprāpya durbalo bharatarṣabha
12,114.001c amitrasyātivṛddhasya kathaṃ tiṣṭhed asādhanaḥ
12,114.002 bhīṣma uvāca
12,114.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,114.002c saritāṃ caiva saṃvādaṃ sāgarasya ca bhārata
12,114.003a surārinilayaḥ śaśvat sāgaraḥ saritāṃ patiḥ
12,114.003c papraccha saritaḥ sarvāḥ saṃśayaṃ jātam ātmanaḥ
12,114.004a samūlaśākhān paśyāmi nihatāṃś chāyino drumān
12,114.004c yuṣmābhir iha pūrṇābhir anyāṃs tatra na vetasam
12,114.005a akāyaś cālpasāraś ca vetasaḥ kūlajaś ca vaḥ
12,114.005c avajñāya naśakyo vā kiṃ cid vā tena vaḥ kṛtam
12,114.006a tad ahaṃ śrotum icchāmi sarvāsām eva vo matam
12,114.006c yathā kūlāni cemāni bhittvā nānīyate vaśam
12,114.007a tataḥ prāha nadī gaṅgā vākyam uttaram arthavat
12,114.007c hetumad grāhakaṃ caiva sāgaraṃ saritāṃ patim
12,114.008a tiṣṭhanty ete yathāsthānaṃ nagā hy ekaniketanāḥ
12,114.008c tatas tyajanti tat sthānaṃ prātilomyād acetasaḥ
12,114.009a vetaso vegam āyāntaṃ dṛṣṭvā namati netaraḥ
12,114.009c sa ca vege 'bhyatikrānte sthānam āsādya tiṣṭhati
12,114.010a kālajñaḥ samayajñaś ca sadā vaśyaś ca nodrumaḥ
12,114.010c anulomas tathāstabdhas tena nābhyeti vetasaḥ
12,114.011a mārutodakavegena ye namanty unnamanti ca
12,114.011c oṣadhyaḥ pādapā gulmā na te yānti parābhavam
12,114.012a yo hi śatror vivṛddhasya prabhor vadhavināśane
12,114.012c pūrvaṃ na sahate vegaṃ kṣipram eva sa naśyati
12,114.013a sārāsāraṃ balaṃ vīryam ātmano dviṣataś ca yaḥ
12,114.013c jānan vicarati prājño na sa yāti parābhavam
12,114.014a evam eva yadā vidvān manyetātibalaṃ ripum
12,114.014c saṃśrayed vaitasīṃ vṛttim evaṃ prajñānalakṣaṇam
12,115.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,115.001a vidvān mūrkhapragalbhena mṛdus tīkṣṇena bhārata
12,115.001c ākruśyamānaḥ sadasi kathaṃ kuryād ariṃdama
12,115.002 bhīṣma uvāca
12,115.002a śrūyatāṃ pṛthivīpāla yathaiṣo 'rtho 'nugīyate
12,115.002c sadā sucetāḥ sahate narasyehālpacetasaḥ
12,115.003a aruṣyan kruśyamānasya sukṛtaṃ nāma vindati
12,115.003c duṣkṛtaṃ cātmano marṣī ruṣyaty evāpamārṣṭi vai
12,115.004a ṭiṭṭibhaṃ tam upekṣeta vāśamānam ivāturam
12,115.004c lokavidveṣam āpanno niṣphalaṃ pratipadyate
12,115.005a iti sa ślāghate nityaṃ tena pāpena karmaṇā
12,115.005c idam ukto mayā kaś cit saṃmato janasaṃsadi
12,115.005e sa tatra vrīḍitaḥ śuṣko mṛtakalpo 'vatiṣṭhati
12,115.006a ślāghann aślāghanīyena karmaṇā nirapatrapaḥ
12,115.006c upekṣitavyo dāntena tādṛśaḥ puruṣādhamaḥ
12,115.007a yad yad brūyād alpamatis tat tad asya sahet sadā
12,115.007c prākṛto hi praśaṃsan vā nindan vā kiṃ kariṣyati
12,115.007e vane kāka ivābuddhir vāśamāno nirarthakam
12,115.008a yadi vāgbhiḥ prayogaḥ syāt prayoge pāpakarmaṇaḥ
12,115.008c vāg evārtho bhavet tasya na hy evārtho jighāṃsataḥ
12,115.009a niṣekaṃ viparītaṃ sa ācaṣṭe vṛttaceṣṭayā
12,115.009c mayūra iva kaupīnaṃ nṛtyan saṃdarśayann iva
12,115.010a yasyāvācyaṃ na loke 'sti nākāryaṃ vāpi kiṃ cana
12,115.010c vācaṃ tena na saṃdadhyāc chuciḥ saṃkliṣṭakarmaṇā
12,115.011a pratyakṣaṃ guṇavādī yaḥ parokṣaṃ tu vinindakaḥ
12,115.011c sa mānavaḥ śvaval loke naṣṭalokaparāyaṇaḥ
12,115.012a tādṛg janaśatasyāpi yad dadāti juhoti ca
12,115.012c parokṣeṇāpavādena tan nāśayati sa kṣaṇāt
12,115.013a tasmāt prājño naraḥ sadyas tādṛśaṃ pāpacetasam
12,115.013c varjayet sādhubhir varjyaṃ sārameyāmiṣaṃ yathā
12,115.014a parivādaṃ bruvāṇo hi durātmā vai mahātmane
12,115.014c prakāśayati doṣān svān sarpaḥ phaṇam ivocchritam
12,115.015a taṃ svakarmāṇi kurvāṇaṃ pratikartuṃ ya icchati
12,115.015c bhasmakūṭa ivābuddhiḥ kharo rajasi majjati
12,115.016a manuṣyaśālāvṛkam apraśāntaṃ; janāpavāde satataṃ niviṣṭam
12,115.016c mātaṅgam unmattam ivonnadantaṃ; tyajeta taṃ śvānam ivātiraudram
12,115.017a adhīrajuṣṭe pathi vartamānaṃ; damād apetaṃ vinayāc ca pāpam
12,115.017c arivrataṃ nityam abhūtikāmaṃ; dhig astu taṃ pāpamatiṃ manuṣyam
12,115.018a pratyucyamānas tu hi bhūya ebhir; niśāmya mā bhūs tvam athārtarūpaḥ
12,115.018c uccasya nīcena hi saṃprayogaṃ; vigarhayanti sthirabuddhayo ye
12,115.019a kruddho daśārdhena hi tāḍayed vā; sa pāṃsubhir vāpakiret tuṣair vā
12,115.019c vivṛtya dantāṃś ca vibhīṣayed vā; siddhaṃ hi mūrkhe kupite nṛśaṃse
12,115.020a vigarhaṇāṃ paramadurātmanā kṛtāṃ; saheta yaḥ saṃsadi durjanān naraḥ
12,115.020c paṭhed idaṃ cāpi nidarśanaṃ sadā; na vāṅmayaṃ sa labhati kiṃ cid apriyam
12,116.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,116.001a pitāmaha mahāprājña saṃśayo me mahān ayam
12,116.001c sa cchettavyas tvayā rājan bhavān kulakaro hi naḥ
12,116.002a puruṣāṇām ayaṃ tāta durvṛttānāṃ durātmanām
12,116.002c kathito vākyasaṃcāras tato vijñāpayāmi te
12,116.003a yad dhitaṃ rājyatantrasya kulasya ca sukhodayam
12,116.003c āyatyāṃ ca tadātve ca kṣemavṛddhikaraṃ ca yat
12,116.004a putrapautrābhirāmaṃ ca rāṣṭravṛddhikaraṃ ca yat
12,116.004c annapāne śarīre ca hitaṃ yat tad bravīhi me
12,116.005a abhiṣikto hi yo rājā rājyastho mitrasaṃvṛtaḥ
12,116.005c asuhṛt samupeto vā sa kathaṃ rañjayet prajāḥ
12,116.006a yo hy asatpragraharatiḥ sneharāgabalātkṛtaḥ
12,116.006c indriyāṇām anīśatvād asajjanabubhūṣakaḥ
12,116.007a tasya bhṛtyā viguṇatāṃ yānti sarve kulodgatāḥ
12,116.007c na ca bhṛtyaphalair arthaiḥ sa rājā saṃprayujyate
12,116.008a etān me saṃśayasthasya rājadharmān sudurlabhān
12,116.008c bṛhaspatisamo buddhyā bhavāñ śaṃsitum arhati
12,116.009a śaṃsitā puruṣavyāghra tvaṃ naḥ kulahite rataḥ
12,116.009c kṣattā caiva paṭuprajño yo naḥ śaṃsati sarvadā
12,116.010a tvattaḥ kulahitaṃ vākyaṃ śrutvā rājyahitodayam
12,116.010c amṛtasyāvyayasyeva tṛptaḥ svapsyāmy ahaṃ sukham
12,116.011a kīdṛṣāḥ saṃnikarṣasthā bhṛtyāḥ syur vā guṇānvitāḥ
12,116.011c kīdṛśaiḥ kiṃkulīnair vā saha yātrā vidhīyate
12,116.012a na hy eko bhṛtyarahito rājā bhavati rakṣitā
12,116.012c rājyaṃ cedaṃ janaḥ sarvas tat kulīno 'bhiśaṃsati
12,116.013a na hi praśāstuṃ rājyaṃ hi śakyam ekena bhārata
12,116.013c asahāyavatā tāta naivārthāḥ ke cid apy uta
12,116.013e labdhuṃ labdhvā cāpi sadā rakṣituṃ bharatarṣabha
12,116.014 bhīṣma uvāca
12,116.014a yasya bhṛtyajanaḥ sarvo jñānavijñānakovidaḥ
12,116.014c hitaiṣī kulajaḥ snigdhaḥ sa rājyaphalam aśnute
12,116.015a mantriṇo yasya kulajā asaṃhāryāḥ sahoṣitāḥ
12,116.015c nṛpater matidāḥ santi saṃbandhajñānakovidāḥ
12,116.016a anāgatavidhātāraḥ kālajñānaviśāradāḥ
12,116.016c atikrāntam aśocantaḥ sa rājyaphalam aśnute
12,116.017a samaduḥkhasukhā yasya sahāyāḥ satyakāriṇaḥ
12,116.017c arthacintāparā yasya sa rājyaphalam aśnute
12,116.018a yasya nārto janapadaḥ saṃnikarṣagataḥ sadā
12,116.018c akṣudraḥ satpathālambī sa rājyaphalabhāg bhavet
12,116.019a kośākṣapaṭalaṃ yasya kośavṛddhikarair janaiḥ
12,116.019c āptais tuṣṭaiś ca satataṃ dhāryate sa nṛpottamaḥ
12,116.020a koṣṭhāgāram asaṃhāryair āptaiḥ saṃcayatatparaiḥ
12,116.020c pātrabhūtair alubdhaiś ca pālyamānaṃ guṇībhavet
12,116.021a vyavahāraś ca nagare yasya karmaphalodayaḥ
12,116.021c dṛśyate śaṅkhalikhitaḥ sa dharmaphalabhāg bhavet
12,116.022a saṃgṛhītamanuṣyaś ca yo rājā rājadharmavit
12,116.022c ṣaḍvargaṃ pratigṛhṇan sa dharmāt phalam upāśnute
12,117.000*0268_00 yudhiṣṭhira uvāca
12,117.000*0268_01 na santi kulajā yatra sahāyāḥ pārthivasya tu
12,117.000*0268_02 akulīnāś ca kartavyā na vā bharatasattama
12,117.001 bhīṣma uvāca
12,117.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,117.001c nidarśanakaraṃ loke sajjanācaritaṃ sadā
12,117.002a asyaivārthasya sadṛśaṃ yac chrutaṃ me tapovane
12,117.002c jāmadagnyasya rāmasya yad uktam ṛṣisattamaiḥ
12,117.003a vane mahati kasmiṃś cid amanuṣyaniṣevite
12,117.003c ṛṣir mūlaphalāhāro niyato niyatendriyaḥ
12,117.004a dīkṣādamaparaḥ śāntaḥ svādhyāyaparamaḥ śuciḥ
12,117.004c upavāsaviśuddhātmā satataṃ satpathe sthitaḥ
12,117.005a tasya saṃdṛśya sadbhāvam upaviṣṭasya dhīmataḥ
12,117.005c sarvasattvāḥ samīpasthā bhavanti vanacāriṇaḥ
12,117.006a siṃhavyāghrāḥ saśarabhā mattāś caiva mahāgajāḥ
12,117.006c dvīpinaḥ khaḍgabhallūkā ye cānye bhīmadarśanāḥ
12,117.007a te sukhapraśnadāḥ sarve bhavanti kṣatajāśanāḥ
12,117.007c tasyarṣeḥ śiṣyavac caiva nyagbhūtāḥ priyakāriṇaḥ
12,117.008a dattvā ca te sukhapraśnaṃ sarve yānti yathāgatam
12,117.008c grāmyas tv ekaḥ paśus tatra nājahāc chvā mahāmunim
12,117.009a bhakto 'nuraktaḥ satatam upavāsakṛśo 'balaḥ
12,117.009c phalamūlotkarāhāraḥ śāntaḥ śiṣṭākṛtir yathā
12,117.010a tasyarṣer upaviṣṭasya pādamūle mahāmuneḥ
12,117.010c manuṣyavad gato bhāvaḥ snehabaddho 'bhavad bhṛśam
12,117.011a tato 'bhyayān mahāvīryo dvīpī kṣatajabhojanaḥ
12,117.011c śvārtham atyantasaṃduṣṭaḥ krūraḥ kāla ivāntakaḥ
12,117.012a lelihyamānas tṛṣitaḥ pucchāsphoṭanatatparaḥ
12,117.012c vyāditāsyaḥ kṣudhābhagnaḥ prārthayānas tadāmiṣam
12,117.013a taṃ dṛṣṭvā krūram āyāntaṃ jīvitārthī narādhipa
12,117.013c provāca śvā muniṃ tatra yat tac chṛṇu mahāmate
12,117.014a śvaśatrur bhagavann atra dvīpī māṃ hantum icchati
12,117.014c tvatprasādād bhayaṃ na syāt tasmān mama mahāmune
12,117.014d*0269_01 tathā kuru mahābāho sarvajñas tvaṃ na saṃśayaḥ
12,117.014d*0270_01 sa munis tasya vijñāya bhāvajño bhayakāraṇam
12,117.014d*0270_02 rutajñaḥ sarvasattvānāṃ tam aiśvaryasamanvitaḥ
12,117.015 munir uvāca
12,117.015a na bhayaṃ dvīpinaḥ kāryaṃ mṛtyutas te kathaṃ cana
12,117.015c eṣa śvarūparahito dvīpī bhavasi putraka
12,117.016 bhīṣma uvāca
12,117.016a tataḥ śvā dvīpitāṃ nīto jāmbūnadanibhākṛtiḥ
12,117.016c citrāṅgo visphuran hṛṣṭo vane vasati nirbhayaḥ
12,117.016d*0271_01 taṃ dṛṣṭvā sa punar dvīpī ātmanaḥ sadṛśaṃ śubham
12,117.016d*0271_02 aviruddhas tatas tasya kṣaṇena samapadyata
12,117.017a tato 'bhyayān mahāraudro vyāditāsyaḥ kṣudhānvitaḥ
12,117.017c dvīpinaṃ lelihad vaktro vyāghro rudhiralālasaḥ
12,117.018a vyāghraṃ dṛṣṭvā kṣudhābhagnaṃ daṃṣṭriṇaṃ vanagocaram
12,117.018c dvīpī jīvitarakṣārtham ṛṣiṃ śaraṇam eyivān
12,117.019a tataḥ saṃvāsajaṃ sneham ṛṣiṇā kurvatā sadā
12,117.019c sa dvīpī vyāghratāṃ nīto ripubhir balavattaraḥ
12,117.019e tato dṛṣṭvā sa śārdūlo nābhyahaṃs taṃ viśāṃ pate
12,117.020a sa tu śvā vyāghratāṃ prāpya balavān piśitāśanaḥ
12,117.020c na mūlaphalabhogeṣu spṛhām apy akarot tadā
12,117.021a yathā mṛgapatir nityaṃ prakāṅkṣati vanaukasaḥ
12,117.021c tathaiva sa mahārāja vyāghraḥ samabhavat tadā
12,117.022a vyāghras tūṭajamūlasthas tṛptaḥ supto hatair mṛgaiḥ
12,117.022c nāgaś cāgāt tam uddeśaṃ matto megha ivotthitaḥ
12,117.023a prabhinnakaraṭaḥ prāṃśuḥ padmī vitatamastakaḥ
12,117.023c suviṣāṇo mahākāyo meghagambhīranisvanaḥ
12,117.024a taṃ dṛṣṭvā kuñjaraṃ mattam āyāntaṃ madagarvitam
12,117.024c vyāghro hastibhayāt trastas tam ṛṣiṃ śaraṇaṃ yayau
12,117.025a tato 'nayat kuñjaratāṃ taṃ vyāghram ṛṣisattamaḥ
12,117.025c mahāmeghopamaṃ dṛṣṭvā taṃ sa bhīto 'bhavad gajaḥ
12,117.026a tataḥ kamalaṣaṇḍāni śallakīgahanāni ca
12,117.026c vyacarat sa mudā yuktaḥ padmareṇuvibhūṣitaḥ
12,117.027a kadā cid ramamāṇasya hastinaḥ sumukhaṃ tadā
12,117.027c ṛṣes tasyoṭajasthasya kālo 'gacchan niśāniśam
12,117.028a athājagāma taṃ deśaṃ kesarī kesarāruṇaḥ
12,117.028c girikandarajo bhīmaḥ siṃho nāgakulāntakaḥ
12,117.029a taṃ dṛṣṭvā siṃham āyāntaṃ nāgaḥ siṃhabhayākulaḥ
12,117.029c ṛṣiṃ śaraṇam āpede vepamāno bhayāturaḥ
12,117.030a tataḥ sa siṃhatāṃ nīto nāgendro muninā tadā
12,117.030c vanyaṃ nāgaṇayat siṃhaṃ tulyajātisamanvayāt
12,117.031a dṛṣṭvā ca so 'naśat siṃho vanyo bhīsannavāgbalaḥ
12,117.031c sa cāśrame 'vasat siṃhas tasminn eva vane sukhī
12,117.032a na tv anye kṣudrapaśavas tapovananivāsinaḥ
12,117.032c vyadṛśyanta bhayatrastā jīvitākāṅkṣiṇaḥ sadā
12,117.033a kadā cit kālayogena sarvaprāṇivihiṃsakaḥ
12,117.033c balavān kṣatajāhāro nānāsattvabhayaṃkaraḥ
12,117.034a aṣṭapād ūrdhvacaraṇaḥ śarabho vanagocaraḥ
12,117.034c taṃ siṃhaṃ hantum āgacchan munes tasya niveśanam
12,117.034d*0272_01 taṃ dṛṣṭvā śarabhaṃ yāntaṃ siṃhaḥ parabhayāturaḥ
12,117.034d*0272_02 ṛṣiṃ śaraṇam āpede vepamānaḥ kṛtāñjaliḥ
12,117.035a taṃ muniḥ śarabhaṃ cakre balotkaṭam ariṃdama
12,117.035c tataḥ sa śarabho vanyo muneḥ śarabham agrataḥ
12,117.035e dṛṣṭvā balinam atyugraṃ drutaṃ saṃprādravad bhayāt
12,117.036a sa evaṃ śarabhasthāne nyasto vai muninā tadā
12,117.036c muneḥ pārśvagato nityaṃ śārabhyaṃ sukham āptavān
12,117.037a tataḥ śarabhasaṃtrastāḥ sarve mṛgagaṇā vanāt
12,117.037c diśaḥ saṃprādravan rājan bhayāj jīvitakāṅkṣiṇaḥ
12,117.038a śarabho 'py atisaṃduṣṭo nityaṃ prāṇivadhe rataḥ
12,117.038c phalamūlāśanaṃ śāntaṃ naicchat sa piśitāśanaḥ
12,117.039a tato rudhiratarṣeṇa balinā śarabho 'nvitaḥ
12,117.039c iyeṣa taṃ muniṃ hantum akṛtajñaḥ śvayonijaḥ
12,117.039d*0273_01 cintayām āsa ca tadā śarabhaḥ śvānapūrvakaḥ
12,117.039d*0273_02 asya prabhāvāt saṃprāpto vāṅmātreṇa tu kevalam
12,117.039d*0273_03 śarabhatvaṃ suduṣprāpaṃ sarvabhūtabhayaṃkaram
12,117.039d*0273_04 anye 'py atra bhayatrastāḥ santi sattvā bhayārditāḥ
12,117.039d*0273_05 munim āśritya jīvanto mṛgāḥ pakṣigaṇās tathā
12,117.039d*0273_06 teṣām api kadā cic ca śarabhatvaṃ prayacchati
12,117.039d*0273_07 sarvasattvottamaṃ loke balaṃ yatra pratiṣṭhitam
12,117.039d*0273_08 pakṣiṇām apy ayaṃ dadyāt kadā cid gāruḍaṃ balam
12,117.039d*0273_09 yāvad anyatra saṃprītaḥ kāruṇyaṃ tu samāśritaḥ
12,117.039d*0273_10 na dadāti balaṃ tuṣṭaḥ sattvasyānyasya kasya cit
12,117.039d*0273_11 tāvad enam ahaṃ vipraṃ vadhiṣyāmi ca śīghrataḥ
12,117.039d*0273_12 sthātuṃ mayā śakyam iha munighātān na saṃśayaḥ
12,117.040a tatas tena tapaḥśaktyā vidito jñānacakṣuṣā
12,117.040c vijñāya ca mahāprājño muniḥ śvānaṃ tam uktavān
12,117.040d*0274_00 munir uvāca
12,117.040d*0274_01 aham agniprabho nāma munir bhṛgukulānvayaḥ
12,117.040d*0274_02 manasā nirdahe sarvaṃ jagat saṃdhārayāmi ca
12,117.040d*0274_03 mama vaśyaṃ jagat sarvaṃ devān varjya carācaram
12,117.040d*0274_04 santi devāś ca me bhītāḥ svadharmaṃ na tyajanti ye
12,117.040d*0274_05 svadharmāc calitān sarvān vāṅmātreṇaiva nirdahe
12,117.040d*0274_06 kim aṅga tvaṃ mayā nītaḥ śarabhatvam anāmayam
12,117.040d*0274_07 krūraḥ sa sarvabhūteṣu hīnaś cāśucir eva ca
12,117.041a śvā tvaṃ dvīpitvam āpanno dvīpī vyāghratvam āgataḥ
12,117.041c vyāghro nāgo madapaṭur nāgaḥ siṃhatvam āptavān
12,117.042a siṃho 'tibalasaṃyukto bhūyaḥ śarabhatāṃ gataḥ
12,117.042c mayā snehaparītena na vimṛṣṭaḥ kulānvayaḥ
12,117.043a yasmād evam apāpaṃ māṃ pāpa hiṃsitum icchasi
12,117.043c tasmāt svayonim āpannaḥ śvaiva tvaṃ hi bhaviṣyasi
12,117.043d*0275_01 śvā pūrvaṃ dvīpy asi vyāghraḥ gajaḥ siṃhas tathāśva[ṣṭa]pāt
12,117.043d*0275_02 nijena ca svabhāvena punaḥ śvāno bhaviṣyasi
12,117.044a tato munijanadveṣād duṣṭātmā śvākṛto 'budhaḥ
12,117.044c ṛṣiṇā śarabhaḥ śaptaḥ svaṃ rūpaṃ punar āptavān
12,118.001 bhīṣma uvāca
12,118.001a sa śvā prakṛtim āpannaḥ paraṃ dainyam upāgamat
12,118.001c ṛṣiṇā huṃkṛtaḥ pāpas tapovanabahiṣkṛtaḥ
12,118.002a evaṃ rājñā matimatā viditvā śīlaśaucatām
12,118.002c ārjavaṃ prakṛtiṃ sattvaṃ kulaṃ vṛttaṃ śrutaṃ damam
12,118.003a anukrośaṃ balaṃ vīryaṃ bhāvaṃ saṃpraśamaṃ kṣamām
12,118.003c bhṛtyā ye yatra yogyāḥ syus tatra sthāpyāḥ suśikṣitāḥ
12,118.004a nāparīkṣya mahīpālaḥ prakartuṃ bhṛtyam arhati
12,118.004c akulīnanarākīrṇo na rājā sukham edhate
12,118.005a kulajaḥ prakṛto rājñā tatkulīnatayā sadā
12,118.005c na pāpe kurute buddhiṃ nindyamāno 'py anāgasi
12,118.006a akulīnas tu puruṣaḥ prakṛtaḥ sādhusaṃkṣayāt
12,118.006c durlabhaiśvaryatāṃ prāpto ninditaḥ śatrutāṃ vrajet
12,118.006d@012_0001 kākaḥ śvāno 'kulīnaś ca biḍālaḥ sarpa eva ca
12,118.006d@012_0002 akulīnā ca yā nārī tulyās te parikīrtitāḥ
12,118.006d@012_0003 lokapālāḥ sadodvignāḥ paśyanty akulajān yathā
12,118.006d@012_0004 nārīṃ vā puruṣaṃ vātha śīlaṃ tatrāpi kāraṇam
12,118.006d@012_0005 duṣkulīnā ca yā strī syād duṣkulīnaś ca yaḥ pumān
12,118.006d@012_0006 ahiṃsāśīlasaṃyogād dharmāc ca kulatāṃ vrajet
12,118.006d@012_0007 dharmaṃ prati mahārāja ślokān āha bṛhaspatiḥ
12,118.006d@012_0008 śṛṇu sarvān mahīpāla hṛdi tāṃś ca kariṣyasi
12,118.006d@012_0009 asitaṃ sitakarmāṇaṃ yathā dāntaṃ tapasvinam
12,118.006d@012_0010 vṛttastham api caṇḍālaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
12,118.006d@012_0011 yadi ghātayate kaś cit pāpasattvaṃ prajāhite
12,118.006d@012_0012 sarvasattvahitārthāya na tenāsau vihiṃsakaḥ
12,118.006d@012_0013 dvīpinaṃ śarabhaṃ siṃhaṃ vyāghraṃ kuñjaram eva ca
12,118.006d@012_0014 mahiṣaṃ ca varāhaṃ ca sūkaraśvānapannagān
12,118.006d@012_0015 gobrāhmaṇahitārthāya bālastrīrakṣaṇāya ca
12,118.006d@012_0016 vṛddhāturaparitrāṇe yo hinasti sa dharmavit
12,118.006d@012_0017 brāhmaṇaḥ pāpakarmā ca mleccho vā dhārmikaḥ śuciḥ
12,118.006d@012_0018 śreyāṃs tatra bhaven mleccho brāhmaṇaḥ pāpakṛn na ca
12,118.006d@012_0019 duṣkulīnaḥ kulīno vā yaḥ kaś cic chīlavān naraḥ
12,118.006d@012_0020 prakṛtiṃ tasya vijñāya sthirāṃ vā yadi vāsthirām
12,118.006d@012_0021 śīlavān uttamaṃ karma kuryād rājā samāhitaḥ
12,118.006d@012_0022 niyuñjīta mahīpālo durvṛttaṃ pāpakarmasu
12,118.007a kulīnaṃ śikṣitaṃ prājñaṃ jñānavijñānakovidam
12,118.007c sarvaśāstrārthatattvajñaṃ sahiṣṇuṃ deśajaṃ tathā
12,118.008a kṛtajñaṃ balavantaṃ ca kṣāntaṃ dāntaṃ jitendriyam
12,118.008c alubdhaṃ labdhasaṃtuṣṭaṃ svāmimitrabubhūṣakam
12,118.009a sacivaṃ deśakālajñaṃ sarvasaṃgrahaṇe ratam
12,118.009c satkṛtaṃ yuktamanasaṃ hitaiṣiṇam atandritam
12,118.010a yuktācāraṃ svaviṣaye saṃdhivigrahakovidam
12,118.010c rājñas trivargavettāraṃ paurajānapadapriyam
12,118.011a khātakavyūhatattvajñaṃ balaharṣaṇakovidam
12,118.011c iṅgitākāratattvajñaṃ yātrāyānaviśāradam
12,118.011d*0276_01 bhinnānāṃ rājasaṃghātaṃ saṃhatānāṃ ca bhedati
12,118.011d*0276_02 ekaḥ kruddho raṇe kuryāt kuñjaraḥ sādhunoditaḥ
12,118.011d*0276_03 madaklinnakapolasya kiṃ cid añcitacakṣuṣaḥ
12,118.011d*0276_04 svidyadābhogagaṇḍasya kaḥ śobhāṃ varṇituṃ kṣamaḥ
12,118.011d*0276_05 vegenādhāvamānasya prasāritakarasya ca
12,118.011d*0276_06 kaḥ samarthaḥ puraḥ sthātuṃ stabdhakarṇasya danti[naḥ]
12,118.011d*0276_07 **** **** diśo daśa
12,118.011d*0276_08 tat sainyaṃ kuñjarā yatra sa nṛpo yasya kuñjarāḥ
12,118.011d*0276_09 mūrtimān vijayo rājan kuñjarā madadarpitāḥ
12,118.012a hastiśikṣāsu tattvajñam ahaṃkāravivarjitam
12,118.012c pragalbhaṃ dakṣiṇaṃ dāntaṃ balinaṃ yuktakāriṇam
12,118.013a cokṣaṃ cokṣajanākīrṇaṃ suveṣaṃ sukhadarśanam
12,118.013c nāyakaṃ nītikuśalaṃ guṇaṣaṣṭyā samanvitam
12,118.014a astabdhaṃ praśritaṃ śaktaṃ mṛduvādinam eva ca
12,118.014c dhīraṃ ślakṣṇaṃ maharddhiṃ ca deśakālopapādakam
12,118.015a sacivaṃ yaḥ prakurute na cainam avamanyate
12,118.015c tasya vistīryate rājyaṃ jyotsnā grahapater iva
12,118.016a etair eva guṇair yukto rājā śāstraviśāradaḥ
12,118.016c eṣṭavyo dharmaparamaḥ prajāpālanatatparaḥ
12,118.017a dhīro marṣī śuciḥ śīghraḥ kāle puruṣakāravit
12,118.017c śuśrūṣuḥ śrutavāñ śrotā ūhāpohaviśāradaḥ
12,118.018a medhāvī dhāraṇāyukto yathānyāyopapādakaḥ
12,118.018c dāntaḥ sadā priyābhāṣī kṣamāvāṃś ca viparyaye
12,118.019a dānācchede svayaṃkārī sudvāraḥ sukhadarśanaḥ
12,118.019c ārtahastaprado nityam āptaṃmanyo naye rataḥ
12,118.020a nāhaṃvādī na nirdvaṃdvo na yatkiṃcanakārakaḥ
12,118.020c kṛte karmaṇy amoghānāṃ kartā bhṛtyajanapriyaḥ
12,118.021a saṃgṛhītajano 'stabdhaḥ prasannavadanaḥ sadā
12,118.021c dātā bhṛtyajanāvekṣī na krodhī sumahāmanāḥ
12,118.022a yuktadaṇḍo na nirdaṇḍo dharmakāryānuśāsakaḥ
12,118.022c cāranetraḥ parāvekṣī dharmārthakuśalaḥ sadā
12,118.023a rājā guṇaśatākīrṇa eṣṭavyas tādṛśo bhavet
12,118.023c yodhāś caiva manuṣyendra sarvair guṇaguṇair vṛtāḥ
12,118.024a anveṣṭavyāḥ supuruṣāḥ sahāyā rājyadhāraṇāḥ
12,118.024c na vimānayitavyāś ca rājñā vṛddhim abhīpsatā
12,118.025a yodhāḥ samaraśauṭīrāḥ kṛtajñāḥ śastrakovidāḥ
12,118.025c dharmaśāstrasamāyuktāḥ padātijanasaṃyutāḥ
12,118.026a arthamānavivṛddhāś ca rathacaryāviśāradāḥ
12,118.026c iṣvastrakuśalā yasya tasyeyaṃ nṛpater mahī
12,118.026d*0277_01 jñātīnām anavajñānaṃ bhṛtyeṣv aśaṭhatā sadā
12,118.026d*0277_02 naipuṇyaṃ cārthacaryāsu yasyaite tasya sā mahī
12,118.026d*0277_03 ālasyaṃ caiva nidrā ca vyasanāny atihāsyatā
12,118.026d*0277_04 yasyaitāni na vidyante tasyeyaṃ suciraṃ mahī
12,118.026d*0277_05 vṛddhasevī mahotsāho varṇānāṃ caiva rakṣitā
12,118.026d*0277_06 dharmacaryā sadā yasya tasyeyaṃ suciraṃ mahī
12,118.026d*0277_07 nītivartmānusaraṇaṃ nityam utthānam eva ca
12,118.026d*0277_08 ripūṇām anavajñānaṃ tasyeyaṃ suciraṃ mahī
12,118.026d*0277_09 utthānaṃ caiva daivaṃ ca tayor nānātvam eva ca
12,118.026d*0277_10 manunā varṇitaṃ pūrvaṃ vakṣye śṛṇu tad eva hi
12,118.026d*0277_11 utthānaṃ hi narendrāṇāṃ bṛhaspatir abhāṣata
12,118.026d*0277_12 nayānayavidhānajñaḥ sadā bhava kurūdvaha
12,118.026d*0277_13 durhṛdāṃ chidradarśī yaḥ suhṛdām upakāravān
12,118.026d*0277_14 viśeṣavic ca bhṛtyānāṃ sa rājyaphalam aśnute
12,118.027a sarvasaṃgrahaṇe yukto nṛpo bhavati yaḥ sadā
12,118.027c utthānaśīlo mitrāḍhyaḥ sa rājā rājasattamaḥ
12,118.028a śakyā aśvasahasreṇa vīrāroheṇa bhārata
12,118.028c saṃgṛhītamanuṣyeṇa kṛtsnā jetuṃ vasuṃdharā
12,119.001 bhīṣma uvāca
12,119.001a evaṃ śunāsamān bhṛtyān svasthāne yo narādhipaḥ
12,119.001c niyojayati kṛtyeṣu sa rājyaphalam aśnute
12,119.002a na śvā svasthānam utkramya pramāṇam abhi satkṛtaḥ
12,119.002c āropyaḥ śvā svakāt sthānād utkramyānyat prapadyate
12,119.003a svajātikulasaṃpannāḥ sveṣu karmasv avasthitāḥ
12,119.003c prakartavyā budhā bhṛtyā nāsthāne prakriyā kṣamā
12,119.004a anurūpāṇi karmāṇi bhṛtyebhyo yaḥ prayacchati
12,119.004c sa bhṛtyaguṇasaṃpannaṃ rājā phalam upāśnute
12,119.005a śarabhaḥ śarabhasthāne siṃhaḥ siṃha ivorjitaḥ
12,119.005c vyāghro vyāghra iva sthāpyo dvīpī dvīpī yathā tathā
12,119.006a karmasv ihānurūpeṣu nyasyā bhṛtyā yathāvidhi
12,119.006c pratilomaṃ na bhṛtyās te sthāpyāḥ karmaphalaiṣiṇā
12,119.007a yaḥ pramāṇam atikramya pratilomaṃ narādhipaḥ
12,119.007c bhṛtyān sthāpayate 'buddhir na sa rañjayate prajāḥ
12,119.008a na bāliśā na ca kṣudrā na cāpratimitendriyāḥ
12,119.008c nākulīnā narāḥ pārśve sthāpyā rājñā hitaiṣiṇā
12,119.009a sādhavaḥ kuśalāḥ śūrā jñānavanto 'nasūyakāḥ
12,119.009c akṣudrāḥ śucayo dakṣā narāḥ syuḥ pāripārśvakāḥ
12,119.010a nyagbhūtās tatparāḥ kṣāntāś caukṣāḥ prakṛtijāḥ śubhāḥ
12,119.010c sve sve sthāne 'parikruṣṭās te syū rājño bahiścarāḥ
12,119.011a siṃhasya satataṃ pārśve siṃha eva jano bhavet
12,119.011c asiṃhaḥ siṃhasahitaḥ siṃhaval labhate phalam
12,119.012a yas tu siṃhaḥ śvabhiḥ kīrṇaḥ siṃhakarmaphale rataḥ
12,119.012c na sa siṃhaphalaṃ bhoktuṃ śaktaḥ śvabhir upāsitaḥ
12,119.013a evam etair manuṣyendra śūraiḥ prājñair bahuśrutaiḥ
12,119.013c kulīnaiḥ saha śakyeta kṛtsnāṃ jetuṃ vasuṃdharām
12,119.014a nāvaidyo nānṛjuḥ pārśve nāvidyo nāmahādhanaḥ
12,119.014c saṃgrāhyo vasudhāpālair bhṛtyo bhṛtyavatāṃ vara
12,119.015a bāṇavad visṛtā yānti svāmikāryaparā janāḥ
12,119.015c ye bhṛtyāḥ pārthivahitās teṣāṃ sāntvaṃ prayojayet
12,119.016a kośaś ca satataṃ rakṣyo yatnam āsthāya rājabhiḥ
12,119.016c kośamūlā hi rājānaḥ kośamūlakaro bhava
12,119.017a koṣṭhāgāraṃ ca te nityaṃ sphītaṃ dhānyaiḥ susaṃcitam
12,119.017c sadāstu satsu saṃnyastaṃ dhanadhānyaparo bhava
12,119.018a nityayuktāś ca te bhṛtyā bhavantu raṇakovidāḥ
12,119.018c vājināṃ ca prayogeṣu vaiśāradyam iheṣyate
12,119.019a jñātibandhujanāvekṣī mitrasaṃbandhisaṃvṛtaḥ
12,119.019c paurakāryahitānveṣī bhava kauravanandana
12,119.020a eṣā te naiṣṭhikī buddhiḥ prajñā cābhihitā mayā
12,119.020c śvā te nidarśanaṃ tāta kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
12,120.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,120.001a rājavṛttāny anekāni tvayā proktāni bhārata
12,120.001c pūrvaiḥ pūrvaniyuktāni rājadharmārthavedibhiḥ
12,120.002a tad eva vistareṇoktaṃ pūrvair dṛṣṭaṃ satāṃ matam
12,120.002c praṇayaṃ rājadharmāṇāṃ prabrūhi bharatarṣabha
12,120.003 bhīṣma uvāca
12,120.003a rakṣaṇaṃ sarvabhūtānām iti kṣatre paraṃ matam
12,120.003c tad yathā rakṣaṇaṃ kuryāt tathā śṛṇu mahīpate
12,120.004a yathā barhāṇi citrāṇi bibharti bhujagāśanaḥ
12,120.004c tathā bahuvidhaṃ rājā rūpaṃ kurvīta dharmavit
12,120.005a taikṣṇyaṃ jihmatvam ādāntyaṃ satyam ārjavam eva ca
12,120.005c madhyasthaḥ sattvam ātiṣṭhaṃs tathā vai sukham ṛcchati
12,120.006a yasminn arthe hitaṃ yat syāt tad varṇaṃ rūpam āviśet
12,120.006c bahurūpasya rājño hi sūkṣmo 'py artho na sīdati
12,120.007a nityaṃ rakṣitamantraḥ syād yathā mūkaḥ śaracchikhī
12,120.007c ślakṣṇākṣaratanuḥ śrīmān bhavec chāstraviśāradaḥ
12,120.008a āpaddvāreṣu yattaḥ syāj jalaprasravaṇeṣv iva
12,120.008c śailavarṣodakānīva dvijān siddhān samāśrayet
12,120.009a arthakāmaḥ śikhāṃ rājā kuryād dharmadhvajopamām
12,120.009c nityam udyatadaṇḍaḥ syād ācarec cāpramādataḥ
12,120.009e loke cāyavyayau dṛṣṭvā vṛkṣād vṛkṣam ivāplavan
12,120.010a mṛjāvān syāt svayūthyeṣu bhāvāni caraṇaiḥ kṣipet
12,120.010c jātapakṣaḥ parispanded rakṣed vaikalyam ātmanaḥ
12,120.011a doṣān vivṛṇuyāc chatroḥ parapakṣān vidhūnayet
12,120.011c kānaneṣv iva puṣpāṇi barhīvārthān samācaret
12,120.012a ucchritān āśrayet sphītān narendrān acalopamān
12,120.012c śrayec chāyām avijñātāṃ guptaṃ śaraṇam āśrayet
12,120.013a prāvṛṣīvāsitagrīvo majjeta niśi nirjane
12,120.013c māyūreṇa guṇenaiva strībhiś cālakṣitaś caret
12,120.013e na jahyāc ca tanutrāṇaṃ rakṣed ātmānam ātmanā
12,120.014a cārabhūmiṣv abhigamān pāśāṃś ca parivarjayet
12,120.014c pīḍayec cāpi tāṃ bhūmiṃ praṇaśyed gahane punaḥ
12,120.014d*0278_01 evaṃ mayūradharmeṇa vartayan satataṃ naraḥ
12,120.015a hanyāt kruddhān ativiṣān ye jihmagatayo 'hitān
12,120.015c nāśrayed bālabarhāṇi sannivāsāni vāsayet
12,120.016a sadā barhinibhaḥ kāmaṃ prasaktikṛtam ācaret
12,120.016c sarvataś cādadet prajñāṃ pataṃgān gahaneṣv iva
12,120.016e evaṃ mayūravad rājā svarāṣṭraṃ paripālayet
12,120.017a ātmavṛddhikarīṃ nītiṃ vidadhīta vicakṣaṇaḥ
12,120.017c ātmasaṃyamanaṃ buddhyā parabuddhyāvatāraṇam
12,120.017e buddhyā cātmaguṇaprāptir etac chāstranidarśanam
12,120.018a paraṃ cāśvāsayet sāmnā svaśaktiṃ copalakṣayet
12,120.018c ātmanaḥ parimarśena buddhiṃ buddhyā vicārayet
12,120.018e sāntvayogamatiḥ prājñaḥ kāryākāryavicārakaḥ
12,120.019a nigūḍhabuddhir dhīraḥ syād vaktavye vakṣyate tathā
12,120.019c saṃnikṛṣṭāṃ kathāṃ prājño yadi buddhyā bṛhaspatiḥ
12,120.019e svabhāvam eṣyate taptaṃ kṛṣṇāyasam ivodake
12,120.020a anuyuñjīta kṛtyāni sarvāṇy eva mahīpatiḥ
12,120.020c āgamair upadiṣṭāni svasya caiva parasya ca
12,120.021a kṣudraṃ krūraṃ tathā prājñaṃ śūraṃ cārthaviśāradam
12,120.021c svakarmaṇi niyuñjīta ye cānye vacanādhikāḥ
12,120.022a apy adṛṣṭvā niyuktāni anurūpeṣu karmasu
12,120.022c sarvāṃs tān anuvarteta svarāṃs tantrīr ivāyatā
12,120.023a dharmāṇām avirodhena sarveṣāṃ priyam ācaret
12,120.023c mamāyam iti rājā yaḥ sa parvata ivācalaḥ
12,120.024a vyavasāyaṃ samādhāya sūryo raśmim ivāyatām
12,120.024c dharmam evābhirakṣeta kṛtvā tulye priyāpriye
12,120.025a kulaprakṛtideśānāṃ dharmajñān mṛdubhāṣiṇaḥ
12,120.025c madhye vayasi nirdoṣān hite yuktāñ jitendriyān
12,120.026a alubdhāñ śikṣitān dāntān dharmeṣu pariniṣṭhitān
12,120.026c sthāpayet sarvakāryeṣu rājā dharmārtharakṣiṇaḥ
12,120.027a etenaiva prakāreṇa kṛtyānām āgatiṃ gatim
12,120.027c yuktaḥ samanutiṣṭheta tuṣṭaś cārair upaskṛtaḥ
12,120.028a amoghakrodhaharṣasya svayaṃ kṛtyānvavekṣiṇaḥ
12,120.028c ātmapratyayakośasya vasudhaiva vasuṃdharā
12,120.029a vyaktaś cānugraho yasya yathārthaś cāpi nigrahaḥ
12,120.029c guptātmā guptarāṣṭraś ca sa rājā rājadharmavit
12,120.030a nityaṃ rāṣṭram avekṣeta gobhiḥ sūrya ivotpatan
12,120.030c cārāṃś ca nacarān vidyāt tathā buddhyā na saṃjvaret
12,120.031a kālaprāptam upādadyān nārthaṃ rājā prasūcayet
12,120.031c ahany ahani saṃduhyān mahīṃ gām iva buddhimān
12,120.032a yathā krameṇa puṣpebhyaś cinoti madhu ṣaṭpadaḥ
12,120.032c tathā dravyam upādāya rājā kurvīta saṃcayam
12,120.033a yad dhi guptāvaśiṣṭaṃ syāt tad dhitaṃ dharmakāmayoḥ
12,120.033c saṃcayānuvisargī syād rājā śāstravid ātmavān
12,120.034a nālpam arthaṃ paribhaven nāvamanyeta śātravān
12,120.034c buddhyāvabudhyed ātmānaṃ na cābuddhiṣu viśvaset
12,120.035a dhṛtir dākṣyaṃ saṃyamo buddhir agryā; dhairyaṃ śauryaṃ deśakālo 'pramādaḥ
12,120.035c svalpasya vā mahato vāpi vṛddhau; dhanasyaitāny aṣṭa samindhanāni
12,120.036a agnistoko vardhate hy ājyasikto; bījaṃ caikaṃ bahusāhasram eti
12,120.036c kṣayodayau vipulau saṃniśāmya; tasmād alpaṃ nāvamanyeta vidvān
12,120.037a bālo 'bālaḥ sthaviro vā ripur yaḥ; sadā pramattaṃ puruṣaṃ nihanyāt
12,120.037c kālenānyas tasya mūlaṃ hareta; kālajñātā pārthivānāṃ variṣṭhaḥ
12,120.038a haret kīrtiṃ dharmam asyoparundhyād; arthe dīrghaṃ vīryam asyopahanyāt
12,120.038c ripur dveṣṭā durbalo vā balī vā; tasmāc chatrau naiva heḍed yatātmā
12,120.039a kṣayaṃ śatroḥ saṃcayaṃ pālanaṃ cāpy; ubhau cārthau sahitau dharmakāmau
12,120.039c ataś cānyan matimān saṃdadhīta; tasmād rājā buddhimantaṃ śrayeta
12,120.040a buddhir dīptā balavantaṃ hinasti; balaṃ buddhyā vardhate pālyamānam
12,120.040c śatrur buddhyā sīdate vardhamāno; buddheḥ paścāt karma yat tat praśastam
12,120.041a sarvān kāmān kāmayāno hi dhīraḥ; sattvenālpenāplute hīnadehaḥ
12,120.041c yathātmānaṃ prārthayate 'rthamānaiḥ; śreyaḥpātraṃ pūrayate hy analpam
12,120.042a tasmād rājā pragṛhītaḥ pareṣu; mūlaṃ lakṣmyāḥ sarvato 'bhyādadīta
12,120.042c dīrghaṃ kālam api saṃpīḍyamāno; vidyutsaṃpātam iva mānorjitaḥ syāt
12,120.043a vidyā tapo vā vipulaṃ dhanaṃ vā; sarvam etad vyavasāyena śakyam
12,120.043c brahma yattaṃ nivasati dehavatsu; tasmād vidyād vyavasāyaṃ prabhūtam
12,120.044a yatrāsate matimanto manasvinaḥ; śakro viṣṇur yatra sarasvatī ca
12,120.044c vasanti bhūtāni ca yatra nityaṃ; tasmād vidvān nāvamanyeta deham
12,120.045a lubdhaṃ hanyāt saṃpradānena nityaṃ; lubdhas tṛptiṃ paravittasya naiti
12,120.045c sarvo lubdhaḥ karmaguṇopabhoge; yo 'rthair hīno dharmakāmau jahāti
12,120.046a dhanaṃ bhojyaṃ putradāraṃ samṛddhiṃ; sarvo lubdhaḥ prārthayate pareṣām
12,120.046c lubdhe doṣāḥ saṃbhavantīha sarve; tasmād rājā na pragṛhṇīta lubdhān
12,120.047a saṃdarśane satpuruṣaṃ jaghanyam api codayet
12,120.047c ārambhān dviṣatāṃ prājñaḥ sarvān arthāṃs tu sūdayet
12,120.048a dharmānviteṣu vijñāto mantrī guptaś ca pāṇḍava
12,120.048c āpto rājan kulīnaś ca paryāpto rājyasaṃgrahe
12,120.049a vidhipravṛttān naradevadharmān; uktān samāsena nibodha buddhyā
12,120.049c imān vidadhyād vyanusṛtya yo vai; rājā mahīṃ pālayituṃ sa śaktaḥ
12,120.050a anītijaṃ yady avidhānajaṃ sukhaṃ; haṭhapraṇītaṃ vividhaṃ pradṛśyate
12,120.050c na vidyate tasya gatir mahīpater; na vidyate rāṣṭrajam uttamaṃ sukham
12,120.051a dhanair viśiṣṭān matiśīlapūjitān; guṇopapannān yudhi dṛṣṭavikramān
12,120.051c guṇeṣu dṛṣṭān acirād ihātmavān; sato 'bhisaṃdhāya nihanti śātravān
12,120.052a paśyed upāyān vividhaiḥ kriyāpathair; na cānupāyena matiṃ niveśayet
12,120.052c śriyaṃ viśiṣṭāṃ vipulaṃ yaśo dhanaṃ; na doṣadarśī puruṣaḥ samaśnute
12,120.053a prītipravṛttau vinivartane tathā; suhṛtsu vijñāya nivṛtya cobhayoḥ
12,120.053c yad eva mitraṃ gurubhāram āvahet; tad eva susnigdham udāhared budhaḥ
12,120.054a etān mayoktāṃs tava rājadharmān; nṛṇāṃ ca guptau matim ādadhatsva
12,120.054c avāpsyase puṇyaphalaṃ sukhena; sarvo hi lokottamadharmamūlaḥ
12,121.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,121.001a ayaṃ pitāmahenokto rājadharmaḥ sanātanaḥ
12,121.001c īśvaraś ca mahādaṇḍo daṇḍe sarvaṃ pratiṣṭhitam
12,121.002a devatānām ṛṣīṇāṃ ca pitṝṇāṃ ca mahātmanām
12,121.002c yakṣarakṣaḥpiśācānāṃ martyānāṃ ca viśeṣataḥ
12,121.003a sarveṣāṃ prāṇināṃ loke tiryakṣv api nivāsinām
12,121.003c sarvavyāpī mahātejā daṇḍaḥ śreyān iti prabho
12,121.004a ity etad uktaṃ bhavatā sarvaṃ daṇḍyaṃ carācaram
12,121.004c dṛśyate lokam āsaktaṃ sasurāsuramānuṣam
12,121.005a etad icchāmy ahaṃ jñātuṃ tattvena bharatarṣabha
12,121.005c ko daṇḍaḥ kīdṛśo daṇḍaḥ kiṃrūpaḥ kiṃparāyaṇaḥ
12,121.006a kimātmakaḥ kathaṃbhūtaḥ katimūrtiḥ kathaṃprabhuḥ
12,121.006c jāgarti sa kathaṃ daṇḍaḥ prajāsv avahitātmakaḥ
12,121.007a kaś ca pūrvāparam idaṃ jāgarti paripālayan
12,121.007c kaś ca vijñāyate pūrvaṃ ko 'paro daṇḍasaṃjñitaḥ
12,121.007e kiṃsaṃsthaś ca bhaved daṇḍaḥ kā cāsya gatir iṣyate
12,121.008 bhīṣma uvāca
12,121.008a śṛṇu kauravya yo daṇḍo vyavahāryo yathā ca saḥ
12,121.008c yasmin hi sarvam āyattaṃ sa daṇḍa iha kevalaḥ
12,121.009a dharmasyākhyā mahārāja vyavahāra itīṣyate
12,121.009c tasya lopaḥ kathaṃ na syāl lokeṣv avahitātmanaḥ
12,121.009e ity arthaṃ vyavahārasya vyavahāratvam iṣyate
12,121.010a api caitat purā rājan manunā proktam āditaḥ
12,121.010c supraṇītena daṇḍena priyāpriyasamātmanā
12,121.010e prajā rakṣati yaḥ samyag dharma eva sa kevalaḥ
12,121.011a athoktam etad vacanaṃ prāg eva manunā purā
12,121.011c janma coktaṃ vasiṣṭhena brahmaṇo vacanaṃ mahat
12,121.012a prāg idaṃ vacanaṃ proktam ataḥ prāgvacanaṃ viduḥ
12,121.012c vyavahārasya cākhyānād vyavahāra ihocyate
12,121.013a daṇḍāt trivargaḥ satataṃ supraṇītāt pravartate
12,121.013c daivaṃ hi paramo daṇḍo rūpato 'gnir ivocchikhaḥ
12,121.014a nīlotpaladalaśyāmaś caturdaṃṣṭraś caturbhujaḥ
12,121.014c aṣṭapān naikanayanaḥ śaṅkukarṇordhvaromavān
12,121.015a jaṭī dvijihvas tāmrāsyo mṛgarājatanucchadaḥ
12,121.015c etad rūpaṃ bibharty ugraṃ daṇḍo nityaṃ durāvaraḥ
12,121.016a asir gadā dhanuḥ śaktis triśūlaṃ mudgaraḥ śaraḥ
12,121.016c musalaṃ paraśuś cakraṃ prāso daṇḍarṣṭitomarāḥ
12,121.017a sarvapraharaṇīyāni santi yānīha kāni cit
12,121.017c daṇḍa eva hi sarvātmā loke carati mūrtimān
12,121.018a bhindaṃś chindan rujan kṛntan dārayan pāṭayaṃs tathā
12,121.018c ghātayann abhidhāvaṃś ca daṇḍa eva caraty uta
12,121.019a asir viśasano dharmas tīkṣṇavartmā durāsadaḥ
12,121.019c śrīgarbho vijayaḥ śāstā vyavahāraḥ prajāgaraḥ
12,121.020a śāstraṃ brāhmaṇamantraś ca śāstā prāgvacanaṃ gataḥ
12,121.020c dharmapālo 'kṣaro devaḥ satyago nityago grahaḥ
12,121.021a asaṅgo rudratanayo manujyeṣṭhaḥ śivaṃkaraḥ
12,121.021c nāmāny etāni daṇḍasya kīrtitāni yudhiṣṭhira
12,121.022a daṇḍo hi bhagavān viṣṇur yajño nārāyaṇaḥ prabhuḥ
12,121.022c śaśvad rūpaṃ mahad bibhran mahāpuruṣa ucyate
12,121.023a yathoktā brahmakanyeti lakṣmīr nītiḥ sarasvatī
12,121.023c daṇḍanītir jagaddhātrī daṇḍo hi bahuvigrahaḥ
12,121.024a arthānarthau sukhaṃ duḥkhaṃ dharmādharmau balābale
12,121.024c daurbhāgyaṃ bhāgadheyaṃ ca puṇyāpuṇye guṇāguṇau
12,121.025a kāmākāmāv ṛtur māsaḥ śarvarī divasaḥ kṣaṇaḥ
12,121.025c aprasādaḥ prasādaś ca harṣaḥ krodhaḥ śamo damaḥ
12,121.026a daivaṃ puruṣakāraś ca mokṣāmokṣau bhayābhaye
12,121.026c hiṃsāhiṃse tapo yajñaḥ saṃyamo 'tha viṣāviṣam
12,121.027a antaś cādiś ca madhyaṃ ca kṛtyānāṃ ca prapañcanam
12,121.027c madaḥ pramādo darpaś ca dambho dhairyaṃ nayānayau
12,121.028a aśaktiḥ śaktir ity eva mānastambhau vyayāvyayau
12,121.028c vinayaś ca visargaś ca kālākālau ca bhārata
12,121.029a anṛtaṃ jñājñatā satyaṃ śraddhāśraddhe tathaiva ca
12,121.029c klībatā vyavasāyaś ca lābhālābhau jayājayau
12,121.030a tīkṣṇatā mṛdutā mṛtyur āgamānāgamau tathā
12,121.030c virāddhiś caiva rāddhiś ca kāryākārye balābale
12,121.031a asūyā cānasūyā ca dharmādharmau tathaiva ca
12,121.031c apatrapānapatrape hrīś ca saṃpad vipac ca ha
12,121.032a tejaḥ karmaṇi pāṇḍityaṃ vākśaktis tattvabuddhitā
12,121.032c evaṃ daṇḍasya kauravya loke 'smin bahurūpatā
12,121.033a na syād yadīha daṇḍo vai pramatheyuḥ parasparam
12,121.033c bhayād daṇḍasya cānyonyaṃ ghnanti naiva yudhiṣṭhira
12,121.034a daṇḍena rakṣyamāṇā hi rājann aharahaḥ prajāḥ
12,121.034c rājānaṃ vardhayantīha tasmād daṇḍaḥ parāyaṇam
12,121.035a vyavasthāpayati kṣipram imaṃ lokaṃ nareśvara
12,121.035c satye vyavasthito dharmo brāhmaṇeṣv avatiṣṭhate
12,121.036a dharmayuktā dvijāḥ śreṣṭhā vedayuktā bhavanti ca
12,121.036c babhūva yajño vedebhyo yajñaḥ prīṇāti devatāḥ
12,121.037a prītāś ca devatā nityam indre paridadaty uta
12,121.037c annaṃ dadāti śakraś cāpy anugṛhṇann imāḥ prajāḥ
12,121.038a prāṇāś ca sarvabhūtānāṃ nityam anne pratiṣṭhitāḥ
12,121.038c tasmāt prajāḥ pratiṣṭhante daṇḍo jāgarti tāsu ca
12,121.039a evaṃprayojanaś caiva daṇḍaḥ kṣatriyatāṃ gataḥ
12,121.039c rakṣan prajāḥ prajāgarti nityaṃ suvihito 'kṣaraḥ
12,121.040a īśvaraḥ puruṣaḥ prāṇaḥ sattvaṃ vittaṃ prajāpatiḥ
12,121.040c bhūtātmā jīva ity eva nāmabhiḥ procyate 'ṣṭabhiḥ
12,121.041a adadad daṇḍa evāsmai dhruvam aiśvaryam eva ca
12,121.041c bale nayaś ca saṃyuktaḥ sadā pañcavidhātmakaḥ
12,121.042a kulabāhudhanāmātyāḥ prajñā coktā balāni ca
12,121.042c āhāryaṃ cāṣṭakair dravyair balam anyad yudhiṣṭhira
12,121.043a hastino 'śvā rathāḥ pattir nāvo viṣṭis tathaiva ca
12,121.043c daiśikāś cārakāś caiva tad aṣṭāṅgaṃ balaṃ smṛtam
12,121.044a aṣṭāṅgasya tu yuktasya hastino hastiyāyinaḥ
12,121.044c aśvārohāḥ padātāś ca mantriṇo rasadāś ca ye
12,121.045a bhikṣukāḥ prāḍvivākāś ca mauhūrtā daivacintakāḥ
12,121.045c kośo mitrāṇi dhānyaṃ ca sarvopakaraṇāni ca
12,121.046a saptaprakṛti cāṣṭāṅgaṃ śarīram iha yad viduḥ
12,121.046c rājyasya daṇḍa evāṅgaṃ daṇḍaḥ prabhava eva ca
12,121.047a īśvareṇa prayatnena dhāraṇe kṣatriyasya hi
12,121.047c daṇḍo dattaḥ samānātmā daṇḍo hīdaṃ sanātanam
12,121.047e rājñāṃ pūjyatamo nānyo yathādharmapradarśanaḥ
12,121.048a brahmaṇā lokarakṣārthaṃ svadharmasthāpanāya ca
12,121.048c bhartṛpratyaya utpanno vyavahāras tathāparaḥ
12,121.048e tasmād yaḥ sahito dṛṣṭo bhartṛpratyayalakṣaṇaḥ
12,121.049a vyavahāras tu vedātmā vedapratyaya ucyate
12,121.049c maulaś ca naraśārdūla śāstroktaś ca tathāparaḥ
12,121.050a ukto yaś cāpi daṇḍo 'sau bhartṛpratyayalakṣaṇaḥ
12,121.050c jñeyo na sa narendrastho daṇḍapratyaya eva ca
12,121.051a daṇḍapratyayadṛṣṭo 'pi vyavahārātmakaḥ smṛtaḥ
12,121.051c vyavahāraḥ smṛto yaś ca sa vedaviṣayātmakaḥ
12,121.052a yaś ca vedaprasūtātmā sa dharmo guṇadarśakaḥ
12,121.052c dharmapratyaya utpanno yathādharmaḥ kṛtātmabhiḥ
12,121.053a vyavahāraḥ prajāgoptā brahmadiṣṭo yudhiṣṭhira
12,121.053c trīn dhārayati lokān vai satyātmā bhūtivardhanaḥ
12,121.054a yaś ca daṇḍaḥ sa dṛṣṭo no vyavahāraḥ sanātanaḥ
12,121.054c vyavahāraś ca yo dṛṣṭaḥ sa dharma iti naḥ śrutaḥ
12,121.054e yaś ca vedaḥ sa vai dharmo yaś ca dharmaḥ sa satpathaḥ
12,121.055a brahmā prajāpatiḥ pūrvaṃ babhūvātha pitāmahaḥ
12,121.055c lokānāṃ sa hi sarveṣāṃ sasurāsurarakṣasām
12,121.055e samanuṣyoragavatāṃ kartā caiva sa bhūtakṛt
12,121.056a tato no vyavahāro 'yaṃ bhartṛpratyayalakṣaṇaḥ
12,121.056c tasmād idam avocāma vyavahāranidarśanam
12,121.057a mātā pitā ca bhrātā ca bhāryā cātha purohitaḥ
12,121.057c nādaṇḍyo vidyate rājñāṃ yaḥ svadharme na tiṣṭhati
12,122.001 bhīṣma uvāca
12,122.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,122.001c aṅgeṣu rājā dyutimān vasuhoma iti śrutaḥ
12,122.002a sa rājā dharmanityaḥ san saha patnyā mahātapāḥ
12,122.002c muñjapṛṣṭhaṃ jagāmātha devarṣigaṇapūjitam
12,122.003a tatra śṛṅge himavato merau kanakaparvate
12,122.003c yatra muñjavaṭe rāmo jaṭāharaṇam ādiśat
12,122.004a tadāprabhṛti rājendra ṛṣibhiḥ saṃśitavrataiḥ
12,122.004c muñjapṛṣṭha iti proktaḥ sa deśo rudrasevitaḥ
12,122.005a sa tatra bahubhir yuktaḥ sadā śrutimayair guṇaiḥ
12,122.005c brāhmaṇānām anumato devarṣisadṛśo 'bhavat
12,122.006a taṃ kadā cid adīnātmā sakhā śakrasya mānitaḥ
12,122.006c abhyāgacchan mahīpālo māndhātā śatrukarśanaḥ
12,122.007a so 'bhisṛtya tu māndhātā vasuhomaṃ narādhipam
12,122.007c dṛṣṭvā prakṛṣṭaṃ tapasā vinayenābhyatiṣṭhata
12,122.008a vasuhomo 'pi rājño vai gām arghyaṃ ca nyavedayat
12,122.008c aṣṭāṅgasya ca rājyasya papraccha kuśalaṃ tadā
12,122.009a sadbhir ācaritaṃ pūrvaṃ yathāvad anuyāyinam
12,122.009c apṛcchad vasuhomas taṃ rājan kiṃ karavāṇi te
12,122.010a so 'bravīt paramaprīto māndhātā rājasattamam
12,122.010c vasuhomaṃ mahāprājñam āsīnaṃ kurunandana
12,122.011a bṛhaspater mataṃ rājann adhītaṃ sakalaṃ tvayā
12,122.011c tathaivauśanasaṃ śāstraṃ vijñātaṃ te narādhipa
12,122.012a tad ahaṃ śrotum icchāmi daṇḍa utpadyate katham
12,122.012c kiṃ vāpi pūrvaṃ jāgarti kiṃ vā paramam ucyate
12,122.013a kathaṃ kṣatriyasaṃsthaś ca daṇḍaḥ saṃpraty avasthitaḥ
12,122.013c brūhi me sumahāprājña dadāmy ācāryavetanam
12,122.014 vasuhoma uvāca
12,122.014a śṛṇu rājan yathā daṇḍaḥ saṃbhūto lokasaṃgrahaḥ
12,122.014c prajāvinayarakṣārthaṃ dharmasyātmā sanātanaḥ
12,122.015a brahmā yiyakṣur bhagavān sarvalokapitāmahaḥ
12,122.015c ṛtvijaṃ nātmanā tulyaṃ dadarśeti hi naḥ śrutam
12,122.016a sa garbhaṃ śirasā devo varṣapūgān adhārayat
12,122.016c pūrṇe varṣasahasre tu sa garbhaḥ kṣuvato 'patat
12,122.017a sa kṣupo nāma saṃbhūtaḥ prajāpatir ariṃdama
12,122.017c ṛtvig āsīt tadā rājan yajñe tasya mahātmanaḥ
12,122.018a tasmin pravṛtte satre tu brahmaṇaḥ pārthivarṣabha
12,122.018c hṛṣṭarūpapracāratvād daṇḍaḥ so 'ntarhito 'bhavat
12,122.019a tasminn antarhite cātha prajānāṃ saṃkaro 'bhavat
12,122.019c naiva kāryaṃ na cākāryaṃ bhojyābhojyaṃ na vidyate
12,122.020a peyāpeyaṃ kutaḥ siddhir hiṃsanti ca parasparam
12,122.020c gamyāgamyaṃ tadā nāsīt parasvaṃ svaṃ ca vai samam
12,122.021a parasparaṃ vilumpante sārameyā ivāmiṣam
12,122.021c abalaṃ balino jaghnur nirmaryādam avartata
12,122.022a tataḥ pitāmaho viṣṇuṃ bhagavantaṃ sanātanam
12,122.022c saṃpūjya varadaṃ devaṃ mahādevam athābravīt
12,122.023a atra sādhv anukampāṃ vai kartum arhasi kevalam
12,122.023b*0279_01 ayaṃ viṣṇuḥ sakhā tubhyaṃ dharmasya parirakṣaṇe
12,122.023b*0279_02 tvaṃ hi sarvavidhānajñaḥ sattvānāṃ tvaṃ gatiḥ parā
12,122.023c saṃkaro na bhaved atra yathā vai tad vidhīyatām
12,122.024a tataḥ sa bhagavān dhyātvā ciraṃ śūlajaṭādharaḥ
12,122.024b*0280_01 devadevo mahādevaḥ kāraṇaṃ jagataḥ param
12,122.024b*0280_02 brahmaviṣṇvindrasahitaḥ sarvaiś ca sa surāsuraiḥ
12,122.024b*0280_03 lokasaṃdhāraṇārthaṃ ca lokasaṃkaranāśanam
12,122.024c ātmānam ātmanā daṇḍam asṛjad devasattamaḥ
12,122.025a tasmāc ca dharmacaraṇāṃ nītiṃ devīṃ sarasvatīm
12,122.025c asṛjad daṇḍanītiḥ sā triṣu lokeṣu viśrutā
12,122.025d@013_0001 yayāsau nīyate daṇḍaḥ satataṃ pāpakāriṣu
12,122.025d@013_0002 daṇḍasya nayanāt sā hi daṇḍanītir ihocyate
12,122.025d@013_0003 bhūyaḥ sa bhagavān dhyātvā ciraṃ śūladharaḥ prabhuḥ
12,122.025d@013_0004 asṛjat sarvaśāstrāṇi mahādevo maheśvaraḥ
12,122.025d@013_0005 daṇḍanīteḥ prayogārthaṃ pramāṇāni ca sarvaśaḥ
12,122.025d@013_0006 vidyāś catasraḥ kūṭasthās tāsāṃ bhedavikalpanāḥ
12,122.025d@013_0007 aṅgāni vedāś catvāro mīmāṃsā nyāyavistaraḥ
12,122.025d@013_0008 purāṇaṃ dharmaśāstraṃ ca vidyā hy etāś caturdaśa
12,122.025d@013_0009 āyurvedo dhanurvedo gāndharvaś ceti te trayaḥ
12,122.025d@013_0010 arthaśāstraṃ caturthaṃ tu vidyā hy aṣṭādaśaiva tu
12,122.025d@013_0011 daśa cāṣṭau ca vikhyātā etā dharmasya saṃhitāḥ
12,122.025d@013_0012 etāsām eva vidyānāṃ vyāsam āha maheśvaraḥ
12,122.025d@013_0013 śatāni trīṇi śāstrāṇām āha tantrāṇi saptatim
12,122.025d@013_0014 vyāsa eva tu vidyānāṃ mahādevena kīrtitaḥ
12,122.025d@013_0015 tantraṃ pāśupataṃ nāma pāñcarātraṃ ca viśrutam
12,122.025d@013_0016 yogaśāstraṃ ca sāṃkhyaṃ ca tantraṃ lokāyataṃ tathā
12,122.025d@013_0017 tantraṃ brahmatulā nāma tarkavidyā divaukasām
12,122.025d@013_0018 sukhaduḥkhārthajijñāsā kārakaṃ ceti viśrutam
12,122.025d@013_0019 tarkavidyās tathā cāṣṭau sa cokto nyāyavistaraḥ
12,122.025d@013_0020 daśa cāṣṭau ca vijñeyāḥ paurāṇā yajñasaṃhitāḥ
12,122.025d@013_0021 purāṇāś ca praṇītāś ca tāvad eva hi saṃhitāḥ
12,122.025d@013_0022 dharmaśāstrāṇi tadvac ca ekārthānīti nānyathā
12,122.025d@013_0023 ekārthāni purāṇāni vedāś caikārthasaṃhitāḥ
12,122.025d@013_0024 nānārthāni ca sarvāṇi tarkaśāstrāṇi śaṃkaraḥ
12,122.025d@013_0025 provāca bhagavān devaḥ kālajñānāni yāni ca
12,122.025d@013_0026 catuḥṣaṣṭipramāṇāni āyurvedaṃ ca sottaram
12,122.025d@013_0027 aṣṭādaśa vikalpāntāṃ daṇḍanītiṃ ca śāśvatīm
12,122.025d@013_0028 gāndharvam itihāsaṃ ca nānāvistaram uktavān
12,122.025d@013_0029 ity etāḥ śaṃkaraproktā vidyāḥ śabdārthasaṃyutāḥ
12,122.025d@013_0030 punar bhedasahasraṃ ca tāsām eva tu vistaraḥ
12,122.025d@013_0031 ṛṣibhir devagandharvaiḥ savikalpaḥ savistaraḥ
12,122.025d@013_0032 śaśvad abhyasyate loke veda eva ca sarvaśaḥ
12,122.025d@013_0033 vidyāś catasraḥ saṃkṣiptā vedavādāś ca te smṛtāḥ
12,122.025d@013_0034 etāsāṃ pārago yaś ca sa cokto vedapāragaḥ
12,122.025d@013_0035 vedānāṃ pārago rudro viṣṇur indro bṛhaspatiḥ
12,122.025d@013_0036 śukraḥ svāyaṃbhuvaś caiva manuḥ paramadharmavit
12,122.025d@013_0037 brahmā ca paramo devaḥ sadā sarvaiḥ surāsuraiḥ
12,122.025d@013_0038 śarvasyānugrahāc caiva vyāso vai vedapāragaḥ
12,122.025d@013_0039 ahaṃ śāṃtanavo bhīṣmaḥ prasādān mādhavasya ca
12,122.025d@013_0040 śaṃkarasya prasādāc ca brahmaṇaś ca kurūdvaha
12,122.025d@013_0041 vedapāraga ity ukto yājñavalkyaś ca sarvaśaḥ
12,122.025d@013_0042 kalpe kalpe mahābhāgair ṛṣibhis tattvadarśibhiḥ
12,122.025d@013_0043 ṛṣiputrair ṛṣīkaiś ca bhidyante miśrakair api
12,122.025d@013_0044 śivena brahmaṇā caiva viṣṇunā ca vikalpitaḥ
12,122.025d@013_0045 ādikalpe punaś caiva bhidyante sādhubhiḥ punaḥ
12,122.025d@013_0046 idānīm api vidvadbhir bhidyante ca vikalpakaiḥ
12,122.025d@013_0047 pūrvajanmānusāreṇa bahudheyaṃ sarasvatī
12,122.026a bhūyaḥ sa bhagavān dhyātvā ciraṃ śūlavarāyudhaḥ
12,122.026c tasya tasya nikāyasya cakāraikaikam īśaram
12,122.027a devānām īśvaraṃ cakre devaṃ daśaśatekṣaṇam
12,122.027c yamaṃ vaivasvataṃ cāpi pitṝṇām akarot patim
12,122.028a dhanānāṃ rakṣasāṃ cāpi kuberam api ceśvaram
12,122.028c parvatānāṃ patiṃ meruṃ saritāṃ ca mahodadhim
12,122.029a apāṃ rājye surāṇāṃ ca vidadhe varuṇaṃ prabhum
12,122.029c mṛtyuṃ prāṇeśvaram atho tejasāṃ ca hutāśanam
12,122.030a rudrāṇām api ceśānaṃ goptāraṃ vidadhe prabhuḥ
12,122.030c mahātmānaṃ mahādevaṃ viśālākṣaṃ sanātanam
12,122.030d*0281_01 daśa caikaṃ ca ye rudrās tasyaite mūrtisaṃbhavāḥ
12,122.030d*0281_02 nānārūpadharo devaḥ sa eva bhagavāñ śivaḥ
12,122.031a vasiṣṭham īśaṃ viprāṇāṃ vasūnāṃ jātavedasam
12,122.031c tejasāṃ bhāskaraṃ cakre nakṣatrāṇāṃ niśākaram
12,122.032a vīrudhām aṃśumantaṃ ca bhūtānāṃ ca prabhuṃ varam
12,122.032c kumāraṃ dvādaśabhujaṃ skandaṃ rājānam ādiśat
12,122.033a kālaṃ sarveśam akarot saṃhāravinayātmakam
12,122.033c mṛtyoś caturvibhāgasya duḥkhasya ca sukhasya ca
12,122.034a īśvaraḥ sarvadehas tu rājarājo dhanādhipaḥ
12,122.034c sarveṣām eva rudrāṇāṃ śūlapāṇir iti śrutiḥ
12,122.034d*0282_01 īśvaraś cetanaḥ kartā puruṣaḥ kāraṇaṃ śivaḥ
12,122.034d*0282_02 viṣṇur brahmā śaśī sūryaḥ śakro devāś ca sānvayāḥ
12,122.034d*0282_03 jñānātmakaḥ śivo hy eva eteṣām api kāraṇam
12,122.034d*0282_04 sṛjate grasate caiva tamobhūtam idaṃ yathā
12,122.034d*0282_05 aprajñātaṃ jagat sarvaṃ tadā hy eko maheśvaraḥ
12,122.035a tam ekaṃ brahmaṇaḥ putram anujātaṃ kṣupaṃ dadau
12,122.035c prajānām adhipaṃ śreṣṭhaṃ sarvadharmabhṛtām api
12,122.036a mahādevas tatas tasmin vṛtte yajñe yathāvidhi
12,122.036c daṇḍaṃ dharmasya goptāraṃ viṣṇave satkṛtaṃ dadau
12,122.037a viṣṇur aṅgirase prādād aṅgirā munisattamaḥ
12,122.037c prādād indramarīcibhyāṃ marīcir bhṛgave dadau
12,122.038a bhṛgur dadāv ṛṣibhyas tu taṃ daṇḍaṃ dharmasaṃhitam
12,122.038c ṛṣayo lokapālebhyo lokapālāḥ kṣupāya ca
12,122.039a kṣupas tu manave prādād ādityatanayāya ca
12,122.039c putrebhyaḥ śrāddhadevas tu sūkṣmadharmārthakāraṇāt
12,122.039e taṃ dadau sūryaputras tu manur vai rakṣaṇātmakam
12,122.040a vibhajya daṇḍaḥ kartavyo dharmeṇa na yadṛcchayā
12,122.040c durvācā nigraho bandho hiraṇyaṃ bāhyataḥkriyā
12,122.041a vyaṅgatvaṃ ca śarīrasya vadho vā nālpakāraṇāt
12,122.041c śarīrapīḍās tās tās tu dehatyāgo vivāsanam
12,122.042a ānupūrvyā ca daṇḍo 'sau prajā jāgarti pālayan
12,122.042c indro jāgarti bhagavān indrād agnir vibhāvasuḥ
12,122.043a agner jāgarti varuṇo varuṇāc ca prajāpatiḥ
12,122.043c prajāpates tato dharmo jāgarti vinayātmakaḥ
12,122.044a dharmāc ca brahmaṇaḥ putro vyavasāyaḥ sanātanaḥ
12,122.044c vyavasāyāt tatas tejo jāgarti paripālayan
12,122.045a oṣadhyas tejasas tasmād oṣadhibhyaś ca parvatāḥ
12,122.045c parvatebhyaś ca jāgarti raso rasaguṇāt tathā
12,122.046a jāgarti nirṛtir devī jyotīṃṣi nirṛter api
12,122.046c vedāḥ pratiṣṭhā jyotirbhyas tato hayaśirāḥ prabhuḥ
12,122.047a brahmā pitāmahas tasmāj jāgarti prabhur avyayaḥ
12,122.047c pitāmahān mahādevo jāgarti bhagavāñ śivaḥ
12,122.048a viśvedevāḥ śivāc cāpi viśvebhyaś ca tatharṣayaḥ
12,122.048c ṛṣibhyo bhagavān somaḥ somād devāḥ sanātanāḥ
12,122.049a devebhyo brāhmaṇā loke jāgratīty upadhāraya
12,122.049c brāhmaṇebhyaś ca rājanyā lokān rakṣanti dharmataḥ
12,122.049e sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva kṣatriyebhyaḥ sanātanam
12,122.050a prajā jāgrati loke 'smin daṇḍo jāgarti tāsu ca
12,122.050c sarvasaṃkṣepako daṇḍaḥ pitāmahasamaḥ prabhuḥ
12,122.051a jāgarti kālaḥ pūrvaṃ ca madhye cānte ca bhārata
12,122.051c īśvaraḥ sarvalokasya mahādevaḥ prajāpatiḥ
12,122.052a devadevaḥ śivaḥ śarvo jāgarti satataṃ prabhuḥ
12,122.052c kapardī śaṃkaro rudro bhavaḥ sthāṇur umāpatiḥ
12,122.053a ity eṣa daṇḍo vikhyāta ādau madhye tathāvare
12,122.053c bhūmipālo yathānyāyaṃ vartetānena dharmavit
12,122.054 bhīṣma uvāca
12,122.054a itīdaṃ vasuhomasya śṛṇuyād yo mataṃ naraḥ
12,122.054c śrutvā ca samyag varteta sa kāmān āpnuyān nṛpaḥ
12,122.055a iti te sarvam ākhyātaṃ yo daṇḍo manujarṣabha
12,122.055c niyantā sarvalokasya dharmākrāntasya bhārata
12,122.055d*0283_01 vasuhomāc chrutaṃ rājñā māndhātrā bhūbhṛtā purā
12,122.055d*0283_02 mayāpi kathitaṃ puṇyam ākhyānaṃ prathitaṃ tathā
12,123.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,123.001a tāta dharmārthakāmānāṃ śrotum icchāmi niścayam
12,123.001c lokayātrā hi kārtsnyena triṣv eteṣu pratiṣṭhitā
12,123.002a dharmārthakāmāḥ kiṃmūlās trayāṇāṃ prabhavaś ca kaḥ
12,123.002c anyonyaṃ cānuṣajjante vartante ca pṛthak pṛthak
12,123.003 bhīṣma uvāca
12,123.003a yadā te syuḥ sumanaso lokasaṃsthārthaniścaye
12,123.003c kālaprabhavasaṃsthāsu sajjante ca trayas tadā
12,123.004a dharmamūlas tu deho 'rthaḥ kāmo 'rthaphalam ucyate
12,123.004c saṃkalpamūlās te sarve saṃkalpo viṣayātmakaḥ
12,123.005a viṣayāś caiva kārtsnyena sarva āhārasiddhaye
12,123.005c mūlam etat trivargasya nivṛttir mokṣa ucyate
12,123.006a dharmaḥ śarīrasaṃguptir dharmārthaṃ cārtha iṣyate
12,123.006c kāmo ratiphalaś cātra sarve caite rajasvalāḥ
12,123.007a saṃnikṛṣṭāṃś cared enān na cainān manasā tyajet
12,123.007c vimuktas tamasā sarvān dharmādīn kāmanaiṣṭhikān
12,123.008a śreṣṭhabuddhis trivargasya yad ayaṃ prāpnuyāt kṣaṇāt
12,123.008b*0284_01 karmaṇā buddhipūrveṇa bhavaty artho na vā punaḥ
12,123.008b*0285_01 arthārtham anyad bhavati viparītam athāparam
12,123.008b*0285_02 anarthārtham avāpyārtham anyatrādyopakārakam
12,123.008c buddhyā budhyed ihārthe na tad ahnā tu nikṛṣṭayā
12,123.009a apadhyānamalo dharmo malo 'rthasya nigūhanam
12,123.009c saṃpramodamalaḥ kāmo bhūyaḥ svaguṇavartitaḥ
12,123.010a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,123.010c kāmandasya ca saṃvādam aṅgāriṣṭhasya cobhayoḥ
12,123.011a kāmandam ṛṣim āsīnam abhivādya narādhipaḥ
12,123.011c aṅgāriṣṭho 'tha papraccha kṛtvā samayaparyayam
12,123.012a yaḥ pāpaṃ kurute rājā kāmamohabalātkṛtaḥ
12,123.012c pratyāsannasya tasyarṣe kiṃ syāt pāpapraṇāśanam
12,123.013a adharmo dharma iti ha yo 'jñānād ācared iha
12,123.013c taṃ cāpi prathitaṃ loke kathaṃ rājā nivartayet
12,123.014 kāmanda uvāca
12,123.014a yo dharmārthau samutsṛjya kāmam evānuvartate
12,123.014c sa dharmārthaparityāgāt prajñānāśam ihārchati
12,123.015a prajñāpraṇāśako mohas tathā dharmārthanāśakaḥ
12,123.015c tasmān nāstikatā caiva durācāraś ca jāyate
12,123.016a durācārān yadā rājā praduṣṭān na niyacchati
12,123.016c tasmād udvijate lokaḥ sarpād veśmagatād iva
12,123.017a taṃ prajā nānuvartante brāhmaṇā na ca sādhavaḥ
12,123.017c tataḥ saṃkṣayam āpnoti tathā vadhyatvam eti ca
12,123.018a apadhvastas tv avamato duḥkhaṃ jīvati jīvitam
12,123.018c jīvec ca yad apadhvastas tac chuddhaṃ maraṇaṃ bhavet
12,123.019a atraitad āhur ācāryāḥ pāpasya ca nibarhaṇam
12,123.019c sevitavyā trayī vidyā satkāro brāhmaṇeṣu ca
12,123.020a mahāmanā bhaved dharme vivahec ca mahākule
12,123.020c brāhmaṇāṃś cāpi seveta kṣamāyuktān manasvinaḥ
12,123.021a japed udakaśīlaḥ syāt sumukho nānyad āsthitaḥ
12,123.021c dharmānvitān saṃpraviśed bahiḥ kṛtvaiva duṣkṛtīn
12,123.022a prasādayen madhuraya vācāpy atha ca karmaṇā
12,123.022c ity asmīti vaden nityaṃ pareṣāṃ kīrtayan guṇān
12,123.023a apāpo hy evam ācāraḥ kṣipraṃ bahumato bhavet
12,123.023c pāpāny api ca kṛcchrāṇi śamayen nātra saṃśayaḥ
12,123.024a guravo 'pi paraṃ dharmaṃ yad brūyus tat tathā kuru
12,123.024c gurūṇāṃ hi prasādād dhi śreyaḥ param avāpsyasi
12,124.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,124.001a ime janā naraśreṣṭha praśaṃsanti sadā bhuvi
12,124.001c dharmasya śīlam evādau tato me saṃśayo mahān
12,124.002a yadi tac chakyam asmābhir jñātuṃ dharmabhṛtāṃ vara
12,124.002c śrotum icchāmi tat sarvaṃ yathaitad upalabhyate
12,124.003a kathaṃ nu prāpyate śīlaṃ śrotum icchāmi bhārata
12,124.003c kiṃlakṣaṇaṃ ca tat proktaṃ brūhi me vadatāṃ vara
12,124.004 bhīṣma uvāca
12,124.004a purā duryodhaneneha dhṛtarāṣṭrāya mānada
12,124.004c ākhyātaṃ tapyamānena śriyaṃ dṛṣṭvā tathāgatām
12,124.005a indraprasthe mahārāja tava sabhrātṛkasya ha
12,124.005c sabhāyāṃ cāvahasanaṃ tat sarvaṃ śṛṇu bhārata
12,124.006a bhavatas tāṃ sabhāṃ dṛṣṭvā samṛddhiṃ cāpy anuttamām
12,124.006c duryodhanas tadāsīnaḥ sarvaṃ pitre nyavedayat
12,124.007a śrutvā ca dhṛtarāṣṭro 'pi duryodhanavacas tadā
12,124.007c abravīt karṇasahitaṃ duryodhanam idaṃ vacaḥ
12,124.008a kimarthaṃ tapyase putra śrotum icchāmi tattvataḥ
12,124.008c śrutvā tvām anuneṣyāmi yadi samyag bhaviṣyasi
12,124.009a yathā tvaṃ mahad aiśvaryaṃ prāptaḥ parapuraṃjaya
12,124.009c kiṃkarā bhrātaraḥ sarve mitrāḥ saṃbandhinas tathā
12,124.010a ācchādayasi prāvārān aśnāsi piśitodanam
12,124.010c ājāneyā vahanti tvāṃ kasmāc chocasi putraka
12,124.011 duryodhana uvāca
12,124.011a daśa tāni sahasrāṇi snātakānāṃ mahātmanām
12,124.011c bhuñjate rukmapātrīṣu yudhiṣṭhiraniveśane
12,124.012a dṛṣṭvā ca tāṃ sabhāṃ divyāṃ divyapuṣpaphalānvitām
12,124.012c aśvāṃs tittirakalmāṣān ratnāni vividhāni ca
12,124.013a dṛṣṭvā tāṃ pāṇḍaveyānām ṛddhim indropamāṃ śubhām
12,124.013c amitrāṇāṃ sumahatīm anuśocāmi mānada
12,124.014 dhṛtarāṣṭra uvāca
12,124.014a yadīcchasi śriyaṃ tāta yādṛśīṃ tāṃ yudhiṣṭhire
12,124.014c viśiṣṭāṃ vā naravyāghra śīlavān bhava putraka
12,124.015a śīlena hi trayo lokāḥ śakyā jetuṃ na saṃśayaḥ
12,124.015c na hi kiṃ cid asādhyaṃ vai loke śīlavatāṃ bhavet
12,124.016a ekarātreṇa māndhātā tryaheṇa janamejayaḥ
12,124.016c saptarātreṇa nābhāgaḥ pṛthivīṃ pratipedivān
12,124.017a ete hi pārthivāḥ sarve śīlavanto damānvitāḥ
12,124.017c atas teṣāṃ guṇakrītā vasudhā svayam āgamat
12,124.017d*0286_00 duryodhana uvāca
12,124.017d*0286_01 kathaṃ tat prāpyate śīlaṃ śrotum icchāmi bhārata
12,124.017d*0286_02 yena śīlena saṃprāptāḥ kṣipram ete vasuṃdharām
12,124.018a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,124.018c nāradena purā proktaṃ śīlam āśritya bhārata
12,124.019a prahrādena hṛtaṃ rājyaṃ mahendrasya mahātmanaḥ
12,124.019c śīlam āśritya daityena trailokyaṃ ca vaśīkṛtam
12,124.020a tato bṛhaspatiṃ śakraḥ prāñjaliḥ samupasthitaḥ
12,124.020c uvāca ca mahāprājñaḥ śreya icchāmi veditum
12,124.021a tato bṛhaspatis tasmai jñānaṃ naiḥśreyasaṃ param
12,124.021c kathayām āsa bhagavān devendrāya kurūdvaha
12,124.022a etāvac chreya ity eva bṛhaspatir abhāṣata
12,124.022c indras tu bhūyaḥ papraccha kva viśeṣo bhaved iti
12,124.023 bṛhaspatir uvāca
12,124.023a viśeṣo 'sti mahāṃs tāta bhārgavasya mahātmanaḥ
12,124.023c tatrāgamaya bhadraṃ te bhūya eva puraṃdara
12,124.024 dhṛtarāṣṭra uvāca
12,124.024a ātmanas tu tataḥ śreyo bhārgavāt sumahāyaśāḥ
12,124.024c jñānam āgamayat prītyā punaḥ sa paramadyutiḥ
12,124.025a tenāpi samanujñāto bhārgaveṇa mahātmanā
12,124.025c śreyo 'stīti punar bhūyaḥ śukram āha śatakratuḥ
12,124.026a bhārgavas tv āha dharmajñaḥ prahrādasya mahātmanaḥ
12,124.026c jñānam asti viśeṣeṇa tato hṛṣṭaś ca so 'bhavat
12,124.027a sa tato brāhmaṇo bhūtvā prahrādaṃ pākaśāsanaḥ
12,124.027c sṛtvā provāca medhāvī śreya icchāmi veditum
12,124.028a prahrādas tv abravīd vipraṃ kṣaṇo nāsti dvijarṣabha
12,124.028c trailokyarājye saktasya tato nopadiśāmi te
12,124.029a brāhmaṇas tv abravīd vākyaṃ kasmin kāle kṣaṇo bhavet
12,124.029c tatopadiṣṭam icchāmi yad yat kāryāntaraṃ bhavet
12,124.030a tataḥ prīto 'bhavad rājā prahrādo brahmavādine
12,124.030c tathety uktvā śubhe kāle jñānatattvaṃ dadau tadā
12,124.031a brāhmaṇo 'pi yathānyāyaṃ guruvṛttim anuttamām
12,124.031c cakāra sarvabhāvena yadvat sa manasecchati
12,124.032a pṛṣṭaś ca tena bahuśaḥ prāptaṃ katham ariṃdama
12,124.032c trailokyarājyaṃ dharmajña kāraṇaṃ tad bravīhi me
12,124.032d*0287_01 prahlādo 'pi mahārāja brāhmaṇaṃ vākyam abravīt
12,124.033 prahrāda uvāca
12,124.033a nāsūyāmi dvijaśreṣṭha rājāsmīti kadā cana
12,124.033c kavyāni vadatāṃ tāta saṃyacchāmi vahāmi ca
12,124.034a te visrabdhāḥ prabhāṣante saṃyacchanti ca māṃ sadā
12,124.034c te mā kavyapade saktaṃ śuśrūṣum anasūyakam
12,124.035a dharmātmānaṃ jitakrodhaṃ saṃyataṃ saṃyatendriyam
12,124.035c samācinvanti śāstāraḥ kṣaudraṃ madhv iva makṣikāḥ
12,124.036a so 'haṃ vāgagrapiṣṭānāṃ rasānām avalehitā
12,124.036c svajātyān adhitiṣṭhāmi nakṣatrāṇīva candramāḥ
12,124.037a etat pṛthivyām amṛtam etac cakṣur anuttamam
12,124.037c yad brāhmaṇamukhe kavyam etac chrutvā pravartate
12,124.038 dhṛtarāṣṭra uvāca
12,124.038a etāvac chreya ity āha prahrādo brahmavādinam
12,124.038c śuśrūṣitas tena tadā daityendro vākyam abravīt
12,124.039a yathāvad guruvṛttyā te prīto 'smi dvijasattama
12,124.039c varaṃ vṛṇīṣva bhadraṃ te pradātāsmi na saṃśayaḥ
12,124.040a kṛtam ity eva daityendram uvāca sa ca vai dvijaḥ
12,124.040c prahrādas tv abravīt prīto gṛhyatāṃ vara ity uta
12,124.041 brāhmaṇa uvāca
12,124.041a yadi rājan prasannas tvaṃ mama cecchasi ced dhitam
12,124.041c bhavataḥ śīlam icchāmi prāptum eṣa varo mama
12,124.042 dhṛtarāṣṭra uvāca
12,124.042a tataḥ prītaś ca daityendro bhayaṃ cāsyābhavan mahat
12,124.042c vare pradiṣṭe vipreṇa nālpatejāyam ity uta
12,124.043a evam astv iti taṃ prāha prahrādo vismitas tadā
12,124.043c upākṛtya tu viprāya varaṃ duḥkhānvito 'bhavat
12,124.044a datte vare gate vipre cintāsīn mahatī tataḥ
12,124.044c prahrādasya mahārāja niścayaṃ na ca jagmivān
12,124.045a tasya cintayatas tāta chāyābhūtaṃ mahādyute
12,124.045c tejo vigrahavat tāta śarīram ajahāt tadā
12,124.046a tam apṛcchan mahākāyaṃ prahrādaḥ ko bhavān iti
12,124.046c pratyāha nanu śīlo 'smi tyakto gacchāmy ahaṃ tvayā
12,124.047a tasmin dvijavare rājan vatsyāmy aham aninditam
12,124.047c yo 'sau śiṣyatvam āgamya tvayi nityaṃ samāhitaḥ
12,124.047e ity uktvāntarhitaṃ tad vai śakraṃ cānvaviśat prabho
12,124.048a tasmiṃs tejasi yāte tu tādṛgrūpas tato 'paraḥ
12,124.048c śarīrān niḥsṛtas tasya ko bhavān iti cābravīt
12,124.049a dharmaṃ prahrāda māṃ viddhi yatrāsau dvijasattamaḥ
12,124.049c tatra yāsyāmi daityendra yataḥ śīlaṃ tato hy aham
12,124.050a tato 'paro mahārāja prajvalann iva tejasā
12,124.050c śarīrān niḥsṛtas tasya prahrādasya mahātmanaḥ
12,124.051a ko bhavān iti pṛṣṭaś ca tam āha sa mahādyutiḥ
12,124.051c satyam asmy asurendrāgrya yāsye 'haṃ dharmam anv iha
12,124.052a tasminn anugate dharmaṃ puruṣe puruṣo 'paraḥ
12,124.052c niścakrāma tatas tasmāt pṛṣṭaś cāha mahātmanā
12,124.052e vṛttaṃ prahrāda māṃ viddhi yataḥ satyaṃ tato hy aham
12,124.053a tasmin gate mahāśvetaḥ śarīrāt tasya niryayau
12,124.053c pṛṣṭaś cāha balaṃ viddhi yato vṛttam ahaṃ tataḥ
12,124.053e ity uktvā ca yayau tatra yato vṛttaṃ narādhipa
12,124.054a tataḥ prabhāmayī devī śarīrāt tasya niryayau
12,124.054c tām apṛcchat sa daityendraḥ sā śrīr ity evam abravīt
12,124.055a uṣitāsmi sukhaṃ vīra tvayi satyaparākrame
12,124.055c tvayā tyaktā gamiṣyāmi balaṃ yatra tato hy aham
12,124.056a tato bhayaṃ prādurāsīt prahrādasya mahātmanaḥ
12,124.056c apṛcchata ca tāṃ bhūyaḥ kva yāsi kamalālaye
12,124.057a tvaṃ hi satyavratā devī lokasya parameśvarī
12,124.057c kaś cāsau brāhmaṇaśreṣṭhas tattvam icchāmi veditum
12,124.058 śrīr uvāca
12,124.058a sa śakro brahmacārī ca yas tvayā copaśikṣitaḥ
12,124.058c trailokye te yad aiśvaryaṃ tat tenāpahṛtaṃ prabho
12,124.059a śīlena hi tvayā lokāḥ sarve dharmajña nirjitāḥ
12,124.059c tad vijñāya mahendreṇa tava śīlaṃ hṛtaṃ prabho
12,124.060a dharmaḥ satyaṃ tathā vṛttaṃ balaṃ caiva tathā hy aham
12,124.060c śīlamūlā mahāprājña sadā nāsty atra saṃśayaḥ
12,124.061 bhīṣma uvāca
12,124.061a evam uktvā gatā tu śrīs te ca sarve yudhiṣṭhira
12,124.061c duryodhanas tu pitaraṃ bhūya evābravīd idam
12,124.062a śīlasya tattvam icchāmi vettuṃ kauravanandana
12,124.062c prāpyate ca yathā śīlaṃ tam upāyaṃ vadasva me
12,124.063 dhṛtarāṣṭra uvāca
12,124.063a sopāyaṃ pūrvam uddiṣṭaṃ prahrādena mahātmanā
12,124.063c saṃkṣepatas tu śīlasya śṛṇu prāptiṃ narādhipa
12,124.064a adrohaḥ sarvabhūteṣu karmaṇā manasā girā
12,124.064c anugrahaś ca dānaṃ ca śīlam etat praśasyate
12,124.065a yad anyeṣāṃ hitaṃ na syād ātmanaḥ karma pauruṣam
12,124.065c apatrapeta vā yena na tat kuryāt kathaṃ cana
12,124.066a tat tu karma tathā kuryād yena ślāgheta saṃsadi
12,124.066c etac chīlaṃ samāsena kathitaṃ kurusattama
12,124.067a yady apy aśīlā nṛpate prāpnuvanti kva cic chriyam
12,124.067c na bhuñjate ciraṃ tāta samūlāś ca patanti te
12,124.068a etad viditvā tattvena śīlavān bhava putraka
12,124.068c yadīcchasi śriyaṃ tāta suviśiṣṭāṃ yudhiṣṭhirāt
12,124.068d*0288_01 jitā sabhā śāstravatā samāsā[? -masyā] gomatā jitā
12,124.068d*0288_02 adhvā jito yānavatā sarvaṃ śīlavatā jitam
12,124.068d*0289_01 adhikāṃ vāpi rājendra tatas tvaṃ śīlavān bhava
12,124.069 bhīṣma uvāca
12,124.069a etat kathitavān putre dhṛtarāṣṭro narādhipa
12,124.069c etat kuruṣva kaunteya tataḥ prāpsyasi tat phalam
12,125.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,125.001a śīlaṃ pradhānaṃ puruṣe kathitaṃ te pitāmaha
12,125.001c katham āśā samutpannā yā ca sā tad vadasva me
12,125.002a saṃśayo me mahān eṣa samutpannaḥ pitāmaha
12,125.002c chettā ca tasya nānyo 'sti tvattaḥ parapuraṃjaya
12,125.003a pitāmahāśā mahatī mamāsīd dhi suyodhane
12,125.003c prāpte yuddhe tu yad yuktaṃ tat kartāyam iti prabho
12,125.004a sarvasyāśā sumahatī puruṣasyopajāyate
12,125.004c tasyāṃ vihanyamānāyāṃ duḥkho mṛtyur asaṃśayam
12,125.005a so 'haṃ hatāśo durbuddhiḥ kṛtas tena durātmanā
12,125.005c dhārtarāṣṭreṇa rājendra paśya mandātmatāṃ mama
12,125.006a āśāṃ mahattarāṃ manye parvatād api sadrumāt
12,125.006c ākāśād api vā rājann aprameyaiva vā punaḥ
12,125.007a eṣā caiva kuruśreṣṭha durvicintyā sudurlabhā
12,125.007c durlabhatvāc ca paśyāmi kim anyad durlabhaṃ tataḥ
12,125.008 bhīṣma uvāca
12,125.008a atra te vartayiṣyāmi yudhiṣṭhira nibodha tat
12,125.008c itihāsaṃ sumitrasya nirvṛttam ṛṣabhasya ca
12,125.009a sumitro nāma rājarṣir haihayo mṛgayāṃ gataḥ
12,125.009c sasāra sa mṛgaṃ viddhvā bāṇena nataparvaṇā
12,125.010a sa mṛgo bāṇam ādāya yayāv amitavikramaḥ
12,125.010c sa ca rājā balī tūrṇaṃ sasāra mṛgam antikāt
12,125.011a tato nimnaṃ sthalaṃ caiva sa mṛgo 'dravad āśugaḥ
12,125.011c muhūrtam eva rājendra samena sa pathāgamat
12,125.012a tataḥ sa rājā tāruṇyād aurasena balena ca
12,125.012c sasāra bāṇāsanabhṛt sakhaḍgo haṃsavat tadā
12,125.013a tīrtvā nadān nadīś caiva palvalāni vanāni ca
12,125.013c atikramyābhyatikramya sasāraiva vane caran
12,125.014a sa tu kāmān mṛgo rājann āsādyāsādya taṃ nṛpam
12,125.014c punar abhyeti javano javena mahatā tataḥ
12,125.015a sa tasya bāṇair bahubhiḥ samabhyasto vanecaraḥ
12,125.015c prakrīḍann iva rājendra punar abhyeti cāntikam
12,125.016a punaś ca javam āsthāya javano mṛgayūthapaḥ
12,125.016c atītyātītya rājendra punar abhyeti cāntikam
12,125.017a tasya marmacchidaṃ ghoraṃ sumitro 'mitrakarśanaḥ
12,125.017c samādāya śaraśreṣṭhaṃ kārmukān niravāsṛjat
12,125.018a tato gavyūtimātreṇa mṛgayūthapayūthapaḥ
12,125.018c tasya bāṇapathaṃ tyaktvā tasthivān prahasann iva
12,125.019a tasmin nipatite bāṇe bhūmau prajvalite tataḥ
12,125.019c praviveśa mahāraṇyaṃ mṛgo rājāpy athādravat
12,125.020a praviśya tu mahāraṇyaṃ tāpasānām athāśramam
12,125.020c āsasāda tato rājā śrāntaś copāviśat punaḥ
12,125.021a taṃ kārmukadharaṃ dṛṣṭvā śramārtaṃ kṣudhitaṃ tadā
12,125.021c sametya ṛṣayas tasmin pūjāṃ cakrur yathāvidhi
12,125.021d*0290_01 sa pūjām ṛṣibhir dattāṃ pratigṛhya narādhipaḥ
12,125.021d*0290_02 apṛcchat tāpasān sarvāṃs tapaso vṛddhim uttamām
12,125.021d*0290_03 te tasya rājño vacanaṃ pratigṛhya tapodhanāḥ
12,125.022a ṛṣayo rājaśārdūlam apṛcchan svaṃ prayojanam
12,125.022c kena bhadramukhārthena saṃprāpto 'si tapovanam
12,125.023a padātir baddhanistriṃśo dhanvī bāṇī nareśvara
12,125.023c etad icchāma vijñātuṃ kutaḥ prāpto 'si mānada
12,125.023e kasmin kule hi jātas tvaṃ kiṃnāmāsi bravīhi naḥ
12,125.024a tataḥ sa rājā sarvebhyo dvijebhyaḥ puruṣarṣabha
12,125.024c ācakhyau tad yathānyāyaṃ paricaryāṃ ca bhārata
12,125.025a haihayānāṃ kule jātaḥ sumitro mitranandanaḥ
12,125.025c carāmi mṛgayūthāni nighnan bāṇaiḥ sahasraśaḥ
12,125.025e balena mahatā guptaḥ sāmātyaḥ sāvarodhanaḥ
12,125.026a mṛgas tu viddho bāṇena mayā sarati śalyavān
12,125.026c taṃ dravantam anu prāpto vanam etad yadṛcchayā
12,125.026e bhavatsakāśe naṣṭaśrīr hatāśaḥ śramakarśitaḥ
12,125.027a kiṃ nu duḥkham ato 'nyad vai yad ahaṃ śramakarśitaḥ
12,125.027c bhavatām āśramaṃ prāpto hatāśo naṣṭalakṣaṇaḥ
12,125.028a na rājalakṣaṇatyāgo na purasya tapodhanāḥ
12,125.028c duḥkhaṃ karoti tat tīvraṃ yathāśā vihatā mama
12,125.029a himavān vā mahāśailaḥ samudro vā mahodadhiḥ
12,125.029c mahattvān nānvapadyetāṃ rodasyor antaraṃ yathā
12,125.029e āśāyās tapasi śreṣṭhās tathā nāntam ahaṃ gataḥ
12,125.030a bhavatāṃ viditaṃ sarvaṃ sarvajñā hi tapodhanāḥ
12,125.030c bhavantaḥ sumahābhāgās tasmāt prakṣyāmi saṃśayam
12,125.031a āśāvān puruṣo yaḥ syād antarikṣam athāpi vā
12,125.031c kiṃ nu jyāyastaraṃ loke mahattvāt pratibhāti vaḥ
12,125.031e etad icchāmi tattvena śrotuṃ kim iha durlabham
12,125.032a yadi guhyaṃ taponityā na vo brūteha māciram
12,125.032c na hi guhyam ataḥ śrotum icchāmi dvijapuṃgavāḥ
12,125.033a bhavattapovighāto vā yena syād virame tataḥ
12,125.033c yadi vāsti kathāyogo yo 'yaṃ praśno mayeritaḥ
12,125.034a etat kāraṇasāmagryaṃ śrotum icchāmi tattvataḥ
12,125.034c bhavanto hi taponityā brūyur etat samāhitāḥ
12,126.001 bhīṣma uvāca
12,126.001a tatas teṣāṃ samastānām ṛṣīṇām ṛṣisattamaḥ
12,126.001c ṛṣabho nāma viprarṣiḥ smayann iva tato 'bravīt
12,126.002a purāhaṃ rājaśārdūla tīrthāny anucaran prabho
12,126.002c samāsāditavān divyaṃ naranārāyaṇāśramam
12,126.003a yatra sā badarī ramyā hrado vaihāyasas tathā
12,126.003c yatra cāśvaśirā rājan vedān paṭhati śāśvatān
12,126.004a tasmin sarasi kṛtvāhaṃ vidhivat tarpaṇaṃ purā
12,126.004c pitṝṇāṃ devatānāṃ ca tato ''śramam iyāṃ tadā
12,126.005a remāte yatra tau nityaṃ naranārāyaṇāv ṛṣī
12,126.005c adūrād āśramaṃ kaṃ cid vāsārtham agamaṃ tataḥ
12,126.006a tataś cīrājinadharaṃ kṛśam uccam atīva ca
12,126.006c adrākṣam ṛṣim āyāntaṃ tanuṃ nāma taponidhim
12,126.007a anyair narair mahābāho vapuṣāṣṭaguṇānvitam
12,126.007c kṛśatā cāpi rājarṣe na dṛṣṭā tādṛśī kva cit
12,126.008a śarīram api rājendra tasya kāniṣṭhikāsamam
12,126.008c grīvā bāhū tathā pādau keśāś cādbhutadarśanāḥ
12,126.009a śiraḥ kāyānurūpaṃ ca karṇau netre tathaiva ca
12,126.009c tasya vāk caiva ceṣṭā ca sāmānye rājasattama
12,126.010a dṛṣṭvāhaṃ taṃ kṛśaṃ vipraṃ bhītaḥ paramadurmanāḥ
12,126.010c pādau tasyābhivādyātha sthitaḥ prāñjalir agrataḥ
12,126.011a nivedya nāma gotraṃ ca pitaraṃ ca nararṣabha
12,126.011c pradiṣṭe cāsane tena śanair aham upāviśam
12,126.012a tataḥ sa kathayām āsa kathā dharmārthasaṃhitāḥ
12,126.012c ṛṣimadhye mahārāja tatra dharmabhṛtāṃ varaḥ
12,126.013a tasmiṃs tu kathayaty eva rājā rājīvalocanaḥ
12,126.013c upāyāj javanair aśvaiḥ sabalaḥ sāvarodhanaḥ
12,126.014a smaran putram araṇye vai naṣṭaṃ paramadurmanāḥ
12,126.014c bhūridyumnapitā dhīmān raghuśreṣṭho mahāyaśāḥ
12,126.015a iha drakṣyāmi taṃ putraṃ drakṣyāmīheti pārthivaḥ
12,126.015c evam āśākṛto rājaṃś caran vanam idaṃ purā
12,126.016a durlabhaḥ sa mayā draṣṭuṃ nūnaṃ paramadhārmikaḥ
12,126.016c ekaḥ putro mahāraṇye naṣṭa ity asakṛt tadā
12,126.017a durlabhaḥ sa mayā draṣṭum āśā ca mahatī mama
12,126.017c tayā parītagātro 'haṃ mumūrṣur nātra saṃśayaḥ
12,126.018a etac chrutvā sa bhagavāṃs tanur munivarottamaḥ
12,126.018c avākśirā dhyānaparo muhūrtam iva tasthivān
12,126.019a tam anudhyāntam ālakṣya rājā paramadurmanāḥ
12,126.019c uvāca vākyaṃ dīnātmā mandaṃ mandam ivāsakṛt
12,126.020a durlabhaṃ kiṃ nu viprarṣe āśāyāś caiva kiṃ bhavet
12,126.020c bravītu bhagavān etad yadi guhyaṃ na tan mayi
12,126.021a maharṣir bhagavāṃs tena pūrvam āsīd vimānitaḥ
12,126.021c bāliśāṃ buddhim āsthāya mandabhāgyatayātmanaḥ
12,126.022a arthayan kalaśaṃ rājan kāñcanaṃ valkalāni ca
12,126.022b*0291_01 avajñāpūrvakenāpi na saṃpāditavāṃs tataḥ
12,126.022c nirviṇṇaḥ sa tu viprarṣir nirāśaḥ samapadyata
12,126.023a evam uktvābhivādyātha tam ṛṣiṃ lokapūjitam
12,126.023c śrānto nyaṣīdad dharmātmā yathā tvaṃ narasattama
12,126.024a arghyaṃ tataḥ samānīya pādyaṃ caiva mahān ṛṣiḥ
12,126.024c āraṇyakena vidhinā rājñe sarvaṃ nyavedayat
12,126.025a tatas te munayaḥ sarve parivārya nararṣabham
12,126.025c upāviśan puraskṛtya saptarṣaya iva dhruvam
12,126.026a apṛcchaṃś caiva te tatra rājānam aparājitam
12,126.026c prayojanam idaṃ sarvam āśramasya praveśanam
12,126.027 rājovāca
12,126.027a vīradyumna iti khyāto rājāhaṃ dikṣu viśrutaḥ
12,126.027c bhūridyumnaṃ sutaṃ naṣṭam anveṣṭuṃ vanam āgataḥ
12,126.028a ekaputraḥ sa viprāgrya bāla eva ca so 'nagha
12,126.028c na dṛśyate vane cāsmiṃs tam anveṣṭuṃ carāmy aham
12,126.029 ṛṣabha uvāca
12,126.029a evam ukte tu vacane rājñā munir adhomukhaḥ
12,126.029c tūṣṇīm evābhavat tatra na ca pratyuktavān nṛpam
12,126.030a sa hi tena purā vipro rājñā nātyarthamānitaḥ
12,126.030c āśākṛśaṃ ca rājendra tapo dīrghaṃ samāsthitaḥ
12,126.031a pratigraham ahaṃ rājñāṃ na kariṣye kathaṃ cana
12,126.031c anyeṣāṃ caiva varṇānām iti kṛtvā dhiyaṃ tadā
12,126.032a āśā hi puruṣaṃ bālaṃ lālāpayati tasthuṣī
12,126.032c tām ahaṃ vyapaneṣyāmi iti kṛtvā vyavasthitaḥ
12,126.032d*0292_01 vīradyumnas tu taṃ bhūyaḥ papraccha munisattamam
12,126.033 rājovāca
12,126.033a āśāyāḥ kiṃ kṛśatvaṃ ca kiṃ ceha bhuvi durlabham
12,126.033c bravītu bhagavān etat tvaṃ hi dharmārthadarśivān
12,126.034 ṛṣabha uvāca
12,126.034a tataḥ saṃsmṛtya tat sarvaṃ smārayiṣyann ivābravīt
12,126.034c rājānaṃ bhagavān vipras tataḥ kṛśatanus tanuḥ
12,126.035a kṛśatve na samaṃ rājann āśāyā vidyate nṛpa
12,126.035c tasyā vai durlabhatvāt tu prārthitāḥ pārthivā mayā
12,126.036 rājovāca
12,126.036a kṛśākṛśe mayā brahman gṛhīte vacanāt tava
12,126.036c durlabhatvaṃ ca tasyaiva vedavākyam iva dvija
12,126.037a saṃśayas tu mahāprājña saṃjāto hṛdaye mama
12,126.037c tan me sattama tattvena vaktum arhasi pṛcchataḥ
12,126.038a tvattaḥ kṛśataraṃ kiṃ nu bravītu bhagavān idam
12,126.038c yadi guhyaṃ na te vipra loke 'smin kiṃ nu durlabham
12,126.039 kṛśatanur uvāca
12,126.039a durlabho 'py atha vā nāsti yo 'rthī dhṛtim ivāpnuyāt
12,126.039c sudurlabhataras tāta yo 'rthinaṃ nāvamanyate
12,126.040a saṃśrutya nopakriyate paraṃ śaktyā yathārhataḥ
12,126.040c saktā yā sarvabhūteṣu sāśā kṛśatarī mayā
12,126.040d*0293_01 kṛtaghneṣu ca yā saktā nṛśaṃseṣv alaseṣu ca
12,126.040d*0293_02 apakāriṣu yā saktā sāśā kṛśatarī mayā
12,126.041a ekaputraḥ pitā putre naṣṭe vā proṣite tathā
12,126.041c pravṛttiṃ yo na jānāti sāśā kṛśatarī mayā
12,126.042a prasave caiva nārīṇāṃ vṛddhānāṃ putrakāritā
12,126.042c tathā narendra dhaninām āśā kṛśatarī mayā
12,126.042d*0294_01 pradānakāṅkṣiṇīnāṃ ca kanyānāṃ vayasi sthite
12,126.042d*0294_02 śrutvā kathās tathāyuktāḥ sāśā kṛśatarī mayā
12,126.043 ṛṣabha uvāca
12,126.043a etac chrutvā tato rājan sa rājā sāvarodhanaḥ
12,126.043c saṃspṛśya pādau śirasā nipapāta dvijarṣabhe
12,126.044 rājovāca
12,126.044a prasādaye tvā bhagavan putreṇecchāmi saṃgatim
12,126.044b*0295_01 yad etad uktaṃ bhavatā saṃprati dvijasattama
12,126.044c vṛṇīṣva ca varaṃ vipra yam icchasi yathāvidhi
12,126.045 ṛṣabha uvāca
12,126.045a abravīc ca hi taṃ vākyaṃ rājā rājīvalocanaḥ
12,126.045c satyam etad yathā vipra tvayoktaṃ nāsty ato mṛṣā
12,126.046a tataḥ prahasya bhagavāṃs tanur dharmabhṛtāṃ varaḥ
12,126.046c putram asyānayat kṣipraṃ tapasā ca śrutena ca
12,126.047a taṃ samānāyya putraṃ tu tadopālabhya pārthivam
12,126.047c ātmānaṃ darśayām āsa dharmaṃ dharmabhṛtāṃ varaḥ
12,126.048a saṃdarśayitvā cātmānaṃ divyam adbhutadarśanam
12,126.048c vipāpmā vigatakrodhaś cacāra vanam antikāt
12,126.049a etad dṛṣṭaṃ mayā rājaṃs tataś ca vacanaṃ śrutam
12,126.049c āśām apanayasvāśu tataḥ kṛśatarīm imām
12,126.050 bhīṣma uvāca
12,126.050a sa tatrokto mahārāja ṛṣabheṇa mahātmanā
12,126.050c sumitro 'panayat kṣipram āśāṃ kṛśatarīṃ tadā
12,126.051a evaṃ tvam api kaunteya śrutvā vāṇīm imāṃ mama
12,126.051c sthiro bhava yathā rājan himavān acalottamaḥ
12,126.052a tvaṃ hi draṣṭā ca śrotā ca kṛcchreṣv arthakṛteṣv iha
12,126.052c śrutvā mama mahārāja na saṃtaptum ihārhasi
12,127.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,127.001a nāmṛtasyeva paryāptir mamāsti bruvati tvayi
12,127.001b*0296_01 yady api syāt parāvṛttis tathātṛpto 'smi bhārata
12,127.001c tasmāt kathaya bhūyas tvaṃ dharmam eva pitāmaha
12,127.001d*0297_01 na hi tṛptiṃ parāṃ yāmi dharme kautūhalaṃ hi me
12,127.002 bhīṣma uvāca
12,127.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,127.002c gautamasya ca saṃvādaṃ yamasya ca mahātmanaḥ
12,127.003a pāriyātragiriṃ prāpya gautamasyāśramo mahān
12,127.003c uvāsa gautamo yatra kālaṃ tad api me śṛṇu
12,127.004a ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi so 'tapyad gautamas tapaḥ
12,127.004c tam ugratapasaṃ yuktaṃ tapasā bhāvitaṃ munim
12,127.005a upayāto naravyāghra lokapālo yamas tadā
12,127.005c tam apaśyat sutapasam ṛṣiṃ vai gautamaṃ munim
12,127.006a sa taṃ viditvā brahmarṣir yamam āgatam ojasā
12,127.006c prāñjaliḥ prayato bhūtvā upasṛptas tapodhanaḥ
12,127.007a taṃ dharmarājo dṛṣṭvaiva namaskṛtya nararṣabham
12,127.007c nyamantrayata dharmeṇa kriyatāṃ kim iti bruvan
12,127.008 gautama uvāca
12,127.008a mātāpitṛbhyām ānṛṇyaṃ kiṃ kṛtvā samavāpnuyāt
12,127.008c kathaṃ ca lokān aśnāti puruṣo durlabhāñ śubhān
12,127.009 yama uvāca
12,127.009*0298_01 nānyat tīrthaṃ na devo 'nyo dharmo 'nyo na kathaṃ cana
12,127.009*0298_02 naraṃ tāvad ajānantaṃ pāvayanti mahīpatim
12,127.009*0298_03 tasmāt pāpaṃ parityajya bhaktim āsthāya śāśvatīm
12,127.009*0298_04 karmaṇā manasā vācāto bhajann anṛṇo bhavet
12,127.009a tapaḥśaucavatā nityaṃ satyadharmaratena ca
12,127.009c mātāpitror aharahaḥ pūjanaṃ kāryam añjasā
12,127.010a aśvamedhaiś ca yaṣṭavyaṃ bahubhiḥ svāptadakṣiṇaiḥ
12,127.010c tena lokān upāśnāti puruṣo 'dbhutadarśanān
12,128.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,128.001a mitraiḥ prahīyamāṇasya bahvamitrasya kā gatiḥ
12,128.001c rājñaḥ saṃkṣīṇakośasya balahīnasya bhārata
12,128.002a duṣṭāmātyasahāyasya srutamantrasya sarvataḥ
12,128.002c rājyāt pracyavamānasya gatim anyām apaśyataḥ
12,128.003a paracakrābhiyātasya durbalasya balīyasā
12,128.003a*0299_01 **** **** pararāṣṭrāṇi mṛdnataḥ
12,128.003a*0299_02 vigrahe vartamānasya
12,128.003c asaṃvihitarāṣṭrasya deśakālāvajānataḥ
12,128.004a aprāpyaṃ ca bhavet sāntvaṃ bhedo vāpy atipīḍanāt
12,128.004c jīvitaṃ cārthahetor vā tatra kiṃ sukṛtaṃ bhavet
12,128.005 bhīṣma uvāca
12,128.005a guhyaṃ mā dharmam aprākṣīr atīva bharatarṣabha
12,128.005c apṛṣṭo notsahe vaktuṃ dharmam enaṃ yudhiṣṭhira
12,128.006a dharmo hy aṇīyān vacanād buddheś ca bharatarṣabha
12,128.006c śrutvopāsya sadācāraiḥ sādhur bhavati sa kva cit
12,128.007a karmaṇā buddhipūrveṇa bhavaty āḍhyo na vā punaḥ
12,128.007c tādṛśo 'yam anupraśnaḥ sa vyavasyas tvayā dhiyā
12,128.008a upāyaṃ dharmabahulaṃ yātrārthaṃ śṛṇu bhārata
12,128.008c nāham etādṛśaṃ dharmaṃ bubhūṣe dharmakāraṇāt
12,128.008e duḥkhādāna ihāḍhyeṣu syāt tu paścāt kṣamo mataḥ
12,128.009a anugamya gatīnāṃ ca sarvāsām eva niścayam
12,128.009c yathā yathā hi puruṣo nityaṃ śāstram avekṣate
12,128.009e tathā tathā vijānāti vijñānaṃ cāsya rocate
12,128.010a avijñānād ayogaś ca puruṣasyopajāyate
12,128.010c avijñānād ayogo hi yogo bhūtikaraḥ punaḥ
12,128.011a aśaṅkamāno vacanam anasūyur idaṃ śṛṇu
12,128.011c rājñaḥ kośakṣayād eva jāyate balasaṃkṣayaḥ
12,128.012a kośaṃ saṃjanayed rājā nirjalebhyo yathā jalam
12,128.012c kālaṃ prāpyānugṛhṇīyād eṣa dharmo 'tra sāṃpratam
12,128.013a upāyadharmaṃ prāpyainaṃ pūrvair ācaritaṃ janaiḥ
12,128.013c anyo dharmaḥ samarthānām āpatsv anyaś ca bhārata
12,128.014a prākkośaḥ procyate dharmo buddhir dharmād garīyasī
12,128.014c dharmaṃ prāpya nyāyavṛttim abalīyān na vindati
12,128.015a yasmād dhanasyopapattir ekāntena na vidyate
12,128.015c tasmād āpady adharmo 'pi śrūyate dharmalakṣaṇaḥ
12,128.016a adharmo jāyate yasminn iti vai kavayo viduḥ
12,128.016c anantaraḥ kṣatriyasya iti vai vicikitsase
12,128.017a yathāsya dharmo na glāyen neyāc chatruvaśaṃ yathā
12,128.017c tat kartavyam ihety āhur nātmānam avasādayet
12,128.018a sannātmā naiva dharmasya na parasya na cātmanaḥ
12,128.018c sarvopāyair ujjihīrṣed ātmānam iti niścayaḥ
12,128.019a tatra dharmavidāṃ tāta niścayo dharmanaipuṇe
12,128.019c udyamo jīvanaṃ kṣatre bāhuvīryād iti śrutiḥ
12,128.020a kṣatriyo vṛttisaṃrodhe kasya nādātum arhati
12,128.020c anyatra tāpasasvāc ca brāhmaṇasvāc ca bhārata
12,128.021a yathā vai brāhmaṇaḥ sīdann ayājyam api yājayet
12,128.021c abhojyānnāni cāśnīyāt tathedaṃ nātra saṃśayaḥ
12,128.022a pīḍitasya kim advāram utpatho nidhṛtasya vā
12,128.022c advārataḥ pradravati yadā bhavati pīḍitaḥ
12,128.023a tasya kośabalajyānyā sarvalokaparābhavaḥ
12,128.023c bhaikṣacaryā na vihitā na ca viṭśūdrajīvikā
12,128.024a svadharmānantarā vṛttir yānyān anupajīvataḥ
12,128.024c vahataḥ prathamaṃ kalpam anukalpena jīvanam
12,128.025a āpadgatena dharmāṇām anyāyenopajīvanam
12,128.025c api hy etad brāhmaṇeṣu dṛṣṭaṃ vṛttiparikṣaye
12,128.026a kṣatriye saṃśayaḥ kaḥ syād ity etan niścitaṃ sadā
12,128.026c ādadīta viśiṣṭebhyo nāvasīdet kathaṃ cana
12,128.027a hantāraṃ rakṣitāraṃ ca prajānāṃ kṣatriyaṃ viduḥ
12,128.027c tasmāt saṃrakṣatā kāryam ādānaṃ kṣatrabandhunā
12,128.028a anyatra rājan hiṃsāyā vṛttir nehāsti kasya cit
12,128.028c apy araṇyasamutthasya ekasya carato muneḥ
12,128.029a na śaṅkhalikhitāṃ vṛttiṃ śakyam āsthāya jīvitum
12,128.029c viśeṣataḥ kuruśreṣṭha prajāpālanam īpsatā
12,128.030a parasparābhisaṃrakṣā rājñā rāṣṭreṇa cāpadi
12,128.030c nityam eveha kartavyā eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
12,128.031a rājā rāṣṭraṃ yathāpatsu dravyaughaiḥ parirakṣati
12,128.031c rāṣṭreṇa rājā vyasane parirakṣyas tathā bhavet
12,128.032a kośaṃ daṇḍaṃ balaṃ mitraṃ yad anyad api saṃcitam
12,128.032c na kurvītāntaraṃ rāṣṭre rājā parigate kṣudhā
12,128.033a bījaṃ bhaktena saṃpādyam iti dharmavido viduḥ
12,128.033c atraitac chambarasyāhur mahāmāyasya darśanam
12,128.034a dhik tasya jīvitaṃ rājño rāṣṭre yasyāvasīdati
12,128.034c avṛttyāntyamanuṣyo 'pi yo vai veda śiber vacaḥ
12,128.035a rājñaḥ kośabalaṃ mūlaṃ kośamūlaṃ punar balam
12,128.035c tan mūlaṃ sarvadharmāṇāṃ dharmamūlāḥ punaḥ prajāḥ
12,128.036a nānyān apīḍayitveha kośaḥ śakyaḥ kuto balam
12,128.036c tadarthaṃ pīḍayitvā ca doṣaṃ na prāptum arhati
12,128.037a akāryam api yajñārthaṃ kriyate yajñakarmasu
12,128.037c etasmāt kāraṇād rājā na doṣaṃ prāptum arhati
12,128.038a arthārtham anyad bhavati viparītam athāparam
12,128.038c anarthārtham athāpy anyat tat sarvaṃ hy arthalakṣaṇam
12,128.038e evaṃ buddhyā saṃprapaśyen medhāvī kāryaniścayam
12,128.039a yajñārtham anyad bhavati yajñe nārthas tathāparaḥ
12,128.039c yajñasyārthārtham evānyat tat sarvaṃ yajñasādhanam
12,128.040a upamām atra vakṣyāmi dharmatattvaprakāśinīm
12,128.040c yūpaṃ chindanti yajñārthaṃ tatra ye paripanthinaḥ
12,128.041a drumāḥ ke cana sāmantā dhruvaṃ chindanti tān api
12,128.041c te cāpi nipatanto 'nyān nighnanti ca vanaspatīn
12,128.042a evaṃ kośasya mahato ye narāḥ paripanthinaḥ
12,128.042c tān ahatvā na paśyāmi siddhim atra paraṃtapa
12,128.043a dhanena jayate lokāv ubhau param imaṃ tathā
12,128.043c satyaṃ ca dharmavacanaṃ yathā nāsty adhanas tathā
12,128.044a sarvopāyair ādadīta dhanaṃ yajñaprayojanam
12,128.044c na tulyadoṣaḥ syād evaṃ kāryākāryeṣu bhārata
12,128.045a naitau saṃbhavato rājan kathaṃ cid api bhārata
12,128.045c na hy araṇyeṣu paśyāmi dhanavṛddhān ahaṃ kva cit
12,128.046a yad idaṃ dṛśyate vittaṃ pṛthivyām iha kiṃ cana
12,128.046c mamedaṃ syān mamedaṃ syād ity ayaṃ kāṅkṣate janaḥ
12,128.047a na ca rājyasamo dharmaḥ kaś cid asti paraṃtapa
12,128.047c dharmaṃ śaṃsanti te rājñām āpadartham ito 'nyathā
12,128.048a dānena karmaṇā cānye tapasānye tapasvinaḥ
12,128.048c buddhyā dākṣyeṇa cāpy anye cinvanti dhanasaṃcayān
12,128.049a adhanaṃ durbalaṃ prāhur dhanena balavān bhavet
12,128.049c sarvaṃ dhanavataḥ prāpyaṃ sarvaṃ tarati kośavān
12,128.049e kośād dharmaś ca kāmaś ca paro lokas tathāpy ayam
12,128.049f*0300_01 taṃ ca dharmeṇa lipseta nādharmeṇa kadā cana
12,128.049f*0301_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
12,128.049f*0301_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
12,129.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,129.001a kṣīṇasya dīrghasūtrasya sānukrośasya bandhuṣu
12,129.001c viraktapaurarāṣṭrasya nirdravyanicayasya ca
12,129.002a pariśaṅkitamukhyasya srutamantrasya bhārata
12,129.002c asaṃbhāvitamitrasya bhinnāmātyasya sarvaśaḥ
12,129.003a paracakrābhiyātasya durbalasya balīyasā
12,129.003c āpannacetaso brūhi kiṃ kāryam avaśiṣyate
12,129.004 bhīṣma uvāca
12,129.004a bāhyaś ced vijigīṣuḥ syād dharmārthakuśalaḥ śuciḥ
12,129.004c javena saṃdhiṃ kurvīta pūrvān pūrvān vimokṣayan
12,129.005a adharmavijigīṣuś ced balavān pāpaniścayaḥ
12,129.005c ātmanaḥ saṃnirodhena saṃdhiṃ tenābhiyojayet
12,129.006a apāsya rājadhānīṃ vā tared anyena vāpadam
12,129.006c tadbhāvabhāve dravyāṇi jīvan punar upārjayet
12,129.007a yās tu syuḥ kevalatyāgāc chakyās taritum āpadaḥ
12,129.007c kas tatrādhikam ātmānaṃ saṃtyajed arthadharmavit
12,129.008a avarodhāj jugupseta kā sapatnadhane dayā
12,129.008c na tv evātmā pradātavyaḥ śakye sati kathaṃ cana
12,129.009 yudhiṣṭhira uvāca
12,129.009a ābhyantare prakupite bāhye copanipīḍite
12,129.009c kṣīṇe kośe srute mantre kiṃ kāryam avaśiṣyate
12,129.010 bhīṣma uvāca
12,129.010a kṣipraṃ vā saṃdhikāmaḥ syāt kṣipraṃ vā tīkṣṇavikramaḥ
12,129.010c padāpanayanaṃ kṣipram etāvat sāṃparāyikam
12,129.011a anuraktena puṣṭena hṛṣṭena jagatīpate
12,129.011c alpenāpi hi sainyena mahīṃ jayati pārthivaḥ
12,129.012a hato vā divam ārohed vijayī kṣitim āvaset
12,129.012c yuddhe tu saṃtyajan prāṇāñ śakrasyaiti salokatām
12,129.013a sarvalokāgamaṃ kṛtvā mṛdutvaṃ gantum eva ca
12,129.013c viśvāsād vinayaṃ kuryād vyavasyed vāpy upānahau
12,129.014a apakramitum icched vā yathākāmaṃ tu sāntvayet
12,129.014c viliṅgamitvā mitreṇa tataḥ svayam upakramet
12,130.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,130.001a hīne paramake dharme sarvalokātilaṅghini
12,130.001c sarvasmin dasyusād bhūte pṛthivyām upajīvane
12,130.002a kenāsmin brāhmaṇo jīvej jaghanye kāla āgate
12,130.002c asaṃtyajan putrapautrān anukrośāt pitāmaha
12,130.003 bhīṣma uvāca
12,130.003a vijñānabalam āsthāya jīvitavyaṃ tathāgate
12,130.003c sarvaṃ sādhvartham evedam asādhvarthaṃ na kiṃ cana
12,130.004a asādhubhyo nirādāya sādhubhyo yaḥ prayacchati
12,130.004c ātmānaṃ saṃkramaṃ kṛtvā kṛtsnadharmavid eva saḥ
12,130.005a suroṣeṇātmano rājan rājye sthitim akopayan
12,130.005c adattam apy ādadīta dātur vittaṃ mameti vā
12,130.006a vijñānabalapūto yo vartate ninditeṣv api
12,130.006c vṛttavijñānavān dhīraḥ kas taṃ kiṃ vaktum arhati
12,130.007a yeṣāṃ balakṛtā vṛttir naiṣām anyābhirocate
12,130.007c tejasābhipravardhante balavanto yudhiṣṭhira
12,130.008a yad eva prakṛtaṃ śāstram aviśeṣeṇa vindati
12,130.008c tad eva madhyāḥ sevante medhāvī cāpy athottaram
12,130.009a ṛtvikpurohitācāryān satkṛtair abhipūjitān
12,130.009c na brāhmaṇān yātayeta doṣān prāpnoti yātayan
12,130.010a etat pramāṇaṃ lokasya cakṣur etat sanātanam
12,130.010c tat pramāṇo 'vagāheta tena tat sādhv asādhu vā
12,130.011a bahūni grāmavāstavyā roṣād brūyuḥ parasparam
12,130.011c na teṣāṃ vacanād rājā satkuryād yātayeta vā
12,130.012a na vācyaḥ parivādo vai na śrotavyaḥ kathaṃ cana
12,130.012c karṇāv eva pidhātavyau prastheyaṃ vā tato 'nyataḥ
12,130.013a na vai satāṃ vṛttam etat parivādo na paiśunam
12,130.013c guṇānām eva vaktāraḥ santaḥ satsu yudhiṣṭhira
12,130.014a yathā samadhurau damyau sudāntau sādhuvāhinau
12,130.014c dhuram udyamya vahatas tathā varteta vai nṛpaḥ
12,130.014e yathā yathāsya vahataḥ sahāyāḥ syus tathāpare
12,130.015a ācāram eva manyante garīyo dharmalakṣaṇam
12,130.015c apare naivam icchanti ye śaṅkhalikhitapriyāḥ
12,130.015e mārdavād atha lobhād vā te brūyur vākyam īdṛśam
12,130.016a ārṣam apy atra paśyanti vikarmasthasya yāpanam
12,130.016c na cārṣāt sadṛśaṃ kiṃ cit pramāṇaṃ vidyate kva cit
12,130.017a devā api vikarmasthaṃ yātayanti narādhamam
12,130.017c vyājena vindan vittaṃ hi dharmāt tu parihīyate
12,130.018a sarvataḥ satkṛtaḥ sadbhir bhūtiprabhavakāraṇaiḥ
12,130.018c hṛdayenābhyanujñāto yo dharmas taṃ vyavasyati
12,130.019a yaś caturguṇasaṃpannaṃ dharmaṃ veda sa dharmavit
12,130.019c aher iva hi dharmasya padaṃ duḥkhaṃ gaveṣitum
12,130.020a yathā mṛgasya viddhasya mṛgavyādhaḥ padaṃ nayet
12,130.020c kakṣe rudhirapātena tathā dharmapadaṃ nayet
12,130.021a evaṃ sadbhir vinītena pathā gantavyam acyuta
12,130.021c rājarṣīṇāṃ vṛttam etad avagaccha yudhiṣṭhira
12,131.001 bhīṣma uvāca
12,131.001a svarāṣṭrāt pararāṣṭrāc ca kośaṃ saṃjanayen nṛpaḥ
12,131.001c kośād dhi dharmaḥ kaunteya rājyamūlaḥ pravartate
12,131.002a tasmāt saṃjanayet kośaṃ saṃhṛtya paripālayet
12,131.002c paripālyānugṛhṇīyād eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
12,131.003a na kośaḥ śuddhaśaucena na nṛśaṃsena jāyate
12,131.003c padaṃ madhyamam āsthāya kośasaṃgrahaṇaṃ caret
12,131.004a abalasya kutaḥ kośo hy akośasya kuto balam
12,131.004c abalasya kuto rājyam arājñaḥ śrīḥ kuto bhavet
12,131.005a uccair vṛtteḥ śriyo hānir yathaiva maraṇaṃ tathā
12,131.005c tasmāt kośaṃ balaṃ mitrāṇy atha rājā vivardhayet
12,131.006a hīnakośaṃ hi rājānam avajānanti mānavāḥ
12,131.006c na cāsyālpena tuṣyanti kāryam abhyutsahanti ca
12,131.007a śriyo hi kāraṇād rājā satkriyāṃ labhate parām
12,131.007c sāsya gūhati pāpāni vāso guhyam iva striyāḥ
12,131.008a ṛddhim asyānuvartante purā viprakṛtā janāḥ
12,131.008c śālāvṛkā ivājasraṃ jighāṃsūn iva vindati
12,131.008e īdṛśasya kuto rājñaḥ sukhaṃ bharatasattama
12,131.009a udyacched eva na glāyed udyamo hy eva pauruṣam
12,131.009c apy aparvaṇi bhajyeta na nameteha kasya cit
12,131.010a apy araṇyaṃ samāśritya cared dasyugaṇaiḥ saha
12,131.010c na tv evoddhṛtamaryādair dasyubhiḥ sahitaś caret
12,131.010e dasyūnāṃ sulabhā senā raudrakarmasu bhārata
12,131.011a ekāntena hy amaryādāt sarvo 'py udvijate janaḥ
12,131.011c dasyavo 'py upaśaṅkante niranukrośakāriṇaḥ
12,131.012a sthāpayed eva maryādāṃ janacittaprasādinīm
12,131.012c alpāpy atheha maryādā loke bhavati pūjitā
12,131.013a nāyaṃ loko 'sti na para iti vyavasito janaḥ
12,131.013c nālaṃ gantuṃ ca viśvāsaṃ nāstike bhayaśaṅkini
12,131.014a yathā sadbhiḥ parādānam ahiṃsā dasyubhis tathā
12,131.014c anurajyanti bhūtāni samaryādeṣu dasyuṣu
12,131.015a ayudhyamānasya vadho dārāmarśaḥ kṛtaghnatā
12,131.015c brahmavittasya cādānaṃ niḥśeṣakaraṇaṃ tathā
12,131.015e striyā moṣaḥ paristhānaṃ dasyuṣv etad vigarhitam
12,131.016a sa eṣa eva bhavati dasyur etāni varjayan
12,131.016c abhisaṃdadhate ye na vināśāyāsya bhārata
12,131.016e naśeṣam evopālabhya na kurvantīti niścayaḥ
12,131.017a tasmāt saśeṣaṃ kartavyaṃ svādhīnam api dasyubhiḥ
12,131.017c na balastho 'ham asmīti nṛśaṃsāni samācaret
12,131.018a saśeṣakāriṇas tāta śeṣaṃ paśyanti sarvataḥ
12,131.018c niḥśeṣakāriṇo nityam aśeṣakaraṇād bhayam
12,132.001 bhīṣma uvāca
12,132.001*0302_01 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,132.001a atra karmāntavacanaṃ kīrtayanti purāvidaḥ
12,132.001c pratyakṣāv eva dharmārthau kṣatriyasya vijānataḥ
12,132.001e tatra na vyavadhātavyaṃ parokṣā dharmayāpanā
12,132.002a adharmo dharma ity etad yathā vṛkapadaṃ tathā
12,132.002c dharmādharmaphale jātu na dadarśeha kaś cana
12,132.003a bubhūṣed balavān eva sarvaṃ balavato vaśe
12,132.003c śriyaṃ balam amātyāṃś ca balavān iha vindati
12,132.004a yo hy anāḍhyaḥ sa patitas tad ucchiṣṭaṃ yad alpakam
12,132.004c bahv apathyaṃ balavati na kiṃ cit trāyate bhayāt
12,132.005a ubhau satyādhikārau tau trāyete mahato bhayāt
12,132.005c ati dharmād balaṃ manye balād dharmaḥ pravartate
12,132.006a bale pratiṣṭhito dharmo dharaṇyām iva jaṅgamaḥ
12,132.006c dhūmo vāyor iva vaśaṃ balaṃ dharmo 'nuvartate
12,132.007a anīśvare balaṃ dharmo drumaṃ vallīva saṃśritā
12,132.007c vaśyo balavatāṃ dharmaḥ sukhaṃ bhogavatām iva
12,132.007e nāsty asādhyaṃ balavatāṃ sarvaṃ balavatāṃ śuci
12,132.008a durācāraḥ kṣīṇabalaḥ parimāṇaṃ niyacchati
12,132.008c atha tasmād udvijate sarvo loko vṛkād iva
12,132.009a apadhvasto hy avamato duḥkhaṃ jīvati jīvitam
12,132.009c jīvitaṃ yad avakṣiptaṃ yathaiva maraṇaṃ tathā
12,132.010a yad enam āhuḥ pāpena cāritreṇa vinikṣatam
12,132.010c sa bhṛśaṃ tapyate 'nena vākśalyena parikṣataḥ
12,132.011a atraitad āhur ācāryāḥ pāpasya parimokṣaṇe
12,132.011c trayīṃ vidyāṃ niṣeveta tathopāsīta sa dvijān
12,132.012a prasādayen madhurayā vācāpy atha ca karmaṇā
12,132.012c mahāmanāś caiva bhaved vivahec ca mahākule
12,132.013a ity asmīti vaded evaṃ pareṣāṃ kīrtayan guṇān
12,132.013c japed udakaśīlaḥ syāt peśalo nātijalpanaḥ
12,132.014a brahmakṣatraṃ saṃpraviśed bahu kṛtvā suduṣkaram
12,132.014c ucyamāno 'pi lokena bahu tat tad acintayan
12,132.015a apāpo hy evam ācāraḥ kṣipraṃ bahumato bhavet
12,132.015c sukhaṃ vittaṃ ca bhuñjīta vṛttenaitena gopayet
12,132.015d*0303_01 api tebhyo mṛgān hatvā nayec ca satataṃ vane
12,132.015d*0303_02 yasmin na pratigṛhṇanti dasyubhojanaśaṅkayā
12,132.015e loke ca labhate pūjāṃ paratra ca mahat phalam
12,133.001 bhīṣma uvāca
12,133.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,133.001c yathā dasyuḥ samaryādaḥ pretyabhāve na naśyati
12,133.002a prahartā matimāñ śūraḥ śrutavān anṛśaṃsavān
12,133.002c rakṣann akṣayiṇaṃ dharmaṃ brahmaṇyo gurupūjakaḥ
12,133.003a niṣādyāṃ kṣatriyāj jātaḥ kṣatradharmānupālakaḥ
12,133.003c kāpavyo nāma naiṣādir dasyutvāt siddhim āptavān
12,133.004a araṇye sāyapūrvāhṇe mṛgayūthaprakopitā
12,133.004b*0304_01 asti kāpalyasa iti mṛgayur dharmakovidaḥ
12,133.004c vidhijño mṛgajātīnāṃ nipānānāṃ ca kovidaḥ
12,133.005a sarvakānanadeśajñaḥ pāriyātracaraḥ sadā
12,133.005c dharmajñaḥ sarvabhūtānām amogheṣur dṛḍhāyudhaḥ
12,133.006a apy anekaśatāḥ senā eka eva jigāya saḥ
12,133.006c sa vṛddhāv andhapitarau mahāraṇye 'bhyapūjayat
12,133.007a madhumāṃsair mūlaphalair annair uccāvacair api
12,133.007c satkṛtya bhojayām āsa samyak paricacāra ca
12,133.008a āraṇyakān pravrajitān brāhmaṇān paripālayan
12,133.008c api tebhyo mṛgān hatvā nināya ca mahāvane
12,133.009a ye sma na pratigṛhṇanti dasyubhojanaśaṅkayā
12,133.009c teṣām āsajya geheṣu kālya eva sa gacchati
12,133.010a taṃ bahūni sahasrāṇi grāmaṇitve 'bhivavrire
12,133.010c nirmaryādāni dasyūnāṃ niranukrośakāriṇām
12,133.011 dasyava ūcuḥ
12,133.011a muhūrtadeśakālajña prājña śīladṛḍhāyudha
12,133.011c grāmaṇīr bhava no mukhyaḥ sarveṣām eva saṃmataḥ
12,133.012a yathā yathā vakṣyasi naḥ kariṣyāmas tathā tathā
12,133.012c pālayāsmān yathānyāyaṃ yathā mātā yathā pitā
12,133.013 kāpavya uvāca
12,133.013a mā vadhīs tvaṃ striyaṃ bhīruṃ mā śiśuṃ mā tapasvinam
12,133.013c nāyudhyamāno hantavyo na ca grāhyā balāt striyaḥ
12,133.014a sarvathā strī na hantavyā sarvasattveṣu yudhyatā
12,133.014c nityaṃ gobrāhmaṇe svasti yoddhavyaṃ ca tadarthataḥ
12,133.015a sasyaṃ ca nāpahantavyaṃ sīravighnaṃ ca mā kṛthāḥ
12,133.015b*0305_01 pitaro devatā viprāḥ śapanty atra nivārite
12,133.015c pūjyante yatra devāś ca pitaro 'tithayas tathā
12,133.016a sarvabhūteṣv api ca vai brāhmaṇo mokṣam arhati
12,133.016c kāryā cāpacitis teṣāṃ sarvasvenāpi yā bhavet
12,133.017a yasya hy ete saṃpraruṣṭā mantrayanti parābhavam
12,133.017c na tasya triṣu lokeṣu trātā bhavati kaś cana
12,133.018a yo brāhmaṇān paribhaved vināśaṃ vāpi rocayet
12,133.018c sūryodaya ivāvaśyaṃ dhruvaṃ tasya parābhavaḥ
12,133.019a ihaiva phalam āsīnaḥ pratyākāṅkṣati śaktitaḥ
12,133.019c ye ye no na pradāsyanti tāṃs tān senābhiyāsyati
12,133.020a śiṣṭyarthaṃ vihito daṇḍo na vadhārthaṃ viniścayaḥ
12,133.020c ye ca śiṣṭān prabādhante dharmas teṣāṃ vadhaḥ smṛtaḥ
12,133.021a ye hi rāṣṭroparodhena vṛttiṃ kurvanti ke cana
12,133.021c tad eva te 'nu mīyante kuṇapaṃ kṛmayo yathā
12,133.022a ye punar dharmaśāstreṇa varterann iha dasyavaḥ
12,133.022c api te dasyavo bhūtvā kṣipraṃ siddhim avāpnuyuḥ
12,133.023 bhīṣma uvāca
12,133.023a tat sarvam upacakrus te kāpavyasyānuśāsanam
12,133.023c vṛttiṃ ca lebhire sarve pāpebhyaś cāpy upāraman
12,133.024a kāpavyaḥ karmaṇā tena mahatīṃ siddhim āptavān
12,133.024c sādhūnām ācaran kṣemaṃ dasyūn pāpān nivartayan
12,133.025a idaṃ kāpavyacaritaṃ yo nityam anukīrtayet
12,133.025c nāraṇyebhyaḥ sa bhūtebhyo bhayam ārchet kadā cana
12,133.026a bhayaṃ tasya na martyebhyo nāmartyebhyaḥ kathaṃ cana
12,133.026c na sato nāsato rājan sa hy araṇyeṣu gopatiḥ
12,134.001 bhīṣma uvāca
12,134.001a atra gāthā brahmagītāḥ kīrtayanti purāvidaḥ
12,134.001c yena mārgeṇa rājānaḥ kośaṃ saṃjanayanti ca
12,134.002a na dhanaṃ yajñaśīlānāṃ hāryaṃ devasvam eva tat
12,134.002c dasyūnāṃ niṣkriyāṇāṃ ca kṣatriyo hartum arhati
12,134.003a imāḥ prajāḥ kṣatriyāṇāṃ rakṣyāś cādyāś ca bhārata
12,134.003c dhanaṃ hi kṣatriyasyeha dvitīyasya na vidyate
12,134.004a tad asya syād balārthaṃ vā dhanaṃ yajñārtham eva vā
12,134.004c abhogyā hy oṣadhīś chittvā bhogyā eva pacanty uta
12,134.005a yo vai na devān na pitṝn na martyān haviṣārcati
12,134.005c ānantikāṃ tāṃ dhanitām āhur vedavido janāḥ
12,134.006a haret tad draviṇaṃ rājan dhārmikaḥ pṛthivīpatiḥ
12,134.006c na hi tat prīṇayel lokān na kośaṃ tadvidhaṃ nṛpaḥ
12,134.007a asādhubhyo nirādāya sādhubhyo yaḥ prayacchati
12,134.007c ātmānaṃ saṃkramaṃ kṛtvā manye dharmavid eva saḥ
12,134.007d*0306_01 tathā tathā jayel lokāñ śaktyā caiva yathā tathā
12,134.008a audbhijjā jantavaḥ ke cid yuktavāco yathā tathā
12,134.008c aniṣṭataḥ saṃbhavanti tathāyajñaḥ pratāyate
12,134.009a yathaiva daṃśamaśakaṃ yathā cāṇḍapipīlikam
12,134.009c saiva vṛttir ayajñeṣu tathā dharmo vidhīyate
12,134.010a yathā hy akasmād bhavati bhūmau pāṃsutṛṇolapam
12,134.010c tathaiveha bhaved dharmaḥ sūkṣmaḥ sūkṣmataro 'pi ca
12,135.001 bhīṣma uvāca
12,135.001*0307_01 anāgatavidhātā ca pratyutpannamatiś ca yaḥ
12,135.001*0307_02 dvāv eva sukham edhete dīrghasūtrī vinaśyati
12,135.001a atraiva cedam avyagraḥ śṛṇvākhyānam anuttamam
12,135.001c dīrghasūtraṃ samāśritya kāryākāryaviniścaye
12,135.002a nātigādhe jalasthāye suhṛdaḥ śakulās trayaḥ
12,135.002c prabhūtamatsye kaunteya babhūvuḥ sahacāriṇaḥ
12,135.003a atraikaḥ prāptakālajño dīrghadarśī tathāparaḥ
12,135.003c dīrghasūtraś ca tatraikas trayāṇāṃ jalacāriṇām
12,135.004a kadā cit taj jalasthāyaṃ matsyabandhāḥ samantataḥ
12,135.004c niḥsrāvayām āsur atho nimneṣu vividhair mukhaiḥ
12,135.005a prakṣīyamāṇaṃ taṃ buddhvā jalasthāyaṃ bhayāgame
12,135.005c abravīd dīrghadarśī tu tāv ubhau suhṛdau tadā
12,135.006a iyam āpat samutpannā sarveṣāṃ salilaukasām
12,135.006c śīghram anyatra gacchāmaḥ panthā yāvan na duṣyati
12,135.007a anāgatam anarthaṃ hi sunayair yaḥ prabādhate
12,135.007c na sa saṃśayam āpnoti rocatāṃ vāṃ vrajāmahe
12,135.008a dīrghasūtras tu yas tatra so 'bravīt samyag ucyate
12,135.008c na tu kāryā tvarā yāvad iti me niścitā matiḥ
12,135.009a atha saṃpratipattijñaḥ prābravīd dīrghadarśinam
12,135.009c prāpte kāle na me kiṃ cin nyāyataḥ parihāsyate
12,135.010a evam ukto nirākrāmad dīrghadarśī mahāmatiḥ
12,135.010c jagāma srotasaikena gambhīrasalilāśayam
12,135.011a tataḥ prasrutatoyaṃ taṃ samīkṣya salilāśayam
12,135.011c babandhur vividhair yogair matsyān matsyopajīvinaḥ
12,135.012a viloḍyamāne tasmiṃs tu srutatoye jalāśaye
12,135.012c agacchad grahaṇaṃ tatra dīrghasūtraḥ sahāparaiḥ
12,135.013a uddānaṃ kriyamāṇaṃ ca matsyānāṃ vīkṣya rajjubhiḥ
12,135.013c praviśyāntaram anyeṣām agrasat pratipattimān
12,135.014a grastam eva tad uddānaṃ gṛhītvāsta tathaiva saḥ
12,135.014c sarvān eva tu tāṃs tatra te vidur grathitā iti
12,135.015a tataḥ prakṣālyamāneṣu matsyeṣu vimale jale
12,135.015c tyaktvā rajjuṃ vimukto 'bhūc chīghraṃ saṃpratipattimān
12,135.016a dīrghasūtras tu mandātmā hīnabuddhir acetanaḥ
12,135.016c maraṇaṃ prāptavān mūḍho yathaivopahatendriyaḥ
12,135.017a evaṃ prāptatamaṃ kālaṃ yo mohān nāvabudhyate
12,135.017c sa vinaśyati vai kṣipraṃ dīrghasūtro yathā jhaṣaḥ
12,135.018a ādau na kurute śreyaḥ kuśalo 'smīti yaḥ pumān
12,135.018c sa saṃśayam avāpnoti yathā saṃpratipattimān
12,135.019a anāgatavidhānaṃ tu yo naraḥ kurute kṣamam
12,135.019c śreyaḥ prāpnoti so 'tyarthaṃ dīrghadarśī yathā hy asau
12,135.020a kalāḥ kāṣṭhā muhūrtāś ca dinā nāḍyaḥ kṣaṇā lavāḥ
12,135.020c pakṣā māsāś ca ṛtavas tulyāḥ saṃvatsarāṇi ca
12,135.021a pṛthivī deśa ity uktaḥ kālaḥ sa ca na dṛśyate
12,135.021c abhipretārthasiddhyarthaṃ nyāyato yac ca tat tathā
12,135.022a etau dharmārthaśāstreṣu mokṣaśāstreṣu carṣibhiḥ
12,135.022c pradhānāv iti nirdiṣṭau kāmeśābhimatau nṛṇām
12,135.023a parīkṣyakārī yuktas tu samyak samupapādayet
12,135.023c deśakālāv abhipretau tābhyāṃ phalam avāpnuyāt
12,136.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,136.001a sarvatra buddhiḥ kathitā śreṣṭhā te bharatarṣabha
12,136.001c anāgatā tathotpannā dīrghasūtrā vināśinī
12,136.002a tad icchāmi parāṃ buddhiṃ śrotuṃ bharatasattama
12,136.002c yathā rājan na muhyeta śatrubhiḥ parivāritaḥ
12,136.003a dharmārthakuśala prājña sarvaśāstraviśārada
12,136.003c pṛcchāmi tvā kuruśreṣṭha tan me vyākhyātum arhasi
12,136.004a śatrubhir bahubhir grasto yathā varteta pārthivaḥ
12,136.004c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ sarvam eva yathāvidhi
12,136.005a viṣamasthaṃ hi rājānaṃ śatravaḥ paripanthinaḥ
12,136.005c bahavo 'py ekam uddhartuṃ yatante pūrvatāpitāḥ
12,136.006a sarvataḥ prārthyamānena durbalena mahābalaiḥ
12,136.006c ekenaivāsahāyena śakyaṃ sthātuṃ kathaṃ bhavet
12,136.007a kathaṃ mitram ariṃ caiva vindeta bharatarṣabha
12,136.007c ceṣṭitavyaṃ kathaṃ cātra śatror mitrasya cāntare
12,136.008a prajñātalakṣaṇe rājann amitre mitratāṃ gate
12,136.008c kathaṃ nu puruṣaḥ kuryāt kiṃ vā kṛtvā sukhī bhavet
12,136.009a vigrahaṃ kena vā kuryāt saṃdhiṃ vā kena yojayet
12,136.009c kathaṃ vā śatrumadhyastho vartetābalavān iti
12,136.010a etad vai sarvakṛtyānāṃ paraṃ kṛtyaṃ paraṃtapa
12,136.010c naitasya kaś cid vaktāsti śrotā cāpi sudurlabhaḥ
12,136.011a ṛte śāṃtanavād bhīṣmāt satyasaṃdhāj jitendriyāt
12,136.011c tad anviṣya mahābāho sarvam etad vadasva me
12,136.012 bhīṣma uvāca
12,136.012a tvadyukto 'yam anupraśno yudhiṣṭhira guṇodayaḥ
12,136.012c śṛṇu me putra kārtsnyena guhyam āpatsu bhārata
12,136.013a amitro mitratāṃ yāti mitraṃ cāpi praduṣyati
12,136.013c sāmarthyayogāt kāryāṇāṃ tadgatyā hi sadā gatiḥ
12,136.014a tasmād viśvasitavyaṃ ca vigrahaṃ ca samācaret
12,136.014c deśaṃ kālaṃ ca vijñāya kāryākāryaviniścaye
12,136.015a saṃdhātavyaṃ budhair nityaṃ vyavasyaṃ ca hitārthibhiḥ
12,136.015c amitrair api saṃdheyaṃ prāṇā rakṣyāś ca bhārata
12,136.016a yo hy amitrair naro nityaṃ na saṃdadhyād apaṇḍitaḥ
12,136.016c na so 'rtham āpnuyāt kiṃ cit phalāny api ca bhārata
12,136.017a yas tv amitreṇa saṃdhatte mitreṇa ca virudhyate
12,136.017c arthayuktiṃ samālokya sumahad vindate phalam
12,136.018a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,136.018c mārjārasya ca saṃvādaṃ nyagrodhe mūṣakasya ca
12,136.019a vane mahati kasmiṃś cin nyagrodhaḥ sumahān abhūt
12,136.019c latājālaparicchanno nānādvijagaṇāyutaḥ
12,136.020a skandhavān meghasaṃkāśaḥ śītacchāyo manoramaḥ
12,136.020c vairantyam abhito jātas tarur vyālamṛgākulaḥ
12,136.021a tasya mūlaṃ samāśritya kṛtvā śatamukhaṃ bilam
12,136.021c vasati sma mahāprājñaḥ palito nāma mūṣakaḥ
12,136.022a śākhāś ca tasya saṃśritya vasati sma sukhaṃ puraḥ
12,136.022c lomaśo nāma mārjāraḥ pakṣisattvāvasādakaḥ
12,136.023a tatra cāgatya caṇḍālo vairantyakṛtaketanaḥ
12,136.023c ayojayat tam unmāthaṃ nityam astaṃ gate ravau
12,136.024a tatra snāyumayān pāśān yathāvat saṃnidhāya saḥ
12,136.024c gṛhaṃ gatvā sukhaṃ śete prabhātām eti śarvarīm
12,136.025a tatra sma nityaṃ badhyante naktaṃ bahuvidhā mṛgāḥ
12,136.025c kadā cit tatra mārjāras tv apramatto 'py abadhyata
12,136.026a tasmin baddhe mahāprājñaḥ śatrau nityātatāyini
12,136.026c taṃ kālaṃ palito jñātvā vicacāra sunirbhayaḥ
12,136.027a tenānucaratā tasmin vane viśvastacāriṇā
12,136.027c bhakṣaṃ vicaramāṇena nacirād dṛṣṭam āmiṣam
12,136.028a sa tam unmātham āruhya tad āmiṣam abhakṣayat
12,136.028c tasyopari sapatnasya baddhasya manasā hasan
12,136.029a āmiṣe tu prasaktaḥ sa kadā cid avalokayan
12,136.029c apaśyad aparaṃ ghoram ātmanaḥ śatrum āgatam
12,136.030a śaraprasūnasaṃkāśaṃ mahīvivaraśāyinam
12,136.030c nakulaṃ harikaṃ nāma capalaṃ tāmralocanam
12,136.031a tena mūṣakagandhena tvaramāṇam upāgatam
12,136.031c bhakṣārthaṃ lelihad vaktraṃ bhūmāv ūrdhvamukhaṃ sthitam
12,136.032a śākhāgatam ariṃ cānyad apaśyat koṭarālayam
12,136.032c ulūkaṃ candrakaṃ nāma tīkṣṇatuṇḍaṃ kṣapācaram
12,136.033a gatasya viṣayaṃ tasya nakulolūkayos tadā
12,136.033c athāsyāsīd iyaṃ cintā tat prāpya sumahad bhayam
12,136.034a āpady asyāṃ sukaṣṭāyāṃ maraṇe samupasthite
12,136.034c samantād bhaya utpanne kathaṃ kāryaṃ hitaiṣiṇā
12,136.035a sa tathā sarvato ruddhaḥ sarvatra samadarśanaḥ
12,136.035c abhavad bhayasaṃtaptaś cakre cemāṃ parāṃ gatim
12,136.036a āpad vināśabhūyiṣṭhā śataikīyaṃ ca jīvitam
12,136.036c samantasaṃśayā ceyam asmān āpad upasthitā
12,136.037a gataṃ hi sahasā bhūmiṃ nakulo māṃ samāpnuyāt
12,136.037b*0308_01 ulūke mūrdhni saṃnaddhe bhujagārāv avāksthite
12,136.037b*0308_02 mārjāre pāśasaṃbaddhe kiṃ kartavyaṃ mayā bhavet
12,136.037b*0308_03 kaccid rājaguṇaiḥ ṣaḍbhiḥ saptopāyās tathānagha
12,136.037c ulūkaś ceha tiṣṭhantaṃ mārjāraḥ pāśasaṃkṣayāt
12,136.038a na tv evāsmadvidhaḥ prājñaḥ saṃmohaṃ gantum arhati
12,136.038c kariṣye jīvite yatnaṃ yāvad ucchvāsanigraham
12,136.039a na hi buddhyānvitāḥ prājñā nītiśāstraviśāradāḥ
12,136.039c saṃbhramanty āpadaṃ prāpya mahato 'rthān avāpya ca
12,136.040a na tv anyām iha mārjārād gatiṃ paśyāmi sāṃpratam
12,136.040c viṣamastho hy ayaṃ jantuḥ kṛtyaṃ cāsya mahan mayā
12,136.041a jīvitārthī kathaṃ tv adya prārthitaḥ śatrubhis tribhiḥ
12,136.041c tasmād imam ahaṃ śatruṃ mārjāraṃ saṃśrayāmi vai
12,136.042a kṣatravidyāṃ samāśritya hitam asyopadhāraye
12,136.042c yenemaṃ śatrusaṃghātaṃ matipūrveṇa vañcaye
12,136.043a ayam atyantaśatrur me vaiṣamyaṃ paramaṃ gataḥ
12,136.043c mūḍho grāhayituṃ svārthaṃ saṃgatyā yadi śakyate
12,136.044a kadā cid vyasanaṃ prāpya saṃdhiṃ kuryān mayā saha
12,136.044c balinā saṃniviṣṭasya śatror api parigrahaḥ
12,136.044e kārya ity āhur ācāryā viṣame jīvitārthinā
12,136.045a śreyān hi paṇḍitaḥ śatrur na ca mitram apaṇḍitam
12,136.045c mama hy amitre mārjāre jīvitaṃ saṃpratiṣṭhitam
12,136.046a hantainaṃ saṃpravakṣyāmi hetum ātmābhirakṣaṇe
12,136.046c apīdānīm ayaṃ śatruḥ saṃgatyā paṇḍito bhavet
12,136.046d*0309_01 evaṃ vicintayām āsa mūṣakaḥ śatruceṣṭitam
12,136.047a tato 'rthagatitattvajñaḥ saṃdhivigrahakālavit
12,136.047c sāntvapūrvam idaṃ vākyaṃ mārjāraṃ mūṣako 'bravīt
12,136.048a sauhṛdenābhibhāṣe tvā kaccin mārjāra jīvasi
12,136.048c jīvitaṃ hi tavecchāmi śreyaḥ sādhāraṇaṃ hi nau
12,136.049a na te saumya viṣattavyaṃ jīviṣyasi yathā purā
12,136.049c ahaṃ tvām uddhariṣyāmi prāṇāñ jahyāṃ hi te kṛte
12,136.050a asti kaś cid upāyo 'tra puṣkalaḥ pratibhāti mām
12,136.050c yena śakyas tvayā mokṣaḥ prāptuṃ śreyo yathā mayā
12,136.051a mayā hy upāyo dṛṣṭo 'yaṃ vicārya matim ātmanaḥ
12,136.051c ātmārthaṃ ca tvadarthaṃ ca śreyaḥ sādhāraṇaṃ hi nau
12,136.052a idaṃ hi nakulolūkaṃ pāpabuddhy abhitaḥ sthitam
12,136.052c na dharṣayati mārjāra tena me svasti sāṃpratam
12,136.053a kūjaṃś capalanetro 'yaṃ kauśiko māṃ nirīkṣate
12,136.053c nagaśākhāgrahas tiṣṭhaṃs tasyāhaṃ bhṛśam udvije
12,136.054a satāṃ sāptapadaṃ sakhyaṃ savāso me 'si paṇḍitaḥ
12,136.054c sāṃvāsyakaṃ kariṣyāmi nāsti te mṛtyuto bhayam
12,136.055a na hi śaknoṣi mārjāra pāśaṃ chettuṃ vinā mayā
12,136.055c ahaṃ chetsyāmi te pāśaṃ yadi māṃ tvaṃ na hiṃsasi
12,136.056a tvam āśrito nagasyāgraṃ mūlaṃ tv aham upāśritaḥ
12,136.056c ciroṣitāv ihāvāṃ vai vṛkṣe 'smin viditaṃ hi te
12,136.057a yasminn āśvasate kaś cid yaś ca nāśvasate kva cit
12,136.057c na tau dhīrāḥ praśaṃsanti nityam udvignacetasau
12,136.058a tasmād vivardhatāṃ prītiḥ satyā saṃgatir astu nau
12,136.058c kālātītam apārthaṃ hi na praśaṃsanti paṇḍitāḥ
12,136.059a arthayuktim imāṃ tāvad yathābhūtāṃ niśāmaya
12,136.059c tava jīvitam icchāmi tvaṃ mamecchasi jīvitam
12,136.060a kaś cit tarati kāṣṭhena sugambhīrāṃ mahānadīm
12,136.060c sa tārayati tat kāṣṭhaṃ sa ca kāṣṭhena tāryate
12,136.061a īdṛśo nau samāyogo bhaviṣyati sunistaraḥ
12,136.061c ahaṃ tvāṃ tārayiṣyāmi tvaṃ ca māṃ tārayiṣyasi
12,136.062a evam uktvā tu palitas tadartham ubhayor hitam
12,136.062c hetumad grahaṇīyaṃ ca kālākāṅkṣī vyapaikṣata
12,136.063a atha suvyāhṛtaṃ tasya śrutvā śatrur vicakṣaṇaḥ
12,136.063c hetumad grahaṇīyārthaṃ mārjāro vākyam abravīt
12,136.064a buddhimān vākyasaṃpannas tad vākyam anuvarṇayan
12,136.064c tām avasthām avekṣyāntyāṃ sāmnaiva pratyapūjayat
12,136.065a tatas tīkṣṇāgradaśano vaiḍūryamaṇilocanaḥ
12,136.065c mūṣakaṃ mandam udvīkṣya mārjāro lomaśo 'bravīt
12,136.066a nandāmi saumya bhadraṃ te yo māṃ jīvantam icchasi
12,136.066c śreyaś ca yadi jānīṣe kriyatāṃ mā vicāraya
12,136.067a ahaṃ hi dṛḍham āpannas tvam āpannataro mayā
12,136.067c dvayor āpannayoḥ saṃdhiḥ kriyatāṃ mā vicāraya
12,136.068a vidhatsva prāptakālaṃ yat kāryaṃ sidhyatu cāvayoḥ
12,136.068c mayi kṛcchrād vinirmukte na vinaṅkṣyati te kṛtam
12,136.069a nyastamāno 'smi bhakto 'smi śiṣyas tvaddhitakṛt tathā
12,136.069c nideśavaśavartī ca bhavantaṃ śaraṇaṃ gataḥ
12,136.070a ity evam uktaḥ palito mārjāraṃ vaśam āgatam
12,136.070c vākyaṃ hitam uvācedam abhinītārtham arthavat
12,136.071a udāraṃ yad bhavān āha naitac citraṃ bhavadvidhe
12,136.071c vidito yas tu mārgo me hitārthaṃ śṛṇu taṃ mama
12,136.072a ahaṃ tvānupravekṣyāmi nakulān me mahad bhayam
12,136.072c trāyasva māṃ mā vadhīś ca śakto 'smi tava mokṣaṇe
12,136.073a ulūkāc caiva māṃ rakṣa kṣudraḥ prārthayate hi mām
12,136.073c ahaṃ chetsyāmi te pāśān sakhe satyena te śape
12,136.074a tad vacaḥ saṃgataṃ śrutvā lomaśo yuktam arthavat
12,136.074c harṣād udvīkṣya palitaṃ svāgatenābhyapūjayat
12,136.075a sa taṃ saṃpūjya palitaṃ mārjāraḥ sauhṛde sthitaḥ
12,136.075c suvicintyābravīd dhīraḥ prītas tvarita eva hi
12,136.076a kṣipram āgaccha bhadraṃ te tvaṃ me prāṇasamaḥ sakhā
12,136.076c tava prājña prasādād dhi kṣipraṃ prāpsyāmi jīvitam
12,136.077a yad yad evaṃgatenādya śakyaṃ kartuṃ mayā tava
12,136.077c tad ājñāpaya kartāhaṃ saṃdhir evāstu nau sakhe
12,136.078a asmāt te saṃśayān muktaḥ samitragaṇabāndhavaḥ
12,136.078c sarvakāryāṇi kartāhaṃ priyāṇi ca hitāni ca
12,136.079a muktaś ca vyasanād asmāt saumyāham api nāma te
12,136.079c prītim utpādayeyaṃ ca pratikartuṃ ca śaknuyām
12,136.079d*0310_01 pratyapakurvan bahv api na bhāti pūrvopakāriṇā tulyaḥ
12,136.079d*0310_02 ekaḥ karoti hi kṛte niṣkāraṇam eva kurute 'nyaḥ
12,136.080a grāhayitvā tu taṃ svārthaṃ mārjāraṃ mūṣakas tadā
12,136.080c praviveśa suvisrabdhaḥ samyag arthāṃś cacāra ha
12,136.081a evam āśvāsito vidvān mārjāreṇa sa mūṣakaḥ
12,136.081c mārjārorasi visrabdhaḥ suṣvāpa pitṛmātṛvat
12,136.082a līnaṃ tu tasya gātreṣu mārjārasyātha mūṣakam
12,136.082c tau dṛṣṭvā nakulolūkau nirāśau jagmatur gṛhān
12,136.082d*0311_01 tathaiva tau susaṃtrastau dṛḍham āgatatandritau
12,136.082d*0311_02 dṛṣṭvā tayoḥ parāṃ prītiṃ vismayaṃ paramaṃ gatau
12,136.082d*0311_03 balinau matimantau ca suvṛttau cāpy upāsitau
12,136.082d*0311_04 aśaktau tu nayāt tasmāt saṃpradharṣayituṃ balāt
12,136.082d*0311_05 kāryārthakṛtasaṃdhī tau dṛṣṭvā mārjāramūṣikau
12,136.082d*0311_06 ulūkanakulau tūrṇaṃ jagmatus tau svam ālayam
12,136.083a līnas tu tasya gātreṣu palito deśakālavit
12,136.083c ciccheda pāśān nṛpate kālākāṅkṣī śanaiḥ śanaiḥ
12,136.084a atha bandhaparikliṣṭo mārjāro vīkṣya mūṣakam
12,136.084c chindantaṃ vai tadā pāśān atvarantaṃ tvarānvitaḥ
12,136.085a tam atvarantaṃ palitaṃ pāśānāṃ chedane tadā
12,136.085c saṃcodayitum ārebhe mārjāro mūṣakaṃ tadā
12,136.086a kiṃ saumya nābhitvarase kiṃ kṛtārtho 'vamanyase
12,136.086c chindhi pāśān amitraghna purā śvapaca eti saḥ
12,136.087a ity uktas tvaratā tena matimān palito 'bravīt
12,136.087c mārjāram akṛtaprajñaṃ vaśyam ātmahitaṃ vacaḥ
12,136.088a tūṣṇīṃ bhava na te saumya tvarā kāryā na saṃbhramaḥ
12,136.088c vayam evātra kālajñā na kālaḥ parihāsyate
12,136.089a akāle kṛtyam ārabdhaṃ kartuṃ nārthāya kalpate
12,136.089c tad eva kāla ārabdhaṃ mahate 'rthāya kalpate
12,136.090a akālavipramuktān me tvatta eva bhayaṃ bhavet
12,136.090c tasmāt kālaṃ pratīkṣasva kim iti tvarase sakhe
12,136.091a yāvat paśyāmi caṇḍālam āyāntaṃ śastrapāṇinam
12,136.091c tataś chetsyāmi te pāśaṃ prāpte sādhāraṇe bhaye
12,136.092a tasmin kāle pramuktas tvaṃ tarum evādhirohasi
12,136.092c na hi te jīvitād anyat kiṃ cit kṛtyaṃ bhaviṣyati
12,136.093a tato bhavaty atikrānte traste bhīte ca lomaśa
12,136.093c ahaṃ bilaṃ pravekṣyāmi bhavāñ śākhāṃ gamiṣyati
12,136.094a evam uktas tu mārjāro mūṣakeṇātmano hitam
12,136.094c vacanaṃ vākyatattvajño jīvitārthī mahāmatiḥ
12,136.095a athātmakṛtyatvaritaḥ samyak praśrayam ācaran
12,136.095c uvāca lomaśo vākyaṃ mūṣakaṃ cirakāriṇam
12,136.096a na hy evaṃ mitrakāryāṇi prītyā kurvanti sādhavaḥ
12,136.096c yathā tvaṃ mokṣitaḥ kṛcchrāt tvaramāṇena vai mayā
12,136.097a tathaiva tvaramāṇena tvayā kāryaṃ hitaṃ mama
12,136.097c yatnaṃ kuru mahāprājña yathā svasty āvayor bhavet
12,136.098a atha vā pūrvavairaṃ tvaṃ smaran kālaṃ vikarṣasi
12,136.098c paśya duṣkṛtakarmatvaṃ vyaktam āyuḥkṣayo mama
12,136.099a yac ca kiṃ cin mayājñānāt purastād vipriyaṃ kṛtam
12,136.099c na tan manasi kartavyaṃ kṣamaye tvāṃ prasīda me
12,136.100a tam evaṃvādinaṃ prājñaḥ śāstravid buddhisaṃmataḥ
12,136.100c uvācedaṃ vacaḥ śreṣṭhaṃ mārjāraṃ mūṣakas tadā
12,136.101a śrutaṃ me tava mārjāra svam arthaṃ parigṛhṇataḥ
12,136.101c mamāpi tvaṃ vijānīhi svam arthaṃ parigṛhṇataḥ
12,136.102a yan mitraṃ bhītavat sādhyaṃ yan mitraṃ bhayasaṃhitam
12,136.102c surakṣitaṃ tataḥ kāryaṃ pāṇiḥ sarpamukhād iva
12,136.103a kṛtvā balavatā saṃdhim ātmānaṃ yo na rakṣati
12,136.103c apathyam iva tad bhuktaṃ tasyānarthāya kalpate
12,136.104a na kaś cit kasya cin mitraṃ na kaś cit kasya cit suhṛt
12,136.104b*0312_01 arthatas tu nibadhyante mitrāṇi ripavas tathā
12,136.104c arthair arthā nibadhyante gajair vanagajā iva
12,136.105a na hi kaś cit kṛte kārye kartāraṃ samavekṣate
12,136.105c tasmāt sarvāṇi kāryāṇi sāvaśeṣāṇi kārayet
12,136.106a tasmin kāle 'pi ca bhavān divākīrtibhayānvitaḥ
12,136.106c mama na grahaṇe śaktaḥ palāyanaparāyaṇaḥ
12,136.107a chinnaṃ tu tantubāhulyaṃ tantur eko 'vaśeṣitaḥ
12,136.107c chetsyāmy ahaṃ tad apy āśu nirvṛto bhava lomaśa
12,136.108a tayoḥ saṃvadator evaṃ tathaivāpannayor dvayoḥ
12,136.108c kṣayaṃ jagāma sā rātrir lomaśaṃ cāviśad bhayam
12,136.109a tataḥ prabhātasamaye vikṛtaḥ kṛṣṇapiṅgalaḥ
12,136.109c sthūlasphig vikaco rūkṣaḥ śvacakraparivāritaḥ
12,136.110a śaṅkukarṇo mahāvaktraḥ palito ghoradarśanaḥ
12,136.110c parigho nāma caṇḍālaḥ śastrapāṇir adṛśyata
12,136.111a taṃ dṛṣṭvā yamadūtābhaṃ mārjāras trastacetanaḥ
12,136.111c uvāca palitaṃ bhītaḥ kim idānīṃ kariṣyasi
12,136.112a atha cāpi susaṃtrastau taṃ dṛṣṭvā ghoradarśanam
12,136.112c kṣaṇena nakulolūkau nairāśyaṃ jagmatus tadā
12,136.113a balinau matimantau ca saṃghātaṃ cāpy upāgatau
12,136.113c aśakyau sunayāt tasmāt saṃpradharṣayituṃ balāt
12,136.114a kāryārthaṃ kṛtasaṃdhī tau dṛṣṭvā mārjāramūṣakau
12,136.114c ulūkanakulau tūrṇaṃ jagmatuḥ svaṃ svam ālayam
12,136.115a tataś ciccheda taṃ tantuṃ mārjārasya sa mūṣakaḥ
12,136.115c vipramukto 'tha mārjāras tam evābhyapatad drumam
12,136.116a sa ca tasmād bhayān mukto mukto ghoreṇa śatruṇā
12,136.116c bilaṃ viveśa palitaḥ śākhāṃ bheje ca lomaśaḥ
12,136.117a unmātham apy athādāya caṇḍālo vīkṣya sarvaśaḥ
12,136.117c vihatāśaḥ kṣaṇenātha tasmād deśād apākramat
12,136.117e jagāma ca svabhavanaṃ caṇḍālo bharatarṣabha
12,136.118a tatas tasmād bhayān mukto durlabhaṃ prāpya jīvitam
12,136.118c bilasthaṃ pādapāgrasthaḥ palitaṃ lomaśo 'bravīt
12,136.119a akṛtvā saṃvidaṃ kāṃ cit sahasāham upaplutaḥ
12,136.119c kṛtajñaṃ kṛtakalyāṇaṃ kaccin māṃ nābhiśaṅkase
12,136.120a gatvā ca mama viśvāsaṃ dattvā ca mama jīvitam
12,136.120c mitropabhogasamaye kiṃ tvaṃ naivopasarpasi
12,136.121a kṛtvā hi pūrvaṃ mitrāṇi yaḥ paścān nānutiṣṭhati
12,136.121c na sa mitrāṇi labhate kṛcchrāsv āpatsu durmatiḥ
12,136.122a tat kṛto 'haṃ tvayā mitraṃ sāmarthyād ātmanaḥ sakhe
12,136.122c sa māṃ mitratvam āpannam upabhoktuṃ tvam arhasi
12,136.123a yāni me santi mitrāṇi ye ca me santi bāndhavāḥ
12,136.123c sarve tvāṃ pūjayiṣyanti śiṣyā gurum iva priyam
12,136.124a ahaṃ ca pūjayiṣye tvāṃ samitragaṇabāndhavam
12,136.124c jīvitasya pradātāraṃ kṛtajñaḥ ko na pūjayet
12,136.125a īśvaro me bhavān astu śarīrasya gṛhasya ca
12,136.125c arthānāṃ caiva sarveṣām anuśāstā ca me bhava
12,136.126a amātyo me bhava prājña piteva hi praśādhi mām
12,136.126c na te 'sti bhayam asmatto jīvitenātmanaḥ śape
12,136.127a buddhyā tvam uśanāḥ sākṣād bale tv adhikṛtā vayam
12,136.127c tvanmantrabalayukto hi vindeta jayam eva ha
12,136.128a evam uktaḥ paraṃ sāntvaṃ mārjāreṇa sa mūṣakaḥ
12,136.128c uvāca paramārthajñaḥ ślakṣṇam ātmahitaṃ vacaḥ
12,136.129a yad bhavān āha tat sarvaṃ mayā te lomaśa śrutam
12,136.129c mamāpi tāvad bruvataḥ śṛṇu yat pratibhāti mām
12,136.130a veditavyāni mitrāṇi boddhavyāś cāpi śatravaḥ
12,136.130c etat susūkṣmaṃ loke 'smin dṛśyate prājñasaṃmatam
12,136.131a śatrurūpāś ca suhṛdo mitrarūpāś ca śatravaḥ
12,136.131b*0313_01 eṣāṃ saumyāni mitrāṇi krodhanāś caiva śatravaḥ
12,136.131b*0313_02 sāntvitās te na budhyante rāgalobhavaśaṃ gatāḥ
12,136.131c sāntvitās te na budhyante rāgalobhavaśaṃ gatāḥ
12,136.132a nāsti jātyā ripur nāma mitraṃ nāma na vidyate
12,136.132c sāmarthyayogāj jāyante mitrāṇi ripavas tathā
12,136.133a yo yasmiñ jīvati svārthaṃ paśyet tāvat sa jīvati
12,136.133c sa tasya tāvan mitraṃ syād yāvan na syād viparyayaḥ
12,136.134a nāsti maitrī sthirā nāma na ca dhruvam asauhṛdam
12,136.134c arthayuktyā hi jāyante mitrāṇi ripavas tathā
12,136.135a mitraṃ ca śatrutām eti kasmiṃś cit kālaparyaye
12,136.135c śatruś ca mitratām eti svārtho hi balavattaraḥ
12,136.136a yo viśvasati mitreṣu na cāśvasati śatruṣu
12,136.136c arthayuktim avijñāya calitaṃ tasya jīvitam
12,136.137a arthayuktim avijñāya yaḥ śubhe kurute matim
12,136.137c mitre vā yadi vā śatrau tasyāpi calitā matiḥ
12,136.138a na viśvased aviśvaste viśvaste 'pi na viśvaset
12,136.138c viśvāsād bhayam utpannaṃ mūlāny api nikṛntati
12,136.139a arthayuktyā hi dṛśyante pitā mātā sutās tathā
12,136.139c mātulā bhāgineyāś ca tathā saṃbandhibāndhavāḥ
12,136.140a putraṃ hi mātāpitaru tyajataḥ patitaṃ priyam
12,136.140c loko rakṣati cātmānaṃ paśya svārthasya sāratām
12,136.141a taṃ manye nikṛtiprajñaṃ yo mokṣaṃ pratyanantaram
12,136.141c kṛtyaṃ mṛgayase kartuṃ sukhopāyam asaṃśayam
12,136.142a asmin nilaya eva tvaṃ nyagrodhād avatāritaḥ
12,136.142c pūrvaṃ niviṣṭam unmāthaṃ capalatvān na buddhavān
12,136.143a ātmanaś capalo nāsti kuto 'nyeṣāṃ bhaviṣyati
12,136.143c tasmāt sarvāṇi kāryāṇi capalo hanty asaṃśayam
12,136.144a bravīti madhuraṃ kaṃ cit priyo me ha bhavān iti
12,136.144c tan mithyākaraṇaṃ sarvaṃ vistareṇāpi me śṛṇu
12,136.145a kāraṇāt priyatām eti dveṣyo bhavati kāraṇāt
12,136.145c arthārthī jīvaloko 'yaṃ na kaś cit kasya cit priyaḥ
12,136.146a sakhyaṃ sodarayor bhrātror daṃpatyor vā parasparam
12,136.146c kasya cin nābhijānāmi prītiṃ niṣkāraṇām iha
12,136.147a yady api bhrātaraḥ kruddhā bhāryā vā kāraṇāntare
12,136.147c svabhāvatas te prīyante netaraḥ prīyate janaḥ
12,136.148a priyo bhavati dānena priyavādena cāparaḥ
12,136.148c mantrahomajapair anyaḥ kāryārthaṃ prīyate janaḥ
12,136.149a utpanne kāraṇe prītir nāsti nau kāraṇāntare
12,136.149c pradhvaste kāraṇasthāne sā prītir vinivartate
12,136.150a kiṃ nu tat kāraṇaṃ manye yenāhaṃ bhavataḥ priyaḥ
12,136.150c anyatrābhyavahārārthāt tatrāpi ca budhā vayam
12,136.151a kālo hetuṃ vikurute svārthas tam anuvartate
12,136.151c svārthaṃ prājño 'bhijānāti prājñaṃ loko 'nuvartate
12,136.152a na tv īdṛśaṃ tvayā vācyaṃ viduṣi svārthapaṇḍite
12,136.152c akāle 'viṣamasthasya svārthahetur ayaṃ tava
12,136.153a tasmān nāhaṃ cale svārthāt susthitaḥ saṃdhivigrahe
12,136.153c abhrāṇām iva rūpāṇi vikurvanti kṣaṇe kṣaṇe
12,136.154a adyaiva hi ripur bhūtvā punar adyaiva sauhṛdam
12,136.154c punaś ca ripur adyaiva yuktīnāṃ paśya cāpalam
12,136.155a āsīt tāvat tu maitrī nau yāvad dhetur abhūt purā
12,136.155c sā gatā saha tenaiva kālayuktena hetunā
12,136.156a tvaṃ hi me 'tyantataḥ śatruḥ sāmarthyān mitratāṃ gataḥ
12,136.156c tat kṛtyam abhinirvṛttaṃ prakṛtiḥ śatrutāṃ gatā
12,136.157a so 'ham evaṃ praṇītāni jñātvā śāstrāṇi tattvataḥ
12,136.157c praviśeyaṃ kathaṃ pāśaṃ tvatkṛtaṃ tad vadasva me
12,136.158a tvadvīryeṇa vimukto 'haṃ madvīryeṇa tathā bhavān
12,136.158c anyonyānugrahe vṛtte nāsti bhūyaḥ samāgamaḥ
12,136.159a tvaṃ hi saumya kṛtārtho 'dya nirvṛttārthās tathā vayam
12,136.159c na te 'sty anyan mayā kṛtyaṃ kiṃ cid anyatra bhakṣaṇāt
12,136.160a aham annaṃ bhavān bhoktā durbalo 'haṃ bhavān balī
12,136.160c nāvayor vidyate saṃdhir niyukte viṣame bale
12,136.161a saṃmanye 'haṃ tava prajñāṃ yan mokṣāt pratyanantaram
12,136.161c bhakṣyaṃ mṛgayase nūnaṃ sukhopāyam asaṃśayam
12,136.162a bhakṣyārtham eva baddhas tvaṃ sa muktaḥ prasṛtaḥ kṣudhā
12,136.162c śāstrajñam abhisaṃdhāya nūnaṃ bhakṣayitādya mām
12,136.163a jānāmi kṣudhitaṃ hi tvām āhārasamayaś ca te
12,136.163c sa tvaṃ mām abhisaṃdhāya bhakṣyaṃ mṛgayase punaḥ
12,136.164a yac cāpi putradāraṃ svaṃ tat saṃnisṛjase mayi
12,136.164c śuśrūṣāṃ nāma me kartuṃ sakhe mama na tatkṣamam
12,136.165a tvayā māṃ sahitaṃ dṛṣṭvā priyā bhāryā sutāś ca ye
12,136.165c kasmān māṃ te na khādeyur hṛṣṭāḥ praṇayinas tvayi
12,136.166a nāhaṃ tvayā sameṣyāmi vṛtto hetuḥ samāgame
12,136.166c śivaṃ dhyāyasva me 'trasthaḥ sukṛtaṃ smaryate yadi
12,136.167a śatror annādyabhūtaḥ san kliṣṭasya kṣudhitasya ca
12,136.167c bhakṣyaṃ mṛgayamāṇasya kaḥ prājño viṣayaṃ vrajet
12,136.168a svasti te 'stu gamiṣyāmi dūrād api tavodvije
12,136.168c nāhaṃ tvayā sameṣyāmi nirvṛto bhava lomaśa
12,136.168d*0314_01 yadi tvaṃ sukṛtaṃ vetsi tatsakhyam anusāraya
12,136.168d*0314_02 viśvastaṃ vā pramattaṃ vā etad eva kṛtaṃ bhavet
12,136.169a balavat saṃnikarṣo hi na kadā cit praśasyate
12,136.169c praśāntād api me prājña bhetavyaṃ balinaḥ sadā
12,136.170a yadi tv arthena me kāryaṃ brūhi kiṃ karavāṇi te
12,136.170c kāmaṃ sarvaṃ pradāsyāmi na tv ātmānaṃ kadā cana
12,136.171a ātmārthe saṃtatis tyājyā rājyaṃ ratnaṃ dhanaṃ tathā
12,136.171c api sarvasvam utsṛjya rakṣed ātmānam ātmanā
12,136.172a aiśvaryadhanaratnānāṃ pratyamitre 'pi tiṣṭhatām
12,136.172c dṛṣṭā hi punar āvṛttir jīvatām iti naḥ śrutam
12,136.173a na tv ātmanaḥ saṃpradānaṃ dhanaratnavad iṣyate
12,136.173c ātmā tu sarvato rakṣyo dārair api dhanair api
12,136.174a ātmarakṣitatantrāṇāṃ suparīkṣitakāriṇām
12,136.174c āpado nopapadyante puruṣāṇāṃ svadoṣajāḥ
12,136.175a śatrūn samyag vijānanti durbalā ye balīyasaḥ
12,136.175b*0315_01 śaṅkanīyaḥ sa sarvatra priyam apy ācaran sadā
12,136.175b*0315_02 kulajānāṃ sumitrāṇāṃ dhārmikāṇāṃ mahātmanām
12,136.175c teṣāṃ na cālyate buddhir ātmārthaṃ kṛtaniścayā
12,136.176a ity abhivyaktam evāsau palitenāvabhartsitaḥ
12,136.176c mārjāro vrīḍito bhūtvā mūṣakaṃ vākyam abravīt
12,136.176d*0316_00 lomaśa uvāca
12,136.176d*0316_01 satyaṃ śape tvayāhaṃ vai mitradroho vigarhitaḥ
12,136.176d*0317_01 satāṃ saptapadaṃ mitraṃ kathaṃ tvaṃ māṃ na viśvaseḥ
12,136.177a saṃmanye 'haṃ tava prajñāṃ yas tvaṃ mama hite rataḥ
12,136.177c uktavān arthatattvena mayā saṃbhinnadarśanaḥ
12,136.178a na tu mām anyathā sādho tvaṃ vijñātum ihārhasi
12,136.178c prāṇapradānajaṃ tvatto mama sauhṛdam āgatam
12,136.179a dharmajño 'smi guṇajño 'smi kṛtajño 'smi viśeṣataḥ
12,136.179c mitreṣu vatsalaś cāsmi tvadvidheṣu viśeṣataḥ
12,136.180a tan mām evaṃgate sādho na yāvayitum arhasi
12,136.180c tvayā hi yāvyamāno 'haṃ prāṇāñ jahyāṃ sabāndhavaḥ
12,136.181a dhik śabdo hi budhair dṛṣṭo madvidheṣu manasviṣu
12,136.181c maraṇaṃ dharmatattvajña na māṃ śaṅkitum arhasi
12,136.182a iti saṃstūyamāno hi mārjāreṇa sa mūṣakaḥ
12,136.182c manasā bhāvagambhīraṃ mārjāraṃ vākyam abravīt
12,136.183a sādhur bhavāñ śrutārtho 'smi prīyate na ca viśvase
12,136.183c saṃstavair vā dhanaughair vā nāhaṃ śakyaḥ punas tvayā
12,136.184a na hy amitravaśaṃ yānti prājñā niṣkāraṇaṃ sakhe
12,136.184c asminn arthe ca gāthe dve nibodhośanasā kṛte
12,136.185a śatrusādhāraṇe kṛtye kṛtvā saṃdhiṃ balīyasā
12,136.185c samāhitaś cared yuktyā kṛtārthaś ca na viśvaset
12,136.185d*0318_01 na viśvased aviśvaste viśvaste nātiviśvaset
12,136.185d*0318_02 nityaṃ viśvāsayed anyān pareṣāṃ tu na viśvaset
12,136.186a tasmāt sarvāsv avasthāsu rakṣej jīvitam ātmanaḥ
12,136.186c dravyāṇi saṃtatiś caiva sarvaṃ bhavati jīvataḥ
12,136.187a saṃkṣepo nītiśāstrāṇām aviśvāsaḥ paro mataḥ
12,136.187c nṛṣu tasmād aviśvāsaḥ puṣkalaṃ hitam ātmanaḥ
12,136.188a vadhyante na hy aviśvastāḥ śatrubhir durbalā api
12,136.188c viśvastās tv āśu vadhyante balavanto 'pi durbalaiḥ
12,136.189a tvadvidhebhyo mayā hy ātmā rakṣyo mārjāra sarvadā
12,136.189c rakṣa tvam api cātmānaṃ caṇḍālāj jātikilbiṣāt
12,136.190a sa tasya bruvatas tv evaṃ saṃtrāsāj jātasādhvasaḥ
12,136.190c svabilaṃ hi javenāśu mārjāraḥ prayayau tataḥ
12,136.191a tataḥ śāstrārthatattvajño buddhisāmarthyam ātmanaḥ
12,136.191c viśrāvya palitaḥ prājño bilam anyaj jagāma ha
12,136.192a evaṃ prajñāvatā buddhyā durbalena mahābalāḥ
12,136.192c ekena bahavo 'mitrāḥ palitenābhisaṃdhitāḥ
12,136.193a ariṇāpi samarthena saṃdhiṃ kurvīta paṇḍitaḥ
12,136.193c mūṣakaś ca biḍālaś ca muktāv anyonyasaṃśrayāt
12,136.194a ity eṣa kṣatradharmasya mayā mārgo 'nudarśitaḥ
12,136.194c vistareṇa mahīpāla saṃkṣepeṇa punaḥ śṛṇu
12,136.195a anyonyakṛtavairau tu cakratuḥ prītim uttamām
12,136.195c anyonyam abhisaṃdhātum abhūc caiva tayor matiḥ
12,136.196a tatra prājño 'bhisaṃdhatte samyag buddhibalāśrayāt
12,136.196c abhisaṃdhīyate prājñaḥ pramādād api cābudhaiḥ
12,136.197a tasmād abhītavad bhīto viśvastavad aviśvasan
12,136.197c na hy apramattaś calati calito vā vinaśyati
12,136.198a kālena ripuṇā saṃdhiḥ kāle mitreṇa vigrahaḥ
12,136.198c kārya ity eva tattvajñāḥ prāhur nityaṃ yudhiṣṭhira
12,136.199a evaṃ matvā mahārāja śāstrārtham abhigamya ca
12,136.199c abhiyukto 'pramattaś ca prāg bhayād bhītavac caret
12,136.200a bhītavat saṃvidhiḥ kāryaḥ pratisaṃdhis tathaiva ca
12,136.200c bhayād utpadyate buddhir apramattābhiyogajā
12,136.201a na bhayaṃ vidyate rājan bhītasyānāgate bhaye
12,136.201c abhītasya tu visrambhāt sumahaj jāyate bhayam
12,136.202a na bhīrur iti cātyantaṃ mantro 'deyaḥ kathaṃ cana
12,136.202c avijñānād dhi vijñāte gacched āspadadarśiṣu
12,136.203a tasmād abhītavad bhīto viśvastavad aviśvasan
12,136.203c kāryāṇāṃ gurutāṃ buddhvā nānṛtaṃ kiṃ cid ācaret
12,136.204a evam etan mayā proktam itihāsaṃ yudhiṣṭhira
12,136.204c śrutvā tvaṃ suhṛdāṃ madhye yathāvat samupācara
12,136.205a upalabhya matiṃ cāgryām arimitrāntaraṃ tathā
12,136.205c saṃdhivigrahakālaṃ ca mokṣopāyaṃ tathāpadi
12,136.206a śatrusādhāraṇe kṛtye kṛtvā saṃdhiṃ balīyasā
12,136.206c samāgamaṃ cared yuktyā kṛtārtho na ca viśvaset
12,136.207a aviruddhāṃ trivargeṇa nītim etāṃ yudhiṣṭhira
12,136.207c abhyuttiṣṭha śrutād asmād bhūyas tvaṃ rañjayan prajāḥ
12,136.208a brāhmaṇaiś cāpi te sārdhaṃ yātrā bhavatu pāṇḍava
12,136.208c brāhmaṇā hi paraṃ śreyo divi ceha ca bhārata
12,136.209a ete dharmasya vettāraḥ kṛtajñāḥ satataṃ prabho
12,136.209c pūjitāḥ śubhakarmāṇaḥ pūrvajityā narādhipa
12,136.210a rājyaṃ śreyaḥ paraṃ rājan yaśaḥ kīrtiṃ ca lapsyase
12,136.210c kulasya saṃtatiṃ caiva yathānyāyaṃ yathākramam
12,136.211a dvayor imaṃ bhārata saṃdhivigrahaṃ; subhāṣitaṃ buddhiviśeṣakāritam
12,136.211c tathānvavekṣya kṣitipena sarvadā; niṣevitavyaṃ nṛpa śatrumaṇḍale
12,137.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,137.001a ukto mantro mahābāho na viśvāso 'sti śatruṣu
12,137.001c kathaṃ hi rājā varteta yadi sarvatra nāśvaset
12,137.002a viśvāsād dhi paraṃ rājño rājann utpadyate bhayam
12,137.002c kathaṃ vai nāśvasan rājā śatrūñ jayati pārthiva
12,137.003a etan me saṃśayaṃ chindhi mano me saṃpramuhyati
12,137.003c aviśvāsakathām etām upaśrutya pitāmaha
12,137.004 bhīṣma uvāca
12,137.004a śṛṇu kaunteya yo vṛtto brahmadattaniveśane
12,137.004c pūjanyā saha saṃvādo brahmadattasya pārthiva
12,137.005a kāmpilye brahmadattasya antaḥpuranivāsinī
12,137.005c pūjanī nāma śakunī dīrghakālaṃ sahoṣitā
12,137.006a rutajñā sarvabhūtānāṃ yathā vai jīvajīvakaḥ
12,137.006c sarvajñā sarvadharmajñā tiryagyonigatāpi sā
12,137.007a abhiprajātā sā tatra putram ekaṃ suvarcasam
12,137.007c samakālaṃ ca rājño 'pi devyāḥ putro vyajāyata
12,137.007d*0319_01 tayor arthe kṛtajñā sā khecarī pūjanī sadā
12,137.008a samudratīraṃ gatvā sā tv ājahāra phaladvayam
12,137.008c puṣṭyarthaṃ ca svaputrasya rājaputrasya caiva ha
12,137.009a phalam ekaṃ sutāyādād rājaputrāya cāparam
12,137.009c amṛtāsvādasadṛśaṃ balatejovivardhanam
12,137.009d*0320_01 ādāyādāya saivāśu tayoḥ prādāt punaḥ punaḥ
12,137.009e tatrāgacchat parāṃ vṛddhiṃ rājaputraḥ phalāśanāt
12,137.009f*0321_01 tataḥ sa dhātryā kakṣeṇa uhyamāno nṛpātmajaḥ
12,137.009f*0321_02 dadarśa taṃ pakṣisutaṃ bālyād āgatya bālakaḥ
12,137.010a dhātryā hastagataś cāpi tenākrīḍata pakṣiṇā
12,137.010c śūnye tu tam upādāya pakṣiṇaṃ samajātakam
12,137.010e hatvā tataḥ sa rājendra dhātryā hastam upāgamat
12,137.011a atha sā śakunī rājann āgamat phalahārikā
12,137.011c apaśyan nihataṃ putraṃ tena bālena bhūtale
12,137.012a bāṣpapūrṇamukhī dīnā dṛṣṭvā sā tu hataṃ sutam
12,137.012c pūjanī duḥkhasaṃtaptā rudatī vākyam abravīt
12,137.013a kṣatriye saṃgataṃ nāsti na prītir na ca sauhṛdam
12,137.013c kāraṇe saṃbhajantīha kṛtārthāḥ saṃtyajanti ca
12,137.014a kṣatriyeṣu na viśvāsaḥ kāryaḥ sarvopaghātiṣu
12,137.014c apakṛtyāpi satataṃ sāntvayanti nirarthakam
12,137.015a aham asya karomy adya sadṛśīṃ vairayātanām
12,137.015c kṛtaghnasya nṛśaṃsasya bhṛśaṃ viśvāsaghātinaḥ
12,137.016a sahasaṃjātavṛddhasya tathaiva sahabhojinaḥ
12,137.016c śaraṇāgatasya ca vadhas trividhaṃ hy asya kilbiṣam
12,137.017a ity uktvā caraṇābhyāṃ tu netre nṛpasutasya sā
12,137.017c bhittvā svasthā tata idaṃ pūjanī vākyam abravīt
12,137.018a icchayaiva kṛtaṃ pāpaṃ sadya evopasarpati
12,137.018c kṛtapratikriyaṃ teṣāṃ na naśyati śubhāśubham
12,137.019a pāpaṃ karma kṛtaṃ kiṃ cin na tasmin yadi vidyate
12,137.019c nipātyate 'sya putreṣu na cet pautreṣu naptṛṣu
12,137.019d*0322_01 brahmadattaḥ sutaṃ dṛṣṭvā pūjanyā hṛtalocanam
12,137.019d*0322_02 kṛte pratikṛtaṃ matvā pūjanīm idam abravīt
12,137.020 brahmadatta uvāca
12,137.020a asti vai kṛtam asmābhir asti pratikṛtaṃ tvayā
12,137.020c ubhayaṃ tat samībhūtaṃ vasa pūjani mā gamaḥ
12,137.021 pūjany uvāca
12,137.021a sakṛt kṛtāparādhasya tatraiva parilambataḥ
12,137.021c na tad budhāḥ praśaṃsanti śreyas tatrāpasarpaṇam
12,137.022a sāntve prayukte nṛpate kṛtavaire na viśvaset
12,137.022c kṣipraṃ prabadhyate mūḍho na hi vairaṃ praśāmyati
12,137.023a anyonyaṃ kṛtavairāṇāṃ putrapautraṃ nigacchati
12,137.023c putrapautre vinaṣṭe tu paralokaṃ nigacchati
12,137.024a sarveṣāṃ kṛtavairāṇām aviśvāsaḥ sukhāvahaḥ
12,137.024c ekāntato na viśvāsaḥ kāryo viśvāsaghātakaḥ
12,137.025a na viśvased aviśvaste viśvaste 'pi na viśvaset
12,137.025b*0323_01 viśvāsād bhayam utpannam api mūlaṃ nikṛntati
12,137.025c kāmaṃ viśvāsayed anyān pareṣāṃ tu na viśvaset
12,137.025d*0324_01 aviśvāsāt paraṃ hanti viśvāsād vadhyate paraiḥ
12,137.026a mātā pitā bāndhavānāṃ variṣṭhau; bhāryā jarā bījamātraṃ tu putraḥ
12,137.026c bhrātā śatruḥ klinnapāṇir vayasya; ātmā hy ekaḥ sukhaduḥkhasya vettā
12,137.027a anyonyakṛtavairāṇāṃ na saṃdhir upapadyate
12,137.027c sa ca hetur atikrānto yadartham aham āvasam
12,137.028a pūjitasyārthamānābhyāṃ jantoḥ pūrvāpakāriṇaḥ
12,137.028c ceto bhavaty aviśvastaṃ pūrvaṃ trāsayate balāt
12,137.029a pūrvaṃ saṃmānanā yatra paścāc caiva vimānanā
12,137.029c jahyāt taṃ sattvavān vāsaṃ saṃmānitavimānitaḥ
12,137.030a uṣitāsmi tavāgāre dīrghakālam ahiṃsitā
12,137.030c tad idaṃ vairam utpannaṃ sukham āssva vrajāmy aham
12,137.031 brahmadatta uvāca
12,137.031a yatkṛte pratikuryād vai na sa tatrāparādhnuyāt
12,137.031c anṛṇas tena bhavati vasa pūjani mā gamaḥ
12,137.032 pūjany uvāca
12,137.032a na kṛtasya na kartuś ca sakhyaṃ saṃdhīyate punaḥ
12,137.032c hṛdayaṃ tatra jānāti kartuś caiva kṛtasya ca
12,137.033 brahmadatta uvāca
12,137.033a kṛtasya caiva kartuś ca sakhyaṃ saṃdhīyate punaḥ
12,137.033c vairasyopaśamo dṛṣṭaḥ pāpaṃ nopāśnute punaḥ
12,137.034 pūjany uvāca
12,137.034a nāsti vairam upakrāntaṃ sāntvito 'smīti nāśvaset
12,137.034c viśvāsād badhyate bālas tasmāc chreyo hy adarśanam
12,137.035a tarasā ye na śakyante śastraiḥ suniśitair api
12,137.035c sāmnā te vinigṛhyante gajā iva kareṇubhiḥ
12,137.036 brahmadatta uvāca
12,137.036a saṃvāsāj jāyate sneho jīvitāntakareṣv api
12,137.036c anyonyasya ca viśvāsaḥ śvapacena śuno yathā
12,137.037a anyonyakṛtavairāṇāṃ saṃvāsān mṛdutāṃ gatam
12,137.037c naiva tiṣṭhati tad vairaṃ puṣkarastham ivodakam
12,137.038 pūjany uvāca
12,137.038a vairaṃ pañcasamutthānaṃ tac ca budhyanti paṇḍitāḥ
12,137.038c strīkṛtaṃ vāstujaṃ vāgjaṃ sasapatnāparādhajam
12,137.039a tatra dātā nihantavyaḥ kṣatriyeṇa viśeṣataḥ
12,137.039c prakāśaṃ vāprakāśaṃ vā buddhvā deśabalādikam
12,137.040a kṛtavaire na viśvāsaḥ kāryas tv iha suhṛdy api
12,137.040c channaṃ saṃtiṣṭhate vairaṃ gūḍho 'gnir iva dāruṣu
12,137.041a na vittena na pāruṣyair na sāntvena na ca śrutaiḥ
12,137.041c vairāgniḥ śāmyate rājann aurvāgnir iva sāgare
12,137.042a na hi vairāgnir udbhūtaḥ karma vāpy aparādhajam
12,137.042c śāmyaty adagdhvā nṛpate vinā hy ekatarakṣayāt
12,137.043a satkṛtasyārthamānābhyāṃ syāt tu pūrvāpakāriṇaḥ
12,137.043c naiva śāntir na viśvāsaḥ karma trāsayate balāt
12,137.044a naivāpakāre kasmiṃś cid ahaṃ tvayi tathā bhavān
12,137.044c viśvāsād uṣitā pūrvaṃ nedānīṃ viśvasāmy aham
12,137.045 brahmadatta uvāca
12,137.045a kālena kriyate kāryaṃ tathaiva vividhāḥ kriyāḥ
12,137.045c kālenaiva pravartante kaḥ kasyehāparādhyati
12,137.046a tulyaṃ cobhe pravartete maraṇaṃ janma caiva ha
12,137.046c kāryate caiva kālena tannimittaṃ hi jīvati
12,137.047a badhyante yugapat ke cid ekaikasya na cāpare
12,137.047c kālo dahati bhūtāni saṃprāpyāgnir ivendhanam
12,137.048a nāhaṃ pramāṇaṃ naiva tvam anyonyakaraṇe śubhe
12,137.048c kālo nityam upādhatte sukhaṃ duḥkhaṃ ca dehinām
12,137.049a evaṃ vaseha sasnehā yathākālam ahiṃsitā
12,137.049c yat kṛtaṃ tac ca me kṣāntaṃ tvaṃ caiva kṣama pūjani
12,137.050 pūjany uvāca
12,137.050a yadi kālaḥ pramāṇaṃ te na vairaṃ kasya cid bhavet
12,137.050c kasmāt tv apacitiṃ yānti bāndhavā bāndhave hate
12,137.051a kasmād devāsurāḥ pūrvam anyonyam abhijaghnire
12,137.051c yadi kālena niryāṇaṃ sukhaduḥkhe bhavābhavau
12,137.052a bhiṣajo bheṣajaṃ kartuṃ kasmād icchanti rogiṇe
12,137.052c yadi kālena pacyante bheṣajaiḥ kiṃ prayojanam
12,137.053a pralāpaḥ kriyate kasmāt sumahāñ śokamūrchitaiḥ
12,137.053c yadi kālaḥ pramāṇaṃ te kasmād dharmo 'sti kartṛṣu
12,137.054a tava putro mamāpatyaṃ hatavān hiṃsito mayā
12,137.054c anantaraṃ tvayā cāhaṃ bandhanīyā mahīpate
12,137.055a ahaṃ hi putraśokena kṛtapāpā tavātmaje
12,137.055c tathā tvayā prahartavyaṃ mayi tattvaṃ ca me śṛṇu
12,137.056a bhakṣārthaṃ krīḍanārthaṃ vā narā vāñchanti pakṣiṇaḥ
12,137.056c tṛtīyo nāsti saṃyogo vadhabandhād ṛte kṣamaḥ
12,137.057a vadhabandhabhayād eke mokṣatantram upāgatāḥ
12,137.057c maraṇotpātajaṃ duḥkham āhur dharmavido janāḥ
12,137.058a sarvasya dayitāḥ prāṇāḥ sarvasya dayitāḥ sutāḥ
12,137.058c duḥkhād udvijate sarvaḥ sarvasya sukham īpsitam
12,137.059a duḥkhaṃ jarā brahmadatta duḥkham arthaviparyayaḥ
12,137.059c duḥkhaṃ cāniṣṭasaṃvāso duḥkham iṣṭaviyogajam
12,137.060a vairabandhakṛtaṃ duḥkhaṃ hiṃsājaṃ strīkṛtaṃ tathā
12,137.060c duḥkhaṃ sukhena satataṃ janād viparivartate
12,137.061a na duḥkhaṃ paraduḥkhe vai ke cid āhur abuddhayaḥ
12,137.061c yo duḥkhaṃ nābhijānāti sa jalpati mahājane
12,137.062a yas tu śocati duḥkhārtaḥ sa kathaṃ vaktum utsahet
12,137.062b*0343_01 bhinnāḥ śliṣṭā na śakyante śastraiḥ suniśitair api
12,137.062b*0343_02 sāmnā te 'pi nigṛhyante gajā iva kareṇubhiḥ
12,137.062c rasajñaḥ sarvaduḥkhasya yathātmani tathā pare
12,137.063a yat kṛtaṃ te mayā rājaṃs tvayā ca mama yat kṛtam
12,137.063c na tad varṣaśataiḥ śakyaṃ vyapohitum ariṃdama
12,137.064a āvayoḥ kṛtam anyonyaṃ tatra saṃdhir na vidyate
12,137.064c smṛtvā smṛtvā hi te putraṃ navaṃ vairaṃ bhaviṣyati
12,137.065a vairam antikam āsajya yaḥ prītiṃ kartum icchati
12,137.065c mṛnmayasyeva bhagnasya tasya saṃdhir na vidyate
12,137.066a niścitaś cārthaśāstrajñair aviśvāsaḥ sukhodayaḥ
12,137.066c uśanāś cātha gāthe dve prahrādāyābravīt purā
12,137.067a ye vairiṇaḥ śraddadhate satye satyetare 'pi vā
12,137.067c te śraddadhānā vadhyante madhu śuṣkatṛṇair yathā
12,137.068a na hi vairāṇi śāmyanti kuleṣv ā daśamād yugāt
12,137.068c ākhyātāraś ca vidyante kule ced vidyate pumān
12,137.069a upaguhya hi vairāṇi sāntvayanti narādhipāḥ
12,137.069c athainaṃ pratipiṃṣanti pūrṇaṃ ghaṭam ivāśmani
12,137.070a sadā na viśvased rājan pāpaṃ kṛtveha kasya cit
12,137.070c apakṛtya pareṣāṃ hi viśvāsād duḥkham aśnute
12,137.071 brahmadatta uvāca
12,137.071a nāviśvāsāc cinvate 'rthān nehante cāpi kiṃ cana
12,137.071c bhayād ekatarān nityaṃ mṛtakalpā bhavanti ca
12,137.072 pūjany uvāca
12,137.072a yasyeha vraṇinau pādau padbhyāṃ ca parisarpati
12,137.072c kṣaṇyete tasya tau pādau suguptam abhidhāvataḥ
12,137.073a netrābhyāṃ sarujābhyāṃ yaḥ prativātam udīkṣate
12,137.073c tasya vāyurujātyarthaṃ netrayor bhavati dhruvam
12,137.074a duṣṭaṃ panthānam āśritya yo mohād abhipadyate
12,137.074c ātmano balam ajñātvā tad antaṃ tasya jīvitam
12,137.075a yas tu varṣam avijñāya kṣetraṃ kṛṣati mānavaḥ
12,137.075c hīnaṃ puruṣakāreṇa sasyaṃ naivāpnute punaḥ
12,137.076a yaś ca tiktaṃ kaṣāyaṃ vāpy āsvādavidhuraṃ hitam
12,137.076c āhāraṃ kurute nityaṃ so 'mṛtatvāya kalpate
12,137.077a pathyaṃ bhuktvā naro lobhād yo 'nyad aśnāti bhojanam
12,137.077c pariṇāmam avijñāya tad antaṃ tasya jīvitam
12,137.078a daivaṃ puruṣakāraś ca sthitāv anyonyasaṃśrayāt
12,137.078c udāttānāṃ karma tantraṃ daivaṃ klībā upāsate
12,137.079a karma cātmahitaṃ kāryaṃ tīkṣṇaṃ vā yadi vā mṛdu
12,137.079c grasyate 'karmaśīlas tu sadānarthair akiṃcanaḥ
12,137.080a tasmāt saṃśayite 'py arthe kārya eva parākramaḥ
12,137.080c sarvasvam api saṃtyajya kāryam ātmahitaṃ naraiḥ
12,137.081a vidyā śauryaṃ ca dākṣyaṃ ca balaṃ dhairyaṃ ca pañcamam
12,137.081c mitrāṇi sahajāny āhur vartayantīha yair budhāḥ
12,137.082a niveśanaṃ ca kupyaṃ ca kṣetraṃ bhāryā suhṛjjanaḥ
12,137.082c etāny upacitāny āhuḥ sarvatra labhate pumān
12,137.083a sarvatra ramate prājñaḥ sarvatra ca virocate
12,137.083c na vibhīṣayate kaṃ cid bhīṣito na bibheti ca
12,137.084a nityaṃ buddhimato hy arthaḥ svalpako 'pi vivardhate
12,137.084c dākṣyeṇa kurute karma saṃyamāt pratitiṣṭhati
12,137.085a gṛhasnehāvabaddhānāṃ narāṇām alpamedhasām
12,137.085c kustrī khādati māṃsāni māghamā segavām iva
12,137.086a gṛhaṃ kṣetrāṇi mitrāṇi svadeśa iti cāpare
12,137.086c ity evam avasīdanti narā buddhiviparyaye
12,137.087a utpatet sarujād deśād vyādhidurbhikṣapīḍitāt
12,137.087c anyatra vastuṃ gacched vā vased vā nityamānitaḥ
12,137.088a tasmād anyatra yāsyāmi vastuṃ nāham ihotsahe
12,137.088c kṛtam etad anāhāryaṃ tava putreṇa pārthiva
12,137.089a kubhāryāṃ ca kuputraṃ ca kurājānaṃ kusauhṛdam
12,137.089c kusaṃbandhaṃ kudeśaṃ ca dūrataḥ parivarjayet
12,137.090a kumitre nāsti viśvāsaḥ kubhāryāyāṃ kuto ratiḥ
12,137.090c kurājye nirvṛtir nāsti kudeśe na prajīvyate
12,137.091a kumitre saṃgataṃ nāsti nityam asthirasauhṛde
12,137.091c avamānaḥ kusaṃbandhe bhavaty arthaviparyaye
12,137.092a sā bhāryā yā priyaṃ brūte sa putro yatra nirvṛtiḥ
12,137.092c tan mitraṃ yatra viśvāsaḥ sa deśo yatra jīvyate
12,137.093a yatra nāsti balātkāraḥ sa rājā tīvraśāsanaḥ
12,137.093c na caiva hy abhisaṃbandho daridraṃ yo bubhūṣati
12,137.094a bhāryā deśo 'tha mitrāṇi putrasaṃbandhibāndhavāḥ
12,137.094c etat sarvaṃ guṇavati dharmanetre mahīpatau
12,137.095a adharmajñasya vilayaṃ prajā gacchanty anigrahāt
12,137.095c rājā mūlaṃ trivargasya apramatto 'nupālayan
12,137.096a baliṣaḍbhāgam uddhṛtya baliṃ tam upayojayet
12,137.096c na rakṣati prajāḥ samyag yaḥ sa pārthivataskaraḥ
12,137.097a dattvābhayaṃ yaḥ svayam eva rājā; na tat pramāṇaṃ kurute yathāvat
12,137.097c sa sarvalokād upalabhya pāpam; adharmabuddhir nirayaṃ prayāti
12,137.098a dattvābhayaṃ yaḥ sma rājā pramāṇaṃ kurute sadā
12,137.098c sa sarvasukhakṛj jñeyaḥ prajā dharmeṇa pālayan
12,137.099a pitā mātā gurur goptā vahnir vaiśravaṇo yamaḥ
12,137.099c sapta rājño guṇān etān manur āha prajāpatiḥ
12,137.100a pitā hi rājā rāṣṭrasya prajānāṃ yo 'nukampakaḥ
12,137.100c tasmin mithyāpraṇīte hi tiryag gacchati mānavaḥ
12,137.101a saṃbhāvayati māteva dīnam abhyavapadyate
12,137.101c dahaty agnir ivāniṣṭān yamayan bhavate yamaḥ
12,137.102a iṣṭeṣu visṛjaty arthān kubera iva kāmadaḥ
12,137.102c gurur dharmopadeśena goptā ca paripālanāt
12,137.103a yas tu rañjayate rājā paurajānapadān guṇaiḥ
12,137.103c na tasya bhraśyate rājyaṃ guṇadharmānupālanāt
12,137.104a svayaṃ samupajānan hi paurajānapadakriyāḥ
12,137.104c sa sukhaṃ modate bhūpa iha loke paratra ca
12,137.105a nityodvignāḥ prajā yasya karabhāraprapīḍitāḥ
12,137.105c anarthair vipralupyante sa gacchati parābhavam
12,137.106a prajā yasya vivardhante sarasīva mahotpalam
12,137.106c sa sarvayajñaphalabhāg rājā loke mahīyate
12,137.107a balinā vigraho rājan na kathaṃ cit praśasyate
12,137.107c balinā vigṛhītasya kuto rājyaṃ kutaḥ sukham
12,137.108 bhīṣma uvāca
12,137.108a saivam uktvā śakunikā brahmadattaṃ narādhipam
12,137.108c rājānaṃ samanujñāpya jagāmāthepsitāṃ diśam
12,137.109a etat te brahmadattasya pūjanyā saha bhāṣitam
12,137.109c mayoktaṃ bharataśreṣṭha kim anyac chrotum icchasi
12,138.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,138.001a yugakṣayāt parikṣīṇe dharme loke ca bhārata
12,138.001c dasyubhiḥ pīḍyamāne ca kathaṃ stheyaṃ pitāmaha
12,138.002 bhīṣma uvāca
12,138.002a hanta te kathayiṣyāmi nītim āpatsu bhārata
12,138.002c utsṛjyāpi ghṛṇāṃ kāle yathā varteta bhūmipaḥ
12,138.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,138.003c bharadvājasya saṃvādaṃ rājñaḥ śatruṃtapasya ca
12,138.004a rājā śatruṃtapo nāma sauvīrāṇāṃ mahārathaḥ
12,138.004c kaṇiṅkam upasaṃgamya papracchārthaviniścayam
12,138.005a alabdhasya kathaṃ lipsā labdhaṃ kena vivardhate
12,138.005c vardhitaṃ pālayet kena pālitaṃ praṇayet katham
12,138.006a tasmai viniścayārthaṃ sa paripṛṣṭārthaniścayaḥ
12,138.006c uvāca brāhmaṇo vākyam idaṃ hetumad uttaram
12,138.007a nityam udyatadaṇḍaḥ syān nityaṃ vivṛtapauruṣaḥ
12,138.007c acchidraś chidradarśī ca pareṣāṃ vivarānugaḥ
12,138.008a nityam udyatadaṇḍasya bhṛśam udvijate janaḥ
12,138.008c tasmāt sarvāṇi bhūtāni daṇḍenaiva prarodhayet
12,138.009a evam eva praśaṃsanti paṇḍitās tattvadarśinaḥ
12,138.009c tasmāc catuṣṭaye tasmin pradhāno daṇḍa ucyate
12,138.010a chinnamūle hy adhiṣṭhāne sarve tajjīvino hatāḥ
12,138.010c kathaṃ hi śākhās tiṣṭheyuś chinnamūle vanaspatau
12,138.011a mūlam evāditaś chindyāt parapakṣasya paṇḍitaḥ
12,138.011c tataḥ sahāyān pakṣaṃ ca sarvam evānusārayet
12,138.012a sumantritaṃ suvikrāntaṃ suyuddhaṃ supalāyitam
12,138.012c āpadāṃ padakāleṣu kurvīta na vicārayet
12,138.013a vāṅmātreṇa vinītaḥ syād dhṛdayena yathā kṣuraḥ
12,138.013c ślakṣṇapūrvābhibhāṣī ca kāmakrodhau vivarjayet
12,138.014a sapatnasahite kārye kṛtvā saṃdhiṃ na viśvaset
12,138.014c apakrāmet tataḥ kṣipraṃ kṛtakāryo vicakṣaṇaḥ
12,138.015a śatruṃ ca mitrarūpeṇa sāntvenaivābhisāntvayet
12,138.015c nityaśaś codvijet tasmāt sarpād veśmagatād iva
12,138.016a yasya buddhiṃ paribhavet tam atītena sāntvayet
12,138.016c anāgatena duṣprajñaṃ pratyutpannena paṇḍitam
12,138.017a añjaliṃ śapathaṃ sāntvaṃ praṇamya śirasā vadet
12,138.017c aśruprapātanaṃ caiva kartavyaṃ bhūtim icchatā
12,138.018a vahed amitraṃ skandhena yāvat kālaviparyayaḥ
12,138.018c athainam āgate kāle bhindyād ghaṭam ivāśmani
12,138.019a muhūrtam api rājendra tindukālātavaj jvalet
12,138.019c na tuṣāgnir ivānarcir dhūmāyeta naraś ciram
12,138.020a nānarthakenārthavattvaṃ kṛtaghnena samācaret
12,138.020c arthe tu śakyate bhoktuṃ kṛtakāryo 'vamanyate
12,138.020e tasmāt sarvāṇi kāryāṇi sāvaśeṣāṇi kārayet
12,138.021a kokilasya varāhasya meroḥ śūnyasya veśmanaḥ
12,138.021c vyāḍasya bhakticitrasya yac chreṣṭhaṃ tat samācaret
12,138.022a utthāyotthāya gacchec ca nityayukto ripor gṛhān
12,138.022c kuśalaṃ cāpi pṛccheta yady apy akuśalaṃ bhavet
12,138.023a nālasāḥ prāpnuvanty arthān na klībā na ca māninaḥ
12,138.023c na ca lokaravād bhītā na ca śaśvat pratīkṣiṇaḥ
12,138.024a nāsya chidraṃ paro vidyād vidyāc chidraṃ parasya tu
12,138.024c gūhet kūrma ivāṅgāni rakṣed vivaram ātmanaḥ
12,138.025a bakavac cintayed arthān siṃhavac ca parākramet
12,138.025c vṛkavac cāvalumpeta śaśavac ca viniṣpatet
12,138.026a pānam akṣās tathā nāryo mṛgayā gītavāditam
12,138.026c etāni yuktyā seveta prasaṅgo hy atra doṣavān
12,138.027a kuryāt tṛṇamayaṃ cāpaṃ śayīta mṛgaśāyikām
12,138.027c andhaḥ syād andhavelāyāṃ bādhiryam api saṃśrayet
12,138.028a deśaṃ kālaṃ samāsādya vikrameta vicakṣaṇaḥ
12,138.028c deśakālābhyatīto hi vikramo niṣphalo bhavet
12,138.029a kālākālau saṃpradhārya balābalam athātmanaḥ
12,138.029c parasparabalaṃ jñātvā tathātmānaṃ niyojayet
12,138.030a daṇḍenopanataṃ śatruṃ yo rājā na niyacchati
12,138.030c sa mṛtyum upagūhyās te garbham aśvatarī yathā
12,138.031a supuṣpitaḥ syād aphalaḥ phalavān syād durāruhaḥ
12,138.031c āmaḥ syāt pakvasaṃkāśo na ca śīryeta kasya cit
12,138.031d*0344_01 ādātavyaṃ na dātavyaṃ priyaṃ brūyān nirarthakam
12,138.032a āśāṃ kālavatīṃ kuryāt tāṃ ca vighnena yojayet
12,138.032c vighnaṃ nimittato brūyān nimittaṃ cāpi hetutaḥ
12,138.033a bhītavat saṃvidhātavyaṃ yāvad bhayam anāgatam
12,138.033c āgataṃ tu bhayaṃ dṛṣṭvā prahartavyam abhītavat
12,138.034a na saṃśayam anāruhya naro bhadrāṇi paśyati
12,138.034c saṃśayaṃ punar āruhya yadi jīvati paśyati
12,138.035a anāgataṃ vijānīyād yacched bhayam upasthitam
12,138.035c punar vṛddhikṣayāt kiṃ cid abhivṛttaṃ niśāmayet
12,138.036a pratyupasthitakālasya sukhasya parivarjanam
12,138.036c anāgatasukhāśā ca naiṣa buddhimatāṃ nayaḥ
12,138.037a yo 'riṇā saha saṃdhāya sukhaṃ svapiti viśvasan
12,138.037c sa vṛkṣāgraprasupto vā patitaḥ pratibudhyate
12,138.038a karmaṇā yena teneha mṛdunā dāruṇena vā
12,138.038c uddhared dīnam ātmānaṃ samartho dharmam ācaret
12,138.039a ye sapatnāḥ sapatnānāṃ sarvāṃs tān apavatsayet
12,138.039c ātmanaś cāpi boddhavyāś cārāḥ praṇihitāḥ paraiḥ
12,138.040a cāraḥ suvihitaḥ kārya ātmano 'tha parasya ca
12,138.040c pāṣaṇḍāṃs tāpasādīṃś ca pararāṣṭraṃ praveśayet
12,138.040d*0345_01 pāṣaṇḍādyair avijñātair viditvāriṃ vaśaṃ nayet
12,138.041a udyāneṣu vihāreṣu prapāsv āvasatheṣu ca
12,138.041c pānāgāreṣu veśeṣu tīrtheṣu ca sabhāsu ca
12,138.042a dharmābhicāriṇaḥ pāpāś cārā lokasya kaṇṭakāḥ
12,138.042c samāgacchanti tān buddhvā niyacchec chamayed api
12,138.043a na viśvased aviśvaste viśvaste nāpi viśvaset
12,138.043c viśvastaṃ bhayam anveti nāparīkṣya ca viśvaset
12,138.044a viśvāsayitvā tu paraṃ tattvabhūtena hetunā
12,138.044c athāsya praharet kāle kiṃ cid vicalite pade
12,138.045a aśaṅkyam api śaṅketa nityaṃ śaṅketa śaṅkitāt
12,138.045c bhayaṃ hi śaṅkitāj jātaṃ samūlam api kṛntati
12,138.046a avadhānena maunena kāṣāyeṇa jaṭājinaiḥ
12,138.046c viśvāsayitvā dveṣṭāram avalumped yathā vṛkaḥ
12,138.047a putro vā yadi vā bhrātā pitā vā yadi vā suhṛt
12,138.047c arthasya vighnaṃ kurvāṇā hantavyā bhūtivardhanāḥ
12,138.048a guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ
12,138.048c utpathapratipannasya daṇḍo bhavati śāsanam
12,138.049a pratyutthānābhivādābhyāṃ saṃpradānena kasya cit
12,138.049c pratipuṣkalaghātī syāt tīkṣṇatuṇḍa iva dvijaḥ
12,138.050a nācchittvā paramarmāṇi nākṛtvā karma dāruṇam
12,138.050b*0346_01 nāvicārya ciraṃ kāle naro bhadrāṇi paśyati
12,138.050c nāhatvā matsyaghātīva prāpnoti paramāṃ śriyam
12,138.051a nāsti jātyā ripur nāma mitraṃ nāma na vidyate
12,138.051c sāmarthyayogāj jāyante mitrāṇi ripavas tathā
12,138.052a amitraṃ naiva muñceta bruvantaṃ karuṇāny api
12,138.052c duḥkhaṃ tatra na kurvīta hanyāt pūrvāpakāriṇam
12,138.053a saṃgrahānugrahe yatnaḥ sadā kāryo 'nasūyatā
12,138.053c nigrahaś cāpi yatnena kartavyo bhūtim icchatā
12,138.054a prahariṣyan priyaṃ brūyāt prahṛtyāpi priyottaram
12,138.054c api cāsya śiraś chittvā rudyāc choced athāpi vā
12,138.055a nimantrayeta sāntvena saṃmānena titikṣayā
12,138.055c āśākāraṇam ity etat kartavyaṃ bhūtim icchatā
12,138.056a na śuṣkavairaṃ kurvīta na bāhubhyāṃ nadīṃ taret
12,138.056c apārthakam anāyuṣyaṃ goviṣāṇasya bhakṣaṇam
12,138.056e dantāś ca parighṛṣyante rasaś cāpi na labhyate
12,138.057a trivarge trividhā pīḍānubandhās traya eva ca
12,138.057c anubandhavadhau jñātvā pīḍāṃ hi parivarjayet
12,138.058a ṛṇaśeṣo 'gniśeṣaś ca śatruśeṣas tathaiva ca
12,138.058c punaḥ punar vivardheta svalpo 'py anivāritaḥ
12,138.059a vardhamānam ṛṇaṃ tiṣṭhat paribhūtāś ca śatravaḥ
12,138.059c āvahanty anayaṃ tīvraṃ vyādhayaś cāpy upekṣitāḥ
12,138.060a nāsamyak kṛtakārī syād apramattaḥ sadā bhavet
12,138.060c kaṇṭako 'pi hi duśchinno vikāraṃ kurute ciram
12,138.061a vadhena ca manuṣyāṇāṃ mārgāṇāṃ dūṣaṇena ca
12,138.061c ākarāṇāṃ vināśaiś ca pararāṣṭraṃ vināśayet
12,138.062a gṛdhradṛṣṭir bakālīnaḥ śvaceṣṭaḥ siṃhavikramaḥ
12,138.062c anudvignaḥ kākaśaṅkī bhujaṃgacaritaṃ caret
12,138.062d*0347_01 śūram añjalipātena bhīruṃ bhedena bhedayet
12,138.062d*0347_02 lubdham arthapradānena samaṃ tulyena vigrahaḥ
12,138.063a śreṇimukhyopajāpeṣu vallabhānunayeṣu ca
12,138.063c amātyān parirakṣeta bhedasaṃghātayor api
12,138.064a mṛdur ity avamanyante tīkṣṇa ity udvijanti ca
12,138.064c tīkṣṇakāle ca tīkṣṇaḥ syān mṛdukāle mṛdur bhavet
12,138.065a mṛdunā sumṛduṃ hanti mṛdunā hanti dāruṇam
12,138.065c nāsādhyaṃ mṛdunā kiṃ cit tasmāt tīkṣṇataraṃ mṛdu
12,138.066a kāle mṛdur yo bhavati kāle bhavati dāruṇaḥ
12,138.066c sa sādhayati kṛtyāni śatrūṃś caivādhitiṣṭhati
12,138.067a paṇḍitena viruddhaḥ san dūre 'smīti na viśvaset
12,138.067c dīrghau buddhimato bāhū yābhyāṃ hiṃsati hiṃsitaḥ
12,138.068a na tat tared yasya na pāram uttaren; na tad dhared yat punar āharet paraḥ
12,138.068c na tat khaned yasya na mūlam utkhanen; na taṃ hanyād yasya śiro na pātayet
12,138.069a itīdam uktaṃ vṛjinābhisaṃhitaṃ; na caitad evaṃ puruṣaḥ samācaret
12,138.069c paraprayuktaṃ tu kathaṃ niśāmayed; ato mayoktaṃ bhavato hitārthinā
12,138.070a yathāvad uktaṃ vacanaṃ hitaṃ tadā; niśamya vipreṇa suvīrarāṣṭriyaḥ
12,138.070c tathākarod vākyam adīnacetanaḥ; śriyaṃ ca dīptāṃ bubhuje sabāndhavaḥ
12,139.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,139.001a hīne paramake dharme sarvalokātilaṅghini
12,139.001c adharme dharmatāṃ nīte dharme cādharmatāṃ gate
12,139.002a maryādāsu prabhinnāsu kṣubhite dharmaniścaye
12,139.002c rājabhiḥ pīḍite loke corair vāpi viśāṃ pate
12,139.003a sarvāśrameṣu mūḍheṣu karmasūpahateṣu ca
12,139.003c kāmān mohāc ca lobhāc ca bhayaṃ paśyatsu bhārata
12,139.004a aviśvasteṣu sarveṣu nityabhīteṣu pārthiva
12,139.004c nikṛtyā hanyamāneṣu vañcayatsu parasparam
12,139.005a saṃpradīpteṣu deśeṣu brāhmaṇye cābhipīḍite
12,139.005c avarṣati ca parjanye mitho bhede samutthite
12,139.006a sarvasmin dasyusād bhūte pṛthivyām upajīvane
12,139.006c kena svid brāhmaṇo jīvej jaghanye kāla āgate
12,139.007a atityakṣuḥ putrapautrān anukrośān narādhipa
12,139.007c katham āpatsu varteta tan me brūhi pitāmaha
12,139.008a kathaṃ ca rājā varteta loke kaluṣatāṃ gate
12,139.008c katham arthāc ca dharmāc ca na hīyeta paraṃtapa
12,139.009 bhīṣma uvāca
12,139.009a rājamūlā mahārāja yogakṣemasuvṛṣṭayaḥ
12,139.009c prajāsu vyādhayaś caiva maraṇaṃ ca bhayāni ca
12,139.010a kṛtaṃ tretā dvāparaś ca kaliś ca bharatarṣabha
12,139.010c rājamūlāni sarvāṇi mama nāsty atra saṃśayaḥ
12,139.011a tasmiṃs tv abhyāgate kāle prajānāṃ doṣakārake
12,139.011c vijñānabalam āsthāya jīvitavyaṃ tadā bhavet
12,139.012a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,139.012c viśvāmitrasya saṃvādaṃ caṇḍālasya ca pakkaṇe
12,139.013a tretādvāparayoḥ saṃdhau purā daivavidhikramāt
12,139.013c anāvṛṣṭir abhūd ghorā rājan dvādaśavārṣikī
12,139.014a prajānām abhivṛddhānāṃ yugānte paryupasthite
12,139.014c tretānirmokṣasamaye dvāparapratipādane
12,139.015a na vavarṣa sahasrākṣaḥ pratilomo 'bhavad guruḥ
12,139.015c jagāma dakṣiṇaṃ mārgaṃ somo vyāvṛttalakṣaṇaḥ
12,139.016a nāvaśyāyo 'pi rātryante kuta evābhrarājayaḥ
12,139.016c nadyaḥ saṃkṣiptatoyaughāḥ kva cid antargatābhavan
12,139.017a sarāṃsi saritaś caiva kūpāḥ prasravaṇāni ca
12,139.017c hatatviṭkāny alakṣyanta nisargād daivakāritāt
12,139.018a upaśuṣkajalasthāyā vinivṛttasabhāprapā
12,139.018c nivṛttayajñasvādhyāyā nirvaṣaṭkāramaṅgalā
12,139.019a utsannakṛṣigorakṣyā nivṛttavipaṇāpaṇā
12,139.019c nivṛttapūgasamayā saṃpranaṣṭamahotsavā
12,139.020a asthikaṅkālasaṃkīrṇā hāhābhūtajanākulā
12,139.020c śūnyabhūyiṣṭhanagarā dagdhagrāmaniveśanā
12,139.021a kva cic coraiḥ kva cic chastraiḥ kva cid rājabhir āturaiḥ
12,139.021c parasparabhayāc caiva śūnyabhūyiṣṭhanirjanā
12,139.022a gatadaivatasaṃkalpā vṛddhabālavinākṛtā
12,139.022c gojāvimahiṣair hīnā parasparaharāharā
12,139.023a hataviprā hatārakṣā pranaṣṭauṣadhisaṃcayā
12,139.023c śyāvabhūtanaraprāyā babhūva vasudhā tadā
12,139.024a tasmin pratibhaye kāle kṣīṇe dharme yudhiṣṭhira
12,139.024c babhramuḥ kṣudhitā martyāḥ khādantaḥ sma parasparam
12,139.025a ṛṣayo niyamāṃs tyaktvā parityaktāgnidaivatāḥ
12,139.025c āśramān saṃparityajya paryadhāvann itas tataḥ
12,139.026a viśvāmitro 'tha bhagavān maharṣir aniketanaḥ
12,139.026c kṣudhā parigato dhīmān samantāt paryadhāvata
12,139.026d*0348_01 tyaktvā dārāṃś ca putrāṃś ca kasmiṃś cij janasaṃsadi
12,139.026d*0348_02 bhakṣyābhakṣyasamo bhūtvā niragnir aniketanaḥ
12,139.027a sa kadā cit paripatañ śvapacānāṃ niveśanam
12,139.027c hiṃsrāṇāṃ prāṇihantṝṇām āsasāda vane kva cit
12,139.028a vibhinnakalaśākīrṇaṃ śvacarmācchādanāyutam
12,139.028c varāhakharabhagnāsthikapālaghaṭasaṃkulam
12,139.029a mṛtacelaparistīrṇaṃ nirmālyakṛtabhūṣaṇam
12,139.029c sarpanirmokamālābhiḥ kṛtacihnakuṭīmaṭham
12,139.029d*0349_01 kukkuṭārāvabahulaṃ gardabhadhvanināditam
12,139.029d*0349_02 tad yoṣidbhiḥ kharair vākyaiḥ kalahadbhiḥ parasparam
12,139.030a ulūkapakṣadhvajibhir devatāyatanair vṛtam
12,139.030c lohaghaṇṭāpariṣkāraṃ śvayūthaparivāritam
12,139.031a tat praviśya kṣudhāviṣṭo gādheḥ putro mahān ṛṣiḥ
12,139.031c āhārānveṣaṇe yuktaḥ paraṃ yatnaṃ samāsthitaḥ
12,139.032a na ca kva cid avindat sa bhikṣamāṇo 'pi kauśikaḥ
12,139.032c māṃsam annaṃ mūlaphalam anyad vā tatra kiṃ cana
12,139.033a aho kṛcchraṃ mayā prāptam iti niścitya kauśikaḥ
12,139.033c papāta bhūmau daurbalyāt tasmiṃś caṇḍālapakkaṇe
12,139.034a cintayām āsa sa muniḥ kiṃ nu me sukṛtaṃ bhavet
12,139.034c kathaṃ vṛthā na mṛtyuḥ syād iti pārthivasattama
12,139.035a sa dadarśa śvamāṃsasya kutantīṃ vitatāṃ muniḥ
12,139.035c caṇḍālasya gṛhe rājan sadyaḥ śastrahatasya ca
12,139.036a sa cintayām āsa tadā steyaṃ kāryam ito mayā
12,139.036c na hīdānīm upāyo 'nyo vidyate prāṇadhāraṇe
12,139.037a āpatsu vihitaṃ steyaṃ viśiṣṭasamahīnataḥ
12,139.037c paraṃ paraṃ bhavet pūrvam asteyam iti niścayaḥ
12,139.038a hīnād ādeyam ādau syāt samānāt tadanantaram
12,139.038c asaṃbhavād ādadīta viśiṣṭād api dhārmikāt
12,139.039a so 'ham antāvasānānāṃ haramāṇaḥ parigrahāt
12,139.039c na steyadoṣaṃ paśyāmi hariṣyāmy etad āmiṣam
12,139.040a etāṃ buddhiṃ samāsthāya viśvāmitro mahāmuniḥ
12,139.040c tasmin deśe prasuṣvāpa patito yatra bhārata
12,139.041a sa vigāḍhāṃ niśāṃ dṛṣṭvā supte caṇḍālapakkaṇe
12,139.041c śanair utthāya bhagavān praviveśa kuṭīmaṭham
12,139.042a sa supta eva caṇḍālaḥ śleṣmāpihitalocanaḥ
12,139.042c paribhinnasvaro rūkṣa uvācāpriyadarśanaḥ
12,139.043a kaḥ kutantīṃ ghaṭṭayati supte caṇḍālapakkaṇe
12,139.043c jāgarmi nāvasupto 'smi hato 'sīti ca dāruṇaḥ
12,139.044a viśvāmitro 'ham ity eva sahasā tam uvāca saḥ
12,139.044c sahasābhyāgatabhayaḥ sodvegas tena karmaṇā
12,139.044d*0350_01 viśvāmitro 'ham āyuṣmann āgato 'haṃ bubhukṣitaḥ
12,139.044d*0350_02 mā vadhīr mama sadbuddher yadi samyak prapaśyasi
12,139.045a caṇḍālas tad vacaḥ śrutvā maharṣer bhāvitātmanaḥ
12,139.045c śayanād upasaṃbhrānta iyeṣotpatituṃ tataḥ
12,139.046a sa visṛjyāśru netrābhyāṃ bahumānāt kṛtāñjaliḥ
12,139.046c uvāca kauśikaṃ rātrau brahman kiṃ te cikīrṣitam
12,139.047a viśvāmitras tu mātaṅgam uvāca parisāntvayan
12,139.047c kṣudhito 'haṃ gataprāṇo hariṣyāmi śvajāghanīm
12,139.048a avasīdanti me prāṇāḥ smṛtir me naśyati kṣudhā
12,139.048a*0351_01 **** **** tṛṣitaḥ param asmy aham
12,139.048b*0352_01 durbalo naṣṭasaṃjñaś ca bhakṣyābhakṣyavivarjitaḥ
12,139.048c svadharmaṃ budhyamāno 'pi hariṣyāmi śvajāghanīm
12,139.049a aṭan bhaikṣaṃ na vindāmi yadā yuṣmākam ālaye
12,139.049c tadā buddhiḥ kṛtā pāpe hariṣyāmi śvajāghanīm
12,139.050a tṛṣitaḥ kaluṣaṃ pātā nāsti hrīr aśanārthinaḥ
12,139.050c kṣud dharmaṃ dūṣayaty atra hariṣyāmi śvajāghanīm
12,139.051a agnir mukhaṃ purodhāś ca devānāṃ śucipād vibhuḥ
12,139.051c yathā sa sarvabhug brahmā tathā māṃ viddhi dharmataḥ
12,139.052a tam uvāca sa caṇḍālo maharṣe śṛṇu me vacaḥ
12,139.052c śrutvā tathā samātiṣṭha yathā dharmān na hīyase
12,139.052d*0353_01 dharmaṃ tavāpi viprarṣe śṛṇu yat te bravīmy aham
12,139.053a mṛgāṇām adhamaṃ śvānaṃ pravadanti manīṣiṇaḥ
12,139.053c tasyāpy adhama uddeśaḥ śarīrasyorujāghanī
12,139.054a nedaṃ samyag vyavasitaṃ maharṣe karma vaikṛtam
12,139.054c caṇḍālasvasya haraṇam abhakṣyasya viśeṣataḥ
12,139.055a sādhv anyam anupaśya tvam upāyaṃ prāṇadhāraṇe
12,139.055c na māṃsalobhāt tapaso nāśas te syān mahāmune
12,139.056a jānato 'vihito mārgo na kāryo dharmasaṃkaraḥ
12,139.056c mā sma dharmaṃ parityākṣīs tvaṃ hi dharmavid uttamaḥ
12,139.057a viśvāmitras tato rājann ity ukto bharatarṣabha
12,139.057c kṣudhārtaḥ pratyuvācedaṃ punar eva mahāmuniḥ
12,139.058a nirāhārasya sumahān mama kālo 'bhidhāvataḥ
12,139.058c na vidyate 'bhyupāyaś ca kaś cin me prāṇadhāraṇe
12,139.059a yena tena viśeṣeṇa karmaṇā yena kena cit
12,139.059c abhyujjīvet sīdamānaḥ samartho dharmam ācaret
12,139.060a aindro dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ brāhmaṇānām athāgnikaḥ
12,139.060c brahmavahnir mama balaṃ bhakṣyāmi samayaṃ kṣudhā
12,139.061a yathā yathā vai jīved dhi tat kartavyam apīḍayā
12,139.061c jīvitaṃ maraṇāc chreyo jīvan dharmam avāpnuyāt
12,139.062a so 'haṃ jīvitam ākāṅkṣann abhakṣasyāpi bhakṣaṇam
12,139.062c vyavasye buddhipūrvaṃ vai tad bhavān anumanyatām
12,139.063a jīvan dharmaṃ cariṣyāmi praṇotsyāmy aśubhāni ca
12,139.063c tapobhir vidyayā caiva jyotīṃṣīva mahat tamaḥ
12,139.064 śvapaca uvāca
12,139.064a naitat khādan prāpsyase prāṇam anyaṃ; nāyur dīrghaṃ nāmṛtasyeva tṛptim
12,139.064c bhikṣām anyāṃ bhikṣa mā te mano 'stu; śvabhakṣaṇe śvā hy abhakṣo dvijānām
12,139.065 viśvāmitra uvāca
12,139.065a na durbhikṣe sulabhaṃ māṃsam anyac; chvapāka nānnaṃ na ca me 'sti vittam
12,139.065c kṣudhārtaś cāham agatir nirāśaḥ; śvamāṃse cāsmin ṣaḍrasān sādhu manye
12,139.066 śvapaca uvāca
12,139.066a pañca pañcanakhā bhakṣyā brahmakṣatrasya vai dvija
12,139.066b*0354_01 śalyakaḥ śvāvidho godhāḥ śaśaḥ kūrmaś ca pañcamaḥ
12,139.066c yadi śāstraṃ pramāṇaṃ te mābhakṣye mānasaṃ kṛthāḥ
12,139.067 viśvāmitra uvāca
12,139.067a agastyenāsuro jagdho vātāpiḥ kṣudhitena vai
12,139.067c aham āpadgataḥ kṣubdho bhakṣayiṣye śvajāghanīm
12,139.068 śvapaca uvāca
12,139.068a bhikṣām anyām āhareti na caitat kartum arhasi
12,139.068c na nūnaṃ kāryam etad vai hara kāmaṃ śvajāghanīm
12,139.069 viśvāmitra uvāca
12,139.069a śiṣṭā vai kāraṇaṃ dharme tadvṛttam anuvartaye
12,139.069c parāṃ medhyāśanād etāṃ bhakṣyāṃ manye śvajāghanīm
12,139.070 śvapaca uvāca
12,139.070a asatā yat samācīrṇaṃ na sa dharmaḥ sanātanaḥ
12,139.070c nāvṛttam anukāryaṃ vai mā chalenānṛtaṃ kṛthāḥ
12,139.071 viśvāmitra uvāca
12,139.071a na pātakaṃ nāvamatam ṛṣiḥ san kartum arhasi
12,139.071c samau ca śvamṛgau manye tasmād bhakṣyā śvajāghanī
12,139.072 śvapaca uvāca
12,139.072a yad brāhmaṇārthe kṛtam arthitena; tenarṣiṇā tac ca bhakṣyādhikāram
12,139.072c sa vai dharmo yatra na pāpam asti; sarvair upāyair hi sa rakṣitavyaḥ
12,139.073 viśvāmitra uvāca
12,139.073a mitraṃ ca me brāhmaṇaś cāyam ātmā; priyaś ca me pūjyatamaś ca loke
12,139.073c taṃ bhartukāmo 'ham imāṃ hariṣye; nṛśaṃsānām īdṛśānāṃ na bibhye
12,139.074 śvapaca uvāca
12,139.074a kāmaṃ narā jīvitaṃ saṃtyajanti; na cābhakṣyaiḥ pratikurvanti tatra
12,139.074c sarvān kāmān prāpnuvantīha vidvan; priyasva kāmaṃ sahitaḥ kṣudhā vai
12,139.075 viśvāmitra uvāca
12,139.075a sthāne tāvat saṃśayaḥ pretyabhāve; niḥsaṃśayaṃ karmaṇāṃ vā vināśaḥ
12,139.075c ahaṃ punar varta ity āśayātmā; mūlaṃ rakṣan bhakṣayiṣyāmy abhakṣyam
12,139.075d*0355_01 * * mūlartuṃlastrittipuṇyaṃ (sic)
12,139.075d*0355_02 mohātmake yatra yathā svabhakṣe
12,139.076a buddhyātmake vyastam astīti tuṣṭo; mohād ekatvaṃ yathā carma cakṣuḥ
12,139.076b*0356_01 yathā cakṣuḥ śabdatattvaṃ na budhyed
12,139.076b*0356_02 rūpaṃ paśyec cakṣur evaṃ tathaiva
12,139.076c yady apy enaḥ saṃśayād ācarāmi; nāhaṃ bhaviṣyāmi yathā tvam eva
12,139.077 śvapaca uvāca
12,139.077a patanīyam idaṃ duḥkham iti me vartate matiḥ
12,139.077c duṣkṛtī brāhmaṇaṃ santaṃ yas tvām aham upālabhe
12,139.078 viśvāmitra uvāca
12,139.078a pibanty evodakaṃ gāvo maṇḍūkeṣu ruvatsv api
12,139.078c na te 'dhikāro dharme 'sti mā bhūr ātmapraśaṃsakaḥ
12,139.079 śvapaca uvāca
12,139.079a suhṛd bhūtvānuśāsmi tvā kṛpā hi tvayi me dvija
12,139.079c tad evaṃ śreya ādhatsva mā lobhāc chvānam ādithāḥ
12,139.080 viśvāmitra uvāca
12,139.080a suhṛn me tvaṃ sukhepsuś ced āpado māṃ samuddhara
12,139.080c jāne 'haṃ dharmato ''tmānaṃ śvānīm utsṛja jāghanīm
12,139.081 śvapaca uvāca
12,139.081a naivotsahe bhavate dātum etāṃ; nopekṣituṃ hriyamāṇaṃ svam annam
12,139.081c ubhau syāvaḥ svamalenāvaliptau; dātāhaṃ ca tvaṃ ca vipra pratīcchan
12,139.082 viśvāmitra uvāca
12,139.082a adyāham etad vṛjinaṃ karma kṛtvā; jīvaṃś cariṣyāmi mahāpavitram
12,139.082c prapūtātmā dharmam evābhipatsye; yad etayor guru tad vai bravīhi
12,139.083 śvapaca uvāca
12,139.083a ātmaiva sākṣī kila lokakṛtye; tvam eva jānāsi yad atra duṣṭam
12,139.083c yo hy ādriyed bhakṣyam iti śvamāṃsaṃ; manye na tasyāsti vivarjanīyam
12,139.084 viśvāmitra uvāca
12,139.084a upādāne khādane vāsya doṣaḥ; kāryo nyāyair nityam atrāpavādaḥ
12,139.084c yasmin na hiṃsā nānṛte vākyaleśo; bhakṣyakriyā tatra na tad garīyaḥ
12,139.085 śvapaca uvāca
12,139.085a yady eṣa hetus tava khādanasya; na te vedaḥ kāraṇaṃ nānyadharmaḥ
12,139.085c tasmād abhakṣye bhakṣaṇād vā dvijendra; doṣaṃ na paśyāmi yathedam āttha
12,139.086 viśvāmitra uvāca
12,139.086a na pātakaṃ bhakṣaṇam asya dṛṣṭaṃ; surāṃ pītvā patatītīha śabdaḥ
12,139.086c anyonyakarmāṇi tathā tathaiva; na leśamātreṇa kṛtyaṃ hinasti
12,139.087 śvapaca uvāca
12,139.087a asthānato hīnataḥ kutsitād vā; taṃ vidvāṃsaṃ bādhate sādhuvṛttam
12,139.087c sthānaṃ punar yo labhate niṣaṅgāt; tenāpi daṇḍaḥ sahitavya eva
12,139.088 bhīṣma uvāca
12,139.088a evam uktvā nivavṛte mātaṅgaḥ kauśikaṃ tadā
12,139.088c viśvāmitro jahāraiva kṛtabuddhiḥ śvajāghanīm
12,139.089a tato jagrāha pañcāṅgīṃ jīvitārthī mahāmuniḥ
12,139.089c sadāras tām upākṛtya vane yāto mahāmuniḥ
12,139.089d*0357_01 tathāsya buddhir abhavad vidhināhaṃ śvajāghanīm
12,139.089d*0357_02 bhakṣayāmi yathākāmaṃ pūrvaṃ saṃtarpya devatāḥ
12,139.089d*0357_03 tato 'gnim upasaṃhṛtya brāhmeṇa vidhinā muniḥ
12,139.089d*0357_04 aindrāgneyena vidhinā caruṃ śrapayata svayam
12,139.089d*0357_05 tataḥ samārabhat karma daivaṃ pitryaṃ ca bhārata
12,139.089d*0357_06 āhūya devān indrādīn bhāgaṃ bhāgaṃ vidhikramāt
12,139.090a etasminn eva kāle tu pravavarṣātha vāsavaḥ
12,139.090c saṃjīvayan prajāḥ sarvā janayām āsa cauṣadhīḥ
12,139.091a viśvāmitro 'pi bhagavāṃs tapasā dagdhakilbiṣaḥ
12,139.091c kālena mahatā siddhim avāpa paramādbhutām
12,139.091d*0358_01 sa saṃhṛtya ca tat karma anāsvādya ca tad dhaviḥ
12,139.091d*0358_02 toṣayām āsa devāṃś ca pitṝṃś ca dvijasattamaḥ
12,139.092a evaṃ vidvān adīnātmā vyasanastho jijīviṣuḥ
12,139.092c sarvopāyair upāyajño dīnam ātmānam uddharet
12,139.093a etāṃ buddhiṃ samāsthāya jīvitavyaṃ sadā bhavet
12,139.093c jīvan puṇyam avāpnoti naro bhadrāṇi paśyati
12,139.094a tasmāt kaunteya viduṣā dharmādharmaviniścaye
12,139.094c buddhim āsthāya loke 'smin vartitavyaṃ yatātmanā
12,140.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,140.001a yad idaṃ ghoram uddiṣṭam aśraddheyam ivānṛtam
12,140.001c asti svid dasyumaryādā yām ahaṃ parivarjaye
12,140.002a saṃmuhyāmi viṣīdāmi dharmo me śithilīkṛtaḥ
12,140.002c udyamaṃ nādhigacchāmi kutaś cit paricintayan
12,140.003 bhīṣma uvāca
12,140.003a naitac chuddhāgamād eva tava dharmānuśāsanam
12,140.003c prajñāsamavatāro 'yaṃ kavibhiḥ saṃbhṛtaṃ madhu
12,140.004a bahvyaḥ pratividhātavyāḥ prajñā rājñā tatas tataḥ
12,140.004c naikaśākhena dharmeṇa yātraiṣā saṃpravartate
12,140.005a buddhisaṃjananaṃ rājñāṃ dharmam ācaratāṃ sadā
12,140.005c jayo bhavati kauravya tadā tad viddhi me vacaḥ
12,140.006a buddhiśreṣṭhā hi rājāno jayanti vijayaiṣiṇaḥ
12,140.006c dharmaḥ pratividhātavyo buddhyā rājñā tatas tataḥ
12,140.007a naikaśākhena dharmeṇa rājñāṃ dharmo vidhīyate
12,140.007c durbalasya kutaḥ prajñā purastād anudāhṛtā
12,140.008a advaidhajñaḥ pathi dvaidhe saṃśayaṃ prāptum arhati
12,140.008c buddhidvaidhaṃ veditavyaṃ purastād eva bhārata
12,140.009a pārśvataḥkaraṇaṃ prajñā viṣūcī tv āpagā iva
12,140.009c janas tūccāritaṃ dharmaṃ vijānāty anyathānyathā
12,140.010a samyag vijñāninaḥ ke cin mithyāvijñānino 'pare
12,140.010c tad vai yathātathaṃ buddhvā jñānam ādadate satām
12,140.011a parimuṣṇanti śāstrāṇi dharmasya paripanthinaḥ
12,140.011c vaiṣamyam arthavidyānāṃ nairarthyāt khyāpayanti te
12,140.012a ājijīviṣavo vidyāṃ yaśaskāmāḥ samantataḥ
12,140.012c te sarve narapāpiṣṭhā dharmasya paripanthinaḥ
12,140.013a apakvamatayo mandā na jānanti yathātatham
12,140.013c sadā hy aśāstrakuśalāḥ sarvatrāpariniṣṭhitāḥ
12,140.014a parimuṣṇanti śāstrāṇi śāstradoṣānudarśinaḥ
12,140.014c vijñānam atha vidyānāṃ na samyag iti vartate
12,140.015a nindayā paravidyānāṃ svāṃ vidyāṃ khyāpayanti ye
12,140.015c vāgastrā vākchurīmattvā dugdhavidyāphalā iva
12,140.015e tān vidyāvaṇijo viddhi rākṣasān iva bhārata
12,140.016a vyājena kṛtsno vidito dharmas te parihāsyate
12,140.016c na dharmavacanaṃ vācā na buddhyā ceti naḥ śrutam
12,140.017a iti bārhaspataṃ jñānaṃ provāca maghavā svayam
12,140.017c na tv eva vacanaṃ kiṃ cid animittād ihocyate
12,140.018a svavinītena śāstreṇa vyavasyanti tathāpare
12,140.018c lokayātrām ihaike tu dharmam āhur manīṣiṇaḥ
12,140.019a samuddiṣṭaṃ satāṃ dharmaṃ svayam ūhen na paṇḍitaḥ
12,140.019c amarṣāc chāstrasaṃmohād avijñānāc ca bhārata
12,140.020a śāstraṃ prājñasya vadataḥ samūhe yāty adarśanam
12,140.020c āgatāgamayā buddhyā vacanena praśasyate
12,140.021a ajñānāj jñānahetutvād vacanaṃ sādhu manyate
12,140.021c anapāhatam evedaṃ nedaṃ śāstram apārthakam
12,140.022a daiteyān uśanāḥ prāha saṃśayacchedane purā
12,140.022c jñānam avyapadeśyaṃ hi yathā nāsti tathaiva tat
12,140.023a tena tvaṃ chinnamūlena kaṃ toṣayitum arhasi
12,140.023c atathyavihitaṃ yo vā nedaṃ vākyam upāśnuyāt
12,140.024a ugrāyaiva hi sṛṣṭo 'si karmaṇe na tv avekṣase
12,140.024c aṅgemām anvavekṣasva rājanītiṃ bubhūṣitum
12,140.024e yayā pramucyate tv anyo yadarthaṃ ca pramodate
12,140.025a ajo 'śvaḥ kṣatram ity etat sadṛśaṃ brahmaṇā kṛtam
12,140.025c tasmān natīkṣṇabhūtānāṃ yātrā kā cit prasidhyati
12,140.026a yas tv avadhyavadhe doṣaḥ sa vadhyasyāvadhe smṛtaḥ
12,140.026c eṣaiva khalu maryādā yām ayaṃ parivarjayet
12,140.027a tasmāt tīkṣṇaḥ prajā rājā svadharme sthāpayed uta
12,140.027c anyonyaṃ bhakṣayanto hi pracareyur vṛkā iva
12,140.028a yasya dasyugaṇā rāṣṭre dhvāṅkṣā matsyāñ jalād iva
12,140.028c viharanti parasvāni sa vai kṣatriyapāṃsanaḥ
12,140.029a kulīnān sacivān kṛtvā vedavidyāsamanvitān
12,140.029c praśādhi pṛthivīṃ rājan prajā dharmeṇa pālayan
12,140.029d*0359_01 vedavedāṅgatattvajño japahomaparāyaṇaḥ
12,140.029d*0359_02 āśīrvādaparo nityam eṣa rājā purohitaḥ
12,140.030a vihīnajam akarmāṇaṃ yaḥ pragṛhṇāti bhūmipaḥ
12,140.030c ubhayasyāviśeṣajñas tad vai kṣatraṃ napuṃsakam
12,140.031a naivograṃ naiva cānugraṃ dharmeṇeha praśasyate
12,140.031c ubhayaṃ na vyatikrāmed ugro bhūtvā mṛdur bhava
12,140.032a kaṣṭaḥ kṣatriyadharmo 'yaṃ sauhṛdaṃ tvayi yat sthitam
12,140.032c ugre karmaṇi sṛṣṭo 'si tasmād rājyaṃ praśādhi vai
12,140.032d*0360_01 aruṣṭaḥ kasya cid rājann evam eva samācara
12,140.033a aśiṣṭanigraho nityaṃ śiṣṭasya paripālanam
12,140.033c iti śakro 'bravīd dhīmān āpatsu bharatarṣabha
12,140.034 yudhiṣṭhira uvāca
12,140.034a asti svid dasyumaryādā yām anyo nātilaṅghayet
12,140.034c pṛcchāmi tvāṃ satāṃ śreṣṭha tan me brūhi pitāmaha
12,140.035 bhīṣma uvāca
12,140.035a brāhmaṇān eva seveta vidyāvṛddhāṃs tapasvinaḥ
12,140.035c śrutacāritravṛttāḍhyān pavitraṃ hy etad uttamam
12,140.036a yā devatāsu vṛttis te sāstu vipreṣu sarvadā
12,140.036c kruddhair hi vipraiḥ karmāṇi kṛtāni bahudhā nṛpa
12,140.037a teṣāṃ prītyā yaśo mukhyam aprītyā tu viparyayaḥ
12,140.037c prītyā hy amṛtavad viprāḥ kruddhāś caiva yathā viṣam
12,141.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,141.001a pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada
12,141.001c śaraṇaṃ pālayānasya yo dharmas taṃ vadasva me
12,141.002 bhīṣma uvāca
12,141.002a mahān dharmo mahārāja śaraṇāgatapālane
12,141.002c arhaḥ praṣṭuṃ bhavāṃś caiva praśnaṃ bharatasattama
12,141.003a nṛgaprabhṛtayo rājan rājānaḥ śaraṇāgatān
12,141.003c paripālya mahārāja saṃsiddhiṃ paramāṃ gatāḥ
12,141.004a śrūyate hi kapotena śatruḥ śaraṇam āgataḥ
12,141.004c pūjitaś ca yathānyāyaṃ svaiś ca māṃsair nimantritaḥ
12,141.005 yudhiṣṭhira uvāca
12,141.005a kathaṃ kapotena purā śatruḥ śaraṇam āgataḥ
12,141.005c svamāṃsair bhojitaḥ kāṃ ca gatiṃ lebhe sa bhārata
12,141.006 bhīṣma uvāca
12,141.006a śṛṇu rājan kathāṃ divyāṃ sarvapāpapraṇāśinīm
12,141.006c nṛpater mucukundasya kathitāṃ bhārgaveṇa ha
12,141.007a imam arthaṃ purā pārtha mucukundo narādhipaḥ
12,141.007c bhārgavaṃ paripapraccha praṇato bharatarṣabha
12,141.008a tasmai śuśrūṣamāṇāya bhārgavo 'kathayat kathām
12,141.008c iyaṃ yathā kapotena siddhiḥ prāptā narādhipa
12,141.009a dharmaniścayasaṃyuktāṃ kāmārthasahitāṃ kathām
12,141.009c śṛṇuṣvāvahito rājan gadato me mahābhuja
12,141.010a kaś cit kṣudrasamācāraḥ pṛthivyāṃ kālasaṃmataḥ
12,141.010c cacāra pṛthivīṃ pāpo ghoraḥ śakunilubdhakaḥ
12,141.011a kākola iva kṛṣṇāṅgo rūkṣaḥ pāpasamāhitaḥ
12,141.011c yavamadhyaḥ kṛśagrīvo hrasvapādo mahāhanuḥ
12,141.012a naiva tasya suhṛt kaś cin na saṃbandhī na bāndhavaḥ
12,141.012c sa hi taiḥ saṃparityaktas tena ghoreṇa karmaṇā
12,141.012d*0361_01 naraḥ pāpasamācāras tyaktavyo dūrato budhaiḥ
12,141.012d*0361_02 ātmānaṃ yo 'bhisaṃdhatte so 'nyasya syāt kathaṃ hitaḥ
12,141.012d*0361_03 ye nṛśaṃsā durātmānaḥ prāṇiprāṇaharā narāḥ
12,141.012d*0361_04 udvejanīyā bhūtānāṃ vyālā iva bhavanti te
12,141.013a sa vai kṣārakam ādāya dvijān hatvā vane sadā
12,141.013c cakāra vikrayaṃ teṣāṃ pataṃgānāṃ narādhipa
12,141.014a evaṃ tu vartamānasya tasya vṛttiṃ durātmanaḥ
12,141.014c agamat sumahān kālo na cādharmam abudhyata
12,141.015a tasya bhāryāsahāyasya ramamāṇasya śāśvatam
12,141.015c daivayogavimūḍhasya nānyā vṛttir arocata
12,141.016a tataḥ kadā cit tasyātha vanasthasya samudgataḥ
12,141.016c pātayann iva vṛkṣāṃs tān sumahān vātasaṃbhramaḥ
12,141.017a meghasaṃkulam ākāśaṃ vidyunmaṇḍalamaṇḍitam
12,141.017c saṃchannaṃ sumuhūrtena nausthāneneva sāgaraḥ
12,141.018a vāridhārāsamūhaiś ca saṃprahṛṣṭaḥ śatakratuḥ
12,141.018c kṣaṇena pūrayām āsa salilena vasuṃdharām
12,141.019a tato dhārākule loke saṃbhraman naṣṭacetanaḥ
12,141.019c śītārtas tad vanaṃ sarvam ākulenāntarātmanā
12,141.020a naiva nimnaṃ sthalaṃ vāpi so 'vindata vihaṃgahā
12,141.020c pūrito hi jalaughena mārgas tasya vanasya vai
12,141.021a pakṣiṇo vātavegena hatā līnās tadābhavan
12,141.021c mṛgāḥ siṃhā varāhāś ca sthalāny āśritya tasthire
12,141.022a mahatā vātavarṣeṇa trāsitās te vanaukasaḥ
12,141.022c bhayārtāś ca kṣudhārtāś ca babhramuḥ sahitā vane
12,141.023a sa tu śītahatair gātrair jagāmaiva na tasthivān
12,141.023b*0362_01 dadarśa patitāṃ bhūmau kapotīṃ śītavihvalām
12,141.023b*0362_02 dṛṣṭvārto 'pi hi pāpātmā sa tāṃ pañjarake 'kṣipat
12,141.023b*0362_03 svayaṃ duḥkhābhibhūto 'pi duḥkham evākarot pare
12,141.023b*0362_04 pāpātmā pāpakāritvāt pāpam eva cakāra saḥ
12,141.023c so 'paśyad vanaṣaṇḍeṣu meghanīlaṃ vanaspatim
12,141.023d*0363_01 sevyamānaṃ vihaṃgaughaiś chāyāvāsaphalārthibhiḥ
12,141.023d*0363_02 dhātrā paropakārāya sa sādhur iva nirmitaḥ
12,141.023d*0363_03 athābhavat kṣaṇenaiva viyad vimalatārakam
12,141.023d*0363_04 mahat sara ivotphullaṃ kumudacchuritodakam
12,141.024a tārāḍhyaṃ kumudākāram ākāśaṃ nirmalaṃ ca ha
12,141.024c meghair muktaṃ nabho dṛṣṭvā lubdhakaḥ śītavihvalaḥ
12,141.025a diśo 'valokayām āsa velāṃ caiva durātmavān
12,141.025c dūre grāmaniveśaś ca tasmād deśād iti prabho
12,141.025e kṛtabuddhir vane tasmin vastuṃ tāṃ rajanīṃ tadā
12,141.026a so 'ñjaliṃ prayataḥ kṛtvā vākyam āha vanaspatim
12,141.026c śaraṇaṃ yāmi yāny asmin daivatānīha bhārata
12,141.027a sa śilāyāṃ śiraḥ kṛtvā parṇāny āstīrya bhūtale
12,141.027c duḥkhena mahatāviṣṭas tataḥ suṣvāpa pakṣihā
12,142.001 bhīṣma uvāca
12,142.001a atha vṛkṣasya śākhāyāṃ vihaṃgaḥ sasuhṛjjanaḥ
12,142.001c dīrghakāloṣito rājaṃs tatra citratanūruhaḥ
12,142.002a tasya kālyaṃ gatā bhāryā carituṃ nābhyavartata
12,142.002c prāptāṃ ca rajanīṃ dṛṣṭvā sa pakṣī paryatapyata
12,142.003a vātavarṣaṃ mahac cāsīn na cāgacchati me priyā
12,142.003c kiṃ nu tat kāraṇaṃ yena sādyāpi na nivartate
12,142.004a api svasti bhavet tasyāḥ priyāyā mama kānane
12,142.004c tayā virahitaṃ hīdaṃ śūnyam adya gṛhaṃ mama
12,142.004d*0364_01 putrapautravadhūbhṛtyair ākīrṇam api sarvataḥ
12,142.004d*0364_02 bhāryāhīnaṃ gṛhasthasya śūnyam eva gṛhaṃ bhavet
12,142.004d*0364_03 na gṛhaṃ gṛham ity āhur gṛhiṇī gṛham ucyate
12,142.004d*0364_04 gṛhaṃ tu gṛhiṇīhīnam araṇyasadṛśaṃ matam
12,142.005a yadi sā raktanetrāntā citrāṅgī madhurasvarā
12,142.005c adya nābhyeti me kāntā na kāryaṃ jīvitena me
12,142.005d*0365_01 na bhuṅkte mayy abhukte yā nāsnāte snāti suvratā
12,142.005d*0365_02 nātiṣṭhaty upatiṣṭheta śete ca śayite mayi
12,142.005d*0365_03 hṛṣṭe bhavati sā hṛṣṭā duḥkhite mayi duḥkhitā
12,142.005d*0365_04 proṣite dīnavadanā kruddhe ca priyavādinī
12,142.006a patidharmaratā sādhvī prāṇebhyo 'pi garīyasī
12,142.006c sā hi śrāntaṃ kṣudhārtaṃ ca jānīte māṃ tapasvinī
12,142.007a anuraktā hitā caiva snigdhā caiva pativratā
12,142.007c yasya vai tādṛśī bhāryā dhanyaḥ sa manujo bhuvi
12,142.007d*0366_01 vṛkṣamūle 'pi dayitā yasya tiṣṭhati tad gṛham
12,142.007d*0366_02 prāsādo 'pi tayā hīnaḥ kāntāra iti niścitam
12,142.007d*0366_03 dharmārthakāmakāleṣu bhāryā puṃsaḥ sahāyinī
12,142.007d*0366_04 videśagamane cāsya saiva viśvāsakārikā
12,142.007d*0367_01 yasya bhāryā sadā raktā tathā chandānuvartinī
12,142.007d*0367_02 vibhave 'pi hi saṃtoṣas tasya svarga ihaiva hi
12,142.007d*0367_03 sā bhāryā yā gṛhe dakṣā sā bhāryā yā pativratā
12,142.007d*0367_04 sā bhāryā yā priyaṃ brūte sā bhāryā yā manoramā
12,142.007d*0367_05 yasya bhāryā guṇajñā ca bhartāram anugāminī
12,142.007d*0367_06 yā cātīva hi saṃhṛṣṭā sā śrīḥ sākṣān na vai dhanam
12,142.008a bhāryā hi paramo nāthaḥ puruṣasyeha paṭhyate
12,142.008c asahāyasya loke 'smiṃl lokayātrāsahāyinī
12,142.009a tathā rogābhibhūtasya nityaṃ kṛcchragatasya ca
12,142.009c nāsti bhāryāsamaṃ kiṃ cin narasyārtasya bheṣajam
12,142.010a nāsti bhāryāsamo bandhur nāsti bhāryāsamā gatiḥ
12,142.010c nāsti bhāryāsamo loke sahāyo dharmasādhanaḥ
12,142.010d*0368_01 yasya bhāryā gṛhe nāsti sādhvī ca priyavādinī
12,142.010d*0368_02 araṇyaṃ tena gantavyaṃ yathāraṇyaṃ tathā gṛham
12,142.010d*0369_01 aho mama vinā vahniṃ dahyate gātrasaṃcayam
12,142.010d*0369_02 pativratadharā sādhvī prāṇebhyo 'pi garīyasī
12,142.011a evaṃ vilapatas tasya dvijasyārtasya tatra vai
12,142.011c gṛhītā śakunaghnena bhāryā śuśrāva bhāratīm
12,142.011d*0370_00 kapoty uvāca
12,142.011d*0370_01 aho 'tīva subhāgyāhaṃ yasyā me dayitaḥ patiḥ
12,142.011d*0370_02 asato vā sato vāpi guṇān evaṃ prabhāṣate
12,142.012a na sā strīty abhibhāṣā syād yasyā bhartā na tuṣyati
12,142.012b*0371_01 tuṣṭe bhartari nārīṇāṃ tuṣṭāḥ syuḥ sarvadevatāḥ
12,142.012c agnisākṣikam apy etad bhartā hi śaraṇaṃ striyaḥ
12,142.012d*0372_01 dāvāgnineva nirdagdhā sapuṣpastabakā latā
12,142.012d*0372_02 bhasmībhavatu sā nārī yasyā bhartā na tuṣyati
12,142.013a iti saṃcintya duḥkhārtā bhartāraṃ duḥkhitaṃ tadā
12,142.013c kapotī lubdhakenātha yattā vacanam abravīt
12,142.014a hanta vakṣyāmi te śreyaḥ śrutvā ca kuru tat tathā
12,142.014c śaraṇāgatasaṃtrātā bhava kānta viśeṣataḥ
12,142.015a eṣa śākunikaḥ śete tava vāsaṃ samāśritaḥ
12,142.015c śītārtaś ca kṣudhārtaś ca pūjām asmai prayojaya
12,142.016a yo hi kaś cid dvijaṃ hanyād gāṃ vā lokasya mātaram
12,142.016c śaraṇāgataṃ ca yo hanyāt tulyaṃ teṣāṃ ca pātakam
12,142.017a yāsmākaṃ vihitā vṛttiḥ kāpotī jātidharmataḥ
12,142.017c sā nyāyyātmavatā nityaṃ tvadvidhenābhivartitum
12,142.018a yas tu dharmaṃ yathāśakti gṛhastho hy anuvartate
12,142.018c sa pretya labhate lokān akṣayān iti śuśruma
12,142.019a sa tvaṃ saṃtānavān adya putravān api ca dvija
12,142.019c tat svadehe dayāṃ tyaktvā dharmārthau parigṛhya vai
12,142.019e pūjām asmai prayuṅkṣva tvaṃ prīyetāsya mano yathā
12,142.019f*0373_01 matkṛte mā ca saṃtāpaṃ kurvīthās tvaṃ vihaṃgama
12,142.019f*0373_02 śarīrayātrākṛtyartham anyān dārān upaiṣyasi
12,142.020a iti sā śakunī vākyaṃ kṣārakasthā tapasvinī
12,142.020c atiduḥkhānvitā procya bhartāraṃ samudaikṣata
12,142.021a sa patnyā vacanaṃ śrutvā dharmayuktisamanvitam
12,142.021c harṣeṇa mahatā yukto bāṣpavyākulalocanaḥ
12,142.022a taṃ vai śākunikaṃ dṛṣṭvā vidhidṛṣṭena karmaṇā
12,142.022c pūjayām āsa yatnena sa pakṣī pakṣijīvinam
12,142.023a uvāca ca svāgataṃ te brūhi kiṃ karavāṇy aham
12,142.023c saṃtāpaś ca na kartavyaḥ svagṛhe vartate bhavān
12,142.024a tad bravītu bhavān kṣipraṃ kiṃ karomi kim icchasi
12,142.024c praṇayena bravīmi tvāṃ tvaṃ hi naḥ śaraṇāgataḥ
12,142.024d*0374_01 arāv apy ucitaṃ kāryam ātithyaṃ gṛham āgate
12,142.024d*0374_02 chettum apy āgate chāyāṃ nopasaṃharate drumaḥ
12,142.025a śaraṇāgatasya kartavyam ātithyam iha yatnataḥ
12,142.025c pañcayajñapravṛttena gṛhasthena viśeṣataḥ
12,142.026a pañcayajñāṃs tu yo mohān na karoti gṛhāśramī
12,142.026c tasya nāyaṃ na ca paro loko bhavati dharmataḥ
12,142.027a tad brūhi tvaṃ suvisrabdho yat tvaṃ vācā vadiṣyasi
12,142.027c tat kariṣyāmy ahaṃ sarvaṃ mā tvaṃ śoke manaḥ kṛthāḥ
12,142.028a tasya tad vacanaṃ śrutvā śakuner lubdhako 'bravīt
12,142.028c bādhate khalu mā śītaṃ himatrāṇaṃ vidhīyatām
12,142.029a evam uktas tataḥ pakṣī parṇāny āstīrya bhūtale
12,142.029c yathāśuṣkāṇi yatnena jvalanārthaṃ drutaṃ yayau
12,142.030a sa gatvāṅgārakarmāntaṃ gṛhītvāgnim athāgamat
12,142.030c tataḥ śuṣkeṣu parṇeṣu pāvakaṃ so 'bhyadīdipat
12,142.031a susaṃdīptaṃ mahat kṛtvā tam āha śaraṇāgatam
12,142.031c pratāpaya suvisrabdhaṃ svagātrāṇy akutobhayaḥ
12,142.032a sa tathoktas tathety uktvā lubdho gātrāṇy atāpayat
12,142.032c agnipratyāgataprāṇas tataḥ prāha vihaṃgamam
12,142.032d*0375_01 harṣeṇa mahatāviṣṭo vākyaṃ vyākulalocanaḥ
12,142.032d*0375_02 tathemaṃ śakuniṃ dṛṣṭvā vidhidṛṣṭena karmaṇā
12,142.033a dattam āhāram icchāmi tvayā kṣud bādhate hi mām
12,142.033c tad vacaḥ sa pratiśrutya vākyam āha vihaṃgamaḥ
12,142.034a na me 'sti vibhavo yena nāśayāmi tava kṣudhām
12,142.034c utpannena hi jīvāmo vayaṃ nityaṃ vanaukasaḥ
12,142.035a saṃcayo nāsti cāsmākaṃ munīnām iva kānane
12,142.035c ity uktvā sa tadā tatra vivarṇavadano 'bhavat
12,142.036a kathaṃ nu khalu kartavyam iti cintāparaḥ sadā
12,142.036c babhūva bharataśreṣṭha garhayan vṛttim ātmanaḥ
12,142.037a muhūrtāl labdhasaṃjñas tu sa pakṣī pakṣighātakam
12,142.037c uvāca tarpayiṣye tvāṃ muhūrtaṃ pratipālaya
12,142.038a ity uktvā śuṣkaparṇaiḥ sa saṃprajvālya hutāśanam
12,142.038c harṣeṇa mahatā yuktaḥ kapotaḥ punar abravīt
12,142.039a devānāṃ ca munīnāṃ ca pitṝṇāṃ ca mahātmanām
12,142.039c śrutapūrvo mayā dharmo mahān atithipūjane
12,142.040a kuruṣvānugrahaṃ me 'dya satyam etad bravīmi te
12,142.040c niścitā khalu me buddhir atithipratipūjane
12,142.041a tataḥ satyapratijño vai sa pakṣī prahasann iva
12,142.041c tam agniṃ triḥ parikramya praviveśa mahīpate
12,142.042a agnimadhyaṃ praviṣṭaṃ taṃ lubdho dṛṣṭvātha pakṣiṇam
12,142.042c cintayām āsa manasā kim idaṃ nu kṛtaṃ mayā
12,142.043a aho mama nṛśaṃsasya garhitasya svakarmaṇā
12,142.043c adharmaḥ sumahān ghoro bhaviṣyati na saṃśayaḥ
12,142.044a evaṃ bahuvidhaṃ bhūri vilalāpa sa lubdhakaḥ
12,142.044c garhayan svāni karmāṇi dvijaṃ dṛṣṭvā tathāgatam
12,143.001 bhīṣma uvāca
12,143.001a tatas taṃ lubdhakaḥ paśyan kṛpayābhipariplutaḥ
12,143.001c kapotam agnau patitaṃ vākyaṃ punar uvāca ha
12,143.002a kim īdṛśaṃ nṛśaṃsena mayā kṛtam abuddhinā
12,143.002c bhaviṣyati hi me nityaṃ pātakaṃ hṛdi jīvataḥ
12,143.003a sa vinindann athātmānaṃ punaḥ punar uvāca ha
12,143.003c dhiṅ mām astu sudurbuddhiṃ sadā nikṛtiniścayam
12,143.003e śubhaṃ karma parityajya yo 'haṃ śakunilubdhakaḥ
12,143.004a nṛśaṃsasya mamādyāyaṃ pratyādeśo na saṃśayaḥ
12,143.004c dattaḥ svamāṃsaṃ dadatā kapotena mahātmanā
12,143.005a so 'haṃ tyakṣye priyān prāṇān putradāraṃ visṛjya ca
12,143.005c upadiṣṭo hi me dharmaḥ kapotenātidharmiṇā
12,143.006a adya prabhṛti dehaṃ svaṃ sarvabhogair vivarjitam
12,143.006c yathā svalpaṃ jalaṃ grīṣme śoṣayiṣyāmy ahaṃ tathā
12,143.007a kṣutpipāsātapasahaḥ kṛśo dhamanisaṃtataḥ
12,143.007c upavāsair bahuvidhaiś cariṣye pāralaukikam
12,143.008a aho dehapradānena darśitātithipūjanā
12,143.008c tasmād dharmaṃ cariṣyāmi dharmo hi paramā gatiḥ
12,143.008e dṛṣṭo hi dharmo dharmiṣṭhair yādṛśo vihagottame
12,143.009a evam uktvā viniścitya raudrakarmā sa lubdhakaḥ
12,143.009c mahāprasthānam āśritya prayayau saṃśitavrataḥ
12,143.010a tato yaṣṭiṃ śalākāś ca kṣārakaṃ pañjaraṃ tathā
12,143.010c tāṃś ca baddhā kapotān sa saṃpramucyotsasarja ha
12,144.001 bhīṣma uvāca
12,144.001a tato gate śākunike kapotī prāha duḥkhitā
12,144.001c saṃsmṛtya bhartāram atho rudatī śokamūrchitā
12,144.002a nāhaṃ te vipriyaṃ kānta kadā cid api saṃsmare
12,144.002c sarvā vai vidhavā nārī bahuputrāpi khecara
12,144.002e śocyā bhavati bandhūnāṃ patihīnā manasvinī
12,144.003a lālitāhaṃ tvayā nityaṃ bahumānāc ca sāntvitā
12,144.003c vacanair madhuraiḥ snigdhair asakṛt sumanoharaiḥ
12,144.004a kandareṣu ca śailānāṃ nadīnāṃ nirjhareṣu ca
12,144.004c drumāgreṣu ca ramyeṣu ramitāhaṃ tvayā priya
12,144.005a ākāśagamane caiva sukhitāhaṃ tvayā sukham
12,144.005c vihṛtāsmi tvayā kānta tan me nādyāsti kiṃ cana
12,144.006a mitaṃ dadāti hi pitā mitaṃ mātā mitaṃ sutaḥ
12,144.006c amitasya tu dātāraṃ bhartāraṃ kā na pūjayet
12,144.007a nāsti bhartṛsamo nātho na ca bhartṛsamaṃ sukham
12,144.007c visṛjya dhanasarvasvaṃ bhartā vai śaraṇaṃ striyāḥ
12,144.008a na kāryam iha me nātha jīvitena tvayā vinā
12,144.008c patihīnāpi kā nārī satī jīvitum utsahet
12,144.009a evaṃ vilapya bahudhā karuṇaṃ sā suduḥkhitā
12,144.009c pativratā saṃpradīptaṃ praviveśa hutāśanam
12,144.010a tataś citrāmbaradharaṃ bhartāraṃ sānvapaśyata
12,144.010c vimānasthaṃ sukṛtibhiḥ pūjyamānaṃ mahātmabhiḥ
12,144.011a citramālyāmbaradharaṃ sarvābharaṇabhūṣitam
12,144.011c vimānaśatakoṭībhir āvṛtaṃ puṇyakīrtibhiḥ
12,144.011d*0376_01 kapoto 'pi ca tāṃ dṛṣṭvā kapotīṃ ca surūpiṇīm
12,144.011d*0376_02 harṣeṇa mahatā yuktaḥ pariṣvajyedam abravīt
12,144.011d*0376_03 aho mām anugacchantyā kṛtaṃ sādhu śubhaṃ tvayā
12,144.011d*0376_04 kṣaṇamātreṇa duḥkhena sukhaṃ tena samārjitam
12,144.011d*0376_05 tisraḥ koṭyardhakoṭī ca yāni lomāni mānave
12,144.011d*0376_06 tāvat kālaṃ vaset svarge bhartāraṃ yānugacchati
12,144.011d*0376_07 vyālagrāhī yathā vyālaṃ bilād uddharate balāt
12,144.011d*0376_08 tadvad bhartāram uddhṛtya tenaiva saha modate
12,144.012a tataḥ svargagataḥ pakṣī bhāryayā saha saṃgataḥ
12,144.012c karmaṇā pūjitas tena reme tatra sa bhāryayā
12,145.001 bhīṣma uvāca
12,145.001a vimānasthau tu tau rājaṃl lubdhako vai dadarśa ha
12,145.001c dṛṣṭvā tau daṃpatī duḥkhād acintayata sadgatim
12,145.002a kīdṛśeneha tapasā gaccheyaṃ paramāṃ gatim
12,145.002c iti buddhyā viniścitya gamanāyopacakrame
12,145.003a mahāprasthānam āśritya lubdhakaḥ pakṣijīvanaḥ
12,145.003c niśceṣṭo mārutāhāro nirmamaḥ svargakāṅkṣayā
12,145.004a tato 'paśyat suvistīrṇaṃ hṛdyaṃ padmavibhūṣitam
12,145.004c nānādvijagaṇākīrṇaṃ saraḥ śītajalaṃ śubham
12,145.004e pipāsārto 'pi tad dṛṣṭvā tṛptaḥ syān nātra saṃśayaḥ
12,145.005a upavāsakṛśo 'tyarthaṃ sa tu pārthiva lubdhakaḥ
12,145.005c upasarpata saṃhṛṣṭaḥ śvāpadādhyuṣitaṃ vanam
12,145.006a mahāntaṃ niścayaṃ kṛtvā lubdhakaḥ praviveśa ha
12,145.006c praviśann eva ca vanaṃ nigṛhītaḥ sa kaṇṭakaiḥ
12,145.007a sa kaṇṭakavibhugnāṅgo lohitārdrīkṛtacchaviḥ
12,145.007c babhrāma tasmin vijane nānāmṛgasamākule
12,145.008a tato drumāṇāṃ mahatāṃ pavanena vane tadā
12,145.008c udatiṣṭhata saṃgharṣāt sumahān havyavāhanaḥ
12,145.009a tad vanaṃ vṛkṣasaṃkīrṇaṃ latāviṭapasaṃkulam
12,145.009c dadāha pāvakaḥ kruddho yugāntāgnisamaprabhaḥ
12,145.010a sajvālaiḥ pavanoddhūtair visphuliṅgaiḥ samanvitaḥ
12,145.010c dadāha tad vanaṃ ghoraṃ mṛgapakṣisamākulam
12,145.011a tataḥ sa dehamokṣārthaṃ saṃprahṛṣṭena cetasā
12,145.011c abhyadhāvata saṃvṛddhaṃ pāvakaṃ lubdhakas tadā
12,145.012a tatas tenāgninā dagdho lubdhako naṣṭakilbiṣaḥ
12,145.012c jagāma paramāṃ siddhiṃ tadā bharatasattama
12,145.013a tataḥ svargastham ātmānaṃ so 'paśyad vigatajvaraḥ
12,145.013c yakṣagandharvasiddhānāṃ madhye bhrājantam indravat
12,145.014a evaṃ khalu kapotaś ca kapotī ca pativratā
12,145.014c lubdhakena saha svargaṃ gatāḥ puṇyena karmaṇā
12,145.015a yāpi caivaṃvidhā nārī bhartāram anuvartate
12,145.015c virājate hi sā kṣipraṃ kapotīva divi sthitā
12,145.016a evam etat purā vṛttaṃ lubdhakasya mahātmanaḥ
12,145.016c kapotasya ca dharmiṣṭhā gatiḥ puṇyena karmaṇā
12,145.017a yaś cedaṃ śṛṇuyān nityaṃ yaś cedaṃ parikīrtayet
12,145.017c nāśubhaṃ vidyate tasya manasāpi pramādyataḥ
12,145.018a yudhiṣṭhira mahān eṣa dharmo dharmabhṛtāṃ vara
12,145.018c goghneṣv api bhaved asmin niṣkṛtiḥ pāpakarmaṇaḥ
12,145.018e niṣkṛtir na bhavet tasmin yo hanyāc charaṇāgatam
12,145.018f*0377_01 itihāsam imaṃ putra śrutvā pāpavināśanam
12,145.018f*0377_02 na durgatim avāpnoti svargalokaṃ ca gacchati
12,145.018f*0378_01 ārtā gṛhāgatāḥ pūjyās tathaiva śaraṇāgatāḥ
12,146.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,146.001a abuddhipūrvaṃ yaḥ pāpaṃ kuryād bharatasattama
12,146.001c mucyate sa kathaṃ tasmād enasas tad vadasva me
12,146.002 bhīṣma uvāca
12,146.002a atra te varṇayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam
12,146.002c indrotaḥ śaunako vipro yad āha janamejayam
12,146.003a āsīd rājā mahāvīryaḥ pārikṣij janamejayaḥ
12,146.003c abuddhipūrvaṃ brahmahatyā tam āgacchan mahīpatim
12,146.004a taṃ brāhmaṇāḥ sarva eva tatyajuḥ sapurohitāḥ
12,146.004c jagāma sa vanaṃ rājā dahyamāno divāniśam
12,146.005a sa prajābhiḥ parityaktaś cakāra kuśalaṃ mahat
12,146.005c ativelaṃ tapas tepe dahyamānaḥ sa manyunā
12,146.005d*0379_01 brahmahatyāpanodārtham apṛcchad brāhmaṇān bahūn
12,146.005d*0379_02 paryaṭan pṛthivīṃ kṛtsnāṃ deśe deśe narādhipaḥ
12,146.006a tatretihāsaṃ vakṣyāmi dharmasyāsyopabṛṃhaṇam
12,146.006c dahyamānaḥ pāpakṛtyā jagāma janamejayaḥ
12,146.007a variṣyamāṇa indrotaṃ śaunakaṃ saṃśitavratam
12,146.007c samāsādyopajagrāha pādayoḥ paripīḍayan
12,146.008a tato bhīto mahāprājño jagarhe subhṛśaṃ tadā
12,146.008c kartā pāpasya mahato bhrūṇahā kim ihāgataḥ
12,146.009a kiṃ tavāsmāsu kartavyaṃ mā mā sprākṣīḥ kathaṃ cana
12,146.009c gaccha gaccha na te sthānaṃ prīṇāty asmān iha dhruvam
12,146.010a rudhirasyeva te gandhaḥ śavasyeva ca darśanam
12,146.010c aśivaḥ śivasaṃkāśo mṛto jīvann ivāṭasi
12,146.011a antarmṛtyur aśuddhātmā pāpam evānucintayan
12,146.011c prabudhyase prasvapiṣi vartase carase sukhī
12,146.012a moghaṃ te jīvitaṃ rājan parikliṣṭaṃ ca jīvasi
12,146.012c pāpāyeva ca sṛṣṭo 'si karmaṇe ha yavīyase
12,146.013a bahu kalyāṇam icchanta īhante pitaraḥ sutān
12,146.013c tapasā devatejyābhir vandanena titikṣayā
12,146.014a pitṛvaṃśam imaṃ paśya tvatkṛte narakaṃ gatam
12,146.014c nirarthāḥ sarva evaiṣām āśābandhās tvadāśrayāḥ
12,146.015a yān pūjayanto vindanti svargam āyur yaśaḥ sukham
12,146.015c teṣu te satataṃ dveṣo brāhmaṇeṣu nirarthakaḥ
12,146.016a imaṃ lokaṃ vimucya tvam avāṅmūrdhā patiṣyasi
12,146.016c aśāśvatīḥ śāśvatīś ca samāḥ pāpena karmaṇā
12,146.017a adyamāno jantugṛdhraiḥ śitikaṇṭhair ayomukhaiḥ
12,146.017c tato 'pi punar āvṛttaḥ pāpayoniṃ gamiṣyasi
12,146.018a yad idaṃ manyase rājan nāyam asti paraḥ kutaḥ
12,146.018c pratismārayitāras tvāṃ yamadūtā yamakṣaye
12,147.001 bhīṣma uvāca
12,147.001a evam uktaḥ pratyuvāca taṃ muniṃ janamejayaḥ
12,147.001c garhyaṃ bhavān garhayati nindyaṃ nindati mā bhavān
12,147.002a dhikkāryaṃ mā dhikkurute tasmāt tvāhaṃ prasādaye
12,147.002c sarvaṃ hīdaṃ svakṛtaṃ me jvalāmy agnāv ivāhitaḥ
12,147.003a svakarmāṇy abhisaṃdhāya nābhinandati me manaḥ
12,147.003c prāptaṃ nūnaṃ mayā ghoraṃ bhayaṃ vaivasvatād api
12,147.004a tat tu śalyam anirhṛtya kathaṃ śakṣyāmi jīvitum
12,147.004c sarvamanyūn vinīya tvam abhi mā vada śaunaka
12,147.005a mahānasaṃ brāhmaṇānāṃ bhaviṣyāmy arthavān punaḥ
12,147.005c astu śeṣaṃ kulasyāsya mā parābhūd idaṃ kulam
12,147.006a na hi no brahmaśaptānāṃ śeṣo bhavitum arhati
12,147.006c śrutīr alabhamānānāṃ saṃvidaṃ vedaniścayāt
12,147.007a nirvidyamānaḥ subhṛśaṃ bhūyo vakṣyāmi sāṃpratam
12,147.007c bhūyaś caivābhinaṅkṣanti nirdharmā nirjapā iva
12,147.008a arvāk ca pratitiṣṭhanti pulindaśabarā iva
12,147.008c na hy ayajñā amuṃ lokaṃ prāpnuvanti kathaṃ cana
12,147.009a avijñāyaiva me prajñāṃ bālasyeva supaṇḍitaḥ
12,147.009c brahman piteva putrebhyaḥ prati māṃ vāñcha śaunaka
12,147.010 śaunaka uvāca
12,147.010a kim āścaryaṃ yataḥ prājño bahu kuryād dhi sāṃpratam
12,147.010c iti vai paṇḍito bhūtvā bhūtānāṃ nopatapyati
12,147.011a prajñāprāsādam āruhya aśocyaḥ śocate janān
12,147.011c jagatīsthān ivādristhaḥ prajñayā pratipaśyati
12,147.012a na copalabhate tatra na ca kāryāṇi paśyati
12,147.012c nirviṇṇātmā parokṣo vā dhikkṛtaḥ sarvasādhuṣu
12,147.013a viditvobhayato vīryaṃ māhātmyaṃ veda āgame
12,147.013c kuruṣveha mahāśāntiṃ brahmā śaraṇam astu te
12,147.014a tad vai pāratrikaṃ cāru brāhmaṇānām akupyatām
12,147.014c atha cet tapyase pāpair dharmaṃ ced anupaśyasi
12,147.015 janamejaya uvāca
12,147.015a anutapye ca pāpena na cādharmaṃ carāmy aham
12,147.015c bubhūṣuṃ bhajamānaṃ ca prativāñchāmi śaunaka
12,147.016 śaunaka uvāca
12,147.016a chittvā stambhaṃ ca mānaṃ ca prītim icchāmi te nṛpa
12,147.016c sarvabhūtahite tiṣṭha dharmaṃ caiva pratismara
12,147.017a na bhayān na ca kārpaṇyān na lobhāt tvām upāhvaye
12,147.017c tāṃ me devā giraṃ satyāṃ śṛṇvantu brāhmaṇaiḥ saha
12,147.018a so 'haṃ na kena cic cārthī tvāṃ ca dharmam upāhvaye
12,147.018c krośatāṃ sarvabhūtānām aho dhig iti kurvatām
12,147.019a vakṣyanti mām adharmajñā vakṣyanty asuhṛdo janāḥ
12,147.019c vācas tāḥ suhṛdaḥ śrutvā saṃjvariṣyanti me bhṛśam
12,147.020a ke cid eva mahāprājñāḥ parijñāsyanti kāryatām
12,147.020c jānīhi me kṛtaṃ tāta brāhmaṇān prati bhārata
12,147.021a yathā te matkṛte kṣemaṃ labheraṃs tat tathā kuru
12,147.021c pratijānīhi cādrohaṃ brāhmaṇānāṃ narādhipa
12,147.022 janamejaya uvāca
12,147.022a naiva vācā na manasā na punar jātu karmaṇā
12,147.022c drogdhāsmi brāhmaṇān vipra caraṇāv eva te spṛśe
12,148.001 śaunaka uvāca
12,148.001a tasmāt te 'haṃ pravakṣyāmi dharmam āvṛttacetase
12,148.001c śrīmān mahābalas tuṣṭo yas tvaṃ dharmam avekṣase
12,148.001e purastād dāruṇo bhūtvā sucitrataram eva tat
12,148.002a anugṛhṇanti bhūtāni svena vṛttena pārthiva
12,148.002c kṛtsne nūnaṃ sadasatī iti loko vyavasyati
12,148.002e yatra tvaṃ tādṛśo bhūtvā dharmam adyānupaśyasi
12,148.003a hitvā suruciraṃ bhakṣyaṃ bhogāṃś ca tapa āsthitaḥ
12,148.003c ity etad api bhūtānām adbhutaṃ janamejaya
12,148.004a yo durbalo bhaved dātā kṛpaṇo vā tapodhanaḥ
12,148.004c anāścaryaṃ tad ity āhur nātidūre hi vartate
12,148.005a etad eva hi kārpaṇyaṃ samagram asamīkṣitam
12,148.005c tasmāt samīkṣayaiva syād bhavet tasmiṃs tato guṇaḥ
12,148.006a yajño dānaṃ dayā vedāḥ satyaṃ ca pṛthivīpate
12,148.006c pañcaitāni pavitrāṇi ṣaṣṭhaṃ sucaritaṃ tapaḥ
12,148.007a tad eva rājñāṃ paramaṃ pavitraṃ janamejaya
12,148.007c tena samyag gṛhītena śreyāṃsaṃ dharmam āpsyasi
12,148.008a puṇyadeśābhigamanaṃ pavitraṃ paramaṃ smṛtam
12,148.008c api hy udāharantīmā gāthā gītā yayātinā
12,148.009a yo martyaḥ pratipadyeta āyur jīveta vā punaḥ
12,148.009c yajñam ekāntataḥ kṛtvā tat saṃnyasya tapaś caret
12,148.010a puṇyam āhuḥ kurukṣetraṃ sarasvatyāṃ pṛthūdakam
12,148.010a*0380_01 **** **** kurukṣetrāt sarasvatīm
12,148.010a*0380_02 sarasvatyāś ca tīrthāni
12,148.010c yatrāvagāhya pītvā vā naivaṃ śvomaraṇaṃ tapet
12,148.011a mahāsaraḥ puṣkarāṇi prabhāsottaramānase
12,148.011c kālodaṃ tv eva gantāsi labdhāyur jīvite punaḥ
12,148.012a sarasvatīdṛṣadvatyau sevamāno 'nusaṃcareḥ
12,148.012c svādhyāyaśīlaḥ sthāneṣu sarveṣu samupaspṛśeḥ
12,148.013a tyāgadharmaṃ pavitrāṇāṃ saṃnyāsaṃ param abravīt
12,148.013c atrāpy udāharantīmā gāthāḥ satyavatā kṛtāḥ
12,148.014a yathā kumāraḥ satyo vai na puṇyo na ca pāpakṛt
12,148.014c na hy asti sarvabhūteṣu duḥkham asmin kutaḥ sukham
12,148.015a evaṃ prakṛtibhūtānāṃ sarvasaṃsargayāyinām
12,148.015c tyajatāṃ jīvitaṃ prāyo vivṛte puṇyapātake
12,148.016a yat tv eva rājño jyāyo vai kāryāṇāṃ tad vadāmi te
12,148.016c balena saṃvibhāgaiś ca jaya svargaṃ punīṣva ca
12,148.017a yasyaivaṃ balam ojaś ca sa dharmasya prabhur naraḥ
12,148.017c brāhmaṇānāṃ sukhārthaṃ tvaṃ paryehi pṛthivīm imām
12,148.018a yathaivainān purākṣaipsīs tathaivainān prasādaya
12,148.018c api dhikkriyamāṇo 'pi tyajyamāno 'py anekadhā
12,148.019a ātmano darśanaṃ vidvan nāhantāsmīti mā krudhaḥ
12,148.019c ghaṭamānaḥ svakāryeṣu kuru naiḥśreyasaṃ param
12,148.020a himāgnighorasadṛśo rājā bhavati kaś cana
12,148.020c lāṅgalāśanikalpo vā bhavaty anyaḥ paraṃtapa
12,148.021a na niḥśeṣeṇa mantavyam acikitsyena vā punaḥ
12,148.021c na jātu nāham asmīti prasaktavyam asādhuṣu
12,148.022a vikarmaṇā tapyamānaḥ pādāt pāpasya mucyate
12,148.022c naitat kāryaṃ punar iti dvitīyāt parimucyate
12,148.022e cariṣye dharmam eveti tṛtīyāt parimucyate
12,148.022f*0381_01 śucis tīrthāny anucaraṃś caturthāt parimucyate
12,148.023a kalyāṇam anumantavyaṃ puruṣeṇa bubhūṣatā
12,148.023c ye sugandhīni sevante tathāgandhā bhavanti te
12,148.023e ye durgandhīni sevante tathāgandhā bhavanti te
12,148.024a tapaścaryāparaḥ sadyaḥ pāpād dhi parimucyate
12,148.024c saṃvatsaram upāsyāgnim abhiśastaḥ pramucyate
12,148.024e trīṇi varṣāṇy upāsyāgniṃ bhrūṇahā vipramucyate
12,148.024f*0382_01 abhyetya yojanaśataṃ bhrūṇahā vipramucyate
12,148.025a yāvataḥ prāṇino hanyāt tajjātīyān svabhāvataḥ
12,148.025c pramīyamāṇān unmocya bhrūṇahā vipramucyate
12,148.026a api vāpsu nimajjeta trir japann aghamarṣaṇam
12,148.026c yathāśvamedhāvabhṛthas tathā tan manur abravīt
12,148.027a kṣipraṃ praṇudate pāpaṃ satkāraṃ labhate tathā
12,148.027c api cainaṃ prasīdanti bhūtāni jaḍamūkavat
12,148.028a bṛhaspatiṃ devaguruṃ surāsurāḥ; sametya sarve nṛpate 'nvayuñjan
12,148.028c dharme phalaṃ vettha kṛte maharṣe; tathetarasmin narake pāpaloke
12,148.029a ubhe tu yasya sukṛte bhavetāṃ; kiṃ svit tayos tatra jayottaraṃ syāt
12,148.029c ācakṣva naḥ karmaphalaṃ maharṣe; kathaṃ pāpaṃ nudate puṇyaśīlaḥ
12,148.030 bṛhaspatir uvāca
12,148.030a kṛtvā pāpaṃ pūrvam abuddhipūrvaṃ; puṇyāni yaḥ kurute buddhipūrvam
12,148.030c sa tat pāpaṃ nudate puṇyaśīlo; vāso yathā malinaṃ kṣārayuktyā
12,148.031a pāpaṃ kṛtvā na manyeta nāham asmīti pūruṣaḥ
12,148.031c cikīrṣed eva kalyāṇaṃ śraddadhāno 'nasūyakaḥ
12,148.032a chidrāṇi vasanasyeva sādhunā vivṛṇoti yaḥ
12,148.032c yaḥ pāpaṃ puruṣaḥ kṛtvā kalyāṇam abhipadyate
12,148.033a yathādityaḥ punar udyaṃs tamaḥ sarvaṃ vyapohati
12,148.033c kalyāṇam ācarann evaṃ sarvaṃ pāpaṃ vyapohati
12,148.034 bhīṣma uvāca
12,148.034a evam uktvā sa rājānam indroto janamejayam
12,148.034c yājayām āsa vidhivad vājimedhena śaunakaḥ
12,148.035a tataḥ sa rājā vyapanītakalmaṣaḥ; śriyā yutaḥ prajvalitāgnirūpayā
12,148.035c viveśa rājyaṃ svam amitrakarśano; divaṃ yathā pūrṇavapur niśākaraḥ
12,149.000*0383_00 yudhiṣṭhira uvāca
12,149.000*0383_01 kaccit pitāmahenāsīc chrutaṃ vā dṛṣṭam eva vā
12,149.000*0383_02 kaccin martyo mṛto rājan punar ujjīvito bhavet
12,149.000*0384_00 yudhiṣṭhira uvāca
12,149.000*0384_01 yad eva śrūyate rājann abhiyogam anujjhatām
12,149.000*0384_02 kadāpy aghaṭamāno 'pi ghaṭetārtho mahān api
12,149.000*0384_03 tad etaṃ saṃśayaṃ chindhi mahāntaṃ hy api me sthitam
12,149.000*0384_04 ṛte pitāmahād bhīṣmāc chettā naivāsya vidyate
12,149.001 bhīṣma uvāca
12,149.001a śṛṇu pārtha yathāvṛttam itihāsaṃ purātanam
12,149.001c gṛdhrajambukasaṃvādaṃ yo vṛtto vaidiśe purā
12,149.001d*0385_01 kasya cid brāhmaṇasyāsīd duḥkhalabdhaḥ suto mṛtaḥ
12,149.001d*0385_02 bāla eva viśālākṣo bālagrahanipīḍitaḥ
12,149.002a duḥkhitāḥ ke cid ādāya bālam aprāptayauvanam
12,149.002c kulasarvasvabhūtaṃ vai rudantaḥ śokavihvalāḥ
12,149.003a bālaṃ mṛtaṃ gṛhītvātha śmaśānābhimukhāḥ sthitāḥ
12,149.003c aṅkenāṅkaṃ ca saṃkramya rurudur bhūtale tadā
12,149.003d*0386_01 śocantas tasya pūrvoktān bhāṣitāṃś cāsakṛt punaḥ
12,149.003d*0386_02 taṃ bālaṃ bhūtale kṣipya pratigantuṃ na śaknuyuḥ
12,149.004a teṣāṃ ruditaśabdena gṛdhro 'bhyetya vaco 'bravīt
12,149.004c ekātmakam imaṃ loke tyaktvā gacchata māciram
12,149.005a iha puṃsāṃ sahasrāṇi strīsahasrāṇi caiva hi
12,149.005c samānītāni kālena kiṃ te vai jātv abāndhavāḥ
12,149.006a saṃpaśyata jagat sarvaṃ sukhaduḥkhair adhiṣṭhitam
12,149.006c saṃyogo viprayogaś ca paryāyeṇopalabhyate
12,149.007a gṛhītvā ye ca gacchanti ye 'nuyānti ca tān mṛtān
12,149.007c te 'py āyuṣaḥ pramāṇena svena gacchanti jantavaḥ
12,149.008a alaṃ sthitvā śmaśāne 'smin gṛdhragomāyusaṃkule
12,149.008c kaṅkālabahule ghore sarvaprāṇibhayaṃkare
12,149.009a na punar jīvitaḥ kaś cit kāladharmam upāgataḥ
12,149.009c priyo vā yadi vā dveṣyaḥ prāṇināṃ gatir īdṛśī
12,149.010a sarveṇa khalu martavyaṃ martyaloke prasūyatā
12,149.010c kṛtāntavihite mārge ko mṛtaṃ jīvayiṣyati
12,149.011a karmāntavihite loke cāstaṃ gacchati bhāskare
12,149.011c gamyatāṃ svam adhiṣṭhānaṃ sutasnehaṃ visṛjya vai
12,149.012a tato gṛdhravacaḥ śrutvā vikrośantas tadā nṛpa
12,149.012c bāndhavās te 'bhyagacchanta putram utsṛjya bhūtale
12,149.012d*0387_01 niścitārthāś ca te sarve gamanaṃ prati bhārata
12,149.013a viniścityātha ca tataḥ saṃtyajantaḥ svam ātmajam
12,149.013a*0388_01 **** **** vikrośantas tatas tataḥ
12,149.013a*0388_02 mṛtam ity eva gacchanto nirāśās tasya darśane
12,149.013a*0388_03 nivartane kṛtadhiyaḥ
12,149.013c nirāśā jīvite tasya mārgam āruhya dhiṣṭhitāḥ
12,149.014a dhvāṅkṣābhrasamavarṇas tu bilān niḥsṛtya jambukaḥ
12,149.014c gacchamānān sma tān āha nirghṛṇāḥ khalu mānavāḥ
12,149.015a ādityo 'yaṃ sthito mūḍhāḥ snehaṃ kuruta mā bhayam
12,149.015c bahurūpo muhūrtaś ca jīvetāpi kadā cana
12,149.016a yūyaṃ bhūmau vinikṣipya putrasnehavinākṛtāḥ
12,149.016c śmaśāne putram utsṛjya kasmād gacchatha nirghṛṇāḥ
12,149.017a na vo 'sty asmin sute sneho bāle madhurabhāṣiṇi
12,149.017c yasya bhāṣitamātreṇa prasādam upagacchatha
12,149.018a na paśyatha sutasnehaṃ yādṛśaḥ paśupakṣiṇām
12,149.018c na yeṣāṃ dhārayitvā tān kaś cid asti phalāgamaḥ
12,149.019a catuṣpāt pakṣikīṭānāṃ prāṇināṃ snehasaṅginām
12,149.019c paralokagatisthānāṃ muniyajñakriyā iva
12,149.020a teṣāṃ putrābhirāmāṇām iha loke paratra ca
12,149.020c na guṇo dṛśyate kaś cit prajāḥ saṃdhārayanti ca
12,149.021a apaśyatāṃ priyān putrān naiṣāṃ śoko 'nutiṣṭhati
12,149.021c na ca puṣṇanti saṃvṛddhās te mātāpitarau kva cit
12,149.022a mānuṣāṇāṃ kutaḥ sneho yeṣāṃ śoko bhaviṣyati
12,149.022c imaṃ kulakaraṃ putraṃ kathaṃ tyaktvā gamiṣyatha
12,149.023a ciraṃ muñcata bāṣpaṃ ca ciraṃ snehena paśyata
12,149.023c evaṃvidhāni hīṣṭāni dustyajāni viśeṣataḥ
12,149.024a kṣīṇasyāthābhiyuktasya śmaśānābhimukhasya ca
12,149.024c bāndhavā yatra tiṣṭhanti tatrānyo nāvatiṣṭhate
12,149.025a sarvasya dayitāḥ prāṇāḥ sarvaḥ snehaṃ ca vindati
12,149.025c tiryagyoniṣv api satāṃ snehaṃ paśyata yādṛśam
12,149.026a tyaktvā kathaṃ gacchethemaṃ padmalolāyatākṣakam
12,149.026c yathā navodvāhakṛtaṃ snānamālyavibhūṣitam
12,149.027 bhīṣma uvāca
12,149.027a jambukasya vacaḥ śrutvā kṛpaṇaṃ paridevataḥ
12,149.027c nyavartanta tadā sarve śavārthaṃ te sma mānuṣāḥ
12,149.028 gṛdhra uvāca
12,149.028a aho dhik sunṛśaṃsena jambukenālpamedhasā
12,149.028c kṣudreṇoktā hīnasattvā mānuṣāḥ kiṃ nivartatha
12,149.029a pañcabhūtaparityaktaṃ śūnyaṃ kāṣṭhatvam āgatam
12,149.029c kasmāc chocatha niśceṣṭam ātmānaṃ kiṃ na śocatha
12,149.030a tapaḥ kuruta vai tīvraṃ mucyadhvaṃ yena kilbiṣāt
12,149.030c tapasā labhyate sarvaṃ vilāpaḥ kiṃ kariṣyati
12,149.031a aniṣṭāni ca bhāgyāni jānīta saha mūrtibhiḥ
12,149.031c yena gacchati loko 'yaṃ dattvā śokam anantakam
12,149.032a dhanaṃ gāś ca suvarṇaṃ ca maṇiratnam athāpi ca
12,149.032c apatyaṃ ca tapomūlaṃ tapoyogāc ca labhyate
12,149.033a yathākṛtā ca bhūteṣu prāpyate sukhaduḥkhatā
12,149.033c gṛhītvā jāyate jantur duḥkhāni ca sukhāni ca
12,149.034a na karmaṇā pituḥ putraḥ pitā vā putrakarmaṇā
12,149.034c mārgeṇānyena gacchanti tyaktvā sukṛtaduṣkṛte
12,149.035a dharmaṃ carata yatnena tathādharmān nivartata
12,149.035c vartadhvaṃ ca yathākālaṃ daivateṣu dvijeṣu ca
12,149.036a śokaṃ tyajata dainyaṃ ca sutasnehān nivartata
12,149.036c tyajyatām ayam ākāśe tataḥ śīghraṃ nivartata
12,149.037a yat karoti śubhaṃ karma tathādharmaṃ sudāruṇam
12,149.037c tat kartaiva samaśnāti bāndhavānāṃ kim atra hi
12,149.038a iha tyaktvā na tiṣṭhanti bāndhavā bāndhavaṃ priyam
12,149.038c sneham utsṛjya gacchanti bāṣpapūrṇāvilekṣaṇāḥ
12,149.039a prājño vā yadi vā mūrkhaḥ sadhano nirdhano 'pi vā
12,149.039c sarvaḥ kālavaśaṃ yāti śubhāśubhasamanvitaḥ
12,149.040a kiṃ kariṣyatha śocitvā mṛtaṃ kim anuśocatha
12,149.040c sarvasya hi prabhuḥ kālo dharmataḥ samadarśanaḥ
12,149.041a yauvanasthāṃś ca bālāṃś ca vṛddhān garbhagatān api
12,149.041c sarvān āviśate mṛtyur evaṃbhūtam idaṃ jagat
12,149.042 jambuka uvāca
12,149.042a aho mandīkṛtaḥ sneho gṛdhreṇehālpamedhasā
12,149.042c putrasnehābhibhūtānāṃ yuṣmākaṃ śocatāṃ bhṛśam
12,149.043a samaiḥ samyak prayuktaiś ca vacanaiḥ praśrayottaraiḥ
12,149.043b*0389_01 sarvam etat prapadyāśu kurutāṃ mā vicāraya
12,149.043c yad gacchatha jalasthāyaṃ sneham utsṛjya dustyajam
12,149.044a aho putraviyogena mṛtaśūnyopasevanāt
12,149.044c krośatāṃ vai bhṛśaṃ duḥkhaṃ vivatsānāṃ gavām iva
12,149.045a adya śokaṃ vijānāmi mānuṣāṇāṃ mahītale
12,149.045c snehaṃ hi karuṇaṃ dṛṣṭvā mamāpy aśrūṇy athāgaman
12,149.046a yatno hi satataṃ kāryaḥ kṛto daivena sidhyati
12,149.046c daivaṃ puruṣakāraś ca kṛtāntenopapadyate
12,149.047a anirvedaḥ sadā kāryo nirvedād dhi kutaḥ sukham
12,149.047c prayatnāt prāpyate hy arthaḥ kasmād gacchatha nirdayāḥ
12,149.048a ātmamāṃsopavṛttaṃ ca śarīrārdhamayīṃ tanum
12,149.048c pitṝṇāṃ vaṃśakartāraṃ vane tyaktvā kva yāsyatha
12,149.049a atha vāstaṃ gate sūrye saṃdhyākāla upasthite
12,149.049c tato neṣyatha vā putram ihasthā vā bhaviṣyatha
12,149.049d*0390_00 śrībhīṣmaḥ
12,149.049d*0390_01 jambukasya vacaḥ śrutvā gṛdhro rājan yad abravīt
12,149.049d*0390_02 tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi tvam ihaikamanāḥ śṛṇu
12,149.050 gṛdhra uvāca
12,149.050a adya varṣasahasraṃ me sāgraṃ jātasya mānuṣāḥ
12,149.050c na ca paśyāmi jīvantaṃ mṛtaṃ strīpuṃnapuṃsakam
12,149.051a mṛtā garbheṣu jāyante mriyante jātamātrakāḥ
12,149.051c vikramanto mriyante ca yauvanasthās tathāpare
12,149.052a anityānīha bhāgyāni catuṣpāt pakṣiṇām api
12,149.052c jaṅgamājaṅgamānāṃ cāpy āyur agre 'vatiṣṭhate
12,149.053a iṣṭadāraviyuktāś ca putraśokānvitās tathā
12,149.053c dahyamānāḥ sma śokena gṛhaṃ gacchanti nityadā
12,149.054a aniṣṭānāṃ sahasrāṇi tatheṣṭānāṃ śatāni ca
12,149.054c utsṛjyeha prayātā vai bāndhavā bhṛśaduḥkhitāḥ
12,149.055a tyajyatām eṣa nistejāḥ śūnyaḥ kāṣṭhatvam āgataḥ
12,149.055c anyadehaviṣakto hi śāvaṃ kāṣṭham upāsate
12,149.056a bhrāntajīvasya vai bāṣpaṃ kasmād dhitvā na gacchatha
12,149.056c nirarthako hy ayaṃ sneho nirarthaś ca parigrahaḥ
12,149.057a na cakṣurbhyāṃ na karṇābhyāṃ saṃśṛṇoti samīkṣate
12,149.057c tasmād enaṃ samutsṛjya svagṛhān gacchatāśu vai
12,149.058a mokṣadharmāśritair vākyair hetumadbhir aniṣṭhuraiḥ
12,149.058c mayoktā gacchata kṣipraṃ svaṃ svam eva niveśanam
12,149.059a prajñāvijñānayuktena buddhisaṃjñāpradāyinā
12,149.059c vacanaṃ śrāvitā rūkṣaṃ mānuṣāḥ saṃnivartata
12,149.059d*0391_01 śoko dviguṇatāṃ yāti dṛṣṭvā smṛtvā ca ceṣṭitam
12,149.059d*0391_02 ity etad vacanaṃ śrutvā saṃnivṛttās tu mānuṣāḥ
12,149.059d*0391_03 apaśyat taṃ tadā suptaṃ drutam āgatya jambukaḥ
12,149.059d*0392_01 gṛdhrasya vacanaṃ śrutvā jambuko vākyam abravīt
12,149.060 jambuka uvāca
12,149.060a imaṃ kanakavarṇābhaṃ bhūṣaṇaiḥ samalaṃkṛtam
12,149.060c gṛdhravākyāt kathaṃ putraṃ tyajadhvaṃ pitṛpiṇḍadam
12,149.061a na snehasya virodho 'sti vilāparuditasya vai
12,149.061c mṛtasyāsya parityāgāt tāpo vai bhavitā dhruvam
12,149.062a śrūyate śambuke śūdre hate brāhmaṇadārakaḥ
12,149.062c jīvito dharmam āsādya rāmāt satyaparākramāt
12,149.063a tathā śvetasya rājarṣer bālo diṣṭāntam āgataḥ
12,149.063c śvo 'bhūte dharmanityena mṛtaḥ saṃjīvitaḥ punaḥ
12,149.064a tathā kaś cid bhavet siddho munir vā devatāpi vā
12,149.064c kṛpaṇānām anukrośaṃ kuryād vo rudatām iha
12,149.065 bhīṣma uvāca
12,149.065a ity uktāḥ saṃnyavartanta śokārtāḥ putravatsalāḥ
12,149.065c aṅke śiraḥ samādhāya rurudur bahuvistaram
12,149.065d*0393_01 teṣāṃ ruditaśabdena gṛdhro 'bhyetya vaco 'bravīt
12,149.066 gṛdhra uvāca
12,149.066a aśrupātapariklinnaḥ pāṇisparśanapīḍitaḥ
12,149.066c dharmarājaprayogāc ca dīrghāṃ nidrāṃ praveśitaḥ
12,149.067a tapasāpi hi saṃyukto na kāle nopahanyate
12,149.067c sarvasnehāvasānaṃ tad idaṃ tat pretapattanam
12,149.068a bālavṛddhasahasrāṇi sadā saṃtyajya bāndhavāḥ
12,149.068c dināni caiva rātrīś ca duḥkhaṃ tiṣṭhanti bhūtale
12,149.069a alaṃ nirbandham āgamya śokasya parivāraṇam
12,149.069c apratyayaṃ kuto hy asya punar adyeha jīvitam
12,149.070a naiṣa jambukavākyena punaḥ prāpsyati jīvitam
12,149.070c mṛtasyotsṛṣṭadehasya punar deho na vidyate
12,149.071a na vai mūrtipradānena na jambukaśatair api
12,149.071c śakyo jīvayituṃ hy eṣa bālo varṣaśatair api
12,149.072a api rudraḥ kumāro vā brahmā vā viṣṇur eva vā
12,149.072c varam asmai prayaccheyus tato jīved ayaṃ śiśuḥ
12,149.073a na ca bāṣpavimokṣeṇa na cāśvāsakṛtena vai
12,149.073c na dīrgharuditeneha punarjīvo bhaviṣyati
12,149.074a ahaṃ ca kroṣṭukaś caiva yūyaṃ caivāsya bāndhavāḥ
12,149.074c dharmādharmau gṛhītveha sarve vartāmahe 'dhvani
12,149.074d*0394_01 yadi jīved ayaṃ bhūyo yāvad evaṃ karomy aham
12,149.075a apriyaṃ paruṣaṃ cāpi paradrohaṃ parastriyam
12,149.075c adharmam anṛtaṃ caiva dūrāt prājño nivartayet
12,149.076a satyaṃ dharmaṃ śubhaṃ nyāyyaṃ prāṇināṃ mahatīṃ dayām
12,149.076c ajihmatvam aśāṭhyaṃ ca yatnataḥ parimārgata
12,149.077a mātaraṃ pitaraṃ caiva bāndhavān suhṛdas tathā
12,149.077c jīvato ye na paśyanti teṣāṃ dharmaviparyayaḥ
12,149.078a yo na paśyati cakṣurbhyāṃ neṅgate ca kathaṃ cana
12,149.078c tasya niṣṭhāvasānānte rudantaḥ kiṃ kariṣyatha
12,149.079 bhīṣma uvāca
12,149.079a ity uktās taṃ sutaṃ tyaktvā bhūmau śokapariplutāḥ
12,149.079c dahyamānāḥ sutasnehāt prayayur bāndhavā gṛhān
12,149.080 jambuka uvāca
12,149.080a dāruṇo martyaloko 'yaṃ sarvaprāṇivināśanaḥ
12,149.080c iṣṭabandhuviyogaś ca tathaivālpaṃ ca jīvitam
12,149.081a bahv alīkam asatyaṃ ca prativādāpriyaṃvadam
12,149.081c imaṃ prekṣya punarbhāvaṃ duḥkhaśokābhivardhanam
12,149.082a na me mānuṣaloko 'yaṃ muhūrtam api rocate
12,149.082c aho dhig gṛdhravākyena saṃnivartatha mānuṣāḥ
12,149.083a pradīptāḥ putraśokena yathaivābuddhayas tathā
12,149.083c kathaṃ gacchatha sasnehāḥ sutasnehaṃ visṛjya ca
12,149.083e śrutvā gṛdhrasya vacanaṃ pāpasyehākṛtātmanaḥ
12,149.084a sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham
12,149.084c sukhaduḥkhānvite loke nehāsty ekam anantakam
12,149.085a imaṃ kṣititale nyasya bālaṃ rūpasamanvitam
12,149.085c kulaśokākaraṃ mūḍhāḥ putraṃ tyaktvā kva yāsyatha
12,149.086a rūpayauvanasaṃpannaṃ dyotamānam iva śriyā
12,149.086c jīvantam enaṃ paśyāmi manasā nātra saṃśayaḥ
12,149.087a vināśaś cāpy anarho 'sya sukhaṃ prāpsyatha mānuṣāḥ
12,149.087c putraśokāgnidagdhānāṃ mṛtam apy adya vaḥ kṣamam
12,149.088a duḥkhasaṃbhāvanāṃ kṛtvā dhārayitvā svayaṃ sukham
12,149.088c tyaktvā gamiṣyatha kvādya samutsṛjyālpabuddhivat
12,149.089 bhīṣma uvāca
12,149.089a tathā dharmavirodhena priyamithyābhidhyāyinā
12,149.089c śmaśānavāsinā nityaṃ rātriṃ mṛgayatā tadā
12,149.090a tato madhyasthatāṃ nītā vacanair amṛtopamaiḥ
12,149.090c jambukena svakāryārthaṃ bāndhavās tasya dhiṣṭhitāḥ
12,149.091 gṛdhra uvāca
12,149.091a ayaṃ pretasamākīrṇo yakṣarākṣasasevitaḥ
12,149.091c dāruṇaḥ kānanoddeśaḥ kauśikair abhināditaḥ
12,149.092a bhīmaḥ sughoraś ca tathā nīlameghasamaprabhaḥ
12,149.092c asmiñ śavaṃ parityajya pretakāryāṇy upāsata
12,149.093a bhānur yāvan na yāty astaṃ yāvac ca vimalā diśaḥ
12,149.093c tāvad enaṃ parityajya pretakāryāṇy upāsata
12,149.094a nadanti paruṣaṃ śyenāḥ śivāḥ krośanti dāruṇāḥ
12,149.094c mṛgendrāḥ pratinandanti ravir astaṃ ca gacchati
12,149.095a citādhūmena nīlena saṃrajyante ca pādapāḥ
12,149.095c śmaśāne ca nirāhārāḥ pratinandanti dehinaḥ
12,149.096a sarve vikrāntavīryāś ca asmin deśe sudāruṇāḥ
12,149.096c yuṣmān pradharṣayiṣyanti vikṛtā māṃsabhojanāḥ
12,149.097a dūrāc cāyaṃ vanoddeśo bhayam atra bhaviṣyati
12,149.097c tyajyatāṃ kāṣṭhabhūto 'yaṃ mṛṣyatāṃ jāmbukaṃ vacaḥ
12,149.098a yadi jambukavākyāni niṣphalāny anṛtāni ca
12,149.098c śroṣyatha bhraṣṭavijñānās tataḥ sarve vinaṅkṣyatha
12,149.099 jambuka uvāca
12,149.099a sthīyatāṃ neha bhetavyaṃ yāvat tapati bhāskaraḥ
12,149.099c tāvad asmin sutasnehād anirvedena vartata
12,149.099d*0394A_01 taskarāṇāṃ virāṭānāṃ nṛpāṇāṃ caiva mānuṣāḥ
12,149.099d*0394A_02 bhayaṃ nāsmin vanoddeśe tathaiva hatabuddhinām
12,149.100a svairaṃ rudata visrabdhāḥ svairaṃ snehena paśyata
12,149.100b*0395_01 dāruṇe 'smin vanoddeśe bhayaṃ vo na bhaviṣyati
12,149.100b*0395_02 ayaṃ saumyo vanoddeśaḥ pitṝṇāṃ nidhanākaraḥ
12,149.100c sthīyatāṃ yāvad ādityaḥ kiṃ vaḥ kravyādabhāṣitaiḥ
12,149.101a yadi gṛdhrasya vākyāni tīvrāṇi rabhasāni ca
12,149.101c gṛhṇīta mohitātmānaḥ suto vo na bhaviṣyati
12,149.102 bhīṣma uvāca
12,149.102a gṛdhro 'nastamite tv āha gate 'stam iti jambukaḥ
12,149.102c mṛtasya taṃ parijanam ūcatus tau kṣudhānvitau
12,149.103a svakāryadakṣiṇau rājan gṛdhro jambuka eva ca
12,149.103c kṣutpipāsāpariśrāntau śāstram ālambya jalpataḥ
12,149.104a tayor vijñānaviduṣor dvayor jambukapatriṇoḥ
12,149.104c vākyair amṛtakalpair hi prātiṣṭhanta vrajanti ca
12,149.105a śokadainyasamāviṣṭā rudantas tasthire tadā
12,149.105c svakāryakuśalābhyāṃ te saṃbhrāmyante ha naipuṇāt
12,149.106a tathā tayor vivadator vijñānaviduṣor dvayoḥ
12,149.106c bāndhavānāṃ sthitānāṃ ca upātiṣṭhata śaṃkaraḥ
12,149.106d*0396_01 devyā praṇodito devaḥ kāruṇyārdrīkṛtekṣaṇaḥ
12,149.107a tatas tān āha manujān varado 'smīti śūlabhṛt
12,149.107c te pratyūcur idaṃ vākyaṃ duḥkhitāḥ praṇatāḥ sthitāḥ
12,149.108a ekaputravihīnānāṃ sarveṣāṃ jīvitārthinām
12,149.108c putrasya no jīvadānāj jīvitaṃ dātum arhasi
12,149.109a evam uktaḥ sa bhagavān vāripūrṇena pāṇinā
12,149.109c jīvaṃ tasmai kumārāya prādād varṣaśatāya vai
12,149.110a tathā gomāyugṛdhrābhyām adadat kṣudvināśanam
12,149.110c varaṃ pinākī bhagavān sarvabhūtahite rataḥ
12,149.111a tataḥ praṇamya taṃ devaṃ śreyoharṣasamanvitāḥ
12,149.111c kṛtakṛtyāḥ sukhaṃ hṛṣṭāḥ prātiṣṭhanta tadā vibho
12,149.112a anirvedena dīrgheṇa niścayena dhruveṇa ca
12,149.112c devadevaprasādāc ca kṣipraṃ phalam avāpyate
12,149.113a paśya devasya saṃyogaṃ bāndhavānāṃ ca niścayam
12,149.113c kṛpaṇānāṃ hi rudatāṃ kṛtam aśrupramārjanam
12,149.114a paśya cālpena kālena niścayānveṣaṇena ca
12,149.114c prasādaṃ śaṃkarāt prāpya duḥkhitāḥ sukham āpnuvan
12,149.115a te vismitāḥ prahṛṣṭāś ca putrasaṃjīvanāt punaḥ
12,149.115c babhūvur bharataśreṣṭha prasādāc chaṃkarasya vai
12,149.116a tatas te tvaritā rājañ śrutvā śokam aghodbhavam
12,149.116c viviśuḥ putram ādāya nagaraṃ hṛṣṭamānasāḥ
12,149.116e eṣā buddhiḥ samastānāṃ cāturvarṇye nidarśitā
12,149.117a dharmārthamokṣasaṃyuktam itihāsam imaṃ śubham
12,149.117c śrutvā manuṣyaḥ satatam iha pretya ca modate
12,150.000*0397_00 yudhiṣṭhira uvāca
12,150.000*0397_01 balinaḥ pratyamitrasya nityam āsannavartinaḥ
12,150.000*0397_02 upakārāpakārābhyāṃ samarthasyodyatasya ca
12,150.000*0397_03 mohād vikatthanāmātrair asāro 'lpabalo laghuḥ
12,150.000*0397_04 vāgbhir apratirūpābhir abhidruhya pitāmaha
12,150.000*0397_05 ātmano balam āsthāya kathaṃ varteta mānavaḥ
12,150.000*0397_06 āgacchato 'tikruddhasya tasyoddharaṇakāmyayā
12,150.001 bhīṣma uvāca
12,150.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,150.001c saṃvādaṃ bharataśreṣṭha śalmaleḥ pavanasya ca
12,150.002a himavantaṃ samāsādya mahān āsīd vanaspatiḥ
12,150.002c varṣapūgābhisaṃvṛddhaḥ śākhāskandhapalāśavān
12,150.003a tatra sma mattā mātaṅgā dharmārtāḥ śramakarśitāḥ
12,150.003b*0398_01 yā varāhamṛgaśārdūlapatatrigaṇasaṃkulāḥ
12,150.003c viśramanti mahābāho tathānyā mṛgajātayaḥ
12,150.004a nalvamātraparīṇāho ghanacchāyo vanaspatiḥ
12,150.004c śukaśārikasaṃghuṣṭaḥ phalavān puṣpavān api
12,150.004d*0399_01 taṃ kadā cin munir dṛṣṭvā nārado vismito 'bravīt
12,150.004d*0399_02 dhanyas tvam eka evāsi śālmale vāyuvallabhaḥ
12,150.005a sārthikā vaṇijaś cāpi tāpasāś ca vanaukasaḥ
12,150.005c vasanti vāsān mārgasthāḥ suramye tarusattame
12,150.006a tasyā tā vipulāḥ śākhā dṛṣṭvā skandhāṃś ca sarvataḥ
12,150.006c abhigamyābravīd enaṃ nārado bharatarṣabha
12,150.007a aho nu ramaṇīyas tvam aho cāsi manoramaḥ
12,150.007c prīyāmahe tvayā nityaṃ tarupravara śalmale
12,150.008a sadaiva śakunās tāta mṛgāś cādhas tathā gajāḥ
12,150.008c vasanti tava saṃhṛṣṭā manoharatarās tathā
12,150.009a tava śākhā mahāśākha skandhaṃ ca vipulaṃ tathā
12,150.009c na vai prabhagnān paśyāmi mārutena kathaṃ cana
12,150.009d*0400_01 sarvāvāsasya sadbhāvāt sauhṛdāc cābhirakṣati
12,150.010a kiṃ nu te mārutas tāta prītimān atha vā suhṛt
12,150.010c tvāṃ rakṣati sadā yena vane 'smin pavano dhruvam
12,150.011a vivān hi pavanaḥ sthānād vṛkṣān uccāvacān api
12,150.011c parvatānāṃ ca śikharāṇy ācālayati vegavān
12,150.012a śoṣayaty eva pātālaṃ vivān gandhavahaḥ śuciḥ
12,150.012c hradāṃś ca saritaś caiva sāgarāṃś ca tathaiva ha
12,150.013a tvāṃ saṃrakṣeta pavanaḥ sakhitvena na saṃśayaḥ
12,150.013c tasmād bahalaśākho 'si parṇavān puṣpavān api
12,150.014a idaṃ ca ramaṇīyaṃ te pratibhāti vanaspate
12,150.014c yad ime vihagās tāta ramante muditās tvayi
12,150.015a eṣāṃ pṛthak samastānāṃ śrūyate madhuraḥ svaraḥ
12,150.015c puṣpasaṃmodane kāle vāśatāṃ sumanoharam
12,150.016a tatheme muditā nāgāḥ svayūthakulaśobhinaḥ
12,150.016c gharmārtās tvāṃ samāsādya sukhaṃ vindanti śalmale
12,150.017a tathaiva mṛgajātībhir anyābhir upaśobhase
12,150.017c tathā sārthādhivāsaiś ca śobhase meruvad druma
12,150.018a brāhmaṇaiś ca tapaḥsiddhais tāpasaiḥ śramaṇair api
12,150.018c triviṣṭapasamaṃ manye tavāyatanam eva ha
12,150.019a bandhutvād atha vā sakhyāc chalmale nātra saṃśayaḥ
12,150.019c pālayaty eva satataṃ bhīmaḥ sarvatrago 'nilaḥ
12,150.020a nyagbhāvaṃ paramaṃ vāyoḥ śalmale tvam upāgataḥ
12,150.020c tavāham asmīti sadā yena rakṣati mārutaḥ
12,150.021a na taṃ paśyāmy ahaṃ vṛkṣaṃ parvataṃ vāpi taṃ dṛḍham
12,150.021c yo na vāyubalād bhagnaḥ pṛthivyām iti me matiḥ
12,150.022a tvaṃ punaḥ kāraṇair nūnaṃ śalmale rakṣyase sadā
12,150.022c vāyunā saparīvāras tena tiṣṭhasy asaṃśayam
12,150.023 śalmalir uvāca
12,150.023a na me vāyuḥ sakhā brahman na bandhur na ca me suhṛt
12,150.023c parameṣṭhī tathā naiva yena rakṣati mānilaḥ
12,150.024a mama tejobalaṃ vāyor bhīmam api hi nārada
12,150.024c kalām aṣṭādaśīṃ prāṇair na me prāpnoti mārutaḥ
12,150.025a āgacchan paramo vāyur mayā viṣṭambhito balāt
12,150.025c rujan drumān parvatāṃś ca yac cānyad api kiṃ cana
12,150.026a sa mayā bahuśo bhagnaḥ prabhañjan vai prabhañjanaḥ
12,150.026c tasmān na bibhye devarṣe kruddhād api samīraṇāt
12,150.027 nārada uvāca
12,150.027a śalmale viparītaṃ te darśanaṃ nātra saṃśayaḥ
12,150.027c na hi vāyor balenāsti bhūtaṃ tulyabalaṃ kva cit
12,150.028a indro yamo vaiśravaṇo varuṇaś ca jaleśvaraḥ
12,150.028c na te 'pi tulyā marutaḥ kiṃ punas tvaṃ vanaspate
12,150.029a yad dhi kiṃ cid iha prāṇi śalmale ceṣṭate bhuvi
12,150.029c sarvatra bhagavān vāyuś ceṣṭāprāṇakaraḥ prabhuḥ
12,150.030a eṣa ceṣṭayate samyak prāṇinaḥ samyag āyataḥ
12,150.030c asamyag āyato bhūyaś ceṣṭate vikṛto nṛṣu
12,150.031a sa tvam evaṃvidhaṃ vāyuṃ sarvasattvabhṛtāṃ varam
12,150.031c na pūjayasi pūjyaṃ taṃ kim anyad buddhilāghavāt
12,150.032a asāraś cāsi durbuddhe kevalaṃ bahu bhāṣase
12,150.032c krodhādibhir avacchanno mithyā vadasi śalmale
12,150.033a mama roṣaḥ samutpannas tvayy evaṃ saṃprabhāṣati
12,150.033c bravīmy eṣa svayaṃ vāyos tava durbhāṣitaṃ bahu
12,150.034a candanaiḥ spandanaiḥ śālaiḥ saralair devadārubhiḥ
12,150.034c vetasair bandhanaiś cāpi ye cānye balavattarāḥ
12,150.035a taiś cāpi naivaṃ durbuddhe kṣipto vāyuḥ kṛtātmabhiḥ
12,150.035c te hi jānanti vāyoś ca balam ātmana eva ca
12,150.036a tasmāt te vai namasyanti śvasanaṃ drumasattamāḥ
12,150.036c tvaṃ tu mohān na jānīṣe vāyor balam anantakam
12,150.036d*0401_01 eṣa tasmād gamiṣyāmi sakāśaṃ mātariśvanaḥ
12,151.001 bhīṣma uvāca
12,151.001a evam uktvā tu rājendra śalmaliṃ brahmavittamaḥ
12,151.001c nāradaḥ pavane sarvaṃ śalmaler vākyam abravīt
12,151.002a himavatpṛṣṭhajaḥ kaś cic chalmaliḥ parivāravān
12,151.002c bṛhanmūlo bṛhacchākhaḥ sa tvāṃ vāyo 'vamanyate
12,151.003a bahūny ākṣepayuktāni tvām āha vacanāni saḥ
12,151.003c na yuktāni mayā vāyo tāni vaktuṃ tvayi prabho
12,151.004a jānāmi tvām ahaṃ vāyo sarvaprāṇabhṛtāṃ varam
12,151.004c variṣṭhaṃ ca gariṣṭhaṃ ca krodhe vaivasvataṃ yathā
12,151.005a evaṃ tu vacanaṃ śrutvā nāradasya samīraṇaḥ
12,151.005c śalmaliṃ tam upāgamya kruddho vacanam abravīt
12,151.006a śalmale nārade yat tat tvayoktaṃ madvigarhaṇam
12,151.006c ahaṃ vāyuḥ prabhāvaṃ te darśayāmy ātmano balam
12,151.007a nāhaṃ tvā nābhijānāmi viditaś cāsi me druma
12,151.007c pitāmahaḥ prajāsarge tvayi viśrāntavān prabhuḥ
12,151.008a tasya viśramaṇād eva prasādo yaḥ kṛtas tava
12,151.008c rakṣyase tena durbuddhe nātmavīryād drumādhama
12,151.009a yan mā tvam avajānīṣe yathānyaṃ prākṛtaṃ tathā
12,151.009c darśayāmy eṣa ātmānaṃ yathā mām avabhotsyase
12,151.010a evam uktas tataḥ prāha śalmaliḥ prahasann iva
12,151.010c pavana tvaṃ vane kruddho darśayātmānam ātmanā
12,151.011a mayi vai tyajyatāṃ krodhaḥ kiṃ me kruddhaḥ kariṣyasi
12,151.011c na te bibhemi pavana yady api tvaṃ svayaṃprabhuḥ
12,151.011d*0402_01 balādhiko 'haṃ tvattaś ca na bhīḥ kāryā mayā tava
12,151.011d*0402_02 ye tu buddhyā hi balinas te bhavanti balīyasaḥ
12,151.011d*0402_03 prāṇamātrabalā ye vai naiva te balino matāḥ
12,151.012a ity evam uktaḥ pavanaḥ śva ity evābravīd vacaḥ
12,151.012c darśayiṣyāmi te tejas tato rātrir upāgamat
12,151.013a atha niścitya manasā śalmalir vātakāritam
12,151.013c paśyamānas tadātmānam asamaṃ mātariśvanaḥ
12,151.014a nārade yan mayā proktaṃ pavanaṃ prati tan mṛṣā
12,151.014c asamartho hy ahaṃ vāyor balena balavān hi saḥ
12,151.015a māruto balavān nityaṃ yathainaṃ nārado 'bravīt
12,151.015c ahaṃ hi durbalo 'nyebhyo vṛkṣebhyo nātra saṃśayaḥ
12,151.016a kiṃ tu buddhyā samo nāsti mama kaś cid vanaspatiḥ
12,151.016c tad ahaṃ buddhim āsthāya bhayaṃ mokṣye samīraṇāt
12,151.017a yadi tāṃ buddhim āsthāya careyuḥ parṇino vane
12,151.017c ariṣṭāḥ syuḥ sadā kruddhāt pavanān nātra saṃśayaḥ
12,151.018a te 'tra bālā na jānanti yathā nainān samīraṇaḥ
12,151.018c samīrayeta saṃkruddho yathā jānāmy ahaṃ tathā
12,151.019a tato niścitya manasā śalmaliḥ kṣubhitas tadā
12,151.019c śākhāḥ skandhān praśākhāś ca svayam eva vyaśātayat
12,151.020a sa parityajya śākhāś ca patrāṇi kusumāni ca
12,151.020c prabhāte vāyum āyāntaṃ pratyaikṣata vanaspatiḥ
12,151.021a tataḥ kruddhaḥ śvasan vāyuḥ pātayan vai mahādrumān
12,151.021c ājagāmātha taṃ deśaṃ sthito yatra sa śalmaliḥ
12,151.022a taṃ hīnaparṇaṃ patitāgraśākhaṃ; viśīrṇapuṣpaṃ prasamīkṣya vāyuḥ
12,151.022c uvāca vākyaṃ smayamāna enaṃ; mudā yutaṃ śalmaliṃ rugṇaśākham
12,151.023a aham apy evam eva tvāṃ kurvāṇaḥ śalmale ruṣā
12,151.023c ātmanā yat kṛtaṃ kṛtsnaṃ śākhānām apakarṣaṇam
12,151.024a hīnapuṣpāgraśākhas tvaṃ śīrṇāṅkurapalāśavān
12,151.024c ātmadurmantriteneha madvīryavaśago 'bhavaḥ
12,151.025a etac chrutvā vaco vāyoḥ śalmalir vrīḍitas tadā
12,151.025c atapyata vacaḥ smṛtvā nārado yat tadābravīt
12,151.026a evaṃ yo rājaśārdūla durbalaḥ san balīyasā
12,151.026c vairam āsajjate bālas tapyate śalmalir yathā
12,151.027a tasmād vairaṃ na kurvīta durbalo balavattaraiḥ
12,151.027c śoced dhi vairaṃ kurvāṇo yathā vai śalmalis tathā
12,151.028a na hi vairaṃ mahātmāno vivṛṇvanty apakāriṣu
12,151.028c śanaiḥ śanair mahārāja darśayanti sma te balam
12,151.029a vairaṃ na kurvīta naro durbuddhir buddhijīvinā
12,151.029c buddhir buddhimato yāti tūleṣv iva hutāśanaḥ
12,151.030a na hi buddhyā samaṃ kiṃ cid vidyate puruṣe nṛpa
12,151.030c tathā balena rājendra na samo 'stīti cintayet
12,151.031a tasmāt kṣameta bālāya jaḍāya badhirāya ca
12,151.031c balādhikāya rājendra tad dṛṣṭaṃ tvayi śatruhan
12,151.032a akṣauhiṇyo daśaikā ca sapta caiva mahādyute
12,151.032c balena na samā rājann arjunasya mahātmanaḥ
12,151.033a hatās tāś caiva bhagnāś ca pāṇḍavena yaśasvinā
12,151.033c caratā balam āsthāya pākaśāsaninā mṛdhe
12,151.034a uktās te rājadharmāś ca āpaddharmāś ca bhārata
12,151.034c vistareṇa mahārāja kiṃ bhūyaḥ prabravīmi te
12,152.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,152.001a pāpasya yad adhiṣṭhānaṃ yataḥ pāpaṃ pravartate
12,152.001c etad icchāmy ahaṃ jñātuṃ tattvena bharatarṣabha
12,152.002 bhīṣma uvāca
12,152.002a pāpasya yad adhiṣṭhānaṃ tac chṛṇuṣva narādhipa
12,152.002c eko lobho mahāgrāho lobhāt pāpaṃ pravartate
12,152.003a ataḥ pāpam adharmaś ca tathā duḥkham anuttamam
12,152.003c nikṛtyā mūlam etad dhi yena pāpakṛto janāḥ
12,152.004a lobhāt krodhaḥ prabhavati lobhāt kāmaḥ pravartate
12,152.004c lobhān mohaś ca māyā ca mānastambhaḥ parāsutā
12,152.005a akṣamā hrīparityāgaḥ śrīnāśo dharmasaṃkṣayaḥ
12,152.005c abhidhyāprajñatā caiva sarvaṃ lobhāt pravartate
12,152.006a anyāyaś cāvitarkaś ca vikarmasu ca yāḥ kriyāḥ
12,152.006c kūṭavidyādayaś caiva rūpaiśvaryamadas tathā
12,152.007a sarvabhūteṣv aviśvāsaḥ sarvabhūteṣv anārjavam
12,152.007c sarvabhūteṣv abhidrohaḥ sarvabhūteṣv ayuktatā
12,152.007e haraṇaṃ paravittānāṃ paradārābhimarśanam
12,152.008a vāgvego mānaso vego nindāvegas tathaiva ca
12,152.008c upasthodarayor vego mṛtyuvegaś ca dāruṇaḥ
12,152.009a īrṣyāvegaś ca balavān mithyāvegaś ca dustyajaḥ
12,152.009c rasavegaś ca durvāraḥ śrotravegaś ca duḥsahaḥ
12,152.010a kutsā vikatthā mātsaryaṃ pāpaṃ duṣkarakāritā
12,152.010c sāhasānāṃ ca sarveṣām akāryāṇāṃ kriyās tathā
12,152.011a jātau bālye 'tha kaumāre yauvane cāpi mānavaḥ
12,152.011c na saṃtyajaty ātmakarma yan na jīryati jīryataḥ
12,152.012a yo na pūrayituṃ śakyo lobhaḥ prāptyā kurūdvaha
12,152.012c nityaṃ gambhīratoyābhir āpagābhir ivodadhiḥ
12,152.012e na prahṛṣyati lābhair yo yaś ca kāmair na tṛpyati
12,152.013a yo na devair na gandharvair nāsurair na mahoragaiḥ
12,152.013c jñāyate nṛpa tattvena sarvair bhūtagaṇais tathā
12,152.013e sa lobhaḥ saha mohena vijetavyo jitātmanā
12,152.014a dambho drohaś ca nindā ca paiśunyaṃ matsaras tathā
12,152.014c bhavanty etāni kauravya lubdhānām akṛtātmanām
12,152.015a sumahānty api śāstrāṇi dhārayanti bahuśrutāḥ
12,152.015c chettāraḥ saṃśayānāṃ ca kliśyantīhālpabuddhayaḥ
12,152.016a dveṣakrodhaprasaktāś ca śiṣṭācārabahiṣkṛtāḥ
12,152.016c antaḥkṣurā vāṅmadhurāḥ kūpāś channās tṛṇair iva
12,152.016e dharmavaitaṃsikāḥ kṣudrā muṣṇanti dhvajino jagat
12,152.017a kurvate ca bahūn mārgāṃs tāṃs tān hetubalāśritāḥ
12,152.017c sarvaṃ mārgaṃ vilumpanti lobhājñāneṣu niṣṭhitāḥ
12,152.018a dharmasyāhriyamāṇasya lobhagrastair durātmabhiḥ
12,152.018c yā yā vikriyate saṃsthā tataḥ sābhiprapadyate
12,152.019a darpaḥ krodho madaḥ svapno harṣaḥ śoko 'timānitā
12,152.019c tata eva hi kauravya dṛśyante lubdhabuddhiṣu
12,152.019e etān aśiṣṭān budhyasva nityaṃ lobhasamanvitān
12,152.020a śiṣṭāṃs tu paripṛcchethā yān vakṣyāmi śucivratān
12,152.020c yeṣu vṛttibhayaṃ nāsti paralokabhayaṃ na ca
12,152.021a nāmiṣeṣu prasaṅgo 'sti na priyeṣv apriyeṣu ca
12,152.021c śiṣṭācāraḥ priyo yeṣu damo yeṣu pratiṣṭhitaḥ
12,152.022a sukhaṃ duḥkhaṃ paraṃ yeṣāṃ satyaṃ yeṣāṃ parāyaṇam
12,152.022c dātāro na gṛhītāro dayāvantas tathaiva ca
12,152.023a pitṛdevātitheyāś ca nityodyuktās tathaiva ca
12,152.023c sarvopakāriṇo dhīrāḥ sarvadharmānupālakāḥ
12,152.024a sarvabhūtahitāś caiva sarvadeyāś ca bhārata
12,152.024c na te cālayituṃ śakyā dharmavyāpārapāragāḥ
12,152.025a na teṣāṃ bhidyate vṛttaṃ yat purā sādhubhiḥ kṛtam
12,152.025c na trāsino na capalā na raudrāḥ satpathe sthitāḥ
12,152.026a te sevyāḥ sādhubhir nityaṃ yeṣv ahiṃsā pratiṣṭhitā
12,152.026c kāmakrodhavyapetā ye nirmamā nirahaṃkṛtāḥ
12,152.026e suvratāḥ sthiramaryādās tān upāssva ca pṛccha ca
12,152.027a na gavārthaṃ yaśorthaṃ vā dharmas teṣāṃ yudhiṣṭhira
12,152.027c avaśyakārya ity eva śarīrasya kriyās tathā
12,152.028a na bhayaṃ krodhacāpalyaṃ na śokas teṣu vidyate
12,152.028c na dharmadhvajinaś caiva na guhyaṃ kiṃ cid āsthitāḥ
12,152.029a yeṣv alobhas tathāmoho ye ca satyārjave ratāḥ
12,152.029c teṣu kaunteya rajyethā yeṣv atandrīkṛtaṃ manaḥ
12,152.030a ye na hṛṣyanti lābheṣu nālābheṣu vyathanti ca
12,152.030c nirmamā nirahaṃkārāḥ sattvasthāḥ samadarśinaḥ
12,152.031a lābhālābhau sukhaduḥkhe ca tāta; priyāpriye maraṇaṃ jīvitaṃ ca
12,152.031c samāni yeṣāṃ sthiravikramāṇāṃ; buddhātmanāṃ sattvam avasthitānām
12,152.032a sukhapriyais tān sumahāpratāpān; yatto 'pramattaś ca samarthayethāḥ
12,152.032c daivāt sarve guṇavanto bhavanti; śubhāśubhā vākpralāpā yathaiva
12,153.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,153.001a anarthānām adhiṣṭhānam ukto lobhaḥ pitāmaha
12,153.001c ajñānam api vai tāta śrotum icchāmi tattvataḥ
12,153.002 bhīṣma uvāca
12,153.002a karoti pāpaṃ yo 'jñānān nātmano vetti ca kṣamam
12,153.002c pradveṣṭi sādhuvṛttāṃś ca sa lokasyaiti vācyatām
12,153.003a ajñānān nirayaṃ yāti tathājñānena durgatim
12,153.003c ajñānāt kleśam āpnoti tathāpatsu nimajjati
12,153.004 yudhiṣṭhira uvāca
12,153.004a ajñānasya pravṛttiṃ ca sthānaṃ vṛddhiṃ kṣayodayau
12,153.004c mūlaṃ yogaṃ gatiṃ kālaṃ kāraṇaṃ hetum eva ca
12,153.005a śrotum icchāmi tattvena yathāvad iha pārthiva
12,153.005c ajñānaprabhavaṃ hīdaṃ yad duḥkham upalabhyate
12,153.006 bhīṣma uvāca
12,153.006a rāgo dveṣas tathā moho harṣaḥ śoko 'bhimānitā
12,153.006c kāmaḥ krodhaś ca darpaś ca tandrīr ālasyam eva ca
12,153.007a icchā dveṣas tathā tāpaḥ paravṛddhyupatāpitā
12,153.007c ajñānam etan nirdiṣṭaṃ pāpānāṃ caiva yāḥ kriyāḥ
12,153.008a etayā yā pravṛttiś ca vṛddhyādīn yāṃś ca pṛcchasi
12,153.008c vistareṇa mahābāho śṛṇu tac ca viśāṃ pate
12,153.009a ubhāv etau samaphalau samadoṣau ca bhārata
12,153.009c ajñānaṃ cātilobhaś cāpy ekaṃ jānīhi pārthiva
12,153.010a lobhaprabhavam ajñānaṃ vṛddhaṃ bhūyaḥ pravardhate
12,153.010c sthāne sthānaṃ kṣaye kṣaiṇyam upaiti vividhāṃ gatim
12,153.011a mūlaṃ lobhasya mahataḥ kālātmagatir eva ca
12,153.011c chinne 'cchinne tathā lobhe kāraṇaṃ kāla eva hi
12,153.012a tasyājñānāt tu lobho hi lobhād ajñānam eva ca
12,153.012c sarve doṣās tathā lobhāt tasmāl lobhaṃ vivarjayet
12,153.013a janako yuvanāśvaś ca vṛṣādarbhiḥ prasenajit
12,153.013c lobhakṣayād divaṃ prāptās tathaivānye janādhipāḥ
12,153.014a pratyakṣaṃ tu kuruśreṣṭha tyaja lobham ihātmanā
12,153.014c tyaktvā lobhaṃ sukhaṃ loke pretya cānucariṣyasi
12,154.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,154.001a svādhyāyakṛtayatnasya brāhmaṇasya pitāmaha
12,154.001c dharmakāmasya dharmātman kiṃ nu śreya ihocyate
12,154.002a bahudhādarśane loke śreyo yad iha manyase
12,154.002c asmiṃl loke pare caiva tan me brūhi pitāmaha
12,154.003a mahān ayaṃ dharmapatho bahuśākhaś ca bhārata
12,154.003c kiṃ svid eveha dharmāṇām anuṣṭheyatamaṃ matam
12,154.004a dharmasya mahato rājan bahuśākhasya tattvataḥ
12,154.004c yan mūlaṃ paramaṃ tāta tat sarvaṃ brūhy atandritaḥ
12,154.005 bhīṣma uvāca
12,154.005a hanta te kathayiṣyāmi yena śreyaḥ prapatsyase
12,154.005c pītvāmṛtam iva prājño jñānatṛpto bhaviṣyasi
12,154.006a dharmasya vidhayo naike te te proktā maharṣibhiḥ
12,154.006c svaṃ svaṃ vijñānam āśritya damas teṣāṃ parāyaṇam
12,154.007a damaṃ niḥśreyasaṃ prāhur vṛddhā niścayadarśinaḥ
12,154.007c brāhmaṇasya viśeṣeṇa damo dharmaḥ sanātanaḥ
12,154.008a nādāntasya kriyāsiddhir yathāvad upalabhyate
12,154.008c damo dānaṃ tathā yajñān adhītaṃ cātivartate
12,154.009a damas tejo vardhayati pavitraṃ ca damaḥ param
12,154.009c vipāpmā tejasā yuktaḥ puruṣo vindate mahat
12,154.010a damena sadṛśaṃ dharmaṃ nānyaṃ lokeṣu śuśruma
12,154.010c damo hi paramo loke praśastaḥ sarvadharmiṇām
12,154.011a pretya cāpi manuṣyendra paramaṃ vindate sukham
12,154.011c damena hi samāyukto mahāntaṃ dharmam aśnute
12,154.012a sukhaṃ dāntaḥ prasvapiti sukhaṃ ca pratibudhyate
12,154.012c sukhaṃ paryeti lokāṃś ca manaś cāsya prasīdati
12,154.013a adāntaḥ puruṣaḥ kleśam abhīkṣṇaṃ pratipadyate
12,154.013c anarthāṃś ca bahūn anyān prasṛjaty ātmadoṣajān
12,154.014a āśrameṣu caturṣv āhur damam evottamaṃ vratam
12,154.014c tasya liṅgāni vakṣyāmi yeṣāṃ samudayo damaḥ
12,154.015a kṣamā dhṛtir ahiṃsā ca samatā satyam ārjavam
12,154.015c indriyāvajayo dākṣyaṃ mārdavaṃ hrīr acāpalam
12,154.016a akārpaṇyam asaṃrambhaḥ saṃtoṣaḥ priyavāditā
12,154.016c avivitsānasūyā cāpy eṣāṃ samudayo damaḥ
12,154.017a gurupūjā ca kauravya dayā bhūteṣv apaiśunam
12,154.017c janavādo 'mṛṣāvādaḥ stutinindāvivarjanam
12,154.018a kāmaḥ krodhaś ca lobhaś ca darpaḥ stambho vikatthanam
12,154.018c moha īrṣyāvamānaś cety etad dānto na sevate
12,154.019a anindito hy akāmātmāthālpeccho 'thānasūyakaḥ
12,154.019c samudrakalpaḥ sa naro na kadā cana pūryate
12,154.020a ahaṃ tvayi mama tvaṃ ca mayi te teṣu cāpy aham
12,154.020c pūrvasaṃbandhisaṃyogān naitad dānto niṣevate
12,154.021a sarvā grāmyās tathāraṇyā yāś ca loke pravṛttayaḥ
12,154.021c nindāṃ caiva praśaṃsāṃ ca yo nāśrayati mucyate
12,154.022a maitro 'tha śīlasaṃpannaḥ susahāyaparaś ca yaḥ
12,154.022c muktaś ca vividhaiḥ saṅgais tasya pretya mahat phalam
12,154.023a suvṛttaḥ śīlasaṃpannaḥ prasannātmātmavid budhaḥ
12,154.023c prāpyeha loke satkāraṃ sugatiṃ pratipadyate
12,154.024a karma yac chubham eveha sadbhir ācaritaṃ ca yat
12,154.024c tad eva jñānayuktasya muner dharmo na hīyate
12,154.025a niṣkramya vanam āsthāya jñānayukto jitendriyaḥ
12,154.025c kālākāṅkṣī carann evaṃ brahmabhūyāya kalpate
12,154.026a abhayaṃ yasya bhūtebhyo bhūtānām abhayaṃ yataḥ
12,154.026c tasya dehād vimuktasya bhayaṃ nāsti kutaś cana
12,154.027a avācinoti karmāṇi na ca saṃpracinoti ha
12,154.027c samaḥ sarveṣu bhūteṣu maitrāyaṇagatiś caret
12,154.028a śakunīnām ivākāśe jale vāricarasya vā
12,154.028c yathā gatir na dṛśyeta tathā tasya na saṃśayaḥ
12,154.029a gṛhān utsṛjya yo rājan mokṣam evābhipadyate
12,154.029c lokās tejomayās tasya kalpante śāśvatīḥ samāḥ
12,154.030a saṃnyasya sarvakarmāṇi saṃnyasya vidhivat tapaḥ
12,154.030c saṃnyasya vividhā vidyāḥ sarvaṃ saṃnyasya caiva ha
12,154.031a kāmeṣu cāpy anāvṛttaḥ prasannātmātmavic chuciḥ
12,154.031c prāpyeha loke satkāraṃ svargaṃ samabhipadyate
12,154.032a yac ca paitāmahaṃ sthānaṃ brahmarāśisamudbhavam
12,154.032c guhāyāṃ pihitaṃ nityaṃ tad damenābhipadyate
12,154.033a jñānārāmasya buddhasya sarvabhūtāvirodhinaḥ
12,154.033c nāvṛttibhayam astīha paraloke bhayaṃ kutaḥ
12,154.034a eka eva dame doṣo dvitīyo nopapadyate
12,154.034c yad enaṃ kṣamayā yuktam aśaktaṃ manyate janaḥ
12,154.035a etasya tu mahāprājña doṣasya sumahān guṇaḥ
12,154.035c kṣamāyāṃ vipulā lokāḥ sulabhā hi sahiṣṇunā
12,154.036a dāntasya kim araṇyena tathādāntasya bhārata
12,154.036c yatraiva hi vased dāntas tad araṇyaṃ sa āśramaḥ
12,154.037 vaiśaṃpāyana uvāca
12,154.037a etad bhīṣmasya vacanaṃ śrutvā rājā yudhiṣṭhiraḥ
12,154.037c amṛteneva saṃtṛptaḥ prahṛṣṭaḥ samapadyata
12,154.038a punaś ca paripapraccha bhīṣmaṃ dharmabhṛtāṃ varam
12,154.038c tapaḥ prati sa covāca tasmai sarvaṃ kurūdvaha
12,155.001 bhīṣma uvāca
12,155.001a sarvam etat tapomūlaṃ kavayaḥ paricakṣate
12,155.001c na hy ataptatapā mūḍhaḥ kriyāphalam avāpyate
12,155.002a prajāpatir idaṃ sarvaṃ tapasaivāsṛjat prabhuḥ
12,155.002c tathaiva vedān ṛṣayas tapasā pratipedire
12,155.003a tapaso hy ānupūrvyeṇa phalamūlānilāśanāḥ
12,155.003c trīṃl lokāṃs tapasā siddhāḥ paśyanti susamāhitāḥ
12,155.004a auṣadhāny agadādīni tisro vidyāś ca saṃskṛtāḥ
12,155.004c tapasaiva hi sidhyanti tapomūlaṃ hi sādhanam
12,155.005a yad durāpaṃ durāmnāyaṃ durādharṣaṃ durutsaham
12,155.005c sarvaṃ tat tapasā śakyaṃ tapo hi duratikramam
12,155.006a surāpo 'saṃmatādāyī bhrūṇahā gurutalpagaḥ
12,155.006c tapasaiva sutaptena naraḥ pāpād vimucyate
12,155.007a tapaso bahurūpasya tais tair dvāraiḥ pravartataḥ
12,155.007c nivṛttyā vartamānasya tapo nānaśanāt param
12,155.008a ahiṃsā satyavacanaṃ dānam indriyanigrahaḥ
12,155.008c etebhyo hi mahārāja tapo nānaśanāt param
12,155.009a na duṣkarataraṃ dānān nātimātaram āśramaḥ
12,155.009c traividyebhyaḥ paraṃ nāsti saṃnyāsaḥ paramaṃ tapaḥ
12,155.010a indriyāṇīha rakṣanti dhanadhānyābhiguptaye
12,155.010c tasmād arthe ca dharme ca tapo nānaśanāt param
12,155.011a ṛṣayaḥ pitaro devā manuṣyā mṛgasattamāḥ
12,155.011c yāni cānyāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
12,155.011d*0403_01 sthāvarāṇi ca bhūtāni carāṇy anyāni yāni ca
12,155.012a tapaḥparāyaṇāḥ sarve sidhyanti tapasā ca te
12,155.012c ity evaṃ tapasā devā mahattvaṃ cāpy avāpnuvan
12,155.013a imānīṣṭavibhāgāni phalāni tapasā sadā
12,155.013c tapasā śakyate prāptuṃ devatvam api niścayāt
12,156.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,156.001a satyaṃ dharme praśaṃsanti viprarṣipitṛdevatāḥ
12,156.001c satyam icchāmy ahaṃ śrotuṃ tan me brūhi pitāmaha
12,156.002a satyaṃ kiṃlakṣaṇaṃ rājan kathaṃ vā tad avāpyate
12,156.002c satyaṃ prāpya bhavet kiṃ ca kathaṃ caiva tad ucyate
12,156.003 bhīṣma uvāca
12,156.003a cāturvarṇyasya dharmāṇāṃ saṃkaro na praśasyate
12,156.003c avikāritamaṃ satyaṃ sarvavarṇeṣu bhārata
12,156.003d*0404_01 tasmāc chreṣṭhatamaṃ satyaṃ sarvavarṇeṣu bhārata
12,156.004a satyaṃ satsu sadā dharmaḥ satyaṃ dharmaḥ sanātanaḥ
12,156.004c satyam eva namasyeta satyaṃ hi paramā gatiḥ
12,156.005a satyaṃ dharmas tapo yogaḥ satyaṃ brahma sanātanam
12,156.005c satyaṃ yajñaḥ paraḥ proktaḥ satye sarvaṃ pratiṣṭhitam
12,156.006a ācārān iha satyasya yathāvad anupūrvaśaḥ
12,156.006c lakṣaṇaṃ ca pravakṣyāmi satyasyeha yathākramam
12,156.007a prāpyate hi yathā satyaṃ tac ca śrotuṃ tvam arhasi
12,156.007c satyaṃ trayodaśavidhaṃ sarvalokeṣu bhārata
12,156.008a satyaṃ ca samatā caiva damaś caiva na saṃśayaḥ
12,156.008c amātsaryaṃ kṣamā caiva hrīs titikṣānasūyatā
12,156.009a tyāgo dhyānam athāryatvaṃ dhṛtiś ca satataṃ sthirā
12,156.009c ahiṃsā caiva rājendra satyākārās trayodaśa
12,156.010a satyaṃ nāmāvyayaṃ nityam avikāri tathaiva ca
12,156.010c sarvadharmāviruddhaṃ ca yogenaitad avāpyate
12,156.011a ātmanīṣṭe tathāniṣṭe ripau ca samatā tathā
12,156.011c icchādveṣakṣayaṃ prāpya kāmakrodhakṣayaṃ tathā
12,156.012a damo nānyaspṛhā nityaṃ dhairyaṃ gāmbhīryam eva ca
12,156.012c abhayaṃ krodhaśamanaṃ jñānenaitad avāpyate
12,156.013a amātsaryaṃ budhāḥ prāhur dānaṃ dharme ca saṃyamam
12,156.013c avasthitena nityaṃ ca satyenāmatsarī bhavet
12,156.014a akṣamāyāḥ kṣamāyāś ca priyāṇīhāpriyāṇi ca
12,156.014c kṣamate sarvataḥ sādhuḥ sādhv āpnoti ca satyavān
12,156.015a kalyāṇaṃ kurute gāḍhaṃ hrīmān na ślāghate kva cit
12,156.015c praśāntavāṅmanā nityaṃ hrīs tu dharmād avāpyate
12,156.016a dharmārthahetoḥ kṣamate titikṣā kṣāntir ucyate
12,156.016c lokasaṃgrahaṇārthaṃ tu sā tu dhairyeṇa labhyate
12,156.016d*0405_01 anasūyā tu gāmbhīryaṃ dānenaitad avāpyate
12,156.017a tyāgaḥ snehasya yas tyāgo viṣayāṇāṃ tathaiva ca
12,156.017c rāgadveṣaprahīṇasya tyāgo bhavati nānyathā
12,156.017d*0406_01 dhyānaṃ cāśāṭhyam ity uktaṃ maunenaitad avāpyate
12,156.018a āryatā nāma bhūtānāṃ yaḥ karoti prayatnataḥ
12,156.018c śubhaṃ karma nirākāro vītarāgatvam eva ca
12,156.019a dhṛtir nāma sukhe duḥkhe yathā nāpnoti vikriyām
12,156.019c tāṃ bhajeta sadā prājño ya icched bhūtim ātmanaḥ
12,156.020a sarvathā kṣamiṇā bhāvyaṃ tathā satyapareṇa ca
12,156.020c vītaharṣabhayakrodho dhṛtim āpnoti paṇḍitaḥ
12,156.021a adrohaḥ sarvabhūteṣu karmaṇā manasā girā
12,156.021c anugrahaś ca dānaṃ ca satāṃ dharmaḥ sanātanaḥ
12,156.022a ete trayodaśākārāḥ pṛthak satyaikalakṣaṇāḥ
12,156.022c bhajante satyam eveha bṛṃhayanti ca bhārata
12,156.023a nāntaḥ śakyo guṇānāṃ hi vaktuṃ satyasya bhārata
12,156.023c ataḥ satyaṃ praśaṃsanti viprāḥ sapitṛdevatāḥ
12,156.024a nāsti satyāt paro dharmo nānṛtāt pātakaṃ param
12,156.024c sthitir hi satyaṃ dharmasya tasmāt satyaṃ na lopayet
12,156.025a upaiti satyād dānaṃ hi tathā yajñāḥ sadakṣiṇāḥ
12,156.025c vratāgnihotraṃ vedāś ca ye cānye dharmaniścayāḥ
12,156.026a aśvamedhasahasraṃ ca satyaṃ ca tulayā dhṛtam
12,156.026c aśvamedhasahasrād dhi satyam evātiricyate
12,157.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,157.001a yataḥ prabhavati krodhaḥ kāmaś ca bharatarṣabha
12,157.001c śokamohau vivitsā ca parāsutvaṃ tathā madaḥ
12,157.002a lobho mātsaryam īrṣyā ca kutsāsūyā kṛpā tathā
12,157.002c etat sarvaṃ mahāprājña yāthātathyena me vada
12,157.003 bhīṣma uvāca
12,157.003a trayodaśaite 'tibalāḥ śatravaḥ prāṇināṃ smṛtāḥ
12,157.003b*0407_01 śatravaḥ prāṇināṃ sarve smṛtās te tu trayodaśa
12,157.003c upāsate mahārāja samastāḥ puruṣān iha
12,157.003d*0408_01 prāṇināṃ lobhayuktānām ete vai śatravaḥ smṛtāḥ
12,157.004a ete pramattaṃ puruṣam apramattā nudanti hi
12,157.004c vṛkā iva vilumpanti dṛṣṭvaiva puruṣetarān
12,157.005a ebhyaḥ pravartate duḥkham ebhyaḥ pāpaṃ pravartate
12,157.005c iti martyo vijānīyāt satataṃ bharatarṣabha
12,157.006a eteṣām udayaṃ sthānaṃ kṣayaṃ ca puruṣottama
12,157.006c hanta te vartayiṣyāmi tan me nigadataḥ śṛṇu
12,157.006c*0409_01 **** **** krodhasyotpattim āditaḥ
12,157.006c*0409_02 yathātattvaṃ kṣitipate
12,157.007a lobhāt krodhaḥ prabhavati paradoṣair udīryate
12,157.007c kṣamayā tiṣṭhate rājañ śrīmāṃś ca vinivartate
12,157.008a saṃkalpāj jāyate kāmaḥ sevyamāno vivardhate
12,157.008b*0410_01 yadā prājño viramate tadā sadyaḥ praṇaśyati
12,157.008b*0410_02 parāsūyā krodhalobhāv antarā pratimucyate
12,157.008b*0410_03 dayayā sarvabhūtānāṃ nirvedād vinivartate
12,157.008c avadyadarśanād vyeti tattvajñānāc ca dhīmatām
12,157.009a viruddhāni hi śāstrāṇi paśyantīhālpabuddhayaḥ
12,157.009c vivitsā jāyate tatra tattvajñānān nivartate
12,157.010a prīteḥ śokaḥ prabhavati viyogāt tasya dehinaḥ
12,157.010c yadā nirarthakaṃ vetti tadā sadyaḥ praṇaśyati
12,157.010d*0411_01 ajñānaprabhavo mohaḥ pāpābhyāsāt pravartate
12,157.010d*0411_02 yadā prājñeṣu ramate tadā sadyaḥ praṇaśyati
12,157.011a parāsutā krodhalobhād abhyāsāc ca pravartate
12,157.011c dayayā sarvabhūtānāṃ nirvedāt sā nivartate
12,157.012a sattvatyāgāt tu mātsaryam ahitāni ca sevate
12,157.012c etat tu kṣīyate tāta sādhūnām upasevanāt
12,157.013a kulāj jñānāt tathaiśvaryān mado bhavati dehinām
12,157.013c ebhir eva tu vijñātair madaḥ sadyaḥ praṇaśyati
12,157.014a īrṣyā kāmāt prabhavati saṃgharṣāc caiva bhārata
12,157.014c itareṣāṃ tu martyānāṃ prajñayā sā praṇaśyati
12,157.015a vibhramāl lokabāhyānāṃ dveṣyair vākyair asaṃgataiḥ
12,157.015c kutsā saṃjāyate rājann upekṣābhiḥ praśāmyati
12,157.016a pratikartum aśakyāya balasthāyāpakāriṇe
12,157.016c asūyā jāyate tīvrā kāruṇyād vinivartate
12,157.017a kṛpaṇān satataṃ dṛṣṭvā tataḥ saṃjāyate kṛpā
12,157.017b*0412_01 ajñānaprabhavo lobho bhūtānāṃ dṛśyate sadā
12,157.017b*0412_02 asthiratvaṃ ca bhogānāṃ dṛṣṭvā jñātvā nivartate
12,157.017c dharmaniṣṭhāṃ yadā vetti tadā śāmyati sā kṛpā
12,157.018a etāny eva jitāny āhuḥ praśamāc ca trayodaśa
12,157.018c ete hi dhārtarāṣṭrāṇāṃ sarve doṣās trayodaśa
12,157.018e tvayā sarvātmanā nityaṃ vijitā jeṣyase ca tān
12,158.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,158.001a ānṛśaṃsyaṃ vijānāmi darśanena satāṃ sadā
12,158.001c nṛśaṃsān na vijānāmi teṣāṃ karma ca bhārata
12,158.002a kaṇṭakān kūpam agniṃ ca varjayanti yathā narāḥ
12,158.002c tathā nṛśaṃsakarmāṇaṃ varjayanti narā naram
12,158.003a nṛśaṃso hy adhamo nityaṃ pretya ceha ca bhārata
12,158.003c tasmād bravīhi kauravya tasya dharmaviniścayam
12,158.004 bhīṣma uvāca
12,158.004a spṛhāsyāntarhitā caiva viditārthā ca karmaṇā
12,158.004c ākroṣṭā kruśyate caiva bandhitā badhyate ca yaḥ
12,158.005a dattānukīrtir viṣamaḥ kṣudro naikṛtikaḥ śaṭhaḥ
12,158.005c asaṃbhogī ca mānī ca tathā saṅgī vikatthanaḥ
12,158.006a sarvātiśaṅkī paruṣo bāliśaḥ kṛpaṇas tathā
12,158.006c vargapraśaṃsī satatam āśramadveṣasaṃkarī
12,158.007a hiṃsāvihārī satatam aviśeṣaguṇāguṇaḥ
12,158.007c bahvalīko manasvī ca lubdho 'tyarthaṃ nṛśaṃsakṛt
12,158.008a dharmaśīlaṃ guṇopetaṃ pāpa ity avagacchati
12,158.008c ātmaśīlānumānena na viśvasiti kasya cit
12,158.009a pareṣāṃ yatra doṣaḥ syāt tad guhyaṃ saṃprakāśayet
12,158.009c samāneṣv eva doṣeṣu vṛttyartham upaghātayet
12,158.010a tathopakāriṇaṃ caiva manyate vañcitaṃ param
12,158.010c dattvāpi ca dhanaṃ kāle saṃtapaty upakāriṇe
12,158.011a bhakṣyaṃ bhojyam atho lehyaṃ yac cānyat sādhu bhojanam
12,158.011c prekṣamāṇeṣu yo 'śnīyān nṛśaṃsa iti taṃ viduḥ
12,158.012a brāhmaṇebhyaḥ pradāyāgraṃ yaḥ suhṛdbhiḥ sahāśnute
12,158.012c sa pretya labhate svargam iha cānantyam aśnute
12,158.013a eṣa te bharataśreṣṭha nṛśaṃsaḥ parikīrtitaḥ
12,158.013c sadā vivarjanīyo vai puruṣeṇa bubhūṣatā
12,159.001 bhīṣma uvāca
12,159.001a kṛtārtho yakṣyamāṇaś ca sarvavedāntagaś ca yaḥ
12,159.001c ācāryapitṛbhāryārthaṃ svādhyāyārtham athāpi vā
12,159.002a ete vai sādhavo dṛṣṭā brāhmaṇā dharmabhikṣavaḥ
12,159.002c asvebhyo deyam etebhyo dānaṃ vidyāviśeṣataḥ
12,159.003a anyatra dakṣiṇā yā tu deyā bharatasattama
12,159.003c anyebhyo hi bahirvedyāṃ nākṛtānnaṃ vidhīyate
12,159.004a sarvaratnāni rājā ca yathārhaṃ pratipādayet
12,159.004c brāhmaṇāś caiva yajñāś ca sahānnāḥ sahadakṣiṇāḥ
12,159.004d*0413_01 anyonyaspardhino rājan yajante guṇataḥ sadā
12,159.005a yasya traivārṣikaṃ bhaktaṃ paryāptaṃ bhṛtyavṛttaye
12,159.005c adhikaṃ vāpi vidyeta sa somaṃ pātum arhati
12,159.006a yajñaś cet pratividdhaḥ syād aṅgenaikena yajvanaḥ
12,159.006c brāhmaṇasya viśeṣeṇa dhārmike sati rājani
12,159.007a yo vaiśyaḥ syād bahupaśur hīnakratur asomapaḥ
12,159.007c kuṭumbāt tasya tad dravyaṃ yajñārthaṃ pārthivo haret
12,159.008a āhared veśmataḥ kiṃ cit kāmaṃ śūdrasya dravyataḥ
12,159.008c na hi veśmani śūdrasya kaś cid asti parigrahaḥ
12,159.009a yo 'nāhitāgniḥ śatagur ayajvā ca sahasraguḥ
12,159.009c tayor api kuṭumbābhyām āhared avicārayan
12,159.010a adātṛbhyo haren nityaṃ vyākhyāpya nṛpatiḥ prabho
12,159.010c tathā hy ācarato dharmo nṛpateḥ syād athākhilaḥ
12,159.011a tathaiva saptame bhakte bhaktāni ṣaḍ anaśnatā
12,159.011c aśvastanavidhānena hartavyaṃ hīnakarmaṇaḥ
12,159.011e khalāt kṣetrāt tathāgārād yato vāpy upapadyate
12,159.012a ākhyātavyaṃ nṛpasyaitat pṛcchato 'pṛcchato 'pi vā
12,159.012c na tasmai dhārayed daṇḍaṃ rājā dharmeṇa dharmavit
12,159.013a kṣatriyasya hi bāliśyād brāhmaṇaḥ kliśyate kṣudhā
12,159.013c śrutaśīle samājñāya vṛttim asya prakalpayet
12,159.013e athainaṃ parirakṣeta pitā putram ivaurasam
12,159.014a iṣṭiṃ vaiśvānarīṃ nityaṃ nirvaped abdaparyaye
12,159.014c avikalpaḥ purādharmo dharmavādais tu kevalam
12,159.015a viśvais tu devaiḥ sādhyaiś ca brāhmaṇaiś ca maharṣibhiḥ
12,159.015c āpatsu maraṇād bhītair liṅgapratinidhiḥ kṛtaḥ
12,159.016a prabhuḥ prathamakalpasya yo 'nukalpena vartate
12,159.016c na sāṃparāyikaṃ tasya durmater vidyate phalam
12,159.017a na brāhmaṇān vedayeta kaś cid rājani mānavaḥ
12,159.017c avīryo vedanād vidyāt suvīryo vīryavattaram
12,159.018a tasmād rājñā sadā tejo duḥsahaṃ brahmavādinām
12,159.018c mantā śāstā vidhātā ca brāhmaṇo deva ucyate
12,159.018e tasmin nākuśalaṃ brūyān na śuktām īrayed giram
12,159.019a kṣatriyo bāhuvīryeṇa taraty āpadam ātmanaḥ
12,159.019c dhanena vaiśyaḥ śūdraś ca mantrair homaiś ca vai dvijaḥ
12,159.020a na vai kanyā na yuvatir nāmantro na ca bāliśaḥ
12,159.020c pariveṣṭāgnihotrasya bhaven nāsaṃskṛtas tathā
12,159.020e narake nipatanty ete juhvānāḥ sa ca yasya tat
12,159.020f*0414_01 tasmād vaitānakuśalo hotā syād vedapāragaḥ
12,159.021a prājāpatyam adattvāśvam agnyādheyasya dakṣiṇām
12,159.021c anāhitāgnir iti sa procyate dharmadarśibhiḥ
12,159.022a puṇyāny anyāni kurvīta śraddadhāno jitendriyaḥ
12,159.022c anāptadakṣiṇair yajñair na yajeta kathaṃ cana
12,159.023a prajāḥ paśūṃś ca svargaṃ ca hanti yajño hy adakṣiṇaḥ
12,159.023c indriyāṇi yaśaḥ kīrtim āyuś cāsyopakṛntati
12,159.024a udakyā hy āsate ye ca ye ca ke cid anagnayaḥ
12,159.024c kulaṃ cāśrotriyaṃ yeṣāṃ sarve te śūdradharmiṇaḥ
12,159.025a udapānodake grāme brāhmaṇo vṛṣalīpatiḥ
12,159.025c uṣitvā dvādaśa samāḥ śūdrakarmeha gacchati
12,159.026a anāryāṃ śayane bibhrad ujjhan bibhrac ca yo dvijām
12,159.026c abrāhmaṇo manyamānas tṛṇeṣv āsīta pṛṣṭhataḥ
12,159.026e tathā sa śudhyate rājañ śṛṇu cātra vaco mama
12,159.027a yad ekarātreṇa karoti pāpaṃ; kṛṣṇaṃ varṇaṃ brāhmaṇaḥ sevamānaḥ
12,159.027c sthānāsanābhyāṃ vicaran vratī saṃs; tribhir varṣaiḥ śamayed ātmapāpam
12,159.028a na narmayuktaṃ vacanaṃ hinasti; na strīṣu rājan na vivāhakāle
12,159.028c na gurvarthe nātmano jīvitārthe; pañcānṛtāny āhur apātakāni
12,159.029a śraddadhānaḥ śubhāṃ vidyāṃ hīnād api samācaret
12,159.029c suvarṇam api cāmedhyād ādadīteti dhāraṇā
12,159.030a strīratnaṃ duṣkulāc cāpi viṣād apy amṛtaṃ pibet
12,159.030c aduṣṭā hi striyo ratnam āpa ity eva dharmataḥ
12,159.031a gobrāhmaṇahitārthaṃ ca varṇānāṃ saṃkareṣu ca
12,159.031c gṛhṇīyāt tu dhanur vaiśyaḥ paritrāṇāya cātmanaḥ
12,159.032a surāpānaṃ brahmahatyā gurutalpam athāpi vā
12,159.032c anirdeśyāni manyante prāṇāntānīti dhāraṇā
12,159.033a suvarṇaharaṇaṃ stainyaṃ viprāsaṅgaś ca pātakam
12,159.033c viharan madyapānaṃ cāpy agamyāgamanaṃ tathā
12,159.034a patitaiḥ saṃprayogāc ca brāhmaṇair yonitas tathā
12,159.034c acireṇa mahārāja tādṛśo vai bhavaty uta
12,159.035a saṃvatsareṇa patati patitena sahācaran
12,159.035c yājanādhyāpanād yaunān na tu yānāsanāśanāt
12,159.036a etāni ca tato 'nyāni nirdeśyānīti dhāraṇā
12,159.036c nirdeśyakena vidhinā kālenāvyasanī bhavet
12,159.037a annaṃ tiryaṅ na hotavyaṃ pretakarmaṇy apātite
12,159.037c triṣu tv eteṣu pūrveṣu na kurvīta vicāraṇām
12,159.038a amātyān vā gurūn vāpi jahyād dharmeṇa dhārmikaḥ
12,159.038c prāyaścittam akurvāṇair naitair arhati saṃvidam
12,159.039a adharmakārī dharmeṇa tapasā hanti kilbiṣam
12,159.039c bruvan stena iti stenaṃ tāvat prāpnoti kilbiṣam
12,159.039e astenaṃ stena ity uktvā dviguṇaṃ pāpam āpnuyāt
12,159.039f*0415_01 stenam astena ity uktvā tāvad āpnoti kilbiṣam
12,159.040a tribhāgaṃ brahmahatyāyāḥ kanyā prāpnoti duṣyatī
12,159.040c yas tu dūṣayitā tasyāḥ śeṣaṃ prāpnoti kilbiṣam
12,159.041a brāhmaṇāyāvagūryeha spṛṣṭvā gurutaraṃ bhavet
12,159.041c varṣāṇāṃ hi śataṃ pāpaḥ pratiṣṭhāṃ nādhigacchati
12,159.042a sahasraṃ tv eva varṣāṇāṃ nipātya narake vaset
12,159.042c tasmān naivāvagūryād dhi naiva jātu nipātayet
12,159.043a śoṇitaṃ yāvataḥ pāṃsūn saṃgṛhṇīyād dvijakṣatāt
12,159.043c tāvatīḥ sa samā rājan narake parivartate
12,159.044a bhrūṇahāhavamadhye tu śudhyate śastrapātitaḥ
12,159.044c ātmānaṃ juhuyād vahnau samiddhe tena śudhyati
12,159.045a surāpo vāruṇīm uṣṇāṃ pītvā pāpād vimucyate
12,159.045c tayā sa kāye nirdagdhe mṛtyunā pretya śudhyati
12,159.045e lokāṃś ca labhate vipro nānyathā labhate hi saḥ
12,159.046a gurutalpam adhiṣṭhāya durātmā pāpacetanaḥ
12,159.046c sūrmīṃ jvalantīm āśliṣya mṛtyunā sa viśudhyati
12,159.047a atha vā śiśnavṛṣaṇāv ādāyāñjalinā svayam
12,159.047c nairṛtīṃ diśam āsthāya nipatet sa tv ajihmagaḥ
12,159.048a brāhmaṇārthe 'pi vā prāṇān saṃtyajet tena śudhyati
12,159.048c aśvamedhena vāpīṣṭvā gomedhenāpi vā punaḥ
12,159.048e agniṣṭomena vā samyag iha pretya ca pūyate
12,159.049a tathaiva dvādaśa samāḥ kapālī brahmahā bhavet
12,159.049c brahmacārī cared bhaikṣaṃ svakarmodāharan muniḥ
12,159.050a evaṃ vā tapasā yukto brahmahā savanī bhavet
12,159.050c evaṃ vā garbham ajñātā cātreyīṃ yo 'bhigacchati
12,159.050e dviguṇā brahmahatyā vai ātreyīvyasane bhavet
12,159.051a surāpo niyatāhāro brahmacārī kṣamācaraḥ
12,159.051c ūrdhvaṃ tribhyo 'tha varṣebhyo yajetāgniṣṭutā param
12,159.051e ṛṣabhaikasahasraṃ gā dattvā śubham avāpnuyāt
12,159.051f*0416_01 dīkṣābhiṣekanirmukte kṣatriye ṣaṭ samācaret
12,159.052a vaiśyaṃ hatvā tu varṣe dve ṛṣabhaikaśatāś ca gāḥ
12,159.052c śūdraṃ hatvābdam evaikam ṛṣabhaikādaśāś ca gāḥ
12,159.053a śvabarbarakharān hatvā śaudram eva vrataṃ caret
12,159.053c mārjāracāṣamaṇḍūkān kākaṃ bhāsaṃ ca mūṣakam
12,159.054a uktaḥ paśusamo dharmo rājan prāṇinipātanāt
12,159.054c prāyaścittāny athānyāni pravakṣyāmy anupūrvaśaḥ
12,159.055a talpe cānyasya caurye ca pṛthak saṃvatsaraṃ caret
12,159.055c trīṇi śrotriyabhāryāyāṃ paradāre tu dve smṛte
12,159.056a kāle caturthe bhuñjāno brahmacārī vratī bhavet
12,159.056c sthānāsanābhyāṃ viharet trir ahno 'bhyuditād apaḥ
12,159.056d*0417_01 evam eva caran rājaṃs tasmāt pāpāt pramucyate
12,159.056e evam eva nirācānto yaś cāgnīn apavidhyati
12,159.057a tyajaty akāraṇe yaś ca pitaraṃ mātaraṃ tathā
12,159.057c patitaḥ syāt sa kauravya tathā dharmeṣu niścayaḥ
12,159.058a grāsācchādanam atyarthaṃ dadyād iti nidarśanam
12,159.058b*0418_01 brahmacārī dvijebhyaś ca dattvā pāpāt pramucyate
12,159.058c bhāryāyāṃ vyabhicāriṇyāṃ niruddhāyāṃ viśeṣataḥ
12,159.058e yat puṃsāṃ paradāreṣu tac caināṃ cārayed vratam
12,159.059a śreyāṃsaṃ śayane hitvā yā pāpīyāṃsam ṛcchati
12,159.059c śvabhis tāṃ khādayed rājā saṃsthāne bahusaṃvṛte
12,159.060a pumāṃsaṃ bandhayet prājñaḥ śayane tapta āyase
12,159.060c apy ādadhīta dārūṇi tatra dahyeta pāpakṛt
12,159.061a eṣa daṇḍo mahārāja strīṇāṃ bhartṛvyatikrame
12,159.061c saṃvatsarābhiśastasya duṣṭasya dviguṇo bhavet
12,159.062a dve tasya trīṇi varṣāṇi catvāri sahasevinaḥ
12,159.062c kucaraḥ pañca varṣāṇi cared bhaikṣaṃ munivrataḥ
12,159.063a parivittiḥ parivettā yayā ca parividyate
12,159.063c pāṇigrāhaś ca dharmeṇa sarve te patitāḥ smṛtāḥ
12,159.064a careyuḥ sarva evaite vīrahā yad vrataṃ caret
12,159.064c cāndrāyaṇaṃ caren māsaṃ kṛcchraṃ vā pāpaśuddhaye
12,159.065a parivettā prayaccheta parivittāya tāṃ snuṣām
12,159.065c jyeṣṭhena tv abhyanujñāto yavīyān pratyanantaram
12,159.065e enaso mokṣam āpnoti sā ca tau caiva dharmataḥ
12,159.066a amānuṣīṣu govarjam anāvṛṣṭir na duṣyati
12,159.066c adhiṣṭhātāram attāraṃ paśūnāṃ puruṣaṃ viduḥ
12,159.067a paridhāyordhvavālaṃ tu pātram ādāya mṛnmayam
12,159.067c caret sapta gṛhān bhaikṣaṃ svakarma parikīrtayan
12,159.068a tatraiva labdhabhojī syād dvādaśāhāt sa śudhyati
12,159.068c caret saṃvatsaraṃ cāpi tad vrataṃ yan nirākṛti
12,159.069a bhavet tu mānuṣeṣv evaṃ prāyaścittam anuttamam
12,159.069c dānaṃ vādānasakteṣu sarvam eva prakalpayet
12,159.069e anāstikeṣu gomātraṃ prāṇam ekaṃ pracakṣate
12,159.070a śvavarāhamanuṣyāṇāṃ kukkuṭasya kharasya ca
12,159.070c māṃsaṃ mūtrapurīṣaṃ ca prāśya saṃskāram arhati
12,159.071a brāhmaṇasya surāpasya gandham āghrāya somapaḥ
12,159.071c apas tryahaṃ pibed uṣṇās tryaham uṣṇaṃ payaḥ pibet
12,159.071e tryaham uṣṇaṃ ghṛtaṃ pītvā vāyubhakṣo bhavet tryaham
12,159.072a evam etat samuddiṣṭaṃ prāyaścittaṃ sanātanam
12,159.072c brāhmaṇasya viśeṣeṇa tattvajñānena jāyate
12,160.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,160.001a kathāntaram athāsādya khaḍgayuddhaviśāradaḥ
12,160.001c nakulaḥ śaratalpastham idam āha pitāmaham
12,160.002a dhanuḥ praharaṇaṃ śreṣṭham iti vādaḥ pitāmaha
12,160.002c matas tu mama dharmajña khaḍga eva susaṃśitaḥ
12,160.003a viśīrṇe kārmuke rājan prakṣīṇeṣu ca vājiṣu
12,160.003c khaḍgena śakyate yuddhe sādhv ātmā parirakṣitum
12,160.004a śarāsanadharāṃś caiva gadāśaktidharāṃs tathā
12,160.004c ekaḥ khaḍgadharo vīraḥ samarthaḥ pratibādhitum
12,160.005a atra me saṃśayaś caiva kautūhalam atīva ca
12,160.005c kiṃ svit praharaṇaṃ śreṣṭhaṃ sarvayuddheṣu pārthiva
12,160.006a kathaṃ cotpāditaḥ khaḍgaḥ kasyārthāya ca kena vā
12,160.006c pūrvācāryaṃ ca khaḍgasya prabrūhi prapitāmaha
12,160.007a tasya tad vacanaṃ śrutvā mādrīputrasya dhīmataḥ
12,160.007c sarvakauśalasaṃyuktaṃ sūkṣmacitrārthavac chubham
12,160.008a tatas tasyottaraṃ vākyaṃ svaravarṇopapāditam
12,160.008c śikṣānyāyopasaṃpannaṃ droṇaśiṣyāya pṛcchate
12,160.009a uvāca sarvadharmajño dhanurvedasya pāragaḥ
12,160.009c śaratalpagato bhīṣmo nakulāya mahātmane
12,160.010a tattvaṃ śṛṇuṣva mādreya yad etat paripṛcchasi
12,160.010c prabodhito 'smi bhavatā dhātumān iva parvataḥ
12,160.011a salilaikārṇavaṃ tāta purā sarvam abhūd idam
12,160.011c niṣprakampam anākāśam anirdeśyamahītalam
12,160.012a tamaḥsaṃvṛtam asparśam atigambhīradarśanam
12,160.012c niḥśabdaṃ cāprameyaṃ ca tatra jajñe pitāmahaḥ
12,160.012d*0419_01 avyakteva guṇātīte karmavyāpāravarjite
12,160.012d*0419_02 prādurbabhūva jalajaṃ tato jajñe pitāmahaḥ
12,160.013a so 'sṛjad vāyum agniṃ ca bhāskaraṃ cāpi vīryavān
12,160.013c ākāśam asṛjac cordhvam adho bhūmiṃ ca nairṛtim
12,160.014a nabhaḥ sacandratāraṃ ca nakṣatrāṇi grahāṃs tathā
12,160.014c saṃvatsarān ahorātrān ṛtūn atha lavān kṣaṇān
12,160.015a tataḥ śarīraṃ lokasthaṃ sthāpayitvā pitāmahaḥ
12,160.015c janayām āsa bhagavān putrān uttamatejasaḥ
12,160.016a marīcim ṛṣim atriṃ ca pulastyaṃ pulahaṃ kratum
12,160.016c vasiṣṭhāṅgirasau cobhau rudraṃ ca prabhum īśvaram
12,160.017a prācetasas tathā dakṣaḥ kanyāḥ ṣaṣṭim ajījanat
12,160.017c tā vai brahmarṣayaḥ sarvāḥ prajārthaṃ pratipedire
12,160.018a tābhyo viśvāni bhūtāni devāḥ pitṛgaṇās tathā
12,160.018c gandharvāpsarasaś caiva rakṣāṃsi vividhāni ca
12,160.019a patatrimṛgamīnāś ca plavaṃgāś ca mahoragāḥ
12,160.019c nānākṛtibalāś cānye jalakṣitivicāriṇaḥ
12,160.020a audbhidāḥ svedajāś caiva aṇḍajāś ca jarāyujāḥ
12,160.020c jajñe tāta tathā sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam
12,160.021a bhūtasargam imaṃ kṛtvā sarvalokapitāmahaḥ
12,160.021c śāśvataṃ vedapaṭhitaṃ dharmaṃ ca yuyuje punaḥ
12,160.022a tasmin dharme sthitā devāḥ sahācāryapurohitāḥ
12,160.022c ādityā vasavo rudrāḥ sasādhyā marudaśvinaḥ
12,160.023a bhṛgvatryaṅgirasaḥ siddhāḥ kāśyapaś ca tapodhanaḥ
12,160.023c vasiṣṭhagautamāgastyās tathā nāradaparvatau
12,160.024a ṛṣayo vālakhilyāś ca prabhāsāḥ sikatās tathā
12,160.024c ghṛtācāḥ somavāyavyā vaikhānasamarīcipāḥ
12,160.025a akṛṣṭāś caiva haṃsāś ca ṛṣayo 'thāgniyonijāḥ
12,160.025c vānaprasthāḥ pṛśnayaś ca sthitā brahmānuśāsane
12,160.026a dānavendrās tv atikramya tat pitāmahaśāsanam
12,160.026c dharmasyāpacayaṃ cakruḥ krodhalobhasamanvitāḥ
12,160.027a hiraṇyakaśipuś caiva hiraṇyākṣo virocanaḥ
12,160.027c śambaro vipracittiś ca prahrādo namucir baliḥ
12,160.028a ete cānye ca bahavaḥ sagaṇā daityadānavāḥ
12,160.028c dharmasetum atikramya remire 'dharmaniścayāḥ
12,160.029a sarve sma tulyajātīyā yathā devās tathā vayam
12,160.029c ity evaṃ hetum āsthāya spardhamānāḥ surarṣibhiḥ
12,160.030a na priyaṃ nāpy anukrośaṃ cakrur bhūteṣu bhārata
12,160.030c trīn upāyān atikramya daṇḍena rurudhuḥ prajāḥ
12,160.030e na jagmuḥ saṃvidaṃ taiś ca darpād asurasattamāḥ
12,160.031a atha vai bhagavān brahmā brahmarṣibhir upasthitaḥ
12,160.031c tadā himavataḥ pṛṣṭhe suramye padmatārake
12,160.032a śatayojanavistāre maṇimuktācayācite
12,160.032c tasmin girivare putra puṣpitadrumakānane
12,160.032e tasthau sa vibudhaśreṣṭho brahmā lokārthasiddhaye
12,160.033a tato varṣasahasrānte vitānam akarot prabhuḥ
12,160.033c vidhinā kalpadṛṣṭena yathoktenopapāditam
12,160.034a ṛṣibhir yajñapaṭubhir yathāvat karmakartṛbhiḥ
12,160.034c marudbhiḥ parisaṃstīrṇaṃ dīpyamānaiś ca pāvakaiḥ
12,160.035a kāñcanair yajñabhāṇḍaiś ca bhrājiṣṇubhir alaṃkṛtam
12,160.035c vṛtaṃ devagaṇaiś caiva prababhau yajñamaṇḍalam
12,160.036a tathā brahmarṣibhiś caiva sadasyair upaśobhitam
12,160.036c tatra ghoratamaṃ vṛttam ṛṣīṇāṃ me pariśrutam
12,160.037a candramā vimalaṃ vyoma yathābhyuditatārakam
12,160.037c vidāryāgniṃ tathā bhūtam utthitaṃ śrūyate tataḥ
12,160.038a nīlotpalasavarṇābhaṃ tīkṣṇadaṃṣṭraṃ kṛśodaram
12,160.038c prāṃśu durdarśanaṃ caivāpy atitejas tathaiva ca
12,160.039a tasminn utpatamāne ca pracacāla vasuṃdharā
12,160.039c tatrormikalilāvartaś cukṣubhe ca mahārṇavaḥ
12,160.040a petur ulkā mahotpātāḥ śākhāś ca mumucur drumāḥ
12,160.040c aprasannā diśaḥ sarvāḥ pavanaś cāśivo vavau
12,160.040e muhur muhuś ca bhūtāni prāvyathanta bhayāt tathā
12,160.041a tataḥ sutumulaṃ dṛṣṭvā tad adbhutam upasthitam
12,160.041c maharṣisuragandharvān uvācedaṃ pitāmahaḥ
12,160.042a mayaitac cintitaṃ bhūtam asir nāmaiṣa vīryavān
12,160.042c rakṣaṇārthāya lokasya vadhāya ca suradviṣām
12,160.043a tatas tad rūpam utsṛjya babhau nistriṃśa eva saḥ
12,160.043c vimalas tīkṣṇadhāraś ca kālāntaka ivodyataḥ
12,160.044a tatas taṃ śitikaṇṭhāya rudrāyarṣabhaketave
12,160.044c brahmā dadāv asiṃ dīptam adharmaprativāraṇam
12,160.045a tataḥ sa bhagavān rudro brahmarṣigaṇasaṃstutaḥ
12,160.045c pragṛhyāsim ameyātmā rūpam anyac cakāra ha
12,160.046a caturbāhuḥ spṛśan mūrdhnā bhūsthito 'pi nabhastalam
12,160.046c ūrdhvadṛṣṭir mahāliṅgo mukhāj jvālāḥ samutsṛjan
12,160.046e vikurvan bahudhā varṇān nīlapāṇḍuralohitān
12,160.047a bibhrat kṛṣṇājinaṃ vāso hemapravaratārakam
12,160.047c netraṃ caikaṃ lalāṭena bhāskarapratimaṃ mahat
12,160.047e śuśubhāte ca vimale dve netre kṛṣṇapiṅgale
12,160.048a tato devo mahādevaḥ śūlapāṇir bhagākṣihā
12,160.048c saṃpragṛhya tu nistriṃśaṃ kālārkānalasaṃnibham
12,160.049a trikūṭaṃ carma codyamya savidyutam ivāmbudam
12,160.049c cacāra vividhān mārgān mahābalaparākramaḥ
12,160.049e vidhunvann asim ākāśe dānavāntacikīrṣayā
12,160.050a tasya nādaṃ vinadato mahāhāsaṃ ca muñcataḥ
12,160.050c babhau pratibhayaṃ rūpaṃ tadā rudrasya bhārata
12,160.051a tad rūpadhāriṇaṃ rudraṃ raudrakarma cikīrṣavaḥ
12,160.051c niśamya dānavāḥ sarve hṛṣṭāḥ samabhidudruvuḥ
12,160.052a aśmabhiś cāpy avarṣanta pradīptaiś ca tatholmukaiḥ
12,160.052c ghoraiḥ praharaṇaiś cānyaiḥ śitadhārair ayomukhaiḥ
12,160.053a tatas tad dānavānīkaṃ saṃpraṇetāram acyutam
12,160.053c rudrakhaḍgabaloddhūtaṃ pracacāla mumoha ca
12,160.054a citraṃ śīghrataratvāc ca carantam asidhāriṇam
12,160.054c tam ekam asurāḥ sarve sahasram iti menire
12,160.055a chindan bhindan rujan kṛntan dārayan pramathann api
12,160.055c acarad daityasaṃgheṣu rudro 'gnir iva kakṣagaḥ
12,160.056a asivegaprarugṇās te chinnabāhūruvakṣasaḥ
12,160.056c saṃprakṛttottamāṅgāś ca petur urvyāṃ mahāsurāḥ
12,160.057a apare dānavā bhagnā rudraghātāvapīḍitāḥ
12,160.057c anyonyam abhinardanto diśaḥ saṃpratipedire
12,160.058a bhūmiṃ ke cit praviviśuḥ parvatān apare tathā
12,160.058c apare jagmur ākāśam apare 'mbhaḥ samāviśan
12,160.059a tasmin mahati saṃvṛtte samare bhṛśadāruṇe
12,160.059c babhau bhūmiḥ pratibhayā tadā rudhirakardamā
12,160.060a dānavānāṃ śarīraiś ca mahadbhiḥ śoṇitokṣitaiḥ
12,160.060c samākīrṇā mahābāho śailair iva sakiṃśukaiḥ
12,160.061a rudhireṇa pariklinnā prababhau vasudhā tadā
12,160.061c raktārdravasanā śyāmā nārīva madavihvalā
12,160.062a sa rudro dānavān hatvā kṛtvā dharmottaraṃ jagat
12,160.062c raudraṃ rūpaṃ vihāyāśu cakre rūpaṃ śivaṃ śivaḥ
12,160.063a tato maharṣayaḥ sarve sarve devagaṇās tathā
12,160.063c jayenādbhutakalpena devadevam athārcayan
12,160.064a tataḥ sa bhagavān rudro dānavakṣatajokṣitam
12,160.064c asiṃ dharmasya goptāraṃ dadau satkṛtya viṣṇave
12,160.065a viṣṇur marīcaye prādān marīcir bhagavāṃś ca tam
12,160.065c maharṣibhyo dadau khaḍgam ṛṣayo vāsavāya tu
12,160.066a mahendro lokapālebhyo lokapālās tu putraka
12,160.066c manave sūryaputrāya daduḥ khaḍgaṃ suvistaram
12,160.067a ūcuś cainaṃ tathaivādyaṃ mānuṣāṇāṃ tvam īśvaraḥ
12,160.067c asinā dharmagarbheṇa pālayasva prajā iti
12,160.068a dharmasetum atikrāntāḥ sūkṣmasthūlārthakāraṇāt
12,160.068c vibhajya daṇḍaṃ rakṣyāḥ syur dharmato na yadṛcchayā
12,160.069a durvācā nigraho daṇḍo hiraṇyabahulas tathā
12,160.069c vyaṅganaṃ ca śarīrasya vadho vānalpakāraṇāt
12,160.070a aser etāni rūpāṇi durvācādīni nirdiśet
12,160.070c aser eva pramāṇāni parimāṇavyatikramāt
12,160.071a adhisṛjyātha putraṃ svaṃ prajānām adhipaṃ tataḥ
12,160.071c manuḥ prajānāṃ rakṣārthaṃ kṣupāya pradadāv asim
12,160.072a kṣupāj jagrāha cekṣvākur ikṣvākoś ca purūravāḥ
12,160.072c āyuś ca tasmāl lebhe taṃ nahuṣaś ca tato bhuvi
12,160.073a yayātir nahuṣāc cāpi pūrus tasmāc ca labdhavān
12,160.073c āmūrtarayasas tasmāt tato bhūmiśayo nṛpaḥ
12,160.073c*0420_01 **** **** gayāya pratyapādayat
12,160.073c*0420_02 gayāc ca labdhavān rājā
12,160.074a bharataś cāpi dauḥṣantir lebhe bhūmiśayād asim
12,160.074c tasmāc ca lebhe dharmajño rājann aiḍabiḍas tathā
12,160.075a tataś caiḍabiḍāl lebhe dhundhumāro janeśvaraḥ
12,160.075c dhundhumārāc ca kāmbojo mucukundas tato 'labhat
12,160.076a mucukundān maruttaś ca maruttād api raivataḥ
12,160.076c raivatād yuvanāśvaś ca yuvanāśvāt tato raghuḥ
12,160.077a ikṣvākuvaṃśajas tasmād dhariṇāśvaḥ pratāpavān
12,160.077c hariṇāśvād asiṃ lebhe śunakaḥ śunakād api
12,160.078a uśīnaro vai dharmātmā tasmād bhojāḥ sayādavāḥ
12,160.078c yadubhyaś ca śibir lebhe śibeś cāpi pratardanaḥ
12,160.079a pratardanād aṣṭakaś ca ruśadaśvo 'ṣṭakād api
12,160.079c ruśadaśvād bharadvājo droṇas tasmāt kṛpas tataḥ
12,160.079e tatas tvaṃ bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ paramāsim avāptavān
12,160.080a kṛttikāś cāsya nakṣatram aser agniś ca daivatam
12,160.080c rohiṇyo gotram asyātha rudraś ca gurur uttamaḥ
12,160.081a aser aṣṭau ca nāmāni rahasyāni nibodha me
12,160.081c pāṇḍaveya sadā yāni kīrtayaṃl labhate jayam
12,160.082a asir viśasanaḥ khaḍgas tīkṣṇavartmā durāsadaḥ
12,160.082c śrīgarbho vijayaś caiva dharmapālas tathaiva ca
12,160.083a agryaḥ praharaṇānāṃ ca khaḍgo mādravatīsuta
12,160.083c maheśvarapraṇītaś ca purāṇe niścayaṃ gataḥ
12,160.083d*0421_01 etāni caiva nāmāni purāṇe niścitāni vai
12,160.084a pṛthus tūtpādayām āsa dhanur ādyam ariṃdama
12,160.084b*0422_01 teneyaṃ pṛthivī dugdhā sasyāni subahūny api
12,160.084b*0422_02 dharmeṇa ca yathā pūrvaṃ
12,160.084c teneyaṃ pṛthivī pūrvaṃ vainyena parirakṣitā
12,160.085a tad etad ārṣaṃ mādreya pramāṇaṃ kartum arhasi
12,160.085c aseś ca pūjā kartavyā sadā yuddhaviśāradaiḥ
12,160.086a ity eṣa prathamaḥ kalpo vyākhyātas te suvistaraḥ
12,160.086c aser utpattisaṃsargo yathāvad bharatarṣabha
12,160.087a sarvathaitad iha śrutvā khaḍgasādhanam uttamam
12,160.087c labhate puruṣaḥ kīrtiṃ pretya cānantyam aśnute
12,161.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,161.001a ity uktavati bhīṣme tu tūṣṇīṃbhūte yudhiṣṭhiraḥ
12,161.001c papracchāvasaraṃ gatvā bhrātṝn vidurapañcamān
12,161.002a dharme cārthe ca kāme ca lokavṛttiḥ samāhitā
12,161.002c teṣāṃ garīyān katamo madhyamaḥ ko laghuś ca kaḥ
12,161.003a kasmiṃś cātmā niyantavyas trivargavijayāya vai
12,161.003c saṃtuṣṭā naiṣṭhikaṃ vākyaṃ yathāvad vaktum arhatha
12,161.004a tato 'rthagatitattvajñaḥ prathamaṃ pratibhānavān
12,161.004c jagāda viduro vākyaṃ dharmaśāstram anusmaran
12,161.005a bāhuśrutyaṃ tapas tyāgaḥ śraddhā yajñakriyā kṣamā
12,161.005c bhāvaśuddhir dayā satyaṃ saṃyamaś cātmasaṃpadaḥ
12,161.006a etad evābhipadyasva mā te bhūc calitaṃ manaḥ
12,161.006c etan mūlau hi dharmārthāv etad ekapadaṃ hitam
12,161.007a dharmeṇaivarṣayas tīrṇā dharme lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
12,161.007c dharmeṇa devā divigā dharme cārthaḥ samāhitaḥ
12,161.008a dharmo rājan guṇaśreṣṭho madhyamo hy artha ucyate
12,161.008c kāmo yavīyān iti ca pravadanti manīṣiṇaḥ
12,161.008e tasmād dharmapradhānena bhavitavyaṃ yatātmanā
12,161.008f*0423_01 tathā ca sarvabhūteṣu vartitavyaṃ yathātmani
12,161.009a samāptavacane tasminn arthaśāstraviśāradaḥ
12,161.009c pārtho vākyārthatattvajño jagau vākyam atandritaḥ
12,161.010a karmabhūmir iyaṃ rājann iha vārttā praśasyate
12,161.010c kṛṣivāṇijyagorakṣyaṃ śilpāni vividhāni ca
12,161.011a artha ity eva sarveṣāṃ karmaṇām avyatikramaḥ
12,161.011c na ṛte 'rthena vartete dharmakāmāv iti śrutiḥ
12,161.012a vijayī hy arthavān dharmam ārādhayitum uttamam
12,161.012c kāmaṃ ca carituṃ śakto duṣprāpam akṛtātmabhiḥ
12,161.013a arthasyāvayavāv etau dharmakāmāv iti śrutiḥ
12,161.013c arthasiddhyā hi nirvṛttāv ubhāv etau bhaviṣyataḥ
12,161.014a udbhūtārthaṃ hi puruṣaṃ viśiṣṭatarayonayaḥ
12,161.014c brahmāṇam iva bhūtāni satataṃ paryupāsate
12,161.015a jaṭājinadharā dāntāḥ paṅkadigdhā jitendriyāḥ
12,161.015c muṇḍā nistantavaś cāpi vasanty arthārthinaḥ pṛthak
12,161.016a kāṣāyavasanāś cānye śmaśrulā hrīsusaṃvṛtāḥ
12,161.016c vidvāṃsaś caiva śāntāś ca muktāḥ sarvaparigrahaiḥ
12,161.016d*0424_01 arthārthinaḥ santi nityaṃ paritapyanti karmabhiḥ
12,161.017a arthārthinaḥ santi ke cid apare svargakāṅkṣiṇaḥ
12,161.017c kulapratyāgamāś caike svaṃ svaṃ mārgam anuṣṭhitāḥ
12,161.018a āstikā nāstikāś caiva niyatāḥ saṃyame pare
12,161.018c aprajñānaṃ tamobhūtaṃ prajñānaṃ tu prakāśatā
12,161.019a bhṛtyān bhogair dviṣo daṇḍair yo yojayati so 'rthavān
12,161.019c etan matimatāṃ śreṣṭha mataṃ mama yathātatham
12,161.019e anayos tu nibodha tvaṃ vacanaṃ vākyakaṇṭhayoḥ
12,161.020a tato dharmārthakuśalau mādrīputrāv anantaram
12,161.020c nakulaḥ sahadevaś ca vākyaṃ jagadatuḥ param
12,161.021a āsīnaś ca śayānaś ca vicarann api ca sthitaḥ
12,161.021c arthayogaṃ dṛḍhaṃ kuryād yogair uccāvacair api
12,161.022a asmiṃs tu vai susaṃvṛtte durlabhe paramapriye
12,161.022c iha kāmān avāpnoti pratyakṣaṃ nātra saṃśayaḥ
12,161.023a yo 'rtho dharmeṇa saṃyukto dharmo yaś cārthasaṃyutaḥ
12,161.023c madhv ivāmṛtasaṃyuktaṃ tasmād etau matāv iha
12,161.024a anarthasya na kāmo 'sti tathārtho 'dharmiṇaḥ kutaḥ
12,161.024c tasmād udvijate loko dharmārthād yo bahiṣkṛtaḥ
12,161.025a tasmād dharmapradhānena sādhyo 'rthaḥ saṃyatātmanā
12,161.025c viśvasteṣu ca bhūteṣu kalpate sarva eva hi
12,161.026a dharmaṃ samācaret pūrvaṃ tathārthaṃ dharmasaṃyutam
12,161.026c tataḥ kāmaṃ caret paścāt siddhārthasya hi tat phalam
12,161.027a virematus tu tad vākyam uktvā tāv aśvinoḥ sutau
12,161.027c bhīmasenas tadā vākyam idaṃ vaktuṃ pracakrame
12,161.028a nākāmaḥ kāmayaty arthaṃ nākāmo dharmam icchati
12,161.028c nākāmaḥ kāmayāno 'sti tasmāt kāmo viśiṣyate
12,161.029a kāmena yuktā ṛṣayas tapasy eva samāhitāḥ
12,161.029c palāśaphalamūlāśā vāyubhakṣāḥ susaṃyatāḥ
12,161.030a vedopavādeṣv apare yuktāḥ svādhyāyapāragāḥ
12,161.030c śrāddhayajñakriyāyāṃ ca tathā dānapratigrahe
12,161.031a vaṇijaḥ karṣakā gopāḥ kāravaḥ śilpinas tathā
12,161.031c daivakarmakṛtaś caiva yuktāḥ kāmena karmasu
12,161.032a samudraṃ cāviśanty anye narāḥ kāmena saṃyutāḥ
12,161.032c kāmo hi vividhākāraḥ sarvaṃ kāmena saṃtatam
12,161.033a nāsti nāsīn nābhaviṣyad bhūtaṃ kāmātmakāt param
12,161.033c etat sāraṃ mahārāja dharmārthāv atra saṃśritau
12,161.034a navanītaṃ yathā dadhnas tathā kāmo 'rthadharmataḥ
12,161.034c śreyas tailaṃ ca piṇyākād dhṛtaṃ śreya udaśvitaḥ
12,161.035a śreyaḥ puṣpaphalaṃ kāṣṭhāt kāmo dharmārthayor varaḥ
12,161.035c puṣpato madhv iva rasaḥ kāmāt saṃjāyate sukham
12,161.035d*0425_01 kāmo dharmārthayor yoniḥ kāmaś cātha tadātmakaḥ
12,161.035d*0425_02 nākāmato brāhmaṇāḥ svannam arthān
12,161.035d*0425_03 nākāmato dadati brāhmaṇebhyaḥ
12,161.035d*0425_04 nākāmato vividhā lokaceṣṭā
12,161.035d*0425_05 tasmāt kāmaḥ prāk trivargasya dṛṣṭaḥ
12,161.036a sucāruveṣābhir alaṃkṛtābhir; madotkaṭābhiḥ priyavādinībhiḥ
12,161.036c ramasva yoṣābhir upetya kāmaṃ; kāmo hi rājaṃs tarasābhipātī
12,161.037a buddhir mamaiṣā pariṣat sthitasya; mā bhūd vicāras tava dharmaputra
12,161.037c syāt saṃhitaṃ sadbhir aphalgusāraṃ; sametya vākyaṃ param ānṛśaṃsyam
12,161.038a dharmārthakāmāḥ samam eva sevyā; yas tv ekasevī sa naro jaghanyaḥ
12,161.038b*0426_01 trayos tu nityaṃ tv aviśeṣito hi
12,161.038c dvayos tu dakṣaṃ pravadanti madhyaṃ; sa uttamo yo niratas trivarge
12,161.038d*0427_01 vibhajya kālaṃ parisevyamānaḥ
12,161.039a prājñaḥ suhṛc candanasāralipto; vicitramālyābharaṇair upetaḥ
12,161.039c tato vacaḥ saṃgrahavigraheṇa; proktvā yavīyān virarāma bhīmaḥ
12,161.040a tato muhūrtād atha dharmarājo; vākyāni teṣām anucintya samyak
12,161.040c uvāca vācāvitathaṃ smayan vai; bahuśruto dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ
12,161.041a niḥsaṃśayaṃ niścitadharmaśāstrāḥ; sarve bhavanto viditapramāṇāḥ
12,161.041c vijñātukāmasya mameha vākyam; uktaṃ yad vai naiṣṭhikaṃ tac chrutaṃ me
12,161.041e iha tv avaśyaṃ gadato mamāpi; vākyaṃ nibodhadhvam ananyabhāvāḥ
12,161.042a yo vai na pāpe nirato na puṇye; nārthe na dharme manujo na kāme
12,161.042c vimuktadoṣaḥ samaloṣṭakāñcanaḥ; sa mucyate duḥkhasukhārthasiddheḥ
12,161.043a bhūtāni jātīmaraṇānvitāni; jarāvikāraiś ca samanvitāni
12,161.043c bhūyaś ca tais taiḥ pratibodhitāni; mokṣaṃ praśaṃsanti na taṃ ca vidmaḥ
12,161.044a snehe nabaddhasya na santi tānīty; evaṃ svayaṃbhūr bhagavān uvāca
12,161.044c budhāś ca nirvāṇaparā vadanti; tasmān na kuryāt priyam apriyaṃ ca
12,161.045a etat pradhānaṃ na tu kāmakāro; yathā niyukto 'smi tathā carāmi
12,161.045c bhūtāni sarvāṇi vidhir niyuṅkte; vidhir balīyān iti vitta sarve
12,161.046a na karmaṇāpnoty anavāpyam arthaṃ; yad bhāvi sarvaṃ bhavatīti vitta
12,161.046c trivargahīno 'pi hi vindate 'rthaṃ; tasmād idaṃ lokahitāya guhyam
12,161.046d*0428_01 uktaṃ hi karmaiva phalasya hetuḥ
12,161.047a tatas tad agryaṃ vacanaṃ manonugaṃ; samastam ājñāya tato 'tihetumat
12,161.047c tadā praṇeduś ca jaharṣire ca te; kurupravīrāya ca cakrur añjalīn
12,161.048a sucāruvarṇākṣaraśabdabhūṣitāṃ; manonugāṃ nirdhutavākyakaṇṭakām
12,161.048c niśamya tāṃ pārthiva pārthabhāṣitāṃ; giraṃ narendrāḥ praśaśaṃsur eva te
12,161.048d*0429_01 sa cāpi tān dharmasuto mahāmanās
12,161.048d*0429_02 tadā pratītān praśaśaṃsa vīryavān
12,161.048e punaś ca papraccha saridvarāsutaṃ; tataḥ paraṃ dharmam ahīnasattvaḥ
12,161.048e*0430_01 dharmārthakāmeṣu viniścayajñam
12,161.048f*0431_01 yudhiṣṭhiraḥ kauravavaṃśagoptā
12,162.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,162.001a pitāmaha mahāprājña kurūṇāṃ kīrtivardhana
12,162.001c praśnaṃ kaṃ cit pravakṣyāmi tan me vyākhyātum arhasi
12,162.002a kīdṛśā mānavāḥ saumyāḥ kaiḥ prītiḥ paramā bhavet
12,162.002c āyatyāṃ ca tadātve ca ke kṣamās tān vadasva me
12,162.003a na hi tatra dhanaṃ sphītaṃ na ca saṃbandhibāndhavāḥ
12,162.003c tiṣṭhanti yatra suhṛdas tiṣṭhantīti matir mama
12,162.004a durlabho hi suhṛc chrotā durlabhaś ca hitaḥ suhṛt
12,162.004c etad dharmabhṛtāṃ śreṣṭha sarvaṃ vyākhyātum arhasi
12,162.005 bhīṣma uvāca
12,162.005a saṃdheyān puruṣān rājann asaṃdheyāṃś ca tattvataḥ
12,162.005c vadato me nibodha tvaṃ nikhilena yudhiṣṭhira
12,162.006a lubdhaḥ krūras tyaktadharmā nikṛtaḥ śaṭha eva ca
12,162.006c kṣudraḥ pāpasamācāraḥ sarvaśaṅkī tathālasaḥ
12,162.007a dīrghasūtro 'nṛjuḥ kaṣṭo gurudārapradharṣakaḥ
12,162.007c vyasane yaḥ parityāgī durātmā nirapatrapaḥ
12,162.008a sarvataḥ pāpadarśī ca nāstiko vedanindakaḥ
12,162.008c saṃprakīrṇendriyo loke yaḥ kāmanirataś caret
12,162.009a asatyo lokavidviṣṭaḥ samaye cānavasthitaḥ
12,162.009c piśuno 'thākṛtaprajño matsarī pāpaniścayaḥ
12,162.010a duḥśīlo 'thākṛtātmā ca nṛśaṃsaḥ kitavas tathā
12,162.010c mitrair arthakṛtī nityam icchaty arthaparaś ca yaḥ
12,162.011a vahataś ca yathāśakti yo na tuṣyati mandadhīḥ
12,162.011c amitram iva yo bhuṅkte sadā mitraṃ nararṣabha
12,162.012a asthānakrodhano yaś ca akasmāc ca virajyate
12,162.012c suhṛdaś caiva kalyāṇān āśu tyajati kilbiṣī
12,162.013a alpe 'py apakṛte mūḍhas tathājñānāt kṛte 'pi ca
12,162.013c kāryopasevī mitreṣu mitradveṣī narādhipa
12,162.014a śatrur mitramukho yaś ca jihmaprekṣī vilobhanaḥ
12,162.014c na rajyati ca kalyāṇe yas tyajet tādṛśaṃ naram
12,162.015a pānapo dveṣaṇaḥ krūro nirghṛṇaḥ paruṣas tathā
12,162.015c paropatāpī mitradhruk tathā prāṇivadhe rataḥ
12,162.016a kṛtaghnaś cādhamo loke na saṃdheyaḥ kathaṃ cana
12,162.016c chidrānveṣī na saṃdheyaḥ saṃdheyān api me śṛṇu
12,162.017a kulīnā vākyasaṃpannā jñānavijñānakovidāḥ
12,162.017c mitrajñāś ca kṛtajñāś ca sarvajñāḥ śokavarjitāḥ
12,162.018a mādhuryaguṇasaṃpannāḥ satyasaṃdhā jitendriyāḥ
12,162.018c vyāyāmaśīlāḥ satataṃ bhṛtaputrāḥ kulodgatāḥ
12,162.019a rūpavanto guṇopetās tathālubdhā jitaśramāḥ
12,162.019c doṣair viyuktāḥ prathitais te grāhyāḥ pārthivena ha
12,162.020a yathāśaktisamācārāḥ santas tuṣyanti hi prabho
12,162.020c nāsthāne krodhavantaś ca na cākasmād virāgiṇaḥ
12,162.021a viraktāś ca na ruṣyanti manasāpy arthakovidāḥ
12,162.021c ātmānaṃ pīḍayitvāpi suhṛtkāryaparāyaṇāḥ
12,162.021e na virajyanti mitrebhyo vāso raktam ivāvikam
12,162.022a doṣāṃś ca lobhamohādīn artheṣu yuvatiṣv atha
12,162.022c na darśayanti suhṛdāṃ viśvastā bandhuvatsalāḥ
12,162.023a loṣṭakāñcanatulyārthāḥ suhṛtsv aśaṭhabuddhayaḥ
12,162.023c ye caranty anabhīmānā nisṛṣṭārthavibhūṣaṇāḥ
12,162.023e saṃgṛhṇantaḥ parijanaṃ svāmyarthaparamāḥ sadā
12,162.024a īdṛśaiḥ puruṣaśreṣṭhaiḥ saṃdhiṃ yaḥ kurute nṛpaḥ
12,162.024c tasya vistīryate rāṣṭraṃ jyotsnā grahapater iva
12,162.025a śāstranityā jitakrodhā balavanto raṇapriyāḥ
12,162.025c kṣāntāḥ śīlaguṇopetāḥ saṃdheyāḥ puruṣottamāḥ
12,162.025d*0432_01 mantrihīnas tu yo rājann acirāyur bhaven nṛpa
12,162.025d*0432_02 tasmāt suśīlaṃ vijñāya mantriṇaṃ ca bahuśrutam
12,162.025d*0432_03 niyojayed guṇakaram ātmanaḥ sukham icchatā
12,162.026a ye ca doṣasamāyuktā narāḥ proktā mayānagha
12,162.026c teṣām apy adhamo rājan kṛtaghno mitraghātakaḥ
12,162.026e tyaktavyaḥ sa durācāraḥ sarveṣām iti niścayaḥ
12,162.027 yudhiṣṭhira uvāca
12,162.027a vistareṇārthasaṃbandhaṃ śrotum icchāmi pārthiva
12,162.027c mitradrohī kṛtaghnaś ca yaḥ proktas taṃ ca me vada
12,162.028 bhīṣma uvāca
12,162.028a hanta te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam
12,162.028c udīcyāṃ diśi yad vṛttaṃ mleccheṣu manujādhipa
12,162.029a brāhmaṇo madhyadeśīyaḥ kṛṣṇāṅgo brahmavarjitaḥ
12,162.029c grāmaṃ prekṣya janākīrṇaṃ prāviśad bhaikṣakāṅkṣayā
12,162.030a tatra dasyur dhanayutaḥ sarvavarṇaviśeṣavit
12,162.030c brahmaṇyaḥ satyasaṃdhaś ca dāne ca nirato 'bhavat
12,162.031a tasya kṣayam upāgamya tato bhikṣām ayācata
12,162.031c pratiśrayaṃ ca vāsārthaṃ bhikṣāṃ caivātha vārṣikīm
12,162.032a prādāt tasmai sa viprāya vastraṃ ca sadṛśaṃ navam
12,162.032c nārīṃ cāpi vayopetāṃ bhartrā virahitāṃ tadā
12,162.033a etat saṃprāpya hṛṣṭātmā dasyoḥ sarvaṃ dvijas tadā
12,162.033c tasmin gṛhavare rājaṃs tayā reme sa gautamaḥ
12,162.034a kuṭumbārtheṣu dasyoḥ sa sāhāyyaṃ cāpy athākarot
12,162.034c tatrāvasat so 'tha varṣāḥ samṛddhe śabarālaye
12,162.034e bāṇavedhye paraṃ yatnam akaroc caiva gautamaḥ
12,162.035a vakrāṅgāṃs tu sa nityaṃ vai sarvato bāṇagocare
12,162.035c jaghāna gautamo rājan yathā dasyugaṇas tathā
12,162.036a hiṃsāparo ghṛṇāhīnaḥ sadā prāṇivadhe rataḥ
12,162.036c gautamaḥ saṃnikarṣeṇa dasyubhiḥ samatām iyāt
12,162.037a tathā tu vasatas tasya dasyugrāme sukhaṃ tadā
12,162.037c agacchan bahavo māsā nighnataḥ pakṣiṇo bahūn
12,162.038a tataḥ kadā cid aparo dvijas taṃ deśam āgamat
12,162.038c jaṭī cīrājinadharaḥ svādhyāyaparamaḥ śuciḥ
12,162.039a vinīto niyatāhāro brahmaṇyo vedapāragaḥ
12,162.039c sabrahmacārī taddeśyaḥ sakhā tasyaiva supriyam
12,162.039e taṃ dasyugrāmam agamad yatrāsau gautamo 'bhavat
12,162.040a sa tu vipragṛhānveṣī śūdrānnaparivarjakaḥ
12,162.040c grāme dasyujanākīrṇe vyacarat sarvatodiśam
12,162.041a tataḥ sa gautamagṛhaṃ praviveśa dvijottamaḥ
12,162.041c gautamaś cāpi saṃprāptas tāv anyonyena saṃgatau
12,162.042a vakrāṅgabhārahastaṃ taṃ dhanuṣpāṇiṃ kṛtāgasam
12,162.042c rudhireṇāvasiktāṅgaṃ gṛhadvāram upāgatam
12,162.043a taṃ dṛṣṭvā puruṣādābham apadhvastaṃ kṣayāgatam
12,162.043c abhijñāya dvijo vrīḍām agamad vākyam āha ca
12,162.044a kim idaṃ kuruṣe mauḍhyād vipras tvaṃ hi kulodgataḥ
12,162.044c madhyadeśaparijñāto dasyubhāvaṃ gataḥ katham
12,162.045a pūrvān smara dvijāgryāṃs tān prakhyātān vedapāragān
12,162.045c yeṣāṃ vaṃśe 'bhijātas tvam īdṛśaḥ kulapāṃsanaḥ
12,162.046a avabudhyātmanātmānaṃ satyaṃ śīlaṃ śrutaṃ damam
12,162.046c anukrośaṃ ca saṃsmṛtya tyaja vāsam imaṃ dvija
12,162.046d*0433_01 kugrāmavāsaṃ ca kumitrasaṅgaṃ
12,162.046d*0433_02 kudārarāgaṃ kunarendrasevām
12,162.046d*0433_03 kubrāhmaṇe prītim akāraṇaṃ vai
12,162.046d*0433_04 kurvanti ye pāpatarās ta eva
12,162.047a evam uktaḥ sa suhṛdā tadā tena hitaiṣiṇā
12,162.047c pratyuvāca tato rājan viniścitya tadārtavat
12,162.048a adhano 'smi dvijaśreṣṭha na ca vedavid apy aham
12,162.048c vṛttyartham iha saṃprāptaṃ viddhi māṃ dvijasattama
12,162.049a tvaddarśanāt tu viprarṣe kṛtārthaṃ vedmy ahaṃ dvija
12,162.049c ātmānaṃ saha yāsyāvaḥ śvo vasādyeha śarvarīm
12,162.049d*0434_01 gautamena tathety ukte suṣvāpa dvijasattamaḥ
12,162.049d*0435_01 sa tatra nyavasad vipro ghṛṇī kiṃ cid asaṃspṛśan
12,162.049d*0435_02 kṣudhitaś chandyamāno 'pi bhojanaṃ nābhyanandata
12,163.001 bhīṣma uvāca
12,163.001a tasyāṃ niśāyāṃ vyuṣṭāyāṃ gate tasmin dvijottame
12,163.001c niṣkramya gautamo 'gacchat samudraṃ prati bhārata
12,163.002a sāmudrakān sa vaṇijas tato 'paśyat sthitān pathi
12,163.002c sa tena sārthena saha prayayau sāgaraṃ prati
12,163.003a sa tu sārtho mahārāja kasmiṃś cid girigahvare
12,163.003c mattena dviradenātha nihataḥ prāyaśo 'bhavat
12,163.004a sa kathaṃ cit tatas tasmāt sārthān mukto dvijas tadā
12,163.004c kāṃdigbhūto jīvitārthī pradudrāvottarāṃ diśam
12,163.005a sa sarvataḥ paribhraṣṭaḥ sārthād deśāt tathārthataḥ
12,163.005c ekākī vyadravat tatra vane kiṃpuruṣo yathā
12,163.006a sa panthānam athāsādya samudrābhisaraṃ tadā
12,163.006c āsasāda vanaṃ ramyaṃ mahat puṣpitapādapam
12,163.007a sarvartukair āmravanaiḥ puṣpitair upaśobhitam
12,163.007c nandanoddeśasadṛśaṃ yakṣakiṃnarasevitam
12,163.008a śālatāladhavāśvatthatvacāguruvanais tathā
12,163.008c candanasya ca mukhyasya pādapair upaśobhitam
12,163.008e giriprastheṣu ramyeṣu śubheṣu susugandhiṣu
12,163.009a samantato dvijaśreṣṭhā valgu kūjanti tatra vai
12,163.009c manuṣyavadanās tv anye bhāruṇḍā iti viśrutāḥ
12,163.009e bhūliṅgaśakunāś cānye samudraṃ sarvato 'bhavan
12,163.010a sa tāny atimanojñāni vihaṃgābhirutāni vai
12,163.010c śṛṇvan suramaṇīyāni vipro 'gacchata gautamaḥ
12,163.011a tato 'paśyat suramye sa suvarṇasikatācite
12,163.011c deśabhāge same citre svargoddeśasamaprabhe
12,163.012a śriyā juṣṭaṃ mahāvṛkṣaṃ nyagrodhaṃ parimaṇḍalam
12,163.012c śākhābhir anurūpābhir bhūṣitaṃ chatrasaṃnibham
12,163.013a tasya mūlaṃ susaṃsiktaṃ varacandanavāriṇā
12,163.013c divyapuṣpānvitaṃ śrīmat pitāmahasadopamam
12,163.014a taṃ dṛṣṭvā gautamaḥ prīto munikāntam anuttamam
12,163.014c medhyaṃ suragṛhaprakhyaṃ puṣpitaiḥ pādapair vṛtam
12,163.014e tam āgamya mudā yuktas tasyādhastād upāviśat
12,163.015a tatrāsīnasya kauravya gautamasya sukhaḥ śivaḥ
12,163.015c puṣpāṇi samupaspṛśya pravavāv anilaḥ śuciḥ
12,163.015e hlādayan sarvagātrāṇi gautamasya tadā nṛpa
12,163.016a sa tu vipraḥ pariśrāntaḥ spṛṣṭaḥ puṇyena vāyunā
12,163.016c sukham āsādya suṣvāpa bhāskaraś cāstam abhyagāt
12,163.017a tato 'staṃ bhāskare yāte saṃdhyākāla upasthite
12,163.017c ājagāma svabhavanaṃ brahmalokāt khagottamaḥ
12,163.018a nāḍījaṅgha iti khyāto dayito brahmaṇaḥ sakhā
12,163.018c bakarājo mahāprājñaḥ kaśyapasyātmasaṃbhavaḥ
12,163.019a rājadharmeti vikhyāto babhūvāpratimo bhuvi
12,163.019c devakanyāsutaḥ śrīmān vidvān devapatiprabhaḥ
12,163.020a mṛṣṭahāṭakasaṃchanno bhūṣaṇair arkasaṃnibhaiḥ
12,163.020c bhūṣitaḥ sarvagātreṣu devagarbhaḥ śriyā jvalan
12,163.021a tam āgataṃ dvijaṃ dṛṣṭvā vismito gautamo 'bhavat
12,163.021c kṣutpipāsāparītātmā hiṃsārthī cāpy avaikṣata
12,163.022 rājadharmovāca
12,163.022a svāgataṃ bhavate vipra diṣṭyā prāpto 'si me gṛham
12,163.022c astaṃ ca savitā yātaḥ saṃdhyeyaṃ samupasthitā
12,163.023a mama tvaṃ nilayaṃ prāptaḥ priyātithir aninditaḥ
12,163.023c pūjito yāsyasi prātar vidhidṛṣṭena karmaṇā
12,164.001 bhīṣma uvāca
12,164.001a giraṃ tāṃ madhurāṃ śrutvā gautamo vismitas tadā
12,164.001c kautūhalānvito rājan rājadharmāṇam aikṣata
12,164.002 rājadharmovāca
12,164.002a bhoḥ kaśyapasya putro 'haṃ mātā dākṣāyaṇī ca me
12,164.002c atithis tvaṃ guṇopetaḥ svāgataṃ te dvijarṣabha
12,164.003 bhīṣma uvāca
12,164.003a tasmai dattvā sa satkāraṃ vidhidṛṣṭena karmaṇā
12,164.003c śālapuṣpamayīṃ divyāṃ bṛsīṃ samupakalpayat
12,164.004a bhagīratharathākrāntān deśān gaṅgāniṣevitān
12,164.004c ye caranti mahāmīnās tāṃś ca tasyānvakalpayat
12,164.005a vahniṃ cāpi susaṃdīptaṃ mīnāṃś caiva supīvarān
12,164.005c sa gautamāyātithaye nyavedayata kāśyapaḥ
12,164.006a bhuktavantaṃ ca taṃ vipraṃ prītātmānaṃ mahāmanāḥ
12,164.006c klamāpanayanārthaṃ sa pakṣābhyām abhyavījayat
12,164.007a tato viśrāntam āsīnaṃ gotrapraśnam apṛcchata
12,164.007c so 'bravīd gautamo 'smīti brāhma nānyad udāharat
12,164.008a tasmai parṇamayaṃ divyaṃ divyapuṣpādhivāsitam
12,164.008c gandhāḍhyaṃ śayanaṃ prādāt sa śiśye tatra vai sukham
12,164.009a athopaviṣṭaṃ śayane gautamaṃ bakarāṭ tadā
12,164.009c papraccha kāśyapo vāgmī kim āgamanakāraṇam
12,164.010a tato 'bravīd gautamas taṃ daridro 'haṃ mahāmate
12,164.010c samudragamanākāṅkṣī dravyārtham iti bhārata
12,164.011a taṃ kāśyapo 'bravīt prīto notkaṇṭhāṃ kartum arhasi
12,164.011c kṛtakāryo dvijaśreṣṭha sadravyo yāsyase gṛhān
12,164.012a caturvidhā hy arthagatir bṛhaspatimataṃ yathā
12,164.012c pāraṃparyaṃ tathā daivaṃ karma mitram iti prabho
12,164.013a prādurbhūto 'smi te mitraṃ suhṛttvaṃ ca mama tvayi
12,164.013c so 'haṃ tathā yatiṣyāmi bhaviṣyasi yathārthavān
12,164.014a tataḥ prabhātasamaye sukhaṃ pṛṣṭvābravīd idam
12,164.014c gaccha saumya pathānena kṛtakṛtyo bhaviṣyasi
12,164.015a itas triyojanaṃ gatvā rākṣasādhipatir mahān
12,164.015c virūpākṣa iti khyātaḥ sakhā mama mahābalaḥ
12,164.016a taṃ gaccha dvijamukhya tvaṃ mama vākyapracoditaḥ
12,164.016c kāmān abhīpsitāṃs tubhyaṃ dātā nāsty atra saṃśayaḥ
12,164.017a ity uktaḥ prayayau rājan gautamo vigataklamaḥ
12,164.017c phalāny amṛtakalpāni bhakṣayan sma yatheṣṭataḥ
12,164.018a candanāgurumukhyāni tvakpatrāṇāṃ vanāni ca
12,164.018c tasmin pathi mahārāja sevamāno drutaṃ yayau
12,164.019a tato meruvrajaṃ nāma nagaraṃ śailatoraṇam
12,164.019c śailaprākāravapraṃ ca śailayantrārgalaṃ tathā
12,164.019d*0436_01 nyavedayad dvārapālān vacanād rājadharmaṇaḥ
12,164.020a viditaś cābhavat tasya rākṣasendrasya dhīmataḥ
12,164.020c prahitaḥ suhṛdā rājan prīyatā vai priyātithiḥ
12,164.021a tataḥ sa rākṣasendraḥ svān preṣyān āha yudhiṣṭhira
12,164.021c gautamo nagaradvārāc chīghram ānīyatām iti
12,164.022a tataḥ puravarāt tasmāt puruṣāḥ śvetaveṣṭanāḥ
12,164.022c gautamety abhibhāṣantaḥ puradvāram upāgaman
12,164.023a te tam ūcur mahārāja preṣyā rakṣaḥpater dvijam
12,164.023b*0437_01 channahastā * * kāyā dakṛvecavasaṃmatāḥ (sic)
12,164.023b*0437_02 āgaccha gautamety evaṃ tvaramāṇāḥ sasaṃbhramāḥ
12,164.023c tvarasva tūrṇam āgaccha rājā tvāṃ draṣṭum icchati
12,164.024a rākṣasādhipatir vīro virūpākṣa iti śrutaḥ
12,164.024c sa tvāṃ tvarati vai draṣṭuṃ tat kṣipraṃ saṃvidhīyatām
12,164.025a tataḥ sa prādravad vipro vismayād vigataklamaḥ
12,164.025c gautamo nagararddhiṃ tāṃ paśyan paramavismitaḥ
12,164.026a tair eva sahito rājño veśma tūrṇam upādravat
12,164.026c darśanaṃ rākṣasendrasya kāṅkṣamāṇo dvijas tadā
12,165.001 bhīṣma uvāca
12,165.001a tataḥ sa vidito rājñaḥ praviśya gṛham uttamam
12,165.001c pūjito rākṣasendreṇa niṣasādāsanottame
12,165.002a pṛṣṭaś ca gotracaraṇaṃ svādhyāyaṃ brahmacārikam
12,165.002b*0438_01 pṛṣṭo rājñā sa nājñāsīd gotramātram athābravīt
12,165.002c na tatra vyājahārānyad gotramātrād ṛte dvijaḥ
12,165.003a brahmavarcasahīnasya svādhyāyaviratasya ca
12,165.003c gotramātravido rājā nivāsaṃ samapṛcchata
12,165.004a kva te nivāsaḥ kalyāṇa kiṃgotrā brāhmaṇī ca te
12,165.004c tattvaṃ brūhi na bhīḥ kāryā viśramasva yathāsukham
12,165.005 gautama uvāca
12,165.005a madhyadeśaprasūto 'haṃ vāso me śabarālaye
12,165.005c śūdrā punarbhūr bhāryā me satyam etad bravīmi te
12,165.006 bhīṣma uvāca
12,165.006a tato rājā vimamṛśe kathaṃ kāryam idaṃ bhavet
12,165.006c kathaṃ vā sukṛtaṃ me syād iti buddhyānvacintayat
12,165.007a ayaṃ vai jananād vipraḥ suhṛt tasya mahātmanaḥ
12,165.007c saṃpreṣitaś ca tenāyaṃ kāśyapena mamāntikam
12,165.008a tasya priyaṃ kariṣyāmi sa hi mām āśritaḥ sadā
12,165.008c bhrātā me bāndhavaś cāsau sakhā ca hṛdayaṃgamaḥ
12,165.009a kārttikyām adya bhoktāraḥ sahasraṃ me dvijottamāḥ
12,165.009c tatrāyam api bhoktā vai deyam asmai ca me dhanam
12,165.009d*0439_01 sa cādya divasaḥ puṇyo hy atithiś cāyam āgataḥ
12,165.009d*0439_02 saṃkalpitaṃ caiva dhanaṃ kiṃ vicāryam ataḥ param
12,165.010a tataḥ sahasraṃ viprāṇāṃ viduṣāṃ samalaṃkṛtam
12,165.010c snātānām anusaṃprāptam ahatakṣaumavāsasām
12,165.011a tān āgatān dvijaśreṣṭhān virūpākṣo viśāṃ pate
12,165.011c yathārhaṃ pratijagrāha vidhidṛṣṭena karmaṇā
12,165.012a bṛsyas teṣāṃ tu saṃnyastā rākṣasendrasya śāsanāt
12,165.012c bhūmau varakuthāstīrṇāḥ preṣyair bharatasattama
12,165.013a tāsu te pūjitā rājñā niṣaṇṇā dvijasattamāḥ
12,165.013b*0440_01 tiladarbhodakenātha arcitā vidhivad dvijāḥ
12,165.013b*0440_02 viśvedevāḥ sapitaraḥ sāgnayaś copakalpitāḥ
12,165.013b*0440_03 viliptāḥ puṣpavantaś ca supracārāḥ supūjitāḥ
12,165.013c vyarājanta mahārāja nakṣatrapatayo yathā
12,165.014a tato jāmbūnadāḥ pātrīr vajrāṅkā vimalāḥ śubhāḥ
12,165.014c varānnapūrṇā viprebhyaḥ prādān madhughṛtāplutāḥ
12,165.015a tasya nityaṃ tathāṣāḍhyāṃ māghyāṃ ca bahavo dvijāḥ
12,165.015c īpsitaṃ bhojanavaraṃ labhante satkṛtaṃ sadā
12,165.016a viśeṣatas tu kārttikyāṃ dvijebhyaḥ saṃprayacchati
12,165.016c śaradvyapāye ratnāni paurṇamāsyām iti śrutiḥ
12,165.017a suvarṇaṃ rajataṃ caiva maṇīn atha ca mauktikam
12,165.017c vajrān mahādhanāṃś caiva vaiḍūryājinarāṅkavān
12,165.018a ratnarāśīn vinikṣipya dakṣiṇārthe sa bhārata
12,165.018c tataḥ prāha dvijaśreṣṭhān virūpākṣo mahāyaśāḥ
12,165.019a gṛhṇīta ratnāny etāni yathotsāhaṃ yatheṣṭataḥ
12,165.019c yeṣu yeṣu ca bhāṇḍeṣu bhuktaṃ vo dvijasattamāḥ
12,165.019e tāny evādāya gacchadhvaṃ svaveśmānīti bhārata
12,165.020a ity uktavacane tasmin rākṣasendre mahātmani
12,165.020c yatheṣṭaṃ tāni ratnāni jagṛhur brāhmaṇarṣabhāḥ
12,165.021a tato mahārhais te sarve ratnair abhyarcitāḥ śubhaiḥ
12,165.021c brāhmaṇā mṛṣṭavasanāḥ suprītāḥ sma tadābhavan
12,165.022a tatas tān rākṣasendraś ca dvijān āha punar vacaḥ
12,165.022c nānādigāgatān rājan rākṣasān pratiṣidhya vai
12,165.023a adhyaikadivasaṃ viprā na vo 'stīha bhayaṃ kva cit
12,165.023c rākṣasebhyaḥ pramodadhvam iṣṭato yāta māciram
12,165.024a tataḥ pradudruvuḥ sarve viprasaṃghāḥ samantataḥ
12,165.024c gautamo 'pi suvarṇasya bhāram ādāya satvaraḥ
12,165.025a kṛcchrāt samudvahan vīra nyagrodhaṃ samupāgamat
12,165.025c nyaṣīdac ca pariśrāntaḥ klāntaś ca kṣudhitaś ca ha
12,165.026a tatas tam abhyagād rājan rājadharmā khagottamaḥ
12,165.026c svāgatenābhyanandac ca gautamaṃ mitravatsalaḥ
12,165.027a tasya pakṣāgravikṣepaiḥ klamaṃ vyapanayat khagaḥ
12,165.027c pūjāṃ cāpy akarod dhīmān bhojanaṃ cāpy akalpayat
12,165.027d*0441_01 niṣpatraḥ śayane tasmin paryatapyata duṣṭadhīḥ
12,165.027d*0442_01 tatas tau saṃvidaṃ kṛtvā khagendradvijasattamau
12,165.027d*0442_02 nyaṣīdatāṃ mahārāja nyagrodhe vipule tathā
12,165.027d*0442_03 gautamaś cintayām āsa rātrau tasya samīpataḥ
12,165.028a sa bhuktavān suviśrānto gautamo 'cintayat tadā
12,165.028c hāṭakasyābhirūpasya bhāro 'yaṃ sumahān mayā
12,165.028e gṛhīto lobhamohād vai dūraṃ ca gamanaṃ mama
12,165.029a na cāsti pathi bhoktavyaṃ prāṇasaṃdhāraṇaṃ mama
12,165.029c kiṃ kṛtvā dhārayeyaṃ vai prāṇān ity abhyacintayat
12,165.030a tataḥ sa pathi bhoktavyaṃ prekṣamāṇo na kiṃ cana
12,165.030c kṛtaghnaḥ puruṣavyāghra manasedam acintayat
12,165.031a ayaṃ bakapatiḥ pārśve māṃsarāśiḥ sthito mama
12,165.031c imaṃ hatvā gṛhītvā ca yāsye 'haṃ samabhidrutam
12,166.001 bhīṣma uvāca
12,166.001a atha tatra mahārciṣmān analo vātasārathiḥ
12,166.001c tasyāvidūre rakṣārthaṃ khagendreṇa kṛto 'bhavat
12,166.002a sa cāpi pārśve suṣvāpa viśvasto bakarāṭ tadā
12,166.002c kṛtaghnas tu sa duṣṭātmā taṃ jighāṃsur ajāgarat
12,166.003a tato 'lātena dīptena viśvastaṃ nijaghāna tam
12,166.003c nihatya ca mudā yuktaḥ so 'nubandhaṃ na dṛṣṭavān
12,166.004a sa taṃ vipakṣaromāṇaṃ kṛtvāgnāv apacat tadā
12,166.004b*0443_01 pakvānnaṃ bhakṣayitvā ca kṛtaghnaḥ pāpapūruṣaḥ
12,166.004b*0443_02 jagāma tvarayā rājan svagṛhaṃ kṛtakṛtyavat
12,166.004c taṃ gṛhītvā suvarṇaṃ ca yayau drutataraṃ dvijaḥ
12,166.004d*0444_01 tato dākṣāyaṇīputraṃ nāgataṃ taṃ tu bhārata
12,166.004d*0444_02 virūpākṣaś cintayan vai hṛdayena vidūyatā
12,166.005a tato 'nyasmin gate cāhni virūpākṣo 'bravīt sutam
12,166.005c na prekṣe rājadharmāṇam adya putra khagottamam
12,166.006a sa pūrvasaṃdhyāṃ brahmāṇaṃ vandituṃ yāti sarvadā
12,166.006b*0445_01 aparāṃ caiva māṃ draṣṭum āyāti sa vihaṃgarāṭ
12,166.006c māṃ cādṛṣṭvā kadā cit sa na gacchati gṛhān khagaḥ
12,166.007a ubhe dvirātraṃ saṃdhye vai nābhyagāt sa mamālayam
12,166.007c tasmān na śudhyate bhāvo mama sa jñāyatāṃ suhṛt
12,166.008a svādhyāyena viyukto hi brahmavarcasavarjitaḥ
12,166.008c taṃ gatas tatra me śaṅkā hanyāt taṃ sa dvijādhamaḥ
12,166.009a durācāras tu durbuddhir iṅgitair lakṣito mayā
12,166.009c niṣkriyo dāruṇākāraḥ kṛṣṇo dasyur ivādhamaḥ
12,166.010a gautamaḥ sa gatas tatra tenodvignaṃ mano mama
12,166.010c putra śīghram ito gatvā rājadharmaniveśanam
12,166.010e jñāyatāṃ sa viśuddhātmā yadi jīvati māciram
12,166.011a sa evam uktas tvarito rakṣobhiḥ sahito yayau
12,166.011c nyagrodhaṃ tatra cāpaśyat kaṅkālaṃ rājadharmaṇaḥ
12,166.012a sa rudann agamat putro rākṣasendrasya dhīmataḥ
12,166.012c tvaramāṇaḥ paraṃ śaktyā gautamagrahaṇāya vai
12,166.013a tato 'vidūre jagṛhur gautamaṃ rākṣasās tadā
12,166.013c rājadharmaśarīraṃ ca pakṣāsthicaraṇojjhitam
12,166.014a tam ādāyātha rakṣāṃsi drutaṃ meruvrajaṃ yayuḥ
12,166.014c rājñaś ca darśayām āsuḥ śarīraṃ rājadharmaṇaḥ
12,166.014e kṛtaghnaṃ puruṣaṃ taṃ ca gautamaṃ pāpacetasam
12,166.015a ruroda rājā taṃ dṛṣṭvā sāmātyaḥ sapurohitaḥ
12,166.015c ārtanādaś ca sumahān abhūt tasya niveśane
12,166.016a sastrīkumāraṃ ca puraṃ babhūvāsvasthamānasam
12,166.016c athābravīn nṛpaḥ putraṃ pāpo 'yaṃ vadhyatām iti
12,166.017a asya māṃsair ime sarve viharantu yatheṣṭataḥ
12,166.017c pāpācāraḥ pāpakarmā pāpātmā pāpaniścayaḥ
12,166.017e hantavyo 'yaṃ mama matir bhavadbhir iti rākṣasāḥ
12,166.018a ity uktā rākṣasendreṇa rākṣasā ghoravikramāḥ
12,166.018c naicchanta taṃ bhakṣayituṃ pāpakarmāyam ity uta
12,166.019a dasyūnāṃ dīyatām eṣa sādhv adya puruṣādhamaḥ
12,166.019c ity ūcus taṃ mahārāja rākṣasendraṃ niśācarāḥ
12,166.020a śirobhiś ca gatā bhūmim ūcū rakṣogaṇādhipam
12,166.020c na dātum arhasi tvaṃ no bhakṣaṇāyāsya kilbiṣam
12,166.021a evam astv iti tān āha rākṣasendro niśācarān
12,166.021c dasyūnāṃ dīyatām eṣa kṛtaghno 'dyaiva rākṣasāḥ
12,166.022a ity ukte tasya te dāsāḥ śūlamudgarapāṇayaḥ
12,166.022c chittvā taṃ khaṇḍaśaḥ pāpaṃ dasyubhyaḥ pradadus tadā
12,166.023a dasyavaś cāpi naicchanta tam attuṃ pāpakāriṇam
12,166.023c kravyādā api rājendra kṛtaghnaṃ nopabhuñjate
12,166.024a brahmaghne ca surāpe ca core bhagnavrate tathā
12,166.024c niṣkṛtir vihitā rājan kṛtaghne nāsti niṣkṛtiḥ
12,166.025a mitradrohī nṛśaṃsaś ca kṛtaghnaś ca narādhamaḥ
12,166.025c kravyādaiḥ kṛmibhiś cānyair na bhujyante hi tādṛśāḥ
12,166.025d*0446_01 nyagrodhe rājadharmāṇam apaśyan nihataṃ tataḥ
12,166.025d*0446_02 ruditvā bahu tat tad vai vilapya ca sa rākṣasaḥ
12,166.025d*0446_03 gato roṣasamāviṣṭo gautamagrahaṇāya vai
12,166.025d*0446_04 gṛhīto gautamaḥ pāpo rakṣobhiḥ krodhamūrchitaiḥ
12,166.025d*0446_05 rājadharmaśarīrasya kaṅkālaṃ cāpy atho dhṛtam
12,166.025d*0446_06 merupṛṣṭhe ca nagaraṃ yātudhānās tato gatāḥ
12,166.025d*0446_07 krodharaktekṣaṇā ghorā gautamasya vadhe dhṛtāḥ
12,166.025d*0446_08 pārthivasyāgrato nyastaḥ kaṅkālo rājadharmaṇaḥ
12,166.025d*0446_09 taṃ dṛṣṭvā vimanā rājā sāmātyaḥ sagaṇo 'bhavat
12,166.025d*0446_10 ārtanādo mahān āsīd gṛhe tasya mahātmanaḥ
12,166.025d*0446_11 strīsaṃghasya tadā rājan nihate kāśyapātmaje
12,166.025d*0446_12 rākṣasā ūcuḥ
12,166.025d*0446_12 rājā caivābravīt putraṃ pāpo 'yaṃ vadhyatām iti
12,166.025d*0446_13 asya māṃsaṃ vayaṃ sarve khādiṣyāmaḥ samāgatāḥ
12,166.025d*0446_14 pāpakṛt pāpakarmā ca pāpātmā pāpam āsthitaḥ
12,166.025d*0446_15 virūpākṣa uvāca
12,166.025d*0446_15 hantavya eva pāpātmā kṛtaghno nātra saṃśayaḥ
12,166.025d*0446_16 kṛtaghnaṃ pāpakarmāṇaṃ na bhakṣayitum utsahe
12,166.025d*0446_17 dāsebhyo dīyatām eṣa mitradhruk puruṣādhamaḥ
12,166.025d*0446_17 bhīṣma uvāca
12,166.025d*0446_18 dāsāḥ sarve samāhūtā yātudhānās tathāpare
12,166.025d*0446_19 necchanti sma kṛtaghnaṃ taṃ khādituṃ puruṣottama
12,166.025d*0446_20 śirobhiś ca gatā bhūmiṃ mahārāja tato balāt
12,166.025d*0446_21 mā nārthaṃ jātanirbandhaṃ kilbiṣaṃ dātum arhasi
12,166.025d*0446_22 yātudhānā nṛpeṇoktāḥ pāpakarmā viśasyatām
12,166.025d*0446_23 bhakṣyatāṃ tyajyatāṃ vāyaṃ darśanān me 'panīyatām
12,166.025d*0446_24 tatas te ruṣitā dāsāḥ śūlapaṭṭasapāṇayaḥ
12,166.025d*0446_25 khaṇḍaśo vikṛtaṃ hatvā kravyādbhyo hy adadus tadā
12,166.025d*0446_26 kravyādās tv api rājendra necchanti piśitāśanāḥ
12,166.025d*0446_27 mṛtān api hi kravyādāḥ kṛtaghnān nopabhuñjate
12,166.025d*0446_28 brahmasvaharaṇe core brahmaghne gurutalpage
12,166.025d*0446_29 niṣkṛtir vihitā sadbhiḥ kṛtaghne nāsti niṣkṛtiḥ
12,166.025d*0446_30 mitradruhaṃ kṛtaghnaṃ ca nṛśaṃsaṃ ca narādhamam
12,166.025d*0446_31 kravyādāḥ krimayaś caiva nopabhuñjanti vai sadā
12,167.001 bhīṣma uvāca
12,167.001a tataś citāṃ bakapateḥ kārayām āsa rākṣasaḥ
12,167.001c ratnair gandhaiś ca bahubhir vastraiś ca samalaṃkṛtām
12,167.002a tatra prajvālya nṛpate bakarājaṃ pratāpavān
12,167.002c pretakāryāṇi vidhivad rākṣasendraś cakāra ha
12,167.003a tasmin kāle 'tha surabhir devī dākṣāyaṇī śubhā
12,167.003c upariṣṭāt tatas tasya sā babhūva payasvinī
12,167.004a tasyā vaktrāc cyutaḥ phenaḥ kṣīramiśras tadānagha
12,167.004c so 'patad vai tatas tasyāṃ citāyāṃ rājadharmaṇaḥ
12,167.005a tataḥ saṃjīvitas tena bakarājas tadānagha
12,167.005c utpatya ca sameyāya virūpākṣaṃ bakādhipaḥ
12,167.006a tato 'bhyayād devarājo virūpākṣapuraṃ tadā
12,167.006c prāha cedaṃ virūpākṣaṃ diṣṭyāyaṃ jīvatīty uta
12,167.007a śrāvayām āsa cendras taṃ virūpākṣaṃ purātanam
12,167.007c yathā śāpaḥ purā datto brahmaṇā rājadharmaṇaḥ
12,167.008a yadā bakapatī rājan brahmāṇaṃ nopasarpati
12,167.008c tato roṣād idaṃ prāha bakendrāya pitāmahaḥ
12,167.009a yasmān mūḍho mama sado nāgato 'sau bakādhamaḥ
12,167.009c tasmād vadhaṃ sa duṣṭātmā nacirāt samavāpsyati
12,167.010a tadāyaṃ tasya vacanān nihato gautamena vai
12,167.010c tenaivāmṛtasiktaś ca punaḥ saṃjīvito bakaḥ
12,167.011a rājadharmā tataḥ prāha praṇipatya puraṃdaram
12,167.011c yadi te 'nugrahakṛtā mayi buddhiḥ puraṃdara
12,167.011e sakhāyaṃ me sudayitaṃ gautamaṃ jīvayety uta
12,167.012a tasya vākyaṃ samājñāya vāsavaḥ puruṣarṣabha
12,167.012c saṃjīvayitvā sakhye vai prādāt taṃ gautamaṃ tadā
12,167.013a sabhāṇḍopaskaraṃ rājaṃs tam āsādya bakādhipaḥ
12,167.013c saṃpariṣvajya suhṛdaṃ prītyā paramayā yutaḥ
12,167.014a atha taṃ pāpakarmāṇaṃ rājadharmā bakādhipaḥ
12,167.014c visarjayitvā sadhanaṃ praviveśa svam ālayam
12,167.015a yathocitaṃ ca sa bako yayau brahmasadas tadā
12,167.015b*0447_01 brahmātha svasabhāprāptaṃ bakaṃ dharmaparāyaṇam
12,167.015c brahmā ca taṃ mahātmānam ātithyenābhyapūjayat
12,167.016a gautamaś cāpi saṃprāpya punas taṃ śabarālayam
12,167.016c śūdrāyāṃ janayām āsa putrān duṣkṛtakāriṇaḥ
12,167.017a śāpaś ca sumahāṃs tasya dattaḥ suragaṇais tadā
12,167.017c kukṣau punarbhvāṃ bhāryāyāṃ janayitvā cirāt sutān
12,167.017e nirayaṃ prāpsyati mahat kṛtaghno 'yam iti prabho
12,167.018a etat prāha purā sarvaṃ nārado mama bhārata
12,167.018c saṃsmṛtya cāpi sumahad ākhyānaṃ puruṣarṣabha
12,167.018e mayāpi bhavate sarvaṃ yathāvad upavarṇitam
12,167.019a kutaḥ kṛtaghnasya yaśaḥ kutaḥ sthānaṃ kutaḥ sukham
12,167.019c aśraddheyaḥ kṛtaghno hi kṛtaghne nāsti niṣkṛtiḥ
12,167.020a mitradroho na kartavyaḥ puruṣeṇa viśeṣataḥ
12,167.020c mitradhruṅ nirayaṃ ghoram anantaṃ pratipadyate
12,167.021a kṛtajñena sadā bhāvyaṃ mitrakāmena cānagha
12,167.021c mitrāt prabhavate satyaṃ mitrāt prabhavate balam
12,167.021d*0448_01 mitrād bhogāṃś ca bhuñjīta mitreṇāpatsu mucyate
12,167.021e satkārair uttamair mitraṃ pūjayeta vicakṣaṇaḥ
12,167.021f*0449_00 bhīṣma uvāca
12,167.021f*0449_01 vidvān saṃskārayām āsa pārthivo rājadharmaṇaḥ
12,167.021f*0449_02 gandhair bahubhir avyagro dāhayām āsa taṃ dvijam
12,167.021f*0449_03 tasya devasya vacanād indrasya bakarāḍ iha
12,167.021f*0449_04 tenaivāmṛtasiktaś ca punaḥ saṃjīvito bakaḥ
12,167.021f*0449_05 rājadharmāpi taṃ prāha sahasrākṣam ariṃdamam
12,167.021f*0449_06 gautamo brāhmaṇaḥ kvāsau mucyatāṃ matpriyaḥ sakhā
12,167.021f*0449_07 tasya vākyaṃ samājñāya kauśikaḥ surasattamaḥ
12,167.021f*0449_08 gautamaṃ hy abhyanujñāpya prīto 'tha gamanotsukaḥ
12,167.021f*0449_09 pratītaḥ sa gataḥ saumyo rājadharmā svam ālayam
12,167.021f*0449_10 nṛśaṃso gautamo mukto mitradhruk puruṣādhamaḥ
12,167.021f*0449_11 sabhāṇḍopaskaro yātaḥ sa tadā śabarālayam
12,167.021f*0449_12 tatrāsau śabarīdehe prasūto nirayopame
12,167.021f*0449_13 eṣa śāpo mahāṃs tatra muktaḥ suragaṇais tathā
12,167.021f*0449_14 dagdho rākṣasarājena khagarājaḥ pratāpavān
12,167.021f*0449_15 citāyāḥ pārśvato dogdhrī surabhir jīvayac ca tam
12,167.021f*0449_16 tasyā vaktrāc cyutaḥ pheno dugdhamātraṃ tadānagha
12,167.021f*0449_17 samīraṇāhṛto yātaś citāṃ tāṃ rājadharmaṇaḥ
12,167.021f*0449_18 devarājas tataḥ prāpto virūpākṣapuraṃ tadā
12,167.021f*0449_19 virūpākṣo 'pi taṃ prāptaṃ devarājaṃ samāgamat
12,167.021f*0449_20 kāśyapasya suto deva bhrātā me jīvatām iti
12,167.021f*0449_21 kauśikas tv abravīt sarvaṃ prīyamāṇaṃ punaḥ punaḥ
12,167.021f*0449_22 brahmaṇā vyāhṛto roṣād rājadharmā kadā cana
12,167.021f*0449_23 yasmāt tvaṃ nāgato draṣṭuṃ mama nityam imāṃ sabhām
12,167.021f*0449_24 tasmād bako bhavān bhāvī dharmaśīlaḥ purāṇavit
12,167.021f*0449_25 āgamiṣyati te vāsaṃ kadā cit pāpakarmakṛt
12,167.021f*0449_26 śabarāvāsago vipraḥ kṛtaghno vṛṣalīpatiḥ
12,167.021f*0449_27 yadā nihantā mokṣas te tadā bhāvīty uvāca tam
12,167.021f*0449_28 tasmād eva gato lokaṃ brahmaṇaḥ parameṣṭhinaḥ
12,167.021f*0449_29 sa cāpi nirayaṃ prāpto duṣkṛtiḥ kulapāṃsanaḥ
12,167.021f*0449_30 etac chrutvā mahad vākyaṃ sanmadhye nāraderitam
12,167.021f*0449_31 mayāpi tava rājendra yathāvad anuvarṇitam
12,167.021f*0449_32 brahmaghne ca surāpe ca core bhraṣṭavrate tathā
12,167.021f*0449_33 niṣkṛtir vihitā rājan kṛtaghne nāsti niṣkṛtiḥ
12,167.021f*0449_34 kutaḥ kṛtaghnasya yaśaḥ kutaḥ sthānaṃ kutaḥ sukham
12,167.021f*0449_35 aśraddheyaḥ kṛtaghno hi kṛtaghne nāsti niṣkṛtiḥ
12,167.021f*0449_36 mitradroho na kartavyaḥ puruṣeṇa viśeṣataḥ
12,167.021f*0449_37 mitradhruṅ nirayaṃ ghoraṃ narakaṃ pratipadyate
12,167.021f*0449_38 kṛtajñena sadā bhāvyaṃ mitrabhāvena cānagha
12,167.021f*0449_39 mitrāt prabhavate sarvaṃ mitraṃ dhanyam iti smṛtam
12,167.021f*0449_40 arthād vā mitralābhād vā mitralābho viśiṣyate
12,167.021f*0449_41 sulabhā mitrato 'rthās tu mitreṇa yatituṃ kṣamam
12,167.021f*0449_42 mitraṃ cābhimataṃ snigdhaṃ phalaṃ cāpi satāṃ phalam
12,167.021f*0449_43 satkāraiḥ svajanopetaiḥ pūjayeta vicakṣaṇaḥ
12,167.021f*0450_01 abhraśyāmaḥ piṅgajaṭābaddhakalāpaḥ
12,167.021f*0450_02 prāṃśur daṇḍī kṛṣṇamṛgatvakparidhānaḥ
12,167.021f*0450_03 sākṣāl lokān pāvayamānaḥ kavimukhyaḥ
12,167.021f*0450_04 pārāśaryaḥ parvasu rūpaṃ vivṛṇotu
12,167.021f*0451_01 tayaiva jīvitaṃ pāpaṃ svadeśagamanotsukam
12,167.021f*0451_02 śaśāpa śabarīdehe prasūto 'yaṃ bhavatv iti
12,167.021f*0451_03 kukṣau punarbhuvā pāpaḥ sutān ajanayat tathā
12,167.021f*0452_01 tasmād bakaṃ gṛhe hantā brāhmaṇaḥ pāpabandhanaḥ
12,167.021f*0452_02 bandho bhavatu ghoraiś ca pāśair nāgamayair bhṛśam
12,167.021f*0453_01 virūpākṣo 'tha saṃvṛttaṃ śrutvā vākyam apūjayat
12,167.021f*0453_02 śakraṃ ca brahmaṇaḥ pārśvaṃ tayā tena sahāvrajat
12,167.021f*0453_03 gautamo nirayaṃ prāptas tatsaṃbandhād bakas tathā
12,167.021f*0453_04 duḥkhaṃ rākṣasarājñaś ca dravyadānāc chramānvitaḥ
12,167.021f*0454_01 etac chrutvā tato vākyaṃ bhīṣmeṇoktaṃ mahātmanā
12,167.021f*0454_02 yudhiṣṭhiraḥ prītamanā bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sadā
12,167.022a parityājyo budhaiḥ pāpaḥ kṛtaghno nirapatrapaḥ
12,167.022c mitradrohī kulāṅgāraḥ pāpakarmā narādhamaḥ
12,167.023a eṣa dharmabhṛtāṃ śreṣṭha proktaḥ pāpo mayā tava
12,167.023c mitradrohī kṛtaghno vai kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
12,167.024 vaiśaṃpāyana uvāca
12,167.024a etac chrutvā tadā vākyaṃ bhīṣmeṇoktaṃ mahātmanā
12,167.024c yudhiṣṭhiraḥ prītamanā babhūva janamejaya
12,168.000*0455_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
12,168.000*0455_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
12,168.000*0456_01 śuklāmbaradharaṃ viṣṇuṃ śaśivarṇaṃ caturbhujam
12,168.000*0456_02 prasannavadanaṃ dhyāyet sarvavighnopaśāntaye
12,168.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,168.001a dharmāḥ pitāmahenoktā rājadharmāśritāḥ śubhāḥ
12,168.001c dharmam āśramiṇāṃ śreṣṭhaṃ vaktum arhasi pārthiva
12,168.002 bhīṣma uvāca
12,168.002a sarvatra vihito dharmaḥ svargyaḥ satyaphalaṃ tapaḥ
12,168.002c bahudvārasya dharmasya nehāsti viphalā kriyā
12,168.003a yasmin yasmiṃs tu vinaye yo yo yāti viniścayam
12,168.003c sa tam evābhijānāti nānyaṃ bharatasattama
12,168.004a yathā yathā ca paryeti lokatantram asāravat
12,168.004c tathā tathā virāgo 'tra jāyate nātra saṃśayaḥ
12,168.005a evaṃ vyavasite loke bahudoṣe yudhiṣṭhira
12,168.005c ātmamokṣanimittaṃ vai yateta matimān naraḥ
12,168.006 yudhiṣṭhira uvāca
12,168.006a naṣṭe dhane vā dāre vā putre pitari vā mṛte
12,168.006c yayā buddhyā nudec chokaṃ tan me brūhi pitāmaha
12,168.007 bhīṣma uvāca
12,168.007a naṣṭe dhane vā dāre vā putre pitari vā mṛte
12,168.007c aho duḥkham iti dhyāyañ śokasyāpacitiṃ caret
12,168.008a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,168.008c yathā senajitaṃ vipraḥ kaś cid ity abravīd vacaḥ
12,168.009a putraśokābhisaṃtaptaṃ rājānaṃ śokavihvalam
12,168.009c viṣaṇṇavadanaṃ dṛṣṭvā vipro vacanam abravīt
12,168.010a kiṃ nu khalv asi mūḍhas tvaṃ śocyaḥ kim anuśocasi
12,168.010c yadā tvām api śocantaḥ śocyā yāsyanti tāṃ gatim
12,168.011a tvaṃ caivāhaṃ ca ye cānye tvāṃ rājan paryupāsate
12,168.011c sarve tatra gamiṣyāmo yata evāgatā vayam
12,168.012 senajid uvāca
12,168.012a kā buddhiḥ kiṃ tapo vipra kaḥ samādhis tapodhana
12,168.012c kiṃ jñānaṃ kiṃ śrutaṃ vā te yat prāpya na viṣīdasi
12,168.013 brāhmaṇa uvāca
12,168.013*0457_01 hṛṣyantam avasīdantaṃ sukhaduḥkhaviparyaye
12,168.013*0457_02 ātmānam anuśocāmi yo mamaiṣa hṛdi sthitaḥ
12,168.013a paśya bhūtāni duḥkhena vyatiṣaktāni sarvaśaḥ
12,168.013b*0458_01 uttamādhamamadhyāni teṣu teṣv iha karmasu
12,168.013b*0459_01 aham eko na me kaś cin nāham anyasya kasya cit
12,168.013b*0459_02 na taṃ paśyāmi yasyāhaṃ taṃ na paśyāmi yo mama
12,168.013c ātmāpi cāyaṃ na mama sarvā vā pṛthivī mama
12,168.014a yathā mama tathānyeṣām iti buddhyā na me vyathā
12,168.014c etāṃ buddhim ahaṃ prāpya na prahṛṣye na ca vyathe
12,168.015a yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca sameyātāṃ mahodadhau
12,168.015c sametya ca vyapeyātāṃ tadvad bhūtasamāgamaḥ
12,168.016a evaṃ putrāś ca pautrāś ca jñātayo bāndhavās tathā
12,168.016c teṣu sneho na kartavyo viprayogo hi tair dhruvam
12,168.017a adarśanād āpatitaḥ punaś cādarśanaṃ gataḥ
12,168.017c na tvāsau veda na tvaṃ taṃ kaḥ san kam anuśocasi
12,168.018a tṛṣṇārtiprabhavaṃ duḥkhaṃ duḥkhārtiprabhavaṃ sukham
12,168.018c sukhāt saṃjāyate duḥkham evam etat punaḥ punaḥ
12,168.018e sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham
12,168.018f*0460_01 sukhaduḥkhe manuṣyāṇāṃ cakravat parivartataḥ
12,168.019a sukhāt tvaṃ duḥkham āpannaḥ punar āpatsyase sukham
12,168.019c na nityaṃ labhate duḥkhaṃ na nityaṃ labhate sukham
12,168.019d*0461_01 śarīram evāyatanaṃ sukhasya
12,168.019d*0461_02 duḥkhasya cāpy āyatanaṃ śarīram
12,168.019d*0461_03 yad yac charīreṇa karoti karma
12,168.019d*0461_04 tenaiva dehī samupāśnute tat
12,168.019d*0461_05 jīvitaṃ ca śarīraṃ ca jātyaiva saha jāyate
12,168.019d*0461_06 ubhe saha vivardhete ubhe saha vinaśyataḥ
12,168.019d*0461_07 snehapāśair bahuvidhair āviṣṭaviṣayā janāḥ
12,168.019d*0461_08 akṛtārthāś ca sīdante jalaiḥ saikatasetavaḥ
12,168.019d*0461_09 snehena tilavat sarvaṃ sargacakre nipīḍyate
12,168.019d*0461_10 tilapīḍair ivākramya kleśair ajñānasaṃbhavaiḥ
12,168.019d*0461_11 saṃcinoty aśubhaṃ karma kalatrāpekṣayā naraḥ
12,168.019d*0461_12 ekaḥ kleśān avāpnoti paratreha ca mānavaḥ
12,168.019d*0461_13 putradārakuṭumbeṣu prasaktāḥ sarvamānavāḥ
12,168.019d*0461_14 śokapaṅkārṇave magnā jīrṇā vanagajā iva
12,168.019d*0461_15 putranāśe vittanāśe jñātisaṃbandhinām api
12,168.019d*0461_16 prāpyate sumahad duḥkhaṃ dāvāgnipratimaṃ vibho
12,168.019d*0461_17 daivāyattam idaṃ sarvaṃ sukhaduḥkhe bhavābhavau
12,168.019d*0461_18 asuhṛt sasuhṛc cāpi saśatrur mitravān api
12,168.019d*0461_19 saprajñaḥ prajñayā hīno daivena labhate sukham
12,168.020a nālaṃ sukhāya suhṛdo nālaṃ duḥkhāya śatravaḥ
12,168.020c na ca prajñālam arthānāṃ na sukhānām alaṃ dhanam
12,168.021a na buddhir dhanalābhāya na jāḍyam asamṛddhaye
12,168.021c lokaparyāyavṛttāntaṃ prājño jānāti netaraḥ
12,168.022a buddhimantaṃ ca mūḍhaṃ ca śūraṃ bhīruṃ jaḍaṃ kavim
12,168.022c durbalaṃ balavantaṃ ca bhāginaṃ bhajate sukham
12,168.023a dhenur vatsasya gopasya svāminas taskarasya ca
12,168.023c payaḥ pibati yas tasyā dhenus tasyeti niścayaḥ
12,168.024a ye ca mūḍhatamā loke ye ca buddheḥ paraṃ gatāḥ
12,168.024c te narāḥ sukham edhante kliśyaty antarito janaḥ
12,168.025a antyeṣu remire dhīrā na te madhyeṣu remire
12,168.025c antyaprāptiṃ sukhām āhur duḥkham antaram antayoḥ
12,168.025d*0462_01 sukhaṃ svapiti durmedhāḥ svāni karmāṇy acintayan
12,168.025d*0462_02 avijñānena mahatā kambaleneva saṃvṛtaḥ
12,168.026a ye tu buddhisukhaṃ prāptā dvaṃdvātītā vimatsarāḥ
12,168.026c tān naivārthā na cānarthā vyathayanti kadā cana
12,168.027a atha ye buddhim aprāptā vyatikrāntāś ca mūḍhatām
12,168.027c te 'tivelaṃ prahṛṣyanti saṃtāpam upayānti ca
12,168.028a nityapramuditā mūḍhā divi devagaṇā iva
12,168.028c avalepena mahatā paridṛbdhā vicetasaḥ
12,168.029a sukhaṃ duḥkhāntam ālasyaṃ duḥkhaṃ dākṣyaṃ sukhodayam
12,168.029c bhūtiś caiva śriyā sārdhaṃ dakṣe vasati nālase
12,168.030a sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ dveṣyaṃ vā yadi vā priyam
12,168.030c prāptaṃ prāptam upāsīta hṛdayenāparājitaḥ
12,168.031a śokasthānasahasrāṇi harṣasthānaśatāni ca
12,168.031c divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam
12,168.032a buddhimantaṃ kṛtaprajñaṃ śuśrūṣum anasūyakam
12,168.032c dāntaṃ jitendriyaṃ cāpi śoko na spṛśate naram
12,168.033a etāṃ buddhiṃ samāsthāya guptacittaś cared budhaḥ
12,168.033b*0463_01 śuklakṛṣṇagatijñaṃ taṃ devāsuravinirgamam
12,168.033c udayāstamayajñaṃ hi na śokaḥ spraṣṭum arhati
12,168.034a yannimittaṃ bhavec chokas trāso vā duḥkham eva vā
12,168.034c āyāso vā yatomūlas tad ekāṅgam api tyajet
12,168.035a yad yat tyajati kāmānāṃ tat sukhasyābhipūryate
12,168.035c kāmānusārī puruṣaḥ kāmān anu vinaśyati
12,168.036a yac ca kāmasukhaṃ loke yac ca divyaṃ mahat sukham
12,168.036c tṛṣṇākṣayasukhasyaite nārhataḥ ṣoḍaśīṃ kalām
12,168.037a pūrvadehakṛtaṃ karma śubhaṃ vā yadi vāśubham
12,168.037c prājñaṃ mūḍhaṃ tathā śūraṃ bhajate yādṛśaṃ kṛtam
12,168.038a evam eva kilaitāni priyāṇy evāpriyāṇi ca
12,168.038c jīveṣu parivartante duḥkhāni ca sukhāni ca
12,168.039a tad evaṃ buddhim āsthāya sukhaṃ jīved guṇānvitaḥ
12,168.039c sarvān kāmāñ jugupseta saṅgān kurvīta pṛṣṭhataḥ
12,168.039e vṛtta eṣa hṛdi prauḍho mṛtyur eṣa manomayaḥ
12,168.039f*0464_01 krodho nāma śarīrastho dehināṃ procyate budhaiḥ
12,168.040a yadā saṃharate kāmān kūrmo 'ṅgānīva sarvaśaḥ
12,168.040c tadātmajyotir ātmā ca ātmany eva prasīdati
12,168.041a kiṃ cid eva mamatvena yadā bhavati kalpitam
12,168.041c tad eva paritāpārthaṃ sarvaṃ saṃpadyate tadā
12,168.042a na bibheti yadā cāyaṃ yadā cāsmān na bibhyati
12,168.042c yadā necchati na dveṣṭi brahma saṃpadyate tadā
12,168.043a ubhe satyānṛte tyaktvā śokānandau bhayābhaye
12,168.043c priyāpriye parityajya praśāntātmā bhaviṣyasi
12,168.044a yadā na kurute dhīraḥ sarvabhūteṣu pāpakam
12,168.044c karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā
12,168.045a yā dustyajā durmatibhir yā na jīryati jīryataḥ
12,168.045c yo 'sau prāṇāntiko rogas tāṃ tṛṣṇāṃ tyajataḥ sukham
12,168.046a atra piṅgalayā gītā gāthāḥ śrūyanti pārthiva
12,168.046c yathā sā kṛcchrakāle 'pi lebhe dharmaṃ sanātanam
12,168.047a saṃkete piṅgalā veśyā kāntenāsīd vinākṛtā
12,168.047c atha kṛcchragatā śāntāṃ buddhim āsthāpayat tadā
12,168.048 piṅgalovāca
12,168.048a unmattāham anunmattaṃ kāntam anvavasaṃ ciram
12,168.048c antike ramaṇaṃ santaṃ nainam adhyagamaṃ purā
12,168.049a ekasthūṇaṃ navadvāram apidhāsyāmy agārakam
12,168.049c kā hi kāntam ihāyāntam ayaṃ kānteti maṃsyate
12,168.050a akāmāḥ kāmarūpeṇa dhūrtā narakarūpiṇaḥ
12,168.050c na punar vañcayiṣyanti pratibuddhāsmi jāgṛmi
12,168.051a anartho 'pi bhavaty artho daivāt pūrvakṛtena vā
12,168.051c saṃbuddhāhaṃ nirākārā nāham adyājitendriyā
12,168.052a sukhaṃ nirāśaḥ svapiti nairāśyaṃ paramaṃ sukham
12,168.052c āśām anāśāṃ kṛtvā hi sukhaṃ svapiti piṅgalā
12,168.053 bhīṣma uvāca
12,168.053a etaiś cānyaiś ca viprasya hetumadbhiḥ prabhāṣitaiḥ
12,168.053c paryavasthāpito rājā senajin mumude sukham
12,169.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,169.001a atikrāmati kāle 'smin sarvabhūtakṣayāvahe
12,169.001c kiṃ śreyaḥ pratipadyeta tan me brūhi pitāmaha
12,169.002 bhīṣma uvāca
12,169.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,169.002c pituḥ putreṇa saṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira
12,169.003a dvijāteḥ kasya cit pārtha svādhyāyaniratasya vai
12,169.003c babhūva putro medhāvī medhāvī nāma nāmataḥ
12,169.004a so 'bravīt pitaraṃ putraḥ svādhyāyakaraṇe ratam
12,169.004c mokṣadharmārthakuśalo lokatattvavicakṣaṇaḥ
12,169.005a dhīraḥ kiṃ svit tāta kuryāt prajānan; kṣipraṃ hy āyur bhraśyate mānavānām
12,169.005c pitas tad ācakṣva yathārthayogaṃ; mamānupūrvyā yena dharmaṃ careyam
12,169.006 pitovāca
12,169.006a vedān adhītya brahmacaryeṇa putra; putrān icchet pāvanārthaṃ pitṝṇām
12,169.006c agnīn ādhāya vidhivac ceṣṭayajño; vanaṃ praviśyātha munir bubhūṣet
12,169.007 putra uvāca
12,169.007a evam abhyāhate loke samantāt parivārite
12,169.007c amoghāsu patantīṣu kiṃ dhīra iva bhāṣase
12,169.008 pitovāca
12,169.008a katham abhyāhato lokaḥ kena vā parivāritaḥ
12,169.008c amoghāḥ kāḥ patantīha kiṃ nu bhīṣayasīva mām
12,169.009 putra uvāca
12,169.009a mṛtyunābhyāhato loko jarayā parivāritaḥ
12,169.009c ahorātrāḥ patanty ete nanu kasmān na budhyase
12,169.009d*0465_01 amoghā rātrayaś cāpi nityam āyānti yānti ca
12,169.010a yadāham etaj jānāmi na mṛtyus tiṣṭhatīti ha
12,169.010c so 'haṃ kathaṃ pratīkṣiṣye jālenāpihitaś caran
12,169.011a rātryāṃ rātryāṃ vyatītāyām āyur alpataraṃ yadā
12,169.011c gādhodake matsya iva sukhaṃ vindeta kas tadā
12,169.011d*0466_01 yām eva rātriṃ prathamāṃ garbho bhajati mātaram
12,169.011d*0466_02 tām eva rātriṃ prasthāti maraṇāya nivartakaḥ
12,169.011d*0466_03 yasyāṃ rātryāṃ vyatītāyāṃ na kiṃ cic chubham ācaret
12,169.011e tad eva vandhyaṃ divasam iti vidyād vicakṣaṇaḥ
12,169.012a anavāpteṣu kāmeṣu mṛtyur abhyeti mānavam
12,169.012c śaṣpāṇīva vicinvantam anyatragatamānasam
12,169.012e vṛkīvoraṇam āsādya mṛtyur ādāya gacchati
12,169.013a adyaiva kuru yac chreyo mā tvā kālo 'tyagād ayam
12,169.013c akṛteṣv eva kāryeṣu mṛtyur vai saṃprakarṣati
12,169.014a śvaḥkāryam adya kurvīta pūrvāhṇe cāparāhṇikam
12,169.014c na hi pratīkṣate mṛtyuḥ kṛtaṃ vāsya na vā kṛtam
12,169.014d*0467_01 niyato dehināṃ mṛtyur animittaṃ hi jīvitam
12,169.014e ko hi jānāti kasyādya mṛtyusenā nivekṣyate
12,169.014f*0468_01 na mṛtyur āmantrayate hartukāmo jagatprabhuḥ
12,169.014f*0468_02 abuddha evākramate mīnān mīnagraho yathā
12,169.015a yuvaiva dharmaśīlaḥ syād animittaṃ hi jīvitam
12,169.015c kṛte dharme bhavet kīrtir iha pretya ca vai sukham
12,169.016a mohena hi samāviṣṭaḥ putradārārtham udyataḥ
12,169.016c kṛtvā kāryam akāryaṃ vā puṣṭim eṣāṃ prayacchati
12,169.017a taṃ putrapaśusaṃmattaṃ vyāsaktamanasaṃ naram
12,169.017c suptaṃ vyāghraṃ mahaugho vā mṛtyur ādāya gacchati
12,169.018a saṃcinvānakam evaikaṃ kāmānām avitṛptakam
12,169.018c vyāghraḥ paśum ivādāya mṛtyur ādāya gacchati
12,169.019a idaṃ kṛtam idaṃ kāryam idam anyat kṛtākṛtam
12,169.019c evam īhāsukhāsaktaṃ kṛtāntaḥ kurute vaśe
12,169.020a kṛtānāṃ phalam aprāptaṃ karmaṇāṃ phalasaṅginam
12,169.020c kṣetrāpaṇagṛhāsaktaṃ mṛtyur ādāya gacchati
12,169.020d*0469_01 durbalaṃ balavantaṃ ca śūraṃ bhīruṃ jaḍaṃ kavim
12,169.020d*0469_02 aprāptasarvakāmārthaṃ mṛtyur ādāya gacchati
12,169.020d*0470_01 idaṃ me syād idaṃ me syād ity evaṃmanaso narān
12,169.020d*0470_02 anavāpteṣu kāmeṣu kṛtāntaḥ kurute vaśe
12,169.021a mṛtyur jarā ca vyādhiś ca duḥkhaṃ cānekakāraṇam
12,169.021c anuṣaktaṃ yadā dehe kiṃ svastha iva tiṣṭhasi
12,169.022a jātam evāntako 'ntāya jarā cānveti dehinam
12,169.022c anuṣaktā dvayenaite bhāvāḥ sthāvarajaṅgamāḥ
12,169.023a mṛtyor vā gṛham evaitad yā grāme vasato ratiḥ
12,169.023c devānām eṣa vai goṣṭho yad araṇyam iti śrutiḥ
12,169.024a nibandhanī rajjur eṣā yā grāme vasato ratiḥ
12,169.024c chittvaināṃ sukṛto yānti naināṃ chindanti duṣkṛtaḥ
12,169.025a na hiṃsayati yaḥ prāṇān manovākkāyahetubhiḥ
12,169.025c jīvitārthāpanayanaiḥ karmabhir na sa badhyate
12,169.026a na mṛtyusenām āyāntīṃ jātu kaś cit prabādhate
12,169.026c ṛte satyam asaṃtyājyaṃ satye hy amṛtam āśritam
12,169.027a tasmāt satyavratācāraḥ satyayogaparāyaṇaḥ
12,169.027c satyārāmaḥ samo dāntaḥ satyenaivāntakaṃ jayet
12,169.028a amṛtaṃ caiva mṛtyuś ca dvayaṃ dehe pratiṣṭhitam
12,169.028c mṛtyum āpadyate mohāt satyenāpadyate 'mṛtam
12,169.029a so 'haṃ hy ahiṃsraḥ satyārthī kāmakrodhabahiṣkṛtaḥ
12,169.029c samaduḥkhasukhaḥ kṣemī mṛtyuṃ hāsyāmy amartyavat
12,169.030a śāntiyajñarato dānto brahmayajñe sthito muniḥ
12,169.030c vāṅmanaḥkarmayajñaś ca bhaviṣyāmy udagāyane
12,169.031a paśuyajñaiḥ kathaṃ hiṃsrair mādṛśo yaṣṭum arhati
12,169.031c antavadbhir uta prājñaḥ kṣatrayajñaiḥ piśācavat
12,169.032a yasya vāṅmanasī syātāṃ samyak praṇihite sadā
12,169.032c tapas tyāgaś ca yogaś ca sa vai sarvam avāpnuyāt
12,169.033a nāsti vidyāsamaṃ cakṣur nāsti vidyāsamaṃ balam
12,169.033c nāsti rāgasamaṃ duḥkhaṃ nāsti tyāgasamaṃ sukham
12,169.034a ātmany evātmanā jāta ātmaniṣṭho 'prajo 'pi vā
12,169.034c ātmany eva bhaviṣyāmi na māṃ tārayati prajā
12,169.035a naitādṛśaṃ brāhmaṇasyāsti vittaṃ; yathaikatā samatā satyatā ca
12,169.035c śīle sthitir daṇḍanidhānam ārjavaṃ; tatas tataś coparamaḥ kriyābhyaḥ
12,169.036a kiṃ te dhanair bāndhavair vāpi kiṃ te; kiṃ te dārair brāhmaṇa yo mariṣyasi
12,169.036c ātmānam anviccha guhāṃ praviṣṭaṃ; pitāmahas te kva gataḥ pitā ca
12,169.037 bhīṣma uvāca
12,169.037a putrasyaitad vacaḥ śrutvā tathākārṣīt pitā nṛpa
12,169.037c tathā tvam api vartasva satyadharmaparāyaṇaḥ
12,170.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,170.001a dhanino vādhanā ye ca vartayanti svatantriṇaḥ
12,170.001c sukhaduḥkhāgamas teṣāṃ kaḥ kathaṃ vā pitāmaha
12,170.002 bhīṣma uvāca
12,170.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,170.002c śamyākena vimuktena gītaṃ śāntigatena ha
12,170.003a abravīn māṃ purā kaś cid brāhmaṇas tyāgam āsthitaḥ
12,170.003c kliśyamānaḥ kudāreṇa kucailena bubhukṣayā
12,170.004a utpannam iha loke vai janmaprabhṛti mānavam
12,170.004c vividhāny upavartante duḥkhāni ca sukhāni ca
12,170.005a tayor ekatare mārge yady enam abhisaṃnayet
12,170.005c na sukhaṃ prāpya saṃhṛṣyen na duḥkhaṃ prāpya saṃjvaret
12,170.006a na vai carasi yac chreya ātmano vā yad īhase
12,170.006c akāmātmāpi hi sadā dhuram udyamya caiva hi
12,170.007a akiṃcanaḥ paripatan sukham āsvādayiṣyasi
12,170.007c akiṃcanaḥ sukhaṃ śete samuttiṣṭhati caiva hi
12,170.008a ākiṃcanyaṃ sukhaṃ loke pathyaṃ śivam anāmayam
12,170.008c anamitram atho hy etad durlabhaṃ sulabhaṃ satām
12,170.009a akiṃcanasya śuddhasya upapannasya sarvaśaḥ
12,170.009c avekṣamāṇas trīṃl lokān na tulyam upalakṣaye
12,170.010a ākiṃcanyaṃ ca rājyaṃ ca tulayā samatolayam
12,170.010c atyaricyata dāridryaṃ rājyād api guṇādhikam
12,170.011a ākiṃcanye ca rājye ca viśeṣaḥ sumahān ayam
12,170.011c nityodvigno hi dhanavān mṛtyor āsyagato yathā
12,170.012a naivāsyāgnir na cādityo na mṛtyur na ca dasyavaḥ
12,170.012c prabhavanti dhanajyāninirmuktasya nirāśiṣaḥ
12,170.013a taṃ vai sadā kāmacaram anupastīrṇaśāyinam
12,170.013c bāhūpadhānaṃ śāmyantaṃ praśaṃsanti divaukasaḥ
12,170.014a dhanavān krodhalobhābhyām āviṣṭo naṣṭacetanaḥ
12,170.014c tiryagīkṣaḥ śuṣkamukhaḥ pāpako bhrukuṭīmukhaḥ
12,170.015a nirdaśaṃś cādharoṣṭhaṃ ca kruddho dāruṇabhāṣitā
12,170.015c kas tam icchet paridraṣṭuṃ dātum icchati cen mahīm
12,170.016a śriyā hy abhīkṣṇaṃ saṃvāso mohayaty avicakṣaṇam
12,170.016c sā tasya cittaṃ harati śāradābhram ivānilaḥ
12,170.017a athainaṃ rūpamānaś ca dhanamānaś ca vindati
12,170.017c abhijāto 'smi siddho 'smi nāsmi kevalamānuṣaḥ
12,170.017e ity ebhiḥ kāraṇais tasya tribhiś cittaṃ prasicyate
12,170.018a sa prasiktamanā bhogān visṛjya pitṛsaṃcitān
12,170.018c parikṣīṇaḥ parasvānām ādānaṃ sādhu manyate
12,170.019a tam atikrāntamaryādam ādadānaṃ tatas tataḥ
12,170.019c pratiṣedhanti rājāno lubdhā mṛgam iveṣubhiḥ
12,170.020a evam etāni duḥkhāni tāni tānīha mānavam
12,170.020c vividhāny upavartante gātrasaṃsparśajāni ca
12,170.021a teṣāṃ paramaduḥkhānāṃ buddhyā bhaiṣajyam ācaret
12,170.021c lokadharmaṃ samājñāya dhruvāṇām adhruvaiḥ saha
12,170.022a nātyaktvā sukham āpnoti nātyaktvā vindate param
12,170.022c nātyaktvā cābhayaḥ śete tyaktvā sarvaṃ sukhī bhava
12,170.023a ity etad dhāstinapure brāhmaṇenopavarṇitam
12,170.023c śamyākena purā mahyaṃ tasmāt tyāgaḥ paro mataḥ
12,171.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,171.001a īhamānaḥ samārambhān yadi nāsādayed dhanam
12,171.001c dhanatṛṣṇābhibhūtaś ca kiṃ kurvan sukham āpnuyāt
12,171.002 bhīṣma uvāca
12,171.002a sarvasāmyam anāyāsaḥ satyavākyaṃ ca bhārata
12,171.002c nirvedaś cāvivitsā ca yasya syāt sa sukhī naraḥ
12,171.003a etāny eva padāny āhuḥ pañca vṛddhāḥ praśāntaye
12,171.003c eṣa svargaś ca dharmaś ca sukhaṃ cānuttamaṃ satām
12,171.004a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,171.004c nirvedān maṅkinā gītaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira
12,171.005a īhamāno dhanaṃ maṅkir bhagnehaś ca punaḥ punaḥ
12,171.005c kena cid dhanaśeṣeṇa krītavān damyagoyugam
12,171.006a susaṃbaddhau tu tau damyau damanāyābhiniḥsṛtau
12,171.006c āsīnam uṣṭraṃ madhyena sahasaivābhyadhāvatām
12,171.007a tayoḥ saṃprāptayor uṣṭraḥ skandhadeśam amarṣaṇaḥ
12,171.007c utthāyotkṣipya tau damyau prasasāra mahājavaḥ
12,171.008a hriyamāṇau tu tau damyau tenoṣṭreṇa pramāthinā
12,171.008c mriyamāṇau ca saṃprekṣya maṅkis tatrābravīd idam
12,171.009a na caivāvihitaṃ śakyaṃ dakṣeṇāpīhituṃ dhanam
12,171.009c yuktena śraddhayā samyag īhāṃ samanutiṣṭhatā
12,171.010a kṛtasya pūrvaṃ cānarthair yuktasyāpy anutiṣṭhataḥ
12,171.010c imaṃ paśyata saṃgatyā mama daivam upaplavam
12,171.011a udyamyodyamya me damyau viṣameṇeva gacchati
12,171.011c utkṣipya kākatālīyam unmātheneva jambukaḥ
12,171.011d*0471_01 utpathenaiva dhāvantam utpathenaiva dhāvataḥ
12,171.012a maṇī voṣṭrasya lambete priyau vatsatarau mama
12,171.012c śuddhaṃ hi daivam evedam ato naivāsti pauruṣam
12,171.013a yadi vāpy upapadyeta pauruṣaṃ nāma karhi cit
12,171.013c anviṣyamāṇaṃ tad api daivam evāvatiṣṭhate
12,171.014a tasmān nirveda eveha gantavyaḥ sukham īpsatā
12,171.014c sukhaṃ svapiti nirviṇṇo nirāśaś cārthasādhane
12,171.015a aho samyak śukenoktaṃ sarvataḥ parimucyatā
12,171.015c pratiṣṭhatā mahāraṇyaṃ janakasya niveśanāt
12,171.016a yaḥ kāmān prāpnuyāt sarvān yaś cainān kevalāṃs tyajet
12,171.016c prāpaṇāt sarvakāmānāṃ parityāgo viśiṣyate
12,171.017a nāntaṃ sarvavivitsānāṃ gatapūrvo 'sti kaś cana
12,171.017c śarīre jīvite caiva tṛṣṇā mandasya vardhate
12,171.018a nivartasva vivitsābhyaḥ śāmya nirvidya māmaka
12,171.018c asakṛc cāsi nikṛto na ca nirvidyase tano
12,171.019a yadi nāhaṃ vināśyas te yady evaṃ ramase mayā
12,171.019c mā māṃ yojaya lobhena vṛthā tvaṃ vittakāmuka
12,171.020a saṃcitaṃ saṃcitaṃ dravyaṃ naṣṭaṃ tava punaḥ punaḥ
12,171.020c kadā vimokṣyase mūḍha dhanehāṃ dhanakāmuka
12,171.020d*0472_01 paripanthika sarvasya śreyasaḥ pāpasaṃśraya
12,171.021a aho nu mama bāliśyaṃ yo 'haṃ krīḍanakas tava
12,171.021b*0473_01 kleśair nānāvidhair nityaṃ saṃyojayasi nirghṛṇa
12,171.021c kiṃ naiva jātu puruṣaḥ pareṣāṃ preṣyatām iyāt
12,171.022a na pūrve nāpare jātu kāmānām antam āpnuvan
12,171.022c tyaktvā sarvasamārambhān pratibuddho 'smi jāgṛmi
12,171.023a nūnaṃ te hṛdayaṃ kāma vajrasāramayaṃ dṛdham
12,171.023c yad anarthaśatāviṣṭaṃ śatadhā na vidīryate
12,171.024a tyajāmi kāma tvāṃ caiva yac ca kiṃ cit priyaṃ tava
12,171.024c tavāhaṃ sukham anvicchann ātmany upalabhe sukham
12,171.025a kāma jānāmi te mūlaṃ saṃkalpāt kila jāyase
12,171.025c na tvāṃ saṃkalpayiṣyāmi samūlo na bhaviṣyasi
12,171.026a īhā dhanasya na sukhā labdhvā cintā ca bhūyasī
12,171.026c labdhanāśo yathā mṛtyur labdhaṃ bhavati vā na vā
12,171.027a paretya yo na labhate tato duḥkhataraṃ nu kim
12,171.027c na ca tuṣyati labdhena bhūya eva ca mārgati
12,171.028a anutarṣula evārthaḥ svādu gāṅgam ivodakam
12,171.028c madvilāpanam etat tu pratibuddho 'smi saṃtyaja
12,171.029a ya imaṃ māmakaṃ dehaṃ bhūtagrāmaḥ samāśritaḥ
12,171.029c sa yātv ito yathākāmaṃ vasatāṃ vā yathāsukham
12,171.030a na yuṣmāsv iha me prītiḥ kāmalobhānusāriṣu
12,171.030c tasmād utsṛjya sarvān vaḥ satyam evāśrayāmy aham
12,171.031a sarvabhūtāny ahaṃ dehe paśyan manasi cātmanaḥ
12,171.031c yoge buddhiṃ śrute sattvaṃ mano brahmaṇi dhārayan
12,171.032a vihariṣyāmy anāsaktaḥ sukhī lokān nirāmayaḥ
12,171.032c yathā mā tvaṃ punar naivaṃ duḥkheṣu praṇidhāsyasi
12,171.033a tvayā hi me praṇunnasya gatir anyā na vidyate
12,171.033c tṛṣṇāśokaśramāṇāṃ hi tvaṃ kāma prabhavaḥ sadā
12,171.034a dhananāśo 'dhikaṃ duḥkhaṃ manye sarvamahattaram
12,171.034c jñātayo hy avamanyante mitrāṇi ca dhanacyutam
12,171.035a avajñānasahasrais tu doṣāḥ kaṣṭatarādhane
12,171.035c dhane sukhakalā yā ca sāpi duḥkhair vidhīyate
12,171.036a dhanam asyeti puruṣaṃ purā nighnanti dasyavaḥ
12,171.036c kliśyanti vividhair daṇḍair nityam udvejayanti ca
12,171.037a mandalolupatā duḥkham iti buddhaṃ cirān mayā
12,171.037c yad yad ālambase kāma tat tad evānurudhyase
12,171.038a atattvajño 'si bālaś ca dustoṣo 'pūraṇo 'nalaḥ
12,171.038c naiva tvaṃ vettha sulabhaṃ naiva tvaṃ vettha durlabham
12,171.039a pātālam iva duṣpūro māṃ duḥkhair yoktum icchasi
12,171.039c nāham adya samāveṣṭuṃ śakyaḥ kāma punas tvayā
12,171.040a nirvedam aham āsādya dravyanāśād yadṛcchayā
12,171.040c nirvṛtiṃ paramāṃ prāpya nādya kāmān vicintaye
12,171.041a atikleśān sahāmīha nāhaṃ budhyāmy abuddhimān
12,171.041c nikṛto dhananāśena śaye sarvāṅgavijvaraḥ
12,171.042a parityajāmi kāma tvāṃ hitvā sarvamanogatīḥ
12,171.042c na tvaṃ mayā punaḥ kāma nasyoteneva raṃsyase
12,171.043a kṣamiṣye 'kṣamamāṇānāṃ na hiṃsiṣye ca hiṃsitaḥ
12,171.043c dveṣyamuktaḥ priyaṃ vakṣyāmy anādṛtya tad apriyam
12,171.044a tṛptaḥ svasthendriyo nityaṃ yathālabdhena vartayan
12,171.044c na sakāmaṃ kariṣyāmi tvām ahaṃ śatrum ātmanaḥ
12,171.045a nirvedaṃ nirvṛtiṃ tṛptiṃ śāntiṃ satyaṃ damaṃ kṣamām
12,171.045c sarvabhūtadayāṃ caiva viddhi māṃ śaraṇāgatam
12,171.046a tasmāt kāmaś ca lobhaś ca tṛṣṇā kārpaṇyam eva ca
12,171.046c tyajantu māṃ pratiṣṭhantaṃ sattvastho hy asmi sāṃpratam
12,171.047a prahāya kāmaṃ lobhaṃ ca krodhaṃ pāruṣyam eva ca
12,171.047c nādya lobhavaśaṃ prāpto duḥkhaṃ prāpsyāmy anātmavān
12,171.048a yad yat tyajati kāmānāṃ tat sukhasyābhipūryate
12,171.048c kāmasya vaśago nityaṃ duḥkham eva prapadyate
12,171.049a kāmān vyudasya dhunute yat kiṃ cit puruṣo rajaḥ
12,171.049c kāmakrodhodbhavaṃ duḥkham ahrīr aratir eva ca
12,171.050a eṣa brahmapraviṣṭo 'haṃ grīṣme śītam iva hradam
12,171.050c śāmyāmi parinirvāmi sukham āse ca kevalam
12,171.051a yac ca kāmasukhaṃ loke yac ca divyaṃ mahat sukham
12,171.051c tṛṣṇākṣayasukhasyaite nārhataḥ ṣoḍaśīṃ kalām
12,171.052a ātmanā saptamaṃ kāmaṃ hatvā śatrum ivottamam
12,171.052c prāpyāvadhyaṃ brahmapuraṃ rājeva syām ahaṃ sukhī
12,171.053a etāṃ buddhiṃ samāsthāya maṅkir nirvedam āgataḥ
12,171.053c sarvān kāmān parityajya prāpya brahma mahat sukham
12,171.054a damyanāśakṛte maṅkir amaratvaṃ kilāgamat
12,171.054c acchinat kāmamūlaṃ sa tena prāpa mahat sukham
12,171.055a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,171.055b*0474_01 asminn arthe purā gītaṃ śṛṇu rājan mahātmanā
12,171.055c gītaṃ videharājena janakena praśāmyatā
12,171.056a anantaṃ bata me vittaṃ yasya me nāsti kiṃ cana
12,171.056c mithilāyāṃ pradīptāyāṃ na me dahyati kiṃ cana
12,171.057a atraivodāharantīmaṃ bodhyasya padasaṃcayam
12,171.057c nirvedaṃ prati vinyastaṃ pratibodha yudhiṣṭhira
12,171.058a bodhyaṃ dāntam ṛṣiṃ rājā nahuṣaḥ paryapṛcchata
12,171.058c nirvedāc chāntim āpannaṃ śāntaṃ prajñānatarpitam
12,171.059a upadeśaṃ mahāprājña śamasyopadiśasva me
12,171.059c kāṃ buddhiṃ samanudhyāya śāntaś carasi nirvṛtaḥ
12,171.060 bodhya uvāca
12,171.060a upadeśena vartāmi nānuśāsmīha kaṃ cana
12,171.060c lakṣaṇaṃ tasya vakṣye 'haṃ tat svayaṃ pravimṛśyatām
12,171.061a piṅgalā kuraraḥ sarpaḥ sāraṅgānveṣaṇaṃ vane
12,171.061c iṣukāraḥ kumārī ca ṣaḍ ete guravo mama
12,171.061d*0475_00 bhīṣma uvāca
12,171.061d*0475_01 āśā balavatī kaṣṭā nairāśyaṃ paramaṃ sukham
12,171.061d*0475_02 āśāṃ nirāśāṃ kṛtvā tu sukhaṃ svapiti piṅgalā
12,171.061d*0475_03 sāmiṣaṃ kuraraṃ dṛṣṭvā vadhyamānaṃ nirāmiṣaiḥ
12,171.061d*0475_04 āmiṣasya parityāgāt kuraraḥ sukham edhate
12,171.061d*0475_05 gṛhārambho hi duḥkhāya na sukhāya kadā cana
12,171.061d*0475_06 sarpaḥ parakṛtaṃ veśma praviśya sukham edhate
12,171.061d*0475_07 sukhaṃ jīvanti munayo bhaikṣyavṛttiṃ samāśritāḥ
12,171.061d*0475_08 adroheṇaiva bhūtānāṃ sāraṅgā iva pakṣiṇaḥ
12,171.061d*0475_09 iṣukāro naraḥ kaś cid iṣāv āhitamānasaḥ
12,171.061d*0475_10 samīpenāpi gacchantaṃ rājānaṃ nāvabuddhavān
12,171.061d*0475_11 bahūnāṃ kalaho nityaṃ dvayoḥ saṃgharṣaṇaṃ dhruvam
12,171.061d*0475_12 ekākī vicariṣyāmi kumārīśaṅkhako yathā
12,172.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,172.001a kena vṛttena vṛttajña vītaśokaś caren mahīm
12,172.001c kiṃ ca kurvan naro loke prāpnoti paramāṃ gatim
12,172.002 bhīṣma uvāca
12,172.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,172.002c prahrādasya ca saṃvādaṃ muner ājagarasya ca
12,172.003a carantaṃ brāhmaṇaṃ kaṃ cit kalyacittam anāmayam
12,172.003c papraccha rājan prahrādo buddhimān prājñasaṃmataḥ
12,172.004a svasthaḥ śakto mṛdur dānto nirvivitso 'nasūyakaḥ
12,172.004c suvāg bahumato loke prājñaś carasi bālavat
12,172.005a naiva prārthayase lābhaṃ nālābheṣv anuśocasi
12,172.005c nityatṛpta iva brahman na kiṃ cid avamanyase
12,172.006a srotasā hriyamāṇāsu prajāsv avimanā iva
12,172.006c dharmakāmārthakāryeṣu kūṭastha iva lakṣyase
12,172.007a nānutiṣṭhasi dharmārthau na kāme cāpi vartase
12,172.007c indriyārthān anādṛtya muktaś carasi sākṣivat
12,172.008a kā nu prajñā śrutaṃ vā kiṃ vṛttir vā kā nu te mune
12,172.008c kṣipram ācakṣva me brahmañ śreyo yad iha manyase
12,172.009a anuyuktaḥ sa medhāvī lokadharmavidhānavit
12,172.009c uvāca ślakṣṇayā vācā prahrādam anapārthayā
12,172.010a paśyan prahrāda bhūtānām utpattim animittataḥ
12,172.010c hrāsaṃ vṛddhiṃ vināśaṃ ca na prahṛṣye na ca vyathe
12,172.011a svabhāvād eva saṃdṛśya vartamānāḥ pravṛttayaḥ
12,172.011c svabhāvaniratāḥ sarvāḥ paritapye na kena cit
12,172.012a paśyan prahrāda saṃyogān viprayogaparāyaṇān
12,172.012c saṃcayāṃś ca vināśāntān na kva cid vidadhe manaḥ
12,172.013a antavanti ca bhūtāni guṇayuktāni paśyataḥ
12,172.013c utpattinidhanajñasya kiṃ kāryam avaśiṣyate
12,172.014a jalajānām api hy antaṃ paryāyeṇopalakṣaye
12,172.014c mahatām api kāyānāṃ sūkṣmāṇāṃ ca mahodadhau
12,172.015a jaṅgamasthāvarāṇāṃ ca bhūtānām asurādhipa
12,172.015c pārthivānām api vyaktaṃ mṛtyuṃ paśyāmi sarvaśaḥ
12,172.016a antarikṣacarāṇāṃ ca dānavottama pakṣiṇām
12,172.016c uttiṣṭhati yathākālaṃ mṛtyur balavatām api
12,172.017a divi saṃcaramāṇāni hrasvāni ca mahānti ca
12,172.017c jyotīṃṣi ca yathākālaṃ patamānāni lakṣaye
12,172.018a iti bhūtāni saṃpaśyann anuṣaktāni mṛtyunā
12,172.018c sarvasāmānyato vidvān kṛtakṛtyaḥ sukhaṃ svape
12,172.019a sumahāntam api grāsaṃ grase labdhaṃ yadṛcchayā
12,172.019c śaye punar abhuñjāno divasāni bahūny api
12,172.020a āsravaty api mām annaṃ punar bahuguṇaṃ bahu
12,172.020c punar alpaguṇaṃ stokaṃ punar naivopapadyate
12,172.021a kaṇān kadā cit khādāmi piṇyākam api ca grase
12,172.021c bhakṣaye śālimāṃsāni bhakṣāṃś coccāvacān punaḥ
12,172.022a śaye kadā cit paryaṅke bhūmāv api punaḥ śaye
12,172.022c prāsāde 'pi ca me śayyā kadā cid upapadyate
12,172.023a dhārayāmi ca cīrāṇi śāṇīṃ kṣaumājināni ca
12,172.023c mahārhāṇi ca vāsāṃsi dhārayāmy aham ekadā
12,172.024a na saṃnipatitaṃ dharmyam upabhogaṃ yadṛcchayā
12,172.024c pratyācakṣe na cāpy enam anurudhye sudurlabham
12,172.025a acalam anidhanaṃ śivaṃ viśokaṃ; śucim atulaṃ viduṣāṃ mate niviṣṭam
12,172.025c anabhimatam asevitaṃ ca mūḍhair; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi
12,172.026a acalitamatir acyutaḥ svadharmāt; parimitasaṃsaraṇaḥ parāvarajñaḥ
12,172.026c vigatabhayakaṣāyalobhamoho; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi
12,172.027a aniyataphalabhakṣyabhojyapeyaṃ; vidhipariṇāmavibhaktadeśakālam
12,172.027c hṛdayasukham asevitaṃ kadaryair; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi
12,172.028a idam idam iti tṛṣṇayābhibhūtaṃ; janam anavāptadhanaṃ viṣīdamānam
12,172.028c nipuṇam anuniśāmya tattvabuddhyā; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi
12,172.029a bahuvidham anudṛśya cārthahetoḥ; kṛpaṇam ihāryam anāryam āśrayantam
12,172.029c upaśamarucir ātmavān praśānto; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi
12,172.030a sukham asukham anartham arthalābhaṃ; ratim aratiṃ maraṇaṃ ca jīvitaṃ ca
12,172.030c vidhiniyatam avekṣya tattvato 'haṃ; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi
12,172.031a apagatabhayarāgamohadarpo; dhṛtimatibuddhisamanvitaḥ praśāntaḥ
12,172.031c upagataphalabhogino niśāmya; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi
12,172.032a aniyataśayanāsanaḥ prakṛtyā; damaniyamavratasatyaśaucayuktaḥ
12,172.032c apagataphalasaṃcayaḥ prahṛṣṭo; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi
12,172.033a abhigatam asukhārtham īhanārthair; upagatabuddhir avekṣya cātmasaṃsthaḥ
12,172.033c tṛṣitam aniyataṃ mano niyantuṃ; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi
12,172.034a na hṛdayam anurudhyate mano vā; priyasukhadurlabhatām anityatāṃ ca
12,172.034c tad ubhayam upalakṣayann ivāhaṃ; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi
12,172.034d*0476_01 asulabham upalabhya cārthalābhaṃ
12,172.034d*0476_02 dhṛtimatibuddhiparākramair upetam
12,172.034d*0476_03 budhamanujaniṣevitaṃ samarthair
12,172.034d*0476_04 vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi
12,172.035a bahu kathitam idaṃ hi buddhimadbhiḥ; kavibhir abhiprathayadbhir ātmakīrtim
12,172.035c idam idam iti tatra tatra tat tat; svaparamatair gahanaṃ pratarkayadbhiḥ
12,172.036a tad aham anuniśāmya viprayātaṃ; pṛthag abhipannam ihābudhair manuṣyaiḥ
12,172.036c anavasitam anantadoṣapāraṃ; nṛṣu viharāmi vinītaroṣatṛṣṇaḥ
12,172.037 bhīṣma uvāca
12,172.037a ajagaracaritaṃ vrataṃ mahātmā; ya iha naro 'nucared vinītarāgaḥ
12,172.037c apagatabhayamanyulobhamohaḥ; sa khalu sukhī vihared imaṃ vihāram
12,173.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,173.001a bāndhavāḥ karma vittaṃ vā prajñā veha pitāmaha
12,173.001c narasya kā pratiṣṭhā syād etat pṛṣṭo vadasva me
12,173.002 bhīṣma uvāca
12,173.002a prajñā pratiṣṭhā bhūtānāṃ prajñā lābhaḥ paro mataḥ
12,173.002c prajñā naiḥśreyasī loke prajñā svargo mataḥ satām
12,173.003a prajñayā prāpitārtho hi balir aiśvaryasaṃkṣaye
12,173.003c prahrādo namucir maṅkis tasyāḥ kiṃ vidyate param
12,173.004a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,173.004c indrakāśyapasaṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira
12,173.005a vaiśyaḥ kaś cid ṛṣiṃ tāta kāśyapaṃ saṃśitavratam
12,173.005c rathena pātayām āsa śrīmān dṛptas tapasvinam
12,173.006a ārtaḥ sa patitaḥ kruddhas tyaktvātmānam athābravīt
12,173.006c mariṣyāmy adhanasyeha jīvitārtho na vidyate
12,173.007a tathā mumūrṣum āsīnam akūjantam acetasam
12,173.007c indraḥ sṛgālarūpeṇa babhāṣe kruddhamānasam
12,173.008a manuṣyayonim icchanti sarvabhūtāni sarvaśaḥ
12,173.008c manuṣyatve ca vipratvaṃ sarva evābhinandati
12,173.009a manuṣyo brāhmaṇaś cāsi śrotriyaś cāsi kāśyapa
12,173.009c sudurlabham avāpyaitad adoṣān martum icchasi
12,173.010a sarve lābhāḥ sābhimānā iti satyā bata śrutiḥ
12,173.010c saṃtoṣaṇīyarūpo 'si lobhād yad abhimanyase
12,173.011a aho siddhārthatā teṣāṃ yeṣāṃ santīha pāṇayaḥ
12,173.011c pāṇimadbhyaḥ spṛhāsmākaṃ yathā tava dhanasya vai
12,173.012a na pāṇilābhād adhiko lābhaḥ kaś cana vidyate
12,173.012c apāṇitvād vayaṃ brahman kaṇṭakān noddharāmahe
12,173.012d*0477_01 jantūn uccāvacān aṅge daśato na kaṣāma ca
12,173.013a atha yeṣāṃ punaḥ pāṇī devadattau daśāṅgulī
12,173.013c uddharanti kṛmīn aṅgād daśamānān kaṣanti ca
12,173.014a himavarṣātapānāṃ ca paritrāṇāni kurvate
12,173.014c celam annaṃ sukhaṃ śayyāṃ nivātaṃ copabhuñjate
12,173.015a adhiṣṭhāya ca gāṃ loke bhuñjate vāhayanti ca
12,173.015c upāyair bahubhiś caiva vaśyān ātmani kurvate
12,173.016a ye khalv ajihvāḥ kṛpaṇā alpaprāṇā apāṇayaḥ
12,173.016c sahante tāni duḥkhāni diṣṭyā tvaṃ na tathā mune
12,173.017a diṣṭyā tvaṃ na sṛgālo vai na kṛmir na ca mūṣakaḥ
12,173.017c na sarpo na ca maṇḍūko na cānyaḥ pāpayonijaḥ
12,173.018a etāvatāpi lābhena toṣṭum arhasi kāśyapa
12,173.018c kiṃ punar yo 'si sattvānāṃ sarveṣāṃ brāhmaṇottamaḥ
12,173.019a ime māṃ kṛmayo 'danti teṣām uddharaṇāya me
12,173.019c nāsti śaktir apāṇitvāt paśyāvasthām imāṃ mama
12,173.020a akāryam iti caivemaṃ nātmānaṃ saṃtyajāmy aham
12,173.020c netaḥ pāpīyasīṃ yoniṃ pateyam aparām iti
12,173.021a madhye vai pāpayonīnāṃ sārgālī yām ahaṃ gataḥ
12,173.021c pāpīyasyo bahutarā ito 'nyāḥ pāpayonayaḥ
12,173.022a jātyaivaike sukhatarāḥ santy anye bhṛśaduḥkhitāḥ
12,173.022c naikāntasukham eveha kva cit paśyāmi kasya cit
12,173.023a manuṣyā hy āḍhyatāṃ prāpya rājyam icchanty anantaram
12,173.023c rājyād devatvam icchanti devatvād indratām api
12,173.024a bhaves tvaṃ yady api tv āḍhyo na rājā na ca daivatam
12,173.024c devatvaṃ prāpya cendratvaṃ naiva tuṣyes tathā sati
12,173.025a na tṛptiḥ priyalābhe 'sti tṛṣṇā nādbhiḥ praśāmyati
12,173.025c saṃprajvalati sā bhūyaḥ samidbhir iva pāvakaḥ
12,173.026a asty eva tvayi śoko vai harṣaś cāsti tathā tvayi
12,173.026c sukhaduḥkhe tathā cobhe tatra kā paridevanā
12,173.027a paricchidyaiva kāmānāṃ sarveṣāṃ caiva karmaṇām
12,173.027c mūlaṃ rundhīndriyagrāmaṃ śakuntān iva pañjare
12,173.027d*0478_01 na dvitīyasya śirasaś chedanaṃ vidyate kva cit
12,173.027d*0478_02 na ca pāṇes tṛtīyasya yan nāsti na tato bhayam
12,173.028a na khalv apy arasajñasya kāmaḥ kva cana jāyate
12,173.028c saṃsparśād darśanād vāpi śravaṇād vāpi jāyate
12,173.029a na tvaṃ smarasi vāruṇyā laṭvākānāṃ ca pakṣiṇām
12,173.029c tābhyāṃ cābhyadhiko bhakṣyo na kaś cid vidyate kva cit
12,173.030a yāni cānyāni dūreṣu bhakṣyabhojyāni kāśyapa
12,173.030c yeṣām abhuktapūrvaṃ te teṣām asmṛtir eva ca
12,173.031a aprāśanam asaṃsparśam asaṃdarśanam eva ca
12,173.031c puruṣasyaiṣa niyamo manye śreyo na saṃśayaḥ
12,173.032a pāṇimanto dhanair yuktā balavanto na saṃśayaḥ
12,173.032c manuṣyā mānuṣair eva dāsatvam upapāditāḥ
12,173.033a vadhabandhaparikleśaiḥ kliśyante ca punaḥ punaḥ
12,173.033c te khalv api ramante ca modante ca hasanti ca
12,173.034a apare bāhubalinaḥ kṛtavidyā manasvinaḥ
12,173.034c jugupsitāṃ sukṛpaṇāṃ pāpāṃ vṛttim upāsate
12,173.035a utsahante ca te vṛttim anyām apy upasevitum
12,173.035c svakarmaṇā tu niyataṃ bhavitavyaṃ tu tat tathā
12,173.036a na pulkaso na caṇḍāla ātmānaṃ tyaktum icchati
12,173.036c asaṃtuṣṭaḥ svayā yonyā māyāṃ paśyasva yādṛśīm
12,173.037a dṛṣṭvā kuṇīn pakṣahatān manuṣyān āmayāvinaḥ
12,173.037c susaṃpūrṇaḥ svayā yonyā labdhalābho 'si kāśyapa
12,173.038a yadi brāhmaṇa dehas te nirātaṅko nirāmayaḥ
12,173.038c aṅgāni ca samagrāṇi na ca lokeṣu dhikkṛtaḥ
12,173.039a na kena cit pravādena satyenaivāpahāriṇā
12,173.039c dharmāyottiṣṭha viprarṣe nātmānaṃ tyaktum arhasi
12,173.040a yadi brahmañ śṛṇoṣy etac chraddadhāsi ca me vacaḥ
12,173.040c vedoktasya ca dharmasya phalaṃ mukhyam avāpsyasi
12,173.041a svādhyāyam agnisaṃskāram apramatto 'nupālaya
12,173.041c satyaṃ damaṃ ca dānaṃ ca spardhiṣṭhā mā ca kena cit
12,173.042a ye ke cana svadhyayanāḥ prāptā yajanayājanam
12,173.042c kathaṃ te jātu śoceyur dhyāyeyur vāpy aśobhanam
12,173.043a icchantas te vihārāya sukhaṃ mahad avāpnuyuḥ
12,173.043c uta jātāḥ sunakṣatre sutīrthāḥ sumuhūrtajāḥ
12,173.043d*0479_01 yajñadānaprajehāyāṃ yatante śaktipūrvakam
12,173.044a nakṣatreṣv āsureṣv anye dustīrthā durmuhūrtajāḥ
12,173.044c saṃpatanty āsurīṃ yoniṃ yajñaprasavavarjitām
12,173.045a aham āsaṃ paṇḍitako haituko vedanindakaḥ
12,173.045c ānvīkṣikīṃ tarkavidyām anurakto nirarthikām
12,173.046a hetuvādān pravaditā vaktā saṃsatsu hetumat
12,173.046c ākroṣṭā cābhivaktā ca brahmayajñeṣu vai dvijān
12,173.047a nāstikaḥ sarvaśaṅkī ca mūrkhaḥ paṇḍitamānikaḥ
12,173.047c tasyeyaṃ phalanirvṛttiḥ sṛgālatvaṃ mama dvija
12,173.048a api jātu tathā tat syād ahorātraśatair api
12,173.048c yad ahaṃ mānuṣīṃ yoniṃ sṛgālaḥ prāpnuyāṃ punaḥ
12,173.049a saṃtuṣṭaś cāpramattaś ca yajñadānataporatiḥ
12,173.049c jñeyajñātā bhaveyaṃ vai varjyavarjayitā tathā
12,173.050a tataḥ sa munir utthāya kāśyapas tam uvāca ha
12,173.050c aho batāsi kuśalo buddhimān iti vismitaḥ
12,173.051a samavaikṣata taṃ vipro jñānadīrgheṇa cakṣuṣā
12,173.051c dadarśa cainaṃ devānām indraṃ devaṃ śacīpatim
12,173.052a tataḥ saṃpūjayām āsa kāśyapo harivāhanam
12,173.052c anujñātaś ca tenātha praviveśa svam āśramam
12,174.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,174.001a yady asti dattam iṣṭaṃ vā tapas taptaṃ tathaiva ca
12,174.001c gurūṇāṃ cāpi śuśrūṣā tan me brūhi pitāmaha
12,174.001d*0480_01 yathāsmiṃś ca tathā tatra jānīyāṃ nṛpasattama
12,174.001d*0480_02 duṣkartāro yathā loke yat kurvanti tathā śṛṇu
12,174.002 bhīṣma uvāca
12,174.002a ātmanānarthayuktena pāpe niviśate manaḥ
12,174.002c sa karma kaluṣaṃ kṛtvā kleśe mahati dhīyate
12,174.003a durbhikṣād eva durbhikṣaṃ kleśāt kleśaṃ bhayād bhayam
12,174.003c mṛtebhyaḥ pramṛtaṃ yānti daridrāḥ pāpakāriṇaḥ
12,174.004a utsavād utsavaṃ yānti svargāt svargaṃ sukhāt sukham
12,174.004c śraddadhānāś ca dāntāś ca dhanāḍhyāḥ śubhakāriṇaḥ
12,174.005a vyālakuñjaradurgeṣu sarpacorabhayeṣu ca
12,174.005c hastāvāpena gacchanti nāstikāḥ kim ataḥ param
12,174.006a priyadevātitheyāś ca vadānyāḥ priyasādhavaḥ
12,174.006c kṣemyam ātmavatāṃ mārgam āsthitā hastadakṣiṇam
12,174.007a pulākā iva dhānyeṣu puttikā iva pakṣiṣu
12,174.007c tadvidhās te manuṣyeṣu yeṣāṃ dharmo na kāraṇam
12,174.008a suśīghram api dhāvantaṃ vidhānam anudhāvati
12,174.008c śete saha śayānena yena yena yathā kṛtam
12,174.009a upatiṣṭhati tiṣṭhantaṃ gacchantam anugacchati
12,174.009c karoti kurvataḥ karma chāyevānuvidhīyate
12,174.010a yena yena yathā yad yat purā karma samācitam
12,174.010c tat tad eva naro bhuṅkte nityaṃ vihitam ātmanā
12,174.011a svakarmaphalavikṣiptaṃ vidhānaparirakṣitam
12,174.011c bhūtagrāmam imaṃ kālaḥ samantāt parikarṣati
12,174.012a acodyamānāni yathā puṣpāṇi ca phalāni ca
12,174.012c svakālaṃ nātivartante tathā karma purākṛtam
12,174.013a saṃmānaś cāvamānaś ca lābhālābhau kṣayodayau
12,174.013c pravṛttā vinivartante vidhānānte punaḥ punaḥ
12,174.014a ātmanā vihitaṃ duḥkham ātmanā vihitaṃ sukham
12,174.014c garbhaśayyām upādāya bhujyate paurvadehikam
12,174.015a bālo yuvā ca vṛddhaś ca yat karoti śubhāśubham
12,174.015c tasyāṃ tasyām avasthāyāṃ bhuṅkte janmani janmani
12,174.016a yathā dhenusahasreṣu vatso vindati mātaram
12,174.016c tathā pūrvakṛtaṃ karma kartāram anugacchati
12,174.017a samunnam agrato vastraṃ paścāc chudhyati karmaṇā
12,174.017b*0481_01 duṣkarmāpi tathā paścāt pūyate puṇyakarmaṇā
12,174.017b*0481_02 tapasā tapyate dehas tapasā vindate mahat
12,174.017c upavāsaiḥ prataptānāṃ dīrghaṃ sukham anantakam
12,174.018a dīrghakālena tapasā sevitena tapovane
12,174.018c dharmanirdhūtapāpānāṃ saṃsidhyante manorathāḥ
12,174.019a śakunīnām ivākāśe matsyānām iva codake
12,174.019c padaṃ yathā na dṛśyeta tathā jñānavidāṃ gatiḥ
12,174.020a alam anyair upālambhaiḥ kīrtitaiś ca vyatikramaiḥ
12,174.020c peśalaṃ cānurūpaṃ ca kartavyaṃ hitam ātmanaḥ
12,175.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,175.001a kutaḥ sṛṣṭam idaṃ viśvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam
12,175.001c pralaye ca kam abhyeti tan me brūhi pitāmaha
12,175.002a sasāgaraḥ sagaganaḥ saśailaḥ sabalāhakaḥ
12,175.002c sabhūmiḥ sāgnipavano loko 'yaṃ kena nirmitaḥ
12,175.003a kathaṃ sṛṣṭāni bhūtāni kathaṃ varṇavibhaktayaḥ
12,175.003c śaucāśaucaṃ kathaṃ teṣāṃ dharmādharmāv atho katham
12,175.004a kīdṛśo jīvatāṃ jīvaḥ kva vā gacchanti ye mṛtāḥ
12,175.004c asmāl lokād amuṃ lokaṃ sarvaṃ śaṃsatu no bhavān
12,175.005 bhīṣma uvāca
12,175.005a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,175.005c bhṛguṇābhihitaṃ śreṣṭhaṃ bharadvājāya pṛcchate
12,175.006a kailāsaśikhare dṛṣṭvā dīpyamānam ivaujasā
12,175.006c bhṛguṃ maharṣim āsīnaṃ bharadvājo 'nvapṛcchata
12,175.007a sasāgaraḥ sagaganaḥ saśailaḥ sabalāhakaḥ
12,175.007c sabhūmiḥ sāgnipavano loko 'yaṃ kena nirmitaḥ
12,175.008a kathaṃ sṛṣṭāni bhūtāni kathaṃ varṇavibhaktayaḥ
12,175.008c śaucāśaucaṃ kathaṃ teṣāṃ dharmādharmāv atho katham
12,175.009a kīdṛśo jīvatāṃ jīvaḥ kva vā gacchanti ye mṛtāḥ
12,175.009c paralokam imaṃ cāpi sarvaṃ śaṃsatu no bhavān
12,175.010a evaṃ sa bhagavān pṛṣṭo bharadvājena saṃśayam
12,175.010c maharṣir brahmasaṃkāśaḥ sarvaṃ tasmai tato 'bravīt
12,175.010d*0482_00 bhṛgur uvāca
12,175.010d*0482_01 nārāyaṇābhidhānasya kūṭasthasyākṣarātmanaḥ
12,175.010d*0482_02 avyaktasyāprameyasya prakṛtoparatasya ca
12,175.010d*0482_03 evaṃbhūtaḥ sa vai devaḥ puruṣaṃ cāsṛjad dvidhā
12,175.010d*0483_00 bhṛgur uvāca
12,175.010d*0483_01 nārāyaṇo jaganmūrtir antarātmā sanātanaḥ
12,175.010d*0483_02 kūṭastho 'kṣara avyakto nirlepo vyāpakaḥ prabhuḥ
12,175.010d*0483_03 prakṛteḥ parato nityam indriyair apy agocaraḥ
12,175.010d*0483_04 sa sisṛkṣuḥ sahasrāṃśād asṛjat puruṣaṃ prabhuḥ
12,175.011a mānaso nāma vikhyātaḥ śrutapūrvo maharṣibhiḥ
12,175.011c anādinidhano devas tathābhedyo 'jarāmaraḥ
12,175.012a avyakta iti vikhyātaḥ śāśvato 'thākṣaro 'vyayaḥ
12,175.012c yataḥ sṛṣṭāni bhūtāni jāyante ca mriyanti ca
12,175.013a so 'sṛjat prathamaṃ devo mahāntaṃ nāma nāmataḥ
12,175.013b*0484_01 mahān sasarjāhaṃkāraṃ sa cāpi bhagavān atha
12,175.013c ākāśam iti vikhyātaṃ sarvabhūtadharaḥ prabhuḥ
12,175.014a ākāśād abhavad vāri salilād agnimārutau
12,175.014c agnimārutasaṃyogāt tataḥ samabhavan mahī
12,175.015a tatas tejomayaṃ divyaṃ padmaṃ sṛṣṭaṃ svayaṃbhuvā
12,175.015c tasmāt padmāt samabhavad brahmā vedamayo nidhiḥ
12,175.016a ahaṃkāra iti khyātaḥ sarvabhūtātmabhūtakṛt
12,175.016c brahmā vai sumahātejā ya ete pañca dhātavaḥ
12,175.017a śailās tasyāsthisaṃjñās tu medo māṃsaṃ ca medinī
12,175.017c samudrās tasya rudhiram ākāśam udaraṃ tathā
12,175.018a pavanaś caiva niḥśvāsas tejo 'gnir nimnagāḥ sirāḥ
12,175.018c agnīṣomau tu candrārkau nayane tasya viśrute
12,175.019a nabhaś cordhvaṃ śiras tasya kṣitiḥ pādau diśo bhujau
12,175.019c durvijñeyo hy anantatvāt siddhair api na saṃśayaḥ
12,175.020a sa eva bhagavān viṣṇur ananta iti viśrutaḥ
12,175.020c sarvabhūtātmabhūtastho durvijñeyo 'kṛtātmabhiḥ
12,175.021a ahaṃkārasya yaḥ sraṣṭā sarvabhūtabhavāya vai
12,175.021c yataḥ samabhavad viśvaṃ pṛṣṭo 'haṃ yad iha tvayā
12,175.022 bharadvāja uvāca
12,175.022a gaganasya diśāṃ caiva bhūtalasyānilasya ca
12,175.022c kāny atra parimāṇāni saṃśayaṃ chindhi me 'rthataḥ
12,175.023 bhṛgur uvāca
12,175.023a anantam etad ākāśaṃ siddhacāraṇasevitam
12,175.023c ramyaṃ nānāśrayākīrṇaṃ yasyānto nādhigamyate
12,175.024a ūrdhvaṃ gater adhastāt tu candrādityau na dṛśyataḥ
12,175.024c tatra devāḥ svayaṃ dīptā bhāsvarāś cāgnivarcasaḥ
12,175.025a te cāpy antaṃ na paśyanti nabhasaḥ prathitaujasaḥ
12,175.025c durgamatvād anantatvād iti me viddhi mānada
12,175.026a upariṣṭopariṣṭāt tu prajvaladbhiḥ svayaṃprabhaiḥ
12,175.026c niruddham etad ākāśam aprameyaṃ surair api
12,175.027a pṛthivyante samudrās tu samudrānte tamaḥ smṛtam
12,175.027c tamaso 'nte jalaṃ prāhur jalasyānte 'gnir eva ca
12,175.028a rasātalānte salilaṃ jalānte pannagādhipaḥ
12,175.028c tadante punar ākāśam ākāśānte punar jalam
12,175.029a evam antaṃ bhagavataḥ pramāṇaṃ salilasya ca
12,175.029c agnimārutatoyebhyo durjñeyaṃ daivatair api
12,175.030a agnimārutatoyānāṃ varṇāḥ kṣititalasya ca
12,175.030c ākāśasadṛśā hy ete bhidyante tattvadarśanāt
12,175.031a paṭhanti caiva munayaḥ śāstreṣu vividheṣu ca
12,175.031c trailokye sāgare caiva pramāṇaṃ vihitaṃ yathā
12,175.031e adṛśyāya tv agamyāya kaḥ pramāṇam udāharet
12,175.032a siddhānāṃ devatānāṃ ca yadā parimitā gatiḥ
12,175.032c tadā gauṇam anantasya nāmānanteti viśrutam
12,175.032e nāmadheyānurūpasya mānasasya mahātmanaḥ
12,175.033a yadā tu divyaṃ tadrūpaṃ hrasate vardhate punaḥ
12,175.033c ko 'nyas tad vedituṃ śakto yo 'pi syāt tadvidho 'paraḥ
12,175.034a tataḥ puṣkarataḥ sṛṣṭaḥ sarvajño mūrtimān prabhuḥ
12,175.034c brahmā dharmamayaḥ pūrvaḥ prajāpatir anuttamaḥ
12,175.035 bharadvāja uvāca
12,175.035a puṣkarād yadi saṃbhūto jyeṣṭhaṃ bhavati puṣkaram
12,175.035c brahmāṇaṃ pūrvajaṃ cāha bhavān saṃdeha eva me
12,175.036 bhṛgur uvāca
12,175.036a mānasasyeha yā mūrtir brahmatvaṃ samupāgatā
12,175.036c tasyāsanavidhānārthaṃ pṛthivī padmam ucyate
12,175.037a karṇikā tasya padmasya merur gaganam ucchritaḥ
12,175.037c tasya madhye sthito lokān sṛjate jagataḥ prabhuḥ
12,176.001 bharadvāja uvāca
12,176.001a prajāvisargaṃ vividhaṃ kathaṃ sa sṛjate prabhuḥ
12,176.001c merumadhye sthito brahmā tad brūhi dvijasattama
12,176.001d*0485_01 merumadhye sthito brahmā kathaṃ sa sasṛje prajāḥ
12,176.001d*0485_02 etan me sarvam ācakṣva yāthātathyena pṛcchataḥ
12,176.002 bhṛgur uvāca
12,176.002a prajāvisargaṃ vividhaṃ mānaso manasāsṛjat
12,176.002c saṃdhukṣaṇārthaṃ bhūtānāṃ sṛṣṭaṃ prathamato jalam
12,176.003a yat prāṇāḥ sarvabhūtānāṃ vardhante yena ca prajāḥ
12,176.003c parityaktāś ca naśyanti tenedaṃ sarvam āvṛtam
12,176.004a pṛthivī parvatā meghā mūrtimantaś ca ye pare
12,176.004c sarvaṃ tad vāruṇaṃ jñeyam āpas tastambhire punaḥ
12,176.005 bharadvāja uvāca
12,176.005a kathaṃ salilam utpannaṃ kathaṃ caivāgnimārutau
12,176.005c kathaṃ ca medinī sṛṣṭety atra me saṃśayo mahān
12,176.006 bhṛgur uvāca
12,176.006a brahmakalpe purā brahman brahmarṣīṇāṃ samāgame
12,176.006c lokasaṃbhavasaṃdehaḥ samutpanno mahātmanām
12,176.007a te 'tiṣṭhan dhyānam ālambya maunam āsthāya niścalāḥ
12,176.007c tyaktāhārāḥ pavanapā divyaṃ varṣaśataṃ dvijāḥ
12,176.008a teṣāṃ dharmamayī vāṇī sarveṣāṃ śrotram āgamat
12,176.008c divyā sarasvatī tatra saṃbabhūva nabhastalāt
12,176.009a purā stimitaniḥśabdam ākāśam acalopamam
12,176.009c naṣṭacandrārkapavanaṃ prasuptam iva saṃbabhau
12,176.010a tataḥ salilam utpannaṃ tamasīvāparaṃ tamaḥ
12,176.010c tasmāc ca salilotpīḍād udatiṣṭhata mārutaḥ
12,176.011a yathā bhājanam acchidraṃ niḥśabdam iva lakṣyate
12,176.011c tac cāmbhasā pūryamāṇaṃ saśabdaṃ kurute 'nilaḥ
12,176.012a tathā salilasaṃruddhe nabhaso 'nte nirantare
12,176.012c bhittvārṇavatalaṃ vāyuḥ samutpatati ghoṣavān
12,176.013a sa eṣa carate vāyur arṇavotpīḍasaṃbhavaḥ
12,176.013c ākāśasthānam āsādya praśāntiṃ nādhigacchati
12,176.014a tasmin vāyvambusaṃgharṣe dīptatejā mahābalaḥ
12,176.014c prādurbhavaty ūrdhvaśikhaḥ kṛtvā vitimiraṃ nabhaḥ
12,176.015a agniḥ pavanasaṃyuktaḥ khāt samutpatate jalam
12,176.015c so 'gnir mārutasaṃyogād ghanatvam upapadyate
12,176.016a tasyākāśe nipatitaḥ snehas tiṣṭhati yo 'paraḥ
12,176.016c sa saṃghātatvam āpanno bhūmitvam upagacchati
12,176.017a rasānāṃ sarvagandhānāṃ snehānāṃ prāṇināṃ tathā
12,176.017c bhūmir yonir iha jñeyā yasyāṃ sarvaṃ prasūyate
12,177.001 bharadvāja uvāca
12,177.001a ete te dhātavaḥ pañca brahmā yān asṛjat purā
12,177.001c āvṛtā yair ime lokā mahābhūtābhisaṃjñitaiḥ
12,177.002a yad āsṛjat sahasrāṇi bhūtānāṃ sa mahāmatiḥ
12,177.002c pañcānām eva bhūtatvaṃ kathaṃ samupapadyate
12,177.003 bhṛgur uvāca
12,177.003a amitānāṃ mahāśabdo yānti bhūtāni saṃbhavam
12,177.003c tatas teṣāṃ mahābhūtaśabdo 'yam upapadyate
12,177.004a ceṣṭā vayūḥ kham ākāśam ūṣmāgniḥ salilaṃ dravaḥ
12,177.004c pṛthivī cātra saṃghātaḥ śarīraṃ pāñcabhautikam
12,177.005a ity etaiḥ pañcabhir bhūtair yuktaṃ sthāvarajaṅgamam
12,177.005c śrotraṃ ghrāṇaṃ rasaḥ sparśo dṛṣṭiś cendriyasaṃjñitāḥ
12,177.006 bharadvāja uvāca
12,177.006a pañcabhir yadi bhūtais tu yuktāḥ sthāvarajaṅgamāḥ
12,177.006c sthāvarāṇāṃ na dṛśyante śarīre pañca dhātavaḥ
12,177.007a anūṣmaṇām aceṣṭānāṃ ghanānāṃ caiva tattvataḥ
12,177.007c vṛkṣāṇāṃ nopalabhyante śarīre pañca dhātavaḥ
12,177.008a na śṛṇvanti na paśyanti na gandharasavedinaḥ
12,177.008c na ca sparśaṃ vijānanti te kathaṃ pāñcabhautikāḥ
12,177.009a adravatvād anagnitvād abhaumatvād avāyutaḥ
12,177.009c ākāśasyāprameyatvād vṛkṣāṇāṃ nāsti bhautikam
12,177.010 bhṛgur uvāca
12,177.010a ghanānām api vṛkṣāṇām ākāśo 'sti na saṃśayaḥ
12,177.010c teṣāṃ puṣpaphale vyaktir nityaṃ samupalabhyate
12,177.011a ūṣmato glānaparṇānāṃ tvak phalaṃ puṣpam eva ca
12,177.011c mlāyate caiva śīte na sparśas tenātra vidyate
12,177.012a vāyvagnyaśaniniṣpeṣaiḥ phalapuṣpaṃ viśīryate
12,177.012c śrotreṇa gṛhyate śabdas tasmāc chṛṇvanti pādapāḥ
12,177.013a vallī veṣṭayate vṛkṣaṃ sarvataś caiva gacchati
12,177.013c na hy adṛṣṭeś ca mārgo 'sti tasmāt paśyanti pādapāḥ
12,177.014a puṇyāpuṇyais tathā gandhair dhūpaiś ca vividhair api
12,177.014c arogāḥ puṣpitāḥ santi tasmāj jighranti pādapāḥ
12,177.015a pādaiḥ salilapānaṃ ca vyādhīnām api darśanam
12,177.015c vyādhipratikriyatvāc ca vidyate rasanaṃ drume
12,177.016a vaktreṇotpalanālena yathordhvaṃ jalam ādadet
12,177.016c tathā pavanasaṃyuktaḥ pādaiḥ pibati pādapaḥ
12,177.017a grahaṇāt sukhaduḥkhasya chinnasya ca virohaṇāt
12,177.017c jīvaṃ paśyāmi vṛkṣāṇām acaitanyaṃ na vidyate
12,177.018a tena taj jalam ādattaṃ jarayaty agnimārutau
12,177.018c āhārapariṇāmāc ca sneho vṛddhiś ca jāyate
12,177.019a jaṅgamānāṃ ca sarveṣāṃ śarīre pañca dhātavaḥ
12,177.019c pratyekaśaḥ prabhidyante yaiḥ śarīraṃ viceṣṭate
12,177.020a tvak ca māṃsaṃ tathāsthīni majjā snāyu ca pañcamam
12,177.020c ity etad iha saṃkhyātaṃ śarīre pṛthivīmayam
12,177.021a tejo 'gniś ca tathā krodhaś cakṣur ūṣmā tathaiva ca
12,177.021c agnir jarayate cāpi pañcāgneyāḥ śarīriṇaḥ
12,177.022a śrotraṃ ghrāṇam athāsyaṃ ca hṛdayaṃ koṣṭham eva ca
12,177.022c ākāśāt prāṇinām ete śarīre pañca dhātavaḥ
12,177.023a śleṣmā pittam atha svedo vasā śoṇitam eva ca
12,177.023c ity āpaḥ pañcadhā dehe bhavanti prāṇināṃ sadā
12,177.024a prāṇāt praṇīyate prāṇī vyānād vyāyacchate tathā
12,177.024c gacchaty apāno 'vāk caiva samāno hṛdy avasthitaḥ
12,177.025a udānād ucchvasiti ca pratibhedāc ca bhāṣate
12,177.025c ity ete vāyavaḥ pañca ceṣṭayantīha dehinam
12,177.026a bhūmer gandhaguṇān vetti rasaṃ cādbhyaḥ śarīravān
12,177.026c jyotiḥ paśyati cakṣurbhyāṃ sparśaṃ vetti ca vāyunā
12,177.026d*0486_01 gandhaḥ sparśo raso rūpaṃ śabdaś cātra guṇāḥ smṛtāḥ
12,177.026d*0487_01 śabdaṃ śṛṇoti ca tathā ākāśāt tu śarīravān
12,177.026d*0487_02 śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca bhūguṇaḥ
12,177.027a tasya gandhasya vakṣyāmi vistarābhihitān guṇān
12,177.027c iṣṭaś cāniṣṭagandhaś ca madhuraḥ kaṭur eva ca
12,177.028a nirhārī saṃhataḥ snigdho rūkṣo viśada eva ca
12,177.028c evaṃ navavidho jñeyaḥ pārthivo gandhavistaraḥ
12,177.029a śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca rasaś cāpāṃ guṇāḥ smṛtāḥ
12,177.029c rasajñānaṃ tu vakṣyāmi tan me nigadataḥ śṛṇu
12,177.030a raso bahuvidhaḥ proktaḥ sūribhiḥ prathitātmabhiḥ
12,177.030c madhuro lavaṇas tiktaḥ kaṣāyo 'mlaḥ kaṭus tathā
12,177.030e eṣa ṣaḍvidhavistāro raso vārimayaḥ smṛtaḥ
12,177.031a śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca triguṇaṃ jyotir ucyate
12,177.031c jyotiḥ paśyati rūpāṇi rūpaṃ ca bahudhā smṛtam
12,177.032a hrasvo dīrghas tathā sthūlaś caturasro 'ṇu vṛttavān
12,177.032c śuklaḥ kṛṣṇas tathā rakto nīlaḥ pīto 'ruṇas tathā
12,177.032e evaṃ dvādaśavistāro jyotīrūpaguṇaḥ smṛtaḥ
12,177.033a śabdasparśau tu vijñeyau dviguṇo vāyur ucyate
12,177.033c vāyavyas tu guṇaḥ sparśaḥ sparśaś ca bahudhā smṛtaḥ
12,177.034a kaṭhinaś cikkaṇaḥ ślakṣṇaḥ picchalo mṛdudāruṇaḥ
12,177.034c uṣṇaḥ śītaḥ sukho duḥkhaḥ snigdho viśada eva ca
12,177.034d*0488_01 tathā kharo mṛduḥ ślakṣṇo laghur gurutaro 'pi ca
12,177.034e evaṃ dvādaśavistāro vāyavyo guṇa ucyate
12,177.035a tatraikaguṇam ākāśaṃ śabda ity eva tat smṛtam
12,177.035c tasya śabdasya vakṣyāmi vistaraṃ vividhātmakam
12,177.035d*0489_01 śānto ghoraś ca mūḍhaś ca tān asaṃgharṣajas tathā
12,177.036a ṣaḍja ṛṣabhagāndhārau madhyamaḥ pañcamas tathā
12,177.036c dhaivataś cāpi vijñeyas tathā cāpi niṣādakaḥ
12,177.037a eṣa saptavidhaḥ prokto guṇa ākāśalakṣaṇaḥ
12,177.037c traisvaryeṇa tu sarvatra sthito 'pi paṭahādiṣu
12,177.037d*0490_01 mṛdaṅgabherīśaṅkhānāṃ stanayitno rathasya ca
12,177.037d*0490_02 yaḥ kaś cic chrūyate śabdaḥ prāṇino 'prāṇino 'pi vā
12,177.037d*0490_03 eteṣām eva sarveṣāṃ viṣaye saṃprakīrtitaḥ
12,177.037d*0490_04 evaṃ bahuvidhākāraḥ śabda ākāśasaṃbhavaḥ
12,177.038a ākāśajaṃ śabdam āhur ebhir vāyuguṇaiḥ saha
12,177.038c avyāhataiś cetayate na vetti viṣamāgataiḥ
12,177.039a āpyāyante ca te nityaṃ dhātavas tais tu dhātubhiḥ
12,177.039c āpo 'gnir mārutaś caiva nityaṃ jāgrati dehiṣu
12,177.039d*0491_01 mūlam ete śarīrasya vyāpya prāṇān iha sthitāḥ
12,178.001 bharadvāja uvāca
12,178.001a pārthivaṃ dhātum āśritya śārīro 'gniḥ kathaṃ bhavet
12,178.001c avakāśaviśeṣeṇa kathaṃ vartayate 'nilaḥ
12,178.002 bhṛgur uvāca
12,178.002a vāyor gatim ahaṃ brahman kīrtayiṣyāmi te 'nagha
12,178.002c prāṇinām anilo dehān yathā ceṣṭayate balī
12,178.003a śrito mūrdhānam agnis tu śarīraṃ paripālayan
12,178.003c prāṇo mūrdhani cāgnau ca vartamāno viceṣṭate
12,178.004a sa jantuḥ sarvabhūtātmā puruṣaḥ sa sanātanaḥ
12,178.004c mano buddhir ahaṃkāro bhūtāni viṣayāś ca saḥ
12,178.005a evaṃ tv iha sa sarvatra prāṇena paripālyate
12,178.005c pṛṣṭhataś ca samānena svāṃ svāṃ gatim upāśritaḥ
12,178.006a vastimūlaṃ gudaṃ caiva pāvakaṃ ca samāśritaḥ
12,178.006c vahan mūtraṃ purīṣaṃ cāpy apānaḥ parivartate
12,178.007a prayatne karmaṇi bale ya ekas triṣu vartate
12,178.007c udāna iti taṃ prāhur adhyātmaviduṣo janāḥ
12,178.008a saṃdhiṣv api ca sarveṣu saṃniviṣṭas tathānilaḥ
12,178.008c śarīreṣu manuṣyāṇāṃ vyāna ity upadiśyate
12,178.009a dhātuṣv agnis tu vitataḥ samānena samīritaḥ
12,178.009c rasān dhātūṃś ca doṣāṃś ca vartayann avatiṣṭhati
12,178.010a apānaprāṇayor madhye prāṇāpānasamāhitaḥ
12,178.010c samanvitaḥ svadhiṣṭhānaḥ samyak pacati pāvakaḥ
12,178.011a āsyaṃ hi pāyusaṃyuktam ante syād gudasaṃjñitam
12,178.011c srotas tasmāt prajāyante sarvasrotāṃsi dehinām
12,178.012a prāṇānāṃ saṃnipātāc ca saṃnipātaḥ prajāyate
12,178.012c ūṣmā cāgnir iti jñeyo yo 'nnaṃ pacati dehinām
12,178.013a agnivegavahaḥ prāṇo gudānte pratihanyate
12,178.013c sa ūrdhvam āgamya punaḥ samutkṣipati pāvakam
12,178.014a pakvāśayas tv adho nābher ūrdhvam āmāśayaḥ sthitaḥ
12,178.014c nābhimadhye śarīrasya sarve prāṇāḥ samāhitāḥ
12,178.015a prasṛtā hṛdayāt sarve tiryag ūrdhvam adhas tathā
12,178.015c vahanty annarasān nāḍyo daśa prāṇapracoditāḥ
12,178.016a eṣa mārgo 'tha yogānāṃ yena gacchanti tat padam
12,178.016c jitaklamāsanā dhīrā mūrdhany ātmānam ādadhuḥ
12,178.017a evaṃ sarveṣu vihitaḥ prāṇāpāneṣu dehinām
12,178.017c tasmin sthito nityam agniḥ sthālyām iva samāhitaḥ
12,179.001 bharadvāja uvāca
12,179.001a yadi prāṇāyate vāyur vāyur eva viceṣṭate
12,179.001c śvasity ābhāṣate caiva tasmāj jīvo nirarthakaḥ
12,179.002a yady ūṣmabhāva āgneyo vahninā pacyate yadi
12,179.002c agnir jarayate caiva tasmāj jīvo nirarthakaḥ
12,179.003a jantoḥ pramīyamāṇasya jīvo naivopalabhyate
12,179.003c vāyur eva jahāty enam ūṣmabhāvaś ca naśyati
12,179.004a yadi vātopamo jīvaḥ saṃśleṣo yadi vāyunā
12,179.004c vāyumaṇḍalavad dṛśyo gacchet saha marudgaṇaiḥ
12,179.005a śleṣo yadi ca vātena yadi tasmāt praṇaśyati
12,179.005c mahārṇavavimuktatvād anyat salilabhājanam
12,179.006a kūpe vā salilaṃ dadyāt pradīpaṃ vā hutāśane
12,179.006c prakṣiptaṃ naśyati kṣipraṃ yathā naśyaty asau tathā
12,179.006d*0492_01 tan naśyaty ubhayaṃ tadvaj jīvo vātānalātmakaḥ
12,179.007a pañcasādhāraṇe hy asmiñ śarīre jīvitaṃ kutaḥ
12,179.007c yeṣām anyataratyāgāc caturṇāṃ nāsti saṃgrahaḥ
12,179.008a naśyanty āpo hy anāhārād vāyur ucchvāsanigrahāt
12,179.008c naśyate koṣṭhabhedāt kham agnir naśyaty abhojanāt
12,179.009a vyādhivraṇaparikleśair medinī caiva śīryate
12,179.009c pīḍite 'nyatare hy eṣāṃ saṃghāto yāti pañcadhā
12,179.010a tasmin pañcatvam āpanne jīvaḥ kim anudhāvati
12,179.010c kiṃ vedayati vā jīvaḥ kiṃ śṛṇoti bravīti vā
12,179.011a eṣā gauḥ paralokasthaṃ tārayiṣyati mām iti
12,179.011c yo dattvā mriyate jantuḥ sā gauḥ kaṃ tārayiṣyati
12,179.012a gauś ca pratigrahītā ca dātā caiva samaṃ yadā
12,179.012c ihaiva vilayaṃ yānti kutas teṣāṃ samāgamaḥ
12,179.013a vihagair upayuktasya śailāgrāt patitasya vā
12,179.013c agninā copayuktasya kutaḥ saṃjīvanaṃ punaḥ
12,179.014a chinnasya yadi vṛkṣasya na mūlaṃ pratirohati
12,179.014c bījāny asya pravartante mṛtaḥ kva punar eṣyati
12,179.015a bījamātraṃ purā sṛṣṭaṃ yad etat parivartate
12,179.015c mṛtā mṛtāḥ praṇaśyanti bījād bījaṃ pravartate
12,180.001 bhṛgur uvāca
12,180.001a na praṇāśo 'sti jīvānāṃ dattasya ca kṛtasya ca
12,180.001c yāti dehāntaraṃ prāṇī śarīraṃ tu viśīryate
12,180.002a na śarīrāśrito jīvas tasmin naṣṭe praṇaśyati
12,180.002c yathā samitsu dagdhāsu na praṇaśyati pāvakaḥ
12,180.003 bharadvāja uvāca
12,180.003a agner yathā tathā tasya yadi nāśo na vidyate
12,180.003c indhanasyopayogānte sa cāgnir nopalabhyate
12,180.004a naśyatīty eva jānāmi śāntam agnim anindhanam
12,180.004c gatir yasya pramāṇaṃ vā saṃsthānaṃ vā na dṛśyate
12,180.005 bhṛgur uvāca
12,180.005*0493_01 jīvasya cendhanāgneś ca sadā nāśo na vidyate
12,180.005a samidhām upayogānte sann evāgnir na dṛśyate
12,180.005c ākāśānugatatvād dhi durgrahaḥ sa nirāśrayaḥ
12,180.006a tathā śarīrasaṃtyāge jīvo hy ākāśavat sthitaḥ
12,180.006c na gṛhyate susūkṣmatvād yathā jyotir na saṃśayaḥ
12,180.007a prāṇān dhārayate hy agniḥ sa jīva upadhāryatām
12,180.007c vāyusaṃdhāraṇo hy agnir naśyaty ucchvāsanigrahāt
12,180.008a tasmin naṣṭe śarīrāgnau śarīraṃ tad acetanam
12,180.008c patitaṃ yāti bhūmitvam ayanaṃ tasya hi kṣitiḥ
12,180.009a jaṅgamānāṃ hi sarveṣāṃ sthāvarāṇāṃ tathaiva ca
12,180.009c ākāśaṃ pavano 'bhyeti jyotis tam anugacchati
12,180.009e tatra trayāṇām ekatvaṃ dvayaṃ bhūmau pratiṣṭhitam
12,180.010a yatra khaṃ tatra pavanas tatrāgnir yatra mārutaḥ
12,180.010c amūrtayas te vijñeyā āpo mūrtās tathā kṣitiḥ
12,180.011 bharadvāja uvāca
12,180.011a yady agnimārutau bhūmiḥ kham āpaś ca śarīriṣu
12,180.011c jīvaḥ kiṃlakṣaṇas tatrety etad ācakṣva me 'nagha
12,180.012a pañcātmake pañcaratau pañcavijñānasaṃyute
12,180.012c śarīre prāṇināṃ jīvaṃ jñātum icchāmi yādṛśam
12,180.013a māṃsaśoṇitasaṃghāte medaḥsnāyvasthisaṃcaye
12,180.013c bhidyamāne śarīre tu jīvo naivopalabhyate
12,180.014a yady ajīvaṃ śarīraṃ tu pañcabhūtasamanvitam
12,180.014c śārīre mānase duḥkhe kas tāṃ vedayate rujam
12,180.015a śṛṇoti kathitaṃ jīvaḥ karṇābhyāṃ na śṛṇoti tat
12,180.015c maharṣe manasi vyagre tasmāj jīvo nirarthakaḥ
12,180.016a sarvaṃ paśyati yad dṛśyaṃ manoyuktena cakṣuṣā
12,180.016c manasi vyākule tad dhi paśyann api na paśyati
12,180.017a na paśyati na ca brūte na śṛṇoti na jighrati
12,180.017c na ca sparśarasau vetti nidrāvaśagataḥ punaḥ
12,180.018a hṛṣyati krudhyati ca kaḥ śocaty udvijate ca kaḥ
12,180.018c icchati dhyāyati dveṣṭi vācam īrayate ca kaḥ
12,180.019 bhṛgur uvāca
12,180.019a na pañcasādhāraṇam atra kiṃ cic; charīram eko vahate 'ntarātmā
12,180.019c sa vetti gandhāṃś ca rasāñ śrutiṃ ca; sparśaṃ ca rūpaṃ ca guṇāś ca ye 'nye
12,180.020a pañcātmake pañcaguṇapradarśī; sa sarvagātrānugato 'ntarātmā
12,180.020c sa vetti duḥkhāni sukhāni cātra; tadviprayogāt tu na vetti dehaḥ
12,180.021a yadā na rūpaṃ na sparśo noṣmabhāvaś ca pāvake
12,180.021c tadā śānte śarīrāgnau dehaṃ tyaktvā sa naśyati
12,180.022a ammayaṃ sarvam evedam āpo mūrtiḥ śarīriṇām
12,180.022c tatrātmā mānaso brahmā sarvabhūteṣu lokakṛt
12,180.022d*0494_01 ātmā kṣetrajña ity uktaḥ saṃyuktaḥ prākṛtair guṇaiḥ
12,180.022d*0494_02 tair eva tu vinirmuktaḥ paramātmety udāhṛtaḥ
12,180.023a ātmānaṃ taṃ vijānīhi sarvalokahitātmakam
12,180.023c tasmin yaḥ saṃśrito dehe hy abbindur iva puṣkare
12,180.024a kṣetrajñaṃ taṃ vijānīhi nityaṃ lokahitātmakam
12,180.024c tamo rajaś ca sattvaṃ ca viddhi jīvaguṇān imān
12,180.024d*0495_01 jīvam ātmaguṇaṃ vindyād ātmānaṃ paramātmanaḥ
12,180.025a sacetanaṃ jīvaguṇaṃ vadanti; sa ceṣṭate ceṣṭayate ca sarvam
12,180.025c tataḥ paraṃ kṣetravidaṃ vadanti; prāvartayad yo bhuvanāni sapta
12,180.026a na jīvanāśo 'sti hi dehabhede; mithyaitad āhur mṛta ity abuddhāḥ
12,180.026c jīvas tu dehāntaritaḥ prayāti; daśārdhataivāsya śarīrabhedaḥ
12,180.027a evaṃ sarveṣu bhūteṣu gūḍhaś carati saṃvṛtaḥ
12,180.027c dṛśyate tv agryayā buddhyā sūkṣmayā tattvadarśibhiḥ
12,180.028a taṃ pūrvāpararātreṣu yuñjānaḥ satataṃ budhaḥ
12,180.028c laghvāhāro viśuddhātmā paśyaty ātmānam ātmani
12,180.029a cittasya hi prasādena hitvā karma śubhāśubham
12,180.029c prasannātmātmani sthitvā sukham akṣayam aśnute
12,180.030a mānaso 'gniḥ śarīreṣu jīva ity abhidhīyate
12,180.030c sṛṣṭiḥ prajāpater eṣā bhūtādhyātmaviniścaye
12,181.001 bhṛgur uvāca
12,181.001a asṛjad brāhmaṇān eva pūrvaṃ brahmā prajāpatiḥ
12,181.001c ātmatejobhinirvṛttān bhāskarāgnisamaprabhān
12,181.002a tataḥ satyaṃ ca dharmaṃ ca tapo brahma ca śāśvatam
12,181.002c ācāraṃ caiva śaucaṃ ca svargāya vidadhe prabhuḥ
12,181.003a devadānavagandharvadaityāsuramahoragāḥ
12,181.003c yakṣarākṣasanāgāś ca piśācā manujās tathā
12,181.004a brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś ca dvijasattama
12,181.004c ye cānye bhūtasaṃghānāṃ saṃghās tāṃś cāpi nirmame
12,181.005a brāhmaṇānāṃ sito varṇaḥ kṣatriyāṇāṃ tu lohitaḥ
12,181.005c vaiśyānāṃ pītako varṇaḥ śūdrāṇām asitas tathā
12,181.006 bharadvāja uvāca
12,181.006a cāturvarṇyasya varṇena yadi varṇo vibhajyate
12,181.006c sarveṣāṃ khalu varṇānāṃ dṛśyate varṇasaṃkaraḥ
12,181.007a kāmaḥ krodho bhayaṃ lobhaḥ śokaś cintā kṣudhā śramaḥ
12,181.007c sarveṣāṃ naḥ prabhavati kasmād varṇo vibhajyate
12,181.008a svedamūtrapurīṣāṇi śleṣmā pittaṃ saśoṇitam
12,181.008c tanuḥ kṣarati sarveṣāṃ kasmād varṇo vibhajyate
12,181.009a jaṅgamānām asaṃkhyeyāḥ sthāvarāṇāṃ ca jātayaḥ
12,181.009c teṣāṃ vividhavarṇānāṃ kuto varṇaviniścayaḥ
12,181.010 bhṛgur uvāca
12,181.010a na viśeṣo 'sti varṇānāṃ sarvaṃ brāhmam idaṃ jagat
12,181.010c brahmaṇā pūrvasṛṣṭaṃ hi karmabhir varṇatāṃ gatam
12,181.011a kāmabhogapriyās tīkṣṇāḥ krodhanāḥ priyasāhasāḥ
12,181.011c tyaktasvadharmā raktāṅgās te dvijāḥ kṣatratāṃ gatāḥ
12,181.012a goṣu vṛttiṃ samādhāya pītāḥ kṛṣyupajīvinaḥ
12,181.012c svadharmaṃ nānutiṣṭhanti te dvijā vaiśyatāṃ gatāḥ
12,181.013a hiṃsānṛtapriyā lubdhāḥ sarvakarmopajīvinaḥ
12,181.013c kṛṣṇāḥ śaucaparibhraṣṭās te dvijāḥ śūdratāṃ gatāḥ
12,181.014a ity etaiḥ karmabhir vyastā dvijā varṇāntaraṃ gatāḥ
12,181.014c dharmo yajñakriyā caiṣāṃ nityaṃ na pratiṣidhyate
12,181.015a varṇāś catvāra ete hi yeṣāṃ brāhmī sarasvatī
12,181.015c vihitā brahmaṇā pūrvaṃ lobhāt tv ajñānatāṃ gatāḥ
12,181.016a brāhmaṇā dharmatantrasthās tapas teṣāṃ na naśyati
12,181.016c brahma dhārayatāṃ nityaṃ vratāni niyamāṃs tathā
12,181.017a brahma caitat purā sṛṣṭaṃ ye na jānanty atadvidaḥ
12,181.017c teṣāṃ bahuvidhās tv anyās tatra tatra hi jātayaḥ
12,181.018a piśācā rākṣasāḥ pretā bahudhā mlecchajātayaḥ
12,181.018c pranaṣṭajñānavijñānāḥ svacchandācāraceṣṭitāḥ
12,181.019a prajā brāhmaṇasaṃskārāḥ svadharmakṛtaniścayāḥ
12,181.019c ṛṣibhiḥ svena tapasā sṛjyante cāpare paraiḥ
12,181.020a ādidevasamudbhūtā brahmamūlākṣayāvyayā
12,181.020c sā sṛṣṭir mānasī nāma dharmatantraparāyaṇā
12,182.001 bharadvāja uvāca
12,182.001a brāhmaṇaḥ kena bhavati kṣatriyo vā dvijottama
12,182.001c vaiśyaḥ śūdraś ca viprarṣe tad brūhi vadatāṃ vara
12,182.002 bhṛgur uvāca
12,182.002a jātakarmādibhir yas tu saṃskāraiḥ saṃskṛtaḥ śuciḥ
12,182.002c vedādhyayanasaṃpannaḥ ṣaṭsu karmasv avasthitaḥ
12,182.003a śaucācārasthitaḥ samyag vighasāśī gurupriyaḥ
12,182.003c nityavratī satyaparaḥ sa vai brāhmaṇa ucyate
12,182.004a satyaṃ dānaṃ damo 'droha ānṛśaṃsyaṃ kṣamā ghṛṇā
12,182.004c tapaś ca dṛśyate yatra sa brāhmaṇa iti smṛtaḥ
12,182.005a kṣatrajaṃ sevate karma vedādhyayanasaṃmataḥ
12,182.005c dānādānaratir yaś ca sa vai kṣatriya ucyate
12,182.006a kṛṣigorakṣyavāṇijyaṃ yo viśaty aniśaṃ śuciḥ
12,182.006c vedādhyayanasaṃpannaḥ sa vaiśya iti saṃjñitaḥ
12,182.007a sarvabhakṣaratir nityaṃ sarvakarmakaro 'śuciḥ
12,182.007c tyaktavedas tv anācāraḥ sa vai śūdra iti smṛtaḥ
12,182.008a śūdre caitad bhavel lakṣyaṃ dvije caitan na vidyate
12,182.008c na vai śūdro bhavec chūdro brāhmaṇo na ca brāhmaṇaḥ
12,182.009a sarvopāyais tu lobhasya krodhasya ca vinigrahaḥ
12,182.009c etat pavitraṃ jñātavyaṃ tathā caivātmasaṃyamaḥ
12,182.009d*0496_01 vāryau sarvātmanā tau hi śreyoghātārtham utthitau
12,182.010a nityaṃ krodhāt tapo rakṣec chriyaṃ rakṣeta matsarāt
12,182.010c vidyāṃ mānāvamānābhyām ātmānaṃ tu pramādataḥ
12,182.011a yasya sarve samārambhā nirāśīrbandhanās tv iha
12,182.011c tyāge yasya hutaṃ sarvaṃ sa tyāgī sa ca buddhimān
12,182.012a ahiṃsraḥ sarvabhūtānāṃ maitrāyaṇagataś caret
12,182.012c avisrambhe na gantavyaṃ visrambhe dhārayen manaḥ
12,182.013a parigrahān parityajya bhaved buddhyā jitendriyaḥ
12,182.013c aśokaṃ sthānam ātiṣṭhed iha cāmutra cābhayam
12,182.014a taponityena dāntena muninā saṃyatātmanā
12,182.014c ajitaṃ jetukāmena bhāvyaṃ saṅgeṣv asaṅginā
12,182.015a indriyair gṛhyate yad yat tat tad vyaktam iti sthitiḥ
12,182.015c avyaktam iti vijñeyaṃ liṅgagrāhyam atīndriyam
12,182.016a manaḥ prāṇe nigṛhṇīyāt prāṇaṃ brahmaṇi dhārayet
12,182.016c nirvāṇād eva nirvāṇo na ca kiṃ cid vicintayet
12,182.016e sukhaṃ vai brāhmaṇo brahma sa vai tenādhigacchati
12,182.017a śaucena satataṃ yuktas tathācārasamanvitaḥ
12,182.017c sānukrośaś ca bhūteṣu tad dvijātiṣu lakṣaṇam
12,183.001 bhṛgur uvāca
12,183.001a satyaṃ brahma tapaḥ satyaṃ satyaṃ sṛjati ca prajāḥ
12,183.001c satyena dhāryate lokaḥ svargaṃ satyena gacchati
12,183.002a anṛtaṃ tamaso rūpaṃ tamasā nīyate hy adhaḥ
12,183.002c tamograstā na paśyanti prakāśaṃ tamasāvṛtam
12,183.003a svargaḥ prakāśa ity āhur narakaṃ tama eva ca
12,183.003c satyānṛtāt tad ubhayaṃ prāpyate jagatīcaraiḥ
12,183.004a tatra tv evaṃvidhā vṛttir loke satyānṛtā bhavet
12,183.004c dharmādharmau prakāśaś ca tamo duḥkhaṃ sukhaṃ tathā
12,183.005A tatra yat satyaṃ sa dharmo yo dharmaḥ sa prakāśo yaḥ prakāśas tat sukham iti
12,183.005B tatra yad anṛtaṃ so 'dharmo yo 'dharmas tat tamo yat tamas tad duḥkham iti
12,183.006a śārīrair mānasair duḥkhaiḥ sukhaiś cāpy asukhodayaiḥ
12,183.006A atrocyate
12,183.006c lokasṛṣṭiṃ prapaśyanto na muhyanti vicakṣaṇāḥ
12,183.007a tatra duḥkhavimokṣārthaṃ prayateta vicakṣaṇaḥ
12,183.007c sukhaṃ hy anityaṃ bhūtānām iha loke paratra ca
12,183.008a rāhugrastasya somasya yathā jyotsnā na bhāsate
12,183.008c tathā tamobhibhūtānāṃ bhūtānāṃ bhraśyate sukham
12,183.009A tat khalu dvividhaṃ sukham ucyate śārīraṃ mānasaṃ ca
12,183.009B iha khalv amuṣmiṃś ca loke sarvārambhapravṛttayaḥ sukhārthā abhidhīyante
12,183.009C na hy atas trivargaphalaṃ viśiṣṭataram asti
12,183.009D sa eṣa kāmyo guṇaviśeṣo dharmārthayor ārambhas taddhetur asyotpattiḥ sukhaprayojanā
12,183.010 bharadvāja uvāca
12,183.010A yad etad bhavatābhihitaṃ sukhānāṃ paramāḥ striya iti tan na gṛhṇīmaḥ
12,183.010B na hy eṣām ṛṣīṇāṃ mahati sthitānām aprāpya eṣa guṇaviśeṣo na cainam abhilaṣanti
12,183.010C śrūyate ca bhagavāṃs trilokakṛd brahmā prabhur ekākī tiṣṭhati
12,183.010D brahmacārī na kāmasukheṣv ātmānam avadadhāti
12,183.010E api ca bhagavān viśveśvara umāpatiḥ kāmam abhivartamānam anaṅgatvena śamam anayat
12,183.010F tasmād brūmo na mahātmabhir ayaṃ pratigṛhīto na tv eṣa tāvad viśiṣṭo guṇa iti naitad bhagavataḥ pratyemi
12,183.010G bhagavatā tūktaṃ sukhānāṃ paramāḥ striya iti
12,183.010H lokapravādo 'pi ca bhavati dvividhaḥ phalodayaḥ sukṛtāt sukham avāpyate duṣkṛtād duḥkham iti
12,183.010I atrocyatām
12,183.011 bhṛgur uvāca
12,183.011A anṛtāt khalu tamaḥ prādurbhūtaṃ tamograstā adharmam evānuvartante na dharmam
12,183.011B krodhalobhamohamānānṛtādibhir avacchannā na khalv asmiṃl loke na cāmutra sukham āpnuvanti
12,183.011C vividhavyādhigaṇopatāpair avakīryante
12,183.011D vadhabandharogaparikleśādibhiś ca kṣutpipāsāśramakṛtair upatāpair upatapyante
12,183.011E caṇḍavātātyuṣṇātiśītakṛtaiś ca pratibhayaiḥ śārīrair duḥkhair upatapyante
12,183.011F bandhudhanavināśaviprayogakṛtaiś ca mānasaiḥ śokair abhibhūyante jarāmṛtyukṛtaiś cānyair iti
12,183.012A yas tv etaiḥ śārīrair mānasair duḥkhair na spṛśyate sa sukhaṃ veda
12,183.012B na caite doṣāḥ svarge prādurbhavanti
12,183.012C tatra bhavati khalu
12,183.013a susukhaḥ pavanaḥ svarge gandhaś ca surabhis tathā
12,183.013c kṣutpipāsāśramo nāsti na jarā na ca pāpakam
12,183.014a nityam eva sukhaṃ svarge sukhaṃ duḥkham ihobhayam
12,183.014c narake duḥkham evāhuḥ samaṃ tu paramaṃ padam
12,183.015a pṛthivī sarvabhūtānāṃ janitrī tadvidhāḥ striyaḥ
12,183.015c pumān prajāpatis tatra śukraṃ tejomayaṃ viduḥ
12,183.016a ity etal lokanirmāṇaṃ brahmaṇā vihitaṃ purā
12,183.016c prajā viparivartante svaiḥ svaiḥ karmabhir āvṛtāḥ
12,184.001 bharadvāja uvāca
12,184.001a dānasya kiṃ phalaṃ prāhur dharmasya caritasya ca
12,184.001c tapasaś ca sutaptasya svādhyāyasya hutasya ca
12,184.002 bhṛgur uvāca
12,184.002a hutena śāmyate pāpaṃ svādhyāye śāntir uttamā
12,184.002c dānena bhoga ity āhus tapasā sarvam āpnuyāt
12,184.003a dānaṃ tu dvividhaṃ prāhuḥ paratrārtham ihaiva ca
12,184.003c sadbhyo yad dīyate kiṃ cit tat paratropatiṣṭhati
12,184.004a asatsu dīyate yat tu tad dānam iha bhujyate
12,184.004c yādṛśaṃ dīyate dānaṃ tādṛśaṃ phalam āpyate
12,184.005 bharadvāja uvāca
12,184.005a kiṃ kasya dharmacaraṇaṃ kiṃ vā dharmasya lakṣaṇam
12,184.005c dharmaḥ katividho vāpi tad bhavān vaktum arhati
12,184.006 bhṛgur uvāca
12,184.006a svadharmacaraṇe yuktā ye bhavanti manīṣiṇaḥ
12,184.006c teṣāṃ dharmaphalāvāptir yo 'nyathā sa vimuhyati
12,184.007 bharadvāja uvāca
12,184.007a yad etac cāturāśramyaṃ brahmarṣivihitaṃ purā
12,184.007c teṣāṃ sve sve ya ācārās tān me vaktum ihārhasi
12,184.008 bhṛgur uvāca
12,184.008A pūrvam eva bhagavatā lokahitam anutiṣṭhatā dharmasaṃrakṣaṇārtham āśramāś catvāro 'bhinirdiṣṭāḥ
12,184.008B tatra gurukulavāsam eva tāvat prathamam āśramam udāharanti
12,184.008C samyag atra śaucasaṃskāravinayaniyamapraṇīto vinītātmā ubhe saṃdhye bhāskarāgnidaivatāny upasthāya vihāya tandrālasye guror abhivādanavedābhyāsaśravaṇapavitrīkṛtāntarātmā triṣavaṇam upaspṛśya brahmacaryāgniparicaraṇaguruśuśrūṣānityo bhaikṣādisarvaniveditāntarātmā guruvacananirdeśānuṣṭhānāpratikūlo guruprasādalabdhasvādhyāyatatparaḥ syāt
12,184.009a guruṃ yas tu samārādhya dvijo vedam avāpnuyāt
12,184.009A bhavati cātra ślokaḥ
12,184.009c tasya svargaphalāvāptiḥ sidhyate cāsya mānasam
12,184.010A gārhasthyaṃ khalu dvitīyam āśramaṃ vadanti
12,184.010B tasya samudācāralakṣaṇaṃ sarvam anuvyākhyāsyāmaḥ
12,184.010C samāvṛttānāṃ sadārāṇāṃ sahadharmacaryāphalārthināṃ gṛhāśramo vidhīyate
12,184.010D dharmārthakāmāvāptir hy atra trivargasādhanam avekṣyāgarhitena karmaṇā dhanāny ādāya svādhyāyaprakarṣopalabdhena brahmarṣinirmitena vā adrisāragatena vā havyaniyamābhyāsadaivataprasādopalabdhena vā dhanena gṛhastho gārhasthyaṃ pravartayet
12,184.010E tad dhi sarvāśramāṇāṃ mūlam udāharanti
12,184.010F gurukulavāsinaḥ parivrājakā ye cānye saṃkalpitavrataniyamadharmānuṣṭhāyinas teṣām apy ata eva bhikṣābalisaṃvibhāgāḥ pravartante
12,184.011A vānaprasthānāṃ dravyopaskāra iti prāyaśaḥ khalv ete sādhavaḥ sādhupathyadarśanāḥ svādhyāyaprasaṅginas tīrthābhigamanadeśadarśanārthaṃ pṛthivīṃ paryaṭanti
12,184.011B teṣāṃ pratyutthānābhivādanānasūyāvākpradānasaumukhyaśaktyāsanaśayanābhyavahārasatkriyāś ceti
12,184.012a atithir yasya bhagnāśo gṛhāt pratinivartate
12,184.012A bhavati cātra ślokaḥ
12,184.012c sa dattvā duṣkṛtaṃ tasmai puṇyam ādāya gacchati
12,184.013A api cātra yajñakriyābhir devatāḥ prīyante nivāpena pitaro vedābhyāsaśravaṇadhāraṇena ṛṣayaḥ
12,184.013B apatyotpādanena prajāpatir iti
12,184.014a vatsalāḥ sarvabhūtānāṃ vācyāḥ śrotrasukhā giraḥ
12,184.014A ślokau cātra bhavataḥ
12,184.014c parivādopaghātau ca pāruṣyaṃ cātra garhitam
12,184.015a avajñānam ahaṃkāro dambhaś caiva vigarhitaḥ
12,184.015c ahiṃsā satyam akrodhaḥ sarvāśramagataṃ tapaḥ
12,184.016A api cātra mālyābharaṇavastrābhyaṅgagandhopabhoganṛttagītavāditraśrutisukhanayanābhirāmasaṃdarśanānāṃ prāptir bhakṣyabhojyapeyalehyacoṣyāṇām abhyavahāryāṇāṃ vividhānām upabhogaḥ svadāravihārasaṃtoṣaḥ kāmasukhāvāptir iti
12,184.017a trivargaguṇanirvṛttir yasya nityaṃ gṛhāśrame
12,184.017c sa sukhāny anubhūyeha śiṣṭānāṃ gatim āpnuyāt
12,184.018a uñchavṛttir gṛhastho yaḥ svadharmacaraṇe rataḥ
12,184.018c tyaktakāmasukhārambhas tasya svargo na durlabhaḥ
12,185.001 bhṛgur uvāca
12,185.001A vānaprasthāḥ khalu ṛṣidharmam anusarantaḥ puṇyāni tīrthāni nadīprasravaṇāni suvivikteṣv araṇyeṣu mṛgamahiṣavarāhasṛmaragajākīrṇeṣu tapasyanto 'nusaṃcaranti
12,185.001B tyaktagrāmyavastrāhāropabhogā vanyauṣadhimūlaphalaparṇaparimitavicitraniyatāhārāḥ sthānāsanino bhūmipāṣāṇasikatāśarkarāvālukābhasmaśāyinaḥ kāśakuśacarmavalkalasaṃvṛtāṅgāḥ keśaśmaśrunakharomadhāriṇo niyatakālopasparśanā askannahomabalikālānuṣṭhāyinaḥ samitkuśakusumopahārahomārjanalabdhaviśrāmāḥ śītoṣṇapavananiṣṭaptavibhinnasarvatvaco vividhaniyamayogacaryāvihitadharmānuṣṭhānahṛtamāṃsaśoṇitās tvagasthibhūtā dhṛtiparāḥ sattvayogāc charīrāṇy udvahanti
12,185.002a yas tv etāṃ niyataś caryāṃ brahmarṣivihitāṃ caret
12,185.002c sa dahed agnivad doṣāñ jayel lokāṃś ca durjayān
12,185.003A parivrājakānāṃ punar ācāras tad yathā
12,185.003B vimucyāgnidhanakalatraparibarhasaṅgān ātmanaḥ snehapāśān avadhūya parivrajanti samaloṣṭāśmakāñcanās trivargapravṛtteṣv ārambheṣv asaktabuddhayo 'rimitrodāsīneṣu tulyavṛttayaḥ sthāvarajarāyujāṇḍajasvedajodbhijjānāṃ bhūtānāṃ vāṅmanaḥkarmabhir anabhidrohiṇo 'niketāḥ parvatapulinavṛkṣamūladevatāyatanāny anucaranto vāsārtham upeyur nagaraṃ grāmaṃ vā nagare pañcarātrikā grāmaikarātrikāḥ
12,185.003C praviśya ca prāṇadhāraṇamātrārthaṃ dvijātīnāṃ bhavanāny asaṃkīrṇakarmaṇām upatiṣṭheyuḥ pātrapatitāyācitabhaikṣāḥ kāmakrodhadarpamohalobhakārpaṇyadambhaparivādābhimānahiṃsānivṛttā iti
12,185.004a abhayaṃ sarvabhūtebhyo dattvā carati yo muniḥ
12,185.004A bhavati cātra ślokaḥ
12,185.004c na tasya sarvabhūtebhyo bhayam utpadyate kva cit
12,185.005a kṛtvāgnihotraṃ svaśarīrasaṃsthaṃ; śārīram agniṃ svamukhe juhoti
12,185.005c yo bhaikṣacaryopagatair havirbhiś; citāgnināṃ sa vyatiyāti lokān
12,185.006a mokṣāśramaṃ yaḥ kurute yathoktaṃ; śuciḥ susaṃkalpitabuddhiyuktaḥ
12,185.006c anindhanaṃ jyotir iva praśāntaṃ; sa brahmalokaṃ śrayate dvijātiḥ
12,185.007 bharadvāja uvāca
12,185.007a asmāl lokāt paro lokaḥ śrūyate nopalabhyate
12,185.007c tam ahaṃ jñātum icchāmi tad bhavān vaktum arhati
12,185.008 bhṛgur uvāca
12,185.008a uttare himavatpārśve puṇye sarvaguṇānvite
12,185.008c puṇyaḥ kṣemyaś ca kāmyaś ca sa varo loka ucyate
12,185.009a tatra hy apāpakarmāṇaḥ śucayo 'tyantanirmalāḥ
12,185.009c lobhamohaparityaktā mānavā nirupadravāḥ
12,185.010a sa svargasadṛśo deśas tatra hy uktāḥ śubhā guṇāḥ
12,185.010c kāle mṛtyuḥ prabhavati spṛśanti vyādhayo na ca
12,185.011a na lobhaḥ paradāreṣu svadāranirato janaḥ
12,185.011c na cānyonyavadhas tatra dravyeṣu na ca vismayaḥ
12,185.011e parokṣadharmo naivāsti saṃdeho nāpi jāyate
12,185.012a kṛtasya tu phalaṃ tatra pratyakṣam upalabhyate
12,185.012c śayyāyānāsanopetāḥ prāsādabhavanāśrayāḥ
12,185.012e sarvakāmair vṛtāḥ ke cid dhemābharaṇabhūṣitāḥ
12,185.013a prāṇadhāraṇamātraṃ tu keṣāṃ cid upapadyate
12,185.013c śrameṇa mahatā ke cit kurvanti prāṇadhāraṇam
12,185.014a iha dharmaparāḥ ke cit ke cin naikṛtikā narāḥ
12,185.014c sukhitā duḥkhitāḥ ke cin nirdhanā dhanino 'pare
12,185.015a iha śramo bhayaṃ mohaḥ kṣudhā tīvrā ca jāyate
12,185.015c lobhaś cārthakṛto nṝṇāṃ yena muhyanti paṇḍitāḥ
12,185.016a iha cintā bahuvidhā dharmādharmasya karmaṇaḥ
12,185.016c yas tad vedobhayaṃ prājñaḥ pāpmanā na sa lipyate
12,185.017a sopadhaṃ nikṛtiḥ steyaṃ parivādo 'bhyasūyatā
12,185.017c paropaghāto hiṃsā ca paiśunyam anṛtaṃ tathā
12,185.018a etān āsevate yas tu tapas tasya prahīyate
12,185.018c yas tv etān nācared vidvāṃs tapas tasyābhivardhate
12,185.019a karmabhūmir iyaṃ loka iha kṛtvā śubhāśubham
12,185.019c śubhaiḥ śubham avāpnoti kṛtvāśubham ato 'nyathā
12,185.020a iha prajāpatiḥ pūrvaṃ devāḥ sarṣigaṇās tathā
12,185.020c iṣṭveṣṭatapasaḥ pūtā brahmalokam upāśritāḥ
12,185.021a uttaraḥ pṛthivībhāgaḥ sarvapuṇyatamaḥ śubhaḥ
12,185.021c ihatyās tatra jāyante ye vai puṇyakṛto janāḥ
12,185.022a asatkarmāṇi kurvantas tiryagyoniṣu cāpare
12,185.022c kṣīṇāyuṣas tathaivānye naśyanti pṛthivītale
12,185.023a anyonyabhakṣaṇe saktā lobhamohasamanvitāḥ
12,185.023c ihaiva parivartante na te yānty uttarāṃ diśam
12,185.024a ye gurūn upasevante niyatā brahmacāriṇaḥ
12,185.024c panthānaṃ sarvalokānāṃ te jānanti manīṣiṇaḥ
12,185.025a ity ukto 'yaṃ mayā dharmaḥ saṃkṣepād brahmanirmitaḥ
12,185.025c dharmādharmau hi lokasya yo vai vetti sa buddhimān
12,185.026 bhīṣma uvāca
12,185.026a ity ukto bhṛguṇā rājan bharadvājaḥ pratāpavān
12,185.026c bhṛguṃ paramadharmātmā vismitaḥ pratyapūjayat
12,185.027a eṣa te prabhavo rājañ jagataḥ saṃprakīrtitaḥ
12,185.027c nikhilena mahāprājña kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
12,186.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,186.001a ācārasya vidhiṃ tāta procyamānaṃ tvayānagha
12,186.001c śrotum icchāmi dharmajña sarvajño hy asi me mataḥ
12,186.002 bhīṣma uvāca
12,186.002a durācārā durviceṣṭā duṣprajñāḥ priyasāhasāḥ
12,186.002c asanto hy abhivikhyātāḥ santaś cācāralakṣaṇāḥ
12,186.003a purīṣaṃ yadi vā mūtraṃ ye na kurvanti mānavāḥ
12,186.003c rājamārge gavāṃ madhye dhānyamadhye ca te śubhāḥ
12,186.003d*0497_01 agnyāgāre tathā tīre ye na kurvanti te śubhāḥ
12,186.004a śaucam āvaśyakaṃ kṛtvā devatānāṃ ca tarpaṇam
12,186.004c dharmam āhur manuṣyāṇām upaspṛśya nadīṃ taret
12,186.005a sūryaṃ sadopatiṣṭheta na svapyād bhāskarodaye
12,186.005c sāyaṃ prātar japan saṃdhyāṃ tiṣṭhet pūrvāṃ tathāparām
12,186.006a pañcārdro bhojanaṃ kuryāt prāṅmukho maunam āsthitaḥ
12,186.006c na ninded annabhakṣyāṃś ca svādv asvādu ca bhakṣayet
12,186.007a nārdrapāṇiḥ samuttiṣṭhen nārdrapādaḥ svapen niśi
12,186.007c devarṣināradaproktam etad ācāralakṣaṇam
12,186.008a śucikāmam anaḍvāhaṃ devagoṣṭhaṃ catuṣpatham
12,186.008c brāhmaṇaṃ dhārmikaṃ caiva nityaṃ kuryāt pradakṣiṇam
12,186.009a atithīnāṃ ca sarveṣāṃ preṣyāṇāṃ svajanasya ca
12,186.009c sāmānyaṃ bhojanaṃ bhṛtyaiḥ puruṣasya praśasyate
12,186.010a sāyaṃ prātar manuṣyāṇām aśanaṃ devanirmitam
12,186.010c nāntarā bhojanaṃ dṛṣṭam upavāsī tathā bhavet
12,186.011a homakāle tathā juhvann ṛtukāle tathā vrajan
12,186.011c ananyastrījanaḥ prājño brahmacārī tathā bhavet
12,186.012a amṛtaṃ brāhmaṇocchiṣṭaṃ jananyā hṛdayaṃ kṛtam
12,186.012c upāsīta janaḥ satyaṃ satyaṃ santa upāsate
12,186.012d*0498_01 loṣṭhamardī tṛṇacchedī nakhakhādī tu yo naraḥ
12,186.012d*0498_02 nityocchiṣṭaḥ śaṅkuśuko nehāyur vindate mahat
12,186.013a yajuṣā saṃskṛtaṃ māṃsaṃ nivṛtto māṃsabhakṣaṇāt
12,186.013c na bhakṣayed vṛthāmāṃsaṃ pṛṣṭhamāṃsaṃ ca varjayet
12,186.014a svadeśe paradeśe vā atithiṃ nopavāsayet
12,186.014c kāmyaṃ karmaphalaṃ labdhvā gurūṇām upapādayet
12,186.015a gurubhya āsanaṃ deyaṃ kartavyaṃ cābhivādanam
12,186.015c gurūn abhyarcya yujyante āyuṣā yaśasā śriyā
12,186.016a nekṣetādityam udyantaṃ na ca nagnāṃ parastriyam
12,186.016c maithunaṃ samaye dharmyaṃ guhyaṃ caiva samācaret
12,186.017a tīrthānāṃ hṛdayaṃ tīrthaṃ śucīnāṃ hṛdayaṃ śuciḥ
12,186.017c sarvam āryakṛtaṃ śaucaṃ vālasaṃsparśanāni ca
12,186.018a darśane darśane nityaṃ sukhapraśnam udāharet
12,186.018c sāyaṃ prātaś ca viprāṇāṃ pradiṣṭam abhivādanam
12,186.019a devagoṣṭhe gavāṃ madhye brāhmaṇānāṃ kriyāpathe
12,186.019c svādhyāye bhojane caiva dakṣiṇaṃ pāṇim uddharet
12,186.019d*0499_01 sāyaṃprātaś ca viprāṇāṃ pūjanaṃ ca yathāvidhi
12,186.020a paṇyānāṃ śobhanaṃ paṇyaṃ kṛṣīṇāṃ bādyate kṛṣiḥ
12,186.020c bahukāraṃ ca sasyānāṃ vāhye vāhyaṃ tathā gavām
12,186.021a saṃpannaṃ bhojane nityaṃ pānīye tarpaṇaṃ tathā
12,186.021c suśṛtaṃ pāyase brūyād yavāgvāṃ kṛsare tathā
12,186.022a śmaśrukarmaṇi saṃprāpte kṣute snāne 'tha bhojane
12,186.022c vyādhitānāṃ ca sarveṣām āyuṣyam abhinandanam
12,186.023a pratyādityaṃ na meheta na paśyed ātmanaḥ śakṛt
12,186.023c sutastriyā ca śayanaṃ sahabhojyaṃ ca varjayet
12,186.024a tvaṃkāraṃ nāmadheyaṃ ca jyeṣṭhānāṃ parivarjayet
12,186.024c avarāṇāṃ samānānām ubhayeṣāṃ na duṣyati
12,186.025a hṛdayaṃ pāpavṛttānāṃ pāpam ākhyāti vaikṛtam
12,186.025c jñānapūrvaṃ vinaśyanti gūhamānā mahājane
12,186.026a jñānapūrvaṃ kṛtaṃ pāpaṃ chādayanty abahuśrutāḥ
12,186.026c nainaṃ manuṣyāḥ paśyanti paśyanti tridivaukasaḥ
12,186.027a pāpena hi kṛtaṃ pāpaṃ pāpam evānuvartate
12,186.027b*0500_01 dharmeṇāpihito dharmo dharmam evānuvartate
12,186.027c dhārmikeṇa kṛto dharmaḥ kartāram anuvartate
12,186.027d*0501_01 pāpaṃ kṛtaṃ na sphurate yathāghair
12,186.027d*0501_02 vipācyamānaṃ punar eti kartuḥ
12,186.028a pāpaṃ kṛtaṃ na smaratīha mūḍho; vivartamānasya tad eti kartuḥ
12,186.028c rāhur yathā candram upaiti cāpi; tathābudhaṃ pāpam upaiti karma
12,186.029a āśayā saṃcitaṃ dravyaṃ yat kāle neha bhujyate
12,186.029c tad budhā na praśaṃsanti maraṇaṃ na pratīkṣate
12,186.030a mānasaṃ sarvabhūtānāṃ dharmam āhur manīṣiṇaḥ
12,186.030c tasmāt sarveṣu bhūteṣu manasā śivam ācaret
12,186.031a eka eva cared dharmaṃ nāsti dharme sahāyatā
12,186.031c kevalaṃ vidhim āsādya sahāyaḥ kiṃ kariṣyati
12,186.032a devā yonir manuṣyāṇāṃ devānām amṛtaṃ divi
12,186.032c pretyabhāve sukhaṃ dharmāc chaśvat tair upabhujyate
12,187.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,187.001a adhyātmaṃ nāma yad idaṃ puruṣasyeha cintyate
12,187.001c yad adhyātmaṃ yataś caitat tan me brūhi pitāmaha
12,187.001d*0502_01 kutaḥ sṛṣṭam idaṃ viśvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam
12,187.001d*0502_02 pralaye ca kam abhyeti tan me vaktum ihārhasi
12,187.002 bhīṣma uvāca
12,187.002a adhyātmam iti māṃ pārtha yad etad anupṛcchasi
12,187.002c tad vyākhyāsyāmi te tāta śreyaskarataraṃ sukham
12,187.002d*0503_01 sṛṣṭipralayasaṃyuktam ācāryaiḥ paridarśitam
12,187.003a yaj jñātvā puruṣo loke prītiṃ saukhyaṃ ca vindati
12,187.003c phalalābhaś ca sadyaḥ syāt sarvabhūtahitaṃ ca tat
12,187.003d*0504_01 ātmānam amalaṃ rājann āvṛtyaivaṃ vyavasthitam
12,187.003d*0504_02 tasmin prakāśate nityaṃ tamaḥ somo yathaiva tat
12,187.003d*0504_03 tad vidvān naṣṭapāpmaiṣa brahmabhūyāya kalpate
12,187.003d*0504_04 aṇḍāvaraṇabhūtānāṃ paryantaṃ hi yathā tamaḥ
12,187.004a pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
12,187.004c mahābhūtāni bhūtānāṃ sarveṣāṃ prabhavāpyayau
12,187.005a tataḥ sṛṣṭāni tatraiva tāni yānti punaḥ punaḥ
12,187.005c mahābhūtāni bhūteṣu sāgarasyormayo yathā
12,187.006a prasārya ca yathāṅgāni kūrmaḥ saṃharate punaḥ
12,187.006c tadvad bhūtāni bhūtātmā sṛṣṭvā saṃharate punaḥ
12,187.006d*0505_01 sa teṣāṃ guṇasaṃghātaḥ śarīre bharatarṣabha
12,187.006d*0505_02 satataṃ pravilīyante guṇās te prabhavanti ca
12,187.006d*0505_03 yad vinā naiva śṛṇute na paśyati na dīpyate
12,187.006d*0505_04 yad adhīnaṃ yatas tasmād adhyātmam iti kathyate
12,187.006d*0505_05 jñānaṃ tad ekarūpākhyaṃ nānāprajñānvitaṃ tadā
12,187.006d*0505_06 na te vācānurūpaṃ syād yayā[thā] rā[ra]savivarjitam
12,187.006d*0505_07 ākāśāt khalu yājyeṣu bhavanti sumahāguṇāḥ
12,187.006d*0505_08 iti tanmayam evaitat sarvaṃ sthāvarajaṅgamam
12,187.006d*0505_09 pralaye ca tam abhyeti tasmād utsṛjyate punaḥ
12,187.006d*0505_10 mahābhūteṣu bhūtātmā sṛṣṭvā saṃharate punaḥ
12,187.007a mahābhūtāni pañcaiva sarvabhūteṣu bhūtakṛt
12,187.007c akarot teṣu vaiṣamyaṃ tat tu jīvo 'nu paśyati
12,187.008a śabdaḥ śrotraṃ tathā khāni trayam ākāśayonijam
12,187.008c vāyos tvaksparśaceṣṭāś ca vāg ity etac catuṣṭayam
12,187.009a rūpaṃ cakṣus tathā paktis trividhaṃ teja ucyate
12,187.009c rasaḥ kledaś ca jihvā ca trayo jalaguṇāḥ smṛtāḥ
12,187.010a ghreyaṃ ghrāṇaṃ śarīraṃ ca te tu bhūmiguṇās trayaḥ
12,187.010c mahābhūtāni pañcaiva ṣaṣṭhaṃ tu mana ucyate
12,187.011a indriyāṇi manaś caiva vijñānāny asya bhārata
12,187.011c saptamī buddhir ity āhuḥ kṣetrajñaḥ punar aṣṭamaḥ
12,187.012a cakṣur ālokanāyaiva saṃśayaṃ kurute manaḥ
12,187.012c buddhir adhyavasāyāya kṣetrajñaḥ sākṣivat sthitaḥ
12,187.012d*0506_01 cicchaktyādhiṣṭhitā buddhiś cetanety abhiviśrutā
12,187.012d*0506_02 cetanānantaro jīvas tad āvetti ca lakṣyate
12,187.012d*0506_03 notsṛjan visṛjaṃś caiva śarīraṃ dṛśyate yadā
12,187.012d*0506_04 tasmiṃś cetopalabdhiḥ syāt tamo vācchādayaty uta
12,187.013a ūrdhvaṃ pādatalābhyāṃ yad arvāg ūrdhvaṃ ca paśyati
12,187.013c etena sarvam evedaṃ viddhy abhivyāptam antaram
12,187.014a puruṣe cendriyāṇīha veditavyāni kṛtsnaśaḥ
12,187.014c tamo rajaś ca sattvaṃ ca viddhi bhāvāṃs tadāśrayān
12,187.015a etāṃ buddhvā naro buddhyā bhūtānām āgatiṃ gatim
12,187.015c samavekṣya śanaiś caiva labhate śamam uttamam
12,187.016a guṇān nenīyate buddhir buddhir evendriyāṇy api
12,187.016c manaḥṣaṣṭhāni sarvāṇi buddhyabhāve kuto guṇāḥ
12,187.016d*0507_01 yena saṃkalpayaty arthaṃ kiṃ cid bhavati tanmanaḥ
12,187.017a iti tanmayam evaitat sarvaṃ sthāvarajaṅgamam
12,187.017c pralīyate codbhavati tasmān nirdiśyate tathā
12,187.018a yena paśyati tac cakṣuḥ śṛṇoti śrotram ucyate
12,187.018c jighrati ghrāṇam ity āhū rasaṃ jānāti jihvayā
12,187.019a tvacā spṛśati ca sparśān buddhir vikriyate 'sakṛt
12,187.019c yena saṃkalpayaty arthaṃ kiṃ cid bhavati tan manaḥ
12,187.020a adhiṣṭhānāni buddher hi pṛthag arthāni pañcadhā
12,187.020c pañcendriyāṇi yāny āhus tāny adṛśyo 'dhitiṣṭhati
12,187.021a puruṣādhiṣṭhitā buddhis triṣu bhāveṣu vartate
12,187.021c kadā cil labhate prītiṃ kadā cid anuśocati
12,187.022a na sukhena na duḥkhena kadā cid api vartate
12,187.022c evaṃ narāṇāṃ manasi triṣu bhāveṣv avasthitā
12,187.023a seyaṃ bhāvātmikā bhāvāṃs trīn etān nātivartate
12,187.023c saritāṃ sāgaro bhartā mahāvelām ivormimān
12,187.024a atibhāvagatā buddhir bhāve manasi vartate
12,187.024c pravartamānaṃ hi rajas tadbhāvam anuvartate
12,187.025a indriyāṇi hi sarvāṇi pradarśayati sā sadā
12,187.025c prītiḥ sattvaṃ rajaḥ śokas tamo mohaś ca te trayaḥ
12,187.026a ye ye ca bhāvā loke 'smin sarveṣv eteṣu te triṣu
12,187.026b*0508_01 sattvaṃ buddhis tamobhāvaḥ prītiyogāt pravartate
12,187.026c iti buddhigatiḥ sarvā vyākhyātā tava bhārata
12,187.027a indriyāṇi ca sarvāṇi vijetavyāni dhīmatā
12,187.027c sattvaṃ rajas tamaś caiva prāṇināṃ saṃśritāḥ sadā
12,187.028a trividhā vedanā caiva sarvasattveṣu dṛśyate
12,187.028c sāttvikī rājasī caiva tāmasī ceti bhārata
12,187.029a sukhasparśaḥ sattvaguṇo duḥkhasparśo rajoguṇaḥ
12,187.029c tamoguṇena saṃyuktau bhavato 'vyāvahārikau
12,187.030a tatra yat prītisaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet
12,187.030c vartate sāttviko bhāva ity avekṣeta tat tadā
12,187.031a atha yad duḥkhasaṃyuktam atuṣṭikaram ātmanaḥ
12,187.031c pravṛttaṃ raja ity eva tann asaṃrabhya cintayet
12,187.032a atha yan mohasaṃyuktam avyaktam iva yad bhavet
12,187.032c apratarkyam avijñeyaṃ tamas tad upadhārayet
12,187.033a praharṣaḥ prītir ānandaḥ sukhaṃ saṃśāntacittatā
12,187.033c kathaṃ cid abhivartanta ity ete sāttvikā guṇāḥ
12,187.034a atuṣṭiḥ paritāpaś ca śoko lobhas tathākṣamā
12,187.034c liṅgāni rajasas tāni dṛśyante hetvahetubhiḥ
12,187.035a abhimānas tathā mohaḥ pramādaḥ svapnatandritā
12,187.035c kathaṃ cid abhivartante vividhās tāmasā guṇāḥ
12,187.036a dūragaṃ bahudhāgāmi prārthanāsaṃśayātmakam
12,187.036c manaḥ suniyataṃ yasya sa sukhī pretya ceha ca
12,187.037a sattvakṣetrajñayor etad antaraṃ paśya sūkṣmayoḥ
12,187.037c sṛjate tu guṇān eka eko na sṛjate guṇān
12,187.038a maśakodumbarau cāpi saṃprayuktau yathā sadā
12,187.038c anyonyam anyau ca yathā saṃprayogas tathā tayoḥ
12,187.039a pṛthagbhūtau prakṛtyā tau saṃprayuktau ca sarvadā
12,187.039c yathā matsyo jalaṃ caiva saṃprayuktau tathaiva tau
12,187.040a na guṇā vidur ātmānaṃ sa guṇān vetti sarvaśaḥ
12,187.040c paridraṣṭā guṇānāṃ ca saṃsraṣṭā manyate sadā
12,187.041a indriyais tu pradīpārthaṃ kurute buddhisaptamaiḥ
12,187.041c nirviceṣṭair ajānadbhiḥ paramātmā pradīpavat
12,187.042a sṛjate hi guṇān sattvaṃ kṣetrajñaḥ paripaśyati
12,187.042c saṃprayogas tayor eṣa sattvakṣetrajñayor dhruvaḥ
12,187.043a āśrayo nāsti sattvasya kṣetrajñasya ca kaś cana
12,187.043c sattvaṃ manaḥ saṃsṛjati na guṇān vai kadā cana
12,187.044a raśmīṃs teṣāṃ sa manasā yadā samyaṅ niyacchati
12,187.044c tadā prakāśate 'syātmā ghaṭe dīpo jvalann iva
12,187.045a tyaktvā yaḥ prākṛtaṃ karma nityam ātmaratir muniḥ
12,187.045c sarvabhūtātmabhūtaḥ syāt sa gacchet paramāṃ gatim
12,187.046a yathā vāricaraḥ pakṣī lipyamāno na lipyate
12,187.046c evam eva kṛtaprajño bhūteṣu parivartate
12,187.047a evaṃsvabhāvam evaitat svabuddhyā viharen naraḥ
12,187.047c aśocann aprahṛṣyaṃś ca cared vigatamatsaraḥ
12,187.048a svabhāvasiddhyā saṃsiddhān sa nityaṃ sṛjate guṇān
12,187.048c ūrṇanābhir yathā sraṣṭā vijñeyās tantuvad guṇāḥ
12,187.049a pradhvastā na nivartante nivṛttir nopalabhyate
12,187.049c pratyakṣeṇa parokṣaṃ tad anumānena sidhyati
12,187.050a evam eke vyavasyanti nivṛttir iti cāpare
12,187.050c ubhayaṃ saṃpradhāryaitad adhyavasyed yathāmati
12,187.051a itīmaṃ hṛdayagranthiṃ buddhibhedamayaṃ dṛḍham
12,187.051c vimucya sukham āsīta na śocec chinnasaṃśayaḥ
12,187.052a malināḥ prāpnuyuḥ śuddhiṃ yathā pūrṇāṃ nadīṃ narāḥ
12,187.052c avagāhya suvidvaṃso viddhi jñānam idaṃ tathā
12,187.053a mahānadīṃ hi pārajñas tapyate na taran yathā
12,187.053b*0509_01 na tu tapyati tattvajñaḥ phale jñāte taraty uta
12,187.053c evaṃ ye vidur adhyātmaṃ kaivalyaṃ jñānam uttamam
12,187.054a etāṃ buddhvā naraḥ sarvāṃ bhūtānām āgatiṃ gatim
12,187.054c avekṣya ca śanair buddhyā labhate śaṃ paraṃ tataḥ
12,187.055a trivargo yasya viditaḥ prāgjyotiḥ sa vimucyate
12,187.055c anviṣya manasā yuktas tattvadarśī nirutsukaḥ
12,187.056a na cātmā śakyate draṣṭum indriyeṣu vibhāgaśaḥ
12,187.056c tatra tatra visṛṣṭeṣu durjayeṣv akṛtātmabhiḥ
12,187.057a etad buddhvā bhaved buddhaḥ kim anyad buddhalakṣaṇam
12,187.057b*0510_01 pratigṛhya ca nihnoti hy anyathā ca pradṛśyate
12,187.057b*0510_02 na sarpati ca yaṃ prāhuḥ sarvatra pratihanyate
12,187.057b*0510_03 dhūmena cāprasanno 'gnir yathārkaṃ na pravartayet
12,187.057b*0510_04 dhiṣṇyādhipe prasanne tu sthitim etāṃ nirīkṣate
12,187.057b*0510_05 atidūrāc ca sūkṣmatvāt prasthānaṃ na prakāśate
12,187.057b*0510_06 prapadya tac chrutāhvāni cinmayaṃ svīkṛtaṃ vinā
12,187.057c vijñāya tad dhi manyante kṛtakṛtyā manīṣiṇaḥ
12,187.058a na bhavati viduṣāṃ tato bhayaṃ; yad aviduṣāṃ sumahad bhayaṃ bhavet
12,187.058c na hi gatir adhikāsti kasya cit; sati hi guṇe pravadanty atulyatām
12,187.059a yat karoty anabhisaṃdhipūrvakaṃ; tac ca nirṇudati yat purā kṛtam
12,187.059c nāpriyaṃ tad ubhayaṃ kutaḥ priyaṃ; tasya taj janayatīha kurvataḥ
12,187.059d*0511_01 lokam āturam asūyate janas
12,187.059d*0511_02 tasya taj janayatīha sarvataḥ
12,187.060a loka āturajanān virāviṇas; tat tad eva bahu paśya śocataḥ
12,187.060c tatra paśya kuśalān aśocato; ye vidus tad ubhayaṃ padaṃ sadā
12,188.001 bhīṣma uvāca
12,188.001a hanta vakṣyāmi te pārtha dhyānayogaṃ caturvidham
12,188.001c yaṃ jñātvā śāśvatīṃ siddhiṃ gacchanti paramarṣayaḥ
12,188.002a yathā svanuṣṭhitaṃ dhyānaṃ tathā kurvanti yoginaḥ
12,188.002c maharṣayo jñānatṛptā nirvāṇagatamānasāḥ
12,188.003a nāvartante punaḥ pārtha muktāḥ saṃsāradoṣataḥ
12,188.003c janmadoṣaparikṣīṇāḥ svabhāve paryavasthitāḥ
12,188.004a nirdvaṃdvā nityasattvasthā vimuktā nityam āśritāḥ
12,188.004c asaṅgīny avivādīni manaḥśāntikarāṇi ca
12,188.005a tatra svādhyāyasaṃśliṣṭam ekāgraṃ dhārayen manaḥ
12,188.005c piṇḍīkṛtyendriyagrāmam āsīnaḥ kāṣṭhavan muniḥ
12,188.006a śabdaṃ na vindec chrotreṇa sparśaṃ tvacā na vedayet
12,188.006c rūpaṃ na cakṣuṣā vidyāj jihvayā na rasāṃs tathā
12,188.007a ghreyāṇy api ca sarvāṇi jahyād dhyānena yogavit
12,188.007c pañcavargapramāthīni necchec caitāni vīryavān
12,188.008a tato manasi saṃsajya pañcavargaṃ vicakṣaṇaḥ
12,188.008c samādadhyān mano bhrāntam indriyaiḥ saha pañcabhiḥ
12,188.009a visaṃcāri nirālambaṃ pañcadvāraṃ calācalam
12,188.009c pūrve dhyānapathe dhīraḥ samādadhyān mano 'ntaram
12,188.010a indriyāṇi manaś caiva yadā piṇḍīkaroty ayam
12,188.010c eṣa dhyānapathaḥ pūrvo mayā samanuvarṇitaḥ
12,188.011a tasya tat pūrvasaṃruddhaṃ manaḥṣaṣṭham anantaram
12,188.011c sphuriṣyati samudbhrāntaṃ vidyud ambudhare yathā
12,188.012a jalabindur yathā lolaḥ parṇasthaḥ sarvataś calaḥ
12,188.012c evam evāsya tac cittaṃ bhavati dhyānavartmani
12,188.013a samāhitaṃ kṣaṇaṃ kiṃ cid dhyānavartmani tiṣṭhati
12,188.013c punar vāyupathaṃ bhrāntaṃ mano bhavati vāyuvat
12,188.014a anirvedo gatakleśo gatatandrīr amatsaraḥ
12,188.014c samādadhyāt punaś ceto dhyānena dhyānayogavit
12,188.015a vicāraś ca vitarkaś ca vivekaś copajāyate
12,188.015c muneḥ samādadhānasya prathamaṃ dhyānam āditaḥ
12,188.016a manasā kliśyamānas tu samādhānaṃ ca kārayet
12,188.016c na nirvedaṃ munir gacchet kuryād evātmano hitam
12,188.017a pāṃsubhasmakarīṣāṇāṃ yathā vai rāśayaś citāḥ
12,188.017c sahasā vāriṇā siktā na yānti paribhāvanām
12,188.018a kiṃ cit snigdhaṃ yathā ca syāc chuṣkacūrṇam abhāvitam
12,188.018c kramaśas tu śanair gacchet sarvaṃ tat paribhāvanam
12,188.019a evam evendriyagrāmaṃ śanaiḥ saṃparibhāvayet
12,188.019c saṃharet kramaśaś caiva sa samyak praśamiṣyati
12,188.020a svayam eva manaś caiva pañcavargaś ca bhārata
12,188.020c pūrvaṃ dhyānapathaṃ prāpya nityayogena śāmyati
12,188.021a na tat puruṣakāreṇa na ca daivena kena cit
12,188.021c sukham eṣyati tat tasya yad evaṃ saṃyatātmanaḥ
12,188.022a sukhena tena saṃyukto raṃsyate dhyānakarmaṇi
12,188.022c gacchanti yogino hy evaṃ nirvāṇaṃ tan nirāmayam
12,189.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,189.001a cāturāśramyam uktaṃ te rājadharmās tathaiva ca
12,189.001c nānāśrayāś ca bahava itihāsāḥ pṛthagvidhāḥ
12,189.002a śrutās tvattaḥ kathāś caiva dharmayuktā mahāmate
12,189.002c saṃdeho 'sti tu kaś cin me tad bhavān vaktum arhati
12,189.003a jāpakānāṃ phalāvāptiṃ śrotum icchāmi bhārata
12,189.003c kiṃ phalaṃ japatām uktaṃ kva vā tiṣṭhanti jāpakāḥ
12,189.004a japasya ca vidhiṃ kṛtsnaṃ vaktum arhasi me 'nagha
12,189.004c jāpakā iti kiṃ caitat sāṃkhyayogakriyāvidhiḥ
12,189.005a kiṃ yajñavidhir evaiṣa kim etaj japyam ucyate
12,189.005c etan me sarvam ācakṣva sarvajño hy asi me mataḥ
12,189.006 bhīṣma uvāca
12,189.006a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,189.006c yamasya yat purā vṛttaṃ kālasya brāhmaṇasya ca
12,189.006d*0511_01 sāṃkhyayogau tu yāv uktau munibhir mokṣadarśibhiḥ
12,189.006d*0512_01 ikṣvākoś caiva mṛtyoś ca vivādo dharmakāraṇāt
12,189.007a saṃnyāsa eva vedānte vartate japanaṃ prati
12,189.007c vedavādābhinirvṛttā śāntir brahmaṇy avasthitau
12,189.007e mārgau tāv apy ubhāv etau saṃśritau na ca saṃśritau
12,189.008a yathā saṃśrūyate rājan kāraṇaṃ cātra vakṣyate
12,189.008b*0513_01 krameṇa caiṣa vihito japayajñavidhir nṛpa
12,189.008b*0513_02 sālambanam iti jñeyaṃ japayajñātmakaṃ śubham
12,189.008c manaḥsamādhir atrāpi tathendriyajayaḥ smṛtaḥ
12,189.009a satyam agniparīcāro viviktānāṃ ca sevanam
12,189.009c dhyānaṃ tapo damaḥ kṣāntir anasūyā mitāśanam
12,189.010a viṣayapratisaṃhāro mitajalpas tathā śamaḥ
12,189.010c eṣa pravṛttako dharmo nivṛttakam atho śṛṇu
12,189.011a yathā nivartate karma japato brahmacāriṇaḥ
12,189.011b*0514_01 na japo na ca vai dhyānaṃ necchā na dveṣaharṣaṇau
12,189.011b*0514_02 yujyate nṛpaśārdūla susaṃvedyaṃ hi tat kila
12,189.011b*0514_03 japam āvartayan nityaṃ japan vai brahmacārikam
12,189.011b*0514_04 tadarthabuddhyā saṃyāti manasā jāpakaḥ param
12,189.011b*0514_05 yathā saṃśrūyate jāpo yena vai jāpako bhavet
12,189.011b*0514_06 saṃhitāpraṇavenaiva sāvitrī ca parā matā
12,189.011b*0514_07 yad anyad ucitaṃ śuddhaṃ vedasmṛty upapāditam
12,189.011c etat sarvam aśeṣeṇa yathoktaṃ parivarjayet
12,189.011e trividhaṃ mārgam āsādya vyaktāvyaktam anāśrayam
12,189.012a kuśoccayaniṣaṇṇaḥ san kuśahastaḥ kuśaiḥ śikhī
12,189.012c cīraiḥ parivṛtas tasmin madhye channaḥ kuśais tathā
12,189.013a viṣayebhyo namaskuryād viṣayān na ca bhāvayet
12,189.013c sāmyam utpādya manaso manasy eva mano dadhat
12,189.014a tad dhiyā dhyāyati brahma japan vai saṃhitāṃ hitām
12,189.014c saṃnyasyaty atha vā tāṃ vai samādhau paryavasthitaḥ
12,189.015a dhyānam utpādayaty atra saṃhitābalasaṃśrayāt
12,189.015c śuddhātmā tapasā dānto nivṛttadveṣakāmavān
12,189.015d*0515_01 athābhimatamantreṇa praṇavādyaṃ japet kṛtī
12,189.015d*0515_02 yasminn evābhipatitaṃ manas tatra niveśayet
12,189.015d*0515_03 samādhau sa hi mantre tu saṃhitāṃ vā yathāvidhi
12,189.016a arāgamoho nirdvaṃdvo na śocati na sajjate
12,189.016c na kartākaraṇīyānāṃ na kāryāṇām iti sthitiḥ
12,189.017a na cāhaṃkārayogena manaḥ prasthāpayet kva cit
12,189.017c na cātmagrahaṇe yukto nāvamānī na cākriyaḥ
12,189.018a dhyānakriyāparo yukto dhyānavān dhyānaniścayaḥ
12,189.018c dhyāne samādhim utpādya tad api tyajati kramāt
12,189.019a sa vai tasyām avasthāyāṃ sarvatyāgakṛtaḥ sukhī
12,189.019c nirīhas tyajati prāṇān brāhmīṃ saṃśrayate tanum
12,189.019d*0516_01 nirālambo bhavet smṛtvā maraṇāya samādhimān
12,189.019d*0516_02 sarvāṃl lokān samākramya kramāt prāpnoti vai param
12,189.020a atha vā necchate tatra brahmakāyaniṣevaṇam
12,189.020c utkrāmati ca mārgastho naiva kva cana jāyate
12,189.021a ātmabuddhiṃ samāsthāya śāntībhūto nirāmayaḥ
12,189.021c amṛtaṃ virajaḥśuddham ātmānaṃ pratipadyate
12,190.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,190.001a gatīnām uttamā prāptiḥ kathitā jāpakeṣv iha
12,190.001c ekaivaiṣā gatis teṣām uta yānty aparām api
12,190.002 bhīṣma uvāca
12,190.002a śṛṇuṣvāvahito rājañ jāpakānāṃ gatiṃ vibho
12,190.002c yathā gacchanti nirayam anekaṃ puruṣarṣabha
12,190.003a yathoktam etat pūrvaṃ yo nānutiṣṭhati jāpakaḥ
12,190.003c ekadeśakriyaś cātra nirayaṃ sa nigacchati
12,190.004a avajñānena kurute na tuṣyati na śocati
12,190.004c īdṛśo jāpako yāti nirayaṃ nātra saṃśayaḥ
12,190.005a ahaṃkārakṛtaś caiva sarve nirayagāminaḥ
12,190.005c parāvamānī puruṣo bhavitā nirayopagaḥ
12,190.006a abhidhyāpūrvakaṃ japyaṃ kurute yaś ca mohitaḥ
12,190.006c yatrābhidhyāṃ sa kurute taṃ vai nirayam ṛcchati
12,190.007a athaiśvaryapravṛttaḥ sañ jāpakas tatra rajyate
12,190.007c sa eva nirayas tasya nāsau tasmāt pramucyate
12,190.008a rāgeṇa jāpako japyaṃ kurute tatra mohitaḥ
12,190.008c yatrāsya rāgaḥ patati tatra tatropajāyate
12,190.009a durbuddhir akṛtaprajñaś cale manasi tiṣṭhati
12,190.009c calām eva gatiṃ yāti nirayaṃ vādhigacchati
12,190.010a akṛtaprajñako bālo mohaṃ gacchati jāpakaḥ
12,190.010c sa mohān nirayaṃ yāti tatra gatvānuśocati
12,190.011a dṛḍhagrāhī karomīti japyaṃ japati jāpakaḥ
12,190.011c na saṃpūrṇo na vā yukto nirayaṃ so 'dhigacchati
12,190.012 yudhiṣṭhira uvāca
12,190.012a animittaṃ paraṃ yat tad avyaktaṃ brahmaṇi sthitam
12,190.012c sadbhūto jāpakaḥ kasmāt sa śarīram athāviśet
12,190.013 bhīṣma uvāca
12,190.013a duṣprajñānena nirayā bahavaḥ samudāhṛtāḥ
12,190.013c praśastaṃ jāpakatvaṃ ca doṣāś caite tadātmakāḥ
12,191.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,191.001a kīdṛśo jāpako yāti nirayaṃ varṇayasva me
12,191.001c kautūhalaṃ hi me jātaṃ tad bhavān vaktum arhati
12,191.002 bhīṣma uvāca
12,191.002a dharmasyāṃśaḥ prasūto 'si dharmiṣṭho 'si svabhāvataḥ
12,191.002c dharmamūlāśrayaṃ vākyaṃ śṛṇuṣvāvahito 'nagha
12,191.003a amūni yāni sthānāni devānāṃ paramātmanām
12,191.003c nānāsaṃsthānavarṇāni nānārūpaphalāni ca
12,191.004a divyāni kāmacārīṇi vimānāni sabhās tathā
12,191.004c ākrīḍā vividhā rājan padminyaś cāmalodakāḥ
12,191.005a caturṇāṃ lokapālānāṃ śukrasyātha bṛhaspateḥ
12,191.005c marutāṃ viśvadevānāṃ sādhyānām aśvinor api
12,191.006a rudrādityavasūnāṃ ca tathānyeṣāṃ divaukasām
12,191.006c ete vai nirayās tāta sthānasya paramātmanaḥ
12,191.007a abhayaṃ cānimittaṃ ca na ca kleśabhayāvṛtam
12,191.007c dvābhyāṃ muktaṃ tribhir muktam aṣṭābhis tribhir eva ca
12,191.008a caturlakṣaṇavarjaṃ tu catuṣkāraṇavarjitam
12,191.008c apraharṣam anānandam aśokaṃ vigataklamam
12,191.009a kālaḥ saṃpacyate tatra na kālas tatra vai prabhuḥ
12,191.009c sa kālasya prabhū rājan svargasyāpi tatheśvaraḥ
12,191.009d*0517_01 etad vai brahmaṇaḥ sthānaṃ jāpakasya mahātmanaḥ
12,191.009d*0517_02 tatrasthaṃ paramātmānaṃ dhyāyan vai susamāhitaḥ
12,191.009d*0517_03 hiraṇyagarbhasāyujyaṃ prāpnuyād vā nṛpottama
12,191.010a ātmakevalatāṃ prāptas tatra gatvā na śocati
12,191.010c īdṛśaṃ paramaṃ sthānaṃ nirayās te ca tādṛśāḥ
12,191.011a ete te nirayāḥ proktāḥ sarva eva yathātatham
12,191.011c tasya sthānavarasyeha sarve nirayasaṃjñitāḥ
12,192.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,192.001a kālamṛtyuyamānāṃ ca brāhmaṇasya ca sattama
12,192.001c vivādo vyāhṛtaḥ pūrvaṃ tad bhavān vaktum arhati
12,192.002 bhīṣma uvāca
12,192.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,192.002c ikṣvākoḥ sūryaputrasya yad vṛttaṃ brāhmaṇasya ca
12,192.003a kālasya mṛtyoś ca tathā yad vṛttaṃ tan nibodha me
12,192.003c yathā sa teṣāṃ saṃvādo yasmin sthāne 'pi cābhavat
12,192.003d*0518_01 yenaiva kāraṇenātra dharmavādasamanvitaḥ
12,192.004a brāhmaṇo jāpakaḥ kaś cid dharmavṛtto mahāyaśāḥ
12,192.004c ṣaḍaṅgavin mahāprājñaḥ paippalādiḥ sa kauśikaḥ
12,192.005a tasyāparokṣaṃ vijñānaṃ ṣaḍaṅgeṣu tathaiva ca
12,192.005c vedeṣu caiva niṣṇāto himavatpādasaṃśrayaḥ
12,192.006a so 'ntyaṃ brāhmaṃ tapas tepe saṃhitāṃ saṃyato japan
12,192.006c tasya varṣasahasraṃ tu niyamena tathā gatam
12,192.007a sa devyā darśitaḥ sākṣāt prītāsmīti tadā kila
12,192.007c japyam āvartayaṃs tūṣṇīṃ na ca tāṃ kiṃ cid abravīt
12,192.008a tasyānukampayā devī prītā samabhavat tadā
12,192.008c vedamātā tatas tasya taj japyaṃ samapūjayat
12,192.008d*0519_01 caturbhir akṣarair yuktā somapāne 'kṣarāṣṭakā
12,192.008d*0519_02 jagadbījasamāyuktā caturviṃśākṣarātmikā
12,192.009a samāptajapyas tūtthāya śirasā pādayos tathā
12,192.009c papāta devyā dharmātmā vacanaṃ cedam abravīt
12,192.010a diṣṭyā devi prasannā tvaṃ darśanaṃ cāgatā mama
12,192.010c yadi vāpi prasannāsi japye me ramatāṃ manaḥ
12,192.011 sāvitry uvāca
12,192.011a kiṃ prārthayasi viprarṣe kiṃ ceṣṭaṃ karavāṇi te
12,192.011c prabrūhi japatāṃ śreṣṭha sarvaṃ tat te bhaviṣyati
12,192.012 bhīṣma uvāca
12,192.012a ity uktaḥ sa tadā devyā vipraḥ provāca dharmavit
12,192.012c japyaṃ prati mameccheyaṃ vardhatv iti punaḥ punaḥ
12,192.013a manasaś ca samādhir me vardhetāhar ahaḥ śubhe
12,192.013c tat tatheti tato devī madhuraṃ pratyabhāṣata
12,192.014a idaṃ caivāparaṃ prāha devī tatpriyakāmyayā
12,192.014c nirayaṃ naiva yātāsi yatra yātā dvijarṣabhāḥ
12,192.015a yāsyasi brahmaṇaḥ sthānam animittam aninditam
12,192.015c sādhaye bhavitā caitad yat tvayāham ihārthitā
12,192.016a niyato japa caikāgro dharmas tvāṃ samupaiṣyati
12,192.016c kālo mṛtyur yamaś caiva samāyāsyanti te 'ntikam
12,192.016e bhavitā ca vivādo 'tra tava teṣāṃ ca dharmataḥ
12,192.017a evam uktvā bhagavatī jagāma bhavanaṃ svakam
12,192.017c brāhmaṇo 'pi japann āste divyaṃ varṣaśataṃ tadā
12,192.017d*0520_01 sadā dānto jitakrodhaḥ satyasaṃdho 'nasūyakaḥ
12,192.018a samāpte niyame tasminn atha viprasya dhīmataḥ
12,192.018c sākṣāt prītas tadā dharmo darśayām āsa taṃ dvijam
12,192.019 dharma uvāca
12,192.019a dvijāte paśya māṃ dharmam ahaṃ tvāṃ draṣṭum āgataḥ
12,192.019c japyasya ca phalaṃ yat te saṃprāptaṃ tac ca me śṛṇu
12,192.020a jitā lokās tvayā sarve ye divyā ye ca mānuṣāḥ
12,192.020c devānāṃ nirayān sādho sarvān utkramya yāsyasi
12,192.021a prāṇatyāgaṃ kuru mune gaccha lokān yathepsitān
12,192.021c tyaktvātmanaḥ śarīraṃ ca tato lokān avāpsyasi
12,192.022 brāhmaṇa uvāca
12,192.022a kṛtaṃ lokair hi me dharma gaccha ca tvaṃ yathāsukham
12,192.022c bahuduḥkhasukhaṃ dehaṃ notsṛjeyam ahaṃ vibho
12,192.022d*0521_01 acalaṃ te manaḥ kṛtvā tyaja dehaṃ mahāmate
12,192.022d*0521_02 anena kiṃ te saṃyogaḥ kathaṃ mohaṃ gamiṣyasi
12,192.023 dharma uvāca
12,192.023a avaśyaṃ bhoḥ śarīraṃ te tyaktavyaṃ munipuṃgava
12,192.023c svarga ārohyatāṃ vipra kiṃ vā te rocate 'nagha
12,192.024 brāhmaṇa uvāca
12,192.024a na rocaye svargavāsaṃ vinā dehād ahaṃ vibho
12,192.024c gaccha dharma na me śraddhā svargaṃ gantuṃ vinātmanā
12,192.025 dharma uvāca
12,192.025a alaṃ dehe manaḥ kṛtvā tyaktvā dehaṃ sukhī bhava
12,192.025c gaccha lokān arajaso yatra gatvā na śocasi
12,192.026 brāhmaṇa uvāca
12,192.026a rame japan mahābhāga kṛtaṃ lokaiḥ sanātanaiḥ
12,192.026c saśarīreṇa gantavyo mayā svargo na vā vibho
12,192.026d*0522_01 evaṃ te kāryasaṃprītir vartate munisattama
12,192.027 dharma uvāca
12,192.027a yadi tvaṃ necchasi tyaktuṃ śarīraṃ paśya vai dvija
12,192.027c eṣa kālas tathā mṛtyur yamaś ca tvām upāgatāḥ
12,192.028 bhīṣma uvāca
12,192.028a atha vaivasvataḥ kālo mṛtyuś ca tritayaṃ vibho
12,192.028c brāhmaṇaṃ taṃ mahābhāgam upāgamyedam abruvan
12,192.029a tapaso 'sya sutaptasya tathā sucaritasya ca
12,192.029c phalaprāptis tava śreṣṭhā yamo 'haṃ tvām upabruve
12,192.030a yathāvad asya japyasya phalaṃ prāptas tvam uttamam
12,192.030c kālas te svargam āroḍhuṃ kālo 'haṃ tvām upāgataḥ
12,192.031a mṛtyuṃ mā viddhi dharmajña rūpiṇaṃ svayam āgatam
12,192.031c kālena coditaṃ vipra tvām ito netum adya vai
12,192.032 brāhmaṇa uvāca
12,192.032a svāgataṃ sūryaputrāya kālāya ca mahātmane
12,192.032c mṛtyave cātha dharmāya kiṃ kāryaṃ karavāṇi vaḥ
12,192.033 bhīṣma uvāca
12,192.033a arghyaṃ pādyaṃ ca dattvā sa tebhyas tatra samāgame
12,192.033c abravīt paramaprītaḥ svaśaktyā kiṃ karomi vaḥ
12,192.033d*0523_01 svakāryanirbharā yūyaṃ paropadravahetavaḥ
12,192.033d*0523_02 bhavanto lokasāmānyāḥ kimarthaṃ brūta sattamāḥ
12,192.033d*0523_02 dharma uvāca
12,192.033d*0523_03 vayam apy evam avyagrair dhātur ājñāpuraḥsaraiḥ
12,192.033d*0523_04 bhīṣma uvāca
12,192.033d*0523_04 coditā dhāvamānā vai karmabhāgam anuvratāḥ
12,192.034a tasminn evātha kāle tu tīrthayātrām upāgataḥ
12,192.034c ikṣvākur agamat tatra sametā yatra te vibho
12,192.035a sarvān eva tu rājarṣiḥ saṃpūjyābhipraṇamya ca
12,192.035c kuśalapraśnam akarot sarveṣāṃ rājasattamaḥ
12,192.036a tasmai so 'thāsanaṃ dattvā pādyam arghyaṃ tathaiva ca
12,192.036c abravīd brāhmaṇo vākyaṃ kṛtvā kuśalasaṃvidam
12,192.037a svāgataṃ te mahārāja brūhi yad yad ihecchasi
12,192.037c svaśaktyā kiṃ karomīha tad bhavān prabravītu me
12,192.038 rājovāca
12,192.038a rājāhaṃ brāhmaṇaś ca tvaṃ yadi ṣaṭkarmasaṃsthitaḥ
12,192.038c dadāmi vasu kiṃ cit te prārthitaṃ tad vadasva me
12,192.039 brāhmaṇa uvāca
12,192.039a dvividhā brāhmaṇā rājan dharmaś ca dvividhaḥ smṛtaḥ
12,192.039c pravṛttaś ca nivṛttaś ca nivṛtto 'smi pratigrahāt
12,192.040a tebhyaḥ prayaccha dānāni ye pravṛttā narādhipa
12,192.040c ahaṃ na pratigṛhṇāmi kim iṣṭaṃ kiṃ dadāni te
12,192.040e brūhi tvaṃ nṛpatiśreṣṭha tapasā sādhayāmi kim
12,192.041 rājovāca
12,192.041a kṣatriyo 'haṃ na jānāmi dehīti vacanaṃ kva cit
12,192.041c prayaccha yuddham ity evaṃ vādinaḥ smo dvijottama
12,192.042 brāhmaṇa uvāca
12,192.042a tuṣyasi tvaṃ svadharmeṇa tathā tuṣṭā vayaṃ nṛpa
12,192.042c anyonyasyottaraṃ nāsti yad iṣṭaṃ tat samācara
12,192.043 rājovāca
12,192.043a svaśaktyāhaṃ dadānīti tvayā pūrvaṃ prabhāṣitam
12,192.043c yāce tvāṃ dīyatāṃ mahyaṃ japyasyāsya phalaṃ dvija
12,192.044 brāhmaṇa uvāca
12,192.044a yuddhaṃ mama sadā vāṇī yācatīti vikatthase
12,192.044c na ca yuddhaṃ mayā sārdhaṃ kimarthaṃ yācase punaḥ
12,192.045 rājovāca
12,192.045a vāgvajrā brāhmaṇāḥ proktāḥ kṣatriyā bāhujīvinaḥ
12,192.045c vāgyuddhaṃ tad idaṃ tīvraṃ mama vipra tvayā saha
12,192.046 brāhmaṇa uvāca
12,192.046a saivādyāpi pratijñā me svaśaktyā kiṃ pradīyatām
12,192.046c brūhi dāsyāmi rājendra vibhave sati māciram
12,192.047 rājovāca
12,192.047a yat tad varṣaśataṃ pūrṇaṃ japyaṃ vai japatā tvayā
12,192.047c phalaṃ prāptaṃ tat prayaccha mama ditsur bhavān yadi
12,192.048 brāhmaṇa uvāca
12,192.048a paramaṃ gṛhyatāṃ tasya phalaṃ yaj japitaṃ mayā
12,192.048c ardhaṃ tvam avicāreṇa phalaṃ tasya samāpnuhi
12,192.049a atha vā sarvam eveha japyakaṃ māmakaṃ phalam
12,192.049c rājan prāpnuhi kāmaṃ tvaṃ yadi sarvam ihecchasi
12,192.050 rājovāca
12,192.050a kṛtaṃ sarveṇa bhadraṃ te japyaṃ yad yācitaṃ mayā
12,192.050c svasti te 'stu gamiṣyāmi kiṃ ca tasya phalaṃ vada
12,192.051 brāhmaṇa uvāca
12,192.051a phalaprāptiṃ na jānāmi dattaṃ yaj japitaṃ mayā
12,192.051c ayaṃ dharmaś ca kālaś ca yamo mṛtyuś ca sākṣiṇaḥ
12,192.052 rājovāca
12,192.052a ajñātam asya dharmasya phalaṃ me kiṃ kariṣyati
12,192.052b*0524_01 phalaṃ bravīṣi dharmasya na cej japyakṛtasya mām
12,192.052c prāpnotu tat phalaṃ vipro nāham icche sasaṃśayam
12,192.053 brāhmaṇa uvāca
12,192.053a nādade 'paravaktavyaṃ dattaṃ vācā phalaṃ mayā
12,192.053c vākyaṃ pramāṇaṃ rājarṣe mamāpi tava caiva hi
12,192.053d*0525_01 sakṛd aṃśo nipatati sakṛt kanyā pradīyate
12,192.053d*0525_02 sakṛd eva dadānīti trīṇy etāni sakṛt sakṛt
12,192.054a nābhisaṃdhir mayā japye kṛtapūrvaḥ kathaṃ cana
12,192.054c japyasya rājaśārdūla kathaṃ jñāsyāmy ahaṃ phalam
12,192.055a dadasveti tvayā coktaṃ dadāmīti tathā mayā
12,192.055c na vācaṃ dūṣayiṣyāmi satyaṃ rakṣa sthiro bhava
12,192.056a athaivaṃ vadato me 'dya vacanaṃ na kariṣyasi
12,192.056c mahān adharmo bhavitā tava rājan mṛṣākṛtaḥ
12,192.057a na yuktaṃ tu mṛṣā vāṇī tvayā vaktum ariṃdama
12,192.057c tathā mayāpy abhyadhikaṃ mṛṣā vaktuṃ na śakyate
12,192.058a saṃśrutaṃ ca mayā pūrvaṃ dadānīty avicāritam
12,192.058c tad gṛhṇīṣvāvicāreṇa yadi satye sthito bhavān
12,192.059a ihāgamya hi māṃ rājañ jāpyaṃ phalam ayācithāḥ
12,192.059c tan mannisṛṣṭaṃ gṛhṇīṣva bhava satye sthiro 'pi ca
12,192.060a nāyaṃ loko 'sti na paro na ca pūrvān sa tārayet
12,192.060c kuta evāvarān rājan mṛṣāvādaparāyaṇaḥ
12,192.061a na yajñādhyayane dānaṃ niyamās tārayanti hi
12,192.061c tathā satyaṃ pare loke yathā vai puruṣarṣabha
12,192.062a tapāṃsi yāni cīrṇāni cariṣyasi ca yat tapaḥ
12,192.062c samāḥ śataiḥ sahasraiś ca tat satyān na viśiṣyate
12,192.063a satyam ekākṣaraṃ brahma satyam ekākṣaraṃ tapaḥ
12,192.063c satyam ekākṣaro yajñaḥ satyam ekākṣaraṃ śrutam
12,192.064a satyaṃ vedeṣu jāgarti phalaṃ satye paraṃ smṛtam
12,192.064c satyād dharmo damaś caiva sarvaṃ satye pratiṣṭhitam
12,192.065a satyaṃ vedās tathāṅgāni satyaṃ yajñas tathā vidhiḥ
12,192.065c vratacaryās tathā satyam oṃkāraḥ satyam eva ca
12,192.066a prāṇināṃ jananaṃ satyaṃ satyaṃ saṃtatir eva ca
12,192.066c satyena vāyur abhyeti satyena tapate raviḥ
12,192.067a satyena cāgnir dahati svargaḥ satye pratiṣṭhitaḥ
12,192.067c satyaṃ yajñas tapo vedāḥ stobhā mantrāḥ sarasvatī
12,192.068a tulām āropito dharmaḥ satyaṃ caiveti naḥ śrutam
12,192.068c samāṃ kakṣāṃ dhārayato yataḥ satyaṃ tato 'dhikam
12,192.069a yato dharmas tataḥ satyaṃ sarvaṃ satyena vardhate
12,192.069c kimartham anṛtaṃ karma kartuṃ rājaṃs tvam icchasi
12,192.070a satye kuru sthiraṃ bhāvaṃ mā rājann anṛtaṃ kṛthāḥ
12,192.070c kasmāt tvam anṛtaṃ vākyaṃ dehīti kuruṣe 'śubham
12,192.071a yadi japyaphalaṃ dattaṃ mayā neṣiṣyase nṛpa
12,192.071c svadharmebhyaḥ paribhraṣṭo lokān anucariṣyasi
12,192.072a saṃśrutya yo na ditseta yācitvā yaś ca necchati
12,192.072c ubhāv ānṛtikāv etau na mṛṣā kartum arhasi
12,192.073 rājovāca
12,192.073a yoddhavyaṃ rakṣitavyaṃ ca kṣatradharmaḥ kila dvija
12,192.073c dātāraḥ kṣatriyāḥ proktā gṛhṇīyāṃ bhavataḥ katham
12,192.074 brāhmaṇa uvāca
12,192.074a na chandayāmi te rājan nāpi te gṛham āvrajam
12,192.074c ihāgamya tu yācitvā na gṛhṇīṣe punaḥ katham
12,192.075 dharma uvāca
12,192.075a avivādo 'stu yuvayor vittaṃ māṃ dharmam āgatam
12,192.075c dvijo dānaphalair yukto rājā satyaphalena ca
12,192.076 svarga uvāca
12,192.076a svargaṃ māṃ viddhi rājendra rūpiṇaṃ svayam āgatam
12,192.076c avivādo 'stu yuvayor ubhau tulyaphalau yuvām
12,192.077 rājovāca
12,192.077a kṛtaṃ svargeṇa me kāryaṃ gaccha svarga yathāsukham
12,192.077c vipro yadīcchate dātuṃ pratīcchatu ca me dhanam
12,192.078 brāhmaṇa uvāca
12,192.078a bālye yadi syād ajñānān mayā hastaḥ prasāritaḥ
12,192.078c nivṛttilakṣaṇaṃ dharmam upāse saṃhitāṃ japan
12,192.079a nivṛttaṃ māṃ ciraṃ rājan vipraṃ lobhayase katham
12,192.079c svena kāryaṃ kariṣyāmi tvatto necche phalaṃ nṛpa
12,192.079e tapaḥsvādhyāyaśīlo 'haṃ nivṛttaś ca pratigrahāt
12,192.080 rājovāca
12,192.080a yadi vipra nisṛṣṭaṃ te japyasya phalam uttamam
12,192.080c āvayor yat phalaṃ kiṃ cit sahitaṃ nau tad astv iha
12,192.081a dvijāḥ pratigrahe yuktā dātāro rājavaṃśajāḥ
12,192.081c yadi dharmaḥ śruto vipra sahaiva phalam astu nau
12,192.082a mā vā bhūt sahabhojyaṃ nau madīyaṃ phalam āpnuhi
12,192.082c pratīccha matkṛtaṃ dharmaṃ yadi te mayy anugrahaḥ
12,192.083 bhīṣma uvāca
12,192.083a tato vikṛtaceṣṭau dvau puruṣau samupasthitau
12,192.083c gṛhītvānyonyam āveṣṭya kucelāv ūcatur vacaḥ
12,192.084a na me dhārayasīty eko dhārayāmīti cāparaḥ
12,192.084c ihāsti nau vivādo 'yam ayaṃ rājānuśāsakaḥ
12,192.085a satyaṃ bravīmy aham idaṃ na me dhārayate bhavān
12,192.085c anṛtaṃ vadasīha tvam ṛṇaṃ te dhārayāmy aham
12,192.086a tāv ubhau bhṛśasaṃtaptau rājānam idam ūcatuḥ
12,192.086c parīkṣyatāṃ yathā syāva nāvām iha vigarhitau
12,192.087 virūpa uvāca
12,192.087a dhārayāmi naravyāghra vikṛtasyeha goḥ phalam
12,192.087c dadataś ca na gṛhṇāti vikṛto me mahīpate
12,192.088 vikṛta uvāca
12,192.088a na me dhārayate kiṃ cid virūpo 'yaṃ narādhipa
12,192.088c mithyā bravīty ayaṃ hi tvā mithyābhāsaṃ narādhipa
12,192.089 rājovāca
12,192.089a virūpa kiṃ dhārayate bhavān asya vadasva me
12,192.089c śrutvā tathā kariṣyāmīty evaṃ me dhīyate matiḥ
12,192.090 virūpa uvāca
12,192.090a śṛṇuṣvāvahito rājan yathaitad dhārayāmy aham
12,192.090c vikṛtasyāsya rājarṣe nikhilena nararṣabha
12,192.091a anena dharmaprāptyarthaṃ śubhā dattā purānagha
12,192.091c dhenur viprāya rājarṣe tapaḥsvādhyāyaśīline
12,192.092a tasyāś cāyaṃ mayā rājan phalam abhyetya yācitaḥ
12,192.092c vikṛtena ca me dattaṃ viśūddhenāntarātmanā
12,192.093a tato me sukṛtaṃ karma kṛtam ātmaviśuddhaye
12,192.093c gāvau hi kapile krītvā vatsale bahudohane
12,192.094a te coñchavṛttaye rājan mayā samapavarjite
12,192.094c yathāvidhi yathāśraddhaṃ tad asyāhaṃ punaḥ prabho
12,192.095a ihādya vai gṛhītvā tat prayacche dviguṇaṃ phalam
12,192.095c ekasyāḥ puruṣavyāghra kaḥ śuddhaḥ ko 'tra doṣavān
12,192.096a evaṃ vivadamānau svas tvām ihābhyāgatau nṛpa
12,192.096c kuru dharmam adharmaṃ vā vinaye nau samādhaya
12,192.097a yadi necchati me dānaṃ yathā dattam anena vai
12,192.097c bhavān atra sthiro bhūtvā mārge sthāpayatu prabhuḥ
12,192.098 rājovāca
12,192.098a dīyamānaṃ na gṛhṇāsi ṛṇaṃ kasmāt tvam adya vai
12,192.098c yathaiva te 'bhyanujñātaṃ tathā gṛhṇīṣva māciram
12,192.099 vikṛta uvāca
12,192.099a dīyatām ity anenoktaṃ dadānīti tathā mayā
12,192.099c nāyaṃ me dhārayaty atra gamyatāṃ yatra vāñchati
12,192.100 rājovāca
12,192.100a dadato 'sya na gṛhṇāsi viṣamaṃ pratibhāti me
12,192.100c daṇḍyo hi tvaṃ mama mato nāsty atra khalu saṃśayaḥ
12,192.101 vikṛta uvāca
12,192.101a mayāsya dattaṃ rājarṣe gṛhṇīyāṃ tat kathaṃ punaḥ
12,192.101c kāmam atrāparādho me daṇḍyam ājñāpaya prabho
12,192.102 virūpa uvāca
12,192.102a dīyamānaṃ yadi mayā neṣiṣyasi kathaṃ cana
12,192.102c niyaṃsyati tvā nṛpatir ayaṃ dharmānuśāsakaḥ
12,192.103 vikṛta uvāca
12,192.103a svaṃ mayā yāciteneha dattaṃ katham ihādya tat
12,192.103c gṛhṇīyāṃ gacchatu bhavān abhyanujñāṃ dadāni te
12,192.104 brāhmaṇa uvāca
12,192.104a śrutam etat tvayā rājann anayoḥ kathitaṃ dvayoḥ
12,192.104c pratijñātaṃ mayā yat te tad gṛhāṇāvicāritam
12,192.105 rājovāca
12,192.105a prastutaṃ sumahat kāryam āvayor gahvaraṃ yathā
12,192.105c jāpakasya dṛḍhīkāraḥ katham etad bhaviṣyati
12,192.106a yadi tāvan na gṛhṇāmi brāhmaṇenāpavarjitam
12,192.106c kathaṃ na lipyeyam ahaṃ doṣeṇa mahatādya vai
12,192.107 bhīṣma uvāca
12,192.107a tau covāca sa rājarṣiḥ kṛtakāryau gamiṣyathaḥ
12,192.107c nedānīṃ mām ihāsādya rājadharmo bhaven mṛṣā
12,192.108a svadharmaḥ paripālyaś ca rājñām eṣa viniścayaḥ
12,192.108c vipradharmaś ca sugurur mām anātmānam āviśat
12,192.109 brāhmaṇa uvāca
12,192.109a gṛhāṇa dhāraye 'haṃ te yācitaṃ te śrutaṃ mayā
12,192.109c na ced grahīṣyase rājañ śapiṣye tvāṃ na saṃśayaḥ
12,192.110 rājovāca
12,192.110a dhig rājadharmaṃ yasyāyaṃ kāryasyeha viniścayaḥ
12,192.110c ityarthaṃ me grahītavyaṃ kathaṃ tulyaṃ bhaved iti
12,192.111a eṣa pāṇir apūrvaṃ bho nikṣepārthaṃ prasāritaḥ
12,192.111c yan me dhārayase vipra tad idānīṃ pradīyatām
12,192.112 brāhmaṇa uvāca
12,192.112a saṃhitāṃ japatā yāvān mayā kaś cid guṇaḥ kṛtaḥ
12,192.112c tat sarvaṃ pratigṛhṇīṣva yadi kiṃ cid ihāsti me
12,192.113 rājovāca
12,192.113a jalam etan nipatitaṃ mama pāṇau dvijottama
12,192.113c samam astu sahaivāstu pratigṛhṇātu vai bhavān
12,192.114 virūpa uvāca
12,192.114a kāmakrodhau viddhi nau tvam āvābhyāṃ kārito bhavān
12,192.114b*0526_01 jijñāsamānau yuvayor manotthaṃ tu dvijottama
12,192.114c sameti ca yad uktaṃ te samā lokās tavāsya ca
12,192.115a nāyaṃ dhārayate kiṃ cij jijñāsā tvatkṛte kṛtā
12,192.115c kālo dharmas tathā mṛtyuḥ kāmakrodhau tathā yuvām
12,192.116a sarvam anyonyanikaṣe nighṛṣṭaṃ paśyatas tava
12,192.116b*0527_01 sarveṣām upari sthānaṃ brahmaṇo 'vyaktajanmanaḥ
12,192.116b*0527_02 yuvayoḥ sthānam atulaṃ nirdvaṃdvam amalātmakam
12,192.116b*0527_03 sarve gacchāma yatra svān svāṃl lokāṃś ca tathā vayam
12,192.116c gaccha lokāñ jitān svena karmaṇā yatra vāñchasi
12,192.116d*0528_01 tato dharmayamādyās te vākyam ūcur nṛpadvijau
12,192.116d*0528_02 asmākaṃ yaḥ smṛto mūrdhā brahmalokam iti smṛtam
12,192.116d*0528_03 tatrasthau hi bhavantau hi yuvābhyāṃ nirjitā vayam
12,192.116d*0528_04 yuvayoḥ kāma āpannas tat kāmyam aviśaṅkayā
12,192.117 bhīṣma uvāca
12,192.117a jāpakānāṃ phalāvāptir mayā te saṃprakīrtitā
12,192.117c gatiḥ sthānaṃ ca lokāś ca jāpakena yathā jitāḥ
12,192.118a prayāti saṃhitādhyāyī brahmāṇaṃ parameṣṭhinam
12,192.118c atha vāgniṃ samāyāti sūryam āviśate 'pi vā
12,192.119a sa taijasena bhāvena yadi tatrāśnute ratim
12,192.119c guṇāṃs teṣāṃ samādatte rāgeṇa pratimohitaḥ
12,192.120a evaṃ some tathā vāyau bhūmyākāśaśarīragaḥ
12,192.120c sarāgas tatra vasati guṇāṃs teṣāṃ samācaran
12,192.121a atha tatra virāgī sa gacchati tv atha saṃśayam
12,192.121c param avyayam icchan sa tam evāviśate punaḥ
12,192.122a amṛtāc cāmṛtaṃ prāptaḥ śītībhūto nirātmavān
12,192.122c brahmabhūtaḥ sa nirdvaṃdvaḥ sukhī śānto nirāmayaḥ
12,192.123a brahmasthānam anāvartam ekam akṣarasaṃjñakam
12,192.123c aduḥkham ajaraṃ śāntaṃ sthānaṃ tat pratipadyate
12,192.124a caturbhir lakṣaṇair hīnaṃ tathā ṣaḍbhiḥ saṣoḍaśaiḥ
12,192.124c puruṣaṃ samatikramya ākāśaṃ pratipadyate
12,192.125a atha vecchati rāgātmā sarvaṃ tad adhitiṣṭhati
12,192.125c yac ca prārthayate tac ca manasā pratipadyate
12,192.126a atha vā vīkṣate lokān sarvān nirayasaṃsthitān
12,192.126c niḥspṛhaḥ sarvato muktas tatraiva ramate sukhī
12,192.127a evam eṣā mahārāja jāpakasya gatir yathā
12,192.127c etat te sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
12,193.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,193.001a kim uttaraṃ tadā tau sma cakratus tena bhāṣite
12,193.001c brāhmaṇo vātha vā rājā tan me brūhi pitāmaha
12,193.002a atha vā tau gatau tatra yad etat kīrtitaṃ tvayā
12,193.002c saṃvādo vā tayoḥ ko 'bhūt kiṃ vā tau tatra cakratuḥ
12,193.003 bhīṣma uvāca
12,193.003a tathety evaṃ pratiśrutya dharmaṃ saṃpūjya cābhibho
12,193.003c yamaṃ kālaṃ ca mṛtyuṃ ca svargaṃ saṃpūjya cārhataḥ
12,193.004a pūrvaṃ ye cāpare tatra sametā brāhmaṇarṣabhāḥ
12,193.004c sarvān saṃpūjya śirasā rājānaṃ so 'bravīd vacaḥ
12,193.005a phalenānena saṃyukto rājarṣe gaccha puṇyatām
12,193.005c bhavatā cābhyanujñāto japeyaṃ bhūya eva hi
12,193.006a varaś ca mama pūrvaṃ hi devyā datto mahābala
12,193.006c śraddhā te japato nityaṃ bhaviteti viśāṃ pate
12,193.007 rājovāca
12,193.007a yady evam aphalā siddhiḥ śraddhā ca japituṃ tava
12,193.007c gaccha vipra mayā sārdhaṃ jāpakaṃ phalam āpnuhi
12,193.008 brāhmaṇa uvāca
12,193.008a kṛtaḥ prayatnaḥ sumahān sarveṣāṃ saṃnidhāv iha
12,193.008c saha tulyaphalau cāvāṃ gacchāvo yatra nau gatiḥ
12,193.009 bhīṣma uvāca
12,193.009a vyavasāyaṃ tayos tatra viditvā tridaśeśvaraḥ
12,193.009c saha devair upayayau lokapālais tathaiva ca
12,193.010a sādhyā viśve 'tha maruto jyotīṃṣi sumahānti ca
12,193.010c nadyaḥ śailāḥ samudrāś ca tīrthāni vividhāni ca
12,193.011a tapāṃsi saṃyogavidhir vedāḥ stobhāḥ sarasvatī
12,193.011c nāradaḥ parvataś caiva viśvāvasur hahā huhūḥ
12,193.011d*0529_01 tumburupramukhāś caiva hāhā hūhūs tathaiva ca
12,193.012a gandharvaś citrasenaś ca parivāragaṇair yutaḥ
12,193.012c nāgāḥ siddhāś ca munayo devadevaḥ prajāpatiḥ
12,193.012d*0530_01 ājagāma ca deveśo brahmā vedamayo 'vyayaḥ
12,193.012e viṣṇuḥ sahasraśīrṣaś ca devo 'cintyaḥ samāgamat
12,193.013a avādyantāntarikṣe ca bheryas tūryāṇi cābhibho
12,193.013c puṣpavarṣāṇi divyāni tatra teṣāṃ mahātmanām
12,193.013e nanṛtuś cāpsaraḥsaṃghās tatra tatra samantataḥ
12,193.014a atha svargas tathā rūpī brāhmaṇaṃ vākyam abravīt
12,193.014c saṃsiddhas tvaṃ mahābhāga tvaṃ ca siddhas tathā nṛpa
12,193.015a atha tau sahitau rājann anyonyena vidhānataḥ
12,193.015c viṣayapratisaṃhāram ubhāv eva pracakratuḥ
12,193.016a prāṇāpānau tathodānaṃ samānaṃ vyānam eva ca
12,193.016c evaṃ tān manasi sthāpya dadhatuḥ prāṇayor manaḥ
12,193.017a upasthitakṛtau tatra nāsikāgram adho bhruvau
12,193.017c kuṅkuṇyāṃ caiva manasā śanair dhārayataḥ sma tau
12,193.018a niśceṣṭābhyāṃ śarīrābhyāṃ sthiradṛṣṭī samāhitau
12,193.018c jitāsanau tathādhāya mūrdhany ātmānam eva ca
12,193.019a tāludeśam athoddālya brāhmaṇasya mahātmanaḥ
12,193.019c jyotirjvālā sumahatī jagāma tridivaṃ tadā
12,193.020a hāhākāras tato dikṣu sarvāsu sumahān abhūt
12,193.020c taj jyotiḥ stūyamānaṃ sma brahmāṇaṃ prāviśat tadā
12,193.021a tataḥ svāgatam ity āha tat tejaḥ sa pitāmahaḥ
12,193.021c prādeśamātraṃ puruṣaṃ pratyudgamya viśāṃ pate
12,193.022a bhūyaś caivāparaṃ prāha vacanaṃ madhuraṃ sma saḥ
12,193.022c jāpakais tulyaphalatā yogānāṃ nātra saṃśayaḥ
12,193.023a yogasya tāvad etebhyaḥ phalaṃ pratyakṣadarśanam
12,193.023c jāpakānāṃ viśiṣṭaṃ tu pratyutthānaṃ samādhikam
12,193.024a uṣyatāṃ mayi cety uktvācetayat sa tataḥ punaḥ
12,193.024c athāsya praviveśāsyaṃ brāhmaṇo vigatajvaraḥ
12,193.025a rājāpy etena vidhinā bhagavantaṃ pitāmaham
12,193.025c yathaiva dvijaśārdūlas tathaiva prāviśat tadā
12,193.026a svayaṃbhuvam atho devā abhivādya tato 'bruvan
12,193.026c jāpakārtham ayaṃ yatnas tadarthaṃ vayam āgatāḥ
12,193.027a kṛtapūjāv imau tulyaṃ tvayā tulyaphalāv imau
12,193.027c yogajāpakayor dṛṣṭaṃ phalaṃ sumahad adya vai
12,193.027e sarvāṃl lokān atītyaitau gacchetāṃ yatra vāñchitam
12,193.028 brahmovāca
12,193.028a mahāsmṛtiṃ paṭhed yas tu tathaivānusmṛtiṃ śubhām
12,193.028c tāv apy etena vidhinā gacchetāṃ matsalokatām
12,193.029a yaś ca yoge bhaved bhaktaḥ so 'pi nāsty atra saṃśayaḥ
12,193.029c vidhinānena dehānte mama lokān avāpnuyāt
12,193.029e gamyatāṃ sādhayiṣyāmi yathāsthānāni siddhaye
12,193.030 bhīṣma uvāca
12,193.030a ity uktvā sa tadā devas tatraivāntaradhīyata
12,193.030c āmantrya taṃ tato devā yayuḥ svaṃ svaṃ niveśanam
12,193.031a te ca sarve mahātmāno dharmaṃ satkṛtya tatra vai
12,193.031c pṛṣṭhato 'nuyayū rājan sarve suprītamānasāḥ
12,193.032a etat phalaṃ jāpakānāṃ gatiś caiva prakīrtitā
12,193.032c yathāśrutaṃ mahārāja kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
12,194.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,194.001a kiṃ phalaṃ jñānayogasya vedānāṃ niyamasya ca
12,194.001c bhūtātmā vā kathaṃ jñeyas tan me brūhi pitāmaha
12,194.002 bhīṣma uvāca
12,194.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,194.002c manoḥ prajāpater vādaṃ maharṣeś ca bṛhaspateḥ
12,194.003a prajāpatiṃ śreṣṭhatamaṃ pṛthivyāṃ; devarṣisaṃghapravaro maharṣiḥ
12,194.003c bṛhaspatiḥ praśnam imaṃ purāṇaṃ; papraccha śiṣyo 'tha guruṃ praṇamya
12,194.004a yatkāraṇaṃ mantravidhiḥ pravṛtto; jñāne phalaṃ yat pravadanti viprāḥ
12,194.004c yan mantraśabdair akṛtaprakāśaṃ; tad ucyatāṃ me bhagavan yathāvat
12,194.005a yad arthaśāstrāgamamantravidbhir; yajñair anekair varagopradānaiḥ
12,194.005c phalaṃ mahadbhir yad upāsyate ca; tat kiṃ kathaṃ vā bhavitā kva vā tat
12,194.006a mahī mahījāḥ pavano 'ntarikṣaṃ; jalaukasaś caiva jalaṃ divaṃ ca
12,194.006c divaukasaś caiva yataḥ prasūtās; tad ucyatāṃ me bhagavan purāṇam
12,194.007a jñānaṃ yataḥ prārthayate naro vai; tatas tadarthā bhavati pravṛttiḥ
12,194.007c na cāpy ahaṃ veda paraṃ purāṇaṃ; mithyāpravṛttiṃ ca kathaṃ nu kuryām
12,194.008a ṛk sāmasaṃghāṃś ca yajūṃṣi cāhaṃ; chandāṃsi nakṣatragatiṃ niruktam
12,194.008c adhītya ca vyākaraṇaṃ sakalpaṃ; śikṣāṃ ca bhūtaprakṛtiṃ na vedmi
12,194.009a sa me bhavāñ śaṃsatu sarvam etaj; jñāne phalaṃ karmaṇi vā yad asti
12,194.009a*0531_01 sāmānyaśabdaiś ca viśeṣaṇaiś ca
12,194.009a*0531_02 sa me bhavāñ śaṃsatu tāvad etat
12,194.009c yathā ca dehāc cyavate śarīrī; punaḥ śarīraṃ ca yathābhyupaiti
12,194.010 manur uvāca
12,194.010a yad yat priyaṃ yasya sukhaṃ tad āhus; tad eva duḥkhaṃ pravadanty aniṣṭam
12,194.010c iṣṭaṃ ca me syād itarac ca na syād; etatkṛte karmavidhiḥ pravṛttaḥ
12,194.010e iṣṭaṃ tv aniṣṭaṃ ca na māṃ bhajetety; etatkṛte jñānavidhiḥ pravṛttaḥ
12,194.011a kāmātmakāś chandasi karmayogā; ebhir vimuktaḥ param aśnuvīta
12,194.011c nānāvidhe karmapathe sukhārthī; naraḥ pravṛtto na paraṃ prayāti
12,194.011d*0532_00 bṛhaspatir uvāca
12,194.011d*0532_01 iṣṭaṃ tv aniṣṭaṃ ca sukhāsukhe ca
12,194.011d*0532_02 manur uvāca
12,194.011d*0532_02 sāśīs tv avacchandati karmabhiś ca
12,194.011d*0532_03 ebhir viyuktaḥ param āviveśa
12,194.011d*0532_04 etatkṛte karmavidhiḥ pravṛttaḥ
12,194.011d*0532_05 ātmādibhiḥ karmabhir idhyamāno
12,194.011d*0532_06 dharme pravṛtto dyutimān sukhārthī
12,194.011e paraṃ hi tat karmapathād apetaṃ; nirāśiṣaṃ brahmaparaṃ hy avaśyam
12,194.012a prajāḥ sṛṣṭā manasā karmaṇā ca; dvāv apy etau satpathau lokajuṣṭau
12,194.012c dṛṣṭvā karma śāśvataṃ cāntavac ca; manastyāgaḥ kāraṇaṃ nānyad asti
12,194.013a svenātmanā cakṣur iva praṇetā; niśātyaye tamasā saṃvṛtātmā
12,194.013c jñānaṃ tu vijñānaguṇena yuktaṃ; karmāśubhaṃ paśyati varjanīyam
12,194.014a sarpān kuśāgrāṇi tathodapānaṃ; jñātvā manuṣyāḥ parivarjayanti
12,194.014c ajñānatas tatra patanti mūḍhā; jñāne phalaṃ paśya yathā viśiṣṭam
12,194.015a kṛtsnas tu mantro vidhivat prayukto; yajñā yathoktās tv atha dakṣiṇāś ca
12,194.015c annapradānaṃ manasaḥ samādhiḥ; pañcātmakaṃ karmaphalaṃ vadanti
12,194.016a guṇātmakaṃ karma vadanti vedās; tasmān mantrā mantramūlaṃ hi karma
12,194.016c vidhir vidheyaṃ manasopapattiḥ; phalasya bhoktā tu yathā śarīrī
12,194.017a śabdāś ca rūpāṇi rasāś ca puṇyāḥ; sparśāś ca gandhāś ca śubhās tathaiva
12,194.017c naro nasaṃsthānagataḥ prabhuḥ syād; etat phalaṃ sidhyati karmaloke
12,194.018a yad yac charīreṇa karoti karma; śarīrayuktaḥ samupāśnute tat
12,194.018c śarīram evāyatanaṃ sukhasya; duḥkhasya cāpy āyatanaṃ śarīram
12,194.019a vācā tu yat karma karoti kiṃ cid; vācaiva sarvaṃ samupāśnute tat
12,194.019c manas tu yat karma karoti kiṃ cin; manaḥstha evāyam upāśnute tat
12,194.020a yathāguṇaṃ karmagaṇaṃ phalārthī; karoty ayaṃ karmaphale niviṣṭaḥ
12,194.020c tathā tathāyaṃ guṇasaṃprayuktaḥ; śubhāśubhaṃ karmaphalaṃ bhunakti
12,194.021a matsyo yathā srota ivābhipātī; tathā kṛtaṃ pūrvam upaiti karma
12,194.021c śubhe tv asau tuṣyati duṣkṛte tu; na tuṣyate vai paramaḥ śarīrī
12,194.022a yato jagat sarvam idaṃ prasūtaṃ; jñātvātmavanto vyatiyānti yat tat
12,194.022c yan mantraśabdair akṛtaprakāśaṃ; tad ucyamānaṃ śṛṇu me paraṃ yat
12,194.023a rasair viyuktaṃ vividhaiś ca gandhair; aśabdam asparśam arūpavac ca
12,194.023c agrāhyam avyaktam avarṇam ekaṃ; pañcaprakāraṃ sasṛje prajānām
12,194.024a na strī pumān vāpi napuṃsakaṃ ca; na san na cāsat sad asac ca tan na
12,194.024c paśyanti yad brahmavido manuṣyās; tad akṣaraṃ na kṣaratīti viddhi
12,195.001 manur uvāca
12,195.001a akṣarāt khaṃ tato vāyur vāyor jyotis tato jalam
12,195.001c jalāt prasūtā jagatī jagatyāṃ jāyate jagat
12,195.002a ime śarīrair jalam eva gatvā; jalāc ca tejaḥ pavano 'ntarikṣam
12,195.002c khād vai nivartanti nabhāvinas te; ye bhāvinas te param āpnuvanti
12,195.003a noṣṇaṃ na śītaṃ mṛdu nāpi tīkṣṇaṃ; nāmlaṃ kaṣāyaṃ madhuraṃ na tiktam
12,195.003c na śabdavan nāpi ca gandhavat tan; na rūpavat tat paramasvabhāvam
12,195.004a sparśaṃ tanur veda rasaṃ tu jihvā; ghrāṇaṃ ca gandhāñ śravaṇe ca śabdān
12,195.004c rūpāṇi cakṣur na ca tatparaṃ yad; gṛhṇanty anadhyātmavido manuṣyāḥ
12,195.005a nivartayitvā rasanaṃ rasebhyo; ghrāṇaṃ ca gandhāc chravaṇe ca śabdāt
12,195.005c sparśāt tanuṃ rūpaguṇāt tu cakṣus; tataḥ paraṃ paśyati svaṃ svabhāvam
12,195.006a yato gṛhītvā hi karoti yac ca; yasmiṃś ca tām ārabhate pravṛttim
12,195.006c yasmiṃś ca yad yena ca yaś ca kartā; tatkāraṇaṃ taṃ samupāyam āhuḥ
12,195.007a yac cābhibhūḥ sādhakaṃ vyāpakaṃ ca; yan mantravac chaṃsyate caiva loke
12,195.007c yaḥ sarvahetuḥ paramārthakārī; tat kāraṇaṃ kāryam ato yad anyat
12,195.008a yathā ca kaś cit sukṛtair manuṣyaḥ; śubhāśubhaṃ prāpnute 'thāvirodhāt
12,195.008c evaṃ śarīreṣu śubhāśubheṣu; svakarmajair jñānam idaṃ nibaddham
12,195.009a yathā pradīpaḥ purataḥ pradīptaḥ; prakāśam anyasya karoti dīpyan
12,195.009c tatheha pañcendriyadīpavṛkṣā; jñānapradīptāḥ paravanta eva
12,195.010a yathā hi rājño bahavo hy amātyāḥ; pṛthak pramānaṃ pravadanti yuktāḥ
12,195.010c tadvac charīreṣu bhavanti pañca; jñānaikadeśaḥ paramaḥ sa tebhyaḥ
12,195.011a yathārciṣo 'gneḥ pavanasya vegā; marīcayo 'rkasya nadīṣu cāpaḥ
12,195.011c gacchanti cāyānti ca tanyamānās; tadvac charīrāṇi śarīriṇāṃ tu
12,195.012a yathā ca kaś cit paraśuṃ gṛhītvā; dhūmaṃ na paśyej jvalanaṃ ca kāṣṭhe
12,195.012c tadvac charīrodarapāṇipādaṃ; chittvā na paśyanti tato yad anyat
12,195.013a tāny eva kāṣṭhāni yathā vimathya; dhūmaṃ ca paśyej jvalanaṃ ca yogāt
12,195.013c tadvat subuddhiḥ samam indriyatvād; budhaḥ paraṃ paśyati svaṃ svabhāvam
12,195.014a yathātmano 'ṅgaṃ patitaṃ pṛthivyāṃ; svapnāntare paśyati cātmano 'nyat
12,195.014c śrotrādiyuktaḥ sumanāḥ subuddhir; liṅgāt tathā gacchati liṅgam anyat
12,195.015a utpattivṛddhikṣayasaṃnipātair; na yujyate 'sau paramaḥ śarīrī
12,195.015c anena liṅgena tu liṅgam anyad; gacchaty adṛṣṭaḥ pratisaṃdhiyogāt
12,195.016a na cakṣuṣā paśyati rūpam ātmano; na cāpi saṃsparśam upaiti kiṃ cit
12,195.016c na cāpi taiḥ sādhayate 'tha kāryaṃ; te taṃ na paśyanti sa paśyate tān
12,195.017a yathā pradīpe jvalato 'nalasya; saṃtāpajaṃ rūpam upaiti kiṃ cit
12,195.017c na cāntaraṃ rūpaguṇaṃ bibharti; tathaiva tad dṛśyate rūpam asya
12,195.018a yathā manuṣyaḥ parimucya kāyam; adṛśyam anyad viśate śarīram
12,195.018c visṛjya bhūteṣu mahatsu dehaṃ; tadāśrayaṃ caiva bibharti rūpam
12,195.019a khaṃ vāyum agniṃ salilaṃ tathorvīṃ; samantato 'bhyāviśate śarīrī
12,195.019c nānāśrayāḥ karmasu vartamānāḥ; śrotrādayaḥ pañca guṇāñ śrayante
12,195.020a śrotraṃ khato ghrāṇam atho pṛthivyās; tejomayaṃ rūpam atho vipākaḥ
12,195.020c jalāśrayaḥ sveda ukto rasaś ca; vāyvātmakaḥ sparśakṛto guṇaś ca
12,195.021a mahatsu bhūteṣu vasanti pañca; pañcendriyārthāś ca tathendriyeṣu
12,195.021c sarvāṇi caitāni manonugāni; buddhiṃ mano 'nveti manaḥ svabhāvam
12,195.022a śubhāśubhaṃ karma kṛtaṃ yad asya; tad eva pratyādadate svadehe
12,195.022c mano 'nuvartanti parāvarāṇi; jalaukasaḥ srota ivānukūlam
12,195.023a calaṃ yathā dṛṣṭipathaṃ paraiti; sūkṣmaṃ mahad rūpam ivābhipāti
12,195.023c svarūpam ālocayate ca rūpaṃ; paraṃ tathā buddhipathaṃ paraiti
12,196.001 manur uvāca
12,196.001a yad indriyais tūpakṛtān purastāt; prāptān guṇān saṃsmarate cirāya
12,196.001c teṣv indriyeṣūpahateṣu paścāt; sa buddhirūpaḥ paramaḥ svabhāvaḥ
12,196.002a yathendriyārthān yugapat samastān; nāvekṣate kṛtsnam atulyakālam
12,196.002c yathābalaṃ saṃcarate sa vidvāṃs; tasmāt sa ekaḥ paramaḥ śarīrī
12,196.003a rajas tamaḥ sattvam atho tṛtīyaṃ; gacchaty asau jñānaguṇān virūpān
12,196.003b*0533_01 na tair nibaddhaḥ sa tu badhnāti viśvaṃ
12,196.003b*0533_02 na cānuyātīha guṇān parātmā
12,196.003c tathendriyāṇy āviśate śarīrī; hutāśanaṃ vāyur ivendhanastham
12,196.004a na cakṣuṣā paśyati rūpam ātmano; na paśyati sparśam indriyendriyam
12,196.004c na śrotraliṅgaṃ śravaṇe nidarśanaṃ; tathāgataṃ paśyati tad vinaśyati
12,196.005a śrotrādīni na paśyanti svaṃ svam ātmānam ātmanā
12,196.005c sarvajñaḥ sarvadarśī ca kṣetrajñas tāni paśyati
12,196.006a yathā himavataḥ pārśvaṃ pṛṣṭhaṃ candramaso yathā
12,196.006c na dṛṣṭapūrvaṃ manujair na ca tan nāsti tāvatā
12,196.007a tadvad bhūteṣu bhūtātmā sūkṣmo jñānātmavān asau
12,196.007c adṛṣṭapūrvaś cakṣurbhyāṃ na cāsau nāsti tāvatā
12,196.008a paśyann api yathā lakṣma jagat some na vindati
12,196.008c evam asti na vety etan na ca tan na parāyaṇam
12,196.009a rūpavantam arūpatvād udayāstamaye budhāḥ
12,196.009c dhiyā samanupaśyanti tadgatāḥ savitur gatim
12,196.010a tathā buddhipradīpena dūrasthaṃ suvipaścitaḥ
12,196.010c pratyāsannaṃ ninīṣanti jñeyaṃ jñānābhisaṃhitam
12,196.011a na hi khalv anupāyena kaś cid artho 'bhisidhyati
12,196.011c sūtrajālair yathā matsyān badhnanti jalajīvinaḥ
12,196.012a mṛgair mṛgāṇāṃ grahaṇaṃ pakṣiṇāṃ pakṣibhir yathā
12,196.012c gajānāṃ ca gajair evaṃ jñeyaṃ jñānena gṛhyate
12,196.013a ahir eva hy aheḥ pādān paśyatīti nidarśanam
12,196.013c tadvan mūrtiṣu mūrtiṣṭhaṃ jñeyaṃ jñānena paśyati
12,196.014a notsahante yathā vettum indriyair indriyāṇy api
12,196.014c tathaiveha parā buddhiḥ paraṃ buddhyā na paśyati
12,196.015a yathā candro hy amāvāsyām aliṅgatvān na dṛśyate
12,196.015c na ca nāśo 'sya bhavati tathā viddhi śarīriṇam
12,196.016a kṣīṇakośo hy amāvāsyāṃ candramā na prakāśate
12,196.016c tadvan mūrtiviyuktaḥ sañ śarīrī nopalabhyate
12,196.017a yathā kośāntaraṃ prāpya candramā bhrājate punaḥ
12,196.017c tadval liṅgāntaraṃ prāpya śarīrī bhrājate punaḥ
12,196.018a janmavṛddhikṣayaś cāsya pratyakṣeṇopalabhyate
12,196.018c sā tu candramaso vyaktir na tu tasya śarīriṇaḥ
12,196.019a utpattivṛddhivyayato yathā sa iti gṛhyate
12,196.019c candra eva tv amāvāsyāṃ tathā bhavati mūrtimān
12,196.020a nābhisarpad vimuñcad vā śaśinaṃ dṛśyate tamaḥ
12,196.020c visṛjaṃś copasarpaṃś ca tadvat paśya śarīriṇam
12,196.021a yathā candrārkasaṃyuktaṃ tamas tad upalabhyate
12,196.021c tadvac charīrasaṃyuktaḥ śarīrīty upalabhyate
12,196.022a yathā candrārkanirmuktaḥ sa rāhur nopalabhyate
12,196.022c tadvac charīranirmuktaḥ śarīrī nopalabhyate
12,196.023a yathā candro hy amāvāsyāṃ nakṣatrair yujyate gataḥ
12,196.023c tadvac charīranirmuktaḥ phalair yujyati karmaṇaḥ
12,197.001 manur uvāca
12,197.001a yathā vyaktam idaṃ śete svapne carati cetanam
12,197.001c jñānam indriyasaṃyuktaṃ tadvat pretya bhavābhavau
12,197.002a yathāmbhasi prasanne tu rūpaṃ paśyati cakṣuṣā
12,197.002c tadvat prasannendriyavāñ jñeyaṃ jñānena paśyati
12,197.003a sa eva lulite tasmin yathā rūpaṃ na paśyati
12,197.003c tathendriyākulībhāve jñeyaṃ jñāne na paśyati
12,197.004a abuddhir ajñānakṛtā abuddhyā duṣyate manaḥ
12,197.004c duṣṭasya manasaḥ pañca saṃpraduṣyanti mānasāḥ
12,197.005a ajñānatṛpto viṣayeṣv avagāḍho na dṛśyate
12,197.005c adṛṣṭvaiva tu pūtātmā viṣayebhyo nivartate
12,197.006a tarṣacchedo na bhavati puruṣasyeha kalmaṣāt
12,197.006c nivartate tathā tarṣaḥ pāpam antaṃ gataṃ yathā
12,197.006d*0534_01 antargatena pāpena dahyamānena cetasā
12,197.006d*0534_02 śubhāśubhavikāreṇa na sa bhūyo 'bhijāyate
12,197.007a viṣayeṣu ca saṃsargāc chāśvatasya nasaṃśrayāt
12,197.007c manasā cānyad ākāṅkṣan paraṃ na pratipadyate
12,197.008a jñānam utpadyate puṃsāṃ kṣayāt pāpasya karmaṇaḥ
12,197.008c athādarśatalaprakhye paśyaty ātmānam ātmani
12,197.009a prasṛtair indriyair duḥkhī tair eva niyataiḥ sukhī
12,197.009c tasmād indriyarūpebhyo yacched ātmānam ātmanā
12,197.010a indriyebhyo manaḥ pūrvaṃ buddhiḥ paratarā tataḥ
12,197.010c buddheḥ parataraṃ jñānaṃ jñānāt parataraṃ param
12,197.011a avyaktāt prasṛtaṃ jñānaṃ tato buddhis tato manaḥ
12,197.011c manaḥ śrotrādibhir yuktaṃ śabdādīn sādhu paśyati
12,197.012a yas tāṃs tyajati śabdādīn sarvāś ca vyaktayas tathā
12,197.012b*0535_01 prasṛtānīndriyāṇy eva pratisaṃharati kūrmavat
12,197.012c vimuñcaty ākṛtigrāmāṃs tān muktvāmṛtam aśnute
12,197.013a udyan hi savitā yadvat sṛjate raśmimaṇḍalam
12,197.013b*0536_01 dṛśyate maṇḍalaṃ tasya na ca dṛśyeta maṇḍalī
12,197.013b*0536_02 tadvad dehas tu saṃdṛśya ātmādṛśyaḥ paraḥ sadā
12,197.013b*0536_03 grastaṃ hy udgirate nityam udgīthaṃ vetti nityaśaḥ
12,197.013b*0536_04 bālye rathābhyāṃ yogena tattvajñānaṃ tu saṃmatam
12,197.013c sa evāstam upāgacchaṃs tad evātmani yacchati
12,197.013d*0537_01 ādatte sarvabhūtānāṃ rasabhūtaṃ vikāsavān
12,197.014a antarātmā tathā deham āviśyendriyaraśmibhiḥ
12,197.014c prāpyendriyaguṇān pañca so 'stam āvṛtya gacchati
12,197.014d*0538_01 raśmimaṇḍalahīnas tu na cāsau nāsti tāvatā
12,197.015a praṇītaṃ karmaṇā mārgaṃ nīyamānaḥ punaḥ punaḥ
12,197.015c prāpnoty ayaṃ karmaphalaṃ pravṛddhaṃ dharmam ātmavān
12,197.016a viṣayā vinivartante nirāhārasya dehinaḥ
12,197.016c rasavarjaṃ raso 'py asya paraṃ dṛṣṭvā nivartate
12,197.017a buddhiḥ karmaguṇair hīnā yadā manasi vartate
12,197.017c tadā saṃpadyate brahma tatraiva pralayaṃ gatam
12,197.018a asparśanam aśṛṇvānam anāsvādam adarśanam
12,197.018c aghrāṇam avitarkaṃ ca sattvaṃ praviśate param
12,197.018d*0539_01 avyaktāt prasṛtaṃ jñānaṃ tato buddhis tato manaḥ
12,197.018d*0539_02 ātmanaḥ prasṛtā buddhir avyaktaṃ jñānam ucyate
12,197.018d*0539_03 tasmād buddhiḥ smṛtā tajjñair manas tasmāt tataḥ smṛtam
12,197.018d*0539_04 tasmād ākṛtayaḥ pañca manaḥ paramam ucyate
12,197.018d*0539_05 tasmāt paratarā buddhir jñānaṃ tasmāt paraṃ smṛtam
12,197.018d*0539_06 tataḥ sūkṣmas tato hy ātmā tasmāt parataraṃ na ca
12,197.018d*0539_07 indriyāṇi nirīkṣante manasaitāni sarvaśaḥ
12,197.019a manasy ākṛtayo magnā manas tv atigataṃ matim
12,197.019c matis tv atigatā jñānaṃ jñānaṃ tv abhigataṃ param
12,197.020a indriyair manasaḥ siddhir na buddhiṃ budhyate manaḥ
12,197.020c na buddhir budhyate 'vyaktaṃ sūkṣmas tv etāni paśyati
12,198.001 manur uvāca
12,198.001*0540_01 duḥkhopaghāte śārīre mānase cāpy upasthite
12,198.001*0540_02 yasmin na śakyate kartuṃ yatnas taṃ nānucintayet
12,198.001*0540_03 bhaiṣajyam etad duḥkhasya yad etan nānucintayet
12,198.001*0540_04 cintyamānaṃ hi cābhyeti bhūyaś cāpi pravartate
12,198.001*0540_05 prajñayā mānasaṃ duḥkhaṃ hanyāc chārīram auṣadhaiḥ
12,198.001*0540_06 etad vijñānasāmarthyaṃ na bālaiḥ samatām iyāt
12,198.001*0540_07 anityaṃ yauvanaṃ rūpaṃ jīvitaṃ dravyasaṃcayaḥ
12,198.001*0540_08 ārogyaṃ priyasaṃvāso gṛdhyet tatra na paṇḍitaḥ
12,198.001*0540_09 na jānapadikaṃ duḥkham ekaḥ śocitum arhati
12,198.001*0540_10 aśocan pratikurvīta yadi paśyed upakramam
12,198.001*0540_11 sukhād bahutaraṃ duḥkhaṃ jīvite nāsti saṃśayaḥ
12,198.001*0540_12 snigdhasya cendriyārtheṣu mohān maraṇam apriyam
12,198.001*0540_13 parityajati yo duḥkhaṃ sukhaṃ vāpy ubhayaṃ naraḥ
12,198.001*0540_14 abhyeti brahma so 'tyantaṃ na te śocanti paṇḍitāḥ
12,198.001*0540_15 duḥkham arthā hi yujyante pālane na ca te sukham
12,198.001*0540_16 duḥkhena cādhigamyante nāśam eṣāṃ na cintayet
12,198.001a jñānaṃ jñeyābhinirvṛttaṃ viddhi jñānaguṇaṃ manaḥ
12,198.001c prajñākaraṇasaṃyuktaṃ tato buddhiḥ pravartate
12,198.002a yadā karmaguṇopetā buddhir manasi vartate
12,198.002c tadā prajñāyate brahma dhyānayogasamādhinā
12,198.003a seyaṃ guṇavatī buddhir guṇeṣv evābhivartate
12,198.003c avatārābhiniḥsrotaṃ gireḥ śṛṅgād ivodakam
12,198.004a yadā nirguṇam āpnoti dhyānaṃ manasi pūrvajam
12,198.004c tadā prajñāyate brahma nikaṣyaṃ nikaṣe yathā
12,198.005a manas tv apahṛtaṃ buddhim indriyārthanidarśanam
12,198.005c na samakṣaṃ guṇāvekṣi nirguṇasya nidarśanam
12,198.006a sarvāṇy etāni saṃvārya dvārāṇi manasi sthitaḥ
12,198.006c manasy ekāgratāṃ kṛtvā tat paraṃ pratipadyate
12,198.007a yathā mahānti bhūtāni nivartante guṇakṣaye
12,198.007c tathendriyāṇy upādāya buddhir manasi vartate
12,198.008a yadā manasi sā buddhir vartate 'ntaracāriṇī
12,198.008c vyavasāyaguṇopetā tadā saṃpadyate manaḥ
12,198.009a guṇavadbhir guṇopetaṃ yadā dhyānaguṇaṃ manaḥ
12,198.009c tadā sarvaguṇān hitvā nirguṇaṃ pratipadyate
12,198.010a avyaktasyeha vijñāne nāsti tulyaṃ nidarśanam
12,198.010c yatra nāsti padanyāsaḥ kas taṃ viṣayam āpnuyāt
12,198.011a tapasā cānumānena guṇair jātyā śrutena ca
12,198.011c ninīṣet tat paraṃ brahma viśuddhenāntarātmanā
12,198.012a guṇahīno hi taṃ mārgaṃ bahiḥ samanuvartate
12,198.012c guṇābhāvāt prakṛtyā ca nistarkyaṃ jñeyasaṃmitam
12,198.013a nairguṇyād brahma cāpnoti saguṇatvān nivartate
12,198.013c guṇaprasāriṇī buddhir hutāśana ivendhane
12,198.014a yathā pañca vimuktāni indriyāṇi svakarmabhiḥ
12,198.014c tathā tat paramaṃ brahma vimuktaṃ prakṛteḥ param
12,198.015a evaṃ prakṛtitaḥ sarve prabhavanti śarīriṇaḥ
12,198.015c nivartante nivṛttau ca sargaṃ naivopayānti ca
12,198.016a puruṣaḥ prakṛtir buddhir viśeṣāś cendriyāṇi ca
12,198.016c ahaṃkāro 'bhimānaś ca saṃbhūto bhūtasaṃjñakaḥ
12,198.017a ekasyādyā pravṛttis tu pradhānāt saṃpravartate
12,198.017c dvitīyā mithunavyaktim aviśeṣān niyacchati
12,198.018a dharmād utkṛṣyate śreyas tathāśreyo 'py adharmataḥ
12,198.018c rāgavān prakṛtiṃ hy eti virakto jñānavān bhavet
12,199.001 manur uvāca
12,199.001@014_0001 tad eva satataṃ manye na śakyam anuvarṇitum
12,199.001@014_0002 yathānidarśanaṃ vastu na śakyam anubodhitum
12,199.001@014_0003 yathā hi sāraṃ jānāti na kathaṃ cana saṃsthitam
12,199.001@014_0004 parakāyacchavis tadvad dehe 'yaṃ cetanas tathā
12,199.001@014_0005 vinā kāyaṃ na sā chāyā tāṃ vinā kāyam asty uta
12,199.001@014_0006 tadvad eva vinā nāsti prakṛter iha vartanam
12,199.001@014_0007 idaṃ vinā paraṃ nāsti nedam asti paraṃ vinā
12,199.001@014_0008 jīvātmanā tv asau chinnas tv eṣa caiva parātmanā
12,199.001@014_0009 tat tatheti viduḥ ke cid atathyam iti cāpare
12,199.001@014_0010 ubhayaṃ me mataṃ vidvan muktihetau samāhitam
12,199.001@014_0011 vimuktaiś ca mṛgaḥ so 'pi dṛśyate saṃyatendriyaḥ
12,199.001@014_0012 sarveṣāṃ na hi dṛśyo hi taḍidvat sphurati hy asau
12,199.001@014_0013 brāhmaṇasya samādṛśyo vartate so 'pi kiṃ punaḥ
12,199.001@014_0014 vidyate paramaḥ śuddhaḥ sākṣibhūto vibhāvasuḥ
12,199.001@014_0015 śrutir eṣā tato nityā tasmād ekaḥ paro mataḥ
12,199.001@014_0016 na prayojanam uddiśya ceṣṭā tasya mahātmanaḥ
12,199.001@014_0017 tādṛśo 'stv iti mantavyas tathā satyaṃ mahātmanā
12,199.001@014_0018 nānāsaṃsthena bhedena sadā gativibhedavat
12,199.001@014_0019 tasya bhedaḥ samākhyāto bhedo hy asti tathāvidhaḥ
12,199.001@014_0020 evaṃ vidvan vijānīhi paramātmānam avyayam
12,199.001@014_0021 tattadguṇaviśeṣeṇa saṃjñānām anusaṃyutam
12,199.001@014_0022 sarveśvaraḥ sarvamayaḥ sa ca sarvapravartakaḥ
12,199.001@014_0023 sarvātmakaḥ sarvaśaktiḥ sarvakāraṇakāraṇam
12,199.001@014_0024 sarvasādhāraṇaḥ sarvair upāsyaś ca mahātmabhiḥ
12,199.001@014_0025 vāsudeveti vikhyātas taṃ viditvāśnute 'mṛtam
12,199.001a yadā te pañcabhiḥ pañca vimuktā manasā saha
12,199.001c atha tad drakṣyase brahma maṇau sūtram ivārpitam
12,199.002a tad eva ca yathā sūtraṃ suvarṇe vartate punaḥ
12,199.002c muktāsv atha pravāleṣu mṛnmaye rājate tathā
12,199.003a tadvad goṣu manuṣyeṣu tadvad dhastimṛgādiṣu
12,199.003c tadvat kīṭapataṃgeṣu prasaktātmā svakarmabhiḥ
12,199.004a yena yena śarīreṇa yad yat karma karoty ayam
12,199.004c tena tena śarīreṇa tat tat phalam upāśnute
12,199.005a yathā hy ekarasā bhūmir oṣadhyātmānusāriṇī
12,199.005c tathā karmānugā buddhir antarātmānudarśinī
12,199.006a jñānapūrvodbhavā lipsā lipsāpūrvābhisaṃdhitā
12,199.006c abhisaṃdhipūrvakaṃ karma karmamūlaṃ tataḥ phalam
12,199.007a phalaṃ karmātmakaṃ vidyāt karma jñeyātmakaṃ tathā
12,199.007c jñeyaṃ jñānātmakaṃ vidyāj jñānaṃ sadasadātmakam
12,199.007d*0541_01 tad evam iṣyate brahma saṃkhyānād vinibhidyate
12,199.008a jñānānāṃ ca phalānāṃ ca jñeyānāṃ karmaṇāṃ tathā
12,199.008c kṣayānte tat phalaṃ divyaṃ jñānaṃ jñeyapratiṣṭhitam
12,199.009a mahad dhi paramaṃ bhūtaṃ yuktāḥ paśyanti yoginaḥ
12,199.009c abudhās taṃ na paśyanti hy ātmasthā guṇabuddhayaḥ
12,199.010a pṛthivīrūpato rūpam apām iha mahattaram
12,199.010c adbhyo mahattaraṃ tejas tejasaḥ pavano mahān
12,199.011a pavanāc ca mahad vyoma tasmāt parataraṃ manaḥ
12,199.011c manaso mahatī buddhir buddheḥ kālo mahān smṛtaḥ
12,199.012a kālāt sa bhagavān viṣṇur yasya sarvam idaṃ jagat
12,199.012c nādir na madhyaṃ naivāntas tasya devasya vidyate
12,199.013a anāditvād amadhyatvād anantatvāc ca so 'vyayaḥ
12,199.013c atyeti sarvaduḥkhāni duḥkhaṃ hy antavad ucyate
12,199.014a tad brahma paramaṃ proktaṃ tad dhāma paramaṃ smṛtam
12,199.014c tad gatvā kālaviṣayād vimuktā mokṣam āśritāḥ
12,199.015a guṇais tv etaiḥ prakāśante nirguṇatvāt tataḥ param
12,199.015c nivṛttilakṣaṇo dharmas tathānantyāya kalpate
12,199.016a ṛco yajūṃṣi sāmāni śarīrāṇi vyapāśritāḥ
12,199.016c jihvāgreṣu pravartante yatnasādhyā vināśinaḥ
12,199.017a na caivam iṣyate brahma śarīrāśrayasaṃbhavam
12,199.017c na yatnasādhyaṃ tad brahma nādimadhyaṃ na cāntavat
12,199.018a ṛcām ādis tathā sāmnāṃ yajuṣām ādir ucyate
12,199.018c antaś cādimatāṃ dṛṣṭo na cādir brahmaṇaḥ smṛtaḥ
12,199.019a anāditvād anantatvāt tad anantam athāvyayam
12,199.019c avyayatvāc ca nirdvaṃdvaṃ dvaṃdvābhāvāt tataḥ param
12,199.020a adṛṣṭato 'nupāyāc ca apy abhisaṃdheś ca karmaṇaḥ
12,199.020c na tena martyāḥ paśyanti yena gacchanti tat param
12,199.021a viṣayeṣu ca saṃsargāc chāśvatasya ca darśanāt
12,199.021c manasā cānyad ākāṅkṣan paraṃ na pratipadyate
12,199.022a guṇān yad iha paśyanti tad icchanty apare janāḥ
12,199.022c paraṃ naivābhikāṅkṣanti nirguṇatvād guṇārthinaḥ
12,199.023a guṇair yas tv avarair yuktaḥ kathaṃ vidyād guṇān imān
12,199.023c anumānād dhi gantavyaṃ guṇair avayavaiḥ saha
12,199.024a sūkṣmeṇa manasā vidmo vācā vaktuṃ na śaknumaḥ
12,199.024c mano hi manasā grāhyaṃ darśanena ca darśanam
12,199.025a jñānena nirmalīkṛtya buddhiṃ buddhyā tathā manaḥ
12,199.025c manasā cendriyagrāmam anantaṃ pratipadyate
12,199.026a buddhiprahīṇo manasāsamṛddhas; tathā nirāśīr guṇatām upaiti
12,199.026c paraṃ tyajantīha vilobhyamānā; hutāśanaṃ vāyur ivendhanastham
12,199.027a guṇādāne viprayoge ca teṣāṃ; manaḥ sadā buddhiparāvarābhyām
12,199.027c anenaiva vidhinā saṃpravṛtto; guṇādāne brahmaśarīram eti
12,199.028a avyaktātmā puruṣo 'vyaktakarmā; so 'vyaktatvaṃ gacchati hy antakāle
12,199.028c tair evāyaṃ cendriyair vardhamānair; glāyadbhir vā vartate karmarūpaḥ
12,199.029a sarvair ayaṃ cendriyaiḥ saṃprayukto; dehaḥ prāptaḥ pañcabhūtāśrayaḥ syāt
12,199.029c nāsāmarthyād gacchati karmaṇeha; hīnas tena parameṇāvyayena
12,199.030a pṛthvyā naraḥ paśyati nāntam asyā; hy antaś cāsyā bhavitā ceti viddhi
12,199.030c paraṃ nayantīha vilobhyamānaṃ; yathā plavaṃ vāyur ivārṇavastham
12,199.031a divākaro guṇam upalabhya nirguṇo; yathā bhaved vyapagataraśmimaṇḍalaḥ
12,199.031c tathā hy asau munir iha nirviśeṣavān; sa nirguṇaṃ praviśati brahma cāvyayam
12,199.032a anāgatiṃ sukṛtimatāṃ parāṃ gatiṃ; svayaṃbhuvaṃ prabhavanidhānam avyayam
12,199.032c sanātanaṃ yad amṛtam avyayaṃ padaṃ; vicārya taṃ śamam amṛtatvam aśnute
12,199.032d@015_0000 yudhiṣṭhira uvāca
12,199.032d@015_0001 pitāmaha mahāprājña duḥkhaśokasamākule
12,199.032d@015_0002 saṃsāracakre lokānāṃ nirvedo nāsti kiṃ nv idam
12,199.032d@015_0002 bhīṣma uvāca
12,199.032d@015_0003 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,199.032d@015_0004 nibandhanasya saṃvādaṃ bhogavatyā nṛpottama
12,199.032d@015_0005 muniṃ nibandhanaṃ śuṣkaṃ dhamanīyākṛtiṃ tathā
12,199.032d@015_0006 nirārambhaṃ nirālambam asajjantaṃ ca karmaṇi
12,199.032d@015_0007 putraṃ dṛṣṭvāpy uvācārtaṃ mātā bhogavatī tadā
12,199.032d@015_0008 uttiṣṭha mūḍha kiṃ śeṣe nirapekṣaḥ suhṛjjanaiḥ
12,199.032d@015_0009 nirālambo dhanopāye paitṛkaṃ tava kiṃ dhanam
12,199.032d@015_0009 nibandhana uvāca
12,199.032d@015_0010 paitṛkaṃ me mahan mātaḥ sarvaduḥkhālayaṃ tv iha
12,199.032d@015_0011 asty etat tadvighātāya yatiṣye tatra mā śucaḥ
12,199.032d@015_0012 idaṃ śarīram atyugraṃ pitrā dattam asaṃśayam
12,199.032d@015_0013 tam eva pitaraṃ gatvā dhanaṃ tiṣṭhati śāśvatam
12,199.032d@015_0014 kaś cin mahati saṃsāre vartamāno dhanecchayā
12,199.032d@015_0015 vanadurgam abhiprāpto mahat kravyādasaṃkulam
12,199.032d@015_0016 siṃhavyāghragajākārair atighorair mahāśanaiḥ
12,199.032d@015_0017 samantāt suparikṣiptaṃ sa dṛṣṭvā vyathate pumān
12,199.032d@015_0018 sa tad vanaṃ hy anucaran vipradhāvann itas tataḥ
12,199.032d@015_0019 vīkṣamāṇo diśaḥ sarvāḥ śaraṇārthaṃ pradhāvati
12,199.032d@015_0020 athāpaśyad vanaṃ rūḍhaṃ samantād vāgurāvṛtam
12,199.032d@015_0021 vanamadhye ca tatrāsīd udapānaḥ samāvṛtaḥ
12,199.032d@015_0022 vallibhis tṛṇasaṃchinnair gūḍhābhir abhisaṃvṛtaḥ
12,199.032d@015_0023 sa papāta dvijas tatra vijane salilāśaye
12,199.032d@015_0024 vilagnaś cābhavat tasmiṃl latāsaṃtānasaṃkule
12,199.032d@015_0025 bāhubhyāṃ saṃpariṣvaktas tayā paramasattvayā
12,199.032d@015_0026 sa tathā lambate tatra ūrdhvapādo hy adhaḥśirāḥ
12,199.032d@015_0027 adhas tatraiva jātaś ca jambūvṛkṣaḥ sudustaraḥ
12,199.032d@015_0028 kūpasya tasya velāyā apaśyat sumahāphalam
12,199.032d@015_0029 vṛkṣaṃ bahuvidhaṃ vyomavallīpuṣpasamākulam
12,199.032d@015_0030 nānārūpā madhukarās tasmin vṛkṣe 'bhavan kila
12,199.032d@015_0031 teṣāṃ madhūnāṃ bahudhā dhārā pravavṛte tadā
12,199.032d@015_0032 vilambamānaḥ sa pumān dhārāṃ pibati sarvadā
12,199.032d@015_0033 na tasya tṛṣṇā viratā pīyamānasya saṃkaṭe
12,199.032d@015_0034 parīpsati ca tāṃ nityam atṛptaḥ sa punaḥ punaḥ
12,199.032d@015_0035 evaṃ sa vasate tatra duḥkhiduḥkhī punaḥ punaḥ
12,199.032d@015_0036 mayā tu tad dhanaṃ deyaṃ tava dāsyāmi cecchasi
12,199.032d@015_0037 tasya ca prārthitaḥ so 'tha dattvā muktim avāpa saḥ
12,199.032d@015_0038 sā ca tyaktvārthasaṃkalpaṃ jagāma paramāṃ gatim
12,199.032d@015_0039 evaṃ saṃsāracakrasya svarūpajñā nṛpottama
12,199.032d@015_0040 yudhiṣṭhira uvāca
12,199.032d@015_0040 paraṃ vairāgyam āgamya gacchanti paramaṃ padam
12,199.032d@015_0041 evaṃ saṃsāracakrasya svarūpaṃ viditaṃ na me
12,199.032d@015_0042 paitṛkaṃ tu dhanaṃ proktaṃ kiṃ tad vidvan mahātmanā
12,199.032d@015_0043 kāntāram iti kiṃ proktaṃ ko hastī sa tu kūpakaḥ
12,199.032d@015_0044 kiṃsaṃjñiko mahāvṛkṣo madhu vāpi pitāmaha
12,199.032d@015_0045 etaṃ me saṃśayaṃ viddhi dhanaśabdaṃ kim ucyate
12,199.032d@015_0046 bhīṣma uvāca
12,199.032d@015_0046 kathaṃ labdhaṃ dhanaṃ tena tathā ca kim idaṃ tv iha
12,199.032d@015_0047 upākhyānam idaṃ sarvaṃ mokṣavidbhir udāhṛtam
12,199.032d@015_0048 sumatiṃ vindate yena bandhanāśaś ca bhārata
12,199.032d@015_0049 etad uktaṃ hi kāntāraṃ mahān saṃsāra eva saḥ
12,199.032d@015_0050 ye te pratiṣṭhitā vyālā vyādhayas te prakīrtitāḥ
12,199.032d@015_0051 yā sā nārī mahāghorā varṇarūpavināśinī
12,199.032d@015_0052 tām āhuś ca jarāṃ prājñāḥ pariṣvaktaṃ yayā jagat
12,199.032d@015_0053 yas tatra kūpe vasate mahāhiḥ kāla eva saḥ
12,199.032d@015_0054 yo vṛkṣaḥ sa ca mṛtyur hi svakṛtaṃ tasya tat phalam
12,199.032d@015_0055 ye tu kṛṣṇāḥ sitā rājan mūṣikā rātryahāni vai
12,199.032d@015_0056 dviṣaṭkapadasaṃyukto yo hastī ṣaṇmukhākṛtiḥ
12,199.032d@015_0057 sa ca saṃvatsaraḥ proktaḥ pādamāsartavo mukhāḥ
12,199.032d@015_0058 etat saṃsāracakrasya svarūpaṃ vyāhṛtaṃ mayā
12,199.032d@015_0059 evaṃ labdhadhanaṃ rājaṃs tat svarūpaṃ vināśaya
12,199.032d@015_0060 etaj jñātvā tu sā rājan paraṃ vairāgyam āsthitā
12,199.032d@015_0061 yathoktavidhinā bhūyaḥ paraṃ padam avāpa saḥ
12,199.032d@015_0062 dhatte dhārayate caiva etasmāt kāraṇād dhanam
12,199.032d@015_0063 tad gaccha cāmṛtaṃ śuddhaṃ hiraṇyam amṛtaṃ tapaḥ
12,199.032d@015_0064 tatsvarūpo mahādevaḥ kṛṣṇo devakinandanaḥ
12,199.032d@015_0065 tasya prasādād duḥkhasya nāśaṃ prāpsyasi mānada
12,199.032d@015_0066 ekaḥ kartā sa kṛṣṇaś ca jñānināṃ paramā gatiḥ
12,199.032d@015_0067 idam āśritya devendro devā rudrās tathāśvinau
12,199.032d@015_0068 sve sve pade viviśire bhuktimuktivido janāḥ
12,199.032d@015_0069 bhūtānām antarātmāsau sa nityapadasaṃvṛtaḥ
12,199.032d@015_0070 śrūyatām asya sadbhāvaḥ samyag jñānaṃ yathā tava
12,199.032d@015_0071 bhaved etan nibodha tvaṃ nāradāya purā hariḥ
12,199.032d@015_0072 darśayitvātmano rūpaṃ yad avocat svayaṃ vibhuḥ
12,199.032d@015_0073 purā deva ṛṣiḥ śrīmān nāradaḥ paramārthavān
12,199.032d@015_0074 cacāra pṛthivīṃ kṛtsnāṃ tīrthāny anucaran prabhuḥ
12,199.032d@015_0075 himavatpādam āśritya vicārya ca punaḥ punaḥ
12,199.032d@015_0076 sa dadarśa hradaṃ tatra padmotpalasamākulam
12,199.032d@015_0077 dadarśa kanyāṃ tattīre sarvābharaṇabhūṣitām
12,199.032d@015_0078 śobhamānāṃ śriyā rājan krīḍantīm utpalais tathā
12,199.032d@015_0079 sā mahātmānam ālokya nāradety āha bhāminī
12,199.032d@015_0080 tasyāḥ samīpam āsādya tasthau vismitamānasaḥ
12,199.032d@015_0081 vīkṣamāṇaṃ tam ājñāya sā kanyā cāruhāsinī
12,199.032d@015_0082 vijajṛmbhe mahābhāgā smayamānā punaḥ punaḥ
12,199.032d@015_0083 tasmāt samabhavad vaktrāt puruṣākṛtisaṃyutaḥ
12,199.032d@015_0084 ratnabinducitāṅgas tu sarvābharaṇabhūṣitaḥ
12,199.032d@015_0085 ādityasadṛśākāraḥ śirasā dhārayan maṇim
12,199.032d@015_0086 punar eva tadākārasadṛśaḥ samajāyata
12,199.032d@015_0087 tṛtīyas tu mahārāja vividhābharaṇair yutaḥ
12,199.032d@015_0088 pradakṣiṇaṃ tu tāṃ kṛtvā vividhadhvanayas tu tām
12,199.032d@015_0089 tataḥ sarveṇa viprarṣiḥ kanyāṃ papraccha tāṃ śubhām
12,199.032d@015_0090 kā tvaṃ paramakalyāṇi padmendusadṛśānane
12,199.032d@015_0091 kanyovāca
12,199.032d@015_0091 na jāne tvāṃ mahādevi brūhi satyam anindite
12,199.032d@015_0092 sāvitrī nāma viprarṣe śṛṇu bhadraṃ tavāstu vai
12,199.032d@015_0093 kiṃ kariṣyāmi tad brūhi tava yac cetasi sthitam
12,199.032d@015_0093 nārada uvāca
12,199.032d@015_0094 abhivādaye tvāṃ sāvitri kṛtārtho 'ham anindite
12,199.032d@015_0095 etaṃ me saṃśayaṃ devi vaktum arhasi śobhane
12,199.032d@015_0096 yas tu vai prathamotpannaḥ ko 'sau sa puruṣākṛtiḥ
12,199.032d@015_0097 kanyovāca
12,199.032d@015_0097 bindavas tu mahādevi mūrdhni jyotirmayākṛtiḥ
12,199.032d@015_0098 agrajaḥ prathamotpanno yajurvedas tathāparaḥ
12,199.032d@015_0099 tṛtīyaḥ sāmavedas tu saṃśayo vyetu te mune
12,199.032d@015_0100 vedāś ca bindusaṃyuktā yajñasya phalasaṃśritāḥ
12,199.032d@015_0101 yat tad dṛṣṭaṃ mahaj jyotir jyotir ity ucyate budhaiḥ
12,199.032d@015_0102 ṛṣe jñeyaṃ mayā cāpīty uktvā cāntaradhīyata
12,199.032d@015_0103 tataḥ sa vismayāviṣṭo nāradaḥ puruṣarṣabha
12,199.032d@015_0104 dhyānayuktaḥ sa tu ciraṃ na bubodha mahāmatiḥ
12,199.032d@015_0105 tataḥ snātvā mahātejā vāgyato niyatendriyaḥ
12,199.032d@015_0106 tuṣṭāva puruṣavyāghro jijñāsuś ca tad adbhutam
12,199.032d@015_0107 tato varṣaśate pūrṇe bhagavāṃl lokabhāvanaḥ
12,199.032d@015_0108 prāduś cakāra viśvātmā ṛṣeḥ paramasauhṛdāt
12,199.032d@015_0109 tam āgataṃ jagannāthaṃ sarvakāraṇakāraṇam
12,199.032d@015_0110 akhilāmaramaulyaṅgarukmāruṇapadadvayam
12,199.032d@015_0111 vainateyapadasparśakaṇaśobhitajānukam
12,199.032d@015_0112 pītāmbaralasatkāñcīdāmabaddhakaṭītaṭam
12,199.032d@015_0113 śrīvatsavakṣasaṃ cārumaṇikaustubhakaṃdharam
12,199.032d@015_0114 mandasmitamukhāmbhojaṃ caladāyatalocanam
12,199.032d@015_0115 namracāpānukaraṇanamrabhrūyugaśobhitam
12,199.032d@015_0116 nānāratnamaṇīvajrasphuranmakarakuṇḍalam
12,199.032d@015_0117 indranīlanibhābhaṃ taṃ keyūramakuṭojjvalam
12,199.032d@015_0118 devair indrapurogaiś ca ṛṣisaṃghair abhiṣṭutam
12,199.032d@015_0119 nārado jayaśabdena vavande śirasā harim
12,199.032d@015_0120 tataḥ sa bhagavāñ śrīmān meghagambhīrayā girā
12,199.032d@015_0121 prāheśaḥ sarvabhūtānāṃ nāradaṃ patitaṃ kṣitau
12,199.032d@015_0122 bhadram astu ṛṣe tubhyaṃ varaṃ varaya suvrata
12,199.032d@015_0123 yat te manasi suvyaktam asti ca pradadāmi tat
12,199.032d@015_0124 sa cemaṃ jayaśabdena prasīdety āturo muniḥ
12,199.032d@015_0125 provāca hṛdi saṃrūḍhaṃ śaṅkhacakragadādharam
12,199.032d@015_0126 vivakṣitaṃ jagannātha mayā jñātaṃ tvayācyuta
12,199.032d@015_0127 tat prasīda hṛṣīkeśa śrotum icchāmi tad dhare
12,199.032d@015_0128 tataḥ smayan mahāviṣṇur abhyabhāṣata nāradam
12,199.032d@015_0129 yad dṛṣṭaṃ mama rūpaṃ tu vedānāṃ śirasi tvayā
12,199.032d@015_0130 nirdvaṃdvā nirahaṃkārāḥ śucayaḥ śuddhalocanāḥ
12,199.032d@015_0131 taṃ māṃ paśyanti satataṃ tān pṛccha yad ihecchasi
12,199.032d@015_0132 ye yogino mahāprājñā madaṃśā ye vyavasthitāḥ
12,199.032d@015_0133 bhīṣma uvāca
12,199.032d@015_0133 teṣāṃ prasādaṃ devarṣe matprasādam avaihi tat
12,199.032d@015_0134 ity uktvā sa jagāmātha bhagavān bhūtabhāvanaḥ
12,199.032d@015_0135 tasmād vraja hṛṣīkeśaṃ kṛṣṇaṃ devakinandanam
12,199.032d@015_0136 etam ārādhya govindaṃ gatā muktiṃ maharṣayaḥ
12,199.032d@015_0137 eṣa kartā vikartā ca sarvakāraṇakāraṇam
12,199.032d@015_0138 mayāpy etac chrutaṃ rājan nāradāt tu nibodha tat
12,199.032d@015_0139 svayam eva samācaṣṭa nārado bhagavān muniḥ
12,199.032d@015_0140 samastasaṃsāravighātakāraṇaṃ
12,199.032d@015_0141 bhajanti ye viṣṇum ananyamānasāḥ
12,199.032d@015_0142 te yānti sāyujyam atīvadurlabham
12,199.032d@015_0143 itīva nityaṃ hṛdi varṇayanti
12,200.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,200.001a pitāmaha mahāprājña puṇḍarīkākṣam acyutam
12,200.001c kartāram akṛtaṃ viṣṇuṃ bhūtānāṃ prabhavāpyayam
12,200.002a nārāyaṇaṃ hṛṣīkeśaṃ govindam aparājitam
12,200.002c tattvena bharataśreṣṭha śrotum icchāmi keśavam
12,200.003 bhīṣma uvāca
12,200.003a śruto 'yam artho rāmasya jāmadagnyasya jalpataḥ
12,200.003c nāradasya ca devarṣeḥ kṛṣṇadvaipāyanasya ca
12,200.004a asito devalas tāta vālmīkiś ca mahātapāḥ
12,200.004c mārkaṇḍeyaś ca govinde kathayaty adbhutaṃ mahat
12,200.004d*0542_01 keśavasya mayā rājan na śakyā varṇituṃ guṇāḥ
12,200.004d*0542_02 īdṛśo 'sau hṛṣīkeśo vāsudevaḥ parāt paraḥ
12,200.005a keśavo bharataśreṣṭha bhagavān īśvaraḥ prabhuḥ
12,200.005c puruṣaḥ sarvam ity eva śrūyate bahudhā vibhuḥ
12,200.006a kiṃ tu yāni vidur loke brāhmaṇāḥ śārṅgadhanvanaḥ
12,200.006c māhātmyāni mahābāho śṛṇu tāni yudhiṣṭhira
12,200.007a yāni cāhur manuṣyendra ye purāṇavido janāḥ
12,200.007c aśeṣeṇa hi govinde kīrtayiṣyāmi tāny aham
12,200.008a mahābhūtāni bhūtātmā mahātmā puruṣottamaḥ
12,200.008c vāyur jyotis tathā cāpaḥ khaṃ gāṃ caivānvakalpayat
12,200.009a sa dṛṣṭvā pṛthivīṃ caiva sarvabhūteśvaraḥ prabhuḥ
12,200.009c apsv eva śayanaṃ cakre mahātmā puruṣottamaḥ
12,200.010a sarvatejomayas tasmiñ śayānaḥ śayane śubhe
12,200.010c so 'grajaṃ sarvabhūtānāṃ saṃkarṣaṇam acintayat
12,200.011a āśrayaṃ sarvabhūtānāṃ manaseti viśuśruma
12,200.011c sa dhārayati bhūtātmā ubhe bhūtabhaviṣyatī
12,200.011d*0543_01 pradyumnam asṛjat tasmāt sarvatejaḥprakāśakam
12,200.011d*0543_02 aniruddhas tato jajñe sarvaśaktir mahādyutiḥ
12,200.011d*0543_03 apsu vyomagamaḥ śrīmān yoganidrām upeyivān
12,200.011d*0543_04 tasmāt saṃjajñire devā brahmaviṣṇumaheśvarāḥ
12,200.011d*0543_05 layasthityantakarmāṇas trayas te sumahaujasaḥ
12,200.012a tatas tasmin mahābāho prādurbhūte mahātmani
12,200.012c bhāskarapratimaṃ divyaṃ nābhyāṃ padmam ajāyata
12,200.013a sa tatra bhagavān devaḥ puṣkare bhāsayan diśaḥ
12,200.013c brahmā samabhavat tāta sarvabhūtapitāmahaḥ
12,200.014a tasminn api mahābāho prādurbhūte mahātmani
12,200.014c tamasaḥ pūrvajo jajñe madhur nāma mahāsuraḥ
12,200.015a tam ugram ugrakarmāṇam ugrāṃ buddhiṃ samāsthitam
12,200.015c brahmaṇopacitiṃ kurvañ jaghāna puruṣottamaḥ
12,200.016a tasya tāta vadhāt sarve devadānavamānavāḥ
12,200.016c madhusūdanam ity āhur vṛṣabhaṃ sarvasātvatām
12,200.017a brahmā tu sasṛje putrān mānasān dakṣasaptamān
12,200.017c marīcim atryaṅgirasau pulastyaṃ pulahaṃ kratum
12,200.018a marīciḥ kaśyapaṃ tāta putraṃ cāsṛjad agrajam
12,200.018c mānasaṃ janayām āsa taijasaṃ brahmasattamam
12,200.019a aṅguṣṭhād asṛjad brahmā marīcer api pūrvajam
12,200.019c so 'bhavad bharataśreṣṭha dakṣo nāma prajāpatiḥ
12,200.020a tasya pūrvam ajāyanta daśa tisraś ca bhārata
12,200.020c prajāpater duhitaras tāsāṃ jyeṣṭhābhavad ditiḥ
12,200.021a sarvadharmaviśeṣajñaḥ puṇyakīrtir mahāyaśāḥ
12,200.021c mārīcaḥ kaśyapas tāta sarvāsām abhavat patiḥ
12,200.022a utpādya tu mahābhāgas tāsām avarajā daśa
12,200.022c dadau dharmāya dharmajño dakṣa eva prajāpatiḥ
12,200.023a dharmasya vasavaḥ putrā rudrāś cāmitatejasaḥ
12,200.023c viśvedevāś ca sādhyāś ca marutvantaś ca bhārata
12,200.024a aparās tu yavīyasyas tābhyo 'nyāḥ saptaviṃśatiḥ
12,200.024c somas tāsāṃ mahābhāgaḥ sarvāsām abhavat patiḥ
12,200.025a itarās tu vyajāyanta gandharvāṃs turagān dvijān
12,200.025c gāś ca kiṃpuruṣān matsyān audbhidāṃś ca vanaspatīn
12,200.026a ādityān aditir jajñe devaśreṣṭhān mahābalān
12,200.026c teṣāṃ viṣṇur vāmano 'bhūd govindaś cābhavat prabhuḥ
12,200.027a tasya vikramaṇād eva devānāṃ śrīr vyavardhata
12,200.027c dānavāś ca parābhūtā daiteyī cāsurī prajā
12,200.028a vipracittipradhānāṃś ca dānavān asṛjad danuḥ
12,200.028c ditis tu sarvān asurān mahāsattvān vyajāyata
12,200.028d*0544_01 tataḥ sasarja bhagavān mṛtyuṃ lokabhayaṃkaram
12,200.028d*0544_02 hartāraṃ sarvabhūtānāṃ sasarja ca janārdanaḥ
12,200.029a ahorātraṃ ca kālaṃ ca yathartu madhusūdanaḥ
12,200.029c pūrvāhṇaṃ cāparāhṇaṃ ca sarvam evānvakalpayat
12,200.030a buddyāpaḥ so 'sṛjan meghāṃs tathā sthāvarajaṅgamān
12,200.030c pṛthivīṃ so 'sṛjad viśvāṃ sahitāṃ bhūritejasā
12,200.031a tataḥ kṛṣṇo mahābāhuḥ punar eva yudhiṣṭhira
12,200.031c brāhmaṇānāṃ śataṃ śreṣṭhaṃ mukhād asṛjata prabhuḥ
12,200.032a bāhubhyāṃ kṣatriyaśataṃ vaiśyānām ūrutaḥ śatam
12,200.032c padbhyāṃ śūdraśataṃ caiva keśavo bharatarṣabha
12,200.033a sa evaṃ caturo varṇān samutpādya mahāyaśāḥ
12,200.033c adhyakṣaṃ sarvabhūtānāṃ dhātāram akarot prabhuḥ
12,200.033d*0545_01 vedavidyāvidhātāraṃ brahmāṇam amitadyutim
12,200.033d*0545_02 bhūtamātṛgaṇādhyakṣaṃ virūpākṣaṃ ca so 'sṛjat
12,200.033d*0545_03 śāsitāraṃ ca pāpānāṃ pitṝṇāṃ samavartinam
12,200.033d*0545_04 asṛjat sarvabhūtātmā nidhipaṃ ca dhaneśvaram
12,200.033d*0545_05 yādasām asṛjan nāthaṃ varuṇaṃ ca jaleśvaram
12,200.033d*0545_06 vāsavaṃ sarvadevānām adhyakṣam akarot prabhuḥ
12,200.034a yāvad yāvad abhūc chraddhā dehaṃ dhārayituṃ nṛṇām
12,200.034c tāvat tāvad ajīvaṃs te nāsīd yamakṛtaṃ bhayam
12,200.035a na caiṣāṃ maithuno dharmo babhūva bharatarṣabha
12,200.035c saṃkalpād eva caiteṣām apatyam udapadyata
12,200.036a tatra tretāyuge kāle saṃkalpāj jāyate prajā
12,200.036c na hy abhūn maithuno dharmas teṣām api janādhipa
12,200.037a dvāpare maithuno dharmaḥ prajānām abhavan nṛpa
12,200.037c tathā kaliyuge rājan dvaṃdvam āpedire janāḥ
12,200.038a eṣa bhūtapatis tāta svadhyakṣaś ca prakīrtitaḥ
12,200.038c niradhyakṣāṃs tu kaunteya kīrtayiṣyāmi tān api
12,200.039a dakṣiṇāpathajanmānaḥ sarve talavarāndhrakāḥ
12,200.039c utsāḥ pulindāḥ śabarāś cūcupā maṇḍapaiḥ saha
12,200.040a uttarāpathajanmānaḥ kīrtayiṣyāmi tān api
12,200.040c yaunakāmbojagāndhārāḥ kirātā barbaraiḥ saha
12,200.041a ete pāpakṛtas tāta caranti pṛthivīm imām
12,200.041c śvakākabalagṛdhrāṇāṃ sadharmāṇo narādhipa
12,200.042a naite kṛtayuge tāta caranti pṛthivīm imām
12,200.042c tretāprabhṛti vartante te janā bharatarṣabha
12,200.043a tatas tasmin mahāghore saṃdhyākāle yugāntike
12,200.043c rājānaḥ samasajjanta samāsādyetaretaram
12,200.043d@016_0001 aindraṃ rūpaṃ samāsthāya hy asurebhyaś caran mahīm
12,200.043d@016_0002 sa eva bhagavān devo veditvaṃ ca gatā mahī
12,200.043d@016_0003 evaṃbhūte bhūtasṛṣṭir nārasiṃhādayaḥ kramāt
12,200.043d@016_0004 prādurbhāvāḥ smṛtā viṣṇor jagatīrakṣaṇāya vai
12,200.043d@016_0005 eṣa kṛṣṇo mahāyogī tattatkāryānurūpaṇam
12,200.043d@016_0006 hiraṇyakaśipuṃ daityaṃ hiraṇyākṣaṃ tathaiva ca
12,200.043d@016_0007 rāvaṇaṃ ca mahādaityaṃ hatvāsau puruṣottamaḥ
12,200.043d@016_0008 bhūmer duḥkhopanāśārthaṃ brahmaśakrādibhiḥ stutaḥ
12,200.043d@016_0009 ātmano 'ṅgān mahātejā udbabarha janārdanaḥ
12,200.043d@016_0010 sitakṛṣṇau mahārāja keśau harir udāradhīḥ
12,200.043d@016_0011 vasudevasya devakyām eṣa jāta ihottamaḥ
12,200.043d@016_0012 dehavān iha viśvātmā saṃbandhī te janārdanaḥ
12,200.043d@016_0013 āvirbabhūva yogīndro manotīto jagatpatiḥ
12,200.043d@016_0014 acintyaḥ puruṣavyāghra naiva kevalamānuṣaḥ
12,200.043d@016_0015 avyaktādiviśeṣāntaṃ parīmāṇārthasaṃyutam
12,200.043d@016_0016 krīḍā harer idaṃ sarvaṃ kṣaram ity eva dhāryatām
12,200.043d@016_0017 akṣaraṃ tatparaṃ nityaṃ vairūpyaṃ jagato hareḥ
12,200.043d@016_0018 tad viddhi rūpam atulam amṛtatvaṃ bhavajjitam
12,200.043d@016_0019 tad eva kṛṣṇo dāśārhaḥ śrīmāñ śrīvatsalakṣaṇaḥ
12,200.043d@016_0020 na bhūtasṛṣṭisaṃsthānaṃ deho 'sya paramātmanaḥ
12,200.043d@016_0021 dehavān iha yo viṣṇur asau māyāmayo hariḥ
12,200.043d@016_0022 ātmano lokarakṣārthaṃ dhyāhi nityaṃ sanātanam
12,200.043d@016_0023 aṅgāni caturo vedā mīmāṃsā nyāyavistaraḥ
12,200.043d@016_0024 itihāsapurāṇāni dharmāḥ svāyaṃbhuvādayaḥ
12,200.043d@016_0025 ya enaṃ prativartante vedāntāni ca sarvaśaḥ
12,200.043d@016_0026 bhaktihīnā na tair yānti nityam enaṃ kathaṃ cana
12,200.043d@016_0027 sarvabhūteṣu bhūtātmā tattadbuddhiṃ samāsthitaḥ
12,200.043d@016_0028 tasmād buddhas tvam evainaṃ dhyāhi nityam atandritaḥ
12,200.044a evam eṣa kuruśreṣṭha prādurbhāvo mahātmanaḥ
12,200.044c devadevarṣir ācaṣṭa nāradaḥ sarvalokadṛk
12,200.045a nārado 'py atha kṛṣṇasya paraṃ mene narādhipa
12,200.045c śāśvatatvaṃ mahābāho yathāvad bharatarṣabha
12,200.046a evam eṣa mahābāhuḥ keśavaḥ satyavikramaḥ
12,200.046c acintyaḥ puṇḍarīkākṣo naiṣa kevalamānuṣaḥ
12,200.046d*0546_01 evaṃvidho 'sau puruṣaḥ ko vainaṃ vetti sarvadā
12,200.046d*0546_02 etat te kathitaṃ rājan bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi
12,201.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,201.001a ke pūrvam āsan patayaḥ prajānāṃ bharatarṣabha
12,201.001c ke carṣayo mahābhāgā dikṣu pratyekaśaḥ smṛtāḥ
12,201.002 bhīṣma uvāca
12,201.002a śrūyatāṃ bharataśreṣṭha yan mā tvaṃ paripṛcchasi
12,201.002c prajānāṃ patayo ye sma dikṣu pratyekaśaḥ smṛtāḥ
12,201.003a ekaḥ svayaṃbhūr bhagavān ādyo brahmā sanātanaḥ
12,201.003c brahmaṇaḥ sapta putrā vai mahātmānaḥ svayaṃbhuvaḥ
12,201.004a marīcir atryaṅgirasau pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ
12,201.004c vasiṣṭhaś ca mahābhāgaḥ sadṛśā vai svayaṃbhuvā
12,201.005a sapta brahmāṇa ity eṣa purāṇe niścayo gataḥ
12,201.005c ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi sarvān eva prajāpatīn
12,201.006a atrivaṃśasamutpanno brahmayoniḥ sanātanaḥ
12,201.006c prācīnabarhir bhagavāṃs tasmāt prācetaso daśa
12,201.007a daśānāṃ tanayas tv eko dakṣo nāma prajāpatiḥ
12,201.007c tasya dve nāmanī loke dakṣaḥ ka iti cocyate
12,201.008a marīceḥ kaśyapaḥ putras tasya dve nāmanī śrute
12,201.008c ariṣṭanemir ity ekaṃ kaśyapety aparaṃ viduḥ
12,201.009a aṅgaś caivaurasaḥ śrīmān rājā bhaumaś ca vīryavān
12,201.009c sahasraṃ yaś ca divyānāṃ yugānāṃ paryupāsitā
12,201.010a aryamā caiva bhagavān ye cānye tanayā vibho
12,201.010c ete pradeśāḥ kathitā bhuvanānāṃ prabhāvanāḥ
12,201.011a śaśabindoś ca bhāryāṇāṃ sahasrāṇi daśācyuta
12,201.011c ekaikasyāṃ sahasraṃ tu tanayānām abhūt tadā
12,201.012a evaṃ śatasahasrāṇāṃ śataṃ tasya mahātmanaḥ
12,201.012c putrāṇāṃ na ca te kaṃ cid icchanty anyaṃ prajāpatim
12,201.013a prajām ācakṣate viprāḥ paurāṇīṃ śāśabindavīm
12,201.013c sa vṛṣṇivaṃśaprabhavo mahān vaṃśaḥ prajāpateḥ
12,201.014a ete prajānāṃ patayaḥ samuddiṣṭā yaśasvinaḥ
12,201.014b*0547_01 śaśabindus tu rājarṣir mahāyogī mahāmanāḥ
12,201.014b*0547_02 adhyātmavit sahasrāṇāṃ bhāryāṇāṃ daśamadhyagaḥ
12,201.014b*0547_03 sa yogī yogam āpannas tataḥ sāyujyatāṃ gataḥ
12,201.014c ataḥ paraṃ pravakṣyāmi devāṃs tribhuvaneśvarān
12,201.015a bhago 'ṃśaś cāryamā caiva mitro 'tha varuṇas tathā
12,201.015c savitā caiva dhātā ca vivasvāṃś ca mahābalaḥ
12,201.016a pūṣā tvaṣṭā tathaivendro dvādaśo viṣṇur ucyate
12,201.016c ta ete dvādaśādityāḥ kaśyapasyātmasaṃbhavāḥ
12,201.017a nāsatyaś caiva dasraś ca smṛtau dvāv aśvināv api
12,201.017c mārtāṇḍasyātmajāv etāv aṣṭamasya prajāpateḥ
12,201.018a tvaṣṭuś caivātmajaḥ śrīmān viśvarūpo mahāyaśāḥ
12,201.018c ajaikapād ahirbudhnyo virūpākṣo 'tha raivataḥ
12,201.019a haraś ca bahurūpaś ca tryambakaś ca sureśvaraḥ
12,201.019c sāvitraś ca jayantaś ca pinākī cāparājitaḥ
12,201.019d*0548_01 ekādaśaite kathitā rudrās tribhuvaneśvarāḥ
12,201.019d*0549_01 dharo dhruvaś ca somaś ca āpaś caivānilo 'nalaḥ
12,201.019d*0549_02 pratyūṣaś ca mahābhāgaḥ sāvitraś cāṣṭamaḥ smṛtaḥ
12,201.019e pūrvam eva mahābhāgā vasavo 'ṣṭau prakīrtitāḥ
12,201.020a eta evaṃvidhā devā manor eva prajāpateḥ
12,201.020c te ca pūrve surāś ceti dvividhāḥ pitaraḥ smṛtāḥ
12,201.021a śīlarūparatās tv anye tathānye siddhasādhyayoḥ
12,201.021c ṛbhavo marutaś caiva devānāṃ coditā gaṇāḥ
12,201.022a evam ete samāmnātā viśvedevās tathāśvinau
12,201.022c ādityāḥ kṣatriyās teṣāṃ viśas tu marutas tathā
12,201.023a aśvinau tu matau śūdrau tapasy ugre samāhitau
12,201.023c smṛtās tv aṅgiraso devā brāhmaṇā iti niścayaḥ
12,201.023e ity etat sarvadevānāṃ cāturvarṇyaṃ prakīrtitam
12,201.024a etān vai prātar utthāya devān yas tu prakīrtayet
12,201.024c svajād anyakṛtāc caiva sarvapāpāt pramucyate
12,201.025a yavakrīto 'tha raibhyaś ca arvāvasuparāvasū
12,201.025c auśijaś caiva kakṣīvān nalaś cāṅgirasaḥ sutāḥ
12,201.026a ṛṣer medhātitheḥ putraḥ kaṇvo barhiṣadas tathā
12,201.026c trailokyabhāvanās tāta prācyāṃ saptarṣayas tathā
12,201.027a unmuco vimucaś caiva svastyātreyaś ca vīryavān
12,201.027c pramucaś cedhmavāhaś ca bhagavāṃś ca dṛḍhavrataḥ
12,201.028a mitrāvaruṇayoḥ putras tathāgastyaḥ pratāpavān
12,201.028c ete brahmarṣayo nityam āśritā dakṣiṇāṃ diśam
12,201.029a ruṣadguḥ kavaṣo dhaumyaḥ parivyādhaś ca vīryavān
12,201.029c ekataś ca dvitaś caiva tritaś caiva maharṣayaḥ
12,201.030a atreḥ putraś ca bhagavāṃs tathā sārasvataḥ prabhuḥ
12,201.030c ete nava mahātmānaḥ paścimām āśritā diśam
12,201.031a ātreyaś ca vasiṣṭhaś ca kaśyapaś ca mahān ṛṣiḥ
12,201.031c gautamaḥ sabharadvājo viśvāmitro 'tha kauśikaḥ
12,201.032a tathaiva putro bhagavān ṛcīkasya mahātmanaḥ
12,201.032c jamadagniś ca saptaite udīcīṃ diśam āśritāḥ
12,201.033a ete pratidiśaṃ sarve kīrtitās tigmatejasaḥ
12,201.033c sākṣibhūtā mahātmāno bhuvanānāṃ prabhāvanāḥ
12,201.034a evam ete mahātmānaḥ sthitāḥ pratyekaśo diśaḥ
12,201.034c eteṣāṃ kīrtanaṃ kṛtvā sarvapāpaiḥ pramucyate
12,201.035a yasyāṃ yasyāṃ diśi hy ete tāṃ diśaṃ śaraṇaṃ gataḥ
12,201.035c mucyate sarvapāpebhyaḥ svastimāṃś ca gṛhān vrajet
12,202.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,202.001a pitāmaha mahāprājña yudhi satyaparākrama
12,202.001c śrotum icchāmi kārtsnyena kṛṣṇam avyayam īśvaram
12,202.002a yac cāsya tejaḥ sumahad yac ca karma purātanam
12,202.002c tan me sarvaṃ yathātattvaṃ prabrūhi bharatarṣabha
12,202.003a tiryagyonigataṃ rūpaṃ kathaṃ dhāritavān hariḥ
12,202.003c kena kāryavisargeṇa tan me brūhi pitāmaha
12,202.004 bhīṣma uvāca
12,202.004a purāhaṃ mṛgayāṃ yāto mārkaṇḍeyāśrame sthitaḥ
12,202.004c tatrāpaśyaṃ munigaṇān samāsīnān sahasraśaḥ
12,202.005a tatas te madhuparkeṇa pūjāṃ cakrur atho mayi
12,202.005c pratigṛhya ca tāṃ pūjāṃ pratyanandam ṛṣīn aham
12,202.006a kathaiṣā kathitā tatra kaśyapena maharṣiṇā
12,202.006c manaḥprahlādinīṃ divyāṃ tām ihaikamanāḥ śṛṇu
12,202.006d*0550_01 dharmo hi bhagavān viṣṇur varāho yajñarūpadhṛk
12,202.006d*0550_02 tanmayaṃ ca jagat sarvam ātmā sarvasya cātmavān
12,202.007a purā dānavamukhyā hi krodhalobhasamanvitāḥ
12,202.007c balena mattāḥ śataśo narakādyā mahāsurāḥ
12,202.008a tathaiva cānye bahavo dānavā yuddhadurmadāḥ
12,202.008c na sahante sma devānāṃ samṛddhiṃ tām anuttamām
12,202.008d*0551_01 narakādyā mahāghorā hiraṇyākṣam upāśritāḥ
12,202.008d*0551_02 udyogaṃ paramaṃ cakrur devānāṃ nigrahe tadā
12,202.008d*0551_03 niyutaṃ vatsarāṇāṃ tu vāyubhakṣo 'bhavat tadā
12,202.008d*0551_04 hiraṇyākṣo mahāraudro lebhe devāt pitāmahāt
12,202.008d*0551_05 varān acintyān atulāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ
12,202.009a dānavair ardyamānās tu devā devarṣayas tathā
12,202.009c na śarma lebhire rājan viśamānās tatas tataḥ
12,202.010a pṛthivīṃ cārtarūpāṃ te samapaśyan divaukasaḥ
12,202.010c dānavair abhisaṃkīrṇāṃ ghorarūpair mahābalaiḥ
12,202.010e bhārārtām apakṛṣṭāṃ ca duḥkhitāṃ saṃnimajjatīm
12,202.010f*0552_01 gṛhītvā pṛthivī devī pātāle nyavasat tadā
12,202.010f*0552_02 tatas trailokyam akhilaṃ niroṣadhigaṇānvitam
12,202.010f*0552_03 niḥsvādhyāyavaṣaṭkāram abhūt sarvaṃ samantataḥ
12,202.011a athāditeyāḥ saṃtrastā brahmāṇam idam abruvan
12,202.011c kathaṃ śakyāmahe brahman dānavair upamardanam
12,202.011d*0553_01 hiraṇyākṣeṇa bhagavan gṛhīteyaṃ vasuṃdharā
12,202.011d*0553_02 na śakṣyāmo vayaṃ tatra praveṣṭuṃ jaladurgamam
12,202.011d*0553_03 tān āha bhagavān brahmā munir eva prasādyatām
12,202.011d*0553_04 agastyo 'sau mahātejāḥ pātu taj jalam añjasā
12,202.011d*0553_05 tatheti coktvā te devā munim ūcur mudānvitāḥ
12,202.011d*0553_06 trāyasva lokān viprarṣe jalam etat kṣayaṃ naya
12,202.011d*0553_07 tatheti coktvā bhagavān kālānalasamadyutiḥ
12,202.011d*0553_08 dhyāyañ jalādanivahaṃ sa kṣaṇena papau jalam
12,202.011d*0553_09 śoṣite tu samudre ca devāḥ sarṣipurogamāḥ
12,202.011d*0553_10 brahmāṇaṃ praṇipatyocur muninā śoṣitaṃ jalam
12,202.011d*0553_11 iti bhūyaḥ samācakṣva kiṃ kariṣyāmahe vibho
12,202.012a svayaṃbhūs tān uvācedaṃ nisṛṣṭo 'tra vidhir mayā
12,202.012c te vareṇābhisaṃmattā balena ca madena ca
12,202.013a nāvabhotsyanti saṃmūḍhā viṣṇum avyaktadarśanam
12,202.013c varāharūpiṇaṃ devam adhṛṣyam amarair api
12,202.014a eṣa vegena gatvā hi yatra te dānavādhamāḥ
12,202.014c antarbhūmigatā ghorā nivasanti sahasraśaḥ
12,202.014e śamayiṣyati śrutvā te jahṛṣuḥ surasattamāḥ
12,202.015a tato viṣṇur mahātejā vārāhaṃ rūpam āśritaḥ
12,202.015c antarbhūmiṃ saṃpraviśya jagāma ditijān prati
12,202.016a dṛṣṭvā ca sahitāḥ sarve daityāḥ sattvam amānuṣam
12,202.016c prasahya sahasā sarve saṃtasthuḥ kālamohitāḥ
12,202.017a sarve ca samabhidrutya varāhaṃ jagṛhuḥ samam
12,202.017c saṃkruddhāś ca varāhaṃ taṃ vyakarṣanta samantataḥ
12,202.018a dānavendrā mahākāyā mahāvīryā balocchritāḥ
12,202.018c nāśaknuvaṃś ca kiṃ cit te tasya kartuṃ tadā vibho
12,202.019a tato 'gaman vismayaṃ te dānavendrā bhayāt tadā
12,202.019c saṃśayaṃ gatam ātmānaṃ menire ca sahasraśaḥ
12,202.020a tato devādidevaḥ sa yogātmā yogasārathiḥ
12,202.020c yogam āsthāya bhagavāṃs tadā bharatasattama
12,202.021a vinanāda mahānādaṃ kṣobhayan daityadānavān
12,202.021c saṃnāditā yena lokāḥ sarvāś caiva diśo daśa
12,202.022a tena saṃnādaśabdena lokāḥ saṃkṣobham āgaman
12,202.022c saṃbhrāntāś ca diśaḥ sarvā devāḥ śakrapurogamāḥ
12,202.023a nirviceṣṭaṃ jagac cāpi babhūvātibhṛśaṃ tadā
12,202.023c sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva tena nādena mohitam
12,202.024a tatas te dānavāḥ sarve tena śabdena bhīṣitāḥ
12,202.024c petur gatāsavaś caiva viṣṇutejovimohitāḥ
12,202.024d*0554_01 trastāṃś ca devān ālokya brahmā prāha pitāmahaḥ
12,202.024d*0554_02 yogeśvaro 'yaṃ bhagavān vārāhaṃ rūpam āsthitaḥ
12,202.024d*0554_03 nardamāno 'tra saṃyāti mā bhaiṣṭa surasattamāḥ
12,202.024d*0554_04 evam uktvā tato brahmā namaścakre pitāmahaḥ
12,202.024d*0554_05 devatā munayaś caiva viṣṇuṃ vai muktihetave
12,202.024d*0554_06 tato harir mahātejā brahmāṇam abhinandya ca
12,202.025a rasātalagatāṃś caiva varāhas tridaśadviṣaḥ
12,202.025c khuraiḥ saṃdārayām āsa māṃsamedosthisaṃcayam
12,202.026a nādena tena mahatā sanātana iti smṛtaḥ
12,202.026c padmanābho mahāyogī bhūtācāryaḥ sa bhūtarāṭ
12,202.027a tato devagaṇāḥ sarve pitāmaham upābruvan
12,202.027b*0555_01 tatra gatvā mahātmānam ūcuś caiva jagatpatim
12,202.027c nādo 'yaṃ kīdṛśo deva nainaṃ vidma vayaṃ vibho
12,202.027e ko 'sau hi kasya vā nādo yena vihvalitaṃ jagat
12,202.027f*0556_01 devāś ca dānavāś caiva mohitās tasya tejasā
12,202.028a etasminn antare viṣṇur vārāhaṃ rūpam āsthitaḥ
12,202.028c udatiṣṭhan mahādevaḥ stūyamāno maharṣibhiḥ
12,202.028d*0557_00 pitāmaha uvāca
12,202.028d*0557_01 divyaṃ * * * * * * yuddham āsīn mahātmanoḥ
12,202.028d*0557_02 hiraṇyākṣasya viṣṇoś ca sarvasaṃkṣobhakāraṇam
12,202.028d*0557_03 jaghāna ca hiraṇyākṣam antarbhūmigataṃ hariḥ
12,202.028d*0557_04 tad ākarṇya mahātejā brahmā madhuram abravīt
12,202.029 pitāmaha uvāca
12,202.029a nihatya dānavapatīn mahāvarṣmā mahābalaḥ
12,202.029c eṣa devo mahāyogī bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ
12,202.030a sarvabhūteśvaro yogī yonir ātmā tathātmanaḥ
12,202.030c sthirībhavata kṛṣṇo 'yaṃ sarvapāpapraṇāśanaḥ
12,202.031a kṛtvā karmātisādhv etad aśakyam amitaprabhaḥ
12,202.031c samāyātaḥ svam ātmānaṃ mahābhāgo mahādyutiḥ
12,202.031e padmanābho mahāyogī bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ
12,202.032a na saṃtāpo na bhīḥ kāryā śoko vā surasattamāḥ
12,202.032c vidhir eṣa prabhāvaś ca kālaḥ saṃkṣayakārakaḥ
12,202.032e lokān dhārayatānena nādo mukto mahātmanā
12,202.033a sa eva hi mahābhāgaḥ sarvalokanamaskṛtaḥ
12,202.033c acyutaḥ puṇḍarīkākṣaḥ sarvabhūtasamudbhavaḥ
12,202.033d@017A_0000 yudhiṣṭhira uvāca
12,202.033d@017A_0001 pitāmaha mahāprājña keśavasya mahātmanaḥ
12,202.033d@017A_0002 vaktum arhasi tattvena māhātmyaṃ punar eva tu
12,202.033d@017A_0003 na tṛpyāmy aham apy enaṃ paśyañ śṛṇvaṃś ca bhārata
12,202.033d@017A_0004 bhīṣma uvāca
12,202.033d@017A_0004 evaṃ kṛṣṇaṃ mahābāho tasmād etad bravīhi me
12,202.033d@017A_0005 śṛṇu rājan kathām etāṃ vaiṣṇavīṃ pāpanāśanīm
12,202.033d@017A_0006 nārado māṃ purā prāha yām ahaṃ te vadāmi tām
12,202.033d@017A_0007 devarṣir nāradaḥ pūrvaṃ tattvaṃ vetsyāmi vai hareḥ
12,202.033d@017A_0008 iti saṃcintya manasā dadhyau brahma sanātanam
12,202.033d@017A_0009 himālaye śubhe divye divyaṃ varṣaśataṃ kila
12,202.033d@017A_0010 anucchvasan nirāhāraḥ saṃyatātmā jitendriyaḥ
12,202.033d@017A_0011 tato 'ntarikṣe vāg āsīt taṃ munipravaraṃ prati
12,202.033d@017A_0012 meghagambhīranirghoṣā divyā bāhyāśarīriṇī
12,202.033d@017A_0013 kimarthaṃ tvaṃ samāpanno dhyānaṃ munivarottama
12,202.033d@017A_0014 ahaṃ dadāmi te jñānaṃ dharmādyaṃ vā vṛṇīṣva mām
12,202.033d@017A_0015 tac chrutvā munir ālocya saṃbhramāviṣṭamānasaḥ
12,202.033d@017A_0016 kiṃ nu syād iti saṃcintya vākyam āhāparaṃ prati
12,202.033d@017A_0017 kasmād bhavān adya bibheda yānaṃ
12,202.033d@017A_0018 samāsthito vākyam udīrayan mām
12,202.033d@017A_0019 na rūpam anyat tava dṛśyate vai
12,202.033d@017A_0020 īdṛgvidhas tvaṃ samadhiṣṭhito 'si
12,202.033d@017A_0021 punas tam āha sa munim ananto 'haṃ bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0022 na māṃ mūḍhā vijānanti jñānino māṃ vidanty uta
12,202.033d@017A_0023 taṃ pratyāha muniḥ śrīmān praṇato vinayānvitaḥ
12,202.033d@017A_0024 bhavantaṃ jñātum icchāmi tava tattvaṃ bravīhi me
12,202.033d@017A_0025 tasya tad vacanaṃ śrutvā nāradaṃ prāha lokapaḥ
12,202.033d@017A_0026 jñānena māṃ vijānīhi nānyathā śaktir asti te
12,202.033d@017A_0026 nārada uvāca
12,202.033d@017A_0027 kīdṛgvidhaṃ tu taj jñānaṃ yena jānāmi te tanum
12,202.033d@017A_0028 lokapāla uvāca
12,202.033d@017A_0028 ananta tan me brūhi tvaṃ yady anugrahavān aham
12,202.033d@017A_0029 vikalpahīnaṃ vipulaṃ tasya cū[?dū]raṃ śivaṃ param
12,202.033d@017A_0030 jñānaṃ tat tena jānāsi sādhanaṃ prati te mune
12,202.033d@017A_0031 atrāvṛtya sthitaṃ hy etat tac chuddham itaran mṛṣā
12,202.033d@017A_0032 etat te sarvam ākhyātaṃ saṃkṣepān munisattama
12,202.033d@017A_0032 nārada uvāca
12,202.033d@017A_0033 tvam eva tava tat tattvaṃ brūhi lokaguro mama
12,202.033d@017A_0034 bhavantaṃ jñātum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya
12,202.033d@017A_0035 tataḥ prahasya bhagavān meghagambhīrayā girā
12,202.033d@017A_0036 prāheśaḥ sarvabhūtānāṃ na me cāsyaṃ śrutir na ca
12,202.033d@017A_0037 na ghrāṇajihve dṛk caiva tvacā nāsti tathā mune
12,202.033d@017A_0038 kathaṃ vakṣyāmi cātmānam aśarīras tathāpy aham
12,202.033d@017A_0039 taj jñātvā vismayāviṣṭo munir āha praṇamya tam
12,202.033d@017A_0040 yena tvaṃ pūrvam ātmānam ananto 'haṃ bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0041 śakto 'ham iti māṃ prītaḥ proktavān asi tat katham
12,202.033d@017A_0042 punas tam āha bhagavāṃs tavāpy akṣāṇi santi vai
12,202.033d@017A_0043 tvam enaṃ brūhi cātmānaṃ yadi śaknoṣi nārada
12,202.033d@017A_0044 ātmā yathā tava mune viditas tu bhaviṣyati
12,202.033d@017A_0045 māṃ ca jānāsi tena tvam ekaṃ sādhanam āvayoḥ
12,202.033d@017A_0046 ity uktvā bhagavān devas tato novāca kiṃ cana
12,202.033d@017A_0047 nārado 'py utsmayan khinnaḥ kva gato 'sāv iti prabhuḥ
12,202.033d@017A_0048 sthitvā sa dīrghakālaṃ ca munir vyāmūḍhamānasaḥ
12,202.033d@017A_0049 āha māṃ bhagavān devas tv ananto 'haṃ bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0050 tenāham iti sarvasya ko vānanto bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0051 keyam urvī hy anantākhyā bṛhatī nūnam eva sā
12,202.033d@017A_0052 yasyāṃ jānanti bhūtāni vilīnāni tatas tataḥ
12,202.033d@017A_0053 enāṃ pṛcchāmi taruṇīṃ saiṣā nūnam uvāca mām
12,202.033d@017A_0054 ity evaṃ sa muniḥ śrīmān kṛtvā niścayam ātmanaḥ
12,202.033d@017A_0055 sa bhūtalaṃ samāviśya praṇipatyedam abravīt
12,202.033d@017A_0056 āścaryāsi ca dhanyāsi bṛhatī tvaṃ vasuṃdhare
12,202.033d@017A_0057 tvām atra vettum icchāmi yādṛgbhūtāsi śobhane
12,202.033d@017A_0058 tac chrutvā dharaṇī devī smayamānābravīd idam
12,202.033d@017A_0059 nāhaṃ hi bṛhatī vipra na cānantā ca sattama
12,202.033d@017A_0060 kāraṇaṃ mama yo gandho gandhātmānaṃ bravīhi tam
12,202.033d@017A_0061 tato munis tad dhi tattvaṃ praṇipatyedam abravīt
12,202.033d@017A_0062 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0063 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya
12,202.033d@017A_0064 [tato gandhātmakaḥ so 'nu pratyuvāca muniṃ prati]
12,202.033d@017A_0065 kāraṇaṃ me jalaṃ matto bṛhattaratamaṃ hi tat
12,202.033d@017A_0066 sa samudraṃ munir gatvā praṇipatyedam abravīt
12,202.033d@017A_0067 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0068 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya
12,202.033d@017A_0069 tac chrutvā saritāṃ nāthaḥ samudro munim abravīt
12,202.033d@017A_0070 kāraṇaṃ me 'tra saṃpṛccha rasātmānaṃ bṛhattaram
12,202.033d@017A_0071 tato bṛhattaraṃ vidvaṃs tvaṃ pṛccha munisattama
12,202.033d@017A_0072 tato munir yathāyogaṃ jalaṃ tattvam avekṣya tat
12,202.033d@017A_0073 jalātmānaṃ praṇamyāha jalatattvasthito muniḥ
12,202.033d@017A_0074 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0075 bhavantaṃ śrotum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya
12,202.033d@017A_0076 tato rasātmakaḥ so 'nu munim āha punaḥ punaḥ
12,202.033d@017A_0077 mamāpi kāraṇaṃ pṛccha tejorūpaṃ vibhāvasum
12,202.033d@017A_0078 nāhaṃ bṛhattaro brahman nāpy anantaś ca sattama
12,202.033d@017A_0079 tato 'gniṃ praṇipatyāha munir vismitamānasaḥ
12,202.033d@017A_0080 yajñātmānaṃ mahāvāsaṃ sarvabhūtanamaskṛtam
12,202.033d@017A_0081 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy anantaś ca bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0082 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya
12,202.033d@017A_0083 tataḥ prahasya bhagavān muniṃ sviṣṭakṛd abravīt
12,202.033d@017A_0084 nāhaṃ bṛhattaro brahman nāpy anantaś ca sattama
12,202.033d@017A_0085 kāraṇaṃ mama rūpaṃ yat taṃ pṛccha munisattama
12,202.033d@017A_0086 tato yogakrameṇaiva pratītaṃ taṃ praviśya saḥ
12,202.033d@017A_0087 rūpātmānaṃ praṇamyāha nārado vadatāṃ varaḥ
12,202.033d@017A_0088 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0089 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya
12,202.033d@017A_0090 utsmayitvā tu rūpātmā taṃ muniṃ pratyuvāca ha
12,202.033d@017A_0091 vāyur me kāraṇaṃ brahmaṃs taṃ pṛccha munisattama
12,202.033d@017A_0092 matto bahutaraḥ śrīmān anantaś ca mahābalim
12,202.033d@017A_0093 sa mārutaṃ praṇamyāha bhagavān munisattamaḥ
12,202.033d@017A_0094 yogasiddho mahāyogī jñānavijñānapāragaḥ
12,202.033d@017A_0095 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0096 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya
12,202.033d@017A_0097 tato vāyur hi saṃprāha nāradaṃ munisattamam
12,202.033d@017A_0098 kāraṇaṃ pṛccha bhagavan sparśātmānaṃ mamādya vai
12,202.033d@017A_0099 matto bṛhattaraḥ śrīmān anantaś ca tathaiva saḥ
12,202.033d@017A_0100 tato 'sya vacanaṃ śrutvā sparśātmānam uvāca saḥ
12,202.033d@017A_0101 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0102 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya
12,202.033d@017A_0103 tasya tad vacanaṃ śrutvā sparśātmā munim abravīt
12,202.033d@017A_0104 nāhaṃ bṛhattaro brahman nāpy anantaś ca sattama
12,202.033d@017A_0105 kāraṇaṃ mama caivemam ākāśaṃ ca bṛhattaram
12,202.033d@017A_0106 taṃ pṛccha muniśārdūla sarvavyāpinam avyayam
12,202.033d@017A_0107 tac chrutvā nāradaḥ śrīmān vākyaṃ vākyaviśāradaḥ
12,202.033d@017A_0108 ākāśaṃ samupāgamya praṇamyāha kṛtāñjaliḥ
12,202.033d@017A_0109 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0110 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya
12,202.033d@017A_0111 ākāśas tam uvācedaṃ prahasan munisattamam
12,202.033d@017A_0112 nāhaṃ bṛhattaro brahmañ śabdo vai kāraṇaṃ mama
12,202.033d@017A_0113 taṃ pṛccha muniśārdūla sa vai matto bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0114 tato hy āviśya cākāśaṃ śabdātmānam uvāca ha
12,202.033d@017A_0115 svaravyañjanasaṃyuktaṃ nānāhetuvibhūṣitam
12,202.033d@017A_0116 vedākhyaṃ paramaṃ guhyaṃ vedakāraṇam acyutam
12,202.033d@017A_0117 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0118 bhavantaṃ śrotum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya
12,202.033d@017A_0119 vedātmā pratyuvācedaṃ nāradaṃ munipuṃgavam
12,202.033d@017A_0120 mayā kāraṇabhūtena sarvavettā pitāmahaḥ
12,202.033d@017A_0121 brahmaṇo buddhisaṃsthānam āsthito 'haṃ mahāmune
12,202.033d@017A_0122 tasmād bṛhattaro mattaḥ padmayonir mahāmatiḥ
12,202.033d@017A_0123 taṃ pṛccha muniśārdūla sarvakāraṇakāraṇam
12,202.033d@017A_0124 brahmalokaṃ tato gatvā nārado munipuṃgavaiḥ
12,202.033d@017A_0125 sevyamānaṃ mahātmānaṃ lokapālair marudgaṇaiḥ
12,202.033d@017A_0126 samudraiś ca saridbhiś ca bhūtatattvaiḥ sabhūdharaiḥ
12,202.033d@017A_0127 gandharvair apsarobhiś ca jyotiṣāṃ ca gaṇais tathā
12,202.033d@017A_0128 stutistomagrahastobhais tathā vedair munīśvaraiḥ
12,202.033d@017A_0129 upāsyamānaṃ brahmāṇaṃ lokanāthaṃ parāt param
12,202.033d@017A_0130 hiraṇyagarbhaṃ viśveśaṃ caturvaktreṇa bhūṣitam
12,202.033d@017A_0131 praṇamya prāñjaliḥ prahvas tam āha munipuṃgavaḥ
12,202.033d@017A_0132 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0133 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya
12,202.033d@017A_0134 tac chrutvā bhagavān brahmā sarvalokapitāmahaḥ
12,202.033d@017A_0135 utsmayan munim āhedaṃ karmamūlasya lopakam
12,202.033d@017A_0136 nāhaṃ bṛhattaro brahman nāpy anantaś ca sattama
12,202.033d@017A_0137 lokānāṃ mama sarveṣāṃ nāthabhūto bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0138 nandagopakule gopakumāraiḥ parivāritaḥ
12,202.033d@017A_0139 samastajagatāṃ goptā gopaveṣeṇa saṃsthitaḥ
12,202.033d@017A_0140 madrūpaṃ ca samāsthāya jagatsṛṣṭiṃ karoti saḥ
12,202.033d@017A_0141 aiśānam āsthitaḥ śrīmān hanti nityaṃ hi pāti ca
12,202.033d@017A_0142 viṣṇuḥ svarūparūpo 'sau kāraṇaṃ sa harir mama
12,202.033d@017A_0143 taṃ pṛccha muniśārdūla sa cānanto bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0144 tato 'vatīrya bhagavān brahmalokān mahāmuniḥ
12,202.033d@017A_0145 nandagopakule viṣṇum enaṃ kṛṣṇaṃ jagatpatim
12,202.033d@017A_0146 bālakrīḍanakāsaktaṃ vatsajālavibhūṣitam
12,202.033d@017A_0147 pāyayitvātha badhnantaṃ dhūlidhūmrānanaṃ param
12,202.033d@017A_0148 gāhamānair hasadbhiś ca nṛtyadbhiś ca samantataḥ
12,202.033d@017A_0149 pāṇivādanakaiś caiva saṃvṛtaṃ veṇuvādakaiḥ
12,202.033d@017A_0150 praṇipatyābravīd enaṃ nārado bhagavān muniḥ
12,202.033d@017A_0151 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy anantaś ca bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0152 vettāsi cāvyayaś cāsi vettum icchāmi yādṛśam
12,202.033d@017A_0153 tataḥ prahasya bhagavān nāradaṃ pratyuvāca ha
12,202.033d@017A_0154 mattaḥ parataraṃ nāsti mattaḥ sarvaṃ pratiṣṭhitam
12,202.033d@017A_0155 matto bṛhattaraṃ nānyad aham eva bṛhattaraḥ
12,202.033d@017A_0156 ākāśe ca sthitaḥ pūrvam uktavān aham eva te
12,202.033d@017A_0157 na māṃ vetti janaḥ kaś cin māyā mama duratyayā
12,202.033d@017A_0158 bhaktyā tv ananyayā yuktā māṃ vijānanti yoginaḥ
12,202.033d@017A_0159 priyo 'si mama bhakto 'si mama tattvaṃ vilokaya
12,202.033d@017A_0160 dadāmi tava taj jñānaṃ yena tattvaṃ prapaśyasi
12,202.033d@017A_0161 anyeṣāṃ caiva bhaktānāṃ mama yogaratātmanām
12,202.033d@017A_0162 dadāmi divyaṃ jñānaṃ ca tena te yānti matpadam
12,202.033d@017A_0163 bhīṣma uvāca
12,202.033d@017A_0163 evam uktvā yayau kṛṣṇo nandagopagṛhaṃ hariḥ
12,202.033d@017A_0164 etat te kathitaṃ rājan viṣṇutattvam anuttamam
12,202.033d@017A_0165 bhajasvainaṃ viśālākṣaṃ japan kṛṣṇeti sattama
12,202.033d@017A_0166 mohayan māṃ tathā tvāṃ ca śṛṇoty eṣa mayeritān
12,202.033d@017A_0167 dharmātmā ca mahābāho bhaktān rakṣati nānyathā
12,202.033d@017B_0000 yudhiṣṭhira uvāca
12,202.033d@017B_0001 pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada
12,202.033d@017B_0002 prayāṇakāle kiṃ japyaṃ mokṣibhis tattvacintakaiḥ
12,202.033d@017B_0003 kim anusmaran kuruśreṣṭha maraṇe paryupasthite
12,202.033d@017B_0004 bhīṣma uvāca
12,202.033d@017B_0004 prāpnuyāt paramāṃ siddhiṃ śrotum icchāmi tattvataḥ
12,202.033d@017B_0005 tvadyuktaś ca hitaḥ sūkṣma uktaḥ praśnas tvayānagha
12,202.033d@017B_0006 śṛṇuṣvāvahito rājan nāradena purā śrutam
12,202.033d@017B_0007 śrīvatsāṅkaṃ jagadbījam anantaṃ lokasākṣiṇam
12,202.033d@017B_0008 purā nārāyaṇaṃ devaṃ nāradaḥ paripṛṣṭavān
12,202.033d@017B_0009 tvām akṣaraṃ paraṃ brahma nirguṇaṃ tamasaḥ param
12,202.033d@017B_0010 āhur vedyaṃ paraṃ dhāma brahmādikamalodbhavam
12,202.033d@017B_0011 bhagavan bhūtabhavyeśa śraddadhānair jitendriyaiḥ
12,202.033d@017B_0012 kathaṃ bhaktair vicintyo 'si yogibhir mokṣakāṅkṣibhiḥ
12,202.033d@017B_0013 kiṃ japyaṃ kiṃ japen nityaṃ kālyam utthāya mānavaḥ
12,202.033d@017B_0014 kathaṃ yuñjan sadā dhyāyed brūhi tattvaṃ sanātanam
12,202.033d@017B_0015 śrutvā ca nāradoktaṃ tu devānām īśvaraḥ svayam
12,202.033d@017B_0016 provāca bhagavān viṣṇur nāradaṃ varadaḥ prabhuḥ
12,202.033d@017B_0017 hanta te kathayiṣyāmi imāṃ divyām anusmṛtim
12,202.033d@017B_0018 yām adhītya prayāṇe tu madbhāvāyopapadyate
12,202.033d@017B_0019 oṃkāram agrataḥ kṛtvā māṃ namaskṛtya nārada
12,202.033d@017B_0020 ekāgraḥ prayato bhūtvā imaṃ mantram udīrayet
12,202.033d@017B_0021 oṃ namo bhagavate vāsudevāya iti
12,202.033d@017B_0022 ity ukto nāradaḥ prāha prāñjaliḥ praṇataḥ sthitaḥ
12,202.033d@017B_0023 sarvadeveśvaraṃ viṣṇuṃ sarvātmānaṃ hariṃ prabhum
12,202.033d@017B_0024 avyaktaṃ śāśvataṃ devaṃ prabhavaṃ puruṣottamam
12,202.033d@017B_0025 prapadye prāñjalir viṣṇum akṣaraṃ paramaṃ padam
12,202.033d@017B_0026 purāṇaṃ prabhavaṃ nityam akṣayaṃ lokasākṣiṇam
12,202.033d@017B_0027 prapadye puṇḍarīkākṣam īśaṃ bhaktānukampinam
12,202.033d@017B_0028 lokanāthaṃ sahasrākṣam adbhutaṃ paramaṃ padam
12,202.033d@017B_0029 bhagavantaṃ prapanno 'smi bhūtabhavyabhavatprabhum
12,202.033d@017B_0030 sraṣṭāraṃ sarvalokānām anantaṃ sarvatomukham
12,202.033d@017B_0031 padmanābhaṃ hṛṣīkeśaṃ prapadye satyam acyutam
12,202.033d@017B_0032 hiraṇyagarbham amṛtaṃ bhūgarbhaṃ parataḥ param
12,202.033d@017B_0033 prabhoḥ prabhum anādyantaṃ prapadye taṃ raviprabham
12,202.033d@017B_0034 sahasraśīrṣaṃ puruṣaṃ maharṣiṃ tattvabhāvanam
12,202.033d@017B_0035 prapadye sūkṣmam acalaṃ vareṇyam abhayapradam
12,202.033d@017B_0036 nārāyaṇaṃ purāṇarṣiṃ yogātmānaṃ sanātanam
12,202.033d@017B_0037 saṃsthānaṃ sarvatattvānāṃ prapadye dhruvam īśvaram
12,202.033d@017B_0038 yaḥ prabhuḥ sarvabhūtānāṃ yena sarvam idaṃ tatam
12,202.033d@017B_0039 carācaragurur viṣṇuḥ sa me devaḥ prasīdatu
12,202.033d@017B_0040 yasmād utpadyate brahmā padmayoniḥ sanātanaḥ
12,202.033d@017B_0041 brahmayonir hi viśvātmā sa me viṣṇuḥ prasīdatu
12,202.033d@017B_0042 yaḥ purā pralaye prāpte naṣṭe sthāvarajaṅgame
12,202.033d@017B_0043 brahmādiṣu pralīneṣu naṣṭe loke parāvare
12,202.033d@017B_0044 ābhūtasaṃplave caiva pralīne 'prākṛto mahān
12,202.033d@017B_0045 ekas tiṣṭhati viśvātmā sa me viṣṇuḥ prasīdatu
12,202.033d@017B_0046 caturbhiś ca caturbhiś ca dvābhyāṃ pañcabhir eva ca
12,202.033d@017B_0047 hūyate ca punar dvābhyāṃ sa me viṣṇuḥ prasīdatu
12,202.033d@017B_0048 parjanyaḥ pṛthivī sasyaṃ kālo dharmaḥ kriyākriye
12,202.033d@017B_0049 guṇākaraḥ sa me babhrur vāsudevaḥ prasīdatu
12,202.033d@017B_0050 agnīṣomārkatārāṇāṃ brahmarudrendrayoginām
12,202.033d@017B_0051 yas tejayati tejāṃsi sa me viṣṇuḥ prasīdatu
12,202.033d@017B_0052 yogāvāsa namas tubhyaṃ sarvāvāsa varaprada
12,202.033d@017B_0053 yajñagarbha hiraṇyāṅga pañcayajña namo 'stu te
12,202.033d@017B_0054 caturmūrte paraṃ dhāma lakṣmyāvāsa parārcita
12,202.033d@017B_0055 sarvāvāsa namas te 'stu vāsudeva pradhānakṛt
12,202.033d@017B_0056 ajas tv anāmayaḥ panthā hy amūrtir viśvamūrtidhṛk
12,202.033d@017B_0057 vikartaḥ pañcakālajña namas te jñānasāgara
12,202.033d@017B_0058 avyaktād vyaktam utpannam avyaktād yaḥ paro 'kṣaraḥ
12,202.033d@017B_0059 yasmāt parataraṃ nāsti tam asmi śaraṇaṃ gataḥ
12,202.033d@017B_0060 na pradhāno na ca mahān puruṣaś cetano hy ajaḥ
12,202.033d@017B_0061 anayor yaḥ parataras tam asmi śaraṇaṃ gataḥ
12,202.033d@017B_0062 cintayanto hi yaṃ nityaṃ brahmeśānādayaḥ prabhum
12,202.033d@017B_0063 niścayaṃ nādhigacchanti tam asmi śaraṇaṃ gataḥ
12,202.033d@017B_0064 jitendriyā mahātmāno jñānadhyānaparāyaṇāḥ
12,202.033d@017B_0065 yaṃ prāpya na nivartante tam asmi śaraṇaṃ gataḥ
12,202.033d@017B_0066 ekāṃśena jagat sarvam avaṣṭabhya vibhuḥ sthitaḥ
12,202.033d@017B_0067 agrāhyo nirguṇo nityaṃ tam asmi śaraṇaṃ gataḥ
12,202.033d@017B_0068 somārkāgnimayaṃ tejo yā ca tāramayī dyutiḥ
12,202.033d@017B_0069 divi saṃjāyate yo 'yaṃ sa mahātmā prasīdatu
12,202.033d@017B_0070 guṇādir nirguṇaś cādyo lakṣmīvāṃś cetano hy ajaḥ
12,202.033d@017B_0071 sūkṣmaḥ sarvagato yogī sa mahātmā prasīdatu
12,202.033d@017B_0072 avyaktaṃ samadhiṣṭhātā acintyaḥ sadasatparaḥ
12,202.033d@017B_0073 āsthitaḥ paramaṃ bhuṅkte sa mahātmā prasīdatu
12,202.033d@017B_0074 kṣetrajñaḥ pañcadhā bhuṅkte prakṛtiṃ pañcabhir mukhaiḥ
12,202.033d@017B_0075 mahān guṇāṃś ca yo bhuṅkte sa mahātmā prasīdatu
12,202.033d@017B_0076 sūryamadhye sthitaḥ somas tasya madhye ca yā sthitā
12,202.033d@017B_0077 bhūtabāhyā ca yā dīptiḥ sa mahātmā prasīdatu
12,202.033d@017B_0078 namas te sarvataḥ sarva sarvatokṣiśiromukha
12,202.033d@017B_0079 nirvikāra namas te 'stu sākṣī kṣetradhruvasthitiḥ
12,202.033d@017B_0080 atīndriya namas tubhyaṃ liṅgair vyaktair na mīyase
12,202.033d@017B_0081 ye ca tvāṃ nābhijānanti saṃsāre saṃsaranti te
12,202.033d@017B_0082 kāmakrodhavinirmuktā rāgadveṣavivarjitāḥ
12,202.033d@017B_0083 mānyabhaktā vijānanti na punar mārakā dvijāḥ
12,202.033d@017B_0084 ekākino hi nirdvaṃdvā nirāśīḥkarmakāriṇaḥ
12,202.033d@017B_0085 jñānāgnidagdhakarmāṇas tvāṃ viśanti viniścitāḥ
12,202.033d@017B_0086 aśarīraṃ śarīrasthaṃ samaṃ sarveṣu dehiṣu
12,202.033d@017B_0087 puṇyapāpavinirmuktā bhaktās tvāṃ praviśanty uta
12,202.033d@017B_0088 avyaktaṃ buddhyahaṃkārau manobhūtendriyāṇi ca
12,202.033d@017B_0089 tvayi tāni ca teṣu tvaṃ na teṣu tvaṃ na te tvayi
12,202.033d@017B_0090 ekatvānyatvanānātvaṃ ye vidur yānti te param
12,202.033d@017B_0091 samo 'si sarvabhūteṣu na te dveṣyo 'sti na priyaḥ
12,202.033d@017B_0092 samatvam abhikāṅkṣe 'haṃ bhaktyā vai nānyacetasā
12,202.033d@017B_0093 carācaram idaṃ sarvaṃ bhūtagrāmaṃ caturvidham
12,202.033d@017B_0094 tvayā tvayy eva tat protaṃ sūtre maṇigaṇā iva
12,202.033d@017B_0095 sraṣṭā bhoktāsi kūṭastho hy atattvas tattvasaṃjñitaḥ
12,202.033d@017B_0096 akartā hetur acalaḥ pṛthag ātmany avasthitaḥ
12,202.033d@017B_0097 na me bhūteṣu saṃyogo bhūtatattvaguṇādhikaḥ
12,202.033d@017B_0098 ahaṃkāreṇa buddhyā vā na me yogas tribhir guṇaiḥ
12,202.033d@017B_0099 na me dharmo 'sty adharmo vā nārambho janma vā punaḥ
12,202.033d@017B_0100 jarāmaraṇamokṣārthaṃ tvāṃ prapanno 'smi sarvaga
12,202.033d@017B_0101 viṣayair indriyair vāpi na me bhūyaḥ samāgamaḥ
12,202.033d@017B_0102 pṛthivīṃ yātu me ghrāṇaṃ yātu me rasanaṃ jalam
12,202.033d@017B_0103 rūpaṃ hutāśanaṃ yātu sparśo yātu ca mārutam
12,202.033d@017B_0104 śrotram ākāśam apy etu mano vaikārikaṃ punaḥ
12,202.033d@017B_0105 indriyāṇy api saṃyāntu svāsu svāsu ca yoniṣu
12,202.033d@017B_0106 pṛthivī yātu salilam āpo 'gnim analo 'nilam
12,202.033d@017B_0107 vāyur ākāśam apy etu manaś cākāśa eva ca
12,202.033d@017B_0108 ahaṃkāraṃ mano yātu mohanaṃ sarvadehinām
12,202.033d@017B_0109 ahaṃkāras tato buddhiṃ buddhir avyaktam acyuta
12,202.033d@017B_0110 pradhāne prakṛtiṃ yāte guṇasāmye vyavasthite
12,202.033d@017B_0111 viyogaḥ sarvakaraṇair guṇair bhūtaiś ca me bhavet
12,202.033d@017B_0112 niṣkevalaṃ padaṃ deva kāṅkṣe 'haṃ paramaṃ tava
12,202.033d@017B_0113 ekībhāvas tvayā me 'stu na me janma bhavet punaḥ
12,202.033d@017B_0114 tvadbuddhis tvadgataprāṇas tvadbhaktis tvatparāyaṇaḥ
12,202.033d@017B_0115 tvām evāhaṃ smariṣyāmi maraṇe paryupasthite
12,202.033d@017B_0116 pūrvadehakṛtā me tu vyādhayaḥ praviśantu mām
12,202.033d@017B_0117 ardayantu ca duḥkhāni ṛṇaṃ me pratimuñcatu
12,202.033d@017B_0118 anudhyāto 'si deveśa na me janma bhavet punaḥ
12,202.033d@017B_0119 tasmād bravīmi karmāṇi ṛṇaṃ me na bhaved iti
12,202.033d@017B_0120 nopatiṣṭhantu māṃ sarve vyādhayaḥ pūrvasaṃcitāḥ
12,202.033d@017B_0121 śrībhagavān uvāca
12,202.033d@017B_0121 anṛṇo gantum icchāmi tad viṣṇoḥ paramaṃ padam
12,202.033d@017B_0122 ahaṃ bhagavatas tasya mama cāsau sanātanaḥ
12,202.033d@017B_0123 tasyāhaṃ na praṇaśyāmi sa ca me na praṇaśyati
12,202.033d@017B_0124 karmendriyāṇi saṃyamya pañca buddhīndriyāṇi ca
12,202.033d@017B_0125 daśendriyāṇi manasi ahaṃkāre tathā manaḥ
12,202.033d@017B_0126 ahaṃkāraṃ tathā buddhau buddhim ātmani yojayet
12,202.033d@017B_0127 yatabuddhīndriyaḥ paśyed buddhyā budhyet parāt param
12,202.033d@017B_0128 mamāyam iti tasyāhaṃ yena sarvam idaṃ tatam
12,202.033d@017B_0129 ātmanātmani saṃyojya paramātmany anusmaret
12,202.033d@017B_0130 tato buddheḥ paraṃ buddhvā labhate na punarbhavam
12,202.033d@017B_0131 maraṇe samanuprāpte yaś caivaṃ mām anusmaret
12,202.033d@017B_0132 api pāpasamācāraḥ sa yāti paramāṃ gatim
12,202.033d@017B_0133 [oṃ] namo bhagavate tasmai dehināṃ paramātmane
12,202.033d@017B_0134 nārāyaṇāya bhaktānām ekaniṣṭhāya śāśvate
12,202.033d@017B_0135 imām anusmṛtiṃ divyāṃ vaiṣṇavīṃ susamāhitaḥ
12,202.033d@017B_0136 svapan vibudhyaṃś ca paṭhed yatra tatra samabhyaset
12,202.033d@017B_0137 paurṇamāsyām amāvāsyāṃ dvādaśyāṃ ca viśeṣataḥ
12,202.033d@017B_0138 śrāvayec chraddadhānāṃś ca madbhaktāṃś ca viśeṣataḥ
12,202.033d@017B_0139 yady ahaṃkāram āśritya yajñadānatapaḥkriyāḥ
12,202.033d@017B_0140 kurvaṃs tatphalam āpnoti punarāvartanaṃ tu tat
12,202.033d@017B_0141 abhyarcayan pitṝn devān paṭhañ juhvan baliṃ dadat
12,202.033d@017B_0142 jvalann agniṃ smared yo māṃ sa yāti paramāṃ gatim
12,202.033d@017B_0143 yajño dānaṃ tapaś caiva pāvanāni śarīriṇām
12,202.033d@017B_0144 yajñaṃ dānaṃ tapas tasmāt kuryād āśīrvivarjitaḥ
12,202.033d@017B_0145 nama ity eva yo brūyān madbhaktaḥ śraddhayānvitaḥ
12,202.033d@017B_0146 tasyākṣayo bhavel lokaḥ śvapākasyāpi nārada
12,202.033d@017B_0147 kiṃ punar ye yajante māṃ sādhakā vidhipūrvakam
12,202.033d@017B_0148 śraddhāvanto yatātmānas te māṃ yānti madāśritāḥ
12,202.033d@017B_0149 karmāṇy ādyantavantīha madbhakto nāntam aśnute
12,202.033d@017B_0150 mām eva tasmād devarṣe dhyāhi nityam atandritaḥ
12,202.033d@017B_0151 avāpsyasi tataḥ siddhiṃ drakṣyasy eva padaṃ mama
12,202.033d@017B_0152 ajñānāya ca yo jñānaṃ dadyād dharmopadeśanam
12,202.033d@017B_0153 kṛtsnāṃ vā pṛthivīṃ dadyāt tena tulyaṃ na tat phalam
12,202.033d@017B_0154 tasmāt pradeyaṃ sādhubhyo janmabandhabhayāpaham
12,202.033d@017B_0155 evaṃ dattvā naraśreṣṭha śreyo vīryaṃ ca vindati
12,202.033d@017B_0156 aśvamedhasahasrāṇāṃ sahasraṃ yaḥ samācaret
12,202.033d@017B_0157 bhīṣma uvāca
12,202.033d@017B_0157 nāsau padam avāpnoti madbhaktair yad avāpyate
12,202.033d@017B_0158 evaṃ pṛṣṭaḥ purā tena nāradena surarṣiṇā
12,202.033d@017B_0159 yad uvāca tadā śaṃbhus tad uktaṃ tava suvrata
12,202.033d@017B_0160 tvam apy ekamanā bhūtvā dhyāhi jñeyaṃ guṇātigam
12,202.033d@017B_0161 bhajasva sarvabhāvena paramātmānam avyayam
12,202.033d@017B_0162 śrutvaivaṃ nārado vākyaṃ divyaṃ nārāyaṇeritam
12,202.033d@017B_0163 atyantabhaktimān deva ekāntatvam upeyivān
12,202.033d@017B_0164 nārāyaṇam ṛṣiṃ devaṃ daśa varṣāṇy ananyabhāk
12,202.033d@017B_0165 idaṃ japan vai prāpnoti tad viṣṇoḥ paramaṃ padam
12,202.033d@017B_0166 kiṃ tasya bahubhir mantrair bhaktir yasya janārdane
12,202.033d@017B_0167 namo nārāyaṇāyeti mantraḥ sarvārthasādhakaḥ
12,202.033d@017B_0168 imāṃ rahasyāṃ paramām anusmṛtim
12,202.033d@017B_0169 adhītya buddhiṃ labhate ca naiṣṭhikīm
12,202.033d@017B_0170 vihāya duḥkhāny avamucya saṃkaṭāt
12,202.033d@017B_0171 sa vītarāgo vicaran mahīm imām
12,202.033d@017C_0000 yudhiṣṭhira uvāca
12,202.033d@017C_0001 devāsuramanuṣyeṣu ṛṣimukhyeṣu vā punaḥ
12,202.033d@017C_0002 viṣṇos tattvaṃ yathākhyātaṃ ko vidvān anuvetti tat
12,202.033d@017C_0003 etan me sarvam ācakṣva na me tṛptir hi tattvataḥ
12,202.033d@017C_0004 bhīṣma uvāca
12,202.033d@017C_0004 vartate bharataśreṣṭha sarvajño 'sīti me matiḥ
12,202.033d@017C_0005 kā[?smā]rito 'haṃ tvayā rājan yad vṛttaṃ ca purā mama
12,202.033d@017C_0006 garuḍena purā mahyaṃ saṃvādo bhūbhṛduttama
12,202.033d@017C_0007 purāhaṃ tapa āsthāya vāsudevaparāyaṇaḥ
12,202.033d@017C_0008 dhyāyan stuvan namasyaṃś ca yajamānas tam eva ca
12,202.033d@017C_0009 gaṅgādvīpe samāsīno daśa varṣāṇi bhārata
12,202.033d@017C_0010 mātā ca mama sā devī jananī lokapāvanī
12,202.033d@017C_0011 samāsīnā samīpe me rakṣaṇārthaṃ mamācyuta
12,202.033d@017C_0012 tasmin kāle 'dbhutaḥ śrīmān sarvavedamayaḥ prabhuḥ
12,202.033d@017C_0013 suparṇaḥ patatāṃ śreṣṭho merumandarasaṃnibhaḥ
12,202.033d@017C_0014 ājagāma viśuddhātmā gaṅgāṃ draṣṭuṃ mahāyaśāḥ
12,202.033d@017C_0015 tam āgataṃ mahātmānaṃ pratyudgamyāham arthitaḥ
12,202.033d@017C_0016 praṇipatya yathānyāyaṃ kṛtāñjalir avasthitaḥ
12,202.033d@017C_0017 so 'pi devo mahābhāgām abhinandya ca jāhnavīm
12,202.033d@017C_0018 tayā ca pūjitaḥ śrīmān upopāviśad āsane
12,202.033d@017C_0019 tataḥ kathāntare taṃ vai vacanaṃ cedam abravam
12,202.033d@017C_0020 vedaveda mahāvīrya vainateya mahābala
12,202.033d@017C_0021 nārāyaṇaṃ hṛṣīkeśaṃ sahamāno 'niśaṃ harim
12,202.033d@017C_0022 jānāsi taṃ yathā vaktuṃ yādṛgbhūto janārdanaḥ
12,202.033d@017C_0023 garuḍa uvāca
12,202.033d@017C_0023 mamāpi tasya sadbhāvaṃ vaktum arhasi sattama
12,202.033d@017C_0024 śṛṇu bhīṣma yathānyāyaṃ purā tva[?tvā]m iha sattamāḥ
12,202.033d@017C_0025 aneke munayaḥ siddhā mānasottaravāsinaḥ
12,202.033d@017C_0026 papracchur māṃ mahāprājñā vāsudevaparāyaṇāḥ
12,202.033d@017C_0027 pakṣīndra vāsudevasya tat tvaṃ vetsi paraṃ padam
12,202.033d@017C_0028 tvayā samo na tasyāsti saṃnikṛṣṭapriyo 'pi ca
12,202.033d@017C_0029 teṣām ahaṃ vacaḥ śrutvā praṇipatya mahāharim
12,202.033d@017C_0030 abravaṃ ca yathāvṛttaṃ mama nārāyaṇasya ca
12,202.033d@017C_0031 śṛṇudhvaṃ muniśārdūlā hṛtvā somam ahaṃ purā
12,202.033d@017C_0032 ākāśe patamānas tu vākyaṃ tatra śṛṇomi vai
12,202.033d@017C_0033 sādhu sādhu mahābāho prīto 'smi tava darśanāt
12,202.033d@017C_0034 vṛṇīṣva vacanaṃ mattaḥ pakṣīndra garuḍādhunā
12,202.033d@017C_0035 tvām ahaṃ bhaktitattvajño bravai vacanam uttamam
12,202.033d@017C_0036 ity āha sma dhruvaṃ tatra mām āha bhagavān punaḥ
12,202.033d@017C_0037 ṛṣir asmi mahāvīrya na māṃ jānāti vā mayi
12,202.033d@017C_0038 asūyati ca māṃ mūḍhas tac chrutvā garvam āsthitaḥ
12,202.033d@017C_0039 ahaṃ devanikāyānāṃ madhye vacanam abravam
12,202.033d@017C_0040 ṛṣe pūrvaṃ varaṃ mattas tvaṃ vṛṇīṣva tato hy aham
12,202.033d@017C_0041 vṛṇe tvatto varaṃ paścād ity evaṃ munisattamāḥ
12,202.033d@017C_0042 yasmāt tvāṃ bhagavān devaḥ śrīmāñ śrīvatsalakṣaṇaḥ
12,202.033d@017C_0043 adya paśyati pakṣīndra vāhanaṃ bhava me sadā
12,202.033d@017C_0044 vṛṇe 'haṃ varam etad dhi tvatto 'dya patageśvara
12,202.033d@017C_0045 tatheti taṃ vīkṣya mātāmanahaṃkāram āsthitam (sic)
12,202.033d@017C_0046 jetukāmo hy ahaṃ viṣṇuṃ māyayā māyinaṃ harim
12,202.033d@017C_0047 tvatto hy ahaṃ vṛṇe tv adya varam ṛṣivarottama
12,202.033d@017C_0048 tavopariṣṭāt sthāsyāmi varam etat prayaccha me
12,202.033d@017C_0049 tatheti ca hasan prāha harir nārāyaṇaḥ prabhuḥ
12,202.033d@017C_0050 dhvajaṃ ca me bhava sadā tvam eva vihageśvara
12,202.033d@017C_0051 upariṣṭāt sthitis te 'stu mama pakṣīndra sarvadā
12,202.033d@017C_0052 ity uktvā bhagavān devaḥ śaṅkhacakragadādharaḥ
12,202.033d@017C_0053 sahasracaraṇaḥ śrīmān sahasrādityasaṃnibhaḥ
12,202.033d@017C_0054 sahasraśīrṣā puruṣaḥ sahasranayano mahān
12,202.033d@017C_0055 sahasramakuṭo 'cintyaḥ sahasravadano vibhuḥ
12,202.033d@017C_0056 vidyunmālānibhair divyair nānābharaṇarājibhiḥ
12,202.033d@017C_0057 kva cit saṃdṛśyamānas tu caturbāhuḥ kva cid dhariḥ
12,202.033d@017C_0058 kva cij jyotirmayo 'cintyaḥ kva cit skandhe samāhitaḥ
12,202.033d@017C_0059 evaṃ mama jayan devas tatraivāntaradhīyata
12,202.033d@017C_0060 tato 'haṃ vismayāpannaḥ kṛtvā kāryam anuttamam
12,202.033d@017C_0061 asyā vimucya jananīṃ mayā saha munīśvarāḥ
12,202.033d@017C_0062 acintyo 'yam ahaṃ bhūyo ko 'sau mām abravīt purā
12,202.033d@017C_0063 kīdṛgvidhaḥ sa bhagavān iti matvā tam āsthitaḥ
12,202.033d@017C_0064 anantaraṃ devadevaṃ skandhe mama samāśritam
12,202.033d@017C_0065 adrākṣaṃ puṇḍarīkākṣaṃ vahamāno 'ham adbhutam
12,202.033d@017C_0066 avaśas tasya bhāvena yatra yatra sa cecchati
12,202.033d@017C_0067 vismayāpannahṛdayo hy ahaṃ kim iti cintayan
12,202.033d@017C_0068 antarjalam ahaṃ sarvaṃ vahamāno 'gamaṃ punaḥ
12,202.033d@017C_0069 sendrair devair mahābhāgair brahmādyaiḥ kalpajīvibhiḥ
12,202.033d@017C_0070 stūyamāno hy aham api tais tair abhyarcitaḥ pṛthak
12,202.033d@017C_0071 kṣīrodasyottare kūle divye maṇimaye śubhe
12,202.033d@017C_0072 vaikarṇaṃ nāma sadanaṃ hares tasya mahātmanaḥ
12,202.033d@017C_0073 divyaṃ tejomayaṃ śrīmad acintyam amarair api
12,202.033d@017C_0074 tejonilamayaiḥ stambhair nānāsaṃsthānasaṃsthitaiḥ
12,202.033d@017C_0075 vibhūṣitaṃ hiraṇyena bhāsvareṇa samantataḥ
12,202.033d@017C_0076 divyaṃ jyotiḥsamāyuktaṃ gītavāditraśobhitam
12,202.033d@017C_0077 śṛṇomi śabdaṃ tatrāhaṃ na paśyāmi śarīriṇam
12,202.033d@017C_0078 na ca sthalaṃ na cānyac ca pādayos taṃ samantataḥ
12,202.033d@017C_0079 vepamāno hy ahaṃ tatra viṣṭhito 'haṃ kṛtāñjaliḥ
12,202.033d@017C_0080 tato brahmādayo devā lokāpālās tathaiva ca
12,202.033d@017C_0081 sanandanādyā munayas tathānye parajīvinaḥ
12,202.033d@017C_0082 prāptās tatra sabhādvāri devagandharvasattamāḥ
12,202.033d@017C_0083 brahmāṇaṃ purataḥ kṛtvā kṛtāñjalipuṭās tadā
12,202.033d@017C_0084 tatas tadantare tasmin kṣīrodārṇavaśīkaraiḥ
12,202.033d@017C_0085 bodhyamāno mahāviṣṇur āvirbhūta ivābabhau
12,202.033d@017C_0086 phaṇāsahasramālāḍhyaṃ śeṣam avyaktasaṃsthitam
12,202.033d@017C_0087 paśyāmy ahaṃ mudākāśe yasyopari janārdanam
12,202.033d@017C_0088 dīrghavṛttaiḥ samaiḥ pīnaiḥ keyūravalayojjvalaiḥ
12,202.033d@017C_0089 caturbhir bāhubhir yuktaṃ * * * * * * * *
12,202.033d@017C_0090 pītāmbareṇa saṃvītaṃ kaustubhena virājitam
12,202.033d@017C_0091 vakṣaḥsthalena saṃyuktaṃ padmayādhiṣṭhitena ca
12,202.033d@017C_0092 īṣadunmīlitākṣaṃ taṃ sarvakāraṇakāraṇam
12,202.033d@017C_0093 kṣīrodasyopari babhau nīlābhraṃ paramaṃ yathā
12,202.033d@017C_0094 na kaś cid vadate kaś cin na vyāharati kaś cana
12,202.033d@017C_0095 brahmādistambaparyantaṃ mā śabdam iti roṣitam
12,202.033d@017C_0096 bhrukuṭīkuṭilākṣās te nānābhūtagaṇāḥ sthitāḥ
12,202.033d@017C_0097 tato 'cintyo hariḥ śrīmān ālokya ca pitāmaham
12,202.033d@017C_0098 kṛtvā ca prasthitaṃ tatra jagatāṃ hitakāmyayā
12,202.033d@017C_0099 gacchadhvam iti mām uktvā garuḍety āha māṃ tataḥ
12,202.033d@017C_0100 tato 'haṃ praṇipatyāgre kṛtāñjalir avasthitaḥ
12,202.033d@017C_0101 āgaccheti ca mām uktvā pūrvottarapathaṃ gataḥ
12,202.033d@017C_0102 atīva mṛdubhāvena gacchann iva sa dṛśyate
12,202.033d@017C_0103 ayutaṃ niyutaṃ cāhaṃ prayutaṃ cārbudaṃ tathā
12,202.033d@017C_0104 patamāno 'ham aniśaṃ yojanāni tatas tataḥ
12,202.033d@017C_0105 nanu tat tvām ahaṃ bhakto viṣṭhito 'smi praśāstu naḥ
12,202.033d@017C_0106 āgaccha garuḍety evaṃ punar āha sa mādhavaḥ
12,202.033d@017C_0107 tato bhūyo hy ahaṃ pātaṃ patamāno vihāyasam
12,202.033d@017C_0108 ājagāma tato ghoraṃ śatakoṭisamāvṛtam
12,202.033d@017C_0109 tāmasānīva bhūtāni parvatābhāni tatra ha
12,202.033d@017C_0110 samānānīva padmāni tato 'haṃ bhīta āsthitaḥ
12,202.033d@017C_0111 tato māṃ kiṃkaro ghoraḥ śatayojanam āyatam
12,202.033d@017C_0112 nigṛhya pāṇinā tasmāc cikṣepa ca sa loṣṭavat
12,202.033d@017C_0113 tat tamo 'ham atikramya hy āpaṃ caiva vihāyasam
12,202.033d@017C_0114 huṃkāraghoṣāṃs tatrāham aśanīpātasaṃnibhān
12,202.033d@017C_0115 karṇamūle hy aśṛṇavaṃ tato bhūtaiḥ samāsthitaḥ
12,202.033d@017C_0116 tato 'haṃ devadeveśa trāhi māṃ puṣkarekṣaṇa
12,202.033d@017C_0117 ity abravam ahaṃ tatra tato viṣṇur uvāca mām
12,202.033d@017C_0118 suṣirasya mukhe kaś cin māṃ cikṣepa bhayaṃkaraḥ
12,202.033d@017C_0119 atīto 'haṃ kṣaṇād agnim apaśyaṃ vāyumaṇḍalam
12,202.033d@017C_0120 ākāśam iva saṃprekṣya kṣeptukāmam upāgataḥ
12,202.033d@017C_0121 tatrāhaṃ duḥkhito bhūtaḥ krośamāno hy avasthitaḥ
12,202.033d@017C_0122 kṣaṇāntareṇa ghoreṇa kruddho hi paramātmanā
12,202.033d@017C_0123 svapakṣarājinā dṛṣṭvā māṃ cikṣepa bhayaṃkaraḥ
12,202.033d@017C_0124 * * * garuḍakulaṃ sahasrādityasaṃnibham
12,202.033d@017C_0125 māṃ dṛṣṭvāpy atha saṃsthe 'tha hy alpakālo 'tidurbalaḥ
12,202.033d@017C_0126 aho vihaṃgamaḥ prāpta iti vismayamānasāḥ
12,202.033d@017C_0127 māṃ dṛṣṭvocur ahaṃ tatra paśyāmi garuḍadhvajam
12,202.033d@017C_0128 sahasrayojanāyāmaṃ sahasrādityavarcasam
12,202.033d@017C_0129 sahasragaruḍārūḍhaṃ garuḍās te mahābalāḥ
12,202.033d@017C_0130 atyāścaryam imaṃ deva vapuṣāsmatkulodbhavaḥ
12,202.033d@017C_0131 svalpaprāṇaḥ svalpakāyaḥ ko 'sau pakṣī ihāgataḥ
12,202.033d@017C_0132 tac chrutvāhaṃ naṣṭagarvo bhīto lajjāsamanvitaḥ
12,202.033d@017C_0133 svayaṃ buddhaś ca saṃvignas tato hy aśṛṇavaṃ punaḥ
12,202.033d@017C_0134 āgaccha garuḍety eva tato 'haṃ yānam āsthitaḥ
12,202.033d@017C_0135 parārdhyaṃ ca tato gatvā yojanānāṃ śataṃ punaḥ
12,202.033d@017C_0136 tatrāpaśyam ahaṃ yo vai brahmāṇaṃ parameṣṭhinam
12,202.033d@017C_0137 tatrāpi cāparaṃ tatra śatakoṭipitāmahān
12,202.033d@017C_0138 punar ehīty uvācoccair bhagavān madhusūdanaḥ
12,202.033d@017C_0139 mahākulaṃ tato 'paśyaṃ pramāṇāni tam avyayam
12,202.033d@017C_0140 kapitthaphalasaṃkāśair aṇḍākāraiḥ samāśritam
12,202.033d@017C_0141 tatra sthito hariḥ śrīmān aṇḍam ekaṃ bibheda ha
12,202.033d@017C_0142 mahad bhūtaṃ hi māṃ gṛhya dattvā vai prākṣipat punaḥ
12,202.033d@017C_0143 tanmadhye sāgarān sapta brahmāṇaṃ ca tathā surān
12,202.033d@017C_0144 paśyāmy ahaṃ yathāyogaṃ mātaraṃ svakulaṃ tathā
12,202.033d@017C_0145 evaṃ mayānubhūtaṃ hi tattvānveṣaṇakāṅkṣiṇā
12,202.033d@017C_0146 śibikāsadṛśaṃ māṃ vai paśyadhvaṃ munisattamāḥ
12,202.033d@017C_0147 ity evam abravaṃ viprān bhīṣma yan me purābhavat
12,202.033d@017C_0148 tat te sarvaṃ yathānyāyam uktavān asmi sattama
12,202.033d@017C_0149 yoginas taṃ prapaśyanti jñānaṃ dṛṣṭvā paraṃ harim
12,202.033d@017C_0150 nānyathā śakyarūpo 'sau jñānagamyaḥ paraḥ pumān
12,202.033d@017C_0151 ananyayā ca bhaktyā ca prāptuṃ śakyo mahāhariḥ
12,202.033d@017C_0151 bhīṣma uvāca
12,202.033d@017C_0152 ity evam uktvā bhagavān suparṇaḥ pakṣirāṭ prabhuḥ
12,202.033d@017C_0153 āmantrya jananīṃ me vai tatraivāntaradhīyata
12,202.033d@017C_0154 tasmād rājendra sarvātmā vāsudevaḥ pradhānakṛt
12,202.033d@017C_0155 jñānena bhaktyā sulabho nānyatheti matir mama
12,203.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,203.001a yogaṃ me paramaṃ tāta mokṣasya vada bhārata
12,203.001c tam ahaṃ tattvato jñātum icchāmi vadatāṃ vara
12,203.001d*0558_01 bhūyo 'pi jñānasadbhāve sthityarthaṃ tvāṃ bravīmy aham
12,203.001d*0558_02 acintyaṃ vāsudevākhyaṃ tasmāt prabrūhi sattama
12,203.002 bhīṣma uvāca
12,203.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,203.002c saṃvādaṃ mokṣasaṃyuktaṃ śiṣyasya guruṇā saha
12,203.003a kaś cid brāhmaṇam āsīnam ācāryam ṛṣisattamam
12,203.003b*0559_01 tejorāśiṃ mahātmānaṃ satyasaṃdhaṃ jitendriyam
12,203.003c śiṣyaḥ paramamedhāvī śreyorthī susamāhitaḥ
12,203.003e caraṇāv upasaṃgṛhya sthitaḥ prāñjalir abravīt
12,203.004a upāsanāt prasanno 'si yadi vai bhagavan mama
12,203.004c saṃśayo me mahān kaś cit tan me vyākhyātum arhasi
12,203.005a kutaś cāhaṃ kutaś ca tvaṃ tat samyag brūhi yat param
12,203.005c kathaṃ ca sarvabhūteṣu sameṣu dvijasattama
12,203.005e samyagvṛttā nivartante viparītāḥ kṣayodayāḥ
12,203.006a vedeṣu cāpi yad vākyaṃ laukikaṃ vyāpakaṃ ca yat
12,203.006c etad vidvan yathātattvaṃ sarvaṃ vyākhyātum arhasi
12,203.007 gurur uvāca
12,203.007a śṛṇu śiṣya mahāprājña brahmaguhyam idaṃ param
12,203.007c adhyātmaṃ sarvabhūtānām āgamānāṃ ca yad vasu
12,203.008a vāsudevaḥ sarvam idaṃ viśvasya brahmaṇo mukham
12,203.008b*0560_01 krīḍate bhagavān devo bālakrīḍanakair iva
12,203.008c satyaṃ dānam atho yajñas titikṣā dama ārjavam
12,203.009a puruṣaṃ sanātanaṃ viṣṇuṃ yat tad vedavido viduḥ
12,203.009c sargapralayakartāram avyaktaṃ brahma śāśvatam
12,203.009e tad idaṃ brahma vārṣṇeyam itihāsaṃ śṛṇuṣva me
12,203.010a brāhmaṇo brāhmaṇaiḥ śrāvyo rājanyaḥ kṣatriyais tathā
12,203.010b*0561_01 vaiśyo vaiśyais tathā śrāvyaḥ śūdraḥ śūdrair mahāmanāḥ
12,203.010c māhātmyaṃ devadevasya viṣṇor amitatejasaḥ
12,203.010e arhas tvam asi kalyāṇa vārṣṇeyaṃ śṛṇu yat param
12,203.010f*0562_01 yam acyutaṃ paraṃ nityaṃ liṅgahīnaṃ ca nirmalam
12,203.010f*0562_02 nirvāṇam amṛtaṃ śrīmat tad viṣṇoḥ paramaṃ padam
12,203.010f*0562_03 bhave ca bhedavad bhinnaṃ pradānaṃ guṇakārakam
12,203.010f*0562_04 tasmin na sajjate nityaṃ sa eṣa puruṣo 'paraḥ
12,203.010f*0562_05 puruṣādhiṣṭhitaṃ nityaṃ pradhānaṃ brahma kāraṇam
12,203.010f*0562_06 kālasvarūpaṃ rūpeṇa viṣṇunā prabhaviṣṇunā
12,203.010f*0562_07 kṣobhyamāṇaṃ sṛjaty eva nānābhūtāni bhāgaśaḥ
12,203.010f*0562_08 tad dṛṣṭvā puruṣo 'tattvaṃ sākṣī bhūtvā pravartate
12,203.010f*0562_09 tat praviśya yathāyogam abhinno bhinnalakṣaṇaḥ
12,203.011a kālacakram anādyantaṃ bhāvābhāvasvalakṣaṇam
12,203.011c trailokyaṃ sarvabhūteṣu cakravat parivartate
12,203.012a yat tad akṣaram avyaktam amṛtaṃ brahma śāśvatam
12,203.012c vadanti puruṣavyāghraṃ keśavaṃ puruṣarṣabham
12,203.012d*0563_01 tad akṣaram acintyaṃ vai bhinnarūpeṇa dṛśyate
12,203.012d*0563_02 paśya kālākhyam aniśaṃ na coṣṇaṃ nātiśītalam
12,203.012d*0563_03 na santy ete guṇās tasmiṃs tathā tasmāt pravartate
12,203.012d*0563_04 śītalo 'yam anuprāptaḥ kālo grīṣmas tathaiva ca
12,203.012d*0563_05 vakṣyanti sarvabhūtāni hy ete sūryodayaṃ prati
12,203.012d*0563_06 āgacchanti nivartanti sa kālo guṇarāśayaḥ
12,203.012d*0563_07 na caiva prakṛtisthena kālayuktena nityaśaḥ
12,203.012d*0563_08 guṇaiḥ saṃbhogam aratis tattvavijñānakovidam
12,203.012d*0563_09 puruṣādhiṣṭhitā nityaṃ prakṛtiḥ sūyate parā
12,203.013a pitṝn devān ṛṣīṃś caiva tathā vai yakṣadānavān
12,203.013c nāgāsuramanuṣyāṃś ca sṛjate paramo 'vyayaḥ
12,203.014a tathaiva vedaśāstrāṇi lokadharmāṃś ca śāśvatān
12,203.014c pralaye prakṛtiṃ prāpya yugādau sṛjate prabhuḥ
12,203.015a yathartuṣv ṛtuliṅgāni nānārūpāṇi paryaye
12,203.015c dṛśyante tāni tāny eva tathā brahmāharātriṣu
12,203.016a atha yad yad yadā bhāvi kālayogād yugādiṣu
12,203.016c tat tad utpadyate jñānaṃ lokayātrāvidhānajam
12,203.016d*0564_01 śrutir eṣā samākhyātā tadarthaṃ kāraṇātmanā
12,203.016d*0564_02 anāmnāyavidhānād vai vedā hy antarhitā yathā
12,203.016d*0564_03 yugānte hy astabhūtāni śāstrāṇi vividhāni ca
12,203.016d*0564_04 sarvasattvavinā[śā]d vai jīvātmanityayā smṛtāḥ
12,203.016d*0564_05 anyasminn aṇḍasadbhāve vartamānāni nityaśaḥ
12,203.017a yugānte 'ntarhitān vedān setihāsān maharṣayaḥ
12,203.017c lebhire tapasā pūrvam anujñātāḥ svayaṃbhuvā
12,203.017d*0565_01 niyogād brahmaṇo viprā lokatantrapravartakāḥ
12,203.018a vedavid veda bhagavān vedāṅgāni bṛhaspatiḥ
12,203.018c bhārgavo nītiśāstraṃ ca jagāda jagato hitam
12,203.019a gāndharvaṃ nārado vedaṃ bharadvājo dhanurgraham
12,203.019c devarṣicaritaṃ gārgyaḥ kṛṣṇātreyaś cikitsitam
12,203.019d*0566_01 nyāyatantraṃ hi kārtsnyena gautamo veda tattvataḥ
12,203.019d*0566_02 vedāntakarmayogaṃ ca vedavid brahmavid vibhuḥ
12,203.019d*0566_03 dvaipāyano nijagrāha śilpaśāstraṃ bhṛguḥ punaḥ
12,203.020a nyāyatantrāṇy anekāni tais tair uktāni vādibhiḥ
12,203.020c hetvāgamasadācārair yad uktaṃ tad upāsyate
12,203.021a anādyaṃ yat paraṃ brahma na devā narṣayo viduḥ
12,203.021c ekas tad veda bhagavān dhātā nārāyaṇaḥ prabhuḥ
12,203.022a nārāyaṇād ṛṣigaṇās tathā mukhyāḥ surāsurāḥ
12,203.022c rājarṣayaḥ purāṇāś ca paramaṃ duḥkhabheṣajam
12,203.022d*0567_01 vakṣye 'haṃ tava yat prāptam ṛṣer dvaipāyanān mayā
12,203.023a puruṣādhiṣṭhitaṃ bhāvaṃ prakṛtiḥ sūyate sadā
12,203.023c hetuyuktam ataḥ sarvaṃ jagat saṃparivartate
12,203.024a dīpād anye yathā dīpāḥ pravartante sahasraśaḥ
12,203.024c prakṛtiḥ sṛjate tadvad ānantyān nāpacīyate
12,203.025a avyaktakarmajā buddhir ahaṃkāraṃ prasūyate
12,203.025c ākāśaṃ cāpy ahaṃkārād vāyur ākāśasaṃbhavaḥ
12,203.026a vāyos tejas tataś cāpas tv adbhyo hi vasudhodgatā
12,203.026c mūlaprakṛtayo 'ṣṭau tā jagad etāsv avasthitam
12,203.027a jñānendriyāṇy ataḥ pañca pañca karmendriyāṇy api
12,203.027c viṣayāḥ pañca caikaṃ ca vikāre ṣoḍaśaṃ manaḥ
12,203.028a śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā ghrāṇaṃ pañcendriyāṇy api
12,203.028c pādau pāyur upasthaś ca hastau vāk karmaṇām api
12,203.029a śabdaḥ sparśo 'tha rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca
12,203.029c vijñeyaṃ vyāpakaṃ cittaṃ teṣu sarvagataṃ manaḥ
12,203.029d*0568_01 buddhīndriyārthā ity uktā daśa saṃsargayonayaḥ
12,203.029d*0568_02 sadasadbhāvayoge ca mana ity abhidhīyate
12,203.029d*0568_03 vyavasāyaguṇā buddhir ahaṃkāro 'bhimānakaḥ
12,203.029d*0568_04 na bījaṃ dehayoge ca karmabījapravartanāt
12,203.030a rasajñāne tu jihveyaṃ vyāhṛte vāk tathaiva ca
12,203.030c indriyair vividhair yuktaṃ sarvaṃ vyastaṃ manas tathā
12,203.031a vidyāt tu ṣoḍaśaitāni daivatāni vibhāgaśaḥ
12,203.031c deheṣu jñānakartāram upāsīnam upāsate
12,203.032a tadvat somaguṇā jihvā gandhas tu pṛthivīguṇaḥ
12,203.032c śrotraṃ śabdaguṇaṃ caiva cakṣur agner guṇas tathā
12,203.032e sparśaṃ vāyuguṇaṃ vidyāt sarvabhūteṣu sarvadā
12,203.033a manaḥ sattvaguṇaṃ prāhuḥ sattvam avyaktajaṃ tathā
12,203.033c sarvabhūtātmabhūtasthaṃ tasmād budhyeta buddhimān
12,203.034a ete bhāvā jagat sarvaṃ vahanti sacarācaram
12,203.034c śritā virajasaṃ devaṃ yam āhuḥ paramaṃ padam
12,203.035a navadvāraṃ puraṃ puṇyam etair bhāvaiḥ samanvitam
12,203.035c vyāpya śete mahān ātmā tasmāt puruṣa ucyate
12,203.036a ajaraḥ so 'maraś caiva vyaktāvyaktopadeśavān
12,203.036c vyāpakaḥ saguṇaḥ sūkṣmaḥ sarvabhūtaguṇāśrayaḥ
12,203.037a yathā dīpaḥ prakāśātmā hrasvo vā yadi vā mahān
12,203.037c jñānātmānaṃ tathā vidyāt puruṣaṃ sarvajantuṣu
12,203.038a so 'tra vedayate vedyaṃ sa śṛṇoti sa paśyati
12,203.038c kāraṇaṃ tasya deho 'yaṃ sa kartā sarvakarmaṇām
12,203.039a agnir dārugato yadvad bhinne dārau na dṛśyate
12,203.039c tathaivātmā śarīrastho yogenaivātra dṛśyate
12,203.039d*0569_01 agnir yathā hy upāyena mathitvā dāru dṛśyate
12,203.039d*0569_02 tathaivātmā śarīrastho yogenaivātra dṛśyate
12,203.040a nadīṣv āpo yathā yuktā yathā sūrye marīcayaḥ
12,203.040c saṃtanvānā yathā yānti tathā dehāḥ śarīriṇām
12,203.041a svapnayoge yathaivātmā pañcendriyasamāgataḥ
12,203.041c deham utsṛjya vai yāti tathaivātropalabhyate
12,203.042a karmaṇā vyāpyate pūrvaṃ karmaṇā copapadyate
12,203.042c karmaṇā nīyate 'nyatra svakṛtena balīyasā
12,203.043a sa tu dehād yathā dehaṃ tyaktvānyaṃ pratipadyate
12,203.043c tathā taṃ saṃpravakṣyāmi bhūtagrāmaṃ svakarmajam
12,204.001 gurur uvāca
12,204.001a caturvidhāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
12,204.001c avyaktaprabhavāny āhur avyaktanidhanāni ca
12,204.001e avyaktanidhanaṃ vidyād avyaktātmātmakaṃ manaḥ
12,204.002a yathāśvatthakaṇīkāyām antarbhūto mahādrumaḥ
12,204.002c niṣpanno dṛśyate vyaktam avyaktāt saṃbhavas tathā
12,204.002d*0570_01 ātmānam anusaṃyāti buddhir avyaktajā tathā
12,204.002d*0570_02 tām anveti mano yadval lohavarmaṇi saṃnidhau
12,204.003a abhidravaty ayaskāntamayo niścetanāv ubhau
12,204.003c svabhāvahetujā bhāvā yadvad anyad apīdṛśam
12,204.004a tadvad avyaktajā bhāvāḥ kartuḥ kāraṇalakṣaṇāḥ
12,204.004c acetanāś cetayituḥ kāraṇād abhisaṃhitāḥ
12,204.005a na bhūḥ khaṃ dyaur na bhūtāni narṣayo na surāsurāḥ
12,204.005c nānyad āsīd ṛte jīvam āsedur na tu saṃhitam
12,204.006a sarvanītyā sarvagataṃ manohetu salakṣaṇam
12,204.006c ajñānakarma nirdiṣṭam etat kāraṇalakṣaṇam
12,204.007a tat kāraṇair hi saṃyuktaṃ kāryasaṃgrahakārakam
12,204.007c yenaitad vartate cakram anādinidhanaṃ mahat
12,204.007d*0571_01 yena svabhāvasadbhāvaṃ hetubhūtā sakāraṇā
12,204.007d*0571_02 evaṃ prākṛtavistāro hy āśritya puruṣaṃ param
12,204.008a avyaktanābhaṃ vyaktāraṃ vikāraparimaṇḍalam
12,204.008c kṣetrajñādhiṣṭhitaṃ cakraṃ snigdhākṣaṃ vartate dhruvam
12,204.009a snigdhatvāt tilavat sarvaṃ cakre 'smin pīḍyate jagat
12,204.009c tilapīḍair ivākramya bhogair ajñānasaṃbhavaiḥ
12,204.009d*0572_01 prāṇenāyaṃ hi śānte tu virodhāt pratipālanam
12,204.009d*0572_02 dehasyeṣūn ya āste yaḥ śuddho 'cintya sanātanaḥ
12,204.009d*0572_03 bhrāmayan neṣato (sic) yāti kālacakrasamanvitaḥ
12,204.009d*0572_04 bhūtāni mohayan nityaṃ cakrasya ca rayaṃ gataḥ
12,204.009d*0572_05 snehadravyasamāyoge kṣetrapācaṃ na vastuṣu
12,204.009d*0572_06 tilavat pīḍite cakre hy ādhiyantranipīḍite
12,204.009d*0572_07 bahiś cādhiṣṭhite yadvaj jñānināṃ karmasaṃbhavam
12,204.010a karma tat kurute tarṣād ahaṃkāraparigraham
12,204.010c kāryakāraṇasaṃyoge sa hetur upapāditaḥ
12,204.010d*0573_01 yathākarṇya ca tac chiṣyas tattvajñānam anuttamam
12,204.011a nātyeti kāraṇaṃ kāryaṃ na kāryaṃ kāraṇaṃ tathā
12,204.011c kāryāṇāṃ tūpakaraṇe kālo bhavati hetumān
12,204.012a hetuyuktāḥ prakṛtayo vikārāś ca parasparam
12,204.012c anyonyam abhivartante puruṣādhiṣṭhitāḥ sadā
12,204.013a sarajas tāmasair bhāvaiś cyuto hetubalānvitaḥ
12,204.013c kṣetrajñam evānuyāti pāṃsur vāterito yathā
12,204.013e na ca taiḥ spṛśyate bhāvo na te tena mahātmanā
12,204.014a sarajasko 'rajaskaś ca sa vai vāyur yathā bhavet
12,204.014c tathaitad antaraṃ vidyāt kṣetrakṣetrajñayor budhaḥ
12,204.014e abhyāsāt sa tathā yukto na gacchet prakṛtiṃ punaḥ
12,204.015a saṃdeham etam utpannam acchinad bhagavān ṛṣiḥ
12,204.015c tathā vārtāṃ samīkṣeta kṛtalakṣaṇasaṃmitām
12,204.016a bījāny agnyupadagdhāni na rohanti yathā punaḥ
12,204.016c jñānadagdhais tathā kleśair nātmā saṃbadhyate punaḥ
12,205.001 gurur uvāca
12,205.001a pravṛttilakṣaṇo dharmo yathāyam upapadyate
12,205.001c teṣāṃ vijñānaniṣṭhānām anyat tattvaṃ na rocate
12,205.002a durlabhā vedavidvāṃso vedokteṣu vyavasthitāḥ
12,205.002c prayojanam atas tv atra mārgam icchanti saṃstutam
12,205.002d*0574_01 vedasya na vidur bhāvaṃ jñānamārgapratiṣṭhitam
12,205.003a sadbhir ācaritatvāt tu vṛttam etad agarhitam
12,205.003c iyaṃ sā buddhir anyeyaṃ yayā yāti parāṃ gatim
12,205.004a śarīravān upādatte mohāt sarvaparigrahān
12,205.004c kāmakrodhādibhir bhāvair yukto rājasatāmasaiḥ
12,205.005a nāśuddham ācaret tasmād abhīpsan dehayāpanam
12,205.005c karmaṇo vivaraṃ kurvan na lokān āpnuyāc chubhān
12,205.006a lohayuktaṃ yathā hema vipakvaṃ na virājate
12,205.006c tathāpakvakaṣāyākhyaṃ vijñānaṃ na prakāśate
12,205.006d*0575_01 ke cid ātmaguṇaṃ prāptās te muktāś cakrabandhanāt
12,205.006d*0575_02 itare duḥkhasadvaṃdvās tathā duḥkhaparāyaṇāḥ
12,205.006d*0575_03 śukākarmānurūpaṃ te jāyamānāḥ punaḥ punaḥ
12,205.006d*0575_04 krodhalobhamadāviṣṭā mūḍhāntaḥkaraṇāḥ sadā
12,205.006d*0575_05 yathā.......saṃchāyā nāsti nityatayā purā
12,205.006d*0575_06 guṇān eva tathā cintyā santy eti ca vidur budhāḥ
12,205.007a yaś cādharmaṃ caren mohāt kāmalobhāv anu plavan
12,205.007c dharmyaṃ panthānam ākramya sānubandho vinaśyati
12,205.007d*0576_01 acalaṃ jñānam aprāpya calacittaś calān iyāt
12,205.008a śandādīn viṣayāṃs tasmād asaṃrāgād anuplavet
12,205.008c krodhaharṣau viṣādaś ca jāyante hi parasparam
12,205.008d*0577_01 guṇāḥ kāryāḥ krodhaharṣau sukhaduḥkhe priyāpriye
12,205.008d*0577_02 dvaṃdvāny athaivamādīni vijayec caiva sarvavit
12,205.009a pañcabhūtātmake dehe sattvarājasatāmase
12,205.009c kam abhiṣṭuvate cāyaṃ kaṃ vā krośati kiṃ vadet
12,205.010a sparśarūparasādyeṣu saṅgaṃ gacchanti bāliśāḥ
12,205.010c nāvagacchanty avijñānād ātmajaṃ pārthivaṃ guṇam
12,205.011a mṛnmayaṃ śaraṇaṃ yadvan mṛdaiva parilipyate
12,205.011c pārthivo 'yaṃ tathā deho mṛdvikārair vilipyate
12,205.012a madhu tailaṃ payaḥ sarpir māṃsāni lavaṇaṃ guḍaḥ
12,205.012c dhānyāni phalamūlāni mṛdvikārāḥ sahāmbhasā
12,205.013a yadvat kāntāram ātiṣṭhan nautsukyaṃ samanuvrajet
12,205.013c śramād āhāram ādadyād asvādv api hi yāpanam
12,205.014a tadvat saṃsārakāntāram ātiṣṭhañ śramatatparaḥ
12,205.014c yātrārtham adyād āhāraṃ vyādhito bheṣajaṃ yathā
12,205.014d*0578_01 bhakṣaṇe śvāpadair mārgād iti cāraṃ karoti cet
12,205.014d*0578_02 evaṃ saṃsāramārgeṇa yātrārthaṃ viṣayāṇi ca
12,205.014d*0578_03 na gacched bhogavijñānād unmārge padyate tadā
12,205.014d*0578_04 tasmād aduḥkhato mārgam āsthitas tam anusmaret
12,205.014d*0578_05 nānāparṇaphalā vṛkṣā bahavaḥ santi tatra hi
12,205.014d*0578_06 bhoktāro munayaś caiva tasmāt parataraṃ vanam
12,205.014d*0578_07 anumānais tathā śāstrair yaśasā vikrameṇa ca
12,205.015a satyaśaucārjavatyāgair yaśasā vikrameṇa ca
12,205.015c kṣāntyā dhṛtyā ca buddhyā ca manasā tapasaiva ca
12,205.016a bhāvān sarvān yathāvṛttān saṃvaseta yathākramam
12,205.016c śāntim icchann adīnātmā saṃyacched indriyāṇi ca
12,205.017a sattvena rajasā caiva tamasā caiva mohitāḥ
12,205.017c cakravat parivartante hy ajñānāj jantavo bhṛśam
12,205.018a tasmāt samyak parīkṣeta doṣān ajñānasaṃbhavān
12,205.018c ajñānaprabhavaṃ nityam ahaṃkāraṃ parityajet
12,205.019a mahābhūtānīndriyāṇi guṇāḥ sattvaṃ rajas tamaḥ
12,205.019b*0579_01 dehamūlaṃ vijānīhi naitāni bhagavān ataḥ
12,205.019b*0579_02 upāyataḥ pravakṣyāmi taṃ ca mṛtyuṃ durāsadam
12,205.019c trailokyaṃ seśvaraṃ sarvam ahaṃkāre pratiṣṭhitam
12,205.020a yatheha niyataṃ kālo darśayaty ārtavān guṇān
12,205.020c tadvad bhūteṣv ahaṃkāraṃ vidyād bhūtapravartakam
12,205.021a saṃmohakaṃ tamo vidyāt kṛṣṇam ajñānasaṃbhavam
12,205.021b*0580_01 prakṛter guṇasaṃjāto mahān ahaṃkriyā tataḥ
12,205.021b*0580_02 ahaṃkārāt punaḥ paścād bhūtagrāmam udāhṛtam
12,205.021b*0580_03 avyaktasya guṇebhyas tu tadguṇāṃś ca nibodha tān
12,205.021c prītiduḥkhanibaddhāṃś ca samastāṃs trīn atho guṇān
12,205.021e sattvasya rajasaś caiva tamasaś ca nibodha tān
12,205.022a pramoho harṣajaḥ prītir asaṃdeho dhṛtiḥ smṛtiḥ
12,205.022c etān sattvaguṇān vidyād imān rājasatāmasān
12,205.022d*0581_01 asaṃtoṣo 'kṣamā dhairyam atṛptir viṣayādiṣu
12,205.022d*0581_02 rājasāś ca guṇā hy ete tatparaṃ tāmasāñ śṛṇu
12,205.022d*0581_03 mohas tandrī tathā duḥkhaṃ nidrālasyaṃ pramādatā
12,205.022d*0581_04 viṣādī dīrghasūtraś ca tat tāmasam udāhṛtam
12,205.023a kāmakrodhau pramādaś ca lobhamohau bhayaṃ klamaḥ
12,205.023c viṣādaśokāv aratir mānadarpāv anāryatā
12,205.024a doṣāṇām evamādīnāṃ parīkṣya gurulāghavam
12,205.024c vimṛśed ātmasaṃsthānām ekaikam anusaṃtatam
12,205.024d*0582_01 yasmin pratiṣṭhitaṃ cedaṃ yasmin sajjñānanirgatiḥ
12,205.024d*0582_02 sarvabhūtādhikaṃ nityam ahaṃkāraṃ vilokayet
12,205.024d*0582_03 vilokamānaḥ sa tadā svabuddhyā sūkṣmayā punaḥ
12,205.024d*0582_04 tad eva bhāti tad rūpam ātmanā yat sunirmalam
12,205.025 śiṣya uvāca
12,205.025a ke doṣā manasā tyaktāḥ ke buddhyā śithilīkṛtāḥ
12,205.025c ke punaḥ punar āyānti ke mohād aphalā iva
12,205.026a keṣāṃ balābalaṃ buddhyā hetubhir vimṛśed budhaḥ
12,205.026c etat sarvaṃ samācakṣva yathā vidyām ahaṃ prabho
12,205.026d*0583_01 mahyaṃ śuśrūṣave vidvan vakṣy etad buddhiniścitam
12,205.026d*0583_02 śāntatvād aparāntāc ca ārambhād api caikataḥ
12,205.026d*0583_03 prokto hy atra yathā hetur evam āhur manīṣiṇaḥ
12,205.027 gurur uvāca
12,205.027*0584_01 gauravaṃ tu guṇānāṃ syāt taddhetūnāṃ balābalāt
12,205.027a doṣair mūlād avacchinnair viśuddhātmā vimucyate
12,205.027c vināśayati saṃbhūtam ayasmayamayo yathā
12,205.027d*0585_01 sahajair aviśuddhātmā doṣair naśyati rājasaiḥ
12,205.027e tathākṛtātmā sahajair doṣair naśyati rājasaiḥ
12,205.028a rājasaṃ tāmasaṃ caiva śuddhātmākarmasaṃbhavam
12,205.028b*0586_01 śamayet sattvam āsthāya svabuddhyā kevalaṃ dvijaḥ
12,205.028b*0587_01 tyajec ca manasā caitau śuddhātmā buddhim āsthitaḥ
12,205.028c tat sarvaṃ dehināṃ bījaṃ sarvam ātmavataḥ samam
12,205.029a tasmād ātmavatā varjyaṃ rajaś ca tama eva ca
12,205.029c rajastamobhyāṃ nirmuktaṃ sattvaṃ nirmalatām iyāt
12,205.029d*0588_01 āhārān varjayen nityaṃ rājasāṃs tāmasān api
12,205.029d*0589_01 te brahma punar āyānti na mohād acalā iva
12,205.030a atha vā mantravad brūyur māṃsādānāṃ yajuṣkṛtam
12,205.030c hetuḥ sa evānādāne śuddhadharmānupālane
12,205.031a rajasā dharmayuktāni kāryāṇy api samāpnuyāt
12,205.031c arthayuktāni cātyarthaṃ kāmān sarvāṃś ca sevate
12,205.032a tamasā lobhayuktāni krodhajāni ca sevate
12,205.032c hiṃsāvihārābhiratas tandrīnidrāsamanvitaḥ
12,205.033a sattvasthaḥ sāttvikān bhāvāñ śuddhān paśyati saṃśritaḥ
12,205.033c sa dehī vimalaḥ śrīmāñ śuddho vidyāsamanvitaḥ
12,206.001 gurur uvāca
12,206.001a rajasā sādhyate mohas tamasā ca nararṣabha
12,206.001c krodhalobhau bhayaṃ darpa eteṣāṃ sādhanāc chuciḥ
12,206.002a paramaṃ paramātmānaṃ devam akṣayam avyayam
12,206.002c viṣṇum avyaktasaṃsthānaṃ viśante devasattamam
12,206.003a tasya māyāvidagdhāṅgā jñānabhraṣṭā nirāśiṣaḥ
12,206.003c mānavā jñānasaṃmohāt tataḥ kāmaṃ prayānti vai
12,206.004a kāmāt krodham avāpyātha lobhamohau ca mānavāḥ
12,206.004c mānadarpād ahaṃkāram ahaṃkārāt tataḥ kriyāḥ
12,206.005a kriyābhiḥ snehasaṃbandhaḥ snehāc chokam anantaram
12,206.005c sukhaduḥkhasamārambhāj janmājanmakṛtakṣaṇāḥ
12,206.006a janmato garbhavāsaṃ tu śukraśoṇitasaṃbhavam
12,206.006c purīṣamūtravikledaśoṇitaprabhavāvilam
12,206.007a tṛṣṇābhibhūtas tair baddhas tān evābhipariplavan
12,206.007b*0590_01 tathā narakagartasthas tṛṣṇārajjubhir ācitaḥ
12,206.007b*0590_02 puṇyapāpapraṇunnāṅgo jāyate sa yathā kṛmiḥ
12,206.007b*0590_03 maśakair matkuṇair daṣṭas tathā citravadhārditaḥ
12,206.007b*0590_04 nānāvyādhibhir ākīrṇaḥ kathaṃ cid yauvanaṃ gataḥ
12,206.007b*0590_05 kūrmotsṛjati bhūyaś ca rajjuḥ svasvamukhepsayā
12,206.007b*0590_06 yoṣitaṃ narakaṃ gṛhya janmakarmavaśānugaḥ
12,206.007b*0590_07 purakṣetranimittaṃ yad duḥkhaṃ vaktuṃ na śakyate
12,206.007b*0590_08 kas tatra nindakaś caiva narake pacyate bhṛśam
12,206.007b*0590_09 vārdhakyam anulaṅgheta tatra karmārabhet punaḥ
12,206.007b*0590_10 bhagavān saṃstutaḥ paścāt kiṃ pravakṣyāmi te bhṛśam
12,206.007c saṃsāratantravāhinyas tatra budhyeta yoṣitaḥ
12,206.008a prakṛtyā kṣetrabhūtās tā narāḥ kṣetrajñalakṣaṇāḥ
12,206.008c tasmād etā viśeṣeṇa naro 'tīyur vipaścitaḥ
12,206.009a kṛtyā hy etā ghorarūpā mohayanty avicakṣaṇān
12,206.009c rajasy antarhitā mūrtir indriyāṇāṃ sanātanī
12,206.010a tasmāt tarṣātmakād rāgād bījāj jāyanti jantavaḥ
12,206.010c svadehajān asvasaṃjñān yadvad aṅgāt kṛmīṃs tyajet
12,206.010e svasaṃjñān asvajāṃs tadvat sutasaṃjñān kṛmīṃs tyajet
12,206.011a śukrato rasataś caiva snehāj jāyanti jantavaḥ
12,206.011c svabhāvāt karmayogād vā tān upekṣeta buddhimān
12,206.012a rajas tamasi paryastaṃ sattvaṃ tamasi saṃsthitam
12,206.012c jñānādhiṣṭhānam ajñānaṃ buddhyahaṃkāralakṣaṇam
12,206.013a tad bījaṃ dehinām āhus tad bījaṃ jīvasaṃjñitam
12,206.013c karmaṇā kālayuktena saṃsāraparivartakam
12,206.014a ramaty ayaṃ yathā svapne manasā dehavān iva
12,206.014c karmagarbhair guṇair dehī garbhe tad upapadyate
12,206.015a karmaṇā bījabhūtena codyate yad yad indriyam
12,206.015c jāyate tad ahaṃkārād rāgayuktena cetasā
12,206.016a śabdarāgāc chrotram asya jāyate bhāvitātmanaḥ
12,206.016b*0591_01 sparśarāgāt tvag evāsya jāyate bhāvitātmanaḥ
12,206.016c rūparāgāt tathā cakṣur ghrāṇaṃ gandhacikīrṣayā
12,206.016d*0592_01 rasarāgāt tathā jihvā jāyate bhāvitātmanaḥ
12,206.017a sparśanebhyas tathā vāyuḥ prāṇāpānavyapāśrayaḥ
12,206.017c vyānodānau samānaś ca pañcadhā dehayāpanā
12,206.018a saṃjātair jāyate gātraiḥ karmajair brahmaṇā vṛtaḥ
12,206.018c duḥkhādyantair duḥkhamadhyair naraḥ śārīramānasaiḥ
12,206.019a duḥkhaṃ vidyād upādānād abhimānāc ca vardhate
12,206.019c tyāgāt tebhyo nirodhaḥ syān nirodhajño vimucyate
12,206.020a indriyāṇāṃ rajasy eva prabhavapralayāv ubhau
12,206.020c parīkṣya saṃcared vidvān yathāvac chāstracakṣuṣā
12,206.021a jñānendriyāṇīndriyārthān nopasarpanty atarṣulam
12,206.021c jñātaiś ca kāraṇair dehī na dehaṃ punar arhati
12,207.001 gurur uvāca
12,207.001a atropāyaṃ pravakṣyāmi yathāvac chāstracakṣuṣā
12,207.001c tad vijñānāc caran prājñaḥ prāpnuyāt paramāṃ gatim
12,207.002a sarveṣām eva bhūtānāṃ puruṣaḥ śreṣṭha ucyate
12,207.002c puruṣebhyo dvijān āhur dvijebhyo mantravādinaḥ
12,207.003a sarvabhūtaviśiṣṭās te sarvajñāḥ sarvadarśinaḥ
12,207.003c brāhmaṇā vedatattvajñās tattvārthagatiniścayāḥ
12,207.004a netrahīno yathā hy ekaḥ kṛcchrāṇi labhate 'dhvani
12,207.004c jñānahīnas tathā loke tasmāj jñānavido 'dhikāḥ
12,207.005a tāṃs tān upāsate dharmān dharmakāmā yathāgamam
12,207.005c na tv eṣām arthasāmānyam antareṇa guṇān imān
12,207.006a vāgdehamanasāṃ śaucaṃ kṣamā satyaṃ dhṛtiḥ smṛtiḥ
12,207.006c sarvadharmeṣu dharmajñā jñāpayanti guṇān imān
12,207.007a yad idaṃ brahmaṇo rūpaṃ brahmacaryam iti smṛtam
12,207.007c paraṃ tat sarvabhūtebhyas tena yānti parāṃ gatim
12,207.008a liṅgasaṃyogahīnaṃ yac charīrasparśavarjitam
12,207.008c śrotreṇa śravaṇaṃ caiva cakṣuṣā caiva darśanam
12,207.008d*0593_01 tvacā ca sparśanaṃ yac ca nāsayā ghrāṇam eva ca
12,207.009a jihvayā rasanaṃ yac ca tad eva parivarjitam
12,207.009c buddhyā ca vyavasāyena brahmacaryam akalmaṣam
12,207.010a samyagvṛttir brahmalokaṃ prāpnuyān madhyamaḥ surān
12,207.010c dvijāgryo jāyate vidvān kanyasīṃ vṛttim āsthitaḥ
12,207.011a suduṣkaraṃ brahmacaryam upāyaṃ tatra me śṛṇu
12,207.011c saṃpravṛttam udīrṇaṃ ca nigṛhṇīyād dvijo manaḥ
12,207.012a yoṣitāṃ na kathāḥ śrāvyā na nirīkṣyā nirambarāḥ
12,207.012c kadā cid darśanād āsāṃ durbalān āviśed rajaḥ
12,207.013a rāgotpattau caret kṛcchram ahnas triḥ praviśed apaḥ
12,207.013c magnaḥ svapne ca manasā trir japed aghamarṣaṇam
12,207.014a pāpmānaṃ nirdahed evam antarbhūtaṃ rajomayam
12,207.014c jñānayuktena manasā saṃtatena vicakṣaṇaḥ
12,207.015a kuṇapāmedhyasaṃyuktaṃ yadvad acchidrabandhanam
12,207.015c tadvad dehagataṃ vidyād ātmānaṃ dehabandhanam
12,207.015d*0594_01 amedhyapūrṇaṃ yad bhāṇḍaṃ śleṣmāntakalilāvṛtam
12,207.015d*0594_02 necchate vīkṣituṃ bhāṇḍaṃ kutaḥ spraṣṭuṃ pravartate
12,207.015d*0594_03 dehabhāṇḍaṃ malaiḥ pūrṇaṃ bahiḥ svedajalāvṛtam
12,207.015d*0594_04 bībhatsaṃ naranārīṇāṃ jñānināṃ narakaṃ matam
12,207.015d*0594_05 chidrakumbho yathā srāvaṃ sṛjate tadgataṃ dṛḍham
12,207.015d*0594_06 antaḥsthaṃ sraṃsate tadvaj jalaṃ deheṣu dehinām
12,207.015d*0594_07 śleṣmāśrumūtrakalilaṃ purīṣaṃ śuklam eva ca
12,207.015d*0594_08 kaphajālaviniryāsaḥ sarasaś citta muñcaya
12,207.016a vātapittakaphān raktaṃ tvaṅmāṃsaṃ snāyum asthi ca
12,207.016c majjāṃ caiva sirājālais tarpayanti rasā nṛṇām
12,207.017a daśa vidyād dhamanyo 'tra pañcendriyaguṇāvahāḥ
12,207.017c yābhiḥ sūkṣmāḥ pratāyante dhamanyo 'nyāḥ sahasraśaḥ
12,207.018a evam etāḥ sirānadyo rasodā dehasāgaram
12,207.018c tarpayanti yathākālam āpagā iva sāgaram
12,207.019a madhye ca hṛdayasyaikā sirā tv atra manovahā
12,207.019c śukraṃ saṃkalpajaṃ nṝṇāṃ sarvagātrair vimuñcati
12,207.020a sarvagātrapratāyinyas tasyā hy anugatāḥ sirāḥ
12,207.020c netrayoḥ pratipadyante vahantyas taijasaṃ guṇam
12,207.021a payasy antarhitaṃ sarpir yadvan nirmathyate khajaiḥ
12,207.021c śukraṃ nirmathyate tadvad dehasaṃkalpajaiḥ khajaiḥ
12,207.022a svapne 'py evaṃ yathābhyeti manaḥsaṃkalpajaṃ rajaḥ
12,207.022c śukram asparśajaṃ dehāt sṛjanty asya manovahā
12,207.023a maharṣir bhagavān atrir veda tac chukrasaṃbhavam
12,207.023c tribījam indradaivatyaṃ tasmād indriyam ucyate
12,207.024a ye vai śukragatiṃ vidyur bhūtasaṃkarakārikām
12,207.024c virāgā dagdhadoṣās te nāpnuyur dehasaṃbhavam
12,207.025a guṇānāṃ sāmyam āgamya manasaiva manovaham
12,207.025c dehakarma nudan prāṇān antakāle vimucyate
12,207.026a bhavitā manaso jñānaṃ mana eva pratāyate
12,207.026c jyotiṣmad virajo divyam atra siddhaṃ mahātmanām
12,207.027a tasmāt tad avighātāya karma kuryād akalmaṣam
12,207.027c rajas tamaś ca hitveha na tiryaggatim āpnuyāt
12,207.028a taruṇādhigataṃ jñānaṃ jarādurbalatāṃ gatam
12,207.028c paripakvabuddhiḥ kālena ādatte mānasaṃ balam
12,207.028d*0595_01 evaṃ putrakalatreṣu jñātisaṃbandhibandhuṣu
12,207.028d*0595_02 ādatte hṛdaye kāmaṃ vyādhā[dhyā]dibhir abhiplutaḥ
12,207.028d*0595_03 yatas tataḥ paripatann avindan sukham aṇv api
12,207.028d*0595_04 bahuduḥkhasamāpannaḥ paścān nirvedam āsthitaḥ
12,207.028d*0595_05 jñānavṛkṣaṃ samāśritya paścān nirvṛtim aśnute
12,207.029a sudurgam iva panthānam atītya guṇabandhanam
12,207.029c yadā paśyet tadā doṣān atītyāmṛtam aśnute
12,208.001 gurur uvāca
12,208.001a duranteṣv indriyārtheṣu saktāḥ sīdanti jantavaḥ
12,208.001c ye tv asaktā mahātmānas te yānti paramāṃ gatim
12,208.002a janmamṛtyujarāduḥkhair vyādhibhir manasaḥ klamaiḥ
12,208.002c dṛṣṭvemaṃ saṃtataṃ lokaṃ ghaṭen mokṣāya buddhimān
12,208.003a vāṅmanobhyāṃ śarīreṇa śuciḥ syād anahaṃkṛtaḥ
12,208.003c praśānto jñānavān bhikṣur nirapekṣaś caret sukham
12,208.003d*0596_01 vaśā mokṣavatāṃ pāśās tāsāṃ rūpaṃ pradarśakam
12,208.003d*0596_02 durgrahaṃ paśyamāno 'pi manyate mohitas tadā
12,208.003d*0596_03 evaṃ paśyantam ātmānam anudhyātaṃ hi bandhuṣu
12,208.003d*0596_04 ayathātvena jānāmi bhedarūpeṇa saṃsthitam
12,208.004a atha vā manasaḥ saṅgaṃ paśyed bhūtānukampayā
12,208.004c atrāpy upekṣāṃ kurvīta jñātvā karmaphalaṃ jagat
12,208.005a yat kṛtaṃ prāk śubhaṃ karma pāpaṃ vā tad upāśnute
12,208.005c tasmāc chubhāni karmāṇi kuryād vāgbuddhikarmabhiḥ
12,208.006a ahiṃsā satyavacanaṃ sarvabhūteṣu cārjavam
12,208.006c kṣamā caivāpramādaś ca yasyaite sa sukhī bhavet
12,208.006d*0597_01 anakṣasādhyaṃ tad brahma nirmalaṃ jagataḥ param
12,208.006d*0597_02 svātmaprakāśam agrāhyam ahetukam acañcalam
12,208.006d*0597_03 vivekajñānavācistho hy āśurūpeṇa saṃsthitaḥ
12,208.006d*0597_04 vaikārikāt pradṛśyete gairike madhudhāravat
12,208.007a yaś cainaṃ paramaṃ dharmaṃ sarvabhūtasukhāvaham
12,208.007c duḥkhān niḥsaraṇaṃ veda sa tattvajñaḥ sukhī bhavet
12,208.008a tasmāt samāhitaṃ buddhyā mano bhūteṣu dhārayet
12,208.008c nāpadhyāyen na spṛhayen nābaddhaṃ cintayed asat
12,208.009a avāgyogaprayogeṇa manojñaṃ saṃpravartate
12,208.009c vivakṣatā vā sadvākyaṃ dharmaṃ sūkṣmam avekṣatā
12,208.009e satyāṃ vācam ahiṃsrāṃ ca vaded anapavādinīm
12,208.010a kalkāpetām aparuṣām anṛśaṃsām apaiśunām
12,208.010c īdṛg alpaṃ ca vaktavyam avikṣiptena cetasā
12,208.011a vākprabuddho hi saṃrāgād virāgād vyāhared yadi
12,208.011c buddhyā hy anigṛhītena manasā karma tāmasam
12,208.011e rajobhūtair hi karaṇaiḥ karmaṇā pratipadyate
12,208.012a sa duḥkhaṃ prāpya loke 'smin narakāyopapadyate
12,208.012c tasmān manovākśarīrair ācared dhairyam ātmanaḥ
12,208.013a prakīrṇameṣabhāro hi yadvad dhāryeta dasyubhiḥ
12,208.013c pratilomāṃ diśaṃ buddhvā saṃsāram abudhās tathā
12,208.013d*0598_01 saṃsāramārgam āpannaḥ pratilomaṃ vivarjayet
12,208.014a tān eva ca yathā dasyūn kṣiptvā gacchec chivāṃ diśam
12,208.014c tathā rajastamaḥkarmāṇy utsṛjya prāpnuyāt sukham
12,208.015a niḥsaṃdigdham anīho vai muktaḥ sarvaparigrahaiḥ
12,208.015c viviktacārī laghvāśī tapasvī niyatendriyaḥ
12,208.016a jñānadagdhaparikleśaḥ prayogaratir ātmavān
12,208.016c niṣpracāreṇa manasā paraṃ tad adhigacchati
12,208.017a dhṛtimān ātmavān buddhiṃ nigṛhṇīyād asaṃśayam
12,208.017c mano buddhyā nigṛhṇīyād viṣayān manasātmanaḥ
12,208.017d*0599_01 yojayitvā manas tatra niścalaṃ paramātmani
12,208.017d*0599_02 yogābhisaṃdhiyuktasya brahma tat saṃprakāśate
12,208.017d*0599_03 aikāntyaṃ tad idaṃ viddhi sarvavastvantarasthitiḥ
12,208.017d*0599_04 viśeṣahīnaṃ gṛhṇanti viśeṣāṃ kāraṇātmikām
12,208.017d*0599_05 atha vā na prabhus tatra paramātmani vartitum
12,208.017d*0599_06 āgāmitattvaṃ yogātmā yogatantram upakramet
12,208.018a nigṛhītendriyasyāsya kurvāṇasya mano vaśe
12,208.018c devatās tāḥ prakāśante hṛṣṭā yānti tam īśvaram
12,208.019a tābhiḥ saṃsaktamanaso brahmavat saṃprakāśate
12,208.019c etaiś cāpagataiḥ sarvair brahmabhūyāya kalpate
12,208.020a atha vā na pravarteta yogatantrair upakramet
12,208.020c yena tantramayaṃ tantraṃ vṛttiḥ syāt tat tad ācaret
12,208.021a kaṇapiṇyākakulmāṣaśākayāvakasaktavaḥ
12,208.021c tathā mūlaphalaṃ bhaikṣaṃ paryāyeṇopayojayet
12,208.022a āhāraṃ niyataṃ caiva deśe kāle ca sāttvikam
12,208.022c tat parīkṣyānuvarteta yat pravṛtty anuvartakam
12,208.023a pravṛttaṃ noparundheta śanair agnim ivendhayet
12,208.023c jñānendhitaṃ tato jñānam arkavat saṃprakāśate
12,208.024a jñānādhiṣṭhānam ajñānaṃ trīṃl lokān adhitiṣṭhati
12,208.024c vijñānānugataṃ jñānam ajñānād apakṛṣyate
12,208.025a pṛthaktvāt saṃprayogāc ca nāsūyur veda śāśvatam
12,208.025c sa tayor apavargajño vītarāgo vimucyate
12,208.026a vayotīto jarāmṛtyū jitvā brahma sanātanam
12,208.026c amṛtaṃ tad avāpnoti yat tad akṣaram avyayam
12,209.001 gurur uvāca
12,209.001a niṣkalmaṣaṃ brahmacaryam icchatā carituṃ sadā
12,209.001c nidrā sarvātmanā tyājyā svapnadoṣān avekṣatā
12,209.002a svapne hi rajasā dehī tamasā cābhibhūyate
12,209.002c dehāntaram ivāpannaś caraty apagatasmṛtiḥ
12,209.003a jñānābhyāsāj jāgarato jijñāsārtham anantaram
12,209.003c vijñānābhiniveśāt tu jāgaraty aniśaṃ sadā
12,209.004a atrāha ko nv ayaṃ bhāvaḥ svapne viṣayavān iva
12,209.004c pralīnair indriyair dehī vartate dehavān iva
12,209.005a atrocyate yathā hy etad veda yogeśvaro hariḥ
12,209.005c tathaitad upapannārthaṃ varṇayanti maharṣayaḥ
12,209.006a indriyāṇāṃ śramāt svapnam āhuḥ sarvagataṃ budhāḥ
12,209.006b*0600_01 tanmayānīndriyāṇy āhus tāvad gacchanti tāni vai
12,209.006b*0600_02 atrāhus tritayaṃ nityam atathyam iti cec ca na
12,209.006b*0600_03 prathame vartamāno 'sau tritayaṃ vetti sarvadā
12,209.006b*0600_04 netarāv upasaṃgamya vijānāti kathaṃ cana
12,209.006b*0600_05 svapnāvasthāgato hy eṣa svapna ity eva vetti ca
12,209.006b*0600_06 tad apy asadṛśaṃ yuktyā tritayaṃ mohalakṣaṇam
12,209.006b*0600_07 yadātmatritayān muktas tadā jānāty asatkṛtaḥ
12,209.006c manasas tu pralīnatvāt tat tad āhur nidarśanam
12,209.007a kāryavyāsaktamanasaḥ saṃkalpo jāgrato hy api
12,209.007c yadvan manorathaiśvaryaṃ svapne tadvan manogatam
12,209.008a saṃsārāṇām asaṃkhyānāṃ kāmātmā tad avāpnuyāt
12,209.008c manasy antarhitaṃ sarvaṃ veda sottamapūruṣaḥ
12,209.009a guṇānām api yad yat tat karma jānāty upasthitam
12,209.009c tat tac chaṃsanti bhūtāni mano yad bhāvitaṃ yathā
12,209.010a tatas tam upavartante guṇā rājasatāmasāḥ
12,209.010c sāttviko vā yathāyogam ānantaryaphalodayaḥ
12,209.011a tataḥ paśyaty asaṃbaddhān vātapittakaphottarān
12,209.011c rajastamobhavair bhāvais tad apy āhur duranvayam
12,209.012a prasannair indriyair yad yat saṃkalpayati mānasam
12,209.012c tat tat svapne 'py uparate manodṛṣṭir nirīkṣate
12,209.013a vyāpakaṃ sarvabhūteṣu vartate 'pratighaṃ manaḥ
12,209.013c manasy antarhitaṃ dvāraṃ deham āsthāya mānasam
12,209.014a yat tat sadasad avyaktaṃ svapity asmin nidarśanam
12,209.014b*0601_01 vyaktabhedam atīto 'sau cinmātraṃ paridṛśyate
12,209.014c sarvabhūtātmabhūtasthaṃ tad adhyātmaguṇaṃ viduḥ
12,209.015a lipseta manasā yaś ca saṃkalpād aiśvaraṃ guṇam
12,209.015c ātmaprabhāvāt taṃ vidyāt sarvā hy ātmani devatāḥ
12,209.016a evaṃ hi tapasā yuktam arkavat tamasaḥ param
12,209.016c trailokyaprakṛtir dehī tapasā taṃ maheśvaram
12,209.017a tapo hy adhiṣṭhitaṃ devais tapoghnam asurais tamaḥ
12,209.017c etad devāsurair guptaṃ tad āhur jñānalakṣaṇam
12,209.018a sattvaṃ rajas tamaś ceti devāsuraguṇān viduḥ
12,209.018c sattvaṃ devaguṇaṃ vidyād itarāv āsurau guṇau
12,209.018d*0602_01 sattvaṃ manas tathā buddhir devā ity abhiśabditāḥ
12,209.018d*0602_02 tair eva hi vṛtas tasmāj jñātvaivaṃ paramaṃ * *
12,209.018d*0602_03 nidrāvikalpena satāṃ * * viśati lokavat
12,209.018d*0602_04 svastho bhavati gūḍhātmā kaluṣaiḥ parivarjitaḥ
12,209.018d*0602_05 niśādikā ye kathitā lokānāṃ kaluṣā matāḥ
12,209.018d*0602_06 tair hīnaṃ yat puraṃ śuddhaṃ bāhyābhyantaravartinam
12,209.018d*0602_07 sadānandamayaṃ nityaṃ bhūtvā tat param anviyāt
12,209.018d*0602_08 evam ākhyātam atyarthaṃ brahmacaryam akalmaṣam
12,209.018d*0602_09 sarvasaṃyogahīnaṃ tad viṣṇvākhyaṃ paramaṃ padam
12,209.018d*0602_10 acintyam adbhutaṃ loke jñānena parivartate
12,209.019a brahma tat paramaṃ vedyam amṛtaṃ jyotir akṣaram
12,209.019c ye vidur bhāvitātmānas te yānti paramāṃ gatim
12,209.020a hetumac chakyam ākhyātum etāvaj jñānacakṣuṣā
12,209.020c pratyāhāreṇa vā śakyam avyaktaṃ brahma veditum
12,210.001 gurur uvāca
12,210.001a na sa veda paraṃ dharmaṃ yo na veda catuṣṭayam
12,210.001c vyaktāvyakte ca yat tattvaṃ saṃprāptaṃ paramarṣiṇā
12,210.002a vyaktaṃ mṛtyumukhaṃ vidyād avyaktam amṛtaṃ padam
12,210.002c pravṛttilakṣaṇaṃ dharmam ṛṣir nārāyaṇo 'bravīt
12,210.003a atraivāvasthitaṃ sarvaṃ trailokyaṃ sacarācaram
12,210.003c nivṛttilakṣaṇaṃ dharmam avyaktaṃ brahma śāśvatam
12,210.004a pravṛttilakṣaṇaṃ dharmaṃ prajāpatir athābravīt
12,210.004c pravṛttiḥ punarāvṛttir nivṛttiḥ paramā gatiḥ
12,210.005a tāṃ gatiṃ paramām eti nivṛttiparamo muniḥ
12,210.005c jñānatattvaparo nityaṃ śubhāśubhanidarśakaḥ
12,210.006a tad evam etau vijñeyāv avyaktapuruṣāv ubhau
12,210.006c avyaktapuruṣābhyāṃ tu yat syād anyan mahattaram
12,210.007a taṃ viśeṣam avekṣeta viśeṣeṇa vicakṣaṇaḥ
12,210.007c anādyantāv ubhāv etāv aliṅgau cāpy ubhāv api
12,210.008a ubhau nityau sūkṣmatarau mahadbhyaś ca mahattarau
12,210.008c sāmānyam etad ubhayor evaṃ hy anyad viśeṣaṇam
12,210.009a prakṛtyā sargadharmiṇyā tathā trividhasattvayā
12,210.009c viparītam ato vidyāt kṣetrajñasya ca lakṣaṇam
12,210.010a prakṛteś ca vikārāṇāṃ draṣṭāram aguṇānvitam
12,210.010b*0603_01 kṣetrajñam āhur jīvaṃ tu kartāraṃ guṇasaṃvṛtam
12,210.010b*0604_01 agrāhyaṃ yena jānanti taj jñanaṃ daṃśitaś ca tat
12,210.010b*0604_02 tenaiva daṃśito nityaṃ na guṇaḥ paribhūyate
12,210.010c agrāhyau puruṣāv etāv aliṅgatvād asaṃhitau
12,210.011a saṃyogalakṣaṇotpattiḥ karmajā gṛhyate yayā
12,210.011c karaṇaiḥ karmanirvṛttaiḥ kartā yad yad viceṣṭate
12,210.011e kīrtyate śabdasaṃjñābhiḥ ko 'ham eṣo 'py asāv iti
12,210.011f*0605_01 mamāpi kāyam iti ca tad ajño nityasaṃvṛtaḥ
12,210.012a uṣṇīṣavān yathā vastrais tribhir bhavati saṃvṛtaḥ
12,210.012c saṃvṛto 'yaṃ tathā dehī sattvarājasatāmasaiḥ
12,210.012d*0606_01 bhedavastu tv abhedena jānāti sa yadā pumān
12,210.012d*0606_02 tadā paraṃ parātmāsau bhavaty eva nirañjanaḥ
12,210.012d*0606_03 kriyāyoge ca bhedākhye bahu saṃkṣipyate kva cit
12,210.012d*0606_04 vasurudragaṇādyeṣu svānubhogena bhogataḥ
12,210.012d*0606_05 evam eṣa paraḥ sattvo nānārūpeṇa saṃsthitaḥ
12,210.012d*0606_06 saṃkṣipto dṛśyate paścād ekarūpeṇa viṣṭhitaḥ
12,210.013a tasmāc catuṣṭayaṃ vedyam etair hetubhir ācitam
12,210.013c yathāsaṃjño hy ayaṃ samyag antakāle na muhyati
12,210.013d*0607_01 vāyur vidho yathā bhānur viprakāśaṃ gamiṣyati
12,210.014a śriyaṃ divyām abhiprepsur brahma vāṅmanasā śuciḥ
12,210.014c śārīrair niyamair ugraiś caren niṣkalmaṣaṃ tapaḥ
12,210.015a trailokyaṃ tapasā vyāptam antarbhūtena bhāsvatā
12,210.015c sūryaś ca candramāś caiva bhāsatas tapasā divi
12,210.015d*0608_01 anyac ca dharmasāmyaṃ yat tapas tat kīrtyate punaḥ
12,210.016a pratāpas tapaso jñānaṃ loke saṃśabditaṃ tapaḥ
12,210.016c rajastamoghnaṃ yat karma tapasas tat svalakṣaṇam
12,210.016d*0609_01 tritayaṃ hy etad ākhyātaṃ yady asmād bhāsituṃ punaḥ
12,210.016d*0609_02 svabhāsā bhāsayaṃś cāpi candramā hy atra vartate
12,210.016d*0609_03 sūryayoge tu yaḥ saṃdhis tapaḥ sarvaṃ pradīpyate
12,210.017a brahmacaryam ahiṃsā ca śārīraṃ tapa ucyate
12,210.017c vāṅmanoniyamaḥ sāmyaṃ mānasaṃ tapa ucyate
12,210.018a vidhijñebhyo dvijātibhyo grāhyam annaṃ viśiṣyate
12,210.018c āhāraniyamenāsya pāpmā naśyati rājasaḥ
12,210.019a vaimanasyaṃ ca viṣaye yānty asya karaṇāni ca
12,210.019c tasmāt tanmātram ādadyād yāvad atra prayojanam
12,210.020a antakāle vayotkarṣāc chanaiḥ kuryād anāturaḥ
12,210.020c evaṃ yuktena manasā jñānaṃ tad upapadyate
12,210.021a rajasā cāpy ayaṃ dehī dehavāñ śabdavac caret
12,210.021c kāryair avyāhatamatir vairāgyāt prakṛtau sthitaḥ
12,210.021e ā dehād apramādāc ca dehāntād vipramucyate
12,210.022a hetuyuktaḥ sadotsargo bhūtānāṃ pralayas tathā
12,210.022c parapratyayasarge tu niyataṃ nātivartate
12,210.023a bhavāntaprabhavaprajñā āsate ye viparyayam
12,210.023c dhṛtyā dehān dhārayanto buddhisaṃkṣiptamānasāḥ
12,210.023e sthānebhyo dhvaṃsamānāś ca sūkṣmatvāt tān upāsate
12,210.024a yathāgamaṃ ca tat sarvaṃ buddhyā tan naiva budhyate
12,210.024c dehāntaṃ kaś cid anvāste bhāvitātmā nirāśrayaḥ
12,210.024e yukto dhāraṇayā kaś cit sattāṃ ke cid upāsate
12,210.025a abhyasyanti paraṃ devaṃ vidyutsaṃśabditākṣaram
12,210.025c antakāle hy upāsannās tapasā dagdhakilbiṣāḥ
12,210.026a sarva ete mahātmāno gacchanti paramāṃ gatim
12,210.026c sūkṣmaṃ viśeṣaṇaṃ teṣām avekṣec chāstracakṣuṣā
12,210.027a dehaṃ tu paramaṃ vidyād vimuktam aparigraham
12,210.027c antarikṣād anyataraṃ dhāraṇāsaktamānasam
12,210.028a martyalokād vimucyante vidyāsaṃyuktamānasāḥ
12,210.028c brahmabhūtā virajasas tato yānti parāṃ gatim
12,210.028d*0610_01 evam ekāyanaṃ dharmam āhur vedavido janāḥ
12,210.028d*0610_02 yathājñānam upāsantaḥ sarve yānti parāṃ gatim
12,210.029a kaṣāyavarjitaṃ jñānaṃ yeṣām utpadyate 'calam
12,210.029c te yānti paramāṃl lokān viśudhyanto yathābalam
12,210.030a bhagavantam ajaṃ divyaṃ viṣṇum avyaktasaṃjñitam
12,210.030c bhāvena yānti śuddhā ye jñānatṛptā nirāśiṣaḥ
12,210.031a jñātvātmasthaṃ hariṃ caiva nivartante na te 'vyayāḥ
12,210.031c prāpya tat paramaṃ sthānaṃ modante 'kṣaram avyayam
12,210.032a etāvad etad vijñānam etad asti ca nāsti ca
12,210.032c tṛṣṇābaddhaṃ jagat sarvaṃ cakravat parivartate
12,210.033a bisatantur yathaivāyam antaḥsthaḥ sarvato bise
12,210.033c tṛṣṇātantur anādyantas tathā dehagataḥ sadā
12,210.034a sūcyā sūtraṃ yathā vastre saṃsārayati vāyakaḥ
12,210.034c tadvat saṃsārasūtraṃ hi tṛṣṇāsūcyā nibadhyate
12,210.034d*0611_01 itas tataḥ samāhṛtya rūpaṃ nirvartayiṣyati
12,210.035a vikāraṃ prakṛtiṃ caiva puruṣaṃ ca sanātanam
12,210.035c yo yathāvad vijānāti sa vitṛṣṇo vimucyate
12,210.036a prakāśaṃ bhagavān etad ṛṣir nārāyaṇo 'mṛtam
12,210.036c bhūtānām anukampārthaṃ jagāda jagato hitam
12,211.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,211.001a kena vṛttena vṛttajño janako mithilādhipaḥ
12,211.001c jagāma mokṣaṃ dharmajño bhogān utsṛjya mānuṣān
12,211.002 bhīṣma uvāca
12,211.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,211.002c yena vṛttena vṛttajñaḥ sa jagāma mahat sukham
12,211.003a janako janadevas tu mithilāyāṃ janādhipaḥ
12,211.003c aurdhvadehikadharmāṇām āsīd yukto vicintane
12,211.004a tasya sma śatam ācāryā vasanti satataṃ gṛhe
12,211.004c darśayantaḥ pṛthag dharmān nānāpāṣaṇḍavādinaḥ
12,211.005a sa teṣāṃ pretyabhāve ca pretyajātau viniścaye
12,211.005c āgamasthaḥ sa bhūyiṣṭham ātmatattve na tuṣyati
12,211.006a tatra pañcaśikho nāma kāpileyo mahāmuniḥ
12,211.006c paridhāvan mahīṃ kṛtsnāṃ jagāma mithilām api
12,211.007a sarvasaṃnyāsadharmāṇāṃ tattvajñānaviniścaye
12,211.007c suparyavasitārthaś ca nirdvaṃdvo naṣṭasaṃśayaḥ
12,211.008a ṛṣīṇām āhur ekaṃ yaṃ kāmād avasitaṃ nṛṣu
12,211.008c śāśvataṃ sukham atyantam anvicchan sa sudurlabham
12,211.009a yam āhuḥ kapilaṃ sāṃkhyāḥ paramarṣiṃ prajāpatim
12,211.009c sa manye tena rūpeṇa vismāpayati hi svayam
12,211.010a āsureḥ prathamaṃ śiṣyaṃ yam āhuś cirajīvinam
12,211.010c pañcasrotasi yaḥ satram āste varṣasahasrikam
12,211.011a taṃ samāsīnam āgamya maṇḍalaṃ kāpilaṃ mahat
12,211.011b*0612_01 pañcasrotasi niṣṇātaḥ pañcarātraviśāradaḥ
12,211.011b*0612_02 pañcajñaḥ pañcakṛt pañcaguṇaḥ pañcaśikhaḥ smṛtaḥ
12,211.011c puruṣāvastham avyaktaṃ paramārthaṃ nibodhayat
12,211.012a iṣṭisatreṇa saṃsiddho bhūyaś ca tapasā muniḥ
12,211.012c kṣetrakṣetrajñayor vyaktiṃ bubudhe devadarśanaḥ
12,211.013a yat tad ekākṣaraṃ brahma nānārūpaṃ pradṛśyate
12,211.013b*0613_01 tan me brūhi dvijaśreṣṭha tvaṃ hi vettāsya tattvataḥ
12,211.013b*0613_02 evaṃ pṛṣṭaḥ pañcaśikhaḥ saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ
12,211.013b*0614_01 bodhāyanaparān viprān ṛṣibhāvam upāgataḥ
12,211.013c āsurir maṇḍale tasmin pratipede tad avyayam
12,211.014a tasya pañcaśikhaḥ śiṣyo mānuṣyā payasā bhṛtaḥ
12,211.014c brāhmaṇī kapilā nāma kā cid āsīt kuṭumbinī
12,211.015a tasyāḥ putratvam āgamya striyāḥ sa pibati stanau
12,211.015c tataḥ sa kāpileyatvaṃ lebhe buddhiṃ ca naiṣṭhikīm
12,211.016a etan me bhagavān āha kāpileyāya saṃbhavam
12,211.016c tasya tat kāpileyatvaṃ sarvavittvam anuttamam
12,211.017a sāmānyaṃ kapilo jñātvā dharmajñānām anuttamam
12,211.017c upetya śatam ācāryān mohayām āsa hetubhiḥ
12,211.017d*0615_01 nirākariṣṇus tān sarvāṃs teṣāṃ hetuguṇān bahūn
12,211.017d*0615_02 śrāvayām āsa matimān muniḥ pañcaśikho nṛpa
12,211.018a janakas tv abhisaṃraktaḥ kāpileyānudarśanāt
12,211.018c utsṛjya śatam ācāryān pṛṣṭhato 'nujagāma tam
12,211.019a tasmai paramakalpāya praṇatāya ca dharmataḥ
12,211.019c abravīt paramaṃ mokṣaṃ yat tat sāṃkhyaṃ vidhīyate
12,211.020a jātinirvedam uktvā hi karmanirvedam abravīt
12,211.020c karmanirvedam uktvā ca sarvanirvedam abravīt
12,211.021a yadarthaṃ karmasaṃsargaḥ karmaṇāṃ ca phalodayaḥ
12,211.021c tad anāśvāsikaṃ moghaṃ vināśi calam adhruvam
12,211.022a dṛśyamāne vināśe ca pratyakṣe lokasākṣike
12,211.022c āgamāt param astīti bruvann api parājitaḥ
12,211.023a anātmā hy ātmano mṛtyuḥ kleśo mṛtyur jarāmayaḥ
12,211.023c ātmānaṃ manyate mohāt tad asamyak paraṃ matam
12,211.024a atha ced evam apy asti yal loke nopapadyate
12,211.024c ajaro 'yam amṛtyuś ca rājāsau manyate tathā
12,211.025a asti nāstīti cāpy etat tasminn asati lakṣaṇe
12,211.025c kim adhiṣṭhāya tad brūyāl lokayātrāviniścayam
12,211.026a pratyakṣaṃ hy etayor mūlaṃ kṛtāntaitihyayor api
12,211.026c pratyakṣo hy āgamo 'bhinnaḥ kṛtānto vā na kiṃ cana
12,211.027a yatra tatrānumāne 'sti kṛtaṃ bhāvayate 'pi vā
12,211.027c anyo jīvaḥ śarīrasya nāstikānāṃ mate smṛtaḥ
12,211.028a reto vaṭakaṇīkāyāṃ ghṛtapākādhivāsanam
12,211.028c jātismṛtir ayaskāntaḥ sūryakānto 'mbubhakṣaṇam
12,211.029a pretya bhūtātyayaś caiva devatābhyupayācanam
12,211.029c mṛte karmanivṛttiś ca pramāṇam iti niścayaḥ
12,211.030a na tv ete hetavaḥ santi ye ke cin mūrtisaṃsthitāḥ
12,211.030c amartyasya hi martyena sāmānyaṃ nopapadyate
12,211.031a avidyākarmaceṣṭānāṃ ke cid āhuḥ punarbhavam
12,211.031c kāraṇaṃ lobhamohau tu doṣāṇāṃ ca niṣevaṇam
12,211.032a avidyāṃ kṣetram āhur hi karma bījaṃ tathā kṛtam
12,211.032c tṛṣṇāsaṃjananaṃ sneha eṣa teṣāṃ punarbhavaḥ
12,211.033a tasmin vyūḍhe ca dagdhe ca citte maraṇadharmiṇi
12,211.033c anyo 'nyāj jāyate dehas tam āhuḥ sattvasaṃkṣayam
12,211.034a yadā sa rūpataś cānyo jātitaḥ śrutito 'rthataḥ
12,211.034c katham asmin sa ity eva saṃbandhaḥ syād asaṃhitaḥ
12,211.035a evaṃ sati ca kā prītir dānavidyātapobalaiḥ
12,211.035c yad anyācaritaṃ karma sarvam anyaḥ prapadyate
12,211.036a yadā hy ayam ihaivānyaiḥ prākṛtair duḥkhito bhavet
12,211.036c sukhitair duḥkhitair vāpi dṛśyo 'py asya vinirṇayaḥ
12,211.037a tathā hi musalair hanyuḥ śarīraṃ tat punar bhavet
12,211.037c pṛthag jñānaṃ yad anyac ca yenaitan nopalabhyate
12,211.038a ṛtuḥ saṃvatsaras tithyaḥ śītoṣṇe ca priyāpriye
12,211.038c yathātītāni paśyanti tādṛśaḥ sattvasaṃkṣayaḥ
12,211.039a jarayā hi parītasya mṛtyunā vā vināśinā
12,211.039c durbalaṃ durbalaṃ pūrvaṃ gṛhasyeva vinaśyati
12,211.040a indriyāṇi mano vāyuḥ śoṇitaṃ māṃsam asthi ca
12,211.040c ānupūrvyā vinaśyanti svaṃ dhātum upayānti ca
12,211.041a lokayātrāvidhānaṃ ca dānadharmaphalāgamaḥ
12,211.041c yadarthaṃ vedaśabdāś ca vyavahārāś ca laukikāḥ
12,211.042a iti samyaṅ manasy ete bahavaḥ santi hetavaḥ
12,211.042c etad astīdam astīti na kiṃ cit pratipadyate
12,211.043a teṣāṃ vimṛśatām evaṃ tat tat samabhidhāvatām
12,211.043c kva cin niviśate buddhis tatra jīryati vṛkṣavat
12,211.044a evam arthair anarthaiś ca duḥkhitāḥ sarvajantavaḥ
12,211.044c āgamair apakṛṣyante hastipair hastino yathā
12,211.044d*0616_01 na jātu kāmaḥ kāmānām upabhogena śāmyati
12,211.044d*0616_02 haviṣā kṛṣṇavartmeva bhūya evābhivardhate
12,211.045a arthāṃs tathātyantasukhāvahāṃś ca; lipsanta ete bahavo viśulkāḥ
12,211.045c mahattaraṃ duḥkham abhiprapannā; hitvāmiṣaṃ mṛtyuvaśaṃ prayānti
12,211.046a vināśino hy adhruvajīvitasya; kiṃ bandhubhir mitraparigrahaiś ca
12,211.046c vihāya yo gacchati sarvam eva; kṣaṇena gatvā na nivartate ca
12,211.047a bhūvyomatoyānalavāyavo hi; sadā śarīraṃ paripālayanti
12,211.047c itīdam ālakṣya kuto ratir bhaved; vināśino hy asya na śarma vidyate
12,211.048a idam anupadhi vākyam acchalaṃ; paramanirāmayam ātmasākṣikam
12,211.048c narapatir abhivīkṣya vismitaḥ; punar anuyoktum idaṃ pracakrame
12,211.048d@018_0000 bhīṣma uvāca
12,211.048d@018_0001 janako naradevas tu jñāpitaḥ paramarṣiṇā
12,211.048d@018_0002 punar evānupapraccha sāṃparāye bhavābhavau
12,211.048d@018_0003 bhagavan yad idaṃ pretya saṃjñā bhavati kasya cit
12,211.048d@018_0004 evaṃ sati kim ajñānaṃ jñānaṃ vā kiṃ kariṣyati
12,211.048d@018_0005 vivādād eva siddho 'sau kāraṇasyeva vedanā
12,211.048d@018_0005 pañcaśikha uvāca
12,211.048d@018_0006 cetano vidyate hy atra haitukaṃ ca manogatam
12,211.048d@018_0007 āgamād eva siddho 'sau svataḥsiddha iti śrutiḥ
12,211.048d@018_0008 vartate pṛthag anyonyaṃ na hy apāśritya karmasu
12,211.048d@018_0009 cetano hy aṃśavas tatra svamūrtaṃ dhārayanty ataḥ
12,211.048d@018_0010 svabhāvaṃ pauruṣaṃ karma hy ātmānaṃ tam upāśritāḥ
12,211.048d@018_0011 tam āśritya pravartante dehino dehabandhanāḥ
12,211.048d@018_0012 guṇajñānam abhijñānaṃ yasya liṅgā na śabdavat
12,211.048d@018_0013 pṛthivyādiṣu bhūteṣu tat tad āhur nidarśanam
12,211.048d@018_0014 ātmāsau vartate bhinnas tatra tatra samanvitaḥ
12,211.048d@018_0015 paramātmā tathaivaiko dehe 'sminn iti vai śrutiḥ
12,211.048d@018_0016 ākāśaṃ vāyur ūṣmā ca sneho yac cāpi pārthivam
12,211.048d@018_0017 yathā tridhā pravartante tathāsau puruṣaḥ smṛtaḥ
12,211.048d@018_0018 payasy antarhitaṃ yadvat tadvad vyāptaṃ mahātmakam
12,211.048d@018_0019 pūrvaṃ naiśvaryayogena tasmād etan na śeṣavān
12,211.048d@018_0020 śabdaḥ kālaḥ kriyā deho mamaikasyaiva kalpanā
12,211.048d@018_0021 svabhāvaṃ tanmayaṃ tv etan māyārūpaṃ tu bhedavat
12,211.048d@018_0022 nānākhyaṃ paramaṃ śuddhaṃ nirvikalpaṃ parātmakam
12,211.048d@018_0023 liṅgādi devamadhyās te jñānaṃ devasya tat tathā
12,211.048d@018_0024 cinmayo 'yaṃ hi nādākhyaḥ śabdaś cāsau mano mahān
12,211.048d@018_0025 gatimān uta saṃdhatte varṇavat tat padānvitam
12,211.048d@018_0026 kāyo nāsti ca teṣāṃ vai avakāśas tathā param
12,211.048d@018_0027 ete noḍhā iti cākhyātāḥ sarve te dharmadūṣakāḥ
12,211.048d@018_0028 anubandhān na vijñānaṃ jñānato dhruvam avyayam
12,211.048d@018_0029 nānābhedavikalpena yeṣām ātmā smṛtaḥ sadā
12,211.048d@018_0030 prakṛter aparas teṣāṃ bahavo hy ātmavādinaḥ
12,211.048d@018_0031 virodho hy ātmasanmāyāṃ na teṣāṃ siddha eva hi
12,211.048d@018_0032 anyadā ca gṛhītai* vedabāhyās tataḥ smṛtāḥ
12,211.048d@018_0033 ekānekātmakaṃ teṣāṃ pratiṣedho hi bhedanut
12,211.048d@018_0034 tasmād vedasya hṛdayam advaidhyam iti viddhi tat
12,211.048d@018_0035 vedādṛṣṭer ayaṃ lokaḥ sarvārtheṣu pravartate
12,211.048d@018_0036 tasmāc ca smṛtayo jātāḥ setihāsāḥ pṛthagvidhāḥ
12,211.048d@018_0037 na yan na sādhyaṃ tad brahma nādimadhyaṃ na cāntavat
12,211.048d@018_0038 indriyāṇi sabhūtāni parā ca prakṛtir manaḥ
12,211.048d@018_0039 ātmā ca paramaḥ śuddhaḥ prokto 'sau paramaḥ pumān
12,211.048d@018_0040 utpattilakṣaṇaṃ cedaṃ viparītam athobhayoḥ
12,211.048d@018_0041 yo vetti prakṛtiṃ nityaṃ tathā caivātmanas tu tām
12,211.048d@018_0042 pradahaty eṣa karmākhyaṃ dāvodbhūta ivānalaḥ
12,211.048d@018_0043 cinmātraparamaḥ śuddhaḥ sarvākṛtiṣu vartate
12,211.048d@018_0044 ākāśakalpaṃ vimalaṃ nānāśaktisamanvitam
12,211.048d@018_0045 tāpanaṃ sarvabhūtānāṃ jyotiṣāṃ madhyamasthitim
12,211.048d@018_0046 duḥkham āste sa nirduḥkhas tad vidvān na ca lipyati
12,211.048d@018_0047 asāv aśnāti yadvat tad bhramaro 'śnāti yan madhu
12,211.048d@018_0048 evam eṣa mahān ātmā nātmā tad avabudhyate
12,211.048d@018_0049 evaṃbhūtas tvam ity atra svādhīto budhyate param
12,211.048d@018_0050 budhasya bodhanaṃ tatra kriyate sadbhir ity uta
12,211.048d@018_0051 na budhasyeti vai kaś cin na tathāvac chruṇuṣva me
12,211.048d@018_0052 śokam asya na gatvā te śāstrāṇāṃ śāstradasyavaḥ
12,211.048d@018_0053 lokaṃ nighnanti saṃbhinnā jñātino 'tra vadanty uta
12,211.048d@018_0054 evaṃ tasya vibhoḥ kṛtyaṃ dhātur asya mahātmanaḥ
12,211.048d@018_0055 kṣamanti te mahātmānaḥ sarvadvaṃdvavivarjitāḥ
12,211.048d@018_0056 ato 'nyathā mahātmānam anyathā pratipadyate
12,211.048d@018_0057 kiṃ tena na kṛtaṃ pāpaṃ coreṇātmāpahāriṇā
12,211.048d@018_0058 tasya saṃyogayogena śucir apy aśucir bhavet
12,211.048d@018_0059 aśuciś ca śuciś cāpi jñānād dehādayo yathā
12,211.048d@018_0060 dṛśyaṃ na caiva dṛṣṭaṃ syād dṛṣṭaṃ dṛśyaṃ tu naiva ca
12,211.048d@018_0061 atītatritayaḥ siddho jñānarūpeṇa sarvadā
12,211.048d@018_0062 evaṃ na pratipadyante rāgamohamadānvitāḥ
12,211.048d@018_0063 vedabāhyā durātmānaḥ saṃsāre duḥkhabhāginaḥ
12,211.048d@018_0064 āgamānugatajñānā buddhiyuktā bhavanti te
12,211.048d@018_0065 buddhyā bhavati buddhyāttaṃ yad buddhaṃ cātmarūpavat
12,211.048d@018_0066 tamasy andhe na saṃdehāt paraṃ yānti na saṃśayaḥ
12,211.048d@018_0067 nityanaimittikān kṛtvā pāpahānim avāpya ca
12,211.048d@018_0068 śuddhasattvā mahātmāno jñānanirdhūtakalmaṣāḥ
12,211.048d@018_0069 asaktāḥ parivartante saṃsaranty atha vāyuvat
12,211.048d@018_0070 na yujyante 'tha vā kleśair ahaṃbhāvodbhavaiḥ saha
12,211.048d@018_0071 itas tataḥ samāhṛtya jñānaṃ nirvarṇayanty uta
12,211.048d@018_0072 jñānānvitas tamo hanyād arkavat sa mahāmatiḥ
12,211.048d@018_0073 evam ātmānam anvīkṣya nānāduḥkhasamanvitam
12,211.048d@018_0074 dehaṃ paṅkamale magnaṃ nirmalaṃ paramārthataḥ
12,211.048d@018_0075 tam eva sarvaduḥkhāt tu mocayet paramātmavān
12,211.048d@018_0076 brahmacaryavratopetaḥ sarvasaṅgabahiṣkṛtaḥ
12,211.048d@018_0077 laghvāhāro viśuddhātmā paraṃ nirvāṇam ṛcchati
12,211.048d@018_0078 indriyāṇi mano vāyuḥ śoṇitaṃ māṃsam asthi ca
12,211.048d@018_0079 ānupūrvyād vinaśyanti svaṃ dhātum upayānti ca
12,211.048d@018_0080 kāraṇānugataṃ kāryaṃ yadi tac ca vinaśyati
12,211.048d@018_0081 aliṅgasya kathaṃ liṅgaṃ yujyate tan mṛṣā dṛḍham
12,211.048d@018_0082 na tv eva hetavaḥ santi ye ke cin mūrtisaṃsthitāḥ
12,211.048d@018_0083 amartyasya ca martyena sāmānyaṃ nopapadyate
12,211.048d@018_0084 lokadṛṣṭo yathā jāteḥ svedajaḥ puruṣaḥ striyām
12,211.048d@018_0085 kṛtānusmaraṇāt siddho vedagamyaḥ paraḥ pumān
12,211.048d@018_0086 pratyakṣānugato vedo nāmahetubhir iṣyate
12,211.048d@018_0087 yathā śākhā hi vai śākhā taroḥ saṃbadhyate tadā
12,211.048d@018_0088 śrutyā tathā paro 'py ātmā dṛśyate so 'py aliṅgavān
12,211.048d@018_0089 aliṅgasādhyaṃ tad brahma bahavaḥ santi hetavaḥ
12,211.048d@018_0090 lokayātrāvidhānaṃ ca dānadharmaphalāgamaḥ
12,211.048d@018_0091 tadarthaṃ vedaśabdāś ca vyavahārāś ca laukikāḥ
12,211.048d@018_0092 iti samyaṅ manasy ete bahavaḥ santi hetavaḥ
12,211.048d@018_0093 etad astīdam astīti na kiṃ cit pratidṛśyate
12,211.048d@018_0094 teṣāṃ vimṛśatām evaṃ tat tat samabhidhāvatām
12,211.048d@018_0095 kva cin niviśate buddhis tatra jīryati vṛkṣavat
12,211.048d@018_0096 evam arthair anarthaiś ca duḥkhitāḥ sarvajantavaḥ
12,211.048d@018_0097 āgamair apakṛṣyanti hastino hastipair yathā
12,211.048d@018_0098 na jātu kāmaḥ kāmānām upabhogena śāmyati
12,211.048d@018_0099 haviṣā kṛṣṇavartmeva bhūya evābhivardhate
12,211.048d@018_0100 arthāṃs tathātyantaduḥkhāvahāṃś ca
12,211.048d@018_0101 lipsanta eke bahavo viśuṣkāḥ
12,211.048d@018_0102 mahattaraṃ duḥkham abhiprapannā
12,211.048d@018_0103 hitvā sukhaṃ mṛtyuvaśaṃ prayānti
12,211.048d@018_0104 vināśino hy adhruvajīvitasya
12,211.048d@018_0105 kiṃ bandhubhir mantraparigrahaiś ca
12,211.048d@018_0106 vihāya yo gacchati sarvam eva
12,211.048d@018_0107 kṣaṇena gatvā na nivartate ca
12,211.048d@018_0108 khaṃ bhūmitoyānalavāyavo hi
12,211.048d@018_0109 sadā śarīraṃ pratipālayanti
12,211.048d@018_0110 itīdam ālakṣya kuto ratir bhaved
12,211.048d@018_0111 vināśino hy asya na karma vidyate
12,211.048d@018_0111 bhīṣma uvāca
12,211.048d@018_0112 idam anupadhivākyam acchalaṃ
12,211.048d@018_0113 paramanirāmayam ātmasākṣikam
12,211.048d@018_0114 narapatir anuvīkṣya vismitaḥ
12,211.048d@018_0115 punar anuyoktum idaṃ pracakrame
12,212.001 bhīṣma uvāca
12,212.001a janako janadevas tu jñāpitaḥ paramarṣiṇā
12,212.001c punar evānupapraccha sāṃparāye bhavābhavau
12,212.002a bhagavan yad idaṃ pretya saṃjñā bhavati kasya cit
12,212.002c evaṃ sati kim ajñānaṃ jñānaṃ vā kiṃ kariṣyati
12,212.003a sarvam ucchedaniṣṭhaṃ syāt paśya caitad dvijottama
12,212.003c apramattaḥ pramatto vā kiṃ viśeṣaṃ kariṣyati
12,212.004a asaṃsargo hi bhūteṣu saṃsargo vā vināśiṣu
12,212.004c kasmai kriyeta kalpena niścayaḥ ko 'tra tattvataḥ
12,212.005a tamasā hi praticchannaṃ vibhrāntam iva cāturam
12,212.005c punaḥ praśamayan vākyaiḥ kaviḥ pañcaśikho 'bravīt
12,212.006a ucchedaniṣṭhā nehāsti bhāvaniṣṭhā na vidyate
12,212.006c ayaṃ hy api samāhāraḥ śarīrendriyacetasām
12,212.006e vartate pṛthag anyonyam apy apāśritya karmasu
12,212.007a dhātavaḥ pañcaśākho 'yaṃ khaṃ vāyur jyotir ambu bhūḥ
12,212.007c te svabhāvena tiṣṭhanti viyujyante svabhāvataḥ
12,212.008a ākāśaṃ vāyur ūṣmā ca sneho yac cāpi pārthivam
12,212.008c eṣa pañcasamāhāraḥ śarīram iti naikadhā
12,212.008d*0617_01 ahaṃvācyaṃ dvijānāṃ yad viśiṣṭaṃ buddhirūpavat
12,212.008d*0617_02 vācām agocaraṃ nityaṃ jñeyam evaṃ bhaviṣyati
12,212.008d*0617_03 jñānaṃ jñeyaṃ tathājñānaṃ trividhaṃ jñānam ucyate
12,212.008e jñānam ūṣmā ca vāyuś ca trividhaḥ karmasaṃgrahaḥ
12,212.009a indriyāṇīndriyārthāś ca svabhāvaś cetanā manaḥ
12,212.009c prāṇāpānau vikāraś ca dhātavaś cātra niḥsṛtāḥ
12,212.009d*0618_01 prāṇādayas tathā sparśā na saṃbādhagatās tathā
12,212.009d*0618_02 putrādhīnaṃ bhaviṣyeta cinmātraḥ sa paraḥ pumān
12,212.010a śravaṇaṃ sparśanaṃ jihvā dṛṣṭir nāsā tathaiva ca
12,212.010c indriyāṇīti pañcaite cittapūrvaṃgamā guṇāḥ
12,212.011a tatra vijñānasaṃyuktā trividhā vedanā dhruvā
12,212.011c sukhaduḥkheti yām āhur aduḥkhety asukheti ca
12,212.012a śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca mūrty atha
12,212.012c ete hy āmaraṇāt pañca ṣaḍguṇā jñānasiddhaye
12,212.013a teṣu karmanisargaś ca sarvatattvārthaniścayaḥ
12,212.013c tam āhuḥ paramaṃ śukraṃ buddhir ity avyayaṃ mahat
12,212.013c*0619_01 **** **** pāre ca rajasaḥ prabhum
12,212.013c*0619_02 virāgād vartate tasmin mano rajasi nityagam
12,212.013c*0619_03 tasmin prasanne saṃpaśyed
12,212.014a imaṃ guṇasamāhāram ātmabhāvena paśyataḥ
12,212.014c asamyag darśanair duḥkham anantaṃ nopaśāmyati
12,212.014d*0620_01 tasmād eteṣu medhāvī na prasajyeta buddhimān
12,212.015a anātmeti ca yad dṛṣṭaṃ tenāhaṃ na mamety api
12,212.015c vartate kim adhiṣṭhānā prasaktā duḥkhasaṃtatiḥ
12,212.016a tatra samyaṅ mano nāma tyāgaśāstram anuttamam
12,212.016c śṛṇu yat tava mokṣāya bhāṣyamāṇaṃ bhaviṣyati
12,212.017a tyāga eva hi sarveṣām uktānām api karmaṇām
12,212.017c nityaṃ mithyāvinītānāṃ kleśo duḥkhāvaho mataḥ
12,212.018a dravyatyāge tu karmāṇi bhogatyāge vratāny api
12,212.018c sukhatyāge tapoyogaḥ sarvatyāge samāpanā
12,212.019a tasya mārgo 'yam advaidhaḥ sarvatyāgasya darśitaḥ
12,212.019c viprahāṇāya duḥkhasya durgatir hy anyathā bhavet
12,212.019d*0621_01 śete jarāmṛtyubhayair vimuktaḥ
12,212.019d*0621_02 kṣīṇe puṇye vigate ca pāpe
12,212.019d*0621_03 taponimitte vigate ca niṣṭhe
12,212.019d*0621_04 phale yathākāśam aliṅga eva
12,212.020a pañca jñānendriyāṇy uktvā manaḥṣaṣṭhāni cetasi
12,212.020c manaḥṣaṣṭhāni vakṣyāmi pañca karmendriyāṇi tu
12,212.021a hastau karmendriyaṃ jñeyam atha pādau gatīndriyam
12,212.021c prajanānandayoḥ śepho visarge pāyur indriyam
12,212.022a vāk tu śabdaviśeṣārthaṃ gatiṃ pañcānvitāṃ viduḥ
12,212.022c evam ekādaśaitāni buddhyā tv avasṛjen manaḥ
12,212.023a karṇau śabdaś ca cittaṃ ca trayaḥ śravaṇasaṃgrahe
12,212.023c tathā sparśe tathā rūpe tathaiva rasagandhayoḥ
12,212.023d*0622_01 cakṣū rūpaṃ tathā cittaṃ trayo darśanasaṃgrahe
12,212.023d*0622_02 nāsā gandhas tathā cittaṃ trayo ghrāṇasya saṃgrahe
12,212.023d*0622_03 tvacaḥ sparśaṃ tathā cittaṃ trayaḥ sparśanasaṃgrahe
12,212.023d*0622_04 jihvā rasas tathā cittaṃ trayo rasanasaṃgrahe
12,212.024a evaṃ pañcatrikā hy ete guṇās tad upalabdhaye
12,212.024c yena yas trividho bhāvaḥ paryāyāt samupasthitaḥ
12,212.025a sāttviko rājasaś caiva tāmasaś caiva te trayaḥ
12,212.025c trividhā vedanā yeṣu prasūtā sarvasādhanā
12,212.026a praharṣaḥ prītir ānandaḥ sukhaṃ saṃśāntacittatā
12,212.026c akutaś cit kutaś cid vā cittataḥ sāttviko guṇaḥ
12,212.027a atuṣṭiḥ paritāpaś ca śoko lobhas tathākṣamā
12,212.027c liṅgāni rajasas tāni dṛśyante hetvahetutaḥ
12,212.028a avivekas tathā mohaḥ pramādaḥ svapnatandritā
12,212.028c kathaṃ cid api vartante vividhās tāmasā guṇāḥ
12,212.029a tatra yat prītisaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet
12,212.029c vartate sāttviko bhāva ity apekṣeta tat tathā
12,212.030a yat tu saṃtāpasaṃyuktam aprītikaram ātmanaḥ
12,212.030c pravṛttaṃ raja ity eva tatas tad abhicintayet
12,212.031a atha yan mohasaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet
12,212.031c apratarkyam avijñeyaṃ tamas tad upadhārayet
12,212.032a tad dhi śrotrāśrayaṃ bhūtaṃ śabdaḥ śrotraṃ samāśritaḥ
12,212.032c nobhayaṃ śabdavijñāne vijñānasyetarasya vā
12,212.033a evaṃ tvak cakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī
12,212.033c sparśe rūpe rase gandhe tāni ceto manaś ca tat
12,212.034a svakarmayugapadbhāvo daśasv eteṣu tiṣṭhati
12,212.034c cittam ekādaśaṃ viddhi buddhir dvādaśamī bhavet
12,212.035a teṣām ayugapadbhāve ucchedo nāsti tāmasaḥ
12,212.035c āsthito yugapadbhāve vyavahāraḥ sa laukikaḥ
12,212.036a indriyāṇy avasṛjyāpi dṛṣṭvā pūrvaṃ śrutāgamam
12,212.036c cintayan nānuparyeti tribhir evānvito guṇaiḥ
12,212.037a yat tamopahataṃ cittam āśu saṃcāram adhruvam
12,212.037c karoty uparamaṃ kāle tad āhus tāmasaṃ sukham
12,212.038a yad yad āgamasaṃyuktaṃ na kṛtsnam upaśāmyati
12,212.038c atha tatrāpy upādatte tamo vyaktam ivānṛtam
12,212.039a evam eṣa prasaṃkhyātaḥ svakarmapratyayī guṇaḥ
12,212.039c kathaṃ cid vartate samyak keṣāṃ cid vā na vartate
12,212.039d*0623_01 aham ity eṣa vai bhāvo nānyatra pratitiṣṭhati
12,212.039d*0623_02 yasya bhāvo dṛḍho nityaṃ sa vai vidvāṃs tathetaraḥ
12,212.039d*0623_03 dehadharmas tathā nityaṃ sarvabhūteṣu vai dṛḍhaḥ
12,212.039d*0623_04 etenaivānumānena tyājyo dharmas tathā hy asau
12,212.039d*0623_05 jñānena mucyate jantur dharmātmā jñānavān bhavet
12,212.039d*0623_06 dharmeṇa dhāryate lokaḥ sarvaṃ dharme pratiṣṭhitam
12,212.039d*0623_07 sarvārthajanakaś caiva dharmaḥ sarvasya kāraṇam
12,212.039d*0623_08 sarvo hi dṛśyate loke na sarvārthaḥ kathaṃ cana
12,212.039d*0623_09 sarvatyāge kṛte tasmāt paramātmā prasīdati
12,212.039d*0623_10 vyaktād avyaktam atulaṃ lokeṣu parivartate
12,212.040a evam āhuḥ samāhāraṃ kṣetram adhyātmacintakāḥ
12,212.040c sthito manasi yo bhāvaḥ sa vai kṣetrajña ucyate
12,212.041a evaṃ sati ka ucchedaḥ śāśvato vā kathaṃ bhavet
12,212.041c svabhāvād vartamāneṣu sarvabhūteṣu hetutaḥ
12,212.042a yathārṇavagatā nadyo vyaktīr jahati nāma ca
12,212.042c na ca svatāṃ niyacchanti tādṛśaḥ sattvasaṃkṣayaḥ
12,212.043a evaṃ sati kutaḥ saṃjñā pretyabhāve punar bhavet
12,212.043c pratisaṃmiśrite jīve gṛhyamāṇe ca madhyataḥ
12,212.044a imāṃ tu yo veda vimokṣabuddhim; ātmānam anvicchati cāpramattaḥ
12,212.044c na lipyate karmaphalair aniṣṭaiḥ; patraṃ bisasyeva jalena siktam
12,212.045a dṛḍhaiś ca pāśair bahubhir vimuktaḥ; prajānimittair api daivataiś ca
12,212.045c yadā hy asau sukhaduḥkhe jahāti; muktas tadāgryāṃ gatim ety aliṅgaḥ
12,212.045e śrutipramāṇāgamamaṅgalaiś ca; śete jarāmṛtyubhayād atītaḥ
12,212.046a kṣīṇe ca puṇye vigate ca pāpe; tatonimitte ca phale vinaṣṭe
12,212.046c alepam ākāśam aliṅgam evam; āsthāya paśyanti mahad dhy asaktāḥ
12,212.047a yathorṇanābhiḥ parivartamānas; tantukṣaye tiṣṭhati pātyamānaḥ
12,212.047c tathā vimuktaḥ prajahāti duḥkhaṃ; vidhvaṃsate loṣṭa ivādrim arcchan
12,212.048a yathā ruruḥ śṛṅgam atho purāṇaṃ; hitvā tvacaṃ vāpy urago yathāvat
12,212.048c vihāya gacchaty anavekṣamāṇas; tathā vimukto vijahāti duḥkham
12,212.049a drumaṃ yathā vāpy udake patantam; utsṛjya pakṣī prapataty asaktaḥ
12,212.049c tathā hy asau sukhaduḥkhe vihāya; muktaḥ parārdhyāṃ gatim ety aliṅgaḥ
12,212.049d*0624_01 imān svalokān anupaśya sarvān
12,212.049d*0624_02 vrajan yathākāśam ivāptakāmaḥ
12,212.049d*0624_03 imāṃ hi gāthāṃ pralapan yathāsti
12,212.049d*0624_04 samastasaṃkalpaviśeṣamuktaḥ
12,212.049d*0624_05 ahaṃ hi sarvaṃ kila sarvabhāve
12,212.049d*0624_06 hy ahaṃ tadantar hy aham eva bhoktā
12,212.050a api ca bhavati maithilena gītaṃ; nagaram upāhitam agninābhivīkṣya
12,212.050c na khalu mama tuṣo 'pi dahyate 'tra; svayam idam āha kila sma bhūmipālaḥ
12,212.051a idam amṛtapadaṃ videharājaḥ; svayam iha pañcaśikhena bhāṣyamāṇaḥ
12,212.051c nikhilam abhisamīkṣya niścitārthaṃ; paramasukhī vijahāra vītaśokaḥ
12,212.052a imaṃ hi yaḥ paṭhati vimokṣaniścayaṃ; na hīyate satatam avekṣate tathā
12,212.052c upadravān nānubhavaty aduḥkhitaḥ; pramucyate kapilam ivaitya maithilaḥ
12,212.052d@019_0000 yudhiṣṭhira uvāca
12,212.052d@019_0001 kiṃkāraṇaṃ mahāprājña dahyamānaś ca maithilaḥ
12,212.052d@019_0002 bhīṣma uvāca
12,212.052d@019_0002 mithilāṃ neha dharmātmā prāha vīkṣya vidāhitām
12,212.052d@019_0003 śrūyatāṃ nṛpaśārdūla yadarthaṃ dīpitā purā
12,212.052d@019_0004 vahninā dīpitā sā tu tan me śṛṇu mahāmate
12,212.052d@019_0005 janako janadevas tu karmāṇy ādhāya cātmani
12,212.052d@019_0006 sarvabhāvam anuprāpya bhāvena vicacāra saḥ
12,212.052d@019_0007 yajan dadaṃs tathā juhvan pālayan pṛthivīm imām
12,212.052d@019_0008 adhyātmavin mahāprājñas tanmayatvena niṣṭhitaḥ
12,212.052d@019_0009 sa tasya hṛdi saṃkalpaṃ jñātum aicchat svayaṃ prabhuḥ
12,212.052d@019_0010 sarvalokādhipas tatra dvijarūpeṇa saṃyutaḥ
12,212.052d@019_0011 mithilāyāṃ mahābuddhir vyalīkaṃ kiṃ cid ācaran
12,212.052d@019_0012 sa gṛhītvā dvijaśreṣṭhair nṛpāya prativeditaḥ
12,212.052d@019_0013 aparādhaṃ samuddiśya taṃ rājā pratyabhāṣata
12,212.052d@019_0014 na tvāṃ brāhmaṇa daṇḍena niyokṣyāmi kathaṃ cana
12,212.052d@019_0015 mama rājyād vinirgaccha yāvat sīmā bhuvo mama
12,212.052d@019_0016 tac chrutvā brāhmaṇo gatvā rājānaṃ pratyuvāca ha
12,212.052d@019_0017 kariṣye vacanaṃ rājan bravīhi mama jānataḥ
12,212.052d@019_0018 kā sīmā tava bhūmes tu brūhi dharmaṃ mamādya vai
12,212.052d@019_0019 tac chrutvā maithilo rājā lajjayāvanatānanaḥ
12,212.052d@019_0020 novāca vacanaṃ vipraṃ tattvabuddhyā samīkṣya tat
12,212.052d@019_0021 punaḥ punaś ca taṃ vipraś codayām āsa satvaram
12,212.052d@019_0022 brūhi rājendra gacchāmi tava rājyād vivāsitaḥ
12,212.052d@019_0023 tato nṛpo vicāryaivam āha brāhmaṇapuṃgavam
12,212.052d@019_0024 āvāso vā na me 'sty atra sarvā vā pṛthivī mama
12,212.052d@019_0025 gaccha vā tiṣṭha vā brahmann iti me niścitā matiḥ
12,212.052d@019_0026 ity uktaḥ sa tathā tena maithilena dvijottamaḥ
12,212.052d@019_0027 abravīt taṃ mahātmānaṃ rājānaṃ mantribhir vṛtam
12,212.052d@019_0028 tam evaṃ padmanābhasya nityaṃ pakṣapadāhitam
12,212.052d@019_0029 aho siddhārtharūpo 'si gamiṣye svasti te 'stu vai
12,212.052d@019_0030 ity uktvā prayayau vipras taj jijñāsur dvijottamaḥ
12,212.052d@019_0031 adahac cāgninā tasya mithilāṃ bhagavān svayam
12,212.052d@019_0032 pradīpyamānāṃ mithilāṃ dṛṣṭvā rājā na kampitaḥ
12,212.052d@019_0033 janaiḥ sa paripṛṣṭas tu vākyam etad uvāca ha
12,212.052d@019_0034 anantaṃ bata me vittaṃ bhāvyaṃ me nāsti kiṃ cana
12,212.052d@019_0035 mithilāyāṃ pradīptāyāṃ na me kiṃ cana dahyate
12,212.052d@019_0036 tad asya bhāṣamāṇasya śrutvā śrutvā hṛdi sthitam
12,212.052d@019_0037 punaḥ saṃjīvayām āsa mithilāṃ tāṃ dvijottamaḥ
12,212.052d@019_0038 ātmānaṃ darśayām āsa varaṃ cāsmai dadau punaḥ
12,212.052d@019_0039 dharme tiṣṭhatu sadbhāvo buddhis te 'rthe narādhipa
12,212.052d@019_0040 satye tiṣṭhasva nirviṇṇaḥ svasti te 'stu vrajāmy aham
12,212.052d@019_0041 ity uktvā bhagavāṃś cainaṃ tatraivāntaradhīyata
12,212.052d@019_0042 etat te kathitaṃ rājan kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
12,212.052d@019_0042 yudhiṣṭhira uvāca
12,212.052d@019_0043 asti kaś cid yadi vibho sadāro niyato gṛhe
12,212.052d@019_0044 atītasarvasaṃsāraḥ sarvadvaṃdvavivarjitaḥ
12,212.052d@019_0045 taṃ me brūhi mahāprājña durlabhaḥ puruṣo mahān
12,212.052d@019_0045 bhīṣma uvāca
12,212.052d@019_0046 śṛṇu rājan yathāvṛttaṃ yan māṃ tvaṃ pṛṣṭavān asi
12,212.052d@019_0047 itihāsam imaṃ śuddhaṃ saṃsārabhayabheṣajam
12,212.052d@019_0048 devalo nāma viprarṣiḥ sarvaśāstrārthakovidaḥ
12,212.052d@019_0049 kriyāvān dhārmiko nityaṃ devabrāhmaṇapūjakaḥ
12,212.052d@019_0050 sutā suvarcalā nāma tasya kalyāṇalakṣaṇā
12,212.052d@019_0051 nātihrasvā nātikṛśā nātidīrghā yaśasvinī
12,212.052d@019_0052 pradānasamayaṃ prāptā pitā tasya hy acintayat
12,212.052d@019_0053 asyāḥ patiḥ kuto veti brāhmaṇaḥ śrotriyaḥ paraḥ
12,212.052d@019_0054 vidvān vipro hy akuṭumbaḥ priyavādī mahātapāḥ
12,212.052d@019_0055 ity evaṃ cintayānaṃ taṃ rahasy āha suvarcalā
12,212.052d@019_0056 andhāya māṃ mahāprājña dehy anandhāya vai pitaḥ
12,212.052d@019_0057 pitovāca
12,212.052d@019_0057 evaṃ smara sadā vidvan mamedaṃ prārthitaṃ mune
12,212.052d@019_0058 na śakyaṃ prārthitaṃ vatse tvayādya pratibhāti me
12,212.052d@019_0059 andhatānandhatā ceti vikāro mama jāyate
12,212.052d@019_0060 suvarcalovāca
12,212.052d@019_0060 unmattevāśubhaṃ vākyaṃ bhāṣase śubhalocane
12,212.052d@019_0061 nāham unmattabhūtādya buddhipūrvaṃ bravīmi te
12,212.052d@019_0062 vidyate cet patis tādṛk sa māṃ bharati vedavit
12,212.052d@019_0063 yebhyas tvaṃ manyase dātuṃ mām ihānaya tān dvijān
12,212.052d@019_0064 bhīṣma uvāca
12,212.052d@019_0064 tādṛśaṃ taṃ patiṃ teṣu varayiṣye yathātatham
12,212.052d@019_0065 tatheti coktvā tāṃ kanyām ṛṣiḥ śiṣyān uvāca ha
12,212.052d@019_0066 brāhmaṇān vedasaṃpannān yonigotraviśodhitān
12,212.052d@019_0067 mātṛtaḥ pitṛtaḥ śuddhāñ śuddhān ācārataḥ śubhān
12,212.052d@019_0068 arogān buddhisaṃpannāñ śīlasattvaguṇānvitān
12,212.052d@019_0069 asaṃkīrṇāṃś ca gotreṣu vedavratasamanvitān
12,212.052d@019_0070 brāhmaṇān snātakāñ śīghraṃ mātāpitṛsamanvitān
12,212.052d@019_0071 niveṣṭukāmān kanyāṃ me dṛṣṭvānayata śiṣyakāḥ
12,212.052d@019_0072 tac chrutvā tvaritāḥ śiṣyā hy āśrameṣu tatas tataḥ
12,212.052d@019_0073 grāmeṣu ca tato gatvā brāhmaṇebhyo nyavedayan
12,212.052d@019_0074 ṛṣeḥ prabhāvaṃ matvā te kanyāyāś ca dvijottamāḥ
12,212.052d@019_0075 anekamunayo rājan saṃprāptā devalāśramam
12,212.052d@019_0076 anumānya yathānyāyaṃ munīn munikumārakān
12,212.052d@019_0077 abhyarcya vidhivat tatra kanyāṃ prāha pitā mahān
12,212.052d@019_0078 ete 'pi munayo vatse svaputraikamatā iha
12,212.052d@019_0079 vedavedāṅgasaṃpannāḥ kulīnāḥ śīlasaṃmatāḥ
12,212.052d@019_0080 ye 'mī teṣu varaṃ bhadre tvam icchasi mahāvratam
12,212.052d@019_0081 taṃ kumāraṃ vṛṇīṣvādya tasmai dāsyām ahaṃ śubhe
12,212.052d@019_0082 tatheti coktvā kalyāṇī taptahemanibhā tadā
12,212.052d@019_0083 sarvalakṣaṇasaṃpannā vākyam āha yaśasvinī
12,212.052d@019_0084 viprāṇāṃ samitīr dṛṣṭvā praṇipatya tapodhanān
12,212.052d@019_0085 yady asti samitau vipro hy andho 'nandhaḥ sa me varaḥ
12,212.052d@019_0086 tac chrutvā munayas tatra vīkṣamāṇāḥ parasparam
12,212.052d@019_0087 nocur viprā mahābhāgāḥ kanyāṃ matvā hy avedikām
12,212.052d@019_0088 kutsayitvā muniṃ tatra manasā munisattamāḥ
12,212.052d@019_0089 yathāgataṃ yayuḥ kruddhā nānādeśanivāsinaḥ
12,212.052d@019_0090 kanyā ca saṃsthitā tatra pitṛveśmani bhāminī
12,212.052d@019_0091 tataḥ kadā cid brahmaṇyo vidvān nyāyaviśāradaḥ
12,212.052d@019_0092 ūhāpohavidhānajño brahmacaryasamanvitaḥ
12,212.052d@019_0093 vedavid vedatattvajñaḥ kriyākalpaviśāradaḥ
12,212.052d@019_0094 ātmatattvavibhāgajñaḥ pitṛmān guṇasāgaraḥ
12,212.052d@019_0095 śvetaketur iti khyātaḥ śrutvā vṛttāntam ādarāt
12,212.052d@019_0096 kanyārthaṃ devalaṃ cāpi śīghraṃ tatrāgato 'bhavat
12,212.052d@019_0097 uddālakasutaṃ dṛṣṭvā śvetaketuṃ mahāvratam
12,212.052d@019_0098 yathānyāyaṃ ca saṃpūjya devalaḥ pratyabhāṣata
12,212.052d@019_0099 kanye eṣa mahābhāge prāpto ṛṣikumārakaḥ
12,212.052d@019_0100 varayainaṃ mahāprājñaṃ vedavedāṅgapāragam
12,212.052d@019_0101 tac chrutvā kupitā kanyā ṛṣiputram udaikṣata
12,212.052d@019_0102 tāṃ kanyām āha viprarṣiḥ so 'haṃ bhadre samāgataḥ
12,212.052d@019_0103 andho 'ham atra tattvaṃ hi tathā manye ca sarvadā
12,212.052d@019_0104 viśālanayanaṃ viddhi tathā māṃ hīnasaṃśayam
12,212.052d@019_0105 vṛṇīṣva māṃ varārohe bhaje ca tvām anindite
12,212.052d@019_0106 yenedaṃ vīkṣate nityaṃ śṛṇoti spṛśate 'tha vā
12,212.052d@019_0107 ghrāyate vakti satataṃ yenedaṃ rasayate punaḥ
12,212.052d@019_0108 yenedaṃ manyate tattvaṃ yena budhyati vā punaḥ
12,212.052d@019_0109 na cakṣur vidyate hy etat sa vai bhūtāndha ucyate
12,212.052d@019_0110 yasmin pravartate cedaṃ paśyañ śṛṇvan spṛśann api
12,212.052d@019_0111 jighraṃś ca rasayaṃs tadvad vartate yena cakṣuṣā
12,212.052d@019_0112 tan me nāsti tato hy andho vṛṇu bhadre 'dya mām ataḥ
12,212.052d@019_0113 lokadṛṣṭyā karomīha nityanaimittikādikam
12,212.052d@019_0114 ātmadṛṣṭyā ca tat sarvaṃ vilipyāmi ca nityaśaḥ
12,212.052d@019_0115 sthito 'haṃ nirbharaḥ śāntaḥ kāryakāraṇabhāvanaḥ
12,212.052d@019_0116 avidyayā taran mṛtyuṃ vidyayā taṃ tathāmṛtam
12,212.052d@019_0117 yathāprāptaṃ tu saṃdṛśya vasāmīha vimatsaraḥ
12,212.052d@019_0118 bhīṣma uvāca
12,212.052d@019_0118 krīte vyavasitaṃ bhadre bhartāhaṃ te vṛṇīṣva mām
12,212.052d@019_0119 tataḥ suvarcalā dṛṣṭvā prāha taṃ dvijasattamam
12,212.052d@019_0120 manasāsi vṛto vidvañ śeṣakartā pitā mama
12,212.052d@019_0121 vṛṇīṣva pitaraṃ mahyam eṣa vedavidhikramaḥ
12,212.052d@019_0122 tad vijñāya pitā tasyā devalo munisattamaḥ
12,212.052d@019_0123 śvetaketuṃ ca saṃpūjya tathaivoddālakena tam
12,212.052d@019_0124 munīnām agrataḥ kanyāṃ pradadau jalapūrvakam
12,212.052d@019_0125 udāharanti vai tatra śvetaketuṃ nirīkṣya tam
12,212.052d@019_0126 hṛtpuṇḍarīkanilayaḥ sarvabhūtātmako hariḥ
12,212.052d@019_0127 śvetaketusvarūpeṇa sthito 'sau madhusūdanaḥ
12,212.052d@019_0128 prīyatāṃ mādhavo devaḥ patnī ceyaṃ sutā mama
12,212.052d@019_0129 pratipādayāmi te kanyāṃ sahadharmacarīṃ śubhām
12,212.052d@019_0130 ity uktvā pradadau tasmai devalo munipuṃgavaḥ
12,212.052d@019_0131 pratigṛhya ca tāṃ kanyāṃ śvetaketur mahāyaśāḥ
12,212.052d@019_0132 upayamya yathānyāyam atra kṛtvā yathāvidhi
12,212.052d@019_0133 samāpya tantraṃ munibhir vaivāhikam anuttamam
12,212.052d@019_0134 sa gārhasthye vasan dhīmān bhāryāṃ tām idam abravīt
12,212.052d@019_0135 yāni coktāni vedeṣu tat sarvaṃ kuru śobhane
12,212.052d@019_0136 mayā saha yathānyāyaṃ sahadharmacarī mama
12,212.052d@019_0137 aham ity eva bhāvena sthito 'haṃ tvaṃ tathaiva ca
12,212.052d@019_0138 tasmāt karmāṇi kurvīthāḥ kuryāṃ te ca tataḥ param
12,212.052d@019_0139 na mameti ca bhāvena jñānāgninilayena ca
12,212.052d@019_0140 anantaraṃ tathā kuryās tāni karmāṇi bhasmasāt
12,212.052d@019_0141 evaṃ tvayā ca kartavyaṃ sarvadādurbhagā mayā
12,212.052d@019_0142 yad yad ācarati śreṣṭhas tat tad evetaro janaḥ
12,212.052d@019_0143 tasmāl lokasya siddhyarthaṃ kartavyaṃ cātmasiddhaye
12,212.052d@019_0144 uktvaivaṃ sa mahāprājñaḥ sarvajñānaikabhājanaḥ
12,212.052d@019_0145 putrān utpādya tasyāṃ ca yajñaiḥ saṃtarpya devatāḥ
12,212.052d@019_0146 ātmayogaparo nityaṃ nirdvaṃdvo niṣparigrahaḥ
12,212.052d@019_0147 bhāryāṃ tāṃ sadṛśīṃ prāpya buddhiṃ kṣetrajñayor iva
12,212.052d@019_0148 lokam anyam anuprāptau bhāryā bhartā tathaiva ca
12,212.052d@019_0149 sākṣibhūtau jagaty asmiṃś caramāṇau mudānvitau
12,212.052d@019_0150 tataḥ kadā cid bhartāraṃ śvetaketuṃ suvarcalā
12,212.052d@019_0151 papraccha ko bhavān atra brūhi me tad dvijottama
12,212.052d@019_0152 tām āha bhagavān vāgmī tvayā jñāto na saṃśayaḥ
12,212.052d@019_0153 dvijottameti mām uktvā punaḥ kam anupṛcchasi
12,212.052d@019_0154 sā tam āha mahātmānaṃ pṛcchāmi hṛdi śāyinam
12,212.052d@019_0155 tac chrutvā pratyuvācaināṃ sa na vakṣyati bhāmini
12,212.052d@019_0156 nāmagotrasamāyuktam ātmānaṃ manyase yadi
12,212.052d@019_0157 tan mithyāgotrasadbhāve vartate dehabandhanam
12,212.052d@019_0158 aham ity eṣa bhāvo 'tra tvayi cāpi samāhitaḥ
12,212.052d@019_0159 tvam apy aham ahaṃ sarvam aham ity eva vartate
12,212.052d@019_0160 nātra tat paramārthaṃ vai kimartham anupṛcchasi
12,212.052d@019_0161 tataḥ prahasya sā hṛṣṭā bhartāraṃ dharmacāriṇī
12,212.052d@019_0162 uvāca vacanaṃ kāle smayamānā tadā nṛpa
12,212.052d@019_0163 kim anekaprakāreṇa virodhena prayojanam
12,212.052d@019_0164 kriyākalāpair brahmarṣe jñānanaṣṭo 'si sarvadā
12,212.052d@019_0165 śvetaketur uvāca
12,212.052d@019_0165 tan me brūhi mahāprājña yathāhaṃ tvām anuvratā
12,212.052d@019_0166 yad yad ācarati śreṣṭhas tat tad evetaro janaḥ
12,212.052d@019_0167 vartate tena loko 'yaṃ saṃkīrṇaś ca bhaviṣyati
12,212.052d@019_0168 saṃkīrṇe ca tathā dharme varṇaḥ saṃkaram eti ca
12,212.052d@019_0169 saṃkare ca pravṛtte tu mātsyo nyāyaḥ pravartate
12,212.052d@019_0170 tad aniṣṭaṃ harer bhadre dhātur asya mahātmanaḥ
12,212.052d@019_0171 parameśvarasaṃkrīḍā lokasṛṣṭir iyaṃ śubhe
12,212.052d@019_0172 yāvatpāṃsava uddiṣṭās tāvatyo 'sya vibhūtayaḥ
12,212.052d@019_0173 tāvatyaś caiva māyās tu tāvatyo 'syāś ca śaktayaḥ
12,212.052d@019_0174 evaṃ sugahvare yukto yatra me tad bhavābhavam
12,212.052d@019_0175 chittvā jñānāsinā gacchet sa vidvān sa ca me priyaḥ
12,212.052d@019_0176 so 'ham eva na saṃdehaḥ pratijñā iti tasya vai
12,212.052d@019_0177 ye mūḍhās te durātmāno dharmasaṃkarakārakāḥ
12,212.052d@019_0178 maryādābhedakā nīcā narake yānti jantavaḥ
12,212.052d@019_0179 āsurīṃ yonim āpannā iti devānuśāsanam
12,212.052d@019_0180 bhagavatyā tathā loke rakṣitavyaṃ na saṃśayaḥ
12,212.052d@019_0181 suvarcalovāca
12,212.052d@019_0181 maryādālokarakṣārtham evam asmi tathā sthitaḥ
12,212.052d@019_0182 śabdaḥ ko 'tra iti khyātas tathārthaṃ ca mahāmune
12,212.052d@019_0183 śvetaketur uvāca
12,212.052d@019_0183 ākṛtiṃ ca tayor brūhi lakṣaṇena pṛthak pṛthak
12,212.052d@019_0184 vyatyayena ca varṇānāṃ parivādikṛto hi yaḥ
12,212.052d@019_0185 sa śabda iti vijñeyas tannipāto 'rtha ucyate
12,212.052d@019_0185 suvarcalovāca
12,212.052d@019_0186 śabdārthayor hi saṃbandhas tv anayor asti vā na vā
12,212.052d@019_0187 śvetaketur uvāca
12,212.052d@019_0187 tan me brūhi yathātattvaṃ śabdasthāne 'rtha eva cet
12,212.052d@019_0188 śabdārthayor na caivāsti saṃbandho 'tyanta eva hi
12,212.052d@019_0189 suvarcalovāca
12,212.052d@019_0189 puṣkare ca yathā toyaṃ tathāstīti ca vettha tat
12,212.052d@019_0190 arthe sthitir hi śabdasya nānyathā ca sthitir bhavet
12,212.052d@019_0191 śvetaketur uvāca
12,212.052d@019_0191 vidyate cen mahāprājña vinārthaṃ brūhi sattama
12,212.052d@019_0192 sasaṃsargo 'timātras tu vācakatvena vartate
12,212.052d@019_0193 asti ced vartate nityaṃ vikāroccāraṇena vai
12,212.052d@019_0193 suvarcalovāca
12,212.052d@019_0194 śabdasthāno 'tra ity uktas tathārtha iti me kṛtam
12,212.052d@019_0195 śvetaketur uvāca
12,212.052d@019_0195 arthāsthito na tiṣṭhec ca virūḍham iha bhāṣitam
12,212.052d@019_0196 na vikūlo 'tra kathito nākāśaṃ hi vinā jagat
12,212.052d@019_0197 suvarcalovāca
12,212.052d@019_0197 saṃbandhas tatra nāsty eva tadvad ity eṣa manyatām
12,212.052d@019_0198 sadāhaṃkāraśabdo 'yaṃ vyaktam ātmani saṃśritaḥ
12,212.052d@019_0199 śvetaketur uvāca
12,212.052d@019_0199 na vācas tatra vartante iti mithyā bhaviṣyati
12,212.052d@019_0200 ahaṃśabdo hy ahaṃbhāve nātmabhāve śubhavrate
12,212.052d@019_0201 suvarcalovāca
12,212.052d@019_0201 na vartate pare 'cintye vācaḥ saguṇalakṣaṇāḥ
12,212.052d@019_0202 ahaṃ gātraikataḥ śyāmā bhavān api tathaiva ca
12,212.052d@019_0203 tan me brūhi yathānyāyam evaṃ cen munisattama
12,212.052d@019_0203 śvetaketur uvāca
12,212.052d@019_0204 mṛnmaye hi ghaṭe bhāvas tādṛg bhāva iheṣyate
12,212.052d@019_0205 ayaṃ bhāvaḥ pare 'cintye hy ātmabhāvo yathā ca mṛt
12,212.052d@019_0206 ahaṃ tvam etad ity eva pare saṃkalpanāma tat
12,212.052d@019_0207 tasmād vāco na vartante iti naiva virudhyate
12,212.052d@019_0208 tasmād vāmena vartante manasā bhīru sarvaśaḥ
12,212.052d@019_0209 yathākāśagataṃ viśvaṃ saṃsaktam iva lakṣyate
12,212.052d@019_0210 saṃsarge sati saṃbandhāt tadvikāraṃ bhaviṣyati
12,212.052d@019_0211 anākāśagataṃ sarvaṃ vikāre ca sadā gatam
12,212.052d@019_0212 tad brahma paramaṃ śuddham anaupamyaṃ na śakyate
12,212.052d@019_0213 na dṛśyate tathā tac ca dṛśyate ca matir mama
12,212.052d@019_0213 suvarcalovāca
12,212.052d@019_0214 nirvikāraṃ hy amūrtiṃ ca nirayaṃ sarvagaṃ tathā
12,212.052d@019_0215 śvetaketur uvāca
12,212.052d@019_0215 dṛśyate ca viyan nityaṃ dṛgātmā tena dṛśyate
12,212.052d@019_0216 tvacā spṛśati vai vāyum ākāśasthaṃ punaḥ punaḥ
12,212.052d@019_0217 tatsthaṃ gandhaṃ tathāghrāti jyotiḥ paśyati cakṣuṣā
12,212.052d@019_0218 tamoraśmiguṇaś caiva meghajālaṃ tathaiva ca
12,212.052d@019_0219 varṣaṃ tārāgaṇaṃ caiva nākāśaṃ dṛśyate punaḥ
12,212.052d@019_0220 ākāśasyāpy athākāśaṃ sadrūpam iti niścitam
12,212.052d@019_0221 tadarthe kalpitā hy ete tatsatyo viṣṇur eva ca
12,212.052d@019_0222 yāni nāmāni gauṇāni hy upacārāt parātmani
12,212.052d@019_0223 na cakṣuṣā na manasā na cānyena paro vibhuḥ
12,212.052d@019_0224 cintyate sūkṣmayā buddhyā vācā vaktuṃ na śakyate
12,212.052d@019_0225 etat prapannam akhilaṃ tasmin sarvaṃ pratiṣṭhitam
12,212.052d@019_0226 mahāghaṭo 'lpakaś caiva yathā mahyāṃ pratiṣṭhitau
12,212.052d@019_0227 na ca strī na pumāṃś caiva yathaiva na napuṃsakaḥ
12,212.052d@019_0228 kevalajñānamātraṃ tat tasmin sarvaṃ pratiṣṭhitam
12,212.052d@019_0229 bhūmisaṃsthānayogena vastusaṃsthānayogataḥ
12,212.052d@019_0230 rasabhedā yathā toye prakṛtyām ātmanas tathā
12,212.052d@019_0231 tadvākyasmaraṇān nityaṃ tṛptiṃ vāri pibann iva
12,212.052d@019_0232 suvarcalovāca
12,212.052d@019_0232 prāpnoti jñānam akhilaṃ tena tat sukham edhate
12,212.052d@019_0233 anena sādhyaṃ kiṃ syād bai śabdeneti matir mama
12,212.052d@019_0234 vedagamyaḥ paro 'cintya iti paurāṇikā viduḥ
12,212.052d@019_0235 nirarthako yathā loke tadvat syād iti me matiḥ
12,212.052d@019_0236 śvetaketur uvāca
12,212.052d@019_0236 nirīkṣyaivaṃ yathānyāyaṃ vaktum arhasi me 'nagha
12,212.052d@019_0237 vedagamyaṃ paraṃ śuddham iti satyā parā śrutiḥ
12,212.052d@019_0238 vyāvṛttyā naitad ity āha upaliṅge ca vartate
12,212.052d@019_0239 nirarthako na caivāsti śabdo laukika uttame
12,212.052d@019_0240 ananvayāḥ smṛtāḥ śabdā nirarthā iti laukikaiḥ
12,212.052d@019_0241 gṛhyante tadvad ity eva na vartante parātmani
12,212.052d@019_0242 agocaratvaṃ vacasāṃ yuktam evaṃ tathā śubhe
12,212.052d@019_0243 sādhanasyopadeśāc ca hy upāyasya ca sūcanāt
12,212.052d@019_0244 upalakṣaṇayogena vyāvṛttyā ca pradarśanāt
12,212.052d@019_0245 vedagamyaḥ paraḥ śuddha iti me dhīyate matiḥ
12,212.052d@019_0246 adhyātmadhyānasaṃbhūtam abhūtaṃ bhūtavat sphuṭam
12,212.052d@019_0247 jñānaṃ viddhi śubhācāre tena yānti parāṃ gatim
12,212.052d@019_0248 yadi me vyāhṛtaṃ guhyaṃ śrutaṃ na tu tvayā śubhe
12,212.052d@019_0249 tathyam ity eva vā śuddhe jñānaṃ jñānavilocane
12,212.052d@019_0250 nānārūpavad asyaivam aiśvaryaṃ dṛśyate śubhe
12,212.052d@019_0251 na vāyus tan na sūryas tan nāgnis tat tu paraṃ padam
12,212.052d@019_0252 anena pūrṇam etad dhi hṛdi bhūtam iheṣyate
12,212.052d@019_0253 etāvad ātmavijñānam etāvad yad ahaṃ smṛtam
12,212.052d@019_0254 bhīṣma uvāca
12,212.052d@019_0254 āvayor na ca sattve vai tasmād ajñānabandhanam
12,212.052d@019_0255 evaṃ suvarcalā hṛṣṭā proktā bhartrā yathārthavat
12,212.052d@019_0256 paricaryamāṇā hy aniśaṃ tattvabuddhisamanvitā
12,212.052d@019_0257 bhartā ca tām anuprekṣya nityanaimittikānvitaḥ
12,212.052d@019_0258 paramātmani govinde vāsudeve mahātmani
12,212.052d@019_0259 samādhāya ca karmāṇi tanmayatvena bhāvitaḥ
12,212.052d@019_0260 kālena mahatā rājan prāpnoti paramāṃ gatim
12,212.052d@019_0261 etat te kathitaṃ rājan yasmāt tvaṃ paripṛcchasi
12,212.052d@019_0262 gārhasthyaṃ ca samāsthāya gatau jāyāpatī param
12,213.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,213.001a kiṃ kurvan sukham āpnoti kiṃ kurvan duḥkham āpnute
12,213.001c kiṃ kurvan nirbhayo loke siddhaś carati bhārata
12,213.002 bhīṣma uvāca
12,213.002a damam eva praśaṃsanti vṛddhāḥ śrutisamādhayaḥ
12,213.002c sarveṣām eva varṇānāṃ brāhmaṇasya viśeṣataḥ
12,213.003a nādāntasya kriyāsiddhir yathāvad upalabhyate
12,213.003c kriyā tapaś ca vedāś ca dame sarvaṃ pratiṣṭhitam
12,213.004a damas tejo vardhayati pavitraṃ dama ucyate
12,213.004c vipāpmā nirbhayo dāntaḥ puruṣo vindate mahat
12,213.005a sukhaṃ dāntaḥ prasvapiti sukhaṃ ca pratibudhyate
12,213.005c sukhaṃ loke viparyeti manaś cāsya prasīdati
12,213.006a tejo damena dhriyate na tat tīkṣṇo 'dhigacchati
12,213.006c amitrāṃś ca bahūn nityaṃ pṛthag ātmani paśyati
12,213.007a kravyādbhya iva bhūtānām adāntebhyaḥ sadā bhayam
12,213.007c teṣāṃ vipratiṣedhārthaṃ rājā sṛṣṭaḥ svayaṃbhuvā
12,213.008a āśrameṣu ca sarveṣu dama eva viśiṣyate
12,213.008b*0625_01 dharmaḥ saṃrakṣyate tais tu yatas te dharmasetavaḥ
12,213.008c yac ca teṣu phalaṃ dharme bhūyo dānte tad ucyate
12,213.009a teṣāṃ liṅgāni vakṣyāmi yeṣāṃ samudayo damaḥ
12,213.009c akārpaṇyam asaṃrambhaḥ saṃtoṣaḥ śraddadhānatā
12,213.010a akrodha ārjavaṃ nityaṃ nātivādo na mānitā
12,213.010c gurupūjānasūyā ca dayā bhūteṣv apaiśunam
12,213.011a janavādamṛṣāvādastutinindāvivarjanam
12,213.011c sādhukāmaś cāspṛhayann āyāti pratyayaṃ nṛṣu
12,213.012a avairakṛt sūpacāraḥ samo nindāpraśaṃsayoḥ
12,213.012c suvṛttaḥ śīlasaṃpannaḥ prasannātmātmavān budhaḥ
12,213.012e prāpya loke ca satkāraṃ svargaṃ vai pretya gacchati
12,213.012f*0626_01 durgamaṃ sarvabhūtānāṃ prāpya yan modate sukhī
12,213.013a sarvabhūtahite yukto na smayād dveṣṭi vai janam
12,213.013c mahāhrada ivākṣobhya prajñātṛptaḥ prasīdati
12,213.014a abhayaṃ sarvabhūtebhyaḥ sarveṣām abhayaṃ yataḥ
12,213.014c namasyaḥ sarvabhūtānāṃ dānto bhavati jñānavān
12,213.015a na hṛṣyati mahaty arthe vyasane ca na śocati
12,213.015c sa vai parimitaprajñaḥ sa dānto dvija ucyate
12,213.016a karmabhiḥ śrutasaṃpannaḥ sadbhir ācaritaiḥ śubhaiḥ
12,213.016c sadaiva damasaṃyuktas tasya bhuṅkte mahat phalam
12,213.017a anasūyā kṣamā śāntiḥ saṃtoṣaḥ priyavāditā
12,213.017c satyaṃ dānam anāyāso naiṣa mārgo durātmanām
12,213.017d*0627_01 kāmakrodhau ca lobhaś ca parasyerṣyā vikatthanā
12,213.017d*0628_01 dambho darpaś ca mānaś ca naiṣa mārgo mahātmanām
12,213.017d*0629_01 atuṣṭir anṛtaṃ moha eṣa mārgo durātmanām
12,213.018a kāmakrodhau vaśe kṛtvā brahmacārī jitendriyaḥ
12,213.018c vikramya ghore tapasi brāhmaṇaḥ saṃśitavrataḥ
12,213.018e kālākāṅkṣī carel lokān nirapāya ivātmavān
12,214.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,214.001a dvijātayo vratopetā yad idaṃ bhuñjate haviḥ
12,214.001c annaṃ brāhmaṇakāmāya katham etat pitāmaha
12,214.002 bhīṣma uvāca
12,214.002a avedoktavratopetā bhuñjānāḥ kāryakāriṇaḥ
12,214.002c vedokteṣu ca bhuñjānā vrataluptā yudhiṣṭhira
12,214.002d*0630_01 upetavrataśaucā ye bhuñjante brāhmaṇāḥ kva cit
12,214.002d*0630_02 tad annam amṛtaṃ bhūtvā yajamānaṃ prapadyate
12,214.003 yudhiṣṭhira uvāca
12,214.003a yad idaṃ tapa ity āhur upavāsaṃ pṛthagjanāḥ
12,214.003c etat tapo mahārāja utāho kiṃ tapo bhavet
12,214.004 bhīṣma uvāca
12,214.004a māsapakṣopavāsena manyante yat tapo janāḥ
12,214.004c ātmatantropaghātaḥ sa na tapas tat satāṃ matam
12,214.004e tyāgaś ca sannatiś caiva śiṣyate tapa uttamam
12,214.005a sadopavāsī ca bhaved brahmacārī sadaiva ca
12,214.005c muniś ca syāt sadā vipro daivataṃ ca sadā bhajet
12,214.006a kuṭumbiko dharmakāmaḥ sadāsvapnaś ca bhārata
12,214.006c amāṃsāśī sadā ca syāt pavitraṃ ca sadā japet
12,214.007a amṛtāśī sadā ca syān na ca syād viṣabhojanaḥ
12,214.007c vighasāśī sadā ca syāt sadā caivātithipriyaḥ
12,214.007d*0631_01 śraddadhānaḥ sadā ca syād daivatadvijapūjakaḥ
12,214.008 yudhiṣṭhira uvāca
12,214.008a kathaṃ sadopavāsī syād brahmacārī kathaṃ bhavet
12,214.008c vighasāśī kathaṃ ca syāt sadā caivātithipriyaḥ
12,214.009 bhīṣma uvāca
12,214.009a antarā prātarāśaṃ ca sāyamāśaṃ tathaiva ca
12,214.009c sadopavāsī ca bhaved yo na bhuṅkte kathaṃ cana
12,214.010a bhāryāṃ gacchan brahmacārī ṛtau bhavati brāhmaṇaḥ
12,214.010c ṛtavādī sadā ca syāj jñānanityaś ca yo naraḥ
12,214.011a abhakṣayan vṛthāmāṃsam amāṃsāśī bhavaty uta
12,214.011c dānanityaḥ pavitraś ca asvapnaś ca divāsvapan
12,214.012a bhṛtyātithiṣu yo bhuṅkte bhuktavatsu sadā sa ha
12,214.012c amṛtaṃ sakalaṃ bhuṅkta iti viddhi yudhiṣṭhira
12,214.013a abhuktavatsu nāśnānaḥ satataṃ yas tu vai dvijaḥ
12,214.013b*0632_01 adattvā yo 'tithibhyo 'nnaṃ na bhuṅkte so 'tithipriyaḥ
12,214.013b*0632_02 adattvānnaṃ daivatebhyo yo na bhuṅkte sa daivatam
12,214.013c abhojanena tenāsya jitaḥ svargo bhavaty uta
12,214.014a devatābhyaḥ pitṛbhyaś ca bhṛtyebhyo 'tithibhiḥ saha
12,214.014c avaśiṣṭaṃ tu yo 'śnāti tam āhur vighasāśinam
12,214.015a teṣāṃ lokā hy aparyantāḥ sadane brahmaṇā saha
12,214.015c upasthitāś cāpsarobhiḥ pariyānti divaukasaḥ
12,214.016a devatābhiś ca ye sārdhaṃ pitṛbhiś copabhuñjate
12,214.016c ramante putrapautraiś ca teṣāṃ gatir anuttamā
12,214.016d@020_0000 yudhiṣṭhira uvāca
12,214.016d@020_0001 ke cid āhur dvidhā loke tridhā rājann anekadhā
12,214.016d@020_0002 na pratyayo na cānyac ca dṛśyate brahma naiva tat
12,214.016d@020_0003 nānāvidhāni śāstrāṇi yuktāś caiva pṛthagvidhāḥ
12,214.016d@020_0004 bhīṣma uvāca
12,214.016d@020_0004 kim adhiṣṭhāya tiṣṭhāmi tan me brūhi pitāmaha
12,214.016d@020_0005 sve sve yuktā mahātmānaḥ śāstreṣu prabhaviṣṇavaḥ
12,214.016d@020_0006 vartante paṇḍitā loke ko vidvān kaś ca paṇḍitaḥ
12,214.016d@020_0007 sarveṣāṃ tattvam ajñāya yathāruci tathā bhavet
12,214.016d@020_0008 asminn arthe purābhūtam itihāsaṃ purātanam
12,214.016d@020_0009 mahāvivādasaṃyuktam ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām
12,214.016d@020_0010 himavatpārśva āsīnā ṛṣayaḥ saṃśitavratāḥ
12,214.016d@020_0011 ṣaṇṇāṃ tāni sahasrāṇi ṛṣīṇāṃ gaṇam āhitam
12,214.016d@020_0012 tatra ke cid dhruvaṃ viśvaṃ seśvaraṃ tu nirīśvaram
12,214.016d@020_0013 prākṛtaṃ kāraṇaṃ nāsti sarvaṃ naivam idaṃ jagat
12,214.016d@020_0014 anena cāpare viprāḥ svabhāvaṃ karma cāpare
12,214.016d@020_0015 pauruṣaṃ karma daivaṃ ca yat svabhāvādir eva tam
12,214.016d@020_0016 nānāhetuśatair yuktā nānāśāstrapravartakāḥ
12,214.016d@020_0017 svabhāvād brāhmaṇā rājañ jigīṣantaḥ parasparam
12,214.016d@020_0018 tatas tu mūlam udbhūtaṃ vādipratyarthisaṃyutam
12,214.016d@020_0019 pātradaṇḍavighātaṃ ca valkalājinavāsasām
12,214.016d@020_0020 eke manyusamāpannās tataḥ śāntā dvijottamāḥ
12,214.016d@020_0021 vasiṣṭham abruvan sarve tvaṃ no brūhi sanātanam
12,214.016d@020_0022 nāhaṃ jānāmi viprendrāḥ pratyuvāca sa tān prabhuḥ
12,214.016d@020_0023 te sarve sahitā viprā nāradam ṛṣim abruvan
12,214.016d@020_0024 tvaṃ no brūhi mahābhāga tattvavic ca bhavān asi
12,214.016d@020_0025 nāhaṃ dvijā vijānāmi kva hi gacchāma saṃgatāḥ
12,214.016d@020_0026 iti tān āha bhagavāṃs tataḥ prāha ca sa dvijān
12,214.016d@020_0027 ko vidvān iha loke 'sminn amoho 'mṛtam adbhutam
12,214.016d@020_0028 tac ca te śuśruvur vākyaṃ brāhmaṇā hy aśarīriṇaḥ
12,214.016d@020_0029 sanaddhāma dvijā gatvā pṛcchadhvaṃ sa ca vakṣyati
12,214.016d@020_0030 tam āha kaś cid dvijavaryasattamo
12,214.016d@020_0031 vibhāṇḍako maṇḍitavedarāśiḥ
12,214.016d@020_0032 kas tvaṃ bhavān arthavibhedamadhye
12,214.016d@020_0033 na dṛśyase vākyam udīrayaṃś ca
12,214.016d@020_0034 athāhedaṃ taṃ bhagavān sanantaṃ
12,214.016d@020_0035 mahāmune viddhi māṃ paṇḍito 'si
12,214.016d@020_0036 ṛṣiṃ purāṇaṃ satataikarūpaṃ
12,214.016d@020_0037 yam akṣayaṃ vedavido vadanti
12,214.016d@020_0038 punas tam āhedam asau mahātmā
12,214.016d@020_0039 svarūpasaṃsthaṃ vada āha pārtha
12,214.016d@020_0040 tvam eko 'smadṛṣipuṃgavādya
12,214.016d@020_0041 na satsvarūpam atha vā punaḥ kim
12,214.016d@020_0042 athāha gambhīratarānuvādaṃ
12,214.016d@020_0043 vākyaṃ mahātmā hy aśarīra ādiḥ
12,214.016d@020_0044 na te mune śrotramukhe 'pi cāsyaṃ
12,214.016d@020_0045 na pādahastau prapadātmake na
12,214.016d@020_0046 bruvan munīn satyam atho nirīkṣya
12,214.016d@020_0047 svam āha vidvān manasā nigamya
12,214.016d@020_0048 ṛṣe kathaṃ vākyam idaṃ bravīṣi
12,214.016d@020_0049 na cāsya mantā na ca vidyate cet
12,214.016d@020_0050 na śuśruvus tatas tat tu prativākyaṃ dvijottamāḥ
12,214.016d@020_0051 nirīkṣamāṇā ākāśaṃ prahasantas tatas tataḥ
12,214.016d@020_0052 āścaryam iti matvā te yayur haimaṃ mahāgirim
12,214.016d@020_0053 sanatkumārasaṃkāśaṃ sagaṇā munisattamāḥ
12,214.016d@020_0054 taṃ parvataṃ samāruhya dadṛśur dhyānam āśritāḥ
12,214.016d@020_0055 kumāraṃ devam arhantaṃ vedapārāvivarjitam
12,214.016d@020_0056 tataḥ saṃvatsare pūrṇe prakṛtisthaṃ mahāmunim
12,214.016d@020_0057 sanatkumāraṃ rājendra praṇipatya dvijāḥ sthitāḥ
12,214.016d@020_0058 āgatān bhagavān āha jñānanirdhūtakalmaṣaḥ
12,214.016d@020_0059 jñātaṃ mayā munigaṇā vākyaṃ tad aśarīriṇaḥ
12,214.016d@020_0060 kāryam adya yathākāmaṃ pṛcchadhvaṃ munipuṃgavāḥ
12,214.016d@020_0061 tam abruvan prāñjalayo mahāmuniṃ
12,214.016d@020_0062 dvijottamaṃ jñānanidhiṃ sunirmalam
12,214.016d@020_0063 kathaṃ vayaṃ jñānanidhiṃ vareṇyaṃ
12,214.016d@020_0064 yakṣyāmahe viśvarūpaṃ kumāra
12,214.016d@020_0065 prasīda no bhagavañ jñānaleśaṃ
12,214.016d@020_0066 madhuprayātāya sukhāya santaḥ
12,214.016d@020_0067 yat tat padaṃ viśvarūpaṃ mahāmune
12,214.016d@020_0068 tatra brūhi kiṃ kutra mahānubhāva
12,214.016d@020_0069 sa tair viyukto bhagavān mahātmā
12,214.016d@020_0070 yo 'saṃgavān satyavit tac chṛṇuṣva
12,214.016d@020_0071 anekasāhasrakaleṣu caiva
12,214.016d@020_0072 prasannadhātuṃ ca śubhājñayā sat
12,214.016d@020_0073 yathāha pūrvaṃ yuṣmāsu hy aśarīrī dvijottamāḥ
12,214.016d@020_0074 tathaiva vākyaṃ tat satyam ajānantaś ca kīrtitam
12,214.016d@020_0075 śṛṇudhvaṃ paramaṃ kāraṇam asti | katham avagamyate | ahany ahani
12,214.016d@020_0076 pākaviśeṣo dṛśyate | tena miśraṃ sarvaṃ miśrayate | yathā
12,214.016d@020_0077 maṇḍalī dṛśi sarveṣām asti nidarśanam | asti cakṣuṣmatām asti
12,214.016d@020_0078 jñāne svarūpaṃ paśyati | yathā darpaṇāntarnidarśanam | sa eva sarvaṃ
12,214.016d@020_0079 vidvān na bibheti na gacchati | kutrāhaṃ kasya nāhaṃ kenety avartamāno
12,214.016d@020_0080 vijānāti | sa yugato vyāpī | sa pṛthak sthitaḥ |
12,214.016d@020_0081 tad aparamārtham | yathā vāyur ekaḥ san bahudheritaḥ | āśrayaviśeṣo
12,214.016d@020_0082 vā yasyāśrayo vā | yathāvad dvije mṛge vyāghre ca | manuje veṇu saṃśrayo
12,214.016d@020_0083 bhidyate vāyur athaikaḥ | ātmā tathāsau paramātmāsāv anya
12,214.016d@020_0084 iva bhāti | evam ātmā sa eva gacchati | sarvam ātmā paśyañ
12,214.016d@020_0085 śṛṇoti na jighrati na bhāṣate |
12,214.016d@020_0086 cakre 'sya taṃ mahātmānaṃ parito daśa raśmayaḥ
12,214.016d@020_0087 viniṣkramya yathā sūryam anugacchati taṃ prabhum
12,214.016d@020_0088 dine dine 'stam abhyeti punar udgacchate diśaḥ
12,214.016d@020_0089 tāv ubhau na ravau cāstāṃ tathā vitta śarīriṇam
12,214.016d@020_0090 patite vitta viprendrāḥ bhakṣaṇe caraṇe paraḥ
12,214.016d@020_0091 ūrdhvam ekas tathādhastād ekas tiṣṭhati cāparaḥ
12,214.016d@020_0092 hiraṇyasadanaṃ jñeyaṃ sametya paramaṃ padam
12,214.016d@020_0093 ātmanā hy ātmadīpaṃ tam ātmani hy ātmapūruṣam
12,214.016d@020_0094 saṃcitaṃ saṃcitaṃ pūrvaṃ bhramaro vartate bhraman
12,214.016d@020_0095 yo 'bhimānīva jānāti na muhyati na hīyate
12,214.016d@020_0096 na cakṣuṣā paśyati kaś canainaṃ
12,214.016d@020_0097 hṛdā manīṣā paśyati rūpam asya
12,214.016d@020_0098 na śuklaṃ na kṛṣṇaṃ paramārthabhāvaṃ
12,214.016d@020_0099 guhāśayaṃ jñānadevīkarastham
12,214.016d@020_0100 brāhmaṇasya na sādṛśye vartate so 'pi kiṃ punaḥ
12,214.016d@020_0101 ijyate yas tu mantreṇa yajamāno dvijottamaḥ
12,214.016d@020_0102 naiva dharmī na cādharmī dvaṃdvātīto vimatsaraḥ
12,214.016d@020_0103 jñānatṛptaḥ sukhaṃ śete hy amṛtātmā na saṃśayaḥ
12,214.016d@020_0104 evam eṣa jagatsṛṣṭiṃ kurute māyayā prabhuḥ
12,214.016d@020_0105 na jānāti virūḍhātmā kāraṇaṃ cātmano hy asau
12,214.016d@020_0106 dhyātā draṣṭā tathā mantā boddhā dṛṣṭān sa eva saḥ
12,214.016d@020_0107 ko vidvān paramātmānam anantaṃ lokabhāvanam
12,214.016d@020_0108 yat tu śakyaṃ mayā proktaṃ gacchadhvaṃ munipuṃgavāḥ
12,214.016d@020_0108 bhīṣma uvāca
12,214.016d@020_0109 evaṃ praṇamya viprendrā jñānasāgarasaṃbhavam
12,214.016d@020_0110 sanatkumāraṃ saṃdṛṣṭvā jagmus te ruciraṃ punaḥ
12,214.016d@020_0111 tasmāt tvam api kaunteya jñānayogaparo bhava
12,214.016d@020_0112 jñānam eva mahārāja sarvaduḥkhavināśanam
12,214.016d@020_0113 idaṃ mahāduḥkhasamākarāṇāṃ
12,214.016d@020_0114 nṛṇāṃ paritrāṇavinirmitaṃ purā
12,214.016d@020_0115 purāṇapuṃsā ṛṣiṇā mahātmanā
12,214.016d@020_0116 yudhiṣṭhira uvāca
12,214.016d@020_0116 mahāmunīnāṃ pravareṇa tad dhruvam
12,214.016d@020_0117 yad idaṃ tapa ity āhuḥ kiṃ tapaḥ saṃprakīrtitam
12,214.016d@020_0118 upavāsam athānyat tu vedācāram atho nu kim
12,214.016d@020_0119 bhīṣma uvāca
12,214.016d@020_0119 śāstraṃ tapo mahāprājña tan me brūhi pitāmaha
12,214.016d@020_0120 pakṣamāsopavāsādīn manyante vai tapodhanāḥ
12,214.016d@020_0121 vedavratādīni tapaḥ apare vedapāragāḥ
12,214.016d@020_0122 vedapārāyaṇaṃ cānye cāhus tattvam athāpare
12,214.016d@020_0123 yathāvihitam ācāras tapaḥ sarvaṃ vrataṃ gatāḥ
12,214.016d@020_0124 ātmavidyāvidhānaṃ yat tat tapaḥ parikīrtitam
12,214.016d@020_0125 tyāgas tapas tathā śāntis tapa indriyanigrahaḥ
12,214.016d@020_0126 brahmacaryaṃ tapaḥ proktam āhur evaṃ dvijātayaḥ
12,214.016d@020_0127 sadopavāso yo vidvān brahmacārī sadā bhavet
12,214.016d@020_0128 yo muniś ca sadā dhīmān vighasāśī vimatsaraḥ
12,214.016d@020_0129 tatas tv anantam apy āhur yo nityam atithipriyaḥ
12,214.016d@020_0130 nāntarāśīs tato nityam upavāsī mahāvrataḥ
12,214.016d@020_0131 ṛtugāmī tathā prokto vighasāśī smṛto budhaiḥ
12,214.016d@020_0132 bhṛtyaśeṣaṃ tu yo bhuṅkte yajñaśeṣaṃ tathāmṛtam
12,214.016d@020_0133 evaṃ nānārthasaṃyogaṃ tapaḥ śaśvad udāhṛtam
12,214.016d@020_0134 keṣāṃ lokā hy aparyantāḥ sarve satyavrate sthitāḥ
12,214.016d@020_0135 ye 'pi karmamayaṃ prāhus te dvijā brāhmaṇāḥ smṛtāḥ
12,214.016d@020_0136 ramante divyabhogaiś ca pūjitā hy apsarogaṇaiḥ
12,214.016d@020_0137 jñānātmakaṃ tapaḥśabdaṃ ye vadanti viniścitāḥ
12,214.016d@020_0138 te hy antarātmasadbhāvaṃ prapannā nṛpasattama
12,214.016d@020_0139 etat te nṛpaśārdūla proktaṃ yat pṛṣṭavān asi
12,214.016d@020_0140 yathāvastūni saṃjñāni vividhāni bhavanty uta
12,214.016d@020_0140 yudhiṣṭhira uvāca
12,214.016d@020_0141 pitāmaha mahāprājña rājādhīnā nṛpāḥ punaḥ
12,214.016d@020_0142 anyāni ca sahasrāṇi nāmāni vividhāni ca
12,214.016d@020_0143 pratiyogīni vai teṣāṃ channāny astamitāni ca
12,214.016d@020_0144 dṛḍhaṃ sarvaṃ prākṛtakam idaṃ sarvatra paśya vai
12,214.016d@020_0145 bhīṣma uvāca
12,214.016d@020_0145 tasmād yathāgataṃ rājan yathāruci nṛṇāṃ bhavet
12,214.016d@020_0146 asminn arthe purāvṛttaṃ śṛṇu rājan yudhiṣṭhira
12,214.016d@020_0147 brāhmaṇānāṃ samūhe tu yad uvāca suvarcalā
12,214.016d@020_0148 devalasya sutā vidvan sarvalakṣaṇaśobhitā
12,214.016d@020_0149 kanyā suvarcalā nāma yogabhāvitacetanā
12,214.016d@020_0150 hetunā kena jātā sā nirdvaṃdvā naṣṭasaṃśayā
12,214.016d@020_0151 sābravīt pitaraṃ vipraṃ varānveṣaṇatatparā
12,214.016d@020_0152 andhāya māṃ mahāprājña dehi vīkṣya sulocanam
12,214.016d@020_0153 pitovāca
12,214.016d@020_0153 evaṃ sma ca pitaḥ śaśvan mayedaṃ [prārthitaṃ] mune
12,214.016d@020_0154 na śakyaṃ prārthituṃ vatse tvayādya pratibhāti me
12,214.016d@020_0155 andhatānandhatā ceti vicāro mama jāyate
12,214.016d@020_0156 kanyovāca
12,214.016d@020_0156 unmatteva sute vākyaṃ bhāṣase pṛthulocane
12,214.016d@020_0157 nāham unmattabhūtādya buddhipūrvaṃ bravīmi te
12,214.016d@020_0158 viddhi vai tādṛśaṃ loke sa māṃ bhajati vedavit
12,214.016d@020_0159 yān yāṃs tvaṃ manyase dātuṃ māṃ dvijottama tān iha
12,214.016d@020_0160 ānayānyān mahābhāga hy ahaṃ drakṣyāmi teṣu tam
12,214.016d@020_0161 tatheti coktvā tāṃ vipraḥ preṣayām āsa śiṣyakān
12,214.016d@020_0162 ṛṣeḥ prabhāvaṃ dṛṣṭvā te kanyāyāś ca dvijottamāḥ
12,214.016d@020_0163 anekamunayo rājan saṃprāptā devalāśramam
12,214.016d@020_0164 tān āgatān athābhyarcya kanyām āha pitā mahān
12,214.016d@020_0165 yadīcchasi varaṃ bhadre taṃ vipraṃ varaya svayam
12,214.016d@020_0166 tatheti coktvā kalyāṇī taptahemanibhānanā
12,214.016d@020_0167 karasaṃmitamadhyāṅgī vākyam āha tapodhanāḥ
12,214.016d@020_0168 yady asti saṃmato vipro hy andho 'nandhaḥ sa me varaḥ
12,214.016d@020_0169 nocur viprā mahābhāgāṃ prativākyaṃ yayuś ca te
12,214.016d@020_0170 kanyā ca tiṣṭhatām atra pitur veśmani bhārata
12,214.016d@020_0171 śvetaketuḥ kahālasya śyālaḥ paramadharmavit
12,214.016d@020_0172 śrutvā brahmā tadāgamya kanyām āha mahīpate
12,214.016d@020_0173 so 'haṃ bhadre samāvṛttas tvayokto yaḥ purā dvijaḥ
12,214.016d@020_0174 suvarcalovāca
12,214.016d@020_0174 viśālanayanaṃ viddhi mām andho 'haṃ vṛṇīṣva mām
12,214.016d@020_0175 kathaṃ viśālanetro 'si kathaṃ vā tvam alocanaḥ
12,214.016d@020_0176 dvija uvāca
12,214.016d@020_0176 brūhi paścād ahaṃ vidvan parīkṣe tvāṃ dvijottama
12,214.016d@020_0177 pratiyogīni nāmāni channāny astamitāni ca
12,214.016d@020_0178 śabde sparśe tathā rūpe rase gandhe sahetukam
12,214.016d@020_0179 na me pravartate ceto na pratyakṣaṃ hi teṣu me
12,214.016d@020_0180 alocano 'haṃ tasmād dhi na gatir vidyate yataḥ
12,214.016d@020_0181 yena paśyati suśroṇi bhāṣate spṛśate punaḥ
12,214.016d@020_0182 bhujyate ghrāyate nityaṃ śṛṇoti manute tathā
12,214.016d@020_0183 tac cakṣur vidyate mahyaṃ yena paśyati vai sphuṭam
12,214.016d@020_0184 sulocano 'haṃ bhadre vai pṛccha vā kiṃ vadāmi te
12,214.016d@020_0185 sarvam asmin na me 'vidyā vidvān hi paramārthataḥ
12,214.016d@020_0186 sā viśuddhā tato bhūtvā śvetaketuṃ mahāmunim
12,214.016d@020_0187 praṇamya pūjayām āsa tāṃ bhāryāṃ sa ca labdhavān
12,214.016d@020_0188 vairāgyasaṃyutā kanyā tādṛśaṃ patim uttamam
12,214.016d@020_0189 prāptā rājan mahāprājña tasmād arthaḥ pṛthak pṛthak
12,214.016d@020_0190 etat te kathitaṃ rājan kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
12,215.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,215.001a yad idaṃ karma loke 'smiñ śubhaṃ vā yadi vāśubham
12,215.001c puruṣaṃ yojayaty eva phalayogena bhārata
12,215.002a kartā svit tasya puruṣa utāho neti saṃśayaḥ
12,215.002c etad icchāmi tattvena tvattaḥ śrotuṃ pitāmaha
12,215.003 bhīṣma uvāca
12,215.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,215.003c prahrādasya ca saṃvādam indrasya ca yudhiṣṭhira
12,215.004a asaktaṃ dhūtapāpmānaṃ kule jātaṃ bahuśrutam
12,215.004c astambham anahaṃkāraṃ sattvasthaṃ samaye ratam
12,215.005a tulyanindāstutiṃ dāntaṃ śūnyāgāraniveśanam
12,215.005c carācarāṇāṃ bhūtānāṃ viditaprabhavāpyayam
12,215.006a akrudhyantam ahṛṣyantam apriyeṣu priyeṣu ca
12,215.006c kāñcane vātha loṣṭe vā ubhayoḥ samadarśanam
12,215.007a ātmaniḥśreyasajñāne dhīraṃ niścitaniścayam
12,215.007c parāvarajñaṃ bhūtānāṃ sarvajñaṃ samadarśanam
12,215.007d*0633_01 avyaktātmani govinde vāsudeve mahātmani
12,215.007d*0633_02 hṛdayena samāviṣṭaṃ sarvabhāvapriyaṃkaram
12,215.007d*0634_01 bhaktaṃ bhāgavataṃ nityaṃ nārāyaṇaparāyaṇam
12,215.007d*0634_02 dhyāyantaṃ paramātmānaṃ hiraṇyakaśipoḥ sutam
12,215.008a śakraḥ prahrādam āsīnam ekānte saṃyatendriyam
12,215.008c bubhutsamānas tat prajñām abhigamyedam abravīt
12,215.009a yaiḥ kaiś cit saṃmato loke guṇaiḥ syāt puruṣo nṛṣu
12,215.009c bhavaty anapagān sarvāṃs tān guṇāṃl lakṣayāmahe
12,215.010a atha te lakṣyate buddhiḥ samā bālajanair iha
12,215.010c ātmānaṃ manyamānaḥ sañ śreyaḥ kim iha manyase
12,215.011a baddhaḥ pāśaiś cyutaḥ sthānād dviṣatāṃ vaśam āgataḥ
12,215.011c śriyā vihīnaḥ prahrāda śocitavye na śocasi
12,215.012a prajñālābhāt tu daiteya utāho dhṛtimattayā
12,215.012c prahrāda svastharūpo 'si paśyan vyasanam ātmanaḥ
12,215.013a iti saṃcoditas tena dhīro niścitaniścayaḥ
12,215.013c uvāca ślakṣṇayā vācā svāṃ prajñām anuvarṇayan
12,215.014a pravṛttiṃ ca nivṛttiṃ ca bhūtānāṃ yo na budhyate
12,215.014c tasya stambho bhaved bālyān nāsti stambho 'nupaśyataḥ
12,215.014d*0635_01 gahanaṃ sarvabhūtānāṃ dhyeyaṃ nityaṃ sanātanam
12,215.014d*0635_02 anigraham anaupamyaṃ sarvākāraṃ parātparam
12,215.014d*0635_03 sarvāvaraṇasaṃbhūtaṃ tasmād etat pravartate
12,215.014d*0635_04 tanmayā api saṃpaśya nānālakṣaṇalakṣitāḥ
12,215.014d*0635_05 sa vai pāti jagatsraṣṭā viṣṇur ity abhiśabditaḥ
12,215.014d*0635_06 punar darśati saṃprāpte ........ sureśvaraḥ (sic)
12,215.015a svabhāvāt saṃpravartante nivartante tathaiva ca
12,215.015c sarve bhāvās tathābhāvāḥ puruṣārtho na vidyate
12,215.016a puruṣārthasya cābhāve nāsti kaś cit svakārakaḥ
12,215.016c svayaṃ tu kurvatas tasya jātu māno bhaved iha
12,215.017a yas tu kartāram ātmānaṃ manyate sādhvasādhunoḥ
12,215.017c tasya doṣavatī prajñā svamūrtyajñeti me matiḥ
12,215.018a yadi syāt puruṣaḥ kartā śakrātmaśreyase dhruvam
12,215.018c ārambhās tasya sidhyeran na ca jātu parābhavet
12,215.019a aniṣṭasya hi nirvṛttir anivṛttiḥ priyasya ca
12,215.019c lakṣyate yatamānānāṃ puruṣārthas tataḥ kutaḥ
12,215.020a aniṣṭasyābhinirvṛttim iṣṭasaṃvṛttim eva ca
12,215.020c aprayatnena paśyāmaḥ keṣāṃ cit tat svabhāvataḥ
12,215.021a pratirūpadharāḥ ke cid dṛśyante buddhisattamāḥ
12,215.021c virūpebhyo 'lpabuddhibhyo lipsamānā dhanāgamam
12,215.022a svabhāvapreritāḥ sarve niviśante guṇā yadā
12,215.022c śubhāśubhās tadā tatra tasya kiṃ mānakāraṇam
12,215.023a svabhāvād eva tat sarvam iti me niścitā matiḥ
12,215.023c ātmapratiṣṭhitā prajñā mama nāsti tato 'nyathā
12,215.024a karmajaṃ tv iha manye 'haṃ phalayogaṃ śubhāśubham
12,215.024c karmaṇāṃ viṣayaṃ kṛtsnam ahaṃ vakṣyāmi tac chṛṇu
12,215.025a yathā vedayate kaś cid odanaṃ vāyaso vadan
12,215.025c evaṃ sarvāṇi karmāṇi svabhāvasyaiva lakṣaṇam
12,215.026a vikārān eva yo veda na veda prakṛtiṃ parām
12,215.026c tasya stambho bhaved bālyān nāsti stambho 'nupaśyataḥ
12,215.027a svabhāvabhāvino bhāvān sarvān eveha niścaye
12,215.027c budhyamānasya darpo vā māno vā kiṃ kariṣyati
12,215.028a veda dharmavidhiṃ kṛtsnaṃ bhūtānāṃ cāpy anityatām
12,215.028c tasmāc chakra na śocāmi sarvaṃ hy evedam antavat
12,215.029a nirmamo nirahaṃkāro nirīho muktabandhanaḥ
12,215.029c svastho 'vyapetaḥ paśyāmi bhūtānāṃ prabhavāpyayau
12,215.030a kṛtaprajñasya dāntasya vitṛṣṇasya nirāśiṣaḥ
12,215.030c nāyāso vidyate śakra paśyato lokavidyayā
12,215.031a prakṛtau ca vikāre ca na me prītir na ca dviṣe
12,215.031c dveṣṭāraṃ na ca paśyāmi yo mamādya mamāyate
12,215.032a nordhvaṃ nāvāṅ na tiryak ca na kva cic chakra kāmaye
12,215.032c na vijñāne na vijñeye nājñāne śarma vidyate
12,215.033 śakra uvāca
12,215.033a yenaiṣā labhyate prajñā yena śāntir avāpyate
12,215.033c prabrūhi tam upāyaṃ me samyak prahrāda pṛcchate
12,215.034 prahrāda uvāca
12,215.034a ārjavenāpramādena prasādenātmavattayā
12,215.034c vṛddhaśuśrūṣayā śakra puruṣo labhate mahat
12,215.035a svabhāvāl labhate prajñāṃ śāntim eti svabhāvataḥ
12,215.035c svabhāvād eva tat sarvaṃ yat kiṃ cid anupaśyasi
12,215.035d@021_0001 naivāntaraṃ vijānāti śrutvā gurumukhāt tataḥ
12,215.035d@021_0002 vākyaṃ vākyārthavijñānam ālokya manasā yatiḥ
12,215.035d@021_0003 vivekapratyayāpannam ātmānam anupaśyati
12,215.035d@021_0004 virajyati tato bhītyā parameśvaram ṛcchati
12,215.035d@021_0005 trātāraṃ sarvaduḥkhānāṃ tat sukhānveṣaṇaṃ yathā
12,215.035d@021_0006 karoti sadbhiḥ saṃsargamalaṃ santaḥ sukhāya vai
12,215.035d@021_0007 satāṃ sakāśād ājñāya mārgaṃ lakṣaṇavattayā
12,215.035d@021_0008 sarvasaṅgavinirmuktaḥ paramātmānam ṛcchati
12,215.035d@021_0009 viṣayecchākṛto dharmaṃ[rmaḥ] sarajasko bhayāvahaḥ
12,215.035d@021_0010 dharmahānim avāpnoti kramāt tena naraḥ punaḥ
12,215.035d@021_0011 bhaktihīno bhavaty eva paramātmani cācyuta
12,215.035d@021_0012 vācake vāpi ca sthānaṃ na hanty eva vimocitaḥ
12,215.035d@021_0013 sārkṣye (sic) cāsya ratir nityaṃ saṃsāre ca ratir bhavet
12,215.035d@021_0014 tasya nityam avijñānād ātmā caiva na sidhyati
12,215.035d@021_0015 unmattavṛttir bhavati kramād evaṃ pravartate
12,215.035d@021_0016 āśaucaṃ vardhate nityaṃ na śāmyati kathaṃ cana
12,215.035d@021_0017 viṣaye cānvitasyāsya mokṣavāñchā na jāyate
12,215.035d@021_0018 hetvābhāseṣu saṃlīnaḥ stauti vaiṣayikān guṇān
12,215.035d@021_0019 na śāstrāṇi śṛṇoty eva mānadarpasamanvitaḥ
12,215.035d@021_0020 svataḥsiddhaṃ na bhogas taṃ svataḥsiddhaṃ na vetti ca
12,215.035d@021_0021 cidrūpadhāraṇaṃ caiva paraṃ vastu athāvyayam
12,215.035d@021_0022 nānāyonigatas tena bhrāmyamāṇaḥ svakarmabhiḥ
12,215.035d@021_0023 tīrṇapāraṃ na jānāti mahāmohasamanvitaḥ
12,215.035d@021_0024 ācāryasaṃśrayād vidyād vinayaṃ samupāgataḥ
12,215.035d@021_0025 anukūleṣu dharmeṣu cinoty enaṃ tatas tataḥ
12,215.035d@021_0026 ācārya iti ca khyātas tenāsau balavṛtrahan
12,215.035d@021_0027 niyatenaiva sadbhāvas tena janmāntarādiṣu
12,215.035d@021_0028 karmasaṃcayatūlaughaḥ kṣipyate jñānavāyunā
12,215.035d@021_0029 evaṃ yuktasamācāraḥ saṃsāravinivartakaḥ
12,215.035d@021_0030 anukūlavṛttiṃ satataṃ chinatty eva bhṛgur yathā
12,215.035d@021_0031 yena cāyaṃ samāpanno vaitṛṣṇyaṃ nādhigacchati
12,215.035d@021_0032 abhyantaraḥ smṛtaḥ śakra tatsāmyaṃ parivarjayet
12,215.035d@021_0033 prathamaṃ tatkṛtenaiva karmaṇā parimṛ[ga]cchati
12,215.035d@021_0034 dvitīyaṃ svapnayogaṃ ca karmaṇā parigacchati
12,215.035d@021_0035 etair akṣaiḥ samāpannaḥ pratyakṣo 'sau samāsthitaḥ
12,215.035d@021_0036 suṣuptyākhyas turīyo 'sau na ca hy āvaraṇānvitaḥ
12,215.035d@021_0037 lokavṛttyā tam īśānaṃ yajañ juhvan yamī bhavet
12,215.035d@021_0038 ātmany āyāsayogena niṣkriyaḥ sa parāt param
12,215.035d@021_0039 āyāme tāṃ vijānāti māyaiṣā paramātmanaḥ
12,215.035d@021_0040 prātibhāsikasāmānyād buddher yā saṃvidātmikā
12,215.035d@021_0041 sphuliṅgasattvasadṛśād agnibhāvo yathā bhavet
12,215.035d@021_0042 śiśūnām evam ajñānām ātmabhāvo 'nyathā smṛtaḥ
12,215.035d@021_0043 sādhye 'py avastubhūtākhye mitrāmitrādayaḥ kutaḥ
12,215.035d@021_0044 tadabhāve tu śokādyā na vartante sureśvara
12,215.035d@021_0045 evaṃ budhyasva bhagavan samabuddhiṃ samanviyāt
12,215.035d@021_0046 upāyam etad ākhyātaṃ mā vakraṃ gaccha devapa
12,215.035d@021_0047 jñānena paśyate karma jñānināṃ na pravartakam
12,215.035d@021_0048 yāvad ārabdham asyeha tāvan naivopaśāmyati
12,215.035d@021_0049 tadante taṃ prayāty eva na vidvān iti me matiḥ
12,215.035d@021_0050 yad asya vācakaṃ vakṣye tasmād etad bhavet sadā
12,215.035d@021_0051 tena tena ca bhāvena apāyaṃ tatra paśyati
12,215.035d@021_0052 sthānabhedeṣu vāg eṣā tālusaṃsthā yathā tathā
12,215.035d@021_0053 tadvad buddhigatā hy arthā buddhim ātmagataṃ sadā
12,215.035d@021_0054 samastasaṃkalpaviśeṣamuktaṃ
12,215.035d@021_0055 paraṃ parāṇāṃ paramaṃ mahātmā
12,215.035d@021_0056 trayyantavidbhiḥ parigīyate 'sau
12,215.035d@021_0057 viṣṇur vibhur vāsti guṇo na nityam
12,215.035d@021_0058 varṇeṣu lokeṣu viśeṣaṇeṣu
12,215.035d@021_0059 sa vāsudevo vasanān mahātmā
12,215.035d@021_0060 guṇānurūpaṃ sa ca karmarūpaṃ
12,215.035d@021_0061 dadāti sarvasya samastarūpam
12,215.035d@021_0062 na saṃdṛśe tiṣṭhati rūpam asya
12,215.035d@021_0063 na cakṣuṣā paśyati kaś cid enam
12,215.035d@021_0064 bhaktyā ca dhṛtyā sa samāhitātmā
12,215.035d@021_0065 jñānasvarūpaṃ paripaśyatīha
12,215.035d@021_0066 vadanti tan me bhagavān dadau sa
12,215.035d@021_0067 sa eva śeṣaṃ maghavān mahātmā
12,215.035d@021_0068 evaṃ mamopāyam avehi śakra
12,215.035d@021_0069 tasmāl loko nāsti mahyaṃ sadaiva
12,215.036 bhīṣma uvāca
12,215.036a ity ukto daityapatinā śakro vismayam āgamat
12,215.036c prītimāṃś ca tadā rājaṃs tad vākyaṃ pratyapūjayat
12,215.037a sa tadābhyarcya daityendraṃ trailokyapatir īśvaraḥ
12,215.037c asurendram upāmantrya jagāma svaṃ niveśanam
12,216.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,216.001a yayā buddhyā mahīpālo bhraṣṭaśrīr vicaren mahīm
12,216.001c kāladaṇḍaviniṣpiṣṭas tan me brūhi pitāmaha
12,216.002 bhīṣma uvāca
12,216.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,216.002c vāsavasya ca saṃvādaṃ baler vairocanasya ca
12,216.003a pitāmaham upāgatya praṇipatya kṛtāñjaliḥ
12,216.003c sarvān evāsurāñ jitvā baliṃ papraccha vāsavaḥ
12,216.004a yasya sma dadato vittaṃ na kadā cana hīyate
12,216.004c taṃ baliṃ nādhigacchāmi brahmann ācakṣva me balim
12,216.005a sa eva hy astam ayate sa sma vidyotate diśaḥ
12,216.005c sa varṣati sma varṣāṇi yathākālam atandritaḥ
12,216.005e taṃ baliṃ nādhigacchāmi brahmann ācakṣva me balim
12,216.006a sa vāyur varuṇaś caiva sa raviḥ sa ca candramāḥ
12,216.006c so 'gnis tapati bhūtāni pṛthivī ca bhavaty uta
12,216.006e taṃ baliṃ nādhigacchāmi brahmann ācakṣva me balim
12,216.007 brahmovāca
12,216.007a naitat te sādhu maghavan yad etad anupṛcchasi
12,216.007c pṛṣṭas tu nānṛtaṃ brūyāt tasmād vakṣyāmi te balim
12,216.008a uṣṭreṣu yadi vā goṣu khareṣv aśveṣu vā punaḥ
12,216.008c variṣṭho bhavitā jantuḥ śūnyāgāre śacīpate
12,216.009 śakra uvāca
12,216.009a yadi sma balinā brahmañ śūnyāgāre sameyivān
12,216.009c hanyām enaṃ na vā hanyāṃ tad brahmann anuśādhi mām
12,216.010 brahmovāca
12,216.010a mā sma śakra baliṃ hiṃsīr na balir vadham arhati
12,216.010c nyāyāṃs tu śakra praṣṭavyas tvayā vāsava kāmyayā
12,216.011 bhīṣma uvāca
12,216.011a evam ukto bhagavatā mahendraḥ pṛthivīṃ tadā
12,216.011c cacārairāvataskandham adhiruhya śriyā vṛtaḥ
12,216.012a tato dadarśa sa baliṃ kharaveṣeṇa saṃvṛtam
12,216.012c yathākhyātaṃ bhagavatā śūnyāgārakṛtālayam
12,216.013 śakra uvāca
12,216.013a kharayonim anuprāptas tuṣabhakṣo 'si dānava
12,216.013c iyaṃ te yonir adhamā śocasy āho na śocasi
12,216.014a adṛṣṭaṃ bata paśyāmi dviṣatāṃ vaśam āgatam
12,216.014c śriyā vihīnaṃ mitraiś ca bhraṣṭavīryaparākramam
12,216.015a yat tad yānasahasreṇa jñātibhiḥ parivāritaḥ
12,216.015c lokān pratāpayan sarvān yāsy asmān avitarkayan
12,216.016a tvanmukhāś caiva daiteyā vyatiṣṭhaṃs tava śāsane
12,216.016c akṛṣṭapacyā pṛthivī tavaiśvarye babhūva ha
12,216.016e idaṃ ca te 'dya vyasanaṃ śocasy āho na śocasi
12,216.017a yadātiṣṭhaḥ samudrasya pūrvakūle vilelihan
12,216.017c jñātibhyo vibhajan vittaṃ tadāsīt te manaḥ katham
12,216.018a yat te sahasrasamitā nanṛtur devayoṣitaḥ
12,216.018c bahūni varṣapūgāni vihāre dīpyataḥ śriyā
12,216.019a sarvāḥ puṣkaramālinyaḥ sarvāḥ kāñcanasaprabhāḥ
12,216.019c katham adya tadā caiva manas te dānaveśvara
12,216.020a chatraṃ tavāsīt sumahat sauvarṇaṃ maṇibhūṣitam
12,216.020c nanṛtur yatra gandharvāḥ ṣaṭsahasrāṇi saptadhā
12,216.021a yūpas tavāsīt sumahān yajataḥ sarvakāñcanaḥ
12,216.021c yatrādadaḥ sahasrāṇām ayutāni gavāṃ daśa
12,216.021d*0636_01 anantaraṃ sahasreṇa tadāsīd daitya kā matiḥ
12,216.022a yadā tu pṛthivīṃ sarvāṃ yajamāno 'nuparyayāḥ
12,216.022c śamyākṣepeṇa vidhinā tadāsīt kiṃ nu te hṛdi
12,216.023a na te paśyāmi bhṛṅgāraṃ na chatraṃ vyajanaṃ na ca
12,216.023c brahmadattāṃ ca te mālāṃ na paśyāmy asurādhipa
12,216.023d*0637_00 bhīṣma uvāca
12,216.023d*0637_01 tataḥ prahasya sa balir vāsavena samīritam
12,216.023d*0637_02 niśamya mānagambhīraṃ surarājam athābravīt
12,216.023d*0637_03 aho hi tava bāliśyam iha devagaṇādhipa
12,216.023d*0637_04 ayuktaṃ devarājasya tava kaṣṭam idaṃ vacaḥ
12,216.024 balir uvāca
12,216.024a na tvaṃ paśyasi bhṛṅgāraṃ na chatraṃ vyajanaṃ na ca
12,216.024c brahmadattāṃ ca me mālāṃ na tvaṃ drakṣyasi vāsava
12,216.025a guhāyāṃ nihitāni tvaṃ mama ratnāni pṛcchasi
12,216.025c yadā me bhavitā kālas tadā tvaṃ tāni drakṣyasi
12,216.025d*0638_01 na jānīṣe bhavān siddhiṃ śubhāṅgasvarūparūpiṇīm
12,216.025d*0638_02 kālena bhavitā sarvo nātra gacchati vāsava
12,216.026a na tv etad anurūpaṃ te yaśaso vā kulasya vā
12,216.026c samṛddhārtho 'samṛddhārthaṃ yan māṃ katthitum icchasi
12,216.027a na hi duḥkheṣu śocanti na prahṛṣyanti carddhiṣu
12,216.027c kṛtaprajñā jñānatṛptāḥ kṣāntāḥ santo manīṣiṇaḥ
12,216.028a tvaṃ tu prākṛtayā buddhyā puraṃdara vikatthase
12,216.028c yadāham iva bhāvī tvaṃ tadā naivaṃ vadiṣyasi
12,216.028d*0639_01 aiśvaryamadamohena sa tvaṃ kiṃ nānubudhyase
12,216.028d*0639_02 kālena budhyase rājan vinipātena yojitaḥ
12,217.001 bhīṣma uvāca
12,217.001a punar eva tu taṃ śakraḥ prahasann idam abravīt
12,217.001c niḥśvasantaṃ yathā nāgaṃ pravyāhārāya bhārata
12,217.002a yat tad yānasahasreṇa jñātibhiḥ parivāritaḥ
12,217.002c lokān pratāpayan sarvān yāsy asmān avitarkayan
12,217.003a dṛṣṭvā sukṛpaṇāṃ cemām avasthām ātmano bale
12,217.003c jñātimitraparityaktaḥ śocasy āho na śocasi
12,217.004a prītiṃ prāpyātulāṃ pūrvaṃ lokāṃś cātmavaśe sthitān
12,217.004c vinipātam imaṃ cādya śocasy āho na śocasi
12,217.005 balir uvāca
12,217.005*0640_01 garvaṃ hitvā tathā mānaṃ devarāja śṛṇuṣva me
12,217.005*0640_02 mayā ca tvānu sadbhāvaṃ pūrvam ācaritaṃ mahat
12,217.005*0640_03 avaśyakālaparyāyam ātmanaḥ parivartanam
12,217.005*0640_04 avidaṃl lokamāhātmya * * * * * * * *
12,217.005a anityam upalakṣyedaṃ kālaparyāyam ātmanaḥ
12,217.005c tasmāc chakra na śocāmi sarvaṃ hy evedam antavat
12,217.006a antavanta ime dehā bhūtānām amarādhipa
12,217.006c tena śakra na śocāmi nāparādhād idaṃ mama
12,217.007a jīvitaṃ ca śarīraṃ ca pretya vai saha jāyate
12,217.007c ubhe saha vivardhete ubhe saha vinaśyataḥ
12,217.008a tad īdṛśam idaṃ bhāvam avaśaḥ prāpya kevalam
12,217.008c yady evam abhijānāmi kā vyathā me vijānataḥ
12,217.009a bhūtānāṃ nidhanaṃ niṣṭhā srotasām iva sāgaraḥ
12,217.009c naitat samyag vijānanto narā muhyanti vajrabhṛt
12,217.010a ye tv evaṃ nābhijānanti rajomohaparāyaṇāḥ
12,217.010c te kṛcchraṃ prāpya sīdanti buddhir yeṣāṃ praṇaśyati
12,217.011a buddhilābhe hi puruṣaḥ sarvaṃ nudati kilbiṣam
12,217.011c vipāpmā labhate sattvaṃ sattvasthaḥ saṃprasīdati
12,217.012a tatas tu ye nivartante jāyante vā punaḥ punaḥ
12,217.012c kṛpaṇāḥ paritapyante te 'narthaiḥ paricoditāḥ
12,217.013a arthasiddhim anarthaṃ ca jīvitaṃ maraṇaṃ tathā
12,217.013c sukhaduḥkhaphalaṃ caiva na dveṣmi na ca kāmaye
12,217.014a hataṃ hanti hato hy eva yo naro hanti kaṃ cana
12,217.014c ubhau tau na vijānīto yaś ca hanti hataś ca yaḥ
12,217.015a hatvā jitvā ca maghavan yaḥ kaś cit puruṣāyate
12,217.015c akartā hy eva bhavati kartā tv eva karoti tat
12,217.016a ko hi lokasya kurute vināśaprabhavāv ubhau
12,217.016c kṛtaṃ hi tat kṛtenaiva kartā tasyāpi cāparaḥ
12,217.017a pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
12,217.017c etadyonīni bhūtāni tatra kā paridevanā
12,217.018a mahāvidyo 'lpavidyaś ca balavān durbalaś ca yaḥ
12,217.018c darśanīyo virūpaś ca subhago durbhagaś ca yaḥ
12,217.019a sarvaṃ kālaḥ samādatte gambhīraḥ svena tejasā
12,217.019c tasmin kālavaśaṃ prāpte kā vyathā me vijānataḥ
12,217.020a dagdham evānudahati hatam evānuhanti ca
12,217.020c naśyate naṣṭam evāgre labdhavyaṃ labhate naraḥ
12,217.021a nāsya dvīpaḥ kutaḥ pāraṃ nāvāraḥ saṃpradṛśyate
12,217.021c nāntam asya prapaśyāmi vidher divyasya cintayan
12,217.022a yadi me paśyataḥ kālo bhūtāni na vināśayet
12,217.022c syān me harṣaś ca darpaś ca krodhaś caiva śacīpate
12,217.023a tuṣabhakṣaṃ tu māṃ jñātvā praviviktajane gṛhe
12,217.023c bibhrataṃ gārdabhaṃ rūpam ādiśya parigarhase
12,217.024a icchann ahaṃ vikuryāṃ hi rūpāṇi bahudhātmanaḥ
12,217.024c vibhīṣaṇāni yānīkṣya palāyethās tvam eva me
12,217.025a kālaḥ sarvaṃ samādatte kālaḥ sarvaṃ prayacchati
12,217.025c kālena vidhṛtaṃ sarvaṃ mā kṛthāḥ śakra pauruṣam
12,217.026a purā sarvaṃ pravyathate mayi kruddhe puraṃdara
12,217.026b*0641_01 vidravanti tvayā sārdhaṃ sarva eva divaukasaḥ
12,217.026c avaimi tv asya lokasya dharmaṃ śakra sanātanam
12,217.027a tvam apy evam apekṣasva mātmanā vismayaṃ gamaḥ
12,217.027c prabhavaś ca prabhāvaś ca nātmasaṃsthaḥ kadā cana
12,217.028a kaumāram eva te cittaṃ tathaivādya yathā purā
12,217.028c samavekṣasva maghavan buddhiṃ vindasva naiṣṭhikīm
12,217.029a devā manuṣyāḥ pitaro gandharvoragarākṣasāḥ
12,217.029c āsan sarve mama vaśe tat sarvaṃ vettha vāsava
12,217.030a namas tasyai diśe 'py astu yasyāṃ vairocano baliḥ
12,217.030c iti mām abhyapadyanta buddhimātsaryamohitāḥ
12,217.031a nāhaṃ tad anuśocāmi nātmabhraṃśaṃ śacīpate
12,217.031c evaṃ me niścitā buddhiḥ śāstus tiṣṭhāmy ahaṃ vaśe
12,217.032a dṛśyate hi kule jāto darśanīyaḥ pratāpavān
12,217.032c duḥkhaṃ jīvan sahāmātyo bhavitavyaṃ hi tat tathā
12,217.033a dauṣkuleyas tathā mūḍho durjātaḥ śakra dṛśyate
12,217.033c sukhaṃ jīvan sahāmātyo bhavitavyaṃ hi tat tathā
12,217.034a kalyāṇī rūpasaṃpannā durbhagā śakra dṛśyate
12,217.034c alakṣaṇā virūpā ca subhagā śakra dṛśyate
12,217.035a naitad asmatkṛtaṃ śakra naitac chakra tvayā kṛtam
12,217.035c yat tvam evaṃgato vajrin yad vāpy evaṃgatā vayam
12,217.036a na karma tava nānyeṣāṃ kuto mama śatakrato
12,217.036c ṛddhir vāpy atha vā narddhiḥ paryāyakṛtam eva tat
12,217.037a paśyāmi tvā virājantaṃ devarājam avasthitam
12,217.037c śrīmantaṃ dyutimantaṃ ca garjantaṃ ca mamopari
12,217.038a etac caivaṃ na cet kālo mām ākramya sthito bhavet
12,217.038c pātayeyam ahaṃ tvādya savajram api muṣṭinā
12,217.039a na tu vikramakālo 'yaṃ kṣamākālo 'yam āgataḥ
12,217.039c kālaḥ sthāpayate sarvaṃ kālaḥ pacati vai tathā
12,217.040a māṃ ced abhyāgataḥ kālo dānaveśvaram ūrjitam
12,217.040c garjantaṃ pratapantaṃ ca kam anyaṃ nāgamiṣyati
12,217.041a dvādaśānāṃ hi bhavatām ādityānāṃ mahātmanām
12,217.041c tejāṃsy ekena sarveṣāṃ devarāja hṛtāni me
12,217.042a aham evodvahāmy āpo visṛjāmi ca vāsava
12,217.042c tapāmi caiva trailokyaṃ vidyotāmy aham eva ca
12,217.043a saṃrakṣāmi vilumpāmi dadāmy aham athādade
12,217.043c saṃyacchāmi niyacchāmi lokeṣu prabhur īśvaraḥ
12,217.044a tad adya vinivṛttaṃ me prabhutvam amarādhipa
12,217.044c kālasainyāvagāḍhasya sarvaṃ na pratibhāti me
12,217.045a nāhaṃ kartā na caiva tvaṃ nānyaḥ kartā śacīpate
12,217.045c paryāyeṇa hi bhujyante lokāḥ śakra yadṛcchayā
12,217.046a māsārdhamāsaveśmānam ahorātrābhisaṃvṛtam
12,217.046c ṛtudvāraṃ varṣamukham āhur vedavido janāḥ
12,217.047a āhuḥ sarvam idaṃ cintyaṃ janāḥ ke cin manīṣayā
12,217.047b*0642_01 anityaṃ pañcavarṣāṇi ṣaṣṭho dṛśyati dehinām
12,217.047c asyāḥ pañcaiva cintāyāḥ paryeṣyāmi ca pañcadhā
12,217.047d*0643_01 tatas tāni na paśyāmi kāle tam api vṛtrahan
12,217.048a gambhīraṃ gahanaṃ brahma mahat toyārṇavaṃ yathā
12,217.048c anādinidhanaṃ cāhur akṣaraṃ param eva ca
12,217.049a sattveṣu liṅgam āveśya naliṅgam api tat svayam
12,217.049c manyante dhruvam evainaṃ ye narās tattvadarśinaḥ
12,217.050a bhūtānāṃ tu viparyāsaṃ manyate gatavān iti
12,217.050c na hy etāvad bhaved gamyaṃ na yasmāt prakṛteḥ paraḥ
12,217.051a gatiṃ hi sarvabhūtānām agatvā kva gamiṣyasi
12,217.051c yo dhāvatā na hātavyas tiṣṭhann api na hīyate
12,217.051e tam indriyāṇi sarvāṇi nānupaśyanti pañcadhā
12,217.052a āhuś cainaṃ ke cid agniṃ ke cid āhuḥ prajāpatim
12,217.052c ṛtumāsārdhamāsāṃś ca divasāṃs tu kṣaṇāṃs tathā
12,217.053a pūrvāhṇam aparāhṇaṃ ca madhyāhnam api cāpare
12,217.053c muhūrtam api caivāhur ekaṃ santam anekadhā
12,217.053e taṃ kālam avajānīhi yasya sarvam idaṃ vaśe
12,217.054a bahūnīndrasahasrāṇi samatītāni vāsava
12,217.054c balavīryopapannāni yathaiva tvaṃ śacīpate
12,217.055a tvām apy atibalaṃ śakraṃ devarājaṃ balotkaṭam
12,217.055c prāpte kāle mahāvīryaḥ kālaḥ saṃśamayiṣyati
12,217.056a ya idaṃ sarvam ādatte tasmāc chakra sthiro bhava
12,217.056c mayā tvayā ca pūrvaiś ca na sa śakyo 'tivartitum
12,217.057a yām etāṃ prāpya jānīṣe rājaśriyam anuttamām
12,217.057c sthitā mayīti tan mithyā naiṣā hy ekatra tiṣṭhati
12,217.058a sthitā hīndrasahasreṣu tvad viśiṣṭatameṣv iyam
12,217.058c māṃ ca lolā parityajya tvām agād vibudhādhipa
12,217.059a maivaṃ śakra punaḥ kārṣīḥ śānto bhavitum arhasi
12,217.059c tvām apy evaṃgataṃ tyaktvā kṣipram anyaṃ gamiṣyati
12,217.059d*0644_01 kālena coditā śakra mā te garvaḥ śatakrato
12,217.059d*0644_02 kṣamasva kālayogaṃ tam āgataṃ viddhi devapa
12,217.059d*0644_03 nirlajjaś caiva kasmāt tvaṃ devarāja vikatthase
12,217.059d*0644_04 sarvāsurāṇām adhipaḥ sarvadevabhayaṃkaraḥ
12,217.059d*0644_05 jitavān brahmaṇo lokaṃ ko vidyād āgataṃ gatim
12,218.001 bhīṣma uvāca
12,218.001a śatakratur athāpaśyad baler dīptāṃ mahātmanaḥ
12,218.001c svarūpiṇīṃ śarīrād dhi tadā niṣkrāmatīṃ śriyam
12,218.002a tāṃ dīptāṃ prabhayā dṛṣṭvā bhagavān pākaśāsanaḥ
12,218.002c vismayotphullanayano baliṃ papraccha vāsavaḥ
12,218.003a bale keyam apakrāntā rocamānā śikhaṇḍinī
12,218.003c tvattaḥ sthitā sakeyūrā dīpyamānā svatejasā
12,218.004 balir uvāca
12,218.004a na hīmām āsurīṃ vedmi na daivīṃ na ca mānuṣīm
12,218.004c tvam evaināṃ pṛccha mā vā yatheṣṭaṃ kuru vāsava
12,218.005 śakra uvāca
12,218.005a kā tvaṃ baler apakrāntā rocamānā śikhaṇḍinī
12,218.005c ajānato mamācakṣva nāmadheyaṃ śucismite
12,218.006a kā tvaṃ tiṣṭhasi māyeva dīpyamānā svatejasā
12,218.006c hitvā daityeśvaraṃ subhru tan mamācakṣva tattvataḥ
12,218.007 śrīr uvāca
12,218.007a na mā virocano veda na mā vairocano baliḥ
12,218.007c āhur māṃ duḥsahety evaṃ vidhitseti ca māṃ viduḥ
12,218.008a bhūtir lakṣmīti mām āhuḥ śrīr ity evaṃ ca vāsava
12,218.008c tvaṃ māṃ śakra na jānīṣe sarve devā na māṃ viduḥ
12,218.009 śakra uvāca
12,218.009a kim idaṃ tvaṃ mama kṛte utāho balinaḥ kṛte
12,218.009b*0645_01 yad guṇeṣu ca lubdhāsi baler apanayas tu kaḥ
12,218.009c duḥsahe vijahāsy enaṃ cirasaṃvāsinī satī
12,218.010 śrīr uvāca
12,218.010a na dhātā na vidhātā māṃ vidadhāti kathaṃ cana
12,218.010c kālas tu śakra paryāyān mainaṃ śakrāvamanyathāḥ
12,218.011 śakra uvāca
12,218.011a kathaṃ tvayā balis tyaktaḥ kimarthaṃ vā śikhaṇḍini
12,218.011c kathaṃ ca māṃ na jahyās tvaṃ tan me brūhi śucismite
12,218.012 śrīr uvāca
12,218.012a satye sthitāsmi dāne ca vrate tapasi caiva hi
12,218.012c parākrame ca dharme ca parācīnas tato baliḥ
12,218.013a brahmaṇyo 'yaṃ sadā bhūtvā satyavādī jitendriyaḥ
12,218.013c abhyasūyad brāhmaṇān vai ucchiṣṭaś cāspṛśad ghṛtam
12,218.014a yajñaśīlaḥ purā bhūtvā mām eva yajatety ayam
12,218.014c provāca lokān mūḍhātmā kālenopanipīḍitaḥ
12,218.015a apākṛtā tataḥ śakra tvayi vatsyāmi vāsava
12,218.015c apramattena dhāryāsmi tapasā vikrameṇa ca
12,218.016 śakra uvāca
12,218.016a asti devamanuṣyeṣu sarvabhūteṣu vā pumān
12,218.016c yas tvām eko viṣahituṃ śaknuyāt kamalālaye
12,218.017 śrīr uvāca
12,218.017a naiva devo na gandharvo nāsuro na ca rākṣasaḥ
12,218.017c yo mām eko viṣahituṃ śaktaḥ kaś cit puraṃdara
12,218.018 śakra uvāca
12,218.018a tiṣṭhethā mayi nityaṃ tvaṃ yathā tad brūhi me śubhe
12,218.018c tat kariṣyāmi te vākyam ṛtaṃ tvaṃ vaktum arhasi
12,218.019 śrīr uvāca
12,218.019a sthāsyāmi nityaṃ devendra yathā tvayi nibodha tat
12,218.019c vidhinā vedadṛṣṭena caturdhā vibhajasva mām
12,218.020 śakra uvāca
12,218.020a ahaṃ vai tvā nidhāsyāmi yathāśakti yathābalam
12,218.020c na tu me 'tikramaḥ syād vai sadā lakṣmi tavāntike
12,218.021a bhūmir eva manuṣyeṣu dhāraṇī bhūtabhāvinī
12,218.021c sā te pādaṃ titikṣeta samarthā hīti me matiḥ
12,218.022 śrīr uvāca
12,218.022a eṣa me nihitaḥ pādo yo 'yaṃ bhūmau pratiṣṭhitaḥ
12,218.022c dvitīyaṃ śakra pādaṃ me tasmāt sunihitaṃ kuru
12,218.023 śakra uvāca
12,218.023a āpa eva manuṣyeṣu dravantyaḥ paricārikāḥ
12,218.023c tās te pādaṃ titikṣantām alam āpas titikṣitum
12,218.024 śrīr uvāca
12,218.024a eṣa me nihitaḥ pādo yo 'yam apsu pratiṣṭhitaḥ
12,218.024c tṛtīyaṃ śakra pādaṃ me tasmāt sunihitaṃ kuru
12,218.025 śakra uvāca
12,218.025a yasmin devāś ca yajñāś ca yasmin vedāḥ pratiṣṭhitāḥ
12,218.025c tṛtīyaṃ pādam agnis te sudhṛtaṃ dhārayiṣyati
12,218.026 śrīr uvāca
12,218.026a eṣa me nihitaḥ pādo yo 'yam agnau pratiṣṭhitaḥ
12,218.026c caturthaṃ śakra pādaṃ me tasmāt sunihitaṃ kuru
12,218.027 śakra uvāca
12,218.027a ye vai santo manuṣyeṣu brahmaṇyāḥ satyavādinaḥ
12,218.027c te te pādaṃ titikṣantām alaṃ santas titikṣitum
12,218.028 śrīr uvāca
12,218.028a eṣa me nihitaḥ pādo yo 'yaṃ satsu pratiṣṭhitaḥ
12,218.028c evaṃ vinihitāṃ śakra bhūteṣu paridhatsva mām
12,218.029 śakra uvāca
12,218.029*0646_01 bhūmiśuddhiṃ tataḥ kṛtvā adbhiḥ saṃtarpayanti ye
12,218.029*0646_02 bhūtāni ca yajanty agnau teṣāṃ tvam anapāyinī
12,218.029*0646_03 ye kriyābhiḥ suraktābhir hetuyuktāḥ samāhitāḥ
12,218.029*0646_04 jñānavanto vivatsāyāṃ labdhā mādyanti yoginaḥ
12,218.029a bhūtānām iha vai yas tvā mayā vinihitāṃ satīm
12,218.029c upahanyāt sa me dviṣyāt tathā śṛṇvantu me vacaḥ
12,218.030 bhīṣma uvāca
12,218.030*0647_01 tatheti coktvā sā bhraṣṭā sarvalokanamaskṛtā
12,218.030*0647_02 vāsavaṃ pālayām āsa sā devī kamalālayā
12,218.030a tatas tyaktaḥ śriyā rājā daityānāṃ balir abravīt
12,218.030c yāvat purastāt pratapet tāvad vai dakṣiṇāṃ diśam
12,218.031a paścimāṃ tāvad evāpi tathodīcīṃ divākaraḥ
12,218.031c tathā madhyaṃdine sūryo astam eti yadā tadā
12,218.031e punar devāsuraṃ yuddhaṃ bhāvi jetāsmi vas tadā
12,218.032a sarvāṃl lokān yadāditya ekasthas tāpayiṣyati
12,218.032c tadā devāsure yuddhe jetāhaṃ tvāṃ śatakrato
12,218.033 śakra uvāca
12,218.033a brahmaṇāsmi samādiṣṭo na hantavyo bhavān iti
12,218.033c tena te 'haṃ bale vajraṃ na vimuñcāmi mūrdhani
12,218.034a yatheṣṭaṃ gaccha daityendra svasti te 'stu mahāsura
12,218.034c ādityo nāvatapitā kadā cin madhyataḥ sthitaḥ
12,218.035a sthāpito hy asya samayaḥ pūrvam eva svayaṃbhuvā
12,218.035c ajasraṃ pariyāty eṣa satyenāvatapan prajāḥ
12,218.036a ayanaṃ tasya ṣaṇmāsā uttaraṃ dakṣiṇaṃ tathā
12,218.036c yena saṃyāti lokeṣu śītoṣṇe visṛjan raviḥ
12,218.037 bhīṣma uvāca
12,218.037a evam uktas tu daityendro balir indreṇa bhārata
12,218.037c jagāma dakṣiṇām āśām udīcīṃ tu puraṃdaraḥ
12,218.038a ity etad balinā gītam anahaṃkārasaṃjñitam
12,218.038c vākyaṃ śrutvā sahasrākṣaḥ kham evāruruhe tadā
12,219.001 bhīṣma uvāca
12,219.001*0648_00 yudhiṣṭhira uvāca
12,219.001*0648_01 vyasaneṣu nimagnasya kiṃ śreyas tad bravīhi me
12,219.001*0648_02 bhūya eva mahābāho sthityarthaṃ taṃ bravīhi me
12,219.001a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,219.001c śatakratoś ca saṃvādaṃ namuceś ca yudhiṣṭhira
12,219.002a śriyā vihīnam āsīnam akṣobhyam iva sāgaram
12,219.002c bhavābhavajñaṃ bhūtānām ity uvāca puraṃdaraḥ
12,219.003a baddhaḥ pāśaiś cyutaḥ sthānād dviṣatāṃ vaśam āgataḥ
12,219.003c śriyā vihīno namuce śocasy āho na śocasi
12,219.004 namucir uvāca
12,219.004a anavāpyaṃ ca śokena śarīraṃ copatapyate
12,219.004c amitrāś ca prahṛṣyanti nāsti śoke sahāyatā
12,219.005a tasmāc chakra na śocāmi sarvaṃ hy evedam antavat
12,219.005c saṃtāpād bhraśyate rūpaṃ dharmaś caiva sureśvara
12,219.005c*0649_01 **** **** saṃtāpād bhraśyate śriyaḥ
12,219.005c*0649_02 saṃtāpād bhraśyate cāyur
12,219.006a vinīya khalu tad duḥkham āgataṃ vaimanasyajam
12,219.006c dhyātavyaṃ manasā hṛdyaṃ kalyāṇaṃ saṃvijānatā
12,219.007a yathā yathā hi puruṣaḥ kalyāṇe kurute manaḥ
12,219.007c tadaivāsya prasīdanti sarvārthā nātra saṃśayaḥ
12,219.008a ekaḥ śāstā na dvitīyo 'sti śāstā; garbhe śayānaṃ puruṣaṃ śāsti śāstā
12,219.008c tenānuśiṣṭaḥ pravaṇād ivodakaṃ; yathā niyukto 'smi tathā vahāmi
12,219.009a bhāvābhāvāv abhijānan garīyo; jānāmi śreyo na tu tat karomi
12,219.009c āśāḥ suśarmyāḥ suhṛdāṃ sukurvan; yathā niyukto 'smi tathā vahāmi
12,219.010a yathā yathāsya prāptavyaṃ prāpnoty eva tathā tathā
12,219.010c bhavitavyaṃ yathā yac ca bhavaty eva tathā tathā
12,219.011a yatra yatraiva saṃyuṅkte dhātā garbhaṃ punaḥ punaḥ
12,219.011c tatra tatraiva vasati na yatra svayam icchati
12,219.012a bhāvo yo 'yam anuprāpto bhavitavyam idaṃ mama
12,219.012c iti yasya sadā bhāvo na sa muhyet kadā cana
12,219.013a paryāyair hanyamānānām abhiyoktā na vidyate
12,219.013c duḥkham etat tu yad dveṣṭā kartāham iti manyate
12,219.014a ṛṣīṃś ca devāṃś ca mahāsurāṃś ca; traividyavṛddhāṃś ca vane munīṃś ca
12,219.014c kān nāpado nopanamanti loke; parāvarajñās tu na saṃbhramanti
12,219.015a na paṇḍitaḥ krudhyati nāpi sajjate; na cāpi saṃsīdati na prahṛṣyati
12,219.015c na cārthakṛcchravyasaneṣu śocati; sthitaḥ prakṛtyā himavān ivācalaḥ
12,219.016a yam arthasiddhiḥ paramā na harṣayet; tathaiva kāle vyasanaṃ na mohayet
12,219.016c sukhaṃ ca duḥkhaṃ ca tathaiva madhyamaṃ; niṣevate yaḥ sa dhuraṃdharo naraḥ
12,219.017a yāṃ yām avasthāṃ puruṣo 'dhigacchet; tasyāṃ rametāparitapyamānaḥ
12,219.017c evaṃ pravṛddhaṃ praṇuden manojaṃ; saṃtāpam āyāsakaraṃ śarīrāt
12,219.018a tat sadaḥ sa pariṣatsabhāsadaḥ; prāpya yo na kurute sabhābhayam
12,219.018c dharmatattvam avagāhya buddhimān; yo 'bhyupaiti sa pumān dhuraṃdharaḥ
12,219.019a prājñasya karmāṇi duranvayāni; na vai prājño muhyati mohakāle
12,219.019c sthānāc cyutaś cen na mumoha gautamas; tāvat kṛcchrām āpadaṃ prāpya vṛddhaḥ
12,219.020a na mantrabalavīryeṇa prajñayā pauruṣeṇa vā
12,219.020b*0650_01 na śīlena na vṛttena tathā naivārthasaṃpadā
12,219.020c alabhyaṃ labhate martyas tatra kā paridevanā
12,219.021a yad evam anujātasya dhātāro vidadhuḥ purā
12,219.021c tad evānubhaviṣyāmi kiṃ me mṛtyuḥ kariṣyati
12,219.022a labdhavyāny eva labhate gantavyāny eva gacchati
12,219.022c prāptavyāny eva prāpnoti duḥkhāni ca sukhāni ca
12,219.023a etad viditvā kārtsnyena yo na muhyati mānavaḥ
12,219.023c kuśalaḥ sukhaduḥkheṣu sa vai sarvadhaneśvaraḥ
12,220.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,220.001a magnasya vyasane kṛcchre kiṃ śreyaḥ puruṣasya hi
12,220.001c bandhunāśe mahīpāla rājyanāśe 'pi vā punaḥ
12,220.002a tvaṃ hi naḥ paramo vaktā loke 'smin bharatarṣabha
12,220.002c etad bhavantaṃ pṛcchāmi tan me vaktum ihārhasi
12,220.003 bhīṣma uvāca
12,220.003a putradāraiḥ sukhaiś caiva viyuktasya dhanena ca
12,220.003c magnasya vyasane kṛcchre dhṛtiḥ śreyaskarī nṛpa
12,220.004a dhairyeṇa yuktasya sataḥ śarīraṃ na viśīryate
12,220.004b*0651_01 viśokatā sukhaṃ dhatte dhatte cārogyam uttamam
12,220.004b*0652_01 vaśyā bhavanti dhairyeṇa na vā rājño na saṃśayaḥ
12,220.004b*0652_02 dhairyavāñ śriyam āpnoti dhairyād dharmo vivardhate
12,220.004c ārogyāc ca śarīrasya sa punar vindate śriyam
12,220.005a yasya rājño narās tāta sāttvikīṃ vṛttim āsthitāḥ
12,220.005c tasya sthairyaṃ ca dhairyaṃ ca vyavasāyaś ca karmasu
12,220.006a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,220.006c balivāsavasaṃvādaṃ punar eva yudhiṣṭhira
12,220.007a vṛtte devāsure yuddhe daityadānavasaṃkṣaye
12,220.007c viṣṇukrānteṣu lokeṣu devarāje śatakratau
12,220.008a ijyamāneṣu deveṣu cāturvarṇye vyavasthite
12,220.008c samṛdhyamāne trailokye prītiyukte svayaṃbhuvi
12,220.009a rudrair vasubhir ādityair aśvibhyām api carṣibhiḥ
12,220.009c gandharvair bhujagendraiś ca siddhaiś cānyair vṛtaḥ prabhuḥ
12,220.010a caturdantaṃ sudāntaṃ ca vāraṇendraṃ śriyā vṛtam
12,220.010c āruhyairāvataṃ śakras trailokyam anusaṃyayau
12,220.011a sa kadā cit samudrānte kasmiṃś cid girigahvare
12,220.011c baliṃ vairocaniṃ vajrī dadarśopasasarpa ca
12,220.012a tam airāvatamūrdhasthaṃ prekṣya devagaṇair vṛtam
12,220.012c surendram indraṃ daityendro na śuśoca na vivyathe
12,220.013a dṛṣṭvā tam avikārasthaṃ tiṣṭhantaṃ nirbhayaṃ balim
12,220.013c adhirūḍho dvipaśreṣṭham ity uvāca śatakratuḥ
12,220.014a daitya na vyathase śauryād atha vā vṛddhasevayā
12,220.014c tapasā bhāvitatvād vā sarvathaitat suduṣkaram
12,220.015a śatrubhir vaśam ānīto hīnaḥ sthānād anuttamāt
12,220.015c vairocane kim āśritya śocitavye na śocasi
12,220.016a śraiṣṭhyaṃ prāpya svajātīnāṃ bhuktvā bhogān anuttamān
12,220.016c hṛtasvabalarājyas tvaṃ brūhi kasmān na śocasi
12,220.017a īśvaro hi purā bhūtvā pitṛpaitāmahe pade
12,220.017c tat tvam adya hṛtaṃ dṛṣṭvā sapatnaiḥ kiṃ na śocasi
12,220.018a baddhaś ca vāruṇaiḥ pāśair vajreṇa ca samāhataḥ
12,220.018c hṛtadāro hṛtadhano brūhi kasmān na śocasi
12,220.019a bhraṣṭaśrīr vibhavabhraṣṭo yan na śocasi duṣkaram
12,220.019c trailokyarājyanāśe hi ko 'nyo jīvitum utsahet
12,220.020a etac cānyac ca paruṣaṃ bruvantaṃ paribhūya tam
12,220.020c śrutvā sukham asaṃbhrānto balir vairocano 'bravīt
12,220.021a nigṛhīte mayi bhṛśaṃ śakra kiṃ katthitena te
12,220.021c vajram udyamya tiṣṭhantaṃ paśyāmi tvāṃ puraṃdara
12,220.022a aśaktaḥ pūrvam āsīs tvaṃ kathaṃ cic chaktatāṃ gataḥ
12,220.022c kas tvad anya imā vācaḥ sukrūrā vaktum arhati
12,220.023a yas tu śatror vaśasthasya śakto 'pi kurute dayām
12,220.023c hastaprāptasya vīrasya taṃ caiva puruṣaṃ viduḥ
12,220.024a aniścayo hi yuddheṣu dvayor vivadamānayoḥ
12,220.024c ekaḥ prāpnoti vijayam ekaś caiva parābhavam
12,220.025a mā ca te bhūt svabhāvo 'yaṃ mayā daivatapuṃgava
12,220.025c īśvaraḥ sarvabhūtānāṃ vikrameṇa jito balāt
12,220.026a naitad asmatkṛtaṃ śakra naitac chakra tvayā kṛtam
12,220.026c yat tvam evaṃgato vajrin yad vāpy evaṃgatā vayam
12,220.027a aham āsaṃ yathādya tvaṃ bhavitā tvaṃ yathā vayam
12,220.027c māvamaṃsthā mayā karma duṣkṛtaṃ kṛtam ity uta
12,220.028a sukhaduḥkhe hi puruṣaḥ paryāyeṇādhigacchati
12,220.028c paryāyeṇāsi śakratvaṃ prāptaḥ śakra na karmaṇā
12,220.029a kālaḥ kāle nayati māṃ tvāṃ ca kālo nayaty ayam
12,220.029c tenāhaṃ tvaṃ yathā nādya tvaṃ cāpi na yathā vayam
12,220.030a na mātṛpitṛśuśrūṣā na ca daivatapūjanam
12,220.030c nānyo guṇasamācāraḥ puruṣasya sukhāvahaḥ
12,220.031a na vidyā na tapo dānaṃ na mitrāṇi na bāndhavāḥ
12,220.031c śaknuvanti paritrātuṃ naraṃ kālena pīḍitam
12,220.032a nāgāminam anarthaṃ hi pratighātaśatair api
12,220.032c śaknuvanti prativyoḍhum ṛte buddhibalān narāḥ
12,220.033a paryāyair hanyamānānāṃ paritrātā na vidyate
12,220.033c idaṃ tu duḥkhaṃ yac chakra kartāham iti manyate
12,220.034a yadi kartā bhavet kartā na kriyeta kadā cana
12,220.034c yasmāt tu kriyate kartā tasmāt kartāpy anīśvaraḥ
12,220.035a kālena tvāham ajayaṃ kālenāhaṃ jitas tvayā
12,220.035c gantā gatimatāṃ kālaḥ kālaḥ kalayati prajāḥ
12,220.036a indra prākṛtayā buddhyā pralapan nāvabudhyase
12,220.036c ke cit tvāṃ bahu manyante śraiṣṭhyaṃ prāptaṃ svakarmaṇā
12,220.037a katham asmadvidho nāma jānaṃl lokapravṛttayaḥ
12,220.037c kālenābhyāhataḥ śocen muhyed vāpy arthasaṃbhrame
12,220.038a nityaṃ kālaparītasya mama vā madvidhasya vā
12,220.038c buddhir vyasanam āsādya bhinnā naur iva sīdati
12,220.039a ahaṃ ca tvaṃ ca ye cānye bhaviṣyanti surādhipāḥ
12,220.039c te sarve śakra yāsyanti mārgam indraśatair gatam
12,220.040a tvām apy evaṃ sudurdharṣaṃ jvalantaṃ parayā śriyā
12,220.040c kāle pariṇate kālaḥ kālayiṣyati mām iva
12,220.041a bahūnīndrasahasrāṇi daiteyānāṃ yuge yuge
12,220.041c abhyatītāni kālena kālo hi duratikramaḥ
12,220.042a idaṃ tu labdhvā tvaṃ sthānam ātmānaṃ bahu manyase
12,220.042c sarvabhūtabhavaṃ devaṃ brahmāṇam iva śāśvatam
12,220.043a na cedam acalaṃ sthānam anantaṃ vāpi kasya cit
12,220.043c tvaṃ tu bāliśayā buddhyā mamedam iti manyase
12,220.044a aviśvāsye viśvasiṣi manyase cādhruvaṃ dhruvam
12,220.044b*0653_01 nityaṃ kālaparītātmā bhavaty evaṃ sureśvara
12,220.044c mameyam iti mohāt tvaṃ rājaśriyam abhīpsasi
12,220.045a neyaṃ tava na cāsmākaṃ na cānyeṣāṃ sthirā matā
12,220.045c atikramya bahūn anyāṃs tvayi tāvad iyaṃ sthitā
12,220.046a kaṃ cit kālam iyaṃ sthitvā tvayi vāsava cañcalā
12,220.046c gaur nipānam ivotsṛjya punar anyaṃ gamiṣyati
12,220.047a rājalokā hy atikrāntā yān na saṃkhyātum utsahe
12,220.047c tvatto bahutarāś cānye bhaviṣyanti puraṃdara
12,220.048a savṛkṣauṣadhiratneyaṃ sasaritparvatākarā
12,220.048c tān idānīṃ na paśyāmi yair bhukteyaṃ purā mahī
12,220.049a pṛthur ailo mayo bhaumo narakaḥ śambaras tathā
12,220.049c aśvagrīvaḥ pulomā ca svarbhānur amitadhvajaḥ
12,220.050a prahrādo namucir dakṣo vipracittir virocanaḥ
12,220.050c hrīniṣedhaḥ suhotraś ca bhūrihā puṣpavān vṛṣaḥ
12,220.051a satyeṣur ṛṣabho rāhuḥ kapilāśvo virūpakaḥ
12,220.051c bāṇaḥ kārtasvaro vahnir viśvadaṃṣṭro 'tha nairṛtaḥ
12,220.052a ritthāhutthau vīratāmrau varāhāśvo ruciḥ prabhuḥ
12,220.052c viśvajit pratiśauriś ca vṛṣāṇḍo viṣkaro madhuḥ
12,220.053a hiraṇyakaśipuś caiva kaiṭabhaś caiva dānavaḥ
12,220.053c daityāś ca kālakhañjāś ca sarve te nairṛtaiḥ saha
12,220.054a ete cānye ca bahavaḥ pūrve pūrvatarāś ca ye
12,220.054c daityendrā dānavendrāś ca yāṃś cānyān anuśuśruma
12,220.055a bahavaḥ pūrvadaityendrāḥ saṃtyajya pṛthivīṃ gatāḥ
12,220.055c kālenābhyāhatāḥ sarve kālo hi balavattaraḥ
12,220.056a sarvaiḥ kratuśatair iṣṭaṃ na tvam ekaḥ śatakratuḥ
12,220.056c sarve dharmaparāś cāsan sarve satatasatriṇaḥ
12,220.057a antarikṣacarāḥ sarve sarve 'bhimukhayodhinaḥ
12,220.057c sarve saṃhananopetāḥ sarve parighabāhavaḥ
12,220.058a sarve māyāśatadharāḥ sarve te kāmacāriṇaḥ
12,220.058c sarve samaram āsādya na śrūyante parājitāḥ
12,220.059a sarve satyavrataparāḥ sarve kāmavihāriṇaḥ
12,220.059c sarve vedavrataparāḥ sarve cāsan bahuśrutāḥ
12,220.060a sarve saṃhatam aiśvaryam īśvarāḥ pratipedire
12,220.060c na caiśvaryamadas teṣāṃ bhūtapūrvo mahātmanām
12,220.061a sarve yathārthadātāraḥ sarve vigatamatsarāḥ
12,220.061c sarve sarveṣu bhūteṣu yathāvat pratipedire
12,220.062a sarve dākṣāyaṇīputrāḥ prājāpatyā mahābalāḥ
12,220.062c jvalantaḥ pratapantaś ca kālena pratisaṃhṛtāḥ
12,220.063a tvaṃ caivemāṃ yadā bhuktvā pṛthivīṃ tyakṣyase punaḥ
12,220.063c na śakṣyasi tadā śakra niyantuṃ śokam ātmanaḥ
12,220.064a muñcecchāṃ kāmabhogeṣu muñcemaṃ śrībhavaṃ madam
12,220.064c evaṃ svarājyanāśe tvaṃ śokaṃ saṃprasahiṣyasi
12,220.065a śokakāle śuco mā tvaṃ harṣakāle ca mā hṛṣaḥ
12,220.065c atītānāgate hitvā pratyutpannena vartaya
12,220.066a māṃ ced abhyāgataḥ kālaḥ sadāyuktam atandritam
12,220.066c kṣamasva nacirād indra tvām apy upagamiṣyati
12,220.067a trāsayann iva devendra vāgbhis takṣasi mām iha
12,220.067c saṃyate mayi nūnaṃ tvam ātmānaṃ bahu manyase
12,220.068a kālaḥ prathamam āyān māṃ paścāt tvām anudhāvati
12,220.068c tena garjasi devendra pūrvaṃ kālahate mayi
12,220.069a ko hi sthātum alaṃ loke kruddhasya mama saṃyuge
12,220.069c kālas tu balavān prāptas tena tiṣṭhasi vāsava
12,220.070a yat tad varṣasahasrāntaṃ pūrṇaṃ bhavitum arhati
12,220.070c yathā me sarvagātrāṇi nasvasthāni hataujasaḥ
12,220.071a aham aindrac cyutaḥ sthānāt tvam indraḥ prakṛto divi
12,220.071c sucitre jīvaloke 'sminn upāsyaḥ kālaparyayāt
12,220.072a kiṃ hi kṛtvā tvam indro 'dya kiṃ hi kṛtvā cyutā vayam
12,220.072c kālaḥ kartā vikartā ca sarvam anyad akāraṇam
12,220.073a nāśaṃ vināśam aiśvaryaṃ sukhaduḥkhe bhavābhavau
12,220.073c vidvān prāpyaivam atyarthaṃ na prahṛṣyen na ca vyathet
12,220.074a tvam eva hīndra vetthāsmān vedāhaṃ tvāṃ ca vāsava
12,220.074c vikatthase māṃ kiṃ baddhaṃ kālena nirapatrapa
12,220.075a tvam eva hi purā vettha yat tadā pauruṣaṃ mama
12,220.075c samareṣu ca vikrāntaṃ paryāptaṃ tan nidarśanam
12,220.076a ādityāś caiva rudrāś ca sādhyāś ca vasubhiḥ saha
12,220.076c mayā vinirjitāḥ sarve marutaś ca śacīpate
12,220.077a tvam eva śakra jānāsi devāsurasamāgame
12,220.077c sametā vibudhā bhagnās tarasā samare mayā
12,220.078a parvatāś cāsakṛt kṣiptāḥ savanāḥ savanaukasaḥ
12,220.078c saṭaṅkaśikharā ghorāḥ samare mūrdhni te mayā
12,220.079a kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ yat kālo duratikramaḥ
12,220.079c na hi tvāṃ notsahe hantuṃ savajram api muṣṭinā
12,220.080a na tu vikramakālo 'yaṃ kṣamākālo 'yam āgataḥ
12,220.080c tena tvā marṣaye śakra durmarṣaṇataras tvayā
12,220.081a tvaṃ mā pariṇate kāle parītaṃ kālavahninā
12,220.081c niyataṃ kālapāśena baddhaṃ śakra vikatthase
12,220.082a ayaṃ sa puruṣaḥ śyāmo lokasya duratikramaḥ
12,220.082c baddhvā tiṣṭhati māṃ raudraḥ paśuṃ raśanayā yathā
12,220.083a lābhālābhau sukhaṃ duḥkhaṃ kāmakrodhau bhavābhavau
12,220.083c vadho bandhaḥ pramokṣaś ca sarvaṃ kālena labhyate
12,220.084a nāhaṃ kartā na kartā tvaṃ kartā yas tu sadā prabhuḥ
12,220.084c so 'yaṃ pacati kālo māṃ vṛkṣe phalam ivāgatam
12,220.085a yāny eva puruṣaḥ kurvan sukhaiḥ kālena yujyate
12,220.085c punas tāny eva kurvāṇo duḥkhaiḥ kālena yujyate
12,220.086a na ca kālena kālajñaḥ spṛṣṭaḥ śocitum arhati
12,220.086c tena śakra na śocāmi nāsti śoke sahāyatā
12,220.087a yadā hi śocatāṃ śoko vyasanaṃ nāpakarṣati
12,220.087c sāmarthyaṃ śocato nāsti nādya śocāmy ahaṃ tataḥ
12,220.088a evam uktaḥ sahasrākṣo bhagavān pākaśāsanaḥ
12,220.088c pratisaṃhṛtya saṃrambham ity uvāca śatakratuḥ
12,220.089a savajram udyataṃ bāhuṃ dṛṣṭvā pāśāṃś ca vāruṇān
12,220.089c kasyeha na vyathed buddhir mṛtyor api jighāṃsataḥ
12,220.090a sā te na vyathate buddhir acalā tattvadarśinī
12,220.090c bruvan na vyathase sa tvaṃ vākyaṃ satyaparākrama
12,220.091a ho hi viśvāsam artheṣu śarīre vā śarīrabhṛt
12,220.091c kartum utsahate loke dṛṣṭvā saṃprasthitaṃ jagat
12,220.092a aham apy evam evainaṃ lokaṃ jānāmy aśāśvatam
12,220.092c kālāgnāv āhitaṃ ghore guhye satatage 'kṣare
12,220.093a na cātra parihāro 'sti kālaspṛṣṭasya kasya cit
12,220.093c sūkṣmāṇāṃ mahatāṃ caiva bhūtānāṃ paripacyatām
12,220.094a anīśasyāpramattasya bhūtāni pacataḥ sadā
12,220.094c anivṛttasya kālasya kṣayaṃ prāpto na mucyate
12,220.095a apramattaḥ pramatteṣu kālo jāgarti dehiṣu
12,220.095c prayatnenāpy atikrānto dṛṣṭapūrvo na kena cit
12,220.096a purāṇaḥ śāśvato dharmaḥ sarvaprāṇabhṛtāṃ samaḥ
12,220.096c kālo na parihāryaś ca na cāsyāsti vyatikramaḥ
12,220.097a ahorātrāṃś ca māsāṃś ca kṣaṇān kāṣṭhāḥ kalā lavān
12,220.097c saṃpiṇḍayati naḥ kālo vṛddhiṃ vārdhuṣiko yathā
12,220.098a idam adya kariṣyāmi śvaḥ kartāsmīti vādinam
12,220.098c kālo harati saṃprāpto nadīvega ivoḍupam
12,220.099a idānīṃ tāvad evāsau mayā dṛṣṭaḥ kathaṃ mṛtaḥ
12,220.099c iti kālena hriyatāṃ pralāpaḥ śrūyate nṛṇām
12,220.100a naśyanty arthās tathā bhogāḥ sthānam aiśvaryam eva ca
12,220.100c anityam adhruvaṃ sarvaṃ vyavasāyo hi duṣkaraḥ
12,220.100d*0654_01 jīvitaṃ jīvalokasya kālenāgamya nīyate
12,220.100d*0655_01 ahaṃ sukhīti nityaṃ ca manasāpi na cintayet
12,220.100e ucchrāyā vinipātāntā bhāvo 'bhāvastha eva ca
12,220.101a sā te na vyathate buddhir acalā tattvadarśinī
12,220.101c aham āsaṃ purā ceti manasāpi na budhyase
12,220.102a kālenākramya loke 'smin pacyamāne balīyasā
12,220.102c ajyeṣṭham akaniṣṭhaṃ ca kṣipyamāṇo na budhyase
12,220.103a īrṣyābhimānalobheṣu kāmakrodhabhayeṣu ca
12,220.103c spṛhāmohābhimāneṣu lokaḥ sakto vimuhyati
12,220.104a bhavāṃs tu bhāvatattvajño vidvāñ jñānataponvitaḥ
12,220.104c kālaṃ paśyati suvyaktaṃ pāṇāv āmalakaṃ yathā
12,220.105a kālacāritratattvajñaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ
12,220.105c vairocane kṛtātmāsi spṛhaṇīyo vijānatām
12,220.106a sarvaloko hy ayaṃ manye buddhyā parigatas tvayā
12,220.106c viharan sarvatomukto na kva cit pariṣajjase
12,220.107a rajaś ca hi tamaś ca tvā spṛśato na jitendriyam
12,220.107c niṣprītiṃ naṣṭasaṃtāpaṃ tvam ātmānam upāsase
12,220.108a suhṛdaṃ sarvabhūtānāṃ nirvairaṃ śāntamānasam
12,220.108c dṛṣṭvā tvāṃ mama saṃjātā tvayy anukrośinī matiḥ
12,220.109a nāham etādṛśaṃ buddhaṃ hantum icchāmi bandhane
12,220.109c ānṛśaṃsyaṃ paro dharmo anukrośas tathā tvayi
12,220.110a mokṣyante vāruṇāḥ pāśās taveme kālaparyayāt
12,220.110c prajānām apacāreṇa svasti te 'stu mahāsura
12,220.111a yadā śvaśrūṃ snuṣā vṛddhāṃ paricāreṇa yokṣyate
12,220.111c putraś ca pitaraṃ mohāt preṣayiṣyati karmasu
12,220.112a brāhmaṇaiḥ kārayiṣyanti vṛṣalāḥ pādadhāvanam
12,220.112c śūdrāś ca brāhmaṇīṃ bhāryām upayāsyanti nirbhayāḥ
12,220.112d*0656_01 brāhmaṇāś cāpi śūdrāś ca bhogārthe kalpayanty uta
12,220.113a viyoniṣu ca bījāni mokṣyante puruṣā yadā
12,220.113c saṃkaraṃ kāṃsyabhāṇḍaiś ca baliṃ cāpi kupātrakaiḥ
12,220.114a cāturvarṇyaṃ yadā kṛtsnam unmaryādaṃ bhaviṣyati
12,220.114c ekaikas te tadā pāśaḥ kramaśaḥ pratimokṣyate
12,220.115a asmattas te bhayaṃ nāsti samayaṃ pratipālaya
12,220.115c sukhī bhava nirābādhaḥ svasthacetā nirāmayaḥ
12,220.116a tam evam uktvā bhagavāñ śatakratuḥ; pratiprayāto gajarājavāhanaḥ
12,220.116c vijitya sarvān asurān surādhipo; nananda harṣeṇa babhūva caikarāṭ
12,220.117a maharṣayas tuṣṭuvur añjasā ca taṃ; vṛṣākapiṃ sarvacarācareśvaram
12,220.117c himāpaho havyam udāvahaṃs tvaraṃs; tathāmṛtaṃ cārpitam īśvarāya ha
12,220.118a dvijottamaiḥ sarvagatair abhiṣṭuto; vidīptatejā gatamanyur īśvaraḥ
12,220.118c praśāntacetā muditaḥ svam ālayaṃ; triviṣṭapaṃ prāpya mumoda vāsavaḥ
12,221.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,221.001a pūrvarūpāṇi me rājan puruṣasya bhaviṣyataḥ
12,221.001c parābhaviṣyataś caiva tvaṃ me brūhi pitāmaha
12,221.002 bhīṣma uvāca
12,221.002a mana eva manuṣyasya pūrvarūpāṇi śaṃsati
12,221.002c bhaviṣyataś ca bhadraṃ te tathaiva nabhaviṣyataḥ
12,221.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,221.003c śriyā śakrasya saṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira
12,221.004a mahatas tapaso vyuṣṭyā paśyaṃl lokau parāvarau
12,221.004c sāmānyam ṛṣibhir gatvā brahmalokanivāsibhiḥ
12,221.005a brahmaivāmitadīptaujāḥ śāntapāpmā mahātapāḥ
12,221.005c vicacāra yathākāmaṃ triṣu lokeṣu nāradaḥ
12,221.006a kadā cit prātar utthāya pispṛkṣuḥ salilaṃ śuci
12,221.006c dhruvadvārabhavāṃ gaṅgāṃ jagāmāvatatāra ca
12,221.006d*0657_01 merupādodbhavāṃ gaṅgāṃ nārāyaṇapadacyutām
12,221.006d*0657_02 sa vīkṣamāṇo hṛṣṭātmā taṃ deśam abhijagmivān
12,221.006d*0657_03 yaṃ * devajavā[?nā]kīrṇaṃ sūkṣmakāñcanavālukam
12,221.006d*0657_04 gaṅgādvīpaṃ samāsādya nānāvṛkṣair alaṃkṛtam
12,221.006d*0657_05 sālatālāśvakarṇānāṃ candanānāṃ ca rājibhiḥ
12,221.006d*0657_06 maṇḍitaṃ vividhaiḥ puṣpair haṃsakāraṇḍavāyutam
12,221.006d*0657_07 nadīpulinam āsādya snātvā saṃtarpya devatāḥ
12,221.006d*0657_08 jajāpa japyaṃ dharmātmā tanmayatvena bhāsvatā
12,221.007a sahasranayanaś cāpi vajrī śambarapākahā
12,221.007c tasyā devarṣijuṣṭāyās tīram abhyājagāma ha
12,221.008a tāv āplutya yatātmānau kṛtajapyau samāsatuḥ
12,221.008c nadyāḥ pulinam āsādya sūkṣmakāñcanavālukam
12,221.009a puṇyakarmabhir ākhyātā devarṣikathitāḥ kathāḥ
12,221.009c cakratus tau kathāśīlau śucisaṃhṛṣṭamānasau
12,221.009e pūrvavṛttavyapetāni kathayantau samāhitau
12,221.010a atha bhāskaram udyantaṃ raśmijālapuraskṛtam
12,221.010c pūrṇamaṇḍalam ālokya tāv utthāyopatasthatuḥ
12,221.010d*0658_01 vivikte puṇyadeśe tu ramamāṇau mudā yutau
12,221.010d*0658_02 dadṛśāte 'ntarikṣe tau sūryasyodayanaṃ prati
12,221.010d*0658_03 jyotir jvālasamākīrṇaṃ jyotiṣāṃ gaṇamaṇḍitam
12,221.011a abhitas tūdayantaṃ tam arkam arkam ivāparam
12,221.011c ākāśe dadṛśe jyotir udyatārciḥsamaprabham
12,221.011d*0659_01 arkasya tejasā tulyaṃ tad bhāskarasamaprabham
12,221.012a tayoḥ samīpaṃ saṃprāptaṃ pratyadṛśyata bhārata
12,221.012c tat suparṇārkacaritam āsthitaṃ vaiṣṇavaṃ padam
12,221.012e bhābhir apratimaṃ bhāti trailokyam avabhāsayat
12,221.012f*0660_01 taṃ dṛṣṭvā tau tu vikrāntau prāñjalī samupasthitau
12,221.012f*0660_02 kramāt saṃprekṣyamāṇau tau vimānaṃ divyam adbhutam
12,221.012f*0660_03 tasmiṃs tadā satīṃ kāntāṃ lokakāntāṃ parāṃ śubhām
12,221.012f*0660_04 dhātrīṃ lokasya ramaṇīṃ lokamātaram acyutām
12,221.013a divyābhirūpaśobhābhir apsarobhiḥ puraskṛtām
12,221.013c bṛhatīm aṃśumatprakhyāṃ bṛhadbhānor ivārciṣam
12,221.014a nakṣatrakalpābharaṇāṃ tārābhaktisamasrajam
12,221.014c śriyaṃ dadṛśatuḥ padmāṃ sākṣāt padmatalasthitām
12,221.015a sāvaruhya vimānāgrād aṅganānām anuttamā
12,221.015c abhyagacchat trilokeśaṃ śakraṃ carṣiṃ ca nāradam
12,221.016a nāradānugataḥ sākṣān maghavāṃs tām upāgamat
12,221.016c kṛtāñjalipuṭo devīṃ nivedyātmānam ātmanā
12,221.017a cakre cānupamāṃ pūjāṃ tasyāś cāpi sa sarvavit
12,221.017c devarājaḥ śriyaṃ rājan vākyaṃ cedam uvāca ha
12,221.018a kā tvaṃ kena ca kāryeṇa saṃprāptā cāruhāsini
12,221.018c kutaś cāgamyate subhru gantavyaṃ kva ca te śubhe
12,221.019 śrīr uvāca
12,221.019a puṇyeṣu triṣu lokeṣu sarve sthāvarajaṅgamāḥ
12,221.019c mamātmabhāvam icchanto yatante paramātmanā
12,221.020a sāhaṃ vai paṅkaje jātā sūryaraśmivibodhite
12,221.020c bhūtyarthaṃ sarvabhūtānāṃ padmā śrīḥ padmamālinī
12,221.021a ahaṃ lakṣmīr ahaṃ bhūtiḥ śrīś cāhaṃ balasūdana
12,221.021c ahaṃ śraddhā ca medhā ca sannatir vijitiḥ sthitiḥ
12,221.022a ahaṃ dhṛtir ahaṃ siddhir ahaṃ tviḍ bhūtir eva ca
12,221.022c ahaṃ svāhā svadhā caiva saṃstutir niyatiḥ kṛtiḥ
12,221.023a rājñāṃ vijayamānānāṃ senāgreṣu dhvajeṣu ca
12,221.023c nivāse dharmaśīlānāṃ viṣayeṣu pureṣu ca
12,221.024a jitakāśini śūre ca saṃgrāmeṣv anivartini
12,221.024c nivasāmi manuṣyendre sadaiva balasūdana
12,221.025a dharmanitye mahābuddhau brahmaṇye satyavādini
12,221.025c praśrite dānaśīle ca sadaiva nivasāmy aham
12,221.025d*0661_01 ahiṃsānirate nityaṃ satyavākye yatendriye
12,221.026a asureṣv avasaṃ pūrvaṃ satyadharmanibandhanā
12,221.026c viparītāṃs tu tān buddhvā tvayi vāsam arocayam
12,221.027 śakra uvāca
12,221.027a kathaṃvṛtteṣu daityeṣu tvam avātsīr varānane
12,221.027c dṛṣṭvā ca kim ihāgās tvaṃ hitvā daiteyadānavān
12,221.028 śrīr uvāca
12,221.028a svadharmam anutiṣṭhatsu dhairyād acaliteṣu ca
12,221.028c svargamārgābhirāmeṣu sattveṣu niratā hy aham
12,221.029a dānādhyayanayajñejyā gurudaivatapūjanam
12,221.029c viprāṇām atithīnāṃ ca teṣāṃ nityam avartata
12,221.030a susaṃmṛṣṭagṛhāś cāsañ jitastrīkā hutāgnayaḥ
12,221.030c guruśuśrūṣavo dāntā brahmaṇyāḥ satyavādinaḥ
12,221.031a śraddadhānā jitakrodhā dānaśīlānasūyakāḥ
12,221.031c bhṛtaputrā bhṛtāmātyā bhṛtadārā hy anīrṣavaḥ
12,221.032a amarṣaṇā na cānyonyaṃ spṛhayanti kadā cana
12,221.032c na ca jātūpatapyante dhīrāḥ parasamṛddhibhiḥ
12,221.033a dātāraḥ saṃgṛhītāra āryāḥ karuṇavedinaḥ
12,221.033c mahāprasādā ṛjavo dṛḍhabhaktā jitendriyāḥ
12,221.034a saṃtuṣṭabhṛtyasacivāḥ kṛtajñāḥ priyavādinaḥ
12,221.034c yathārthamānārthakarā hrīniṣedhā yatavratāḥ
12,221.035a nityaṃ parvasu susnātāḥ svanuliptāḥ svalaṃkṛtāḥ
12,221.035c upavāsatapaḥśīlāḥ pratītā brahmavādinaḥ
12,221.036a nainān abhyudiyāt sūryo na cāpy āsan prageniśāḥ
12,221.036c rātrau dadhi ca saktūṃś ca nityam eva vyavarjayan
12,221.037a kālyaṃ ghṛtaṃ cānvavekṣan prayatā brahmacāriṇaḥ
12,221.037c maṅgalān api cāpaśyan brāhmaṇāṃś cāpy apūjayan
12,221.038a sadā hi dadatāṃ dharmaḥ sadā cāpratigṛhṇatām
12,221.038c ardhaṃ ca rātryāḥ svapatāṃ divā cāsvapatāṃ tathā
12,221.039a kṛpaṇānāthavṛddhānāṃ durbalāturayoṣitām
12,221.039c dāyaṃ ca saṃvibhāgaṃ ca nityam evānumodatām
12,221.039d*0662_01 kālo yātaḥ sukhe caiva dharmamārge ca vartatām
12,221.040a viṣaṇṇaṃ trastam udvignaṃ bhayārtaṃ vyādhipīḍitam
12,221.040c hṛtasvaṃ vyasanārtaṃ ca nityam āśvāsayanti te
12,221.041a dharmam evānvavartanta na hiṃsanti parasparam
12,221.041c anukūlāś ca kāryeṣu guruvṛddhopasevinaḥ
12,221.042a pitṛdevātithīṃś caiva yathāvat te 'bhyapūjayan
12,221.042c avaśeṣāṇi cāśnanti nityaṃ satyataporatāḥ
12,221.043a naike 'śnanti susaṃpannaṃ na gacchanti parastriyam
12,221.043c sarvabhūteṣv avartanta yathātmani dayāṃ prati
12,221.044a naivākāśe na paśuṣu nāyonau na ca parvasu
12,221.044c indriyasya visargaṃ te 'rocayanta kadā cana
12,221.045a nityaṃ dānaṃ tathā dākṣyam ārjavaṃ caiva nityadā
12,221.045c utsāhaś cānahaṃkāraḥ paramaṃ sauhṛdaṃ kṣamā
12,221.046a satyaṃ dānaṃ tapaḥ śaucaṃ kāruṇyaṃ vāg aniṣṭhurā
12,221.046c mitreṣu cānabhidrohaḥ sarvaṃ teṣv abhavat prabho
12,221.047a nidrā tandrīr asaṃprītir asūyā cānavekṣitā
12,221.047c aratiś ca viṣādaś ca na spṛhā cāviśanta tān
12,221.048a sāham evaṃguṇeṣv eva dānaveṣv avasaṃ purā
12,221.048c prajāsargam upādāya naikaṃ yugaviparyayam
12,221.049a tataḥ kālaviparyāse teṣāṃ guṇaviparyayāt
12,221.049c apaśyaṃ vigataṃ dharmaṃ kāmakrodhavaśātmanām
12,221.050a sabhāsadāṃ te vṛddhānāṃ satyāḥ kathayatāṃ kathāḥ
12,221.050c prāhasann abhyasūyaṃś ca sarvavṛddhān guṇāvarāḥ
12,221.051a yūnaḥ sahasamāsīnān vṛddhān abhigatān sataḥ
12,221.051c nābhyutthānābhivādābhyāṃ yathāpūrvam apūjayan
12,221.052a vartayanty eva pitari putrāḥ prabhavatā ''tmanaḥ
12,221.052c amitrabhṛtyatāṃ prāpya khyāpayanto 'napatrapāḥ
12,221.053a tathā dharmād apetena karmaṇā garhitena ye
12,221.053c mahataḥ prāpnuvanty arthāṃs teṣv eṣām abhavat spṛhā
12,221.054a ucchaiś cāpy avadan rātrau nīcais tatrāgnir ajvalat
12,221.054c putrāḥ pitṝn abhyavadan bhāryāś cābhyavadan patīn
12,221.055a mātaraṃ pitaraṃ vṛddham ācāryam atithiṃ gurum
12,221.055c guruvan nābhyanandanta kumārān nānvapālayan
12,221.056a bhikṣāṃ balim adattvā ca svayam annāni bhuñjate
12,221.056c aniṣṭvā saṃvibhajyātha pitṛdevātithīn gurūn
12,221.057a na śaucam anurudhyanta teṣāṃ sūdajanās tathā
12,221.057c manasā karmaṇā vācā bhaktam āsīd anāvṛtam
12,221.057d@022_0001 bālānāṃ prekṣamāṇānāṃ bhaktāny aśnanti mohitāḥ
12,221.057d@022_0002 eko dāso bhavet teṣāṃ teṣāṃ dāsīdvayaṃ tathā
12,221.057d@022_0003 trigavā dānavāḥ ke cic caturojās tathāpare
12,221.057d@022_0004 ṣaḍaśvāḥ saptamātaṅgāḥ pañcamāhiṣikāḥ pare
12,221.057d@022_0005 rātrau dadhi ca saktūṃś ca nityam evāvivarjitā
12,221.057d@022_0006 antardaśāhe cāśnanti gavāṃ kṣīraṃ vicetanāḥ
12,221.057d@022_0007 kramadohaṃ na kurvanti vatsastanyāni bhuñjate
12,221.057d@022_0008 anāthāṃ kṛpaṇāṃ bhāryāṃ ghnanti nityaṃ śapanti ca
12,221.057d@022_0009 śūdrānnapuṣṭā viprās tu nirlajjāś ca bhavanty uta
12,221.057d@022_0010 saṃkīrṇāni ca dhānyāni nātyavekṣat kuṭumbinī
12,221.057d@022_0011 mārjārakukkuṭaśvānaiḥ krīḍāṃ kurvanti mānavāḥ
12,221.057d@022_0012 gṛhe kaṇṭakino vṛkṣās tathā niṣpāva[?ṣparṇa]vallarī
12,221.057d@022_0013 yajñiyāś ca tathā vṛścyās teṣām āsan durātmanām
12,221.057d@022_0014 kūpasnānaratā nityaṃ parvamaithunagāminaḥ
12,221.057d@022_0015 tilān aśnanti rātrau ca tailābhyaktāś ca śerate
12,221.057d@022_0016 vibhītakakarañjānāṃ chāyāmūlanivāsinaḥ
12,221.057d@022_0017 karavīraṃ ca te puṣpaṃ dhārayanti ca mohitāḥ
12,221.057d@022_0018 padmabījāni khādanti puṣpaṃ jighranti mohitāḥ
12,221.057d@022_0019 na bhokṣyanti tathā nityaṃ daityāḥ kālena mohitāḥ
12,221.057d@022_0020 nindanti stavanaṃ viṣṇos tasya nityadviṣo janāḥ
12,221.057d@022_0021 homadhūmo na tatrāsīd vedaghoṣas tathaiva ca
12,221.057d@022_0022 yajñāś ca na pravartante yathāpūrvaṃ gṛhe gṛhe
12,221.057d@022_0023 śiṣyācāryakramo nāsīt putrair ātmapituḥ pitā
12,221.057d@022_0024 viṣṇuṃ brahmaṇyadeveśaṃ hitvā pāṣaṇḍam āśritāḥ
12,221.057d@022_0025 havyakavyavihīnāś ca jñānādhyayanavarjitāḥ
12,221.057d@022_0026 devasvādānarucayo brahmasvarucayas tathā
12,221.057d@022_0027 stutimaṅgalahīnāni devasthānāni sarvaśaḥ
12,221.058a viprakīrṇāni dhānyāni kākamūṣakabhojanam
12,221.058c apāvṛtaṃ payo 'tiṣṭhad ucchiṣṭāś cāspṛśan ghṛtam
12,221.059a kuddālapāṭīpiṭakaṃ prakīrṇaṃ kāṃsyabhājanam
12,221.059c dravyopakaraṇaṃ sarvaṃ nānvavaikṣat kuṭumbinī
12,221.060a prākārāgāravidhvaṃsān na sma te pratikurvate
12,221.060b*0663_01 kṣudrāḥ saṃskārahīnāś ca nāryo hy udarapoṣaṇāḥ
12,221.060b*0663_02 śaucācāraparibhraṣṭā nirlajjā bhogavañcitāḥ
12,221.060b*0663_03 ubhābhyām eva pāṇibhyāṃ śiraḥkaṇḍūyanānvitāḥ
12,221.060b*0663_04 gṛhajālābhisaṃsthānā hy āsaṃs tatra striyaḥ punaḥ
12,221.060b*0663_05 śvaśrūśvaśurayor madhye bhartāraṃ kṛtakaṃ yathā
12,221.060b*0663_06 prekṣayanti ca nirlajjā nāryaḥ kulajalakṣaṇāḥ
12,221.060c nādriyante paśūn baddhvā yavasenodakena ca
12,221.061a bālānāṃ prekṣamāṇānāṃ svayaṃ bhakṣān abhakṣayan
12,221.061c tathā bhṛtyajanaṃ sarvaṃ paryaśnanti ca dānavāḥ
12,221.062a pāyasaṃ kṛsaraṃ māṃsam apūpān atha śaṣkulīḥ
12,221.062c apācayann ātmano 'rthe vṛthāmāṃsāny abhakṣayan
12,221.063a utsūryaśāyinaś cāsan sarve cāsan prageniśāḥ
12,221.063c avartan kalahāś cātra divārātraṃ gṛhe gṛhe
12,221.064a anāryāś cāryam āsīnaṃ paryupāsan na tatra ha
12,221.064c āśramasthān vikarmasthāḥ pradviṣanti parasparam
12,221.064e saṃkarāś cāpy avartanta na ca śaucam avartata
12,221.065a ye ca vedavido viprā vispaṣṭam anṛcaś ca ye
12,221.065c nirantaraviśeṣās te bahumānāvamānayoḥ
12,221.066a hāvam ābharaṇaṃ veṣaṃ gatiṃ sthitim avekṣitum
12,221.066c asevanta bhujiṣyā vai durjanācaritaṃ vidhim
12,221.067a striyaḥ puruṣaveṣeṇa puṃsaḥ strīveṣadhāriṇaḥ
12,221.067c krīḍārativihāreṣu parāṃ mudam avāpnuvan
12,221.068a prabhavadbhiḥ purā dāyān arhebhyaḥ pratipāditān
12,221.068c nābhyavartanta nāstikyād vartantaḥ saṃbhaveṣv api
12,221.069a mitreṇābhyarthitaṃ mitram arthe saṃśayite kva cit
12,221.069c vālakoṭyagramātreṇa svārthenāghnata tad vasu
12,221.070a parasvādānarucayo vipaṇyavyavahāriṇaḥ
12,221.070c adṛśyantāryavarṇeṣu śūdrāś cāpi tapodhanāḥ
12,221.071a adhīyante 'vratāḥ ke cid vṛthāvratam athāpare
12,221.071c aśuśrūṣur guroḥ śiṣyaḥ kaś cic chiṣyasakho guruḥ
12,221.072a pitā caiva janitrī ca śrāntau vṛttotsavāv iva
12,221.072c aprabhutve sthitau vṛddhāv annaṃ prārthayataḥ sutān
12,221.073a tatra vedavidaḥ prājñā gāmbhīrye sāgaropamāḥ
12,221.073c kṛṣyādiṣv abhavan saktā mūrkhāḥ śrāddhāny abhuñjata
12,221.074a prātaḥ prātaś ca supraśnaṃ kalpanaṃ preṣaṇakriyāḥ
12,221.074c śiṣyānuprahitās tasminn akurvan guravaś ca ha
12,221.075a śvaśrūśvaśurayor agre vadhūḥ preṣyān aśāsata
12,221.075c anvaśāsac ca bhartāraṃ samāhūyābhijalpatī
12,221.076a prayatnenāpi cārakṣac cittaṃ putrasya vai pitā
12,221.076c vyabhajaṃś cāpi saṃrambhād duḥkhavāsaṃ tathāvasan
12,221.077a agnidāhena corair vā rājabhir vā hṛtaṃ dhanam
12,221.077c dṛṣṭvā dveṣāt prāhasanta suhṛtsaṃbhāvitā hy api
12,221.078a kṛtaghnā nāstikāḥ pāpā gurudārābhimarśinaḥ
12,221.078c abhakṣyabhakṣaṇaratā nirmaryādā hatatviṣaḥ
12,221.078d*0664_01 śvaśurānugatāḥ sarve hy utsṛjya pitarau sutāḥ
12,221.078d*0664_02 svakarmaṇā ca jāto 'ham ity evaṃvādinas tathā
12,221.079a teṣv evamādīn ācārān ācaratsu viparyaye
12,221.079c nāhaṃ devendra vatsyāmi dānaveṣv iti me matiḥ
12,221.080a tāṃ māṃ svayam anuprāptām abhinanda śacīpate
12,221.080c tvayārcitāṃ māṃ deveśa purodhāsyanti devatāḥ
12,221.081a yatrāhaṃ tatra matkāntā madviśiṣṭā madarpaṇāḥ
12,221.081c sapta devyo mayāṣṭamyo vāsaṃ ceṣyanti me 'ṣṭadhā
12,221.082a āśā śraddhā dhṛtiḥ kāntir vijitiḥ sannatiḥ kṣamā
12,221.082c aṣṭamī vṛttir etāsāṃ purogā pākaśāsana
12,221.083a tāś cāhaṃ cāsurāṃs tyaktvā yuṣmadviṣayam āgatā
12,221.083c tridaśeṣu nivatsyāmo dharmaniṣṭhāntarātmasu
12,221.084 bhīṣma uvāca
12,221.084a ity uktavacanāṃ devīm atyarthaṃ tau nanandatuḥ
12,221.084c nāradaś ca trilokarṣir vṛtrahantā ca vāsavaḥ
12,221.085a tato 'nalasakho vāyuḥ pravavau devaveśmasu
12,221.085c iṣṭagandhaḥ sukhasparśaḥ sarvendriyasukhāvahaḥ
12,221.086a śucau cābhyarcite deśe tridaśāḥ prāyaśaḥ sthitāḥ
12,221.086c lakṣmyā sahitam āsīnaṃ maghavantaṃ didṛkṣavaḥ
12,221.087a tato divaṃ prāpya sahasralocanaḥ; śriyopapannaḥ suhṛdā surarṣiṇā
12,221.087c rathena haryaśvayujā surarṣabhaḥ; sadaḥ surāṇām abhisatkṛto yayau
12,221.088a atheṅgitaṃ vajradharasya nāradaḥ; śriyāś ca devyā manasā vicārayan
12,221.088c śriyai śaśaṃsāmaradṛṣṭapauruṣaḥ; śivena tatrāgamanaṃ maharddhimat
12,221.089a tato 'mṛtaṃ dyauḥ pravavarṣa bhāsvatī; pitāmahasyāyatane svayaṃbhuvaḥ
12,221.089c anāhatā dundubhayaś ca nedire; tathā prasannāś ca diśaś cakāśire
12,221.090a yathartu sasyeṣu vavarṣa vāsavo; na dharmamārgād vicacāla kaś cana
12,221.090c anekaratnākarabhūṣaṇā ca bhūḥ; sughoṣaghoṣā bhuvanaukasāṃ jaye
12,221.091a kriyābhirāmā manujā yaśasvino; babhuḥ śubhe puṇyakṛtāṃ pathi sthitāḥ
12,221.091c narāmarāḥ kiṃnarayakṣarākṣasāḥ; samṛddhimantaḥ sukhino yaśasvinaḥ
12,221.092a na jātv akāle kusumaṃ kutaḥ phalaṃ; papāta vṛkṣāt pavaneritād api
12,221.092c rasapradāḥ kāmadughāś ca dhenavo; na dāruṇā vāg vicacāra kasya cit
12,221.093a imāṃ saparyāṃ saha sarvakāmadaiḥ; śriyāś ca śakrapramukhaiś ca daivataiḥ
12,221.093c paṭhanti ye viprasadaḥ samāgame; samṛddhakāmāḥ śriyam āpnuvanti te
12,221.094a tvayā kurūṇāṃ vara yat pracoditaṃ; bhavābhavasyeha paraṃ nidarśanam
12,221.094c tad adya sarvaṃ parikīrtitaṃ mayā; parīkṣya tattvaṃ parigantum arhasi
12,221.094d@023_0001 saṃsmṛtya buddhīndriyagocarātigaṃ
12,221.094d@023_0002 svagocare sarvakṛtālayaṃ tam
12,221.094d@023_0003 hariṃ mahāpāpaharaṃ janās te
12,221.094d@023_0004 saṃsmṛtya saṃpūjya vidhūtapāpāḥ
12,221.094d@023_0005 yamaiś ca nityaṃ niyamaiś ca saṃyatās
12,221.094d@023_0006 tattvaṃ ca viṣṇoḥ paripaśyamānāḥ
12,221.094d@023_0007 devānusāreṇa vimuktiyogaṃ
12,221.094d@023_0008 te gāhamānāḥ param āpnuvanti
12,221.094d@023_0009 evaṃ rājendra satataṃ japahomaparāyaṇaḥ
12,221.094d@023_0010 vāsudevaparo nityaṃ jñānadhyānaparāyaṇaḥ
12,221.094d@023_0011 dānadharmaratir nityaṃ prajās tvaṃ paripālaya
12,221.094d@023_0012 vāsudevaparo nityaṃ jñānadhyānaparāyaṇān
12,221.094d@023_0013 viśeṣeṇārcayethās tvaṃ satataṃ paryupāssva ca
12,222.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,222.001a kiṃśīlaḥ kiṃsamācāraḥ kiṃvidyaḥ kiṃparāyaṇaḥ
12,222.001c prāpnoti brahmaṇaḥ sthānaṃ yat paraṃ prakṛter dhruvam
12,222.002 bhīṣma uvāca
12,222.002a mokṣadharmeṣu niyato laghvāhāro jitendriyaḥ
12,222.002c prāpnoti brahmaṇaḥ sthānaṃ yat paraṃ prakṛter dhruvam
12,222.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,222.003c jaigīṣavyasya saṃvādam asitasya ca bhārata
12,222.003d*0665_01 mahādevāntare vṛttaṃ devyāś caivāntare tathā
12,222.003d*0665_02 yathāvac chṛṇu rājendra jñānadaṃ pāpanāśanam
12,222.004a jaigīṣavyaṃ mahāprājñaṃ dharmāṇām āgatāgamam
12,222.004c akrudhyantam ahṛṣyantam asito devalo 'bravīt
12,222.005a na prīyase vandyamāno nindyamāno na kupyasi
12,222.005c kā te prajñā kutaś caiṣā kiṃ caitasyāḥ parāyaṇam
12,222.006a iti tenānuyuktaḥ sa tam uvāca mahātapāḥ
12,222.006c mahad vākyam asaṃdigdhaṃ puṣkalārthapadaṃ śuci
12,222.007a yā gatir yā parā niṣṭhā yā śāntiḥ puṇyakarmaṇām
12,222.007c tāṃ te 'haṃ saṃpravakṣyāmi yan māṃ pṛcchasi vai dvija
12,222.008a nindatsu ca samo nityaṃ praśaṃsatsu ca devala
12,222.008c nihnuvanti ca ye teṣāṃ samayaṃ sukṛtaṃ ca ye
12,222.009a uktāś ca na vivakṣanti vaktāram ahite ratam
12,222.009c pratihantuṃ na cecchanti hantāraṃ vai manīṣiṇaḥ
12,222.010a nāprāptam anuśocanti prāptakālāni kurvate
12,222.010c na cātītāni śocanti na cainān pratijānate
12,222.011a saṃprāptānāṃ ca pūjyānāṃ kāmād artheṣu devala
12,222.011c yathopapattiṃ kurvanti śaktimantaḥ kṛtavratāḥ
12,222.012a pakvavidyā mahāprājñā jitakrodhā jitendriyāḥ
12,222.012c manasā karmaṇā vācā nāparādhyanti kasya cit
12,222.013a anīrṣavo na cānyonyaṃ vihiṃsanti kadā cana
12,222.013c na ca jātūpatapyante dhīrāḥ parasamṛddhibhiḥ
12,222.014a nindāpraśaṃse cātyarthaṃ na vadanti parasya ye
12,222.014c na ca nindāpraśaṃsābhyāṃ vikriyante kadā cana
12,222.015a sarvataś ca praśāntā ye sarvabhūtahite ratāḥ
12,222.015c na krudhyanti na hṛṣyanti nāparādhyanti kasya cit
12,222.015e vimucya hṛdayagranthīṃś caṅkamyante yathāsukham
12,222.016a na yeṣāṃ bāndhavāḥ santi ye cānyeṣāṃ na bāndhavāḥ
12,222.016c amitrāś ca na santy eṣāṃ ye cāmitrā na kasya cit
12,222.017a ya evaṃ kurvate martyāḥ sukhaṃ jīvanti sarvadā
12,222.017c dharmam evānuvartante dharmajñā dvijasattama
12,222.017e ye hy ato vicyutā mārgāt te hṛṣyanty udvijanti ca
12,222.018a āsthitas tam ahaṃ mārgam asūyiṣyāmi kaṃ katham
12,222.018c nindyamānaḥ praśasto vā hṛṣyeyaṃ kena hetunā
12,222.019a yad yad icchanti tan mārgam abhigacchanti mānavāḥ
12,222.019c na me nindāpraśaṃsābhyāṃ hrāsavṛddhī bhaviṣyataḥ
12,222.020a amṛtasyeva saṃtṛpyed avamānasya tattvavit
12,222.020c viṣasyevodvijen nityaṃ saṃmānasya vicakṣaṇaḥ
12,222.021a avajñātaḥ sukhaṃ śete iha cāmutra cobhayoḥ
12,222.021c vimuktaḥ sarvapāpebhyo yo 'vamantā sa badhyate
12,222.022a parāṃ gatiṃ ca ye ke cit prārthayanti manīṣiṇaḥ
12,222.022c etad vrataṃ samāśritya sukham edhanti te janāḥ
12,222.023a sarvataś ca samāhṛtya kratūn sarvāñ jitendriyaḥ
12,222.023c prāpnoti brahmaṇaḥ sthānaṃ yat paraṃ prakṛter dhruvam
12,222.024a nāsya devā na gandharvā na piśācā na rākṣasāḥ
12,222.024c padam anvavarohanti prāptasya paramāṃ gatim
12,222.024d@024_0001 etac chrutvā munes tasya vacanaṃ devalas tathā
12,222.024d@024_0002 tadadhīno 'bhavac chiṣyaḥ sarvadvaṃdvaviniṣṭhitaḥ
12,222.024d@024_0003 athānyat tu purā vṛttaṃ jaigīṣavyasya dhīmataḥ
12,222.024d@024_0004 śṛṇu rājann avahitaḥ sarvajñānasamanvitaḥ
12,222.024d@024_0005 yam āhuḥ sarvalokeśaṃ sarvalokanamaskṛtam
12,222.024d@024_0006 aṣṭamūrtiṃ jaganmūrtim iṣṭasaṃdhivibhūṣitam
12,222.024d@024_0007 yaṃ prāptā na viṣīdanti na śocanty udvijanti ca
12,222.024d@024_0008 yasya svābhāvikī śaktir idaṃ viśvaṃ carācaram
12,222.024d@024_0009 yāti sajjati sarvātmā sa devaḥ parameśvaraḥ
12,222.024d@024_0010 meror uttarapūrve tu sarvaratnavibhūṣite
12,222.024d@024_0011 acintye vimale sthāne sarvartukusumānvite
12,222.024d@024_0012 vṛkṣaiś ca śobhate nityaṃ divyavāyusamīrite
12,222.024d@024_0013 nānābhūtagaṇair yuktaḥ sarvadevanamaskṛtaḥ
12,222.024d@024_0014 tatra vidyādharagaṇā gandharvāpsarasāṃ gaṇāḥ
12,222.024d@024_0015 lokapālāḥ samudrāś ca nadyaḥ śailāḥ sarāṃsi ca
12,222.024d@024_0016 ṛṣayo vālakhilyāś ca yajñāḥ stobhāhvayās tathā
12,222.024d@024_0017 upāsāṃ cakrire devaṃ prajānāṃ patayas tathā
12,222.024d@024_0018 tatra rudro mahādevo devyā caiva sahomayā
12,222.024d@024_0019 āste vṛṣadhvajaḥ śrīmān somasūryāgnilocanaḥ
12,222.024d@024_0020 tatraivaṃ devam ālokya devī dhātrī vibhāvarī
12,222.024d@024_0021 umā devī pareśānam apṛcchad vinayānvitā
12,222.024d@024_0022 arthaḥ ko 'thārthaśaktiḥ kā bhagavan brūhi me 'rthitaḥ
12,222.024d@024_0023 tayaivaṃ paripṛṣṭo 'sau prāha devo maheśvaraḥ
12,222.024d@024_0024 artho 'ham arthaśaktis tvaṃ bhoktāhaṃ bhojyam eva ca
12,222.024d@024_0025 rūpaṃ viddhi mahābhāge prakṛtis tvaṃ paro hy aham
12,222.024d@024_0026 ahaṃ viṣṇur ahaṃ brahmā hy ahaṃ yajñas tathaiva ca
12,222.024d@024_0027 āvayor na ca bhedo 'sti paramārthas tato 'bale
12,222.024d@024_0028 tathāpi vidmas te bhedaṃ kiṃ māṃ tvaṃ paripṛcchasi
12,222.024d@024_0029 evam uktā tataḥ prāha hy adhikaṃ hy etayor vada
12,222.024d@024_0030 śreṣṭhaṃ veda mahādeva nama ity eva bhāminī
12,222.024d@024_0031 tadantare sthito vidvān vasurūpo mahāmuniḥ
12,222.024d@024_0032 jaigīṣavyaḥ smayan prāha hy artha ity eva nādayan
12,222.024d@024_0033 śreṣṭho 'nyo 'smān mahīpiṇḍā tallīnā śaktir āparā
12,222.024d@024_0034 mudrikādiviśeṣeṇa vistṛtā saṃbhṛteti ca
12,222.024d@024_0035 tac chrutvā vacanaṃ devī ko 'sāv ity abravīd ruṣā
12,222.024d@024_0036 vākyam asyādya saṃbhaṅktvā proktavān iti śaṃkaram
12,222.024d@024_0037 tac chrutvā nirgato dhīmān āśramaṃ svaṃ mahāmuniḥ
12,222.024d@024_0038 sthānāt svargagaṇe vidvān yogaiśvaryasamanvitaḥ
12,222.024d@024_0039 tataḥ prahasya bhagavān sarvapāpaharo haraḥ
12,222.024d@024_0040 prāha devīṃ praśāntātmā jaigīṣavyo mahāmuniḥ
12,222.024d@024_0041 bhakto mama sakhā caiva śiṣyaś cātra mahāmuniḥ
12,222.024d@024_0042 jaigīṣavya iti khyātaḥ proktvāsau nirgataḥ śubhe
12,222.024d@024_0043 tac chrutvā sātha saṃkruddhā na nyāyyaṃ tena vai kṛtam
12,222.024d@024_0044 vikṛtāhaṃ tvayā deva muninā ca tathā kṛtā
12,222.024d@024_0045 atajjñād atha deveśa madhye prāptaṃ na tac chrutam
12,222.024d@024_0046 tac chrutvā bhagavān āha mahādevaḥ pinākabhṛt
12,222.024d@024_0047 nirapekṣo munir yogī mām upāśritya saṃsthitaḥ
12,222.024d@024_0048 nirdvaṃdvaḥ satataṃ dhīmān samarūpasvabhāvadhṛt
12,222.024d@024_0049 tasmāt kṣamasva taṃ devi rakṣitavyas tvayā ca saḥ
12,222.024d@024_0050 ity uktā prāha sā devī munes tasya mahātmanaḥ
12,222.024d@024_0051 nirāśatvam ahaṃ draṣṭum icchāmy antakanāśana
12,222.024d@024_0052 tatheti coktvā tāṃ devo vṛṣam āruhya satvaram
12,222.024d@024_0053 devagandharvasaṃghaiś ca stūyamāno jagatpatiḥ
12,222.024d@024_0054 ajarāmaraśuddhātmā yatrāste sa mahāmuniḥ
12,222.024d@024_0055 itas tataḥ samāhṛtya vīrasaṃghair mahāyaśāḥ
12,222.024d@024_0056 dehaprāvaraṇārthaṃ vai saṃsaran sa tadā muniḥ
12,222.024d@024_0057 pratyudgamya mahādevaṃ yathārhaṃ pratipūjya ca
12,222.024d@024_0058 punaḥ sa pūrvavat kanthāṃ sūcyā sūtreṇa sūcayat
12,222.024d@024_0059 tam āha bhagavāñ śaṃbhuḥ kiṃ pradāsyāmi te mune
12,222.024d@024_0060 vṛṇīṣva mattaḥ sarvaṃ tvaṃ jaigīṣavya yadīcchasi
12,222.024d@024_0061 nāvalokayamānas tu devadevaṃ mahāmunim
12,222.024d@024_0062 anavāptaṃ na paśyāmi tvatto govṛṣabhadhvaja
12,222.024d@024_0063 kṛtārthaḥ paripūrṇo 'haṃ yat te kāryaṃ tu gamyatām
12,222.024d@024_0064 prahasaṃs tu punaḥ śarvo vṛṇīṣveti tam abravīt
12,222.024d@024_0065 avaśyaṃ hi varo mattaḥ śrāvyaṃ varam anuttamam
12,222.024d@024_0066 jaigīṣavyas tam āhedaṃ śrotavyaṃ ca tvayā mama
12,222.024d@024_0067 sūcīm anu mahādeva sūtraṃ samanugacchataḥ[tu]
12,222.024d@024_0068 tataḥ prahasya bhagavān gaurīm ālokya śaṃkaraḥ
12,222.024d@024_0069 svasthānaṃ prayayau hṛṣṭaḥ sarvadevanamaskṛtaḥ
12,222.024d@024_0070 etat te kathitaṃ rājan yasmāt tvaṃ paripṛcchasi
12,222.024d@024_0071 nirdvaṃdvā yogino nityāḥ sarvaśas te svayaṃbhuvaḥ
12,223.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,223.001a priyaḥ sarvasya lokasya sarvasattvābhinanditā
12,223.001c guṇaiḥ sarvair upetaś ca ko nv asti bhuvi mānavaḥ
12,223.002 bhīṣma uvāca
12,223.002a atra te vartayiṣyāmi pṛcchato bharatarṣabha
12,223.002c ugrasenasya saṃvādaṃ nārade keśavasya ca
12,223.003 ugrasena uvāca
12,223.003a paśya saṃkalpate loko nāradasya prakīrtane
12,223.003c manye sa guṇasaṃpanno brūhi tan mama pṛcchataḥ
12,223.004 vāsudeva uvāca
12,223.004a kukurādhipa yān manye śṛṇu tān me vivakṣataḥ
12,223.004b*0666_01 yac chrutvā pārameṣṭhyena bhavec cāpy amalā matiḥ
12,223.004c nāradasya guṇān sādhūn saṃkṣepeṇa narādhipa
12,223.005a na cāritranimitto 'syāhaṃkāro dehapātanaḥ
12,223.005c abhinnaśrutacāritras tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.005d*0667_01 aratiḥ krodhacāpalye bhayaṃ naitāni nārade
12,223.005d*0667_02 adīrghasūtraḥ śūraś ca tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.006a tapasvī nārado bāḍhaṃ vāci nāsya vyatikramaḥ
12,223.006c kāmād vā yadi vā lobhāt tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.007a adhyātmavidhitattvajñaḥ kṣāntaḥ śakto jitendriyaḥ
12,223.007c ṛjuś ca satyavādī ca tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.008a tejasā yaśasā buddhyā nayena vinayena ca
12,223.008c janmanā tapasā vṛddhas tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.009a sukhaśīlaḥ susaṃbhogaḥ subhojyaḥ svādaraḥ śuciḥ
12,223.009c suvākyaś cāpy anīrṣyaś ca tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.010a kalyānaṃ kurute bāḍhaṃ pāpam asmin na vidyate
12,223.010c na prīyate parān arthais tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.011a vedaśrutibhir ākhyānair arthān abhijigīṣate
12,223.011c titikṣur anavajñaś ca tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.012a samatvād dhi priyo nāsti nāpriyaś ca kathaṃ cana
12,223.012c manonukūlavādī ca tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.013a bahuśrutaś caitrakathaḥ paṇḍito 'nalaso 'śaṭhaḥ
12,223.013c adīno 'krodhano 'lubdhas tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.014a nārthe na dharme kāme vā bhūtapūrvo 'sya vigrahaḥ
12,223.014c doṣāś cāsya samucchinnās tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.015a dṛḍhabhaktir anindyātmā śrutavān anṛśaṃsavān
12,223.015c vītasaṃmohadoṣaś ca tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.016a asaktaḥ sarvasaṅgeṣu saktātmeva ca lakṣyate
12,223.016c adīrghasaṃśayo vāgmī tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.017a samādhir nāsya mānārthe nātmānaṃ stauti karhi cit
12,223.017c anīrṣyur dṛḍhasaṃbhāṣas tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.018a lokasya vividhaṃ vṛttaṃ prakṛteś cāpy akutsayan
12,223.018c saṃsargavidyākuśalas tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.019a nāsūyaty āgamaṃ kaṃ cit svaṃ tapo nopajīvati
12,223.019c avandhyakālo vaśyātmā tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.020a kṛtaśramaḥ kṛtaprajño na ca tṛptaḥ samādhitaḥ
12,223.020c niyamastho 'pramattaś ca tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.021a sāpatrapaś ca yuktaś ca suneyaḥ śreyase paraiḥ
12,223.021c abhettā paraguhyānāṃ tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.022a na hṛṣyaty arthalābheṣu nālābheṣu vyathaty api
12,223.022c sthirabuddhir asaktātmā tasmāt sarvatra pūjitaḥ
12,223.023a taṃ sarvaguṇasaṃpannaṃ dakṣaṃ śucim akātaram
12,223.023c kālajñaṃ ca nayajñaṃ ca kaḥ priyaṃ na kariṣyati
12,223.023d@025_0001 ity uktaḥ saṃpraśasyainam ugraseno gato gṛhāt
12,223.023d@025_0002 āste kṛṣṇas tathaikānte paryaṅke ratnabhūṣite
12,223.023d@025_0003 kadā cit tatra bhagavān praviveśa mahāmuniḥ
12,223.023d@025_0004 tam abhyarcya yathānyāyaṃ tūṣṇīm āste janārdanaḥ
12,223.023d@025_0005 taṃ khinnam iva saṃlakṣya keśavaṃ vākyam abravīt
12,223.023d@025_0006 kim idaṃ keśava tava vaimanasyaṃ janārdana
12,223.023d@025_0007 śrīvāsudeva uvāca
12,223.023d@025_0007 abhūtapūrvaṃ govinda tan me vyākhyātum arhasi
12,223.023d@025_0008 nāsuhṛt paramaṃ me 'dya nāpado 'rhati veditum
12,223.023d@025_0009 apaṇḍito vāpi suhṛt paṇḍito vāpy anātmavān
12,223.023d@025_0010 sa tvaṃ suhṛc ca vidvāṃś ca jitātmā śrotum arhasi
12,223.023d@025_0011 apy etad dhṛdi yad duḥkhaṃ tad bhavāñ śrotum arhati
12,223.023d@025_0012 dāsyam aiśvaryavādena jñātīnāṃ ca karomy aham
12,223.023d@025_0013 dviṣanti satataṃ kruddhā jñātisaṃbandhibāndhavāḥ
12,223.023d@025_0014 divyā api tathā bhogā dattās teṣāṃ mayā pṛthak
12,223.023d@025_0015 nārada uvāca
12,223.023d@025_0015 tathāpi ca dviṣanto māṃ vartante ca parasparam
12,223.023d@025_0016 anāyasena śastreṇa parimṛjyānumṛjya ca
12,223.023d@025_0017 bhagavān uvāca
12,223.023d@025_0017 jihvām uddhara caiteṣāṃ na vakṣyanti tataḥ param
12,223.023d@025_0018 anāyasaṃ kathaṃ vindyāṃ śastraṃ munivarottama
12,223.023d@025_0019 nārada uvāca
12,223.023d@025_0019 yenaiṣām uddhare jihvāṃ brūhi tan me yathātatham
12,223.023d@025_0020 gohiraṇyaṃ ca vāsāṃsi ratnādyaṃ yad dhanaṃ bahu
12,223.023d@025_0021 āsye prakṣipa caiteṣāṃ śastram etad anāyasam
12,223.023d@025_0022 suhṛtsaṃbandhimitrāṇāṃ gurūṇāṃ svajanasya ca
12,223.023d@025_0023 ākhyātaṃ śastram etad dhi tena chindhi punaḥ punaḥ
12,223.023d@025_0024 tavaiśvaryapradānāni ślāghyam eṣāṃ vacāṃsi ca
12,223.023d@025_0025 bhīṣma uvāca
12,223.023d@025_0025 samarthaṃ tvām abhijñāya pravadanti ca te narāḥ
12,223.023d@025_0026 tataḥ prahasya bhagavān saṃpūjya ca mahāmunim
12,223.023d@025_0027 tathākaron mahātejā munivākyena coditaḥ
12,223.023d@025_0028 evaṃprabhāvo brahmarṣir nārado munisattamaḥ
12,223.023d@025_0029 pṛṣṭavān asi yan māṃ tvaṃ tad uktaṃ rājasattama
12,223.023d@025_0030 sarvadharmahite yuktāḥ satyadharmaparāyaṇāḥ
12,223.023d@025_0031 lokapriyatvaṃ gacchanti jñānavijñānakovidāḥ
12,224.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,224.001a ādyantaṃ sarvabhūtānāṃ śrotum icchāmi kaurava
12,224.001c dhyānaṃ karma ca kālaṃ ca tathaivāyur yuge yuge
12,224.002a lokatattvaṃ ca kārtsnyena bhūtānām āgatiṃ gatim
12,224.002c sargaś ca nidhanaṃ caiva kuta etat pravartate
12,224.002d*0668_01 bhedakaṃ bhedatattvaṃ ca tathānyeṣāṃ mataṃ tathā
12,224.002d*0668_02 avasthātritayaṃ caiva yādṛśaṃ ca pitāmaha
12,224.003a yadi te 'nugrahe buddhir asmāsv iha satāṃ vara
12,224.003c etad bhavantaṃ pṛcchāmi tad bhavān prabravītu me
12,224.004a pūrvaṃ hi kathitaṃ śrutvā bhṛgubhāṣitam uttamam
12,224.004c bharadvājasya viprarṣes tato me buddhir uttamā
12,224.005a jātā paramadharmiṣṭhā divyasaṃsthānasaṃsthitā
12,224.005c tato bhūyas tu pṛcchāmi tad bhavān vaktum arhati
12,224.006 bhīṣma uvāca
12,224.006a atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam
12,224.006c jagau yad bhagavān vyāsaḥ putrāya paripṛcchate
12,224.007a adhītya vedān akhilān sāṅgopaniṣadas tathā
12,224.007c anvicchan naiṣṭhikaṃ karma dharmanaipuṇadarśanāt
12,224.008a kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsaṃ putro vaiyāsakiḥ śukaḥ
12,224.008c papraccha saṃdeham imaṃ chinnadharmārthasaṃśayam
12,224.009a bhūtagrāmasya kartāraṃ kālajñāne ca niścayam
12,224.009b*0669_01 jñānaṃ brahma ca yogaṃ ca gavātmakam idaṃ jagat
12,224.009b*0669_02 tritaye tv enam āyāti tathā hy eṣo 'pi vā punaḥ
12,224.009b*0669_03 kenaiva ca vibhāgaḥ syāt turīyo lakṣaṇair vinā
12,224.009b*0669_04 jñānajñeyāntare ko 'sau ko 'yaṃ bhāvas tu bhedavat
12,224.009b*0669_05 yaj jñānaṃ lakṣaṇaṃ caiva teṣāṃ kartāram eva ca
12,224.009c brāhmaṇasya ca yat kṛtyaṃ tad bhavān vaktum arhati
12,224.010a tasmai provāca tat sarvaṃ pitā putrāya pṛcchate
12,224.010c atītānāgate vidvān sarvajñaḥ sarvadharmavit
12,224.010d@026_0001 pṛcchatas tava satputra yathāvat kīrtayāmy aham
12,224.010d@026_0002 śṛṇuṣvāvahito bhūtvā yathāvṛtam idaṃ jagat
12,224.010d@026_0003 kāryādi kāraṇāntaṃ yat kāryāntaṃ kāraṇādikam
12,224.010d@026_0004 jñānaṃ tad ubhayaṃ vittvā satyaṃ ca paramaṃ śubham
12,224.010d@026_0005 brahmeti cābhivikhyātaṃ tad vai paśyanti sūrayaḥ
12,224.010d@026_0006 brahma tejomayaṃ bhūtaṃ bhūtakāraṇam adbhutam
12,224.010d@026_0007 āsīd ādau tatas tv āhuḥ prādhānyam iti tadvidaḥ
12,224.010d@026_0008 triguṇāṃ tāṃ mahāmāyāṃ vaiṣṇavīṃ prakṛtiṃ viduḥ
12,224.010d@026_0009 tad īdṛśam anādyantam avyaktam ajaraṃ dhruvam
12,224.010d@026_0010 apratarkyam avijñeyaṃ brahmāgre vikṛtaṃ ca tat
12,224.010d@026_0011 tad vai pradhānam uddiṣṭaṃ trisūkṣmaṃ triguṇātmakam
12,224.010d@026_0012 samyag yogaguṇaṃ svasthaṃ tad icchākṣobhitaṃ mahat
12,224.010d@026_0013 śaktitrayātmikā tasya prakṛtiḥ kāraṇātmikā
12,224.010d@026_0014 asvatantrā ca satataṃ vidadhiṣṭhānasaṃyutā
12,224.010d@026_0015 svabhāvākhyaṃ samāpannā mohavigrahadhāriṇī
12,224.010d@026_0016 vividhasyāsya jīvasya bhogārthaṃ samupāgatā
12,224.010d@026_0017 yathā saṃnidhimātreṇa gandhaḥ kṣobhāya jāyate
12,224.010d@026_0018 manas tadvad aśeṣasya parāt para iti smṛtaḥ
12,224.010d@026_0019 sṛṣṭvā praviśya tat tasmin kṣobhayām āsa viṣṭhitaḥ
12,224.010d@026_0020 sāttviko rājasaś caiva tāmasaś ca tridhā mahān
12,224.010d@026_0021 pradhānatattvād udbhūto mahattvāc ca mahān smṛtaḥ
12,224.010d@026_0022 pradhānatattvam udbhūtaṃ mahattattvaṃ samāvṛṇot
12,224.010d@026_0023 kālātmanābhibhūtaṃ tat kālo 'ṃśaḥ paramātmanaḥ
12,224.010d@026_0024 puruṣaś cāprameyātmā sa eva iti gīyate
12,224.010d@026_0025 triguṇo 'sau mahājñātaḥ pradhāna iti vai śrutiḥ
12,224.010d@026_0026 sāttviko rājasaś caiva tāmasaś ca tridhātmakaḥ
12,224.010d@026_0027 trividho 'yam ahaṃkāro mahattattvād ajāyata
12,224.010d@026_0028 tāmaso 'sāv ahaṃkāro bhūtādir iti saṃjñitaḥ
12,224.010d@026_0029 bhūtānām ādibhūtatvād raktāhis tāmasaḥ smṛtaḥ
12,224.010d@026_0030 bhūtādiḥ sa vikurvāṇaḥ śiṣṭaṃ tanmātrakaṃ tataḥ
12,224.010d@026_0031 sasarja śabdaṃ tanmātram ākāśaṃ śabdalakṣaṇam
12,224.010d@026_0032 śabdalakṣaṇam ākāśaṃ śabdatanmātram āvṛṇot
12,224.010d@026_0033 tena saṃpīḍyamānas tu sparśamātraṃ sasarja ha
12,224.010d@026_0034 śabdamātraṃ tadākāśaṃ sparśamātraṃ samāvṛṇot
12,224.010d@026_0035 sasarja vāyus tenāsau pīḍyamāna iti śrutiḥ
12,224.010d@026_0036 sparśamātraṃ tadā vāyū rūpamātraṃ samāvṛṇot
12,224.010d@026_0037 tena saṃpīḍyamānas tu sasarjāgnim iti śrutiḥ
12,224.010d@026_0038 rūpamātraṃ tato vahniṃ samutsṛjya samāvṛṇot
12,224.010d@026_0039 tena saṃpīḍyamānas tu rasamātraṃ sasarja ha
12,224.010d@026_0040 rūpamātragataṃ tejo rasamātraṃ samāvṛṇot
12,224.010d@026_0041 tena saṃpīḍyamānas tu sasarjāmbha iti śrutiḥ
12,224.010d@026_0042 rasamātrātmakaṃ bhūyo rasaṃ tanmātram āvṛṇot
12,224.010d@026_0043 tena saṃpīḍyamānas tu gandhaṃ tanmātrakaṃ tataḥ
12,224.010d@026_0044 sasarja gandhaṃ tanmātram āvṛṇot karakaṃ tathā
12,224.010d@026_0045 tena saṃpīḍyamānas tu kāṭhinyaṃ ca sasarja ha
12,224.010d@026_0046 pṛthivī jāyate tasmād gandhatanmātrajāt tathā
12,224.010d@026_0047 ammayaṃ sarvam evedam āpas tastambhire punaḥ
12,224.010d@026_0048 bhūtānīmāni jātāni pṛthivyādīni vai śrutiḥ
12,224.010d@026_0049 bhūtānāṃ mūrtir evaiṣām annaṃ caiṣāṃ matā budhaiḥ
12,224.010d@026_0050 tasmiṃs tasmiṃs tu tanmātrā tanmātrā iti te smṛtāḥ
12,224.010d@026_0051 taijasānīndriyāṇy āhur devā vaikārikā daśa
12,224.010d@026_0052 ekādaśaṃ manaś cātra devā vaikārikāḥ smṛtāḥ
12,224.010d@026_0053 eṣām uddhartakaḥ kālo nānābhedavad āsthitaḥ
12,224.010d@026_0054 paramātmā ca bhūtātmā guṇabhedena saṃsthitaḥ
12,224.010d@026_0055 eka eva tridhā bhinnaḥ karoti vividhāḥ kriyāḥ
12,224.010d@026_0056 brahmā sṛjati bhūtāni pāti nārāyaṇo 'vyayaḥ
12,224.010d@026_0057 rudro hanti jaganmūrtiḥ kāla eṣa kriyābudhaḥ
12,224.010d@026_0058 kālo 'pi tanmayo 'cintyas triguṇātmā sanātanaḥ
12,224.010d@026_0059 avyakto 'sāv acintyo 'sau vartate bhinnalakṣaṇaḥ
12,224.010d@026_0060 kālātmanā tv idaṃ bhinnam abhinnaṃ śrūyate hi yat
12,224.011a anādyantam ajaṃ divyam ajaraṃ dhruvam avyayam
12,224.011c apratarkyam avijñeyaṃ brahmāgre samavartata
12,224.012a kāṣṭhā nimeṣā daśa pañca caiva; triṃśat tu kāṣṭhā gaṇayet kalāṃ tām
12,224.012c triṃśat kalāś cāpi bhaven muhūrto; bhāgaḥ kalāyā daśamaś ca yaḥ syāt
12,224.013a triṃśan muhūrtaś ca bhaved ahaś ca; rātriś ca saṃkhyā munibhiḥ praṇītā
12,224.013c māsaḥ smṛto rātryahanī ca triṃśat; saṃvatsaro dvādaśamāsa uktaḥ
12,224.013e saṃvatsaraṃ dve ayane vadanti; saṃkhyāvido dakṣiṇam uttaraṃ ca
12,224.014a ahorātre vibhajate sūryo mānuṣalaukike
12,224.014c rātriḥ svapnāya bhūtānāṃ ceṣṭāyai karmaṇām ahaḥ
12,224.015a pitrye rātryahanī māsaḥ pravibhāgas tayoḥ punaḥ
12,224.015c kṛṣṇo 'haḥ karmaceṣṭāyāṃ śuklaḥ svapnāya śarvarī
12,224.016a daive rātryahanī varṣaṃ pravibhāgas tayoḥ punaḥ
12,224.016c ahas tatrodagayanaṃ rātriḥ syād dakṣiṇāyanam
12,224.017a ye te rātryahanī pūrve kīrtite daivalaukike
12,224.017c tayoḥ saṃkhyāya varṣāgraṃ brāhme vakṣyāmy ahaḥkṣape
12,224.018a teṣāṃ saṃvatsarāgrāṇi pravakṣyāmy anupūrvaśaḥ
12,224.018c kṛte tretāyuge caiva dvāpare ca kalau tathā
12,224.019a catvāry āhuḥ sahasrāṇi varṣāṇāṃ tat kṛtaṃ yugam
12,224.019c tasya tāvac chatī saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tathāvidhaḥ
12,224.020a itareṣu sasaṃdhyeṣu sasaṃdhyāṃśeṣu ca triṣu
12,224.020c ekāpāyena saṃyānti sahasrāṇi śatāni ca
12,224.021a etāni śāśvatāṃl lokān dhārayanti sanātanān
12,224.021c etad brahmavidāṃ tāta viditaṃ brahma śāśvatam
12,224.022a catuṣpāt sakalo dharmaḥ satyaṃ caiva kṛte yuge
12,224.022c nādharmeṇāgamaḥ kaś cit paras tasya pravartate
12,224.023a itareṣv āgamād dharmaḥ pādaśas tv avaropyate
12,224.023b*0670_01 satyaṃ śaucaṃ tathāyuś ca dharmaś cāpaiti pādaśaḥ
12,224.023c caurikānṛtamāyābhir adharmaś copacīyate
12,224.024a arogāḥ sarvasiddhārthāś caturvarṣaśatāyuṣaḥ
12,224.024c kṛte tretādiṣv eteṣāṃ pādaśo hrasate vayaḥ
12,224.025a vedavādāś cānuyugaṃ hrasantīti ca naḥ śrutam
12,224.025c āyūṃṣi cāśiṣaś caiva vedasyaiva ca yat phalam
12,224.026a anye kṛtayuge dharmās tretāyāṃ dvāpare 'pare
12,224.026c anye kaliyuge dharmā yathāśaktikṛtā iva
12,224.027a tapaḥ paraṃ kṛtayuge tretāyāṃ jñānam uttamam
12,224.027c dvāpare yajñam evāhur dānam eva kalau yuge
12,224.028a etāṃ dvādaśasāhasrīṃ yugākhyāṃ kavayo viduḥ
12,224.028c sahasraṃ parivṛttaṃ tad brāhmaṃ divasam ucyate
12,224.029a rātris tāvat tithī brāhmī tadādau viśvam īśvaraḥ
12,224.029c pralaye 'dhyātmam āviśya suptvā so 'nte vibudhyate
12,224.030a sahasrayugaparyantam ahar yad brahmaṇo viduḥ
12,224.030c rātriṃ yugasahasrāntāṃ te 'horātravido janāḥ
12,224.031a pratibuddho vikurute brahmākṣayyaṃ kṣapākṣaye
12,224.031c sṛjate ca mahad bhūtaṃ tasmād vyaktātmakaṃ manaḥ
12,224.032a brahma tejomayaṃ śukraṃ yasya sarvam idaṃ jagat
12,224.032c ekasya bhūtaṃ bhūtasya dvayaṃ sthāvarajaṅgamam
12,224.033a ahar mukhe vibuddhaḥ san sṛjate vidyayā jagat
12,224.033c agra eva mahābhūtam āśu vyaktātmakaṃ manaḥ
12,224.034a abhibhūyeha cārciṣmad vyasṛjat sapta mānasān
12,224.034c dūragaṃ bahudhāgāmi prārthanāsaṃśayātmakam
12,224.035a manaḥ sṛṣṭiṃ vikurute codyamānaṃ sisṛkṣayā
12,224.035c ākāśaṃ jāyate tasmāt tasya śabdo guṇo mataḥ
12,224.036a ākāśāt tu vikurvāṇāt sarvagandhavahaḥ śuciḥ
12,224.036c balavāñ jāyate vāyus tasya sparśo guṇo mataḥ
12,224.037a vāyor api vikurvāṇāj jyotir bhūtaṃ tamonudam
12,224.037c rociṣṇu jāyate tatra tad rūpaguṇam ucyate
12,224.038a jyotiṣo 'pi vikurvāṇād bhavanty āpo rasātmikāḥ
12,224.038c adbhyo gandhaguṇā bhūmiḥ pūrvaiṣā sṛṣṭir ucyate
12,224.039a guṇāḥ pūrvasya pūrvasya prāpnuvanty uttarottaram
12,224.039c teṣāṃ yāvat tithaṃ yad yat tat tat tāvad guṇaṃ smṛtam
12,224.040a upalabhyāpsu ced gandhaṃ ke cid brūyur anaipuṇāt
12,224.040c pṛthivyām eva taṃ vidyād āpo vāyuṃ ca saṃśritam
12,224.041a ete tu sapta puruṣā nānāviryāḥ pṛthak pṛthak
12,224.041c nāśaknuvan prajāḥ sraṣṭum asamāgamya sarvataḥ
12,224.042a te sametya mahātmānam anyonyam abhisaṃśritāḥ
12,224.042c śarīrāśrayaṇaṃ prāptās tataḥ puruṣa ucyate
12,224.043a śrayaṇāc charīraṃ bhavati mūrtimat ṣoḍaśātmakam
12,224.043c tad āviśanti bhūtāni mahānti saha karmaṇā
12,224.044a sarvabhūtāni cādāya tapasaś caraṇāya ca
12,224.044c ādikartā mahābhūtaṃ tam evāhuḥ prajāpatim
12,224.045a sa vai sṛjati bhūtāni sa eva puruṣaḥ paraḥ
12,224.045c ajo janayate brahmā devarṣipitṛmānavān
12,224.046a lokān nadīḥ samudrāṃś ca diśaḥ śailān vanaspatīn
12,224.046c narakiṃnararakṣāṃsi vayaḥpaśumṛgoragān
12,224.046e avyayaṃ ca vyayaṃ caiva dvayaṃ sthāvarajaṅgamam
12,224.047a teṣāṃ ye yāni karmāṇi prāk sṛṣṭyāṃ pratipedire
12,224.047c tāny eva pratipadyante sṛjyamānāḥ punaḥ punaḥ
12,224.048a hiṃsrāhiṃsre mṛdukrūre dharmādharme ṛtānṛte
12,224.048c ato yan manyate dhātā tasmāt tat tasya rocate
12,224.049a mahābhūteṣu nānātvam indriyārtheṣu mūrtiṣu
12,224.049c viniyogaṃ ca bhūtānāṃ dhātaiva vidadhāty uta
12,224.050a ke cit puruṣakāraṃ tu prāhuḥ karmavido janāḥ
12,224.050c daivam ity apare viprāḥ svabhāvaṃ bhūtacintakāḥ
12,224.051a pauruṣaṃ karma daivaṃ ca phalavṛttisvabhāvataḥ
12,224.051c traya ete 'pṛthagbhūtā navivekaṃ tu ke cana
12,224.052a evam etac ca naivaṃ ca yad bhūtaṃ sṛjate jagat
12,224.052c karmasthā viṣamaṃ brūyuḥ sattvasthāḥ samadarśinaḥ
12,224.053a tapo niḥśreyasaṃ jantos tasya mūlaṃ damaḥ śamaḥ
12,224.053c tena sarvān avāpnoti yān kāmān manasecchati
12,224.054a tapasā tad avāpnoti yad bhūtaṃ sṛjate jagat
12,224.054c sa tadbhūtaś ca sarveṣāṃ bhūtānāṃ bhavati prabhuḥ
12,224.055a ṛṣayas tapasā vedān adhyaiṣanta divāniśam
12,224.055c anādinidhanā nityā vāg utsṛṣṭā svayaṃbhuvā
12,224.055d*0671_01 ādau vedamayī divyā yataḥ sarvāḥ pravṛttayaḥ
12,224.056a ṛṣīṇāṃ nāmadheyāni yāś ca vedeṣu sṛṣṭayaḥ
12,224.056b*0672_01 nānārūpaṃ ca bhūtānāṃ karmaṇāṃ ca pravartanam
12,224.056b*0672_02 vedaśabdebhya evādau nirmimīte sa īśvaraḥ
12,224.056b*0672_03 nāmadheyāni carṣīṇāṃ yāś ca vedeṣu sṛṣṭayaḥ
12,224.056c śarvaryanteṣu jātānāṃ tāny evaibhyo dadāti saḥ
12,224.057a nāmabhedas tapaḥkarmayajñākhyā lokasiddhayaḥ
12,224.057c ātmasiddhis tu vedeṣu procyate daśabhiḥ kramaiḥ
12,224.058a yad uktaṃ vedavādeṣu gahanaṃ vedadṛṣṭibhiḥ
12,224.058c tadanteṣu yathāyuktaṃ kramayogena lakṣyate
12,224.059a karmajo 'yaṃ pṛthagbhāvo dvaṃdvayukto viyoginaḥ
12,224.059c ātmasiddhis tu vijñātā jahāti prāyaśo balam
12,224.060a dve brahmaṇī veditavye śabdabrahma paraṃ ca yat
12,224.060c śabdabrahmaṇi niṣṇātaḥ paraṃ brahmādhigacchati
12,224.061a ārambhayajñāḥ kṣatrasya haviryajñā viśas tathā
12,224.061c paricārayajñāḥ śūdrās tu tapoyajñā dvijātayaḥ
12,224.062a tretāyuge vidhis tv eṣāṃ yajñānāṃ na kṛte yuge
12,224.062c dvāpare viplavaṃ yānti yajñāḥ kaliyuge tathā
12,224.063a apṛthagdharmiṇo martyā ṛksāmāni yajūṃṣi ca
12,224.063c kāmyāṃ puṣṭiṃ pṛthag dṛṣṭvā tapobhis tapa eva ca
12,224.064a tretāyāṃ tu samastās te prādurāsan mahābalāḥ
12,224.064c saṃyantāraḥ sthāvarāṇāṃ jaṅgamānāṃ ca sarvaśaḥ
12,224.065a tretāyāṃ saṃhatā hy ete yajñā varṇās tathaiva ca
12,224.065c saṃrodhād āyuṣas tv ete vyasyante dvāpare yuge
12,224.066a dṛśyante nāpi dṛśyante vedāḥ kaliyuge 'khilāḥ
12,224.066c utsīdante sayajñāś ca kevalā dharmasetavaḥ
12,224.067a kṛte yuge yas tu dharmo brāhmaṇeṣu pradṛśyate
12,224.067c ātmavatsu tapovatsu śrutavatsu pratiṣṭhitaḥ
12,224.068a adharmavratasaṃyogaṃ yathādharmaṃ yuge yuge
12,224.068c vikriyante svadharmasthā vedavādā yathāyugam
12,224.069a yathā viśvāni bhūtāni vṛṣṭyā bhūyāṃsi prāvṛṣi
12,224.069c sṛjyante jaṅgamasthāni tathā dharmā yuge yuge
12,224.070a yathartuṣv ṛtuliṅgāni nānārūpāṇi paryaye
12,224.070c dṛśyante tāni tāny eva tathā brahmāharātriṣu
12,224.071a vihitaṃ kālanānātvam anādinidhanaṃ tathā
12,224.071c kīrtitaṃ yat purastāt te tat sūte cātti ca prajāḥ
12,224.072a dadhāti prabhave sthānaṃ bhūtānāṃ saṃyamo yamaḥ
12,224.072c svabhāvenaiva vartante dvaṃdvayuktāni bhūriśaḥ
12,224.073a sargaḥ kālaḥ kriyā vedāḥ kartā kāryaṃ kriyā phalam
12,224.073c proktaṃ te putra sarvaṃ vai yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
12,224.074a pratyāhāraṃ tu vakṣyāmi śarvaryādau gate 'hani
12,224.074c yathedaṃ kurute 'dhyātmaṃ susūkṣmaṃ viśvam īśvaraḥ
12,224.075a divi sūryās tathā sapta dahanti śikhino 'rciṣā
12,224.075c sarvam etat tadārcirbhiḥ pūrṇaṃ jājvalyate jagat
12,225.001 vyāsa uvāca
12,225.001a pṛthivyāṃ yāni bhūtāni jaṅgamāni dhruvāṇi ca
12,225.001c tāny evāgre pralīyante bhūmitvam upayānti ca
12,225.002a tataḥ pralīne sarvasmin sthāvare jaṅgame tathā
12,225.002c akāṣṭhā nistṛṇā bhūmir dṛśyate kūrmapṛṣṭhavat
12,225.003a bhūmer api guṇaṃ gandham āpa ādadate yadā
12,225.003c āttagandhā tadā bhūmiḥ pralayatvāya kalpate
12,225.004a āpas tataḥ pratiṣṭhanti ūrmimatyo mahāsvanāḥ
12,225.004c sarvam evedam āpūrya tiṣṭhanti ca caranti ca
12,225.005a apām api guṇāṃs tāta jyotir ādadate yadā
12,225.005c āpas tadā āttaguṇā jyotiṣy uparamanti ca
12,225.006a yadādityaṃ sthitaṃ madhye gūhanti śikhino 'rciṣaḥ
12,225.006c sarvam evedam arcirbhiḥ pūrṇaṃ jājvalyate nabhaḥ
12,225.007a jyotiṣo 'pi guṇaṃ rūpaṃ vāyur ādadate yadā
12,225.007c praśāmyati tadā jyotir vāyur dodhūyate mahān
12,225.008a tatas tu mūlam āsādya vāyuḥ saṃbhavam ātmanaḥ
12,225.008c adhaś cordhvaṃ ca tiryak ca dodhavīti diśo daśa
12,225.009a vāyor api guṇaṃ sparśam ākāśaṃ grasate yadā
12,225.009c praśāmyati tadā vāyuḥ khaṃ tu tiṣṭhati nānadat
12,225.009d*0673_01 arūpam arasasparśam agandhaṃ na ca mūrtimat
12,225.009d*0673_02 sarvalokapraṇaditaṃ svaṃ tu tiṣṭhati nānadat
12,225.010a ākāśasya guṇaṃ śabdam abhivyaktātmakaṃ manaḥ
12,225.010b*0674_01 grasate ca yadā so 'pi śāmyati pratisaṃcare
12,225.010c manaso vyaktam avyaktaṃ brāhmaḥ sa pratisaṃcaraḥ
12,225.011a tad ātmaguṇam āviśya mano grasati candramāḥ
12,225.011c manasy uparate 'dhyātmā candramasy avatiṣṭhate
12,225.012a taṃ tu kālena mahatā saṃkalpaḥ kurute vaśe
12,225.012c cittaṃ grasati saṃkalpas tac ca jñānam anuttamam
12,225.013a kālo girati vijñānaṃ kālo balam iti śrutiḥ
12,225.013c balaṃ kālo grasati tu taṃ vidvān kurute vaśe
12,225.014a ākāśasya tadā ghoṣaṃ taṃ vidvān kurute ''tmani
12,225.014c tad avyaktaṃ paraṃ brahma tac chāśvatam anuttamam
12,225.014e evaṃ sarvāṇi bhūtāni brahmaiva pratisaṃcaraḥ
12,225.015a yathāvat kīrtitaṃ samyag evam etad asaṃśayam
12,225.015c bodhyaṃ vidyāmayaṃ dṛṣṭvā yogibhiḥ paramātmabhiḥ
12,225.016a evaṃ vistārasaṃkṣepau brahmāvyakte punaḥ punaḥ
12,225.016c yugasāhasrayor ādāv ahno rātryās tathaiva ca
12,226.001 vyāsa uvāca
12,226.001a bhūtagrāme niyuktaṃ yat tad etat kīrtitaṃ mayā
12,226.001c brāhmaṇasya tu yat kṛtyaṃ tat te vakṣyāmi pṛcchate
12,226.002a jātakarmaprabhṛty asya karmaṇāṃ dakṣiṇāvatām
12,226.002c kriyā syād ā samāvṛtter ācārye vedapārage
12,226.003a adhītya vedān akhilān guruśuśrūṣaṇe rataḥ
12,226.003c gurūṇām anṛṇo bhūtvā samāvarteta yajñavit
12,226.004a ācāryeṇābhyanujñātaś caturṇām ekam āśramam
12,226.004c ā vimokṣāc charīrasya so 'nutiṣṭhed yathāvidhi
12,226.005a prajāsargeṇa dāraiś ca brahmacaryeṇa vā punaḥ
12,226.005c vane gurusakāśe vā yatidharmeṇa vā punaḥ
12,226.006a gṛhasthas tv eva sarveṣāṃ caturṇāṃ mūlam ucyate
12,226.006c tatra pakvakaṣāyo hi dāntaḥ sarvatra sidhyati
12,226.007a prajāvāñ śrotriyo yajvā mukto divyais tribhir ṛṇaiḥ
12,226.007c athānyān āśramān paścāt pūto gacchati karmabhiḥ
12,226.008a yat pṛthivyāṃ puṇyatamaṃ vidyāsthānaṃ tadāvaset
12,226.008c yateta tasmin prāmāṇyaṃ gantuṃ yaśasi cottame
12,226.009a tapasā vā sumahatā vidyānāṃ pāraṇena vā
12,226.009c ijyayā vā pradānair vā viprāṇāṃ vardhate yaśaḥ
12,226.010a yāvad asya bhavaty asmiṃl loke kīrtir yaśaskarī
12,226.010c tāvat puṇyakṛtāṃl lokān anantān puruṣo 'śnute
12,226.011a adhyāpayed adhīyīta yājayeta yajeta ca
12,226.011c na vṛthā pratigṛhṇīyān na ca dadyāt kathaṃ cana
12,226.012a yājyataḥ śiṣyato vāpi kanyayā vā dhanaṃ mahat
12,226.012c yady āgacched yajed dadyān naiko 'śnīyāt kathaṃ cana
12,226.013a gṛham āvasato hy asya nānyat tīrthaṃ pratigrahāt
12,226.013c devarṣipitṛgurvarthaṃ vṛddhāturabubhukṣatām
12,226.014a antarhitābhitaptānāṃ yathāśakti bubhūṣatām
12,226.014c dravyāṇām atiśaktyāpi deyam eṣāṃ kṛtād api
12,226.015a arhatām anurūpāṇāṃ nādeyaṃ hy asti kiṃ cana
12,226.015c uccaiḥśravasam apy aśvaṃ prāpaṇīyaṃ satāṃ viduḥ
12,226.015d*0674A_01 dattvā jagāma brahmādau lokān daivair abhiṣṭutān
12,226.016a anunīya tathā kāvyaḥ satyasaṃdho mahāvrataḥ
12,226.016c svaiḥ prāṇair brāhmaṇaprāṇān paritrāya divaṃ gataḥ
12,226.017a rantidevaś ca sāṃkṛtyo vasiṣṭhāya mahātmane
12,226.017c apaḥ pradāya śītoṣṇā nākapṛṣṭhe mahīyate
12,226.018a ātreyaś candradamayor arhator vividhaṃ dhanam
12,226.018c dattvā lokān yayau dhīmān anantān sa mahīpatiḥ
12,226.019a śibirauśīnaro 'ṅgāni sutaṃ ca priyam aurasam
12,226.019c brāhmaṇārtham upākṛtya nākapṛṣṭham ito gataḥ
12,226.020a pratardanaḥ kāśipatiḥ pradāya nayane svake
12,226.020c brāhmaṇāyātulāṃ kīrtim iha cāmutra cāśnute
12,226.021a divyaṃ mṛṣṭaśalākaṃ tu sauvarṇaṃ paramarddhimat
12,226.021c chatraṃ devāvṛdho dattvā sarāṣṭro 'bhyapatad divam
12,226.022a sāṃkṛtiś ca tathātreyaḥ śiṣyebhyo brahma nirguṇam
12,226.022c upadiśya mahātejā gato lokān anuttamān
12,226.023a ambarīṣo gavāṃ dattvā brāhmaṇebhyaḥ pratāpavān
12,226.023c arbudāni daśaikaṃ ca sarāṣṭro 'bhyapatad divam
12,226.024a sāvitrī kuṇḍale divye śarīraṃ janamejayaḥ
12,226.024c brāhmaṇārthe parityajya jagmatur lokam uttamam
12,226.025a sarvaratnaṃ vṛṣādarbho yuvanāśvaḥ priyāḥ striyaḥ
12,226.025c ramyam āvasathaṃ caiva dattvāmuṃ lokam āsthitaḥ
12,226.026a nimī rāṣṭraṃ ca vaideho jāmadagnyo vasuṃdharām
12,226.026c brāhmaṇebhyo dadau cāpi gayaś corvīṃ sapattanām
12,226.027a avarṣati ca parjanye sarvabhūtāni cāsakṛt
12,226.027c vasiṣṭho jīvayām āsa prajāpatir iva prajāḥ
12,226.028a karaṃdhamasya putras tu marutto nṛpatis tathā
12,226.028c kanyām aṅgirase dattvā divam āśu jagāma ha
12,226.029a brahmadattaś ca pāñcālyo rājā buddhimatāṃ varaḥ
12,226.029c nidhiṃ śaṅkhaṃ dvijāgryebhyo dattvā lokān avāptavān
12,226.030a rājā mitrasahaś cāpi vasiṣṭhāya mahātmane
12,226.030c madayantīṃ priyāṃ dattvā tayā saha divaṃ gataḥ
12,226.031a sahasrajic ca rājarṣiḥ prāṇān iṣṭān mahāyaśāḥ
12,226.031c brāhmaṇārthe parityajya gato lokān anuttamān
12,226.032a sarvakāmaiś ca saṃpūrṇaṃ dattvā veśma hiraṇmayam
12,226.032c mudgalāya gataḥ svargaṃ śatadyumno mahīpatiḥ
12,226.033a nāmnā ca dyutimān nāma śālvarājaḥ pratāpavān
12,226.033c dattvā rājyam ṛcīkāya gato lokān anuttamān
12,226.034a madirāśvaś ca rājarṣir dattvā kanyāṃ sumadhyamām
12,226.034c hiraṇyahastāya gato lokān devair abhiṣṭutān
12,226.035a lomapādaś ca rājarṣiḥ śāntāṃ dattvā sutāṃ prabhuḥ
12,226.035c ṛśyaśṛṅgāya vipulaiḥ sarvakāmair ayujyata
12,226.036a dattvā śatasahasraṃ tu gavāṃ rājā prasenajit
12,226.036c savatsānāṃ mahātejā gato lokān anuttamān
12,226.037a ete cānye ca bahavo dānena tapasā ca ha
12,226.037c mahātmāno gatāḥ svargaṃ śiṣṭātmāno jitendriyāḥ
12,226.038a teṣāṃ pratiṣṭhitā kīrtir yāvat sthāsyati medinī
12,226.038c dānayajñaprajāsargair ete hi divam āpnuvan
12,227.001 vyāsa uvāca
12,227.001a trayīvidyām avekṣeta vedeṣūktām athāṅgataḥ
12,227.001c ṛksāmavarṇākṣarato yajuṣo 'tharvaṇas tathā
12,227.001d*0675_01 tiṣṭhaty eteṣu bhagavān ṣaṭsu karmasu saṃsthitaḥ
12,227.002a vedavādeṣu kuśalā hy adhyātmakuśalāś ca ye
12,227.002c sattvavanto mahābhāgāḥ paśyanti prabhavāpyayau
12,227.003a evaṃ dharmeṇa varteta kriyāḥ śiṣṭavad ācaret
12,227.003c asaṃrodhena bhūtānāṃ vṛttiṃ lipseta vai dvijaḥ
12,227.004a sadbhya āgatavijñānaḥ śiṣṭaḥ śāstravicakṣaṇaḥ
12,227.004c svadharmeṇa kriyā loke kurvāṇaḥ satyasaṃgaraḥ
12,227.005a tiṣṭhaty eteṣu gṛhavān ṣaṭsu karmasu sa dvijaḥ
12,227.005c pañcabhiḥ satataṃ yajñaiḥ śraddadhāno yajeta ca
12,227.006a dhṛtimān apramattaś ca dānto dharmavid ātmavān
12,227.006c vītaharṣabhayakrodho brāhmaṇo nāvasīdati
12,227.007a dānam adhyayanaṃ yajñas tapo hrīr ārjavaṃ damaḥ
12,227.007c etair vardhayate tejaḥ pāpmānaṃ cāpakarṣati
12,227.008a dhūtapāpmā tu medhāvī laghvāhāro jitendriyaḥ
12,227.008c kāmakrodhau vaśe kṛtvā ninīṣed brahmaṇaḥ padam
12,227.009a agnīṃś ca brāhmaṇāṃś cārced devatāḥ praṇameta ca
12,227.009c varjayed ruṣatīṃ vācaṃ hiṃsāṃ cādharmasaṃhitām
12,227.010a eṣā pūrvatarā vṛttir brāhmaṇasya vidhīyate
12,227.010c jñānāgamena karmāṇi kurvan karmasu sidhyati
12,227.011a pañcendriyajalāṃ ghorāṃ lobhakūlāṃ sudustarām
12,227.011c manyupaṅkām anādhṛṣyāṃ nadīṃ tarati buddhimān
12,227.012a kāmamanyūddhataṃ yat syān nityam atyantamohitam
12,227.012c mahatā vidhidṛṣṭena balenāpratighātinā
12,227.012e svabhāvasrotasā vṛttam uhyate satataṃ jagat
12,227.013a kālodakena mahatā varṣāvartena saṃtatam
12,227.013c māsormiṇartuvegena pakṣolapatṛṇena ca
12,227.014a nimeṣonmeṣaphenena ahorātrajavena ca
12,227.014c kāmagrāheṇa ghoreṇa vedayajñaplavena ca
12,227.015a dharmadvīpena bhūtānāṃ cārthakāmaraveṇa ca
12,227.015c ṛtasopānatīreṇa vihiṃsātaruvāhinā
12,227.016a yugahradaughamadhyena brahmaprāyabhavena ca
12,227.016c dhātrā sṛṣṭāni bhūtāni kṛṣyante yamasādanam
12,227.017a etat prajñāmayair dhīrā nistaranti manīṣiṇaḥ
12,227.017c plavair aplavavanto hi kiṃ kariṣyanty acetasaḥ
12,227.018a upapannaṃ hi yat prājño nistaren netaro janaḥ
12,227.018c dūrato guṇadoṣau hi prājñaḥ sarvatra paśyati
12,227.019a saṃśayātmā sa kāmātmā calacitto 'lpacetanaḥ
12,227.019c aprājño na taraty eva yo hy āste na sa gacchati
12,227.020a aplavo hi mahādoṣam uhyamāno 'dhigacchati
12,227.020c kāmagrāhagṛhītasya jñānam apy asya na plavaḥ
12,227.021a tasmād unmajjanasyārthe prayateta vicakṣaṇaḥ
12,227.021c etad unmajjanaṃ tasya yad ayaṃ brāhmaṇo bhavet
12,227.022a tryavadāte kule jātas trisaṃdehas trikarmakṛt
12,227.022c tasmād unmajjanas tiṣṭhen nistaret prajñayā yathā
12,227.023a saṃskṛtasya hi dāntasya niyatasya kṛtātmanaḥ
12,227.023c prājñasyānantarā siddhir iha loke paratra ca
12,227.024a vartate teṣu gṛhavān akrudhyann anasūyakaḥ
12,227.024c pañcabhiḥ satataṃ yajñair vighasāśī yajeta ca
12,227.025a satāṃ vṛttena varteta kriyāḥ śiṣṭavad ācaret
12,227.025c asaṃrodhena dharmasya vṛttiṃ lipsed agarhitām
12,227.026a śrutivijñānatattvajñaḥ śiṣṭācāro vicakṣaṇaḥ
12,227.026c svadharmeṇa kriyāvāṃś ca karmaṇā so 'py asaṃkaraḥ
12,227.027a kriyāvāñ śraddadhānaś ca dātā prājño 'nasūyakaḥ
12,227.027c dharmādharmaviśeṣajñaḥ sarvaṃ tarati dustaram
12,227.028a dhṛtimān apramattaś ca dānto dharmavid ātmavān
12,227.028c vītaharṣabhayakrodho brāhmaṇo nāvasīdati
12,227.029a eṣā pūrvatarā vṛttir brāhmaṇasya vidhīyate
12,227.029c jñānavittvena karmāṇi kurvan sarvatra sidhyati
12,227.030a adharmaṃ dharmakāmo hi karotīhāvicakṣaṇaḥ
12,227.030c dharmaṃ cādharmasaṃkāśaṃ śocann iva karoti saḥ
12,227.031a dharmaṃ karomīti karoty adharmam; adharmakāmaś ca karoti dharmam
12,227.031c ubhe bālaḥ karmaṇī na prajānan; sa jāyate mriyate cāpi dehī
12,228.001 vyāsa uvāca
12,228.001a atha ced rocayed etad druhyeta manasā tathā
12,228.001c unmajjaṃś ca nimajjaṃś ca jñānavān plavavān bhavet
12,228.002a prajñayā nirmitair dhīrās tārayanty abudhān plavaiḥ
12,228.002c nābudhās tārayanty anyān ātmānaṃ vā kathaṃ cana
12,228.003a chinnadoṣo munir yogān yukto yuñjīta dvādaśa
12,228.003c daśakarmasukhān arthān upāyāpāyanirbhayaḥ
12,228.004a cakṣur ācāravit prājño manasā darśanena ca
12,228.004c yacched vāṅmanasī buddhyā ya icchej jñānam uttamam
12,228.004e jñānena yacched ātmānaṃ ya icchec chāntim ātmanaḥ
12,228.005a eteṣāṃ ced anudraṣṭā puruṣo 'pi sudāruṇaḥ
12,228.005c yadi vā sarvavedajño yadi vāpy anṛco 'japaḥ
12,228.006a yadi vā dhārmiko yajvā yadi vā pāpakṛttamaḥ
12,228.006c yadi vā puruṣavyāghro yadi vā klaibyadhāritā
12,228.007a taraty eva mahādurgaṃ jarāmaraṇasāgaram
12,228.007c evaṃ hy etena yogena yuñjāno 'py ekam antataḥ
12,228.007e api jijñāsamāno hi śabdabrahmātivartate
12,228.008a dharmopastho hrīvarūtha upāyāpāyakūbaraḥ
12,228.008c apānākṣaḥ prāṇayugaḥ prajñāyur jīvabandhanaḥ
12,228.009a cetanābandhuraś cārur ācāragrahanemivān
12,228.009c darśanasparśanavaho ghrāṇaśravaṇavāhanaḥ
12,228.010a prajñānābhiḥ sarvatantrapratodo jñānasārathiḥ
12,228.010c kṣetrajñādhiṣṭhito dhīraḥ śraddhādamapuraḥsaraḥ
12,228.011a tyāgavartmānugaḥ kṣemyaḥ śaucago dhyānagocaraḥ
12,228.011c jīvayukto ratho divyo brahmaloke virājate
12,228.012a atha saṃtvaramāṇasya ratham etaṃ yuyukṣataḥ
12,228.012c akṣaraṃ gantumanaso vidhiṃ vakṣyāmi śīghragam
12,228.013a sapta yo dhāraṇāḥ kṛtsnā vāgyataḥ pratipadyate
12,228.013c pṛṣṭhataḥ pārśvataś cānyā yāvatyas tāḥ pradhāraṇāḥ
12,228.014a kramaśaḥ pārthivaṃ yac ca vāyavyaṃ khaṃ tathā payaḥ
12,228.014c jyotiṣo yat tad aiśvaryam ahaṃkārasya buddhitaḥ
12,228.015a avyaktasya tathaiśvaryaṃ kramaśaḥ pratipadyate
12,228.015c vikramāś cāpi yasyaite tathā yuṅkte sa yogataḥ
12,228.016a athāsya yogayuktasya siddhim ātmani paśyataḥ
12,228.016c nirmathyamānaḥ sūkṣmatvād rūpāṇīmāni darśayet
12,228.017a śaiśiras tu yathā dhūmaḥ sūkṣmaḥ saṃśrayate nabhaḥ
12,228.017c tathā dehād vimuktasya pūrvarūpaṃ bhavaty uta
12,228.018a atha dhūmasya virame dvitīyaṃ rūpadarśanam
12,228.018c jalarūpam ivākāśe tatraivātmani paśyati
12,228.019a apāṃ vyatikrame cāpi vahnirūpaṃ prakāśate
12,228.019c tasminn uparate cāsya pītavastravad iṣyate
12,228.019c*0676_01 **** **** vāyavyaṃ sūkṣmam apy atha
12,228.019c*0676_02 rūpaṃ prakāśate tatra
12,228.019d*0677_01 tasminn uparate rūpam ākāśasya prakāśate
12,228.019e ūrṇārūpasavarṇaṃ ca tasya rūpaṃ prakāśate
12,228.020a atha śvetāṃ gatiṃ gatvā vāyavyaṃ sūkṣmam apy ajaḥ
12,228.020b*0678_01 tasminn uparate cāsya buddhirūpaṃ prakāśate
12,228.020c aśuklaṃ cetasaḥ saukṣmyam avyaktaṃ brahmaṇo 'sya vai
12,228.021a eteṣv api hi jāteṣu phalajātāni me śṛṇu
12,228.021c jātasya pārthivaiśvarye sṛṣṭir iṣṭā vidhīyate
12,228.022a prajāpatir ivākṣobhyaḥ śarīrāt sṛjati prajāḥ
12,228.022c aṅgulyaṅguṣṭhamātreṇa hastapādena vā tathā
12,228.023a pṛthivīṃ kampayaty eko guṇo vāyor iti smṛtaḥ
12,228.023c ākāśabhūtaś cākāśe savarṇatvāt praṇaśyati
12,228.024a varṇato gṛhyate cāpi kāmāt pibati cāśayān
12,228.024c na cāsya tejasā rūpaṃ dṛśyate śāmyate tathā
12,228.025a ahaṃkārasya vijiteḥ pañcaite syur vaśānugāḥ
12,228.025c ṣaṇṇām ātmani buddhau ca jitāyāṃ prabhavaty atha
12,228.026a nirdoṣā pratibhā hy enaṃ kṛtsnā samabhivartate
12,228.026c tathaiva vyaktam ātmānam avyaktaṃ pratipadyate
12,228.027a yato niḥsarate loko bhavati vyaktasaṃjñakaḥ
12,228.027c tatrāvyaktamayīṃ vyākhyāṃ śṛṇu tvaṃ vistareṇa me
12,228.027e tathā vyaktamayīṃ caiva saṃkhyāṃ pūrvaṃ nibodha me
12,228.028a pañcaviṃśatitattvāni tulyāny ubhayataḥ samam
12,228.028c yoge sāṃkhye 'pi ca tathā viśeṣāṃs tatra me śṛṇu
12,228.029a proktaṃ tad vyaktam ity eva jāyate vardhate ca yat
12,228.029c jīryate mriyate caiva caturbhir lakṣaṇair yutam
12,228.030a viparītam ato yat tu tad avyaktam udāhṛtam
12,228.030c dvāv ātmānau ca vedeṣu siddhānteṣv apy udāhṛtau
12,228.031a caturlakṣaṇajaṃ tv anyaṃ caturvargaṃ pracakṣate
12,228.031c vyaktam avyaktajaṃ caiva tathā buddham athetarat
12,228.031e sattvaṃ kṣetrajña ity etad dvayam apy anudarśitam
12,228.032a dvāv ātmānau ca vedeṣu viṣayeṣu ca rajyataḥ
12,228.032c viṣayāt pratisaṃhāraḥ sāṃkhyānāṃ siddhilakṣaṇam
12,228.033a nirmamaś cānahaṃkāro nirdvaṃdvaś chinnasaṃśayaḥ
12,228.033c naiva krudhyati na dveṣṭi nānṛtā bhāṣate giraḥ
12,228.034a ākruṣṭas tāḍitaś caiva maitreṇa dhyāti nāśubham
12,228.034c vāgdaṇḍakarmamanasāṃ trayāṇāṃ ca nivartakaḥ
12,228.035a samaḥ sarveṣu bhūteṣu brahmāṇam abhivartate
12,228.035c naivecchati na cāniccho yātrāmātravyavasthitaḥ
12,228.036a alolupo 'vyatho dānto na kṛtī na nirākṛtiḥ
12,228.036c nāsyendriyam anekāgraṃ nātikṣiptamanorathaḥ
12,228.036d*0679_01 sarvabhūtahito maitraḥ samaloṣṭāśmakāñcanaḥ
12,228.036d*0679_02 tulyapriyāpriyo dhīras tulyanindātmasaṃstutiḥ
12,228.036d*0679_03 aspṛhaḥ sarvakāmebhyo brahmacarye dṛḍhaś ca yaḥ
12,228.036e ahiṃsraḥ sarvabhūtānām īdṛk sāṃkhyo vimucyate
12,228.037a atha yogād vimucyante kāraṇair yair nibodha me
12,228.037c yogaiśvaryam atikrānto yo 'tikrāmati mucyate
12,228.038a ity eṣā bhāvajā buddhiḥ kathitā te na saṃśayaḥ
12,228.038c evaṃ bhavati nirdvaṃdvo brahmāṇaṃ cādhigacchati
12,229.001 vyāsa uvāca
12,229.001a atha jñānaplavaṃ dhīro gṛhītvā śāntim āsthitaḥ
12,229.001c unmajjaṃś ca nimajjaṃś ca jñānam evābhisaṃśrayet
12,229.002 śuka uvāca
12,229.002a kiṃ taj jñānam atho vidyā yayā nistarati dvayam
12,229.002c pravṛttilakṣaṇo dharmo nivṛttir iti caiva hi
12,229.003 vyāsa uvāca
12,229.003a yas tu paśyet svabhāvena vinā bhāvam acetanaḥ
12,229.003c puṣyate ca punaḥ sarvān prajñayā muktahetukaḥ
12,229.004a yeṣāṃ caikāntabhāvena svabhāvaḥ kāraṇaṃ matam
12,229.004c pūtvā tṛṇabusīkāṃ vai te labhante na kiṃ cana
12,229.005a ye cainaṃ pakṣam āśritya vartayanty alpacetasaḥ
12,229.005c svabhāvaṃ kāraṇaṃ jñātvā na śreyaḥ prāpnuvanti te
12,229.006a svabhāvo hi vināśāya mohakarmamanobhavaḥ
12,229.006c niruktam etayor etat svabhāvaparabhāvayoḥ
12,229.007a kṛṣyādīni hi karmāṇi sasyasaṃharaṇāni ca
12,229.007c prajñāvadbhiḥ prakḷptāni yānāsanagṛhāṇi ca
12,229.008a ākrīḍānāṃ gṛhāṇāṃ ca gadānām agadasya ca
12,229.008c prajñāvantaḥ pravaktāro jñānavadbhir anuṣṭhitāḥ
12,229.009a prajñā saṃyojayaty arthaiḥ prajñā śreyo 'dhigacchati
12,229.009c rājāno bhuñjate rājyaṃ prajñayā tulyalakṣaṇāḥ
12,229.010a pārāvaryaṃ tu bhūtānāṃ jñānenaivopalabhyate
12,229.010c vidyayā tāta sṛṣṭānāṃ vidyaiva paramā gatiḥ
12,229.011a bhūtānāṃ janma sarveṣāṃ vividhānāṃ caturvidham
12,229.011c jarāyvaṇḍam athodbhedaṃ svedaṃ cāpy upalakṣayet
12,229.012a sthāvarebhyo viśiṣṭāni jaṅgamāny upalakṣayet
12,229.012c upapannaṃ hi yac ceṣṭā viśiṣyeta viśeṣyayoḥ
12,229.013a āhur dvibahupādāni jaṅgamāni dvayāni ca
12,229.013c bahupādbhyo viśiṣṭāni dvipādāni bahūny api
12,229.014a dvipadāni dvayāny āhuḥ pārthivānītarāṇi ca
12,229.014c pārthivāni viśiṣṭāni tāni hy annāni bhuñjate
12,229.015a pārthivāni dvayāny āhur madhyamāny uttamāni ca
12,229.015c madhyamāni viśiṣṭāni jātidharmopadhāraṇāt
12,229.016a madhyamāni dvayāny āhur dharmajñānītarāṇi ca
12,229.016c dharmajñāni viśiṣṭāni kāryākāryopadhāraṇāt
12,229.017a dharmajñāni dvayāny āhur vedajñānītarāṇi ca
12,229.017c vedajñāni viśiṣṭāni vedo hy eṣu pratiṣṭhitaḥ
12,229.018a vedajñāni dvayāny āhuḥ pravaktṝṇītarāṇi ca
12,229.018c pravaktṝṇi viśiṣṭāni sarvadharmopadhāraṇāt
12,229.019a vijñāyante hi yair vedāḥ sarvadharmakriyāphalāḥ
12,229.019c sayajñāḥ sakhilā vedāḥ pravaktṛbhyo viniḥsṛtāḥ
12,229.020a pravaktṝṇi dvayāny āhur ātmajñānītarāṇi ca
12,229.020c ātmajñāni viśiṣṭāni janmājanmopadhāraṇāt
12,229.021a dharmadvayaṃ hi yo veda sa sarvaḥ sarvadharmavid
12,229.021c sa tyāgī satyasaṃkalpaḥ sa tu kṣāntaḥ sa īśvaraḥ
12,229.022a dharmajñānapratiṣṭhaṃ hi taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
12,229.022c śabdabrahmaṇi niṣṇātaṃ pare ca kṛtaniścayam
12,229.023a antaḥsthaṃ ca bahiṣṭhaṃ ca ye ''dhiyajñādhidaivatam
12,229.023c jānanti tān namasyāmas te devās tāta te dvijāḥ
12,229.024a teṣu viśvam idaṃ bhūtaṃ sāgraṃ ca jagad āhitam
12,229.024c teṣāṃ māhātmyabhāvasya sadṛśaṃ nāsti kiṃ cana
12,229.025a ādiṃ te nidhanaṃ caiva karma cātītya sarvaśaḥ
12,229.025c caturvidhasya bhūtasya sarvasyeśāḥ svayaṃbhuvaḥ
12,230.001 vyāsa uvāca
12,230.001a eṣā pūrvatarā vṛttir brāhmaṇasya vidhīyate
12,230.001c jñānavān eva karmāṇi kurvan sarvatra sidhyati
12,230.002a tatra cen na bhaved evaṃ saṃśayaḥ karmaniścaye
12,230.002c kiṃ nu karma svabhāvo 'yaṃ jñānaṃ karmeti vā punaḥ
12,230.003a tatra ceha vivitsā syāj jñānaṃ cet puruṣaṃ prati
12,230.003c upapattyupalabdhibhyāṃ varṇayiṣyāmi tac chṛṇu
12,230.004a pauruṣaṃ kāraṇaṃ ke cid āhuḥ karmasu mānavāḥ
12,230.004c daivam eke praśaṃsanti svabhāvaṃ cāpare janāḥ
12,230.005a pauruṣaṃ karma daivaṃ ca phalavṛttisvabhāvataḥ
12,230.005c trayam etat pṛthagbhūtam avivekaṃ tu ke cana
12,230.006a evam etan na cāpy evam ubhe cāpi na cāpy ubhe
12,230.006c karmasthā viṣamaṃ brūyuḥ sattvasthāḥ samadarśinaḥ
12,230.007a tretāyāṃ dvāpare caiva kalijāś ca sasaṃśayāḥ
12,230.007b*0680_01 tretāyuge vidhis tv eṣa dharmāṇāṃ na kṛte yuge
12,230.007c tapasvinaḥ praśāntāś ca sattvasthāś ca kṛte yuge
12,230.008a apṛthagdarśinaḥ sarve ṛksāmasu yajuḥṣu ca
12,230.008c kāmadveṣau pṛthag dṛṣṭvā tapaḥ kṛta upāsate
12,230.009a tapodharmeṇa saṃyuktas taponityaḥ susaṃśitaḥ
12,230.009c tena sarvān avāpnoti kāmān yān manasecchati
12,230.010a tapasā tad avāpnoti yad bhūtvā sṛjate jagat
12,230.010c tadbhūtaś ca tataḥ sarvo bhūtānāṃ bhavati prabhuḥ
12,230.011a tad uktaṃ vedavādeṣu gahanaṃ vedadarśibhiḥ
12,230.011c vedānteṣu punar vyaktaṃ kramayogena lakṣyate
12,230.012a ārambhayajñāḥ kṣatrasya haviryajñā viśaḥ smṛtāḥ
12,230.012c paricārayajñāḥ śūdrāś ca japayajñā dvijātayaḥ
12,230.013a pariniṣṭhitakāryo hi svādhyāyena dvijo bhavet
12,230.013c kuryād anyan na vā kuryān maitro brāhmaṇa ucyate
12,230.014a tretādau sakalā vedā yajñā varṇāśramās tathā
12,230.014c saṃrodhād āyuṣas tv ete vyasyante dvāpare yuge
12,230.015a dvāpare viplavaṃ yānti vedāḥ kaliyuge tathā
12,230.015c dṛśyante nāpi dṛśyante kaler ante punaḥ punaḥ
12,230.016a utsīdanti svadharmāś ca tatrādharmeṇa pīḍitāḥ
12,230.016c gavāṃ bhūmeś ca ye cāpām oṣadhīnāṃ ca ye rasāḥ
12,230.017a adharmāntarhitā vedā vedadharmās tathāśramāḥ
12,230.017c vikriyante svadharmasthāḥ sthāvarāṇi carāṇi ca
12,230.018a yathā sarvāṇi bhūtāni vṛṣṭir bhaumāni varṣati
12,230.018c sṛjate sarvato 'ṅgāni tathā vedā yuge yuge
12,230.019a visṛtaṃ kālanānātvam anādinidhanaṃ ca yat
12,230.019c kīrtitaṃ tat purastān me yataḥ saṃyānti yānti ca
12,230.020a dhātedaṃ prabhavasthānaṃ bhūtānāṃ saṃyamo yamaḥ
12,230.020c svabhāvena pravartante dvaṃdvasṛṣṭāni bhūriśaḥ
12,230.021a sargaḥ kālo dhṛtir vedāḥ kartā kāryaṃ kriyā phalam
12,230.021c etat te kathitaṃ tāta yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
12,231.001 bhīṣma uvāca
12,231.001a ity ukto 'bhipraśasyaitat paramarṣes tu śāsanam
12,231.001c mokṣadharmārthasaṃyuktam idaṃ praṣṭuṃ pracakrame
12,231.002 śuka uvāca
12,231.002a prajāvāñ śrotriyo yajvā vṛddhaḥ prajño 'nasūyakaḥ
12,231.002c anāgatam anaitihyaṃ kathaṃ brahmādhigacchati
12,231.003a tapasā brahmacaryeṇa sarvatyāgena medhayā
12,231.003c sāṃkhye vā yadi vā yoge etat pṛṣṭo 'bhidhatsva me
12,231.004a manasaś cendriyāṇāṃ cāpy aikāgryaṃ samavāpyate
12,231.004c yenopāyena puruṣais tac ca vyākhyātum arhasi
12,231.005 vyāsa uvāca
12,231.005a nānyatra vidyātapasor nānyatrendriyanigrahāt
12,231.005c nānyatra sarvasaṃtyāgāt siddhiṃ vindati kaś cana
12,231.006a mahābhūtāni sarvāṇi pūrvasṛṣṭiḥ svayaṃbhuvaḥ
12,231.006c bhūyiṣṭhaṃ prāṇabhṛdgrāme niviṣṭāni śarīriṣu
12,231.007a bhūmer deho jalāt sāro jyotiṣaś cakṣuṣī smṛte
12,231.007c prāṇāpānāśrayo vāyuḥ kheṣv ākāśaṃ śarīriṇām
12,231.008a krānte viṣṇur bale śakraḥ koṣṭhe 'gnir bhuktam archati
12,231.008c karṇayoḥ pradiśaḥ śrotre jihvāyāṃ vāk sarasvatī
12,231.009a karṇau tvak cakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī
12,231.009c darśanānīndriyoktāni dvārāṇy āhārasiddhaye
12,231.010a śabdaṃ sparśaṃ tathā rūpaṃ rasaṃ gandhaṃ ca pañcamam
12,231.010c indriyāṇi pṛthak tv arthān manaso darśayanty uta
12,231.011a indriyāṇi mano yuṅkte vaśyān yanteva vājinaḥ
12,231.011c manaś cāpi sadā yuṅkte bhūtātmā hṛdayāśritaḥ
12,231.012a indriyāṇāṃ tathaiveṣāṃ sarveṣām īśvaraṃ manaḥ
12,231.012c niyame ca visarge ca bhūtātmā manasas tathā
12,231.013a indriyāṇīndriyārthāś ca svabhāvaś cetanā manaḥ
12,231.013c prāṇāpānau ca jīvaś ca nityaṃ deheṣu dehinām
12,231.014a āśrayo nāsti sattvasya guṇaśabdo na cetanā
12,231.014c sattvaṃ hi tejaḥ sṛjati na guṇān vai kadā cana
12,231.015a evaṃ saptadaśaṃ dehe vṛtaṃ ṣoḍaśabhir guṇaiḥ
12,231.015c manīṣī manasā vipraḥ paśyaty ātmānam ātmani
12,231.016a na hy ayaṃ cakṣuṣā dṛśyo na ca sarvair apīndriyaiḥ
12,231.016c manasā saṃpradīptena mahān ātmā prakāśate
12,231.017a aśabdasparśarūpaṃ tad arasāgandham avyayam
12,231.017c aśarīraṃ śarīre sve nirīkṣeta nirindriyam
12,231.018a avyaktaṃ vyaktadeheṣu martyeṣv amaram āśritam
12,231.018c yo 'nupaśyati sa pretya kalpate brahmabhūyase
12,231.019a vidyābhijanasaṃpanne brāhmaṇe gavi hastini
12,231.019c śuni caiva śvapāke ca paṇḍitāḥ samadarśinaḥ
12,231.020a sa hi sarveṣu bhūteṣu jaṅgameṣu dhruveṣu ca
12,231.020c vasaty eko mahān ātmā yena sarvam idaṃ tatam
12,231.021a sarvabhūteṣu cātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani
12,231.021c yadā paśyati bhūtātmā brahma saṃpadyate tadā
12,231.022a yāvān ātmani vedātmā tāvān ātmā parātmani
12,231.022c ya evaṃ satataṃ veda so 'mṛtatvāya kalpate
12,231.023a sarvabhūtātmabhūtasya sarvabhūtahitasya ca
12,231.023c devāpi mārge muhyanti apadasya padaiṣiṇaḥ
12,231.024a śakunīnām ivākāśe jale vāricarasya vā
12,231.024c yathā gatir na dṛśyeta tathaiva sumahātmanaḥ
12,231.025a kālaḥ pacati bhūtāni sarvāṇy evātmanātmani
12,231.025c yasmiṃs tu pacyate kālas taṃ na vedeha kaś cana
12,231.026a na tad ūrdhvaṃ na tiryak ca nādho na ca tiraḥ punaḥ
12,231.026b*0681_01 indriyair api buddhyā vā gṛhyate na kadā cana
12,231.026c na madhye pratigṛhṇīte naiva kaś cit kutaś cana
12,231.027a sarve 'ntaḥsthā ime lokā bāhyam eṣāṃ na kiṃ cana
12,231.027c yaḥ sahasraṃ samāgacched yathā bāṇo guṇacyutaḥ
12,231.028a naivāntaṃ kāraṇasyeyād yady api syān manojavaḥ
12,231.028c tasmāt sūkṣmāt sūkṣmataraṃ nāsti sthūlataraṃ tataḥ
12,231.029a sarvataḥpāṇipādāntaṃ sarvatokṣiśiromukham
12,231.029c sarvataḥśrutimal loke sarvam āvṛtya tiṣṭhati
12,231.030a tad evāṇor aṇutaraṃ tan mahadbhyo mahattaram
12,231.030c tad antaḥ sarvabhūtānāṃ dhruvaṃ tiṣṭhan na dṛśyate
12,231.031a akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva dvaidhībhāvo 'yam ātmanaḥ
12,231.031c kṣaraḥ sarveṣu bhūteṣu divyaṃ hy amṛtam akṣaram
12,231.032a navadvāraṃ puraṃ gatvā haṃso hi niyato vaśī
12,231.032c īśaḥ sarvasya bhūtasya sthāvarasya carasya ca
12,231.033a hānibhaṅgavikalpānāṃ navānāṃ saṃśrayeṇa ca
12,231.033c śarīrāṇām ajasyāhur haṃsatvaṃ pāradarśinaḥ
12,231.034a haṃsoktaṃ cākṣaraṃ caiva kūṭasthaṃ yat tad akṣaram
12,231.034c tad vidvān akṣaraṃ prāpya jahāti prāṇajanmanī
12,232.001 vyāsa uvāca
12,232.001a pṛcchatas tava satputra yathāvad iha tattvataḥ
12,232.001c sāṃkhyanyāyena saṃyuktaṃ yad etat kīrtitaṃ mayā
12,232.002a yogakṛtyaṃ tu te kṛtsnaṃ vartayiṣyāmi tac chṛṇu
12,232.002c ekatvaṃ buddhimanasor indriyāṇāṃ ca sarvaśaḥ
12,232.002e ātmano dhyāyinas tāta jñānam etad anuttamam
12,232.003a tad etad upaśāntena dāntenādhyātmaśīlinā
12,232.003c ātmārāmeṇa buddhena boddhavyaṃ śucikarmaṇā
12,232.004a yogadoṣān samucchidya pañca yān kavayo viduḥ
12,232.004c kāmaṃ krodhaṃ ca lobhaṃ ca bhayaṃ svapnaṃ ca pañcamam
12,232.005a krodhaṃ śamena jayati kāmaṃ saṃkalpavarjanāt
12,232.005c sattvasaṃsevanād dhīro nidrām ucchettum arhati
12,232.006a dhṛtyā śiśnodaraṃ rakṣet pāṇipādaṃ ca cakṣuṣā
12,232.006c cakṣuḥ śrotre ca manasā mano vācaṃ ca karmaṇā
12,232.007a apramādād bhayaṃ jahyāl lobhaṃ prājñopasevanāt
12,232.007c evam etān yogadoṣāñ jayen nityam atandritaḥ
12,232.008a agnīṃś ca brāhmaṇāṃś cārced devatāḥ praṇameta ca
12,232.008c varjayed ruṣitāṃ vācaṃ hiṃsāyuktāṃ manonugām
12,232.009a brahma tejomayaṃ śukraṃ yasya sarvam idaṃ rasaḥ
12,232.009c ekasya bhūtaṃ bhūtasya dvayaṃ sthāvarajaṅgamam
12,232.010a dhyānam adhyayanaṃ dānaṃ satyaṃ hrīr ārjavaṃ kṣamā
12,232.010c śaucam āhārasaṃśuddhir indriyāṇāṃ ca nigrahaḥ
12,232.011a etair vivardhate tejaḥ pāpmānaṃ cāpakarṣati
12,232.011c sidhyanti cāsya sarvārthā vijñānaṃ ca pravartate
12,232.012a samaḥ sarveṣu bhūteṣu labdhālabdhena vartayan
12,232.012c dhutapāpmā tu tejasvī laghvāhāro jitendriyaḥ
12,232.012e kāmakrodhau vaśe kṛtvā ninīṣed brahmaṇaḥ padam
12,232.013a manasaś cendriyāṇāṃ ca kṛtvaikāgryaṃ samāhitaḥ
12,232.013c prāg rātrāpararātreṣu dhārayen mana ātmanā
12,232.014a jantoḥ pañcendriyasyāsya yad ekaṃ chidram indriyam
12,232.014c tato 'sya sravati prajñā dṛteḥ pādād ivodakam
12,232.015a manas tu pūrvam ādadyāt kumīnān iva matsyahā
12,232.015c tataḥ śrotraṃ tataś cakṣur jihvāṃ ghrāṇaṃ ca yogavit
12,232.016a tata etāni saṃyamya manasi sthāpayed yatiḥ
12,232.016c tathaivāpohya saṃkalpān mano hy ātmani dhārayet
12,232.017a pañca jñānena saṃdhāya manasi sthāpayed yatiḥ
12,232.017c yadaitāny avatiṣṭhante manaḥṣaṣṭhāni cātmani
12,232.017e prasīdanti ca saṃsthāya tadā brahma prakāśate
12,232.018a vidhūma iva dīptārcir āditya iva dīptimān
12,232.018c vaidyuto 'gnir ivākāśe paśyaty ātmānam ātmanā
12,232.018e sarvaṃ ca tatra sarvatra vyāpakatvāc ca dṛśyate
12,232.019a taṃ paśyanti mahātmāno brāhmaṇā ye manīṣiṇaḥ
12,232.019c dhṛtimanto mahāprājñāḥ sarvabhūtahite ratāḥ
12,232.020a evaṃ parimitaṃ kālam ācaran saṃśitavrataḥ
12,232.020c āsīno hi rahasy eko gacched akṣarasātmyatām
12,232.021a pramoho bhrama āvarto ghrāṇaśravaṇadarśane
12,232.021c adbhutāni rasasparśe śītoṣṇe mārutākṛtiḥ
12,232.022a pratibhām upasargāṃś cāpy upasaṃgṛhya yogataḥ
12,232.022c tāṃs tattvavid anādṛtya svātmanaiva nivartayet
12,232.023a kuryāt paricayaṃ yoge traikālyaṃ niyato muniḥ
12,232.023c giriśṛṅge tathā caitye vṛkṣāgreṣu ca yojajet
12,232.024a saṃniyamyendriyagrāmaṃ goṣṭhe bhāṇḍamanā iva
12,232.024c ekāgraś cintayen nityaṃ yogān nodvejayen manaḥ
12,232.025a yenopāyena śakyeta saṃniyantuṃ calaṃ manaḥ
12,232.025c taṃ taṃ yukto niṣeveta na caiva vicalet tataḥ
12,232.026a śūnyā giriguhāś caiva devatāyatanāni ca
12,232.026c śūnyāgārāṇi caikāgro nivāsārtham upakramet
12,232.027a nābhiṣvajet paraṃ vācā karmaṇā manasāpi vā
12,232.027c upekṣako yatāhāro labdhālabdhe samo bhavet
12,232.028a yaś cainam abhinandeta yaś cainam apavādayet
12,232.028c samas tayoś cāpy ubhayor nābhidhyāyec chubhāśubham
12,232.029a na prahṛṣyeta lābheṣu nālābheṣu ca cintayet
12,232.029c samaḥ sarveṣu bhūteṣu sadharmā mātariśvanaḥ
12,232.030a evaṃ sarvātmanaḥ sādhoḥ sarvatra samadarśinaḥ
12,232.030c ṣaṇmāsān nityayuktasya śabdabrahmātivartate
12,232.031a vedanārtāḥ prajā dṛṣṭvā samaloṣṭāśmakāñcanaḥ
12,232.031c etasmin nirato mārge viramen na vimohitaḥ
12,232.032a api varṇāv akṛṣṭas tu nārī vā dharmakāṅkṣiṇī
12,232.032c tāv apy etena mārgeṇa gacchetāṃ paramāṃ gatim
12,232.033a ajaṃ purāṇam ajaraṃ sanātanaṃ; yad indriyair upalabhate naro 'calaḥ
12,232.033c aṇor aṇīyo mahato mahattaraṃ; tadātmanā paśyati yukta ātmavān
12,232.034a idaṃ maharṣer vacanaṃ mahātmano; yathāvad uktaṃ manasānudṛśya ca
12,232.034c avekṣya ceyāt parameṣṭhisātmyatāṃ; prayānti yāṃ bhūtagatiṃ manīṣiṇaḥ
12,233.001 śuka uvāca
12,233.001a yad idaṃ vedavacanaṃ kuru karma tyajeti ca
12,233.001c kāṃ diśaṃ vidyayā yānti kāṃ ca gacchanti karmaṇā
12,233.002a etad vai śrotum icchāmi tad bhavān prabravītu me
12,233.002c etat tv anyonyavairūpye vartate pratikūlataḥ
12,233.003 bhīṣma uvāca
12,233.003a ity uktaḥ pratyuvācedaṃ parāśarasutaḥ sutam
12,233.003c karmavidyāmayāv etau vyākhyāsyāmi kṣarākṣarau
12,233.004a yāṃ diśaṃ vidyayā yānti yāṃ ca gacchanti karmaṇā
12,233.004c śṛṇuṣvaikamanāḥ putra gahvaraṃ hy etad antaram
12,233.005a asti dharma iti proktaṃ nāstīty atraiva yo vadet
12,233.005c tasya pakṣasya sadṛśam idaṃ mama bhaved atha
12,233.006a dvāv imāv atha panthānau yatra vedāḥ pratiṣṭhitāḥ
12,233.006c pravṛttilakṣaṇo dharmo nivṛttau ca subhāṣitaḥ
12,233.007a karmaṇā badhyate jantur vidyayā tu pramucyate
12,233.007c tasmāt karma na kurvanti yatayaḥ pāradarśinaḥ
12,233.008a karmaṇā jāyate pretya mūrtimān ṣoḍaśātmakaḥ
12,233.008c vidyayā jāyate nityam avyayo hy avyayātmakaḥ
12,233.009a karma tv eke praśaṃsanti svalpabuddhitarā narāḥ
12,233.009c tena te dehajālāni ramayanta upāsate
12,233.010a ye tu buddhiṃ parāṃ prāptā dharmanaipuṇyadarśinaḥ
12,233.010c na te karma praśaṃsanti kūpaṃ nadyāṃ pibann iva
12,233.011a karmaṇaḥ phalam āpnoti sukhaduḥkhe bhavābhavau
12,233.011c vidyayā tad avāpnoti yatra gatvā na śocati
12,233.012a yatra gatvā na mriyate yatra gatvā na jāyate
12,233.012c na jīryate yatra gatvā yatra gatvā na vardhate
12,233.013a yatra tad brahma paramam avyaktam ajaraṃ dhruvam
12,233.013c avyāhatam anāyāsam amṛtaṃ cāviyogi ca
12,233.014a dvaṃdvair yatra na bādhyante mānasena ca karmaṇā
12,233.014c samāḥ sarvatra maitrāś ca sarvabhūtahite ratāḥ
12,233.015a vidyāmayo 'nyaḥ puruṣas tāta karmamayo 'paraḥ
12,233.015c viddhi candramasaṃ darśe sūkṣmayā kalayā sthitam
12,233.015d*0682_01 vidyāmayaṃ taṃ puruṣaṃ nityaṃ jñānaguṇātmakam
12,233.016a tad etad ṛṣiṇā proktaṃ vistareṇānumīyate
12,233.016c navajaṃ śaśinaṃ dṛṣṭvā vakraṃ tantum ivāmbare
12,233.017a ekādaśavikārātmā kalāsaṃbhārasaṃbhṛtaḥ
12,233.017c mūrtimān iti taṃ viddhi tāta karmaguṇātmakam
12,233.017d*0683_01 tasmin yaḥ saṃsthito hy agnir nityaṃ sthālyām ivāhitaḥ
12,233.017d*0683_02 ātmānaṃ taṃ vijānīhi nityaṃ tyāgajitātmakam
12,233.018a devo yaḥ saṃśritas tasminn abbindur iva puṣkare
12,233.018c kṣetrajñaṃ taṃ vijānīyān nityaṃ tyāgajitātmakam
12,233.019a tamo rajaś ca sattvaṃ ca viddhi jīvaguṇān imān
12,233.019c jīvam ātmaguṇaṃ vidyād ātmānaṃ paramātmanaḥ
12,233.020a sacetanaṃ jīvaguṇaṃ vadanti; sa ceṣṭate ceṣṭayate ca sarvam
12,233.020c tataḥ paraṃ kṣetravido vadanti; prāvartayad yo bhuvanāni sapta
12,234.001 śuka uvāca
12,234.001a kṣarāt prabhṛti yaḥ sargaḥ saguṇānīndriyāṇi ca
12,234.001c buddhyaiśvaryābhisargārthaṃ yad dhyānaṃ cātmanaḥ śubham
12,234.002a bhūya eva tu loke 'smin sadvṛttiṃ vṛttihaitukīm
12,234.002c yayā santaḥ pravartante tad icchāmy anuvarṇitam
12,234.003a vede vacanam uktaṃ tu kuru karma tyajeti ca
12,234.003c katham etad vijānīyāṃ tac ca vyākhyātum arhasi
12,234.004a lokavṛttāntatattvajñaḥ pūto 'haṃ guruśāsanāt
12,234.004c kṛtvā buddhiṃ viyuktātmā tyakṣyāmy ātmānam avyathaḥ
12,234.005 vyāsa uvāca
12,234.005a yaiṣā vai vihitā vṛttiḥ purastād brahmaṇā svayam
12,234.005c eṣā pūrvataraiḥ sadbhir ācīrṇā paramarṣibhiḥ
12,234.006a brahmacaryeṇa vai lokāñ jayanti paramarṣayaḥ
12,234.006c ātmanaś ca hṛdi śreyas tv anviccha manasātmani
12,234.007a vane mūlaphalāśī ca tapyan suvipulaṃ tapaḥ
12,234.007c puṇyāyatanacārī ca bhūtānām avihiṃsakaḥ
12,234.008a vidhūme sannamusale vānaprasthapratiśraye
12,234.008c kāle prāpte caran bhaikṣaṃ kalpate brahmabhūyase
12,234.009a niḥstutir nirnamaskāraḥ parityajya śubhāśubhe
12,234.009c araṇye vicaraikākī yena kena cid āśitaḥ
12,234.010 śuka uvāca
12,234.010a yad idaṃ vedavacanaṃ lokavāde virudhyate
12,234.010c pramāṇe cāpramāṇe ca viruddhe śāstratā kutaḥ
12,234.011a ity etac chrotum icchāmi bhagavān prabravītu me
12,234.011c karmaṇām avirodhena katham etat pravartate
12,234.012 bhīṣma uvāca
12,234.012a ity uktaḥ pratyuvācedaṃ gandhavatyāḥ sutaḥ sutam
12,234.012c ṛṣis tat pūjayan vākyaṃ putrasyāmitatejasaḥ
12,234.013a gṛhastho brahmacārī ca vānaprastho 'tha bhikṣukaḥ
12,234.013c yathoktakāriṇaḥ sarve gacchanti paramāṃ gatim
12,234.014a eko ya āśramān etān anutiṣṭhed yathāvidhi
12,234.014c akāmadveṣasaṃyuktaḥ sa paratra mahīyate
12,234.015a catuṣpadī hi niḥśreṇī brahmaṇy eṣā pratiṣṭhitā
12,234.015c etām āśritya niḥśreṇīṃ brahmaloke mahīyate
12,234.016a āyuṣas tu caturbhāgaṃ brahmacāryanasūyakaḥ
12,234.016c gurau vā guruputre vā vased dharmārthakovidaḥ
12,234.017a karmātirekeṇa guror adhyetavyaṃ bubhūṣatā
12,234.017c dakṣiṇo nāpavādī syād āhūto gurum āśrayet
12,234.018a jaghanyaśāyī pūrvaṃ syād utthāyī guruveśmani
12,234.018c yac ca śiṣyeṇa kartavyaṃ kāryaṃ dāsena vā punaḥ
12,234.019a kṛtam ity eva tat sarvaṃ kṛtvā tiṣṭheta pārśvataḥ
12,234.019c kiṃkaraḥ sarvakārī ca sarvakarmasu kovidaḥ
12,234.020a śucir dakṣo guṇopeto brūyād iṣur ivātvaraḥ
12,234.020c cakṣuṣā gurum avyagro nirīkṣeta jitendriyaḥ
12,234.021a nābhuktavati cāśnīyād apītavati no pibet
12,234.021c na tiṣṭhati tathāsīta nāsupte prasvapeta ca
12,234.022a uttānābhyāṃ ca pāṇibhyāṃ pādāv asya mṛdu spṛśet
12,234.022c dakṣiṇaṃ dakṣiṇenaiva savyaṃ savyena pīḍayet
12,234.023a abhivādya guruṃ brūyād adhīṣva bhagavann iti
12,234.023c idaṃ kariṣye bhagavann idaṃ cāpi kṛtaṃ mayā
12,234.023d*0684_01 brahmaṃs tad api kartāsmi yad bhavān vakṣyate punaḥ
12,234.024a iti sarvam anujñāpya nivedya gurave dhanam
12,234.024c kuryāt kṛtvā ca tat sarvam ākhyeyaṃ gurave punaḥ
12,234.025a yāṃs tu gandhān rasān vāpi brahmacārī na sevate
12,234.025c seveta tān samāvṛtta iti dharmeṣu niścayaḥ
12,234.026a ye ke cid vistareṇoktā niyamā brahmacāriṇaḥ
12,234.026c tān sarvān anugṛhṇīyād bhavec cānapago guroḥ
12,234.027a sa evaṃ gurave prītim upahṛtya yathābalam
12,234.027c āśrameṣv āśrameṣv evaṃ śiṣyo varteta karmaṇā
12,234.028a vedavratopavāsena caturthe cāyuṣo gate
12,234.028c gurave dakṣiṇāṃ dattvā samāvarted yathāvidhi
12,234.029a dharmalabdhair yuto dārair agnīn utpādya dharmataḥ
12,234.029c dvitīyam āyuṣo bhāgaṃ gṛhamedhivratī bhavet
12,235.001 vyāsa uvāca
12,235.001a dvitīyam āyuṣo bhāgaṃ gṛhamedhī gṛhe vaset
12,235.001c dharmalabdhair yuto dārair agnīn utpādya suvrataḥ
12,235.002a gṛhasthavṛttayaś caiva catasraḥ kavibhiḥ smṛtāḥ
12,235.002c kusūladhānyaḥ prathamaḥ kumbhīdhānyas tv anantaram
12,235.003a aśvastano 'tha kāpotīm āśrito vṛttim āharet
12,235.003c teṣāṃ paraḥ paro jyāyān dharmato lokajittamaḥ
12,235.004a ṣaṭkarmā vartayaty ekas tribhir anyaḥ pravartate
12,235.004c dvābhyām ekaś caturthas tu brahmasatre vyavasthitaḥ
12,235.004e gṛhamedhivratāny atra mahāntīha pracakṣate
12,235.005a nātmārthaṃ pācayed annaṃ na vṛthā ghātayet paśūn
12,235.005c prāṇī vā yadi vāprāṇī saṃskāraṃ yajuṣārhati
12,235.006a na divā prasvapej jātu na pūrvāpararātrayoḥ
12,235.006c na bhuñjītāntarākāle nānṛtāv āhvayet striyam
12,235.007a nāsyānaśnan vased vipro gṛhe kaś cid apūjitaḥ
12,235.007c tathāsyātithayaḥ pūjyā havyakavyavahāḥ sadā
12,235.008a vedavidyāvratasnātāḥ śrotriyā vedapāragāḥ
12,235.008c svadharmajīvino dāntāḥ kriyāvantas tapasvinaḥ
12,235.008e teṣāṃ havyaṃ ca kavyaṃ cāpy arhaṇārthaṃ vidhīyate
12,235.009a na kharaiḥ saṃprayātasya svadharmājñānakasya ca
12,235.009c apaviddhāgnihotrasya guror vālīkakāriṇaḥ
12,235.010a saṃvibhāgo 'tra bhūtānāṃ sarveṣām eva śiṣyate
12,235.010c tathaivāpacamānebhyaḥ pradeyaṃ gṛhamedhinā
12,235.011a vighasāśī bhaven nityaṃ nityaṃ cāmṛtabhojanaḥ
12,235.011c amṛtaṃ yajñaśeṣaṃ syād bhojanaṃ haviṣā samam
12,235.011e bhṛtyaśeṣaṃ tu yo 'śnāti tam āhur vighasāśinam
12,235.011f*0685_01 vighasaṃ bhṛtyaśeṣaṃ tu yajñaśeṣam athāmṛtam
12,235.012a svadāranirato dānto hy anasūyur jitendriyaḥ
12,235.012c ṛtvikpurohitācāryair mātulātithisaṃśritaiḥ
12,235.013a vṛddhabālāturair vaidyair jñātisaṃbandhibāndhavaiḥ
12,235.013c mātāpitṛbhyāṃ jāmībhir bhrātrā putreṇa bhāryayā
12,235.014a duhitrā dāsavargeṇa vivādaṃ na samācaret
12,235.014c etān vimucya saṃvādān sarvapāpaiḥ pramucyate
12,235.015a etair jitais tu jayati sarvāṃl lokān na saṃśayaḥ
12,235.015c ācāryo brahmalokeśaḥ prājāpatye pitā prabhuḥ
12,235.016a atithis tv indralokeśo devalokasya cartvijaḥ
12,235.016c jāmayo 'psarasāṃ loke vaiśvadeve tu jñātayaḥ
12,235.017a saṃbandhibāndhavā dikṣu pṛthivyāṃ mātṛmātulau
12,235.017c vṛddhabālāturakṛśās tv ākāśe prabhaviṣṇavaḥ
12,235.018a bhrātā jyeṣṭhaḥ samaḥ pitrā bhāryā putraḥ svakā tanuḥ
12,235.018c chāyā svā dāśavargas tu duhitā kṛpaṇaṃ param
12,235.019a tasmād etair adhikṣiptaḥ sahen nityam asaṃjvaraḥ
12,235.019c gṛhadharmarato vidvān dharmanityo jitaklamaḥ
12,235.020a na cārthabaddhaḥ karmāṇi dharmaṃ vā kaṃ cid ācaret
12,235.020c gṛhasthavṛttayas tisras tāsāṃ niḥśreyasaṃ param
12,235.021a parasparaṃ tathaivāhuś cāturāśramyam eva tat
12,235.021c ye coktā niyamās teṣāṃ sarvaṃ kāryaṃ bubhūṣatā
12,235.022a kumbhīdhānyair uñchaśilaiḥ kāpotīṃ cāsthitais tathā
12,235.022c yasmiṃś caite vasanty arhās tad rāṣṭram abhivardhate
12,235.023a daśa pūrvān daśa parān punāti ca pitāmahān
12,235.023c gṛhasthavṛttayas tv etā vartayed yo gatavyathaḥ
12,235.024a sa cakracaralokānāṃ sadṛśīṃ prāpnuyād gatim
12,235.024c yatendriyāṇām atha vā gatir eṣā vidhīyate
12,235.025a svargaloko gṛhasthānām udāramanasāṃ hitaḥ
12,235.025c svargo vimānasaṃyukto vedadṛṣṭaḥ supuṣpitaḥ
12,235.026a svargaloke gṛhasthānāṃ pratiṣṭhā niyatātmanām
12,235.026c brahmaṇā vihitā śreṇir eṣā yasmāt pramucyate
12,235.026e dvitīyaṃ kramaśaḥ prāpya svargaloke mahīyate
12,235.027a ataḥ paraṃ paramam udāram āśramaṃ; tṛtīyam āhus tyajatāṃ kalevaram
12,235.027c vanaukasāṃ gṛhapatinām anuttamaṃ; śṛṇuṣvaitat kliṣṭaśarīrakāriṇām
12,236.001 bhīṣma uvāca
12,236.001a proktā gṛhasthavṛttis te vihitā yā manīṣiṇām
12,236.001c tadanantaram uktaṃ yat tan nibodha yudhiṣṭhira
12,236.001d*0686_01 vyāsena kathitaṃ pūrvaṃ putrāya sumahātmane
12,236.002a kramaśas tv avadhūyaināṃ tṛtīyāṃ vṛttim uttamām
12,236.002c saṃyogavratakhinnānāṃ vānaprasthāśramaukasām
12,236.003a śrūyatāṃ pārtha bhadraṃ te sarvalokāśrayātmanām
12,236.003c prekṣāpūrvaṃ pravṛttānāṃ puṇyadeśanivāsinām
12,236.004 vyāsa uvāca
12,236.004a gṛhasthas tu yadā paśyed valīpalitam ātmanaḥ
12,236.004c apatyasyaiva cāpatyaṃ vanam eva tadāśrayet
12,236.005a tṛtīyam āyuṣo bhāgaṃ vānaprasthāśrame vaset
12,236.005c tān evāgnīn paricared yajamāno divaukasaḥ
12,236.006a niyato niyatāhāraḥ ṣaṣṭhabhakto 'pramādavān
12,236.006c tad agnihotraṃ tā gāvo yajñāṅgāni ca sarvaśaḥ
12,236.007a akṛṣṭaṃ vai vrīhiyavaṃ nīvāraṃ vighasāni ca
12,236.007c havīṃṣi saṃprayaccheta makheṣv atrāpi pañcasu
12,236.008a vānaprasthāśrame 'py etāś catasro vṛttayaḥ smṛtāḥ
12,236.008c sadyaḥprakṣālakāḥ ke cit ke cin māsikasaṃcayāḥ
12,236.009a vārṣikaṃ saṃcayaṃ ke cit ke cid dvādaśavārṣikam
12,236.009c kurvanty atithipūjārthaṃ yajñatantrārthasiddhaye
12,236.010a abhrāvakāśā varṣāsu hemante jalasaṃśrayāḥ
12,236.010c grīṣme ca pañcatapasaḥ śaśvac ca mitabhojanāḥ
12,236.011a bhūmau viparivartante tiṣṭhed vā prapadair api
12,236.011c sthānāsanair vartayanti savaneṣv abhiṣiñcate
12,236.012a dantolūkhalinaḥ ke cid aśmakuṭṭās tathāpare
12,236.012c śuklapakṣe pibanty eke yavāgūṃ kvathitāṃ sakṛt
12,236.013a kṛṣṇapakṣe pibanty eke bhuñjate ca yathākramam
12,236.013c mūlair eke phalair eke puṣpair eke dṛḍhavratāḥ
12,236.014a vartayanti yathānyāyaṃ vaikhānasamataṃ śritāḥ
12,236.014c etāś cānyāś ca vividhā dīkṣās teṣāṃ manīṣiṇām
12,236.015a caturthaś caupaniṣado dharmaḥ sādhāraṇaḥ smṛtaḥ
12,236.015c vānaprastho gṛhasthaś ca tato 'nyaḥ saṃpravartate
12,236.016a asminn eva yuge tāta vipraiḥ sarvārthadarśibhiḥ
12,236.016c agastyaḥ sapta ṛṣayo madhucchando 'ghamarṣaṇaḥ
12,236.017a sāṃkṛtiḥ sudivā taṇḍir yavānno 'tha kṛtaśramaḥ
12,236.017c ahovīryas tathā kāvyas tāṇḍyo medhātithir budhaḥ
12,236.018a śalo vākaś ca nirvākaḥ śūnyapālaḥ kṛtaśramaḥ
12,236.018c evaṃdharmasu vidvāṃsas tataḥ svargam upāgaman
12,236.019a tāta pratyakṣadharmāṇas tathā yāyāvarā gaṇāḥ
12,236.019c ṛṣīṇām ugratapasāṃ dharmanaipuṇadarśinām
12,236.020a avācyāparimeyāś ca brāhmaṇā vanam āśritāḥ
12,236.020c vaikhānasā vālakhilyāḥ sikatāś ca tathāpare
12,236.021a karmabhis te nirānandā dharmanityā jitendriyāḥ
12,236.021c gatāḥ pratyakṣadharmāṇas te sarve vanam āśritāḥ
12,236.021e anakṣatrā anādhṛṣyā dṛśyante jyotiṣāṃ gaṇāḥ
12,236.022a jarayā ca paridyūno vyādhinā ca prapīḍitaḥ
12,236.022c caturthe cāyuṣaḥ śeṣe vānaprasthāśramaṃ tyajet
12,236.022e sadyaskārāṃ nirūpyeṣṭiṃ sarvavedasadakṣiṇām
12,236.023a ātmayājī so ''tmaratir ātmakrīḍātmasaṃśrayaḥ
12,236.023c ātmany agnīn samāropya tyaktvā sarvaparigrahān
12,236.024a sadyaskrāṃś ca yajed yajñān iṣṭīś caiveha sarvadā
12,236.024c sadaiva yājināṃ yajñād ātmanījyā nivartate
12,236.025a trīṃś caivāgnīn yajet samyag ātmany evātmamokṣaṇāt
12,236.025c prāṇebhyo yajuṣā pañca ṣaṭ prāśnīyād akutsayan
12,236.026a keśalomanakhān vāpya vānaprastho munis tataḥ
12,236.026c āśramād āśramaṃ sadyaḥ pūto gacchati karmabhiḥ
12,236.027a abhayaṃ sarvabhūtebhyo yo dattvā pravrajed dvijaḥ
12,236.027c lokās tejomayās tasya pretya cānantyam aśnute
12,236.028a suśīlavṛtto vyapanītakalmaṣo; na ceha nāmutra ca kartum īhate
12,236.028c aroṣamoho gatasaṃdhivigraho; bhaved udāsīnavad ātmavin naraḥ
12,236.029a yameṣu caivātmagateṣu na vyathet; svaśāstrasūtrāhutimantravikramaḥ
12,236.029c bhaved yatheṣṭā gatir ātmayājino; na saṃśayo dharmapare jītendriye
12,236.030a tataḥ paraṃ śreṣṭham atīva sadguṇair; adhiṣṭhitaṃ trīn adhivṛttam uttamam
12,236.030c caturtham uktaṃ paramāśramaṃ śṛṇu; prakīrtyamānaṃ paramaṃ parāyaṇam
12,237.001 śuka uvāca
12,237.001a vartamānas tathaivātra vānaprasthāśrame yathā
12,237.001c yoktavyo ''tmā yathā śaktyā paraṃ vai kāṅkṣatā padam
12,237.002 vyāsa uvāca
12,237.002a prāpya saṃskāram etābhyām āśramābhyāṃ tataḥ param
12,237.002c yat kāryaṃ paramārthārthaṃ tad ihaikamanāḥ śṛṇu
12,237.003a kaṣāyaṃ pācayitvā tu śreṇisthāneṣu ca triṣu
12,237.003c pravrajec ca paraṃ sthānaṃ parivrajyām anuttamām
12,237.004a tad bhavān evam abhyasya vartatāṃ śrūyatāṃ tathā
12,237.004c eka eva caren nityaṃ siddhyartham asahāyavān
12,237.005a ekaś carati yaḥ paśyan na jahāti na hīyate
12,237.005c anagnir aniketaḥ syād grāmam annārtham āśrayet
12,237.006a aśvastanavidhānaḥ syān munir bhāvasamanvitaḥ
12,237.006c laghvāśī niyatāhāraḥ sakṛd annaniṣevitā
12,237.007a kapālaṃ vṛkṣamūlāni kucelam asahāyatā
12,237.007c upekṣā sarvabhūtānām etāvad bhikṣulakṣaṇam
12,237.008a yasmin vācaḥ praviśanti kūpe prāptāḥ śilā iva
12,237.008c na vaktāraṃ punar yānti sa kaivalyāśrame vaset
12,237.009a naiva paśyen na śṛṇuyād avācyaṃ jātu kasya cit
12,237.009c brāhmaṇānāṃ viśeṣeṇa naiva brūyāt kathaṃ cana
12,237.010a yad brāhmaṇasya kuśalaṃ tad eva satataṃ vadet
12,237.010c tūṣṇīm āsīta nindāyāṃ kurvan bheṣajam ātmanaḥ
12,237.011a yena pūrṇam ivākāśaṃ bhavaty ekena sarvadā
12,237.011c śūnyaṃ yena janākīrṇaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
12,237.012a yena kena cid ācchanno yena kena cid āśitaḥ
12,237.012c yatrakvacanaśāyī ca taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
12,237.013a aher iva gaṇād bhītaḥ sauhityān narakād iva
12,237.013c kuṇapād iva ca strībhyas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
12,237.014a na krudhyen na prahṛṣyec ca mānito 'mānitaś ca yaḥ
12,237.014c sarvabhūteṣv abhayadas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
12,237.015a nābhinandeta maraṇaṃ nābhinandeta jīvitam
12,237.015c kālam eva pratīkṣeta nideśaṃ bhṛtako yathā
12,237.016a anabhyāhatacittaḥ syād anabhyāhatavāk tathā
12,237.016c nirmuktaḥ sarvapāpebhyo niramitrasya kiṃ bhayam
12,237.017a abhayaṃ sarvabhūtebhyo bhūtānām abhayaṃ yataḥ
12,237.017c tasya dehād vimuktasya bhayaṃ nāsti kutaś cana
12,237.018a yathā nāgapade 'nyāni padāni padagāminām
12,237.018c sarvāṇy evāpidhīyante padajātāni kauñjare
12,237.019a evaṃ sarvam ahiṃsāyāṃ dharmārtham apidhīyate
12,237.019c amṛtaḥ sa nityaṃ vasati yo 'hiṃsāṃ pratipadyate
12,237.020a ahiṃsakaḥ samaḥ satyo dhṛtimān niyatendriyaḥ
12,237.020c śaraṇyaḥ sarvabhūtānāṃ gatim āpnoty anuttamām
12,237.021a evaṃ prajñānatṛptasya nirbhayasya manīṣiṇaḥ
12,237.021c na mṛtyur atigo bhāvaḥ sa mṛtyum adhigacchati
12,237.022a vimuktaṃ sarvasaṅgebhyo munim ākāśavat sthitam
12,237.022c asvam ekacaraṃ śāntaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
12,237.023a jīvitaṃ yasya dharmārthaṃ dharmo 'ratyartham eva ca
12,237.023c ahorātrāś ca puṇyārthaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
12,237.024a nirāśiṣam anārambhaṃ nirnamaskāram astutim
12,237.024c akṣīṇaṃ kṣīṇakarmāṇaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
12,237.025a sarvāṇi bhūtāni sukhe ramante; sarvāṇi duḥkhasya bhṛśaṃ trasanti
12,237.025c teṣāṃ bhayotpādanajātakhedaḥ; kuryān na karmāṇi hi śraddadhānaḥ
12,237.026a dānaṃ hi bhūtābhayadakṣiṇāyāḥ; sarvāṇi dānāny adhitiṣṭhatīha
12,237.026c tīkṣṇāṃ tanuṃ yaḥ prathamaṃ jahāti; so 'nantam āpnoty abhayaṃ prajābhyaḥ
12,237.027a uttāna āsyena havir juhoti; lokasya nābhir jagataḥ pratiṣṭhā
12,237.027c tasyāṅgam aṅgāni kṛtākṛtaṃ ca; vaiśvānaraḥ sarvam eva prapede
12,237.028a prādeśamātre hṛdi niśritaṃ yat; tasmin prāṇān ātmayājī juhoti
12,237.028c tasyāgnihotraṃ hutam ātmasaṃsthaṃ; sarveṣu lokeṣu sadaivateṣu
12,237.029a daivaṃ tridhātuṃ trivṛtaṃ suparṇaṃ; ye vidyur agryaṃ paramārthatāṃ ca
12,237.029c te sarvalokeṣu mahīyamānā; devāḥ samarthāḥ sukṛtaṃ vrajanti
12,237.030a vedāṃś ca vedyaṃ ca vidhiṃ ca kṛtsnam; atho niruktaṃ paramārthatāṃ ca
12,237.030c sarvaṃ śarīrātmani yaḥ praveda; tasmai sma devāḥ spṛhayanti nityam
12,237.031a bhūmāv asaktaṃ divi cāprameyaṃ; hiraṇmayaṃ yo 'ṇḍajam aṇḍamadhye
12,237.031c patatriṇaṃ pakṣiṇam antarikṣe; yo veda bhogyātmani dīptaraśmiḥ
12,237.032a āvartamānam ajaraṃ vivartanaṃ; ṣaṇṇemikaṃ dvādaśāraṃ suparva
12,237.032c yasyedam āsye pariyāti viśvaṃ; tat kālacakraṃ nihitaṃ guhāyām
12,237.033a yaḥ saṃprasādaṃ jagataḥ śarīraṃ; sarvān sa lokān adhigacchatīha
12,237.033c tasmin hutaṃ tarpayatīha devāṃs; te vai tṛptās tarpayanty āsyam asya
12,237.034a tejomayo nityatanuḥ purāṇo; lokān anantān abhayān upaiti
12,237.034c bhūtāni yasmān na trasante kadā cit; sa bhūtebhyo na trasate kadā cit
12,237.035a agarhaṇīyo na ca garhate 'nyān; sa vai vipraḥ paramātmānam īkṣet
12,237.035c vinītamoho vyapanītakalmaṣo; na ceha nāmutra ca yo 'rtham ṛcchati
12,237.036a aroṣamohaḥ samaloṣṭakāñcanaḥ; prahīṇaśoko gatasaṃdhivigrahaḥ
12,237.036c apetanindāstutir apriyāpriyaś; carann udāsīnavad eṣa bhikṣukaḥ
12,238.001 vyāsa uvāca
12,238.001a prakṛtes tu vikārā ye kṣetrajñas taiḥ pariśritaḥ
12,238.001c te cainaṃ na prajānanti sa tu jānāti tān api
12,238.002a taiś caiṣa kurute kāryaṃ manaḥṣaṣṭhair ihendriyaiḥ
12,238.002c sudāntair iva saṃyantā dṛḍhaiḥ paramavājibhiḥ
12,238.003a indriyebhyaḥ parā hy arthā arthebhyaḥ paramaṃ manaḥ
12,238.003c manasas tu parā buddhir buddher ātmā mahān paraḥ
12,238.004a mahataḥ param avyaktam avyaktāt parato 'mṛtam
12,238.004c amṛtān na paraṃ kiṃ cit sā kāṣṭhā sā parā gatiḥ
12,238.005a evaṃ sarveṣu bhūteṣu gūḍho ''tmā na prakāśate
12,238.005c dṛśyate tvagryayā buddhyā sūkṣmayā tattvadarśibhiḥ
12,238.006a antarātmani saṃlīya manaḥṣaṣṭhāni medhayā
12,238.006c indriyāṇīndriyārthāṃś ca bahu cintyam acintayan
12,238.007a dhyānoparamaṇaṃ kṛtvā vidyāsaṃpāditaṃ manaḥ
12,238.007c anīśvaraḥ praśāntātma tato 'rchaty amṛtaṃ padam
12,238.008a indriyāṇāṃ tu sarveṣāṃ vaśyātmā calitasmṛtiḥ
12,238.008c ātmanaḥ saṃpradānena martyo mṛtyum upāśnute
12,238.009a hitvā tu sarvasaṃkalpān sattve cittaṃ niveśayet
12,238.009c sattve cittaṃ samāveśya tataḥ kālaṃjaro bhavet
12,238.010a cittaprasādena yatir jahāti hi śubhāśubham
12,238.010c prasannātmātmani sthitvā sukham ānantyam aśnute
12,238.011a lakṣaṇaṃ tu prasādasya yathā tṛptaḥ sukhaṃ svapet
12,238.011c nivāte vā yathā dīpo dīpyamāno na kampate
12,238.012a evaṃ pūrvāpare rātre yuñjann ātmānam ātmanā
12,238.012c sattvāhāraviśuddhātmā paśyaty ātmānam ātmani
12,238.013a rahasyaṃ sarvavedānām anaitihyam anāgamam
12,238.013c ātmapratyayikaṃ śāstram idaṃ putrānuśāsanam
12,238.014a dharmākhyāneṣu sarveṣu satyākhyāneṣu yad vasu
12,238.014c daśedam ṛk sahasrāṇi nirmathyāmṛtam uddhṛtam
12,238.015a navanītaṃ yathā dadhnaḥ kāṣṭhād agnir yathaiva ca
12,238.015c tathaiva viduṣāṃ jñānaṃ putrahetoḥ samuddhṛtam
12,238.015e snātakānām idaṃ śāstraṃ vācyaṃ putrānuśāsanam
12,238.016a tad idaṃ nāpraśāntāya nādāntāyātapasvine
12,238.016c nāvedaviduṣe vācyaṃ tathā nānugatāya ca
12,238.017a nāsūyakāyānṛjave na cānirdiṣṭakāriṇe
12,238.017c na tarkaśāstradagdhāya tathaiva piśunāya ca
12,238.018a ślāghate ślāghanīyāya praśāntāya tapasvine
12,238.018c idaṃ priyāya putrāya śiṣyāyānugatāya ca
12,238.018e rahasyadharmaṃ vaktavyaṃ nānyasmai tu kathaṃ cana
12,238.019a yady apy asya mahīṃ dadyād ratnapūrṇām imāṃ naraḥ
12,238.019c idam eva tataḥ śreya iti manyeta tattvavit
12,238.020a ato guhyatarārthaṃ tad adhyātmam atimānuṣam
12,238.020c yat tan maharṣibhir dṛṣṭaṃ vedānteṣu ca gīyate
12,238.020e tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
12,238.020f*0687_01 yac ca te manasi vartate paraṃ
12,238.020f*0687_02 yatra cāsti tava saṃśayaḥ kva cit
12,238.020f*0687_03 śrūyatām ayam ahaṃ tavāgrataḥ
12,238.020f*0687_04 putra kiṃ hi kathayāmi te punaḥ
12,239.001 śuka uvāca
12,239.001a adhyātmaṃ vistareṇeha punar eva vadasva me
12,239.001c yad adhyātmaṃ yathā cedaṃ bhagavann ṛṣisattama
12,239.002 vyāsa uvāca
12,239.002a adhyātmaṃ yad idaṃ tāta puruṣasyeha vidyate
12,239.002c tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi tasya vyākhyām imāṃ śṛṇu
12,239.003a bhūmir āpas tathā jyotir vāyur ākāśam eva ca
12,239.003c mahābhūtāni bhūtānāṃ sāgarasyormayo yathā
12,239.004a prasāryeha yathāṅgāni kūrmaḥ saṃharate punaḥ
12,239.004c tadvan mahānti bhūtāni yavīyaḥsu vikurvate
12,239.005a iti tanmayam evedaṃ sarvaṃ sthāvarajaṅgamam
12,239.005c sarge ca pralaye caiva tasmān nirdiśyate tathā
12,239.006a mahābhūtāni pañcaiva sarvabhūteṣu bhūtakṛt
12,239.006c akarot tāta vaiṣamyaṃ yasmin yad anupaśyati
12,239.007 śuka uvāca
12,239.007a akarod yac charīreṣu kathaṃ tad upalakṣayet
12,239.007c indriyāṇi guṇāḥ ke cit kathaṃ tān upalakṣayet
12,239.008 vyāsa uvāca
12,239.008a etat te vartayiṣyāmi yathāvad iha darśanam
12,239.008c śṛṇu tattvam ihaikāgro yathātattvaṃ yathā ca tat
12,239.009a śabdaḥ śrotraṃ tathā khāni trayam ākāśasaṃbhavam
12,239.009c prāṇaś ceṣṭā tathā sparśa ete vāyuguṇās trayaḥ
12,239.010a rūpaṃ cakṣur vipākaś ca tridhā jyotir vidhīyate
12,239.010c raso 'tha rasanaṃ sneho guṇās tv ete trayo 'mbhasām
12,239.011a ghreyaṃ ghrāṇaṃ śarīraṃ ca bhūmer ete guṇās trayaḥ
12,239.011b*0688_01 śrotraṃ tvakcakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī
12,239.011c etāvān indriyagrāmo vyākhyātaḥ pāñcabhautikaḥ
12,239.012a vāyoḥ sparśo raso 'dbhyaś ca jyotiṣo rūpam ucyate
12,239.012c ākāśaprabhavaḥ śabdo gandho bhūmiguṇaḥ smṛtaḥ
12,239.013a mano buddhiś ca bhāvaś ca traya ete ''tmayonijāḥ
12,239.013c na guṇān ativartante guṇebhyaḥ paramā matāḥ
12,239.014a indriyāṇi nare pañca ṣaṣṭhaṃ tu mana ucyate
12,239.014c saptamīṃ buddhim evāhuḥ kṣetrajñaṃ punar aṣṭamam
12,239.015a cakṣur ālocanāyaiva saṃśayaṃ kurute manaḥ
12,239.015c buddhir adhyavasānāya sākṣī kṣetrajña ucyate
12,239.016a rajas tamaś ca sattvaṃ ca traya ete svayonijāḥ
12,239.016c samāḥ sarveṣu bhūteṣu tadguṇeṣūpalakṣayet
12,239.017a yathā kūrma ihāṅgāni prasārya viniyacchati
12,239.017c evam evendriyagrāmaṃ buddhiḥ sṛṣṭvā niyacchati
12,239.018a yad ūrdhvaṃ pādatalayor avāṅmūrdhnaś ca paśyati
12,239.018c etasminn eva kṛtye vai vartate buddhir uttamā
12,239.019a guṇān nenīyate buddhir buddhir evendriyāṇy api
12,239.019c manaḥṣaṣṭhāni sarvāṇi buddhyabhāve kuto guṇāḥ
12,239.020a tatra yat prītisaṃyuktaṃ kiṃ cid ātmani lakṣayet
12,239.020c praśāntam iva saṃśuddhaṃ sattvaṃ tad upadhārayet
12,239.021a yat tu saṃtāpasaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet
12,239.021c rajaḥ pravartakaṃ tat syāt satataṃ hāri dehinām
12,239.021d*0689_01 pravṛttaṃ raja ity evaṃ tatra cāpy upalakṣayet
12,239.022a yat tu saṃmohasaṃyuktam avyaktaviṣayaṃ bhavet
12,239.022c apratarkyam avijñeyaṃ tamas tad upadhāryatām
12,239.023a praharṣaḥ prītir ānandaḥ sāmyaṃ svasthātmacittatā
12,239.023c akasmād yadi vā kasmād vartate sāttviko guṇaḥ
12,239.024a abhimāno mṛṣāvādo lobho mohas tathākṣamā
12,239.024c liṅgāni rajasas tāni vartante hetvahetutaḥ
12,239.025a tathā mohaḥ pramādaś ca tandrī nidrāprabodhitā
12,239.025c kathaṃ cid abhivartante vijñeyās tāmasā guṇāḥ
12,240.001 vyāsa uvāca
12,240.001a manaḥ prasṛjate bhāvaṃ buddhir adhyavasāyinī
12,240.001c hṛdayaṃ priyāpriye veda trividhā karmacodanā
12,240.002a indriyebhyaḥ parā hy arthā arthebhyaḥ paramaṃ manaḥ
12,240.002c manasas tu parā buddhir buddher ātmā paro mataḥ
12,240.003a buddhir ātmā manuṣyasya buddhir evātmano ''tmikā
12,240.003c yadā vikurute bhāvaṃ tadā bhavati sā manaḥ
12,240.004a indriyāṇāṃ pṛthagbhāvād buddhir vikriyate hy aṇu
12,240.004c śṛṇvatī bhavati śrotraṃ spṛśatī sparśa ucyate
12,240.005a paśyantī bhavate dṛṣṭī rasatī rasanaṃ bhavet
12,240.005c jighratī bhavati ghrāṇaṃ buddhir vikriyate pṛthak
12,240.006a indriyāṇīti tāny āhus teṣv adṛśyādhitiṣṭhati
12,240.006c tiṣṭhatī puruṣe buddhis triṣu bhāveṣu vartate
12,240.007a kadā cil labhate prītiṃ kadā cid api śocate
12,240.007c na sukhena na duḥkhena kadā cid iha yujyate
12,240.008a seyaṃ bhāvātmikā bhāvāṃs trīn etān ativartate
12,240.008c saritāṃ sāgaro bhartā mahāvelām ivormimān
12,240.009a yadā prārthayate kiṃ cit tadā bhavati sā manaḥ
12,240.009c adhiṣṭhānāni vai buddhyā pṛthag etāni saṃsmaret
12,240.009e indriyāṇy eva medhyāni vijetavyāni kṛtsnaśaḥ
12,240.010a sarvāṇy evānupūrvyeṇa yad yan nānuvidhīyate
12,240.010c avibhāgagatā buddhir bhāve manasi vartate
12,240.010e pravartamānaṃ tu rajaḥ sattvam apy anuvartate
12,240.011a ye caiva bhāvā vartante sarva eṣv eva te triṣu
12,240.011c anvarthāḥ saṃpravartante rathanemim arā iva
12,240.012a pradīpārthaṃ naraḥ kuryād indriyair buddhisattamaiḥ
12,240.012c niścaradbhir yathāyogam udāsīnair yadṛcchayā
12,240.013a evaṃsvabhāvam evedam iti vidvān na muhyati
12,240.013c aśocann aprahṛṣyaṃś ca nityaṃ vigatamatsaraḥ
12,240.014a na hy ātmā śakyate draṣṭum indriyaiḥ kāmagocaraiḥ
12,240.014c pravartamānair anaye durdharair akṛtātmabhiḥ
12,240.015a teṣāṃ tu manasā raśmīn yadā samyaṅ niyacchati
12,240.015c tadā prakāśate hy ātmā ghaṭe dīpa iva jvalan
12,240.015e sarveṣām eva bhūtānāṃ tamasy apagate yathā
12,240.015f*0690_01 prakāśaṃ bhavate sarvaṃ tathedam upadhāryatām
12,240.016a yathā vāricaraḥ pakṣī na lipyati jale caran
12,240.016b*0691_01 vimuktātmā tathā yogī guṇadoṣair na lipyate
12,240.016c evam eva kṛtaprajño na doṣair viṣayāṃś caran
12,240.016e asajjamānaḥ sarveṣu na kathaṃ cana lipyate
12,240.017a tyaktvā pūrvakṛtaṃ karma ratir yasya sadātmani
12,240.017c sarvabhūtātmabhūtasya guṇamārgeṣv asajjataḥ
12,240.018a sattvam ātmā prasavati guṇān vāpi kadā ca na
12,240.018c na guṇā vidur ātmānaṃ guṇān veda sa sarvadā
12,240.019a paridraṣṭā guṇānāṃ sa sraṣṭā caiva yathātatham
12,240.019c sattvakṣetrajñayor etad antaraṃ viddhi sūkṣmayoḥ
12,240.020a sṛjate tu guṇān eka eko na sṛjate guṇān
12,240.020c pṛthagbhūtau prakṛtyā tau saṃprayuktau ca sarvadā
12,240.021a yathā matsyo 'dbhir anyaḥ san saṃprayuktau tathaiva tau
12,240.021c maśakodumbarau cāpi saṃprayuktau yathā saha
12,240.022a iṣīkā vā yathā muñje pṛthak ca saha caiva ca
12,240.022c tathaiva sahitāv etāv anyonyasmin pratiṣṭhitau
12,241.001 vyāsa uvāca
12,241.001a sṛjate tu guṇān sattvaṃ kṣetrajñas tv anutiṣṭhati
12,241.001c guṇān vikriyataḥ sarvān udāsīnavad īśvaraḥ
12,241.002a svabhāvayuktaṃ tat sarvaṃ yad imān sṛjate guṇān
12,241.002c ūrṇanābhir yathā sūtraṃ sṛjate tantuvad guṇān
12,241.003a pradhvastā na nivartante pravṛttir nopalabhyate
12,241.003b*0692_01 pratyakṣeṇa parokṣaṃ tad anumānena sidhyati
12,241.003c evam eke vyavasyanti nivṛttir iti cāpare
12,241.004a ubhayaṃ saṃpradhāryaitad adhyavasyed yathāmati
12,241.004c anenaiva vidhānena bhaved garbhaśayo mahān
12,241.005a anādinidhanaṃ nityam āsādya vicaren naraḥ
12,241.005b@027_0001 jayayukto ratho divyo brahmaloke mahīyate
12,241.005b@027_0002 atha satvaram āsādya ratham evaṃ yuyuṅkṣataḥ
12,241.005b@027_0003 akṣaraṃ gantumanaso vidhiṃ vakṣyāmi śīghragam
12,241.005b@027_0004 saptayodhāyanaṃ kṛtsnā vānyataḥ pratipadyate
12,241.005b@027_0005 pṛṣṭhataḥ pārśvataś cānyā yāvantyāsyāḥ prasāraṇāt
12,241.005b@027_0006 kramaśaḥ pārthivaṃ yac ca vāyavyaṃ khaṃ tathā payaḥ
12,241.005b@027_0007 jyotiṣo yat tad aiśvaryam ahaṃkārasya buddhitaḥ
12,241.005b@027_0008 avyaktasya yad aiśvaryaṃ kramaśaḥ pratipadyate
12,241.005b@027_0009 vyaktamāś cāpi (sic) yasyaite tathā yuktena yogataḥ
12,241.005b@027_0010 tathāsyaṃ bhavayuktasya vidhim ātmani paśyataḥ
12,241.005b@027_0011 nirmathyamānaṃ sūkṣmātmā rūpāṇīmāni darśayet
12,241.005b@027_0012 śaiśiras tu yathā dhūmaḥ sūkṣmaṃ saṃśrayate nabhaḥ
12,241.005b@027_0013 tathā dehād vimuktasya pūrvarūpaṃ tad apy uta
12,241.005b@027_0014 atha dhūmasya virame dvitīyaṃ rūpadarśanam
12,241.005b@027_0015 jalarūpam ivākāśaṃ tatraivātmani paśyati
12,241.005b@027_0016 aparaṃ vyatikramec cāpi vahnirūpaṃ prakāśate
12,241.005b@027_0017 tasminn uparate vāsya vāyavyaṃ sūkṣmam apy atha
12,241.005b@027_0018 rūpaṃ prakāśate tatra pītavarṇavad apy ajaḥ
12,241.005b@027_0019 tasminn uparate rūpam ākāśasya prakāśate
12,241.005b@027_0020 ūhyā savarṇarūpaṃ tat tasya rūpaṃ prakāśate
12,241.005b@027_0021 tasminn uparate vāsya buddhirūpaṃ prakāśate
12,241.005b@027_0022 suśuklaṃ cetasaḥ samyag avyakte brāhmaṇasya vai
12,241.005b@027_0023 eteṣv apīha jāteṣu phalajātāni me śṛṇu
12,241.005b@027_0024 jātasya pārthivaiśvaryaiḥ sṛṣṭir eṣā vidhīyate
12,241.005b@027_0025 prajāpatir ivākṣobhyaḥ śarīrāt sṛjati prajāḥ
12,241.005b@027_0026 varṇato gṛhyate vāpsu nāyaṃ pibati cāśayāḥ
12,241.005b@027_0027 snācāsya (sic) tejasā rūpaṃ dahyate śāmyate tathā
12,241.005b@027_0028 aṅgulyāṅguṣṭhamātreṇa vastapāṭenavat tathā (sic)
12,241.005b@027_0029 pṛthivīṃ kampayanty ete guṇāpāyād iti smṛtaḥ
12,241.005b@027_0030 ākāśabhūtaś cākāśe svarṇastvān na ca dṛśyate
12,241.005b@027_0031 ahaṃkārasya vijaye pañca te syur vaśānugāḥ
12,241.005b@027_0032 ṣaṇṇām ātmani buddhau tu nitāyaṃ (sic) prabhavaty uta
12,241.005b@027_0033 nirdoṣaprabhavā hy eṣā kṛtsnā samabhivartate
12,241.005b@027_0034 tathaiva vyaktam ātmānam avyaktaṃ pratipadyate
12,241.005b@027_0035 yato niḥsarate loko bhavati vyaktasaṃjñakaḥ
12,241.005b@027_0036 tatrāsannamayīṃ vyākhyāṃ śṛṇu tvaṃ vistareṇa vai
12,241.005b@027_0037 tathā vyaktamayīṃ caiva vyākhyāṃ pūrvaṃ nibodha me
12,241.005b@027_0038 pañcaviṃśatitattvāni tulyāny ubhayataḥ samam
12,241.005b@027_0039 yoge sāṃkhye 'pi ca tathā viśeṣāṃs tatra me śṛṇu
12,241.005b@027_0040 proktaṃ tad vyartham ity eva jāyate vartate ca yat
12,241.005b@027_0041 jīvate mriyate caiva caturbhir lakṣaṇair yutam
12,241.005b@027_0042 viparītam ato yat tad avyaktaṃ samudāhṛtam
12,241.005b@027_0043 pāpātmānau ca deveṣu siddhānteṣv apy udāhṛtau
12,241.005b@027_0044 caturlakṣaṇajantur yaś caturvargaḥ pracakṣate
12,241.005b@027_0045 vyaktam avyaktajaṃ caiva tathā buddhir athetarat
12,241.005b@027_0046 sattvaṃ kṣetrajña ity etad dvayam avyaktadarśanam
12,241.005b@027_0047 dvāv ātmānau ca deveṣu viṣayeṣu ca rājataḥ
12,241.005b@027_0048 viṣayān pratisaṃhāraḥ sālokaṃ siddhilakṣaṇam
12,241.005b@027_0049 nirmamaś cānahaṃkāro nirdvaṃdvaś chinnasaṃśayaḥ
12,241.005b@027_0050 naiva krudhyati na dveṣṭi nātmatā bhavato giraḥ
12,241.005b@027_0051 ākruṣṭas tāḍitaś cāpi maitraṃ dhyāyati nāśubham
12,241.005b@027_0052 vāṅmanaḥkāyadaṇḍānāṃ trayāṇāṃ ca nivartakam
12,241.005b@027_0053 samaḥ sarveṣu bhūteṣu brahmāṇam ativartate
12,241.005b@027_0054 naivecchati na cānicchan yātrāmātravyavasthitaḥ
12,241.005b@027_0055 alolupo 'py atho dānto nākṛtir na nirākṛtiḥ
12,241.005b@027_0056 nāsyendriyamanaḥprāṇabuddhayaḥ sarvasākṣiṇaḥ
12,241.005c akrudhyann aprahṛṣyaṃś ca nityaṃ vigatamatsaraḥ
12,241.006a ity evaṃ hṛdayagranthiṃ buddhicintāmayaṃ dṛḍham
12,241.006c atītya sukham āsīta aśocaṃś chinnasaṃśayaḥ
12,241.007a tapyeyuḥ pracyutāḥ pṛthvyā yathā pūrṇāṃ nadīṃ narāḥ
12,241.007c avagāḍhā hy avidvāṃso viddhi lokam imaṃ tathā
12,241.008a na tu tāmyati vai vidvān sthale carati tattvavit
12,241.008c evaṃ yo vindate ''tmānaṃ kevalaṃ jñānam ātmanaḥ
12,241.009a evaṃ buddhvā naraḥ sarvāṃ bhūtānām āgatiṃ gatim
12,241.009c samavekṣya śanaiḥ samyag labhate śamam uttamam
12,241.010a etad vai janmasāmarthyaṃ brāhmaṇasya viśeṣataḥ
12,241.010c ātmajñānaṃ śamaś caiva paryāptaṃ tatparāyaṇam
12,241.011a etad buddhvā bhaved buddhaḥ kim anyad buddhalakṣaṇam
12,241.011c vijñāyaitad vimucyante kṛtakṛtyā manīṣiṇaḥ
12,241.012a na bhavati viduṣāṃ mahad bhayaṃ; yad aviduṣāṃ sumahad bhayaṃ bhavet
12,241.012c na hi gatir adhikāsti kasya cid; bhavati hi yā viduṣaḥ sanātanī
12,241.013a lokamāturam asūyate janas; tat tad eva ca nirīkṣya śocate
12,241.013c tatra paśya kuśalān aśocato; ye vidus tad ubhayaṃ kṛtākṛtam
12,241.014a yat karoty anabhisaṃdhipūrvakaṃ; tac ca nirṇudati yat purā kṛtam
12,241.014c na priyaṃ tad ubhayaṃ na cāpriyaṃ; tasya taj janayatīha kurvataḥ
12,242.001 śuka uvāca
12,242.001a yasmād dharmāt paro dharmo vidyate neha kaś cana
12,242.001c yo viśiṣṭaś ca dharmebhyas taṃ bhavān prabravītu me
12,242.002 vyāsa uvāca
12,242.002a dharmaṃ te saṃpravakṣyāmi purāṇam ṛṣisaṃstutam
12,242.002c viśiṣṭaṃ sarvadharmebhyas tam ihaikamanāḥ śṛṇu
12,242.003a indriyāṇi pramāthīni buddhyā saṃyamya yatnataḥ
12,242.003c sarvato niṣpatiṣṇūni pitā bālān ivātmajān
12,242.004a manasaś cendriyāṇāṃ ca hy aikāgryaṃ paramaṃ tapaḥ
12,242.004c taj jyāyaḥ sarvadharmebhyaḥ sa dharmaḥ para ucyate
12,242.005a tāni sarvāṇi saṃdhāya manaḥṣaṣṭhāni medhayā
12,242.005c ātmatṛpta ivāsīta bahu cintyam acintayan
12,242.006a gocarebhyo nivṛttāni yadā sthāsyanti veśmani
12,242.006c tadā tvam ātmanātmānaṃ paraṃ drakṣyasi śāśvatam
12,242.007a sarvātmānaṃ mahātmānaṃ vidhūmam iva pāvakam
12,242.007c taṃ paśyanti mahātmāno brāhmaṇā ye manīṣiṇaḥ
12,242.008a yathā puṣpaphalopeto bahuśākho mahādrumaḥ
12,242.008c ātmano nābhijānīte kva me puṣpaṃ kva me phalam
12,242.009a evam ātmā na jānīte kva gamiṣye kuto nv aham
12,242.009c anyo hy atrāntar ātmāsti yaḥ sarvam anupaśyati
12,242.010a jñānadīpena dīptena paśyaty ātmānam ātmanā
12,242.010c dṛṣṭvā tvam ātmanātmānaṃ nirātmā bhava sarvavit
12,242.011a vimuktaḥ sarvapāpebhyo muktatvaca ivoragaḥ
12,242.011c parāṃ buddhim avāpyeha vipāpmā vigatajvaraḥ
12,242.012a sarvataḥsrotasaṃ ghorāṃ nadīṃ lokapravāhinīm
12,242.012c pañcendriyagrāhavatīṃ manaḥsaṃkalparodhasam
12,242.013a lobhamohatṛṇacchannāṃ kāmakrodhasarīsṛpām
12,242.013c satyatīrthānṛtakṣobhāṃ krodhapaṅkāṃ saridvarām
12,242.014a avyaktaprabhavāṃ śīghrāṃ dustarām akṛtātmabhiḥ
12,242.014c pratarasva nadīṃ buddhyā kāmagrāhasamākulām
12,242.015a saṃsārasāgaragamāṃ yonipātāladustarām
12,242.015c ātmajanmodbhavāṃ tāta jihvāvartāṃ durāsadām
12,242.016a yāṃ taranti kṛtaprajñā dhṛtimanto manīṣiṇaḥ
12,242.016c tāṃ tīrṇaḥ sarvatomukto vipūtātmātmavic chuciḥ
12,242.017a uttamāṃ buddhim āsthāya brahmabhūyaṃ gamiṣyasi
12,242.017c saṃtīrṇaḥ sarvasaṃkleśān prasannātmā vikalmaṣaḥ
12,242.018a bhūmiṣṭhānīva bhūtāni parvatastho niśāmaya
12,242.018c akrudhyann aprahṛṣyaṃś ca nanṛśaṃsamatis tathā
12,242.018e tato drakṣyasi bhūtānāṃ sarveṣāṃ prabhavāpyayau
12,242.019a evaṃ vai sarvadharmebhyo viśiṣṭaṃ menire budhāḥ
12,242.019c dharmaṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭha munayas tattvadarśinaḥ
12,242.020a ātmano 'vyayino jñātvā idaṃ putrānuśāsanam
12,242.020c prayatāya pravaktavyaṃ hitāyānugatāya ca
12,242.021a ātmajñānam idaṃ guhyaṃ sarvaguhyatamaṃ mahat
12,242.021c abruvaṃ yad ahaṃ tāta ātmasākṣikam añjasā
12,242.022a naiva strī na pumān etan naiva cedaṃ napuṃsakam
12,242.022c aduḥkham asukhaṃ brahma bhūtabhavyabhavātmakam
12,242.023a naitaj jñātvā pumān strī vā punarbhavam avāpnuyāt
12,242.023c abhavapratipattyartham etad vartma vidhīyate
12,242.024a yathā matāni sarvāṇi na caitāni yathā tathā
12,242.024c kathitāni mayā putra bhavanti na bhavanti ca
12,242.025a tat prītiyuktena guṇānvitena; putreṇa satputraguṇānvitena
12,242.025c pṛṣṭo hīdaṃ prītimatā hitārthaṃ; brūyāt sutasyeha yad uktam etat
12,243.001 vyāsa uvāca
12,243.001a gandhān rasān nānurundhyāt sukhaṃ vā; nālaṃkārāṃś cāpnuyāt tasya tasya
12,243.001c mānaṃ ca kīrtiṃ ca yaśaś ca necchet; sa vai pracāraḥ paśyato brāhmaṇasya
12,243.002a sarvān vedān adhīyīta śuśrūṣur brahmacaryavān
12,243.002c ṛco yajūṃṣi sāmāni na tena na sa brāhmaṇaḥ
12,243.003a jñātivat sarvabhūtānāṃ sarvavit sarvavedavit
12,243.003c nākāmo mriyate jātu na tena na ca brāhmaṇaḥ
12,243.004a iṣṭīś ca vividhāḥ prāpya kratūṃś caivāptadakṣiṇān
12,243.004c naiva prāpnoti brāhmaṇyam abhidhyānāt kathaṃ cana
12,243.005a yadā cāyaṃ na bibheti yadā cāsmān na bibhyati
12,243.005c yadā necchati na dveṣṭi brahma saṃpadyate tadā
12,243.006a yadā na kurute bhāvaṃ sarvabhūteṣu pāpakam
12,243.006c karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā
12,243.007a kāmabandhanam evaikaṃ nānyad astīha bandhanam
12,243.007c kāmabandhanamukto hi brahmabhūyāya kalpate
12,243.008a kāmato mucyamānas tu dhūmrābhrād iva candramāḥ
12,243.008c virajāḥ kālam ākāṅkṣan dhīro dhairyeṇa vartate
12,243.009a āpūryamāṇam acalapratiṣṭhaṃ; samudram āpaḥ praviśanti yadvat
12,243.009c sa kāmakānto na tu kāmakāmaḥ; sa vai lokāt svargam upaiti dehī
12,243.009c*0693_01 tadvat kāmā yaṃ praviśanti sarve
12,243.009c*0693_02 sa śāntim āpnoti na kāmakāmaḥ
12,243.010a vedasyopaniṣat satyaṃ satyasyopaniṣad damaḥ
12,243.010c damasyopaniṣad dānaṃ dānasyopaniṣat tapaḥ
12,243.011a tapasopaniṣat tyāgas tyāgasyopaniṣat sukham
12,243.011c sukhasyopaniṣat svargaḥ svargasyopaniṣac chamaḥ
12,243.012a kledanaṃ śokamanasoḥ saṃtāpaṃ tṛṣṇayā saha
12,243.012c sattvam icchasi saṃtoṣāc chāntilakṣaṇam uttamam
12,243.013a viśoko nirmamaḥ śāntaḥ prasannātmātmavittamaḥ
12,243.013c ṣaḍbhir lakṣaṇavān etaiḥ samagraḥ punar eṣyati
12,243.014a ṣaḍbhiḥ sattvaguṇopetaiḥ prājñair adhikamantribhiḥ
12,243.014c ye viduḥ pretya cātmānam ihasthāṃs tāṃs tathā viduḥ
12,243.015a akṛtrimam asaṃhāryaṃ prākṛtaṃ nirupaskṛtam
12,243.015c adhyātmaṃ sukṛtaprajñaḥ sukham avyayam aśnute
12,243.016a niṣpracāraṃ manaḥ kṛtvā pratiṣṭhāpya ca sarvataḥ
12,243.016c yām ayaṃ labhate tuṣṭiṃ sā na śakyam ato 'nyathā
12,243.017a yena tṛpyaty abhuñjāno yena tuṣyaty avittavān
12,243.017c yenāsneho balaṃ dhatte yas taṃ veda sa vedavit
12,243.018a saṃgopya hy ātmano dvārāṇy apidhāya vicintayan
12,243.018c yo hy āste brāhmaṇaḥ śiṣṭaḥ sa ātmaratir ucyate
12,243.019a samāhitaṃ pare tattve kṣīṇakāmam avasthitam
12,243.019c sarvataḥ sukham anveti vapuś cāndramasaṃ yathā
12,243.020a saviśeṣāṇi bhūtāni guṇāṃś cābhajato muneḥ
12,243.020c sukhenāpohyate duḥkhaṃ bhāskareṇa tamo yathā
12,243.021a tam atikrāntakarmāṇam atikrāntaguṇakṣayam
12,243.021c brāhmaṇaṃ viṣayāśliṣṭaṃ jarāmṛtyū na vindataḥ
12,243.022a sa yadā sarvato muktaḥ samaḥ paryavatiṣṭhate
12,243.022c indriyāṇīndriyārthāṃś ca śarīrastho 'tivartate
12,243.023a kāraṇaṃ paramaṃ prāpya atikrāntasya kāryatām
12,243.023c punarāvartanaṃ nāsti saṃprāptasya parāt param
12,244.001 vyāsa uvāca
12,244.001a dvaṃdvāni mokṣajijñāsur arthadharmāv anuṣṭhitaḥ
12,244.001c vaktrā guṇavatā śiṣyaḥ śrāvyaḥ pūrvam idaṃ mahat
12,244.002a ākāśaṃ māruto jyotir āpaḥ pṛthvī ca pañcamī
12,244.002c bhāvābhāvau ca kālaś ca sarvabhūteṣu pañcasu
12,244.003a antarātmakam ākāśaṃ tanmayaṃ śrotram indriyam
12,244.003c tasya śabdaṃ guṇaṃ vidyān mūrtiśāstravidhānavit
12,244.004a caraṇaṃ mārutātmeti prāṇāpānau ca tanmayau
12,244.004c sparśanaṃ cendriyaṃ vidyāt tathā sparśaṃ ca tanmayam
12,244.005a tataḥ pākaḥ prakāśaś ca jyotiś cakṣuś ca tanmayam
12,244.005c tasya rūpaṃ guṇaṃ vidyāt tamo 'nvavasitātmakam
12,244.006a prakledaḥ kṣudratā sneha ity āpo hy upadiśyate
12,244.006b*0694_01 asṛṅ majjā ca yac cānyat snigdhaṃ vidyāt tadātmakam
12,244.006c rasanaṃ cendriyaṃ jihvā rasaś cāpāṃ guṇo mataḥ
12,244.007a saṃghātaḥ pārthivo dhātur asthidantanakhāni ca
12,244.007c śmaśru loma ca keśāś ca sirāḥ snāyu ca carma ca
12,244.008a indriyaṃ ghrāṇasaṃjñānaṃ nāsikety abhidhīyate
12,244.008c gandhaś caivendriyārtho 'yaṃ vijñeyaḥ pṛthivīmayaḥ
12,244.009a uttareṣu guṇāḥ santi sarve sarveṣu cottarāḥ
12,244.009c pañcānāṃ bhūtasaṃghānāṃ saṃtatiṃ munayo viduḥ
12,244.010a mano navamam eṣāṃ tu buddhis tu daśamī smṛtā
12,244.010c ekādaśo 'ntarātmā ca sarvataḥ para ucyate
12,244.011a vyavasāyātmikā buddhir mano vyākaraṇātmakam
12,244.011c karmānumānād vijñeyaḥ sa jīvaḥ kṣetrasaṃjñakaḥ
12,244.012a ebhiḥ kālāṣṭamair bhāvair yaḥ sarvaiḥ sarvam anvitam
12,244.012c paśyaty akaluṣaṃ prājñaḥ sa mohaṃ nānuvartate
12,245.001 vyāsa uvāca
12,245.001a śarīrād vipramuktaṃ hi sūkṣmabhūtaṃ śarīriṇam
12,245.001c karmabhiḥ paripaśyanti śāstroktaiḥ śāstracetasaḥ
12,245.002a yathā marīcyaḥ sahitāś caranti; gacchanti tiṣṭhanti ca dṛśyamānāḥ
12,245.002c dehair vimuktā vicaranti lokāṃs; tathaiva sattvāny atimānuṣāṇi
12,245.003a pratirūpaṃ yathaivāpsu tāpaḥ sūryasya lakṣyate
12,245.003c sattvavāṃs tu tathā sattvaṃ pratirūpaṃ prapaśyati
12,245.004a tāni sūkṣmāṇi sattvasthā vimuktāni śarīrataḥ
12,245.004c svena tattvena tattvajñāḥ paśyanti niyatendriyāḥ
12,245.005a svapatāṃ jāgratāṃ caiva sarveṣām ātmacintitam
12,245.005c pradhānadvaidhayuktānāṃ jahatāṃ karmajaṃ rajaḥ
12,245.006a yathāhani tathā rātrau yathā rātrau tathāhani
12,245.006c vaśe tiṣṭhati sattvātmā satataṃ yogayoginām
12,245.007a teṣāṃ nityaṃ sadānityo bhūtātmā satataṃ guṇaiḥ
12,245.007c saptabhis tv anvitaḥ sūkṣmaiś cariṣṇur ajarāmaraḥ
12,245.008a manobuddhiparābhūtaḥ svadehaparadehavit
12,245.008c svapneṣv api bhavaty eṣa vijñātā sukhaduḥkhayoḥ
12,245.009a tatrāpi labhate duḥkhaṃ tatrāpi labhate sukham
12,245.009c krodhalobhau tu tatrāpi kṛtvā vyasanam archati
12,245.010a prīṇitaś cāpi bhavati mahato 'rthān avāpya ca
12,245.010c karoti puṇyaṃ tatrāpi jāgrann iva ca paśyati
12,245.010d*0695_01 mahoṣmāntargataś cāpi garbhatvaṃ samupeyivān
12,245.010d*0695_02 daśa māsān vasan kukṣau naiṣo 'nnam iva jīryate
12,245.011a tam evam atitejoṃśaṃ bhūtātmānaṃ hṛdi sthitam
12,245.011c tamorajobhyām āviṣṭā nānupaśyanti mūrtiṣu
12,245.012a śāstrayogaparā bhūtvā svam ātmānaṃ parīpsavaḥ
12,245.012c anucchvāsāny amūrtīni yāni vajropamāny api
12,245.013a pṛthagbhūteṣu sṛṣṭeṣu caturṣv āśramakarmasu
12,245.013c samādhau yogam evaitac chāṇḍilyaḥ śamam abravīt
12,245.014a viditvā sapta sūkṣmāṇi ṣaḍaṅgaṃ ca maheśvaram
12,245.014c pradhānaviniyogasthaḥ paraṃ brahmādhigacchati
12,246.001 vyāsa uvāca
12,246.001a hṛdi kāmadrumaś citro mohasaṃcayasaṃbhavaḥ
12,246.001c krodhamānamahāskandho vivitsāparimocanaḥ
12,246.002a tasya cājñānam ādhāraḥ pramādaḥ pariṣecanam
12,246.002c so 'bhyasūyāpalāśo hi purāduṣkṛtasāravān
12,246.003a saṃmohacintāviṭapaḥ śokaśākho bhayaṃkaraḥ
12,246.003c mohanībhiḥ pipāsābhir latābhiḥ pariveṣṭitaḥ
12,246.004a upāsate mahāvṛkṣaṃ sulubdhās taṃ phalepsavaḥ
12,246.004c āyāsaiḥ saṃyataḥ pāśaiḥ phalāni pariveṣṭayan
12,246.005a yas tān pāśān vaśe kṛtvā taṃ vṛkṣam apakarṣati
12,246.005c gataḥ sa duḥkhayor antaṃ yatamānas tayor dvayoḥ
12,246.006a saṃrohaty akṛtaprajñaḥ saṃtāpena hi pādapam
12,246.006c sa tam eva tato hanti viṣaṃ grastam ivāturam
12,246.007a tasyānuśayamūlasya mūlam uddhriyate balāt
12,246.007c tyāgāpramādākṛtinā sāmyena paramāsinā
12,246.008a evaṃ yo veda kāmasya kevalaṃ parikarṣaṇam
12,246.008c vadhaṃ vai kāmaśāstrasya sa duḥkhāny ativartate
12,246.009a śarīraṃ puram ity āhuḥ svāminī buddhir iṣyate
12,246.009c tatra buddheḥ śarīrasthaṃ mano nāmārthacintakam
12,246.010a indriyāṇi janāḥ paurās tadarthaṃ tu parā kṛtiḥ
12,246.010c tatra dvau dāruṇau doṣau tamo nāma rajas tathā
12,246.011a yadartham upajīvanti paurāḥ sahapureśvarāḥ
12,246.011c advāreṇa tam evārthaṃ dvau doṣāv upajīvataḥ
12,246.012a tatra buddhir hi durdharṣā manaḥ sādharmyam ucyate
12,246.012c paurāś cāpi manas trastās teṣām api calā sthitiḥ
12,246.013a yadarthaṃ buddhir adhyāste na so 'rthaḥ pariṣīdati
12,246.013b*0696_01 pauramantraviyuktāyāḥ so 'rthaḥ saṃsīdati kramāt
12,246.013c yadarthaṃ pṛthag adhyāste manas tat pariṣīdati
12,246.014a pṛthagbhūtaṃ yadā buddhyā mano bhavati kevalam
12,246.014c tatrainaṃ vivṛtaṃ śūnyaṃ rajaḥ paryavatiṣṭhate
12,246.015a tan manaḥ kurute sakhyaṃ rajasā saha saṃgatam
12,246.015c taṃ cādāya janaṃ pauraṃ rajase saṃprayacchati
12,247.001 bhīṣma uvāca
12,247.001a bhūtānāṃ guṇasaṃkhyānaṃ bhūyaḥ putra niśāmaya
12,247.001c dvaipāyanamukhād bhraṣṭaṃ ślāghayā parayānagha
12,247.002a dīptānalanibhaḥ prāha bhagavān dhūmravarcase
12,247.002c tato 'ham api vakṣyāmi bhūyaḥ putra nidarśanam
12,247.003a bhūmeḥ sthairyaṃ pṛthutvaṃ ca kāṭhinyaṃ prasavātmatā
12,247.003c gandho gurutvaṃ śaktiś ca saṃghātaḥ sthāpanā dhṛtiḥ
12,247.004a apāṃ śaityaṃ rasaḥ kledo dravatvaṃ snehasaumyatā
12,247.004c jihvā viṣyandinī caiva bhaumāpyāsravaṇaṃ tathā
12,247.005a agner durdharṣatā tejas tāpaḥ pākaḥ prakāśanam
12,247.005c śaucaṃ rāgo laghus taikṣṇyaṃ daśamaṃ cordhvabhāgitā
12,247.006a vāyor aniyamaḥ sparśo vādasthānaṃ svatantratā
12,247.006c balaṃ śaighryaṃ ca mohaś ca ceṣṭā karmakṛtā bhavaḥ
12,247.007a ākāśasya guṇaḥ śabdo vyāpitvaṃ chidratāpi ca
12,247.007c anāśrayam anālambam avyaktam avikāritā
12,247.008a apratīghātatā caiva bhūtatvaṃ vikṛtāni ca
12,247.008c guṇāḥ pañcāśataṃ proktāḥ pañcabhūtātmabhāvitāḥ
12,247.009a calopapattir vyaktiś ca visargaḥ kalpanā kṣamā
12,247.009c sad asac cāśutā caiva manaso nava vai guṇāḥ
12,247.010a iṣṭāniṣṭavikalpaś ca vyavasāyaḥ samādhitā
12,247.010c saṃśayaḥ pratipattiś ca buddhau pañceha ye guṇāḥ
12,247.011 yudhiṣṭhira uvāca
12,247.011a kathaṃ pañcaguṇā buddhiḥ kathaṃ pañcendriyā guṇāḥ
12,247.011b*0697_01 etebhya ete nirvṛttāḥ svaguṇāyātmanopi vā
12,247.011c etan me sarvam ācakṣva sūkṣmajñānaṃ pitāmaha
12,247.012 bhīṣma uvāca
12,247.012a āhuḥ ṣaṣṭiṃ bhūtaguṇān vai; bhūtaviśiṣṭā nityaviṣaktāḥ
12,247.012c bhūtaviṣaktāś cākṣarasṛṣṭāḥ; putra na nityaṃ tad iha vadanti
12,247.013a tat putra cintākalitaṃ yad uktam; anāgataṃ vai tava saṃpratīha
12,247.013c bhūtārthatattvaṃ tad avāpya sarvaṃ; bhūtaprabhāvād bhava śāntabuddhiḥ
12,248.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,248.001a ya ime pṛthivīpālāḥ śerate pṛthivītale
12,248.001c pṛtanāmadhya ete hi gatasattvā mahābalāḥ
12,248.002a ekaikaśo bhīmabalā nāgāyutabalās tathā
12,248.002c ete hi nihatāḥ saṃkhye tulyatejobalair naraiḥ
12,248.003a naiṣāṃ paśyāmi hantāraṃ prāṇināṃ saṃyuge purā
12,248.003c vikrameṇopasaṃpannās tejobalasamanvitāḥ
12,248.004a atha ceme mahāprājña śerate hi gatāsavaḥ
12,248.004c mṛtā iti ca śabdo 'yaṃ vartaty eṣu gatāsuṣu
12,248.005a ime mṛtā nṛpatayaḥ prāyaśo bhīmavikramāḥ
12,248.005c tatra me saṃśayo jātaḥ kutaḥ saṃjñā mṛtā iti
12,248.006a kasya mṛtyuḥ kuto mṛtyuḥ kena mṛtyur iha prajāḥ
12,248.006c haraty amarasaṃkāśa tan me brūhi pitāmaha
12,248.007 bhīṣma uvāca
12,248.007a purā kṛtayuge tāta rājāsīd avikampakaḥ
12,248.007c sa śatruvaśam āpannaḥ saṃgrāme kṣīṇavāhanaḥ
12,248.008a tatra putro harir nāma nārāyaṇasamo bale
12,248.008c sa śatrubhir hataḥ saṃkhye sabalaḥ sapadānugaḥ
12,248.009a sa rājā śatruvaśagaḥ putraśokasamanvitaḥ
12,248.009c yadṛcchayāśāntiparo dadarśa bhuvi nāradam
12,248.010a sa tasmai sarvam ācaṣṭa yathā vṛttaṃ janeśvaraḥ
12,248.010c śatrubhir grahaṇaṃ saṃkhye putrasya maraṇaṃ tathā
12,248.011a tasya tad vacanaṃ śrutvā nārado 'tha tapodhanaḥ
12,248.011c ākhyānam idam ācaṣṭa putraśokāpahaṃ tadā
12,248.012a rājañ śṛṇu samākhyānam adyedaṃ bahuvistaram
12,248.012c yathā vṛttaṃ śrutaṃ caiva mayāpi vasudhādhipa
12,248.013a prajāḥ sṛṣṭvā mahātejāḥ prajāsarge pitāmahaḥ
12,248.013c atīva vṛddhā bahulā nāmṛṣyata punaḥ prajāḥ
12,248.014a na hy antaram abhūt kiṃ cit kva cij jantubhir acyuta
12,248.014c nirucchvāsam ivonnaddhaṃ trailokyam abhavan nṛpa
12,248.015a tasya cintā samutpannā saṃhāraṃ prati bhūpate
12,248.015c cintayan nādhyagacchac ca saṃhāre hetukāraṇam
12,248.016a tasya roṣān mahārāja khebhyo 'gnir udatiṣṭhata
12,248.016c tena sarvā diśo rājan dadāha sa pitāmahaḥ
12,248.017a tato divaṃ bhuvaṃ khaṃ ca jagac ca sacarācaram
12,248.017c dadāha pāvako rājan bhagavatkopasaṃbhavaḥ
12,248.018a tatrādahyanta bhūtāni jaṅgamāni dhruvāṇi ca
12,248.018c mahatā kopavegena kupite prapitāmahe
12,248.019a tato harijaṭaḥ sthāṇur vedādhvarapatiḥ śivaḥ
12,248.019c jagāda śaraṇaṃ devo brahmāṇaṃ paravīrahā
12,248.020a tasminn abhigate sthāṇau prajānāṃ hitakāmyayā
12,248.020c abravīd varado devo jvalann iva tadā śivam
12,248.021a karavāṇy adya kaṃ kāmaṃ varārho 'si mato mama
12,248.021c kartā hy asmi priyaṃ śambho tava yad dhṛdi vartate
12,249.001 sthāṇur uvāca
12,249.001a prajāsarganimittaṃ me kāryavattām imāṃ prabho
12,249.001c viddhi sṛṣṭās tvayā hīmā mā kupyāsāṃ pitāmaha
12,249.002a tava tejogninā deva prajā dahyanti sarvaśaḥ
12,249.002c tā dṛṣṭvā mama kāruṇyaṃ mā kupyāsāṃ jagatprabho
12,249.003 prajāpatir uvāca
12,249.003a na kupye na ca me kāmo na bhaveran prajā iti
12,249.003c lāghavārthaṃ dharaṇyās tu tataḥ saṃhāra iṣyate
12,249.004a iyaṃ hi māṃ sadā devī bhārārtā samacodayat
12,249.004c saṃhārārthaṃ mahādeva bhāreṇāpsu nimajjati
12,249.005a yadāhaṃ nādhigacchāmi buddhyā bahu vicārayan
12,249.005c saṃhāram āsāṃ vṛddhānāṃ tato māṃ krodha āviśat
12,249.006 sthāṇur uvāca
12,249.006a saṃhārāntaṃ prasīdasva mā krudhas tridaśeśvara
12,249.006c mā prajāḥ sthāvaraṃ vaica jaṅgamaṃ ca vinīnaśaḥ
12,249.007a palvalāni ca sarvāṇi sarvaṃ caiva tṛṇolapam
12,249.007c sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva bhūtagrāmaṃ caturvidham
12,249.008a tad etad bhasmasād bhūtaṃ jagat sarvam upaplutam
12,249.008c prasīda bhagavan sādho vara eṣa vṛto mayā
12,249.009a naṣṭā na punar eṣyanti prajā hy etāḥ kathaṃ cana
12,249.009c tasmān nivartyatām etat tejaḥ svenaiva tejasā
12,249.010a upāyam anyaṃ saṃpaśya prajānāṃ hitakāmyayā
12,249.010c yatheme jantavaḥ sarve nivarteran paraṃtapa
12,249.011a abhāvam abhigaccheyur utsannaprajanāḥ prajāḥ
12,249.011b*0698_01 paryāyeṇābhyupāyena neyā mṛtyuvaśaṃ tataḥ
12,249.011b*0699_01 putratvenānusaṃkalpya tvayāhaṃ tapasāpy aja
12,249.011c adhidaivaniyukto 'smi tvayā lokeṣv iheśvara
12,249.012a tvad bhavaṃ hi jagannātha jagat sthāvarajaṅgamam
12,249.012c prasādya tvāṃ mahādeva yācāmy āvṛttijāḥ prajāḥ
12,249.013 nārada uvāca
12,249.013a śrutvā tu vacanaṃ devaḥ sthāṇor niyatavāṅmanāḥ
12,249.013c tejas tat svaṃ nijagrāha punar evāntar ātmanā
12,249.014a tato 'gnim upasaṃgṛhya bhagavāṃl lokapūjitaḥ
12,249.014c pravṛttiṃ ca nivṛttiṃ ca kalpayām āsa vai prabhuḥ
12,249.015a upasaṃharatas tasya tam agniṃ roṣajaṃ tadā
12,249.015c prādurbabhūva viśvebhyaḥ khebhyo nārī mahātmanaḥ
12,249.016a kṛṣṇā raktāmbaradharā raktanetratalāntarā
12,249.016c divyakuṇḍalasaṃpannā divyābharaṇabhūṣitā
12,249.017a sā viniḥsṛtya vai khebhyo dakṣiṇām āśritā diśam
12,249.017c dadṛśāte 'tha tau kanyāṃ devau viśveśvarāv ubhau
12,249.018a tām āhūya tadā devo lokānām ādir īśvaraḥ
12,249.018c mṛtyo iti mahīpāla jahi cemāḥ prajā iti
12,249.019a tvaṃ hi saṃhārabuddhyā me cintitā ruṣitena ca
12,249.019c tasmāt saṃhara sarvās tvaṃ prajāḥ sajaḍapaṇḍitāḥ
12,249.020a aviśeṣeṇa caiva tvaṃ prajāḥ saṃhara bhāmini
12,249.020c mama tvaṃ hi niyogena śreyaḥ param avāpsyasi
12,249.021a evam uktā tu sā devī mṛtyuḥ kamalamālinī
12,249.021c pradadhyau duḥkhitā bālā sāśrupātam atīva hi
12,249.022a pāṇibhyāṃ caiva jagrāha tāny aśrūṇi janeśvaraḥ
12,249.022c mānavānāṃ hitārthāya yayāce punar eva ca
12,250.001 nārada uvāca
12,250.001a vinīya duḥkham abalā sā tv atīvāyatekṣaṇā
12,250.001c uvāca prāñjalir bhūtvā latevāvarjitā tadā
12,250.002a tvayā sṛṣṭā kathaṃ nārī mādṛśī vadatāṃ vara
12,250.002c raudrakarmābhijāyeta sarvaprāṇibhayaṃkarī
12,250.003a bibhemy aham adharmasya dharmyam ādiśa karma me
12,250.003c tvaṃ māṃ bhītām avekṣasva śiveneśvara cakṣuṣā
12,250.004a bālān vṛddhān vayaḥsthāṃś ca na hareyam anāgasaḥ
12,250.004c prāṇinaḥ prāṇinām īśa namas te 'bhiprasīda me
12,250.005a priyān putrān vayasyāṃś ca bhrātṝn mātṝḥ pitṝn api
12,250.005c apadhyāsyanti yad deva mṛtāṃs teṣāṃ bibhemy aham
12,250.006a kṛpaṇāśruparikledo dahen māṃ śāśvatīḥ samāḥ
12,250.006c tebhyo 'haṃ balavad bhītā śaraṇaṃ tvām upāgatā
12,250.007a yamasya bhavane deva yāty ante pāpakarmiṇaḥ
12,250.007c prasādaye tvā varada prasādaṃ kuru me prabho
12,250.008a etam icchāmy ahaṃ kāmaṃ tvatto lokapitāmaha
12,250.008c iccheyaṃ tvatprasādāc ca tapas taptuṃ sureśvara
12,250.009 pitāmaha uvāca
12,250.009a mṛtyo saṃkalpitā me tvaṃ prajāsaṃhārahetunā
12,250.009b*0700_01 tvaṃ hi saṃhārabuddhyā me cintitā ruṣitena ca
12,250.009c gaccha saṃhara sarvās tvaṃ prajā mā ca vicāraya
12,250.010a etad evam avaśyaṃ hi bhavitā naitad anyathā
12,250.010c kriyatām anavadyāṅgi yathoktaṃ madvaco 'naghe
12,250.011 nārada uvāca
12,250.011a evam uktā mahābāho mṛtyuḥ parapuraṃjaya
12,250.011c na vyājahāra tasthau ca prahvā bhagavadunmukhī
12,250.012a punaḥ punar athoktā sā gatasattveva bhāminī
12,250.012c tūṣṇīm āsīt tato devo devānām īśvareśvaraḥ
12,250.013a prasasāda kila brahmā svayam evātmanātmavān
12,250.013c smayamānaś ca lokeśo lokān sarvān avaikṣata
12,250.014a nivṛttaroṣe tasmiṃs tu bhagavaty aparājite
12,250.014c sā kanyāpajagāmāsya samīpād iti naḥ śrutam
12,250.015a apasṛtyāpratiśrutya prajāsaṃharaṇaṃ tadā
12,250.015c tvaramāṇeva rājendra mṛtyur dhenukam abhyayāt
12,250.016a sā tatra paramaṃ devī tapo 'carata duścaram
12,250.016c samā hy ekapade tasthau daśa padmāni pañca ca
12,250.017a tāṃ tathā kurvatīṃ tatra tapaḥ paramaduścaram
12,250.017c punar eva mahātejā brahmā vacanam abravīt
12,250.018a kuruṣva me vaco mṛtyo tad anādṛtya satvarā
12,250.018c tathaivaikapade tāta punar anyāni sapta sā
12,250.019a tasthau padmāni ṣaṭ caiva pañca dve caiva mānada
12,250.019c bhūyaḥ padmāyutaṃ tāta mṛgaiḥ saha cacāra sā
12,250.019d*0701_01 dve cāyute naraśreṣṭha vāyvāhārā mahāmate
12,250.020a punar gatvā tato rājan maunam ātiṣṭhad uttamam
12,250.020c apsu varṣasahasrāṇi sapta caikaṃ ca pārthiva
12,250.021a tato jagāma sā kanyā kauśikīṃ bharatarṣabha
12,250.021c tatra vāyujalāhārā cacāra niyamaṃ punaḥ
12,250.022a tato yayau mahābhāgā gaṅgāṃ meruṃ ca kevalam
12,250.022c tasthau dārv iva niśceṣṭā bhūtānāṃ hitakāmyayā
12,250.023a tato himavato mūrdhni yatra devāḥ samījire
12,250.023c tatrāṅguṣṭhena rājendra nikharvam aparaṃ tataḥ
12,250.023e tasthau pitāmahaṃ caiva toṣayām āsa yatnataḥ
12,250.024a tatas tām abravīt tatra lokānāṃ prabhavāpyayaḥ
12,250.024c kim idaṃ vartate putri kriyatāṃ tad vaco mama
12,250.025a tato 'bravīt punar mṛtyur bhagavantaṃ pitāmaham
12,250.025c na hareyaṃ prajā deva punas tvāhaṃ prasādaye
12,250.026a tām adharmabhayatrastāṃ punar eva ca yācatīm
12,250.026c tadābravīd devadevo nigṛhyedaṃ vacas tataḥ
12,250.027a adharmo nāsti te mṛtyo saṃyacchemāḥ prajāḥ śubhe
12,250.027c mayā hy uktaṃ mṛṣā bhadre bhavitā neha kiṃ cana
12,250.028a dharmaḥ sanātanaś ca tvām ihaivānupravekṣyate
12,250.028c ahaṃ ca vibudhāś caiva tvaddhite niratāḥ sadā
12,250.029a imam anyaṃ ca te kāmaṃ dadāmi manasepsitam
12,250.029c na tvā doṣeṇa yāsyanti vyādhisaṃpīḍitāḥ prajāḥ
12,250.030a puruṣeṣu ca rūpeṇa puruṣas tvaṃ bhaviṣyasi
12,250.030c strīṣu strīrūpiṇī caiva tṛtīyeṣu napuṃsakam
12,250.031a saivam uktā mahārāja kṛtāñjalir uvāca ha
12,250.031c punar eva mahātmānaṃ neti deveśam avyayam
12,250.032a tām abravīt tadā devo mṛtyo saṃhara mānavān
12,250.032c adharmas te na bhavitā tathā dhyāsyāmy ahaṃ śubhe
12,250.032d*0702_01 tvaṃ hi yattā ca yuktā ca pūrvotpannā ca bhāminī
12,250.032d*0702_02 anuśiṣṭā ca nirdoṣā tasmāt tvaṃ kuru me matam
12,250.033a yān aśrubindūn patitān apaśyaṃ; ye pāṇibhyāṃ dhāritās te purastāt
12,250.033c te vyādhayo mānavān ghorarūpāḥ; prāpte kāle pīḍayiṣyanti mṛtyo
12,250.034a sarveṣāṃ tvaṃ prāṇinām antakāle; kāmakrodhau sahitau yojayethāḥ
12,250.034c evaṃ dharmas tvām upaiṣyaty ameyo; na cādharmaṃ lapsyase tulyavṛttiḥ
12,250.035a evaṃ dharmaṃ pālayiṣyasy athoktaṃ; na cātmānaṃ majjayiṣyasy adharme
12,250.035c tasmāt kāmaṃ rocayābhyāgataṃ tvaṃ; saṃyojyātho saṃharasveha jantūn
12,250.036a sā vai tadā mṛtyusaṃjñāpadeśāc; chāpād bhītā bāḍham ity abravīt tam
12,250.036c atho prāṇān prāṇinām antakāle; kāmakrodhau prāpya nirmohya hanti
12,250.037a mṛtyor ye te vyādhayaś cāśrupātā; manuṣyāṇāṃ rujyate yaiḥ śarīram
12,250.037c sarveṣāṃ vai prāṇināṃ prāṇanānte; tasmāc chokaṃ mā kṛthā budhya buddhyā
12,250.038a sarve devāḥ prāṇināṃ prāṇanānte; gatvā vṛttāḥ saṃnivṛttās tathaiva
12,250.038c evaṃ sarve mānavāḥ prāṇanānte; gatvāvṛttā devavad rājasiṃha
12,250.039a vāyur bhīmo bhīmanādo mahaujāḥ; sarveṣāṃ ca prāṇināṃ prāṇabhūtaḥ
12,250.039c nānāvṛttir dehināṃ dehabhede; tasmād vāyur devadevo viśiṣṭaḥ
12,250.040a sarve devā martyasaṃjñāviśiṣṭāḥ; sarve martyā devasaṃjñāviśiṣṭāḥ
12,250.040c tasmāt putraṃ mā śuco rājasiṃha; putraḥ svargaṃ prāpya te modate ha
12,250.041a evaṃ mṛtyur devasṛṣṭā prajānāṃ; prāpte kāle saṃharantī yathāvat
12,250.041c tasyāś caiva vyādhayas te 'śrupātāḥ; prāpte kāle saṃharantīha jantūn
12,251.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,251.001a ime vai mānavāḥ sarve dharmaṃ prati viśaṅkitāḥ
12,251.001c ko 'yaṃ dharmaḥ kuto dharmas tan me brūhi pitāmaha
12,251.002a dharmo nv ayam ihārthaḥ kim amutrārtho 'pi vā bhavet
12,251.002c ubhayārtho 'pi vā dharmas tan me brūhi pitāmaha
12,251.003 bhīṣma uvāca
12,251.003a sadācāraḥ smṛtir vedās trividhaṃ dharmalakṣaṇam
12,251.003c caturtham artham ity āhuḥ kavayo dharmalakṣaṇam
12,251.004a api hy uktāni karmāṇi vyavasyanty uttarāvare
12,251.004c lokayātrārtham eveha dharmasya niyamaḥ kṛtaḥ
12,251.004e ubhayatra sukhodarka iha caiva paratra ca
12,251.005a alabdhvā nipuṇaṃ dharmaṃ pāpaḥ pāpe prasajjati
12,251.005c na ca pāpakṛtaḥ pāpān mucyante ke cid āpadi
12,251.006a apāpavādī bhavati yadā bhavati dharmavit
12,251.006c dharmasya niṣṭhā svācāras tam evāśritya bhotsyase
12,251.007a yadādharmasamāviṣṭo dhanaṃ gṛhṇāti taskaraḥ
12,251.007c ramate nirharan stenaḥ paravittam arājake
12,251.008a yadāsya tad dharanty anye tadā rājānam icchati
12,251.008c tadā teṣāṃ spṛhayate ye vai tuṣṭāḥ svakair dhanaiḥ
12,251.009a abhītaḥ śucir abhyeti rājadvāram aśaṅkitaḥ
12,251.009c na hi duścaritaṃ kiṃ cid antarātmani paśyati
12,251.010a satyasya vacanaṃ sādhu na satyād vidyate param
12,251.010c satyena vidhṛtaṃ sarvaṃ sarvaṃ satye pratiṣṭhitam
12,251.011a api pāpakṛto raudrāḥ satyaṃ kṛtvā pṛthak pṛthak
12,251.011c adroham avisaṃvādaṃ pravartante tadāśrayāḥ
12,251.011e te cen mitho 'dhṛtiṃ kuryur vinaśyeyur asaṃśayam
12,251.012a na hartavyaṃ paradhanam iti dharmaḥ sanātanaḥ
12,251.012c manyante balavantas taṃ durbalaiḥ saṃpravartitam
12,251.012e yadā niyatidaurbalyam athaiṣām eva rocate
12,251.013a na hy atyantaṃ balayutā bhavanti sukhino 'pi vā
12,251.013c tasmād anārjave buddhir na kāryā te kathaṃ cana
12,251.014a asādhubhyo 'sya na bhayaṃ na corebhyo na rājataḥ
12,251.014c na kiṃ cit kasya cit kurvan nirbhayaḥ śucir āvaset
12,251.015a sarvataḥ śaṅkate steno mṛgo grāmam iveyivān
12,251.015c bahudhācaritaṃ pāpam anyatraivānupaśyati
12,251.016a muditaḥ śucir abhyeti sarvato nirbhayaḥ sadā
12,251.016c na hi duścaritaṃ kiṃ cid ātmano 'nyeṣu paśyati
12,251.017a dātavyam ity ayaṃ dharma ukto bhūtahite rataiḥ
12,251.017c taṃ manyante dhanayutāḥ kṛpaṇaiḥ saṃpravartitam
12,251.018a yadā niyatikārpaṇyam athaiṣām eva rocate
12,251.018c na hy atyantaṃ dhanavanto bhavanti sukhino 'pi vā
12,251.019a yad anyair vihitaṃ necched ātmanaḥ karma pūruṣaḥ
12,251.019c na tat pareṣu kurvīta jānann apriyam ātmanaḥ
12,251.020a yo 'nyasya syād upapatiḥ sa kaṃ kiṃ vaktum arhati
12,251.020c yad anyas tasya tat kuryān na mṛṣyed iti me matiḥ
12,251.021a jīvituṃ yaḥ svayaṃ cecchet kathaṃ so 'nyaṃ praghātayet
12,251.021c yad yad ātmana iccheta tat parasyāpi cintayet
12,251.022a atiriktaiḥ saṃvibhajed bhogair anyān akiṃcanān
12,251.022c etasmāt kāraṇād dhātrā kusīdaṃ saṃpravartitam
12,251.023a yasmiṃs tu devāḥ samaye saṃtiṣṭheraṃs tathā bhavet
12,251.023c atha cel lābhasamaye sthitir dharme 'pi śobhanā
12,251.024a sarvaṃ priyābhyupagataṃ dharmam āhur manīṣiṇaḥ
12,251.024c paśyaitaṃ lakṣaṇoddeśaṃ dharmādharme yudhiṣṭhira
12,251.025a lokasaṃgrahasaṃyuktaṃ vidhātrā vihitaṃ purā
12,251.025c sūkṣmadharmārthaniyataṃ satāṃ caritam uttamam
12,251.026a dharmalakṣaṇam ākhyātam etat te kurusattama
12,251.026c tasmād anārjave buddhir na kāryā te kathaṃ cana
12,252.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,252.001a sūkṣmaṃ sādhu samādiṣṭaṃ bhavatā dharmalakṣaṇam
12,252.001c pratibhā tv asti me kā cit tāṃ brūyām anumānataḥ
12,252.002a bhūyāṃso hṛdaye ye me praśnās te vyāhṛtās tvayā
12,252.002c imam anyaṃ pravakṣyāmi na rājan vigrahād iva
12,252.003a imāni hi prāpayanti sṛjanty uttārayanti ca
12,252.003c na dharmaḥ paripāṭhena śakyo bhārata veditum
12,252.004a anyo dharmaḥ samasthasya viṣamasthasya cāparaḥ
12,252.004c āpadas tu kathaṃ śakyāḥ paripāṭhena veditum
12,252.005a sadācāro mato dharmaḥ santas tv ācāralakṣaṇāḥ
12,252.005c sādhyāsādhyaṃ kathaṃ śakyaṃ sadācāro hy alakṣaṇam
12,252.006a dṛśyate dharmarūpeṇa adharmaṃ prākṛtaś caran
12,252.006c dharmaṃ cādharmarūpeṇa kaś cid aprākṛtaś caran
12,252.007a punar asya pramāṇaṃ hi nirdiṣṭaṃ śāstrakovidaiḥ
12,252.007c vedavādāś cānuyugaṃ hrasantīti ha naḥ śrutam
12,252.008a anye kṛtayuge dharmās tretāyāṃ dvāpare 'pare
12,252.008c anye kaliyuge dharmā yathāśaktikṛtā iva
12,252.009a āmnāyavacanaṃ satyam ity ayaṃ lokasaṃgrahaḥ
12,252.009c āmnāyebhyaḥ paraṃ vedāḥ prasṛtā viśvatomukhāḥ
12,252.010a te cet sarve pramāṇaṃ vai pramāṇaṃ tan na vidyate
12,252.010c pramāṇe cāpramāṇe ca viruddhe śāstratā kutaḥ
12,252.011a dharmasya hriyamāṇasya balavadbhir durātmabhiḥ
12,252.011c yā yā vikriyate saṃsthā tataḥ sāpi praṇaśyati
12,252.012a vidma caivaṃ na vā vidma śakyaṃ vā vedituṃ na vā
12,252.012c aṇīyān kṣuradhārāyā garīyān parvatād api
12,252.013a gandharvanagarākāraḥ prathamaṃ saṃpradṛśyate
12,252.013c anvīkṣyamāṇaḥ kavibhiḥ punar gacchaty adarśanam
12,252.014a nipānānīva gobhyāśe kṣetre kulyeva bhārata
12,252.014c smṛto 'pi śāśvato dharmo viprahīṇo na dṛśyate
12,252.015a kāmād anye kṣayād anye kāraṇair aparais tathā
12,252.015c asanto hi vṛthācāraṃ bhajante bahavo 'pare
12,252.016a dharmo bhavati sa kṣipraṃ vilīnas tv eva sādhuṣu
12,252.016c anye tān āhur unmattān api cāvahasanty uta
12,252.017a mahājanā hy upāvṛttā rājadharmaṃ samāśritāḥ
12,252.017c na hi sarvahitaḥ kaś cid ācāraḥ saṃpradṛśyate
12,252.018a tenaivānyaḥ prabhavati so 'paraṃ bādhate punaḥ
12,252.018c dṛśyate caiva sa punas tulyarūpo yadṛcchayā
12,252.019a yenaivānyaḥ prabhavati so 'parān api bādhate
12,252.019c ācārāṇām anaikāgryaṃ sarveṣām eva lakṣayet
12,252.020a cirābhipannaḥ kavibhiḥ pūrvaṃ dharma udāhṛtaḥ
12,252.020c tenācāreṇa pūrveṇa saṃsthā bhavati śāśvatī
12,253.001 bhīṣma uvāca
12,253.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,253.001c tulādhārasya vākyāni dharme jājalinā saha
12,253.002a vane vanacaraḥ kaś cij jājalir nāma vai dvijaḥ
12,253.002c sāgaroddeśam āgamya tapas tepe mahātapāḥ
12,253.003a niyato niyatāhāraś cīrājinajaṭādharaḥ
12,253.003c malapaṅkadharo dhīmān bahūn varṣagaṇān muniḥ
12,253.004a sa kadā cin mahātejā jalavāso mahīpate
12,253.004c cacāra lokān viprarṣiḥ prekṣamāṇo manojavaḥ
12,253.005a sa cintayām āsa munir jalamadhye kadā cana
12,253.005c viprekṣya sāgarāntāṃ vai mahīṃ savanakānanām
12,253.006a na mayā sadṛśo 'stīha loke sthāvarajaṅgame
12,253.006c apsu vaihāyasaṃ gacchen mayā yo 'nyaḥ saheti vai
12,253.007a sa dṛśyamāno rakṣobhir jalamadhye 'vadat tataḥ
12,253.007c abruvaṃś ca piśācās taṃ naivaṃ tvaṃ vaktum arhasi
12,253.008a tulādhāro vaṇigdharmā vārāṇasyāṃ mahāyaśāḥ
12,253.008c so 'py evaṃ nārhate vaktuṃ yathā tvaṃ dvijasattama
12,253.009a ity ukto jājalir bhūtaiḥ pratyuvāca mahātapāḥ
12,253.009c paśyeyaṃ tam ahaṃ prājñaṃ tulādhāraṃ yaśasvinam
12,253.010a iti bruvāṇaṃ tam ṛṣiṃ rakṣāṃsy uddhṛtya sāgarāt
12,253.010c abruvan gaccha panthānam āsthāyemaṃ dvijottama
12,253.011a ity ukto jājalir bhūtair jagāma vimanās tadā
12,253.011c vārāṇasyāṃ tulādhāraṃ samāsādyābravīd vacaḥ
12,253.012 yudhiṣṭhira uvāca
12,253.012a kiṃ kṛtaṃ sukṛtaṃ karma tāta jājalinā purā
12,253.012c yena siddhiṃ parāṃ prāptas tan no vyākhyātum arhasi
12,253.013 bhīṣma uvāca
12,253.013a atīva tapasā yukto ghoreṇa sa babhūva ha
12,253.013c nadyupasparśanarataḥ sāyaṃ prātar mahātapāḥ
12,253.014a agnīn paricaran samyak svādhyāyaparamo dvijaḥ
12,253.014c vānaprasthavidhānajño jājalir jvalitaḥ śriyā
12,253.015a satye tapasi tiṣṭhan sa na ca dharmam avaikṣata
12,253.015c varṣāsv ākāśaśāyī sa hemante jalasaṃśrayaḥ
12,253.016a vatātapasaho grīṣme na ca dharmam avindata
12,253.016c duḥkhaśayyāś ca vividhā bhūmau ca parivartanam
12,253.017a tataḥ kadā cit sa munir varṣāsv ākāśam āsthitaḥ
12,253.017c antarikṣāj jalaṃ mūrdhnā pratyagṛhṇān muhur muhuḥ
12,253.018a atha tasya jaṭāḥ klinnā babhūvur grathitāḥ prabho
12,253.018b*0703_01 klinnā babhūvur grathitā āplutasya jaṭāḥ prabho
12,253.018c araṇyagamanān nityaṃ malino malasaṃyutāḥ
12,253.019a sa kadā cin nirāhāro vāyubhakṣo mahātapāḥ
12,253.019c tasthau kāṣṭhavad avyagro na cacāla ca karhi cit
12,253.020a tasya sma sthāṇubhūtasya nirviceṣṭasya bhārata
12,253.020c kuliṅgaśakunau rājan nīḍaṃ śirasi cakratuḥ
12,253.021a sa tau dayāvān viprarṣir upapraikṣata dampatī
12,253.021c kurvāṇaṃ nīḍakaṃ tatra jaṭāsu tṛṇatantubhiḥ
12,253.022a yadā sa na calaty eva sthāṇubhūto mahātapāḥ
12,253.022c tatas tau pariviśvastau sukhaṃ tatroṣatus tadā
12,253.023a atītāsv atha varṣāsu śaratkāla upasthite
12,253.023c prājāpatyena vidhinā viśvāsāt kāmamohitau
12,253.024a tatrāpātayatāṃ rājañ śirasy aṇḍāni khecarau
12,253.024c tāny abudhyata tejasvī sa vipraḥ saṃśitavrataḥ
12,253.025a buddhvā ca sa mahātejā na cacālaiva jājaliḥ
12,253.025c dharme dhṛtamanā nityaṃ nādharmaṃ sa tv arocayat
12,253.026a ahany ahani cāgamya tatas tau tasya mūrdhani
12,253.026c āśvāsitau vai vasataḥ saṃprahṛṣṭau tadā vibho
12,253.027a aṇḍebhyas tv atha puṣṭebhyaḥ prajāyanta śakuntakāḥ
12,253.027c vyavardhanta ca tatraiva na cākampata jājaliḥ
12,253.028a sa rakṣamāṇas tv aṇḍāni kuliṅgānāṃ yatavrataḥ
12,253.028c tathaiva tasthau dharmātmā nirviceṣṭaḥ samāhitaḥ
12,253.029a tatas tu kālasamaye babhūvus te 'tha pakṣiṇaḥ
12,253.029c bubudhe tāṃś ca sa munir jātapakṣāñ śakuntakān
12,253.030a tataḥ kadā cit tāṃs tatra paśyan pakṣīn yatavrataḥ
12,253.030c babhūva paramaprītas tadā matimatāṃ varaḥ
12,253.031a tathā tān abhisaṃvṛddhān dṛṣṭvā cāpnuvatāṃ mudam
12,253.031c śakunau nirbhayau tatra ūṣatuś cātmajaiḥ saha
12,253.032a jātapakṣāṃś ca so 'paśyad uḍḍīnān punarāgatān
12,253.032c sāyaṃ sāyaṃ dvijān vipro na cākampata jājaliḥ
12,253.033a kadā cit punar abhyetya punar gacchanti saṃtatam
12,253.033c tyaktā mātṛpitṛbhyāṃ te na cākampata jājaliḥ
12,253.034a atha te divasaṃ cārīṃ gatvā sāyaṃ punar nṛpa
12,253.034c upāvartanta tatraiva nivāsārthaṃ śakuntakāḥ
12,253.035a kadā cid divasān pañca samutpatya vihaṃgamāḥ
12,253.035c ṣaṣṭhe 'hani samājagmur na cākampata jājaliḥ
12,253.036a krameṇa ca punaḥ sarve divasāni bahūny api
12,253.036c nopāvartanta śakunā jātaprāṇāḥ sma te yadā
12,253.037a kadā cin māsamātreṇa samutpatya vihaṃgamāḥ
12,253.037c naivāgacchaṃs tato rājan prātiṣṭhata sa jājaliḥ
12,253.038a tatas teṣu pralīneṣu jājalir jātavismayaḥ
12,253.038c siddho 'smīti matiṃ cakre tatas taṃ māna āviśat
12,253.039a sa tathā nirgatān dṛṣṭvā śakuntān niyatavrataḥ
12,253.039c saṃbhāvitātmā saṃbhāvya bhṛśaṃ prītas tadābhavan
12,253.040a sa nadyāṃ samupaspṛśya tarpayitvā hutāśanam
12,253.040c udayantam athādityam abhyagacchan mahātapāḥ
12,253.041a saṃbhāvya caṭakān mūrdhni jājalir japatāṃ varaḥ
12,253.041c āsphoṭayat tadākāśe dharmaḥ prāpto mayeti vai
12,253.042a athāntarikṣe vāg āsīt tāṃ sa śuśrāva jājaliḥ
12,253.042c dharmeṇa na samas tvaṃ vai tulādhārasya jājale
12,253.043a vārāṇasyāṃ mahāprājñas tulādhāraḥ pratiṣṭhitaḥ
12,253.043c so 'py evaṃ nārhate vaktuṃ yathā tvaṃ bhāṣase dvija
12,253.044a so 'marṣavaśam āpannas tulādhāradidṛkṣayā
12,253.044c pṛthivīm acarad rājan yatrasāyaṃgṛho muniḥ
12,253.045a kālena mahatāgacchat sa tu vārāṇasīṃ purīm
12,253.045c vikrīṇantaṃ ca paṇyāni tulādhāraṃ dadarśa saḥ
12,253.046a so 'pi dṛṣṭvaiva taṃ vipram āyāntaṃ bhāṇḍajīvanaḥ
12,253.046c samutthāya susaṃhṛṣṭaḥ svāgatenābhyapūjayat
12,253.047 tulādhāra uvāca
12,253.047a āyān evāsi vidito mama brahman na saṃśayaḥ
12,253.047c bravīmi yat tu vacanaṃ tac chṛṇuṣva dvijottama
12,253.048a sāgarānūpam āśritya tapas taptaṃ tvayā mahat
12,253.048c na ca dharmasya saṃjñāṃ tvaṃ purā vettha kathaṃ cana
12,253.049a tataḥ siddhasya tapasā tava vipra śakuntakāḥ
12,253.049c kṣipraṃ śirasy ajāyanta te ca saṃbhāvitās tvayā
12,253.050a jātapakṣā yadā te ca gatāś cārīm itas tataḥ
12,253.050c manyamānas tato dharmaṃ caṭakaprabhavaṃ dvija
12,253.050e khe vācaṃ tvam athāśrauṣīr māṃ prati dvijasattama
12,253.051a amarṣavaśam āpannas tataḥ prāpto bhavān iha
12,253.051c karavāṇi priyaṃ kiṃ te tad brūhi dvijasattama
12,254.001 bhīṣma uvāca
12,254.001a ity uktaḥ sa tadā tena tulādhāreṇa dhīmatā
12,254.001c provāca vacanaṃ dhīmāñ jājalir japatāṃ varaḥ
12,254.002a vikrīṇānaḥ sarvarasān sarvagandhāṃś ca vāṇija
12,254.002c vanaspatīn oṣadhīś ca teṣāṃ mūlaphalāni ca
12,254.003a adhyagā naiṣṭhikīṃ buddhiṃ kutas tvām idam āgatam
12,254.003c etad ācakṣva me sarvaṃ nikhilena mahāmate
12,254.004a evam uktas tulādhāro brāhmaṇena yaśasvinā
12,254.004c uvāca dharmasūkṣmāṇi vaiśyo dharmārthatattvavit
12,254.004e jājaliṃ kaṣṭatapasaṃ jñānatṛptas tadā nṛpa
12,254.005a vedāhaṃ jājale dharmaṃ sarahasyaṃ sanātanam
12,254.005c sarvabhūtahitaṃ maitraṃ purāṇaṃ yaṃ janā viduḥ
12,254.006a adroheṇaiva bhūtānām alpadroheṇa vā punaḥ
12,254.006c yā vṛttiḥ sa paro dharmas tena jīvāmi jājale
12,254.007a paricchinnaiḥ kāṣṭhatṛṇair mayedaṃ śaraṇaṃ kṛtam
12,254.007c alaktaṃ padmakaṃ tuṅgaṃ gandhāṃś coccāvacāṃs tathā
12,254.008a rasāṃś ca tāṃs tān viprarṣe madyavarjān ahaṃ bahūn
12,254.008c krītvā vai prativikrīṇe parahastād amāyayā
12,254.009a sarveṣāṃ yaḥ suhṛn nityaṃ sarveṣāṃ ca hite rataḥ
12,254.009c karmaṇā manasā vācā sa dharmaṃ veda jājale
12,254.010a nāhaṃ pareṣāṃ karmāṇi praśaṃsāmi śapāmi vā
12,254.010c ākāśasyeva viprarṣe paśyaṃl lokasya citratām
12,254.011a nānurudhye virudhye vā na dveṣmi na ca kāmaye
12,254.011c samo 'smi sarvabhūteṣu paśya me jājale vratam
12,254.012a iṣṭāniṣṭavimuktasya prītirāgabahiṣkṛtaḥ
12,254.012c tulā me sarvabhūteṣu samā tiṣṭhati jājale
12,254.013a iti māṃ tvaṃ vijānīhi sarvalokasya jājale
12,254.013c samaṃ matimatāṃ śreṣṭha samaloṣṭāśmakāñcanam
12,254.014a yathāndhabadhironmattā ucchvāsaparamāḥ sadā
12,254.014c devair apihitadvārāḥ sopamā paśyato mama
12,254.015a yathā vṛddhāturakṛśā niḥspṛhā viṣayān prati
12,254.015c tathārthakāmabhogeṣu mamāpi vigatā spṛhā
12,254.016a yadā cāyaṃ na bibheti yadā cāsmān na bibhyati
12,254.016c yadā necchati na dveṣṭi tadā sidhyati vai dvijaḥ
12,254.017a yadā na kurute bhāvaṃ sarvabhūteṣu pāpakam
12,254.017c karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā
12,254.018a na bhūto na bhaviṣyaś ca na ca dharmo 'sti kaś cana
12,254.018c yo 'bhayaḥ sarvabhūtānāṃ sa prāpnoty abhayaṃ padam
12,254.019a yasmād udvijate lokaḥ sarvo mṛtyumukhād iva
12,254.019c vākkrūrād daṇḍapāruṣyāt sa prāpnoti mahad bhayam
12,254.020a yathāvad vartamānānāṃ vṛddhānāṃ putrapautriṇām
12,254.020c anuvartāmahe vṛttam ahiṃsrāṇāṃ mahātmanām
12,254.021a pranaṣṭaḥ śāśvato dharmaḥ sadācāreṇa mohitaḥ
12,254.021c tena vaidyas tapasvī vā balavān vā vimohyate
12,254.022a ācārāj jājale prājñaḥ kṣipraṃ dharmam avāpnuyāt
12,254.022c evaṃ yaḥ sādhubhir dāntaś cared adrohacetasā
12,254.023a nadyāṃ yathā ceha kāṣṭham uhyamānaṃ yadṛcchayā
12,254.023c yadṛcchayaiva kāṣṭhena saṃdhiṃ gaccheta kena cit
12,254.024a tatrāparāṇi dārūṇi saṃsṛjyante tatas tataḥ
12,254.024c tṛṇakāṣṭhakarīṣāṇi kadā cinn asamīkṣayā
12,254.024e evam evāyam ācāraḥ prādurbhūto yatas tataḥ
12,254.025a yasmān nodvijate bhūtaṃ jātu kiṃ cit kathaṃ cana
12,254.025c abhayaṃ sarvabhūtebhyaḥ sa prāpnoti sadā mune
12,254.026a yasmād udvijate vidvan sarvaloko vṛkād iva
12,254.026c krośatas tīram āsādya yathā sarve jalecarāḥ
12,254.027a sahāyavān dravyavān yaḥ subhago 'nyo 'paras tathā
12,254.027c tatas tān eva kavayaḥ śāstreṣu pravadanty uta
12,254.027e kīrtyartham alpahṛllekhāḥ paṭavaḥ kṛtsnanirṇayāḥ
12,254.028a tapobhir yajñadānaiś ca vākyaiḥ prajñāśritais tathā
12,254.028c prāpnoty abhayadānasya yad yat phalam ihāśnute
12,254.029a loke yaḥ sarvabhūtebhyo dadāty abhayadakṣiṇām
12,254.029c sa sarvayajñair ījānaḥ prāpnoty abhayadakṣiṇām
12,254.029e na bhūtānām ahiṃsāyā jyāyān dharmo 'sti kaś cana
12,254.030a yasmān nodvijate bhūtaṃ jātu kiṃ cit kathaṃ cana
12,254.030c so 'bhayaṃ sarvabhūtebhyaḥ saṃprāpnoti mahāmune
12,254.031a yasmād udvijate lokaḥ sarpād veśmagatād iva
12,254.031c na sa dharmam avāpnoti iha loke paratra ca
12,254.032a sarvabhūtātmabhūtasya samyag bhūtāni paśyataḥ
12,254.032c devāpi mārge muhyanti apadasya padaiṣiṇaḥ
12,254.033a dānaṃ bhūtābhayasyāhuḥ sarvadānebhya uttamam
12,254.033c bravīmi te satyam idaṃ śraddadhasva ca jājale
12,254.034a sa eva subhago bhūtvā punar bhavati durbhagaḥ
12,254.034c vyāpattiṃ karmaṇāṃ dṛṣṭvā jugupsanti janāḥ sadā
12,254.035a akāraṇo hi nehāsti dharmaḥ sūkṣmo 'pi jājale
12,254.035c bhūtabhavyārtham eveha dharmapravacanaṃ kṛtam
12,254.036a sūkṣmatvān na sa vijñātuṃ śakyate bahunihnavaḥ
12,254.036c upalabhyāntarā cānyān ācārān avabudhyate
12,254.037a ye ca chindanti vṛṣaṇān ye ca bhindanti nastakān
12,254.037c vahanti mahato bhārān badhnanti damayanti ca
12,254.038a hatvā sattvāni khādanti tān kathaṃ na vigarhase
12,254.038c mānuṣā mānuṣān eva dāsabhogena buñjate
12,254.039a vadhabandhavirodhena kārayanti divāniśam
12,254.039c ātmanā cāpi jānāsi yad duḥkhaṃ vadhatāḍane
12,254.040a pañcendriyeṣu bhūteṣu sarvaṃ vasati daivatam
12,254.040c ādityaś candramā vāyur brahmā prāṇaḥ kratur yamaḥ
12,254.041a tāni jīvāni vikrīya kā mṛteṣu vicāraṇā
12,254.041b*0704_01 ajo 'gnir varuṇo meṣaḥ sūryo 'śvaḥ pṛthivī virāṭ
12,254.041b*0704_02 dhenur vatsaś ca somo vai vikrīyaitan na sidhyati
12,254.041c kā taile kā ghṛte brahman madhuny apsv auṣadheṣu vā
12,254.042a adaṃśamaśake deśe sukhaṃ saṃvardhitān paśūn
12,254.042c tāṃś ca mātuḥ priyāñ jānann ākramya bahudhā narāḥ
12,254.042e bahudaṃśakuśān deśān nayanti bahukardamān
12,254.043a vāhasaṃpīḍitā dhuryāḥ sīdanty avidhināpare
12,254.043c na manye bhrūṇahatyāpi viśiṣṭā tena karmaṇā
12,254.044a kṛṣiṃ sādhv iti manyante sā ca vṛttiḥ sudāruṇā
12,254.044c bhūmiṃ bhūmiśayāṃś caiva hanti kāṣṭham ayomukham
12,254.044e tathaivānaḍuho yuktān samavekṣasva jājale
12,254.045a aghnyā iti gavāṃ nāma ka enān hantum arhati
12,254.045c mahac cakārākuśalaṃ pṛṣadhro gālabhann iva
12,254.046a ṛṣayo yatayo hy etan nahuṣe pratyavedayan
12,254.046c gāṃ mātaraṃ cāpy avadhīr vṛṣabhaṃ ca prajāpatim
12,254.046e akāryaṃ nahuṣākārṣīr lapsyāmas tvatkṛte bhayam
12,254.047a śataṃ caikaṃ ca rogāṇāṃ sarvabhūteṣv apātayan
12,254.047c ṛṣayas te mahābhāgāḥ prajāsv eva hi jājale
12,254.047e bhrūṇahaṃ nahuṣaṃ tv āhur na te hoṣyāmahe haviḥ
12,254.048a ity uktvā te mahātmānaḥ sarve tattvārthadarśinaḥ
12,254.048c ṛṣayo yatayaḥ śāntās tarasā pratyavedayan
12,254.049a īdṛśān aśivān ghorān ācārān iha jājale
12,254.049c kevalācaritatvāt tu nipuṇān nāvabudhyase
12,254.050a kāraṇād dharmam anvicchen na lokacaritaṃ caret
12,254.050c yo hanyād yaś ca māṃ stauti tatrāpi śṛṇu jājale
12,254.051a samau tāv api me syātāṃ na hi me staḥ priyāpriye
12,254.051c etad īdṛśakaṃ dharmaṃ praśaṃsanti manīṣiṇaḥ
12,254.052a upapattyā hi saṃpanno yatibhiś caiva sevyate
12,254.052c satataṃ dharmaśīlaiś ca naipuṇyenopalakṣitaḥ
12,255.001 jājalir uvāca
12,255.001a yathā pravartito dharmas tulāṃ dhārayatā tvayā
12,255.001c svargadvāraṃ ca vṛttiṃ ca bhūtānām avarotsyate
12,255.002a kṛṣyā hy annaṃ prabhavati tatas tvam api jīvasi
12,255.002c paśubhiś cauṣadhībhiś ca martyā jīvanti vāṇija
12,255.003a yato yajñaḥ prabhavati nāstikyam api jalpasi
12,255.003c na hi varted ayaṃ loko vārtām utsṛjya kevalam
12,255.004 tulādhāra uvāca
12,255.004a vakṣyāmi jājale vṛttiṃ nāsmi brāhmaṇa nāstikaḥ
12,255.004c na ca yajñaṃ vinindāmi yajñavit tu sudurlabhaḥ
12,255.005a namo brāhmaṇayajñāya ye ca yajñavido janāḥ
12,255.005c svayajñaṃ brāhmaṇā hitvā kṣātraṃ yajñam ihāsthitāḥ
12,255.006a lubdhair vittaparair brahman nāstikaiḥ saṃpravartitam
12,255.006c vedavādān avijñāya satyābhāsam ivānṛtam
12,255.007a idaṃ deyam idaṃ deyam iti nāntaṃ cikīrṣati
12,255.007b*0705_01 devaiḥ pravartitaṃ hy etaṃ viddhi dharmaṃ ca jājale
12,255.007b*0705_02 aparā hy anavasthaiṣā nāsmākaṃ buddhir īdṛśī
12,255.007c ataḥ stainyaṃ prabhavati vikarmāṇi ca jājale
12,255.007e tad eva sukṛtaṃ havyaṃ yena tuṣyanti devatāḥ
12,255.008a namaskāreṇa haviṣā svādhyāyair auṣadhais tathā
12,255.008c pūjā syād devatānāṃ hi yathā śāstranidarśanam
12,255.009a iṣṭāpūrtād asādhūnāṃ viṣamā jāyate prajā
12,255.009c lubdhebhyo jāyate lubdhaḥ samebhyo jāyate samaḥ
12,255.010a yajamāno yathātmānam ṛtvijaś ca tathā prajāḥ
12,255.010c yajñāt prajā prabhavati nabhaso 'mbha ivāmalam
12,255.011a agnau prāstāhutir brahmann ādityam upatiṣṭhati
12,255.011c ādityāj jāyate vṛṣṭir vṛṣṭer annaṃ tataḥ prajāḥ
12,255.012a tasmāt svanuṣṭhitāt pūrve sarvān kāmāṃś ca lebhire
12,255.012c akṛṣṭapacyā pṛthivī āśīrbhir vīrudho 'bhavan
12,255.012e na te yajñeṣv ātmasu vā phalaṃ paśyanti kiṃ cana
12,255.013a śaṅkamānāḥ phalaṃ yajñe ye yajeran kathaṃ cana
12,255.013c jāyante 'sādhavo dhūrtā lubdhā vittaprayojanāḥ
12,255.014a sa sma pāpakṛtāṃ lokān gacched aśubhakarmaṇā
12,255.014c pramāṇam apramāṇena yaḥ kuryād aśubhaṃ naraḥ
12,255.014e pāpātmā so 'kṛtaprajñaḥ sadaiveha dvijottama
12,255.015a kartavyam iti kartavyaṃ vetti yo brāhmaṇobhayam
12,255.015c brahmaiva vartate loke naiti kartavyatāṃ punaḥ
12,255.016a viguṇaṃ ca punaḥ karma jyāya ity anuśuśruma
12,255.016c sarvabhūtopaghātaś ca phalabhāve ca saṃyamaḥ
12,255.017a satyayajñā damayajñā alubdhāś cātmatṛptayaḥ
12,255.017c utpannatyāginaḥ sarve janā āsannamatsarāḥ
12,255.018a kṣetrakṣetrajñatattvajñāḥ svayajñapariniṣṭhitāḥ
12,255.018c brāhmaṃ vedam adhīyantas toṣayanty amarān api
12,255.019a akhilaṃ daivataṃ sarvaṃ brahma brāhmaṇasaṃśritam
12,255.019c tṛpyanti tṛpyato devās tṛptās tṛptasya jājale
12,255.020a yathā sarvarasais tṛpto nābhinandati kiṃ cana
12,255.020c tathā prajñānatṛptasya nityaṃ tṛptiḥ sukhodayā
12,255.021a dharmārāmā dharmasukhāḥ kṛtsnavyavasitās tathā
12,255.021c asti nas tattvato bhūya iti prajñāgaveṣiṇaḥ
12,255.022a jñānavijñāninaḥ ke cit paraṃ pāraṃ titīrṣavaḥ
12,255.022c atīva tat sadā puṇyaṃ puṇyābhijanasaṃhitam
12,255.023a yatra gatvā na śocanti na cyavanti vyathanti ca
12,255.023c te tu tad brahmaṇaḥ sthānaṃ prāpnuvantīha sāttvikāḥ
12,255.024a naiva te svargam icchanti na yajanti yaśodhanaiḥ
12,255.024c satāṃ vartmānuvartante yathābalam ahiṃsayā
12,255.025a vanaspatīn oṣadhīś ca phalamūlaṃ ca te viduḥ
12,255.025c na caitān ṛtvijo lubdhā yājayanti dhanārthinaḥ
12,255.026a svam eva cārthaṃ kurvāṇā yajñaṃ cakruḥ punar dvijāḥ
12,255.026c pariniṣṭhitakarmāṇaḥ prajānugrahakāmyayā
12,255.026d*0706_01 tasmāt tān ṛtvijo lubdhā yājayanty aśubhān narān
12,255.027a prāpayeyuḥ prajāḥ svargaṃ svadharmacaraṇena vai
12,255.027c iti me vartate buddhiḥ samā sarvatra jājale
12,255.028a prayuñjate yāni yajñe sadā prājñā dvijarṣabha
12,255.028c tena te devayānena pathā yānti mahāmune
12,255.029a āvṛttis tatra caikasya nāsty āvṛttir manīṣiṇām
12,255.029c ubhau tau devayānena gacchato jājale pathā
12,255.030a svayaṃ caiṣām anaḍuho yujyanti ca vahanti ca
12,255.030c svayam usrāś ca duhyante manaḥsaṃkalpasiddhibhiḥ
12,255.031a svayaṃ yūpān upādāya yajante svāptadakṣiṇaiḥ
12,255.031c yas tathābhāvitātmā syāt sa gām ālabdhum arhati
12,255.032a oṣadhībhis tathā brahman yajeraṃs te natādṛśāḥ
12,255.032c buddhityāgaṃ puraskṛtya tādṛśaṃ prabravīmi te
12,255.033a nirāśiṣam anārambhaṃ nirnamaskāram astutim
12,255.033c akṣīṇaṃ kṣīṇakarmāṇaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
12,255.034a nāśrāvayan na ca yajan na dadad brāhmaṇeṣu ca
12,255.034c grāmyāṃ vṛttiṃ lipsamānaḥ kāṃ gatiṃ yāti jājale
12,255.034e idaṃ tu daivataṃ kṛtvā yathā yajñam avāpnuyāt
12,255.035 jājalir uvāca
12,255.035a na vai munīnāṃ śṛṇumaḥ sma tattvaṃ; pṛcchāmi tvā vāṇija kaṣṭam etat
12,255.035c pūrve pūrve cāsya nāvekṣamāṇā; nātaḥ paraṃ tam ṛṣayaḥ sthāpayanti
12,255.036a asminn evātmatīrthe na paśavaḥ prāpnuyuḥ sukham
12,255.036c atha svakarmaṇā kena vāṇija prāpnuyāt sukham
12,255.036e śaṃsa me tan mahāprājña bhṛśaṃ vai śraddadhāmi te
12,255.037 tulādhāra uvāca
12,255.037a uta yajñā utāyajñā makhaṃ nārhanti te kva cit
12,255.037c ājyena payasā dadhnā pūrṇāhutyā viśeṣataḥ
12,255.037e vālaiḥ śṛṅgeṇa pādena saṃbhavaty eva gaurmakham
12,255.038a patnīṃ cānena vidhinā prakaroti niyojayan
12,255.038c puroḍāśo hi sarveṣāṃ paśūnāṃ medhya ucyate
12,255.039a sarvā nadyaḥ sarasvatyaḥ sarve puṇyāḥ śiloccayāḥ
12,255.039c jājale tīrtham ātmaiva mā sma deśātithir bhava
12,255.040a etān īdṛśakān dharmān ācarann iha jājale
12,255.040c kāraṇair dharmam anvicchan na lokān āpnute śubhān
12,255.041 bhīṣma uvāca
12,255.041a etān īdṛśakān dharmāṃs tulādhāraḥ praśaṃsati
12,255.041c upapattyā hi saṃpannān nityaṃ sadbhir niṣevitān
12,256.001 tulādhāra uvāca
12,256.001a sadbhir vā yadi vāsadbhir ayaṃ panthāḥ samāśritaḥ
12,256.001c pratyakṣaṃ kriyatāṃ sādhu tato jñāsyasi tad yathā
12,256.002a ete śakuntā bahavaḥ samantād vicaranti hi
12,256.002c tavottamāṅge saṃbhūtāḥ śyenāś cānyāś ca jātayaḥ
12,256.003a āhvayainān mahābrahman viśamānāṃs tatas tataḥ
12,256.003c paśyemān hastapādeṣu śliṣṭān dehe ca sarvaśaḥ
12,256.004a saṃbhāvayanti pitaraṃ tvayā saṃbhāvitāḥ khagāḥ
12,256.004c asaṃśayaṃ pitā ca tvaṃ putrān āhvaya jājale
12,256.005 bhīṣma uvāca
12,256.005a tato jājalinā tena samāhūtāḥ patatriṇaḥ
12,256.005c vācam uccārayan divyāṃ dharmasya vacanāt kila
12,256.006a ahiṃsādikṛtaṃ karma iha caiva paratra ca
12,256.006c spardhā nihanti vai brahman sāhatā hanti taṃ naram
12,256.007a śraddhāvṛddhaṃ vāṅmanasī na yajñas trātum arhati
12,256.007c atra gāthā brahmagītāḥ kīrtayanti purāvidaḥ
12,256.008a śucer aśraddadhānasya śraddadhānasya cāśuceḥ
12,256.008c devāś cittam amanyanta sadṛśaṃ yajñakarmaṇi
12,256.009a śrotriyasya kadaryasya vadānyasya ca vārdhuṣeḥ
12,256.009c mīmāṃsitvobhayaṃ devāḥ samam annam akalpayan
12,256.010a prajāpatis tān uvāca viṣamaṃ kṛtam ity uta
12,256.010c śraddhāpūtaṃ vadānyasya hatam aśraddhayetarat
12,256.010e bhojyam annaṃ vadānyasya kadaryasya na vārdhuṣeḥ
12,256.011a aśraddadhāna evaiko devānāṃ nārhate haviḥ
12,256.011c tasyaivānnaṃ na bhoktavyam iti dharmavido viduḥ
12,256.012a aśraddhā paramaṃ pāpaṃ śraddhā pāpapramocanī
12,256.012c jahāti pāpaṃ śraddhāvān sarpo jīrṇām iva tvacam
12,256.013a jyāyasī yā pavitrāṇāṃ nivṛttiḥ śraddhayā saha
12,256.013c nivṛttaśīladoṣo yaḥ śraddhāvān pūta eva saḥ
12,256.014a kiṃ tasya tapasā kāryaṃ kiṃ vṛttena kim ātmanā
12,256.014c śraddhāmayo 'yaṃ puruṣo yo yacchraddhaḥ sa eva saḥ
12,256.015a iti dharmaḥ samākhyātaḥ sadbhir dharmārthadarśibhiḥ
12,256.015c vayaṃ jijñāsamānās tvā saṃprāptā dharmadarśanāt
12,256.016a spardhāṃ jahi mahāprājña tataḥ prāpsyasi yat param
12,256.016c śraddhāvāñ śraddadhānaś ca dharmāṃś caiveha vāṇijaḥ
12,256.016e svavartmani sthitaś caiva garīyān eṣa jājale
12,256.017a evaṃ bahumatārthaṃ ca tulādhāreṇa bhāṣitam
12,256.017c samyak caivam upālabdho dharmaś coktaḥ sanātanaḥ
12,256.018a tasya vikhyātavīryasya śrutvā vākyāni sa dvijaḥ
12,256.018c tulādhārasya kaunteya śāntim evānvapadyata
12,256.019a tato 'cireṇa kālena tulādhāraḥ sa eva ca
12,256.019c divaṃ gatvā mahāprājñau viharetāṃ yathāsukham
12,256.019e svaṃ svaṃ sthānam upāgamya svakarmaphalanirjitam
12,256.020a samānāṃ śraddadhānānāṃ saṃyatānāṃ sucetasām
12,256.020c kurvatāṃ yajña ity eva na yajño jātu neṣyate
12,256.021a śraddhā vai sāttvikī devī sūryasya duhitā nṛpa
12,256.021c sāvitrī prasavitrī ca jīvaviśvāsinī tathā
12,256.022a vāgvṛddhaṃ trāyate śraddhā manovṛddhaṃ ca bhārata
12,256.022c yathaupamyopadeśena kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
12,257.001 bhīṣma uvāca
12,257.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,257.001c prajānām anukampārthaṃ gītaṃ rājñā vicakhnunā
12,257.002a chinnasthūṇaṃ vṛṣaṃ dṛṣṭvā virāvaṃ ca gavāṃ bhṛśam
12,257.002c gograhe yajñavāṭasya prekṣamāṇaḥ sa pārthivaḥ
12,257.003a svasti gobhyo 'stu lokeṣu tato nirvacanaṃ kṛtam
12,257.003c hiṃsāyāṃ hi pravṛttāyām āśīr eṣānukalpitā
12,257.004a avyavasthitamaryādair vimūḍhair nāstikair naraiḥ
12,257.004c saṃśayātmabhir avyaktair hiṃsā samanukīrtitā
12,257.005a sarvakarmasv ahiṃsā hi dharmātmā manur abravīt
12,257.005c kāmarāgād vihiṃsanti bahir vedyāṃ paśūn narāḥ
12,257.006a tasmāt pramāṇataḥ kāryo dharmaḥ sūkṣmo vijānatā
12,257.006c ahiṃsaiva hi sarvebhyo dharmebhyo jyāyasī matā
12,257.007a upoṣya saṃśito bhūtvā hitvā vedakṛtāḥ śrutīḥ
12,257.007c ācāra ity anācārāḥ kṛpaṇāḥ phalahetavaḥ
12,257.008a yadi yajñāṃś ca vṛkṣāṃś ca yūpāṃś coddiśya mānavāḥ
12,257.008c vṛthā māṃsāni khādanti naiṣa dharmaḥ praśasyate
12,257.009a māṃsaṃ madhu surā matsyā āsavaṃ kṛsaraudanam
12,257.009c dhūrtaiḥ pravartitaṃ hy etan naitad vedeṣu kalpitam
12,257.010a kāmān mohāc ca lobhāc ca laulyam etat pravartitam
12,257.010c viṣṇum evābhijānanti sarvayajñeṣu brāhmaṇāḥ
12,257.010e pāyasaiḥ sumanobhiś ca tasyāpi yajanaṃ smṛtam
12,257.011a yajñiyāś caiva ye vṛkṣā vedeṣu parikalpitāḥ
12,257.011c yac cāpi kiṃ cit kartavyam anyac cokṣaiḥ susaṃskṛtam
12,257.011e mahāsattvaiḥ śuddhabhāvaiḥ sarvaṃ devārham eva tat
12,257.012 yudhiṣṭhira uvāca
12,257.012a śarīram āpadaś cāpi vivadanty avihiṃsataḥ
12,257.012c kathaṃ yātrā śarīrasya nirārambhasya setsyati
12,257.013 bhīṣma uvāca
12,257.013a yathā śarīraṃ na glāyen neyān mṛtyuvaśaṃ yathā
12,257.013c tathā karmasu varteta samartho dharmam ācaret
12,258.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,258.001a kathaṃ kāryaṃ parīkṣeta śīghraṃ vātha cireṇa vā
12,258.001c sarvathā kāryadurge 'smin bhavān naḥ paramo guruḥ
12,258.002 bhīṣma uvāca
12,258.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,258.002c cirakāres tu yat pūrvaṃ vṛttam āṅgirase kule
12,258.003a cirakārika bhadraṃ te bhadraṃ te cirakārika
12,258.003c cirakārī hi medhāvī nāparādhyati karmasu
12,258.004a cirakārī mahāprājño gautamasyābhavat sutaḥ
12,258.004c ciraṃ hi sarvakāryāṇi samekṣāvān prapadyate
12,258.005a ciraṃ saṃcintayann arthāṃś ciraṃ jāgrac ciraṃ svapan
12,258.005c cirakāryābhisaṃpatteś cirakārī tathocyate
12,258.006a alasagrahaṇaṃ prāpto durmedhāvī tathocyate
12,258.006c buddhilāghavayuktena janenādīrghadarśinā
12,258.007a vyabhicāre tu kasmiṃś cid vyatikramyāparān sutān
12,258.007c pitroktaḥ kupitenātha jahīmāṃ jananīm iti
12,258.007d*0707_01 ity uktvā sa tadā vipro gautamas tapatāṃ varaḥ
12,258.007d*0707_02 avimṛśya mahābhāgo vanam eva jagāma ha
12,258.008a sa tatheti cireṇoktvā svabhāvāc cirakārikaḥ
12,258.008c vimṛśya cirakāritvāc cintayām āsa vai ciram
12,258.009a pitur ājñāṃ kathaṃ kuryāṃ na hanyāṃ mātaraṃ katham
12,258.009c kathaṃ dharmacchale nāsmin nimajjeyam asādhuvat
12,258.010a pitur ājñā paro dharmaḥ svadharmo mātṛrakṣaṇam
12,258.010c asvatantraṃ ca putratvaṃ kiṃ nu māṃ nātra pīḍayet
12,258.011a striyaṃ hatvā mātaraṃ ca ko hi jātu sukhī bhavet
12,258.011c pitaraṃ cāpy avajñāya kaḥ pratiṣṭhām avāpnuyāt
12,258.012a anavajñā pitur yuktā dhāraṇaṃ mātṛrakṣaṇam
12,258.012c yuktakṣamāv ubhāv etau nātivartetamāṃ katham
12,258.013a pitā hy ātmānam ādhatte jāyāyāṃ jajñiyām iti
12,258.013c śīlacāritragotrasya dhāraṇārthaṃ kulasya ca
12,258.014a so 'ham ātmā svayaṃ pitrā putratve prakṛtaḥ punaḥ
12,258.014c vijñānaṃ me kathaṃ na syād bubudhe cātmasaṃbhavam
12,258.015a jātakarmaṇi yat prāha pitā yac copakarmaṇi
12,258.015c paryāptaḥ sa dṛḍhīkāraḥ pitur gauravaniścaye
12,258.016a gurur agryaḥ paro dharmaḥ poṣaṇādhyayanād dhitaḥ
12,258.016c pitā yad āha dharmaḥ sa vedeṣv api suniścitaḥ
12,258.017a prītimātraṃ pituḥ putraḥ sarvaṃ putrasya vai pitā
12,258.017c śarīrādīni deyāni pitā tv ekaḥ prayacchati
12,258.018a tasmāt pitur vacaḥ kāryaṃ na vicāryaṃ kathaṃ cana
12,258.018c pātakāny api pūyante pitur vacanakāriṇaḥ
12,258.019a bhoge bhāgye prasavane sarvalokanidarśane
12,258.019c bhartrā caiva samāyoge sīmantonnayane tathā
12,258.020a pitā svargaḥ pitā dharmaḥ pitā paramakaṃ tapaḥ
12,258.020c pitari prītim āpanne sarvāḥ prīyanti devatāḥ
12,258.021a āśiṣas tā bhajanty enaṃ puruṣaṃ prāha yāḥ pitā
12,258.021c niṣkṛtiḥ sarvapāpānāṃ pitā yad abhinandati
12,258.022a mucyate bandhanāt puṣpaṃ phalaṃ vṛntāt pramucyate
12,258.022c kliśyann api sutasnehaiḥ pitā snehaṃ na muñcati
12,258.023a etad vicintitaṃ tāvat putrasya pitṛgauravam
12,258.023c pitā hy alpataraṃ sthānaṃ cintayiṣyāmi mātaram
12,258.024a yo hy ayaṃ mayi saṃghāto martyatve pāñcabhautikaḥ
12,258.024c asya me jananī hetuḥ pāvakasya yathāraṇiḥ
12,258.024e mātā dehāraṇiḥ puṃsāṃ sarvasyārtasya nirvṛtiḥ
12,258.024f*0708_01 mātṛlābhe sanāthatvam anāthatvaṃ viparyaye
12,258.025a na ca śocati nāpy enaṃ sthāviryam apakarṣati
12,258.025c śriyā hīno 'pi yo gehe ambeti pratipadyate
12,258.025d*0709_01 prāpnuyād eva harṣaṃ sa cintātmā mānuṣaḥ svayam
12,258.026a putrapautrasamākīrṇo jananīṃ yaḥ samāśritaḥ
12,258.026c api varṣaśatasyānte sa dvihāyanavac caret
12,258.027a samarthaṃ vāsamarthaṃ vā kṛśaṃ vāpy akṛśaṃ tathā
12,258.027c rakṣaty eva sutaṃ mātā nānyaḥ poṣṭā vidhānataḥ
12,258.028a tadā sa vṛddho bhavati yadā bhavati duḥkhitaḥ
12,258.028c tadā śūnyaṃ jagat tasya yadā mātrā viyujyate
12,258.029a nāsti mātṛsamā chāyā nāsti mātṛsamā gatiḥ
12,258.029c nāsti mātṛsamaṃ trāṇaṃ nāsti mātṛsamā prapā
12,258.030a kukṣisaṃdhāraṇād dhātrī jananāj jananī smṛtā
12,258.030c aṅgānāṃ vardhanād ambā vīrasūtvena vīrasūḥ
12,258.031a śiśoḥ śuśrūṣaṇāc chuśrūr mātā deham anantaram
12,258.031c cetanāvān naro hanyād yasya nāsuṣiraṃ śiraḥ
12,258.032a dampatyoḥ prāṇasaṃśleṣe yo 'bhisaṃdhiḥ kṛtaḥ kila
12,258.032c taṃ mātā vā pitā veda bhūtārtho mātari sthitaḥ
12,258.033a mātā jānāti yad gotraṃ mātā jānāti yasya saḥ
12,258.033c mātur bharaṇamātreṇa prītiḥ snehaḥ pituḥ prajāḥ
12,258.034a pāṇibandhaṃ svayaṃ kṛtvā sahadharmam upetya ca
12,258.034c yadi yāpyanti puruṣāḥ striyo nārhanti yāpyatām
12,258.035a bharaṇād dhi striyo bhartā pātyāc caiva striyāḥ patiḥ
12,258.035c guṇasyāsya nivṛttau tu na bhartā na patiḥ patiḥ
12,258.036a evaṃ strī nāparādhnoti nara evāparādhyati
12,258.036c vyuccaraṃś ca mahādoṣaṃ nara evāparādhyati
12,258.037a striyā hi paramo bhartā daivataṃ paramaṃ smṛtam
12,258.037c tasyātmanā tu sadṛśam ātmānaṃ paramaṃ dadau
12,258.037e sarvakāryāparādhyatvān nāparādhyanti cāṅganāḥ
12,258.038a yaś canokto hi nirdeśaḥ striyā maithunatṛptaye
12,258.038c tasya smārayato vyaktam adharmo nātra saṃśayaḥ
12,258.039a yāvan nārīṃ mātaraṃ ca gaurave cādhike sthitām
12,258.039c avadhyāṃ tu vijānīyuḥ paśavo 'py avicakṣaṇāḥ
12,258.040a devatānāṃ samāvāyam ekasthaṃ pitaraṃ viduḥ
12,258.040c martyānāṃ devatānāṃ ca snehād abhyeti mātaram
12,258.041a evaṃ vimṛśatas tasya cirakāritayā bahu
12,258.041c dīrghaḥ kālo vyatikrāntas tatas tasyāgamat pitā
12,258.042a medhātithir mahāprājño gautamas tapasi sthitaḥ
12,258.042c vimṛśya tena kālena patnyāḥ saṃsthāvyatikramam
12,258.043a so 'bravīd duḥkhasaṃtapto bhṛśam aśrūṇi vartayan
12,258.043c śrutadhairyaprasādena paścāttāpam upāgataḥ
12,258.044a āśramaṃ mama saṃprāptas trilokeśaḥ puraṃdaraḥ
12,258.044c atithivratam āsthāya brāhmaṇaṃ rūpam āsthitaḥ
12,258.045a samayā sāntvito vāgbhiḥ svāgatenābhipūjitaḥ
12,258.045c arghyaṃ pādyaṃ ca nyāyena tayābhipratipāditaḥ
12,258.046a paravaty asmi cāpy uktaḥ praṇayiṣye nayena ca
12,258.046c atra cākuśale jāte striyo nāsti vyatikramaḥ
12,258.047a evaṃ na strī na caivāhaṃ nādhvagas tridaśeśvaraḥ
12,258.047c aparādhyati dharmasya pramādas tv aparādhyati
12,258.048a īrṣyājaṃ vyasanaṃ prāhus tena caivordhvaretasaḥ
12,258.048c īrṣyayā tv aham ākṣipto magno duṣkṛtasāgare
12,258.049a hatvā sādhvīṃ ca nārīṃ ca vyasanitvāc ca śāsitām
12,258.049c bhartavyatvena bhāryāṃ ca ko nu māṃ tārayiṣyati
12,258.050a antareṇa mayājñaptaś cirakārī hy udāradhīḥ
12,258.050c yady adya cirakārī syāt sa māṃ trāyeta pātakāt
12,258.051a cirakārika bhadraṃ te bhadraṃ te cirakārika
12,258.051c yady adya cirakārī tvaṃ tato 'si cirakārikaḥ
12,258.052a trāhi māṃ mātaraṃ caiva tapo yac cārjitaṃ mayā
12,258.052c ātmānaṃ pātakebhyaś ca bhavādya cirakārikaḥ
12,258.053a sahajaṃ cirakāritvaṃ ciraprājñatayā tava
12,258.053b*0710_01 āvayoś cittasaṃtāpaḥ na hy asatphalatas tathā
12,258.053c saphalaṃ tat tavādyāstu bhavādya cirakārikaḥ
12,258.054a ciram āśaṃsito mātrā ciraṃ garbheṇa dhāritaḥ
12,258.054c saphalaṃ cirakāritvaṃ kuru tvaṃ cirakārika
12,258.055a cirāyate ca saṃtāpāc ciraṃ svapiti vāritaḥ
12,258.055c āvayoś cirasaṃtāpād avekṣya cirakārika
12,258.056a evaṃ sa duḥkhito rājan maharṣir gautamas tadā
12,258.056c cirakāriṃ dadarśātha putraṃ sthitam athāntike
12,258.057a cirakārī tu pitaraṃ dṛṣṭvā paramaduḥkhitaḥ
12,258.057c śastraṃ tyaktvā tato mūrdhnā prasādāyopacakrame
12,258.058a gautamas tu sutaṃ dṛṣṭvā śirasā patitaṃ bhuvi
12,258.058c patnīṃ caiva nirākārāṃ parām abhyagaman mudam
12,258.059a na hi sā tena saṃbhedaṃ patnī nītā mahātmanā
12,258.059c vijane cāśramasthena putraś cāpi samāhitaḥ
12,258.060a hanyāt tv anapavādena śastrapāṇau sute sthite
12,258.060c vinītaṃ praśnayitvā ca vyavasyed ātmakarmasu
12,258.061a buddhiś cāsīt sutaṃ dṛṣṭvā pituś caraṇayor natam
12,258.061c śastragrahaṇacāpalyaṃ saṃvṛṇoti bhayād iti
12,258.062a tataḥ pitrā ciraṃ stutvā ciraṃ cāghrāya mūrdhani
12,258.062c ciraṃ dorbhyāṃ pariṣvajya ciraṃ jīvety udāhṛtaḥ
12,258.063a evaṃ sa gautamaḥ putraṃ prītiharṣasamanvitaḥ
12,258.063c abhinandya mahāprājña idaṃ vacanam abravīt
12,258.064a cirakārika bhadraṃ te cirakārī ciraṃ bhava
12,258.064c cirāyamāṇe tvayi ca ciram asmi suduḥkhitaḥ
12,258.065a gāthāś cāpy abravīd vidvān gautamo munisattamaḥ
12,258.065c cirakāriṣu dhīreṣu guṇoddeśasamāśrayāt
12,258.066a cireṇa mitraṃ badhnīyāc cireṇa ca kṛtaṃ tyajet
12,258.066c cireṇa hi kṛtaṃ mitraṃ ciraṃ dhāraṇam arhati
12,258.067a rāge darpe ca māne ca drohe pāpe ca karmaṇi
12,258.067c apriye caiva kartavye cirakārī praśasyate
12,258.068a bandhūnāṃ suhṛdāṃ caiva bhṛtyānāṃ strījanasya ca
12,258.068c avyakteṣv aparādheṣu cirakārī praśasyate
12,258.069a evaṃ sa gautamas tasya prītaḥ putrasya bhārata
12,258.069c karmaṇā tena kauravya cirakāritayā tayā
12,258.070a evaṃ sarveṣu kāryeṣu vimṛśya puruṣas tataḥ
12,258.070c cireṇa niścayaṃ kṛtvā ciraṃ na paritapyate
12,258.071a ciraṃ dhārayate roṣaṃ ciraṃ karma niyacchati
12,258.071c paścāttāpakaraṃ karma na kiṃ cid upapadyate
12,258.072a ciraṃ vṛddhān upāsīta ciram anvāsya pūjayet
12,258.072c ciraṃ dharmān niṣeveta kuryāc cānveṣaṇaṃ ciram
12,258.073a ciram anvāsya viduṣaś ciraṃ śiṣṭān niṣevya ca
12,258.073c ciraṃ vinīya cātmānaṃ ciraṃ yāty anavajñatām
12,258.074a bruvataś ca parasyāpi vākyaṃ dharmopasaṃhitam
12,258.074c ciraṃ pṛcchec ciraṃ brūyāc ciraṃ na paribhūyate
12,258.075a upāsya bahulās tasminn āśrame sumahātapāḥ
12,258.075c samāḥ svargaṃ gato vipraḥ putreṇa sahitas tadā
12,259.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,259.001a kathaṃ rājā prajā rakṣen na ca kiṃ cit pratāpayet
12,259.001c pṛcchāmi tvāṃ satāṃ śreṣṭha tan me brūhi pitāmaha
12,259.002 bhīṣma uvāca
12,259.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,259.002c dyumatsenasya saṃvādaṃ rājñā satyavatā saha
12,259.003a avyāhṛtaṃ vyājahāra satyavān iti naḥ śrutam
12,259.003c vadhāya nīyamāneṣu pitur evānuśāsanāt
12,259.004a adharmatāṃ yāti dharmo yāty adharmaś ca dharmatām
12,259.004c vadho nāma bhaved dharmo naitad bhavitum arhati
12,259.005 dyumatsena uvāca
12,259.005a atha ced avadho dharmo dharmaḥ ko jātu cid bhavet
12,259.005c dasyavaś cen na hanyeran satyavan saṃkaro bhavet
12,259.006a mamedam iti nāsyaitat pravarteta kalau yuge
12,259.006c lokayātrā na caiva syād atha ced vettha śaṃsa naḥ
12,259.007 satyavān uvāca
12,259.007a sarva eva trayo varṇāḥ kāryā brāhmaṇabandhanāḥ
12,259.007c dharmapāśanibaddhānām alpo vyapacariṣyati
12,259.008a yo yas teṣām apacaret tam ācakṣīta vai dvijaḥ
12,259.008c ayaṃ me na śṛṇotīti tasmin rājā pradhārayet
12,259.009a tattvābhedena yac chāstraṃ tat kāryaṃ nānyathā vadhaḥ
12,259.009c asamīkṣyaiva karmāṇi nītiśāstraṃ yathāvidhi
12,259.010a dasyūn hinasti vai rājā bhūyaso vāpy anāgasaḥ
12,259.010c bhāryā mātā pitā putro hanyate puruṣe hate
12,259.010e pareṇāpakṛte rājā tasmāt samyak pradhārayet
12,259.011a asādhuś caiva puruṣo labhate śīlam ekadā
12,259.011c sādhoś cāpi hy asādhubhyo jāyate 'śobhanā prajā
12,259.012a na mūlaghātaḥ kartavyo naiṣa dharmaḥ sanātanaḥ
12,259.012c api khalv avadhenaiva prāyaścittaṃ vidhīyate
12,259.013a udvejanena bandhena virūpakaraṇena ca
12,259.013c vadhadaṇḍena te kleśyā na puro 'hitasaṃpadā
12,259.014a yadā purohitaṃ vā te paryeyuḥ śaraṇaiṣiṇaḥ
12,259.014c kariṣyāmaḥ punar brahman na pāpam iti vādinaḥ
12,259.015a tadā visargam arhāḥ syur itīdaṃ nṛpaśāsanam
12,259.015c bibhrad daṇḍājinaṃ muṇḍo brāhmaṇo 'rhati vāsasam
12,259.016a garīyāṃso garīyāṃsam aparādhe punaḥ punaḥ
12,259.016c tathā visargam arhanti na yathā prathame tathā
12,259.017 dyumatsena uvāca
12,259.017a yatra yatraiva śakyeran saṃyantuṃ samaye prajāḥ
12,259.017c sa tāvat procyate dharmo yāvan na pratilaṅghyate
12,259.018a ahanyamāneṣu punaḥ sarvam eva parābhavet
12,259.018c pūrve pūrvatare caiva suśāsyā abhavañ janāḥ
12,259.019a mṛdavaḥ satyabhūyiṣṭhā alpadrohālpamanyavaḥ
12,259.019c purā dhigdaṇḍa evāsīd vāgdaṇḍas tadanantaram
12,259.020a āsīd ādānadaṇḍo 'pi vadhadaṇḍo 'dya vartate
12,259.020c vadhenāpi na śakyante niyantum apare janāḥ
12,259.021a naiva dasyur manuṣyāṇāṃ na devānām iti śrutiḥ
12,259.021c na gandharvapitṝṇāṃ ca kaḥ kasyeha na kaś cana
12,259.022a padmaṃ śmaśānād ādatte piśācāc cāpi daivatam
12,259.022c teṣu yaḥ samayaṃ kuryād ajñeṣu hatabuddhiṣu
12,259.023 satyavān uvāca
12,259.023a tān na śaknoṣi cet sādhūn paritrātum ahiṃsayā
12,259.023c kasya cid bhūtabhavyasya lābhenāntaṃ tathā kuru
12,259.024 dyumatsena uvāca
12,259.024a rājāno lokayātrārthaṃ tapyante paramaṃ tapaḥ
12,259.024c apatrapanti tādṛgbhyas tathāvṛttā bhavanti ca
12,259.025a vitrāsyamānāḥ sukṛto na kāmād ghnanti duṣkṛtīn
12,259.025c sukṛtenaiva rājāno bhūyiṣṭhaṃ śāsate prajāḥ
12,259.026a śreyasaḥ śreyasīm evaṃ vṛttiṃ loko 'nuvartate
12,259.026c sadaiva hi guror vṛttam anuvartanti mānavāḥ
12,259.027a ātmānam asamādhāya samādhitsati yaḥ parān
12,259.027c viṣayeṣv indriyavaśaṃ mānavāḥ prahasanti tam
12,259.028a yo rājño dambhamohena kiṃ cit kuryād asāṃpratam
12,259.028c sarvopāyair niyamyaḥ sa tathā pāpān nivartate
12,259.029a ātmaivādau niyantavyo duṣkṛtaṃ saṃniyacchatā
12,259.029c daṇḍayec ca mahādaṇḍair api bandhūn anantarān
12,259.030a yatra vai pāpakṛt kleśyo na mahad duḥkham archati
12,259.030c vardhante tatra pāpāni dharmo hrasati ca dhruvam
12,259.030e iti kāruṇyaśīlas tu vidvān vai brāhmaṇo 'nvaśāt
12,259.031a iti caivānuśiṣṭo 'smi pūrvais tāta pitāmahaiḥ
12,259.031c āśvāsayadbhiḥ subhṛśam anukrośāt tathaiva ca
12,259.032a etat prathamakalpena rājā kṛtayuge 'bhajat
12,259.032c pādonenāpi dharmeṇa gacchet tretāyuge tathā
12,259.032e dvāpare tu dvipādena pādena tv apare yuge
12,259.033a tathā kaliyuge prāpte rājñāṃ duścaritena ha
12,259.033c bhavet kālaviśeṣeṇa kalā dharmasya ṣoḍaśī
12,259.034a atha prathamakalpena satyavan saṃkaro bhavet
12,259.034c āyuḥ śaktiṃ ca kālaṃ ca nirdiśya tapa ādiśet
12,259.035a satyāya hi yathā neha jahyād dharmaphalaṃ mahat
12,259.035c bhūtānām anukampārthaṃ manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt
12,260.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,260.001a avirodhena bhūtānāṃ tyāgaḥ ṣāḍguṇyakārakaḥ
12,260.001c yaḥ syād ubhayabhāg dharmas tan me brūhi pitāmaha
12,260.002a gārhasthyasya ca dharmasya tyāgadharmasya cobhayoḥ
12,260.002c adūrasaṃprasthitayoḥ kiṃ svic chreyaḥ pitāmaha
12,260.003 bhīṣma uvāca
12,260.003a ubhau dharmau mahābhāgāv ubhau paramaduścarau
12,260.003c ubhau mahāphalau tāta sadbhir ācaritāv ubhau
12,260.004a atra te vartayiṣyāmi prāmāṇyam ubhayos tayoḥ
12,260.004c śṛṇuṣvaikamanāḥ pārtha chinnadharmārthasaṃśayam
12,260.005a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,260.005c kapilasya goś ca saṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira
12,260.006a āmnāyam anupaśyan hi purāṇaṃ śāśvataṃ dhruvam
12,260.006c nahuṣaḥ pūrvam ālebhe tvaṣṭur gām iti naḥ śrutam
12,260.007a tāṃ niyuktām adīnātmā sattvasthaḥ samaye rataḥ
12,260.007c jñānavān niyatāhāro dadarśa kapilas tadā
12,260.008a sa buddhim uttamāṃ prāpto naiṣṭhikīm akutobhayām
12,260.008c smarāmi śithilaṃ satyaṃ vedā ity abravīt sakṛt
12,260.009a tāṃ gām ṛṣiḥ syūmaraśmiḥ praviśya yatim abravīt
12,260.009c haṃho vedā yadi matā dharmāḥ kenāpare matāḥ
12,260.010a tapasvino dhṛtimataḥ śrutivijñānacakṣuṣaḥ
12,260.010c sarvam ārṣaṃ hi manyante vyāhṛtaṃ viditātmanaḥ
12,260.011a tasyaivaṃ gatatṛṣṇasya vijvarasya nirāśiṣaḥ
12,260.011c kā vivakṣāsti vedeṣu nirārambhasya sarvaśaḥ
12,260.012 kapila uvāca
12,260.012a nāhaṃ vedān vinindāmi na vivakṣāmi karhi cit
12,260.012c pṛthag āśramiṇāṃ karmāṇy ekārthānīti naḥ śrutam
12,260.013a gacchaty eva parityāgī vānaprasthaś ca gacchati
12,260.013c gṛhastho brahmacārī ca ubhau tāv api gacchataḥ
12,260.014a devayānā hi panthānaś catvāraḥ śāśvatā matāḥ
12,260.014c teṣāṃ jyāyaḥkanīyastvaṃ phaleṣūktaṃ balābalam
12,260.015a evaṃ viditvā sarvārthān ārabhed iti vaidikam
12,260.015c nārabhed iti cānyatra naiṣṭhikī śrūyate śrutiḥ
12,260.016a anārambhe hy adoṣaḥ syād ārambhe 'doṣa uttamaḥ
12,260.016c evaṃ sthitasya śāstrasya durvijñeyaṃ balābalam
12,260.017a yady atra kiṃ cit pratyakṣam ahiṃsāyāḥ paraṃ matam
12,260.017c ṛte tv āgamaśāstrebhyo brūhi tad yadi paśyasi
12,260.018 syūmaraśmir uvāca
12,260.018a svargakāmo yajeteti satataṃ śrūyate śrutiḥ
12,260.018c phalaṃ prakalpya pūrvaṃ hi tato yajñaḥ pratāyate
12,260.019a ajaś cāśvaś ca meṣaś ca gauś ca pakṣigaṇāś ca ye
12,260.019c grāmyāraṇyā oṣadhayaḥ prāṇasyānnam iti śrutiḥ
12,260.020a tathaivānnaṃ hy aharahaḥ sāyaṃ prātar nirupyate
12,260.020c paśavaś cātha dhānyaṃ ca yajñasyāṅgam iti śrutiḥ
12,260.021a etāni saha yajñena prajāpatir akalpayat
12,260.021c tena prajāpatir devān yajñenāyajata prabhuḥ
12,260.022a te smānyonyaṃcarāḥ sarve prāṇinaḥ sapta sapta ca
12,260.022b*0711_01 gaurajo manujo meṣaḥ aśvāśvataragardabhāḥ
12,260.022b*0711_02 ete grāmyāḥ samākhyātāḥ paśavaḥ sapta sādhubhiḥ
12,260.022b*0711_03 siṃhā vyāghrā varāhāś ca mahiṣā vāraṇās tathā
12,260.022b*0711_04 mahiṣī vānarāś caiva saptāraṇyās tathā smṛtāḥ
12,260.022c yajñeṣūpākṛtaṃ viśvaṃ prāhur uttamasaṃjñitam
12,260.023a etac caivābhyanujñātaṃ pūrvaiḥ pūrvatarais tathā
12,260.023c ko jātu na vicinvīta vidvān svāṃ śaktim ātmanaḥ
12,260.024a paśavaś ca manuṣyāś ca drumāś cauṣadhibhiḥ saha
12,260.024c svargam evābhikāṅkṣante na ca svargas tv ṛte makham
12,260.025a oṣadhyaḥ paśavo vṛkṣā vīrud ājyaṃ payo dadhi
12,260.025c havir bhūmir diśaḥ śraddhā kālaś caitāni dvādaśa
12,260.026a ṛco yajūṃṣi sāmāni yajamānaś ca ṣoḍaśaḥ
12,260.026c agnir jñeyo gṛhapatiḥ sa saptadaśa ucyate
12,260.026e aṅgāny etāni yajñasya yajño mūlam iti śrutiḥ
12,260.027a ājyena payasā dadhnā śakṛtāmikṣayā tvacā
12,260.027c vālaiḥ śṛṅgeṇa pādena saṃbhavaty eva gaur makham
12,260.027e evaṃ pratyekaśaḥ sarvaṃ yad yad asya vidhīyate
12,260.028a yajñaṃ vahanti saṃbhūya sahartvigbhiḥ sadakṣiṇaiḥ
12,260.028c saṃhatyaitāni sarvāṇi yajñaṃ nirvartayanty uta
12,260.029a yajñārthāni hi sṛṣṭāni yathā vai śrūyate śrutiḥ
12,260.029c evaṃ pūrve pūrvatarāḥ pravṛttāś caiva mānavāḥ
12,260.030a na hinasti hy ārabhate nābhidruhyati kiṃ cana
12,260.030c yajño yaṣṭavya ity eva yo yajaty aphalepsayā
12,260.031a yajñāṅgāny api caitāni yathoktāni nasaṃśayaḥ
12,260.031c vidhinā vidhiyuktāni tārayanti parasparam
12,260.032a āmnāyam ārṣaṃ paśyāmi yasmin vedāḥ pratiṣṭhitāḥ
12,260.032c taṃ vidvāṃso 'nupaśyanti brāhmaṇasyānudarśanāt
12,260.033a brāhmaṇaprabhavo yajño brāhmaṇārpaṇa eva ca
12,260.033c anu yajñaṃ jagat sarvaṃ yajñaś cānu jagat sadā
12,260.034a om iti brahmaṇo yonir namaḥ svāhā svadhā vaṣaṭ
12,260.034c yasyaitāni prayujyante yathāśakti kṛtāny api
12,260.035a na tasya triṣu lokeṣu paralokabhayaṃ viduḥ
12,260.035c iti vedā vadantīha siddhāś ca paramarṣayaḥ
12,260.036a ṛco yajūṃṣi sāmāni stobhāś ca vidhicoditāḥ
12,260.036c yasminn etāni sarvāṇi bahir eva sa vai dvijaḥ
12,260.037a agnyādheye yad bhavati yac ca some sute dvija
12,260.037c yac cetarair mahāyajñair veda tad bhagavān svataḥ
12,260.038a tasmād brahman yajetaiva yājayec cāvicārayan
12,260.038c yajataḥ svargavidhinā pretya svargaphalaṃ mahat
12,260.039a nāyaṃ loko 'sty ayajñānāṃ paraś ceti viniścayaḥ
12,260.039c vedavādavidaś caiva pramāṇam ubhayaṃ tadā
12,261.001 kapila uvāca
12,261.001a etāvad anupaśyanto yatayo yānti mārgagāḥ
12,261.001c naiṣāṃ sarveṣu lokeṣu kaś cid asti vyatikramaḥ
12,261.002a nirdvaṃdvā nirnamaskārā nirāśīrbandhanā budhāḥ
12,261.002c vimuktāḥ sarvapāpebhyaś caranti śucayo 'malāḥ
12,261.003a apavarge 'tha saṃtyāge buddhau ca kṛtaniścayāḥ
12,261.003c brahmiṣṭhā brahmabhūtāś ca brahmaṇy eva kṛtālayāḥ
12,261.004a viśokā naṣṭarajasas teṣāṃ lokāḥ sanātanāḥ
12,261.004c teṣāṃ gatiṃ parāṃ prāpya gārhasthye kiṃ prayojanam
12,261.005 syūmaraśmir uvāca
12,261.005a yady eṣā paramā niṣṭhā yady eṣā paramā gatiḥ
12,261.005c gṛhasthān avyapāśritya nāśramo 'nyaḥ pravartate
12,261.006a yathā mātaram āśritya sarve jīvanti jantavaḥ
12,261.006c evaṃ gṛhastham āśritya vartanta itare ''śramāḥ
12,261.007a gṛhastha eva yajate gṛhasthas tapyate tapaḥ
12,261.007c gārhasthyam asya dharmasya mūlaṃ yat kiṃ cid ejate
12,261.008a prajanād dhy abhinirvṛttāḥ sarve prāṇabhṛto mune
12,261.008c prajanaṃ cāpy utānyatra na kathaṃ cana vidyate
12,261.009a yās tāḥ syur bahir oṣadhyo bahv araṇyās tathā dvija
12,261.009c oṣadhibhyo bahir yasmāt prāṇī kaś cin na vidyate
12,261.009e kasyaiṣā vāg bhavet satyā mokṣo nāsti gṛhād iti
12,261.010a aśraddadhānair aprājñaiḥ sūkṣmadarśanavarjitaiḥ
12,261.010c nirāśair alasaiḥ śrāntais tapyamānaiḥ svakarmabhiḥ
12,261.010e śramasyoparamo dṛṣṭaḥ pravrajyā nāma paṇḍitaiḥ
12,261.011a trailokyasyaiva hetur hi maryādā śāśvatī dhruvā
12,261.011c brāhmaṇo nāma bhagavāñ janmaprabhṛti pūjyate
12,261.012a prāg garbhādhānān mantrā hi pravartante dvijātiṣu
12,261.012c aviśrambheṣu vartante viśrambheṣv apy asaṃśayam
12,261.013a dāhaḥ punaḥ saṃśrayaṇe saṃsthite pātrabhojanam
12,261.013c dānaṃ gavāṃ paśūnāṃ vā piṇḍānāṃ cāpsu majjanam
12,261.014a arciṣmanto barhiṣadaḥ kravyādāḥ pitaraḥ smṛtāḥ
12,261.014c mṛtasyāpy anumanyante mantrā mantrāś ca kāraṇam
12,261.015a evaṃ krośatsu vedeṣu kuto mokṣo 'sti kasya cit
12,261.015c ṛṇavanto yadā martyāḥ pitṛdevadvijātiṣu
12,261.016a śriyā vihīnair alasaiḥ paṇḍitair apalāpitam
12,261.016c vedavādāparijñānaṃ satyābhāsam ivānṛtam
12,261.017a na vai pāpair hriyate kṛṣyate vā; yo brāhmaṇo yajate vedaśāstraiḥ
12,261.017c ūrdhvaṃ yajñaḥ paśubhiḥ sārdham eti; saṃtarpitas tarpayate ca kāmaiḥ
12,261.018a na vedānāṃ paribhavān na śāṭhyena na māyayā
12,261.018c mahat prāpnoti puruṣo brahma brahmaṇi vindati
12,261.019 kapila uvāca
12,261.019a darśaṃ ca paurṇamāsaṃ ca agnihotraṃ ca dhīmatām
12,261.019c cāturmāsyāni caivāsaṃs teṣu yajñaḥ sanātanaḥ
12,261.020a anārambhāḥ sudhṛtayaḥ śucayo brahmasaṃśritāḥ
12,261.020c brahmaṇaiva sma te devāṃs tarpayanty amṛtaiṣiṇaḥ
12,261.021a sarvabhūtātmabhūtasya sarvabhūtāni paśyataḥ
12,261.021c devāpi mārge muhyanti apadasya padaiṣiṇaḥ
12,261.022a caturdvāraṃ puruṣaṃ caturmukhaṃ; caturdhā cainam upayāti nindā
12,261.022c bāhubhyāṃ vāca udarād upasthāt; teṣāṃ dvāraṃ dvārapālo bubhūṣet
12,261.023a nākṣair dīvyen nādadītānyavittaṃ; na vāyonīyasya śṛtaṃ pragṛhṇet
12,261.023c kruddho na caiva prahareta dhīmāṃs; tathāsya tat pāṇipādaṃ suguptam
12,261.024a nākrośam archen na mṛṣā vadec ca; na paiśunaṃ janavādaṃ ca kuryāt
12,261.024c satyavrato mitabhāṣo 'pramattas; tathāsya vāgdvāram atho suguptam
12,261.025a nānāśanaḥ syān na mahāśanaḥ syād; alolupaḥ sādhubhir āgataḥ syāt
12,261.025c yātrārtham āhāram ihādadīta; tathāsya syāj jāṭharī dvāraguptiḥ
12,261.026a na vīrapatnīṃ vihareta nārīṃ; na cāpi nārīm anṛtāv āhvayīta
12,261.026c bhāryāvrataṃ hy ātmani dhārayīta; tathāsyopasthadvāraguptir bhaveta
12,261.027a dvārāṇi yasya sarvāṇi suguptāni manīṣiṇaḥ
12,261.027c upastham udaraṃ bāhū vāk caturthī sa vai dvijaḥ
12,261.028a moghāny aguptadvārasya sarvāṇy eva bhavanty uta
12,261.028c kiṃ tasya tapasā kāryaṃ kiṃ yajñena kim ātmanā
12,261.029a anuttarīyavasanam anupastīrṇaśāyinam
12,261.029c bāhūpadhānaṃ śāmyantaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
12,261.030a dvaṃdvārāmeṣu sarveṣu ya eko ramate muniḥ
12,261.030c pareṣām ananudhyāyaṃs taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
12,261.031a yena sarvam idaṃ buddhaṃ prakṛtir vikṛtiś ca yā
12,261.031c gatijñaḥ sarvabhūtānāṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
12,261.032a abhayaṃ sarvabhūtebhyaḥ sarveṣām abhayaṃ yataḥ
12,261.032c sarvabhūtātmabhūto yas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
12,261.033a nāntareṇānujānanti vedānāṃ yat kriyāphalam
12,261.033c anujñāya ca tat sarvam anyad rocayate 'phalam
12,261.034a phalavanti ca karmāṇi vyuṣṭimanti dhruvāṇi ca
12,261.034c viguṇāni ca paśyanti tathānaikāntikāni ca
12,261.035a guṇāś cātra sudurjñeyā jñātāś cāpi suduṣkarāḥ
12,261.035c anuṣṭhitāś cāntavanta iti tvam anupaśyasi
12,261.036 syūmaraśmir uvāca
12,261.036a yathā ca vedaprāmāṇyaṃ tyāgaś ca saphalo yathā
12,261.036c tau panthānāv ubhau vyaktau bhagavaṃs tad bravīhi me
12,261.037 kapila uvāca
12,261.037a pratyakṣam iha paśyanti bhavantaḥ satpathe sthitāḥ
12,261.037c pratyakṣaṃ tu kim atrāsti yad bhavanta upāsate
12,261.038 syūmaraśmir uvāca
12,261.038a syūmaraśmir ahaṃ brahmañ jijñāsārtham ihāgataḥ
12,261.038c śreyaskāmaḥ pratyavocam ārjavān na vivakṣayā
12,261.038e imaṃ ca saṃśayaṃ ghoraṃ bhagavān prabravītu me
12,261.039a pratyakṣam iha paśyanto bhavantaḥ satpathe sthitāḥ
12,261.039c kim atra pratyakṣatamaṃ bhavanto yad upāsate
12,261.039e anyatra tarkaśāstrebhya āgamāc ca yathāgamam
12,261.040a āgamo vedavādas tu tarkaśāstrāṇi cāgamaḥ
12,261.040c yathāgamam upāsīta āgamas tatra sidhyati
12,261.040e siddhiḥ pratyakṣarūpā ca dṛśyaty āgamaniścayāt
12,261.041a naur nāvīva nibaddhā hi srotasā sanibandhanā
12,261.041c hriyamāṇā kathaṃ vipra kubuddhīṃs tārayiṣyati
12,261.041e etad bravītu bhagavān upapanno 'smy adhīhi bhoḥ
12,261.042a naiva tyāgī na saṃtuṣṭo nāśoko na nirāmayaḥ
12,261.042c na nirvivitso nāvṛtto nāpavṛtto 'sti kaś cana
12,261.043a bhavanto 'pi ca hṛṣyanti śocanti ca yathā vayam
12,261.043c indriyārthāś ca bhavatāṃ samānāḥ sarvajantuṣu
12,261.044a evaṃ caturṇāṃ varṇānām āśramāṇāṃ pravṛttiṣu
12,261.044c ekam ālambamānānāṃ nirṇaye kiṃ nirāmayam
12,261.045 kapila uvāca
12,261.045a yad yad ācarate śāstram atha sarvapravṛttiṣu
12,261.045c yasya yatra hy anuṣṭhānaṃ tatra tatra nirāmayam
12,261.046a sarvaṃ pāvayate jñānaṃ yo jñānaṃ hy anuvartate
12,261.046c jñānād apetya yā vṛttiḥ sā vināśayati prajāḥ
12,261.047a bhavanto jñānino nityaṃ sarvataś ca nirāgamāḥ
12,261.047c aikātmyaṃ nāma kaś cid dhi kadā cid abhipadyate
12,261.048a śāstraṃ hy abuddhvā tattvena ke cid vādabalā janāḥ
12,261.048c kāmadveṣābhibhūtatvād ahaṃkāravaśaṃ gatāḥ
12,261.049a yāthātathyam avijñāya śāstrāṇāṃ śāstradasyavaḥ
12,261.049c brahmastenā nirārambhā apakvamatayo 'śivāḥ
12,261.050a vaiguṇyam eva paśyanti na guṇān anuyuñjate
12,261.050c teṣāṃ tamaḥśarīrāṇāṃ tama eva parāyaṇam
12,261.051a yo yathāprakṛtir jantuḥ prakṛteḥ syād vaśānugaḥ
12,261.051c tasya dveṣaś ca kāmaś ca krodho dambho 'nṛtaṃ madaḥ
12,261.051e nityam evābhivartante guṇāḥ prakṛtisaṃbhavāḥ
12,261.052a etad buddhyānupaśyantaḥ saṃtyajeyuḥ śubhāśubham
12,261.052c parāṃ gatim abhīpsanto yatayaḥ saṃyame ratāḥ
12,261.052d*0712_01 yataḥ svarūpataś cānyo jātitaḥ śrutito 'rthataḥ
12,261.052d*0712_02 katham asmin sa ity eva saṃbandhaḥ syād asaṃhitaḥ
12,261.053 syūmaraśmir uvāca
12,261.053a sarvam etan mayā brahmañ śāstrataḥ parikīrtitam
12,261.053c na hy avijñāya śātrārthaṃ pravartante pravṛttayaḥ
12,261.054a yaḥ kaś cin nyāyya ācāraḥ sarvaṃ śāstram iti śrutiḥ
12,261.054c yad anyāyyam aśāstraṃ tad ity eṣā śrūyate śrutiḥ
12,261.055a na pravṛttir ṛte śāstrāt kā cid astīti niścayaḥ
12,261.055c yad anyad vedavādebhyas tad aśāstram iti śrutiḥ
12,261.056a śāstrād apetaṃ paśyanti bahavo vyaktamāninaḥ
12,261.056c śāstradoṣān na paśyanti iha cāmutra cāpare
12,261.056d*0713_01 indriyārthāś ca bhavatāṃ samānāḥ sarvajantuṣu
12,261.056d*0713_02 evaṃ caturṇāṃ varṇānām āśramāṇāṃ pravṛttiṣu
12,261.056d*0713_03 evam ālambamānānāṃ nirṇaye sarvatodiśam
12,261.056e avijñānahataprajñā hīnaprajñās tamovṛtāḥ
12,261.057a śakyaṃ tv ekena muktena kṛtakṛtyena sarvaśaḥ
12,261.057c piṇḍamātraṃ vyapāśritya carituṃ sarvatodiśam
12,261.057d*0714_01 ānantyaṃ vadamānena śaktena vijitātmanā
12,261.057e vedavādaṃ vyapāśritya mokṣo 'stīti prabhāṣitum
12,261.057f*0715_01 apetanyāyaśāstreṇa sarvalokavigarhiṇā
12,261.058a idaṃ tu duṣkaraṃ karma kuṭumbam abhisaṃśritam
12,261.058c dānam adhyayanaṃ yajñaḥ prajāsaṃtānam ārjavam
12,261.059a yady etad evaṃ kṛtvāpi na vimokṣo 'sti kasya cit
12,261.059c dhik kartāraṃ ca kāryaṃ ca śramaś cāyaṃ nirarthakaḥ
12,261.060a nāstikyam anyathā ca syād vedānāṃ pṛṣṭhataḥkriyā
12,261.060c etasyānantyam icchāmi bhagavañ śrotum añjasā
12,261.061a tathyaṃ vadasva me brahmann upasanno 'smy adhīhi bhoḥ
12,261.061c yathā te vidito mokṣas tathecchāmy upaśikṣitum
12,262.001 kapila uvāca
12,262.001a vedāḥ pramāṇaṃ lokānāṃ na vedāḥ pṛṣṭhataḥkṛtāḥ
12,262.001c dve brahmaṇī veditavye śabdabrahma paraṃ ca yat
12,262.001e śabdabrahmaṇi niṣṇātaḥ paraṃ brahmādhigacchati
12,262.002a śarīram etat kurute yad vede kurute tanum
12,262.002c kṛtaśuddhaśarīro hi pātraṃ bhavati brāhmaṇaḥ
12,262.003a ānantyam anuyuṅkte yaḥ karmaṇā tad bravīmi te
12,262.003c nirāgamam anaitihyaṃ pratyakṣaṃ lokasākṣikam
12,262.004a dharma ity eva ye yajñān vitanvanti nirāśiṣaḥ
12,262.004c utpannatyāgino 'lubdhāḥ kṛpāsūyāvivarjitāḥ
12,262.004e dhanānām eṣa vai panthās tīrtheṣu pratipādanam
12,262.005a anāśritāḥ pāpakṛtyāḥ kadā cit karmayonitaḥ
12,262.005c manaḥsaṃkalpasaṃsiddhā viśuddhajñānaniścayāḥ
12,262.006a akrudhyanto 'nasūyanto nirahaṃkāramatsarāḥ
12,262.006c jñānaniṣṭhās triśuklāś ca sarvabhūtahite ratāḥ
12,262.007a āsan gṛhasthā bhūyiṣṭham avyutkrāntāḥ svakarmasu
12,262.007c rājānaś ca tathā yuktā brāhmaṇāś ca yathāvidhi
12,262.008a samā hy ārjavasaṃpannāḥ saṃtuṣṭā jñānaniścayāḥ
12,262.008c pratyakṣadharmāḥ śucayaḥ śraddadhānāḥ parāvare
12,262.009a purastād bhāvitātmāno yathāvac caritavratāḥ
12,262.009c caranti dharmaṃ kṛcchre 'pi durge caivādhisaṃhatāḥ
12,262.010a saṃhatya dharmaṃ caratāṃ purāsīt sukham eva tat
12,262.010c teṣāṃ nāsīd vidhātavyaṃ prāyaścittaṃ kadā cana
12,262.011a satyaṃ hi dharmam āsthāya durādharṣatamā matāḥ
12,262.011c na mātrām anurudhyante na dharmacchalam antataḥ
12,262.012a ya eva prathamaḥ kalpas tam evābhyācaran saha
12,262.012c asyāṃ sthitau sthitānāṃ hi prāyaścittaṃ na vidyate
12,262.012e durbalātmana utpannaṃ prāyaścittam iti śrutiḥ
12,262.013a yata evaṃvidhā viprāḥ purāṇā yajñavāhanāḥ
12,262.013c traividyavṛddhāḥ śucayo vṛttavanto yaśasvinaḥ
12,262.013e yajanto 'har ahar yajñair nirāśīrbandhanā budhāḥ
12,262.014a teṣāṃ yajñāś ca vedāś ca karmāṇi ca yathāgamam
12,262.014c āgamāś ca yathākālaṃ saṃkalpāś ca yathāvratam
12,262.015a apetakāmakrodhānāṃ prakṛtyā saṃśitātmanām
12,262.015c ṛjūnāṃ śamanityānāṃ sthitānāṃ sveṣu karmasu
12,262.015e sarvam ānantyam evāsīd iti naḥ śāśvatī śrutiḥ
12,262.016a teṣām adīnasattvānāṃ duścarācārakarmaṇām
12,262.016c svakarmabhiḥ saṃvṛtānāṃ tapo ghoratvam āgatam
12,262.017a taṃ sadācāram āścaryaṃ purāṇaṃ śāśvataṃ dhruvam
12,262.017c aśaknuvadbhiś carituṃ kiṃ cid dharmeṣu sūcitam
12,262.018a nirāpaddharma ācāras tv apramādo 'parābhavaḥ
12,262.018c sarvavarṇeṣu yat teṣu nāsīt kaś cid vyatikramaḥ
12,262.019a dharmam ekaṃ catuṣpādam āśritās te nararṣabhāḥ
12,262.019c taṃ santo vidhivat prāpya gacchanti paramāṃ gatim
12,262.020a gṛhebhya eva niṣkramya vanam anye samāśritāḥ
12,262.020c gṛham evābhisaṃśritya tato 'nye brahmacāriṇaḥ
12,262.021a dharmam etaṃ catuṣpādam āśramaṃ brāhmaṇā viduḥ
12,262.021c ānantyaṃ brahmaṇaḥ sthānaṃ brāhmaṇā nāma niścayaḥ
12,262.022a ata evaṃvidhā viprāḥ purāṇā dharmacāriṇaḥ
12,262.022c ta ete divi dṛśyante jyotirbhūtā dvijātayaḥ
12,262.023a nakṣatrāṇīva dhiṣṇyeṣu bahavas tārakāgaṇāḥ
12,262.023c ānantyam upasaṃprāptāḥ saṃtoṣād iti vaidikam
12,262.024a yady āgacchanti saṃsāraṃ punar yoniṣu tādṛśāḥ
12,262.024c na lipyante pāpakṛtyaiḥ kadā cit karmayonitaḥ
12,262.024d*0716_01 ekam eva brahmacārī śuśrūṣur ghoraniścayaḥ
12,262.025a evaṃ yukto brāhmaṇaḥ syād anyo brāhmaṇako bhavet
12,262.025c karmaiva puruṣasyāha śubhaṃ vā yadi vāśubham
12,262.026a evaṃ pakvakaṣāyāṇām ānantyena śrutena ca
12,262.026c sarvam ānantyam evāsīd evaṃ naḥ śāśvatī śrutiḥ
12,262.027a teṣām apetatṛṣṇānāṃ nirṇiktānāṃ śubhātmanām
12,262.027c caturtha aupaniṣado dharmaḥ sādhāraṇaḥ smṛtaḥ
12,262.028a sa siddhaiḥ sādhyate nityaṃ brāhmaṇair niyatātmabhiḥ
12,262.028c saṃtoṣamūlas tyāgātmā jñānādhiṣṭhānam ucyate
12,262.029a apavargagatir nityo yatidharmaḥ sanātanaḥ
12,262.029c sādhāraṇaḥ kevalo vā yathābalam upāsyate
12,262.030a gacchato gacchataḥ kṣemaṃ durbalo 'trāvasīdati
12,262.030c brahmaṇaḥ padam anvicchan saṃsārān mucyate śuciḥ
12,262.031 syūmaraśmir uvāca
12,262.031a ye bhuñjate ye dadate yajante 'dhīyate ca ye
12,262.031c mātrābhir dharmalabdhābhir ye vā tyāgaṃ samāśritāḥ
12,262.032a eteṣāṃ pretyabhāve tu katamaḥ svargajittamaḥ
12,262.032c etad ācakṣva me brahman yathātathyena pṛcchataḥ
12,262.033 kapila uvāca
12,262.033a parigrahāḥ śubhāḥ sarve guṇato 'bhyudayāś ca ye
12,262.033c na tu tyāgasukhaṃ prāptā etat tvam api paśyasi
12,262.034 syūmaraśmir uvāca
12,262.034a bhavanto jñānaniṣṭhā vai gṛhasthāḥ karmaniścayāḥ
12,262.034c āśramāṇāṃ ca sarveṣāṃ niṣṭhāyām aikyam ucyate
12,262.035a ekatve ca pṛthaktve ca viśeṣo nānya ucyate
12,262.035c tad yathāvad yathānyāyaṃ bhagavān prabravītu me
12,262.036 kapila uvāca
12,262.036a śarīrapaktiḥ karmāṇi jñānaṃ tu paramā gatiḥ
12,262.036c pakve kaṣāye vamanai rasajñāne na tiṣṭhati
12,262.037a ānṛśaṃsyaṃ kṣamā śāntir ahiṃsā satyam ārjavam
12,262.037c adroho nābhimānaś ca hrīs titikṣā śamas tathā
12,262.038a panthāno brahmaṇas tv ete etaiḥ prāpnoti yat param
12,262.038c tad vidvān anubudhyeta manasā karmaniścayam
12,262.039a yāṃ viprāḥ sarvataḥ śāntā viśuddhā jñānaniścayāḥ
12,262.039c gatiṃ gacchanti saṃtuṣṭās tām āhuḥ paramāṃ gatim
12,262.040a vedāṃś ca veditavyaṃ ca viditvā ca yathāsthiti
12,262.040c evaṃ vedavid ity āhur ato 'nyo vātareṭakaḥ
12,262.041a sarvaṃ vidur vedavido vede sarvaṃ pratiṣṭhitam
12,262.041c vede hi niṣṭhā sarvasya yad yad asti ca nāsti ca
12,262.042a eṣaiva niṣṭhā sarvasya yad yad asti ca nāsti ca
12,262.042c etad antaṃ ca madhyaṃ ca sac cāsac ca vijānataḥ
12,262.043a samastatyāga ity eva śama ity eva niṣṭhitaḥ
12,262.043c saṃtoṣa ity atra śubham apavarge pratiṣṭhitam
12,262.044a ṛtaṃ satyaṃ viditaṃ veditavyaṃ; sarvasyātmā jaṅgamaṃ sthāvaraṃ ca
12,262.044c sarvaṃ sukhaṃ yac chivam uttamaṃ ca; brahmāvyaktaṃ prabhavaś cāvyayaś ca
12,262.045a tejaḥ kṣamā śāntir anāmayaṃ śubhaṃ; tathāvidhaṃ vyoma sanātanaṃ dhruvam
12,262.045c etaiḥ śabdair gamyate buddhinetrais; tasmai namo brahmaṇe brāhmaṇāya
12,263.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,263.001a dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca vedāḥ śaṃsanti bhārata
12,263.001c kasya lābho viśiṣṭo 'tra tan me brūhi pitāmaha
12,263.002 bhīṣma uvāca
12,263.002a atra te vartayiṣyāmi itihāsaṃ purātanam
12,263.002c kuṇḍadhāreṇa yat prītyā bhaktāyopakṛtaṃ purā
12,263.003a adhano brāhmaṇaḥ kaś cit kāmād dharmam avaikṣata
12,263.003c yajñārthaṃ sa tato 'rthārthī tapo 'tapyata dāruṇam
12,263.004a sa niścayam atho kṛtvā pūjayām āsa devatāḥ
12,263.004c bhaktyā na caivādhyagacchad dhanaṃ saṃpūjya devatāḥ
12,263.005a tataś cintāṃ punaḥ prāptaḥ katamad daivataṃ nu tat
12,263.005c yan me drutaṃ prasīdeta mānuṣair ajaḍīkṛtam
12,263.006a atha saumyena vapuṣā devānucaram antike
12,263.006c pratyapaśyaj jaladharaṃ kuṇḍadhāram avasthitam
12,263.007a dṛṣṭvaiva taṃ mahātmānaṃ tasya bhaktir ajāyata
12,263.007c ayaṃ me dhāsyati śreyo vapur etad dhi tādṛśam
12,263.008a saṃnikṛṣṭaś ca devasya na cānyair mānuṣair vṛtaḥ
12,263.008c eṣa me dāsyati dhanaṃ prabhūtaṃ śīghram eva ca
12,263.009a tato dhūpaiś ca gandhaiś ca mālyair uccāvacair api
12,263.009c balibhir vividhaiś cāpi pūjayām āsa taṃ dvijaḥ
12,263.010a tataḥ svalpena kālena tuṣṭo jaladharas tadā
12,263.010c tasyopakāre niyatām imāṃ vācam uvāca ha
12,263.011a brahmaghne ca surāpe ca core bhagnavrate tathā
12,263.011c niṣkṛtir vihitā sadbhiḥ kṛtaghne nāsti niṣkṛtiḥ
12,263.012a āśāyās tanayo 'dharmaḥ krodho 'sūyāsutaḥ smṛtaḥ
12,263.012c putro lobho nikṛtyās tu kṛtaghno nārhati prajām
12,263.013a tataḥ sa brāhmaṇaḥ svapne kuṇḍadhārasya tejasā
12,263.013c apaśyat sarvabhūtāni kuśeṣu śayitas tadā
12,263.014a śamena tapasā caiva bhaktyā ca nirupaskṛtaḥ
12,263.014c śuddhātmā brāhmaṇo rātrau nidarśanam apaśyata
12,263.015a maṇibhadraṃ sa tatrasthaṃ devatānāṃ mahādyutim
12,263.015c apaśyata mahātmānaṃ vyādiśantaṃ yudhiṣṭhira
12,263.016a tatra devāḥ prayacchanti rājyāni ca dhanāni ca
12,263.016c śubhaiḥ karmabhir ārabdhāḥ pracchidanty aśubheṣu ca
12,263.017a paśyatām atha yakṣāṇāṃ kuṇḍadhāro mahādyutiḥ
12,263.017c niṣpatya patito bhūmau devānāṃ bharatarṣabha
12,263.018a tatas tu devavacanān maṇibhadro mahāyaśāḥ
12,263.018c uvāca patitaṃ bhūmau kuṇḍadhāra kim iṣyate
12,263.019 kuṇḍadhāra uvāca
12,263.019a yadi prasannā devā me bhakto 'yaṃ brāhmaṇo mama
12,263.019c asyānugraham icchāmi kṛtaṃ kiṃ cit sukhodayam
12,263.020 bhīṣma uvāca
12,263.020a tatas taṃ maṇibhadras tu punar vacanam abravīt
12,263.020c devānām eva vacanāt kuṇḍadhāraṃ mahādyutim
12,263.021a uttiṣṭhottiṣṭha bhadraṃ te kṛtakāryaḥ sukhī bhava
12,263.021b*0717_01 dhanārthī yadi vipro 'yaṃ dhanam asmai pradīyatām
12,263.021c yāvad dhanaṃ prārthayate brāhmaṇo 'yaṃ sakhā tava
12,263.021e devānāṃ śāsanāt tāvad asaṃkhyeyaṃ dadāmy aham
12,263.022a vicārya kuṇḍadhāras tu mānuṣyaṃ calam adhruvam
12,263.022c tapase matim ādhatta brāhmaṇasya yaśasvinaḥ
12,263.023 kuṇḍadhāra uvāca
12,263.023a nāhaṃ dhanāni yācāmi brāhmaṇāya dhanaprada
12,263.023c anyam evāham icchāmi bhaktāyānugrahaṃ kṛtam
12,263.024a pṛthivīṃ ratnapūrṇāṃ vā mahad vā dhanasaṃcayam
12,263.024c bhaktāya nāham icchāmi bhaved eṣa tu dhārmikaḥ
12,263.025a dharme 'sya ramatāṃ buddhir dharmaṃ caivopajīvatu
12,263.025c dharmapradhāno bhavatu mamaiṣo 'nugraho mataḥ
12,263.026 maṇibhadra uvāca
12,263.026a yadā dharmaphalaṃ rājyaṃ sukhāni vividhāni ca
12,263.026c phalāny evāyam aśnātu kāyakleśavivarjitaḥ
12,263.027 bhīṣma uvāca
12,263.027a tatas tad eva bahuśaḥ kuṇḍadhāro mahāyaśāḥ
12,263.027c abhyāsam akarod dharme tatas tuṣṭāsya devatāḥ
12,263.028 maṇibhadra uvāca
12,263.028a prītās te devatāḥ sarvā dvijasyāsya tathaiva ca
12,263.028c bhaviṣyaty eṣa dharmātmā dharme cādhāsyate matiḥ
12,263.029 bhīṣma uvāca
12,263.029a tataḥ prīto jaladharaḥ kṛtakāryo yudhiṣṭhira
12,263.029b*0718_01 brāhmaṇaḥ sa ca saṃtapto rājyalobhād ariṃdama
12,263.029c īpsitaṃ manaso labdhvā varam anyaiḥ sudurlabham
12,263.030a tato 'paśyata cīrāṇi sūkṣmāṇi dvijasattamaḥ
12,263.030c pārśvato 'bhyāgato nyastāny atha nirvedam āgataḥ
12,263.031 brāhmaṇa uvāca
12,263.031a ayaṃ na sukṛtaṃ vetti ko nv anyo vetsyate kṛtam
12,263.031c gacchāmi vanam evāhaṃ varaṃ dharmeṇa jīvitum
12,263.032 bhīṣma uvāca
12,263.032a nirvedād devatānāṃ ca prasādāt sa dvijottamaḥ
12,263.032c vanaṃ praviśya sumahat tapa ārabdhavāṃs tadā
12,263.033a devatātithiśeṣeṇa phalamūlāśano dvijaḥ
12,263.033c dharme cāpi mahārāja ratir asyābhyajāyata
12,263.034a tyaktvā mūlaphalaṃ sarvaṃ parṇāhāro 'bhavad dvijaḥ
12,263.034c parṇaṃ tyaktvā jalāhāras tadāsīd dvijasattamaḥ
12,263.035a vāyubhakṣas tataḥ paścād bahūn varṣagaṇān abhūt
12,263.035c na cāsya kṣīyate prāṇas tad adbhutam ivābhavat
12,263.036a dharme ca śraddadhānasya tapasy ugre ca vartataḥ
12,263.036c kālena mahatā tasya divyā dṛṣṭir ajāyata
12,263.037a tasya buddhiḥ prādurāsīd yadi dadyāṃ mahad dhanam
12,263.037a*0719_01 rājyaṃ vā mama saṃtuṣṭo naṣṭo 'haṃ syāṃ na saṃśayaḥ
12,263.037c tuṣṭaḥ kasmai cid evāhaṃ na mithyā vāg bhaven mama
12,263.038a tataḥ prahṛṣṭavadano bhūya ārabdhavāṃs tapaḥ
12,263.038c bhūyaś cācintayat siddho yat paraṃ so 'bhyapadyata
12,263.039a yadi dadyām ahaṃ rājyaṃ tuṣṭo vai yasya kasya cit
12,263.039c sa bhaved acirād rājā na mithyā vāg bhaven mama
12,263.040a tasya sākṣāt kuṇḍadhāro darśayām āsa bhārata
12,263.040c brāhmaṇasya tapoyogāt sauhṛdenābhicoditaḥ
12,263.041a samāgamya sa tenātha pūjāṃ cakre yathāvidhi
12,263.041c brāhmaṇaḥ kuṇḍadhārasya vismitaś cābhavan nṛpa
12,263.042a tato 'bravīt kuṇḍadhāro divyaṃ te cakṣur uttamam
12,263.042c paśya rājñāṃ gatiṃ vipra lokāṃś cāvekṣa cakṣuṣā
12,263.043a tato rājñāṃ sahasrāṇi magnāni niraye tadā
12,263.043c dūrād apaśyad vipraḥ sa divyayuktena cakṣuṣā
12,263.044 kuṇḍadhāra uvāca
12,263.044a māṃ pūjayitvā bhāvena yadi tvaṃ duḥkham āpnuyāḥ
12,263.044c kṛtaṃ mayā bhavet kiṃ te kaś ca te 'nugraho bhavet
12,263.045a paśya paśya ca bhūyas tvaṃ kāmān icchet kathaṃ naraḥ
12,263.045c svargadvāraṃ hi saṃruddhaṃ mānuṣeṣu viśeṣataḥ
12,263.046 bhīṣma uvāca
12,263.046a tato 'paśyat sa kāmaṃ ca krodhaṃ lobhaṃ bhayaṃ madam
12,263.046c nidrāṃ tandrīṃ tathālasyam āvṛtya puruṣān sthitān
12,263.047 kuṇḍadhāra uvāca
12,263.047a etair lokāḥ susaṃruddhā devānāṃ mānuṣād bhayam
12,263.047c tathaiva devavacanād vighnaṃ kurvanti sarvaśaḥ
12,263.048a na devair ananujñātaḥ kaś cid bhavati dhārmikaḥ
12,263.048c eṣa śakto 'si tapasā rājyaṃ dātuṃ dhanāni ca
12,263.049 bhīṣma uvāca
12,263.049a tataḥ papāta śirasā brāhmaṇas toyadhāriṇe
12,263.049c uvāca cainaṃ dharmātmā mahān me 'nugrahaḥ kṛtaḥ
12,263.050a kāmalobhānubandhena purā te yad asūyitam
12,263.050c mayā sneham avijñāya tatra me kṣantum arhasi
12,263.051a kṣāntam eva mayety uktvā kuṇḍadhāro dvijarṣabham
12,263.051c saṃpariṣvajya bāhubhyāṃ tatraivāntaradhīyata
12,263.052a tataḥ sarvān imāṃl lokān brāhmaṇo 'nucacāra ha
12,263.052c kuṇḍadhāraprasādena tapasā yojitaḥ purā
12,263.053a vihāyasā ca gamanaṃ tathā saṃkalpitārthatā
12,263.053c dharmāc chaktyā tathā yogād yā caiva paramā gatiḥ
12,263.054a devatā brāhmaṇāḥ santo yakṣā mānuṣacāraṇāḥ
12,263.054c dhārmikān pūjayantīha na dhanāḍhyān na kāminaḥ
12,263.055a suprasannā hi te devā yat te dharme ratā matiḥ
12,263.055c dhane sukhakalā kā cid dharme tu paramaṃ sukham
12,264.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,264.001a bahūnāṃ yajñatapasām ekārthānāṃ pitāmaha
12,264.001c dharmārthaṃ na sukhārthārthaṃ kathaṃ yajñaḥ samāhitaḥ
12,264.002 bhīṣma uvāca
12,264.002a atra te vartayiṣyāmi nāradenānukīrtitam
12,264.002c uñchavṛtteḥ purāvṛttaṃ yajñārthe brāhmaṇasya ha
12,264.003a rāṣṭre dharmottare śreṣṭhe vidarbheṣv abhavad dvijaḥ
12,264.003c uñchavṛttir ṛṣiḥ kaś cid yajñe yajñaṃ samādadhe
12,264.004a śyāmākam aśanaṃ tatra sūryapatnī suvarcalā
12,264.004c tiktaṃ ca virasaṃ śākaṃ tapasā svādutāṃ gatam
12,264.005a upagamya vane pṛthvīṃ sarvabhūtavihiṃsayā
12,264.005c api mūlaphalair ijyo yajñaḥ svargyaḥ paraṃtapa
12,264.006a tasya bhāryā vratakṛśā śuciḥ puṣkaracāriṇī
12,264.006c yajñapatnītvam ānītā satyenānuvidhīyate
12,264.006e sā tu śāpaparitrastā na svabhāvānuvartinī
12,264.007a mayūrajīrṇaparṇānāṃ vastraṃ tasyāś ca parṇinām
12,264.007c akāmāyāḥ kṛtaṃ tatra yajñe hotrānumārgataḥ
12,264.008a śukrasya punar ājātir apadhyānād adharmavit
12,264.008c tasmin vane samīpastho mṛgo 'bhūt sahacārikaḥ
12,264.008e vacobhir abravīt satyaṃ tvayā duṣkṛtakaṃ kṛtam
12,264.009a yadi mantrāṅgahīno 'yaṃ yajño bhavati vaikṛtaḥ
12,264.009c māṃ bhoḥ prakṣipa hotre tvaṃ gaccha svargam atandritaḥ
12,264.010a tatas tu yajñe sāvitrī sākṣāt taṃ saṃnyamantrayat
12,264.010c nimantrayantī pratyuktā na hanyāṃ sahavāsinam
12,264.011a evam uktā nivṛttā sā praviṣṭā yajñapāvakam
12,264.011c kiṃ nu duścaritaṃ yajñe didṛkṣuḥ sā rasātalam
12,264.012a sā tu baddhāñjaliṃ satyam ayācad dhariṇaṃ punaḥ
12,264.012c satyena saṃpariṣvajya saṃdiṣṭo gamyatām iti
12,264.013a tataḥ sa hariṇo gatvā padāny aṣṭau nyavartata
12,264.013c sādhu hiṃsaya māṃ satya hato yāsyāmi sadgatim
12,264.014a paśya hy apsaraso divyā mayā dattena cakṣuṣā
12,264.014c vimānāni vicitrāṇi gandharvāṇāṃ mahātmanām
12,264.015a tataḥ suruciraṃ dṛṣṭvā spṛhālagnena cakṣuṣā
12,264.015c mṛgam ālokya hiṃsāyāṃ svargavāsaṃ samarthayat
12,264.016a sa tu dharmo mṛgo bhūtvā bahuvarṣoṣito vane
12,264.016c tasya niṣkṛtim ādhatta na hy asau yajñasaṃvidhiḥ
12,264.017a tasya tena tu bhāvena mṛgahiṃsātmanas tadā
12,264.017c tapo mahat samucchinnaṃ tasmād dhiṃsā na yajñiyā
12,264.018a tatas taṃ bhagavān dharmo yajñaṃ yājayata svayam
12,264.018c samādhānaṃ ca bhāryāyā lebhe sa tapasā param
12,264.019a ahiṃsā sakalo dharmo hiṃsā yajñe 'samāhitā
12,264.019c satyaṃ te 'haṃ pravakṣyāmi yo dharmaḥ satyavādinām
12,265.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,265.001a kathaṃ bhavati pāpātmā kathaṃ dharmaṃ karoti vā
12,265.001c kena nirvedam ādatte mokṣaṃ vā kena gacchati
12,265.002 bhīṣma uvāca
12,265.002a viditāḥ sarvadharmās te sthityartham anupṛcchasi
12,265.002c śṛṇu mokṣaṃ sanirvedaṃ pāpaṃ dharmaṃ ca mūlataḥ
12,265.003a vijñānārthaṃ hi pañcānām icchā pūrvaṃ pravartate
12,265.003c prāpya tāñ jāyate kāmo dveṣo vā bharatarṣabha
12,265.004a tatas tadarthaṃ yatate karma cārabhate punaḥ
12,265.004c iṣṭānāṃ rūpagandhānām abhyāsaṃ ca cikīrṣati
12,265.005a tato rāgaḥ prabhavati dveṣaś ca tadanantaram
12,265.005c tato lobhaḥ prabhavati mohaś ca tadanantaram
12,265.006a lobhamohābhibhūtasya rāgadveṣānvitasya ca
12,265.006c na dharme jāyate buddhir vyājād dharmaṃ karoti ca
12,265.007a vyājena carato dharmam arthavyājo 'pi rocate
12,265.007c vyājena sidhyamāneṣu dhaneṣu kurunandana
12,265.008a tatraiva kurute buddhiṃ tataḥ pāpaṃ cikīrṣati
12,265.008c suhṛdbhir vāryamāṇo 'pi paṇḍitaiś cāpi bhārata
12,265.009a uttaraṃ nyāyasaṃbaddhaṃ bravīti vidhiyojitam
12,265.009c adharmas trividhas tasya vardhate rāgamohajaḥ
12,265.010a pāpaṃ cintayate caiva prabravīti karoti ca
12,265.010c tasyādharmapravṛttasya doṣān paśyanti sādhavaḥ
12,265.011a ekaśīlāś ca mitratvaṃ bhajante pāpakarmiṇaḥ
12,265.011c sa neha sukham āpnoti kuta eva paratra vai
12,265.012a evaṃ bhavati pāpātmā dharmātmānaṃ tu me śṛṇu
12,265.012c yathā kuśaladharmā sa kuśalaṃ pratipadyate
12,265.012d*0720_01 kuśalenaiva dharmeṇa gatim iṣṭāṃ prapadyate
12,265.013a ya etān prajñayā doṣān pūrvam evānupaśyati
12,265.013c kuśalaḥ sukhaduḥkhānāṃ sādhūṃś cāpy upasevate
12,265.014a tasya sādhusamācārād abhyāsāc caiva vardhate
12,265.014c prajñā dharme ca ramate dharmaṃ caivopajīvati
12,265.015a so 'tha dharmād avāpteṣu dhaneṣu kurute manaḥ
12,265.015c tasyaiva siñcate mūlaṃ guṇān paśyati yatra vai
12,265.016a dharmātmā bhavati hy evaṃ mitraṃ ca labhate śubham
12,265.016c sa mitradhanalābhāt tu pretya ceha ca nandati
12,265.017a śabde sparśe tathā rūpe rase gandhe ca bhārata
12,265.017c prabhutvaṃ labhate jantur dharmasyaitat phalaṃ viduḥ
12,265.018a sa dharmasya phalaṃ labdhvā na tṛpyati yudhiṣṭhira
12,265.018b*0721_01 dharme sthitānāṃ kaunteya sarvabhogakriyāsu ca
12,265.018c atṛpyamāṇo nirvedam ādatte jñānacakṣuṣā
12,265.019a prajñācakṣur yadā kāme doṣam evānupaśyati
12,265.019c virajyate tadā kāmān na ca dharmaṃ vimuñcati
12,265.020a sarvatyāge ca yatate dṛṣṭvā lokaṃ kṣayātmakam
12,265.020c tato mokṣāya yatate nānupāyād upāyataḥ
12,265.021a śanair nirvedam ādatte pāpaṃ karma jahāti ca
12,265.021c dharmātmā caiva bhavati mokṣaṃ ca labhate param
12,265.022a etat te kathitaṃ tāta yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
12,265.022c pāpaṃ dharmaṃ tathā mokṣaṃ nirvedaṃ caiva bhārata
12,265.023a tasmād dharme pravartethāḥ sarvāvasthaṃ yudhiṣṭhira
12,265.023c dharme sthitānāṃ kaunteya siddhir bhavati śāśvatī
12,266.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,266.001a mokṣaḥ pitāmahenokta upāyān nānupāyataḥ
12,266.001c tam upāyaṃ yathānyāyaṃ śrotum icchāmi bhārata
12,266.002 bhīṣma uvāca
12,266.002a tvayy evaitan mahāprājña yuktaṃ nipuṇadarśanam
12,266.002c yad upāyena sarvārthān nityaṃ mṛgayase 'nagha
12,266.003a karaṇe ghaṭasya yā buddhir ghaṭotpattau na sānagha
12,266.003c evaṃ dharmābhyupāyeṣu nānyad dharmeṣu kāraṇam
12,266.004a pūrve samudre yaḥ panthā na sa gacchati paścimam
12,266.004c ekaḥ panthā hi mokṣasya tan me vistarataḥ śṛṇu
12,266.005a kṣamayā krodham ucchindyāt kāmaṃ saṃkalpavarjanāt
12,266.005c sattvasaṃsevanād dhīro nidrām ucchetum arhati
12,266.006a apramādād bhayaṃ rakṣec chvāsaṃ kṣetrajñaśīlanāt
12,266.006c icchāṃ dveṣaṃ ca kāmaṃ ca dhairyeṇa vinivartayet
12,266.007a bhramaṃ pramoham āvartam abhyāsād vinivartayet
12,266.007c nidrāṃ ca pratibhāṃ caiva jñānābhyāsena tattvavit
12,266.008a upadravāṃs tathā rogān hitajīrṇamitāśanāt
12,266.008c lobhaṃ mohaṃ ca saṃtoṣād viṣayāṃs tattvadarśanāt
12,266.009a anukrośād adharmaṃ ca jayed dharmam upekṣayā
12,266.009c āyatyā ca jayed āśām arthaṃ saṅgavivarjanāt
12,266.010a anityatvena ca snehaṃ kṣudhaṃ yogena paṇḍitaḥ
12,266.010c kāruṇyenātmano mānaṃ tṛṣṇāṃ ca paritoṣataḥ
12,266.011a utthānena jayet tandrīṃ vitarkaṃ niścayāj jayet
12,266.011c maunena bahubhāṣyaṃ ca śauryeṇa ca bhayaṃ jayet
12,266.012a yacched vāṅmanasī buddhyā tāṃ yacchej jñānacakṣuṣā
12,266.012c jñānam ātmā mahān yacchet taṃ yacchec chāntir ātmanaḥ
12,266.012d*0722_01 jñānam ātmāvabodhena yacched ātmānam ātmanā
12,266.013a tad etad upaśāntena boddhavyaṃ śucikarmaṇā
12,266.013c yogadoṣān samucchidya pañca yān kavayo viduḥ
12,266.014a kāmaṃ krodhaṃ ca lobhaṃ ca bhayaṃ svapnaṃ ca pañcamam
12,266.014c parityajya niṣeveta tathemān yogasādhanān
12,266.015a dhyānam adhyayanaṃ dānaṃ satyaṃ hrīr ārjavaṃ kṣamā
12,266.015c śaucam āhārataḥ śuddhir indriyāṇāṃ ca saṃyamaḥ
12,266.016a etair vivardhate tejaḥ pāpmānam apahanti ca
12,266.016c sidhyanti cāsya saṃkalpā vijñānaṃ ca pravartate
12,266.017a dhūtapāpaḥ sa tejasvī laghvāhāro jitendriyaḥ
12,266.017c kāmakrodhau vaśe kṛtvā ninīṣed brahmaṇaḥ padam
12,266.018a amūḍhatvam asaṅgitvaṃ kāmakrodhavivarjanam
12,266.018c adainyam anudīrṇatvam anudvego vyavasthitiḥ
12,266.019a eṣa mārgo hi mokṣasya prasanno vimalaḥ śuciḥ
12,266.019c tathā vākkāyamanasāṃ niyamaḥ kāmato 'nyathā
12,267.001 bhīṣma uvāca
12,267.001a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,267.001c nāradasya ca saṃvādaṃ devalasyāsitasya ca
12,267.002a āsīnaṃ devalaṃ vṛddhaṃ buddhvā buddhimatāṃ varaḥ
12,267.002c nāradaḥ paripapraccha bhūtānāṃ prabhavāpyayam
12,267.003a kutaḥ sṛṣṭam idaṃ viśvaṃ brahman sthāvarajaṅgamam
12,267.003c pralaye ca kam abhyeti tad bhavān prabravītu me
12,267.004 asita uvāca
12,267.004a yebhyaḥ sṛjati bhūtāni kālo bhāvapracoditaḥ
12,267.004c mahābhūtāni pañceti tāny āhur bhūtacintakāḥ
12,267.005a tebhyaḥ sṛjati bhūtāni kāla ātmapracoditaḥ
12,267.005c etebhyo yaḥ paraṃ brūyād asad brūyād asaṃśayam
12,267.006a viddhi nārada pañcaitāñ śāśvatān acalān dhruvān
12,267.006c mahatas tejaso rāśīn kālaṣaṣṭhān svabhāvataḥ
12,267.007a āpaś caivāntarikṣaṃ ca pṛthivī vāyupāvakau
12,267.007c asiddhiḥ param etebhyo bhūtebhyo muktasaṃśayam
12,267.008a nopapattyā na vā yuktyā tv asad brūyād asaṃśayam
12,267.008c vettha tān abhinirvṛttān ṣaḍ ete yasya rāśayaḥ
12,267.009a pañcaiva tāni kālaś ca bhāvābhāvau ca kevalau
12,267.009c aṣṭau bhūtāni bhūtānāṃ śāśvatāni bhavāpyayau
12,267.010a abhāvād bhāviteṣv eva tebhyaś ca prabhavanty api
12,267.010c vinaṣṭo 'pi ca tāny eva jantur bhavati pañcadhā
12,267.011a tasya bhūmimayo dehaḥ śrotram ākāśasaṃbhavam
12,267.011c sūryaś cakṣur asur vāyur adbhyas tu khalu śoṇitam
12,267.012a cakṣuṣī nāsikākarṇau tvag jihveti ca pañcamī
12,267.012c indriyāṇīndriyārthānāṃ jñānāni kavayo viduḥ
12,267.013a darśanaṃ śravaṇaṃ ghrāṇaṃ sparśanaṃ rasanaṃ tathā
12,267.013c upapattyā guṇān viddhi pañca pañcasu pañcadhā
12,267.014a rūpaṃ gandho rasaḥ sparśaḥ śabdaś caivātha tadguṇāḥ
12,267.014c indriyair upalabhyante pañcadhā pañca pañcabhiḥ
12,267.015a rūpaṃ gandhaṃ rasaṃ sparśaṃ śabdaṃ caitāṃs tu tadguṇān
12,267.015c indriyāṇi na budhyante kṣetrajñas tais tu budhyate
12,267.016a cittam indriyasaṃghātāt paraṃ tasmāt paraṃ manaḥ
12,267.016c manasas tu parā buddhiḥ kṣetrajño buddhitaḥ paraḥ
12,267.017a pūrvaṃ cetayate jantur indriyair viṣayān pṛthak
12,267.017c vicārya manasā paścād atha buddhyā vyavasyati
12,267.017e indriyair upalabdhārthān sarvān yas tv adhyavasyati
12,267.018a cittam indriyasaṃghātaṃ mano buddhiṃ tathāṣṭamīm
12,267.018c aṣṭau jñānendriyāṇy āhur etāny adhyātmacintakāḥ
12,267.019a pāṇipādaṃ ca pāyuś ca mehanaṃ pañcamaṃ mukham
12,267.019c iti saṃśabdyamānāni śṛṇu karmendriyāṇy api
12,267.020a jalpanābhyavahārārthaṃ mukham indriyam ucyate
12,267.020c gamanendriyaṃ tathā pādau karmaṇaḥ karaṇe karau
12,267.021a pāyūpasthau visargārtham indriye tulyakarmaṇī
12,267.021c visarge ca purīṣasya visarge cābhikāmike
12,267.022a balaṃ ṣaṣṭhaṃ ṣaḍ etāni vācā samyag yathāgamam
12,267.022c jñānaceṣṭendriyaguṇāḥ sarve saṃśabditā mayā
12,267.023a indriyāṇāṃ svakarmabhyaḥ śramād uparamo yadā
12,267.023c bhavatīndriyasaṃnyāsād atha svapiti vai naraḥ
12,267.024a indriyāṇāṃ vyuparame mano 'nuparataṃ yadi
12,267.024c sevate viṣayān eva tad vidyāt svapnadarśanam
12,267.025a sāttvikāś caiva ye bhāvās tathā rājasatāmasāḥ
12,267.025c karmayuktān praśaṃsanti sāttvikān itarāṃs tathā
12,267.026a ānandaḥ karmaṇāṃ siddhiḥ pratipattiḥ parā gatiḥ
12,267.026c sāttvikasya nimittāni bhāvān saṃśrayate smṛtiḥ
12,267.027a jantuṣv ekatameṣv evaṃ bhāvā ye vidhim āsthitāḥ
12,267.027c bhāvayor īpsitaṃ nityaṃ pratyakṣagamanaṃ dvayoḥ
12,267.028a indriyāṇi ca bhāvāś ca guṇāḥ saptadaśa smṛtāḥ
12,267.028c teṣām aṣṭādaśo dehī yaḥ śarīre sa śāśvataḥ
12,267.029a atha vā saśarīrās te guṇāḥ sarve śarīriṇām
12,267.029c saṃśritās tadviyoge hi saśarīrā na santi te
12,267.030a atha vā saṃnipāto 'yaṃ śarīraṃ pāñcabhautikam
12,267.030c ekaś ca daśa cāṣṭau ca guṇāḥ saha śarīriṇām
12,267.030e ūṣmaṇā saha viṃśo vā saṃghātaḥ pāñcabhautikaḥ
12,267.031a mahān saṃdhārayaty etac charīraṃ vāyunā saha
12,267.031c tasyāsya bhāvayuktasya nimittaṃ dehabhedane
12,267.032a yathaivotpadyate kiṃ cit pañcatvaṃ gacchate tathā
12,267.032c puṇyapāpavināśānte puṇyapāpasamīritam
12,267.032e dehaṃ viśati kālena tato 'yaṃ karmasaṃbhavam
12,267.033a hitvā hitvā hy ayaṃ praiti dehād dehaṃ kṛtāśrayaḥ
12,267.033c kālasaṃcoditaḥ kṣetrī viśīrṇād vā gṛhād gṛham
12,267.034a tatra naivānutapyante prājñā niścitaniścayāḥ
12,267.034c kṛpaṇās tv anutapyante janāḥ saṃbandhimāninaḥ
12,267.035a na hy ayaṃ kasya cit kaś cin nāsya kaś cana vidyate
12,267.035c bhavaty eko hy ayaṃ nityaṃ śarīre sukhaduḥkhabhāk
12,267.036a naiva saṃjāyate jantur na ca jātu vipadyate
12,267.036c yāti deham ayaṃ bhuktvā kadā cit paramāṃ gatim
12,267.037a puṇyapāpamayaṃ dehaṃ kṣapayan karmasaṃcayāt
12,267.037c kṣīṇadehaḥ punar dehī brahmatvam upagacchati
12,267.038a puṇyapāpakṣayārthaṃ ca sāṃkhyaṃ jñānaṃ vidhīyate
12,267.038c tatkṣaye hy asya paśyanti brahmabhāve parāṃ gatim
12,268.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,268.001a bhrātaraḥ pitaraḥ putrā jñātayaḥ suhṛdas tathā
12,268.001c arthahetor hatāḥ krūrair asmābhiḥ pāpabuddhibhiḥ
12,268.002a yeyam arthodbhavā tṛṣṇā katham etāṃ pitāmaha
12,268.002c nivartayema pāpaṃ hi tṛṣṇayā kāritā vayam
12,268.003 bhīṣma uvāca
12,268.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,268.003c gītaṃ videharājena māṇḍavyāyānupṛcchate
12,268.004a susukhaṃ bata jīvāmi yasya me nāsti kiṃ cana
12,268.004c mithilāyāṃ pradīptāyāṃ na me dahyati kiṃ cana
12,268.005a arthāḥ khalu samṛddhā hi bāḍhaṃ duḥkhaṃ vijānatām
12,268.005c asamṛddhās tv api sadā mohayanty avicakṣaṇān
12,268.006a yac ca kāmasukhaṃ loke yac ca divyaṃ mahat sukham
12,268.006c tṛṣṇākṣayasukhasyaite nārhataḥ ṣoḍaśīṃ kalām
12,268.007a yathaiva śṛṅgaṃ goḥ kāle vardhamānasya vardhate
12,268.007c tathaiva tṛṣṇā vittena vardhamānena vardhate
12,268.008a kiṃ cid eva mamatvena yadā bhavati kalpitam
12,268.008c tad eva paritāpāya nāśe saṃpadyate punaḥ
12,268.009a na kāmān anurudhyeta duḥkhaṃ kāmeṣu vai ratiḥ
12,268.009c prāpyārtham upayuñjīta dharme kāmaṃ vivarjayet
12,268.010a vidvān sarveṣu bhūteṣu vyāghramāṃsopamo bhavet
12,268.010c kṛtakṛtyo viśuddhātmā sarvaṃ tyajati vai saha
12,268.011a ubhe satyānṛte tyaktvā śokānandau priyāpriye
12,268.011c bhayābhaye ca saṃtyajya saṃpraśānto nirāmayaḥ
12,268.012a yā dustyajā durmatibhir yā na jīryati jīryataḥ
12,268.012c yo 'sau prāṇāntiko rogas tāṃ tṛṣṇāṃ tyajataḥ sukham
12,268.013a cāritram ātmanaḥ paśyaṃś candraśuddham anāmayam
12,268.013c dharmātmā labhate kīrtiṃ pretya ceha yathāsukham
12,268.014a rājñas tad vacanaṃ śrutvā prītimān abhavad dvijaḥ
12,268.014c pūjayitvā ca tad vākyaṃ māṇḍavyo mokṣam āśritaḥ
12,269.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,269.001a kiṃśīlaḥ kiṃsamācāraḥ kiṃvidyaḥ kiṃparāyaṇaḥ
12,269.001c prāpnoti brahmaṇaḥ sthānaṃ yat paraṃ prakṛter dhruvam
12,269.002 bhīṣma uvāca
12,269.002a mokṣadharmeṣu nirato laghvāhāro jitendriyaḥ
12,269.002c prāpnoti paramaṃ sthānaṃ yat paraṃ prakṛter dhruvam
12,269.002d*0723_01 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,269.002d*0723_02 hārītena purā gītaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira
12,269.003a svagṛhād abhiniḥsṛtya lābhālābhe samo muniḥ
12,269.003c samupoḍheṣu kāmeṣu nirapekṣaḥ parivrajet
12,269.004a na cakṣuṣā na manasā na vācā dūṣayed api
12,269.004c na pratyakṣaṃ parokṣaṃ vā dūṣaṇaṃ vyāharet kva cit
12,269.005a na hiṃsyāt sarvabhūtāni maitrāyaṇagatiś caret
12,269.005c nedaṃ jīvitam āsādya vairaṃ kurvīta kena cit
12,269.006a ativādāṃs titikṣeta nābhimanyet kathaṃ cana
12,269.006c krodhyamānaḥ priyaṃ brūyād ākruṣṭaḥ kuśalaṃ vadet
12,269.007a pradakṣiṇaṃ prasavyaṃ ca grāmamadhye na cācaret
12,269.007c bhaikṣacaryām anāpanno na gacchet pūrvaketitaḥ
12,269.008a avakīrṇaḥ suguptaś ca na vācā hy apriyaṃ vadet
12,269.008c mṛduḥ syād apratikrūro visrabdhaḥ syād aroṣaṇaḥ
12,269.009a vidhūme nyastamusale vyaṅgāre bhuktavaj jane
12,269.009c atīte pātrasaṃcāre bhikṣāṃ lipseta vai muniḥ
12,269.010a anuyātrikam arthasya mātrālābheṣv anādṛtaḥ
12,269.010c alābhe na vihanyeta lābhaś cainaṃ na harṣayet
12,269.011a lābhaṃ sādhāraṇaṃ necchen na bhuñjītābhipūjitaḥ
12,269.011c abhipūjitalābhaṃ hi jugupsetaiva tādṛśaḥ
12,269.012a na cānnadoṣān nindeta na guṇān abhipūjayet
12,269.012c śayyāsane vivikte ca nityam evābhipūjayet
12,269.013a śūnyāgāraṃ vṛkṣamūlam araṇyam atha vā guhām
12,269.013c ajñātacaryāṃ gatvānyāṃ tato 'nyatraiva saṃviśet
12,269.014a anurodhavirodhābhyāṃ samaḥ syād acalo dhruvaḥ
12,269.014c sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ cobhe nānurudhyeta karmaṇi
12,269.014d*0724_01 nityatṛptaḥ susaṃtuṣṭaḥ prasannavadanendriyaḥ
12,269.014d*0724_02 dhyānajapyaparo maunī vairāgyaṃ samupāśritaḥ
12,269.014d*0724_03 asvantaṃ bhautikaṃ sargaṃ paśyan bhūtātmikāṃ gatim
12,269.014d*0724_04 niḥspṛhaḥ samadarśī ca pakvāpakvena vartayan
12,269.014d*0724_05 ātmārāmaḥ praśāntātmā laghvāhāro nirāmayaḥ
12,269.015a vāco vegaṃ manasaḥ krodhavegaṃ; vivitsāvegam udaropasthavegam
12,269.015c etān vegān vinayed vai tapasvī; nindā cāsya hṛdayaṃ nopahanyāt
12,269.016a madhyastha eva tiṣṭheta praśaṃsānindayoḥ samaḥ
12,269.016c etat pavitraṃ paramaṃ parivrājaka āśrame
12,269.017a mahātmā suvrato dāntaḥ sarvatraivānapāśritaḥ
12,269.017c apūrvacārakaḥ saumyo aniketaḥ samāhitaḥ
12,269.018a vānaprasthagṛhasthābhyāṃ na saṃsṛjyeta karhi cit
12,269.018c ajñātalipsāṃ lipseta na cainaṃ harṣa āviśet
12,269.019a vijānatāṃ mokṣa eṣa śramaḥ syād avijānatām
12,269.019c mokṣayānam idaṃ kṛtsnaṃ viduṣāṃ hārito 'bravīt
12,269.020a abhayaṃ sarvabhūtebhyo dattvā yaḥ pravrajed gṛhāt
12,269.020c lokās tejomayās tasya tathānantyāya kalpate
12,270.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,270.001a dhanyā dhanyā iti janāḥ sarve 'smān pravadanty uta
12,270.001c na duḥkhitataraḥ kaś cit pumān asmābhir asti ha
12,270.002a lokasaṃbhāvitair duḥkhaṃ yat prāptaṃ kurusattama
12,270.002c prāpya jātiṃ manuṣyeṣu devair api pitāmaha
12,270.003a kadā vayaṃ kariṣyāmaḥ saṃnyāsaṃ duḥkhasaṃjñakam
12,270.003c duḥkham etac charīrāṇāṃ dhāraṇaṃ kurusattama
12,270.004a vimuktāḥ saptadaśabhir hetubhūtaiś ca pañcabhiḥ
12,270.004c indriyārthair guṇaiś caiva aṣṭābhiḥ prapitāmaha
12,270.005a na gacchanti punarbhāvaṃ munayaḥ saṃśitavratāḥ
12,270.005c kadā vayaṃ bhaviṣyāmo rājyaṃ hitvā paraṃtapa
12,270.006 bhīṣma uvāca
12,270.006a nāsty anantaṃ mahārāja sarvaṃ saṃkhyānagocaram
12,270.006c punarbhāvo 'pi saṃkhyāto nāsti kiṃ cid ihācalam
12,270.007a na cāpi gamyate rājan naiṣa doṣaḥ prasaṅgataḥ
12,270.007c udyogād eva dharmajña kālenaiva gamiṣyatha
12,270.008a īśo 'yaṃ satataṃ dehī nṛpate puṇyapāpayoḥ
12,270.008c tata eva samutthena tamasā rudhyate 'pi ca
12,270.009a yathāñjanamayo vāyuḥ punar mānaḥśilaṃ rajaḥ
12,270.009c anupraviśya tadvarṇo dṛśyate rañjayan diśaḥ
12,270.010a tathā karmaphalair dehī rañjitas tamasāvṛtaḥ
12,270.010c vivarṇo varṇam āśritya deheṣu parivartate
12,270.011a jñānena hi yadā jantur ajñānaprabhavaṃ tamaḥ
12,270.011c vyapohati tadā brahma prakāśeta sanātanam
12,270.012a ayatnasādhyaṃ munayo vadanti; ye cāpi muktās ta upāsitavyāḥ
12,270.012c tvayā ca lokena ca sāmareṇa; tasmān na śāmyanti maharṣisaṃghāḥ
12,270.013a asminn arthe purā gītaṃ śṛṇuṣvaikamanā nṛpa
12,270.013c yathā daityena vṛtreṇa bhraṣṭaiśvaryeṇa ceṣṭitam
12,270.014a nirjitenāsahāyena hṛtarājyena bhārata
12,270.014c aśocatā śatrumadhye buddhim āsthāya kevalām
12,270.015a bhraṣṭaiśvaryaṃ purā vṛtram uśanā vākyam abravīt
12,270.015c kaccit parājitasyādya na vyathā te 'sti dānava
12,270.016 vṛtra uvāca
12,270.016a satyena tapasā caiva viditvā saṃkṣayaṃ hy aham
12,270.016c na śocāmi na hṛṣyāmi bhūtānām āgatiṃ gatim
12,270.017a kālasaṃcoditā jīvā majjanti narake 'vaśāḥ
12,270.017c paridṛṣṭāni sarvāṇi divyāny āhur manīṣiṇaḥ
12,270.018a kṣapayitvā tu taṃ kālaṃ gaṇitaṃ kālacoditāḥ
12,270.018c sāvaśeṣeṇa kālena saṃbhavanti punaḥ punaḥ
12,270.019a tiryagyonisahasrāṇi gatvā narakam eva ca
12,270.019c nirgacchanty avaśā jīvāḥ kālabandhanabandhanāḥ
12,270.020a evaṃ saṃsaramāṇāni jīvāny aham adṛṣṭavān
12,270.020c yathā karma tathā lābha iti śāstranidarśanam
12,270.021a tiryag gacchanti narakaṃ mānuṣyaṃ daivam eva ca
12,270.021c sukhaduḥkhe priyadveṣye caritvā pūrvam eva ca
12,270.022a kṛtāntavidhisaṃyuktaṃ sarvalokaḥ prapadyate
12,270.022c gataṃ gacchanti cādhvānaṃ sarvabhūtāni sarvadā
12,270.023 bhīṣma uvāca
12,270.023a kālasaṃkhyānasaṃkhyātaṃ sṛṣṭisthitiparāyaṇam
12,270.023c taṃ bhāṣamāṇaṃ bhagavān uśanā pratyabhāṣata
12,270.023e bhīmān duṣṭapralāpāṃs tvaṃ tāta kasmāt prabhāṣase
12,270.024 vṛtra uvāca
12,270.024a pratyakṣam etad bhavatas tathānyeṣāṃ manīṣiṇām
12,270.024c mayā yaj jayalubdhena purā taptaṃ mahat tapaḥ
12,270.025a gandhān ādāya bhūtānāṃ rasāṃś ca vividhān api
12,270.025c avardhaṃ trīn samākramya lokān vai svena tejasā
12,270.026a jvālāmālāparikṣipto vaihāyasacaras tathā
12,270.026c ajeyaḥ sarvabhūtānām āsaṃ nityam apetabhīḥ
12,270.027a aiśvaryaṃ tapasā prāptaṃ bhraṣṭaṃ tac ca svakarmabhiḥ
12,270.027c dhṛtim āsthāya bhagavan na śocāmi tatas tv aham
12,270.028a yuyutsatā mahendreṇa purā sārdhaṃ mahātmanā
12,270.028c tato me bhagavān dṛṣṭo harir nārāyaṇaḥ prabhuḥ
12,270.029a vaikuṇṭhaḥ puruṣo viṣṇuḥ śuklo 'nantaḥ sanātanaḥ
12,270.029c muñjakeśo hariśmaśruḥ sarvabhūtapitāmahaḥ
12,270.030a nūnaṃ tu tasya tapasaḥ sāvaśeṣaṃ mamāsti vai
12,270.030c yad ahaṃ praṣṭum icchāmi bhavantaṃ karmaṇaḥ phalam
12,270.031a aiśvaryaṃ vai mahad brahman kasmin varṇe pratiṣṭhitam
12,270.031c nivartate cāpi punaḥ katham aiśvaryam uttamam
12,270.032a kasmād bhūtāni jīvanti pravartante 'tha vā punaḥ
12,270.032c kiṃ vā phalaṃ paraṃ prāpya jīvas tiṣṭhati śāśvataḥ
12,270.033a kena vā karmaṇā śakyam atha jñānena kena vā
12,270.033c brahmarṣe tat phalaṃ prāptuṃ tan me vyākhyātum arhasi
12,270.034a itīdam uktaḥ sa munis tadānīṃ; pratyāha yat tac chṛṇu rājasiṃha
12,270.034c mayocyamānaṃ puruṣarṣabha tvam; ananyacittaḥ saha sodarīyaiḥ
12,271.001 uśanovāca
12,271.001a namas tasmai bhagavate devāya prabhaviṣṇave
12,271.001c yasya pṛthvītalaṃ tāta sākāśaṃ bāhugocaram
12,271.002a mūrdhā yasya tv anantaṃ ca sthānaṃ dānavasattama
12,271.002c tasyāhaṃ te pravakṣyāmi viṣṇor māhātmyam uttamam
12,271.003 bhīṣma uvāca
12,271.003a tayoḥ saṃvadator evam ājagāma mahāmuniḥ
12,271.003c sanatkumāro dharmātmā saṃśayacchedanāya vai
12,271.004a sa pūjito 'surendreṇa muninośanasā tathā
12,271.004c niṣasādāsane rājan mahārhe munipuṃgavaḥ
12,271.005a tam āsīnaṃ mahāprājñam uśanā vākyam abravīt
12,271.005c brūhy asmai dānavendrāya viṣṇor māhātmyam uttamam
12,271.006a sanatkumāras tu tataḥ śrutvā prāha vaco 'rthavat
12,271.006c viṣṇor māhātmyasaṃyuktaṃ dānavendrāya dhīmate
12,271.007a śṛṇu sarvam idaṃ daitya viṣṇor māhātmyam uttamam
12,271.007c viṣṇau jagat sthitaṃ sarvam iti viddhi paraṃtapa
12,271.008a sṛjaty eṣa mahābāho bhūtagrāmaṃ carācaram
12,271.008c eṣa cākṣipate kāle kāle visṛjate punaḥ
12,271.008e asmin gacchanti vilayam asmāc ca prabhavanty uta
12,271.009a naiṣa dānavatā śakyas tapasā naiva cejyayā
12,271.009c saṃprāptum indriyāṇāṃ tu saṃyamenaiva śakyate
12,271.010a bāhye cābhyantare caiva karmaṇā manasi sthitaḥ
12,271.010c nirmalīkurute buddhyā so 'mutrānantyam aśnute
12,271.011a yathā hiraṇyakartā vai rūpyam agnau viśodhayet
12,271.011c bahuśo 'tiprayatnena mahatātmakṛtena ha
12,271.012a tadvaj jātiśatair jīvaḥ śudhyate 'lpena karmaṇā
12,271.012c yatnena mahatā caivāpy ekajātau viśudhyate
12,271.013a līlayālpaṃ yathā gātrāt pramṛjyād ātmano rajaḥ
12,271.013c bahu yatnena mahatā doṣanirharaṇaṃ tathā
12,271.014a yathā cālpena mālyena vāsitaṃ tilasarṣapam
12,271.014c na muñcati svakaṃ gandhaṃ tadvat sūkṣmasya darśanam
12,271.015a tad eva bahubhir mālyair vāsyamānaṃ punaḥ punaḥ
12,271.015c vimuñcati svakaṃ gandhaṃ mālyagandhe 'vatiṣṭhati
12,271.016a evaṃ jātiśatair yukto guṇair eva prasaṅgiṣu
12,271.016c buddhyā nivartate doṣo yatnenābhyāsajena vai
12,271.017a karmaṇā svena raktāni viraktāni ca dānava
12,271.017c yathā karmaviśeṣāṃś ca prāpnuvanti tathā śṛṇu
12,271.018a yathā ca saṃpravartante yasmiṃs tiṣṭhanti vā vibho
12,271.018c tat te 'nupūrvyā vyākhyāsye tad ihaikamanāḥ śṛṇu
12,271.019a anādinidhanaḥ śrīmān harir nārāyaṇaḥ prabhuḥ
12,271.019c sa vai sṛjati bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
12,271.020a eṣa sarveṣu bhūteṣu kṣaraś cākṣara eva ca
12,271.020c ekādaśavikārātmā jagat pibati raśmibhiḥ
12,271.021a pādau tasya mahīṃ viddhi mūrdhānaṃ divam eva ca
12,271.021c bāhavas tu diśo daitya śrotram ākāśam eva ca
12,271.022a tasya tejomayaḥ sūryo manaś candramasi sthitam
12,271.022c buddhir jñānagatā nityaṃ rasas tv apsu pravartate
12,271.023a bhruvor anantarās tasya grahā dānavasattama
12,271.023c nakṣatracakraṃ netrābhyāṃ pādayor bhūś ca dānava
12,271.023d*0725_01 taṃ viśvabhūtaṃ viśvādiṃ paramaṃ viddhi ceśvaram
12,271.023d*0726_01 pādayor bhūḥ sapātāḷā hṛtasūryasyaiva maṇḍalam
12,271.024a rajas tamaś ca sattvaṃ ca viddhi nārāyaṇātmakam
12,271.024c so ''śramāṇāṃ mukhaṃ tāta karmaṇas tat phalaṃ viduḥ
12,271.025a akarmaṇaḥ phalaṃ caiva sa eva param avyayaḥ
12,271.025c chandāṃsi tasya romāṇi akṣaraṃ ca sarasvatī
12,271.026a bahvāśrayo bahumukho dharmo hṛdi samāśritaḥ
12,271.026c sa brahmaparamo dharmas tapaś ca sad asac ca saḥ
12,271.027a śrutiśāstragrahopetaḥ ṣoḍaśartvikkratuś ca saḥ
12,271.027c pitāmahaś ca viṣṇuś ca so 'śvinau sa puraṃdaraḥ
12,271.028a mitraś ca varuṇaś caiva yamo 'tha dhanadas tathā
12,271.028c te pṛthagdarśanās tasya saṃvidanti tathaikatām
12,271.028e ekasya viddhi devasya sarvaṃ jagad idaṃ vaśe
12,271.029a nānābhūtasya daityendra tasyaikatvaṃ vadaty ayam
12,271.029c jantuḥ paśyati jñānena tataḥ sattvaṃ prakāśate
12,271.030a saṃhāravikṣepasahasrakoṭīs; tiṣṭhanti jīvāḥ pracaranti cānye
12,271.030c prajāvisargasya ca pārimāṇyaṃ; vāpīsahasrāṇi bahūni daitya
12,271.031a vāpyaḥ punar yojanavistṛtās tāḥ; krośaṃ ca gambhīratayāvagāḍhāḥ
12,271.031c āyāmataḥ pañcaśatāś ca sarvāḥ; pratyekaśo yojanataḥ pravṛddhāḥ
12,271.032a vāpyā jalaṃ kṣipyati vālakoṭyā; tv ahnā sakṛc cāpy atha na dvitīyam
12,271.032c tāsāṃ kṣaye viddhi kṛtaṃ visargaṃ; saṃhāram ekaṃ ca tathā prajānām
12,271.033a ṣaḍ jīvavarṇāḥ paramaṃ pramāṇaṃ; kṛṣṇo dhūmro nīlam athāsya madhyam
12,271.033c raktaṃ punaḥ sahyataraṃ sukhaṃ tu; hāridravarṇaṃ susukhaṃ ca śuklam
12,271.034a paraṃ tu śuklaṃ vimalaṃ viśokaṃ; gataklamaṃ sidhyati dānavendra
12,271.034c gatvā tu yoniprabhavāni daitya; sahasraśaḥ siddhim upaiti jīvaḥ
12,271.035a gatiṃ ca yāṃ darśanam āha devo; gatvā śubhaṃ darśanam eva cāha
12,271.035c gatiḥ punar varṇakṛtā prajānāṃ; varṇas tathā kālakṛto 'surendra
12,271.036a śataṃ sahasrāṇi caturdaśeha; parā gatir jīvaguṇasya daitya
12,271.036b*0727_01 atiprasakto nirayāc ca daitya
12,271.036b*0727_02 tatas tataḥ saṃparivartate ca
12,271.036c ārohaṇaṃ tat kṛtam eva viddhi; sthānaṃ tathā niḥsaraṇaṃ ca teṣām
12,271.037a kṛṣṇasya varṇasya gatir nikṛṣṭā; sa majjate narake pacyamānaḥ
12,271.037c sthānaṃ tathā durgatibhis tu tasya; prajāvisargān subahūn vadanti
12,271.038a śataṃ sahasrāṇi tataś caritvā; prāpnoti varṇaṃ haritaṃ tu paścāt
12,271.038c sa caiva tasmin nivasaty anīśo; yugakṣaye tamasā saṃvṛtātmā
12,271.039a sa vai yadā sattvaguṇena yuktas; tamo vyapohan ghaṭate svabuddhyā
12,271.039c sa lohitaṃ varṇam upaiti nīlo; manuṣyaloke parivartate ca
12,271.040a sa tatra saṃhāravisargam eva; svakarmajair bandhanaiḥ kliśyamānaḥ
12,271.040c tataḥ sa hāridram upaiti varṇaṃ; saṃhāravikṣepaśate vyatīte
12,271.041a hāridravarṇas tu prajāvisargān; sahasraśas tiṣṭhati saṃcaran vai
12,271.041c avipramukto niraye ca daitya; tataḥ sahasrāṇi daśāparāṇi
12,271.042a gatīḥ sahasrāṇi ca pañca tasya; catvāri saṃvartakṛtāni caiva
12,271.042c vimuktam enaṃ nirayāc ca viddhi; sarveṣu cānyeṣu ca saṃbhaveṣu
12,271.043a sa devaloke viharaty abhīkṣṇaṃ; tataś cyuto mānuṣatām upaiti
12,271.043c saṃhāravikṣepaśatāni cāṣṭau; martyeṣu tiṣṭhann amṛtatvam eti
12,271.044a so 'smād atha bhraśyati kālayogāt; kṛṣṇe tale tiṣṭhati sarvakaṣṭe
12,271.044c yathā tv ayaṃ sidhyati jīvalokas; tat te 'bhidhāsyāmy asurapravīra
12,271.045a daivāni sa vyūhaśatāni sapta; rakto haridro 'tha tathaiva śuklaḥ
12,271.045c saṃśritya saṃdhāvati śuklam etam; aṣṭāparān arcyatamān sa lokān
12,271.046a aṣṭau ca ṣaṣṭiṃ ca śatāni yāni; manoviruddhāni mahādyutīnām
12,271.046c śuklasya varṇasya parā gatir yā; trīṇy eva ruddhāni mahānubhāva
12,271.047a saṃhāravikṣepam aniṣṭam ekaṃ; catvāri cānyāni vasaty anīśaḥ
12,271.047c ṣaṣṭhasya varṇasya parā gatir yā; siddhā viśiṣṭasya gataklamasya
12,271.048a saptottaraṃ teṣu vasaty anīśaḥ; saṃhāravikṣepaśataṃ saśeṣam
12,271.048c tasmād upāvṛtya manuṣyaloke; tato mahān mānuṣatām upaiti
12,271.049a tasmād upāvṛtya tataḥ krameṇa; so 'gre sma saṃtiṣṭhati bhūtasargam
12,271.049c sa saptakṛtvaś ca paraiti lokān; saṃhāravikṣepakṛtapravāsaḥ
12,271.050a saptaiva saṃhāram upaplavāni; saṃbhāvya saṃtiṣṭhati siddhaloke
12,271.050c tato 'vyayaṃ sthānam anantam eti; devasya viṣṇor atha brahmaṇaś ca
12,271.050e śeṣasya caivātha narasya caiva; devasya viṣṇoḥ paramasya caiva
12,271.051a saṃhārakāle paridagdhakāyā; brahmāṇam āyānti sadā prajā hi
12,271.051c ceṣṭātmano devagaṇāś ca sarve; ye brahmalokād amarāḥ sma te 'pi
12,271.052a prajāvisargaṃ tu saśeṣakālaṃ; sthānāni svāny eva saranti jīvāḥ
12,271.052c niḥśeṣāṇāṃ tat padaṃ yānti cānte; sarvāpadā ye sadṛśā manuṣyāḥ
12,271.053a ye tu cyutāḥ siddhalokāt krameṇa; teṣāṃ gatiṃ yānti tathānupūrvyā
12,271.053c jīvāḥ pare tadbalaveṣarūpā; vidhiṃ svakaṃ yānti viparyayeṇa
12,271.054a sa yāvad evāsti saśeṣabhukte; prajāś ca devyau ca tathaiva śukle
12,271.054c tāvat tadā teṣu viśuddhabhāvaḥ; saṃyamya pañcendriyarūpam etat
12,271.055a śuddhāṃ gatiṃ tāṃ paramāṃ paraiti; śuddhena nityaṃ manasā vicinvan
12,271.055c tato 'vyayaṃ sthānam upaiti brahma; duṣprāpam abhyeti sa śāśvataṃ vai
12,271.055e ity etad ākhyātam ahīnasattva; nārāyaṇasyeha balaṃ mayā te
12,271.056 vṛtra uvāca
12,271.056*0728_01 evaṃ sa devo bhagavān uvāca
12,271.056*0728_02 sanatkumāro madhurābhibhāṣī
12,271.056a evaṃ gate me na viṣādo 'sti kaś cit; samyak ca paśyāmi vacas tavaitat
12,271.056c śrutvā ca te vācam adīnasattva; vikalmaṣo 'smy adya tathā vipāpmā
12,271.057a pravṛttam etad bhagavan maharṣe; mahādyuteś cakram anantavīryam
12,271.057c viṣṇor anantasya sanātanaṃ tat; sthānaṃ sargā yatra sarve pravṛttāḥ
12,271.057e sa vai mahātmā puruṣottamo vai; tasmiñ jagat sarvam idaṃ pratiṣṭhitam
12,271.058 bhīṣma uvāca
12,271.058a evam uktvā sa kaunteya vṛtraḥ prāṇān avāsṛjat
12,271.058c yojayitvā tathātmānaṃ paraṃ sthānam avāptavān
12,271.059 yudhiṣṭhira uvāca
12,271.059a ayaṃ sa bhagavān devaḥ pitāmaha janārdanaḥ
12,271.059c sanatkumāro vṛtrāya yat tad ākhyātavān purā
12,271.060 bhīṣma uvāca
12,271.060a mūlasthāyī sa bhagavān svenānantena tejasā
12,271.060c tatsthaḥ sṛjati tān bhāvān nānārūpān mahātapāḥ
12,271.061a turīyārdhena tasyemaṃ viddhi keśavam acyutam
12,271.061b*0729_01 turīyārdhena brahmāṇaṃ tasya viddhi mahātmanaḥ
12,271.061c turīyārdhena lokāṃs trīn bhāvayaty eṣa buddhimān
12,271.062a arvāk sthitas tu yaḥ sthāyī kalpānte parivartate
12,271.062c sa śete bhagavān apsu yo 'sāv atibalaḥ prabhuḥ
12,271.062e tān vidhātā prasannātmā lokāṃś carati śāśvatān
12,271.063a sarvāṇy aśūnyāni karoty anantaḥ; sanatkumāraḥ saṃcarate ca lokān
12,271.063c sa cāniruddhaḥ sṛjate mahātmā; tatsthaṃ jagat sarvam idaṃ vicitram
12,271.064 yudhiṣṭhira uvāca
12,271.064a vṛtreṇa paramārthajña dṛṣṭā manye ''tmano gatiḥ
12,271.064c śubhā tasmāt sa sukhito na śocati pitāmaha
12,271.065a śuklaḥ śuklābhijātīyaḥ sādhyo nāvartate 'nagha
12,271.065c tiryaggateś ca nirmukto nirayāc ca pitāmaha
12,271.066a hāridravarṇe rakte vā vartamānas tu pārthiva
12,271.066c tiryag evānupaśyeta karmabhis tāmasair vṛtaḥ
12,271.067a vayaṃ tu bhṛśam āpannā raktāḥ kaṣṭamukhe 'sukhe
12,271.067c kāṃ gatiṃ pratipatsyāmo nīlāṃ kṛṣṇādhamām atha
12,271.068 bhīṣma uvāca
12,271.068a śuddhābhijanasaṃpannāḥ pāṇḍavāḥ saṃśitavratāḥ
12,271.068c vihṛtya devalokeṣu punar mānuṣyam eṣyatha
12,271.069a prajāvisargaṃ ca sukhena kāle; pratyetya deveṣu sukhāni bhuktvā
12,271.069c sukhena saṃyāsyatha siddhasaṃkhyāṃ; mā vo bhayaṃ bhūd vimalāḥ stha sarve
12,272.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,272.001a aho dharmiṣṭhatā tāta vṛtrasyāmitatejasaḥ
12,272.001c yasya vijñānam atulaṃ viṣṇor bhaktiś ca tādṛśī
12,272.002a durvijñeyam idaṃ tāta viṣṇor amitatejasaḥ
12,272.002c kathaṃ vā rājaśārdūla padaṃ taj jñātavān asau
12,272.003a bhavatā kathitaṃ hy etac chraddadhe cāham acyuta
12,272.003c bhūyas tu me samutpannā buddhir avyaktadarśanāt
12,272.004a kathaṃ vinihato vṛtraḥ śakreṇa bharatarṣabha
12,272.004c dharmiṣṭho viṣṇubhaktaś ca tattvajñaś ca padānvaye
12,272.005a etan me saṃśayaṃ brūhi pṛcchato bharatarṣabha
12,272.005c vṛtras tu rājaśārdūla yathā śakreṇa nirjitaḥ
12,272.006a yathā caivābhavad yuddhaṃ tac cācakṣva pitāmaha
12,272.006c vistareṇa mahābāho paraṃ kautūhalaṃ hi me
12,272.007 bhīṣma uvāca
12,272.007a rathenendraḥ prayāto vai sārdhaṃ suragaṇaiḥ purā
12,272.007c dadarśāthāgrato vṛtraṃ viṣṭhitaṃ parvatopamam
12,272.008a yojanānāṃ śatāny ūrdhvaṃ pañcocchritam ariṃdama
12,272.008c śatāni vistareṇātha trīṇy evābhyadhikāni tu
12,272.009a tat prekṣya tādṛśaṃ rūpaṃ trailokyenāpi durjayam
12,272.009c vṛtrasya devāḥ saṃtrastā na śāntim upalebhire
12,272.010a śakrasya tu tadā rājann ūrustambho vyajāyata
12,272.010c bhayād vṛtrasya sahasā dṛṣṭvā tad rūpam uttamam
12,272.011a tato nādaḥ samabhavad vāditrāṇāṃ ca nisvanaḥ
12,272.011c devāsurāṇāṃ sarveṣāṃ tasmin yuddha upasthite
12,272.012a atha vṛtrasya kauravya dṛṣṭvā śakram upasthitam
12,272.012c na saṃbhramo na bhīḥ kā cid āsthā vā samajāyata
12,272.013a tataḥ samabhavad yuddhaṃ trailokyasya bhayaṃkaram
12,272.013c śakrasya ca surendrasya vṛtrasya ca mahātmanaḥ
12,272.014a asibhiḥ paṭṭiśaiḥ śūlaiḥ śaktitomaramudgaraiḥ
12,272.014c śilābhir vividhābhiś ca kārmukaiś ca mahāsvanaiḥ
12,272.015a astraiś ca vividhair divyaiḥ pāvakolkābhir eva ca
12,272.015c devāsurais tataḥ sainyaiḥ sarvam āsīt samākulam
12,272.016a pitāmahapurogāś ca sarve devagaṇās tathā
12,272.016c ṛṣayaś ca mahābhāgās tad yuddhaṃ draṣṭum āgaman
12,272.017a vimānāgryair mahārāja siddhāś ca bharatarṣabha
12,272.017c gandharvāś ca vimānāgryair apsarobhiḥ samāgaman
12,272.018a tato 'ntarikṣam āvṛtya vṛtro dharmabhṛtāṃ varaḥ
12,272.018c aśmavarṣeṇa devendraṃ parvatāt samavākirat
12,272.019a tato devagaṇāḥ kruddhāḥ sarvataḥ śastravṛṣṭibhiḥ
12,272.019c aśmavarṣam apohanta vṛtrapreritam āhave
12,272.020a vṛtraś ca kuruśārdūla mahāmāyo mahābalaḥ
12,272.020c mohayām āsa devendraṃ māyāyuddhena sarvataḥ
12,272.021a tasya vṛtrārditasyātha moha āsīc chatakratoḥ
12,272.021c rathaṃtareṇa taṃ tatra vasiṣṭhaḥ samabodhayat
12,272.022 vasiṣṭha uvāca
12,272.022a devaśreṣṭho 'si devendra surārivinibarhaṇa
12,272.022c trailokyabalasaṃyuktaḥ kasmāc chakra viṣīdasi
12,272.023a eṣa brahmā ca viṣṇuś ca śivaś caiva jagatprabhuḥ
12,272.023c somaś ca bhagavān devaḥ sarve ca paramarṣayaḥ
12,272.023d*0730_01 samudvignaṃ samīkṣya tvāṃ svastīty ūcur jayāya te
12,272.024a mā kārṣīḥ kaśmalaṃ śakra kaś cid evetaro yathā
12,272.024c āryāṃ yuddhe matiṃ kṛtvā jahi śatruṃ sureśvara
12,272.025a eṣa lokagurus tryakṣaḥ sarvalokanamaskṛtaḥ
12,272.025c nirīkṣate tvāṃ bhagavāṃs tyaja mohaṃ sureśvara
12,272.026a ete brahmarṣayaś caiva bṛhaspatipurogamāḥ
12,272.026c stavena śakra divyena stuvanti tvāṃ jayāya vai
12,272.027 bhīṣma uvāca
12,272.027a evaṃ saṃbodhyamānasya vasiṣṭhena mahātmanā
12,272.027c atīva vāsavasyāsīd balam uttamatejasaḥ
12,272.028a tato buddhim upāgamya bhagavān pākaśāsanaḥ
12,272.028c yogena mahatā yuktas tāṃ māyāṃ vyapakarṣata
12,272.029a tato 'ṅgiraḥsutaḥ śrīmāṃs te caiva paramarṣayaḥ
12,272.029c dṛṣṭvā vṛtrasya vikrāntam upagamya maheśvaram
12,272.029e ūcur vṛtravināśārthaṃ lokānāṃ hitakāmyayā
12,272.030a tato bhagavatas tejo jvaro bhūtvā jagatpateḥ
12,272.030c samāviśan mahāraudraṃ vṛtraṃ daityavaraṃ tadā
12,272.031a viṣṇuś ca bhagavān devaḥ sarvalokābhipūjitaḥ
12,272.031c aindraṃ samāviśad vajraṃ lokasaṃrakṣaṇe rataḥ
12,272.032a tato bṛhaspatir dhīmān upāgamya śatakratum
12,272.032c vasiṣṭhaś ca mahātejāḥ sarve ca paramarṣayaḥ
12,272.033a te samāsādya varadaṃ vāsavaṃ lokapūjitam
12,272.033c ūcur ekāgramanaso jahi vṛtram iti prabho
12,272.034 maheśvara uvāca
12,272.034a eṣa vṛtro mahāñ śakra balena mahatā vṛtaḥ
12,272.034c viśvātmā sarvagaś caiva bahumāyaś ca viśrutaḥ
12,272.035a tad enam asuraśreṣṭhaṃ trailokyenāpi durjayam
12,272.035c jahi tvaṃ yogam āsthāya māvamaṃsthāḥ sureśvara
12,272.036a anena hi tapas taptaṃ balārtham amarādhipa
12,272.036c ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi brahmā cāsmai varaṃ dadau
12,272.037a mahattvaṃ yogināṃ caiva mahāmāyatvam eva ca
12,272.037c mahābalatvaṃ ca tathā tejaś cāgryaṃ sureśvara
12,272.038a etad vai māmakaṃ tejaḥ samāviśati vāsava
12,272.038c vṛtram enaṃ tvam apy evaṃ jahi vajreṇa dānavam
12,272.039 śakra uvāca
12,272.039a bhagavaṃs tvatprasādena ditijaṃ sudurāsadam
12,272.039c vajreṇa nihaniṣyāmi paśyatas te surarṣabha
12,272.040 bhīṣma uvāca
12,272.040a āviśyamāne daitye tu jvareṇātha mahāsure
12,272.040c devatānām ṛṣīṇāṃ ca harṣān nādo mahān abhūt
12,272.041a tato dundubhayaś caiva śaṅkhāś ca sumahāsvanāḥ
12,272.041c murajā ḍiṇḍimāś caiva prāvādyanta sahasraśaḥ
12,272.042a asurāṇāṃ tu sarveṣāṃ smṛtilopo 'bhavan mahān
12,272.042c prajñānāśaś ca balavān kṣaṇena samapadyata
12,272.043a tam āviṣṭam atho jñātvā ṛṣayo devatās tathā
12,272.043c stuvantaḥ śakram īśānaṃ tathā prācodayann api
12,272.044a rathasthasya hi śakrasya yuddhakāle mahātmanaḥ
12,272.044c ṛṣibhiḥ stūyamānasya rūpam āsīt sudurdṛśam
12,273.001 bhīṣma uvāca
12,273.001a vṛtrasya tu mahārāja jvarāviṣṭasya sarvaśaḥ
12,273.001c abhavan yāni liṅgāni śarīre tāni me śṛṇu
12,273.002a jvalitāsyo 'bhavad ghoro vaivarṇyaṃ cāgamat param
12,273.002c gātrakampaś ca sumahāñ śvāsaś cāpy abhavan mahān
12,273.002e romaharṣaś ca tīvro 'bhūn niḥśvāsaś ca mahān nṛpa
12,273.003a śivā cāśivasaṃkāśā tasya vaktrāt sudāruṇā
12,273.003c niṣpapāta mahāghorā smṛtiḥ sā tasya bhārata
12,273.003e ulkāś ca jvalitās tasya dīptāḥ pārśve prapedire
12,273.004a gṛdhrakaṅkavaḍāś caiva vāco 'muñcan sudāruṇāḥ
12,273.004c vṛtrasyopari saṃhṛṣṭāś cakravat paribabhramuḥ
12,273.005a tatas taṃ ratham āsthāya devāpyāyitam āhave
12,273.005c vajrodyatakaraḥ śakras taṃ daityaṃ pratyavaikṣata
12,273.006a amānuṣam atho nādaṃ sa mumoca mahāsuraḥ
12,273.006c vyajṛmbhata ca rājendra tīvrajvarasamanvitaḥ
12,273.006e athāsya jṛmbhataḥ śakras tato vajram avāsṛjat
12,273.007a sa vajraḥ sumahātejāḥ kālāgnisadṛśopamaḥ
12,273.007c kṣipram eva mahākāyaṃ vṛtraṃ daityam apātayat
12,273.008a tato nādaḥ samabhavat punar eva samantataḥ
12,273.008c vṛtraṃ vinihataṃ dṛṣṭvā devānāṃ bharatarṣabha
12,273.009a vṛtraṃ tu hatvā bhagavān dānavārir mahāyaśāḥ
12,273.009c vajreṇa viṣṇuyuktena divam eva samāviśat
12,273.010a atha vṛtrasya kauravya śarīrād abhiniḥsṛtā
12,273.010c brahmahatyā mahāghorā raudrā lokabhayāvahā
12,273.011a karāladaśanā bhīmā vikṛtā kṛṣṇapiṅgalā
12,273.011c prakīrṇamūrdhajā caiva ghoranetrā ca bhārata
12,273.012a kapālamālinī caiva kṛśā ca bharatarṣabha
12,273.012c rudhirārdrā ca dharmajña cīravastranivāsinī
12,273.013a sābhiniṣkramya rājendra tādṛgrūpā bhayāvahā
12,273.013c vajriṇaṃ mṛgayām āsa tadā bharatasattama
12,273.014a kasya cit tv atha kālasya vṛtrahā kurunandana
12,273.014c svargāyābhimukhaḥ prāyāl lokānāṃ hitakāmyayā
12,273.015a bisān niḥsaramāṇaṃ tu dṛṣṭvā śakraṃ mahaujasam
12,273.015c kaṇṭhe jagrāha devendraṃ sulagnā cābhavat tadā
12,273.016a sa hi tasmin samutpanne brahmahatyākṛte bhaye
12,273.016c nalinyāṃ bisamadhyastho babhūvābdagaṇān bahūn
12,273.017a anusṛtya tu yatnāt sa tayā vai brahmahatyayā
12,273.017c tadā gṛhītaḥ kauravya niśceṣṭaḥ samapadyata
12,273.018a tasyā vyapohane śakraḥ paraṃ yatnaṃ cakāra ha
12,273.018c na cāśakat tāṃ devendro brahmahatyāṃ vyapohitum
12,273.019a gṛhīta eva tu tayā devendro bharatarṣabha
12,273.019c pitāmaham upāgamya śirasā pratyapūjayat
12,273.020a jñātvā gṛhītaṃ śakraṃ tu dvijapravarahatyayā
12,273.020c brahmā saṃcintayām āsa tadā bharatasattama
12,273.021a tām uvāca mahābāho brahmahatyāṃ pitāmahaḥ
12,273.021c svareṇa madhureṇātha sāntvayann iva bhārata
12,273.022a mucyatāṃ tridaśendro 'yaṃ matpriyaṃ kuru bhāmini
12,273.022c brūhi kiṃ te karomy adya kāmaṃ kaṃ tvam ihecchasi
12,273.023 brahmahatyovāca
12,273.023a trilokapūjite deve prīte trailokyakartari
12,273.023c kṛtam eveha manye 'haṃ nivāsaṃ tu vidhatsva me
12,273.024a tvayā kṛteyaṃ maryādā lokasaṃrakṣaṇārthinā
12,273.024c sthāpanā vai sumahatī tvayā deva pravartitā
12,273.025a prīte tu tvayi dharmajña sarvalokeśvare prabho
12,273.025c śakrād apagamiṣyāmi nivāsaṃ tu vidhatsva me
12,273.026 bhīṣma uvāca
12,273.026a tatheti tāṃ prāha tadā brahmahatyāṃ pitāmahaḥ
12,273.026c upāyataḥ sa śakrasya brahmahatyāṃ vyapohata
12,273.027a tataḥ svayaṃbhuvā dhyātas tatra vahnir mahātmanā
12,273.027c brahmāṇam upasaṃgamya tato vacanam abravīt
12,273.028a prāpto 'smi bhagavan deva tvatsakāśam ariṃdama
12,273.028c yat kartavyaṃ mayā deva tad bhavān vaktum arhati
12,273.029 brahmovāca
12,273.029a bahudhā vibhajiṣyāmi brahmahatyām imām aham
12,273.029c śakrasyādya vimokṣārthaṃ caturbhāgaṃ pratīccha me
12,273.030 agnir uvāca
12,273.030a mama mokṣasya ko 'nto vai brahman dhyāyasva vai prabho
12,273.030c etad icchāmi vijñātuṃ tattvato lokapūjita
12,273.031 brahmovāca
12,273.031a yas tvāṃ jvalantam āsādya svayaṃ vai mānavaḥ kva cit
12,273.031c bījauṣadhirasair vahne na yakṣyati tamovṛtaḥ
12,273.032a tam eṣā yāsyati kṣipraṃ tatraiva ca nivatsyati
12,273.032c brahmahatyā havyavāha vyetu te mānaso jvaraḥ
12,273.033 bhīṣma uvāca
12,273.033a ity uktaḥ pratijagrāha tad vaco havyakavyabhuk
12,273.033c pitāmahasya bhagavāṃs tathā ca tad abhūt prabho
12,273.034a tato vṛkṣauṣadhitṛṇaṃ samāhūya pitāmahaḥ
12,273.034c imam arthaṃ mahārāja vaktuṃ samupacakrame
12,273.034d*0731_01 iyaṃ vṛtrād anuprāptā brahmahatyā mahābhayā
12,273.034d*0731_02 puruhūtaṃ caturthāṃśam asyā yūyaṃ pratīcchata
12,273.035a tato vṛkṣauṣadhitṛṇaṃ tathaivoktaṃ yathātatham
12,273.035c vyathitaṃ vahnivad rājan brahmāṇam idam abravīt
12,273.036a asmākaṃ brahmahatyāto ko 'nto lokapitāmaha
12,273.036c svabhāvanihatān asmān na punar hantum arhasi
12,273.037a vayam agniṃ tathā śītaṃ varṣaṃ ca pavaneritam
12,273.037c sahāmaḥ satataṃ deva tathā chedanabhedanam
12,273.038a brahmahatyām imām adya bhavataḥ śāsanād vayam
12,273.038c grahīṣyāmas trilokeśa mokṣaṃ cintayatāṃ bhavān
12,273.039 brahmovāca
12,273.039a parvakāle tu saṃprāpte yo vai chedanabhedanam
12,273.039c kariṣyati naro mohāt tam eṣānugamiṣyati
12,273.040 bhīṣma uvāca
12,273.040a tato vṛkṣauṣadhitṛṇam evam uktaṃ mahātmanā
12,273.040c brahmāṇam abhisaṃpūjya jagāmāśu yathāgatam
12,273.041a āhūyāpsaraso devas tato lokapitāmahaḥ
12,273.041c vācā madhurayā prāha sāntvayann iva bhārata
12,273.042a iyam indrād anuprāptā brahmahatyā varāṅganāḥ
12,273.042c caturtham asyā bhāgaṃ hi mayoktāḥ saṃpratīcchata
12,273.043 apsarasa ūcuḥ
12,273.043a grahaṇe kṛtabuddhīnāṃ deveśa tava śāsanāt
12,273.043c mokṣaṃ samayato 'smākaṃ cintayasva pitāmaha
12,273.044 brahmovāca
12,273.044a rajasvalāsu nārīṣu yo vai maithunam ācaret
12,273.044c tam eṣā yāsyati kṣipraṃ vyetu vo mānaso jvaraḥ
12,273.045 bhīṣma uvāca
12,273.045a tatheti hṛṣṭamanasa uktvāthāpsarasāṃ gaṇāḥ
12,273.045c svāni sthānāni saṃprāpya remire bharatarṣabha
12,273.046a tatas trilokakṛd devaḥ punar eva mahātapāḥ
12,273.046c apaḥ saṃcintayām āsa dhyātās tāś cāpy athāgaman
12,273.047a tās tu sarvāḥ samāgamya brahmāṇam amitaujasam
12,273.047c idam ūcur vaco rājan praṇipatya pitāmaham
12,273.048a imāḥ sma deva saṃprāptās tvatsakāśam ariṃdama
12,273.048c śāsanāt tava deveśa samājñāpaya no vibho
12,273.049 brahmovāca
12,273.049a iyaṃ vṛtrād anuprāptā puruhūtaṃ mahābhayā
12,273.049c brahmahatyā caturthāṃśam asyā yūyaṃ pratīcchata
12,273.050 āpa ūcuḥ
12,273.050a evaṃ bhavatu lokeśa yathā vadasi naḥ prabho
12,273.050c mokṣaṃ samayato 'smākaṃ saṃcintayitum arhasi
12,273.051a tvaṃ hi deveśa sarvasya jagataḥ paramo guruḥ
12,273.051c ko 'nyaḥ prasādo hi bhaved yaḥ kṛcchrān naḥ samuddharet
12,273.052 brahmovāca
12,273.052a alpā iti matiṃ kṛtvā yo naro buddhimohitaḥ
12,273.052c śleṣmamūtrapurīṣāṇi yuṣmāsu pratimokṣyati
12,273.053a tam eṣā yāsyati kṣipraṃ tatraiva ca nivatsyati
12,273.053c tathā vo bhavitā mokṣa iti satyaṃ bravīmi vaḥ
12,273.054 bhīṣma uvāca
12,273.054a tato vimucya devendraṃ brahmahatyā yudhiṣṭhira
12,273.054c yathānisṛṣṭaṃ taṃ deśam agacchad devaśāsanāt
12,273.055a evaṃ śakreṇa saṃprāptā brahmahatyā janādhipa
12,273.055c pitāmaham anujñāpya so 'śvamedham akalpayat
12,273.056a śrūyate hi mahārāja saṃprāptā vāsavena vai
12,273.056c brahmahatyā tataḥ śuddhiṃ hayamedhena labdhavān
12,273.057a samavāpya śriyaṃ devo hatvārīṃś ca sahasraśaḥ
12,273.057c praharṣam atulaṃ lebhe vāsavaḥ pṛthivīpate
12,273.058a vṛtrasya rudhirāc caiva khukhuṇḍāḥ pārtha jajñire
12,273.058c dvijātibhir abhakṣyās te dīkṣitaiś ca tapodhanaiḥ
12,273.059a sarvāvasthaṃ tvam apy eṣāṃ dvijātīnāṃ priyaṃ kuru
12,273.059c ime hi bhūtale devāḥ prathitāḥ kurunandana
12,273.060a evaṃ śakreṇa kauravya buddhisaukṣmyān mahāsuraḥ
12,273.060c upāyapūrvaṃ nihato vṛtro 'thāmitatejasā
12,273.061a evaṃ tvam api kauravya pṛthivyām aparājitaḥ
12,273.061c bhaviṣyasi yathā devaḥ śatakratur amitrahā
12,273.062a ye tu śakrakathāṃ divyām imāṃ parvasu parvasu
12,273.062c vipramadhye paṭhiṣyanti na te prāpsyanti kilbiṣam
12,273.063a ity etad vṛtram āśritya śakrasyātyadbhutaṃ mahat
12,273.063c kathitaṃ karma te tāta kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
12,274.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,274.001a pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada
12,274.001c asti vṛtravadhād eva vivakṣā mama jāyate
12,274.002a jvareṇa mohito vṛtraḥ kathitas te janādhipa
12,274.002c nihato vāsaveneha vajreṇeti mamānagha
12,274.003a katham eṣa mahāprājña jvaraḥ prādurabhūt kutaḥ
12,274.003c jvarotpattiṃ nipuṇataḥ śrotum icchāmy ahaṃ prabho
12,274.004 bhīṣma uvāca
12,274.004a śṛṇu rājañ jvarasyeha saṃbhavaṃ lokaviśrutam
12,274.004c vistaraṃ cāsya vakṣyāmi yādṛśaṃ caiva bhārata
12,274.005a purā meror mahārāja śṛṅgaṃ trailokyaviśrutam
12,274.005c jyotiṣkaṃ nāma sāvitraṃ sarvaratnavibhūṣitam
12,274.005e aprameyam anādhṛṣyaṃ sarvalokeṣu bhārata
12,274.005f*0732_01 khyātam āsīt svatejobhir āvāryārkaprabhaṃ sthitam
12,274.006a tatra devo giritaṭe hemadhātuvibhūṣite
12,274.006c paryaṅka iva vibhrājann upaviṣṭo babhūva ha
12,274.007a śailarājasutā cāsya nityaṃ pārśve sthitā babhau
12,274.007c tathā devā mahātmāno vasavaś ca mahaujasaḥ
12,274.008a tathaiva ca mahātmānāv aśvinau bhiṣajāṃ varau
12,274.008c tathā vaiśravaṇo rājā guhyakair abhisaṃvṛtaḥ
12,274.009a yakṣāṇām adhipaḥ śrīmān kailāsanilayaḥ prabhuḥ
12,274.009b*0733_01 śaṅkhapadmanidhī cobhau ṛddhyā paramayā saha
12,274.009b*0734_01 upāsanta mahātmānam uśanā ca mahākaviḥ
12,274.009b*0734_02 sanatkumārapramukhās tathaiva ca maharṣayaḥ
12,274.009c aṅgiraḥpramukhāś caiva tathā devarṣayo 'pare
12,274.010a viśvāvasuś ca gandharvas tathā nāradaparvatau
12,274.010c apsarogaṇasaṃghāś ca samājagmur anekaśaḥ
12,274.011a vavau śivaḥ sukho vāyur nānāgandhavahaḥ śuciḥ
12,274.011c sarvartukusumopetāḥ puṣpavanto mahādrumāḥ
12,274.012a tathā vidyādharāś caiva siddhāś caiva tapodhanāḥ
12,274.012c mahādevaṃ paśupatiṃ paryupāsanta bhārata
12,274.013a bhūtāni ca mahārāja nānārūpadharāṇy atha
12,274.013c rākṣasāś ca mahāraudrāḥ piśācāś ca mahābalāḥ
12,274.014a bahurūpadharā hṛṣṭā nānāpraharaṇodyatāḥ
12,274.014c devasyānucarās tatra tasthire cānalopamāḥ
12,274.015a nandī ca bhagavāṃs tatra devasyānumate sthitaḥ
12,274.015c pragṛhya jvalitaṃ śūlaṃ dīpyamānaṃ svatejasā
12,274.016a gaṅgā ca saritāṃ śreṣṭhā sarvatīrthajalodbhavā
12,274.016c paryupāsata taṃ devaṃ rūpiṇī kurunandana
12,274.017a evaṃ sa bhagavāṃs tatra pūjyamānaḥ surarṣibhiḥ
12,274.017c devaiś ca sumahābhāgair mahādevo vyatiṣṭhata
12,274.018a kasya cit tv atha kālasya dakṣo nāma prajāpatiḥ
12,274.018c pūrvoktena vidhānena yakṣyamāṇo 'nvapadyata
12,274.019a tatas tasya makhaṃ devāḥ sarve śakrapurogamāḥ
12,274.019c gamanāya samāgamya buddhim āpedire tadā
12,274.020a te vimānair mahātmāno jvalitair jvalanaprabhāḥ
12,274.020c devasyānumate 'gacchan gaṅgādvāram iti śrutiḥ
12,274.021a prasthitā devatā dṛṣṭvā śailarājasutā tadā
12,274.021c uvāca vacanaṃ sādhvī devaṃ paśupatiṃ patim
12,274.022a bhagavan kva nu yānty ete devāḥ śakrapurogamāḥ
12,274.022c brūhi tattvena tattvajña saṃśayo me mahān ayam
12,274.023 maheśvara uvāca
12,274.023a dakṣo nāma mahābhāge prajānāṃ patir uttamaḥ
12,274.023c hayamedhena yajate tatra yānti divaukasaḥ
12,274.024 umā uvāca
12,274.024a yajñam etaṃ mahābhāga kimarthaṃ nābhigacchasi
12,274.024c kena vā pratiṣedhena gamanaṃ te na vidyate
12,274.025 maheśvara uvāca
12,274.025a surair eva mahābhāge sarvam etad anuṣṭhitam
12,274.025c yajñeṣu sarveṣu mama na bhāga upakalpitaḥ
12,274.026a pūrvopāyopapannena mārgeṇa varavarṇini
12,274.026c na me surāḥ prayacchanti bhāgaṃ yajñasya dharmataḥ
12,274.027 umā uvāca
12,274.027a bhagavan sarvabhūteṣu prabhavābhyadhiko guṇaiḥ
12,274.027c ajeyaś cāpradhṛṣyaś ca tejasā yaśasā śriyā
12,274.028a anena te mahābhāga pratiṣedhena bhāgataḥ
12,274.028c atīva duḥkham utpannaṃ vepathuś ca mamānagha
12,274.029 bhīṣma uvāca
12,274.029a evam uktvā tu sā devī devaṃ paśupatiṃ patim
12,274.029c tūṣṇīṃbhūtābhavad rājan dahyamānena cetasā
12,274.030a atha devyā mataṃ jñātvā hṛdgataṃ yac cikīrṣitam
12,274.030c sa samājñāpayām āsa tiṣṭha tvam iti nandinam
12,274.031a tato yogabalaṃ kṛtvā sarvayogeśvareśvaraḥ
12,274.031c taṃ yajñaṃ sumahātejā bhīmair anucarais tadā
12,274.031e sahasā ghātayām āsa devadevaḥ pinākadhṛk
12,274.032a ke cin nādān amuñcanta ke cid dhāsāṃś ca cakrire
12,274.032c rudhireṇāpare rājaṃs tatrāgniṃ samavākiran
12,274.033a ke cid yūpān samutpāṭya babhramur vikṛtānanāḥ
12,274.033c āsyair anye cāgrasanta tathaiva paricārakān
12,274.034a tataḥ sa yajño nṛpate vadhyamānaḥ samantataḥ
12,274.034c āsthāya mṛgarūpaṃ vai kham evābhyapatat tadā
12,274.035a taṃ tu yajñaṃ tathārūpaṃ gacchantam upalabhya saḥ
12,274.035c dhanur ādāya bāṇaṃ ca tadānvasarata prabhuḥ
12,274.036a tatas tasya sureśasya krodhād amitatejasaḥ
12,274.036c lalāṭāt prasṛto ghoraḥ svedabindur babhūva ha
12,274.037a tasmin patitamātre tu svedabindau tathā bhuvi
12,274.037c prādurbabhūva sumahān agniḥ kālānalopamaḥ
12,274.038a tatra cājāyata tadā puruṣaḥ puruṣarṣabha
12,274.038c hrasvo 'timātraraktākṣo hariśmaśrur vibhīṣaṇaḥ
12,274.039a ūrdhvakeśo 'tilomāṅgaḥ śyenolūkas tathaiva ca
12,274.039c karālaḥ kṛṣṇavarṇaś ca raktavāsās tathaiva ca
12,274.040a taṃ yajñaṃ sa mahāsattvo 'dahat kakṣam ivānalaḥ
12,274.040b*0735_01 vyacarat sarvato devān prādravat sa ṛṣīṃs tathā
12,274.040c devāś cāpy adravan sarve tato bhītā diśo daśa
12,274.041a tena tasmin vicaratā puruṣeṇa viśāṃ pate
12,274.041c pṛthivī vyacalad rājann atīva bharatarṣabha
12,274.042a hāhābhūte pravṛtte tu nāde lokabhayaṃkare
12,274.042b*0736_01 hāhābhūtaṃ jagat sarvam upalakṣya tadā prabhuḥ
12,274.042c pitāmaho mahādevaṃ darśayan pratyabhāṣata
12,274.043a bhavato 'pi surāḥ sarve bhāgaṃ dāsyanti vai prabho
12,274.043c kriyatāṃ pratisaṃhāraḥ sarvadeveśvara tvayā
12,274.044a imā hi devatāḥ sarvā ṛṣayaś ca paraṃtapa
12,274.044c tava krodhān mahādeva na śāntim upalebhire
12,274.045a yaś caiṣa puruṣo jātaḥ svedāt te vibudhottama
12,274.045c jvaro nāmaiṣa dharmajña lokeṣu pracariṣyati
12,274.046a ekībhūtasya na hy asya dhāraṇe tejasaḥ prabho
12,274.046c samarthā sakalā pṛthvī bahudhā sṛjyatām ayam
12,274.047a ity ukto brahmaṇā devo bhāge cāpi prakalpite
12,274.047c bhagavantaṃ tathety āha brahmāṇam amitaujasam
12,274.048a parāṃ ca prītim agamad utsmayaṃś ca pinākadhṛk
12,274.048c avāpa ca tadā bhāgaṃ yathoktaṃ brahmaṇā bhavaḥ
12,274.049a jvaraṃ ca sarvadharmajño bahudhā vyasṛjat tadā
12,274.049c śāntyarthaṃ sarvabhūtānāṃ śṛṇu tac cāpi putraka
12,274.050a śīrṣābhitāpo nāgānāṃ parvatānāṃ śilājatuḥ
12,274.050c apāṃ tu nīlikāṃ vidyān nirmokaṃ bhujageṣu ca
12,274.051a khorakaḥ saurabheyāṇām ūṣaraṃ pṛthivītale
12,274.051c paśūnām api dharmajña dṛṣṭipratyavarodhanam
12,274.052a randhrāgatam athāśvānāṃ śikhodbhedaś ca barhiṇām
12,274.052c netrarogaḥ kokilānāṃ jvaraḥ prokto mahātmanā
12,274.053a abjānāṃ pittabhedaś ca sarveṣām iti naḥ śrutam
12,274.053c śukānām api sarveṣāṃ hikkikā procyate jvaraḥ
12,274.054a śārdūleṣv atha dharmajña śramo jvara ihocyate
12,274.054c mānuṣeṣu tu dharmajña jvaro nāmaiṣa viśrutaḥ
12,274.054e maraṇe janmani tathā madhye cāviśate naram
12,274.055a etan māheśvaraṃ tejo jvaro nāma sudāruṇaḥ
12,274.055c namasyaś caiva mānyaś ca sarvaprāṇibhir īśvaraḥ
12,274.056a anena hi samāviṣṭo vṛtro dharmabhṛtāṃ varaḥ
12,274.056c vyajṛmbhata tataḥ śakras tasmai vajram avāsṛjat
12,274.057a praviśya vajro vṛtraṃ tu dārayām āsa bhārata
12,274.057c dāritaś ca sa vajreṇa mahāyogī mahāsuraḥ
12,274.057e jagāma paramaṃ sthānaṃ viṣṇor amitatejasaḥ
12,274.058a viṣṇubhaktyā hi tenedaṃ jagad vyāptam abhūt purā
12,274.058c tasmāc ca nihato yuddhe viṣṇoḥ sthānam avāptavān
12,274.059a ity eṣa vṛtram āśritya jvarasya mahato mayā
12,274.059c vistaraḥ kathitaḥ putra kim anyat prabravīmi te
12,274.060a imāṃ jvarotpattim adīnamānasaḥ; paṭhet sadā yaḥ susamāhito naraḥ
12,274.060c vimuktarogaḥ sa sukhī mudā yuto; labheta kāmān sa yathāmanīṣitān
12,274.060d@028_0000 janamejaya uvāca
12,274.060d@028_0001 prācetasasya dakṣasya kathaṃ vaivasvate 'ntare
12,274.060d@028_0002 vināśam agamad brahman hayamedhaḥ prajāpateḥ
12,274.060d@028_0003 devyā manyukṛtaṃ matvā kruddhaḥ sarvātmakaḥ prabhuḥ
12,274.060d@028_0004 prasādāt tasya dakṣeṇa sa yajñaḥ saṃdhitaḥ katham
12,274.060d@028_0005 vaiśaṃpāyana uvāca
12,274.060d@028_0005 etad veditum icchāmi tan me brūhi yathātatham
12,274.060d@028_0006 purā himavataḥ pṛṣṭhe dakṣo vai yajñam āharat
12,274.060d@028_0007 gaṅgādvāre śubhe deśe ṛṣisiddhaniṣevite
12,274.060d@028_0008 gandharvāpsarasākīrṇe nānādrumalatāvṛte
12,274.060d@028_0009 ṛṣisaṃghaiḥ parivṛtaṃ dakṣaṃ yajñabhṛtāṃ varam
12,274.060d@028_0010 pṛthivyām antarikṣe ca ye ca svarlokavāsinaḥ
12,274.060d@028_0011 sarve prāñjalayo bhūtvā upatasthuḥ prajāpatim
12,274.060d@028_0012 devadānavagandharvāḥ piśācoragarākṣasāḥ
12,274.060d@028_0013 hāhā hūhūś ca gandharvau tumburur nāradas tathā
12,274.060d@028_0014 viśvāvasur viśvaseno gandharvāpsarasas tathā
12,274.060d@028_0015 ādityā vasavo rudrāḥ sādhyāḥ saha marudgaṇaiḥ
12,274.060d@028_0016 indreṇa sahitāḥ sarve āgatā yajñabhāginaḥ
12,274.060d@028_0017 ūṣmapāḥ somapāś caiva dhūmapā ājyapās tathā
12,274.060d@028_0018 ṛṣayaḥ pitaraś caiva āgatā brahmaṇā saha
12,274.060d@028_0019 ete cānye ca bahavo bhūtagrāmaś caturvidhaḥ
12,274.060d@028_0020 jarāyujāṇḍajāś caiva svedajodbhidajās tathā
12,274.060d@028_0021 āhūtā mantritāḥ sarve devāś ca saha patnibhiḥ
12,274.060d@028_0022 virājante vimānasthā dīpyamānā ivāgnayaḥ
12,274.060d@028_0023 tān dṛṣṭvā manyunāviṣṭo dadhīcir vākyam abravīt
12,274.060d@028_0024 nāyaṃ yajño na vā dharmo yatra rudro na ijyate
12,274.060d@028_0025 vadhabandhaṃ prapannā vai kiṃ nu kālasya paryayaḥ
12,274.060d@028_0026 kiṃ nu mohān na paśyanti vināśaṃ paryupasthitam
12,274.060d@028_0027 upasthitaṃ bhayaṃ ghoraṃ na budhyanti mahādhvare
12,274.060d@028_0028 ity uktvā sa mahāyogī paśyati dhyānacakṣuṣā
12,274.060d@028_0029 sa paśyati mahādevaṃ devīṃ ca varadāṃ śubhām
12,274.060d@028_0030 nāradaṃ ca mahātmānaṃ dṛṣṭvā devyāḥ samīpataḥ
12,274.060d@028_0031 saṃtoṣaṃ paramaṃ lebhe iti niścitya yogavit
12,274.060d@028_0032 ekamantrās tu te sarve yeneśo na nimantritaḥ
12,274.060d@028_0033 tasmād deśād apakramya dadhīcir vākyam abravīt
12,274.060d@028_0034 apūjyapūjane caiva pūjyānāṃ cāpy apūjane
12,274.060d@028_0035 tripātakasamaṃ pāpaṃ śaśvat prāpnoti mānavaḥ
12,274.060d@028_0036 anṛtaṃ noktapūrvaṃ me na ca vakṣye kadā cana
12,274.060d@028_0037 devatānām ṛṣīṇāṃ ca madhye satyaṃ bravīmy aham
12,274.060d@028_0038 āgataṃ paśubhartāraṃ sraṣṭāraṃ jagataḥ patim
12,274.060d@028_0039 dakṣa uvāca
12,274.060d@028_0039 adhvare hy aprabhoktāraṃ sarveṣāṃ paśyata prabhum
12,274.060d@028_0040 santi no bahavo rudrāḥ śūlahastāḥ kapardinaḥ
12,274.060d@028_0041 dadhīcir uvāca
12,274.060d@028_0041 ekādaśasthānagatā nāhaṃ vedmi maheśvaram
12,274.060d@028_0042 sarveṣām ekamantro 'yaṃ yeneśo na nimantritaḥ
12,274.060d@028_0043 yathāhaṃ śaṃkarād ūrdhvaṃ nānyaṃ paśyāmi daivatam
12,274.060d@028_0044 dakṣa uvāca
12,274.060d@028_0044 tathā dakṣasya vipulo yajño 'yaṃ na bhaviṣyati
12,274.060d@028_0045 etan makheśāya suvarṇapātre
12,274.060d@028_0046 haviḥ samastaṃ vidhimantrapūtam
12,274.060d@028_0047 viṣṇor nayāmy apratimasya bhāgaṃ
12,274.060d@028_0048 devy uvāca
12,274.060d@028_0048 prabhur vibhuś cāhavanīya eṣaḥ
12,274.060d@028_0049 kiṃ nāma dānaṃ niyamaṃ tapo vā
12,274.060d@028_0050 kuryām ahaṃ yena patir mamādya
12,274.060d@028_0051 labheta bhāgaṃ bhagavān acintyo
12,274.060d@028_0052 vaiśaṃpāyana uvāca
12,274.060d@028_0052 bhāgasya cārdham atha vā tṛtīyam
12,274.060d@028_0053 evaṃ bruvāṇāṃ bhagavān svapatnīṃ
12,274.060d@028_0054 prahṛṣṭarūpaḥ kṣubhitām uvāca
12,274.060d@028_0055 na vetsi māṃ devi kṛśodarāṅgi
12,274.060d@028_0056 kiṃ nāma yuktaṃ mayi yan makheśe
12,274.060d@028_0057 ahaṃ hi jānāmi viśālanetre
12,274.060d@028_0058 dhyānena hīnā na vidanty asantaḥ
12,274.060d@028_0059 tavādya mohena ca sendradevā
12,274.060d@028_0060 lokās trayaḥ sarvata eva mūḍhāḥ
12,274.060d@028_0061 mām adhvare śaṃsitāraḥ stuvanti
12,274.060d@028_0062 rathaṃtaraṃ sāmagāś copagānti
12,274.060d@028_0063 māṃ brāhmaṇā brahmasatre yajante
12,274.060d@028_0064 devy uvāca
12,274.060d@028_0064 mamādhvaryavaḥ kalpayante ca bhāgam
12,274.060d@028_0065 suprākṛto 'pi bhagavan sarvaḥ strījanasaṃsadi
12,274.060d@028_0066 bhagavān uvāca
12,274.060d@028_0066 stauti garvāyate cāpi svam ātmānaṃ na saṃśayaḥ
12,274.060d@028_0067 nātmānaṃ staumi deveśi paśya me tanumadhyame
12,274.060d@028_0068 vaiśaṃpāyana uvāca
12,274.060d@028_0068 yaṃ srakṣyāmi varārohe tavārthe varavarṇini
12,274.060d@028_0069 ity uktvā bhagavān patnīm umāṃ prāṇair api priyām
12,274.060d@028_0070 so 'sṛjad bhagavān vaktrād bhūtaṃ ghoraṃ praharṣaṇam
12,274.060d@028_0071 tam uvācākṣipa makhaṃ dakṣasyeti maheśvaraḥ
12,274.060d@028_0072 tasmād vaktrād vimuktena siṃhenaikena līlayā
12,274.060d@028_0073 devyā manyuvyapohārthaṃ hato dakṣasya vai kratuḥ
12,274.060d@028_0074 manyunā ca mahābhīmā mahākālī maheśvarī
12,274.060d@028_0075 ātmanaḥ karmasākṣitve tena sārdhaṃ sahānugā
12,274.060d@028_0076 devasyānumataṃ matvā praṇamya śirasā tataḥ
12,274.060d@028_0077 ātmanaḥ sadṛśaḥ śauryād balarūpasamanvitaḥ
12,274.060d@028_0078 sa eva bhagavān krodhaḥ pratirūpasamanvitaḥ
12,274.060d@028_0079 anantabalavīryaś ca anantabalapauruṣaḥ
12,274.060d@028_0080 vīrabhadra iti khyāto devyā manyupramārjakaḥ
12,274.060d@028_0081 so 'sṛjad romakūpebhyo raumyān nāma gaṇeśvarān
12,274.060d@028_0082 rudrānugā gaṇā raudrā rudravīryaparākramāḥ
12,274.060d@028_0083 te nipetus tatas tūrṇaṃ dakṣayajñavihiṃsayā
12,274.060d@028_0084 bhīmarūpā mahākāyāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
12,274.060d@028_0085 tataḥ kilakilāśabdair ākāśaṃ pūrayann iva
12,274.060d@028_0086 tena śabdena mahatā trastās tatra divaukasaḥ
12,274.060d@028_0087 parvatāś ca vyaśīryanta cakampe ca vasuṃdharā
12,274.060d@028_0088 mārutāś caiva ghūrṇante cukṣubhe varuṇālayaḥ
12,274.060d@028_0089 agnayo naiva dīpyante naiva dīpyati bhāskaraḥ
12,274.060d@028_0090 grahā naiva prakāśante nakṣatrāṇi na candramāḥ
12,274.060d@028_0091 ṛṣayo na prakāśante na devā na ca mānuṣāḥ
12,274.060d@028_0092 evaṃ tu timirībhūte nirdahanty avamānitāḥ
12,274.060d@028_0093 praharanty apare ghorā yūpān utpāṭayanti ca
12,274.060d@028_0094 pramardanti tathā cānye vimardanti tathā pare
12,274.060d@028_0095 ādhāvanti pradhāvanti vāyuvegā manojavāḥ
12,274.060d@028_0096 cūrṇyante yajñapātrāṇi divyāny ābharaṇāni ca
12,274.060d@028_0097 viśīryamāṇā dṛśyante tārā iva nabhastalāt
12,274.060d@028_0098 divyānnapānabhakṣyāṇāṃ rāśayaḥ parvatopamāḥ
12,274.060d@028_0099 kṣīranadyo 'tha dṛśyante ghṛtapāyasakardamāḥ
12,274.060d@028_0100 dadhimaṇḍodakā divyāḥ khaṇḍaśarkaravālukāḥ
12,274.060d@028_0101 ṣaḍrasā nivahanty etā guḍakulyā manoramāḥ
12,274.060d@028_0102 uccāvacāni māṃsāni bhakṣyāṇi vividhāni ca
12,274.060d@028_0103 pānakāni ca divyāni lehyacoṣyāṇi yāni ca
12,274.060d@028_0104 bhuñjate vividhair vaktrair vilumpanty ākṣipanti ca
12,274.060d@028_0105 rudrakopān mahākāyāḥ kālāgnisadṛśopamāḥ
12,274.060d@028_0106 kṣobhayan surasainyāni bhīṣayantaḥ samantataḥ
12,274.060d@028_0107 krīḍanti vikṛtākāraiś cikṣipuḥ surayoṣitaḥ
12,274.060d@028_0108 rudrakrodhāt prayatnena sarvadevaiḥ surakṣitam
12,274.060d@028_0109 taṃ yajñam adahac chīghraṃ bhadrakālī samantataḥ
12,274.060d@028_0110 cakāra bhairavaṃ nādaṃ sarvabhūtabhayaṃkaram
12,274.060d@028_0111 chittvā śiro vai yajñasya nanāda ca mumoda ca
12,274.060d@028_0112 tato brahmādayo devā dakṣaś caiva prajāpatiḥ
12,274.060d@028_0113 vīrabhadra uvāca
12,274.060d@028_0113 ūcuḥ prāñjalayaḥ sarve kathyatāṃ ko bhavān iti
12,274.060d@028_0114 nāhaṃ rudro na vā devī naiva bhoktum ihāgataḥ
12,274.060d@028_0115 devyā manyukṛtaṃ matvā kruddhaḥ sarvātmakaḥ prabhuḥ
12,274.060d@028_0116 draṣṭuṃ vā naiva viprendrān naiva kautūhalena ca
12,274.060d@028_0117 tava yajñavināśārthaṃ saṃprāptaṃ viddhi mām iha
12,274.060d@028_0118 vīrabhadra iti khyāto rudrakopād viniḥsṛtaḥ
12,274.060d@028_0119 bhadrakālīti vijñeyā devyāḥ kopād viniḥsṛtā
12,274.060d@028_0120 preṣitau devadevena yajñāntikam ihāgatau
12,274.060d@028_0121 śaraṇaṃ gaccha viprendra devadevam umāpatim
12,274.060d@028_0122 vaiśaṃpāyana uvāca
12,274.060d@028_0122 varaṃ krodho 'pi devasya varadānaṃ na cānyataḥ
12,274.060d@028_0123 vīrabhadravacaḥ śrutvā dakṣo dharmabhṛtāṃ varaḥ
12,274.060d@028_0124 toṣayām āsa stotreṇa praṇipatya maheśvaram
12,274.060d@028_0125 prapadye devam īśānaṃ śāśvataṃ dhruvam avyayam
12,274.060d@028_0126 mahādevaṃ mahātmānaṃ viśvasya jagataḥ patim
12,274.060d@028_0127 dakṣaprajāpater yajñe dravyais tu susamāhitaiḥ
12,274.060d@028_0128 āhūtā devatāḥ sarvā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
12,274.060d@028_0129 devo nāhūyate tatra viśvakarmā maheśvaraḥ
12,274.060d@028_0130 tatra kruddhā mahādevī gaṇāṃs tatra vyasarjayat
12,274.060d@028_0131 pradīpte yajñavāṭe tu vidruteṣu dvijātiṣu
12,274.060d@028_0132 tārāgaṇam anuprāpte raudre dīpte mahātmani
12,274.060d@028_0133 śūlanirbhinnahṛdayaiḥ kūjadbhiḥ paricārakaiḥ
12,274.060d@028_0134 nikhātotpāṭitair yūpair apaviddhair itas tataḥ
12,274.060d@028_0135 utpatadbhiḥ patadbhiś ca gṛdhrair āmiṣagṛddhibhiḥ
12,274.060d@028_0136 pakṣavātavinirdhūtaiḥ śivāśatanināditaiḥ
12,274.060d@028_0137 yakṣagandharvasaṃghaiś ca piśācoragarākṣasaiḥ
12,274.060d@028_0138 prāṇāpānau saṃnirudhya vaktrasthānena yatnataḥ
12,274.060d@028_0139 vicārya sarvato dṛṣṭiṃ bahudṛṣṭir amitrajit
12,274.060d@028_0140 sahasā devadeveśo agnikuṇḍāt samutthitaḥ
12,274.060d@028_0141 bibhrat sūryasahasrasya tejaḥ saṃvartakopamaḥ
12,274.060d@028_0142 smitaṃ kṛtvābravīd vākyaṃ brūhi kiṃ karavāṇi te
12,274.060d@028_0143 śrāvite ca makhādhyāye devānāṃ guruṇā tataḥ
12,274.060d@028_0144 tam uvācāñjaliṃ kṛtvā dakṣo devaṃ prajāpatiḥ
12,274.060d@028_0145 bhītaśaṅkitavitrastaḥ sabāṣpavadanekṣaṇaḥ
12,274.060d@028_0146 yadi prasanno bhagavān yadi cāhaṃ tava priyaḥ
12,274.060d@028_0147 yadi vāham anugrāhyo yadi deyo varo mama
12,274.060d@028_0148 yad dagdhaṃ bhakṣitaṃ pītam aśitaṃ yac ca nāśitam
12,274.060d@028_0149 cūrṇīkṛtāpaviddhaṃ ca yajñasaṃbhāram īhitam
12,274.060d@028_0150 dīrghakālena mahatā prayatnena ca saṃcitam
12,274.060d@028_0151 tan na mithyā bhaven mahyaṃ varam etam ahaṃ vṛṇe
12,274.060d@028_0152 tathāstv ity āha bhagavān bhaganetraharo haraḥ
12,274.060d@028_0153 dharmādhyakṣo virūpākṣas tryakṣo devaḥ prajāpatiḥ
12,274.060d@028_0154 jānubhyām avanīṃ gatvā dakṣo labdhvā bhavād varam
12,274.060d@028_0155 yudhiṣṭhira uvāca
12,274.060d@028_0155 nāmnām aṣṭasahasreṇa stutavān vṛṣabhadhvajam
12,274.060d@028_0156 yair nāmadheyaiḥ stutavān dakṣo devaḥ prajāpatiḥ
12,274.060d@028_0157 bhīṣma uvāca
12,274.060d@028_0157 vaktum arhasi me tāta śrotuṃ śraddhā mamānagha
12,274.060d@028_0158 śrūyatāṃ devadevasya nāmāny adbhutakarmaṇaḥ
12,274.060d@028_0159 gūḍhavratasya guhyāni prakāśāni ca bhārata
12,274.060d@028_0159 dakṣa uvāca
12,274.060d@028_0160 namas te devadeveśa devāribalasūdana
12,274.060d@028_0161 devendrabalaviṣṭambha devadānavapūjita
12,274.060d@028_0162 sahasrākṣa virūpākṣa tryakṣa yakṣādhipa priya
12,274.060d@028_0163 sarvataḥpāṇipādānta sarvatokṣiśiromukha
12,274.060d@028_0164 sarvataḥśrutimal loke sarvam āvṛtya tiṣṭhasi
12,274.060d@028_0165 śaṅkukarṇa mahākarṇa kumbhakarṇārṇavālaya
12,274.060d@028_0166 gajendrakarṇa gokarṇa pāṇikarṇa namo 'stu te
12,274.060d@028_0167 śatodara śatāvarta śatajihva śatānana
12,274.060d@028_0168 gāyanti tvāṃ gāyatriṇo arcayanty arkam arkiṇaḥ
12,274.060d@028_0169 brahmāṇaṃ tvāṃ śatakratum ūrdhvaṃ kham iva menire
12,274.060d@028_0170 mūrtau hi te mahāmūrte samudrāmbarasaṃnibha
12,274.060d@028_0171 sarvā vai devatā hy asmin gāvo goṣṭha ivāsate
12,274.060d@028_0172 bhavaccharīre paśyāmi somam agniṃ jaleśvaram
12,274.060d@028_0173 ādityam atha vai viṣṇuṃ brahmāṇaṃ ca bṛhaspatim
12,274.060d@028_0174 bhagavān kāraṇaṃ kāryaṃ kriyā karaṇam eva ca
12,274.060d@028_0175 asataś ca sataś caiva tathaiva prabhavāpyayau
12,274.060d@028_0176 namo bhavāya śarvāya rudrāya varadāya ca
12,274.060d@028_0177 paśūnāṃ pataye caiva namo 'stv andhakaghātine
12,274.060d@028_0178 trijaṭāya triśīrṣāya triśūlavarapāṇine
12,274.060d@028_0179 tryambakāya trinetrāya tripuraghnāya vai namaḥ
12,274.060d@028_0180 namaś caṇḍāya muṇḍāya aṇḍāyāṇḍadharāya ca
12,274.060d@028_0181 daṇḍine samakarṇāya daṇḍimuṇḍāya vai namaḥ
12,274.060d@028_0182 namordhvadaṃṣṭrakeśāya śuklāyāvatatāya ca
12,274.060d@028_0183 vilohitāya dhūmrāya nīlagrīvāya vai namaḥ
12,274.060d@028_0184 namo 'stv apratirūpāya virūpāya śivāya ca
12,274.060d@028_0185 sūryāya sūryamālāya sūryadhvajapatākine
12,274.060d@028_0186 namaḥ pramathanāthāya vṛṣaskandhāya dhanvine
12,274.060d@028_0187 śatruṃdamāya daṇḍāya parṇacīrapaṭāya ca
12,274.060d@028_0188 namo hiraṇyagarbhāya hiraṇyakavacāya ca
12,274.060d@028_0189 hiraṇyakṛtacūḍāya hiraṇyapataye namaḥ
12,274.060d@028_0190 namaḥ stutāya stutyāya stūyamānāya vai namaḥ
12,274.060d@028_0191 sarvāya sarvabhakṣāya sarvabhūtāntarātmane
12,274.060d@028_0192 namo hotre 'tha mantrāya śukladhvajapatākine
12,274.060d@028_0193 namo nābhāya nābhyāya namaḥ kaṭakaṭāya ca
12,274.060d@028_0194 namo 'stu kṛśanāsāya kṛśāṅgāya kṛśāya ca
12,274.060d@028_0195 saṃhṛṣṭāya vihṛṣṭāya namaḥ kilakilāya ca
12,274.060d@028_0196 namo 'stu śayamānāya śayitāyotthitāya ca
12,274.060d@028_0197 sthitāya dhāvamānāya muṇḍāya jaṭilāya ca
12,274.060d@028_0198 namo nartanaśīlāya mukhavāditravādine
12,274.060d@028_0199 nādyopahāralubdhāya gītavāditraśāline
12,274.060d@028_0200 namo jyeṣṭhāya śreṣṭhāya balapramathanāya ca
12,274.060d@028_0201 kālanāthāya kalyāya kṣayāyopakṣayāya ca
12,274.060d@028_0202 bhīmadundubhihāsāya bhīmavratadharāya ca
12,274.060d@028_0203 ugrāya ca namo nityaṃ namo 'stu daśabāhave
12,274.060d@028_0204 namaḥ kapālahastāya citibhasmapriyāya ca
12,274.060d@028_0205 vibhīṣaṇāya bhīṣmāya bhīmavratadharāya ca
12,274.060d@028_0206 namo vikṛtavaktrāya khaḍgajihvāya daṃṣṭriṇe
12,274.060d@028_0207 pakvāmamāṃsalubdhāya tumbīvīṇāpriyāya ca
12,274.060d@028_0208 namo vṛṣāya vṛṣyāya govṛṣāya vṛṣāya ca
12,274.060d@028_0209 kaṭaṃkaṭāya caṇḍāya namaḥ pacapacāya ca
12,274.060d@028_0210 namaḥ sarvavariṣṭhāya varāya varadāya ca
12,274.060d@028_0211 varamālyagandhavastrāya varātivarade namaḥ
12,274.060d@028_0212 namo raktaviraktāya bhāvanāyākṣamāline
12,274.060d@028_0213 saṃbhinnāya vibhinnāya chāyāyātapanāya ca
12,274.060d@028_0214 aghoraghorarūpāya ghoraghoratarāya ca
12,274.060d@028_0215 namaḥ śivāya śāntāya namaḥ śāntatamāya ca
12,274.060d@028_0216 ekapād bahunetrāya ekaśīrṣa namo namaḥ
12,274.060d@028_0217 namaḥ kṣudrāya lubdhāya saṃvibhāgapriyāya ca
12,274.060d@028_0218 pañcālāya sitāṅgāya namaḥ śamaśamāya ca
12,274.060d@028_0219 namaś caṇḍikaghaṇṭāya ghaṇṭāyāghaṇṭaghaṇṭine
12,274.060d@028_0220 sahasraśataghaṇṭāya ghaṇṭāmālāpriyāya ca
12,274.060d@028_0221 prāṇaghaṇṭāya gandhāya namaḥ kalakalāya ca
12,274.060d@028_0222 hūṃhūṃhūṃkārapārāya hūṃhūṃkārapriyāya ca
12,274.060d@028_0223 namaḥ śamaśame nityaṃ girivṛkṣālayāya ca
12,274.060d@028_0224 garbhamāṃsaśṛgālāya tārakāya tarāya ca
12,274.060d@028_0225 namo yajñāya yajine hutāya prahutāya ca
12,274.060d@028_0226 yajñavāhāya dāntāya tapyāyātapanāya ca
12,274.060d@028_0227 namas taṭāya taṭyāya taṭānāṃ pataye namaḥ
12,274.060d@028_0228 annadāyānnapataye namas tv annabhuje tathā
12,274.060d@028_0229 namaḥ sahasraśīrṣāya sahasracaraṇāya ca
12,274.060d@028_0230 sahasrodyataśūlāya sahasranayanāya ca
12,274.060d@028_0231 namo bālārkavarṇāya bālarūpadharāya ca
12,274.060d@028_0232 bālānucaragoptrāya bālakrīḍanakāya ca
12,274.060d@028_0233 namo vṛddhāya lubdhāya kṣubdhāya kṣobhaṇāya ca
12,274.060d@028_0234 taraṅgāṅkitakeśāya muñjakeśāya vai namaḥ
12,274.060d@028_0235 namaḥ ṣaṭkarṇatuṣṭāya trikarmaniratāya ca
12,274.060d@028_0236 varṇāśramāṇāṃ vidhivat pṛthakkarmanivartine
12,274.060d@028_0237 namo ghuṣyāya ghoṣāya namaḥ kalakalāya ca
12,274.060d@028_0238 śvetapiṅgalanetrāya kṛṣṇaraktekṣaṇāya ca
12,274.060d@028_0239 prāṇabhagnāya daṇḍāya sphoṭanāya kṛśāya ca
12,274.060d@028_0240 dharmārthakāmamokṣāṇāṃ kathyāya kathanāya ca
12,274.060d@028_0241 sāṃkhyāya sāṃkhyamukhyāya sāṃkhyayogapravartine
12,274.060d@028_0242 namo rathyavirathyāya catuṣpatharathāya ca
12,274.060d@028_0243 kṛṣṇājinottarīyāya vyālayajñopavītine
12,274.060d@028_0244 īśāna vajrasaṃghāta harikeśa namo 'stu te
12,274.060d@028_0245 tryambakāmbikanāthāya vyaktāvyakta namo 'stu te
12,274.060d@028_0246 kāma kāmada kāmaghna tṛptātṛptavicāriṇe
12,274.060d@028_0247 sarva sarvada sarvaghna saṃdhyārāga namo 'stu te
12,274.060d@028_0248 mahābala mahābāho mahāsattva mahādyute
12,274.060d@028_0249 mahāmeghacayaprakhya mahākāla namo 'stu te
12,274.060d@028_0250 sthūlajīrṇāṅgajaṭile valkalājinadhāriṇe
12,274.060d@028_0251 dīptasūryāgnijaṭile valkalājinavāsase
12,274.060d@028_0252 sahasrasūryapratima taponitya namo 'stu te
12,274.060d@028_0253 unmādana śatāvarta gaṅgātoyārdramūrdhaja
12,274.060d@028_0254 candrāvarta yugāvarta meghāvarta namo 'stu te
12,274.060d@028_0255 tvam annam annabhoktā ca annado 'nnabhug eva
12,274.060d@028_0256 annasraṣṭā ca paktā ca pakvabhuk pavano 'nalaḥ
12,274.060d@028_0257 jarāyujāṇḍajāś caiva svedajāś ca tathodbhijāḥ
12,274.060d@028_0258 tvam eva devadeveśa bhūtagrāmaś caturvidhaḥ
12,274.060d@028_0259 carācarasya sraṣṭā tvaṃ pratihartā tathaiva ca
12,274.060d@028_0260 tvām āhur brahmaviduṣo brahma brahmavidāṃ vara
12,274.060d@028_0261 manasaḥ paramā yoniḥ khaṃ vāyur jyotiṣāṃ nidhiḥ
12,274.060d@028_0262 ṛksāmāni tathoṃkāram āhus tvāṃ brahmavādinaḥ
12,274.060d@028_0263 hāyihāyi huvāhāyi hāvuhāyi tathāsakṛt
12,274.060d@028_0264 gāyanti tvāṃ suraśreṣṭha sāmagā brahmavādinaḥ
12,274.060d@028_0265 yajurmayo ṛṅmayaś ca tvām āhutimayas tathā
12,274.060d@028_0266 paṭhyase stutibhis tvaṃ hi vedopaniṣadāṃ gaṇaiḥ
12,274.060d@028_0267 brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrā varṇāvarāś ca ye
12,274.060d@028_0268 tvam eva meghasaṃghāś ca vidyutstanitagarjitaḥ
12,274.060d@028_0269 saṃvatsaras tvam ṛtavo māso māsārdham eva ca
12,274.060d@028_0270 yugā nimeṣāḥ kāṣṭhās tvaṃ nakṣatrāṇi grahāḥ kalāḥ
12,274.060d@028_0271 vṛkṣāṇāṃ kakudo 'si tvaṃ girīṇāṃ śikharāṇi ca
12,274.060d@028_0272 vyāghro mṛgāṇāṃ patatāṃ tārkṣyo 'nantaś ca bhoginām
12,274.060d@028_0273 kṣīrodo hy udadhīnāṃ ca yantrāṇāṃ dhanur eva ca
12,274.060d@028_0274 vajraḥ praharaṇānāṃ ca vratānāṃ satyam eva ca
12,274.060d@028_0275 tvam eva dveṣa icchā ca rāgo mohaḥ kṣamākṣame
12,274.060d@028_0276 vyavasāyo dhṛtir lobhaḥ kāmakrodhau jayājayau
12,274.060d@028_0277 tvaṃ gadī tvaṃ śarī cāpī khaṭvāṅgī jharjharī tathā
12,274.060d@028_0278 chettā bhettā prahartā tvaṃ netā mantā pitā mataḥ
12,274.060d@028_0279 daśalakṣaṇasaṃyukto dharmo 'rthaḥ kāma eva ca
12,274.060d@028_0280 gaṅgā samudrāḥ saritaḥ palvalāni sarāṃsi ca
12,274.060d@028_0281 latā vallyas tṛṇauṣadhyaḥ paśavo mṛgapakṣiṇaḥ
12,274.060d@028_0282 dravyakarmaguṇārambhaḥ kālapuṣpaphalapradaḥ
12,274.060d@028_0283 ādiś cāntaś ca devānāṃ gāyatry oṃkāra eva ca
12,274.060d@028_0284 harito lohito nīlaḥ kṛṣṇo raktas tathāruṇaḥ
12,274.060d@028_0285 kadruś ca kapilaś caiva kapoto mecakas tathā
12,274.060d@028_0286 avarṇaś ca suvarṇaś ca varṇakāro hy anaupamaḥ
12,274.060d@028_0287 suvarṇanāmā ca tathā suvarṇapriya eva ca
12,274.060d@028_0288 tvam indraś ca yamaś caiva varuṇo dhanado 'nalaḥ
12,274.060d@028_0289 upaplavaś citrabhānuḥ svarbhānur bhānur eva ca
12,274.060d@028_0290 hotraṃ hotā ca homyaṃ ca hutaṃ caiva tathā prabhuḥ
12,274.060d@028_0291 trisauparṇaṃ tathā brahma yajuṣāṃ śatarudriyam
12,274.060d@028_0292 pavitraṃ ca pavitrāṇāṃ maṅgalānāṃ ca maṅgalam
12,274.060d@028_0293 giriko hiṇḍuko vṛkṣo jīvaḥ pudgala eva ca
12,274.060d@028_0294 prāṇaḥ sattvaṃ rajaś caiva tamaś cāpramadas tathā
12,274.060d@028_0295 prāṇo 'pānaḥ samānaś ca udāno vyāna eva ca
12,274.060d@028_0296 unmeṣaś ca nimeṣaś ca kṣutaṃ jṛmbhitam eva ca
12,274.060d@028_0297 lohitāntargatā dṛṣṭir mahāvaktro mahodaraḥ
12,274.060d@028_0298 śuciromā hariśmaśrur ūrdhvakeśaś calācalaḥ
12,274.060d@028_0299 gītavāditratattvajño gītavādanakapriyaḥ
12,274.060d@028_0300 matsyo jalacaro jālyo 'kalaḥ kelikalaḥ kaliḥ
12,274.060d@028_0301 akālaś cātikālaś ca duṣkālaḥ kāla eva ca
12,274.060d@028_0302 mṛtyuḥ kṣuraś ca kṛtyaś ca pakṣo 'pakṣakṣayaṃkaraḥ
12,274.060d@028_0303 meghakālo mahādaṃṣṭraḥ saṃvartakabalāhakaḥ
12,274.060d@028_0304 ghaṇṭo 'ghaṇṭo ghaṭī ghaṇṭī carucelī milīmilī
12,274.060d@028_0305 brahmakāyikam agnīnāṃ daṇḍī muṇḍas tridaṇḍadhṛk
12,274.060d@028_0306 caturyugaś caturvedaś cāturhotrapravartakaḥ
12,274.060d@028_0307 cāturāśramyanetā ca cāturvarṇyakaraś ca yaḥ
12,274.060d@028_0308 sadā cākṣapriyo dhūrto gaṇādhyakṣo gaṇādhipaḥ
12,274.060d@028_0309 raktamālyāmbaradharo giriśo girikapriyaḥ
12,274.060d@028_0310 śilpikaḥ śilpināṃ śreṣṭhaḥ sarvaśilpapravartakaḥ
12,274.060d@028_0311 bhaganetrāṅkuśaś caṇḍaḥ pūṣṇo dantavināśanaḥ
12,274.060d@028_0312 svāhā svadhā vaṣaṭkāro namaskāro namo namaḥ
12,274.060d@028_0313 gūḍhavrato guhyatapās tārakas tārakāmayaḥ
12,274.060d@028_0314 dhātā vidhātā saṃdhātā vidhātā dhāraṇo 'dharaḥ
12,274.060d@028_0315 brahmā tapaś ca satyaṃ ca brahmacaryam athārjavam
12,274.060d@028_0316 bhūtātmā bhūtakṛd bhūto bhūtabhavyabhavodbhavaḥ
12,274.060d@028_0317 bhūr bhuvaḥ svaritaś caiva dhruvo dānto maheśvaraḥ
12,274.060d@028_0318 dīkṣito 'dīkṣitaḥ kṣānto durdānto 'dāntanāśanaḥ
12,274.060d@028_0319 candrāvarto yugāvartaḥ saṃvartaḥ saṃpravartakaḥ
12,274.060d@028_0320 kāmo bindur aṇuḥ sthūlaḥ karṇikārasrajapriyaḥ
12,274.060d@028_0321 nandīmukho bhīmamukhaḥ sumukho durmukho 'mukhaḥ
12,274.060d@028_0322 caturmukho bahumukho raṇeṣv agnimukhas tathā
12,274.060d@028_0323 hiraṇyagarbhaḥ śakunir mahoragapatir virāṭ
12,274.060d@028_0324 adharmahā mahāpārśvo daṇḍadhāro raṇapriyaḥ
12,274.060d@028_0325 gonardo gopratāraś ca govṛṣeśvaravāhanaḥ
12,274.060d@028_0326 trailokyagoptā govindo gomārgo 'mārga eva ca
12,274.060d@028_0327 śreṣṭhaḥ sthiraś ca sthāṇuś ca niṣkampaḥ kampa eva ca
12,274.060d@028_0328 durvāraṇo durviṣaho duḥsaho duratikramaḥ
12,274.060d@028_0329 durdharṣo duṣprakampaś ca durviṣo durjayo jayaḥ
12,274.060d@028_0330 śaśaḥ śaśāṅkaḥ śamanaḥ śītoṣṇakṣujjarādhidhṛk
12,274.060d@028_0331 ādhayo vyādhayaś caiva vyādhihā vyādhir eva ca
12,274.060d@028_0332 mama yajñamṛgavyādho vyādhīnām āgamo gamaḥ
12,274.060d@028_0333 śikhaṇḍī puṇḍarīkākṣaḥ puṇḍarīkavanālayaḥ
12,274.060d@028_0334 daṇḍadhāras tryambakaś ca ugradaṇḍo 'ṇḍanāśanaḥ
12,274.060d@028_0335 viṣāgnipāḥ suraśreṣṭhaḥ somapās tvaṃ marutpatiḥ
12,274.060d@028_0336 amṛtapās tvaṃ jagannātha devadeva gaṇeśvaraḥ
12,274.060d@028_0337 viṣāgnipā mṛtyupāś ca kṣīrapāḥ somapās tathā
12,274.060d@028_0338 madhuścyutānām agrapās tvam eva tuṣitājyapāḥ
12,274.060d@028_0339 hiraṇyaretāḥ puruṣas tvam eva
12,274.060d@028_0340 tvaṃ strī pumāṃs tvaṃ ca napuṃsakaṃ ca
12,274.060d@028_0341 bālo yuvā sthaviro jīrṇadaṃṣṭro
12,274.060d@028_0342 nāgendraśatrur viśvakartā vareṇyaḥ
12,274.060d@028_0343 tvaṃ viśvabāhus tejasvī viśvatomukhaś
12,274.060d@028_0344 candrādityau hṛdayaṃ ca pitāmahaḥ
12,274.060d@028_0345 sarasvatī vāgbalam uttamo 'nilaḥ
12,274.060d@028_0346 ahorātro nimeṣonmeṣakartā
12,274.060d@028_0347 na brahmā na ca govindaḥ paurāṇā ṛṣayo na te
12,274.060d@028_0348 māhātmyaṃ vedituṃ śaktā yāthātathyena te śiva
12,274.060d@028_0349 yā mūrtayaḥ susūkṣmās te na mahyaṃ yānti darśanam
12,274.060d@028_0350 trāhi māṃ satataṃ rakṣa pitā putram ivaurasam
12,274.060d@028_0351 rakṣa māṃ rakṣaṇīyo 'haṃ tavānagha namo 'stu te
12,274.060d@028_0352 bhaktānukampī bhagavān bhaktaś cāhaṃ sadā tvayi
12,274.060d@028_0353 yaḥ sahasrāṇy anekāni puṃsām āvṛtya durdṛśaḥ
12,274.060d@028_0354 tiṣṭhaty ekaḥ samudrānte sa me goptās tu nityaśaḥ
12,274.060d@028_0355 yaṃ vinidrā jitaśvāsāḥ sattvasthāḥ samadarśinaḥ
12,274.060d@028_0356 jyotiḥ paśyanti yuñjānās tasmai yogātmane namaḥ
12,274.060d@028_0357 jaṭile daṇḍine nityaṃ lambodaraśarīriṇe
12,274.060d@028_0358 kamaṇḍaluniṣaṅgāya tasmai rudrātmane namaḥ
12,274.060d@028_0359 yasya keśeṣu jīmūtā nadyaḥ sarvāṅgasaṃdhiṣu
12,274.060d@028_0360 kukṣau samudrāś catvāras tasmai toyātmane namaḥ
12,274.060d@028_0361 saṃbhakṣya sarvabhūtāni yugānte paryupasthite
12,274.060d@028_0362 yaḥ śete jalamadhyasthas taṃ prapadye 'mbuśāyinam
12,274.060d@028_0363 praviśya vadanaṃ rāhor yaḥ somaṃ pibate niśi
12,274.060d@028_0364 grasaty arkaṃ ca svarbhānur bhūtvā māṃ so 'bhirakṣatu
12,274.060d@028_0365 ye cānupatitā garbhā yathābhāgānupāsate
12,274.060d@028_0366 namas tebhyaḥ svadhā svāhā prāpnuvantu mudantu te
12,274.060d@028_0367 ye 'ṅguṣṭhamātrāḥ puruṣā dehasthāḥ sarvadehinām
12,274.060d@028_0368 rakṣantu te hi māṃ nityaṃ nityaṃ cāpyāyayantu ca
12,274.060d@028_0369 ye na rodanti dehasthā dehino rodayanti ca
12,274.060d@028_0370 harṣayanti na hṛṣyanti namas tebhyo 'stu nityaśaḥ
12,274.060d@028_0371 ye nadīṣu samudreṣu parvateṣu guhāsu ca
12,274.060d@028_0372 vṛkṣamūleṣu goṣṭheṣu kāntāragahaneṣu ca
12,274.060d@028_0373 catuṣpatheṣu rathyāsu catvareṣu taṭeṣu ca
12,274.060d@028_0374 hastyaśvarathaśālāsu jīrṇodyānālayeṣu ca
12,274.060d@028_0375 ye ca pañcasu bhūteṣu diśāsu vidiśāsu ca
12,274.060d@028_0376 candrārkayor madhyagatā ye ca candrārkaraśmiṣu
12,274.060d@028_0377 rasātalagatā ye ca ye ca tasmai paraṃ gatāḥ
12,274.060d@028_0378 namas tebhyo namas tebhyo namas tebhyo 'stu nityaśaḥ
12,274.060d@028_0379 yeṣāṃ na vidyate saṃkhyā pramāṇaṃ rūpam eva ca
12,274.060d@028_0380 asaṃkhyeyaguṇā rudrā namas tebhyo 'stu nityaśaḥ
12,274.060d@028_0381 sarvabhūtakaro yasmāt sarvabhūtapatir haraḥ
12,274.060d@028_0382 sarvabhūtāntarātmā ca tena tvaṃ na nimantritaḥ
12,274.060d@028_0383 tvam eva hījyase yasmād yajñair vividhadakṣiṇaiḥ
12,274.060d@028_0384 tvam eva kartā sarvasya tena tvaṃ na nimantritaḥ
12,274.060d@028_0385 atha vā māyayā deva sūkṣmayā tava mohitaḥ
12,274.060d@028_0386 etasmāt kāraṇād vāpi tena tvaṃ na nimantritaḥ
12,274.060d@028_0387 prasīda mama bhadraṃ te tava bhāvagatasya me
12,274.060d@028_0388 tvayi me hṛdayaṃ deva tvayi buddhir manas tvayi
12,274.060d@028_0389 stutvaivaṃ sa mahādevaṃ virarāma prajāpatiḥ
12,274.060d@028_0390 bhagavān api suprītaḥ punar dakṣam abhāṣata
12,274.060d@028_0391 parituṣṭo 'smi te dakṣa stavenānena suvrata
12,274.060d@028_0392 bahunātra kim uktena matsamīpe bhaviṣyasi
12,274.060d@028_0393 aśvamedhasahasrasya vājapeyaśatasya ca
12,274.060d@028_0394 prajāpate matprasādāt phalabhāgī bhaviṣyasi
12,274.060d@028_0395 athainam abravīd vākyaṃ trailokyādhipatir bhavaḥ
12,274.060d@028_0396 āśvāsanakaraṃ vākyaṃ vākyavid vākyasaṃmitam
12,274.060d@028_0397 dakṣa dakṣa na kartavyo manyur vighnam imaṃ prati
12,274.060d@028_0398 ahaṃ yajñaharas tubhyaṃ dṛṣṭam etat purātanam
12,274.060d@028_0399 bhūyaś ca te varaṃ dadmi taṃ tvaṃ gṛhṇīṣva suvrata
12,274.060d@028_0400 prasannavadano bhūtvā tad ihaikamanāḥ śṛṇu
12,274.060d@028_0401 vedāt ṣaḍaṅgād uddhṛtya sāṃkhyayogāc ca yuktitaḥ
12,274.060d@028_0402 tapaḥ sutaptaṃ vipulaṃ duścaraṃ devadānavaiḥ
12,274.060d@028_0403 apūrvaṃ sarvatobhadraṃ viśvatomukham avyayam
12,274.060d@028_0404 abdair daśāhasaṃyuktaṃ gūḍham aprājñaninditam
12,274.060d@028_0405 varṇāśramakṛtair dharmair viparītaṃ kva cit samam
12,274.060d@028_0406 gatāntair adhyavasitam atyāśramam idaṃ vratam
12,274.060d@028_0407 mayā pāśupataṃ dakṣa yogam utpāditaṃ purā
12,274.060d@028_0408 tasya cīrṇasya tat samyak phalaṃ bhavati puṣkalam
12,274.060d@028_0409 tac cāstu te mahābhāga tyajyatāṃ mānaso jvaraḥ
12,274.060d@028_0410 evam uktvā mahādevaḥ sapatnīko vṛṣadhvajaḥ
12,274.060d@028_0411 adarśanam anuprāpto dakṣasyāmitavikramaḥ
12,274.060d@028_0412 dakṣaproktaṃ stavam imaṃ kīrtayed yaḥ śṛṇoti vā
12,274.060d@028_0413 nāśubhaṃ prāpnuyāt kiṃ cid dīrgham āyur avāpnuyāt
12,274.060d@028_0414 yathā sarveṣu deveṣu variṣṭho bhagavāñ śivaḥ
12,274.060d@028_0415 tathā stavo variṣṭho 'yaṃ stavānāṃ brahmasaṃmitaḥ
12,274.060d@028_0416 yaśorājyasukhaiśvaryakāmārthadhanakāṅkṣibhiḥ
12,274.060d@028_0417 śrotavyo bhaktim āsthāya vidyākāmaiś ca yatnataḥ
12,274.060d@028_0418 vyādhito duḥkhito dīnaś coragrasto bhayārditaḥ
12,274.060d@028_0419 rājakāryābhiyukto vā mucyate mahato bhayāt
12,274.060d@028_0420 anenaiva tu dehena gaṇānāṃ samatāṃ vrajet
12,274.060d@028_0421 tejasā yaśasā caiva yukto bhavati nirmalaḥ
12,274.060d@028_0422 na rākṣasāḥ piśācā vā na bhūtā na vināyakāḥ
12,274.060d@028_0423 vighnaṃ kuryur gṛhe tasya yatrāyaṃ paṭhyate stavaḥ
12,274.060d@028_0424 śṛṇuyāc caiva yā nārī tadbhaktā brahmacāriṇī
12,274.060d@028_0425 pitṛpakṣe mātṛpakṣe pūjyā bhavati devavat
12,274.060d@028_0426 śṛṇuyād yaḥ stavaṃ kṛtsnaṃ kīrtayed vā samāhitaḥ
12,274.060d@028_0427 tasya sarvāṇi karmāṇi siddhiṃ gacchanty abhīkṣṇaśaḥ
12,274.060d@028_0428 manasā cintitaṃ yac ca yac ca vācānukīrtitam
12,274.060d@028_0429 sarvaṃ saṃpadyate tasya stavasyāsyānukīrtanāt
12,274.060d@028_0430 devasya ca saguhasya devyā nandīśvarasya ca
12,274.060d@028_0431 baliṃ suvihitaṃ kṛtvā damena niyamena ca
12,274.060d@028_0432 tatas tu yukto gṛhṇīyān nāmāny āśu yathākramam
12,274.060d@028_0433 īpsitāṃl labhate so 'rthān kāmān bhogāṃś ca mānavaḥ
12,274.060d@028_0434 mṛtaś ca svargam āpnoti tiryakṣu ca na jāyate
12,274.060d@028_0435 ity āha bhagavān vyāsaḥ parāśarasutaḥ prabhuḥ
12,274.060d*0737_01 katheyaṃ kathitā puṇyā dharmyā dharmabhṛtāṃ vara
12,274.060d*0737_02 kim anyat kathayāmīha tad bhavān vaktum arhati
12,275.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,275.001a śokād duḥkhāc ca mṛtyoś ca trasyanti prāṇinaḥ sadā
12,275.001c ubhayaṃ me yathā na syāt tan me brūhi pitāmaha
12,275.002 bhīṣma uvāca
12,275.002a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,275.002c nāradasya ca saṃvādaṃ samaṅgasya ca bhārata
12,275.003 nārada uvāca
12,275.003a uraseva praṇamase bāhubhyāṃ tarasīva ca
12,275.003c saṃprahṛṣṭamanā nityaṃ viśoka iva lakṣyase
12,275.004a udvegaṃ neha te kiṃ cit susūkṣmam api lakṣaye
12,275.004c nityatṛpta iva svastho bālavac ca viceṣṭase
12,275.005 samaṅga uvāca
12,275.005a bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca sarvaṃ sattveṣu mānada
12,275.005c teṣāṃ tattvāni jānāmi tato na vimanā hy aham
12,275.006a upakramān ahaṃ veda punar eva phalodayān
12,275.006c loke phalāni citrāṇi tato na vimanā hy aham
12,275.007a agādhāś cāpratiṣṭhāś ca gatimantaś ca nārada
12,275.007c andhā jaḍāś ca jīvanti paśyāsmān api jīvataḥ
12,275.008a vihitenaiva jīvanti arogāṅgā divaukasaḥ
12,275.008c balavanto 'balāś caiva tadvad asmān sabhājaya
12,275.009a sahasriṇaś ca jīvanti jīvanti śatinas tathā
12,275.009c śākena cānye jīvanti paśyāsmān api jīvataḥ
12,275.010a yadā na śocemahi kiṃ nu na syād; dharmeṇa vā nārada karmaṇā vā
12,275.010c kṛtāntavaśyāni yadā sukhāni; duḥkhāni vā yan na vidharṣayanti
12,275.011a yasmai prajñāṃ kathayante manuṣyāḥ; prajñāmūlo hīndriyāṇāṃ prasādaḥ
12,275.011c muhyanti śocanti yadendriyāṇi; prajñālābho nāsti mūḍhendriyasya
12,275.012a mūḍhasya darpaḥ sa punar moha eva; mūḍhasya nāyaṃ na paro 'sti lokaḥ
12,275.012c na hy eva duḥkhāni sadā bhavanti; sukhasya vā nityaśo lābha eva
12,275.013a bhāvātmakaṃ saṃparivartamānaṃ; na mādṛśaḥ saṃjvaraṃ jātu kuryāt
12,275.013c iṣṭān bhogān nānurudhyet sukhaṃ vā; na cintayed duḥkham abhyāgataṃ vā
12,275.014a samāhito na spṛhayet pareṣāṃ; nānāgataṃ nābhinandeta lābham
12,275.014c na cāpi hṛṣyed vipule 'rthalābhe; tathārthanāśe ca na vai viṣīdet
12,275.015a na bāndhavā na ca vittaṃ na kaulī; na ca śrutaṃ na ca mantrā na vīryam
12,275.015c duḥkhāt trātuṃ sarva evotsahante; paratra śīle na tu yānti śāntim
12,275.016a nāsti buddhir ayuktasya nāyogād vidyate sukham
12,275.016c dhṛtiś ca duḥkhatyāgaś cāpy ubhayaṃ naḥ sukhodayam
12,275.017a priyaṃ hi harṣajananaṃ harṣa utsekavardhanaḥ
12,275.017c utseko narakāyaiva tasmāt taṃ saṃtyajāmy aham
12,275.018a etāñ śokabhayotsekān mohanān sukhaduḥkhayoḥ
12,275.018c paśyāmi sākṣival loke dehasyāsya viceṣṭanāt
12,275.019a arthakāmau parityajya viśoko vigatajvaraḥ
12,275.019c tṛṣṇāmohau tu saṃtyajya carāmi pṛthivīm imām
12,275.020a na mṛtyuto na cādharmān na lobhān na kutaś cana
12,275.020c pītāmṛtasyevātyantam iha cāmutra vā bhayam
12,275.021a etad brahman vijānāmi mahat kṛtvā tapo 'vyayam
12,275.021c tena nārada saṃprāpto na māṃ śokaḥ prabādhate
12,276.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,276.001a atattvajñasya śāstrāṇāṃ satataṃ saṃśayātmanaḥ
12,276.001c akṛtavyavasāyasya śreyo brūhi pitāmaha
12,276.002 bhīṣma uvāca
12,276.002a gurupūjā ca satataṃ vṛddhānāṃ paryupāsanam
12,276.002c śravaṇaṃ caiva vidyānāṃ kūṭasthaṃ śreya ucyate
12,276.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,276.003c gālavasya ca saṃvādaṃ devarṣer nāradasya ca
12,276.003d*0738_01 svāśramaṃ samanuprāptaṃ nāradaṃ devavarcasam
12,276.004a vītamohaklamaṃ vipraṃ jñānatṛptaṃ jitendriyam
12,276.004c śreyaskāmaṃ jitātmānaṃ nāradaṃ gālavo 'bravīt
12,276.005a yaiḥ kaiś cit saṃmato loke guṇais tu puruṣo nṛṣu
12,276.005c bhavaty anapagān sarvāṃs tān guṇāṃl lakṣayāmy aham
12,276.006a bhavān evaṃvidho 'smākaṃ saṃśayaṃ chettum arhati
12,276.006c amūḍhaś ciramūḍhānāṃ lokatattvam ajānatām
12,276.007a jñāne hy evaṃ pravṛttiḥ syāt kāryākārye vijānataḥ
12,276.007c yat kāryaṃ na vyavasyāmas tad bhavān vaktum arhati
12,276.008a bhagavann āśramāḥ sarve pṛthagācāradarśinaḥ
12,276.008c idaṃ śreya idaṃ śreya iti nānāpradhāvitāḥ
12,276.009a tāṃs tu viprasthitān dṛṣṭvā śāstraiḥ śāstrābhinandinaḥ
12,276.009c svaśāstraiḥ parituṣṭāṃś ca śreyo nopalabhāmahe
12,276.010a śāstraṃ yadi bhaved ekaṃ vyaktaṃ śreyo bhavet tadā
12,276.010c śāstraiś ca bahubhir bhūyaḥ śreyo guhyaṃ praveśitam
12,276.011a etasmāt kāraṇāc chreyaḥ kalilaṃ pratibhāti mām
12,276.011c bravītu bhagavāṃs tan me upasanno 'smy adhīhi bhoḥ
12,276.012 nārada uvāca
12,276.012a āśramās tāta catvāro yathāsaṃkalpitāḥ pṛthak
12,276.012c tān sarvān anupaśya tvaṃ samāśrityaiva gālava
12,276.013a teṣāṃ teṣāṃ tathā hi tvam āśramāṇāṃ tatas tataḥ
12,276.013c nānārūpaguṇoddeśaṃ paśya viprasthitaṃ pṛthak
12,276.013e nayanti caiva te samyag abhipretam asaṃśayam
12,276.014a ṛju paśyaṃs tathā samyag āśramāṇāṃ parāṃ gatim
12,276.014c yat tu niḥśreyasaṃ samyak tac caivāsaṃśayātmakam
12,276.015a anugrahaṃ ca mitrāṇām amitrāṇāṃ ca nigraham
12,276.015c saṃgrahaṃ ca trivargasya śreya āhur manīṣiṇaḥ
12,276.016a nivṛttiḥ karmaṇaḥ pāpāt satataṃ puṇyaśīlatā
12,276.016c sadbhiś ca samudācāraḥ śreya etad asaṃśayam
12,276.017a mārdavaṃ sarvabhūteṣu vyavahāreṣu cārjavam
12,276.017c vāk caiva madhurā proktā śreya etad asaṃśayam
12,276.018a devatābhyaḥ pitṛbhyaś ca saṃvibhāgo 'tithiṣv api
12,276.018c asaṃtyāgaś ca bhṛtyānāṃ śreya etad asaṃśayam
12,276.019a satyasya vacanaṃ śreyaḥ satyajñānaṃ tu duṣkaram
12,276.019c yad bhūtahitam atyantam etat satyaṃ bravīmy aham
12,276.020a ahaṃkārasya ca tyāgaḥ praṇayasya ca nigrahaḥ
12,276.020c saṃtoṣaś caikacaryā ca kūṭasthaṃ śreya ucyate
12,276.021a dharmeṇa vedādhyayanaṃ vedāṅgānāṃ tathaiva ca
12,276.021c vidyārthānāṃ ca jijñāsā śreya etad asaṃśayam
12,276.022a śabdarūparasasparśān saha gandhena kevalān
12,276.022c nātyartham upaseveta śreyaso 'rthī paraṃtapa
12,276.023a naktaṃcaryā divāsvapnam ālasyaṃ paiśunaṃ madam
12,276.023c atiyogam ayogaṃ ca śreyaso 'rthī parityajet
12,276.024a karmotkarṣaṃ na mārgeta pareṣāṃ parinindayā
12,276.024c svaguṇair eva mārgeta viprakarṣaṃ pṛthagjanāt
12,276.025a nirguṇās tv eva bhūyiṣṭham ātmasaṃbhāvino narāḥ
12,276.025c doṣair anyān guṇavataḥ kṣipanty ātmaguṇakṣayāt
12,276.026a anucyamānāś ca punas te manyante mahājanāt
12,276.026c guṇavattaram ātmānaṃ svena mānena darpitāḥ
12,276.027a abruvan kasya cin nindām ātmapūjām avarṇayan
12,276.027c vipaścid guṇasaṃpannaḥ prāpnoty eva mahad yaśaḥ
12,276.028a abruvan vāti surabhir gandhaḥ sumanasāṃ śuciḥ
12,276.028c tathaivāvyāharan bhāti vimalo bhānur ambare
12,276.029a evamādīni cānyāni parityaktāni medhayā
12,276.029c jvalanti yaśasā loke yāni na vyāharanti ca
12,276.030a na loke dīpyate mūrkhaḥ kevalātmapraśaṃsayā
12,276.030c api cāpihitaḥ śvabhre kṛtavidyaḥ prakāśate
12,276.031a asann uccair api proktaḥ śabdaḥ samupaśāmyati
12,276.031c dīpyate tv eva lokeṣu śanair api subhāṣitam
12,276.032a mūḍhānām avaliptānām asāraṃ bhāṣitaṃ bahu
12,276.032c darśayaty antarātmānaṃ divā rūpam ivāṃśumān
12,276.033a etasmāt kāraṇāt prajñāṃ mṛgayante pṛthagvidhām
12,276.033c prajñālābho hi bhūtānām uttamaḥ pratibhāti mām
12,276.034a nāpṛṣṭaḥ kasya cid brūyān na cānyāyena pṛcchataḥ
12,276.034c jñānavān api medhāvī jaḍaval lokam ācaret
12,276.035a tato vāsaṃ parīkṣeta dharmanityeṣu sādhuṣu
12,276.035c manuṣyeṣu vadānyeṣu svadharmanirateṣu ca
12,276.036a caturṇāṃ yatra varṇānāṃ dharmavyatikaro bhavet
12,276.036c na tatra vāsaṃ kurvīta śreyorthī vai kathaṃ cana
12,276.037a nirārambho 'py ayam iha yathālabdhopajīvanaḥ
12,276.037c puṇyaṃ puṇyeṣu vimalaṃ pāpaṃ pāpeṣu cāpnuyāt
12,276.038a apām agnes tathendoś ca sparśaṃ vedayate yathā
12,276.038c tathā paśyāmahe sparśam ubhayoḥ pāpapuṇyayoḥ
12,276.039a apaśyanto 'nnaviṣayaṃ bhuñjate vighasāśinaḥ
12,276.039c bhuñjānaṃ cānnaviṣayān viṣayaṃ viddhi karmaṇām
12,276.040a yatrāgamayamānānām asatkāreṇa pṛcchatām
12,276.040c prabrūyād brahmaṇo dharmaṃ tyajet taṃ deśam ātmavān
12,276.040d*0739_01 durvṛtto 'pi varo vipro na ca śūdro jitendriyaḥ
12,276.040d*0739_02 kaḥ parityajya gāṃ duṣṭāṃ duhyec chīlavatīṃ kharīm
12,276.040d*0739_03 paṇḍitasyāpi śūdrasya sarvaśāstraratasya ca
12,276.040d*0739_04 vacanaṃ tasya na grāhyaṃ śunocchiṣṭaṃ havir yathā
12,276.041a śiṣyopādhyāyikā vṛttir yatra syāt susamāhitā
12,276.041c yathāvac chāstrasaṃpannā kas taṃ deśaṃ parityajet
12,276.042a ākāśasthā dhruvaṃ yatra doṣaṃ brūyur vipaścitām
12,276.042c ātmapūjābhikāmā vai ko vaset tatra paṇḍitaḥ
12,276.043a yatra saṃloḍitā lubdhaiḥ prāyaśo dharmasetavaḥ
12,276.043c pradīptam iva śailāntaṃ kas taṃ deśaṃ na saṃtyajet
12,276.044a yatra dharmam anāśaṅkāś careyur vītamatsarāḥ
12,276.044c caret tatra vasec caiva puṇyaśīleṣu sādhuṣu
12,276.045a dharmam arthanimittaṃ tu careyur yatra mānavāḥ
12,276.045c na tān anuvasej jātu te hi pāpakṛto janāḥ
12,276.046a karmaṇā yatra pāpena vartante jīvitespavaḥ
12,276.046c vyavadhāvet tatas tūrṇaṃ sasarpāc charaṇād iva
12,276.047a yena khaṭvāṃ samārūḍhaḥ karmaṇānuśayī bhavet
12,276.047c āditas tan na kartavyam icchatā bhavam ātmanaḥ
12,276.048a yatra rājā ca rājñaś ca puruṣāḥ pratyanantarāḥ
12,276.048c kuṭumbinām agrabhujas tyajet tad rāṣṭram ātmavān
12,276.049a śrotriyās tv agrabhoktāro dharmanityāḥ sanātanāḥ
12,276.049c yājanādhyāpane yuktā yatra tad rāṣṭram āvaset
12,276.050a svāhāsvadhāvaṣaṭkārā yatra samyag anuṣṭhitāḥ
12,276.050c ajasraṃ caiva vartante vaset tatrāvicārayan
12,276.051a aśucīny atra paśyeta brāhmaṇān vṛttikarśitān
12,276.051c tyajet tad rāṣṭram āsannam upasṛṣṭam ivāmiṣam
12,276.052a prīyamāṇā narā yatra prayaccheyur ayācitāḥ
12,276.052c svasthacitto vaset tatra kṛtakṛtya ivātmavān
12,276.053a daṇḍo yatrāvinīteṣu satkāraś ca kṛtātmasu
12,276.053c caret tatra vasec caiva puṇyaśīleṣu sādhuṣu
12,276.054a upasṛṣṭeṣv adānteṣu durācāreṣv asādhuṣu
12,276.054c avinīteṣu lubdheṣu sumahad daṇḍadhāraṇam
12,276.055a yatra rājā dharmanityo rājyaṃ vai paryupāsitā
12,276.055c apāsya kāmān kāmeśo vaset tatrāvicārayan
12,276.056a tathāśīlā hi rājānaḥ sarvān viṣayavāsinaḥ
12,276.056c śreyasā yojayanty āśu śreyasi pratyupasthite
12,276.057a pṛcchatas te mayā tāta śreya etad udāhṛtam
12,276.057c na hi śakyaṃ pradhānena śreyaḥ saṃkhyātum ātmanaḥ
12,276.058a evaṃ pravartamānasya vṛttiṃ praṇihitātmanaḥ
12,276.058c tapasaiveha bahulaṃ śreyo vyaktaṃ bhaviṣyati
12,277.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,277.001a kathaṃ nu muktaḥ pṛthivīṃ cared asmadvidho nṛpaḥ
12,277.001c nityaṃ kaiś ca guṇair yuktaḥ saṅgapāśād vimucyate
12,277.002 bhīṣma uvāca
12,277.002a atra te vartayiṣyāmi itihāsaṃ purātanam
12,277.002c ariṣṭaneminā proktaṃ sagarāyānupṛcchate
12,277.003 sagara uvāca
12,277.003a kiṃ śreyaḥ paramaṃ brahman kṛtveha sukham aśnute
12,277.003c kathaṃ na śocen na kṣubhyed etad icchāmi veditum
12,277.004 bhīṣma uvāca
12,277.004a evam uktas tadā tārkṣyaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ
12,277.004c vibudhya saṃpadaṃ cāgryāṃ sad vākyam idam abravīt
12,277.005a sukhaṃ mokṣasukhaṃ loke na ca loko 'vagacchati
12,277.005c prasaktaḥ putrapaśuṣu dhanadhānyasamākulaḥ
12,277.006a saktabuddhir aśāntātmā na sa śakyaś cikitsitum
12,277.006c snehapāśasito mūḍho na sa mokṣāya kalpate
12,277.007a snehajān iha te pāśān vakṣyāmi śṛṇu tān mama
12,277.007c sakarṇakena śirasā śakyāś chettuṃ vijānatā
12,277.008a saṃbhāvya putrān kālena yauvanasthān niveśya ca
12,277.008c samarthāñ jīvane jñātvā muktaś cara yathāsukham
12,277.009a bhāryāṃ putravatīṃ vṛddhāṃ lālitāṃ putravatsalām
12,277.009c jñātvā prajahi kāle tvaṃ parārtham anudṛśya ca
12,277.010a sāpatyo nirapatyo vā muktaś cara yathāsukham
12,277.010c indriyair indriyārthāṃs tvam anubhūya yathāvidhi
12,277.011a kṛtakautūhalas teṣu muktaś cara yathāsukham
12,277.011c upapattyopalabdheṣu lābheṣu ca samo bhava
12,277.012a eṣa tāvat samāsena tava saṃkīrtito mayā
12,277.012c mokṣārtho vistareṇāpi bhūyo vakṣyāmi tac chṛṇu
12,277.013a muktā vītabhayā loke caranti sukhino narāḥ
12,277.013c saktabhāvā vinaśyanti narās tatra na saṃśayaḥ
12,277.014a āhārasaṃcayāś caiva tathā kīṭapipīlikāḥ
12,277.014c asaktāḥ sukhino loke saktāś caiva vināśinaḥ
12,277.015a svajane na ca te cintā kartavyā mokṣabuddhinā
12,277.015c ime mayā vinābhūtā bhaviṣyanti kathaṃ tv iti
12,277.016a svayam utpadyate jantuḥ svayam eva vivardhate
12,277.016c sukhaduḥkhe tathā mṛtyuṃ svayam evādhigacchati
12,277.017a bhojanācchādane caiva mātrā pitrā ca saṃgraham
12,277.017c svakṛtenādhigacchanti loke nāsty akṛtaṃ purā
12,277.018a dhātrā vihitabhakṣyāṇi sarvabhūtāni medinīm
12,277.018c loke viparidhāvanti rakṣitāni svakarmabhiḥ
12,277.019a svayaṃ mṛtpiṇḍabhūtasya paratantrasya sarvadā
12,277.019c ko hetuḥ svajanaṃ poṣṭuṃ rakṣituṃ vādṛḍhātmanaḥ
12,277.020a svajanaṃ hi yadā mṛtyur hanty eva tava paśyataḥ
12,277.020c kṛte 'pi yatne mahati tatra boddhavyam ātmanā
12,277.021a jīvantam api caivainaṃ bharaṇe rakṣaṇe tathā
12,277.021c asamāpte parityajya paścād api mariṣyasi
12,277.022a yadā mṛtaś ca svajanaṃ na jñāsyasi kathaṃ cana
12,277.022c sukhitaṃ duḥkhitaṃ vāpi nanu boddhavyam ātmanā
12,277.023a mṛte vā tvayi jīve vā yadi bhokṣyati vai janaḥ
12,277.023c svakṛtaṃ nanu buddhvaivaṃ kartavyaṃ hitam ātmanaḥ
12,277.024a evaṃ vijānaṃl loke 'smin kaḥ kasyety abhiniścitaḥ
12,277.024c mokṣe niveśaya mano bhūyaś cāpy upadhāraya
12,277.025a kṣutpipāsādayo bhāvā jitā yasyeha dehinaḥ
12,277.025c krodho lobhas tathā mohaḥ sattvavān mukta eva saḥ
12,277.026a dyūte pāne tathā strīṣu mṛgayāyāṃ ca yo naraḥ
12,277.026c na pramādyati saṃmohāt satataṃ mukta eva saḥ
12,277.027a divase divase nāma rātrau rātrau sadā sadā
12,277.027c bhoktavyam iti yaḥ khinno doṣabuddhiḥ sa ucyate
12,277.028a ātmabhāvaṃ tathā strīṣu muktam eva punaḥ punaḥ
12,277.028c yaḥ paśyati sadā yukto yathāvan mukta eva saḥ
12,277.029a saṃbhavaṃ ca vināśaṃ ca bhūtānāṃ ceṣṭitaṃ tathā
12,277.029c yas tattvato vijānāti loke 'smin mukta eva saḥ
12,277.030a prasthaṃ vāhasahasreṣu yātrārthaṃ caiva koṭiṣu
12,277.030c prāsāde mañcakasthānaṃ yaḥ paśyati sa mucyate
12,277.031a mṛtyunābhyāhataṃ lokaṃ vyādhibhiś copapīḍitam
12,277.031c avṛttikarśitaṃ caiva yaḥ paśyati sa mucyate
12,277.032a yaḥ paśyati sukhī tuṣṭo napaśyaṃś ca vihanyate
12,277.032c yaś cāpy alpena saṃtuṣṭo loke 'smin mukta eva saḥ
12,277.033a agnīṣomāv idaṃ sarvam iti yaś cānupaśyati
12,277.033c na ca saṃspṛśyate bhāvair adbhutair mukta eva saḥ
12,277.034a paryaṅkaśayyā bhūmiś ca samāne yasya dehinaḥ
12,277.034c śālayaś ca kadannaṃ ca yasya syān mukta eva saḥ
12,277.035a kṣaumaṃ ca kuśacīraṃ ca kauśeyaṃ valkalāni ca
12,277.035c āvikaṃ carma ca samaṃ yasya syān mukta eva saḥ
12,277.036a pañcabhūtasamudbhūtaṃ lokaṃ yaś cānupaśyati
12,277.036c tathā ca vartate dṛṣṭvā loke 'smin mukta eva saḥ
12,277.037a sukhaduḥkhe same yasya lābhālābhau jayājayau
12,277.037c icchādveṣau bhayodvegau sarvathā mukta eva saḥ
12,277.038a raktamūtrapurīṣāṇāṃ doṣāṇāṃ saṃcayaṃ tathā
12,277.038c śarīraṃ doṣabahulaṃ dṛṣṭvā cedaṃ vimucyate
12,277.039a valīpalitasaṃyogaṃ kārśyaṃ vaivarṇyam eva ca
12,277.039c kubjabhāvaṃ ca jarayā yaḥ paśyati sa mucyate
12,277.040a puṃstvopaghātaṃ kālena darśanoparamaṃ tathā
12,277.040c bādhiryaṃ prāṇamandatvaṃ yaḥ paśyati sa mucyate
12,277.041a gatān ṛṣīṃs tathā devān asurāṃś ca tathā gatān
12,277.041c lokād asmāt paraṃ lokaṃ yaḥ paśyati sa mucyate
12,277.042a prabhāvair anvitās tais taiḥ pārthivendrāḥ sahasraśaḥ
12,277.042c ye gatāḥ pṛthivīṃ tyaktvā iti jñātvā vimucyate
12,277.043a arthāṃś ca durlabhāṃl loke kleśāṃś ca sulabhāṃs tathā
12,277.043c duḥkhaṃ caiva kuṭumbārthe yaḥ paśyati sa mucyate
12,277.044a apatyānāṃ ca vaiguṇyaṃ janaṃ viguṇam eva ca
12,277.044c paśyan bhūyiṣṭhaśo loke ko mokṣaṃ nābhipūjayet
12,277.045a śāstrāl lokāc ca yo buddhaḥ sarvaṃ paśyati mānavaḥ
12,277.045c asāram iva mānuṣyaṃ sarvathā mukta eva saḥ
12,277.046a etac chrutvā mama vaco bhavāṃś caratu muktavat
12,277.046c gārhasthye yadi te mokṣe kṛtā buddhir aviklavā
12,277.047a tat tasya vacanaṃ śrutvā samyak sa pṛthivīpatiḥ
12,277.047c mokṣajaiś ca guṇair yuktaḥ pālayām āsa ca prajāḥ
12,278.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,278.001a tiṣṭhate me sadā tāta kautūhalam idaṃ hṛdi
12,278.001c tad ahaṃ śrotum icchāmi tvattaḥ kurupitāmaha
12,278.002a kathaṃ devarṣir uśanā sadā kāvyo mahāmatiḥ
12,278.002c asurāṇāṃ priyakaraḥ surāṇām apriye rataḥ
12,278.003a vardhayām āsa tejaś ca kimartham amitaujasām
12,278.003c nityaṃ vairanibaddhāś ca dānavāḥ surasattamaiḥ
12,278.004a kathaṃ cāpy uśanā prāpa śukratvam amaradyutiḥ
12,278.004c ṛddhiṃ ca sa kathaṃ prāptaḥ sarvam etad bravīhi me
12,278.005a na yāti ca sa tejasvī madhyena nabhasaḥ katham
12,278.005c etad icchāmi vijñātuṃ nikhilena pitāmaha
12,278.006 bhīṣma uvāca
12,278.006a śṛṇu rājann avahitaḥ sarvam etad yathātatham
12,278.006c yathāmati yathā caitac chrutapūrvaṃ mayānagha
12,278.007a eṣa bhārgavadāyādo muniḥ satyo dṛḍhavrataḥ
12,278.007c asurāṇāṃ priyakaro nimitte karuṇātmake
12,278.008a indro 'tha dhanado rājā yakṣarakṣodhipaḥ sa ca
12,278.008c prabhaviṣṇuś ca kośasya jagataś ca tathā prabhuḥ
12,278.009a tasyātmānam athāviśya yogasiddho mahāmuniḥ
12,278.009c ruddhvā dhanapatiṃ devaṃ yogena hṛtavān vasu
12,278.010a hṛte dhane tataḥ śarma na lebhe dhanadas tathā
12,278.010c āpannamanyuḥ saṃvignaḥ so 'bhyagāt surasattamam
12,278.011a nivedayām āsa tadā śivāyāmitatejase
12,278.011c devaśreṣṭhāya rudrāya saumyāya bahurūpiṇe
12,278.012 kubera uvāca
12,278.012a yogātmakenośanasā ruddhvā mama hṛtaṃ vasu
12,278.012c yogenātmagatiṃ kṛtvā niḥsṛtaś ca mahātapāḥ
12,278.013 bhīṣma uvāca
12,278.013a etac chrutvā tataḥ kruddho mahāyogī maheśvaraḥ
12,278.013c saṃraktanayano rājañ śūlam ādāya tasthivān
12,278.014a kvāsvau kvāsāv iti prāha gṛhītvā paramāyudham
12,278.014c uśanā dūratas tasya babhau jñātvā cikīrṣitam
12,278.015a sa mahāyogino buddhvā taṃ roṣaṃ vai mahātmanaḥ
12,278.015c gatim āgamanaṃ vetti sthānaṃ vetti tataḥ prabhuḥ
12,278.016a saṃcintyogreṇa tapasā mahātmānaṃ maheśvaram
12,278.016c uśanā yogasiddhātmā śūlāgre pratyadṛśyata
12,278.017a vijñātarūpaḥ sa tadā tapaḥsiddhena dhanvinā
12,278.017c jñātvā śūlaṃ ca deveśaḥ pāṇinā samanāmayat
12,278.018a ānatenātha śūlena pāṇināmitatejasā
12,278.018c pinākam iti covāca śūlam ugrāyudhaḥ prabhuḥ
12,278.018d*0740_01 sa tu praviṣṭa uśanā pāṇiṃ māheśvaraṃ prabhuḥ
12,278.019a pāṇimadhyagataṃ dṛṣṭvā bhārgavaṃ tam umāpatiḥ
12,278.019c āsyaṃ vivṛtya kakudī pāṇiṃ saṃprākṣipac chanaiḥ
12,278.020a sa tu praviṣṭa uśanā koṣṭhaṃ māheśvaraṃ prabhuḥ
12,278.020c vyacarac cāpi tatrāsau mahātmā bhṛgunandanaḥ
12,278.021 yudhiṣṭhira uvāca
12,278.021a kimarthaṃ vyacarad rājann uśanā tasya dhīmataḥ
12,278.021c jaṭhare devadevasya kiṃ cākārṣīn mahādyutiḥ
12,278.022 bhīṣma uvāca
12,278.022a purā so 'ntarjalagataḥ sthāṇubhūto mahāvrataḥ
12,278.022c varṣāṇām abhavad rājan prayutāny arbudāni ca
12,278.023a udatiṣṭhat tapas taptvā duścaraṃ sa mahāhradāt
12,278.023c tato devātidevas taṃ brahmā samupasarpata
12,278.024a tapovṛddhim apṛcchac ca kuśalaṃ cainam avyayam
12,278.024c tapaḥ sucīrṇam iti ca provāca vṛṣabhadhvajaḥ
12,278.025a tatsaṃyogena vṛddhiṃ cāpy apaśyat sa tu śaṃkaraḥ
12,278.025c mahāmatir acintyātmā satyadharmarataḥ sadā
12,278.026a sa tenāḍhyo mahāyogī tapasā ca dhanena ca
12,278.026c vyarājata mahārāja triṣu lokeṣu vīryavān
12,278.027a tataḥ pinākī yogātmā dhyānayogaṃ samāviśat
12,278.027c uśanā tu samudvigno nililye jaṭhare tataḥ
12,278.028a tuṣṭāva ca mahāyogī devaṃ tatrastha eva ca
12,278.028c niḥsāraṃ kāṅkṣamāṇas tu tejasā pratyahanyata
12,278.029a uśanā tu tadovāca jaṭharastho mahāmuniḥ
12,278.029c prasādaṃ me kuruṣveti punaḥ punar ariṃdama
12,278.030a tam uvāca mahādevo gaccha śiśnena mokṣaṇam
12,278.030c iti srotāṃsi sarvāṇi ruddhvā tridaśapuṃgavaḥ
12,278.031a apaśyamānaḥ sa dvāraṃ sarvataḥpihito muniḥ
12,278.031c paryakrāmad dahyamāna itaś cetaś ca tejasā
12,278.032a sa viniṣkramya śiśnena śukratvam abhipedivān
12,278.032c kāryeṇa tena nabhaso nāgacchata ca madhyataḥ
12,278.032d*0741_01 tata eva ca deveṣu sapratiṣṭho mahāmuniḥ
12,278.032d*0741_02 paurohityaṃ ca daityānāṃ cakre tejovivṛddhaye
12,278.033a niṣkrāntam atha taṃ dṛṣṭvā jvalantam iva tejasā
12,278.033c bhavo roṣasamāviṣṭaḥ śūlodyatakaraḥ sthitaḥ
12,278.034a nyavārayata taṃ devī kruddhaṃ paśupatiṃ patim
12,278.034c putratvam agamad devyā vārite śaṃkare ca saḥ
12,278.035 devy uvāca
12,278.035a hiṃsanīyas tvayā naiṣa mama putratvam āgataḥ
12,278.035c na hi devodarāt kaś cin niḥsṛto nāśam archati
12,278.036 bhīṣma uvāca
12,278.036a tataḥ prīto 'bhavad devyāḥ prahasaṃś cedam abravīt
12,278.036c gacchatv eṣa yathākāmam iti rājan punaḥ punaḥ
12,278.037a tataḥ praṇamya varadaṃ devaṃ devīm umāṃ tathā
12,278.037c uśanā prāpa tad dhīmān gatim iṣṭāṃ mahāmuniḥ
12,278.038a etat te kathitaṃ tāta bhārgavasya mahātmanaḥ
12,278.038c caritaṃ bharataśreṣṭha yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
12,279.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,279.001a ataḥ paraṃ mahābāho yac chreyas tad vadasva me
12,279.001c na tṛpyāmy amṛtasyeva vacasas te pitāmaha
12,279.002a kiṃ karma puruṣaḥ kṛtvā śubhaṃ puruṣasattama
12,279.002c śreyaḥ param avāpnoti pretya ceha ca tad vada
12,279.003 bhīṣma uvāca
12,279.003a atra te vartayiṣyāmi yathā pūrvaṃ mahāyaśāḥ
12,279.003c parāśaraṃ mahātmānaṃ papraccha janako nṛpaḥ
12,279.004a kiṃ śreyaḥ sarvabhūtānām asmiṃl loke paratra ca
12,279.004c yad bhavet pratipattavyaṃ tad bhavān prabravītu me
12,279.005a tataḥ sa tapasā yuktaḥ sarvadharmavidhānavit
12,279.005c nṛpāyānugrahamanā munir vākyam athābravīt
12,279.006a dharma eva kṛtaḥ śreyān iha loke paratra ca
12,279.006c tasmād dhi paramaṃ nāsti yathā prāhur manīṣiṇaḥ
12,279.007a pratipadya naro dharmaṃ svargaloke mahīyate
12,279.007c dharmātmakaḥ karmavidhir dehināṃ nṛpasattama
12,279.007e tasminn āśramiṇaḥ santaḥ svakarmāṇīha kurvate
12,279.008a caturvidhā hi lokasya yātrā tāta vidhīyate
12,279.008c martyā yatrāvatiṣṭhante sā ca kāmāt pravartate
12,279.009a sukṛtāsukṛtaṃ karma niṣevya vividhaiḥ kramaiḥ
12,279.009c daśārdhapravibhaktānāṃ bhūtānāṃ bahudhā gatiḥ
12,279.010a sauvarṇaṃ rājataṃ vāpi yathā bhāṇḍaṃ niṣicyate
12,279.010c tathā niṣicyate jantuḥ pūrvakarmavaśānugaḥ
12,279.011a nābījāj jāyate kiṃ cin nākṛtvā sukham edhate
12,279.011c sukṛtī vindati sukhaṃ prāpya dehakṣayaṃ naraḥ
12,279.012a daivaṃ tāta na paśyāmi nāsti daivasya sādhanam
12,279.012c svabhāvato hi saṃsiddhā devagandharvadānavāḥ
12,279.013a pretya jātikṛtaṃ karma na smaranti sadā janāḥ
12,279.013c te vai tasya phalaprāptau karma cāpi caturvidham
12,279.014a lokayātrāśrayaś caiva śabdo vedāśrayaḥ kṛtaḥ
12,279.014c śāntyarthaṃ manasas tāta naitad vṛddhānuśāsanam
12,279.015a cakṣuṣā manasā vācā karmaṇā ca caturvidham
12,279.015c kurute yādṛśaṃ karma tādṛśaṃ pratipadyate
12,279.016a nirantaraṃ ca miśraṃ ca phalate karma pārthiva
12,279.016c kalyāṇaṃ yadi vā pāpaṃ na tu nāśo 'sya vidyate
12,279.017a kadā cit sukṛtaṃ tāta kūṭastham iva tiṣṭhati
12,279.017c majjamānasya saṃsāre yāvad duḥkhād vimucyate
12,279.018a tato duḥkhakṣayaṃ kṛtvā sukṛtaṃ karma sevate
12,279.018c sukṛtakṣayād duṣkṛtaṃ ca tad viddhi manujādhipa
12,279.019a damaḥ kṣamā dhṛtis tejaḥ saṃtoṣaḥ satyavāditā
12,279.019c hrīr ahiṃsāvyasanitā dākṣyaṃ ceti sukhāvahāḥ
12,279.020a duṣkṛte sukṛte vāpi na jantur ayato bhavet
12,279.020c nityaṃ manaḥsamādhāne prayateta vicakṣaṇaḥ
12,279.021a nāyaṃ parasya sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ vāpi sevate
12,279.021c karoti yādṛśaṃ karma tādṛśaṃ pratipadyate
12,279.022a sukhaduḥkhe samādhāya pumān anyena gacchati
12,279.022c anyenaiva janaḥ sarvaḥ saṃgato yaś ca pārthiva
12,279.023a pareṣāṃ yad asūyeta na tat kuryāt svayaṃ naraḥ
12,279.023c yo hy asūyus tathāyuktaḥ so 'vahāsaṃ niyacchati
12,279.024a bhīrū rājanyo brāhmaṇaḥ sarvabhakṣo; vaiśyo 'nīhāvān hīnavarṇo 'lasaś ca
12,279.024c vidvāṃś cāśīlo vṛttahīnaḥ kulīnaḥ; satyād bhraṣṭo brāhmaṇaḥ strī ca duṣṭā
12,279.025a rāgī muktaḥ pacamāno ''tmahetor; mūrkho vaktā nṛpahīnaṃ ca rāṣṭram
12,279.025c ete sarve śocyatāṃ yānti rājan; yaś cāyuktaḥ snehahīnaḥ prajāsu
12,280.001 parāśara uvāca
12,280.001a manoratharathaṃ prāpya indriyārthahayaṃ naraḥ
12,280.001c raśmibhir jñānasaṃbhūtair yo gacchati sa buddhimān
12,280.002a sevāśritena manasā vṛttihīnasya śasyate
12,280.002c dvijātihastān nirvṛttā na tu tulyāt parasparam
12,280.003a āyur nasulabhaṃ labdhvā nāvakarṣed viśāṃ pate
12,280.003c utkarṣārthaṃ prayatate naraḥ puṇyena karmaṇā
12,280.004a varṇebhyo 'pi paribhraṣṭaḥ sa vai saṃmānam arhati
12,280.004c na tu yaḥ satkriyāṃ prāpya rājasaṃ karma sevate
12,280.005a varṇotkarṣam avāpnoti naraḥ puṇyena karmaṇā
12,280.005c durlabhaṃ tam alabdhā hi hanyāt pāpena karmaṇā
12,280.006a ajñānād dhi kṛtaṃ pāpaṃ tapasaivābhinirṇudet
12,280.006c pāpaṃ hi karma phalati pāpam eva svayaṃ kṛtam
12,280.006e tasmāt pāpaṃ na seveta karma duḥkhaphalodayam
12,280.007a pāpānubandhaṃ yat karma yady api syān mahāphalam
12,280.007c na tat seveta medhāvī śuciḥ kusalilaṃ yathā
12,280.008a kiṃkaṣṭam anupaśyāmi phalaṃ pāpasya karmaṇaḥ
12,280.008c pratyāpannasya hi sato nātmā tāvad virocate
12,280.009a pratyāpattiś ca yasyeha bāliśasya na jāyate
12,280.009c tasyāpi sumahāṃs tāpaḥ prasthitasyopajāyate
12,280.010a viraktaṃ śodhyate vastraṃ na tu kṛṣṇopasaṃhitam
12,280.010c prayatnena manuṣyendra pāpam evaṃ nibodha me
12,280.011a svayaṃ kṛtvā tu yaḥ pāpaṃ śubham evānutiṣṭhati
12,280.011c prāyaścittaṃ naraḥ kartum ubhayaṃ so 'śnute pṛthak
12,280.012a ajñānāt tu kṛtāṃ hiṃsām ahiṃsā vyapakarṣati
12,280.012c brāhmaṇāḥ śāstranirdeśād ity āhur brahmavādinaḥ
12,280.013a tathā kāmakṛtaṃ cāsya vihiṃsaivāpakarṣati
12,280.013c ity āhur dharmaśāstrajñā brāhmaṇā vedapāragāḥ
12,280.014a ahaṃ tu tāvat paśyāmi karma yad vartate kṛtam
12,280.014c guṇayuktaṃ prakāśaṃ ca pāpenānupasaṃhitam
12,280.015a yathā sūkṣmāṇi karmāṇi phalantīha yathātatham
12,280.015c buddhiyuktāni tānīha kṛtāni manasā saha
12,280.016a bhavaty alpaphalaṃ karma sevitaṃ nityam ulbaṇam
12,280.016c abuddhipūrvaṃ dharmajña kṛtam ugreṇa karmaṇā
12,280.017a kṛtāni yāni karmāṇi daivatair munibhis tathā
12,280.017c nācaret tāni dharmātmā śrutvā cāpi na kutsayet
12,280.018a saṃcintya manasā rājan viditvā śaktim ātmanaḥ
12,280.018c karoti yaḥ śubhaṃ karma sa vai bhadrāṇi paśyati
12,280.019a nave kapāle salilaṃ saṃnyastaṃ hīyate yathā
12,280.019c navetare tathābhāvaṃ prāpnoti sukhabhāvitam
12,280.020a satoye 'nyat tu yat toyaṃ tasminn eva prasicyate
12,280.020c vṛddhe vṛddhim avāpnoti salile salilaṃ yathā
12,280.021a evaṃ karmāṇi yānīha buddhiyuktāni bhūpate
12,280.021c nasamānīha hīnāni tāni puṇyatamāny api
12,280.022a rājñā jetavyāḥ sāyudhāś connatāś ca; samyak kartavyaṃ pālanaṃ ca prajānām
12,280.022c agniś ceyo bahubhiś cāpi yajñair; ante madhye vā vanam āśritya stheyam
12,280.023a damānvitaḥ puruṣo dharmaśīlo; bhūtāni cātmānam ivānupaśyet
12,280.023c garīyasaḥ pūjayed ātmaśaktyā; satyena śīlena sukhaṃ narendra
12,281.001 parāśara uvāca
12,281.001a kaḥ kasya copakurute kaś ca kasmai prayacchati
12,281.001c prāṇī karoty ayaṃ karma sarvam ātmārtham ātmanā
12,281.002a gauraveṇa parityaktaṃ niḥsnehaṃ parivarjayet
12,281.002c sodaryaṃ bhrātaram api kim utānyaṃ pṛthagjanam
12,281.003a viśiṣṭasya viśiṣṭāc ca tulyau dānapratigrahau
12,281.003c tayoḥ puṇyataraṃ dānaṃ tad dvijasya prayacchataḥ
12,281.004a nyāyāgataṃ dhanaṃ varṇair nyāyenaiva vivardhitam
12,281.004c saṃrakṣyaṃ yatnam āsthāya dharmārtham iti niścayaḥ
12,281.005a na dharmārthī nṛśaṃsena karmaṇā dhanam arjayet
12,281.005c śaktitaḥ sarvakāryāṇi kuryān narddhim anusmaret
12,281.006a apo hi prayataḥ śītās tāpitā jvalanena vā
12,281.006c śaktito 'tithaye dattvā kṣudhārtāyāśnute phalam
12,281.007a rantidevena lokeṣṭā siddhiḥ prāptā mahātmanā
12,281.007c phalapatrair atho mūlair munīn arcitavān asau
12,281.008a tair eva phalapatraiś ca sa māṭharam atoṣayat
12,281.008c tasmāl lebhe paraṃ sthānaṃ śaibyo 'pi pṛthivīpatiḥ
12,281.009a devatātithibhṛtyebhyaḥ pitṛbhyo 'thātmanas tathā
12,281.009c ṛṇavāñ jāyate martyas tasmād anṛṇatāṃ vrajet
12,281.010a svādhyāyena maharṣibhyo devebhyo yajñakarmaṇā
12,281.010c pitṛbhyaḥ śrāddhadānena nṛṇām abhyarcanena ca
12,281.011a vācaḥ śeṣāvahāryeṇa pālanenātmano 'pi ca
12,281.011c yathāvad bhṛtyavargasya cikīrṣed dharmam āditaḥ
12,281.012a prayatnena ca saṃsiddhā dhanair api vivarjitāḥ
12,281.012c samyag ghutvā hutavahaṃ munayaḥ siddhim āgatāḥ
12,281.013a viśvāmitrasya putratvam ṛcīkatanayo 'gamat
12,281.013c ṛgbhiḥ stutvā mahābhāgo devān vai yajñabhāginaḥ
12,281.014a gataḥ śukratvam uśanā devadevaprasādanāt
12,281.014c devīṃ stutvā tu gagane modate tejasā vṛtaḥ
12,281.015a asito devalaś caiva tathā nāradaparvatau
12,281.015c kakṣīvāñ jāmadagnyaś ca rāmas tāṇḍyas tathāṃśumān
12,281.016a vasiṣṭho jamadagniś ca viśvāmitro 'trir eva ca
12,281.016c bharadvājo hariśmaśruḥ kuṇḍadhāraḥ śrutaśravāḥ
12,281.017a ete maharṣayaḥ stutvā viṣṇum ṛgbhiḥ samāhitāḥ
12,281.017c lebhire tapasā siddhiṃ prasādāt tasya dhīmataḥ
12,281.018a anarhāś cārhatāṃ prāptāḥ santaḥ stutvā tam eva ha
12,281.018c na tu vṛddhim ihānvicchet karma kṛtvā jugupsitam
12,281.019a ye 'rthā dharmeṇa te satyā ye 'dharmeṇa dhig astu tān
12,281.019c dharmaṃ vai śāśvataṃ loke na jahyād dhanakāṅkṣayā
12,281.020a āhitāgnir hi dharmātmā yaḥ sa puṇyakṛd uttamaḥ
12,281.020c vedā hi sarve rājendra sthitās triṣv agniṣu prabho
12,281.021a sa cāpy agnyāhito vipraḥ kriyā yasya na hīyate
12,281.021c śreyo hy anāhitāgnitvam agnihotraṃ na niṣkriyam
12,281.022a agnir ātmā ca mātā ca pitā janayitā tathā
12,281.022c guruś ca naraśārdūla paricaryā yathātatham
12,281.023a mānaṃ tyaktvā yo naro vṛddhasevī; vidvān klībaḥ paśyati prītiyogāt
12,281.023c dākṣyeṇāhīno dharmayukto nadānto; loke 'smin vai pūjyate sadbhir āryaḥ
12,282.001 parāśara uvāca
12,282.001a vṛttiḥ sakāśād varṇebhyas tribhyo hīnasya śobhanā
12,282.001c prītyopanītā nirdiṣṭā dharmiṣṭhān kurute sadā
12,282.002a vṛttiś cen nāsti śūdrasya pitṛpaitāmahī dhruvā
12,282.002c na vṛttiṃ parato mārgec chuśrūṣāṃ tu prayojayet
12,282.003a sadbhis tu saha saṃsargaḥ śobhate dharmadarśibhiḥ
12,282.003c nityaṃ sarvāsv avasthāsu nāsadbhir iti me matiḥ
12,282.004a yathodayagirau dravyaṃ saṃnikarṣeṇa dīpyate
12,282.004c tathā satsaṃnikarṣeṇa hīnavarṇo 'pi dīpyate
12,282.005a yādṛśena hi varṇena bhāvyate śuklam ambaram
12,282.005c tādṛśaṃ kurute rūpam etad evam avaihi me
12,282.006a tasmād guṇeṣu rajyethā mā doṣeṣu kadā cana
12,282.006c anityam iha martyānāṃ jīvitaṃ hi calācalam
12,282.007a sukhe vā yadi vā duḥkhe vartamāno vicakṣaṇaḥ
12,282.007c yaś cinoti śubhāny eva sa bhadrāṇīha paśyati
12,282.008a dharmād apetaṃ yat karma yady api syān mahāphalam
12,282.008c na tat seveta medhāvī na tad dhitam ihocyate
12,282.008d*0742_01 dharmeṇa sahitaṃ yat tu bhaved alpaphalodayam
12,282.008d*0742_02 tat kāryam aviśaṅkena karmātyantasukhāvaham
12,282.009a yo hṛtvā gosahasrāṇi nṛpo dadyād arakṣitā
12,282.009c sa śabdamātraphalabhāg rājā bhavati taskaraḥ
12,282.010a svayaṃbhūr asṛjac cāgre dhātāraṃ lokapūjitam
12,282.010c dhātāsṛjat putram ekaṃ prajānāṃ dhāraṇe ratam
12,282.011a tam arcayitvā vaiśyas tu kuryād atyartham ṛddhimat
12,282.011c rakṣitavyaṃ tu rājanyair upayojyaṃ dvijātibhiḥ
12,282.012a ajihmair aśaṭhakrodhair havyakavyaprayoktṛbhiḥ
12,282.012c śūdrair nirmārjanaṃ kāryam evaṃ dharmo na naśyati
12,282.013a apranaṣṭe tato dharme bhavanti sukhitāḥ prajāḥ
12,282.013c sukhena tāsāṃ rājendra modante divi devatāḥ
12,282.014a tasmād yo rakṣati nṛpaḥ sa dharmeṇābhipūjyate
12,282.014c adhīte cāpi yo vipro vaiśyo yaś cārjane rataḥ
12,282.015a yaś ca śuśrūṣate śūdraḥ satataṃ niyatendriyaḥ
12,282.015c ato 'nyathā manuṣyendra svadharmāt parihīyate
12,282.016a prāṇasaṃtāpanirdiṣṭāḥ kākiṇyo 'pi mahāphalāḥ
12,282.016c nyāyenopārjitā dattāḥ kim utānyāḥ sahasraśaḥ
12,282.017a satkṛtya tu dvijātibhyo yo dadāti narādhipa
12,282.017c yādṛśaṃ tādṛśaṃ nityam aśnāti phalam ūrjitam
12,282.018a abhigamya dattaṃ tuṣṭyā yad dhanyam āhur abhiṣṭutam
12,282.018c yācitena tu yad dattaṃ tad āhur madhyamaṃ budhāḥ
12,282.019a avajñayā dīyate yat tathaivāśraddhayāpi ca
12,282.019c tad āhur adhamaṃ dānaṃ munayaḥ satyavādinaḥ
12,282.020a atikrame majjamāno vividhena naraḥ sadā
12,282.020c tathā prayatnaṃ kurvīta yathā mucyeta saṃśayāt
12,282.021a damena śobhate vipraḥ kṣatriyo vijayena tu
12,282.021c dhanena vaiśyaḥ śūdras tu nityaṃ dākṣyeṇa śobhate
12,283.001 parāśara uvāca
12,283.001a pratigrahāgatā vipre kṣatriye śastranirjitāḥ
12,283.001c vaiśye nyāyārjitāś caiva śūdre śuśrūṣayārjitāḥ
12,283.001e svalpāpy arthāḥ praśasyante dharmasyārthe mahāphalāḥ
12,283.002a nityaṃ trayāṇāṃ varṇānāṃ śūdraḥ śuśrūṣur ucyate
12,283.002c kṣatradharmā vaiśyadharmā nāvṛttiḥ patati dvijaḥ
12,283.002e śūdrakarmā yadā tu syāt tadā patati vai dvijaḥ
12,283.003a vāṇijyaṃ pāśupālyaṃ ca tathā śilpopajīvanam
12,283.003c śūdrasyāpi vidhīyante yadā vṛttir na jāyate
12,283.004a raṅgāvataraṇaṃ caiva tathā rūpopajīvanam
12,283.004c madyamāṃsopajīvyaṃ ca vikrayo lohacarmaṇoḥ
12,283.005a apūrviṇā na kartavyaṃ karma loke vigarhitam
12,283.005c kṛtapūrviṇas tu tyajato mahān dharma iti śrutiḥ
12,283.006a saṃsiddhaḥ puruṣo loke yad ācarati pāpakam
12,283.006c madenābhiplutamanās tac ca nagrāhyam ucyate
12,283.007a śrūyante hi purāṇe vai prajā dhigdaṇḍaśāsanāḥ
12,283.007c dāntā dharmapradhānāś ca nyāyadharmānuvartakāḥ
12,283.008a dharma eva sadā nṝṇām iha rājan praśasyate
12,283.008c dharmavṛddhā guṇān eva sevante hi narā bhuvi
12,283.009a taṃ dharmam asurās tāta nāmṛṣyanta janādhipa
12,283.009c vivardhamānāḥ kramaśas tatra te 'nvāviśan prajāḥ
12,283.010a teṣāṃ darpaḥ samabhavat prajānāṃ dharmanāśanaḥ
12,283.010c darpātmanāṃ tataḥ krodhaḥ punas teṣām ajāyata
12,283.011a tataḥ krodhābhibhūtānāṃ vṛttaṃ lajjāsamanvitam
12,283.011c hrīś caivāpy anaśad rājaṃs tato moho vyajāyata
12,283.012a tato mohaparītās te nāpaśyanta yathā purā
12,283.012c parasparāv amardena vartayanti yathāsukham
12,283.013a tān prāpya tu sa dhig daṇḍo nakāraṇam ato 'bhavat
12,283.013c tato 'bhyagacchan devāṃś ca brāhmaṇāṃś cāvamanya ha
12,283.014a etasminn eva kāle tu devā devavaraṃ śivam
12,283.014c agacchañ śaraṇaṃ vīraṃ bahurūpaṃ gaṇādhipam
12,283.015a tena sma te gaganagāḥ sapurāḥ pātitāḥ kṣitau
12,283.015c tisro 'py ekena bāṇena devāpyāyitatejasā
12,283.016a teṣām adhipatis tv āsīd bhīmo bhīmaparākramaḥ
12,283.016c devatānāṃ bhayakaraḥ sa hataḥ śūlapāṇinā
12,283.017a tasmin hate 'tha svaṃ bhāvaṃ pratyapadyanta mānavāḥ
12,283.017c prāvartanta ca vedā vai śāstrāṇi ca yathā purā
12,283.018a tato 'bhyaṣiñcan rājyena devānāṃ divi vāsavam
12,283.018c saptarṣayaś cānvayuñjan narāṇāṃ daṇḍadhāraṇe
12,283.019a saptarṣīṇām athordhvaṃ ca vipṛthur nāma pārthivaḥ
12,283.019c rājānaḥ kṣatriyāś caiva maṇḍaleṣu pṛthak pṛthak
12,283.020a mahākuleṣu ye jātā vṛttāḥ pūrvatarāś ca ye
12,283.020c teṣām athāsuro bhāvo hṛdayān nāpasarpati
12,283.021a tasmāt tenaiva bhāvena sānuṣaṅgena pārthivāḥ
12,283.021c āsurāṇy eva karmāṇi nyaṣevan bhīmavikramāḥ
12,283.022a pratyatiṣṭhaṃś ca teṣv eva tāny eva sthāpayanti ca
12,283.022c bhajante tāni cādyāpi ye bāliśatamā narāḥ
12,283.023a tasmād ahaṃ bravīmi tvāṃ rājan saṃcintya śāstrataḥ
12,283.023c saṃsiddhādhigamaṃ kuryāt karma hiṃsātmakaṃ tyajet
12,283.024a na saṃkareṇa draviṇaṃ vicinvīta vicakṣaṇaḥ
12,283.024c dharmārthaṃ nyāyam utsṛjya na tat kalyāṇam ucyate
12,283.025a sa tvam evaṃvidho dāntaḥ kṣatriyaḥ priyabāndhavaḥ
12,283.025c prajā bhṛtyāṃś ca putrāṃś ca svadharmeṇānupālaya
12,283.026a iṣṭāniṣṭasamāyogo vairaṃ sauhārdam eva ca
12,283.026c atha jātisahasrāṇi bahūni parivartate
12,283.027a tasmād guṇeṣu rajyethā mā doṣeṣu kadā cana
12,283.027c nirguṇo yo hi durbuddhir ātmanaḥ so 'rir ucyate
12,283.028a mānuṣeṣu mahārāja dharmādharmau pravartataḥ
12,283.028c na tathānyeṣu bhūteṣu manuṣyarahiteṣv iha
12,283.029a dharmaśīlo naro vidvān īhako 'nīhako 'pi vā
12,283.029c ātmabhūtaḥ sadā loke cared bhūtāny ahiṃsayan
12,283.030a yadā vyapetahṛllekhaṃ mano bhavati tasya vai
12,283.030c nānṛtaṃ caiva bhavati tadā kalyāṇam ṛcchati
12,284.001 parāśara uvāca
12,284.001a eṣa dharmavidhis tāta gṛhasthasya prakīrtitaḥ
12,284.001c tapovidhiṃ tu vakṣyāmi tan me nigadataḥ śṛṇu
12,284.002a prāyeṇa hi gṛhasthasya mamatvaṃ nāma jāyate
12,284.002c saṅgāgataṃ naraśreṣṭha bhāvais tāmasarājasaiḥ
12,284.003a gṛhāṇy āśritya gāvaś ca kṣetrāṇi ca dhanāni ca
12,284.003c dārāḥ putrāś ca bhṛtyāś ca bhavantīha narasya vai
12,284.004a evaṃ tasya pravṛttasya nityam evānupaśyataḥ
12,284.004c rāgadveṣau vivardhete hy anityatvam apaśyataḥ
12,284.005a rāgadveṣābhibhūtaṃ ca naraṃ dravyavaśānugam
12,284.005c mohajātā ratir nāma samupaiti narādhipa
12,284.006a kṛtārtho bhogato bhūtvā sa vai ratiparāyaṇaḥ
12,284.006c lābhaṃ grāmyasukhād anyaṃ ratito nānupaśyati
12,284.007a tato lobhābhibhūtātmā saṅgād vardhayate janam
12,284.007c puṣṭyarthaṃ caiva tasyeha janasyārthaṃ cikīrṣati
12,284.008a sa jānann api cākāryam arthārthaṃ sevate naraḥ
12,284.008c bālasnehaparītātmā tatkṣayāc cānutapyate
12,284.009a tato mānena saṃpanno rakṣann ātmaparājayam
12,284.009c karoti yena bhogī syām iti tasmād vinaśyati
12,284.010a tapo hi buddhiyuktānāṃ śāśvataṃ brahmadarśanam
12,284.010c anvicchatāṃ śubhaṃ karma narāṇāṃ tyajatāṃ sukham
12,284.011a snehāyatananāśāc ca dhananāśāc ca pārthiva
12,284.011c ādhivyādhipratāpāc ca nirvedam upagacchati
12,284.012a nirvedād ātmasaṃbodhaḥ saṃbodhāc chāstradarśanam
12,284.012c śāstrārthadarśanād rājaṃs tapa evānupaśyati
12,284.013a durlabho hi manuṣyendra naraḥ pratyavamarśavān
12,284.013c yo vai priyasukhe kṣīṇe tapaḥ kartuṃ vyavasyati
12,284.014a tapaḥ sarvagataṃ tāta hīnasyāpi vidhīyate
12,284.014c jitendriyasya dāntasya svargamārgapradeśakam
12,284.015a prajāpatiḥ prajāḥ pūrvam asṛjat tapasā vibhuḥ
12,284.015c kva cit kva cid vrataparo vratāny āsthāya pārthiva
12,284.016a ādityā vasavo rudrās tathaivāgny aśvimārutāḥ
12,284.016c viśvedevās tathā sādhyāḥ pitaro 'tha marudgaṇāḥ
12,284.017a yakṣarākṣasagandharvāḥ siddhāś cānye divaukasaḥ
12,284.017c saṃsiddhās tapasā tāta ye cānye svargavāsinaḥ
12,284.018a ye cādau brahmaṇā sṛṣṭā brāhmaṇās tapasā purā
12,284.018c te bhāvayantaḥ pṛthivīṃ vicaranti divaṃ tathā
12,284.019a martyaloke ca rājāno ye cānye gṛhamedhinaḥ
12,284.019c mahākuleṣu dṛśyante tat sarvaṃ tapasaḥ phalam
12,284.020a kauśikāni ca vastrāṇi śubhāny ābharaṇāni ca
12,284.020c vāhanāsanayānāni sarvaṃ tat tapasaḥ phalam
12,284.021a manonukūlāḥ pramadā rūpavatyaḥ sahasraśaḥ
12,284.021c vāsaḥ prāsādapṛṣṭhe ca tat sarvaṃ tapasaḥ phalam
12,284.022a śayanāni ca mukhyāni bhojyāni vividhāni ca
12,284.022c abhipretāni sarvāṇi bhavanti kṛtakarmaṇām
12,284.023a nāprāpyaṃ tapasā kiṃ cit trailokye 'smin paraṃtapa
12,284.023c upabhogaparityāgaḥ phalāny akṛtakarmaṇām
12,284.024a sukhito duḥkhito vāpi naro lobhaṃ parityajet
12,284.024c avekṣya manasā śāstraṃ buddhyā ca nṛpasattama
12,284.025a asaṃtoṣo 'sukhāyaiva lobhād indriyavibhramaḥ
12,284.025c tato 'sya naśyati prajñā vidyevābhyāsavarjitā
12,284.026a naṣṭaprajño yadā bhavati tadā nyāyaṃ na paśyati
12,284.026c tasmāt sukhakṣaye prāpte pumān ugraṃ tapaś caret
12,284.027a yad iṣṭaṃ tat sukhaṃ prāhur dveṣyaṃ duḥkham ihocyate
12,284.027c kṛtākṛtasya tapasaḥ phalaṃ paśyasva yādṛśam
12,284.028a nityaṃ bhadrāṇi paśyanti viṣayāṃś copabhuñjate
12,284.028c prākāśyaṃ caiva gacchanti kṛtvā niṣkalmaṣaṃ tapaḥ
12,284.029a apriyāṇy avamānāṃś ca duḥkhaṃ bahuvidhātmakam
12,284.029c phalārthī satpathatyaktaḥ prāpnoti viṣayātmakam
12,284.030a dharme tapasi dāne ca vicikitsāsya jāyate
12,284.030c sa kṛtvā pāpakāny eva nirayaṃ pratipadyate
12,284.031a sukhe tu vartamāno vai duḥkhe vāpi narottama
12,284.031c svavṛttād yo na calati śāstracakṣuḥ sa mānavaḥ
12,284.032a iṣuprapātamātraṃ hi sparśayoge ratiḥ smṛtā
12,284.032c rasane darśane ghrāṇe śravaṇe ca viśāṃ pate
12,284.033a tato 'sya jāyate tīvrā vedanā tatkṣayāt punaḥ
12,284.033c budhā yena praśaṃsanti mokṣaṃ sukham anuttamam
12,284.034a tataḥ phalārthaṃ carati bhavanti jyāyaso guṇāḥ
12,284.034c dharmavṛttyā ca satataṃ kāmārthābhyāṃ na hīyate
12,284.035a aprayatnāgatāḥ sevyā gṛhasthair viṣayāḥ sadā
12,284.035c prayatnenopagamyaś ca svadharma iti me matiḥ
12,284.036a mānināṃ kulajātānāṃ nityaṃ śāstrārthacakṣuṣām
12,284.036c dharmakriyāviyuktānām aśaktyā saṃvṛtātmanām
12,284.037a kriyamāṇaṃ yadā karma nāśaṃ gacchati mānuṣam
12,284.037c teṣāṃ nānyad ṛte loke tapasaḥ karma vidyate
12,284.038a sarvātmanā tu kurvīta gṛhasthaḥ karmaniścayam
12,284.038c dākṣyeṇa havyakavyārthaṃ svadharmaṃ vicaren nṛpa
12,284.039a yathā nadīnadāḥ sarve sāgare yānti saṃsthitim
12,284.039c evam āśramiṇaḥ sarve gṛhasthe yānti saṃsthitim
12,285.001 janaka uvāca
12,285.001a varṇo viśeṣavarṇānāṃ maharṣe kena jāyate
12,285.001c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tad brūhi vadatāṃ vara
12,285.002a yad etaj jāyate 'patyaṃ sa evāyam iti śrutiḥ
12,285.002c kathaṃ brāhmaṇato jāto viśeṣagrahaṇaṃ gataḥ
12,285.003 parāśara uvāca
12,285.003a evam etan mahārāja yena jātaḥ sa eva saḥ
12,285.003c tapasas tv apakarṣeṇa jātigrahaṇatāṃ gataḥ
12,285.004a sukṣetrāc ca subījāc ca puṇyo bhavati saṃbhavaḥ
12,285.004c ato 'nyatarato hīnād avaro nāma jāyate
12,285.005a vaktrād bhujābhyām ūrubhyāṃ padbhyāṃ caivātha jajñire
12,285.005c sṛjataḥ prajāpater lokān iti dharmavido viduḥ
12,285.006a mukhajā brāhmaṇās tāta bāhujāḥ kṣatrabandhavaḥ
12,285.006c ūrujā dhanino rājan pādajāḥ paricārakāḥ
12,285.007a caturṇām eva varṇānām āgamaḥ puruṣarṣabha
12,285.007c ato 'nye tv atiriktā ye te vai saṃkarajāḥ smṛtāḥ
12,285.008a kṣatrajātir athāmbaṣṭhā ugrā vaidehakās tathā
12,285.008c śvapākāḥ pulkasāḥ stenā niṣādāḥ sūtamāgadhāḥ
12,285.009a āyogāḥ karaṇā vrātyāś caṇḍālāś ca narādhipa
12,285.009c ete caturbhyo varṇebhyo jāyante vai parasparam
12,285.010 janaka uvāca
12,285.010a brahmaṇaikena jātānāṃ nānātvaṃ gotrataḥ katham
12,285.010c bahūnīha hi loke vai gotrāṇi munisattama
12,285.011a yatra tatra kathaṃ jātāḥ svayoniṃ munayo gatāḥ
12,285.011c śūdrayonau samutpannā viyonau ca tathāpare
12,285.012 parāśara uvāca
12,285.012a rājan naitad bhaved grāhyam apakṛṣṭena janmanā
12,285.012c mahātmanāṃ samutpattis tapasā bhāvitātmanām
12,285.013a utpādya putrān munayo nṛpate yatra tatra ha
12,285.013c svenaiva tapasā teṣām ṛṣitvaṃ vidadhuḥ punaḥ
12,285.014a pitāmahaś ca me pūrvam ṛśyaśṛṅgaś ca kāśyapaḥ
12,285.014c vaṭas tāṇḍyaḥ kṛpaś caiva kakṣīvān kamaṭhādayaḥ
12,285.015a yavakrītaś ca nṛpate droṇaś ca vadatāṃ varaḥ
12,285.015c āyur mataṅgo dattaś ca drupado matsya eva ca
12,285.016a ete svāṃ prakṛtiṃ prāptā vaideha tapaso ''śrayāt
12,285.016c pratiṣṭhitā vedavido dame tapasi caiva hi
12,285.017a mūlagotrāṇi catvāri samutpannāni pārthiva
12,285.017c aṅgirāḥ kaśyapaś caiva vasiṣṭho bhṛgur eva ca
12,285.018a karmato 'nyāni gotrāṇi samutpannāni pārthiva
12,285.018c nāmadheyāni tapasā tāni ca grahaṇaṃ satām
12,285.019 janaka uvāca
12,285.019a viśeṣadharmān varṇānāṃ prabrūhi bhagavan mama
12,285.019c tathā sāmānyadharmāṃś ca sarvatra kuśalo hy asi
12,285.020 parāśara uvāca
12,285.020a pratigraho yājanaṃ ca tathaivādhyāpanaṃ nṛpa
12,285.020c viśeṣadharmo viprāṇāṃ rakṣā kṣatrasya śobhanā
12,285.021a kṛṣiś ca pāśupālyaṃ ca vāṇijyaṃ ca viśām api
12,285.021c dvijānāṃ paricaryā ca śūdrakarma narādhipa
12,285.022a viśeṣadharmā nṛpate varṇānāṃ parikīrtitāḥ
12,285.022c dharmān sādhāraṇāṃs tāta vistareṇa śṛṇuṣva me
12,285.023a ānṛśaṃsyam ahiṃsā cāpramādaḥ saṃvibhāgitā
12,285.023c śrāddhakarmātitheyaṃ ca satyam akrodha eva ca
12,285.024a sveṣu dāreṣu saṃtoṣaḥ śaucaṃ nityānasūyatā
12,285.024c ātmajñānaṃ titikṣā ca dharmāḥ sādhāraṇā nṛpa
12,285.025a brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyās trayo varṇā dvijātayaḥ
12,285.025c atra teṣām adhīkāro dharmeṣu dvipadāṃ vara
12,285.026a vikarmāvasthitā varṇāḥ patanti nṛpate trayaḥ
12,285.026c unnamanti yathāsantam āśrityeha svakarmasu
12,285.027a na cāpi śūdraḥ patatīti niścayo; na cāpi saṃskāram ihārhatīti vā
12,285.027c śrutipravṛttaṃ na ca dharmam āpnute; na cāsya dharme pratiṣedhanaṃ kṛtam
12,285.028a vaidehakaṃ śūdram udāharanti; dvijā mahārāja śrutopapannāḥ
12,285.028c ahaṃ hi paśyāmi narendra devaṃ; viśvasya viṣṇuṃ jagataḥ pradhānam
12,285.029a satāṃ vṛttam anuṣṭhāya nihīnā ujjihīrṣavaḥ
12,285.029c mantravarjaṃ na duṣyanti kurvāṇāḥ pauṣṭikīḥ kriyāḥ
12,285.030a yathā yathā hi sadvṛttam ālambantītare janāḥ
12,285.030c tathā tathā sukhaṃ prāpya pretya ceha ca śerate
12,285.031 janaka uvāca
12,285.031a kiṃ karma dūṣayaty enam atha jātir mahāmune
12,285.031c saṃdeho me samutpannas tan me vyākhyātum arhasi
12,285.032 parāśara uvāca
12,285.032a asaṃśayaṃ mahārāja ubhayaṃ doṣakārakam
12,285.032c karma caiva hi jātiś ca viśeṣaṃ tu niśāmaya
12,285.033a jātyā ca karmaṇā caiva duṣṭaṃ karma niṣevate
12,285.033c jātyā duṣṭaś ca yaḥ pāpaṃ na karoti sa pūruṣaḥ
12,285.034a jātyā pradhānaṃ puruṣaṃ kurvāṇaṃ karma dhikkṛtam
12,285.034c karma tad dūṣayaty enaṃ tasmāt karma naśobhanam
12,285.035 janaka uvāca
12,285.035a kāni karmāṇi dharmyāṇi loke 'smin dvijasattama
12,285.035c na hiṃsantīha bhūtāni kriyamāṇāni sarvadā
12,285.036 parāśara uvāca
12,285.036a śṛṇu me 'tra mahārāja yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
12,285.036c yāni karmāṇy ahiṃsrāṇi naraṃ trāyanti sarvadā
12,285.037a saṃnyasyāgnīn upāsīnāḥ paśyanti vigatajvarāḥ
12,285.037c naiḥśreyasaṃ dharmapathaṃ samāruhya yathākramam
12,285.038a praśritā vinayopetā damanityāḥ susaṃśitāḥ
12,285.038c prayānti sthānam ajaraṃ sarvakarmavivarjitāḥ
12,285.039a sarve varṇā dharmakāryāṇi samyak; kṛtvā rājan satyavākyāni coktvā
12,285.039c tyaktvādharmaṃ dāruṇaṃ jīvaloke; yānti svargaṃ nātra kāryo vicāraḥ
12,286.001 parāśara uvāca
12,286.001a pitā sakhāyo guravaḥ striyaś ca; na nirguṇā nāma bhavanti loke
12,286.001c ananyabhaktāḥ priyavādinaś ca; hitāś ca vaśyāś ca tathaiva rājan
12,286.002a pitā paraṃ daivataṃ mānavānāṃ; mātur viśiṣṭaṃ pitaraṃ vadanti
12,286.002c jñānasya lābhaṃ paramaṃ vadanti; jitendriyārthāḥ param āpnuvanti
12,286.003a raṇājire yatra śarāgnisaṃstare; nṛpātmajo ghātam avāpya dahyate
12,286.003c prayāti lokān amaraiḥ sudurlabhān; niṣevate svargaphalaṃ yathāsukham
12,286.004a śrāntaṃ bhītaṃ bhraṣṭaśastraṃ rudantaṃ; parāṅmukhaṃ paribarhaiś ca hīnam
12,286.004c anudyataṃ rogiṇaṃ yācamānaṃ; na vai hiṃsyād bālavṛddhau ca rājan
12,286.005a paribarhaiḥ susaṃpannam udyataṃ tulyatāṃ gatam
12,286.005c atikrameta nṛpatiḥ saṃgrāme kṣatriyātmajam
12,286.006a tulyād iha vadhaḥ śreyān viśiṣṭāc ceti niścayaḥ
12,286.006c nihīnāt kātarāc caiva nṛpāṇāṃ garhito vadhaḥ
12,286.007a pāpāt pāpasamācārān nihīnāc ca narādhipa
12,286.007c pāpa eva vadhaḥ prokto narakāyeti niścayaḥ
12,286.008a na kaś cit trāti vai rājan diṣṭāntavaśam āgatam
12,286.008c sāvaśeṣāyuṣaṃ cāpi kaś cid evāpakarṣati
12,286.009a snigdhaiś ca kriyamāṇāni karmāṇīha nivartayet
12,286.009c hiṃsātmakāni karmāṇi nāyur icchet parāyuṣā
12,286.010a gṛhasthānāṃ tu sarveṣāṃ vināśam abhikāṅkṣatām
12,286.010c nidhanaṃ śobhanaṃ tāta pulineṣu kriyāvatām
12,286.011a āyuṣi kṣayam āpanne pañcatvam upagacchati
12,286.011c nākāraṇāt tad bhavati kāraṇair upapāditam
12,286.012a tathā śarīraṃ bhavati dehād yenopapāditam
12,286.012c adhvānaṃ gatakaś cāyaṃ prāptaś cāyaṃ gṛhād gṛham
12,286.013a dvitīyaṃ kāraṇaṃ tatra nānyat kiṃ cana vidyate
12,286.013c tad dehaṃ dehināṃ yuktaṃ mokṣabhūteṣu vartate
12,286.014a sirāsnāyvasthisaṃghātaṃ bībhatsāmedhyasaṃkulam
12,286.014c bhūtānām indriyāṇāṃ ca guṇānāṃ ca samāgamam
12,286.015a tvagantaṃ deham ity āhur vidvāṃso 'dhyātmacintakāḥ
12,286.015c guṇair api parikṣīṇaṃ śarīraṃ martyatāṃ gatam
12,286.016a śarīriṇā parityaktaṃ niśceṣṭaṃ gatacetanam
12,286.016c bhūtaiḥ prakṛtim āpannais tato bhūmau nimajjati
12,286.017a bhāvitaṃ karmayogena jāyate tatra tatra ha
12,286.017c idaṃ śarīraṃ vaideha mriyate yatra tatra ha
12,286.017e tatsvabhāvo 'paro dṛṣṭo visargaḥ karmaṇas tathā
12,286.018a na jāyate tu nṛpate kaṃ cit kālam ayaṃ punaḥ
12,286.018c paribhramati bhūtātmā dyām ivāmbudharo mahān
12,286.019a sa punar jāyate rājan prāpyehāyatanaṃ nṛpa
12,286.019c manasaḥ paramo hy ātmā indriyebhyaḥ paraṃ manaḥ
12,286.020a dvividhānāṃ ca bhūtānāṃ jaṅgamāḥ paramā nṛpa
12,286.020c jaṅgamānām api tathā dvipadāḥ paramā matāḥ
12,286.020e dvipadānām api tathā dvijā vai paramāḥ smṛtāḥ
12,286.021a dvijānām api rājendra prajñāvantaḥ parā matāḥ
12,286.021c prājñānām ātmasaṃbuddhāḥ saṃbuddhānām amāninaḥ
12,286.022a jātam anveti maraṇaṃ nṛṇām iti viniścayaḥ
12,286.022c antavanti hi karmāṇi sevante guṇataḥ prajāḥ
12,286.023a āpanne tūttarāṃ kāṣṭhāṃ sūrye yo nidhanaṃ vrajet
12,286.023c nakṣatre ca muhūrte ca puṇye rājan sa puṇyakṛt
12,286.024a ayojayitvā kleśena janaṃ plāvya ca duṣkṛtam
12,286.024c mṛtyunāprākṛteneha karma kṛtvātmaśaktitaḥ
12,286.025a viṣam udbandhanaṃ dāho dasyuhastāt tathā vadhaḥ
12,286.025c daṃṣṭribhyaś ca paśubhyaś ca prākṛto vadha ucyate
12,286.026a na caibhiḥ puṇyakarmāṇo yujyante nābhisaṃdhijaiḥ
12,286.026c evaṃvidhaiś ca bahubhir aparaiḥ prākṛtair api
12,286.027a ūrdhvaṃ hitvā pratiṣṭhante prāṇāḥ puṇyakṛtāṃ nṛpa
12,286.027c madhyato madhyapuṇyānām adho duṣkṛtakarmaṇām
12,286.028a ekaḥ śatrur na dvitīyo 'sti śatrur; ajñānatulyaḥ puruṣasya rājan
12,286.028c yenāvṛtaḥ kurute saṃprayukto; ghorāṇi karmāṇi sudāruṇāni
12,286.029a prabodhanārthaṃ śrutidharmayuktaṃ; vṛddhān upāsyaṃ ca bhaveta yasya
12,286.029c prayatnasādhyo hi sa rājaputra; prajñāśareṇonmathitaḥ paraiti
12,286.030a adhītya vedāṃs tapasā brahmacārī; yajñāñ śaktyā saṃnisṛjyeha pañca
12,286.030c vanaṃ gacchet puruṣo dharmakāmaḥ; śreyaś citvā sthāpayitvā svavaṃśam
12,286.031a upabhogair api tyaktaṃ nātmānam avasādayet
12,286.031c caṇḍālatve 'pi mānuṣyaṃ sarvathā tāta durlabham
12,286.032a iyaṃ hi yoniḥ prathamā yāṃ prāpya jagatīpate
12,286.032c ātmā vai śakyate trātuṃ karmabhiḥ śubhalakṣaṇaiḥ
12,286.033a kathaṃ na vipraṇaśyema yonito 'syā iti prabho
12,286.033c kurvanti dharmaṃ manujāḥ śrutiprāmāṇyadarśanāt
12,286.034a yo durlabhataraṃ prāpya mānuṣyam iha vai naraḥ
12,286.034c dharmāvamantā kāmātmā bhavet sa khalu vañcyate
12,286.035a yas tu prītipurogeṇa cakṣuṣā tāta paśyati
12,286.035c dīpopamāni bhūtāni yāvad arcir na naśyati
12,286.036a sāntvenānupradānena priyavādena cāpy uta
12,286.036c samaduḥkhasukho bhūtvā sa paratra mahīyate
12,286.037a dānaṃ tyāgaḥ śobhanā mūrtir adbhyo; bhūyaḥ plāvyaṃ tapasā vai śarīram
12,286.037c sarasvatīnaimiṣapuṣkareṣu; ye cāpy anye puṇyadeśāḥ pṛthivyām
12,286.038a gṛheṣu yeṣām asavaḥ patanti; teṣām atho nirharaṇaṃ praśastam
12,286.038c yānena vai prāpaṇaṃ ca śmaśāne; śaucena nūnaṃ vidhinā caiva dāhaḥ
12,286.039a iṣṭiḥ puṣṭir yajanaṃ yājanaṃ ca; dānaṃ puṇyānāṃ karmaṇāṃ ca prayogaḥ
12,286.039c śaktyā pitryaṃ yac ca kiṃ cit praśastaṃ; sarvāṇy ātmārthe mānavo yaḥ karoti
12,286.040a dharmaśāstrāṇi vedāś ca ṣaḍaṅgāni narādhipa
12,286.040c śreyaso 'rthe vidhīyante narasyākliṣṭakarmaṇaḥ
12,286.041 bhīṣma uvāca
12,286.041a evad vai sarvam ākhyātaṃ muninā sumahātmanā
12,286.041c videharājāya purā śreyaso 'rthe narādhipa
12,287.001 bhīṣma uvāca
12,287.001a punar eva tu papraccha janako mithilādhipaḥ
12,287.001c parāśaraṃ mahātmānaṃ dharme paramaniścayam
12,287.002a kiṃ śreyaḥ kā gatir brahman kiṃ kṛtaṃ na vinaśyati
12,287.002c kva gato na nivarteta tan me brūhi mahāmune
12,287.003 parāśara uvāca
12,287.003a asaṅgaḥ śreyaso mūlaṃ jñānaṃ jñānagatiḥ parā
12,287.003c cīrṇaṃ tapo na praṇaśyed vāpaḥ kṣetre na naśyati
12,287.004a chittvādharmamayaṃ pāśaṃ yadā dharme 'bhirajyate
12,287.004c dattvābhayakṛtaṃ dānaṃ tadā siddhim avāpnuyāt
12,287.005a yo dadāti sahasrāṇi gavām aśvaśatāni ca
12,287.005c abhayaṃ sarvabhūtebhyas tad dānam ativartate
12,287.006a vasan viṣayamadhye 'pi na vasaty eva buddhimān
12,287.006c saṃvasaty eva durbuddhir asatsu viṣayeṣv api
12,287.007a nādharmaḥ śliṣyate prājñam āpaḥ puṣkaraparṇavat
12,287.007c aprājñam adhikaṃ pāpaṃ śliṣyate jatu kāṣṭhavat
12,287.008a nādharmaḥ kāraṇāpekṣī kartāram abhimuñcati
12,287.008c kartā khalu yathākālaṃ tat sarvam abhipadyate
12,287.008e na bhidyante kṛtātmāna ātmapratyayadarśinaḥ
12,287.009a buddhikarmendriyāṇāṃ hi pramatto yo na budhyate
12,287.009c śubhāśubheṣu saktātmā prāpnoti sumahad bhayam
12,287.010a vītarāgo jitakrodhaḥ samyag bhavati yaḥ sadā
12,287.010c viṣaye vartamāno 'pi na sa pāpena yujyate
12,287.011a maryādāyāṃ dharmasetur nibaddho naiva sīdati
12,287.011c puṣṭasrota ivāyattaḥ sphīto bhavati saṃcayaḥ
12,287.012a yathā bhānugataṃ tejo maṇiḥ śuddhaḥ samādhinā
12,287.012c ādatte rājaśārdūla tathā yogaḥ pravartate
12,287.013a yathā tilānām iha puṣpasaṃśrayāt; pṛthak pṛthag yāti guṇo 'tisaumyatām
12,287.013c tathā narāṇāṃ bhuvi bhāvitātmanāṃ; yathāśrayaṃ sattvaguṇaḥ pravartate
12,287.014a jahāti dārān ihate na saṃpadaḥ; sadaśvayānaṃ vividhāś ca yāḥ kriyāḥ
12,287.014c triviṣṭape jātamatir yadā naras; tadāsya buddhir viṣayeṣu bhidyate
12,287.015a prasaktabuddhir viṣayeṣu yo naro; yo budhyate hy ātmahitaṃ kadā ca na
12,287.015c sa sarvabhāvānugatena cetasā; nṛpāmiṣeṇeva jhaṣo vikṛṣyate
12,287.016a saṃghātavān martyalokaḥ parasparam apāśritaḥ
12,287.016c kadalīgarbhaniḥsāro naur ivāpsu nimajjati
12,287.017a na dharmakālaḥ puruṣasya niścito; na cāpi mṛtyuḥ puruṣaṃ pratīkṣate
12,287.017c kriyā hi dharmasya sadaiva śobhanā; yadā naro mṛtyumukhe 'bhivartate
12,287.018a yathāndhaḥ svagṛhe yukto hy abhyāsād eva gacchati
12,287.018c tathā yuktena manasā prājño gacchati tāṃ gatim
12,287.019a maraṇaṃ janmani proktaṃ janma vai maraṇāśritam
12,287.019c avidvān mokṣadharmeṣu baddho bhramati cakravat
12,287.020a yathā mṛṇālo 'nugatam āśu muñcati kardamam
12,287.020c tathātmā puruṣasyeha manasā parimucyate
12,287.020e manaḥ praṇayate ''tmānaṃ sa enam abhiyuñjati
12,287.020f*0743_01 yukto yadā sa bhavati tadā tat paśyate param
12,287.021a parārthe vartamānas tu svakāryaṃ yo 'bhimanyate
12,287.021c indriyārtheṣu saktaḥ san svakāryāt parihīyate
12,287.022a adhas tiryaggatiṃ caiva svarge caiva parāṃ gatim
12,287.022c prāpnoti svakṛtair ātmā prājñasyehetarasya ca
12,287.023a mṛnmaye bhājane pakve yathā vai nyasyate dravaḥ
12,287.023c tathā śarīraṃ tapasā taptaṃ viṣayam aśnute
12,287.024a viṣayān aśnute yas tu na sa bhokṣyaty asaṃśayam
12,287.024c yas tu bhogāṃs tyajed ātmā sa vai bhoktuṃ vyavasyati
12,287.025a nīhāreṇa hi saṃvītaḥ śiśnodaraparāyaṇaḥ
12,287.025c jātyandha iva panthānam āvṛtātmā na budhyate
12,287.026a vaṇig yathā samudrād vai yathārthaṃ labhate dhanam
12,287.026c tathā martyārṇave jantoḥ karmavijñānato gatiḥ
12,287.027a ahorātramaye loke jarārūpeṇa saṃcaran
12,287.027c mṛtyur grasati bhūtāni pavanaṃ pannago yathā
12,287.028a svayaṃ kṛtāni karmāṇi jāto jantuḥ prapadyate
12,287.028c nākṛtaṃ labhate kaś cit kiṃ cid atra priyāpriyam
12,287.029a śayānaṃ yāntam āsīnaṃ pravṛttaṃ viṣayeṣu ca
12,287.029c śubhāśubhāni karmāṇi prapadyante naraṃ sadā
12,287.030a na hy anyat tīram āsādya punas tartuṃ vyavasyati
12,287.030c durlabho dṛśyate hy asya vinipāto mahārṇave
12,287.031a yathā bhārāvasaktā hi naur mahāmbhasi tantunā
12,287.031c tathā mano 'bhiyogād vai śarīraṃ pratikarṣati
12,287.032a yathā samudram abhitaḥ saṃsyūtāḥ sarito 'parāḥ
12,287.032c tathādyā prakṛtir yogād abhisaṃsyūyate sadā
12,287.033a snehapāśair bahuvidhair āsaktamanaso narāḥ
12,287.033c prakṛtisthā viṣīdanti jale saikataveśmavat
12,287.034a śarīragṛhasaṃsthasya śaucatīrthasya dehinaḥ
12,287.034c buddhimārgaprayātasya sukhaṃ tv iha paratra ca
12,287.035a vistarāḥ kleśasaṃyuktāḥ saṃkṣepās tu sukhāvahāḥ
12,287.035c parārthaṃ vistarāḥ sarve tyāgam ātmahitaṃ viduḥ
12,287.036a saṃkalpajo mitravargo jñātayaḥ kāraṇātmakāḥ
12,287.036c bhāryā dāsāś ca putrāś ca svam artham anuyuñjate
12,287.037a na mātā na pitā kiṃ cit kasya cit pratipadyate
12,287.037c dānapathyodano jantuḥ svakarmaphalam aśnute
12,287.038a mātā putraḥ pitā bhrātā bhāryā mitrajanas tathā
12,287.038c aṣṭāpadapadasthāne tv akṣamudreva nyasyate
12,287.039a sarvāṇi karmāṇi purā kṛtāni; śubhāśubhāny ātmano yānti jantoḥ
12,287.039c upasthitaṃ karmaphalaṃ viditvā; buddhiṃ tathā codayate 'ntarātmā
12,287.040a vyavasāyaṃ samāśritya sahāyān yo 'dhigacchati
12,287.040c na tasya kaś cid ārambhaḥ kadā cid avasīdati
12,287.041a advaidhamanasaṃ yuktaṃ śūraṃ dhīraṃ vipaścitam
12,287.041c na śrīḥ saṃtyajate nityam ādityam iva raśmayaḥ
12,287.042a āstikyavyavasāyābhyām upāyād vismayād dhiyā
12,287.042c yam ārabhaty anindyātmā na so 'rthaḥ parisīdati
12,287.043a sarvaḥ svāni śubhāśubhāni niyataṃ karmāṇi jantuḥ svayaṃ; garbhāt saṃpratipadyate tad ubhayaṃ yat tena pūrvaṃ kṛtam
12,287.043c mṛtyuś cāparihāravān samagatiḥ kālena viccheditā; dāroś cūrṇam ivāśmasāravihitaṃ karmāntikaṃ prāpayet
12,287.044a svarūpatām ātmakṛtaṃ ca vistaraṃ; kulānvayaṃ dravyasamṛddhisaṃcayam
12,287.044c naro hi sarvo labhate yathākṛtaṃ; śubhāśubhenātmakṛtena karmaṇā
12,287.045 bhīṣma uvāca
12,287.045a ity ukto janako rājan yathātathyaṃ manīṣiṇā
12,287.045c śrutvā dharmavidāṃ śreṣṭhaḥ parāṃ mudam avāpa ha
12,288.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,288.001a satyaṃ kṣamāṃ damaṃ prajñāṃ praśaṃsanti pitāmaha
12,288.001c vidvāṃso manujā loke katham etan mataṃ tava
12,288.002 bhīṣma uvāca
12,288.002a atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam
12,288.002c sādhyānām iha saṃvādaṃ haṃsasya ca yudhiṣṭhira
12,288.003a haṃso bhūtvātha sauvarṇas tv ajo nityaḥ prajāpatiḥ
12,288.003c sa vai paryeti lokāṃs trīn atha sādhyān upāgamat
12,288.004 sādhyā ūcuḥ
12,288.004a śakune vayaṃ sma devā vai sādhyās tvām anuyujmahe
12,288.004c pṛcchāmas tvāṃ mokṣadharmaṃ bhavāṃś ca kila mokṣavit
12,288.005a śruto 'si naḥ paṇḍito dhīravādī; sādhuśabdaḥ patate te patatrin
12,288.005c kiṃ manyase śreṣṭhatamaṃ dvija tvaṃ; kasmin manas te ramate mahātman
12,288.006a tan naḥ kāryaṃ pakṣivara praśādhi; yat kāryāṇāṃ manyase śreṣṭham ekam
12,288.006c yat kṛtvā vai puruṣaḥ sarvabandhair; vimucyate vihagendreha śīghram
12,288.007 haṃsa uvāca
12,288.007a idaṃ kāryam amṛtāśāḥ śṛṇomi; tapo damaḥ satyam ātmābhiguptiḥ
12,288.007c granthīn vimucya hṛdayasya sarvān; priyāpriye svaṃ vaśam ānayīta
12,288.008a nāruṃtudaḥ syān na nṛśaṃsavādī; na hīnataḥ param abhyādadīta
12,288.008c yayāsya vācā para udvijeta; na tāṃ vaded ruśatīṃ pāpalokyām
12,288.009a vāksāyakā vadanān niṣpatanti; yair āhataḥ śocati rātryahāni
12,288.009c parasya nāmarmasu te patanti; tān paṇḍito nāvasṛjet pareṣu
12,288.010a paraś ced enam ativādabāṇair; bhṛśaṃ vidhyec chama eveha kāryaḥ
12,288.010c saṃroṣyamāṇaḥ pratimṛṣyate yaḥ; sa ādatte sukṛtaṃ vai parasya
12,288.011a kṣepābhimānād abhiṣaṅgavyalīkaṃ; nigṛhṇāti jvalitaṃ yaś ca manyum
12,288.011c aduṣṭacetā mudito 'nasūyuḥ; sa ādatte sukṛtaṃ vai pareṣām
12,288.012a ākruśyamāno na vadāmi kiṃ cit; kṣamāmy ahaṃ tāḍyamānaś ca nityam
12,288.012c śreṣṭhaṃ hy etat kṣamam apy āhur āryāḥ; satyaṃ tathaivārjavam ānṛśaṃsyam
12,288.013a vedasyopaniṣat satyaṃ satyasyopaniṣad damaḥ
12,288.013c damasyopaniṣan mokṣa etat sarvānuśāsanam
12,288.014a vāco vegaṃ manasaḥ krodhavegaṃ; vivitsāvegam udaropasthavegam
12,288.014c etān vegān yo viṣahaty udīrṇāṃs; taṃ manye 'haṃ brāhmaṇaṃ vai muniṃ ca
12,288.015a akrodhanaḥ krudhyatāṃ vai viśiṣṭas; tathā titikṣur atitikṣor viśiṣṭaḥ
12,288.015c amānuṣān mānuṣo vai viśiṣṭas; tathājñānāj jñānavān vai pradhānaḥ
12,288.016a ākruśyamāno nākrośen manyur eva titikṣataḥ
12,288.016c ākroṣṭāraṃ nirdahati sukṛtaṃ cāsya vindati
12,288.017a yo nātyuktaḥ prāha rūkṣaṃ priyaṃ vā; yo vā hato na pratihanti dhairyāt
12,288.017c pāpaṃ ca yo necchati tasya hantus; tasmai devāḥ spṛhayante sadaiva
12,288.018a pāpīyasaḥ kṣametaiva śreyasaḥ sadṛśasya ca
12,288.018c vimānito hato ''kruṣṭa evaṃ siddhiṃ gamiṣyati
12,288.019a sadāham āryān nibhṛto 'py upāse; na me vivitsā na ca me 'sti roṣaḥ
12,288.019c na cāpy ahaṃ lipsamānaḥ paraimi; na caiva kiṃ cid viṣameṇa yāmi
12,288.020a nāhaṃ śaptaḥ pratiśapāmi kiṃ cid; damaṃ dvāraṃ hy amṛtasyeha vedmi
12,288.020c guhyaṃ brahma tad idaṃ vo bravīmi; na mānuṣāc chreṣṭhataraṃ hi kiṃ cit
12,288.021a vimucyamānaḥ pāpebhyo dhanebhya iva candramāḥ
12,288.021c virajāḥ kālam ākāṅkṣan dhīro dhairyeṇa sidhyati
12,288.022a yaḥ sarveṣāṃ bhavati hy arcanīya; utsecane stambha ivābhijātaḥ
12,288.022c yasmai vācaṃ supraśastāṃ vadanti; sa vai devān gacchati saṃyatātmā
12,288.023a na tathā vaktum icchanti kalyāṇān puruṣe guṇān
12,288.023c yathaiṣāṃ vaktum icchanti nairguṇyam anuyuñjakāḥ
12,288.024a yasya vāṅmanasī gupte samyak praṇihite sadā
12,288.024c vedās tapaś ca tyāgaś ca sa idaṃ sarvam āpnuyāt
12,288.025a ākrośanāvamānābhyām abudhād vardhate budhaḥ
12,288.025c tasmān na vardhayed anyaṃ na cātmānaṃ vihiṃsayet
12,288.026a amṛtasyeva saṃtṛpyed avamānasya vai dvijaḥ
12,288.026c sukhaṃ hy avamataḥ śete yo 'vamantā sa naśyati
12,288.027a yat krodhano yajate yad dadāti; yad vā tapas tapyati yaj juhoti
12,288.027c vaivasvatas tad dharate 'sya sarvaṃ; moghaḥ śramo bhavati krodhanasya
12,288.028a catvāri yasya dvārāṇi suguptāny amarottamāḥ
12,288.028c upastham udaraṃ hastau vāk caturthī sa dharmavit
12,288.029a satyaṃ damaṃ hy ārjavam ānṛśaṃsyaṃ; dhṛtiṃ titikṣām abhisevamānaḥ
12,288.029c svādhyāyanityo 'spṛhayan pareṣām; ekāntaśīly ūrdhvagatir bhavet saḥ
12,288.030a sarvān etān anucaran vatsavac caturaḥ stanān
12,288.030c na pāvanatamaṃ kiṃ cit satyād adhyagamaṃ kva cit
12,288.031a ācakṣe 'haṃ manuṣyebhyo devebhyaḥ pratisaṃcaran
12,288.031c satyaṃ svargasya sopānaṃ pārāvārasya naur iva
12,288.032a yādṛśaiḥ saṃnivasati yādṛśāṃś copasevate
12,288.032c yādṛg icchec ca bhavituṃ tādṛg bhavati pūruṣaḥ
12,288.033a yadi santaṃ sevate yady asantaṃ; tapasvinaṃ yadi vā stenam eva
12,288.033c vāso yathā raṅgavaśaṃ prayāti; tathā sa teṣāṃ vaśam abhyupaiti
12,288.034a sadā devāḥ sādhubhiḥ saṃvadante; na mānuṣaṃ viṣayaṃ yānti draṣṭum
12,288.034c nenduḥ samaḥ syād asamo hi vāyur; uccāvacaṃ viṣayaṃ yaḥ sa veda
12,288.035a aduṣṭaṃ vartamāne tu hṛdayāntarapūruṣe
12,288.035c tenaiva devāḥ prīyante satāṃ mārgasthitena vai
12,288.036a śiśnodare ye 'bhiratāḥ sadaiva; stenā narā vākparuṣāś ca nityam
12,288.036c apetadoṣān iti tān viditvā; dūrād devāḥ saṃparivarjayanti
12,288.037a na vai devā hīnasattvena toṣyāḥ; sarvāśinā duṣkṛtakarmaṇā vā
12,288.037c satyavratā ye tu narāḥ kṛtajñā; dharme ratās taiḥ saha saṃbhajante
12,288.038a avyāhṛtaṃ vyāhṛtāc chreya āhuḥ; satyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tad dvitīyam
12,288.038c dharmaṃ vaded vyāhṛtaṃ tat tṛtīyaṃ; priyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tac caturtham
12,288.039 sādhyā ūcuḥ
12,288.039a kenāyam āvṛto lokaḥ kena vā na prakāśate
12,288.039c kena tyajati mitrāṇi kena svargaṃ na gacchati
12,288.040 haṃsa uvāca
12,288.040a ajñānenāvṛto loko mātsaryān na prakāśate
12,288.040c lobhāt tyajati mitrāṇi saṅgāt svargaṃ na gacchati
12,288.041 sādhyā ūcuḥ
12,288.041a kaḥ svid eko ramate brāhmaṇānāṃ; kaḥ svid eko bahubhir joṣam āste
12,288.041c kaḥ svid eko balavān durbalo 'pi; kaḥ svid eṣāṃ kalahaṃ nānvavaiti
12,288.042 haṃsa uvāca
12,288.042a prājña eko ramate brāhmaṇānāṃ; prājña eko bahubhir joṣam āste
12,288.042c prājña eko balavān durbalo 'pi; prājña eṣāṃ kalahaṃ nānvavaiti
12,288.043 sādhyā ūcuḥ
12,288.043a kiṃ brāhmaṇānāṃ devatvaṃ kiṃ ca sādhutvam ucyate
12,288.043c asādhutvaṃ ca kiṃ teṣāṃ kim eṣāṃ mānuṣaṃ matam
12,288.044 haṃsa uvāca
12,288.044a svādhyāya eṣāṃ devatvaṃ vrataṃ sādhutvam ucyate
12,288.044c asādhutvaṃ parīvādo mṛtyur mānuṣam ucyate
12,288.045 bhīṣma uvāca
12,288.045*0744_01 ity uktvā varado devo bhagavān nitya avyayaḥ
12,288.045*0744_02 sādhyair devagaṇaiḥ sārdhaṃ divam evāruroha saḥ
12,288.045*0744_03 etad yaśasyam āyuṣyaṃ putryaṃ svargāya tu dhruvam
12,288.045*0744_04 darśitaṃ devadevena parameṇāvyayena ca
12,288.045a saṃvāda ity ayaṃ śreṣṭhaḥ sādhyānāṃ parikīrtitaḥ
12,288.045c kṣetraṃ vai karmaṇāṃ yoniḥ sadbhāvaḥ satyam ucyate
12,289.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,289.001a sāṃkhye yoge ca me tāta viśeṣaṃ vaktum arhasi
12,289.001c tava sarvajña sarvaṃ hi viditaṃ kurusattama
12,289.002 bhīṣma uvāca
12,289.002a sāṃkhyāḥ sāṃkhyaṃ praśaṃsanti yogā yogaṃ dvijātayaḥ
12,289.002c vadanti kāraṇaiḥ śraiṣṭhyaṃ svapakṣodbhāvanāya vai
12,289.003a anīśvaraḥ kathaṃ mucyed ity evaṃ śatrukarśana
12,289.003c vadanti kāraṇaiḥ śraiṣṭhyaṃ yogāḥ samyaṅ manīṣiṇaḥ
12,289.004a vadanti kāraṇaṃ cedaṃ sāṃkhyāḥ samyag dvijātayaḥ
12,289.004c vijñāyeha gatīḥ sarvā virakto viṣayeṣu yaḥ
12,289.005a ūrdhvaṃ sa dehāt suvyaktaṃ vimucyed iti nānyathā
12,289.005c etad āhur mahāprājñāḥ sāṃkhyaṃ vai mokṣadarśanam
12,289.006a svapakṣe kāraṇaṃ grāhyaṃ samarthaṃ vacanaṃ hitam
12,289.006c śiṣṭānāṃ hi mataṃ grāhyaṃ tvadvidhaiḥ śiṣṭasaṃmataiḥ
12,289.007a pratyakṣahetavo yogāḥ sāṃkhyāḥ śāstraviniścayāḥ
12,289.007c ubhe caite mate tattve mama tāta yudhiṣṭhira
12,289.008a ubhe caite mate jñāne nṛpate śiṣṭasaṃmate
12,289.008c anuṣṭhite yathāśāstraṃ nayetāṃ paramāṃ gatim
12,289.009a tulyaṃ śaucaṃ tayor yuktaṃ dayā bhūteṣu cānagha
12,289.009c vratānāṃ dhāraṇaṃ tulyaṃ darśanaṃ na samaṃ tayoḥ
12,289.009d*0745_01 tayos tu darśanaṃ samyak sūkṣme bhāve prasajyate
12,289.010 yudhiṣṭhira uvāca
12,289.010a yadi tulyaṃ vrataṃ śaucaṃ dayā cātra pitāmaha
12,289.010c tulyaṃ na darśanaṃ kasmāt tan me brūhi pitāmaha
12,289.011 bhīṣma uvāca
12,289.011a rāgaṃ mohaṃ tathā snehaṃ kāmaṃ krodhaṃ ca kevalam
12,289.011c yogāc chittvādito doṣān pañcaitān prāpnuvanti tat
12,289.012a yathā cānimiṣāḥ sthūlā jālaṃ chittvā punar jalam
12,289.012c prāpnuvanti tathā yogās tat padaṃ vītakalmaṣāḥ
12,289.013a tathaiva vāgurāṃ chittvā balavanto yathā mṛgāḥ
12,289.013c prāpnuyur vimalaṃ mārgaṃ vimuktāḥ sarvabandhanaiḥ
12,289.014a lobhajāni tathā rājan bandhanāni balānvitāḥ
12,289.014c chittvā yogāḥ paraṃ mārgaṃ gacchanti vimalāḥ śivam
12,289.015a abalāś ca mṛgā rājan vāgurāsu tathāpare
12,289.015c vinaśyanti na saṃdehas tadvad yogabalād ṛte
12,289.016a balahīnāś ca kaunteya yathā jālagatā jhaṣāḥ
12,289.016c antaṃ gacchanti rājendra tathā yogāḥ sudurbalāḥ
12,289.017a yathā ca śakunāḥ sūkṣmāḥ prāpya jālam ariṃdama
12,289.017c tatra saktā vipadyante mucyante ca balānvitāḥ
12,289.018a karmajair bandhanair baddhās tadvad yogāḥ paraṃtapa
12,289.018c abalā vai vinaśyanti mucyante ca balānvitāḥ
12,289.019a alpakaś ca yathā rājan vahniḥ śāmyati durbalaḥ
12,289.019c ākrānta indhanaiḥ sthūlais tadvad yogo 'balaḥ prabho
12,289.020a sa eva ca yadā rājan vahnir jātabalaḥ punaḥ
12,289.020c samīraṇayutaḥ kṛtsnāṃ dahet kṣipraṃ mahīm api
12,289.021a tadvaj jātabalo yogī dīptatejā mahābalaḥ
12,289.021c antakāla ivādityaḥ kṛtsnaṃ saṃśoṣayej jagat
12,289.022a durbalaś ca yathā rājan srotasā hriyate naraḥ
12,289.022c balahīnas tathā yogo viṣayair hriyate 'vaśaḥ
12,289.023a tad eva ca yathā sroto viṣṭambhayati vāraṇaḥ
12,289.023c tadvad yogabalaṃ labdhvā vyūhate viṣayān bahūn
12,289.024a viśanti cāvaśāḥ pārtha yogā yogabalānvitāḥ
12,289.024c prajāpatīn ṛṣīn devān mahābhūtāni ceśvarāḥ
12,289.025a na yamo nāntakaḥ kruddho na mṛtyur bhīmavikramaḥ
12,289.025c īśate nṛpate sarve yogasyāmitatejasaḥ
12,289.026a ātmanāṃ ca sahasrāṇi bahūni bharatarṣabha
12,289.026c yogaḥ kuryād balaṃ prāpya taiś ca sarvair mahīṃ caret
12,289.027a prāpnuyād viṣayāṃś caiva punaś cograṃ tapaś caret
12,289.027c saṃkṣipec ca punaḥ pārtha sūryas tejoguṇān iva
12,289.028a balasthasya hi yogasya bandhaneśasya pārthiva
12,289.028c vimokṣaprabhaviṣṇutvam upapannam asaṃśayam
12,289.029a balāni yoge proktāni mayaitāni viśāṃ pate
12,289.029c nidarśanārthaṃ sūkṣmāṇi vakṣyāmi ca punas tava
12,289.030a ātmanaś ca samādhāne dhāraṇāṃ prati cābhibho
12,289.030c nidarśanāni sūkṣmāṇi śṛṇu me bharatarṣabha
12,289.031a apramatto yathā dhanvī lakṣyaṃ hanti samāhitaḥ
12,289.031c yuktaḥ samyak tathā yogī mokṣaṃ prāpnoty asaṃśayam
12,289.032a snehapūrṇe yathā pātre mana ādhāya niścalam
12,289.032c puruṣo yatta ārohet sopānaṃ yuktamānasaḥ
12,289.033a yuktvā tathāyam ātmānaṃ yogaḥ pārthiva niścalam
12,289.033c karoty amalam ātmānaṃ bhāskaropamadarśanam
12,289.034a yathā ca nāvaṃ kaunteya karṇadhāraḥ samāhitaḥ
12,289.034c mahārṇavagatāṃ śīghraṃ nayet pārthiva pattanam
12,289.035a tadvad ātmasamādhānaṃ yuktvā yogena tattvavit
12,289.035c durgamaṃ sthānam āpnoti hitvā deham imaṃ nṛpa
12,289.036a sārathiś ca yathā yuktvā sadaśvān susamāhitaḥ
12,289.036c deśam iṣṭaṃ nayaty āśu dhanvinaṃ puruṣarṣabha
12,289.037a tathaiva nṛpate yogī dhāraṇāsu samāhitaḥ
12,289.037c prāpnoty āśu paraṃ sthānaṃ lakṣaṃ mukta ivāśugaḥ
12,289.038a āveśyātmani cātmānaṃ yogī tiṣṭhati yo 'calaḥ
12,289.038c pāpaṃ hanteva mīnānāṃ padam āpnoti so 'jaram
12,289.039a nābhyāṃ kaṇṭhe ca śīrṣe ca hṛdi vakṣasi pārśvayoḥ
12,289.039c darśane sparśane cāpi ghrāṇe cāmitavikrama
12,289.040a sthāneṣv eteṣu yo yogī mahāvratasamāhitaḥ
12,289.040c ātmanā sūkṣmam ātmānaṃ yuṅkte samyag viśāṃ pate
12,289.041a sa śīghram amalaprajñaḥ karma dagdhvā śubhāśubham
12,289.041c uttamaṃ yogam āsthāya yadīcchati vimucyate
12,289.042 yudhiṣṭhira uvāca
12,289.042a āhārān kīdṛśān kṛtvā kāni jitvā ca bhārata
12,289.042c yogī balam avāpnoti tad bhavān vaktum arhati
12,289.043 bhīṣma uvāca
12,289.043a kaṇānāṃ bhakṣaṇe yuktaḥ piṇyākasya ca bhakṣaṇe
12,289.043c snehānāṃ varjane yukto yogī balam avāpnuyāt
12,289.044a bhuñjāno yāvakaṃ rūkṣaṃ dīrghakālam ariṃdama
12,289.044c ekārāmo viśuddhātmā yogī balam avāpnuyāt
12,289.045a pakṣān māsān ṛtūṃś citrān saṃcaraṃś ca guhās tathā
12,289.045c apaḥ pītvā payomiśrā yogī balam avāpnuyāt
12,289.046a akhaṇḍam api vā māsaṃ satataṃ manujeśvara
12,289.046c upoṣya samyak śuddhātmā yogī balam avāpnuyāt
12,289.047a kāmaṃ jitvā tathā krodhaṃ śītoṣṇe varṣam eva ca
12,289.047c bhayaṃ nidrāṃ tathā śvāsaṃ pauruṣaṃ viṣayāṃs tathā
12,289.048a aratiṃ durjayāṃ caiva ghorāṃ tṛṣṇāṃ ca pārthiva
12,289.048c sparśān sarvāṃs tathā tandrīṃ durjayāṃ nṛpasattama
12,289.049a dīpayanti mahātmānaḥ sūkṣmam ātmānam ātmanā
12,289.049c vītarāgā mahāprājñā dhyānādhyayanasaṃpadā
12,289.050a durgas tv eṣa mataḥ panthā brāhmaṇānāṃ vipaścitām
12,289.050c na kaś cid vrajati hy asmin kṣemeṇa bharatarṣabha
12,289.051a yathā kaś cid vanaṃ ghoraṃ bahusarpasarīsṛpam
12,289.051c śvabhravat toyahīnaṃ ca durgamaṃ bahukaṇṭakam
12,289.052a abhaktam aṭavīprāyaṃ dāvadagdhamahīruham
12,289.052c panthānaṃ taskarākīrṇaṃ kṣemeṇābhipated yuvā
12,289.053a yogamārgaṃ tathāsādya yaḥ kaś cid bhajate dvijaḥ
12,289.053c kṣemeṇoparamen mārgād bahudoṣo hi sa smṛtaḥ
12,289.054a sustheyaṃ kṣuradhārāsu niśitāsu mahīpate
12,289.054c dhāraṇāsu tu yogasya duḥstheyam akṛtātmabhiḥ
12,289.055a vipannā dhāraṇās tāta nayanti naśubhāṃ gatim
12,289.055c netṛhīnā yathā nāvaḥ puruṣān arṇave nṛpa
12,289.056a yas tu tiṣṭhati kaunteya dhāraṇāsu yathāvidhi
12,289.056c maraṇaṃ janma duḥkhaṃ ca sukhaṃ ca sa vimuñcati
12,289.057a nānāśāstreṣu niṣpannaṃ yogeṣv idam udāhṛtam
12,289.057c paraṃ yogaṃ tu yat kṛtsnaṃ niścitaṃ tad dvijātiṣu
12,289.058a paraṃ hi tad brahma mahan mahātman; brahmāṇam īśaṃ varadaṃ ca viṣṇum
12,289.058c bhavaṃ ca dharmaṃ ca ṣaḍānanaṃ ca; ṣaḍ brahmaputrāṃś ca mahānubhāvān
12,289.059a tamaś ca kaṣṭaṃ sumahad rajaś ca; sattvaṃ ca śuddhaṃ prakṛtiṃ parāṃ ca
12,289.059c siddhiṃ ca devīṃ varuṇasya patnīṃ; tejaś ca kṛtsnaṃ sumahac ca dhairyam
12,289.060a tārādhipaṃ vai vimalaṃ satāraṃ; viśvāṃś ca devān uragān pitṝṃś ca
12,289.060c śailāṃś ca kṛtsnān udadhīṃś ca ghorān; nadīś ca sarvāḥ savanān ghanāṃś ca
12,289.061a nāgān nagān yakṣagaṇān diśaś ca; gandharvasaṃghān puruṣān striyaś ca
12,289.061c parasparaṃ prāpya mahān mahātmā; viśeta yogī nacirād vimuktaḥ
12,289.062a kathā ca yeyaṃ nṛpate prasaktā; deve mahāvīryamatau śubheyam
12,289.062c yogān sa sarvān abhibhūya martyān; nārāyaṇātmā kurute mahātmā
12,290.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,290.001a samyak tvayāyaṃ nṛpate varṇitaḥ śiṣṭasaṃmataḥ
12,290.001c yogamārgo yathānyāyaṃ śiṣyāyeha hitaiṣiṇā
12,290.002a sāṃkhye tv idānīṃ kārtsnyena vidhiṃ prabrūhi pṛcchate
12,290.002c triṣu lokeṣu yaj jñānaṃ sarvaṃ tad viditaṃ hi te
12,290.003 bhīṣma uvāca
12,290.003a śṛṇu me tvam idaṃ śuddhaṃ sāṃkhyānāṃ viditātmanām
12,290.003c vihitaṃ yatibhir buddhaiḥ kapilādibhir īśvaraiḥ
12,290.004a yasmin na vibhramāḥ ke cid dṛśyante manujarṣabha
12,290.004c guṇāś ca yasmin bahavo doṣahāniś ca kevalā
12,290.005a jñānena parisaṃkhyāya sadoṣān viṣayān nṛpa
12,290.005c mānuṣān durjayān kṛtsnān paiśācān viṣayāṃs tathā
12,290.006a rākṣasān viṣayāñ jñātvā yakṣāṇāṃ viṣayāṃs tathā
12,290.006c viṣayān auragāñ jñātvā gāndharvaviṣayāṃs tathā
12,290.007a pitṝṇāṃ viṣayāñ jñātvā tiryakṣu caratāṃ nṛpa
12,290.007c suparṇaviṣayāñ jñātvā marutāṃ viṣayāṃs tathā
12,290.008a rājarṣiviṣayāñ jñātvā brahmarṣiviṣayāṃs tathā
12,290.008c āsurān viṣayāñ jñātvā vaiśvadevāṃs tathaiva ca
12,290.009a devarṣiviṣayāñ jñātvā yogānām api ceśvarān
12,290.009c viṣayāṃś ca prajeśānāṃ brahmaṇo viṣayāṃs tathā
12,290.010a āyuṣaś ca paraṃ kālaṃ loke vijñāya tattvataḥ
12,290.010c sukhasya ca paraṃ tattvaṃ vijñāya vadatāṃ vara
12,290.011a prāpte kāle ca yad duḥkhaṃ patatāṃ viṣayaiṣiṇām
12,290.011c tiryak ca patatāṃ duḥkhaṃ patatāṃ narake ca yat
12,290.012a svargasya ca guṇān kṛtsnān doṣān sarvāṃś ca bhārata
12,290.012c vedavāde ca ye doṣā guṇā ye cāpi vaidikāḥ
12,290.013a jñānayoge ca ye doṣā guṇā yoge ca ye nṛpa
12,290.013c sāṃkhyajñāne ca ye doṣās tathaiva ca guṇā nṛpa
12,290.013d*0746_01 itareṣu ca ye doṣā guṇās teṣu ca bhārata
12,290.013d*0746_02 parisaṃkhyāya saṃkhyānaṃ matvā sāṃkhyaṃ guṇādhikam
12,290.014a sattvaṃ daśaguṇaṃ jñātvā rajo navaguṇaṃ tathā
12,290.014c tamaś cāṣṭaguṇaṃ jñātvā buddhiṃ saptaguṇāṃ tathā
12,290.015a ṣaḍguṇaṃ ca nabho jñātvā manaḥ pañcaguṇaṃ tathā
12,290.015c buddhiṃ caturguṇāṃ jñātvā tamaś ca triguṇaṃ mahat
12,290.016a dviguṇaṃ ca rajo jñātvā sattvam ekaguṇaṃ punaḥ
12,290.016c mārgaṃ vijñāya tattvena pralaye prekṣaṇaṃ tathā
12,290.017a jñānavijñānasaṃpannāḥ kāraṇair bhāvitāḥ śubhaiḥ
12,290.017c prāpnuvanti śubhaṃ mokṣaṃ sūkṣmā iha nabhaḥ param
12,290.018a rūpeṇa dṛṣṭiṃ saṃyuktāṃ ghrāṇaṃ gandhaguṇena ca
12,290.018c śabde saktaṃ tathā śrotraṃ jihvāṃ rasaguṇeṣu ca
12,290.019a tanuṃ sparśe tathā saktāṃ vāyuṃ nabhasi cāśritam
12,290.019c mohaṃ tamasi saṃsaktaṃ lobham artheṣu saṃśritam
12,290.020a viṣṇuṃ krānte bale śakraṃ koṣṭhe saktaṃ tathānalam
12,290.020c apsu devīṃ tathā saktām apas tejasi cāśritāḥ
12,290.021a tejo vāyau tu saṃsaktaṃ vāyuṃ nabhasi cāśritam
12,290.021c nabho mahati saṃyuktaṃ mahad buddhau ca saṃśritam
12,290.022a buddhiṃ tamasi saṃsaktāṃ tamo rajasi cāśritam
12,290.022c rajaḥ sattve tathā saktaṃ sattvaṃ saktaṃ tathātmani
12,290.023a saktam ātmānam īśe ca deve nārāyaṇe tathā
12,290.023c devaṃ mokṣe ca saṃsaktaṃ mokṣaṃ saktaṃ tu na kva cit
12,290.024a jñātvā sattvayutaṃ dehaṃ vṛtaṃ ṣoḍaśabhir guṇaiḥ
12,290.024c svabhāvaṃ cetanāṃ caiva jñātvā vai deham āśrite
12,290.025a madhyastham ekam ātmānaṃ pāpaṃ yasmin na vidyate
12,290.025c dvitīyaṃ karma vijñāya nṛpate viṣayaiṣiṇām
12,290.026a indriyāṇīndriyārthāṃś ca sarvān ātmani saṃśritān
12,290.026b*0747_01 durlabhatvaṃ ca mokṣasya vijñāya śrutipūrvakam
12,290.026c prāṇāpānau samānaṃ ca vyānodānau ca tattvataḥ
12,290.027a avāk caivānilaṃ jñātvā pravahaṃ cānilaṃ punaḥ
12,290.027c sapta vātāṃs tathā śeṣān saptadhā vidhivat punaḥ
12,290.028a prajāpatīn ṛṣīṃś caiva mārgāṃś ca subahūn varān
12,290.028c saptarṣīṃś ca bahūñ jñātvā rājarṣīṃś ca paraṃtapa
12,290.029a surarṣīn mahataś cānyān maharṣīn sūryasaṃnibhān
12,290.029c aiśvaryāc cyāvitāñ jñātvā kālena mahatā nṛpa
12,290.030a mahatāṃ bhūtasaṃghānāṃ śrutvā nāśaṃ ca pārthiva
12,290.030c gatiṃ cāpy aśubhāṃ jñātvā nṛpate pāpakarmaṇām
12,290.031a vaitaraṇyāṃ ca yad duḥkhaṃ patitānāṃ yamakṣaye
12,290.031c yonīṣu ca vicitrāsu saṃsārān aśubhāṃs tathā
12,290.032a jaṭhare cāśubhe vāsaṃ śoṇitodakabhājane
12,290.032c śleṣmamūtrapurīṣe ca tīvragandhasamanvite
12,290.033a śukraśoṇitasaṃghāte majjāsnāyuparigrahe
12,290.033c sirāśatasamākīrṇe navadvāre pure 'śucau
12,290.034a vijñāyāhitam ātmānaṃ yogāṃś ca vividhān nṛpa
12,290.034c tāmasānāṃ ca jantūnāṃ ramaṇīyāvṛtātmanām
12,290.035a sāttvikānāṃ ca jantūnāṃ kutsitaṃ bharatarṣabha
12,290.035c garhitaṃ mahatām arthe sāṃkhyānāṃ viditātmanām
12,290.036a upaplavāṃs tathā ghorāñ śaśinas tejasas tathā
12,290.036c tārāṇāṃ patanaṃ dṛṣṭvā nakṣatrāṇāṃ ca paryayam
12,290.037a dvaṃdvānāṃ viprayogaṃ ca vijñāya kṛpaṇaṃ nṛpa
12,290.037c anyonyabhakṣaṇaṃ dṛṣṭvā bhūtānām api cāśubham
12,290.038a bālye mohaṃ ca vijñāya kṣayaṃ dehasya cāśubham
12,290.038c rāge mohe ca saṃprāpte kva cit sattvaṃ samāśritam
12,290.039a sahasreṣu naraḥ kaś cin mokṣabuddhiṃ samāśritaḥ
12,290.039c durlabhatvaṃ ca mokṣasya vijñāya śrutipūrvakam
12,290.040a bahumānam alabdheṣu labdhe madhyasthatāṃ punaḥ
12,290.040c viṣayāṇāṃ ca daurātmyaṃ vijñāya nṛpate punaḥ
12,290.041a gatāsūnāṃ ca kaunteya dehān dṛṣṭvā tathāśubhān
12,290.041c vāsaṃ kuleṣu jantūnāṃ duḥkhaṃ vijñāya bhārata
12,290.042a brahmaghnānāṃ gatiṃ jñātvā patitānāṃ sudāruṇām
12,290.042c surāpāne ca saktānāṃ brāhmaṇānāṃ durātmanām
12,290.042e gurudāraprasaktānāṃ gatiṃ vijñāya cāśubhām
12,290.043a jananīṣu ca vartante ye na samyag yudhiṣṭhira
12,290.043c sadevakeṣu lokeṣu ye na vartanti mānavāḥ
12,290.044a tena jñānena vijñāya gatiṃ cāśubhakarmaṇām
12,290.044c tiryagyonigatānāṃ ca vijñāya gatayaḥ pṛthak
12,290.045a vedavādāṃs tathā citrān ṛtūnāṃ paryayāṃs tathā
12,290.045c kṣayaṃ saṃvatsarāṇāṃ ca māsānāṃ prakṣayaṃ tathā
12,290.046a pakṣakṣayaṃ tathā dṛṣṭvā divasānāṃ ca saṃkṣayam
12,290.046c kṣayaṃ vṛddhiṃ ca candrasya dṛṣṭvā pratyakṣatas tathā
12,290.047a vṛddhiṃ dṛṣṭvā samudrāṇāṃ kṣayaṃ teṣāṃ tathā punaḥ
12,290.047c kṣayaṃ dhanānāṃ ca tathā punar vṛddhiṃ tathaiva ca
12,290.048a saṃyogānāṃ kṣayaṃ dṛṣṭvā yugānāṃ ca viśeṣataḥ
12,290.048c kṣayaṃ ca dṛṣṭvā śailānāṃ kṣayaṃ ca saritāṃ tathā
12,290.049a varṇānāṃ ca kṣayaṃ dṛṣṭvā kṣayāntaṃ ca punaḥ punaḥ
12,290.049c jarāmṛtyuṃ tathā janma dṛṣṭvā duḥkhāni caiva ha
12,290.050a dehadoṣāṃs tathā jñātvā teṣāṃ duḥkhaṃ ca tattvataḥ
12,290.050c dehaviklavatāṃ caiva samyag vijñāya bhārata
12,290.051a ātmadoṣāṃś ca vijñāya sarvān ātmani saṃśritān
12,290.051c svadehād utthitān gandhāṃs tathā vijñāya cāśubhān
12,290.051d*0748_01 mūtraśleṣmapurīṣādīn svedajāṃś ca sukutsitān
12,290.052 yudhiṣṭhira uvāca
12,290.052a kān svagātrodbhavān doṣān paśyasy amitavikrama
12,290.052c etan me saṃśayaṃ kṛtsnaṃ vaktum arhasi tattvataḥ
12,290.053 bhīṣma uvāca
12,290.053a pañca doṣān prabho dehe pravadanti manīṣiṇaḥ
12,290.053c mārgajñāḥ kāpilāḥ sāṃkhyāḥ śṛṇu tān arisūdana
12,290.054a kāmakrodhau bhayaṃ nidrā pañcamaḥ śvāsa ucyate
12,290.054c ete doṣāḥ śarīreṣu dṛśyante sarvadehinām
12,290.055a chindanti kṣamayā krodhaṃ kāmaṃ saṃkalpavarjanāt
12,290.055c sattvasaṃśīlanān nidrām apramādād bhayaṃ tathā
12,290.055e chindanti pañcamaṃ śvāsaṃ laghvāhāratayā nṛpa
12,290.056a guṇān guṇaśatair jñātvā doṣān doṣaśatair api
12,290.056c hetūn hetuśataiś citraiś citrān vijñāya tattvataḥ
12,290.057a apāṃ phenopamaṃ lokaṃ viṣṇor māyāśatair vṛtam
12,290.057c cittabhittipratīkāśaṃ nalasāram anarthakam
12,290.058a tamaḥ śvabhranibhaṃ dṛṣṭvā varṣabudbudasaṃnibham
12,290.058c nāśaprāyaṃ sukhād dhīnaṃ nāśottaram abhāvagam
12,290.058e rajas tamasi saṃmagnaṃ paṅke dvipam ivāvaśam
12,290.059a sāṃkhyā rājan mahāprājñās tyaktvā dehaṃ prajākṛtam
12,290.059c jñānajñeyena sāṃkhyena vyāpinā mahatā nṛpa
12,290.060a rājasān aśubhān gandhāṃs tāmasāṃś ca tathāvidhān
12,290.060c puṇyāṃś ca sāttvikān gandhān sparśajān dehasaṃśritān
12,290.060e chittvāśu jñānaśastreṇa tapodaṇḍena bhārata
12,290.061a tato duḥkhodakaṃ ghoraṃ cintāśokamahāhradam
12,290.061c vyādhimṛtyumahāgrāhaṃ mahābhayamahoragam
12,290.062a tamaḥkūrmaṃ rajomīnaṃ prajñayā saṃtaranty uta
12,290.062c snehapaṅkaṃ jarādurgaṃ sparśadvīpam ariṃdama
12,290.063a karmāgādhaṃ satyatīraṃ sthitavratam idaṃ nṛpa
12,290.063c hiṃsāśīghramahāvegaṃ nānārasamahākaram
12,290.064a nānāprītimahāratnaṃ duḥkhajvarasamīraṇam
12,290.064c śokatṛṣṇāmahāvartaṃ tīkṣṇavyādhimahāgajam
12,290.065a asthisaṃghātasaṃghāṭaṃ śleṣmaphenam ariṃdama
12,290.065c dānamuktākaraṃ bhīmaṃ śoṇitahradavidrumam
12,290.066a hasitotkruṣṭanirghoṣaṃ nānājñānasudustaram
12,290.066c rodanāśrumalakṣāraṃ saṅgatyāgaparāyaṇam
12,290.067a punar ājanmalokaughaṃ putrabāndhavapattanam
12,290.067c ahiṃsāsatyamaryādaṃ prāṇatyāgamahormiṇam
12,290.068a vedāntagamanadvīpaṃ sarvabhūtadayodadhim
12,290.068c mokṣaduṣprāpaviṣayaṃ vaḍavāmukhasāgaram
12,290.069a taranti munayaḥ siddhā jñānayogena bhārata
12,290.069c tīrtvā ca dustaraṃ janma viśanti vimalaṃ nabhaḥ
12,290.070a tatas tān sukṛtīn sāṃkhyān sūryo vahati raśmibhiḥ
12,290.070c padmatantuvad āviśya pravahan viṣayān nṛpa
12,290.071a tatra tān pravaho vāyuḥ pratigṛhṇāti bhārata
12,290.071c vītarāgān yatīn siddhān vīryayuktāṃs tapodhanān
12,290.072a sūkṣmaḥ śītaḥ sugandhī ca sukhasparśaś ca bhārata
12,290.072c saptānāṃ marutāṃ śreṣṭho lokān gacchati yaḥ śubhān
12,290.072e sa tān vahati kaunteya nabhasaḥ paramāṃ gatim
12,290.073a nabho vahati lokeśa rajasaḥ paramāṃ gatim
12,290.073b*0749_01 tamo vahati rājendra rajasaḥ paramāṃ gatim
12,290.073c rajo vahati rājendra sattvasya paramāṃ gatim
12,290.074a sattvaṃ vahati śuddhātman paraṃ nārāyaṇaṃ prabhum
12,290.074c prabhur vahati śuddhātmā paramātmānam ātmanā
12,290.075a paramātmānam āsādya tadbhūtāyatanāmalāḥ
12,290.075c amṛtatvāya kalpante na nivartanti cābhibho
12,290.075e paramā sā gatiḥ pārtha nirdvaṃdvānāṃ mahātmanām
12,290.075f*0750_01 satyārjavaratānāṃ vai sarvabhūtadayāvatām
12,290.076 yudhiṣṭhira uvāca
12,290.076a sthānam uttamam āsādya bhagavantaṃ sthiravratāḥ
12,290.076c ājanmamaraṇaṃ vā te smaranty uta na vānagha
12,290.077a yad atra tathyaṃ tan me tvaṃ yathāvad vaktum arhasi
12,290.077c tvad ṛte mānavaṃ nānyaṃ praṣṭum arhāmi kaurava
12,290.078a mokṣadoṣo mahān eṣa prāpya siddhiṃ gatān ṛṣīn
12,290.078c yadi tatraiva vijñāne vartante yatayaḥ pare
12,290.079a pravṛttilakṣaṇaṃ dharmaṃ paśyāmi paramaṃ nṛpa
12,290.079c magnasya hi pare jñāne kiṃ nu duḥkhataraṃ bhavet
12,290.080 bhīṣma uvāca
12,290.080a yathānyāyaṃ tvayā tāta praśnaḥ pṛṣṭaḥ susaṃkaṭaḥ
12,290.080c buddhānām api saṃmohaḥ praśne 'smin bharatarṣabha
12,290.080e atrāpi tattvaṃ paramaṃ śṛṇu samyaṅ mayeritam
12,290.081a buddhiś ca paramā yatra kāpilānāṃ mahātmanām
12,290.081c indriyāṇy api budhyante svadehaṃ dehino nṛpa
12,290.081e kāraṇāny ātmanas tāni sūkṣmaḥ paśyati tais tu saḥ
12,290.082a ātmanā viprahīṇāni kāṣṭhakuḍyasamāni tu
12,290.082c vinaśyanti na saṃdehaḥ phenā iva mahārṇave
12,290.083a indriyaiḥ saha suptasya dehinaḥ śatrutāpana
12,290.083c sūkṣmaś carati sarvatra nabhasīva samīraṇaḥ
12,290.084a sa paśyati yathānyāyaṃ sparśān spṛśati cābhibho
12,290.084c budhyamāno yathāpūrvam akhileneha bhārata
12,290.085a indriyāṇīha sarvāṇi sve sve sthāne yathāvidhi
12,290.085c anīśatvāt pralīyante sarpā hataviṣā iva
12,290.086a indriyāṇāṃ tu sarveṣāṃ svasthāneṣv eva sarvaśaḥ
12,290.086c ākramya gatayaḥ sūkṣmāś caraty ātmā na saṃśayaḥ
12,290.087a sattvasya ca guṇān kṛtsnān rajasaś ca guṇān punaḥ
12,290.087c guṇāṃś ca tamasaḥ sarvān guṇān buddheś ca bhārata
12,290.088a guṇāṃś ca manasas tadvan nabhasaś ca guṇāṃs tathā
12,290.088c guṇān vāyoś ca dharmātmaṃs tejasaś ca guṇān punaḥ
12,290.089a apāṃ guṇāṃs tathā pārtha pārthivāṃś ca guṇān api
12,290.089c sarvātmanā guṇair vyāpya kṣetrajñaḥ sa yudhiṣṭhira
12,290.090a ātmā ca yāti kṣetrajñaṃ karmaṇī ca śubhāśubhe
12,290.090c śiṣyā iva mahātmānam indriyāṇi ca taṃ vibho
12,290.091a prakṛtiṃ cāpy atikramya gacchaty ātmānam avyayam
12,290.091c paraṃ nārāyaṇātmānaṃ nirdvaṃdvaṃ prakṛteḥ param
12,290.092a vimuktaḥ puṇyapāpebhyaḥ praviṣṭas tam anāmayam
12,290.092c paramātmānam aguṇaṃ na nivartati bhārata
12,290.093a śiṣṭaṃ tv atra manas tāta indriyāṇi ca bhārata
12,290.093c āgacchanti yathākālaṃ guroḥ saṃdeśakāriṇaḥ
12,290.094a śakyaṃ cālpena kālena śāntiṃ prāptuṃ guṇārthinā
12,290.094c evaṃ yuktena kaunteya yuktajñānena mokṣiṇā
12,290.095a sāṃkhyā rājan mahāprājñā gacchanti paramāṃ gatim
12,290.095c jñānenānena kaunteya tulyaṃ jñānaṃ na vidyate
12,290.096a atra te saṃśayo mā bhūj jñānaṃ sāṃkhyaṃ paraṃ matam
12,290.096c akṣaraṃ dhruvam avyaktaṃ pūrvaṃ brahma sanātanam
12,290.097a anādimadhyanidhanaṃ nirdvaṃdvaṃ kartṛ śāśvatam
12,290.097c kūṭasthaṃ caiva nityaṃ ca yad vadanti śamātmakāḥ
12,290.098a yataḥ sarvāḥ pravartante sargapralayavikriyāḥ
12,290.098c yac ca śaṃsanti śāstreṣu vadanti paramarṣayaḥ
12,290.099a sarve viprāś ca devāś ca tathāgamavido janāḥ
12,290.099c brahmaṇyaṃ paramaṃ devam anantaṃ parato 'cyutam
12,290.100a prārthayantaś ca taṃ viprā vadanti guṇabuddhayaḥ
12,290.100c samyag yuktās tathā yogāḥ sāṃkhyāś cāmitadarśanāḥ
12,290.101a amūrtes tasya kaunteya sāṃkhyaṃ mūrtir iti śrutiḥ
12,290.101c abhijñānāni tasyāhur mataṃ hi bharatarṣabha
12,290.102a dvividhānīha bhūtāni pṛthivyāṃ pṛthivīpate
12,290.102c jaṅgamāgamasaṃjñāni jaṅgamaṃ tu viśiṣyate
12,290.103a jñānaṃ mahad yad dhi mahatsu rājan; vedeṣu sāṃkhyeṣu tathaiva yoge
12,290.103c yac cāpi dṛṣṭaṃ vividhaṃ purāṇaṃ; sāṃkhyāgataṃ tan nikhilaṃ narendra
12,290.104a yac cetihāseṣu mahatsu dṛṣṭaṃ; yac cārthaśāstre nṛpa śiṣṭajuṣṭe
12,290.104c jñānaṃ ca loke yad ihāsti kiṃ cit; sāṃkhyāgataṃ tac ca mahan mahātman
12,290.105a śamaś ca dṛṣṭaḥ paramaṃ balaṃ ca; jñānaṃ ca sūkṣmaṃ ca yathāvad uktam
12,290.105c tapāṃsi sūkṣmāṇi sukhāni caiva; sāṃkhye yathāvad vihitāni rājan
12,290.106a viparyaye tasya hi pārtha devān; gacchanti sāṃkhyāḥ satataṃ sukhena
12,290.106c tāṃś cānusaṃcārya tataḥ kṛtārthāḥ; patanti vipreṣu yateṣu bhūyaḥ
12,290.107a hitvā ca dehaṃ praviśanti mokṣaṃ; divaukaso dyām iva pārtha sāṃkhyāḥ
12,290.107c tato 'dhikaṃ te 'bhiratā mahārhe; sāṃkhye dvijāḥ pārthiva śiṣṭajuṣṭe
12,290.108a teṣāṃ na tiryag gamanaṃ hi dṛṣṭaṃ; nāvāg gatiḥ pāpakṛtāṃ nivāsaḥ
12,290.108c na cābudhānām api te dvijātayo; ye jñānam etan nṛpate 'nuraktāḥ
12,290.109a sāṃkyaṃ viśālaṃ paramaṃ purāṇaṃ; mahārṇavaṃ vimalam udārakāntam
12,290.109c kṛtsnaṃ ca sāṃkhyaṃ nṛpate mahātmā; nārāyaṇo dhārayate 'prameyam
12,290.110a etan mayoktaṃ naradeva tattvaṃ; nārāyaṇo viśvam idaṃ purāṇam
12,290.110c sa sargakāle ca karoti sargaṃ; saṃhārakāle ca tad atti bhūyaḥ
12,290.110d*0751_01 saṃhṛtya sarvaṃ nijadehasaṃsthaṃ
12,290.110d*0751_02 kṛtvāpsu śete jagadantarātmā
12,291.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,291.001a kiṃ tad akṣaram ity uktaṃ yasmān nāvartate punaḥ
12,291.001c kiṃ ca tat kṣaram ity uktaṃ yasmād āvartate punaḥ
12,291.002a akṣarakṣarayor vyaktim icchāmy ariniṣūdana
12,291.002c upalabdhuṃ mahābāho tattvena kurunandana
12,291.003a tvaṃ hi jñānanidhir viprair ucyase vedapāragaiḥ
12,291.003c ṛṣibhiś ca mahābhāgair yatibhiś ca mahātmabhiḥ
12,291.004a śeṣam alpaṃ dinānāṃ te dakṣiṇāyanabhāskare
12,291.004c āvṛtte bhagavaty arke gantāsi paramāṃ gatim
12,291.005a tvayi pratigate śreyaḥ kutaḥ śroṣyāmahe vayam
12,291.005c kuruvaṃśapradīpas tvaṃ jñānadravyeṇa dīpyase
12,291.006a tad etac chrotum icchāmi tvattaḥ kurukulodvaha
12,291.006c na tṛpyāmīha rājendra śṛṇvann amṛtam īdṛśam
12,291.007 bhīṣma uvāca
12,291.007a atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam
12,291.007c vasiṣṭhasya ca saṃvādaṃ karālajanakasya ca
12,291.008a vasiṣṭhaṃ śreṣṭham āsīnam ṛṣīṇāṃ bhāskaradyutim
12,291.008c papraccha janako rājā jñānaṃ naiḥśreyasaṃ param
12,291.009a param adhyātmakuśalam adhyātmagatiniścayam
12,291.009c maitrāvaruṇim āsīnam abhivādya kṛtāñjaliḥ
12,291.010a svakṣaraṃ praśritaṃ vākyaṃ madhuraṃ cāpy anulbaṇam
12,291.010c papraccharṣivaraṃ rājā karālajanakaḥ purā
12,291.011a bhagavañ śrotum icchāmi paraṃ brahma sanātanam
12,291.011c yasmān na punarāvṛttim āpnuvanti manīṣiṇaḥ
12,291.012a yac ca tat kṣaram ity uktaṃ yatredaṃ kṣarate jagat
12,291.012c yac cākṣaram iti proktaṃ śivaṃ kṣemyam anāmayam
12,291.013 vasiṣṭha uvāca
12,291.013a śrūyatāṃ pṛthivīpāla kṣaratīdaṃ yathā jagat
12,291.013c yan na kṣarati pūrveṇa yāvat kālena cāpy atha
12,291.014a yugaṃ dvādaśasāhasraṃ kalpaṃ viddhi caturguṇam
12,291.014c daśakalpaśatāvṛttaṃ tad ahar brāhmam ucyate
12,291.014e rātriś caitāvatī rājan yasyānte pratibudhyate
12,291.015a sṛjaty anantakarmāṇaṃ mahāntaṃ bhūtam agrajam
12,291.015c mūrtimantam amūrtātmā viśvaṃ śaṃbhuḥ svayaṃbhuvaḥ
12,291.015e aṇimā laghimā prāptir īśānaṃ jyotir avyayam
12,291.016a sarvataḥpāṇipādāntaṃ sarvatokṣiśiromukham
12,291.016c sarvataḥśrutimal loke sarvam āvṛtya tiṣṭhati
12,291.017a hiraṇyagarbho bhagavān eṣa buddhir iti smṛtaḥ
12,291.017c mahān iti ca yogeṣu viriñca iti cāpy uta
12,291.018a sāṃkhye ca paṭhyate śāstre nāmabhir bahudhātmakaḥ
12,291.018c vicitrarūpo viśvātmā ekākṣara iti smṛtaḥ
12,291.019a vṛtaṃ naikātmakaṃ yena kṛtsnaṃ trailokyam ātmanā
12,291.019c tathaiva bahurūpatvād viśvarūpa iti smṛtaḥ
12,291.020a eṣa vai vikriyāpannaḥ sṛjaty ātmānam ātmanā
12,291.020c ahaṃkāraṃ mahātejāḥ prajāpatim ahaṃkṛtam
12,291.021a avyaktād vyaktam utpannaṃ vidyāsargaṃ vadanti tam
12,291.021c mahāntaṃ cāpy ahaṃkāram avidyāsargam eva ca
12,291.022a avidhiś ca vidhiś caiva samutpannau tathaikataḥ
12,291.022c vidyāvidyeti vikhyāte śrutiśāstrārthacintakaiḥ
12,291.023a bhūtasargam ahaṃkārāt tṛtīyaṃ viddhi pārthiva
12,291.023c ahaṃkāreṣu bhūteṣu caturthaṃ viddhi vaikṛtam
12,291.024a vāyur jyotir athākāśam āpo 'tha pṛthivī tathā
12,291.024c śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca
12,291.025a evaṃ yugapad utpannaṃ daśavargam asaṃśayam
12,291.025c pañcamaṃ viddhi rājendra bhautikaṃ sargam arthavat
12,291.026a śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā ghrāṇam eva ca pañcamam
12,291.026c vāk ca hastau ca pādau ca pāyur meḍhraṃ tathaiva ca
12,291.027a buddhīndriyāṇi caitāni tathā karmendriyāṇi ca
12,291.027c saṃbhūtānīha yugapan manasā saha pārthiva
12,291.028a eṣā tattvacaturviṃśā sarvākṛtiṣu vartate
12,291.028c yāṃ jñātvā nābhiśocanti brāhmaṇās tattvadarśinaḥ
12,291.029a etad dehaṃ samākhyātaṃ trailokye sarvadehiṣu
12,291.029c veditavyaṃ naraśreṣṭha sadevanaradānave
12,291.030a sayakṣabhūtagandharve sakiṃnaramahorage
12,291.030c sacāraṇapiśāce vai sadevarṣiniśācare
12,291.031a sadaṃśakīṭamaśake sapūtikṛmimūṣake
12,291.031c śuni śvapāke vaiṇeye sacaṇḍāle sapulkase
12,291.032a hastyaśvakharaśārdūle savṛkṣe gavi caiva ha
12,291.032b*0752_01 sahastyaśve saśārdūle saṛkṣagavi caiva hi
12,291.032c yac ca mūrtimayaṃ kiṃ cit sarvatraitan nidarśanam
12,291.033a jale bhuvi tathākāśe nānyatreti viniścayaḥ
12,291.033c sthānaṃ dehavatām asti ity evam anuśuśruma
12,291.034a kṛtsnam etāvatas tāta kṣarate vyaktasaṃjñakam
12,291.034c ahany ahani bhūtātmā tataḥ kṣara iti smṛtaḥ
12,291.035a etad akṣaram ity uktaṃ kṣaratīdaṃ yathā jagat
12,291.035c jagan mohātmakaṃ prāhur avyaktaṃ vyaktasaṃjñakam
12,291.036a mahāṃś caivāgrajo nityam etat kṣaranidarśanam
12,291.036c kathitaṃ te mahārāja yasmān nāvartate punaḥ
12,291.037a pañcaviṃśatimo viṣṇur nistattvas tattvasaṃjñakaḥ
12,291.037c tattvasaṃśrayaṇād etat tattvam āhur manīṣiṇaḥ
12,291.038a yad amūrty asṛjad vyaktaṃ tat tan mūrty adhitiṣṭhati
12,291.038c caturviṃśatimo vyakto hy amūrtaḥ pañcaviṃśakaḥ
12,291.039a sa eva hṛdi sarvāsu mūrtiṣv ātiṣṭhate ''tmavān
12,291.039c cetayaṃś cetano nityaḥ sarvamūrtir amūrtimān
12,291.040a sargapralayadharmiṇyā asargapralayātmakaḥ
12,291.040c gocare vartate nityaṃ nirguṇo guṇasaṃjñakaḥ
12,291.041a evam eṣa mahān ātmā sargapralayakovidaḥ
12,291.041c vikurvāṇaḥ prakṛtimān abhimanyaty abuddhimān
12,291.042a tamaḥsattvarajoyuktas tāsu tāsv iha yoniṣu
12,291.042c līyate 'pratibuddhatvād abuddhajanasevanāt
12,291.043a sahavāso nivāsātmā nānyo 'ham iti manyate
12,291.043c yo 'haṃ so 'ham iti hy uktvā guṇān anu nivartate
12,291.044a tamasā tāmasān bhāvān vividhān pratipadyate
12,291.044c rajasā rājasāṃś caiva sāttvikān sattvasaṃśrayāt
12,291.045a śuklalohitakṛṣṇāni rūpāṇy etāni trīṇi tu
12,291.045c sarvāṇy etāni rūpāṇi jānīhi prākṛtāni vai
12,291.046a tāmasā nirayaṃ yānti rājasā mānuṣāṃs tathā
12,291.046c sāttvikā devalokāya gacchanti sukhabhāginaḥ
12,291.047a niṣkaivalyena pāpena tiryagyonim avāpnuyāt
12,291.047c puṇyapāpena mānuṣyaṃ puṇyenaikena devatāḥ
12,291.048a evam avyaktaviṣayaṃ kṣaram āhur manīṣiṇaḥ
12,291.048c pañcaviṃśatimo yo 'yaṃ jñānād eva pravartate
12,292.001 vasiṣṭha uvāca
12,292.001a evam apratibuddhatvād abuddham anuvartate
12,292.001c dehād dehasahasrāṇi tathā samabhipadyate
12,292.002a tiryagyonisahasreṣu kadā cid devatāsv api
12,292.002c upapadyati saṃyogād guṇaiḥ saha guṇakṣayāt
12,292.003a mānuṣatvād divaṃ yāti divo mānuṣyam eva ca
12,292.003c mānuṣyān nirayasthānam ānantyaṃ pratipadyate
12,292.004a kośakāro yathātmānaṃ kīṭaḥ samanurundhati
12,292.004c sūtratantuguṇair nityaṃ tathāyam aguṇo guṇaiḥ
12,292.005a dvaṃdvam eti ca nirdvaṃdvas tāsu tāsv iha yoniṣu
12,292.005c śīrṣaroge 'kṣiroge ca dantaśūle galagrahe
12,292.006a jalodare 'rśasāṃ roge jvaragaṇḍaviṣūcike
12,292.006c śvitre kuṣṭhe 'gnidāhe ca sidhmāpasmārayor api
12,292.007a yāni cānyāni dvaṃdvāni prākṛtāni śarīriṣu
12,292.007c utpadyante vicitrāṇi tāny eṣo 'py abhimanyate
12,292.007d*0753_01 tiryagyonisahasreṣu kadā cid devatāsv api
12,292.007e abhimanyaty abhīmānāt tathaiva sukṛtāny api
12,292.008a ekavāsāś ca durvāsāḥ śāyī nityam adhas tathā
12,292.008c maṇḍūkaśāyī ca tathā vīrāsanagatas tathā
12,292.009a cīradhāraṇam ākāśe śayanaṃ sthānam eva ca
12,292.009c iṣṭakāprastare caiva kaṇṭakaprastare tathā
12,292.010a bhasmaprastaraśāyī ca bhūmiśayyānulepanaḥ
12,292.010c vīrasthānāmbupaṅke ca śayanaṃ phalakeṣu ca
12,292.011a vividhāsu ca śayyāsu phalagṛddhyānvito 'phalaḥ
12,292.011c muñjamekhalanagnatvaṃ kṣaumakṛṣṇājināni ca
12,292.012a śāṇīvālaparīdhāno vyāghracarmaparicchadaḥ
12,292.012c siṃhacarmaparīdhānaḥ paṭṭavāsās tathaiva ca
12,292.012d*0754_01 phalakaṃ paridhānaś ca tathā kaṇṭakavastradhṛk
12,292.013a kīṭakāvasanaś caiva cīravāsās tathaiva ca
12,292.013c vastrāṇi cānyāni bahūny abhimanyaty abuddhimān
12,292.014a bhojanāni vicitrāṇi ratnāni vividhāni ca
12,292.014c ekavastrāntarāśitvam ekakālikabhojanam
12,292.015a caturthāṣṭamakālaś ca ṣaṣṭhakālika eva ca
12,292.015c ṣaḍrātrabhojanaś caiva tathaivāṣṭāhabhojanaḥ
12,292.016a saptarātradaśāhāro dvādaśāhāra eva ca
12,292.016c māsopavāsī mūlāśī phalāhāras tathaiva ca
12,292.017a vāyubhakṣo 'mbupiṇyākagomayādana eva ca
12,292.017c gomūtrabhojanaś caiva śākapuṣpāda eva ca
12,292.018a śaivālabhojanaś caiva tathācāmena vartayan
12,292.018c vartayañ śīrṇaparṇaiś ca prakīrṇaphalabhojanaḥ
12,292.019a vividhāni ca kṛcchrāṇi sevate sukhakāṅkṣayā
12,292.019c cāndrāyaṇāni vidhival liṅgāni vividhāni ca
12,292.020a cāturāśramyapanthānam āśrayaty āśramān api
12,292.020c upāsīnaś ca pāṣaṇḍān guhāḥ śailāṃs tathaiva ca
12,292.021a viviktāś ca śilāchāyās tathā prasravaṇāni ca
12,292.021b*0755_01 pulināni viviktāni viviktāni vanāni ca
12,292.021b*0755_02 devasthānāni puṇyāni viviktāni sarāṃsi ca
12,292.021b*0755_03 viviktāś cāpi śailānāṃ guhā gṛhanibhopamāḥ
12,292.021c vividhāni ca japyāni vividhāni vratāni ca
12,292.022a niyamān suvicitrāṃś ca vividhāni tapāṃsi ca
12,292.022c yajñāṃś ca vividhākārān vidhīṃś ca vividhāṃs tathā
12,292.023a vaṇikpathaṃ dvijakṣatraṃ vaiśyaśūdraṃ tathaiva ca
12,292.023c dānaṃ ca vividhākāraṃ dīnāndhakṛpaṇeṣv api
12,292.024a abhimanyaty asaṃbodhāt tathaiva trividhān guṇān
12,292.024c sattvaṃ rajas tamaś caiva dharmārthau kāma eva ca
12,292.024e prakṛtyātmānam evātmā evaṃ pravibhajaty uta
12,292.025a svadhākāravaṣaṭkārau svāhākāranamaskriyāḥ
12,292.025c yājanādhyāpanaṃ dānaṃ tathaivāhuḥ pratigraham
12,292.025e yajanādhyayane caiva yac cānyad api kiṃ cana
12,292.026a janmamṛtyuvivāde ca tathā viśasane 'pi ca
12,292.026c śubhāśubhamayaṃ sarvam etad āhuḥ kriyāpatham
12,292.027a prakṛtiḥ kurute devī mahāpralayam eva ca
12,292.027c divasānte guṇān etān abhyetyaiko 'vatiṣṭhati
12,292.028a raśmijālam ivādityas tatkālena niyacchati
12,292.028c evam eṣo 'sakṛt sarvaṃ krīḍārtham abhimanyate
12,292.029a ātmarūpaguṇān etān vividhān hṛdayapriyān
12,292.029c evam eva vikurvāṇaḥ sargapralayakarmaṇī
12,292.030a kriyākriyā pathe raktas triguṇas triguṇātigaḥ
12,292.030c kriyākriyāpathopetas tathā tad iti manyate
12,292.030d*0756_01 prakṛtyā sarvam evedaṃ jagad andhīkṛtaṃ vibho
12,292.030d*0756_02 rajasā tamasā caiva vyāptaṃ sarvam anekadhā
12,292.031a evaṃ dvaṃdvāny athaitāni vartante mama nityaśaḥ
12,292.031c mamaivaitāni jāyante bādhante tāni mām iti
12,292.032a nistartavyāny athaitāni sarvāṇīti narādhipa
12,292.032c manyate 'yaṃ hy abuddhitvāt tathaiva sukṛtāny api
12,292.033a bhoktavyāni mayaitāni devalokagatena vai
12,292.033c ihaiva cainaṃ bhokṣyāmi śubhāśubhaphalodayam
12,292.034a sukham eva ca kartavyaṃ sakṛt kṛtvā sukhaṃ mama
12,292.034b*0757_01 sukhārthī ca tyajed duḥkhaṃ sukhaduḥkhaviparyayam
12,292.034c yāvadantaṃ ca me saukhyaṃ jātyāṃ jātyāṃ bhaviṣyati
12,292.035a bhaviṣyati ca me duḥkhaṃ kṛtenehāpy anantakam
12,292.035c mahad duḥkhaṃ hi mānuṣyaṃ niraye cāpi majjanam
12,292.036a nirayāc cāpi mānuṣyaṃ kālenaiṣyāmy ahaṃ punaḥ
12,292.036c manuṣyatvāc ca devatvaṃ devatvāt pauruṣaṃ punaḥ
12,292.036e manuṣyatvāc ca nirayaṃ paryāyeṇopagacchati
12,292.036f*0758_01 evaṃ paryāyaśo duḥkhaṃ punar eṣyāmy ahaṃ sukham
12,292.037a ya evaṃ vetti vai nityaṃ nirātmātmaguṇair vṛtaḥ
12,292.037c tena devamanuṣyeṣu niraye copapadyate
12,292.038a mamatvenāvṛto nityaṃ tatraiva parivartate
12,292.038c sargakoṭisahasrāṇi maraṇāntāsu mūrtiṣu
12,292.039a ya evaṃ kurute karma śubhāśubhaphalātmakam
12,292.039c sa eva phalam aśnāti triṣu lokeṣu mūrtimān
12,292.040a prakṛtiḥ kurute karma śubhāśubhaphalātmakam
12,292.040c prakṛtiś ca tad aśnāti triṣu lokeṣu kāmagā
12,292.041a tiryagyonau manuṣyatve devaloke tathaiva ca
12,292.041c trīṇi sthānāni caitāni jānīyāt prākṛtāni ha
12,292.042a aliṅgāṃ prakṛtiṃ tv āhur liṅgair anumimīmahe
12,292.042c tathaiva pauruṣaṃ liṅgam anumānād dhi paśyati
12,292.043a sa liṅgāntaram āsādya prākṛtaṃ liṅgam avraṇam
12,292.043c vraṇadvārāṇy adhiṣṭhāya karmāṇy ātmani manyate
12,292.044a śrotrādīni tu sarvāṇi pañca karmendriyāṇi ca
12,292.044c vāg ādīni pravartante guṇeṣv eva guṇaiḥ saha
12,292.044e aham etāni vai kurvan mamaitānīndriyāṇi ca
12,292.045a nirindriyo 'bhimanyeta vraṇavān asmi nirvraṇaḥ
12,292.045c aliṅgo liṅgam ātmānam akālaḥ kālam ātmanaḥ
12,292.046a asattvaṃ sattvam ātmānam atattvaṃ tattvam ātmanaḥ
12,292.046c amṛtyur mṛtyum ātmānam acaraś caram ātmanaḥ
12,292.047a akṣetraḥ kṣetram ātmānam asargaḥ sargam ātmanaḥ
12,292.047c atapās tapa ātmānam agatir gatim ātmanaḥ
12,292.048a abhavo bhavam ātmānam abhayo bhayam ātmanaḥ
12,292.048b*0759_01 akartā kartṛ cātmānam abījo bījam ātmanaḥ
12,292.048c akṣaraḥ kṣaram ātmānam abuddhis tv abhimanyate
12,293.001 vasiṣṭha uvāca
12,293.001a evam apratibuddhatvād abuddhajanasevanāt
12,293.001c sargakoṭisahasrāṇi patanāntāni gacchati
12,293.002a dhāmnā dhāmasahasrāṇi maraṇāntāni gacchati
12,293.002c tiryagyonau manuṣyatve devaloke tathaiva ca
12,293.003a candramā iva kośānāṃ punas tatra sahasraśaḥ
12,293.003c līyate 'pratibuddhatvād evam eṣa hy abuddhimān
12,293.004a kalāḥ pañcadaśā yonis tad dhāma iti paṭhyate
12,293.004c nityam etad vijānīhi somaḥ ṣoḍaśamī kalā
12,293.005a kalāyāṃ jāyate 'jasraṃ punaḥ punar abuddhimān
12,293.005c dhāma tasyopayuñjanti bhūya eva tu jāyate
12,293.006a ṣoḍaśī tu kalā sūkṣmā sa soma upadhāryatām
12,293.006c na tūpayujyate devair devān upayunakti sā
12,293.007a evaṃ tāṃ kṣapayitvā hi jāyate nṛpasattama
12,293.007c sā hy asya prakṛtir dṛṣṭā tatkṣayān mokṣa ucyate
12,293.008a tad evaṃ ṣoḍaśakalaṃ deham avyaktasaṃjñakam
12,293.008c mamāyam iti manvānas tatraiva parivartate
12,293.009a pañcaviṃśas tathaivātmā tasyaivā pratibodhanāt
12,293.009c vimalasya viśuddhasya śuddhānilaniṣevaṇāt
12,293.010a aśuddha eva śuddhātmā tādṛg bhavati pārthiva
12,293.010c abuddhasevanāc cāpi buddho 'py abudhatāṃ vrajet
12,293.011a tathaivāpratibuddho 'pi jñeyo nṛpatisattama
12,293.011c prakṛtes triguṇāyās tu sevanāt prākṛto bhavet
12,293.012 karālajanaka uvāca
12,293.012a akṣarakṣarayor eṣa dvayoḥ saṃbandha iṣyate
12,293.012c strīpuṃsor vāpi bhagavan saṃbandhas tadvad ucyate
12,293.013a ṛte na puruṣeṇeha strī garbhaṃ dhārayaty uta
12,293.013c ṛte striyaṃ na puruṣo rūpaṃ nirvartayet tathā
12,293.014a anyonyasyābhisaṃbandhād anyonyaguṇasaṃśrayāt
12,293.014c rūpaṃ nirvartayaty etad evaṃ sarvāsu yoniṣu
12,293.015a ratyartham abhisaṃrodhād anyonyaguṇasaṃśrayāt
12,293.015c ṛtau nirvartate rūpaṃ tad vakṣyāmi nidarśanam
12,293.016a ye guṇāḥ puruṣasyeha ye ca mātṛguṇās tathā
12,293.016c asthi snāyu ca majjā ca jānīmaḥ pitṛto dvija
12,293.017a tvaṅ māṃsaṃ śoṇitaṃ caiva mātṛjāny api śuśruma
12,293.017c evam etad dvijaśreṣṭha vedaśāstreṣu paṭhyate
12,293.018a pramāṇaṃ yac ca vedoktaṃ śāstroktaṃ yac ca paṭhyate
12,293.018c vedaśāstrapramāṇaṃ ca pramāṇaṃ tat sanātanam
12,293.019a evam evābhisaṃbaddhau nityaṃ prakṛtipūruṣau
12,293.019c paśyāmi bhagavaṃs tasmān mokṣadharmo na vidyate
12,293.020a atha vānantarakṛtaṃ kiṃ cid eva nidarśanam
12,293.020c tan mamācakṣva tattvena pratyakṣo hy asi sarvathā
12,293.021a mokṣakāmā vayaṃ cāpi kāṅkṣāmo yad anāmayam
12,293.021c adeham ajaraṃ divyam atīndriyam anīśvaram
12,293.022 vasiṣṭha uvāca
12,293.022a yad etad uktaṃ bhavatā vedaśāstranidarśanam
12,293.022c evam etad yathā caitan na gṛhṇāti tathā bhavān
12,293.023a dhāryate hi tvayā grantha ubhayor vedaśāstrayoḥ
12,293.023c na tu granthasya tattvajño yathāvat tvaṃ nareśvara
12,293.024a yo hi vede ca śāstre ca granthadhāraṇatatparaḥ
12,293.024c na ca granthārthatattvajñas tasya tad dhāraṇaṃ vṛthā
12,293.025a bhāraṃ sa vahate tasya granthasyārthaṃ na vetti yaḥ
12,293.025c yas tu granthārthatattvajño nāsya granthāgamo vṛthā
12,293.026a granthasyārthaṃ ca pṛṣṭaḥ saṃs tādṛśo vaktum arhati
12,293.026c yathā tattvābhigamanād arthaṃ tasya sa vindati
12,293.027a yas tu saṃsatsu kathayed granthārthaṃ sthūlabuddhimān
12,293.027c sa kathaṃ mandavijñāno granthaṃ vakṣyati nirṇayāt
12,293.028a nirṇayaṃ cāpi chidrātmā na taṃ vakṣyati tattvataḥ
12,293.028c sopahāsātmatām eti yasmāc caivātmavān api
12,293.029a tasmāt tvaṃ śṛṇu rājendra yathaitad anudṛśyate
12,293.029c yāthātathyena sāṃkhyeṣu yogeṣu ca mahātmasu
12,293.030a yad eva yogāḥ paśyanti sāṃkhyais tad anugamyate
12,293.030c ekaṃ sāṃkhyaṃ ca yogaṃ ca yaḥ paśyati sa buddhimān
12,293.031a tvaṅ māṃsaṃ rudhiraṃ medaḥ pittaṃ majjāsthi snāyu ca
12,293.031c etad aindriyakaṃ tāta yad bhavān idam āha vai
12,293.032a dravyād dravyasya niṣpattir indriyād indriyaṃ tathā
12,293.032c dehād deham avāpnoti bījād bījaṃ tathaiva ca
12,293.032d*0760_01 sūkṣmadehagatā mātrā bījāpyāyitavṛddhikāḥ
12,293.033a nirindriyasyābījasya nirdravyasyāsya dehinaḥ
12,293.033c kathaṃ guṇā bhaviṣyanti nirguṇatvān mahātmanaḥ
12,293.034a guṇā guṇeṣu jāyante tatraiva niviśanti ca
12,293.034c evaṃ guṇāḥ prakṛtito jāyante ca na santi ca
12,293.035a tvaṅ māṃsaṃ rudhiraṃ medaḥ pittaṃ majjāsthi snāyu ca
12,293.035c aṣṭau tāny atha śukreṇa jānīhi prākṛtāni vai
12,293.036a pumāṃś caivāpumāṃś caiva trailiṅgyaṃ prākṛtaṃ smṛtam
12,293.036c naiva pumān pumāṃś caiva sa liṅgīty abhidhīyate
12,293.037a aliṅgā prakṛtir liṅgair upalabhyati sātmajaiḥ
12,293.037c yathā puṣpaphalair nityam ṛtavo mūrtayas tathā
12,293.038a evam apy anumānena hy aliṅgam upalabhyate
12,293.038c pañcaviṃśatimas tāta liṅgeṣv aniyatātmakaḥ
12,293.039a anādinidhano 'nantaḥ sarvadarśī nirāmayaḥ
12,293.039c kevalaṃ tv abhimānitvād guṇeṣv aguṇa ucyate
12,293.040a guṇā guṇavataḥ santi nirguṇasya kuto guṇāḥ
12,293.040c tasmād evaṃ vijānanti ye janā guṇadarśinaḥ
12,293.041a yadā tv eṣa guṇān sarvān prākṛtān abhimanyate
12,293.041c tadā sa guṇavān eva parameṇānupaśyati
12,293.042a yat tad buddheḥ paraṃ prāhuḥ sāṃkhyā yogāś ca sarvaśaḥ
12,293.042c budhyamānaṃ mahāprājñam abuddhaparivarjanāt
12,293.043a aprabuddham athāvyaktaṃ saguṇaṃ prāhur īśvaram
12,293.043c nirguṇaṃ ceśvaraṃ nityam adhiṣṭhātāram eva ca
12,293.044a prakṛteś ca guṇānāṃ ca pañcaviṃśatikaṃ budhāḥ
12,293.044c sāṃkhyayoge ca kuśalā budhyante paramaiṣiṇaḥ
12,293.045a yadā prabuddhās tv avyaktam avasthājanmabhīravaḥ
12,293.045c budhyamānaṃ prabudhyanti gamayanti samaṃ tadā
12,293.046a etan nidarśanaṃ samyag asamyag anudarśanam
12,293.046c budhyamānāprabuddhābhyāṃ pṛthak pṛthag ariṃdama
12,293.047a paraspareṇaitad uktaṃ kṣarākṣaranidarśanam
12,293.047c ekatvam akṣaraṃ prāhur nānātvaṃ kṣaram ucyate
12,293.048a pañcaviṃśatiniṣṭho 'yaṃ yadāsamyak pravartate
12,293.048c ekatvaṃ darśanaṃ cāsya nānātvaṃ cāpy adarśanam
12,293.049a tattvanistattvayor etat pṛthag eva nidarśanam
12,293.049c pañcaviṃśatisargaṃ tu tattvam āhur manīṣiṇaḥ
12,293.050a nistattvaṃ pañcaviṃśasya param āhur nidarśanam
12,293.050c vargasya vargam ācāraṃ tattvaṃ tattvāt sanātanam
12,294.001 karālajanaka uvāca
12,294.001a nānātvaikatvam ity uktaṃ tvayaitad ṛṣisattama
12,294.001c paśyāmi cābhisaṃdigdham etayor vai nidarśanam
12,294.002a tathāprabuddhabuddhābhyāṃ budhyamānasya cānagha
12,294.002c sthūlabuddhyā na paśyāmi tattvam etan na saṃśayaḥ
12,294.003a akṣarakṣarayor uktaṃ tvayā yad api kāraṇam
12,294.003c tad apy asthirabuddhitvāt pranaṣṭam iva me 'nagha
12,294.004a tad etac chrotum icchāmi nānātvaikatvadarśanam
12,294.004c buddham apratibuddhaṃ ca budhyamānaṃ ca tattvataḥ
12,294.005a vidyāvidye ca bhagavann akṣaraṃ kṣaram eva ca
12,294.005c sāṃkhyaṃ yogaṃ ca kārtsnyena pṛthak caivāpṛthak ca ha
12,294.006 vasiṣṭha uvāca
12,294.006a hanta te saṃpravakṣyāmi yad etad anupṛcchasi
12,294.006c yogakṛtyaṃ mahārāja pṛthag eva śṛṇuṣva me
12,294.007a yogakṛtyaṃ tu yogānāṃ dhyānam eva paraṃ balam
12,294.007c tac cāpi dvividhaṃ dhyānam āhur vedavido janāḥ
12,294.008a ekāgratā ca manasaḥ prāṇāyāmas tathaiva ca
12,294.008c prāṇāyāmas tu saguṇo nirguṇo manasas tathā
12,294.009a mūtrotsarge purīṣe ca bhojane ca narādhipa
12,294.009c trikālaṃ nābhiyuñjīta śeṣaṃ yuñjīta tatparaḥ
12,294.010a indriyāṇīndriyārthebhyo nivartya manasā muniḥ
12,294.010c daśadvādaśabhir vāpi caturviṃśāt paraṃ tataḥ
12,294.011a taṃ codanābhir matimān ātmānaṃ codayed atha
12,294.011c tiṣṭhantam ajaraṃ taṃ tu yat tad uktaṃ manīṣibhiḥ
12,294.012a taiś cātmā satataṃ jñeya ity evam anuśuśruma
12,294.012c dravyaṃ hy ahīnamanaso nānyatheti viniścayaḥ
12,294.013a vimuktaḥ sarvasaṅgebhyo laghvāhāro jitendriyaḥ
12,294.013c pūrvarātre pare caiva dhārayeta mano ''tmani
12,294.014a sthirīkṛtyendriyagrāmaṃ manasā mithileśvara
12,294.014c mano buddhyā sthiraṃ kṛtvā pāṣāṇa iva niścalaḥ
12,294.015a sthāṇuvac cāpy akampaḥ syād girivac cāpi niścalaḥ
12,294.015c budhā vidhividhānajñās tadā yuktaṃ pracakṣate
12,294.016a na śṛṇoti na cāghrāti na rasyati na paśyati
12,294.016c na ca sparśaṃ vijānāti na saṃkalpayate manaḥ
12,294.017a na cābhimanyate kiṃ cin na ca budhyati kāṣṭhavat
12,294.017c tadā prakṛtim āpannaṃ yuktam āhur manīṣiṇaḥ
12,294.018a nivāte ca yathā dīpyan dīpas tadvat sa dṛśyate
12,294.018c niriṅgaś cācalaś cordhvaṃ na tiryaggatim āpnuyāt
12,294.019a tadā tam anupaśyeta yasmin dṛṣṭe tu kathyate
12,294.019c hṛdayastho 'ntarātmeti jñeyo jñas tāta madvidhaiḥ
12,294.020a vidhūma iva saptārcir āditya iva raśmimān
12,294.020c vaidyuto 'gnir ivākāśe dṛśyate ''tmā tathātmani
12,294.021a yaṃ paśyanti mahātmāno dhṛtimanto manīṣiṇaḥ
12,294.021c brāhmaṇā brahmayoniṣṭhā hy ayonim amṛtātmakam
12,294.022a tad evāhur aṇubhyo 'ṇu tan mahadbhyo mahattaram
12,294.022c tadantaḥ sarvabhūteṣu dhruvaṃ tiṣṭhan na dṛśyate
12,294.023a buddhidravyeṇa dṛśyeta manodīpena lokakṛt
12,294.023c mahatas tamasas tāta pāre tiṣṭhann atāmasaḥ
12,294.024a sa tamonuda ity uktas tattvajñair vedapāragaiḥ
12,294.024c vimalo vitamaskaś ca nirliṅgo 'liṅgasaṃjñitaḥ
12,294.025a yogam etad dhi yogānāṃ manye yogasya lakṣaṇam
12,294.025c evaṃ paśyaṃ prapaśyanti ātmānam ajaraṃ param
12,294.026a yogadarśanam etāvad uktaṃ te tattvato mayā
12,294.026c sāṃkhyajñānaṃ pravakṣyāmi parisaṃkhyānidarśanam
12,294.027a avyaktam āhuḥ prakṛtiṃ parāṃ prakṛtivādinaḥ
12,294.027c tasmān mahat samutpannaṃ dvitīyaṃ rājasattama
12,294.028a ahaṃkāras tu mahatas tṛtīyam iti naḥ śrutam
12,294.028c pañca bhūtāny ahaṃkārād āhuḥ sāṃkhyānudarśinaḥ
12,294.029a etāḥ prakṛtayas tv aṣṭau vikārāś cāpi ṣoḍaśa
12,294.029c pañca caiva viśeṣā vai tathā pañcendriyāṇi ca
12,294.030a etāvad eva tattvānāṃ sāṃkhyam āhur manīṣiṇaḥ
12,294.030c sāṃkhye vidhividhānajñā nityaṃ sāṃkhyapathe ratāḥ
12,294.031a yasmād yad abhijāyeta tat tatraiva pralīyate
12,294.031c līyante pratilomāni sṛjyante cāntarātmanā
12,294.032a anulomena jāyante līyante pratilomataḥ
12,294.032c guṇā guṇeṣu satataṃ sāgarasyormayo yathā
12,294.033a sargapralaya etāvān prakṛter nṛpasattama
12,294.033c ekatvaṃ pralaye cāsya bahutvaṃ ca yadāsṛjat
12,294.033e evam eva ca rājendra vijñeyaṃ jñeyacintakaiḥ
12,294.034a adhiṣṭhātāram avyaktam asyāpy etan nidarśanam
12,294.034c ekatvaṃ ca bahutvaṃ ca prakṛter anu tattvavān
12,294.034e ekatvaṃ pralaye cāsya bahutvaṃ ca pravartanāt
12,294.035a bahudhātmā prakurvīta prakṛtiṃ prasavātmikām
12,294.035c tac ca kṣetraṃ mahān ātmā pañcaviṃśo 'dhitiṣṭhati
12,294.036a adhiṣṭhāteti rājendra procyate yatisattamaiḥ
12,294.036c adhiṣṭhānād adhiṣṭhātā kṣetrāṇām iti naḥ śrutam
12,294.037a kṣetraṃ jānāti cāvyaktaṃ kṣetrajña iti cocyate
12,294.037c avyaktike pure śete puruṣaś ceti kathyate
12,294.038a anyad eva ca kṣetraṃ syād anyaḥ kṣetrajña ucyate
12,294.038c kṣetram avyaktam ity uktaṃ jñātā vai pañcaviṃśakaḥ
12,294.039a anyad eva ca jñānaṃ syād anyaj jñeyaṃ tad ucyate
12,294.039c jñānam avyaktam ity uktaṃ jñeyo vai pañcaviṃśakaḥ
12,294.040a avyaktaṃ kṣetram ity uktaṃ tathā sattvaṃ tatheśvaram
12,294.040c anīśvaram atattvaṃ ca tattvaṃ tat pañcaviṃśakam
12,294.041a sāṃkhyadarśanam etāvat parisaṃkhyānadarśanam
12,294.041c sāṃkhyaṃ prakurute caiva prakṛtiṃ ca pracakṣate
12,294.042a tattvāni ca caturviṃśat parisaṃkhyāya tattvataḥ
12,294.042c sāṃkhyāḥ saha prakṛtyā tu nistattvaḥ pañcaviṃśakaḥ
12,294.043a pañcaviṃśo 'prabuddhātmā budhyamāna iti smṛtaḥ
12,294.043c yadā tu budhyate ''tmānaṃ tadā bhavati kevalaḥ
12,294.044a samyag darśanam etāvad bhāṣitaṃ tava tattvataḥ
12,294.044c evam etad vijānantaḥ sāmyatāṃ pratiyānty uta
12,294.045a samyaṅ nidarśanaṃ nāma pratyakṣaṃ prakṛtes tathā
12,294.045c guṇatattvāny athaitāni nirguṇo 'nyas tathā bhavet
12,294.046a na tv evaṃ vartamānānām āvṛttir vidyate punaḥ
12,294.046c vidyate 'kṣarabhāvatvād aparasparam avyayam
12,294.047a paśyerann ekamatayo na samyak teṣu darśanam
12,294.047c te 'vyaktaṃ pratipadyante punaḥ punar ariṃdama
12,294.048a sarvam etad vijānanto na sarvasya prabodhanāt
12,294.048c vyaktībhūtā bhaviṣyanti vyaktasya vaśavartinaḥ
12,294.049a sarvam avyaktam ity uktam asarvaḥ pañcaviṃśakaḥ
12,294.049c ya enam abhijānanti na bhayaṃ teṣu vidyate
12,295.001 vasiṣṭha uvāca
12,295.001a sāṃkhyadarśanam etāvad uktaṃ te nṛpasattama
12,295.001c vidyāvidye tv idānīṃ me tvaṃ nibodhānupūrvaśaḥ
12,295.002a avidyām āhur avyaktaṃ sargapralayadharmi vai
12,295.002c sargapralayanirmuktaṃ vidyāṃ vai pañcaviṃśakam
12,295.003a parasparam avidyāṃ vai tan nibodhānupūrvaśaḥ
12,295.003c yathoktam ṛṣibhis tāta sāṃkhyasyāsya nidarśanam
12,295.004a karmendriyāṇāṃ sarveṣāṃ vidyā buddhīndriyaṃ smṛtam
12,295.004c buddhīndriyāṇāṃ ca tathā viśeṣā iti naḥ śrutam
12,295.005a viśeṣāṇāṃ manas teṣāṃ vidyām āhur manīṣiṇaḥ
12,295.005c manasaḥ pañcabhūtāni vidyā ity abhicakṣate
12,295.006a ahaṃkāras tu bhūtānāṃ pañcānāṃ nātra saṃśayaḥ
12,295.006c ahaṃkārasya ca tathā buddhir vidyā nareśvara
12,295.007a buddheḥ prakṛtir avyaktaṃ tattvānāṃ parameśvaram
12,295.007c vidyā jñeyā naraśreṣṭha vidhiś ca paramaḥ smṛtaḥ
12,295.008a avyaktasya paraṃ prāhur vidyāṃ vai pañcaviṃśakam
12,295.008c sarvasya sarvam ity uktaṃ jñeyaṃ jñānasya pārthiva
12,295.009a jñānam avyaktam ity uktaṃ jñeyaṃ vai pañcaviṃśakam
12,295.009c tathaiva jñānam avyaktaṃ vijñātā pañcaviṃśakaḥ
12,295.010a vidyāvidyārthatattvena mayoktaṃ te viśeṣataḥ
12,295.010c akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva yad uktaṃ tan nibodha me
12,295.011a ubhāv etau kṣarāv uktāv ubhāv etau ca nakṣarau
12,295.011c kāraṇaṃ tu pravakṣyāmi yathā khyātau tu tattvataḥ
12,295.012a anādinidhanāv etāv ubhāv eveśvarau matau
12,295.012c tattvasaṃjñāv ubhāv etau procyete jñānacintakaiḥ
12,295.013a sargapralayadharmitvād avyaktaṃ prāhur akṣaram
12,295.013c tad etad guṇasargāya vikurvāṇaṃ punaḥ punaḥ
12,295.014a guṇānāṃ mahadādīnām utpadyati parasparam
12,295.014c adhiṣṭhānāt kṣetram āhur etat tat pañcaviṃśakam
12,295.015a yadā tu guṇajālaṃ tad avyaktātmani saṃkṣipet
12,295.015c tadā saha guṇais tais tu pañcaviṃśo vilīyate
12,295.016a guṇā guṇeṣu līyante tadaikā prakṛtir bhavet
12,295.016c kṣetrajño 'pi yadā tāta tatkṣetre saṃpralīyate
12,295.017a tadākṣaratvaṃ prakṛtir gacchate guṇasaṃjñitā
12,295.017c nirguṇatvaṃ ca vaideha guṇeṣu prativartanāt
12,295.018a evam eva ca kṣetrajñaḥ kṣetrajñānaparikṣaye
12,295.018c prakṛtyā nirguṇas tv eṣa ity evam anuśuśruma
12,295.019a kṣaro bhavaty eṣa yadā tadā guṇavatīm atha
12,295.019c prakṛtiṃ tv abhijānāti nirguṇatvaṃ tathātmanaḥ
12,295.020a tadā viśuddho bhavati prakṛteḥ parivarjanāt
12,295.020c anyo 'ham anyeyam iti yadā budhyati buddhimān
12,295.021a tadaiṣo 'nyatvatām eti na ca miśratvam āvrajet
12,295.021c prakṛtyā caiva rājendra namiśro 'nyaś ca dṛśyate
12,295.022a yadā tu guṇajālaṃ tat prākṛtaṃ vijugupsate
12,295.022c paśyate cāparaṃ paśyaṃ tadā paśyan na saṃjvaret
12,295.023a kiṃ mayā kṛtam etāvad yo 'haṃ kālam imaṃ janam
12,295.023c matsyo jālaṃ hy avijñānād anuvartitavāṃs tathā
12,295.024a aham eva hi saṃmohād anyam anyaṃ janāj janam
12,295.024c matsyo yathodakajñānād anuvartitavān iha
12,295.025a matsyo 'nyatvaṃ yathājñānād udakān nābhimanyate
12,295.025c ātmānaṃ tadvad ajñānād anyatvaṃ caiva vedmy aham
12,295.026a mamāstu dhig abuddhasya yo 'haṃ magnam imaṃ punaḥ
12,295.026c anuvartitavān mohād anyam anyaṃ janāj janam
12,295.027a ayam atra bhaved bandhur anena saha mokṣaṇam
12,295.027c sāmyam ekatvam āyāto yādṛśas tādṛśas tv aham
12,295.028a tulyatām iha paśyāmi sadṛśo 'ham anena vai
12,295.028c ayaṃ hi vimalo vyaktam aham īdṛśakas tathā
12,295.029a yo 'ham ajñānasaṃmohād ajñayā saṃpravṛttavān
12,295.029c sasaṅgayāhaṃ niḥsaṅgaḥ sthitaḥ kālam imaṃ tv aham
12,295.030a anayāhaṃ vaśībhūtaḥ kālam etaṃ na buddhavān
12,295.030c uccamadhyamanīcānāṃ tām ahaṃ katham āvase
12,295.031a samānayānayā ceha sahavāsam ahaṃ katham
12,295.031c gacchāmy abuddhabhāvatvād eṣedānīṃ sthiro bhave
12,295.032a sahavāsaṃ na yāsyāmi kālam etad dhi vañcanāt
12,295.032c vañcito 'smy anayā yad dhi nirvikāro vikārayā
12,295.033a na cāyam aparādho 'syā aparādho hy ayaṃ mama
12,295.033c yo 'ham atrābhavaṃ saktaḥ parāṅmukham upasthitaḥ
12,295.034a tato 'smi bahurūpāsu sthito mūrtiṣv amūrtimān
12,295.034c amūrtaś cāpi mūrtātmā mamatvena pradharṣitaḥ
12,295.035a prakṛter anayatvena tāsu tāsv iha yoniṣu
12,295.035c nirmamasya mamatvena kiṃ kṛtaṃ tāsu tāsu ca
12,295.035e yonīṣu vartamānena naṣṭasaṃjñena cetasā
12,295.036a na mamātrānayā kāryam ahaṃkārakṛtātmayā
12,295.036c ātmānaṃ bahudhā kṛtvā yeyaṃ bhūyo yunakti mām
12,295.036e idānīm eṣa buddho 'smi nirmamo nirahaṃkṛtaḥ
12,295.037a mamatvam anayā nityam ahaṃkārakṛtātmakam
12,295.037c apetyāham imāṃ hitvā saṃśrayiṣye nirāmayam
12,295.038a anena sāmyaṃ yāsyāmi nānayāham acetasā
12,295.038c kṣamaṃ mama sahānena naikatvam anayā saha
12,295.038e evaṃ paramasaṃbodhāt pañcaviṃśo 'nubuddhavān
12,295.039a akṣaratvaṃ niyaccheta tyaktvā kṣaram anāmayam
12,295.039c avyaktaṃ vyaktadharmāṇaṃ saguṇaṃ nirguṇaṃ tathā
12,295.039e nirguṇaṃ prathamaṃ dṛṣṭvā tādṛg bhavati maithila
12,295.040a akṣarakṣarayor etad uktaṃ tava nidarśanam
12,295.040c mayeha jñānasaṃpannaṃ yathāśrutinidarśanāt
12,295.041a niḥsaṃdigdhaṃ ca sūkṣmaṃ ca vibuddhaṃ vimalaṃ tathā
12,295.041c pravakṣyāmi tu te bhūyas tan nibodha yathāśrutam
12,295.042a sāṃkhyayogau mayā proktau śāstradvayanidarśanāt
12,295.042c yad eva śāstraṃ sāṃkhyoktaṃ yogadarśanam eva tat
12,295.043a prabodhanakaraṃ jñānaṃ sāṃkhyānām avanīpate
12,295.043c vispaṣṭaṃ procyate tatra śiṣyāṇāṃ hitakāmyayā
12,295.044a bṛhac caiva hi tac chāstram ity āhuḥ kuśalā janāḥ
12,295.044c asmiṃś ca śāstre yogānāṃ punar dadhi punaḥ śaraḥ
12,295.045a pañcaviṃśāt paraṃ tattvaṃ na paśyati narādhipa
12,295.045c sāṃkhyānāṃ tu paraṃ tatra yathāvad anuvarṇitam
12,295.046a buddham apratibuddhaṃ ca budhyamānaṃ ca tattvataḥ
12,295.046c budhyamānaṃ ca buddhaṃ ca prāhur yoganidarśanam
12,296.001 vasiṣṭha uvāca
12,296.001a aprabuddham athāvyaktam imaṃ guṇavidhiṃ śṛṇu
12,296.001c guṇān dhārayate hy eṣā sṛjaty ākṣipate tathā
12,296.002a ajasraṃ tv iha krīḍārthaṃ vikurvantī narādhipa
12,296.002c ātmānaṃ bahudhā kṛtvā tāny eva ca vicakṣate
12,296.003a etad evaṃ vikurvāṇāṃ budhyamāno na budhyate
12,296.003c avyaktabodhanāc caiva budhyamānaṃ vadanty api
12,296.004a na tv eva budhyate 'vyaktaṃ saguṇaṃ vātha nirguṇam
12,296.004c kadā cit tv eva khalv etad āhur apratibuddhakam
12,296.005a budhyate yadi vāvyaktam etad vai pañcaviṃśakam
12,296.005c budhyamāno bhavaty eṣa saṅgātmaka iti śrutiḥ
12,296.006a anenāpratibuddheti vadanty avyaktam acyutam
12,296.006c avyaktabodhanāc caiva budhyamānaṃ vadanty uta
12,296.007a pañcaviṃśaṃ mahātmānaṃ na cāsāv api budhyate
12,296.007c ṣaḍviṃśaṃ vimalaṃ buddham aprameyaṃ sanātanam
12,296.008a satataṃ pañcaviṃśaṃ ca caturviṃśaṃ ca budhyate
12,296.008c dṛśyādṛśye hy anugatam ubhāv eva mahādyutī
12,296.009a avyaktaṃ na tu tad brahma budhyate tāta kevalam
12,296.009c kevalaṃ pañcaviṃśaṃ ca caturviṃśaṃ na paśyati
12,296.010a budhyamāno yadātmānam anyo 'ham iti manyate
12,296.010c tadā prakṛtimān eṣa bhavaty avyaktalocanaḥ
12,296.011a budhyate ca parāṃ buddhiṃ viśuddhām amalāṃ yadā
12,296.011c ṣaḍviṃśo rājaśārdūla tadā buddhatvam āvrajet
12,296.012a tatas tyajati so 'vyaktaṃ sargapralayadharmiṇam
12,296.012c nirguṇaḥ prakṛtiṃ veda guṇayuktām acetanām
12,296.013a tataḥ kevaladharmāsau bhavaty avyaktadarśanāt
12,296.013c kevalena samāgamya vimukto ''tmānam āpnuyāt
12,296.014a etat tat tattvam ity āhur nistattvam ajarāmaram
12,296.014c tattvasaṃśrayaṇād etat tattvavan na ca mānada
12,296.014e pañcaviṃśatitattvāni pravadanti manīṣiṇaḥ
12,296.015a na caiṣa tattvavāṃs tāta nistattvas tv eṣa buddhimān
12,296.015c eṣa muñcati tattvaṃ hi kṣipraṃ buddhasya lakṣaṇam
12,296.016a ṣaḍviṃśo 'ham iti prājño gṛhyamāṇo 'jarāmaraḥ
12,296.016c kevalena balenaiva samatāṃ yāty asaṃśayam
12,296.017a ṣaḍviṃśena prabuddhena budhyamāno 'py abuddhimān
12,296.017c etan nānātvam ity uktaṃ sāṃkhyaśrutinidarśanāt
12,296.018a cetanena sametasya pañcaviṃśatikasya ca
12,296.018c ekatvaṃ vai bhavaty asya yadā buddhyā na budhyate
12,296.019a budhyamāno 'prabuddhena samatāṃ yāti maithila
12,296.019c saṅgadharmā bhavaty eṣa niḥsaṅgātmā narādhipa
12,296.020a niḥsaṅgātmānam āsādya ṣaḍviṃśakam ajaṃ viduḥ
12,296.020c vibhus tyajati cāvyaktaṃ yadā tv etad vibudhyate
12,296.020e caturviṃśam agādhaṃ ca ṣaḍviṃśasya prabodhanāt
12,296.021a eṣa hy apratibuddhaś ca budhyamānaś ca te 'nagha
12,296.021c prokto buddhaś ca tattvena yathāśrutinidarśanāt
12,296.021e nānātvaikatvam etāvad draṣṭavyaṃ śāstradṛṣṭibhiḥ
12,296.022a maśakodumbare yadvad anyatvaṃ tadvad etayoḥ
12,296.022c matsyo 'mbhasi yathā tadvad anyatvam upalabhyate
12,296.023a evam evāvagantavyaṃ nānātvaikatvam etayoḥ
12,296.023c etad vimokṣa ity uktam avyaktajñānasaṃhitam
12,296.024a pañcaviṃśatikasyāsya yo 'yaṃ deheṣu vartate
12,296.024c eṣa mokṣayitavyeti prāhur avyaktagocarāt
12,296.025a so 'yam evaṃ vimucyeta nānyatheti viniścayaḥ
12,296.025c pareṇa paradharmā ca bhavaty eṣa sametya vai
12,296.026a viśuddhadharmā śuddhena buddhena ca sa buddhimān
12,296.026c vimuktadharmā muktena sametya puruṣarṣabha
12,296.027a niyogadharmiṇā caiva niyogātmā bhavaty api
12,296.027c vimokṣiṇā vimokṣaś ca sametyeha tathā bhavet
12,296.028a śucikarmā śuciś caiva bhavaty amitadīptimān
12,296.028c vimalātmā ca bhavati sametya vimalātmanā
12,296.029a kevalātmā tathā caiva kevalena sametya vai
12,296.029c svatantraś ca svatantreṇa svatantratvam avāpnute
12,296.030a etāvad etat kathitaṃ mayā te; tathyaṃ mahārāja yathārthatattvam
12,296.030c amatsaratvaṃ pratigṛhya cārthaṃ; sanātanaṃ brahma viśuddham ādyam
12,296.031a na vedaniṣṭhasya janasya rājan; pradeyam etat paramaṃ tvayā bhavet
12,296.031c vivitsamānāya vibodhakārakaṃ; prabodhahetoḥ praṇatasya śāsanam
12,296.032a na deyam etac ca tathānṛtātmane; śaṭhāya klībāya na jihmabuddhaye
12,296.032c na paṇḍitajñānaparopatāpine; deyaṃ tvayedaṃ vinibodha yādṛśe
12,296.033a śraddhānvitāyātha guṇānvitāya; parāpavādād viratāya nityam
12,296.033c viśuddhayogāya budhāya caiva; kriyāvate 'tha kṣamiṇe hitāya
12,296.034a viviktaśīlāya vidhipriyāya; vivādahīnāya bahuśrutāya
12,296.034c vijānate caiva na cāhitakṣame; dame ca śaktāya śame ca dehinām
12,296.035a etair guṇair hīnatame na deyam; etat paraṃ brahma viśuddham āhuḥ
12,296.035c na śreyasā yokṣyati tādṛśe kṛtaṃ; dharmapravaktāram apātradānāt
12,296.036a pṛthvīm imāṃ yady api ratnapūrṇāṃ; dadyān nadeyaṃ tv idam avratāya
12,296.036c jitendriyāyaitad asaṃśayaṃ te; bhavet pradeyaṃ paramaṃ narendra
12,296.037a karāla mā te bhayam astu kiṃ cid; etac chrutaṃ brahma paraṃ tvayādya
12,296.037c yathāvad uktaṃ paramaṃ pavitraṃ; niḥśokam atyantam anādimadhyam
12,296.038a agādhajanmāmaraṇaṃ ca rājan; nirāmayaṃ vītabhayaṃ śivaṃ ca
12,296.038c samīkṣya mohaṃ tyaja cādya sarvaṃ; jñānasya tattvārtham idaṃ viditvā
12,296.039a avāptam etad dhi purā sanātanād; dhiraṇyagarbhād gadato narādhipa
12,296.039c prasādya yatnena tam ugratejasaṃ; sanātanaṃ brahma yathādya vai tvayā
12,296.040a pṛṣṭas tvayā cāsmi yathā narendra; tathā mayedaṃ tvayi coktam adya
12,296.040c tathāvāptaṃ brahmaṇo me narendra; mahaj jñānaṃ mokṣavidāṃ purāṇam
12,296.041 bhīṣma uvāca
12,296.041a etad uktaṃ paraṃ brahma yasmān nāvartate punaḥ
12,296.041c pañcaviṃśo mahārāja paramarṣinidarśanāt
12,296.042a punarāvṛttim āpnoti paraṃ jñānam avāpya ca
12,296.042c nāvabudhyati tattvena budhyamāno 'jarāmaraḥ
12,296.043a etan niḥśreyasakaraṃ jñānānāṃ te paraṃ mayā
12,296.043c kathitaṃ tattvatas tāta śrutvā devarṣito nṛpa
12,296.044a hiraṇyagarbhād ṛṣiṇā vasiṣṭhena mahātmanā
12,296.044c vasiṣṭhād ṛṣiśārdūlān nārado 'vāptavān idam
12,296.045a nāradād viditaṃ mahyam etad brahma sanātanam
12,296.045c mā śucaḥ kauravendra tvaṃ śrutvaitat paramaṃ padam
12,296.046a yena kṣarākṣare vitte na bhayaṃ tasya vidyate
12,296.046c vidyate tu bhayaṃ tasya yo naitad vetti pārthiva
12,296.047a avijñānāc ca mūḍhātmā punaḥ punar upadravan
12,296.047c pretya jātisahasrāṇi maraṇāntāny upāśnute
12,296.048a devalokaṃ tathā tiryaṅ mānuṣyam api cāśnute
12,296.048c yadi śudhyati kālena tasmād ajñānasāgarāt
12,296.048d*0761_01 uttīrṇo 'smād agādhāt sa param āpnoti śobhanam
12,296.049a ajñānasāgaro ghoro hy avyakto 'gādha ucyate
12,296.049c ahany ahani majjanti yatra bhūtāni bhārata
12,296.050a yasmād agādhād avyaktād uttīrṇas tvaṃ sanātanāt
12,296.050c tasmāt tvaṃ virajāś caiva vitamaskaś ca pārthiva
12,297.001 bhīṣma uvāca
12,297.001a mṛgayāṃ vicaran kaś cid vijane janakātmajaḥ
12,297.001c vane dadarśa viprendram ṛṣiṃ vaṃśadharaṃ bhṛgoḥ
12,297.002a tam āsīnam upāsīnaḥ praṇamya śirasā munim
12,297.002c paścād anumatas tena papraccha vasumān idam
12,297.003a bhagavan kim idaṃ śreyaḥ pretya vāpīha vā bhavet
12,297.003c puruṣasyādhruve dehe kāmasya vaśavartinaḥ
12,297.004a satkṛtya paripṛṣṭaḥ san sumahātmā mahātapāḥ
12,297.004c nijagāda tatas tasmai śreyaskaram idaṃ vacaḥ
12,297.005a manaso 'pratikūlāni pretya ceha ca vāñchasi
12,297.005c bhūtānāṃ pratikūlebhyo nivartasva yatendriyaḥ
12,297.006a dharmaḥ satāṃ hitaḥ puṃsāṃ dharmaś caivāśrayaḥ satām
12,297.006c dharmāl lokās trayas tāta pravṛttāḥ sacarācarāḥ
12,297.007a svādukāmuka kāmānāṃ vaitṛṣṇyaṃ kiṃ na gacchasi
12,297.007c madhu paśyasi durbuddhe prapātaṃ nānupaśyasi
12,297.008a yathā jñāne paricayaḥ kartavyas tatphalārthinā
12,297.008c tathā dharme paricayaḥ kartavyas tatphalārthinā
12,297.009a asatā dharmakāmena viśuddhaṃ karma duṣkaram
12,297.009c satā tu dharmakāmena sukaraṃ karma duṣkaram
12,297.010a vane grāmyasukhācāro yathā grāmyas tathaiva saḥ
12,297.010c grāme vanasukhācāro yathā vanacaras tathā
12,297.011a manovākkarmake dharme kuru śraddhāṃ samāhitaḥ
12,297.011c nivṛttau vā pravṛttau vā saṃpradhārya guṇāguṇān
12,297.012a nityaṃ ca bahu dātavyaṃ sādhubhyaś cānasūyatā
12,297.012c prārthitaṃ vrataśaucābhyāṃ satkṛtaṃ deśakālayoḥ
12,297.013a śubhena vidhinā labdham arhāya pratipādayet
12,297.013c krodham utsṛjya dattvā ca nānutapyen na kīrtayet
12,297.014a anṛśaṃsaḥ śucir dāntaḥ satyavāg ārjave sthitaḥ
12,297.014c yonikarmaviśuddhaś ca pātraṃ syād vedavid dvijaḥ
12,297.015a satkṛtā caikapatnī ca jātyā yonir iheṣyate
12,297.015c ṛgyajuḥsāmago vidvān ṣaṭkarmā pātram ucyate
12,297.016a sa eva dharmaḥ so 'dharmas taṃ taṃ pratinaraṃ bhavet
12,297.016c pātrakarmaviśeṣeṇa deśakālāv avekṣya ca
12,297.017a līlayālpaṃ yathā gātrāt pramṛjyād rajasaḥ pumān
12,297.017c bahuyatnena mahatā pāpanirharaṇaṃ tathā
12,297.018a viriktasya yathā samyag ghṛtaṃ bhavati bheṣajam
12,297.018c tathā nirhṛtadoṣasya pretyadharmaḥ sukhāvahaḥ
12,297.019a mānasaṃ sarvabhūteṣu vartate vai śubhāśubhe
12,297.019c aśubhebhyaḥ samākṣipya śubheṣv evāvatārayet
12,297.019d*0762_01 mānasaṃ vṛddhasevābhir duḥkhaṃ śārīram auṣadhaiḥ
12,297.019d*0762_02 vācikaṃ mantrajāpyena vidvān yatnād vināśayet
12,297.020a sarvaṃ sarveṇa sarvatra kriyamāṇaṃ ca pūjaya
12,297.020c svadharme yatra rāgas te kāmaṃ dharmo vidhīyatām
12,297.021a adhṛtātman dhṛtau tiṣṭha durbuddhe buddhimān bhava
12,297.021c apraśānta praśāmya tvam aprājña prājñavac cara
12,297.022a tejasā śakyate prāptum upāyasahacāriṇā
12,297.022c iha ca pretya ca śreyas tasya mūlaṃ dhṛtiḥ parā
12,297.023a rājarṣir adhṛtiḥ svargāt patito hi mahābhiṣaḥ
12,297.023c yayātiḥ kṣīṇapuṇyaś ca dhṛtyā lokān avāptavān
12,297.024a tapasvināṃ dharmavatāṃ viduṣāṃ copasevanāt
12,297.024c prāpsyase vipulāṃ buddhiṃ tathā śreyo 'bhipatsyase
12,297.024d*0763_01 sa tu vipras tathā pṛṣṭo rājñā jānakinā vane
12,297.024d*0763_02 proktavān akhilaṃ dharmaṃ mokṣāśramam anuttamam
12,297.025a sa tu svabhāvasaṃpannas tac chrutvā munibhāṣitam
12,297.025c vinivartya manaḥ kāmād dharme buddhiṃ cakāra ha
12,298.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,298.001a dharmādharmavimuktaṃ yad vimuktaṃ sarvasaṃśrayāt
12,298.001c janmamṛtyuvimuktaṃ ca vimuktaṃ puṇyapāpayoḥ
12,298.002a yac chivaṃ nityam abhayaṃ nityaṃ cākṣaram avyayam
12,298.002c śuci nityam anāyāsaṃ tad bhavān vaktum arhati
12,298.003 bhīṣma uvāca
12,298.003a atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam
12,298.003c yājñavalkyasya saṃvādaṃ janakasya ca bhārata
12,298.004a yājñavalkyam ṛṣiśreṣṭhaṃ daivarātir mahāyaśāḥ
12,298.004c papraccha janako rājā praśnaṃ praśnavidāṃ varaḥ
12,298.005a katīndriyāṇi viprarṣe kati prakṛtayaḥ smṛtāḥ
12,298.005c kim avyaktaṃ paraṃ brahma tasmāc ca paratas tu kim
12,298.006a prabhavaṃ cāpyayaṃ caiva kālasaṃkhyāṃ tathaiva ca
12,298.006c vaktum arhasi viprendra tvadanugrahakāṅkṣiṇaḥ
12,298.007a ajñānāt paripṛcchāmi tvaṃ hi jñānamayo nidhiḥ
12,298.007c tad ahaṃ śrotum icchāmi sarvam etad asaṃśayam
12,298.008 yājñavalkya uvāca
12,298.008a śrūyatām avanīpāla yad etad anupṛcchasi
12,298.008c yogānāṃ paramaṃ jñānaṃ sāṃkhyānāṃ ca viśeṣataḥ
12,298.009a na tavāviditaṃ kiṃ cin māṃ tu jijñāsate bhavān
12,298.009c pṛṣṭena cāpi vaktavyam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
12,298.010a aṣṭau prakṛtayaḥ proktā vikārāś cāpi ṣoḍaśa
12,298.010c atha sapta tu vyaktāni prāhur adhyātmacintakāḥ
12,298.011a avyaktaṃ ca mahāṃś caiva tathāhaṃkāra eva ca
12,298.011c pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
12,298.012a etāḥ prakṛtayas tv aṣṭau vikārān api me śṛṇu
12,298.012c śrotraṃ tvak caiva cakṣuś ca jihvā ghrāṇaṃ ca pañcamam
12,298.013a śabdasparśau ca rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca
12,298.013c vāk ca hastau ca pādau ca pāyur meḍhraṃ tathaiva ca
12,298.014a ete viśeṣā rājendra mahābhūteṣu pañcasu
12,298.014c buddhīndriyāṇy athaitāni saviśeṣāṇi maithila
12,298.015a manaḥ ṣoḍaśakaṃ prāhur adhyātmagaticintakāḥ
12,298.015c tvaṃ caivānye ca vidvāṃsas tattvabuddhiviśāradāḥ
12,298.016a avyaktāc ca mahān ātmā samutpadyati pārthiva
12,298.016c prathamaṃ sargam ity etad āhuḥ prādhānikaṃ budhāḥ
12,298.017a mahataś cāpy ahaṃkāra utpadyati narādhipa
12,298.017c dvitīyaṃ sargam ity āhur etad buddhyātmakaṃ smṛtam
12,298.018a ahaṃkārāc ca saṃbhūtaṃ mano bhūtaguṇātmakam
12,298.018c tṛtīyaḥ sarga ity eṣa āhaṃkārika ucyate
12,298.019a manasas tu samudbhūtā mahābhūtā narādhipa
12,298.019b*0764_01 samudbhūtāni manaso mahābhūtāni pārthiva
12,298.019c caturthaṃ sargam ity etan mānasaṃ paricakṣate
12,298.020a śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca
12,298.020c pañcamaṃ sargam ity āhur bhautikaṃ bhūtacintakāḥ
12,298.021a śrotraṃ tvak caiva cakṣuś ca jihvā ghrāṇaṃ ca pañcamam
12,298.021c sargaṃ tu ṣaṣṭham ity āhur bahucintātmakaṃ smṛtam
12,298.022a adhaḥ śrotrendriyagrāma utpadyati narādhipa
12,298.022c saptamaṃ sargam ity āhur etad aindriyakaṃ smṛtam
12,298.023a ūrdhvasrotas tathā tiryag utpadyati narādhipa
12,298.023c aṣṭamaṃ sargam ity āhur etad ārjavakaṃ budhāḥ
12,298.024a tiryak srotas tv adhaḥsrota utpadyati narādhipa
12,298.024c navamaṃ sargam ity āhur etad ārjavakaṃ budhāḥ
12,298.025a etāni nava sargāṇi tattvāni ca narādhipa
12,298.025c caturviṃśatir uktāni yathāśruti nidarśanāt
12,298.026a ata ūrdhvaṃ mahārāja guṇasyaitasya tattvataḥ
12,298.026c mahātmabhir anuproktāṃ kālasaṃkhyāṃ nibodha me
12,299.001 yājñavalkya uvāca
12,299.001a avyaktasya naraśreṣṭha kālasaṃkhyāṃ nibodha me
12,299.001c pañca kalpasahasrāṇi dviguṇāny ahar ucyate
12,299.002a rātrir etāvatī cāsya pratibuddho narādhipa
12,299.002c sṛjaty oṣadhim evāgre jīvanaṃ sarvadehinām
12,299.003a tato brahmāṇam asṛjad dhairaṇyāṇḍasamudbhavam
12,299.003c sā mūrtiḥ sarvabhūtānām ity evam anuśuśruma
12,299.004a saṃvatsaram uṣitvāṇḍe niṣkramya ca mahāmuniḥ
12,299.004c saṃdadhe 'rdhaṃ mahīṃ kṛtsnāṃ divam ardhaṃ prajāpatiḥ
12,299.005a dyāvāpṛthivyor ity eṣa rājan vedeṣu paṭhyate
12,299.005c tayoḥ śakalayor madhyam ākāśam akarot prabhuḥ
12,299.006a etasyāpi ca saṃkhyānaṃ vedavedāṅgapāragaiḥ
12,299.006c daśa kalpasahasrāṇi pādonāny ahar ucyate
12,299.006e rātrim etāvatīṃ cāsya prāhur adhyātmacintakāḥ
12,299.007a sṛjaty ahaṃkāram ṛṣir bhūtaṃ divyātmakaṃ tathā
12,299.007c caturaś cāparān putrān dehāt pūrvaṃ mahān ṛṣiḥ
12,299.007d*0765_01 maharṣayaḥ sapta pūrve catvāro manavas tathā
12,299.007e te vai pitṛbhyaḥ pitaraḥ śrūyante rājasattama
12,299.008a devāḥ pitṝṇāṃ ca sutā devair lokāḥ samāvṛtāḥ
12,299.008c carācarā naraśreṣṭha ity evam anuśuśruma
12,299.009a parameṣṭhī tv ahaṃkāro 'sṛjad bhūtāni pañcadhā
12,299.009c pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
12,299.010a etasyāpi niśām āhus tṛtīyam iha kurvataḥ
12,299.010c pañca kalpasahasrāṇi tāvad evāhar ucyate
12,299.011a śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca pañcamaḥ
12,299.011c ete viśeṣā rājendra mahābhūteṣu pañcasu
12,299.011e yair āviṣṭāni bhūtāni ahany ahani pārthiva
12,299.012a anyonyaṃ spṛhayanty ete anyonyasya hite ratāḥ
12,299.012c anyonyam abhimanyante anyonyaspardhinas tathā
12,299.013a te vadhyamānā anyonyaṃ guṇair hāribhir avyayāḥ
12,299.013c ihaiva parivartante tiryagyonipraveśinaḥ
12,299.014a trīṇi kalpasahasrāṇi eteṣām ahar ucyate
12,299.014c ratrir etāvatī caiva manasaś ca narādhipa
12,299.015a manaś carati rājendra caritaṃ sarvam indriyaiḥ
12,299.015c na cendriyāṇi paśyanti mana evātra paśyati
12,299.016a cakṣuḥ paśyati rūpāṇi manasā tu na cakṣuṣā
12,299.016c manasi vyākule cakṣuḥ paśyann api na paśyati
12,299.016e tathendriyāṇi sarvāṇi paśyantīty abhicakṣate
12,299.017a manasy uparate rājann indriyoparamo bhavet
12,299.017c na cendriyavyuparame manasy uparamo bhavet
12,299.017e evaṃ manaḥpradhānāni indriyāṇi vibhāvayet
12,299.018a indriyāṇāṃ hi sarveṣām īśvaraṃ mana ucyate
12,299.018c etad viśanti bhūtāni sarvāṇīha mahāyaśāḥ
12,300.001 yājñavalkya uvāca
12,300.001a tattvānāṃ sargasaṃkhyā ca kālasaṃkhyā tathaiva ca
12,300.001c mayā proktānupūrvyeṇa saṃhāram api me śṛṇu
12,300.002a yathā saṃharate jantūn sasarja ca punaḥ punaḥ
12,300.002c anādinidhano brahmā nityaś cākṣara eva ca
12,300.003a ahaḥkṣayam atho buddhvā niśi svapnamanās tathā
12,300.003c codayām āsa bhagavān avyakto 'haṃkṛtaṃ naram
12,300.004a tataḥ śatasahasrāṃśur avyaktenābhicoditaḥ
12,300.004c kṛtvā dvādaśadhātmānam ādityo jvaladagnivat
12,300.005a caturvidhaṃ prajājālaṃ nirdahaty āśu tejasā
12,300.005c jarāyvaṇḍasvedajātam udbhijjaṃ ca narādhipa
12,300.006a etad unmeṣamātreṇa viniṣṭaṃ sthāṇujaṅgamam
12,300.006c kūrmapṛṣṭhasamā bhūmir bhavaty atha samantataḥ
12,300.007a jagad dagdhvāmitabalaḥ kevalaṃ jagatīṃ tataḥ
12,300.007c ambhasā balinā kṣipram āpūryata samantataḥ
12,300.008a tataḥ kālāgnim āsādya tad ambho yāti saṃkṣayam
12,300.008c vinaṣṭe 'mbhasi rājendra jājvalīty analo mahān
12,300.009a tam aprameyo 'tibalaṃ jvalamānaṃ vibhāvasum
12,300.009c ūṣmāṇaṃ sarvabhūtānāṃ saptārciṣam athāñjasā
12,300.010a bhakṣayām āsa balavān vāyur aṣṭātmako balī
12,300.010c vicarann amitaprāṇas tiryag ūrdhvam adhas tathā
12,300.011a tam apratibalaṃ bhīmam ākāśaṃ grasate ''tmanā
12,300.011c ākāśam apy atinadan mano grasati cārikam
12,300.012a mano grasati sarvātmā so 'haṃkāraḥ prajāpatiḥ
12,300.012c ahaṃkāraṃ mahān ātmā bhūtabhavyabhaviṣyavit
12,300.013a tam apy anupamātmānaṃ viśvaṃ śaṃbhuḥ prajāpatiḥ
12,300.013c aṇimā laghimā prāptir īśāno jyotir avyayaḥ
12,300.014a sarvataḥpāṇipādāntaḥ sarvatokṣiśiromukhaḥ
12,300.014c sarvataḥśrutimāṃl loke sarvam āvṛtya tiṣṭhati
12,300.015a hṛdayaṃ sarvabhūtānāṃ parvaṇo 'ṅguṣṭhamātrakaḥ
12,300.015c anugrasaty anantaṃ hi mahātmā viśvam īśvaraḥ
12,300.016a tataḥ samabhavat sarvam akṣayāvyayam avraṇam
12,300.016c bhūtabhavyamanuṣyāṇāṃ sraṣṭāram anaghaṃ tathā
12,300.017a eṣo 'pyayas te rājendra yathāvat paribhāṣitaḥ
12,300.017c adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ ca śrūyatām
12,301.001 yājñavalkya uvāca
12,301.001a pādāv adhyātmam ity āhur brāhmaṇās tattvadarśinaḥ
12,301.001c gantavyam adhibhūtaṃ ca viṣṇus tatrādhidaivatam
12,301.002a pāyur adhyātmam ity āhur yathātattvārthadarśinaḥ
12,301.002c visargam adhibhūtaṃ ca mitras tatrādhidaivatam
12,301.003a upastho 'dhyātmam ity āhur yathāyoganidarśanam
12,301.003c adhibhūtaṃ tathānando daivataṃ ca prajāpatiḥ
12,301.004a hastāv adhyātmam ity āhur yathāsāṃkhyanidarśanam
12,301.004c kartavyam adhibhūtaṃ tu indras tatrādhidaivatam
12,301.005a vāg adhyātmam iti prāhur yathāśrutinidarśanam
12,301.005c vaktavyam adhibhūtaṃ tu vahnis tatrādhidaivatam
12,301.006a cakṣur adhyātmam ity āhur yathāśrutinidarśanam
12,301.006c rūpam atrādhibhūtaṃ tu sūryas tatrādhidaivatam
12,301.007a śrotram adhyātmam ity āhur yathāśrutinidarśanam
12,301.007b*0766_01 karṇāv adhyātmakaṃ jñeyaṃ prāhuḥ sāṃkhyanidarśanāḥ
12,301.007c śabdas tatrādhibhūtaṃ tu diśas tatrādhidaivatam
12,301.008a jihvām adhyātmam ity āhur yathātattvanidarśanam
12,301.008c rasa evādhibhūtaṃ tu āpas tatrādhidaivatam
12,301.009a ghrāṇam adhyātmam ity āhur yathāśrutinidarśanam
12,301.009c gandha evādhibhūtaṃ tu pṛthivī cādhidaivatam
12,301.010a tvag adhyātmam iti prāhus tattvabuddhiviśāradāḥ
12,301.010c sparśa evādhibhūtaṃ tu pavanaś cādhidaivatam
12,301.011a mano 'dhyātmam iti prāhur yathāśrutinidarśanam
12,301.011c mantavyam adhibhūtaṃ tu candramāś cādhidaivatam
12,301.012a ahaṃkārikam adhyātmam āhus tattvanidarśanam
12,301.012c abhimāno 'dhibhūtaṃ tu bhavas tatrādhidaivatam
12,301.013a buddhir adhyātmam ity āhur yathāvedanidarśanam
12,301.013c boddhavyam adhibhūtaṃ tu kṣetrajño 'trādhidaivatam
12,301.013d*0767_01 cittam adhyātmam ity āhur yoginaḥ sūkṣmadṛṣṭayaḥ
12,301.013d*0767_02 adhibhūtaṃ caityam āhū rudras tatrādhidaivatam
12,301.014a eṣā te vyaktato rājan vibhūtir anuvarṇitā
12,301.014c ādau madhye tathā cānte yathātattvena tattvavit
12,301.015a prakṛtir guṇān vikurute svacchandenātmakāmyayā
12,301.015c krīḍārthaṃ tu mahārāja śataśo 'tha sahasraśaḥ
12,301.016a yathā dīpasahasrāṇi dīpān martyāḥ prakurvate
12,301.016c prakṛtis tathā vikurute puruṣasya guṇān bahūn
12,301.017a sattvam ānanda udrekaḥ prītiḥ prākāśyam eva ca
12,301.017c sukhaṃ śuddhitvam ārogyaṃ saṃtoṣaḥ śraddadhānatā
12,301.018a akārpaṇyam asaṃrambhaḥ kṣamā dhṛtir ahiṃsatā
12,301.018c samatā satyam ānṛṇyaṃ mārdavaṃ hrīr acāpalam
12,301.019a śaucam ārjavam ācāram alaulyaṃ hṛdyasaṃbhramaḥ
12,301.019c iṣṭāniṣṭaviyogānāṃ kṛtānām avikatthanam
12,301.020a dānena cānugrahaṇam aspṛhārthe parārthatā
12,301.020c sarvabhūtadayā caiva sattvasyaite guṇāḥ smṛtāḥ
12,301.021a rajoguṇānāṃ saṃghāto rūpam aiśvaryavigrahe
12,301.021c atyāśitvam akāruṇyaṃ sukhaduḥkhopasevanam
12,301.022a parāpavādeṣu ratir vivādānāṃ ca sevanam
12,301.022c ahaṃkāras tv asatkāraś cintā vairopasevanam
12,301.023a paritāpo 'paharaṇaṃ hrīnāśo 'nārjavaṃ tathā
12,301.023c bhedaḥ paruṣatā caiva kāmakrodhau madas tathā
12,301.023e darpo dveṣo 'tivādaś ca ete proktā rajoguṇāḥ
12,301.024a tāmasānāṃ tu saṃghātaṃ pravakṣyāmy upadhāryatām
12,301.024c moho 'prakāśas tāmisram andhatāmisrasaṃjñitam
12,301.025a maraṇaṃ cāndhatāmisraṃ tāmisraṃ krodha ucyate
12,301.025c tamaso lakṣaṇānīha bhakṣāṇām abhirocanam
12,301.026a bhojanānām aparyāptis tathā peyeṣv atṛptatā
12,301.026c gandhavāso vihāreṣu śayaneṣv āsaneṣu ca
12,301.027a divāsvapne vivāde ca pramādeṣu ca vai ratiḥ
12,301.027c nṛtyavāditragītānām ajñānāc chraddadhānatā
12,301.027e dveṣo dharmaviśeṣāṇām ete vai tāmasā guṇāḥ
12,301.027f*0768_01 ity evaṃ saptadaśako rāśir avyaktasaṃjñakaḥ
12,301.027f*0768_02 sarvair ihendriyārthaiś ca vyaktāvyaktaiś ca saṃhatāḥ
12,301.027f*0768_03 pañcaviṃśaka ity eṣa vyaktāvyaktamayo gaṇaḥ
12,301.027f*0768_04 etaiḥ sarvaiḥ samāyuktāḥ pumān ity abhidhīyate
12,302.001 yājñavalkya uvāca
12,302.001a ete pradhānasya guṇās trayaḥ puruṣasattama
12,302.001c kṛtsnasya caiva jagatas tiṣṭhanty anapagāḥ sadā
12,302.001d*0769_01 avyaktarūpo bhagavāñ śatadhā ca sahasraśaḥ
12,302.002a śatadhā sahasradhā caiva tathā śatasahasradhā
12,302.002c koṭiśaś ca karoty eṣa pratyagātmānam ātmanā
12,302.003a sāttvikasyottamaṃ sthānaṃ rājasasyeha madhyamam
12,302.003c tāmasasyādhamaṃ sthānaṃ prāhur adhyātmacintakāḥ
12,302.004a kevaleneha puṇyena gatim ūrdhvām avāpnuyāt
12,302.004c puṇyapāpena mānuṣyam adharmeṇāpy adhogatim
12,302.005a dvaṃdvam eṣāṃ trayāṇāṃ tu saṃnipātaṃ ca tattvataḥ
12,302.005c sattvasya rajasaś caiva tamasaś ca śṛṇuṣva me
12,302.006a sattvasya tu rajo dṛṣṭaṃ rajasaś ca tamas tathā
12,302.006c tamasaś ca tathā sattvaṃ sattvasyāvyaktam eva ca
12,302.006d*0770_01 sattvaṃ prapadyate sattvād avyaktād vyaktam eva ca
12,302.007a avyaktasattvasaṃyukto devalokam avāpnuyāt
12,302.007c rajaḥsattvasamāyukto manuṣyeṣūpapadyate
12,302.008a rajastamobhyāṃ saṃyuktas tiryagyoniṣu jāyate
12,302.008c rajastāmasasattvaiś ca yukto mānuṣyam āpnuyāt
12,302.009a puṇyapāpaviyuktānāṃ sthānam āhur manīṣiṇām
12,302.009c śāsvataṃ cāvyayaṃ caiva akṣaraṃ cābhayaṃ ca yat
12,302.010a jñānināṃ saṃbhavaṃ śreṣṭhaṃ sthānam avraṇam acyutam
12,302.010c atīndriyam abījaṃ ca janmamṛtyutamonudam
12,302.011a avyaktasthaṃ paraṃ yat tat pṛṣṭas te 'haṃ narādhipa
12,302.011c sa eṣa prakṛtiṣṭho hi tasthur ity abhidhīyate
12,302.012a acetanaś caiṣa mataḥ prakṛtisthaś ca pārthiva
12,302.012c etenādhiṣṭhitaś caiva sṛjate saṃharaty api
12,302.013 janaka uvāca
12,302.013a anādinidhanāv etāv ubhāv eva mahāmune
12,302.013c amūrtimantāv acalāv aprakampyau ca nirvraṇau
12,302.014a agrāhyāv ṛṣiśārdūla katham eko hy acetanaḥ
12,302.014c cetanāvāṃs tathā caikaḥ kṣetrajña iti bhāṣitaḥ
12,302.015a tvaṃ hi viprendra kārtsnyena mokṣadharmam upāsase
12,302.015c sākalyaṃ mokṣadharmasya śrotum icchāmi tattvataḥ
12,302.016a astitvaṃ kevalatvaṃ ca vinābhāvaṃ tathaiva ca
12,302.016b*0771_01 daivatāni ca me brūhi dehaṃ yāny āśritāni vai
12,302.016c tathaivotkramaṇasthānaṃ dehino 'pi viyujyataḥ
12,302.017a kālena yad dhi prāpnoti sthānaṃ tad brūhi me dvija
12,302.017c sāṃkhyajñānaṃ ca tattvena pṛthag yogaṃ tathaiva ca
12,302.018a ariṣṭāni ca tattvena vaktum arhasi sattama
12,302.018c viditaṃ sarvam etat te pāṇāv āmalakaṃ yathā
12,303.001 yājñavalkya uvāca
12,303.001a na śakyo nirguṇas tāta guṇīkartuṃ viśāṃ pate
12,303.001c guṇavāṃś cāpy aguṇavān yathātattvaṃ nibodha me
12,303.002a guṇair hi guṇavān eva nirguṇaś cāguṇas tathā
12,303.002c prāhur evaṃ mahātmāno munayas tattvadarśinaḥ
12,303.003a guṇasvabhāvas tv avyakto guṇān evābhivartate
12,303.003c upayuṅkte ca tān eva sa caivājñaḥ svabhāvataḥ
12,303.004a avyaktas tu na jānīte puruṣo jñaḥ svabhāvataḥ
12,303.004c na mattaḥ param astīti nityam evābhimanyate
12,303.005a anena kāraṇenaitad avyaktaṃ syād acetanam
12,303.005c nityatvād akṣaratvāc ca kṣarāṇāṃ tattvato 'nyathā
12,303.006a yadājñānena kurvīta guṇasargaṃ punaḥ punaḥ
12,303.006c yadātmānaṃ na jānīte tadāvyaktam ihocyate
12,303.007a kartṛtvāc cāpi tattvānāṃ tattvadharmī tathocyate
12,303.007c kartṛtvāc caiva yonīnāṃ yonidharmā tathocyate
12,303.008a kartṛtvāt prakṛtīnāṃ tu tathā prakṛtidharmitā
12,303.008c kartṛtvāc cāpi bījānāṃ bījadharmī tathocyate
12,303.009a guṇānāṃ prasavatvāc ca tathā prasavadharmavān
12,303.009c kartṛtvāt pralayānāṃ ca tathā pralayadharmitā
12,303.009d*0772_01 kartṛtvāt prasavānāṃ ca tathā prabhavadharmitā
12,303.010a bījatvāt prakṛtitvāc ca pralayatvāt tathaiva ca
12,303.010c upekṣakatvād anyatvād abhimānāc ca kevalam
12,303.011a manyante yatayaḥ śuddhā adhyātmavigatajvarāḥ
12,303.011c anityaṃ nityam avyaktam evam etad dhi śuśruma
12,303.012a avyaktaikatvam ity āhur nānātvaṃ puruṣas tathā
12,303.012c sarvabhūtadayāvantaḥ kevalaṃ jñānam āsthitāḥ
12,303.013a anyaḥ sa puruṣo 'vyaktas tv adhruvo dhruvasaṃjñakaḥ
12,303.013c yathā muñja iṣīkāyās tathaivaitad dhi jāyate
12,303.013d*0773_01 na caiva muñjasaṃyogād iṣīkā kartṛ budhyate
12,303.014a anyaṃ ca maśakaṃ vidyād anyac codumbaraṃ tathā
12,303.014c na codumbarasaṃyogair maśakas tatra lipyate
12,303.015a anya eva tathā matsyas tathānyad udakaṃ smṛtam
12,303.015c na codakasya sparśena matsyo lipyati sarvaśaḥ
12,303.016a anyo hy agnir ukhāpy anyā nityam evam avaihi bhoḥ
12,303.016c na copalipyate so 'gnir ukhāsaṃsparśanena vai
12,303.017a puṣkaraṃ tv anyad evātra tathānyad udakaṃ smṛtam
12,303.017c na codakasya sparśena lipyate tatra puṣkaram
12,303.018a eteṣāṃ saha saṃvāsaṃ vivāsaṃ caiva nityaśaḥ
12,303.018c yathā tathainaṃ paśyanti na nityaṃ prākṛtā janāḥ
12,303.019a ye tv anyathaiva paśyanti na samyak teṣu darśanam
12,303.019c te vyaktaṃ nirayaṃ ghoraṃ praviśanti punaḥ punaḥ
12,303.020a sāṃkhyadarśanam etat te parisaṃkhyātam uttamam
12,303.020c evaṃ hi parisaṃkhyāya sāṃkhyāḥ kevalatāṃ gatāḥ
12,303.021a ye tv anye tattvakuśalās teṣām etan nidarśanam
12,303.021c ataḥ paraṃ pravakṣyāmi yogānām api darśanam
12,304.001 yājñavalkya uvāca
12,304.001a sāṃkhyajñānaṃ mayā proktaṃ yogajñānaṃ nibodha me
12,304.001c yathāśrutaṃ yathādṛṣṭaṃ tattvena nṛpasattama
12,304.002a nāsti sāṃkhyasamaṃ jñānaṃ nāsti yogasamaṃ balam
12,304.002c tāv ubhāv ekacaryau tu ubhāv anidhanau smṛtau
12,304.003a pṛthak pṛthak tu paśyanti ye 'lpabuddhiratā narāḥ
12,304.003c vayaṃ tu rājan paśyāma ekam eva tu niścayāt
12,304.004a yad eva yogāḥ paśyanti tat sāṃkhyair api dṛśyate
12,304.004c ekaṃ sāṃkhyaṃ ca yogaṃ ca yaḥ paśyati sa tattvavit
12,304.005a rudrapradhānān aparān viddhi yogān paraṃtapa
12,304.005c tenaiva cātha dehena vicaranti diśo daśa
12,304.006a yāvad dhi pralayas tāta sūkṣmeṇāṣṭaguṇena vai
12,304.006c yogena lokān vicaran sukhaṃ saṃnyasya cānagha
12,304.007a vedeṣu cāṣṭaguṇitaṃ yogam āhur manīṣiṇaḥ
12,304.007c sūkṣmam aṣṭaguṇaṃ prāhur netaraṃ nṛpasattama
12,304.008a dviguṇaṃ yogakṛtyaṃ tu yogānāṃ prāhur uttamam
12,304.008c saguṇaṃ nirguṇaṃ caiva yathāśāstranidarśanam
12,304.008d*0774_01 ataḥ paraṃ pravakṣyāmi prāṇāyāmaṃ ca pārthiva
12,304.009a dhāraṇā caiva manasaḥ prāṇāyāmaś ca pārthiva
12,304.009b*0775_01 ekāgratā ca manasaḥ prāṇāyāmas tathaiva ca
12,304.009c prāṇāyāmo hi saguṇo nirguṇaṃ dhāraṇaṃ manaḥ
12,304.010a yatra dṛśyeta muñcan vai prāṇān maithilasattama
12,304.010c vātādhikyaṃ bhavaty eva tasmād dhi na samācaret
12,304.011a niśāyāḥ prathame yāme codanā dvādaśa smṛtāḥ
12,304.011c madhye suptvā pare yāme dvādaśaiva tu codanāḥ
12,304.012a tad evam upaśāntena dāntenaikāntaśīlinā
12,304.012c ātmārāmeṇa buddhena yoktavyo ''tmā na saṃśayaḥ
12,304.013a pañcānām indriyāṇāṃ tu doṣān ākṣipya pañcadhā
12,304.013c śabdaṃ sparśaṃ tathā rūpaṃ rasaṃ gandhaṃ tathaiva ca
12,304.014a pratibhām apavargaṃ ca pratisaṃhṛtya maithila
12,304.014c indriyagrāmam akhilaṃ manasy abhiniveśya ha
12,304.015a manas tathaivāhaṃkāre pratiṣṭhāpya narādhipa
12,304.015c ahaṃkāraṃ tathā buddhau buddhiṃ ca prakṛtāv api
12,304.016a evaṃ hi parisaṃkhyāya tato dhyāyeta kevalam
12,304.016c virajaskamalaṃ nityam anantaṃ śuddham avraṇam
12,304.017a tasthuṣaṃ puruṣaṃ sattvam abhedyam ajarāmaram
12,304.017c śāśvataṃ cāvyayaṃ caiva īśānaṃ brahma cāvyayam
12,304.018a yuktasya tu mahārāja lakṣaṇāny upadhārayet
12,304.018c lakṣaṇaṃ tu prasādasya yathā tṛptaḥ sukhaṃ svapet
12,304.019a nivāte tu yathā dīpo jvalet snehasamanvitaḥ
12,304.019c niścalordhvaśikhas tadvad yuktam āhur manīṣiṇaḥ
12,304.020a pāṣāṇa iva meghotthair yathā bindubhir āhataḥ
12,304.020c nālaṃ cālayituṃ śakyas tathā yuktasya lakṣaṇam
12,304.021a śaṅkhadundubhinirghoṣair vividhair gītavāditaiḥ
12,304.021c kriyamāṇair na kampeta yuktasyaitan nidarśanam
12,304.022a tailapātraṃ yathā pūrṇaṃ karābhyāṃ gṛhya pūruṣaḥ
12,304.022c sopānam āruhed bhītas tarjyamāno 'sipāṇibhiḥ
12,304.023a saṃyatātmā bhayāt teṣāṃ na pātrād bindum utsṛjet
12,304.023c tathaivottaramāṇasya ekāgramanasas tathā
12,304.024a sthiratvād indriyāṇāṃ tu niścalatvāt tathaiva ca
12,304.024c evaṃ yuktasya tu muner lakṣaṇāny upadhārayet
12,304.025a sa yuktaḥ paśyati brahma yat tat paramam avyayam
12,304.025c mahatas tamaso madhye sthitaṃ jvalanasaṃnibham
12,304.026a etena kevalaṃ yāti tyaktvā deham asākṣikam
12,304.026c kālena mahatā rājañ śrutir eṣā sanātanī
12,304.027a etad dhi yogaṃ yogānāṃ kim anyad yogalakṣaṇam
12,304.027c vijñāya tad dhi manyante kṛtakṛtyā manīṣiṇaḥ
12,305.001 yājñavalkya uvāca
12,305.001a tathaivotkramamāṇaṃ tu śṛṇuṣvāvahito nṛpa
12,305.001c padbhyām utkramamāṇasya vaiṣṇavaṃ sthānam ucyate
12,305.002a jaṅghābhyāṃ tu vasūn devān āpnuyād iti naḥ śrutam
12,305.002c jānubhyāṃ ca mahābhāgān devān sādhyān avāpnuyāt
12,305.003a pāyunotkramamāṇas tu maitraṃ sthānam avāpnuyāt
12,305.003c pṛthivīṃ jaghanenātha ūrubhyāṃ tu prajāpatim
12,305.004a pārśvābhyāṃ maruto devān nāsābhyām indum eva ca
12,305.004c bāhubhyām indram ity āhur urasā rudram eva ca
12,305.005a grīvāyās tam ṛṣiśreṣṭhaṃ naram āpnoty anuttamam
12,305.005c viśvedevān mukhenātha diśaḥ śrotreṇa cāpnuyāt
12,305.006a ghrāṇena gandhavahanaṃ netrābhyāṃ sūryam eva ca
12,305.006c bhrūbhyāṃ caivāśvinau devau lalāṭena pitṝn atha
12,305.007a brahmāṇam āpnoti vibhuṃ mūrdhnā devāgrajaṃ tathā
12,305.007c etāny utkramaṇasthānāny uktāni mithileśvara
12,305.008a ariṣṭāni tu vakṣyāmi vihitāni manīṣibhiḥ
12,305.008c saṃvatsaraviyogasya saṃbhaveyuḥ śarīriṇaḥ
12,305.009a yo 'rundhatīṃ na paśyeta dṛṣṭapūrvāṃ kadā cana
12,305.009c tathaiva dhruvam ity āhuḥ pūrṇenduṃ dīpam eva ca
12,305.009e khaṇḍābhāsaṃ dakṣiṇatas te 'pi saṃvatsarāyuṣaḥ
12,305.010a paracakṣuṣi cātmānaṃ ye na paśyanti pārthiva
12,305.010c ātmacchāyākṛtībhūtaṃ te 'pi saṃvatsarāyuṣaḥ
12,305.011a atidyutir atiprajñā aprajñā cādyutis tathā
12,305.011c prakṛter vikriyāpattiḥ ṣaṇmāsān mṛtyulakṣaṇam
12,305.012a daivatāny avajānāti brāhmaṇaiś ca virudhyate
12,305.012c kṛṣṇaśyāvacchavicchāyaḥ ṣaṇmāsān mṛtyulakṣaṇam
12,305.013a śīrṇanābhi yathā cakraṃ chidraṃ somaṃ prapaśyati
12,305.013c tathaiva ca sahasrāṃśuṃ saptarātreṇa mṛtyubhāk
12,305.014a śavagandham upāghrāti surabhiṃ prāpya yo naraḥ
12,305.014c devatāyatanasthas tu ṣaḍrātreṇa sa mṛtyubhāk
12,305.015a karṇanāsāvanamanaṃ dantadṛṣṭivirāgitā
12,305.015c saṃjñālopo nirūṣmatvaṃ sadyomṛtyunidarśanam
12,305.016a akasmāc ca sravedyasya vāmam akṣi narādhipa
12,305.016c mūrdhataś cotpated dhūmaḥ sadyomṛtyunidarśanam
12,305.017a etāvanti tv ariṣṭāni viditvā mānavo ''tmavān
12,305.017c niśi cāhani cātmānaṃ yojayet paramātmani
12,305.018a pratīkṣamāṇas tat kālaṃ yat kālaṃ prati tad bhavet
12,305.018c athāsya neṣṭaṃ maraṇaṃ sthātum icched imāṃ kriyām
12,305.019a sarvagandhān rasāṃś caiva dhārayeta samāhitaḥ
12,305.019c tathā hi mṛtyuṃ jayati tatpareṇāntarātmanā
12,305.020a sasāṃkhyadhāraṇaṃ caiva viditvā manujarṣabha
12,305.020c jayec ca mṛtyuṃ yogena tatpareṇāntarātmanā
12,305.021a gacchet prāpyākṣayaṃ kṛtsnam ajanma śivam avyayam
12,305.021c śāśvataṃ sthānam acalaṃ duṣprāpam akṛtātmabhiḥ
12,306.001 yājñavalkya uvāca
12,306.001a avyaktasthaṃ paraṃ yat tat pṛṣṭas te 'haṃ narādhipa
12,306.001c paraṃ guhyam imaṃ praśnaṃ śṛṇuṣvāvahito nṛpa
12,306.002a yathārṣeṇeha vidhinā caratāvamatena ha
12,306.002c mayādityād avāptāni yajūṃṣi mithilādhipa
12,306.003a mahatā tapasā devas tapiṣṭhaḥ sevito mayā
12,306.003c prītena cāhaṃ vibhunā sūryeṇoktas tadānagha
12,306.004a varaṃ vṛṇīṣva viprarṣe yad iṣṭaṃ te sudurlabham
12,306.004c tat te dāsyāmi prītātmā matprasādo hi durlabhaḥ
12,306.005a tataḥ praṇamya śirasā mayoktas tapatāṃ varaḥ
12,306.005c yajūṃṣi nopayuktāni kṣipram icchāmi veditum
12,306.006a tato māṃ bhagavān āha vitariṣyāmi te dvija
12,306.006c sarasvatīha vāgbhūtā śarīraṃ te pravekṣyati
12,306.007a tato mām āha bhagavān āsyaṃ svaṃ vivṛtaṃ kuru
12,306.007c vivṛtaṃ ca tato me ''syaṃ praviṣṭā ca sarasvatī
12,306.008a tato vidahyamāno 'haṃ praviṣṭo 'mbhas tadānagha
12,306.008c avijñānād amarṣāc ca bhāskarasya mahātmanaḥ
12,306.008d*0776_01 vaiśaṃpāyananāmāsau mātulo me mahāmuniḥ
12,306.008d*0776_02 mucyatāṃ yad adhītaṃ te matta ity eva so 'bravīt
12,306.008d*0776_03 tenāmarṣeṇa tapto 'haṃ mātulasya mahātmanaḥ
12,306.009a tato vidahyamānaṃ mām uvāca bhagavān raviḥ
12,306.009c muhūrtaṃ sahyatāṃ dāhas tataḥ śītībhaviṣyasi
12,306.010a śītībhūtaṃ ca māṃ dṛṣṭvā bhagavān āha bhāskaraḥ
12,306.010c pratiṣṭhāsyati te vedaḥ sottaraḥ sakhilo dvija
12,306.011a kṛtsnaṃ śatapathaṃ caiva praṇeṣyasi dvijarṣabha
12,306.011c tasyānte cāpunarbhāve buddhis tava bhaviṣyati
12,306.012a prāpsyase ca yad iṣṭaṃ tat sāṃkhyayogepsitaṃ padam
12,306.012c etāvad uktvā bhagavān astam evābhyavartata
12,306.013a tato 'nuvyāhṛtaṃ śrutvā gate deve vibhāvasau
12,306.013c gṛham āgatya saṃhṛṣṭo 'cintayaṃ vai sarasvatīm
12,306.014a tataḥ pravṛttātiśubhā svaravyañjanabhūṣitā
12,306.014c oṃkāram āditaḥ kṛtvā mama devī sarasvatī
12,306.015a tato 'ham arghyaṃ vidhivat sarasvatyai nyavedayam
12,306.015c tapatāṃ ca variṣṭhāya niṣaṇṇas tatparāyaṇaḥ
12,306.016a tataḥ śatapathaṃ kṛtsnaṃ sarahasyaṃ sasaṃgraham
12,306.016c cakre sapariśeṣaṃ ca harṣeṇa parameṇa ha
12,306.017a kṛtvā cādhyayanaṃ teṣāṃ śiṣyāṇāṃ śatam uttamam
12,306.017c vipriyārthaṃ saśiṣyasya mātulasya mahātmanaḥ
12,306.018a tataḥ saśiṣyeṇa mayā sūryeṇeva gabhastibhiḥ
12,306.018c vyāpto yajño mahārāja pitus tava mahātmanaḥ
12,306.019a miṣato devalasyāpi tato 'rdhaṃ hṛtavān aham
12,306.019c svavedadakṣiṇāyātha vimarde mātulena ha
12,306.020a sumantunātha pailena tathā jaimininā ca vai
12,306.020c pitrā te munibhiś caiva tato 'ham anumānitaḥ
12,306.021a daśa pañca ca prāptāni yajūṃṣy arkān mayānagha
12,306.021c tathaiva lomaharṣāc ca purāṇam avadhāritam
12,306.021d*0777_01 upadhāritaṃ tathā vāpi purāṇaṃ romaharṣaṇāt
12,306.022a bījam etat puraskṛtya devīṃ caiva sarasvatīm
12,306.022c sūryasya cānubhāvena pravṛtto 'haṃ narādhipa
12,306.023a kartuṃ śatapathaṃ vedam apūrvaṃ kāritaṃ ca me
12,306.023c yathābhilaṣitaṃ mārgaṃ tathā tac copapāditam
12,306.024a śiṣyāṇām akhilaṃ kṛtsnam anujñātaṃ sasaṃgraham
12,306.024c sarve ca śiṣyāḥ śucayo gatāḥ paramaharṣitāḥ
12,306.025a śākhāḥ pañcadaśemās tu vidyā bhāskaradarśitāḥ
12,306.025c pratiṣṭhāpya yathākāmaṃ vedyaṃ tad anucintayam
12,306.026a kim atra brahmaṇyam ṛtaṃ kiṃ ca vedyam anuttamam
12,306.026c cintaye tatra cāgatya gandharvo mām apṛcchata
12,306.027a viśvāvasus tato rājan vedāntajñānakovidaḥ
12,306.027c caturviṃśatikān praśnān pṛṣṭvā vedasya pārthiva
12,306.027e pañcaviṃśatimaṃ praśnaṃ papracchānvīkṣikīṃ tathā
12,306.028a viśvāviśvaṃ tathāśvāśvaṃ mitraṃ varuṇam eva ca
12,306.028a*0778_01 **** **** puruṣaṃ prakṛtiṃ tathā
12,306.028a*0778_02 tathaiva puruṣavyāghra
12,306.028c jñānaṃ jñeyaṃ tathājño jñaḥ kas tapā atapās tathā
12,306.028e sūryādaḥ sūrya iti ca vidyāvidye tathaiva ca
12,306.029a vedyāvedyaṃ tathā rājann acalaṃ calam eva ca
12,306.029c apūrvam akṣayaṃ kṣayyam etat praśnam anuttamam
12,306.030a athoktaś ca mayā rājan rājā gandharvasattamaḥ
12,306.030c pṛṣṭavān anupūrveṇa praśnam uttamam arthavat
12,306.031a muhūrtaṃ mṛṣyatāṃ tāvad yāvad enaṃ vicintaye
12,306.031c bāḍham ity eva kṛtvā sa tūṣṇīṃ gandharva āsthitaḥ
12,306.032a tato 'nvacintayam ahaṃ bhūyo devīṃ sarasvatīm
12,306.032c manasā sa ca me praśno dadhno ghṛtam ivoddhṛtam
12,306.033a tatropaniṣadaṃ caiva pariśeṣaṃ ca pārthiva
12,306.033c mathnāmi manasā tāta dṛṣṭvā cānvīkṣikīṃ parām
12,306.034a caturthī rājaśārdūla vidyaiṣā sāṃparāyikī
12,306.034c udīritā mayā tubhyaṃ pañcaviṃśe 'dhi dhiṣṭhitā
12,306.035a athoktas tu mayā rājan rājā viśvāvasus tadā
12,306.035c śrūyatāṃ yad bhavān asmān praśnaṃ saṃpṛṣṭavān iha
12,306.036a viśvāviśveti yad idaṃ gandharvendrānupṛcchasi
12,306.036c viśvāvyaktaṃ paraṃ vidyād bhūtabhavyabhayaṃkaram
12,306.037a triguṇaṃ guṇakartṛtvād aviśvo niṣkalas tathā
12,306.037c aśvas tathaiva mithunam evam evānudṛśyate
12,306.038a avyaktaṃ prakṛtiṃ prāhuḥ puruṣeti ca nirguṇam
12,306.038c tathaiva mitraṃ puruṣaṃ varuṇaṃ prakṛtiṃ tathā
12,306.039a jñānaṃ tu prakṛtiṃ prāhur jñeyaṃ niṣkalam eva ca
12,306.039c ajñaś ca jñaś ca puruṣas tasmān niṣkala ucyate
12,306.040a kas tapā atapāḥ proktaḥ ko 'sau puruṣa ucyate
12,306.040c tapāḥ prakṛtir ity āhur atapā niṣkalaḥ smṛtaḥ
12,306.040d*0779_01 sūryam avyaktam ity uktam atisūryas tu niṣkalam
12,306.040d*0779_02 avidyā prakṛtir jñeyā vidyā puruṣa ucyate
12,306.040d*0780_01 sūryāṃ ca prakṛtiṃ vidyād asūryā niṣphalaḥ smṛtaḥ
12,306.040d*0780_02 vidyeti puruṣaṃ vidyād avidyā prakṛtiḥ parā
12,306.041a tathaivāvedyam avyaktaṃ vedyaḥ puruṣa ucyate
12,306.041c calācalam iti proktaṃ tvayā tad api me śṛṇu
12,306.042a calāṃ tu prakṛtiṃ prāhuḥ kāraṇaṃ kṣepasargayoḥ
12,306.042c akṣepasargayoḥkartā niścalaḥ puruṣaḥ smṛtaḥ
12,306.043a ajāv ubhāv aprajau ca akṣayau cāpy ubhāv api
12,306.043c ajau nityāv ubhau prāhur adhyātmagatiniścayāḥ
12,306.044a akṣayatvāt prajanane ajam atrāhur avyayam
12,306.044c akṣayaṃ puruṣaṃ prāhuḥ kṣayo hy asya na vidyate
12,306.045a guṇakṣayatvāt prakṛtiḥ kartṛtvād akṣayaṃ budhāḥ
12,306.045c eṣā te ''nvīkṣikī vidyā caturthī sāṃparāyikī
12,306.046a vidyopetaṃ dhanaṃ kṛtvā karmaṇā nityakarmaṇi
12,306.046c ekāntadarśanā vedāḥ sarve viśvāvaso smṛtāḥ
12,306.047a jāyante ca mriyante ca yasminn ete yataś cyutāḥ
12,306.047c vedārthaṃ ye na jānanti vedyaṃ gandharvasattama
12,306.048a sāṅgopāṅgān api yadi pañca vedān adhīyate
12,306.048c vedavedyaṃ na jānīte vedabhāravaho hi saḥ
12,306.049a yo ghṛtārthī kharīkṣīraṃ mathed gandharvasattama
12,306.049c viṣṭhāṃ tatrānupaśyeta na maṇḍaṃ nāpi vā ghṛtam
12,306.050a tathā vedyam avedyaṃ ca vedavidyo na vindati
12,306.050c sa kevalaṃ mūḍhamatir jñānabhāravahaḥ smṛtaḥ
12,306.051a draṣṭavyau nityam evaitau tatpareṇāntarātmanā
12,306.051c yathāsya janmanidhane na bhavetāṃ punaḥ punaḥ
12,306.052a ajasraṃ janmanidhanaṃ cintayitvā trayīm imām
12,306.052c parityajya kṣayam iha akṣayaṃ dharmam āsthitaḥ
12,306.053a yadā tu paśyate 'tyantam ahany ahani kāśyapa
12,306.053c tadā sa kevalībhūtaḥ ṣaḍviṃśam anupaśyati
12,306.054a anyaś ca śaśvad avyaktas tathānyaḥ pañcaviṃśakaḥ
12,306.054c tasya dvāv anupaśyeta tam ekam iti sādhavaḥ
12,306.055a tenaitan nābhijānanti pañcaviṃśakam acyutam
12,306.055c janmamṛtyubhayād yogāḥ sāṃkhyāś ca paramaiṣiṇaḥ
12,306.056 viśvāvasur uvāca
12,306.056a pañcaviṃśaṃ yad etat te proktaṃ brāhmaṇasattama
12,306.056c tathā tan na tathā veti tad bhavān vaktum arhati
12,306.057a jaigīṣavyasyāsitasya devalasya ca me śrutam
12,306.057c parāśarasya viprarṣer vārṣagaṇyasya dhīmataḥ
12,306.058a bhikṣoḥ pañcaśikhasyātha kapilasya śukasya ca
12,306.058c gautamasyārṣṭiṣeṇasya gargasya ca mahātmanaḥ
12,306.059a nāradasyāsureś caiva pulastyasya ca dhīmataḥ
12,306.059c sanatkumārasya tataḥ śukrasya ca mahātmanaḥ
12,306.060a kaśyapasya pituś caiva pūrvam eva mayā śrutam
12,306.060c tadanantaraṃ ca rudrasya viśvarūpasya dhīmataḥ
12,306.061a daivatebhyaḥ pitṛbhyaś ca daityebhyaś ca tatas tataḥ
12,306.061c prāptam etan mayā kṛtsnaṃ vedyaṃ nityaṃ vadanty uta
12,306.062a tasmāt tad vai bhavadbuddhyā śrotum icchāmi brāhmaṇa
12,306.062c bhavān prabarhaḥ śāstrāṇāṃ pragalbhaś cātibuddhimān
12,306.063a na tavāviditaṃ kiṃ cid bhavāñ śrutinidhiḥ smṛtaḥ
12,306.063c kathyate devaloke ca pitṛloke ca brāhmaṇa
12,306.064a brahmalokagatāś caiva kathayanti maharṣayaḥ
12,306.064c patiś ca tapatāṃ śaśvad ādityas tava bhāṣate
12,306.065a sāṃkhyajñānaṃ tvayā brahmann avāptaṃ kṛtsnam eva ca
12,306.065c tathaiva yogajñānaṃ ca yājñavalkya viśeṣataḥ
12,306.066a niḥsaṃdigdhaṃ prabuddhas tvaṃ budhyamānaś carācaram
12,306.066c śrotum icchāmi taj jñānaṃ ghṛtaṃ maṇḍamayaṃ yathā
12,306.067 yājñavalkya uvāca
12,306.067a kṛtsnadhāriṇam eva tvāṃ manye gandharvasattama
12,306.067c jijñāsasi ca māṃ rājaṃs tan nibodha yathāśrutam
12,306.068a abudhyamānāṃ prakṛtiṃ budhyate pañcaviṃśakaḥ
12,306.068c na tu budhyati gandharva prakṛtiḥ pañcaviṃśakam
12,306.069a anenāpratibodhena pradhānaṃ pravadanti tam
12,306.069c sāṃkhyayogāś ca tattvajñā yathāśrutinidarśanāt
12,306.070a paśyaṃs tathaivāpaśyaṃś ca paśyaty anyas tathānagha
12,306.070c ṣaḍviṃśaḥ pañcaviṃśaṃ ca caturviṃśaṃ ca paśyati
12,306.070e na tu paśyati paśyaṃs tu yaś cainam anupaśyati
12,306.071a pañcaviṃśo 'bhimanyeta nānyo 'sti paramo mama
12,306.071c na caturviṃśako 'grāhyo manujair jñānadarśibhiḥ
12,306.072a matsyevodakam anveti pravartati pravartanāt
12,306.072c yathaiva budhyate matsyas tathaiṣo 'py anubudhyate
12,306.072e sasnehaḥ sahavāsāc ca sābhimānaś ca nityaśaḥ
12,306.073a sa nimajjati kālasya yadaikatvaṃ na budhyate
12,306.073c unmajjati hi kālasya mamatvenābhisaṃvṛtaḥ
12,306.074a yadā tu manyate 'nyo 'ham anya eṣa iti dvijaḥ
12,306.074c tadā sa kevalībhūtaḥ ṣaḍviṃśam anupaśyati
12,306.075a anyaś ca rājann avaras tathānyaḥ pañcaviṃśakaḥ
12,306.075c tatsthatvād anupaśyanti eka eveti sādhavaḥ
12,306.076a tenaitan nābhinandanti pañcaviṃśakam acyutam
12,306.076c janmamṛtyubhayād bhītā yogāḥ sāṃkhyāś ca kāśyapa
12,306.076e ṣaḍviṃśam anupaśyanti śucayas tatparāyaṇāḥ
12,306.077a yadā sa kevalībhūtaḥ ṣaḍviṃśam anupaśyati
12,306.077c tadā sa sarvavid vidvān na punarjanma vindati
12,306.078a evam apratibuddhaś ca budhyamānaś ca te 'nagha
12,306.078c buddhaś cokto yathātattvaṃ mayā śrutinidarśanāt
12,306.079a paśyāpaśyaṃ yo 'nupaśyet kṣemaṃ tattvaṃ ca kāśyapa
12,306.079c kevalākevalaṃ cādyaṃ pañcaviṃśāt paraṃ ca yat
12,306.080 viśvāvasur uvāca
12,306.080a tathyaṃ śubhaṃ caitad uktaṃ tvayā bhoḥ; samyak kṣemyaṃ devatādyaṃ yathāvat
12,306.080c svasty akṣayaṃ bhavataś cāstu nityaṃ; buddhyā sadā buddhiyuktaṃ namas te
12,306.081 yājñavalkya uvāca
12,306.081a evam uktvā saṃprayāto divaṃ sa; vibhrājan vai śrīmatā darśanena
12,306.081c tuṣṭaś ca tuṣṭyā parayābhinandya; pradakṣiṇaṃ mama kṛtvā mahātmā
12,306.082a brahmādīnāṃ khecarāṇāṃ kṣitau ca; ye cādhastāt saṃvasante narendra
12,306.082c tatraiva tad darśanaṃ darśayan vai; samyak kṣemyaṃ ye pathaṃ saṃśritā vai
12,306.083a sāṃkhyāḥ sarve sāṃkhyadharme ratāś ca; tadvad yogā yogadharme ratāś ca
12,306.083c ye cāpy anye mokṣakāmā manuṣyās; teṣām etad darśanaṃ jñānadṛṣṭam
12,306.084a jñānān mokṣo jāyate pūruṣāṇāṃ; nāsty ajñānād evam āhur narendra
12,306.084c tasmāj jñānaṃ tattvato 'nveṣitavyaṃ; yenātmānaṃ mokṣayej janmamṛtyoḥ
12,306.085a prāpya jñānaṃ brāhmaṇāt kṣatriyād vā; vaiśyāc chūdrād api nīcād abhīkṣṇam
12,306.085c śraddhātavyaṃ śraddadhānena nityaṃ; na śraddhinaṃ janmamṛtyū viśetām
12,306.086a sarve varṇā brāhmaṇā brahmajāś ca; sarve nityaṃ vyāharante ca brahma
12,306.086c tattvaṃ śāstraṃ brahmabuddhyā bravīmi; sarvaṃ viśvaṃ brahma caitat samastam
12,306.087a brahmāsyato brāhmaṇāḥ saṃprasūtā; bāhubhyāṃ vai kṣatriyāḥ saṃprasūtāḥ
12,306.087c nābhyāṃ vaiśyāḥ pādataś cāpi śūdrāḥ; sarve varṇā nānyathā veditavyāḥ
12,306.088a ajñānataḥ karmayoniṃ bhajante; tāṃ tāṃ rājaṃs te yathā yānty abhāvam
12,306.088c tathā varṇā jñānahīnāḥ patante; ghorād ajñānāt prākṛtaṃ yonijālam
12,306.089a tasmāj jñānaṃ sarvato mārgitavyaṃ; sarvatrasthaṃ caitad uktaṃ mayā te
12,306.089c tasthau brahmā tasthivāṃś cāparo yas; tasmai nityaṃ mokṣam āhur dvijendrāḥ
12,306.090a yat te pṛṣṭaṃ tan mayā copadiṣṭaṃ; yāthātathyaṃ tad viśoko bhavasva
12,306.090c rājan gacchasvaitadarthasya pāraṃ; samyak proktaṃ svasti te 'stv atra nityam
12,306.091 bhīṣma uvāca
12,306.091a sa evam anuśāstas tu yājñavalkyena dhīmatā
12,306.091c prītimān abhavad rājā mithilādhipatis tadā
12,306.092a gate munivare tasmin kṛte cāpi pradakṣiṇe
12,306.092c daivarātir narapatir āsīnas tatra mokṣavit
12,306.093a gokoṭiṃ sparśayām āsa hiraṇyasya tathaiva ca
12,306.093c ratnāñjalim athaikaṃ ca brāhmaṇebhyo dadau tadā
12,306.094a videharājyaṃ ca tathā pratiṣṭhāpya sutasya vai
12,306.094c yatidharmam upāsaṃś cāpy avasan mithilādhipaḥ
12,306.095a sāṃkhyajñānam adhīyāno yogaśāstraṃ ca kṛtsnaśaḥ
12,306.095c dharmādharmau ca rājendra prākṛtaṃ parigarhayan
12,306.096a anantam iti kṛtvā sa nityaṃ kevalam eva ca
12,306.096c dharmādharmau puṇyapāpe satyāsatye tathaiva ca
12,306.097a janmamṛtyū ca rājendra prākṛtaṃ tad acintayat
12,306.097c brahmāvyaktasya karmedam iti nityaṃ narādhipa
12,306.098a paśyanti yogāḥ sāṃkhyāś ca svaśāstrakṛtalakṣaṇāḥ
12,306.098c iṣṭāniṣṭaviyuktaṃ hi tasthau brahma parātparam
12,306.098e nityaṃ tam āhur vidvāṃsaḥ śucis tasmāc chucir bhava
12,306.099a dīyate yac ca labhate dattaṃ yac cānumanyate
12,306.099b*0781_01 avyakteneti tac cintyam anyathā mā vicintaya
12,306.099c dadāti ca naraśreṣṭha pratigṛhṇāti yac ca ha
12,306.099e dadāty avyaktam evaitat pratigṛhṇāti tac ca vai
12,306.100a ātmā hy evātmano hy ekaḥ ko 'nyas tvatto 'dhiko bhavet
12,306.100c evaṃ manyasva satatam anyathā mā vicintaya
12,306.101a yasyāvyaktaṃ na viditaṃ saguṇaṃ nirguṇaṃ punaḥ
12,306.101c tena tīrthāni yajñāś ca sevitavyāvipaścitā
12,306.102a na svādhyāyais tapobhir vā yajñair vā kurunandana
12,306.102c labhate 'vyaktasaṃsthānaṃ jñātvāvyaktaṃ mahīpate
12,306.103a tathaiva mahataḥ sthānam āhaṃkārikam eva ca
12,306.103c ahaṃkārāt paraṃ cāpi sthānāni samavāpnuyāt
12,306.104a ye tv avyaktāt paraṃ nityaṃ jānate śāstratatparāḥ
12,306.104c janmamṛtyuviyuktaṃ ca viyuktaṃ sad asac ca yat
12,306.105a etan mayāptaṃ janakāt purastāt; tenāpi cāptaṃ nṛpa yājñavalkyāt
12,306.105c jñānaṃ viśiṣṭaṃ na tathā hi yajñā; jñānena durgaṃ tarate na yajñaiḥ
12,306.106a durgaṃ janma nidhanaṃ cāpi rājan; na bhūtikaṃ jñānavido vadanti
12,306.106c yajñais tapobhir niyamair vrataiś ca; divaṃ samāsādya patanti bhūmau
12,306.107a tasmād upāsasva paraṃ mahac chuci; śivaṃ vimokṣaṃ vimalaṃ pavitram
12,306.107c kṣetrajñavit pārthiva jñānayajñam; upāsya vai tattvam ṛṣir bhaviṣyasi
12,306.108a upaniṣadam upākarot tadā vai; janakanṛpasya purā hi yājñavalkyaḥ
12,306.108c yad upagaṇitaśāśvatāvyayaṃ tac; chubham amṛtatvam aśokam ṛcchatīti
12,307.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,307.001a aiśvaryaṃ vā mahat prāpya dhanaṃ vā bharatarṣabha
12,307.001c dīrgham āyur avāpyātha kathaṃ mṛtyum atikramet
12,307.002a tapasā vā sumahatā karmaṇā vā śrutena vā
12,307.002c rasāyanaprayogair vā kair nopaiti jarāntakau
12,307.003 bhīṣma uvāca
12,307.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,307.003c bhikṣoḥ pañcaśikhasyeha saṃvādaṃ janakasya ca
12,307.004a vaideho janako rājā maharṣiṃ vedavittamam
12,307.004c paryapṛcchat pañcaśikhaṃ chinnadharmārthasaṃśayam
12,307.005a kena vṛttena bhagavann atikrāmej jarāntakau
12,307.005c tapasā vātha buddhyā vā karmaṇā vā śrutena vā
12,307.006a evam uktaḥ sa vaidehaṃ pratyuvāca parokṣavit
12,307.006c nivṛttir naitayor asti nānivṛttiḥ kathaṃ cana
12,307.007a na hy ahāni nivartante na māsā na punaḥ kṣapāḥ
12,307.007c so 'yaṃ prapadyate 'dhvānaṃ cirāya dhruvam adhruvaḥ
12,307.008a sarvabhūtasamucchedaḥ srotasevohyate sadā
12,307.008c uhyamānaṃ nimajjantam aplave kālasāgare
12,307.008e jarāmṛtyumahāgrāhe na kaś cid abhipadyate
12,307.009a naivāsya bhavitā kaś cin nāsau bhavati kasya cit
12,307.009c pathi saṃgatam evedaṃ dārair anyaiś ca bandhubhiḥ
12,307.009e nāyam atyantasaṃvāso labdhapūrvo hi kena cit
12,307.010a kṣipyante tena tenaiva niṣṭanantaḥ punaḥ punaḥ
12,307.010c kālena jātā jātā hi vāyunevābhrasaṃcayāḥ
12,307.011a jarāmṛtyū hi bhūtānāṃ khāditārau vṛkāv iva
12,307.011c balināṃ durbalānāṃ ca hrasvānāṃ mahatām api
12,307.012a evaṃbhūteṣu bhūteṣu nityabhūtādhruveṣu ca
12,307.012c kathaṃ hṛṣyeta jāteṣu mṛteṣu ca kathaṃ jvaret
12,307.013a kuto 'ham āgataḥ ko 'smi kva gamiṣyāmi kasya vā
12,307.013c kasmin sthitaḥ kva bhavitā kasmāt kim anuśocasi
12,307.013d*0782_01 satyaś ca te yathātmā ca tyaktaḥ syāt kim anena ca
12,307.014a draṣṭā svargasya na hy asti tathaiva narakasya ca
12,307.014c āgamāṃs tv anatikramya dadyāc caiva yajeta ca
12,308.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,308.001a aparityajya gārhasthyaṃ kururājarṣisattama
12,308.001c kaḥ prāpto vinayaṃ buddhyā mokṣatattvaṃ vadasva me
12,308.002a saṃnyasyate yathātmāyaṃ saṃnyastātmā yathā ca yaḥ
12,308.002c paraṃ mokṣasya yac cāpi tan me brūhi pitāmaha
12,308.003 bhīṣma uvāca
12,308.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,308.003c janakasya ca saṃvādaṃ sulabhāyāś ca bhārata
12,308.004a saṃnyāsaphalikaḥ kaś cid babhūva nṛpatiḥ purā
12,308.004c maithilo janako nāma dharmadhvaja iti śrutaḥ
12,308.005a sa vede mokṣaśāstre ca sve ca śāstre kṛtāgamaḥ
12,308.005c indriyāṇi samādhāya śaśāsa vasudhām imām
12,308.006a tasya vedavidaḥ prājñāḥ śrutvā tāṃ sādhuvṛttatām
12,308.006c lokeṣu spṛhayanty anye puruṣāḥ puruṣeśvara
12,308.007a atha dharmayuge tasmin yogadharmam anuṣṭhitā
12,308.007c mahīm anucacāraikā sulabhā nāma bhikṣukī
12,308.008a tayā jagad idaṃ sarvam aṭantyā mithileśvaraḥ
12,308.008c tatra tatra śruto mokṣe kathyamānas tridaṇḍibhiḥ
12,308.009a sā susūkṣmāṃ kathāṃ śrutvā tathyaṃ neti sasaṃśayā
12,308.009c darśane jātasaṃkalpā janakasya babhūva ha
12,308.010a tataḥ sā viprahāyātha pūrvarūpaṃ hi yogataḥ
12,308.010c abibhrad anavadyāṅgī rūpam anyad anuttamam
12,308.011a cakṣur nimeṣamātreṇa laghvastragatigāminī
12,308.011c videhānāṃ purīṃ subhrūr jagāma kamalekṣaṇā
12,308.012a sā prāpya mithilāṃ ramyāṃ samṛddhajanasaṃkulām
12,308.012c bhaikṣacaryāpadeśena dadarśa mithileśvaram
12,308.013a rājā tasyāḥ paraṃ dṛṣṭvā saukumāryaṃ vapus tathā
12,308.013c keyaṃ kasya kuto veti babhūvāgatavismayaḥ
12,308.014a tato 'syāḥ svāgataṃ kṛtvā vyādiśya ca varāsanam
12,308.014c pūjitāṃ pādaśaucena varānnenāpy atarpayat
12,308.015a atha bhuktavatī prītā rājānaṃ mantribhir vṛtam
12,308.015c sarvabhāṣyavidāṃ madhye codayām āsa bhikṣukī
12,308.016a sulabhā tv asya dharmeṣu mukto neti sasaṃśayā
12,308.016c sattvaṃ sattvena yogajñā praviveśa mahīpate
12,308.017a netrābhyāṃ netrayor asya raśmīn saṃyojya raśmibhiḥ
12,308.017c sā sma saṃcodayiṣyantaṃ yogabandhair babandha ha
12,308.018a janako 'py utsmayan rājā bhāvam asyā viśeṣayan
12,308.018c pratijagrāha bhāvena bhāvam asyā nṛpottamaḥ
12,308.019a tad ekasminn adhiṣṭhāne saṃvādaḥ śrūyatām ayam
12,308.019c chatrādiṣu vimuktasya muktāyāś ca tridaṇḍake
12,308.020a bhagavatyāḥ kva caryeyaṃ kṛtā kva ca gamiṣyasi
12,308.020c kasya ca tvaṃ kuto veti papracchaināṃ mahīpatiḥ
12,308.021a śrute vayasi jātau ca sadbhāvo nādhigamyate
12,308.021c eṣv artheṣūttaraṃ tasmāt pravedyaṃ satsamāgame
12,308.022a chatrādiṣu viśeṣeṣu muktaṃ māṃ viddhi sarvaśaḥ
12,308.022c sa tvāṃ saṃmantum icchāmi mānārhāsi matā hi me
12,308.023a yasmāc caitan mayā prāptaṃ jñānaṃ vaiśeṣikaṃ purā
12,308.023c yasya nānyaḥ pravaktāsti mokṣe tam api me śṛṇu
12,308.024a pārāśaryasagotrasya vṛddhasya sumahātmanaḥ
12,308.024c bhikṣoḥ pañcaśikhasyāhaṃ śiṣyaḥ paramasaṃmataḥ
12,308.025a sāṃkhyajñāne tathā yoge mahīpālavidhau tathā
12,308.025c trividhe mokṣadharme 'smin gatādhvā chinnasaṃśayaḥ
12,308.026a sa yathāśāstradṛṣṭena mārgeṇeha parivrajan
12,308.026c vārṣikāṃś caturo māsān purā mayi sukhoṣitaḥ
12,308.027a tenāhaṃ sāṃkhyamukhyena sudṛṣṭārthena tattvataḥ
12,308.027c śrāvitas trividhaṃ mokṣaṃ na ca rājyād vicālitaḥ
12,308.028a so 'haṃ tām akhilāṃ vṛttiṃ trividhāṃ mokṣasaṃhitām
12,308.028c muktarāgaś carāmy ekaḥ pade paramake sthitaḥ
12,308.029a vairāgyaṃ punar etasya mokṣasya paramo vidhiḥ
12,308.029c jñānād eva ca vairāgyaṃ jāyate yena mucyate
12,308.030a jñānena kurute yatnaṃ yatnena prāpyate mahat
12,308.030c mahad dvaṃdvapramokṣāya sā siddhir yā vayotigā
12,308.031a seyaṃ paramikā buddhiḥ prāptā nirdvaṃdvatā mayā
12,308.031c ihaiva gatamohena caratā muktasaṅginā
12,308.032a yathā kṣetraṃ mṛdūbhūtam adbhir āplāvitaṃ tathā
12,308.032c janayaty aṅkuraṃ karma nṛṇāṃ tadvat punarbhavam
12,308.033a yathā cottāpitaṃ bījaṃ kapāle yatra tatra vā
12,308.033c prāpyāpy aṅkurahetutvam abījatvān na jāyate
12,308.033c*0783_01 kṣīṇavāsanayā buddhyā karma yat kriyate 'nagha
12,308.033c*0783_02 tad dagdhabījavad bhūyo nāṅkuraṃ pravimuñcati
12,308.034a tadvad bhagavatā tena śikhāproktena bhikṣuṇā
12,308.034c jñānaṃ kṛtam abījaṃ me viṣayeṣu na jāyate
12,308.035a nābhiṣajjati kasmiṃś cin nānarthe na parigrahe
12,308.035c nābhirajyati caiteṣu vyarthatvād rāgadoṣayoḥ
12,308.036a yaś ca me dakṣiṇaṃ bāhuṃ candanena samukṣayet
12,308.036c savyaṃ vāsyā ca yas takṣet samāv etāv ubhau mama
12,308.037a sukhī so 'ham avāptārthaḥ samaloṣṭāśmakāñcanaḥ
12,308.037c muktasaṅgaḥ sthito rājye viśiṣṭo 'nyais tridaṇḍibhiḥ
12,308.038a mokṣe hi trividhā niṣṭhā dṛṣṭā pūrvair maharṣibhiḥ
12,308.038c jñānaṃ lokottaraṃ yac ca sarvatyāgaś ca karmaṇām
12,308.039a jñānaniṣṭhāṃ vadanty eke mokṣaśāstravido janāḥ
12,308.039c karmaniṣṭhāṃ tathaivānye yatayaḥ sūkṣmadarśinaḥ
12,308.040a prahāyobhayam apy etaj jñānaṃ karma ca kevalam
12,308.040c tṛtīyeyaṃ samākhyātā niṣṭhā tena mahātmanā
12,308.041a yame ca niyame caiva dveṣe kāme parigrahe
12,308.041c māne dambhe tathā snehe sadṛśās te kuṭumbibhiḥ
12,308.042a tridaṇḍādiṣu yady asti mokṣo jñānena kena cit
12,308.042c chatrādiṣu kathaṃ na syāt tulyahetau parigrahe
12,308.043a yena yena hi yasyārthaḥ kāraṇeneha kasya cit
12,308.043c tat tad ālambate dravyaṃ sarvaḥ sve sve parigrahe
12,308.044a doṣadarśī tu gārhasthye yo vrajaty āśramāntaram
12,308.044c utsṛjan parigṛhṇaṃś ca so 'pi saṅgān na mucyate
12,308.045a ādhipatye tathā tulye nigrahānugrahātmani
12,308.045c rājarṣibhikṣukācāryā mucyante kena hetunā
12,308.046a atha satyādhipatye 'pi jñānenaiveha kevalam
12,308.046c mucyante kiṃ na mucyante pade paramake sthitāḥ
12,308.047a kāṣāyadhāraṇaṃ mauṇḍyaṃ triviṣṭabdhaḥ kamaṇḍaluḥ
12,308.047c liṅgāny atyartham etāni na mokṣāyeti me matiḥ
12,308.048a yadi saty api liṅge 'smiñ jñānam evātra kāraṇam
12,308.048c nirmokṣāyeha duḥkhasya liṅgamātraṃ nirarthakam
12,308.049a atha vā duḥkhaśaithilyaṃ vīkṣya liṅge kṛtā matiḥ
12,308.049c kiṃ tad evārthasāmānyaṃ chatrādiṣu na lakṣyate
12,308.050a ākiṃcanye na mokṣo 'sti kaiṃcanye nāsti bandhanam
12,308.050c kaiṃcanye cetare caiva jantur jñānena mucyate
12,308.051a tasmād dharmārthakāmeṣu tathā rājyaparigrahe
12,308.051c bandhanāyataneṣv eṣu viddhy abandhe pade sthitam
12,308.052a rājyaiśvaryamayaḥ pāśaḥ snehāyatanabandhanaḥ
12,308.052c mokṣāśmaniśiteneha chinnas tyāgāsinā mayā
12,308.053a so 'ham evaṃgato mukto jātāsthas tvayi bhikṣuki
12,308.053c ayathārtho hi te varṇo vakṣyāmi śṛṇu tan mama
12,308.054a saukumāryaṃ tathā rūpaṃ vapur agryaṃ tathā vayaḥ
12,308.054c tavaitāni samastāni niyamaś ceti saṃśayaḥ
12,308.055a yac cāpy ananurūpaṃ te liṅgasyāsya viceṣṭitam
12,308.055c mukto 'yaṃ syān na vety asmād dharṣito matparigrahaḥ
12,308.056a na ca kāmasamāyukte mukte 'py asti tridaṇḍakam
12,308.056c na rakṣyate tvayā cedaṃ na muktasyāsti gopanā
12,308.057a matpakṣasaṃśrayāc cāyaṃ śṛṇu yas te vyatikramaḥ
12,308.057c āśrayantyāḥ svabhāvena mama pūrvaparigraham
12,308.058a praveśas te kṛtaḥ kena mama rāṣṭre pure tathā
12,308.058c kasya vā saṃnisargāt tvaṃ praviṣṭā hṛdayaṃ mama
12,308.059a varṇapravaramukhyāsi brāhmaṇī kṣatriyo hy aham
12,308.059c nāvayor ekayogo 'sti mā kṛthā varṇasaṃkaram
12,308.060a vartase mokṣadharmeṣu gārhasthye tv aham āśrame
12,308.060c ayaṃ cāpi sukaṣṭas te dvitīyo ''śramasaṃkaraḥ
12,308.061a sagotrāṃ vāsagotrāṃ vā na veda tvāṃ na vettha mām
12,308.061c sagotram āviśantyās te tṛtīyo gotrasaṃkaraḥ
12,308.062a atha jīvati te bhartā proṣito 'py atha vā kva cit
12,308.062c agamyā parabhāryeti caturtho dharmasaṃkaraḥ
12,308.063a sā tvam etāny akāryāṇi kāryāpekṣā vyavasyasi
12,308.063c avijñānena vā yuktā mithyājñānena vā punaḥ
12,308.064a atha vāpi svatantrāsi svadoṣeṇeha kena cit
12,308.064c yadi kiṃ cic chrutaṃ te 'sti sarvaṃ kṛtam anarthakam
12,308.065a idam anyat tṛtīyaṃ te bhāvasparśavighātakam
12,308.065c duṣṭāyā lakṣyate liṅgaṃ pravaktavyaṃ prakāśitam
12,308.066a na mayy evābhisaṃdhis te jayaiṣiṇyā jaye kṛtaḥ
12,308.066c yeyaṃ matpariṣat kṛtsnā jetum icchasi tām api
12,308.067a tathā hy evaṃ punaś ca tvaṃ dṛṣṭiṃ svāṃ pratimuñcasi
12,308.067c matpakṣapratighātāya svapakṣodbhāvanāya ca
12,308.068a sā svenāmarṣajena tvam ṛddhimohena mohitā
12,308.068c bhūyaḥ sṛjasi yogāstraṃ viṣāmṛtam ivaikadhā
12,308.069a icchator hi dvayor lābhaḥ strīpuṃsor amṛtopamaḥ
12,308.069c alābhaś cāpy araktasya so 'tra doṣo viṣopamaḥ
12,308.070a mā sprākṣīḥ sadhu jānīṣva svaśāstram anupālaya
12,308.070c kṛteyaṃ hi vijijñāsā mukto neti tvayā mama
12,308.070e etat sarvaṃ praticchannaṃ mayi nārhasi gūhitum
12,308.071a sā yadi tvaṃ svakāryeṇa yady anyasya mahīpateḥ
12,308.071c tattvaṃ satrapraticchannā mayi nārhasi gūhitum
12,308.072a na rājānaṃ mṛṣā gacchen na dvijātiṃ kathaṃ cana
12,308.072c na striyaṃ strīguṇopetāṃ hanyur hy ete mṛṣāgatāḥ
12,308.073a rājñāṃ hi balam aiśvaryaṃ brahma brahmavidāṃ balam
12,308.073c rūpayauvanasaubhāgyaṃ strīṇāṃ balam anuttamam
12,308.074a ata etair balair ete balinaḥ svārtham icchatā
12,308.074c ārjavenābhigantavyā vināśāya hy anārjavam
12,308.075a sā tvaṃ jātiṃ śrutaṃ vṛttaṃ bhāvaṃ prakṛtim ātmanaḥ
12,308.075c kṛtyam āgamane caiva vaktum arhasi tattvataḥ
12,308.076a ity etair asukhair vākyair ayuktair asamañjasaiḥ
12,308.076c pratyādiṣṭā narendreṇa sulabhā na vyakampata
12,308.077a uktavākye tu nṛpatau sulabhā cārudarśanā
12,308.077c tataś cārutaraṃ vākyaṃ pracakrāmātha bhāṣitum
12,308.078a navabhir navabhiś caiva doṣair vāgbuddhidūṣaṇaiḥ
12,308.078c apetam upapannārtham aṣṭādaśaguṇānvitam
12,308.079a saukṣmyaṃ saṃkhyākramau cobhau nirṇayaḥ saprayojanaḥ
12,308.079c pañcaitāny arthajātāni vākyam ity ucyate nṛpa
12,308.080a eṣām ekaikaśo 'rthānāṃ saukṣmyādīnāṃ sulakṣaṇam
12,308.080c śṛṇu saṃsāryamāṇānāṃ padārthaiḥ padavākyataḥ
12,308.081a jñānaṃ jñeyeṣu bhinneṣu yathābhedena vartate
12,308.081c tatrātiśayinī buddhis tat saukṣmyam iti vartate
12,308.082a doṣāṇāṃ ca guṇānāṃ ca pramāṇaṃ pravibhāgaśaḥ
12,308.082c kaṃ cid artham abhipretya sā saṃkhyety upadhāryatām
12,308.083a idaṃ pūrvam idaṃ paścād vaktavyaṃ yad vivakṣitam
12,308.083c kramayogaṃ tam apy āhur vākyaṃ vākyavido janāḥ
12,308.084a dharmārthakāmamokṣeṣu pratijñāya viśeṣataḥ
12,308.084c idaṃ tad iti vākyānte procyate sa vinirṇayaḥ
12,308.085a icchādveṣabhavair duḥkhaiḥ prakarṣo yatra jāyate
12,308.085c tatra yā nṛpate vṛttis tat prayojanam iṣyate
12,308.086a tāny etāni yathoktāni saukṣmyādīni janādhipa
12,308.086c ekārthasamavetāni vākyaṃ mama niśāmaya
12,308.087a upetārtham abhinnārthaṃ nāpavṛttaṃ na cādhikam
12,308.087c nāślakṣṇaṃ na ca saṃdigdhaṃ vakṣyāmi paramaṃ tava
12,308.088a na gurvakṣarasaṃbaddhaṃ parāṅmukhamukhaṃ na ca
12,308.088c nānṛtaṃ na trivargeṇa viruddhaṃ nāpy asaṃskṛtam
12,308.089a na nyūnaṃ kaṣṭaśabdaṃ vā vyutkramābhihitaṃ na ca
12,308.089c na śeṣaṃ nānukalpena niṣkāraṇam ahetukam
12,308.090a kāmāt krodhād bhayāl lobhād dainyād ānāryakāt tathā
12,308.090c hrīto 'nukrośato mānān na vakṣyāmi kathaṃ cana
12,308.091a vaktā śrotā ca vākyaṃ ca yadā tv avikalaṃ nṛpa
12,308.091c samam eti vivakṣāyāṃ tadā so 'rthaḥ prakāśate
12,308.092a vaktavye tu yadā vaktā śrotāram avamanyate
12,308.092c svārtham āha parārthaṃ vā tadā vākyaṃ na rohati
12,308.093a atha yaḥ svārtham utsṛjya parārthaṃ prāha mānavaḥ
12,308.093c viśaṅkā jāyate tasmin vākyaṃ tad api doṣavat
12,308.094a yas tu vaktā dvayor artham aviruddhaṃ prabhāṣate
12,308.094c śrotuś caivātmanaś caiva sa vaktā netaro nṛpa
12,308.095a tad arthavad idaṃ vākyam upetaṃ vākyasaṃpadā
12,308.095c avikṣiptamanā rājann ekāgraḥ śrotum arhasi
12,308.096a kāsi kasya kuto veti tvayāham abhicoditā
12,308.096c tatrottaram idaṃ vākyaṃ rājann ekamanāḥ śṛṇu
12,308.097a yathā jatu ca kāṣṭhaṃ ca pāṃsavaś codabindubhiḥ
12,308.097c suśliṣṭāni tathā rājan prāṇinām iha saṃbhavaḥ
12,308.098a śabdaḥ sparśo raso rūpaṃ gandhaḥ pañcendriyāṇi ca
12,308.098c pṛthag ātmā daśātmānaḥ saṃśliṣṭā jatukāṣṭhavat
12,308.099a na caiṣāṃ codanā kā cid astīty eṣa viniścayaḥ
12,308.099c ekaikasyeha vijñānaṃ nāsty ātmani tathā pare
12,308.100a na veda cakṣuś cakṣuṣṭvaṃ śrotraṃ nātmani vartate
12,308.100c tathaiva vyabhicāreṇa na vartante parasparam
12,308.100e saṃśliṣṭā nābhijāyante yathāpa iha pāṃsavaḥ
12,308.101a bāhyān anyān apekṣante guṇāṃs tān api me śṛṇu
12,308.101c rūpaṃ cakṣuḥ prakāśaś ca darśane hetavas trayaḥ
12,308.101e yathaivātra tathānyeṣu jñānajñeyeṣu hetavaḥ
12,308.102a jñānajñeyāntare tasmin mano nāmāparo guṇaḥ
12,308.102c vicārayati yenāyaṃ niścaye sādhvasādhunī
12,308.103a dvādaśas tv aparas tatra buddhir nāma guṇaḥ smṛtaḥ
12,308.103c yena saṃśayapūrveṣu boddhavyeṣu vyavasyati
12,308.104a atha dvādaśake tasmin sattvaṃ nāmāparo guṇaḥ
12,308.104c mahāsattvo 'lpasattvo vā jantur yenānumīyate
12,308.105a kṣetrajña iti cāpy anyo guṇas tatra caturdaśaḥ
12,308.105c mamāyam iti yenāyaṃ manyate na ca manyate
12,308.106a atha pañcadaśo rājan guṇas tatrāparaḥ smṛtaḥ
12,308.106c pṛthak kalāsamūhasya sāmagryaṃ tad ihocyate
12,308.107a guṇas tv evāparas tatra saṃghāta iti ṣoḍaśaḥ
12,308.107c ākṛtir vyaktir ity etau guṇau yasmin samāśritau
12,308.108a sukhaduḥkhe jarāmṛtyū lābhālābhau priyāpriye
12,308.108c iti caikonaviṃśo 'yaṃ dvaṃdvayoga iti smṛtaḥ
12,308.109a ūrdhvam ekonaviṃśatyāḥ kālo nāmāparo guṇaḥ
12,308.109c itīmaṃ viddhi viṃśatyā bhūtānāṃ prabhavāpyayam
12,308.110a viṃśakaś caiṣa saṃghāto mahābhūtāni pañca ca
12,308.110c sadasadbhāvayogau ca guṇāv anyau prakāśakau
12,308.111a ity evaṃ viṃśatiś caiva guṇāḥ sapta ca ye smṛtāḥ
12,308.111c vidhiḥ śukraṃ balaṃ ceti traya ete guṇāḥ pare
12,308.112a ekaviṃśaś ca daśa ca kalāḥ saṃkhyānataḥ smṛtāḥ
12,308.112c samagrā yatra vartante tac charīram iti smṛtam
12,308.113a avyaktaṃ prakṛtiṃ tv āsāṃ kalānāṃ kaś cid icchati
12,308.113c vyaktaṃ cāsāṃ tathaivānyaḥ sthūladarśī prapaśyati
12,308.114a avyaktaṃ yadi vā vyaktaṃ dvayīm atha catuṣṭayīm
12,308.114c prakṛtiṃ sarvabhūtānāṃ paśyanty adhyātmacintakāḥ
12,308.115a seyaṃ prakṛtir avyaktā kalābhir vyaktatāṃ gatā
12,308.115c ahaṃ ca tvaṃ ca rājendra ye cāpy anye śarīriṇaḥ
12,308.116a bindunyāsādayo 'vasthāḥ śukraśoṇitasaṃbhavāḥ
12,308.116c yāsām eva nipātena kalalaṃ nāma jāyate
12,308.117a kalalād arbudotpattiḥ peśī cāpy arbudodbhavā
12,308.117c peśyās tv aṅgābhinirvṛttir nakharomāṇi cāṅgataḥ
12,308.118a saṃpūrṇe navame māse jantor jātasya maithila
12,308.118b*0784_01 evaṃ hi jantuḥ saṃpūrṇo navame māsi maithila
12,308.118c jāyate nāmarūpatvaṃ strī pumān veti liṅgataḥ
12,308.119a jātamātraṃ tu tad rūpaṃ dṛṣṭvā tāmranakhāṅguli
12,308.119c kaumārarūpam āpannaṃ rūpato nopalabhyate
12,308.120a kaumārād yauvanaṃ cāpi sthāviryaṃ cāpi yauvanāt
12,308.120c anena kramayogena pūrvaṃ pūrvaṃ na labhyate
12,308.121a kalānāṃ pṛthagarthānāṃ pratibhedaḥ kṣaṇe kṣaṇe
12,308.121c vartate sarvabhūteṣu saukṣmyāt tu na vibhāvyate
12,308.122a na caiṣām apyayo rājaṃl lakṣyate prabhavo na ca
12,308.122c avasthāyām avasthāyāṃ dīpasyevārciṣo gatiḥ
12,308.123a tasyāpy evaṃprabhāvasya sadaśvasyeva dhāvataḥ
12,308.123c ajasraṃ sarvalokasya kaḥ kuto vā na vā kutaḥ
12,308.124a kasyedaṃ kasya vā nedaṃ kuto vedaṃ na vā kutaḥ
12,308.124c saṃbandhaḥ ko 'sti bhūtānāṃ svair apy avayavair iha
12,308.125a yathādityān maṇeś caiva vīrudbhyaś caiva pāvakaḥ
12,308.125c bhavaty evaṃ samudayāt kalānām api jantavaḥ
12,308.126a ātmany evātmanātmānaṃ yathā tvam anupaśyasi
12,308.126c evam evātmanātmānam anyasmin kiṃ na paśyasi
12,308.126e yady ātmani parasmiṃś ca samatām adhyavasyasi
12,308.127a atha māṃ kāsi kasyeti kimartham anupṛcchasi
12,308.127c idaṃ me syād idaṃ neti dvaṃdvair muktasya maithila
12,308.127e kāsi kasya kuto veti vacane kiṃ prayojanam
12,308.128a ripau mitre 'tha madhyasthe vijaye saṃdhivigrahe
12,308.128c kṛtavān yo mahīpāla kiṃ tasmin muktalakṣaṇam
12,308.129a trivarge saptadhā vyaktaṃ yo na vedeha karmasu
12,308.129c saṅgavān yas trivarge ca kiṃ tasmin muktalakṣaṇam
12,308.130a priye caivāpriye caiva durbale balavaty api
12,308.130c yasya nāsti samaṃ cakṣuḥ kiṃ tasmin muktalakṣaṇam
12,308.131a tad amuktasya te mokṣe yo 'bhimāno bhaven nṛpa
12,308.131c suhṛdbhiḥ sa nivāryas te vicittasyeva bheṣajaiḥ
12,308.132a tāni tāny anusaṃdṛśya saṅgasthānāny ariṃdama
12,308.132c ātmanātmani saṃpaśyet kiṃ tasmin muktalakṣaṇam
12,308.133a imāny anyāni sūkṣmāṇi mokṣam āśritya kāni cit
12,308.133c caturaṅgapravṛttāni saṅgasthānāni me śṛṇu
12,308.134a ya imāṃ pṛthivīṃ kṛtsnām ekacchatrāṃ praśāsti ha
12,308.134c ekam eva sa vai rājā puram adhyāvasaty uta
12,308.135a tatpure caikam evāsya gṛhaṃ yad adhitiṣṭhati
12,308.135c gṛhe śayanam apy ekaṃ niśāyāṃ yatra līyate
12,308.136a śayyārdhaṃ tasya cāpy atra strīpūrvam adhitiṣṭhati
12,308.136c tad anena prasaṅgena phalenaiveha yujyate
12,308.137a evam evopabhogeṣu bhojanācchādaneṣu ca
12,308.137c guṇeṣu parimeyeṣu nigrahānugrahau prati
12,308.138a paratantraḥ sadā rājā svalpe so 'pi prasajjate
12,308.138c saṃdhivigrahayoge ca kuto rājñaḥ svatantratā
12,308.139a strīṣu krīḍāvihāreṣu nityam asyāsvatantratā
12,308.139c mantre cāmātyasamitau kuta eva svatantratā
12,308.140a yadā tv ājñāpayaty anyāṃs tadāsyoktā svatantratā
12,308.140c avaśaḥ kāryate tatra tasmiṃs tasmin guṇe sthitaḥ
12,308.141a svaptukāmo na labhate svaptuṃ kāryārthibhir janaiḥ
12,308.141c śayane cāpy anujñātaḥ supta utthāpyate 'vaśaḥ
12,308.142a snāhy ālabha piba prāśa juhudhy agnīn yajeti ca
12,308.142c vadasva śṛṇu cāpīti vivaśaḥ kāryate paraiḥ
12,308.143a abhigamyābhigamyainaṃ yācante satataṃ narāḥ
12,308.143c na cāpy utsahate dātuṃ vittarakṣī mahājanāt
12,308.144a dāne kośakṣayo hy asya vairaṃ cāpy aprayacchataḥ
12,308.144c kṣaṇenāsyopavartante doṣā vairāgyakārakāḥ
12,308.145a prājñāñ śūrāṃs tathaivāḍhyān ekasthāne 'pi śaṅkate
12,308.145c bhayam apy abhaye rājño yaiś ca nityam upāsyate
12,308.146a yadā caite praduṣyanti rājan ye kīrtitā mayā
12,308.146c tadaivāsya bhayaṃ tebhyo jāyate paśya yādṛśam
12,308.147a sarvaḥ sve sve gṛhe rājā sarvaḥ sve sve gṛhe gṛhī
12,308.147c nigrahānugrahau kurvaṃs tulyo janaka rājabhiḥ
12,308.148a putrā dārās tathaivātmā kośo mitrāṇi saṃcayaḥ
12,308.148c paraiḥ sādhāraṇā hy ete tais tair evāsya hetubhiḥ
12,308.149a hato deśaḥ puraṃ dagdhaṃ pradhānaḥ kuñjaro mṛtaḥ
12,308.149c lokasādhāraṇeṣv eṣu mithyājñānena tapyate
12,308.150a amukto mānasair duḥkhair icchādveṣapriyodbhavaiḥ
12,308.150c śirorogādibhī rogais tathaiva vinipātibhiḥ
12,308.151a dvaṃdvais tais tair upahataḥ sarvataḥ pariśaṅkitaḥ
12,308.151c bahupratyarthikaṃ rājyam upāste gaṇayan niśāḥ
12,308.152a tad alpasukham atyarthaṃ bahuduḥkham asāravat
12,308.152b*0785_01 tṛṇāgnijvalanaprakhyaṃ phenabudbudasaṃnibham
12,308.152c ko rājyam abhipadyeta prāpya copaśamaṃ labhet
12,308.153a mamedam iti yac cedaṃ puraṃ rāṣṭraṃ ca manyase
12,308.153c balaṃ kośam amātyāṃś ca kasyaitāni na vā nṛpa
12,308.154a mitrāmātyaṃ puraṃ rāṣṭraṃ daṇḍaḥ kośo mahīpatiḥ
12,308.154c saptāṅgaś cakrasaṃghāto rājyam ity ucyate nṛpa
12,308.155a saptāṅgasyāsya rājyasya tridaṇḍasyeva tiṣṭhataḥ
12,308.155c anyonyaguṇayuktasya kaḥ kena guṇato 'dhikaḥ
12,308.156a teṣu teṣu hi kāleṣu tat tad aṅgaṃ viśiṣyate
12,308.156c yena yat sidhyate kāryaṃ tat prādhānyāya kalpate
12,308.157a saptāṅgaś cāpi saṃghātas trayaś cānye nṛpottama
12,308.157c saṃbhūya daśavargo 'yaṃ bhuṅkte rājyaṃ hi rājavat
12,308.158a yaś ca rājā mahotsāhaḥ kṣatradharmarato bhavet
12,308.158c sa tuṣyed daśabhāgena tatas tv anyo daśāvaraiḥ
12,308.159a nāsty asādhāraṇo rājā nāsti rājyam arājakam
12,308.159c rājye 'sati kuto dharmo dharme 'sati kutaḥ param
12,308.160a yo 'py atra paramo dharmaḥ pavitraṃ rājarājyayoḥ
12,308.160c pṛthivī dakṣiṇā yasya so 'śvamedho na vidyate
12,308.161a sāham etāni karmāṇi rājyaduḥkhāni maithila
12,308.161c samarthā śataśo vaktum atha vāpi sahasraśaḥ
12,308.162a svadehe nābhiṣaṅgo me kutaḥ paraparigrahe
12,308.162c na mām evaṃvidhāṃ muktām īdṛśaṃ vaktum arhasi
12,308.163a nanu nāma tvayā mokṣaḥ kṛtsnaḥ pañcaśikhāc chrutaḥ
12,308.163c sopāyaḥ sopaniṣadaḥ sopāsaṅgaḥ saniścayaḥ
12,308.164a tasya te muktasaṅgasya pāśān ākramya tiṣṭhataḥ
12,308.164c chatrādiṣu viśeṣeṣu kathaṃ saṅgaḥ punar nṛpa
12,308.165a śrutaṃ te na śrutaṃ manye mithyā vāpi śrutaṃ śrutam
12,308.165c atha vā śrutasaṃkāśaṃ śrutam anyac chrutaṃ tvayā
12,308.166a athāpīmāsu saṃjñāsu laukikīṣu pratiṣṭhasi
12,308.166c abhiṣaṅgāvarodhābhyāṃ baddhas tvaṃ prākṛto mayā
12,308.167a sattvenānupraveśo hi yo 'yaṃ tvayi kṛto mayā
12,308.167c kiṃ tavāpakṛtaṃ tatra yadi mukto 'si sarvataḥ
12,308.168a niyamo hy eṣa dharmeṣu yatīnāṃ śūnyavāsitā
12,308.168c śūnyam āvāsayantyā ca mayā kiṃ kasya dūṣitam
12,308.169a na pāṇibhyāṃ na bāhubhyāṃ pādorubhyāṃ na cānagha
12,308.169c na gātrāvayavair anyaiḥ spṛśāmi tvā narādhipa
12,308.170a kule mahati jātena hrīmatā dīrghadarśinā
12,308.170c naitat sadasi vaktavyaṃ sad vāsad vā mithaḥ kṛtam
12,308.171a brāhmaṇā guravaś ceme tathāmātyā gurūttamāḥ
12,308.171c tvaṃ cātha gurur apy eṣām evam anyonyagauravam
12,308.172a tad evam anusaṃdṛśya vācyāvācyaṃ parīkṣatā
12,308.172c strīpuṃsoḥ samavāyo 'yaṃ tvayā vācyo na saṃsadi
12,308.173a yathā puṣkaraparṇasthaṃ jalaṃ tatparṇasaṃsthitam
12,308.173c tiṣṭhaty aspṛśatī tadvat tvayi vatsyāmi maithila
12,308.174a yadi vāpy aspṛśantyā me sparśaṃ jānāsi kaṃ cana
12,308.174c jñānaṃ kṛtam abījaṃ te kathaṃ teneha bhikṣuṇā
12,308.175a sa gārhasthyāc cyutaś ca tvaṃ mokṣaṃ nāvāpya durvidam
12,308.175c ubhayor antarāle ca vartase mokṣavātikaḥ
12,308.176a na hi muktasya muktena jñasyaikatvapṛthaktvayoḥ
12,308.176c bhāvābhāvasamāyoge jāyate varṇasaṃkaraḥ
12,308.177a varṇāśramapṛthaktve ca dṛṣṭārthasyāpṛthaktvinaḥ
12,308.177c nānyad anyad iti jñātvā nānyad anyat pravartate
12,308.178a pāṇau kuṇḍaṃ tathā kuṇḍe payaḥ payasi makṣikāḥ
12,308.178c āśritāśrayayogena pṛthaktvenāśrayā vayam
12,308.179a na tu kuṇḍe payobhāvaḥ payaś cāpi na makṣikāḥ
12,308.179c svayam evāśrayanty ete bhāvā na tu parāśrayam
12,308.180a pṛthaktvād āśramāṇāṃ ca varṇānyatve tathaiva ca
12,308.180c parasparapṛthaktvāc ca kathaṃ te varṇasaṃkaraḥ
12,308.181a nāsmi varṇottamā jātyā na vaiśyā nāvarā tathā
12,308.181c tava rājan savarṇāsmi śuddhayonir aviplutā
12,308.182a pradhāno nāma rājarṣir vyaktaṃ te śrotram āgataḥ
12,308.182c kule tasya samutpannāṃ sulabhāṃ nāma viddhi mām
12,308.183a droṇaś ca śataśṛṅgaś ca vakradvāraś ca parvataḥ
12,308.183c mama satreṣu pūrveṣāṃ citā maghavatā saha
12,308.184a sāhaṃ tasmin kule jātā bhartary asati madvidhe
12,308.184c vinītā mokṣadharmeṣu carāmy ekā munivratam
12,308.185a nāsmi satrapraticchannā na parasvābhimāninī
12,308.185c na dharmasaṃkarakarī svadharme 'smi dhṛtavratā
12,308.186a nāsthirā svapratijñāyāṃ nāsamīkṣyapravādinī
12,308.186c nāsamīkṣyāgatā cāhaṃ tvatsakāśaṃ janādhipa
12,308.187a mokṣe te bhāvitāṃ buddhiṃ śrutvāhaṃ kuśalaiṣiṇī
12,308.187c tava mokṣasya cāpy asya jijñāsārtham ihāgatā
12,308.188a na vargasthā bravīmy etat svapakṣaparapakṣayoḥ
12,308.188c mukto na mucyate yaś ca śānto yaś ca na śāmyati
12,308.189a yathā śūnye purāgāre bhikṣur ekāṃ niśāṃ vaset
12,308.189c tathā hi tvaccharīre 'sminn imāṃ vatsyāmi śarvarīm
12,308.190a sāham āsanadānena vāgātithyena cārcitā
12,308.190c suptā suśaraṇā prītā śvo gamiṣyāmi maithila
12,308.191a ity etāni sa vākyāni hetumanty arthavanti ca
12,308.191c śrutvā nādhijagau rājā kiṃ cid anyad ataḥ param
12,308.191d@029A_0000 yudhiṣṭhira uvāca
12,308.191d@029A_0001 avyaktavyaktatattvānāṃ niścayaṃ bharatarṣabha
12,308.191d@029A_0002 bhīṣma uvāca
12,308.191d@029A_0002 vaktum arhasi kauravya devasyājasya yā kṛtiḥ
12,308.191d@029A_0003 atrāpy udāharantīmaṃ saṃvādaṃ guruśiṣyayoḥ
12,308.191d@029A_0004 āsurir uvāca
12,308.191d@029A_0004 kapilasyāsureś caiva sarvaduḥkhavimokṣaṇam
12,308.191d@029A_0005 avyaktavyaktatattvānāṃ niścayaṃ buddhiniścayam
12,308.191d@029A_0006 bhagavann amitaprajña vaktum arhasi me 'rthataḥ
12,308.191d@029A_0007 kiṃ vyaktaṃ kim avyaktaṃ kiṃ vyaktāvyaktataram | kati tattvāni
12,308.191d@029A_0008 kim ādyaṃ madhyamaṃ ca tattvānāṃ kim adhyātmam adhibhūtam adhidaivataṃ ca |
12,308.191d@029A_0009 kiṃ nu svargāpyayaṃ kati sargāḥ kiṃ bhūtaṃ kiṃ bhaviṣyaṃ kiṃ bhavyam |
12,308.191d@029A_0010 kiṃ jñānaṃ kiṃ jñeyaṃ ko jñātā kiṃ buddhaṃ kim apratibuddhaṃ kiṃ
12,308.191d@029A_0011 budhyamānam |
12,308.191d@029A_0012 kati parvāṇi kati srotāṃsi kati karmayonayaḥ | kim ekatvaṃ kiṃ
12,308.191d@029A_0013 nānātvam | kiṃ sahavāsavivāsaṃ kiṃ vidyāvidyam | iti |
12,308.191d@029A_0013 kapila uvāca
12,308.191d@029A_0014 yad bhavān āha kiṃ vyaktaṃ kim avyaktam ity atra brūmaḥ | avyaktam |
12,308.191d@029A_0015 agrāhyam atarkyam aparimeyam avyaktam | vyaktam upalakṣyate |
12,308.191d@029A_0016 yathartavo 'mūrtayas teṣu puṣpaphalair vyaktir upalakṣyate tadvad avyaktaṃ guṇair upalakṣyate
12,308.191d@029A_0017 prāggataṃ pratyaggatam ūrdhvam adhas tiryak ca | sataś cānanugrāhyatvāt
12,308.191d@029A_0018 sākṛtiḥ |
12,308.191d@029A_0019 avyaktasya tamo rajaḥ sattvaṃ tat pradhānaṃ tattvaṃ paraṃ kṣetram |
12,308.191d@029A_0020 salilam amṛtam abhayam avyaktam akṣaram ajaṃ jīvam ity evamādīny avyaktanāmāni
12,308.191d@029A_0021 bhavanti | evam āha |
12,308.191d@029A_0022 avyaktaṃ bījadharmāṇāṃ mahāgrāham acetanam
12,308.191d@029A_0023 tasmād ekaguṇo jajñe tad vyaktaṃ tattvam īśvaraḥ
12,308.191d@029A_0024 tad etad avyaktam | prasavadhāraṇādānasvabhāvam āpo dhāraṇe prajanane
12,308.191d@029A_0025 ādāne guṇānāṃ prakṛtiḥ sadā parāpramattaṃ tad ekasmin kāryakāraṇe |
12,308.191d@029A_0026 **************
12,308.191d@029A_0027 yad apy uktaṃ kiṃ vyaktam ity atra brūmaḥ | vyaktaṃ nāmāsure yat pūrvam
12,308.191d@029A_0028 avyaktād utpannam īśvaram apratibuddhaguṇastham etat puruṣasaṃjñakaṃ mahad ity uktaṃ
12,308.191d@029A_0029 buddhir iti ca dhṛtir iti ca | sattā smṛtir matir medhā vyavasāyaḥ
12,308.191d@029A_0030 samādhiḥ prāptir ity evamādīni vyaktaparyāyanāmāni vadanti |
12,308.191d@029A_0031 evam āha |
12,308.191d@029A_0032 mahataḥ siddhir āyattā saṃśayaś ca mahān yataḥ
12,308.191d@029A_0033 putrasargasya dīptyartham autsukyaṃ ca paraṃ tathā
12,308.191d@029A_0034 tad evordhvasrotobhimukhatvād apratibuddhatvāc cātmanaḥ prakaroty ahaṃkāram
12,308.191d@029A_0035 avyaktāvyaktataram |
12,308.191d@029A_0036 yad apy uktaṃ kiṃ vyaktāvyaktataram ity atra brūmaḥ | vyaktāvyaktataraṃ
12,308.191d@029A_0037 nāma tṛtīyaṃ puruṣasaṃjñakam |
12,308.191d@029A_0038 tad etayor ubhayor viriñcivairiñcayor ekaikaśa utpattiḥ | viriñco 'bhimāniny
12,308.191d@029A_0039 aviveka īrṣyā kāmaḥ krodho lobho darpo moho mamakāraś
12,308.191d@029A_0040 cety etāny ahaṃkāraparyāyanāmāni bhavanti | evam āha |
12,308.191d@029A_0041 ahaṃ kartety ahaṃkartā sasṛje viśvam īśvaraḥ
12,308.191d@029A_0042 tṛtīyam etaṃ puruṣam abhimānaguṇaṃ viduḥ
12,308.191d@029A_0043 ahaṃkārād yugapad utpādayām āsa pañca mahābhūtāni śabdasparśarūparasagandhalakṣaṇāni |
12,308.191d@029A_0044 tāny eva buddhyanta iti | evam āha |
12,308.191d@029A_0045 bhūtasargam ahaṃkārād yo vidvān avabudhyate
12,308.191d@029A_0046 so 'bhimānam atikramya mahāntaṃ pratitiṣṭhate
12,308.191d@029A_0047 bhūteṣu cāpy ahaṃkāro asarūpas tathocyate
12,308.191d@029A_0048 punar viṣayahetvarthe sa manaḥsaṃjñakaḥ smṛtaḥ
12,308.191d@029A_0049 vikharād vaikharaṃ yugapad indriyaiḥ sahotpādayati | śrotraghrāṇacakṣurjihvātvag
12,308.191d@029A_0050 ity etāni śabdasparśarūparasagandhān avabudhyanta
12,308.191d@029A_0051 iti pañca buddhīndriyāṇi vadanti | evam āhur ācāryāḥ | vāg ghastau
12,308.191d@029A_0052 pādapāyur ānandaś ceti pañca karmendriyāṇi viśeṣāḥ | ādityo 'śvinau
12,308.191d@029A_0053 nakṣatrāṇīty etānīndriyāṇāṃ paryāyanāmāni vadanti | evam
12,308.191d@029A_0054 āha |
12,308.191d@029A_0055 ahaṃkārāt tathā bhūtāny utpādya mahadātmanoḥ
12,308.191d@029A_0056 vaikharatvaṃ tato jñātvā vaikharo viṣayātmakaḥ
12,308.191d@029A_0057 vikārastham ahaṃkāram avabudhyātha mānavaḥ
12,308.191d@029A_0058 mahad aiśvaryam āpnoti yāvad ācandratārakam
12,308.191d@029A_0058 kapila uvāca
12,308.191d@029A_0059 yad apy uktaṃ kati tattvāni bhavantīti | tad etāni mayā pūrvaśaḥ
12,308.191d@029A_0060 pūrvoktāni | evam āha |
12,308.191d@029A_0061 tattvāny etāny athoktāni yathāvad yo 'nubudhyate
12,308.191d@029A_0062 na sa pāpena lipyeta nirmuktaḥ sarvasaṃkarāt
12,308.191d@029A_0063 yad apy uktaṃ kim ādyaṃ madhyamaṃ ca tattvānām ity atra brūmaḥ | etad ādyaṃ
12,308.191d@029A_0064 madhyamaṃ coktaṃ buddhyādīni trayoviṃśatitattvāni viśeṣaparyavasānāni
12,308.191d@029A_0065 jñātavyāni bhavantīty evam āha | kenety atrocyate |
12,308.191d@029A_0066 devadattayajñadattabrāhmaṇakṣatriyavaiśyaśūdracaṇḍālapulkasādir etāni
12,308.191d@029A_0067 jñātavyāni buddhyādīni viśeṣaparyavasānāni mantavyāni pratyetavyāny
12,308.191d@029A_0068 uktāni | etad ādyaṃ madhyamaṃ ca | etasmāt tattvānām utpattir
12,308.191d@029A_0069 bhavati atra pralīyante | ke cid āhur ācāryāḥ | aham ity evam ātmakaṃ
12,308.191d@029A_0070 śarīrasaṃghātaṃ triṣu lokeṣu vyaktam | avyaktasūkṣmādhiṣṭhitam etad
12,308.191d@029A_0071 devadattasaṃjñakam | dehināṃ yogadarśanam | abuddhapuruṣadarśanānāṃ tu
12,308.191d@029A_0072 pañcaviṃśatitattvānāṃ buddhyamānāpratibuddhayor vyatiriktam upekṣakaṃ śuci
12,308.191d@029A_0073 vyabhram ity āhur ācāryāḥ | evaṃ cāha |
12,308.191d@029A_0074 caturviṃśatitattvajñas tv avyakte pratitiṣṭhati
12,308.191d@029A_0075 pañcaviṃśatitattvajño 'vyaktam apy atitiṣṭhati
12,308.191d@029B_0000 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0001 yad apy uktaṃ kim adhyātmam adhibhūtam adhidaivataṃ cet yatra brūmaḥ | adhyātmam
12,308.191d@029B_0002 adhibhūtam adhidaivataṃ cāsure vakṣyāmaḥ | pādāv adhyātmaṃ gantavyam
12,308.191d@029B_0003 adhibhūtaṃ viṣṇur adhidaivatam | pāyur adhyātmaṃ visargo 'dhibhūtaṃ mitro 'dhidaivatam |
12,308.191d@029B_0004 ānando 'dhyātmam anubhavo 'dhibhūtaṃ prajāpatir adhidaivatam |
12,308.191d@029B_0005 hastāv adhyātmaṃ kartavyam adhibhūtam indro 'dhidaivatam |
12,308.191d@029B_0006 vāg adhyātmaṃ vaktavyam adhibhūtam agnir adhidaivatam | ghrāṇo 'dhyātmaṃ
12,308.191d@029B_0007 ghreyam adhibhūtaṃ bhūmir adhidaivatam | śrotram adhyātmaṃ śrotavyam adhibhūtam
12,308.191d@029B_0008 ākāśam adhidaivatam | cakṣur adhyātmaṃ draṣṭavyam adhibhūtaṃ sūryo 'dhidaivatam |
12,308.191d@029B_0009 jihvādhyātmaṃ raso 'dhibhūtam āpo 'dhidaivatam | tvag adhyātmaṃ
12,308.191d@029B_0010 spraṣṭavyam adhibhūtaṃ vāyur adhidaivatam | mano 'dhyātmaṃ mantavyam
12,308.191d@029B_0011 adhibhūtaṃ candramā adhidaivatam | ahaṃkāro 'dhyātmam abhimāno 'dhibhūtaṃ
12,308.191d@029B_0012 viriñco 'dhidaivatam | buddhir adhyātmaṃ boddhavyam adhibhūtaṃ puruṣo 'dhidaivatam |
12,308.191d@029B_0013 etāvad adhyātmam adhibhūtam adhidaivataṃ ca sarvatra pratyetavyānīty
12,308.191d@029B_0014 āha |
12,308.191d@029B_0015 brāhmaṇe nṛpatau kīṭe śvapāke śuni hastini
12,308.191d@029B_0016 puttikādaṃśamaśake vihaṃge ca samaṃ bhavet
12,308.191d@029B_0017 avyaktapuruṣayor yogād buddhir utpadyate ''tmani
12,308.191d@029B_0018 yayā sarvam idaṃ vyāptaṃ trailokyaṃ sacarācaram
12,308.191d@029B_0019 ya etat tritayaṃ vetti śuddhaṃ cānyad upekṣakam
12,308.191d@029B_0020 virajo vitamaskaṃ ca nirmalaṃ śivam avyayam
12,308.191d@029B_0021 saṃdehasaṃkarān mukto nirindriyam anīśvaram
12,308.191d@029B_0022 niraṅkuram abījaṃ ca śāśvataṃ tad avāpnuyāt
12,308.191d@029B_0023 yad apy uktaṃ kiṃ nu sargāpyayam iti atra brūmaḥ | tad yathā jarāyujāṇḍajasvedajodbhijjāś
12,308.191d@029B_0024 catvāro bhūtagrāmāḥ kālāgnināhaṃkṛtenānekaśatasahasrāṃśunā
12,308.191d@029B_0025 dahyamānāḥ pṛthivīm anupralīyante | tadāttagandhā
12,308.191d@029B_0026 kūrmapṛṣṭhanibhā pṛthivī apsu pralīyate | tad udakaṃ sarvam
12,308.191d@029B_0027 abhavat | agnir apy ādatte toyam | tadāgnibhūtam abhavat | agnim apy ādatte
12,308.191d@029B_0028 vāyuḥ | sa vāyur ūrdhvam adhas tiryak ca dodhavīti | tad vāyur bhūtam
12,308.191d@029B_0029 abhavat | vāyum apy ādatte vyoma | tad ākāśam eva ninādam abhavat |
12,308.191d@029B_0030 tad ākāśaṃ manasi pralīyate | mano 'haṃkāre 'haṃkāro mahati
12,308.191d@029B_0031 mahān avyakte tad etat pralayam īhate | pralayāntān mahāpralaya ity ucyate |
12,308.191d@029B_0032 praṇaṣṭasarvasvaṃ tama evāpratimaṃ bhavati | agrāhyam acchedyam
12,308.191d@029B_0033 abhedyam apratarkyam anādy acintyam anālambam asthānam avyayam ajaṃ śāśvatam
12,308.191d@029B_0034 iti | evam āha |
12,308.191d@029B_0035 sargapralayam etāvat tattvato yo 'vabudhyate
12,308.191d@029B_0036 uttīrya so 'śivād asmāc chivam ānantyam āpnuyāt
12,308.191d@029B_0037 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0037 iti |
12,308.191d@029B_0038 yad apy uktam āsure kati sargāṇi prākṛtavaikṛtāni bhavantīti |
12,308.191d@029B_0039 atra brūmaḥ | nava sargāṇi prākṛtavaikṛtāni bhavanti | avyaktān mahad
12,308.191d@029B_0040 utpadyate | taṃ vidyāsargaṃ vadanti | mahataś cāhaṃkāra utpadyate |
12,308.191d@029B_0041 ahaṃkārāt pañcabhūtasargaḥ | bhūtebhyo vikāraḥ | yasmāt kṛtsnasya jagatas
12,308.191d@029B_0042 tejas tad etat prabhavāpyayam | evam āha |
12,308.191d@029B_0043 utpattiṃ nidhanaṃ madhyaṃ bhūtānām ātmanaś ca yaḥ
12,308.191d@029B_0044 vetti vidyām avidyāṃ ca sa vācyo bhagavān iti
12,308.191d@029B_0045 yad apy uktaṃ kiṃ bhūtaṃ kiṃ bhavyaṃ kiṃ bhaviṣyac cety atra brūmaḥ |
12,308.191d@029B_0046 bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyaṃ cāsure trailokyaṃ kālaḥ | sa mahātmā saṃpraty atītānāgatānām
12,308.191d@029B_0047 utpādakānām utpādakaś cānugrāhakaś ca tirobhāvakaś cety
12,308.191d@029B_0048 evam āha |
12,308.191d@029B_0049 bhūtabhavyabhaviṣyāṇāṃ sraṣṭāraṃ kālam īśvaram
12,308.191d@029B_0050 yo 'vabudhyati tadgāmī sa duḥkhāt parimucyate
12,308.191d@029B_0051 katarasmād duḥkhāt | janmajarāmaraṇājñānabadhirāndhakubjahīnātiriktāṅgavadhabandhavairūpyacintāvyādhiprabhṛtibhir
12,308.191d@029B_0052 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0052 anyaiś cānekair iti |
12,308.191d@029B_0053 yad apy uktaṃ kiṃ jñānam iti atra brūmaḥ | jñānaṃ nāmāsure prajñā |
12,308.191d@029B_0054 sā buddhir yayā boddhavyam anubudhyate | kiṃ punas tad boddhavyam ity atrocyate |
12,308.191d@029B_0055 boddhavyaṃ nāma dvividham iṣṭāniṣṭakṛtam | tad yathā | idaṃ
12,308.191d@029B_0056 dharmyam idam adharmyam | idaṃ vācyam idam avācyam | idaṃ kāryam idam akāryam |
12,308.191d@029B_0057 idaṃ grāhyam idam agrāhyam | idaṃ gamyam idam agamyam | idaṃ
12,308.191d@029B_0058 śrāvyam idam aśrāvyam | idaṃ dṛśyam idam adṛśyam | idaṃ bhakṣyam idam abhakṣyam |
12,308.191d@029B_0059 idaṃ bhojyam idam abhojyam | idaṃ peyam idam apeyam | idaṃ
12,308.191d@029B_0060 lehyam idam alehyam | idaṃ coṣyam idam acoṣyam |
12,308.191d@029B_0061 kutaś caitāny avatiṣṭhante | kva vā pralīyante | kasya vaitāni | kasya
12,308.191d@029B_0062 vā naitāni | tatrocyate | avyaktād etāny avatiṣṭhante | avyaktam eva
12,308.191d@029B_0063 pralīyante | avyaktasyaitāni naitāni puruṣasyety atrāha | yady avyaktād
12,308.191d@029B_0064 etāny avatiṣṭhante 'vyaktam evābhipralīyante |
12,308.191d@029B_0065 kena khalv idānīṃ kāraṇeneṣṭāniṣṭakṛtair dvaṃdvair avabudhyate
12,308.191d@029B_0066 kṣetrajñaḥ | kasmād abhimanyate mamaitāni dvaṃdvāni | aham eteṣāṃ mattaś caitāny
12,308.191d@029B_0067 avatiṣṭhante mayy evābhipralīyanta ity evam āha |
12,308.191d@029B_0068 pravartamānān prakṛter imān guṇāṃs
12,308.191d@029B_0069 tamovṛto 'yaṃ viparītadarśanaḥ
12,308.191d@029B_0070 ahaṃ karomīty abudho 'bhimanyate
12,308.191d@029B_0071 tṛṇasya kubjīkaraṇe 'py anīśvaraḥ
12,308.191d@029B_0072 yadā tv ayam abhimanyate | avyaktād etāny avatiṣṭhante | avyaktam
12,308.191d@029B_0073 evābhipralīyante avyaktasyaitāni naitāni mameti | tadāsya
12,308.191d@029B_0074 vijñānābhisaṃbandhād vivāso bhavati | evam āha |
12,308.191d@029B_0075 setur iva bhavet prakṛtir jalam iva guṇā matsyavat kṣetrī
12,308.191d@029B_0076 tasmin svabhāvalulite jale pravṛtte carati matsyaḥ
12,308.191d@029B_0077 evaṃ svabhāvayogāt sṛjati guṇān prakṛtir ity abhimatam | na so 'jñeṣu
12,308.191d@029B_0078 pravicarati kṣetrajño jñaḥ paraḥ prakṛter iti |
12,308.191d@029B_0079 yad apy uktaṃ kiṃ jñeyam iti | atra brūmaḥ | jñeyaṃ nāmāsure puruṣaḥ
12,308.191d@029B_0080 pañcaviṃśatitattvāni bhavanti evam āha |
12,308.191d@029B_0081 avyaktaṃ buddhyahaṃkārau mahābhūtāni pañca ca
12,308.191d@029B_0082 viśeṣān pañca caivāhur daśaikaṃ ca prakāśakān
12,308.191d@029B_0083 ekādaśendriyāṇy eva etāvaj jñeyasaṃjñitam
12,308.191d@029B_0084 pañca pañca hi vargāṇi vijñeyāny eva tattvataḥ
12,308.191d@029B_0085 pañcaviṃśatitattvāni viditvaitāni tattvataḥ
12,308.191d@029B_0086 viśuddhaḥ puruṣaś cāsmād vargahīno na śocati
12,308.191d@029B_0087 pañcaviṃśatitattvajño yatra tatrāśrame rataḥ
12,308.191d@029B_0088 trayas trivargān yo veda śuddhātmani sa līyate
12,308.191d@029B_0089 ke te trayas trivargā ity atra brūmaḥ | sattvaṃ rajas tama iti prathamaḥ |
12,308.191d@029B_0090 utpādako 'nugrāhyakas tirobhāvaka iti dvitīyaḥ | buddho 'pratibuddho
12,308.191d@029B_0091 budhyamāna iti tṛtīyaḥ | evam ete trayas trivargā bhavanti |
12,308.191d@029B_0092 evam āha |
12,308.191d@029B_0093 trayas trivargān vijñāya yāthātathyena mānavaḥ
12,308.191d@029B_0094 karmaṇā manasā vācā pravimukto na śocati
12,308.191d@029B_0095 kāryaṃ kāraṇaṃ kartṛtvam iti trivargaguṇāḥ | ke guṇā guṇamātrā
12,308.191d@029B_0096 guṇalakṣaṇaṃ guṇāvayavam | sattvaṃ rajas tama iti guṇāḥ | tatra
12,308.191d@029B_0097 tattvadarśanatā bhayanāśaḥ svasthabhāvatā prasannendriyatā sukhasvapnapratibodhanam
12,308.191d@029B_0098 iti sattvamātrāḥ | rāgitā matsaritā sāhasikatā
12,308.191d@029B_0099 paritāpitāriṣṭasvapnapratibodhanateti rajomātrāḥ | mūḍhatā nidrāveśitā
12,308.191d@029B_0100 dharmadveṣitākāryeṣv atipramoditā smṛtināśaś ceti
12,308.191d@029B_0101 tamomātrāḥ | guṇavṛttam ity upāsya sarvabhūtamadhyasthas tamasābhibhūtaḥ
12,308.191d@029B_0102 svapiti | sattvaviśuddho 'vabudhyate | svapnapratibodhanāntaraṃ raja
12,308.191d@029B_0103 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0103 ity avayavān | ya evaṃ vindate prājñaḥ sarvato vimucyata iti |
12,308.191d@029B_0104 yad apy uktaṃ ko jñāteti atra brūmaḥ | jñātā nāmāsure kṣetrajño
12,308.191d@029B_0105 draṣṭā śucir upekṣako jñānatriko budhyamānāpratibuddhayoḥ
12,308.191d@029B_0106 paraḥ | taṃ viditvā niravayavam anāmayam asmād duḥkhād vimucyata ity evam
12,308.191d@029B_0107 āha |
12,308.191d@029B_0108 pañcaviṃśatitattvād dhi niṣkalaṃ śucim avraṇam
12,308.191d@029B_0109 na śocati naro jñātvā sāṃkhyaśrutinidarśanāt
12,308.191d@029B_0110 yad apy uktaṃ kim apratibuddhaṃ kiṃ budhyamānaṃ ceti | atra
12,308.191d@029B_0111 brūmaḥ | apratibuddhaṃ nāmāsure avyaktam | budhyamānaṃ buddhistham |
12,308.191d@029B_0112 param etābhyām anyad upekṣakaṃ śucijñaṃ vyabhram ity evam āha |
12,308.191d@029B_0113 budhyamānāpratibuddhābhyāṃ buddhasya ca nirātmanaḥ
12,308.191d@029B_0114 pārāvaryaṃ viditvā tu jñānasāphalyam āpnuyāt
12,308.191d@029B_0115 ye tv evaṃ nāma budhyeran yathāśāstranidarśanāt
12,308.191d@029B_0116 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0116 tritayaṃ teṣv asāphalyaṃ śāstrasyābhavad āsure
12,308.191d@029B_0117 yad apy uktaṃ kati parvāṇi bhavantīti atrocyate | pañca parvāṇi
12,308.191d@029B_0118 tamo moho mahāmohas tāmisro 'ndhatāmisra iti | tama ity ajñānam
12,308.191d@029B_0119 evādhikurute | moha ity ālasyam evādhikurute | mahāmoha iti
12,308.191d@029B_0120 kāmam evādhikurute | kasmāt | mahatām apy atra devadānavamaharṣīṇāṃ
12,308.191d@029B_0121 mahān moho bhavatīti | tāmisra iti krodham evādhikurute |
12,308.191d@029B_0122 andhatāmisra iti viṣādam evādhikurute | viṣādaś ca mṛtyuḥ |
12,308.191d@029B_0123 sa cāpratibuddhasya bhavati | kasmāt | yat sattvastho 'ham iti paśyan
12,308.191d@029B_0124 mohāt sa sattvavināśe nityasya kṣetrajñasya vināśam anupaśyati | yatraikakālam
12,308.191d@029B_0125 andhatāmisraṃ viṣādam evārchati | ahaṃ mariṣyāmi
12,308.191d@029B_0126 aham amṛto 'nityatvād ajñānatvāc ca | maraṇajananatve svaśarīrasaṃsthite
12,308.191d@029B_0127 paraśarīrasaṃjñite cābhiṣvajate | ahaṃ tava mama tvaṃ mātā mama mātur
12,308.191d@029B_0128 ahaṃ putro mama pitur aham ity evamādiṣu snehāyataneṣv abhidhatte | satataṃ
12,308.191d@029B_0129 duḥkhānubaddhas tāsu tāsu yonyavasthāsv abhiṣicyamāno mama sukhaṃ
12,308.191d@029B_0130 mama duḥkham ity evamādibhiḥ sarvadvaṃdvair abhyāhato 'haṃkāraspṛṣṭo
12,308.191d@029B_0131 mātsaryakāmakrodhalobhamohamānadarpamadāviṣṭas tṛṣṇārtaś ca | indriyānukūlato
12,308.191d@029B_0132 'tikṛcchratvān niyatamānasaḥ śubhāśubham eva karma kurvan sthāvaranirayatiryagyoniṣv
12,308.191d@029B_0133 evopapadyate varṣasahasrakoṭiśatāny anantāny eko 'navabodhāt |
12,308.191d@029B_0134 evaṃ hy āha |
12,308.191d@029B_0135 parvāṇi parvāṇi ghorāṇi yo 'vidvān nāvabudhyate
12,308.191d@029B_0136 sa badhyate mṛtyupāśair harṣaśokasamanvitaḥ
12,308.191d@029B_0137 budhyamāno hy adīnātmā viditārthas tu tattvataḥ
12,308.191d@029B_0138 vimucyate mṛtyupāśair vidyayā gataniścayaḥ
12,308.191d@029B_0139 iti |
12,308.191d@029B_0140 yad apy uktaṃ kati srotāṃsi bhavantīti | atra brūmaḥ |
12,308.191d@029B_0141 pañca srotāṃsi bhavanti | mukhyasrotas tiryaksrota urdhvasroto 'rvākasroto
12,308.191d@029B_0142 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0142 'nugrahasrotaś ceti |
12,308.191d@029B_0143 yad apy uktaṃ kati karmayonayo bhavantīti | atra brūmaḥ | pañca karmayonayo
12,308.191d@029B_0144 bhavanti dhṛtiḥ śraddhā sukhā vividiṣāvividiṣā ceti |
12,308.191d@029B_0145 tatra dhṛtir nāma karmayoniḥ | dhṛtiṃ yo 'nurakṣati trividhena
12,308.191d@029B_0146 karmaṇā vāṅmanaḥkāyasamuttheneti | evam āha |
12,308.191d@029B_0147 vāci karmaṇi saṃkalpe pratijñāṃ yo 'nurakṣati
12,308.191d@029B_0148 tanniṣṭhas tatpratijñaś ca dhṛter etat svalakṣaṇam
12,308.191d@029B_0149 śraddhā nāma karmayoniḥ | śraddhāṃ yas tv anutiṣṭhate so 'nasūyādamādibhiḥ
12,308.191d@029B_0150 vijñānasaṃyogabrahmacaryagurukulanivāsagṛhasthavānaprasthadānādhyayanapratigrahamantrādibhir
12,308.191d@029B_0151 nakṣatraniyamaiḥ śreyaḥ prāpsyāmīty
12,308.191d@029B_0152 evam anuṣṭhānaṃ kuruta iti | evam āha |
12,308.191d@029B_0153 brahmacaryānasūye ca dānam adhyayanaṃ tapaḥ
12,308.191d@029B_0154 yajanaṃ yājanaṃ caiva śraddhāyā lakṣaṇaṃ smṛtam
12,308.191d@029B_0155 sukhaṃ nāma karmayoniḥ | yaḥ sukhakāmo bhavati prāyaścittaparaḥ
12,308.191d@029B_0156 pareṇa yatnenānutiṣṭhati | tad yathā satyaṃ kāmamanyuviṣayagobrāhmaṇakarma |
12,308.191d@029B_0157 anulomānām api proktā sāvitrīty anyāś ca vidyā
12,308.191d@029B_0158 bahvyo brahmalokaṃ prāpayantīti | evam āha |
12,308.191d@029B_0159 karmavidyātapobhis tu yo yatnam anutiṣṭhati
12,308.191d@029B_0160 prāyaścittaṃ tapaś caiva tat sukhāyāstu lakṣaṇam
12,308.191d@029B_0161 vividiṣā nāma karmayoniḥ | sarvaṃ jñātukāmatā | āgamāṃś ca
12,308.191d@029B_0162 kurute śrutiviśeṣākāṅkṣī kva saṃjñā kva vāsaṃjñeti | evam āha |
12,308.191d@029B_0163 sarvam etat parijñāya karma hy ārabhate tu yaḥ
12,308.191d@029B_0164 saiṣā vividiṣā nāma karmayonir anuṣṭhitā
12,308.191d@029B_0165 avividiṣā nāma karmayoniḥ | sarvam evājñātukāmatā
12,308.191d@029B_0166 sarvakarmabhyo nivartanam iti | evam āha |
12,308.191d@029B_0167 sarvam etat parijñāya karmabhyo yo nivartate
12,308.191d@029B_0168 saiṣāvividiṣā nāma karmayonir anuṣṭhitā
12,308.191d@029B_0169 yad apy uktaṃ kim ekatvaṃ kiṃ nānātvam iti | atra brūmaḥ | ekatvaṃ
12,308.191d@029B_0170 nāmāsure yad ayaṃ sattvam abhiṣvajate kṣetrajñaḥ vyaktaṃ cāvyaktaṃ
12,308.191d@029B_0171 cāpratibuddhattvāt tad ekatvam apadiśyate | nānātvaṃ nāma yad ayaṃ sattvād avyaktāc
12,308.191d@029B_0172 ca smṛtaḥ samāvartayate | etan nānātvam apadiśyate pratibuddhatvāt |
12,308.191d@029B_0173 evam eṣāṃ bhautikāhaṃkārikamāhātmikāvyaktīnāṃ caturṇāṃ
12,308.191d@029B_0174 puruṣāṇāṃ sattvenaikatvaṃ bhavati nānātvaṃ ceti | evam āha |
12,308.191d@029B_0175 nānātvaikatvam etāvad yo na vindaty abuddhimān
12,308.191d@029B_0176 sa badhyate sarvabandhair asaṃbandhād vimucyate
12,308.191d@029B_0177 yad apy uktaṃ kiṃ sahavāsavivāsam iti | atra brūmaḥ | sahavāsaṃ
12,308.191d@029B_0178 nāmāsure yad ayaṃ sattvam abhiṣajate kṣetrajño 'vyaktaṃ cāpratibuddhatvād
12,308.191d@029B_0179 etat sahavāsam ity apadiśyate | vivāsaṃ nāma yad ayaṃ sattvād avyaktāc ca
12,308.191d@029B_0180 vāsaṃ pratisamāvartayate pratibuddhatvād etad vivāsam apadiśyate |
12,308.191d@029B_0181 evam apratibuddhānāṃ viṣayābhiṣaṅgiṇām eṣāṃ bhautikāhaṃkārikamāhātmikāvyaktikānāṃ
12,308.191d@029B_0182 caturṇāṃ puruṣāṇāṃ sattvena sahavāsavivāsam
12,308.191d@029B_0183 anyatvāt | evaṃ cāha |
12,308.191d@029B_0184 vivāsaṃ sahavāsaṃ ca yo vidvān nāvabudhyate
12,308.191d@029B_0185 sa baddhaḥ sattvasaṃvāsaiḥ saṃsārān na pramucyate
12,308.191d@029B_0186 iti |
12,308.191d@029B_0186 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0187 yad apy uktaṃ kiṃ vidyāvidyeti | atra brūmaḥ | avidyā nāmāsure
12,308.191d@029B_0188 bhavaty eṣā iṣṭāniṣṭāvyatiriktā trayī punarbhāvikī | vidyā nāmāsure
12,308.191d@029B_0189 bhavatīṣṭāniṣṭavyatiriktānvīkṣiky apunarbhāvikī | sarvabhūtābhayaṃkarī
12,308.191d@029B_0190 sarvalokeṣv ālokanāya sarvajñānāvabodhanābhyudyatā
12,308.191d@029B_0191 sarvaduḥkhanirmokṣāyopadiṣṭety ācāryam abhigamya yāthātathyadarśanān na
12,308.191d@029B_0192 bhavati | evam āha |
12,308.191d@029B_0193 ūrdhvaṃ cāvāk ca tiryak ca na kva cit kāmayed budhaḥ
12,308.191d@029B_0194 na hi jñānena cājñāne śarma vindati mānuṣaḥ
12,308.191d@029B_0195 mānuṣatvāc ca devatvaṃ devatvāc ca manuṣyatām
12,308.191d@029B_0196 sa tu saṃdhāvate 'jasram avidyāvaśam āgataḥ
12,308.191d@029B_0197 yas tv avidyām adhaḥ kṛtvā vidyārtham avabudhya ca
12,308.191d@029B_0198 nābhinandati na dveṣṭi vidyāvidye sa buddhimān
12,308.191d@029B_0199 pārāvarye sukhaṃ jñātvā viditvā ca paraṃ budhaḥ
12,308.191d@029B_0200 mucyate dehasaṃtānād dehāc cāmṛtam āpnuyāt
12,308.191d@029B_0201 āsurir uvāca
12,308.191d@029B_0201 iti |
12,308.191d@029B_0202 bhagavan kiṃ kuśalākuśalaṃ vargāvargaṃ kiṃ kṛtsnakṣayaṃ kiṃ śuddhāśuddhaṃ
12,308.191d@029B_0203 kiṃ nityānityaṃ kiṃ kevalākevalaṃ kiṃ parāt paraṃ kiṃ paśyāpaśyaṃ
12,308.191d@029B_0204 kiṃ śāśvatāśāśvataṃ kiṃ vyatiriktāvyatiriktaṃ kiṃ yogāyogam ity atra
12,308.191d@029B_0205 saṃdeho me bhavaty apratyakṣatvāt | pratyakṣaṃ caitad bhagavataḥ |
12,308.191d@029B_0206 tad anubhāṣitum arhati bhagavān madanugrahāya dharmeṇa | iti |
12,308.191d@029B_0206 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0207 yad uktam āsure kiṃ kuśalākuśalam iti | atra brūmaḥ | kuśalaṃ
12,308.191d@029B_0208 nāma sarveṣu vedeṣu sarveṣu śāstreṣu sarvāsu vidyāsv adhigatayāthātathyatvam |
12,308.191d@029B_0209 akuśalaṃ nāma sarveṣām anadhigatayāthātathyatvam |
12,308.191d@029B_0210 tad etat kuśalākuśalaṃ karma sattvam āhuḥ | sattvamūle khalv ete
12,308.191d@029B_0211 kuśalākuśale sattvabhūte sattva eva pralayaṃ gacchataḥ | sattvaṃ
12,308.191d@029B_0212 caivāviśeṣas tyajati | tanmūlaṃ caitat kuśalākuśalam aśeṣataḥ sattvam
12,308.191d@029B_0213 iti | evam āha |
12,308.191d@029B_0214 kāyena trividhaṃ karma vācā caiva caturvidham
12,308.191d@029B_0215 manasā trividhaṃ caiva kuśalākuśalaṃ smṛtam
12,308.191d@029B_0216 yad apy uktaṃ kiṃ vargāvargam iti | atra brūmaḥ | vargaṃ nāmāsure
12,308.191d@029B_0217 puruṣaḥ pañcaviṃśatitattvāni bhavanti | avyaktaṃ mahān ahaṃkāraḥ pañca
12,308.191d@029B_0218 mahābhūtāni pañca viśeṣā ekādaśendriyāṇi | tad vargam | etasmād
12,308.191d@029B_0219 vargād apavarga upavṛttaḥ kṣetrajñaḥ śucir upekṣako budhyamānāpratibuddhayoḥ
12,308.191d@029B_0220 parastāt | evam āha |
12,308.191d@029B_0221 pañcaviṃśāt paraṃ vyaktam ahaṃkāras tataḥ paraḥ
12,308.191d@029B_0222 ahaṃkārāt parā buddhir buddher ātmā mahān paraḥ
12,308.191d@029B_0223 mahataḥ param avyaktam avyaktāt puruṣaḥ paraḥ
12,308.191d@029B_0224 parāvarajñas tattvānāṃ prāpnoty ajam anuttamam
12,308.191d@029B_0225 iti |
12,308.191d@029B_0225 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0226 yad apy uktaṃ kiṃ kṛtsnakṣayam iti | atra brūmaḥ | kṛtsnakṣayaṃ nāmāsure
12,308.191d@029B_0227 puruṣaḥ pañcaviṃśatitattvāni bhavanti | avyaktaṃ mahān buddhir ahaṃkāraḥ
12,308.191d@029B_0228 pañca mahābhūtāni pañca viśeṣā ekādaśendriyāṇi puruṣeṇa jñātavyāni
12,308.191d@029B_0229 bhavanti | svatas tasmāt tattvāni | nāham eteṣāṃ naitāni mattaḥ
12,308.191d@029B_0230 sarvataḥ sarvāṇīti | evam āha |
12,308.191d@029B_0231 samyagdarśanasaṃpannaḥ kṛtsnakṣayam avāpnuyāt
12,308.191d@029B_0232 kṛtsnakṣayaṃ na cāpnoti asamyagdarśane rataḥ
12,308.191d@029B_0233 yad apy uktaṃ kiṃ śuddhāśuddham iti | atra brūmaḥ | śuddhaṃ nāmāsure
12,308.191d@029B_0234 kṣetrajño draṣṭā sākṣimātrako budhyamānāpratibuddhayoḥ paro yaḥ
12,308.191d@029B_0235 pañcaviṃśatitattvajñaḥ | yathā mantavyaṃ tathā manyate yathā
12,308.191d@029B_0236 boddhavyaṃ tathā budhyate yathā vaktavyaṃ tathā bravīti yathā kartavyaṃ
12,308.191d@029B_0237 tathā karoty ahaṃkārāpratibuddhatvāt | budhena kṣetrajñena sarvaṃ dṛṣṭaṃ
12,308.191d@029B_0238 sarvāgamāḥ sarvadvaṃdvāni sarvajñānāni tapaś cātapaś ca śuddhaś cāśuddhaś ca |
12,308.191d@029B_0239 anena mārgeṇa kṣetrajñasyāśuddhadharmiṇaḥ śuddhim ṛcchati | amārgeṇa
12,308.191d@029B_0240 jñānadṛṣṭāntāgamaprāmāṇyāt suvipulam api tapas taptvā
12,308.191d@029B_0241 saṃsāra eva majjaty apratibuddhatvāt | evam āha |
12,308.191d@029B_0242 suśuddhaṃ puruṣaṃ dṛṣṭvāpy aśuddham iti manyate
12,308.191d@029B_0243 sa tapo vipulaṃ prāpya saṃsāre pratitiṣṭhati
12,308.191d@029B_0244 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0244 iti |
12,308.191d@029B_0245 yad apy uktaṃ kiṃ nityānityam iti | atra brūmaḥ | nityaṃ
12,308.191d@029B_0246 nāmāsure 'vyaktam | anityā vikārāḥ | avyaktam anityaṃ pravadanti
12,308.191d@029B_0247 sargapralayadharmitvād vikārāṇām | tathaivādhiṣṭhātāram anityaṃ pravadanti
12,308.191d@029B_0248 adhiṣṭhānakartṛtvād vikārāṇām | anenaiva hetunā evam etayor ubhayor
12,308.191d@029B_0249 nityatvān nityaḥ kṣetrajña ity evam āha |
12,308.191d@029B_0250 budhyamānāpratibuddhābhyāṃ buddhasya ca nirātmanaḥ
12,308.191d@029B_0251 nityānityaṃ viditvā tu na janma punar āpnuyāt
12,308.191d@029B_0252 yad apy uktaṃ kiṃ kevalākevalam iti | atra brūmaḥ | kevalaṃ nāmāsure
12,308.191d@029B_0253 paraṃ kṣetrajño 'prakṛtir avikāraḥ | prakṛtivikāraguṇādhiṣṭhitatvād akevalaṃ
12,308.191d@029B_0254 buddhisthaṃ budhyamānaṃ puruṣam ācāryāḥ | yadi hy eṣa budhyeta nāham eteṣāṃ
12,308.191d@029B_0255 prakṛtivikārāṇām iti kevalaś ca syād anyaś ca
12,308.191d@029B_0256 syāt | yadā tv eṣa prakṛtivikārān adhitiṣṭhamāno 'bhimanyate mamaite
12,308.191d@029B_0257 prakṛtivikārā aham eteṣām iti tadaiṣa prakṛtivikārāṇām adhiṣṭhitatvād
12,308.191d@029B_0258 akevalaḥ syāt | evam āha |
12,308.191d@029B_0259 budhyamāno yadā buddhyā vikārān adhitiṣṭhati
12,308.191d@029B_0260 tadā saha guṇair eṣa sargapralayabhāg bhavet
12,308.191d@029B_0261 yadā tv eṣa vikārāṇām anyo 'ham iti manyate
12,308.191d@029B_0262 tadā vikārān utkramya param avyaktam āpnuyāt
12,308.191d@029B_0263 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0263 iti |
12,308.191d@029B_0264 yad apy uktaṃ kiṃ parāt param iti | atra brūmaḥ | parāt paraṃ nāmāsure
12,308.191d@029B_0265 karmendriyebhyaḥ paraṃ buddhīndriyaṃ buddhīndriyebhyo mano manaso
12,308.191d@029B_0266 viśeṣā viśeṣebhyo mahābhūtāni mahābhūtebhyo 'haṃkāro 'haṃkārād
12,308.191d@029B_0267 buddhir buddher mahān mahataś cāvyaktam | tad etad āsure parāt paraṃ bhavati |
12,308.191d@029B_0268 aparam etat | param etebhyo 'nyaḥ kṣetrajñas tv asargapralayadharmā | asargapralayadharmiṇāv
12,308.191d@029B_0269 abuddhabudhyamānāv avyaktapuruṣau | na tv etāvad budhyamānāpratibuddhatvād
12,308.191d@029B_0270 buddhaḥ | evam āha |
12,308.191d@029B_0271 budhyamānāpratibuddhābhyāṃ buddhasya ca nirātmanaḥ
12,308.191d@029B_0272 parāparaṃ viditvā tu na janma punar āpnuyāt
12,308.191d@029B_0273 evam etābhyāṃ budhyamānāpratibuddhābhyām anyaṃ buddhaṃ buddhvā na śocatīti |
12,308.191d@029B_0274 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0274 ++++
12,308.191d@029B_0275 yad apy uktaṃ kiṃ paśyāpaśyam iti | atra brūmaḥ | anādinidhanād
12,308.191d@029B_0276 grāhyatvād āsure śāśvatam avyaktam | prasavadhāraṇādānaguṇasvabhāvatvād
12,308.191d@029B_0277 aśāśvatam | anye cācāryās tathaivādhiṣṭhātāram anenaiva
12,308.191d@029B_0278 hetunā śāśvataṃ ca varṇayanti | śāśvatas tu bhagavān kṣetrajño bījadharmā
12,308.191d@029B_0279 prakṛtivikārayor vyatiriktaḥ śuddhadharmā muktadharmā ceti | evam āha |
12,308.191d@029B_0280 paśyaḥ paśyati paśyantam apaśyantaṃ ca paśyati
12,308.191d@029B_0281 apaśyas tāv apaśyatvāt paśyāpaśyau na paśyati
12,308.191d@029B_0282 iti |
12,308.191d@029B_0283 yad apy uktaṃ kiṃ vyatiriktam iti | atra brūmaḥ | vyatiriktaṃ nāmāsure
12,308.191d@029B_0284 puruṣaḥ pañcaviṃśakaḥ kṣetrajñaḥ | yathā puṣkaraparṇastho bindur na śleṣam
12,308.191d@029B_0285 upagacchanty anyatvāt tathā kṣetraṃ kṣetrajñaḥ | yathā muñjād
12,308.191d@029B_0286 iṣīkā nikṛṣṭā na punar āviśati anyatvāt tathā kṣetraṃ kṣetrajñaḥ |
12,308.191d@029B_0287 yathodake pravartamāne matsyo na pravartate 'nyatvāt tathā kṣetraṃ kṣetrajñaḥ |
12,308.191d@029B_0288 yathodumbare maśako bhinna udumbare na punar abhiṣvajate 'nyatvāt tathā
12,308.191d@029B_0289 kṣetraṃ kṣetrajñaḥ | yathā kūlād vṛkṣaḥ pataṃs tat kūlaṃ muñcaty anyatvāt tathā
12,308.191d@029B_0290 kṣetraṃ kṣetrajñaḥ | yathā vṛkṣād vā śakunir utpatan sa taṃ vṛkṣam
12,308.191d@029B_0291 utsṛjaty anyatvāt tathā kṣetraṃ kṣetrajñaḥ | kasmād anyatvāt | sarveṣām evam
12,308.191d@029B_0292 anyatvam | kūlam anyad vṛkṣo 'nyaḥ | maśako 'nyo 'nyad udumbaram |
12,308.191d@029B_0293 anyo matsyo 'nyad udakam | muñjam anyad anyeṣīkā | anyad udakam anyat
12,308.191d@029B_0294 puṣkaraparṇam | tathānyat kṣetraṃ kṣetrajño 'nyaḥ puruṣaḥ pañcaviṃśakaḥ |
12,308.191d@029B_0295 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0295 anyaś cāsmāt kṣetrajña iti |
12,308.191d@029B_0296 yad apy uktaṃ kiṃ viyogāviyogam iti | atra brūmaḥ | aviyogo
12,308.191d@029B_0297 nāmāsure viṣayaviṣayiṇau prati viśleṣo na bhavaty apratibuddhatvāt |
12,308.191d@029B_0298 viyogo nāmāsure puruṣaḥ pañcaviṃśatīnāṃ tattvānām asaṃsakto nāham
12,308.191d@029B_0299 eteṣām anye caite mamety anabhimanyamāno viyogī bhavati |
12,308.191d@029B_0300 pañcaviṃśatitattvajñaḥ parātmā bhavate 'mṛtaḥ
12,308.191d@029B_0301 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0301 sa muktas tattvasaṃtānāt pareṇa samatāṃ vrajet
12,308.191d@029B_0302 evam etad āsure paraṃ puruṣād anyad vyaktam abuddhaṃ budhyamāno 'bhimanyate |
12,308.191d@029B_0303 nānābhāvāt kṣetradharmāvyaktam akṣetradharmā kṣetrajñaḥ | bījadharmāvyaktam abījadharmā
12,308.191d@029B_0304 kṣetrajñaḥ | sargadharmāvyaktam asargadharmā kṣetrajñaḥ | prakṛtidharmāvyaktam
12,308.191d@029B_0305 aprakṛtidharmā kṣetrajñaḥ | guṇadharmāvyaktam aguṇadharmā
12,308.191d@029B_0306 kṣetrajñaḥ | avimaladharmāvyaktaṃ vimaladharmā kṣetrajñaḥ | abuddhidharmāvyaktaṃ
12,308.191d@029B_0307 buddhidharmā kṣetrajñaḥ | aśucidharmāvyaktaṃ śucidharmā kṣetrajñaḥ |
12,308.191d@029B_0308 amuktadharmāvyaktaṃ muktadharmā kṣetrajñaḥ | aviviktadharmāvyaktaṃ viviktadharmā
12,308.191d@029B_0309 kṣetrajñaḥ | akuśaladharmāvyaktaṃ kuśaladharmā kṣetrajñaḥ | apaśyadharmāvyaktaṃ
12,308.191d@029B_0310 paśyadharmā kṣetrajñaḥ | acetanadharmāvyaktaṃ cetanadharmā
12,308.191d@029B_0311 kṣetrajñaḥ | aviyogadharmāvyaktaṃ viyogadharmā kṣetrajñaḥ | avimokṣadharmāvyaktaṃ
12,308.191d@029B_0312 vimokṣadharmā kṣetrajñaḥ | kiṃ ca bhūyo draṣṭā kṣetrajño
12,308.191d@029B_0313 draṣṭavyam avyaktam | śrotā kṣetrajñaḥ śrotavyam avyaktam | mantā
12,308.191d@029B_0314 kṣetrajño mantavyam avyaktam | boddhā kṣetrajño boddhavyam avyaktam |
12,308.191d@029B_0315 evam evāsure anyad avyaktam anyaḥ puruṣaḥ pañcaviṃśatitattvam
12,308.191d@029B_0316 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0316 anyad anyo 'smāt kṣetrajña iti |
12,308.191d@029B_0317 evam etad āsure buddhyā buddhvā nirdvaṃdvaṃ nirnamaskāram asvāhākārasvadhākāram
12,308.191d@029B_0318 anahaṃkāraṃ kṣetrajñaṃ śuddhaṃ nirdvaṃdvena nirdvitīyena śuddhenālubdhakenāhiṃsakena
12,308.191d@029B_0319 yathālabdhopajīvināpy apagatakāmakrodhalobhamohamānadarpeṇātmavatā
12,308.191d@029B_0320 sarvabhūtadarśanena samyagdṛṣṭinā yatātmanā
12,308.191d@029B_0321 śāntena dāntena śūnyāgāranadīpulinavṛkṣamūlavṛkṣakoṭarabusāgārāvasathagṛhānityena
12,308.191d@029B_0322 yātrāmātrabhojanācchādanena yatra kva cana
12,308.191d@029B_0323 śāyinā bhikṣuṇā svakāryam anuṣṭhātavyam | pratibhāvyam upasargaṃ jitvā
12,308.191d@029B_0324 yogena yogakāryam anuṣṭheyam | tad dvividhaṃ dhyānam | tad yathā prāṇāyāmātmakaṃ
12,308.191d@029B_0325 caturvidhaṃ saguṇaprāṇāyāmātmakaṃ ca mānasam aguṇam |
12,308.191d@029B_0326 tad yathā śrotraṃ śrāvyebhyaḥ pratisamāvartayati ghrāṇaṃ ghreyebhyaś
12,308.191d@029B_0327 cakṣū rūpebhyas tvacaṃ sparśebhyo jihvāṃ rasebhyo mano mantavyebhyo
12,308.191d@029B_0328 'haṃkāram abhimānebhyo buddhiṃ boddhavyebhyaḥ | tad etad idam indriyagrāmam
12,308.191d@029B_0329 asmād indriyaviṣayāt svaiḥ svaṃ nirudhya devatāḥ pratisamāvartayati |
12,308.191d@029B_0330 jalajānīva pralāyayati mānasebhyaḥ saṃkalpebhyaḥ
12,308.191d@029B_0331 pratisamāvartayati mānasam indriyāṇi | mānasebhyaś caivaṃ saṃkalpebhyaḥ
12,308.191d@029B_0332 pratisamāvartayitvā mahātmā kratum unnayate | mahākratavo bhūtādiś ca
12,308.191d@029B_0333 bhūtaviśeṣāś ca mahaty ātmani mahāntam ātmānaṃ kratūṃś ca vivecayitvā
12,308.191d@029B_0334 vyaktam anuyuṅkte | tatrātītaḥ kṣemī bhavati tasmād ayaṃ vivṛtaḥ | yaś ca
12,308.191d@029B_0335 tataḥ kṣetrajñam asamāvṛto bhavati nirdvaṃdvo nirdvitīyaḥ
12,308.191d@029B_0336 śuddho mukto nityaḥ kevalo bhavati | eṣo 'nta eṣo 'pavarga eṣā
12,308.191d@029B_0337 niṣṭhā etan naiṣkarmyam |
12,308.191d@029B_0338 tad yathā tathopanayanena pūrvataraiś cācāryair upadiṣṭam | tad evam upadeśaḥ |
12,308.191d@029B_0339 tatra śloko bhavati |
12,308.191d@029B_0340 yathāsya jāgrataḥ svapno yathā syāt tamasā vṛtaḥ
12,308.191d@029B_0341 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0341 vibhāgajñasya mokṣas tu yas tv ajñaḥ sa punar bhavet
12,308.191d@029B_0342 etāvad evāsure dhyānam anuvarṇitam | parisaṃkhyānam api coktam |
12,308.191d@029B_0343 caturviṃśatitattvam etat kāraṇam ity atra brūmaḥ | tad etad buddhisthaṃ budhyamānam
12,308.191d@029B_0344 etad ācāryāḥ śuddham icchanty anavabodhāt | nānyam aguṇaṃ puruṣam |
12,308.191d@029B_0345 kas tv eṣo 'dhiṣṭhātṛsaṃjñakaḥ prakṛtivikārāṇām anyas tv apratīkāraḥ |
12,308.191d@029B_0346 +++
12,308.191d@029B_0347 tad etat prakṛtivikārasaṃjñakād anyad avyaktāt puruṣaṃ śuddhaṃ niṣkaivalyam
12,308.191d@029B_0348 anavayavam ajaṃ kṣemyam evāha |
12,308.191d@029B_0349 yeneyaṃ sasutā bahuprasavinī lokāśrayālambinā
12,308.191d@029B_0350 yonisthāḥ puruṣāś ca yena viditā buddhyā sadā buddhavat
12,308.191d@029B_0351 draṣṭā caiva paro guṇair virahito jñānāt turīyo 'kṣayas
12,308.191d@029B_0352 tadvad vartayatīha yaḥ kṛtamatir muktaḥ sa yonyādhikaḥ
12,308.191d@029B_0353 tad etad upasaṃkhyānam anuvarṇitaṃ yāthātathyadarśanād anavabuddhānāṃ pratibodhanam
12,308.191d@029B_0354 iti |
12,308.191d@029B_0354 kapila uvāca
12,308.191d@029B_0355 sāṅgopāṅgeṣu setihāsapañcameṣv āsure vedeṣv aṣṭāsu vidyāsthāneṣv
12,308.191d@029B_0356 amṛtam uddhṛtya mayānuvarṇitaṃ sāṃkhyajñānam etāvad etaj jñātavyaṃ
12,308.191d@029B_0357 pañcaviṃśatitattvāni | tad etan nāputrāya nāśiṣyāya nāsarvasvapradāyine
12,308.191d@029B_0358 nāsaṃvatsaroṣitāya vā vartayitavyam | paramajñānam ityartham ṛṣayo
12,308.191d@029B_0359 vedaproktaṃ vedyaṃ vetsyantīti | tad etad āsure nāvabudhyanty abhīkṣṇapāpmāno
12,308.191d@029B_0360 'nyathaiva pravṛttāḥ svāhākārasvadhākāroṃkāravaṣaṭkārair
12,308.191d@029B_0361 ṛṣikoṭisahasrāṇy anantānīṣṭāniṣṭakṛtena karmaṇā | tathaiva devadānavāsurapiśācabhūtarākṣasavidyādharagandharvayakṣanāgakiṃnarādayo 'nye
12,308.191d@029B_0362 ++++
12,308.191d@029B_0363 bhūtagrāmā ajñānapatham āśritā ajñānam evāvalīyante | jāyante
12,308.191d@029B_0364 cāsakṛd asakṛj jñānāt sthāvaranarakatiryagyoniṣv evopapadyante varṣakoṭiśatasahasrāṇy
12,308.191d@029B_0365 anekāni | kathaṃ cit kasya cid dharmabuddhir api
12,308.191d@029B_0366 syāt | kuta eva mokṣabuddhiḥ |
12,308.191d@029B_0367 te 'py apavargeṇaiva sukhakāmāḥ pratikūladuḥkhanivartanam eva kurvanto
12,308.191d@029B_0368 bhāvotpādakaṃ trailokyād anyad apaśyanto niḥsaraṇaṃ trailokyam evāgādhaṃ
12,308.191d@029B_0369 prapatanti | tadvad āsure laukikeṣv api tu darśaneṣu paraṃ vedaprāmāṇyam |
12,308.191d@029B_0370 te cāpi duḥkhasaṃsāravartakā eva | kuta eva |
12,308.191d@029B_0371 vedārthaṃ yajño yajñārthaṃ svargaḥ svargārthaṃ sukhaṃ ca mohāyatanam iṣṭaṃ
12,308.191d@029B_0372 mohaprabhavaṃ janma | tac ca sukhaduḥkhahaitukamohaprabhavaṃ janma | tathaiva
12,308.191d@029B_0373 cāpi nidhanam | tac cāpi duḥkhahaitukaratam | tasmān mantragrāmo
12,308.191d@029B_0374 duḥkhasya parasparaṃ hetuḥ | tasmād upaśamarucayo duḥkhasamudraugham uttitīrṣanto
12,308.191d@029B_0375 hitvā sarvavedān upaśamaśāstreṣu prayujyante | tad abhyāsāc
12,308.191d@029B_0376 ca śāstrasya duḥkhamārgāvacchedaṃ kurvanti | svātmany ekatvenāvatiṣṭhante
12,308.191d@029B_0377 śītībhūtā amṛtaṃ prāptāḥ | evam āha |
12,308.191d@029B_0378 teṣāṃ śāstrābhyāsād duḥkhasroto nivartate | atyantacchinne duḥkhasrotasi
12,308.191d@029B_0379 śāntir ihāntāya duḥkhasya | tad etad āsure mayotpannamātreṇaivāvabuddhaṃ
12,308.191d@029B_0380 prākṛtajñānam | yad antarotpannas tatra bhagavān viriñco
12,308.191d@029B_0381 'pi vikrośitavān saptakṛtvaḥ | yadā na tasya kaś cit prativacanaṃ
12,308.191d@029B_0382 bhīṣma uvāca
12,308.191d@029B_0382 prāyacchat tataḥ pravṛttas tatra bhavān punaḥ sargāya nivṛtta iti |
12,308.191d@029B_0383 tad etat paramajñānam āsurer ācāryeṇānuśastaṃ paramarṣiṇā bhagavatā
12,308.191d@029B_0384 kapilena pareṇa bahumānena | bhagavatā cāsuriṇā śāstraṃ bhagavate
12,308.191d@029B_0385 pañcaśikhāya pañcaśikhena kātyāyanāya kātyāyanena
12,308.191d@029B_0386 gautamāya gautamena gārgyāya gārgyeṇāvaṭyāyanāya āvaṭyāyanenarṣibhya
12,308.191d@029B_0387 ṛṣibhyaḥ | tat edat paramaṃ tat pareṇa bhagavatā vyāsena vyāsān
12,308.191d@029B_0388 mayāvāptaṃ paramajñānaṃ tathā matto bhavatā prāptam iti |
12,308.191d@029B_0389 tad etad brāhmaṇāṃs tāta śrāvayet saṃśitavratān
12,308.191d@029B_0390 kṣatriyān yājñikāṃś caiva prajāpālanatatparān
12,308.191d@029B_0391 vaiśyāṃś ca nṛpaśārdūla sarvātithyakṛtavratān
12,308.191d@029B_0392 śūdrāṃś ca śuśrūṣaparān sarvasattvahite ratān
12,308.191d@029B_0393 yady api syus trayo varṇā yajñe cādhikriyanti vai
12,308.191d@029B_0394 mantravarjaṃ tu śūdrāṇāṃ kriyā dṛṣṭā iti śrutiḥ
12,308.191d@029B_0395 sūtrakāravacas tv etad vedakāravacas tadā
12,308.191d@029B_0396 śāstrakārās tathā caitat pravadantīti naḥ śrutam
12,308.191d@029C_0000 yudhiṣṭhira uvāca
12,308.191d@029C_0001 kliśyamāneṣu bhūteṣu jātīmaraṇasāgare
12,308.191d@029C_0002 bhīṣma uvāca
12,308.191d@029C_0002 yat prāpya kleśaṃ nāpnoti tan me brūhi pitāmaha
12,308.191d@029C_0003 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,308.191d@029C_0004 sanatkumārasya sataḥ saṃvādaṃ nāradasya ca
12,308.191d@029C_0005 sanatkumāro bhagavān brahmaputro mahāyaśāḥ
12,308.191d@029C_0006 pūrvajāś ca trayas tasya kathyante brahmavādinaḥ
12,308.191d@029C_0007 sanakaḥ sanandanaś caiva tṛtīyaś ca sanātanaḥ
12,308.191d@029C_0008 jātamātrāś ca te sarve pratibuddhā iti śrutiḥ
12,308.191d@029C_0009 caturthaś caiva teṣāṃ sa bhagavān yogasattamaḥ
12,308.191d@029C_0010 sanatkumāra iti vai kathayanti maharṣayaḥ
12,308.191d@029C_0011 hairaṇyagarbhaś ca munir vasiṣṭhaḥ pañcamaḥ smṛtaḥ
12,308.191d@029C_0012 ṣaṣṭhaḥ sthāṇuś ca bhagavān ameyātmā triśūladhṛk
12,308.191d@029C_0013 tato 'pare samutpannāḥ pāvakād varuṇakratau
12,308.191d@029C_0014 mānasāḥ svayaṃbhuvo hi marīcipramukhās tathā
12,308.191d@029C_0015 bhṛgur marīcer anujo bhṛgor apy aṅgirās tathā
12,308.191d@029C_0016 anujo 'ṅgiraso 'thātriḥ pulastyo 'tres tathānujaḥ
12,308.191d@029C_0017 pulastyasyānujo vidvān pulaho 'nupamadyutiḥ
12,308.191d@029C_0018 paṭhyante brahmajā hy ete vidvadbhir amitaujasaḥ
12,308.191d@029C_0019 sargam etan mahārāja kurvann ādigurur mahān
12,308.191d@029C_0020 prabhur vibhur anantaśrīr brahmā lokapitāmahaḥ
12,308.191d@029C_0021 mūrtimanto 'mṛtībhūtās tejasātitaponvitāḥ
12,308.191d@029C_0022 sanakaprabhṛtayas tatra trayaḥ prāptāḥ paraṃ padam
12,308.191d@029C_0023 kṛtsnakṣayam anuprāpya vimuktā mūrtibandhanāt
12,308.191d@029C_0024 sanatkumāras tu vibhur yogam āsthāya yogavit
12,308.191d@029C_0025 vicacāra trayo lokān aiśvaryeṇa pareṇa ha
12,308.191d@029C_0026 rudraś cāpy aṣṭaguṇitaṃ yogaṃ prāpto mahāyaśāḥ
12,308.191d@029C_0027 sūkṣmam aṣṭaguṇaṃ rājan netare nṛpasattama
12,308.191d@029C_0028 marīcipramukhās tāta sarve sṛṣṭyartham eva te
12,308.191d@029C_0029 niyuktā rājaśārdūla teṣāṃ sṛṣṭiṃ śṛṇuṣva me
12,308.191d@029C_0030 sapta brahmāṇa ity eṣa purāṇe niścayo gataḥ
12,308.191d@029C_0031 sarvavedeṣu caivoktāḥ khileṣu ca na saṃśayaḥ
12,308.191d@029C_0032 itihāse purāṇe ca śrutir eṣā purātanā
12,308.191d@029C_0033 varade kathyata iti prāhur vedāntapāragāḥ
12,308.191d@029C_0034 eteṣāṃ pitaras tāta putrā ity anucakṣate
12,308.191d@029C_0035 gaṇāḥ sapta mahārāja mūrtayo 'mūrtayas tathā
12,308.191d@029C_0036 pitṝṇāṃ caiva rājendra putrā devā iti śrutiḥ
12,308.191d@029C_0037 devair vyāptā ime lokā ity evam anuśuśruma
12,308.191d@029C_0038 kṛṣṇadvaipāyanāc caiva devasthānāt tathaiva ca
12,308.191d@029C_0039 devalāc ca naraśreṣṭha kāśyapāc ca mayā śrutaḥ
12,308.191d@029C_0040 gautamād atha kauṇḍinyād bhāradvājāt tathaiva ca
12,308.191d@029C_0041 mārkaṇḍeyāt tathaivaitad ṛṣer devatamāt tathā
12,308.191d@029C_0042 pitrā ca mama rājendra śrāddhakāle prabhāṣitam
12,308.191d@029C_0043 paraṃ rahasyaṃ rājendra brahmaṇaḥ paramātmanaḥ
12,308.191d@029C_0044 ataḥ paraṃ pravakṣyāmi yan mā pṛcchasi bhārata
12,308.191d@029C_0045 tad ihaikamanāḥ śraddhī śṛṇuṣvāvahito mama
12,308.191d@029C_0046 svāyaṃbhuvasya saṃvādaṃ nāradasya ca dhīmataḥ
12,308.191d@029C_0047 sanatkumāro bhagavān dīpaṃ jajvālya tejasā
12,308.191d@029C_0048 aṅguṣṭhamātro bhūtvā vai vicacāra mahāmuniḥ
12,308.191d@029C_0049 sa kadā cin mahārāja merupṛṣṭhe sameyivān
12,308.191d@029C_0050 nāradena naraśreṣṭha muninā brahmavādinā
12,308.191d@029C_0051 jijñāsamānāv anyonyaṃ sakāśād brahmaṇas tadā
12,308.191d@029C_0052 brahmabhāgagatau tāta paramārthārthacintakau
12,308.191d@029C_0053 matimān matimacchreṣṭhaṃ buddhimān buddhimattaram
12,308.191d@029C_0054 śrutimāñ śrutimacchreṣṭhaṃ smṛtimān smṛtimattaram
12,308.191d@029C_0055 kṣetravit kṣetravicchreṣṭhaṃ jñānavij jñānavittamam
12,308.191d@029C_0056 lokavil lokavicchreṣṭham ātmavic cātmavittamam
12,308.191d@029C_0057 sanatkumāraṃ tattvajñaṃ bhagavantam ariṃdama
12,308.191d@029C_0058 sarvavedārthakuśalaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ
12,308.191d@029C_0059 sāṃkhyayogaṃ ca yo veda pāṇāv āmalakaṃ yathā
12,308.191d@029C_0060 nārado 'tha naraśreṣṭha taṃ papraccha mahāmatim
12,308.191d@029C_0061 trayoviṃśatitattvasya avyaktasya mahāmune
12,308.191d@029C_0062 prabhavaṃ cāpyayaṃ caiva śrotum icchāmi tattvataḥ
12,308.191d@029C_0063 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ tathaiva ca
12,308.191d@029C_0064 sanatkumāra uvāca
12,308.191d@029C_0064 kālasaṃkhyāś ca sargāṃś ca tad bhavān vaktum arhati
12,308.191d@029C_0065 śrūyatām ānupūrvyeṇa nava sargāḥ prayatnataḥ
12,308.191d@029C_0066 tathā kālaparīmāṇaṃ tattvānām ṛṣisattama
12,308.191d@029C_0067 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ tathaiva ca
12,308.191d@029C_0068 kālasaṃkhyā ca sargaṃ ca sarvam eva mahāmune
12,308.191d@029C_0069 tamasaḥ kurvataḥ sargas tāmasety abhidhīyate
12,308.191d@029C_0070 brahmavidbhir dvijair nityaṃ nityam adhyātmacintakaiḥ
12,308.191d@029C_0071 paryāyanāmāny etasya kathayanti manīṣiṇaḥ
12,308.191d@029C_0072 tāni te saṃpravakṣyāmi tad ihaikamanāḥ śṛṇu
12,308.191d@029C_0073 mahārṇavo 'rṇavaś caiva salilaṃ ca guṇās tathā
12,308.191d@029C_0074 vedās tapaś ca yajñāś ca dharmaś ca bhagavān vibhuḥ
12,308.191d@029C_0075 prāṇaḥ saṃvartako 'gniś ca vyoma kālas tathaiva ca
12,308.191d@029C_0076 nāmāny etāni brahmarṣe śarīrasyeśvarasya vai
12,308.191d@029C_0077 kīrtitāni dvijaśreṣṭha mayā śāstrānumānataḥ
12,308.191d@029C_0078 caturyugasahasraṃ tu caturyugam ariṃdama
12,308.191d@029C_0079 prāhuḥ kalpasahasraṃ vai brāhmaṇās tattvadarśinaḥ
12,308.191d@029C_0080 daśakalpasahasrāṇi avyaktasya mahāniśā
12,308.191d@029C_0081 tathaiva divasaṃ prāhur yogāḥ sāṃkhyāś ca tattvataḥ
12,308.191d@029C_0082 niśāṃ suptvātha bhagavān kṣapānte pratyabudhyata
12,308.191d@029C_0083 ahaḥ kṛtvā sukhaṃ tāta sasarja prabhur īśvaraḥ
12,308.191d@029C_0084 hiraṇyagarbhaṃ viśvātmā hy aṇḍajaṃ jalajaṃ munim
12,308.191d@029C_0085 bhūtabhavyabhaviṣyasya kartāram anaghaṃ vibhum
12,308.191d@029C_0086 mūrtimantaṃ mahātmānaṃ viśvaṃ śaṃbhuṃ svayaṃbhuvam
12,308.191d@029C_0087 aṇimālaghimāprāptim īśānaṃ jyotiṣāṃ param
12,308.191d@029C_0088 tasya cāpi niśām āhur vedavedāṅgapāragāḥ
12,308.191d@029C_0089 pañcakalpasahasrāṇi ahar etāvad eva ca
12,308.191d@029C_0090 na sargaṃ kurute brahmā tāmasasyānupūrvaśaḥ
12,308.191d@029C_0091 sṛjate sa tv ahaṃkāraṃ parameṣṭhinam avyayam
12,308.191d@029C_0092 ahaṃkāreṇa vai lokā vyāptās tv āhaṃkṛtena ca
12,308.191d@029C_0093 yenāviṣṭāni bhūtāni majjanty avyaktasāgare
12,308.191d@029C_0094 devarṣidānavanarā yakṣagandharvakiṃnarāḥ
12,308.191d@029C_0095 unmajjanti nimajjanti ūrdhvādhas tiryag eva ca
12,308.191d@029C_0096 etasyāpi niśām āhus tṛtīyam atha kurvataḥ
12,308.191d@029C_0097 trīṇi kalpasahasrāṇi ahar etāvad eva ca
12,308.191d@029C_0098 ahaṃkāraś ca sṛjati mahābhūtāni pañca vai
12,308.191d@029C_0099 pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
12,308.191d@029C_0100 eteṣāṃ guṇatattvāni pañca prāhur dvijātayaḥ
12,308.191d@029C_0101 śabde sparśe ca rūpe ca rase gandhe tathaiva ca
12,308.191d@029C_0102 guṇeṣv eteṣv abhiratāḥ paṅkalagnā iva dvipāḥ
12,308.191d@029C_0103 nottiṣṭhanty avaśībhūtāḥ saktā avyaktasāgare
12,308.191d@029C_0104 eteṣām iha vai sargaṃ caturtham iha kurvatām
12,308.191d@029C_0105 dve tu kalpasahasre vai aho rātris tathaiva ca
12,308.191d@029C_0106 ananta iti vikhyātaḥ pañcamaḥ sarga ucyate
12,308.191d@029C_0107 indriyāṇi daśaikaṃ ca yathāśrutinidarśanāt
12,308.191d@029C_0108 manaḥ sargagataṃ tāta viśat sarvam idaṃ jagat
12,308.191d@029C_0109 na tathānyāni bhūtāni balavanti yathā manaḥ
12,308.191d@029C_0110 etasyāpi tu vai sargaṃ ṣaṣṭham āhur dvijātayaḥ
12,308.191d@029C_0111 ahaḥ kalpasahasraṃ vai rātrir etāvatī tathā
12,308.191d@029C_0112 urdhvasrotas tu vai sargaṃ saptamaṃ brāhmaṇā viduḥ
12,308.191d@029C_0113 aṣṭamaś cāpy adhaḥsrotas tiryak tu navamaḥ smṛtaḥ
12,308.191d@029C_0114 etāni nava sargāṇi tattvāni ca mahāmune
12,308.191d@029C_0115 caturviṃśatir uktāni kālasaṃkhyāś ca te 'nagha
12,308.191d@029C_0116 apyayaṃ prabhavaṃ caiva avyaktasya mahāmune
12,308.191d@029C_0117 pravakṣyāmy aparaṃ tattvaṃ yasya yasyeśvaraś ca yaḥ
12,308.191d@029C_0118 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ tathaiva ca
12,308.191d@029C_0119 sanatkumāra uvāca
12,308.191d@029C_0119 yathāśrutaṃ yathādṛṣṭaṃ tat tathā vai nibodha me
12,308.191d@029C_0120 adhaḥsrotasi sarge ca tiryaksrotasi caiva ha
12,308.191d@029C_0121 etābhyām īśvaraṃ vidyād ūrdhvasrotas tathaiva ca
12,308.191d@029C_0122 karmendriyāṇāṃ pañcānām īśvaro buddhigocaraḥ
12,308.191d@029C_0123 buddhīndriyāṇām atha tu mana īśvaram ucyate
12,308.191d@029C_0124 manasaḥ pañca bhūtāni saguṇāny āhur īśvaram
12,308.191d@029C_0125 bhūtānām īśvaraṃ vidyād brahmāṇaṃ parameṣṭhinam
12,308.191d@029C_0126 bhavān hi kuśalaś caiva dharmeṣv eva pareṣu vai
12,308.191d@029C_0127 kālāgnir apy ahaḥ svaṃ te jagad dahati cāṃśubhiḥ
12,308.191d@029C_0128 tataḥ sarvāṇi bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
12,308.191d@029C_0129 hāhābhūtāni dagdhāni svayoniṃ gamitāni vai
12,308.191d@029C_0130 kūrmapṛṣṭhanibhā bhūmir nirdagdhakuśakaṇṭakā
12,308.191d@029C_0131 nirvṛkṣā nistṛṇā caiva dagdhā kālāgninā tadā
12,308.191d@029C_0132 jagat pralīnaṃ jagati jagaty apsu pralīyate
12,308.191d@029C_0133 naṣṭagandhā tadā sūkṣmā jalam evābhavat tadā
12,308.191d@029C_0134 tato mayūkhajālena sūryasyāpīyate jalam
12,308.191d@029C_0135 jalātmā pralīyaty arke tadā brāhmaṇasattama
12,308.191d@029C_0136 antarikṣagatān bhūtān pradahaty analas tadā
12,308.191d@029C_0137 agnibhūtaṃ tadā vyoma bhavatīty abhicakṣate
12,308.191d@029C_0138 taṃ tathā visphurantaṃ hi vāyur dhvaṃsayate mahān
12,308.191d@029C_0139 mahatā balavegena ādatte taṃ hi bhānumān
12,308.191d@029C_0140 vāyor api guṇaṃ sparśam ākāśaṃ grasate yadā
12,308.191d@029C_0141 praṇaśyati tadā vāyuḥ khaṃ tu tiṣṭhati nānadat
12,308.191d@029C_0142 tasya taṃ ninadaṃ śabdam ādatte vai manas tadā
12,308.191d@029C_0143 sa śabdaguṇahīnātmā tiṣṭhate 'mūrtimāṃs tu vai
12,308.191d@029C_0144 bhuṅkte tu sa tadā vyoma manas tāta digātmakam
12,308.191d@029C_0145 vyomātmani vinaṣṭe tu saṃkalpātmā vivardhate
12,308.191d@029C_0146 saṃkalpātmānam ādatte cittaṃ vai svena tejasā
12,308.191d@029C_0147 cittaṃ grasaty ahaṃkāras tadā vai munisattama
12,308.191d@029C_0148 vinaṣṭe ca tadā citte ahaṃkāro bhaven mahān
12,308.191d@029C_0149 ahaṃkāraṃ tadādatte mahān brahmā prajāpatiḥ
12,308.191d@029C_0150 abhimāne vinaṣṭe tu mahān brahmā virājate
12,308.191d@029C_0151 taṃ tadā triṣu lokeṣu mūrtiṣv evāgramūrtijam
12,308.191d@029C_0152 yena viśvam idaṃ kṛtsnaṃ nirmitaṃ vai guṇārthinā
12,308.191d@029C_0153 mūrtiṃ jaleśvaram api vyavasāyaguṇātmakam
12,308.191d@029C_0154 grasiṣṇur bhagavān brahmā vyakto 'vyaktam asaṃśayam
12,308.191d@029C_0155 eṣo 'pyayaś ca pralayo mayā te paribhāṣitaḥ
12,308.191d@029C_0156 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ ca śrūyatām
12,308.191d@029C_0157 ākāśaṃ prathamaṃ bhūtaṃ śrotram adhyātmaṃ śabdo 'dhibhūtaṃ diśo 'dhidaivatam |
12,308.191d@029C_0158 vāyur dvitīyaṃ bhūtaṃ tvag adhyātmaṃ sparśo 'dhibhūtaṃ vidyud adhidaivataṃ
12,308.191d@029C_0159 syāt | jyotis tṛtīyaṃ bhūtaṃ cakṣur adhyātmaṃ rūpam adhibhūtaṃ
12,308.191d@029C_0160 sūryo 'dhidaivataṃ syāt | āpaś caturthaṃ bhūtaṃ jihvādhyātmaṃ
12,308.191d@029C_0161 raso 'dhibhūtaṃ somo 'dhidaivataṃ syāt | pṛthivī pañcamaṃ bhūtaṃ ghrāṇam adhyātmaṃ
12,308.191d@029C_0162 gandho 'dhibhūtaṃ vāyur adhidaivataṃ syāt | pāñcabhautikam etac
12,308.191d@029C_0163 catuṣṭayam anuvarṇitam |
12,308.191d@029C_0164 ata ūrdhvaṃ trividham indriyavidhim anuvarṇayiṣyāmaḥ | pādāv adhyātmaṃ
12,308.191d@029C_0165 gantavyam adhibhūtaṃ viṣṇur adhidaivataṃ syāt | hastāv adhyātmaṃ
12,308.191d@029C_0166 kartavyam adhibhūtaṃ indro 'dhidaivataṃ syāt | pāyur adhyātmaṃ visargo 'dhibhūtaṃ
12,308.191d@029C_0167 mitro 'dhidaivataṃ syāt | upastham adhyātmam ānando 'dhibhūtaṃ
12,308.191d@029C_0168 prajāpatir adhidaivataṃ syāt | vāg adhyātmaṃ vaktavyam adhibhūtaṃ agnir adhidaivataṃ
12,308.191d@029C_0169 syāt | mano 'dhyātmaṃ mantavyam adhibhūtaṃ candramā adhidaivataṃ
12,308.191d@029C_0170 syāt | ahaṃkāro 'dhyātmam abhimāno 'dhibhūtaṃ viriñco 'dhidaivataṃ
12,308.191d@029C_0171 syāt | buddhir adhyātmaṃ vyavasāyo 'dhibhūtaṃ brahmādhidaivataṃ
12,308.191d@029C_0172 syāt | evam avyakto bhagavān asakṛd asakṛt sargān kurute saṃharate ca |
12,308.191d@029C_0173 kasmāt krīḍārtham | yathādityo 'ṃśujālaṃ kṣipati saṃharate ca yathā
12,308.191d@029C_0174 cāntarikṣād abhrakośa uttiṣṭhati |
12,308.191d@029C_0175 stanitaṃ garjitonmiśraṃ tac ca tatraiva prāṇaśat |
12,308.191d@029C_0176 evam avyakto guṇān sṛjati saṃharate ca | yathā cārṇavād ūrmijālaṃ
12,308.191d@029C_0177 nīcoccaṃ prādurbhavati tac ca tatraiva prāṇaśad evam avyakto lokān sṛjati
12,308.191d@029C_0178 saṃharate ca | yathā ca kūrmo 'ṅgāni kāmāt prasārayate punaś ca praveśayaty
12,308.191d@029C_0179 evam avyakto lokān prasārayati girati ca | cetanaś ca bhagavān pañcaviṃśakaḥ
12,308.191d@029C_0180 śuciḥ | tenādhiṣṭhitā prakṛtiś cetayati | nityaṃ
12,308.191d@029C_0181 sahadharmā ca bhagavato 'vyaktasya kriyāvato 'kriyāvān bhagavān paramaprakṛtir
12,308.191d@029C_0182 nārada uvāca
12,308.191d@029C_0182 aṇuḥ kṣetrajñaḥ kṣemya iti |
12,308.191d@029C_0183 yady acetanā prakṛtiś cetanādhiṣṭhitā cetayati kasmān na mokṣo 'sti |
12,308.191d@029C_0184 bhavadvidhānāṃ cetaskāṅkṣiṇāṃ ceto hi pañcaviṃśakam upadiśanti
12,308.191d@029C_0185 yogāḥ sāṃkhyāś ca | tac cāyuktam upadiśanti | tad vañcanāc cāyutaprakṛtisahadharmā
12,308.191d@029C_0186 prakṛtiṃ vartamānām anuvartate iti | anuvartamānāc
12,308.191d@029C_0187 ca manyāmahe adhiṣṭhātṛtvād aṇutvāc ceta iti | ataś ca bhavaty eva
12,308.191d@029C_0188 doṣa iti | yathā hi kaś cid dīrgham adhvānaṃ gacchati saṅgavān | asaṅgasyāgamavato
12,308.191d@029C_0189 gamane na prayojanaṃ bhavati | atha gacchati so 'pi saṅgī
12,308.191d@029C_0190 bhavati | matsyaś codakaṃ sahadharmiṇāv eva | evaṃ bhagavadvacanāt
12,308.191d@029C_0191 prakṛtipuruṣau | yady udakaṃ pravartamānaṃ matsyo 'nupravartate nanu saṅgavān
12,308.191d@029C_0192 sanatkumāra uvāca
12,308.191d@029C_0192 bhavati asaṅgī matsyas tasya kiṃ saṅgavṛttyānuvartanena |
12,308.191d@029C_0193 devarṣe tatrāsaṅgaṃ varṇayanti puruṣasya | na bhagavatā vyaktena
12,308.191d@029C_0194 saṅgo 'sti nirguṇasya guṇinā | tatra ślokān udāharanti budhāḥ |
12,308.191d@029C_0195 tān upadhārayasvaikārthe paryāyavacanaṃ kṛtvā |
12,308.191d@029C_0196 adhiṣṭhā puruṣo nityaṃ prakṛtyā na ca ātmanaḥ
12,308.191d@029C_0197 tasyābhimāno bhavati tasmād āsaṅga ucyate
12,308.191d@029C_0198 cetanā puruṣo nityaṃ kālasya na ca ātmanaḥ
12,308.191d@029C_0199 tasyābhimāno bhavati tasmād āsaṅga ucyate
12,308.191d@029C_0200 draṣṭā hi puruṣo nityaṃ manaso na ca ātmanaḥ
12,308.191d@029C_0201 tasyābhimāno bhavati tasmād āsaṅga ucyate
12,308.191d@029C_0202 boddhā hi puruṣo nityaṃ vedasya na ca ātmanaḥ
12,308.191d@029C_0203 tasyābhimāno bhavati tasmād āsaṅga ucyate
12,308.191d@029C_0204 jñātā hi puruṣo nityaṃ kṣetrasya na ca ātmanaḥ
12,308.191d@029C_0205 tasyābhimāno bhavati tasmād āsaṅga ucyate
12,308.191d@029C_0206 kartā hi puruṣo nityaṃ parasya na ca ātmanaḥ
12,308.191d@029C_0207 tasyābhimāno bhavati tasmād āsaṅga ucyate
12,308.191d@029C_0208 devarṣe tatrāsaṅgam anuvarṇayanti puruṣasya | śucir hi bhagavān
12,308.191d@029C_0209 kṣetrajño 'śucinīṃ prakṛtim udāharanti | saṅgī hi saṅgavān saṅgī
12,308.191d@029C_0210 cāsaṅga iti yo 'saṅgo hy ātmānaṃ saṅginam anupaśyati sa
12,308.191d@029C_0211 khalv ajñānīty ucyate budhair iha |
12,308.191d@029C_0212 etasyāvidyāgrastasya udbhavākṣepaśatasahasrakoṭiśo 'pyayamānasyāvyaktasāgare
12,308.191d@029C_0213 sumahān duḥkhayogo bhavati | yathā ca samudraṃ prayātasya
12,308.191d@029C_0214 kṛtaprāyaścittasya arthatarṣiṇo vaṇiksaṃghasya yānapātrārṇavodaragataś
12,308.191d@029C_0215 caṇḍavāyunā bhidyamāna itas tataś ca vimalābhir ūrmibhir
12,308.191d@029C_0216 bhidyamāno hāhābhūto jano vyāpadyet | śataśaś cāprāptamanorathāḥ
12,308.191d@029C_0217 plavān gṛhītvā | plavāś conmajjanti nimajjanti cānyonyam
12,308.191d@029C_0218 avalambamānāḥ | evam ajñānī puruṣa unmajjati nimajjati ca | yathā
12,308.191d@029C_0219 tatronmajjaṃś ca nimajjaṃś ca kaś cit pāram āsādayati sa muktas tatas tasyāpado
12,308.191d@029C_0220 mṛtyumukhāt |
12,308.191d@029C_0220 nārada uvāca
12,308.191d@029C_0221 bhagavann acchedyābhedyādāhyātarkyānantyākalpyānādimadhyā yadā
12,308.191d@029C_0222 prakṛtis tadvat puruṣo 'py ebhir eva guṇair yutaḥ | tat katham anityāṃ prakṛtim
12,308.191d@029C_0223 udāharanti nityaṃ puruṣam iti |
12,308.191d@029C_0223 sanatkumāra uvāca
12,308.191d@029C_0224 devarṣe samyag abhihitaṃ bhavatā | acchedyābhedyādāhyātarkyānantyākalpyānādimadhyā
12,308.191d@029C_0225 prakṛtir hi puruṣaś ca | kartṛtvād guṇānām
12,308.191d@029C_0226 anityāṃ prakṛtim udāharanti akartṛtvān nityaḥ puruṣaḥ | yadi prakṛtir
12,308.191d@029C_0227 guṇān kuryād veda cātmānaṃ puruṣaś ca | nityānityabhāve vītarāgatve
12,308.191d@029C_0228 cāsya nirdvaṃdvatā ca | yadā tv ayam eva syān nānyad asti mama param ity abhimanyamāno
12,308.191d@029C_0229 nityatvatām eti | tatra ślokān udāharanti |
12,308.191d@029C_0230 ubhāv amūrtī hy ajarāv ubhāv eva mahātmabhiḥ
12,308.191d@029C_0231 viditau viṣayī caiva viṣayaś ca mahāmune
12,308.191d@029C_0232 puruṣo viṣayī nityaṃ prakṛtir viṣayaḥ smṛtaḥ
12,308.191d@029C_0233 vyākhyātau śāstravidbhir hi maśakodumbarau yathā
12,308.191d@029C_0234 prakṛtir na vijānāti bhujyamānam acetanam
12,308.191d@029C_0235 puruṣaś cāpi jānāti bhuṅkte yaś ca sa bhujyate
12,308.191d@029C_0236 mahadādayo guṇā bhojyaṃ bhoktā tu prakṛtir dvija
12,308.191d@029C_0237 manyanty evaṃ vibhāgajñā bhoktāraṃ tasya ceśvaram
12,308.191d@029C_0238 aiśvaryaṃ bhavatīśatvāt prakṛtyā dvijasattama
12,308.191d@029C_0239 anīśatvād anaiśvaryaṃ puruṣasyānucakṣate
12,308.191d@029C_0240 vibhūtitvād vibhutvaṃ hi puruṣasya mahāmune
12,308.191d@029C_0241 dvaṃdvabhāvād anityaṃ hi triguṇā prakṛtis tathā
12,308.191d@029C_0242 nirdvaṃdvo nirguṇo nityaḥ puruṣo 'trānucakṣate
12,308.191d@029C_0243 kriyākaraṇayogitvād anityā prakṛtir dvija
12,308.191d@029C_0244 kriyākaraṇahīno hi nityaḥ puruṣa ucyate
12,308.191d@029C_0245 evam anumanyante yatayaḥ stunvānāḥ puruṣam | sattvaṃ
12,308.191d@029C_0246 kṣetraṃ paraṃ guhākṣayakaraṃ calavraṇakaraṃ niśicaraṃ nidhir matiḥ smṛtir dhṛtir
12,308.191d@029C_0247 iti caitāni prakṛtiparyāyanāmāni | athāparāṇi bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyam
12,308.191d@029C_0248 iti | sattvaṃ rajas tama iti triguṇam etat prakṛtir ity anupaśyati |
12,308.191d@029C_0249 atha tad avyaktāt param avyayaṃ śivaṃ kṣemamayaṃ śuci vyabhram iti vimalam
12,308.191d@029C_0250 amalam acalam ajaram akaram ataram abhavam iti | abhavanam anayanam
12,308.191d@029C_0251 agamanaṃ pṛthag iti caitāni puruṣaparyāyanāmāni | atra paśyantu
12,308.191d@029C_0252 bhavantaḥ kṣetrajñaṃ vimokṣaṃ viśokaṃ vimoham | vidambhād vilobhād vikārād
12,308.191d@029C_0253 viruddhād ānṛśaṃsyād alaulyam aśaraṇam abhayam anavayavaṃ paśyante |
12,308.191d@029C_0254 tad yathā maśakodumbarayor vivāsasahavāso 'nya eva svabhāva evam eva
12,308.191d@029C_0255 jñānājñānayor vivāsasahavāsaḥ | anyad eva jñānam ajñānam |
12,308.191d@029C_0256 kṣetrajñas tyakṣyati prakṛtiṃ na ca prakṛtiḥ kṣetrajñaṃ tyakṣyati | manyate
12,308.191d@029C_0257 prakṛtiṃ kṣetrajño na ca prakṛtiḥ kṣetrajñaṃ manyate | budhyate prakṛtiṃ
12,308.191d@029C_0258 kṣetrajño na ca prakṛtiḥ kṣetrajñaṃ budhyate | paśyati prakṛtiṃ kṣetrajño
12,308.191d@029C_0259 na ca prakṛtiḥ kṣetrajñaṃ paśyati | etad vivāsasahavāsam ity etan nānātvadarśanaṃ
12,308.191d@029C_0260 paśyanti devarṣe | jñātāraṃ tad asaṅgam anupaśyatu
12,308.191d@029C_0261 bhavān puruṣe | atra ślokam udāharanti |
12,308.191d@029C_0262 yogāś ca sāṃkhyāś ca vadanti samyaṅ
12,308.191d@029C_0263 na pañcaviṃśāt param asti kiṃ cit
12,308.191d@029C_0264 athānyathā paśyati tattvam etad
12,308.191d@029C_0265 dvayaṃ tu paśyāma guror niyogāt
12,308.191d@029C_0266 ity etad yogadarśanam | atra sāṃkhyair gītam | śloko bhavati |
12,308.191d@029C_0267 paśyaḥ paśyati paśyantam apaśyantaṃ ca paśyati
12,308.191d@029C_0268 apaśyas tāv apaśyatvāt paśyāpaśyau na paśyati
12,308.191d@029C_0269 prakṛtiḥ kṣetraṃ kṣetrajñaś cāparaḥ | kṣetrajñaḥ ṣaḍviṃśako 'nupaśyati |
12,308.191d@029C_0270 na tat pañcaviṃśaḥ kṣetrajñaḥ prakṛtir vā paraṃ kṣetrajñaṃ paśyati |
12,308.191d@029C_0271 devarṣe yan mayā bahubhir janmabhir avāptam idānīm | ye hy evaṃ paśyanti
12,308.191d@029C_0272 śivaṃ hi teṣām ihaiva cāmutra saṃśayo nāsti | sukhaṃ paraṃ janma cāhaṃ
12,308.191d@029C_0273 bravīmi | na tv itaraṃ mṛtyuṃ vivedāham |
12,308.191d@029C_0274 prativirama sa buddhivigrahāt paramaśucis tvam upāsa nirmamaḥ
12,308.191d@029C_0275 bahubhir aribhir etad āvṛtaṃ prakṛtimayaṃ hi śarīram adhruvam
12,308.191d@029C_0276 yadi jayasi śarīram ekato nanu vijitās tava sarvaśatravaḥ
12,308.191d@029C_0277 munibhir ṛṣibhir īritaṃ paraṃ paramaśuciṃ tam upāsya te gatāḥ
12,308.191d@029C_0278 etan mayopasanneṣūpadiṣṭaṃ devarṣe hiraṇyanābhasya mahāsurasya
12,308.191d@029C_0279 śivasya caitan namucer nāradasya prahrādasya vṛtrasya virocanasya
12,308.191d@029C_0280 baler marīceḥ pulastyapulahayoḥ | tathaiva bhṛgvaṅgirasor atrivasiṣṭhakāśyapānāṃ
12,308.191d@029C_0281 śukrasya cendrasya bṛhaspateś cāṅgirasottamāya |
12,308.191d@029C_0282 tathaiva viśvāvasave mayoktaṃ gandharvāpsarobhiś ca | etad brahma sarvatra
12,308.191d@029C_0283 samaṃ draṣṭavyam | brahmaṇi cendre śuni kīṭe pataṃgadaṃśamaśakeṣu samyag
12,308.191d@029C_0284 anudarśanāc ca paśyāmaḥ | sarvasya mokṣadharmo vidyate | etat padam
12,308.191d@029C_0285 anudvignaṃ janmamṛtyutamonudam upaśāntaṃ samuttīrṇam avasthitam
12,308.191d@029C_0286 bhīṣma uvāca
12,308.191d@029C_0286 apajvaram |
12,308.191d@029C_0287 etac chrutvā muniśreṣṭho nāradaḥ sa mahāmuniḥ
12,308.191d@029C_0288 parayā ca mudā yuktaḥ praṇamya śirasā gurum
12,308.191d@029C_0289 pradakṣiṇaṃ ca taṃ kṛtvā jagāma bhavanaṃ svakam
12,308.191d@029C_0290 bhagavān api tatraiva sadyas tv antaradhīyata
12,308.191d@029D_0000 bhīṣma uvāca
12,308.191d@029D_0001 saṃyamanaḥ kāśipatir avimuktagataṃ muniṃ papraccha jñānavijñānaṃ
12,308.191d@029D_0002 saṃyamana uvāca
12,308.191d@029D_0002 kapilād āgatāgamam |
12,308.191d@029D_0003 ko viśvaṃ sṛjate sarvam idaṃ saṃharate ca kaḥ
12,308.191d@029D_0004 kaś ca viśvam adhiṣṭhāya tiṣṭhaty agnivad dāruṣu
12,308.191d@029D_0005 kaś ca viśvam aviśvaṃ ca nityam evānupaśyati
12,308.191d@029D_0006 kau ca tau muniśārdūla namasye tāv ubhāv api
12,308.191d@029D_0007 kati tattvāni viśvātmā bhagavān havyakavyabhuk
12,308.191d@029D_0008 kiṃ ca havyaṃ ca kavyaṃ ca paṭhyate śāstradarśanāt
12,308.191d@029D_0009 kaś ca sattvāt samutpannas tasmāt tattvād viśāradaḥ
12,308.191d@029D_0010 kaś ca tattvādir ity uktas tathā prāṇādir eva ca
12,308.191d@029D_0011 bhūtādiś ca muniśreṣṭha vikārādis tathaiva ca
12,308.191d@029D_0012 kasmād ādadate caiva visṛjya ca punaḥ punaḥ
12,308.191d@029D_0013 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ tathaiva ca
12,308.191d@029D_0014 vimokṣaś cāsya bhagavan yo 'yaṃ deheṣu vartate
12,308.191d@029D_0015 savijñānaṃ sadaśakaṃ tathopaniṣadaṃ mune
12,308.191d@029D_0016 vartate tvayi kārtsnyena yogaśāstraṃ tathaiva ca
12,308.191d@029D_0017 purāṇaṃ ca muniśreṣṭha yathābuddhi sanātanam
12,308.191d@029D_0018 sāṅgopāṅgāś ca catvāro vedās tiṣṭhanti vedavit
12,308.191d@029D_0019 sarvasya cāsya jñānasya granthataś cārthataś ca te
12,308.191d@029D_0020 viditaṃ veditavyaṃ hi pāṇāv āmalakaṃ yathā
12,308.191d@029D_0021 parāvarajño bhagavān ity evam anuśuśruma
12,308.191d@029D_0022 tena tvām anupṛcchāmi sarvabhūtahite ratam
12,308.191d@029D_0023 parokṣam etad asmākaṃ tava pratyakṣam eva ca
12,308.191d@029D_0024 manyāma manasā deva yatīnāṃ yatisattama
12,308.191d@029D_0025 tad anugrahadharmeṇa akṣayeṇāvyayena ca
12,308.191d@029D_0026 śāśvatenāprameyena acalenāmṛtena ca
12,308.191d@029D_0027 janmamṛtyuvimuktena yoktum arhasi mānagha
12,308.191d@029D_0028 sarvathā tena dehena asadgranthena me mune
12,308.191d@029D_0029 badhyāmi bhagavan nityam ityartham aham āgataḥ
12,308.191d@029D_0030 kāśirājyaṃ parityajya bhagavantam ariṃdama
12,308.191d@029D_0031 tad etac chrotum icchāmi yāthātathyena tattvataḥ
12,308.191d@029D_0032 mamānatasya bhagavañ śiṣyasyāmitabuddhimān
12,308.191d@029D_0033 vaktum arhasi śāntyartham etam arthaṃ mahāmune
12,308.191d@029D_0034 mamodvahaty eva manaḥ tattvaṃ śrotuṃ parāyaṇam
12,308.191d@029D_0035 pañcaśikha uvāca
12,308.191d@029D_0035 pāpaghnam amṛtaṃ śreṣṭhaṃ pavitrāṇāṃ parāyaṇam
12,308.191d@029D_0036 śrūyatāṃ nṛpaśārdūla sarvam etad asaṃśayam
12,308.191d@029D_0037 sarvasya cāsya jñānasya kṛtsnakārī bhavān api
12,308.191d@029D_0038 viśanād viśvam ity āhur lokānāṃ kāśisattama
12,308.191d@029D_0039 lokāṃś ca viśvam eveti pravadanti narādhipa
12,308.191d@029D_0040 lokānām apy aviśanād aviśvam iti taṃ viduḥ
12,308.191d@029D_0041 īdṛgbhūtīyam evāhur aparaṃ śāstradarśanāt
12,308.191d@029D_0042 viśvāviśve naraśreṣṭha tattvabuddhiparāyaṇāḥ
12,308.191d@029D_0043 narāṇāṃ naraśārdūla tattvam etad asaṃśayam
12,308.191d@029D_0044 amṛtāś ca trayo 'py ete nityāś ceti vadanti vai
12,308.191d@029D_0045 vibhāginaś ca vai nityaṃ vimalāś ceti naḥ śrutiḥ
12,308.191d@029D_0046 ajāś cāmūrtayaś caiva aprakampyāvyayāś ca ha
12,308.191d@029D_0047 agrāhyāś cāpratarkyāś ca tathāmartyāś ca pārthiva
12,308.191d@029D_0048 anādinidhanāś caiva tathāmūrtyāś ca te 'nagha
12,308.191d@029D_0049 acchedyāś cāmarāś caiva apradahyatamāś ca vai
12,308.191d@029D_0050 nirguṇāś cetanāś caiva paśyāś ceti narādhipa
12,308.191d@029D_0051 yathaitad uktam ācāryair evam etad asaṃśayam
12,308.191d@029D_0052 santi sarve guṇā hy eṣāṃ trayāṇāṃ nṛpasattama
12,308.191d@029D_0053 ahaṃ tattvaṃ pravakṣyāmi yathā cācāryadarśanam
12,308.191d@029D_0054 eko 'tra guṇavāṃś caiva tathaivācetanaś ca ha
12,308.191d@029D_0055 apaśyaś ca mahārāja pradhāna iti paṭhyate
12,308.191d@029D_0056 pratyayaṃ copasarge vai vidhānaṃ mana iṣyate
12,308.191d@029D_0057 pradhāna iti nāmāsya etayor dharma ucyate
12,308.191d@029D_0058 saṃdhāvatīti rājendra ity evam anuśuśruma
12,308.191d@029D_0059 tasya tat saṃpravakṣyāmi nava tāṃś ca nibodha me
12,308.191d@029D_0060 prākṛtāny asya catvāri vaikṛtāni tu pañca vai
12,308.191d@029D_0061 pūrvam utpadyate 'vyaktād vyakto vyaktādir ucyate
12,308.191d@029D_0062 prāṇānām ādim evaitam āhur adhyātmacintakāḥ
12,308.191d@029D_0063 mahān iti ca nāmāsya prāhur vedavipaścitaḥ
12,308.191d@029D_0064 buddhir ity apare rājan viriñceti tathāpare
12,308.191d@029D_0065 etasmāt khalu vairiñcam utpadyati narādhipa
12,308.191d@029D_0066 viriñcād rājaśārdūla vairiñcaḥ sarga ucyate
12,308.191d@029D_0067 ekaikaśo viriñco vai vairiñcād utpattitaḥ smṛtaḥ
12,308.191d@029D_0068 ete sargā mahārāja vidyāvidyeti naḥ śrutiḥ
12,308.191d@029D_0069 vairiñcāt pañca bhūtāni vairiñcāni narādhipa
12,308.191d@029D_0070 utpadyante mahārāja ahaṃkārād asaṃśayam
12,308.191d@029D_0071 pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
12,308.191d@029D_0072 pañca bhūtaviśeṣāś ca yugapat kāśinandana
12,308.191d@029D_0073 vairiñco viṣayārthī tu jajñe bhūteṣu pañcasu
12,308.191d@029D_0074 mana ity abhidiśyeta vikharād vaikharas tathā
12,308.191d@029D_0075 buddhīndriyāṇi rājendra tathā karmendriyāṇy api
12,308.191d@029D_0076 caturaḥ prākṛtān sargān yugapat tāta buddhimān
12,308.191d@029D_0077 vaikṛtān pañca caivāhur adhyātmakṛtaniścayāḥ
12,308.191d@029D_0078 tvaṃ caivānye ca rājendra tattvabuddhiviśāradāḥ
12,308.191d@029D_0079 tiryak sargaṃ tathā mukhya ūrdhvo 'rvāksrota eva ca
12,308.191d@029D_0080 pañcamo 'nugrahaś caiva navaitān viddhi pārthiva
12,308.191d@029D_0081 etad dhi sarganavakaṃ sāṃkhyayoganidarśanam
12,308.191d@029D_0082 mayeyam ānupūrvyeṇa tattvasaṃkhyā ca te 'nagha
12,308.191d@029D_0083 yaś ca yasmāt samutpannas tataś caivānuvarṇitaḥ
12,308.191d@029D_0084 vikārādi manaḥ prāhus trayāṇāṃ pañcakāni vai
12,308.191d@029D_0085 bhūtādīnāṃ tu pañcānām āhur vikharam eva tu
12,308.191d@029D_0086 prāṇāpānasamānānām udānavyānayoś ca ha
12,308.191d@029D_0087 viriñcam āhuḥ prāṇādiṃ brāhmaṇās tattvadarśinaḥ
12,308.191d@029D_0088 trayoviṃśatitattvānāṃ vyaktānāṃ nṛpasattama
12,308.191d@029D_0089 ādim avyaktam ity āhur yathāśrutinidarśanam
12,308.191d@029D_0090 pañcaśikha uvāca
12,308.191d@029D_0090 iti |
12,308.191d@029D_0091 etad dhi mūrtisaṃghātaṃ trailokye sarvadehiṣu
12,308.191d@029D_0092 āvyaktikasya sādṛśyaṃ viriñcasya prajāpateḥ
12,308.191d@029D_0093 vyaktasyāvyaktam ity āhur viśvarūpasya naḥ śrutiḥ
12,308.191d@029D_0094 veditavyo mahārāja viśvarūpaḥ sanātanaḥ
12,308.191d@029D_0095 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ tathaiva ca
12,308.191d@029D_0096 pravakṣyāmi yathātattvaṃ tan nibodha janeśvara
12,308.191d@029D_0097 śrotram adhyātmaṃ śabdo 'dhibhūtam ākāśam adhidaivatam | tvag adhyātmaṃ
12,308.191d@029D_0098 sparśo 'dhibhūtaṃ vāyur adhidaivatam | vāg adhyātmaṃ vaktavyam adhibhūtam agnir
12,308.191d@029D_0099 adhidaivatam | ghrāṇam adhyātmaṃ gandho 'dhibhūtaṃ pṛthivy adhidaivatam |
12,308.191d@029D_0100 pādāv adhyātmaṃ gantavyam adhibhūtaṃ viṣṇur adhidaivatam | hastāv
12,308.191d@029D_0101 adhyātmaṃ kartavyam adhibhūtam indro 'dhidaivatam | pāyur adhyātmaṃ visargo
12,308.191d@029D_0102 'dhibhūtaṃ mitro 'dhidaivatam | upastho 'dhyātmam ānando 'dhibhūtaṃ
12,308.191d@029D_0103 prajāpatir adhidaivatam | mano 'dhyātmaṃ mantavyam adhibhūtaṃ candramā
12,308.191d@029D_0104 adhidaivatam | ahaṃkāro 'dhyātmam abhimāno 'dhibhūtaṃ viriñco 'dhidaivatam |
12,308.191d@029D_0105 buddhir adhyātmaṃ boddhavyam adhibhūtaṃ puruṣo 'dhidaivatam |
12,308.191d@029D_0106 etad adhyātmam adhibhūtam adhidaivataṃ ca sarvaṃ vijñātavyam |
12,308.191d@029D_0107 anabhidroheṇa brāhmaṇendre śuni kīṭe pataṃgaputtikādaṃśamaśakeṣv
12,308.191d@029D_0108 ity evaṃ prayoktavyaṃ syāt |
12,308.191d@029D_0109 ātmany evātmaliṅge caitasyāvyaktikasya mahātmikasyāhaṃkārikabhautikavaikārikebhyaś
12,308.191d@029D_0110 ca kālajñānaṃ puruṣebhyo vyākhyāsyāmaḥ |
12,308.191d@029D_0111 tad etat paryāyaśatasahasraśaḥ pañcaśataṃ pañcāhorātram apadiśyate
12,308.191d@029D_0112 pañcānāṃ puruṣāṇām | tatraikasya pratiṣiddham avyaktasya caturṇāṃ
12,308.191d@029D_0113 vakṣyanty ācāryāḥ | mahadādīnāṃ paryāyaśatasahasrāṇy aśītim ahorātram
12,308.191d@029D_0114 apadiśyate | prādhānikasya mahataś catvāriṃśat paryāyaśatasahasrāṇy ahorātram
12,308.191d@029D_0115 apadiśyate |
12,308.191d@029D_0116 āhaṃkārikasya bhautikasya puruṣasya paryāyadaśasahasrāṇy ahorātram
12,308.191d@029D_0117 apadiśyate | vaikārikasya puruṣasya manasaḥ paryāyam api caturyugam |
12,308.191d@029D_0118 tad etat paryāyaśatasahasrāṇi pañcāśatam avyaktasyāhorātrasyākevalasya |
12,308.191d@029D_0119 ebhyaḥ paśyen nityaṃ kālajñānam | kālajñāne 'syāvyaktasyācetanasya
12,308.191d@029D_0120 jñānavijñānam iti paśyantyā bījadharmiṇaṃ
12,308.191d@029D_0121 bījadharmiṇām aprasavadharmiṇām aprakṛtidharmiṇām apralayadharmiṇāṃ pralayadharmiṇām
12,308.191d@029D_0122 iti |
12,308.191d@029D_0122 saṃyamana uvāca
12,308.191d@029D_0123 bhagavan yadā khalv agnir dāruśatasahasrakoṭiṣv avatiṣṭhamānas tatsthatvān
12,308.191d@029D_0124 nityaṃ sahadharmā syād evaṃ khalv ayaṃ kṣetrasahasrakoṭiṣv avatiṣṭhamānas tatsthatvān
12,308.191d@029D_0125 nityaṃ sahadharmaḥ syāt | yadi khalv asyāniṣṭaṃ
12,308.191d@029D_0126 kṣetraṃ sahadharmitvaṃ syān nāyam iṣṭāniṣṭe pravartamānaḥ prakṛtim anuvarteta
12,308.191d@029D_0127 guṇasargāya guṇasargam | yac cānuvartamānasya prakṛtisahadharmitvaṃ
12,308.191d@029D_0128 syād bhavatu | na hy aniṣṭaguṇenānugamyamānām abhiṣvajata ityartham
12,308.191d@029D_0129 asyeṣṭā prakṛtir guṇāṃś ca tān anuvartate ca | tad abhiṣvajanād anugamanāc ca
12,308.191d@029D_0130 tatsthatvāc ca nityasyānityam anupaśyāmaḥ | tad dhetumātraṃ
12,308.191d@029D_0131 vakṣyāmaḥ | kaś cid guṇyaguṇinā sārdhaṃ samīyāya | sametya ca kāryakāraṇaṃ
12,308.191d@029D_0132 sa kurvīta | taṃ ca tatheṣṭāniṣṭe pravartamānaṃ guṇinam athāguṇo 'nuvartate
12,308.191d@029D_0133 tatsthatvāt | nanu so 'pīṣṭāniṣṭavad bhavati tatsthatvāt |
12,308.191d@029D_0134 yadi hy ayam iṣṭāniṣṭavyatiriktaḥ sadbhāvo nāyam iṣṭāniṣṭavattvam ityartham
12,308.191d@029D_0135 asyeṣṭāniṣṭatvabhāvam iṣṭaṃ yenāyam anuvartate cābhiṣvajate
12,308.191d@029D_0136 ceti | tad anuṣvajanād anugamanāc ca kāryākāryakartṛtvam asyānupaśyāmaḥ |
12,308.191d@029D_0137 kāryākāryakartṛtvāc cāyam iṣṭāniṣṭavān bhavati |
12,308.191d@029D_0138 yad uktam iṣṭāniṣṭe nāyam iti tan mithyā | guṇavān ayaṃ kṣetrajño
12,308.191d@029D_0139 nāguṇavān | yady ayam aguṇavān syān nāyam iṣṭāniṣṭe pravartamānāṃ prakṛtim
12,308.191d@029D_0140 anuvarteta dharmiṇīm | tad anuvarṇitāni dvaṃdvasya dvaṃdvadharmitvāt
12,308.191d@029D_0141 paśyāmaḥ | tad anupapannaṃ syād vyatiriktasyātiriktatvam anirdvaṃdvasya
12,308.191d@029D_0142 sadvaṃdvatvaṃ ca paśyasva | ācārya paśya tvaṃ kevalasyākevalatvaṃ
12,308.191d@029D_0143 pañcaśikha uvāca
12,308.191d@029D_0143 nityasya cānityatvaṃ kevalasyākevalatvaṃ svātantryaṃ cāsya |
12,308.191d@029D_0144 bhoḥ saṃyamana yad etad uktaṃ bhavatā na vayam asyaitad evaṃ gṛhṇīmaḥ | ekatvam
12,308.191d@029D_0145 evaitad upadiṣṭaṃ bhavatā tatra yan neṣṭam | saṃyogaṃ nityaṃ jānīte
12,308.191d@029D_0146 sṛjyamānam asakṛt saṃharamāṇaṃ ca | guṇāṃs tu guṇasaṃharaṇam anuvyākhyāsyāmaḥ |
12,308.191d@029D_0147 tad yathā catvāro bhūtagrāmā jarāyujāṇḍajodbhidasvedajāḥ
12,308.191d@029D_0148 kālāgnināhaṃkāreṇāprameyaprabhāvānubhāvena śatasahasrāṃśunā dahyamānā
12,308.191d@029D_0149 vighūrṇanto 'vaśā bhūmau patanti | tatas tair bhūtair hīnā bhūr vivasanā
12,308.191d@029D_0150 śuddhā sthaṇḍilā kūrmapṛṣṭhanibhā babhūva | tāṃ tathābhūtāṃ
12,308.191d@029D_0151 jagajjananīṃ jagatīm āpo bhuñjate | praṇaṣṭā bhūr jalam eva syāt | jalam
12,308.191d@029D_0152 ādityo raśmibhir ādatte | samantād apāṃ vināśād agnir jājvalyamāno 'ntarikṣacarān
12,308.191d@029D_0153 bhūtān upayujyāgnir jalam ādatte | agniṃ ca vāyuḥ | vinaṣṭe
12,308.191d@029D_0154 'gnau vāyur evāgniḥ syāt | sa tadā sarvaprāṇabhṛtāṃ prāṇān upayujya
12,308.191d@029D_0155 vāyur ākāśaṃ syāt | ākāśaṃ mano mano 'haṃkāro 'haṃkāraṃ
12,308.191d@029D_0156 mahān sūryaḥ sūyanāt | kṛtsnasya jagataḥ sarvasūryāṇām ekīkṛtya lokāṃs
12,308.191d@029D_0157 trīn nāśāya syān mahatas tamaso madhye tiṣṭhaty ekas tam apy ādadad avyaktam |
12,308.191d@029D_0158 tad etat pañcāhorātrikaṃ pralayaṃ mahāpralaya ity ucyate | pralayān mahatas tad
12,308.191d@029D_0159 ekatvaṃ praṇaṣṭasarvasvaṃ sarvamūrtijāleśvaravināśyodakaṃ mūrtyekaṃ syāt |
12,308.191d@029D_0160 tad etad dhavyaṃ kavyaṃ ca prakaraṇād guṇatāṃ kavyam ity ucyate sa
12,308.191d@029D_0161 haraṇād dhavyam iti | tad etad guṇavan nirguṇaṃ guṇopayogād guṇakartṛtvād guṇīty
12,308.191d@029D_0162 ucyate budhaiḥ | krīḍārtham evāsakṛt sṛjate ca guṇān | anavabodhāt tad aparas
12,308.191d@029D_0163 tv aham evaikaḥ syān nānyaḥ syād iti | yadi hy eṣāvabudhyetānyo 'sti
12,308.191d@029D_0164 mama vara iti na sṛjed udāsīnatvāc ca sargasaṃhārayor utpattir na bhavet |
12,308.191d@029D_0165 yad uktaṃ bhoḥ saṃyamana ko viśvaṃ sṛjate kṛtsnam idaṃ saṃharate
12,308.191d@029D_0166 ceti | yad apy uktaṃ kaś ca viśvam adhiṣṭhāya tiṣṭhaty agnivad dāruṣv iti |
12,308.191d@029D_0167 pañcaviṃśako 'nyo 'nyasyāvyaktasya trayoviṃśatitattvasya caturviṃśakasya
12,308.191d@029D_0168 draṣṭā draṣṭavyasya śrotā śrotavyasya mantā mantavyasya boddhā boddhavyasyādhiṣṭhātā
12,308.191d@029D_0169 vā | anenādhiṣṭhitā prakṛtir guṇān saṃharate ca nartate |
12,308.191d@029D_0170 na cetanenācetanā nirguṇena guṇinīti paśyenāpaśyeti
12,308.191d@029D_0171 śuddhenāśuddhā nityenānityā kevalenākevalā sargadharmiṇy asargadharmiṇādarśanadharmiṇā
12,308.191d@029D_0172 darśanadharmiṇī kṣetradharmiṇākṣetradarśanāt | kasmāt |
12,308.191d@029D_0173 pṛthaktvāt | pṛthagbhāvam asya prapadyato 'nekatvaṃ neṣṭaṃ bhavataḥ |
12,308.191d@029D_0174 prakṛtikṣetrajñayor ekatvam anavabodhadarśanam etad abudhānāṃ darśanam | na
12,308.191d@029D_0175 budhā hy evam etad anupaśyanti paśyāpaśyayor ekatvam | paśyaṃ
12,308.191d@029D_0176 paśyantaṃ daivād anya eva paśyaḥ | kasmāt | śāstradarśanāt | śāstradarśanasya
12,308.191d@029D_0177 cānavabodhād abudha ity ucyate budhaiḥ | budhaś cāyaṃ kṣetrajño
12,308.191d@029D_0178 buddhyādīn guṇān abhivartamānān anubudhyate prakṛtitaḥ | tac ca boddhavyam |
12,308.191d@029D_0179 na tv evaṃ prakṛtir guṇān kṣetrajñaṃ vā | anavabodhāt | yadi hy evaṃ budhyeran
12,308.191d@029D_0180 prakṛtir vā guṇā vā buddhaṃ buddhasahadharmiṇī syāt | bhaveyus
12,308.191d@029D_0181 te ca | buddho 'nubudhyati tam anubuddhatvāt prakṛtir abhimanyate | aham evāsya
12,308.191d@029D_0182 nānyaḥ syād iti | iṣṭāny abhiṣvajate ''tmajānāṃ yajanayājanādhyayanādhyāpanadānapratigrahaṃ
12,308.191d@029D_0183 bhakṣyābhakṣyaṃ peyāpeyaṃ vācyāvācyam
12,308.191d@029D_0184 iti | gamanaṃ saṃkocanaṃ prasāraṇaṃ priyāpriyaṃ gamyāgamyaṃ
12,308.191d@029D_0185 śubhāśubhaṃ śabdasparśarūparasagandhādīnāṃ cāvāptir ity evamādīn
12,308.191d@029D_0186 guṇān utpādayaty anavabodhāt | prakṛtir anubhūyate dvaṃdvatvāt |
12,308.191d@029D_0187 tad anekatvam asya kṣetrajñasya prapadyate | nirdvaṃdvasya cāsya pravartamānasya
12,308.191d@029D_0188 paśyata utpadyate 'haṃkārakṛto doṣaḥ syāt | aham enāṃ pratyācakṣe 'ham
12,308.191d@029D_0189 enāṃ budhyāmīti | na caiṣā paśyaty ācakṣate manyate budhyate
12,308.191d@029D_0190 cāhaṃkārāt | yadi hy abhimanyed vābhiṣvajed vā | evam anubuddhaḥ
12,308.191d@029D_0191 syāt | anubandhāc ca śaktitvaṃ syāt | śaktitvāc cāsya vyatirekatvaṃ
12,308.191d@029D_0192 syāt | yadi hy ayam iṣṭāniṣṭābhyāṃ madhyasthaḥ katham asyeṣṭāniṣṭakṛto
12,308.191d@029D_0193 doṣaḥ syāt | bhavati nirdvaṃdvatvāc cāsyālepakatvāc cāsya
12,308.191d@029D_0194 vyatirekatvaṃ syāt | bhavataś cātra ślokau yathā |
12,308.191d@029D_0195 paṅkasyāpi hi doṣeṇa nopalipyati paṅkajam
12,308.191d@029D_0196 tathāvyaktasya doṣeṇa nopalipyati kevalaḥ
12,308.191d@029D_0197 kevalatvaṃ pṛthagbhāvāt paṅkapaṅkajayor yathā
12,308.191d@029D_0198 tathāsya sahabhāvatvād vinābhāva iti smṛtaḥ
12,308.191d@029D_0199 evam asya bho saṃyamana vyatiriktasya vyatiriktatvaṃ bhavati |
12,308.191d@029D_0200 asahabhāvam asahabhāvatvāc ca | anyatvam anyatvān nistattvam
12,308.191d@029D_0201 iti | atra ślokā bhavanti |
12,308.191d@029D_0202 ghorād agādhād avyaktād astam astataraṃ janāḥ
12,308.191d@029D_0203 pratīpabhūtam anyasyā manyante tattvabuddhayaḥ
12,308.191d@029D_0204 ye tv abuddhās tapoyogād ekatvaṃ nānupaśyati (sic)
12,308.191d@029D_0205 te vyaktaniṣṭhād ekatvāj jāyante ca mriyanti ca
12,308.191d@029D_0206 nirdvaṃdvadharmiṇo nityam atyantaṃ dvaṃdvadharmiṇā
12,308.191d@029D_0207 anityāc ca mahārāja dvaṃdvaniṣṭhā bhavanti te
12,308.191d@029D_0208 aśraddadhānāḥ śāstrasya dvaidhībhāvāc ca pārthiva
12,308.191d@029D_0209 kālasyāsye nimajjanti unmajjanti bhave narāḥ
12,308.191d@029D_0210 advaidhāt tu bhaven mokṣo hy avyaktagrāhadharmiṇām
12,308.191d@029D_0211 pañcaśikha uvāca
12,308.191d@029D_0211 vimucyaitad vimokṣaḥ syād avimokṣāt punarbhavaḥ
12,308.191d@029D_0212 bhoḥ saṃyamana evam anyo 'vyaktadharmiṇo 'py aguṇo guṇadharmiṇo 'py
12,308.191d@029D_0213 acalaś caladharmiṇo 'prakṛtiḥ prakṛtidharmiṇaḥ kṣetrajñaḥ kṣetradharmiṇo
12,308.191d@029D_0214 vimuktaś cāvimuktād vimalaś cāvimalāc chuddho 'śuddhād yogaś cāviyogān
12,308.191d@029D_0215 mokṣaś cāvimokṣāt | evaṃ puṣkaraparṇastha ivābbindur
12,308.191d@029D_0216 nityam asaktas tatsthatvān maśakodumbarayor matsyodakayoś ca yathāvyaktaṃ
12,308.191d@029D_0217 bhavati sahabhāvād evam asya kṣetrajñasyānyatvaṃ bhavati | tad uṣyamāṇasya
12,308.191d@029D_0218 paśyenāpaśyasya paśyataś cāpaśyabuddhyābuddhasya cetanācetanasya
12,308.191d@029D_0219 kevalākevalasya nityānityasya jñānājñānasya | evam asya bhoḥ
12,308.191d@029D_0220 ajñātasyāvyaktasyopakaraṇaṃ śokād aśokaṃ, mohād amohaṃ,
12,308.191d@029D_0221 sthirāt sthiraṃ, abhrād anabhraṃ vraṇād avraṇaṃ kājād akājaṃ sīmād asīmaṃ
12,308.191d@029D_0222 purād apuraṃ purasya cāpy avadāraṇaṃ puratvam upadiśyate | lokād alokaṃ
12,308.191d@029D_0223 kālād akālaṃ bhayād abhayaṃ śivād aśivaṃ vibhutvāc cāvibhutvam |
12,308.191d@029D_0224 evam asyānupaśyataḥ khalv avyaktam avijanam asyaikatvaṃ param anupaśyato
12,308.191d@029D_0225 nānātvāt kṣemyād akṣemyaḥ syād akṣemyād avyaktāt | bhavanti
12,308.191d@029D_0226 cātra ślokāḥ |
12,308.191d@029D_0227 kṣemyākṣemyaṃ nānupaśyeta nityaṃ
12,308.191d@029D_0228 kṣemyas tv anyas taṃ tu naivānupaśyet
12,308.191d@029D_0229 ṣaḍviṃśo vā pañcaviṃśo nu rājann
12,308.191d@029D_0230 avyaktaś ca prāhur evaṃ vidhijñāḥ
12,308.191d@029D_0231 yo 'yaṃ boddhā pañcaviṃśaḥ parasya
12,308.191d@029D_0232 sa manyate īdṛśo 'smīti rājan
12,308.191d@029D_0233 buddhasya vai bodhanāt tena samyag
12,308.191d@029D_0234 gacchaty ayaṃ na calo nācalas tvam
12,308.191d@029D_0235 evaṃ boddhā kevalāt kevalaḥ san
12,308.191d@029D_0236 sa syād vyaktaḥ kiṃ ca saṃjñānasaṃjñaḥ
12,308.191d@029D_0237 nirdvaṃdvasya dvaṃdvabhāvātmakasya
12,308.191d@029D_0238 bhāvān na syān na prabhāvaḥ śuciḥ syāt
12,308.191d@029D_0239 śuciprabodhād aśucitvaṃ tadā syāt
12,308.191d@029D_0240 trilokasadbhāvaguṇapravartakam
12,308.191d@029D_0241 bhavaty ayaṃ kevala eva kevalaḥ
12,308.191d@029D_0242 sametya nityām amalām alaṃ śucim
12,308.191d@029D_0243 śuciprabodhanasya bhoḥ saṃyamana budhyamānasya pañcaviṃśasya
12,308.191d@029D_0244 buddhāt ṣaḍviṃśabodhanatvam upadiśanti | boddhāraṃ budhyamānasya vyatiriktasya
12,308.191d@029D_0245 vyatiriktatvam upapadyate | kevalaṃ nāham asyāḥ
12,308.191d@029D_0246 kaś cin neyaṃ mama kā cana ṣaḍviṃśasyāham anena mama saha caikatvam iti |
12,308.191d@029D_0247 tatra ślokaḥ |
12,308.191d@029D_0248 sāmyaḥ sāmyaṃ śuciṃ dṛṣṭvā śucim āhur manīṣiṇaḥ
12,308.191d@029D_0249 bahiḥ kṛtvā tamisrālam avyaktāc cetanaṃ param
12,308.191d@029D_0250 iti |
12,308.191d@029D_0251 tad etad bhagavatā buddham avāpya mahat tattvaṃ paramarṣiṇā paramaguruṇā
12,308.191d@029D_0252 mama kapilena guruṇā ca mamāsuriṇā jātiśatair bahubhir avāptaṃ
12,308.191d@029D_0253 kṛtsnakṣayaṃ kapilāt | mamāpy evam eva śiṣyadaśakatvam upagamya
12,308.191d@029D_0254 jātiśatair bahubhir avāptaṃ bhagavata āsureḥ sakāśāt | mattaś ca kātyāyanenāptam |
12,308.191d@029D_0255 gautamena kātyāyanād avāptam | gautamāc ca
12,308.191d@029D_0256 gārgyeṇāvāptam | tad etat paraṃparayā bahubhir ācāryair avāptaṃ kṛtsnakṣayam amṛtārthatattvaṃ
12,308.191d@029D_0257 vimalam amalajñānam | atyagādham acetanam akevalam avyaktam
12,308.191d@029D_0258 apāsya nityaṃ cetanaṃ kevalaṃ jñānaṃ pratibuddhaṃ budhyamānena pañcaviṃśakena
12,308.191d@029D_0259 ṣaḍviṃśakam | atra ślokā bhavanti |
12,308.191d@029D_0260 sutasyaitad varṇitaṃ manniyogād
12,308.191d@029D_0261 vārāṇasyāṃ krīḍamānena rājñā
12,308.191d@029D_0262 tattvajñānaṃ pṛcchataḥ prāñjaliḥ syāt
12,308.191d@029D_0263 pṛcchaṃs tasya granthataś cārthataś ca
12,308.191d@029D_0264 proktaṃ hy etat ṣoḍaśapraśnam ugraṃ
12,308.191d@029D_0265 nistattvākhyaṃ viṃśat ṣaṭ caiva rājan
12,308.191d@029D_0266 yaṃ vai buddhvā bālakāya praṇamya
12,308.191d@029D_0267 mūrdhnābhyarṇaṃ pādayor hṛṣyamāṇaḥ
12,308.191d@029D_0268 padbhyāṃ gatas tattvam avāpya kṛtsnaṃ
12,308.191d@029D_0269 sanatkumārād amṛtaṃ paraṃ vai
12,308.191d@029D_0270 sanatkumāreṇa mamopadiṣṭam
12,308.191d@029D_0271 etan mahad brahma yathāvad adya
12,308.191d@029D_0272 tat te śrutaṃ tad bhava vītaśoka
12,308.191d@029D_0273 etaṃ mahāpraśnam avāpya cārtham
12,308.191d@029D_0274 tulyaṃ bhavān paśyatu brahmaṇaś ced
12,308.191d@029D_0275 indrasya sthāṇor maśakasya caiva
12,308.191d@029D_0276 pataṃgakīṭe śuni ca śvapāke
12,308.191d@029D_0277 sarvaṃ hi sarvatra narendrasiṃha
12,308.191d@029D_0278 yas tv anyathā paśyati hy alpabuddhir
12,308.191d@029D_0279 avyaktaniṣṭhaḥ sa bhaveta rājan
12,308.191d@029D_0280 sattvasya sarvasya hy apaśyamāno
12,308.191d@029D_0281 abuddhimān duḥkham upaiti nityam
12,308.191d@029D_0282 na cāsya duḥkhaṃ sa tu duḥkham eti
12,308.191d@029D_0283 vaiṣamyabuddhitvam avāpya mohāt
12,308.191d@029D_0284 tad gaccha rājan svapurīṃ viśālāṃ
12,308.191d@029D_0285 vārāṇasīm aśvarathena śīghram
12,308.191d@029D_0286 etāvad etat paramaṃ rahasyam
12,308.191d@029D_0287 uktaṃ mayā te 'tividhāya sarvam
12,308.191d@029D_0288 jñānī bhavān na tvam abuddhabuddhir
12,308.191d@029D_0289 buddhir hi te jyāyasī rājasiṃha
12,308.191d@029D_0290 buddhaṃ tvayāgryaṃ paramaṃ pavitraṃ
12,308.191d@029D_0291 ṣaḍviṃśakaṃ pañcaviṃśāt paraṃ yat
12,308.191d@029D_0292 na pañcaviṃśakāt punaḥ prajāyate narottamaḥ
12,308.191d@029D_0293 sa yatra tatra saṃvasaṃs trivargavic chucir bhavet
12,308.191d@029D_0294 śucir hi pañcaviṃśakas tathaiva ṣaḍviṃśaka-
12,308.191d@029D_0295 tvam avabudhyati yadā tadā śucir bhaved iti
12,308.191d@029E_0000 vaiśaṃpāyana uvāca
12,308.191d@029E_0001 purā yudhiṣṭhiro rājā prayatenāntarātmanā
12,308.191d@029E_0002 dvaipāyanam ṛṣiśreṣṭhaṃ papracchātha kṛtāñjaliḥ
12,308.191d@029E_0003 sahito bhrātṛbhiḥ sarvair udāramatibhiḥ śubhaiḥ
12,308.191d@029E_0004 pṛthivyām upaviṣṭais tu vinītair uttamaujasaiḥ
12,308.191d@029E_0005 bhagavān sarvabhūtānāṃ sarvajñaḥ sarvadarśivān
12,308.191d@029E_0006 viśrutas triṣu lokeṣu dharmeṇa ca damena ca
12,308.191d@029E_0007 tad icchāma upaśrotuṃ maṅgalyam ṛṣisattama
12,308.191d@029E_0008 kathāṃ bhagavatā proktāṃ sarvapāpapraṇāśinīm
12,308.191d@029E_0009 vayaṃ ca yady anugrāhyāḥ sarve bhagavato matāḥ
12,308.191d@029E_0010 brūhi satyavatāṃ śreṣṭha śṛṇumopahitā vayam
12,308.191d@029E_0011 evaṃ saṃpraśrayād uktaḥ satyātmā satyavādinā
12,308.191d@029E_0012 yudhiṣṭhireṇa satkṛtya kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
12,308.191d@029E_0013 yudhiṣṭhira mahāprājña kurūṇāṃ vaṃśavardhana
12,308.191d@029E_0014 śrotum icchasi kaunteya bhrātṛbhiḥ sahitaḥ śubhām
12,308.191d@029E_0015 imāṃ kathām upaśrutya narāṇām arthasiddhaye
12,308.191d@029E_0016 vijayaś ca narendrāṇām iha pārtha na durlabhaḥ
12,308.191d@029E_0017 śāntikī pauṣṭikī rakṣā sarvaduḥsvapnanāśinī
12,308.191d@029E_0018 katheyam amarākārā daivatair api kathyate
12,308.191d@029E_0019 atra te vartayiṣyāmi itihāsaṃ purātanam
12,308.191d@029E_0020 bālye 'vāptaṃ tu yad vīra agastyena mahātmanā
12,308.191d@029E_0021 purā kṛtayuge rājan maharṣiḥ kumbhasaṃbhavaḥ
12,308.191d@029E_0022 mitrāvaruṇayoḥ putraḥ śrīmān atitapāḥ prabhuḥ
12,308.191d@029E_0023 sa cāśramapade puṇye puṇyakarmā mahātapāḥ
12,308.191d@029E_0024 samā dvādaśako rājan vayasā bharatarṣabha
12,308.191d@029E_0025 sva āvasatha ekākī hy abhrākāśakṛtavrataḥ
12,308.191d@029E_0026 mitrāvaruṇayoḥ svargaṃ gatayoḥ sukṛtātmanoḥ
12,308.191d@029E_0027 puṣkarasyottare tīre sarvadevanamaskṛtaḥ
12,308.191d@029E_0028 parvato bhāskaro nāma bhāskarābhaḥ svatejasā
12,308.191d@029E_0029 ataḥ prabhavate rājan puṇyasrotā mahānadī
12,308.191d@029E_0030 varadā vitamā nāma siddhacāraṇasevitā
12,308.191d@029E_0031 tasmin girivare tasyāgasteḥ paitṛka āśramaḥ
12,308.191d@029E_0032 puṇyapuṣpaphalopetaiḥ pādapair upaśobhitaḥ
12,308.191d@029E_0033 tapyate śiśur ekākī tapo dvādaśavārṣikam
12,308.191d@029E_0034 yan na taptaṃ purā vatsa divyair anyais tapodhanaiḥ
12,308.191d@029E_0035 neśvareṇa na cendreṇa yamena varuṇena vā
12,308.191d@029E_0036 nityordhvabāhur ādityaṃ bhāskare tasthivān muniḥ
12,308.191d@029E_0037 ūrdhvamukho nirālambo jitātmā pavanopamaḥ
12,308.191d@029E_0038 nirāvṛto nirālambo niyatātmā jitendriyaḥ
12,308.191d@029E_0039 nirdvaṃdvo nirahaṃkāro nirāśo niḥspṛhaḥ kva cit
12,308.191d@029E_0040 kāṣṭhabhūtas tapas tepe sarvabhūtahite rataḥ
12,308.191d@029E_0041 nirvṛto nistamā dhīro nivṛttaḥ sarvataḥ samaḥ
12,308.191d@029E_0042 tam evam upasaṃpannam udāramanasaṃ śucim
12,308.191d@029E_0043 bhāskare vartate nityaṃ tapyamānam atīva ca
12,308.191d@029E_0044 avardhata mahāpuṇye sa hi dharmeṇa bhārata
12,308.191d@029E_0045 atha kaunteya kālena kena cid bharatarṣabha
12,308.191d@029E_0046 aṣṭāśītisahasrāṇi yatīnāṃ puṇyakarmaṇām
12,308.191d@029E_0047 ānupūrvyeṇa yātāni mahīṃ kṛtvā pradakṣiṇam
12,308.191d@029E_0048 saparvatavanoddeśāṃ sanadīnadasāgarām
12,308.191d@029E_0049 dvaipāyana uvāca
12,308.191d@029E_0049 tatra tatra mahāpuṇyāḥ puṇyatīrthābhilāṣiṇaḥ
12,308.191d@029E_0050 etasminn antare pārtha ṛṣisaṃghaḥ sa vai mahān
12,308.191d@029E_0051 pradakṣiṇaṃ mahīṃ kṛtvā bhāskaraṃ girim abhyayāt
12,308.191d@029E_0052 te taṃ girivaraṃ puṇyam atha kṛtvā pradakṣiṇam
12,308.191d@029E_0053 tato girinadīṃ puṇyāṃ tīrthahetor upāgaman
12,308.191d@029E_0054 aṣṭāśītisahasrāṇi tatra nadyāṃ yudhiṣṭhira
12,308.191d@029E_0055 vigāhya taj jalaṃ rājan prahṛṣṭā munayo 'bhavan
12,308.191d@029E_0056 ke cit sasnur yathākāmaṃ ke cid atra upaspṛśan
12,308.191d@029E_0057 ke cit puṇyena toyena pitṝn devān atarpayan
12,308.191d@029E_0058 ke cit prakrīḍitās tatra japanty anye tapodhanāḥ
12,308.191d@029E_0059 adhyātmaṃ cintayanty anye ke cid vedān adhīyire
12,308.191d@029E_0060 kathāḥ śuśruvur anye ca proktā anyais tapodhanaiḥ
12,308.191d@029E_0061 dhyānam anye hy upāsanta niṣeduś ca tathā pare
12,308.191d@029E_0062 evaṃ tair ṛṣibhiḥ siddhair vitamā puṇyavardhanī
12,308.191d@029E_0063 nadī sā puruṣavyāghra dyotate tais tapodhanaiḥ
12,308.191d@029E_0064 etasminn antare pārtha devarājaḥ puraṃdaraḥ
12,308.191d@029E_0065 pitāmahaṃ puraskṛtya saha devaiḥ sameyivān
12,308.191d@029E_0066 vitamāyāṃ tad ekānte tasyāṃ nadyāṃ yudhiṣṭhira
12,308.191d@029E_0067 athābravīt puṣkarajaḥ sureśvaram ariṃdamam
12,308.191d@029E_0068 vijñāya munisaṃghasya dharme rāgam upasthitam
12,308.191d@029E_0069 puraṃdara mahābāho sarvathā śrotum arhasi
12,308.191d@029E_0070 ṛṣīṇām amaraśreṣṭha dharme rāgam upasthitam
12,308.191d@029E_0071 imaṃ muhūrtam eteṣām ahaṃkāraḥ sureśvara
12,308.191d@029E_0072 prabhaviṣyati sarveṣām asvargīyo na saṃśayaḥ
12,308.191d@029E_0073 sa bhavān deśam utsṛjya imaṃ suravareśvara
12,308.191d@029E_0074 gantum arhasi dharmātman draṣṭum etan na te kṣamam
12,308.191d@029E_0075 sa tatas tad vacaḥ śrutvā devarājaḥ pitāmahāt
12,308.191d@029E_0076 jagāma bharataśreṣṭha saha devair ariṃdama
12,308.191d@029E_0077 gate deveśvare śakre pitāmahapurogame
12,308.191d@029E_0078 aṣṭāśītisahasrāṇi paramaṃ harṣam abhyayuḥ
12,308.191d@029E_0079 te pranṛttāḥ pragītāś ca tathā prahasitā api
12,308.191d@029E_0080 vitamāyā jale puṇye tasmin prakrīḍitāḥ pare
12,308.191d@029E_0081 ekānte ca mahāprājño nāradaḥ kalahapriyaḥ
12,308.191d@029E_0082 tantrīyuktakam ādāya munir vedān adhītavān
12,308.191d@029E_0083 saṃvarto 'py atha kaunteya jalād utthāya bhārata
12,308.191d@029E_0084 uvāca tān ṛṣīn sarvān harṣeṇa mahatā yutaḥ
12,308.191d@029E_0085 śrūyatām ṛṣibhiḥ sarvair idaṃ mama vaco dvijāḥ
12,308.191d@029E_0086 rocate yadi sarveṣāṃ kriyatāṃ munisattamāḥ
12,308.191d@029E_0087 aham ugratapā viprā bhavanto 'pi tathaiva ca
12,308.191d@029E_0088 na tulyo 'smatprabhāveṇa dharmeṇa ca tathā paraḥ
12,308.191d@029E_0089 dīrghakālapracīrṇasya yamasya niyamasya ca
12,308.191d@029E_0090 tapobalaṃ na paśyāmi kim apy etat kathaṃ cana
12,308.191d@029E_0091 saṃvartavacanaṃ śrutvā sarvaṃ tad ṛṣimaṇḍalam
12,308.191d@029E_0092 ahaṃkāravaśaṃ prāptaṃ tad vākyam abhinandati
12,308.191d@029E_0093 ahaṃkṛtvā tataḥ sarve ṛṣayaḥ kuntinandana
12,308.191d@029E_0094 parasparam avajñāya tatra te 'thāmitaujasaḥ
12,308.191d@029E_0095 bhṛgus tato mahārāja sarvarṣigaṇapūjitaḥ
12,308.191d@029E_0096 saṃvartavacanaṃ tatra sa satkṛtyedam abravīt
12,308.191d@029E_0097 evam etan na saṃdeho yat tvayoktaṃ dhṛtavrata
12,308.191d@029E_0098 tasmāt prabhāvaṃ tapaso draṣṭum arhāma sarvaśaḥ
12,308.191d@029E_0099 ṛṣayaḥ śrūyatāṃ tāvan mama vākyaṃ dhṛtavratāḥ
12,308.191d@029E_0100 ahaṃ śucir ahaṃ śreṣṭhaḥ aham ugratapodhanaḥ
12,308.191d@029E_0101 ahaṃ pradhāna ity evaṃ yaj jalpatha tapodhanāḥ
12,308.191d@029E_0102 kim etat kathayitvā vo hy ahaṃkārāt punaḥ punaḥ
12,308.191d@029E_0103 pratyakṣaṃ draṣṭum icchāma iha dharmasya naḥ phalam
12,308.191d@029E_0104 na tapo vidyate yatra sarvabhūteṣv asaṃśayam
12,308.191d@029E_0105 upaspṛśya tatas toyaṃ punar abhyupagamyatām
12,308.191d@029E_0106 dṛśyatāṃ suprataptasya dharmasya mahataḥ phalam
12,308.191d@029E_0107 yatra yena tapas taptaṃ tathā daśadaśātmakam
12,308.191d@029E_0108 tad darśayadhvaṃ saṃgamya tapo yasya yathā kṛtam
12,308.191d@029E_0109 tato bhṛguvacaḥ śrutvā sarvaṃ tad ṛṣimaṇḍalam
12,308.191d@029E_0110 bhṛgor vacaḥ puraskṛtya tathety ūcur maharṣayaḥ
12,308.191d@029E_0111 te tu krodhād ahaṃkāraṃ prāpya sarve maharṣayaḥ
12,308.191d@029E_0112 nadīṃ tāṃ vitamāṃ puṇyām upaspraṣṭuṃ vicakramuḥ
12,308.191d@029E_0113 te tatra bhraṣṭatapaso vitamāyāṃ jalaṃ śubham
12,308.191d@029E_0114 upaspṛśya mahārāja japyam āvartayaṃs tadā
12,308.191d@029E_0115 tatas tad gaganaṃ ruddhaṃ sarvais tair ṛṣisattamaiḥ
12,308.191d@029E_0116 tapobalaṃ naraśreṣṭha darśayadbhir asaṃśayam
12,308.191d@029E_0117 kaś cid ākāśam āviśya jvalad dharmeṇa kevalam
12,308.191d@029E_0118 apsarobhis tathā cānye pūtāḥ svargagatā dvijāḥ
12,308.191d@029E_0119 puṣpavarṣais tathā cānyaiḥ pūjyante guhyakair api
12,308.191d@029E_0120 ke cid ākāśam āviśya divyāṃ ceṣṭām akurvata
12,308.191d@029E_0121 tathāsīt sumahān nādo harṣāt teṣām ariṃdama
12,308.191d@029E_0122 anyonyaṃ paśyatāṃ tatra hasatāṃ ca yudhiṣṭhira
12,308.191d@029E_0123 te dṛṣṭvā balam anyonyaṃ dharmasya bharatarṣabha
12,308.191d@029E_0124 tad evaṃ kathayantas te tīre nadyās tathā vibho
12,308.191d@029E_0125 taṃ tu dṛṣṭvā viditvā ca dharmalopaṃ mahātmanām
12,308.191d@029E_0126 nāradaḥ kuruśārdūla ghaṭṭayaṃs tantriyuktakam
12,308.191d@029E_0127 atha te ṛṣayaḥ sarve gantukāmā nabhastalam
12,308.191d@029E_0128 yathāpūrvam amitraghna aśaktā gamanāya hi
12,308.191d@029E_0129 aṣṭāśītisahasrāṇi munīnāṃ bhāvitātmanām
12,308.191d@029E_0130 aśaktā gamane rājaṃs tato 'nyonyam apaśyata
12,308.191d@029E_0131 te nirastā nirutsāhā nirāśā gamanaṃ prati
12,308.191d@029E_0132 tatraivāsan mahābhāga bhraṣṭapakṣāḥ khagā iva
12,308.191d@029E_0133 parasparam udaikṣanta evam uktvā maharṣayaḥ
12,308.191d@029E_0134 kim idaṃ kiṃ nv idam iti dhik kaṣṭam iti cāpare
12,308.191d@029E_0135 te vīkṣamāṇāḥ kṛpaṇāḥ svarge vigatacetasaḥ
12,308.191d@029E_0136 ahaṃkāreṇa mahatā vasudhāyāṃ nipātitāḥ
12,308.191d@029E_0137 mohasya vaśam āgamya sarva eva vicetasaḥ
12,308.191d@029E_0138 na kiṃ cid abhijānanti dharmasya gamanasya vā
12,308.191d@029E_0139 yadā vimanasaḥ sarve khagāḥ khāt patitā iva
12,308.191d@029E_0140 athaitān nāradovāca harṣād idam atho vacaḥ
12,308.191d@029E_0141 kim udīkṣatha mohasthā nākapṛṣṭhaṃ yiyāsavaḥ
12,308.191d@029E_0142 durlabho 'yaṃ guṇo bhūyo bhavatāṃ naṣṭadharmiṇām
12,308.191d@029E_0143 ahaṃkāreṇa mahatā naṣṭo dharmaḥ sanātanaḥ
12,308.191d@029E_0144 evaṃ gate na paśyāmi svargaṃ gantuṃ yathā purā
12,308.191d@029E_0145 ete stha ṛṣayaḥ sarve pakṣahīnāḥ khagā iva
12,308.191d@029E_0146 tena dharmātilopena cintitena durātmanā
12,308.191d@029E_0147 ete stha sarve saṃvṛttā nirāśā gamanaṃ prati
12,308.191d@029E_0148 dvaipāyana uvāca
12,308.191d@029E_0148 nadyās tīre śubhe puṇye dharmaṃ kuruta yatnataḥ
12,308.191d@029E_0149 tasya tad vacanaṃ śrutvā ṛṣayo dīnacetasaḥ
12,308.191d@029E_0150 taṃ nāradam ṛṣiśreṣṭhaṃ prahvā bhūtvātha te 'bruvan
12,308.191d@029E_0151 punar asmadvidhair bhūyo nākapṛṣṭhaṃ tapodhana
12,308.191d@029E_0152 adhiṣṭhātuṃ kathaṃ vāpi na bhaved dharmasaṃkaraḥ
12,308.191d@029E_0153 teṣāṃ tu vacanaṃ śrutvā nāradaḥ punar abravīt
12,308.191d@029E_0154 muhūrtaṃ dhyānam āsthāya yogam āgamya vai śubham
12,308.191d@029E_0155 ahaṃkārasya jānīdhvam ṛṣayo dāruṇaṃ balam
12,308.191d@029E_0156 kim āśāsya tu pāpasya karmaṇaś caritasya vai
12,308.191d@029E_0157 aho phalam anāryasya duṣkṛtasya mahat tv idam
12,308.191d@029E_0158 yad evaṃ prāpyate doṣas tv ahaṃkāro maharṣibhiḥ
12,308.191d@029E_0159 kva tad varṣasahasrāṇi taptasya tapasaḥ phalam
12,308.191d@029E_0160 kva tan naṣṭaṃ purā tv iṣṭaṃ niyamaḥ kva ca vai damaḥ
12,308.191d@029E_0161 yad ūrdhvabāhubhiḥ śāntaiḥ kva nu tasya phalaṃ gatam
12,308.191d@029E_0162 yadarthaṃ cārcitā devāḥ pitaraś ca tapodhanāḥ
12,308.191d@029E_0163 kva nu tasya phalaṃ viprāḥ tapaso 'gryasya vai gatam
12,308.191d@029E_0164 ete kartavyadharmāḥ stha punar eva yathā purā
12,308.191d@029E_0165 evaṃ gate na paśyāmi gamanaṃ vas triviṣṭapam
12,308.191d@029E_0166 ahaṃkāraprabhāveṇa tena saṃśayitā gatiḥ
12,308.191d@029E_0167 aham apy anugantā vai kevalena tu karmaṇā
12,308.191d@029E_0168 anena kāraṇenāptam evaṃ saṃśayam ātmani
12,308.191d@029E_0169 tad iyaṃ pravarasrotā nadī puṇyajalā śubhā
12,308.191d@029E_0170 kartavyo dharma iha tu yadi nāsti nabhogatiḥ
12,308.191d@029E_0171 vāyubhakṣā nirāhārā niyatā vijitendriyāḥ
12,308.191d@029E_0172 iha dharmaṃ sunibhṛtā bhavantaḥ kartum arhatha
12,308.191d@029E_0173 iha deveśvareṇāpi vāsavena mahātmanā
12,308.191d@029E_0174 dharma ugraḥ sucarito vitamāyāḥ puropari
12,308.191d@029E_0175 iha devena devyā ca rudreṇa sumahat tapaḥ
12,308.191d@029E_0176 taptaṃ varṣasahasrāṇi divyena vidhinā purā
12,308.191d@029E_0177 imāṃ saridvarāṃ prāpya viṣṇunāpi mahātmanā
12,308.191d@029E_0178 śubhaṃ jalam upaspṛśya prāpto dustarasaṃkṣayaḥ
12,308.191d@029E_0179 eṣa prabhāvo dharmajñā nadyā asyā na saṃśayaḥ
12,308.191d@029E_0180 caritveha tataḥ puṇyaṃ gamiṣyatha śubhāṃ gatim
12,308.191d@029E_0181 yadā vimanasaḥ sarve paraṃ dainyam upāgatāḥ
12,308.191d@029E_0182 sarva eva mahātmānaḥ tatas tān nārado 'bravīt
12,308.191d@029E_0183 dainyam etat parityajya sarvakāryāvasādakam
12,308.191d@029E_0184 śrotum arhatha vai sarve prayatenāntarātmanā
12,308.191d@029E_0185 yac ca vakṣyāmi tat kāryaṃ bhavadbhiḥ kāryasādhanam
12,308.191d@029E_0186 sarvathā mānam utsṛjya vinayena damena ca
12,308.191d@029E_0187 yad idaṃ vacanaṃ me 'dya kariṣyatha tapodhanāḥ
12,308.191d@029E_0188 idaṃ muhūrtam ākāśaṃ yathāpūrvaṃ gamiṣyatha
12,308.191d@029E_0189 yadi madvacanaṃ sarve yathoktam anutiṣṭhatha
12,308.191d@029E_0190 asmin muhūrte sarveṣāṃ kalmaṣaṃ nāśam eṣyati
12,308.191d@029E_0191 anṛtaṃ noktapūrvaṃ me munir asmi dhṛtavratāḥ
12,308.191d@029E_0192 madvacaḥ śrūyatāṃ sādhu nārado 'smi tapodhanāḥ
12,308.191d@029E_0193 dharmo vas tyaktamānānāṃ svargaś caiva bhaviṣyati
12,308.191d@029E_0194 idaṃ muhūrtaṃ sarveṣāṃ madvākyaṃ parigṛhya tu
12,308.191d@029E_0195 bhāvajñeyāni dharmyāṇi vākyāni suhṛdāṃ sadā
12,308.191d@029E_0196 kriyatām avicāreṇa mamedaṃ vacanaṃ hitam
12,308.191d@029E_0197 saṃvartasya hitārthāya yathāvad iha lapsyatha
12,308.191d@029E_0198 kathayiṣyāmi vaḥ samyak sarveṣām eva sādhuṣu
12,308.191d@029E_0199 śrutvā kṣamākṣamaṃ jñātvā yad dhitaṃ tat kariṣyatha
12,308.191d@029E_0200 dvaipāyana uvāca
12,308.191d@029E_0200 śāśvataṃ ca dhruvaṃ caiva yathāsthānaṃ gamiṣyatha
12,308.191d@029E_0201 te tasya vacanaṃ śrutvā tadā ṛṣivarā nṛpa
12,308.191d@029E_0202 harṣeṇotphullanayanāḥ sarva eva tadābhavan
12,308.191d@029E_0203 taṃ bhṛguḥ prayato bhūtvā devarṣiṃ nāradaṃ tadā
12,308.191d@029E_0204 uvāca puruṣaśreṣṭha vismayād ruciraṃ vacaḥ
12,308.191d@029E_0205 kiṃ nu tad daivataṃ brahman vrataṃ vā niyamo 'pi vā
12,308.191d@029E_0206 yat kṛtvā khecaraśreṣṭha nākapṛṣṭhaṃ labhemahi
12,308.191d@029E_0207 sarvathā naitad āścaryaṃ devarṣe tava yan matam
12,308.191d@029E_0208 asmākam anukampārthaṃ yat tvaṃ vadasi dhārmika
12,308.191d@029E_0209 tato vada hitaṃ vākyaṃ pāpam etat pramārjitam
12,308.191d@029E_0210 ko vā sa niyamo vipra samādheyo hi naḥ punaḥ
12,308.191d@029E_0211 tad ete vai vayaṃ sarve ṛṣayo munisattama
12,308.191d@029E_0212 baddhāñjalipuṭāḥ prahvās tava sādho prasādane
12,308.191d@029E_0213 tat tu dharmātmanaḥ śrutvā bhṛgor vākyaṃ mahāyaśāḥ
12,308.191d@029E_0214 kṛtāñjalipuṭāṃs tāṃś ca ṛṣīn dṛṣṭvā mahāmuniḥ
12,308.191d@029E_0215 tataḥ prahasya tad vākyaṃ nārado munisattamaḥ
12,308.191d@029E_0216 sarvān eva samāsīnān idaṃ vacanam abravīt
12,308.191d@029E_0217 hanta vaḥ kathayiṣyāmi sarva eva nibodhata
12,308.191d@029E_0218 kṣamaṃ cāpy anukūlaṃ ca svargāya ca hitāya ca
12,308.191d@029E_0219 eṣa śailavare bālo mitrāvaruṇasaṃbhavaḥ
12,308.191d@029E_0220 agastyo nāma dharmātmā bhāskare tapa āsthitaḥ
12,308.191d@029E_0221 dhairyeṇa tapasā caiva dharmeṇa ca damena ca
12,308.191d@029E_0222 na tulyo vidyate yasya sarveṣāṃ bhavatām api
12,308.191d@029E_0223 taṃ bālam ugratapasaṃ dharmātmānam aninditam
12,308.191d@029E_0224 abhigacchata saṃhṛtya ṛṣayo mānam ātmanaḥ
12,308.191d@029E_0225 yadi mānaṃ ca mohaṃ ca tyaktvā darpaṃ ca kevalam
12,308.191d@029E_0226 abhigacchata taṃ bālaṃ gamiṣyatha yathā purā
12,308.191d@029E_0227 sa hy arka iva tejasvī bhāskare parvatottame
12,308.191d@029E_0228 tapaś carati lokasya svastihetor dhṛtavrataḥ
12,308.191d@029E_0229 na tulyas tejasā tasya dharmeṇa ca damena ca
12,308.191d@029E_0230 upatiṣṭhata taṃ sarve varadaṃ munipuṃgavam
12,308.191d@029E_0231 tatas tasya vacaḥ śrutvā nāradasya mahātmanaḥ
12,308.191d@029E_0232 hṛṣṭena manasā sarve tasya vākyam adhiṣṭhitāḥ
12,308.191d@029E_0233 nāradaṃ te tathety uktvā sarve kṛtvā pradakṣiṇam
12,308.191d@029E_0234 prasannamanaso vīra jagmus te bhāskaraṃ girim
12,308.191d@029E_0235 te taṃ girivaraṃ puṇyaṃ sarvakālaphaladrumam
12,308.191d@029E_0236 adhiruhya yatātmānaḥ sarvataḥ pratyalokayan
12,308.191d@029E_0237 sa tu parvatarājasya bhāskarasyāṃśumān iva
12,308.191d@029E_0238 upary upari dharmātmā caraty ugraṃ tapaḥ śuciḥ
12,308.191d@029E_0239 taṃ dṛṣṭvā vismitāḥ sarve ṛṣayaḥ śatrusūdana
12,308.191d@029E_0240 tasmān nātarkayaṃs te tad yad uktaṃ nāradena vai
12,308.191d@029E_0241 tatas tv abhigatāḥ sarve taṃ bālam ṛṣisattamāḥ
12,308.191d@029E_0242 aṣṭāśītisahasrāṇi prayatāni yatāni ca
12,308.191d@029E_0243 sarveṣāṃ vacanāt teṣāṃ bhṛgus tatra yatavrataḥ
12,308.191d@029E_0244 abravīt taṃ mahātmānaṃ dīpyamānaḥ svatejasā
12,308.191d@029E_0245 agastya śreṣṭha sādhūnāṃ nityaṃ sucaritavrata
12,308.191d@029E_0246 śrotum arhasi dharmajña vaco munivarātmaja
12,308.191d@029E_0247 vayaṃ daivatasṛṣṭena ahaṃkāreṇa mohitāḥ
12,308.191d@029E_0248 damam utsṛjya dharmeṇa rāgaspṛṣṭā vimohitāḥ
12,308.191d@029E_0249 bhavatprasādād icchāmo gantum iṣṭāṃ śubhāṃ gatim
12,308.191d@029E_0250 ahaṃkārādidagdhānāṃ sarveṣāṃ śaraṇaṃ bhava
12,308.191d@029E_0251 aṣṭāśītisahasrāṇi mokṣayitvā bhavān imān
12,308.191d@029E_0252 kalmaṣād atidharmeṇa śaśval lokān avāpsyasi
12,308.191d@029E_0253 dānenānena dharmasya maharṣe munisattama
12,308.191d@029E_0254 ātmānaṃ ca pitṝṃś caiva jīvalokaṃ ca tāraya
12,308.191d@029E_0255 vayaṃ tvā prayatāḥ sarve svargahetor upasthitāḥ
12,308.191d@029E_0256 aṣṭāśītisahasrāṇi tārayemāni tejasā
12,308.191d@029E_0257 vayaṃ tv abhigatāḥ sarve bhavataḥ svargakāṅkṣiṇaḥ
12,308.191d@029E_0258 āśayā tvatsakāśāc ca kāṅkṣamāṇāḥ śivaṃ padam
12,308.191d@029E_0259 yathārthaṃ kuru dharmajña ṛṣīṇām iha cāgamam
12,308.191d@029E_0260 dvaipāyana uvāca
12,308.191d@029E_0260 arhase tejasā svena rakṣituṃ śaraṇāgatān
12,308.191d@029E_0261 sa tān ṛṣigaṇān dṛṣṭvā agastyaḥ śaraṇāgatān
12,308.191d@029E_0262 baddhāñjalipuṭān sarvān prahṛṣṭavadano 'bhavat
12,308.191d@029E_0263 pratyarcayitvā sarvān vai vinayenopagamya ca
12,308.191d@029E_0264 kṛtāñjalir uvācedaṃ sarvān sa ṛṣisattamān
12,308.191d@029E_0265 susvāgataṃ vo bhavatu sādhūnāṃ sarvaśas tv iha
12,308.191d@029E_0266 svam āśramapadaṃ tāvad ṛṣīṇāṃ bhavatām idam
12,308.191d@029E_0267 tatas teṣv arhataḥ kṛtvā sa cātithividhiṃ dvijaḥ
12,308.191d@029E_0268 upaviśya yathānyāyaṃ praśrayāvanataḥ sthitaḥ
12,308.191d@029E_0269 agastyas tāṃs tataḥ sarvān kṛtāñjalir abhāṣata
12,308.191d@029E_0270 namo bhagavatām astu sarveṣām eva vaḥ samam
12,308.191d@029E_0271 putro 'haṃ bhavatāṃ sādhu śiṣyo vā praṇato 'bruvam
12,308.191d@029E_0272 kā śaktir mama bālasya muner akṛtakarmaṇaḥ
12,308.191d@029E_0273 bhavatām abhayaṃ dātuṃ svargaṃ prāpayituṃ tathā
12,308.191d@029E_0274 muneḥ kartavyadharmo 'yaṃ kevalaṃ kiṃ cid eva hi
12,308.191d@029E_0275 nāma dharma iti śrutvā kiṃ cin niyamavān aham
12,308.191d@029E_0276 kuto dharmaḥ kutaḥ puṇyaṃ kuto dānaṃ kuto damaḥ
12,308.191d@029E_0277 yena dadyām ahaṃ dharmaṃ bhavatāṃ svargakāṅkṣiṇām
12,308.191d@029E_0278 prasīdata na me roṣaṃ yūyaṃ vai kartum arhatha
12,308.191d@029E_0279 saṃbhāvayāmi nātmānaṃ yena dadyām aho 'bhayam
12,308.191d@029E_0280 tad etad vacanaṃ śrutvā munes tasya mahātmanaḥ
12,308.191d@029E_0281 cakrus te gamane buddhiṃ tām eva vitamāṃ tadā
12,308.191d@029E_0282 tatas tv agastyaḥ sahasā tān uvāca dhṛtavrataḥ
12,308.191d@029E_0283 aṣṭāśītisahasrāṇi ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām
12,308.191d@029E_0284 śirasy añjalinā bālaḥ praṇamya śirasā hy api
12,308.191d@029E_0285 idaṃ vacanam iṣṭātmā sarvān eva tadābravīt
12,308.191d@029E_0286 na gantavyam alaṃ tāvat sarvair ṛṣigaṇair itaḥ
12,308.191d@029E_0287 dāsyāmi yadi śakṣyāmi svargīyaṃ bhavatāṃ vacaḥ
12,308.191d@029E_0288 gamiṣyatha yathāpūrvaṃ yadi dharmo bhaviṣyati
12,308.191d@029E_0289 muhūrtaṃ sthīyatāṃ tāvad yāvat tāvad upaspṛśe
12,308.191d@029E_0290 sa gatvā vitamāṃ puṇyām ṛṣis tvaritam ātmavān
12,308.191d@029E_0291 yathāvidhi upaspṛśya tatas tv abhyājagāma ha
12,308.191d@029E_0292 tataḥ pūrvāṃ diśaṃ dhīmān adhiṣṭhāya kṛtāñjaliḥ
12,308.191d@029E_0293 hṛṣṭena manasovāca sthito hy ūrdhvam udaṅmukhaḥ
12,308.191d@029E_0294 yady asti sukṛtaṃ kiṃ cid devatā vā supūjitāḥ
12,308.191d@029E_0295 aṣṭāśītisahasrāṇi yāntv etāni yathā purā
12,308.191d@029E_0296 dhruvāya cāstu sarveṣāṃ svargaṃ sthānaṃ mahātmanām
12,308.191d@029E_0297 mama satyena tapasā niyamena damena ca
12,308.191d@029E_0298 etasya vacanasyānte tatas tu bharatarṣabha
12,308.191d@029E_0299 aṣṭāśītisahasrāṇi munīnāṃ puṇyakarmaṇām
12,308.191d@029E_0300 svargam āruruhus tāni muditāni yathā purā
12,308.191d@029E_0301 vacanaṃ śrūyate tatra sādhu sādhv ity anantaram
12,308.191d@029E_0302 sādhu putra suputras tvaṃ mitrasya sudhṛtavrata
12,308.191d@029E_0303 sādhu sattvavatāṃ śreṣṭha sādhu satyavatāṃ vara
12,308.191d@029E_0304 sādhu dānam idaṃ puṇyaṃ sādhu brahmaṇyatā ca te
12,308.191d@029E_0305 tvatprasādād vayaṃ sarve nākapṛṣṭham idaṃ kṣaṇāt
12,308.191d@029E_0306 prāptavanto yathāpūrvam aho dānaṃ tavākṣayam
12,308.191d@029E_0307 nedur dundubhayaḥ svarge aho dānaphalasya vai
12,308.191d@029E_0308 ghuṣyate cāpy aho dānaṃ tribhir lokair mahāmune
12,308.191d@029E_0309 devā mahoragā yakṣā gandharvāḥ siddhacāraṇāḥ
12,308.191d@029E_0310 agastyaṃ puruṣaśreṣṭhaṃ puṣpavarṣair avākiran
12,308.191d@029E_0311 gandharvā gītaghoṣeṇa vicitrair vāditais tathā
12,308.191d@029E_0312 aho dānaṃ ghoṣayanto agastyaṃ pūjayanti vai
12,308.191d@029E_0313 ūrvaśī menakā rambhā śyāmā kālī tathaiva ca
12,308.191d@029E_0314 rāmā yojanagandhā ca gandhakālī tathaiva ca
12,308.191d@029E_0315 varāpsarā hy anṛtyanta agastyaṃ bharatarṣabha
12,308.191d@029E_0316 aho dānaṃ ghoṣayanti śataśaś caiva mānada
12,308.191d@029E_0317 manoramaṃ susaṃhṛṣṭā devagandharvapannagāḥ
12,308.191d@029E_0318 ghoṣayanto mahānādam agaster muditās tadā
12,308.191d@029E_0319 tiṣṭhanty abhimukhāḥ svargaṃ sādhu sādhv ity atho 'bruvan
12,308.191d@029E_0320 dhruvaṃ te cāpy aho dānaṃ tasya lokās trayas tadā
12,308.191d@029E_0321 divyapuṣpadharā meghāḥ sarvataḥ samupasthitāḥ
12,308.191d@029E_0322 vavṛṣuḥ puṣpavarṣāṇi agastyasyāśramaṃ prati
12,308.191d@029E_0323 evaṃ tadā mahārāja agasteḥ sādhuvādinaḥ
12,308.191d@029E_0324 dvaipāyana uvāca
12,308.191d@029E_0324 ghuṣyate cāpy aho dānaṃ sarvato bharatarṣabha
12,308.191d@029E_0325 aho dāne ghuṣyamāṇe brahmarṣes tasya vai tadā
12,308.191d@029E_0326 nāradaḥ paramāścaryam adbhutaṃ prativīkṣya tat
12,308.191d@029E_0327 sa tasmād vitamātīrād utthāya munipuṃgavaḥ
12,308.191d@029E_0328 harṣeṇa mahatā yukto bhāskaraṃ girim āruhat
12,308.191d@029E_0329 so 'dhiruhya mahāprājña paśyate bālakaṃ munim
12,308.191d@029E_0330 nirvikāraṃ tadāsīnaṃ dhairyeṇa mahatānvitam
12,308.191d@029E_0331 taṃ dṛṣṭvā nārado bālam agastyaṃ munisattamam
12,308.191d@029E_0332 devarṣir vardhayām āsa harṣād amarasaṃnibham
12,308.191d@029E_0333 diṣṭyā vardhasi dharmajña dhruvāya munisattama
12,308.191d@029E_0334 bhavatā vijitā lokā hitakāma mahāmune
12,308.191d@029E_0335 aṣṭāśītisahasrāṇi prāpayitvā nabhastalam
12,308.191d@029E_0336 tad etad bhavatāvāptaṃ mahādānaṃ mahodayam
12,308.191d@029E_0337 naitad indrādibhir devair avāptam ṛṣibhir na ca
12,308.191d@029E_0338 yat tvayādya mahāprājña prāptaṃ bālena kevalam
12,308.191d@029E_0339 svargīyam etad dharmajña dhruvāya munisattama
12,308.191d@029E_0340 bhavatā vijitā lokāḥ sarvalokahitaiṣiṇā
12,308.191d@029E_0341 kartavyo bahulaś caiva tvayā dharmo hy asaṃśayam
12,308.191d@029E_0342 bhavān asmin yuge pūrve ṛṣir eko guṇaiḥ smṛtaḥ
12,308.191d@029E_0343 bhaviṣyasi mahāprājña dhruvaḥ śāśvata avyayaḥ
12,308.191d@029E_0344 tasya tad vacanaṃ śrutvā nāradasya mahātmanaḥ
12,308.191d@029E_0345 abhivādya yathānyāyam idaṃ vacanam abravīt
12,308.191d@029E_0346 bhagavan kevalaṃ bālyād avāptaṃ tapasā vibho
12,308.191d@029E_0347 mayādya katham apy uktaṃ kṛte teṣāṃ mahātmanām
12,308.191d@029E_0348 te gatāḥ sahasā sarve vacanān mama nārada
12,308.191d@029E_0349 nākapṛṣṭhaṃ mahātmānaḥ sa hi dharmaḥ samārjitaḥ
12,308.191d@029E_0350 agastyavacanaṃ śrutvā nārado bharatarṣabha
12,308.191d@029E_0351 uvāca paramaprītas tad vākyam abhipūjayan
12,308.191d@029E_0352 kiṃ nāma budhyase ''tmānam agaste pūrvanirjitān
12,308.191d@029E_0353 lokāṃs tvayā mahāprājña dharmeṇa mahatā ciram
12,308.191d@029E_0354 bhavān eko muniḥ pūrvaṃ vṛṣabho nāma nāmataḥ
12,308.191d@029E_0355 yadā ca varṣakoṭī vai yugam āsīn mahāvrata
12,308.191d@029E_0356 divyasaṃkalpakaṃ nāma pūrvakalpe kṛte yuge
12,308.191d@029E_0357 yadā dvīpān samudrāṃś ca parvatāṃś ca vanāni ca
12,308.191d@029E_0358 viṣṇuḥ saṃkalpayām āsa sahitaḥ padmayoninā
12,308.191d@029E_0359 tadāpi hi bhavāñ jātaḥ salilād dhi svayaṃ prabho
12,308.191d@029E_0360 puṣkarāc ca yathā brahmā yathā toyāc ca pāvakaḥ
12,308.191d@029E_0361 tathā tvam api dharmajña svayaṃbhūḥ salilodbhavaḥ
12,308.191d@029E_0362 evaṃ hi kathayām āsa varadaḥ padmasaṃbhavaḥ
12,308.191d@029E_0363 tava sarvaṃ mahāprājña pūrvajanma tapomayam
12,308.191d@029E_0364 agastya uvāca
12,308.191d@029E_0364 tan na te jñānasaṃjñeyas tava janma prabudhyatām
12,308.191d@029E_0365 yathā tathāstu bhagavan diṣṭyā te ṛṣayo gatāḥ
12,308.191d@029E_0366 diṣṭyā te na vṛthā satyā bhagavan vāg udāhṛtā
12,308.191d@029E_0367 ahaṃkārakṛtaṃ manye na ca satyaṃ mamānyathā
12,308.191d@029E_0368 vyāsa uvāca
12,308.191d@029E_0368 na smarāmy anṛtaṃ tāta kadā cid api bhāṣitam
12,308.191d@029E_0369 yudhiṣṭhira mahāprājña śrūyatāṃ paramādbhutam
12,308.191d@029E_0370 yac chrutvā manujaśreṣṭha kalmaṣaṃ nāśam eṣyati
12,308.191d@029E_0371 bhaviṣyati na duḥsvapnaḥ pāpaṃ na prabhaviṣyati
12,308.191d@029E_0372 nityaṃ svastikaraṃ dhanyaṃ putrapautre bhaviṣyati
12,308.191d@029E_0373 bhaviṣyati mahārāja jīvaloke 'py anāmayam
12,308.191d@029E_0374 tad idaṃ kathayiṣyāmi kuntīputra nibodha me
12,308.191d@029E_0375 purā dvādaśavarṣeṇa yad avāptam agastinā
12,308.191d@029E_0376 sa kadā cin mahārāja mahātmā kumbhasaṃbhavaḥ
12,308.191d@029E_0377 upavāsasya mahataḥ samāptau niyatavrataḥ
12,308.191d@029E_0378 upaviṣṭaḥ śuciḥ snātaḥ samāptau sudhṛtavrataḥ
12,308.191d@029E_0379 tatas tu sahasā hy eva utpapāta mahātapāḥ
12,308.191d@029E_0380 sa jagāma tadākāśaṃ vāyuneva samuddhataḥ
12,308.191d@029E_0381 devagandharvacaritāṃ gatiṃ siddhaniṣevitām
12,308.191d@029E_0382 sa siddhacāraṇākīrṇāṃ vidyādharaniṣevitām
12,308.191d@029E_0383 prāpyāntarikṣaṃ bhagavān kiṃ svit kim iti cābravīt
12,308.191d@029E_0384 sa saptamapathaṃ gatvā pavanasya mahātapāḥ
12,308.191d@029E_0385 sa jagāma tadākāśaṃ vāyuneva samuddhataḥ
12,308.191d@029E_0386 devagandharvacaritāṃ gatiṃ siddhaniṣevitām
12,308.191d@029E_0387 paśyate vimalāḥ sarvā diśo daśa nṛpottama
12,308.191d@029E_0388 vimānāni ca devānāṃ parvatāṃś ca vanāni ca
12,308.191d@029E_0389 mahānubhāvān yakṣāṃś ca sarvataḥ pravilokayan
12,308.191d@029E_0390 devatānāṃ niketāni divyāni bhavanāni ca
12,308.191d@029E_0391 gandharvanagaraṃ caiva tatra tatrānvavaikṣata
12,308.191d@029E_0392 saptadvīpavatīṃ ramyāṃ bahuparvataśobhitām
12,308.191d@029E_0393 paṭṭaṇāgārakīrṇāṃ ca catuḥsāgaramaṇḍitām
12,308.191d@029E_0394 so 'paśyata mahīṃ ramyām agastyo bharatarṣabha
12,308.191d@029E_0395 divyena cakṣuṣā rājan daivatāni ca bhārata
12,308.191d@029E_0396 tatas tv ākāśam āviśya saptavāyupathāṃ gatim
12,308.191d@029E_0397 agastyo nīyate rājan dharmeṇa bharatarṣabha
12,308.191d@029E_0398 sa paśyati nabho dīptaṃ jvālārcirbhir nirantaram
12,308.191d@029E_0399 dhūmāndhakārasaṃchannaṃ pradīptavanasaṃnibham
12,308.191d@029E_0400 taṃ dṛṣṭvā vyathitas tv āsīt sa tadā kumbhasaṃbhavaḥ
12,308.191d@029E_0401 kim etad iti cāvignaś cakre saṃsthām avasthitām
12,308.191d@029E_0402 tatas tu sahasāgatya daivataṃ puruṣākṛti
12,308.191d@029E_0403 tasthau vai pārśvatas tasya agastyasya kṛtāñjaliḥ
12,308.191d@029E_0404 sa tu taṃ praśrayād eva upasaṃgamya cābravīt
12,308.191d@029E_0405 agastyaḥ prayato nityaṃ śucinā caiva cetasā
12,308.191d@029E_0406 brāhmaṇo 'smi mahābhāga katham abhyāgato nabhaḥ
12,308.191d@029E_0407 tataḥ pradīptam ālokya śaṅkitaḥ sādhu kathyatām
12,308.191d@029E_0408 saśarīratayā nedaṃ viditaṃ me yathāvidham
12,308.191d@029E_0409 tato 'smi vyathito deva tat prasīda vadasva me
12,308.191d@029E_0410 evaṃ pṛṣṭaṃ tadā rājan muninā daivataṃ tu tat
12,308.191d@029E_0411 satkṛtya vacanaṃ tasya tato vacanam abravīt
12,308.191d@029E_0412 avagacchāmy agastya tvām ṛṣiṃ paramadhārmikam
12,308.191d@029E_0413 saśarīram anuprāptam ato 'haṃ samupasthitaḥ
12,308.191d@029E_0414 idaṃ khalu nabhaḥ sarvam agnir eva dhṛtavrata
12,308.191d@029E_0415 tato jyotiṣam ity uktaṃ kāraṇena na saṃśayaḥ
12,308.191d@029E_0416 jyotīṃṣy etās tārakā vai nakṣatrāṇi grahāṃs tathā
12,308.191d@029E_0417 nityaṃ tāpayate cāpi sahasrārcir divākaraḥ
12,308.191d@029E_0418 idaṃ tu dahanākāraṃ yat paśyasi dhṛtavrata
12,308.191d@029E_0419 svargas tatra mahātejā dāhanaṃ pāvakasya ca
12,308.191d@029E_0420 tatrārciṣmān hutavaho lokatrayacaro mahān
12,308.191d@029E_0421 svayam agniḥ sthito vipra ato dīptam idaṃ nabhaḥ
12,308.191d@029E_0422 atrastham abhigacchanti devāḥ sarṣigaṇās tadā
12,308.191d@029E_0423 hutāśanaṃ mahābhāgaṃ varadaṃ ca svayaṃprabham
12,308.191d@029E_0424 atrasthaṃ varadaṃ devaṃ sarvadevanamaskṛtaḥ
12,308.191d@029E_0425 adhigacchati devānāṃ śāntyarthaṃ madhusūdanaḥ
12,308.191d@029E_0426 atrasthaṃ daivatair brahma devalokaś ca nirmitaḥ
12,308.191d@029E_0427 parvatāś ca samudrāś ca dvīpāś ca saritas tathā
12,308.191d@029E_0428 etat tat prathamaṃ sthānam agnes trailokyapūjitam
12,308.191d@029E_0429 pradīptaṃ yat tvam ālokya śaṅkito 'bhūr dvijottama
12,308.191d@029E_0430 tad etan nirviśaṅkas tvaṃ mune praviśa mā vyathāḥ
12,308.191d@029E_0431 nedaṃ dharmātmanā dīptaṃ nabhaḥ pavanaśītalam
12,308.191d@029E_0432 tasya tad vacanaṃ śrutvā daivatasya dhṛtavrataḥ
12,308.191d@029E_0433 satkṛtya tad asaṃmohād viveśa sa munir nabhaḥ
12,308.191d@029E_0434 sa paśyamānas tatrasthān devān ṛṣigaṇāṃs tathā
12,308.191d@029E_0435 jagāma dṛśyamānaś ca pūjyamānaś ca tair api
12,308.191d@029E_0436 sa tan nabho mahātejā viveśa himaśītalam
12,308.191d@029E_0437 maharṣir daivatākīrṇaṃ padmair iva jalāśayam
12,308.191d@029E_0438 tatrasthāni vimānāni daivatānāṃ dadarśa ca
12,308.191d@029E_0439 sadhvajāni patākāś ca savimānāṃś ca toraṇān
12,308.191d@029E_0440 gandharvāṃś caiva dharmātmā pranṛttāṃś cāpsarogaṇān
12,308.191d@029E_0441 so 'paśyata mahātejās tasmin hautāśane ha khe
12,309.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,309.001a kathaṃ nirvedam āpannaḥ śuko vaiyāsakiḥ purā
12,309.001c etad icchāmi kauravya śrotuṃ kautūhalaṃ hi me
12,309.001d*0786_01 avyaktavyaktatattvānāṃ niścayaṃ buddhiniścayam
12,309.001d*0786_02 vaktum arhasi kauravya devasyājasya yā kṛtiḥ
12,309.002 bhīṣma uvāca
12,309.002a prākṛtena suvṛttena carantam akutobhayam
12,309.002c adhyāpya kṛtsnaṃ svādhyāyam anvaśād vai pitā sutam
12,309.003a dharmaṃ putra niṣevasva sutīkṣṇau hi himātapau
12,309.003c kṣutpipāse ca vāyuṃ ca jaya nityaṃ jitendriyaḥ
12,309.004a satyam ārjavam akrodham anasūyāṃ damaṃ tapaḥ
12,309.004c ahiṃsāṃ cānṛśaṃsyaṃ ca vidhivat paripālaya
12,309.005a satye tiṣṭha rato dharme hitvā sarvam anārjavam
12,309.005c devatātithiśeṣeṇa yātrāṃ prāṇasya saṃśraya
12,309.006a phenapātropame dehe jīve śakunivat sthite
12,309.006c anitye priyasaṃvāse kathaṃ svapiṣi putraka
12,309.007a apramatteṣu jāgratsu nityayukteṣu śatruṣu
12,309.007c antaraṃ lipsamāneṣu bālas tvaṃ nāvabudhyase
12,309.008a gaṇyamāneṣu varṣeṣu kṣīyamāṇe tathāyuṣi
12,309.008c jīvite śiṣyamāṇe ca kim utthāya na dhāvasi
12,309.009a aihalaukikam īhante māṃsaśoṇitavardhanam
12,309.009c pāralaukikakāryeṣu prasuptā bhṛśanāstikāḥ
12,309.010a dharmāya ye 'bhyasūyanti buddhimohānvitā narāḥ
12,309.010c apathā gacchatāṃ teṣām anuyātāpi pīḍyate
12,309.011a ye tu tuṣṭāḥ suniyatāḥ satyāgamaparāyaṇāḥ
12,309.011c dharmyaṃ panthānam ārūḍhās tān upāssva ca pṛccha ca
12,309.012a upadhārya mataṃ teṣāṃ vṛddhānāṃ dharmadarśinām
12,309.012c niyaccha parayā buddhyā cittam utpathagāmi vai
12,309.013a adyakālikayā buddhyā dūre śva iti nirbhayāḥ
12,309.013c sarvabhakṣā na paśyanti karmabhūmiṃ vicetasaḥ
12,309.014a dharmaniḥśreṇim āsthāya kiṃ cit kiṃ cit samāruha
12,309.014c kośakāravad ātmānaṃ veṣṭayan nāvabudhyase
12,309.015a nāstikaṃ bhinnamaryādaṃ kūlapātam ivāsthiram
12,309.015c vāmataḥ kuru visrabdho naraṃ veṇum ivoddhatam
12,309.016a kāmaṃ krodhaṃ ca mṛtyuṃ ca pañcendriyajalāṃ nadīm
12,309.016c nāvaṃ dhṛtimayīṃ kṛtvā janmadurgāṇi saṃtara
12,309.017a mṛtyunābhyāhate loke jarayā paripīḍite
12,309.017c amoghāsu patantīṣu dharmayānena saṃtara
12,309.018a tiṣṭhantaṃ ca śayānaṃ ca mṛtyur anveṣate yadā
12,309.018c nirvṛtiṃ labhase kasmād akasmān mṛtyunāśitaḥ
12,309.019a saṃcinvānakam evainaṃ kāmānām avitṛptakam
12,309.019c vṛkīvoraṇam āsādya mṛtyur ādāya gacchati
12,309.020a kramaśaḥ saṃcitaśikho dharmabuddhimayo mahān
12,309.020c andhakāre praveṣṭavye dīpo yatnena dhāryatām
12,309.021a saṃpatan dehajālāni kadā cid iha mānuṣe
12,309.021c brāhmaṇyaṃ labhate jantus tat putra paripālaya
12,309.022a brāhmaṇasya hi deho 'yaṃ na kāmārthāya jāyate
12,309.022c iha kleśāya tapase pretya tv anupamaṃ sukham
12,309.023a brāhmaṇyaṃ bahubhir avāpyate tapobhis; tal labdhvā na paripaṇena heḍitavyam
12,309.023c svādhyāye tapasi dame ca nityayuktaḥ; kṣemārthī kuśalaparaḥ sadā yatasva
12,309.024a avyaktaprakṛtir ayaṃ kalāśarīraḥ; sūkṣmātmā kṣaṇatruṭiśo nimeṣaromā
12,309.024c ṛtvāsyaḥ samabalaśuklakṛṣṇanetro; māṃsāṅgo dravati vayohayo narāṇām
12,309.025a taṃ dṛṣṭvā prasṛtam ajasram ugravegaṃ; gacchantaṃ satatam ihāvyapekṣamāṇam
12,309.025c cakṣus te yadi na parapraṇetṛneyaṃ; dharme te bhavatu manaḥ paraṃ niśamya
12,309.026a ye 'mī tu pracalitadharmakāmavṛttāḥ; krośantaḥ satatam aniṣṭasaṃprayogāḥ
12,309.026c kliśyante parigatavedanāśarīrā; bahvībhiḥ subhṛśam adharmavāsanābhiḥ
12,309.027a rājā dharmaparaḥ sadā śubhagoptā; samīkṣya sukṛtināṃ dadhāti lokān
12,309.027c bahuvidham api carataḥ pradiśati; sukham anupagataṃ niravadyam
12,309.028a śvāno bhīṣaṇāyomukhāni vayāṃsi; vaḍagṛdhrakulapakṣiṇāṃ ca saṃghāḥ
12,309.028c narāṃ kadane rudhirapā guruvacana;nudam uparataṃ viśasanti
12,309.029a maryādā niyatāḥ svayaṃbhuvā ya ihemāḥ; prabhinatti daśaguṇā manonugatvāt
12,309.029c nivasati bhṛśam asukhaṃ pitṛviṣaya;vipinam avagāhya sa pāpaḥ
12,309.030a yo lubdhaḥ subhṛśaṃ priyānṛtaś ca manuṣyaḥ; satatanikṛtivañcanāratiḥ syāt
12,309.030c upanidhibhir asukhakṛt sa paramanirayago; bhṛśam asukham anubhavati duṣkṛtakarmā
12,309.031a uṣṇāṃ vaitaraṇīṃ mahānadīm; avagāḍho 'sipatravanabhinnagātraḥ
12,309.031c paraśuvanaśayo nipatito; vasati ca mahāniraye bhṛśārtaḥ
12,309.032a mahāpadāni katthase na cāpy avekṣase param
12,309.032c cirasya mṛtyukārikām anāgatāṃ na budhyase
12,309.033a prayāsyatāṃ kim āsyate samutthitaṃ mahad bhayam
12,309.033c atipramāthi dāruṇaṃ sukhasya saṃvidhīyatām
12,309.034a purā mṛtaḥ praṇīyase yamasya mṛtyuśāsanāt
12,309.034c tad antikāya dāruṇaiḥ prayatnam ārjave kuru
12,309.035a purā samūlabāndhavaṃ prabhur haraty aduḥkhavit
12,309.035c taveha jīvitaṃ yamo na cāsti tasya vārakaḥ
12,309.036a purā vivāti māruto yamasya yaḥ puraḥsaraḥ
12,309.036c puraika eva nīyase kuruṣva sāṃparāyikam
12,309.037a purā sahikka eva te pravāti māruto 'ntakaḥ
12,309.037c purā ca vibhramanti te diśo mahābhayāgame
12,309.038a smṛtiś ca saṃnirudhyate purā taveha putraka
12,309.038c samākulasya gacchataḥ samādhim uttamaṃ kuru
12,309.039a kṛtākṛte śubhāśubhe pramādakarmaviplute
12,309.039c smaran purā na tapyase nidhatsva kevalaṃ nidhim
12,309.040a purā jarā kalevaraṃ vijarjarīkaroti te
12,309.040c balāṅgarūpahāriṇī nidhatsva kevalaṃ nidhim
12,309.041a purā śarīram antako bhinatti rogasāyakaiḥ
12,309.041c prasahya jīvitakṣaye tapo mahat samācara
12,309.042a purā vṛkā bhayaṃkarā manuṣyadehagocarāḥ
12,309.042c abhidravanti sarvato yatasva puṇyaśīlane
12,309.043a purāndhakāram ekako 'nupaśyasi tvarasva vai
12,309.043c purā hiraṇmayān nagān nirīkṣase 'drimūrdhani
12,309.044a purā kusaṃgatāni te suhṛnmukhāś ca śatravaḥ
12,309.044c vicālayanti darśanād ghaṭasva putra yat param
12,309.045a dhanasya yasya rājato bhayaṃ na cāsti caurataḥ
12,309.045c mṛtaṃ ca yan na muñcati samarjayasva tad dhanam
12,309.046a na tatra saṃvibhajyate svakarmabhiḥ parasparam
12,309.046c yad eva yasya yautakaṃ tad eva tatra so 'śnute
12,309.047a paratra yena jīvyate tad eva putra dīyatām
12,309.047c dhanaṃ yad akṣayaṃ dhruvaṃ samarjayasva tat svayam
12,309.048a na yāvad eva pacyate mahājanasya yāvakam
12,309.048c apakva eva yāvake purā praṇīyase tvara
12,309.049a na mātṛpitṛbāndhavā na saṃstutaḥ priyo janaḥ
12,309.049c anuvrajanti saṃkaṭe vrajantam ekapātinam
12,309.050a yad eva karma kevalaṃ svayaṃ kṛtaṃ śubhāśubham
12,309.050c tad eva tasya yautakaṃ bhavaty amutra gacchataḥ
12,309.051a hiraṇyaratnasaṃcayāḥ śubhāśubhena saṃcitāḥ
12,309.051c na tasya dehasaṃkṣaye bhavanti kāryasādhakāḥ
12,309.052a paratragāmikasya te kṛtākṛtasya karmaṇaḥ
12,309.052c na sākṣir ātmanā samo nṛṇām ihāsti kaś cana
12,309.053a manuṣyadehaśūnyakaṃ bhavaty amutra gacchataḥ
12,309.053c prapaśya buddhicakṣuṣā pradṛśyate hi sarvataḥ
12,309.054a ihāgnisūryavāyavaḥ śarīram āśritās trayaḥ
12,309.054c ta eva tasya sākṣiṇo bhavanti dharmadarśinaḥ
12,309.055a yathāniśeṣu sarvataḥspṛśatsu sarvadāriṣu
12,309.055c prakāśagūḍhavṛttiṣu svadharmam eva pālaya
12,309.056a anekapāripanthike virūparaudrarakṣite
12,309.056c svam eva karma rakṣyatāṃ svakarma tatra gacchati
12,309.057a na tatra saṃvibhajyate svakarmaṇā parasparam
12,309.057c yathākṛtaṃ svakarmajaṃ tad eva bhujyate phalam
12,309.058a yathāpsarogaṇāḥ phalaṃ sukhaṃ maharṣibhiḥ saha
12,309.058c tathāpnuvanti karmato vimānakāmagāminaḥ
12,309.059a yatheha yat kṛtaṃ śubhaṃ vipāpmabhiḥ kṛtātmabhiḥ
12,309.059c tad āpnuvanti mānavās tathā viśuddhayonayaḥ
12,309.060a prajāpateḥ salokatāṃ bṛhaspateḥ śatakratoḥ
12,309.060c vrajanti te parāṃ gatiṃ gṛhasthadharmasetubhiḥ
12,309.061a sahasraśo 'py anekaśaḥ pravaktum utsahāmahe
12,309.061c abuddhimohanaṃ punaḥ prabhur vinā na yāvakam
12,309.062a gatā dviraṣṭavarṣatā dhruvo 'si pañcaviṃśakaḥ
12,309.062c kuruṣva dharmasaṃcayaṃ vayo hi te 'tivartate
12,309.063a purā karoti so 'ntakaḥ pramādagomukhaṃ damam
12,309.063c yathāgṛhītam utthitaṃ tvarasva dharmapālane
12,309.064a yadā tvam eva pṛṣṭhatas tvam agrato gamiṣyasi
12,309.064c tathā gatiṃ gamiṣyataḥ kim ātmanā pareṇa vā
12,309.065a yad ekapātināṃ satāṃ bhavaty amutra gacchatām
12,309.065c bhayeṣu sāṃparāyikaṃ nidhatsva taṃ mahānidhim
12,309.066a sakūlamūlabāndhavaṃ prabhur haraty asaṅgavān
12,309.066c na santi yasya vārakāḥ kuruṣva dharmasaṃnidhim
12,309.067a idaṃ nidarśanaṃ mayā taveha putra saṃmatam
12,309.067c svadarśanānumānataḥ pravarṇitaṃ kuruṣva tat
12,309.068a dadhāti yaḥ svakarmaṇā dhanāni yasya kasya cit
12,309.068c abuddhimohajair guṇaiḥ śataika eva yujyate
12,309.069a śrutaṃ samartham astu te prakurvataḥ śubhāḥ kriyāḥ
12,309.069c tad eva tatra darśanaṃ kṛtajñam arthasaṃhitam
12,309.070a nibandhanī rajjur eṣā yā grāme vasato ratiḥ
12,309.070c chittvaināṃ sukṛto yānti naināṃ chindanti duṣkṛtaḥ
12,309.071a kiṃ te dhanena kiṃ bandhubhis te; kiṃ te putraiḥ putraka yo mariṣyasi
12,309.071c ātmānam anviccha guhāṃ praviṣṭaṃ; pitāmahās te kva gatāś ca sarve
12,309.072a śvaḥkāryam adya kurvīta pūrvāhṇe cāparāhṇikam
12,309.072b*0787_01 na hi pratīkṣate mṛtyuḥ kṛtaṃ vāsya na vā kṛtam
12,309.072c ko hi tad veda kasyādya mṛtyusenā nivekṣyate
12,309.073a anugamya śmaśānāntaṃ nivartantīha bāndhavāḥ
12,309.073c agnau prakṣipya puruṣaṃ jñātayaḥ suhṛdas tathā
12,309.074a nāstikān niranukrośān narān pāpamatau sthitān
12,309.074c vāmataḥ kuru viśrabdhaṃ paraṃ prepsur atandritaḥ
12,309.075a evam abhyāhate loke kālenopanipīḍite
12,309.075c sumahad dhairyam ālambya dharmaṃ sarvātmanā kuru
12,309.076a athemaṃ darśanopāyaṃ samyag yo vetti mānavaḥ
12,309.076c samyak sa dharmaṃ kṛtveha paratra sukham edhate
12,309.077a na dehabhede maraṇaṃ vijānatāṃ; na ca praṇāśaḥ svanupālite pathi
12,309.077c dharmaṃ hi yo vardhayate sa paṇḍito; ya eva dharmāc cyavate sa muhyati
12,309.078a prayuktayoḥ karmapathi svakarmaṇoḥ; phalaṃ prayoktā labhate yathāvidhi
12,309.078c nihīnakarmā nirayaṃ prapadyate; triviṣṭapaṃ gacchati dharmapāragaḥ
12,309.079a sopānabhūtaṃ svargasya mānuṣyaṃ prāpya durlabham
12,309.079c tathātmānaṃ samādadhyād bhraśyeta na punar yathā
12,309.080a yasya notkrāmati matiḥ svargamārgānusāriṇī
12,309.080c tam āhuḥ puṇyakarmāṇam aśocyaṃ mitrabāndhavaiḥ
12,309.081a yasya nopahatā buddhir niścayeṣv avalambate
12,309.081c svarge kṛtāvakāśasya tasya nāsti mahad bhayam
12,309.082a tapovaneṣu ye jātās tatraiva nidhanaṃ gatāḥ
12,309.082c teṣām alpataro dharmaḥ kāmabhogam ajānatām
12,309.083a yas tu bhogān parityajya śarīreṇa tapaś caret
12,309.083c na tena kiṃ cin na prāptaṃ tan me bahumataṃ phalam
12,309.084a mātāpitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca
12,309.084c anāgatāny atītāni kasya te kasya vā vayam
12,309.084d*0788_01 aham eko na me kaś cid ahaṃ vāpi na kasya cit
12,309.084d*0788_02 taṃ na paśyāmi yasyāhaṃ taṃ na paśyāmi yo mama
12,309.085a na teṣāṃ bhavatā kāryaṃ na kāryaṃ tava tair api
12,309.085c svakṛtais tāni yātāni bhavāṃś caiva gamiṣyati
12,309.086a iha loke hi dhaninaḥ paro 'pi svajanāyate
12,309.086c svajanas tu daridrāṇāṃ jīvatām eva naśyati
12,309.087a saṃcinoty aśubhaṃ karma kalatrāpekṣayā naraḥ
12,309.087c tataḥ kleśam avāpnoti paratreha tathaiva ca
12,309.088a paśya tvaṃ chidrabhūtaṃ hi jīvalokaṃ svakarmaṇā
12,309.088c tat kuruṣva tathā putra kṛtsnaṃ yat samudāhṛtam
12,309.089a tad etat saṃpradṛśyaiva karmabhūmiṃ praviśya tām
12,309.089c śubhāny ācaritavyāni paralokam abhīpsatā
12,309.090a māsartusaṃjñāparivartakena; sūryāgninā rātridivendhanena
12,309.090c svakarmaniṣṭhāphalasākṣikeṇa; bhūtāni kālaḥ pacati prasahya
12,309.091a dhanena kiṃ yan na dadāti nāśnute; balena kiṃ yena ripūn na bādhate
12,309.091c śrutena kiṃ yena na dharmam ācaret; kim ātmanā yo na jitendriyo vaśī
12,309.092a idaṃ dvaipāyanavaco hitam uktaṃ niśamya tu
12,309.092c śuko gataḥ parityajya pitaraṃ mokṣadeśikam
12,310.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,310.001a kathaṃ vyāsasya dharmātmā śuko jajñe mahātapāḥ
12,310.001c siddhiṃ ca paramāṃ prāptas tan me brūhi pitāmaha
12,310.002a kasyāṃ cotpādayām āsa śukaṃ vyāsas tapodhanaḥ
12,310.002c na hy asya jananīṃ vidma janma cāgryaṃ mahātmanaḥ
12,310.003a kathaṃ ca bālasya sataḥ sūkṣmajñāne gatā matiḥ
12,310.003c yathā nānyasya loke 'smin dvitīyasyeha kasya cit
12,310.004a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vistareṇa mahādyute
12,310.004c na hi me tṛptir astīha śṛṇvato 'mṛtam uttamam
12,310.005a māhātmyam ātmayogaṃ ca vijñānaṃ ca śukasya ha
12,310.005c yathāvad ānupūrvyeṇa tan me brūhi pitāmaha
12,310.006 bhīṣma uvāca
12,310.006a na hāyanair na palitair na vittena na bandhubhiḥ
12,310.006c ṛṣayaś cakrire dharmaṃ yo 'nūcānaḥ sa no mahān
12,310.007a tapomūlam idaṃ sarvaṃ yan māṃ pṛcchasi pāṇḍava
12,310.007c tad indriyāṇi saṃyamya tapo bhavati nānyathā
12,310.008a indriyāṇāṃ prasaṅgena doṣam ṛcchaty asaṃśayam
12,310.008c saṃniyamya tu tāny eva siddhiṃ prāpnoti mānavaḥ
12,310.009a aśvamedhasahasrasya vājapeyaśatasya ca
12,310.009c yogasya kalayā tāta na tulyaṃ vidyate phalam
12,310.010a atra te vartayiṣyāmi janmayogaphalaṃ yathā
12,310.010c śukasyāgryāṃ gatiṃ caiva durvidām akṛtātmabhiḥ
12,310.011a meruśṛṅge kila purā karṇikāravanāyute
12,310.011c vijahāra mahādevo bhīmair bhūtagaṇair vṛtaḥ
12,310.012a śailarājasutā caiva devī tatrābhavat purā
12,310.012c tatra divyaṃ tapas tepe kṛṣṇadvaipāyanaḥ prabhuḥ
12,310.013a yogenātmānam āviśya yogadharmaparāyaṇaḥ
12,310.013c dhārayan sa tapas tepe putrārthaṃ kurusattama
12,310.014a agner bhūmer apāṃ vāyor antarikṣasya cābhibho
12,310.014c vīryeṇa saṃmitaḥ putro mama bhūyād iti sma ha
12,310.015a saṃkalpenātha so 'nena duṣprāpeṇākṛtātmabhiḥ
12,310.015c varayām āsa deveśam āsthitas tapa uttamam
12,310.016a atiṣṭhan mārutāhāraḥ śataṃ kila samāḥ prabhuḥ
12,310.016c ārādhayan mahādevaṃ bahurūpam umāpatim
12,310.017a tatra brahmarṣayaś caiva sarve devarṣayas tathā
12,310.017c lokapālāś ca lokeśaṃ sādhyāś ca vasubhiḥ saha
12,310.018a ādityāś caiva rudrāś ca divākaraniśākarau
12,310.018c maruto mārutaś caiva sāgarāḥ saritas tathā
12,310.019a aśvinau devagandharvās tathā nāradaparvatau
12,310.019c viśvāvasuś ca gandharvaḥ siddhāś cāpsarasāṃ gaṇāḥ
12,310.020a tatra rudro mahādevaḥ karṇikāramayīṃ śubhām
12,310.020c dhārayāṇaḥ srajaṃ bhāti jyotsnām iva niśākaraḥ
12,310.021a tasmin divye vane ramye devadevarṣisaṃkule
12,310.021c āsthitaḥ paramaṃ yogam ṛṣiḥ putrārtham udyataḥ
12,310.022a na cāsya hīyate varṇo na glānir upajāyate
12,310.022c trayāṇām api lokānāṃ tad adbhutam ivābhavat
12,310.023a jaṭāś ca tejasā tasya vaiśvānaraśikhopamāḥ
12,310.023c prajvalantyaḥ sma dṛśyante yuktasyāmitatejasaḥ
12,310.024a mārkaṇḍeyo hi bhagavān etad ākhyātavān mama
12,310.024c sa devacaritānīha kathayām āsa me sadā
12,310.025a tā etādyāpi kṛṣṇasya tapasā tena dīpitāḥ
12,310.025c agnivarṇā jaṭās tāta prakāśante mahātmanaḥ
12,310.026a evaṃvidhena tapasā tasya bhaktyā ca bhārata
12,310.026c maheśvaraḥ prasannātmā cakāra manasā matim
12,310.026d*0789_01 tatas tasya mahādevo darśayām āsa sāmbikaḥ
12,310.027a uvāca cainaṃ bhagavāṃs tryambakaḥ prahasann iva
12,310.027c evaṃvidhas te tanayo dvaipāyana bhaviṣyati
12,310.028a yathā hy agnir yathā vāyur yathā bhūmir yathā jalam
12,310.028c yathā ca khaṃ tathā śuddho bhaviṣyati suto mahān
12,310.029a tadbhāvabhāvī tadbuddhis tadātmā tadapāśrayaḥ
12,310.029c tejasāvṛtya lokāṃs trīn yaśaḥ prāpsyati kevalam
12,311.001 bhīṣma uvāca
12,311.001a sa labdhvā paramaṃ devād varaṃ satyavatīsutaḥ
12,311.001c araṇīṃ tv atha saṃgṛhya mamanthāgnicikīrṣayā
12,311.002a atha rūpaṃ paraṃ rājan bibhratīṃ svena tejasā
12,311.002c ghṛtācīṃ nāmāpsarasam apaśyad bhagavān ṛṣiḥ
12,311.003a ṛṣir apsarasaṃ dṛṣṭvā sahasā kāmamohitaḥ
12,311.003c abhavad bhagavān vyāso vane tasmin yudhiṣṭhira
12,311.004a sā ca kṛtvā tadā vyāsaṃ kāmasaṃvignamānasam
12,311.004c śukī bhūtvā mahārāja ghṛtācī samupāgamat
12,311.005a sa tām apsarasaṃ dṛṣṭvā rūpeṇānyena saṃvṛtām
12,311.005c śarīrajenānugataḥ sarvagātrātigena ha
12,311.006a sa tu dhairyeṇa mahatā nigṛhṇan hṛcchayaṃ muniḥ
12,311.006c na śaśāka niyantuṃ tad vyāsaḥ pravisṛtaṃ manaḥ
12,311.006e bhāvitvāc caiva bhāvasya ghṛtācyā vapuṣā hṛtaḥ
12,311.007a yatnān niyacchatas tasya muner agnicikīrṣayā
12,311.007c araṇyām eva sahasā tasya śukram avāpatat
12,311.008a so 'viśaṅkena manasā tathaiva dvijasattamaḥ
12,311.008c araṇīṃ mamantha brahmarṣis tasyāṃ jajñe śuko nṛpa
12,311.009a śukre nirmathyamāne tu śuko jajñe mahātapāḥ
12,311.009c paramarṣir mahāyogī araṇīgarbhasaṃbhavaḥ
12,311.010a yathādhvare samiddho 'gnir bhāti havyam upāttavān
12,311.010c tathārūpaḥ śuko jajñe prajvalann iva tejasā
12,311.011a bibhrat pituś ca kauravya rūpavarṇam anuttamam
12,311.011c babhau tadā bhāvitātmā vidhūmo 'gnir iva jvalan
12,311.012a taṃ gaṅgā saritāṃ śreṣṭhā merupṛṣṭhe janeśvara
12,311.012c svarūpiṇī tadābhyetya snāpayām āsa vāriṇā
12,311.013a antarikṣāc ca kauravya daṇḍaḥ kṛṣṇājinaṃ ca ha
12,311.013c papāta bhuvi rājendra śukasyārthe mahātmanaḥ
12,311.014a jegīyante sma gandharvā nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ
12,311.014c devadundubhayaś caiva prāvādyanta mahāsvanāḥ
12,311.015a viśvāvasuś ca gandharvas tathā tumburunāradau
12,311.015c hāhāhūhū ca gandharvau tuṣṭuvuḥ śukasaṃbhavam
12,311.016a tatra śakrapurogāś ca lokapālāḥ samāgatāḥ
12,311.016c devā devarṣayaś caiva tathā brahmarṣayo 'pi ca
12,311.017a divyāni sarvapuṣpāṇi pravavarṣātra mārutaḥ
12,311.017c jaṅgamaṃ sthāvaraṃ caiva prahṛṣṭam abhavaj jagat
12,311.018a taṃ mahātmā svayaṃ prītyā devyā saha mahādyutiḥ
12,311.018c jātamātraṃ muneḥ putraṃ vidhinopānayat tadā
12,311.019a tasya deveśvaraḥ śakro divyam adbhutadarśanam
12,311.019c dadau kamaṇḍaluṃ prītyā devavāsāṃsi cābhibho
12,311.020a haṃsāś ca śatapatrāś ca sārasāś ca sahasraśaḥ
12,311.020c pradakṣiṇam avartanta śukāś cāṣāś ca bhārata
12,311.021a āraṇeyas tathā divyaṃ prāpya janma mahādyutiḥ
12,311.021c tatraivovāsa medhāvī vratacārī samāhitaḥ
12,311.022a utpannamātraṃ taṃ vedāḥ sarahasyāḥ sasaṃgrahāḥ
12,311.022c upatasthur mahārāja yathāsya pitaraṃ tathā
12,311.023a bṛhaspatiṃ tu vavre sa vedavedāṅgabhāṣyavit
12,311.023c upādhyāyaṃ mahārāja dharmam evānucintayan
12,311.024a so 'dhītya vedān akhilān sarahasyān sasaṃgrahān
12,311.024c itihāsaṃ ca kārtsnyena rājaśāstrāṇi cābhibho
12,311.025a gurave dakṣiṇāṃ dattvā samāvṛtto mahāmuniḥ
12,311.025c ugraṃ tapaḥ samārebhe brahmacārī samāhitaḥ
12,311.026a devatānām ṛṣīṇāṃ ca bālye 'pi sa mahātapāḥ
12,311.026c saṃmantraṇīyo mānyaś ca jñānena tapasā tathā
12,311.027a na tv asya ramate buddhir āśrameṣu narādhipa
12,311.027c triṣu gārhasthyamūleṣu mokṣadharmānudarśinaḥ
12,312.001 bhīṣma uvāca
12,312.001a sa mokṣam anucintyaiva śukaḥ pitaram abhyagāt
12,312.001c prāhābhivādya ca guruṃ śreyorthī vinayānvitaḥ
12,312.002a mokṣadharmeṣu kuśalo bhagavān prabravītu me
12,312.002c yathā me manasaḥ śāntiḥ paramā saṃbhavet prabho
12,312.003a śrutvā putrasya vacanaṃ paramarṣir uvāca tam
12,312.003c adhīṣva putra mokṣaṃ vai dharmāṃś ca vividhān api
12,312.004a pitur niyogāj jagrāha śuko brahmavidāṃ varaḥ
12,312.004c yogaśāstraṃ ca nikhilaṃ kāpilaṃ caiva bhārata
12,312.005a sa taṃ brāhmyā śriyā yuktaṃ brahmatulyaparākramam
12,312.005c mene putraṃ yadā vyāso mokṣavidyāviśāradam
12,312.006a uvāca gaccheti tadā janakaṃ mithileśvaram
12,312.006c sa te vakṣyati mokṣārthaṃ nikhilena viśeṣataḥ
12,312.007a pitur niyogād agaman maithilaṃ janakaṃ nṛpam
12,312.007c praṣṭuṃ dharmasya niṣṭhāṃ vai mokṣasya ca parāyaṇam
12,312.008a uktaś ca mānuṣeṇa tvaṃ pathā gacchety avismitaḥ
12,312.008c na prabhāveṇa gantavyam antarikṣacareṇa vai
12,312.009a ārjaveṇaiva gantavyaṃ na sukhānveṣiṇā pathā
12,312.009c nānveṣṭavyā viśeṣās tu viśeṣā hi prasaṅginaḥ
12,312.010a ahaṃkāro na kartavyo yājye tasmin narādhipe
12,312.010c sthātavyaṃ ca vaśe tasya sa te chetsyati saṃśayam
12,312.011a sa dharmakuśalo rājā mokṣaśāstraviśāradaḥ
12,312.011c yājyo mama sa yad brūyāt tat kāryam aviśaṅkayā
12,312.012a evam uktaḥ sa dharmātmā jagāma mithilāṃ muniḥ
12,312.012c padbhyāṃ śakto 'ntarikṣeṇa krāntuṃ bhūmiṃ sasāgarām
12,312.013a sa girīṃś cāpy atikramya nadīs tīrtvā sarāṃsi ca
12,312.013c bahuvyālamṛgākīrṇā vividhāś cāṭavīs tathā
12,312.014a meror hareś ca dve varṣe varṣaṃ haimavataṃ tathā
12,312.014c krameṇaiva vyatikramya bhārataṃ varṣam āsadat
12,312.015a sa deśān vividhān paśyaṃś cīnahūṇaniṣevitān
12,312.015c āryāvartam imaṃ deśam ājagāma mahāmuniḥ
12,312.016a pitur vacanam ājñāya tam evārthaṃ vicintayan
12,312.016c adhvānaṃ so 'ticakrāma khe 'caraḥ khe carann iva
12,312.017a pattanāni ca ramyāṇi sphītāni nagarāṇi ca
12,312.017c ratnāni ca vicitrāṇi śukaḥ paśyan na paśyati
12,312.018a udyānāni ca ramyāṇi tathaivāyatanāni ca
12,312.018c puṇyāni caiva tīrthāni so 'tikramya tathādhvanaḥ
12,312.019a so 'cireṇaiva kālena videhān āsasāda ha
12,312.019c rakṣitān dharmarājena janakena mahātmanā
12,312.020a tatra grāmān bahūn paśyan bahvannarasabhojanān
12,312.020c pallīghoṣān samṛddhāṃś ca bahugokulasaṃkulān
12,312.021a sphītāṃś ca śāliyavasair haṃsasārasasevitān
12,312.021c padminībhiś ca śataśaḥ śrīmatībhir alaṃkṛtān
12,312.022a sa videhān atikramya samṛddhajanasevitān
12,312.022c mithilopavanaṃ ramyam āsasāda maharddhimat
12,312.023a hastyaśvarathasaṃkīrṇaṃ naranārīsamākulam
12,312.023c paśyann apaśyann iva tat samatikrāmad acyutaḥ
12,312.024a manasā taṃ vahan bhāraṃ tam evārthaṃ vicintayan
12,312.024c ātmārāmaḥ prasannātmā mithilām āsasāda ha
12,312.025a tasyā dvāraṃ samāsādya dvārapālair nivāritaḥ
12,312.025c sthito dhyānaparo mukto viditaḥ praviveśa ha
12,312.026a sa rājamārgam āsādya samṛddhajanasaṃkulam
12,312.026c pārthivakṣayam āsādya niḥśaṅkaḥ praviveśa ha
12,312.027a tatrāpi dvārapālās tam ugravāco nyaṣedhayan
12,312.027c tathaiva ca śukas tatra nirmanyuḥ samatiṣṭhata
12,312.028a na cātapādhvasaṃtaptaḥ kṣutpipāsāśramānvitaḥ
12,312.028c pratāmyati glāyati vā nāpaiti ca tathātapāt
12,312.029a teṣāṃ tu dvārapālānām ekaḥ śokasamanvitaḥ
12,312.029c madhyaṃgatam ivādityaṃ dṛṣṭvā śukam avasthitam
12,312.030a pūjayitvā yathānyāyam abhivādya kṛtāñjaliḥ
12,312.030c prāveśayat tataḥ kakṣyāṃ dvitīyāṃ rājaveśmanaḥ
12,312.031a tatrāsīnaḥ śukas tāta mokṣam evānucintayan
12,312.031c chāyāyām ātape caiva samadarśī mahādyutiḥ
12,312.032a taṃ muhūrtād ivāgamya rājño mantrī kṛtāñjaliḥ
12,312.032c prāveśayat tataḥ kakṣyāṃ tṛtīyāṃ rājaveśmanaḥ
12,312.033a tatrāntaḥpurasaṃbaddhaṃ mahac caitrarathopamam
12,312.033c suvibhaktajalākrīḍaṃ ramyaṃ puṣpitapādapam
12,312.034a tad darśayitvā sa śukaṃ mantrī kānanam uttamam
12,312.034b*0790_01 śukaṃ prāveśayan mantrī pramadāvanam uttamam
12,312.034c arham āsanam ādiśya niścakrāma tataḥ punaḥ
12,312.035a taṃ cāruveṣāḥ suśroṇyas taruṇyaḥ priyadarśanāḥ
12,312.035c sūkṣmaraktāmbaradharās taptakāñcanabhūṣaṇāḥ
12,312.036a saṃlāpollāpakuśalā nṛttagītaviśāradāḥ
12,312.036c smitapūrvābhibhāṣiṇyo rūpeṇāpsarasāṃ samāḥ
12,312.037a kāmopacārakuśalā bhāvajñāḥ sarvakovidāḥ
12,312.037c paraṃ pañcāśato nāryo vāramukhyāḥ samādravan
12,312.038a pādyādīni pratigrāhya pūjayā parayārcya ca
12,312.038c deśakālopapannena sādhvannenāpy atarpayan
12,312.039a tasya bhuktavatas tāta tad antaḥpurakānanam
12,312.039c suramyaṃ darśayām āsur ekaikaśyena bhārata
12,312.040a krīḍantyaś ca hasantyaś ca gāyantyaś caiva tāḥ śukam
12,312.040c udārasattvaṃ sattvajñāḥ sarvāḥ paryacaraṃs tadā
12,312.041a āraṇeyas tu śuddhātmā trisaṃdehas trikarmakṛt
12,312.041c vaśyendriyo jitakrodho na hṛṣyati na kupyati
12,312.042a tasmai śayyāsanaṃ divyaṃ varārhaṃ ratnabhūṣitam
12,312.042c spardhyāstaraṇasaṃstīrṇaṃ dadus tāḥ paramastriyaḥ
12,312.043a pādaśaucaṃ tu kṛtvaiva śukaḥ saṃdhyām upāsya ca
12,312.043c niṣasādāsane puṇye tam evārthaṃ vicintayan
12,312.044a pūrvarātre tu tatrāsau bhūtvā dhyānaparāyaṇaḥ
12,312.044c madhyarātre yathānyāyaṃ nidrām āhārayat prabhuḥ
12,312.045a tato muhūrtād utthāya kṛtvā śaucam anantaram
12,312.045c strībhiḥ parivṛto dhīmān dhyānam evānvapadyata
12,312.046a anena vidhinā kārṣṇis tad ahaḥśeṣam acyutaḥ
12,312.046c tāṃ ca rātriṃ nṛpakule vartayām āsa bhārata
12,313.001 bhīṣma uvāca
12,313.001a tataḥ sa rājā janako mantribhiḥ saha bhārata
12,313.001c puraḥ purohitaṃ kṛtvā sarvāṇy antaḥpurāṇi ca
12,313.002a āsanaṃ ca puraskṛtya ratnāni vividhāni ca
12,313.002c śirasā cārghyam ādāya guruputraṃ samabhyagāt
12,313.003a sa tad āsanam ādāya bahuratnavibhūṣitam
12,313.003c spardhyāstaraṇasaṃstīrṇaṃ sarvatobhadram ṛddhimat
12,313.004a purodhasā saṃgṛhītaṃ hastenālabhya pārthivaḥ
12,313.004c pradadau guruputrāya śukāya paramārcitam
12,313.005a tatropaviṣṭaṃ taṃ kārṣṇiṃ śāstrataḥ pratyapūjayat
12,313.005c pādyaṃ nivedya prathamam arghyaṃ gāṃ ca nyavedayat
12,313.005e sa ca tāṃ mantravat pūjāṃ pratyagṛhṇād yathāvidhi
12,313.006a pratigṛhya ca tāṃ pūjāṃ janakād dvijasattamaḥ
12,313.006c gāṃ caiva samanujñāya rājānam anumānya ca
12,313.007a paryapṛcchan mahātejā rājñaḥ kuśalam avyayam
12,313.007c anāmayaṃ ca rājendra śukaḥ sānucarasya ha
12,313.008a anujñātaḥ sa tenātha niṣasāda sahānugaḥ
12,313.008c udārasattvābhijano bhūmau rājā kṛtāñjaliḥ
12,313.009a kuśalaṃ cāvyayaṃ caiva pṛṣṭvā vaiyāsakiṃ nṛpaḥ
12,313.009c kim āgamanam ity eva paryapṛcchata pārthivaḥ
12,313.010 śuka uvāca
12,313.010a pitrāham ukto bhadraṃ te mokṣadharmārthakovidaḥ
12,313.010c videharājo yājyo me janako nāma viśrutaḥ
12,313.011a tatra gacchasva vai tūrṇaṃ yadi te hṛdi saṃśayaḥ
12,313.011c pravṛttau vā nivṛttau vā sa te chetsyati saṃśayam
12,313.012a so 'haṃ pitur niyogāt tvām upapraṣṭum ihāgataḥ
12,313.012c tan me dharmabhṛtāṃ śreṣṭha yathāvad vaktum arhasi
12,313.013a kiṃ kāryaṃ brāhmaṇeneha mokṣārthaś ca kim ātmakaḥ
12,313.013c kathaṃ ca mokṣaḥ kartavyo jñānena tapasāpi vā
12,313.014 janaka uvāca
12,313.014a yat kāryaṃ brāhmaṇeneha janmaprabhṛti tac chṛṇu
12,313.014c kṛtopanayanas tāta bhaved vedaparāyaṇaḥ
12,313.015a tapasā guruvṛttyā ca brahmacaryeṇa cābhibho
12,313.015c devatānāṃ pitṝṇāṃ cāpy anṛṇaś cānasūyakaḥ
12,313.016a vedān adhītya niyato dakṣiṇām apavarjya ca
12,313.016c abhyanujñām atha prāpya samāvarteta vai dvijaḥ
12,313.017a samāvṛttas tu gārhasthye sadāro niyato vaset
12,313.017c anasūyur yathānyāyam āhitāgnis tathaiva ca
12,313.018a utpādya putrapautraṃ tu vanyāśramapade vaset
12,313.018c tān evāgnīn yathāśāstram arcayann atithipriyaḥ
12,313.019a sa vane 'gnīn yathānyāyam ātmany āropya dharmavit
12,313.019c nirdvaṃdvo vītarāgātmā brahmāśramapade vaset
12,313.020 śuka uvāca
12,313.020a utpanne jñānavijñāne pratyakṣe hṛdi śāśvate
12,313.020c kim avaśyaṃ nivastavyam āśrameṣu vaneṣu ca
12,313.021a etad bhavantaṃ pṛcchāmi tad bhavān vaktum arhati
12,313.021c yathāvedārthatattvena brūhi me tvaṃ janādhipa
12,313.022 janaka uvāca
12,313.022a na vinā jñānavijñānaṃ mokṣasyādhigamo bhavet
12,313.022c na vinā gurusaṃbandhaṃ jñānasyādhigamaḥ smṛtaḥ
12,313.023a ācāryaḥ plāvitā tasya jñānaṃ plava ihocyate
12,313.023c vijñāya kṛtakṛtyas tu tīrṇas tad ubhayaṃ tyajet
12,313.024a anucchedāya lokānām anucchedāya karmaṇām
12,313.024c pūrvair ācarito dharmaś cāturāśramyasaṃkathaḥ
12,313.025a anena kramayogena bahujātiṣu karmaṇā
12,313.025c kṛtvā śubhāśubhaṃ karma mokṣo nāmeha labhyate
12,313.026a bhavitaiḥ kāraṇaiś cāyaṃ bahusaṃsārayoniṣu
12,313.026c āsādayati śuddhātmā mokṣaṃ vai prathamāśrame
12,313.027a tam āsādya tu muktasya dṛṣṭārthasya vipaścitaḥ
12,313.027c triṣv āśrameṣu ko nv artho bhavet param abhīpsataḥ
12,313.028a rājasāṃs tāmasāṃś caiva nityaṃ doṣān vivarjayet
12,313.028c sāttvikaṃ mārgam āsthāya paśyed ātmānam ātmanā
12,313.029a sarvabhūteṣu cātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani
12,313.029c saṃpaśyan nopalipyeta jale vāricaro yathā
12,313.030a pakṣīva plavanād ūrdhvam amutrānantyam aśnute
12,313.030c vihāya dehaṃ nirmukto nirdvaṃdvaḥ praśamaṃ gataḥ
12,313.031a atra gāthāḥ purā gītāḥ śṛṇu rājñā yayātinā
12,313.031c dhāryante yā dvijais tāta mokṣaśāstraviśāradaiḥ
12,313.032a jyotir ātmani nānyatra rataṃ tatraiva caiva tat
12,313.032c svayaṃ ca śakyaṃ tad draṣṭuṃ susamāhitacetasā
12,313.033a na bibheti paro yasmān na bibheti parāc ca yaḥ
12,313.033c yaś ca necchati na dveṣṭi brahma saṃpadyate tadā
12,313.034a yadā bhāvaṃ na kurute sarvabhūteṣu pāpakam
12,313.034c karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā
12,313.035a saṃyojya tapasātmānam īrṣyām utsṛjya mohinīm
12,313.035c tyaktvā kāmaṃ ca lobhaṃ ca tato brahmatvam aśnute
12,313.036a yadā śravye ca dṛśye ca sarvabhūteṣu cāpyayam
12,313.036c samo bhavati nirdvaṃdvo brahma saṃpadyate tadā
12,313.037a yadā stutiṃ ca nindāṃ ca samatvenaiva paśyati
12,313.037c kāñcanaṃ cāyasaṃ caiva sukhaduḥkhe tathaiva ca
12,313.038a śītam uṣṇaṃ tathaivārtham anarthaṃ priyam apriyam
12,313.038c jīvitaṃ maraṇaṃ caiva brahma saṃpadyate tadā
12,313.039a prasāryeha yathāṅgāni kūrmaḥ saṃharate punaḥ
12,313.039c tathendriyāṇi manasā saṃyantavyāni bhikṣuṇā
12,313.040a tamaḥparigataṃ veśma yathā dīpena dṛśyate
12,313.040c tathā buddhipradīpena śakya ātmā nirīkṣitum
12,313.041a etat sarvaṃ prapaśyāmi tvayi buddhimatāṃ vara
12,313.041c yac cānyad api vettavyaṃ tattvato veda tad bhavān
12,313.042a brahmarṣe viditaś cāsi viṣayāntam upāgataḥ
12,313.042c guros tava prasādena tava caivopaśikṣayā
12,313.043a tasyaiva ca prasādena prādurbhūtaṃ mahāmune
12,313.043c jñānaṃ divyaṃ mamāpīdaṃ tenāsi vidito mama
12,313.044a adhikaṃ tava vijñānam adhikā ca gatis tava
12,313.044c adhikaṃ ca tavaiśvaryaṃ tac ca tvaṃ nāvabudhyase
12,313.045a bālyād vā saṃśayād vāpi bhayād vāpy avimokṣajāt
12,313.045c utpanne cāpi vijñāne nādhigacchati tāṃ gatim
12,313.046a vyavasāyena śuddhena madvidhaiś chinnasaṃśayaḥ
12,313.046c vimucya hṛdayagranthīn āsādayati tāṃ gatim
12,313.047a bhavāṃś cotpannavijñānaḥ sthirabuddhir alolupaḥ
12,313.047c vyavasāyād ṛte brahmann āsādayati tatparam
12,313.048a nāsti te sukhaduḥkheṣu viśeṣo nāsti lolupā
12,313.048c nautsukyaṃ nṛttagīteṣu na rāga upajāyate
12,313.049a na bandhuṣu nibandhas te na bhayeṣv asti te bhayam
12,313.049c paśyāmi tvāṃ mahābhāga tulyaloṣṭāśmakāñcanam
12,313.050a ahaṃ ca tvānupaśyāmi ye cāpy anye manīṣiṇaḥ
12,313.050c āsthitaṃ paramaṃ mārgam akṣayaṃ tam anāmayam
12,313.051a yat phalaṃ brāhmaṇasyeha mokṣārthaś ca yad ātmakaḥ
12,313.051c tasmin vai vartase vipra kim anyat paripṛcchasi
12,314.001 bhīṣma uvāca
12,314.001a etac chrutvā tu vacanaṃ kṛtātmā kṛtaniścayaḥ
12,314.001c ātmanātmānam āsthāya dṛṣṭvā cātmānam ātmanā
12,314.002a kṛtakāryaḥ sukhī śāntas tūṣṇīṃ prāyād udaṅmukhaḥ
12,314.002b*0791_01 prayayau yogam āsthāya tuṣṭo diśam athottarām
12,314.002c śaiśiraṃ girim uddiśya sadharmā mātariśvanaḥ
12,314.003a etasminn eva kāle tu devarṣir nāradas tadā
12,314.003c himavantam iyād draṣṭuṃ siddhacāraṇasevitam
12,314.004a tam apsarogaṇākīrṇaṃ gītasvananināditam
12,314.004c kiṃnarāṇāṃ samūhaiś ca bhṛṅgarājais tathaiva ca
12,314.005a madgubhiḥ khañjarīṭaiś ca vicitrair jīvajīvakaiḥ
12,314.005c citravarṇair mayūraiś ca kekāśatavirājitaiḥ
12,314.005e rājahaṃsasamūhaiś ca hṛṣṭaiḥ parabhṛtais tathā
12,314.006a pakṣirājo garutmāṃś ca yaṃ nityam adhigacchati
12,314.006c catvāro lokapālāś ca devāḥ sarṣigaṇās tathā
12,314.006e yatra nityaṃ samāyānti lokasya hitakāmyayā
12,314.007a viṣṇunā yatra putrārthe tapas taptaṃ mahātmanā
12,314.007c yatraiva ca kumāreṇa bālye kṣiptā divaukasaḥ
12,314.008a śaktir nyastā kṣititale trailokyam avamanya vai
12,314.008c yatrovāca jagatskandaḥ kṣipan vākyam idaṃ tadā
12,314.009a yo 'nyo 'sti matto 'bhyadhiko viprā yasyādhikaṃ priyāḥ
12,314.009c yo brahmaṇyo dvitīyo 'sti triṣu lokeṣu vīryavān
12,314.010a so 'bhyuddharatv imāṃ śaktim atha vā kampayatv iti
12,314.010c tac chrutvā vyathitā lokāḥ ka imām uddhared iti
12,314.011a atha devagaṇaṃ sarvaṃ saṃbhrāntendriyamānasam
12,314.011c apaśyad bhagavān viṣṇuḥ kṣiptaṃ sāsurarākṣasam
12,314.011e kiṃ nv atra sukṛtaṃ kāryaṃ bhaved iti vicintayan
12,314.012a sa nāmṛṣyata taṃ kṣepam avaikṣata ca pāvakim
12,314.012c sa prahasya viśuddhātmā śaktiṃ prajvalitāṃ tadā
12,314.012e kampayām āsa savyena pāṇinā puruṣottamaḥ
12,314.013a śaktyāṃ tu kampamānāyāṃ viṣṇunā balinā tadā
12,314.013c medinī kampitā sarvā saśailavanakānanā
12,314.014a śaktenāpi samuddhartuṃ kampitā sā na tūddhṛtā
12,314.014c rakṣatā skandarājasya dharṣaṇāṃ prabhaviṣṇunā
12,314.015a tāṃ kampayitvā bhagavān prahrādam idam abravīt
12,314.015c paśya vīryaṃ kumārasya naitad anyaḥ kariṣyati
12,314.016a so 'mṛṣyamāṇas tad vākyaṃ samuddharaṇaniścitaḥ
12,314.016c jagrāha tāṃ tasya śaktiṃ na cainām apy akampayat
12,314.017a nādaṃ mahāntaṃ muktvā sa mūrchito girimūrdhani
12,314.017c vihvalaḥ prāpatad bhūmau hiraṇyakaśipoḥ sutaḥ
12,314.018a yatrottarāṃ diśaṃ gatvā śailarājasya pārśvataḥ
12,314.018c tapo 'tapyata durdharṣas tāta nityaṃ vṛṣadhvajaḥ
12,314.019a pāvakena parikṣipto dīpyatā tasya cāśramaḥ
12,314.019c ādityabandhanaṃ nāma durdharṣam akṛtātmabhiḥ
12,314.020a na tatra śakyate gantuṃ yakṣarākṣasadānavaiḥ
12,314.020c daśayojanavistāram agnijvālāsamāvṛtam
12,314.021a bhagavān pāvakas tatra svayaṃ tiṣṭhati vīryavān
12,314.021c sarvavighnān praśamayan mahādevasya dhīmataḥ
12,314.022a divyaṃ varṣasahasraṃ hi pādenaikena tiṣṭhataḥ
12,314.022c devān saṃtāpayaṃs tatra mahādevo dhṛtavrataḥ
12,314.023a aindrīṃ tu diśam āsthāya śailarājasya dhīmataḥ
12,314.023c vivikte parvatataṭe pārāśaryo mahātapāḥ
12,314.023e vedān adhyāpayām āsa vyāsaḥ śiṣyān mahātapāḥ
12,314.024a sumantuṃ ca mahābhāgaṃ vaiśaṃpāyanam eva ca
12,314.024c jaiminiṃ ca mahāprājñaṃ pailaṃ cāpi tapasvinam
12,314.025a ebhiḥ śiṣyaiḥ parivṛto vyāsa āste mahātapāḥ
12,314.025c tatrāśramapadaṃ puṇyaṃ dadarśa pitur uttamam
12,314.025e āraṇeyo viśuddhātmā nabhasīva divākaraḥ
12,314.026a atha vyāsaḥ parikṣiptaṃ jvalantam iva pāvakam
12,314.026c dadarśa sutam āyāntaṃ divākarasamaprabham
12,314.027a asajjamānaṃ vṛkṣeṣu śaileṣu viṣameṣu ca
12,314.027c yogayuktaṃ mahātmānaṃ yathā bāṇaṃ guṇacyutam
12,314.028a so 'bhigamya pituḥ pādāv agṛhṇād araṇīsutaḥ
12,314.028c yathopajoṣaṃ taiś cāpi samāgacchan mahāmuniḥ
12,314.029a tato nivedayām āsa pitre sarvam aśeṣataḥ
12,314.029c śuko janakarājena saṃvādaṃ prītamānasaḥ
12,314.030a evam adhyāpayañ śiṣyān vyāsaḥ putraṃ ca vīryavān
12,314.030c uvāsa himavatpṛṣṭhe pārāśaryo mahāmuniḥ
12,314.031a tataḥ kadā cic chiṣyās taṃ parivāryāvatasthire
12,314.031c vedādhyayanasaṃpannāḥ śāntātmāno jitendriyāḥ
12,314.032a vedeṣu niṣṭhāṃ saṃprāpya sāṅgeṣv atitapasvinaḥ
12,314.032c athocus te tadā vyāsaṃ śiṣyāḥ prāñjalayo gurum
12,314.033a mahatā śreyasā yuktā yaśasā ca sma vardhitāḥ
12,314.033c ekaṃ tv idānīm icchāmo guruṇānugrahaṃ kṛtam
12,314.034a iti teṣāṃ vacaḥ śrutvā brahmarṣis tān uvāca ha
12,314.034c ucyatām iti tad vatsā yad vaḥ kāryaṃ priyaṃ mayā
12,314.035a etad vākyaṃ guroḥ śrutvā śiṣyās te hṛṣṭamānasāḥ
12,314.035c punaḥ prāñjalayo bhūtvā praṇamya śirasā gurum
12,314.036a ūcus te sahitā rājann idaṃ vacanam uttamam
12,314.036c yadi prīta upādhyāyo dhanyāḥ smo munisattama
12,314.037a kāṅkṣāmas tu vayaṃ sarve varaṃ dattaṃ maharṣiṇā
12,314.037c ṣaṣṭhaḥ śiṣyo na te khyātiṃ gacched atra prasīda naḥ
12,314.038a catvāras te vayaṃ śiṣyā guruputraś ca pañcamaḥ
12,314.038c iha vedāḥ pratiṣṭherann eṣa naḥ kāṅkṣito varaḥ
12,314.039a śiṣyāṇāṃ vacanaṃ śrutvā vyāso vedārthatattvavit
12,314.039c parāśarātmajo dhīmān paralokārthacintakaḥ
12,314.039e uvāca śiṣyān dharmātmā dharmyaṃ naiḥśreyasaṃ vacaḥ
12,314.040a brāhmaṇāya sadā deyaṃ brahma śuśrūṣave bhavet
12,314.040c brahmaloke nivāsaṃ yo dhruvaṃ samabhikāṅkṣati
12,314.041a bhavanto bahulāḥ santu vedo vistāryatām ayam
12,314.041c nāśiṣye saṃpradātavyo nāvrate nākṛtātmani
12,314.042a ete śiṣyaguṇāḥ sarve vijñātavyā yathārthataḥ
12,314.042c nāparīkṣitacāritre vidyā deyā kathaṃ cana
12,314.043a yathā hi kanakaṃ śuddhaṃ tāpacchedanigharṣaṇaiḥ
12,314.043c parīkṣeta tathā śiṣyān īkṣet kulaguṇādibhiḥ
12,314.044a na niyojyāś ca vaḥ śiṣyā aniyoge mahābhaye
12,314.044c yathāmati yathāpāṭhaṃ tathā vidyā phaliṣyati
12,314.045a sarvas taratu durgāṇi sarvo bhadrāṇi paśyatu
12,314.045c śrāvayec caturo varṇān kṛtvā brāhmaṇam agrataḥ
12,314.046a vedasyādhyayanaṃ hīdaṃ tac ca kāryaṃ mahat smṛtam
12,314.046c stutyartham iha devānāṃ vedāḥ sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā
12,314.047a yo nirvadeta saṃmohād brāhmaṇaṃ vedapāragam
12,314.047c so 'padhyānād brāhmaṇasya parābhūyād asaṃśayam
12,314.048a yaś cādharmeṇa vibrūyād yaś cādharmeṇa pṛcchati
12,314.048c tayor anyataraḥ praiti vidveṣaṃ vādhigacchati
12,314.049a etad vaḥ sarvam ākhyātaṃ svādhyāyasya vidhiṃ prati
12,314.049c upakuryāc ca śiṣyāṇām etac ca hṛdi vo bhavet
12,315.001 bhīṣma uvāca
12,315.001a etac chrutvā guror vākyaṃ vyāsaśiṣyā mahaujasaḥ
12,315.001c anyonyaṃ hṛṣṭamanasaḥ pariṣasvajire tadā
12,315.002a uktāḥ smo yad bhagavatā tadātvāyatisaṃhitam
12,315.002c tan no manasi saṃrūḍhaṃ kariṣyāmas tathā ca tat
12,315.003a anyonyaṃ ca sabhājyaivaṃ suprītamanasaḥ punaḥ
12,315.003c vijñāpayanti sma guruṃ punar vākyaviśāradāḥ
12,315.004a śailād asmān mahīṃ gantuṃ kāṅkṣitaṃ no mahāmune
12,315.004c vedān anekadhā kartuṃ yadi te rucitaṃ vibho
12,315.005a śiṣyāṇāṃ vacanaṃ śrutvā parāśarasutaḥ prabhuḥ
12,315.005c pratyuvāca tato vākyaṃ dharmārthasahitaṃ hitam
12,315.006a kṣitiṃ vā devalokaṃ vā gamyatāṃ yadi rocate
12,315.006c apramādaś ca vaḥ kāryo brahma hi pracuracchalam
12,315.007a te 'nujñātās tataḥ sarve guruṇā satyavādinā
12,315.007c jagmuḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā vyāsaṃ mūrdhnābhivādya ca
12,315.008a avatīrya mahīṃ te 'tha cāturhotram akalpayan
12,315.008c saṃyājayanto viprāṃś ca rājanyāṃś ca viśas tathā
12,315.009a pūjyamānā dvijair nityaṃ modamānā gṛhe ratāḥ
12,315.009c yājanādhyāpanaratāḥ śrīmanto lokaviśrutāḥ
12,315.010a avatīrṇeṣu śiṣyeṣu vyāsaḥ putrasahāyavān
12,315.010c tūṣṇīṃ dhyānaparo dhīmān ekānte samupāviśat
12,315.011a taṃ dadarśāśramapade nāradaḥ sumahātapāḥ
12,315.011c athainam abravīt kāle madhurākṣarayā girā
12,315.012a bho bho maharṣe vāsiṣṭha brahmaghoṣo na vartate
12,315.012c eko dhyānaparas tūṣṇīṃ kim āsse cintayann iva
12,315.013a brahmaghoṣair virahitaḥ parvato 'yaṃ na śobhate
12,315.013c rajasā tamasā caiva somaḥ sopaplavo yathā
12,315.014a na bhrājate yathāpūrvaṃ niṣādānām ivālayaḥ
12,315.014c devarṣigaṇajuṣṭo 'pi vedadhvaninirākṛtaḥ
12,315.015a ṛṣayaś ca hi devāś ca gandharvāś ca mahaujasaḥ
12,315.015c vimuktā brahmaghoṣeṇa na bhrājante yathā purā
12,315.016a nāradasya vacaḥ śrutvā kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
12,315.016c maharṣe yat tvayā proktaṃ vedavādavicakṣaṇa
12,315.017a etan manonukūlaṃ me bhavān arhati bhāṣitum
12,315.017c sarvajñaḥ sarvadarśī ca sarvatra ca kutūhalī
12,315.018a triṣu lokeṣu yad vṛttaṃ sarvaṃ tava mate sthitam
12,315.018c tad ājñāpaya viprarṣe brūhi kiṃ karavāṇi te
12,315.019a yan mayā samanuṣṭheyaṃ brahmarṣe tad udāhara
12,315.019c viyuktasyeha śiṣyair me nātihṛṣṭam idaṃ manaḥ
12,315.020 nārada uvāca
12,315.020a anāmnāyamalā vedā brāhmaṇasyāvrataṃ malam
12,315.020c malaṃ pṛthivyā vāhīkāḥ strīṇāṃ kautūhalaṃ malam
12,315.021a adhīyatāṃ bhavān vedān sārdhaṃ putreṇa dhīmatā
12,315.021c vidhunvan brahmaghoṣeṇa rakṣobhayakṛtaṃ tamaḥ
12,315.022 bhīṣma uvāca
12,315.022a nāradasya vacaḥ śrutvā vyāsaḥ paramadharmavit
12,315.022c tathety uvāca saṃhṛṣṭo vedābhyāse dṛḍhavrataḥ
12,315.022d@030_0001 uvāca ca mahāprājñaṃ nāradaṃ punar eva hi
12,315.022d@030_0002 malaṃ pṛthivyā bāhlīkā ity uktam adhunā tvayā
12,315.022d@030_0003 nārada uvāca
12,315.022d@030_0003 kīdṛśāś caiva bāhlīkā brūhi me vadatāṃ vara
12,315.022d@030_0004 asyāṃ pṛthivyāṃ catvāro deśāḥ pāpajanair vṛtāḥ
12,315.022d@030_0005 yugaṃdharas tu prathamas tathā bhūtilakaḥ smṛtaḥ
12,315.022d@030_0006 acyutacchala ity uktas tṛtīyaḥ pāpakṛttamaḥ
12,315.022d@030_0007 caturthas tu mahāpāpo bāhlīka iti saṃjñitaḥ
12,315.022d@030_0008 mṛgoṣṭragardabhakṣīraṃ pibanty asya yugaṃdhare
12,315.022d@030_0009 ekavarṇās tu dṛśyante janā vai hy acyutasthale
12,315.022d@030_0010 mehanti ca malaṃ pāpā visṛjanti jaleṣu vai
12,315.022d@030_0011 nityaṃ bhūtilake 'tyannaṃ taj jalaṃ ca pibanti ca
12,315.022d@030_0012 haribāhyās tu vāhīkā na smaranti hariṃ kva cit
12,315.022d@030_0013 aihalaukikamokṣaṃ te māṃsaśoṇitavardhanāḥ
12,315.022d@030_0014 vṛthā jātā bhaviṣyanti bāhlīkā iti viśrutāḥ
12,315.022d@030_0015 puṣkarāhāraniratāḥ piśācā yad abhāṣata
12,315.022d@030_0016 musuṇṭhīṃ parigṛhyogrāṃ tac chṛṇuṣva mahāmune
12,315.022d@030_0017 brāhmaṇīṃ bahuputrāṃ tāṃ puṣkare snātum āgatām
12,315.022d@030_0018 yugaṃdhare payaḥ pītvā hy ucitā hy acyutasthale
12,315.022d@030_0019 tathā bhūtilake snātvā bāhlīkāṃś ca nirīkṣya vai
12,315.022d@030_0020 āgatāsi tathā snātuṃ kathaṃ svargaṃ na gacchasi
12,315.022d@030_0021 ity uktvā brāhmaṇībhāṇḍaṃ pothayitvā musuṇṭhinā
12,315.022d@030_0022 uvāca krodhatāmrākṣī piśācī tīrthapālikā
12,315.022d@030_0023 etat tu te divā vṛttaṃ rātrau vṛttam athānyathā
12,315.022d@030_0024 gaccha bāhlīkasaṃsargād aśucitvaṃ na saṃśayaḥ
12,315.022d@030_0025 yad dviṣanti mahātmānaṃ na smaranti janārdanam
12,315.022d@030_0026 na teṣāṃ puṇyatīrtheṣu gatiḥ saṃsargiṇām api
12,315.022d@030_0027 udyuktā brāhmaṇī bhītā pratiyātā sutaiḥ saha
12,315.022d@030_0028 svadehasthā jajāpaivaṃ saputrā dhyānatatparā
12,315.022d@030_0029 anantasya hareḥ śuddhaṃ nāma vai dvādaśākṣaram
12,315.022d@030_0030 vatsaratritaye pūrṇe brāhmaṇī punar āgatā
12,315.022d@030_0031 saputrā puṣkaradvāraṃ piśācy āha tathāgatam
12,315.022d@030_0032 namas te brāhmaṇi śubhe pūtāhaṃ tava darśanāt
12,315.022d@030_0033 kuru tīrthābhiṣekaṃ ca saputrā pāpavarjitā
12,315.022d@030_0034 harer nāmnā ca māṃ sādhvī jalena spraṣṭum arhasi
12,315.022d@030_0035 ity uktā brāhmaṇī hṛṣṭā putraiḥ saha śubhavratā
12,315.022d@030_0036 jalena prokṣayām āsa dvādaśākṣarasaṃyutam
12,315.022d@030_0037 tatkṣaṇād abhavac chuddhā piśācī divyarūpiṇī
12,315.022d@030_0038 apsarā hy abhavad divyā gatā svarlokam uttamam
12,315.022d@030_0039 brāhmaṇī caiva kālena vāsudevaparāyaṇā
12,315.022d@030_0040 saputrā cāgatā sthānam acyutasya paraṃ śubham
12,315.022d@030_0041 etat te kathitaṃ vidvan mune kālo 'yam āgataḥ
12,315.022d@030_0042 gamiṣye 'haṃ mahāprājña āgamiṣyāmi vai punaḥ
12,315.022d@030_0043 ity uktvā sa jagāmātha nārado vadatāṃ varaḥ
12,315.022d@030_0044 dvaipāyanas tu bhagavāṃs tac chrutvā munisattamāt
12,315.023a śukena saha putreṇa vedābhyāsam athākarot
12,315.023c svareṇoccaiḥ sa śaikṣeṇa lokān āpūrayann iva
12,315.024a tayor abhyasator evaṃ nānādharmapravādinoḥ
12,315.024c vāto 'timātraṃ pravavau samudrānilavejitaḥ
12,315.025a tato 'nadhyāya iti taṃ vyāsaḥ putram avārayat
12,315.025c śuko vāritamātras tu kautūhalasamanvitaḥ
12,315.026a apṛcchat pitaraṃ brahman kuto vāyur abhūd ayam
12,315.026c ākhyātum arhati bhavān vāyoḥ sarvaṃ viceṣṭitam
12,315.027a śukasyaitad vacaḥ śrutvā vyāsaḥ paramavismitaḥ
12,315.027c anadhyāyanimitte 'sminn idaṃ vacanam abravīt
12,315.028a divyaṃ te cakṣur utpannaṃ svasthaṃ te nirmalaṃ manaḥ
12,315.028c tamasā rajasā cāpi tyaktaḥ sattve vyavasthitaḥ
12,315.029a ādarśe svām iva chāyāṃ paśyasy ātmānam ātmanā
12,315.029c nyasyātmani svayaṃ vedān buddhyā samanucintaya
12,315.030a devayānacaro viṣṇoḥ pitṛyānaś ca tāmasaḥ
12,315.030c dvāv etau pretya panthānau divaṃ cādhaś ca gacchataḥ
12,315.031a pṛthivyām antarikṣe ca yatra saṃvānti vāyavaḥ
12,315.031c saptaite vāyumārgā vai tān nibodhānupūrvaśaḥ
12,315.032a tatra devagaṇāḥ sādhyāḥ samabhūvan mahābalāḥ
12,315.032c teṣām apy abhavat putraḥ samāno nāma durjayaḥ
12,315.033a udānas tasya putro 'bhūd vyānas tasyābhavat sutaḥ
12,315.033c apānaś ca tato jñeyaḥ prāṇaś cāpi tataḥ param
12,315.034a anapatyo 'bhavat prāṇo durdharṣaḥ śatrutāpanaḥ
12,315.034c pṛthak karmāṇi teṣāṃ tu pravakṣyāmi yathātatham
12,315.035a prāṇināṃ sarvato vāyuś ceṣṭā vartayate pṛthak
12,315.035c prāṇanāc caiva bhūtānāṃ prāṇa ity abhidhīyate
12,315.036a prerayaty abhrasaṃghātān dhūmajāṃś coṣmajāṃś ca yaḥ
12,315.036c prathamaḥ prathame mārge pravaho nāma so 'nilaḥ
12,315.037a ambare sneham abhrebhyas taḍidbhyaś cottamadyutiḥ
12,315.037c āvaho nāma saṃvāti dvitīyaḥ śvasano nadan
12,315.038a udayaṃ jyotiṣāṃ śaśvat somādīnāṃ karoti yaḥ
12,315.038c antardeheṣu codānaṃ yaṃ vadanti maharṣayaḥ
12,315.039a yaś caturbhyaḥ samudrebhyo vāyur dhārayate jalam
12,315.039c uddhṛtyādadate cāpo jīmūtebhyo 'mbare 'nilaḥ
12,315.040a yo 'dbhiḥ saṃyojya jīmūtān parjanyāya prayacchati
12,315.040c udvaho nāma varṣiṣṭhas tritīyaḥ sa sadāgatiḥ
12,315.041a samuhyamānā bahudhā yena nīlāḥ pṛthag ghanāḥ
12,315.041c varṣamokṣakṛtārambhās te bhavanti ghanāghanāḥ
12,315.042a saṃhatā yena cāviddhā bhavanti nadatāṃ nadāḥ
12,315.042c rakṣaṇārthāya saṃbhūtā meghatvam upayānti ca
12,315.043a yo 'sau vahati devānāṃ vimānāni vihāyasā
12,315.043c caturthaḥ saṃvaho nāma vāyuḥ sa girimardanaḥ
12,315.044a yena vegavatā rugṇā rūkṣeṇārujatā rasān
12,315.044c vāyunā vihatā meghā na bhavanti balāhakāḥ
12,315.045a dāruṇotpātasaṃcāro nabhasaḥ stanayitnumān
12,315.045c pañcamaḥ sa mahāvego vivaho nāma mārutaḥ
12,315.046a yasmin pāriplave divyā vahanty āpo vihāyasā
12,315.046c puṇyaṃ cākāśagaṅgāyās toyaṃ viṣṭabhya tiṣṭhati
12,315.047a dūrāt pratihato yasminn ekaraśmir divākaraḥ
12,315.047c yonir aṃśusahasrasya yena bhāti vasuṃdharā
12,315.048a yasmād āpyāyate somo nidhir divyo 'mṛtasya ca
12,315.048c ṣaṣṭhaḥ parivaho nāma sa vāyur javatāṃ varaḥ
12,315.049a sarvaprāṇabhṛtāṃ prāṇān yo 'ntakāle nirasyati
12,315.049c yasya vartmānuvartete mṛtyuvaivasvatāv ubhau
12,315.050a samyag anvīkṣatāṃ buddhyā śāntayādhyātmanityayā
12,315.050c dhyānābhyāsābhirāmāṇāṃ yo 'mṛtatvāya kalpate
12,315.051a yaṃ samāsādya vegena diśām antaṃ prapedire
12,315.051c dakṣasya daśa putrāṇāṃ sahasrāṇi prajāpateḥ
12,315.052a yena sṛṣṭaḥ parābhūto yāty eva na nivartate
12,315.052c parāvaho nāma paro vāyuḥ sa duratikramaḥ
12,315.053a evam ete 'diteḥ putrā mārutāḥ paramādbhutāḥ
12,315.053c anāramantaḥ saṃvānti sarvagāḥ sarvadhāriṇaḥ
12,315.054a etat tu mahad āścaryaṃ yad ayaṃ parvatottamaḥ
12,315.054c kampitaḥ sahasā tena vāyunābhipravāyatā
12,315.055a viṣṇor niḥśvāsavāto 'yaṃ yadā vegasamīritaḥ
12,315.055c sahasodīryate tāta jagat pravyathate tadā
12,315.056a tasmād brahmavido brahma nādhīyante 'tivāyati
12,315.056c vāyor vāyubhayaṃ hy uktaṃ brahma tat pīḍitaṃ bhavet
12,315.057a etāvad uktvā vacanaṃ parāśarasutaḥ prabhuḥ
12,315.057c uktvā putram adhīṣveti vyomagaṅgām ayāt tadā
12,316.001 bhīṣma uvāca
12,316.001a etasminn antare śūnye nāradaḥ samupāgamat
12,316.001c śukaṃ svādhyāyanirataṃ vedārthān vaktum īpsitān
12,316.001d*0792_01 mokṣopāyān bahuvidhāñ śukasyādeṣṭum īpsitān
12,316.002a devarṣiṃ tu śuko dṛṣṭvā nāradaṃ samupasthitam
12,316.002c arghyapūrveṇa vidhinā vedoktenābhyapūjayat
12,316.003a nārado 'thābravīt prīto brūhi brahmavidāṃ vara
12,316.003c kena tvāṃ śreyasā tāta yojayāmīti hṛṣṭavat
12,316.004a nāradasya vacaḥ śrutvā śukaḥ provāca bhārata
12,316.004c asmiṃl loke hitaṃ yat syāt tena māṃ yoktum arhasi
12,316.005 nārada uvāca
12,316.005a tattvaṃ jijñāsatāṃ pūrvam ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām
12,316.005c sanatkumāro bhagavān idaṃ vacanam abravīt
12,316.006a nāsti vidyāsamaṃ cakṣur nāsti vidyāsamaṃ tapaḥ
12,316.006c nāsti rāgasamaṃ duḥkhaṃ nāsti tyāgasamaṃ sukham
12,316.007a nivṛttiḥ karmaṇaḥ pāpāt satataṃ puṇyaśīlatā
12,316.007c sadvṛttiḥ samudācāraḥ śreya etad anuttamam
12,316.008a mānuṣyam asukhaṃ prāpya yaḥ sajjati sa muhyati
12,316.008c nālaṃ sa duḥkhamokṣāya saṅgo vai duḥkhalakṣaṇam
12,316.009a saktasya buddhiś calati mohajālavivardhinī
12,316.009c mohajālāvṛto duḥkham iha cāmutra cāśnute
12,316.010a sarvopāyena kāmasya krodhasya ca vinigrahaḥ
12,316.010c kāryaḥ śreyorthinā tau hi śreyoghātārtham udyatau
12,316.011a nityaṃ krodhāt tapo rakṣec chriyaṃ rakṣeta matsarāt
12,316.011c vidyāṃ mānāvamānābhyām ātmānaṃ tu pramādataḥ
12,316.012a ānṛśaṃsyaṃ paro dharmaḥ kṣamā ca paramaṃ balam
12,316.012c ātmajñānaṃ paraṃ jñānaṃ na satyād vidyate param
12,316.013a satyasya vacanaṃ śreyaḥ satyād api hitaṃ bhavet
12,316.013c yad bhūtahitam atyantam etat satyaṃ mataṃ mama
12,316.014a sarvārambhaphalatyāgī nirāśīr niṣparigrahaḥ
12,316.014c yena sarvaṃ parityaktaṃ sa vidvān sa ca paṇḍitaḥ
12,316.015a indriyair indriyārthebhyaś caraty ātmavaśair iha
12,316.015c asajjamānaḥ śāntātmā nirvikāraḥ samāhitaḥ
12,316.016a ātmabhūtair atadbhūtaḥ saha caiva vinaiva ca
12,316.016c sa vimuktaḥ paraṃ śreyo nacireṇādhigacchati
12,316.017a adarśanam asaṃsparśas tathāsaṃbhāṣaṇaṃ sadā
12,316.017c yasya bhūtaiḥ saha mune sa śreyo vindate param
12,316.018a na hiṃsyāt sarvabhūtāni maitrāyaṇagataś caret
12,316.018c nedaṃ janma samāsādya vairaṃ kurvīta kena cit
12,316.019a ākiṃcanyaṃ susaṃtoṣo nirāśīṣṭvam acāpalam
12,316.019c etad āhuḥ paraṃ śreya ātmajñasya jitātmanaḥ
12,316.020a parigrahaṃ parityajya bhava tāta jitendriyaḥ
12,316.020c aśokaṃ sthānam ātiṣṭha iha cāmutra cābhayam
12,316.021a nirāmiṣā na śocanti tyajehāmiṣam ātmanaḥ
12,316.021c parityajyāmiṣaṃ saumya duḥkhatāpād vimokṣyase
12,316.022a taponityena dāntena muninā saṃyatātmanā
12,316.022c ajitaṃ jetukāmena bhāvyaṃ saṅgeṣv asaṅginā
12,316.023a guṇasaṅgeṣv anāsakta ekacaryārataḥ sadā
12,316.023c brāhmaṇe nacirād eva sukham āyāty anuttamam
12,316.024a dvaṃdvārāmeṣu bhūteṣu ya eko ramate muniḥ
12,316.024c viddhi prajñānatṛptaṃ taṃ jñānatṛpto na śocati
12,316.025a śubhair labhati devatvaṃ vyāmiśrair janma mānuṣam
12,316.025c aśubhaiś cāpy adhojanma karmabhir labhate 'vaśaḥ
12,316.026a tatra mṛtyujarāduḥkhaiḥ satataṃ samabhidrutaḥ
12,316.026c saṃsāre pacyate jantus tat kathaṃ nāvabudhyase
12,316.027a ahite hitasaṃjñas tvam adhruve dhruvasaṃjñakaḥ
12,316.027c anarthe cārthasaṃjñas tvaṃ kimarthaṃ nāvabudhyase
12,316.028a saṃveṣṭyamānaṃ bahubhir mohatantubhir ātmajaiḥ
12,316.028c kośakāravad ātmānaṃ veṣṭayan nāvabudhyase
12,316.029a alaṃ parigraheṇeha doṣavān hi parigrahaḥ
12,316.029c kṛmir hi kośakāras tu badhyate svaparigrahāt
12,316.030a putradārakuṭumbeṣu saktāḥ sīdanti jantavaḥ
12,316.030c saraḥpaṅkārṇave magnā jīrṇā vanagajā iva
12,316.031a mahājālasamākṛṣṭān sthale matsyān ivoddhṛtān
12,316.031c snehajālasamākṛṣṭān paśya jantūn suduḥkhitān
12,316.032a kuṭumbaṃ putradāraṃ ca śarīraṃ dravyasaṃcayāḥ
12,316.032c pārakyam adhruvaṃ sarvaṃ kiṃ svaṃ sukṛtaduṣkṛtam
12,316.033a yadā sarvaṃ parityajya gantavyam avaśena te
12,316.033c anarthe kiṃ prasaktas tvaṃ svam arthaṃ nānutiṣṭhasi
12,316.034a aviśrāntam anālambam apātheyam adaiśikam
12,316.034c tamaḥkāntāram adhvānaṃ katham eko gamiṣyasi
12,316.035a na hi tvā prasthitaṃ kaś cit pṛṣṭhato 'nugamiṣyati
12,316.035c sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ ca tvā yāsyantam anuyāsyati
12,316.036a vidyā karma ca śauryaṃ ca jñānaṃ ca bahuvistaram
12,316.036c arthārtham anusāryante siddhārthas tu vimucyate
12,316.037a nibandhanī rajjur eṣā yā grāme vasato ratiḥ
12,316.037c chittvaināṃ sukṛto yānti naināṃ chindanti duṣkṛtaḥ
12,316.037d*0793_01 tulyajātivayorūpān hutān paśyasi mṛtyunā
12,316.037d*0793_02 na ca nāmāsti nirvedo lauhaṃ hi hṛdayaṃ tava
12,316.038a rūpakūlāṃ manaḥsrotāṃ sparśadvīpāṃ rasāvahām
12,316.038c gandhapaṅkāṃ śabdajalāṃ svargamārgadurāvahām
12,316.039a kṣamāritrāṃ satyamayīṃ dharmasthairyavaṭākarām
12,316.039c tyāgavātādhvagāṃ śīghrāṃ buddhināvā nadīṃ taret
12,316.040a tyaja dharmam adharmaṃ ca ubhe satyānṛte tyaja
12,316.040c ubhe satyānṛte tyaktvā yena tyajasi taṃ tyaja
12,316.041a tyaja dharmam asaṃkalpād adharmaṃ cāpy ahiṃsayā
12,316.041c ubhe satyānṛte buddhyā buddhiṃ paramaniścayāt
12,316.042a asthisthūṇaṃ snāyuyutaṃ māṃsaśoṇitalepanam
12,316.042c carmāvanaddhaṃ durgandhi pūrṇaṃ mūtrapurīṣayoḥ
12,316.043a jarāśokasamāviṣṭaṃ rogāyatanam āturam
12,316.043c rajasvalam anityaṃ ca bhūtāvāsaṃ samutsṛja
12,316.044a idaṃ viśvaṃ jagat sarvam ajagac cāpi yad bhavet
12,316.044c mahābhūtātmakaṃ sarvaṃ mahad yat paramāṇu yat
12,316.044d*0794_01 mahābhūtāni khaṃ vāyur agnir āpas tathā mahī
12,316.044d*0794_02 ṣaṣṭhas tu cetanā yā tu ātmā saptama ucyate
12,316.044d*0794_03 aṣṭamaṃ tu mano jñeyaṃ buddhis tu navamī smṛtā
12,316.045a indriyāṇi ca pañcaiva tamaḥ sattvaṃ rajas tathā
12,316.045c ity eṣa saptadaśako rāśir avyaktasaṃjñakaḥ
12,316.046a sarvair ihendriyārthaiś ca vyaktāvyaktair hi saṃhitaḥ
12,316.046c pañcaviṃśaka ity eṣa vyaktāvyaktamayo guṇaḥ
12,316.047a etaiḥ sarvaiḥ samāyuktaḥ pumān ity abhidhīyate
12,316.047c trivargo 'tra sukhaṃ duḥkhaṃ jīvitaṃ maraṇaṃ tathā
12,316.048a ya idaṃ veda tattvena sa veda prabhavāpyayau
12,316.048c pārāśaryeha boddhavyaṃ jñānānāṃ yac ca kiṃ cana
12,316.049a indriyair gṛhyate yad yat tat tad vyaktam iti sthitiḥ
12,316.049c avyaktam iti vijñeyaṃ liṅgagrāhyam atīndriyam
12,316.050a indriyair niyatair dehī dhārābhir iva tarpyate
12,316.050c loke vitatam ātmānaṃ lokaṃ cātmani paśyati
12,316.051a parāvaradṛśaḥ śaktir jñānavelāṃ na paśyati
12,316.051c paśyataḥ sarvabhūtāni sarvāvasthāsu sarvadā
12,316.052a brahmabhūtasya saṃyogo nāśubhenopapadyate
12,316.052c jñānena vividhān kleśān ativṛttasya mohajān
12,316.052e loke buddhiprakāśena lokamārgo na riṣyate
12,316.053a anādinidhanaṃ jantum ātmani sthitam avyayam
12,316.053c akartāram amūrtaṃ ca bhagavān āha tīrthavit
12,316.054a yo jantuḥ svakṛtais tais taiḥ karmabhir nityaduḥkhitaḥ
12,316.054c sa duḥkhapratighātārthaṃ hanti jantūn anekadhā
12,316.055a tataḥ karma samādatte punar anyan navaṃ bahu
12,316.055c tapyate 'tha punas tena bhuktvāpathyam ivāturaḥ
12,316.056a ajasram eva mohārto duḥkheṣu sukhasaṃjñitaḥ
12,316.056c badhyate mathyate caiva karmabhir manthavat sadā
12,316.057a tato nivṛtto bandhāt svāt karmaṇām udayād iha
12,316.057c paribhramati saṃsāraṃ cakravad bahuvedanaḥ
12,316.058a sa tvaṃ nivṛttabandhas tu nivṛttaś cāpi karmataḥ
12,316.058c sarvavit sarvajit siddho bhava bhāvavivarjitaḥ
12,316.059a saṃyamena navaṃ bandhaṃ nivartya tapaso balāt
12,316.059c saṃprāptā bahavaḥ siddhim apy abādhāṃ sukhodayām
12,317.001 nārada uvāca
12,317.001a aśokaṃ śokanāśārthaṃ śāstraṃ śāntikaraṃ śivam
12,317.001c niśamya labhate buddhiṃ tāṃ labdhvā sukham edhate
12,317.002a śokasthānasahasrāṇi bhayasthānaśatāni ca
12,317.002c divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam
12,317.003a tasmād aniṣṭanāśārtham itihāsaṃ nibodha me
12,317.003c tiṣṭhate ced vaśe buddhir labhate śokanāśanam
12,317.004a aniṣṭasaṃprayogāc ca viprayogāt priyasya ca
12,317.004c manuṣyā mānasair duḥkhair yujyante alpabuddhayaḥ
12,317.005a dravyeṣu samatīteṣu ye guṇās tān na cintayet
12,317.005c tān anādriyamāṇasya snehabandhaḥ pramucyate
12,317.006a doṣadarśī bhavet tatra yatra rāgaḥ pravartate
12,317.006c aniṣṭavad dhitaṃ paśyet tathā kṣipraṃ virajyate
12,317.007a nārtho na dharmo na yaśo yo 'tītam anuśocati
12,317.007c apy abhāvena yujyeta tac cāsya na nivartate
12,317.008a guṇair bhūtāni yujyante viyujyante tathaiva ca
12,317.008c sarvāṇi naitad ekasya śokasthānaṃ hi vidyate
12,317.009a mṛtaṃ vā yadi vā naṣṭaṃ yo 'tītam anuśocati
12,317.009c duḥkhena labhate duḥkhaṃ dvāv anarthau prapadyate
12,317.010a nāśru kurvanti ye buddhyā dṛṣṭvā lokeṣu saṃtatim
12,317.010c samyak prapaśyataḥ sarvaṃ nāśrukarmopapadyate
12,317.011a duḥkhopaghāte śārīre mānase vāpy upasthite
12,317.011c yasmin na śakyate kartuṃ yatnas tan nānucintayet
12,317.012a bhaiṣajyam etad duḥkhasya yad etan nānucintayet
12,317.012c cintyamānaṃ hi na vyeti bhūyaś cāpi pravardhate
12,317.013a prajñayā mānasaṃ duḥkhaṃ hanyāc chārīram auṣadhaiḥ
12,317.013c etad vijñānasāmarthyaṃ na bālaiḥ samatām iyāt
12,317.014a anityaṃ yauvanaṃ rūpaṃ jīvitaṃ dravyasaṃcayaḥ
12,317.014c ārogyaṃ priyasaṃvāso gṛdhyet tatra na paṇḍitaḥ
12,317.015a na jānapadikaṃ duḥkham ekaḥ śocitum arhati
12,317.015c aśocan pratikurvīta yadi paśyed upakramam
12,317.016a sukhād bahutaraṃ duḥkhaṃ jīvite nātra saṃśayaḥ
12,317.016c snigdhatvaṃ cendriyārtheṣu mohān maraṇam apriyam
12,317.017a parityajati yo duḥkhaṃ sukhaṃ vāpy ubhayaṃ naraḥ
12,317.017c abhyeti brahma so 'tyantaṃ na taṃ śocanti paṇḍitāḥ
12,317.018a duḥkham arthā hi tyajyante pālane na ca te sukhāḥ
12,317.018c duḥkhena cādhigamyante nāśam eṣāṃ na cintayet
12,317.019a anyām anyāṃ dhanāvasthāṃ prāpya vaiśeṣikīṃ narāḥ
12,317.019c atṛptā yānti vidhvaṃsaṃ saṃtoṣaṃ yānti paṇḍitāḥ
12,317.020a sarve kṣayāntā nicayāḥ patanāntāḥ samucchrayāḥ
12,317.020c saṃyogā viprayogāntā maraṇāntaṃ hi jīvitam
12,317.021a anto nāsti pipāsāyās tuṣṭis tu paramaṃ sukham
12,317.021c tasmāt saṃtoṣam eveha dhanaṃ paśyanti paṇḍitāḥ
12,317.022a nimeṣamātram api hi vayo gacchan na tiṣṭhati
12,317.022c svaśarīreṣv anityeṣu nityaṃ kim anucintayet
12,317.023a bhūteṣv abhāvaṃ saṃcintya ye buddhvā tamasaḥ param
12,317.023c na śocanti gatādhvānaḥ paśyantaḥ paramāṃ gatim
12,317.024a saṃcinvānakam evainaṃ kāmānām avitṛptakam
12,317.024c vyāghraḥ paśum ivāsādya mṛtyur ādāya gacchati
12,317.025a athāpy upāyaṃ saṃpaśyed duḥkhasya parimokṣaṇe
12,317.025c aśocann ārabhetaiva yuktaś cāvyasanī bhavet
12,317.026a śabde sparśe ca rūpe ca gandheṣu ca raseṣu ca
12,317.026c nopabhogāt paraṃ kiṃ cid dhanino vādhanasya vā
12,317.027a prāk saṃprayogād bhūtānāṃ nāsti duḥkham anāmayam
12,317.027c viprayogāt tu sarvasya na śocet prakṛtisthitaḥ
12,317.028a dhṛtyā śiśnodaraṃ rakṣet pāṇipādaṃ ca cakṣuṣā
12,317.028c cakṣuḥśrotre ca manasā mano vācaṃ ca vidyayā
12,317.029a praṇayaṃ pratisaṃhṛtya saṃstuteṣv itareṣu ca
12,317.029c vicared asamunnaddhaḥ sa sukhī sa ca paṇḍitaḥ
12,317.030a adhyātmaratir āsīno nirapekṣo nirāmiṣaḥ
12,317.030c ātmanaiva sahāyena yaś caret sa sukhī bhavet
12,318.001 nārada uvāca
12,318.001a sukhaduḥkhaviparyāso yadā samupapadyate
12,318.001c nainaṃ prajñā sunītaṃ vā trāyate nāpi pauruṣam
12,318.002a svabhāvād yatnam ātiṣṭhed yatnavān nāvasīdati
12,318.002c jarāmaraṇarogebhyaḥ priyam ātmānam uddharet
12,318.003a rujanti hi śarīrāṇi rogāḥ śārīramānasāḥ
12,318.003c sāyakā iva tīkṣṇāgrāḥ prayuktā dṛḍhadhanvibhiḥ
12,318.004a vyādhitasya vivitsābhis trasyato jīvitaiṣiṇaḥ
12,318.004c avaśasya vināśāya śarīram apakṛṣyate
12,318.005a sravanti na nivartante srotāṃsi saritām iva
12,318.005c āyur ādāya martyānāṃ rātryahāni punaḥ punaḥ
12,318.006a vyatyayo hy ayam atyantaṃ pakṣayoḥ śuklakṛṣṇayoḥ
12,318.006c jātaṃ martyaṃ jarayati nimeṣaṃ nāvatiṣṭhate
12,318.007a sukhaduḥkhāni bhūtānām ajaro jarayann asau
12,318.007c ādityo hy astam abhyeti punaḥ punar udeti ca
12,318.008a adṛṣṭapūrvān ādāya bhāvān apariśaṅkitān
12,318.008c iṣṭāniṣṭān manuṣyāṇām astaṃ gacchanti rātrayaḥ
12,318.009a yo yam icched yathākāmaṃ kāmānāṃ tat tad āpnuyāt
12,318.009c yadi syān na parādhīnaṃ puruṣasya kriyāphalam
12,318.010a saṃyatāś ca hi dakṣāś ca matimantaś ca mānavāḥ
12,318.010c dṛśyante niṣphalāḥ santaḥ prahīṇāś ca svakarmabhiḥ
12,318.011a apare bāliśāḥ santo nirguṇāḥ puruṣādhamāḥ
12,318.011c āśīrbhir apy asaṃyuktā dṛśyante sarvakāminaḥ
12,318.012a bhūtānām aparaḥ kaś cid dhiṃsāyāṃ satatotthitaḥ
12,318.012c vañcanāyāṃ ca lokasya sa sukheṣv eva jīryate
12,318.013a aceṣṭamānam āsīnaṃ śrīḥ kaṃ cid upatiṣṭhati
12,318.013c kaś cit karmānusṛtyānyo na prāpyam adhigacchati
12,318.014a aparādhaṃ samācakṣva puruṣasya svabhāvataḥ
12,318.014c śukram anyatra saṃbhūtaṃ punar anyatra gacchati
12,318.015a tasya yonau prasaktasya garbho bhavati vā na vā
12,318.015c āmrapuṣpopamā yasya nivṛttir upalabhyate
12,318.016a keṣāṃ cit putrakāmānām anusaṃtānam icchatām
12,318.016c siddhau prayatamānānāṃ naivāṇḍam upajāyate
12,318.017a garbhāc codvijamānānāṃ kruddhād āśīviṣād iva
12,318.017c āyuṣmāñ jāyate putraḥ kathaṃ pretaḥ pitaiva saḥ
12,318.018a devān iṣṭvā tapas taptvā kṛpaṇaiḥ putragṛddhibhiḥ
12,318.018c daśa māsān paridhṛtā jāyante kulapāṃsanāḥ
12,318.019a apare dhanadhānyāni bhogāṃś ca pitṛsaṃcitān
12,318.019c vipulān abhijāyante labdhās tair eva maṅgalaiḥ
12,318.020a anyonyaṃ samabhipretya maithunasya samāgame
12,318.020c upadrava ivāviṣṭo yoniṃ garbhaḥ prapadyate
12,318.021a śīrṇaṃ paraśarīreṇa nicchavīkaṃ śarīriṇam
12,318.021c prāṇināṃ prāṇasaṃrodhe māṃsaśleṣmaviceṣṭitam
12,318.022a nirdagdhaṃ paradehena paradehaṃ calācalam
12,318.022c vinaśyantaṃ vināśānte nāvi nāvam ivāhitam
12,318.023a saṃgatyā jaṭhare nyastaṃ retobindum acetanam
12,318.023c kena yatnena jīvantaṃ garbhaṃ tvam iha paśyasi
12,318.024a annapānāni jīryante yatra bhakṣāś ca bhakṣitāḥ
12,318.024c tasminn evodare garbhaḥ kiṃ nānnam iva jīryate
12,318.025a garbhamūtrapurīṣāṇāṃ svabhāvaniyatā gatiḥ
12,318.025c dhāraṇe vā visarge vā na kartur vidyate vaśaḥ
12,318.026a sravanti hy udarād garbhā jāyamānās tathāpare
12,318.026c āgamena sahānyeṣāṃ vināśa upapadyate
12,318.027a etasmād yonisaṃbandhād yo jīvan parimucyate
12,318.027c prajāṃ ca labhate kāṃ cit punar dvaṃdveṣu majjati
12,318.028a śatasya sahajātasya saptamīṃ daśamīṃ daśām
12,318.028c prāpnuvanti tataḥ pañca na bhavanti śatāyuṣaḥ
12,318.029a nābhyutthāne manuṣyāṇāṃ yogāḥ syur nātra saṃśayaḥ
12,318.029c vyādhibhiś ca vimathyante vyālaiḥ kṣudramṛgā iva
12,318.030a vyādhibhir bhakṣyamāṇānāṃ tyajatāṃ vipulaṃ dhanam
12,318.030c vedanāṃ nāpakarṣanti yatamānāś cikitsakāḥ
12,318.031a te cāpi nipuṇā vaidyāḥ kuśalāḥ saṃbhṛtauṣadhāḥ
12,318.031c vyādhibhiḥ parikṛṣyante mṛgā vyādhair ivārditāḥ
12,318.032a te pibantaḥ kaṣāyāṃś ca sarpīṃṣi vividhāni ca
12,318.032c dṛśyante jarayā bhagnā nāgā nāgair ivottamaiḥ
12,318.033a ke vā bhuvi cikitsante rogārtān mṛgapakṣiṇaḥ
12,318.033c śvāpadāni daridrāṃś ca prāyo nārtā bhavanti te
12,318.034a ghorān api durādharṣān nṛpatīn ugratejasaḥ
12,318.034c ākramya roga ādatte paśūn paśupaco yathā
12,318.035a iti lokam anākrandaṃ mohaśokapariplutam
12,318.035c srotasā sahasā kṣiptaṃ hriyamāṇaṃ balīyasā
12,318.036a na dhanena na rājyena nogreṇa tapasā tathā
12,318.036c svabhāvā vyativartante ye niyuktāḥ śarīriṣu
12,318.037a na mriyeran na jīryeran sarve syuḥ sarvakāmikāḥ
12,318.037c nāpriyaṃ pratipaśyeyur utthānasya phalaṃ prati
12,318.038a upary upari lokasya sarvo bhavitum icchati
12,318.038c yatate ca yathāśakti na ca tad vartate tathā
12,318.039a aiśvaryamadamattāṃś ca mattān madyamadena ca
12,318.039c apramattāḥ śaṭhāḥ krūrā vikrāntāḥ paryupāsate
12,318.040a kleśāḥ pratinivartante keṣāṃ cid asamīkṣitāḥ
12,318.040c svaṃ svaṃ ca punar anyeṣāṃ na kiṃ cid abhigamyate
12,318.041a mahac ca phalavaiṣamyaṃ dṛśyate karmasaṃdhiṣu
12,318.041c vahanti śibikām anye yānty anye śibikāgatāḥ
12,318.042a sarveṣām ṛddhikāmānām anye rathapuraḥsarāḥ
12,318.042c manujāś ca śatastrīkāḥ śataśo vidhavāḥ striyaḥ
12,318.043a dvaṃdvārāmeṣu bhūteṣu gacchanty ekaikaśo narāḥ
12,318.043c idam anyat paraṃ paśya mātra mohaṃ kariṣyasi
12,318.044a tyaja dharmam adharmaṃ ca ubhe satyānṛte tyaja
12,318.044c ubhe satyānṛte tyaktvā yena tyajasi taṃ tyaja
12,318.045a etat te paramaṃ guhyam ākhyātam ṛṣisattama
12,318.045c yena devāḥ parityajya martyalokaṃ divaṃ gatāḥ
12,318.046 bhīṣma uvāca
12,318.046a nāradasya vacaḥ śrutvā śukaḥ paramabuddhimān
12,318.046c saṃcintya manasā dhīro niścayaṃ nādhyagacchata
12,318.047a putradārair mahān kleśo vidyāmnāye mahāñ śramaḥ
12,318.047c kiṃ nu syāc chāśvataṃ sthānam alpakleśaṃ mahodayam
12,318.048a tato muhūrtaṃ saṃcintya niścitāṃ gatim ātmanaḥ
12,318.048c parāvarajño dharmasya parāṃ naiḥśreyasīṃ gatim
12,318.049a kathaṃ tv aham asaṃkliṣṭo gaccheyaṃ paramāṃ gatim
12,318.049c nāvarteyaṃ yathā bhūyo yonisaṃsārasāgare
12,318.050a paraṃ bhāvaṃ hi kāṅkṣāmi yatra nāvartate punaḥ
12,318.050c sarvasaṅgān parityajya niścitāṃ manaso gatim
12,318.051a tatra yāsyāmi yatrātmā śamaṃ me 'dhigamiṣyati
12,318.051c akṣayaś cāvyayaś caiva yatra sthāsyāmi śāśvataḥ
12,318.052a na tu yogam ṛte śakyā prāptuṃ sā paramā gatiḥ
12,318.052c avabandho hi muktasya karmabhir nopapadyate
12,318.053a tasmād yogaṃ samāsthāya tyaktvā gṛhakalevaram
12,318.053c vāyubhūtaḥ pravekṣyāmi tejorāśiṃ divākaram
12,318.054a na hy eṣa kṣayam āpnoti somaḥ suragaṇair yathā
12,318.054c kampitaḥ patate bhūmiṃ punaś caivādhirohati
12,318.054e kṣīyate hi sadā somaḥ punaś caivābhipūryate
12,318.054f*0795_01 necchāmy evaṃ viditvaite hrāsavṛddhī punaḥ punaḥ
12,318.055a ravis tu saṃtāpayati lokān raśmibhir ulbaṇaiḥ
12,318.055c sarvatas teja ādatte nityam akṣayamaṇḍalaḥ
12,318.056a ato me rocate gantum ādityaṃ dīptatejasam
12,318.056c atra vatsyāmi durdharṣo niḥsaṅgenāntarātmanā
12,318.056d*0796_01 sūryasya tapataś cāhaṃ jagat sthāvarajaṅgamam
12,318.057a sūryasya sadane cāhaṃ nikṣipyedaṃ kalevaram
12,318.057c ṛṣibhiḥ saha yāsyāmi sauraṃ tejo 'tiduḥsaham
12,318.058a āpṛcchāmi nagān nāgān girīn urvīṃ diśo divam
12,318.058c devadānavagandharvān piśācoragarākṣasān
12,318.059a lokeṣu sarvabhūtāni pravekṣyāmi nasaṃśayaḥ
12,318.059c paśyantu yogavīryaṃ me sarve devāḥ saharṣibhiḥ
12,318.060a athānujñāpya tam ṛṣiṃ nāradaṃ lokaviśrutam
12,318.060c tasmād anujñāṃ saṃprāpya jagāma pitaraṃ prati
12,318.061a so 'bhivādya mahātmānam ṛṣiṃ dvaipāyanaṃ munim
12,318.061c śukaḥ pradakṣiṇīkṛtya kṛṣṇam āpṛṣṭavān muniḥ
12,318.062a śrutvā ṛṣis tad vacanaṃ śukasya; prīto mahātmā punar āha cainam
12,318.062c bho bhoḥ putra sthīyatāṃ tāvad adya; yāvac cakṣuḥ prīṇayāmi tvadartham
12,318.062d*0797_01 evam uktaḥ pitus tena snehayuktena cetasā
12,318.062d*0797_02 naivecchām akarot tasya niḥsaṅgenāntarātmanā
12,318.063a nirapekṣaḥ śuko bhūtvā niḥsneho muktabandhanaḥ
12,318.063c mokṣam evānusaṃcintya gamanāya mano dadhe
12,318.063e pitaraṃ saṃparityajya jagāma dvijasattamaḥ
12,318.063f*0798_01 kailāsapṛṣṭhaṃ vipulaṃ siddhasaṃghair niṣevitam
12,319.001 bhīṣma uvāca
12,319.001a giripṛṣṭhaṃ samāruhya suto vyāsasya bhārata
12,319.001c same deśe vivikte ca niḥśalāka upāviśat
12,319.002a dhārayām āsa cātmānaṃ yathāśāstraṃ mahāmuniḥ
12,319.002c pādāt prabhṛtigātreṣu krameṇa kramayogavit
12,319.003a tataḥ sa prāṅmukho vidvān āditye nacirodite
12,319.003c pāṇipādaṃ samādhāya vinītavad upāviśat
12,319.004a na tatra pakṣisaṃghāto na śabdo nāpi darśanam
12,319.004c yatra vaiyāsakir dhīmān yoktuṃ samupacakrame
12,319.005a sa dadarśa tadātmānaṃ sarvasaṅgaviniḥsṛtam
12,319.005c prajahāsa tato hāsaṃ śukaḥ saṃprekṣya bhāskaram
12,319.006a sa punar yogam āsthāya mokṣamārgopalabdhaye
12,319.006c mahāyogīśvaro bhūtvā so 'tyakrāmad vihāyasam
12,319.007a tataḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā devarṣiṃ nāradaṃ tadā
12,319.007c nivedayām āsa tadā svaṃ yogaṃ paramarṣaye
12,319.008a dṛṣṭo mārgaḥ pravṛtto 'smi svasti te 'stu tapodhana
12,319.008c tvatprasādād gamiṣyāmi gatim iṣṭāṃ mahādyute
12,319.009a nāradenābhyanujñātas tato dvaipāyanātmajaḥ
12,319.009c abhivādya punar yogam āsthāyākāśam āviśat
12,319.010a kailāsapṛṣṭhād utpatya sa papāta divaṃ tadā
12,319.010c antarikṣacaraḥ śrīmān vyāsaputraḥ suniścitaḥ
12,319.011a tam udyantaṃ dvijaśreṣṭhaṃ vainateyasamadyutim
12,319.011c dadṛśuḥ sarvabhūtāni manomārutaraṃhasam
12,319.012a vyavasāyena lokāṃs trīn sarvān so 'tha vicintayan
12,319.012c āsthito divyam adhvānaṃ pāvakārkasamaprabhaḥ
12,319.013a tam ekamanasaṃ yāntam avyagram akutobhayam
12,319.013c dadṛśuḥ sarvabhūtāni jaṅgamānītarāṇi ca
12,319.014a yathāśakti yathānyāyaṃ pūjayāṃ cakrire tadā
12,319.014c puṣpavarṣaiś ca divyais tam avacakrur divaukasaḥ
12,319.015a taṃ dṛṣṭvā vismitāḥ sarve gandharvāpsarasāṃ gaṇāḥ
12,319.015c ṛṣayaś caiva saṃsiddhāḥ paraṃ vismayam āgatāḥ
12,319.016a antarikṣacaraḥ ko 'yaṃ tapasā siddhim āgataḥ
12,319.016c adhaḥkāyordhvavaktraś ca netraiḥ samabhivāhyate
12,319.017a tataḥ paramadhīrātmā triṣu lokeṣu viśrutaḥ
12,319.017c bhāskaraṃ samudīkṣan sa prāṅmukho vāgyato 'gamat
12,319.017e śabdenākāśam akhilaṃ pūrayann iva sarvataḥ
12,319.018a tam āpatantaṃ sahasā dṛṣṭvā sarvāpsarogaṇāḥ
12,319.018c saṃbhrāntamanaso rājann āsan paramavismitāḥ
12,319.018e pañcacūḍāprabhṛtayo bhṛśam utphullalocanāḥ
12,319.019a daivataṃ katamaṃ hy etad uttamāṃ gatim āsthitam
12,319.019c suniścitam ihāyāti vimuktam iva niḥspṛham
12,319.020a tataḥ samaticakrāma malayaṃ nāma parvatam
12,319.020c urvaśī pūrvacittiś ca yaṃ nityam upasevate
12,319.020e te sma brahmarṣiputrasya vismayaṃ yayatuḥ param
12,319.021a aho buddhisamādhānaṃ vedābhyāsarate dvije
12,319.021c acireṇaiva kālena nabhaś carati candravat
12,319.021e pitṛśuśrūṣayā siddhiṃ saṃprāpto 'yam anuttamām
12,319.022a pitṛbhakto dṛḍhatapāḥ pituḥ sudayitaḥ sutaḥ
12,319.022b*0799_01 kṛtāñjalipuṭāḥ sarve tuṣṭuvur hṛṣṭamānasāḥ
12,319.022c ananyamanasā tena kathaṃ pitrā vivarjitaḥ
12,319.023a urvaśyā vacanaṃ śrutvā śukaḥ paramadharmavit
12,319.023c udaikṣata diśaḥ sarvā vacane gatamānasaḥ
12,319.024a so 'ntarikṣaṃ mahīṃ caiva saśailavanakānanām
12,319.024c ālokayām āsa tadā sarāṃsi saritas tathā
12,319.025a tato dvaipāyanasutaṃ bahumānapuraḥsaram
12,319.025c kṛtāñjalipuṭāḥ sarvā nirīkṣante sma devatāḥ
12,319.026a abravīt tās tadā vākyaṃ śukaḥ paramadharmavit
12,319.026c pitā yady anugacchen māṃ krośamānaḥ śuketi vai
12,319.027a tataḥ prativaco deyaṃ sarvair eva samāhitaiḥ
12,319.027c etan me snehataḥ sarve vacanaṃ kartum arhatha
12,319.028a śukasya vacanaṃ śrutvā diśaḥ savanakānanāḥ
12,319.028c samudrāḥ saritaḥ śailāḥ pratyūcus taṃ samantataḥ
12,319.029a yathājñāpayase vipra bāḍham evaṃ bhaviṣyati
12,319.029c ṛṣer vyāharato vākyaṃ prativakṣyāmahe vayam
12,320.001 bhīṣma uvāca
12,320.001a ity evam uktvā vacanaṃ brahmarṣiḥ sumahātapāḥ
12,320.001c prātiṣṭhata śukaḥ siddhiṃ hitvā lokāṃś caturvidhān
12,320.002a tamo hy aṣṭavidhaṃ hitvā jahau pañcavidhaṃ rajaḥ
12,320.002c tataḥ sattvaṃ jahau dhīmāṃs tad adbhutam ivābhavat
12,320.003a tatas tasmin pade nitye nirguṇe liṅgavarjite
12,320.003c brahmaṇi pratyatiṣṭhat sa vidhūmo 'gnir iva jvalan
12,320.004a ulkāpātā diśāṃ dāhā bhūmikampās tathaiva ca
12,320.004c prādurbhūtāḥ kṣaṇe tasmiṃs tad adbhutam ivābhavat
12,320.005a drumāḥ śākhāś ca mumucuḥ śikharāṇi ca parvatāḥ
12,320.005c nirghātaśabdaiś ca girir himavān dīryatīva ha
12,320.006a na babhāse sahasrāṃśur na jajvāla ca pāvakaḥ
12,320.006c hradāś ca saritaś caiva cukṣubhuḥ sāgarās tathā
12,320.007a vavarṣa vāsavas toyaṃ rasavac ca sugandhi ca
12,320.007c vavau samīraṇaś cāpi divyagandhavahaḥ śuciḥ
12,320.008a sa śṛṅge 'pratime divye himavan merusaṃbhave
12,320.008c saṃśliṣṭe śvetapīte dve rukmarūpyamaye śubhe
12,320.009a śatayojanavistāre tiryag ūrdhvaṃ ca bhārata
12,320.009c udīcīṃ diśam āśritya rucire saṃdadarśa ha
12,320.010a so 'viśaṅkena manasā tathaivābhyapatac chukaḥ
12,320.010c tataḥ parvataśṛṅge dve sahasaiva dvidhākṛte
12,320.010e adṛśyetāṃ mahārāja tad adbhutam ivābhavat
12,320.011a tataḥ parvataśṛṅgābhyāṃ sahasaiva viniḥsṛtaḥ
12,320.011c na ca pratijaghānāsya sa gatiṃ parvatottamaḥ
12,320.012a tato mahān abhūc chabdo divi sarvadivaukasām
12,320.012c gandharvāṇām ṛṣīṇāṃ ca ye ca śailanivāsinaḥ
12,320.013a dṛṣṭvā śukam atikrāntaṃ parvataṃ ca dvidhākṛtam
12,320.013c sādhu sādhv iti tatrāsīn nādaḥ sarvatra bhārata
12,320.014a sa pūjyamāno devaiś ca gandharvair ṛṣibhis tathā
12,320.014c yakṣarākṣasasaṃghaiś ca vidyādharagaṇais tathā
12,320.015a divyaiḥ puṣpaiḥ samākīrṇam antarikṣaṃ samantataḥ
12,320.015c āsīt kila mahārāja śukābhipatane tadā
12,320.016a tato mandākinīṃ ramyām upariṣṭād abhivrajan
12,320.016c śuko dadarśa dharmātmā puṣpitadrumakānanām
12,320.017a tasyāṃ krīḍanty abhiratāḥ snānti caivāpsarogaṇāḥ
12,320.017c śūnyākāraṃ nirākārāḥ śukaṃ dṛṣṭvā vivāsasaḥ
12,320.018a taṃ prakramantam ājñāya pitā snehasamanvitaḥ
12,320.018c uttamāṃ gatim āsthāya pṛṣṭhato 'nusasāra ha
12,320.019a śukas tu mārutād ūrdhvaṃ gatiṃ kṛtvāntarikṣagām
12,320.019c darśayitvā prabhāvaṃ svaṃ sarvabhūto 'bhavat tadā
12,320.020a mahāyogagatiṃ tv agryāṃ vyāsotthāya mahātapāḥ
12,320.020c nimeṣāntaramātreṇa śukābhipatanaṃ yayau
12,320.021a sa dadarśa dvidhā kṛtvā parvatāgraṃ śukaṃ gatam
12,320.021c śaśaṃsur ṛṣayas tasmai karma putrasya tat tadā
12,320.022a tataḥ śuketi dīrgheṇa śaikṣeṇākranditas tadā
12,320.022c svayaṃ pitrā svareṇoccais trīṃl lokān anunādya vai
12,320.023a śukaḥ sarvagato bhūtvā sarvātmā sarvatomukhaḥ
12,320.023c pratyabhāṣata dharmātmā bhoḥśabdenānunādayan
12,320.024a tata ekākṣaraṃ nādaṃ bho ity eva samīrayan
12,320.024c pratyāharaj jagat sarvam uccaiḥ sthāvarajaṅgamam
12,320.025a tataḥ prabhṛti cādyāpi śabdān uccāritān pṛthak
12,320.025c girigahvarapṛṣṭheṣu vyājahāra śukaṃ prati
12,320.026a antarhitaḥ prabhāvaṃ tu darśayitvā śukas tadā
12,320.026c guṇān saṃtyajya śabdādīn padam adhyagamat param
12,320.027a mahimānaṃ tu taṃ dṛṣṭvā putrasyāmitatejasaḥ
12,320.027c niṣasāda giriprasthe putram evānucintayan
12,320.028a tato mandākinītīre krīḍanto 'psarasāṃ gaṇāḥ
12,320.028c āsādya tam ṛṣiṃ sarvāḥ saṃbhrāntā gatacetasaḥ
12,320.029a jale nililyire kāś cit kāś cid gulmān prapedire
12,320.029c vasanāny ādaduḥ kāś cid dṛṣṭvā taṃ munisattamam
12,320.030a tāṃ muktatāṃ tu vijñāya muniḥ putrasya vai tadā
12,320.030c saktatām ātmanaś caiva prīto 'bhūd vrīḍitaś ca ha
12,320.031a taṃ devagandharvavṛto maharṣigaṇapūjitaḥ
12,320.031c pinākahasto bhagavān abhyāgacchata śaṃkaraḥ
12,320.032a tam uvāca mahādevaḥ sāntvapūrvam idaṃ vacaḥ
12,320.032c putraśokābhisaṃtaptaṃ kṛṣṇadvaipāyanaṃ tadā
12,320.033a agner bhūmer apāṃ vāyor antarikṣasya caiva ha
12,320.033c vīryeṇa sadṛśaḥ putras tvayā mattaḥ purā vṛtaḥ
12,320.034a sa tathālakṣaṇo jātas tapasā tava saṃbhṛtaḥ
12,320.034c mama caiva prabhāvena brahmatejomayaḥ śuciḥ
12,320.035a sa gatiṃ paramāṃ prāpto duṣprāpām ajitendriyaiḥ
12,320.035c daivatair api viprarṣe taṃ tvaṃ kim anuśocasi
12,320.036a yāvat sthāsyanti girayo yāvat sthāsyanti sāgarāḥ
12,320.036c tāvat tavākṣayā kīrtiḥ saputrasya bhaviṣyati
12,320.037a chāyāṃ svaputrasadṛśīṃ sarvato 'napagāṃ sadā
12,320.037c drakṣyase tvaṃ ca loke 'smin matprasādān mahāmune
12,320.038a so 'nunīto bhagavatā svayaṃ rudreṇa bhārata
12,320.038c chāyāṃ paśyan samāvṛttaḥ sa muniḥ parayā mudā
12,320.039a iti janma gatiś caiva śukasya bharatarṣabha
12,320.039c vistareṇa mayākhyātaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
12,320.040a etad ācaṣṭa me rājan devarṣir nāradaḥ purā
12,320.040c vyāsaś caiva mahāyogī saṃjalpeṣu pade pade
12,320.041a itihāsam imaṃ puṇyaṃ mokṣadharmārthasaṃhitam
12,320.041c dhārayed yaḥ śamaparaḥ sa gacchet paramāṃ gatim
12,321.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,321.001a gṛhastho brahmacārī vā vānaprastho 'tha bhikṣukaḥ
12,321.001c ya icchet siddhim āsthātuṃ devatāṃ kāṃ yajeta saḥ
12,321.002a kuto hy asya dhruvaḥ svargaḥ kuto niḥśreyasaṃ param
12,321.002c vidhinā kena juhuyād daivaṃ pitryaṃ tathaiva ca
12,321.003a muktaś ca kāṃ gatiṃ gacchen mokṣaś caiva kimātmakaḥ
12,321.003c svargataś caiva kiṃ kuryād yena na cyavate divaḥ
12,321.004a devatānāṃ ca ko devaḥ pitṝṇāṃ ca tathā pitā
12,321.004c tasmāt parataraṃ yac ca tan me brūhi pitāmaha
12,321.005 bhīṣma uvāca
12,321.005a gūḍhaṃ māṃ praśnavit praśnaṃ pṛcchase tvam ihānagha
12,321.005c na hy eṣa tarkayā śakyo vaktuṃ varṣaśatair api
12,321.006a ṛte devaprasādād vā rājañ jñānāgamena vā
12,321.006c gahanaṃ hy etad ākhyānaṃ vyākhyātavyaṃ tavārihan
12,321.007a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,321.007c nāradasya ca saṃvādam ṛṣer nārāyaṇasya ca
12,321.008a nārāyaṇo hi viśvātmā caturmūrtiḥ sanātanaḥ
12,321.008c dharmātmajaḥ saṃbabhūva pitaivaṃ me 'bhyabhāṣata
12,321.009a kṛte yuge mahārāja purā svāyaṃbhuve 'ntare
12,321.009c naro nārāyaṇaś caiva hariḥ kṛṣṇas tathaiva ca
12,321.010a tebhyo nārāyaṇanarau tapas tepatur avyayau
12,321.010c badaryāśramam āsādya śakaṭe kanakāmaye
12,321.011a aṣṭacakraṃ hi tad yānaṃ bhūtayuktaṃ manoramam
12,321.011c tatrādyau lokanāthau tau kṛśau dhamanisaṃtatau
12,321.012a tapasā tejasā caiva durnirīkṣau surair api
12,321.012c yasya prasādaṃ kurvāte sa devau draṣṭum arhati
12,321.013a nūnaṃ tayor anumate hṛdi hṛcchayacoditaḥ
12,321.013c mahāmeror gireḥ śṛṅgāt pracyuto gandhamādanam
12,321.014a nāradaḥ sumahad bhūtaṃ lokān sarvān acīcarat
12,321.014c taṃ deśam agamad rājan badaryāśramam āśugaḥ
12,321.015a tayor āhnikavelāyāṃ tasya kautūhalaṃ tv abhūt
12,321.015c idaṃ tad āspadaṃ kṛtsnaṃ yasmiṃl lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
12,321.016a sadevāsuragandharvāḥ sarṣikiṃnaralelihāḥ
12,321.016c ekā mūrtir iyaṃ pūrvaṃ jātā bhūyaś caturvidhā
12,321.017a dharmasya kulasaṃtāno mahān ebhir vivardhitaḥ
12,321.017c aho hy anugṛhīto 'dya dharma ebhiḥ surair iha
12,321.017e naranārāyaṇābhyāṃ ca kṛṣṇena hariṇā tathā
12,321.018a tatra kṛṣṇo hariś caiva kasmiṃś cit kāraṇāntare
12,321.018c sthitau dharmottarau hy etau tathā tapasi dhiṣṭhitau
12,321.019a etau hi paramaṃ dhāma kānayor āhnikakriyā
12,321.019c pitarau sarvabhūtānāṃ daivataṃ ca yaśasvinau
12,321.019e kāṃ devatāṃ nu yajataḥ pitṝn vā kān mahāmatī
12,321.020a iti saṃcintya manasā bhaktyā nārāyaṇasya ha
12,321.020c sahasā prādurabhavat samīpe devayos tadā
12,321.021a kṛte daive ca pitrye ca tatas tābhyāṃ nirīkṣitaḥ
12,321.021c pūjitaś caiva vidhinā yathāproktena śāstrataḥ
12,321.022a taṃ dṛṣṭvā mahad āścaryam apūrvaṃ vidhivistaram
12,321.022c upopaviṣṭaḥ suprīto nārado bhagavān ṛṣiḥ
12,321.023a nārāyaṇaṃ saṃnirīkṣya prasannenāntarātmanā
12,321.023c namaskṛtvā mahādevam idaṃ vacanam abravīt
12,321.024a vedeṣu sapurāṇeṣu sāṅgopāṅgeṣu gīyase
12,321.024c tvam ajaḥ śāśvato dhātā mato 'mṛtam anuttamam
12,321.024e pratiṣṭhitaṃ bhūtabhavyaṃ tvayi sarvam idaṃ jagat
12,321.025a catvāro hy āśramā deva sarve gārhasthyamūlakāḥ
12,321.025c yajante tvām aharahar nānāmūrtisamāsthitam
12,321.026a pitā mātā ca sarvasya jagataḥ śāśvato guruḥ
12,321.026c kaṃ tv adya yajase devaṃ pitaraṃ kaṃ na vidmahe
12,321.026d*0800_01 kam arcasi mahābhāga tan me brūhīha pṛcchataḥ
12,321.027 śrībhagavān uvāca
12,321.027a avācyam etad vaktavyam ātmaguhyaṃ sanātanam
12,321.027c tava bhaktimato brahman vakṣyāmi tu yathātatham
12,321.028a yat tat sūkṣmam avijñeyam avyaktam acalaṃ dhruvam
12,321.028c indriyair indriyārthaiś ca sarvabhūtaiś ca varjitam
12,321.029a sa hy antarātmā bhūtānāṃ kṣetrajñaś ceti kathyate
12,321.029c triguṇavyatirikto 'sau puruṣaś ceti kalpitaḥ
12,321.029e tasmād avyaktam utpannaṃ triguṇaṃ dvijasattama
12,321.030a avyaktā vyaktabhāvasthā yā sā prakṛtir avyayā
12,321.030c tāṃ yonim āvayor viddhi yo 'sau sadasadātmakaḥ
12,321.030e āvābhyāṃ pūjyate 'sau hi daive pitrye ca kalpite
12,321.031a nāsti tasmāt paro 'nyo hi pitā devo 'tha vā dvijaḥ
12,321.031c ātmā hi nau sa vijñeyas tatas taṃ pūjayāvahe
12,321.032a tenaiṣā prathitā brahman maryādā lokabhāvinī
12,321.032c daivaṃ pitryaṃ ca kartavyam iti tasyānuśāsanam
12,321.033a brahmā sthāṇur manur dakṣo bhṛgur dharmas tapo damaḥ
12,321.033c marīcir aṅgirātriś ca pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ
12,321.034a vasiṣṭhaḥ parameṣṭhī ca vivasvān soma eva ca
12,321.034c kardamaś cāpi yaḥ proktaḥ krodho vikrīta eva ca
12,321.035a ekaviṃśatir utpannās te prajāpatayaḥ smṛtāḥ
12,321.035c tasya devasya maryādāṃ pūjayanti sanātanīm
12,321.036a daivaṃ pitryaṃ ca satataṃ tasya vijñāya tattvataḥ
12,321.036c ātmaprāptāni ca tato jānanti dvijasattamāḥ
12,321.037a svargasthā api ye ke cit taṃ namasyanti dehinaḥ
12,321.037c te tatprasādād gacchanti tenādiṣṭaphalāṃ gatim
12,321.038a ye hīnāḥ saptadaśabhir guṇaiḥ karmabhir eva ca
12,321.038c kalāḥ pañcadaśa tyaktvā te muktā iti niścayaḥ
12,321.039a muktānāṃ tu gatir brahman kṣetrajña iti kalpitaḥ
12,321.039c sa hi sarvagataś caiva nirguṇaś caiva kathyate
12,321.040a dṛśyate jñānayogena āvāṃ ca prasṛtau tataḥ
12,321.040c evaṃ jñātvā tam ātmānaṃ pūjayāvaḥ sanātanam
12,321.041a taṃ vedāś cāśramāś caiva nānātanusamāsthitāḥ
12,321.041c bhaktyā saṃpūjayanty ādyaṃ gatiṃ caiṣāṃ dadāti saḥ
12,321.042a ye tu tadbhāvitā loke ekāntitvaṃ samāsthitāḥ
12,321.042c etad abhyadhikaṃ teṣāṃ yat te taṃ praviśanty uta
12,321.043a iti guhyasamuddeśas tava nārada kīrtitaḥ
12,321.043c bhaktyā premṇā ca viprarṣe asmadbhaktyā ca te śrutaḥ
12,322.001 bhīṣma uvāca
12,322.001a sa evam ukto dvipadāṃ variṣṭho; nārāyaṇenottamapūruṣeṇa
12,322.001c jagāda vākyaṃ dvipadāṃ variṣṭhaṃ; nārāyaṇaṃ lokahitādhivāsam
12,322.002a yadartham ātmaprabhaveha janma; tavottamaṃ dharmagṛhe caturdhā
12,322.002c tat sādhyatāṃ lokahitārtham adya; gacchāmi draṣṭuṃ prakṛtiṃ tavādyām
12,322.003a vedāḥ svadhītā mama lokanātha; taptaṃ tapo nānṛtam uktapūrvam
12,322.003c pūjāṃ gurūṇāṃ satataṃ karomi; parasya guhyaṃ na ca bhinnapūrvam
12,322.004a guptāni catvāri yathāgamaṃ me; śatrau ca mitre ca samo 'smi nityam
12,322.004c taṃ cādidevaṃ satataṃ prapanna; ekāntabhāvena vṛṇomy ajasram
12,322.004e ebhir viśeṣaiḥ pariśuddhasattvaḥ; kasmān na paśyeyam anantam īśam
12,322.005a tat pārameṣṭhyasya vaco niśamya; nārāyaṇaḥ sātvatadharmagoptā
12,322.005b*0801_01 tasmād anujñāṃ mama dehi deva
12,322.005b*0801_02 taṃ vai dṛṣṭvā kṛtakṛtyo bhavāmi
12,322.005c gaccheti taṃ nāradam uktavān sa; saṃpūjayitvātmavidhikriyābhiḥ
12,322.006a tato visṛṣṭaḥ parameṣṭhiputraḥ; so 'bhyarcayitvā tam ṛṣiṃ purāṇam
12,322.006c kham utpapātottamavegayuktas; tato 'dhimerau sahasā nililye
12,322.007a tatrāvatasthe ca munir muhūrtam; ekāntam āsādya gireḥ sa śṛṅge
12,322.007c ālokayann uttarapaścimena; dadarśa cātyadbhutarūpayuktam
12,322.008a kṣīrodadher uttarato hi dvīpaḥ; śvetaḥ sa nāmnā prathito viśālaḥ
12,322.008c meroḥ sahasraiḥ sa hi yojanānāṃ; dvātriṃśatordhvaṃ kavibhir niruktaḥ
12,322.009a atīndriyāś cānaśanāś ca tatra; niṣpandahīnāḥ susugandhinaś ca
12,322.009c śvetāḥ pumāṃso gatasarvapāpāś; cakṣurmuṣaḥ pāpakṛtāṃ narāṇām
12,322.010a vajrāsthikāyāḥ samamānonmānā; divyānvayarūpāḥ śubhasāropetāḥ
12,322.010c chatrākṛtiśīrṣā meghaughaninādāḥ; satpuṣkaracatuṣkā rājīvaśatapādāḥ
12,322.011a ṣaṣṭyā dantair yuktāḥ śuklair; aṣṭābhir daṃṣṭrābhir ye
12,322.011c jihvābhir ye viṣvagvaktraṃ; lelihyante sūryaprakhyam
12,322.012a bhaktyā devaṃ viśvotpannaṃ; yasmāt sarve lokāḥ sūtāḥ
12,322.012c vedā dharmā munayaḥ śāntā; devāḥ sarve tasya visargāḥ
12,322.013 yudhiṣṭhira uvāca
12,322.013a atīndriyā nirāhārā aniṣpandāḥ sugandhinaḥ
12,322.013c kathaṃ te puruṣā jātāḥ kā teṣāṃ gatir uttamā
12,322.014a ye vimuktā bhavantīha narā bharatasattama
12,322.014c teṣāṃ lakṣaṇam etad dhi yac chvetadvīpavāsinām
12,322.015a tasmān me saṃśayaṃ chindhi paraṃ kautūhalaṃ hi me
12,322.015c tvaṃ hi sarvakathārāmas tvāṃ caivopāśritā vayam
12,322.016 bhīṣma uvāca
12,322.016a vistīrṇaiṣā kathā rājañ śrutā me pitṛsaṃnidhau
12,322.016c saiṣā tava hi vaktavyā kathāsāro hi sa smṛtaḥ
12,322.016d*0802_01 śaṃtanoḥ kathayām āsa nārado munisattamaḥ
12,322.016d*0802_02 rājñā pṛṣṭaḥ purā prāha tatrāhaṃ śrutavān purā
12,322.017a rājoparicaro nāma babhūvādhipatir bhuvaḥ
12,322.017c ākhaṇḍalasakhaḥ khyāto bhakto nārāyaṇaṃ harim
12,322.018a dhārmiko nityabhaktaś ca pitṝn nityam atandritaḥ
12,322.018c sāmrājyaṃ tena saṃprāptaṃ nārāyaṇavarāt purā
12,322.019a sātvataṃ vidhim āsthāya prāk sūryamukhaniḥsṛtam
12,322.019c pūjayām āsa deveśaṃ taccheṣeṇa pitāmahān
12,322.020a pitṛśeṣeṇa viprāṃś ca saṃvibhajyāśritāṃś ca saḥ
12,322.020c śeṣānnabhuk satyaparaḥ sarvabhūteṣv ahiṃsakaḥ
12,322.020e sarvabhāvena bhaktaḥ sa devadevaṃ janārdanam
12,322.020f*0803_01 anādimadhyanidhanaṃ lokakartāram avyayam
12,322.021a tasya nārāyaṇe bhaktiṃ vahato 'mitrakarśana
12,322.021c ekaśayyāsanaṃ śakro dattavān devarāṭ svayam
12,322.022a ātmā rājyaṃ dhanaṃ caiva kalatraṃ vāhanāni ca
12,322.022c etad bhagavate sarvam iti tat prekṣitaṃ sadā
12,322.023a kāmyanaimittikājasraṃ yajñiyāḥ paramakriyāḥ
12,322.023c sarvāḥ sātvatam āsthāya vidhiṃ cakre samāhitaḥ
12,322.024a pañcarātravido mukhyās tasya gehe mahātmanaḥ
12,322.024c prāyaṇaṃ bhagavatproktaṃ bhuñjate cāgrabhojanam
12,322.025a tasya praśāsato rājyaṃ dharmeṇāmitraghātinaḥ
12,322.025c nānṛtā vāk samabhavan mano duṣṭaṃ na cābhavat
12,322.025e na ca kāyena kṛtavān sa pāpaṃ param aṇv api
12,322.026a ye hi te munayaḥ khyātāḥ sapta citraśikhaṇḍinaḥ
12,322.026c tair ekamatibhir bhūtvā yat proktaṃ śāstram uttamam
12,322.026d*0804_01 vedaiś caturbhiḥ samitaṃ kṛtaṃ merau mahāgirau
12,322.026d*0804_02 āsyaiḥ saptabhir udgīrṇaṃ lokadharmam anuttamam
12,322.027a marīcir atryaṅgirasau pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ
12,322.027c vasiṣṭhaś ca mahātejā ete citraśikhaṇḍinaḥ
12,322.028a sapta prakṛtayo hy etās tathā svāyaṃbhuvo 'ṣṭamaḥ
12,322.028c etābhir dhāryate lokas tābhyaḥ śāstraṃ viniḥsṛtam
12,322.029a ekāgramanaso dāntā munayaḥ saṃyame ratāḥ
12,322.029b*0805_01 bhūtabhavyabhaviṣyajñāḥ satyadharmaparāyaṇāḥ
12,322.029c idaṃ śreya idaṃ brahma idaṃ hitam anuttamam
12,322.029e lokān saṃcintya manasā tataḥ śāstraṃ pracakrire
12,322.030a tatra dharmārthakāmā hi mokṣaḥ paścāc ca kīrtitaḥ
12,322.030c maryādā vividhāś caiva divi bhūmau ca saṃsthitāḥ
12,322.031a ārādhya tapasā devaṃ hariṃ nārāyaṇaṃ prabhum
12,322.031c divyaṃ varṣasahasraṃ vai sarve te ṛṣibhiḥ saha
12,322.032a nārāyaṇānuśāstā hi tadā devī sarasvatī
12,322.032c viveśa tān ṛṣīn sarvāṃl lokānāṃ hitakāmyayā
12,322.033a tataḥ pravartitā samyak tapovidbhir dvijātibhiḥ
12,322.033c śabde cārthe ca hetau ca eṣā prathamasargajā
12,322.034a ādāv eva hi tac chāstram oṃkārasvarabhūṣitam
12,322.034c ṛṣibhir bhāvitaṃ tatra yatra kāruṇiko hy asau
12,322.035a tataḥ prasanno bhagavān anirdiṣṭaśarīragaḥ
12,322.035c ṛṣīn uvāca tān sarvān adṛśyaḥ puruṣottamaḥ
12,322.036a kṛtaṃ śatasahasraṃ hi ślokānām idam uttamam
12,322.036c lokatantrasya kṛtsnasya yasmād dharmaḥ pravartate
12,322.037a pravṛttau ca nivṛttau ca yonir etad bhaviṣyati
12,322.037c ṛgyajuḥsāmabhir juṣṭam atharvāṅgirasais tathā
12,322.038a tathā pramāṇaṃ hi mayā kṛto brahmā prasādajaḥ
12,322.038c rudraś ca krodhajo viprā yūyaṃ prakṛtayas tathā
12,322.039a sūryācandramasau vāyur bhūmir āpo 'gnir eva ca
12,322.039c sarve ca nakṣatragaṇā yac ca bhūtābhiśabditam
12,322.040a adhikāreṣu vartante yathāsvaṃ brahmavādinaḥ
12,322.040c sarve pramāṇaṃ hi yathā tathaitac chāstram uttamam
12,322.041a bhaviṣyati pramāṇaṃ vai etan madanuśāsanam
12,322.041c asmāt pravakṣyate dharmān manuḥ svāyaṃbhuvaḥ svayam
12,322.042a uśanā bṛhaspatiś caiva yadotpannau bhaviṣyataḥ
12,322.042c tadā pravakṣyataḥ śāstraṃ yuṣmanmatibhir uddhṛtam
12,322.043a svāyaṃbhuveṣu dharmeṣu śāstre cośanasā kṛte
12,322.043c bṛhaspatimate caiva lokeṣu pravicārite
12,322.044a yuṣmatkṛtam idaṃ śāstraṃ prajāpālo vasus tataḥ
12,322.044c bṛhaspatisakāśād vai prāpsyate dvijasattamāḥ
12,322.045a sa hi madbhāvito rājā madbhaktaś ca bhaviṣyati
12,322.045c tena śāstreṇa lokeṣu kriyāḥ sarvāḥ kariṣyati
12,322.046a etad dhi sarvaśāstrāṇāṃ śāstram uttamasaṃjñitam
12,322.046c etad arthyaṃ ca dharmyaṃ ca yaśasyaṃ caitad uttamam
12,322.047a asya pravartanāc caiva prajāvanto bhaviṣyatha
12,322.047c sa ca rājā śriyā yukto bhaviṣyati mahān vasuḥ
12,322.048a saṃsthite tu nṛpe tasmiñ śāstram etat sanātanam
12,322.048c antardhāsyati tat satyam etad vaḥ kathitaṃ mayā
12,322.049a etāvad uktvā vacanam adṛśyaḥ puruṣottamaḥ
12,322.049c visṛjya tān ṛṣīn sarvān kām api prasthito diśam
12,322.050a tatas te lokapitaraḥ sarvalokārthacintakāḥ
12,322.050c prāvartayanta tac chāstraṃ dharmayoniṃ sanātanam
12,322.051a utpanne ''ṅgirase caiva yuge prathamakalpite
12,322.051c sāṅgopaniṣadaṃ śāstraṃ sthāpayitvā bṛhaspatau
12,322.052a jagmur yathepsitaṃ deśaṃ tapase kṛtaniścayāḥ
12,322.052c dhāraṇāt sarvalokānāṃ sarvadharmapravartakāḥ
12,323.001 bhīṣma uvāca
12,323.001a tato 'tīte mahākalpe utpanne 'ṅgirasaḥ sute
12,323.001c babhūvur nirvṛtā devā jāte devapurohite
12,323.002a bṛhad brahma mahac ceti śabdāḥ paryāyavācakāḥ
12,323.002c ebhiḥ samanvito rājan guṇair vidvān bṛhaspatiḥ
12,323.003a tasya śiṣyo babhūvāgryo rājoparicaro vasuḥ
12,323.003c adhītavāṃs tadā śāstraṃ samyak citraśikhaṇḍijam
12,323.004a sa rājā bhāvitaḥ pūrvaṃ daivena vidhinā vasuḥ
12,323.004c pālayām āsa pṛthivīṃ divam ākhaṇḍalo yathā
12,323.005a tasya yajño mahān āsīd aśvamedho mahātmanaḥ
12,323.005c bṛhaspatir upādhyāyas tatra hotā babhūva ha
12,323.006a prajāpatisutāś cātra sadasyās tv abhavaṃs trayaḥ
12,323.006c ekataś ca dvitaś caiva tritaś caiva maharṣayaḥ
12,323.007a dhanuṣākṣo 'tha raibhyaś ca arvāvasuparāvasū
12,323.007c ṛṣir medhātithiś caiva tāṇḍyaś caiva mahān ṛṣiḥ
12,323.008a ṛṣiḥ śaktir mahābhāgas tathā vedaśirāś ca yaḥ
12,323.008c kapilaś ca ṛṣiśreṣṭhaḥ śālihotrapitāmahaḥ
12,323.009a ādyaḥ kaṭhas taittiriś ca vaiśaṃpāyanapūrvajaḥ
12,323.009c kaṇvo 'tha devahotraś ca ete ṣoḍaśa kīrtitāḥ
12,323.009e saṃbhṛtāḥ sarvasaṃbhārās tasmin rājan mahākratau
12,323.010a na tatra paśughāto 'bhūt sa rājaivaṃ sthito 'bhavat
12,323.010c ahiṃsraḥ śucir akṣudro nirāśīḥ karmasaṃstutaḥ
12,323.010e āraṇyakapadodgītā bhāgās tatropakalpitāḥ
12,323.011a prītas tato 'sya bhagavān devadevaḥ purātanaḥ
12,323.011c sākṣāt taṃ darśayām āsa so 'dṛśyo 'nyena kena cit
12,323.012a svayaṃ bhāgam upāghrāya puroḍāśaṃ gṛhītavān
12,323.012c adṛśyena hṛto bhāgo devena harimedhasā
12,323.013a bṛhaspatis tataḥ kruddhaḥ sruvam udyamya vegitaḥ
12,323.013c ākāśaṃ ghnan sruvaḥ pātai roṣād aśrūṇy avartayat
12,323.014a uvāca coparicaraṃ mayā bhāgo 'yam udyataḥ
12,323.014c grāhyaḥ svayaṃ hi devena matpratyakṣaṃ na saṃśayaḥ
12,323.015a udyatā yajñabhāgā hi sākṣāt prāptāḥ surair iha
12,323.015c kimartham iha na prāpto darśanaṃ sa harir vibhuḥ
12,323.016a tataḥ sa taṃ samuddhūtaṃ bhūmipālo mahān vasuḥ
12,323.016c prasādayām āsa muniṃ sadasyās te ca sarvaśaḥ
12,323.016d*0806_00 uparicaravasur uvāca
12,323.016d*0806_01 hutaṃ tvayāvadānīha puroḍāśasya yāvatī
12,323.016d*0806_02 gṛhītā devadevena matpratyakṣaṃ na saṃśayaḥ
12,323.016d*0806_03 ity evam ukto vasunā saroṣaś cābravīd guruḥ
12,323.016d*0806_04 na yajeyam ahaṃ cātra paribhūtas tvayānagha
12,323.016d*0806_05 tvayā paśur vāritaś ca kṛtaḥ piṣṭamayaḥ paśuḥ
12,323.016d*0806_06 vasur uvāca
12,323.016d*0806_06 tvaṃ devaṃ paśyase nityaṃ na paśyeyam ahaṃ katham
12,323.016d*0806_07 paśuhiṃsā vāritā ca yajurvedādimantrataḥ
12,323.016d*0806_08 ahaṃ na vāraye hiṃsāṃ drakṣyāmy ekāntiko harim
12,323.016d*0806_09 bhīṣma uvāca
12,323.016d*0806_09 tasmāt kopo na kartavyo bhavatā guruṇā mayi
12,323.016d*0806_10 vasum evaṃ bruvāṇaṃ tu kruddha eva bṛhaspatiḥ
12,323.016d*0806_11 uvāca ṛtvijaś caiva kiṃ naḥ karmeti vārayan
12,323.016d*0806_12 athaikato dvitaś caiva tritaś caiva maharṣayaḥ
12,323.017a ūcuś cainam asaṃbhrāntā na roṣaṃ kartum arhasi
12,323.017b*0807_01 śṛṇu tvaṃ vacanaṃ putra asmābhiḥ samudāhṛtam
12,323.017c naiṣa dharmaḥ kṛtayuge yas tvaṃ roṣam acīkṛthāḥ
12,323.018a aroṣaṇo hy asau devo yasya bhāgo 'yam udyataḥ
12,323.018c na sa śakyas tvayā draṣṭum asmābhir vā bṛhaspate
12,323.018e yasya prasādaṃ kurute sa vai taṃ draṣṭum arhati
12,323.019 ekatadvitatritā ūcuḥ
12,323.019*0808_01 ekatadvitatritaś cocus tataś citraśikhaṇḍinaḥ
12,323.019a vayaṃ hi brahmaṇaḥ putrā mānasāḥ parikīrtitāḥ
12,323.019c gatā niḥśreyasārthaṃ hi kadā cid diśam uttarām
12,323.020a taptvā varṣasahasrāṇi catvāri tapa uttamam
12,323.020c ekapādasthitāḥ samyak kāṣṭhabhūtāḥ samāhitāḥ
12,323.021a meror uttarabhāge tu kṣīrodasyānukūlataḥ
12,323.021c sa deśo yatra nas taptaṃ tapaḥ paramadāruṇam
12,323.021e kathaṃ paśyemahi vayaṃ devaṃ nārāyaṇaṃ tv iti
12,323.021f*0809_01 vareṇyaṃ varadaṃ taṃ vai devadevaṃ sanātanam
12,323.022a tato vratasyāvabhṛthe vāg uvācāśarīriṇī
12,323.022b*0810_01 snigdhagambhīrayā vācā praharṣaṇakarī vibho
12,323.022c sutaptaṃ vas tapo viprāḥ prasannenāntarātmanā
12,323.023a yūyaṃ jijñāsavo bhaktāḥ kathaṃ drakṣyatha taṃ prabhum
12,323.023c kṣīrodadher uttarataḥ śvetadvīpo mahāprabhaḥ
12,323.024a tatra nārāyaṇaparā mānavāś candravarcasaḥ
12,323.024c ekāntabhāvopagatās te bhaktāḥ puruṣottamam
12,323.025a te sahasrārciṣaṃ devaṃ praviśanti sanātanam
12,323.025c atīndriyā nirāhārā aniṣpandāḥ sugandhinaḥ
12,323.026a ekāntinas te puruṣāḥ śvetadvīpanivāsinaḥ
12,323.026c gacchadhvaṃ tatra munayas tatrātmā me prakāśitaḥ
12,323.027a atha śrutvā vayaṃ sarve vācaṃ tām aśarīriṇīm
12,323.027c yathākhyātena mārgeṇa taṃ deśaṃ pratipedire
12,323.028a prāpya śvetaṃ mahādvīpaṃ taccittās taddidṛkṣavaḥ
12,323.028b*0811_01 sahasābhihatāḥ sarve tejasā tasya mohitāḥ
12,323.028c tato no dṛṣṭiviṣayas tadā pratihato 'bhavat
12,323.029a na ca paśyāma puruṣaṃ tattejohṛtadarśanāḥ
12,323.029c tato naḥ prādurabhavad vijñānaṃ devayogajam
12,323.030a na kilātaptatapasā śakyate draṣṭum añjasā
12,323.030c tataḥ punar varṣaśataṃ taptvā tātkālikaṃ mahat
12,323.031a vratāvasāne suśubhān narān dadṛśire vayam
12,323.031c śvetāṃś candrapratīkāśān sarvalakṣaṇalakṣitān
12,323.032a nityāñjalikṛtān brahma japataḥ prāgudaṅmukhān
12,323.032c mānaso nāma sa japo japyate tair mahātmabhiḥ
12,323.032e tenaikāgramanastvena prīto bhavati vai hariḥ
12,323.033a yā bhaven muniśārdūla bhāḥ sūryasya yugakṣaye
12,323.033c ekaikasya prabhā tādṛk sābhavan mānavasya ha
12,323.034a tejonivāsaḥ sa dvīpa iti vai menire vayam
12,323.034c na tatrābhyadhikaḥ kaś cit sarve te samatejasaḥ
12,323.035a atha sūryasahasrasya prabhāṃ yugapad utthitām
12,323.035c sahasā dṛṣṭavantaḥ sma punar eva bṛhaspate
12,323.036a sahitāś cābhyadhāvanta tatas te mānavā drutam
12,323.036c kṛtāñjalipuṭā hṛṣṭā nama ity eva vādinaḥ
12,323.037a tato 'bhivadatāṃ teṣām aśrauṣma vipulaṃ dhvanim
12,323.037c baliḥ kilopahriyate tasya devasya tair naraiḥ
12,323.038a vayaṃ tu tejasā tasya sahasā hṛtacetasaḥ
12,323.038c na kiṃ cid api paśyāmo hṛtadṛṣṭibalendriyāḥ
12,323.039a ekas tu śabdo 'virataḥ śruto 'smābhir udīritaḥ
12,323.039b*0812_01 ākāśaṃ pūrayan sarvaṃ śikṣākṣarasamanvitaḥ
12,323.039c jitaṃ te puṇḍarīkākṣa namas te viśvabhāvana
12,323.040a namas te 'stu hṛṣīkeśa mahāpuruṣapūrvaja
12,323.040c iti śabdaḥ śruto 'smābhiḥ śikṣākṣarasamīritaḥ
12,323.041a etasminn antare vāyuḥ sarvagandhavahaḥ śuciḥ
12,323.041c divyāny uvāha puṣpāṇi karmaṇyāś cauṣadhīs tathā
12,323.042a tair iṣṭaḥ pañcakālajñair harir ekāntibhir naraiḥ
12,323.042b*0813_01 bhaktyā paramayā yuktair manovākkarmabhis tadā
12,323.042c nūnaṃ tatrāgato devo yathā tair vāg udīritā
12,323.042e vayaṃ tv enaṃ na paśyāmo mohitās tasya māyayā
12,323.043a mārute saṃnivṛtte ca balau ca pratipādite
12,323.043c cintāvyākulitātmāno jātāḥ smo 'ṅgirasāṃ vara
12,323.044a mānavānāṃ sahasreṣu teṣu vai śuddhayoniṣu
12,323.044c asmān na kaś cin manasā cakṣuṣā vāpy apūjayat
12,323.045a te 'pi svasthā munigaṇā ekabhāvam anuvratāḥ
12,323.045c nāsmāsu dadhire bhāvaṃ brahmabhāvam anuṣṭhitāḥ
12,323.046a tato 'smān supariśrāntāṃs tapasā cāpi karśitān
12,323.046c uvāca khasthaṃ kim api bhūtaṃ tatrāśarīrakam
12,323.047a dṛṣṭā vaḥ puruṣāḥ śvetāḥ sarvendriyavivarjitāḥ
12,323.047c dṛṣṭo bhavati deveśa ebhir dṛṣṭair dvijottamāḥ
12,323.048a gacchadhvaṃ munayaḥ sarve yathāgatam ito 'cirāt
12,323.048c na sa śakyo abhaktena draṣṭuṃ devaḥ kathaṃ cana
12,323.049a kāmaṃ kālena mahatā ekāntitvaṃ samāgataiḥ
12,323.049c śakyo draṣṭuṃ sa bhagavān prabhāmaṇḍaladurdṛśaḥ
12,323.050a mahat kāryaṃ tu kartavyaṃ yuṣmābhir dvijasattamāḥ
12,323.050c itaḥ kṛtayuge 'tīte viparyāsaṃ gate 'pi ca
12,323.051a vaivasvate 'ntare viprāḥ prāpte tretāyuge tataḥ
12,323.051c surāṇāṃ kāryasiddhyarthaṃ sahāyā vai bhaviṣyatha
12,323.052a tatas tad adbhutaṃ vākyaṃ niśamyaivaṃ sma somapa
12,323.052c tasya prasādāt prāptāḥ smo deśam īpsitam añjasā
12,323.053a evaṃ sutapasā caiva havyakavyais tathaiva ca
12,323.053c devo 'smābhir na dṛṣṭaḥ sa kathaṃ tvaṃ draṣṭum arhasi
12,323.053e nārāyaṇo mahad bhūtaṃ viśvasṛg ghavyakavyabhuk
12,323.053f*0814_01 anādinidhano 'vyakto devadānavapūjitaḥ
12,323.054 bhīṣma uvāca
12,323.054a evam ekatavākyena dvitatritamatena ca
12,323.054c anunītaḥ sadasyaiś ca bṛhaspatir udāradhīḥ
12,323.054e samānīya tato yajñaṃ daivataṃ samapūjayat
12,323.055a samāptayajño rājāpi prajāḥ pālitavān vasuḥ
12,323.055c brahmaśāpād divo bhraṣṭaḥ praviveśa mahīṃ tataḥ
12,323.055d*0815_01 sa rājā rājaśārdūla satyadharmaparāyaṇaḥ
12,323.056a antarbhūmigataś caiva satataṃ dharmavatsalaḥ
12,323.056c nārāyaṇaparo bhūtvā nārāyaṇapadaṃ jagau
12,323.057a tasyaiva ca prasādena punar evotthitas tu saḥ
12,323.057c mahītalād gataḥ sthānaṃ brahmaṇaḥ samanantaram
12,323.057e parāṃ gatim anuprāpta iti naiṣṭhikam añjasā
12,324.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,324.001a yadā bhakto bhagavata āsīd rājā mahāvasuḥ
12,324.001c kimarthaṃ sa paribhraṣṭo viveśa vivaraṃ bhuvaḥ
12,324.002 bhīṣma uvāca
12,324.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,324.002c ṛṣīṇāṃ caiva saṃvādaṃ tridaśānāṃ ca bhārata
12,324.002d*0816_01 iyaṃ vai karmabhūmir hi svargo bhogāya kalpitaḥ
12,324.002d*0816_02 tasmād indro mahīṃ prāpya yajamānas tu dīkṣitaḥ
12,324.002d*0816_03 savanīyapaśoḥ kāla āgate tu bṛhaspatiḥ
12,324.002d*0816_04 piṣṭam ānīyatām atra paśvartha iti bhāṣata
12,324.002d*0816_05 tac chrutvā devatāḥ sarvā idam ūcur dvijottamam
12,324.002d*0816_06 bṛhaspatiṃ māṃsagṛdhnāḥ pṛthak pṛthag ariṃdama
12,324.003a ajena yaṣṭavyam iti devāḥ prāhur dvijottamān
12,324.003c sa ca chāgo hy ajo jñeyo nānyaḥ paśur iti sthitiḥ
12,324.004 ṛṣaya ūcuḥ
12,324.004a bījair yajñeṣu yaṣṭavyam iti vai vaidikī śrutiḥ
12,324.004c ajasaṃjñāni bījāni chāgaṃ na ghnantum arhatha
12,324.005a naiṣa dharmaḥ satāṃ devā yatra vadhyeta vai paśuḥ
12,324.005c idaṃ kṛtayugaṃ śreṣṭhaṃ kathaṃ vadhyeta vai paśuḥ
12,324.005d*0817_01 yuṣmākam ajabuddhir hi ajo bījaṃ tad ucyate
12,324.006 bhīṣma uvāca
12,324.006a teṣāṃ saṃvadatām evam ṛṣīṇāṃ vibudhaiḥ saha
12,324.006c mārgāgato nṛpaśreṣṭhas taṃ deśaṃ prāptavān vasuḥ
12,324.006e antarikṣacaraḥ śrīmān samagrabalavāhanaḥ
12,324.007a taṃ dṛṣṭvā sahasāyāntaṃ vasuṃ te tv antarikṣagam
12,324.007c ūcur dvijātayo devān eṣa chetsyati saṃśayam
12,324.008a yajvā dānapatiḥ śreṣṭhaḥ sarvabhūtahitapriyaḥ
12,324.008c kathaṃ svid anyathā brūyād vākyam eṣa mahān vasuḥ
12,324.009a evaṃ te saṃvidaṃ kṛtvā vibudhā ṛṣayas tathā
12,324.009c apṛcchan sahasābhyetya vasuṃ rājānam antikāt
12,324.010a bho rājan kena yaṣṭavyam ajenāho svid auṣadhaiḥ
12,324.010c etan naḥ saṃśayaṃ chindhi pramāṇaṃ no bhavān mataḥ
12,324.011a sa tān kṛtāñjalir bhūtvā paripapraccha vai vasuḥ
12,324.011c kasya vaḥ ko mataḥ pakṣo brūta satyaṃ samāgatāḥ
12,324.012 ṛṣaya ūcuḥ
12,324.012a dhānyair yaṣṭavyam ity eṣa pakṣo 'smākaṃ narādhipa
12,324.012c devānāṃ tu paśuḥ pakṣo mato rājan vadasva naḥ
12,324.013 bhīṣma uvāca
12,324.013a devānāṃ tu mataṃ jñātvā vasunā pakṣasaṃśrayāt
12,324.013c chāgenājena yaṣṭavyam evam uktaṃ vacas tadā
12,324.014a kupitās te tataḥ sarve munayaḥ sūryavarcasaḥ
12,324.014c ūcur vasuṃ vimānasthaṃ devapakṣārthavādinam
12,324.015a surapakṣo gṛhītas te yasmāt tasmād divaḥ pata
12,324.015c adya prabhṛti te rājann ākāśe vihatā gatiḥ
12,324.015e asmacchāpābhighātena mahīṃ bhittvā pravekṣyasi
12,324.015f*0818_01 viruddhaṃ vedasūtrāṇām uktaṃ yadi bhaven nṛpa
12,324.015f*0818_02 vayaṃ viruddhavacanā yadi tatra patāmahe
12,324.016a tatas tasmin muhūrte 'tha rājoparicaras tadā
12,324.016c adho vai saṃbabhūvāśu bhūmer vivarago nṛpaḥ
12,324.016e smṛtis tv enaṃ na prajahau tadā nārāyaṇājñayā
12,324.017a devās tu sahitāḥ sarve vasoḥ śāpavimokṣaṇam
12,324.017c cintayām āsur avyagrāḥ sukṛtaṃ hi nṛpasya tat
12,324.018a anenāsmatkṛte rājñā śāpaḥ prāpto mahātmanā
12,324.018c asya pratipriyaṃ kāryaṃ sahitair no divaukasaḥ
12,324.019a iti buddhyā vyavasyāśu gatvā niścayam īśvarāḥ
12,324.019c ūcus taṃ hṛṣṭamanaso rājoparicaraṃ tadā
12,324.020a brahmaṇyadevaṃ tvaṃ bhaktaḥ surāsuraguruṃ harim
12,324.020c kāmaṃ sa tava tuṣṭātmā kuryāc chāpavimokṣaṇam
12,324.021a mānanā tu dvijātīnāṃ kartavyā vai mahātmanām
12,324.021c avaśyaṃ tapasā teṣāṃ phalitavyaṃ nṛpottama
12,324.021d*0819_01 viruddhaṃ vedaśāstrāṇāṃ na vaktavyaṃ hitārthinā
12,324.022a yatas tvaṃ sahasā bhraṣṭa ākāśān medinītalam
12,324.022b*0820_01 asmatpakṣanimittaṃ te vyasanaṃ prāptam īdṛśam
12,324.022c ekaṃ tv anugrahaṃ tubhyaṃ dadmo vai nṛpasattama
12,324.023a yāvat tvaṃ śāpadoṣeṇa kālam āsiṣyase 'nagha
12,324.023c bhūmer vivarago bhūtvā tāvantaṃ kālam āpsyasi
12,324.023e yajñeṣu suhutāṃ viprair vasor dhārāṃ mahātmabhiḥ
12,324.024a prāpsyase 'smadanudhyānān mā ca tvāṃ glānir āspṛśet
12,324.024c na kṣutpipāse rājendra bhūmeś chidre bhaviṣyataḥ
12,324.025a vasor dhārānupītatvāt tejasāpyāyitena ca
12,324.025b*0821_01 taṃ bhakto 'si mahātmānaṃ devadevaṃ sanātanam
12,324.025c sa devo 'smadvarāt prīto brahmalokaṃ hi neṣyati
12,324.026a evaṃ dattvā varaṃ rājñe sarve tatra divaukasaḥ
12,324.026b*0822_01 kratuṃ samāpya piṣṭena munīnāṃ vacanāt tadā
12,324.026c gatāḥ svabhavanaṃ devā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
12,324.026d*0823_01 gṛhītvā dakṣiṇāṃ sarve gatāḥ svān āśramān punaḥ
12,324.026d*0823_02 vasuṃ vicintya śakraś ca praviveśāmarāvatīm
12,324.026d*0823_03 vasur vivaragas tatra vyalīkasya phalād guroḥ
12,324.027a cakre ca satataṃ pūjāṃ viṣvaksenāya bhārata
12,324.027c japyaṃ jagau ca satataṃ nārāyaṇamukhodgatam
12,324.028a tatrāpi pañcabhir yajñaiḥ pañcakālān ariṃdama
12,324.028c ayajad dhariṃ surapatiṃ bhūmer vivarago 'pi san
12,324.029a tato 'sya tuṣṭo bhagavān bhaktyā nārāyaṇo hariḥ
12,324.029c ananyabhaktasya satas tatparasya jitātmanaḥ
12,324.030a varado bhagavān viṣṇuḥ samīpasthaṃ dvijottamam
12,324.030c garutmantaṃ mahāvegam ābabhāṣe smayann iva
12,324.031a dvijottama mahābhāga gamyatāṃ vacanān mama
12,324.031c samrāḍ rājā vasur nāma dharmātmā māṃ samāśritaḥ
12,324.032a brāhmaṇānāṃ prakopena praviṣṭo vasudhātalam
12,324.032c mānitās te tu viprendrās tvaṃ tu gaccha dvijottama
12,324.033a bhūmer vivarasaṃguptaṃ garuḍeha mamājñayā
12,324.033c adhaścaraṃ nṛpaśreṣṭhaṃ khecaraṃ kuru māciram
12,324.034a garutmān atha vikṣipya pakṣau mārutavegavān
12,324.034c viveśa vivaraṃ bhūmer yatrāste vāgyato vasuḥ
12,324.035a tata enaṃ samutkṣipya sahasā vinatāsutaḥ
12,324.035b*0824_01 gṛhītvā taṃ vasuṃ bhaktaṃ sahasā vasudhātalāt
12,324.035c utpapāta nabhas tūrṇaṃ tatra cainam amuñcata
12,324.036a tasmin muhūrte saṃjajñe rājoparicaraḥ punaḥ
12,324.036c saśarīro gataś caiva brahmalokaṃ nṛpottamaḥ
12,324.037a evaṃ tenāpi kaunteya vāgdoṣād devatājñayā
12,324.037c prāptā gatir ayajvārhā dvijaśāpān mahātmanā
12,324.038a kevalaṃ puruṣas tena sevito harir īśvaraḥ
12,324.038c tataḥ śīghraṃ jahau śāpaṃ brahmalokam avāpa ca
12,324.039a etat te sarvam ākhyātaṃ te bhūtā mānavā yathā
12,324.039c nārado 'pi yathā śvetaṃ dvīpaṃ sa gatavān ṛṣiḥ
12,324.039e tat te sarvaṃ pravakṣyāmi śṛṇuṣvaikamanā nṛpa
12,325.001 bhīṣma uvāca
12,325.001a prāpya śvetaṃ mahādvīpaṃ nārado bhagavān ṛṣiḥ
12,325.001c dadarśa tān eva narāñ śvetāṃś candraprabhāñ śubhān
12,325.001d*0825_01 anindriyān anāhārān aniṣyandān sugandhinaḥ
12,325.001d*0825_02 baddhāñjalipuṭān hṛṣṭāñ jitaṃ ta iti vādinaḥ
12,325.001d*0825_03 mahopaniṣadaṃ mantram adhīyānān svarānvitam
12,325.001d*0825_04 pañcopaniṣadair mantrair manasā dhyāyataḥ śucīn
12,325.001d*0825_05 śāśvataṃ brahma paramaṃ gṛṇānān sūryavarcasaḥ
12,325.001d*0825_06 pūjāparān balikṛtaḥ stuvataḥ parameṣṭhinam
12,325.001d*0825_07 ekāgramanaso dāntān ekāntitvam upāśritān
12,325.002a pūjayām āsa śirasā manasā taiś ca pūjitaḥ
12,325.002c didṛkṣur japyaparamaḥ sarvakṛcchradharaḥ sthitaḥ
12,325.003a bhūtvaikāgramanā vipra ūrdhvabāhur mahāmuniḥ
12,325.003c stotraṃ jagau sa viśvāya nirguṇāya mahātmane
12,325.004 nārada uvāca
12,325.004A namas te devadeva [1] niṣkriya [2] nirguṇa [3] lokasākṣin [4] kṣetrajña [5] ananta [6_116] puruṣa [7] mahāpuruṣa [8] triguṇa [9] pradhāna [10]
12,325.004B amṛta [11] vyoma [12] sanātana [13] sadasadvyaktāvyakta [14] ṛtadhāman [15] pūrvādideva [16] vasuprada [17] prajāpate [18] suprajāpate [19] vanaspate [20]
12,325.004C mahāprajāpate [21] ūrjaspate [22] vācaspate [23] manaspate [24] jagatpate [25] divaspate [26] marutpate [27] salilapate [28] pṛthivīpate [29] dikpate [30]
12,325.004D pūrvanivāsa [31] brahmapurohita [32] brahmakāyika [33] mahākāyika [34] mahārājika [35] caturmahārājika [36] ābhāsura [37] mahābhāsura [38] saptamahābhāsura [39] yāmya [40]
12,325.004E mahāyāmya [41] saṃjñāsaṃjña [42] tuṣita [43] mahātuṣita [44] pratardana [45] parinirmita [46] vaśavartin [47] aparinirmita [48] yajña [49] mahāyajña [50]
12,325.004F yajñasaṃbhava [51] yajñayone [52] yajñagarbha [53] yajñahṛdaya [54] yajñastuta [55] yajñabhāgahara [56] pañcayajñadhara [57] pañcakālakartṛgate [58] pañcarātrika [59] vaikuṇṭha [60]
12,325.004G aparājita [61] mānasika [62] paramasvāmin [63] susnāta [64] haṃsa [65] paramahaṃsa [66] paramayājñika [67] sāṃkhyayoga [68] amṛteśaya [69] hiraṇyeśaya [70]
12,325.004H vedeśaya [71] kuśeśaya [72] brahmeśaya [73] padmeśaya [74] viśveśvara [75] tvaṃ jagadanvayaḥ [76] tvaṃ jagatprakṛtiḥ [77] tavāgnir āsyam [78] vaḍavāmukho 'gniḥ [79] tvam āhutiḥ [80]
12,325.004I tvaṃ sārathiḥ [81] tvaṃ vaṣaṭkāraḥ [82] tvam oṃkāraḥ [83] tvaṃ manaḥ [84] tvaṃ candramāḥ [85] tvaṃ cakṣur ādyam [86] tvaṃ sūryaḥ [87] tvaṃ diśāṃ gajaḥ [88] digbhāno [89] hayaśiraḥ [90]
12,325.004J prathamatrisauparṇa [91] pañcāgne [92] triṇāciketa [93] ṣaḍaṅgavidhāna [94] prāgjyotiṣa [95] jyeṣṭhasāmaga [96] sāmikavratadhara [97] atharvaśiraḥ [98] pañcamahākalpa [99] phenapācārya [100]
12,325.004K vālakhilya [101] vaikhānasa [102] abhagnayoga [103] abhagnaparisaṃkhyāna [104] yugāde [105] yugamadhya [106] yuganidhana [107] ākhaṇḍala [108] prācīnagarbha [109] kauśika [110]
12,325.004L puruṣṭuta [111] puruhūta [112] viśvarūpa [113] anantagate [114] anantabhoga [115] ananta [116_6] anāde [117] amadhya [118] avyaktamadhya [119] avyaktanidhana [120]
12,325.004M vratāvāsa [121] samudrādhivāsa [122] yaśovāsa [123] tapovāsa [124] lakṣmyāvāsa [125] vidyāvāsa [126] kīrtyāvāsa [127] śrīvāsa [128] sarvāvāsa [129] vāsudeva [130]
12,325.004N sarvacchandaka [131] harihaya [132] harimedha [133] mahāyajñabhāgahara [134] varaprada [135_157] yamaniyamamahāniyamakṛcchrātikṛcchramahākṛcchrasarvakṛcchraniyamadhara [136] nivṛttadharmapravacanagate [137] pravṛttavedakriya [138] aja [139] sarvagate [140]
12,325.004O sarvadarśin [141] agrāhya [142] acala [143] mahāvibhūte [144] māhātmyaśarīra [145] pavitra [146] mahāpavitra [147] hiraṇmaya [148] bṛhat [149] apratarkya [150]
12,325.004P avijñeya [151] brahmāgrya [152] prajāsargakara [153] prajānidhanakara [154] mahāmāyādhara [155] citraśikhaṇḍin [156] varaprada [157_135] puroḍāśabhāgahara [158] gatādhvan [159] chinnatṛṣṇa [160]
12,325.004Q chinnasaṃśaya [161] sarvatonivṛtta [162] brāhmaṇarūpa [163] brāhmaṇapriya [164] viśvamūrte [165] mahāmūrte [166] bāndhava [167] bhaktavatsala [168] brahmaṇyadeva [169] bhakto 'haṃ tvāṃ didṛkṣuḥ [170] ekāntadarśanāya namo namaḥ [171]
12,326.001 bhīṣma uvāca
12,326.001a evaṃ stutaḥ sa bhagavān guhyais tathyaiś ca nāmabhiḥ
12,326.001c taṃ muniṃ darśayām āsa nāradaṃ viśvarūpadhṛk
12,326.002a kiṃ cic candraviśuddhātmā kiṃ cic candrād viśeṣavān
12,326.002c kṛśānuvarṇaḥ kiṃ cic ca kiṃ cid dhiṣṇyākṛtiḥ prabhuḥ
12,326.003a śukapatravarṇaḥ kiṃ cic ca kiṃ cit sphaṭikasaprabhaḥ
12,326.003c nīlāñjanacayaprakhyo jātarūpaprabhaḥ kva cit
12,326.004a pravālāṅkuravarṇaś ca śvetavarṇaḥ kva cid babhau
12,326.004c kva cit suvarṇavarṇābho vaiḍūryasadṛśaḥ kva cit
12,326.005a nīlavaiḍūryasadṛśa indranīlanibhaḥ kva cit
12,326.005c mayūragrīvavarṇābho muktāhāranibhaḥ kva cit
12,326.006a etān varṇān bahuvidhān rūpe bibhrat sanātanaḥ
12,326.006c sahasranayanaḥ śrīmāñ śataśīrṣaḥ sahasrapāt
12,326.007a sahasrodarabāhuś ca avyakta iti ca kva cit
12,326.007c oṃkāram udgiran vaktrāt sāvitrīṃ ca tadanvayām
12,326.008a śeṣebhyaś caiva vaktrebhyaś caturvedodgataṃ vasu
12,326.008b*0826_01 udgiraṃś caturo vedāñ śe[? n saśe]ṣān vasudhādhipa
12,326.008c āraṇyakaṃ jagau devo harir nārāyaṇo vaśī
12,326.009a vedīṃ kamaṇḍaluṃ darbhān maṇirūpān athopalān
12,326.009c ajinaṃ daṇḍakāṣṭhaṃ ca jvalitaṃ ca hutāśanam
12,326.009e dhārayām āsa deveśo hastair yajñapatis tadā
12,326.010a taṃ prasannaṃ prasannātmā nārado dvijasattamaḥ
12,326.010c vāgyataḥ prayato bhūtvā vavande parameśvaram
12,326.010e tam uvāca nataṃ mūrdhnā devānām ādir avyayaḥ
12,326.011a ekataś ca dvitaś caiva tritaś caiva maharṣayaḥ
12,326.011c imaṃ deśam anuprāptā mama darśanalālasāḥ
12,326.012a na ca māṃ te dadṛśire na ca drakṣyati kaś cana
12,326.012c ṛte hy ekāntikaśreṣṭhāt tvaṃ caivaikāntiko mataḥ
12,326.013a mamaitās tanavaḥ śreṣṭhā jātā dharmagṛhe dvija
12,326.013c tās tvaṃ bhajasva satataṃ sādhayasva yathāgatam
12,326.014a vṛṇīṣva ca varaṃ vipra mattas tvaṃ yam ihecchasi
12,326.014c prasanno 'haṃ tavādyeha viśvamūrtir ihāvyayaḥ
12,326.015 nārada uvāca
12,326.015a adya me tapaso deva yamasya niyamasya ca
12,326.015c sadyaḥ phalam avāptaṃ vai dṛṣṭo yad bhagavān mayā
12,326.016a vara eṣa mamātyantaṃ dṛṣṭas tvaṃ yat sanātanaḥ
12,326.016c bhagavān viśvadṛk siṃhaḥ sarvamūrtir mahāprabhuḥ
12,326.017 bhīṣma uvāca
12,326.017a evaṃ saṃdarśayitvā tu nāradaṃ parameṣṭhijam
12,326.017c uvāca vacanaṃ bhūyo gaccha nārada māciram
12,326.018a ime hy anindriyāhārā madbhaktāś candravarcasaḥ
12,326.018c ekāgrāś cintayeyur māṃ naiṣāṃ vighno bhaved iti
12,326.019a siddhāś caite mahābhāgāḥ purā hy ekāntino 'bhavan
12,326.019c tamorajovinirmuktā māṃ pravekṣyanty asaṃśayam
12,326.020a na dṛśyaś cakṣuṣā yo 'sau na spṛśyaḥ sparśanena ca
12,326.020c na ghreyaś caiva gandhena rasena ca vivarjitaḥ
12,326.021a sattvaṃ rajas tamaś caiva na guṇās taṃ bhajanti vai
12,326.021c yaś ca sarvagataḥ sākṣī lokasyātmeti kathyate
12,326.022a bhūtagrāmaśarīreṣu naśyatsu na vinaśyati
12,326.022c ajo nityaḥ śāśvataś ca nirguṇo niṣkalas tathā
12,326.023a dvirdvādaśebhyas tattvebhyaḥ khyāto yaḥ pañcaviṃśakaḥ
12,326.023c puruṣo niṣkriyaś caiva jñānadṛśyaś ca kathyate
12,326.024a yaṃ praviśya bhavantīha muktā vai dvijasattama
12,326.024c sa vāsudevo vijñeyaḥ paramātmā sanātanaḥ
12,326.025a paśya devasya māhātmyaṃ mahimānaṃ ca nārada
12,326.025b*0827_01 na vidur munayaś caiva yāthārthyaṃ munipuṃgava
12,326.025c śubhāśubhaiḥ karmabhir yo na lipyati kadā cana
12,326.026a sattvaṃ rajas tamaś caiva guṇān etān pracakṣate
12,326.026c ete sarvaśarīreṣu tiṣṭhanti vicaranti ca
12,326.027a etān guṇāṃs tu kṣetrajño bhuṅkte naibhiḥ sa bhujyate
12,326.027b*0828_01 paśya jīvasya māhātmyaṃ ya evaṃ guṇabhojakaḥ
12,326.027b*0828_02 īṣal laghuparikrānto na guṇās tasya bhojakāḥ
12,326.027b*0829_01 sarvasthaḥ sarvago viśvaṃ guṇabhuṅ nirguṇo 'pi ca
12,326.027b*0829_02 bhojyo 'haṃ bhojako bhoktā paktāhaṃ jaṭhare 'nalaḥ
12,326.027b*0829_03 bhūtagrāmam imaṃ kṛtsnaṃ pṛthak karma pṛthaṅmukham
12,326.027b*0829_04 prakṛtistho 'vatiṣṭhāmi na ca tiṣṭhāmi mūrtimān
12,326.027b*0829_05 prāṇāpānapravāreṇa śarīraṃ prāpya dhiṣṭhitaḥ
12,326.027b*0829_06 aham eva hi jaṃtūnāṃ nimeṣonmeṣakṛd dvija
12,326.027b*0829_07 māṃ tu jānīhi viprarṣe puruṣaṃ sarvagaṃ prabhum
12,326.027c nirguṇo guṇabhuk caiva guṇasraṣṭā guṇādhikaḥ
12,326.028a jagatpratiṣṭhā devarṣe pṛthivy apsu pralīyate
12,326.028c jyotiṣy āpaḥ pralīyante jyotir vāyau pralīyate
12,326.029a khe vāyuḥ pralayaṃ yāti manasy ākāśam eva ca
12,326.029b*0830_01 kālo hi paramaṃ bhūtaṃ manasy eṣa pralīyate
12,326.029c mano hi paramaṃ bhūtaṃ tad avyakte pralīyate
12,326.030a avyaktaṃ puruṣe brahman niṣkriye saṃpralīyate
12,326.030c nāsti tasmāt parataraṃ puruṣād vai sanātanāt
12,326.030d*0831_01 māṃ tu jānīhi brahmarṣe puruṣaṃ sarvagaṃ prabhum
12,326.031a nityaṃ hi nāsti jagati bhūtaṃ sthāvarajaṅgamam
12,326.031c ṛte tam ekaṃ puruṣaṃ vāsudevaṃ sanātanam
12,326.031e sarvabhūtātmabhūto hi vāsudevo mahābalaḥ
12,326.032a pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
12,326.032c te sametā mahātmānaḥ śarīram iti saṃjñitam
12,326.033a tadāviśati yo brahmann adṛśyo laghuvikramaḥ
12,326.033c utpanna eva bhavati śarīraṃ ceṣṭayan prabhuḥ
12,326.034a na vinā dhātusaṃghātaṃ śarīraṃ bhavati kva cit
12,326.034c na ca jīvaṃ vinā brahman dhātavaś ceṣṭayanty uta
12,326.034d*0832_01 pṛthagbhūtāś ca te nityaṃ kṣetrajñaḥ pṛthag eva ca
12,326.034d*0832_02 sattvaṃ rajas tamaś caiva na guṇās tasya bhojakāḥ
12,326.034d*0832_03 ete pañcasu bhūteṣu śarīrastheṣu kalpitāḥ
12,326.035a sa jīvaḥ parisaṃkhyātaḥ śeṣaḥ saṃkarṣaṇaḥ prabhuḥ
12,326.035c tasmāt sanatkumāratvaṃ yo labheta svakarmaṇā
12,326.036a yasmiṃś ca sarvabhūtāni pralayaṃ yānti saṃkṣaye
12,326.036c sa manaḥ sarvabhūtānāṃ pradyumnaḥ paripaṭhyate
12,326.037a tasmāt prasūto yaḥ kartā kāryaṃ kāraṇam eva ca
12,326.037c yasmāt sarvaṃ prabhavati jagat sthāvarajaṅgamam
12,326.037e so 'niruddhaḥ sa īśāno vyaktiḥ sā sarvakarmasu
12,326.038a yo vāsudevo bhagavān kṣetrajño nirguṇātmakaḥ
12,326.038c jñeyaḥ sa eva bhagavāñ jīvaḥ saṃkarṣaṇaḥ prabhuḥ
12,326.039a saṃkarṣaṇāc ca pradyumno manobhūtaḥ sa ucyate
12,326.039c pradyumnād yo 'niruddhas tu so 'haṃkāro maheśvaraḥ
12,326.040a mattaḥ sarvaṃ saṃbhavati jagat sthāvarajaṅgamam
12,326.040c akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva sac cāsac caiva nārada
12,326.041a māṃ praviśya bhavantīha muktā bhaktās tu ye mama
12,326.041c ahaṃ hi puruṣo jñeyo niṣkriyaḥ pañcaviṃśakaḥ
12,326.042a nirguṇo niṣkalaś caiva nirdvaṃdvo niṣparigrahaḥ
12,326.042c etat tvayā na vijñeyaṃ rūpavān iti dṛśyate
12,326.042e icchan muhūrtān naśyeyam īśo 'haṃ jagato guruḥ
12,326.043a māyā hy eṣā mayā sṛṣṭā yan māṃ paśyasi nārada
12,326.043c sarvabhūtaguṇair yuktaṃ naivaṃ tvaṃ jñātum arhasi
12,326.043e mayaitat kathitaṃ samyak tava mūrticatuṣṭayam
12,326.044a siddhā hy ete mahābhāgā narā hy ekāntino 'bhavan
12,326.044c tamorajobhyāṃ nirmuktāḥ pravekṣyanti ca māṃ mune
12,326.045a ahaṃ kartā ca kāryaṃ ca kāraṇaṃ cāpi nārada
12,326.045c ahaṃ hi jīvasaṃjño vai mayi jīvaḥ samāhitaḥ
12,326.045e maivaṃ te buddhir atrābhūd dṛṣṭo jīvo mayeti ca
12,326.046a ahaṃ sarvatrago brahman bhūtagrāmāntarātmakaḥ
12,326.046c bhūtagrāmaśarīreṣu naśyatsu na naśāmy aham
12,326.047a hiraṇyagarbho lokādiś caturvaktro niruktagaḥ
12,326.047c brahmā sanātano devo mama bahvarthacintakaḥ
12,326.047d*0833_01 lalāṭāc caiva me rudro devaḥ krodhād viniḥsṛtaḥ
12,326.048a paśyaikādaśa me rudrān dakṣiṇaṃ pārśvam āsthitān
12,326.048c dvādaśaiva tathādityān vāmaṃ pārśvaṃ samāsthitān
12,326.049a agrataś caiva me paśya vasūn aṣṭau surottamān
12,326.049c nāsatyaṃ caiva dasraṃ ca bhiṣajau paśya pṛṣṭhataḥ
12,326.050a sarvān prajāpatīn paśya paśya sapta ṛṣīn api
12,326.050c vedān yajñāṃś ca śataśaḥ paśyāmṛtam athauṣadhīḥ
12,326.051a tapāṃsi niyamāṃś caiva yamān api pṛthagvidhān
12,326.051c tathāṣṭaguṇam aiśvaryam ekasthaṃ paśya mūrtimat
12,326.052a śriyaṃ lakṣmīṃ ca kīrtiṃ ca pṛthivīṃ ca kakudminīm
12,326.052c vedānāṃ mātaraṃ paśya matsthāṃ devīṃ sarasvatīm
12,326.053a dhruvaṃ ca jyotiṣāṃ śreṣṭhaṃ paśya nārada khecaram
12,326.053c ambhodharān samudrāṃś ca sarāṃsi saritas tathā
12,326.054a mūrtimantaḥ pitṛgaṇāṃś caturaḥ paśya sattama
12,326.054c trīṃś caivemān guṇān paśya matsthān mūrtivivarjitān
12,326.055a devakāryād api mune pitṛkāryaṃ viśiṣyate
12,326.055c devānāṃ ca pitṝṇāṃ ca pitā hy eko 'ham āditaḥ
12,326.056a ahaṃ hayaśiro bhūtvā samudre paścimottare
12,326.056c pibāmi suhutaṃ havyaṃ kavyaṃ ca śraddhayānvitam
12,326.057a mayā sṛṣṭaḥ purā brahmā madyajñam ayajat svayam
12,326.057c tatas tasmai varān prīto dadāv aham anuttamān
12,326.058a matputratvaṃ ca kalpādau lokādhyakṣatvam eva ca
12,326.058c ahaṃkārakṛtaṃ caiva nāma paryāyavācakam
12,326.059a tvayā kṛtāṃ ca maryādāṃ nātikrāmyati kaś cana
12,326.059c tvaṃ caiva varado brahman varepsūnāṃ bhaviṣyasi
12,326.060a surāsuragaṇānāṃ ca ṛṣīṇāṃ ca tapodhana
12,326.060c pitṝṇāṃ ca mahābhāga satataṃ saṃśitavrata
12,326.060e vividhānāṃ ca bhūtānāṃ tvam upāsyo bhaviṣyasi
12,326.061a prādurbhāvagataś cāhaṃ surakāryeṣu nityadā
12,326.061c anuśāsyas tvayā brahman niyojyaś ca suto yathā
12,326.062a etāṃś cānyāṃś ca rucirān brahmaṇe 'mitatejase
12,326.062b*0834_01 evaṃ rudrāya manave indrāyāmitatejase
12,326.062c ahaṃ dattvā varān prīto nivṛttiparamo 'bhavam
12,326.063a nirvāṇaṃ sarvadharmāṇāṃ nivṛttiḥ paramā smṛtā
12,326.063c tasmān nivṛttim āpannaś caret sarvāṅganirvṛtaḥ
12,326.064a vidyāsahāyavantaṃ mām ādityasthaṃ sanātanam
12,326.064c kapilaṃ prāhur ācāryāḥ sāṃkhyaniścitaniścayāḥ
12,326.065a hiraṇyagarbho bhagavān eṣa chandasi suṣṭutaḥ
12,326.065c so 'haṃ yogagatir brahman yogaśāstreṣu śabditaḥ
12,326.066a eṣo 'haṃ vyaktim āgamya tiṣṭhāmi divi śāśvataḥ
12,326.066c tato yugasahasrānte saṃhariṣye jagat punaḥ
12,326.066e kṛtvātmasthāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
12,326.067a ekākī vidyayā sārdhaṃ vihariṣye dvijottama
12,326.067c tato bhūyo jagat sarvaṃ kariṣyāmīha vidyayā
12,326.068a asmanmūrtiś caturthī yā sāsṛjac cheṣam avyayam
12,326.068c sa hi saṃkarṣaṇaḥ proktaḥ pradyumnaṃ so 'py ajījanat
12,326.069a pradyumnād aniruddho 'haṃ sargo mama punaḥ punaḥ
12,326.069c aniruddhāt tathā brahmā tatrādikamalodbhavaḥ
12,326.070a brahmaṇaḥ sarvabhūtāni carāṇi sthāvarāṇi ca
12,326.070c etāṃ sṛṣṭiṃ vijānīhi kalpādiṣu punaḥ punaḥ
12,326.071a yathā sūryasya gaganād udayāstamayāv iha
12,326.071c naṣṭau punar balāt kāla ānayaty amitadyutiḥ
12,326.071e tathā balād ahaṃ pṛthvīṃ sarvabhūtahitāya vai
12,326.071f*0835_00 bhīṣmaḥ
12,326.071f*0835_01 nāradas tv atha papraccha bhagavantaṃ janārdanam
12,326.071f*0835_02 śrībhagavān uvāca
12,326.071f*0835_02 keṣu keṣu ca bhāveṣu draṣṭavyo 'si mayā prabho
12,326.071f*0835_03 śṛṇu nārada tattvena prādurbhāvān mahāmune
12,326.071f*0835_04 matsyaḥ kūrmo varāhaś ca nārasiṃho 'tha vāmanaḥ
12,326.071f*0835_05 rāmo rāmaś ca rāmaś ca kṛṣṇaḥ kalkī ca te daśa
12,326.071f*0835_06 pūrvaṃ mīno bhaviṣyāmi sthāpayiṣyāmy ahaṃ prajāḥ
12,326.071f*0835_07 lokān vedān dhariṣyāmi majjamānān mahārṇave
12,326.071f*0835_08 dvitīyaṃ kūrmarūpaṃ me hemakūṭanibhaṃ smṛtam
12,326.071f*0835_09 mandaraṃ dhārayiṣyāmi amṛtārthaṃ dvijottama
12,326.071f*0835_10 magnāṃ mahārṇave ghore bhārākrāntām imāṃ punaḥ
12,326.072a sattvair ākrāntasarvāṅgāṃ naṣṭāṃ sāgaramekhalām
12,326.072c ānayiṣyāmi svaṃ sthānaṃ vārāhaṃ rūpam āsthitaḥ
12,326.073a hiraṇyākṣaṃ haniṣyāmi daiteyaṃ balagarvitam
12,326.073c nārasiṃhaṃ vapuḥ kṛtvā hiraṇyakaśipuṃ punaḥ
12,326.073e surakārye haniṣyāmi yajñaghnaṃ ditinandanam
12,326.074a virocanasya balavān baliḥ putro mahāsuraḥ
12,326.074b*0836_01 avadhyaḥ sarvalokānāṃ sadevāsurarakṣasām
12,326.074c bhaviṣyati sa śakraṃ ca svarājyāc cyāvayiṣyati
12,326.075a trailokye 'pahṛte tena vimukhe ca śacīpatau
12,326.075c adityāṃ dvādaśaḥ putraḥ saṃbhaviṣyāmi kaśyapāt
12,326.075d*0837_01 jaṭī gatvā yajñasadaḥ stūyamāno dvijottamaiḥ
12,326.075d*0837_02 yajñastavaṃ kariṣyāmi śrutvā prīto bhaved baliḥ
12,326.075d*0837_03 kim icchasi baṭo brūhīty ukto yāce mahad varam
12,326.075d*0837_04 dīyatāṃ tripadīmātram iti yāce mahāsuram
12,326.075d*0837_05 sa dadyān mayi saṃprītaḥ pratiṣiddhaś ca mantribhiḥ
12,326.075d*0837_06 yāvaj jalaṃ hastagataṃ tribhir vikramaṇair vṛtam
12,326.076a tato rājyaṃ pradāsyāmi śakrāyāmitatejase
12,326.076c devatāḥ sthāpayiṣyāmi sveṣu sthāneṣu nārada
12,326.076e baliṃ caiva kariṣyāmi pātālatalavāsinam
12,326.076f*0838_01 dānavaṃ balināṃ śreṣṭham avadhyaṃ sarvadaivataiḥ
12,326.077a tretāyuge bhaviṣyāmi rāmo bhṛgukulodvahaḥ
12,326.077a*0839_01 **** **** dvāviṃśad yugaparyaye
12,326.077a*0839_02 bhaviṣyāmi ṛṣis tatra jamadagnisuto balī
12,326.077a*0839_03 bāhuvīryayuto rāmo
12,326.077c kṣatraṃ cotsādayiṣyāmi samṛddhabalavāhanam
12,326.078a saṃdhau tu samanuprāpte tretāyāṃ dvāparasya ca
12,326.078c rāmo dāśarathir bhūtvā bhaviṣyāmi jagatpatiḥ
12,326.079a tritopaghātād vairūpyam ekato 'tha dvitas tathā
12,326.079c prāpsyato vānaratvaṃ hi prajāpatisutāv ṛṣī
12,326.080a tayor ye tv anvaye jātā bhaviṣyanti vanaukasaḥ
12,326.080b*0840_01 mahābalā mahāvīryāḥ śakratulyaparākramāḥ
12,326.080c te sahāyā bhaviṣyanti surakārye mama dvija
12,326.081a tato rakṣaḥpatiṃ ghoraṃ pulastyakulapāṃsanam
12,326.081c haniṣye rāvaṇaṃ saṃkhye sagaṇaṃ lokakaṇṭakam
12,326.081d*0841_01 tadrājye sthāpayiṣyāmi vibhīṣaṇam akalmaṣam
12,326.081d*0841_02 ayodhyāvāsinaḥ sarvān neṣye 'haṃ lokam avyayam
12,326.081d*0841_03 vibhīṣaṇāya dāsyāmi rājyaṃ tasya yathākramam
12,326.082a dvāparasya kaleś caiva saṃdhau paryavasānike
12,326.082c prādurbhāvaḥ kaṃsahetor mathurāyāṃ bhaviṣyati
12,326.082d*0842_01 kalidvāparayoḥ saṃdhāv aṣṭāviṃśe caturyuge
12,326.082d*0842_02 prādurbhāvaṃ kariṣyāmi bhūyo vṛṣṇikulodvahaḥ
12,326.082d*0842_03 madhurāyāṃ kaṃsahetor vāsudeveti nāmataḥ
12,326.082d*0842_04 tṛtīyo rāma ity eva vasudevasuto balī
12,326.083a tatrāhaṃ dānavān hatvā subahūn devakaṇṭakān
12,326.083c kuśasthalīṃ kariṣyāmi nivāsaṃ dvārakāṃ purīm
12,326.084a vasānas tatra vai puryām aditer vipriyaṃkaram
12,326.084c haniṣye narakaṃ bhaumaṃ muraṃ pīṭhaṃ ca dānavam
12,326.085a prāgjyotiṣapuraṃ ramyaṃ nānādhanasamanvitam
12,326.085c kuśasthalīṃ nayiṣyāmi hatvā vai dānavottamān
12,326.085d*0843_01 kṛkalāsabhūtaṃ ca nṛgaṃ mocayiṣye ca vai punaḥ
12,326.085d*0843_02 tataḥ pautranimittena gatvā vai śoṇitaṃ puram
12,326.085d*0843_03 bāṇasya ca puraṃ gatvā kariṣye kadanaṃ mahat
12,326.086a śaṃkaraṃ ca mahāsenaṃ bāṇapriyahitaiṣiṇam
12,326.086c parājeṣyāmy athodyuktau devalokanamaskṛtau
12,326.087a tataḥ sutaṃ baler jitvā bāṇaṃ bāhusahasriṇam
12,326.087c vināśayiṣyāmi tataḥ sarvān saubhanivāsinaḥ
12,326.087d*0844_01 kaṃsaṃ keśiṃ tathā krūram ariṣṭaṃ ca mahāsuram
12,326.087d*0844_02 cāṇūraṃ ca mahāvīryaṃ muṣṭikaṃ ca mahābalam
12,326.087d*0844_03 pralambaṃ dhenukaṃ caiva ariṣṭaṃ vṛṣarūpiṇam
12,326.087d*0844_04 kālīyaṃ ca vaśe kṛtvā yamunāyā mahāhrade
12,326.087d*0844_05 gokuleṣu tataḥ paścād gavārthe tu mahāgirim
12,326.087d*0844_06 saptarātraṃ dhariṣyāmi varṣamāṇe tu vāsave
12,326.087d*0844_07 apakrānte tato varṣe girimūrdhany avasthitaḥ
12,326.087d*0844_08 indreṇa saha saṃvādaṃ kariṣyāmi tadā dvija
12,326.088a yaḥ kālayavanaḥ khyāto gargatejobhisaṃvṛtaḥ
12,326.088c bhaviṣyati vadhas tasya matta eva dvijottama
12,326.088d*0845_01 laghvācchidya dhanaṃ sarvaṃ vāsudevaṃ ca pauṇḍrakam
12,326.089a jarāsaṃdhaś ca balavān sarvarājavirodhakaḥ
12,326.089c bhaviṣyaty asuraḥ sphīto bhūmipālo girivraje
12,326.089e mama buddhiparispandād vadhas tasya bhaviṣyati
12,326.089f*0846_01 śiśupālaṃ vadhiṣyāmi yajñe dharmasutasya vai
12,326.089f*0847_01 duryodhanāparādhena yudhiṣṭhiraguṇena ca
12,326.090a samāgateṣu baliṣu pṛthivyāṃ sarvarājasu
12,326.090c vāsaviḥ susahāyo vai mama hy eko bhaviṣyati
12,326.090d*0848_01 yudhiṣṭhiraṃ sthāpayiṣye svarājye bhrātṛbhiḥ saha
12,326.091a evaṃ lokā vadiṣyanti naranārāyaṇāv ṛṣī
12,326.091c udyuktau dahataḥ kṣatraṃ lokakāryārtham īśvarau
12,326.091d*0849_01 śastrair nipatitāḥ sarve nṛpā yāsyanti vai divam
12,326.092a kṛtvā bhārāvataraṇaṃ vasudhāyā yathepsitam
12,326.092b*0850_01 rājyaṃ praśāsati punaḥ kuntīputre yudhiṣṭhire
12,326.092c sarvasātvatamukhyānāṃ dvārakāyāś ca sattama
12,326.092e kariṣye pralayaṃ ghoram ātmajñātivināśanam
12,326.093a karmāṇy aparimeyāni caturmūrtidharo hy aham
12,326.093c kṛtvā lokān gamiṣyāmi svān ahaṃ brahmasatkṛtān
12,326.093d@031_0001 tataḥ kaliyugasyādau bhūtvā rājataruṃ śritaḥ
12,326.093d@031_0002 bhāṣayā māgadhenaiva dharmarājagṛhe vadan
12,326.093d@031_0003 kāṣāyavastrasaṃvīto muṇḍitaḥ śukladantavān
12,326.093d@031_0004 śuddhodanasuto buddho mohayiṣyāmi mānavān
12,326.093d@031_0005 śūdrāḥ śrāddheṣu bhojyante mayi buddhatvam āgate
12,326.093d@031_0006 bhaviṣyanti narāḥ sarve muṇḍāḥ kāṣāyasaṃvṛtāḥ
12,326.093d@031_0007 anadhyāyā bhaviṣyanti viprāś cāgnivivarjitāḥ
12,326.093d@031_0008 agnihotrāṇi sīdanti gurupūjā ca naśyati
12,326.093d@031_0009 na śṛṇvanti pituḥ putrā na snuṣā naiva mātaraḥ
12,326.093d@031_0010 na mitraṃ na kalatraṃ vā vartate hy adharottamam
12,326.093d@031_0011 evaṃ bhūtaṃ jagat sarvaṃ śrutismṛtivivarjitam
12,326.093d@031_0012 bhaviṣyati kalau nagno hy aśuddho varṇasaṃkaraḥ
12,326.093d@031_0013 teṣāṃ sakāśād dharmajñā devabrahmadviṣo narāḥ
12,326.093d@031_0014 bhaviṣyanti hy aśuddhāś ca nyāyacchalavibhāṣiṇaḥ
12,326.093d@031_0015 ye nagnadharmaśrotāras te samāḥ pāpaniścayaiḥ
12,326.093d@031_0016 tasmād ete na saṃbhāṣyā na spraṣṭavyā hitārthibhiḥ
12,326.093d@031_0017 upavāsatrayaṃ kuryāt tatsaṃsargaviśuddhaye
12,326.093d@031_0018 tataḥ kaliyugasyānte brāhmaṇo haripiṅgalaḥ
12,326.093d@031_0019 kalkir viṣṇuyaśaḥputro yājñavalkyapurohitaḥ
12,326.093d@031_0020 sahāyā brāhmaṇāḥ sarve tair ahaṃ sahitaḥ punaḥ
12,326.093d@031_0021 mlecchān utsādayiṣyāmi pāṣaṇḍāṃś caiva sarvaśaḥ
12,326.093d@031_0022 pāṣaṇḍiṣaṭkān hatvā vai tatrāntaḥpralaye tataḥ
12,326.093d@031_0023 ahaṃ paścād bhaviṣyāmi yajñeṣu nirataḥ sadā
12,326.094a haṃso hayaśirāś caiva prādurbhāvā dvijottama
12,326.094b*0851_01 vārāho nārasiṃhaś ca vāmano rāma eva ca
12,326.094b*0851_02 rāmo dāśarathiś caiva sātvataḥ kalkir eva ca
12,326.094c yadā vedaśrutir naṣṭā mayā pratyāhṛtā tadā
12,326.094e savedāḥ saśrutīkāś ca kṛtāḥ pūrvaṃ kṛte yuge
12,326.095a atikrāntāḥ purāṇeṣu śrutās te yadi vā kva cit
12,326.095c atikrāntāś ca bahavaḥ prādurbhāvā mamottamāḥ
12,326.095d*0852_01 puruṣaḥ sarvam evedam akṣayaś cāvyayaś ca ha
12,326.095e lokakāryāṇi kṛtvā ca punaḥ svāṃ prakṛtiṃ gatāḥ
12,326.096a na hy etad brahmaṇā prāptam īdṛśaṃ mama darśanam
12,326.096c yat tvayā prāptam adyeha ekāntagatabuddhinā
12,326.097a etat te sarvam ākhyātaṃ brahman bhaktimato mayā
12,326.097c purāṇaṃ ca bhaviṣyaṃ ca sarahasyaṃ ca sattama
12,326.098a evaṃ sa bhagavān devo viśvamūrtidharo 'vyayaḥ
12,326.098c etāvad uktvā vacanaṃ tatraivāntaradhīyata
12,326.099a nārado 'pi mahātejāḥ prāpyānugraham īpsitam
12,326.099c naranārāyaṇau draṣṭuṃ prādravad badarāśramam
12,326.100a idaṃ mahopaniṣadaṃ caturvedasamanvitam
12,326.100c sāṃkhyayogakṛtaṃ tena pañcarātrānuśabditam
12,326.101a nārāyaṇamukhodgītaṃ nārado 'śrāvayat punaḥ
12,326.101c brahmaṇaḥ sadane tāta yathā dṛṣṭaṃ yathā śrutam
12,326.101d*0853_01 śrutvā brahmamukhād rudraḥ sa devyai kathayat punaḥ
12,326.101d*0854_01 evaṃ paraṃparākhyātam idaṃ śaṃtanunā śrutam
12,326.102 yudhiṣṭhira uvāca
12,326.102a etad āścaryabhūtaṃ hi māhātmyaṃ tasya dhīmataḥ
12,326.102c kiṃ brahmā na vijānīte yataḥ śuśrāva nāradāt
12,326.103a pitāmaho hi bhagavāṃs tasmād devād anantaraḥ
12,326.103c kathaṃ sa na vijānīyāt prabhāvam amitaujasaḥ
12,326.104 bhīṣma uvāca
12,326.104a mahākalpasahasrāṇi mahākalpaśatāni ca
12,326.104c samatītāni rājendra sargāś ca pralayāś ca ha
12,326.105a sargasyādau smṛto brahmā prajāsargakaraḥ prabhuḥ
12,326.105c jānāti devapravaraṃ bhūyaś cāto 'dhikaṃ nṛpa
12,326.105e paramātmānam īśānam ātmanaḥ prabhavaṃ tathā
12,326.106a ye tv anye brahmasadane siddhasaṃghāḥ samāgatāḥ
12,326.106c tebhyas tac chrāvayām āsa purāṇaṃ vedasaṃmitam
12,326.107a teṣāṃ sakāśāt sūryaś ca śrutvā vai bhāvitātmanām
12,326.107c ātmānugāmināṃ brahma śrāvayām āsa bhārata
12,326.108a ṣaṭṣaṣṭir hi sahasrāṇi ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām
12,326.108c sūryasya tapato lokān nirmitā ye puraḥsarāḥ
12,326.108e teṣām akathayat sūryaḥ sarveṣāṃ bhāvitātmanām
12,326.109a sūryānugāmibhis tāta ṛṣibhis tair mahātmabhiḥ
12,326.109c merau samāgatā devāḥ śrāvitāś cedam uttamam
12,326.110a devānāṃ tu sakāśād vai tataḥ śrutvāsito dvijaḥ
12,326.110c śrāvayām āsa rājendra pitṝṇāṃ munisattamaḥ
12,326.111a mama cāpi pitā tāta kathayām āsa śaṃtanuḥ
12,326.111c tato mayaitac chrutvā ca kīrtitaṃ tava bhārata
12,326.111d*0855_01 nāradāc caiva devarṣeḥ purāṇam aham āptavān
12,326.112a surair vā munibhir vāpi purāṇaṃ yair idaṃ śrutam
12,326.112c sarve te paramātmānaṃ pūjayanti punaḥ punaḥ
12,326.113a idam ākhyānam ārṣeyaṃ pāraṃparyāgataṃ nṛpa
12,326.113c nāvāsudevabhaktāya tvayā deyaṃ kathaṃ cana
12,326.113d*0856_01 ākhyānam uttamaṃ cedaṃ śrāvayed yaḥ sadā nṛpa
12,326.113d*0856_02 sadaiva manujo bhaktaḥ śucir bhūtvā samāhitaḥ
12,326.113d*0856_03 prāpnuyād acirād rājan viṣṇulokaṃ sanātanam
12,326.114a matto 'nyāni ca te rājann upākhyānaśatāni vai
12,326.114c yāni śrutāni dharmyāṇi teṣāṃ sāro 'yam uddhṛtaḥ
12,326.115a surāsurair yathā rājan nirmathyāmṛtam uddhṛtam
12,326.115c evam etat purā vipraiḥ kathāmṛtam ihoddhṛtam
12,326.116a yaś cedaṃ paṭhate nityaṃ yaś cedaṃ śṛṇuyān naraḥ
12,326.116c ekāntabhāvopagata ekānte susamāhitaḥ
12,326.117a prāpya śvetaṃ mahādvīpaṃ bhūtvā candraprabho naraḥ
12,326.117c sa sahasrārciṣaṃ devaṃ praviśen nātra saṃśayaḥ
12,326.118a mucyed ārtas tathā rogāc chrutvemām āditaḥ kathām
12,326.118c jijñāsur labhate kāmān bhakto bhaktagatiṃ vrajet
12,326.119a tvayāpi satataṃ rājann abhyarcyaḥ puruṣottamaḥ
12,326.119b*0857_01 vāsudevaṃ mahātmānaṃ śrotavyaṃ vidhipūrvakam
12,326.119c sa hi mātā pitā caiva kṛtsnasya jagato guruḥ
12,326.120a brahmaṇyadevo bhagavān prīyatāṃ te sanātanaḥ
12,326.120c yudhiṣṭhira mahābāho mahābāhur janārdanaḥ
12,326.120d*0858_01 pūjanīyo sadāvyagro munibhir vedapāragaiḥ
12,326.121 vaiśaṃpāyana uvāca
12,326.121a śrutvaitad ākhyānavaraṃ dharmarāḍ janamejaya
12,326.121c bhrātaraś cāsya te sarve nārāyaṇaparābhavan
12,326.122a jitaṃ bhagavatā tena puruṣeṇeti bhārata
12,326.122c nityaṃ japyaparā bhūtvā sarasvatīm udīrayan
12,326.123a yo hy asmākaṃ guruḥ śreṣṭhaḥ kṛṣṇadvaipāyano muniḥ
12,326.123c sa jagau paramaṃ japyaṃ nārāyaṇam udīrayan
12,326.124a gatvāntarikṣāt satataṃ kṣīrodam amṛtāśayam
12,326.124c pūjayitvā ca deveśaṃ punar āyāt svam āśramam
12,326.124d*0859_00 bhīṣma uvāca
12,326.124d*0859_01 etat te sarvam ākhyātaṃ nāradoktaṃ mayeritam
12,326.124d*0859_02 pāraṃparyāgataṃ hy etat pitrā me kathitaṃ purā
12,326.124d*0860_00 sūta uvāca
12,326.124d*0860_01 etat te sarvam ākhyātaṃ vaiśaṃpāyanakīrtitam
12,326.124d*0860_02 janamejayena yac chrutvā kṛtaṃ samyag yathāvidhi
12,326.124d*0860_03 yūyaṃ hi taptatapasaḥ sarve ca caritavratāḥ
12,326.124d*0860_04 sarve vedavido mukhyā naimiṣāraṇyavāsinaḥ
12,326.124d*0860_05 śaunakasya mahāsatraṃ prāptāḥ sarve dvijottamāḥ
12,326.124d*0860_06 yajadhvaṃ suhutair yajñair ātmānaṃ parameśvaram
12,327.001 janamejaya uvāca
12,327.001a kathaṃ sa bhagavān devo yajñeṣv agraharaḥ prabhuḥ
12,327.001c yajñadhārī ca satataṃ vedavedāṅgavit tathā
12,327.002a nivṛttaṃ cāsthito dharmaṃ kṣemī bhāgavatapriyaḥ
12,327.002c pravṛttidharmān vidadhe sa eva bhagavān prabhuḥ
12,327.003a kathaṃ pravṛttidharmeṣu bhāgārhā devatāḥ kṛtāḥ
12,327.003c kathaṃ nivṛttidharmāś ca kṛtā vyāvṛttabuddhayaḥ
12,327.004a etaṃ naḥ saṃśayaṃ vipra chindhi guhyaṃ sanātanam
12,327.004c tvayā nārāyaṇakathā śrutā vai dharmasaṃhitā
12,327.004d*0861_00 sūta uvāca
12,327.004d*0861_01 janamejayena yat pṛṣṭaḥ śiṣyo vyāsasya dhīmataḥ
12,327.004d*0861_02 tat te 'haṃ kīrtayiṣyāmi paurāṇaṃ śaunakottama
12,327.004d*0861_03 śrutvā māhātmyam etasya dehināṃ paramātmanaḥ
12,327.004d*0861_04 janamejayo mahāprājño vaiśaṃpāyanam abravīt
12,327.005a ime sabrahmakā lokāḥ sasurāsuramānavāḥ
12,327.005c kriyāsv abhyudayoktāsu saktā dṛśyanti sarvaśaḥ
12,327.005e mokṣaś coktas tvayā brahman nirvāṇaṃ paramaṃ sukham
12,327.006a ye ca muktā bhavantīha puṇyapāpavivarjitāḥ
12,327.006c te sahasrārciṣaṃ devaṃ praviśantīti śuśrumaḥ
12,327.007a aho hi duranuṣṭheyo mokṣadharmaḥ sanātanaḥ
12,327.007c yaṃ hitvā devatāḥ sarvā havyakavyabhujo 'bhavan
12,327.008a kiṃ nu brahmā ca rudraś ca śakraś ca balabhit prabhuḥ
12,327.008c sūryas tārādhipo vāyur agnir varuṇa eva ca
12,327.008e ākāśaṃ jagatī caiva ye ca śeṣā divaukasaḥ
12,327.009a pralayaṃ na vijānanti ātmanaḥ parinirmitam
12,327.009c tatas te nāsthitā mārgaṃ dhruvam akṣayam avyayam
12,327.010a smṛtvā kālaparīmāṇaṃ pravṛttiṃ ye samāsthitāḥ
12,327.010c doṣaḥ kālaparīmāṇe mahān eṣa kriyāvatām
12,327.011a etan me saṃśayaṃ vipra hṛdi śalyam ivārpitam
12,327.011c chindhītihāsakathanāt paraṃ kautūhalaṃ hi me
12,327.012a kathaṃ bhāgaharāḥ proktā devatāḥ kratuṣu dvija
12,327.012c kimarthaṃ cādhvare brahmann ijyante tridivaukasaḥ
12,327.013a ye ca bhāgaṃ pragṛhṇanti yajñeṣu dvijasattama
12,327.013c te yajanto mahāyajñaiḥ kasya bhāgaṃ dadanti vai
12,327.014 vaiśaṃpāyana uvāca
12,327.014a aho gūḍhatamaḥ praśnas tvayā pṛṣṭo janeśvara
12,327.014c nātaptatapasā hy eṣa nāvedaviduṣā tathā
12,327.014e nāpurāṇavidā cāpi śakyo vyāhartum añjasā
12,327.015a hanta te kathayiṣyāmi yan me pṛṣṭaḥ purā guruḥ
12,327.015c kṛṣṇadvaipāyano vyāso vedavyāso mahān ṛṣiḥ
12,327.016a sumantur jaiminiś caiva pailaś ca sudṛḍhavrataḥ
12,327.016c ahaṃ caturthaḥ śiṣyo vai pañcamaś ca śukaḥ smṛtaḥ
12,327.017a etān samāgatān sarvān pañca śiṣyān damānvitān
12,327.017c śaucācārasamāyuktāñ jitakrodhāñ jitendriyān
12,327.018a vedān adhyāpayām āsa mahābhāratapañcamān
12,327.018c merau girivare ramye siddhacāraṇasevite
12,327.019a teṣām abhyasyatāṃ vedān kadā cit saṃśayo 'bhavat
12,327.019b*0862_01 kiṃ tu brahmātha rudro vā devatā ṛṣayas tathā
12,327.019b*0862_02 prāyaḥ pravṛttimārgasthāḥ kasya devasya śāsanāt
12,327.019b*0862_03 ke vai nivṛttimārgasthāḥ kasya devasya śāsanāt
12,327.019b*0862_04 ke vai yajante sarve 'pi ka eṣām īśvaraḥ paraḥ
12,327.019c eṣa vai yas tvayā pṛṣṭas tena teṣāṃ prakīrtitaḥ
12,327.019e tataḥ śruto mayā cāpi tavākhyeyo 'dya bhārata
12,327.020a śiṣyāṇāṃ vacanaṃ śrutvā sarvājñānatamonudaḥ
12,327.020c parāśarasutaḥ śrīmān vyāso vākyam uvāca ha
12,327.021a mayā hi sumahat taptaṃ tapaḥ paramadāruṇam
12,327.021c bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca jānīyām iti sattamāḥ
12,327.022a tasya me taptatapaso nigṛhītendriyasya ca
12,327.022c nārāyaṇaprasādena kṣīrodasyānukūlataḥ
12,327.023a traikālikam idaṃ jñānaṃ prādurbhūtaṃ yathepsitam
12,327.023c tac chṛṇudhvaṃ yathājñānaṃ vakṣye saṃśayam uttamam
12,327.023e yathā vṛttaṃ hi kalpādau dṛṣṭaṃ me jñānacakṣuṣā
12,327.024a paramātmeti yaṃ prāhuḥ sāṃkhyayogavido janāḥ
12,327.024c mahāpuruṣasaṃjñāṃ sa labhate svena karmaṇā
12,327.025a tasmāt prasūtam avyaktaṃ pradhānaṃ tad vidur budhāḥ
12,327.025c avyaktād vyaktam utpannaṃ lokasṛṣṭyartham īśvarāt
12,327.026a aniruddho hi lokeṣu mahān ātmeti kathyate
12,327.026c yo 'sau vyaktatvam āpanno nirmame ca pitāmaham
12,327.026e so 'haṃkāra iti proktaḥ sarvatejomayo hi saḥ
12,327.027a pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
12,327.027c ahaṃkāraprasūtāni mahābhūtāni bhārata
12,327.028a mahābhūtāni sṛṣṭvātha tadguṇān nirmame punaḥ
12,327.028c bhūtebhyaś caiva niṣpannā mūrtimanto 'ṣṭa tāñ śṛṇu
12,327.029a marīcir aṅgirāś cātriḥ pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ
12,327.029c vasiṣṭhaś ca mahātmā vai manuḥ svāyaṃbhuvas tathā
12,327.029e jñeyāḥ prakṛtayo 'ṣṭau tā yāsu lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
12,327.030a vedān vedāṅgasaṃyuktān yajñān yajñāṅgasaṃyutān
12,327.030b*0863_01 etān vai sumahābhāgān ṛṣīṃl lokapitāmahān
12,327.030c nirmame lokasiddhyarthaṃ brahmā lokapitāmahaḥ
12,327.030e aṣṭābhyaḥ prakṛtibhyaś ca jātaṃ viśvam idaṃ jagat
12,327.031a rudro roṣātmako jāto daśānyān so 'sṛjat svayam
12,327.031c ekādaśaite rudrās tu vikārāḥ puruṣāḥ smṛtāḥ
12,327.032a te rudrāḥ prakṛtiś caiva sarve caiva surarṣayaḥ
12,327.032c utpannā lokasiddhyarthaṃ brahmāṇaṃ samupasthitāḥ
12,327.033a vayaṃ hi sṛṣṭā bhagavaṃs tvayā vai prabhaviṣṇunā
12,327.033c yena yasminn adhīkāre vartitavyaṃ pitāmaha
12,327.034a yo 'sau tvayā vinirdiṣṭo adhikāro 'rthacintakaḥ
12,327.034c paripālyaḥ kathaṃ tena so 'dhikāro 'dhikāriṇā
12,327.035a pradiśasva balaṃ tasya yo 'dhikārārthacintakaḥ
12,327.035c evam ukto mahādevo devāṃs tān idam abravīt
12,327.036a sādhv ahaṃ jñāpito devā yuṣmābhir bhadram astu vaḥ
12,327.036c mamāpy eṣā samutpannā cintā yā bhavatāṃ matā
12,327.037a lokatantrasya kṛtsnasya kathaṃ kāryaḥ parigrahaḥ
12,327.037c kathaṃ balakṣayo na syād yuṣmākaṃ hy ātmanaś ca me
12,327.038a itaḥ sarve 'pi gacchāmaḥ śaraṇaṃ lokasākṣiṇam
12,327.038c mahāpuruṣam avyaktaṃ sa no vakṣyati yad dhitam
12,327.039a tatas te brahmaṇā sārdham ṛṣayo vibudhās tathā
12,327.039c kṣīrodasyottaraṃ kūlaṃ jagmur lokahitārthinaḥ
12,327.040a te tapaḥ samupātiṣṭhan brahmoktaṃ vedakalpitam
12,327.040c sa mahāniyamo nāma tapaścaryā sudāruṇā
12,327.041a ūrdhvaṃ dṛṣṭir bāhavaś ca ekāgraṃ ca mano 'bhavat
12,327.041c ekapādasthitāḥ samyak kāṣṭhabhūtāḥ samāhitāḥ
12,327.042a divyaṃ varṣasahasraṃ te tapas taptvā tad uttamam
12,327.042c śuśruvur madhurāṃ vāṇīṃ vedavedāṅgabhūṣitām
12,327.043a bho bhoḥ sabrahmakā devā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
12,327.043c svāgatenārcya vaḥ sarvāñ śrāvaye vākyam uttamam
12,327.044a vijñātaṃ vo mayā kāryaṃ tac ca lokahitaṃ mahat
12,327.044c pravṛttiyuktaṃ kartavyaṃ yuṣmatprāṇopabṛṃhaṇam
12,327.045a sutaptaṃ vas tapo devā mamārādhanakāmyayā
12,327.045c bhokṣyathāsya mahāsattvās tapasaḥ phalam uttamam
12,327.046a eṣa brahmā lokaguruḥ sarvalokapitāmahaḥ
12,327.046c yūyaṃ ca vibudhaśreṣṭhā māṃ yajadhvaṃ samāhitāḥ
12,327.047a sarve bhāgān kalpayadhvaṃ yajñeṣu mama nityaśaḥ
12,327.047c tathā śreyo vidhāsyāmi yathādhīkāram īśvarāḥ
12,327.048a śrutvaitad devadevasya vākyaṃ hṛṣṭatanūruhāḥ
12,327.048c tatas te vibudhāḥ sarve brahmā te ca maharṣayaḥ
12,327.049a vedadṛṣṭena vidhinā vaiṣṇavaṃ kratum āharan
12,327.049c tasmin satre tadā brahmā svayaṃ bhāgam akalpayat
12,327.049e devā devarṣayaś caiva sarve bhāgān akalpayan
12,327.050a te kārtayugadharmāṇo bhāgāḥ paramasatkṛtāḥ
12,327.050c prāpur ādityavarṇaṃ taṃ puruṣaṃ tamasaḥ param
12,327.050e bṛhantaṃ sarvagaṃ devam īśānaṃ varadaṃ prabhum
12,327.051a tato 'tha varado devas tān sarvān amarān sthitān
12,327.051c aśarīro babhāṣedaṃ vākyaṃ khastho maheśvaraḥ
12,327.052a yena yaḥ kalpito bhāgaḥ sa tathā samupāgataḥ
12,327.052c prīto 'haṃ pradiśāmy adya phalam āvṛttilakṣaṇam
12,327.053a etad vo lakṣaṇaṃ devā matprasādasamudbhavam
12,327.053c yūyaṃ yajñair ijyamānāḥ samāptavaradakṣiṇaiḥ
12,327.053e yuge yuge bhaviṣyadhvaṃ pravṛttiphalabhoginaḥ
12,327.054a yajñair ye cāpi yakṣyanti sarvalokeṣu vai surāḥ
12,327.054c kalpayiṣyanti vo bhāgāṃs te narā vedakalpitān
12,327.055a yo me yathā kalpitavān bhāgam asmin mahākratau
12,327.055c sa tathā yajñabhāgārho vedasūtre mayā kṛtaḥ
12,327.056a yūyaṃ lokān dhārayadhvaṃ yajñabhāgaphaloditāḥ
12,327.056c sarvārthacintakā loke yathādhīkāranirmitāḥ
12,327.057a yāḥ kriyāḥ pracariṣyanti pravṛttiphalasatkṛtāḥ
12,327.057c tābhir āpyāyitabalā lokān vai dhārayiṣyatha
12,327.058a yūyaṃ hi bhāvitā loke sarvayajñeṣu mānavaiḥ
12,327.058c māṃ tato bhāvayiṣyadhvam eṣā vo bhāvanā mama
12,327.059a ityarthaṃ nirmitā vedā yajñāś cauṣadhibhiḥ saha
12,327.059c ebhiḥ samyak prayuktair hi prīyante devatāḥ kṣitau
12,327.060a nirmāṇam etad yuṣmākaṃ pravṛttiguṇakalpitam
12,327.060c mayā kṛtaṃ suraśreṣṭhā yāvat kalpakṣayād iti
12,327.060e cintayadhvaṃ lokahitaṃ yathādhīkāram īśvarāḥ
12,327.061a marīcir aṅgirāś cātriḥ pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ
12,327.061c vasiṣṭha iti saptaite mānasā nirmitā hi vai
12,327.062a ete vedavido mukhyā vedācāryāś ca kalpitāḥ
12,327.062c pravṛttidharmiṇaś caiva prājāpatyena kalpitāḥ
12,327.063a ayaṃ kriyāvatāṃ panthā vyaktībhūtaḥ sanātanaḥ
12,327.063c aniruddha iti prokto lokasargakaraḥ prabhuḥ
12,327.064a sanaḥ sanatsujātaś ca sanakaḥ sasanandanaḥ
12,327.064c sanatkumāraḥ kapilaḥ saptamaś ca sanātanaḥ
12,327.065a saptaite mānasāḥ proktā ṛṣayo brahmaṇaḥ sutāḥ
12,327.065c svayamāgatavijñānā nivṛttaṃ dharmam āsthitāḥ
12,327.066a ete yogavido mukhyāḥ sāṃkhyadharmavidas tathā
12,327.066c ācāryā mokṣaśāstre ca mokṣadharmapravartakāḥ
12,327.067a yato 'haṃ prasṛtaḥ pūrvam avyaktāt triguṇo mahān
12,327.067c tasmāt parataro yo 'sau kṣetrajña iti kalpitaḥ
12,327.067e so 'haṃ kriyāvatāṃ panthāḥ punarāvṛttidurlabhaḥ
12,327.068a yo yathā nirmito jantur yasmin yasmiṃś ca karmaṇi
12,327.068c pravṛttau vā nivṛttau vā tatphalaṃ so 'śnute 'vaśaḥ
12,327.069a eṣa lokagurur brahmā jagadādikaraḥ prabhuḥ
12,327.069c eṣa mātā pitā caiva yuṣmākaṃ ca pitāmahaḥ
12,327.069e mayānuśiṣṭo bhavitā sarvabhūtavarapradaḥ
12,327.070a asya caivānujo rudro lalāṭād yaḥ samutthitaḥ
12,327.070c brahmānuśiṣṭo bhavitā sarvatrasavarapradaḥ
12,327.071a gacchadhvaṃ svān adhīkārāṃś cintayadhvaṃ yathāvidhi
12,327.071c pravartantāṃ kriyāḥ sarvāḥ sarvalokeṣu māciram
12,327.072a pradṛśyantāṃ ca karmāṇi prāṇināṃ gatayas tathā
12,327.072c parinirmitakālāni āyūṃṣi ca surottamāḥ
12,327.073a idaṃ kṛtayugaṃ nāma kālaḥ śreṣṭhaḥ pravartate
12,327.073b*0864_01 tripādahīno dharmaś ca yuge tasmin bhaviṣyati
12,327.073c ahiṃsyā yajñapaśavo yuge 'smin naitad anyathā
12,327.073e catuṣpāt sakalo dharmo bhaviṣyaty atra vai surāḥ
12,327.074a tatas tretāyugaṃ nāma trayī yatra bhaviṣyati
12,327.074c prokṣitā yatra paśavo vadhaṃ prāpsyanti vai makhe
12,327.074e tatra pādacaturtho vai dharmasya na bhaviṣyati
12,327.075a tato vai dvāparaṃ nāma miśraḥ kālo bhaviṣyati
12,327.075c dvipādahīno dharmaś ca yuge tasmin bhaviṣyati
12,327.075d*0865_01 tatra vadhyanti paśavo yūpeṣv atra nibadhyate
12,327.076a tatas tiṣye 'tha saṃprāpte yuge kalipuraskṛte
12,327.076c ekapādasthito dharmo yatra tatra bhaviṣyati
12,327.076d*0866_01 devā devarṣayaś cocus tam evaṃvādinaṃ gurum
12,327.077 devā ūcuḥ
12,327.077a ekapādasthite dharme yatrakvacanagāmini
12,327.077c kathaṃ kartavyam asmābhir bhagavaṃs tad vadasva naḥ
12,327.078 śrībhagavān uvāca
12,327.078*0867_01 guravo yatra pūjyante sādhuvṛttāḥ śamānvitāḥ
12,327.078*0867_02 vastavyaṃ tatra yuṣmābhir yatra dharmo na hīyate
12,327.078a yatra vedāś ca yajñāś ca tapaḥ satyaṃ damas tathā
12,327.078c ahiṃsādharmasaṃyuktāḥ pracareyuḥ surottamāḥ
12,327.078e sa vai deśaḥ sevitavyo mā vo 'dharmaḥ padā spṛśet
12,327.079 vyāsa uvāca
12,327.079a te 'nuśiṣṭā bhagavatā devāḥ sarṣigaṇās tathā
12,327.079c namaskṛtvā bhagavate jagmur deśān yathepsitān
12,327.080a gateṣu tridivaukaḥsu brahmaikaḥ paryavasthitaḥ
12,327.080c didṛkṣur bhagavantaṃ tam aniruddhatanau sthitam
12,327.081a taṃ devo darśayām āsa kṛtvā hayaśiro mahat
12,327.081c sāṅgān āvartayan vedān kamaṇḍalugaṇitradhṛk
12,327.082a tato 'śvaśirasaṃ dṛṣṭvā taṃ devam amitaujasam
12,327.082c lokakartā prabhur brahmā lokānāṃ hitakāmyayā
12,327.083a mūrdhnā praṇamya varadaṃ tasthau prāñjalir agrataḥ
12,327.083c sa pariṣvajya devena vacanaṃ śrāvitas tadā
12,327.084a lokakāryagatīḥ sarvās tvaṃ cintaya yathāvidhi
12,327.084c dhātā tvaṃ sarvabhūtānāṃ tvaṃ prabhur jagato guruḥ
12,327.084e tvayy āveśitabhāro 'haṃ dhṛtiṃ prāpsyāmy athāñjasā
12,327.085a yadā ca surakāryaṃ te aviṣahyaṃ bhaviṣyati
12,327.085c prādurbhāvaṃ gamiṣyāmi tadātmajñānadeśikaḥ
12,327.086a evam uktvā hayaśirās tatraivāntaradhīyata
12,327.086c tenānuśiṣṭo brahmāpi svaṃ lokam acirād gataḥ
12,327.087a evam eṣa mahābhāgaḥ padmanābhaḥ sanātanaḥ
12,327.087c yajñeṣv agraharaḥ prokto yajñadhārī ca nityadā
12,327.088a nivṛttiṃ cāsthito dharmaṃ gatim akṣayadharmiṇām
12,327.088c pravṛttidharmān vidadhe kṛtvā lokasya citratām
12,327.089a sa ādiḥ sa madhyaḥ sa cāntaḥ prajānāṃ; sa dhātā sa dheyaḥ sa kartā sa kāryam
12,327.089c yugānte sa suptaḥ susaṃkṣipya lokān; yugādau prabuddho jagad dhy utsasarja
12,327.089d*0868_01 sa ādiḥ sa ca madhyaṃ vai buddhaḥ sṛjati vai jagat
12,327.090a tasmai namadhvaṃ devāya nirguṇāya guṇātmane
12,327.090c ajāya viśvarūpāya dhāmne sarvadivaukasām
12,327.091a mahābhūtādhipataye rudrāṇāṃ pataye tathā
12,327.091c ādityapataye caiva vasūnāṃ pataye tathā
12,327.092a aśvibhyāṃ pataye caiva marutāṃ pataye tathā
12,327.092c vedayajñādhipataye vedāṅgapataye 'pi ca
12,327.093a samudravāsine nityaṃ haraye muñjakeśine
12,327.093c śāntaye sarvabhūtānāṃ mokṣadharmānubhāṣiṇe
12,327.094a tapasāṃ tejasāṃ caiva pataye yaśaso 'pi ca
12,327.094c vācaś ca pataye nityaṃ saritāṃ pataye tathā
12,327.095a kapardine varāhāya ekaśṛṅgāya dhīmate
12,327.095c vivasvate 'śvaśirase caturmūrtidhṛte sadā
12,327.096a guhyāya jñānadṛśyāya akṣarāya kṣarāya ca
12,327.096c eṣa devaḥ saṃcarati sarvatragatir avyayaḥ
12,327.097a evam etat purā dṛṣṭaṃ mayā vai jñānacakṣuṣā
12,327.097c kathitaṃ tac ca vaḥ sarvaṃ mayā pṛṣṭena tattvataḥ
12,327.098a kriyatāṃ madvacaḥ śiṣyāḥ sevyatāṃ harir īśvaraḥ
12,327.098c gīyatāṃ vedaśabdaiś ca pūjyatāṃ ca yathāvidhi
12,327.099 vaiśaṃpāyana uvāca
12,327.099a ity uktās tu vayaṃ tena vedavyāsena dhīmatā
12,327.099c sarve śiṣyāḥ sutaś cāsya śukaḥ paramadharmavit
12,327.100a sa cāsmākam upādhyāyaḥ sahāsmābhir viśāṃ pate
12,327.100c caturvedodgatābhiś ca ṛgbhis tam abhituṣṭuve
12,327.101a etat te sarvam ākhyātaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
12,327.101c evaṃ me 'kathayad rājan purā dvaipāyano guruḥ
12,327.102a yaś cedaṃ śṛṇuyān nityaṃ yaś cedaṃ parikīrtayet
12,327.102c namo bhagavate kṛtvā samāhitamanā naraḥ
12,327.103a bhavaty arogo dyutimān balarūpasamanvitaḥ
12,327.103c āturo mucyate rogād baddho mucyeta bandhanāt
12,327.104a kāmakāmī labhet kāmaṃ dīrgham āyur avāpnuyāt
12,327.104c brāhmaṇaḥ sarvavedī syāt kṣatriyo vijayī bhavet
12,327.104e vaiśyo vipulalābhaḥ syāc chūdraḥ sukham avāpnuyāt
12,327.105a aputro labhate putraṃ kanyā caivepsitaṃ patim
12,327.105c lagnagarbhā vimucyeta garbhiṇī janayet sutam
12,327.105e vandhyā prasavam āpnoti putrapautrasamṛddhimat
12,327.106a kṣemeṇa gacched adhvānam idaṃ yaḥ paṭhate pathi
12,327.106c yo yaṃ kāmaṃ kāmayate sa tam āpnoti ca dhruvam
12,327.106d*0869_01 ity āha bhagavān vyāsaḥ parāśarasutaḥ prabhuḥ
12,327.107a idaṃ maharṣer vacanaṃ viniścitaṃ; mahātmanaḥ puruṣavarasya kīrtanam
12,327.107c samāgamaṃ carṣidivaukasām imaṃ; niśamya bhaktāḥ susukhaṃ labhante
12,328.001 janamejaya uvāca
12,328.001a astauṣīd yair imaṃ vyāsaḥ saśiṣyo madhusūdanam
12,328.001c nāmabhir vividhair eṣāṃ niruktaṃ bhagavan mama
12,328.002a vaktum arhasi śuśrūṣoḥ prajāpatipater hareḥ
12,328.002c śrutvā bhaveyaṃ yat pūtaḥ śaraccandra ivāmalaḥ
12,328.003 vaiśaṃpāyana uvāca
12,328.003a śṛṇu rājan yathācaṣṭa phalgunasya harir vibhuḥ
12,328.003c prasannātmātmano nāmnāṃ niruktaṃ guṇakarmajam
12,328.004a nāmabhiḥ kīrtitais tasya keśavasya mahātmanaḥ
12,328.004c pṛṣṭavān keśavaṃ rājan phalgunaḥ paravīrahā
12,328.005 arjuna uvāca
12,328.005a bhagavan bhūtabhavyeśa sarvabhūtasṛg avyaya
12,328.005c lokadhāma jagannātha lokānām abhayaprada
12,328.006a yāni nāmāni te deva kīrtitāni maharṣibhiḥ
12,328.006c vedeṣu sapurāṇeṣu yāni guhyāni karmabhiḥ
12,328.007a teṣāṃ niruktaṃ tvatto 'haṃ śrotum icchāmi keśava
12,328.007c na hy anyo vartayen nāmnāṃ niruktaṃ tvām ṛte prabho
12,328.008 śrībhagavān uvāca
12,328.008a ṛgvede sayajurvede tathaivātharvasāmasu
12,328.008c purāṇe sopaniṣade tathaiva jyotiṣe 'rjuna
12,328.009a sāṃkhye ca yogaśāstre ca āyurvede tathaiva ca
12,328.009c bahūni mama nāmāni kīrtitāni maharṣibhiḥ
12,328.010a gauṇāni tatra nāmāni karmajāni ca kāni cit
12,328.010c niruktaṃ karmajānāṃ ca śṛṇuṣva prayato 'nagha
12,328.010e kathyamānaṃ mayā tāta tvaṃ hi me 'rdhaṃ smṛtaḥ purā
12,328.011a namo 'tiyaśase tasmai dehināṃ paramātmane
12,328.011c nārāyaṇāya viśvāya nirguṇāya guṇātmane
12,328.012a yasya prasādajo brahmā rudraś ca krodhasaṃbhavaḥ
12,328.012c yo 'sau yonir hi sarvasya sthāvarasya carasya ca
12,328.013a aṣṭādaśaguṇaṃ yat tat sattvaṃ sattvavatāṃ vara
12,328.013c prakṛtiḥ sā parā mahyaṃ rodasī yogadhāriṇī
12,328.013e ṛtā satyāmarājayyā lokānām ātmasaṃjñitā
12,328.014a tasmāt sarvāḥ pravartante sargapralayavikriyāḥ
12,328.014c tato yajñaś ca yaṣṭā ca purāṇaḥ puruṣo virāṭ
12,328.014e aniruddha iti prokto lokānāṃ prabhavāpyayaḥ
12,328.015a brāhme rātrikṣaye prāpte tasya hy amitatejasaḥ
12,328.015c prasādāt prādurabhavat padmaṃ padmanibhekṣaṇa
12,328.015e tatra brahmā samabhavat sa tasyaiva prasādajaḥ
12,328.016a ahnaḥ kṣaye lalāṭāc ca suto devasya vai tathā
12,328.016c krodhāviṣṭasya saṃjajñe rudraḥ saṃhārakārakaḥ
12,328.017a etau dvau vibudhaśreṣṭhau prasādakrodhajau smṛtau
12,328.017c tadādeśitapanthānau sṛṣṭisaṃhārakārakau
12,328.017e nimittamātraṃ tāv atra sarvaprāṇivarapradau
12,328.018a kapardī jaṭilo muṇḍaḥ śmaśānagṛhasevakaḥ
12,328.018c ugravratadharo rudro yogī tripuradāruṇaḥ
12,328.019a dakṣakratuharaś caiva bhaganetraharas tathā
12,328.019c nārāyaṇātmako jñeyaḥ pāṇḍaveya yuge yuge
12,328.019d*0870_01 yo 'sau rudraḥ so 'ham asmi yo 'ham asmi śivaḥ paraḥ
12,328.019d*0870_02 yathā rudras tathāhaṃ ca nāvayor antaraṃ tathā
12,328.020a tasmin hi pūjyamāne vai devadeve maheśvare
12,328.020c saṃpūjito bhavet pārtha devo nārāyaṇaḥ prabhuḥ
12,328.021a aham ātmā hi lokānāṃ viśvānāṃ pāṇḍunandana
12,328.021c tasmād ātmānam evāgre rudraṃ saṃpūjayāmy aham
12,328.022a yady ahaṃ nārcayeyaṃ vai īśānaṃ varadaṃ śivam
12,328.022c ātmānaṃ nārcayet kaś cid iti me bhāvitaṃ manaḥ
12,328.022e mayā pramāṇaṃ hi kṛtaṃ lokaḥ samanuvartate
12,328.023a pramāṇāni hi pūjyāni tatas taṃ pūjayāmy aham
12,328.023c yas taṃ vetti sa māṃ vetti yo 'nu taṃ sa hi mām anu
12,328.024a rudro nārāyaṇaś caiva sattvam ekaṃ dvidhākṛtam
12,328.024c loke carati kaunteya vyaktisthaṃ sarvakarmasu
12,328.025a na hi me kena cid deyo varaḥ pāṇḍavanandana
12,328.025c iti saṃcintya manasā purāṇaṃ viśvam īśvaram
12,328.025e putrārtham ārādhitavān ātmānam aham ātmanā
12,328.026a na hi viṣṇuḥ praṇamati kasmai cid vibudhāya tu
12,328.026c ṛta ātmānam eveti tato rudraṃ bhajāmy aham
12,328.027a sabrahmakāḥ sarudrāś ca sendrā devāḥ saharṣibhiḥ
12,328.027c arcayanti suraśreṣṭhaṃ devaṃ nārāyaṇaṃ harim
12,328.028a bhaviṣyatāṃ vartatāṃ ca bhūtānāṃ caiva bhārata
12,328.028c sarveṣām agraṇīr viṣṇuḥ sevyaḥ pūjyaś ca nityaśaḥ
12,328.029a namasva havyadaṃ viṣṇuṃ tathā śaraṇadaṃ nama
12,328.029c varadaṃ namasva kaunteya havyakavyabhujaṃ nama
12,328.030a caturvidhā mama janā bhaktā evaṃ hi te śrutam
12,328.030c teṣām ekāntinaḥ śreṣṭhās te caivānanyadevatāḥ
12,328.030e aham eva gatis teṣāṃ nirāśīḥkarmakāriṇām
12,328.031a ye ca śiṣṭās trayo bhaktāḥ phalakāmā hi te matāḥ
12,328.031c sarve cyavanadharmāṇaḥ pratibuddhas tu śreṣṭhabhāk
12,328.032a brahmāṇaṃ śitikaṇṭhaṃ ca yāś cānyā devatāḥ smṛtāḥ
12,328.032c prabuddhavaryāḥ sevante mām evaiṣyanti yat param
12,328.032e bhaktaṃ prati viśeṣas te eṣa pārthānukīrtitaḥ
12,328.033a tvaṃ caivāhaṃ ca kaunteya naranārāyaṇau smṛtau
12,328.033c bhārāvataraṇārthaṃ hi praviṣṭau mānuṣīṃ tanum
12,328.034a jānāmy adhyātmayogāṃś ca yo 'haṃ yasmāc ca bhārata
12,328.034c nivṛttilakṣaṇo dharmas tathābhyudayiko 'pi ca
12,328.035a narāṇām ayanaṃ khyātam aham ekaḥ sanātanaḥ
12,328.035c āpo nārā iti proktā āpo vai narasūnavaḥ
12,328.035e ayanaṃ mama tat pūrvam ato nārāyaṇo hy aham
12,328.036a chādayāmi jagad viśvaṃ bhūtvā sūrya ivāṃśubhiḥ
12,328.036c sarvabhūtādhivāsaś ca vāsudevas tato hy aham
12,328.037a gatiś ca sarvabhūtānāṃ prajānāṃ cāpi bhārata
12,328.037c vyāptā me rodasī pārtha kāntiś cābhyadhikā mama
12,328.038a adhibhūtāni cānte 'haṃ tad icchaṃś cāsmi bhārata
12,328.038c kramaṇāc cāpy ahaṃ pārtha viṣṇur ity abhisaṃjñitaḥ
12,328.039a damāt siddhiṃ parīpsanto māṃ janāḥ kāmayanti hi
12,328.039c divaṃ corvīṃ ca madhyaṃ ca tasmād dāmodaro hy aham
12,328.040a pṛśnir ity ucyate cānnaṃ vedā āpo 'mṛtaṃ tathā
12,328.040c mamaitāni sadā garbhe pṛśnigarbhas tato hy aham
12,328.041a ṛṣayaḥ prāhur evaṃ māṃ tritakūpābhipātitam
12,328.041c pṛśnigarbha tritaṃ pāhīty ekatadvitapātitam
12,328.042a tataḥ sa brahmaṇaḥ putra ādyo ṛṣivaras tritaḥ
12,328.042c uttatārodapānād vai pṛśnigarbhānukīrtanāt
12,328.043a sūryasya tapato lokān agneḥ somasya cāpy uta
12,328.043c aṃśavo ye prakāśante mama te keśasaṃjñitāḥ
12,328.043e sarvajñāḥ keśavaṃ tasmān mām āhur dvijasattamāḥ
12,328.044a svapatnyām āhito garbha utathyena mahātmanā
12,328.044c utathye 'ntarhite caiva kadā cid devamāyayā
12,328.044e bṛhaspatir athāvindat tāṃ patnīṃ tasya bhārata
12,328.045a tato vai tam ṛṣiśreṣṭhaṃ maithunopagataṃ tathā
12,328.045c uvāca garbhaḥ kaunteya pañcabhūtasamanvitaḥ
12,328.046a pūrvāgato 'haṃ varada nārhasy ambāṃ prabādhitum
12,328.046c etad bṛhaspatiḥ śrutvā cukrodha ca śaśāpa ca
12,328.047a maithunopagato yasmāt tvayāhaṃ vinivāritaḥ
12,328.047c tasmād andho jāsyasi tvaṃ macchāpān nātra saṃśayaḥ
12,328.048a sa śāpād ṛṣimukhyasya dīrghaṃ tama upeyivān
12,328.048c sa hi dīrghatamā nāma nāmnā hy āsīd ṛṣiḥ purā
12,328.049a vedān avāpya caturaḥ sāṅgopāṅgān sanātanān
12,328.049c prayojayām āsa tadā nāma guhyam idaṃ mama
12,328.050a ānupūrvyeṇa vidhinā keśaveti punaḥ punaḥ
12,328.050c sa cakṣuṣmān samabhavad gautamaś cābhavat punaḥ
12,328.051a evaṃ hi varadaṃ nāma keśaveti mamārjuna
12,328.051c devānām atha sarveṣām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām
12,328.052a agniḥ somena saṃyukta ekayoni mukhaṃ kṛtam
12,328.052c agnīṣomātmakaṃ tasmāj jagat kṛtsnaṃ carācaram
12,328.053A api hi purāṇe bhavati
12,328.053B ekayonyātmakāv agnīṣomau
12,328.053C devāś cāgnimukhā iti
12,328.053D ekayonitvāc ca parasparaṃ mahayanto lokān dhārayata iti
12,329.001 arjuna uvāca
12,329.001a agnīṣomau kathaṃ pūrvam ekayonī pravartitau
12,329.001c eṣa me saṃśayo jātas taṃ chindhi madhusūdana
12,329.002 śrībhagavān uvāca
12,329.002a hanta te vartayiṣyāmi purāṇaṃ pāṇḍunandana
12,329.002c ātmatejodbhavaṃ pārtha śṛṇuṣvaikamanā mama
12,329.003A saṃprakṣālanakāle 'tikrānte caturthe yugasahasrānte
12,329.003B avyakte sarvabhūtapralaye sthāvarajaṅgame
12,329.003C jyotirdharaṇivāyurahite 'ndhe tamasi jalaikārṇave loke
12,329.003D tama ity evābhibhūte 'saṃjñake 'dvitīye pratiṣṭhite
12,329.003E naiva rātryāṃ na divase na sati nāsati na vyakte nāvyakte vyavasthite
12,329.003F etasyām avasthāyāṃ nārāyaṇaguṇāśrayād akṣayād ajarād anindriyād agrāhyād asaṃbhavāt satyād ahiṃsrāl lalāmād vividhapravṛttiviśeṣāt
12,329.003G akṣayād ajarāmarād amūrtitaḥ sarvavyāpinaḥ sarvakartuḥ śāśvatāt tamasaḥ puruṣaḥ prādurbhūto harir avyayaḥ
12,329.004A nidarśanam api hy atra bhavati
12,329.004B nāsīd aho na rātrir āsīt
12,329.004C na sad āsīn nāsad āsīt
12,329.004D tama eva purastād abhavad viśvarūpam
12,329.004E sā viśvasya jananīty evam asyārtho 'nubhāṣyate
12,329.005A tasyedānīṃ tamaḥsaṃbhavasya puruṣasya padmayoner brahmaṇaḥ prādurbhāve sa puruṣaḥ prajāḥ sisṛkṣamāṇo netrābhyām agnīṣomau sasarja
12,329.005B tato bhūtasarge pravṛtte prajākramavaśād brahmakṣatram upātiṣṭhat
12,329.005C yaḥ somas tad brahma yad brahma te brāhmaṇāḥ
12,329.005D yo 'gnis tat kṣatraṃ kṣatrād brahma balavattaram
12,329.005E kasmād iti lokapratyakṣaguṇam etat tad yathā
12,329.005F brāhmaṇebhyaḥ paraṃ bhūtaṃ notpannapūrvam
12,329.005G dīpyamāne 'gnau juhotīti kṛtvā bravīmi
12,329.005H bhūtasargaḥ kṛto brahmaṇā bhūtāni ca pratiṣṭhāpya trailokyaṃ dhāryata iti
12,329.006A mantravādo 'pi hi bhavati
12,329.006B tvam agne yajñānāṃ hotā viśveṣām
12,329.006C hito devebhir mānuṣe jane iti
12,329.006D nidarśanaṃ cātra bhavati
12,329.006E viśveṣām agne yajñānāṃ hoteti
12,329.006F hito devair mānuṣair jagata iti
12,329.006G agnir hi yajñānāṃ hotā kartā
12,329.006H sa cāgnir brahma
12,329.007A na hy ṛte mantrād dhavanam asti
12,329.007B na vinā puruṣaṃ tapaḥ saṃbhavati
12,329.007C havir mantrāṇāṃ saṃpūjā vidyate devamanuṣyāṇām anena tvaṃ hoteti niyuktaḥ
12,329.007D ye ca mānuṣā hotrādhikārās te ca
12,329.007E brāhmaṇasya hi yājanaṃ vidhīyate na kṣatravaiśyayor dvijātyoḥ
12,329.007F tasmād brāhmaṇā hy agnibhūtā yajñān udvahanti
12,329.007G yajñā devāṃs tarpayanti devāḥ pṛthivīṃ bhāvayanti
12,329.008A śatapathe hi brāhmaṇaṃ bhavati
12,329.008B agnau samiddhe sa juhoti yo vidvān brāhmaṇamukhe dānāhutiṃ juhoti
12,329.008C evam apy agnibhūtā brāhmaṇā vidvāṃso 'gniṃ bhāvayanti
12,329.008D agnir viṣṇuḥ sarvabhūtāny anupraviśya prāṇān dhārayati
12,329.008E api cātra sanatkumāragītāḥ ślokā bhavanti
12,329.009a viśvaṃ brahmāsṛjat pūrvaṃ sarvādir niravaskaram
12,329.009c brahmaghoṣair divaṃ tiṣṭhanty amarā brahmayonayaḥ
12,329.010a brāhmaṇānāṃ matir vākyaṃ karma śraddhā tapāṃsi ca
12,329.010c dhārayanti mahīṃ dyāṃ ca śaityād vāry amṛtaṃ yathā
12,329.011a nāsti satyāt paro dharmo nāsti mātṛsamo guruḥ
12,329.011c brāhmaṇebhyaḥ paraṃ nāsti pretya ceha ca bhūtaye
12,329.012a naiṣām ukṣā vardhate nota vāhā; na gargaro mathyate saṃpradāne
12,329.012c apadhvastā dasyubhūtā bhavanti; yeṣāṃ rāṣṭre brāhmaṇā vṛttihīnāḥ
12,329.013A vedapurāṇetihāsaprāmāṇyān nārāyaṇamukhodgatāḥ sarvātmānaḥ sarvakartāraḥ sarvabhāvanāś ca brāhmaṇāḥ
12,329.013B vāksamakālaṃ hi tasya devasya varapradasya brāhmaṇāḥ prathamaṃ prādurbhūtā brāhmaṇebhyaś ca śeṣā varṇāḥ prādurbhūtāḥ
12,329.013C itthaṃ ca surāsuraviśiṣṭā brāhmaṇā yadā mayā brahmabhūtena purā svayam evotpāditāḥ surāsuramaharṣayo bhūtaviśeṣāḥ sthāpitā nigṛhītāś ca
12,329.014A ahalyādharṣaṇanimittaṃ hi gautamād dhariśmaśrutām indraḥ prāptaḥ
12,329.014B kauśikanimittaṃ cendro muṣkaviyogaṃ meṣavṛṣaṇatvaṃ cāvāpa
12,329.014C aśvinor grahapratiṣedhodyatavajrasya puraṃdarasya cyavanena stambhito bāhuḥ
12,329.014D kratuvadhaprāptamanyunā ca dakṣeṇa bhūyas tapasā cātmānaṃ saṃyojya netrākṛtir anyā lalāṭe rudrasyotpāditā
12,329.015A tripuravadhārthaṃ dīkṣām abhyupagatasya rudrasyośanasā śiraso jaṭā utkṛtya prayuktāḥ
12,329.015B tataḥ prādurbhūtā bhujagāḥ
12,329.015C tair asya bhujagaiḥ pīḍyamānaḥ kaṇṭho nīlatām upanītaḥ
12,329.015D pūrve ca manvantare svāyaṃbhuve nārāyaṇahastabandhagrahaṇān nīlakaṇṭhatvam eva vā
12,329.016A amṛtotpādane puraścaraṇatām upagatasyāṅgiraso bṛhaspater upaspṛśato na prasādaṃ gatavatyaḥ kilāpaḥ
12,329.016B atha bṛhaspatir apāṃ cukrodha
12,329.016C yasmān mamopaspṛśataḥ kaluṣībhūtā na prasādam upagatās tasmād adyaprabhṛti jhaṣamakaramatsyakacchapajantusaṃkīrṇāḥ kaluṣībhavateti
12,329.016D tadāprabhṛty āpo yādobhiḥ saṃkīrṇāḥ saṃvṛttāḥ
12,329.017A viśvarūpo vai tvāṣṭraḥ purohito devānām āsīt svasrīyo 'surāṇām
12,329.017B sa pratyakṣaṃ devebhyo bhāgam adadat parokṣam asurebhyaḥ
12,329.018A atha hiraṇyakaśipuṃ puraskṛtya viśvarūpamātaraṃ svasāram asurā varam ayācanta
12,329.018B he svasar ayaṃ te putras tvāṣṭro viśvarūpas triśirā devānāṃ purohitaḥ pratyakṣaṃ devebhyo bhāgam adadat parokṣam asmākam
12,329.018C tato devā vardhante vayaṃ kṣīyāmaḥ
12,329.018D tad enaṃ tvaṃ vārayitum arhasi tathā yathāsmān bhajed iti
12,329.019A atha viśvarūpaṃ nandanavanam upagataṃ mātovāca
12,329.019B putra kiṃ parapakṣavardhanas tvaṃ mātulapakṣaṃ nāśayasi
12,329.019C nārhasy evaṃ kartum iti
12,329.019D sa viśvarūpo mātur vākyam anatikramaṇīyam iti matvā saṃpūjya hiraṇyakaśipum agāt
12,329.020A hairaṇyagarbhāc ca vasiṣṭhād dhiraṇyakaśipuḥ śāpaṃ prāptavān
12,329.020B yasmāt tvayānyo vṛto hotā tasmād asamāptayajñas tvam apūrvāt sattvajātād vadhaṃ prāpsyasīti
12,329.020C tacchāpadānād dhiraṇyakaśipuḥ prāptavān vadham
12,329.021A viśvarūpo mātṛpakṣavardhano 'tyarthaṃ tapasy abhavat
12,329.021B tasya vratabhaṅgārtham indro bahvīḥ śrīmatyo 'psaraso niyuyoja
12,329.021C tāś ca dṛṣṭvā manaḥ kṣubhitaṃ tasyābhavat tāsu cāpsaraḥsu nacirād eva sakto 'bhavat
12,329.021D saktaṃ cainaṃ jñātvāpsarasa ūcur gacchāmahe vayaṃ yathāgatam iti
12,329.022A tās tvāṣṭra uvāca
12,329.022B kva gamiṣyatha āsyatāṃ tāvan mayā saha śreyo bhaviṣyatīti
12,329.022C tās tam abruvan
12,329.022D vayaṃ devastriyo 'psarasa indraṃ varadaṃ purā prabhaviṣṇuṃ vṛṇīmaha iti
12,329.023A atha tā viśvarūpo 'bravīd adyaiva sendrā devā na bhaviṣyantīti
12,329.023B tato mantrāñ jajāpa
12,329.023C tair mantraiḥ prāvardhata triśirāḥ
12,329.023D ekenāsyena sarvalokeṣu dvijaiḥ kriyāvadbhir yajñeṣu suhutaṃ somaṃ papāv ekenāpa ekena sendrān devān
12,329.023E athendras taṃ vivardhamānaṃ somapānāpyāyitasarvagātraṃ dṛṣṭvā cintām āpede
12,329.024A devāś ca te sahendreṇa brahmāṇam abhijagmur ūcuś ca
12,329.024B viśvarūpeṇa sarvayajñeṣu suhutaḥ somaḥ pīyate
12,329.024C vayam abhāgāḥ saṃvṛttāḥ
12,329.024D asurapakṣo vardhate vayaṃ kṣīyāmaḥ
12,329.024E tad arhasi no vidhātuṃ śreyo yad anantaram iti
12,329.025A tān brahmovāca ṛṣir bhārgavas tapas tapyate dadhīcaḥ
12,329.025B sa yācyatāṃ varaṃ yathā kalevaraṃ jahyāt
12,329.025C tasyāsthibhir vajraṃ kriyatām iti
12,329.026A devās tatrāgacchan yatra dadhīco bhagavān ṛṣis tapas tepe
12,329.026B sendrā devās tam abhigamyocur bhagavaṃs tapasaḥ kuśalam avighnaṃ ceti
12,329.026C tān dadhīca uvāca svāgataṃ bhavadbhyaḥ kiṃ kriyatām
12,329.026D yad vakṣyatha tat kariṣyāmīti
12,329.026E te tam abruvañ śarīraparityāgaṃ lokahitārthaṃ bhagavān kartum arhatīti
12,329.026F atha dadhīcas tathaivāvimanāḥ sukhaduḥkhasamo mahāyogī ātmānaṃ samādhāya śarīraparityāgaṃ cakāra
12,329.026*0871_01 evam ukto dadhīcas tān abravīt |1| sahasraṃ varṣāṇām
12,329.026*0871_02 aindraṃ padam avāpyate mayā yadi jahyām |2| tathety uktvendraḥ
12,329.026*0871_03 svasthānaṃ dattvā tapasvy abhavat |3| indro dadhīco 'bhavat |4|
12,329.026*0871_04 tāvat pūrṇe sendrā devā āgaman kālo 'yaṃ dehanyāsāyeti |5|
12,329.026*0872_01 śrutir apy atra bhavati | indro dadhīco 'sthibhiḥ kṛtam
12,329.026*0872_02 (Ṛv. 1.84.13a) iti |
12,329.027A tasya paramātmany avasṛte tāny asthīni dhātā saṃgṛhya vajram akarot
12,329.027B tena vajreṇābhedyenāpradhṛṣyeṇa brahmāsthisaṃbhūtena viṣṇupraviṣṭenendro viśvarūpaṃ jaghāna
12,329.027C śirasāṃ cāsya chedanam akarot
12,329.027D tasmād anantaraṃ viśvarūpagātramathanasaṃbhavaṃ tvaṣṭrotpāditam evāriṃ vṛtram indro jaghāna
12,329.027*0873_01 takṣṇā yajñapaśoḥ śiras te dadāmīty uktvā
12,329.028A tasyāṃ dvaidhībhūtāyāṃ brahmavadhyāyāṃ bhayād indro devarājyaṃ parityajya apsu saṃbhavāṃ śītalāṃ mānasasarogatāṃ nalinīṃ prapede
12,329.028B tatra caiśvaryayogād aṇumātro bhūtvā bisagranthiṃ praviveśa
12,329.029A atha brahmavadhyābhayapranaṣṭe trailokyanāthe śacīpatau jagad anīśvaraṃ babhūva
12,329.029B devān rajas tamaś cāviveśa
12,329.029C mantrā na prāvartanta maharṣīṇām
12,329.029D rakṣāṃsi prādurabhavan
12,329.029E brahma cotsādanaṃ jagāma
12,329.029F anindrāś cābalā lokāḥ supradhṛṣyā babhūvuḥ
12,329.030A atha devā ṛṣayaś cāyuṣaḥ putraṃ nahuṣaṃ nāma devarājatve 'bhiṣiṣicuḥ
12,329.030B nahuṣaḥ pañcabhiḥ śatair jyotiṣāṃ lalāṭe jvaladbhiḥ sarvatejoharais triviṣṭapaṃ pālayāṃ babhūva
12,329.030C atha lokāḥ prakṛtim āpedire svasthāś ca babhūvuḥ
12,329.031A athovāca nahuṣaḥ
12,329.031B sarvaṃ māṃ śakropabhuktam upasthitam ṛte śacīm iti
12,329.031C sa evam uktvā śacīsamīpam agamad uvāca cainām
12,329.031D subhage 'ham indro devānāṃ bhajasva mām iti
12,329.031E taṃ śacī pratyuvāca
12,329.031F prakṛtyā tvaṃ dharmavatsalaḥ somavaṃśodbhavaś ca
12,329.031G nārhasi parapatnīdharṣaṇaṃ kartum iti
12,329.032A tām athovāca nahuṣaḥ
12,329.032B aindraṃ padam adhyāsyate mayā
12,329.032C aham indrasya rājyaratnaharo nātrādharmaḥ kaś cit tvam indrabhukteti
12,329.032D sā tam uvāca
12,329.032E asti mama kiṃ cid vratam aparyavasitam
12,329.032F tasyāvabhṛthe tvām upagamiṣyāmi kaiś cid evāhobhir iti
12,329.032G sa śacyaivam abhihito nahuṣo jagāma
12,329.033A atha śacī duḥkhaśokārtā bhartṛdarśanalālasā nahuṣabhayagṛhītā bṛhaspatim upāgacchat
12,329.033B sa ca tām abhigatāṃ dṛṣṭvaiva dhyānaṃ praviśya bhartṛkāryatatparāṃ jñātvā bṛhaspatir uvāca
12,329.033C anenaiva vratena tapasā cānvitā devīṃ varadām upaśrutim āhvaya
12,329.033D sā tavendraṃ darśayiṣyatīti
12,329.034A sātha mahāniyamam āsthitā devīṃ varadām upaśrutiṃ mantrair āhvayat
12,329.034B sopaśrutiḥ śacīsamīpam agāt
12,329.034C uvāca cainām iyam asmi tvayopahūtopasthitā
12,329.034D kiṃ te priyaṃ karavāṇīti
12,329.034E tāṃ mūrdhnā praṇamyovāca śacī bhagavaty arhasi me bhartāraṃ darśayituṃ tvaṃ satyā matā ceti
12,329.034F saināṃ mānasaṃ saro 'nayat
12,329.034G tatrendraṃ bisagranthigatam adarśayat
12,329.035A tām indraḥ patnīṃ kṛśāṃ glānāṃ ca dṛṣṭvā cintayāṃ babhūva
12,329.035B aho mama mahad duḥkham idam adyopagatam
12,329.035C naṣṭaṃ hi mām iyam anviṣyopāgamad duḥkhārteti
12,329.035D tām indra uvāca kathaṃ vartayasīti
12,329.035E sā tam uvāca
12,329.035F nahuṣo mām āhvayati
12,329.035G kālaś cāsya mayā kṛta iti
12,329.036A tām indra uvāca
12,329.036B gaccha
12,329.036C nahuṣas tvayā vācyo 'pūrveṇa mām ṛṣiyuktena yānena tvam adhirūḍha udvahasva
12,329.036D indrasya hi mahānti vāhanāni manasaḥ priyāṇy adhirūḍhāni mayā
12,329.036E tvam anyenopayātum arhasīti
12,329.036F saivam uktā hṛṣṭā jagāma
12,329.036G indro 'pi bisagranthim evāviveśa bhūyaḥ
12,329.037A athendrāṇīm abhyāgatāṃ dṛṣṭvovāca nahuṣaḥ pūrṇaḥ sa kāla iti
12,329.037B taṃ śacy abravīc chakreṇa yathoktam
12,329.037C sa maharṣiyuktaṃ vāhanam adhirūḍhaḥ śacīsamīpam upāgacchat
12,329.038A atha maitrāvaruṇiḥ kumbhayonir agastyo maharṣīn vikriyamāṇāṃs tān nahuṣeṇāpaśyat
12,329.038B padbhyāṃ ca tenāspṛśyata
12,329.038C tataḥ sa nahuṣam abravīd akāryapravṛtta pāpa patasva mahīm
12,329.038D sarpo bhava yāvad bhūmir girayaś ca tiṣṭheyus tāvad iti
12,329.038E sa maharṣivākyasamakālam eva tasmād yānād avāpatat
12,329.039A athānindraṃ punas trailokyam abhavat
12,329.039B tato devā ṛṣayaś ca bhagavantaṃ viṣṇuṃ śaraṇam indrārthe 'bhijagmuḥ
12,329.039C ūcuś cainaṃ bhagavann indraṃ brahmavadhyābhibhūtaṃ trātum arhasīti
12,329.039D tataḥ sa varadas tān abravīd aśvamedhaṃ yajñaṃ vaiṣṇavaṃ śakro 'bhiyajatu
12,329.039E tataḥ svaṃ sthānaṃ prāpsyatīti
12,329.040A tato devā ṛṣayaś cendraṃ nāpaśyan yadā tadā śacīm ūcur gaccha subhage indram ānayasveti
12,329.040B sā punas tat saraḥ samabhyagacchat
12,329.040C indraś ca tasmāt sarasaḥ samutthāya bṛhaspatim abhijagāma
12,329.040D bṛhaspatiś cāśvamedhaṃ mahākratuṃ śakrāyāharat
12,329.040E tataḥ kṛṣṇasāraṅgaṃ medhyam aśvam utsṛjya vāhanaṃ tam eva kṛtvā indraṃ marutpatiṃ bṛhaspatiḥ svasthānaṃ prāpayām āsa
12,329.041A tataḥ sa devarāḍ devair ṛṣibhiḥ stūyamānas triviṣṭapastho niṣkalmaṣo babhūva
12,329.041B brahmavadhyāṃ caturṣu sthāneṣu vanitāgnivanaspatigoṣu vyabhajat
12,329.041C evam indro brahmatejaḥprabhāvopabṛṃhitaḥ śatruvadhaṃ kṛtvā svasthānaṃ prāpitaḥ
12,329.041*0874_01 vanitāsu rajaḥ | vṛkṣeṣu niryāsaḥ | giriṣu śambaḥ |
12,329.041*0874_02 pṛthivyām ūṣarāḥ |1| te 'spṛśyāḥ |2| tasmād dhavir alavaṇaṃ
12,329.041*0874_03 pacyate |3||
12,329.041*0875_01 nahuṣasya śāpamokṣanimittaṃ devair ṛṣibhir yācyamāno 'gastyaḥ
12,329.041*0875_02 prāha |
12,329.041*0875_03 yāvat svakulajaḥ śrīmān dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
12,329.041*0875_04 kathayitvā svakān praśnān svaṃ bhīmaṃ ca vimokṣyate |
12,329.042A ākāśagaṅgāgataś ca purā bharadvājo maharṣir upāspṛśaṃs trīn kramān kramatā viṣṇunābhyāsāditaḥ
12,329.042B sa bharadvājena sasalilena pāṇinorasi tāḍitaḥ salakṣaṇoraskaḥ saṃvṛttaḥ
12,329.043A bhṛguṇā maharṣiṇā śapto 'gniḥ sarvabhakṣatvam upanītaḥ
12,329.044A aditir vai devānām annam apacad etad bhuktvāsurān haniṣyantīti
12,329.044B tatra budho vratacaryāsamāptāv āgacchat
12,329.044C aditiṃ cāvocad bhikṣāṃ dehīti
12,329.044D tatra devaiḥ pūrvam etat prāśyaṃ nānyenety aditir bhikṣāṃ nādāt
12,329.044E atha bhikṣāpratyākhyānaruṣitena budhena brahmabhūtena vivasvato dvitīye janmany aṇḍasaṃjñitasyāṇḍaṃ māritam adityāḥ
12,329.044F sa mārtaṇḍo vivasvān abhavac chrāddhadevaḥ
12,329.044*0876_01 aditiḥ śaptā aditer udare bhaviṣyati vyathā
12,329.045A dakṣasya vai duhitaraḥ ṣaṣṭir āsan
12,329.045B tābhyaḥ kaśyapāya trayodaśa prādād daśa dharmāya daśa manave saptaviṃśatim indave
12,329.045C tāsu tulyāsu nakṣatrākhyāṃ gatāsu somo rohiṇyām abhyadhikāṃ prītim akarot
12,329.045D tatas tāḥ śeṣāḥ patnya īrṣyāvatyaḥ pituḥ samīpaṃ gatvemam arthaṃ śaśaṃsuḥ
12,329.045E bhagavann asmāsu tulyaprabhāvāsu somo rohiṇīm adhikaṃ bhajatīti
12,329.045F so 'bravīd yakṣmainam āvekṣyatīti
12,329.046A dakṣaśāpāt somaṃ rājānaṃ yakṣmāviveśa
12,329.046B sa yakṣmaṇāviṣṭo dakṣam agamat
12,329.046C dakṣaś cainam abravīn na samaṃ vartasa iti
12,329.046D tatrarṣayaḥ somam abruvan kṣīyase yakṣmaṇā
12,329.046E paścimasyāṃ diśi samudre hiraṇyasarastīrtham
12,329.046F tatra gatvātmānam abhiṣecayasveti
12,329.046G athāgacchat somas tatra hiraṇyasarastīrtham
12,329.046H gatvā cātmanaḥ snapanam akarot
12,329.046I snātvā cātmānaṃ pāpmano mokṣayām āsa
12,329.046J tatra cāvabhāsitas tīrthe yadā somas tadāprabhṛti tīrthaṃ tat prabhāsam iti nāmnā khyātaṃ babhūva
12,329.046K tacchāpād adyāpi kṣīyate somo 'māvāsyāntarasthaḥ
12,329.046L paurṇamāsīmātre 'dhiṣṭhito meghalekhāpraticchannaṃ vapur darśayati
12,329.046M meghasadṛśaṃ varṇam agamat tad asya śaśalakṣma vimalam abhavat
12,329.047A sthūlaśirā maharṣir meroḥ prāguttare digbhāge tapas tepe
12,329.047B tasya tapas tapyamānasya sarvagandhavahaḥ śucir vāyur vivāyamānaḥ śarīram aspṛśat
12,329.047C sa tapasā tāpitaśarīraḥ kṛśo vāyunopavījyamāno hṛdayaparitoṣam agamat
12,329.047D tatra tasyānilavyajanakṛtaparitoṣasya sadyo vanaspatayaḥ puṣpaśobhāṃ na darśitavanta iti sa etāñ śaśāpa na sarvakālaṃ puṣpavanto bhaviṣyatheti
12,329.048A nārāyaṇo lokahitārthaṃ vaḍavāmukho nāma maharṣiḥ purābhavat
12,329.048B tasya merau tapas tapyataḥ samudra āhūto nāgataḥ
12,329.048C tenāmarṣitenātmagātroṣmaṇā samudraḥ stimitajalaḥ kṛtaḥ
12,329.048D svedaprasyandanasadṛśaś cāsya lavaṇabhāvo janitaḥ
12,329.048E uktaś cāpeyo bhaviṣyasi
12,329.048F etac ca te toyaṃ vaḍavāmukhasaṃjñitena pīyamānaṃ madhuraṃ bhaviṣyati
12,329.048G tad etad adyāpi vaḍavāmukhasaṃjñitenānuvartinā toyaṃ sāmudraṃ pīyate
12,329.048*0877_01 punar umā dakṣakopād dhimavato girer duhitā babhūva
12,329.049A himavato girer duhitaram umāṃ rudraś cakame
12,329.049B bhṛgur api ca maharṣir himavantam āgamyābravīt kanyām umāṃ me dehīti
12,329.049C tam abravīd dhimavān abhilaṣito varo rudra iti
12,329.049D tam abravīd bhṛgur yasmāt tvayāhaṃ kanyāvaraṇakṛtabhāvaḥ pratyākhyātas tasmān na ratnānāṃ bhavān bhājanaṃ bhaviṣyatīti
12,329.049E adyaprabhṛty etad avasthitam ṛṣivacanam
12,329.050A tad evaṃvidhaṃ māhātmyaṃ brāhmaṇānām
12,329.050B kṣatram api śāśvatīm avyayāṃ pṛthivīṃ patnīm abhigamya bubhuje
12,329.050C tad etad brahmāgnīṣomīyam
12,329.050D tena jagad dhāryate
12,330.001 śrībhagavān uvāca
12,330.001a sūryācandramasau śaśvat keśair me aṃśusaṃjñitaiḥ
12,330.001b*0878_01 nāmnāṃ niruktaṃ vakṣyāmi śṛṇuṣvaikāgramānasaḥ
12,330.001c bodhayaṃs tāpayaṃś caiva jagad uttiṣṭhataḥ pṛthak
12,330.002a bodhanāt tāpanāc caiva jagato harṣaṇaṃ bhavet
12,330.002c agnīṣomakṛtair ebhiḥ karmabhiḥ pāṇḍunandana
12,330.002e hṛṣīkeśo 'ham īśāno varado lokabhāvanaḥ
12,330.003a iḍopahūtayogena hare bhāgaṃ kratuṣv aham
12,330.003c varṇaś ca me hariśreṣṭhas tasmād dharir ahaṃ smṛtaḥ
12,330.004a dhāma sāro hi lokānām ṛtaṃ caiva vicāritam
12,330.004c ṛtadhāmā tato vipraiḥ satyaś cāhaṃ prakīrtitaḥ
12,330.005a naṣṭāṃ ca dharaṇīṃ pūrvam avindaṃ vai guhāgatām
12,330.005c govinda iti māṃ devā vāgbhiḥ samabhituṣṭuvuḥ
12,330.006a śipiviṣṭeti cākhyāyāṃ hīnaromā ca yo bhavet
12,330.006c tenāviṣṭaṃ hi yat kiṃ cic chipiviṣṭaṃ hi tat smṛtam
12,330.007a yāsko mām ṛṣir avyagro naikayajñeṣu gītavān
12,330.007c śipiviṣṭa iti hy asmād guhyanāmadharo hy aham
12,330.008a stutvā māṃ śipiviṣṭeti yāsko ṛṣir udāradhīḥ
12,330.008c matprasādād adho naṣṭaṃ niruktam abhijagmivān
12,330.009a na hi jāto na jāye 'haṃ na janiṣye kadā cana
12,330.009c kṣetrajñaḥ sarvabhūtānāṃ tasmād aham ajaḥ smṛtaḥ
12,330.010a noktapūrvaṃ mayā kṣudram aślīlaṃ vā kadā cana
12,330.010c ṛtā brahmasutā sā me satyā devī sarasvatī
12,330.011a sac cāsac caiva kaunteya mayāveśitam ātmani
12,330.011c pauṣkare brahmasadane satyaṃ mām ṛṣayo viduḥ
12,330.012a sattvān na cyutapūrvo 'haṃ sattvaṃ vai viddhi matkṛtam
12,330.012c janmanīhābhavat sattvaṃ paurvikaṃ me dhanaṃjaya
12,330.013a nirāśīḥkarmasaṃyuktaṃ sātvataṃ māṃ prakalpaya
12,330.013c sātvatajñānadṛṣṭo 'haṃ sātvataḥ sātvatāṃ patiḥ
12,330.014a kṛṣāmi medinīṃ pārtha bhūtvā kārṣṇāyaso mahān
12,330.014c kṛṣṇo varṇaś ca me yasmāt tasmāt kṛṣṇo 'ham arjuna
12,330.015a mayā saṃśleṣitā bhūmir adbhir vyoma ca vāyunā
12,330.015c vāyuś ca tejasā sārdhaṃ vaikuṇṭhatvaṃ tato mama
12,330.016a nirvāṇaṃ paramaṃ saukhyaṃ dharmo 'sau para ucyate
12,330.016c tasmān na cyutapūrvo 'ham acyutas tena karmaṇā
12,330.017a pṛthivīnabhasī cobhe viśrute viśvalaukike
12,330.017c tayoḥ saṃdhāraṇārthaṃ hi mām adhokṣajam añjasā
12,330.018a niruktaṃ vedaviduṣo ye ca śabdārthacintakāḥ
12,330.018c te māṃ gāyanti prāgvaṃśe adhokṣaja iti sthitiḥ
12,330.018d*0879_01 adho na kṣīyate yasmād vadanty anye 'py adhokṣajam
12,330.019a śabda ekamatair eṣa vyāhṛtaḥ paramarṣibhiḥ
12,330.019c nānyo hy adhokṣajo loke ṛte nārāyaṇaṃ prabhum
12,330.020a ghṛtaṃ mamārciṣo loke jantūnāṃ prāṇadhāraṇam
12,330.020c ghṛtārcir aham avyagrair vedajñaiḥ parikīrtitaḥ
12,330.021a trayo hi dhātavaḥ khyātāḥ karmajā iti ca smṛtāḥ
12,330.021c pittaṃ śleṣmā ca vāyuś ca eṣa saṃghāta ucyate
12,330.022a etaiś ca dhāryate jantur etaiḥ kṣīṇaiś ca kṣīyate
12,330.022c āyurvedavidas tasmāt tridhātuṃ māṃ pracakṣate
12,330.023a vṛṣo hi bhagavān dharmaḥ khyāto lokeṣu bhārata
12,330.023c naighaṇṭukapadākhyātaṃ viddhi māṃ vṛṣam uttamam
12,330.024a kapir varāhaḥ śreṣṭhaś ca dharmaś ca vṛṣa ucyate
12,330.024c tasmād vṛṣākapiṃ prāha kaśyapo māṃ prajāpatiḥ
12,330.024d*0880_01 nādimantaṃ na cāntaṃ ca kadā cid vidyate surāḥ
12,330.025a na cādiṃ na madhyaṃ tathā naiva cāntaṃ; kadā cid vidante surāś cāsurāś ca
12,330.025c anādyo hy amadhyas tathā cāpy anantaḥ; pragīto 'ham īśo vibhur lokasākṣī
12,330.026a śucīni śravaṇīyāni śṛṇomīha dhanaṃjaya
12,330.026c na ca pāpāni gṛhṇāmi tato 'haṃ vai śuciśravāḥ
12,330.027a ekaśṛṅgaḥ purā bhūtvā varāho divyadarśanaḥ
12,330.027c imām uddhṛtavān bhūmim ekaśṛṅgas tato hy aham
12,330.028a tathaivāsaṃ trikakudo vārāhaṃ rūpam āsthitaḥ
12,330.028c trikakut tena vikhyātaḥ śarīrasya tu māpanāt
12,330.029a viriñca iti yaḥ proktaḥ kapilajñānacintakaiḥ
12,330.029c sa prajāpatir evāhaṃ cetanāt sarvalokakṛt
12,330.030a vidyāsahāyavantaṃ mām ādityasthaṃ sanātanam
12,330.030c kapilaṃ prāhur ācāryāḥ sāṃkhyā niścitaniścayāḥ
12,330.031a hiraṇyagarbho dyutimān eṣa yaś chandasi stutaḥ
12,330.031c yogaiḥ saṃpūjyate nityaṃ sa evāhaṃ vibhuḥ smṛtaḥ
12,330.032a ekaviṃśatiśākhaṃ ca ṛgvedaṃ māṃ pracakṣate
12,330.032c sahasraśākhaṃ yat sāma ye vai vedavido janāḥ
12,330.032e gāyanty āraṇyake viprā madbhaktās te 'pi durlabhāḥ
12,330.033a ṣaṭpañcāśatam aṣṭau ca saptatriṃśatam ity uta
12,330.033c yasmiñ śākhā yajurvede so 'ham ādhvaryave smṛtaḥ
12,330.034a pañcakalpam atharvāṇaṃ kṛtyābhiḥ paribṛṃhitam
12,330.034c kalpayanti hi māṃ viprā atharvāṇavidas tathā
12,330.035a śākhābhedāś ca ye ke cid yāś ca śākhāsu gītayaḥ
12,330.035c svaravarṇasamuccārāḥ sarvāṃs tān viddhi matkṛtān
12,330.036a yat tad dhayaśiraḥ pārtha samudeti varapradam
12,330.036c so 'ham evottare bhāge kramākṣaravibhāgavit
12,330.037a rāmādeśitamārgeṇa matprasādān mahātmanā
12,330.037c pāñcālena kramaḥ prāptas tasmād bhūtāt sanātanāt
12,330.037e bābhravyagotraḥ sa babhau prathamaḥ kramapāragaḥ
12,330.038a nārāyaṇād varaṃ labdhvā prāpya yogam anuttamam
12,330.038c kramaṃ praṇīya śikṣāṃ ca praṇayitvā sa gālavaḥ
12,330.039a kaṇḍarīko 'tha rājā ca brahmadattaḥ pratāpavān
12,330.039c jātīmaraṇajaṃ duḥkhaṃ smṛtvā smṛtvā punaḥ punaḥ
12,330.039e saptajātiṣu mukhyatvād yogānāṃ saṃpadaṃ gataḥ
12,330.040a purāham ātmajaḥ pārtha prathitaḥ kāraṇāntare
12,330.040c dharmasya kuruśārdūla tato 'haṃ dharmajaḥ smṛtaḥ
12,330.041a naranārāyaṇau pūrvaṃ tapas tepatur avyayam
12,330.041c dharmayānaṃ samārūḍhau parvate gandhamādane
12,330.042a tatkālasamayaṃ caiva dakṣayajño babhūva ha
12,330.042c na caivākalpayad bhāgaṃ dakṣo rudrasya bhārata
12,330.043a tato dadhīcivacanād dakṣayajñam apāharat
12,330.043c sasarja śūlaṃ krodhena prajvalantaṃ muhur muhuḥ
12,330.044a tac chūlaṃ bhasmasāt kṛtvā dakṣayajñaṃ savistaram
12,330.044c āvayoḥ sahasāgacchad badaryāśramam antikāt
12,330.044e vegena mahatā pārtha patan nārāyaṇorasi
12,330.045a tataḥ svatejasāviṣṭāḥ keśā nārāyaṇasya ha
12,330.045c babhūvur muñjavarṇās tu tato 'haṃ muñjakeśavān
12,330.046a tac ca śūlaṃ vinirdhūtaṃ huṃkāreṇa mahātmanā
12,330.046c jagāma śaṃkarakaraṃ nārāyaṇasamāhatam
12,330.047a atha rudra upādhāvat tāv ṛṣī tapasānvitau
12,330.047c tata enaṃ samuddhūtaṃ kaṇṭhe jagrāha pāṇinā
12,330.047e nārāyaṇaḥ sa viśvātmā tenāsya śitikaṇṭhatā
12,330.048a atha rudravighātārtham iṣīkāṃ jagṛhe naraḥ
12,330.048c mantraiś ca saṃyuyojāśu so 'bhavat paraśur mahān
12,330.049a kṣiptaś ca sahasā rudre khaṇḍanaṃ prāptavāṃs tadā
12,330.049c tato 'haṃ khaṇḍaparaśuḥ smṛtaḥ paraśukhaṇḍanāt
12,330.049d*0881_01 rudrasya bhāgaṃ pradadur bhāgam uccheṣaṇaṃ punaḥ
12,330.049d*0881_02 śrutir apy atra bhavati vedair uktas tathā punaḥ
12,330.049d*0881_03 uccheṣaṇabhāgo vai rudras tasyoccheṣaṇena hotavyam iti sarve
12,330.049d*0881_04 gamyarūpeṇa tadā ||
12,330.050 arjuna uvāca
12,330.050a asmin yuddhe tu vārṣṇeya trailokyamathane tadā
12,330.050c jayaṃ kaḥ prāptavāṃs tatra śaṃsaitan me janārdana
12,330.051 śrībhagavān uvāca
12,330.051a tayoḥ saṃlagnayor yuddhe rudranārāyaṇātmanoḥ
12,330.051c udvignāḥ sahasā kṛtsnā lokāḥ sarve 'bhavaṃs tadā
12,330.052a nāgṛhṇāt pāvakaḥ śubhraṃ makheṣu suhutaṃ haviḥ
12,330.052c vedā na pratibhānti sma ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām
12,330.053a devān rajas tamaś caiva samāviviśatus tadā
12,330.053c vasudhā saṃcakampe 'tha nabhaś ca vipaphāla ha
12,330.054a niṣprabhāṇi ca tejāṃsi brahmā caivāsanāc cyutaḥ
12,330.054c agāc choṣaṃ samudraś ca himavāṃś ca vyaśīryata
12,330.055a tasminn evaṃ samutpanne nimitte pāṇḍunandana
12,330.055c brahmā vṛto devagaṇair ṛṣibhiś ca mahātmabhiḥ
12,330.055e ājagāmāśu taṃ deśaṃ yatra yuddham avartata
12,330.056a sāñjalipragraho bhūtvā caturvaktro niruktagaḥ
12,330.056c uvāca vacanaṃ rudraṃ lokānām astu vai śivam
12,330.056e nyasyāyudhāni viśveśa jagato hitakāmyayā
12,330.057a yad akṣaram athāvyaktam īśaṃ lokasya bhāvanam
12,330.057c kūṭasthaṃ kartṛnirdvaṃdvam akarteti ca yaṃ viduḥ
12,330.058a vyaktibhāvagatasyāsya ekā mūrtir iyaṃ śivā
12,330.058c naro nārāyaṇaś caiva jātau dharmakulodvahau
12,330.059a tapasā mahatā yuktau devaśreṣṭhau mahāvratau
12,330.059c ahaṃ prasādajas tasya kasmiṃś cit kāraṇāntare
12,330.059e tvaṃ caiva krodhajas tāta pūrvasarge sanātanaḥ
12,330.060a mayā ca sārdhaṃ varadaṃ vibudhaiś ca maharṣibhiḥ
12,330.060c prasādayāśu lokānāṃ śāntir bhavatu māciram
12,330.061a brahmaṇā tv evam uktas tu rudraḥ krodhāgnim utsṛjan
12,330.061c prasādayām āsa tato devaṃ nārāyaṇaṃ prabhum
12,330.061e śaraṇaṃ ca jagāmādyaṃ vareṇyaṃ varadaṃ harim
12,330.062a tato 'tha varado devo jitakrodho jitendriyaḥ
12,330.062c prītimān abhavat tatra rudreṇa saha saṃgataḥ
12,330.063a ṛṣibhir brahmaṇā caiva vibudhaiś ca supūjitaḥ
12,330.063c uvāca devam īśānam īśaḥ sa jagato hariḥ
12,330.064a yas tvāṃ vetti sa māṃ vetti yas tvām anu sa mām anu
12,330.064c nāvayor antaraṃ kiṃ cin mā te bhūd buddhir anyathā
12,330.065a adya prabhṛti śrīvatsaḥ śūlāṅko 'yaṃ bhavatv ayam
12,330.065c mama pāṇyaṅkitaś cāpi śrīkaṇṭhas tvaṃ bhaviṣyasi
12,330.066a evaṃ lakṣaṇam utpādya parasparakṛtaṃ tadā
12,330.066c sakhyaṃ caivātulaṃ kṛtvā rudreṇa sahitāv ṛṣī
12,330.066e tapas tepatur avyagrau visṛjya tridivaukasaḥ
12,330.067a eṣa te kathitaḥ pārtha nārāyaṇajayo mṛdhe
12,330.067c nāmāni caiva guhyāni niruktāni ca bhārata
12,330.067e ṛṣibhiḥ kathitānīha yāni saṃkīrtitāni te
12,330.068a evaṃ bahuvidhai rūpaiś carāmīha vasuṃdharām
12,330.068c brahmalokaṃ ca kaunteya golokaṃ ca sanātanam
12,330.068e mayā tvaṃ rakṣito yuddhe mahāntaṃ prāptavāñ jayam
12,330.069a yas tu te so 'grato yāti yuddhe saṃpraty upasthite
12,330.069c taṃ viddhi rudraṃ kaunteya devadevaṃ kapardinam
12,330.070a kālaḥ sa eva kathitaḥ krodhajeti mayā tava
12,330.070c nihatāṃs tena vai pūrvaṃ hatavān asi vai ripūn
12,330.071a aprameyaprabhāvaṃ taṃ devadevam umāpatim
12,330.071c namasva devaṃ prayato viśveśaṃ haram avyayam
12,330.071d*0882_01 yaḥ sa te kathitaḥ pūrvaṃ krodhajeti punaḥ punaḥ
12,330.071d*0882_02 tasya prabhāvam evāgryaṃ yac chrutaṃ te dhanaṃjaya
12,331.001 janamejaya uvāca
12,331.001a brahman sumahad ākhyānaṃ bhavatā parikīrtitam
12,331.001c yac chrutvā munayaḥ sarve vismayaṃ paramaṃ gatāḥ
12,331.001d@032_0001 sarvāśramābhigamanaṃ sarvatīrthāvagāhanam
12,331.001d@032_0002 na tathā phaladaṃ saute nārāyaṇakathā yathā
12,331.001d@032_0003 pāvitāṅgāḥ sma saṃvṛttāḥ śrutvemam āditaḥ kathām
12,331.001d@032_0004 nārāyaṇāśrayāṃ puṇyāṃ sarvapāpapramocanīm
12,331.001d@032_0005 durdarśo bhagavān devaḥ sarvalokanamaskṛtaḥ
12,331.001d@032_0006 devaiḥ sabrahmakaiḥ kṛtsnair anyaiś caiva maharṣibhiḥ
12,331.001d@032_0007 dṛṣṭavān nārado yatra devaṃ nārāyaṇaṃ harim
12,331.001d@032_0008 nūnam etad dhy anumataṃ tasya devasya sūtaja
12,331.001d@032_0009 yad dṛṣṭavāñ jagannātham aniruddhatanau sthitam
12,331.001d@032_0010 yat prādravat punar bhūyo nārado devasattamau
12,331.001d@032_0011 sūta uvāca
12,331.001d@032_0011 naranārāyaṇau draṣṭuṃ kāraṇaṃ tad bravīhi me
12,331.001d@032_0012 tasmin yajñe vartamāne rājñaḥ pārikṣitasya vai
12,331.001d@032_0013 karmāntareṣu vidhivad vartamāneṣu śaunaka
12,331.001d@032_0014 kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsam ṛṣiṃ vedanidhiṃ prabhum
12,331.001d@032_0015 janamejaya uvāca
12,331.001d@032_0015 paripapraccha rājendraḥ pitāmahapitāmaham
12,331.001d@032_0016 śvetadvīpān nivṛttena nāradena surarṣiṇā
12,331.001d@032_0017 dhyāyatā bhagavadvākyaṃ ceṣṭitaṃ kim ataḥ param
12,331.001d@032_0018 badaryāśramam āgamya samāgamya ca tāv ṛṣī
12,331.001d@032_0019 kiyantaṃ kālam avasat kāṃ kathāṃ pṛṣṭavāṃś ca saḥ
12,331.002a idaṃ śatasahasrād dhi bhāratākhyānavistarāt
12,331.002c āmathya matimanthena jñānodadhim anuttamam
12,331.003a navanītaṃ yathā dadhno malayāc candanaṃ yathā
12,331.003c āraṇyakaṃ ca vedebhya oṣadhibhyo 'mṛtaṃ yathā
12,331.004a samuddhṛtam idaṃ brahman kathāmṛtam anuttamam
12,331.004c taponidhe tvayoktaṃ hi nārāyaṇakathāśrayam
12,331.005a sa hīśo bhagavān devaḥ sarvabhūtātmabhāvanaḥ
12,331.005c aho nārāyaṇaṃ tejo durdarśaṃ dvijasattama
12,331.006a yatrāviśanti kalpānte sarve brahmādayaḥ surāḥ
12,331.006c ṛṣayaś ca sagandharvā yac ca kiṃ cic carācaram
12,331.006e na tato 'sti paraṃ manye pāvanaṃ divi ceha ca
12,331.007a sarvāśramābhigamanaṃ sarvatīrthāvagāhanam
12,331.007c na tathā phaladaṃ cāpi nārāyaṇakathā yathā
12,331.008a sarvathā pāvitāḥ smeha śrutvemām āditaḥ kathām
12,331.008c harer viśveśvarasyeha sarvapāpapraṇāśanīm
12,331.009a na citraṃ kṛtavāṃs tatra yad āryo me dhanaṃjayaḥ
12,331.009c vāsudevasahāyo yaḥ prāptavāñ jayam uttamam
12,331.010a na cāsya kiṃ cid aprāpyaṃ manye lokeṣv api triṣu
12,331.010c trailokyanātho viṣṇuḥ sa yasyāsīt sāhyakṛt sakhā
12,331.011a dhanyāś ca sarva evāsan brahmaṃs te mama pūrvakāḥ
12,331.011c hitāya śreyase caiva yeṣām āsīj janārdanaḥ
12,331.012a tapasāpi na dṛśyo hi bhagavāṃl lokapūjitaḥ
12,331.012c yaṃ dṛṣṭavantas te sākṣāc chrīvatsāṅkavibhūṣaṇam
12,331.013a tebhyo dhanyataraś caiva nāradaḥ parameṣṭhijaḥ
12,331.013c na cālpatejasam ṛṣiṃ vedmi nāradam avyayam
12,331.013d*0883_01 dṛṣṭavān yo hariṃ devaṃ nārāyaṇam ajaṃ vibhum
12,331.013e śvetadvīpaṃ samāsādya yena dṛṣṭaḥ svayaṃ hariḥ
12,331.014a devaprasādānugataṃ vyaktaṃ tat tasya darśanam
12,331.014c yad dṛṣṭavāṃs tadā devam aniruddhatanau sthitam
12,331.015a badarīm āśramaṃ yat tu nāradaḥ prādravat punaḥ
12,331.015c naranārāyaṇau draṣṭuṃ kiṃ nu tatkāraṇaṃ mune
12,331.016a śvetadvīpān nivṛttaś ca nāradaḥ parameṣṭhijaḥ
12,331.016c badarīm āśramaṃ prāpya samāgamya ca tāv ṛṣī
12,331.017a kiyantaṃ kālam avasat kāḥ kathāḥ pṛṣṭavāṃś ca saḥ
12,331.017c śvetadvīpād upāvṛtte tasmin vā sumahātmani
12,331.018a kim abrūtāṃ mahātmānau naranārāyaṇāv ṛṣī
12,331.018c tad etan me yathātattvaṃ sarvam ākhyātum arhasi
12,331.018d*0884_00 sūta uvāca
12,331.018d*0884_01 evaṃ pṛṣṭas tadā rājñā parāśaryo mahāmuniḥ
12,331.018d*0884_02 samīpasthaṃ tataḥ śiṣyaṃ vaiśaṃpāyanam abravīt
12,331.018d*0884_03 brūhy asmai sarvam akhilaṃ yad vṛttaṃ nāradasya ha
12,331.018d*0884_04 tayoḥ sakāśaṃ gatvā ca yathā sa kṛtavān punaḥ
12,331.018d*0885_00 sūta uvāca
12,331.018d*0885_01 tasya tad vacanaṃ śrutvā kṛṣṇadvaipāyanas tadā
12,331.018d*0885_02 śaśāsa śiṣyam āsīnaṃ vaiśaṃpāyanam antike
12,331.018d*0885_03 tad asmai sarvam ācakṣva yan mattaḥ śrutavān asi
12,331.018d*0885_04 guror vacanam ājñāya sa tu viprarṣabhas tadā
12,331.018d*0885_05 ācacakṣe tataḥ sarvam itihāsaṃ purātanam
12,331.019 vaiśaṃpāyana uvāca
12,331.019a namo bhagavate tasmai vyāsāyāmitatejase
12,331.019c yasya prasādād vakṣyāmi nārāyaṇakathām imām
12,331.019d*0886_01 nāsti nārāyaṇasamaṃ na bhūtaṃ na bhaviṣyati
12,331.019d*0886_02 etena satyavākyena sarvārthān sādhayāmy aham
12,331.019d*0886_03 nāradena purā yā me gurave viniveditā
12,331.019d*0886_04 ṛṣīṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca śṛṇvatoḥ kṛṣṇabhīṣmayoḥ
12,331.020a prāpya śvetaṃ mahādvīpaṃ dṛṣṭvā ca harim avyayam
12,331.020c nivṛtto nārado rājaṃs tarasā merum āgamat
12,331.020e hṛdayenodvahan bhāraṃ yad uktaṃ paramātmanā
12,331.021a paścād asyābhavad rājann ātmanaḥ sādhvasaṃ mahat
12,331.021c yad gatvā dūram adhvānaṃ kṣemī punar ihāgataḥ
12,331.022a tato meroḥ pracakrāma parvataṃ gandhamādanam
12,331.022c nipapāta ca khāt tūrṇaṃ viśālāṃ badarīm anu
12,331.023a tataḥ sa dadṛśe devau purāṇāv ṛṣisattamau
12,331.023c tapaś carantau sumahad ātmaniṣṭhau mahāvratau
12,331.024a tejasābhyadhikau sūryāt sarvalokavirocanāt
12,331.024c śrīvatsalakṣaṇau pūjyau jaṭāmaṇḍaladhāriṇau
12,331.025a jālapādabhujau tau tu pādayoś cakralakṣaṇau
12,331.025c vyūḍhoraskau dīrghabhujau tathā muṣkacatuṣkiṇau
12,331.026a ṣaṣṭidantāv aṣṭadaṃṣṭrau meghaughasadṛśasvanau
12,331.026c svāsyau pṛthulalāṭau ca suhanū subhrunāsikau
12,331.027a ātapatreṇa sadṛśe śirasī devayos tayoḥ
12,331.027c evaṃ lakṣaṇasaṃpannau mahāpuruṣasaṃjñitau
12,331.028a tau dṛṣṭvā nārado hṛṣṭas tābhyāṃ ca pratipūjitaḥ
12,331.028c svāgatenābhibhāṣyātha pṛṣṭaś cānāmayaṃ tadā
12,331.029a babhūvāntargatamatir nirīkṣya puruṣottamau
12,331.029c sadogatās tatra ye vai sarvabhūtanamaskṛtāḥ
12,331.030a śvetadvīpe mayā dṛṣṭās tādṛśāv ṛṣisattamau
12,331.030c iti saṃcintya manasā kṛtvā cābhipradakṣiṇam
12,331.030e upopaviviśe tatra pīṭhe kuśamaye śubhe
12,331.031a tatas tau tapasāṃ vāsau yaśasāṃ tejasām api
12,331.031c ṛṣī śamadamopetau kṛtvā pūrvāhṇikaṃ vidhim
12,331.032a paścān nāradam avyagrau pādyārghyābhyāṃ prapūjya ca
12,331.032c pīṭhayoś copaviṣṭau tau kṛtātithyāhnikau nṛpa
12,331.033a teṣu tatropaviṣṭeṣu sa deśo 'bhivyarājata
12,331.033c ājyāhutimahājvālair yajñavāṭo 'gnibhir yathā
12,331.034a atha nārāyaṇas tatra nāradaṃ vākyam abravīt
12,331.034c sukhopaviṣṭaṃ viśrāntaṃ kṛtātithyaṃ sukhasthitam
12,331.035a apīdānīṃ sa bhagavān paramātmā sanātanaḥ
12,331.035c śvetadvīpe tvayā dṛṣṭa āvayoḥ prakṛtiḥ parā
12,331.036 nārada uvāca
12,331.036a dṛṣṭo me puruṣaḥ śrīmān viśvarūpadharo 'vyayaḥ
12,331.036c sarve hi lokās tatrasthās tathā devāḥ saharṣibhiḥ
12,331.036e adyāpi cainaṃ paśyāmi yuvāṃ paśyan sanātanau
12,331.037a yair lakṣaṇair upetaḥ sa harir avyaktarūpadhṛk
12,331.037c tair lakṣaṇair upetau hi vyaktarūpadharau yuvām
12,331.038a dṛṣṭau mayā yuvāṃ tatra tasya devasya pārśvataḥ
12,331.038c iha caivāgato 'smy adya visṛṣṭaḥ paramātmanā
12,331.039a ko hi nāma bhavet tasya tejasā yaśasā śriyā
12,331.039c sadṛśas triṣu lokeṣu ṛte dharmātmajau yuvām
12,331.040a tena me kathitaṃ pūrvaṃ nāma kṣetrajñasaṃjñitam
12,331.040c prādurbhāvāś ca kathitā bhaviṣyanti hi ye yathā
12,331.041a tatra ye puruṣāḥ śvetāḥ pañcendriyavivarjitāḥ
12,331.041c pratibuddhāś ca te sarve bhaktāś ca puruṣottamam
12,331.042a te 'rcayanti sadā devaṃ taiḥ sārdhaṃ ramate ca saḥ
12,331.042c priyabhakto hi bhagavān paramātmā dvijapriyaḥ
12,331.043a ramate so 'rcyamāno hi sadā bhāgavatapriyaḥ
12,331.043c viśvabhuk sarvago devo bāndhavo bhaktavatsalaḥ
12,331.043e sa kartā kāraṇaṃ caiva kāryaṃ cātibaladyutiḥ
12,331.043f*0887_01 hetuś cājñāvidhānaṃ ca tattvaṃ caiva mahāyaśāḥ
12,331.044a tapasā yojya so ''tmānaṃ śvetadvīpāt paraṃ hi yat
12,331.044c teja ity abhivikhyātaṃ svayaṃbhāsāvabhāsitam
12,331.045a śāntiḥ sā triṣu lokeṣu siddhānāṃ bhāvitātmanām
12,331.045c etayā śubhayā buddhyā naiṣṭhikaṃ vratam āsthitaḥ
12,331.046a na tatra sūryas tapati na somo 'bhivirājate
12,331.046c na vāyur vāti deveśe tapaś carati duścaram
12,331.047a vedīm aṣṭatalotsedhāṃ bhūmāv āsthāya viśvabhuk
12,331.047c ekapādasthito deva ūrdhvabāhur udaṅmukhaḥ
12,331.047e sāṅgān āvartayan vedāṃs tapas tepe suduścaram
12,331.048a yad brahmā ṛṣayaś caiva svayaṃ paśupatiś ca yat
12,331.048c śeṣāś ca vibudhaśreṣṭhā daityadānavarākṣasāḥ
12,331.049a nāgāḥ suparṇā gandharvāḥ siddhā rājarṣayaś ca ye
12,331.049c havyaṃ kavyaṃ ca satataṃ vidhipūrvaṃ prayuñjate
12,331.049e kṛtsnaṃ tat tasya devasya caraṇāv upatiṣṭhati
12,331.050a yāḥ kriyāḥ saṃprayuktās tu ekāntagatabuddhibhiḥ
12,331.050c tāḥ sarvāḥ śirasā devaḥ pratigṛhṇāti vai svayam
12,331.051a na tasyānyaḥ priyataraḥ pratibuddhair mahātmabhiḥ
12,331.051c vidyate triṣu lokeṣu tato 'smy aikāntikaṃ gataḥ
12,331.051e iha caivāgatas tena visṛṣṭaḥ paramātmanā
12,331.051f*0888_01 ananyadevatābhaktir ananyamanutā hareḥ
12,331.051f*0888_02 ananyasevyatā viṣṇor ananyārcyatvam eva ca
12,331.051f*0888_03 brahmarudrādisāmyatvaṃ buddhirāhityam eva ca
12,331.051f*0888_04 ananyadevālayagatir ananyabhaktādyavīkṣaṇam
12,331.051f*0888_05 tathā karmaphalāsaṅgo hy ekāntitvam idaṃ matam
12,331.052a evaṃ me bhagavān devaḥ svayam ākhyātavān hariḥ
12,331.052c āsiṣye tatparo bhūtvā yuvābhyāṃ saha nityaśaḥ
12,332.001 naranārāyaṇāv ūcatuḥ
12,332.001a dhanyo 'sy anugṛhīto 'si yat te dṛṣṭaḥ svayaṃ prabhuḥ
12,332.001c na hi taṃ dṛṣṭavān kaś cit padmayonir api svayam
12,332.002a avyaktayonir bhagavān durdarśaḥ puruṣottamaḥ
12,332.002c nāradaitad dhi te satyaṃ vacanaṃ samudāhṛtam
12,332.003a nāsya bhaktaiḥ priyataro loke kaś cana vidyate
12,332.003c tataḥ svayaṃ darśitavān svam ātmānaṃ dvijottama
12,332.004a tapo hi tapyatas tasya yat sthānaṃ paramātmanaḥ
12,332.004c na tat saṃprāpnute kaś cid ṛte hy āvāṃ dvijottama
12,332.005a yā hi sūryasahasrasya samastasya bhaved dyutiḥ
12,332.005c sthānasya sā bhavet tasya svayaṃ tena virājatā
12,332.006a tasmād uttiṣṭhate vipra devād viśvabhuvaḥ pateḥ
12,332.006c kṣamā kṣamāvatāṃ śreṣṭha yayā bhūmis tu yujyate
12,332.007a tasmāc cottiṣṭhate devāt sarvabhūtahito rasaḥ
12,332.007c āpo yena hi yujyante dravatvaṃ prāpnuvanti ca
12,332.008a tasmād eva samudbhūtaṃ tejo rūpaguṇātmakam
12,332.008c yena sma yujyate sūryas tato lokān virājate
12,332.009a tasmād devāt samudbhūtaḥ sparśas tu puruṣottamāt
12,332.009c yena sma yujyate vāyus tato lokān vivāty asau
12,332.010a tasmāc cottiṣṭhate śabdaḥ sarvalokeśvarāt prabhoḥ
12,332.010c ākāśaṃ yujyate yena tatas tiṣṭhaty asaṃvṛtam
12,332.011a tasmāc cottiṣṭhate devāt sarvabhūtagataṃ manaḥ
12,332.011c candramā yena saṃyuktaḥ prakāśaguṇadhāraṇaḥ
12,332.012a ṣaḍbhūtotpādakaṃ nāma tat sthānaṃ vedasaṃjñitam
12,332.012c vidyāsahāyo yatrāste bhagavān havyakavyabhuk
12,332.013a ye hi niṣkalmaṣā loke puṇyapāpavivarjitāḥ
12,332.013c teṣāṃ vai kṣemam adhvānaṃ gacchatāṃ dvijasattama
12,332.013e sarvalokatamohantā ādityo dvāram ucyate
12,332.013f*0889_01 jvālāmālī mahātejā yenedaṃ dhāryate jagat
12,332.014a ādityadagdhasarvāṅgā adṛśyāḥ kena cit kva cit
12,332.014c paramāṇubhūtā bhūtvā tu taṃ devaṃ praviśanty uta
12,332.015a tasmād api vinirmuktā aniruddhatanau sthitāḥ
12,332.015c manobhūtās tato bhūyaḥ pradyumnaṃ praviśanty uta
12,332.016a pradyumnāc cāpi nirmuktā jīvaṃ saṃkarṣaṇaṃ tathā
12,332.016c viśanti viprapravarāḥ sāṃkhyā bhāgavataiḥ saha
12,332.017a tatas traiguṇyahīnās te paramātmānam añjasā
12,332.017c praviśanti dvijaśreṣṭha kṣetrajñaṃ nirguṇātmakam
12,332.017e sarvāvāsaṃ vāsudevaṃ kṣetrajñaṃ viddhi tattvataḥ
12,332.018a samāhitamanaskāś ca niyatāḥ saṃyatendriyāḥ
12,332.018c ekāntabhāvopagatā vāsudevaṃ viśanti te
12,332.019a āvām api ca dharmasya gṛhe jātau dvijottama
12,332.019c ramyāṃ viśālām āśritya tapa ugraṃ samāsthitau
12,332.020a ye tu tasyaiva devasya prādurbhāvāḥ surapriyāḥ
12,332.020c bhaviṣyanti trilokasthās teṣāṃ svastīty ato dvija
12,332.021a vidhinā svena yuktābhyāṃ yathāpūrvaṃ dvijottama
12,332.021c āsthitābhyāṃ sarvakṛcchraṃ vrataṃ samyak tad uttamam
12,332.021d*0890_01 svārthena vidhinā yuktaḥ sarvakṛcchravrate sthitaḥ
12,332.022a āvābhyām api dṛṣṭas tvaṃ śvetadvīpe tapodhana
12,332.022c samāgato bhagavatā saṃjalpaṃ kṛtavān yathā
12,332.023a sarvaṃ hi nau saṃviditaṃ trailokye sacarācare
12,332.023c yad bhaviṣyati vṛttaṃ vā vartate vā śubhāśubham
12,332.023d*0891_01 sarvaṃ sa te kathitavān devadevo mahāmune
12,332.024 vaiśaṃpāyana uvāca
12,332.024a etac chrutvā tayor vākyaṃ tapasy ugre 'bhyavartata
12,332.024c nāradaḥ prāñjalir bhūtvā nārāyaṇaparāyaṇaḥ
12,332.025a jajāpa vidhivan mantrān nārāyaṇagatān bahūn
12,332.025c divyaṃ varṣasahasraṃ hi naranārāyaṇāśrame
12,332.026a avasat sa mahātejā nārado bhagavān ṛṣiḥ
12,332.026c tam evābhyarcayan devaṃ naranārāyaṇau ca tau
12,333.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,333.001a kasya cit tv atha kālasya nāradaḥ parameṣṭhijaḥ
12,333.001c daivaṃ kṛtvā yathānyāyaṃ pitryaṃ cakre tataḥ param
12,333.002a tatas taṃ vacanaṃ prāha jyeṣṭho dharmātmajaḥ prabhuḥ
12,333.002c ka ijyate dvijaśreṣṭha daive pitrye ca kalpite
12,333.003a tvayā matimatāṃ śreṣṭha tan me śaṃsa yathāgamam
12,333.003c kim etat kriyate karma phalaṃ cāsya kim iṣyate
12,333.004 nārada uvāca
12,333.004a tvayaitat kathitaṃ pūrvaṃ daivaṃ kartavyam ity api
12,333.004c daivataṃ ca paro yajñaḥ paramātmā sanātanaḥ
12,333.005a tatas tadbhāvito nityaṃ yaje vaikuṇṭham avyayam
12,333.005c tasmāc ca prasṛtaḥ pūrvaṃ brahmā lokapitāmahaḥ
12,333.006a mama vai pitaraṃ prītaḥ parameṣṭhy apy ajījanat
12,333.006c ahaṃ saṃkalpajas tasya putraḥ prathamakalpitaḥ
12,333.007a yajāmy ahaṃ pitṝn sādho nārāyaṇavidhau kṛte
12,333.007c evaṃ sa eva bhagavān pitā mātā pitāmahaḥ
12,333.007e ijyate pitṛyajñeṣu mayā nityaṃ jagatpatiḥ
12,333.008a śrutiś cāpy aparā deva putrān hi pitaro 'yajan
12,333.008c vedaśrutiḥ praṇaṣṭā ca punar adhyāpitā sutaiḥ
12,333.008e tatas te mantradāḥ putrāḥ pitṛtvam upapedire
12,333.009a nūnaṃ puraitad viditaṃ yuvayor bhāvitātmanoḥ
12,333.009c putrāś ca pitaraś caiva parasparam apūjayan
12,333.010a trīn piṇḍān nyasya vai pṛthvyāṃ pūrvaṃ dattvā kuśān iti
12,333.010c kathaṃ tu piṇḍasaṃjñāṃ te pitaro lebhire purā
12,333.011 naranārāyaṇāv ūcatuḥ
12,333.011a imāṃ hi dharaṇīṃ pūrvaṃ naṣṭāṃ sāgaramekhalām
12,333.011c govinda ujjahārāśu vārāhaṃ rūpam āśritaḥ
12,333.012a sthāpayitvā tu dharaṇīṃ sve sthāne puruṣottamaḥ
12,333.012c jalakardamaliptāṅgo lokakāryārtham udyataḥ
12,333.013a prāpte cāhnikakāle sa madhyaṃdinagate ravau
12,333.013c daṃṣṭrāvilagnān mṛtpiṇḍān vidhūya sahasā prabhuḥ
12,333.013e sthāpayām āsa vai pṛthvyāṃ kuśān āstīrya nārada
12,333.014a sa teṣv ātmānam uddiśya pitryaṃ cakre yathāvidhi
12,333.014c saṃkalpayitvā trīn piṇḍān svenaiva vidhinā prabhuḥ
12,333.015a ātmagātroṣmasaṃbhūtaiḥ snehagarbhais tilair api
12,333.015c prokṣyāpavargaṃ deveśaḥ prāṅmukhaḥ kṛtavān svayam
12,333.016a maryādāsthāpanārthaṃ ca tato vacanam uktavān
12,333.016c ahaṃ hi pitaraḥ sraṣṭum udyato lokakṛt svayam
12,333.017a tasya cintayataḥ sadyaḥ pitṛkāryavidhiṃ param
12,333.017c daṃṣṭrābhyāṃ pravinirdhūtā mamaite dakṣiṇāṃ diśam
12,333.017e āśritā dharaṇīṃ piṇḍās tasmāt pitara eva te
12,333.018a trayo mūrtivihīnā vai piṇḍamūrtidharās tv ime
12,333.018c bhavantu pitaro loke mayā sṛṣṭāḥ sanātanāḥ
12,333.019a pitā pitāmahaś caiva tathaiva prapitāmahaḥ
12,333.019c aham evātra vijñeyas triṣu piṇḍeṣu saṃsthitaḥ
12,333.020a nāsti matto 'dhikaḥ kaś cit ko vābhyarcyo mayā svayam
12,333.020c ko vā mama pitā loke aham eva pitāmahaḥ
12,333.021a pitāmahapitā caiva aham evātra kāraṇam
12,333.021c ity evam uktvā vacanaṃ devadevo vṛṣākapiḥ
12,333.022a varāhaparvate vipra dattvā piṇḍān savistarān
12,333.022c ātmānaṃ pūjayitvaiva tatraivādarśanaṃ gataḥ
12,333.023a etadarthaṃ śubhamate pitaraḥ piṇḍasaṃjñitāḥ
12,333.023c labhante satataṃ pūjāṃ vṛṣākapivaco yathā
12,333.024a ye yajanti pitṝn devān gurūṃś caivātithīṃs tathā
12,333.024c gāś caiva dvijamukhyāṃś ca pṛthivīṃ mātaraṃ tathā
12,333.024e karmaṇā manasā vācā viṣṇum eva yajanti te
12,333.025a antargataḥ sa bhagavān sarvasattvaśarīragaḥ
12,333.025c samaḥ sarveṣu bhūteṣu īśvaraḥ sukhaduḥkhayoḥ
12,333.025e mahān mahātmā sarvātmā nārāyaṇa iti śrutaḥ
12,334.001 vaiśaṃpāyana uvāca
12,334.001a śrutvaitan nārado vākyaṃ naranārāyaṇeritam
12,334.001c atyantabhaktimān deve ekāntitvam upeyivān
12,334.002a proṣya varṣasahasraṃ tu naranārāyaṇāśrame
12,334.002c śrutvā bhagavadākhyānaṃ dṛṣṭvā ca harim avyayam
12,334.002e himavantaṃ jagāmāśu yatrāsya svaka āśramaḥ
12,334.003a tāv api khyātatapasau naranārāyaṇāv ṛṣī
12,334.003c tasminn evāśrame ramye tepatus tapa uttamam
12,334.004a tvam apy amitavikrāntaḥ pāṇḍavānāṃ kulodvahaḥ
12,334.004c pāvitātmādya saṃvṛttaḥ śrutvemām āditaḥ kathām
12,334.005a naiva tasya paro loko nāyaṃ pārthivasattama
12,334.005c karmaṇā manasā vācā yo dviṣyād viṣṇum avyayam
12,334.006a majjanti pitaras tasya narake śāśvatīḥ samāḥ
12,334.006c yo dviṣyād vibudhaśreṣṭhaṃ devaṃ nārāyaṇaṃ harim
12,334.007a kathaṃ nāma bhaved dveṣya ātmā lokasya kasya cit
12,334.007c ātmā hi puruṣavyāghra jñeyo viṣṇur iti sthitiḥ
12,334.008a ya eṣa gurur asmākam ṛṣir gandhavatīsutaḥ
12,334.008c tenaitat kathitaṃ tāta māhātmyaṃ paramātmanaḥ
12,334.008e tasmāc chrutaṃ mayā cedaṃ kathitaṃ ca tavānagha
12,334.009a kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsaṃ viddhi nārāyaṇaṃ prabhum
12,334.009c ko hy anyaḥ puruṣavyāghra mahābhāratakṛd bhavet
12,334.009e dharmān nānāvidhāṃś caiva ko brūyāt tam ṛte prabhum
12,334.010a vartatāṃ te mahāyajño yathā saṃkalpitas tvayā
12,334.010c saṃkalpitāśvamedhas tvaṃ śrutadharmaś ca tattvataḥ
12,334.011a etat tu mahad ākhyānaṃ śrutvā pārikṣito nṛpaḥ
12,334.011c tato yajñasamāptyarthaṃ kriyāḥ sarvāḥ samārabhat
12,334.012a nārāyaṇīyam ākhyānam etat te kathitaṃ mayā
12,334.012b*0892_01 pṛṣṭena śaunakādyeha naimiṣāraṇyavāsiṣu
12,334.012c nāradena purā rājan gurave me niveditam
12,334.012e ṛṣīṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca śṛṇvatoḥ kṛṣṇabhīṣmayoḥ
12,334.013a sa hi paramagurur bhuvanapatir; dharaṇidharaḥ śamaniyamanidhiḥ
12,334.013c śrutivinayanidhir dvijaparamahitas; tava bhavatu gatir harir amarahitaḥ
12,334.014a tapasāṃ nidhiḥ sumahatāṃ mahato; yaśasaś ca bhājanam ariṣṭakahā
12,334.014c ekāntināṃ śaraṇado 'bhayado; gatido 'stu vaḥ sa makhabhāgaharaḥ
12,334.015a triguṇātigaś catuṣpañcadharaḥ; pūrteṣṭayoś ca phalabhāgaharaḥ
12,334.015c vidadhāti nityam ajito 'tibalo; gatim ātmagāṃ sukṛtinām ṛṣiṇām
12,334.016a taṃ lokasākṣiṇam ajaṃ puruṣaṃ; ravivarṇam īśvaragatiṃ bahuśaḥ
12,334.016c praṇamadhvam ekamatayo yatayaḥ; salilodbhavo 'pi tam ṛṣiṃ praṇataḥ
12,334.017a sa hi lokayonir amṛtasya padaṃ; sūkṣmaṃ purāṇam acalaṃ paramam
12,334.017c tat sāṃkhyayogibhir udāradhṛtaṃ; buddhyā yatātmabhir viditaṃ satatam
12,335.001 janamejaya uvāca
12,335.001a śrutaṃ bhagavatas tasya māhātmyaṃ paramātmanaḥ
12,335.001c janma dharmagṛhe caiva naranārāyaṇātmakam
12,335.001e mahāvarāhasṛṣṭā ca piṇḍotpattiḥ purātanī
12,335.002a pravṛttau ca nivṛttau ca yo yathā parikalpitaḥ
12,335.002c sa tathā naḥ śruto brahman kathyamānas tvayānagha
12,335.003a yac ca tat kathitaṃ pūrvaṃ tvayā hayaśiro mahat
12,335.003c havyakavyabhujo viṣṇor udakpūrve mahodadhau
12,335.003e tac ca dṛṣṭaṃ bhagavatā brahmaṇā parameṣṭhinā
12,335.004a kiṃ tad utpāditaṃ pūrvaṃ hariṇā lokadhāriṇā
12,335.004c rūpaṃ prabhāvamahatām apūrvaṃ dhīmatāṃ vara
12,335.005a dṛṣṭvā hi vibudhaśreṣṭham apūrvam amitaujasam
12,335.005c tad aśvaśirasaṃ puṇyaṃ brahmā kim akaron mune
12,335.006a etan naḥ saṃśayaṃ brahman purāṇajñānasaṃbhavam
12,335.006c kathayasvottamamate mahāpuruṣanirmitam
12,335.006e pāvitāḥ sma tvayā brahman puṇyāṃ kathayatā kathām
12,335.007 vaiśaṃpāyana uvāca
12,335.007a kathayiṣyāmi te sarvaṃ purāṇaṃ vedasaṃmitam
12,335.007c jagau yad bhagavān vyāso rājño dharmasutasya vai
12,335.007d*0893_01 tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi sarvaṃ tac chṛṇu śaunaka
12,335.007d*0894_01 kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsam ṛṣiṃ vedanidhiṃ prabhum
12,335.007d*0894_02 paripapraccha rājendraḥ pārīkṣita yudhiṣṭhiraḥ
12,335.008a śrutvāśvaśiraso mūrtiṃ devasya harimedhasaḥ
12,335.008c utpannasaṃśayo rājā tam eva samacodayat
12,335.009 yudhiṣṭhira uvāca
12,335.009a yat tad darśitavān brahmā devaṃ hayaśirodharam
12,335.009c kimarthaṃ tat samabhavad vapur devopakalpitam
12,335.010 vyāsa uvāca
12,335.010a yat kiṃ cid iha loke vai dehabaddhaṃ viśāṃ pate
12,335.010c sarvaṃ pañcabhir āviṣṭaṃ bhūtair īśvarabuddhijaiḥ
12,335.011a īśvaro hi jagatsraṣṭā prabhur nārāyaṇo virāṭ
12,335.011c bhūtāntarātmā varadaḥ saguṇo nirguṇo 'pi ca
12,335.011e bhūtapralayam avyaktaṃ śṛṇuṣva nṛpasattama
12,335.012a dharaṇyām atha līnāyām apsu caikārṇave purā
12,335.012c jyotirbhūte jale cāpi līne jyotiṣi cānile
12,335.013a vāyau cākāśasaṃlīne ākāśe ca manonuge
12,335.013c vyakte manasi saṃlīne vyakte cāvyaktatāṃ gate
12,335.014a avyakte puruṣaṃ yāte puṃsi sarvagate 'pi ca
12,335.014c tama evābhavat sarvaṃ na prājñāyata kiṃ cana
12,335.015a tamaso brahma saṃbhūtaṃ tamomūlam ṛtātmakam
12,335.015c tad viśvabhāvasaṃjñāntaṃ pauruṣīṃ tanum āsthitam
12,335.016a so 'niruddha iti proktas tat pradhānaṃ pracakṣate
12,335.016c tad avyaktam iti jñeyaṃ triguṇaṃ nṛpasattama
12,335.017a vidyāsahāyavān devo viṣvakseno hariḥ prabhuḥ
12,335.017b*0895_01 ādikarmā sa bhūtānām aprameyo hariḥ prabhuḥ
12,335.017c apsv eva śayanaṃ cakre nidrāyogam upāgataḥ
12,335.017e jagataś cintayan sṛṣṭiṃ citrāṃ bahuguṇodbhavām
12,335.018a tasya cintayataḥ sṛṣṭiṃ mahān ātmaguṇaḥ smṛtaḥ
12,335.018c ahaṃkāras tato jāto brahmā śubhacaturmukhaḥ
12,335.018e hiraṇyagarbho bhagavān sarvalokapitāmahaḥ
12,335.019a padme 'niruddhāt saṃbhūtas tadā padmanibhekṣaṇaḥ
12,335.019c sahasrapatre dyutimān upaviṣṭaḥ sanātanaḥ
12,335.020a dadṛśe 'dbhutasaṃkāśe lokān āpomayān prabhuḥ
12,335.020c sattvasthaḥ parameṣṭhī sa tato bhūtagaṇān sṛjat
12,335.021a pūrvam eva ca padmasya patre sūryāṃśusaprabhe
12,335.021c nārāyaṇakṛtau bindū apām āstāṃ guṇottarau
12,335.022a tāv apaśyat sa bhagavān anādinidhano 'cyutaḥ
12,335.022c ekas tatrābhavad bindur madhvābho ruciraprabhaḥ
12,335.023a sa tāmaso madhur jātas tadā nārāyaṇājñayā
12,335.023c kaṭhinas tv aparo binduḥ kaiṭabho rājasas tu saḥ
12,335.024a tāv abhyadhāvatāṃ śreṣṭhau tamorajaguṇānvitau
12,335.024c balavantau gadāhastau padmanālānusāriṇau
12,335.025a dadṛśāte 'ravindasthaṃ brahmāṇam amitaprabham
12,335.025c sṛjantaṃ prathamaṃ vedāṃś caturaś cāruvigrahān
12,335.026a tato vigrahavantau tau vedān dṛṣṭvāsurottamau
12,335.026c sahasā jagṛhatur vedān brahmaṇaḥ paśyatas tadā
12,335.027a atha tau dānavaśreṣṭhau vedān gṛhya sanātanān
12,335.027c rasāṃ viviśatus tūrṇam udakpūrve mahodadhau
12,335.028a tato hṛteṣu vedeṣu brahmā kaśmalam āviśat
12,335.028c tato vacanam īśānaṃ prāha vedair vinākṛtaḥ
12,335.029a vedā me paramaṃ cakṣur vedā me paramaṃ balam
12,335.029c vedā me paramaṃ dhāma vedā me brahma cottamam
12,335.030a mama vedā hṛtāḥ sarve dānavābhyāṃ balād itaḥ
12,335.030c andhakārā hi me lokā jātā vedair vinākṛtāḥ
12,335.030e vedān ṛte hi kiṃ kuryāṃ lokān vai sraṣṭum udyataḥ
12,335.031a aho bata mahad duḥkhaṃ vedanāśanajaṃ mama
12,335.031c prāptaṃ dunoti hṛdayaṃ tīvraśokāya randhayan
12,335.032a ko hi śokārṇave magnaṃ mām ito 'dya samuddharet
12,335.032c vedāṃs tān ānayen naṣṭān kasya cāhaṃ priyo bhave
12,335.033a ity evaṃ bhāṣamāṇasya brahmaṇo nṛpasattama
12,335.033c hareḥ stotrārtham udbhūtā buddhir buddhimatāṃ vara
12,335.033e tato jagau paraṃ japyaṃ sāñjalipragrahaḥ prabhuḥ
12,335.034a namas te brahmahṛdaya namas te mama pūrvaja
12,335.034c lokādya bhuvanaśreṣṭha sāṃkhyayoganidhe vibho
12,335.035a vyaktāvyaktakarācintya kṣemaṃ panthānam āsthita
12,335.035c viśvabhuk sarvabhūtānām antarātmann ayonija
12,335.036a ahaṃ prasādajas tubhyaṃ lokadhāmne svayaṃbhuve
12,335.036c tvatto me mānasaṃ janma prathamaṃ dvijapūjitam
12,335.037a cākṣuṣaṃ vai dvitīyaṃ me janma cāsīt purātanam
12,335.037c tvatprasādāc ca me janma tṛtīyaṃ vācikaṃ mahat
12,335.038a tvattaḥ śravaṇajaṃ cāpi caturthaṃ janma me vibho
12,335.038c nāsikyaṃ cāpi me janma tvattaḥ pañcamam ucyate
12,335.039a aṇḍajaṃ cāpi me janma tvattaḥ ṣaṣṭhaṃ vinirmitam
12,335.039c idaṃ ca saptamaṃ janma padmajaṃ me 'mitaprabha
12,335.040a sarge sarge hy ahaṃ putras tava triguṇavarjitaḥ
12,335.040c prathitaḥ puṇḍarīkākṣa pradhānaguṇakalpitaḥ
12,335.041a tvam īśvarasvabhāvaś ca svayaṃbhūḥ puruṣottamaḥ
12,335.041c tvayā vinirmito 'haṃ vai vedacakṣur vayotigaḥ
12,335.042a te me vedā hṛtāś cakṣur andho jāto 'smi jāgṛhi
12,335.042c dadasva cakṣuṣī mahyaṃ priyo 'haṃ te priyo 'si me
12,335.043a evaṃ stutaḥ sa bhagavān puruṣaḥ sarvatomukhaḥ
12,335.043c jahau nidrām atha tadā vedakāryārtham udyataḥ
12,335.043e aiśvareṇa prayogeṇa dvitīyāṃ tanum āsthitaḥ
12,335.044a sunāsikena kāyena bhūtvā candraprabhas tadā
12,335.044c kṛtvā hayaśiraḥ śubhraṃ vedānām ālayaṃ prabhuḥ
12,335.045a tasya mūrdhā samabhavad dyauḥ sanakṣatratārakā
12,335.045c keśāś cāsyābhavan dīrghā raver aṃśusamaprabhāḥ
12,335.046a karṇāv ākāśapātāle lalāṭaṃ bhūtadhāriṇī
12,335.046c gaṅgā sarasvatī puṇyā bhruvāv āstāṃ mahānadī
12,335.047a cakṣuṣī somasūryau te nāsā saṃdhyā punaḥ smṛtā
12,335.047c oṃkāras tv atha saṃskāro vidyuj jihvā ca nirmitā
12,335.048a dantāś ca pitaro rājan somapā iti viśrutāḥ
12,335.048c goloko brahmalokaś ca oṣṭhāv āstāṃ mahātmanaḥ
12,335.048e grīvā cāsyābhavad rājan kālarātrir guṇottarā
12,335.049a etad dhayaśiraḥ kṛtvā nānāmūrtibhir āvṛtam
12,335.049c antardadhe sa viśveśo viveśa ca rasāṃ prabhuḥ
12,335.050a rasāṃ punaḥ praviṣṭaś ca yogaṃ paramam āsthitaḥ
12,335.050c śaikṣaṃ svaraṃ samāsthāya om iti prāsṛjat svaram
12,335.051a sa svaraḥ sānunādī ca sarvagaḥ snigdha eva ca
12,335.051c babhūvāntarmahībhūtaḥ sarvabhūtaguṇoditaḥ
12,335.052a tatas tāv asurau kṛtvā vedān samayabandhanān
12,335.052c rasātale vinikṣipya yataḥ śabdas tato drutau
12,335.053a etasminn antare rājan devo hayaśirodharaḥ
12,335.053c jagrāha vedān akhilān rasātalagatān hariḥ
12,335.053e prādāc ca brahmaṇe bhūyas tataḥ svāṃ prakṛtiṃ gataḥ
12,335.054a sthāpayitvā hayaśira udakpūrve mahodadhau
12,335.054c vedānām ālayaś cāpi babhūvāśvaśirās tataḥ
12,335.055a atha kiṃ cid apaśyantau dānavau madhukaiṭabhau
12,335.055c punar ājagmatus tatra vegitau paśyatāṃ ca tau
12,335.055e yatra vedā vinikṣiptās tat sthānaṃ śūnyam eva ca
12,335.056a tata uttamam āsthāya vegaṃ balavatāṃ varau
12,335.056c punar uttasthatuḥ śīghraṃ rasānām ālayāt tadā
12,335.056e dadṛśāte ca puruṣaṃ tam evādikaraṃ prabhum
12,335.057a śvetaṃ candraviśuddhābham aniruddhatanau sthitam
12,335.057c bhūyo 'py amitavikrāntaṃ nidrāyogam upāgatam
12,335.058a ātmapramāṇaracite apām upari kalpite
12,335.058c śayane nāgabhogāḍhye jvālāmālāsamāvṛte
12,335.059a niṣkalmaṣeṇa sattvena saṃpannaṃ ruciraprabham
12,335.059c taṃ dṛṣṭvā dānavendrau tau mahāhāsam amuñcatām
12,335.060a ūcatuś ca samāviṣṭau rajasā tamasā ca tau
12,335.060c ayaṃ sa puruṣaḥ śvetaḥ śete nidrām upāgataḥ
12,335.061a anena nūnaṃ vedānāṃ kṛtam āharaṇaṃ rasāt
12,335.061c kasyaiṣa ko nu khalv eṣa kiṃ ca svapiti bhogavān
12,335.062a ity uccāritavākyau tau bodhayām āsatur harim
12,335.062c yuddhārthinau tu vijñāya vibuddhaḥ puruṣottamaḥ
12,335.063a nirīkṣya cāsurendrau tau tato yuddhe mano dadhe
12,335.063b*0896_01 vibuddhaḥ sumahātejā yodhayām āsa tāv ubhau
12,335.063c atha yuddhaṃ samabhavat tayor nārāyaṇasya ca
12,335.064a rajastamoviṣṭatanū tāv ubhau madhukaiṭabhau
12,335.064c brahmaṇopacitiṃ kurvañ jaghāna madhusūdanaḥ
12,335.065a tatas tayor vadhenāśu vedāpaharaṇena ca
12,335.065c śokāpanayanaṃ cakre brahmaṇaḥ puruṣottamaḥ
12,335.066a tataḥ parivṛto brahmā hatārir vedasatkṛtaḥ
12,335.066c nirmame sa tadā lokān kṛtsnān sthāvarajaṅgamān
12,335.067a dattvā pitāmahāyāgryāṃ buddhiṃ lokavisargikīm
12,335.067c tatraivāntardadhe devo yata evāgato hariḥ
12,335.068a tau dānavau harir hatvā kṛtvā hayaśiras tanum
12,335.068c punaḥ pravṛttidharmārthaṃ tām eva vidadhe tanum
12,335.068d*0897_00 vaiśaṃpāyana uvāca
12,335.068d*0897_01 evaṃ sa bhagavān vyāso gurur mama viśāṃ pate
12,335.068d*0897_02 kathayām āsa dharmajño dharmarājñe dvijottamaḥ
12,335.069a evam eṣa mahābhāgo babhūvāśvaśirā hariḥ
12,335.069c paurāṇam etad ākhyātaṃ rūpaṃ varadam aiśvaram
12,335.070a yo hy etad brāhmaṇo nityaṃ śṛṇuyād dhārayeta vā
12,335.070c na tasyādhyayanaṃ nāśam upagacchet kadā cana
12,335.071a ārādhya tapasogreṇa devaṃ hayaśirodharam
12,335.071c pāñcālena kramaḥ prāpto rāmeṇa pathi deśite
12,335.072a etad dhayaśiro rājann ākhyānaṃ tava kīrtitam
12,335.072c purāṇaṃ vedasamitaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
12,335.073a yāṃ yām icchet tanuṃ devaḥ kartuṃ kāryavidhau kva cit
12,335.073c tāṃ tāṃ kuryād vikurvāṇaḥ svayam ātmānam ātmanā
12,335.074a eṣa vedanidhiḥ śrīmān eṣa vai tapaso nidhiḥ
12,335.074c eṣa yogaś ca sāṃkhyaṃ ca brahma cāgryaṃ harir vibhuḥ
12,335.075a nārāyaṇaparā vedā yajñā nārāyaṇātmakāḥ
12,335.075c tapo nārāyaṇaparaṃ nārāyaṇaparā gatiḥ
12,335.076a nārāyaṇaparaṃ satyam ṛtaṃ nārāyaṇātmakam
12,335.076c nārāyaṇaparo dharmaḥ punarāvṛttidurlabhaḥ
12,335.077a pravṛttilakṣaṇaś caiva dharmo nārāyaṇātmakaḥ
12,335.077c nārāyaṇātmako gandho bhūmau śreṣṭhatamaḥ smṛtaḥ
12,335.078a apāṃ caiva guṇo rājan raso nārāyaṇātmakaḥ
12,335.078c jyotiṣāṃ ca guṇo rūpaṃ smṛtaṃ nārāyaṇātmakam
12,335.079a nārāyaṇātmakaś cāpi sparśo vāyuguṇaḥ smṛtaḥ
12,335.079c nārāyaṇātmakaś cāpi śabda ākāśasaṃbhavaḥ
12,335.080a manaś cāpi tato bhūtam avyaktaguṇalakṣaṇam
12,335.080c nārāyaṇaparaḥ kālo jyotiṣām ayanaṃ ca yat
12,335.081a nārāyaṇaparā kīrtiḥ śrīś ca lakṣmīś ca devatāḥ
12,335.081c nārāyaṇaparaṃ sāṃkhyaṃ yogo nārāyaṇātmakaḥ
12,335.082a kāraṇaṃ puruṣo yeṣāṃ pradhānaṃ cāpi kāraṇam
12,335.082c svabhāvaś caiva karmāṇi daivaṃ yeṣāṃ ca kāraṇam
12,335.082d*0898_01 adhiṣṭhānaṃ tathā kartā karaṇaṃ ca pṛthagvidham
12,335.082d*0898_02 vividhā ca tathā ceṣṭā daivaṃ caivātra pañcamam
12,335.083a pañcakāraṇasaṃkhyāto niṣṭhā sarvatra vai hariḥ
12,335.083c tattvaṃ jijñāsamānānāṃ hetubhiḥ sarvatomukhaiḥ
12,335.084a tattvam eko mahāyogī harir nārāyaṇaḥ prabhuḥ
12,335.084c sabrahmakānāṃ lokānām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām
12,335.085a sāṃkhyānāṃ yogināṃ cāpi yatīnām ātmavedinām
12,335.085c manīṣitaṃ vijānāti keśavo na tu tasya te
12,335.086a ye ke cit sarvalokeṣu daivaṃ pitryaṃ ca kurvate
12,335.086c dānāni ca prayacchanti tapyanti ca tapo mahat
12,335.087a sarveṣām āśrayo viṣṇur aiśvaraṃ vidhim āsthitaḥ
12,335.087c sarvabhūtakṛtāvāso vāsudeveti cocyate
12,335.088a ayaṃ hi nityaḥ paramo maharṣir; mahāvibhūtir guṇavān nirguṇākhyaḥ
12,335.088c guṇaiś ca saṃyogam upaiti śīghraṃ; kālo yathartāv ṛtusaṃprayuktaḥ
12,335.089a naivāsya vindanti gatiṃ mahātmano; na cāgatiṃ kaś cid ihānupasyati
12,335.089c jñānātmakāḥ saṃyamino maharṣayaḥ; paśyanti nityaṃ puruṣaṃ guṇādhikam
12,336.001 janamejaya uvāca
12,336.001a aho hy ekāntinaḥ sarvān prīṇāti bhagavān hariḥ
12,336.001c vidhiprayuktāṃ pūjāṃ ca gṛhṇāti bhagavān svayam
12,336.002a ye tu dagdhendhanā loke puṇyapāpavivarjitāḥ
12,336.002c teṣāṃ tvayābhinirdiṣṭā pāraṃparyāgatā gatiḥ
12,336.003a caturthyāṃ caiva te gatyāṃ gacchanti puruṣottamam
12,336.003c ekāntinas tu puruṣā gacchanti paramaṃ padam
12,336.004a nūnam ekāntadharmo 'yaṃ śreṣṭho nārāyaṇapriyaḥ
12,336.004c agatvā gatayas tisro yad gacchanty avyayaṃ harim
12,336.005a sahopaniṣadān vedān ye viprāḥ samyag āsthitāḥ
12,336.005c paṭhanti vidhim āsthāya ye cāpi yatidharmiṇaḥ
12,336.006a tebhyo viśiṣṭāṃ jānāmi gatim ekāntināṃ nṛṇām
12,336.006c kenaiṣa dharmaḥ kathito devena ṛṣiṇāpi vā
12,336.007a ekāntināṃ ca kā caryā kadā cotpāditā vibho
12,336.007c etan me saṃśayaṃ chindhi paraṃ kautūhalaṃ hi me
12,336.008 vaiśaṃpāyana uvāca
12,336.008a samupoḍheṣv anīkeṣu kurupāṇḍavayor mṛdhe
12,336.008c arjune vimanaske ca gītā bhagavatā svayam
12,336.009a āgatiś ca gatiś caiva pūrvaṃ te kathitā mayā
12,336.009c gahano hy eṣa dharmo vai durvijñeyo 'kṛtātmabhiḥ
12,336.010a saṃmitaḥ sāmavedena puraivādiyuge kṛtaḥ
12,336.010c dhāryate svayam īśena rājan nārāyaṇena ha
12,336.011a etam arthaṃ mahārāja pṛṣṭaḥ pārthena nāradaḥ
12,336.011c ṛṣimadhye mahābhāgaḥ śṛṇvatoḥ kṛṣṇabhīṣmayoḥ
12,336.012a guruṇā ca mamāpy eṣa kathito nṛpasattama
12,336.012c yathā tu kathitas tatra nāradena tathā śṛṇu
12,336.013a yadāsīn mānasaṃ janma nārāyaṇamukhodgatam
12,336.013c brahmaṇaḥ pṛthivīpāla tadā nārāyaṇaḥ svayam
12,336.013e tena dharmeṇa kṛtavān daivaṃ pitryaṃ ca bhārata
12,336.014a phenapā ṛṣayaś caiva taṃ dharmaṃ pratipedire
12,336.014c vaikhānasāḥ phenapebhyo dharmam etaṃ prapedire
12,336.014e vaikhānasebhyaḥ somas tu tataḥ so 'ntardadhe punaḥ
12,336.015a yadāsīc cākṣuṣaṃ janma dvitīyaṃ brahmaṇo nṛpa
12,336.015c tadā pitāmahāt somād etaṃ dharmam ajānata
12,336.015e nārāyaṇātmakaṃ rājan rudrāya pradadau ca saḥ
12,336.016a tato yogasthito rudraḥ purā kṛtayuge nṛpa
12,336.016c vālakhilyān ṛṣīn sarvān dharmam etam apāṭhayat
12,336.016e antardadhe tato bhūyas tasya devasya māyayā
12,336.016f*0899_01 vālakhilyā mahātmāno dharmāya pradaduś ca tam
12,336.017a tṛtīyaṃ brahmaṇo janma yadāsīd vācikaṃ mahat
12,336.017c tatraiṣa dharmaḥ saṃbhūtaḥ svayaṃ nārāyaṇān nṛpa
12,336.018a suparṇo nāma tam ṛṣiḥ prāptavān puruṣottamāt
12,336.018c tapasā vai sutaptena damena niyamena ca
12,336.019a triḥ parikrāntavān etat suparṇo dharmam uttamam
12,336.019c yasmāt tasmād vrataṃ hy etat trisauparṇam ihocyate
12,336.020a ṛgvedapāṭhapaṭhitaṃ vratam etad dhi duścaram
12,336.020c suparṇāc cāpy adhigato dharma eṣa sanātanaḥ
12,336.021a vāyunā dvipadāṃ śreṣṭha prathito jagadāyuṣā
12,336.021c vāyoḥ sakāśāt prāptaś ca ṛṣibhir vighasāśibhiḥ
12,336.022a tebhyo mahodadhiś cainaṃ prāptavān dharmam uttamam
12,336.022c tataḥ so 'ntardadhe bhūyo nārāyaṇasamāhitaḥ
12,336.023a yadā bhūyaḥ śravaṇajā sṛṣṭir āsīn mahātmanaḥ
12,336.023c brahmaṇaḥ puruṣavyāghra tatra kīrtayataḥ śṛṇu
12,336.024a jagat sraṣṭumanā devo harir nārāyaṇaḥ svayam
12,336.024c cintayām āsa puruṣaṃ jagatsargakaraṃ prabhuḥ
12,336.025a atha cintayatas tasya karṇābhyāṃ puruṣaḥ sṛtaḥ
12,336.025c prajāsargakaro brahmā tam uvāca jagatpatiḥ
12,336.026a sṛja prajāḥ putra sarvā mukhataḥ pādatas tathā
12,336.026c śreyas tava vidhāsyāmi balaṃ tejaś ca suvrata
12,336.027a dharmaṃ ca matto gṛhṇīṣva sātvataṃ nāma nāmataḥ
12,336.027c tena sarvaṃ kṛtayugaṃ sthāpayasva yathāvidhi
12,336.028a tato brahmā namaścakre devāya harimedhase
12,336.028c dharmaṃ cāgryaṃ sa jagrāha sarahasyaṃ sasaṃgraham
12,336.028e āraṇyakena sahitaṃ nārāyaṇamukhodgatam
12,336.029a upadiśya tato dharmaṃ brahmaṇe 'mitatejase
12,336.029c taṃ kārtayugadharmāṇaṃ nirāśīḥkarmasaṃjñitam
12,336.029e jagāma tamasaḥ pāraṃ yatrāvyaktaṃ vyavasthitam
12,336.030a tato 'tha varado devo brahmalokapitāmahaḥ
12,336.030c asṛjat sa tadā lokān kṛtsnān sthāvarajaṅgamān
12,336.031a tataḥ prāvartata tadā ādau kṛtayugaṃ śubham
12,336.031c tato hi sātvato dharmo vyāpya lokān avasthitaḥ
12,336.032a tenaivādyena dharmeṇa brahmā lokavisargakṛt
12,336.032c pūjayām āsa deveśaṃ hariṃ nārāyaṇaṃ prabhum
12,336.033a dharmapratiṣṭhāhetoś ca manuṃ svārociṣaṃ tataḥ
12,336.033c adhyāpayām āsa tadā lokānāṃ hitakāmyayā
12,336.034a tataḥ svārociṣaḥ putraṃ svayaṃ śaṅkhapadaṃ nṛpa
12,336.034c adhyāpayat purāvyagraḥ sarvalokapatir vibhuḥ
12,336.035a tataḥ śaṅkhapadaś cāpi putram ātmajam aurasam
12,336.035c diśāpālaṃ sudharmāṇam adhyāpayata bhārata
12,336.035e tataḥ so 'ntardadhe bhūyaḥ prāpte tretāyuge punaḥ
12,336.036a nāsikyajanmani purā brahmaṇaḥ pārthivottama
12,336.036c dharmam etaṃ svayaṃ devo harir nārāyaṇaḥ prabhuḥ
12,336.036e ujjagārāravindākṣo brahmaṇaḥ paśyatas tadā
12,336.037a sanatkumāro bhagavāṃs tataḥ prādhītavān nṛpa
12,336.037c sanatkumārād api ca vīraṇo vai prajāpatiḥ
12,336.037e kṛtādau kuruśārdūla dharmam etam adhītavān
12,336.038a vīraṇaś cāpy adhītyainaṃ raucyāya manave dadau
12,336.038c raucyaḥ putrāya śuddhāya suvratāya sumedhase
12,336.039a kukṣināmne 'tha pradadau diśāṃ pālāya dharmiṇe
12,336.039c tataḥ so 'ntardadhe bhūyo nārāyaṇamukhodgataḥ
12,336.040a aṇḍaje janmani punar brahmaṇe hariyonaye
12,336.040c eṣa dharmaḥ samudbhūto nārāyaṇamukhāt punaḥ
12,336.041a gṛhīto brahmaṇā rājan prayuktaś ca yathāvidhi
12,336.041c adhyāpitāś ca munayo nāmnā barhiṣado nṛpa
12,336.042a barhiṣadbhyaś ca saṃkrāntaḥ sāmavedāntagaṃ dvijam
12,336.042c jyeṣṭhaṃ nāmnābhivikhyātaṃ jyeṣṭhasāmavrato hariḥ
12,336.043a jyeṣṭhāc cāpy anusaṃkrānto rājānam avikampanam
12,336.043c antardadhe tato rājann eṣa dharmaḥ prabhor hareḥ
12,336.044a yad idaṃ saptamaṃ janma padmajaṃ brahmaṇo nṛpa
12,336.044c tatraiṣa dharmaḥ kathitaḥ svayaṃ nārāyaṇena hi
12,336.045a pitāmahāya śuddhāya yugādau lokadhāriṇe
12,336.045c pitāmahaś ca dakṣāya dharmam etaṃ purā dadau
12,336.046a tato jyeṣṭhe tu dauhitre prādād dakṣo nṛpottama
12,336.046c āditye savitur jyeṣṭhe vivasvāñ jagṛhe tataḥ
12,336.047a tretāyugādau ca punar vivasvān manave dadau
12,336.047c manuś ca lokabhūtyarthaṃ sutāyekṣvākave dadau
12,336.048a ikṣvākuṇā ca kathito vyāpya lokān avasthitaḥ
12,336.048c gamiṣyati kṣayānte ca punar nārāyaṇaṃ nṛpa
12,336.049a vratināṃ cāpi yo dharmaḥ sa te pūrvaṃ nṛpottama
12,336.049c kathito harigītāsu samāsavidhikalpitaḥ
12,336.050a nāradena tu saṃprāptaḥ sarahasyaḥ sasaṃgrahaḥ
12,336.050c eṣa dharmo jagannāthāt sākṣān nārāyaṇān nṛpa
12,336.051a evam eṣa mahān dharma ādyo rājan sanātanaḥ
12,336.051c durvijñeyo duṣkaraś ca sātvatair dhāryate sadā
12,336.052a dharmajñānena caitena suprayuktena karmaṇā
12,336.052c ahiṃsādharmayuktena prīyate harir īśvaraḥ
12,336.053a ekavyūhavibhāgo vā kva cid dvivyūhasaṃjñitaḥ
12,336.053c trivyūhaś cāpi saṃkhyātaś caturvyūhaś ca dṛśyate
12,336.054a harir eva hi kṣetrajño nirmamo niṣkalas tathā
12,336.054c jīvaś ca sarvabhūteṣu pañcabhūtaguṇātigaḥ
12,336.055a manaś ca prathitaṃ rājan pañcendriyasamīraṇam
12,336.055c eṣa lokanidhir dhīmān eṣa lokavisargakṛt
12,336.056a akartā caiva kartā ca kāryaṃ kāraṇam eva ca
12,336.056c yathecchati tathā rājan krīḍate puruṣo 'vyayaḥ
12,336.057a eṣa ekāntidharmas te kīrtito nṛpasattama
12,336.057c mayā guruprasādena durvijñeyo 'kṛtātmabhiḥ
12,336.057e ekāntino hi puruṣā durlabhā bahavo nṛpa
12,336.058a yady ekāntibhir ākīrṇaṃ jagat syāt kurunandana
12,336.058c ahiṃsakair ātmavidbhiḥ sarvabhūtahite rataiḥ
12,336.058e bhavet kṛtayugaprāptir āśīḥkarmavivarjitaiḥ
12,336.059a evaṃ sa bhagavān vyāso gurur mama viśāṃ pate
12,336.059c kathayām āsa dharmajño dharmarājñe dvijottamaḥ
12,336.060a ṛṣīṇāṃ saṃnidhau rājañ śṛṇvatoḥ kṛṣṇabhīṣmayoḥ
12,336.060c tasyāpy akathayat pūrvaṃ nāradaḥ sumahātapāḥ
12,336.061a devaṃ paramakaṃ brahma śvetaṃ candrābham acyutam
12,336.061c yatra caikāntino yānti nārāyaṇaparāyaṇāḥ
12,336.061d*0900_01 tad eva kevalaṃ sthānaṃ muktānāṃ paramaṃ bhavet
12,336.062 janamejaya uvāca
12,336.062a evaṃ bahuvidhaṃ dharmaṃ pratibuddhair niṣevitam
12,336.062c na kurvanti kathaṃ viprā anye nānāvrate sthitāḥ
12,336.063 vaiśaṃpāyana uvāca
12,336.063a tisraḥ prakṛtayo rājan dehabandheṣu nirmitāḥ
12,336.063c sāttvikī rājasī caiva tāmasī ceti bhārata
12,336.064a dehabandheṣu puruṣaḥ śreṣṭhaḥ kurukulodvaha
12,336.064c sāttvikaḥ puruṣavyāghra bhaven mokṣārthaniścitaḥ
12,336.065a atrāpi sa vijānāti puruṣaṃ brahmavartinam
12,336.065c nārāyaṇaparo mokṣas tato vai sāttvikaḥ smṛtaḥ
12,336.066a manīṣitaṃ ca prāpnoti cintayan puruṣottamam
12,336.066c ekāntabhaktiḥ satataṃ nārāyaṇaparāyaṇaḥ
12,336.067a manīṣiṇo hi ye ke cid yatayo mokṣakāṅkṣiṇaḥ
12,336.067c teṣāṃ vai chinnatṛṣṇānāṃ yogakṣemavaho hariḥ
12,336.068a jāyamānaṃ hi puruṣaṃ yaṃ paśyen madhusūdanaḥ
12,336.068c sāttvikas tu sa vijñeyo bhaven mokṣe ca niścitaḥ
12,336.069a sāṃkhyayogena tulyo hi dharma ekāntasevitaḥ
12,336.069c nārāyaṇātmake mokṣe tato yānti parāṃ gatim
12,336.070a nārāyaṇena dṛṣṭaś ca pratibuddho bhavet pumān
12,336.070c evam ātmecchayā rājan pratibuddho na jāyate
12,336.071a rājasī tāmasī caiva vyāmiśre prakṛtī smṛte
12,336.071c tadātmakaṃ hi puruṣaṃ jāyamānaṃ viśāṃ pate
12,336.071e pravṛttilakṣaṇair yuktaṃ nāvekṣati hariḥ svayam
12,336.072a paśyaty enaṃ jāyamānaṃ brahmā lokapitāmahaḥ
12,336.072c rajasā tamasā caiva mānuṣaṃ samabhiplutam
12,336.073a kāmaṃ devāś ca ṛṣayaḥ sattvasthā nṛpasattama
12,336.073c hīnāḥ sattvena sūkṣmeṇa tato vaikārikāḥ smṛtāḥ
12,336.074 janamejaya uvāca
12,336.074a kathaṃ vaikāriko gacchet puruṣaḥ puruṣottamam
12,336.074b*0901_01 vada sarvaṃ yathādṛṣṭaṃ pravṛttiṃ ca yathākramam
12,336.075 vaiśaṃpāyana uvāca
12,336.075a susūkṣmasattvasaṃyuktaṃ saṃyuktaṃ tribhir akṣaraiḥ
12,336.075c puruṣaḥ puruṣaṃ gacchen niṣkriyaḥ pañcaviṃśakam
12,336.076a evam ekaṃ sāṃkhyayogaṃ vedāraṇyakam eva ca
12,336.076c parasparāṅgāny etāni pañcarātraṃ ca kathyate
12,336.076e eṣa ekāntināṃ dharmo nārāyaṇaparātmakaḥ
12,336.077a yathā samudrāt prasṛtā jalaughās; tam eva rājan punar āviśanti
12,336.077c ime tathā jñānamahājalaughā; nārāyaṇaṃ vai punar āviśanti
12,336.078a eṣa te kathito dharmaḥ sātvato yadubāndhava
12,336.078c kuruṣvainaṃ yathānyāyaṃ yadi śaknoṣi bhārata
12,336.079a evaṃ hi sumahābhāgo nārado gurave mama
12,336.079c śvetānāṃ yatinām āha ekāntagatim avyayām
12,336.080a vyāsaś cākathayat prītyā dharmaputrāya dhīmate
12,336.080c sa evāyaṃ mayā tubhyam ākhyātaḥ prasṛto guroḥ
12,336.081a itthaṃ hi duścaro dharma eṣa pārthivasattama
12,336.081c yathaiva tvaṃ tathaivānye na bhajanti vimohitāḥ
12,336.082a kṛṣṇa eva hi lokānāṃ bhāvano mohanas tathā
12,336.082c saṃhārakārakaś caiva kāraṇaṃ ca viśāṃ pate
12,337.001 janamejaya uvāca
12,337.001a sāṃkhyaṃ yogaṃ pañcarātraṃ vedāraṇyakam eva ca
12,337.001c jñānāny etāni brahmarṣe lokeṣu pracaranti ha
12,337.002a kim etāny ekaniṣṭhāni pṛthaṅniṣṭhāni vā mune
12,337.002c prabrūhi vai mayā pṛṣṭaḥ pravṛttiṃ ca yathākramam
12,337.003 vaiśaṃpāyana uvāca
12,337.003a jajñe bahujñaṃ param atyudāraṃ; yaṃ dvīpamadhye sutam ātmavantam
12,337.003c parāśarād gandhavatī maharṣiṃ; tasmai namo 'jñānatamonudāya
12,337.004a pitāmahādyaṃ pravadanti ṣaṣṭhaṃ; maharṣim ārṣeyavibhūtiyuktam
12,337.004c nārāyaṇasyāṃśajam ekaputraṃ; dvaipāyanaṃ vedamahānidhānam
12,337.005a tam ādikāleṣu mahāvibhūtir; nārāyaṇo brahmamahānidhānam
12,337.005c sasarja putrārtham udāratejā; vyāsaṃ mahātmānam ajaḥ purāṇaḥ
12,337.006 janamejaya uvāca
12,337.006a tvayaiva kathitaḥ pūrvaṃ saṃbhavo dvijasattama
12,337.006c vasiṣṭhasya sutaḥ śaktiḥ śakteḥ putraḥ parāśaraḥ
12,337.007a parāśarasya dāyādaḥ kṛṣṇadvaipāyano muniḥ
12,337.007c bhūyo nārāyaṇasutaṃ tvam evainaṃ prabhāṣase
12,337.008a kim ataḥ pūrvajaṃ janma vyāsasyāmitatejasaḥ
12,337.008c kathayasvottamamate janma nārāyaṇodbhavam
12,337.009 vaiśaṃpāyana uvāca
12,337.009a vedārthān vettukāmasya dharmiṣṭhasya taponidheḥ
12,337.009c guror me jñānaniṣṭhasya himavatpāda āsataḥ
12,337.010a kṛtvā bhāratam ākhyānaṃ tapaḥśrāntasya dhīmataḥ
12,337.010c śuśrūṣāṃ tatparā rājan kṛtavanto vayaṃ tadā
12,337.011a sumantur jaiminiś caiva pailaś ca sudṛḍhavrataḥ
12,337.011c ahaṃ caturthaḥ śiṣyo vai śuko vyāsātmajas tathā
12,337.012a ebhiḥ parivṛto vyāsaḥ śiṣyaiḥ pañcabhir uttamaiḥ
12,337.012c śuśubhe himavatpāde bhūtair bhūtapatir yathā
12,337.013a vedān āvartayan sāṅgān bhāratārthāṃś ca sarvaśaḥ
12,337.013c tam ekamanasaṃ dāntaṃ yuktā vayam upāsmahe
12,337.014a kathāntare 'tha kasmiṃś cit pṛṣṭo 'smābhir dvijottamaḥ
12,337.014c vedārthān bhāratārthāṃś ca janma nārāyaṇāt tathā
12,337.015a sa pūrvam uktvā vedārthān bhāratārthāṃś ca tattvavit
12,337.015c nārāyaṇād idaṃ janma vyāhartum upacakrame
12,337.016a śṛṇudhvam ākhyānavaram etad ārṣeyam uttamam
12,337.016c ādikālodbhavaṃ viprās tapasādhigataṃ mayā
12,337.017a prāpte prajāvisarge vai saptame padmasaṃbhave
12,337.017c nārāyaṇo mahāyogī śubhāśubhavivarjitaḥ
12,337.018a sasṛje nābhitaḥ putraṃ brahmāṇam amitaprabham
12,337.018c tataḥ sa prādurabhavad athainaṃ vākyam abravīt
12,337.019a mama tvaṃ nābhito jātaḥ prajāsargakaraḥ prabhuḥ
12,337.019c sṛja prajās tvaṃ vividhā brahman sajaḍapaṇḍitāḥ
12,337.020a sa evam ukto vimukhaś cintāvyākulamānasaḥ
12,337.020c praṇamya varadaṃ devam uvāca harim īśvaram
12,337.021a kā śaktir mama deveśa prajāḥ sraṣṭuṃ namo 'stu te
12,337.021c aprajñāvān ahaṃ deva vidhatsva yad anantaram
12,337.022a sa evam ukto bhagavān bhūtvāthāntarhitas tataḥ
12,337.022c cintayām āsa deveśo buddhiṃ buddhimatāṃ varaḥ
12,337.023a svarūpiṇī tato buddhir upatasthe hariṃ prabhum
12,337.023c yogena caināṃ niryogaḥ svayaṃ niyuyuje tadā
12,337.024a sa tām aiśvaryayogasthāṃ buddhiṃ śaktimatīṃ satīm
12,337.024c uvāca vacanaṃ devo buddhiṃ vai prabhur avyayaḥ
12,337.025a brahmāṇaṃ praviśasveti lokasṛṣṭyarthasiddhaye
12,337.025c tatas tam īśvarādiṣṭā buddhiḥ kṣipraṃ viveśa sā
12,337.026a athainaṃ buddhisaṃyuktaṃ punaḥ sa dadṛśe hariḥ
12,337.026c bhūyaś cainaṃ vacaḥ prāha sṛjemā vividhāḥ prajāḥ
12,337.026d*0902_01 bāḍham ity eva kṛtvā sa yathājñāṃ śirasā hareḥ
12,337.026d*0903_01 tathākaroc ca dharmātmā brahmā lokapitāmahaḥ
12,337.027a evam uktvā sa bhagavāṃs tatraivāntaradhīyata
12,337.027c prāpa caiva muhūrtena svasthānaṃ devasaṃjñitam
12,337.028a tāṃ caiva prakṛtiṃ prāpya ekībhāvagato 'bhavat
12,337.028c athāsya buddhir abhavat punar anyā tadā kila
12,337.029a sṛṣṭā imāḥ prajāḥ sarvā brahmaṇā parameṣṭhinā
12,337.029c daityadānavagandharvarakṣogaṇasamākulāḥ
12,337.029e jātā hīyaṃ vasumatī bhārākrāntā tapasvinī
12,337.030a bahavo balinaḥ pṛthvyāṃ daityadānavarākṣasāḥ
12,337.030c bhaviṣyanti tapoyuktā varān prāpsyanti cottamān
12,337.031a avaśyam eva taiḥ sarvair varadānena darpitaiḥ
12,337.031c bādhitavyāḥ suragaṇā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
12,337.031e tatra nyāyyam idaṃ kartuṃ bhārāvataraṇaṃ mayā
12,337.032a atha nānāsamudbhūtair vasudhāyāṃ yathākramam
12,337.032c nigraheṇa ca pāpānāṃ sādhūnāṃ pragraheṇa ca
12,337.033a imāṃ tapasvinīṃ satyāṃ dhārayiṣyāmi medinīm
12,337.033c mayā hy eṣā hi dhriyate pātālasthena bhoginā
12,337.034a mayā dhṛtā dhārayati jagad dhi sacarācaram
12,337.034c tasmāt pṛthvyāḥ paritrāṇaṃ kariṣye saṃbhavaṃ gataḥ
12,337.035a evaṃ sa cintayitvā tu bhagavān madhusūdanaḥ
12,337.035c rūpāṇy anekāny asṛjat prādurbhāvabhavāya saḥ
12,337.036a vārāhaṃ nārasiṃhaṃ ca vāmanaṃ mānuṣaṃ tathā
12,337.036c ebhir mayā nihantavyā durvinītāḥ surārayaḥ
12,337.037a atha bhūyo jagatsraṣṭā bhoḥśabdenānunādayan
12,337.037c sarasvatīm uccacāra tatra sārasvato 'bhavat
12,337.038a apāntaratamā nāma suto vāksaṃbhavo vibhoḥ
12,337.038c bhūtabhavyabhaviṣyajñaḥ satyavādī dṛḍhavrataḥ
12,337.039a tam uvāca nataṃ mūrdhnā devānām ādir avyayaḥ
12,337.039c vedākhyāne śrutiḥ kāryā tvayā matimatāṃ vara
12,337.039e tasmāt kuru yathājñaptaṃ mayaitad vacanaṃ mune
12,337.040a tena bhinnās tadā vedā manoḥ svāyaṃbhuve 'ntare
12,337.040c tatas tutoṣa bhagavān haris tenāsya karmaṇā
12,337.040e tapasā ca sutaptena yamena niyamena ca
12,337.041 śrībhagavān uvāca
12,337.041a manvantareṣu putra tvam evaṃ lokapravartakaḥ
12,337.041c bhaviṣyasy acalo brahmann apradhṛṣyaś ca nityaśaḥ
12,337.042a punas tiṣye ca saṃprāpte kuravo nāma bhāratāḥ
12,337.042c bhaviṣyanti mahātmāno rājānaḥ prathitā bhuvi
12,337.043a teṣāṃ tvattaḥ prasūtānāṃ kulabhedo bhaviṣyati
12,337.043c parasparavināśārthaṃ tvām ṛte dvijasattama
12,337.044a tatrāpy anekadhā vedān bhetsyase tapasānvitaḥ
12,337.044c kṛṣṇe yuge ca saṃprāpte kṛṣṇavarṇo bhaviṣyasi
12,337.045a dharmāṇāṃ vividhānāṃ ca kartā jñānakaras tathā
12,337.045c bhaviṣyasi tapoyukto na ca rāgād vimokṣyase
12,337.046a vītarāgaś ca putras te paramātmā bhaviṣyati
12,337.046c maheśvaraprasādena naitad vacanam anyathā
12,337.047a yaṃ mānasaṃ vai pravadanti putraṃ; pitāmahasyottamabuddhiyuktam
12,337.047c vasiṣṭham agryaṃ tapaso nidhānaṃ; yaś cāpi sūryaṃ vyatiricya bhāti
12,337.048a tasyānvaye cāpi tato maharṣiḥ; parāśaro nāma mahāprabhāvaḥ
12,337.048c pitā sa te vedanidhir variṣṭho; mahātapā vai tapaso nivāsaḥ
12,337.048e kānīnagarbhaḥ pitṛkanyakāyāṃ; tasmād ṛṣes tvaṃ bhavitā ca putraḥ
12,337.049a bhūtabhavyabhaviṣyāṇāṃ chinnasarvārthasaṃśayaḥ
12,337.049c ye hy atikrāntakāḥ pūrvaṃ sahasrayugaparyayāḥ
12,337.050a tāṃś ca sarvān mayoddiṣṭān drakṣyase tapasānvitaḥ
12,337.050c punar drakṣyasi cānekasahasrayugaparyayān
12,337.051a anādinidhanaṃ loke cakrahastaṃ ca māṃ mune
12,337.051c anudhyānān mama mune naitad vacanam anyathā
12,337.051d*0904_01 bhaviṣyati mahāsattva khyātiś cāpy atulā tava
12,337.052a śanaiścaraḥ sūryaputro bhaviṣyati manur mahān
12,337.052c tasmin manvantare caiva saptarṣigaṇapūrvakaḥ
12,337.052e tvam eva bhavitā vatsa matprasādān na saṃśayaḥ
12,337.052f*0905_01 yat kiṃ cid vidyate loke sarvaṃ tan madviceṣṭitam
12,337.052f*0905_02 anyo hy anyaṃ cintayati svacchandaṃ vidadhāmy aham
12,337.053 vyāsa uvāca
12,337.053a evaṃ sārasvatam ṛṣim apāntaratamaṃ tadā
12,337.053c uktvā vacanam īśānaḥ sādhayasvety athābravīt
12,337.054a so 'haṃ tasya prasādena devasya harimedhasaḥ
12,337.054c apāntaratamā nāma tato jāto ''jñayā hareḥ
12,337.054e punaś ca jāto vikhyāto vasiṣṭhakulanandanaḥ
12,337.055a tad etat kathitaṃ janma mayā pūrvakam ātmanaḥ
12,337.055c nārāyaṇaprasādena tathā nārāyaṇāṃśajam
12,337.056a mayā hi sumahat taptaṃ tapaḥ paramadāruṇam
12,337.056c purā matimatāṃ śreṣṭhāḥ parameṇa samādhinā
12,337.057a etad vaḥ kathitaṃ sarvaṃ yan māṃ pṛcchatha putrakāḥ
12,337.057c pūrvajanma bhaviṣyaṃ ca bhaktānāṃ snehato mayā
12,337.058 vaiśaṃpāyana uvāca
12,337.058a eṣa te kathitaḥ pūrvaṃ saṃbhavo 'smadguror nṛpa
12,337.058c vyāsasyākliṣṭamanaso yathā pṛṣṭaḥ punaḥ śṛṇu
12,337.059a sāṃkhyaṃ yogaṃ pañcarātraṃ vedāḥ pāśupataṃ tathā
12,337.059c jñānāny etāni rājarṣe viddhi nānāmatāni vai
12,337.060a sāṃkhyasya vaktā kapilaḥ paramarṣiḥ sa ucyate
12,337.060c hiraṇyagarbho yogasya vettā nānyaḥ purātanaḥ
12,337.061a apāntaratamāś caiva vedācāryaḥ sa ucyate
12,337.061c prācīnagarbhaṃ tam ṛṣiṃ pravadantīha ke cana
12,337.062a umāpatir bhūtapatiḥ śrīkaṇṭho brahmaṇaḥ sutaḥ
12,337.062c uktavān idam avyagro jñānaṃ pāśupataṃ śivaḥ
12,337.063a pañcarātrasya kṛtsnasya vettā tu bhagavān svayam
12,337.063c sarveṣu ca nṛpaśreṣṭha jñāneṣv eteṣu dṛśyate
12,337.064a yathāgamaṃ yathājñānaṃ niṣṭhā nārāyaṇaḥ prabhuḥ
12,337.064c na cainam evaṃ jānanti tamobhūtā viśāṃ pate
12,337.065a tam eva śāstrakartāraṃ pravadanti manīṣiṇaḥ
12,337.065c niṣṭhāṃ nārāyaṇam ṛṣiṃ nānyo 'stīti ca vādinaḥ
12,337.066a niḥsaṃśayeṣu sarveṣu nityaṃ vasati vai hariḥ
12,337.066c sasaṃśayān hetubalān nādhyāvasati mādhavaḥ
12,337.067a pañcarātravido ye tu yathākramaparā nṛpa
12,337.067c ekāntabhāvopagatās te hariṃ praviśanti vai
12,337.068a sāṃkhyaṃ ca yogaṃ ca sanātane dve; vedāś ca sarve nikhilena rājan
12,337.068c sarvaiḥ samastair ṛṣibhir nirukto; nārāyaṇo viśvam idaṃ purāṇam
12,337.069a śubhāśubhaṃ karma samīritaṃ yat; pravartate sarvalokeṣu kiṃ cit
12,337.069c tasmād ṛṣes tad bhavatīti vidyād; divy antarikṣe bhuvi cāpsu cāpi
12,338.001 janamejaya uvāca
12,338.001a bahavaḥ puruṣā brahmann utāho eka eva tu
12,338.001c ko hy atra puruṣaḥ śreṣṭhaḥ ko vā yonir ihocyate
12,338.002 vaiśaṃpāyana uvāca
12,338.002a bahavaḥ puruṣā loke sāṃkhyayogavicāriṇām
12,338.002c naitad icchanti puruṣam ekaṃ kurukulodvaha
12,338.003a bahūnāṃ puruṣāṇāṃ ca yathaikā yonir ucyate
12,338.003c tathā taṃ puruṣaṃ viśvaṃ vyākhyāsyāmi guṇādhikam
12,338.004a namaskṛtvā tu gurave vyāsāyāmitatejase
12,338.004c tapoyuktāya dāntāya vandyāya paramarṣaye
12,338.005a idaṃ puruṣasūktaṃ hi sarvavedeṣu pārthiva
12,338.005c ṛtaṃ satyaṃ ca vikhyātam ṛṣisiṃhena cintitam
12,338.006a utsargeṇāpavādena ṛṣibhiḥ kapilādibhiḥ
12,338.006c adhyātmacintām āśritya śāstrāṇy uktāni bhārata
12,338.007a samāsatas tu yad vyāsaḥ puruṣaikatvam uktavān
12,338.007c tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi prasādād amitaujasaḥ
12,338.008a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
12,338.008c brahmaṇā saha saṃvādaṃ tryambakasya viśāṃ pate
12,338.009a kṣīrodasya samudrasya madhye hāṭakasaprabhaḥ
12,338.009c vaijayanta iti khyātaḥ parvatapravaro nṛpa
12,338.010a tatrādhyātmagatiṃ deva ekākī pravicintayan
12,338.010c vairājasadane nityaṃ vaijayantaṃ niṣevate
12,338.011a atha tatrāsatas tasya caturvaktrasya dhīmataḥ
12,338.011c lalāṭaprabhavaḥ putraḥ śiva āgād yadṛcchayā
12,338.011e ākāśenaiva yogīśaḥ purā trinayanaḥ prabhuḥ
12,338.012a tataḥ khān nipapātāśu dharaṇīdharamūrdhani
12,338.012c agrataś cābhavat prīto vavande cāpi pādayoḥ
12,338.013a taṃ pādayor nipatitaṃ dṛṣṭvā savyena pāṇinā
12,338.013c utthāpayām āsa tadā prabhur ekaḥ prajāpatiḥ
12,338.014a uvāca cainaṃ bhagavāṃś cirasyāgatam ātmajam
12,338.014c svāgataṃ te mahābāho diṣṭyā prāpto 'si me 'ntikam
12,338.015a kaccit te kuśalaṃ putra svādhyāyatapasoḥ sadā
12,338.015c nityam ugratapās tvaṃ hi tataḥ pṛcchāmi te punaḥ
12,338.016 rudra uvāca
12,338.016a tvatprasādena bhagavan svādhyāyatapasor mama
12,338.016c kuśalaṃ cāvyayaṃ caiva sarvasya jagatas tathā
12,338.017a ciradṛṣṭo hi bhagavān vairājasadane mayā
12,338.017c tato 'haṃ parvataṃ prāptas tv imaṃ tvatpādasevitam
12,338.018a kautūhalaṃ cāpi hi me ekāntagamanena te
12,338.018c naitat kāraṇam alpaṃ hi bhaviṣyati pitāmaha
12,338.019a kiṃ nu tat sadanaṃ śreṣṭhaṃ kṣutpipāsāvivarjitam
12,338.019c surāsurair adhyuṣitam ṛṣibhiś cāmitaprabhaiḥ
12,338.020a gandharvair apsarobhiś ca satataṃ saṃniṣevitam
12,338.020c utsṛjyemaṃ girivaram ekākī prāptavān asi
12,338.021 brahmovāca
12,338.021a vaijayanto girivaraḥ satataṃ sevyate mayā
12,338.021c atraikāgreṇa manasā puruṣaś cintyate virāṭ
12,338.022 rudra uvāca
12,338.022a bahavaḥ puruṣā brahmaṃs tvayā sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā
12,338.022c sṛjyante cāpare brahman sa caikaḥ puruṣo virāṭ
12,338.023a ko hy asau cintyate brahmaṃs tvayā vai puruṣottamaḥ
12,338.023c etan me saṃśayaṃ brūhi mahat kautūhalaṃ hi me
12,338.024 brahmovāca
12,338.024a bahavaḥ puruṣāḥ putra ye tvayā samudāhṛtāḥ
12,338.024c evam etad atikrāntaṃ draṣṭavyaṃ naivam ity api
12,338.024e ādhāraṃ tu pravakṣyāmi ekasya puruṣasya te
12,338.025a bahūnāṃ puruṣāṇāṃ sa yathaikā yonir ucyate
12,338.025c tathā taṃ puruṣaṃ viśvaṃ paramaṃ sumahattamam
12,338.025e nirguṇaṃ nirguṇā bhūtvā praviśanti sanātanam
12,339.001 brahmovāca
12,339.001a śṛṇu putra yathā hy eṣa puruṣaḥ śāśvato 'vyayaḥ
12,339.001c akṣayaś cāprameyaś ca sarvagaś ca nirucyate
12,339.002a na sa śakyas tvayā draṣṭuṃ mayānyair vāpi sattama
12,339.002c saguṇo nirguṇo viśvo jñānadṛśyo hy asau smṛtaḥ
12,339.003a aśarīraḥ śarīreṣu sarveṣu nivasaty asau
12,339.003c vasann api śarīreṣu na sa lipyati karmabhiḥ
12,339.004a mamāntarātmā tava ca ye cānye dehasaṃjñitāḥ
12,339.004c sarveṣāṃ sākṣibhūto 'sau na grāhyaḥ kena cit kva cit
12,339.005a viśvamūrdhā viśvabhujo viśvapādākṣināsikaḥ
12,339.005c ekaś carati kṣetreṣu svairacārī yathāsukham
12,339.006a kṣetrāṇi hi śarīrāṇi bījāni ca śubhāśubhe
12,339.006c tāni vetti sa yogātmā tataḥ kṣetrajña ucyate
12,339.007a nāgatir na gatis tasya jñeyā bhūtena kena cit
12,339.007c sāṃkhyena vidhinā caiva yogena ca yathākramam
12,339.008a cintayāmi gatiṃ cāsya na gatiṃ vedmi cottamām
12,339.008c yathājñānaṃ tu vakṣyāmi puruṣaṃ taṃ sanātanam
12,339.009a tasyaikatvaṃ mahattvaṃ hi sa caikaḥ puruṣaḥ smṛtaḥ
12,339.009c mahāpuruṣaśabdaṃ sa bibharty ekaḥ sanātanaḥ
12,339.010a eko hutāśo bahudhā samidhyate; ekaḥ sūryas tapasāṃ yonir ekā
12,339.010c eko vāyur bahudhā vāti loke; mahodadhiś cāmbhasāṃ yonir ekaḥ
12,339.010e puruṣaś caiko nirguṇo viśvarūpas; taṃ nirguṇaṃ puruṣaṃ cāviśanti
12,339.011a hitvā guṇamayaṃ sarvaṃ karma hitvā śubhāśubham
12,339.011c ubhe satyānṛte tyaktvā evaṃ bhavati nirguṇaḥ
12,339.012a acintyaṃ cāpi taṃ jñātvā bhāvasūkṣmaṃ catuṣṭayam
12,339.012c vicared yo yatir yattaḥ sa gacchet puruṣaṃ prabhum
12,339.013a evaṃ hi paramātmānaṃ ke cid icchanti paṇḍitāḥ
12,339.013c ekātmānaṃ tathātmānam apare 'dhyātmacintakāḥ
12,339.014a tatra yaḥ paramātmā hi sa nityaṃ nirguṇaḥ smṛtaḥ
12,339.014c sa hi nārāyaṇo jñeyaḥ sarvātmā puruṣo hi saḥ
12,339.014e na lipyate phalaiś cāpi padmapatram ivāmbhasā
12,339.015a karmātmā tv aparo yo 'sau mokṣabandhaiḥ sa yujyate
12,339.015c sasaptadaśakenāpi rāśinā yujyate hi saḥ
12,339.015e evaṃ bahuvidhaḥ proktaḥ puruṣas te yathākramam
12,339.016a yat tat kṛtsnaṃ lokatantrasya dhāma; vedyaṃ paraṃ bodhanīyaṃ saboddhṛ
12,339.016c mantā mantavyaṃ prāśitā prāśitavyaṃ; ghrātā ghreyaṃ sparśitā sparśanīyam
12,339.017a draṣṭā draṣṭavyaṃ śrāvitā śrāvaṇīyaṃ; jñātā jñeyaṃ saguṇaṃ nirguṇaṃ ca
12,339.017c yad vai proktaṃ guṇasāmyaṃ pradhānaṃ; nityaṃ caitac chāśvataṃ cāvyayaṃ ca
12,339.018a yad vai sūte dhātur ādyaṃ nidhānaṃ; tad vai viprāḥ pravadante 'niruddham
12,339.018c yad vai loke vaidikaṃ karma sādhu; āśīryuktaṃ tad dhi tasyopabhojyam
12,339.019a devāḥ sarve munayaḥ sādhu dāntās; taṃ prāg yajñair yajñabhāgaṃ yajante
12,339.019c ahaṃ brahmā ādya īśaḥ prajānāṃ; tasmāj jātas tvaṃ ca mattaḥ prasūtaḥ
12,339.019e matto jagaj jaṅgamaṃ sthāvaraṃ ca; sarve vedāḥ sarahasyā hi putra
12,339.020a caturvibhaktaḥ puruṣaḥ sa krīḍati yathecchati
12,339.020c evaṃ sa eva bhagavāñ jñānena pratibodhitaḥ
12,339.021a etat te kathitaṃ putra yathāvad anupṛcchataḥ
12,339.021c sāṃkhyajñāne tathā yoge yathāvad anuvarṇitam
12,340.001 yudhiṣṭhira uvāca
12,340.001a dharmāḥ pitāmahenoktā mokṣadharmāśritāḥ śubhāḥ
12,340.001c dharmam āśramiṇāṃ śreṣṭhaṃ vaktum arhati me bhavān
12,340.002 bhīṣma uvāca
12,340.002a sarvatra vihito dharmaḥ svargyaḥ satyaphalodayaḥ
12,340.002c bahudvārasya dharmasya nehāsti viphalā kriyā
12,340.003a yasmin yasmiṃs tu viṣaye yo yo yāti viniścayam
12,340.003c sa tam evābhijānāti nānyaṃ bharatasattama
12,340.004a api ca tvaṃ naravyāghra śrotum arhasi me kathām
12,340.004c purā śakrasya kathitāṃ nāradena surarṣiṇā
12,340.005a surarṣir nārado rājan siddhas trailokyasaṃmataḥ
12,340.005c paryeti kramaśo lokān vāyur avyāhato yathā
12,340.006a sa kadā cin maheṣvāsa devarājālayaṃ gataḥ
12,340.006c satkṛtaś ca mahendreṇa pratyāsannagato 'bhavat
12,340.007a taṃ kṛtakṣaṇam āsīnaṃ paryapṛcchac chacīpatiḥ
12,340.007c brahmarṣe kiṃ cid āścaryam asti dṛṣṭaṃ tvayānagha
12,340.008a yathā tvam api viprarṣe trailokyaṃ sacarācaram
12,340.008c jātakautūhalo nityaṃ siddhaś carasi sākṣivat
12,340.009a na hy asty aviditaṃ loke devarṣe tava kiṃ cana
12,340.009c śrutaṃ vāpy anubhūtaṃ vā dṛṣṭaṃ vā kathayasva me
12,340.010a tasmai rājan surendrāya nārado vadatāṃ varaḥ
12,340.010c āsīnāyopapannāya proktavān vipulāṃ kathām
12,340.011a yathā yena ca kalpena sa tasmai dvijasattamaḥ
12,340.011c kathāṃ kathitavān pṛṣṭas tathā tvam api me śṛṇu
12,341.001 bhīṣma uvāca
12,341.001a āsīt kila kuruśreṣṭha mahāpadme purottame
12,341.001c gaṅgāyā dakṣiṇe tīre kaś cid vipraḥ samāhitaḥ
12,341.002a saumyaḥ somānvaye vede gatādhvā chinnasaṃśayaḥ
12,341.002c dharmanityo jitakrodho nityatṛpto jitendriyaḥ
12,341.003a ahiṃsānirato nityaṃ satyaḥ sajjanasaṃmataḥ
12,341.003c nyāyaprāptena vittena svena śīlena cānvitaḥ
12,341.004a jñātisaṃbandhivipule mitrāpāśrayasaṃmate
12,341.004c kule mahati vikhyāte viśiṣṭāṃ vṛttim āsthitaḥ
12,341.005a sa putrān bahulān dṛṣṭvā vipule karmaṇi sthitaḥ
12,341.005c kuladharmāśrito rājan dharmacaryāparo 'bhavat
12,341.006a tataḥ sa dharmaṃ vedoktaṃ yathāśāstroktam eva ca
12,341.006c śiṣṭācīrṇaṃ ca dharmaṃ ca trividhaṃ cintya cetasā
12,341.007a kiṃ nu me syāc chubhaṃ kṛtvā kiṃ kṣamaṃ kiṃ parāyaṇam
12,341.007c ity evaṃ khidyate nityaṃ na ca yāti viniścayam
12,341.008a tasyaivaṃ khidyamānasya dharmaṃ paramam āsthitaḥ
12,341.008c kadā cid atithiḥ prāpto brāhmaṇaḥ susamāhitaḥ
12,341.009a sa tasmai satkriyāṃ cakre kriyāyuktena hetunā
12,341.009c viśrāntaṃ cainam āsīnam idaṃ vacanam abravīt
12,342.001 brāhmaṇa uvāca
12,342.001a samutpannābhidhāno 'smi vāṅmādhuryeṇa te 'nagha
12,342.001c mitratām abhipannas tvāṃ kiṃ cid vakṣyāmi tac chṛṇu
12,342.002a gṛhasthadharmaṃ viprendra kṛtvā putragataṃ tv aham
12,342.002c dharmaṃ paramakaṃ kuryāṃ ko hi mārgo bhaved dvija
12,342.003a aham ātmānam ātmastham eka evātmani sthitaḥ
12,342.003c kartuṃ kāṅkṣāmi necchāmi baddhaḥ sādhāraṇair guṇaiḥ
12,342.004a yāvad evānatītaṃ me vayaḥ putraphalāśritam
12,342.004c tāvad icchāmi pātheyam ādātuṃ pāralaukikam
12,342.005a asmin hi lokasaṃtāne paraṃ pāram abhīpsataḥ
12,342.005c utpannā me matir iyaṃ kuto dharmamayaḥ plavaḥ
12,342.006a samuhyamānāni niśamya loke; niryātyamānāni ca sāttvikāni
12,342.006c dṛṣṭvā ca dharmadhvajaketumālāṃ; prakīryamāṇām upari prajānām
12,342.007a na me mano rajyati bhogakāle; dṛṣṭvā yatīn prārthayataḥ paratra
12,342.007c tenātithe buddhibalāśrayeṇa; dharmārthatattve viniyuṅkṣva māṃ tvam
12,342.008 bhīṣma uvāca
12,342.008a so 'tithir vacanaṃ tasya śrutvā dharmābhilāṣiṇaḥ
12,342.008c provāca vacanaṃ ślakṣṇaṃ prājño madhurayā girā
12,342.009a aham apy atra muhyāmi mamāpy eṣa manorathaḥ
12,342.009c na ca saṃniścayaṃ yāmi bahudvāre triviṣṭape
12,342.010a ke cin mokṣaṃ praśaṃsanti ke cid yajñaphalaṃ dvijāḥ
12,342.010c vānaprasthāśramaṃ ke cid gārhasthyaṃ ke cid āśritāḥ
12,342.011a rājadharmāśrayaṃ ke cit ke cid ātmaphalāśrayam
12,342.011c gurucaryāśrayaṃ ke cit ke cid vākyaṃ yam āśrayam
12,342.012a mātaraṃ pitaraṃ ke cic chuśrūṣanto divaṃ gatāḥ
12,342.012c ahiṃsayā pare svargaṃ satyena ca tathā pare
12,342.013a āhave 'bhimukhāḥ ke cin nihatāḥ svid divaṃ gatāḥ
12,342.013c ke cid uñchavrataiḥ siddhāḥ svargamārgasamāśritāḥ
12,342.014a ke cid adhyayane yuktā vedavrataparāḥ śubhāḥ
12,342.014c buddhimanto gatāḥ svargaṃ tuṣṭātmāno jitendriyāḥ
12,342.015a ārjavenāpare yuktā nihatānārjavair janaiḥ
12,342.015c ṛjavo nākapṛṣṭhe vai śuddhātmānaḥ pratiṣṭhitāḥ
12,342.016a evaṃ bahuvidhair loke dharmadvārair anāvṛtaiḥ
12,342.016c mamāpi matir āvignā meghalekheva vāyunā
12,343.001 atithir uvāca
12,343.001a upadeśaṃ tu te vipra kariṣye 'haṃ yathāgamam
12,343.001c guruṇā me yathākhyātam arthatas tac ca me śṛṇu
12,343.001d*0906_01 tathaitām eva guruṇā yathākhyātaṃ gatārthataḥ
12,343.002a yatra pūrvābhisargeṇa dharmacakraṃ pravartitam
12,343.002c naimiṣe gomatītīre tatra nāgāhvayaṃ puram
12,343.003a samagrais tridaśais tatra iṣṭam āsīd dvijarṣabha
12,343.003c yatrendrātikramaṃ cakre māndhātā rājasattamaḥ
12,343.004a kṛtādhivāso dharmātmā tatra cakṣuḥśravā mahān
12,343.004c padmanābho mahābhāgaḥ padma ity eva viśrutaḥ
12,343.005a sa vācā karmaṇā caiva manasā ca dvijarṣabha
12,343.005c prasādayati bhūtāni trividhe vartmani sthitaḥ
12,343.006a sāmnā dānena bhedena daṇḍeneti caturvidham
12,343.006c viṣamasthaṃ janaṃ svaṃ ca cakṣurdhyānena rakṣati
12,343.007a tam abhikramya vidhinā praṣṭum arhasi kāṅkṣitam
12,343.007c sa te paramakaṃ dharmaṃ namithyā darśayiṣyati
12,343.008a sa hi sarvātithir nāgo buddhiśāstraviśāradaḥ
12,343.008c guṇair anavamair yuktaḥ samastair ābhikāmikaiḥ
12,343.009a prakṛtyā nityasalilo nityam adhyayane rataḥ
12,343.009c tapodamābhyāṃ saṃyukto vṛttenānavareṇa ca
12,343.010a yajvā dānaruciḥ kṣānto vṛtte ca parame sthitaḥ
12,343.010c satyavāg anasūyuś ca śīlavān abhisaṃśritaḥ
12,343.011a śeṣānnabhoktā vacanānukūlo; hitārjavotkṛṣṭakṛtākṛtajñaḥ
12,343.011c avairakṛd bhūtahite niyukto; gaṅgāhradāmbho 'bhijanopapannaḥ
12,344.001 brāhmaṇa uvāca
12,344.001a atibhārodyatasyaiva bhārāpanayanaṃ mahat
12,344.001c parāśvāsakaraṃ vākyam idaṃ me bhavataḥ śrutam
12,344.002a adhvaklāntasya śayanaṃ sthānaklāntasya cāsanam
12,344.002c tṛṣitasya ca pānīyaṃ kṣudhārtasya ca bhojanam
12,344.003a īpsitasyeva saṃprāptir annasya samaye 'titheḥ
12,344.003c eṣitasyātmanaḥ kāle vṛddhasyeva suto yathā
12,344.004a manasā cintitasyeva prītisnigdhasya darśanam
12,344.004c prahrādayati māṃ vākyaṃ bhavatā yad udīritam
12,344.005a dattacakṣur ivākāśe paśyāmi vimṛśāmi ca
12,344.005c prajñānavacanād yo 'yam upadeśo hi me kṛtaḥ
12,344.005e bāḍham evaṃ kariṣyāmi yathā māṃ bhāṣate bhavān
12,344.006a ihemāṃ rajanīṃ sādho nivasasva mayā saha
12,344.006c prabhāte yāsyati bhavān paryāśvastaḥ sukhoṣitaḥ
12,344.006e asau hi bhagavān sūryo mandaraśmir avāṅmukhaḥ
12,344.007 bhīṣma uvāca
12,344.007a tatas tena kṛtātithyaḥ so 'tithiḥ śatrusūdana
12,344.007c uvāsa kila tāṃ rātriṃ saha tena dvijena vai
12,344.008a tat tac ca dharmasaṃyuktaṃ tayoḥ kathayatos tadā
12,344.008c vyatītā sā niśā kṛtsnā sukhena divasopamā
12,344.008d*0907_01 tasya brāhmaṇavaryasya atitheś cāpi bhārata
12,344.009a tataḥ prabhātasamaye so 'tithis tena pūjitaḥ
12,344.009c brāhmaṇena yathāśaktyā svakāryam abhikāṅkṣatā
12,344.010a tataḥ sa vipraḥ kṛtadharmaniścayaḥ; kṛtābhyanujñaḥ svajanena dharmavit
12,344.010c yathopadiṣṭaṃ bhujagendrasaṃśrayaṃ; jagāma kāle sukṛtaikaniścayaḥ
12,345.001 bhīṣma uvāca
12,345.001a sa vanāni vicitrāṇi tīrthāni ca sarāṃsi ca
12,345.001c abhigacchan krameṇa sma kaṃ cin munim upasthitaḥ
12,345.002a taṃ sa tena yathoddiṣṭaṃ nāgaṃ vipreṇa brāhmaṇaḥ
12,345.002c paryapṛcchad yathānyāyaṃ śrutvaiva ca jagāma saḥ
12,345.003a so 'bhigamya yathākhyātaṃ nāgāyatanam arthavit
12,345.003c proktavān aham asmīti bhoḥśabdālaṃkṛtaṃ vacaḥ
12,345.004a tatas tasya vacaḥ śrutvā rūpiṇī dharmavatsalā
12,345.004c darśayām āsa taṃ vipraṃ nāgapatnī pativratā
12,345.005a sā tasmai vidhivat pūjāṃ cakre dharmaparāyaṇā
12,345.005c svāgatenāgataṃ kṛtvā kiṃ karomīti cābravīt
12,345.006 brāhmaṇa uvāca
12,345.006a viśrānto 'bhyarcitaś cāsmi bhavatyā ślakṣṇayā girā
12,345.006c draṣṭum icchāmi bhavati taṃ devaṃ nāgam uttamam
12,345.007a etad dhi paramaṃ kāryam etan me phalam īpsitam
12,345.007c anenārthena cāsmy adya saṃprāptaḥ pannagālayam
12,345.008 nāgabhāryovāca
12,345.008a ārya sūryarathaṃ voḍhuṃ gato 'sau māsacārikaḥ
12,345.008c saptāṣṭabhir dinair vipra darśayiṣyaty asaṃśayam
12,345.009a etad viditam āryasya vivāsakaraṇaṃ mama
12,345.009c bhartur bhavatu kiṃ cānyat kriyatāṃ tad vadasva me
12,345.010 brāhmaṇa uvāca
12,345.010a anena niścayenāhaṃ sādhvi saṃprāptavān iha
12,345.010c pratīkṣann āgamaṃ devi vatsyāmy asmin mahāvane
12,345.011a saṃprāptasyaiva cāvyagram āvedyo 'ham ihāgataḥ
12,345.011c mamābhigamanaṃ prāpto vācyaś ca vacanaṃ tvayā
12,345.012a aham apy atra vatsyāmi gomatyāḥ puline śubhe
12,345.012c kālaṃ parimitāhāro yathoktaṃ paripālayan
12,345.013 bhīṣma uvāca
12,345.013a tataḥ sa vipras tāṃ nāgīṃ samādhāya punaḥ punaḥ
12,345.013c tad eva pulinaṃ nadyāḥ prayayau brāhmaṇarṣabhaḥ
12,346.001 bhīṣma uvāca
12,346.001a atha tena naraśreṣṭha brāhmaṇena tapasvinā
12,346.001c nirāhāreṇa vasatā duḥkhitās te bhujaṃgamāḥ
12,346.002a sarve saṃbhūya sahitās tasya nāgasya bāndhavāḥ
12,346.002c bhrātaras tanayā bhāryā yayus taṃ brāhmaṇaṃ prati
12,346.003a te 'paśyan puline taṃ vai vivikte niyatavratam
12,346.003c samāsīnaṃ nirāhāraṃ dvijaṃ japyaparāyaṇam
12,346.004a te sarve samabhikramya vipram abhyarcya cāsakṛt
12,346.004c ūcur vākyam asaṃdigdham ātitheyasya bāndhavāḥ
12,346.005a ṣaṣṭho hi divasas te 'dya prāptasyeha tapodhana
12,346.005c na cābhilaṣase kiṃ cid āhāraṃ dharmavatsala
12,346.006a asmān abhigataś cāsi vayaṃ ca tvām upasthitāḥ
12,346.006c kāryaṃ cātithyam asmābhir vayaṃ sarve kuṭumbinaḥ
12,346.007a mūlaṃ phalaṃ vā parṇaṃ vā payo vā dvijasattama
12,346.007c āhārahetor annaṃ vā bhoktum arhasi brāhmaṇa
12,346.008a tyaktāhāreṇa bhavatā vane nivasatā satā
12,346.008c bālavṛddham idaṃ sarvaṃ pīḍyate dharmasaṃkaṭāt
12,346.008d*0908_01 anugrahārtham asmākam āhāraṃ kartum arhasi
12,346.008d*0908_02 anaśnati tvayi brahman gacchema narakaṃ vayam
12,346.009a na hi no bhrūṇahā kaś cid rājāpathyo 'nṛto 'pi vā
12,346.009c pūrvāśī vā kule hy asmin devatātithibandhuṣu
12,346.010 brāhmaṇa uvāca
12,346.010a upadeśena yuṣmākam āhāro 'yaṃ mayā vṛtaḥ
12,346.010c dvirūnaṃ daśarātraṃ vai nāgasyāgamanaṃ prati
12,346.011a yady aṣṭarātre niryāte nāgamiṣyati pannagaḥ
12,346.011c tadāhāraṃ kariṣyāmi tannimittam idaṃ vratam
12,346.012a kartavyo na ca saṃtāpo gamyatāṃ ca yathāgatam
12,346.012c tannimittaṃ vrataṃ mahyaṃ naitad bhettum ihārhatha
12,346.013 bhīṣma uvāca
12,346.013a tena te samanujñātā brāhmaṇena bhujaṃgamāḥ
12,346.013c svam eva bhavanaṃ jagmur akṛtārthā nararṣabha
12,347.001 bhīṣma uvāca
12,347.001a atha kāle bahutithe pūrṇe prāpto bhujaṃgamaḥ
12,347.001c dattābhyanujñaḥ svaṃ veśma kṛtakarmā vivasvataḥ
12,347.002a taṃ bhāryā samabhikrāmat pādaśaucādibhir guṇaiḥ
12,347.002c upapannāṃ ca tāṃ sādhvīṃ pannagaḥ paryapṛcchata
12,347.003a api tvam asi kalyāṇi devatātithipūjane
12,347.003c pūrvam uktena vidhinā yuktā yuktena matsamam
12,347.004a na khalv asy akṛtārthena strībuddhyā mārdavīkṛtā
12,347.004c madviyogena suśroṇi viyuktā dharmasetunā
12,347.005 nāgabhāryovāca
12,347.005a śiṣyāṇāṃ guruśuśrūṣā viprāṇāṃ vedapāraṇam
12,347.005c bhṛtyānāṃ svāmivacanaṃ rājñāṃ lokānupālanam
12,347.006a sarvabhūtaparitrāṇaṃ kṣatradharma ihocyate
12,347.006c vaiśyānāṃ yajñasaṃvṛttir ātitheyasamanvitā
12,347.007a viprakṣatriyavaiśyānāṃ śuśrūṣā śūdrakarma tat
12,347.007c gṛhasthadharmo nāgendra sarvabhūtahitaiṣitā
12,347.008a niyatāhāratā nityaṃ vratacaryā yathākramam
12,347.008c dharmo hi dharmasaṃbandhād indriyāṇāṃ viśeṣaṇam
12,347.009a ahaṃ kasya kuto vāhaṃ kaḥ ko me ha bhaved iti
12,347.009c prayojanamatir nityam evaṃ mokṣāśramī bhavet
12,347.010a pativratātvaṃ bhāryāyāḥ paramo dharma ucyate
12,347.010c tavopadeśān nāgendra tac ca tattvena vedmi vai
12,347.011a sāhaṃ dharmaṃ vijānantī dharmanitye tvayi sthite
12,347.011c satpathaṃ katham utsṛjya yāsyāmi viṣame pathi
12,347.012a devatānāṃ mahābhāga dharmacaryā na hīyate
12,347.012c atithīnāṃ ca satkāre nityayuktāsmy atandritā
12,347.013a saptāṣṭadivasās tv adya viprasyehāgatasya vai
12,347.013c sa ca kāryaṃ na me khyāti darśanaṃ tava kāṅkṣati
12,347.014a gomatyās tv eṣa puline tvaddarśanasamutsukaḥ
12,347.014c āsīno ''vartayan brahma brāhmaṇaḥ saṃśitavrataḥ
12,347.014d*0909_01 tapodhyānaparo nityaṃ satyasaṃdho jitendriyaḥ
12,347.015a ahaṃ tv anena nāgendra sāmapūrvaṃ samāhitā
12,347.015c prasthāpyo matsakāśaṃ sa saṃprāpto bhujagottamaḥ
12,347.016a etac chrutvā mahāprājña tatra gantuṃ tvam arhasi
12,347.016c dātum arhasi vā tasya darśanaṃ darśanaśravaḥ
12,348.001 nāga uvāca
12,348.001a atha brāhmaṇarūpeṇa kaṃ taṃ samanupaśyasi
12,348.001c mānuṣaṃ kevalaṃ vipraṃ devaṃ vātha śucismite
12,348.002a ko hi māṃ mānuṣaḥ śakto draṣṭukāmo yaśasvini
12,348.002c saṃdarśanarucir vākyam ājñāpūrvaṃ vadiṣyati
12,348.003a surāsuragaṇānāṃ ca devarṣīṇāṃ ca bhāmini
12,348.003c nanu nāgā mahāvīryāḥ sauraseyās tarasvinaḥ
12,348.004a vandanīyāś ca varadā vayam apy anuyāyinaḥ
12,348.004c manuṣyāṇāṃ viśeṣeṇa dhanādhyakṣā iti śrutiḥ
12,348.005 nāgabhāryovāca
12,348.005a ārjavenābhijānāmi nāsau devo 'nilāśana
12,348.005c ekaṃ tv asya vijānāmi bhaktimān atiroṣaṇaḥ
12,348.005d*0910_01 dvijānām iha bhaktaḥ sa kālavit kaliroṣaṇaḥ
12,348.005d*0911_01 saṃkalpavihitaṃ tv arthaṃ pūrayitvānilāśana
12,348.005d*0911_02 arthināṃ paramaṃ lokaṃ yaśaś cāgryaṃ samaśnute
12,348.005d*0912_01 prārthitārthābhihantā te mā bhūt kaś cit kule 'nagha
12,348.005d*0912_02 sāmarthye sati nāgendra narake sa hi majjati
12,348.006a sa hi kāryāntarākāṅkṣī jalepsuḥ stokako yathā
12,348.006c varṣaṃ varṣapriyaḥ pakṣī darśanaṃ tava kāṅkṣati
12,348.007a na hi tvā daivataṃ kiṃ cid vivignaṃ pratipālayet
12,348.007c tulye hy abhijane jāto na kaś cit paryupāsate
12,348.008a tad roṣaṃ sahajaṃ tyaktvā tvam enaṃ draṣṭum arhasi
12,348.008c āśāchedena tasyādya nātmānaṃ dagdhum arhasi
12,348.009a āśayā tv abhipannānām akṛtvāśrupramārjanam
12,348.009c rājā vā rājaputro vā bhrūṇahatyaiva yujyate
12,348.010a maunāj jñānaphalāvāptir dānena ca yaśo mahat
12,348.010c vāgmitvaṃ satyavākyena paratra ca mahīyate
12,348.011a bhūmipradānena gatiṃ labhaty āśramasaṃmitām
12,348.011c naṣṭasyārthasya saṃprāptiṃ kṛtvā phalam upāśnute
12,348.012a abhipretām asaṃkliṣṭāṃ kṛtvākāmavatīṃ kriyām
12,348.012c na yāti nirayaṃ kaś cid iti dharmavido viduḥ
12,348.013 nāga uvāca
12,348.013a abhimānena māno me jātidoṣeṇa vai mahān
12,348.013c roṣaḥ saṃkalpajaḥ sādhvi dagdho vācāgninā tvayā
12,348.014a na ca roṣād ahaṃ sādhvi paśyeyam adhikaṃ tamaḥ
12,348.014c yasya vaktavyatāṃ yānti viśeṣeṇa bhujaṃgamāḥ
12,348.015a doṣasya hi vaśaṃ gatvā daśagrīvaḥ pratāpavān
12,348.015c tathā śakrapratispardhī hato rāmeṇa saṃyuge
12,348.016a antaḥpuragataṃ vatsaṃ śrutvā rāmeṇa nirhṛtam
12,348.016c dharṣaṇād roṣasaṃvignāḥ kārtavīryasutā hatāḥ
12,348.017a jāmadagnyena rāmeṇa sahasranayanopamaḥ
12,348.017c saṃyuge nihato roṣāt kārtavīryo mahābalaḥ
12,348.017d*0913_01 tathā śakrapratispardhī roṣasya vaśam āgataḥ
12,348.017d*0913_02 māndhātā nihato yuddhe lavaṇeneha rakṣasā
12,348.018a tad eṣa tapasāṃ śatruḥ śreyasaś ca nipātanaḥ
12,348.018c nigṛhīto mayā roṣaḥ śrutvaiva vacanaṃ tava
12,348.019a ātmānaṃ ca viśeṣeṇa praśaṃsāmy anapāyini
12,348.019c yasya me tvaṃ viśālākṣi bhāryā sarvaguṇānvitā
12,348.020a eṣa tatraiva gacchāmi yatra tiṣṭhaty asau dvijaḥ
12,348.020c sarvathā coktavān vākyaṃ nākṛtārthaḥ prayāsyati
12,349.001 bhīṣma uvāca
12,349.001a sa pannagapatis tatra prayayau brāhmaṇaṃ prati
12,349.001c tam eva manasā dhyāyan kāryavattāṃ vicārayan
12,349.002a tam abhikramya nāgendro matimān sa nareśvara
12,349.002c provāca madhuraṃ vākyaṃ prakṛtyā dharmavatsalaḥ
12,349.003a bho bho kṣāmyābhibhāṣe tvāṃ na roṣaṃ kartum arhasi
12,349.003c iha tvam abhisaṃprāptaḥ kasyārthe kiṃ prayojanam
12,349.004a ābhimukhyād abhikramya snehāt pṛcchāmi te dvija
12,349.004c vivikte gomatītīre kiṃ vā tvaṃ paryupāsase
12,349.005 brāhmaṇa uvāca
12,349.005a dharmāraṇyaṃ hi māṃ viddhi nāgaṃ draṣṭum ihāgatam
12,349.005c padmanābhaṃ dvijaśreṣṭhaṃ tatra me kāryam āhitam
12,349.006a tasya cāham asāṃnidhyaṃ śrutavān asmi taṃ gatam
12,349.006c svajanaṃ taṃ pratīkṣāmi parjanyam iva karṣakaḥ
12,349.007a tasya cākleśakaraṇaṃ svastikārasamāhitam
12,349.007c vartayāmy ayutaṃ brahma yogayukto nirāmayaḥ
12,349.008 nāga uvāca
12,349.008a aho kalyāṇavṛttas tvaṃ sādhu sajjanavatsalaḥ
12,349.008c śravāḍhyas tvaṃ mahābhāga paraṃ snehena paśyasi
12,349.009a ahaṃ sa nāgo viprarṣe yathā māṃ vindate bhavān
12,349.009c ājñāpaya yathā svairaṃ kiṃ karomi priyaṃ tava
12,349.010a bhavantaṃ svajanād asmi saṃprāptaṃ śrutavān iha
12,349.010c atas tvāṃ svayam evāhaṃ draṣṭum abhyāgato dvija
12,349.011a saṃprāptaś ca bhavān adya kṛtārthaḥ pratiyāsyati
12,349.011c visrabdho māṃ dvijaśreṣṭha viṣaye yoktum arhasi
12,349.012a vayaṃ hi bhavatā sarve guṇakrītā viśeṣataḥ
12,349.012c yas tvam ātmahitaṃ tyaktvā mām evehānurudhyase
12,349.013 brāhmaṇa uvāca
12,349.013a āgato 'haṃ mahābhāga tava darśanalālasaḥ
12,349.013c kaṃ cid artham anarthajñaḥ praṣṭukāmo bhujaṃgama
12,349.014a aham ātmānam ātmastho mārgamāṇo ''tmano hitam
12,349.014c vāsārthinaṃ mahāprājña balavantam upāsmi ha
12,349.015a prakāśitas tvaṃ svaguṇair yaśogarbhagabhastibhiḥ
12,349.015c śaśāṅkakarasaṃsparśair hṛdyair ātmaprakāśitaiḥ
12,349.016a tasya me praśnam utpannaṃ chindhi tvam anilāśana
12,349.016c paścāt kāryaṃ vadiṣyāmi śrotum arhati me bhavān
12,350.001 brāhmaṇa uvāca
12,350.001a vivasvato gacchati paryayeṇa; voḍhuṃ bhavāṃs taṃ ratham ekacakram
12,350.001c āścaryabhūtaṃ yadi tatra kiṃ cid; dṛṣṭaṃ tvayā śaṃsitum arhasi tvam
12,350.002 nāga uvāca
12,350.002*0914_01 āścaryāṇām anekānāṃ pratiṣṭhā bhagavān raviḥ
12,350.002*0914_02 yato bhūtāḥ pravartante sarve trailokyasaṃmatāḥ
12,350.002a yasya raśmisahasreṣu śākhāsv iva vihaṃgamāḥ
12,350.002c vasanty āśritya munayaḥ saṃsiddhā daivataiḥ saha
12,350.003a yato vāyur viniḥsṛtya sūryaraśmyāśrito mahān
12,350.003c vijṛmbhaty ambare vipra kim āścaryataraṃ tataḥ
12,350.003d*0915_01 vibhajyatāṃ tu viprarṣe prajānāṃ hitakāmyayā
12,350.003d*0915_02 toyaṃ sṛjati varṣāsu kim āścaryam ataḥ param
12,350.003d*0915_03 yasya maṇḍalamadhyastho mahātmā paramatviṣā
12,350.003d*0915_04 dīptaḥ samīkṣate lokān kim āścaryam ataḥ param
12,350.003d*0916_01 śakracāpāṅkitaghaṭaiḥ yaḥ sa vārighaṭodaraiḥ
12,350.004a śukro nāmāsitaḥ pādo yasya vāridharo 'mbare
12,350.004c toyaṃ sṛjati varṣāsu kim āścaryam ataḥ param
12,350.005a yo 'ṣṭamāsāṃs tu śucinā kiraṇenojjhitaṃ payaḥ
12,350.005c paryādatte punaḥ kāle kim āścaryam ataḥ param
12,350.006a yasya tejoviśeṣeṣu nityam ātmā pratiṣṭhitaḥ
12,350.006c yato bījaṃ mahī ceyaṃ dhāryate sacarācaram
12,350.007a yatra devo mahābāhuḥ śāśvataḥ paramo 'kṣaraḥ
12,350.007c anādinidhano vipra kim āścaryam ataḥ param
12,350.007d*0917_01 devo mantramayo 'nādiḥ kālātmā tejasāṃ nidhiḥ
12,350.007d*0917_02 jaganmayasya kṣetrajñaḥ kim āścaryataraṃ tataḥ
12,350.008a āścaryāṇām ivāścaryam idam ekaṃ tu me śṛṇu
12,350.008c vimale yan mayā dṛṣṭam ambare sūryasaṃśrayāt
12,350.009a purā madhyāhnasamaye lokāṃs tapati bhāskare
12,350.009c pratyādityapratīkāśaḥ sarvataḥ pratyadṛśyata
12,350.010a sa lokāṃs tejasā sarvān svabhāsā nirvibhāsayan
12,350.010c ādityābhimukho 'bhyeti gaganaṃ pāṭayann iva
12,350.011a hutāhutir iva jyotir vyāpya tejomarīcibhiḥ
12,350.011c anirdeśyena rūpeṇa dvitīya iva bhāskaraḥ
12,350.012a tasyābhigamanaprāptau hasto datto vivasvatā
12,350.012c tenāpi dakṣiṇo hasto dattaḥ pratyarcanārthinā
12,350.013a tato bhittvaiva gaganaṃ praviṣṭo ravimaṇḍalam
12,350.013c ekībhūtaṃ ca tat tejaḥ kṣaṇenādityatāṃ gatam
12,350.014a tatra naḥ saṃśayo jātas tayos tejaḥsamāgame
12,350.014c anayoḥ ko bhavet sūryo rathastho yo 'yam āgataḥ
12,350.015a te vayaṃ jātasaṃdehāḥ paryapṛcchāmahe ravim
12,350.015c ka eṣa divam ākramya gataḥ sūrya ivāparaḥ
12,351.001 sūrya uvāca
12,351.001a naiṣa devo 'nilasakho nāsuro na ca pannagaḥ
12,351.001c uñchavṛttivrate siddho munir eṣa divaṃ gataḥ
12,351.002a eṣa mūlaphalāhāraḥ śīrṇaparṇāśanas tathā
12,351.002c abbhakṣo vāyubhakṣaś ca āsīd vipraḥ samāhitaḥ
12,351.003a ṛcaś cānena vipreṇa saṃhitāntarabhiṣṭutāḥ
12,351.003c svargadvārakṛtodyogo yenāsau tridivaṃ gataḥ
12,351.004a asannadhīranākāṅkṣī nityam uñchaśilāśanaḥ
12,351.004c sarvabhūtahite yukta eṣa vipro bhujaṃgama
12,351.004d*0918_01 eṣa svena prabhāvena saṃprāpto nirmalāṃ gatim
12,351.004d*0918_02 sukṛtenāsya yatnena spṛhayante bhavadvidhāḥ
12,351.005a na hi devā na gandharvā nāsurā na ca pannagāḥ
12,351.005c prabhavantīha bhūtānāṃ prāptānāṃ paramāṃ gatim
12,351.006 nāga uvāca
12,351.006a etad evaṃvidhaṃ dṛṣṭam āścaryaṃ tatra me dvija
12,351.006c saṃsiddho mānuṣaḥ kāyo yo 'sau siddhagatiṃ gataḥ
12,351.006e sūryeṇa sahito brahman pṛthivīṃ parivartate
12,352.001 brāhmaṇa uvāca
12,352.001a āścaryaṃ nātra saṃdehaḥ suprīto 'smi bhujaṃgama
12,352.001c anvarthopagatair vākyaiḥ panthānaṃ cāsmi darśitaḥ
12,352.002a svasti te 'stu gamiṣyāmi sādho bhujagasattama
12,352.002c smaraṇīyo 'smi bhavatā saṃpreṣaṇaniyojanaiḥ
12,352.003 nāga uvāca
12,352.003a anuktvā madgataṃ kāryaṃ kvedānīṃ prasthito bhavān
12,352.003c ucyatāṃ dvija yat kāryaṃ yadarthaṃ tvam ihāgataḥ
12,352.004a uktānukte kṛte kārye mām āmantrya dvijarṣabha
12,352.004c mayā pratyabhyanujñātas tato yāsyasi brāhmaṇa
12,352.005a na hi māṃ kevalaṃ dṛṣṭvā tyaktvā praṇayavān iha
12,352.005c gantum arhasi viprarṣe vṛkṣamūlagato yathā
12,352.006a tvayi cāhaṃ dvijaśreṣṭha bhavān mayi na saṃśayaḥ
12,352.006c loko 'yaṃ bhavataḥ sarvaḥ kā cintā mayi te 'nagha
12,352.007 brāhmaṇa uvāca
12,352.007a evam etan mahāprājña vijñātārtha bhujaṃgama
12,352.007c nātiriktās tvayā devāḥ sarvathaiva yathātatham
12,352.008a ya evāhaṃ sa eva tvam evam etad bhujaṃgama
12,352.008c ahaṃ bhavāṃś ca bhūtāni sarve sarvatragāḥ sadā
12,352.009a āsīt tu me bhogapate saṃśayaḥ puṇyasaṃcaye
12,352.009c so 'ham uñchavrataṃ sādho cariṣyāmy arthadarśanam
12,352.010a eṣa me niścayaḥ sādho kṛtaḥ kāraṇavattaraḥ
12,352.010c āmantrayāmi bhadraṃ te kṛtārtho 'smi bhujaṃgama
12,353.001 bhīṣma uvāca
12,353.001a sa cāmantryoragaśreṣṭhaṃ brāhmaṇaḥ kṛtaniścayaḥ
12,353.001c dīkṣākāṅkṣī tadā rājaṃś cyavanaṃ bhārgavaṃ śritaḥ
12,353.002a sa tena kṛtasaṃskāro dharmam evopatasthivān
12,353.002c tathaiva ca kathām etāṃ rājan kathitavāṃs tadā
12,353.003a bhārgaveṇāpi rājendra janakasya niveśane
12,353.003c kathaiṣā kathitā puṇyā nāradāya mahātmane
12,353.004a nāradenāpi rājendra devendrasya niveśane
12,353.004c kathitā bharataśreṣṭha pṛṣṭenākliṣṭakarmaṇā
12,353.005a devarājena ca purā kathaiṣā kathitā śubhā
12,353.005c samastebhyaḥ praśastebhyo vasubhyo vasudhādhipa
12,353.006a yadā ca mama rāmeṇa yuddham āsīt sudāruṇam
12,353.006c vasubhiś ca tadā rājan katheyaṃ kathitā mama
12,353.007a pṛcchamānāya tattvena mayā tubhyaṃ viśāṃ pate
12,353.007c katheyaṃ kathitā puṇyā dharmyā dharmabhṛtāṃ vara
12,353.008a tad eṣa paramo dharmo yan māṃ pṛcchasi bhārata
12,353.008c asannadhīr anākāṅkṣī dharmārthakaraṇe nṛpa
12,353.009a sa ca kila kṛtaniścayo dvijāgryo; bhujagapatipratideśitārthakṛtyaḥ
12,353.009c yamaniyamasamāhito vanāntaṃ; parigaṇitoñchaśilāśanaḥ praviṣṭaḥ
13,001.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
13,001.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
13,001.000*0002_01 yaḥ śvetatvam upāgataḥ kṛtayuge tretāyuge raktatāṃ
13,001.000*0002_02 yugme yaḥ kapilaḥ kalau sa bhagavān kṛṣṇatvam abhyāgataḥ
13,001.000*0002_03 yaṃ vedāntavido vadanti munayo yo yogibhir gīyate
13,001.000*0002_04 sa brahmā yadi vā haro yadi hariḥ pāyāj jagad durgateḥ
13,001.000*0002_05 kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsaṃ viddhi nārāyaṇaṃ svayam
13,001.000*0002_06 ko 'nyo hi puṇḍarīkākṣān mahābhāratakṛd bhavet
13,001.000*0003_01 lakṣmīmaṭhanivāso 'haṃ gopālākhyo dvijottamaḥ
13,001.000*0003_02 śrīkṛṣṇaṃ tu namaskṛtya likhyāmi muktikāmyayā
13,001.000*0004_01 śibirād dhāstinapuraṃ prāpya bhārata saṃjayaḥ
13,001.000*0004_02 praviveśa mahāprājño dhṛtarāṣṭraniveśanam
13,001.000*0004_03 śokenāpahataḥ sūto vihvalan bhṛśaduḥkhitaḥ
13,001.000*0004_04 cintayan vaiśasaṃ ghoraṃ sūtaputrasya pāṇḍavaiḥ
13,001.000*0005_00 vaiśaṃpāyanaḥ
13,001.000*0005_01 śaratalpe mahātmānaṃ śayānam aparājitam
13,001.000*0005_02 yudhiṣṭhira upāgamya praṇipatyedam abravīt
13,001.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,001.001a śamo bahuvidhākāraḥ sūkṣma uktaḥ pitāmaha
13,001.001c na ca me hṛdaye śāntir asti kṛtvedam īdṛśam
13,001.002a asminn arthe bahuvidhā śāntir uktā tvayānagha
13,001.002c svakṛte kā nu śāntiḥ syāc chamād bahuvidhād api
13,001.003a śarācitaśarīraṃ hi tīvravraṇam udīkṣya ca
13,001.003c śamaṃ nopalabhe vīra duṣkṛtāny eva cintayan
13,001.004a rudhireṇāvasiktāṅgaṃ prasravantaṃ yathācalam
13,001.004c tvāṃ dṛṣṭvā puruṣavyāghra sīde varṣāsv ivāmbujam
13,001.005a ataḥ kaṣṭataraṃ kiṃ nu matkṛte yat pitāmahaḥ
13,001.005c imām avasthāṃ gamitaḥ pratyamitrai raṇājire
13,001.005e tathaivānye nṛpatayaḥ sahaputrāḥ sabāndhavāḥ
13,001.005f*0006_01 matkṛte nidhanaṃ prāptāḥ kiṃ nu kaṣṭataraṃ tataḥ
13,001.006a vayaṃ hi dhārtarāṣṭrāś ca kālamanyuvaśānugāḥ
13,001.006c kṛtvedaṃ ninditaṃ karma prāpsyāmaḥ kāṃ gatiṃ nṛpa
13,001.006d*0007_01 idaṃ tu dhārtarāṣṭrasya śreyo manye janādhipa
13,001.006d*0007_02 imām avasthāṃ saṃprāptaṃ yad asau tvāṃ na paśyati
13,001.007a ahaṃ tava hy antakaraḥ suhṛdvadhakaras tathā
13,001.007c na śāntim adhigacchāmi paśyaṃs tvāṃ duḥkhitaṃ kṣitau
13,001.007d*0008_01 duryodhano hi samare sahasainyaḥ sahānujaḥ
13,001.007d*0008_02 nihataḥ kṣatradharme 'smin durātmā kulapāṃsanaḥ
13,001.007d*0008_03 na sa paśyati duṣṭātmā tvām adya patitaṃ kṣitau
13,001.007d*0008_04 ataḥ śreyo mṛtaṃ manye neha jīvitam ātmanaḥ
13,001.007d*0008_05 ahaṃ hi samare vīra gamitaḥ śatrubhiḥ kṣayam
13,001.007d*0008_06 abhaviṣyaṃ yadi purā saha bhrātṛbhir acyuta
13,001.007d*0008_07 na tvām evaṃ suduḥkhārtam adrākṣaṃ sāyakārditam
13,001.007d*0008_08 nūnaṃ hi pāpakarmāṇo dhātrā sṛṣṭāḥ sma he nṛpa
13,001.007d*0008_09 anyasminn api loke hi yathā mucyema kilbiṣāt
13,001.007d*0008_10 tathā praśādhi māṃ rājan mama ced icchasi priyam
13,001.008 bhīṣma uvāca
13,001.008a paratantraṃ kathaṃ hetum ātmānam anupaśyasi
13,001.008c karmaṇy asmin mahābhāga sūkṣmaṃ hy etad atīndriyam
13,001.009a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,001.009c saṃvādaṃ mṛtyugautamyoḥ kālalubdhakapannagaiḥ
13,001.010a gautamī nāma kaunteya sthavirā śamasaṃyutā
13,001.010c sarpeṇa daṣṭaṃ svaṃ putram apaśyad gatacetanam
13,001.011a atha taṃ snāyupāśena baddhvā sarpam amarṣitaḥ
13,001.011c lubdhako 'rjunako nāma gautamyāḥ samupānayat
13,001.012a tāṃ cābravīd ayaṃ te sa putrahā pannagādhamaḥ
13,001.012c brūhi kṣipraṃ mahābhāge vadhyatāṃ kena hetunā
13,001.013a agnau prakṣipyatām eṣa cchidyatāṃ khaṇḍaśo 'pi vā
13,001.013c na hy ayaṃ bālahā pāpaś ciraṃ jīvitum arhati
13,001.014 gautamy uvāca
13,001.014a visṛjainam abuddhis tvaṃ na vadhyo 'rjunaka tvayā
13,001.014c ko hy ātmānaṃ guruṃ kuryāt prāptavye sati cintayan
13,001.015a plavante dharmalaghavo loke 'mbhasi yathā plavāḥ
13,001.015c majjanti pāpaguravaḥ śastraṃ skannam ivodake
13,001.015d*0009_01 yadi vāsmiṃs tu nihate pannage 'rjunaka tvayā
13,001.015d*0009_02 jīved ayaṃ bālako me tan na me 'rjunaka priyam
13,001.016a na cāmṛtyur bhavitā vai hate 'smin; ko vātyayaḥ syād ahate 'smiñ janasya
13,001.016b*0010_01 hatvā cainaṃ nāmṛtaḥ syād ayaṃ me
13,001.016b*0010_02 jīvaty asmin ko 'tyayaḥ syād ayaṃ te
13,001.016b*0011_01 nāsyāmṛtatvaṃ bhavitā vai hate 'smiñ
13,001.016b*0011_02 jīvaty asmin ko vyasuḥ syād anante
13,001.016c asyotsarge prāṇayuktasya jantor; mṛtyor lokaṃ ko nu gacched anantam
13,001.017 lubdhaka uvāca
13,001.017a jānāmy evaṃ neha guṇāguṇajñāḥ; sarve niyuktā guravo vai bhavanti
13,001.017c svasthasyaite tūpadeśā bhavanti; tasmāt kṣudraṃ sarpam enaṃ haniṣye
13,001.018a samīpsantaḥ kālayogaṃ tyajanti; sadyaḥ śucaṃ tv arthavidas tyajanti
13,001.018c śreyaḥ kṣayaḥ śocatāṃ nityaśo hi; tasmāt tyājyaṃ jahi śokaṃ hate 'smin
13,001.019 gautamy uvāca
13,001.019a na caivārtir vidyate 'smadvidhānāṃ; dharmārāmaḥ satataṃ sajjano hi
13,001.019c nityāyasto bālajano na cāsti; dharmo hy eṣa prabhavāmy asya nāham
13,001.020a na brāhmaṇānāṃ kopo 'sti kutaḥ kopāc ca yātanā
13,001.020c mārdavāt kṣamyatāṃ sādho mucyatām eṣa pannagaḥ
13,001.021 lubdhaka uvāca
13,001.021a hatvā lābhaḥ śreya evāvyayaṃ syāt; sadyo lābho balavadbhiḥ praśastaḥ
13,001.021c kālāl lābho yas tu sadyo bhaveta; hate śreyaḥ kutsite tvīdṛśe syāt
13,001.022 gautamy uvāca
13,001.022a kārthaprāptir gṛhya śatruṃ nihatya; kā vā śāntiḥ prāpya śatruṃ namuktvā
13,001.022c kasmāt saumya bhujage na kṣameyaṃ; mokṣaṃ vā kiṃ kāraṇaṃ nāsya kuryām
13,001.023 lubdhaka uvāca
13,001.023a asmād ekasmād bahavo rakṣitavyā; naiko bahubhyo gautami rakṣitavyaḥ
13,001.023c kṛtāgasaṃ dharmavidas tyajanti; sarīsṛpaṃ pāpam imaṃ jahi tvam
13,001.024 gautamy uvāca
13,001.024a nāsmin hate pannage putrako me; saṃprāpsyate lubdhaka jīvitaṃ vai
13,001.024c guṇaṃ cānyaṃ nāsya vadhe prapaśye; tasmāt sarpaṃ lubdhaka muñca jīvam
13,001.025 lubdhaka uvāca
13,001.025a vṛtraṃ hatvā devarāṭ śreṣṭhabhāg vai; yajñaṃ hatvā bhāgam avāpa caiva
13,001.025c śūlī devo devavṛttaṃ kuru tvaṃ; kṣipraṃ sarpaṃ jahi mā bhūd viśaṅkā
13,001.026 bhīṣma uvāca
13,001.026a asakṛt procyamānāpi gautamī bhujagaṃ prati
13,001.026c lubdhakena mahābhāgā pāpe naivākaron matim
13,001.027a īṣad ucchvasamānas tu kṛcchrāt saṃstabhya pannagaḥ
13,001.027c utsasarja giraṃ mandāṃ mānuṣīṃ pāśapīḍitaḥ
13,001.028a ko nv arjunaka doṣo 'tra vidyate mama bāliśa
13,001.028c asvatantraṃ hi māṃ mṛtyur vivaśaṃ yad acūcudat
13,001.029a tasyāyaṃ vacanād daṣṭo na kopena na kāmyayā
13,001.029c tasya tat kilbiṣaṃ lubdha vidyate yadi kilbiṣam
13,001.030 lubdhaka uvāca
13,001.030a yady anyavaśagenedaṃ kṛtaṃ te pannagāśubham
13,001.030c kāraṇaṃ vai tvam apy atra tasmāt tvam api kilbiṣī
13,001.031a mṛtpātrasya kriyāyāṃ hi daṇḍacakrādayo yathā
13,001.031c kāraṇatve prakalpyante tathā tvam api pannaga
13,001.032a kilbiṣī cāpi me vadhyaḥ kilbiṣī cāsi pannaga
13,001.032c ātmānaṃ kāraṇaṃ hy atra tvam ākhyāsi bhujaṃgama
13,001.033 sarpa uvāca
13,001.033a sarva ete hy asvavaśā daṇḍacakrādayo yathā
13,001.033c tathāham api tasmān me naiṣa hetur matas tava
13,001.034a atha vā matam etat te te 'py anyonyaprayojakāḥ
13,001.034c kāryakāraṇasaṃdeho bhavaty anyonyacodanāt
13,001.035a evaṃ sati na doṣo me nāsmi vadhyo na kilbiṣī
13,001.035c kilbiṣaṃ samavāye syān manyase yadi kilbiṣam
13,001.035d*0012_01 kilbiṣaṃ manyase hi tvaṃ vadhyam evaṃ prabhāṣase
13,001.036 lubdhaka uvāca
13,001.036a kāraṇaṃ yadi na syād vai na kartā syās tvam apy uta
13,001.036c vināśe kāraṇaṃ tvaṃ ca tasmād vadhyo 'si me mataḥ
13,001.037a asaty api kṛte kārye neha pannaga lipyate
13,001.037c tasmān nātraiva hetuḥ syād vadhyaḥ kiṃ bahu bhāṣase
13,001.038 sarpa uvāca
13,001.038a kāryābhāve kriyā na syāt saty asaty api kāraṇe
13,001.038c tasmāt tvam asmin hetau me vācyo hetur viśeṣataḥ
13,001.039a yady ahaṃ kāraṇatvena mato lubdhaka tattvataḥ
13,001.039c anyaḥ prayoge syād atra kilbiṣī jantunāśane
13,001.040 lubdhaka uvāca
13,001.040a vadhyas tvaṃ mama durbuddhe bālaghātī nṛśaṃsakṛt
13,001.040c bhāṣase kiṃ bahu punar vadhyaḥ san pannagādhama
13,001.041 sarpa uvāca
13,001.041a yathā havīṃṣi juhvānā makhe vai lubdhakartvijaḥ
13,001.041c na phalaṃ prāpnuvanty atra paraloke tathā hy aham
13,001.042 bhīṣma uvāca
13,001.042a tathā bruvati tasmiṃs tu pannage mṛtyucodite
13,001.042c ājagāma tato mṛtyuḥ pannagaṃ cābravīd idam
13,001.043a kālenāhaṃ praṇuditaḥ pannaga tvām acūcudam
13,001.043c vināśahetur nāsya tvam ahaṃ vā prāṇinaḥ śiśoḥ
13,001.044a yathā vāyur jaladharān vikarṣati tatas tataḥ
13,001.044c tadvaj jaladavat sarpa kālasyāhaṃ vaśānugaḥ
13,001.044d*0013_01 tadvidhas tadvaśe cāhaṃ kālasya vaśagaś ciram
13,001.045a sāttvikā rājasāś caiva tāmasā ye ca ke cana
13,001.045c bhāvāḥ kālātmakāḥ sarve pravartante hi jantuṣu
13,001.046a jaṅgamāḥ sthāvarāś caiva divi vā yadi vā bhuvi
13,001.046c sarve kālātmakāḥ sarpa kālātmakam idaṃ jagat
13,001.047a pravṛttayaś ca yā loke tathaiva ca nivṛttayaḥ
13,001.047c tāsāṃ vikṛtayo yāś ca sarvaṃ kālātmakaṃ smṛtam
13,001.048a ādityaś candramā viṣṇur āpo vāyuḥ śatakratuḥ
13,001.048c agniḥ khaṃ pṛthivī mitra oṣadhyo vasavas tathā
13,001.049a saritaḥ sāgarāś caiva bhāvābhāvau ca pannaga
13,001.049c sarve kālena sṛjyante hriyante ca tathā punaḥ
13,001.050a evaṃ jñātvā kathaṃ māṃ tvaṃ sadoṣaṃ sarpa manyase
13,001.050c atha caivaṃgate doṣo mayi tvam api doṣavān
13,001.051 sarpa uvāca
13,001.051a nirdoṣaṃ doṣavantaṃ vā na tvā mṛtyo bravīmy aham
13,001.051c tvayāhaṃ codita iti bravīmy etāvad eva tu
13,001.052a yadi kāle tu doṣo 'sti yadi tatrāpi neṣyate
13,001.052c doṣo naiva parīkṣyo me na hy atrādhikṛtā vayam
13,001.053a nirmokṣas tv asya doṣasya mayā kāryo yathā tathā
13,001.053c mṛtyo vidoṣaḥ syām eva yathā tan me prayojanam
13,001.054 bhīṣma uvāca
13,001.054a sarpo 'thārjunakaṃ prāha śrutaṃ te mṛtyubhāṣitam
13,001.054c nānāgasaṃ māṃ pāśena saṃtāpayitum arhasi
13,001.055 lubdhaka uvāca
13,001.055a mṛtyoḥ śrutaṃ me vacanaṃ tava caiva bhujaṃgama
13,001.055c naiva tāvad vidoṣatvaṃ bhavati tvayi pannaga
13,001.056a mṛtyus tvaṃ caiva hetur hi jantor asya vināśane
13,001.056c ubhayaṃ kāraṇaṃ manye na kāraṇam akāraṇam
13,001.057a dhiṅ mṛtyuṃ ca durātmānaṃ krūraṃ duḥkhakaraṃ satām
13,001.057c tvāṃ caivāhaṃ vadhiṣyāmi pāpaṃ pāpasya kāraṇam
13,001.058 mṛtyur uvāca
13,001.058a vivaśau kālavaśagāv āvāṃ tad diṣṭakāriṇau
13,001.058c nāvāṃ doṣeṇa gantavyau yadi samyak prapaśyasi
13,001.059 lubdhaka uvāca
13,001.059a yuvām ubhau kālavaśau yadi vai mṛtyupannagau
13,001.059c harṣakrodhau kathaṃ syātām etad icchāmi veditum
13,001.060 mṛtyur uvāca
13,001.060a yāḥ kāś cid iha ceṣṭāḥ syuḥ sarvāḥ kālapracoditāḥ
13,001.060c pūrvam evaitad uktaṃ hi mayā lubdhaka kālataḥ
13,001.061a tasmād ubhau kālavaśāv āvāṃ tad diṣṭakāriṇau
13,001.061c nāvāṃ doṣeṇa gantavyau tvayā lubdhaka karhi cit
13,001.062 bhīṣma uvāca
13,001.062a athopagamya kālas tu tasmin dharmārthasaṃśaye
13,001.062c abravīt pannagaṃ mṛtyuṃ lubdham arjunakaṃ ca tam
13,001.063 kāla uvāca
13,001.063a naivāhaṃ nāpy ayaṃ mṛtyur nāyaṃ lubdhaka pannagaḥ
13,001.063c kilbiṣī jantumaraṇe na vayaṃ hi prayojakāḥ
13,001.064a akarod yad ayaṃ karma tan no 'rjunaka codakam
13,001.064c praṇāśahetur nānyo 'sya vadhyate 'yaṃ svakarmaṇā
13,001.065a yad anena kṛtaṃ karma tenāyaṃ nidhanaṃ gataḥ
13,001.065c vināśahetuḥ karmāsya sarve karmavaśā vayam
13,001.066a karmadāyādavāṃl lokaḥ karmasaṃbandhalakṣaṇaḥ
13,001.066c karmāṇi codayantīha yathānyonyaṃ tathā vayam
13,001.067a yathā mṛtpiṇḍataḥ kartā kurute yad yad icchati
13,001.067c evam ātmakṛtaṃ karma mānavaḥ pratipadyate
13,001.068a yathā chāyātapau nityaṃ susaṃbaddhau nirantaram
13,001.068c tathā karma ca kartā ca saṃbaddhāv ātmakarmabhiḥ
13,001.069a evaṃ nāhaṃ na vai mṛtyur na sarpo na tathā bhavān
13,001.069c na ceyaṃ brāhmaṇī vṛddhā śiśur evātra kāraṇam
13,001.070a tasmiṃs tathā bruvāṇe tu brāhmaṇī gautamī nṛpa
13,001.070c svakarmapratyayāṃl lokān matvārjunakam abravīt
13,001.071a naiva kālo na bhujago na mṛtyur iha kāraṇam
13,001.071c svakarmabhir ayaṃ bālaḥ kālena nidhanaṃ gataḥ
13,001.072a mayā ca tat kṛtaṃ karma yenāyaṃ me mṛtaḥ sutaḥ
13,001.072c yātu kālas tathā mṛtyur muñcārjunaka pannagam
13,001.073 bhīṣma uvāca
13,001.073a tato yathāgataṃ jagmur mṛtyuḥ kālo 'tha pannagaḥ
13,001.073c abhūd viroṣo 'rjunako viśokā caiva gautamī
13,001.074a etac chrutvā śamaṃ gaccha mā bhūś cintāparo nṛpa
13,001.074c svakarmapratyayāṃl lokāṃs trīn viddhi manujarṣabha
13,001.075a na tu tvayā kṛtaṃ pārtha nāpi duryodhanena vai
13,001.075c kālena tat kṛtaṃ viddhi vihatā yena pārthivāḥ
13,001.076 vaiśaṃpāyana uvāca
13,001.076a ity etad vacanaṃ śrutvā babhūva vigatajvaraḥ
13,001.076c yudhiṣṭhiro mahātejāḥ papracchedaṃ ca dharmavit
13,002.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,002.001a pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada
13,002.001c śrutaṃ me mahad ākhyānam idaṃ matimatāṃ vara
13,002.002a bhūyas tu śrotum icchāmi dharmārthasahitaṃ nṛpa
13,002.002c kathyamānaṃ tvayā kiṃ cit tan me vyākhyātum arhasi
13,002.003a kena mṛtyur gṛhasthena dharmam āśritya nirjitaḥ
13,002.003c ity etat sarvam ācakṣva tattvena mama pārthiva
13,002.004 bhīṣma uvāca
13,002.004a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,002.004c yathā mṛtyur gṛhasthena dharmam āśritya nirjitaḥ
13,002.005a manoḥ prajāpate rājann ikṣvākur abhavat sutaḥ
13,002.005c tasya putraśataṃ jajñe nṛpateḥ sūryavarcasaḥ
13,002.006a daśamas tasya putras tu daśāśvo nāma bhārata
13,002.006c māhiṣmatyām abhūd rājā dharmātmā satyavikramaḥ
13,002.007a daśāśvasya sutas tv āsīd rājā paramadhārmikaḥ
13,002.007c satye tapasi dāne ca yasya nityaṃ rataṃ manaḥ
13,002.008a madirāśva iti khyātaḥ pṛthivyāṃ pṛthivīpatiḥ
13,002.008c dhanurvede ca vede ca nirato yo 'bhavat sadā
13,002.009a madirāśvasya putras tu dyutimān nāma pārthivaḥ
13,002.009c mahābhāgo mahātejā mahāsattvo mahābalaḥ
13,002.010a putro dyutimatas tv āsīt suvīro nāma pārthivaḥ
13,002.010a*0014_01 rājā paramadhārmikaḥ
13,002.010a*0014_02 sarvalokeṣu vikhyātaḥ
13,002.010c dharmātmā kośavāṃś cāpi devarāja ivāparaḥ
13,002.011a suvīrasya tu putro 'bhūt sarvasaṃgrāmadurjayaḥ
13,002.011c durjayety abhivikhyātaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ
13,002.011d*0015_01 sudurjaya iti khyātaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
13,002.012a durjayasyendravapuṣaḥ putro 'gnisadṛśadyutiḥ
13,002.012c duryodhano nāma mahān rājāsīd rājasattama
13,002.012d*0016_01 ikṣvākos tu śataṃ putrā daśāśvo daśamaḥ smṛtaḥ
13,002.012d*0016_02 māhiṣmatyām abhūd rājā madirāśvas tato 'bhavat
13,002.012d*0016_03 tasya ca dyutimān nāma suvīras tasya cātmajaḥ
13,002.012d*0016_04 durjayas tasya tasyāpi duryodhana iti smṛtaḥ
13,002.013a tasyendrasamavīryasya saṃgrāmeṣv anivartinaḥ
13,002.013c viṣayaś ca prabhāvaś ca tulyam evābhyavartata
13,002.013d*0017_01 viṣaye vāsavas tasya samyag eva pravarṣati
13,002.014a ratnair dhanaiś ca paśubhiḥ sasyaiś cāpi pṛthagvidhaiḥ
13,002.014c nagaraṃ viṣayaś cāsya pratipūrṇaṃ tadābhavat
13,002.015a na tasya viṣaye cābhūt kṛpaṇo nāpi durgataḥ
13,002.015c vyādhito vā kṛśo vāpi tasmin nābhūn naraḥ kva cit
13,002.015d*0018_01 vyādhito durgataś caiva puruṣaḥ pratyadṛśyata
13,002.016a sudakṣiṇo madhuravāg anasūyur jitendriyaḥ
13,002.016c dharmātmā cānṛśaṃsaś ca vikrānto 'thāvikatthanaḥ
13,002.017a yajvā vadānyo medhāvī brahmaṇyaḥ satyasaṃgaraḥ
13,002.017c na cāvamantā dātā ca vedavedāṅgapāragaḥ
13,002.018a taṃ narmadā devanadī puṇyā śītajalā śivā
13,002.018c cakame puruṣaśreṣṭhaṃ svena bhāvena bhārata
13,002.019a tasya jajñe tadā nadyāṃ kanyā rājīvalocanā
13,002.019c nāmnā sudarśanā rājan rūpeṇa ca sudarśanā
13,002.020a tādṛgrūpā na nārīṣu bhūtapūrvā yudhiṣṭhira
13,002.020c duryodhanasutā yādṛg abhavad varavarṇinī
13,002.021a tām agniś cakame sākṣād rājakanyāṃ sudarśanām
13,002.021b*0019_01 sā cāgniśaraṇe rājñaḥ śuśrūṣākṛtaniścayā
13,002.021b*0019_02 niyuktā pitṛsaṃdeśād ārirādhayiṣuḥ śikhim
13,002.021b*0019_03 tasyā manoramaṃ rūpaṃ dṛṣṭvā devo hutāśanaḥ
13,002.021b*0019_04 agniḥ
13,002.021b*0019_04 manmathena samāviṣṭaḥ patnītve yatate mithaḥ
13,002.021b*0019_05 bhaja mām anavadyāṅgi kāmāt kamalalocane
13,002.021b*0019_06 rambhoru mṛgaśāvākṣi pūrṇacandranibhānane
13,002.021b*0019_07 tavedaṃ padmapatrākṣaṃ mukhaṃ dṛṣṭvā manoharam
13,002.021b*0019_08 bhrūlatālalitaṃ kāntam anaṅgo bādhate hi mām
13,002.021b*0019_09 lalāṭaṃ candralekhābhaṃ śiroruhavibhūṣitam
13,002.021b*0019_10 dṛṣṭvā te patralekhāṅkam anaṅgo bādhate bhṛśam
13,002.021b*0019_11 bālātapenākulitaṃ sasvedapulakodgamam
13,002.021b*0019_12 bimbādharoṣṭhaṃ vadanaṃ vibuddham iva paṅkajam
13,002.021b*0019_13 atīva cāruvibhrāntaṃ mudam āvahate mama
13,002.021b*0019_14 dantaprākāraniyatā vāṇī tava surakṣitā
13,002.021b*0019_15 tāmrapallavasaṃkāśā jihveyaṃ te manoharā
13,002.021b*0019_16 samāḥ snigdhāḥ sujātāś ca sahitāś ca dvijās tava
13,002.021b*0019_17 dvijapriye prasīdasva bhaja māṃ subhagā hy asi
13,002.021b*0019_18 manojñaṃ sukṛtāpāṅgaṃ mukhaṃ tava manoharam
13,002.021b*0019_19 stanau te saṃhatau bhīru hārābharaṇabhūṣitau
13,002.021b*0019_20 pakvabilvapratīkāśau karkaśau saṃgamakṣamau
13,002.021b*0019_21 bhīṣmaḥ
13,002.021b*0019_21 gambhīranābhisubhage bhaja māṃ varavarṇini
13,002.021b*0019_22 saivam uktā virahite pāvakena mahātmanā
13,002.021b*0019_23 īṣad ākampihṛdayā vrīḍitā vākyam abravīt
13,002.021b*0019_24 nanu nāma kulīnānāṃ kanyakānāṃ viśeṣataḥ
13,002.021b*0019_25 mātā pitā prabhavataḥ pradāne bāndhavāś ca ye
13,002.021b*0019_26 pāṇigrahaṇamantraiś ca hute caiva vibhāvasau
13,002.021b*0019_27 satāṃ madhye niviṣṭāyāḥ kanyāyāḥ śaraṇaṃ patiḥ
13,002.021b*0019_28 sāhaṃ nātmavaśā deva pitaraṃ varayasva me
13,002.021b*0019_29 atha nāticirāt kālād rājā duryodhanaḥ kila
13,002.021b*0019_30 yajñasaṃbhāranipuṇān mantrīn āhūya coktavān
13,002.021b*0019_31 yajñaṃ yakṣye 'ham iti vai saṃbhārāḥ saṃbhriyantu me
13,002.021b*0019_32 tataḥ samāhitas tasya yajño brāhmaṇasattamaiḥ
13,002.021c bhūtvā ca brāhmaṇaḥ sākṣād varayām āsa taṃ nṛpam
13,002.021d*0020_01 viprarūpī hutavaho nṛpaṃ kanyām ayācata
13,002.021d*0021_01 na tu rājā pradānāya tasmai bhāvam akalpayat
13,002.022a daridraś cāsavarṇaś ca mamāyam iti pārthivaḥ
13,002.022c na ditsati sutāṃ tasmai tāṃ viprāya sudarśanām
13,002.022d*0022_01 iti tasmai na vai kanyāṃ ditsāṃ cakre narādhipaḥ
13,002.023a tato 'sya vitate yajñe naṣṭo 'bhūd dhavyavāhanaḥ
13,002.023c tato duryodhano rājā vākyam āhartvijas tadā
13,002.024a duṣkṛtaṃ mama kiṃ nu syād bhavatāṃ vā dvijarṣabhāḥ
13,002.024c yena nāśaṃ jagāmāgniḥ kṛtaṃ kupuruṣeṣv iva
13,002.025a na hy alpaṃ duṣkṛtaṃ no 'sti yenāgnir nāśam āgataḥ
13,002.025c bhavatāṃ vātha vā mahyaṃ tattvenaitad vimṛśyatām
13,002.026a etad rājño vacaḥ śrutvā viprās te bharatarṣabha
13,002.026c niyatā vāgyatāś caiva pāvakaṃ śaraṇaṃ yayuḥ
13,002.027a tān darśayām āsa tadā bhagavān havyavāhanaḥ
13,002.027b*0023_01 atha dīkṣām upetasya yajñe tasya mahātmanaḥ
13,002.027b*0023_02 āhito havanārthāya vedyām agniḥ praṇaśyata
13,002.027b*0023_03 tataḥ sa bhīto nṛpatir bhṛśaṃ pravyathitendriyaḥ
13,002.027b*0023_04 mantriṇo brāhmaṇāṃś caiva papraccha kim idaṃ bhavet
13,002.027b*0023_05 yajñe samiddho bhagavān naṣṭo me havyavāhanaḥ
13,002.027b*0023_06 saṃmantrakuśalais tais tu brāhmaṇair vedapāragaiḥ
13,002.027b*0023_07 amānuṣo vikāro 'yam iti tair eva bodhitaḥ
13,002.027b*0023_08 dharmavighnakaraṃ vīra naitat tvayy upapadyate
13,002.027b*0023_09 stūyatāṃ bhagavān vahnir brāhmaṇair vedapāragaiḥ
13,002.027b*0023_10 ṛtvigbhir mantrakuśalair gīyatāṃ vai hutāśanaḥ
13,002.027b*0023_11 atha ṛksāmayajuṣāṃ pāragair vedapāragaiḥ
13,002.027b*0023_12 vedatattvārthakuśalaiḥ stutaḥ stomapuraskṛtaiḥ
13,002.027b*0023_13 guhyeṣu nāmadheyeṣu kīrtyamāneṣu pāvakaḥ
13,002.027c svaṃ rūpaṃ dīptimat kṛtvā śaradarkasamadyutiḥ
13,002.028a tato mahātmā tān āha dahano brāhmaṇarṣabhān
13,002.028c varayāmy ātmano 'rthāya duryodhanasutām iti
13,002.029a tatas te kālyam utthāya tasmai rājñe nyavedayan
13,002.029c brāhmaṇā vismitāḥ sarve yad uktaṃ citrabhānunā
13,002.030a tataḥ sa rājā tac chrutvā vacanaṃ brahmavādinām
13,002.030c avāpya paramaṃ harṣaṃ tatheti prāha buddhimān
13,002.031a prāyācata nṛpaḥ śulkaṃ bhagavantaṃ vibhāvasum
13,002.031c nityaṃ sāṃnidhyam iha te citrabhāno bhaved iti
13,002.031e tam āha bhagavān agnir evam astv iti pārthivam
13,002.032a tataḥ sāṃnidhyam adhyāpi māhiṣmatyāṃ vibhāvasoḥ
13,002.032c dṛṣṭaṃ hi sahadevena diśo vijayatā tadā
13,002.033a tatas tāṃ samalaṃkṛtya kanyām ahatavāsasam
13,002.033c dadau duryodhano rājā pāvakāya mahātmane
13,002.034a pratijagrāha cāgnis tāṃ rājaputrīṃ sudarśanām
13,002.034c vidhinā vedadṛṣṭena vasor dhārām ivādhvare
13,002.035a tasyā rūpeṇa śīlena kulena vapuṣā śriyā
13,002.035c abhavat prītimān agnir garbhaṃ tasyāṃ samādadhe
13,002.036a tasyāṃ samabhavat putro nāmnāgneyaḥ sudarśanaḥ
13,002.036b*0024_01 sudarśanas tu rūpeṇa pūrṇendusadṛśopamaḥ
13,002.036c śiśur evādhyagāt sarvaṃ sa ca brahma sanātanam
13,002.037a athaughavān nāma nṛpo nṛgasyāsīt pitāmahaḥ
13,002.037c tasyāpy oghavatī kanyā putraś caugharatho 'bhavat
13,002.038a tām oghavān dadau tasmai svayam oghavatīṃ sutām
13,002.038c sudarśanāya viduṣe bhāryārthe devarūpiṇīm
13,002.039a sa gṛhasthāśramaratas tayā saha sudarśanaḥ
13,002.039c kurukṣetre 'vasad rājann oghavatyā samanvitaḥ
13,002.040a gṛhasthaś cāvajeṣyāmi mṛtyum ity eva sa prabho
13,002.040c pratijñām akarod dhīmān dīptatejā viśāṃ pate
13,002.041a tām athaughavatīṃ rājan sa pāvakasuto 'bravīt
13,002.041c atitheḥ pratikūlaṃ te na kartavyaṃ kathaṃ cana
13,002.042a yena yena ca tuṣyeta nityam eva tvayātithiḥ
13,002.042c apy ātmanaḥ pradānena na te kāryā vicāraṇā
13,002.043a etad vrataṃ mama sadā hṛdi saṃparivartate
13,002.043c gṛhasthānāṃ hi suśroṇi nātither vidyate param
13,002.044a pramāṇaṃ yadi vāmoru vacas te mama śobhane
13,002.044c idaṃ vacanam avyagrā hṛdi tvaṃ dhārayeḥ sadā
13,002.045a niṣkrānte mayi kalyāṇi tathā saṃnihite 'naghe
13,002.045c nātithis te 'vamantavyaḥ pramāṇaṃ yady ahaṃ tava
13,002.046a tam abravīd oghavatī yatā mūrdhni kṛtāñjaliḥ
13,002.046c na me tvadvacanāt kiṃ cid akartavyaṃ kathaṃ cana
13,002.047a jigīṣamāṇaṃ tu gṛhe tadā mṛtyuḥ sudarśanam
13,002.047c pṛṣṭhato 'nvagamad rājan randhrānveṣī tadā sadā
13,002.048a idhmārthaṃ tu gate tasminn agniputre sudarśane
13,002.048c atithir brāhmaṇaḥ śrīmāṃs tām āhaughavatīṃ tadā
13,002.049a ātithyaṃ dattam icchāmi tvayādya varavarṇini
13,002.049c pramāṇaṃ yadi dharmas te gṛhasthāśramasaṃmataḥ
13,002.050a ity uktā tena vipreṇa rājaputrī yaśasvinī
13,002.050c vidhinā pratijagrāha vedoktena viśāṃ pate
13,002.051a āsanaṃ caiva pādyaṃ ca tasmai dattvā dvijātaye
13,002.051c provācaughavatī vipraṃ kenārthaḥ kiṃ dadāmi te
13,002.052a tām abravīt tato vipro rājaputrīṃ sudarśanām
13,002.052c tvayā mamārthaḥ kalyāṇi nirviśaṅke tad ācara
13,002.053a yadi pramāṇaṃ dharmas te gṛhasthāśramasaṃmataḥ
13,002.053c pradānenātmano rājñi kartum arhasi me priyam
13,002.054a tathā saṃchandyamāno 'nyair īpsitair nṛpakanyayā
13,002.054c nānyam ātmapradānāt sa tasyā vavre varaṃ dvijaḥ
13,002.055a sā tu rājasutā smṛtvā bhartur vacanam āditaḥ
13,002.055c tatheti lajjamānā sā tam uvāca dvijarṣabham
13,002.056a tato rahaḥ sa viprarṣiḥ sā caivopaviveśa ha
13,002.056c saṃsmṛtya bhartur vacanaṃ gṛhasthāśramakāṅkṣiṇaḥ
13,002.057a athedhmān samupādāya sa pāvakir upāgamat
13,002.057c mṛtyunā raudrabhāvena nityaṃ bandhur ivānvitaḥ
13,002.058a tatas tv āśramam āgamya sa pāvakasutas tadā
13,002.058c tām ājuhāvaughavatīṃ kvāsi yāteti cāsakṛt
13,002.059a tasmai prativacaḥ sā tu bhartre na pradadau tadā
13,002.059c karābhyāṃ tena vipreṇa spṛṣṭā bhartṛvratā satī
13,002.060a ucchiṣṭāsmīti manvānā lajjitā bhartur eva ca
13,002.060c tūṣṇīṃbhūtābhavat sādhvī na covācātha kiṃ cana
13,002.061a atha tāṃ punar evedaṃ provāca sa sudarśanaḥ
13,002.061c kva sā sādhvī kva sā yātā garīyaḥ kim ato mama
13,002.062a pativratā satyaśīlā nityaṃ caivārjave ratā
13,002.062c kathaṃ na pratyudety adya smayamānā yathā purā
13,002.063a uṭajasthas tu taṃ vipraḥ pratyuvāca sudarśanam
13,002.063c atithiṃ viddhi saṃprāptaṃ pāvake brāhmaṇaṃ ca mām
13,002.064a anayā chandyamāno 'haṃ bhāryayā tava sattama
13,002.064c tais tair atithisatkārair ārjave 'syā dṛḍhaṃ manaḥ
13,002.065a anena vidhinā seyaṃ mām arcati śubhānanā
13,002.065c anurūpaṃ yad atrādya tad bhavān vaktum arhati
13,002.066a kūṭamudgarahastas tu mṛtyus taṃ vai samanvayāt
13,002.066c hīnapratijñam atrainaṃ vadhiṣyāmīti cintayan
13,002.067a sudarśanas tu manasā karmaṇā cakṣuṣā girā
13,002.067c tyakterṣyas tyaktamanyuś ca smayamāno 'bravīd idam
13,002.068a surataṃ te 'stu viprāgrya prītir hi paramā mama
13,002.068c gṛhasthasya hi dharmo 'gryaḥ saṃprāptātithipūjanam
13,002.069a atithiḥ pūjito yasya gṛhasthasya tu gacchati
13,002.069b*0025_01 hīnapratijñam atraikaṃ saṃprāptasya tu gacchati
13,002.069c nānyas tasmāt paro dharma iti prāhur manīṣiṇaḥ
13,002.070a prāṇā hi mama dārāś ca yac cānyad vidyate vasu
13,002.070c atithibhyo mayā deyam iti me vratam āhitam
13,002.071a niḥsaṃdigdhaṃ mayā vākyam etat te samudāhṛtam
13,002.071c tenāhaṃ vipra satyena svayam ātmānam ālabhe
13,002.072a pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
13,002.072c buddhir ātmā manaḥ kālo diśaś caiva guṇā daśa
13,002.073a nityam ete hi paśyanti dehināṃ dehasaṃśritāḥ
13,002.073c sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ cāpi karma dharmabhṛtāṃ vara
13,002.074a yathaiṣā nānṛtā vāṇī mayādya samudāhṛtā
13,002.074c tena satyena māṃ devāḥ pālayantu dahantu vā
13,002.075a tato nādaḥ samabhavad dikṣu sarvāsu bhārata
13,002.075c asakṛt satyam ity eva naitan mithyeti sarvaśaḥ
13,002.076a uṭajāt tu tatas tasmān niścakrāma sa vai dvijaḥ
13,002.076c vapuṣā khaṃ ca bhūmiṃ ca vyāpya vāyur ivodyataḥ
13,002.077a svareṇa vipraḥ śaikṣeṇa trīṃl lokān anunādayan
13,002.077c uvāca cainaṃ dharmajñaṃ pūrvam āmantrya nāmataḥ
13,002.078a dharmo 'ham asmi bhadraṃ te jijñāsārthaṃ tavānagha
13,002.078c prāptaḥ satyaṃ ca te jñātvā prītir me paramā tvayi
13,002.079a vijitaś ca tvayā mṛtyur yo 'yaṃ tvām anugacchati
13,002.079c randhrānveṣī tava sadā tvayā dhṛtyā vaśīkṛtaḥ
13,002.080a na cāsti śaktis trailokye kasya cit puruṣottama
13,002.080c pativratām imāṃ sādhvīṃ tavodvīkṣitum apy uta
13,002.081a rakṣitā tvadguṇair eṣā pativrataguṇais tathā
13,002.081c adhṛṣyā yad iyaṃ brūyāt tathā tan nānyathā bhavet
13,002.082a eṣā hi tapasā svena saṃyuktā brahmavādinī
13,002.082c pāvanārthaṃ ca lokasya saricchreṣṭhā bhaviṣyati
13,002.083a ardhenaughavatī nāma tvām ardhenānuyāsyati
13,002.083c śarīreṇa mahābhāgā yogo hy asyā vaśe sthitaḥ
13,002.084a anayā saha lokāṃś ca gantāsi tapasārjitān
13,002.084c yatra nāvṛttim abhyeti śāśvatāṃs tān sanātanān
13,002.085a anena caiva dehena lokāṃs tvam abhipatsyase
13,002.085c nirjitaś ca tvayā mṛtyur aiśvaryaṃ ca tavottamam
13,002.086a pañca bhūtāny atikrāntaḥ svavīryāc ca manobhavaḥ
13,002.086c gṛhasthadharmeṇānena kāmakrodhau ca te jitau
13,002.087a sneho rāgaś ca tandrī ca moho drohaś ca kevalaḥ
13,002.087c tava śuśrūṣayā rājan rājaputryā vinirjitāḥ
13,002.088 bhīṣma uvāca
13,002.088a śuklānāṃ tu sahasreṇa vājināṃ ratham uttamam
13,002.088c yuktaṃ pragṛhya bhagavān vyavasāyo jagāma tam
13,002.089a mṛtyur ātmā ca lokāś ca jitā bhūtāni pañca ca
13,002.089c buddhiḥ kālo mano vyoma kāmakrodhau tathaiva ca
13,002.090a tasmād gṛhāśramasthasya nānyad daivatam asti vai
13,002.090c ṛte 'tithiṃ naravyāghra manasaitad vicāraya
13,002.091a atithiḥ pūjito yasya dhyāyate manasā śubham
13,002.091c na tat kratuśatenāpi tulyam āhur manīṣiṇaḥ
13,002.092a pātraṃ tv atithim āsādya śīlāḍhyaṃ yo na pūjayet
13,002.092c sa dattvā sukṛtaṃ tasya kṣapayeta hy anarcitaḥ
13,002.093a etat te kathitaṃ putra mayākhyānam anuttamam
13,002.093c yathā hi vijito mṛtyur gṛhasthena purābhavat
13,002.094a dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyam idam ākhyānam uttamam
13,002.094c bubhūṣatābhimantavyaṃ sarvaduścaritāpaham
13,002.095a ya idaṃ kathayed vidvān ahany ahani bhārata
13,002.095c sudarśanasya caritaṃ puṇyāṃl lokān avāpnuyāt
13,003.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,003.001a brāhmaṇyaṃ yadi duṣprāpaṃ tribhir varṇair narādhipa
13,003.001c kathaṃ prāptaṃ mahārāja kṣatriyeṇa mahātmanā
13,003.002a viśvāmitreṇa dharmātman brāhmaṇatvaṃ nararṣabha
13,003.002c śrotum icchāmi tattvena tan me brūhi pitāmaha
13,003.003a tena hy amitavīryeṇa vasiṣṭhasya mahātmanaḥ
13,003.003c hataṃ putraśataṃ sadyas tapasā prapitāmaha
13,003.004a yātudhānāś ca bahavo rākṣasās tigmatejasaḥ
13,003.004c manyunāviṣṭadehena sṛṣṭāḥ kālāntakopamāḥ
13,003.005a mahān kuśikavaṃśaś ca brahmarṣiśatasaṃkulaḥ
13,003.005c sthāpito naraloke 'smin vidvān brāhmaṇasaṃstutaḥ
13,003.006a ṛcīkasyātmajaś caiva śunaḥśepo mahātapāḥ
13,003.006c vimokṣito mahāsatrāt paśutām abhyupāgataḥ
13,003.007a hariścandrakratau devāṃs toṣayitvātmatejasā
13,003.007c putratām anusaṃprāpto viśvāmitrasya dhīmataḥ
13,003.008a nābhivādayate jyeṣṭhaṃ devarātaṃ narādhipa
13,003.008c putrāḥ pañcaśatāś cāpi śaptāḥ śvapacatāṃ gatāḥ
13,003.009a triśaṅkur bandhusaṃtyakta ikṣvākuḥ prītipūrvakam
13,003.009c avākśirā divaṃ nīto dakṣiṇām āśrito diśam
13,003.010a viśvāmitrasya vipulā nadī rājarṣisevitā
13,003.010c kauśikīti śivā puṇyā brahmarṣigaṇasevitā
13,003.011a tapovighnakarī caiva pañcacūḍā susaṃmatā
13,003.011c rambhā nāmāpsarāḥ śāpād yasya śailatvam āgatā
13,003.012a tathaivāsya bhayād baddhvā vasiṣṭhaḥ salile purā
13,003.012c ātmānaṃ majjayām āsa vipāśaḥ punar utthitaḥ
13,003.013a tadāprabhṛti puṇyā hi vipāśābhūn mahānadī
13,003.013c vikhyātā karmaṇā tena vasiṣṭhasya mahātmanaḥ
13,003.014a vāgbhiś ca bhagavān yena devasenāgragaḥ prabhuḥ
13,003.014c stutaḥ prītamanāś cāsīc chāpāc cainam amocayat
13,003.015a dhruvasyauttānapādasya brahmarṣīṇāṃ tathaiva ca
13,003.015c madhye jvalati yo nityam udīcīm āśrito diśam
13,003.016a tasyaitāni ca karmāṇi tathānyāni ca kaurava
13,003.016c kṣatriyasyety ato jātam idaṃ kautūhalaṃ mama
13,003.017a kim etad iti tattvena prabrūhi bharatarṣabha
13,003.017c dehāntaram anāsādya kathaṃ sa brāhmaṇo 'bhavat
13,003.018a etat tattvena me rājan sarvam ākhyātum arhasi
13,003.018c mataṃgasya yathātattvaṃ tathaivaitad bravīhi me
13,003.019a sthāne mataṃgo brāhmaṇyaṃ nālabhad bharatarṣabha
13,003.019c caṇḍālayonau jāto hi kathaṃ brāhmaṇyam āpnuyāt
13,004.001 bhīṣma uvāca
13,004.001a śrūyatāṃ pārtha tattvena viśvāmitro yathā purā
13,004.001c brāhmaṇatvaṃ gatas tāta brahmarṣitvaṃ tathaiva ca
13,004.002a bharatasyānvaye caivājamīḍho nāma pārthivaḥ
13,004.002c babhūva bharataśreṣṭha yajvā dharmabhṛtāṃ varaḥ
13,004.003a tasya putro mahān āsīj jahnur nāma nareśvaraḥ
13,004.003c duhitṛtvam anuprāptā gaṅgā yasya mahātmanaḥ
13,004.004a tasyātmajas tulyaguṇaḥ sindhudvīpo mahāyaśāḥ
13,004.004c sindhudvīpāc ca rājarṣir balākāśvo mahābalaḥ
13,004.005a vallabhas tasya tanayaḥ sākṣād dharma ivāparaḥ
13,004.005c kuśikas tasya tanayaḥ sahasrākṣasamadyutiḥ
13,004.006a kuśikasyātmajaḥ śrīmān gādhir nāma janeśvaraḥ
13,004.006c aputraḥ sa mahābāhur vanavāsam udāvasat
13,004.007a kanyā jajñe sutā tasya vane nivasataḥ sataḥ
13,004.007c nāmnā satyavatī nāma rūpeṇāpratimā bhuvi
13,004.008a tāṃ vavre bhārgavaḥ śrīmāṃś cyavanasyātmajaḥ prabhuḥ
13,004.008c ṛcīka iti vikhyāto vipule tapasi sthitaḥ
13,004.009a sa tāṃ na pradadau tasmai ṛcīkāya mahātmane
13,004.009c daridra iti matvā vai gādhiḥ śatrunibarhaṇaḥ
13,004.010a pratyākhyāya punar yāntam abravīd rājasattamaḥ
13,004.010c śulkaṃ pradīyatāṃ mahyaṃ tato vetsyasi me sutām
13,004.011 ṛcīka uvāca
13,004.011a kiṃ prayacchāmi rājendra tubhyaṃ śulkam ahaṃ nṛpa
13,004.011c duhitur brūhy asaṃsakto mātrābhūt te vicāraṇā
13,004.012 gādhir uvāca
13,004.012a candraraśmiprakāśānāṃ hayānāṃ vātaraṃhasām
13,004.012c ekataḥ śyāmakarṇānāṃ sahasraṃ dehi bhārgava
13,004.013 bhīṣma uvāca
13,004.013a tataḥ sa bhṛguśārdūlaś cyavanasyātmajaḥ prabhuḥ
13,004.013c abravīd varuṇaṃ devam ādityaṃ patim ambhasām
13,004.014a ekataḥ śyāmakarṇānāṃ hayānāṃ candravarcasām
13,004.014c sahasraṃ vātavegānāṃ bhikṣe tvāṃ devasattama
13,004.015a tatheti varuṇo deva ādityo bhṛgusattamam
13,004.015c uvāca yatra te chandas tatrotthāsyanti vājinaḥ
13,004.016a dhyātamātre ṛcīkena hayānāṃ candravarcasām
13,004.016c gaṅgājalāt samuttasthau sahasraṃ vipulaujasām
13,004.017a adūre kanyakubjasya gaṅgāyās tīram uttamam
13,004.017c aśvatīrthaṃ tad adyāpi mānavāḥ paricakṣate
13,004.018a tat tadā gādhaye tāta sahasraṃ vājināṃ śubham
13,004.018c ṛcīkaḥ pradadau prītaḥ śulkārthaṃ japatāṃ varaḥ
13,004.019a tataḥ sa vismito rājā gādhiḥ śāpabhayena ca
13,004.019c dadau tāṃ samalaṃkṛtya kanyāṃ bhṛgusutāya vai
13,004.020a jagrāha pāṇiṃ vidhinā tasya brahmarṣisattamaḥ
13,004.020c sā ca taṃ patim āsādya paraṃ harṣam avāpa ha
13,004.021a sa tutoṣa ca viprarṣis tasyā vṛttena bhārata
13,004.021c chandayām āsa caivaināṃ vareṇa varavarṇinīm
13,004.021d*0025_01 sā ca vavre varaṃ tasmāt putraṃ brahmarṣisattamam
13,004.022a mātre tat sarvam ācakhyau sā kanyā rājasattamam
13,004.022c atha tām abravīn mātā sutāṃ kiṃ cid avāṅmukhīm
13,004.023a mamāpi putri bhartā te prasādaṃ kartum arhati
13,004.023c apatyasya pradānena samarthaḥ sa mahātapāḥ
13,004.024a tataḥ sā tvaritaṃ gatvā tat sarvaṃ pratyavedayat
13,004.024c mātuś cikīrṣitaṃ rājann ṛcīkas tām athābravīt
13,004.025a guṇavantam apatyaṃ vai tvaṃ ca sā janayiṣyathaḥ
13,004.025c jananyās tava kalyāṇi mā bhūd vai praṇayo 'nyathā
13,004.026a tava caiva guṇaślāghī putra utpatsyate śubhe
13,004.026c asmadvaṃśakaraḥ śrīmāṃs tava bhrātā ca vaṃśakṛt
13,004.027a ṛtusnātā ca sāśvatthaṃ tvaṃ ca vṛkṣam udumbaram
13,004.027c pariṣvajethāḥ kalyāṇi tata iṣṭam avāpsyathaḥ
13,004.028a carudvayam idaṃ caiva mantrapūtaṃ śucismite
13,004.028c tvaṃ ca sā copayuñjīthāṃ tataḥ putrāv avāpsyathaḥ
13,004.029a tataḥ satyavatī hṛṣṭā mātaraṃ pratyabhāṣata
13,004.029c yad ṛcīkena kathitaṃ tac cācakhyau carudvayam
13,004.029d*0026_01 atha mātā sutā cāpi vyatyāsena carudvayam
13,004.029d*0026_02 bhuktavatyau mahārāja tato garbham upeṣyataḥ
13,004.029d*0026_03 dṛṣṭvā kadā cit svāṃ bhāryām ṛcīkas tv abravīd vacaḥ
13,004.030a tām uvāca tato mātā sutāṃ satyavatīṃ tadā
13,004.030c putri mūrdhnā prapannāyāḥ kuruṣva vacanaṃ mama
13,004.031a bhartrā ya eṣa dattas te carur mantrapuraskṛtaḥ
13,004.031c etaṃ prayaccha mahyaṃ tvaṃ madīyaṃ tvaṃ gṛhāṇa ca
13,004.032a vyatyāsaṃ vṛkṣayoś cāpi karavāva śucismite
13,004.032b*0027_01 vṛkṣayor api vyatyāsaṃ kuryāva varavarṇini
13,004.032c yadi pramāṇaṃ vacanaṃ mama mātur anindite
13,004.032d*0028_01 svam apatyaṃ viśiṣṭaṃ hi sarva icchaty anāvilam
13,004.033a vyaktaṃ bhagavatā cātra kṛtam evaṃ bhaviṣyati
13,004.033c tato me tvaccarau bhāvaḥ pādape ca sumadhyame
13,004.033e kathaṃ viśiṣṭo bhrātā te bhaved ity eva cintaya
13,004.034a tathā ca kṛtavatyau te mātā satyavatī ca sā
13,004.034c atha garbhāv anuprāpte ubhe te vai yudhiṣṭhira
13,004.035a dṛṣṭvā garbham anuprāptāṃ bhāryāṃ sa ca mahān ṛṣiḥ
13,004.035c uvāca tāṃ satyavatīṃ durmanā bhṛgusattamaḥ
13,004.036a vyatyāsenopayuktas te carur vyaktaṃ bhaviṣyati
13,004.036c vyatyāsaḥ pādape cāpi suvyaktaṃ te kṛtaḥ śubhe
13,004.037a mayā hi viśvaṃ yad brahma tvaccarau saṃniveśitam
13,004.037c kṣatravīryaṃ ca sakalaṃ carau tasyā niveśitam
13,004.038a trilokavikhyātaguṇaṃ tvaṃ vipraṃ janayiṣyasi
13,004.038c sā ca kṣatraṃ viśiṣṭaṃ vai tata etat kṛtaṃ mayā
13,004.039a vyatyāsas tu kṛto yasmāt tvayā mātrā tathaiva ca
13,004.039c tasmāt sā brāhmaṇaśreṣṭhaṃ mātā te janayiṣyati
13,004.040a kṣatriyaṃ tūgrakarmāṇaṃ tvaṃ bhadre janayiṣyasi
13,004.040c na hi te tat kṛtaṃ sādhu mātṛsnehena bhāmini
13,004.041a sā śrutvā śokasaṃtaptā papāta varavarṇinī
13,004.041c bhūmau satyavatī rājaṃś chinneva rucirā latā
13,004.042a pratilabhya ca sā saṃjñāṃ śirasā praṇipatya ca
13,004.042c uvāca bhāryā bhartāraṃ gādheyī brāhmaṇarṣabham
13,004.043a prasādayantyāṃ bhāryāyāṃ mayi brahmavidāṃ vara
13,004.043c prasādaṃ kuru viprarṣe na me syāt kṣatriyaḥ sutaḥ
13,004.044a kāmaṃ mamograkarmā vai pautro bhavitum arhati
13,004.044c na tu me syāt suto brahmann eṣa me dīyatāṃ varaḥ
13,004.045a evam astv iti hovāca svāṃ bhāryāṃ sumahātapāḥ
13,004.045c tataḥ sā janayām āsa jamadagniṃ sutaṃ śubham
13,004.046a viśvāmitraṃ cājanayad gādher bhāryā yaśasvinī
13,004.046c ṛṣeḥ prabhāvād rājendra brahmarṣiṃ brahmavādinam
13,004.047a tato brāhmaṇatāṃ yāto viśvāmitro mahātapāḥ
13,004.047c kṣatriyaḥ so 'py atha tathā brahmavaṃśasya kārakaḥ
13,004.048a tasya putrā mahātmāno brahmavaṃśavivardhanāḥ
13,004.048c tapasvino brahmavido gotrakartāra eva ca
13,004.049a madhucchandaś ca bhagavān devarātaś ca vīryavān
13,004.049c akṣīṇaś ca śakuntaś ca babhruḥ kālapathas tathā
13,004.050a yājñavalkyaś ca vikhyātas tathā sthūṇo mahāvrataḥ
13,004.050c ulūko yamadūtaś ca tatharṣiḥ saindhavāyanaḥ
13,004.051a karṇajaṅghaś ca bhagavān gālavaś ca mahān ṛṣiḥ
13,004.051c ṛṣir vajras tathākhyātaḥ śālaṅkāyana eva ca
13,004.052a lālāṭyo nāradaś caiva tathā kūrcamukhaḥ smṛtaḥ
13,004.052c vādulir musalaś caiva rakṣogrīvas tathaiva ca
13,004.053a aṅghriko naikabhṛc caiva śilāyūpaḥ sitaḥ śuciḥ
13,004.053c cakrako mārutantavyo vātaghno 'thāśvalāyanaḥ
13,004.054a śyāmāyano 'tha gārgyaś ca jābāliḥ suśrutas tathā
13,004.054c kārīṣir atha saṃśrutyaḥ parapauravatantavaḥ
13,004.055a mahān ṛṣiś ca kapilas tatharṣis tārakāyanaḥ
13,004.055c tathaiva copagahanas tatharṣiś cārjunāyanaḥ
13,004.056a mārgamitrir hiraṇyākṣo jaṅghārir babhruvāhanaḥ
13,004.056c sūtir vibhūtiḥ sūtaś ca suraṅgaś ca tathaiva hi
13,004.057a ārāddhir nāmayaś caiva cāmpeyojjayanau tathā
13,004.057c navatantur bakanakhaḥ śayonaratir eva ca
13,004.058a śayoruhaś cārumatsyaḥ śirīṣī cātha gārdabhiḥ
13,004.058c ujjayonir adāpekṣī nāradī ca mahān ṛṣiḥ
13,004.058d*0029_01 ete cānye ca bahavo mahātmāno jitendriyāḥ
13,004.058e viśvāmitrātmajāḥ sarve munayo brahmavādinaḥ
13,004.059a tan naiṣa kṣatriyo rājan viśvāmitro mahātapāḥ
13,004.059c ṛcīkenāhitaṃ brahma param etad yudhiṣṭhira
13,004.060a etat te sarvam ākhyātaṃ tattvena bharatarṣabha
13,004.060c viśvāmitrasya vai janma somasūryāgnitejasaḥ
13,004.061a yatra yatra ca saṃdeho bhūyas te rājasattama
13,004.061c tatra tatra ca māṃ brūhi cchettāsmi tava saṃśayān
13,005.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,005.001a ānṛśaṃsasya dharmasya guṇān bhaktajanasya ca
13,005.001c śrotum icchāmi kārtsnyena tan me brūhi pitāmaha
13,005.002 bhīṣma uvāca
13,005.002*0030_01 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,005.002*0030_02 vāsavasya ca saṃvādaṃ śukasya ca mahātmanaḥ
13,005.002a viṣaye kāśirājasya grāmān niṣkramya lubdhakaḥ
13,005.002c saviṣaṃ kāṇḍam ādāya mṛgayām āsa vai mṛgam
13,005.003a tatra cāmiṣalubdhena lubdhakena mahāvane
13,005.003c avidūre mṛgaṃ dṛṣṭvā bāṇaḥ pratisamāhitaḥ
13,005.004a tena durvāritāstreṇa nimittacapaleṣuṇā
13,005.004c mahān vanatarur viddho mṛgaṃ tatra jighāṃsatā
13,005.005a sa tīkṣṇaviṣadigdhena śareṇātibalātkṛtaḥ
13,005.005c utsṛjya phalapatrāṇi pādapaḥ śoṣam āgataḥ
13,005.006a tasmin vṛkṣe tathābhūte koṭareṣu ciroṣitaḥ
13,005.006c na jahāti śuko vāsaṃ tasya bhaktyā vanaspateḥ
13,005.007a niṣpracāro nirāhāro glānaḥ śithilavāg api
13,005.007c kṛtajñaḥ saha vṛkṣeṇa dharmātmā sa vyaśuṣyata
13,005.008a tam udāraṃ mahāsattvam atimānuṣaceṣṭitam
13,005.008c samaduḥkhasukhaṃ jñātvā vismitaḥ pākaśāsanaḥ
13,005.009a tataś cintām upagataḥ śakraḥ katham ayaṃ dvijaḥ
13,005.009c tiryagyonāv asaṃbhāvyam ānṛśaṃsyaṃ samāsthitaḥ
13,005.010a atha vā nātra citraṃ hīty abhavad vāsavasya tu
13,005.010c prāṇinām iha sarveṣāṃ sarvaṃ sarvatra dṛśyate
13,005.011a tato brāhmaṇaveṣeṇa mānuṣaṃ rūpam āsthitaḥ
13,005.011c avatīrya mahīṃ śakras taṃ pakṣiṇam uvāca ha
13,005.012a śuka bhoḥ pakṣiṇāṃ śreṣṭha dākṣeyī suprajās tvayā
13,005.012c pṛcche tvā śuṣkam etaṃ vai kasmān na tyajasi drumam
13,005.013a atha pṛṣṭaḥ śukaḥ prāha mūrdhnā samabhivādya tam
13,005.013c svāgataṃ devarājāya vijñātas tapasā mayā
13,005.014a tato daśaśatākṣeṇa sādhu sādhv iti bhāṣitam
13,005.014c aho vijñānam ity evaṃ tapasā pūjitas tataḥ
13,005.015a tam evaṃ śubhakarmāṇaṃ śukaṃ paramadhārmikam
13,005.015c vijānann api tāṃ prāptiṃ papraccha balasūdanaḥ
13,005.015d*0031_01 jānann api ca tatprāptiṃ pṛcchate pākaśāsanaḥ
13,005.016a niṣpatram aphalaṃ śuṣkam aśaraṇyaṃ patatriṇām
13,005.016c kimarthaṃ sevase vṛkṣaṃ yadā mahad idaṃ vanam
13,005.017a anye 'pi bahavo vṛkṣāḥ patrasaṃchannakoṭarāḥ
13,005.017c śubhāḥ paryāptasaṃcārā vidyante 'smin mahāvane
13,005.018a gatāyuṣam asāmarthyaṃ kṣīṇasāraṃ hataśriyam
13,005.018c vimṛśya prajñayā dhīra jahīmaṃ hy asthiraṃ drumam
13,005.019a tad upaśrutya dharmātmā śukaḥ śakreṇa bhāṣitam
13,005.019c sudīrgham abhiniḥśvasya dīno vākyam uvāca ha
13,005.020a anatikramaṇīyāni daivatāni śacīpate
13,005.020c yatrābhavas tatra bhavas tan nibodha surādhipa
13,005.021a asminn ahaṃ drume jātaḥ sādhubhiś ca guṇair yutaḥ
13,005.021c bālabhāve ca saṃguptaḥ śatrubhiś ca na dharṣitaḥ
13,005.022a kim anukrośavaiphalyam utpādayasi me 'nagha
13,005.022b*0032_01 anuraktasya bhaktasya saṃspṛśen na ca pāvakam
13,005.022c ānṛśaṃsye 'nuraktasya bhaktasyānugatasya ca
13,005.023a anukrośo hi sādhūnāṃ sumahad dharmalakṣaṇam
13,005.023c anukrośaś ca sādhūnāṃ sadā prītiṃ prayacchati
13,005.024a tvam eva daivataiḥ sarvaiḥ pṛcchyase dharmasaṃśayān
13,005.024c atas tvaṃ deva devānām ādhipatye pratiṣṭhitaḥ
13,005.025a nārhasi tvaṃ sahasrākṣa tyājayitveha bhaktitaḥ
13,005.025b*0033_01 tadbhaktitas tyājayituṃ na mām arhasi sattama
13,005.025c samartham upajīvyemaṃ tyajeyaṃ katham adya vai
13,005.025d*0034_01 samastham upajīvan vai viṣamasthaṃ kathaṃ tyajet
13,005.026a tasya vākyena saumyena harṣitaḥ pākaśāsanaḥ
13,005.026c śukaṃ provāca dharmajñam ānṛśaṃsyena toṣitaḥ
13,005.027a varaṃ vṛṇīṣveti tadā sa ca vavre varaṃ śukaḥ
13,005.027b*0035_01 punar jīvatv ayaṃ vṛkṣo yadi syān mayy anugrahaḥ
13,005.027c ānṛśaṃsyaparo nityaṃ tasya vṛkṣasya saṃbhavam
13,005.028a viditvā ca dṛḍhāṃ śakras tāṃ śuke śīlasaṃpadam
13,005.028c prītaḥ kṣipram atho vṛkṣam amṛtenāvasiktavān
13,005.029a tataḥ phalāni patrāṇi śākhāś cāpi manoramāḥ
13,005.029c śukasya dṛḍhabhaktitvāc chrīmattvaṃ cāpa sa drumaḥ
13,005.030a śukaś ca karmaṇā tena ānṛśaṃsyakṛtena ha
13,005.030c āyuṣo 'nte mahārāja prāpa śakrasalokatām
13,005.031a evam eva manuṣyendra bhaktimantaṃ samāśritaḥ
13,005.031c sarvārthasiddhiṃ labhate śukaṃ prāpya yathā drumaḥ
13,006.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,006.001a pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada
13,006.001c daive puruṣakāre ca kiṃ svic chreṣṭhataraṃ bhavet
13,006.002 bhīṣma uvāca
13,006.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,006.002c vasiṣṭhasya ca saṃvādaṃ brahmaṇaś ca yudhiṣṭhira
13,006.003a daivamānuṣayoḥ kiṃ svit karmaṇoḥ śreṣṭham ity uta
13,006.003c purā vasiṣṭho bhagavān pitāmaham apṛcchata
13,006.004a tataḥ padmodbhavo rājan devadevaḥ pitāmahaḥ
13,006.004c uvāca madhuraṃ vākyam arthavad dhetubhūṣitam
13,006.004d*0036_00 brahmā
13,006.004d*0036_01 bījato hy aṅkurotpattir aṅkurāt parṇasaṃbhavaḥ
13,006.004d*0036_02 parṇān nālāḥ prasūyante nālāt skandhaḥ prasūyate
13,006.004d*0036_03 skandhān nivartate puṣpaṃ puṣpān nivartate phalam
13,006.004d*0036_04 phalān nivartate bījaṃ bījāt syāt saṃbhavaḥ punaḥ
13,006.005a nābījaṃ jāyate kiṃ cin na bījena vinā phalam
13,006.005c bījād bījaṃ prabhavati bījād eva phalaṃ smṛtam
13,006.006a yādṛśaṃ vapate bījaṃ kṣetram āsādya karṣakaḥ
13,006.006c sukṛte duṣkṛte vāpi tādṛśaṃ labhate phalam
13,006.007a yathā bījaṃ vinā kṣetram uptaṃ bhavati niṣphalam
13,006.007c tathā puruṣakāreṇa vinā daivaṃ na sidhyati
13,006.008a kṣetraṃ puruṣakāras tu daivaṃ bījam udāhṛtam
13,006.008c kṣetrabījasamāyogāt tataḥ sasyaṃ samṛdhyate
13,006.009a karmaṇaḥ phalanirvṛttiṃ svayam aśnāti kārakaḥ
13,006.009c pratyakṣaṃ dṛśyate loke kṛtasyāpy akṛtasya ca
13,006.010a śubhena karmaṇā saukhyaṃ duḥkhaṃ pāpena karmaṇā
13,006.010c kṛtaṃ sarvatra labhate nākṛtaṃ bhujyate kva cit
13,006.011a kṛtī sarvatra labhate pratiṣṭhāṃ bhāgyavikṣataḥ
13,006.011c akṛtī labhate bhraṣṭaḥ kṣate kṣārāvasecanam
13,006.012a tapasā rūpasaubhāgyaṃ ratnāni vividhāni ca
13,006.012c prāpyate karmaṇā sarvaṃ na daivād akṛtātmanā
13,006.013a tathā svargaś ca bhogaś ca niṣṭhā yā ca manīṣitā
13,006.013c sarvaṃ puruṣakāreṇa kṛtenehopapadyate
13,006.014a jyotīṃṣi tridaśā nāgā yakṣāś candrārkamārutāḥ
13,006.014c sarve puruṣakāreṇa mānuṣyād devatāṃ gatāḥ
13,006.015a artho vā mitravargo vā aiśvaryaṃ vā kulānvitam
13,006.015c śrīś cāpi durlabhā bhoktuṃ tathaivākṛtakarmabhiḥ
13,006.016a śaucena labhate vipraḥ kṣatriyo vikrameṇa ca
13,006.016c vaiśyaḥ puruṣakāreṇa śūdraḥ śuśrūṣayā śriyam
13,006.017a nādātāraṃ bhajanty arthā na klībaṃ nāpi niṣkriyam
13,006.017c nākarmaśīlaṃ nāśūraṃ tathā naivātapasvinam
13,006.018a yena lokās trayaḥ sṛṣṭā daityāḥ sarvāś ca devatāḥ
13,006.018c sa eṣa bhagavān viṣṇuḥ samudre tapyate tapaḥ
13,006.019a svaṃ cet karmaphalaṃ na syāt sarvam evāphalaṃ bhavet
13,006.019c loko daivaṃ samālambya udāsīno bhaven na tu
13,006.020a akṛtvā mānuṣaṃ karma yo daivam anuvartate
13,006.020c vṛthā śrāmyati saṃprāpya patiṃ klībam ivāṅganā
13,006.021a na tathā mānuṣe loke bhayam asti śubhāśubhe
13,006.021c yathā tridaśaloke hi bhayam alpena jāyate
13,006.022a kṛtaḥ puruṣakāras tu daivam evānuvartate
13,006.022c na daivam akṛte kiṃ cit kasya cid dātum arhati
13,006.023a yadā sthānāny anityāni dṛśyante daivateṣv api
13,006.023c kathaṃ karma vinā daivaṃ sthāsyate sthāpayiṣyati
13,006.024a na daivatāni loke 'smin vyāpāraṃ yānti kasya cit
13,006.024c vyāsaṅgaṃ janayanty ugram ātmābhibhavaśaṅkayā
13,006.025a ṛṣīṇāṃ devatānāṃ ca sadā bhavati vigrahaḥ
13,006.025c kasya vācā hy adaivaṃ syād yato daivaṃ pravartate
13,006.026a kathaṃ cāsya samutpattir yathā daivaṃ pravartate
13,006.026c evaṃ tridaśaloke 'pi prāpyante bahavaś chalāḥ
13,006.027a ātmaiva hy ātmano bandhur ātmaiva ripur ātmanaḥ
13,006.027c ātmaiva cātmanaḥ sākṣī kṛtasyāpy akṛtasya ca
13,006.028a kṛtaṃ ca vikṛtaṃ kiṃ cit kṛte karmaṇi sidhyati
13,006.028c sukṛte duṣkṛtaṃ karma na yathārthaṃ prapadyate
13,006.029a devānāṃ śaraṇaṃ puṇyaṃ sarvaṃ puṇyair avāpyate
13,006.029c puṇyaśīlaṃ naraṃ prāpya kiṃ daivaṃ prakariṣyati
13,006.030a purā yayātir vibhraṣṭaś cyāvitaḥ patitaḥ kṣitau
13,006.030c punar āropitaḥ svargaṃ dauhitraiḥ puṇyakarmabhiḥ
13,006.031a purūravāś ca rājarṣir dvijair abhihitaḥ purā
13,006.031c aila ity abhivikhyātaḥ svargaṃ prāpto mahīpatiḥ
13,006.032a aśvamedhādibhir yajñaiḥ satkṛtaḥ kosalādhipaḥ
13,006.032c maharṣiśāpāt saudāsaḥ puruṣādatvam āgataḥ
13,006.033a aśvatthāmā ca rāmaś ca muniputrau dhanurdharau
13,006.033c na gacchataḥ svargalokaṃ sukṛteneha karmaṇā
13,006.034a vasur yajñaśatair iṣṭvā dvitīya iva vāsavaḥ
13,006.034c mithyābhidhānenaikena rasātalatalaṃ gataḥ
13,006.035a balir vairocanir baddho dharmapāśena daivataiḥ
13,006.035c viṣṇoḥ puruṣakāreṇa pātālaśayanaḥ kṛtaḥ
13,006.036a śakrasyodasya caraṇaṃ prasthito janamejayaḥ
13,006.036c dvijastrīṇāṃ vadhaṃ kṛtvā kiṃ daivena na vāritaḥ
13,006.037a ajñānād brāhmaṇaṃ hatvā spṛṣṭo bālavadhena ca
13,006.037c vaiśaṃpāyanaviprarṣiḥ kiṃ daivena nivāritaḥ
13,006.038a gopradānena mithyā ca brāhmaṇebhyo mahāmakhe
13,006.038c purā nṛgaś ca rājarṣiḥ kṛkalāsatvam āgataḥ
13,006.039a dhundhumāraś ca rājarṣiḥ satreṣv eva jarāṃ gataḥ
13,006.039c prītidāyaṃ parityajya suṣvāpa sa girivraje
13,006.040a pāṇḍavānāṃ hṛtaṃ rājyaṃ dhārtarāṣṭrair mahābalaiḥ
13,006.040c punaḥ pratyāhṛtaṃ caiva na daivād bhujasaṃśrayāt
13,006.041a taponiyamasaṃyuktā munayaḥ saṃśitavratāḥ
13,006.041c kiṃ te daivabalāc chāpam utsṛjante na karmaṇā
13,006.042a pāpam utsṛjate loke sarvaṃ prāpya sudurlabham
13,006.042c lobhamohasamāpannaṃ na daivaṃ trāyate naram
13,006.043a yathāgniḥ pavanoddhūtaḥ sūkṣmo 'pi bhavate mahān
13,006.043c tathā karmasamāyuktaṃ daivaṃ sādhu vivardhate
13,006.044a yathā tailakṣayād dīpaḥ pramlānim upagacchati
13,006.044c tathā karmakṣayād daivaṃ pramlānim upagacchati
13,006.045a vipulam api dhanaughaṃ prāpya bhogān striyo vā; puruṣa iha na śaktaḥ karmahīno 'pi bhoktum
13,006.045c sunihitam api cārthaṃ daivatai rakṣyamāṇaṃ; vyayaguṇam api sādhuṃ karmaṇā saṃśrayante
13,006.045c*0037_01 puruṣa iha mahātmā prāpnute nityayuktaḥ
13,006.046a bhavati manujalokād devaloko viśiṣṭo; bahutarasusamṛddhyā mānuṣāṇāṃ gṛhāṇi
13,006.046c pitṛvanabhavanābhaṃ dṛśyate cāmarāṇāṃ; na ca phalati vikarmā jīvalokena daivam
13,006.047a vyapanayati vimārgaṃ nāsti daive prabhutvaṃ; gurum iva kṛtam agryaṃ karma saṃyāti daivam
13,006.047c anupahatam adīnaṃ kāmakāreṇa daivaṃ; nayati puruṣakāraḥ saṃcitas tatra tatra
13,006.048a etat te sarvam ākhyātaṃ mayā vai munisattama
13,006.048c phalaṃ puruṣakārasya sadā saṃdṛśya tattvataḥ
13,006.049a abhyutthānena daivasya samārabdhena karmaṇā
13,006.049c vidhinā karmaṇā caiva svargamārgam avāpnuyāt
13,007.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,007.001a karmaṇāṃ me samastānāṃ śubhānāṃ bharatarṣabha
13,007.001c phalāni mahatāṃ śreṣṭha prabrūhi paripṛcchataḥ
13,007.002 bhīṣma uvāca
13,007.002*0038_01 hanta te kathayiṣyāmi yan māṃ pṛcchasi bhārata
13,007.002a rahasyaṃ yad ṛṣīṇāṃ tu tac chṛṇuṣva yudhiṣṭhira
13,007.002c yā gatiḥ prāpyate yena pretyabhāve cirepsitā
13,007.003a yena yena śarīreṇa yad yat karma karoti yaḥ
13,007.003c tena tena śarīreṇa tat tat phalam upāśnute
13,007.004a yasyāṃ yasyām avasthāyāṃ yat karoti śubhāśubham
13,007.004c tasyāṃ tasyām avasthāyāṃ bhuṅkte janmani janmani
13,007.005a na naśyati kṛtaṃ karma sadā pañcendriyair iha
13,007.005c te hy asya sākṣiṇo nityaṃ ṣaṣṭha ātmā tathaiva ca
13,007.006a cakṣur dadyān mano dadyād vācaṃ dadyāc ca sūnṛtām
13,007.006c anuvrajed upāsīta sa yajñaḥ pañcadakṣiṇaḥ
13,007.007a yo dadyād aparikliṣṭam annam adhvani vartate
13,007.007c śrāntāyādṛṣṭapūrvāya tasya puṇyaphalaṃ mahat
13,007.008a sthaṇḍile śayamānānāṃ gṛhāṇi śayanāni ca
13,007.008c cīravalkalasaṃvīte vāsāṃsy ābharaṇāni ca
13,007.009a vāhanāsanayānāni yogātmani tapodhane
13,007.009c agnīn upaśayānasya rājapauruṣam ucyate
13,007.010a rasānāṃ pratisaṃhāre saubhāgyam anugacchati
13,007.010c āmiṣapratisaṃhāre paśūn putrāṃś ca vindati
13,007.011a avākśirās tu yo lambed udavāsaṃ ca yo vaset
13,007.011c satataṃ caikaśāyī yaḥ sa labhetepsitāṃ gatim
13,007.012a pādyam āsanam evātha dīpam annaṃ pratiśrayam
13,007.012c dadyād atithipūjārthaṃ sa yajñaḥ pañcadakṣiṇaḥ
13,007.013a vīrāsanaṃ vīraśayyāṃ vīrasthānam upāsataḥ
13,007.013c akṣayās tasya vai lokāḥ sarvakāmagamās tathā
13,007.014a dhanaṃ labheta dānena maunenājñāṃ viśāṃ pate
13,007.014c upabhogāṃś ca tapasā brahmacaryeṇa jīvitam
13,007.015a rūpam aiśvaryam ārogyam ahiṃsāphalam aśnute
13,007.015c phalamūlāśināṃ rājyaṃ svargaḥ parṇāśināṃ tathā
13,007.016a prāyopaveśanād rājyaṃ sarvatra sukham ucyate
13,007.016c svargaṃ satyena labhate dīkṣayā kulam uttamam
13,007.017a gavāḍhyaḥ śākadīkṣāyāṃ svargagāmī tṛṇāśanaḥ
13,007.017c striyas triṣavaṇaṃ snātvā vāyuṃ pītvā kratuṃ labhet
13,007.018a salilāśī bhaved yaś ca sadāgniḥ saṃskṛto dvijaḥ
13,007.018c maruṃ sādhayato rājyaṃ nākapṛṣṭham anāśake
13,007.019a upavāsaṃ ca dīkṣāṃ ca abhiṣekaṃ ca pārthiva
13,007.019c kṛtvā dvādaśavarṣāṇi vīrasthānād viśiṣyate
13,007.020a adhītya sarvavedān vai sadyo duḥkhāt pramucyate
13,007.020b*0038A_01 tatpāṭhadhāraṇāt svargam arthajñānāt parāṃ gatim
13,007.020b*0038A_02 vitṛṣṇānāṃ vedajapāt svargamokṣaphalaṃ smṛtam
13,007.020c mānasaṃ hi caran dharmaṃ svargalokam avāpnuyāt
13,007.020d*0039_01 tatparā ye dvijā loke tasya lokāḥ sanātanam
13,007.021a yā dustyajā durmatibhir yā na jīryati jīryataḥ
13,007.021c yo 'sau prāṇāntiko rogas tāṃ tṛṣṇāṃ tyajataḥ sukham
13,007.022a yathā dhenusahasreṣu vatso vindati mātaram
13,007.022c evaṃ pūrvakṛtaṃ karma kartāram anugacchati
13,007.023a acodyamānāni yathā puṣpāṇi ca phalāni ca
13,007.023c svakālaṃ nātivartante tathā karma purākṛtam
13,007.024a jīryanti jīryataḥ keśā dantā jīryanti jīryataḥ
13,007.024c cakṣuḥśrotre ca jīryete tṛṣṇaikā tu na jīryate
13,007.025a yena prīṇāti pitaraṃ tena prītaḥ prajāpatiḥ
13,007.025c prīṇāti mātaraṃ yena pṛthivī tena pūjitā
13,007.025e yena prīṇāty upādhyāyaṃ tena syād brahma pūjitam
13,007.026a sarve tasyādṛtā dharmā yasyaite traya ādṛtāḥ
13,007.026c anādṛtās tu yasyaite sarvās tasyāphalāḥ kriyāḥ
13,007.027 vaiśaṃpāyana uvāca
13,007.027a bhīṣmasya tad vacaḥ śrutvā vismitāḥ kurupuṃgavāḥ
13,007.027c āsan prahṛṣṭamanasaḥ prītimanto 'bhavaṃs tadā
13,007.028a yan mantre bhavati vṛthā prayujyamāne; yat some bhavati vṛthābhiṣūyamāṇe
13,007.028c yac cāgnau bhavati vṛthābhihūyamāne; tat sarvaṃ bhavati vṛthābhidhīyamāne
13,007.029a ity etad ṛṣiṇā proktam uktavān asmi yad vibho
13,007.029c śubhāśubhaphalaprāptau kim ataḥ śrotum icchasi
13,008.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,008.001a ke pūjyāḥ ke namaskāryāḥ kān namasyasi bhārata
13,008.001c etan me sarvam ācakṣva yeṣāṃ spṛhayase nṛpa
13,008.001d*0040_01 yathaiva te namaskāryāḥ proktāḥ śakreṇa mānada
13,008.001d*0040_02 tathaiva mayi cācakṣva yeṣāṃ spṛhayase nṛpa
13,008.002a uttamāpadgatasyāpi yatra te vartate manaḥ
13,008.002c manuṣyaloke sarvasmin yad amutreha cāpy uta
13,008.003 bhīṣma uvāca
13,008.003a spṛhayāmi dvijātīnāṃ yeṣāṃ brahma paraṃ dhanam
13,008.003c yeṣāṃ svapratyayaḥ svargas tapaḥsvādhyāyasādhanaḥ
13,008.004a yeṣāṃ vṛddhāś ca bālāś ca pitṛpaitāmahīṃ dhuram
13,008.004c udvahanti na sīdanti teṣāṃ vai spṛhayāmy aham
13,008.005a vidyāsv abhivinītānāṃ dāntānāṃ mṛdubhāṣiṇām
13,008.005c śrutavṛttopapannānāṃ sadākṣaravidāṃ satām
13,008.006a saṃsatsu vadatāṃ yeṣāṃ haṃsānām iva saṃghaśaḥ
13,008.006c maṅgalyarūpā rucirā divyajīmūtaniḥsvanāḥ
13,008.007a samyag uccāritā vācaḥ śrūyante hi yudhiṣṭhira
13,008.007c śuśrūṣamāṇe nṛpatau pretya ceha sukhāvahāḥ
13,008.007d*0041_01 jñānavijñānayuktānāṃ teṣāṃ ca spṛhayāmy aham
13,008.008a ye cāpi teṣāṃ śrotāraḥ sadā sadasi saṃmatāḥ
13,008.008c vijñānaguṇasaṃpannās teṣāṃ ca spṛhayāmy aham
13,008.009a susaṃskṛtāni prayatāḥ śucīni guṇavanti ca
13,008.009c dadaty annāni tṛptyarthaṃ brāhmaṇebhyo yudhiṣṭhira
13,008.009e ye cāpi satataṃ rājaṃs teṣāṃ ca spṛhayāmy aham
13,008.010a śakyaṃ hy evāhave yoddhuṃ na dātum anasūyitam
13,008.010c śūrā vīrāś ca śataśaḥ santi loke yudhiṣṭhira
13,008.010e teṣāṃ saṃkhyāyamānānāṃ dānaśūro viśiṣyate
13,008.011a dhanyaḥ syāṃ yady ahaṃ bhūyaḥ saumya brāhmaṇako 'pi vā
13,008.011c kule jāto dharmagatis tapovidyāparāyaṇaḥ
13,008.011d*0042_01 bhadraṃ tu janma saṃprāpya bhūyo brāhmaṇako bhavet
13,008.011d*0042_02 bandhumadhye kule jātaḥ sudurāpam avāpnuyāt
13,008.012a na me tvattaḥ priyataro loke 'smin pāṇḍunandana
13,008.012c tvattaś ca me priyatarā brāhmaṇā bharatarṣabha
13,008.013a yathā mama priyatarās tvatto viprāḥ kurūdvaha
13,008.013c tena satyena gaccheyaṃ lokān yatra sa śaṃtanuḥ
13,008.014a na me pitā priyataro brāhmaṇebhyas tathābhavat
13,008.014c na me pituḥ pitā vāpi ye cānye 'pi suhṛjjanāḥ
13,008.015a na hi me vṛjinaṃ kiṃ cid vidyate brāhmaṇeṣv iha
13,008.015c aṇu vā yadi vā sthūlaṃ viditaṃ sādhukarmabhiḥ
13,008.016a karmaṇā manasā vāpi vācā vāpi paraṃtapa
13,008.016c yan me kṛtaṃ brāhmaṇeṣu tenādya na tapāmy aham
13,008.017a brahmaṇya iti mām āhus tayā vācāsmi toṣitaḥ
13,008.017c etad eva pavitrebhyaḥ sarvebhyaḥ paramaṃ smṛtam
13,008.018a paśyāmi lokān amalāñ chucīn brāhmaṇayāyinaḥ
13,008.018c teṣu me tāta gantavyam ahnāya ca cirāya ca
13,008.019a yathā patyāśrayo dharmaḥ strīṇāṃ loke yudhiṣṭhira
13,008.019c sa devaḥ sā gatir nānyā kṣatriyasya tathā dvijāḥ
13,008.020a kṣatriyaḥ śatavarṣī ca daśavarṣī ca brāhmaṇaḥ
13,008.020c pitāputrau ca vijñeyau tayor hi brāhmaṇaḥ pitā
13,008.021a nārī tu patyabhāve vai devaraṃ kurute patim
13,008.021c pṛthivī brāhmaṇālābhe kṣatriyaṃ kurute patim
13,008.021d*0043_01 brāhmaṇānujñayā grāhyaṃ rājyaṃ ca sapurohitaiḥ
13,008.021d*0043_02 tadrakṣaṇena svargo 'sya tatkopān narako 'kṣayaḥ
13,008.022a putravac ca tato rakṣyā upāsyā guruvac ca te
13,008.022c agnivac copacaryā vai brāhmaṇāḥ kurusattama
13,008.023a ṛjūn sataḥ satyaśīlān sarvabhūtahite ratān
13,008.023c āśīviṣān iva kruddhān dvijān upacaret sadā
13,008.024a tejasas tapasaś caiva nityaṃ bibhyed yudhiṣṭhira
13,008.024b*0044_01 dūrato mātṛvat pūjyā vipradārāḥ surakṣayā
13,008.024c ubhe caite parityājye tejaś caiva tapas tathā
13,008.025a vyavasāyas tayoḥ śīghram ubhayor eva vidyate
13,008.025c hanyuḥ kruddhā mahārāja brāhmaṇā ye tapasvinaḥ
13,008.025d*0045_01 akopanāparādhena bhūyo narakam aśnute
13,008.026a bhūyaḥ syād ubhayaṃ dattaṃ brāhmaṇād yad akopanāt
13,008.026c kuryād ubhayataḥśeṣaṃ dattaśeṣaṃ na śeṣayet
13,008.027a daṇḍapāṇir yathā goṣu pālo nityaṃ sthiro bhavet
13,008.027c brāhmaṇān brahma ca tathā kṣatriyaḥ paripālayet
13,008.028a piteva putrān rakṣethā brāhmaṇān brahmatejasaḥ
13,008.028c gṛhe caiṣām avekṣethāḥ kaccid astīha jīvanam
13,008.028d@001_0000 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001_0001 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,008.028d@001_0002 ṛgvedaḥ
13,008.028d@001_0002 caturṇām api vedānāṃ saṃvādaṃ putra tac chṛṇu
13,008.028d@001_0003 gṛhān āśrayamāṇasya agnihotraṃ ca juhvataḥ
13,008.028d@001_0004 sarvaṃ sukṛtam ādatte yaḥ sāye nudyate 'tithiḥ
13,008.028d@001_0004 yajurvedaḥ
13,008.028d@001_0005 na skandate na vyathate nāsyordhvaṃ sarpate rajaḥ
13,008.028d@001_0006 sāmavedaḥ
13,008.028d@001_0006 variṣṭham agnihotrāc ca brāhmaṇasya mukhe hutam
13,008.028d@001_0007 na ced dhanti pitaraṃ mātaraṃ vā
13,008.028d@001_0008 na brāhmaṇaṃ no 'pavādaṃ karoti
13,008.028d@001_0009 yat kiṃ cid anyad vṛjinaṃ karoti
13,008.028d@001_0010 atharvavedaḥ
13,008.028d@001_0010 prīto 'tithis tad upahanti pāpam
13,008.028d@001_0011 yat krodhano yajate yad dadāti
13,008.028d@001_0012 yad vā tapas tapyati yaj juhoti
13,008.028d@001_0013 vaivasvato harate sarvam asya
13,008.028d@001_0014 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001_0014 moghaṃ ceṣṭaṃ bhavati krodhanasya
13,008.028d@001_0015 bhūyas tu śṛṇu rājendra dharmān dharmabhṛtāṃ vara
13,008.028d@001_0016 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,008.028d@001_0017 indraḥ
13,008.028d@001_0017 indrāgnyoḥ sūryaśacyoś ca tan me nigadataḥ śṛṇu
13,008.028d@001_0018 rājye viprān prapaśyāmi kāmakrodhavivarjitān
13,008.028d@001_0019 agniḥ
13,008.028d@001_0019 etena satyavākyena pādaḥ kumbhasya pūryatām
13,008.028d@001_0020 yathāhaṃ tatra nāśnāmi yatra nāśnanti vai dvijāḥ
13,008.028d@001_0021 sūryaḥ
13,008.028d@001_0021 etena satyavākyena pādaḥ kumbhasya pūryatām
13,008.028d@001_0022 yathā gobrāhmaṇasyārthe na tapāmi yathābalam
13,008.028d@001_0023 śacī
13,008.028d@001_0023 etena satyavākyena pādaḥ kumbhasya pūryatām
13,008.028d@001_0024 karmaṇā manasā vācā nāvamanye puraṃdaram
13,008.028d@001_0025 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001_0025 etena satyavākyena pādaḥ kumbhasya pūryatām
13,008.028d@001_0026 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,008.028d@001_0027 madrarājasya saṃvādaṃ vyāsasya ca mahātmanaḥ
13,008.028d@001_0028 vaitāne karmaṇi tate kuntīputra yathā purā
13,008.028d@001_0029 madrarājaḥ
13,008.028d@001_0029 ukto bhagavān yajñārthe tathā tatrāśṛṇod bhavān
13,008.028d@001_0030 kāni tīrthāni bhagavan phalārthāś ceha ke ''śramāḥ
13,008.028d@001_0031 ka ijyate kaś ca yajñaḥ ko yūpaḥ kramate ca kaḥ
13,008.028d@001_0032 kaś cādhvare śasyate gītiśabdaiḥ
13,008.028d@001_0033 kaś cādhvare gīyate valgubhāṣaiḥ
13,008.028d@001_0034 ko brahmaśabdaiḥ stutibhiḥ stūyate ca
13,008.028d@001_0035 kasyeha vai havir adhvaryavaḥ kalpayanti
13,008.028d@001_0036 varṇāśrame gophale kaś ca some
13,008.028d@001_0037 kaś coṃkāraḥ kaś ca vedārthamārgaḥ
13,008.028d@001_0038 pṛṣṭas tan me brūhi sarvaṃ maharṣe
13,008.028d@001_0039 dvaipāyanaḥ
13,008.028d@001_0039 lokajyeṣṭhaṃ yasya vijñānam āhuḥ
13,008.028d@001_0040 lokajyeṣṭhaṃ yasya vijñānam āhur
13,008.028d@001_0041 yonijyeṣṭhaṃ yasya vadanti janma
13,008.028d@001_0042 pūtātmāno brāhmaṇā vedamukhyā
13,008.028d@001_0043 brāhmaṇaḥ
13,008.028d@001_0043 asmin praśno dīyatāṃ keśavāya
13,008.028d@001_0044 bālo jātyā kṣatradharmārthaśīlo
13,008.028d@001_0045 jāto devakyāṃ śūraputreṇa vīra
13,008.028d@001_0046 vettuṃ vedān arhate kṣatriyo vai
13,008.028d@001_0047 vāsudevaḥ
13,008.028d@001_0047 dāśārhāṇām uttamaḥ puṣkarākṣaḥ
13,008.028d@001_0048 pārāśarya brūhi yad brāhmaṇebhyaḥ
13,008.028d@001_0049 prītātmā vai brahmakalpaḥ sumedhāḥ
13,008.028d@001_0050 pṛṣṭo yajñārthaṃ pāṇḍavasyātitejā
13,008.028d@001_0051 vyāsaḥ
13,008.028d@001_0051 etac chreyas tasya lokasya caiva
13,008.028d@001_0052 uktaṃ vākyaṃ yad bhavān mām avocat
13,008.028d@001_0053 praśnaṃ citraṃ nāham atrotsahe 'dya
13,008.028d@001_0054 chettuṃ vispaṣṭaṃ tiṣṭhati tvadvidhe vai
13,008.028d@001_0055 vāsudevaḥ
13,008.028d@001_0055 lokajyeṣṭhe viśvarūpe sunābhe
13,008.028d@001_0056 tat tvaṃ vākyaṃ brūhi yat tvaṃ maharṣe
13,008.028d@001_0057 yasmin kṛṣṇaḥ procyate vai yathāvat
13,008.028d@001_0058 prītas te 'haṃ jñānaśaktyā yathāvat
13,008.028d@001_0059 vaiśaṃpāyanaḥ
13,008.028d@001_0059 tasmān nirdeśe karmaṇāṃ brūhi siddhim
13,008.028d@001_0060 uktavākye sattame yādavānāṃ
13,008.028d@001_0061 kṛṣṇo vyāsaḥ prāñjalir vāsudevam
13,008.028d@001_0062 vipraiḥ sārdhaṃ pūjayan devadevaṃ
13,008.028d@001_0063 kṛṣṇaṃ viṣṇuṃ vāsudevaṃ babhāṣe
13,008.028d@001_0063 vyāsaḥ
13,008.028d@001_0064 ānantyaṃ te viśvakarmaṃs tavaivaṃ
13,008.028d@001_0065 rūpaṃ paurāṇaṃ śāśvataṃ ca dhruvaṃ ca
13,008.028d@001_0066 kas te budhyed vedavādeṣu caital
13,008.028d@001_0067 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001_0067 loke hy asmiñ śāsakas tvaṃ pitaiva
13,008.028d@001_0068 dvārakāyāṃ yathā prāha purāyaṃ munisattamaḥ
13,008.028d@001_0069 vedavipramayatvaṃ tu vāsudevasya tac chṛṇu
13,008.028d@001_0070 yūpaṃ viṣṇuṃ vāsudevaṃ vijānan
13,008.028d@001_0071 sarvān viprān bodhate tattvadarśī
13,008.028d@001_0072 viṣṇuṃ krāntaṃ vāsudevaṃ vijānan
13,008.028d@001_0073 vipro vipratvaṃ gacchate tattvadarśī
13,008.028d@001_0074 viṣṇur yajñas tv ijyate cāpi viṣṇuḥ
13,008.028d@001_0075 kṛṣṇo viṣṇur yaś ca kṛtsnaḥ prabhuś ca
13,008.028d@001_0076 kṛṣṇo vedāṅgaṃ vedavādāś ca kṛṣṇa
13,008.028d@001_0077 evaṃ jānan brāhmaṇo brahma eti
13,008.028d@001_0078 sthānaṃ sarvaṃ vaiṣṇavaṃ yajñamārge
13,008.028d@001_0079 cāturhotraṃ vaiṣṇavaṃ tatra kṛṣṇaḥ
13,008.028d@001_0080 sarvair bhāvair ijyate sarvakāmaiḥ
13,008.028d@001_0081 puṇyāṃl lokān brāhmaṇāḥ prāpnuvanti
13,008.028d@001_0082 somaṃ sadbhāvād ye ca jātaṃ pibanti
13,008.028d@001_0083 dīptaṃ karma ye vidānāś caranti
13,008.028d@001_0084 ekāntam iṣṭau cintayanto divisthās
13,008.028d@001_0085 te vai sthānaṃ prapnuvanti vratajñāḥ
13,008.028d@001_0086 om ity etad dhyāyamāno na gacched
13,008.028d@001_0087 durgaṃ panthānaṃ pāpakarmāpi vipraḥ
13,008.028d@001_0088 sarvaṃ kṛṣṇaṃ vāsudevaṃ hi viprāḥ
13,008.028d@001_0089 kṛtvā dhyānaṃ durgatiṃ na prayānti
13,008.028d@001_0090 ājyaṃ yajñaḥ sruksruvau yajñadātā
13,008.028d@001_0091 icchā patnī patniśālā havīṃṣi
13,008.028d@001_0092 idhmāḥ puroḍāśaḥ sarvadā hotṛkartā
13,008.028d@001_0093 kṛtsnaṃ viṣṇuṃ saṃvijānaṃs tam eti
13,008.028d@001_0094 yoge yoge karmaṇāṃ cābhihāre
13,008.028d@001_0095 yukte vaitāne karmaṇi brāhmaṇasya
13,008.028d@001_0096 puṣṭyartheṣu prāpnuyāt karmasiddhiṃ
13,008.028d@001_0097 dvaipāyanaḥ
13,008.028d@001_0097 śāntyartheṣu prāpnuyāt sarvaśāntim
13,008.028d@001_0098 śraddhāṃ tyāgaṃ nirvṛtiṃ cāpi pūjāṃ
13,008.028d@001_0099 satyaṃ dharmaṃ yaḥ kṛtaṃ cābhyupaiti
13,008.028d@001_0100 kāmadveṣau tyajya sarveṣu tulyaḥ
13,008.028d@001_0101 śraddhāpūtaḥ sarvayajñeṣu yogyaḥ
13,008.028d@001_0102 yasmin yajñe sarvabhūtāḥ prahṛṣṭāḥ
13,008.028d@001_0103 sarve cārambhāḥ śāstradṛṣṭāḥ pravṛttāḥ
13,008.028d@001_0104 dharmyair arthyair ye yajante dhruvaṃ te
13,008.028d@001_0105 pūtātmāno dharmam ekaṃ bhajante
13,008.028d@001_0106 ekākṣaraṃ dvyakṣaram ekam eva
13,008.028d@001_0107 sadā yajante niyatāḥ pratītāḥ
13,008.028d@001_0108 dṛṣṭvā manāg arcayitvā sma viprāḥ
13,008.028d@001_0109 satāṃ mārgaṃ taṃ dhruvaṃ saṃbhajante
13,008.028d@001_0110 pāpātmānaḥ krodharāgābhibhūtāḥ
13,008.028d@001_0111 kṛṣṇe bhaktā nāma saṃkīrtayantaḥ
13,008.028d@001_0112 pūtātmāno yajñaśīlāḥ sumedhā
13,008.028d@001_0113 yajñasyānte kīrtilokān bhajante
13,008.028d@001_0114 eko vedo brāhmaṇānāṃ babhūva
13,008.028d@001_0115 catuṣpādas traiguṇo brahmaśīrṣaḥ
13,008.028d@001_0116 pādaṃ pādaṃ brāhmaṇā vedam āhus
13,008.028d@001_0117 dvaipāyanaḥ
13,008.028d@001_0117 tretākāle taṃ ca taṃ viddhi śīrṣam
13,008.028d@001_0118 sarve vedāḥ sarvavedyāḥ saśāstrāḥ
13,008.028d@001_0119 sarve yajñāḥ sarva ijyāś ca kṛṣṇaḥ
13,008.028d@001_0120 viduḥ kṛṣṇaṃ brāhmaṇās tattvato ye
13,008.028d@001_0121 teṣāṃ rājan sarvayajñāḥ samāptāḥ
13,008.028d@001_0122 jñeyo yogī brāhmaṇair vedatattvair
13,008.028d@001_0123 āraṇyakaiḥ saiṣa kṛṣṇaḥ prabhutvāt
13,008.028d@001_0124 sarvān yajñān brāhmaṇān brahma caiva
13,008.028d@001_0125 vyāpyātiṣṭhad devadevas triloke
13,008.028d@001_0126 sa eṣa devaḥ śakram īśaṃ yajānaṃ
13,008.028d@001_0127 prītyā prāha kratuyaṣṭāram agryam
13,008.028d@001_0128 na mā śakro veda vedārthatattvād
13,008.028d@001_0129 bhakto bhaktyā śuddhabhāvapradhānaḥ
13,008.028d@001_0130 māṃ jānante brahmaśīrṣaṃ variṣṭhaṃ
13,008.028d@001_0131 viśve viśvaṃ brahmayoniṃ hy ayonim
13,008.028d@001_0132 sarvatrāhaṃ śāśvataḥ śāśvateśaḥ
13,008.028d@001_0133 kṛtsno vedo nirguṇo 'nantatejāḥ
13,008.028d@001_0134 sarve devā vāsudevaṃ yajante
13,008.028d@001_0135 tato buddhyā mārgamāṇās tanūnām
13,008.028d@001_0136 sarvān kāmān prāpnuvante viśālāṃs
13,008.028d@001_0137 trailokye 'smin kṛṣṇanāmābhidhānāt
13,008.028d@001_0138 kṛṣṇo yajñair ijyate yāyajūkaiḥ
13,008.028d@001_0139 kṛṣṇo vīrair ijyate vikramadbhiḥ
13,008.028d@001_0140 kṛṣṇo vākyair ijyate saṃmṛśānaiḥ
13,008.028d@001_0141 kṛṣṇo muktair ijyate vītamohaiḥ
13,008.028d@001_0142 vidyāvantaḥ somapā ye vipāpā
13,008.028d@001_0143 bhagavān
13,008.028d@001_0143 iṣṭvā yajñair gocaraṃ prārthayante
13,008.028d@001_0144 sarvaṃ krāntaṃ devalokaṃ viśālam
13,008.028d@001_0145 ante gatvā martyalokaṃ bhajante
13,008.028d@001_0146 evaṃ sarve tv āśramāḥ suvratā ye
13,008.028d@001_0147 māṃ jānanto yānti lokān adīnān
13,008.028d@001_0148 yāṃ yāṃ dīkṣām udvahante vipāpā
13,008.028d@001_0149 jyotir bhūtvā devalokaṃ bhajante
13,008.028d@001_0150 pūjyante māṃ pūjayantaḥ prahṛṣṭā
13,008.028d@001_0151 māṃ jānantaḥ śraddhayā vāsudevam
13,008.028d@001_0152 bhaktyā tuṣṭo 'haṃ tasya sattvaṃ prayacche
13,008.028d@001_0153 dvaipāyanaḥ
13,008.028d@001_0153 sattvaspṛṣṭo vītamoho 'yam eti
13,008.028d@001_0154 jyotīṃṣi śuklāni ca yāni loke
13,008.028d@001_0155 trayo lokā lokapālās trayī ca
13,008.028d@001_0156 trayo 'gnayaś cāhutayaś ca pañca
13,008.028d@001_0157 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001_0157 sarve devā devakīputra eva
13,008.028d@001_0158 vyāsasyaitad vacaḥ śrutvā madrarājaḥ saharṣibhiḥ
13,008.028d@001_0159 vaiśaṃpāyanaḥ
13,008.028d@001_0159 vyāsaṃ kṛṣṇaṃ ca vidhivat prītātmā pratyapūjayat
13,008.028d@001_0160 kavipradhānas tu maharṣiputro
13,008.028d@001_0161 dvaipāyanas tad vacanaṃ niśamya
13,008.028d@001_0162 jagāma pṛthvīṃ śirasā mahātmā
13,008.028d@001_0163 namaś ca kṛṣṇāya cakāra bhīṣmaḥ
13,008.028d@001A_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,008.028d@001A_0001 garuḍaḥ pakṣiṇāṃ śreṣṭha iti pūrvaṃ pitāmaha
13,008.028d@001A_0002 uktas tvayā mahābāho śvetavāhaṃ praśaṃsatā
13,008.028d@001A_0003 atra kautūhalaṃ me 'sti śravaṇe jāyate matiḥ
13,008.028d@001A_0004 kathaṃ garutmān pakṣīṇāṃ śraiṣṭhyaṃ prāptaḥ paraṃtapa
13,008.028d@001A_0005 suparṇo vainateyaś ca kena śatruś ca bhoginām
13,008.028d@001A_0006 kiṃvīryaḥ kiṃbalaś cāsau vaktum arhasi bhārata
13,008.028d@001A_0006 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001A_0007 vāsudeva mahābāho devakī suprajās tvayā
13,008.028d@001A_0008 śrutaṃ te dharmarājasya yaduharṣavivardhana
13,008.028d@001A_0009 suparṇaṃ śaṃsa ity eva mām āha kurunandanaḥ
13,008.028d@001A_0010 asya pravaktum icchāmi tvayājñapto mahādyute
13,008.028d@001A_0011 tvaṃ hi śaure mahābāho suparṇaḥ procyase purā
13,008.028d@001A_0012 anādinidhane kāle garuḍaś cāsi keśava
13,008.028d@001A_0013 tasmāt pūrvaṃ prasādya tvāṃ dharmaputrāya dhīmate
13,008.028d@001A_0014 vāsudevaḥ
13,008.028d@001A_0014 garuḍaṃ patatāṃ śreṣṭhaṃ vaktum icchāmi mādhava
13,008.028d@001A_0015 yathaiva mā bhavān veda tathā veda yudhiṣṭhiraḥ
13,008.028d@001A_0016 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001A_0016 tathā ca garuḍo rājaṃs tathāsmai brūhi tattvataḥ
13,008.028d@001A_0017 yudhiṣṭhira mahābāho śṛṇu rājan yathātatham
13,008.028d@001A_0018 garuḍaṃ pakṣiṇāṃ śreṣṭhaṃ vainateyaṃ mahābalam
13,008.028d@001A_0019 tathā ca garuḍo rājan suparṇaś ca yathābhavat
13,008.028d@001A_0020 yathā ca bhujagān hanti tathā me bruvataḥ śṛṇu
13,008.028d@001A_0021 purāhaṃ tāta rāmeṇa jāmadagnyena dhīmatā
13,008.028d@001A_0022 kailāsaśikhare ramye mṛgān nighnan sahasraśaḥ
13,008.028d@001A_0023 tam ahaṃ tāta dṛṣṭvaiva śastrāṇy utsṛjya sarvaśaḥ
13,008.028d@001A_0024 abhivādya pūrvaṃ rāmāya vinayenopatasthivān
13,008.028d@001A_0025 tam ahaṃ kathānte varadaṃ suparṇasya balaujasī
13,008.028d@001A_0026 apṛcchaṃ sa ca māṃ prītaḥ pratyuvāca yudhiṣṭhira
13,008.028d@001A_0027 kadrūś ca vinatā cāstāṃ prajāpatisute ubhe
13,008.028d@001A_0028 te dharmeṇopayeme 'tha mārīcaḥ kaśyapaḥ prabhuḥ
13,008.028d@001A_0029 prādāt tābhyāṃ varaṃ prīto bhāryābhyāṃ sumahātapāḥ
13,008.028d@001A_0030 tatra kadrūr varaṃ vavre putrāṇāṃ daśataḥ śatam
13,008.028d@001A_0031 tulyatejaḥprabhāvānāṃ sarveṣāṃ tulyajanmanām
13,008.028d@001A_0032 vinatā tu vavre dvau putrau vīrau bharatasattama
13,008.028d@001A_0033 kadrūputrasahasreṇa tulyavegaparākramau
13,008.028d@001A_0034 sa tu tābhyāṃ varaṃ prādāt tathety uktvā mahātapāḥ
13,008.028d@001A_0035 janayām āsa tān putrāṃs tābhyām āsīd yathā purā
13,008.028d@001A_0036 kadrūḥ prajajñe tv aṇḍānāṃ tathaiva daśataḥ śatam
13,008.028d@001A_0037 aṇḍe dve vinatā caiva darśanīyatare śubhe
13,008.028d@001A_0038 tāni tv aṇḍāni tu tayoḥ kadrūvinatayor dvayoḥ
13,008.028d@001A_0039 sopasvedeṣu pātreṣu nidadhuḥ paricāriṇaḥ
13,008.028d@001A_0040 niḥsaranti tadāṇḍebhyaḥ kadrūputrā bhujaṃgamāḥ
13,008.028d@001A_0041 pañcavarṣaśate kāle dṛṣṭaśvāsabalaujasaḥ
13,008.028d@001A_0042 vinatā teṣu jāteṣu pannageṣu mahātmasu
13,008.028d@001A_0043 viputrā putrasaṃtāpād aṇḍam ekaṃ bibheda ha
13,008.028d@001A_0044 kim anena kariṣye 'ham iti vākyam abhāṣata
13,008.028d@001A_0045 na hi pañcaśate kāle purā putrau dadarśa sā
13,008.028d@001A_0046 sāpaśyadaṇḍān niṣkrāntaṃ vinā patraṃ manasvinam
13,008.028d@001A_0047 pūrvakāyopasaṃpannaṃ viyuktam itareṇa ha
13,008.028d@001A_0048 dṛṣṭvā tu taṃ tathārūpam asamagraśarīriṇam
13,008.028d@001A_0049 putraduḥkhānvitāśocat sa ca pakṣī tathā gataḥ
13,008.028d@001A_0050 abravīc ca mudā yuktaḥ paryaśrunayanas tadā
13,008.028d@001A_0051 mātaraṃ capalāsīti hato 'ham iti cāsakṛt
13,008.028d@001A_0052 na tvayā kāṅkṣitaḥ kālo yāvān evātyagāt purā
13,008.028d@001A_0053 āvāṃ bhavāva putrau te śvasanād balavattarau
13,008.028d@001A_0054 īrṣyākrodhābhibhūtatvād yo 'ham evaṃ kṛtas tvayā
13,008.028d@001A_0055 tasmāt tvam api me mātar dāsībhāvaṃ gamiṣyasi
13,008.028d@001A_0056 pañca varṣaśatāni tvaṃ spardhase vai yayā saha
13,008.028d@001A_0057 dāsī tasyā bhavitrīti sāśrupātam uvāca ha
13,008.028d@001A_0058 eṣa caiva mahābhāge balī balavatāṃ varaḥ
13,008.028d@001A_0059 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001A_0059 mokṣayiṣyati te mātar dāsībhāvān mamānujaḥ
13,008.028d@001A_0060 vinatā putraśokārtā śāpād bhītā ca bhārata
13,008.028d@001A_0061 pratīkṣate sma taṃ kālaṃ yaḥ putroktas tadābhavat
13,008.028d@001A_0062 tato 'py atīte pañcaśate varṣāṇāṃ kālasaṃyuge
13,008.028d@001A_0063 garuḍo 'tha mahāvīryo jajñe bhujagabhug balī
13,008.028d@001A_0064 bandhurāsyaḥ śikhī patrakośaḥ kūrmanakho mahān
13,008.028d@001A_0065 raktākṣaḥ saṃhatagrīvo hrasvapādo mahāśirāḥ
13,008.028d@001A_0066 yas tv aṇḍāt sa vinirbhinno niṣkrānto bharatarṣabha
13,008.028d@001A_0067 vinatāpūrvajaḥ putraḥ so 'ruṇo dṛśyate divi
13,008.028d@001A_0068 pūrvāṃ diśam abhipretya sūryasyodayanaṃ prati
13,008.028d@001A_0069 aruṇo 'ruṇasaṃkāśo nāmnā caivāruṇaḥ smṛtaḥ
13,008.028d@001A_0070 jātamātras tu vihago garuḍaḥ pannagāśanaḥ
13,008.028d@001A_0071 vihāya mātaraṃ kṣipram agamat sarvatodiśam
13,008.028d@001A_0072 sa tathā cātivavṛdhe sarvakāmair athārcitaḥ
13,008.028d@001A_0073 pitāmahavisṛṣṭena bhojanena viśāṃ pate
13,008.028d@001A_0074 tasmiṃś ca vihage tatra yathākāmaṃ vivardhati
13,008.028d@001A_0075 kadrūś ca vinatā caiva gacchetāṃ sāgaraṃ prati
13,008.028d@001A_0076 dadṛśāte tu te yāntam uccaiḥśravasam antikāt
13,008.028d@001A_0077 snātvopavṛttaṃ tvaritaṃ pītavantaṃ ca vājinam
13,008.028d@001A_0078 tataḥ kadrūr hasanty eva vinatām idam abravīt
13,008.028d@001A_0079 vinatā
13,008.028d@001A_0079 hayasya varṇaḥ ko nv atra brūhi yas te mataḥ śubhe
13,008.028d@001A_0080 ekavarṇo hayo rājñi sarvaśveto mato mama
13,008.028d@001A_0081 kadrūḥ
13,008.028d@001A_0081 varṇaṃ vā kīdṛśaṃ tasya manyase tvaṃ manasvini
13,008.028d@001A_0082 sarvaśveto matas tubhyaṃ ya eṣa hayasattamaḥ
13,008.028d@001A_0083 vinatā
13,008.028d@001A_0083 brūhi kalyāṇi dīvyāvo varṇānyatvena bhāmini
13,008.028d@001A_0084 yady ārye dīvyasi tvaṃ me kaḥ paṇo no bhaviṣyati
13,008.028d@001A_0085 kadrūḥ
13,008.028d@001A_0085 sā taj jñātvā paṇeyaṃ vai jñātvā tu vipaṇe tvayā
13,008.028d@001A_0086 jitā dāsī bhaver me tvam ahaṃ cāpy asitekṣaṇe
13,008.028d@001A_0087 naikavarṇaikavarṇatve vinate rocate ca te
13,008.028d@001A_0088 rocate me paṇo rājñi dāsītvena na saṃśayaḥ
13,008.028d@001A_0089 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001A_0089 satyam ātiṣṭha bhadraṃ te satye sthāsyāmi cāpy aham
13,008.028d@001A_0090 vinatā tu tathety uktvā kṛtasaṃśayanā paṇe
13,008.028d@001A_0091 kadrūr api tathety uktvā putrān idam uvāca ha
13,008.028d@001A_0092 mayā kṛtaḥ paṇaḥ putrā mitho vinatayā saha
13,008.028d@001A_0093 uccaiḥśravasi gāndharve tac chṛṇudhvaṃ bhujaṃgamāḥ
13,008.028d@001A_0094 abravaṃ naikavarṇaṃ taṃ saikavarṇam athābravīt
13,008.028d@001A_0095 jitā dāsī bhavet putrāḥ sā vāhaṃ vā na saṃśayaḥ
13,008.028d@001A_0096 ekavarṇaś ca vājī sa candrakokanadaprabhaḥ
13,008.028d@001A_0097 sāhaṃ dāsī bhaviṣyāmi jitā putrā na saṃśayaḥ
13,008.028d@001A_0098 te yūyam aśvapravaram āviśadhvam atandritāḥ
13,008.028d@001A_0099 sarpāḥ
13,008.028d@001A_0099 sarvaśvetaṃ vāladhiṣu vālā bhūtvāñjanaprabhāḥ
13,008.028d@001A_0100 nikṛtyā na jayaḥ śreyān mātaḥ satyā giraḥ śṛṇu
13,008.028d@001A_0101 āyatyāṃ ca tadātve ca na ca dharmo 'tra vidyate
13,008.028d@001A_0102 sā tvaṃ dharmād apetaṃ vai kulasyaivāhitaṃ tava
13,008.028d@001A_0103 nikṛtyā vijayaṃ mātar mā sma kārṣīḥ kathaṃ cana
13,008.028d@001A_0104 yady adharmeṇa vijayaṃ vayaṃ kāṅkṣāmahe kva cit
13,008.028d@001A_0105 tvayā nāma nivāryāḥ sma mā kurudhvam iti dhruvam
13,008.028d@001A_0106 sā tvam asmān api sato vipāpān ṛjubuddhinaḥ
13,008.028d@001A_0107 kalmaṣeṇābhisaṃyoktuṃ kāṅkṣase lobhamohitā
13,008.028d@001A_0108 te vayaṃ tvāṃ parityajya draviṣyāma diśo daśa
13,008.028d@001A_0109 yatra vākyaṃ na te mātaḥ punaḥ śroṣyāma īdṛśam
13,008.028d@001A_0110 guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ
13,008.028d@001A_0111 kadrūḥ
13,008.028d@001A_0111 utpathaṃ pratipannasya parityāgo vidhīyate
13,008.028d@001A_0112 śṛṇomi vividhā vāco hetumatyaḥ samīritāḥ
13,008.028d@001A_0113 vakragā mannivṛttyarthaṃ tad ahaṃ vo na rocaye
13,008.028d@001A_0114 na ca tat paṇitaṃ mandāḥ śakyaṃ jetum ato 'nyathā
13,008.028d@001A_0115 jite nikṛtyā śrutvaitat kṣamaṃ kuruta putrakāḥ
13,008.028d@001A_0116 śvo 'haṃ prabhātasamaye jitā dharmeṇa putrakāḥ
13,008.028d@001A_0117 śailūṣiṇī bhaviṣyāmi vinatāyā na saṃśayaḥ
13,008.028d@001A_0118 iha cāmutra cārthāya putrān icchanti mātaraḥ
13,008.028d@001A_0119 seyam īhā vipannā me yuṣmān āsādya saṃgatām
13,008.028d@001A_0120 iha vā tārayet putraḥ pretya vā tārayet pitṝn
13,008.028d@001A_0121 nātra citraṃ bhavet kiṃ cit punātīti ca putratā
13,008.028d@001A_0122 te yūyaṃ tāraṇārthāya mama putrā manojavāḥ
13,008.028d@001A_0123 āviśadhvaṃ hayaśreṣṭhaṃ vālā bhūtvāñjanaprabhāḥ
13,008.028d@001A_0124 jānāmy adharmaṃ sakalaṃ vijitā vinatā bhavet
13,008.028d@001A_0125 nikṛtyā dāsabhāvas tu yuṣmān apy avapīḍayet
13,008.028d@001A_0126 nikṛtyā vijayo veti dāsatvaṃ vā parājaye
13,008.028d@001A_0127 ubhayaṃ niścayaṃ kṛtvā jayo vai dhārmiko varaḥ
13,008.028d@001A_0128 yady apy adharmo vijayo yuṣmān eva spṛśet punaḥ
13,008.028d@001A_0129 guror vacanam āsthāya dharmo vaḥ sa bhaviṣyati
13,008.028d@001A_0129 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001A_0130 śrutvā tu vacanaṃ mātuḥ kruddhāyās te bhujaṃgamāḥ
13,008.028d@001A_0131 kṛcchreṇaivānvamodanta ke cid dhitvā diśo gatāḥ
13,008.028d@001A_0132 ye pratasthur diśas tatra kruddhā tān aśapad bhṛśam
13,008.028d@001A_0133 bhujaṃgamānāṃ mātāsau kadrūr vairakarī tadā
13,008.028d@001A_0133 kadrūḥ
13,008.028d@001A_0134 utpatsyati hi rājanyaḥ pāṇḍavo janamejayaḥ
13,008.028d@001A_0135 caturtho dhanvināṃ śreṣṭhāt kuntīputrād dhanaṃjayāt
13,008.028d@001A_0136 sa sarpasatram āhartā kruddhaḥ kurukulodvahaḥ
13,008.028d@001A_0137 tasmin satre 'gninā yuṣmān pañcatvam upaneṣyati
13,008.028d@001A_0138 evaṃ kruddhāśapan mātā pannagān dharmacāriṇaḥ
13,008.028d@001A_0139 guroḥ parityāgakṛtaṃ naitad anyad bhaviṣyati
13,008.028d@001A_0140 evaṃ śaptā diśaḥ prāptāḥ pannagā dharmacāriṇaḥ
13,008.028d@001A_0141 vihāya mātaraṃ kruddhā gatā vairakarīṃ tadā
13,008.028d@001A_0142 tatra ye vṛjinaṃ tasyā anāpannā bhujaṃgamāḥ
13,008.028d@001A_0143 te tasya vājino vālā babhūvur asitaprabhāḥ
13,008.028d@001A_0144 tān dṛṣṭvā vāladhisthāṃś ca putrān kadrūr athābravīt
13,008.028d@001A_0145 vinatām atha saṃhṛṣṭā hayo 'sau dṛśyatām iti
13,008.028d@001A_0146 ekavarṇo na vā bhadre paṇo nau suvyavasthitaḥ
13,008.028d@001A_0147 udakād uttarantaṃ taṃ hayaṃ caiva ca bhāminī
13,008.028d@001A_0148 sā tv avakramatir devī vinatā jihmagābhinīm
13,008.028d@001A_0149 abravīd bhaginīṃ kiṃ cid vihasantīva bhārata
13,008.028d@001A_0150 hanta paśyāva gacchāvaḥ sukṛto nau paṇaḥ śubhe
13,008.028d@001A_0151 dāsī vā te bhaviṣyāmi tvaṃ vā dāsī bhaviṣyasi
13,008.028d@001A_0152 evaṃ sthiraṃ paṇaṃ kṛtvā hayaṃ te tu dadarśatuḥ
13,008.028d@001A_0153 kṛtvā sākṣiṇam ātmānaṃ bhaginyau kurusattama
13,008.028d@001A_0154 sā dṛṣṭvaiva hayaṃ mandaṃ vinatā śokakarśitā
13,008.028d@001A_0155 śvetaṃ candrāṃśuvālaṃ taṃ kālavālaṃ manojavam
13,008.028d@001A_0156 tatra sā vrīlitā vākyaṃ vinatā sāśrubindukā
13,008.028d@001A_0157 uvāca kālavālo 'yaṃ turago vijitaṃ tvayā
13,008.028d@001A_0158 dāsī māṃ preṣayasvārye yathākāmavaśāṃ śubhe
13,008.028d@001A_0159 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001A_0159 dāsyaś ca kāmakārā hi bhartṝṇāṃ nātra saṃśayaḥ
13,008.028d@001A_0160 tataḥ kadrūr hasantīva vinatāṃ dharmacāriṇīm
13,008.028d@001A_0161 dāsīvat preṣayām āsa sā ca sarvaṃ cakāra tat
13,008.028d@001A_0162 na vivarṇā na saṃkṣubdhā na ca kruddhā na duḥkhitā
13,008.028d@001A_0163 preṣyakarma cakārāsyā vinatā kamalekṣaṇā
13,008.028d@001A_0164 imā diśaś catasro 'syāḥ preṣyabhāvena vartitāḥ
13,008.028d@001A_0165 atha sma vainateyaṃ vai baladarpau samīyatuḥ
13,008.028d@001A_0166 taṃ darpavaśam āpannaṃ paridhāvantam antikāt
13,008.028d@001A_0167 dadarśa nārado rājan devarṣir darpasaṃyutam
13,008.028d@001A_0168 tam abravīc ca devarṣir nāradaḥ prahasann iva
13,008.028d@001A_0169 kiṃ darpavaśam āpanno na vai paśyasi mātaram
13,008.028d@001A_0170 balena dṛptaḥ satatam ahaṃmānakṛtaḥ sadā
13,008.028d@001A_0171 dāsīṃ pannagarājasya mātur antargṛhe satīm
13,008.028d@001A_0172 tam abravīd vainateyaḥ karma kiṃ tan mahāmune
13,008.028d@001A_0173 janayitrī mayi sute jātā dāsī tapasvinī
13,008.028d@001A_0174 athābravīd ṛṣir vākyaṃ dīvyatī vijitā khaga
13,008.028d@001A_0175 garuḍaḥ
13,008.028d@001A_0175 nikṛtyā pannagendrasya mātrā putraiḥ purā saha
13,008.028d@001A_0176 kathaṃ jitā nikṛtyā sā bhagavañ jananī mama
13,008.028d@001A_0177 brūhi tan me yathāvṛttaṃ śrutvā vetsye tataḥ param
13,008.028d@001A_0178 tatas tasya yathāvṛttaṃ sarvaṃ tan nāradas tadā
13,008.028d@001A_0179 ācakhyau bharataśreṣṭha yathāvṛttaṃ patatriṇaḥ
13,008.028d@001A_0180 tac chrutvā vainateyasya kopo hṛdi samāviśat
13,008.028d@001A_0181 jagarhe pannagān sarvān mātrā saha paraṃtapa
13,008.028d@001A_0182 tatas tu roṣād duḥkhāc ca tūrṇam utpatya pakṣirāṭ
13,008.028d@001A_0183 jagāma yatra mātāsya kṛcchre mahati vartate
13,008.028d@001A_0184 tatrāpaśyat tato dīnāṃ jaṭilāṃ malināṃ kṛśām
13,008.028d@001A_0185 toyadena praticchannāṃ sūryābhām iva mātaram
13,008.028d@001A_0186 tasya duḥkhāc ca roṣāc ca netrābhyām aśru cāsravat
13,008.028d@001A_0187 pravṛttiṃ ca nivṛttiṃ ca pauruṣe pratitasthuṣaḥ
13,008.028d@001A_0188 anuktvā mātaraṃ kiṃ cit patatrivarapuṃgavaḥ
13,008.028d@001A_0189 kadrūm eva sa dharmātmā vacanaṃ pratyabhāṣata
13,008.028d@001A_0190 yadi dharmeṇa me mātā jitā yady apy adharmataḥ
13,008.028d@001A_0191 jyeṣṭhā tvam asi me mātā dharmaḥ sarvaḥ sa me mataḥ
13,008.028d@001A_0192 iyaṃ tu me syāt kṛpaṇā mayi putre 'mba duḥkhitā
13,008.028d@001A_0193 anujānīhi tāṃ sādhu matkṛte dharmadarśinī
13,008.028d@001A_0194 kadrūḥ śrutvāsya tad vākyaṃ vainateyasya dhīmataḥ
13,008.028d@001A_0195 uvāca vākyaṃ duṣprajñā parītā duḥkhamūrchitā
13,008.028d@001A_0196 nāhaṃ tava na te mātur vainateya kathaṃ cana
13,008.028d@001A_0197 kuryāṃ priyam aniṣṭātmā māṃ bravīṣi khaga dvija
13,008.028d@001A_0198 tāṃ tadā bruvatīṃ vākyam aniṣṭāṃ krūrabhāṣiṇīm
13,008.028d@001A_0199 dāruṇāṃ sūnṛtābhis tām anunetuṃ pracakrame
13,008.028d@001A_0199 garuḍaḥ
13,008.028d@001A_0200 jyeṣṭhā tvam asi kalyāṇi mātur me bhāmini priyā
13,008.028d@001A_0201 kadrūḥ
13,008.028d@001A_0201 sodaryā mama cāsi tvaṃ jyeṣṭhā mātā na saṃśayaḥ
13,008.028d@001A_0202 vihaṃgama yathākāmaṃ gaccha kāmagama dvija
13,008.028d@001A_0203 sūnṛtābhis tvayā mātā nādāsī śakyam aṇḍaja
13,008.028d@001A_0204 amṛtaṃ yady āhares tvaṃ vihaṃga jananīṃ tava
13,008.028d@001A_0205 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001A_0205 adāsīṃ mama paśyemāṃ vainateya na saṃśayaḥ
13,008.028d@001A_0206 tathety uktvā tu vihagaḥ pratijñāya mahādyutiḥ
13,008.028d@001A_0207 amṛtāharaṇe vācaṃ tataḥ pitaram abravīt
13,008.028d@001A_0208 kāmaṃ vai sūnṛtā vāco visṛjya ca muhur muhuḥ
13,008.028d@001A_0209 yac cāpy anujñāṃ mātur vai na ca sā hy anumanyate
13,008.028d@001A_0210 sā mā bahuvidhā vāco vajrakalpā visṛjya vai
13,008.028d@001A_0211 bhagavan vinatā dāsī mama mātā mahādyute
13,008.028d@001A_0212 kadrūḥ preṣayate caiva dāsīyam iti cābravīt
13,008.028d@001A_0213 āharāmṛtam ity eva mokṣyate vinatā tataḥ
13,008.028d@001A_0214 so 'haṃ mātur vimokṣārtham āhariṣya iti bruvan
13,008.028d@001A_0215 kaśyapaḥ
13,008.028d@001A_0215 amṛtaṃ prārthitas tūrṇam āhartuṃ pratinandya vai
13,008.028d@001A_0216 amṛtaṃ tāta duṣprāpaṃ devair api kutas tvayā
13,008.028d@001A_0217 rakṣyate hi bhṛśaṃ putra rakṣibhis tan nibodha me
13,008.028d@001A_0218 guptam adbhir bhṛśaṃ sādhu sarvataḥ parivāritam
13,008.028d@001A_0219 anantaram atho guptaṃ jvalatā jātavedasā
13,008.028d@001A_0220 tataḥ śatasahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
13,008.028d@001A_0221 rakṣanty amṛtam atyarthaṃ kiṃkarā nāma rākṣasāḥ
13,008.028d@001A_0222 teṣāṃ śaktyṛṣṭiśūlāṃś ca śataghnyaḥ paṭṭasās tathā
13,008.028d@001A_0223 āyudhā rakṣiṇāṃ tāta vajrakalpāḥ śilās tathā
13,008.028d@001A_0224 tato jālena mahatā avanaddhaṃ samantataḥ
13,008.028d@001A_0225 ayasmayena vai tāta vṛtrahantuḥ sma śāsanāt
13,008.028d@001A_0226 tat tvam evaṃvidhaṃ tāta kathaṃ prārthayase 'mṛtam
13,008.028d@001A_0227 surakṣitaṃ vajrabhṛtā vainateya vihaṃgama
13,008.028d@001A_0228 indreṇa devair nāgaiś ca khaḍgair girijalādibhiḥ
13,008.028d@001A_0228 garuḍaḥ
13,008.028d@001A_0229 putragṛddhyā bravīṣy etac chṛṇu tāta viniścayam
13,008.028d@001A_0230 balavān upāyavān asmi bhūyaḥ kiṃ karavāṇi te
13,008.028d@001A_0231 tam abravīt pitā hṛṣṭaḥ prahasan vai punaḥ punaḥ
13,008.028d@001A_0232 yadi tau bhakṣayes tāta krūrau kacchapavāraṇau
13,008.028d@001A_0233 tathā balam ameyaṃ te bhavitā tan na saṃśayaḥ
13,008.028d@001A_0234 garuḍaḥ
13,008.028d@001A_0234 amṛtasyaiva cāhartā bhaviṣyasi na saṃśayaḥ
13,008.028d@001A_0235 kva tau krūrau mahābhāga vartete hastikacchapau
13,008.028d@001A_0236 bhakṣayiṣyāmy ahaṃ tāta balasyāpyāyanaṃ prati
13,008.028d@001A_0236 kaśyapaḥ
13,008.028d@001A_0237 parvato vai samudrānte nabhaḥ stabdhveha tiṣṭhati
13,008.028d@001A_0238 urago nāma duṣprāpaḥ purā devagaṇair api
13,008.028d@001A_0239 gorutāni sa vistīrṇaḥ puṣpitadrumasānumān
13,008.028d@001A_0240 tatra panthāḥ kṛtas tāta kuñjareṇa balīyasā
13,008.028d@001A_0241 gorutāny ucchrayas tasya nava sapta ca putraka
13,008.028d@001A_0242 gacchatāgacchatā caiva kṣapitaḥ sa mahāgiriḥ
13,008.028d@001A_0243 tāvān bhūmisamas tāta kṛtaḥ panthāḥ samutthitaḥ
13,008.028d@001A_0244 tena gatvā sa mātaṃgaḥ pipāsur yuddham icchati
13,008.028d@001A_0245 tam atītya tu śailendraṃ hradaḥ kokanadāyutaḥ
13,008.028d@001A_0246 kanaketi ca vikhyātas tatra kūrmo mahābalaḥ
13,008.028d@001A_0247 gorutāni sa vistīrṇaḥ kacchapaḥ kuñjaraś ca saḥ
13,008.028d@001A_0248 āyāmataś cāpi samau tejobalasamanvitau
13,008.028d@001A_0249 punarāvṛttim āpannau tāv etau madhukaiṭabhau
13,008.028d@001A_0250 janmāntare vipramūḍhau parasparavadhaiṣiṇau
13,008.028d@001A_0251 yadā sa nāgo vrajati pipāsus taṃ jalāśayam
13,008.028d@001A_0252 tadainaṃ kacchapo roṣāt pratiyāti mahābalaḥ
13,008.028d@001A_0253 nakhaiś ca daśanaiś cāpi nimajyonmajya cāsakṛt
13,008.028d@001A_0254 virarādāgrahastena kuñjaraṃ taṃ jalecaraḥ
13,008.028d@001A_0255 nāgarāḍ api toyārthī pipāsuś caraṇair api
13,008.028d@001A_0256 agrahastena dantābhyāṃ nivārayati vārijam
13,008.028d@001A_0257 sa tu toyād anuttiṣṭhan vārijo gajayūthapam
13,008.028d@001A_0258 nakhaiś ca daśanaiś caiva dviradaṃ pratiṣedhati
13,008.028d@001A_0259 nivārito gajaśreṣṭhaḥ punar gacchati svaṃ vanam
13,008.028d@001A_0260 pipāsuḥ klinnahastāgro rudhireṇa samukṣitaḥ
13,008.028d@001A_0261 tau gaccha sahitau putra yadi śaknoṣi bhakṣaya
13,008.028d@001A_0262 na tau pṛthak tvayā śakyāv apramattau bale sthitau
13,008.028d@001A_0262 garuḍaḥ
13,008.028d@001A_0263 kathaṃ tau bhagavañ śakyau mayā vāraṇakacchapau
13,008.028d@001A_0264 kaśyapaḥ
13,008.028d@001A_0264 yugapad grahītuṃ tan me tvam upāyaṃ vaktum arhasi
13,008.028d@001A_0265 yoddhukāme gaje tasmin muhūrtaṃ sa jalecaraḥ
13,008.028d@001A_0266 uttiṣṭhati jalāt tūrṇaṃ yoddhukāmaḥ punaḥ punaḥ
13,008.028d@001A_0267 jalajaṃ nirjalaṃ tāta pramattaṃ caiva vāraṇam
13,008.028d@001A_0268 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001A_0268 grahīṣyasi pataṃgeśa nānyo yogo 'tra vidyate
13,008.028d@001A_0269 ity evam ukto vihagas tad gatvā vanam uttamam
13,008.028d@001A_0270 dadarśa vāraṇendraṃ taṃ meghācalasamaprabham
13,008.028d@001A_0271 tāṃ sa nāgo girer vīthiṃ saṃprāpta iva bhārata
13,008.028d@001A_0272 sa taṃ dṛṣṭvā mahābhāgaḥ saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ
13,008.028d@001A_0273 bibhakṣayiṣato rājan dāruṇasya mahātmanaḥ
13,008.028d@001A_0274 mātaṃgaṃ kacchapaṃ caiva praharṣaḥ sumahān abhūt
13,008.028d@001A_0275 atha vegena mahatā khecaraḥ sa mahābalaḥ
13,008.028d@001A_0276 saṃkucya sarvagātrāṇi kṛcchreṇaivānvapadyata
13,008.028d@001A_0277 tathā gatvā tam adhvānaṃ vāraṇapravaro balī
13,008.028d@001A_0278 niśaśvāsa mahāśvāsaṃ śramād viśramaṇāya ca
13,008.028d@001A_0279 tasya niḥśvāsavātena madagandhena caiva ha
13,008.028d@001A_0280 udatiṣṭhan mahākūrmo vāraṇapratiṣedhakaḥ
13,008.028d@001A_0281 tayoḥ sutumulaṃ yuddhaṃ dadarśa patageśvaraḥ
13,008.028d@001A_0282 kacchapendradviradayor indraprahrādayor iva
13,008.028d@001A_0283 spṛśantam agrahastena toyaṃ vāraṇayūthapam
13,008.028d@001A_0284 dantair nakhaiś ca jalajo vārayām āsa bhārata
13,008.028d@001A_0285 jalajaṃ vāraṇo 'py evaṃ caraṇaiḥ puṣkareṇa ca
13,008.028d@001A_0286 pratyaṣedhan nimajjantam unmajjantaṃ tathaiva ca
13,008.028d@001A_0287 muhūrtam abhavad yuddhaṃ tayor bhīmapradarśanam
13,008.028d@001A_0288 atha tasmāj jalād rājan kacchapaḥ sthalam āsthitaḥ
13,008.028d@001A_0289 sa tu nāgaḥ prabhagno 'pi pipāsur na nyavartata
13,008.028d@001A_0290 toyagṛdhnuḥ śanais tarṣād apāsarpata pṛṣṭhataḥ
13,008.028d@001A_0291 taṃ dṛṣṭvā jalajaṃ tūrṇam apasarpantam āhavāt
13,008.028d@001A_0292 abhidudrāva vegena vajrapāṇir ivāsuram
13,008.028d@001A_0293 taṃ roṣāt sthalam uttīrṇam asaṃprāptaṃ gajottamam
13,008.028d@001A_0294 ubhāv eva samastau tu jagrāha vinatāsutaḥ
13,008.028d@001A_0295 caraṇena tu savyena jagrāha sa gajottamam
13,008.028d@001A_0296 praspandamānaṃ balavān dakṣiṇena tu kacchapam
13,008.028d@001A_0297 utpapāta tatas tūrṇaṃ pannagendraniṣūdanaḥ
13,008.028d@001A_0298 divaṃ khaṃ ca samāvṛtya pakṣābhyām aparājitaḥ
13,008.028d@001A_0299 tena cotpatatā tūrṇaṃ saṃgṛhītau nakhair bhṛśam
13,008.028d@001A_0300 vajragarbhaiḥ suniśitaiḥ prāṇāṃs tūrṇaṃ mumocatuḥ
13,008.028d@001A_0301 tau gṛhya balavāṃs tūrṇaṃ srastapādaśirodharau
13,008.028d@001A_0302 vivalgann iva khe krīḍan khecaro 'bhijagāma ha
13,008.028d@001A_0303 attukāmas tato vīraḥ pṛthivyāṃ pṛthivīpate
13,008.028d@001A_0304 niraikṣata na cāpaśyad drumaṃ paryāptam āsitum
13,008.028d@001A_0305 naimiṣaṃ tv atha saṃprāpya devāraṇyaṃ mahādyutiḥ
13,008.028d@001A_0306 apaśyata drumaṃ kaṃ cic chākhāskandhasamāvṛtam
13,008.028d@001A_0307 himavacchikharaprakhyaṃ yojanadvayam ucchritam
13,008.028d@001A_0308 pariṇāhena rājendra nalvamātraṃ samantataḥ
13,008.028d@001A_0309 tasya śākhābhavat kā cid āyatā pañcayojanam
13,008.028d@001A_0310 dṛḍhamūlā dṛḍhaskandhā vajrapatrasamācitā
13,008.028d@001A_0311 tatropaviṣṭaḥ sahasā vainateyo nigṛhya tau
13,008.028d@001A_0312 attukāmas tataḥ śākhāṃ tasya vegād avāpatat
13,008.028d@001A_0313 tāṃ patantīm abhiprekṣya prekṣya carṣigaṇān atha
13,008.028d@001A_0314 āsīnān vasubhiḥ sārdhaṃ satreṇa jagatīpate
13,008.028d@001A_0315 vaikhānasān nāma yatīn vālakhilyagaṇān api
13,008.028d@001A_0316 tasya bhīr āviśat tatra patagendrasya bhārata
13,008.028d@001A_0317 tān dṛṣṭvā sa yatīṃs tatra samāsīnān suraiḥ saha
13,008.028d@001A_0318 tuṇḍena gṛhya tāṃ śākhām utpapāta khageśvaraḥ
13,008.028d@001A_0319 tau ca pakṣī bhujaṃgāśo vyomni krīḍann ivāvrajat
13,008.028d@001A_0320 taṃ dṛṣṭvā gurusaṃbhāraṃ pragṛhyotpatitaṃ khagam
13,008.028d@001A_0321 ṛṣayas te 'bruvan sarve garuḍo 'yam iti sma ha
13,008.028d@001A_0322 na tv anyaḥ kṣamate kaś cid yathāyaṃ vīryavān khagaḥ
13,008.028d@001A_0323 asau gacchati dharmātmā gurubhārasamanvitaḥ
13,008.028d@001A_0324 ayaṃ krīḍann ivākāśe tasmād garuḍa eva saḥ
13,008.028d@001A_0325 evaṃ te samayaṃ sarve vasavaś ca divaukasaḥ
13,008.028d@001A_0326 akārṣuḥ pakṣirājasya garuḍety eva nāma ha
13,008.028d@001A_0327 sa pakṣī pṛthivīṃ sarvāṃ paridhāvaṃs tatas tataḥ
13,008.028d@001A_0328 mumukṣuḥ śākhinaḥ śākhāṃ na sma deśam apaśyata
13,008.028d@001A_0329 sa vācam aśṛṇod divyām upary upari jalpataḥ
13,008.028d@001A_0330 devadūtasya vispaṣṭam ābhāṣya garuḍeti ca
13,008.028d@001A_0331 vainateya kuvindeṣu samudrānte mahābala
13,008.028d@001A_0332 pātyatāṃ śākhinaḥ śākhā na hi te dharmaniścayaḥ
13,008.028d@001A_0333 tac chrutvā garuḍas tūrṇaṃ jagāma lavaṇāmbhasaḥ
13,008.028d@001A_0334 uddeśaṃ yatra te mandāḥ kuvindāḥ pāpakarmiṇaḥ
13,008.028d@001A_0335 tato gatvā tataḥ śākhāṃ mumoca patatāṃ varaḥ
13,008.028d@001A_0336 tayā hatā janapadās tadā ṣaṭtriṃśato nṛpa
13,008.028d@001A_0337 sa deśo rājaśārdūla khyātaḥ paramadāruṇaḥ
13,008.028d@001A_0338 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001A_0338 śākhāpataga ity eva kuvindānāṃ durātmanām
13,008.028d@001A_0339 hatvā taṃ pakṣiśārdūlaḥ kuvindānāṃ janavrajam
13,008.028d@001A_0340 upopaviśya śailāgre bhakṣayām āsa tāv ubhau
13,008.028d@001A_0341 vāraṇaṃ kacchapaṃ caiva saṃhṛṣṭaḥ sa patatrirāṭ
13,008.028d@001A_0342 tayoḥ sa rudhiraṃ pītvā medasī ca paraṃtapa
13,008.028d@001A_0343 saṃhṛṣṭaḥ patatāṃ śreṣṭho labdhvā balam anuttamam
13,008.028d@001A_0344 jagāma devarājasya bhavanaṃ pannagāśanaḥ
13,008.028d@001A_0345 taṃ praṇamya mahātmānaṃ pāvakaṃ visphuliṅginam
13,008.028d@001A_0346 rātriṃdivaṃ prajvalitaṃ rakṣārtham amṛtasya ha
13,008.028d@001A_0347 taṃ dṛṣṭvā vihagendrasya bhayaṃ tīvram athāviśat
13,008.028d@001A_0348 na tu toyān na rakṣobhyo bhayam asyopapadyate
13,008.028d@001A_0349 pakṣitvam ātmano dṛṣṭvā jvalantaṃ ca hutāśanam
13,008.028d@001A_0350 pitāmaham atho gatvā dadarśa bhujagāśanaḥ
13,008.028d@001A_0351 taṃ praṇamya mahātmānaṃ garuḍaḥ prayatāñjaliḥ
13,008.028d@001A_0352 provāca tad asaṃdigdhaṃ vacanaṃ patageśvaraḥ
13,008.028d@001A_0353 udyataṃ gurukṛtye māṃ bhagavan dharmaniścitam
13,008.028d@001A_0354 vimokṣaṇārthaṃ mātur hi dāsabhāvād aninditam
13,008.028d@001A_0355 kadrūsakāśam amṛtaṃ mayā hartavyam īśvara
13,008.028d@001A_0356 tadā me jananī deva dāsabhāvāt pramokṣyate
13,008.028d@001A_0357 tatrāmṛtaṃ prajvalito nityam īśvara rakṣati
13,008.028d@001A_0358 hiraṇyaretā bhagavān pākaśāsanaśāsanāt
13,008.028d@001A_0359 tatra me devadeveśa bhayaṃ tīvram athāviśat
13,008.028d@001A_0360 jvalantaṃ pāvakaṃ dṛṣṭvā pakṣitvaṃ cātmanaḥ prabho
13,008.028d@001A_0361 samatikramituṃ śakyaḥ kathaṃ syāt pāvako mayā
13,008.028d@001A_0362 tasyābhyupāyaṃ varada vaktum īśo 'si me prabho
13,008.028d@001A_0363 tam abravīn mahābhāga tapyamānaṃ vihaṃgamam
13,008.028d@001A_0364 agneḥ saṃśamanopāyam utsmayan sa punaḥ punaḥ
13,008.028d@001A_0365 payasā śāmyate vatsa sarpiṣā ca hutāśanaḥ
13,008.028d@001A_0366 śarīrastho 'pi bhūtānāṃ kiṃ punaḥ prajvalan bhuvi
13,008.028d@001A_0367 navanītaṃ payo vāpi pāvake tvaṃ samādadheḥ
13,008.028d@001A_0368 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001A_0368 tato gaccha yathākāmaṃ na tvā dhakṣyati pāvakaḥ
13,008.028d@001A_0369 pitāmahavacaḥ śrutvā garuḍaḥ patatāṃ varaḥ
13,008.028d@001A_0370 jagāma gokulaṃ kiṃ cin navanītajihīrṣayā
13,008.028d@001A_0371 navanītaṃ tathāpaśyan mathitaṃ kalaśe sthitam
13,008.028d@001A_0372 tad ādāya tato 'gacchad yatas tad rakṣyate 'mṛtam
13,008.028d@001A_0373 sa tatra gatvā patagas tiryak toyaṃ mahābalaḥ
13,008.028d@001A_0374 hutāśanam apakramya navanītam apātayat
13,008.028d@001A_0375 so 'rciṣmān mandavego 'bhūt sarpiṣā tena tarpitaḥ
13,008.028d@001A_0376 dhūmaketur na jajvāla dhūmam eva sasarja ha
13,008.028d@001A_0377 tam atītyāśu garuḍo hṛṣṭātmā jātavedasam
13,008.028d@001A_0378 rakṣāṃsi samatikrāmat pakṣavātena pātayan
13,008.028d@001A_0379 te patanti śirobhiś ca jānubhiś caraṇais tathā
13,008.028d@001A_0380 utsṛjya śastrāvaraṇaṃ pakṣipakṣasamāhatāḥ
13,008.028d@001A_0381 utplutya cāvṛtān nāgān hatvā cakraṃ vyatītya ca
13,008.028d@001A_0382 arāntareṇa śirasā bhittvā jālaṃ samādravat
13,008.028d@001A_0383 sa bhittvā śirasā jālaṃ vajravegasamo balī
13,008.028d@001A_0384 ujjahāra tataḥ śīghram amṛtaṃ bhujagāśanaḥ
13,008.028d@001A_0385 tad ādāyādravac chīghraṃ garuḍaḥ śvasano yathā
13,008.028d@001A_0386 atha saṃnāham akarod vṛtrahā vibudhaiḥ saha
13,008.028d@001A_0387 tato mātalisaṃyuktaṃ haribhiḥ svarṇamālibhiḥ
13,008.028d@001A_0388 āruroha rathaṃ śīghraṃ sūryāgnisamatejasam
13,008.028d@001A_0389 so 'bhyadravat pakṣirājaṃ vṛtrahā pākaśāsanaḥ
13,008.028d@001A_0390 udyamya niśitaṃ vajraṃ vajrahasto mahābalaḥ
13,008.028d@001A_0391 tathaiva garuḍo rājan vajrahastaṃ samādravat
13,008.028d@001A_0392 tato vai mātaliṃ prāha śīghraṃ vāhaya vājinaḥ
13,008.028d@001A_0393 atha divyaṃ mahāghoraṃ garuḍāya sasarja ha
13,008.028d@001A_0394 vajraṃ sahasranayanas tigmavegaparākramaḥ
13,008.028d@001A_0395 utsisṛkṣantam ājñāya vajraṃ vai tridaśeśvaram
13,008.028d@001A_0396 tūrṇaṃ vegataro bhūtvā jagāma patatāṃ varaḥ
13,008.028d@001A_0397 pitāmahanisargeṇa jñātvā labdhavaraḥ khagaḥ
13,008.028d@001A_0398 āyudhānāṃ varaṃ vajram atha śakram uvāca ha
13,008.028d@001A_0399 vṛtrahann eṣa vajras te varo labdhaḥ pitāmahāt
13,008.028d@001A_0400 ataḥ saṃmānam ākāṅkṣan muñcāmy ekaṃ tanūruham
13,008.028d@001A_0401 etenāyudharājena yadi śakto 'si vṛtrahan
13,008.028d@001A_0402 hanyās tvaṃ parayā śaktyā gacchāmy aham anāmayaḥ
13,008.028d@001A_0403 tat tu tūrṇaṃ tadā vajraṃ svena vegena bhārata
13,008.028d@001A_0404 jaghāna parayā śaktyā na cainam adahad bhṛśam
13,008.028d@001A_0405 tato devarṣayo rājan gacchanto vai vihāyasā
13,008.028d@001A_0406 dṛṣṭvā vajraṃ viṣaktaṃ taṃ pakṣiparṇe 'bruvan vacaḥ
13,008.028d@001A_0407 suparṇaḥ pakṣigaruḍo yasya parṇe varāyudham
13,008.028d@001A_0408 viṣaktaṃ devarājasya vṛtrahantuḥ sanātanam
13,008.028d@001A_0409 evaṃ suparṇo vihago vainateyaḥ pratāpavān
13,008.028d@001A_0410 ṛṣayas taṃ vijānanti cāgneyaṃ vaiṣṇavaṃ punaḥ
13,008.028d@001A_0411 vedābhiṣṭutam atyantaṃ svargamārgaphalapradam
13,008.028d@001A_0412 tanu parṇaṃ suparṇasya jagṛhur barhiṇas tathā
13,008.028d@001A_0413 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001A_0413 mayūrā vismitāḥ sarve ādravanti sma vajriṇam
13,008.028d@001A_0414 tato vajraṃ sahasrākṣo dṛṣṭvā saktaṃ varāyudham
13,008.028d@001A_0415 ṛṣīṃś ca dṛṣṭvā sahasā suparṇam idam abravīt
13,008.028d@001A_0416 na te suparṇa paśyāmi prabhāvaṃ tena yodhaye
13,008.028d@001A_0417 ity ukte na mayā rakṣā śakyā kartum ato 'nyathā
13,008.028d@001A_0418 idaṃ vajraṃ mayā sārdhaṃ nivṛttaṃ hi yathāgatam
13,008.028d@001A_0419 tataḥ sahasranayane nivṛtte garuḍas tathā
13,008.028d@001A_0420 garuḍaḥ
13,008.028d@001A_0420 kadrūm abhyāgamat tūrṇam amṛtaṃ gṛhya bhārata
13,008.028d@001A_0421 tadāhṛtaṃ mayā śīghram amṛtaṃ jananīkṛte
13,008.028d@001A_0422 kadrūḥ
13,008.028d@001A_0422 adāsī sā bhavatv adya vinatā dharmacāriṇī
13,008.028d@001A_0423 svāgataṃ svāhṛtaṃ cedam amṛtaṃ vinatātmaja
13,008.028d@001A_0424 adāsī jananī te 'dya putra kāmavaśā śubhā
13,008.028d@001A_0425 evam ukte tadā sā ca saṃprāptā vinatā gṛham
13,008.028d@001A_0426 upanīya yathānyāyaṃ vihago balināṃ varaḥ
13,008.028d@001A_0427 smṛtvā nikṛtyā vijayaṃ mātuḥ saṃpratipadyata
13,008.028d@001A_0428 vadhaṃ ca bhujagendrāṇāṃ ye vālās tasya vājinaḥ
13,008.028d@001A_0429 babhūvur asitaprakhyā nikṛtyā vai jitaṃ tvayā
13,008.028d@001A_0430 tām uvāca tato nyāyaṃ vihago balināṃ varaḥ
13,008.028d@001A_0431 ujjahārāmṛtaṃ tūrṇam utpapāta ca raṃhasā
13,008.028d@001A_0432 tad gṛhītvāmṛtaṃ tūrṇaṃ prayāntam aparājitam
13,008.028d@001A_0433 kadrūr bhujaṃgajananī suparṇam idam abravīt
13,008.028d@001A_0434 kimarthaṃ vainateya tvam āhṛtyāmṛtam uttamam
13,008.028d@001A_0435 punar harasi durbuddhe mā jātu vṛjinaṃ kṛthāḥ
13,008.028d@001A_0435 suparṇaḥ
13,008.028d@001A_0436 amṛtāharaṇaṃ me 'dya yat kṛtaṃ jananīkṛte
13,008.028d@001A_0437 bhavatyā vacanād etad āharāmṛtam ity uta
13,008.028d@001A_0438 āhṛtaṃ tad idaṃ śīghraṃ muktā ca jananī mama
13,008.028d@001A_0439 harāmy eṣa punas tatra yata etan mayāhṛtam
13,008.028d@001A_0440 yadi māṃ bhavatī brūyād amṛtaṃ me ca dīyatām
13,008.028d@001A_0441 tathā kuryāṃ na vā kuryāṃ na hi tvam amṛtakṣamā
13,008.028d@001A_0442 bhīṣmaḥ
13,008.028d@001A_0442 mayā dharmeṇa satyena vinatā ca samuddhṛtā
13,008.028d@001A_0443 tato gatvātha garuḍaḥ puraṃdaram uvāca ha
13,008.028d@001A_0444 idaṃ mayā vṛtrahantar hṛtaṃ te 'mṛtam uttamam
13,008.028d@001A_0445 mātrarthe hi tathaivedaṃ gṛhāṇāmṛtam āhṛtam
13,008.028d@001A_0446 mātā ca mama deveśa dāsītvam upajagmuṣī
13,008.028d@001A_0447 bhujaṃgamānāṃ mātur vai sā muktāmṛtadarśanāt
13,008.028d@001A_0448 etac chrutvā sahasrākṣaḥ suparṇam anumanyate
13,008.028d@001A_0449 uvāca ca mudā yukto diṣṭyā diṣṭyeti vāsavaḥ
13,008.028d@001A_0450 ṛṣayo ye sahasrākṣam upāsanti suraiḥ saha
13,008.028d@001A_0451 te sarve ca mudā yuktā viśve devās tathaiva ca
13,008.028d@001A_0452 tatas tam ṛṣayaḥ sarve devāś ca bharatarṣabha
13,008.028d@001A_0453 ūcuḥ puraṃdaraṃ hṛṣṭā garuḍo labhatāṃ varam
13,008.028d@001A_0454 tataḥ śacīpatir vākyam uvāca prahasann iva
13,008.028d@001A_0455 janiṣyati hṛṣīkeśaḥ svayam evaiṣa pakṣirāṭ
13,008.028d@001A_0456 keśavaḥ puṇḍarīkākṣaḥ śūraputrasya veśmani
13,008.028d@001A_0457 svayaṃ dharmasya rakṣārthaṃ vibhajya bhujagāśanaḥ
13,008.028d@001A_0458 eṣa te pāṇḍavaśreṣṭha garuḍo 'tha patatrirāṭ
13,008.028d@001A_0459 suparṇo vainateyaś ca kīrtito bhadram astu te
13,008.028d@001A_0460 tad etad dadatāṃ śreṣṭha mayākhyānaṃ prakīrtitam
13,008.028d@001A_0461 suparṇasya mahābāho kiṃ bhūyaḥ kathayāmi te
13,009.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,009.001a brāhmaṇānāṃ tu ye loke pratiśrutya pitāmaha
13,009.001c na prayacchanti mohāt te ke bhavanti mahāmate
13,009.001d*0046_01 dānadharmeṣu bho bhīṣma sadaiva niścayo hi me
13,009.002a etan me tattvato brūhi dharmaṃ dharmabhṛtāṃ vara
13,009.002c pratiśrutya durātmāno na prayacchanti ye narāḥ
13,009.003 bhīṣma uvāca
13,009.003a yo na dadyāt pratiśrutya svalpaṃ vā yadi vā bahu
13,009.003c āśās tasya hatāḥ sarvāḥ klībasyeva prajāphalam
13,009.004a yāṃ rātriṃ jāyate pāpo yāṃ ca rātriṃ vinaśyati
13,009.004c etasminn antare yad yat sukṛtaṃ tasya bhārata
13,009.004e yac ca tasya hutaṃ kiṃ cit sarvaṃ tasyopahanyate
13,009.004e*0047_01 dattaṃ vā bharatarṣabha
13,009.004e*0047_02 tapas taptam atho vāpi
13,009.005a atraitad vacanaṃ prāhur dharmaśāstravido janāḥ
13,009.005c niśamya bharataśreṣṭha buddhyā paramayuktayā
13,009.006a api codāharantīmaṃ dharmaśāstravido janāḥ
13,009.006c aśvānāṃ śyāmakarṇānāṃ sahasreṇa sa mucyate
13,009.007a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,009.007c sṛgālasya ca saṃvādaṃ vānarasya ca bhārata
13,009.008a tau sakhāyau purā hy āstāṃ mānuṣatve paraṃtapa
13,009.008c anyāṃ yoniṃ samāpannau sārgālīṃ vānarīṃ tathā
13,009.008d*0048_01 saṃbhāṣamāṇau tu tataḥ sakhyaṃ tatra parasparam
13,009.009a tataḥ parāsūn khādantaṃ sṛgālaṃ vānaro 'bravīt
13,009.009c śmaśānamadhye saṃprekṣya pūrvajātim anusmaran
13,009.010a kiṃ tvayā pāpakaṃ karma kṛtaṃ pūrvaṃ sudāruṇam
13,009.010c yas tvaṃ śmaśāne mṛtakān pūtikān atsi kutsitān
13,009.011a evam uktaḥ pratyuvāca sṛgālo vānaraṃ tadā
13,009.011c brāhmaṇasya pratiśrutya na mayā tad upākṛtam
13,009.012a tatkṛte pāpikāṃ yonim āpanno 'smi plavaṃgama
13,009.012c tasmād evaṃvidhaṃ bhakṣyaṃ bhakṣayāmi bubhukṣitaḥ
13,009.012d*0049_01 etan mayā te kathitaṃ sṛgālo 'haṃ yathābhavam
13,009.012d*0049_02 vānara uvāca
13,009.012d*0049_02 tvaṃ tu vānaratāṃ prāptaḥ karmaṇā kena tad vada
13,009.012d*0049_03 pārakyāṇi purā lobhāt phalāny apahṛtāni ca
13,009.012d*0049_04 bhīṣma uvāca
13,009.012d*0049_04 tenāhaṃ karmadoṣeṇa vānaratvam upāgataḥ
13,009.012d*0049_05 evaṃ tau kathayitvā tu karmadoṣān parasparam
13,009.012d*0049_06 sṛgālo vānaraś cāpi pratiyātau yathāgatam
13,009.012d*0050_00 bhīṣma uvāca
13,009.012d*0050_01 sṛgālo vānaraṃ prāha punar eva nṛpottama
13,009.012d*0050_02 kiṃ tvayā pātakaṃ karma kṛtaṃ yenāsi vānaraḥ
13,009.012d*0051_01 sa cāpy āha brāhmaṇānāṃ phalāhāraḥ plavaṃgamaḥ
13,009.012d*0051_02 tasmān na brāhmaṇasvaṃ tu hartavyaṃ viduṣā sadā
13,009.012d*0051_03 sīmāvivāde moktavyaṃ dātavyaṃ ca pratiśrutam
13,009.013a ity etad bruvato rājan brāhmaṇasya mayā śrutam
13,009.013c kathāṃ kathayataḥ puṇyāṃ dharmajñasya purātanīm
13,009.014a śrutaṃ cāpi mayā bhūyaḥ kṛṣṇasyāpi viśāṃ pate
13,009.014c kathāṃ kathayataḥ pūrvaṃ brāhmaṇaṃ prati pāṇḍava
13,009.014d*0052_01 na hartavyaṃ vipradhanaṃ kṣantavyaṃ teṣu nityaśaḥ
13,009.014d*0052_02 bālāś ca nāvamantavyā daridrāḥ kṛpaṇā api
13,009.015a evam eva ca māṃ nityaṃ brāhmaṇāḥ saṃdiśanti vai
13,009.015c pratiśrutya bhaved deyaṃ nāśā kāryā hi brāhmaṇaiḥ
13,009.016a brāhmaṇo hy āśayā pūrvaṃ kṛtayā pṛthivīpate
13,009.016c susamiddho yathā dīptaḥ pāvakas tadvidhaḥ smṛtaḥ
13,009.017a yaṃ nirīkṣeta saṃkruddha āśayā pūrvajātayā
13,009.017c pradaheta hi taṃ rājan kakṣam akṣayyabhug yathā
13,009.018a sa eva hi yadā tuṣṭo vacasā pratinandati
13,009.018c bhavaty agadasaṃkāśo viṣaye tasya bhārata
13,009.019a putrān pautrān paśūṃś caiva bāndhavān sacivāṃs tathā
13,009.019c puraṃ janapadaṃ caiva śāntir iṣṭeva puṣyati
13,009.020a etad dhi paramaṃ tejo brāhmaṇasyeha dṛśyate
13,009.020c sahasrakiraṇasyeva savitur dharaṇītale
13,009.021a tasmād dātavyam eveha pratiśrutya yudhiṣṭhira
13,009.021c yadīcchec chobhanāṃ jātiṃ prāptuṃ bharatasattama
13,009.022a brāhmaṇasya hi dattena dhruvaṃ svargo hy anuttamaḥ
13,009.022c śakyaṃ prāptuṃ viśeṣeṇa dānaṃ hi mahatī kriyā
13,009.023a ito dattena jīvanti devatāḥ pitaras tathā
13,009.023c tasmād dānāni deyāni brāhmaṇebhyo vijānatā
13,009.024a mahad dhi bharataśreṣṭha brāhmaṇas tīrtham ucyate
13,009.024c velāyāṃ na tu kasyāṃ cid gacched vipro hy apūjitaḥ
13,010.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,010.001a mitrasauhṛdabhāvena upadeśaṃ karoti yaḥ
13,010.001c jātyāvarasya rājarṣe doṣas tasya bhaven na vā
13,010.002a etad icchāmi tattvena vyākhyātuṃ vai pitāmaha
13,010.002c sūkṣmā gatir hi dharmasya yatra muhyanti mānavāḥ
13,010.003 bhīṣma uvāca
13,010.003a atra te vartayiṣyāmi śṛṇu rājan yathāgamam
13,010.003b*0053_01 duruktaṃ vacanaṃ rājan yathānyāyaṃ yathāgatam
13,010.003c ṛṣīṇāṃ vadatāṃ pūrvaṃ śrutam āsīd yathā mayā
13,010.004a upadeśo na kartavyo jātihīnasya kasya cit
13,010.004c upadeśe mahān doṣa upādhyāyasya bhāṣyate
13,010.004d*0054_01 nādhyāpayec chūdram iha tathā naiva ca yājayet
13,010.005a nidarśanam idaṃ rājañ śṛṇu me bharatarṣabha
13,010.005c duruktavacane rājan yathā pūrvaṃ yudhiṣṭhira
13,010.005e brahmāśramapade vṛttaṃ pārśve himavataḥ śubhe
13,010.006a tatrāśramapadaṃ puṇyaṃ nānāvṛkṣagaṇāyutam
13,010.006c bahugulmalatākīrṇaṃ mṛgadvijaniṣevitam
13,010.007a siddhacāraṇasaṃghuṣṭaṃ ramyaṃ puṣpitakānanam
13,010.007c vratibhir bahubhiḥ kīrṇaṃ tāpasair upaśobhitam
13,010.008a brāhmaṇaiś ca mahābhāgaiḥ sūryajvalanasaṃnibhaiḥ
13,010.008c niyamavratasaṃpannaiḥ samākīrṇaṃ tapasvibhiḥ
13,010.008e dīkṣitair bharataśreṣṭha yatāhāraiḥ kṛtātmabhiḥ
13,010.009a vedādhyayanaghoṣaiś ca nāditaṃ bharatarṣabha
13,010.009c vālakhilyaiś ca bahubhir yatibhiś ca niṣevitam
13,010.010a tatra kaś cit samutsāhaṃ kṛtvā śūdro dayānvitaḥ
13,010.010c āgato hy āśramapadaṃ pūjitaś ca tapasvibhiḥ
13,010.011a tāṃs tu dṛṣṭvā munigaṇān devakalpān mahaujasaḥ
13,010.011c vahato vividhā dīkṣāḥ saṃprahṛṣyata bhārata
13,010.012a athāsya buddhir abhavat tapasye bharatarṣabha
13,010.012c tato 'bravīt kulapatiṃ pādau saṃgṛhya bhārata
13,010.013a bhavatprasādād icchāmi dharmaṃ cartuṃ dvijarṣabha
13,010.013c tan māṃ tvaṃ bhagavan vaktuṃ pravrājayitum arhasi
13,010.014a varṇāvaro 'haṃ bhagavañ śūdro jātyāsmi sattama
13,010.014c śuśrūṣāṃ kartum icchāmi prapannāya prasīda me
13,010.015 kulapatir uvāca
13,010.015a na śakyam iha śūdreṇa liṅgam āśritya vartitum
13,010.015c āsyatāṃ yadi te buddhiḥ śuśrūṣānirato bhava
13,010.015d*0055_01 śuśrūṣayā parāṃl lokān avāpsyasi na saṃśayaḥ
13,010.016 bhīṣma uvāca
13,010.016a evam uktas tu muninā sa śūdro 'cintayan nṛpa
13,010.016c katham atra mayā kāryaṃ śraddhā dharme parā ca me
13,010.016e vijñātam evaṃ bhavatu kariṣye priyam ātmanaḥ
13,010.017a gatvāśramapadād dūram uṭajaṃ kṛtavāṃs tu saḥ
13,010.017c tatra vediṃ ca bhūmiṃ ca devatāyatanāni ca
13,010.017e niveśya bharataśreṣṭha niyamastho 'bhavat sukham
13,010.018a abhiṣekāṃś ca niyamān devatāyataneṣu ca
13,010.018c baliṃ ca kṛtvā hutvā ca devatāṃ cāpy apūjayat
13,010.019a saṃkalpaniyamopetaḥ phalāhāro jitendriyaḥ
13,010.019c nityaṃ saṃnihitābhiś ca oṣadhībhiḥ phalais tathā
13,010.020a atithīn pūjayām āsa yathāvat samupāgatān
13,010.020c evaṃ hi sumahān kālo vyatyakrāmat sa tasya vai
13,010.021a athāsya munir āgacchat saṃgatyā vai tam āśramam
13,010.021c saṃpūjya svāgatenarṣiṃ vidhivat paryatoṣayat
13,010.022a anukūlāḥ kathāḥ kṛtvā yathāvat paryapṛcchata
13,010.022c ṛṣiḥ paramatejasvī dharmātmā saṃyatendriyaḥ
13,010.023a evaṃ sa bahuśas tasya śūdrasya bharatarṣabha
13,010.023c so 'gacchad āśramam ṛṣiḥ śūdraṃ draṣṭuṃ nararṣabha
13,010.024a atha taṃ tāpasaṃ śūdraḥ so 'bravīd bharatarṣabha
13,010.024c pitṛkāryaṃ kariṣyāmi tatra me 'nugrahaṃ kuru
13,010.025a bāḍham ity eva taṃ vipra uvāca bharatarṣabha
13,010.025b*0056_01 atha grāhayituṃ vipraṃ śūdro nīvārataṇḍulān
13,010.025c śucir bhūtvā sa śūdras tu tasyarṣeḥ pādyam ānayat
13,010.025d*0057_01 śucir bhūtvā namaskṛtya tasya pādyam athānayat
13,010.026a atha darbhāṃś ca vanyāś ca oṣadhīr bharatarṣabha
13,010.026c pavitram āsanaṃ caiva bṛsīṃ ca samupānayat
13,010.027a atha dakṣiṇam āvṛtya bṛsīṃ paramaśīrṣikām
13,010.027c kṛtām anyāyato dṛṣṭvā tatas tam ṛṣir abravīt
13,010.028a kuruṣvaitāṃ pūrvaśīrṣāṃ bhava codaṅmukhaḥ śuciḥ
13,010.028c sa ca tat kṛtavāñ śūdraḥ sarvaṃ yad ṛṣir abravīt
13,010.029a yathopadiṣṭaṃ medhāvī darbhādīṃs tān yathātatham
13,010.029c havyakavyavidhiṃ kṛtsnam uktaṃ tena tapasvinā
13,010.030a ṛṣiṇā pitṛkārye ca sa ca dharmapathe sthitaḥ
13,010.030c pitṛkārye kṛte cāpi visṛṣṭaḥ sa jagāma ha
13,010.031a atha dīrghasya kālasya sa tapyañ śūdratāpasaḥ
13,010.031c vane pañcatvam agamat sukṛtena ca tena vai
13,010.031e ajāyata mahārājarājavaṃśe mahādyutiḥ
13,010.032a tathaiva sa ṛṣis tāta kāladharmam avāpya ha
13,010.032c purohitakule vipra ājāto bharatarṣabha
13,010.033a evaṃ tau tatra saṃbhūtāv ubhau śūdramunī tadā
13,010.033c krameṇa vardhitau cāpi vidyāsu kuśalāv ubhau
13,010.034a atharvavede vede ca babhūvarṣiḥ suniścitaḥ
13,010.034c kalpaprayoge cotpanne jyotiṣe ca paraṃ gataḥ
13,010.034e sakhye cāpi parā prītis tayoś cāpi vyavardhata
13,010.035a pitary uparate cāpi kṛtaśaucaḥ sa bhārata
13,010.035c abhiṣiktaḥ prakṛtibhī rājaputraḥ sa pārthivaḥ
13,010.035e abhiṣiktena sa ṛṣir abhiṣiktaḥ purohitaḥ
13,010.036a sa taṃ purodhāya sukham avasad bharatarṣabha
13,010.036c rājyaṃ śaśāsa dharmeṇa prajāś ca paripālayan
13,010.037a puṇyāhavācane nityaṃ dharmakāryeṣu cāsakṛt
13,010.037c utsmayan prāhasac cāpi dṛṣṭvā rājā purohitam
13,010.037e evaṃ sa bahuśo rājan purodhasam upāhasat
13,010.038a lakṣayitvā purodhās tu bahuśastaṃ narādhipam
13,010.038c utsmayantaṃ ca satataṃ dṛṣṭvāsau manyumān abhūt
13,010.039a atha śūnye purodhās tu saha rājñā samāgataḥ
13,010.039c kathābhir anukūlābhī rājānam abhirāmayat
13,010.040a tato 'bravīn narendraṃ sa purodhā bharatarṣabha
13,010.040c varam icchāmy ahaṃ tv ekaṃ tvayā dattaṃ mahādyute
13,010.041 rājovāca
13,010.041a varāṇāṃ te śataṃ dadyāṃ kim utaikaṃ dvijottama
13,010.041c snehāc ca bahumānāc ca nāsty adeyaṃ hi me tava
13,010.042 purohita uvāca
13,010.042a ekaṃ vai varam icchāmi yadi tuṣṭo 'si pārthiva
13,010.042c yad dadāsi mahārāja satyaṃ tad vada mānṛtam
13,010.043 bhīṣma uvāca
13,010.043a bāḍham ity eva taṃ rājā pratyuvāca yudhiṣṭhira
13,010.043c yadi jñāsyāmi vakṣyāmi ajānan na tu saṃvade
13,010.044 purohita uvāca
13,010.044a puṇyāhavācane nityaṃ dharmakṛtyeṣu cāsakṛt
13,010.044c śāntihomeṣu ca sadā kiṃ tvaṃ hasasi vīkṣya mām
13,010.045a savrīḍaṃ vai bhavati hi mano me hasatā tvayā
13,010.045c kāmayā śāpito rājan nānyathā vaktum arhasi
13,010.046a bhāvyaṃ hi kāraṇenātra na te hāsyam akāraṇam
13,010.046c kautūhalaṃ me subhṛśaṃ tattvena kathayasva me
13,010.047 rājovāca
13,010.047a evam ukte tvayā vipra yad avācyaṃ bhaved api
13,010.047c avaśyam eva vaktavyaṃ śṛṇuṣvaikamanā dvija
13,010.048a pūrvadehe yathā vṛttaṃ tan nibodha dvijottama
13,010.048c jātiṃ smarāmy ahaṃ brahmann avadhānena me śṛṇu
13,010.049a śūdro 'ham abhavaṃ pūrvaṃ tāpaso bhṛśasaṃyutaḥ
13,010.049c ṛṣir ugratapās tvaṃ ca tadābhūr dvijasattama
13,010.050a prīyatā hi tadā brahman mamānugrahabuddhinā
13,010.050c pitṛkārye tvayā pūrvam upadeśaḥ kṛto 'nagha
13,010.050e bṛsyāṃ darbheṣu havye ca kavye ca munisattama
13,010.051a etena karmadoṣeṇa purodhās tvam ajāyathāḥ
13,010.051c ahaṃ rājā ca viprendra paśya kālasya paryayam
13,010.051e matkṛte hy upadeśena tvayā prāptam idaṃ phalam
13,010.052a etasmāt kāraṇād brahman prahase tvāṃ dvijottama
13,010.052c na tvāṃ paribhavan brahman prahasāmi gurur bhavān
13,010.053a viparyayeṇa me manyus tena saṃtapyate manaḥ
13,010.053c jātiṃ smarāmy ahaṃ tubhyam atas tvāṃ prahasāmi vai
13,010.054a evaṃ tavograṃ hi tapa upadeśena nāśitam
13,010.054c purohitatvam utsṛjya yatasva tvaṃ punarbhave
13,010.055a itas tvam adhamām anyāṃ mā yoniṃ prāpsyase dvija
13,010.055c gṛhyatāṃ draviṇaṃ vipra pūtātmā bhava sattama
13,010.056 bhīṣma uvāca
13,010.056a tato visṛṣṭo rājñā tu vipro dānāny anekaśaḥ
13,010.056c brāhmaṇebhyo dadau vittaṃ bhūmiṃ grāmāṃś ca sarvaśaḥ
13,010.057a kṛcchrāṇi cīrtvā ca tato yathoktāni dvijottamaḥ
13,010.057c tīrthāni cābhigatvā vai dānāni vividhāni ca
13,010.058a dattvā gāś caiva viprāṇāṃ pūtātmā so 'bhavad dvijaḥ
13,010.058c tam eva cāśramaṃ gatvā cacāra vipulaṃ tapaḥ
13,010.059a tataḥ siddhiṃ parāṃ prāpto brāhmaṇo rājasattama
13,010.059c saṃmataś cābhavat teṣām āśrame ''śramavāsinām
13,010.060a evaṃ prāpto mahat kṛcchram ṛṣiḥ sa nṛpasattama
13,010.060c brāhmaṇena na vaktavyaṃ tasmād varṇāvare jane
13,010.061a varjayed upadeśaṃ ca sadaiva brāhmaṇo nṛpa
13,010.061c upadeśaṃ hi kurvāṇo dvijaḥ kṛcchram avāpnuyāt
13,010.062a eṣitavyaṃ sadā vācā nṛpeṇa dvijasattamāt
13,010.062c na pravaktavyam iha hi kiṃ cid varṇāvare jane
13,010.063a brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyās trayo varṇā dvijātayaḥ
13,010.063c eteṣu kathayan rājan brāhmaṇo na praduṣyati
13,010.064a tasmāt sadbhir na vaktavyaṃ kasya cit kiṃ cid agrataḥ
13,010.064c sūkṣmā gatir hi dharmasya durjñeyā hy akṛtātmabhiḥ
13,010.065a tasmān maunāni munayo dīkṣāṃ kurvanti cādṛtāḥ
13,010.065c duruktasya bhayād rājan nānubhāṣanti kiṃ cana
13,010.066a dhārmikā guṇasaṃpannāḥ satyārjavaparāyaṇāḥ
13,010.066c duruktavācābhihatāḥ prāpnuvantīha duṣkṛtam
13,010.067a upadeśo na kartavyaḥ kadā cid api kasya cit
13,010.067c upadeśād dhi tat pāpaṃ brāhmaṇaḥ samavāpnuyāt
13,010.068a vimṛśya tasmāt prājñena vaktavyaṃ dharmam icchatā
13,010.068c satyānṛtena hi kṛta upadeśo hinasti vai
13,010.069a vaktavyam iha pṛṣṭena viniścitya viparyayam
13,010.069c sa copadeśaḥ kartavyo yena dharmam avāpnuyāt
13,010.070a etat te sarvam ākhyātam upadeśe kṛte sati
13,010.070c mahān kleśo hi bhavati tasmān nopadiśet kva cit
13,011.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,011.001a kīdṛśe puruṣe tāta strīṣu vā bharatarṣabha
13,011.001c śrīḥ padmā vasate nityaṃ tan me brūhi pitāmaha
13,011.002 bhīṣma uvāca
13,011.002a atra te vartayiṣyāmi yathādṛṣṭaṃ yathāśrutam
13,011.002c rukmiṇī devakīputrasaṃnidhau paryapṛcchata
13,011.003a nārāyaṇasyāṅkagatāṃ jvalantīṃ; dṛṣṭvā śriyaṃ padmasamānavaktrām
13,011.003c kautūhalād vismitacārunetrā; papraccha mātā makaradhvajasya
13,011.004a kānīha bhūtāny upasevase tvaṃ; saṃtiṣṭhatī kāni na sevase tvam
13,011.004c tāni trilokeśvarabhūtakānte; tattvena me brūhi maharṣikanye
13,011.005a evaṃ tadā śrīr abhibhāṣyamāṇā; devyā samakṣaṃ garuḍadhvajasya
13,011.005c uvāca vākyaṃ madhurābhidhānaṃ; manoharaṃ candramukhī prasannā
13,011.006a vasāmi satye subhage pragalbhe; dakṣe nare karmaṇi vartamāne
13,011.006b*0058_01 akrodhane devapare kṛtajñe
13,011.006b*0058_02 jitendriye nityam udīrṇasattve
13,011.006c nākarmaśīle puruṣe vasāmi; na nāstike sāṃkarike kṛtaghne
13,011.006e na bhinnavṛtte na nṛśaṃsavṛtte; na cāpi caure na guruṣv asūye
13,011.007a ye cālpatejobalasattvasārā; hṛṣyanti kupyanti ca yatra tatra
13,011.007c na devi tiṣṭhāmi tathāvidheṣu; nareṣu saṃsuptamanoratheṣu
13,011.008a yaś cātmani prārthayate na kiṃ cid; yaś ca svabhāvopahatāntarātmā
13,011.008c teṣv alpasaṃtoṣarateṣu nityaṃ; nareṣu nāhaṃ nivasāmi devi
13,011.009a vasāmi dharmaśīleṣu dharmajñeṣu mahātmasu
13,011.009c vṛddhaseviṣu dānteṣu sattvajñeṣu mahātmasu
13,011.009d*0059_01 avandhyakāleṣu sadā snānaśaucarateṣu ca
13,011.009d*0059_02 brahmacaryatapojñānagodvijātipriyeṣu ca
13,011.010a strīṣu kṣāntāsu dāntāsu devadvijaparāsu ca
13,011.010c vasāmi satyaśīlāsu svabhāvaniratāsu ca
13,011.010d*0060_01 viśuddhagṛhabhāṇḍāsu godhānyābhiratāsu ca
13,011.010d*0061_01 svadharmaśīleṣu ca dharmavitsu
13,011.010d*0061_02 vṛddhopasevānirate ca dānte
13,011.010d*0061_03 kṛtātmani kṣāntipare samarthe
13,011.010d*0061_04 kṣāntāsu dāntāsu tathābalāsu
13,011.010d*0061_05 satyasvabhāvārjavasaṃyutāsu
13,011.010d*0061_06 vasāmi devadvijapūjitāsu
13,011.011a prakīrṇabhāṇḍām anavekṣyakāriṇīṃ; sadā ca bhartuḥ pratikūlavādinīm
13,011.011c parasya veśmābhiratām alajjām; evaṃvidhāṃ strīṃ parivarjayāmi
13,011.012a lolām acokṣām avalehinīṃ ca; vyapetadhairyāṃ kalahapriyāṃ ca
13,011.012c nidrābhibhūtāṃ satataṃ śayānām; evaṃvidhāṃ strīṃ parivarjayāmi
13,011.013a satyāsu nityaṃ priyadarśanāsu; saubhāgyayuktāsu guṇānvitāsu
13,011.013c vasāmi nārīṣu pativratāsu; kalyāṇaśīlāsu vibhūṣitāsu
13,011.014a yāneṣu kanyāsu vibhūṣaṇeṣu; yajñeṣu megheṣu ca vṛṣṭimatsu
13,011.014c vasāmi phullāsu ca padminīṣu; nakṣatravīthīṣu ca śāradīṣu
13,011.015a śaileṣu goṣṭheṣu tathā vaneṣu; saraḥsu phullotpalapaṅkajeṣu
13,011.015c nadīṣu haṃsasvananāditāsu; krauñcāvaghuṣṭasvaraśobhitāsu
13,011.016a vistīrṇakūlahradaśobhitāsu; tapasvisiddhadvijasevitāsu
13,011.016c vasāmi nityaṃ subahūdakāsu; siṃhair gajaiś cākulitodakāsu
13,011.016e matte gaje govṛṣabhe narendre; siṃhāsane satpuruṣe ca nityam
13,011.017a yasmin gṛhe hūyate havyavāho; gobrāhmaṇaś cārcyate devatāś ca
13,011.017b*0062_01 yasmiñ jano havyabhujaṃ juhoti
13,011.017b*0062_02 gobrāhmaṇaṃ cārcati devatāś ca
13,011.017b*0063_01 yasmin yajñe hūyati havyavāhe
13,011.017b*0063_02 gobrāhmaṇābhyarcitadevatāsu
13,011.017c kāle ca puṣpair balayaḥ kriyante; tasmin gṛhe nityam upaimi vāsam
13,011.018a svādhyāyanityeṣu dvijeṣu nityaṃ; kṣatre ca dharmābhirate sadaiva
13,011.018c vaiśye ca kṛṣyābhirate vasāmi; śūdre ca śuśrūṣaṇanityayukte
13,011.019a nārāyaṇe tv ekamanā vasāmi; sarveṇa bhāvena śarīrabhūtā
13,011.019c tasmin hi dharmaḥ sumahān niviṣṭo; brahmaṇyatā cātra tathā priyatvam
13,011.020a nāhaṃ śarīreṇa vasāmi devi; naivaṃ mayā śakyam ihābhidhātum
13,011.020c yasmiṃs tu bhāvena vasāmi puṃsi; sa vardhate dharmayaśorthakāmaiḥ
13,011.020d@002_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,011.020d@002_0001 prāyaścittaṃ kṛtaghnānāṃ pratibrūhi pitāmaha
13,011.020d@002_0002 mātṝḥ pitṝn gurūṃś caiva ye 'vamanyanti mohitāḥ
13,011.020d@002_0003 ye cāpy anye pare tāta kṛtaghnā nirapatrapāḥ
13,011.020d@002_0004 bhīṣmaḥ
13,011.020d@002_0004 teṣāṃ gatiṃ mahābāho śrotum icchāmi tattvataḥ
13,011.020d@002_0005 kṛtaghnānāṃ gatis tāta narake śāśvatīḥ samāḥ
13,011.020d@002_0006 mātāpitṛgurūṇāṃ ca ye na tiṣṭhanta śāsane
13,011.020d@002_0007 kṛmikīṭapipīleṣu jāyante sthāvareṣu ca
13,011.020d@002_0008 durlabho hi punas teṣāṃ mānuṣye punarudbhavaḥ
13,011.020d@002_0009 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,011.020d@002_0010 vatsanābho mahāprājño maharṣiḥ saṃśitavrataḥ
13,011.020d@002_0011 valmīkabhūto brahmarṣis tapyate sumahat tapaḥ
13,011.020d@002_0012 tasmiṃś ca tapyati tapo vāsavo bharatarṣabha
13,011.020d@002_0013 vavarṣa sumahad varṣaṃ savidyut stanayitnumān
13,011.020d@002_0014 tatra saptāhavarṣaṃ tu mumuce pākaśāsanaḥ
13,011.020d@002_0015 nimīlitākṣas tad varṣaṃ pratyagṛhṇata vai dvijaḥ
13,011.020d@002_0016 tasmin patati varṣe tu śītavātasamanvite
13,011.020d@002_0017 viśīrṇadhvastaśikharo valmīko 'śanitāḍitaḥ
13,011.020d@002_0018 tāḍyamāne tatas tasmin vatsanābhe mahātmani
13,011.020d@002_0019 kāruṇyāt tasya dharmas tu ānṛśaṃsyam athākarot
13,011.020d@002_0020 cintayānasya brahmarṣiṃ tapantam atidhārmikam
13,011.020d@002_0021 anurūpā matiḥ kṣipram upajātā svabhāvajā
13,011.020d@002_0022 svaṃ rūpaṃ māhiṣaṃ kṛtvā sumahāntaṃ manoharam
13,011.020d@002_0023 trāṇārthaṃ vatsanābhasya catuṣpād upari sthitaḥ
13,011.020d@002_0024 yadā tv apagataṃ varṣaṃ vṛṣṭivātasamanvitam
13,011.020d@002_0025 tato mahiṣarūpeṇa dharmo dharmabhṛtāṃ vara
13,011.020d@002_0026 śanair valmīkam utsṛjya prādravad bharatarṣabha
13,011.020d@002_0027 sthite 'smin vṛṣṭisaṃpāte vīkṣate sma mahātapāḥ
13,011.020d@002_0028 diśaś ca vipulās tatra girīṇāṃ śikharāṇi ca
13,011.020d@002_0029 dṛṣṭvā ca pṛthivīṃ sarvāṃ salilena pariplutām
13,011.020d@002_0030 jalāśayān sa tān dṛṣṭvā vipraḥ pramudito 'bhavat
13,011.020d@002_0031 acintayad vismitaś ca varṣāt kenāsmi rakṣitaḥ
13,011.020d@002_0032 so 'paśyat tatra mahiṣam avasthitam adūrataḥ
13,011.020d@002_0033 tiryagyonāv api kathaṃ dṛśyate dharmavatsalaḥ
13,011.020d@002_0034 ato nu bhadramahiṣaḥ śilāpaṭṭam avasthitaḥ
13,011.020d@002_0035 pīvaraś caiva balyaś ca bahumāṃso bhaved ayam
13,011.020d@002_0036 tasya buddhir iyaṃ jātā dharmasaṃsaktajā muneḥ
13,011.020d@002_0037 kṛtaghnā narakaṃ yānti ye ca viśvastaghātinaḥ
13,011.020d@002_0038 niṣkṛtiṃ neha paśyāmi kṛtaghnānāṃ kathaṃ cana
13,011.020d@002_0039 ṛte prāṇaparityāgād dharmajñānāṃ vaco yathā
13,011.020d@002_0040 akṛtvā bharaṇaṃ pitror adattvā gurudakṣiṇām
13,011.020d@002_0041 kṛtaghnatāṃ ca saṃprāpya maraṇāntā ca niṣkṛtiḥ
13,011.020d@002_0042 ākāṅkṣāyām upekṣāyāṃ copapātakam uttamam
13,011.020d@002_0043 tasmāt prāṇān parityakṣye prāyaścittārtham ity uta
13,011.020d@002_0044 sa meruśikharaṃ gatvā niḥsaṅgenāntarātmanā
13,011.020d@002_0045 prāyaścittaṃ kartukāmaḥ śarīraṃ tyaktum udyataḥ
13,011.020d@002_0046 dharmaḥ
13,011.020d@002_0046 nigṛhītaś ca dharmātmā haste dharmeṇa dharmavit
13,011.020d@002_0047 vatsanābha mahāprājña bahuvarṣaśatāyuṣa
13,011.020d@002_0048 parituṣṭo 'smi tyāgena niḥsaṅgena tathātmanaḥ
13,011.020d@002_0049 evaṃ dharmabhṛtaḥ sarve vimṛśanti kṛtākṛtam
13,011.020d@002_0050 na kaś cid vatsanābhasya yasya nopahataṃ manaḥ
13,011.020d@002_0051 yaś cānavadyaś carati śakto dharmaṃ ca sarvaśaḥ
13,011.020d@002_0052 nivartasva mahāprājña pūtātmā hy asi śāśvataḥ
13,012.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,012.001a strīpuṃsayoḥ saṃprayoge sparśaḥ kasyādhiko bhavet
13,012.001c etan me saṃśayaṃ rājan yathāvad vaktum arhasi
13,012.002 bhīṣma uvāca
13,012.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,012.002c bhaṅgāśvanena śakrasya yathā vairam abhūt purā
13,012.003a purā bhaṅgāśvano nāma rājarṣir atidhārmikaḥ
13,012.003c aputraḥ sa naravyāghra putrārthaṃ yajñam āharat
13,012.004a agniṣṭuṃ nāma rājarṣir indradviṣṭaṃ mahābalaḥ
13,012.004c prāyaścitteṣu martyānāṃ putrakāmasya ceṣyate
13,012.005a indro jñātvā tu taṃ yajñaṃ mahābhāgaḥ sureśvaraḥ
13,012.005c antaraṃ tasya rājarṣer anvicchan niyatātmanaḥ
13,012.005d*0064_01 na caivāsyāntaraṃ rājan sa dadarśa mahātmanaḥ
13,012.006a kasya cit tv atha kālasya mṛgayām aṭato nṛpa
13,012.006c idam antaram ity eva śakro nṛpam amohayat
13,012.007a ekāśvena ca rājarṣir bhrānta indreṇa mohitaḥ
13,012.007c na diśo 'vindata nṛpaḥ kṣutpipāsārditas tadā
13,012.008a itaś cetaś ca vai dhāvañ śramatṛṣṇārdito nṛpaḥ
13,012.008c saro 'paśyat suruciraṃ pūrṇaṃ paramavāriṇā
13,012.008e so 'vagāhya saras tāta pāyayām āsa vājinam
13,012.009a atha pītodakaṃ so 'śvaṃ vṛkṣe baddhvā nṛpottamaḥ
13,012.009c avagāhya tataḥ snāto rājā strītvam avāpa ha
13,012.010a ātmānaṃ strīkṛtaṃ dṛṣṭvā vrīḍito nṛpasattamaḥ
13,012.010c cintānugatasarvātmā vyākulendriyacetanaḥ
13,012.011a ārohiṣye kathaṃ tv aśvaṃ kathaṃ yāsyāmi vai puram
13,012.011c agniṣṭuṃ nāma iṣṭaṃ me putrāṇāṃ śatam aurasam
13,012.012a jātaṃ mahābalānāṃ vai tān pravakṣyāmi kiṃ tv aham
13,012.012c dāreṣu cāsmadīyeṣu paurajānapadeṣu ca
13,012.013a mṛdutvaṃ ca tanutvaṃ ca viklavatvaṃ tathaiva ca
13,012.013b*0065_01 hāvabhāvādilāvaṇyastrīguṇād vā kutūhalam
13,012.013c strīguṇā ṛṣibhiḥ proktā dharmatattvārthadarśibhiḥ
13,012.013e vyāyāmaḥ karkaśatvaṃ ca vīryaṃ ca puruṣe guṇāḥ
13,012.014a pauruṣaṃ vipranaṣṭaṃ me strītvaṃ kenāpi me 'bhavat
13,012.014c strībhāvāt katham aśvaṃ tu punar āroḍhum utsahe
13,012.015a mahatā tv atha khedena āruhyāśvaṃ narādhipaḥ
13,012.015c punar āyāt puraṃ tāta strībhūto nṛpasattama
13,012.016a putrā dārāś ca bhṛtyāś ca paurajānapadāś ca te
13,012.016c kiṃ nv idaṃ tv iti vijñāya vismayaṃ paramaṃ gatāḥ
13,012.017a athovāca sa rājarṣiḥ strībhūto vadatāṃ varaḥ
13,012.017c mṛgayām asmi niryāto balaiḥ parivṛto dṛḍham
13,012.017e udbhrāntaḥ prāviśaṃ ghorām aṭavīṃ daivamohitaḥ
13,012.018a aṭavyāṃ ca sughorāyāṃ tṛṣṇārto naṣṭacetanaḥ
13,012.018c saraḥ suruciraprakhyam apaśyaṃ pakṣibhir vṛtam
13,012.019a tatrāvagāḍhaḥ strībhūto vyaktaṃ daivān na saṃśayaḥ
13,012.019c atṛpta iva putrāṇāṃ dārāṇāṃ ca dhanasya ca
13,012.019d*0066_01 nāmagotrāṇi cābhāṣya dārāṇāṃ mantriṇāṃ tathā
13,012.020a uvāca putrāṃś ca tataḥ strībhūtaḥ pārthivottamaḥ
13,012.020c saṃprītyā bhujyatāṃ rājyaṃ vanaṃ yāsyāmi putrakāḥ
13,012.020e abhiṣicya sa putrāṇāṃ śataṃ rājā vanaṃ gataḥ
13,012.020f*0067_01 evam uktvā putraśataṃ vanam eva jagāma ha
13,012.020f*0068_01 sa putrāṇāṃ śataṃ rājā abhiṣicya vanaṃ gataḥ
13,012.021a tām āśrame striyaṃ tāta tāpaso 'bhyavapadyata
13,012.021c tāpasenāsya putrāṇām āśrame 'py abhavac chatam
13,012.022a atha sā tān sutān gṛhya pūrvaputrān abhāṣata
13,012.022c puruṣatve sutā yūyaṃ strītve ceme śataṃ sutāḥ
13,012.023a ekatra bhujyatāṃ rājyaṃ bhrātṛbhāvena putrakāḥ
13,012.023c sahitā bhrātaras te 'tha rājyaṃ bubhujire tadā
13,012.024a tān dṛṣṭvā bhrātṛbhāvena bhuñjānān rājyam uttamam
13,012.024c cintayām āsa devendro manyunābhipariplutaḥ
13,012.024e upakāro 'sya rājarṣeḥ kṛto nāpakṛtaṃ mayā
13,012.025a tato brāhmaṇarūpeṇa devarājaḥ śatakratuḥ
13,012.025c bhedayām āsa tān gatvā nagaraṃ vai nṛpātmajān
13,012.026a bhrātṝṇāṃ nāsti saubhrātraṃ ye 'py ekasya pituḥ sutāḥ
13,012.026c rājyahetor vivaditāḥ kaśyapasya surāsurāḥ
13,012.027a yūyaṃ bhaṅgāśvanāpatyās tāpasasyetare sutāḥ
13,012.027c kaśyapasya surāś caiva asurāś ca sutās tathā
13,012.027e yuṣmākaṃ paitṛkaṃ rājyaṃ bhujyate tāpasātmajaiḥ
13,012.028a indreṇa bheditās te tu yuddhe 'nyonyam apātayan
13,012.028c tac chrutvā tāpasī cāpi saṃtaptā praruroda ha
13,012.029a brāhmaṇacchadmanābhyetya tām indro 'thānvapṛcchata
13,012.029c kena duḥkhena saṃtaptā rodiṣi tvaṃ varānane
13,012.030a brāhmaṇaṃ tu tato dṛṣṭvā sā strī karuṇam abravīt
13,012.030c putrāṇāṃ dve śate brahman kālena vinipātite
13,012.031a ahaṃ rājābhavaṃ vipra tatra putraśataṃ mayā
13,012.031c samutpannaṃ surūpāṇāṃ vikrāntānāṃ dvijottama
13,012.032a kadā cin mṛgayāṃ yāta udbhrānto gahane vane
13,012.032c avagāḍhaś ca sarasi strībhūto brāhmaṇottama
13,012.032e putrān rājye pratiṣṭhāpya vanam asmi tato gataḥ
13,012.033a striyāś ca me putraśataṃ tāpasena mahātmanā
13,012.033c āśrame janitaṃ brahman nītās te nagaraṃ mayā
13,012.034a teṣāṃ ca vairam utpannaṃ kālayogena vai dvija
13,012.034c etac chocāmi viprendra daivenābhipariplutā
13,012.035a indras tāṃ duḥkhitāṃ dṛṣṭvā abravīt paruṣaṃ vacaḥ
13,012.035c purā suduḥsahaṃ bhadre mama duḥkhaṃ tvayā kṛtam
13,012.036a indradviṣṭena yajatā mām anādṛtya durmate
13,012.036c indro 'ham asmi durbuddhe vairaṃ te yātitaṃ mayā
13,012.037a indraṃ tu dṛṣṭvā rājarṣiḥ pādayoḥ śirasā gataḥ
13,012.037c prasīda tridaśaśreṣṭha putrakāmena sa kratuḥ
13,012.037e iṣṭas tridaśaśārdūla tatra me kṣantum arhasi
13,012.037f*0069_01 indraḥ surapatiś caiva vajrahasto mahābalaḥ
13,012.037f*0069_02 airāvatagajārūḍhaḥ sahasrākṣa namo 'stu te
13,012.038a praṇipātena tasyendraḥ parituṣṭo varaṃ dadau
13,012.038c putrā vai katame rājañ jīvantu tava śaṃsa me
13,012.038e strībhūtasya hi ye jātāḥ puruṣasyātha ye 'bhavan
13,012.039a tāpasī tu tataḥ śakram uvāca prayatāñjaliḥ
13,012.039c strībhūtasya hi ye jātās te me jīvantu vāsava
13,012.040a indras tu vismito hṛṣṭaḥ striyaṃ papraccha tāṃ punaḥ
13,012.040c puruṣotpāditā ye te kathaṃ dveṣyāḥ sutās tava
13,012.041a strībhūtasya hi ye jātāḥ snehas tebhyo 'dhikaḥ katham
13,012.041c kāraṇaṃ śrotum icchāmi tan me vaktum ihārhasi
13,012.042 stry uvāca
13,012.042a striyās tv abhyadhikaḥ sneho na tathā puruṣasya vai
13,012.042c tasmāt te śakra jīvantu ye jātāḥ strīkṛtasya vai
13,012.043 bhīṣma uvāca
13,012.043a evam ukte tatas tv indraḥ prīto vākyam uvāca ha
13,012.043c sarva eveha jīvantu putrās te satyavādini
13,012.044a varaṃ ca vṛṇu rājendra yaṃ tvam icchasi suvrata
13,012.044c puruṣatvam atha strītvaṃ matto yad abhikāṅkṣasi
13,012.045 stry uvāca
13,012.045a strītvam eva vṛṇe śakra prasanne tvayi vāsava
13,012.046a evam uktas tu devendras tāṃ striyaṃ pratyuvāca ha
13,012.046c puruṣatvaṃ kathaṃ tyaktvā strītvaṃ rocayase vibho
13,012.047a evam uktaḥ pratyuvāca strībhūto rājasattamaḥ
13,012.047c striyāḥ puruṣasaṃyoge prītir abhyadhikā sadā
13,012.047e etasmāt kāraṇāc chakra strītvam eva vṛṇomy aham
13,012.048a rame caivādhikaṃ strītve satyaṃ vai devasattama
13,012.048c strībhāvena hi tuṣṭo 'smi gamyatāṃ tridaśādhipa
13,012.049a evam astv iti coktvā tām āpṛcchya tridivaṃ gataḥ
13,012.049c evaṃ striyā mahārāja adhikā prītir ucyate
13,013.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,013.001a kiṃ kartavyaṃ manuṣyeṇa lokayātrāhitārthinā
13,013.001c kathaṃ vai lokayātrāṃ tu kiṃśīlaś ca samācaret
13,013.002 bhīṣma uvāca
13,013.002*0070_01 deve nārāyaṇe bhaktiḥ śaṃkare sādhupūjayā
13,013.002*0070_02 dhyānenātha japaiḥ kāryā svadharmaiḥ śucitejasā
13,013.002a kāyena trividhaṃ karma vācā cāpi caturvidham
13,013.002c manasā trividhaṃ caiva daśa karmapathāṃs tyajet
13,013.003a prāṇātipātaṃ stainyaṃ ca paradāram athāpi ca
13,013.003c trīṇi pāpāni kāyena sarvataḥ parivarjayet
13,013.004a asatpralāpaṃ pāruṣyaṃ paiśunyam anṛtaṃ tathā
13,013.004c catvāri vācā rājendra na jalpen nānucintayet
13,013.005a anabhidhyā parasveṣu sarvasattveṣu sauhṛdam
13,013.005c karmaṇāṃ phalam astīti trividhaṃ manasā caret
13,013.006a tasmād vākkāyamanasā nācared aśubhaṃ naraḥ
13,013.006c śubhāśubhāny ācaran hi tasya tasyāśnute phalam
13,013.006d*0071_01 śubhāny evācaraṃl loke bhakto nārāyaṇasya hi
13,013.006d*0071_02 tasyaiva tu padaṃ sūkṣmaṃ prasādād aśnuyāt param
13,013.006d@003_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,013.006d@003_0001 cittaṃ me dūyate tāta loke param avindataḥ
13,013.006d@003_0002 aśāśvatam idaṃ sarvaṃ jagat sthāvarajaṃgamam
13,013.006d@003_0003 ṛte nārāyaṇaṃ puṇyaṃ pratibhāti pitāmaha
13,013.006d@003_0004 nārāyaṇo hi viśvātmā puruṣaḥ puṣkarekṣaṇaḥ
13,013.006d@003_0005 bhīṣmaḥ
13,013.006d@003_0005 tasyāsya devakīsūnoḥ śrutaṃ kṛtsnaṃ tvayānagha
13,013.006d@003_0006 yudhiṣṭhira mahāprājña mayā dṛṣṭaṃ ca saṃgare
13,013.006d@003_0006 yudhiṣṭhiraḥ
13,013.006d@003_0007 tvatta eva tu rājendra rājadharmāś ca puṣkalāḥ
13,013.006d@003_0008 śrutaṃ purāṇam akhilaṃ nāradena niveditam
13,013.006d@003_0009 guhyaṃ nārāyaṇākhyānaṃ trividhakleśanāśanam
13,013.006d@003_0010 ekāntadharmaniyamāḥ samāsavyāsakalpitāḥ
13,013.006d@003_0011 kathitā vai mahābhāga tvayā vai madanugrahāt
13,013.006d@003_0012 lokarakṣaṇakartṛtvaṃ tasyaiva harimedhasaḥ
13,013.006d@003_0013 ātitheyavidhiś caiva tapāṃsi niyamāś ca ye
13,013.006d@003_0014 vedavādaprasiddhāś ca vājapeyādayo makhāḥ
13,013.006d@003_0015 yajñā draviṇaniṣpādyā agnihotrānupālitāḥ
13,013.006d@003_0016 japayajñāś ca vividhā brāhmaṇānāṃ tapasvinām
13,013.006d@003_0017 ekādaśavidhāḥ proktā haviryajñā dvijātinām
13,013.006d@003_0018 teṣāṃ phalaviśeṣāś ca uñchadharmās tathaiva ca
13,013.006d@003_0019 ahany ahani ye proktā mahāyajñā dvijātinām
13,013.006d@003_0020 vedaśravaṇadharmāś ca brahmayajñaphalaṃ tathā
13,013.006d@003_0021 vedavratavidhānaṃ ca niyamāś caiva vaidikāḥ
13,013.006d@003_0022 svāhā svadhā praṇīte ca iṣṭāpūrtaphalaṃ tathā
13,013.006d@003_0023 uttarottarasevāyām āśramāṇāṃ ca yat phalam
13,013.006d@003_0024 pratyekaśaś ca niṣṭhāyām āśramāṇāṃ mahāmate
13,013.006d@003_0025 māsapakṣopavāsānāṃ samyag uktaṃ phalaṃ ca yat
13,013.006d@003_0026 anāśitānāṃ ye lokā ye ca pañcatapā narāḥ
13,013.006d@003_0027 vīrādhvānaṃ prapannānāṃ yā gatiś cāgnihotriṇām
13,013.006d@003_0028 grīṣme pañcatapānāṃ ca śiśire jalacāriṇām
13,013.006d@003_0029 varṣe sthaṇḍilaśāyīnāṃ phalaṃ yat parikīrtitam
13,013.006d@003_0030 loke cakracarāṇāṃ ca dvijānāṃ yat phalaṃ smṛtam
13,013.006d@003_0031 annādīnāṃ ca dānānāṃ yat phalaṃ parikīrtitam
13,013.006d@003_0032 sarvatīrthābhiṣiktānāṃ narāṇāṃ ca phalodayaḥ
13,013.006d@003_0033 rājñāṃ dharmāś ca ye loke samyak pālayatāṃ prajāḥ
13,013.006d@003_0034 ye ca satyavratā loke ye ca tīrthe kṛtaśramāḥ
13,013.006d@003_0035 mātāpitṛparā ye ca guruvṛttīś ca saṃśritāḥ
13,013.006d@003_0036 gobrāhmaṇaparitrāṇe rāṣṭrātikramaṇe tathā
13,013.006d@003_0037 tyajanty abhimukhāḥ prāṇān nirbhayāḥ sattvam āśritāḥ
13,013.006d@003_0038 sahasradakṣiṇānāṃ ca yā gatir dadatāṃ vara
13,013.006d@003_0039 ve ca saṃdhyām upāsante samyag uktā mahāvratāḥ
13,013.006d@003_0040 tathā yogavidhānaṃ ca yad grantheṣv abhiśabditam
13,013.006d@003_0041 vedādyāḥ śrutayaś cāpi śrutā me kurusattama
13,013.006d@003_0042 siddhāntanirṇayāś cāpi dvaipāyanamukhodgatāḥ
13,013.006d@003_0043 śrutāḥ pañca mahāyāgā yeṣu sarvaṃ pratiṣṭhitam
13,013.006d@003_0044 tatprabhedeṣu ye dharmās te 'pi vai kṛtsnaśaḥ śrutāḥ
13,013.006d@003_0045 na ca dūṣayituṃ śakyāḥ sadbhir uktā hi te tathā
13,013.006d@003_0046 eteṣāṃ kila dharmāṇām uttamo vaiṣṇavo vidhiḥ
13,013.006d@003_0047 rakṣate bhagavān viṣṇur bhaktam ātmaśarīravat
13,013.006d@003_0048 karmaṇo hi kṛtasyeha kāmitasya dvijottamaiḥ
13,013.006d@003_0049 phalaṃ hy avaśyaṃ bhoktavyam ṛṣir dvaipāyano 'bravīt
13,013.006d@003_0050 bhogānte cāpi patanaṃ gatiḥ pūrvaṃ prabhāṣitā
13,013.006d@003_0051 na me prītikarās tv ete viṣodarkā hi me matāḥ
13,013.006d@003_0052 vadhāt kaṣṭataraṃ manye garbhavāsaṃ mahādyute
13,013.006d@003_0053 diṣṭānte yāni duḥkhāni puruṣo vindate vibho
13,013.006d@003_0054 tataḥ kaṣṭatarāṇīha garbhavāse hi vindati
13,013.006d@003_0055 tataś cābhyadhikāṃ tīvrāṃ vedanāṃ labhate naraḥ
13,013.006d@003_0056 garbhāpakramaṇe tāta karmaṇām upasarpaṇe
13,013.006d@003_0057 tasmān me niścayo jāto dharmeṣv eteṣu bhārata
13,013.006d@003_0058 tad icchāmi kuruśreṣṭha tvatprasādān mahāmate
13,013.006d@003_0059 taṃ dharmaṃ ceha vettuṃ vai yo jarājanmamṛtyuhā
13,013.006d@003_0060 yenoṣṇadā vaitaraṇī asipatravanaṃ ca tat
13,013.006d@003_0061 kuṇḍāni cāgnitaptāni kṣuradhārāpathas tathā
13,013.006d@003_0062 śālmalīṃ ca mahāghorām āyasīṃ ghorakaṇṭakām
13,013.006d@003_0063 mātāpitṛkṛte cāpi suhṛnmitrārthakāraṇāt
13,013.006d@003_0064 ātmahetoś ca pāpāni kṛtānīha naraiś ca yaiḥ
13,013.006d@003_0065 teṣāṃ phalodayaṃ kaṣṭam ṛṣir dvaipāyano 'bravīt
13,013.006d@003_0066 kumbhīpākapradīptānāṃ śūlārtānāṃ ca krandatām
13,013.006d@003_0067 raurave kṣipyamāṇānāṃ prahārair mathitātmanām
13,013.006d@003_0068 stanatām apakṛttānāṃ pibatām ātmaśoṇitam
13,013.006d@003_0069 teṣām eva pravadatāṃ kāruṇyaṃ nāsti yantrataḥ
13,013.006d@003_0070 tṛṣṇāśuṣkoṣṭhakaṇṭhānāṃ vihvalānām acetasām
13,013.006d@003_0071 sarvaduḥkhābhitaptānāṃ rujārtānāṃ ca krośatām
13,013.006d@003_0072 vedanārtā hi krandanti pūrayanto diśo daśa
13,013.006d@003_0073 ekaḥ karoti pāpāni sahabhojyāni bāndhavaiḥ
13,013.006d@003_0074 teṣām ekaḥ phalaṃ bhuṅkte kaṣṭe vaivasvatakṣaye
13,013.006d@003_0075 yena naitāṃ gatiṃ gacchen na viṇmūtrāsthipicchile
13,013.006d@003_0076 viṣṭhāmūtrakṛmīmadhye bahujantuniṣevite
13,013.006d@003_0077 ko garbhavāsāt parato narako 'nyo vidhīyate
13,013.006d@003_0078 yatra vāsakṛto yogaḥ kukṣau vāso vidhīyate
13,013.006d@003_0079 jāto vistīrṇaduḥkhaḥ syād bhavate vigatajvaraḥ
13,013.006d@003_0080 na caiṣa labhyate kāmo jātamātraṃ hi mānavam
13,013.006d@003_0081 āviśantīha duḥkhāni manovākkāyikāni tu
13,013.006d@003_0082 tair asvatantro bhavati pīḍyamāno bhayānakaiḥ
13,013.006d@003_0083 tair garbhavāsaṃ gacchati avaśo jāyate tathā
13,013.006d@003_0084 avaśaś cehate jantur vrajaty avaśa eva hi
13,013.006d@003_0085 jarasā rūpavidhvaṃsaṃ prāpnoty avaśa eva tu
13,013.006d@003_0086 śarīrabhedam āpnoti jīryaty avaśa eva tu
13,013.006d@003_0087 evaṃ hy aniyato mṛtyur bhavaty eva sadā nṛṣu
13,013.006d@003_0088 garbheṣu mriyate kaś cij jāyamānas tathāparaḥ
13,013.006d@003_0089 jātā mriyante bahavo yauvanasthās tathāpare
13,013.006d@003_0090 madhyabhāve tu naśyanti sthaviro mṛta eva tu
13,013.006d@003_0091 ko janmano nodvijate svayaṃbhūr api yo bhavet
13,013.006d@003_0092 kutas tv asmadvidhas tāta maraṇasya vaśānugaḥ
13,013.006d@003_0093 nityāviṣṭo bhayenāhaṃ manasā kurusattama
13,013.006d@003_0094 muhūrtam apy ahaṃ śarma na vindāmi mahāmate
13,013.006d@003_0095 kālātmani tirobhūto nityaṃ tadguṇavarjitaḥ
13,013.006d@003_0096 annair bahuvidhaiḥ puṣṭaṃ vastrair nānāvidhair vṛtam
13,013.006d@003_0097 candanāgarudigdhāṅgaṃ maṇimuktāvibhūṣitam
13,013.006d@003_0098 yānair bahuvidhair yātam ekāntenaiva lālitam
13,013.006d@003_0099 yauvanoddhatarūpābhir madavihvalagāmibhiḥ
13,013.006d@003_0100 iṣṭābhir abhirāmābhir varastrībhir ayantritam
13,013.006d@003_0101 ramitaṃ suciraṃ kālaṃ śarīram amitaprabham
13,013.006d@003_0102 avitṛptā gamiṣyanti hitvā prāṇāṃs tathāpare
13,013.006d@003_0103 svarge 'py aniyatā bhūtis tathaivākāśasaṃśraye
13,013.006d@003_0104 devāpy adhiṣṭhānavaśās tasmād devaṃ na kāmaye
13,013.006d@003_0105 kāmānāṃ nāsty adhiṣṭhānam akāmas tu nivartate
13,013.006d@003_0106 lokasaṃgrahadharmās tu sarva eva na saṃśayaḥ
13,013.006d@003_0107 ḍolāsadharmān dharmajña ṛṣir dvaipāyano 'bravīt
13,013.006d@003_0108 kasmāt ko viṣamaṃ duḥkham āroheta vicakṣaṇaḥ
13,013.006d@003_0109 vidyamāne same mārge ḍolādharmavivarjite
13,013.006d@003_0110 ko hy ātmānaṃ priyaṃ loke ḍolāsādharmyatāṃ nayet
13,013.006d@003_0111 carācaraiḥ sarvabhūtair gantavyam aviśaṅkayā
13,013.006d@003_0112 asmāl lokāt paraṃ lokam apātheyam adaiśikam
13,013.006d@003_0113 ghoraṃ tamaḥ praveṣṭavyam atrātāram abāndhavam
13,013.006d@003_0114 ye tu taṃ kila dharmajñā dharmaṃ nārāyaṇeritam
13,013.006d@003_0115 ananyamanaso dāntāḥ smaranti niyatavratāḥ
13,013.006d@003_0116 tatas te na ca paśyanti prāpnuvanti paraṃ padam
13,013.006d@003_0117 rakṣate bhagavān viṣṇur bhaktān ātmaśarīravat
13,013.006d@003_0118 kulālacakrapratime bhrāmyamāṇeṣu jantuṣu
13,013.006d@003_0119 mātāpitṛsahasrāṇi saṃprāptāni mayā guro
13,013.006d@003_0120 snehāpannena pītās tu mātṝṇāṃ vividhāḥ stanāḥ
13,013.006d@003_0121 putradārasahasrāṇi iṣṭāniṣṭaśatāni ca
13,013.006d@003_0122 prāptāny adhiṣṭhānavaśād atītāni tathaiva ca
13,013.006d@003_0123 na kva cic ca sukhaṃ prāptaṃ na kva cic chāśvatī gatiḥ
13,013.006d@003_0124 sthānair mahadbhir vibhraṃśo duḥkhalabdhaiḥ punaḥ punaḥ
13,013.006d@003_0125 dhananāśaś ca saṃprāpto labdhvā duḥkhena tad dhanam
13,013.006d@003_0126 adhvagānām iva pathi cchāyām āśritya saṃgamaḥ
13,013.006d@003_0127 evaṃ karmavaśo loko jñātīnāṃ hitasaṃgamaḥ
13,013.006d@003_0128 viśramya ca punar yāti karmabhir darśitāṃ gatim
13,013.006d@003_0129 etad īdṛśakaṃ dṛṣṭvā jñātvā caiva samāgamam
13,013.006d@003_0130 ko na bibhyet kuruśreṣṭha viṣṭhānnasyeva bhojanāt
13,013.006d@003_0131 buddhiś ca me samutpannā vaiṣṇave dharmavistare
13,013.006d@003_0132 tad eṣa śirasā pādau gato 'smi bhagavaṃs tava
13,013.006d@003_0133 śaraṇaṃ ca prapanno 'smi gantavye śaraṇe dhruve
13,013.006d@003_0134 janmamṛtyujarākhinnas tribhir duḥkhair nipīḍitaḥ
13,013.006d@003_0135 icchāmi bhavatā trātum ebhyas tvatto mahāmune
13,013.006d@003_0136 tasyādyayugadharmasya śravaṇāt kurupuṃgava
13,013.006d@003_0137 etad ādyayugodbhūtaṃ tretāyāṃ tat tirohitam
13,013.006d@003_0138 bhīṣmaḥ
13,013.006d@003_0138 sa eva dharmam akhilam ṛṣir dvaipāyano 'bravīt
13,013.006d@003_0139 sadṛśaṃ rājaśārdūla vṛttasya ca kulasya ca
13,013.006d@003_0140 ko rājyaṃ vipulaṃ gṛhya sphītākārapuraṃ mahat
13,013.006d@003_0141 nirjitārātisāmantaṃ devarājyopamaṃ sukham
13,013.006d@003_0142 rājye rājyaguṇā ye ca tān vyudasya narādhipa
13,013.006d@003_0143 doṣaṃ paśyasi rājendra dehe 'smin pāñcabhautike
13,013.006d@003_0144 atikrāntās tvayā rājan vṛttena prapitāmahāḥ
13,013.006d@003_0145 dharmo vigrahavān dhīro viduraś ca mahāyaśāḥ
13,013.006d@003_0146 saṃjayaś ca mahātejā ye cānye divyadarśanāḥ
13,013.006d@003_0147 pravṛttajñānasaṃpannās tattvajñānavido nṛpa
13,013.006d@003_0148 te 'tikrāntā mahārāja brahmādyāḥ sasurāsurāḥ
13,013.006d@003_0149 anityaṃ duḥkhasaṃtaptaṃ jagad etan na saṃśayaḥ
13,013.006d@003_0150 evam etān mahābāho brahmādyān sasurāsurān
13,013.006d@003_0151 anityān satataṃ paśya manuṣyādiṣu kā kathā
13,013.006d@003_0152 nityāṃ tu prakṛtīm āhur yāsau prasavadharmiṇī
13,013.006d@003_0153 arūpiṇīm anirdeśyām akṛtāṃ puruṣātigām
13,013.006d@003_0154 tām atyantasukhāṃ saukhyāṃ nirvāṇam iti saṃjñitām
13,013.006d@003_0155 āhur brahmarṣayo hy ādyāṃ bhuvi caiva maharṣayaḥ
13,013.006d@003_0156 tayā puruṣarūpiṇyā dharmaprakṛtiko 'nagha
13,013.006d@003_0157 sa yāty eva hi nirvāṇaṃ yat tat prakṛtisaṃjñitam
13,013.006d@003_0158 sa eṣa prākṛto dharmo bhrājaty ādiyuge nṛpa
13,013.006d@003_0159 vikāradharmāḥ śeṣeṣu yugeṣu bharatarṣabha
13,013.006d@003_0160 bhrājante 'bhyadhikaṃ vīra saṃsārapathagocarāḥ
13,013.006d@003_0161 prakṛtīnāṃ ca sarvāsām akṛtā prakṛtiḥ smṛtā
13,013.006d@003_0162 evaṃ prakṛtidharmā hi varāṃ prakṛtim āśritāḥ
13,013.006d@003_0163 paśyanti paramāṃ loke dṛṣṭādṛṣṭānudarśinīm
13,013.006d@003_0164 sattvādiyugaparyante tretāyugasamudbhave
13,013.006d@003_0165 kāmaṃ kāmayamāneṣu brāhmaṇeṣu tirohitaḥ
13,013.006d@003_0166 kupatheṣu tu dharmeṣu prādurbhūteṣu kaurava
13,013.006d@003_0167 jāto mandapracāro hi dharmaḥ kaliyuge nṛpa
13,013.006d@003_0168 nityas tu puruṣo jñeyo viśvarūpo nirañjanaḥ
13,013.006d@003_0169 brahmādyā api devāś ca yaṃ sadā paryupāsate
13,013.006d@003_0170 taṃ ca nārāyaṇaṃ viddhi paraṃ brahmeti śāśvatam
13,013.006d@003_0171 tatkarma kuru kāyena dhyāyasva manasā ca tam
13,013.006d@003_0172 kīrtayasva ca tannāma vācā sarvatra bhūpate
13,013.006d@003_0173 tatpadaṃ prāpnuhi prāpyaṃ śāśvataṃ cāpunarbhavam
13,013.006d@003_0174 ity etad viṣṇum āśritya saṃsāragrahamokṣaṇam
13,013.006d@003_0175 kathitaṃ te mahābāho kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,013.006d@003_0175 yudhiṣṭhiraḥ
13,013.006d@003_0176 kliśyamāneṣu bhūteṣu jātīmaraṇasāgare
13,013.006d@003_0177 bhīṣmaḥ
13,013.006d@003_0177 yat prāpya kleśaṃ nāpnoti tan me brūhi pitāmaha
13,013.006d@003_0178 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,013.006d@003_0179 sanatkumārasya sataḥ saṃvādaṃ nāradasya ca
13,013.006d@003_0180 sanatkumāro bhagavān brahmaputro mahāyaśāḥ
13,013.006d@003_0181 pūrvajātās trayas tasya kathyante brahmavādinaḥ
13,013.006d@003_0182 sanakaḥ sanandanaś caiva tṛtīyaś ca sanātanaḥ
13,013.006d@003_0183 jātamātrāś ca te sarve pratibuddhā iti śrutiḥ
13,013.006d@003_0184 caturthaś caiva teṣāṃ sa bhagavān yogavittamaḥ
13,013.006d@003_0185 sanatkumāra iti vai kathayanti maharṣayaḥ
13,013.006d@003_0186 hairaṇyagarbhaḥ sa munir vasiṣṭhaḥ pañcamaḥ smṛtaḥ
13,013.006d@003_0187 ṣaṣṭhaḥ sthāṇuḥ sa bhagavān ameyātmā triśūladhṛt
13,013.006d@003_0188 tato 'pare samutpannāḥ pāvakā dāruṇe kratau
13,013.006d@003_0189 manasā svayaṃbhuvo hīme marīcipramukhās tathā
13,013.006d@003_0190 bhṛgur marīcer anujo bhṛgor apy aṅgirās tathā
13,013.006d@003_0191 anujo 'ṅgiraso 'thātriḥ pulastyo 'tres tathānujaḥ
13,013.006d@003_0192 pulastyasyānujo vidvān pulaho nu mahādyutiḥ
13,013.006d@003_0193 paṭhyante brahmajā hy ete vidvadbhir amitaujasaḥ
13,013.006d@003_0194 sarvam etan mahārāja kurvann ādigurur mahān
13,013.006d@003_0195 prabhur vibhur anantaśrīr brahmā lokapitāmahaḥ
13,013.006d@003_0196 mūrtimanto 'mṛtībhūtās tejasātitaponvitāḥ
13,013.006d@003_0197 sanakaprabhṛtayas tatra ye ca prāptāḥ paraṃ padam
13,013.006d@003_0198 kṛtsnaṃ kṣayam anuprāpya vimuktā mūrtibandhanāt
13,013.006d@003_0199 sanatkumāras tu vibhur yogam āsthāya yogavit
13,013.006d@003_0200 trīṃl lokān acarac chaśvad aiśvaryeṇa pareṇa hi
13,013.006d@003_0201 rudraś cāpy aṣṭaguṇitaṃ yogaṃ prāpto mahāyaśāḥ
13,013.006d@003_0202 sūkṣmam aṣṭaguṇaṃ rājann itare nṛpasattama
13,013.006d@003_0203 marīcipramukhās tāta sarve sṛṣṭyartham eva te
13,013.006d@003_0204 niyuktā rājaśārdūla teṣāṃ sṛṣṭiṃ śṛṇuṣva me
13,013.006d@003_0205 sapta brahmāṇa ity ete purāṇe niścayaṃ gatāḥ
13,013.006d@003_0206 sarve vedeṣu caivoktāḥ khileṣu ca na saṃśayaḥ
13,013.006d@003_0207 itihāsapurāṇe ca śrutir eṣā sanātanī
13,013.006d@003_0208 brāhmaṇā varadān etān prāhur vedāntapāragāḥ
13,013.006d@003_0209 eteṣāṃ pitaras tāta putrā ity anucakṣate
13,013.006d@003_0210 gaṇāḥ sapta mahārāja mūrtayo 'mūrtayas tathā
13,013.006d@003_0211 pitṝṇāṃ caiva rājendra putrā devā iti śrutiḥ
13,013.006d@003_0212 devair vyāptā ime lokā ity evam anuśuśruma
13,013.006d@003_0213 kṛṣṇadvaipāyanāc caiva devasthānāt tathaiva ca
13,013.006d@003_0214 devalāc ca naraśreṣṭha kāśyapāc ca mayā śrutam
13,013.006d@003_0215 gautamād api kauṇḍinyād bhāradvājāt tathaiva ca
13,013.006d@003_0216 mārkaṇḍeyāt tathaivaitad ṛṣer devamatāt tathā
13,013.006d@003_0217 pitrā ca mama rājendra śrāddhakāle prabhāṣitam
13,013.006d@003_0218 paraṃ rahasyaṃ vedāntaṃ priyaṃ hi paramātmanaḥ
13,013.006d@003_0219 ataḥ paraṃ pravakṣyāmi yan māṃ pṛcchasi bhārata
13,013.006d@003_0220 tad ihaikamanobuddhiḥ śṛṇuṣvāvahito nṛpa
13,013.006d@003_0221 svāyaṃbhuvasya saṃvādaṃ nāradasya ca dhīmataḥ
13,013.006d@003_0222 sanatkumāro bhagavān divyaṃ jajvāla tejasā
13,013.006d@003_0223 aṅguṣṭhamātro bhūtvā vai vicacāra mahādyutiḥ
13,013.006d@003_0224 sa kadā cin mahābhāgo merupṛṣṭhaṃ samāgamat
13,013.006d@003_0225 nāradena naraśreṣṭha muninā brahmavādinā
13,013.006d@003_0226 jijñāsamānāv anyonyaṃ sakāśe brahmaṇas tataḥ
13,013.006d@003_0227 brahmabhāvagatau tāta paramārthārthacintakau
13,013.006d@003_0228 matimān matimacchreṣṭhaṃ buddhimān buddhimattaram
13,013.006d@003_0229 kṣetravit kṣetravicchreṣṭhaṃ jñānavij jñānavittamam
13,013.006d@003_0230 sanatkumāraṃ tattvajñaṃ bhagavantam ariṃdama
13,013.006d@003_0231 lokavil lokavicchreṣṭham ātmavic cātmavittamam
13,013.006d@003_0232 sarvavedārthakuśalaṃ sarvaśāstraviśāradam
13,013.006d@003_0233 sāṃkhyayogaṃ ca yo veda pāṇāv āmalakaṃ yathā
13,013.006d@003_0234 nāradaḥ
13,013.006d@003_0234 nārado 'tha naraśreṣṭha taṃ papraccha mahādyutiḥ
13,013.006d@003_0235 trayoviṃśatitattvasya avyaktasya mahāmune
13,013.006d@003_0236 prabhavaṃ cāpy ayaṃ caiva śrotum icchāmi tattvataḥ
13,013.006d@003_0237 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ tathaiva ca
13,013.006d@003_0238 kālasaṃkhyāṃ ca sargaṃ ca sraṣṭāraṃ puruṣaṃ prabhum
13,013.006d@003_0239 yaṃ viśvam upajīvanti yena sarvam idaṃ tatam
13,013.006d@003_0240 sanatkumāraḥ
13,013.006d@003_0240 yaṃ prāpya na nivartante tad bhavān vaktum arhati
13,013.006d@003_0241 yaṃ viśvam upajīvanti yam āhuḥ puruṣaṃ param
13,013.006d@003_0242 taṃ vai śṛṇu mahābuddhe nārāyaṇam anāmayam
13,013.006d@003_0243 eṣa nārāyaṇo nāma yaṃ viśvam upajīvati
13,013.006d@003_0244 eṣa sraṣṭā vidhātā ca hartā pālayitā prabhuḥ
13,013.006d@003_0245 prāpyainaṃ na nivartante yatayo 'dhyātmacintakāḥ
13,013.006d@003_0246 etāvad eva vaktavyaṃ mayā nārada pṛcchate
13,013.006d@003_0247 paraṃ na vedmi tat sargaṃ yāvāṃś cāyaṃ yathāpyayam
13,013.006d@003_0248 śrūyatām ānupūrvyeṇa nava sargāḥ prayatnataḥ
13,013.006d@003_0249 yathākālaparīmāṇaṃ tattvānām ṛṣisattama
13,013.006d@003_0250 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ tathaiva ca
13,013.006d@003_0251 kālasaṃkhyāṃ ca sargaṃ ca sarvam eva mahāmune
13,013.006d@003_0252 tamasaḥ kurvataḥ sargaṃ tāmaso hy abhidhīyate
13,013.006d@003_0253 brahmavidbhir dvijair nityaṃ nityam adhyātmacintakaiḥ
13,013.006d@003_0254 paryāyanāmāny etasya kathayanti manīṣiṇaḥ
13,013.006d@003_0255 tāni te saṃpravakṣyāmi tad ihaikamanāḥ śṛṇu
13,013.006d@003_0256 mahārṇavo 'rṇavaś caiva salilaṃ ca guṇās tathā
13,013.006d@003_0257 vedās tapaś ca yajñāś ca dharmāś ca bhagavān vibhuḥ
13,013.006d@003_0258 prāṇaḥ saṃvartako 'gniś ca vyoma kālas tathaiva ca
13,013.006d@003_0259 nāmāny etāni brahmarṣe śarīrasyeśvarasya vai
13,013.006d@003_0260 kīrtitāni dvijaśreṣṭha mayā śāstrānumānataḥ
13,013.006d@003_0261 caturyugasahasrāṇi caturyugam ariṃdama
13,013.006d@003_0262 prāhuḥ kalpasahasraṃ vai brāhmaṇās tattvadarśinaḥ
13,013.006d@003_0263 daśa kalpasahasrāṇi avyayasya mahāniśā
13,013.006d@003_0264 tathaiva divasaṃ prāhur yogāḥ sāṃkhyāś ca tattvataḥ
13,013.006d@003_0265 niśāsupto 'tha bhagavān kṣapānte pratyabudhyata
13,013.006d@003_0266 paścād buddhvā sasarjāpas tāsu vīryam avāsṛjat
13,013.006d@003_0267 tad aṇḍam abhavad dhaimaṃ sahasrāṃśusamaprabham
13,013.006d@003_0268 ahaṃkṛtvā tatas tasmin sasarja prabhur īśvaraḥ
13,013.006d@003_0269 hiraṇyagarbhaṃ viśvātmā brahmāṇaṃ jalavan munim
13,013.006d@003_0270 bhūtabhavyabhaviṣyasya kartāram anaghaṃ vibhum
13,013.006d@003_0271 mūrtimantaṃ mahātmānaṃ viśvaśaṃbhuṃ svayaṃbhuvam
13,013.006d@003_0272 aṇimā laghimā prāptir īśāno jyotiṣāṃ varam
13,013.006d@003_0273 cakre tirodhāṃ bhagavān etat kṛtvā mahāyaśāḥ
13,013.006d@003_0274 etasyāpi niśām āhur vedavedāṅgapāragāḥ
13,013.006d@003_0275 pañca kalpasahasrāṇi ahar etāvad eva ca
13,013.006d@003_0276 sa sargaṃ kurute brahmā tāmasasyānupūrvaśaḥ
13,013.006d@003_0277 sṛjate ha tv ahaṃkāraṃ parameṣṭhinam avyayam
13,013.006d@003_0278 ahaṃkāreṇa vai lokā vyāptāḥ sāhaṃkṛtena vai
13,013.006d@003_0279 yenāviṣṭāni bhūtāni majjanty avyaktasāgare
13,013.006d@003_0280 devarṣidānavanarā yakṣagandharvakiṃnarāḥ
13,013.006d@003_0281 unmajjanti nimajjanti ūrdhvādhas tiryag eva ca
13,013.006d@003_0282 etasyāpi niśām āhus tṛtīyām atha kurvataḥ
13,013.006d@003_0283 trīṇi kalpasahasrāṇi ahar etāvad eva tu
13,013.006d@003_0284 ahaṃkāras tu sṛjati mahābhūtāni pañca vai
13,013.006d@003_0285 pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
13,013.006d@003_0286 eteṣāṃ guṇatattvāni pañca prāhur dvijātayaḥ
13,013.006d@003_0287 śabde sparśe ca rūpe ca rase gandhe tathaiva ca
13,013.006d@003_0288 guṇeṣv eteṣv abhiratāḥ paṅkalagnā iva dvipāḥ
13,013.006d@003_0289 nottiṣṭhanty avaśībhūtāḥ saktā avyaktasāgare
13,013.006d@003_0290 eteṣām iha vai sargaṃ caturtham iha kurvataḥ
13,013.006d@003_0291 caturyugasahasre vai ahorātrās tathaiva ca
13,013.006d@003_0292 ananta iti vikhyātaḥ pañcamaḥ sarga ucyate
13,013.006d@003_0293 indriyāṇi daśaikaṃ ca yathāśrutinidarśanāt
13,013.006d@003_0294 manaḥ sarvam idaṃ tāta viśvaṃ sarvam idaṃ jagat
13,013.006d@003_0295 na tathānyāni bhūtāni balavanti yathā manaḥ
13,013.006d@003_0296 etasyāpi ha vai sargaṃ ṣaṣṭham āhur dvijātayaḥ
13,013.006d@003_0297 ahaḥ kalpasahasraṃ vai rātrir etāvatī tathā
13,013.006d@003_0298 ūrdhvasrotas tu vai sargaṃ saptamaṃ brahmaṇo viduḥ
13,013.006d@003_0299 aṣṭamaṃ cāpy adhaḥsrotas tiryak tu navamaḥ smṛtaḥ
13,013.006d@003_0300 etāni nava sargāṇi tattvāni ca mahāmune
13,013.006d@003_0301 caturviṃśati tattvāni tattvasaṃkhyāni te 'nagha
13,013.006d@003_0302 sarvasya prabhavaḥ pūrvam ukto nārāyaṇaḥ prabhuḥ
13,013.006d@003_0303 avyayaḥ prabhavaś caiva avyaktasya mahāmune
13,013.006d@003_0304 pravakṣyāmy aparaṃ tattvaṃ yasya yasyeśvaraś ca yaḥ
13,013.006d@003_0305 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ tathaiva ca
13,013.006d@003_0306 yathāśrutaṃ yathādṛṣṭaṃ tattvato vai nibodha me
13,013.006d@003_0306 sanatkumāraḥ
13,013.006d@003_0307 adhaḥsrotasi sarge ca tiryaksrotasi caiva hi
13,013.006d@003_0308 etābhyām īśvaraṃ vidyād ūrdhvasrotas tathaiva ca
13,013.006d@003_0309 karmendriyāṇāṃ pañcānām īśvaro buddhigocaraḥ
13,013.006d@003_0310 buddhīndriyāṇām atha tu īśvaro mana ucyate
13,013.006d@003_0311 manasaḥ pañca bhūtāni saguṇāny āhur īśvaram
13,013.006d@003_0312 bhūtānām īśvaraṃ vidyād brahmāṇaṃ parameṣṭhinam
13,013.006d@003_0313 bhavān hi kuśalaś caiva dharmeṣv eṣu pareṣu vai
13,013.006d@003_0314 kālāgnir ahnaḥ kalpānte jagad dahati cāṃśubhiḥ
13,013.006d@003_0315 tataḥ sarvāṇi bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
13,013.006d@003_0316 mahābhūtāni dagdhāni svayoniṃ gamitāni vai
13,013.006d@003_0317 kūrmapṛṣṭhanibhā bhūmir nirdagdhakuśakaṇṭakā
13,013.006d@003_0318 nirvṛkṣā nistṛṇā caiva dagdhā kālāgninā tadā
13,013.006d@003_0319 jagat pralīnaṃ jagati jagac cāpsu pralīyate
13,013.006d@003_0320 naṣṭagandhā tadā sūkṣmā jalam evābhavat tadā
13,013.006d@003_0321 tato mayūkhajālena sūryas tv āpīyate jalam
13,013.006d@003_0322 rasātmā līyate cārke tadā brāhmaṇasattama
13,013.006d@003_0323 antarikṣagatān bhūtān pradahaty analas tadā
13,013.006d@003_0324 agnibhūtaṃ tadā vyoma bhavatīty abhicakṣate
13,013.006d@003_0325 taṃ tathā visphurantaṃ hi vāyur jarayate mahān
13,013.006d@003_0326 mahatā balavegena ādatte taṃ hi bhānumān
13,013.006d@003_0327 vāyor api guṇaṃ sparśam ākāśaṃ grasate yadā
13,013.006d@003_0328 praśāmyati tato vāyuḥ khaṃ tu tiṣṭhati nānadat
13,013.006d@003_0329 tasya taṃ ninadaṃ śabdam ādatte vai manas tadā
13,013.006d@003_0330 sa śabdaguṇahīnātmā tiṣṭhate mūrtimāṃs tu vai
13,013.006d@003_0331 bhuṅkte ca sa tadā vyoma manas tāta digātmakam
13,013.006d@003_0332 vyomātmani vinaṣṭe tu saṃkalpātmā vivardhate
13,013.006d@003_0333 saṃkalpātmānam ādatte cittaṃ vai svena tejasā
13,013.006d@003_0334 cittaṃ grasaty ahaṃkāras tadā vai munisattama
13,013.006d@003_0335 vinaṣṭe ca tadā citte ahaṃkāro 'bhavan mahān
13,013.006d@003_0336 ahaṃkāraṃ tadādatte mahān brahmā prajāpatiḥ
13,013.006d@003_0337 abhimāne vinaṣṭe tu mahān brahmā virājate
13,013.006d@003_0338 taṃ tadā triṣu lokeṣu mūrtiṣv evāgramūrtijam
13,013.006d@003_0339 yena viśvam idaṃ kṛtsnaṃ nirmitaṃ vai guṇārthinā
13,013.006d@003_0340 mūrtiṃ jaleśvaram api vyavasāyaguṇātmakam
13,013.006d@003_0341 grasiṣṇur bhagavān brahmā vyaktāvyaktam asaṃśayaḥ
13,013.006d@003_0342 eṣo 'vyayasya pralayo mayā te parikīrtitaḥ
13,013.006d@003_0343 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ ca śrūyatām
13,013.006d@003_0344 raso 'dhibhūtaṃ varuṇo 'dhidaivataṃ syāt ||4|| pṛthivī pañcamaṃ
13,013.006d@003_0344 pāñcabhautikam etac catuṣṭayam anuvarṇitam ||6||
13,013.006d@003_0344 bhūtaṃ ghrāṇam adhyātmaṃ gandho 'dhibhūtaṃ vāyur adhidaivataṃ syāt ||5||
13,013.006d@003_0344 adhibhūtaṃ sūryo 'dhidaivataṃ syāt ||3|| āpaś caturthaṃ bhūtaṃ jihvādhyātmaṃ
13,013.006d@003_0344 ākāśaṃ prathamaṃ bhūtaṃ śrotram adhyātmaṃ śabdo 'dhibhūtaṃ diśo 'dhidaivatam ||1||
13,013.006d@003_0344 vāyur dvitīyaṃ bhūtaṃ tvag adhyātmaṃ sparśo 'dhibhūtaṃ vidyud
13,013.006d@003_0344 adhidaivataṃ syāt ||2|| jyotis tṛtīyaṃ bhūtaṃ cakṣur adhyātmaṃ rūpam
13,013.006d@003_0345 candramā adhidaivataṃ syāt ||7|| ahaṃkāro 'dhyātmam abhimāno
13,013.006d@003_0345 'dhibhūtaṃ viriñco 'dhidaivataṃ syāt ||8|| buddhir adhyātmaṃ vyavasāyo
13,013.006d@003_0345 agnir adhidaivataṃ syāt ||6|| mano 'dhyātmaṃ mantavyam adhibhūtaṃ
13,013.006d@003_0345 'dhibhūtaṃ brahmādhidaivataṃ syāt ||9||
13,013.006d@003_0345 ata ūrdhvam indriyam anuvarṇayiṣyāmaḥ ||1|| pādāv adhyātmaṃ
13,013.006d@003_0345 'dhibhūtaṃ prajāpatir adhidaivataṃ syāt ||5|| vāg adhyātmaṃ vaktavyam adhibhūtam
13,013.006d@003_0345 kartavyam adhibhūtam indro 'dhidaivataṃ syāt ||3|| pāyur adhyātmaṃ visargo
13,013.006d@003_0345 gantavyam adhibhūtaṃ viṣṇur adhidaivataṃ syāt ||2|| hastāv adhyātmaṃ
13,013.006d@003_0345 'dhibhūtaṃ mitro 'dhidaivataṃ syāt ||4|| upastho 'dhyātmam ānando
13,013.006d@003_0346 stanitagarjitonmiśraṃ tadvat tatraiva praṇāśāt | evam avyakto
13,013.006d@003_0346 guṇān sṛjati saṃharate ca ||4||
13,013.006d@003_0346 cordhvam uttiṣṭhate saṃharate ca ||3|| yathā cāntarikṣād abhrakośam uttiṣṭhati
13,013.006d@003_0346 guṇān sṛjati saṃharate ca ||2|| yathārṇavād ūrmimālānicayaś
13,013.006d@003_0346 krīḍārtham ||1|| yathādityo 'ṃśujālaṃ kṣipati saṃharate ca evam avyakto
13,013.006d@003_0346 evam avyakto bhagavān sakṛt kṛtsnān kurute saṃharate ca | kasmāt |
13,013.006d@003_0347 ca ||2|| bhagavato 'vyaktasya kriyāvato 'kriyāvataś ca prakṛtiḥ |
13,013.006d@003_0347 śuciḥ |tenādhiṣṭhitā prakṛtiś cetayati nityaṃ sahadharmā
13,013.006d@003_0347 yathā kūrmo 'ṅgāni kāmāt prasārayate punaś ca praveśayati evam avyakto
13,013.006d@003_0347 lokān prakāśayate praveśayate ca ||1|| evaṃ cetanaś ca bhagavān pañcaviṃśakaḥ
13,013.006d@003_0347 kriyāvān ajarāmaraḥ kṣetrajño nārāyaṇaḥ puruṣaḥ ||3||
13,013.006d@003_0347 bhīṣmaḥ
13,013.006d@003_0348 ity etan nāradāyoktaṃ kumāreṇa ca dhīmatā
13,013.006d@003_0349 etac chrutvā dvijo rājan sarvayajñaphalaṃ labhet
13,013.006d@003A_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,013.006d@003A_0001 ātmany agnīn samādhāya ya ete kurunandana
13,013.006d@003A_0002 dvijātayo vratopetā japayajñaparāyaṇāḥ
13,013.006d@003A_0003 yajanty ārambhayajñaiś ca mānasaṃ yajñam āsthitāḥ
13,013.006d@003A_0004 agnibhyaś ca paraṃ nāsti yeṣām eṣā vyavasthitiḥ
13,013.006d@003A_0005 teṣāṃ gatir mahāprājña kīdṛśī kiṃparāś ca te
13,013.006d@003A_0006 bhīṣmaḥ
13,013.006d@003A_0006 etad icchāmi tattvena tvattaḥ śrotuṃ pitāmaha
13,013.006d@003A_0007 atra te vartayiṣyāmi itihāsaṃ purātanam
13,013.006d@003A_0008 vaikuṇṭhasya ca saṃvādaṃ suparṇasya ca bhārata
13,013.006d@003A_0009 amṛtasya samutpattau devānām asuraiḥ saha
13,013.006d@003A_0010 ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi devāsuram avartata
13,013.006d@003A_0011 tatra devās tu daiteyair vadhyante bhṛśadāruṇaiḥ
13,013.006d@003A_0012 trātāraṃ nādhigacchanti vadhyamānā mahāsuraiḥ
13,013.006d@003A_0013 ārtās te devadeveśaṃ prapannāḥ śaraṇaiṣiṇaḥ
13,013.006d@003A_0014 pitāmahaṃ mahāprājñaṃ vadhyamānāḥ suretaraiḥ
13,013.006d@003A_0015 tā dṛṣṭvā devatā brahmā saṃbhrāntendriyamānasaḥ
13,013.006d@003A_0016 vaikuṇṭhaṃ śaraṇaṃ devaṃ pratipede ca taiḥ saha
13,013.006d@003A_0017 tataḥ sa devaiḥ sahitaḥ padmayonir nareśvara
13,013.006d@003A_0018 tuṣṭāva prāñjalir bhūtvā nārāyaṇam anāmayam
13,013.006d@003A_0019 tvadrūpacintanān nāmnāṃ smaraṇād arcanād api
13,013.006d@003A_0020 tapoyogādibhiś caiva śreyo yānti manīṣiṇaḥ
13,013.006d@003A_0021 bhaktavatsala padmākṣa parameśvara pāpahan
13,013.006d@003A_0022 paramātmāvikārād ya nārāyaṇa namo 'stu te
13,013.006d@003A_0023 namas te sarvalokāde sarvātmāmitavikrama
13,013.006d@003A_0024 sarvabhūtabhaviṣyeśa sarvabhūtamaheśvara
13,013.006d@003A_0025 devānām api devas tvaṃ sarvavidyāparāyaṇaḥ
13,013.006d@003A_0026 jagadbījasamāhāra jagataḥ paramo hy asi
13,013.006d@003A_0027 trāyasva devatā vīra dānavādyaiḥ supīḍitāḥ
13,013.006d@003A_0028 lokāṃś ca lokapālāṃś ca ṛṣīṃś ca jayatāṃ vara
13,013.006d@003A_0029 vedāḥ sāṅgopaniṣadaḥ sarahasyāḥ sasaṃgrahāḥ
13,013.006d@003A_0030 soṃkārāḥ savaṣaṭkārāḥ prāhus tvāṃ yajñam uttamam
13,013.006d@003A_0031 pavitrāṇāṃ pavitraṃ ca maṅgalānāṃ ca maṅgalam
13,013.006d@003A_0032 tapasvināṃ tapaś caiva daivataṃ devatāsv api
13,013.006d@003A_0033 evamādipuraskārair ṛksāmayajuṣāṃ gaṇaiḥ
13,013.006d@003A_0034 vaikuṇṭhaṃ tuṣṭuvur devāḥ sarve brahmarṣibhiḥ saha
13,013.006d@003A_0035 tato 'ntarikṣe vāg āsīn meghagambhīranisvanā
13,013.006d@003A_0036 jeṣyadhvaṃ dānavān yūyaṃ mayaiva saha saṃgare
13,013.006d@003A_0037 tato devagaṇānāṃ ca dānavānāṃ ca yudhyatām
13,013.006d@003A_0038 prādurāsīn mahātejāḥ śārṅgacakragadādharaḥ
13,013.006d@003A_0039 suparṇapṛṣṭham āsthāya tejasā pradahann iva
13,013.006d@003A_0040 vyadhamad dānavān sarvān bāhudraviṇatejasā
13,013.006d@003A_0041 taṃ samāsādya samare daityadānavapuṃgavāḥ
13,013.006d@003A_0042 vyanaśyanta mahārāja pataṃgā iva pāvakam
13,013.006d@003A_0043 sa vijityāsurān sarvān dānavāṃś ca mahāmatiḥ
13,013.006d@003A_0044 paśyatām eva devānāṃ tatraivāntaradhīyata
13,013.006d@003A_0045 taṃ dṛṣṭvāntarhitaṃ devaṃ viṣṇuṃ devāmitadyutim
13,013.006d@003A_0046 vismayotphullanayanā brahmāṇam idam abruvan
13,013.006d@003A_0047 bhagavan sarvalokeśa sarvalokapitāmaha
13,013.006d@003A_0048 idam atyadbhutaṃ vṛttaṃ tan naḥ śaṃsitum arhasi
13,013.006d@003A_0049 devāsure 'smin saṃgrāme trātā yena vayaṃ prabho
13,013.006d@003A_0050 etad vijñātum icchāmaḥ kuto 'sau kaś ca tattvataḥ
13,013.006d@003A_0051 ko 'yam asmān paritrāya tūṣṇīm eva yathāgatam
13,013.006d@003A_0052 pratiprayāto divyātmā taṃ naḥ śaṃsitum arhasi
13,013.006d@003A_0053 evam uktaḥ suraiḥ sarvair vacanaṃ vacanārthavit
13,013.006d@003A_0054 brahmā
13,013.006d@003A_0054 uvāca padmanābhasya pūrvarūpaṃ prati prabho
13,013.006d@003A_0055 na hy enaṃ veda tattvena bhuvanaṃ bhuvaneśvaram
13,013.006d@003A_0056 saṃkhyātuṃ naiva cātmānaṃ nirguṇaṃ guṇināṃ varam
13,013.006d@003A_0057 atra vo vartayiṣyāmi itihāsaṃ purātanam
13,013.006d@003A_0058 suparṇasya ca saṃvādam ṛṣīṇāṃ cāpi devatāḥ
13,013.006d@003A_0059 purā brahmarṣayaś caiva siddhāś ca bhuvaneśvaram
13,013.006d@003A_0060 āśritya himavatpṛṣṭhe cakrire vividhāḥ kathāḥ
13,013.006d@003A_0061 teṣāṃ kathayatāṃ tatra kathānte patatāṃ varaḥ
13,013.006d@003A_0062 prādurāsīn mahātejā vāhaś cakragadābhṛtaḥ
13,013.006d@003A_0063 sa tān ṛṣīn samāsādya vinayāvanatānanaḥ
13,013.006d@003A_0064 avatīrya mahāvīryas tān ṛṣīn abhijagmivān
13,013.006d@003A_0065 abhyarcitaḥ sa ṛṣibhiḥ svāgatena mahābalaḥ
13,013.006d@003A_0066 upāviśata tejasvī bhūmau vegavatāṃ varaḥ
13,013.006d@003A_0067 tam āsīnaṃ mahātmānaṃ vainateyaṃ mahādyutim
13,013.006d@003A_0068 ṛṣayaḥ paripapracchur mahātmānas tapasvinaḥ
13,013.006d@003A_0069 kautūhalaṃ vainateya paraṃ no hṛdi vartate
13,013.006d@003A_0070 tasya nānyo 'sti vakteha tvām ṛte pannagāśana
13,013.006d@003A_0071 tad ākhyātum ihecchāmo bhavatā praśnam uttamam
13,013.006d@003A_0072 evam uktaḥ pratyuvāca prāñjalir vinatāsutaḥ
13,013.006d@003A_0073 dhanyo 'smy anugṛhīto 'smi yan māṃ brahmarṣisattamāḥ
13,013.006d@003A_0074 praṣṭavyaṃ praṣṭum icchanti prītimanto 'nasūyakāḥ
13,013.006d@003A_0075 kiṃ mayā brūta vaktavyaṃ kāryaṃ ca vadatāṃ varāḥ
13,013.006d@003A_0076 yūyaṃ hi māṃ yathāyuktaṃ sarvaṃ vai praṣṭum arhatha
13,013.006d@003A_0077 namaskṛtvā hy anantāya tatas te ṛṣisattamāḥ
13,013.006d@003A_0078 praṣṭuṃ pracakramus tatra vainateyaṃ mahābalam
13,013.006d@003A_0079 devadevaṃ mahātmānaṃ nārāyaṇam anāmayam
13,013.006d@003A_0080 bhavān upāste varadaṃ kuto 'sau kaś ca tattvataḥ
13,013.006d@003A_0081 prakṛtir vikṛtir vāsya kīdṛśī kva nu saṃsthitiḥ
13,013.006d@003A_0082 etad bhavantaṃ pṛcchāmo devo 'yaṃ kva kṛtālayaḥ
13,013.006d@003A_0083 eṣa bhaktapriyo devaḥ priyabhaktas tathaiva ca
13,013.006d@003A_0084 tvaṃ priyaś cāsya bhaktaś ca nānyaḥ kāśyapa vidyate
13,013.006d@003A_0085 muṣṇann iva manaścakṣūṃṣy avibhāvyatanur vibhuḥ
13,013.006d@003A_0086 anādimadhyanidhano na vidmainaṃ kuto hy asau
13,013.006d@003A_0087 vedeṣv api ca viśvātmā gīyate na ca vidmahe
13,013.006d@003A_0088 tattvatas tattvabhūtātmā vibhur nityaḥ sanātanaḥ
13,013.006d@003A_0089 pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
13,013.006d@003A_0090 guṇāś caiṣāṃ yathāsaṃkhyaṃ bhāvābhāvau tathaiva ca
13,013.006d@003A_0091 tamaḥ sattvaṃ rajaś caiva bhāvāś caiva tadātmakāḥ
13,013.006d@003A_0092 mano buddhiś ca tejaś ca buddhigamyāni tattvataḥ
13,013.006d@003A_0093 jāyante tāta kasmād dhi tiṣṭhate teṣv asau vibhuḥ
13,013.006d@003A_0094 saṃcintya bahudhā buddhyā nādhyavasyāmahe param
13,013.006d@003A_0095 tasya devasya tattvena tan naḥ śaṃsa yathātatham
13,013.006d@003A_0096 etam eva paraṃ praśnaṃ kautūhalasamanvitāḥ
13,013.006d@003A_0097 suparṇaḥ
13,013.006d@003A_0097 evaṃ bhavantaṃ pṛcchāmas tan naḥ śaṃsitum arhasi
13,013.006d@003A_0098 sthūlato yas tu bhagavāṃs tenaiva svena hetunā
13,013.006d@003A_0099 trailokyasya tu rakṣārthaṃ dṛśyate rūpam āsthitaḥ
13,013.006d@003A_0100 mayā tu mahad āścaryaṃ purā dṛṣṭaṃ sanātane
13,013.006d@003A_0101 deve śrīvṛkṣanilaye tac chṛṇudhvam aśeṣataḥ
13,013.006d@003A_0102 na sma śakyo mayā vettuṃ na bhavadbhiḥ kathaṃ cana
13,013.006d@003A_0103 yathā māṃ prāha bhagavāṃs tathā tac chrūyatāṃ mama
13,013.006d@003A_0104 mayāmṛtaṃ devatānāṃ miṣatām ṛṣisattamāḥ
13,013.006d@003A_0105 hṛtaṃ vipāṭya tad yantraṃ vidrāvyāmṛtarakṣiṇaḥ
13,013.006d@003A_0106 devatā vimukhīkṛtya sendrāḥ samaruto mṛdhe
13,013.006d@003A_0107 unmathyāśu girīṃś caiva vikṣobhya ca mahodadhim
13,013.006d@003A_0108 taṃ dṛṣṭvā mama vikrāntaṃ vāg uvācāśarīriṇī
13,013.006d@003A_0109 prīto 'smi te vainateya karmaṇānena suvrata
13,013.006d@003A_0110 avṛthā te 'stu madvākyaṃ brūhi kiṃ karavāṇi te
13,013.006d@003A_0111 tām evaṃvādinīṃ vācam ahaṃ pratyuktavāṃs tadā
13,013.006d@003A_0112 jñātum icchāmi kas tvaṃ hi tato me dāsyase varam
13,013.006d@003A_0113 prakṛtir vikṛtir vā tvaṃ devo vā dānavo 'pi vā
13,013.006d@003A_0114 tato jaladagambhīraṃ prahasya vadatāṃ varaḥ
13,013.006d@003A_0115 uvāca varadaḥ prītaḥ kāle tvaṃ mābhivetsyasi
13,013.006d@003A_0116 vāhanaṃ bhava me sādho varaṃ dadmi tavottamam
13,013.006d@003A_0117 na te vīryeṇa sadṛśaḥ kaś cil loke bhaviṣyati
13,013.006d@003A_0118 pataṃga patatāṃ śreṣṭha na devo nāpi dānavaḥ
13,013.006d@003A_0119 matsakhitvam anuprāpto durdharṣaś ca bhaviṣyasi
13,013.006d@003A_0120 tam abravaṃ devadevaṃ mām evaṃvādinaṃ param
13,013.006d@003A_0121 prayataḥ prāñjalir bhūtvā praṇamya śirasā vibhum
13,013.006d@003A_0122 evam etan mahābāho sarvam etad bhaviṣyati
13,013.006d@003A_0123 vāhanaṃ te bhaviṣyāmi yathā vadati māṃ bhavān
13,013.006d@003A_0124 mamāpi ca mahābuddhe niścayaṃ śrūyatām iti
13,013.006d@003A_0125 dhvajas te 'haṃ bhaviṣyāmi rathasthasya na saṃśayaḥ
13,013.006d@003A_0126 tathāstv iti sa mām uktvā bhūyaḥ prāha mahāmanāḥ
13,013.006d@003A_0127 na te gativighāto 'dya bhaviṣyaty amṛtaṃ vinā
13,013.006d@003A_0128 evaṃ kṛtvā tu samayaṃ devadevaḥ sanātanaḥ
13,013.006d@003A_0129 mām uktvā sādhayasveti yathābhiprāyato gataḥ
13,013.006d@003A_0130 tato 'haṃ kṛtasaṃvādo tena kenāpi sattamāḥ
13,013.006d@003A_0131 kautūhalasamāviṣṭaḥ pitaraṃ kāśyapaṃ gataḥ
13,013.006d@003A_0132 so 'haṃ pitaram āsādya praṇipatyābhivādya ca
13,013.006d@003A_0133 sarvam etad yathātathyam uktavān pitur antike
13,013.006d@003A_0134 śrutvā tu bhagavān mahyaṃ dhyānam evānvapadyata
13,013.006d@003A_0135 sa muhūrtam iva dhyātvā mām āha vadatāṃ varaḥ
13,013.006d@003A_0136 dhanyo 'sy anugṛhītaś ca yat tvaṃ tena mahātmanā
13,013.006d@003A_0137 saṃvādaṃ kṛtavāṃs tāta guhyena paramātmanā
13,013.006d@003A_0138 sthūladṛśyaḥ sa bhagavāṃs tena tenaiva hetunā
13,013.006d@003A_0139 dṛśyate 'vyaktarūpasthaḥ pradhānaṃ prabhavāpyayaḥ
13,013.006d@003A_0140 mayā hi sa mahātejā nānyayogasamādhinā
13,013.006d@003A_0141 tapasogreṇa tejasvī toṣitas tapasāṃ nidhiḥ
13,013.006d@003A_0142 tato me darśayām āsa toṣayann iva putraka
13,013.006d@003A_0143 śvetapītāruṇanibhaḥ kadrūkapilapiṅgalaḥ
13,013.006d@003A_0144 raktanīlāsitanibhaḥ sahasrodarapāṇimān
13,013.006d@003A_0145 dvisāhasramahāvaktra ekākṣaḥ śatalocanaḥ
13,013.006d@003A_0146 aniṣpandā nirāhārāḥ samānāḥ sūryatejasā
13,013.006d@003A_0147 tam upāsanti paramaṃ guhyam akṣaram avyayam
13,013.006d@003A_0148 samāsādya tu taṃ viśvam ahaṃ mūrdhnā praṇamya ca
13,013.006d@003A_0149 ṛgyajuḥsāmabhiḥ stutvā śaraṇyaṃ śaraṇaṃ gataḥ
13,013.006d@003A_0150 mahāmeghaughadhīreṇa svareṇa jayatāṃ varaḥ
13,013.006d@003A_0151 ābhāṣya putra putreti idam āha dhṛtaṃ vacaḥ
13,013.006d@003A_0152 tvayābhyudayakāmena tapaś cīrṇaṃ mahāmune
13,013.006d@003A_0153 amuktas tvaṃ na māṃ saṅgair avimukto 'dya paśyasi
13,013.006d@003A_0154 yadā saṅgair vimuktaś ca gatamoho gataspṛhaḥ
13,013.006d@003A_0155 bhaviṣyasi tadā brahman mām anudhyāsyase dvija
13,013.006d@003A_0156 ekāntikīṃ matiṃ kṛtvā madbhakto matparāyaṇaḥ
13,013.006d@003A_0157 jñāsyase māṃ tato brahman vītamohaś ca tattvataḥ
13,013.006d@003A_0158 tena tvaṃ kṛtasaṃvādaḥ svataḥ sarvahitaiṣiṇā
13,013.006d@003A_0159 viśvarūpeṇa devena puruṣeṇa mahātmanā
13,013.006d@003A_0160 tam evārādhaya kṣipraṃ tam ārādhya na sīdasi
13,013.006d@003A_0161 so 'ham evaṃ bhagavatā pitrā brahmarṣisattamāḥ
13,013.006d@003A_0162 suparṇaḥ
13,013.006d@003A_0162 anugīto yathānyāyaṃ svam eva bhavanaṃ gataḥ
13,013.006d@003A_0163 so 'ham āmantrya pitaraṃ tadbhāvagatamānasaḥ
13,013.006d@003A_0164 svam evālayam āsādya tam evārtham acintayam
13,013.006d@003A_0165 tadbhāvagatabhāvātmā tadbhūtagatamānasaḥ
13,013.006d@003A_0166 govindaṃ cintayann āse śāśvataṃ param avyayam
13,013.006d@003A_0167 dhṛtaṃ babhūva hṛdayaṃ nārāyaṇadidṛkṣayā
13,013.006d@003A_0168 so 'haṃ vegaṃ samāsthāya manomārutavegavān
13,013.006d@003A_0169 ramyāṃ viśālāṃ badarīṃ gato nārāyaṇāśramam
13,013.006d@003A_0170 tatas tatra hariṃ dṛṣṭvā jagataḥ prabhavaṃ vibhum
13,013.006d@003A_0171 govindaṃ puṇḍarīkākṣaṃ praṇataḥ śirasā harim
13,013.006d@003A_0172 ṛgyajuḥsāmabhiś cainaṃ tuṣṭāva parayā mudā
13,013.006d@003A_0173 athāpaśyaṃ suvipulam aśvatthaṃ devasaṃśrayam
13,013.006d@003A_0174 caturdviguṇapīnāṃsaḥ śaṅkhacakragadādharaḥ
13,013.006d@003A_0175 prādurbabhūva puruṣaḥ pītavāsāḥ sanātanaḥ
13,013.006d@003A_0176 madhyāhnārkapratīkāśas tejasā bhāsayan diśaḥ
13,013.006d@003A_0177 saṃstutaḥ saṃvidaṃ kṛtvā vrajeti śreyase rataḥ
13,013.006d@003A_0178 prāgudīcīṃ diśaṃ devaḥ pratasthe puruṣottamaḥ
13,013.006d@003A_0179 diśaś ca vidiśaś caiva bhāsayan svena tejasā
13,013.006d@003A_0180 tam ahaṃ puruṣaṃ divyaṃ vrajantam amitaujasam
13,013.006d@003A_0181 anuvavrāja vegena śanair gacchantam avyayam
13,013.006d@003A_0182 yojanānāṃ sahasrāṇi ṣaṣṭim aṣṭau tathā śatam
13,013.006d@003A_0183 tathā śatasahasraṃ ca śataṃ dviguṇam eva ca
13,013.006d@003A_0184 sa gatvā dīrgham adhvānam apaśyam aham adbhutam
13,013.006d@003A_0185 mahāntaṃ pāvakaṃ dīptam arciṣmantam anindhanam
13,013.006d@003A_0186 śatayojanavistīrṇaṃ tasmād dviguṇam āyatam
13,013.006d@003A_0187 viveśa sa mahāyogī pāvakaṃ pāvakadyutiḥ
13,013.006d@003A_0188 tatra śaṃbhus tapas tepe mahādevaḥ sahomayā
13,013.006d@003A_0189 sa tena saṃvidaṃ kṛtvā pāvakaṃ samatikramat
13,013.006d@003A_0190 śramābhibhūtena mayā kathaṃ cid anugamyate
13,013.006d@003A_0191 gatvā sa dīrgham adhvānaṃ bhāskareṇāvabhāsitam
13,013.006d@003A_0192 abhāskaram amaryādaṃ viveśa sumahattamaḥ
13,013.006d@003A_0193 atha dṛṣṭiḥ pratihatā mama tatra babhūva ha
13,013.006d@003A_0194 yathāsvabhāvaṃ bhūtātmā viveśa sa mahādyutiḥ
13,013.006d@003A_0195 tato 'ham abhavaṃ mūḍho jaḍāndhabadhiropamaḥ
13,013.006d@003A_0196 diśaś ca vidiśaś caiva na vijajñe tamovṛtaḥ
13,013.006d@003A_0197 avijānann ahaṃ kiṃ cit tasmiṃs tamasi saṃvṛte
13,013.006d@003A_0198 susaṃbhrāntena manasā vyathāṃ paramikāṃ gataḥ
13,013.006d@003A_0199 so 'haṃ prapannaḥ śaraṇaṃ devadevaṃ sanātanam
13,013.006d@003A_0200 prāñjalir manasā bhūtvā vākyam etat tadoktavān
13,013.006d@003A_0201 bhagavan bhūtabhavyeśa bhavadbhūtakṛd avyaya
13,013.006d@003A_0202 śaraṇaṃ saṃprapannaṃ māṃ trātum arhasy ariṃdama
13,013.006d@003A_0203 ahaṃ tu tattvajijñāsuḥ ko 'si kasyāsi kutra vā
13,013.006d@003A_0204 saṃprāptaḥ padavīṃ deva sa māṃ saṃtrātum arhasi
13,013.006d@003A_0205 āvirbhūtaḥ purāṇātmā mām ehīti sanātanaḥ
13,013.006d@003A_0206 tato 'parāntato devo viśvasya gatir ātmavān
13,013.006d@003A_0207 mohayām āsa māṃ tatra durvibhāvyavapur vibhuḥ
13,013.006d@003A_0208 svabhāvam ātmanas tatra darśayan svayam ātmanā
13,013.006d@003A_0209 śramaṃ me janayām āsa bhayaṃ cābhayadaḥ prabhuḥ
13,013.006d@003A_0210 khinna ity eva māṃ matvā bhagavān avyayo 'cyutaḥ
13,013.006d@003A_0211 śabdenāśvāsayām āsa jagāhe ca tamo mahat
13,013.006d@003A_0212 ahaṃ tu khedānugataḥ śramāc calapadaś caran
13,013.006d@003A_0213 manasā devadeveśaṃ dhyātuṃ samupacakrame
13,013.006d@003A_0214 tathā gataṃ tu māṃ jñātvā bhagavān amitadyutiḥ
13,013.006d@003A_0215 tamaḥ praṇāśayām āsa mamānugrahakāṅkṣayā
13,013.006d@003A_0216 tataḥ pranaṣṭe tamasi tam ahaṃ dīptatejasam
13,013.006d@003A_0217 apaśyaṃ tejasā vyāptaṃ madhyāhna iva bhāskaram
13,013.006d@003A_0218 svayaṃprabhāṃś ca puruṣān striyaś ca paramādbhutāḥ
13,013.006d@003A_0219 apaśyam aham avyagraṃ tasmin deśe sahasraśaḥ
13,013.006d@003A_0220 na tatra dyotate sūryo nakṣatrāṇi tathaiva ca
13,013.006d@003A_0221 na tatra candramā bhāti na vāyur vāti pāṃsulaḥ
13,013.006d@003A_0222 tatra tūryāṇy anekāni gītāni madhurāṇi ca
13,013.006d@003A_0223 adṛśyāni manojñāni śrūyante sarvatodiśam
13,013.006d@003A_0224 sravanti vaiḍūryalatāḥ padmotpalajhaṣākulāḥ
13,013.006d@003A_0225 muktāsikatavaprāś ca sarito nirmalodakāḥ
13,013.006d@003A_0226 agatis tatra devānām asurāṇāṃ tathaiva ca
13,013.006d@003A_0227 gandharvanāgayakṣāṇāṃ rākṣasānāṃ tathaiva ca
13,013.006d@003A_0228 svayaṃprabhās tatra narā dṛśyante 'dbhutadarśanāḥ
13,013.006d@003A_0229 yeṣāṃ na devatās tulyāḥ prabhābhir bhāvitātmanām
13,013.006d@003A_0230 sa ca tān apy atikramya daivatair api pūjitaḥ
13,013.006d@003A_0231 viveśa jvalanaṃ dīptam anindhanam anaupamam
13,013.006d@003A_0232 jvālābhir māṃ praviṣṭaṃ ca jvalantaṃ sarvatodiśam
13,013.006d@003A_0233 daityadānavarakṣobhir daivataiś cāpi duḥsaham
13,013.006d@003A_0234 jvālāmālinam āsādya tam agnim aham avyayam
13,013.006d@003A_0235 aviṣahyatamaṃ matvā manasedam acintayam
13,013.006d@003A_0236 mayā hi samareṣv agnir anekeṣu mahādyutiḥ
13,013.006d@003A_0237 praviṣṭaś cāpaviddhaś ca na ca māṃ dagdhavān kva cit
13,013.006d@003A_0238 ayaṃ ca duḥsahaḥ śaśvat tejasātihutāśanaḥ
13,013.006d@003A_0239 atyādityaprakāśārcir analo dīpyate mahān
13,013.006d@003A_0240 sa tathā dahyamāno 'pi tejasā dīptavarcasā
13,013.006d@003A_0241 prapannaḥ śaraṇaṃ devaṃ śaṅkhacakragadādharam
13,013.006d@003A_0242 bhaktaś cānugataś ceti trātum arhasi māṃ vibho
13,013.006d@003A_0243 yathā māṃ na dahed agniḥ sadyo deva tathā kuru
13,013.006d@003A_0244 evaṃ vilapamānasya jñātvā me vacanaṃ prabhuḥ
13,013.006d@003A_0245 mā bhair iti vacaḥ prāha meghagambhīranisvanaḥ
13,013.006d@003A_0246 sa mām āśvāsya vacanaṃ prāhedaṃ bhagavān vibhuḥ
13,013.006d@003A_0247 mama tvaṃ viditaḥ saumya yathāvat tattvadarśane
13,013.006d@003A_0248 jñāpitaś cāpi yat pitrā tac cāpi viditaṃ mahat
13,013.006d@003A_0249 vainateya mamāpy evam ahaṃ vedyaḥ kathaṃ cana
13,013.006d@003A_0250 mahad etat svarūpaṃ me na te vedyaṃ kathaṃ cana
13,013.006d@003A_0251 māṃ hi vindanti vidvāṃso ye jñāne pariniṣṭhitāḥ
13,013.006d@003A_0252 nirmamā nirahaṃkārā nirāśīrbandhanāyutāḥ
13,013.006d@003A_0253 bhavāṃs tu satataṃ bhakto manmanāḥ pakṣisattama
13,013.006d@003A_0254 suparṇaḥ
13,013.006d@003A_0254 sthūlaṃ māṃ vetsyate tasmāj jagataḥ kāraṇe sthitam
13,013.006d@003A_0255 evaṃ dattābhayas tena tato 'ham ṛṣisattamāḥ
13,013.006d@003A_0256 naṣṭakhedaśramabhayaḥ kṣaṇena hy abhavaṃ tadā
13,013.006d@003A_0257 sa śanair yāti bhagavān gatyā laghuparākramaḥ
13,013.006d@003A_0258 ahaṃ tu sumahāvegam āsthāyānuvrajāmi tam
13,013.006d@003A_0259 sa gatvā dīrgham adhvānam ākāśam amitadyutiḥ
13,013.006d@003A_0260 manasāpy agamaṃ devam āsasādātmatattvavit
13,013.006d@003A_0261 atha devaḥ samāsādya manasaḥ sadṛśaṃ javam
13,013.006d@003A_0262 mohayitvā ca māṃ tatra kṣaṇenāntaradhīyata
13,013.006d@003A_0263 tatrāmbudharadhīreṇa bhośabdenānunādinā
13,013.006d@003A_0264 ayaṃ bho 'ham iti prāha vākyaṃ vākyaviśāradaḥ
13,013.006d@003A_0265 śabdānusārī tu tatas taṃ deśam aham āvrajam
13,013.006d@003A_0266 tatrāpaśyaṃ tataś cāhaṃ śrīmaddhaṃsayutaṃ saraḥ
13,013.006d@003A_0267 sa tat saraḥ samāsādya bhagavān ātmavittamaḥ
13,013.006d@003A_0268 bhośabdapratisṛṣṭena svareṇāprativādinā
13,013.006d@003A_0269 viveśa devaḥ svāṃ yoniṃ mām idaṃ cābhyabhāṣata
13,013.006d@003A_0270 viśasva salilaṃ saumya sukham atra vasāmahe
13,013.006d@003A_0271 tataś ca prāviśaṃ tatra saha tena mahātmanā
13,013.006d@003A_0272 dṛṣṭavān adbhutataraṃ tasmin sarasi bhāsvatām
13,013.006d@003A_0273 agnīnām apraṇītānām iddhānām indhanair vinā
13,013.006d@003A_0274 dīptānām ājyasiktānāṃ sthāneṣv arciṣmatāṃ sadā
13,013.006d@003A_0275 dīptis teṣām anājyānāṃ prāptājyānām ivābhavat
13,013.006d@003A_0276 aniddhānām iva satām iddhānām iva bhāsvatām
13,013.006d@003A_0277 athāhaṃ varadaṃ devaṃ nāpaśyaṃ tatra saṃgatam
13,013.006d@003A_0278 tataḥ saṃmoham āpanno viṣādam agamaṃ param
13,013.006d@003A_0279 apaśyaṃ cāgnihotrāṇi śataśo 'tha sahasraśaḥ
13,013.006d@003A_0280 vidhinā saṃpraṇītāni dhiṣṇyeṣv ājyavatāṃ tadā
13,013.006d@003A_0281 asaṃmṛṣṭatalāś caiva vedīḥ kusumasaṃstṛtāḥ
13,013.006d@003A_0282 kuśapadmotpalāsaṅgān kalaśāṃś ca hiraṇmayān
13,013.006d@003A_0283 agnihotrāṇi citrāṇi śataśo 'tha sahasraśaḥ
13,013.006d@003A_0284 agnihotropayogyāni yāni dravyāṇi kāni cit
13,013.006d@003A_0285 tāni cātra samṛddhāni dṛṣṭavān asmy anekaśaḥ
13,013.006d@003A_0286 manohṛdyatamaś cātra surabhiḥ puṇyalakṣaṇaḥ
13,013.006d@003A_0287 ājyagandho manogrāhī ghrāṇacakṣuḥsukhāvahaḥ
13,013.006d@003A_0288 teṣāṃ tatrāgnihotrāṇām īḍitānāṃ sahasraśaḥ
13,013.006d@003A_0289 samīpe tv adbhutatamam apaśyam aham avyayam
13,013.006d@003A_0290 candrāṃśukāśaśubhrāṇāṃ tuṣārodbhedavarcasām
13,013.006d@003A_0291 vimalādityabhāsānāṃ sthaṇḍilāni sahasraśaḥ
13,013.006d@003A_0292 dṛṣṭāny agnisamīpeṣu dyutimanti mahānti ca
13,013.006d@003A_0293 eṣu cāgnisamīpeṣu śuśrāva supadākṣarāḥ
13,013.006d@003A_0294 prabhāvāntaritānāṃ tu praspaṣṭākṣarabhāṣiṇām
13,013.006d@003A_0295 ṛgyajuḥsāmagānāṃ ca madhurāḥ susvarā giraḥ
13,013.006d@003A_0296 susaṃmṛṣṭatalais tais tu bṛhadbhir dīptatejasaiḥ
13,013.006d@003A_0297 pāvakaiḥ pāvitātmāham abhavaṃ laghuvikramaḥ
13,013.006d@003A_0298 tato 'haṃ teṣu dhiṣṇyeṣu jvalamāneṣu yajvanām
13,013.006d@003A_0299 taṃ deśaṃ praṇamitvātha anveṣṭum upacakrame
13,013.006d@003A_0300 tāny anekasahasrāṇi parīyaṃs tu mahājavāt
13,013.006d@003A_0301 apaśyamānas taṃ devaṃ tato 'haṃ vyathito 'bhavam
13,013.006d@003A_0302 tatas teṣv agnihotreṣu jvalatsu vimalārciṣu
13,013.006d@003A_0303 bhānumatsu na paśyāmi devadevaṃ sanātanam
13,013.006d@003A_0304 tato 'haṃ tāni dīptāni parīya vyathitendriyaḥ
13,013.006d@003A_0305 nāntaṃ teṣāṃ prapaśyāmi khedaś ca sahasābhavat
13,013.006d@003A_0306 vihṛtya sarvato dṛṣṭiṃ bhayamohasamanvitaḥ
13,013.006d@003A_0307 śramaṃ paramam āpannaś cintayāmi vicetanaḥ
13,013.006d@003A_0308 tasmin nu khalu vartāmi loke kiṃ caitad īdṛśam
13,013.006d@003A_0309 ṛgyajuḥsāmanirghoṣaḥ śrūyate na ca dṛśyate
13,013.006d@003A_0310 na ca paśyāmi taṃ devaṃ yenāham iha coditaḥ
13,013.006d@003A_0311 evaṃ cintāsamāpannaḥ pradhyātum upacakrame
13,013.006d@003A_0312 tataś cintayato mahyaṃ mohenāviṣṭacetasaḥ
13,013.006d@003A_0313 mahāñ śabdaḥ prādurāsīt subhṛśaṃ me vyathākaraḥ
13,013.006d@003A_0314 athāhaṃ sahasā tatra śṛṇomi vipuladhvanim
13,013.006d@003A_0315 apaśyaṃ ca suparṇānāṃ sahasrāṇy ayutāni ca
13,013.006d@003A_0316 abhyadravanta mām eva vipuladyutiraṃhasaḥ
13,013.006d@003A_0317 teṣām ahaṃ prabhāvena sarvathaivāvaro 'bhavam
13,013.006d@003A_0318 so 'haṃ samantataḥ sarvaiḥ suparṇair atitejasaiḥ
13,013.006d@003A_0319 dṛṣṭvātmānaṃ parigataṃ saṃbhramaṃ paramaṃ gataḥ
13,013.006d@003A_0320 vinayāvanato bhūtvā namaścakre mahātmane
13,013.006d@003A_0321 anādinidhanāyaibhir nāmabhiḥ paramātmane
13,013.006d@003A_0322 nārāyaṇāya śuddhāya śāśvatāya dhruvāya ca
13,013.006d@003A_0323 bhūtabhavyabhaveśāya śivāya śivamūrtaye
13,013.006d@003A_0324 śivayoneḥ śivādyāya śivapūjyatamāya ca
13,013.006d@003A_0325 ghorarūpāya mahate yugāntakaraṇāya ca
13,013.006d@003A_0326 viśvāya viśvadevāya viśveśāya mahātmane
13,013.006d@003A_0327 sahasrodarapādāya sahasranayanāya ca
13,013.006d@003A_0328 sahasrabāhave caiva sahasravadanāya ca
13,013.006d@003A_0329 śuciśravāya mahate ṛtusaṃvatsarāya ca
13,013.006d@003A_0330 ṛgyajuḥsāmavaktrāya atharvaśirase namaḥ
13,013.006d@003A_0331 hṛṣīkeśāya kṛṣṇāya druhiṇorukramāya ca
13,013.006d@003A_0332 brahmodrekāya tārkṣyāya varāhāyaikaśṛṅgiṇe
13,013.006d@003A_0333 śipiviṣṭāya satyāya haraye 'tha śikhaṇḍine
13,013.006d@003A_0334 hutāyordhvāya vakrāya raudrānīkāya sādhave
13,013.006d@003A_0335 sindhave sindhuvarṣaghne devānāṃ sindhave namaḥ
13,013.006d@003A_0336 garutmate trinetrāya sudhāmāya vṛṣāvṛṣe
13,013.006d@003A_0337 samrāḍugre saṃkṛtaye viraje saṃbhave bhave
13,013.006d@003A_0338 vṛṣāya vṛṣarūpāya vibhave bhūrbhuvāya ca
13,013.006d@003A_0339 dīptasṛṣṭāya yajñāya sthirāya sthavirāya ca
13,013.006d@003A_0340 acyutāya tuṣārāya vīrāya ca samāya ca
13,013.006d@003A_0341 jiṣṇave puruhūtāya vasiṣṭhāya varāya ca
13,013.006d@003A_0342 satyeśāya sureśāya haraye 'tha śikhaṇḍine
13,013.006d@003A_0343 barhiṣāya vareṇyāya vasave viśvavedhase
13,013.006d@003A_0344 kirīṭine sukeśāya vāsudevāya śuṣmiṇe
13,013.006d@003A_0345 bṛhadukthe suṣeṇāya yugme duṃdubhaye tathā
13,013.006d@003A_0346 bhave sakhāya vibhave bharadvājābhayāya ca
13,013.006d@003A_0347 bhāskarāya ca candrāya padmanābhāya bhūriṇe
13,013.006d@003A_0348 punarvasubhṛtatvāya jīvaprabhaviṣāya ca
13,013.006d@003A_0349 vaṣaṭkārāya svāhāya svadhāya nidhanāya ca
13,013.006d@003A_0350 ṛce ca yajuṣe sāmne trailokyapataye namaḥ
13,013.006d@003A_0351 śrīpadmāyājasadṛśe dharaṇe dhāraṇe pare
13,013.006d@003A_0352 saumyāya saumyarūpāya saumye sumanase namaḥ
13,013.006d@003A_0353 viśvāya ca suviśvāya viśvarūpadharāya ca
13,013.006d@003A_0354 keśavāya sukeśāya raśmikeśāya bhūriṇe
13,013.006d@003A_0355 hiraṇyagarbhāya namaḥ saumyāya vṛṣarūpiṇe
13,013.006d@003A_0356 nārāyaṇāgravapuṣe puruhūtāya vajriṇe
13,013.006d@003A_0357 dharmiṇe vṛṣasenāya dharmasenāya rodhase
13,013.006d@003A_0358 munaye jvaramuktāya jvarādhipataye namaḥ
13,013.006d@003A_0359 anetrāya trinetrāya piṅgalāya vidharmiṇe
13,013.006d@003A_0360 tapobrahmanidhānāya yugaparyāyiṇe namaḥ
13,013.006d@003A_0361 śaraṇāya śaraṇyāya śakteṣṭaśaraṇāya ca
13,013.006d@003A_0362 namaḥ sarvabhaveśāya bhūtabhavyabhavāya ca
13,013.006d@003A_0363 pāhi māṃ devadeveśa ko 'py ajo 'si sanātanaḥ
13,013.006d@003A_0364 evaṃ gato 'smi śaraṇaṃ śaraṇyaṃ brahmayoninam
13,013.006d@003A_0365 stavyaṃ stavaṃ stutavatas tat tamo me praṇaśyatu
13,013.006d@003A_0366 bhayaṃ ca me vyapagataṃ pakṣiṇo 'ntarhitābhavan
13,013.006d@003A_0367 śṛṇomi ca giraṃ divyām antardhānagatāṃ śivām
13,013.006d@003A_0368 mā bhair garutman dānto 'si punaḥ sendrā divaukasaḥ
13,013.006d@003A_0369 svaṃ caiva bhavanaṃ gatvā drakṣyase putrabāndhavān
13,013.006d@003A_0370 tatas tasmin kṣaṇenaiva sahasaiva mahādyutiḥ
13,013.006d@003A_0371 pratyadṛśyata tejasvī purastāt sa mamāntike
13,013.006d@003A_0372 samāgamya tatas tena śivena paramātmanā
13,013.006d@003A_0373 apaśyaṃ cāham āyāntaṃ naranārāyaṇāśrame
13,013.006d@003A_0374 caturdviguṇavinyāsaṃ taṃ ca devaṃ sanātanam
13,013.006d@003A_0375 yajatas tān ṛṣīn devān vadato dhyāyato munīn
13,013.006d@003A_0376 yuktān siddhān naiṣṭhikāṃś ca japato yajato gṛhe
13,013.006d@003A_0377 puṣpapūraparikṣiptaṃ dhūpitaṃ dīpitaṃ hutam
13,013.006d@003A_0378 vanditaṃ siktasaṃmṛṣṭaṃ naranārāyaṇāśramam
13,013.006d@003A_0379 tad adbhutam ahaṃ dṛṣṭvā vismito 'smi tadānaghāḥ
13,013.006d@003A_0380 jagāma śirasā devaṃ prayatenāntarātmanā
13,013.006d@003A_0381 tad atyadbhutasaṃkāśaṃ kim etad iti cintayan
13,013.006d@003A_0382 nādhyagacchaṃ parāṃ divyāṃ tasya sarvabhavātmanaḥ
13,013.006d@003A_0383 praṇipatya sudurdharṣaṃ punaḥ punar udīkṣya ca
13,013.006d@003A_0384 śirasy añjalim ādhāya vismayotphullalocanaḥ
13,013.006d@003A_0385 avocaṃ tam adīnārthaṃ śreṣṭhānāṃ śreṣṭham uttamam
13,013.006d@003A_0386 namas te bhagavan deva bhūtabhavyabhavatprabho
13,013.006d@003A_0387 yad etad adbhutaṃ deva mayā dṛṣṭaṃ tvadāśrayam
13,013.006d@003A_0388 anādimadhyaparyantaṃ kiṃ tac chaṃsitum arhasi
13,013.006d@003A_0389 yadi jānāsi māṃ bhaktaṃ yadi vānugraho mayi
13,013.006d@003A_0390 śaṃsa sarvam aśeṣeṇa śrotavyaṃ yadi cen mayā
13,013.006d@003A_0391 svabhāvas tava durjñeyaḥ prādurbhāvo bhavasya ca
13,013.006d@003A_0392 bhavadbhūtabhaviṣyeśa sarvathā gahanaṃ bhavān
13,013.006d@003A_0393 brūhi sarvam aśeṣeṇa tad āścaryaṃ mahāmune
13,013.006d@003A_0394 kiṃ tad atyadbhutaṃ vṛttaṃ teṣv agniṣu samantataḥ
13,013.006d@003A_0395 kāni tāny agnihotrāṇi keṣāṃ śabdaḥ śruto mayā
13,013.006d@003A_0396 śṛṇvatāṃ brahma satatam adṛśyānāṃ mahātmanām
13,013.006d@003A_0397 etan me bhagavan kṛṣṇa brūhi sarvam aśeṣataḥ
13,013.006d@003A_0398 gṛṇanty agnisamīpeṣu ke ca te brahmarāśayaḥ
13,013.006d@003A_0398 bhagavān
13,013.006d@003A_0399 māṃ na devā na gandharvā na piśācā na rākṣasāḥ
13,013.006d@003A_0400 vidus tattvena tattvasthaṃ sūkṣmātmānam avasthitam
13,013.006d@003A_0401 caturdhāhaṃ vibhaktātmā lokānāṃ hitakāmyayā
13,013.006d@003A_0402 bhūtabhavyabhaviṣyādir anādir viśvakṛttamaḥ
13,013.006d@003A_0403 pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
13,013.006d@003A_0404 mano buddhiś ca cetaś ca tamaḥ sattvaṃ rajas tathā
13,013.006d@003A_0405 prakṛtir vikṛtiś ceti vidyāvidye śubhāśubhe
13,013.006d@003A_0406 matta etāni jāyante nāham ebhyaḥ kathaṃ cana
13,013.006d@003A_0407 sa kiṃ cic chreyasā yuktaḥ śreṣṭhabhāvaṃ vyavasyati
13,013.006d@003A_0408 dharmayuktaṃ ca puṇyaṃ ca so 'ham asmi nirāmayaḥ
13,013.006d@003A_0409 yat svabhāvātmatattvajñaiḥ kāraṇair upalakṣyate
13,013.006d@003A_0410 anādimadhyanidhanaḥ so 'ntarātmāsmi śāśvataḥ
13,013.006d@003A_0411 yat tu me paramaṃ guhyaṃ rūpaṃ sūkṣmārthadarśibhiḥ
13,013.006d@003A_0412 gṛhyate sūkṣmabhāvajñaiḥ so 'vibhāvyo 'smi śāśvataḥ
13,013.006d@003A_0413 yat tu me paramaṃ guhyaṃ yena vyāptam idaṃ jagat
13,013.006d@003A_0414 so 'haṃgataḥ sarvasattvaḥ sarvasya prabhavo 'vyayaḥ
13,013.006d@003A_0415 matto jātāni bhūtāni mayā dhāryanty aharniśam
13,013.006d@003A_0416 mayy eva vilayaṃ yānti pralaye pannagāśana
13,013.006d@003A_0417 yo māṃ yathā vedayati tasya tasyāsmi kāśyapa
13,013.006d@003A_0418 manobuddhigataḥ śreyo vidadhāmi vihaṃgama
13,013.006d@003A_0419 māṃ tu jñātuṃ kṛtā buddhir bhavatā pakṣisattama
13,013.006d@003A_0420 śṛṇu yo 'haṃ yataś cāhaṃ yadarthaś cāham udyataḥ
13,013.006d@003A_0421 ye ke cin niyatātmānas tretāgniparamārcitāḥ
13,013.006d@003A_0422 agnikāryaparā nityaṃ japahomaparāyaṇāḥ
13,013.006d@003A_0423 ātmany agnīn samādhāya niyatā niyatendriyāḥ
13,013.006d@003A_0424 ananyamanasas te māṃ sarve vai samupāsate
13,013.006d@003A_0425 yajanto japayajñair māṃ mānasaiś ca susaṃyatāḥ
13,013.006d@003A_0426 agnīn abhyudyayuḥ śaśvad agniṣv evābhisaṃsthitāḥ
13,013.006d@003A_0427 ananyakāryāḥ śucayo nityam agniparāyaṇāḥ
13,013.006d@003A_0428 ya evaṃbuddhayo dhīrās te māṃ gacchanti tādṛśāḥ
13,013.006d@003A_0429 akāmahatasaṃkalpā jñāne nityaṃ samāhitāḥ
13,013.006d@003A_0430 ātmany agnīn samādhāya nirāhārā nirāśiṣaḥ
13,013.006d@003A_0431 viṣayeṣu nirārambhā vimuktā jñānacakṣuṣaḥ
13,013.006d@003A_0432 ananyamanaso dhīrāḥ svabhāvaniyamānvitāḥ
13,013.006d@003A_0433 yat tad viyati dṛṣṭaṃ tat saraḥ padmotpalāyutam
13,013.006d@003A_0434 tatrāgnayaḥ saṃnihitā dīpyante sma nirindhanāḥ
13,013.006d@003A_0435 jñānāmalāśayās tasmin ye ca candrāṃśunirmalāḥ
13,013.006d@003A_0436 upāsīnā gṛṇanto 'gniṃ praspaṣṭākṣarabhāṣiṇaḥ
13,013.006d@003A_0437 ākāṅkṣamāṇāḥ śucayas teṣv agniṣu vihaṃgama
13,013.006d@003A_0438 ye mayā bhāvitātmāno mayy evābhiratāḥ sadā
13,013.006d@003A_0439 upāsate ca mām eva jyotirbhūtā nirāmayāḥ
13,013.006d@003A_0440 tair hi tatraiva vastavyaṃ nīrāgātmabhir acyutaiḥ
13,013.006d@003A_0441 nirāhārā hy aniṣpandāś candrāṃśusadṛśaprabhāḥ
13,013.006d@003A_0442 nirmalā nirahaṃkārā nirālambā nirāśiṣaḥ
13,013.006d@003A_0443 madbhaktāḥ satataṃ te vai bhaktās tān api cāpy aham
13,013.006d@003A_0444 caturdhāhaṃ vibhaktātmā carāmi jagato hitaḥ
13,013.006d@003A_0445 lokānāṃ dhāraṇārthāya vidhānaṃ vidadhāmi ca
13,013.006d@003A_0446 yathāvat tad aśeṣeṇa śrotum arhati me bhavān
13,013.006d@003A_0447 ekā mūrtir nirguṇākhyā yogaṃ paramam āsthitā
13,013.006d@003A_0448 dvitīyā sṛjate tāta bhūtagrāmaṃ carācaram
13,013.006d@003A_0449 sṛṣṭaṃ saṃharate caikā jagat sthāvarajaṃgamam
13,013.006d@003A_0450 jātātmaniṣṭhā kṣapayan mohayann iva māyayā
13,013.006d@003A_0451 kṣipantī mohayantī ca ātmaniṣṭhā svamāyayā
13,013.006d@003A_0452 caturthī me mahāmūrtir jagadvṛddhiṃ dadāti sā
13,013.006d@003A_0453 rakṣate cāpi niyatā so 'ham asmi nabhaścara
13,013.006d@003A_0454 mayā sarvam idaṃ vyāptaṃ mayi sarvaṃ pratiṣṭhitam
13,013.006d@003A_0455 ahaṃ sarvajagadbījaṃ sarvatragatir avyayaḥ
13,013.006d@003A_0456 yāni tāny agnihotrāṇi ye ca candrāṃśurāśayaḥ
13,013.006d@003A_0457 gṛṇanti vedaṃ satataṃ teṣv agniṣu vihaṃgama
13,013.006d@003A_0458 krameṇa māṃ samāyānti sukhino jñānasaṃyutāḥ
13,013.006d@003A_0459 teṣām ahaṃ tapo dīptaṃ tejaḥ samyak samāhitam
13,013.006d@003A_0460 nityaṃ te mayi vartante teṣu cāham atandritaḥ
13,013.006d@003A_0461 sarvato muktasaṅgena mayy ananyasamādhinā
13,013.006d@003A_0462 śakyaḥ samāsādayitum ahaṃ vai jñānacakṣuṣā
13,013.006d@003A_0463 māṃ sthūladarśanaṃ viddhi jagataḥ kāryakāraṇam
13,013.006d@003A_0464 mattaś ca saṃprasūtān vai viddhi lokān sadaivatān
13,013.006d@003A_0465 mayā cāpi caturdhātmā vibhaktaḥ prāṇiṣu sthitaḥ
13,013.006d@003A_0466 ātmabhūto vāsudevo hy aniruddho matau sthitaḥ
13,013.006d@003A_0467 saṃkarṣaṇo 'haṃkāre ca pradyumno manasi sthitaḥ
13,013.006d@003A_0468 anyathā ca caturdhā yat samyak tvaṃ śrotum arhasi
13,013.006d@003A_0469 hiraṇyagarbhaḥ padmākhyo yatra brahmā vyajāyata
13,013.006d@003A_0470 brahmaṇaś cāpi saṃbhūtaḥ śiva ity avadhāryatām
13,013.006d@003A_0471 śivāt skandaḥ saṃbabhūva etat sṛṣṭicatuṣṭayam
13,013.006d@003A_0472 daityadānavadarpaghnam evaṃ māṃ viddhi nityaśaḥ
13,013.006d@003A_0473 daityadānavarakṣobhir yadā dharmaḥ prapīḍyate
13,013.006d@003A_0474 tadāhaṃ dharmavṛddhyarthaṃ mūrtimān bhavitāśuga
13,013.006d@003A_0475 vedavrataparā ye tu dhīrā niścitabuddhayaḥ
13,013.006d@003A_0476 yogino yogayuktāś ca te māṃ paśyanti nānyathā
13,013.006d@003A_0477 pañcabhiḥ saṃprayukto 'haṃ viprayuktaś ca pañcabhiḥ
13,013.006d@003A_0478 vartamānaś ca teṣv evaṃ nivṛttaś caiva teṣv aham
13,013.006d@003A_0479 ye vidur jātasaṃkalpās te māṃ paśyanti tādṛśāḥ
13,013.006d@003A_0480 khaṃ vāyur āpo jyotiś ca pṛthivī ceti pañcamam
13,013.006d@003A_0481 tadātmako 'smi vijñeyo na cānyo 'smīti niścitam
13,013.006d@003A_0482 vartamānam atītaṃ ca pañcavargeṣu niścalam
13,013.006d@003A_0483 śabdasparśeṣu rūpeṣu rasagandheṣu cāpy aham
13,013.006d@003A_0484 rajastamobhyām āviṣṭā yeṣāṃ buddhir aniścitā
13,013.006d@003A_0485 te na paśyanti me tattvaṃ tapasā mahatā hy api
13,013.006d@003A_0486 nopavāsair na niyamair na vratair vividhair api
13,013.006d@003A_0487 draṣṭuṃ vā vedituṃ vāpi na śakyā paramā gatiḥ
13,013.006d@003A_0488 mahāmohotthapaṅke tu nimagnānāṃ gatir hariḥ
13,013.006d@003A_0489 ekāntino dhyānaparā yatibhāvād vrajanti mām
13,013.006d@003A_0490 sattvayuktā matir yeṣāṃ kevalātmaviniścitā
13,013.006d@003A_0491 te paśyanti svam ātmānaṃ paramātmānam avyayam
13,013.006d@003A_0492 ahiṃsā sarvabhūteṣu teṣv avasthitam ārjavam
13,013.006d@003A_0493 teṣv eva ca samādhāya samyag eti sa mām ajam
13,013.006d@003A_0494 yad etat paramaṃ guhyam ākhyānaṃ paramādbhutam
13,013.006d@003A_0495 yatnena tad aśeṣeṇa yathāvac chrotum arhasi
13,013.006d@003A_0496 ye tv agnihotraniyatā japayajñaparāyaṇāḥ
13,013.006d@003A_0497 te mām upāsate śaśvad yāṃs tāṃs tvaṃ dṛṣṭavān asi
13,013.006d@003A_0498 śāstradṛṣṭavidhānajñā asaktāḥ kva cid anyathā
13,013.006d@003A_0499 śakyo 'haṃ vedituṃ tais tu yan me paramam avyayam
13,013.006d@003A_0500 ye tu sāṃkhyaṃ ca yogaṃ ca jñātvāpy adhṛtaniścayāḥ
13,013.006d@003A_0501 na te gacchanty akuśalāḥ parāṃ gatim anuttamām
13,013.006d@003A_0502 tasmāj jñānena śuddhena prasannātmātmavic chuciḥ
13,013.006d@003A_0503 āsādayati tad brahma yatra gatvā na śocati
13,013.006d@003A_0504 śuddhābhijanasaṃpannāḥ śraddhāyuktena cetasā
13,013.006d@003A_0505 madbhaktyā ca dvijaśreṣṭhā gacchanti paramāṃ gatim
13,013.006d@003A_0506 yad guhyaṃ paramaṃ buddher aliṅgagrahaṇaṃ ca yat
13,013.006d@003A_0507 tat sūkṣmaṃ gṛhyate viprair yatibhis tattvadarśibhiḥ
13,013.006d@003A_0508 na vāyuḥ pavate tatra na tasmiñ jyotiṣāṃ gatiḥ
13,013.006d@003A_0509 na cāpaḥ pṛthivī naiva nākāśaṃ na manogatiḥ
13,013.006d@003A_0510 tasmāc caitāni sarvāṇi prajāyante vihaṃgama
13,013.006d@003A_0511 sarvebhyaś ca sa tebhyaś ca prabhavaty amalo vibhuḥ
13,013.006d@003A_0512 sthūladarśanam etan me yad dṛṣṭaṃ bhavatānagha
13,013.006d@003A_0513 etat sūkṣmasya ca dvāraṃ kāryāṇāṃ kāraṇaṃ tv aham
13,013.006d@003A_0514 dṛṣṭo vai bhavatā tasmāt sarasy amitavikrama
13,013.006d@003A_0515 brahmaṇo yad ahorātraṃ saṃkhyānajñair vibhāvyate
13,013.006d@003A_0516 eṣa kālas tvayā tatra sarahasyam upāgataḥ
13,013.006d@003A_0517 māṃ yajñam āhur yajñajñā vedaṃ vedavido janāḥ
13,013.006d@003A_0518 munayaś cāpi mām eva japayajñaṃ pracakṣate
13,013.006d@003A_0519 vaktā mantā rasayitā ghrātā draṣṭā pradarśakaḥ
13,013.006d@003A_0520 boddhā bodhayitā cāhaṃ gantā śrotā cidātmakaḥ
13,013.006d@003A_0521 mām iṣṭvā svargam āyānti tathā cāpnuvate mahat
13,013.006d@003A_0522 jñātvā mām eva caidhante niḥsaṅgenāntarātmanā
13,013.006d@003A_0523 ahaṃ tejo dvijātīnāṃ mama tejo dvijātayaḥ
13,013.006d@003A_0524 mama yas tejasā dehaḥ so 'gnir ity eva gamyatām
13,013.006d@003A_0525 prāṇapālaḥ śarīre 'haṃ yoginām aham īśvaraḥ
13,013.006d@003A_0526 sāṃkhyānām idam evāgre mayi sarvam idaṃ jagat
13,013.006d@003A_0527 dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca mokṣaṃ caivārjavaṃ japam
13,013.006d@003A_0528 tamaḥ sattvaṃ rajaś caiva karmajaṃ ca bhavāpyayam
13,013.006d@003A_0529 sa tadāhaṃ tathārūpas tvayā dṛṣṭaḥ sanātanaḥ
13,013.006d@003A_0530 tatas tv ahaṃ parataraḥ śakyaḥ kālena veditum
13,013.006d@003A_0531 mama yat paramaṃ guhyaṃ śāśvataṃ dhruvam avyayam
13,013.006d@003A_0532 tad evaṃ paramo guhyo devo nārāyaṇo hariḥ
13,013.006d@003A_0533 na tac chakyaṃ bhujaṃgāre vettum abhyudayānvitaiḥ
13,013.006d@003A_0534 nirārambhanamaskārā nirāśīrbandhanās tathā
13,013.006d@003A_0535 gacchanti taṃ mahātmānaḥ paraṃ brahma sanātanam
13,013.006d@003A_0536 sthūlo 'ham evaṃ vihaga tvayā dṛṣṭas tathānagha
13,013.006d@003A_0537 etac cāpi na vetty anyas tvām ṛte pannagāśana
13,013.006d@003A_0538 mā matis tava gān nāśam eṣā gatir anuttamā
13,013.006d@003A_0539 madbhakto bhava nityaṃ tvaṃ tato vetsyasi me padam
13,013.006d@003A_0540 etat te sarvam ākhyātaṃ rahasyaṃ divyamānuṣam
13,013.006d@003A_0541 etac chreyaḥ paraṃ caitat panthānaṃ viddhi mokṣiṇām
13,013.006d@003A_0542 evam uktvā sa bhagavāṃs tatraivāntaradhīyata
13,013.006d@003A_0543 paśyato me mahāyogī jagāmātmagatir gatim
13,013.006d@003A_0544 etad evaṃvidhaṃ tasya mahimānaṃ mahātmanaḥ
13,013.006d@003A_0545 acyutasyāprameyasya dṛṣṭavān asmi yat purā
13,013.006d@003A_0546 etad vaḥ sarvam ākhyātaṃ ceṣṭitaṃ tasya dhīmataḥ
13,013.006d@003A_0547 ṛṣayaḥ
13,013.006d@003A_0547 mayānubhūtaṃ pratyakṣaṃ dṛṣṭvā cādbhutakarmaṇaḥ
13,013.006d@003A_0548 aho śrāvitam ākhyānaṃ bhavatātyadbhutaṃ mahat
13,013.006d@003A_0549 puṇyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ svargyaṃ svastyayanaṃ mahat
13,013.006d@003A_0550 etat pavitraṃ devānām etad guhyaṃ paraṃtapa
13,013.006d@003A_0551 etaj jñānavatāṃ jñeyam eṣā gatir anuttamā
13,013.006d@003A_0552 ya imāṃ śrāvayed vidvān kathāṃ parvasu parvasu
13,013.006d@003A_0553 sa lokān prāpnuyāt puṇyān devarṣibhir abhiṣṭutān
13,013.006d@003A_0554 śrāddhakāle ca viprāṇāṃ ya imāṃ śrāvayec chuciḥ
13,013.006d@003A_0555 na tatra rakṣasāṃ bhāgo nāsurāṇāṃ ca vidyate
13,013.006d@003A_0556 anasūyur jitakrodhaḥ sarvasattvahite rataḥ
13,013.006d@003A_0557 yaḥ paṭhet satataṃ yuktaḥ sa vrajet tat salokatām
13,013.006d@003A_0558 vedān pārayate vipro rājā vijayavān bhavet
13,013.006d@003A_0559 bhīṣmaḥ
13,013.006d@003A_0559 vaiśyas tu dhanadhānyāḍhyaḥ śūdraḥ sukham avāpnuyāt
13,013.006d@003A_0560 tatas te munayaḥ sarve saṃpūjya vinatāsutam
13,013.006d@003A_0561 svān eva cāśramāñ jagmur babhūvuḥ śāntitatparāḥ
13,013.006d@003A_0562 sthūladarśibhir ākṛṣṭo durjñeyo hy akṛtātmabhiḥ
13,013.006d@003A_0563 eṣā śrutir mahārāja dharmyā dharmabhṛtāṃ vara
13,013.006d@003A_0564 surāṇāṃ brahmaṇā proktā vismitānāṃ paraṃtapa
13,013.006d@003A_0565 mayāpy eṣā kathā tāta kathitā mātur antike
13,013.006d@003A_0566 vasubhiḥ sattvasaṃpannais tavāpy eṣā mayocyate
13,013.006d@003A_0567 tad agnihotraparamā japayajñaparāyaṇāḥ
13,013.006d@003A_0568 nirāśīrbandhanāḥ santaḥ prayānty akṣarasāmyatām
13,013.006d@003A_0569 ārambhayajñān utsṛjya japahomaparāyaṇāḥ
13,013.006d@003A_0570 dhyāyanto manasā viṣṇuṃ gacchanti paramāṃ gatim
13,013.006d@003A_0571 tad eva paramo mokṣo mokṣadvāraṃ ca bhārata
13,013.006d@003A_0572 yathā viniścitātmāno gacchanti paramāṃ gatim
13,014.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,014.001*0072_01 tvayāpageya nāmāni śrutānīha jagatpateḥ
13,014.001a pitāmaheśāya vibho nāmāny ācakṣva śaṃbhave
13,014.001c babhrave viśvamāyāya mahābhāgyaṃ ca tattvataḥ
13,014.001d*0073_01 bhīṣma uvāca
13,014.001d*0073_01 surāsuragurau deve śaṃkare 'vyaktayonaye
13,014.001d*0073_02 aśakto 'haṃ guṇān vaktuṃ mahādevasya dhīmataḥ
13,014.001d*0073_03 yo hi sarvagato devo na ca sarvatra dṛśyate
13,014.001d*0073_04 brahmaviṣṇusureśānāṃ sraṣṭā yaḥ prabhur eva ca
13,014.001d*0073_05 brahmādayaḥ piśācāntā yaṃ hi devā upāsate
13,014.001d*0073_06 prakṛtīnāṃ paratvena puruṣasya ca yaḥ paraḥ
13,014.001d*0073_07 cintyate yo yogavidbhir ṛṣibhis tattvadarśibhiḥ
13,014.001d*0073_08 akṣaraṃ paramaṃ prāhur asac ca sadasac ca yaḥ
13,014.001d*0073_09 prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva kṣobhayitvā svatejasā
13,014.001d*0073_10 brahmāṇam asṛjat tasmād devadevaḥ prajāpatiḥ
13,014.001d*0073_11 ko hi śakto guṇān vaktuṃ devadevasya dhīmataḥ
13,014.001d*0073_12 garbhajanmajarāyukto martyo mṛtyusamanvitaḥ
13,014.001d*0073_13 ko hi śakto bhavaṃ jñātuṃ madvidhaḥ parameśvaram
13,014.001d*0073_14 ṛte nārāyaṇāt putra śaṅkhacakragadādharāt
13,014.001d*0073_15 eṣa vidvān yaduśreṣṭho viṣṇuḥ paramadurjayaḥ
13,014.001d*0073_16 divyacakṣur mahātejā vīkṣyate yogacakṣuṣā
13,014.001d*0073_17 rudrabhaktyā tu kṛṣṇena jagad vyāptaṃ mahātmanā
13,014.001d*0073_18 taṃ prasādya tadā devaṃ badaryāṃ kila bhārata
13,014.001d*0073_19 arthāt priyataratvaṃ ca sarvalokeṣu vai tadā
13,014.001d*0073_20 prāptavān eva rājendra suvarṇākṣān maheśvarāt
13,014.001d*0073_21 pūrṇaṃ varṣasahasraṃ tu taptavān eṣa mādhavaḥ
13,014.001d*0073_22 prasādya varadaṃ devaṃ carācaraguruṃ śivam
13,014.001d*0073_23 yuge yuge tu kṛṣṇena toṣito vai maheśvaraḥ
13,014.001d*0073_24 bhaktyā paramayā rājan prītaś caiva mahātmanaḥ
13,014.001d*0073_25 aiśvaryaṃ yādṛśaṃ tasya jagadyoner mahātmanaḥ
13,014.001d*0073_26 tad ayaṃ dṛṣṭavān sākṣāt putrārthe harir acyutaḥ
13,014.001d*0073_27 yasmāt parataraṃ caiva nānyaṃ paśyāmi bhārata
13,014.001d*0073_28 vyākhyātuṃ devadevasya śakto nāmāny aśeṣataḥ
13,014.001d*0073_29 eṣa śakto mahābāhur vaktuṃ bhagavato guṇān
13,014.001d*0073_30 vaiśaṃpāyana uvāca
13,014.001d*0073_30 vibhūtiṃ caiva kārtsnyena satyāṃ māheśvarīṃ nṛpa
13,014.001d*0073_31 evam uktvā tadā bhīṣmo vāsudevaṃ mahāyaśāḥ
13,014.001d*0073_32 bhavamāhātmyasaṃyuktam idam āha pitāmahaḥ
13,014.001d*0074_01 dhyānenātha japaiḥ kāryā svadharmam ucitā sadā
13,014.001d*0074_02 deve nārāyaṇe bhaktaḥ śaṃkaraṃ sādhu pūjaya
13,014.001d*0075_01 vāsudevaṃ mahātmānam idaṃ vacanam abravīt
13,014.002 bhīṣma uvāca
13,014.002a surāsuraguro deva viṣṇo tvaṃ vaktum arhasi
13,014.002c śivāya viśvarūpāya yan māṃ pṛcchad yudhiṣṭhiraḥ
13,014.003a nāmnāṃ sahasraṃ devasya taṇḍinā brahmayoninā
13,014.003c niveditaṃ brahmaloke brahmaṇo yat purābhavat
13,014.004a dvaipāyanaprabhṛtayas tathaiveme tapodhanāḥ
13,014.004c ṛṣayaḥ suvratā dāntāḥ śṛṇvantu gadatas tava
13,014.005a dhruvāya nandine hotre goptre viśvasṛje 'gnaye
13,014.005c mahābhāgyaṃ vibho brūhi muṇḍine 'tha kapardine
13,014.006 vāsudeva uvāca
13,014.006a na gatiḥ karmaṇāṃ śakyā vettum īśasya tattvataḥ
13,014.007a hiraṇyagarbhapramukhā devāḥ sendrā maharṣayaḥ
13,014.007c na vidur yasya nidhanam ādiṃ vā sūkṣmadarśinaḥ
13,014.007e sa kathaṃ naramātreṇa śakyo jñātuṃ satāṃ gatiḥ
13,014.008a tasyāham asuraghnasya kāṃś cid bhagavato guṇān
13,014.008c bhavatāṃ kīrtayiṣyāmi vrateśāya yathātatham
13,014.009 vaiśaṃpāyana uvāca
13,014.009a evam uktvā tu bhagavān guṇāṃs tasya mahātmanaḥ
13,014.009c upaspṛśya śucir bhūtvā kathayām āsa dhīmataḥ
13,014.010 vāsudeva uvāca
13,014.010a śuśrūṣadhvaṃ brāhmaṇendrās tvaṃ ca tāta yudhiṣṭhira
13,014.010c tvaṃ cāpageya nāmāni niśāmaya jagatpateḥ
13,014.011a yad avāptaṃ ca me pūrvaṃ sāmbahetoḥ suduṣkaram
13,014.011c yathā ca bhagavān dṛṣṭo mayā pūrvaṃ samādhinā
13,014.012a śambare nihate pūrvaṃ raukmiṇeyena dhīmatā
13,014.012c atīte dvādaśe varṣe jāmbavaty abravīd dhi mām
13,014.013a pradyumnacārudeṣṇādīn rukmiṇyā vīkṣya putrakān
13,014.013c putrārthinī mām upetya vākyam āha yudhiṣṭhira
13,014.014a śūraṃ balavatāṃ śreṣṭhaṃ kāntarūpam akalmaṣam
13,014.014c ātmatulyaṃ mama sutaṃ prayacchācyuta māciram
13,014.015a na hi te 'prāpyam astīha triṣu lokeṣu kiṃ cana
13,014.015c lokān sṛjes tvam aparān icchan yadukulodvaha
13,014.016a tvayā dvādaśa varṣāṇi vāyubhūtena śuṣyatā
13,014.016c ārādhya paśubhartāraṃ rukmiṇyā janitāḥ sutāḥ
13,014.017a cārudeṣṇaḥ sucāruś ca cāruveṣo yaśodharaḥ
13,014.017c cāruśravāś cāruyaśāḥ pradyumnaḥ śaṃbhur eva ca
13,014.018a yathā te janitāḥ putrā rukmiṇyāś cāruvikramāḥ
13,014.018c tathā mamāpi tanayaṃ prayaccha balaśālinam
13,014.019a ity evaṃ codito devyā tām avocaṃ sumadhyamām
13,014.019c anujānīhi māṃ rājñi kariṣye vacanaṃ tava
13,014.019e sā ca mām abravīd gaccha vijayāya śivāya ca
13,014.020a brahmā śivaḥ kāśyapaś ca nadyo devā manonugāḥ
13,014.020c kṣetrauṣadhyo yajñavāhāc chandāṃsy ṛṣigaṇā dharā
13,014.021a samudrā dakṣiṇā stobhā ṛkṣāṇi pitaro grahāḥ
13,014.021c devapatnyo devakanyā devamātara eva ca
13,014.022a manvantarāṇi gāvaś ca candramāḥ savitā hariḥ
13,014.022c sāvitrī brahmavidyā ca ṛtavo vatsarāḥ kṣapāḥ
13,014.023a kṣaṇā lavā muhūrtāś ca nimeṣā yugaparyayāḥ
13,014.023c rakṣantu sarvatra gataṃ tvāṃ yādava sukhāvaham
13,014.023e ariṣṭaṃ gaccha panthānam apramatto bhavānagha
13,014.024a evaṃ kṛtasvastyayanas tayāhaṃ; tām abhyanujñāya kapīndraputrīm
13,014.024c pituḥ samīpe narasattamasya; mātuś ca rājñaś ca tathāhukasya
13,014.025a tam artham āvedya yad abravīn māṃ; vidyādharendrasya sutā bhṛśārtā
13,014.025c tān abhyanujñāya tadātiduḥkhād; gadaṃ tathaivātibalaṃ ca rāmam
13,014.025d*0076_01 athocatuḥ prītiyutau tadānīṃ
13,014.025d*0076_02 tapaḥsamṛddhir bhavato 'stv avighnam
13,014.026a prāpyānujñāṃ gurujanād ahaṃ tārkṣyam acintayam
13,014.026c so 'vahad dhimavantaṃ māṃ prāpya cainaṃ vyasarjayam
13,014.026d*0077_01 prāpyānujñāṃ gurumukhād ājamīḍha
13,014.026d*0077_02 tārkṣyaṃ tadā manasā cintayitvā
13,014.026d*0077_03 kṛtvā praṇāmaṃ śirasā bhavāya
13,014.026d*0077_04 tato 'bhyagāṃ prāg udīcīṃ suramyām
13,014.026d*0078_01 tato mayā hy anusṛṣṭaḥ khagendro
13,014.026d*0078_02 vitatya pakṣau divam utpapāta
13,014.026d*0078_03 tasmin gate vainateye 'ntarikṣaṃ
13,014.026d*0078_04 girau tadā sarvakāmopapanne
13,014.026d*0078_05 puṣpaiḥ phalaiḥ susamiddhair yathāvat
13,014.026d*0078_06 sthitaḥ prahṛṣṭo bhavabhāvabhāvitaḥ
13,014.026d*0079_01 tataḥ kṛtasvastyayanas tayāhaṃ
13,014.026d*0079_02 nivedya mātuś ca pituḥ samīpe
13,014.026d*0079_03 tathābhyanujñāya gurūṃś ca sarvān
13,014.026d*0079_04 mahābalaṃ tārkṣyam acintayaṃ vai
13,014.026d*0079_05 so 'haṃ himavataḥ pārśvaṃ prāpya tārkṣyaṃ vyasarjayam
13,014.027a tatrāham adbhutān bhāvān apaśyaṃ girisattame
13,014.027c kṣetraṃ ca tapasāṃ śreṣṭhaṃ paśyāmy āśramam uttamam
13,014.028a divyaṃ vaiyāghrapadyasya upamanyor mahātmanaḥ
13,014.028c pūjitaṃ devagandharvair brāhmyā lakṣmyā samanvitam
13,014.029a dhavakakubhakadambanārikelaiḥ; kurabakaketakajambupāṭalābhiḥ
13,014.029c vaṭavaruṇakavatsanābhabilvaiḥ; saralakapitthapriyālasālatālaiḥ
13,014.030a badarīkundapunnāgair aśokāmrātimuktakaiḥ
13,014.030c bhallātakair madhūkaiś ca campakaiḥ panasais tathā
13,014.031a vanyair bahuvidhair vṛkṣaiḥ phalapuṣpapradair yutam
13,014.031c puṣpagulmalatākīrṇaṃ kadalīṣaṇḍaśobhitam
13,014.032a nānāśakunisaṃbhojyaiḥ phalair vṛkṣair alaṃkṛtam
13,014.032c yathāsthānavinikṣiptair bhūṣitaṃ vanarājibhiḥ
13,014.032d*0080_01 nityapuṣpaphalopetair vṛkṣair aviralair vṛtam
13,014.032d*0080_02 supuṣpaiś ca latāgulmair nirbhayaiś ca mṛgair yutam
13,014.032d*0080_03 viśālaiś cāgniśaraṇair yathāsthānāhitāgnibhiḥ
13,014.033a ruruvāraṇaśārdūlasiṃhadvīpisamākulam
13,014.033c kuraṅgabarhiṇākīrṇaṃ mārjārabhujagāvṛtam
13,014.033e pūgaiś ca mṛgajātīnāṃ mahiṣarkṣaniṣevitam
13,014.033f*0081_01 sakṛtprabhinnaiś ca gajair vibhūṣitaṃ
13,014.033f*0081_02 prahṛṣṭanānāvidhapakṣisevitam
13,014.033f*0081_03 supuṣpitair ambudharaprakāśair
13,014.033f*0081_04 mahīruhāṇāṃ ca vanair vicitraiḥ
13,014.034a nānāpuṣparajomiśro gajadānādhivāsitaḥ
13,014.034c divyastrīgītabahulo māruto 'tra sukho vavau
13,014.035a dhārāninādair vihagapraṇādaiḥ; śubhais tathā bṛṃhitaiḥ kuñjarāṇām
13,014.035c gītais tathā kiṃnarāṇām udāraiḥ; śubhaiḥ svanaiḥ sāmagānāṃ ca vīra
13,014.036a acintyaṃ manasāpy anyaiḥ sarobhiḥ samalaṃkṛtam
13,014.036c viśālaiś cāgniśaraṇair bhūṣitaṃ kuśasaṃvṛtam
13,014.037a vibhūṣitaṃ puṇyapavitratoyayā; sadā ca juṣṭaṃ nṛpa jahnukanyayā
13,014.037c mahātmabhir dharmabhṛtāṃ variṣṭhair; maharṣibhir bhūṣitam agnikalpaiḥ
13,014.038a vāyvāhārair ambupair japyanityaiḥ; saṃprakṣālair yatibhir dhyānanityaiḥ
13,014.038c dhūmāśanair ūṣmapaiḥ kṣīrapaiś ca; vibhūṣitaṃ brāhmaṇendraiḥ samantāt
13,014.038d*0082_01 nānāvṛndair vedaṣaḍaṅgapāragair
13,014.038d*0082_02 dharmābhirāmair munibhiḥ samāhitaiḥ
13,014.039a gocāriṇo 'thāśmakuṭṭā dantolūkhalinas tathā
13,014.039c marīcipāḥ phenapāś ca tathaiva mṛgacāriṇaḥ
13,014.039d*0083_01 aśvatthaphalabhakṣāś ca tathā hy udakaśāyinaḥ
13,014.039d*0083_02 cīracarmāmbaradharās tathā valkaladhāriṇaḥ
13,014.040a suduḥkhān niyamāṃs tāṃs tān vahataḥ sutaponvitān
13,014.040c paśyann utphullanayanaḥ praveṣṭum upacakrame
13,014.041a supūjitaṃ devagaṇair mahātmabhiḥ; śivādibhir bhārata puṇyakarmabhiḥ
13,014.041c rarāja tac cāśramamaṇḍalaṃ sadā; divīva rājan ravimaṇḍalaṃ yathā
13,014.042a krīḍanti sarpair nakulā mṛgair vyāghrāś ca mitravat
13,014.042c prabhāvād dīptatapasaḥ saṃnikarṣaguṇānvitāḥ
13,014.043a tatrāśramapade śreṣṭhe sarvabhūtamanorame
13,014.043c sevite dvijaśārdūlair vedavedāṅgapāragaiḥ
13,014.044a nānāniyamavikhyātair ṛṣibhiś ca mahātmabhiḥ
13,014.044c praviśann eva cāpaśyaṃ jaṭācīradharaṃ prabhum
13,014.045a tejasā tapasā caiva dīpyamānaṃ yathānalam
13,014.045c śiṣyamadhyagataṃ śāntaṃ yuvānaṃ brāhmaṇarṣabham
13,014.045e śirasā vandamānaṃ mām upamanyur abhāṣata
13,014.046a svāgataṃ puṇḍarīkākṣa saphalāni tapāṃsi naḥ
13,014.046c yat pūjyaḥ pūjayasi no draṣṭavyo draṣṭum icchasi
13,014.046d*0084_01 manuṣyatānuvṛttyā tvāṃ jñātvā tiṣṭhāma sarvagam
13,014.047a tam ahaṃ prāñjalir bhūtvā mṛgapakṣiṣv athāgniṣu
13,014.047c dharme ca śiṣyavarge ca samapṛccham anāmayam
13,014.048a tato māṃ bhagavān āha sāmnā paramavalgunā
13,014.048c lapsyase tanayaṃ kṛṣṇa ātmatulyam asaṃśayam
13,014.049a tapaḥ sumahad āsthāya toṣayeśānam īśvaram
13,014.049c iha devaḥ sapatnīkaḥ samākrīḍaty adhokṣaja
13,014.050a ihaiva devatāśreṣṭhaṃ devāḥ sarṣigaṇāḥ purā
13,014.050c tapasā brahmacaryeṇa satyena ca damena ca
13,014.050e toṣayitvā śubhān kāmān prāpnuvaṃs te janārdana
13,014.051a tejasāṃ tapasāṃ caiva nidhiḥ sa bhagavān iha
13,014.051c śubhāśubhānvitān bhāvān visṛjan saṃkṣipann api
13,014.051e āste devyā sahācintyo yaṃ prārthayasi śatruhan
13,014.052a hiraṇyakaśipur yo 'bhūd dānavo merukampanaḥ
13,014.052c tena sarvāmaraiśvaryaṃ śarvāt prāptaṃ samārbudam
13,014.053a tasyaiva putrapravaro mandaro nāma viśrutaḥ
13,014.053c mahādevavarāc chakraṃ varṣārbudam ayodhayat
13,014.054a viṣṇoś cakraṃ ca tad ghoraṃ vajram ākhaṇḍalasya ca
13,014.054c śīrṇaṃ purābhavat tāta grahasyāṅgeṣu keśava
13,014.054d*0085_01 yat tad bhagavatā pūrvaṃ dattaṃ cakraṃ tavānagha
13,014.054d*0085_02 jalāntaracaraṃ hatvā daityaṃ ca balagarvitam
13,014.054d*0085_03 utpāditaṃ vṛṣāṅkena dīptajvalanasaṃnibham
13,014.054d*0085_04 dattaṃ bhagavatā tubhyaṃ durdarśaṃ tejasādbhutam
13,014.054d*0085_05 na śakyaṃ draṣṭum anyena varjayitvā pinākinam
13,014.054d*0085_06 sudarśanaṃ bhavety evaṃ bhavenoktaṃ tadā tu tat
13,014.054d*0085_07 sudarśanaṃ tadā tasya loke nāma pratiṣṭhitam
13,014.054d*0085_08 taj jīrṇam abhavat tāta grahasyāṅgeṣu keśava
13,014.054d*0085_09 grahasyātibalasyāṅge varadattasya dhīmataḥ
13,014.054d*0085_10 na śastrāṇi vahanty aṅge cakravajraśatāny api
13,014.054d*0086_01 sadṛśaṃ bhavatety uktaṃ darśanena tathāstu tat
13,014.055a ardyamānāś ca vibudhā graheṇa subalīyasā
13,014.055c śivadattavarāñ jaghnur asurendrān surā bhṛśam
13,014.056a tuṣṭo vidyutprabhasyāpi trilokeśvaratām adāt
13,014.056c śataṃ varṣasahasrāṇāṃ sarvalokeśvaro 'bhavat
13,014.056e mamaivānucaro nityaṃ bhavitāsīti cābravīt
13,014.057a tathā putrasahasrāṇām ayutaṃ ca dadau prabhuḥ
13,014.057c kuśadvīpaṃ ca sa dadau rājyena bhagavān ajaḥ
13,014.058a tathā śatamukho nāma dhātrā sṛṣṭo mahāsuraḥ
13,014.058c yena varṣaśataṃ sāgram ātmamāṃsair huto 'nalaḥ
13,014.058e taṃ prāha bhagavāṃs tuṣṭaḥ kiṃ karomīti śaṃkaraḥ
13,014.059a taṃ vai śatamukhaḥ prāha yogo bhavatu me 'dbhutaḥ
13,014.059c balaṃ ca daivataśreṣṭha śāśvataṃ saṃprayaccha me
13,014.059d*0087_01 tatheti bhagavān āha tasya tad vacanaṃ vibhuḥ
13,014.060a svāyaṃbhuvaḥ kratuś cāpi putrārtham abhavat purā
13,014.060c āviśya yogenātmānaṃ trīṇi varṣaśatāny api
13,014.061a tasya devo 'dadat putrān sahasraṃ kratusaṃmitān
13,014.061c yogeśvaraṃ devagītaṃ vettha kṛṣṇa na saṃśayaḥ
13,014.061d*0088_01 yājñavalkya iti khyāta ṛṣiḥ paramadhārmikaḥ
13,014.061d*0088_02 ārādhya sa mahādevaṃ prāptavāñ jñānam uttamam
13,014.061d*0088_03 vedavyāsaś ca yogātmā parāśarasuto muniḥ
13,014.061d*0088_04 so 'pi śaṃkaram ārādhya prāptavān atulaṃ yaśaḥ
13,014.062a vālakhilyā maghavatā avajñātāḥ purā kila
13,014.062c taiḥ kruddhair bhagavān rudras tapasā toṣito hy abhūt
13,014.063a tāṃś cāpi daivataśreṣṭhaḥ prāha prīto jagatpatiḥ
13,014.063c suparṇaṃ somahartāraṃ tapasotpādayiṣyatha
13,014.063d*0089_01 atrer bhāryā sutaṃ dattaṃ somaṃ durvāsasaṃ prabhoḥ
13,014.064a mahādevasya roṣāc ca āpo naṣṭāḥ purābhavan
13,014.064c tāś ca saptakapālena devair anyāḥ pravartitāḥ
13,014.064d*0090_01 tataḥ pānīyam abhavat prasanne tryambake bhuvi
13,014.065a atrer bhāryāpi bhartāraṃ saṃtyajya brahmavādinī
13,014.065c nāhaṃ tasya muner bhūyo vaśagā syāṃ kathaṃ cana
13,014.065e ity uktvā sā mahādevam agacchac charaṇaṃ kila
13,014.066a nirāhārā bhayād atres trīṇi varṣaśatāny api
13,014.066c aśeta musaleṣv eva prasādārthaṃ bhavasya sā
13,014.067a tām abravīd dhasan devo bhavitā vai sutas tava
13,014.067b*0091_01 vinā bhartrā carudreṇa bhaviṣyati na saṃśayaḥ
13,014.067b*0092_01 vikarṇaś ca mahādevaṃ tathā bhaktasukhāvaham
13,014.067b*0092_02 prasādya bhagavān siddhiṃ prāptavān madhusūdana
13,014.067c vaṃśe tavaiva nāmnā tu khyātiṃ yāsyati cepsitām
13,014.068a śākalyaḥ saṃśitātmā vai nava varṣaśatāny api
13,014.068c ārādhayām āsa bhavaṃ manoyajñena keśava
13,014.069a taṃ cāha bhagavāṃs tuṣṭo granthakāro bhaviṣyasi
13,014.069c vatsākṣayā ca te kīrtis trailokye vai bhaviṣyati
13,014.069e akṣayaṃ ca kulaṃ te 'stu maharṣibhir alaṃkṛtam
13,014.069f*0093_01 bhaviṣyati dvijaśreṣṭha sūtrakartā sutas tava
13,014.070a sāvarṇiś cāpi vikhyāta ṛṣir āsīt kṛte yuge
13,014.070c iha tena tapas taptaṃ ṣaṣṭiṃ varṣaśatāny atha
13,014.071a tam āha bhagavān rudraḥ sākṣāt tuṣṭo 'smi te 'nagha
13,014.071c granthakṛl lokavikhyāto bhavitāsy ajarāmaraḥ
13,014.071d*0094_01 śakreṇa tu purā devo vārāṇasyāṃ janārdana
13,014.071d*0094_02 ārādhito 'bhūd bhaktena digvāsā bhasmaguṇṭhanaḥ
13,014.071d*0094_03 ārādhya sa mahādevaṃ devarājyam avāptavān
13,014.071d*0094_04 nāradena tu bhaktyāsau bhava ārādhitaḥ purā
13,014.071d*0094_05 tasya prīto mahādevo jagau devagurur guruḥ
13,014.071d*0094_06 tejasā tapasā kīrtyā tvatsamo na bhaviṣyati
13,014.071d*0094_07 gītenaiva ca divyena nityaṃ mām anuyāsyasi
13,014.071d*0095_01 śākalyo granthakartā ca sāvarṇiś ca tathābhavat
13,014.071d*0095_02 bāṇaḥ skandasamatvaṃ ca kāmo darpavimokṣaṇam
13,014.071d*0095_03 lavaṇo 'vadhyatām anyair daśāsyaś ca punar balam
13,014.071d*0095_04 antako 'ntam anuprāptas tasmāt ko 'nyo 'paraḥ prabhuḥ
13,014.072a mayāpi ca yathā dṛṣṭo devadevaḥ purā vibhuḥ
13,014.072c sākṣāt paśupatis tāta tac cāpi śṛṇu mādhava
13,014.073a yadarthaṃ ca mahādevaḥ prayatena mayā purā
13,014.073c ārādhito mahātejās tac cāpi śṛṇu vistaram
13,014.073c*0096_01 mahādevo mayā prabhuḥ
13,014.073c*0096_02 yatnena mahatā cāpi
13,014.074a yad avāptaṃ ca me pūrvaṃ devadevān maheśvarāt
13,014.074c tat sarvam akhilenādya kathayiṣyāmi te 'nagha
13,014.075a purā kṛtayuge tāta ṛṣir āsīn mahāyaśāḥ
13,014.075c vyāghrapāda iti khyāto vedavedāṅgapāragaḥ
13,014.075e tasyāham abhavaṃ putro dhaumyaś cāpi mamānujaḥ
13,014.076a kasya cit tv atha kālasya dhaumyena saha mādhava
13,014.076c āgaccham āśramaṃ krīḍan munīnāṃ bhāvitātmanām
13,014.077a tatrāpi ca mayā dṛṣṭā duhyamānā payasvinī
13,014.077c lakṣitaṃ ca mayā kṣīraṃ svāduto hy amṛtopamam
13,014.077d*0097_01 tadāprabhṛti caivāham arudaṃ madhusūdana
13,014.077d*0097_02 dīyatāṃ dīyatāṃ kṣīraṃ mama mātar itīritam
13,014.078a tataḥ piṣṭaṃ samāloḍya toyena saha mādhava
13,014.078c āvayoḥ kṣīram ity eva pānārtham upanīyate
13,014.079a atha gavyaṃ payas tāta kadā cit prāśitaṃ mayā
13,014.079b*0098_01 pitrāhaṃ yajñakāle hi nīto jñātikulaṃ mahat
13,014.079b*0098_02 tatra sā kṣarate devī divyā gauḥ suranandinī
13,014.079b*0098_03 tasyāhaṃ tat payaḥ pītvā rasena hy amṛtopamam
13,014.079b*0098_04 jñātvā kṣīraguṇāṃś caiva upalabhya hi saṃbhavam
13,014.079c tataḥ piṣṭarasaṃ tāta na me prītim udāvahat
13,014.080a tato 'ham abruvaṃ bālyāj jananīm ātmanas tadā
13,014.080c kṣīrodanasamāyuktaṃ bhojanaṃ ca prayaccha me
13,014.080d*0099_01 nedaṃ kṣīraudanaṃ mātar yat tvaṃ me dattavaty asi
13,014.080d*0100_01 abhāvāc caiva dugdhasya duḥkhitā jananī tadā
13,014.081a tato mām abravīn mātā duḥkhaśokasamanvitā
13,014.081c putrasnehāt pariṣvajya mūrdhni cāghrāya mādhava
13,014.082a kutaḥ kṣīrodanaṃ vatsa munīnāṃ bhāvitātmanām
13,014.082c vane nivasatāṃ nityaṃ kandamūlaphalāśinām
13,014.082d*0101_01 āsthitānāṃ nadīṃ divyāṃ vālakhilyair niṣevitām
13,014.082d*0101_02 kutaḥ kṣīraṃ vanasthānāṃ munīnāṃ girivāsinām
13,014.082d*0101_03 pāvanānāṃ vanāśānāṃ vanāśramanivāsinām
13,014.082d*0101_04 grāmyāhāranivṛttānām āraṇyaphalabhojinām
13,014.082d*0101_05 nāsti putra payo 'raṇye surabhīgotravarjite
13,014.082d*0101_06 nadīgahvaraśaileṣu tīrtheṣu vividheṣu ca
13,014.082d*0101_07 tapasā japyanityānāṃ śivo naḥ paramā gatiḥ
13,014.083a aprasādya virūpākṣaṃ varadaṃ sthāṇum avyayam
13,014.083c kutaḥ kṣīrodanaṃ vatsa sukhāni vasanāni ca
13,014.083d*0102_01 sarvakāraṇabhūto 'yaṃ dhātā rudras trilocanaḥ
13,014.083d*0102_02 aṣṭabāhur jaṭī nāgabhūṣaṇaś candraśekharaḥ
13,014.083d*0102_03 nāgopavītī sagaṇo nīlakaṇṭha umāpatiḥ
13,014.083d*0102_04 sudaṃṣṭraḥ susmito nāgakuṇḍalo bhasmabhāsitaḥ
13,014.083d*0102_05 sarvakāmaprado bhaktyā pūjitaḥ puṣpamūlakaiḥ
13,014.084a taṃ prapadya sadā vatsa sarvabhāvena śaṃkaram
13,014.084b*0103_01 bhaktyā pratyakṣatāṃ nītaḥ sarvakāmaprado haraḥ
13,014.084c tatprasādāc ca kāmebhyaḥ phalaṃ prāpsyasi putraka
13,014.084d@004_0001 jananyās tad vacaḥ śrutvā tadāprabhṛti śatruhan
13,014.084d@004_0002 prāñjaliḥ praṇato bhūtvā idam ambām acodayam
13,014.084d@004_0003 ko 'yam amba mahādevaḥ sa kathaṃ ca prasīdati
13,014.084d@004_0004 kutra vā vasate devo draṣṭavyo vā kathaṃ ca saḥ
13,014.084d@004_0005 tuṣyate vā kathaṃ śarvo rūpaṃ vā tasya kīdṛśam
13,014.084d@004_0006 kathaṃ jñeyaḥ prasanno vā darśayej jananī mama
13,014.084d@004_0007 evam uktā tadā kṛṣṇa mātā me sutavatsalā
13,014.084d@004_0008 mūrdhany āghrāya govinda sabāṣpākulalocanā
13,014.084d@004_0009 pramārjantī ca gātrāṇi mama vai madhusūdana
13,014.084d@004_0010 ambā
13,014.084d@004_0010 dhairyam ālambya jananī idam āha surottama
13,014.084d@004_0011 durvijñeyo mahādevo durārādhyo durantakaḥ
13,014.084d@004_0012 durādhṛṣyaś ca durgrāhyo durdṛśyo hy akṛtātmabhiḥ
13,014.084d@004_0013 yasya rūpāṇy anekāni pravadanti manīṣiṇaḥ
13,014.084d@004_0014 sthānāni ca vicitrāṇi prasādāś cāpy anekaśaḥ
13,014.084d@004_0015 ko hi tattvena tad veda īśasya caritaṃ śubham
13,014.084d@004_0016 kṛtavān yāni rūpāṇi devadevaḥ purā kila
13,014.084d@004_0017 krīḍate ca yathā śarvaḥ prasīdati yathā ca vai
13,014.084d@004_0018 hṛdisthaḥ sarvabhūtānāṃ viśvarūpo maheśvaraḥ
13,014.084d@004_0019 bhaktānām anukampārthaṃ darśanaṃ ca yathāśrutam
13,014.084d@004_0020 munīnāṃ bruvatāṃ divyām īśānacaritāṃ kathām
13,014.084d@004_0021 kṛtavān yāni rūpāṇi kathitāni divaukasaiḥ
13,014.084d@004_0022 anugrahārthaṃ viprāṇāṃ śṛṇu vatsa samāsataḥ
13,014.084d@004_0023 tāni te kīrtayiṣyāmi yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
13,014.084d@004_0024 brahmaviṣṇusurendrāṇāṃ rudrādityāśvinām api
13,014.084d@004_0025 viśveṣām api devānāṃ vapur dhārayate bhavaḥ
13,014.084d@004_0026 narāṇāṃ devanārīṇāṃ tathā pretapiśācayoḥ
13,014.084d@004_0027 kirātaśabarāṇāṃ ca jalajānām anekaśaḥ
13,014.084d@004_0028 karoti bhagavān rūpam āṭavyaśabarāṇy api
13,014.084d@004_0029 kūrmo matsyas tathā śaṅkhaḥ pravālāṅkurabhūṣaṇaḥ
13,014.084d@004_0030 yakṣarākṣasasarpāṇāṃ daityadānavayor api
13,014.084d@004_0031 vapur dhārayate devo bhūyaś ca bilavāsinām
13,014.084d@004_0032 vyāghrasiṃhamṛgāṇāṃ ca tarakṣvṛkṣapatatriṇām
13,014.084d@004_0033 ulūkaśvaśṛgālānāṃ rūpāṇi kurute 'pi ca
13,014.084d@004_0034 haṃsakākamayūrāṇāṃ kṛkalāsakasārasām
13,014.084d@004_0035 rūpāṇi ca balākānāṃ gṛdhracakrāṅgayor api
13,014.084d@004_0036 karoti vā sa rūpāṇi dhārayaty api parvatam
13,014.084d@004_0037 gorūpī ca mahādevo hastyaśvoṣṭrakharākṛtiḥ
13,014.084d@004_0038 chāgaśārdūlarūpaś ca anekamṛgarūpadhṛk
13,014.084d@004_0039 aṇḍajānāṃ ca divyānāṃ vapur dhārayate bhavaḥ
13,014.084d@004_0040 daṇḍī chatrī ca kuṇḍī ca dvijānāṃ dhāraṇas tathā
13,014.084d@004_0041 ṣaṇmukho vai bahumukhas trinetro bahuśīrṣakaḥ
13,014.084d@004_0042 anekakaṭipādaś ca anekodaravaktradhṛk
13,014.084d@004_0043 anekapāṇipārśvaś ca anekagaṇasaṃvṛtaḥ
13,014.084d@004_0044 ṛṣigandharvarūpaś ca siddhacāraṇarūpadhṛk
13,014.084d@004_0045 bhasmapāṇḍuragātraś ca candrārdhakṛtabhūṣaṇaḥ
13,014.084d@004_0046 anekarāvasaṃghuṣṭaś cānekastutisaṃstutaḥ
13,014.084d@004_0047 sarvabhūtāntakaḥ sarvaḥ sarvalokapratiṣṭhitaḥ
13,014.084d@004_0048 sarvalokāntarātmā ca sarvagaḥ sarvavādy api
13,014.084d@004_0049 sarvatra bhagavāñ jñeyo hṛdisthaḥ sarvadehinām
13,014.084d@004_0050 yo hi yaṃ kāmayet kāmaṃ yasminn arthe 'rcyate punaḥ
13,014.084d@004_0051 tat sarvaṃ vetti deveśas taṃ prapadya yadīcchasi
13,014.084d@004_0052 nandate kupyate cāpi tathā huṃkārayaty api
13,014.084d@004_0053 cakrī śūlī gadāpāṇir musalī khaḍgapaṭṭiśī
13,014.084d@004_0054 bhūdharo nāgamauñjī ca nāgakuṇḍalakuṇḍalī
13,014.084d@004_0055 nāgayajñopavītī ca nāgacarmottaracchadaḥ
13,014.084d@004_0056 hasate gāyate caiva nṛtyate sumanoharam
13,014.084d@004_0057 vādayaty api vādyāni vicitrāṇi gaṇair vṛtaḥ
13,014.084d@004_0058 valgate jṛmbhate caiva rudate rodayaty api
13,014.084d@004_0059 unmattamattarūpaṃ ca bhāṣate cāpi susvaraḥ
13,014.084d@004_0060 atīva hasate raudras trāsayan nayanair janam
13,014.084d@004_0061 jāgarti caiva svapiti jṛmbhate ca yathāsukham
13,014.084d@004_0062 japate japyate caiva tapate tapyate punaḥ
13,014.084d@004_0063 dadāti pratigṛhṇāti yuñjate dhyāyate 'pi ca
13,014.084d@004_0064 vedīmadhye tathā yūpe goṣṭhamadhye hutāśane
13,014.084d@004_0065 dṛśyate dṛśyate cāpi bālo vṛddho yuvā tathā
13,014.084d@004_0066 krīḍate ṛṣikanyābhir ṛṣipatnībhir eva ca
13,014.084d@004_0067 ūrdhvakeśo mahāśepho nagno vikṛtalocanaḥ
13,014.084d@004_0068 gauraḥ śyāmas tathā kṛṣṇaḥ pāṇḍuro dhūmalohitaḥ
13,014.084d@004_0069 vikṛtākṣo viśālākṣo digvāsāḥ sarvavāsakaḥ
13,014.084d@004_0070 arūpasyādyarūpasya atirūpādyarūpiṇaḥ
13,014.084d@004_0071 anādyantam ajasyāntaṃ vetsyate ko 'sya tattvataḥ
13,014.084d@004_0072 hṛdi prāṇo mano jīvo yogātmā yogasaṃjñitaḥ
13,014.084d@004_0073 dhyānaṃ tat paramātmā ca bhāvagrāhyo maheśvaraḥ
13,014.084d@004_0074 vādako gāyanaś caiva sahasraśatalocanaḥ
13,014.084d@004_0075 ekavaktro dvivaktraś ca trivaktro 'nekavaktrakaḥ
13,014.084d@004_0076 tadbhaktas tadgato nityaṃ tanniṣṭhas tatparāyaṇaḥ
13,014.084d@004_0077 bhaja putra mahādevaṃ tataḥ prāpsyasi cepsitam
13,014.085a jananyās tad vacaḥ śrutvā tadāprabhṛti śatruhan
13,014.085c mama bhaktir mahādeve naiṣṭhikī samapadyata
13,014.086a tato 'haṃ tapa āsthāya toṣayām āsa śaṃkaram
13,014.086c divyaṃ varṣasahasraṃ tu pādāṅguṣṭhāgraviṣṭhitaḥ
13,014.087a ekaṃ varṣaśataṃ caiva phalāhāras tadābhavam
13,014.087c dvitīyaṃ śīrṇaparṇāśī tṛtīyaṃ cāmbubhojanaḥ
13,014.087e śatāni sapta caivāhaṃ vāyubhakṣas tadābhavam
13,014.087f*0104_01 evaṃ varṣasahasraṃ tu divyam ārādhito mayā
13,014.088a tataḥ prīto mahādevaḥ sarvalokeśvaraḥ prabhuḥ
13,014.088b*0105_01 ekabhakta iti jñātvā jijñāsāṃ kurute tadā
13,014.088c śakrarūpaṃ sa kṛtvā tu sarvair devagaṇair vṛtaḥ
13,014.088e sahasrākṣas tadā bhūtvā vajrapāṇir mahāyaśāḥ
13,014.089a sudhāvadātaṃ raktākṣaṃ stabdhakarṇaṃ madotkaṭam
13,014.089c āveṣṭitakaraṃ raudraṃ caturdaṃṣṭraṃ mahāgajam
13,014.090a samāsthitaś ca bhagavān dīpyamānaḥ svatejasā
13,014.090c ājagāma kirīṭī tu hārakeyūrabhūṣitaḥ
13,014.091a pāṇḍureṇātapatreṇa dhriyamāṇena mūrdhani
13,014.091c sevyamāno 'psarobhiś ca divyagandharvanāditaḥ
13,014.092a tato mām āha devendraḥ prītas te 'haṃ dvijottama
13,014.092c varaṃ vṛṇīṣva mattas tvaṃ yat te manasi vartate
13,014.093a śakrasya tu vacaḥ śrutvā nāhaṃ prītamanābhavam
13,014.093c abruvaṃ ca tadā kṛṣṇa devarājam idaṃ vacaḥ
13,014.093d*0106_01 ahaṃ tam abruvaṃ tāta devendraṃ madhusūdana
13,014.094a nāhaṃ tvatto varaṃ kāṅkṣe nānyasmād api daivatāt
13,014.094c mahādevād ṛte saumya satyam etad bravīmi te
13,014.094d*0107_01 satyaṃ satyaṃ hi naḥ śakra vākyam etat suniścitam
13,014.094d*0107_02 na yan maheśvaraṃ muktvā kathānyā mama rocate
13,014.094d*0108_01 satyaṃ kauśika saṃsārān mā mamāstu vinirvṛtiḥ
13,014.094d*0108_02 adya maheśvarabaddhā kathā mamānyā priyā śrotum
13,014.095a paśupativacanād bhavāmi sadyaḥ; kṛmir atha vā tarur apy anekaśākhaḥ
13,014.095c apaśupativaraprasādajā me; tribhuvanarājyavibhūtir apy aniṣṭā
13,014.095d*0109_01 janma śvapākamadhye 'pi me 'stu haracaraṇavandanaratasya
13,014.095d*0109_02 mā vānīśvarabhakto bhavāmi bhavane 'pi śakrasya
13,014.095d*0109_03 vāyvambubhujo 'pi sato narasya duḥkhakṣayaḥ kutas tasya
13,014.095d*0109_04 bhavati hi surāsuragurau yasya na viśveśvare bhaktiḥ
13,014.095d*0109_05 alam anyābhis teṣāṃ kathābhir atyarthadharmayuktābhiḥ
13,014.095d*0109_06 yeṣāṃ na kṣaṇam api rucito haracaraṇasmaraṇavicchedaḥ
13,014.095d*0109_07 haracaraṇaniratamatinā bhavitavyam anārjavaṃ yugaṃ prāpya
13,014.095d*0109_08 saṃsārabhayaṃ na bhavati harabhaktirasāyanaṃ pītvā
13,014.095d*0109_09 divasaṃ divasārdhaṃ vā muhūrtaṃ vā kṣaṇaṃ lavam
13,014.095d*0109_10 na hy alabdhaprasādasya bhaktir bhavati śaṃkare
13,014.096a api kīṭaḥ pataṃgo vā bhaveyaṃ śaṃkarājñayā
13,014.096c na tu śakra tvayā dattaṃ trailokyam api kāmaye
13,014.096d*0110_01 śvāpi maheśvaravacanād bhavāmi sa hi naḥ paraḥ kāmaḥ
13,014.096d*0110_02 tridaśagaṇarājyam api khalu necchāmy amaheśvarājñaptam
13,014.096d*0110_03 na nākapṛṣṭhaṃ na ca devarājyaṃ
13,014.096d*0110_04 na brahmalokaṃ na ca niṣkalatvam
13,014.096d*0110_05 na sarvakāmān akhilān vṛṇomi
13,014.096d*0110_06 harasya dāsatvam ahaṃ vṛṇomi
13,014.097a yāvac chaśāṅkaśakalāmalabaddhamaulir; na prīyate paśupatir bhagavān mameśaḥ
13,014.097c tāvaj jarāmaraṇajanmaśatābhighātair; duḥkhāni dehavihitāni samudvahāmi
13,014.098a divasakaraśaśāṅkavahnidīptaṃ; tribhuvanasāram apāram ādyam ekam
13,014.098c ajaram amaram aprasādya rudraṃ; jagati pumān iha ko labheta śāntim
13,014.098d*0111_01 yadi nāma janma bhūyo bhavati madīyaiḥ punar doṣaiḥ
13,014.098d*0111_02 tasmiṃs tasmiñ janmani bhave bhaven me 'kṣayā bhaktiḥ
13,014.098d*0112_01 dhik teṣāṃ dhik teṣāṃ punar api dhig astu dhik teṣām
13,014.098d*0112_02 yeṣāṃ na vasati hṛdaye kupathagativimokṣako rudraḥ
13,014.099 śakra uvāca
13,014.099a kaḥ punas tava hetur vai īśe kāraṇakāraṇe
13,014.099c yena devād ṛte 'nyasmāt prasādaṃ nābhikāṅkṣasi
13,014.099d@005_0000 upamanyuḥ
13,014.099d@005_0001 sad asad vyaktam avyaktaṃ yam āhur brahmavādinaḥ
13,014.099d@005_0002 nityam ekam anekaṃ ca varaṃ tasmād vṛṇomy aham
13,014.099d@005_0003 anādimadhyaparyantaṃ jñānaiśvaryam acintitam
13,014.099d@005_0004 ātmānaṃ paramaṃ yasmād varaṃ tasmād vṛṇīmahe
13,014.099d@005_0005 aiśvaryaṃ sakalaṃ yasmād anutpāditam avyayam
13,014.099d@005_0006 abījād bījasaṃbhūtaṃ varaṃ tasmād vṛṇīmahe
13,014.099d@005_0007 tamasaḥ paramaṃ jyotis tapas tadvṛttināṃ param
13,014.099d@005_0008 yaṃ jñātvā nānuśocanti varaṃ tasmād vṛṇīmahe
13,014.099d@005_0009 bhūtabhāvanabhāvajñaṃ sarvabhūtābhibhāvanam
13,014.099d@005_0010 sarvagaṃ sarvadaṃ devaṃ pūjayāmi puraṃdara
13,014.099d@005_0011 hetuvādair vinirmuktaṃ sāṃkhyayogārthadaṃ param
13,014.099d@005_0012 yam upāsanti tattvajñā varaṃ tasmād vṛṇīmahe
13,014.099d@005_0013 maghavan maghavātmānaṃ yaṃ vadanti sureśvaram
13,014.099d@005_0014 sarvabhūtaguruṃ devaṃ varaṃ tasmād vṛṇīmahe
13,014.099d@005_0015 yaḥ pūrvam asṛjad devaṃ brahmāṇaṃ lokabhāvanam
13,014.099d@005_0016 aṇḍam ākāśam āpūrya varaṃ tasmād vṛṇīmahe
13,014.099d@005_0017 agnir āpo 'nilaḥ pṛthvī khaṃ buddhiś ca mano mahān
13,014.099d@005_0018 sraṣṭā caiṣāṃ bhaved yo 'nyo brūhi kaḥ parameśvarāt
13,014.099d@005_0019 mano matir ahaṃkāras tanmātrāṇīndriyāṇi ca
13,014.099d@005_0020 brūhi caiṣāṃ bhavec chakra ko 'nyo 'sti paramaḥ śivāt
13,014.099d@005_0021 sraṣṭāraṃ bhuvanasyeha vadantīha pitāmaham
13,014.099d@005_0022 ārādhya sa tu deveśam aśnute mahatīṃ śriyam
13,014.099d@005_0023 bhagavaty uttamaiśvaryaṃ brahmaviṣṇupurogamam
13,014.099d@005_0024 vidyate vai mahādevād brūhi kaḥ parameśvarāt
13,014.099d@005_0025 daityadānavamukhyānām ādhipatyārimardanāt
13,014.099d@005_0026 ko 'nyaḥ śaknoti deveśād ṛte saṃpādituṃ sutān
13,014.099d@005_0027 dikkālasūryatejāṃsi grahavāyvindutārakāḥ
13,014.099d@005_0028 viddhi tv ete mahādevād brūhi kaḥ parameśvarāt
13,014.099d@005_0029 athotpattivināśe vā yajñasya tripurasya vā
13,014.099d@005_0030 daityadānavamukhyānām ādhipatyārimardanaḥ
13,014.099d@005_0031 kiṃ cātra bahubhiḥ sūktair hetuvādaiḥ puraṃdara
13,014.099d@005_0032 sahasranayanaṃ dṛṣṭvā tvām eva surasattama
13,014.099d@005_0033 pūjitaṃ siddhagandharvair devaiś ca ṛṣibhis tathā
13,014.099d@005_0034 devadevaprasādena tat sarvaṃ kuśikottama
13,014.099d@005_0035 avyaktamuktakeśāya sarvagasyedam ātmakam
13,014.099d@005_0036 cetanācetanādyeṣu śakra viddhi maheśvarāt
13,014.099d@005_0037 bhuvādyeṣu mahānteṣu lokālokāntareṣu ca
13,014.099d@005_0038 dvīpasthāneṣu meroś ca vibhaveṣv antareṣu ca
13,014.099d@005_0039 bhagavan maghavan devaṃ vadante tattvadarśinaḥ
13,014.099d@005_0040 yadi devāḥ surāḥ śakra paśyanty anyāṃ bhavākṛtim
13,014.099d@005_0041 kiṃ na gacchanti śaraṇaṃ marditāś cāsuraiḥ surāḥ
13,014.099d@005_0042 abhighāteṣu devānāṃ sayakṣoragarakṣasām
13,014.099d@005_0043 parasparavināśeṣu svasthānaiśvaryado bhavaḥ
13,014.099d@005_0044 andhakasyātha śumbhasya duṃdubher mahiṣasya ca
13,014.099d@005_0045 yakṣendrabalarakṣaḥsu nivātakavaceṣu ca
13,014.099d@005_0046 varadānāvaghātāya brūhi ko 'nyo maheśvarāt
13,014.099d@005_0047 surāsuraguror vaktre kasya retaḥ purā hutam
13,014.099d@005_0048 kasya vānyasya retas tad yena haimo giriḥ kṛtaḥ
13,014.099d@005_0049 digvāsāḥ kīrtyate ko 'nyo loke kaś cordhvaretasaḥ
13,014.099d@005_0050 kasya cārdhe sthitā kāntā anaṅgaḥ kena nirjitaḥ
13,014.099d@005_0051 brūhīndra paramaṃ sthānaṃ kasya devaiḥ praśasyate
13,014.099d@005_0052 śmaśāne kasya krīḍārthaṃ nṛtye vā ko 'bhibhāṣyate
13,014.099d@005_0053 kasyaiśvaryaṃ samānaṃ vā bhūtaiḥ ko vāpi krīḍate
13,014.099d@005_0054 kasya tulyabalā devagaṇā aiśvaryadarpitāḥ
13,014.099d@005_0055 ghuṣyate hy acalaṃ sthānaṃ kasya trailokyapūjitam
13,014.099d@005_0056 varṣate tapate ko 'nyo jvalate tejasā ca kaḥ
13,014.099d@005_0057 kasmād oṣadhisaṃpattiḥ ko vā dhārayate vasu
13,014.099d@005_0058 prakāmaṃ krīḍate ko vā trailokye sacarācare
13,014.099d@005_0059 jñānasiddhikriyāyogaiḥ sevyamānaś ca yogibhiḥ
13,014.099d@005_0060 ṛṣigandharvasiddhaiś ca vihitaṃ kāraṇaṃ param
13,014.099d@005_0061 karmayajñakriyāyogaiḥ sevyamānaḥ surāsuraiḥ
13,014.099d@005_0062 nityaṃ karmaphalair hīnaṃ tam ahaṃ kāraṇaṃ vade
13,014.099d@005_0063 sthūlaṃ sūkṣmam anaupamyam agrāhyaṃ guṇagocaram
13,014.099d@005_0064 guṇahīnaṃ guṇādhyakṣaṃ paraṃ māheśvaraṃ padam
13,014.099d@005_0065 viśveśaṃ kāraṇaguruṃ lokālokāntakāraṇam
13,014.099d@005_0066 bhūtābhūtabhaviṣyac ca janakaṃ sarvakāraṇam
13,014.099d@005_0067 akṣarākṣaram avyaktaṃ vidyāvidye kṛtākṛte
13,014.099d@005_0068 dharmādharmau yataḥ śakra tam ahaṃ kāraṇaṃ vade
13,014.099d@005_0069 pratyakṣam iha devendra paśya liṅgaṃ bhagāṅkitam
13,014.099d@005_0070 devadevena rudreṇa sṛṣṭisaṃhārahetunā
13,014.099d@005_0071 mātrā pūrvaṃ mamākhyātaṃ kāraṇaṃ lokakāraṇam
13,014.099d@005_0072 nāsti ceśāt paraṃ śakra taṃ prapadya yadīcchasi
13,014.099d@005_0073 pratyakṣaṃ nanu te sureśa viditaṃ saṃyogaliṅgodbhavaṃ
13,014.099d@005_0074 trailokyaṃ savikāranirguṇagaṇaṃ brahmādiretodbhavam
13,014.099d@005_0075 yad brahmendramahendraviṣṇusahitā devāś ca daityāsurā
13,014.099d@005_0076 nānyaṃ kāmasahasrakalpitadhiyaḥ śaṃsanti īśāt param
13,014.099d@005_0077 taṃ devaṃ sacarācarasya jagato vyākhyātavedyottamaṃ
13,014.099d@005_0078 kāmārthī varayāmi saṃyatamanā mokṣāya śarvaṃ śivam
13,014.100 upamanyur uvāca
13,014.100a hetubhir vā kim anyais te īśaḥ kāraṇakāraṇam
13,014.100c na śuśruma yad anyasya liṅgam abhyarcyate suraiḥ
13,014.101a kasyānyasya suraiḥ sarvair liṅgaṃ muktvā maheśvaram
13,014.101c arcyate 'rcitapūrvaṃ vā brūhi yady asti te śrutiḥ
13,014.102a yasya brahmā ca viṣṇuś ca tvaṃ cāpi saha daivataiḥ
13,014.102c arcayadhvaṃ sadā liṅgaṃ tasmāc chreṣṭhatamo hi saḥ
13,014.102d*0113_01 na padmāṅkā na cakrāṅkā na vajrāṅkā yataḥ prajāḥ
13,014.102d*0113_02 liṅgāṅkā ca bhagāṅkā ca tasmān māheśvarī prajā
13,014.102d*0113_03 devyāḥ kāraṇarūpabhāvajanitāḥ sarvā bhagāṅkāḥ striyo
13,014.102d*0113_04 liṅgenāpi harasya sarvapuruṣāḥ pratyakṣacihnīkṛtāḥ
13,014.102d*0113_05 yo 'nyat kāraṇam īśvarāt pravadate devyā ca yan nāṅkitaṃ
13,014.102d*0113_06 trailokye sacarācare sa tu pumān bāhyo bhaved durmatiḥ
13,014.102d*0113_07 puṃliṅgaṃ sarvam īśānaṃ strīliṅgaṃ viddhi cāpy umām
13,014.102d*0113_08 dvābhyāṃ tanubhyāṃ vyāptaṃ hi carācaram idaṃ jagat
13,014.103a tasmād varam ahaṃ kāṅkṣe nidhanaṃ vāpi kauśika
13,014.103c gaccha vā tiṣṭha vā śakra yatheṣṭaṃ balasūdana
13,014.104a kāmam eṣa varo me 'stu śāpo vāpi maheśvarāt
13,014.104c na cānyāṃ devatāṃ kāṅkṣe sarvakāmaphalāny api
13,014.105a evam uktvā tu devendraṃ duḥkhād ākulitendriyaḥ
13,014.105c na prasīdati me rudraḥ kim etad iti cintayan
13,014.105e athāpaśyaṃ kṣaṇenaiva tam evairāvataṃ punaḥ
13,014.106a haṃsakundendusadṛśaṃ mṛṇālakumudaprabham
13,014.106c vṛṣarūpadharaṃ sākṣāt kṣīrodam iva sāgaram
13,014.107a kṛṣṇapucchaṃ mahākāyaṃ madhupiṅgalalocanam
13,014.107b*0114_01 vajrasāramayaiḥ śṛṅgair niṣṭaptakanakaprabhaiḥ
13,014.107b*0114_02 tīkṣṇair amṛduraktāgrair utkirantam ivāvanim
13,014.107c jāmbūnadena dāmnā ca sarvataḥ samalaṃkṛtam
13,014.108a raktākṣaṃ sumahānāsaṃ sukarṇaṃ sukaṭītaṭam
13,014.108c supārśvaṃ vipulaskandhaṃ surūpaṃ cārudarśanam
13,014.109a kakudaṃ tasya cābhāti skandham āpūrya viṣṭhitam
13,014.109c tuṣāragirikūṭābhaṃ sitābhraśikharopamam
13,014.110a tam āsthitaś ca bhagavān devadevaḥ sahomayā
13,014.110c aśobhata mahādevaḥ paurṇamāsyām ivoḍurāṭ
13,014.110d*0115_01 kirīṭaṃ ca jaṭābhāraḥ sarpādyābharaṇāni ca
13,014.110d*0115_02 vajrādiśūlamātaṅgagambhīrasmitam āgatam
13,014.111a tasya tejobhavo vahniḥ sameghaḥ stanayitnumān
13,014.111c sahasram iva sūryāṇāṃ sarvam āvṛtya tiṣṭhati
13,014.112a īśvaraḥ sumahātejāḥ saṃvartaka ivānalaḥ
13,014.112c yugānte sarvabhūtāni didhakṣur iva codyataḥ
13,014.113a tejasā tu tadā vyāpte durnirīkṣye samantataḥ
13,014.113c punar udvignahṛdayaḥ kim etad iti cintayam
13,014.114a muhūrtam iva tat tejo vyāpya sarvā diśo daśa
13,014.114c praśāntaṃ ca kṣaṇenaiva devadevasya māyayā
13,014.115a athāpaśyaṃ sthitaṃ sthāṇuṃ bhagavantaṃ maheśvaram
13,014.115c saurabheyagataṃ saumyaṃ vidhūmam iva pāvakam
13,014.115d*0116_01 praśāntamanasaṃ devaṃ trinetram aparājitam
13,014.115e sahitaṃ cārusarvāṅgyā pārvatyā parameśvaram
13,014.116a nīlakaṇṭhaṃ mahātmānam asaktaṃ tejasāṃ nidhim
13,014.116c aṣṭādaśabhujaṃ sthāṇuṃ sarvābharaṇabhūṣitam
13,014.117a śuklāmbaradharaṃ devaṃ śuklamālyānulepanam
13,014.117c śukladhvajam anādhṛṣyaṃ śuklayajñopavītinam
13,014.118a gāyadbhir nṛtyamānaiś ca utpatadbhir itas tataḥ
13,014.118c vṛtaṃ pāriṣadair divyair ātmatulyaparākramaiḥ
13,014.119a bālendumukuṭaṃ pāṇḍuṃ śaraccandram ivoditam
13,014.119c tribhir netraiḥ kṛtoddyotaṃ tribhiḥ sūryair ivoditaiḥ
13,014.119d*0117_01 sarvavidyādhipaṃ devaṃ śaraccandrasamaprabham
13,014.119d*0117_02 nayanāhlādasaumyo 'ham apaśyaṃ parameśvaram
13,014.120a aśobhata ca devasya mālā gātre sitaprabhe
13,014.120c jātarūpamayaiḥ padmair grathitā ratnabhūṣitā
13,014.121a mūrtimanti tathāstrāṇi sarvatejomayāni ca
13,014.121c mayā dṛṣṭāni govinda bhavasyāmitatejasaḥ
13,014.122a indrāyudhasahasrābhaṃ dhanus tasya mahātmanaḥ
13,014.122c pinākam iti vikhyātaṃ sa ca vai pannago mahān
13,014.123a saptaśīrṣo mahākāyas tīkṣṇadaṃṣṭro viṣolbaṇaḥ
13,014.123c jyāveṣṭitamahāgrīvaḥ sthitaḥ puruṣavigrahaḥ
13,014.124a śaraś ca sūryasaṃkāśaḥ kālānalasamadyutiḥ
13,014.124b*0118_01 sahasrabhujajihvāsyo bhīṣaṇo nāgavigrahaḥ
13,014.124b*0118_02 śaṅkhaśūlāsibhiś caiva paṭṭasai rūpavān sthitaḥ
13,014.124b*0118_03 yena ca tripuraṃ dagdhaṃ sarvadevamayaḥ śaraḥ
13,014.124b*0118_04 śūlaṃ ca yauvanopetaṃ lavaṇasya kare sthitam
13,014.124b*0119_01 rāmaniḥkṣatriyakaraḥ paraśuḥ śaṃkarājñayā
13,014.124c yat tad astraṃ mahāghoraṃ divyaṃ pāśupataṃ mahat
13,014.125a advitīyam anirdeśyaṃ sarvabhūtabhayāvaham
13,014.125c sasphuliṅgaṃ mahākāyaṃ visṛjantam ivānalam
13,014.126a ekapādaṃ mahādaṃṣṭraṃ sahasraśirasodaram
13,014.126c sahasrabhujajihvākṣam udgirantam ivānalam
13,014.127a brāhmān nārāyaṇād aindrād āgneyād api vāruṇāt
13,014.127c yad viśiṣṭaṃ mahābāho sarvaśastravighātanam
13,014.128a yena tat tripuraṃ dagdhvā kṣaṇād bhasmīkṛtaṃ purā
13,014.128c śareṇaikena govinda mahādevena līlayā
13,014.128d*0120_01 śūlaṃ ca yauvanāśvaghnaṃ lavaṇasya kare sthitam
13,014.128d*0120_02 evaṃ dṛṣṭvā mahādevaṃ jānubhyām avanīṃ gataḥ
13,014.129a nirdadāha jagat kṛtsnaṃ trailokyaṃ sacarācaram
13,014.129c maheśvarabhujotsṛṣṭaṃ nimeṣārdhān na saṃśayaḥ
13,014.130a nāvadhyo yasya loke 'smin brahmaviṣṇusureṣv api
13,014.130c tad ahaṃ dṛṣṭavāṃs tāta āścaryādbhutam uttamam
13,014.131a guhyam astraṃ paraṃ cāpi tattulyādhikam eva vā
13,014.131c yat tac chūlam iti khyātaṃ sarvalokeṣu śūlinaḥ
13,014.132a dārayed yan mahīṃ kṛtsnāṃ śoṣayed vā mahodadhim
13,014.132c saṃhared vā jagat kṛtsnaṃ visṛṣṭaṃ śūlapāṇinā
13,014.133a yauvanāśvo hato yena māṃdhātā sabalaḥ purā
13,014.133c cakravartī mahātejās trilokavijayī nṛpaḥ
13,014.134a mahābalo mahāvīryaḥ śakratulyaparākramaḥ
13,014.134c karasthenaiva govinda lavaṇasyeha rakṣasaḥ
13,014.135a tac chūlam atitīkṣṇāgraṃ subhīmaṃ lomaharṣaṇam
13,014.135c triśikhāṃ bhrukuṭīṃ kṛtvā tarjamānam iva sthitam
13,014.136a vidhūmaṃ sārciṣaṃ kṛṣṇaṃ kālasūryam ivoditam
13,014.136c sarpahastam anirdeśyaṃ pāśahastam ivāntakam
13,014.136e dṛṣṭavān asmi govinda tad astraṃ rudrasaṃnidhau
13,014.137a paraśus tīkṣṇadhāraś ca datto rāmasya yaḥ purā
13,014.137b*0121_01 paramaṃ tīkṣṇasāreṇa śastraṃ tasyāpi yat purā
13,014.137c mahādevena tuṣṭena kṣatriyāṇāṃ kṣayaṃkaraḥ
13,014.137e kārtavīryo hato yena cakravartī mahāmṛdhe
13,014.138a triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivī yena niḥkṣatriyā kṛtā
13,014.138c jāmadagnyena govinda rāmeṇākliṣṭakarmaṇā
13,014.139a dīptadhāraḥ suraudrāsyaḥ sarpakaṇṭhāgraveṣṭitaḥ
13,014.139c abhavac chūlino 'bhyāśe dīptavahniśikhopamaḥ
13,014.140a asaṃkhyeyāni cāstrāṇi tasya divyāni dhīmataḥ
13,014.140c prādhānyato mayaitāni kīrtitāni tavānagha
13,014.141a savyadeśe tu devasya brahmā lokapitāmahaḥ
13,014.141c divyaṃ vimānam āsthāya haṃsayuktaṃ manojavam
13,014.142a vāmapārśvagataś caiva tathā nārāyaṇaḥ sthitaḥ
13,014.142c vainateyaṃ samāsthāya śaṅkhacakragadādharaḥ
13,014.143a skando mayūram āsthāya sthito devyāḥ samīpataḥ
13,014.143c śaktiṃ kaṇṭhe samādāya dvitīya iva pāvakaḥ
13,014.144a purastāc caiva devasya nandiṃ paśyāmy avasthitam
13,014.144c śūlaṃ viṣṭabhya tiṣṭhantaṃ dvitīyam iva śaṃkaram
13,014.145a svāyaṃbhuvādyā manavo bhṛgvādyā ṛṣayas tathā
13,014.145c śakrādyā devatāś caiva sarva eva samabhyayuḥ
13,014.145d*0122_01 sarvabhūtagaṇāś caiva mātaro vividhāḥ sthitāḥ
13,014.146a te 'bhivādya mahātmānaṃ parivārya samantataḥ
13,014.146c astuvan vividhaiḥ stotrair mahādevaṃ surās tadā
13,014.146d*0123_01 jaganmūrtiṃ mahāliṅgaṃ tanmadhye sphītarūpiṇam
13,014.147a brahmā bhavaṃ tadā stunvan rathantaram udīrayan
13,014.147c jyeṣṭhasāmnā ca deveśaṃ jagau nārāyaṇas tadā
13,014.147e gṛṇañ śakraḥ paraṃ brahma śatarudrīyam uttamam
13,014.148a brahmā nārāyaṇaś caiva devarājaś ca kauśikaḥ
13,014.148c aśobhanta mahātmānas trayas traya ivāgnayaḥ
13,014.149a teṣāṃ madhyagato devo rarāja bhagavāñ śivaḥ
13,014.149c śaradghanavinirmuktaḥ pariviṣṭa ivāṃśumān
13,014.149d*0124_01 ayutāni ca candrārkān apaśyaṃ divi keśava
13,014.149e tato 'ham astuvaṃ devaṃ stavenānena suvratam
13,014.150a namo devādhidevāya mahādevāya vai namaḥ
13,014.150c śakrāya śakrarūpāya śakraveṣadharāya ca
13,014.151a namas te vajrahastāya piṅgalāyāruṇāya ca
13,014.151c pinākapāṇaye nityaṃ khaḍgaśūladharāya ca
13,014.152a namas te kṛṣṇavāsāya kṛṣṇakuñcitamūrdhaje
13,014.152c kṛṣṇājinottarīyāya kṛṣṇāṣṭam iratāya ca
13,014.153a śuklavarṇāya śuklāya śuklāmbaradharāya ca
13,014.153c śuklabhasmāvaliptāya śuklakarmaratāya ca
13,014.153d@006_0001 namo 'stu raktavarṇāya raktāmbaradharāya ca
13,014.153d@006_0002 raktadhvajapatākāya raktasraganulepine
13,014.153d@006_0003 namo 'stu pītavarṇāya pītāmbaradharāya ca
13,014.153d@006_0004 pītadhvajapatākāya pītasraganulepine
13,014.153d@006_0005 namo 'stūcchritachatrāya kirīṭavaradhāriṇe
13,014.153d@006_0006 ardhahārārdhakeyūraardhakuṇḍalakarṇine
13,014.153d@006_0007 namaḥ pavanavegāya namo devāya vai namaḥ
13,014.153d@006_0008 surendrāya munīndrāya mahendrāya namo 'stu te
13,014.153d@006_0009 namaḥ padmārdhamālāya utpalair miśritāya ca
13,014.153d@006_0010 ardhacandanaliptāya ardhasraganulepine
13,014.153d@006_0011 nama ādityavaktrāya ādityanayanāya ca
13,014.153d@006_0012 nama ādityavarṇāya ādityapratimāya ca
13,014.153d@006_0013 namaḥ somāya saumyāya saumyavaktradharāya ca
13,014.153d@006_0014 saumyarūpāya mukhyāya saumyadaṃṣṭrāvibhūṣaṇe
13,014.153d@006_0015 namaḥ śyāmāya gaurāya ardhapītārdhapāṇḍure
13,014.153d@006_0016 nārīnaraśarīrāya strīpuṃsāya namo 'stu te
13,014.153d@006_0017 namo 'stu vṛṣavāhāya gajendragamanāya ca
13,014.153d@006_0018 durgamāya namas tubhyam agamyāgamanāya ca
13,014.153d@006_0019 namo 'stu gaṇagītāya gaṇavṛndaratāya ca
13,014.153d@006_0020 gaṇānuyātamārgāya gaṇanityavratāya ca
13,014.153d@006_0021 namaḥ śvetābhravarṇāya saṃdhyārāgaprabhāya ca
13,014.153d@006_0022 anuddiṣṭābhidhānāya svarūpāya namo 'stu te
13,014.153d@006_0023 namo raktāgravāsāya raktasūtradharāya ca
13,014.153d@006_0024 raktamālāvicitrāya raktāmbaradharāya ca
13,014.153d@006_0025 maṇibhūṣitamūrdhāya namaś candrārdhabhūṣiṇe
13,014.153d@006_0026 vicitramaṇimūrdhāya kusumāṣṭadharāya ca
13,014.153d@006_0027 namo 'gnimukhanetrāya sahasraśaśilocane
13,014.153d@006_0028 agnirūpāya kāntāya namo 'stu gahanāya ca
13,014.153d@006_0029 khacarāya namas tubhyaṃ gocarābhiratāya ca
13,014.153d@006_0030 bhūcarāya bhuvanāya anantāya śivāya ca
13,014.153d@006_0031 namo digvāsase nityam adhivāsasuvāsase
13,014.153d@006_0032 namo jagannivāsāya pratipattisukhāya ca
13,014.153d@006_0033 nityam udbaddhamukuṭe mahākeyūradhāriṇe
13,014.153d@006_0034 sarpakaṇṭhopahārāya vicitrābharaṇāya ca
13,014.153d@006_0035 namas trinetranetrāya sahasraśatalocane
13,014.153d@006_0036 strīpuṃsāya napuṃsāya namaḥ sāṃkhyāya yogine
13,014.153d@006_0037 śaṃyor abhisravantāya atharvāya namo namaḥ
13,014.153d@006_0038 namaḥ sarvārtināśāya namaḥ śokaharāya ca
13,014.153d@006_0039 namo meghaninādāya bahumāyādharāya ca
13,014.153d@006_0040 bījakṣetrādhipālāya sraṣṭārāya namo namaḥ
13,014.153d@006_0041 namaḥ surāsureśāya viśveśāya namo namaḥ
13,014.153d@006_0042 namaḥ pavanavegāya namaḥ pavanarūpiṇe
13,014.153d@006_0043 namaḥ kāñcanamālāya girimālāya vai namaḥ
13,014.153d@006_0044 namaḥ surārimālāya caṇḍavegāya vai namaḥ
13,014.153d@006_0045 brahmaśiropahartāya mahiṣaghnāya vai namaḥ
13,014.153d@006_0046 namaḥ strīrūpadhārāya sarvarūpadharāya ca
13,014.153d@006_0047 namas tripurahartāya yajñavidhvaṃsanāya ca
13,014.153d@006_0048 namaḥ kāmāṅganāśāya kāladaṇḍadharāya ca
13,014.153d@006_0049 namaḥ skandaviśākhāya brahmadaṇḍāya vai namaḥ
13,014.153d@006_0050 namo bhavāya śarvāya viśvarūpāya vai namaḥ
13,014.153d@006_0051 īśānāya bhagaghnāya namo 'stv andhakaghātine
13,014.153d@006_0052 namo viśvāya māyāya cintyācintyāya vai namaḥ
13,014.154a tvaṃ brahmā sarvadevānāṃ rudrāṇāṃ nīlalohitaḥ
13,014.154c ātmā ca sarvabhūtānāṃ sāṃkhye puruṣa ucyase
13,014.155a ṛṣabhas tvaṃ pavitrāṇāṃ yogināṃ niṣkalaḥ śivaḥ
13,014.155c āśramāṇāṃ gṛhasthas tvam īśvarāṇāṃ maheśvaraḥ
13,014.155e kuberaḥ sarvayakṣāṇāṃ kratūnāṃ viṣṇur ucyase
13,014.156a parvatānāṃ mahāmerur nakṣatrāṇāṃ ca candramāḥ
13,014.156c vasiṣṭhas tvam ṛṣīṇāṃ ca grahāṇāṃ sūrya ucyase
13,014.157a āraṇyānāṃ paśūnāṃ ca siṃhas tvaṃ parameśvaraḥ
13,014.157c grāmyāṇāṃ govṛṣaś cāsi bhagavāṃl lokapūjitaḥ
13,014.158a ādityānāṃ bhavān viṣṇur vasūnāṃ caiva pāvakaḥ
13,014.158c pakṣiṇāṃ vainateyaś ca ananto bhujageṣu ca
13,014.159a sāmavedaś ca vedānāṃ yajuṣāṃ śatarudriyam
13,014.159c sanatkumāro yogīnāṃ sāṃkhyānāṃ kapilo hy asi
13,014.160a śakro 'si marutāṃ deva pitṝṇāṃ dharmarāḍ asi
13,014.160c brahmalokaś ca lokānāṃ gatīnāṃ mokṣa ucyase
13,014.161a kṣīrodaḥ sāgarāṇāṃ ca śailānāṃ himavān giriḥ
13,014.161c varṇānāṃ brāhmaṇaś cāsi viprāṇāṃ dīkṣito dvijaḥ
13,014.161e ādis tvam asi lokānāṃ saṃhartā kāla eva ca
13,014.162a yac cānyad api lokeṣu sattvaṃ tejodhikaṃ smṛtam
13,014.162c tat sarvaṃ bhagavān eva iti me niścitā matiḥ
13,014.163a namas te bhagavan deva namas te bhaktavatsala
13,014.163c yogeśvara namas te 'stu namas te viśvasaṃbhava
13,014.164a prasīda mama bhaktasya dīnasya kṛpaṇasya ca
13,014.164c anaiśvaryeṇa yuktasya gatir bhava sanātana
13,014.165a yaṃ cāparādhaṃ kṛtavān ajñānāt parameśvara
13,014.165c madbhakta iti deveśa tat sarvaṃ kṣantum arhasi
13,014.166a mohitaś cāsmi deveśa tubhyaṃ rūpaviparyayāt
13,014.166c tena nārghyaṃ mayā dattaṃ pādyaṃ cāpi sureśvara
13,014.167a evaṃ stutvāham īśānaṃ pādyam arghyaṃ ca bhaktitaḥ
13,014.167c kṛtāñjalipuṭo bhūtvā sarvaṃ tasmai nyavedayam
13,014.168a tataḥ śītāmbusaṃyuktā divyagandhasamanvitā
13,014.168c puṣpavṛṣṭiḥ śubhā tāta papāta mama mūrdhani
13,014.169a dundubhiś ca tato divyas tāḍito devakiṃkaraiḥ
13,014.169c vavau ca mārutaḥ puṇyaḥ śucigandhaḥ sukhāvahaḥ
13,014.170a tataḥ prīto mahādevaḥ sapatnīko vṛṣadhvajaḥ
13,014.170c abravīt tridaśāṃs tatra harṣayann iva māṃ tadā
13,014.171a paśyadhvaṃ tridaśāḥ sarve upamanyor mahātmanaḥ
13,014.171c mayi bhaktiṃ parāṃ divyām ekabhāvād avasthitām
13,014.172a evam uktās tataḥ kṛṣṇa surās te śūlapāṇinā
13,014.172c ūcuḥ prāñjalayaḥ sarve namaskṛtvā vṛṣadhvajam
13,014.173a bhagavan devadeveśa lokanātha jagatpate
13,014.173c labhatāṃ sarvakāmebhyaḥ phalaṃ tvatto dvijottamaḥ
13,014.174a evam uktas tataḥ śarvaḥ surair brahmādibhis tathā
13,014.174c āha māṃ bhagavān īśaḥ prahasann iva śaṃkaraḥ
13,014.175a vatsopamanyo prīto 'smi paśya māṃ munipuṃgava
13,014.175c dṛḍhabhakto 'si viprarṣe mayā jijñāsito hy asi
13,014.176a anayā caiva bhaktyā te atyarthaṃ prītimān aham
13,014.176c tasmāt sarvān dadāmy adya kāmāṃs tava yathepśitān
13,014.177a evam uktasya caivātha mahādevena me vibho
13,014.177c harṣād aśrūṇy avartanta lomaharṣaś ca jāyate
13,014.178a abruvaṃ ca tadā devaṃ harṣagadgadayā girā
13,014.178c jānubhyām avaniṃ gatvā praṇamya ca punaḥ punaḥ
13,014.179a adya jāto hy ahaṃ deva adya me saphalaṃ tapaḥ
13,014.179c yan me sākṣān mahādevaḥ prasannas tiṣṭhate 'grataḥ
13,014.179d*0125_01 .... .... saphalaṃ janma cādya me
13,014.179d*0125_02 surāsuragurur devo yat tiṣṭhati mamāgrataḥ
13,014.180a yaṃ na paśyanti cārādhya devā hy amitavikramam
13,014.180c tam ahaṃ dṛṣṭavān devaṃ ko 'nyo dhanyataro mayā
13,014.181a evaṃ dhyāyanti vidvāṃsaḥ paraṃ tattvaṃ sanātanam
13,014.181c ṣaḍviṃśakam iti khyātaṃ yat parātparam akṣaram
13,014.182a sa eṣa bhagavān devaḥ sarvatattvādir avyayaḥ
13,014.182c sarvatattvavidhānajñaḥ pradhānapuruṣeśvaraḥ
13,014.183a yo 'sṛjad dakṣiṇād aṅgād brahmāṇaṃ lokasaṃbhavam
13,014.183c vāmapārśvāt tathā viṣṇuṃ lokarakṣārtham īśvaraḥ
13,014.183e yugānte caiva saṃprāpte rudram aṅgāt sṛjat prabhuḥ
13,014.184a sa rudraḥ saṃharan kṛtsnaṃ jagat sthāvarajaṅgamam
13,014.184c kālo bhūtvā mahātejāḥ saṃvartaka ivānalaḥ
13,014.184d*0126_01 yugānte sarvabhūtāni grasann iva vyavasthitaḥ
13,014.185a eṣa devo mahādevo jagat sṛṣṭvā carācaram
13,014.185c kalpānte caiva sarveṣāṃ smṛtim ākṣipya tiṣṭhati
13,014.186a sarvagaḥ sarvabhūtātmā sarvabhūtabhavodbhavaḥ
13,014.186c āste sarvagato nityam adṛśyaḥ sarvadaivataiḥ
13,014.186d*0127_01 abravaṃ tam ahaṃ bhūyaḥ praṇamya śirasā bhavam
13,014.187a yadi deyo varo mahyaṃ yadi tuṣṭaś ca me prabhuḥ
13,014.187b*0128_01 tatas tv aham anujñāta uktavān asmi śaṃkaram
13,014.187b*0129_01 taṃ tvāṃ praṇamya śirasā prasādya prārthaye prabho
13,014.187c bhaktir bhavatu me nityaṃ śāśvatī tvayi śaṃkara
13,014.188a atītānāgataṃ caiva vartamānaṃ ca yad vibho
13,014.188c jānīyām iti me buddhis tvatprasādāt surottama
13,014.189a kṣīrodanaṃ ca bhuñjīyām akṣayaṃ saha bāndhavaiḥ
13,014.189c āśrame ca sadā mahyaṃ sāṃnidhyaṃ param astu te
13,014.190a evam uktaḥ sa māṃ prāha bhagavāṃl lokapūjitaḥ
13,014.190c maheśvaro mahātejāś carācaraguruḥ prabhuḥ
13,014.191a ajaraś cāmaraś caiva bhava duḥkhavivarjitaḥ
13,014.191b*0130_01 yaśasvī tejasā yukto divyajñānasamanvitaḥ
13,014.191b*0131_01 ṛṣīṇām abhigamyaś ca matprasādād bhaviṣyasi
13,014.191c śīlavān guṇasaṃpannaḥ sarvajñaḥ priyadarśanaḥ
13,014.192a akṣayaṃ yauvanaṃ te 'stu tejaś caivānalopamam
13,014.192c kṣīrodaḥ sāgaraś caiva yatra yatrecchase mune
13,014.193a tatra te bhavitā kāmaṃ sāṃnidhyaṃ payaso nidheḥ
13,014.193b*0132_01 tatra tatraiva sāṃnidhyaṃ kariṣyati na saṃśayaḥ
13,014.193c kṣīrodanaṃ ca bhuṅkṣva tvam amṛtena samanvitam
13,014.194a bandhubhiḥ sahitaḥ kalpaṃ tato mām upayāsyasi
13,014.194b*0133_01 akṣayā bāndhavāś caiva kulaṃ gotraṃ ca te sadā
13,014.194b*0133_02 bhaviṣyati dvijaśreṣṭha mayi bhaktiś ca śāśvatī
13,014.194c sāṃnidhyam āśrame nityaṃ kariṣyāmi dvijottama
13,014.195a tiṣṭha vatsa yathākāmaṃ notkaṇṭhāṃ kartum arhasi
13,014.195c smṛtaḥ smṛtaś ca te vipra sadā dāsyāmi darśanam
13,014.195d*0134_01 smṛtas tvayā punar vipra kariṣyāmi ca darśanam
13,014.196a evam uktvā sa bhagavān sūryakoṭisamaprabhaḥ
13,014.196c mameśāno varaṃ dattvā tatraivāntaradhīyata
13,014.197a evaṃ dṛṣṭo mayā kṛṣṇa devadevaḥ samādhinā
13,014.197c tad avāptaṃ ca me sarvaṃ yad uktaṃ tena dhīmatā
13,014.198a pratyakṣaṃ caiva te kṛṣṇa paśya siddhān vyavasthitān
13,014.198c ṛṣīn vidyādharān yakṣān gandharvāpsarasas tathā
13,014.199a paśya vṛkṣān manoramyān sadā puṣpaphalānvitān
13,014.199b*0135_01 paśya vṛkṣalatāgulmān sarvapuṣpaphalapradān
13,014.199c sarvartukusumair yuktān snigdhapatrān suśākhinaḥ
13,014.199e sarvam etan mahābāho divyabhāvasamanvitam
13,014.199f*0136_01 evam etan mahādevāl labdhavān asmi keśava
13,014.199f*0137_01 prasādād devadevasya īśvarasya mahātmanaḥ
13,015.000*0138_00 vāsudeva uvāca
13,015.000*0138_01 etac chrutvā vacas tasya pratyakṣam iva darśanam
13,015.000*0138_02 vismayaṃ paramaṃ gatvā abruvaṃ taṃ mahāmunim
13,015.000*0138_03 dhanyas tvam asi viprendra kas tvad anyo 'sti puṇyakṛt
13,015.000*0138_04 yasya devātidevas te sāṃnidhyaṃ kurute ''śrame
13,015.000*0138_05 api tāvan mamāpy evaṃ dadyāt sa bhagavāñ śivaḥ
13,015.000*0138_06 darśanaṃ muniśārdūla prasādaṃ cāpi śaṃkaraḥ
13,015.001 upamanyur uvāca
13,015.001*0139_01 drakṣyase puṇḍarīkākṣa mahādevaṃ na saṃśayaḥ
13,015.001*0139_02 acireṇaiva kālena yathā dṛṣṭo mayānagha
13,015.001*0139_03 cakṣuṣā caiva divyena paśyāmy amitavikrama
13,015.001*0139_04 ṣaṣṭhe māsi mahādevaṃ drakṣyase puruṣottama
13,015.001*0139_05 ṣoḍaśāṣṭau varāṃś cāpi prāpsyasi tvaṃ maheśvarāt
13,015.001*0139_06 sapatnīkād yaduśreṣṭha satyam etad bravīmi te
13,015.001*0139_07 atītānāgataṃ caiva vartamānaṃ ca nityaśaḥ
13,015.001*0139_08 viditaṃ me mahābāho prasādāt tasya dhīmataḥ
13,015.001a etān sahasraśaś cānyān samanudhyātavān haraḥ
13,015.001c kasmāt prasādaṃ bhagavān na kuryāt tava mādhava
13,015.002a tvādṛśena hi devānāṃ ślāghanīyaḥ samāgamaḥ
13,015.002c brahmaṇyenānṛśaṃsena śraddadhānena cāpy uta
13,015.002e japyaṃ ca te pradāsyāmi yena drakṣyasi śaṃkaram
13,015.003 kṛṣṇa uvāca
13,015.003a abruvaṃ tam ahaṃ brahmaṃs tvatprasādān mahāmune
13,015.003c drakṣye ditijasaṃghānāṃ mardanaṃ tridaśeśvaram
13,015.003d*0140_01 evaṃ kathayatas tasya mahādevāśritāṃ kathām
13,015.003d*0140_02 dināny aṣṭau tato jagmur muhūrtam iva bhārata
13,015.004a dine 'ṣṭame ca vipreṇa dīkṣito 'haṃ yathāvidhi
13,015.004c daṇḍī muṇḍī kuśī cīrī ghṛtākto mekhalī tathā
13,015.005a māsam ekaṃ phalāhāro dvitīyaṃ salilāśanaḥ
13,015.005c tṛtīyaṃ ca caturthaṃ ca pañcamaṃ cānilāśanaḥ
13,015.006a ekapādena tiṣṭhaṃś ca ūrdhvabāhur atandritaḥ
13,015.006c tejaḥ sūryasahasrasya apaśyaṃ divi bhārata
13,015.007a tasya madhyagataṃ cāpi tejasaḥ pāṇḍunandana
13,015.007c indrāyudhapinaddhāṅgaṃ vidyunmālāgavākṣakam
13,015.007e nīlaśailacayaprakhyaṃ balākābhūṣitaṃ ghanam
13,015.008a tam āsthitaś ca bhagavān devyā saha mahādyutiḥ
13,015.008c tapasā tejasā kāntyā dīptayā saha bhāryayā
13,015.009a rarāja bhagavāṃs tatra devyā saha maheśvaraḥ
13,015.009c somena sahitaḥ sūryo yathā meghasthitas tathā
13,015.010a saṃhṛṣṭaromā kaunteya vismayotphullalocanaḥ
13,015.010c apaśyaṃ devasaṃghānāṃ gatim ārtiharaṃ haram
13,015.011a kirīṭinaṃ gadinaṃ śūlapāṇiṃ; vyāghrājinaṃ jaṭilaṃ daṇḍapāṇim
13,015.011c pinākinaṃ vajriṇaṃ tīkṣṇadaṃṣṭraṃ; śubhāṅgadaṃ vyālayajñopavītam
13,015.012a divyāṃ mālām urasānekavarṇāṃ; samudvahantaṃ gulphadeśāvalambām
13,015.012c candraṃ yathā pariviṣṭaṃ sasaṃdhyaṃ; varṣātyaye tadvad apaśyam enam
13,015.012d*0141_01 maheśvaraṃ nandivināyakādyaiḥ
13,015.013a pramathānāṃ gaṇaiś caiva samantāt parivāritam
13,015.013c śaradīva suduṣprekṣyaṃ pariviṣṭaṃ divākaram
13,015.014a ekādaśa tathā cainaṃ rudrāṇāṃ vṛṣavāhanam
13,015.014b*0142_01 ekādaśā gatāś caiva rudrāś cainaṃ sukhāvaham
13,015.014c astuvan niyatātmānaḥ karmabhiḥ śubhakarmiṇam
13,015.015a ādityā vasavaḥ sādhyā viśvedevās tathāśvinau
13,015.015c viśvābhiḥ stutibhir devaṃ viśvadevaṃ samastuvan
13,015.016a śatakratuś ca bhagavān viṣṇuś cāditinandanau
13,015.016c brahmā rathantaraṃ sāma īrayanti bhavāntike
13,015.017a yogīśvarāḥ subahavo yogadaṃ pitaraṃ gurum
13,015.017c brahmarṣayaś ca sasutās tathā devarṣayaś ca vai
13,015.018a pṛthivī cāntarikṣaṃ ca nakṣatrāṇi grahās tathā
13,015.018c māsārdhamāsā ṛtavo rātryaḥ saṃvatsarāḥ kṣaṇāḥ
13,015.019a muhūrtāś ca nimeṣāś ca tathaiva yugaparyayāḥ
13,015.019c divyā rājan namasyanti vidyāḥ sarvā diśas tathā
13,015.020a sanatkumāro vedāś ca itihāsās tathaiva ca
13,015.020c marīcir aṅgirā atriḥ pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ
13,015.021a manavaḥ saptasomaś ca atharvā sabṛhaspatiḥ
13,015.021c bhṛgur dakṣaḥ kaśyapaś ca vasiṣṭhaḥ kāśya eva ca
13,015.022a chandāṃsi dīkṣā yajñāś ca dakṣiṇāḥ pāvako haviḥ
13,015.022c yajñopagāni dravyāṇi mūrtimanti yudhiṣṭhira
13,015.023a prajānāṃ patayaḥ sarve saritaḥ pannagā nagāḥ
13,015.023c devānāṃ mātaraḥ sarvā devapatnyaḥ sakanyakāḥ
13,015.024a sahasrāṇi munīnāṃ ca ayutāny arbudāni ca
13,015.024c namasyanti prabhuṃ śāntaṃ parvatāḥ sāgarā diśaḥ
13,015.024d*0143_01 vṛkṣauṣadhyaś ca rājendra dhātavo vividhās tathā
13,015.025a gandharvāpsarasaś caiva gītavāditrakovidāḥ
13,015.025c divyatānena gāyantaḥ stuvanti bhavam adbhutam
13,015.025e vidyādharā dānavāś ca guhyakā rākṣasās tathā
13,015.026a sarvāṇi caiva bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
13,015.026c namasyanti mahārāja vāṅmanaḥkarmabhir vibhum
13,015.026e purastād viṣṭhitaḥ śarvo mamāsīt tridaśeśvaraḥ
13,015.027a purastād viṣṭhitaṃ dṛṣṭvā mameśānaṃ ca bhārata
13,015.027c saprajāpatiśakrāntaṃ jagan mām abhyudaikṣata
13,015.028a īkṣituṃ ca mahādevaṃ na me śaktir abhūt tadā
13,015.028c tato mām abravīd devaḥ paśya kṛṣṇa vadasva ca
13,015.028d*0144_01 tvayā hy ārādhitaś cāhaṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
13,015.028d*0144_02 tvatsamo nāsti me kaś cit triṣu lokeṣu vai priyaḥ
13,015.029a śirasā vandite deve devī prītā umābhavat
13,015.029c tato 'ham astuvaṃ sthāṇuṃ stutaṃ brahmādibhiḥ suraiḥ
13,015.029d*0145_01 tato 'stuvaṃ devadevaṃ devīṃ ca śubhalakṣaṇām
13,015.029d*0146_01 yogeśvarāḥ subahavo maheśaṃ bahudhāstuvan
13,015.029d*0146_02 mahābhūtāni cchandāṃsi prajānāṃ patayo makhāḥ
13,015.029d*0146_03 saritaḥ sāgarā nāgā gandharvāpsarasas tathā
13,015.029d*0146_04 vidyādharāś ca gītena vādyanṛttādinārcayan
13,015.029d*0146_05 tejasvināṃ madhyagataṃ tejorāśiṃ jagatpatim
13,015.029d*0146_06 īkṣituṃ ca mahādevaṃ na me śaktir abhūt tadā
13,015.029d*0146_07 tato devena paśyeti vadasvety abhibhāṣitam
13,015.029d*0146_08 dṛṣṭvā devaṃ tathā devīm astuvaṃ saṃstutaṃ suraiḥ
13,015.030a namo 'stu te śāśvata sarvayone; brahmādhipaṃ tvām ṛṣayo vadanti
13,015.030c tapaś ca sattvaṃ ca rajas tamaś ca; tvām eva satyaṃ ca vadanti santaḥ
13,015.031a tvaṃ vai brahmā ca rudraś ca varuṇo 'gnir manur bhavaḥ
13,015.031c dhātā tvaṣṭā vidhātā ca tvaṃ prabhuḥ sarvatomukhaḥ
13,015.032a tvatto jātāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
13,015.032c tvam ādiḥ sarvabhūtānāṃ saṃhāraś ca tvam eva hi
13,015.032d*0147_01 tvayā sṛṣṭam idaṃ kṛtsnaṃ trailokyaṃ sacarācaram
13,015.033a ye cendriyārthāś ca manaś ca kṛtsnaṃ; ye vāyavaḥ sapta tathaiva cāgniḥ
13,015.033c ye vā divisthā devatāś cāpi puṃsāṃ; tasmāt paraṃ tvām ṛṣayo vadanti
13,015.034a vedā yajñāś ca somaś ca dakṣiṇā pāvako haviḥ
13,015.034c yajñopagaṃ ca yat kiṃ cid bhagavāṃs tad asaṃśayam
13,015.035a iṣṭaṃ dattam adhītaṃ ca vratāni niyamāś ca ye
13,015.035c hrīḥ kīrtiḥ śrīr dyutis tuṣṭiḥ siddhiś caiva tvadarpaṇā
13,015.036a kāmaḥ krodho bhayaṃ lobho madaḥ stambho 'tha matsaraḥ
13,015.036c ādhayo vyādhayaś caiva bhagavaṃs tanayās tava
13,015.037a kṛtir vikāraḥ pralayaḥ pradhānaṃ prabhavo 'vyayaḥ
13,015.037c manasaḥ paramā yoniḥ svabhāvaś cāpi śāśvataḥ
13,015.037e avyaktaḥ pāvana vibho sahasrāṃśo hiraṇmayaḥ
13,015.038a ādir guṇānāṃ sarveṣāṃ bhavān vai jīvanāśrayaḥ
13,015.038c mahān ātmā matir brahmā viśvaḥ śaṃbhuḥ svayaṃbhuvaḥ
13,015.039a buddhiḥ prajñopalabdhiś ca saṃvit khyātir dhṛtiḥ smṛtiḥ
13,015.039c paryāyavācakaiḥ śabdair mahān ātmā vibhāvyase
13,015.040a tvāṃ buddhvā brāhmaṇo vidvān na pramohaṃ nigacchati
13,015.040b*0148_01 tattvavid brāhmaṇo vidvān aprameyagatis tathā
13,015.040c hṛdayaṃ sarvabhūtānāṃ kṣetrajñas tvam ṛṣiṣṭutaḥ
13,015.041a sarvataḥpāṇipādas tvaṃ sarvatokṣiśiromukhaḥ
13,015.041c sarvataḥśrutimāṃl loke sarvam āvṛtya tiṣṭhasi
13,015.042a phalaṃ tvam asi tigmāṃśo nimeṣādiṣu karmasu
13,015.042c tvaṃ vai prabhārciḥ puruṣaḥ sarvasya hṛdi saṃsthitaḥ
13,015.042e aṇimā laghimā prāptir īśāno jyotir avyayaḥ
13,015.043a tvayi buddhir matir lokāḥ prapannāḥ saṃśritāś ca ye
13,015.043c dhyānino nityayogāś ca satyasaṃdhā jitendriyāḥ
13,015.044a yas tvāṃ dhruvaṃ vedayate guhāśayaṃ; prabhuṃ purāṇaṃ puruṣaṃ viśvarūpam
13,015.044c hiraṇmayaṃ buddhimatāṃ parāṃ gatiṃ; sa buddhimān buddhim atītya tiṣṭhati
13,015.045a viditvā sapta sūkṣmāṇi ṣaḍaṅgaṃ tvāṃ ca mūrtitaḥ
13,015.045c pradhānavidhiyogasthas tvām eva viśate budhaḥ
13,015.046a evam ukte mayā pārtha bhave cārtivināśane
13,015.046c carācaraṃ jagat sarvaṃ siṃhanādam athākarot
13,015.047a saviprasaṃghāś ca surāsurāś ca; nāgāḥ piśācāḥ pitaro vayāṃsi
13,015.047c rakṣogaṇā bhūtagaṇāś ca sarve; maharṣayaś caiva tathā praṇemuḥ
13,015.048a mama mūrdhni ca divyānāṃ kusumānāṃ sugandhinām
13,015.048c rāśayo nipatanti sma vāyuś ca susukho vavau
13,015.049a nirīkṣya bhagavān devīm umāṃ māṃ ca jagaddhitaḥ
13,015.049c śatakratuṃ cābhivīkṣya svayaṃ mām āha śaṃkaraḥ
13,015.050a vidmaḥ kṛṣṇa parāṃ bhaktim asmāsu tava śatruhan
13,015.050c kriyatām ātmanaḥ śreyaḥ prītir hi paramā tvayi
13,015.051a vṛṇīṣvāṣṭau varān kṛṣṇa dātāsmi tava sattama
13,015.051c brūhi yādavaśārdūla yān icchasi sudurlabhān
13,016.001 kṛṣṇa uvāca
13,016.001a mūrdhnā nipatya niyatas tejaḥsaṃnicaye tataḥ
13,016.001b*0149_01 mūrdhnā praṇamya tu bhavaṃ devam īśānam avyayam
13,016.001c paramaṃ harṣam āgamya bhagavantam athābruvam
13,016.002a dharme dṛḍhatvaṃ yudhi śatrughātaṃ; yaśas tathāgryaṃ paramaṃ balaṃ ca
13,016.002c yogapriyatvaṃ tava saṃnikarṣaṃ; vṛṇe sutānāṃ ca śataṃ śatāni
13,016.003a evam astv iti tad vākyaṃ mayoktaḥ prāha śaṃkaraḥ
13,016.004a tato māṃ jagato mātā dharaṇī sarvapāvanī
13,016.004c uvācomā praṇihitā śarvāṇī tapasāṃ nidhiḥ
13,016.005a datto bhagavatā putraḥ sāmbo nāma tavānagha
13,016.005c matto 'py aṣṭau varān iṣṭān gṛhāṇa tvaṃ dadāmi te
13,016.005e praṇamya śirasā sā ca mayoktā pāṇḍunandana
13,016.006a dvijeṣv akopaṃ pitṛtaḥ prasādaṃ; śataṃ sutānām upabhogaṃ paraṃ ca
13,016.006c kule prītiṃ mātṛtaś ca prasādaṃ; śamaprāptiṃ pravṛṇe cāpi dākṣyam
13,016.007 devy uvāca
13,016.007a evaṃ bhaviṣyaty amaraprabhāva; nāhaṃ mṛṣā jātu vade kadā cit
13,016.007c bhāryāsahasrāṇi ca ṣoḍaśaiva; tāsu priyatvaṃ ca tathākṣayatvam
13,016.008a prītiṃ cāgryāṃ bāndhavānāṃ sakāśād; dadāmi te vapuṣaḥ kāmyatāṃ ca
13,016.008c bhokṣyante vai saptatir vai śatāni; gṛhe tubhyam atithīnāṃ ca nityam
13,016.008d*0150_01 bhavantu nityam atithīnāṃ bahūni
13,016.008d*0150_02 gṛhe ca tubhyaṃ prītimatāṃ śatāni
13,016.009 vāsudeva uvāca
13,016.009a evaṃ dattvā varān devo mama devī ca bhārata
13,016.009c antarhitaḥ kṣaṇe tasmin sagaṇo bhīmapūrvaja
13,016.010a etad atyadbhutaṃ sarvaṃ brāhmaṇāyātitejase
13,016.010c upamanyave mayā kṛtsnam ākhyātaṃ kauravottama
13,016.011a namaskṛtvā tu sa prāha devadevāya suvrata
13,016.011c nāsti śarvasamo dāne nāsti śarvasamo raṇe
13,016.011e nāsti śarvasamo devo nāsti śarvasamā gatiḥ
13,016.012a ṛṣir āsīt kṛte tāta taṇḍir ity eva viśrutaḥ
13,016.012c daśa varṣasahasrāṇi tena devaḥ samādhinā
13,016.012e ārādhito 'bhūd bhaktena tasyodarkaṃ niśāmaya
13,016.013a sa dṛṣṭavān mahādevam astauṣīc ca stavair vibhum
13,016.013b*0151_01 iti taṇḍis tapoyogāt paramātmānam avyayam
13,016.013b*0151_02 cintayitvā mahātmānam idam āha suvismitaḥ
13,016.013b*0151_03 yaṃ paṭhanti sadā sāṃkhyāś cintayanti ca yoginaḥ
13,016.013b*0151_04 paraṃ pradhānaṃ puruṣam adhiṣṭhātāram īśvaram
13,016.013b*0151_05 utpattau ca vināśe ca kāraṇaṃ yaṃ vidur budhāḥ
13,016.013b*0151_06 devāsuramunīnāṃ ca paraṃ yasmān na vidyate
13,016.013b*0151_07 ajaṃ tam aham īśānam anādinidhanaṃ prabhum
13,016.013b*0151_08 atyantasukhinaṃ devam anaghaṃ śaraṇaṃ vraje
13,016.013b*0151_09 evaṃ bruvann eva tadā dadarśa tapasāṃ nidhim
13,016.013b*0151_10 tam avyayam anaupamyam acintyaṃ śāśvataṃ dhruvam
13,016.013b*0151_11 niṣkalaṃ sakalaṃ brahma nirguṇaṃ guṇagocaram
13,016.013b*0151_12 yogināṃ paramānandam akṣaraṃ mokṣasaṃjñitam
13,016.013b*0151_13 manorindrāgnimarutāṃ viśvasya brahmaṇo gatim
13,016.013b*0151_14 agrāhyam acalaṃ śuddhaṃ buddhigrāhyaṃ manomayam
13,016.013b*0151_15 durvijñeyam asaṃkhyeyaṃ duṣprāpam akṛtātmabhiḥ
13,016.013b*0151_16 yoniṃ viśvasya jagatas tamasaḥ parataḥ param
13,016.013b*0151_17 paraṃ purāṇaṃ puruṣaṃ parebhyaḥ parataḥ param
13,016.013b*0151_18 yaḥ prāṇavantam ātmānaṃ jyotir jīvasthitaṃ manaḥ
13,016.013b*0151_19 taṃ devaṃ darśanākāṅkṣī bahūn varṣagaṇān ṛṣiḥ
13,016.013b*0151_20 tapasy ugre sthito bhūtvā dṛṣṭvā tuṣṭāva ceśvaram
13,016.013c pavitrāṇāṃ pavitras tvaṃ gatir gatimatāṃ vara
13,016.013e atyugraṃ tejasāṃ tejas tapasāṃ paramaṃ tapaḥ
13,016.014a viśvāvasuhiraṇyākṣapuruhūtanamaskṛta
13,016.014c bhūrikalyāṇada vibho purusatya namo 'stu te
13,016.015a jātīmaraṇabhīrūṇāṃ yatīnāṃ yatatāṃ vibho
13,016.015c nirvāṇada sahasrāṃśo namas te 'stu sukhāśraya
13,016.016a brahmā śatakratur viṣṇur viśvedevā maharṣayaḥ
13,016.016c na vidus tvāṃ tu tattvena kuto vetsyāmahe vayam
13,016.017a tvattaḥ pravartate kālas tvayi kālaś ca līyate
13,016.017c kālākhyaḥ puruṣākhyaś ca brahmākhyaś ca tvam eva hi
13,016.018a tanavas te smṛtās tisraḥ purāṇajñaiḥ surarṣibhiḥ
13,016.018c adhipauruṣam adhyātmam adhibhūtādhidaivatam
13,016.018e adhilokyādhivijñānam adhiyajñas tvam eva hi
13,016.019a tvāṃ viditvātmadehasthaṃ durvidaṃ daivatair api
13,016.019c vidvāṃso yānti nirmuktāḥ paraṃ bhāvam anāmayam
13,016.020a anicchatas tava vibho janmamṛtyur anekataḥ
13,016.020c dvāraṃ tvaṃ svargamokṣāṇām ākṣeptā tvaṃ dadāsi ca
13,016.021a tvam eva mokṣaḥ svargaś ca kāmaḥ krodhas tvam eva hi
13,016.021c sattvaṃ rajas tamaś caiva adhaś cordhvaṃ tvam eva hi
13,016.022a brahmā viṣṇuś ca rudraś ca skandendrau savitā yamaḥ
13,016.022c varuṇendū manur dhātā vidhātā tvaṃ dhaneśvaraḥ
13,016.023a bhūr vāyur jyotir āpaś ca vāg buddhis tvaṃ matir manaḥ
13,016.023c karma satyānṛte cobhe tvam evāsti ca nāsti ca
13,016.024a indriyāṇīndriyārthāś ca tatparaṃ prakṛter dhruvam
13,016.024c viśvāviśvaparo bhāvaś cintyācintyas tvam eva hi
13,016.025a yac caitat paramaṃ brahma yac ca tat paramaṃ padam
13,016.025c yā gatiḥ sāṃkhyayogānāṃ sa bhavān nātra saṃśayaḥ
13,016.026a nūnam adya kṛtārthāḥ sma nūnaṃ prāptāḥ satāṃ gatim
13,016.026c yāṃ gatiṃ prāpnuvantīha jñānanirmalabuddhayaḥ
13,016.027a aho mūḍhāḥ sma suciram imaṃ kālam acetasaḥ
13,016.027c yan na vidmaḥ paraṃ devaṃ śāśvataṃ yaṃ vidur budhāḥ
13,016.028a so 'yam āsāditaḥ sākṣād bahubhir janmabhir mayā
13,016.028c bhaktānugrahakṛd devo yaṃ jñātvāmṛtam aśnute
13,016.029a devāsuramanuṣyāṇāṃ yac ca guhyaṃ sanātanam
13,016.029c guhāyāṃ nihitaṃ brahma durvijñeyaṃ surair api
13,016.030a sa eṣa bhagavān devaḥ sarvakṛt sarvatomukhaḥ
13,016.030c sarvātmā sarvadarśī ca sarvagaḥ sarvaveditā
13,016.031a prāṇakṛt prāṇabhṛt prāṇī prāṇadaḥ prāṇināṃ gatiḥ
13,016.031c dehakṛd dehabhṛd dehī dehabhug dehināṃ gatiḥ
13,016.032a adhyātmagatiniṣṭhānāṃ dhyāninām ātmavedinām
13,016.032c apunarmārakāmānāṃ yā gatiḥ so 'yam īśvaraḥ
13,016.033a ayaṃ ca sarvabhūtānāṃ śubhāśubhagatipradaḥ
13,016.033c ayaṃ ca janmamaraṇe vidadhyāt sarvajantuṣu
13,016.034a ayaṃ ca siddhikāmānām ṛṣīṇāṃ siddhidaḥ prabhuḥ
13,016.034c ayaṃ ca mokṣakāmānāṃ dvijānāṃ mokṣadaḥ prabhuḥ
13,016.035a bhūr ādyān sarvabhuvanān utpādya sadivaukasaḥ
13,016.035c vibharti devas tanubhir aṣṭābhiś ca dadāti ca
13,016.036a ataḥ pravartate sarvam asmin sarvaṃ pratiṣṭhitam
13,016.036c asmiṃś ca pralayaṃ yāti ayam ekaḥ sanātanaḥ
13,016.037a ayaṃ sa satyakāmānāṃ satyalokaḥ paraḥ satām
13,016.037c apavargaś ca muktānāṃ kaivalyaṃ cātmavādinām
13,016.038a ayaṃ brahmādibhiḥ siddhair guhāyāṃ gopitaḥ prabhuḥ
13,016.038c devāsuramanuṣyāṇāṃ na prakāśo bhaved iti
13,016.039a taṃ tvāṃ devāsuranarās tattvena na vidur bhavam
13,016.039c mohitāḥ khalv anenaiva hṛcchayena praveśitāḥ
13,016.040a ye cainaṃ saṃprapadyante bhaktiyogena bhārata
13,016.040c teṣām evātmanātmānaṃ darśayaty eṣa hṛcchayaḥ
13,016.041a yaṃ jñātvā na punarjanma maraṇaṃ cāpi vidyate
13,016.041c yaṃ viditvā paraṃ vedyaṃ veditavyaṃ na vidyate
13,016.042a yaṃ labdhvā paramaṃ lābhaṃ manyate nādhikaṃ punaḥ
13,016.042c prāṇasūkṣmāṃ parāṃ prāptim āgacchaty akṣayāvahām
13,016.043a yaṃ sāṃkhyā guṇatattvajñāḥ sāṃkhyaśāstraviśāradāḥ
13,016.043c sūkṣmajñānaratāḥ pūrvaṃ jñātvā mucyanti bandhanaiḥ
13,016.044a yaṃ ca vedavido vedyaṃ vedānteṣu pratiṣṭhitam
13,016.044c prāṇāyāmaparā nityaṃ yaṃ viśanti japanti ca
13,016.044d*0152_01 oṃkāraratham āruhya te viśanti maheśvaram
13,016.045a ayaṃ sa devayānānām ādityo dvāram ucyate
13,016.045c ayaṃ ca pitṛyānānāṃ candramā dvāram ucyate
13,016.046a eṣa kālagatiś citrā saṃvatsarayugādiṣu
13,016.046c bhāvābhāvau tadātve ca ayane dakṣiṇottare
13,016.047a evaṃ prajāpatiḥ pūrvam ārādhya bahubhiḥ stavaiḥ
13,016.047c varayām āsa putratve nīlalohitasaṃjñitam
13,016.048a ṛgbhir yam anuśaṃsanti tantre karmaṇi bahvṛcaḥ
13,016.048c yajurbhir yaṃ tridhā vedyaṃ juhvaty adhvaryavo 'dhvare
13,016.049a sāmabhir yaṃ ca gāyanti sāmagāḥ śuddhabuddhayaḥ
13,016.049b*0153_01 ṛtaṃ satyaṃ paraṃ brahma stuvanty ātharvaṇā dvijāḥ
13,016.049c yajñasya paramā yoniḥ patiś cāyaṃ paraḥ smṛtaḥ
13,016.050a rātryahaḥśrotranayanaḥ pakṣamāsaśirobhujaḥ
13,016.050c ṛtuvīryas tapodhairyo hy abdaguhyorupādavān
13,016.051a mṛtyur yamo hutāśaś ca kālaḥ saṃhāravegavān
13,016.051c kālasya paramā yoniḥ kālaś cāyaṃ sanātanaḥ
13,016.052a candrādityau sanakṣatrau sagrahau saha vāyunā
13,016.052c dhruvaḥ saptarṣayaś caiva bhuvanāḥ sapta eva ca
13,016.053a pradhānaṃ mahad avyaktaṃ viśeṣāntaṃ savaikṛtam
13,016.053c brahmādi stambaparyantaṃ bhūtādi sad asac ca yat
13,016.054a aṣṭau prakṛtayaś caiva prakṛtibhyaś ca yat param
13,016.054c asya devasya yad bhāgaṃ kṛtsnaṃ saṃparivartate
13,016.055a etat paramam ānandaṃ yat tac chāśvatam eva ca
13,016.055c eṣā gatir viraktānām eṣa bhāvaḥ paraḥ satām
13,016.056a etat padam anudvignam etad brahma sanātanam
13,016.056c śāstravedāṅgaviduṣām etad dhyānaṃ paraṃ padam
13,016.057a iyaṃ sā paramā kāṣṭhā iyaṃ sā paramā kalā
13,016.057c iyaṃ sā paramā siddhir iyaṃ sā paramā gatiḥ
13,016.058a iyaṃ sā paramā śāntir iyaṃ sā nirvṛtiḥ parā
13,016.058c yaṃ prāpya kṛtakṛtyāḥ sma ity amanyanta vedhasaḥ
13,016.059a iyaṃ tuṣṭir iyaṃ siddhir iyaṃ śrutir iyaṃ smṛtiḥ
13,016.059c adhyātmagatiniṣṭhānāṃ viduṣāṃ prāptir avyayā
13,016.060a yajatāṃ yajñakāmānāṃ yajñair vipuladakṣiṇaiḥ
13,016.060c yā gatir daivatair divyā sā gatis tvaṃ sanātana
13,016.061a japyahomavrataiḥ kṛcchrair niyamair dehapātanaiḥ
13,016.061c tapyatāṃ yā gatir deva vairāje sā gatir bhavān
13,016.062a karmanyāsakṛtānāṃ ca viraktānāṃ tatas tataḥ
13,016.062c yā gatir brahmabhavane sā gatis tvaṃ sanātana
13,016.063a apunarmārakāmānāṃ vairāgye vartatāṃ pare
13,016.063c vikṛtīnāṃ layānāṃ ca sā gatis tvaṃ sanātana
13,016.064a jñānavijñānaniṣṭhānāṃ nirupākhyā nirañjanā
13,016.064c kaivalyā yā gatir deva paramā sā gatir bhavān
13,016.065a vedaśāstrapurāṇoktāḥ pañcaitā gatayaḥ smṛtāḥ
13,016.065c tvatprasādād dhi labhyante na labhyante 'nyathā vibho
13,016.066a iti taṇḍis tapoyogāt tuṣṭāveśānam avyayam
13,016.066c jagau ca paramaṃ brahma yat purā lokakṛj jagau
13,016.066d*0154_00 upamanyur uvāca
13,016.066d*0154_01 evaṃ stuto mahādevas taṇḍinā brahmavādinā
13,016.066d*0154_02 uvāca bhagavān deva umayā sahitaḥ prabhuḥ
13,016.067a brahmā śatakratur viṣṇur viśvedevā maharṣayaḥ
13,016.067c na vidus tvām iti tatas tuṣṭaḥ provāca taṃ śivaḥ
13,016.068a akṣayaś cāvyayaś caiva bhavitā duḥkhavarjitaḥ
13,016.068c yaśasvī tejasā yukto divyajñānasamanvitaḥ
13,016.069a ṛṣīṇām abhigamyaś ca sūtrakartā sutas tava
13,016.069c matprasādād dvijaśreṣṭha bhaviṣyati na saṃśayaḥ
13,016.070a kaṃ vā kāmaṃ dadāmy adya brūhi yad vatsa kāṅkṣase
13,016.070c prāñjaliḥ sa uvācedaṃ tvayi bhaktir dṛḍhāstu me
13,016.071a evaṃ dattvā varaṃ devo vandyamānaḥ surarṣibhiḥ
13,016.071c stūyamānaś ca vibudhais tatraivāntaradhīyata
13,016.072a antarhite bhagavati sānuge yādaveśvara
13,016.072c ṛṣir āśramam āgamya mamaitat proktavān iha
13,016.073a yāni ca prathitāny ādau taṇḍir ākhyātavān mama
13,016.073c nāmāni mānavaśreṣṭha tāni tvaṃ śṛṇu siddhaye
13,016.074a daśa nāmasahasrāṇi vedeṣv āha pitāmahaḥ
13,016.074c śarvasya śāstreṣu tathā daśa nāmaśatāni vai
13,016.075a guhyānīmāni nāmāni taṇḍir bhagavato 'cyuta
13,016.075c devaprasādād deveśa purā prāha mahātmane
13,017.001 vāsudeva uvāca
13,017.001a tataḥ sa prayato bhūtvā mama tāta yudhiṣṭhira
13,017.001c prāñjaliḥ prāha viprarṣir nāmasaṃhāram āditaḥ
13,017.002 upamanyur uvāca
13,017.002a brahmaproktair ṛṣiproktair vedavedāṅgasaṃbhavaiḥ
13,017.002c sarvalokeṣu vikhyātaiḥ sthāṇuṃ stoṣyāmi nāmabhiḥ
13,017.003a mahadbhir vihitaiḥ satyaiḥ siddhaiḥ sarvārthasādhakaiḥ
13,017.003c ṛṣiṇā taṇḍinā bhaktyā kṛtair devakṛtātmanā
13,017.004a yathoktair lokavikhyātair munibhis tattvadarśibhiḥ
13,017.004c pravaraṃ prathamaṃ svargyaṃ sarvabhūtahitaṃ śubham
13,017.004e śrutaiḥ sarvatra jagati brahmalokāvatāritaiḥ
13,017.005a yat tad rahasyaṃ paramaṃ brahmaproktaṃ sanātanam
13,017.005c vakṣye yadukulaśreṣṭha śṛṇuṣvāvahito mama
13,017.006a paratvena bhavaṃ devaṃ bhaktas tvaṃ parameśvaram
13,017.006c tena te śrāvayiṣyāmi yat tad brahma sanātanam
13,017.007a na śakyaṃ vistarāt kṛtsnaṃ vaktuṃ śarvasya kena cit
13,017.007c yuktenāpi vibhūtīnām api varṣaśatair api
13,017.008a yasyādir madhyam antaś ca surair api na gamyate
13,017.008c kas tasya śaknuyād vaktuṃ guṇān kārtsnyena mādhava
13,017.009a kiṃ tu devasya mahataḥ saṃkṣiptārthapadākṣaram
13,017.009c śaktitaś caritaṃ vakṣye prasādāt tasya caiva hi
13,017.010a aprāpyeha tato 'nujñāṃ na śakyaḥ stotum īśvaraḥ
13,017.010c yadā tenābhyanujñātaḥ stuvaty eva sadā bhavam
13,017.011a anādinidhanasyāhaṃ sarvayoner mahātmanaḥ
13,017.011c nāmnāṃ kaṃ cit samuddeśaṃ vakṣye hy avyaktayoninaḥ
13,017.012a varadasya vareṇyasya viśvarūpasya dhīmataḥ
13,017.012c śṛṇu nāmasamuddeśaṃ yad uktaṃ padmayoninā
13,017.013a daśa nāmasahasrāṇi yāny āha prapitāmahaḥ
13,017.013c tāni nirmathya manasā dadhno ghṛtam ivoddhṛtam
13,017.014a gireḥ sāraṃ yathā hema puṣpāt sāraṃ yathā madhu
13,017.014c ghṛtāt sāraṃ yathā maṇḍas tathaitat sāram uddhṛtam
13,017.015a sarvapāpmāpaham idaṃ caturvedasamanvitam
13,017.015c prayatnenādhigantavyaṃ dhāryaṃ ca prayatātmanā
13,017.015e śāntikaṃ pauṣṭikaṃ caiva rakṣoghnaṃ pāvanaṃ mahat
13,017.016a idaṃ bhaktāya dātavyaṃ śraddadhānāstikāya ca
13,017.016c nāśraddadhānarūpāya nāstikāyājitātmane
13,017.017a yaś cābhyasūyate devaṃ bhūtātmānaṃ pinākinam
13,017.017c sa kṛṣṇa narakaṃ yāti saha pūrvaiḥ sahānugaiḥ
13,017.018a idaṃ dhyānam idaṃ yogam idaṃ dhyeyam anuttamam
13,017.018c idaṃ japyam idaṃ jñānaṃ rahasyam idam uttamam
13,017.018e idaṃ jñātvāntakāle 'pi gacched dhi paramāṃ gatim
13,017.019a pavitraṃ maṅgalaṃ puṇyaṃ kalyāṇam idam uttamam
13,017.019c nigadiṣye mahābāho stavānām uttamaṃ stavam
13,017.020a idaṃ brahmā purā kṛtvā sarvalokapitāmahaḥ
13,017.020c sarvastavānāṃ divyānāṃ rājatve samakalpayat
13,017.021a tadāprabhṛti caivāyam īśvarasya mahātmanaḥ
13,017.021c stavarājeti vikhyāto jagaty amarapūjitaḥ
13,017.021e brahmalokād ayaṃ caiva stavarājo 'vatāritaḥ
13,017.022a yasmāt taṇḍiḥ purā prāha tena taṇḍikṛto 'bhavat
13,017.022c svargāc caivātra bhūlokaṃ taṇḍinā hy avatāritaḥ
13,017.023a sarvamaṅgalamaṅgalyaṃ sarvapāpapraṇāśanam
13,017.023c nigadiṣye mahābāho stavānām uttamaṃ stavam
13,017.024a brahmaṇām api yad brahma parāṇām api yat param
13,017.024c tejasām api yat tejas tapasām api yat tapaḥ
13,017.025a śāntīnām api yā śāntir dyutīnām api yā dyutiḥ
13,017.025c dāntānām api yo dānto dhīmatām api yā ca dhīḥ
13,017.026a devānām api yo devo munīnām api yo muniḥ
13,017.026c yajñānām api yo yajñaḥ śivānām api yaḥ śivaḥ
13,017.027a rudrāṇām api yo rudraḥ prabhuḥ prabhavatām api
13,017.027c yoginām api yo yogī kāraṇānāṃ ca kāraṇam
13,017.028a yato lokāḥ saṃbhavanti na bhavanti yataḥ punaḥ
13,017.028c sarvabhūtātmabhūtasya harasyāmitatejasaḥ
13,017.029a aṣṭottarasahasraṃ tu nāmnāṃ śarvasya me śṛṇu
13,017.029c yac chrutvā manujaśreṣṭha sarvān kāmān avāpsyasi
13,017.030a sthiraḥ sthāṇuḥ prabhur bhānuḥ pravaro varado varaḥ
13,017.030c sarvātmā sarvavikhyātaḥ sarvaḥ sarvakaro bhavaḥ
13,017.031a jaṭī carmī śikhaṇḍī ca sarvāṅgaḥ sarvabhāvanaḥ
13,017.031c hariś ca hariṇākṣaś ca sarvabhūtaharaḥ prabhuḥ
13,017.031d*0155_01 mahāroṣo mahārūpo makhas tribhuvaneśvaraḥ
13,017.031d*0155_02 satyaḥ satyāśrayaḥ siddhaś caṇḍāṃśuḥ sarpakuṇḍalaḥ
13,017.031d*0155_03 vṛṣaś ca vṛṣarūpaś ca vṛṣastho vṛṣabhākṣagaḥ
13,017.031d*0155_04 bhīmaś ca śitikaṇṭhaś ca śivaḥ śvetaḥ śivottamaḥ
13,017.031d*0155_05 niṣaṅgī śitikeśaś ca ditipo nīlalohitaḥ
13,017.031d*0155_06 śarabhaḥ śaṅkukarṇaś ca vilāso viśvakartṛkaḥ
13,017.031d*0155_07 paraḥ pāśupato bhadro nīlagrīvo vibhīṣaṇaḥ
13,017.031d*0155_08 gaṅgādharaḥ pṛthuś caiva janeśvarakuleśvaraḥ
13,017.031d*0155_09 uttamastrīsahāyaś ca madhuvindo mahāgrahaḥ
13,017.031d*0155_10 divyaḥ sūkṣmaḥ parāgaś ca vīrabhadro vibhinnagaḥ
13,017.031d*0155_11 śivaḥ śaṃbhur bhuvo bhartā śrīkaṇṭhas tridaśārcitaḥ
13,017.031d*0155_12 kravyādaḥ kīrtimān krīḍī kālāgniḥ kāryakāraṇaḥ
13,017.031d*0155_13 aṇḍaś ca bahiraṇḍaś ca virāḍbhūto viśeṣakṛt
13,017.031d*0155_14 hiraṇyagarbhahetuś ca bahirbhūtaḥ prayojakaḥ
13,017.031d*0155_15 jāgratsvapnasuṣuptiś ca turīyaś ca vidhūtanaḥ
13,017.031d*0155_16 manobuddhir ahaṃkāro vyaktāntaḥkaraṇātmakaḥ
13,017.031d*0155_17 viśado vikramaś caiva viśvo viśvasya saṃgrahaḥ
13,017.031d*0155_18 arūpaś caṇḍarūpaś ca vajrahastaḥ puraṃdaraḥ
13,017.031d*0155_19 jātavedāś ca jāgartir viśvāvāso vināyakaḥ
13,017.031d*0155_20 ājānur vainateyaś ca viśvakarmā vicakṣaṇaḥ
13,017.031d*0155_21 hiraṇyākṣaḥ sukeśaś ca ṛkṣaḥ kakṣataras tamaḥ
13,017.031d*0155_22 vṛṣo vṛṣāḍhyo vṛṣado vṛṣaparvā prajāharaḥ
13,017.032a pravṛttiś ca nivṛttiś ca niyataḥ śāśvato dhruvaḥ
13,017.032c śmaśānacārī bhagavān khacaro gocaro 'rdanaḥ
13,017.033a abhivādyo mahākarmā tapasvī bhūtabhāvanaḥ
13,017.033c unmattaveśapracchannaḥ sarvalokaprajāpatiḥ
13,017.034a mahārūpo mahākāyaḥ sarvarūpo mahāyaśāḥ
13,017.034c mahātmā sarvabhūtaś ca virūpo vāmano manuḥ
13,017.035a lokapālo 'ntarhitātmā prasādo hayagardabhiḥ
13,017.035c pavitraś ca mahāṃś caiva niyamo niyamāśrayaḥ
13,017.036a sarvakarmā svayaṃbhūś ca ādir ādikaro nidhiḥ
13,017.036c sahasrākṣo virūpākṣaḥ somo nakṣatrasādhakaḥ
13,017.037a candrasūryagatiḥ ketur graho grahapatir varaḥ
13,017.037c adrir adryālayaḥ kartā mṛgabāṇārpaṇo 'naghaḥ
13,017.038a mahātapā ghoratapā adīno dīnasādhakaḥ
13,017.038c saṃvatsarakaro mantraḥ pramāṇaṃ paramaṃ tapaḥ
13,017.039a yogī yojyo mahābījo mahāretā mahātapāḥ
13,017.039c suvarṇaretāḥ sarvajñaḥ subījo vṛṣavāhanaḥ
13,017.040a daśabāhus tv animiṣo nīlakaṇṭha umāpatiḥ
13,017.040c viśvarūpaḥ svayaṃśreṣṭho balavīro balo gaṇaḥ
13,017.041a gaṇakartā gaṇapatir digvāsāḥ kāmya eva ca
13,017.041c pavitraṃ paramaṃ mantraḥ sarvabhāvakaro haraḥ
13,017.042a kamaṇḍaludharo dhanvī bāṇahastaḥ kapālavān
13,017.042c aśanī śataghnī khaḍgī paṭṭiśī cāyudhī mahān
13,017.043a sruvahastaḥ surūpaś ca tejas tejaskaro nidhiḥ
13,017.043c uṣṇīṣī ca suvaktraś ca udagro vinatas tathā
13,017.044a dīrghaś ca harikeśaś ca sutīrthaḥ kṛṣṇa eva ca
13,017.044c sṛgālarūpaḥ sarvārtho muṇḍaḥ kuṇḍī kamaṇḍaluḥ
13,017.045a ajaś ca mṛgarūpaś ca gandhadhārī kapardy api
13,017.045c ūrdhvaretā ūrdhvaliṅga ūrdhvaśāyī nabhastalaḥ
13,017.046a trijaṭaś cīravāsāś ca rudraḥ senāpatir vibhuḥ
13,017.046c ahaścaro 'tha naktaṃ ca tigmamanyuḥ suvarcasaḥ
13,017.047a gajahā daityahā loko lokadhātā guṇākaraḥ
13,017.047c siṃhaśārdūlarūpaś ca ārdracarmāmbarāvṛtaḥ
13,017.048a kālayogī mahānādaḥ sarvavāsaś catuṣpathaḥ
13,017.048c niśācaraḥ pretacārī bhūtacārī maheśvaraḥ
13,017.049a bahubhūto bahudhanaḥ sarvādhāro 'mito gatiḥ
13,017.049c nṛtyapriyo nityanarto nartakaḥ sarvalāsakaḥ
13,017.049d*0156_01 sakārmuko mahābāhur mahāghoro mahātapāḥ
13,017.050a ghoro mahātapāḥ pāśo nityo giricaro nabhaḥ
13,017.050c sahasrahasto vijayo vyavasāyo hy aninditaḥ
13,017.051a amarṣaṇo marṣaṇātmā yajñahā kāmanāśanaḥ
13,017.051c dakṣayajñāpahārī ca susaho madhyamas tathā
13,017.052a tejopahārī balahā mudito 'rtho jito varaḥ
13,017.052b*0157_01 gambhīraghoṣo yogātmā yajñahā kāmanāśanaḥ
13,017.052c gambhīraghoṣo gambhīro gambhīrabalavāhanaḥ
13,017.053a nyagrodharūpo nyagrodho vṛkṣakarṇasthitir vibhuḥ
13,017.053b*0158_01 sutīkṣṇadaśanaś caiva mahākāyo mahānanaḥ
13,017.053b*0158_02 viṣvakseno harir yajñaḥ saṃyugāpīḍavāhanaḥ
13,017.053c tīkṣṇatāpaś ca haryaśvaḥ sahāyaḥ karmakālavit
13,017.054a viṣṇuprasādito yajñaḥ samudro vaḍavāmukhaḥ
13,017.054c hutāśanasahāyaś ca praśāntātmā hutāśanaḥ
13,017.055a ugratejā mahātejā jayo vijayakālavit
13,017.055c jyotiṣām ayanaṃ siddhiḥ saṃdhir vigraha eva ca
13,017.056a śikhī daṇḍī jaṭī jvālī mūrtijo mūrdhago balī
13,017.056c vaiṇavī paṇavī tālī kālaḥ kālakaṭaṃkaṭaḥ
13,017.057a nakṣatravigrahavidhir guṇavṛddhir layo 'gamaḥ
13,017.057c prajāpatir diśābāhur vibhāgaḥ sarvatomukhaḥ
13,017.058a vimocanaḥ suragaṇo hiraṇyakavacodbhavaḥ
13,017.058c meḍhrajo balacārī ca mahācārī stutas tathā
13,017.058d*0159_01 vīṇī ca paṇavī tālī nālī kaṭikaṭus tathā
13,017.059a sarvatūryaninādī ca sarvavādyaparigrahaḥ
13,017.059c vyālarūpo bilāvāsī hemamālī taraṃgavit
13,017.060a tridaśas trikāladhṛk karmasarvabandhavimocanaḥ
13,017.060c bandhanas tv asurendrāṇāṃ yudhi śatruvināśanaḥ
13,017.061a sāṃkhyaprasādo durvāsāḥ sarvasādhuniṣevitaḥ
13,017.061c praskandano vibhāgaś ca atulyo yajñabhāgavit
13,017.061d*0160_01 praskando 'py avibhāvaś ca tulyo yajñavibhāgavit
13,017.062a sarvāvāsaḥ sarvacārī durvāsā vāsavo 'maraḥ
13,017.062c hemo hemakaro yajñaḥ sarvadhārī dharottamaḥ
13,017.063a lohitākṣo mahākṣaś ca vijayākṣo viśāradaḥ
13,017.063c saṃgraho nigrahaḥ kartā sarpacīranivāsanaḥ
13,017.064a mukhyo 'mukhyaś ca dehaś ca deharddhiḥ sarvakāmadaḥ
13,017.064c sarvakālaprasādaś ca subalo balarūpadhṛk
13,017.064d*0161_01 sarvakāmavaraś caiva sarvadā sarvatomukhaḥ
13,017.065a ākāśanidhirūpaś ca nipātī uragaḥ khagaḥ
13,017.065b*0162_01 bhikṣuś ca bhikṣurūpaś ca raudrarūpo 'ṅgirāḥ khagaḥ
13,017.065c raudrarūpo 'ṃśur ādityo vasuraśmiḥ suvarcasī
13,017.066a vasuvego mahāvego manovego niśācaraḥ
13,017.066b*0163_01 vasuraśmiḥ suvarcasvī vasuvego mahābalaḥ
13,017.066b*0163_02 manovego niśācāraḥ sarvalokasukhapradaḥ
13,017.066c sarvāvāsī śriyāvāsī upadeśakaro haraḥ
13,017.067a munir ātmapatir loke saṃbhojyaś ca sahasradaḥ
13,017.067c pakṣī ca pakṣirūpī ca atidīpto viśāṃ patiḥ
13,017.068a unmādo madanākāro arthārthakararomaśaḥ
13,017.068c vāmadevaś ca vāmaś ca prāgdakṣiṇyaś ca vāmanaḥ
13,017.068d*0164_01 samīro damanākāro hy artho hy arthakaro vaśaḥ
13,017.068d*0164_02 vāsudevaś ca devaś ca vāmadevaś ca vāmanaḥ
13,017.069a siddhayogāpahārī ca siddhaḥ sarvārthasādhakaḥ
13,017.069c bhikṣuś ca bhikṣurūpaś ca viṣāṇī mṛdur avyayaḥ
13,017.070a mahāseno viśākhaś ca ṣaṣṭibhāgo gavāṃ patiḥ
13,017.070c vajrahastaś ca viṣkambhī camūstambhana eva ca
13,017.071a ṛtur ṛtukaraḥ kālo madhur madhukaro 'calaḥ
13,017.071c vānaspatyo vājaseno nityam āśramapūjitaḥ
13,017.072a brahmacārī lokacārī sarvacārī sucāravit
13,017.072c īśāna īśvaraḥ kālo niśācārī pinākadhṛk
13,017.072d*0165_01 nimittastho nimittaṃ ca nandir nandikaro hariḥ
13,017.073a nandīśvaraś ca nandī ca nandano nandivardhanaḥ
13,017.073c bhagasyākṣinihantā ca kālo brahmavidāṃ varaḥ
13,017.074a caturmukho mahāliṅgaś cāruliṅgas tathaiva ca
13,017.074c liṅgādhyakṣaḥ surādhyakṣo lokādhyakṣo yugāvahaḥ
13,017.075a bījādhyakṣo bījakartā adhyātmānugato balaḥ
13,017.075c itihāsakaraḥ kalpo gautamo 'tha jaleśvaraḥ
13,017.076a dambho hy adambho vaidambho vaśyo vaśyakaraḥ kaviḥ
13,017.076c lokakartā paśupatir mahākartā mahauṣadhiḥ
13,017.077a akṣaraṃ paramaṃ brahma balavāñ śakra eva ca
13,017.077b*0166_01 vajrahastaḥ pratiṣṭambhī camūruḥ stena eva ca
13,017.077c nītir hy anītiḥ śuddhātmā śuddho mānyo manogatiḥ
13,017.077d*0167_01 nityo hy anīśaḥ śuddhātmā śuddho māno gatir haviḥ
13,017.078a bahuprasādaḥ svapano darpaṇo 'tha tv amitrajit
13,017.078c vedakāraḥ sūtrakāro vidvān samaramardanaḥ
13,017.079a mahāmeghanivāsī ca mahāghoro vaśīkaraḥ
13,017.079c agnijvālo mahājvālo atidhūmro huto haviḥ
13,017.080a vṛṣaṇaḥ śaṃkaro nityo varcasvī dhūmaketanaḥ
13,017.080c nīlas tathāṅgalubdhaś ca śobhano niravagrahaḥ
13,017.081a svastidaḥ svastibhāvaś ca bhāgī bhāgakaro laghuḥ
13,017.081c utsaṅgaś ca mahāṅgaś ca mahāgarbhaḥ paro yuvā
13,017.082a kṛṣṇavarṇaḥ suvarṇaś ca indriyaḥ sarvadehinām
13,017.082c mahāpādo mahāhasto mahākāyo mahāyaśāḥ
13,017.083a mahāmūrdhā mahāmātro mahānetro digālayaḥ
13,017.083c mahādanto mahākarṇo mahāmeḍhro mahāhanuḥ
13,017.084a mahānāso mahākambur mahāgrīvaḥ śmaśānadhṛk
13,017.084c mahāvakṣā mahorasko antarātmā mṛgālayaḥ
13,017.084d*0168_01 mahākaṭir mahāgrīvo mahābāhur mahākaraḥ
13,017.085a lambano lambitoṣṭhaś ca mahāmāyaḥ payonidhiḥ
13,017.085b*0169_01 lambamāno lambitoṣṭhaś caladgāmī yaśonidhiḥ
13,017.085c mahādanto mahādaṃṣṭro mahājihvo mahāmukhaḥ
13,017.086a mahānakho mahāromā mahākeśo mahājaṭaḥ
13,017.086c asapatnaḥ prasādaś ca pratyayo girisādhanaḥ
13,017.087a snehano 'snehanaś caiva ajitaś ca mahāmuniḥ
13,017.087c vṛkṣākāro vṛkṣaketur analo vāyuvāhanaḥ
13,017.088a maṇḍalī merudhāmā ca devadānavadarpahā
13,017.088c atharvaśīrṣaḥ sāmāsya ṛksahasrāmitekṣaṇaḥ
13,017.089a yajuḥpādabhujo guhyaḥ prakāśo jaṅgamas tathā
13,017.089c amoghārthaḥ prasādaś ca abhigamyaḥ sudarśanaḥ
13,017.090a upahārapriyaḥ śarvaḥ kanakaḥ kāñcanaḥ sthiraḥ
13,017.090c nābhir nandikaro bhāvyaḥ puṣkarasthapatiḥ sthiraḥ
13,017.091a dvādaśas trāsanaś cādyo yajño yajñasamāhitaḥ
13,017.091c naktaṃ kaliś ca kālaś ca makaraḥ kālapūjitaḥ
13,017.092a sagaṇo gaṇakāraś ca bhūtabhāvanasārathiḥ
13,017.092c bhasmaśāyī bhasmagoptā bhasmabhūtas tarur gaṇaḥ
13,017.093a agaṇaś caiva lopaś ca mahātmā sarvapūjitaḥ
13,017.093c śaṅkus triśaṅkuḥ saṃpannaḥ śucir bhūtaniṣevitaḥ
13,017.094a āśramasthaḥ kapotastho viśvakarmā patir varaḥ
13,017.094c śākho viśākhas tāmroṣṭho hy ambujālaḥ suniścayaḥ
13,017.095a kapilo 'kapilaḥ śūra āyuś caiva paro 'paraḥ
13,017.095c gandharvo hy aditis tārkṣyaḥ suvijñeyaḥ susārathiḥ
13,017.096a paraśvadhāyudho deva arthakārī subāndhavaḥ
13,017.096c tumbavīṇī mahākopa ūrdhvaretā jaleśayaḥ
13,017.097a ugro vaṃśakaro vaṃśo vaṃśanādo hy aninditaḥ
13,017.097c sarvāṅgarūpo māyāvī suhṛdo hy anilo 'nalaḥ
13,017.098a bandhano bandhakartā ca subandhanavimocanaḥ
13,017.098c sa yajñāriḥ sa kāmārir mahādaṃṣṭro mahāyudhaḥ
13,017.098c*0170_01 māyāvī sarvakāmakṛt
13,017.098c*0170_02 mahādayāḷur mantavyo
13,017.099a bāhus tv aninditaḥ śarvaḥ śaṃkaraḥ śaṃkaro 'dhanaḥ
13,017.099c amareśo mahādevo viśvadevaḥ surārihā
13,017.100a ahirbudhno nirṛtiś ca cekitāno haris tathā
13,017.100c ajaikapāc ca kāpālī triśaṅkur ajitaḥ śivaḥ
13,017.101a dhanvantarir dhūmaketuḥ skando vaiśravaṇas tathā
13,017.101c dhātā śakraś ca viṣṇuś ca mitras tvaṣṭā dhruvo dharaḥ
13,017.102a prabhāvaḥ sarvago vāyur aryamā savitā raviḥ
13,017.102c udagraś ca vidhātā ca māndhātā bhūtabhāvanaḥ
13,017.103a ratitīrthaś ca vāgmī ca sarvakāmaguṇāvahaḥ
13,017.103c padmagarbho mahāgarbhaś candravaktro manoramaḥ
13,017.104a balavāṃś copaśāntaś ca purāṇaḥ puṇyacañcurī
13,017.104c kurukartā kālarūpī kurubhūto maheśvaraḥ
13,017.105a sarvāśayo darbhaśāyī sarveṣāṃ prāṇināṃ patiḥ
13,017.105c devadevamukho 'saktaḥ sad asat sarvaratnavit
13,017.106a kailāsaśikharāvāsī himavadgirisaṃśrayaḥ
13,017.106c kūlahārī kūlakartā bahuvidyo bahupradaḥ
13,017.107a vaṇijo vardhano vṛkṣo nakulaś candanaś chadaḥ
13,017.107c sāragrīvo mahājatrur alolaś ca mahauṣadhaḥ
13,017.107d*0171_01 prāṇeśo bandhakī vṛkṣo nakulaś cādrikas tathā
13,017.107d*0171_02 hrasvagrīvo mahājānur alolaś ca mahauṣadhiḥ
13,017.108a siddhārthakārī siddhārthaś chandovyākaraṇottaraḥ
13,017.108c siṃhanādaḥ siṃhadaṃṣṭraḥ siṃhagaḥ siṃhavāhanaḥ
13,017.109a prabhāvātmā jagatkālas tālo lokahitas taruḥ
13,017.109c sāraṅgo navacakrāṅgaḥ ketumālī sabhāvanaḥ
13,017.110a bhūtālayo bhūtapatir ahorātram aninditaḥ
13,017.110c vāhitā sarvabhūtānāṃ nilayaś ca vibhur bhavaḥ
13,017.110d*0172_01 bhūtālayo bhūtapatir ahorātro malo 'malaḥ
13,017.110d*0172_02 vasubhṛt sarvabhūtātmā niścalaḥ suvidur budhaḥ
13,017.110d*0172_03 asuhṛt sarvabhūtānāṃ niścalaś calavid budhaḥ
13,017.111a amoghaḥ saṃyato hy aśvo bhojanaḥ prāṇadhāraṇaḥ
13,017.111c dhṛtimān matimān dakṣaḥ satkṛtaś ca yugādhipaḥ
13,017.112a gopālir gopatir grāmo gocarmavasano haraḥ
13,017.112c hiraṇyabāhuś ca tathā guhāpālaḥ praveśinām
13,017.113a pratiṣṭhāyī mahāharṣo jitakāmo jitendriyaḥ
13,017.113c gandhāraś ca surālaś ca tapaḥkarmaratir dhanuḥ
13,017.114a mahāgīto mahānṛtto hy apsarogaṇasevitaḥ
13,017.114c mahāketur dhanur dhātur naikasānucaraś calaḥ
13,017.115a āvedanīya āveśaḥ sarvagandhasukhāvahaḥ
13,017.115c toraṇas tāraṇo vāyuḥ paridhāvati caikataḥ
13,017.116a saṃyogo vardhano vṛddho mahāvṛddho gaṇādhipaḥ
13,017.116c nitya ātmasahāyaś ca devāsurapatiḥ patiḥ
13,017.117a yuktaś ca yuktabāhuś ca dvividhaś ca suparvaṇaḥ
13,017.117c āṣāḍhaś ca suṣāḍhaś ca dhruvo harihaṇo haraḥ
13,017.118a vapur āvartamānebhyo vasuśreṣṭho mahāpathaḥ
13,017.118c śirohārī vimarṣaś ca sarvalakṣaṇabhūṣitaḥ
13,017.119a akṣaś ca rathayogī ca sarvayogī mahābalaḥ
13,017.119c samāmnāyo 'samāmnāyas tīrthadevo mahārathaḥ
13,017.120a nirjīvo jīvano mantraḥ śubhākṣo bahukarkaśaḥ
13,017.120c ratnaprabhūto raktāṅgo mahārṇavanipānavit
13,017.121a mūlo viśālo hy amṛto vyaktāvyaktas taponidhiḥ
13,017.121c ārohaṇo nirohaś ca śailahārī mahātapāḥ
13,017.122a senākalpo mahākalpo yugāyugakaro hariḥ
13,017.122c yugarūpo mahārūpaḥ pavano gahano nagaḥ
13,017.123a nyāyanirvāpaṇaḥ pādaḥ paṇḍito hy acalopamaḥ
13,017.123c bahumālo mahāmālaḥ sumālo bahulocanaḥ
13,017.124a vistāro lavaṇaḥ kūpaḥ kusumaḥ saphalodayaḥ
13,017.124c vṛṣabho vṛṣabhāṅkāṅgo maṇibilvo jaṭādharaḥ
13,017.125a indur visargaḥ sumukhaḥ suraḥ sarvāyudhaḥ sahaḥ
13,017.125c nivedanaḥ sudhājātaḥ sugandhāro mahādhanuḥ
13,017.125d*0173_01 śirodharo 'bhimarśanaḥ sarvalakṣaṇabhūṣitaḥ
13,017.125d*0174_01 girāvāso visargaś ca sarvalakṣaṇalakṣavit
13,017.126a gandhamālī ca bhagavān utthānaḥ sarvakarmaṇām
13,017.126c manthāno bahulo bāhuḥ sakalaḥ sarvalocanaḥ
13,017.127a tarastālī karastālī ūrdhvasaṃhanano vahaḥ
13,017.127c chatraṃ succhatro vikhyātaḥ sarvalokāśrayo mahān
13,017.128a muṇḍo virūpo vikṛto daṇḍimuṇḍo vikurvaṇaḥ
13,017.128c haryakṣaḥ kakubho vajrī dīptajihvaḥ sahasrapāt
13,017.129a sahasramūrdhā devendraḥ sarvadevamayo guruḥ
13,017.129c sahasrabāhuḥ sarvāṅgaḥ śaraṇyaḥ sarvalokakṛt
13,017.130a pavitraṃ trimadhur mantraḥ kaniṣṭhaḥ kṛṣṇapiṅgalaḥ
13,017.130c brahmadaṇḍavinirmātā śataghnī śatapāśadhṛk
13,017.131a padmagarbho mahāgarbho brahmagarbho jalodbhavaḥ
13,017.131c gabhastir brahmakṛd brahmā brahmavid brāhmaṇo gatiḥ
13,017.132a anantarūpo naikātmā tigmatejāḥ svayaṃbhuvaḥ
13,017.132c ūrdhvagātmā paśupatir vātaraṃhā manojavaḥ
13,017.133a candanī padmamālāgryaḥ surabhyuttaraṇo naraḥ
13,017.133c karṇikāramahāsragvī nīlamauliḥ pinākadhṛk
13,017.134a umāpatir umākānto jāhnavīdhṛg umādhavaḥ
13,017.134c varo varāho varado vareśaḥ sumahāsvanaḥ
13,017.135a mahāprasādo damanaḥ śatruhā śvetapiṅgalaḥ
13,017.135c prītātmā prayatātmā ca saṃyatātmā pradhānadhṛk
13,017.136a sarvapārśvasutas tārkṣyo dharmasādhāraṇo varaḥ
13,017.136c carācarātmā sūkṣmātmā suvṛṣo govṛṣeśvaraḥ
13,017.137a sādhyarṣir vasur ādityo vivasvān savitā mṛḍaḥ
13,017.137c vyāsaḥ sarvasya saṃkṣepo vistaraḥ paryayo nayaḥ
13,017.138a ṛtuḥ saṃvatsaro māsaḥ pakṣaḥ saṃkhyāsamāpanaḥ
13,017.138c kalā kāṣṭhā lavo mātrā muhūrto 'haḥ kṣapāḥ kṣaṇāḥ
13,017.139a viśvakṣetraṃ prajābījaṃ liṅgam ādyas tv aninditaḥ
13,017.139c sad asad vyaktam avyaktaṃ pitā mātā pitāmahaḥ
13,017.140a svargadvāraṃ prajādvāraṃ mokṣadvāraṃ triviṣṭapam
13,017.140c nirvāṇaṃ hlādanaṃ caiva brahmalokaḥ parā gatiḥ
13,017.141a devāsuravinirmātā devāsuraparāyaṇaḥ
13,017.141c devāsuragurur devo devāsuranamaskṛtaḥ
13,017.142a devāsuramahāmātro devāsuragaṇāśrayaḥ
13,017.142c devāsuragaṇādhyakṣo devāsuragaṇāgraṇīḥ
13,017.143a devātidevo devarṣir devāsuravarapradaḥ
13,017.143c devāsureśvaro devo devāsuramaheśvaraḥ
13,017.144a sarvadevamayo 'cintyo devatātmātmasaṃbhavaḥ
13,017.144c udbhidas trikramo vaidyo virajo virajombaraḥ
13,017.145a īḍyo hastī suravyāghro devasiṃho nararṣabhaḥ
13,017.145c vibudhāgravaraḥ śreṣṭhaḥ sarvadevottamottamaḥ
13,017.146a prayuktaḥ śobhano vajra īśānaḥ prabhur avyayaḥ
13,017.146c guruḥ kānto nijaḥ sargaḥ pavitraḥ sarvavāhanaḥ
13,017.147a śṛṅgī śṛṅgapriyo babhrū rājarājo nirāmayaḥ
13,017.147c abhirāmaḥ suragaṇo virāmaḥ sarvasādhanaḥ
13,017.148a lalāṭākṣo viśvadeho hariṇo brahmavarcasaḥ
13,017.148c sthāvarāṇāṃ patiś caiva niyamendriyavardhanaḥ
13,017.149a siddhārthaḥ sarvabhūtārtho 'cintyaḥ satyavrataḥ śuciḥ
13,017.149c vratādhipaḥ paraṃ brahma muktānāṃ paramā gatiḥ
13,017.150a vimukto muktatejāś ca śrīmāñ śrīvardhano jagat
13,017.150c yathāpradhānaṃ bhagavān iti bhaktyā stuto mayā
13,017.151a yaṃ na brahmādayo devā vidur yaṃ na maharṣayaḥ
13,017.151b*0175_01 idam amṛtam anantam aprameyaṃ
13,017.151b*0175_02 sakalajanārtiharaṃ samastavedyam
13,017.151b*0175_03 japata bahubhir īritaṃ viśeṣyaṃ
13,017.151b*0175_04 śivapadamantravighaṭṭanena tīvram
13,017.151c taṃ stavyam arcyaṃ vandyaṃ ca kaḥ stoṣyati jagatpatim
13,017.151d*0176_01 namaḥ śivāyeti sadā pradānaṃ bhagavān iti
13,017.151d*0176_02 bhaktyā stuto mayā yat tad vidus tattvaṃ surarṣabhāḥ
13,017.152a bhaktim eva puraskṛtya mayā yajñapatir vasuḥ
13,017.152c tato 'bhyanujñāṃ prāpyaiva stuto matimatāṃ varaḥ
13,017.153a śivam ebhiḥ stuvan devaṃ nāmabhiḥ puṣṭivardhanaiḥ
13,017.153c nityayuktaḥ śucir bhūtvā prāpnoty ātmānam ātmanā
13,017.154a etad dhi paramaṃ brahma svayaṃ gītaṃ svayaṃbhuvā
13,017.154c ṛṣayaś caiva devāś ca stuvanty etena tatparam
13,017.155a stūyamāno mahādevaḥ prīyate cātmanāmabhiḥ
13,017.155c bhaktānukampī bhagavān ātmasaṃsthān karoti tān
13,017.156a tathaiva ca manuṣyeṣu ye manuṣyāḥ pradhānataḥ
13,017.156c āstikāḥ śraddadhānāś ca bahubhir janmabhiḥ stavaiḥ
13,017.156d*0177_01 bhaktyā hy ananyam īśānaṃ paraṃ devaṃ sanātanam
13,017.156d*0177_02 karmaṇā manasā vācā bhāvenāmitatejasaḥ
13,017.156d*0177_03 svapanto jāgramāṇāś ca vrajann upaviśaṃs tathā
13,017.156d*0177_04 unmiṣan nimiṣaṃś caiva cintayantaḥ punaḥ punaḥ
13,017.157a jāgrataś ca svapantaś ca vrajantaḥ pathi saṃsthitāḥ
13,017.157b*0178_01 śṛṇvantaḥ śrāvayantaś ca kathayantaś ca te bhavam
13,017.157c stuvanti stūyamānāś ca tuṣyanti ca ramanti ca
13,017.157e janmakoṭisahasreṣu nānāsaṃsārayoniṣu
13,017.158a jantor viśuddhapāpasya bhave bhaktiḥ prajāyate
13,017.158c utpannā ca bhave bhaktir ananyā sarvabhāvataḥ
13,017.159a kāraṇaṃ bhāvitaṃ tasya sarvamuktasya sarvataḥ
13,017.159c etad deveṣu duṣprāpaṃ manuṣyeṣu na labhyate
13,017.160a nirvighnā niścalā rudre bhaktir avyabhicāriṇī
13,017.160c tasyaiva ca prasādena bhaktir utpadyate nṛṇām
13,017.160e yayā yānti parāṃ siddhiṃ tadbhāvagatacetasaḥ
13,017.161a ye sarvabhāvopagatāḥ paratvenābhavan narāḥ
13,017.161c prapannavatsalo devaḥ saṃsārāt tān samuddharet
13,017.162a evam anye na kurvanti devāḥ saṃsāramocanam
13,017.162c manuṣyāṇāṃ mahādevād anyatrāpi tapobalāt
13,017.163a iti tenendrakalpena bhagavān sadasatpatiḥ
13,017.163c kṛttivāsāḥ stutaḥ kṛṣṇa taṇḍinā śuddhabuddhinā
13,017.164a stavam etaṃ bhagavato brahmā svayam adhārayat
13,017.164b*0179_01 stavam etadgato brahmā svayam ārādhayan prajāḥ
13,017.164b*0180_01 gīyate ca sa budhyeta brahmā śaṃkarasaṃnidhau
13,017.164b*0180_02 idaṃ puṇyaṃ pavitraṃ ca sarvadā pāpanāśanam
13,017.164b*0180_03 yogadaṃ mokṣadaṃ caiva svargadaṃ toṣadaṃ tathā
13,017.164b*0180_04 evam etat paṭhante ya ekabhaktyā tu śaṃkare
13,017.164b*0180_05 yā gatiḥ sāṃkhyayogānāṃ vrajanty etāṃ gatiṃ tadā
13,017.164b*0180_06 stavam etaṃ prayatnena sadā rudrasya saṃnidhau
13,017.164b*0180_07 abdam ekaṃ cared bhaktaḥ prāpnuyād īpsitaṃ phalam
13,017.164b*0180_08 etad rahasyaṃ paramaṃ brahmaṇo hṛdi saṃsthitam
13,017.164c brahmā provāca śakrāya śakraḥ provāca mṛtyave
13,017.165a mṛtyuḥ provāca rudrāṇāṃ rudrebhyas taṇḍim āgamat
13,017.165c mahatā tapasā prāptas taṇḍinā brahmasadmani
13,017.166a taṇḍiḥ provāca śukrāya gautamāyāha bhārgavaḥ
13,017.166c vaivasvatāya manave gautamaḥ prāha mādhava
13,017.167a nārāyaṇāya sādhyāya manur iṣṭāya dhīmate
13,017.167c yamāya prāha bhagavān sādhyo nārāyaṇo 'cyutaḥ
13,017.168a nāciketāya bhagavān āha vaivasvato yamaḥ
13,017.168c mārkaṇḍeyāya vārṣṇeya nāciketo 'bhyabhāṣata
13,017.169a mārkaṇḍeyān mayā prāptaṃ niyamena janārdana
13,017.169c tavāpy aham amitraghna stavaṃ dadmy adya viśrutam
13,017.169e svargyam ārogyam āyuṣyaṃ dhanyaṃ balyaṃ tathaiva ca
13,017.170a na tasya vighnaṃ kurvanti dānavā yakṣarākṣasāḥ
13,017.170c piśācā yātudhānāś ca guhyakā bhujagā api
13,017.171a yaḥ paṭheta śucir bhūtvā brahmacārī jitendriyaḥ
13,017.171c abhagnayogo varṣaṃ tu so 'śvamedhaphalaṃ labhet
13,018.001 vaiśaṃpāyana uvāca
13,018.001a mahāyogī tataḥ prāha kṛṣṇadvaipāyano muniḥ
13,018.001c paṭhasva putra bhadraṃ te prīyatāṃ te maheśvaraḥ
13,018.002a purā putra mayā merau tapyatā paramaṃ tapaḥ
13,018.002c putrahetor mahārāja stava eṣo 'nukīrtitaḥ
13,018.003a labdhavān asmi tān kāmān ahaṃ vai pāṇḍunandana
13,018.003c tathā tvam api śarvād dhi sarvān kāmān avāpsyasi
13,018.003d*0181_01 kapilaś ca tataḥ prāha sāṃkhyarṣir devasaṃmataḥ
13,018.003d*0181_02 mayā janmāny anekāni śaktyā cārādhito bhavaḥ
13,018.003d*0181_03 prītaś ca bhagavāñ jñānaṃ dadau mama bhavāntakam
13,018.004a catuḥśīrṣas tataḥ prāha śakrasya dayitaḥ sakhā
13,018.004c ālambāyana ity eva viśrutaḥ karuṇātmakaḥ
13,018.005a mayā gokarṇam āsādya tapas taptvā śataṃ samāḥ
13,018.005c ayonijānāṃ dāntānāṃ dharmajñānāṃ suvarcasām
13,018.006a ajarāṇām aduḥkhānāṃ śatavarṣasahasriṇām
13,018.006c labdhaṃ putraśataṃ śarvāt purā pāṇḍunṛpātmaja
13,018.007a vālmīkiś cāpi bhagavān yudhiṣṭhiram abhāṣata
13,018.007c vivāde sāmni munibhir brahmaghno vai bhavān iti
13,018.007e uktaḥ kṣaṇena cāviṣṭas tenādharmeṇa bhārata
13,018.008a so 'ham īśānam anagham astauṣaṃ śaraṇaṃ gataḥ
13,018.008c muktaś cāsmy avaśaḥ pāpāt tato duḥkhavināśanaḥ
13,018.008e āha māṃ tripuraghno vai yaśas te 'gryaṃ bhaviṣyati
13,018.009a jāmadagnyaś ca kaunteyam āha dharmabhṛtāṃ varaḥ
13,018.009c ṛṣimadhye sthitas tāta tapann iva vibhāvasuḥ
13,018.010a pitṛvipravadhenāham ārto vai pāṇḍavāgraja
13,018.010c śucir bhūtvā mahādevaṃ gatavāñ śaraṇaṃ nṛpa
13,018.011a nāmabhiś cāstuvaṃ devaṃ tatas tuṣṭo 'bhavad bhavaḥ
13,018.011c paraśuṃ ca dadau devo divyāny astrāṇi caiva me
13,018.012a pāpaṃ na bhavitā te 'dya ajeyaś ca bhaviṣyasi
13,018.012c na te prabhavitā mṛtyur yaśasvī ca bhaviṣyasi
13,018.013a āha māṃ bhagavān evaṃ śikhaṇḍī śivavigrahaḥ
13,018.013c yad avāptaṃ ca me sarvaṃ prasādāt tasya dhīmataḥ
13,018.013d*0182_01 viśvāmitras tadovāca kṣatriyo 'haṃ purābhavam
13,018.013d*0182_02 brāhmaṇo 'haṃ bhavānīti mayā cārādhito bhavaḥ
13,018.013d*0182_03 tatprasādān mayā prāptaṃ brāhmaṇyaṃ durlabhaṃ mahat
13,018.014a asito devalaś caiva prāha pāṇḍusutaṃ nṛpam
13,018.014c śāpāc chakrasya kaunteya cito dharmo 'naśan mama
13,018.014e tan me dharmaṃ yaśaś cāgryam āyuś caivādadad bhavaḥ
13,018.015a ṛṣir gṛtsamado nāma śakrasya dayitaḥ sakhā
13,018.015c prāhājamīḍhaṃ bhagavān bṛhaspatisamadyutiḥ
13,018.016a vasiṣṭho nāma bhagavāṃś cākṣuṣasya manoḥ sutaḥ
13,018.016c śatakrator acintyasya satre varṣasahasrike
13,018.016e vartamāne 'bravīd vākyaṃ sāmni hy uccārite mayā
13,018.017a rathantaraṃ dvijaśreṣṭha na samyag iti vartate
13,018.017c samīkṣasva punar buddhyā harṣaṃ tyaktvā dvijottama
13,018.017e ayajñavāhinaṃ pāpam akārṣīs tvaṃ sudurmate
13,018.018a evam uktvā mahākrodhāt prāha ruṣṭaḥ punar vacaḥ
13,018.018c prajñayā rahito duḥkhī nityaṃ bhīto vanecaraḥ
13,018.018e daśa varṣasahasrāṇi daśāṣṭau ca śatāni ca
13,018.019a naṣṭapānīyayavase mṛgair anyaiś ca varjite
13,018.019c ayajñīyadrume deśe rurusiṃhaniṣevite
13,018.019e bhavitā tvaṃ mṛgaḥ krūro mahāduḥkhasamanvitaḥ
13,018.020a tasya vākyasya nidhane pārtha jāto hy ahaṃ mṛgaḥ
13,018.020c tato māṃ śaraṇaṃ prāptaṃ prāha yogī maheśvaraḥ
13,018.021a ajaraś cāmaraś caiva bhavitā duḥkhavarjitaḥ
13,018.021c sāmyaṃ samas tu te saukhyaṃ yuvayor vardhatāṃ kratuḥ
13,018.022a anugrahān evam eṣa karoti bhagavān vibhuḥ
13,018.022c paraṃ dhātā vidhātā ca sukhaduḥkhe ca sarvadā
13,018.023a acintya eṣa bhagavān karmaṇā manasā girā
13,018.023c na me tāta yudhiśreṣṭha vidyayā paṇḍitaḥ samaḥ
13,018.023d*0183_01 vāsudevas tadovāca punar matimatāṃ varaḥ
13,018.023d*0183_02 suvarṇākṣo mahādevas tapasā toṣito mayā
13,018.023d*0183_03 tato 'tha bhagavān āha prīto māṃ vai yudhiṣṭhira
13,018.023d*0183_04 annāt priyataraḥ kṛṣṇa matprasādād bhaviṣyasi
13,018.023d*0183_05 aparājitaś ca yuddheṣu tejaś caivānalopamam
13,018.023d*0183_06 evaṃ sahasraśaś cātmā mahādevo varaṃ dadau
13,018.023d*0183_07 maṇimanthe 'tha śaile vai purā saṃrādhito mayā
13,018.023d*0183_08 varṣāyutasahasrāṇāṃ sahasraśatam eva ca
13,018.023d*0183_09 tato māṃ bhagavān prīta idaṃ vacanam abravīt
13,018.023d*0183_10 varaṃ vṛṇīṣva bhadraṃ te yas te manasi vartate
13,018.023d*0183_11 tataḥ praṇamya śirasā idaṃ vacanam abruvam
13,018.023d*0183_12 yadi prīto mahādevo bhaktyā paramayā prabhuḥ
13,018.023d*0183_13 nityakālaṃ taveśāna bhaktir bhavatu me sthirā
13,018.023d*0183_14 evam astv iti bhagavāṃs tatroktvāntaradhīyata
13,018.023d*0184_01 jaigīṣavyas tathā prāha jagaddhātā maheśvaraḥ
13,018.024 jaigīṣavya uvāca
13,018.024a mamāṣṭaguṇam aiśvaryaṃ dattaṃ bhagavatā purā
13,018.024c yatnenālpena balinā vārāṇasyāṃ yudhiṣṭhira
13,018.024d*0185_01 parāśaraś cāha muniḥ purā mama ca toṣitaḥ
13,018.025 gārgya uvāca
13,018.025a catuḥṣaṣṭyaṅgam adadāt kālajñānaṃ mamādbhutam
13,018.025c sarasvatyās taṭe tuṣṭo manoyajñena pāṇḍava
13,018.026a tulyaṃ mama sahasraṃ tu sutānāṃ brahmavādinām
13,018.026c āyuś caiva saputrasya saṃvatsaraśatāyutam
13,018.027 parāśara uvāca
13,018.027a prasādyāhaṃ purā śarvaṃ manasācintayaṃ nṛpa
13,018.027c mahātapā mahātejā mahāyogī mahāyaśāḥ
13,018.027e vedavyāsaḥ śriyāvāso brahmaṇyaḥ karuṇātmakaḥ
13,018.028a api nāmepsitaḥ putro mama syād vai maheśvarāt
13,018.028b*0186_01 tad abhijñāya mām āha śaṃkaras tripurārdanaḥ
13,018.028b*0186_02 pitṛkanyā vasoḥ putrī śāpād dāśagṛhoditā
13,018.028b*0186_03 tasyāṃ viṣṇukṛtā nāma vidyayā śodhakaḥ satām
13,018.028c iti matvā hṛdi mataṃ prāha māṃ surasattamaḥ
13,018.029a mayi saṃbhavatas tasya phalāt kṛṣṇo bhaviṣyati
13,018.029c sāvarṇasya manoḥ sarge saptarṣiś ca bhaviṣyati
13,018.030a vedānāṃ ca sa vai vyastā kuruvaṃśakaras tathā
13,018.030c itihāsasya kartā ca putras te jagato hitaḥ
13,018.031a bhaviṣyati mahendrasya dayitaḥ sa mahāmuniḥ
13,018.031c ajaraś cāmaraś caiva parāśara sutas tava
13,018.032a evam uktvā sa bhagavāṃs tatraivāntaradhīyata
13,018.032c yudhiṣṭhira mahāyogī vīryavān akṣayo 'vyayaḥ
13,018.032d*0187_01 māṇḍavyaś cāha deveśa bhakto lokahite bhave
13,018.033 māṇḍavya uvāca
13,018.033a acauraś cauraśaṅkāyāṃ śūle bhinno hy ahaṃ yadā
13,018.033c tatrasthena stuto devaḥ prāha māṃ vai maheśvaraḥ
13,018.034a mokṣaṃ prāpsyasi śūlāc ca jīviṣyasi samārbudam
13,018.034c rujā śūlakṛtā caiva na te vipra bhaviṣyati
13,018.034e ādhibhir vyādhibhiś caiva varjitas tvaṃ bhaviṣyasi
13,018.034f*0188_01 amarṣaṃ saphalaṃ kartuṃ śakto nirvighnadharmabhāk
13,018.035a pādāc caturthāt saṃbhūta ātmā yasmān mune tava
13,018.035c tvaṃ bhaviṣyasy anupamo janma vai saphalaṃ kuru
13,018.036a tīrthābhiṣekaṃ saphalaṃ tvam avighnena cāpsyasi
13,018.036c svargaṃ caivākṣayaṃ vipra vidadhāmi tavorjitam
13,018.037a evam uktvā tu bhagavān vareṇyo vṛṣavāhanaḥ
13,018.037c maheśvaro mahārāja kṛttivāsā mahādyutiḥ
13,018.037e sagaṇo daivataśreṣṭhas tatraivāntaradhīyata
13,018.038 gālava uvāca
13,018.038a viśvāmitrābhyanujñāto hy ahaṃ pitaram āgataḥ
13,018.038c abravīn māṃ tato mātā duḥkhitā rudatī bhṛśam
13,018.039a kauśikenābhyanujñātaṃ putraṃ vedavibhūṣitam
13,018.039c na tāta taruṇaṃ dāntaṃ pitā tvāṃ paśyate 'nagha
13,018.040a śrutvā jananyā vacanaṃ nirāśo gurudarśane
13,018.040c niyatātmā mahādevam apaśyaṃ so 'bravīc ca mām
13,018.041a pitā mātā ca te tvaṃ ca putra mṛtyuvivarjitāḥ
13,018.041c bhaviṣyatha viśa kṣipraṃ draṣṭāsi pitaraṃ kṣaye
13,018.042a anujñāto bhagavatā gṛhaṃ gatvā yudhiṣṭhira
13,018.042c apaśyaṃ pitaraṃ tāta iṣṭiṃ kṛtvā viniḥsṛtam
13,018.043a upaspṛśya gṛhītvedhmaṃ kuśāṃś ca śaraṇād gurūn
13,018.043c tān visṛjya ca māṃ prāha pitā sāsrāvilekṣaṇaḥ
13,018.044a praṇamantaṃ pariṣvajya mūrdhni cāghrāya pāṇḍava
13,018.044c diṣṭyā dṛṣṭo 'si me putra kṛtavidya ihāgataḥ
13,018.045 vaiśaṃpāyana uvāca
13,018.045a etāny atyadbhutāny eva karmāṇy atha mahātmanaḥ
13,018.045c proktāni munibhiḥ śrutvā vismayām āsa pāṇḍavaḥ
13,018.046a tataḥ kṛṣṇo 'bravīd vākyaṃ punar matimatāṃ varaḥ
13,018.046c yudhiṣṭhiraṃ dharmanityaṃ puruhūtam iveśvaraḥ
13,018.046d*0189_00 vāsudeva uvāca
13,018.046d*0189_01 upamanyur mayi prāha tapann iva divākaraḥ
13,018.046d*0189_02 aśubhaiḥ pāpakarmāṇo ye narāḥ kaluṣīkṛtāḥ
13,018.046d*0189_03 īśānaṃ na prapadyante tamorājasavṛttayaḥ
13,018.046d*0189_04 īśvaraṃ saṃprapadyante dvijā bhāvitabhāvanāḥ
13,018.046d*0189_05 sarvathā vartamāno 'pi yo bhaktaḥ parameśvare
13,018.046d*0189_06 sadṛśo 'raṇyavāsīnāṃ munīnāṃ bhāvitātmanām
13,018.046d*0189_07 brahmatvaṃ keśavatvaṃ vā śakratvaṃ vā suraiḥ saha
13,018.046d*0189_08 trailokyasyādhipatyaṃ vā tuṣṭo rudraḥ prayacchati
13,018.046d*0189_09 manasāpi śivaṃ tāta ye prapadyanti mānavāḥ
13,018.046d*0189_10 vidhūya sarvapāpāni devaiḥ saha vasanti te
13,018.046d*0189_11 bhittvā chittvā ca kūlāni hatvā sarvam idaṃ jagat
13,018.046d*0189_12 yajed devaṃ virūpākṣaṃ na sa pāpena lipyate
13,018.046d*0189_13 sarvalakṣaṇahīno 'pi yukto vā sarvapātakaiḥ
13,018.046d*0189_14 sarvaṃ tudati tat pāpaṃ bhāvayañ chivam ātmanā
13,018.046d*0189_15 kīṭapakṣipataṃgānāṃ tiraścām api keśava
13,018.046d*0189_16 mahādevaprapannānāṃ na bhayaṃ vidyate kva cit
13,018.046d*0189_17 evam eva mahādevaṃ bhaktā ye mānavā bhuvi
13,018.046d*0189_18 na te saṃsāravaśagā iti me niścitā matiḥ
13,018.046d*0189_19 tataḥ kṛṣṇo 'bravīd vākyaṃ dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
13,018.047a ādityacandrāv anilānalau ca; dyaur bhūmir āpo vasavo 'tha viśve
13,018.047c dhātāryamā śukrabṛhaspatī ca; rudrāḥ sasādhyā varuṇo vittagopaḥ
13,018.048a brahmā śakro māruto brahma satyaṃ; vedā yajñā dakṣiṇā vedavāhāḥ
13,018.048c somo yaṣṭā yac ca havyaṃ haviś ca; rakṣā dīkṣā niyamā ye ca ke cit
13,018.049a svāhā vaṣaḍ brāhmaṇāḥ saurabheyā; dharmaṃ cakraṃ kālacakraṃ caraṃ ca
13,018.049c yaśo damo buddhimatī sthitiś ca; śubhāśubhaṃ munayaś caiva sapta
13,018.050a agryā buddhir manasā darśane ca; sparśe siddhiḥ karmaṇāṃ yā ca siddhiḥ
13,018.050c gaṇā devānām ūṣmapāḥ somapāś ca; lekhāḥ suyāmās tuṣitā brahmakāyāḥ
13,018.051a ābhāsvarā gandhapā dṛṣṭipāś ca; vācā viruddhāś ca manoviruddhāḥ
13,018.051c śuddhāś ca nirvāṇaratāś ca devāḥ; sparśāśanā darśapā ājyapāś ca
13,018.052a cintāgatā ye ca deveṣu mukhyā; ye cāpy anye devatāś cājamīḍha
13,018.052c suparṇagandharvapiśācadānavā; yakṣās tathā pannagāś cāraṇāś ca
13,018.053a sūkṣmaṃ sthūlaṃ mṛdu yac cāpy asūkṣmaṃ; sukhaṃ duḥkhaṃ sukhaduḥkhāntaraṃ ca
13,018.053c sāṃkhyaṃ yogaṃ yat parāṇāṃ paraṃ ca; śarvāj jātaṃ viddhi yat kīrtitaṃ me
13,018.054a tatsaṃbhūtā bhūtakṛto vareṇyāḥ; sarve devā bhuvanasyāsya gopāḥ
13,018.054c āviśyemāṃ dharaṇīṃ ye 'bhyarakṣan; purātanīṃ tasya devasya sṛṣṭim
13,018.055a vicinvantaṃ manasā toṣṭuvīmi; kiṃ cit tattvaṃ prāṇahetor nato 'smi
13,018.055c dadātu devaḥ sa varān iheṣṭān; abhiṣṭuto naḥ prabhur avyayaḥ sadā
13,018.056a imaṃ stavaṃ saṃniyamyendriyāṇi; śucir bhūtvā yaḥ puruṣaḥ paṭheta
13,018.056c abhagnayogo niyato 'bdam ekaṃ; sa prāpnuyād aśvamedhe phalaṃ yat
13,018.057a vedān kṛtsnān brāhmaṇaḥ prāpnuyāc ca; jayed rājā pṛthivīṃ cāpi kṛtsnām
13,018.057c vaiśyo lābhaṃ prāpnuyān naipuṇaṃ ca; śūdro gatiṃ pretya tathā sukhaṃ ca
13,018.058a stavarājam imaṃ kṛtvā rudrāya dadhire manaḥ
13,018.058c sarvadoṣāpahaṃ puṇyaṃ pavitraṃ ca yaśasvinam
13,018.059a yāvanty asya śarīreṣu romakūpāṇi bhārata
13,018.059c tāvad varṣasahasrāṇi svarge vasati mānavaḥ
13,019.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,019.001a yad idaṃ sahadharmeti procyate bharatarṣabha
13,019.001c pāṇigrahaṇakāle tu strīṇām etat kathaṃ smṛtam
13,019.002a ārṣa eṣa bhaved dharmaḥ prājāpatyo 'tha vāsuraḥ
13,019.002c yad etat sahadharmeti pūrvam uktaṃ maharṣibhiḥ
13,019.003a saṃdehaḥ sumahān eṣa viruddha iti me matiḥ
13,019.003c iha yaḥ sahadharmo vai pretyāyaṃ vihitaḥ kva nu
13,019.004a svarge mṛtānāṃ bhavati sahadharmaḥ pitāmaha
13,019.004c pūrvam ekas tu mriyate kva caikas tiṣṭhate vada
13,019.005a nānākarmaphalopetā nānākarmanivāsinaḥ
13,019.005c nānānirayaniṣṭhāntā mānuṣā bahavo yadā
13,019.006a anṛtāḥ striya ity evaṃ sūtrakāro vyavasyati
13,019.006c yadānṛtāḥ striyas tāta sahadharmaḥ kutaḥ smṛtaḥ
13,019.007a anṛtāḥ striya ity evaṃ vedeṣv api hi paṭhyate
13,019.007c dharmo 'yaṃ paurvikī saṃjñā upacāraḥ kriyāvidhiḥ
13,019.008a gahvaraṃ pratibhāty etan mama cintayato 'niśam
13,019.008c niḥsaṃdeham idaṃ sarvaṃ pitāmaha yathā śrutiḥ
13,019.009a yad etad yādṛśaṃ caitad yathā caitat pravartitam
13,019.009c nikhilena mahāprājña bhavān etad bravītu me
13,019.010 bhīṣma uvāca
13,019.010a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,019.010c aṣṭāvakrasya saṃvādaṃ diśayā saha bhārata
13,019.011a niveṣṭukāmas tu purā aṣṭāvakro mahātapāḥ
13,019.011c ṛṣer atha vadānyasya kanyāṃ vavre mahātmanaḥ
13,019.012a suprabhāṃ nāma vai nāmnā rūpeṇāpratimāṃ bhuvi
13,019.012c guṇaprabarhāṃ śīlena sādhvīṃ cāritraśobhanām
13,019.013a sā tasya dṛṣṭvaiva mano jahāra śubhalocanā
13,019.013c vanarājī yathā citrā vasante kusumācitā
13,019.014a ṛṣis tam āha deyā me sutā tubhyaṃ śṛṇuṣva me
13,019.014b*0190_01 ananyastrījanaḥ prājño hy apravāsī priyaṃvadaḥ
13,019.014b*0190_02 surūpaḥ saṃmato vīraḥ śīlavān bhogabhuk śuciḥ
13,019.014b*0190_03 dārānumatayajñaś ca sunakṣatrām athodvahet
13,019.014b*0190_04 sabhṛtyaḥ svajanopeta iha pretya ca modate
13,019.014c gaccha tāvad diśaṃ puṇyām uttarāṃ drakṣyase tataḥ
13,019.015 aṣṭāvakra uvāca
13,019.015a kiṃ draṣṭavyaṃ mayā tatra vaktum arhati me bhavān
13,019.015c tathedānīṃ mayā kāryaṃ yathā vakṣyati māṃ bhavān
13,019.016 vadānya uvāca
13,019.016a dhanadaṃ samatikramya himavantaṃ tathaiva ca
13,019.016c rudrasyāyatanaṃ dṛṣṭvā siddhacāraṇasevitam
13,019.017a prahṛṣṭaiḥ pārṣadair juṣṭaṃ nṛtyadbhir vividhānanaiḥ
13,019.017c divyāṅgarāgaiḥ paiśācair vanyair nānāvidhais tathā
13,019.018a pāṇitālasatālaiś ca śamyātālaiḥ samais tathā
13,019.018c saṃprahṛṣṭaiḥ pranṛtyadbhiḥ śarvas tatra niṣevyate
13,019.019a iṣṭaṃ kila girau sthānaṃ tad divyam anuśuśruma
13,019.019c nityaṃ saṃnihito devas tathā pāriṣadāḥ śubhāḥ
13,019.020a tatra devyā tapas taptaṃ śaṃkarārthaṃ suduścaram
13,019.020c atas tad iṣṭaṃ devasya tathomāyā iti śrutiḥ
13,019.021a tatra kūpo mahān pārśve devasyottaratas tathā
13,019.021c ṛtavaḥ kālarātriś ca ye divyā ye ca mānuṣāḥ
13,019.022a sarve devam upāsante rūpiṇaḥ kila tatra ha
13,019.022c tad atikramya bhavanaṃ tvayā yātavyam eva hi
13,019.023a tato nīlaṃ vanoddeśaṃ drakṣyase meghasaṃnibham
13,019.023c ramaṇīyaṃ manogrāhi tatra drakṣyasi vai striyam
13,019.024a tapasvinīṃ mahābhāgāṃ vṛddhāṃ dīkṣām anuṣṭhitām
13,019.024c draṣṭavyā sā tvayā tatra saṃpūjyā caiva yatnataḥ
13,019.025a tāṃ dṛṣṭvā vinivṛttas tvaṃ tataḥ pāṇiṃ grahīṣyasi
13,019.025c yady eṣa samayaḥ satyaḥ sādhyatāṃ tatra gamyatām
13,020.001 aṣṭāvakra uvāca
13,020.001a tathāstu sādhayiṣyāmi tatra yāsyāmy asaṃśayam
13,020.001c yatra tvaṃ vadase sādho bhavān bhavatu satyavāk
13,020.002 bhīṣma uvāca
13,020.002a tato 'gacchat sa bhagavān uttarām uttamāṃ diśam
13,020.002c himavantaṃ giriśreṣṭhaṃ siddhacāraṇasevitam
13,020.003a sa gatvā dvijaśārdūlo himavantaṃ mahāgirim
13,020.003c abhyagacchan nadīṃ puṇyāṃ bāhudāṃ dharmadāyinīm
13,020.004a aśoke vimale tīrthe snātvā tarpya ca devatāḥ
13,020.004c tatra vāsāya śayane kauśye sukham uvāsa ha
13,020.005a tato rātryāṃ vyatītāyāṃ prātar utthāya sa dvijaḥ
13,020.005c snātvā prāduścakārāgniṃ hutvā caiva vidhānataḥ
13,020.006a rudrāṇīkūpam āsādya hrade tatra samāśvasat
13,020.006c viśrāntaś ca samutthāya kailāsam abhito yayau
13,020.007a so 'paśyat kāñcanadvāraṃ dīpyamānam iva śriyā
13,020.007c mandākinīṃ ca nalinīṃ dhanadasya mahātmanaḥ
13,020.008a atha te rākṣasāḥ sarve ye 'bhirakṣanti padminīm
13,020.008c pratyutthitā bhagavantaṃ maṇibhadrapurogamāḥ
13,020.009a sa tān pratyarcayām āsa rākṣasān bhīmavikramān
13,020.009c nivedayata māṃ kṣipraṃ dhanadāyeti cābravīt
13,020.010a te rākṣasās tadā rājan bhagavantam athābruvan
13,020.010c asau vaiśravaṇo rājā svayam āyāti te 'ntikam
13,020.011a vidito bhagavān asya kāryam āgamane ca yat
13,020.011c paśyainaṃ tvaṃ mahābhāgaṃ jvalantam iva tejasā
13,020.012a tato vaiśravaṇo 'bhyetya aṣṭāvakram aninditam
13,020.012c vidhivat kuśalaṃ pṛṣṭvā tato brahmarṣim abravīt
13,020.013a sukhaṃ prāpto bhavān kaccit kiṃ vā mattaś cikīrṣasi
13,020.013c brūhi sarvaṃ kariṣyāmi yan māṃ tvaṃ vakṣyasi dvija
13,020.014a bhavanaṃ praviśa tvaṃ me yathākāmaṃ dvijottama
13,020.014c satkṛtaḥ kṛtakāryaś ca bhavān yāsyaty avighnataḥ
13,020.015a prāviśad bhavanaṃ svaṃ vai gṛhītvā taṃ dvijottamam
13,020.015c āsanaṃ svaṃ dadau caiva pādyam arghyaṃ tathaiva ca
13,020.016a athopaviṣṭayos tatra maṇibhadrapurogamāḥ
13,020.016c niṣedus tatra kauberā yakṣagandharvarākṣasāḥ
13,020.017a tatas teṣāṃ niṣaṇṇānāṃ dhanado vākyam abravīt
13,020.017c bhavacchandaṃ samājñāya nṛtyerann apsarogaṇāḥ
13,020.018a ātithyaṃ paramaṃ kāryaṃ śuśrūṣā bhavatas tathā
13,020.018c saṃvartatām ity uvāca munir madhurayā girā
13,020.019a athorvarā miśrakeśī rambhā caivorvaśī tathā
13,020.019c alambusā ghṛtācī ca citrā citrāṅgadā ruciḥ
13,020.020a manoharā sukeśī ca sumukhī hāsinī prabhā
13,020.020c vidyutā praśamā dāntā vidyotā ratir eva ca
13,020.021a etāś cānyāś ca vai bahvyaḥ pranṛttāpsarasaḥ śubhāḥ
13,020.021c avādayaṃś ca gandharvā vādyāni vividhāni ca
13,020.022a atha pravṛtte gāndharve divye ṛṣir upāvasat
13,020.022c divyaṃ saṃvatsaraṃ tatra raman vai sumahātapāḥ
13,020.023a tato vaiśravaṇo rājā bhagavantam uvāca ha
13,020.023c sāgraḥ saṃvatsaro yātas tava vipreha paśyataḥ
13,020.024a hāryo 'yaṃ viṣayo brahman gāndharvo nāma nāmataḥ
13,020.024c chandato vartatāṃ vipra yathā vadati vā bhavān
13,020.025a atithiḥ pūjanīyas tvam idaṃ ca bhavato gṛham
13,020.025c sarvam ājñāpyatām āśu paravanto vayaṃ tvayi
13,020.026a atha vaiśravaṇaṃ prīto bhagavān pratyabhāṣata
13,020.026c arcito 'smi yathānyāyaṃ gamiṣyāmi dhaneśvara
13,020.027a prīto 'smi sadṛśaṃ caiva tava sarvaṃ dhanādhipa
13,020.027c tava prasādād bhagavan maharṣeś ca mahātmanaḥ
13,020.027e niyogād adya yāsyāmi vṛddhimān ṛddhimān bhava
13,020.028a atha niṣkramya bhagavān prayayāv uttarāmukhaḥ
13,020.028b*0191_01 kailāse śaṃkarāvāsam abhivīkṣya praṇamya ca
13,020.028b*0191_02 gaurīśaṃ śaṃkaraṃ dāntaṃ śaraṇāgatavatsalam
13,020.028b*0191_03 gaṅgādharaṃ gopatigaṃ gaṇāvṛtam akalmaṣam
13,020.028c kailāsaṃ mandaraṃ haimaṃ sarvān anucacāra ha
13,020.029a tān atītya mahāśailān kairātaṃ sthānam uttamam
13,020.029c pradakṣiṇaṃ tataś cakre prayataḥ śirasā naman
13,020.029e dharaṇīm avatīryātha pūtātmāsau tadābhavat
13,020.030a sa taṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā triḥ śailaṃ cottarāmukhaḥ
13,020.030c samena bhūmibhāgena yayau prītipuraskṛtaḥ
13,020.031a tato 'paraṃ vanoddeśaṃ ramaṇīyam apaśyata
13,020.031c sarvartubhir mūlaphalaiḥ pakṣibhiś ca samanvitam
13,020.031e ramaṇīyair vanoddeśais tatra tatra vibhūṣitam
13,020.032a tatrāśramapadaṃ divyaṃ dadarśa bhagavān atha
13,020.032c śailāṃś ca vividhākārān kāñcanān ratnabhūṣitān
13,020.032e maṇibhūmau niviṣṭāś ca puṣkariṇyas tathaiva ca
13,020.033a anyāny api suramyāṇi dadarśa subahūny atha
13,020.033c bhṛśaṃ tasya mano reme maharṣer bhāvitātmanaḥ
13,020.034a sa tatra kāñcanaṃ divyaṃ sarvaratnamayaṃ gṛham
13,020.034c dadarśādbhutasaṃkāśaṃ dhanadasya gṛhād varam
13,020.035a mahānto yatra vividhāḥ prāsādāḥ parvatopamāḥ
13,020.035c vimānāni ca ramyāṇi ratnāni vividhāni ca
13,020.036a mandārapuṣpaiḥ saṃkīrṇā tathā mandākinī nadī
13,020.036c svayaṃprabhāś ca maṇayo vajrair bhūmiś ca bhūṣitā
13,020.037a nānāvidhaiś ca bhavanair vicitramaṇitoraṇaiḥ
13,020.037c muktājālaparikṣiptair maṇiratnavibhūṣitaiḥ
13,020.037e manodṛṣṭiharai ramyaiḥ sarvataḥ saṃvṛtaṃ śubhaiḥ
13,020.038a ṛṣiḥ samantato 'paśyat tatra tatra manoramam
13,020.038c tato 'bhavat tasya cintā kva me vāso bhaved iti
13,020.039a atha dvāraṃ samabhito gatvā sthitvā tato 'bravīt
13,020.039c atithiṃ mām anuprāptam anujānantu ye 'tra vai
13,020.040a atha kanyāparivṛtā gṛhāt tasmād viniḥsṛtāḥ
13,020.040c nānārūpāḥ sapta vibho kanyāḥ sarvā manoharāḥ
13,020.041a yāṃ yām apaśyat kanyāṃ sa sā sā tasya mano 'harat
13,020.041c nāśaknuvad dhārayituṃ mano 'thāsyāvasīdati
13,020.042a tato dhṛtiḥ samutpannā tasya viprasya dhīmataḥ
13,020.042c atha taṃ pramadāḥ prāhur bhagavān praviśatv iti
13,020.043a sa ca tāsāṃ surūpāṇāṃ tasyaiva bhavanasya ca
13,020.043c kautūhalasamāviṣṭaḥ praviveśa gṛhaṃ dvijaḥ
13,020.044a tatrāpaśyaj jarāyuktām arajombaradhāriṇīm
13,020.044c vṛddhāṃ paryaṅkam āsīnāṃ sarvābharaṇabhūṣitām
13,020.045a svastīti cātha tenoktā sā strī pratyavadat tadā
13,020.045c pratyutthāya ca taṃ vipram āsyatām ity uvāca ha
13,020.046 aṣṭāvakra uvāca
13,020.046a sarvāḥ svān ālayān yāntu ekā mām upatiṣṭhatu
13,020.046c suprajñātā supraśāntā śeṣā gacchantu cchandataḥ
13,020.047a tataḥ pradakṣiṇīkṛtya kanyās tās tam ṛṣiṃ tadā
13,020.047c nirākrāman gṛhāt tasmāt sā vṛddhātha vyatiṣṭhata
13,020.047d*0192_01 tayā saṃpūjitas tatra śayane cātinirmale
13,020.048a atha tāṃ saṃviśan prāha śayane bhāsvare tadā
13,020.048c tvayāpi supyatāṃ bhadre rajanī hy ativartate
13,020.049a saṃlāpāt tena vipreṇa tathā sā tatra bhāṣitā
13,020.049c dvitīye śayane divye saṃviveśa mahāprabhe
13,020.050a atha sā vepamānāṅgī nimittaṃ śītajaṃ tadā
13,020.050c vyapadiśya maharṣer vai śayanaṃ cādhyarohata
13,020.051a svāgataṃ svāgatenāstu bhagavāṃs tām abhāṣata
13,020.051c sopāgūhad bhujābhyāṃ tu ṛṣiṃ prītyā nararṣabha
13,020.052a nirvikāram ṛṣiṃ cāpi kāṣṭhakuḍyopamaṃ tadā
13,020.052c duḥkhitā prekṣya saṃjalpam akārṣīd ṛṣiṇā saha
13,020.053a brahman na kāmakāro 'sti strīṇāṃ puruṣato dhṛtiḥ
13,020.053c kāmena mohitā cāhaṃ tvāṃ bhajantīṃ bhajasva mām
13,020.054a prahṛṣṭo bhava viprarṣe samāgaccha mayā saha
13,020.054c upagūha ca māṃ vipra kāmārtāhaṃ bhṛśaṃ tvayi
13,020.055a etad dhi tava dharmātmaṃs tapasaḥ pūjyate phalam
13,020.055c prārthitaṃ darśanād eva bhajamānāṃ bhajasva mām
13,020.056a sadma cedaṃ vanaṃ cedaṃ yac cānyad api paśyasi
13,020.056c prabhutvaṃ tava sarvatra mayi caiva na saṃśayaḥ
13,020.057a sarvān kāmān vidhāsyāmi ramasva sahito mayā
13,020.057c ramaṇīye vane vipra sarvakāmaphalaprade
13,020.058a tvadvaśāhaṃ bhaviṣyāmi raṃsyase ca mayā saha
13,020.058c sarvān kāmān upāśnāno ye divyā ye ca mānuṣāḥ
13,020.059a nātaḥ paraṃ hi nārīṇāṃ kāryaṃ kiṃ cana vidyate
13,020.059c yathā puruṣasaṃsargaḥ param etad dhi naḥ phalam
13,020.060a ātmacchandena vartante nāryo manmathacoditāḥ
13,020.060c na ca dahyanti gacchantyaḥ sutaptair api pāṃsubhiḥ
13,020.061 aṣṭāvakra uvāca
13,020.061a paradārān ahaṃ bhadre na gaccheyaṃ kathaṃ cana
13,020.061c dūṣitaṃ dharmaśāstreṣu paradārābhimarśanam
13,020.061d*0193_01 śuddhakṣetre brahmahatyā prāyaścittam athocyate
13,020.061d*0193_02 punaś ca pātakaṃ dṛṣṭaṃ viprakṣetre viśeṣataḥ
13,020.062a bhadre niveṣṭukāmaṃ māṃ viddhi satyena vai śape
13,020.062b*0194_01 prāyaścittaṃ mahad ato dāragrahaṇapūrvakam
13,020.062b*0194_02 bījaṃ na śudhyate voḍhur asya cākṛtaniṣkṛteḥ
13,020.062b*0194_03 mātṛtaḥ pitṛtaḥ śuddho jñeyaḥ putro yathārthataḥ
13,020.062c viṣayeṣv anabhijño 'haṃ dharmārthaṃ kila saṃtatiḥ
13,020.063a evaṃ lokān gamiṣyāmi putrair iti na saṃśayaḥ
13,020.063c bhadre dharmaṃ vijānīṣva jñātvā coparamasva ha
13,020.064 stry uvāca
13,020.064a nānilo 'gnir na varuṇo na cānye tridaśā dvija
13,020.064c priyāḥ strīṇāṃ yathā kāmo ratiśīlā hi yoṣitaḥ
13,020.065a sahasraikā yatā nārī prāpnotīha kadā cana
13,020.065c tathā śatasahasreṣu yadi kā cit pativratā
13,020.066a naitā jānanti pitaraṃ na kulaṃ na ca mātaram
13,020.066c na bhrātṝn na ca bhartāraṃ na putrān na ca devarān
13,020.067a līlāyantyaḥ kulaṃ ghnanti kūlānīva saridvarāḥ
13,020.067c doṣāṃś ca mandān mandāsu prajāpatir abhāṣata
13,020.068 bhīṣma uvāca
13,020.068a tataḥ sa ṛṣir ekāgras tāṃ striyaṃ pratyabhāṣata
13,020.068c āsyatāṃ ruciraṃ chandaḥ kiṃ vā kāryaṃ bravīhi me
13,020.069a sā strī provāca bhagavan drakṣyase deśakālataḥ
13,020.069c vasa tāvan mahāprājña kṛtakṛtyo gamiṣyasi
13,020.070a brahmarṣis tām athovāca sa tatheti yudhiṣṭhira
13,020.070c vatsye 'haṃ yāvad utsāho bhavatyā nātra saṃśayaḥ
13,020.071a atharṣir abhisaṃprekṣya striyaṃ tāṃ jarayānvitām
13,020.071c cintāṃ paramikāṃ bheje saṃtapta iva cābhavat
13,020.072a yad yad aṅgaṃ hi so 'paśyat tasyā viprarṣabhas tadā
13,020.072c nāramat tatra tatrāsya dṛṣṭī rūpaparājitā
13,020.073a devateyaṃ gṛhasyāsya śāpān nūnaṃ virūpitā
13,020.073c asyāś ca kāraṇaṃ vettuṃ na yuktaṃ sahasā mayā
13,020.074a iti cintāviṣaktasya tam arthaṃ jñātum icchataḥ
13,020.074c vyagamat tad ahaḥśeṣaṃ manasā vyākulena tu
13,020.075a atha sā strī tadovāca bhagavan paśya vai raveḥ
13,020.075c rūpaṃ saṃdhyābhrasaṃyuktaṃ kim upasthāpyatāṃ tava
13,020.076a sa uvāca tadā tāṃ strīṃ snānodakam ihānaya
13,020.076c upāsiṣye tataḥ saṃdhyāṃ vāgyato niyatendriyaḥ
13,021.001 bhīṣma uvāca
13,021.001a atha sā strī tam uktvā tu vipram evaṃ bhavatv iti
13,021.001c tailaṃ divyam upādāya snānaśāṭīm upānayat
13,021.002a anujñātā ca muninā sā strī tena mahātmanā
13,021.002c athāsya tailenāṅgāni sarvāṇy evābhyamṛkṣayat
13,021.003a śanaiś cotsāditas tatra snānaśālām upāgamat
13,021.003c bhadrāsanaṃ tataś citraṃ ṛṣir anvāviśan navam
13,021.004a athopaviṣṭaś ca yadā tasmin bhadrāsane tadā
13,021.004c snāpayām āsa śanakais tam ṛṣiṃ sukhahastavat
13,021.004e divyaṃ ca vidhivac cakre sopacāraṃ munes tadā
13,021.005a sa tena susukhoṣṇena tasyā hastasukhena ca
13,021.005c vyatītāṃ rajanīṃ kṛtsnāṃ nājānāt sa mahāvrataḥ
13,021.006a tata utthāya sa munis tadā paramavismitaḥ
13,021.006c pūrvasyāṃ diśi sūryaṃ ca so 'paśyad uditaṃ divi
13,021.006d*0195_01 saṃdhyopāsanam ity āho sarvapāpaharaṃ name
13,021.007a tasya buddhir iyaṃ kiṃ nu mohas tattvam idaṃ bhavet
13,021.007c athopāsya sahasrāṃśuṃ kiṃ karomīty uvāca tām
13,021.008a sā cāmṛtarasaprakhyam ṛṣer annam upāharat
13,021.008c tasya svādutayānnasya na prabhūtaṃ cakāra saḥ
13,021.008e vyagamac cāpy ahaḥśeṣaṃ tataḥ saṃdhyāgamat punaḥ
13,021.008f*0196_01 bhuñjato 'bhyāgamad ahas tataḥ saṃdhyābhavat prabho
13,021.009a atha strī bhagavantaṃ sā supyatām ity acodayat
13,021.009c tatra vai śayane divye tasya tasyāś ca kalpite
13,021.009d*0197_01 pṛthak caiva tathā suptau sā strī sa ca munis tadā
13,021.009d*0197_02 athārdharātre sā strī tu śayanaṃ tad upāgamat
13,021.010 aṣṭāvakra uvāca
13,021.010a na bhadre paradāreṣu mano me saṃprasajjati
13,021.010c uttiṣṭha bhadre bhadraṃ te svapa vai viramasva ca
13,021.011 bhīṣma uvāca
13,021.011a sā tadā tena vipreṇa tathā dhṛtyā nivartitā
13,021.011c svatantrāsmīty uvācainaṃ na dharmacchalam asti te
13,021.012 aṣṭāvakra uvāca
13,021.012a nāsti svatantratā strīṇām asvatantrā hi yoṣitaḥ
13,021.012c prajāpatimataṃ hy etan na strī svātantryam arhati
13,021.013 stry uvāca
13,021.013a bādhate maithunaṃ vipra mama bhaktiṃ ca paśya vai
13,021.013c adharmaṃ prāpsyase vipra yan māṃ tvaṃ nābhinandasi
13,021.014 aṣṭāvakra uvāca
13,021.014a haranti doṣajātāni naraṃ jātaṃ yathecchakam
13,021.014c prabhavāmi sadā dhṛtyā bhadre svaṃ śayanaṃ vraja
13,021.015 stry uvāca
13,021.015a śirasā praṇame vipra prasādaṃ kartum arhasi
13,021.015c bhūmau nipatamānāyāḥ śaraṇaṃ bhava me 'nagha
13,021.016a yadi vā doṣajātaṃ tvaṃ paradāreṣu paśyasi
13,021.016c ātmānaṃ sparśayāmy adya pāṇiṃ gṛhṇīṣva me dvija
13,021.017a na doṣo bhavitā caiva satyenaitad bravīmy aham
13,021.017c svatantrāṃ māṃ vijānīhi yo 'dharmaḥ so 'stu vai mayi
13,021.017d*0198_01 tvayy āveśitacittā ca svatantrāsmi bhajasva mām
13,021.018 aṣṭāvakra uvāca
13,021.018*0199_01 anyat karma na cānyasya svātantryaṃ tan na yujyate
13,021.018a svatantrā tvaṃ kathaṃ bhadre brūhi kāraṇam atra vai
13,021.018c nāsti loke hi kā cit strī yā vai svātantryam arhati
13,021.019a pitā rakṣati kaumāre bhartā rakṣati yauvane
13,021.019c putrāś ca sthavirībhāve na strī svātantryam arhati
13,021.019d*0200_01 na vṛddhām akṣamāṃ manye na cecchā tvayi me 'naghe
13,021.020 stry uvāca
13,021.020a kaumāraṃ brahmacaryaṃ me kanyaivāsmi na saṃśayaḥ
13,021.020c kuru mā vimatiṃ vipra śraddhāṃ vijahi mā mama
13,021.021 aṣṭāvakra uvāca
13,021.021a yathā mama tathā tubhyaṃ yathā tava tathā mama
13,021.021b*0201_01 aṣṭāvakro 'tha sa muniś cintayām āsa vismitaḥ
13,021.021c jijñāseyam ṛṣes tasya vighnaḥ satyaṃ nu kiṃ bhavet
13,021.022a āścaryaṃ paramaṃ hīdaṃ kiṃ nu śreyo hi me bhavet
13,021.022c divyābharaṇavastrā hi kanyeyaṃ mām upasthitā
13,021.023a kiṃ tv asyāḥ paramaṃ rūpaṃ jīrṇam āsīt kathaṃ punaḥ
13,021.023c kanyārūpam ihādyaiva kim ihātrottaraṃ bhavet
13,021.024a yathā paraṃ śaktidhṛter na vyutthāsye kathaṃ cana
13,021.024c na rocaye hi vyutthānaṃ dhṛtyaivaṃ sādhayāmy aham
13,022.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,022.001a na bibheti kathaṃ sā strī śāpasya paramadyuteḥ
13,022.001c kathaṃ nivṛtto bhagavāṃs tad bhavān prabravītu me
13,022.002 bhīṣma uvāca
13,022.002a aṣṭāvakro 'nvapṛcchat tāṃ rūpaṃ vikuruṣe katham
13,022.002c na cānṛtaṃ te vaktavyaṃ brūhi brāhmaṇakāmyayā
13,022.003 stry uvāca
13,022.003a dyāvāpṛthivīmātraiṣā kāmyā brāhmaṇasattama
13,022.003c śṛṇuṣvāvahitaḥ sarvaṃ yad idaṃ satyavikrama
13,022.004a uttarāṃ māṃ diśaṃ viddhi dṛṣṭaṃ strīcāpalaṃ ca te
13,022.004c avyutthānena te lokā jitāḥ satyaparākrama
13,022.005a jijñāseyaṃ prayuktā me sthirīkartuṃ tavānagha
13,022.005c sthavirāṇām api strīṇāṃ bādhate maithunajvaraḥ
13,022.005d*0202_01 aviśvasan na vyasanī nātisakto 'pravāsakaḥ
13,022.005d*0202_02 vidvān suśīlaḥ puruṣaḥ sadāraḥ sukham aśnute
13,022.006a tuṣṭaḥ pitāmahas te 'dya tathā devāḥ savāsavāḥ
13,022.006c sa tvaṃ yena ca kāryeṇa saṃprāpto bhagavān iha
13,022.007a preṣitas tena vipreṇa kanyāpitrā dvijarṣabha
13,022.007b*0203_01 nikṛtiḥ strī bhogaparā priyavādāpravāsanāt
13,022.007b*0203_02 rakṣyate ca kucelādyair aprasaṅgānuvartanaiḥ
13,022.007b*0203_03 aparvāsv aniṣiddhāsu rātriṣv apy anṛtau vrajet
13,022.007b*0203_04 rātrau ca nātiniyamo na vai hy aniyamo bhavet
13,022.007c tavopadeśaṃ kartuṃ vai tac ca sarvaṃ kṛtaṃ mayā
13,022.008a kṣemī gamiṣyasi gṛhāñ śramaś ca na bhaviṣyati
13,022.008c kanyāṃ prāpsyasi tāṃ vipra putriṇī ca bhaviṣyati
13,022.009a kāmyayā pṛṣṭavāṃs tvaṃ māṃ tato vyāhṛtam uttaram
13,022.009c anatikramaṇīyaiṣā kṛtsnair lokais tribhiḥ sadā
13,022.010a gacchasva sukṛtaṃ kṛtvā kiṃ vānyac chrotum icchasi
13,022.010c yāvad bravīmi viprarṣe aṣṭāvakra yathātatham
13,022.011a ṛṣiṇā prasāditā cāsmi tava hetor dvijarṣabha
13,022.011c tasya saṃmānanārthaṃ me tvayi vākyaṃ prabhāṣitam
13,022.012a śrutvā tu vacanaṃ tasyāḥ sa vipraḥ prāñjaliḥ sthitaḥ
13,022.012c anujñātas tayā cāpi svagṛhaṃ punar āvrajat
13,022.013a gṛham āgamya viśrāntaḥ svajanaṃ pratipūjya ca
13,022.013c abhyagacchata taṃ vipraṃ nyāyataḥ kurunandana
13,022.014a pṛṣṭaś ca tena vipreṇa dṛṣṭaṃ tv etan nidarśanam
13,022.014c prāha vipraṃ tadā vipraḥ suprītenāntarātmanā
13,022.015a bhavatāham anujñātaḥ prasthito gandhamādanam
13,022.015c tasya cottarato deśe dṛṣṭaṃ tad daivataṃ mahat
13,022.016a tayā cāham anujñāto bhavāṃś cāpi prakīrtitaḥ
13,022.016c śrāvitaś cāpi tad vākyaṃ gṛham abhyāgataḥ prabho
13,022.017a tam uvāca tato vipraḥ pratigṛhṇīṣva me sutām
13,022.017c nakṣatratithisaṃyoge pātraṃ hi paramaṃ bhavān
13,022.018 bhīṣma uvāca
13,022.018a aṣṭāvakras tathety uktvā pratigṛhya ca tāṃ prabho
13,022.018c kanyāṃ paramadharmātmā prītimāṃś cābhavat tadā
13,022.019a kanyāṃ tāṃ pratigṛhyaiva bhāryāṃ paramaśobhanām
13,022.019c uvāsa muditas tatra āśrame sve gatajvaraḥ
13,022.019d@007_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,022.019d@007_0001 vaiśyayonyāṃ samutpannāḥ śūdrayonyāṃ tathaiva ca
13,022.019d@007_0002 brahmarṣaya iti proktāḥ purāṇā dvijasattamāḥ
13,022.019d@007_0003 katham etan mahārāja tattvaṃ śaṃsitum arhasi
13,022.019d@007_0004 bhīṣmaḥ
13,022.019d@007_0004 viruddham iha paśyāmi viyonau brāhmaṇo bhavet
13,022.019d@007_0005 alaṃ kautūhalenātra nibodha tvaṃ yudhiṣṭhira
13,022.019d@007_0006 śubhetaraṃ śubhaṃ vāpi na cintayitum arhasi
13,022.019d@007_0007 īśanty ātmana ity etad gatiś caiṣāṃ na sajjate
13,022.019d@007_0008 brahmabhūyāṃsa ity eva ṛṣayaḥ śruticoditāḥ
13,022.019d@007_0009 nindyā na caite rājendra pramāṇaṃ hi pramāṇinām
13,022.019d@007_0010 loko 'numanyate caitān pramāṇaṃ hy atra vai tapaḥ
13,022.019d@007_0011 evaṃ mahātmabhis tāta tapojñānasamanvitaiḥ
13,022.019d@007_0012 pravartitāni kāryāṇi pramāṇāny eva sattama
13,022.019d@007_0013 bhāryāś catasro rājendra brāhmaṇasya svadharmataḥ
13,022.019d@007_0014 brāhmaṇī kṣatriyā vaiśyā śūdrā ca bharatarṣabha
13,022.019d@007_0015 rājñāṃ tu kṣatriyā vaiśyā śūdrā ca bharatarṣabha
13,022.019d@007_0016 vaiśyasya vaiśyā vihitā śūdrā ca bharatarṣabha
13,022.019d@007_0017 śūdrasyaikā smṛtā bhāryā pratilome tu saṃkaraḥ
13,022.019d@007_0018 śūdrāyās tu naraśreṣṭha catvāraḥ patayaḥ smṛtāḥ
13,022.019d@007_0019 varṇottamāyās tu patiḥ savarṇas tv eka eva saḥ
13,022.019d@007_0020 dvau kṣatriyāyā vihitau brāhmaṇaḥ kṣatriyas tathā
13,022.019d@007_0021 vaiśyāyās tu naraśreṣṭha vihitāḥ patayas trayaḥ
13,022.019d@007_0022 savarṇaḥ kṣatriyaś caiva brāhmaṇaś ca viśāṃ pate
13,022.019d@007_0023 evaṃ vidhim anusmṛtya tatas te ṛṣibhiḥ purā
13,022.019d@007_0024 utpāditā mahātmānaḥ putrā brahmarṣayaḥ purā
13,022.019d@007_0025 purāṇābhyām ṛṣibhyāṃ tu mitreṇa varuṇena ca
13,022.019d@007_0026 vasiṣṭho 'tha tathāgastyo barhiṣadbhis tathaiva ca
13,022.019d@007_0027 kakṣīvān ārṣṭiṣeṇaś ca puruṣaḥ kakṣa eva ca
13,022.019d@007_0028 māmateyasya vai putrā gautamasyātmajāḥ smṛtāḥ
13,022.019d@007_0029 vatsapriyaś ca bhagavān sthūlaraśmis tathākṣaṇiḥ
13,022.019d@007_0030 gautamasyaiva tanayā ye dāsyāṃ janitā hy uta
13,022.019d@007_0031 kapiṃjalādo brahmarṣiś caṇḍālyām udapadyata
13,022.019d@007_0032 vainateyas tathā pakṣī turyāyāṃ ca vasiṣṭhataḥ
13,022.019d@007_0033 prasādāc ca vasiṣṭhasya śulkābhyupagamena ca
13,022.019d@007_0034 adṛśyantyāḥ pitā vaiśyo nāmnā citramukhaḥ purā
13,022.019d@007_0035 brāhmaṇatvam anuprāpto brahmarṣitvaṃ ca kaurava
13,022.019d@007_0036 vaiśyaś citramukhaḥ kanyāṃ vasiṣṭhatanayasya vai
13,022.019d@007_0037 śubhāṃ prādād yato jāto brahmarṣis tu parāśaraḥ
13,022.019d@007_0038 tathaiva dāśakanyāyāṃ satyavatyāṃ mahān ṛṣiḥ
13,022.019d@007_0039 parāśarāt prasūtaś ca vyāso yogamayo muniḥ
13,022.019d@007_0040 vibhaṇḍakasya mṛgyāṃ ca tapoyogātmako muniḥ
13,022.019d@007_0041 ṛśyaśṛṅgaḥ samutpanno brahmacārī mahāyaśāḥ
13,022.019d@007_0042 śāṅgaryāṃ ca mandapālasya catvāro brahmavādinaḥ
13,022.019d@007_0043 jātā brahmarṣayaḥ puṇyā yaiḥ stuto havyavāhanaḥ
13,022.019d@007_0044 droṇaś ca stambamitraś ca śārisṛkvaś ca buddhimān
13,022.019d@007_0045 jaritāriś ca vikhyātāś catvāraḥ sūryasaṃnibhāḥ
13,022.019d@007_0046 maharṣeḥ kālavṛkṣasya śakuntyām eva jajñivān
13,022.019d@007_0047 hiraṇyahasto bhagavān maharṣiḥ kāñcanaprabhaḥ
13,022.019d@007_0048 pāvakāt tāta saṃbhūtā manasā ca maharṣayaḥ
13,022.019d@007_0049 pitāmahasya rājendra pulastyapulahādayaḥ
13,022.019d@007_0050 savarṇaś cāpi rājarṣiḥ savarṇāyām ajāyata
13,022.019d@007_0051 mṛṇmayyāṃ bharataśreṣṭha ādityena vivasvatā
13,022.019d@007_0052 śāṇḍilyaś cāgnito jātaḥ kāśyapasyātmajaḥ prabhuḥ
13,022.019d@007_0053 śaradvataḥ śarastambāt kṛpaś ca kṛpayā saha
13,022.019d@007_0054 padmāc ca jajñe rājendra somapasya mahātmanaḥ
13,022.019d@007_0055 reṇuś ca reṇukā caiva rāmamātā yaśasvinī
13,022.019d@007_0056 yamunāyāṃ samudbhūtaḥ somakena mahātmanā
13,022.019d@007_0057 arkadatto mahān ṛṣiḥ prathitaḥ pṛthivītale
13,022.019d@007_0058 agner āhavanīyāc ca drupadasyendravarcasaḥ
13,022.019d@007_0059 dhṛṣṭadyumnaś ca saṃbhūto vedyāṃ kṛṣṇā ca bhārata
13,022.019d@007_0060 vyāghrayonyāṃ tato jātā vasiṣṭhasya mahātmanaḥ
13,022.019d@007_0061 ekonaviṃśatiḥ putrāḥ khyātā vyāghrapadādayaḥ
13,022.019d@007_0062 mandhaś ca bādalomaś ca jābāliś ca mahān ṛṣiḥ
13,022.019d@007_0063 manyuś caivopamanyuś ca setukarṇas tathaiva ca
13,022.019d@007_0064 ete cānye ca vikhyātāḥ pṛthivyāṃ gotratāṃ gatāḥ
13,022.019d@007_0065 viśvakāśasya rājarṣer aikṣvākos tu mahātmanaḥ
13,022.019d@007_0066 bālāśvo nāma putro 'bhūc chikhāṃ bhittvā viniḥsṛtaḥ
13,022.019d@007_0067 māndhātā caiva rājarṣir yuvanāśvena dhīmatā
13,022.019d@007_0068 svayaṃ dhṛto 'tha garbheṇa divyāstrabalasaṃyutaḥ
13,022.019d@007_0069 gaurikaś cāpi rājarṣiś cakravartī mahāyaśāḥ
13,022.019d@007_0070 bāhudāyāṃ samutpanno nadyāṃ rājñā subāhunā
13,022.019d@007_0071 bhūmeś ca putro narakaḥ saṃvartaś caiva puṣkalaḥ
13,022.019d@007_0072 adbhiś caiva mahātejā ṛṣir gārgyo hy ajāyata
13,022.019d@007_0073 ete cānye ca bahavo rājanyā brāhmaṇās tathā
13,022.019d@007_0074 prabhāvenābhisaṃbhūtā maharṣīṇāṃ mahātmanām
13,022.019d@007_0075 nāsādhyaṃ tapasā teṣāṃ vidyayātmaguṇaiḥ paraiḥ
13,022.019d@007_0076 asminn arthe ca manunā gītaḥ śloko narādhipa
13,022.019d@007_0077 dharmaṃ praṇayatā rājaṃs taṃ nibodha yudhiṣṭhira
13,022.019d@007_0078 ṛṣīṇāṃ ca nadīnāṃ ca sādhūnāṃ ca mahātmanām
13,022.019d@007_0079 prabhavo nādhigantavyaḥ strīṇāṃ duścaritasya ca
13,022.019d@007_0080 tan nātra cintā kartavyā maharṣīṇāṃ samudbhave
13,022.019d@007_0081 yathā sarvagato hy agnis tathā tejo mahātmasu
13,022.019d@007A_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,022.019d@007A_0001 putraiḥ kathaṃ mahārāja puruṣas tārito bhavet
13,022.019d@007A_0002 yāvan na labdhavān putram aphalaḥ puruṣo nṛpa
13,022.019d@007A_0002 bhīṣmaḥ
13,022.019d@007A_0003 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,022.019d@007A_0004 nāradena purā gītaṃ mārkaṇḍeyāya pṛcchate
13,022.019d@007A_0005 parvataṃ nāradaṃ caiva asitaṃ devalaṃ ca tam
13,022.019d@007A_0006 āraṇeyaṃ ca raibhyaṃ ca etān atrāgatān purā
13,022.019d@007A_0007 gaṅgāyamunayor madhye bhogavatyāḥ samāgame
13,022.019d@007A_0008 dṛṣṭvā pūrvaṃ samāsīnān mārkaṇḍeyo 'bhyagacchata
13,022.019d@007A_0009 ṛṣayas tu muniṃ dṛṣṭvā samutthāyonmukhāḥ sthitāḥ
13,022.019d@007A_0010 arcayitvārhato vipraṃ kiṃ kurma iti cābruvan
13,022.019d@007A_0010 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0011 ayaṃ samāgamaḥ sadbhir yatnenāsādito mayā
13,022.019d@007A_0012 atra prāpsyāmi dharmāṇām ācārasya ca niścayam
13,022.019d@007A_0013 ṛjuḥ kṛtayuge dharmas tasmin kṣīṇe vimuhyati
13,022.019d@007A_0014 yuge yuge maharṣibhyo dharmam icchāmi veditum
13,022.019d@007A_0015 ṛṣibhir nāradaḥ prokto brūhi yatrāsya saṃśayaḥ
13,022.019d@007A_0016 dharmādharmeṣu tattvajña tvaṃ hi cchettāsi saṃśayān
13,022.019d@007A_0017 ṛṣibhyo 'numataṃ vākyaṃ niyogān nārado 'bravīt
13,022.019d@007A_0018 sarvadharmārthatattvajñaṃ mārkaṇḍeyaṃ tato 'bravīt
13,022.019d@007A_0019 dīrghāyo tapasā dīpta vedavedāṅgatattvavit
13,022.019d@007A_0020 yatra te saṃśayo brahman samutpannaḥ sa ucyatām
13,022.019d@007A_0021 dharmaṃ lokopakāraṃ vā yac cānyac chrotum icchasi
13,022.019d@007A_0022 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0022 tad ahaṃ kathayiṣyāmi brūhi tvaṃ sumahātapaḥ
13,022.019d@007A_0023 yuge yuge vyatīte 'smin dharmasetuḥ praṇaśyati
13,022.019d@007A_0024 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0024 kathaṃ dharmacchalenāhaṃ prāpnuyām iti me matiḥ
13,022.019d@007A_0025 āsīd dharmaḥ purā vipra catuṣpādaḥ kṛte yuge
13,022.019d@007A_0026 tato hy adharmaḥ kālena prasūtaḥ kiṃ cid unnataḥ
13,022.019d@007A_0027 tatas tretāyugaṃ nāma pravṛttaṃ dharmadūṣaṇam
13,022.019d@007A_0028 tasmin vyatīte saṃprāptaṃ tṛtīyaṃ dvāparaṃ yugam
13,022.019d@007A_0029 tadā dharmasya dvau pādāv adharmo nāśayiṣyati
13,022.019d@007A_0030 dvāpare tu parikṣīṇe nandike samupasthite
13,022.019d@007A_0031 lokavṛttaṃ ca dharmaṃ ca ucyamānaṃ nibodha me
13,022.019d@007A_0032 caturthaṃ nandikaṃ nāma dharmapādāv aśeṣataḥ
13,022.019d@007A_0033 tataḥprabhṛti jāyante kṣīṇaprajñāyuṣo narāḥ
13,022.019d@007A_0034 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0034 kṣīṇaprāṇadhanā loke dharmācārabahiṣkṛtāḥ
13,022.019d@007A_0035 evaṃ vilulite dharme loke cādharmasaṃyute
13,022.019d@007A_0036 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0036 cāturvarṇyasya niyataṃ havyakavyaṃ niyacchati
13,022.019d@007A_0037 mantrapūtaṃ sadā havyaṃ kavyaṃ caiva na naśyati
13,022.019d@007A_0038 pratigṛhṇanti tad devā dātur nyāyāt prayacchataḥ
13,022.019d@007A_0039 sattvayuktaṃ ca dātā ca sarvān kāmān avāpnuyāt
13,022.019d@007A_0040 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0040 avāptakāmaḥ svarge ca mahīyeta yathepsitam
13,022.019d@007A_0041 catvāro hy atha ye varṇā havyakavyaṃ pradāsyate
13,022.019d@007A_0042 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0042 mantrahīnam apanyāyaṃ teṣāṃ dattaṃ kva gacchati
13,022.019d@007A_0043 asurān gacchate dattaṃ viprai rakṣāṃsi kṣatriyaiḥ
13,022.019d@007A_0044 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0044 vaiśyaiḥ pretāni vai dattaṃ śūdrair bhūtāni gacchati
13,022.019d@007A_0045 atha varṇāvare jātāś cāturvarṇyāpadeśinaḥ
13,022.019d@007A_0046 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0046 dāsyanti havyakavyāni teṣāṃ dattaṃ kva gacchati
13,022.019d@007A_0047 varṇāvarāṇāṃ bhūtānāṃ havyakavyapradātṛṇām
13,022.019d@007A_0048 naiva devā na pitaraḥ pratigṛhṇanti tat svayam
13,022.019d@007A_0049 yātudhānāḥ piśācāś ca bhūtā ye cāpi nairṛtāḥ
13,022.019d@007A_0050 teṣāṃ sā vihitā vṛttiḥ pitṛdaivatanirgatā
13,022.019d@007A_0051 teṣāṃ sarvapradātṝṇāṃ havyakavyaṃ samāhitāḥ
13,022.019d@007A_0052 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0052 yat prayacchanti vidhivat tad vai bhuñjanti devatāḥ
13,022.019d@007A_0053 śrutaṃ varṇāvare dattaṃ havyaṃ kavyaṃ ca nārada
13,022.019d@007A_0054 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0054 saṃprayoge ca putrāṇāṃ kanyānāṃ ca bravīhi me
13,022.019d@007A_0055 kanyāpradānaṃ putrāṇāṃ strīṇāṃ saṃyogam eva ca
13,022.019d@007A_0056 ānupūrvyān mayā samyag ucyamānaṃ nibodha me
13,022.019d@007A_0057 jātamātrā tu dātavyā kanyakā sadṛśe vare
13,022.019d@007A_0058 kāladattāsu kanyāsu pitā dharmeṇa yujyate
13,022.019d@007A_0059 yas tu puṣpavatīṃ kanyāṃ bāndhavo na prayacchati
13,022.019d@007A_0060 māsi māsi gate bandhus tasyā bhrauṇaghnyam āpnute
13,022.019d@007A_0061 yas tu kanyāṃ gṛhe rundhyād grāmyair bhogair vivarjitām
13,022.019d@007A_0062 avadhyātaḥ sa kanyāyā bandhuḥ prāpnoti bhrūṇahām
13,022.019d@007A_0063 dūṣitā pāṇimātreṇa mṛte bhartari dārikā
13,022.019d@007A_0064 saṃskāraṃ labhate nārī dvitīye sā punaḥ patau
13,022.019d@007A_0065 punar bhūr nāma sā kanyā saputrā havyakavyadā
13,022.019d@007A_0066 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0066 adūṣyā sā prasūtīṣu prajānāṃ dārakarmaṇi
13,022.019d@007A_0067 yā tu kanyā prasūyeta garbhiṇī yā tu vā bhavet
13,022.019d@007A_0068 atha dārakriyāṃ bhūyaḥ sā bhajed ṛṣisattama
13,022.019d@007A_0068 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0069 tattvārthaniścitaṃ śabdaṃ kanyakā nayate 'gnaye
13,022.019d@007A_0070 tasmāt kurvanti vai bhāvaṃ kumāryas tā na kanyakāḥ
13,022.019d@007A_0071 brahmahatyātribhāgena garbhādhānaviśodhitām
13,022.019d@007A_0072 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0072 gṛhṇīyāt tāṃ caturbhāgaṃ viśuddhāṃ sarjanāt punaḥ
13,022.019d@007A_0073 kathaṃ kanyāsu ye jātā bandhūnāṃ dūṣitāḥ sadā
13,022.019d@007A_0074 kasya te havyakavyāni pradāsyanti mahāmune
13,022.019d@007A_0074 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0075 kanyāyās tu pituḥ putrāḥ kānīnā havyakavyadāḥ
13,022.019d@007A_0076 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0076 antarvatnyās tu yaḥ pāṇiṃ gṛhṇīyāt sa sahoḍhajaḥ
13,022.019d@007A_0077 atha yenāhito garbhaḥ kanyāyāṃ tatra nārada
13,022.019d@007A_0078 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0078 kathaṃ putraphalaṃ tasya bhaved etat pracakṣva me
13,022.019d@007A_0079 dharmācāreṣu te nityaṃ dūṣakāḥ kṛtaśodhanāḥ
13,022.019d@007A_0080 bījaṃ ca naśyate teṣāṃ moghaceṣṭā bhavanti te
13,022.019d@007A_0080 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0081 atha kā cid bhavet kanyā krītā dattā hṛtāpi vā
13,022.019d@007A_0082 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0082 kathaṃ putrakṛtaṃ tasyās tad bhaved ṛṣisattama
13,022.019d@007A_0083 krītā dattā hṛtā caiva yā kanyā pāṇivarjitā
13,022.019d@007A_0084 kaumārī nāma sā bhāryā prasaved aurasān sutān
13,022.019d@007A_0085 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0085 na patyarthe śubhā proktā tatkarmaṇy aparājite
13,022.019d@007A_0086 kena maṅgalakṛtyeṣu viniyujyanti kanyakāḥ
13,022.019d@007A_0087 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0087 etad icchāmi vijñātuṃ tattveneha mahāmune
13,022.019d@007A_0088 nityaṃ nivasate lakṣmīḥ kanyakāsu pratiṣṭhitā
13,022.019d@007A_0089 śobhanā śubhayogyā ca pūjyā maṅgalakarmasu
13,022.019d@007A_0090 ākarasthaṃ yathā ratnaṃ sarvakāmaphalopagam
13,022.019d@007A_0091 tathā kanyā mahālakṣmīḥ sarvalokasya maṅgalam
13,022.019d@007A_0092 evaṃ kanyā parā lakṣmī ratis toṣaś ca dehinām
13,022.019d@007A_0093 mahākulānāṃ cāritraṃ vṛttena nikaṣopalam
13,022.019d@007A_0094 ānayitvā svakād varṇāt kanyakāṃ yo bhajen naraḥ
13,022.019d@007A_0095 dātāraṃ havyakavyānāṃ putrakaṃ sā prasūyate
13,022.019d@007A_0096 sādhvī kulaṃ vardhayati sādhvī puṣṭir gṛhe parā
13,022.019d@007A_0097 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0097 sādhvī lakṣmī ratiḥ sākṣāt pratiṣṭhā saṃtatis tathā
13,022.019d@007A_0098 śrutaṃ bahuvidhaṃ vṛttaṃ kanyakānāṃ mahāmate
13,022.019d@007A_0099 icchāmi yoṣitāṃ śrotuṃ dharmādharmaṃ parigrahe
13,022.019d@007A_0099 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0100 aṣṭau bhāryāgamā dharmyā narāṇāṃ dārakarmaṇi
13,022.019d@007A_0101 pretyeha ca hitā yās tu saputrā havyakavyadāḥ
13,022.019d@007A_0102 sādhvī pāṇigṛhītā yā kaumārī pāṇivarjitā
13,022.019d@007A_0103 bhrātṛbhāryā svabhāryeti prasūyet putram aurasam
13,022.019d@007A_0103 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0104 trayo bhāryāgamā jñātā yatra dharmo na naśyati
13,022.019d@007A_0105 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0105 pañcānyāḥ paścimā brūhi bhāryās tāsāṃ ca ye sutāḥ
13,022.019d@007A_0106 sagotrabhāryā krītā ca parabhāryā ca kāritā
13,022.019d@007A_0107 gatāgatā ca yā bhāryā āśramād āhṛtā ca yā
13,022.019d@007A_0108 ete bhāryāgamāḥ pañca punar bhāryā bhavanti yāḥ
13,022.019d@007A_0109 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0109 etā bhāryā nṛṇāṃ gamyās tatputrā havyakavyadāḥ
13,022.019d@007A_0110 śrutā bhāryāś ca putrāś ca vistareṇa mahāmune
13,022.019d@007A_0111 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0111 āśramasthāḥ kathaṃ nāryo na duṣyantīti brūhi me
13,022.019d@007A_0112 āśramasthāsu nārīṣu bāndhavatvaṃ praṇaśyati
13,022.019d@007A_0113 naṣṭavaṃśyā bhavanty etā bandhūnām atha bhartṛṇām
13,022.019d@007A_0114 paradārā muktadoṣās tā nāryo ''śramasaṃsthitāḥ
13,022.019d@007A_0115 svayam īśāḥ svadehānāṃ kāmyās tadgatamānasāḥ
13,022.019d@007A_0116 evaṃ nāryo na duṣyanti narāṇāṃ tatprasūtiṣu
13,022.019d@007A_0117 dharmapatnyo bhavanty etāḥ saputrā havyakavyadāḥ
13,022.019d@007A_0117 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0118 parasya bhāryā yā pūrvaṃ mṛte bhartari yā punaḥ
13,022.019d@007A_0119 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0119 anyaṃ bhajati bhartāraṃ sasutā asutā katham
13,022.019d@007A_0120 asūtā vā prasūtā vā gṛhasthānāṃ parastriyaḥ
13,022.019d@007A_0121 parāmṛṣṭeti tā varjyā dharmācāreṣu dūṣitāḥ
13,022.019d@007A_0122 na cāsāṃ havyakavyāni pratigṛhṇanti devatāḥ
13,022.019d@007A_0123 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0123 yas tāsu janayet putrān na taiḥ putram avāpnuyāt
13,022.019d@007A_0124 parakṣetreṣu yo bījaṃ cāpalyād visṛjen naraḥ
13,022.019d@007A_0125 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0125 kathaṃ putraphalaṃ tasya bhavet tad ṛṣisattama
13,022.019d@007A_0126 asvāmike parakṣetre yo naro bījam utsṛjet
13,022.019d@007A_0127 svayaṃvṛtto ''śramasthāyāṃ tad bījaṃ na vinaśyati
13,022.019d@007A_0128 parakṣetreṣu yo bījaṃ naro darpāt samutsṛjet
13,022.019d@007A_0129 kṣetrikasyaiva tad bījaṃ na bījī labhate phalam
13,022.019d@007A_0130 nātaḥ param adharmyaṃ cāpy ayaśasyaṃ tathottaram
13,022.019d@007A_0131 garbhādīnāṃ ca bahubhis tāś ca tyājyāḥ sameṣv api
13,022.019d@007A_0131 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0132 atha ye paradāreṣu putrā jāyanti nārada
13,022.019d@007A_0133 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0133 kasya te bandhudāyādā bhavanti paramadyute
13,022.019d@007A_0134 paradāreṣu jāyete dvau putrau kuṇḍagolakau
13,022.019d@007A_0135 jīvaty atha patau kuṇḍo mṛte bhartari golakaḥ
13,022.019d@007A_0136 te ca jātāḥ parakṣetre dehināṃ pretya ceha ca
13,022.019d@007A_0137 dattāni havyakavyāni nāśayanty atha dātṛṇām
13,022.019d@007A_0138 pitur hi narakāyaite golakas tu viśeṣataḥ
13,022.019d@007A_0139 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0139 caṇḍālatulyau tajjau hi paratreha ca naśyataḥ
13,022.019d@007A_0140 kasya te garhitāḥ putrāḥ pitṝṇāṃ havyakavyadāḥ
13,022.019d@007A_0141 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0141 yasya kṣetre prasūyante yo vā tāñ janayet sutān
13,022.019d@007A_0142 kṣetrikaś caiva bījī ca dvāv etau nirayaṃ gatau
13,022.019d@007A_0143 na rakṣati hi yo dārān paradārāṃś ca gacchati
13,022.019d@007A_0144 garhitās te narā nityaṃ dharmācārabahiṣkṛtāḥ
13,022.019d@007A_0145 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0145 kuṇḍo bhoktā ca bhojī ca kutsitāḥ pitṛdaivataiḥ
13,022.019d@007A_0146 tathaite garhitāḥ putrā havyakavyāni nārada
13,022.019d@007A_0147 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0147 kasya nityaṃ prayacchanti dharmo vā teṣu kiṃ phalam
13,022.019d@007A_0148 yātudhānāḥ piśācāś ca pratigṛhṇanti tair hutam
13,022.019d@007A_0149 havyaṃ kavyaṃ ca tair dattaṃ ye ca bhūtā niśācarāḥ
13,022.019d@007A_0149 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0150 atha te rākṣasāḥ prītāḥ kiṃ prayacchanti dātṛṇām
13,022.019d@007A_0151 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0151 kiṃ vā dharmaphalaṃ teṣāṃ bhavet tad ṛṣisattama
13,022.019d@007A_0152 na dattaṃ naśyate kiṃ cit sarvabhūteṣu dātṛṇām
13,022.019d@007A_0153 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0153 pretya ceha ca tāṃ puṣṭim upāśnanti pradāyinaḥ
13,022.019d@007A_0154 atha golakakuṇḍābhyāṃ saṃtatir yā bhaviṣyati
13,022.019d@007A_0155 tayor ye bāndhavāḥ ke cit pradāsyanti kathaṃ nu tat
13,022.019d@007A_0155 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0156 sādhvījātāḥ sutās teṣāṃ tāṃ vṛttim anutiṣṭhatām
13,022.019d@007A_0157 prīṇanti pitṛdaivatyaṃ havyakavyasamāhitāḥ
13,022.019d@007A_0158 evaṃ golakakuṇḍābhyāṃ ye ca varṇāpadeśinaḥ
13,022.019d@007A_0159 havyaṃ kavyaṃ ca śuddhānāṃ pratigṛhṇanti devatāḥ
13,022.019d@007A_0159 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0160 śrutaṃ narāṇāṃ cāpalyaṃ parastrīṣu prajāyatām
13,022.019d@007A_0161 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0161 pramadānāṃ tu cāpalye doṣam icchāmi veditum
13,022.019d@007A_0162 ekavarṇe 'pi doṣaṃ tu gamanaṃ pūrvakālikam
13,022.019d@007A_0163 dhātā ca samanujñāto viṣṇunā tat tathākarot
13,022.019d@007A_0164 bhagaliṅge mahāprājña pūrvam eva prajāpatiḥ
13,022.019d@007A_0165 sasarja tābhyāṃ saṃyogam anujñātaś cakāra saḥ
13,022.019d@007A_0166 atha viṣṇuprasādena bhago dattavaraḥ kila
13,022.019d@007A_0167 tena caiva prasādena sarvāṃl lokān upāśnute
13,022.019d@007A_0168 tasmāt tu puruṣe doṣo hy adhiko nātra saṃśayaḥ
13,022.019d@007A_0169 vinā garbhaṃ savarṇeṣu na tyājyā gamanāt striyaḥ
13,022.019d@007A_0170 prāyaścittaṃ yathānyāyaṃ daṇḍaṃ kuryāt sa paṇḍitaḥ
13,022.019d@007A_0171 śvabhir vā daśanaṃ snānaṃ savanatritayaṃ niśi
13,022.019d@007A_0172 bhūmau ca bhasmaśayanaṃ dānaṃ bhogavivarjitam
13,022.019d@007A_0173 doṣagauravataḥ kālo dravyagauravam eva ca
13,022.019d@007A_0174 maryādā sthāpitā pūrvam iti tīrthāntaraṃ gate
13,022.019d@007A_0175 tad yoṣitāṃ tu dīrghāyo nāsti doṣo vyatikrame
13,022.019d@007A_0176 bhagastīrthāntare śuddho viṣṇos tu vacanād iha
13,022.019d@007A_0177 rakṣyāś caivānyasaṃvādair anyagehād vimokṣaṇaiḥ
13,022.019d@007A_0178 āsāṃ śuddhau viśeṣeṇa karmaṇāṃ phalam aśnute
13,022.019d@007A_0179 naitā vācyā na vai vadhyā na kleśyāḥ śubham icchatā
13,022.019d@007A_0180 viṣṇuprasādād ity eva bhagastīrthāntaraṃ gataḥ
13,022.019d@007A_0181 māsi māsi rajas tāsāṃ duṣkṛtāny apakarṣati
13,022.019d@007A_0182 striyas toṣakarā nṝṇāṃ striyas tuṣṭipradāḥ sadā
13,022.019d@007A_0183 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0183 putrasetupratiṣṭhāś ca striyo loke mahādyute
13,022.019d@007A_0184 śrutaṃ balaṃ prabhāvaś ca yoṣitāṃ munisattama
13,022.019d@007A_0185 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0185 ekasya bahubhāryasya dharmam icchāmi veditum
13,022.019d@007A_0186 bahubhāryāsu saktasya nārībhogeṣu dehinaḥ
13,022.019d@007A_0187 ṛtau vimucyamānasya sāṃnidhye bhrūṇahā smṛtaḥ
13,022.019d@007A_0188 vṛddhāṃ vandhyāṃ suvratāṃ ca mṛtāpatyām apuṣpiṇīm
13,022.019d@007A_0189 kanyāṃ ca bahuputrāṃ ca varjayan mucyate bhayāt
13,022.019d@007A_0190 vyādhito bandhanastho vā pravāseṣv atha parvasu
13,022.019d@007A_0191 ṛtukāleṣu nārīṇāṃ bhrūṇahatyāṃ pramuñcati
13,022.019d@007A_0191 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0192 veśanārīṣu vai jātāḥ parapreṣyāsu vā sutāḥ
13,022.019d@007A_0193 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0193 kasya te bandhudāyādā bhavanti hi mahāmune
13,022.019d@007A_0194 paṇyastrīṣu prasūtā ye yasya strī tasya te sutāḥ
13,022.019d@007A_0195 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0195 krayāc ca kṛtrimāḥ putrāḥ pradānāc caiva datrimāḥ
13,022.019d@007A_0196 paṇyanārīṣv aniyataḥ puṃso 'rtho vartate dhruvam
13,022.019d@007A_0197 atra cāhitagarbhāyāḥ kasya putraṃ vadanti tam
13,022.019d@007A_0197 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0198 tīrthabhūtāsu nārīṣu jñāyate yo 'bhigacchati
13,022.019d@007A_0199 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0199 ṛtau tasya bhaved garbho yaṃ vā nārī na śaṅkate
13,022.019d@007A_0200 narāṇāṃ tyajatāṃ bhāryāṃ kāmakrodhād guṇānvitām
13,022.019d@007A_0201 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0201 aprasūtāṃ prasūtāṃ vā teṣāṃ pṛcchāmi niṣkṛtim
13,022.019d@007A_0202 apāpāṃ tyajamānasya sādhvīṃ matvaivam āditaḥ
13,022.019d@007A_0203 ātmavaṃśaḥ svadharmo vā tyajato niṣkṛtir na tu
13,022.019d@007A_0204 yo naras tyajate bhāryāṃ puṣpiṇīm aprasūtikām
13,022.019d@007A_0205 sa naṣṭavaṃśaḥ pitṛbhir yuktas tyajyeta daivataiḥ
13,022.019d@007A_0206 bhāryām apatyasaṃjātāṃ prasūtāṃ putrapautriṇīm
13,022.019d@007A_0207 putradāraparityāgī na saṃprāpnoti niṣkṛtim
13,022.019d@007A_0208 evaṃ hi bhāryāṃ tyajatāṃ narāṇāṃ nāsti niṣkṛtiḥ
13,022.019d@007A_0209 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0209 nārhanti pramadās tyaktuṃ putrapautrapratiṣṭhitāḥ
13,022.019d@007A_0210 kīdṛśīṃ saṃtyajan bhāryāṃ naro doṣair na lipyate
13,022.019d@007A_0211 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0211 etad icchāmi tattvena vijñātum ṛṣisattama
13,022.019d@007A_0212 mokṣadharmasthitānāṃ tu anyonyam anujānatām
13,022.019d@007A_0213 bhāryāpatīnāṃ muktānām adharmo na vidhīyate
13,022.019d@007A_0214 anyasaṅgāṃ gatāpatyāṃ śūdragāṃ paragāminīm
13,022.019d@007A_0215 parīkṣya tyajamānānāṃ narāṇāṃ nāsti pātakam
13,022.019d@007A_0216 pātake 'pi tu bhartavyau dvau tu mātā pitā tathā
13,022.019d@007A_0216 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0217 bhāryāyāṃ vyabhicāriṇyāṃ narasya tyajato ruṣā
13,022.019d@007A_0218 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0218 kathaṃ dharmo 'py adharmo vā bhavatīha mahāmate
13,022.019d@007A_0219 anṛte 'pi hi satye vā yo nārīṃ dūṣitāṃ tyajet
13,022.019d@007A_0220 arakṣamāṇaḥ svāṃ bhāryāṃ naro bhavati bhrūṇahā
13,022.019d@007A_0221 apatyahetor yā nārī bhartāram atilaṅghayet
13,022.019d@007A_0222 lolendriyeti sā rakṣyā na saṃtyājyā kathaṃ cana
13,022.019d@007A_0223 nadyaś ca nāryaś ca samasvabhāvā
13,022.019d@007A_0224 naitāḥ praduṣyanti narāvagāḍhāḥ
13,022.019d@007A_0225 srotāṃsi nadyā vahate nipātaṃ
13,022.019d@007A_0226 nārī rajobhiḥ punar eti śaucam
13,022.019d@007A_0227 evaṃ nāryo na duṣyanti vyabhicāre 'pi bhartṛṇām
13,022.019d@007A_0228 māsi māsi bhavet tyāgas tataḥ śuddhā bhavanty uta
13,022.019d@007A_0228 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0229 kāni tīrthāni bhagavan nṛṇāṃ dehāśritāni vai
13,022.019d@007A_0230 tāni vai śaṃsa bhagavan yāthātathyena pṛcchataḥ
13,022.019d@007A_0231 sarvatīrtheṣu tīrthajña kiṃ tīrthaṃ paramaṃ nṛṇām
13,022.019d@007A_0232 yatropaspṛśya pūtātmā naro bhavati nityaśaḥ
13,022.019d@007A_0232 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0233 devarṣipitṛtīrthāni brāhmaṃ madhye 'tha vaiṣṇavam
13,022.019d@007A_0234 nṛṇāṃ tīrthāni pañcāhuḥ pāṇau saṃnihitāni vai
13,022.019d@007A_0235 ādyatīrthaṃ tu tīrthānāṃ vaiṣṇavo bhāga ucyate
13,022.019d@007A_0236 yatropaspṛśya varṇānāṃ caturṇāṃ vardhate kulam
13,022.019d@007A_0237 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0237 pitṛdaivatakāryāṇi vardhante pretya ceha ca
13,022.019d@007A_0238 narāṇāṃ kāmavṛttānāṃ yā nāryo niravagrahāḥ
13,022.019d@007A_0239 yāsām abhigraho nāsti tā me kathaya nārada
13,022.019d@007A_0239 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0240 vāgur veśyā naṭī gopī tāntukī tunnavāyikī
13,022.019d@007A_0241 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0241 nārī kirātī śabarī nartakī cānabhigrahā
13,022.019d@007A_0242 etāsu jātā nārīṣu sarvavarṇeṣu ye sutāḥ
13,022.019d@007A_0243 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0243 teṣu ke bandhudāyādā bhavanti ṛṣisattama
13,022.019d@007A_0244 ya etāḥ parigṛhṇanti teṣām eva hi te sutāḥ
13,022.019d@007A_0245 sarvatra tu pravṛttāsu bījaṃ naśyati dehinām
13,022.019d@007A_0245 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0246 sarvastrīṣu pravṛttāś ca sādhuvedavivarjitāḥ
13,022.019d@007A_0247 mānavāḥ kāṇḍapṛṣṭhāś ca vedamantrabahiṣkṛtāḥ
13,022.019d@007A_0248 niyuktā havyakavyeṣu teṣāṃ dattaṃ kathaṃ bhavet
13,022.019d@007A_0248 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0249 nārhanti havyakavyāni sāvitrīvarjitā dvijāḥ
13,022.019d@007A_0250 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0250 vrātyeṣv annapradānaṃ tad yathā śūdreṣu vai tathā
13,022.019d@007A_0251 dharmeṣv adhikṛtānāṃ tu narāṇāṃ muhyate manaḥ
13,022.019d@007A_0252 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0252 kathaṃ nu vighno bhavati etad icchāmi veditum
13,022.019d@007A_0253 arthāś ca nāryaś ca samānam etac
13,022.019d@007A_0254 chreyāṃsi puṃsām iha mohayanti
13,022.019d@007A_0255 ratipramodāt pramadā haranti
13,022.019d@007A_0256 bhogair dhanaṃ cāpy upahanti dharmān
13,022.019d@007A_0257 havyaṃ kavyaṃ ca dharmātmā sarvaṃ tac chrotriyo 'rhati
13,022.019d@007A_0258 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0258 dattaṃ hi śrotriye sādhau jvalitāgnāv ivāhutiḥ
13,022.019d@007A_0259 śrotriyāṇāṃ kule jātā vedārthaviditātmanām
13,022.019d@007A_0260 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0260 hitvā kasmāt trayīṃ vidyāṃ vārtāṃ vṛttim upāśritāḥ
13,022.019d@007A_0261 cāturvarṇyaṃ purā nyastaṃ suvidvatsu dvijātiṣu
13,022.019d@007A_0262 tasmād varṇaiḥ saṃvibhajyā vṛttiḥ saṃkaravarjitā
13,022.019d@007A_0263 ye cānye śrotriyāj jātāḥ saṃskṛtāḥ putragṛdhnubhiḥ
13,022.019d@007A_0264 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0264 pūrvanirvāṇanirvṛttāṃ jātāṃ vṛttim upāśritāḥ
13,022.019d@007A_0265 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0265 asaṃskṛtāḥ śrotriyajāḥ saṃskṛtā jñāninaḥ katham
13,022.019d@007A_0266 asaṃskāro vaidikaś ca na mānyaḥ śrotriyātmajaḥ
13,022.019d@007A_0267 śuddhānvayaḥ śrotriyas tu sa vidvadbhiḥ samo 'nyathā
13,022.019d@007A_0268 anadhīyānaputrāś ca vedasaṃskāravarjitāḥ
13,022.019d@007A_0269 tasmāt te vedavijñāpi viprāḥ śrutinikāriṇaḥ
13,022.019d@007A_0270 brahmarāśau purā sṛṣṭā vedasaṃskārasaṃskṛtāḥ
13,022.019d@007A_0271 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0271 tasmāt teṣv eva te jātāḥ sādhavaḥ kuladhāriṇaḥ
13,022.019d@007A_0272 svayaṃ krītāsu preṣyāsu prasūyante tu ye narāḥ
13,022.019d@007A_0273 kasya nāryaḥ sutāś caiva bhavanti ṛṣisattama
13,022.019d@007A_0273 nāradaḥ
13,022.019d@007A_0274 svadāsyāṃ yo naro mohāt prasūyeta sa pāpakṛt
13,022.019d@007A_0275 ihāpi ninditaḥ pretya apatyaṃ preṣyatāṃ nayet
13,022.019d@007A_0276 sā tasya bhāryā putrā ye havyakavyapradās tu te
13,022.019d@007A_0277 tasyā ye bāndhavāḥ ke cid viṣaktāḥ preṣyatāṃ gatāḥ
13,022.019d@007A_0278 sarve tasyās tu saṃbandhān mucyante preṣyakarmasu
13,022.019d@007A_0279 etat te kathitaṃ sarvaṃ yad abhivyāhṛtaṃ tvayā
13,022.019d@007A_0280 mārkaṇḍeyaḥ
13,022.019d@007A_0280 atha vā saṃśayaḥ kaś cid bhūyaḥ saṃpraṣṭum arhasi
13,022.019d@007A_0281 amithyādarśano loke nāradaḥ sarvakovidaḥ
13,022.019d@007A_0282 bhīṣmaḥ
13,022.019d@007A_0282 pratyakṣadarśī lokānāṃ svayaṃbhūr iva sattamaḥ
13,022.019d@007A_0283 iti saṃbhāṣya ṛṣibhir mārkaṇḍeyo mahātapāḥ
13,022.019d@007A_0284 nāradaṃ cāpi satkṛtya tena caivābhisatkṛtaḥ
13,022.019d@007A_0285 āmantrayitvā ṛṣibhiḥ prayayāv āśramaṃ muniḥ
13,022.019d@007A_0286 ṛṣayaś cāpi tīrthānāṃ paricaryāṃ pracakramuḥ
13,022.019d@007A_0287 sukṣetrabījasaṃskāraviśuddho brahmacaryayā
13,022.019d@007A_0288 nityanaimittikāt snāto manaḥśuddhyā ca śudhyati
13,023.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,023.001a kim āhur bharataśreṣṭha pātraṃ viprāḥ sanātanam
13,023.001c brāhmaṇaṃ liṅginaṃ caiva brāhmaṇaṃ vāpy aliṅginam
13,023.002 bhīṣma uvāca
13,023.002a svavṛttim abhipannāya liṅgine vetarāya vā
13,023.002c deyam āhur mahārāja ubhāv etau tapasvinau
13,023.003 yudhiṣṭhira uvāca
13,023.003a śraddhayā parayā pūto yaḥ prayacched dvijātaye
13,023.003c havyaṃ kavyaṃ tathā dānaṃ ko doṣaḥ syāt pitāmaha
13,023.003d*0204_00 bhīṣmaḥ
13,023.003d*0204_01 brāhmaṇāḥ pātrabhūtāś ca śuddhā naivaṃ pitṛṣv iha
13,023.004 bhīṣma uvāca
13,023.004a śraddhāpūto naras tāta durdānto 'pi na saṃśayaḥ
13,023.004c pūto bhavati sarvatra kiṃ punas tvaṃ mahīpate
13,023.005 yudhiṣṭhira uvāca
13,023.005a na brāhmaṇaṃ parīkṣeta daiveṣu satataṃ naraḥ
13,023.005c kavyapradāne tu budhāḥ parīkṣyaṃ brāhmaṇaṃ viduḥ
13,023.006 bhīṣma uvāca
13,023.006a na brāhmaṇaḥ sādhayate havyaṃ daivāt prasidhyati
13,023.006c devaprasādād ijyante yajamānā na saṃśayaḥ
13,023.007a brāhmaṇā bharataśreṣṭha satataṃ brahmavādinaḥ
13,023.007c mārkaṇḍeyaḥ purā prāha iha lokeṣu buddhimān
13,023.008 yudhiṣṭhira uvāca
13,023.008a apūrvo 'py atha vā vidvān saṃbandhī vātha yo bhavet
13,023.008c tapasvī yajñaśīlo vā kathaṃ pātraṃ bhavet tu saḥ
13,023.009 bhīṣma uvāca
13,023.009a kulīnaḥ karmakṛd vaidyas tathā cāpy ānṛśaṃsyavān
13,023.009c hrīmān ṛjuḥ satyavādī pātraṃ pūrve ca te trayaḥ
13,023.010a tatredaṃ śṛṇu me pārtha caturṇāṃ tejasāṃ matam
13,023.010c pṛthivyāḥ kāśyapasyāgner mārkaṇḍeyasya caiva hi
13,023.011 pṛthivy uvāca
13,023.011a yathā mahārṇave kṣiptaḥ kṣipraṃ loṣṭo vinaśyati
13,023.011c tathā duścaritaṃ sarvaṃ trayy āvṛttyā vinaśyati
13,023.012 kāśyapa uvāca
13,023.012a sarve ca vedāḥ saha ṣaḍbhir aṅgaiḥ; sāṃkhyaṃ purāṇaṃ ca kule ca janma
13,023.012c naitāni sarvāṇi gatir bhavanti; śīlavyapetasya narasya rājan
13,023.013 agnir uvāca
13,023.013a adhīyānaḥ paṇḍitaṃ manyamāno; yo vidyayā hanti yaśaḥ pareṣām
13,023.013c brahman sa tenācarate brahmahatyāṃ; lokās tasya hy antavanto bhavanti
13,023.014 mārkaṇḍeya uvāca
13,023.014a aśvamedhasahasraṃ ca satyaṃ ca tulayā dhṛtam
13,023.014c nābhijānāmi yady asya satyasyārdham avāpnuyāt
13,023.014d*0205_01 aśvamedhasahasrād dhi satyam eva viśiṣyate
13,023.015 bhīṣma uvāca
13,023.015a ity uktvā te jagmur āśu catvāro 'mitatejasaḥ
13,023.015c pṛthivī kāśyapo 'gniś ca prakṛṣṭāyuś ca bhārgavaḥ
13,023.016 yudhiṣṭhira uvāca
13,023.016a yad idaṃ brāhmaṇā loke vratino bhuñjate haviḥ
13,023.016c bhuktaṃ brāhmaṇakāmāya kathaṃ tat sukṛtaṃ bhavet
13,023.017 bhīṣma uvāca
13,023.017a ādiṣṭino ye rājendra brāhmaṇā vedapāragāḥ
13,023.017c bhuñjate brahmakāmāya vrataluptā bhavanti te
13,023.018 yudhiṣṭhira uvāca
13,023.018a anekāntaṃ bahudvāraṃ dharmam āhur manīṣiṇaḥ
13,023.018c kiṃ niścitaṃ bhavet tatra tan me brūhi pitāmaha
13,023.019 bhīṣma uvāca
13,023.019a ahiṃsā satyam akrodha ānṛśaṃsyaṃ damas tathā
13,023.019c ārjavaṃ caiva rājendra niścitaṃ dharmalakṣaṇam
13,023.020a ye tu dharmaṃ praśaṃsantaś caranti pṛthivīm imām
13,023.020c anācarantas tad dharmaṃ saṃkare niratāḥ prabho
13,023.021a tebhyo ratnaṃ hiraṇyaṃ vā gām aśvān vā dadāti yaḥ
13,023.021c daśa varṣāṇi viṣṭhāṃ sa bhuṅkte nirayam āśritaḥ
13,023.022a medānāṃ pulkasānāṃ ca tathaivāntāvasāyinām
13,023.022c kṛtaṃ karmākṛtaṃ cāpi rāgamohena jalpatām
13,023.023a vaiśvadevaṃ ca ye mūḍhā viprāya brahmacāriṇe
13,023.023c dadatīha na rājendra te lokān bhuñjate 'śubhān
13,023.024 yudhiṣṭhira uvāca
13,023.024a kiṃ paraṃ brahmacaryasya kiṃ paraṃ dharmalakṣaṇam
13,023.024c kiṃ ca śreṣṭhatamaṃ śaucaṃ tan me brūhi pitāmaha
13,023.025 bhīṣma uvāca
13,023.025a brahmacaryaṃ paraṃ tāta madhumāṃsasya varjanam
13,023.025c maryādāyāṃ sthito dharmaḥ śamaḥ śaucasya lakṣaṇam
13,023.026 yudhiṣṭhira uvāca
13,023.026a kasmin kāle cared dharmaṃ kasmin kāle 'rtham ācaret
13,023.026c kasmin kāle sukhī ca syāt tan me brūhi pitāmaha
13,023.027 bhīṣma uvāca
13,023.027a kālyam arthaṃ niṣeveta tato dharmam anantaram
13,023.027c paścāt kāmaṃ niṣeveta na ca gacchet prasaṅgitām
13,023.028a brāhmaṇāṃś cābhimanyeta gurūṃś cāpy abhipūjayet
13,023.028c sarvabhūtānulomaś ca mṛduśīlaḥ priyaṃvadaḥ
13,023.029a adhikāre yad anṛtaṃ rājagāmi ca paiśunam
13,023.029c guroś cālīkakaraṇaṃ samaṃ tad brahmahatyayā
13,023.030a praharen na narendreṣu na gāṃ hanyāt tathaiva ca
13,023.030c bhrūṇahatyāsamaṃ caitad ubhayaṃ yo niṣevate
13,023.031a nāgniṃ parityajej jātu na ca vedān parityajet
13,023.031c na ca brāhmaṇam ākrośet samaṃ tad brahmahatyayā
13,023.032 yudhiṣṭhira uvāca
13,023.032a kīdṛśāḥ sādhavo viprāḥ kebhyo dattaṃ mahāphalam
13,023.032c kīdṛśānāṃ ca bhoktavyaṃ tan me brūhi pitāmaha
13,023.033 bhīṣma uvāca
13,023.033a akrodhanā dharmaparāḥ satyanityā dame ratāḥ
13,023.033c tādṛśāḥ sādhavo viprās tebhyo dattaṃ mahāphalam
13,023.034a amāninaḥ sarvasahā dṛṣṭārthā vijitendriyāḥ
13,023.034c sarvabhūtahitā maitrās tebhyo dattaṃ mahāphalam
13,023.035a alubdhāḥ śucayo vaidyā hrīmantaḥ satyavādinaḥ
13,023.035c svakarmaniratā ye ca tebhyo dattaṃ mahāphalam
13,023.036a sāṅgāṃś ca caturo vedān yo 'dhīyīta dvijarṣabhaḥ
13,023.036c ṣaḍbhyo nivṛttaḥ karmabhyas taṃ pātram ṛṣayo viduḥ
13,023.037a ye tv evaṃguṇajātīyās tebhyo dattaṃ mahāphalam
13,023.037c sahasraguṇam āpnoti guṇārhāya pradāyakaḥ
13,023.038a prajñāśrutābhyāṃ vṛttena śīlena ca samanvitaḥ
13,023.038c tārayeta kulaṃ kṛtsnam eko 'pīha dvijarṣabhaḥ
13,023.039a gām aśvaṃ vittam annaṃ vā tadvidhe pratipādayet
13,023.039c dravyāṇi cānyāni tathā pretyabhāve na śocati
13,023.040a tārayeta kulaṃ kṛtsnam eko 'pīha dvijottamaḥ
13,023.040c kim aṅga punar ekaṃ vai tasmāt pātraṃ samācaret
13,023.040d*0206_01 tṛpte tṛptāḥ sarvadevāḥ pitaro munayo 'pi ca
13,023.041a niśamya ca guṇopetaṃ brāhmaṇaṃ sādhusaṃmatam
13,023.041c dūrād ānāyayet kṛtye sarvataś cābhipūjayet
13,024.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,024.001a śrāddhakāle ca daive ca dharme cāpi pitāmaha
13,024.001c icchāmīha tvayākhyātaṃ vihitaṃ yat surarṣibhiḥ
13,024.002 bhīṣma uvāca
13,024.002a daivaṃ pūrvāhṇike kuryād aparāhṇe tu paitṛkam
13,024.002c maṅgalācārasaṃpannaḥ kṛtaśaucaḥ prayatnavān
13,024.003a manuṣyāṇāṃ tu madhyāhne pradadyād upapattitaḥ
13,024.003c kālahīnaṃ tu yad dānaṃ taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ
13,024.004a laṅghitaṃ cāvalīḍhaṃ ca kalipūrvaṃ ca yat kṛtam
13,024.004c rajasvalābhir dṛṣṭaṃ ca taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ
13,024.005a avaghuṣṭaṃ ca yad bhuktam avratena ca bhārata
13,024.005c parāmṛṣṭaṃ śunā caiva taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ
13,024.006a keśakīṭāvapatitaṃ kṣutaṃ śvabhir avekṣitam
13,024.006c ruditaṃ cāvadhūtaṃ ca taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ
13,024.007a niroṃkāreṇa yad bhuktaṃ saśastreṇa ca bhārata
13,024.007c durātmanā ca yad bhuktaṃ taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ
13,024.008a parocchiṣṭaṃ ca yad bhuktaṃ paribhuktaṃ ca yad bhavet
13,024.008c daive pitrye ca satataṃ taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ
13,024.009a garhitaṃ ninditaṃ caiva pariviṣṭaṃ samanyunā
13,024.009c daivaṃ vāpy atha vā paitryaṃ taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ
13,024.010a mantrahīnaṃ kriyāhīnaṃ yac chrāddhaṃ pariviṣyate
13,024.010c tribhir varṇair naraśreṣṭha taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ
13,024.011a ājyāhutiṃ vinā caiva yat kiṃ cit pariviṣyate
13,024.011c durācāraiś ca yad bhuktaṃ taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ
13,024.012a ye bhāgā rakṣasāṃ proktās ta uktā bharatarṣabha
13,024.012c ata ūrdhvaṃ visargasya parīkṣāṃ brāhmaṇe śṛṇu
13,024.013a yāvantaḥ patitā viprā jaḍonmattās tathaiva ca
13,024.013c daive vāpy atha vā pitrye rājan nārhanti ketanam
13,024.014a śvitrī kuṣṭhī ca klībaś ca tathā yakṣmahataś ca yaḥ
13,024.014c apasmārī ca yaś cāndho rājan nārhanti satkṛtim
13,024.015a cikitsakā devalakā vṛthāniyamadhāriṇaḥ
13,024.015c somavikrayiṇaś caiva śrāddhe nārhanti ketanam
13,024.016a gāyanā nartakāś caiva plavakā vādakās tathā
13,024.016c kathakā yodhakāś caiva rājan nārhanti ketanam
13,024.017a hotāro vṛṣalānāṃ ca vṛṣalādhyāpakās tathā
13,024.017c tathā vṛṣalaśiṣyāś ca rājan nārhanti ketanam
13,024.018a anuyoktā ca yo vipro anuyuktaś ca bhārata
13,024.018c nārhatas tāv api śrāddhaṃ brahmavikrayiṇau hi tau
13,024.019a agraṇīr yaḥ kṛtaḥ pūrvaṃ varṇāvaraparigrahaḥ
13,024.019c brāhmaṇaḥ sarvavidyo 'pi rājan nārhati ketanam
13,024.020a anagnayaś ca ye viprā mṛtaniryātakāś ca ye
13,024.020c stenāś ca patitāś caiva rājan nārhanti ketanam
13,024.021a aparijñātapūrvāś ca gaṇapūrvāś ca bhārata
13,024.021c putrikāpūrvaputrāś ca śrāddhe nārhanti ketanam
13,024.022a ṛṇakartā ca yo rājan yaś ca vārdhuṣiko dvijaḥ
13,024.022c prāṇivikrayavṛttiś ca rājan nārhanti ketanam
13,024.023a strīpūrvāḥ kāṇḍapṛṣṭhāś ca yāvanto bharatarṣabha
13,024.023c ajapā brāhmaṇāś caiva śrāddhe nārhanti ketanam
13,024.024a śrāddhe daive ca nirdiṣṭā brāhmaṇā bharatarṣabha
13,024.024c dātuḥ pratigrahītuś ca śṛṇuṣvānugrahaṃ punaḥ
13,024.025a cīrṇavratā guṇair yuktā bhaveyur ye 'pi karṣakāḥ
13,024.025c sāvitrījñāḥ kriyāvantas te rājan ketanakṣamāḥ
13,024.026a kṣātradharmiṇam apy ājau ketayet kulajaṃ dvijam
13,024.026c na tv eva vaṇijaṃ tāta śrāddheṣu parikalpayet
13,024.027a agnihotrī ca yo vipro grāmavāsī ca yo bhavet
13,024.027c astenaś cātithijñaś ca sa rājan ketanakṣamaḥ
13,024.028a sāvitrīṃ japate yas tu trikālaṃ bharatarṣabha
13,024.028b*0207_01 rājapreṣyo 'pi sāvitrīṃ japan nityaṃ samāhitaḥ
13,024.028c bhikṣāvṛttiḥ kriyāvāṃś ca sa rājan ketanakṣamaḥ
13,024.028d*0208_01 mātā pātraṃ pitā pātraṃ pātraṃ kṣīṇāś ca bāndhavāḥ
13,024.028d*0208_02 dīnaḥ pātraṃ vratī pātraṃ pātraṃ vṛttair alaṃkṛtam
13,024.029a uditāstamito yaś ca tathaivāstamitoditaḥ
13,024.029c ahiṃsraś cālpadoṣaś ca sa rājan ketanakṣamaḥ
13,024.030a akalkako hy atarkaś ca brāhmaṇo bharatarṣabha
13,024.030c sasaṃjño bhaikṣyavṛttiś ca sa rājan ketanakṣamaḥ
13,024.031a avratī kitavaḥ stenaḥ prāṇivikrayy atho vaṇik
13,024.031c paścāc ca pītavān somaṃ sa rājan ketanakṣamaḥ
13,024.032a arjayitvā dhanaṃ pūrvaṃ dāruṇaiḥ kṛṣikarmabhiḥ
13,024.032c bhavet sarvātithiḥ paścāt sa rājan ketanakṣamaḥ
13,024.033a brahmavikrayanirdiṣṭaṃ striyā yac cārjitaṃ dhanam
13,024.033c adeyaṃ pitṛdevebhyo yac ca klaibyād upārjitam
13,024.034a kriyamāṇe 'pavarge tu yo dvijo bharatarṣabha
13,024.034c na vyāharati yad yuktaṃ tasyādharmo gavānṛtam
13,024.035a śrāddhasya brāhmaṇaḥ kālaḥ prāptaṃ dadhi ghṛtaṃ tathā
13,024.035c somakṣayaś ca māṃsaṃ ca yad āraṇyaṃ yudhiṣṭhira
13,024.035d*0209_01 muhūrtānāṃ trayaṃ pūrvam ahnaḥ prātar iti smṛtam
13,024.035d*0209_02 japadhyānādibhis tasmin vipraiḥ kāryaṃ śubhavratam
13,024.035d*0209_03 saṃgavākhyaṃ tribhāgaṃ tu madhyāhnas trimuhūrtakaḥ
13,024.035d*0209_04 laukikaṃ saṃgave 'rdhaṃ ca snānādi hy atha madhyame
13,024.035d*0209_05 caturtham aparāhṇaṃ tu trimuhūrtaṃ tu pitryakam
13,024.035d*0209_06 sāyāhnas trimuhūrtaṃ ca madhyamaṃ kavibhiḥ smṛtam
13,024.035d*0209_07 caturthe tv aparāhṇākhye śrāddhaṃ kuryāt sadā nṛpa
13,024.035d*0209_08 prāgudīcīmukhā viprā viśvedevāś ca dakṣiṇāḥ
13,024.035d*0209_09 śrāviteṣu sutṛpteṣu piṇḍaṃ dadyāt sadakṣiṇam
13,024.036a śrāddhāpavarge viprasya svadhā vai svaditā bhavet
13,024.036c kṣatriyasyāpy atho brūyāt prīyantāṃ pitaras tv iti
13,024.037a apavarge tu vaiśyasya śrāddhakarmaṇi bhārata
13,024.037c akṣayyam abhidhātavyaṃ svasti śūdrasya bhārata
13,024.038a puṇyāhavācanaṃ daive brāhmaṇasya vidhīyate
13,024.038c etad eva niroṃkāraṃ kṣatriyasya vidhīyate
13,024.038d*0210_01 gohiṃsāyāṃ caturbhāgaṃ pūrvaṃ viprādiketanaḥ
13,024.038d*0210_02 varṇāvareṣu bhuñjānaṃ kramāc chūdre caturguṇam
13,024.038d*0210_03 nānyatra brāhmaṇo brūyāt pūrvaṃ vipreṇa ketitaḥ
13,024.038d*0210_04 abhojane ca doṣaḥ syād varjayec chūdraketanam
13,024.038d*0210_05 śūdrānnarasapuṣṭāṅgo dvijo nordhvāṃ gatiṃ labhet
13,024.038d*0210_06 aśucir naiva cāśnīyān nāstiko mānavarjitaḥ
13,024.038d*0210_07 na pūrvaṃ laṅghayel lobhād ekavarṇo 'pi pārthiva
13,024.038d*0210_08 viprāḥ smṛtā bhūmidevā upakurvāṇavarjitāḥ
13,024.038e vaiśyasya caiva vaktavyaṃ prīyantāṃ devatā iti
13,024.039a karmaṇām ānupūrvīṃ ca vidhipūrvakṛtaṃ śṛṇu
13,024.039c jātakarmādikān sarvāṃs triṣu varṇeṣu bhārata
13,024.039e brahmakṣatre hi mantroktā vaiśyasya ca yudhiṣṭhira
13,024.040a viprasya raśanā mauñjī maurvī rājanyagāminī
13,024.040c bālvajīty eva vaiśyasya dharma eṣa yudhiṣṭhira
13,024.040d*0211_01 pālāśo dvijadaṇḍaḥ syād aśvatthaḥ kṣatriyasya tu
13,024.040d*0211_02 audumbaraś ca vaiśyasya dharma eṣa yudhiṣṭhira
13,024.041a dātuḥ pratigrahītuś ca dharmādharmāv imau śṛṇu
13,024.041c brāhmaṇasyānṛte 'dharmaḥ proktaḥ pātakasaṃjñitaḥ
13,024.041e caturguṇaḥ kṣatriyasya vaiśyasyāṣṭaguṇaḥ smṛtaḥ
13,024.042a nānyatra brāhmaṇo 'śnīyāt pūrvaṃ vipreṇa ketitaḥ
13,024.042c yavīyān paśuhiṃsāyāṃ tulyadharmo bhavet sa hi
13,024.043a atha rājanyavaiśyābhyāṃ yady aśnīyāt tu ketitaḥ
13,024.043c yavīyān paśuhiṃsāyāṃ bhāgārdhaṃ samavāpnuyāt
13,024.044a daivaṃ vāpy atha vā pitryaṃ yo 'śnīyād brāhmaṇādiṣu
13,024.044c asnāto brāhmaṇo rājaṃs tasyādharmo gavānṛtam
13,024.045a āśauco brāhmaṇo rājan yo 'śnīyād brāhmaṇādiṣu
13,024.045c jñānapūrvam atho lobhāt tasyādharmo gavānṛtam
13,024.046a annenānnaṃ ca yo lipset karmārthaṃ caiva bhārata
13,024.046c āmantrayati rājendra tasyādharmo 'nṛtaṃ smṛtam
13,024.047a avedavratacāritrās tribhir varṇair yudhiṣṭhira
13,024.047c mantravat pariviṣyante teṣv adharmo gavānṛtam
13,024.048 yudhiṣṭhira uvāca
13,024.048a pitryaṃ vāpy atha vā daivaṃ dīyate yat pitāmaha
13,024.048c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ dattaṃ yeṣu mahāphalam
13,024.049 bhīṣma uvāca
13,024.049a yeṣāṃ dārāḥ pratīkṣante suvṛṣṭim iva karṣakāḥ
13,024.049c uccheṣapariśeṣaṃ hi tān bhojaya yudhiṣṭhira
13,024.050a cāritraniyatā rājan ye kṛśāḥ kṛśavṛttayaḥ
13,024.050c arthinaś copagacchanti teṣu dattaṃ mahāphalam
13,024.051a tadbhaktās tadgṛhā rājaṃs taddhanās tadapāśrayāḥ
13,024.051c arthinaś ca bhavanty arthe teṣu dattaṃ mahāphalam
13,024.052a taskarebhyaḥ parebhyo vā ye bhayārtā yudhiṣṭhira
13,024.052c arthino bhoktum icchanti teṣu dattaṃ mahāphalam
13,024.053a akalkakasya viprasya bhaikṣotkarakṛtātmanaḥ
13,024.053c baṭavo yasya bhikṣanti tebhyo dattaṃ mahāphalam
13,024.054a hṛtasvā hṛtadārāś ca ye viprā deśasaṃplave
13,024.054c arthārtham abhigacchanti tebhyo dattaṃ mahāphalam
13,024.055a vratino niyamasthāś ca ye viprāḥ śrutasaṃmatāḥ
13,024.055c tatsamāptyartham icchanti teṣu dattaṃ mahāphalam
13,024.056a avyutkrāntāś ca dharmeṣu pāṣaṇḍasamayeṣu ca
13,024.056c kṛśaprāṇāḥ kṛśadhanās teṣu dattaṃ mahāphalam
13,024.056d*0212_01 vratānāṃ pāraṇārthāya gurvarthe yajñadakṣiṇām
13,024.056d*0212_02 niveśārthaṃ ca vidvāṃsas teṣāṃ dattaṃ mahāphalam
13,024.056d*0212_03 pitroś ca rakṣaṇārthāya putradārārtham eva ca
13,024.056d*0212_04 mahāvyādhivimokṣārthaṃ teṣu dattaṃ mahāphalam
13,024.056d*0212_05 bālāḥ striyaś ca vāñchanti subhaktaṃ cāpy asādhanāḥ
13,024.056d*0212_06 svargam āyānti dattvaiṣāṃ nirayān nopayānti te
13,024.057a kṛtasarvasvaharaṇā nirdoṣāḥ prabhaviṣṇubhiḥ
13,024.057c spṛhayanti ca bhuktānnaṃ teṣu dattaṃ mahāphalam
13,024.058a tapasvinas taponiṣṭhās teṣāṃ bhaikṣacarāś ca ye
13,024.058c arthinaḥ kiṃ cid icchanti teṣu dattaṃ mahāphalam
13,024.059a mahāphalavidhir dāne śrutas te bharatarṣabha
13,024.059c nirayaṃ yena gacchanti svargaṃ caiva hi tac chṛṇu
13,024.060a gurvarthaṃ vābhayārthaṃ vā varjayitvā yudhiṣṭhira
13,024.060c ye 'nṛtaṃ kathayanti sma te vai nirayagāminaḥ
13,024.061a paradārābhihartāraḥ paradārābhimarśinaḥ
13,024.061c paradāraprayoktāras te vai nirayagāminaḥ
13,024.062a ye parasvāpahartāraḥ parasvānāṃ ca nāśakāḥ
13,024.062c sūcakāś ca pareṣāṃ ye te vai nirayagāminaḥ
13,024.063a prapāṇāṃ ca sabhānāṃ ca saṃkramāṇāṃ ca bhārata
13,024.063c agārāṇāṃ ca bhettāro narā nirayagāminaḥ
13,024.064a anāthāṃ pramadāṃ bālāṃ vṛddhāṃ bhītāṃ tapasvinīm
13,024.064c vañcayanti narā ye ca te vai nirayagāminaḥ
13,024.065a vṛtticchedaṃ gṛhacchedaṃ dāracchedaṃ ca bhārata
13,024.065c mitracchedaṃ tathāśāyās te vai nirayagāminaḥ
13,024.066a sūcakāḥ saṃdhibhettāraḥ paravṛttyupajīvakāḥ
13,024.066c akṛtajñāś ca mitrāṇāṃ te vai nirayagāminaḥ
13,024.067a pāṣaṇḍā dūṣakāś caiva samayānāṃ ca dūṣakāḥ
13,024.067c ye pratyavasitāś caiva te vai nirayagāminaḥ
13,024.067d*0213_01 viṣamavyavahārāś ca viṣamāś caiva vṛddhiṣu
13,024.067d*0213_02 lābheṣu viṣamāś caiva te vai nirayagāminaḥ
13,024.067d*0213_03 dyūtasaṃvyavahārāś ca niṣparīkṣāś ca mānavāḥ
13,024.067d*0213_04 prāṇihiṃsāpravṛttāś ca te vai nirayagāminaḥ
13,024.068a kṛtāśaṃ kṛtanirveśaṃ kṛtabhaktaṃ kṛtaśramam
13,024.068c bhedair ye vyapakarṣanti te vai nirayagāminaḥ
13,024.069a paryaśnanti ca ye dārān agnibhṛtyātithīṃs tathā
13,024.069c utsannapitṛdevejyās te vai nirayagāminaḥ
13,024.070a vedavikrayiṇaś caiva vedānāṃ caiva dūṣakāḥ
13,024.070c vedānāṃ lekhakāś caiva te vai nirayagāminaḥ
13,024.071a cāturāśramyabāhyāś ca śrutibāhyāś ca ye narāḥ
13,024.071c vikarmabhiś ca jīvanti te vai nirayagāminaḥ
13,024.072a keśavikrayikā rājan viṣavikrayikāś ca ye
13,024.072c kṣīravikrayikāś caiva te vai nirayagāminaḥ
13,024.073a brāhmaṇānāṃ gavāṃ caiva kanyānāṃ ca yudhiṣṭhira
13,024.073c ye 'ntaraṃ yānti kāryeṣu te vai nirayagāminaḥ
13,024.074a śastravikrayakāś caiva kartāraś ca yudhiṣṭhira
13,024.074c śalyānāṃ dhanuṣāṃ caiva te vai nirayagāminaḥ
13,024.075a śalyair vā śaṅkubhir vāpi śvabhrair vā bharatarṣabha
13,024.075c ye mārgam anurundhanti te vai nirayagāminaḥ
13,024.076a upādhyāyāṃś ca bhṛtyāṃś ca bhaktāṃś ca bharatarṣabha
13,024.076c ye tyajanty asamarthāṃs tāṃs te vai nirayagāminaḥ
13,024.077a aprāptadamakāś caiva nāsānāṃ vedhakās tathā
13,024.077c bandhakāś ca paśūnāṃ ye te vai nirayagāminaḥ
13,024.078a agoptāraś chaladravyā baliṣaḍbhāgatatparāḥ
13,024.078c samarthāś cāpy adātāras te vai nirayagāminaḥ
13,024.078d*0214_01 saṃśrutya cāpradātāro daridrāṇāṃ vinindakāḥ
13,024.078d*0214_02 śrotriyāṇāṃ vinītānāṃ daridrāṇāṃ vinindakāḥ
13,024.078d*0214_03 kṣamiṇāṃ nindakāś caiva te vai nirayagāminaḥ
13,024.079a kṣāntān dāntāṃs tathā prājñān dīrghakālaṃ sahoṣitān
13,024.079c tyajanti kṛtakṛtyā ye te vai nirayagāminaḥ
13,024.080a bālānām atha vṛddhānāṃ dāsānāṃ caiva ye narāḥ
13,024.080c adattvā bhakṣayanty agre te vai nirayagāminaḥ
13,024.081a ete pūrvarṣibhir dṛṣṭāḥ proktā nirayagāminaḥ
13,024.081c bhāginaḥ svargalokasya vakṣyāmi bharatarṣabha
13,024.082a sarveṣv eva tu kāryeṣu daivapūrveṣu bhārata
13,024.082c hanti putrān paśūn kṛtsnān brāhmaṇātikramaḥ kṛtaḥ
13,024.083a dānena tapasā caiva satyena ca yudhiṣṭhira
13,024.083c ye dharmam anuvartante te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.084a śuśrūṣābhis tapobhiś ca śrutam ādāya bhārata
13,024.084c ye pratigrahaniḥsnehās te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.085a bhayāt pāpāt tathābādhād dāridryād vyādhidharṣaṇāt
13,024.085c yatkṛte pratimucyante te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.086a kṣamāvantaś ca dhīrāś ca dharmakāryeṣu cotthitāḥ
13,024.086c maṅgalācārayuktāś ca te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.087a nivṛttā madhumāṃsebhyaḥ paradārebhya eva ca
13,024.087c nivṛttāś caiva madyebhyas te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.088a āśramāṇāṃ ca kartāraḥ kulānāṃ caiva bhārata
13,024.088c deśānāṃ nagarāṇāṃ ca te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.089a vastrābharaṇadātāro bhakṣapānānnadās tathā
13,024.089c kuṭumbānāṃ ca dātāras te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.090a sarvahiṃsānivṛttāś ca narāḥ sarvasahāś ca ye
13,024.090c sarvasyāśrayabhūtāś ca te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.091a mātaraṃ pitaraṃ caiva śuśrūṣanti jitendriyāḥ
13,024.091c bhrātṝṇāṃ caiva sasnehās te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.092a āḍhyāś ca balavantaś ca yauvanasthāś ca bhārata
13,024.092c ye vai jitendriyā dhīrās te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.093a aparāddheṣu sasnehā mṛdavo mitravatsalāḥ
13,024.093c ārādhanasukhāś cāpi te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.094a sahasrapariveṣṭāras tathaiva ca sahasradāḥ
13,024.094c trātāraś ca sahasrāṇāṃ puruṣāḥ svargagāminaḥ
13,024.095a suvarṇasya ca dātāro gavāṃ ca bharatarṣabha
13,024.095c yānānāṃ vāhanānāṃ ca te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.096a vaivāhikānāṃ kanyānāṃ preṣyāṇāṃ ca yudhiṣṭhira
13,024.096c dātāro vāsasāṃ caiva te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.097a vihārāvasathodyānakūpārāmasabhāpradāḥ
13,024.097c vaprāṇāṃ caiva kartāras te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.097d*0215_01 bhakṣyapānānnadātāras tathā pādukadā narāḥ
13,024.097d*0215_02 ye vai svaśaktitaḥ kuryus te vai nirayaśatravaḥ
13,024.098a niveśanānāṃ kṣetrāṇāṃ vasatīnāṃ ca bhārata
13,024.098c dātāraḥ prārthitānāṃ ca te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.099a rasānām atha bījānāṃ dhānyānāṃ ca yudhiṣṭhira
13,024.099c svayam utpādya dātāraḥ puruṣāḥ svargagāminaḥ
13,024.100a yasmin kasmin kule jātā bahuputrāḥ śatāyuṣaḥ
13,024.100c sānukrośā jitakrodhāḥ puruṣāḥ svargagāminaḥ
13,024.100d*0216_01 gaṅgāditīrthaniratāḥ pitṛtīrthakarāś ca ye
13,024.100d*0216_02 iṣṭāpūrtaratā ye ca te narāḥ svargagāminaḥ
13,024.101a etad uktam amutrārthaṃ daivaṃ pitryaṃ ca bhārata
13,024.101c dharmādharmau ca dānasya yathā pūrvarṣibhiḥ kṛtau
13,025.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,025.001a idaṃ me tattvato rājan vaktum arhasi bhārata
13,025.001c ahiṃsayitvā keneha brahmahatyā vidhīyate
13,025.002 bhīṣma uvāca
13,025.002a vyāsam āmantrya rājendra purā yat pṛṣṭavān aham
13,025.002c tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi tad ihaikamanāḥ śṛṇu
13,025.003a caturthas tvaṃ vasiṣṭhasya tattvam ākhyāhi me mune
13,025.003c ahiṃsayitvā keneha brahmahatyā vidhīyate
13,025.004a iti pṛṣṭo mahārāja parāśaraśarīrajaḥ
13,025.004c abravīn nipuṇo dharme niḥsaṃśayam anuttamam
13,025.005a brāhmaṇaṃ svayam āhūya bhikṣārthe kṛśavṛttinam
13,025.005c brūyān nāstīti yaḥ paścāt taṃ vidyād brahmaghātinam
13,025.006a madhyasthasyeha viprasya yo 'nūcānasya bhārata
13,025.006c vṛttiṃ harati durbuddhis taṃ vidyād brahmaghātinam
13,025.007a gokulasya tṛṣārtasya jalārthe vasudhādhipa
13,025.007c utpādayati yo vighnaṃ taṃ vidyād brahmaghātinam
13,025.008a yaḥ pravṛttāṃ śrutiṃ samyak śāstraṃ vā munibhiḥ kṛtam
13,025.008b*0217_01 jātito brāhmaṇānāṃ hi mahāparibhavāt tathā
13,025.008b*0217_02 tadvṛtticchedanaṃ caiva taddāraparibhāvanāt
13,025.008c dūṣayaty anabhijñāya taṃ vidyād brahmaghātinam
13,025.009a ātmajāṃ rūpasaṃpannāṃ mahatīṃ sadṛśe vare
13,025.009c na prayacchati yaḥ kanyāṃ taṃ vidyād brahmaghātinam
13,025.010a adharmanirato mūḍho mithyā yo vai dvijātiṣu
13,025.010b*0218_01 brāhmaṇena ca tat kuryāt taṃ vidyād brahmaghātakam
13,025.010b*0218_02 sādhvācāreṣu vipreṣu sāsūyo nikṛtiḥ śaṭhaḥ
13,025.010c dadyān marmātigaṃ śokaṃ taṃ vidyād brahmaghātinam
13,025.011a cakṣuṣā viprahīnasya paṅgulasya jaḍasya vā
13,025.011c hareta yo vai sarvasvaṃ taṃ vidyād brahmaghātinam
13,025.012a āśrame vā vane vā yo grāme vā yadi vā pure
13,025.012c agniṃ samutsṛjen mohāt taṃ vidyād brahmaghātinam
13,026.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,026.001a tīrthānāṃ darśanaṃ śreyaḥ snānaṃ ca bharatarṣabha
13,026.001c śravaṇaṃ ca mahāprājña śrotum icchāmi tattvataḥ
13,026.002a pṛthivyāṃ yāni tīrthāni puṇyāni bharatarṣabha
13,026.002c vaktum arhasi me tāni śrotāsmi niyataḥ prabho
13,026.003 bhīṣma uvāca
13,026.003a imam aṅgirasā proktaṃ tīrthavaṃśaṃ mahādyute
13,026.003c śrotum arhasi bhadraṃ te prāpsyase dharmam uttamam
13,026.004a tapovanagataṃ vipram abhigamya mahāmunim
13,026.004c papracchāṅgirasaṃ vīra gautamaḥ saṃśitavrataḥ
13,026.005a asti me bhagavan kaś cit tīrthebhyo dharmasaṃśayaḥ
13,026.005c tat sarvaṃ śrotum icchāmi tan me śaṃsa mahāmune
13,026.006a upaspṛśya phalaṃ kiṃ syāt teṣu tīrtheṣu vai mune
13,026.006c pretyabhāve mahāprājña tad yathāsti tathā vada
13,026.007 aṅgirā uvāca
13,026.007a saptāhaṃ candrabhāgāṃ vai vitastām ūrmimālinīm
13,026.007c vigāhya vai nirāhāro nirmamo munivad bhavet
13,026.008a kāśmīramaṇḍale nadyo yāḥ patanti mahānadam
13,026.008c tā nadīḥ sindhum āsādya śīlavān svargam āpnuyāt
13,026.008d*0219_01 sindhum āsādya vimalāṃ vigāhya svargam āpnuyāt
13,026.009a puṣkaraṃ ca prabhāsaṃ ca naimiṣaṃ sāgarodakam
13,026.009c devikām indramārgaṃ ca svarṇabinduṃ vigāhya ca
13,026.009e vibodhyate vimānasthaḥ so 'psarobhir abhiṣṭutaḥ
13,026.010a hiraṇyabinduṃ vikṣobhya prayataś cābhivādya tam
13,026.010c kuśeśayaṃ ca devatvaṃ pūyate tasya kilbiṣam
13,026.011a indratoyāṃ samāsādya gandhamādanasaṃnidhau
13,026.011c karatoyāṃ kuraṅgeṣu trirātropoṣito naraḥ
13,026.011e aśvamedham avāpnoti vigāhya niyataḥ śuciḥ
13,026.012a gaṅgādvāre kuśāvarte bilvake nemiparvate
13,026.012c tathā kanakhale snātvā dhūtapāpmā divaṃ vrajet
13,026.013a apāṃ hrada upaspṛśya vājapeyaphalaṃ labhet
13,026.013c brahmacārī jitakrodhaḥ satyasaṃdhas tv ahiṃsakaḥ
13,026.014a yatra bhāgīrathī gaṅgā bhajate diśam uttarām
13,026.014c maheśvarasya niṣṭhāne yo naras tv abhiṣicyate
13,026.014e ekamāsaṃ nirāhāraḥ svayaṃ paśyati devatāḥ
13,026.015a saptagaṅge trigaṅge ca indramārge ca tarpayan
13,026.015c sudhāṃ vai labhate bhoktuṃ yo naro jāyate punaḥ
13,026.016a mahāśrama upaspṛśya yo 'gnihotraparaḥ śuciḥ
13,026.016c ekamāsaṃ nirāhāraḥ siddhiṃ māsena sa vrajet
13,026.017a mahāhrada upaspṛśya bhṛgutuṅge tv alolupaḥ
13,026.017c trirātropoṣito bhūtvā mucyate brahmahatyayā
13,026.018a kanyākūpa upaspṛśya balākāyāṃ kṛtodakaḥ
13,026.018c deveṣu kīrtiṃ labhate yaśasā ca virājate
13,026.019a deśakāla upaspṛśya tathā sundarikāhrade
13,026.019c aśvibhyāṃ rūpavarcasyaṃ pretya vai labhate naraḥ
13,026.020a mahāgaṅgām upaspṛśya kṛttikāṅgārake tathā
13,026.020c pakṣam ekaṃ nirāhāraḥ svargam āpnoti nirmalaḥ
13,026.021a vaimānika upaspṛśya kiṅkiṇīkāśrame tathā
13,026.021c nivāse 'psarasāṃ divye kāmacārī mahīyate
13,026.022a kālikāśramam āsādya vipāśāyāṃ kṛtodakaḥ
13,026.022c brahmacārī jitakrodhas trirātrān mucyate bhavāt
13,026.023a āśrame kṛttikānāṃ tu snātvā yas tarpayet pitṝn
13,026.023c toṣayitvā mahādevaṃ nirmalaḥ svargam āpnuyāt
13,026.024a mahāpura upaspṛśya trirātropoṣito naraḥ
13,026.024c trasānāṃ sthāvarāṇāṃ ca dvipadānāṃ bhayaṃ tyajet
13,026.024d*0220_01 na kva cid bhayam āpnoti sarvatra labhate śubham
13,026.025a devadāruvane snātvā dhūtapāpmā kṛtodakaḥ
13,026.025c devalokam avāpnoti saptarātroṣitaḥ śuciḥ
13,026.026a kauśante ca kuśastambe droṇaśarmapade tathā
13,026.026c āpaḥprapatane snātaḥ sevyate so 'psarogaṇaiḥ
13,026.027a citrakūṭe janasthāne tathā mandākinījale
13,026.027c vigāhya vai nirāhāro rājalakṣmīṃ nigacchati
13,026.028a śyāmāyās tv āśramaṃ gatvā uṣya caivābhiṣicya ca
13,026.028c trīṃs trirātrān sa saṃdhāya gandharvanagare vaset
13,026.029a ramaṇyāṃ ca upaspṛśya tathā vai gandhatārike
13,026.029c ekamāsaṃ nirāhāras tv antardhānaphalaṃ labhet
13,026.030a kauśikīdvāram āsādya vāyubhakṣas tv alolupaḥ
13,026.030c ekaviṃśatirātreṇa svargam ārohate naraḥ
13,026.031a mataṅgavāpyāṃ yaḥ snāyād ekarātreṇa sidhyati
13,026.031c vigāhati hy anālambam andhakaṃ vai sanātanam
13,026.032a naimiṣe svargatīrthe ca upaspṛśya jitendriyaḥ
13,026.032c phalaṃ puruṣamedhasya labhen māsaṃ kṛtodakaḥ
13,026.033a gaṅgāhrada upaspṛśya tathā caivotpalāvane
13,026.033c aśvamedham avāpnoti tatra māsaṃ kṛtodakaḥ
13,026.034a gaṅgāyamunayos tīrthe tathā kālaṃjare girau
13,026.034c ṣaṣṭihrada upaspṛśya dānaṃ nānyad viśiṣyate
13,026.035a daśa tīrthasahasrāṇi tisraḥ koṭyas tathāparāḥ
13,026.035c samāgacchanti māghyāṃ tu prayāge bharatarṣabha
13,026.036a māghamāsaṃ prayāge tu niyataḥ saṃśitavrataḥ
13,026.036c snātvā tu bharataśreṣṭha nirmalaḥ svargam āpnuyāt
13,026.037a marudgaṇa upaspṛśya pitṝṇām āśrame śuciḥ
13,026.037c vaivasvatasya tīrthe ca tīrthabhūto bhaven naraḥ
13,026.038a tathā brahmaśiro gatvā bhāgīrathyāṃ kṛtodakaḥ
13,026.038c ekamāsaṃ nirāhāraḥ somalokam avāpnuyāt
13,026.039a kapotake naraḥ snātvā aṣṭāvakre kṛtodakaḥ
13,026.039c dvādaśāhaṃ nirāhāro naramedhaphalaṃ labhet
13,026.040a muñjapṛṣṭhaṃ gayāṃ caiva nirṛtiṃ devaparvatam
13,026.040c tṛtīyāṃ krauñcapādīṃ ca brahmahatyā viśudhyati
13,026.040d*0221_01 tṛtīyaṃ parvataṃ krauñcaṃ śudhyate brahmahatyayā
13,026.041a kalaśyāṃ vāpy upaspṛśya vedyāṃ ca bahuśojalām
13,026.041b*0222_01 ekamāsaṃ nirāhāro vājimedhaphalaṃ labhet
13,026.041c agneḥ pure naraḥ snātvā viśālāyāṃ kṛtodakaḥ
13,026.041c*0223_01 agnikanyāpure vaset
13,026.041c*0223_02 karavīrapure snātvā
13,026.041e devahrada upaspṛśya brahmabhūto virājate
13,026.042a purāpavartanaṃ nandāṃ mahānandāṃ ca sevya vai
13,026.042c nandane sevyate dāntas tv apsarobhir ahiṃsakaḥ
13,026.043a urvaśīkṛttikāyoge gatvā yaḥ susamāhitaḥ
13,026.043c lauhitye vidhivat snātvā puṇḍarīkaphalaṃ labhet
13,026.044a rāmahrada upaspṛśya viśālāyāṃ kṛtodakaḥ
13,026.044c dvādaśāhaṃ nirāhāraḥ kalmaṣād vipramucyate
13,026.045a mahāhrada upaspṛśya śuddhena manasā naraḥ
13,026.045c ekamāsaṃ nirāhāro jamadagnigatiṃ labhet
13,026.046a vindhye saṃtāpya cātmānaṃ satyasaṃdhas tv ahiṃsakaḥ
13,026.046c ṣaṇmāsaṃ padam āsthāya māsenaikena śudhyati
13,026.047a narmadāyām upaspṛśya tathā sūrpārakodake
13,026.047c ekapakṣaṃ nirāhāro rājaputro vidhīyate
13,026.048a jambūmārge tribhir māsaiḥ saṃyataḥ susamāhitaḥ
13,026.048c ahorātreṇa caikena siddhiṃ samadhigacchati
13,026.049a kokāmukhe vigāhyāpo gatvā caṇḍālikāśramam
13,026.049c śākabhakṣaś cīravāsāḥ kumārīr vindate daśa
13,026.050a vaivasvatasya sadanaṃ na sa gacchet kadā cana
13,026.050c yasya kanyāhrade vāso devalokaṃ sa gacchati
13,026.051a prabhāse tv ekarātreṇa amāvāsyāṃ samāhitaḥ
13,026.051c sidhyate 'tra mahābāho yo naro jāyate punaḥ
13,026.051d*0224_01 divaṃ vrajen mahābāho sarvapāpaiḥ pramucyate
13,026.052a ujjānaka upaspṛśya ārṣṭiṣeṇasya cāśrame
13,026.052c piṅgāyāś cāśrame snātvā sarvapāpaiḥ pramucyate
13,026.053a kulyāyāṃ samupaspṛśya japtvā caivāghamarṣaṇam
13,026.053c aśvamedham avāpnoti trirātropoṣitaḥ śuciḥ
13,026.054a piṇḍāraka upaspṛśya ekarātroṣito naraḥ
13,026.054c agniṣṭomam avāpnoti prabhātāṃ śarvarīṃ śuciḥ
13,026.055a tathā brahmasaro gatvā dharmāraṇyopaśobhitam
13,026.055c puṇḍarīkam avāpnoti prabhātāṃ śarvarīṃ śuciḥ
13,026.056a maināke parvate snātvā tathā saṃdhyām upāsya ca
13,026.056c kāmaṃ jitvā ca vai māsaṃ sarvamedhaphalaṃ labhet
13,026.056d*0225_01 kālodakaṃ nandikuṇḍaṃ tathaivottaramānasam
13,026.056d*0225_02 abhyetya yojanaśatād bhrūṇahā vipramucyate
13,026.056d*0225_03 nandīśvarasya mūrtiṃ tu dṛṣṭvā mucyeta kilbiṣaiḥ
13,026.056d*0225_04 svargamārge naraḥ snātvā svargalokaṃ sa gacchati
13,026.057a vikhyāto himavān puṇyaḥ śaṃkaraśvaśuro giriḥ
13,026.057c ākaraḥ sarvaratnānāṃ siddhacāraṇasevitaḥ
13,026.057d*0226_01 darśanād gamanāt pūto bhaved anaśanād api
13,026.058a śarīram utsṛjet tatra vidhipūrvam anāśake
13,026.058c adhruvaṃ jīvitaṃ jñātvā yo vai vedāntago dvijaḥ
13,026.059a abhyarcya devatās tatra namaskṛtya munīṃs tathā
13,026.059c tataḥ siddho divaṃ gacched brahmalokaṃ sanātanam
13,026.060a kāmaṃ krodhaṃ ca lobhaṃ ca yo jitvā tīrtham āvaset
13,026.060c na tena kiṃ cin na prāptaṃ tīrthābhigamanād bhavet
13,026.061a yāny agamyāni tīrthāni durgāṇi viṣamāṇi ca
13,026.061c manasā tāni gamyāni sarvatīrthasamāsataḥ
13,026.062a idaṃ medhyam idaṃ dhanyam idaṃ svargyam idaṃ sukham
13,026.062c idaṃ rahasyaṃ devānām āplāvyānāṃ ca pāvanam
13,026.063a idaṃ dadyād dvijātīnāṃ sādhūnām ātmajasya vā
13,026.063c suhṛdāṃ ca japet karṇe śiṣyasyānugatasya vā
13,026.064a dattavān gautamasyedam aṅgirā vai mahātapāḥ
13,026.064c gurubhiḥ samanujñātaḥ kāśyapena ca dhīmatā
13,026.065a maharṣīṇām idaṃ japyaṃ pāvanānāṃ tathottamam
13,026.065c japaṃś cābhyutthitaḥ śaśvan nirmalaḥ svargam āpnuyāt
13,026.066a idaṃ yaś cāpi śṛṇuyād rahasyaṃ tv aṅgiromatam
13,026.066c uttame ca kule janma labhej jātiṃ ca saṃsmaret
13,027.001 vaiśaṃpāyana uvāca
13,027.001a bṛhaspatisamaṃ buddhyā kṣamayā brahmaṇaḥ samam
13,027.001c parākrame śakrasamam ādityasamatejasam
13,027.002a gāṅgeyam arjunenājau nihataṃ bhūrivarcasam
13,027.002c bhrātṛbhiḥ sahito 'nyaiś ca paryupāste yudhiṣṭhiraḥ
13,027.003a śayānaṃ vīraśayane kālākāṅkṣiṇam acyutam
13,027.003c ājagmur bharataśreṣṭhaṃ draṣṭukāmā maharṣayaḥ
13,027.004a atrir vasiṣṭho 'tha bhṛguḥ pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ
13,027.004c aṅgirā gautamo 'gastyaḥ sumatiḥ svāyur ātmavān
13,027.005a viśvāmitraḥ sthūlaśirāḥ saṃvartaḥ pramatir damaḥ
13,027.005c uśanā bṛhaspatir vyāsaś cyavanaḥ kāśyapo dhruvaḥ
13,027.006a durvāsā jamadagniś ca mārkaṇḍeyo 'tha gālavaḥ
13,027.006c bharadvājaś ca raibhyaś ca yavakrītas tritas tathā
13,027.007a sthūlākṣaḥ śakalākṣaś ca kaṇvo medhātithiḥ kṛśaḥ
13,027.007c nāradaḥ parvataś caiva sudhanvāthaikato dvitaḥ
13,027.008a nitaṃbhūr bhuvano dhaumyaḥ śatānando 'kṛtavraṇaḥ
13,027.008c jāmadagnyas tathā rāmaḥ kāmyaś cety evamādayaḥ
13,027.008e samāgatā mahātmāno bhīṣmaṃ draṣṭuṃ maharṣayaḥ
13,027.009a teṣāṃ mahātmanāṃ pūjām āgatānāṃ yudhiṣṭhiraḥ
13,027.009c bhrātṛbhiḥ sahitaś cakre yathāvad anupūrvaśaḥ
13,027.010a te pūjitāḥ sukhāsīnāḥ kathāś cakrur maharṣayaḥ
13,027.010c bhīṣmāśritāḥ sumadhurāḥ sarvendriyamanoharāḥ
13,027.011a bhīṣmas teṣāṃ kathāḥ śrutvā ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām
13,027.011c mene divistham ātmānaṃ tuṣṭyā paramayā yutaḥ
13,027.012a tatas te bhīṣmam āmantrya pāṇḍavāṃś ca maharṣayaḥ
13,027.012c antardhānaṃ gatāḥ sarve sarveṣām eva paśyatām
13,027.013a tān ṛṣīn sumahābhāgān antardhānagatān api
13,027.013c pāṇḍavās tuṣṭuvuḥ sarve praṇemuś ca muhur muhuḥ
13,027.014a prasannamanasaḥ sarve gāṅgeyaṃ kurusattamāḥ
13,027.014c upatasthur yathodyantam ādityaṃ mantrakovidāḥ
13,027.015a prabhāvāt tapasas teṣām ṛṣīṇāṃ vīkṣya pāṇḍavāḥ
13,027.015c prakāśanto diśaḥ sarvā vismayaṃ paramaṃ yayuḥ
13,027.016a mahābhāgyaṃ paraṃ teṣām ṛṣīṇām anucintya te
13,027.016c pāṇḍavāḥ saha bhīṣmeṇa kathāś cakrus tadāśrayāḥ
13,027.017a kathānte śirasā pādau spṛṣṭvā bhīṣmasya pāṇḍavaḥ
13,027.017c dharmyaṃ dharmasutaḥ praśnaṃ paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ
13,027.018a ke deśāḥ ke janapadā āśramāḥ ke ca parvatāḥ
13,027.018c prakṛṣṭāḥ puṇyataḥ kāś ca jñeyā nadyaḥ pitāmaha
13,027.019 bhīṣma uvāca
13,027.019a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,027.019c śiloñchavṛtteḥ saṃvādaṃ siddhasya ca yudhiṣṭhira
13,027.020a imāṃ kaś cit parikramya pṛthivīṃ śailabhūṣitām
13,027.020c asakṛd dvipadāṃ śreṣṭhaḥ śreṣṭhasya gṛhamedhinaḥ
13,027.021a śilavṛtter gṛhaṃ prāptaḥ sa tena vidhinārcitaḥ
13,027.021b*0227_01 uvāsa rajanīṃ tatra susukhaṃ sukhabhāg ṛṣiḥ
13,027.021b*0227_02 śilavṛttis tu yat kṛtyaṃ prātas tat kṛtavāñ śuciḥ
13,027.021c kṛtakṛtya upātiṣṭhat siddhaṃ tam atithiṃ tadā
13,027.022a tau sametya mahātmānau sukhāsīnau kathāḥ śubhāḥ
13,027.022c cakratur vedasaṃbaddhās taccheṣakṛtalakṣaṇāḥ
13,027.023a śilavṛttiḥ kathānte tu siddham āmantrya yatnataḥ
13,027.023c praśnaṃ papraccha medhāvī yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
13,027.024 śilavṛttir uvāca
13,027.024a ke deśāḥ ke janapadāḥ ke ''śramāḥ ke ca parvatāḥ
13,027.024c prakṛṣṭāḥ puṇyataḥ kāś ca jñeyā nadyas tad ucyatām
13,027.024d*0228_00 siddha uvāca
13,027.024d*0228_01 puṣkaraṃ ca prabhāsaṃ ca naimiṣaṃ himavān giriḥ
13,027.024d*0228_02 gaṅgā ca yamunā caiva vedikā mathurā gayā
13,027.024d*0228_03 sarasvatyāruṇā caiva kurukṣetraṃ pṛthūdakam
13,027.024d*0228_04 śilavṛttir uvāca
13,027.024d*0228_04 eteṣāṃ katamasyāhaṃ māhātmyaṃ kathayāmi te
13,027.024d*0228_05 bālyāt prabhṛti viprendra bhaktiḥ kautukam eva ca
13,027.024d*0228_06 māhātmyaṃ prati viprendra gaṅgāyā mama tattvataḥ
13,027.025 siddha uvāca
13,027.025a te deśās te janapadās te ''śramās te ca parvatāḥ
13,027.025c yeṣāṃ bhāgīrathī gaṅgā madhyenaiti saridvarā
13,027.026a tapasā brahmacaryeṇa yajñais tyāgena vā punaḥ
13,027.026c gatiṃ tāṃ na labhej jantur gaṅgāṃ saṃsevya yāṃ labhet
13,027.027a spṛṣṭāni yeṣāṃ gāṅgeyais toyair gātrāṇi dehinām
13,027.027c nyastāni na punas teṣāṃ tyāgaḥ svargād vidhīyate
13,027.027d*0229_01 tyaktāni yāni vai yeṣāṃ tyāgāt svargo vidhīyate
13,027.028a sarvāṇi yeṣāṃ gāṅgeyais toyaiḥ kṛtyāni dehinām
13,027.028b*0230_01 ye vā yathāvidhi snātā gaṅgāyāṃ sāghamarṣaṇāḥ
13,027.028c gāṃ tyaktvā mānavā vipra divi tiṣṭhanti te 'calāḥ
13,027.029a pūrve vayasi karmāṇi kṛtvā pāpāni ye narāḥ
13,027.029c paścād gaṅgāṃ niṣevante te 'pi yānty uttamāṃ gatim
13,027.029d*0231_01 yuktāś ca pātakais tyaktvā dehaṃ śuddhā bhavanti te
13,027.029d*0231_02 mucyante dehasaṃtyāgād gaṅgāyamunasaṃgame
13,027.030a snātānāṃ śucibhis toyair gāṅgeyaiḥ prayatātmanām
13,027.030c vyuṣṭir bhavati yā puṃsāṃ na sā kratuśatair api
13,027.031a yāvad asthi manuṣyasya gaṅgātoyeṣu tiṣṭhati
13,027.031c tāvad varṣasahasrāṇi svargaṃ prāpya mahīyate
13,027.032a apahatya tamas tīvraṃ yathā bhāty udaye raviḥ
13,027.032c tathāpahatya pāpmānaṃ bhāti gaṅgājalokṣitaḥ
13,027.033a visomā iva śarvaryo vipuṣpās taravo yathā
13,027.033c tadvad deśā diśaś caiva hīnā gaṅgājalaiḥ śubhaiḥ
13,027.034a varṇāśramā yathā sarve svadharmajñānavarjitāḥ
13,027.034c kratavaś ca yathāsomās tathā gaṅgāṃ vinā jagat
13,027.035a yathā hīnaṃ nabho 'rkeṇa bhūḥ śailaiḥ khaṃ ca vāyunā
13,027.035c tathā deśā diśaś caiva gaṅgāhīnā na saṃśayaḥ
13,027.036a triṣu lokeṣu ye ke cit prāṇinaḥ sarva eva te
13,027.036c tarpyamāṇāḥ parāṃ tṛptiṃ yānti gaṅgājalaiḥ śubhaiḥ
13,027.036d*0232_01 anye ca devā munayaḥ pretāni pitṛbhiḥ saha
13,027.036d*0232_02 tarpitās tṛptim āyānti triṣu lokeṣu sarvaśaḥ
13,027.037a yas tu sūryeṇa niṣṭaptaṃ gāṅgeyaṃ pibate jalam
13,027.037c gavāṃ nirhāranirmuktād yāvakāt tad viśiṣyate
13,027.038a induvratasahasraṃ tu cared yaḥ kāyaśodhanam
13,027.038c pibed yaś cāpi gaṅgāmbhaḥ samau syātāṃ na vā samau
13,027.039a tiṣṭhed yugasahasraṃ tu pādenaikena yaḥ pumān
13,027.039c māsam ekaṃ tu gaṅgāyāṃ samau syātāṃ na vā samau
13,027.040a lambetāvākśirā yas tu yugānām ayutaṃ pumān
13,027.040c tiṣṭhed yatheṣṭaṃ yaś cāpi gaṅgāyāṃ sa viśiṣyate
13,027.040d*0233_01 saṃvatsaraṃ jale vāsaṃ gaṅgāyāṃ tatsamaṃ matam
13,027.041a agnau prāptaṃ pradhūyeta yathā tūlaṃ dvijottama
13,027.041c tathā gaṅgāvagāḍhasya sarvaṃ pāpaṃ pradhūyate
13,027.042a bhūtānām iha sarveṣāṃ duḥkhopahatacetasām
13,027.042c gatim anveṣamāṇānāṃ na gaṅgāsadṛśī gatiḥ
13,027.042d*0234_01 gaṅgā gaṅgeti yo brūyād yojanānāṃ śatair api
13,027.042d*0234_02 mucyate sarvapāpebhyo viṣṇulokaṃ sa gacchati
13,027.042d*0234_03 prāyaścittāni dīyante yatra gaṅgā na vidyate
13,027.042d*0234_04 gaṅgā ca vidyate yatra prāyaścittaṃ kathaṃ bhavet
13,027.042d*0234_05 darśanāj jāyate śuddhiḥ snānena paramā gatiḥ
13,027.042d*0234_06 dhanyā gaṅgā kanakhale kurukṣetre sarasvatī
13,027.042d*0234_07 grāme vā yadi vāraṇye puṇyā sarvatra narmadā
13,027.043a bhavanti nirviṣāḥ sarpā yathā tārkṣyasya darśanāt
13,027.043c gaṅgāyā darśanāt tadvat sarvapāpaiḥ pramucyate
13,027.044a apratiṣṭhāś ca ye ke cid adharmaśaraṇāś ca ye
13,027.044c teṣāṃ pratiṣṭhā gaṅgeha śaraṇaṃ śarma varma ca
13,027.045a prakṛṣṭair aśubhair grastān anekaiḥ puruṣādhamān
13,027.045c patato narake gaṅgā saṃśritān pretya tārayet
13,027.046a te saṃvibhaktā munibhir nūnaṃ devaiḥ savāsavaiḥ
13,027.046c ye 'bhigacchanti satataṃ gaṅgām abhigatāṃ suraiḥ
13,027.047a vinayācārahīnāś ca aśivāś ca narādhamāḥ
13,027.047c te bhavanti śivā vipra ye vai gaṅgāṃ samāśritāḥ
13,027.047d*0235_01 gaṅgām upāśritā ye vai śivās te 'pi bhavanty api
13,027.048a yathā surāṇām amṛtaṃ pitṝṇāṃ ca yathā svadhā
13,027.048c sudhā yathā ca nāgānāṃ tathā gaṅgājalaṃ nṛṇām
13,027.049a upāsate yathā bālā mātaraṃ kṣudhayārditāḥ
13,027.049c śreyaskāmās tathā gaṅgām upāsantīha dehinaḥ
13,027.049d*0236_01 upajīvyā yathā dhenur lokānāṃ brāhmam eva vā
13,027.049d*0236_02 haviṣāṃ ca yathā somas taraṇeṣu tathākṣayam
13,027.050a svāyaṃbhuvaṃ yathā sthānaṃ sarveṣāṃ śreṣṭham ucyate
13,027.050c snātānāṃ saritāṃ śreṣṭhā gaṅgā tadvad ihocyate
13,027.051a yathopajīvināṃ dhenur devādīnāṃ dharā smṛtā
13,027.051c tathopajīvināṃ gaṅgā sarvaprāṇabhṛtām iha
13,027.052a devāḥ somārkasaṃsthāni yathā satrādibhir makhaiḥ
13,027.052c amṛtāny upajīvanti tathā gaṅgājalaṃ narāḥ
13,027.053a jāhnavīpulinotthābhiḥ sikatābhiḥ samukṣitaḥ
13,027.053c manyate puruṣo ''tmānaṃ diviṣṭham iva śobhitam
13,027.054a jāhnavītīrasaṃbhūtāṃ mṛdaṃ mūrdhnā bibharti yaḥ
13,027.054c bibharti rūpaṃ so 'rkasya tamonāśāt sunirmalam
13,027.055a gaṅgormibhir atho digdhaḥ puruṣaṃ pavano yadā
13,027.055c spṛśate so 'pi pāpmānaṃ sadya evāpamārjati
13,027.055d*0237_01 tathā spṛśan so 'sya pāpaṃ sarvam eva prakarṣati
13,027.056a vyasanair abhitaptasya narasya vinaśiṣyataḥ
13,027.056c gaṅgādarśanajā prītir vyasanāny apakarṣati
13,027.057a haṃsārāvaiḥ kokaravai ravair anyaiś ca pakṣiṇām
13,027.057b*0238_01 utpādayati gaṅgā vai prītiṃ nityasukhapradām
13,027.057c paspardha gaṅgā gandharvān pulinaiś ca śiloccayān
13,027.058a haṃsādibhiḥ subahubhir vividhaiḥ pakṣibhir vṛtām
13,027.058c gaṅgāṃ gokulasaṃbādhāṃ dṛṣṭvā svargo 'pi vismṛtaḥ
13,027.059a na sā prītir diviṣṭhasya sarvakāmān upāśnataḥ
13,027.059c abhavad yā parā prītir gaṅgāyāḥ puline nṛṇām
13,027.060a vāṅmanaḥkarmajair grastaḥ pāpair api pumān iha
13,027.060c vīkṣya gaṅgāṃ bhavet pūtas tatra me nāsti saṃśayaḥ
13,027.061a saptāvarān sapta parān pitṝṃs tebhyaś ca ye pare
13,027.061c pumāṃs tārayate gaṅgāṃ vīkṣya spṛṣṭvāvagāhya ca
13,027.062a śrutābhilaṣitā dṛṣṭā spṛṣṭā pītāvagāhitā
13,027.062c gaṅgā tārayate nṝṇām ubhau vaṃśau viśeṣataḥ
13,027.062d*0239_01 tattīragānāṃ tapasā śrāddhapārāyaṇādibhiḥ
13,027.062d*0239_02 gaṅgādvāraprabhṛtibhis tattīrthair na paraṃ nṛṇām
13,027.062d*0239_03 sāyaṃ prātaḥ smared gaṅgāṃ nityaṃ snāne tu kīrtayet
13,027.062d*0239_04 tarpaṇe pitṛpūjāsu maraṇe cāpi saṃsmaret
13,027.063a darśanāt sparśanāt pānāt tathā gaṅgeti kīrtanāt
13,027.063c punāty apuṇyān puruṣāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ
13,027.064a ya icchet saphalaṃ janma jīvitaṃ śrutam eva ca
13,027.064c sa pitṝṃs tarpayed gaṅgām abhigamya surāṃs tathā
13,027.065a na sutair na ca vittena karmaṇā na ca tat phalam
13,027.065c prāpnuyāt puruṣo 'tyantaṃ gaṅgāṃ prāpya yad āpnuyāt
13,027.066a jātyandhair iha tulyās te mṛtaiḥ paṅgubhir eva ca
13,027.066c samarthā ye na paśyanti gaṅgāṃ puṇyajalāṃ śivām
13,027.067a bhūtabhavyabhaviṣyajñair maharṣibhir upasthitām
13,027.067c devaiḥ sendraiś ca ko gaṅgāṃ nopaseveta mānavaḥ
13,027.068a vānaprasthair gṛhasthaiś ca yatibhir brahmacāribhiḥ
13,027.068c vidyāvadbhiḥ śritāṃ gaṅgāṃ pumān ko nāma nāśrayet
13,027.069a utkrāmadbhiś ca yaḥ prāṇaiḥ prayataḥ śiṣṭasaṃmataḥ
13,027.069c cintayen manasā gaṅgāṃ sa gatiṃ paramāṃ labhet
13,027.070a na bhayebhyo bhayaṃ tasya na pāpebhyo na rājataḥ
13,027.070c ā dehapatanād gaṅgām upāste yaḥ pumān iha
13,027.071a gaganād yāṃ mahāpuṇyāṃ patantīṃ vai maheśvaraḥ
13,027.071c dadhāra śirasā devīṃ tām eva divi sevate
13,027.072a alaṃkṛtās trayo lokāḥ pathibhir vimalais tribhiḥ
13,027.072c yas tu tasyā jalaṃ sevet kṛtakṛtyaḥ pumān bhavet
13,027.073a divi jyotir yathādityaḥ pitṝṇāṃ caiva candramāḥ
13,027.073c deveśaś ca yathā nṝṇāṃ gaṅgeha saritāṃ tathā
13,027.074a mātrā pitrā sutair dārair viyuktasya dhanena vā
13,027.074c na bhaved dhi tathā duḥkhaṃ yathā gaṅgāviyogajam
13,027.075a nāraṇyair neṣṭaviṣayair na sutair na dhanāgamaiḥ
13,027.075c tathā prasādo bhavati gaṅgāṃ vīkṣya yathā nṛṇām
13,027.076a pūrṇam induṃ yathā dṛṣṭvā nṛṇāṃ dṛṣṭiḥ prasīdati
13,027.076c gaṅgāṃ tripathagāṃ dṛṣṭvā tathā dṛṣṭiḥ prasīdati
13,027.077a tadbhāvas tadgatamanās tanniṣṭhas tatparāyaṇaḥ
13,027.077c gaṅgāṃ yo 'nugato bhaktyā sa tasyāḥ priyatāṃ vrajet
13,027.078a bhūḥsthaiḥ khasthair diviṣṭhaiś ca bhūtair uccāvacair api
13,027.078c gaṅgā vigāhyā satatam etat kāryatamaṃ satām
13,027.079a triṣu lokeṣu puṇyatvād gaṅgāyāḥ prathitaṃ yaśaḥ
13,027.079b*0240_01 durmṛtān anapatyāṃś ca sā mṛtān anayad divam
13,027.079c yat putrān sagarasyaiṣā bhasmākhyān anayad divam
13,027.080a vāyvīritābhiḥ sumahāsvanābhir; drutābhir atyarthasamucchritābhiḥ
13,027.080c gaṅgormibhir bhānumatībhir iddhaḥ; sahasraraśmipratimo vibhāti
13,027.081a payasvinīṃ ghṛtinīm atyudārāṃ; samṛddhinīṃ veginīṃ durvigāhyām
13,027.081c gaṅgāṃ gatvā yaiḥ śarīraṃ visṛṣṭaṃ; gatā dhīrās te vibudhaiḥ samatvam
13,027.082a andhāñ jaḍān dravyahīnāṃś ca gaṅgā; yaśasvinī bṛhatī viśvarūpā
13,027.082c devaiḥ sendrair munibhir mānavaiś ca; niṣevitā sarvakāmair yunakti
13,027.083a ūrjāvatīṃ madhumatīṃ mahāpuṇyāṃ trivartmagām
13,027.083c trilokagoptrīṃ ye gaṅgāṃ saṃśritās te divaṃ gatāḥ
13,027.084a yo vatsyati drakṣyati vāpi martyas; tasmai prayacchanti sukhāni devāḥ
13,027.084c tadbhāvitāḥ sparśane darśane yas; tasmai devā gatim iṣṭāṃ diśanti
13,027.085a dakṣāṃ pṛthvīṃ bṛhatīṃ viprakṛṣṭāṃ; śivām ṛtāṃ surasāṃ suprasannām
13,027.085c vibhāvarīṃ sarvabhūtapratiṣṭhāṃ; gaṅgāṃ gatā ye tridivaṃ gatās te
13,027.086a khyātir yasyāḥ khaṃ divaṃ gāṃ ca nityaṃ; purā diśo vidiśaś cāvatasthe
13,027.086c tasyā jalaṃ sevya saridvarāyā; martyāḥ sarve kṛtakṛtyā bhavanti
13,027.087a iyaṃ gaṅgeti niyataṃ pratiṣṭhā; guhasya rukmasya ca garbhayoṣā
13,027.087c prātas trimārgā ghṛtavahā vipāpmā; gaṅgāvatīrṇā viyato viśvatoyā
13,027.087d*0241_01 prātas trimārgeṣu kṛtāvagāhā
13,027.087d*0241_02 vipāpmanāṃ vitatā viśvagoptā
13,027.087d*0242_01 nārāyaṇād akṣayāt pūrvajātā
13,027.087d*0242_02 viṣṇoḥ padāc chiṃśumārād dhruvāc ca
13,027.087d*0242_03 somāt sūryān merurūpāc ca viṣṇoḥ
13,027.087d*0242_04 samāgatā śivamūrdhno himādrim
13,027.088a sutāvanīdhrasya harasya bhāryā; divo bhuvaś cāpi kakṣyānurūpā
13,027.088c bhavyā pṛthivyā bhāvinī bhāti rājan; gaṅgā lokānāṃ puṇyadā vai trayāṇām
13,027.089a madhupravāhā ghṛtarāgoddhṛtābhir; mahormibhiḥ śobhitā brāhmaṇaiś ca
13,027.089b*0243_01 sevyā devī sarvabhāvena puṇyā
13,027.089b*0243_02 yā śaṃkareṇa bhuvanatrayaśaṃkareṇa
13,027.089c divaś cyutā śirasāttā bhavena; gaṅgāvanīdhrās tridivasya mālā
13,027.089c*0244_01 viṣṇoḥ pādakṣāḷinī jahnukanyā
13,027.090a yonir variṣṭhā virajā vitanvī; śuṣmā irā vārivahā yaśodā
13,027.090c viśvāvatī cākṛtir iṣṭir iddhā; gaṅgokṣitānāṃ bhuvanasya panthāḥ
13,027.091a kṣāntyā mahyā gopane dhāraṇe ca; dīptyā kṛśānos tapanasya caiva
13,027.091c tulyā gaṅgā saṃmatā brāhmaṇānāṃ; guhasya brahmaṇyatayā ca nityam
13,027.092a ṛṣiṣṭutāṃ viṣṇupadīṃ purāṇīṃ; supuṇyatoyāṃ manasāpi loke
13,027.092c sarvātmanā jāhnavīṃ ye prapannās; te brahmaṇaḥ sadanaṃ saṃprayātāḥ
13,027.093a lokān imān nayati yā jananīva putrān; sarvātmanā sarvaguṇopapannā
13,027.093c svasthānam iṣṭam iha brāhmam abhīpsamānair; gaṅgā sadaivātmavaśair upāsyā
13,027.094a usrāṃ juṣṭāṃ miṣatīṃ viśvatoyām; irāṃ vajrīṃ revatīṃ bhūdharāṇām
13,027.094c śiṣṭāśrayām amṛtāṃ brahmakāntāṃ; gaṅgāṃ śrayed ātmavān siddhikāmaḥ
13,027.095a prasādya devān savibhūn samastān; bhagīrathas tapasogreṇa gaṅgām
13,027.095c gām ānayat tām abhigamya śaśvan; pumān bhayaṃ neha nāmutra vidyāt
13,027.096a udāhṛtaḥ sarvathā te guṇānāṃ; mayaikadeśaḥ prasamīkṣya buddhyā
13,027.096c śaktir na me kā cid ihāsti vaktuṃ; guṇān sarvān parimātuṃ tathaiva
13,027.097a meroḥ samudrasya ca sarvaratnaiḥ; saṃkhyopalānām udakasya vāpi
13,027.097c vaktuṃ śakyaṃ neha gaṅgājalānāṃ; guṇākhyānaṃ parimātuṃ tathaiva
13,027.098a tasmād imān parayā śraddhayoktān; guṇān sarvāñ jāhnavījāṃs tathaiva
13,027.098c bhajed vācā manasā karmaṇā ca; bhaktyā yuktaḥ parayā śraddadhānaḥ
13,027.099a lokān imāṃs trīn yaśasā vitatya; siddhiṃ prāpya mahatīṃ tāṃ durāpām
13,027.099c gaṅgākṛtān acireṇaiva lokān; yatheṣṭam iṣṭān vicariṣyasi tvam
13,027.100a tava mama ca guṇair mahānubhāvā; juṣatu matiṃ satataṃ svadharmayuktaiḥ
13,027.100c abhigatajanavatsalā hi gaṅgā; bhajati yunakti sukhaiś ca bhaktimantam
13,027.101 bhīṣma uvāca
13,027.101a iti paramamatir guṇān anekāñ; śilarataye tripathānuyogarūpān
13,027.101c bahuvidham anuśāsya tathyarūpān; gaganatalaṃ dyutimān viveśa siddhaḥ
13,027.102a śilavṛttis tu siddhasya vākyaiḥ saṃbodhitas tadā
13,027.102c gaṅgām upāsya vidhivat siddhiṃ prāptaḥ sudurlabhām
13,027.103a tasmāt tvam api kaunteya bhaktyā paramayā yutaḥ
13,027.103c gaṅgām abhyehi satataṃ prāpsyase siddhim uttamām
13,027.104 vaiśaṃpāyana uvāca
13,027.104a śrutvetihāsaṃ bhīṣmoktaṃ gaṅgāyāḥ stavasaṃyutam
13,027.104c yudhiṣṭhiraḥ parāṃ prītim agacchad bhrātṛbhiḥ saha
13,027.105a itihāsam imaṃ puṇyaṃ śṛṇuyād yaḥ paṭheta vā
13,027.105c gaṅgāyāḥ stavasaṃyuktaṃ sa mucyet sarvakilbiṣaiḥ
13,028.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,028.001a prajñāśrutābhyāṃ vṛttena śīlena ca yathā bhavān
13,028.001c guṇaiḥ samuditaḥ sarvair vayasā ca samanvitaḥ
13,028.001d*0245_01 bhavān viśiṣṭo buddhyā ca prajñayā tapasā tathā
13,028.001d*0246_01 sarveṣāṃ caiva jātānāṃ satām etan na saṃśayaḥ
13,028.001e tasmād bhavantaṃ pṛcchāmi dharmaṃ dharmabhṛtāṃ vara
13,028.001f*0247_01 nānyas tvad anyo lokeṣu praṣṭavyo 'sti janādhipa
13,028.002a kṣatriyo yadi vā vaiśyaḥ śūdro vā rājasattama
13,028.002c brāhmaṇyaṃ prāpnuyāt kena tan me vyākhyātum arhasi
13,028.003a tapasā vā sumahatā karmaṇā vā śrutena vā
13,028.003c brāhmaṇyam atha ced icchet tan me brūhi pitāmaha
13,028.004 bhīṣma uvāca
13,028.004a brāhmaṇyaṃ tāta duṣprāpaṃ varṇaiḥ kṣatrādibhis tribhiḥ
13,028.004c paraṃ hi sarvabhūtānāṃ sthānam etad yudhiṣṭhira
13,028.005a bahvīs tu saṃsaran yonīr jāyamānaḥ punaḥ punaḥ
13,028.005c paryāye tāta kasmiṃś cid brāhmaṇo nāma jāyate
13,028.006a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,028.006c mataṅgasya ca saṃvādaṃ gardabhyāś ca yudhiṣṭhira
13,028.007a dvijāteḥ kasya cit tāta tulyavarṇaḥ sutaḥ prabhuḥ
13,028.007c mataṅgo nāma nāmnābhūt sarvaiḥ samudito guṇaiḥ
13,028.008a sa yajñakāraḥ kaunteya pitrā sṛṣṭaḥ paraṃtapa
13,028.008c prāyād gardabhayuktena rathenehāśugāminā
13,028.008d*0248_01 tvarayā taṃ kharair yuktam āsthāya ratham āvrajat
13,028.009a sa bālaṃ gardabhaṃ rājan vahantaṃ mātur antike
13,028.009c niravidhyat pratodena nāsikāyāṃ punaḥ punaḥ
13,028.010a taṃ tu tīvravraṇaṃ dṛṣṭvā gardabhī putragṛddhinī
13,028.010c uvāca mā śucaḥ putra caṇḍālas tvādhitiṣṭhati
13,028.011a brāhmaṇe dāruṇaṃ nāsti maitro brāhmaṇa ucyate
13,028.011c ācāryaḥ sarvabhūtānāṃ śāstā kiṃ prahariṣyati
13,028.012a ayaṃ tu pāpaprakṛtir bāle na kurute dayām
13,028.012c svayoniṃ mānayaty eṣa bhāvo bhāvaṃ nigacchati
13,028.013a etac chrutvā mataṅgas tu dāruṇaṃ rāsabhīvacaḥ
13,028.013c avatīrya rathāt tūrṇaṃ rāsabhīṃ pratyabhāṣata
13,028.014a brūhi rāsabhi kalyāṇi mātā me yena dūṣitā
13,028.014c kathaṃ māṃ vetsi caṇḍālaṃ kṣipraṃ rāsabhi śaṃsa me
13,028.015a kena jāto 'smi caṇḍālo brāhmaṇyaṃ yena me 'naśat
13,028.015c tattvenaitan mahāprājñe brūhi sarvam aśeṣataḥ
13,028.016 gardabhy uvāca
13,028.016a brāhmaṇyāṃ vṛṣalena tvaṃ mattāyāṃ nāpitena ha
13,028.016c jātas tvam asi caṇḍālo brāhmaṇyaṃ tena te 'naśat
13,028.017a evam ukto mataṅgas tu pratyupāyād gṛhaṃ prati
13,028.017c tam āgatam abhiprekṣya pitā vākyam athābravīt
13,028.018a mayā tvaṃ yajñasaṃsiddhau niyukto gurukarmaṇi
13,028.018c kasmāt pratinivṛtto 'si kaccin na kuśalaṃ tava
13,028.019 mataṅga uvāca
13,028.019a ayonir agryayonir vā yaḥ syāt sa kuśalī bhavet
13,028.019c kuśalaṃ tu kutas tasya yasyeyaṃ jananī pitaḥ
13,028.020a brāhmaṇyāṃ vṛṣalāj jātaṃ pitar vedayatīha mām
13,028.020c amānuṣī gardabhīyaṃ tasmāt tapsye tapo mahat
13,028.021a evam uktvā sa pitaraṃ pratasthe kṛtaniścayaḥ
13,028.021c tato gatvā mahāraṇyam atapyata mahat tapaḥ
13,028.022a tataḥ saṃtāpayām āsa vibudhāṃs tapasānvitaḥ
13,028.022c mataṅgaḥ susukhaṃ prepsuḥ sthānaṃ sucaritād api
13,028.023a taṃ tathā tapasā yuktam uvāca harivāhanaḥ
13,028.023c mataṅga tapyase kiṃ tvaṃ bhogān utsṛjya mānuṣān
13,028.024a varaṃ dadāni te hanta vṛṇīṣva tvaṃ yad icchasi
13,028.024c yac cāpy avāpyam anyat te sarvaṃ prabrūhi māciram
13,028.025 mataṅga uvāca
13,028.025a brāhmaṇyaṃ kāmayāno 'ham idam ārabdhavāṃs tapaḥ
13,028.025c gaccheyaṃ tad avāpyeha vara eṣa vṛto mayā
13,028.026a etac chrutvā tu vacanaṃ tam uvāca puraṃdaraḥ
13,028.026b*0249_01 mataṅga durlabham idaṃ vipratvaṃ prārthyate tvayā
13,028.026c brāhmaṇyaṃ prārthayānas tvam aprāpyam akṛtātmabhiḥ
13,028.026d*0250_01 vinaśiṣyasi durbuddhe tad upārama māciram
13,028.027a śreṣṭhaṃ yat sarvabhūteṣu tapo yan nātivartate
13,028.027c tadagryaṃ prārthayānas tvam acirād vinaśiṣyasi
13,028.028a devatāsuramartyeṣu yat pavitraṃ paraṃ smṛtam
13,028.028c caṇḍālayonau jātena na tat prāpyaṃ kathaṃ cana
13,029.001 bhīṣma uvāca
13,029.001a evam ukto mataṅgas tu saṃśitātmā yatavrataḥ
13,029.001c atiṣṭhad ekapādena varṣāṇāṃ śatam acyuta
13,029.002a tam uvāca tataḥ śakraḥ punar eva mahāyaśāḥ
13,029.002b*0251_01 brāhmaṇyaṃ durlabhaṃ tāta prārthayāno na lapsyase
13,029.002c mataṅga paramaṃ sthānaṃ prārthayann atidurlabham
13,029.003a mā kṛthāḥ sāhasaṃ putra naiṣa dharmapathas tava
13,029.003b*0252_01 na hi śakyaṃ tvayā prāptuṃ brāhmaṇyam iha durmate
13,029.003c aprāpyaṃ prārthayāno hi nacirād vinaśiṣyasi
13,029.004a mataṅga paramaṃ sthānaṃ vāryamāṇo mayā sakṛt
13,029.004c cikīrṣasy eva tapasā sarvathā na bhaviṣyasi
13,029.005a tiryagyonigataḥ sarvo mānuṣyaṃ yadi gacchati
13,029.005c sa jāyate pulkaso vā caṇḍālo vā kadā cana
13,029.006a puṃścalaḥ pāpayonir vā yaḥ kaś cid iha lakṣyate
13,029.006c sa tasyām eva suciraṃ mataṅga parivartate
13,029.007a tato daśaguṇe kāle labhate śūdratām api
13,029.007c śūdrayonāv api tato bahuśaḥ parivartate
13,029.008a tatas triṃśad guṇe kāle labhate vaiśyatām api
13,029.008c vaiśyatāyāṃ ciraṃ kālaṃ tatraiva parivartate
13,029.009a tataḥ ṣaṣṭiguṇe kāle rājanyo nāma jāyate
13,029.009c rājanyatve ciraṃ kālaṃ tatraiva parivartate
13,029.010a tataḥ ṣaṣṭiguṇe kāle labhate brahmabandhutām
13,029.010c brahmabandhuś ciraṃ kālaṃ tatraiva parivartate
13,029.011a tatas tu dviśate kāle labhate kāṇḍapṛṣṭhatām
13,029.011b*0253_01 sarvastrīṣu pravṛttāś ca ye ca vedabahiṣkṛtāḥ
13,029.011b*0253_02 kāṇḍapṛṣṭhās tu te jñeyāḥ sarvakarmabahiṣkṛtāḥ
13,029.011c kāṇḍapṛṣṭhaś ciraṃ kālaṃ tatraiva parivartate
13,029.012a tatas tu triśate kāle labhate dvijatām api
13,029.012c tāṃ ca prāpya ciraṃ kālaṃ tatraiva parivartate
13,029.013a tataś catuḥśate kāle śrotriyo nāma jāyate
13,029.013c śrotriyatve ciraṃ kālaṃ tatraiva parivartate
13,029.014a tadaiva krodhaharṣau ca kāmadveṣau ca putraka
13,029.014c atimānātivādau tam āviśanti dvijādhamam
13,029.015a tāṃś cej jayati śatrūn sa tadā prāpnoti sadgatim
13,029.015c atha te vai jayanty enaṃ tālāgrād iva pātyate
13,029.016a mataṅga saṃpradhāryaitad yad ahaṃ tvām acūcudam
13,029.016c vṛṇīṣva kāmam anyaṃ tvaṃ brāhmaṇyaṃ hi sudurlabham
13,030.001 bhīṣma uvāca
13,030.001*0254_01 evam ukto mataṅgas tu saṃśitātmā yatavrataḥ
13,030.001*0254_02 sahasram ekapādena tato 'bdānām atiṣṭhata
13,030.001*0254_03 taṃ sahasrāvare kāle śakro draṣṭum upāgamat
13,030.001*0254_04 mataṅga uvāca
13,030.001*0254_04 tad eva ca punar vākyam uvāca balavṛtrahā
13,030.001*0254_05 idaṃ varṣasahasraṃ vai brahmacārī samāhitaḥ
13,030.001*0254_06 śakra uvāca
13,030.001*0254_06 atiṣṭham ekapādena brāhmaṇyaṃ nāpnuyāṃ katham
13,030.001*0254_07 caṇḍālayonau jātena nāvāpyaṃ vai kathaṃ cana
13,030.001*0254_08 anyaṃ kāmaṃ vṛṇīṣva tvaṃ mā vṛthā te 'stv ayaṃ śramaḥ
13,030.001a evam ukto mataṅgas tu bhṛśaṃ śokaparāyaṇaḥ
13,030.001c atiṣṭhata gayāṃ gatvā so 'ṅguṣṭhena śataṃ samāḥ
13,030.002a suduṣkaraṃ vahan yogaṃ kṛśo dhamanisaṃtataḥ
13,030.002c tvagasthibhūto dharmātmā sa papāteti naḥ śrutam
13,030.003a taṃ patantam abhidrutya parijagrāha vāsavaḥ
13,030.003c varāṇām īśvaro dātā sarvabhūtahite rataḥ
13,030.004 śakra uvāca
13,030.004a mataṅga brāhmaṇatvaṃ te saṃvṛtaṃ paripanthibhiḥ
13,030.004a*0255_01 viruddham iha dṛśyate
13,030.004a*0255_02 brāhmaṇyaṃ durlabhataraṃ
13,030.004c pūjayan sukham āpnoti duḥkham āpnoty apūjayan
13,030.005a brāhmaṇe sarvabhūtānāṃ yogakṣemaḥ samāhitaḥ
13,030.005c brāhmaṇebhyo 'nutṛpyanti pitaro devatās tathā
13,030.006a brāhmaṇaḥ sarvabhūtānāṃ mataṅga para ucyate
13,030.006c brāhmaṇaḥ kurute tad dhi yathā yad yac ca vāñchati
13,030.007a bahvīs tu saṃsaran yonīr jāyamānaḥ punaḥ punaḥ
13,030.007c paryāye tāta kasmiṃś cid brāhmaṇyam iha vindati
13,030.007d*0256_01 tad utsṛjyeha duṣprāpaṃ brāhmaṇyam akṛtātmabhiḥ
13,030.007d*0256_02 anyaṃ varaṃ vṛṇīṣva tvaṃ durlabho 'yaṃ hi te varaḥ
13,030.008 mataṅga uvāca
13,030.008a kiṃ māṃ tudasi duḥkhārtaṃ mṛtaṃ mārayase ca mām
13,030.008c taṃ tu śocāmi yo labdhvā brāhmaṇyaṃ na bubhūṣate
13,030.009a brāhmaṇyaṃ yadi duṣprāpaṃ tribhir varṇaiḥ śatakrato
13,030.009c sudurlabhaṃ tadāvāpya nānutiṣṭhanti mānavāḥ
13,030.010a yaḥ pāpebhyaḥ pāpatamas teṣām adhama eva saḥ
13,030.010c brāhmaṇyaṃ yo 'vajānīte dhanaṃ labdhveva durlabham
13,030.011a duṣprāpaṃ khalu vipratvaṃ prāptaṃ duranupālanam
13,030.011c duravāpam avāpyaitan nānutiṣṭhanti mānavāḥ
13,030.012a ekārāmo hy ahaṃ śakra nirdvaṃdvo niṣparigrahaḥ
13,030.012c ahiṃsādamadānasthaḥ kathaṃ nārhāmi vipratām
13,030.012d*0257_01 daivaṃ tu nūnam etad vai yad ahaṃ mātṛdoṣataḥ
13,030.012d*0257_02 etām avasthāṃ saṃprāpto dharmajñaḥ san puraṃdara
13,030.012d*0257_03 nūnaṃ daivaṃ na śakyaṃ hi pauruṣeṇātivartitum
13,030.012d*0257_04 yad ahaṃ yatnavān evaṃ na labhe vipratāṃ vibho
13,030.012d*0257_05 evaṃ gate tu dharmajña dātum arhasi me varam
13,030.012d*0257_06 yadi te 'ham anugrāhyaḥ kiṃ cid vā sukṛtaṃ mama
13,030.012d*0257_06 bhīṣma uvāca
13,030.012d*0257_07 vṛṇīṣveti tadā prāha tatas taṃ balavṛtrahā
13,030.012d*0257_08 coditas tu mahendreṇa mataṅgaḥ prābravīd idam
13,030.012d*0258_01 evaṃ varaṃ vṛṇe deva sa me sidhyatu vāsava
13,030.013a yathākāmavihārī syāṃ kāmarūpī vihaṃgamaḥ
13,030.013c brahmakṣatrāvirodhena pūjāṃ ca prāpnuyām aham
13,030.013e yathā mamākṣayā kīrtir bhavec cāpi puraṃdara
13,030.013f*0259_01 kartum arhasi tad deva śirasā tvāṃ prasādaye
13,030.014 indra uvāca
13,030.014*0260_01 mataṅga gamyatāṃ śīghram evam etad bhaviṣyati
13,030.014*0260_02 striyaś ca sarvās tvā loke yakṣyante bhūtikarmaṇi
13,030.014*0260_03 evaṃ tavākṣayā kīrtir bhaviṣyati tapodhana
13,030.014a chandodeva iti khyātaḥ strīṇāṃ pūjyo bhaviṣyasi
13,030.014b*0261_01 kīrtiś ca te 'tulā vatsa triṣu lokeṣu yāsyati
13,030.015 bhīṣma uvāca
13,030.015a evaṃ tasmai varaṃ dattvā vāsavo 'ntaradhīyata
13,030.015c prāṇāṃs tyaktvā mataṅgo 'pi prāpa tat sthānam uttamam
13,030.016a evam etat paraṃ sthānaṃ brāhmaṇyaṃ nāma bhārata
13,030.016c tac ca duṣprāpam iha vai mahendravacanaṃ yathā
13,030.016d*0262_01 martyānāṃ bharatarṣabha
13,030.016d*0262_02 brāhmaṇyaṃ nāma duṣprāpam indreṇoktaṃ mahātmanā
13,031.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,031.001a śrutaṃ me mahad ākhyānam etat kurukulodvaha
13,031.001c suduṣprāpaṃ bravīṣi tvaṃ brāhmaṇyaṃ vadatāṃ vara
13,031.002a viśvāmitreṇa ca purā brāhmaṇyaṃ prāptam ity uta
13,031.002c śrūyate vadase tac ca duṣprāpam iti sattama
13,031.003a vītahavyaś ca rājarṣiḥ śruto me vipratāṃ gataḥ
13,031.003c tad eva tāvad gāṅgeya śrotum icchāmy ahaṃ vibho
13,031.003d*0263_01 viśvāmitro mahārāja rājā brāhmaṇatāṃ gataḥ
13,031.003d*0263_02 kathitaṃ bhavatā sarvaṃ vistareṇa pitāmaha
13,031.003d*0263_03 tac ca rājan mayā sarvaṃ śrutaṃ buddhimatāṃ vara
13,031.003d*0263_04 āgamo hi paro 'smākaṃ tvattaḥ kauravanandana
13,031.003d*0263_05 vītahavyas tu rājarṣir viśruto vai pitāmaha
13,031.003d*0263_06 brāhmaṇatvam anuprāpta iti rājan mahāyaśāḥ
13,031.004a sa kena karmaṇā prāpto brāhmaṇyaṃ rājasattama
13,031.004c vareṇa tapasā vāpi tan me vyākhyātum arhati
13,031.005 bhīṣma uvāca
13,031.005a śṛṇu rājan yathā rājā vītahavyo mahāyaśāḥ
13,031.005c kṣatriyaḥ san punaḥ prāpto brāhmaṇyaṃ lokasatkṛtam
13,031.006a manor mahātmanas tāta prajādharmeṇa śāsataḥ
13,031.006c babhūva putro dharmātmā śaryātir iti viśrutaḥ
13,031.007a tasyānvavāye dvau rājan rājānau saṃbabhūvatuḥ
13,031.007c hehayas tālajaṅghaś ca vatseṣu jayatāṃ vara
13,031.008a hehayasya tu putrāṇāṃ daśasu strīṣu bhārata
13,031.008c śataṃ babhūva prakhyātaṃ śūrāṇām anivartinām
13,031.009a tulyarūpaprabhāvāṇāṃ viduṣāṃ yuddhaśālinām
13,031.009c dhanurvede ca vede ca sarvatraiva kṛtaśramāḥ
13,031.010a kāśiṣv api nṛpo rājan divodāsapitāmahaḥ
13,031.010c haryaśva iti vikhyāto babhūva jayatāṃ varaḥ
13,031.011a sa vītahavyadāyādair āgatya puruṣarṣabha
13,031.011c gaṅgāyamunayor madhye saṃgrāme vinipātitaḥ
13,031.011d*0264_01 yuddhe vinirjito rājan gaṅgāyamunayor anu
13,031.012a taṃ tu hatvā naravaraṃ hehayās te mahārathāḥ
13,031.012c pratijagmuḥ purīṃ ramyāṃ vatsānām akutobhayāḥ
13,031.013a haryaśvasya tu dāyādaḥ kāśirājo 'bhyaṣicyata
13,031.013c sudevo devasaṃkāśaḥ sākṣād dharma ivāparaḥ
13,031.014a sa pālayann eva mahīṃ dharmātmā kāśinandanaḥ
13,031.014c tair vītahavyair āgatya yudhi sarvair vinirjitaḥ
13,031.015a tam apy ājau vinirjitya pratijagmur yathāgatam
13,031.015c saudevis tv atha kāśīśo divodāso 'bhyaṣicyata
13,031.016a divodāsas tu vijñāya vīryaṃ teṣāṃ mahātmanām
13,031.016c vārāṇasīṃ mahātejā nirmame śakraśāsanāt
13,031.017a viprakṣatriyasaṃbādhāṃ vaiśyaśūdrasamākulām
13,031.017c naikadravyoccayavatīṃ samṛddhavipaṇāpaṇām
13,031.018a gaṅgāyā uttare kūle vaprānte rājasattama
13,031.018c gomatyā dakṣiṇe caiva śakrasyevāmarāvatīm
13,031.019a tatra taṃ rājaśārdūlaṃ nivasantaṃ mahīpatim
13,031.019c āgatya hehayā bhūyaḥ paryadhāvanta bhārata
13,031.020a sa niṣpatya dadau yuddhaṃ tebhyo rājā mahābalaḥ
13,031.020c devāsurasamaṃ ghoraṃ divodāso mahādyutiḥ
13,031.021a sa tu yuddhe mahārāja dinānāṃ daśatīr daśa
13,031.021c hatavāhanabhūyiṣṭhas tato dainyam upāgamat
13,031.022a hatayodhas tato rājan kṣīṇakośaś ca bhūmipaḥ
13,031.022c divodāsaḥ purīṃ hitvā palāyanaparo 'bhavat
13,031.023a sa tv āśramam upāgamya bharadvājasya dhīmataḥ
13,031.023c jagāma śaraṇaṃ rājā kṛtāñjalir ariṃdama
13,031.023d*0265_01 prapadya śaraṇaṃ tasya mūrdhnā ca nipapāta ha
13,031.023d*0265_02 uvāca bhagavantaṃ taṃ putraṃ mānyaṃ bṛhaspateḥ
13,031.024 rājovāca
13,031.024a bhagavan vaitahavyair me yuddhe vaṃśaḥ praṇāśitaḥ
13,031.024c aham ekaḥ paridyūno bhavantaṃ śaraṇaṃ gataḥ
13,031.024d*0266_01 tam uvāca bharadvājo jyeṣṭhaḥ putro bṛhaspateḥ
13,031.024d*0266_02 purodhāḥ śīlasaṃpanno divodāsaṃ mahīpatim
13,031.024d*0266_03 kim āgamanakṛtyaṃ te sarvaṃ prabrūhi me 'nagha
13,031.024d*0266_04 yat te priyaṃ tat kariṣye na me 'trāsti vicāraṇā
13,031.025a śiṣyasnehena bhagavan sa māṃ rakṣitum arhasi
13,031.025c niḥśeṣo hi kṛto vaṃśo mama taiḥ pāpakarmabhiḥ
13,031.026a tam uvāca mahābhāgo bharadvājaḥ pratāpavān
13,031.026b*0267_01 purodhās tasya rājendra divodāsasya dhīmataḥ
13,031.026c na bhetavyaṃ na bhetavyaṃ saudeva vyetu te bhayam
13,031.027a aham iṣṭiṃ karomy adya putrārthaṃ te viśāṃ pate
13,031.027c vaitahavyasahasrāṇi yathā tvaṃ prasahiṣyasi
13,031.028a tata iṣṭiṃ cakārarṣis tasya vai putrakāmikīm
13,031.028c athāsya tanayo jajñe pratardana iti śrutaḥ
13,031.029a sa jātamātro vavṛdhe samāḥ sadyas trayodaśa
13,031.029c vedaṃ cādhijage kṛtsnaṃ dhanurvedaṃ ca bhārata
13,031.030a yogena ca samāviṣṭo bharadvājena dhīmatā
13,031.030c tejo laukyaṃ sa saṃgṛhya tasmin deśe samāviśat
13,031.031a tataḥ sa kavacī dhanvī bāṇī dīpta ivānalaḥ
13,031.031a*0268_01 stūyamānaḥ surarṣibhiḥ
13,031.031a*0268_02 bandibhir vandyamānaś ca babhau sūrya ivoditaḥ
13,031.031a*0268_03 sa rathī baddhanistriṃśo
13,031.031c prayayau sa dhanur dhunvan vivarṣur iva toyadaḥ
13,031.032a taṃ dṛṣṭvā paramaṃ harṣaṃ sudevatanayo yayau
13,031.032c mene ca manasā dagdhān vaitahavyān sa pārthivaḥ
13,031.033a tatas taṃ yauvarājyena sthāpayitvā pratardanam
13,031.033c kṛtakṛtyaṃ tadātmānaṃ sa rājā abhyanandata
13,031.034a tatas tu vaitahavyānāṃ vadhāya sa mahīpatiḥ
13,031.034c putraṃ prasthāpayām āsa pratardanam ariṃdamam
13,031.035a sarathaḥ sa tu saṃtīrya gaṅgām āśu parākramī
13,031.035c prayayau vītahavyānāṃ purīṃ parapuraṃjayaḥ
13,031.036a vaitahavyās tu saṃśrutya rathaghoṣaṃ samuddhatam
13,031.036c niryayur nagarākārai rathaiḥ pararathārujaiḥ
13,031.037a niṣkramya te naravyāghrā daṃśitāś citrayodhinaḥ
13,031.037c pratardanaṃ samājaghnuḥ śaravarṣair udāyudhāḥ
13,031.038a astraiś ca vividhākārai rathaughaiś ca yudhiṣṭhira
13,031.038c abhyavarṣanta rājānaṃ himavantam ivāmbudāḥ
13,031.039a astrair astrāṇi saṃvārya teṣāṃ rājā pratardanaḥ
13,031.039c jaghāna tān mahātejā vajrānalasamaiḥ śaraiḥ
13,031.040a kṛttottamāṅgās te rājan bhallaiḥ śatasahasraśaḥ
13,031.040c apatan rudhirārdrāṅgā nikṛttā iva kiṃśukāḥ
13,031.041a hateṣu teṣu sarveṣu vītahavyaḥ suteṣv atha
13,031.041c prādravan nagaraṃ hitvā bhṛgor āśramam apy uta
13,031.042a yayau bhṛguṃ ca śaraṇaṃ vītahavyo narādhipaḥ
13,031.042c abhayaṃ ca dadau tasmai rājñe rājan bhṛgus tathā
13,031.042e tato dadāv āsanaṃ ca tasmai śiṣyo bhṛgos tadā
13,031.042f*0269_01 āsanaṃ śiṣyamadhye ca bhṛgur anyat samādiśat
13,031.043a athānupadam evāśu tatrāgacchat pratardanaḥ
13,031.043c sa prāpya cāśramapadaṃ divodāsātmajo 'bravīt
13,031.044a bho bhoḥ ke 'trāśrame santi bhṛgoḥ śiṣyā mahātmanaḥ
13,031.044c draṣṭum icche munim ahaṃ tasyācakṣata mām iti
13,031.045a sa taṃ viditvā tu bhṛgur niścakrāmāśramāt tadā
13,031.045c pūjayām āsa ca tato vidhinā parameṇa ha
13,031.046a uvāca cainaṃ rājendra kiṃ kāryam iti pārthivam
13,031.046c sa covāca nṛpas tasmai yad āgamanakāraṇam
13,031.046d*0270_01 tam abhyanandad bhagavān satkāreṇa svayaṃ bhṛguḥ
13,031.046d*0270_02 uvāca cainaṃ bhagavān kiṃ kāryam iti satkṛtam
13,031.046d*0270_03 tam uvāca tato rājā daivodāsiḥ pratardanaḥ
13,031.047a ayaṃ brahmann ito rājā vītahavyo visarjyatām
13,031.047c asya putrair hi me brahman kṛtsno vaṃśaḥ praṇāśitaḥ
13,031.047e utsāditaś ca viṣayaḥ kāśīnāṃ ratnasaṃcayaḥ
13,031.048a etasya vīryadṛptasya hataṃ putraśataṃ mayā
13,031.048c asyedānīṃ vadhād brahman bhaviṣyāmy anṛṇaḥ pituḥ
13,031.049a tam uvāca kṛpāviṣṭo bhṛgur dharmabhṛtāṃ varaḥ
13,031.049c nehāsti kṣatriyaḥ kaś cit sarve hīme dvijātayaḥ
13,031.050a evaṃ tu vacanaṃ śrutvā bhṛgos tathyaṃ pratardanaḥ
13,031.050c pādāv upaspṛśya śanaiḥ prahasan vākyam abravīt
13,031.051a evam apy asmi bhagavan kṛtakṛtyo na saṃśayaḥ
13,031.051c yad eṣa rājā vīryeṇa svajātiṃ tyājito mayā
13,031.051d*0271_01 ṛṣer hi vacanaṃ satyaṃ sarve syur brāhmaṇā iti
13,031.052a anujānīhi māṃ brahman dhyāyasva ca śivena mām
13,031.052c tyājito hi mayā jātim eṣa rājā bhṛgūdvaha
13,031.053a tatas tenābhyanujñāto yayau rājā pratardanaḥ
13,031.053c yathāgataṃ mahārāja muktvā viṣam ivoragaḥ
13,031.054a bhṛgor vacanamātreṇa sa ca brahmarṣitāṃ gataḥ
13,031.054c vītahavyo mahārāja brahmavāditvam eva ca
13,031.055a tasya gṛtsamadaḥ putro rūpeṇendra ivāparaḥ
13,031.055c śakras tvam iti yo daityair nigṛhītaḥ kilābhavat
13,031.056a ṛgvede vartate cāgryā śrutir atra viśāṃ pate
13,031.056c yatra gṛtsamado brahman brāhmaṇaiḥ sa mahīyate
13,031.057a sa brahmacārī viprarṣiḥ śrīmān gṛtsamado 'bhavat
13,031.057c putro gṛtsamadasyāpi sucetā abhavad dvijaḥ
13,031.058a varcāḥ sutejasaḥ putro vihavyas tasya cātmajaḥ
13,031.058c vihavyasya tu putras tu vitatyas tasya cātmajaḥ
13,031.059a vitatyasya sutaḥ satyaḥ santaḥ satyasya cātmajaḥ
13,031.059c śravās tasya sutaś carṣiḥ śravasaś cābhavat tamaḥ
13,031.060a tamasaś ca prakāśo 'bhūt tanayo dvijasattamaḥ
13,031.060c prakāśasya ca vāgindro babhūva jayatāṃ varaḥ
13,031.061a tasyātmajaś ca pramatir vedavedāṅgapāragaḥ
13,031.061c ghṛtācyāṃ tasya putras tu rurur nāmodapadyata
13,031.062a pramadvarāyāṃ tu ruroḥ putraḥ samudapadyata
13,031.062c śunako nāma viprarṣir yasya putro 'tha śaunakaḥ
13,031.063a evaṃ vipratvam agamad vītahavyo narādhipaḥ
13,031.063c bhṛgoḥ prasādād rājendra kṣatriyaḥ kṣatriyarṣabha
13,031.064a tathaiva kathito vaṃśo mayā gārtsamadas tava
13,031.064c vistareṇa mahārāja kim anyad anupṛcchasi
13,032.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,032.001a ke pūjyāḥ ke namaskāryā mānavair bharatarṣabha
13,032.001c vistareṇa tad ācakṣva na hi tṛpyāmi kathyatām
13,032.002 bhīṣma uvāca
13,032.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,032.002c nāradasya ca saṃvādaṃ vāsudevasya cobhayoḥ
13,032.003a nāradaṃ prāñjaliṃ dṛṣṭvā pūjayānaṃ dvijarṣabhān
13,032.003c keśavaḥ paripapraccha bhagavan kān namasyasi
13,032.004a bahumānaḥ paraḥ keṣu bhavato yān namasyasi
13,032.004c śakyaṃ cec chrotum icchāmi brūhy etad dharmavittama
13,032.005 nārada uvāca
13,032.005a śṛṇu govinda yān etān pūjayāmy arimardana
13,032.005c tvatto 'nyaḥ kaḥ pumāṃl loke śrotum etad ihārhati
13,032.006a varuṇaṃ vāyum ādityaṃ parjanyaṃ jātavedasam
13,032.006c sthāṇuṃ skandaṃ tathā lakṣmīṃ viṣṇuṃ brahmāṇam eva ca
13,032.007a vācaspatiṃ candramasam apaḥ pṛthvīṃ sarasvatīm
13,032.007c satataṃ ye namasyanti tān namasyāmy ahaṃ vibho
13,032.008a tapodhanān vedavido nityaṃ vedaparāyaṇān
13,032.008c mahārhān vṛṣṇiśārdūla sadā saṃpūjayāmy aham
13,032.009a abhuktvā devakāryāṇi kurvate ye 'vikatthanāḥ
13,032.009c saṃtuṣṭāś ca kṣamāyuktās tān namasyāmy ahaṃ vibho
13,032.010a samyag dadati ye ceṣṭān kṣāntā dāntā jitendriyāḥ
13,032.010c sasyaṃ dhanaṃ kṣitiṃ gāś ca tān namasyāmi yādava
13,032.011a ye te tapasi vartante vane mūlaphalāśanāḥ
13,032.011c asaṃcayāḥ kriyāvantas tān namasyāmi yādava
13,032.012a ye bhṛtyabharaṇe saktāḥ satataṃ cātithipriyāḥ
13,032.012c bhuñjante devaśeṣāṇi tān namasyāmi yādava
13,032.013a ye vedaṃ prāpya durdharṣā vāgmino brahmavādinaḥ
13,032.013c yājanādhyāpane yuktā nityaṃ tān pūjayāmy aham
13,032.014a prasannahṛdayāś caiva sarvasattveṣu nityaśaḥ
13,032.014c ā pṛṣṭhatāpāt svādhyāye yuktās tān pūjayāmy aham
13,032.015a guruprasāde svādhyāye yatante ye sthiravratāḥ
13,032.015c śuśrūṣavo 'nasūyantas tān namasyāmi yādava
13,032.016a suvratā munayo ye ca brahmaṇyāḥ satyasaṃgarāḥ
13,032.016c voḍhāro havyakavyānāṃ tān namasyāmi yādava
13,032.017a bhaikṣyacaryāsu niratāḥ kṛśā gurukulāśrayāḥ
13,032.017c niḥsukhā nirdhanā ye ca tān namasyāmi yādava
13,032.018a nirmamā niṣpratidvaṃdvā nirhrīkā niṣprayojanāḥ
13,032.018c ahiṃsāniratā ye ca ye ca satyavratā narāḥ
13,032.018e dāntāḥ śamaparāś caiva tān namasyāmi keśava
13,032.019a devatātithipūjāyāṃ prasaktā gṛhamedhinaḥ
13,032.019c kapotavṛttayo nityaṃ tān namasyāmi yādava
13,032.019d*0272_01 avandhyakālā ye 'lubdhās trivarge sādhaneṣu vā
13,032.019d*0272_02 viśiṣṭācārayuktāś ca nārāyaṇa namāmi tān
13,032.020a yeṣāṃ trivargaḥ kṛtyeṣu vartate nopahīyate
13,032.020c śiṣṭācārapravṛttāś ca tān namasyāmy ahaṃ sadā
13,032.021a brāhmaṇās triṣu lokeṣu ye trivargam anuṣṭhitāḥ
13,032.021c alolupāḥ puṇyaśīlās tān namasyāmi keśava
13,032.022a abbhakṣā vāyubhakṣāś ca sudhābhakṣāś ca ye sadā
13,032.022c vrataiś ca vividhair yuktās tān namasyāmi mādhava
13,032.023a ayonīn agniyonīṃś ca brahmayonīṃs tathaiva ca
13,032.023c sarvabhūtātmayonīṃś ca tān namasyāmy ahaṃ dvijān
13,032.024a nityam etān namasyāmi kṛṣṇa lokakarān ṛṣīn
13,032.024c lokajyeṣṭhāñ jñānaniṣṭhāṃs tamoghnāṃl lokabhāskarān
13,032.025a tasmāt tvam api vārṣṇeya dvijān pūjaya nityadā
13,032.025c pūjitāḥ pūjanārhā hi sukhaṃ dāsyanti te 'nagha
13,032.025d@008_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,032.025d@008_0001 pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada
13,032.025d@008_0002 tvatto 'haṃ śrotum icchāmi dharmaṃ bharatasattama
13,032.025d@008_0003 śaraṇāgataṃ ye rakṣanti bhūtagrāmaṃ caturvidham
13,032.025d@008_0004 kiṃ tasya bharataśreṣṭha phalaṃ bhavati tattvataḥ
13,032.025d@008_0004 bhīṣmaḥ
13,032.025d@008_0005 idaṃ śṛṇu mahārāja dharmaputra mahāyaśaḥ
13,032.025d@008_0006 itihāsaṃ purāvṛttaṃ śaraṇārthaṃ mahāphalam
13,032.025d@008_0007 prapātyamānaḥ śyenena kapotaḥ priyadarśanaḥ
13,032.025d@008_0008 vṛṣadarbhaṃ mahābhāgaṃ narendraṃ śaraṇaṃ gataḥ
13,032.025d@008_0009 sa taṃ dṛṣṭvā viśuddhātmā trāsād aṅkam upāgatam
13,032.025d@008_0010 āśvāsyāśvasihīty āha na te 'sti bhayam aṇḍaja
13,032.025d@008_0011 bhayaṃ te sumahat kasmāt kutra kiṃ vā kṛtaṃ tvayā
13,032.025d@008_0012 yena tvam iha saṃprāpto visaṃjño bhrāntacetanaḥ
13,032.025d@008_0013 navanīlotpalāpīḍa cāruvarṇa sudarśana
13,032.025d@008_0014 dāḍimāśokapuṣpākṣa mā trasasvābhayaṃ tava
13,032.025d@008_0015 matsakāśam anuprāptaṃ na tvāṃ kaś cit samutsahet
13,032.025d@008_0016 manasā grahaṇaṃ kartuṃ rakṣādhyakṣapuraskṛtam
13,032.025d@008_0017 kāśirājyaṃ tavādyedaṃ tvadarthaṃ jīvitaṃ tathā
13,032.025d@008_0018 śyenaḥ
13,032.025d@008_0018 tyajeyaṃ bhava viśrabdhaḥ kapota na bhayaṃ tava
13,032.025d@008_0019 mamaitad vihitaṃ bhakṣyaṃ na rājaṃs trātum arhasi
13,032.025d@008_0020 atikrāntaṃ ca prāptaṃ ca prayatnāc copapāditam
13,032.025d@008_0021 māṃsaṃ ca rudhiraṃ cāsya majjā medaś ca me hitam
13,032.025d@008_0022 paritoṣakaro hy eṣa mama māsyāgrato bhava
13,032.025d@008_0023 tṛṣṇā me bādhate 'tyugrā kṣudhā nirdahatīva mām
13,032.025d@008_0024 muñcainaṃ na hi śakṣyāmi rājan mandayituṃ kṣudhām
13,032.025d@008_0025 mayā hy anusṛto hy eṣa matpakṣanakhavikṣataḥ
13,032.025d@008_0026 kiṃ cid ucchvāsaniḥśvāsaṃ na rājan goptum arhasi
13,032.025d@008_0027 yadi svaviṣaye rājan prabhus tvaṃ rakṣaṇe nṛṇām
13,032.025d@008_0028 khecarasya tṛṣārtasya na tvaṃ prabhur atho mama
13,032.025d@008_0029 yadi vairiṣu bhṛtyeṣu svajanavyavahārayoḥ
13,032.025d@008_0030 viṣayeṣv indriyāṇāṃ ca ākāśe mā parākrama
13,032.025d@008_0031 prabhutvaṃ hi parākramya samyak pakṣahareṣu te
13,032.025d@008_0032 bhīṣmaḥ
13,032.025d@008_0032 yadi tvam iha dharmārthī mām api draṣṭum arhasi
13,032.025d@008_0033 śrutvā śyenasya tad vākyaṃ rājarṣir vismayaṃ gataḥ
13,032.025d@008_0034 saṃbhāvya cainaṃ tad vākyaṃ tadarthī pratyabhāṣata
13,032.025d@008_0035 govṛṣo vā varāho vā mṛgo vā mahiṣo 'pi vā
13,032.025d@008_0036 tvadartham adya kriyatāṃ kṣudhāpraśamanāya te
13,032.025d@008_0037 śaraṇāgataṃ na tyajeyam iti me vratam āhitam
13,032.025d@008_0038 śyenaḥ
13,032.025d@008_0038 na muñcati mamāṅgāni dvijo 'yaṃ paśya vai dvija
13,032.025d@008_0039 na varāhaṃ na cokṣāṇaṃ na cānyān vividhān dvijān
13,032.025d@008_0040 bhakṣayāmi mahārāja kim annādyena tena me
13,032.025d@008_0041 yas tu me vihito bhakṣaḥ svayaṃ devaiḥ sanātanaḥ
13,032.025d@008_0042 śyenāḥ kapotān khādanti sthitir eṣā sanātanī
13,032.025d@008_0043 uśīnara kapote tu yadi snehas tavānagha
13,032.025d@008_0044 rājā
13,032.025d@008_0044 tatas tvaṃ me prayacchādya svamāṃsaṃ tulayā dhṛtam
13,032.025d@008_0045 mahān anugraho me 'dya yas tvam evam ihāttha mām
13,032.025d@008_0046 bāḍham evaṃ kariṣyāmīty uktvāsau rājasattamaḥ
13,032.025d@008_0047 utkṛtyotkṛtya māṃsāni tulayā samatolayat
13,032.025d@008_0048 antaḥpure tatas tasya striyo ratnavibhūṣitāḥ
13,032.025d@008_0049 hāhābhūtā viniṣkrāntāḥ śrutvā paramaduḥkhitāḥ
13,032.025d@008_0050 tāsāṃ ruditaśabdena mantribhṛtyajanasya ca
13,032.025d@008_0051 babhūva sumahān nādo meghagambhīranisvanaḥ
13,032.025d@008_0052 niruddhaṃ gaganaṃ sarvaṃ śubhraṃ meghaiḥ samantataḥ
13,032.025d@008_0053 mahī pracalitā cāsīt tasya satyena karmaṇā
13,032.025d@008_0054 sa rājā pārśvataś caiva bāhubhyām ūrutaś ca yat
13,032.025d@008_0055 tāni māṃsāni saṃchidya tulāṃ pūrayate śanaiḥ
13,032.025d@008_0056 tathāpi na samas tena kapotena babhūva ha
13,032.025d@008_0057 asthibhūto yadā rājā nirmāṃso rudhirasravaḥ
13,032.025d@008_0058 tulāṃ tataḥ samārūḍhaḥ svaṃ māṃsakṣayam utsṛjan
13,032.025d@008_0059 tataḥ sendrās trayo lokās taṃ narendram upasthitāḥ
13,032.025d@008_0060 bheryaś cākāśagais tatra vāditā devaduṃdubhiḥ
13,032.025d@008_0061 amṛtenāvasiktaś ca vṛṣadarbho nareśvaraḥ
13,032.025d@008_0062 divyaiś ca susukhair mālyair abhivṛṣṭaḥ punaḥ punaḥ
13,032.025d@008_0063 devagandharvasaṃghātair apsarobhiś ca sarvataḥ
13,032.025d@008_0064 nṛttaś caivopagītaś ca pitāmaha iva prabhuḥ
13,032.025d@008_0065 hemaprāsādasaṃbādhaṃ maṇikāñcanatoraṇam
13,032.025d@008_0066 sa vaidūryamaṇistambhaṃ vimānaṃ samadhiṣṭhitaḥ
13,032.025d@008_0067 sa rājarṣir gataḥ svargaṃ karmaṇā tena śāśvatam
13,032.025d@008_0068 śaraṇāgateṣu caivaṃ tvaṃ kuru sarvaṃ yudhiṣṭhira
13,032.025d@008_0069 bhaktānām anuraktānām āśritānāṃ ca rakṣitā
13,032.025d@008_0070 dayāvān sarvabhūteṣu paratra sukham edhate
13,032.025d@008_0071 sādhuvṛtto hi yo rājā sadvṛttam anutiṣṭhati
13,032.025d@008_0072 kiṃ na prāptaṃ bhavet tena svavyājeneha karmaṇā
13,032.025d@008_0073 sa rājarṣir viśuddhātmā dhīraḥ satyaparākramaḥ
13,032.025d@008_0074 kāśīnām īśvaraḥ khyātas triṣu lokeṣu karmaṇā
13,032.025d@008_0075 yo 'py anyaḥ kārayed evaṃ śaraṇāgatarakṣaṇam
13,032.025d@008_0076 so 'pi gaccheta tām eva gatiṃ bharatasattama
13,032.025d@008_0077 idaṃ vṛttaṃ hi rājarṣer vṛṣadarbhasya kīrtayan
13,032.025d@008_0078 pūtātmā vai bhavel loke śṛṇuyād yaś ca nityaśaḥ
13,032.026a asmiṃl loke sadā hy ete paratra ca sukhapradāḥ
13,032.026c ta ete mānyamānā vai pradāsyanti sukhaṃ tava
13,032.027a ye sarvātithayo nityaṃ goṣu ca brāhmaṇeṣu ca
13,032.027c nityaṃ satye ca niratā durgāṇy atitaranti te
13,032.028a nityaṃ śamaparā ye ca tathā ye cānasūyakāḥ
13,032.028c nityaṃ svādhyāyino ye ca durgāṇy atitaranti te
13,032.029a sarvān devān namasyanti ye caikaṃ devam āśritāḥ
13,032.029c śraddadhānāś ca dāntāś ca durgāṇy atitaranti te
13,032.030a tathaiva viprapravarān namaskṛtya yatavratān
13,032.030c bhavanti ye dānaratā durgāṇy atitaranti te
13,032.030d*0273_01 tapasvinaś ca ye nityaṃ kaumārabrahmacāriṇaḥ
13,032.030d*0273_02 tapasā bhāvitātmāno durgāṇy atitaranti te
13,032.030d*0273_03 devatātithibhṛtyānāṃ pitṝṇāṃ cārcane ratāḥ
13,032.030d*0273_04 śiṣṭānnabhojino ye ca durgāṇy atitaranti te
13,032.031a agnīn ādhāya vidhivat prayatā dhārayanti ye
13,032.031c prāptāḥ somāhutiṃ caiva durgāṇy atitaranti te
13,032.032a mātāpitror guruṣu ca samyag vartanti ye sadā
13,032.032c yathā tvaṃ vṛṣṇiśārdūlety uktvaivaṃ virarāma saḥ
13,032.033a tasmāt tvam api kaunteya pitṛdevadvijātithīn
13,032.033c samyak pūjaya yena tvaṃ gatim iṣṭām avāpsyasi
13,033.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,033.001a kiṃ rājñaḥ sarvakṛtyānāṃ garīyaḥ syāt pitāmaha
13,033.001c kiṃ kurvan karma nṛpatir ubhau lokau samaśnute
13,033.002 bhīṣma uvāca
13,033.002a etad rājñaḥ kṛtyatamam abhiṣiktasya bhārata
13,033.002c brāhmaṇānām anuṣṭhānam atyantaṃ sukham icchatā
13,033.002d*0274_01 brāhmaṇānāṃ rakṣaṇaṃ ca pūjā ca sukham icchataḥ
13,033.002d*0275_01 kartavyaṃ pārthiveneha tad viddhi bharatarṣabha
13,033.002e śrotriyān brāhmaṇān vṛddhān nityam evābhipūjayet
13,033.003a paurajānapadāṃś cāpi brāhmaṇāṃś ca bahuśrutān
13,033.003c sāntvena bhogadānena namaskārais tathārcayet
13,033.004a etat kṛtyatamaṃ rājño nityam eveti lakṣayet
13,033.004c yathātmānaṃ yathā putrāṃs tathaitān paripālayet
13,033.005a ye cāpy eṣāṃ pūjyatamās tān dṛḍhaṃ pratipūjayet
13,033.005c teṣu śānteṣu tad rāṣṭraṃ sarvam eva virājate
13,033.006a te pūjyās te namaskāryās te rakṣyāḥ pitaro yathā
13,033.006c teṣv eva yātrā lokasya bhūtānām iva vāsave
13,033.007a abhicārair upāyaiś ca daheyur api tejasā
13,033.007c niḥśeṣaṃ kupitāḥ kuryur ugrāḥ satyaparākramāḥ
13,033.008a nāntam eṣāṃ prapaśyāmi na diśaś cāpy apāvṛtāḥ
13,033.008c kupitāḥ samudīkṣante dāveṣv agniśikhā iva
13,033.009a vidyan teṣāṃ sāhasikā guṇās teṣām atīva hi
13,033.009c kūpā iva tṛṇacchannā viśuddhā dyaur ivāpare
13,033.010a prasahyakāriṇaḥ ke cit kārpāsamṛdavo 'pare
13,033.010b*0276_01 mānyās teṣāṃ sādhavo ye na nindyāś cāpy asādhavaḥ
13,033.010c santi caiṣām atiśaṭhās tathānye 'titapasvinaḥ
13,033.011a kṛṣigorakṣyam apy anye bhaikṣam anye 'py anuṣṭhitāḥ
13,033.011c corāś cānye 'nṛtāś cānye tathānye naṭanartakāḥ
13,033.012a sarvakarmasu dṛśyante praśānteṣv itareṣu ca
13,033.012c vividhācārayuktāś ca brāhmaṇā bharatarṣabha
13,033.013a nānākarmasu yuktānāṃ bahukarmopajīvinām
13,033.013c dharmajñānāṃ satāṃ teṣāṃ nityam evānukīrtayet
13,033.014a pitṝṇāṃ devatānāṃ ca manuṣyoragarakṣasām
13,033.014c purohitā mahābhāgā brāhmaṇā vai narādhipa
13,033.015a naite devair na pitṛbhir na gandharvair na rākṣasaiḥ
13,033.015c nāsurair na piśācaiś ca śakyā jetuṃ dvijātayaḥ
13,033.016a adaivaṃ daivataṃ kuryur daivataṃ cāpy adaivatam
13,033.016c yam iccheyuḥ sa rājā syād yaṃ dviṣyuḥ sa parābhavet
13,033.017a parivādaṃ ca ye kuryur brāhmaṇānām acetasaḥ
13,033.017b*0277_01 satyaṃ bravīmi te rājan vinaśyeyur asaṃśayam
13,033.017c nindāpraśaṃsākuśalāḥ kīrtyakīrtiparāvarāḥ
13,033.017e parikupyanti te rājan satataṃ dviṣatāṃ dvijāḥ
13,033.018a brāhmaṇā yaṃ praśaṃsanti puruṣaḥ sa pravardhate
13,033.018c brāhmaṇair yaḥ parākruṣṭaḥ parābhūyāt kṣaṇād dhi saḥ
13,033.019a śakā yavanakāmbojās tās tāḥ kṣatriyajātayaḥ
13,033.019c vṛṣalatvaṃ parigatā brāhmaṇānām adarśanāt
13,033.020a dramiḷāś ca kaliṅgāś ca pulindāś cāpy uśīnarāḥ
13,033.020c kaulāḥ sarpā māhiṣakās tās tāḥ kṣatriyajātayaḥ
13,033.021a vṛṣalatvaṃ parigatā brāhmaṇānām adarśanāt
13,033.021c śreyān parājayas tebhyo na jayo jayatāṃ vara
13,033.022a yas tu sarvam idaṃ hanyād brāhmaṇaṃ ca na tatsamam
13,033.022c brahmavadhyā mahān doṣa ity āhuḥ paramarṣayaḥ
13,033.023a parivādo dvijātīnāṃ na śrotavyaḥ kathaṃ cana
13,033.023c āsītādhomukhas tūṣṇīṃ samutthāya vrajeta vā
13,033.024a na sa jāto janiṣyo vā pṛthivyām iha kaś cana
13,033.024c yo brāhmaṇavirodhena sukhaṃ jīvitum utsahet
13,033.025a durgraho muṣṭinā vāyur duḥsparśaḥ pāṇinā śaśī
13,033.025c durdharā pṛthivī mūrdhnā durjayā brāhmaṇā bhuvi
13,034.001 bhīṣma uvāca
13,034.001a brāhmaṇān eva satataṃ bhṛśaṃ saṃpratipūjayet
13,034.001c ete hi somarājāna īśvarāḥ sukhaduḥkhayoḥ
13,034.002a ete bhogair alaṃkārair anyaiś caiva kim icchakaiḥ
13,034.002c sadā pūjyā namaskāryā rakṣyāś ca pitṛvan nṛpaiḥ
13,034.002e ato rāṣṭrasya śāntir hi bhūtānām iva vāsavāt
13,034.003a jāyatāṃ brahmavarcasvī rāṣṭre vai brāhmaṇaḥ śuciḥ
13,034.003c mahārathaś ca rājanya eṣṭavyaḥ śatrutāpanaḥ
13,034.003d*0278_01 iti māṃ nāradaḥ prāha satataṃ sarvabhūtaye
13,034.004a brāhmaṇaṃ jātisaṃpannaṃ dharmajñaṃ saṃśitavratam
13,034.004c vāsayeta gṛhe rājan na tasmāt param asti vai
13,034.005a brāhmaṇebhyo havir dattaṃ pratigṛhṇanti devatāḥ
13,034.005c pitaraḥ sarvabhūtānāṃ naitebhyo vidyate param
13,034.006a ādityaś candramā vāyur bhūmir āpo 'mbaraṃ diśaḥ
13,034.006c sarve brāhmaṇam āviśya sadānnam upabhuñjate
13,034.007a na tasyāśnanti pitaro yasya viprā na bhuñjate
13,034.007c devāś cāpy asya nāśnanti pāpasya brāhmaṇadviṣaḥ
13,034.008a brāhmaṇeṣu tu tuṣṭeṣu prīyante pitaraḥ sadā
13,034.008c tathaiva devatā rājan nātra kāryā vicāraṇā
13,034.009a tathaiva te 'pi prīyante yeṣāṃ bhavati tad dhaviḥ
13,034.009c na ca pretya vinaśyanti gacchanti paramāṃ gatim
13,034.010a yena yenaiva haviṣā brāhmaṇāṃs tarpayen naraḥ
13,034.010c tena tenaiva prīyante pitaro devatās tathā
13,034.011a brāhmaṇād eva tad bhūtaṃ prabhavanti yataḥ prajāḥ
13,034.011c yataś cāyaṃ prabhavati pretya yatra ca gacchati
13,034.012a vedaiṣa mārgaṃ svargasya tathaiva narakasya ca
13,034.012c āgatānāgate cobhe brāhmaṇo dvipadāṃ varaḥ
13,034.012e brāhmaṇo bharataśreṣṭha svadharmaṃ veda medhayā
13,034.013a ye cainam anuvartante te na yānti parābhavam
13,034.013c na te pretya vinaśyanti gacchanti na parābhavam
13,034.014a ye brāhmaṇamukhāt prāptaṃ pratigṛhṇanti vai vacaḥ
13,034.014c kṛtātmāno mahātmānas te na yānti parābhavam
13,034.015a kṣatriyāṇāṃ pratapatāṃ tejasā ca balena ca
13,034.015c brāhmaṇeṣv eva śāmyanti tejāṃsi ca balāni ca
13,034.016a bhṛgavo 'jayaṃs tālajaṅghān nīpān aṅgiraso 'jayan
13,034.016c bharadvājo vaitahavyān ailāṃś ca bharatarṣabha
13,034.017a citrāyudhāṃś cāpy ajayann ete kṛṣṇājinadhvajāḥ
13,034.017c prakṣipyātha ca kumbhān vai pāragāminam ārabhet
13,034.018a yat kiṃ cit kathyate loke śrūyate paśyate 'pi vā
13,034.018c sarvaṃ tad brāhmaṇeṣv eva gūḍho 'gnir iva dāruṣu
13,034.019a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,034.019c saṃvādaṃ vāsudevasya pṛthvyāś ca bharatarṣabha
13,034.020 vāsudeva uvāca
13,034.020a mātaraṃ sarvabhūtānāṃ pṛcche tvā saṃśayaṃ śubhe
13,034.020c kena svit karmaṇā pāpaṃ vyapohati naro gṛhī
13,034.021 pṛthivy uvāca
13,034.021a brāhmaṇān eva seveta pavitraṃ hy etad uttamam
13,034.021c brāhmaṇān sevamānasya rajaḥ sarvaṃ praṇaśyati
13,034.022a ato bhūtir ataḥ kīrtir ato buddhiḥ prajāyate
13,034.022c apareṣāṃ pareṣāṃ ca parebhyaś caiva ye pare
13,034.023a brāhmaṇā yaṃ praśaṃsanti puruṣaḥ sa pravardhate
13,034.023c atha yo brāhmaṇākruṣṭaḥ parābhavati so 'cirāt
13,034.024a yathā mahārṇave kṣipta āmaloṣṭo vinaśyati
13,034.024c tathā duścaritaṃ karma parābhāvāya kalpate
13,034.025a paśya candre kṛtaṃ lakṣma samudre lavaṇodakam
13,034.025c tathā bhagasahasreṇa mahendraṃ paricihnitam
13,034.026a teṣām eva prabhāvena sahasranayano hy asau
13,034.026c śatakratuḥ samabhavat paśya mādhava yādṛśam
13,034.027a icchan bhūtiṃ ca kīrtiṃ ca lokāṃś ca madhusūdana
13,034.027c brāhmaṇānumate tiṣṭhet puruṣaḥ śucir ātmavān
13,034.028a ity etad vacanaṃ śrutvā medinyā madhusūdanaḥ
13,034.028c sādhu sādhv ity athety uktvā medinīṃ pratyapūjayat
13,034.029a etāṃ śrutvopamāṃ pārtha prayato brāhmaṇarṣabhān
13,034.029a*0279_01 prayato bharatarṣabha
13,034.029a*0279_02 brāhmaṇāñ śrutasaṃpannān
13,034.029c satataṃ pūjayethās tvaṃ tataḥ śreyo 'bhipatsyase
13,035.001 bhīṣma uvāca
13,035.001a janmanaiva mahābhāgo brāhmaṇo nāma jāyate
13,035.001c namasyaḥ sarvabhūtānām atithiḥ prasṛtāgrabhuk
13,035.002a sarvān naḥ suhṛdas tāta brāhmaṇāḥ sumanomukhāḥ
13,035.002b*0280_01 sarvān ete haniṣyanti brāhmaṇā jātamanyavaḥ
13,035.002c gīrbhir maṅgalayuktābhir anudhyāyanti pūjitāḥ
13,035.003a sarvān no dviṣatas tāta brāhmaṇā jātamanyavaḥ
13,035.003c gīrbhir dāruṇayuktābhir abhihanyur apūjitāḥ
13,035.004a atra gāthā brahmagītāḥ kīrtayanti purāvidaḥ
13,035.004c sṛṣṭvā dvijātīn dhātā hi yathāpūrvaṃ samādadhat
13,035.005a na vo 'nyad iha kartavyaṃ kiṃ cid ūrdhvaṃ yathāvidhi
13,035.005c guptā gopāyata brahma śreyo vas tena śobhanam
13,035.006a svam eva kurvatāṃ karma śrīr vo brāhmī bhaviṣyati
13,035.006c pramāṇaṃ sarvabhūtānāṃ pragrahaṃ ca gamiṣyatha
13,035.007a na śaudraṃ karma kartavyaṃ brāhmaṇena vipaścitā
13,035.007c śaudraṃ hi kurvataḥ karma dharmaḥ samuparudhyate
13,035.008a śrīś ca buddhiś ca tejaś ca vibhūtiś ca pratāpinī
13,035.008c svādhyāyenaiva māhātmyaṃ vimalaṃ pratipatsyatha
13,035.009a hutvā cāhavanīyasthaṃ mahābhāgye pratiṣṭhitāḥ
13,035.009c agrabhojyāḥ prasūtīnāṃ śriyā brāhmyānukalpitāḥ
13,035.010a śraddhayā parayā yuktā hy anabhidrohalabdhayā
13,035.010c damasvādhyāyaniratāḥ sarvān kāmān avāpsyatha
13,035.011a yac caiva mānuṣe loke yac ca deveṣu kiṃ cana
13,035.011c sarvaṃ tat tapasā sādhyaṃ jñānena vinayena ca
13,035.011d*0281_01 yuṣmatsaṃmānanāṃ prītiṃ pāvanaiḥ kṣatriyāśramam
13,035.011d*0281_02 amutreha samāyānti vaiśyaśūdrādikās tathā
13,035.011d*0281_03 arakṣitāś ca yuṣmābhir viruddhā yānti viplavam
13,035.011d*0281_04 yuṣmattejodhṛtā lokās tad rakṣatha jagattrayam
13,035.012a ity etā brahmagītās te samākhyātā mayānagha
13,035.012c viprānukampārtham idaṃ tena proktaṃ hi dhīmatā
13,035.013a bhūyas teṣāṃ balaṃ manye yathā rājñas tapasvinaḥ
13,035.013c durāsadāś ca caṇḍāś ca rabhasāḥ kṣiprakāriṇaḥ
13,035.014a santy eṣāṃ siṃhasattvāś ca vyāghrasattvās tathāpare
13,035.014c varāhamṛgasattvāś ca gajasattvās tathāpare
13,035.015a karpāsamṛdavaḥ ke cit tathānye makaraspṛśaḥ
13,035.015c vibhāṣyaghātinaḥ ke cit tathā cakṣurhaṇo 'pare
13,035.016a santi cāśīviṣanibhāḥ santi mandās tathāpare
13,035.016c vividhānīha vṛttāni brāhmaṇānāṃ yudhiṣṭhira
13,035.017a mekalā dramiḍāḥ kāśāḥ pauṇḍrāḥ kollagirās tathā
13,035.017c śauṇḍikā daradā darvāś caurāḥ śabarabarbarāḥ
13,035.018a kirātā yavanāś caiva tās tāḥ kṣatriyajātayaḥ
13,035.018c vṛṣalatvam anuprāptā brāhmaṇānām adarśanāt
13,035.019a brāhmaṇānāṃ paribhavād asurāḥ salileśayāḥ
13,035.019c brāhmaṇānāṃ prasādāc ca devāḥ svarganivāsinaḥ
13,035.020a aśakyaṃ spraṣṭum ākāśam acālyo himavān giriḥ
13,035.020c avāryā setunā gaṅgā durjayā brāhmaṇā bhuvi
13,035.021a na brāhmaṇavirodhena śakyā śāstuṃ vasuṃdharā
13,035.021c brāhmaṇā hi mahātmāno devānām api devatāḥ
13,035.022a tān pūjayasva satataṃ dānena paricaryayā
13,035.022c yadīcchasi mahīṃ bhoktum imāṃ sāgaramekhalām
13,035.023a pratigraheṇa tejo hi viprāṇāṃ śāmyate 'nagha
13,035.023c pratigrahaṃ ye neccheyus te 'pi rakṣyās tvayānagha
13,036.001 bhīṣma uvāca
13,036.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,036.001c śakraśambarasaṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira
13,036.002a śakro hy ajñātarūpeṇa jaṭī bhūtvā rajoruṇaḥ
13,036.002c virūpaṃ rūpam āsthāya praśnaṃ papraccha śambaram
13,036.003a kena śambara vṛttena svajātyān adhitiṣṭhasi
13,036.003c śreṣṭhaṃ tvāṃ kena manyante tan me prabrūhi pṛcchataḥ
13,036.004 śambara uvāca
13,036.004a nāsūyāmi sadā viprān brahmāṇaṃ ca pitāmaham
13,036.004c śāstrāṇi vadato viprān saṃmanyāmi yathāsukham
13,036.005a śrutvā ca nāvajānāmi nāparādhyāmi karhi cit
13,036.005c abhyarcyān anupṛcchāmi pādau gṛhṇāmi dhīmatām
13,036.006a te viśrabdhāḥ prabhāṣante saṃyacchanti ca māṃ sadā
13,036.006c pramatteṣv apramatto 'smi sadā supteṣu jāgṛmi
13,036.007a te mā śāstrapathe yuktaṃ brahmaṇyam anasūyakam
13,036.007c samāsiñcanti śāstāraḥ kṣaudraṃ madhv iva makṣikāḥ
13,036.008a yac ca bhāṣanti te tuṣṭās tat tad gṛhṇāmi medhayā
13,036.008c samādhim ātmano nityam anulomam acintayan
13,036.009a so 'haṃ vāgagrasṛṣṭānāṃ rasānām avalehakaḥ
13,036.009c svajātyān adhitiṣṭhāmi nakṣatrāṇīva candramāḥ
13,036.010a etat pṛthivyām amṛtam etac cakṣur anuttamam
13,036.010c yad brāhmaṇamukhāc chāstram iha śrutvā pravartate
13,036.011a etat kāraṇam ājñāya dṛṣṭvā devāsuraṃ purā
13,036.011c yuddhaṃ pitā me hṛṣṭātmā vismitaḥ pratyapadyata
13,036.012a dṛṣṭvā ca brāhmaṇānāṃ tu mahimānaṃ mahātmanām
13,036.012c paryapṛcchat katham ime siddhā iti niśākaram
13,036.012d*0282_01 sa pṛṣṭas tān uvācedaṃ siddhāṃs tatra niśākaraḥ
13,036.013 soma uvāca
13,036.013a brāhmaṇās tapasā sarve sidhyante vāgbalāḥ sadā
13,036.013c bhujavīryā hi rājāno vāgastrāś ca dvijātayaḥ
13,036.014a pravasan vāpy adhīyīta bahvīr durvasatīr vasan
13,036.014c nirmanyur api nirmāno yatiḥ syāt samadarśanaḥ
13,036.015a api cej jātisaṃpannaḥ sarvān vedān pitur gṛhe
13,036.015c ślāghamāna ivādhīyed grāmya ity eva taṃ viduḥ
13,036.016a bhūmir etau nigirati sarpo bilaśayān iva
13,036.016c rājānaṃ cāpy ayoddhāraṃ brāhmaṇaṃ cāpravāsinam
13,036.017a atimānaḥ śriyaṃ hanti puruṣasyālpamedhasaḥ
13,036.017c garbheṇa duṣyate kanyā gṛhavāsena ca dvijaḥ
13,036.017d*0283_01 vidyāvido lokavidas tapodamasamanvitāḥ
13,036.017d*0283_02 nityaṃ pūjyāś ca vandyāś ca dvijā lokadvayecchubhiḥ
13,036.018a ity etan me pitā śrutvā somād adbhutadarśanāt
13,036.018c brāhmaṇān pūjayām āsa tathaivāhaṃ mahāvratān
13,036.019 bhīṣma uvāca
13,036.019a śrutvaitad vacanaṃ śakro dānavendramukhāc cyutam
13,036.019c dvijān saṃpūjayām āsa mahendratvam avāpa ca
13,037.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,037.001a apūrvaṃ vā bhavet pātram atha vāpi ciroṣitam
13,037.001c dūrād abhyāgataṃ vāpi kiṃ pātraṃ syāt pitāmaha
13,037.002 bhīṣma uvāca
13,037.002a kriyā bhavati keṣāṃ cid upāṃśuvratam uttamam
13,037.002c yo yo yāceta yat kiṃ cit sarvaṃ dadyāma ity uta
13,037.003a apīḍayan bhṛtyavargam ity evam anuśuśruma
13,037.003c pīḍayan bhṛtyavargaṃ hi ātmānam apakarṣati
13,037.004a apūrvaṃ vāpi yat pātraṃ yac cāpi syāc ciroṣitam
13,037.004c dūrād abhyāgataṃ cāpi tat pātraṃ ca vidur budhāḥ
13,037.005 yudhiṣṭhira uvāca
13,037.005a apīḍayā ca bhṛtyānāṃ dharmasyāhiṃsayā tathā
13,037.005c pātraṃ vidyāma tattvena yasmai dattaṃ na saṃtapet
13,037.006 bhīṣma uvāca
13,037.006a ṛtvikpurohitācāryāḥ śiṣyāḥ saṃbandhibāndhavāḥ
13,037.006c sarve pūjyāś ca mānyāś ca śrutavṛttopasaṃhitāḥ
13,037.007a ato 'nyathā vartamānāḥ sarve nārhanti satkriyām
13,037.007c tasmān nityaṃ parīkṣeta puruṣān praṇidhāya vai
13,037.008a akrodhaḥ satyavacanam ahiṃsā dama ārjavam
13,037.008c adroho nātimānaś ca hrīs titikṣā tapaḥ śamaḥ
13,037.009a yasminn etāni dṛśyante na cākāryāṇi bhārata
13,037.009c bhāvato viniviṣṭāni tat pātraṃ mānam arhati
13,037.010a tathā ciroṣitaṃ cāpi saṃpratyāgatam eva ca
13,037.010c apūrvaṃ caiva pūrvaṃ ca tat pātraṃ mānam arhati
13,037.011a aprāmāṇyaṃ ca vedānāṃ śāstrāṇāṃ cātilaṅghanam
13,037.011c sarvatra cānavasthānam etan nāśanam ātmanaḥ
13,037.012a bhavet paṇḍitamānī yo brāhmaṇo vedanindakaḥ
13,037.012c ānvīkṣikīṃ tarkavidyām anurakto nirarthikām
13,037.013a hetuvādān bruvan satsu vijetāhetuvādikaḥ
13,037.013b*0284_01 vidyātapobhyāṃ hīnena na tu grāhyaḥ pratigrahaḥ
13,037.013b*0284_02 gṛhṇan pratigraham atho nayaty ātmānam eva ca
13,037.013b*0284_03 pratigrahasamartho 'pi nādatte yaḥ pratigraham
13,037.013b*0284_04 ye lokā dānaśīlānāṃ sa tān āpnoti puṣkalān
13,037.013c ākroṣṭā cātivaktā ca brāhmaṇānāṃ sadaiva hi
13,037.014a sarvābhiśaṅkī mūḍhaś ca bālaḥ kaṭukavāg api
13,037.014c boddhavyas tādṛśas tāta naraśvānaṃ hi taṃ viduḥ
13,037.015a yathā śvā bhaṣituṃ caiva hantuṃ caivāvasṛjyate
13,037.015c evaṃ saṃbhāṣaṇārthāya sarvaśāstravadhāya ca
13,037.015e alpaśrutāḥ kutarkāś ca dṛṣṭāḥ spṛṣṭāḥ kupaṇḍitāḥ
13,037.016a śrutismṛtītihāsādipurāṇāraṇyavedinaḥ
13,037.016c anurundhyād bahujñāṃś ca sārajñāṃś caiva paṇḍitān
13,037.017a lokayātrā ca draṣṭavyā dharmaś cātmahitāni ca
13,037.017c evaṃ naro vartamānaḥ śāśvatīr edhate samāḥ
13,037.018a ṛṇam unmucya devānām ṛṣīṇāṃ ca tathaiva ca
13,037.018c pitṝṇām atha viprāṇām atithīnāṃ ca pañcamam
13,037.019a paryāyeṇa viśuddhena sunirṇiktena karmaṇā
13,037.019c evaṃ gṛhasthaḥ karmāṇi kurvan dharmān na hīyate
13,037.019d*0285_01 pātrāṇām uttamaṃ pātraṃ tad āhur dharmacintakāḥ
13,038.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,038.001a strīṇāṃ svabhāvam icchāmi śrotuṃ bharatasattama
13,038.001c striyo hi mūlaṃ doṣāṇāṃ laghucittāḥ pitāmaha
13,038.002 bhīṣma uvāca
13,038.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,038.002c nāradasya ca saṃvādaṃ puṃścalyā pañcacūḍayā
13,038.003a lokān anucaran dhīmān devarṣir nāradaḥ purā
13,038.003c dadarśāpsarasaṃ brāhmīṃ pañcacūḍām aninditām
13,038.004a tāṃ dṛṣṭvā cārusarvāṅgīṃ papracchāpsarasaṃ muniḥ
13,038.004c saṃśayo hṛdi me kaś cit tan me brūhi sumadhyame
13,038.005a evam uktā tu sā vipraṃ pratyuvācātha nāradam
13,038.005c viṣaye sati vakṣyāmi samarthāṃ manyase ca mām
13,038.006 nārada uvāca
13,038.006a na tvām aviṣaye bhadre niyokṣyāmi kathaṃ cana
13,038.006c strīṇāṃ svabhāvam icchāmi tvattaḥ śrotuṃ varānane
13,038.007 bhīṣma uvāca
13,038.007a etac chrutvā vacas tasya devarṣer apsarottamā
13,038.007c pratyuvāca na śakṣyāmi strī satī nindituṃ striyaḥ
13,038.008a viditās te striyo yāś ca yādṛśāś ca svabhāvataḥ
13,038.008c na mām arhasi devarṣe niyoktuṃ praśna īdṛśe
13,038.009a tām uvāca sa devarṣiḥ satyaṃ vada sumadhyame
13,038.009c mṛṣāvāde bhaved doṣaḥ satye doṣo na vidyate
13,038.010a ity uktā sā kṛtamatir abhavac cāruhāsinī
13,038.010c strīdoṣāñ śāśvatān satyān bhāṣituṃ saṃpracakrame
13,038.011 pañcacūḍovāca
13,038.011a kulīnā rūpavatyaś ca nāthavatyaś ca yoṣitaḥ
13,038.011c maryādāsu na tiṣṭhanti sa doṣaḥ strīṣu nārada
13,038.012a na strībhyaḥ kiṃ cid anyad vai pāpīyastaram asti vai
13,038.012c striyo hi mūlaṃ doṣāṇāṃ tathā tvam api vettha ha
13,038.013a samājñātān ṛddhimataḥ pratirūpān vaśe sthitān
13,038.013c patīn antaram āsādya nālaṃ nāryaḥ pratīkṣitum
13,038.014a asaddharmas tv ayaṃ strīṇām asmākaṃ bhavati prabho
13,038.014c pāpīyaso narān yad vai lajjāṃ tyaktvā bhajāmahe
13,038.015a striyaṃ hi yaḥ prārthayate saṃnikarṣaṃ ca gacchati
13,038.015c īṣac ca kurute sevāṃ tam evecchanti yoṣitaḥ
13,038.016a anarthitvān manuṣyāṇāṃ bhayāt parijanasya ca
13,038.016c maryādāyām amaryādāḥ striyas tiṣṭhanti bhartṛṣu
13,038.017a nāsāṃ kaś cid agamyo 'sti nāsāṃ vayasi saṃsthitiḥ
13,038.017c virūpaṃ rūpavantaṃ vā pumān ity eva bhuñjate
13,038.018a na bhayān nāpy anukrośān nārthahetoḥ kathaṃ cana
13,038.018c na jñātikulasaṃbandhāt striyas tiṣṭhanti bhartṛṣu
13,038.019a yauvane vartamānānāṃ mṛṣṭābharaṇavāsasām
13,038.019c nārīṇāṃ svairavṛttānāṃ spṛhayanti kulastriyaḥ
13,038.020a yāś ca śaśvad bahumatā rakṣyante dayitāḥ striyaḥ
13,038.020c api tāḥ saṃprasajjante kubjāndhajaḍavāmanaiḥ
13,038.021a paṅguṣv api ca devarṣe ye cānye kutsitā narāḥ
13,038.021c strīṇām agamyo loke 'smin nāsti kaś cin mahāmune
13,038.022a yadi puṃsāṃ gatir brahma kathaṃ cin nopapadyate
13,038.022c apy anyonyaṃ pravartante na hi tiṣṭhanti bhartṛṣu
13,038.022d*0286_01 duṣṭācārāḥ pāparatā asatyā māyayā vṛtāḥ
13,038.022d*0286_02 adṛṣṭabuddhibahulāḥ prāyeṇety avagamyatām
13,038.023a alābhāt puruṣāṇāṃ hi bhayāt parijanasya ca
13,038.023c vadhabandhabhayāc cāpi svayaṃ guptā bhavanti tāḥ
13,038.024a calasvabhāvā duḥsevyā durgrāhyā bhāvatas tathā
13,038.024b*0287_01 suhṛdy avadyahṛdyās tā vairakopālayāḥ sma tāḥ
13,038.024c prājñasya puruṣasyeha yathā vācas tathā striyaḥ
13,038.025a nāgnis tṛpyati kāṣṭhānāṃ nāpagānāṃ mahodadhiḥ
13,038.025c nāntakaḥ sarvabhūtānāṃ na puṃsāṃ vāmalocanāḥ
13,038.026a idam anyac ca devarṣe rahasyaṃ sarvayoṣitām
13,038.026c dṛṣṭvaiva puruṣaṃ hṛdyaṃ yoniḥ praklidyate striyaḥ
13,038.026d*0288_01 susnātaṃ puruṣaṃ dṛṣṭvā sucandanalavokṣitam
13,038.026d*0288_02 yoniḥ svadyati nārīṇāṃ dṛteḥ pādād ivodakam
13,038.027a kāmānām api dātāraṃ kartāraṃ mānasāntvayoḥ
13,038.027c rakṣitāraṃ na mṛṣyanti bhartāraṃ paramaṃ striyaḥ
13,038.028a na kāmabhogān bahulān nālaṃkārārthasaṃcayān
13,038.028c tathaiva bahu manyante yathā ratyām anugraham
13,038.029a antakaḥ śamano mṛtyuḥ pātālaṃ vaḍavāmukham
13,038.029c kṣuradhārā viṣaṃ sarpo vahnir ity ekataḥ striyaḥ
13,038.030a yataś ca bhūtāni mahānti pañca; yataś ca lokā vihitā vidhātrā
13,038.030c yataḥ pumāṃsaḥ pramadāś ca nirmitās; tadaiva doṣāḥ pramadāsu nārada
13,039.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,039.001a ime vai mānavā loke strīṣu sajjanty abhīkṣṇaśaḥ
13,039.001c mohena param āviṣṭā daivādiṣṭena pārthiva
13,039.001e striyaś ca puruṣeṣv eva pratyakṣaṃ lokasākṣikam
13,039.002a atra me saṃśayas tīvro hṛdi saṃparivartate
13,039.002c katham āsāṃ narāḥ saṅgaṃ kurvate kurunandana
13,039.002e striyo vā teṣu rajyante virajyante 'tha vā punaḥ
13,039.003a iti tāḥ puruṣavyāghra kathaṃ śakyāḥ sma rakṣitum
13,039.003c pramadāḥ puruṣeṇeha tan me vyākhyātum arhasi
13,039.004a etā hi mayamāyābhir vañcayantīha mānavān
13,039.004c na cāsāṃ mucyate kaś cit puruṣo hastam āgataḥ
13,039.004e gāvo navatṛṇānīva gṛhṇanty eva navān navān
13,039.005a śambarasya ca yā māyā yā māyā namucer api
13,039.005c baleḥ kumbhīnaseś caiva sarvās tā yoṣito viduḥ
13,039.006a hasantaṃ prahasanty etā rudantaṃ prarudanti ca
13,039.006c apriyaṃ priyavākyaiś ca gṛhṇate kālayogataḥ
13,039.006d*0289_01 yadi jihvāsahasraṃ syāj jīvec ca śaradāṃ śatam
13,039.006d*0289_02 ananyakarmā strīdoṣān anuktvā nidhanaṃ vrajet
13,039.007a uśanā veda yac chāstraṃ yac ca veda bṛhaspatiḥ
13,039.007c strībuddhyā na viśiṣyete tāḥ sma rakṣyāḥ kathaṃ naraiḥ
13,039.008a anṛtaṃ satyam ity āhuḥ satyaṃ cāpi tathānṛtam
13,039.008b*0290_01 doṣāspade 'śucau deśe hy āsāṃ raktās tv aho narāḥ
13,039.008c iti yās tāḥ kathaṃ vīra saṃrakṣyāḥ puruṣair iha
13,039.009a strīṇāṃ buddhyupaniṣkarṣād arthaśāstrāṇi śatruhan
13,039.009c bṛhaspatiprabhṛtibhir manye sadbhiḥ kṛtāni vai
13,039.010a saṃpūjyamānāḥ puruṣair vikurvanti mano nṛṣu
13,039.010c apāstāś ca tathā rājan vikurvanti manaḥ striyaḥ
13,039.010d*0291_01 imāḥ prajā mahābāho dhārmikya iti naḥ śrutam
13,039.010d*0291_02 satkṛtāsatkṛtāś cāpi vikurvanti manaḥ sadā
13,039.011a kas tāḥ śakto rakṣituṃ syād iti me saṃśayo mahān
13,039.011c tan me brūhi mahābāho kurūṇāṃ vaṃśavardhana
13,039.012a yadi śakyā kuruśreṣṭha rakṣā tāsāṃ kathaṃ cana
13,039.012c kartuṃ vā kṛtapūrvā vā tan me vyākhyātum arhasi
13,040.001 bhīṣma uvāca
13,040.001a evam etan mahābāho nātra mithyāsti kiṃ cana
13,040.001c yathā bravīṣi kauravya nārīṃ prati janādhipa
13,040.002a atra te vartayiṣyāmi itihāsaṃ purātanam
13,040.002c yathā rakṣā kṛtā pūrvaṃ vipulena mahātmanā
13,040.003a pramadāś ca yathā sṛṣṭā brahmaṇā bharatarṣabha
13,040.003c yadarthaṃ tac ca te tāta pravakṣye vasudhādhipa
13,040.004a na hi strībhya paraṃ putra pāpīyaḥ kiṃ cid asti vai
13,040.004c agnir hi pramadā dīpto māyāś ca mayajā vibho
13,040.004e kṣuradhārā viṣaṃ sarpo mṛtyur ity ekataḥ striyaḥ
13,040.005a imāḥ prajā mahābāho dhārmikā iti naḥ śrutam
13,040.005c svayaṃ gacchanti devatvaṃ tato devān iyād bhayam
13,040.006a athābhyagacchan devās te pitāmaham ariṃdama
13,040.006c nivedya mānasaṃ cāpi tūṣṇīm āsann avāṅmukhāḥ
13,040.007a teṣām antargataṃ jñātvā devānāṃ sa pitāmahaḥ
13,040.007c mānavānāṃ pramohārthaṃ kṛtyā nāryo 'sṛjat prabhuḥ
13,040.008a pūrvasarge tu kaunteya sādhvyo nārya ihābhavan
13,040.008c asādhvyas tu samutpannā kṛtyā sargāt prajāpateḥ
13,040.009a tābhyaḥ kāmān yathākāmaṃ prādād dhi sa pitāmahaḥ
13,040.009c tāḥ kāmalubdhāḥ pramadāḥ prāmathnanta narāṃs tadā
13,040.010a krodhaṃ kāmasya deveśaḥ sahāyaṃ cāsṛjat prabhuḥ
13,040.010c asajjanta prajāḥ sarvāḥ kāmakrodhavaśaṃ gatāḥ
13,040.010d*0292_01 dvijānāṃ ca gurūṇāṃ ca mahāgurunṛpādinām
13,040.010d*0292_02 kṣaṇastrīsaṅgakāmotthā yātanāho nirantarā
13,040.010d*0292_03 araktamanasāṃ nityaṃ brahmacaryamalātmanām
13,040.010d*0292_04 tapodamārcanādhyānayuktānāṃ śuddhir uttamā
13,040.011a na ca strīṇāṃ kriyā kā cid iti dharmo vyavasthitaḥ
13,040.011c nirindriyā amantrāś ca striyo 'nṛtam iti śrutiḥ
13,040.012a śayyāsanam alaṃkāram annapānam anāryatām
13,040.012c durvāgbhāvaṃ ratiṃ caiva dadau strībhyaḥ prajāpatiḥ
13,040.013a na tāsāṃ rakṣaṇaṃ kartuṃ śakyaṃ puṃsā kathaṃ cana
13,040.013c api viśvakṛtā tāta kutas tu puruṣair iha
13,040.014a vācā vā vadhabandhair vā kleśair vā vividhais tathā
13,040.014c na śakyā rakṣituṃ nāryas tā hi nityam asaṃyatāḥ
13,040.015a idaṃ tu puruṣavyāghra purastāc chrutavān aham
13,040.015c yathā rakṣā kṛtā pūrvaṃ vipulena gurustriyaḥ
13,040.015d*0293_01 tan nibodha mahārāja kathayāmi samāsataḥ
13,040.016a ṛṣir āsīn mahābhāgo devaśarmeti viśrutaḥ
13,040.016c tasya bhāryā rucir nāma rūpeṇāsadṛśī bhuvi
13,040.017a tasya rūpeṇa saṃmattā devagandharvadānavāḥ
13,040.017c viśeṣatas tu rājendra vṛtrahā pākaśāsanaḥ
13,040.018a nārīṇāṃ caritajñaś ca devaśarmā mahāmuniḥ
13,040.018c yathāśakti yathotsāhaṃ bhāryāṃ tām abhyarakṣata
13,040.019a puraṃdaraṃ ca jānīte parastrīkāmacāriṇam
13,040.019c tasmād yatnena bhāryāyā rakṣaṇaṃ sa cakāra ha
13,040.020a sa kadā cid ṛṣis tāta yajñaṃ kartumanās tadā
13,040.020c bhāryāsaṃrakṣaṇaṃ kāryaṃ kathaṃ syād ity acintayat
13,040.021a rakṣāvidhānaṃ manasā sa vicintya mahātapāḥ
13,040.021c āhūya dayitaṃ śiṣyaṃ vipulaṃ prāha bhārgavam
13,040.022a yajñakāro gamiṣyāmi ruciṃ cemāṃ sureśvaraḥ
13,040.022c putra prārthayate nityaṃ tāṃ rakṣasva yathābalam
13,040.023a apramattena te bhāvyaṃ sadā prati puraṃdaram
13,040.023c sa hi rūpāṇi kurute vividhāni bhṛgūdvaha
13,040.024a ity ukto vipulas tena tapasvī niyatendriyaḥ
13,040.024c sadaivogratapā rājann agnyarkasadṛśadyutiḥ
13,040.025a dharmajñaḥ satyavādī ca tatheti pratyabhāṣata
13,040.025c punaś cedaṃ mahārāja papraccha prathitaṃ gurum
13,040.026a kāni rūpāṇi śakrasya bhavanty āgacchato mune
13,040.026c vapus tejaś ca kīdṛg vai tan me vyākhyātum arhasi
13,040.027a tataḥ sa bhagavāṃs tasmai vipulāya mahātmane
13,040.027c ācacakṣe yathātattvaṃ māyāṃ śakrasya bhārata
13,040.028a bahumāyaḥ sa viprarṣe balahā pākaśāsanaḥ
13,040.028c tāṃs tān vikurute bhāvān bahūn atha muhur muhuḥ
13,040.029a kirīṭī vajrabhṛd dhanvī mukuṭī baddhakuṇḍalaḥ
13,040.029c bhavaty atha muhūrtena caṇḍālasamadarśanaḥ
13,040.030a śikhī jaṭī cīravāsāḥ punar bhavati putraka
13,040.030c bṛhaccharīraś ca punaḥ pīvaro 'tha punaḥ kṛśaḥ
13,040.031a gauraṃ śyāmaṃ ca kṛṣṇaṃ ca varṇaṃ vikurute punaḥ
13,040.031c virūpo rūpavāṃś caiva yuvā vṛddhas tathaiva ca
13,040.032a prājño jaḍaś ca mūkaś ca hrasvo dīrghas tathaiva ca
13,040.032c brāhmaṇaḥ kṣatriyaś caiva vaiśyaḥ śūdras tathaiva ca
13,040.032e pratilomānulomaś ca bhavaty atha śatakratuḥ
13,040.033a śukavāyasarūpī ca haṃsakokilarūpavān
13,040.033c siṃhavyāghragajānāṃ ca rūpaṃ dhārayate punaḥ
13,040.034a daivaṃ daityam atho rājñāṃ vapur dhārayate 'pi ca
13,040.034c sukṛśo vāyubhagnāṅgaḥ śakunir vikṛtas tathā
13,040.035a catuṣpād bahurūpaś ca punar bhavati bāliśaḥ
13,040.035c makṣikāmaśakādīnāṃ vapur dhārayate 'pi ca
13,040.036a na śakyam asya grahaṇaṃ kartuṃ vipula kena cit
13,040.036c api viśvakṛtā tāta yena sṛṣṭam idaṃ jagat
13,040.037a punar antarhitaḥ śakro dṛśyate jñānacakṣuṣā
13,040.037c vāyubhūtaś ca sa punar devarājo bhavaty uta
13,040.038a evaṃ rūpāṇi satataṃ kurute pākaśāsanaḥ
13,040.038c tasmād vipula yatnena rakṣemāṃ tanumadhyamām
13,040.038d*0294_01 sā tvayā satataṃ rakṣyā ity uktvā prayayau muniḥ
13,040.039a yathā ruciṃ nāvalihed devendro bhṛgusattama
13,040.039c kratāv upahitaṃ nyastaṃ haviḥ śveva durātmavān
13,040.040a evam ākhyāya sa munir yajñakāro 'gamat tadā
13,040.040c devaśarmā mahābhāgas tato bharatasattama
13,040.041a vipulas tu vacaḥ śrutvā guroś cintāparo 'bhavat
13,040.041c rakṣāṃ ca paramāṃ cakre devarājān mahābalāt
13,040.042a kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ gurudārābhirakṣaṇe
13,040.042c māyāvī hi surendro 'sau durdharṣaś cāpi vīryavān
13,040.043a nāpidhāyāśramaṃ śakyo rakṣituṃ pākaśāsanaḥ
13,040.043c uṭajaṃ vā tathā hy asya nānāvidhasarūpatā
13,040.044a vāyurūpeṇa vā śakro gurupatnīṃ pradharṣayet
13,040.044c tasmād imāṃ saṃpraviśya ruciṃ sthāsye 'ham adya vai
13,040.045a atha vā pauruṣeṇeyam aśakyā rakṣituṃ mayā
13,040.045c bahurūpo hi bhagavāñ chrūyate harivāhanaḥ
13,040.046a so 'haṃ yogabalād enāṃ rakṣiṣye pākaśāsanāt
13,040.046c gātrāṇi gātrair asyāhaṃ saṃpravekṣye 'bhirakṣitum
13,040.047a yady ucchiṣṭām imāṃ patnīṃ ruciṃ paśyeta me guruḥ
13,040.047c śapsyaty asaṃśayaṃ kopād divyajñāno mahātapāḥ
13,040.048a na ceyaṃ rakṣituṃ śakyā yathānyā pramadā nṛbhiḥ
13,040.048c māyāvī hi surendro 'sāv aho prāpto 'smi saṃśayam
13,040.049a avaśyakaraṇīyaṃ hi guror iha hi śāsanam
13,040.049c yadi tv etad ahaṃ kuryām āścaryaṃ syāt kṛtaṃ mayā
13,040.050a yogenānupraviśyeha gurupatnyāḥ kalevaram
13,040.050c nirmuktasya rajorūpān nāparādho bhaven mama
13,040.050d*0295_01 mana eva manuṣyāṇāṃ kāraṇaṃ bandhamokṣayoḥ
13,040.050d*0295_02 anyathāliṅgyate kāntā duhitāliṅgyate 'nyathā
13,040.050d*0295_03 garbhasaṃstho yathā putro jāyamāno na lipyate
13,040.050d*0295_04 evaṃ jñānī na laukyaiś ca karmabhir naiva duṣyate
13,040.051a yathā hi śūnyāṃ pathikaḥ sabhām adhyāvaset pathi
13,040.051c tathādyāvāsayiṣyāmi gurupatnyāḥ kalevaram
13,040.052a asaktaḥ padmapatrastho jalabindur yathā calaḥ
13,040.052c evam eva śarīre 'syā nivatsyāmi samāhitaḥ
13,040.053a ity evaṃ dharmam ālokya vedavedāṃś ca sarvaśaḥ
13,040.053c tapaś ca vipulaṃ dṛṣṭvā guror ātmana eva ca
13,040.054a iti niścitya manasā rakṣāṃ prati sa bhārgavaḥ
13,040.054c ātiṣṭhat paramaṃ yatnaṃ yathā tac chṛṇu pārthiva
13,040.055a gurupatnīm upāsīno vipulaḥ sa mahātapāḥ
13,040.055c upāsīnām anindyāṅgīṃ kathābhiḥ samalobhayat
13,040.055d*0296_01 vipulo 'tha ruciṃ tasmin yogāt tāṃ praviveśa ha
13,040.055d*0296_02 rakṣituṃ gurupatnīṃ sa bahurūpāc chatakratoḥ
13,040.056a netrābhyāṃ netrayor asyā raśmīn saṃyojya raśmibhiḥ
13,040.056c viveśa vipulaḥ kāyam ākāśaṃ pavano yathā
13,040.057a lakṣaṇaṃ lakṣaṇenaiva vadanaṃ vadanena ca
13,040.057c aviceṣṭann atiṣṭhad vai chāyevāntargato muniḥ
13,040.058a tato viṣṭabhya vipulo gurupatnyāḥ kalevaram
13,040.058c uvāsa rakṣaṇe yukto na ca sā tam abudhyata
13,040.059a yaṃ kālaṃ nāgato rājan gurus tasya mahātmanaḥ
13,040.059c kratuṃ samāpya svagṛhaṃ taṃ kālaṃ so 'bhyarakṣata
13,041.001 bhīṣma uvāca
13,041.001a tataḥ kadā cid devendro divyarūpavapurdharaḥ
13,041.001c idam antaram ity evaṃ tato 'bhyāgād athāśramam
13,041.002a rūpam apratimaṃ kṛtvā lobhanīyaṃ janādhipa
13,041.002c darśanīyatamo bhūtvā praviveśa tam āśramam
13,041.003a sa dadarśa tam āsīnaṃ vipulasya kalevaram
13,041.003c niśceṣṭaṃ stabdhanayanaṃ yathālekhyagataṃ tathā
13,041.004a ruciṃ ca rucirāpāṅgīṃ pīnaśroṇipayodharām
13,041.004c padmapatraviśālākṣīṃ saṃpūrṇendunibhānanām
13,041.005a sā tam ālokya sahasā pratyutthātum iyeṣa ha
13,041.005c rūpeṇa vismitā ko 'sīty atha vaktum ihecchatī
13,041.006a utthātukāmāpi satī vyatiṣṭhad vipulena sā
13,041.006c nigṛhītā manuṣyendra na śaśāka viceṣṭitum
13,041.007a tām ābabhāṣe devendraḥ sāmnā paramavalgunā
13,041.007c tvadartham āgataṃ viddhi devendraṃ māṃ śucismite
13,041.008a kliśyamānam anaṅgena tvatsaṃkalpodbhavena vai
13,041.008c tat paryāpnuhi māṃ subhru purā kālo 'tivartate
13,041.009a tam evaṃvādinaṃ śakraṃ śuśrāva vipulo muniḥ
13,041.009c gurupatnyāḥ śarīrastho dadarśa ca surādhipam
13,041.010a na śaśāka ca sā rājan pratyutthātum aninditā
13,041.010c vaktuṃ ca nāśakad rājan viṣṭabdhā vipulena sā
13,041.011a ākāraṃ gurupatnyās tu vijñāya sa bhṛgūdvahaḥ
13,041.011c nijagrāha mahātejā yogena balavat prabho
13,041.011e babandha yogabandhaiś ca tasyāḥ sarvendriyāṇi saḥ
13,041.012a tāṃ nirvikārāṃ dṛṣṭvā tu punar eva śacīpatiḥ
13,041.012c uvāca vrīḍito rājaṃs tāṃ yogabalamohitām
13,041.013a ehy ehīti tataḥ sā taṃ prativaktum iyeṣa ca
13,041.013c sa tāṃ vācaṃ guroḥ patnyā vipulaḥ paryavartayat
13,041.014a bhoḥ kim āgamane kṛtyam iti tasyāś ca niḥsṛtā
13,041.014c vaktrāc chaśāṅkapratimād vāṇī saṃskārabhūṣitā
13,041.015a vrīḍitā sā tu tad vākyam uktvā paravaśā tadā
13,041.015c puraṃdaraś ca saṃtrasto babhūva vimanās tadā
13,041.016a sa tad vaikṛtam ālakṣya devarājo viśāṃ pate
13,041.016c avaikṣata sahasrākṣas tadā divyena cakṣuṣā
13,041.017a dadarśa ca muniṃ tasyāḥ śarīrāntaragocaram
13,041.017c pratibimbam ivādarśe gurupatnyāḥ śarīragam
13,041.018a sa taṃ ghoreṇa tapasā yuktaṃ dṛṣṭvā puraṃdaraḥ
13,041.018c prāvepata susaṃtrastaḥ śāpabhītas tadā vibho
13,041.019a vimucya gurupatnīṃ tu vipulaḥ sumahātapāḥ
13,041.019c svaṃ kalevaram āviśya śakraṃ bhītam athābravīt
13,041.020a ajitendriya pāpātman kāmātmaka puraṃdara
13,041.020c na ciraṃ pūjayiṣyanti devās tvāṃ mānuṣās tathā
13,041.021a kiṃ nu tad vismṛtaṃ śakra na tan manasi te sthitam
13,041.021c gautamenāsi yan mukto bhagāṅkaparicihnitaḥ
13,041.022a jāne tvāṃ bāliśamatim akṛtātmānam asthiram
13,041.022c mayeyaṃ rakṣyate mūḍha gaccha pāpa yathāgatam
13,041.023a nāhaṃ tvām adya mūḍhātman daheyaṃ hi svatejasā
13,041.023c kṛpāyamāṇas tu na te dagdhum icchāmi vāsava
13,041.024a sa ca ghoratapā dhīmān gurur me pāpacetasam
13,041.024c dṛṣṭvā tvāṃ nirdahed adya krodhadīptena cakṣuṣā
13,041.025a naivaṃ tu śakra kartavyaṃ punar mānyāś ca te dvijāḥ
13,041.025c mā gamaḥ sasutāmātyo 'tyayaṃ brahmabalārditaḥ
13,041.026a amaro 'smīti yad buddhim etām āsthāya vartase
13,041.026c māvamaṃsthā na tapasām asādhyaṃ nāma kiṃ cana
13,041.027a tac chrutvā vacanaṃ śakro vipulasya mahātmanaḥ
13,041.027c akiṃcid uktvā vrīḍitas tatraivāntaradhīyata
13,041.028a muhūrtayāte śakre tu devaśarmā mahātapāḥ
13,041.028c kṛtvā yajñaṃ yathākāmam ājagāma svam āśramam
13,041.029a āgate 'tha gurau rājan vipulaḥ priyakarmakṛt
13,041.029c rakṣitāṃ gurave bhāryāṃ nyavedayad aninditām
13,041.030a abhivādya ca śāntātmā sa guruṃ guruvatsalaḥ
13,041.030c vipulaḥ paryupātiṣṭhad yathāpūrvam aśaṅkitaḥ
13,041.031a viśrāntāya tatas tasmai sahāsīnāya bhāryayā
13,041.031c nivedayām āsa tadā vipulaḥ śakrakarma tat
13,041.032a tac chrutvā sa munis tuṣṭo vipulasya pratāpavān
13,041.032c babhūva śīlavṛttābhyāṃ tapasā niyamena ca
13,041.033a vipulasya gurau vṛttiṃ bhaktim ātmani ca prabhuḥ
13,041.033c dharme ca sthiratāṃ dṛṣṭvā sādhu sādhv ity uvāca ha
13,041.034a pratinandya ca dharmātmā śiṣyaṃ dharmaparāyaṇam
13,041.034c vareṇa cchandayām āsa sa tasmād guruvatsalaḥ
13,041.034c*0297_01 devaśarmā mahāmatiḥ
13,041.034c*0297_02 sthitiṃ ca dharme jagrāha
13,041.034e anujñātaś ca guruṇā cacārānuttamaṃ tapaḥ
13,041.035a tathaiva devaśarmāpi sabhāryaḥ sa mahātapāḥ
13,041.035c nirbhayo balavṛtraghnāc cacāra vijane vane
13,042.001 bhīṣma uvāca
13,042.001a vipulas tv akarot tīvraṃ tapaḥ kṛtvā guror vacaḥ
13,042.001c tapoyuktam athātmānam amanyata ca vīryavān
13,042.002a sa tena karmaṇā spardhan pṛthivīṃ pṛthivīpate
13,042.002c cacāra gatabhīḥ prīto labdhakīrtir varo nṛṣu
13,042.003a ubhau lokau jitau cāpi tathaivāmanyata prabhuḥ
13,042.003c karmaṇā tena kauravya tapasā vipulena ca
13,042.004a atha kāle vyatikrānte kasmiṃś cit kurunandana
13,042.004c rucyā bhaginyā dānaṃ vai babhūva dhanadhānyavat
13,042.005a etasminn eva kāle tu divyā kā cid varāṅganā
13,042.005c bibhratī paramaṃ rūpaṃ jagāmātha vihāyasā
13,042.006a tasyāḥ śarīrāt puṣpāṇi patitāni mahītale
13,042.006c tasyāśramasyāvidūre divyagandhāni bhārata
13,042.007a tāny agṛhṇāt tato rājan rucir nalinalocanā
13,042.007c tadā nimantrakas tasyā aṅgebhyaḥ kṣipram āgamat
13,042.008a tasyā hi bhaginī tāta jyeṣṭhā nāmnā prabhāvatī
13,042.008c bhāryā citrarathasyātha babhūvāṅgeśvarasya vai
13,042.009a pinahya tāni puṣpāṇi keśeṣu varavarṇinī
13,042.009c āmantritā tato 'gacchad rucir aṅgapater gṛhān
13,042.010a puṣpāṇi tāni dṛṣṭvātha tadāṅgendravarāṅganā
13,042.010c bhaginīṃ codayām āsa puṣpārthe cārulocanā
13,042.011a sā bhartre sarvam ācaṣṭa ruciḥ surucirānanā
13,042.011c bhaginyā bhāṣitaṃ sarvam ṛṣis tac cābhyanandata
13,042.012a tato vipulam ānāyya devaśarmā mahātapāḥ
13,042.012c puṣpārthe codayām āsa gaccha gaccheti bhārata
13,042.012d*0298_01 gaccha gaccheti puṣpārtham āśramaṃ me 'tha bhārata
13,042.013a vipulas tu guror vākyam avicārya mahātapāḥ
13,042.013c sa tathety abravīd rājaṃs taṃ ca deśaṃ jagāma ha
13,042.014a yasmin deśe tu tāny āsan patitāni nabhastalāt
13,042.014c amlānāny api tatrāsan kusumāny aparāṇy api
13,042.015a tataḥ sa tāni jagrāha divyāni rucirāṇi ca
13,042.015c prāptāni svena tapasā divyagandhāni bhārata
13,042.016a saṃprāpya tāni prītātmā guror vacanakārakaḥ
13,042.016c tato jagāma tūrṇaṃ ca campāṃ campakamālinīm
13,042.017a sa vane vijane tāta dadarśa mithunaṃ nṛṇām
13,042.017c cakravat parivartantaṃ gṛhītvā pāṇinā karam
13,042.018a tatraikas tūrṇam agamat tatpade parivartayan
13,042.018c ekas tu na tathā rājaṃś cakratuḥ kalahaṃ tataḥ
13,042.019a tvaṃ śīghraṃ gacchasīty eko 'bravīn neti tathāparaḥ
13,042.019c neti neti ca tau tāta parasparam athocatuḥ
13,042.020a tayor vispardhator evaṃ śapatho 'yam abhūt tadā
13,042.020c manasoddiśya vipulaṃ tato vākyam athocatuḥ
13,042.021a āvayor anṛtaṃ prāha yas tasyātha dvijasya vai
13,042.021c vipulasya pare loke yā gatiḥ sā bhaved iti
13,042.022a etac chrutvā tu vipulo viṣaṇṇavadano 'bhavat
13,042.022c evaṃ tīvratapāś cāhaṃ kaṣṭaś cāyaṃ parigrahaḥ
13,042.023a mithunasyāsya kiṃ me syāt kṛtaṃ pāpaṃ yato gatiḥ
13,042.023c aniṣṭā sarvabhūtānāṃ kīrtitānena me 'dya vai
13,042.024a evaṃ saṃcintayann eva vipulo rājasattama
13,042.024c avāṅmukho nyastaśirā dadhyau duṣkṛtam ātmanaḥ
13,042.025a tataḥ ṣaḍ anyān puruṣān akṣaiḥ kāñcanarājataiḥ
13,042.025c apaśyad dīvyamānān vai lobhaharṣānvitāṃs tathā
13,042.026a kurvataḥ śapathaṃ taṃ vai yaḥ kṛto mithunena vai
13,042.026c vipulaṃ vai samuddiśya te 'pi vākyam athābruvan
13,042.027a yo lobham āsthāyāsmākaṃ viṣamaṃ kartum utsahet
13,042.027c vipulasya pare loke yā gatis tām avāpnuyāt
13,042.028a etac chrutvā tu vipulo nāpaśyad dharmasaṃkaram
13,042.028c janmaprabhṛti kauravya kṛtapūrvam athātmanaḥ
13,042.029a sa pradadhyau tadā rājann agnāv agnir ivāhitaḥ
13,042.029c dahyamānena manasā śāpaṃ śrutvā tathāvidham
13,042.030a tasya cintayatas tāta bahvyo dinaniśā yayuḥ
13,042.030c idam āsīn manasi ca rucyā rakṣaṇakāritam
13,042.031a lakṣaṇaṃ lakṣaṇenaiva vadanaṃ vadanena ca
13,042.031c vidhāya na mayā coktaṃ satyam etad guros tadā
13,042.032a etad ātmani kauravya duṣkṛtaṃ vipulas tadā
13,042.032c amanyata mahābhāga tathā tac ca na saṃśayaḥ
13,042.033a sa campāṃ nagarīm etya puṣpāṇi gurave dadau
13,042.033c pūjayām āsa ca guruṃ vidhivat sa gurupriyaḥ
13,043.001 bhīṣma uvāca
13,043.001a tam āgatam abhiprekṣya śiṣyaṃ vākyam athābravīt
13,043.001c devaśarmā mahātejā yat tac chṛṇu narādhipa
13,043.002 devaśarmovāca
13,043.002a kiṃ te vipula dṛṣṭaṃ vai tasminn adya mahāvane
13,043.002c te tvā jānanti nipuṇa ātmā ca rucir eva ca
13,043.003 vipula uvāca
13,043.003a brahmarṣe mithunaṃ kiṃ tat ke ca te puruṣā vibho
13,043.003c ye māṃ jānanti tattvena tāṃś ca me vaktum arhasi
13,043.004 devaśarmovāca
13,043.004a yad vai tan mithunaṃ brahmann ahorātraṃ hi viddhi tat
13,043.004c cakravat parivarteta tat te jānāti duṣkṛtam
13,043.005a ye ca te puruṣā vipra akṣair dīvyanti hṛṣṭavat
13,043.005c ṛtūṃs tān abhijānīhi te te jānanti duṣkṛtam
13,043.006a na māṃ kaś cid vijānīta iti kṛtvā na viśvaset
13,043.006c naro rahasi pāpātmā pāpakaṃ karma vai dvija
13,043.007a kurvāṇaṃ hi naraṃ karma pāpaṃ rahasi sarvadā
13,043.007c paśyanti ṛtavaś cāpi tathā dinaniśe 'py uta
13,043.007d*0299_01 tathaiva hi bhaveyus te lokāḥ pāpakṛto yathā
13,043.007d*0299_02 kṛtvā nācakṣataḥ karma mama tac ca tvayā kṛtam
13,043.008a te tvāṃ harṣasmitaṃ dṛṣṭvā guroḥ karmānivedakam
13,043.008c smārayantas tathā prāhus te yathā śrutavān bhavān
13,043.009a ahorātraṃ vijānāti ṛtavaś cāpi nityaśaḥ
13,043.009c puruṣe pāpakaṃ karma śubhaṃ vā śubhakarmaṇaḥ
13,043.010a tat tvayā mama yat karma vyabhicārād bhayātmakam
13,043.010b*0300_01 tat tvayā vai tathā kāryam abhicārabhayātmakam
13,043.010c nākhyātam iti jānantas te tvām āhus tathā dvija
13,043.011a te caiva hi bhaveyus te lokāḥ pāpakṛto yathā
13,043.011c kṛtvā nācakṣataḥ karma mama yac ca tvayā kṛtam
13,043.012a tathā śakyā ca durvṛttā rakṣituṃ pramadā dvija
13,043.012c na ca tvaṃ kṛtavān kiṃ cid āgaḥ prīto 'smi tena te
13,043.012d*0301_01 manodoṣavihīnānāṃ na doṣaḥ syāt tathā tava
13,043.012d*0301_02 anyathāliṅgyate kāntā snehena duhitānyathā
13,043.012d*0301_03 yateś ca kāmukānāṃ ca yoṣidrūpe 'nyathā matiḥ
13,043.012d*0301_04 aśikṣayaiva manasaḥ prāyo lokas tu vañcyate
13,043.012d*0301_05 lolety udvijate loko vaktrāsava iti spṛhā
13,043.012d*0301_06 abandhāyogyamanasām iti mantrātmadaivatam
13,043.012d*0301_07 na rāgasnehalobhāndhaṃ karmiṇāṃ tan mahāphalam
13,043.012d*0301_08 niṣkaṣāyo viśuddhas tvaṃ rucyāveśān na dūṣitaḥ
13,043.013a yadi tv ahaṃ tvā durvṛttam adrākṣaṃ dvijasattama
13,043.013c śapeyaṃ tvām ahaṃ krodhān na me 'trāsti vicāraṇā
13,043.014a sajjanti puruṣe nāryaḥ puṃsāṃ so 'rthaś ca puṣkalaḥ
13,043.014c anyathā rakṣataḥ śāpo 'bhaviṣyat te gatiś ca sā
13,043.015a rakṣitā sā tvayā putra mama cāpi niveditā
13,043.015c ahaṃ te prītimāṃs tāta svasti svargaṃ gamiṣyasi
13,043.016 bhīṣma uvāca
13,043.016a ity uktvā vipulaṃ prīto devaśarmā mahān ṛṣiḥ
13,043.016c mumoda svargam āsthāya sahabhāryaḥ saśiṣyakaḥ
13,043.017a idam ākhyātavāṃś cāpi mamākhyānaṃ mahāmuniḥ
13,043.017c mārkaṇḍeyaḥ purā rājan gaṅgākūle kathāntare
13,043.018a tasmād bravīmi pārtha tvā striyaḥ sarvāḥ sadaiva ca
13,043.018c ubhayaṃ dṛśyate tāsu satataṃ sādhv asādhu ca
13,043.019a striyaḥ sādhvyo mahābhāgāḥ saṃmatā lokamātaraḥ
13,043.019c dhārayanti mahīṃ rājann imāṃ savanakānanām
13,043.020a asādhvyaś cāpi durvṛttāḥ kulaghnyaḥ pāpaniścayāḥ
13,043.020c vijñeyā lakṣaṇair duṣṭaiḥ svagātrasahajair nṛpa
13,043.021a evam etāsu rakṣā vai śakyā kartuṃ mahātmabhiḥ
13,043.021c anyathā rājaśārdūla na śakyā rakṣituṃ striyaḥ
13,043.022a etā hi manujavyāghra tīkṣṇās tīkṣṇaparākramāḥ
13,043.022c nāsām asti priyo nāma maithune saṃgame nṛbhiḥ
13,043.023a etāḥ kṛtyāś ca kāryāś ca kṛtāś ca bharatarṣabha
13,043.023c na caikasmin ramanty etāḥ puruṣe pāṇḍunandana
13,043.024a nāsu sneho nṛbhiḥ kāryas tathaiverṣyā janeśvara
13,043.024c khedam āsthāya bhuñjīta dharmam āsthāya caiva hi
13,043.024d*0302_01 anṛtāv iha parvādidoṣavarjaṃ narādhipa
13,043.024d*0303_01 anṛtān api parvādidoṣavarjī nirāmayaḥ
13,043.025a vihanyetānyathā kurvan naraḥ kauravanandana
13,043.025c sarvathā rājaśārdūla yuktiḥ sarvatra pūjyate
13,043.026a tenaikena tu rakṣā vai vipulena kṛtā striyāḥ
13,043.026c nānyaḥ śakto nṛloke 'smin rakṣituṃ nṛpa yoṣitaḥ
13,044.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,044.001a yan mūlaṃ sarvadharmāṇāṃ prajanasya gṛhasya ca
13,044.001c pitṛdevātithīnāṃ ca tan me brūhi pitāmaha
13,044.002 bhīṣma uvāca
13,044.002a ayaṃ hi sarvadharmāṇāṃ dharmaś cintyatamo mataḥ
13,044.002c kīdṛśāya pradeyā syāt kanyeti vasudhādhipa
13,044.003a śīlavṛtte samājñāya vidyāṃ yoniṃ ca karma ca
13,044.003c adbhir eva pradātavyā kanyā guṇavate vare
13,044.003e brāhmaṇānāṃ satām eṣa dharmo nityaṃ yudhiṣṭhira
13,044.004a āvāhyam āvahed evaṃ yo dadyād anukūlataḥ
13,044.004c śiṣṭānāṃ kṣatriyāṇāṃ ca dharma eṣa sanātanaḥ
13,044.005a ātmābhipretam utsṛjya kanyābhipreta eva yaḥ
13,044.005c abhipretā ca yā yasya tasmai deyā yudhiṣṭhira
13,044.005e gāndharvam iti taṃ dharmaṃ prāhur dharmavido janāḥ
13,044.006a dhanena bahunā krītvā saṃpralobhya ca bāndhavān
13,044.006c asurāṇāṃ nṛpaitaṃ vai dharmam āhur manīṣiṇaḥ
13,044.007a hatvā chittvā ca śīrṣāṇi rudatāṃ rudatīṃ gṛhāt
13,044.007c prasahya haraṇaṃ tāta rākṣasaṃ dharmalakṣaṇam
13,044.007d*0304_01 suptāṃ mattāṃ pramattāṃ vā raho yatropagacchati
13,044.007d*0304_02 sa pāpiṣṭho vivāhānāṃ paiśācaḥ prathito 'dhamaḥ
13,044.008a pañcānāṃ tu trayo dharmyā dvāv adharmyau yudhiṣṭhira
13,044.008c paiśāca āsuraś caiva na kartavyau kathaṃ cana
13,044.009a brāhmaḥ kṣātro 'tha gāndharva ete dharmyā nararṣabha
13,044.009c pṛthag vā yadi vā miśrāḥ kartavyā nātra saṃśayaḥ
13,044.010a tisro bhāryā brāhmaṇasya dve bhārye kṣatriyasya tu
13,044.010c vaiśyaḥ svajātiṃ vindeta tāsv apatyaṃ samaṃ bhavet
13,044.011a brāhmaṇī tu bhavej jyeṣṭhā kṣatriyā kṣatriyasya tu
13,044.011c ratyartham api śūdrā syān nety āhur apare janāḥ
13,044.012a apatyajanma śūdrāyāṃ na praśaṃsanti sādhavaḥ
13,044.012c śūdrāyāṃ janayan vipraḥ prāyaścittī vidhīyate
13,044.012d*0305_01 nātibālāṃ vahanty anye anityatvāt prajārthinaḥ
13,044.012d*0305_02 vahanti karmiṇas tasyām antaḥśuddhivyapekṣayā
13,044.012d*0305_03 aparānvayasaṃbhūtāṃ saṃsvapnādivivarjitām
13,044.012d*0305_04 kāmo yasyāṃ niṣiddhaś ca ke cid icchanti cāpadi
13,044.013a triṃśadvarṣo daśavarṣāṃ bhāryāṃ vindeta nagnikām
13,044.013c ekaviṃśativarṣo vā saptavarṣām avāpnuyāt
13,044.014a yasyās tu na bhaved bhrātā pitā vā bharatarṣabha
13,044.014c nopayaccheta tāṃ jātu putrikādharmiṇī hi sā
13,044.015a trīṇi varṣāṇy udīkṣeta kanyā ṛtumatī satī
13,044.015c caturthe tv atha saṃprāpte svayaṃ bhartāram arjayet
13,044.016a prajano hīyate tasyā ratiś ca bharatarṣabha
13,044.016c ato 'nyathā vartamānā bhaved vācyā prajāpateḥ
13,044.017a asapiṇḍā ca yā mātur asagotrā ca yā pituḥ
13,044.017c ity etām anugaccheta taṃ dharmaṃ manur abravīt
13,044.017d*0306_01 sā praśastā dvijātīnāṃ dārakarmaṇi maithune
13,044.018 yudhiṣṭhira uvāca
13,044.018a śulkam anyena dattaṃ syād dadānīty āha cāparaḥ
13,044.018c balād anyaḥ prabhāṣeta dhanam anyaḥ pradarśayet
13,044.019a pāṇigrahītā tv anyaḥ syāt kasya kanyā pitāmaha
13,044.019c tattvaṃ jijñāsamānānāṃ cakṣur bhavatu no bhavān
13,044.020 bhīṣma uvāca
13,044.020a yat kiṃ cit karma mānuṣyaṃ saṃsthānāya prakṛṣyate
13,044.020c mantravan mantritaṃ tasya mṛṣāvādas tu pātakaḥ
13,044.021a bhāryāpatyṛtvigācāryāḥ śiṣyopādhyāya eva ca
13,044.021c mṛṣokte daṇḍam arhanti nety āhur apare janāḥ
13,044.022a na hy akāmena saṃvādaṃ manur evaṃ praśaṃsati
13,044.022c ayaśasyam adharmyaṃ ca yan mṛṣā dharmakopanam
13,044.023a naikāntadoṣa ekasmiṃs tad dānaṃ nopalabhyate
13,044.023c dharmato yāṃ prayacchanti yāṃ ca krīṇanti bhārata
13,044.024a bandhubhiḥ samanujñāto mantrahomau prayojayet
13,044.024c tathā sidhyanti te mantrā nādattāyāḥ kathaṃ cana
13,044.025a yas tv atra mantrasamayo bhāryāpatyor mithaḥ kṛtaḥ
13,044.025c tam evāhur garīyāṃsaṃ yaś cāsau jñātibhiḥ kṛtaḥ
13,044.026a devadattāṃ patir bhāryāṃ vetti dharmasya śāsanāt
13,044.026c sā daivīṃ mānuṣīṃ vācam anṛtāṃ paryudasyati
13,044.027 yudhiṣṭhira uvāca
13,044.027a kanyāyāṃ prāptaśulkāyāṃ jyāyāṃś ced āvrajed varaḥ
13,044.027c dharmakāmārthasaṃpanno vācyam atrānṛtaṃ na vā
13,044.028a tasminn ubhayato doṣe kurvañ chreyaḥ samācaret
13,044.028c ayaṃ naḥ sarvadharmāṇāṃ dharmaś cintyatamo mataḥ
13,044.029a tattvaṃ jijñāsamānānāṃ cakṣur bhavatu no bhavān
13,044.029c tad etat sarvam ācakṣva na hi tṛpyāmi kathyatām
13,044.030 bhīṣma uvāca
13,044.030a na vai niṣṭhākaraṃ śulkaṃ jñātvāsīt tena nāhṛtam
13,044.030c na hi śulkaparāḥ santaḥ kanyāṃ dadati karhi cit
13,044.031a anyair guṇair upetaṃ tu śulkaṃ yācanti bāndhavāḥ
13,044.031c alaṃkṛtvā vahasveti yo dadyād anukūlataḥ
13,044.032a tac ca tāṃ ca dadāty eva na śulkaṃ vikrayo na saḥ
13,044.032c pratigṛhya bhaved deyam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
13,044.033a dāsyāmi bhavate kanyām iti pūrvaṃ nabhāṣitam
13,044.033c ye caivāhur ye ca nāhur ye cāvaśyaṃ vadanty uta
13,044.034a tasmād ā grahaṇāt pāṇer yācayanti parasparam
13,044.034c kanyāvaraḥ purā datto marudbhir iti naḥ śrutam
13,044.035a nāniṣṭāya pradātavyā kanyā ity ṛṣicoditam
13,044.035c tan mūlaṃ kāmamūlasya prajanasyeti me matiḥ
13,044.036a samīkṣya ca bahūn doṣān saṃvāsād vidviṣāṇayoḥ
13,044.036c yathā niṣṭhākaraṃ śulkaṃ na jātv āsīt tathā śṛṇu
13,044.037a ahaṃ vicitravīryāya dve kanye samudāvaham
13,044.037c jitvā ca māgadhān sarvān kāśīn atha ca kosalān
13,044.037e gṛhītapāṇir ekāsīt prāptaśulkāparābhavat
13,044.038a pāṇau gṛhītā tatraiva visṛjyā iti me pitā
13,044.038c abravīd itarāṃ kanyām āvahat sa tu kauravaḥ
13,044.039a apy anyām anupapraccha śaṅkamānaḥ pitur vacaḥ
13,044.039c atīva hy asya dharmepsā pitur me 'bhyadhikābhavat
13,044.040a tato 'ham abruvaṃ rājann ācārepsur idaṃ vacaḥ
13,044.040c ācāraṃ tattvato vettum icchāmīti punaḥ punaḥ
13,044.041a tato mayaivam ukte tu vākye dharmabhṛtāṃ varaḥ
13,044.041c pitā mama mahārāja bāhlīko vākyam abravīt
13,044.042a yadi vaḥ śulkato niṣṭhā na pāṇigrahaṇaṃ tathā
13,044.042c lājāntaram upāsīta prāptaśulkā patiṃ vṛtam
13,044.043a na hi dharmavidaḥ prāhuḥ pramāṇaṃ vākyataḥ smṛtam
13,044.043c yeṣāṃ vai śulkato niṣṭhā na pāṇigrahaṇāt tathā
13,044.044a prasiddhaṃ bhāṣitaṃ dāne teṣāṃ pratyasanaṃ punaḥ
13,044.044c ye manyante krayaṃ śulkaṃ na te dharmavido janāḥ
13,044.045a na caitebhyaḥ pradātavyā na voḍhavyā tathāvidhā
13,044.045c na hy eva bhāryā kretavyā na vikreyā kathaṃ cana
13,044.046a ye ca krīṇanti dāsīvad ye ca vikrīṇate janāḥ
13,044.046c bhavet teṣāṃ tathā niṣṭhā lubdhānāṃ pāpacetasām
13,044.047a asmin dharme satyavantaṃ paryapṛcchanta vai janāḥ
13,044.047c kanyāyāḥ prāptaśulkāyāḥ śulkadaḥ praśamaṃ gataḥ
13,044.048a pāṇigrahītā cānyaḥ syād atra no dharmasaṃśayaḥ
13,044.048c tan naś chindhi mahāprājña tvaṃ hi vai prājñasaṃmataḥ
13,044.048e tattvaṃ jijñāsamānānāṃ cakṣur bhavatu no bhavān
13,044.049a tān evaṃ bruvataḥ sarvān satyavān vākyam abravīt
13,044.049c yatreṣṭaṃ tatra deyā syān nātra kāryā vicāraṇā
13,044.049e kurvate jīvato 'py evaṃ mṛte naivāsti saṃśayaḥ
13,044.050a devaraṃ praviśet kanyā tapyed vāpi mahat tapaḥ
13,044.050c tam evānuvratā bhūtvā pāṇigrāhasya nāma sā
13,044.051a likhanty eva tu keṣāṃ cid apareṣāṃ śanair api
13,044.051c iti ye saṃvadanty atra ta etaṃ niścayaṃ viduḥ
13,044.052a tat pāṇigrahaṇāt pūrvam uttaraṃ yatra vartate
13,044.052c sarvamaṅgalamantraṃ vai mṛṣāvādas tu pātakaḥ
13,044.053a pāṇigrahaṇamantrāṇāṃ niṣṭhā syāt saptame pade
13,044.053c pāṇigrāhasya bhāryā syād yasya cādbhiḥ pradīyate
13,044.054a anukūlām anuvaṃśāṃ bhrātrā dattām upāgnikām
13,044.054c parikramya yathānyāyaṃ bhāryāṃ vinded dvijottamaḥ
13,045.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,045.001a kanyāyāḥ prāptaśulkāyāḥ patiś cen nāsti kaś cana
13,045.001c tatra kā pratipattiḥ syāt tan me brūhi pitāmaha
13,045.002 bhīṣma uvāca
13,045.002a yāputrakasyāpy arikthasya pratipat sā tadā bhavet
13,045.003a atha cet sāharec chulkaṃ krītā śulkapradasya sā
13,045.003c tasyārthe 'patyam īheta yena nyāyena śaknuyāt
13,045.004a na tasyā mantravat kāryaṃ kaś cit kurvīta kiṃ cana
13,045.005a svayaṃ vṛteti sāvitrī pitrā vai pratyapadyata
13,045.005c tat tasyānye praśaṃsanti dharmajñā netare janāḥ
13,045.006a etat tu nāpare cakrur na pare jātu sādhavaḥ
13,045.006c sādhūnāṃ punar ācāro garīyo dharmalakṣaṇam
13,045.007a asminn eva prakaraṇe sukratur vākyam abravīt
13,045.007c naptā videharājasya janakasya mahātmanaḥ
13,045.008a asadācarite mārge kathaṃ syād anukīrtanam
13,045.008c anupraśnaḥ saṃśayo vā satām etad upālabhet
13,045.009a asad eva hi dharmasya pramādo dharma āsuraḥ
13,045.009c nānuśuśruma jātv etām imāṃ pūrveṣu janmasu
13,045.010a bhāryāpatyor hi saṃbandhaḥ strīpuṃsos tulya eva saḥ
13,045.010c ratiḥ sādhāraṇo dharma iti cāha sa pārthivaḥ
13,045.011 yudhiṣṭhira uvāca
13,045.011a atha kena pramāṇena puṃsām ādīyate dhanam
13,045.011c putravad dhi pitus tasya kanyā bhavitum arhati
13,045.012 bhīṣma uvāca
13,045.012a yathaivātmā tathā putraḥ putreṇa duhitā samā
13,045.012c tasyām ātmani tiṣṭhantyāṃ katham anyo dhanaṃ haret
13,045.013a mātuś ca yautakaṃ yat syāt kumārībhāga eva saḥ
13,045.013c dauhitra eva vā riktham aputrasya pitur haret
13,045.014a dadāti hi sa piṇḍaṃ vai pitur mātāmahasya ca
13,045.014c putradauhitrayor neha viśeṣo dharmataḥ smṛtaḥ
13,045.015a anyatra jātayā sā hi prajayā putra īhate
13,045.015c duhitānyatra jātena putreṇāpi viśiṣyate
13,045.016a dauhitrakeṇa dharmeṇa nātra paśyāmi kāraṇam
13,045.016c vikrītāsu ca ye putrā bhavanti pitur eva te
13,045.017a asūyavas tv adharmiṣṭhāḥ parasvādāyinaḥ śaṭhāḥ
13,045.017c āsurād adhisaṃbhūtā dharmād viṣamavṛttayaḥ
13,045.018a atra gāthā yamodgītāḥ kīrtayanti purāvidaḥ
13,045.018c dharmajñā dharmaśāstreṣu nibaddhā dharmasetuṣu
13,045.019a yo manuṣyaḥ svakaṃ putraṃ vikrīya dhanam icchati
13,045.019c kanyāṃ vā jīvitārthāya yaḥ śulkena prayacchati
13,045.020a saptāvare mahāghore niraye kālasāhvaye
13,045.020c svedaṃ mūtraṃ purīṣaṃ ca tasmin preta upāśnute
13,045.021a ārṣe gomithunaṃ śulkaṃ ke cid āhur mṛṣaiva tat
13,045.021c alpaṃ vā bahu vā rājan vikrayas tāvad eva saḥ
13,045.022a yady apy ācaritaḥ kaiś cin naiṣa dharmaḥ kathaṃ cana
13,045.022c anyeṣām api dṛśyante lobhataḥ saṃpravṛttayaḥ
13,045.023a vaśyāṃ kumārīṃ vihitāṃ ye ca tām upabhuñjate
13,045.023c ete pāpasya kartāras tamasy andhe 'tha śerate
13,045.024a anyo 'py atha na vikreyo manuṣyaḥ kiṃ punaḥ prajāḥ
13,045.024c adharmamūlair hi dhanair na tair artho 'sti kaś cana
13,046.001 bhīṣma uvāca
13,046.001a prācetasasya vacanaṃ kīrtayanti purāvidaḥ
13,046.001c yasyāḥ kiṃ cin nādadate jñātayo na sa vikrayaḥ
13,046.002a arhaṇaṃ tat kumārīṇām ānṛśaṃsyatamaṃ ca tat
13,046.002c sarvaṃ ca pratideyaṃ syāt kanyāyai tad aśeṣataḥ
13,046.003a pitṛbhir bhrātṛbhiś caiva śvaśurair atha devaraiḥ
13,046.003c pūjyā lālayitavyāś ca bahukalyāṇam īpsubhiḥ
13,046.004a yadi vai strī na roceta pumāṃsaṃ na pramodayet
13,046.004c amodanāt punaḥ puṃsaḥ prajanaṃ na pravardhate
13,046.005a pūjyā lālayitavyāś ca striyo nityaṃ janādhipa
13,046.005b*0307_01 striyo yatra ca pūjyante ramante tatra devatāḥ
13,046.005c apūjitāś ca yatraitāḥ sarvās tatrāphalāḥ kriyāḥ
13,046.005e tadaiva tat kulaṃ nāsti yadā śocanti jāmayaḥ
13,046.006a jāmīśaptāni gehāni nikṛttānīva kṛtyayā
13,046.006c naiva bhānti na vardhante śriyā hīnāni pārthiva
13,046.007a striyaḥ puṃsāṃ paridade manur jigamiṣur divam
13,046.007c abalāḥ svalpakaupīnāḥ suhṛdaḥ satyajiṣṇavaḥ
13,046.008a īrṣyavo mānakāmāś ca caṇḍā asuhṛdo 'budhāḥ
13,046.008c striyo mānanam arhanti tā mānayata mānavāḥ
13,046.009a strīpratyayo hi vo dharmo ratibhogāś ca kevalāḥ
13,046.009c paricaryānnasaṃskārās tadāyattā bhavantu vaḥ
13,046.010a utpādanam apatyasya jātasya paripālanam
13,046.010c prītyarthaṃ lokayātrā ca paśyata strīnibandhanam
13,046.011a saṃmānyamānāś caitābhiḥ sarvakāryāṇy avāpsyatha
13,046.011c videharājaduhitā cātra ślokam agāyata
13,046.012a nāsti yajñaḥ striyaḥ kaś cin na śrāddhaṃ nopavāsakam
13,046.012c dharmas tu bhartṛśuśrūṣā tayā svargaṃ jayaty uta
13,046.013a pitā rakṣati kaumāre bhartā rakṣati yauvane
13,046.013c putrās tu sthavirībhāve na strī svātantryam arhati
13,046.014a śriya etāḥ striyo nāma satkāryā bhūtim icchatā
13,046.014c lālitā nigṛhītā ca strī śrīr bhavati bhārata
13,047.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,047.001a sarvaśāstravidhānajña rājadharmārthavittama
13,047.001c atīva saṃśayacchettā bhavān vai prathitaḥ kṣitau
13,047.002a kaś cit tu saṃśayo me 'sti tan me brūhi pitāmaha
13,047.002c asyām āpadi kaṣṭāyām anyaṃ pṛcchāma kaṃ vayam
13,047.003a yathā nareṇa kartavyaṃ yaś ca dharmaḥ sanātanaḥ
13,047.003c etat sarvaṃ mahābāho bhavān vyākhyātum arhati
13,047.004a catasro vihitā bhāryā brāhmaṇasya pitāmaha
13,047.004c brāhmaṇī kṣatriyā vaiśyā śūdrā ca ratim icchataḥ
13,047.005a tatra jāteṣu putreṣu sarvāsāṃ kurusattama
13,047.005c ānupūrvyeṇa kas teṣāṃ pitryaṃ dāyādyam arhati
13,047.006a kena vā kiṃ tato hāryaṃ pitṛvittāt pitāmaha
13,047.006c etad icchāmi kathitaṃ vibhāgas teṣu yaḥ smṛtaḥ
13,047.007 bhīṣma uvāca
13,047.007a brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyas trayo varṇā dvijātayaḥ
13,047.007c eteṣu vihito dharmo brāhmaṇasya yudhiṣṭhira
13,047.008a vaiṣamyād atha vā lobhāt kāmād vāpi paraṃtapa
13,047.008c brāhmaṇasya bhavec chūdrā na tu dṛṣṭāntataḥ smṛtā
13,047.009a śūdrāṃ śayanam āropya brāhmaṇaḥ pīḍito bhavet
13,047.009c prāyaścittīyate cāpi vidhidṛṣṭena hetunā
13,047.010a tatra jāteṣv apatyeṣu dviguṇaṃ syād yudhiṣṭhira
13,047.010c atas te niyamaṃ vitte saṃpravakṣyāmi bhārata
13,047.011a lakṣaṇyo govṛṣo yānaṃ yat pradhānatamaṃ bhavet
13,047.011c brāhmaṇyās tad dharet putra ekāṃśaṃ vai pitur dhanāt
13,047.012a śeṣaṃ tu daśadhā kāryaṃ brāhmaṇasvaṃ yudhiṣṭhira
13,047.012c tatra tenaiva hartavyāś catvāro 'ṃśāḥ pitur dhanāt
13,047.013a kṣatriyāyās tu yaḥ putro brāhmaṇaḥ so 'py asaṃśayaḥ
13,047.013c sa tu mātṛviśeṣeṇa trīn aṃśān hartum arhati
13,047.014a varṇe tṛtīye jātas tu vaiśyāyāṃ brāhmaṇād api
13,047.014c dviraṃśas tena hartavyo brāhmaṇasvād yudhiṣṭhira
13,047.015a śūdrāyāṃ brāhmaṇāj jāto nityādeyadhanaḥ smṛtaḥ
13,047.015c alpaṃ vāpi pradātavyaṃ śūdrāputrāya bhārata
13,047.016a daśadhā pravibhaktasya dhanasyaiṣa bhavet kramaḥ
13,047.016c savarṇāsu tu jātānāṃ samān bhāgān prakalpayet
13,047.017a abrāhmaṇaṃ tu manyante śūdrāputram anaipuṇāt
13,047.017c triṣu varṇeṣu jāto hi brāhmaṇād brāhmaṇo bhavet
13,047.018a smṛtā varṇāś ca catvāraḥ pañcamo nādhigamyate
13,047.018c haret tu daśamaṃ bhāgaṃ śūdrāputraḥ pitur dhanāt
13,047.019a tat tu dattaṃ haret pitrā nādattaṃ hartum arhati
13,047.019c avaśyaṃ hi dhanaṃ deyaṃ śūdrāputrāya bhārata
13,047.020a ānṛśaṃsyaṃ paro dharma iti tasmai pradīyate
13,047.020c yatra tatra samutpanno guṇāyaivopakalpate
13,047.021a yadi vāpy ekaputraḥ syād aputro yadi vā bhavet
13,047.021c nādhikaṃ daśamād dadyāc chūdrāputrāya bhārata
13,047.021d*0308_01 smṛta ekaś caturbhāgaḥ kanyābhāgas tu dharmataḥ
13,047.021d*0308_02 abhrātṛkā samagrārhā cārthasyety apare viduḥ
13,047.022a traivārṣikād yadā bhaktād adhikaṃ syād dvijasya tu
13,047.022c yajeta tena dravyeṇa na vṛthā sādhayed dhanam
13,047.023a trisāhasraparo dāyaḥ striyo deyo dhanasya vai
13,047.023c tac ca bhartrā dhanaṃ dattaṃ nādattaṃ bhoktum arhati
13,047.024a strīṇāṃ tu patidāyādyam upabhogaphalaṃ smṛtam
13,047.024c nāpahāraṃ striyaḥ kuryuḥ pativittāt kathaṃ cana
13,047.025a striyās tu yad bhaved vittaṃ pitrā dattaṃ yudhiṣṭhira
13,047.025c brāhmaṇyās tad dharet kanyā yathā putras tathā hi sā
13,047.025e sā hi putrasamā rājan vihitā kurunandana
13,047.026a evam etat samuddiṣṭaṃ dharmeṣu bharatarṣabha
13,047.026c etad dharmam anusmṛtya na vṛthā sādhayed dhanam
13,047.027 yudhiṣṭhira uvāca
13,047.027a śūdrāyāṃ brāhmaṇāj jāto yady adeyadhanaḥ smṛtaḥ
13,047.027c kena prativiśeṣeṇa daśamo 'py asya dīyate
13,047.028a brāhmaṇyāṃ brāhmaṇāj jāto brāhmaṇaḥ syān na saṃśayaḥ
13,047.028c kṣatriyāyāṃ tathaiva syād vaiśyāyām api caiva hi
13,047.029a kasmāt te viṣamaṃ bhāgaṃ bhajeran nṛpasattama
13,047.029c yadā sarve trayo varṇās tvayoktā brāhmaṇā iti
13,047.030 bhīṣma uvāca
13,047.030a dārā ity ucyate loke nāmnaikena paraṃtapa
13,047.030c proktena caikanāmnāyaṃ viśeṣaḥ sumahān bhavet
13,047.031a tisraḥ kṛtvā puro bhāryāḥ paścād vindeta brāhmaṇīm
13,047.031c sā jyeṣṭhā sā ca pūjyā syāt sā ca tābhyo garīyasī
13,047.032a snānaṃ prasādhanaṃ bhartur dantadhāvanam añjanam
13,047.032c havyaṃ kavyaṃ ca yac cānyad dharmayuktaṃ bhaved gṛhe
13,047.033a na tasyāṃ jātu tiṣṭhantyām anyā tat kartum arhati
13,047.033c brāhmaṇī tv eva tat kuryād brāhmaṇasya yudhiṣṭhira
13,047.034a annaṃ pānaṃ ca mālyaṃ ca vāsāṃsy ābharaṇāni ca
13,047.034c brāhmaṇyai tāni deyāni bhartuḥ sā hi garīyasī
13,047.035a manunābhihitaṃ śāstraṃ yac cāpi kurunandana
13,047.035c tatrāpy eṣa mahārāja dṛṣṭo dharmaḥ sanātanaḥ
13,047.036a atha ced anyathā kuryād yadi kāmād yudhiṣṭhira
13,047.036c yathā brāhmaṇacaṇḍālaḥ pūrvadṛṣṭas tathaiva saḥ
13,047.037a brāhmaṇyāḥ sadṛśaḥ putraḥ kṣatriyāyāś ca yo bhavet
13,047.037c rājan viśeṣo nāsty atra varṇayor ubhayor api
13,047.038a na tu jātyā samā loke brāhmaṇyāḥ kṣatriyā bhavet
13,047.038c brāhmaṇyāḥ prathamaḥ putro bhūyān syād rājasattama
13,047.038e bhūyo 'pi bhūyasā hāryaṃ pitṛvittād yudhiṣṭhira
13,047.039a yathā na sadṛśī jātu brāhmaṇyāḥ kṣatriyā bhavet
13,047.039c kṣatriyāyās tathā vaiśyā na jātu sadṛśī bhavet
13,047.040a śrīś ca rājyaṃ ca kośaś ca kṣatriyāṇāṃ yudhiṣṭhira
13,047.040c vihitaṃ dṛśyate rājan sāgarāntā ca medinī
13,047.041a kṣatriyo hi svadharmeṇa śriyaṃ prāpnoti bhūyasīm
13,047.041c rājā daṇḍadharo rājan rakṣā nānyatra kṣatriyāt
13,047.042a brāhmaṇā hi mahābhāgā devānām api devatāḥ
13,047.042c teṣu rājā pravarteta pūjayā vidhipūrvakam
13,047.043a praṇītam ṛṣibhir jñātvā dharmaṃ śāśvatam avyayam
13,047.043c lupyamānāḥ svadharmeṇa kṣatriyo rakṣati prajāḥ
13,047.044a dasyubhir hriyamāṇaṃ ca dhanaṃ dārāś ca sarvaśaḥ
13,047.044c sarveṣām eva varṇānāṃ trātā bhavati pārthivaḥ
13,047.045a bhūyān syāt kṣatriyāputro vaiśyāputrān na saṃśayaḥ
13,047.045c bhūyas tenāpi hartavyaṃ pitṛvittād yudhiṣṭhira
13,047.045d*0309_01 vaiśyāputro 'pi bhūyāṃś ca śūdrāputrān na saṃśayaḥ
13,047.045d*0309_02 bhayaṃ saṃjanayaty eva tasmād deyadhanas tv asau
13,047.046 yudhiṣṭhira uvāca
13,047.046a uktaṃ te vidhivad rājan brāhmaṇasve pitāmaha
13,047.046c itareṣāṃ tu varṇānāṃ kathaṃ viniyamo bhavet
13,047.047 bhīṣma uvāca
13,047.047a kṣatriyasyāpi bhārye dve vihite kurunandana
13,047.047c tṛtīyā ca bhavec chūdrā na tu dṛṣṭāntataḥ smṛtā
13,047.048a eṣa eva kramo hi syāt kṣatriyāṇāṃ yudhiṣṭhira
13,047.048c aṣṭadhā tu bhavet kāryaṃ kṣatriyasvaṃ yudhiṣṭhira
13,047.049a kṣatriyāyā haret putraś caturo 'ṃśān pitur dhanāt
13,047.049c yuddhāvahārikaṃ yac ca pituḥ syāt sa harec ca tat
13,047.050a vaiśyāputras tu bhāgāṃs trīn śūdrāputras tathāṣṭamam
13,047.050c so 'pi dattaṃ haret pitrā nādattaṃ hartum arhati
13,047.051a ekaiva hi bhaved bhāryā vaiśyasya kurunandana
13,047.051c dvitīyā vā bhavec chūdrā na tu dṛṣṭāntataḥ smṛtā
13,047.052a vaiśyasya vartamānasya vaiśyāyāṃ bharatarṣabha
13,047.052c śūdrāyāṃ caiva kaunteya tayor viniyamaḥ smṛtaḥ
13,047.053a pañcadhā tu bhavet kāryaṃ vaiśyasvaṃ bharatarṣabha
13,047.053c tayor apatye vakṣyāmi vibhāgaṃ ca janādhipa
13,047.054a vaiśyāputreṇa hartavyāś catvāro 'ṃśāḥ pitur dhanāt
13,047.054c pañcamas tu bhaved bhāgaḥ śūdrāputrāya bhārata
13,047.055a so 'pi dattaṃ haret pitrā nādattaṃ hartum arhati
13,047.055c tribhir varṇais tathā jātaḥ śūdro deyadhano bhavet
13,047.056a śūdrasya syāt savarṇaiva bhāryā nānyā kathaṃ cana
13,047.056c śūdrasya samabhāgaḥ syād yadi putraśataṃ bhavet
13,047.057a jātānāṃ samavarṇāsu putrāṇām aviśeṣataḥ
13,047.057c sarveṣām eva varṇānāṃ samabhāgo dhane smṛtaḥ
13,047.058a jyeṣṭhasya bhāgo jyeṣṭhaḥ syād ekāṃśo yaḥ pradhānataḥ
13,047.058c eṣa dāyavidhiḥ pārtha pūrvam uktaḥ svayaṃbhuvā
13,047.059a samavarṇāsu jātānāṃ viśeṣo 'sty aparo nṛpa
13,047.059c vivāhavaiśeṣyakṛtaḥ pūrvaḥ pūrvo viśiṣyate
13,047.060a harej jyeṣṭhaḥ pradhānāṃśam ekaṃ tulyāsuteṣv api
13,047.060c madhyamo madhyamaṃ caiva kanīyāṃs tu kanīyasam
13,047.061a evaṃ jātiṣu sarvāsu savarṇāḥ śreṣṭhatāṃ gatāḥ
13,047.061c maharṣir api caitad vai mārīcaḥ kāśyapo 'bravīt
13,048.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,048.001a arthāśrayād vā kāmād vā varṇānāṃ vāpy aniścayāt
13,048.001c ajñānād vāpi varṇānāṃ jāyate varṇasaṃkaraḥ
13,048.002a teṣām etena vidhinā jātānāṃ varṇasaṃkare
13,048.002c ko dharmaḥ kāni karmāṇi tan me brūhi pitāmaha
13,048.003 bhīṣma uvāca
13,048.003a cāturvarṇyasya karmāṇi cāturvarṇyaṃ ca kevalam
13,048.003c asṛjat sa ha yajñārthe pūrvam eva prajāpatiḥ
13,048.004a bhāryāś catasro viprasya dvayor ātmāsya jāyate
13,048.004c ānupūrvyād dvayor hīnau mātṛjātyau prasūyataḥ
13,048.005a paraṃ śavād brāhmaṇasyaiṣa putraḥ; śūdrāputraṃ pāraśavaṃ tam āhuḥ
13,048.005c śuśrūṣakaḥ svasya kulasya sa syāt; svaṃ cāritraṃ nityam atho na jahyāt
13,048.006a sarvān upāyān api saṃpradhārya; samuddharet svasya kulasya tantum
13,048.006c jyeṣṭho yavīyān api yo dvijasya; śuśrūṣavān dānaparāyaṇaḥ syāt
13,048.007a tisraḥ kṣatriyasaṃbandhād dvayor ātmāsya jāyate
13,048.007c hīnavarṇas tṛtīyāyāṃ śūdra ugra iti smṛtaḥ
13,048.008a dve cāpi bhārye vaiśyasya dvayor ātmāsya jāyate
13,048.008c śūdrā śūdrasya cāpy ekā śūdram eva prajāyate
13,048.009a ato viśiṣṭas tv adhamo gurudārapradharṣakaḥ
13,048.009c bāhyaṃ varṇaṃ janayati cāturvarṇyavigarhitam
13,048.010a ayājyaṃ kṣatriyo vrātyaṃ sūtaṃ stomakriyāparam
13,048.010c vaiśyo vaidehakaṃ cāpi maudgalyam apavarjitam
13,048.011a śūdraś caṇḍālam atyugraṃ vadhyaghnaṃ bāhyavāsinam
13,048.011c brāhmaṇyāṃ saṃprajāyanta ity ete kulapāṃsanāḥ
13,048.011e ete matimatāṃ śreṣṭha varṇasaṃkarajāḥ prabho
13,048.012a bandī tu jāyate vaiśyān māgadho vākyajīvanaḥ
13,048.012c śūdrān niṣādo matsyaghnaḥ kṣatriyāyāṃ vyatikramāt
13,048.013a śūdrād āyogavaś cāpi vaiśyāyāṃ grāmadharmiṇaḥ
13,048.013c brāhmaṇair apratigrāhyas takṣā sa vanajīvanaḥ
13,048.014a ete 'pi sadṛśaṃ varṇaṃ janayanti svayoniṣu
13,048.014c mātṛjātyāṃ prasūyante pravarā hīnayoniṣu
13,048.015a yathā caturṣu varṇeṣu dvayor ātmāsya jāyate
13,048.015c ānantaryāt tu jāyante tathā bāhyāḥ pradhānataḥ
13,048.016a te cāpi sadṛśaṃ varṇaṃ janayanti svayoniṣu
13,048.016c parasparasya vartanto janayanti vigarhitān
13,048.017a yathā ca śūdro brāhmaṇyāṃ jantuṃ bāhyaṃ prasūyate
13,048.017c evaṃ bāhyatarād bāhyaś cāturvarṇyāt prasūyate
13,048.018a pratilomaṃ tu vartanto bāhyād bāhyataraṃ punaḥ
13,048.018c hīnā hīnāt prasūyante varṇāḥ pañcadaśaiva te
13,048.019a agamyāgamanāc caiva vartate varṇasaṃkaraḥ
13,048.019c vrātyānām atra jāyante sairandhrā māgadheṣu ca
13,048.019e prasādhanopacārajñam adāsaṃ dāsajīvanam
13,048.020a ataś cāyogavaṃ sūte vāgurāvanajīvanam
13,048.020c maireyakaṃ ca vaidehaḥ saṃprasūte 'tha mādhukam
13,048.021a niṣādo mudgaraṃ sūte dāśaṃ nāvopajīvinam
13,048.021c mṛtapaṃ cāpi caṇḍālaḥ śvapākam atikutsitam
13,048.022a caturo māgadhī sūte krūrān māyopajīvinaḥ
13,048.022c māṃsasvādukaraṃ sūdaṃ saugandham iti saṃjñitam
13,048.023a vaidehakāc ca pāpiṣṭhaṃ krūraṃ bhāryopajīvinam
13,048.023c niṣādān madranābhaṃ ca kharayānaprayāyinam
13,048.024a caṇḍālāt pulkasaṃ cāpi kharāśvagajabhojinam
13,048.024c mṛtacelapraticchannaṃ bhinnabhājanabhojinam
13,048.025a āyogavīṣu jāyante hīnavarṇāsu te trayaḥ
13,048.025c kṣudro vaidehakād andhro bahir grāmapratiśrayaḥ
13,048.026a kārāvaro niṣādyāṃ tu carmakārāt prajāyate
13,048.026c caṇḍālāt pāṇḍusaupākas tvaksāravyavahāravān
13,048.027a āhiṇḍiko niṣādena vaidehyāṃ saṃprajāyate
13,048.027c caṇḍālena tu saupāko maudgalyasamavṛttimān
13,048.028a niṣādī cāpi caṇḍālāt putram antāvasāyinam
13,048.028c śmaśānagocaraṃ sūte bāhyair api bahiṣkṛtam
13,048.029a ity etāḥ saṃkare jātyaḥ pitṛmātṛvyatikramāt
13,048.029c pracchannā vā prakāśā vā veditavyāḥ svakarmabhiḥ
13,048.030a caturṇām eva varṇānāṃ dharmo nānyasya vidyate
13,048.030c varṇānāṃ dharmahīneṣu saṃjñā nāstīha kasya cit
13,048.031a yadṛcchayopasaṃpannair yajñasādhubahiṣkṛtaiḥ
13,048.031c bāhyā bāhyais tu jāyante yathāvṛtti yathāśrayam
13,048.032a catuṣpathaśmaśānāni śailāṃś cānyān vanaspatīn
13,048.032b*0310_01 caityadrumasmaśāneṣu śaileṣūpavaneṣu ca
13,048.032b*0311_01 kārṣṇāyasam alaṃkāraṃ parigṛhya ca nityaśaḥ
13,048.032b*0311_02 vaseyur ete pitryais tu vartayantaḥ svakarmabhiḥ
13,048.032c yuñjante cāpy alaṃkārāṃs tathopakaraṇāni ca
13,048.033a gobrāhmaṇārthe sāhāyyaṃ kurvāṇā vai na saṃśayaḥ
13,048.033c ānṛśaṃsyam anukrośaḥ satyavākyam atha kṣamā
13,048.034a svaśarīraiḥ paritrāṇaṃ bāhyānāṃ siddhikārakam
13,048.034c manujavyāghra bhavati tatra me nāsti saṃśayaḥ
13,048.035a yathopadeśaṃ parikīrtitāsu; naraḥ prajāyeta vicārya buddhimān
13,048.035c vihīnayonir hi suto 'vasādayet; titīrṣamāṇaṃ salile yathopalam
13,048.036a avidvāṃsam alaṃ loke vidvāṃsam api vā punaḥ
13,048.036c nayante hy utpathaṃ nāryaḥ kāmakrodhavaśānugam
13,048.037a svabhāvaś caiva nārīṇāṃ narāṇām iha dūṣaṇam
13,048.037c ityarthaṃ na prasajjante pramadāsu vipaścitaḥ
13,048.038 yudhiṣṭhira uvāca
13,048.038a varṇāpetam avijñātaṃ naraṃ kaluṣayonijam
13,048.038c āryarūpam ivānāryaṃ kathaṃ vidyāmahe nṛpa
13,048.039 bhīṣma uvāca
13,048.039a yonisaṃkaluṣe jātaṃ nānācārasamāhitam
13,048.039c karmabhiḥ sajjanācīrṇair vijñeyā yoniśuddhatā
13,048.040a anāryatvam anācāraḥ krūratvaṃ niṣkriyātmatā
13,048.040c puruṣaṃ vyañjayantīha loke kaluṣayonijam
13,048.041a pitryaṃ vā bhajate śīlaṃ mātṛjaṃ vā tathobhayam
13,048.041c na kathaṃ cana saṃkīrṇaḥ prakṛtiṃ svāṃ niyacchati
13,048.042a yathaiva sadṛśo rūpe mātāpitror hi jāyate
13,048.042c vyāghraś citrais tathā yoniṃ puruṣaḥ svāṃ niyacchati
13,048.043a kulasrotasi saṃchanne yasya syād yonisaṃkaraḥ
13,048.043c saṃśrayaty eva tacchīlaṃ naro 'lpam api vā bahu
13,048.044a āryarūpasamācāraṃ carantaṃ kṛtake pathi
13,048.044c svavarṇam anyavarṇaṃ vā svaśīlaṃ śāsti niścaye
13,048.045a nānāvṛtteṣu bhūteṣu nānākarmarateṣu ca
13,048.045c janmavṛttasamaṃ loke suśliṣṭaṃ na virajyate
13,048.046a śarīram iha sattvena narasya parikṛṣyate
13,048.046c jyeṣṭhamadhyāvaraṃ sattvaṃ tulyasattvaṃ pramodate
13,048.047a jyāyāṃsam api śīlena vihīnaṃ naiva pūjayet
13,048.047c api śūdraṃ tu sadvṛttaṃ dharmajñam abhipūjayet
13,048.047d*0312_01 ātmānam ātmanākhyāti karmasvaiḥ karmabhir naraḥ
13,048.047d*0312_02 svaśīlacāritrakṛtaiḥ karmair vāpi (sic) śubhāśubhaiḥ
13,048.048a ātmānam ākhyāti hi karmabhir naraḥ; svaśīlacāritrakṛtaiḥ śubhāśubhaiḥ
13,048.048c pranaṣṭam apy ātmakulaṃ tathā naraḥ; punaḥ prakāśaṃ kurute svakarmabhiḥ
13,048.049a yoniṣv etāsu sarvāsu saṃkīrṇāsv itarāsu ca
13,048.049c yatrātmānaṃ na janayed budhas tāḥ parivarjayet
13,049.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,049.001a brūhi putrān kuruśreṣṭha varṇānāṃ tvaṃ pṛthak pṛthak
13,049.001c kīdṛśyāṃ kīdṛśāś cāpi putrāḥ kasya ca ke ca te
13,049.002a vipravādāḥ subahuśaḥ śrūyante putrakāritāḥ
13,049.002c atra no muhyatāṃ rājan saṃśayaṃ chettum arhasi
13,049.002d*0313_00 bhīṣmaḥ
13,049.002d*0313_01 ātmā putras tu vijñeyaḥ prathamo bahudhā pare
13,049.002d*0313_02 sve kṣetre saṃskṛte yas tu putram utpādayet svayam
13,049.002d*0313_03 tam aurasaṃ vijānīyāt putraṃ prathamakalpitam
13,049.002d*0313_04 agniṃ prajāpatiṃ ceṣṭvā varāya pratipāditā
13,049.002d*0313_05 putrikā syād duhitari saṃkalpenāpi vā sutaḥ
13,049.002d*0313_06 talpe jātaḥ pramītasya klībasya patitasya vā
13,049.002d*0313_07 svadharmeṇa niyukto yaḥ sa putraḥ kṣetrajaḥ smṛtaḥ
13,049.002d*0313_08 mātā pitā ca dadyātāṃ yam adbhiḥ putram āpadi
13,049.002d*0313_09 sadṛśaṃ prītisaṃyuktau vijñeyo dāttakaḥ sutaḥ
13,049.002d*0313_10 sadṛśaṃ tu prakuryād yaṃ guṇadoṣavicakṣaṇam
13,049.002d*0313_11 putraṃ putraguṇair yuktaṃ vijñeyas tu sa kṛtrimaḥ
13,049.002d*0313_12 utpadyate yas tu gūḍhaṃ na ca jñāyeta kasya cit
13,049.002d*0313_13 sa bhaved gūḍhajo nāma tasya syād yasya talpajaḥ
13,049.002d*0313_14 mātāpitṛbhyām utsṛṣṭaṃ tayor anyatareṇa vā
13,049.002d*0313_15 yaḥ putraṃ pratigṛhṇīyād apaviddhaḥ sa ucyate
13,049.002d*0313_16 pitṛveśmani kanyā tu yaṃ putraṃ janayed rahaḥ
13,049.002d*0313_17 kānīnaṃ taṃ vaden nāmnā voḍhuḥ kanyāsamudbhavaḥ
13,049.002d*0313_18 yā garbhiṇī saṃskriyate jñātājñātāpi vā satī
13,049.002d*0313_19 voḍhuḥ sa garbho bhavati sahoḍha iti cocyate
13,049.002d*0313_20 yā patyā vā parityaktā atha vā svecchayāpi vā
13,049.002d*0313_21 utpādayed akṣatāyāṃ sa paunarbhava ucyate
13,049.002d*0313_22 mātāpitṛvihīno vā sakto vā syād akāraṇāt
13,049.002d*0313_23 ātmānaṃ sparśayed yas tu svayaṃdattaḥ sa ucyate
13,049.002d*0313_24 krīṇīyād yas tv apatyārthaṃ mātāpitror yam antikāt
13,049.002d*0313_25 sa sutas tasya sadṛśaḥ krīto nāma budhaiḥ smṛtaḥ
13,049.002d*0313_26 dvādaśaite pare prāhur evaṃ dharmasya pāṭhakāḥ
13,049.002d*0314_01 sā ced akṣatayoniḥ syād gatapratyāgatāpi vā
13,049.002d*0314_02 paunarbhavena bhartrā sā punaḥ saṃskāram arhati
13,049.002d*0315_01 yaṃ brāhmaṇas tu śūdrāyāṃ kāmād utpādayet sutam
13,049.002d*0315_02 sa pārayann eva śavas tasmāt pāraśavaḥ smṛtaḥ
13,049.002d*0315_03 dāsyāṃ vā dāsadāsyāṃ vā yaḥ śūdrasya suto bhavet
13,049.002d*0315_04 so 'nujñāto hared aṃśam iti dharmo vyavasthitaḥ
13,049.002d*0315_05 kṣetrajādīn sutān etān ekādaśa yathoditān
13,049.002d*0315_06 putrapratinidhīn āhuḥ kriyālopān manīṣiṇaḥ
13,049.002d*0315_07 bhrātṝṇām ekajātānām ekaś cet putravān bhavet
13,049.002d*0315_08 sarvāṃs tāṃs tena putreṇa putriṇo manur abravīt
13,049.002d*0315_09 sarvāsām ekapatnīnām ekā cet putriṇī bhavet
13,049.002d*0315_10 sarvās tās tena putreṇa prāha putravatīr manuḥ
13,049.003 bhīṣma uvāca
13,049.003a ātmā putras tu vijñeyas tasyānantarajaś ca yaḥ
13,049.003c niyuktajaś ca vijñeyaḥ sutaḥ prasṛtajas tathā
13,049.004a patitasya ca bhāryāyāṃ bhartrā susamavetayā
13,049.004c tathā dattakṛtau putrāv adhyūḍhaś ca tathāparaḥ
13,049.005a ṣaḍ apadhvaṃsajāś cāpi kānīnāpasadās tathā
13,049.005c ity ete te samākhyātās tān vijānīhi bhārata
13,049.006 yudhiṣṭhira uvāca
13,049.006a ṣaḍ apadhvaṃsajāḥ ke syuḥ ke vāpy apasadās tathā
13,049.006c etat sarvaṃ yathātattvaṃ vyākhyātuṃ me tvam arhasi
13,049.007 bhīṣma uvāca
13,049.007a triṣu varṇeṣu ye putrā brāhmaṇasya yudhiṣṭhira
13,049.007c varṇayoś ca dvayoḥ syātāṃ yau rājanyasya bhārata
13,049.008a eko dvivarṇa evātha tathātraivopalakṣitaḥ
13,049.008c ṣaḍ apadhvaṃsajās te hi tathaivāpasadāñ śṛṇu
13,049.009a caṇḍālo vrātyavenau ca brāhmaṇyāṃ kṣatriyāsu ca
13,049.009c vaiśyāyāṃ caiva śūdrasya lakṣyante 'pasadās trayaḥ
13,049.010a māgadho vāmakaś caiva dvau vaiśyasyopalakṣitau
13,049.010c brāhmaṇyāṃ kṣatriyāyāṃ ca kṣatriyasyaika eva tu
13,049.011a brāhmaṇyāṃ lakṣyate sūta ity ete 'pasadāḥ smṛtāḥ
13,049.011c putrareto na śakyaṃ hi mithyā kartuṃ narādhipa
13,049.012 yudhiṣṭhira uvāca
13,049.012a kṣetrajaṃ ke cid evāhuḥ sutaṃ ke cit tu śukrajam
13,049.012c tulyāv etau sutau kasya tan me brūhi pitāmaha
13,049.013 bhīṣma uvāca
13,049.013a retajo vā bhavet putras tyakto vā kṣetrajo bhavet
13,049.013c adhyūḍhaḥ samayaṃ bhittvety etad eva nibodha me
13,049.014 yudhiṣṭhira uvāca
13,049.014a retojaṃ vidma vai putraṃ kṣetrajasyāgamaḥ katham
13,049.014c adhyūḍhaṃ vidma vai putraṃ hitvā ca samayaṃ katham
13,049.015 bhīṣma uvāca
13,049.015a ātmajaṃ putram utpādya yas tyajet kāraṇāntare
13,049.015c na tatra kāraṇaṃ retaḥ sa kṣetrasvāmino bhavet
13,049.016a putrakāmo hi putrārthe yāṃ vṛṇīte viśāṃ pate
13,049.016c tatra kṣetraṃ pramāṇaṃ syān na vai tatrātmajaḥ sutaḥ
13,049.017a anyatra kṣetrajaḥ putro lakṣyate bharatarṣabha
13,049.017c na hy ātmā śakyate hantuṃ dṛṣṭāntopagato hy asau
13,049.018a kaś cic ca kṛtakaḥ putraḥ saṃgrahād eva lakṣyate
13,049.018c na tatra retaḥ kṣetraṃ vā pramāṇaṃ syād yudhiṣṭhira
13,049.019 yudhiṣṭhira uvāca
13,049.019a kīdṛśaḥ kṛtakaḥ putraḥ saṃgrahād eva lakṣyate
13,049.019c śukraṃ kṣetraṃ pramāṇaṃ vā yatra lakṣyeta bhārata
13,049.020 bhīṣma uvāca
13,049.020a mātāpitṛbhyāṃ saṃtyaktaṃ pathi yaṃ tu pralakṣayet
13,049.020c na cāsya mātāpitarau jñāyete sa hi kṛtrimaḥ
13,049.021a asvāmikasya svāmitvaṃ yasmin saṃpratilakṣayet
13,049.021c savarṇas taṃ ca poṣeta savarṇas tasya jāyate
13,049.022 yudhiṣṭhira uvāca
13,049.022a katham asya prayoktavyaḥ saṃskāraḥ kasya vā katham
13,049.022c deyā kanyā kathaṃ ceti tan me brūhi pitāmaha
13,049.023 bhīṣma uvāca
13,049.023a ātmavat tasya kurvīta saṃskāraṃ svāmivat tathā
13,049.024a tyakto mātāpitṛbhyāṃ yaḥ savarṇaṃ pratipadyate
13,049.024c tad gotravarṇatas tasya kuryāt saṃskāram acyuta
13,049.024d*0316_01 saṃskṛtasya satas tasya varṇagotraṃ bhavaty uta
13,049.025a atha deyā tu kanyā syāt tadvarṇena yudhiṣṭhira
13,049.025c saṃskartuṃ mātṛgotraṃ ca mātṛvarṇaviniścaye
13,049.026a kānīnādhyūḍhajau cāpi vijñeyau putrakilbiṣau
13,049.026c tāv api svāv iva sutau saṃskāryāv iti niścayaḥ
13,049.027a kṣetrajo vāpy apasado ye 'dhyūḍhās teṣu cāpy atha
13,049.027c ātmavad vai prayuñjīran saṃskāraṃ brāhmaṇādayaḥ
13,049.028a dharmaśāstreṣu varṇānāṃ niścayo 'yaṃ pradṛśyate
13,049.028c etat te sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,050.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,050.001a darśane kīdṛśaḥ snehaḥ saṃvāse ca pitāmaha
13,050.001c mahābhāgyaṃ gavāṃ caiva tan me brūhi pitāmaha
13,050.002 bhīṣma uvāca
13,050.002a hanta te kathayiṣyāmi purāvṛttaṃ mahādyute
13,050.002c nahuṣasya ca saṃvādaṃ maharṣeś cyavanasya ca
13,050.003a purā maharṣiś cyavano bhārgavo bharatarṣabha
13,050.003c udavāsakṛtārambho babhūva sumahāvrataḥ
13,050.004a nihatya mānaṃ krodhaṃ ca praharṣaṃ śokam eva ca
13,050.004c varṣāṇi dvādaśa munir jalavāse dhṛtavrataḥ
13,050.005a ādadhat sarvabhūteṣu visrambhaṃ paramaṃ śubham
13,050.005c jalecareṣu sattveṣu śītaraśmir iva prabhuḥ
13,050.006a sthāṇubhūtaḥ śucir bhūtvā daivatebhyaḥ praṇamya ca
13,050.006c gaṅgāyamunayor madhye jalaṃ saṃpraviveśa ha
13,050.007a gaṅgāyamunayor vegaṃ subhīmaṃ bhīmaniḥsvanam
13,050.007c pratijagrāha śirasā vātavegasamaṃ jave
13,050.008a gaṅgā ca yamunā caiva saritaś cānugās tayoḥ
13,050.008c pradakṣiṇam ṛṣiṃ cakrur na cainaṃ paryapīḍayan
13,050.009a antarjale sa suṣvāpa kāṣṭhabhūto mahāmuniḥ
13,050.009c tataś cordhvasthito dhīmān abhavad bharatarṣabha
13,050.010a jalaukasāṃ sa sattvānāṃ babhūva priyadarśanaḥ
13,050.010c upājighranta ca tadā matsyās taṃ hṛṣṭamānasāḥ
13,050.010e tatra tasyāsataḥ kālaḥ samatīto 'bhavan mahān
13,050.011a tataḥ kadā cit samaye kasmiṃś cin matsyajīvinaḥ
13,050.011c taṃ deśaṃ samupājagmur jālahastā mahādyute
13,050.012a niṣādā bahavas tatra matsyoddharaṇaniścitāḥ
13,050.012c vyāyatā balinaḥ śūrāḥ salileṣv anivartinaḥ
13,050.012e abhyāyayuś ca taṃ deśaṃ niścitā jālakarmaṇi
13,050.013a jālaṃ ca yojayām āsur viśeṣeṇa janādhipa
13,050.013c matsyodakaṃ samāsādya tadā bharatasattama
13,050.014a tatas te bahubhir yogaiḥ kaivartā matsyakāṅkṣiṇaḥ
13,050.014c gaṅgāyamunayor vāri jālair abhyakiraṃs tataḥ
13,050.015a jālaṃ suvitataṃ teṣāṃ navasūtrakṛtaṃ tathā
13,050.015c vistārāyāmasaṃpannaṃ yat tatra salile kṣamam
13,050.016a tatas te sumahac caiva balavac ca suvartitam
13,050.016c prakīrya sarvataḥ sarve jālaṃ cakṛṣire tadā
13,050.017a abhītarūpāḥ saṃhṛṣṭās te 'nyonyavaśavartinaḥ
13,050.017c babandhus tatra matsyāṃś ca tathānyāñ jalacāriṇaḥ
13,050.018a tathā matsyaiḥ parivṛtaṃ cyavanaṃ bhṛgunandanam
13,050.018c ākarṣanta mahārāja jālenātha yadṛcchayā
13,050.019a nadīśaivaladigdhāṅgaṃ hariśmaśrujaṭādharam
13,050.019c lagnaiḥ śaṅkhagaṇair gātraiḥ koṣṭhaiś citrair ivāvṛtam
13,050.020a taṃ jālenoddhṛtaṃ dṛṣṭvā te tadā vedapāragam
13,050.020c sarve prāñjalayo dāśāḥ śirobhiḥ prāpatan bhuvi
13,050.021a parikhedaparitrāsāj jālasyākarṣaṇena ca
13,050.021c matsyā babhūvur vyāpannāḥ sthalasaṃkarṣaṇena ca
13,050.022a sa munis tat tadā dṛṣṭvā matsyānāṃ kadanaṃ kṛtam
13,050.022c babhūva kṛpayāviṣṭo niḥśvasaṃś ca punaḥ punaḥ
13,050.023 niṣādā ūcuḥ
13,050.023a ajñānād yat kṛtaṃ pāpaṃ prasādaṃ tatra naḥ kuru
13,050.023c karavāma priyaṃ kiṃ te tan no brūhi mahāmune
13,050.024 bhīṣma uvāca
13,050.024a ity ukto matsyamadhyasthaś cyavano vākyam abravīt
13,050.024c yo me 'dya paramaḥ kāmas taṃ śṛṇudhvaṃ samāhitāḥ
13,050.025a prāṇotsargaṃ vikrayaṃ vā matsyair yāsyāmy ahaṃ saha
13,050.025c saṃvāsān notsahe tyaktuṃ salilādhyuṣitān imān
13,050.026a ity uktās te niṣādās tu subhṛśaṃ bhayakampitāḥ
13,050.026c sarve viṣaṇṇavadanā nahuṣāya nyavedayan
13,051.001 bhīṣma uvāca
13,051.001a nahuṣas tu tataḥ śrutvā cyavanaṃ taṃ tathāgatam
13,051.001c tvaritaḥ prayayau tatra sahāmātyapurohitaḥ
13,051.002a śaucaṃ kṛtvā yathānyāyaṃ prāñjaliḥ prayato nṛpaḥ
13,051.002c ātmānam ācacakṣe ca cyavanāya mahātmane
13,051.003a arcayām āsa taṃ cāpi tasya rājñaḥ purohitaḥ
13,051.003c satyavrataṃ mahābhāgaṃ devakalpaṃ viśāṃ pate
13,051.004 nahuṣa uvāca
13,051.004a karavāṇi priyaṃ kiṃ te tan me vyākhyātum arhasi
13,051.004c sarvaṃ kartāsmi bhagavan yady api syāt suduṣkaram
13,051.005 cyavana uvāca
13,051.005a śrameṇa mahatā yuktāḥ kaivartā matsyajīvinaḥ
13,051.005c mama mūlyaṃ prayacchaibhyo matsyānāṃ vikrayaiḥ saha
13,051.006 nahuṣa uvāca
13,051.006a sahasraṃ dīyatāṃ mūlyaṃ niṣādebhyaḥ purohita
13,051.006c niṣkrayārthaṃ bhagavato yathāha bhṛgunandanaḥ
13,051.007 cyavana uvāca
13,051.007a sahasraṃ nāham arhāmi kiṃ vā tvaṃ manyase nṛpa
13,051.007c sadṛśaṃ dīyatāṃ mūlyaṃ svabuddhyā niścayaṃ kuru
13,051.008 nahuṣa uvāca
13,051.008a sahasrāṇāṃ śataṃ kṣipraṃ niṣādebhyaḥ pradīyatām
13,051.008c syād etat tu bhaven mūlyaṃ kiṃ vānyan manyate bhavān
13,051.009 cyavana uvāca
13,051.009a nāhaṃ śatasahasreṇa nimeyaḥ pārthivarṣabha
13,051.009c dīyatāṃ sadṛśaṃ mūlyam amātyaiḥ saha cintaya
13,051.010 nahuṣa uvāca
13,051.010a koṭiḥ pradīyatāṃ mūlyaṃ niṣādebhyaḥ purohita
13,051.010c yad etad api naupamyam ato bhūyaḥ pradīyatām
13,051.011 cyavana uvāca
13,051.011a rājan nārhāmy ahaṃ koṭiṃ bhūyo vāpi mahādyute
13,051.011c sadṛśaṃ dīyatāṃ mūlyaṃ brāhmaṇaiḥ saha cintaya
13,051.012 nahuṣa uvāca
13,051.012a ardharājyaṃ samagraṃ vā niṣādebhyaḥ pradīyatām
13,051.012c etan mūlyam ahaṃ manye kiṃ vānyan manyase dvija
13,051.012d*0317_01 dīyatāṃ te purohita
13,051.012d*0317_02 avilambitam ity evam ṛṣiḥ kaṣṭāt pramucyatām
13,051.013 cyavana uvāca
13,051.013a ardharājyaṃ samagraṃ vā nāham arhāmi pārthiva
13,051.013c sadṛśaṃ dīyatāṃ mūlyam ṛṣibhiḥ saha cintyatām
13,051.014 bhīṣma uvāca
13,051.014a maharṣer vacanaṃ śrutvā nahuṣo duḥkhakarśitaḥ
13,051.014c sa cintayām āsa tadā sahāmātyapurohitaḥ
13,051.015a tatra tv anyo vanacaraḥ kaś cin mūlaphalāśanaḥ
13,051.015c nahuṣasya samīpastho gavijāto 'bhavan muniḥ
13,051.016a sa samābhāṣya rājānam abravīd dvijasattamaḥ
13,051.016c toṣayiṣyāmy ahaṃ vipraṃ yathā tuṣṭo bhaviṣyati
13,051.017a nāhaṃ mithyāvaco brūyāṃ svaireṣv api kuto 'nyathā
13,051.017c bhavato yad ahaṃ brūyāṃ tat kāryam aviśaṅkayā
13,051.018 nahuṣa uvāca
13,051.018a bravītu bhagavān mūlyaṃ maharṣeḥ sadṛśaṃ bhṛgoḥ
13,051.018c paritrāyasva mām asmād viṣayaṃ ca kulaṃ ca me
13,051.019a hanyād dhi bhagavān kruddhas trailokyam api kevalam
13,051.019c kiṃ punar māṃ tapohīnaṃ bāhuvīryaparāyaṇam
13,051.020a agādhe 'mbhasi magnasya sāmātyasya sahartvijaḥ
13,051.020c plavo bhava maharṣe tvaṃ kuru mūlyaviniścayam
13,051.021 bhīṣma uvāca
13,051.021a nahuṣasya vacaḥ śrutvā gavijātaḥ pratāpavān
13,051.021c uvāca harṣayan sarvān amātyān pārthivaṃ ca tam
13,051.021d*0318_00 gavijātaḥ
13,051.021d*0318_01 brāhmaṇānāṃ gavāṃ caiva kulam ekaṃ dvidhā kṛtam
13,051.021d*0318_02 ekatra mantrās tiṣṭhanti havir anyatra tiṣṭhati
13,051.022a anargheyā mahārāja dvijā varṇamahattamāḥ
13,051.022c gāvaś ca pṛthivīpāla gaur mūlyaṃ parikalpyatām
13,051.023a nahuṣas tu tataḥ śrutvā maharṣer vacanaṃ nṛpa
13,051.023c harṣeṇa mahatā yuktaḥ sahāmātyapurohitaḥ
13,051.024a abhigamya bhṛgoḥ putraṃ cyavanaṃ saṃśitavratam
13,051.024c idaṃ provāca nṛpate vācā saṃtarpayann iva
13,051.025a uttiṣṭhottiṣṭha viprarṣe gavā krīto 'si bhārgava
13,051.025c etan mūlyam ahaṃ manye tava dharmabhṛtāṃ vara
13,051.026 cyavana uvāca
13,051.026a uttiṣṭhāmy eṣa rājendra samyak krīto 'smi te 'nagha
13,051.026c gobhis tulyaṃ na paśyāmi dhanaṃ kiṃ cid ihācyuta
13,051.027a kīrtanaṃ śravaṇaṃ dānaṃ darśanaṃ cāpi pārthiva
13,051.027c gavāṃ praśasyate vīra sarvapāpaharaṃ śivam
13,051.028a gāvo lakṣmyāḥ sadā mūlaṃ goṣu pāpmā na vidyate
13,051.028c annam eva sadā gāvo devānāṃ paramaṃ haviḥ
13,051.029a svāhākāravaṣaṭkārau goṣu nityaṃ pratiṣṭhitau
13,051.029c gāvo yajñapraṇetryo vai tathā yajñasya tā mukham
13,051.030a amṛtaṃ hy akṣayaṃ divyaṃ kṣaranti ca vahanti ca
13,051.030c amṛtāyatanaṃ caitāḥ sarvalokanamaskṛtāḥ
13,051.031a tejasā vapuṣā caiva gāvo vahnisamā bhuvi
13,051.031c gāvo hi sumahat tejaḥ prāṇināṃ ca sukhapradāḥ
13,051.032a niviṣṭaṃ gokulaṃ yatra śvāsaṃ muñcati nirbhayam
13,051.032c virājayati taṃ deśaṃ pāpmānaṃ cāpakarṣati
13,051.033a gāvaḥ svargasya sopānaṃ gāvaḥ svarge 'pi pūjitāḥ
13,051.033c gāvaḥ kāmadughā devyo nānyat kiṃ cit paraṃ smṛtam
13,051.034a ity etad goṣu me proktaṃ māhātmyaṃ pārthivarṣabha
13,051.034c guṇaikadeśavacanaṃ śakyaṃ pārāyaṇaṃ na tu
13,051.035 niṣādā ūcuḥ
13,051.035a darśanaṃ kathanaṃ caiva sahāsmābhiḥ kṛtaṃ mune
13,051.035c satāṃ saptapadaṃ mitraṃ prasādaṃ naḥ kuru prabho
13,051.036a havīṃṣi sarvāṇi yathā hy upabhuṅkte hutāśanaḥ
13,051.036c evaṃ tvam api dharmātman puruṣāgniḥ pratāpavān
13,051.037a prasādayāmahe vidvan bhavantaṃ praṇatā vayam
13,051.037c anugrahārtham asmākam iyaṃ gauḥ pratigṛhyatām
13,051.037d*0319_01 atyantāpadi śaktānāṃ paritrāṇaṃ hi kurvatām
13,051.037d*0319_02 yā gatir viditā tv adya narake śaraṇaṃ bhavān
13,051.038 cyavana uvāca
13,051.038a kṛpaṇasya ca yac cakṣur muner āśīviṣasya ca
13,051.038c naraṃ samūlaṃ dahati kakṣam agnir iva jvalan
13,051.039a pratigṛhṇāmi vo dhenuṃ kaivartā muktakilbiṣāḥ
13,051.039c divaṃ gacchata vai kṣipraṃ matsyair jāloddhṛtaiḥ saha
13,051.040 bhīṣma uvāca
13,051.040a tatas tasya prasādāt te maharṣer bhāvitātmanaḥ
13,051.040c niṣādās tena vākyena saha matsyair divaṃ yayuḥ
13,051.041a tataḥ sa rājā nahuṣo vismitaḥ prekṣya dhīvarān
13,051.041c ārohamāṇāṃs tridivaṃ matsyāṃś ca bharatarṣabha
13,051.041d*0320_01 ārohaṇaṃ niṣādānāṃ matsyānāṃ caiva bhārata
13,051.042a tatas tau gavijaś caiva cyavanaś ca bhṛgūdvahaḥ
13,051.042c varābhyām anurūpābhyāṃ chandayām āsatur nṛpam
13,051.043a tato rājā mahāvīryo nahuṣaḥ pṛthivīpatiḥ
13,051.043c param ity abravīt prītas tadā bharatasattama
13,051.044a tato jagrāha dharme sa sthitim indranibho nṛpaḥ
13,051.044c tatheti coditaḥ prītas tāv ṛṣī pratyapūjayat
13,051.045a samāptadīkṣaś cyavanas tato 'gacchat svam āśramam
13,051.045c gavijaś ca mahātejāḥ svam āśramapadaṃ yayau
13,051.046a niṣādāś ca divaṃ jagmus te ca matsyā janādhipa
13,051.046c nahuṣo 'pi varaṃ labdhvā praviveśa puraṃ svakam
13,051.047a etat te kathitaṃ tāta yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
13,051.047c darśane yādṛśaḥ snehaḥ saṃvāse ca yudhiṣṭhira
13,051.048a mahābhāgyaṃ gavāṃ caiva tathā dharmaviniścayam
13,051.048c kiṃ bhūyaḥ kathyatāṃ vīra kiṃ te hṛdi vivakṣitam
13,051.048d*0321_01 tvayāpi gauḥ pradātavyā sālaṃkārā bhaven nṛpa
13,052.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,052.001a saṃśayo me mahāprājña sumahān sāgaropamaḥ
13,052.001c tan me śṛṇu mahābāho śrutvā cākhyātum arhasi
13,052.002a kautūhalaṃ me sumahaj jāmadagnyaṃ prati prabho
13,052.002c rāmaṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭhaṃ tan me vyākhyātum arhasi
13,052.002d*0322_01 brāhme bale supūrṇānām eteṣāṃ cyavanādinām
13,052.003a katham eṣa samutpanno rāmaḥ satyaparākramaḥ
13,052.003c kathaṃ brahmarṣivaṃśe ca kṣatradharmā vyajāyata
13,052.004a tad asya saṃbhavaṃ rājan nikhilenānukīrtaya
13,052.004c kauśikāc ca kathaṃ vaṃśāt kṣatrād vai brāhmaṇo 'bhavat
13,052.005a aho prabhāvaḥ sumahān āsīd vai sumahātmanoḥ
13,052.005c rāmasya ca naravyāghra viśvāmitrasya caiva ha
13,052.006a kathaṃ putrān atikramya teṣāṃ naptṛṣv athābhavat
13,052.006c eṣa doṣaḥ sutān hitvā tan me vyākhyātum arhasi
13,052.007 bhīṣma uvāca
13,052.007a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,052.007c cyavanasya ca saṃvādaṃ kuśikasya ca bhārata
13,052.008a etaṃ doṣaṃ purā dṛṣṭvā bhārgavaś cyavanas tadā
13,052.008c āgāminaṃ mahābuddhiḥ svavaṃśe munipuṃgavaḥ
13,052.009a saṃcintya manasā sarvaṃ guṇadoṣabalābalam
13,052.009c dagdhukāmaḥ kulaṃ sarvaṃ kuśikānāṃ tapodhanaḥ
13,052.010a cyavanas tam anuprāpya kuśikaṃ vākyam abravīt
13,052.010c vastum icchā samutpannā tvayā saha mamānagha
13,052.011 kuśika uvāca
13,052.011a bhagavan sahadharmo 'yaṃ paṇḍitair iha dhāryate
13,052.011c pradānakāle kanyānām ucyate ca sadā budhaiḥ
13,052.012a yat tu tāvad atikrāntaṃ dharmadvāraṃ tapodhana
13,052.012c tat kāryaṃ prakariṣyāmi tad anujñātum arhasi
13,052.013 bhīṣma uvāca
13,052.013a athāsanam upādāya cyavanasya mahāmuneḥ
13,052.013c kuśiko bhāryayā sārdham ājagāma yato muniḥ
13,052.014a pragṛhya rājā bhṛṅgāraṃ pādyam asmai nyavedayat
13,052.014c kārayām āsa sarvāś ca kriyās tasya mahātmanaḥ
13,052.015a tataḥ sa rājā cyavanaṃ madhuparkaṃ yathāvidhi
13,052.015c pratyagrāhayad avyagro mahātmā niyatavrataḥ
13,052.016a satkṛtya sa tathā vipram idaṃ vacanam abravīt
13,052.016c bhagavan paravantau svo brūhi kiṃ karavāvahe
13,052.017a yadi rājyaṃ yadi dhanaṃ yadi gāḥ saṃśitavrata
13,052.017c yajñadānāni ca tathā brūhi sarvaṃ dadāmi te
13,052.018a idaṃ gṛham idaṃ rājyam idaṃ dharmāsanaṃ ca te
13,052.018c rājā tvam asi śādhy urvīṃ bhṛtyo 'haṃ paravāṃs tvayi
13,052.019a evam ukte tato vākye cyavano bhārgavas tadā
13,052.019c kuśikaṃ pratyuvācedaṃ mudā paramayā yutaḥ
13,052.020a na rājyaṃ kāmaye rājan na dhanaṃ na ca yoṣitaḥ
13,052.020c na ca gā na ca te deśān na yajñāñ śrūyatām idam
13,052.021a niyamaṃ kaṃ cid ārapsye yuvayor yadi rocate
13,052.021c paricaryo 'smi yat tābhyāṃ yuvābhyām aviśaṅkayā
13,052.022a evam ukte tadā tena daṃpatī tau jaharṣatuḥ
13,052.022c pratyabrūtāṃ ca tam ṛṣim evam astv iti bhārata
13,052.023a atha taṃ kuśiko hṛṣṭaḥ prāveśayad anuttamam
13,052.023c gṛhoddeśaṃ tatas tatra darśanīyam adarśayat
13,052.024a iyaṃ śayyā bhagavato yathākāmam ihoṣyatām
13,052.024c prayatiṣyāvahe prītim āhartuṃ te tapodhana
13,052.025a atha sūryo 'ticakrāma teṣāṃ saṃvadatāṃ tathā
13,052.025c atharṣiś codayām āsa pānam annaṃ tathaiva ca
13,052.026a tam apṛcchat tato rājā kuśikaḥ praṇatas tadā
13,052.026c kim annajātam iṣṭaṃ te kim upasthāpayāmy aham
13,052.027a tataḥ sa parayā prītyā pratyuvāca janādhipam
13,052.027c aupapattikam āhāraṃ prayacchasveti bhārata
13,052.028a tad vacaḥ pūjayitvā tu tathety āha sa pārthivaḥ
13,052.028c yathopapannaṃ cāhāraṃ tasmai prādāj janādhipaḥ
13,052.029a tataḥ sa bhagavān bhuktvā daṃpatī prāha dharmavit
13,052.029c svaptum icchāmy ahaṃ nidrā bādhate mām iti prabho
13,052.030a tataḥ śayyāgṛhaṃ prāpya bhagavān ṛṣisattamaḥ
13,052.030c saṃviveśa narendras tu sapatnīkaḥ sthito 'bhavat
13,052.031a na prabodhyo 'smi saṃsupta ity uvācātha bhārgavaḥ
13,052.031c saṃvāhitavyau pādau me jāgartavyaṃ ca vāṃ niśi
13,052.032a aviśaṅkaś ca kuśikas tathety āha sa dharmavit
13,052.032c na prabodhayatāṃ taṃ ca tau tadā rajanīkṣaye
13,052.033a yathādeśaṃ maharṣes tu śuśrūṣāparamau tadā
13,052.033c babhūvatur mahārāja prayatāv atha daṃpatī
13,052.034a tataḥ sa bhagavān vipraḥ samādiśya narādhipam
13,052.034c suṣvāpaikena pārśvena divasān ekaviṃśatim
13,052.034d*0323_01 dvāviṃśena samutthāya niścakrāma tapodhanaḥ
13,052.035a sa tu rājā nirāhāraḥ sabhāryaḥ kurunandana
13,052.035c paryupāsata taṃ hṛṣṭaś cyavanārādhane rataḥ
13,052.036a bhārgavas tu samuttasthau svayam eva tapodhanaḥ
13,052.036c akiṃcid uktvā tu gṛhān niścakrāma mahātapāḥ
13,052.037a tam anvagacchatāṃ tau tu kṣudhitau śramakarśitau
13,052.037c bhāryāpatī muniśreṣṭho na ca tāv avalokayat
13,052.038a tayos tu prekṣator eva bhārgavāṇāṃ kulodvahaḥ
13,052.038c antarhito 'bhūd rājendra tato rājāpatat kṣitau
13,052.039a sa muhūrtaṃ samāśvasya saha devyā mahādyutiḥ
13,052.039c punar anveṣaṇe yatnam akarot paramaṃ tadā
13,053.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,053.001a tasminn antarhite vipre rājā kim akarot tadā
13,053.001c bhāryā cāsya mahābhāgā tan me brūhi pitāmaha
13,053.002 bhīṣma uvāca
13,053.002a adṛṣṭvā sa mahīpālas tam ṛṣiṃ saha bhāryayā
13,053.002c pariśrānto nivavṛte vrīḍito naṣṭacetanaḥ
13,053.003a sa praviśya purīṃ dīno nābhyabhāṣata kiṃ cana
13,053.003c tad eva cintayām āsa cyavanasya viceṣṭitam
13,053.004a atha śūnyena manasā praviveśa gṛhaṃ nṛpaḥ
13,053.004c dadarśa śayane tasmiñ śayānaṃ bhṛgunandanam
13,053.005a vismitau tau tu dṛṣṭvā taṃ tad āścaryaṃ vicintya ca
13,053.005c darśanāt tasya ca muner viśrāntau saṃbabhūvatuḥ
13,053.006a yathāsthānaṃ tu tau sthitvā bhūyas taṃ saṃvavāhatuḥ
13,053.006c athāpareṇa pārśvena suṣvāpa sa mahāmuniḥ
13,053.007a tenaiva ca sa kālena pratyabudhyata vīryavān
13,053.007c na ca tau cakratuḥ kiṃ cid vikāraṃ bhayaśaṅkitau
13,053.008a pratibuddhas tu sa munis tau provāca viśāṃ pate
13,053.008c tailābhyaṅgo dīyatāṃ me snāsye 'ham iti bhārata
13,053.008d*0324_01 athāha bhagavāṃs tau tu pratibuddho viśāṃ pate
13,053.008d*0324_02 tailābhyaṅgaṃ prayacchetāṃ snātum icchāmi pārthiva
13,053.009a tatheti tau pratiśrutya kṣudhitau śramakarśitau
13,053.009c śatapākena tailena mahārheṇopatasthatuḥ
13,053.010a tataḥ sukhāsīnam ṛṣiṃ vāgyatau saṃvavāhatuḥ
13,053.010c na ca paryāptam ity āha bhārgavaḥ sumahātapāḥ
13,053.011a yadā tau nirvikārau tu lakṣayām āsa bhārgavaḥ
13,053.011c tata utthāya sahasā snānaśālāṃ viveśa ha
13,053.011e kḷptam eva tu tatrāsīt snānīyaṃ pārthivocitam
13,053.012a asatkṛtya tu tat sarvaṃ tatraivāntaradhīyata
13,053.012c sa muniḥ punar evātha nṛpateḥ paśyatas tadā
13,053.012e nāsūyāṃ cakratus tau ca daṃpatī bharatarṣabha
13,053.013a atha snātaḥ sa bhagavān siṃhāsanagataḥ prabhuḥ
13,053.013c darśayām āsa kuśikaṃ sabhāryaṃ bhṛgunandanaḥ
13,053.014a saṃhṛṣṭavadano rājā sabhāryaḥ kuśiko munim
13,053.014c siddham annam iti prahvo nirvikāro nyavedayat
13,053.015a ānīyatām iti munis taṃ covāca narādhipam
13,053.015c rājā ca samupājahre tadannaṃ saha bhāryayā
13,053.016a māṃsaprakārān vividhāñ śākāni vividhāni ca
13,053.016c vesavāravikārāṃś ca pānakāni laghūni ca
13,053.017a rasālāpūpakāṃś citrān modakān atha ṣāḍavān
13,053.017c rasān nānāprakārāṃś ca vanyaṃ ca munibhojanam
13,053.018a phalāni ca vicitrāṇi tathā bhojyāni bhūriśaḥ
13,053.018c badareṅgudakāśmaryabhallātakavaṭāni ca
13,053.019a gṛhasthānāṃ ca yad bhojyaṃ yac cāpi vanavāsinām
13,053.019c sarvam āhārayām āsa rājā śāpabhayān muneḥ
13,053.020a atha sarvam upanyastam agrataś cyavanasya tat
13,053.020c tataḥ sarvaṃ samānīya tac ca śayyāsanaṃ muniḥ
13,053.021a vastraiḥ śubhair avacchādya bhojanopaskaraiḥ saha
13,053.021c sarvam ādīpayām āsa cyavano bhṛgunandanaḥ
13,053.022a na ca tau cakratuḥ kopaṃ daṃpatī sumahāvratau
13,053.022c tayoḥ saṃprekṣator eva punar antarhito 'bhavat
13,053.023a tatraiva ca sa rājarṣis tasthau tāṃ rajanīṃ tadā
13,053.023c sabhāryo vāgyataḥ śrīmān na ca taṃ kopa āviśat
13,053.024a nityaṃ saṃskṛtam annaṃ tu vividhaṃ rājaveśmani
13,053.024c śayanāni ca mukhyāni pariṣekāś ca puṣkalāḥ
13,053.025a vastraṃ ca vividhākāram abhavat samupārjitam
13,053.025c na śaśāka tato draṣṭum antaraṃ cyavanas tadā
13,053.026a punar eva ca viprarṣiḥ provāca kuśikaṃ nṛpam
13,053.026c sabhāryo māṃ rathenāśu vaha yatra bravīmy aham
13,053.027a tatheti ca prāha nṛpo nirviśaṅkas tapodhanam
13,053.027c krīḍāratho 'stu bhagavann uta sāṃgrāmiko rathaḥ
13,053.028a ity uktaḥ sa munis tena rājñā hṛṣṭena tad vacaḥ
13,053.028c cyavanaḥ pratyuvācedaṃ hṛṣṭaḥ parapuraṃjayam
13,053.029a sajjīkuru rathaṃ kṣipraṃ yas te sāṃgrāmiko mataḥ
13,053.029c sāyudhaḥ sapatākaś ca saśaktiḥ kaṇayaṣṭimān
13,053.030a kiṅkiṇīśatanirghoṣo yuktas tomarakalpanaiḥ
13,053.030c gadākhaḍganibaddhaś ca parameṣuśatānvitaḥ
13,053.031a tataḥ sa taṃ tathety uktvā kalpayitvā mahāratham
13,053.031c bhāryāṃ vāme dhuri tadā cātmānaṃ dakṣiṇe tathā
13,053.032a tridaṃṣṭraṃ vajrasūcyagraṃ pratodaṃ tatra cādadhat
13,053.032c sarvam etat tato dattvā nṛpo vākyam athābravīt
13,053.033a bhagavan kva ratho yātu bravītu bhṛgunandanaḥ
13,053.033c yatra vakṣyasi viprarṣe tatra yāsyati te rathaḥ
13,053.034a evam uktas tu bhagavān pratyuvācātha taṃ nṛpam
13,053.034c itaḥprabhṛti yātavyaṃ padakaṃ padakaṃ śanaiḥ
13,053.035a śramo mama yathā na syāt tathā me chandacāriṇau
13,053.035c sukhaṃ caivāsmi voḍhavyo janaḥ sarvaś ca paśyatu
13,053.036a notsāryaḥ pathikaḥ kaś cit tebhyo dāsyāmy ahaṃ vasu
13,053.036c brāhmaṇebhyaś ca ye kāmān arthayiṣyanti māṃ pathi
13,053.037a sarvaṃ dāsyāmy aśeṣeṇa dhanaṃ ratnāni caiva hi
13,053.037c kriyatāṃ nikhilenaitan mā vicāraya pārthiva
13,053.038a tasya tad vacanaṃ śrutvā rājā bhṛtyān athābravīt
13,053.038c yad yad brūyān munis tat tat sarvaṃ deyam aśaṅkitaiḥ
13,053.039a tato ratnāny anekāni striyo yugyam ajāvikam
13,053.039c kṛtākṛtaṃ ca kanakaṃ gajendrāś cācalopamāḥ
13,053.040a anvagacchanta tam ṛṣiṃ rājāmātyāś ca sarvaśaḥ
13,053.040c hāhābhūtaṃ ca tat sarvam āsīn nagaram ārtimat
13,053.041a tau tīkṣṇāgreṇa sahasā pratodena pracoditau
13,053.041c pṛṣṭhe viddhau kaṭe caiva nirvikārau tam ūhatuḥ
13,053.042a vepamānau virāhārau pañcāśad rātrakarśitau
13,053.042c kathaṃ cid ūhatur vīrau daṃpatī taṃ rathottamam
13,053.043a bahuśo bhṛśaviddhau tau kṣaramāṇau kṣatodbhavam
13,053.043c dadṛśāte mahārāja puṣpitāv iva kiṃśukau
13,053.044a tau dṛṣṭvā pauravargas tu bhṛśaṃ śokaparāyaṇaḥ
13,053.044c abhiśāpabhayāt trasto na ca kiṃ cid uvāca ha
13,053.045a dvandvaśaś cābruvan sarve paśyadhvaṃ tapaso balam
13,053.045c kruddhā api muniśreṣṭhaṃ vīkṣituṃ naiva śaknumaḥ
13,053.045d*0325_01 brāhmaṇā eva jāyeran nānyo varṇaḥ kathaṃ cana
13,053.045d*0325_02 īdṛśaṃ ratham āruhya ko 'nyo jīvitum utsahet
13,053.046a aho bhagavato vīryaṃ maharṣer bhāvitātmanaḥ
13,053.046c rājñaś cāpi sabhāryasya dhairyaṃ paśyata yādṛśam
13,053.047a śrāntāv api hi kṛcchreṇa ratham etaṃ samūhatuḥ
13,053.047c na caitayor vikāraṃ vai dadarśa bhṛgunandanaḥ
13,053.048 bhīṣma uvāca
13,053.048a tataḥ sa nirvikārau tau dṛṣṭvā bhṛgukulodvahaḥ
13,053.048c vasu viśrāṇayām āsa yathā vaiśravaṇas tathā
13,053.049a tatrāpi rājā prītātmā yathājñaptam athākarot
13,053.049c tato 'sya bhagavān prīto babhūva munisattamaḥ
13,053.050a avatīrya rathaśreṣṭhād daṃpatī tau mumoca ha
13,053.050c vimocya caitau vidhivat tato vākyam uvāca ha
13,053.051a snigdhagambhīrayā vācā bhārgavaḥ suprasannayā
13,053.051c dadāni vāṃ varaṃ śreṣṭhaṃ tad brūtām iti bhārata
13,053.052a sukumārau ca tau vidvān karābhyāṃ munisattamaḥ
13,053.052c pasparśāmṛtakalpābhyāṃ snehād bharatasattama
13,053.053a athābravīn nṛpo vākyaṃ śramo nāsty āvayor iha
13,053.053c viśrāntau svaḥ prabhāvāt te dhyānenaiveti bhārgava
13,053.054a atha tau bhagavān prāha prahṛṣṭaś cyavanas tadā
13,053.054c na vṛthā vyāhṛtaṃ pūrvaṃ yan mayā tad bhaviṣyati
13,053.055a ramaṇīyaḥ samuddeśo gaṅgātīram idaṃ śubham
13,053.055c kaṃ cit kālaṃ vrataparo nivatsyāmīha pārthiva
13,053.056a gamyatāṃ svapuraṃ putra viśrāntaḥ punar eṣyasi
13,053.056c ihasthaṃ māṃ sabhāryas tvaṃ draṣṭāsi śvo narādhipa
13,053.057a na ca manyus tvayā kāryaḥ śreyas te samupasthitam
13,053.057c yat kāṅkṣitaṃ hṛdisthaṃ te tat sarvaṃ saṃbhaviṣyati
13,053.058a ity evam uktaḥ kuśikaḥ prahṛṣṭenāntarātmanā
13,053.058c provāca muniśārdūlam idaṃ vacanam arthavat
13,053.059a na me manyur mahābhāga pūto 'smi bhagavaṃs tvayā
13,053.059c saṃvṛttau yauvanasthau svo vapuṣmantau balānvitau
13,053.060a pratodena vraṇā ye me sabhāryasya kṛtās tvayā
13,053.060c tān na paśyāmi gātreṣu svastho 'smi saha bhāryayā
13,053.061a imāṃ ca devīṃ paśyāmi mune divyāpsaropamām
13,053.061c śriyā paramayā yuktāṃ yathādṛṣṭāṃ mayā purā
13,053.062a tava prasādāt saṃvṛttam idaṃ sarvaṃ mahāmune
13,053.062c naitac citraṃ tu bhagavaṃs tvayi satyaparākrama
13,053.063a ity uktaḥ pratyuvācedaṃ cyavanaḥ kuśikaṃ tadā
13,053.063c āgacchethāḥ sabhāryaś ca tvam iheti narādhipa
13,053.064a ity uktaḥ samanujñāto rājarṣir abhivādya tam
13,053.064c prayayau vapuṣā yukto nagaraṃ devarājavat
13,053.065a tata enam upājagmur amātyāḥ sapurohitāḥ
13,053.065c balasthā gaṇikāyuktāḥ sarvāḥ prakṛtayas tathā
13,053.066a tair vṛtaḥ kuśiko rājā śriyā paramayā jvalan
13,053.066c praviveśa puraṃ hṛṣṭaḥ pūjyamāno 'tha bandibhiḥ
13,053.067a tataḥ praviśya nagaraṃ kṛtvā sarvāhṇikakriyāḥ
13,053.067c bhuktvā sabhāryo rajanīm uvāsa sa mahīpatiḥ
13,053.068a tatas tu tau navam abhivīkṣya yauvanaṃ; parasparaṃ vigatajarāv ivāmarau
13,053.068c nanandatuḥ śayanagatau vapurdharau; śriyā yutau dvijavaradattayā tayā
13,053.069a sa cāpy ṛṣir bhṛgukulakīrtivardhanas; tapodhano vanam abhirāmam ṛddhimat
13,053.069c manīṣayā bahuvidharatnabhūṣitaṃ; sasarja yan nāsti śatakrator api
13,054.001 bhīṣma uvāca
13,054.001a tataḥ sa rājā rātryante pratibuddho mahāmanāḥ
13,054.001c kṛtapūrvāhṇikaḥ prāyāt sabhāryas tad vanaṃ prati
13,054.002a tato dadarśa nṛpatiḥ prāsādaṃ sarvakāñcanam
13,054.002c maṇistambhasahasrāḍhyaṃ gandharvanagaropamam
13,054.002e tatra divyān abhiprāyān dadarśa kuśikas tadā
13,054.003a parvatān ramyasānūṃś ca nalinīś ca sapaṅkajāḥ
13,054.003c citraśālāś ca vividhās toraṇāni ca bhārata
13,054.003e śādvalopacitāṃ bhūmiṃ tathā kāñcanakuṭṭimām
13,054.004a sahakārān praphullāṃś ca ketakoddālakān dhavān
13,054.004c aśokān mucukundāṃś ca phullāṃś caivātimuktakān
13,054.005a campakāṃs tilakān bhavyān panasān vañjulān api
13,054.005c puṣpitān karṇikārāṃś ca tatra tatra dadarśa ha
13,054.006a śyāmāṃ vāraṇapuṣpīṃ ca tathāṣṭāpadikāṃ latām
13,054.006c tatra tatra parikḷptā dadarśa sa mahīpatiḥ
13,054.007a vṛkṣān padmotpaladharān sarvartukusumāṃs tathā
13,054.007c vimānacchandakāṃś cāpi prāsādān padmasaṃnibhān
13,054.008a śītalāni ca toyāni kva cid uṣṇāni bhārata
13,054.008c āsanāni vicitrāṇi śayanapravarāṇi ca
13,054.009a paryaṅkān sarvasauvarṇān parārdhyāstaraṇāstṛtān
13,054.009c bhakṣyabhojyam anantaṃ ca tatra tatropakalpitam
13,054.010a vāṇīvādāñ chukāṃś cāpi śārikābhṛṅgarājakān
13,054.010c kokilāñ chatapatrāṃś ca koyaṣṭimakakukkuṭān
13,054.011a mayūrān kukkuṭāṃś cāpi putrakāñ jīvajīvakān
13,054.011c cakorān vānarān haṃsān sārasāṃś cakrasāhvayān
13,054.012a samantataḥ praṇaditān dadarśa sumanoharān
13,054.012c kva cid apsarasāṃ saṃghān gandharvāṇāṃ ca pārthiva
13,054.013a kāntābhir aparāṃs tatra pariṣvaktān dadarśa ha
13,054.013c na dadarśa ca tān bhūyo dadarśa ca punar nṛpaḥ
13,054.014a gītadhvaniṃ sumadhuraṃ tathaivādhyayanadhvanim
13,054.014c haṃsān sumadhurāṃś cāpi tatra śuśrāva pārthivaḥ
13,054.015a taṃ dṛṣṭvātyadbhutaṃ rājā manasācintayat tadā
13,054.015c svapno 'yaṃ cittavibhraṃśa utāho satyam eva tu
13,054.016a aho saha śarīreṇa prāpto 'smi paramāṃ gatim
13,054.016c uttarān vā kurūn puṇyān atha vāpy amarāvatīm
13,054.017a kiṃ tv idaṃ mahad āścaryaṃ saṃpaśyāmīty acintayat
13,054.017c evaṃ saṃcintayann eva dadarśa munipuṃgavam
13,054.018a tasmin vimāne sauvarṇe maṇistambhasamākule
13,054.018c mahārhe śayane divye śayānaṃ bhṛgunandanam
13,054.019a tam abhyayāt praharṣeṇa narendraḥ saha bhāryayā
13,054.019c antarhitas tato bhūyaś cyavanaḥ śayanaṃ ca tat
13,054.020a tato 'nyasmin vanoddeśe punar eva dadarśa tam
13,054.020c kauśyāṃ bṛsyāṃ samāsīnaṃ japamānaṃ mahāvratam
13,054.020e evaṃ yogabalād vipro mohayām āsa pārthivam
13,054.021a kṣaṇena tad vanaṃ caiva te caivāpsarasāṃ gaṇāḥ
13,054.021c gandharvāḥ pādapāś caiva sarvam antaradhīyata
13,054.022a niḥśabdam abhavac cāpi gaṅgākūlaṃ punar nṛpa
13,054.022c kuśavalmīkabhūyiṣṭhaṃ babhūva ca yathā purā
13,054.023a tataḥ sa rājā kuśikaḥ sabhāryas tena karmaṇā
13,054.023c vismayaṃ paramaṃ prāptas tad dṛṣṭvā mahad adbhutam
13,054.024a tataḥ provāca kuśiko bhāryāṃ harṣasamanvitaḥ
13,054.024c paśya bhadre yathā bhāvāś citrā dṛṣṭāḥ sudurlabhāḥ
13,054.025a prasādād bhṛgumukhyasya kim anyatra tapobalāt
13,054.025c tapasā tad avāpyaṃ hi yan na śakyaṃ manorathaiḥ
13,054.026a trailokyarājyād api hi tapa eva viśiṣyate
13,054.026c tapasā hi sutaptena krīḍaty eṣa tapodhanaḥ
13,054.027a aho prabhāvo brahmarṣeś cyavanasya mahātmanaḥ
13,054.027c icchann eṣa tapovīryād anyāṃl lokān sṛjed api
13,054.028a brāhmaṇā eva jāyeran puṇyavāgbuddhikarmaṇaḥ
13,054.028c utsahed iha kartuṃ hi ko 'nyo vai cyavanād ṛte
13,054.028d*0326_01 brāhmaṇyaṃ durlabhaṃ loke tal labdhvā durlabhaṃ tapaḥ
13,054.028d*0326_02 siddhis tatrāpi duṣprāpā siddher api parā gatiḥ
13,054.029a brāhmaṇyaṃ durlabhaṃ loke rājyaṃ hi sulabhaṃ naraiḥ
13,054.029c brāhmaṇyasya prabhāvād dhi rathe yuktau svadhuryavat
13,054.030a ity evaṃ cintayānaḥ sa viditaś cyavanasya vai
13,054.030c saṃprekṣyovāca sa nṛpaṃ kṣipram āgamyatām iti
13,054.031a ity uktaḥ sahabhāryas tam abhyagacchan mahāmunim
13,054.031c śirasā vandanīyaṃ tam avandata sa pārthivaḥ
13,054.032a tasyāśiṣaḥ prayujyātha sa munis taṃ narādhipam
13,054.032c niṣīdety abravīd dhīmān sāntvayan puruṣarṣabha
13,054.033a tataḥ prakṛtim āpanno bhārgavo nṛpate nṛpam
13,054.033c uvāca ślakṣṇayā vācā tarpayann iva bhārata
13,054.034a rājan samyag jitānīha pañca pañcasu yat tvayā
13,054.034c manaḥṣaṣṭhānīndriyāṇi kṛcchrān mukto 'si tena vai
13,054.035a samyag ārādhitaḥ putra tvayāhaṃ vadatāṃ vara
13,054.035c na hi te vṛjinaṃ kiṃ cit susūkṣmam api vidyate
13,054.036a anujānīhi māṃ rājan gamiṣyāmi yathāgatam
13,054.036c prīto 'smi tava rājendra varaś ca pratigṛhyatām
13,054.037 kuśika uvāca
13,054.037a agnimadhyagatenedaṃ bhagavan saṃnidhau mayā
13,054.037c vartitaṃ bhṛguśārdūla yan na dagdho 'smi tad bahu
13,054.038a eṣa eva varo mukhyaḥ prāpto me bhṛgunandana
13,054.038c yat prīto 'si samācārāt kulaṃ pūtaṃ mamānagha
13,054.039a eṣa me 'nugraho vipra jīvite ca prayojanam
13,054.039c etad rājyaphalaṃ caiva tapaś caitat paraṃ mama
13,054.040a yadi tu prītimān vipra mayi tvaṃ bhṛgunandana
13,054.040c asti me saṃśayaḥ kaś cit tan me vyākhyātum arhasi
13,055.001 cyavana uvāca
13,055.001a varaś ca gṛhyatāṃ matto yaś ca te saṃśayo hṛdi
13,055.001c taṃ ca brūhi naraśreṣṭha sarvaṃ saṃpādayāmi te
13,055.002 kuśika uvāca
13,055.002a yadi prīto 'si bhagavaṃs tato me vada bhārgava
13,055.002c kāraṇaṃ śrotum icchāmi madgṛhe vāsakāritam
13,055.003a śayanaṃ caikapārśvena divasān ekaviṃśatim
13,055.003c akiṃcid uktvā gamanaṃ bahiś ca munipuṃgava
13,055.004a antardhānam akasmāc ca punar eva ca darśanam
13,055.004c punaś ca śayanaṃ vipra divasān ekaviṃśatim
13,055.005a tailābhyaktasya gamanaṃ bhojanaṃ ca gṛhe mama
13,055.005c samupānīya vividhaṃ yad dagdhaṃ jātavedasā
13,055.005e niryāṇaṃ ca rathenāśu sahasā yat kṛtaṃ tvayā
13,055.006a dhanānāṃ ca visargasya vanasyāpi ca darśanam
13,055.006c prāsādānāṃ bahūnāṃ ca kāñcanānāṃ mahāmune
13,055.007a maṇividrumapādānāṃ paryaṅkānāṃ ca darśanam
13,055.007c punaś cādarśanaṃ tasya śrotum icchāmi kāraṇam
13,055.008a atīva hy atra muhyāmi cintayāno divāniśam
13,055.008c na caivātrādhigacchāmi sarvasyāsya viniścayam
13,055.008e etad icchāmi kārtsnyena satyaṃ śrotuṃ tapodhana
13,055.009 cyavana uvāca
13,055.009a śṛṇu sarvam aśeṣeṇa yad idaṃ yena hetunā
13,055.009c na hi śakyam anākhyātum evaṃ pṛṣṭena pārthiva
13,055.010a pitāmahasya vadataḥ purā devasamāgame
13,055.010c śrutavān asmi yad rājaṃs tan me nigadataḥ śṛṇu
13,055.011a brahmakṣatravirodhena bhavitā kulasaṃkaraḥ
13,055.011c pautras te bhavitā rājaṃs tejovīryasamanvitaḥ
13,055.012a tataḥ svakularakṣārtham ahaṃ tvā samupāgamam
13,055.012c cikīrṣan kuśikocchedaṃ saṃdidhakṣuḥ kulaṃ tava
13,055.013a tato 'ham āgamya purā tvām avocaṃ mahīpate
13,055.013c niyamaṃ kaṃ cid ārapsye śuśrūṣā kriyatām iti
13,055.014a na ca te duṣkṛtaṃ kiṃ cid aham āsādayaṃ gṛhe
13,055.014c tena jīvasi rājarṣe na bhavethās tato 'nyathā
13,055.015a etāṃ buddhiṃ samāsthāya divasān ekaviṃśatim
13,055.015c supto 'smi yadi māṃ kaś cid bodhayed iti pārthiva
13,055.016a yadā tvayā sabhāryeṇa saṃsupto na prabodhitaḥ
13,055.016c ahaṃ tadaiva te prīto manasā rājasattama
13,055.017a utthāya cāsmi niṣkrānto yadi māṃ tvaṃ mahīpate
13,055.017c pṛccheḥ kva yāsyasīty evaṃ śapeyaṃ tvām iti prabho
13,055.018a antarhitaś cāsmi punaḥ punar eva ca te gṛhe
13,055.018c yogam āsthāya saṃviṣṭo divasān ekaviṃśatim
13,055.019a kṣudhito mām asūyethāḥ śramād veti narādhipa
13,055.019c etāṃ buddhiṃ samāsthāya karśitau vāṃ mayā kṣudhā
13,055.020a na ca te 'bhūt susūkṣmo 'pi manyur manasi pārthiva
13,055.020c sabhāryasya naraśreṣṭha tena te prītimān aham
13,055.021a bhojanaṃ ca samānāyya yat tad ādīpitaṃ mayā
13,055.021c krudhyethā yadi mātsaryād iti tan marṣitaṃ ca te
13,055.021d*0327_01 rathena vāhitaś cāpi śramāt krodhodbhavāya te
13,055.022a tato 'haṃ ratham āruhya tvām avocaṃ narādhipa
13,055.022c sabhāryo māṃ vahasveti tac ca tvaṃ kṛtavāṃs tathā
13,055.023a aviśaṅko narapate prīto 'haṃ cāpi tena te
13,055.023c dhanotsarge 'pi ca kṛte na tvāṃ krodhaḥ pradharṣayat
13,055.024a tataḥ prītena te rājan punar etat kṛtaṃ tava
13,055.024c sabhāryasya vanaṃ bhūyas tad viddhi manujādhipa
13,055.025a prītyarthaṃ tava caitan me svargasaṃdarśanaṃ kṛtam
13,055.025c yat te vane 'smin nṛpate dṛṣṭaṃ divyaṃ nidarśanam
13,055.026a svargoddeśas tvayā rājan saśarīreṇa pārthiva
13,055.026c muhūrtam anubhūto 'sau sabhāryeṇa nṛpottama
13,055.027a nidarśanārthaṃ tapaso dharmasya ca narādhipa
13,055.027c tatra yāsīt spṛhā rājaṃs tac cāpi viditaṃ mama
13,055.028a brāhmaṇyaṃ kāṅkṣase hi tvaṃ tapaś ca pṛthivīpate
13,055.028c avamanya narendratvaṃ devendratvaṃ ca pārthiva
13,055.029a evam etad yathāttha tvaṃ brāhmaṇyaṃ tāta durlabham
13,055.029c brāhmaṇye sati carṣitvam ṛṣitve ca tapasvitā
13,055.030a bhaviṣyaty eṣa te kāmaḥ kuśikāt kauśiko dvijaḥ
13,055.030c tṛtīyaṃ puruṣaṃ prāpya brāhmaṇatvaṃ gamiṣyati
13,055.031a vaṃśas te pārthivaśreṣṭha bhṛgūṇām eva tejasā
13,055.031c pautras te bhavitā vipra tapasvī pāvakadyutiḥ
13,055.032a yaḥ sa devamanuṣyāṇāṃ bhayam utpādayiṣyati
13,055.032b*0328_01 jamadagnau mahābhāga tapasā bhāvitātmani
13,055.032b*0328_02 sa cāpi bhṛguśārdūlas taṃ vedaṃ dhārayiṣyati
13,055.032c trayāṇāṃ caiva lokānāṃ satyam etad bravīmi te
13,055.033a varaṃ gṛhāṇa rājarṣe yas te manasi vartate
13,055.033c tīrthayātrāṃ gamiṣyāmi purā kālo 'tivartate
13,055.034 kuśika uvāca
13,055.034a eṣa eva varo me 'dya yat tvaṃ prīto mahāmune
13,055.034c bhavatv etad yathāttha tvaṃ tapaḥ pautre mamānagha
13,055.034e brāhmaṇyaṃ me kulasyāstu bhagavann eṣa me varaḥ
13,055.035a punaś cākhyātum icchāmi bhagavan vistareṇa vai
13,055.035c katham eṣyati vipratvaṃ kulaṃ me bhṛgunandana
13,055.035e kaś cāsau bhavitā bandhur mama kaś cāpi saṃmataḥ
13,056.001 cyavana uvāca
13,056.001a avaśyaṃ kathanīyaṃ me tavaitan narapuṃgava
13,056.001c yadarthaṃ tvāham ucchettuṃ saṃprāpto manujādhipa
13,056.002a bhṛgūṇāṃ kṣatriyā yājyā nityam eva janādhipa
13,056.002c te ca bhedaṃ gamiṣyanti daivayuktena hetunā
13,056.003a kṣatriyāś ca bhṛgūn sarvān vadhiṣyanti narādhipa
13,056.003c ā garbhād anukṛntanto daivadaṇḍanipīḍitāḥ
13,056.004a tata utpatsyate 'smākaṃ kule gotravivardhanaḥ
13,056.004c aurvo nāma mahātejā jvalanārkasamadyutiḥ
13,056.005a sa trailokyavināśāya kopāgniṃ janayiṣyati
13,056.005c mahīṃ saparvatavanāṃ yaḥ kariṣyati bhasmasāt
13,056.006a kaṃ cit kālaṃ tu taṃ vahniṃ sa eva śamayiṣyati
13,056.006c samudre vaḍavāvaktre prakṣipya munisattamaḥ
13,056.007a putraṃ tasya mahābhāgam ṛcīkaṃ bhṛgunandanam
13,056.007c sākṣāt kṛtsno dhanurvedaḥ samupasthāsyate 'nagha
13,056.008a kṣatriyāṇām abhāvāya daivayuktena hetunā
13,056.008c sa tu taṃ pratigṛhyaiva putre saṃkrāmayiṣyati
13,056.009a jamadagnau mahābhāge tapasā bhāvitātmani
13,056.009c sa cāpi bhṛguśārdūlas taṃ vedaṃ dhārayiṣyati
13,056.010a kulāt tu tava dharmātman kanyāṃ so 'dhigamiṣyati
13,056.010b*0329_01 kṣatrahantā bhaved dhiṃsram iti devaṃ sanātanam
13,056.010b*0329_02 nārāyaṇam upāsyāsya varāt taṃ putram icchati
13,056.010c udbhāvanārthaṃ bhavato vaṃśasya nṛpasattama
13,056.011a gādher duhitaraṃ prāpya pautrīṃ tava mahātapāḥ
13,056.011c brāhmaṇaṃ kṣatradharmāṇaṃ rāmam utpādayiṣyati
13,056.012a kṣatriyaṃ viprakarmāṇaṃ bṛhaspatim ivaujasā
13,056.012c viśvāmitraṃ tava kule gādheḥ putraṃ sudhārmikam
13,056.012e tapasā mahatā yuktaṃ pradāsyati mahādyute
13,056.013a striyau tu kāraṇaṃ tatra parivarte bhaviṣyataḥ
13,056.013c pitāmahaniyogād vai nānyathaitad bhaviṣyati
13,056.014a tṛtīye puruṣe tubhyaṃ brāhmaṇatvam upaiṣyati
13,056.014c bhavitā tvaṃ ca saṃbandhī bhṛgūṇāṃ bhāvitātmanām
13,056.015 bhīṣma uvāca
13,056.015a kuśikas tu muner vākyaṃ cyavanasya mahātmanaḥ
13,056.015c śrutvā hṛṣṭo 'bhavad rājā vākyaṃ cedam uvāca ha
13,056.015e evam astv iti dharmātmā tadā bharatasattama
13,056.016a cyavanas tu mahātejāḥ punar eva narādhipam
13,056.016c varārthaṃ codayām āsa tam uvāca sa pārthivaḥ
13,056.017a bāḍham evaṃ grahīṣyāmi kāmaṃ tvatto mahāmune
13,056.017c brahmabhūtaṃ kulaṃ me 'stu dharme cāsya mano bhavet
13,056.018a evam uktas tathety evaṃ pratyuktvā cyavano muniḥ
13,056.018c abhyanujñāya nṛpatiṃ tīrthayātrāṃ yayau tadā
13,056.019a etat te kathitaṃ sarvam aśeṣeṇa mayā nṛpa
13,056.019c bhṛgūṇāṃ kuśikānāṃ ca prati saṃbandhakāraṇam
13,056.020a yathoktaṃ muninā cāpi tathā tad abhavan nṛpa
13,056.020c janma rāmasya ca muner viśvāmitrasya caiva ha
13,057.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,057.001a muhyāmīva niśamyādya cintayānaḥ punaḥ punaḥ
13,057.001c hīnāṃ pārthivasaṃghātaiḥ śrīmadbhiḥ pṛthivīm imām
13,057.002a prāpya rājyāni śataśo mahīṃ jitvāpi bhārata
13,057.002c koṭiśaḥ puruṣān hatvā paritapye pitāmaha
13,057.003a kā nu tāsāṃ varastrīṇām avasthādya bhaviṣyati
13,057.003c yā hīnāḥ patibhiḥ putrair mātulair bhrātṛbhis tathā
13,057.004a vayaṃ hi tān gurūn hatvā jñātīṃś ca suhṛdo 'pi ca
13,057.004c avākśīrṣāḥ patiṣyāmo narake nātra saṃśayaḥ
13,057.005a śarīraṃ yoktum icchāmi tapasogreṇa bhārata
13,057.005c upadiṣṭam ihecchāmi tattvato 'haṃ viśāṃ pate
13,057.006 vaiśaṃpāyana uvāca
13,057.006a yudhiṣṭhirasya tad vākyaṃ śrutvā bhīṣmo mahāmanāḥ
13,057.006c parīkṣya nipuṇaṃ buddhyā yudhiṣṭhiram abhāṣata
13,057.007a rahasyam adbhutaṃ caiva śṛṇu vakṣyāmi yat tvayi
13,057.007c yā gatiḥ prāpyate yena pretyabhāveṣu bhārata
13,057.008a tapasā prāpyate svargas tapasā prāpyate yaśaḥ
13,057.008c āyuḥprakarṣo bhogāś ca labhyante tapasā vibho
13,057.009a jñānaṃ vijñānam ārogyaṃ rūpaṃ saṃpat tathaiva ca
13,057.009c saubhāgyaṃ caiva tapasā prāpyate bharatarṣabha
13,057.010a dhanaṃ prāpnoti tapasā maunaṃ jñānaṃ prayacchati
13,057.010c upabhogāṃs tu dānena brahmacaryeṇa jīvitam
13,057.011a ahiṃsāyāḥ phalaṃ rūpaṃ dīkṣāyā janma vai kule
13,057.011c phalamūlāśināṃ rājyaṃ svargaḥ parṇāśināṃ bhavet
13,057.012a payobhakṣo divaṃ yāti snānena draviṇādhikaḥ
13,057.012c guruśuśrūṣayā vidyā nityaśrāddhena saṃtatiḥ
13,057.013a gavāḍhyaḥ śākadīkṣābhiḥ svargam āhus tṛṇāśanāt
13,057.013c striyas triṣavaṇasnānād vāyuṃ pītvā kratuṃ labhet
13,057.014a nityasnāyī bhaved dakṣaḥ saṃdhye tu dve japan dvijaḥ
13,057.014c maruṃ sādhayato rājyaṃ nākapṛṣṭham anāśake
13,057.015a sthaṇḍile śayamānānāṃ gṛhāṇi śayanāni ca
13,057.015c cīravalkalavāsobhir vāsāṃsy ābharaṇāni ca
13,057.016a śayyāsanāni yānāni yogayukte tapodhane
13,057.016c agnipraveśe niyataṃ brahmaloko vidhīyate
13,057.017a rasānāṃ pratisaṃhārāt saubhāgyam iha vindati
13,057.017c āmiṣapratisaṃhārāt prajāsyāyuṣmatī bhavet
13,057.018a udavāsaṃ vased yas tu sa narādhipatir bhavet
13,057.018c satyavādī naraśreṣṭha daivataiḥ saha modate
13,057.019a kīrtir bhavati dānena tathārogyam ahiṃsayā
13,057.019c dvijaśuśrūṣayā rājyaṃ dvijatvaṃ vāpi puṣkalam
13,057.020a pānīyasya pradānena kīrtir bhavati śāśvatī
13,057.020c annapānapradānena tṛpyate kāmabhogataḥ
13,057.021a sāntvadaḥ sarvabhūtānāṃ sarvaśokair vimucyate
13,057.021c devaśuśrūṣayā rājyaṃ divyaṃ rūpaṃ niyacchati
13,057.022a dīpālokapradānena cakṣuṣmān bhavate naraḥ
13,057.022c prekṣaṇīyapradānena smṛtiṃ medhāṃ ca vindati
13,057.023a gandhamālyanivṛttyā tu kīrtir bhavati puṣkalā
13,057.023c keśaśmaśrūn dhārayatām agryā bhavati saṃtatiḥ
13,057.024a upavāsaṃ ca dīkṣāṃ ca abhiṣekaṃ ca pārthiva
13,057.024c kṛtvā dvādaśa varṣāṇi vīrasthānād viśiṣyate
13,057.025a dāsīdāsam alaṃkārān kṣetrāṇi ca gṛhāṇi ca
13,057.025c brahmadeyāṃ sutāṃ dattvā prāpnoti manujarṣabha
13,057.026a kratubhiś copavāsaiś ca tridivaṃ yāti bhārata
13,057.026c labhate ca ciraṃ sthānaṃ balipuṣpaprado naraḥ
13,057.027a suvarṇaśṛṅgais tu vibhūṣitānāṃ; gavāṃ sahasrasya naraḥ pradātā
13,057.027c prāpnoti puṇyaṃ divi devalokam; ity evam āhur munidevasaṃghāḥ
13,057.028a prayacchate yaḥ kapilāṃ sacailāṃ; kāṃsyopadohāṃ kanakāgraśṛṅgīm
13,057.028c tais tair guṇaiḥ kāmadughāsya bhūtvā; naraṃ pradātāram upaiti sā gauḥ
13,057.029a yāvanti lomāni bhavanti dhenvās; tāvat phalaṃ prāpnute gopradātā
13,057.029c putrāṃś ca pautrāṃś ca kulaṃ ca sarvam; āsaptamaṃ tārayate paratra
13,057.030a sadakṣiṇāṃ kāñcanacāruśṛṅgīṃ; kāṃsyopadohāṃ draviṇottarīyām
13,057.030c dhenuṃ tilānāṃ dadato dvijāya; lokā vasūnāṃ sulabhā bhavanti
13,057.031a svakarmabhir mānavaṃ saṃnibaddhaṃ; tīvrāndhakāre narake patantam
13,057.031c mahārṇave naur iva vāyuyuktā; dānaṃ gavāṃ tārayate paratra
13,057.032a yo brahmadeyāṃ tu dadāti kanyāṃ; bhūmipradānaṃ ca karoti vipre
13,057.032c dadāti cānnaṃ vidhivac ca yaś ca; sa lokam āpnoti puraṃdarasya
13,057.033a naiveśikaṃ sarvaguṇopapannaṃ; dadāti vai yas tu naro dvijāya
13,057.033c svādhyāyacāritraguṇānvitāya; tasyāpi lokāḥ kuruṣūttareṣu
13,057.034a dhuryapradānena gavāṃ tathāśvair; lokān avāpnoti naro vasūnām
13,057.034c svargāya cāhur hi hiraṇyadānaṃ; tato viśiṣṭaṃ kanakapradānam
13,057.035a chatrapradānena gṛhaṃ variṣṭhaṃ; yānaṃ tathopānahasaṃpradāne
13,057.035c vastrapradānena phalaṃ surūpaṃ; gandhapradāne surabhir naraḥ syāt
13,057.036a puṣpopagaṃ vātha phalopagaṃ vā; yaḥ pādapaṃ sparśayate dvijāya
13,057.036c sa strīsamṛddhaṃ bahuratnapūrṇaṃ; labhaty ayatnopagataṃ gṛhaṃ vai
13,057.036d*0330_01 labheta kāmaṃ sa bhaved arogas
13,057.036d*0330_02 tathā surūpaś ca narendraloke
13,057.037a bhakṣānnapānīyarasapradātā; sarvān avāpnoti rasān prakāmam
13,057.037c pratiśrayācchādanasaṃpradātā; prāpnoti tān eva na saṃśayo 'tra
13,057.038a sragdhūpagandhāny anulepanāni; snānāni mālyāni ca mānavo yaḥ
13,057.038c dadyād dvijebhyaḥ sa bhaved arogas; tathābhirūpaś ca narendraloke
13,057.039a bījair aśūnyaṃ śayanair upetaṃ; dadyād gṛhaṃ yaḥ puruṣo dvijāya
13,057.039c puṇyābhirāmaṃ bahuratnapūrṇaṃ; labhaty adhiṣṭhānavaraṃ sa rājan
13,057.040a sugandhacitrāstaraṇopapannaṃ; dadyān naro yaḥ śayanaṃ dvijāya
13,057.040c rūpānvitāṃ pakṣavatīṃ manojñāṃ; bhāryām ayatnopagatāṃ labhet saḥ
13,057.041a pitāmahasyānucaro vīraśāyī bhaven naraḥ
13,057.041c nādhikaṃ vidyate tasmād ity āhuḥ paramarṣayaḥ
13,057.041d*0331_01 pustakaṃ ca tathā gāvaḥ kanyā dānaṃ tathaiva ca
13,057.041d*0331_02 ye na dāsyanti puruṣās teṣāṃ saukhyaṃ pareṇa kim
13,057.042 vaiśaṃpāyana uvāca
13,057.042a tasya tad vacanaṃ śrutvā prītātmā kurunandanaḥ
13,057.042c nāśrame 'rocayad vāsaṃ vīramārgābhikāṅkṣayā
13,057.043a tato yudhiṣṭhiraḥ prāha pāṇḍavān bharatarṣabha
13,057.043c pitāmahasya yad vākyaṃ tad vo rocatv iti prabhuḥ
13,057.044a tatas tu pāṇḍavāḥ sarve draupadī ca yaśasvinī
13,057.044c yudhiṣṭhirasya tad vākyaṃ bāḍham ity abhyapūjayan
13,058.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,058.001a yānīmāni bahir vedyāṃ dānāni paricakṣate
13,058.001c tebhyo viśiṣṭaṃ kiṃ dānaṃ mataṃ te kurupuṃgava
13,058.002a kautūhalaṃ hi paramaṃ tatra me vartate prabho
13,058.002c dātāraṃ dattam anveti yad dānaṃ tat pracakṣva me
13,058.003 bhīṣma uvāca
13,058.003a abhayaṃ sarvabhūtebhyo vyasane cāpy anugraham
13,058.003c yac cābhilaṣitaṃ dadyāt tṛṣitāyābhiyācate
13,058.004a dattaṃ manyeta yad dattvā tad dānaṃ śreṣṭham ucyate
13,058.004c dattaṃ dātāram anveti yad dānaṃ bharatarṣabha
13,058.005a hiraṇyadānaṃ godānaṃ pṛthivīdānam eva ca
13,058.005c etāni vai pavitrāṇi tārayanty api duṣkṛtam
13,058.006a etāni puruṣavyāghra sādhubhyo dehi nityadā
13,058.006c dānāni hi naraṃ pāpān mokṣayanti na saṃśayaḥ
13,058.007a yad yad iṣṭatamaṃ loke yac cāsya dayitaṃ gṛhe
13,058.007c tat tad guṇavate deyaṃ tad evākṣayam icchatā
13,058.008a priyāṇi labhate loke priyadaḥ priyakṛt tathā
13,058.008c priyo bhavati bhūtānām iha caiva paratra ca
13,058.009a yācamānam abhīmānād āśāvantam akiṃcanam
13,058.009c yo nārcati yathāśakti sa nṛśaṃso yudhiṣṭhira
13,058.010a amitram api ced dīnaṃ śaraṇaiṣiṇam āgatam
13,058.010c vyasane yo 'nugṛhṇāti sa vai puruṣasattamaḥ
13,058.011a kṛśāya hrīmate tāta vṛttikṣīṇāya sīdate
13,058.011c apahanyāt kṣudhaṃ yas tu na tena puruṣaḥ samaḥ
13,058.012a hriyā tu niyatān sādhūn putradāraiś ca karśitān
13,058.012c ayācamānān kaunteya sarvopāyair nimantraya
13,058.013a āśiṣaṃ ye na deveṣu na martyeṣu ca kurvate
13,058.013c arhanto nityasattvasthā yathālabdhopajīvinaḥ
13,058.014a āśīviṣasamebhyaś ca tebhyo rakṣasva bhārata
13,058.014c tāny uktair upajijñāsya tathā dvijavarottamān
13,058.015a kṛtair āvasathair nityaṃ sapreṣyaiḥ saparicchadaiḥ
13,058.015c nimantrayethāḥ kauravya sarvakāmasukhāvahaiḥ
13,058.016a yadi te pratigṛhṇīyuḥ śraddhāpūtaṃ yudhiṣṭhira
13,058.016c kāryam ity eva manvānā dhārmikāḥ puṇyakarmiṇaḥ
13,058.017a vidyāsnātā vratasnātā ye vyapāśrityajīvinaḥ
13,058.017c gūḍhasvādhyāyatapaso brāhmaṇāḥ saṃśitavratāḥ
13,058.018a teṣu śuddheṣu dānteṣu svadāranirateṣu ca
13,058.018c yat kariṣyasi kalyāṇaṃ tat tvā lokeṣu dhāsyati
13,058.019a yathāgnihotraṃ suhutaṃ sāyaṃ prātar dvijātinā
13,058.019c tathā bhavati dattaṃ vai dvijebhyo 'tha kṛtātmanā
13,058.020a eṣa te vitato yajñaḥ śraddhāpūtaḥ sadakṣiṇaḥ
13,058.020c viśiṣṭaḥ sarvayajñebhyo dadatas tāta vartatām
13,058.021a nivāpo dānasadṛśas tādṛśeṣu yudhiṣṭhira
13,058.021c nivapan pūjayaṃś caiva teṣv ānṛṇyaṃ nigacchati
13,058.022a ya eva no na kupyanti na lubhyanti tṛṇeṣv api
13,058.022c ta eva naḥ pūjyatamā ye cānye priyavādinaḥ
13,058.023a ye no na bahu manyante na pravartanti cāpare
13,058.023c putravat paripālyās te namas tebhyas tathābhayam
13,058.024a ṛtvikpurohitācāryā mṛdubrahmadharā hi te
13,058.024c kṣatreṇāpi hi saṃsṛṣṭaṃ tejaḥ śāmyati vai dvije
13,058.025a asti me balavān asmi rājāsmīti yudhiṣṭhira
13,058.025c brāhmaṇān mā sma paryaśnīr vāsobhir aśanena ca
13,058.026a yac chobhārthaṃ balārthaṃ vā vittam asti tavānagha
13,058.026c tena te brāhmaṇāḥ pūjyāḥ svadharmam anutiṣṭhatā
13,058.027a namaskāryās tvayā viprā vartamānā yathātatham
13,058.027c yathāsukhaṃ yathotsāhaṃ lalantu tvayi putravat
13,058.028a ko hy anyaḥ suprasādānāṃ suhṛdām alpatoṣiṇām
13,058.028c vṛttim arhaty upakṣeptuṃ tvad anyaḥ kurusattama
13,058.029a yathā patyāśrayo dharmaḥ strīṇāṃ loke sanātanaḥ
13,058.029c sa devaḥ sā gatir nānyā tathāsmākaṃ dvijātayaḥ
13,058.030a yadi no brāhmaṇās tāta saṃtyajeyur apūjitāḥ
13,058.030c paśyanto dāruṇaṃ karma satataṃ kṣatriye sthitam
13,058.031a avedānām akīrtīnām alokānām ayajvanām
13,058.031c ko 'smākaṃ jīvitenārthas tad dhi no brāhmaṇāśrayam
13,058.032a atra te vartayiṣyāmi yathā dharmaḥ sanātanaḥ
13,058.032c rājanyo brāhmaṇaṃ rājan purā paricacāra ha
13,058.032e vaiśyo rājanyam ity eva śūdro vaiśyam iti śrutiḥ
13,058.033a dūrāc chūdreṇopacaryo brāhmaṇo 'gnir iva jvalan
13,058.033c saṃsparśaparicaryas tu vaiśyena kṣatriyeṇa ca
13,058.034a mṛdubhāvān satyaśīlān satyadharmānupālakān
13,058.034c āśīviṣān iva kruddhāṃs tān upācarata dvijān
13,058.035a apareṣāṃ pareṣāṃ ca parebhyaś caiva ye pare
13,058.035c kṣatriyāṇāṃ pratapatāṃ tejasā ca balena ca
13,058.035e brāhmaṇeṣv eva śāmyanti tejāṃsi ca tapāṃsi ca
13,058.036a na me pitā priyataro na tvaṃ tāta tathā priyaḥ
13,058.036c na me pituḥ pitā rājan na cātmā na ca jīvitam
13,058.037a tvattaś ca me priyataraḥ pṛthivyāṃ nāsti kaś cana
13,058.037c tvatto 'pi me priyatarā brāhmaṇā bharatarṣabha
13,058.038a bravīmi satyam etac ca yathāhaṃ pāṇḍunandana
13,058.038c tena satyena gaccheyaṃ lokān yatra sa śaṃtanuḥ
13,058.039a paśyeyaṃ ca satāṃ lokāñ chucīn brahmapuraskṛtān
13,058.039c tatra me tāta gantavyam ahnāya ca cirāya ca
13,058.040a so 'ham etādṛśāṃl lokān dṛṣṭvā bharatasattama
13,058.040c yan me kṛtaṃ brāhmaṇeṣu na tapye tena pārthiva
13,059.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,059.001a yau tu syātāṃ caraṇenopapannau; yau vidyayā sadṛśau janmanā ca
13,059.001c tābhyāṃ dānaṃ katarasmai viśiṣṭam; ayācamānāya ca yācate ca
13,059.002 bhīṣma uvāca
13,059.002a śreyo vai yācataḥ pārtha dattam āhur ayācate
13,059.002c arhattamo vai dhṛtimān kṛpaṇād adhṛtātmanaḥ
13,059.003a kṣatriyo rakṣaṇadhṛtir brāhmaṇo 'narthanādhṛtiḥ
13,059.003c brāhmaṇo dhṛtimān vidvān devān prīṇāti tuṣṭimān
13,059.004a yācñām āhur anīśasya abhihāraṃ ca bhārata
13,059.004c udvejayati yācan hi sadā bhūtāni dasyuvat
13,059.005a mriyate yācamāno vai tam anu mriyate dadat
13,059.005c dadat saṃjīvayaty enam ātmānaṃ ca yudhiṣṭhira
13,059.006a ānṛśaṃsyaṃ paro dharmo yācate yat pradīyate
13,059.006c ayācataḥ sīdamānān sarvopāyair nimantraya
13,059.007a yadi vai tādṛśā rāṣṭre vaseyus te dvijottamāḥ
13,059.007c bhasmacchannān ivāgnīṃs tān budhyethās tvaṃ prayatnataḥ
13,059.008a tapasā dīpyamānās te daheyuḥ pṛthivīm api
13,059.008b*0332_01 apūjyamānāḥ kauravya pūjārhās te tathāvidhāḥ
13,059.008c pūjyā hi jñānavijñānatapoyogasamanvitāḥ
13,059.009a tebhyaḥ pūjāṃ prayuñjīthā brāhmaṇebhyaḥ paraṃtapa
13,059.009c dadad bahuvidhān dāyān upacchandān ayācatām
13,059.010a yad agnihotre suhute sāyaṃprātar bhavet phalam
13,059.010c vidyāvedavratavati tad dānaphalam ucyate
13,059.011a vidyāvedavratasnātān avyapāśrayajīvinaḥ
13,059.011c gūḍhasvādhyāyatapaso brāhmaṇān saṃśitavratān
13,059.012a kṛtair āvasathair hṛdyaiḥ sapreṣyaiḥ saparicchadaiḥ
13,059.012c nimantrayethāḥ kaunteya kāmaiś cānyair dvijottamān
13,059.013a api te pratigṛhṇīyuḥ śraddhāpūtaṃ yudhiṣṭhira
13,059.013c kāryam ity eva manvānā dharmajñāḥ sūkṣmadarśinaḥ
13,059.014a api te brāhmaṇā bhuktvā gatāḥ soddharaṇān gṛhān
13,059.014c yeṣāṃ dārāḥ pratīkṣante parjanyam iva karṣakāḥ
13,059.015a annāni prātaḥsavane niyatā brahmacāriṇaḥ
13,059.015c brāhmaṇās tāta bhuñjānās tretāgnīn prīṇayantu te
13,059.016a mādhyaṃdinaṃ te savanaṃ dadatas tāta vartatām
13,059.016c gā hiraṇyāni vāsāṃsi tenendraḥ prīyatāṃ tava
13,059.017a tṛtīyaṃ savanaṃ tat te vaiśvadevaṃ yudhiṣṭhira
13,059.017c yad devebhyaḥ pitṛbhyaś ca viprebhyaś ca prayacchasi
13,059.018a ahiṃsā sarvabhūtebhyaḥ saṃvibhāgaś ca sarvaśaḥ
13,059.018c damas tyāgo dhṛtiḥ satyaṃ bhavatv avabhṛthāya te
13,059.019a eṣa te vitato yajñaḥ śraddhāpūtaḥ sadakṣiṇaḥ
13,059.019c viśiṣṭaḥ sarvayajñebhyo nityaṃ tāta pravartatām
13,059.019d*0333_01 yat kiṃ cit pāṇḍaraṃ puṣpaṃ yat kiṃ cid anulepanam
13,059.019d*0333_02 alakṣmīparihārāya nityaṃ deyaṃ yudhiṣṭhira
13,060.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,060.001a dānaṃ yajñakriyā ceha kiṃ svit pretya mahāphalam
13,060.001c kasya jyāyaḥ phalaṃ proktaṃ kīdṛśebhyaḥ kathaṃ kadā
13,060.001d*0334_01 nityānuṣṭhānayuktāś cet pratigṛhṇanti sādhavaḥ
13,060.002a etad icchāmi vijñātuṃ yāthātathyena bhārata
13,060.002c vidvañ jijñāsamānāya dānadharmān pracakṣva me
13,060.003a antarvedyāṃ ca yad dattaṃ śraddhayā cānṛśaṃsyataḥ
13,060.003c kiṃ svin niḥśreyasaṃ tāta tan me brūhi pitāmaha
13,060.004 bhīṣma uvāca
13,060.004a raudraṃ karma kṣatriyasya satataṃ tāta vartate
13,060.004c tasya vaitānikaṃ karma dānaṃ caiveha pāvanam
13,060.005a na tu pāpakṛtāṃ rājñāṃ pratigṛhṇanti sādhavaḥ
13,060.005a*0335_01 yājakā dvijasattamāḥ
13,060.005a*0335_02 dhane satyapradātṝṇāṃ
13,060.005c etasmāt kāraṇād yajñair yajed rājāptadakṣiṇaiḥ
13,060.006a atha cet pratigṛhṇīyur dadyād aharahar nṛpaḥ
13,060.006c śraddhām āsthāya paramāṃ pāvanaṃ hy etad uttamam
13,060.007a brāhmaṇāṃs tarpayed dravyais tato yajñe yatavrataḥ
13,060.007c maitrān sādhūn vedavidaḥ śīlavṛttataponvitān
13,060.008a yat te tena kariṣyanti kṛtaṃ tena bhaviṣyati
13,060.008c yajñān sādhaya sādhubhyaḥ svādvannān dakṣiṇāvataḥ
13,060.009a iṣṭaṃ dattaṃ ca manyethā ātmānaṃ dānakarmaṇā
13,060.009c pūjayethā yāyajūkāṃs tavāpy aṃśo bhaved yathā
13,060.009d*0336_01 vidvadbhyaḥ saṃpradānena tatrāpy aṃśo 'sya pūjayā
13,060.009d*0336_02 yajvabhyaś cātha vidvadbhyo dattvā lokaṃ pradāpayet
13,060.009d*0336_03 pradadyāj jñānadātṝṇāṃ jñānadānāṃśabhāg bhavet
13,060.010a prajāvato bharethāś ca brāhmaṇān bahubhāriṇaḥ
13,060.010c prajāvāṃs tena bhavati yathā janayitā tathā
13,060.011a yāvato vai sādhudharmān santaḥ saṃvartayanty uta
13,060.011c sarve te cāpi bhartavyā narā ye bahubhāriṇaḥ
13,060.012a samṛddhaḥ saṃprayacchasva brāhmaṇebhyo yudhiṣṭhira
13,060.012c dhenūr anaḍuho 'nnāni cchatraṃ vāsāṃsy upānahau
13,060.013a ājyāni yajamānebhyas tathānnādyāni bhārata
13,060.013c aśvavanti ca yānāni veśmāni śayanāni ca
13,060.014a ete deyā vyuṣṭimanto laghūpāyāś ca bhārata
13,060.014c ajugupsāṃś ca vijñāya brāhmaṇān vṛttikarśitān
13,060.015a upacchannaṃ prakāśaṃ vā vṛttyā tān pratipādaya
13,060.015c rājasūyāśvamedhābhyāṃ śreyas tat kṣatriyān prati
13,060.016a evaṃ pāpair vimuktas tvaṃ pūtaḥ svargam avāpsyasi
13,060.016c sraṃsayitvā punaḥ kośaṃ yad rāṣṭraṃ pālayiṣyasi
13,060.017a tataś ca brahmabhūyastvam avāpsyasi dhanāni ca
13,060.017c ātmanaś ca pareṣāṃ ca vṛttiṃ saṃrakṣa bhārata
13,060.018a putravac cāpi bhṛtyān svān prajāś ca paripālaya
13,060.018c yogakṣemaś ca te nityaṃ brāhmaṇeṣv astu bhārata
13,060.018d*0337_01 tadarthaṃ jīvitaṃ te 'stu mā tebhyo 'pratipālanam
13,060.018d*0337_02 anartho brāhmaṇasyaiṣa yad vittanicayo mahān
13,060.018d*0337_03 śriyā hy abhīkṣṇaṃ saṃvāso darpayet saṃpramohayet
13,060.018d*0337_04 brāhmaṇeṣu pramūḍheṣu dharmo vipraṇaśed dhruvam
13,060.018d*0337_05 dharmapraṇāśe bhūtānām abhāvaḥ syān na saṃśayaḥ
13,060.018d*0337_06 yo rakṣibhyaḥ saṃpradāya rājā rāṣṭraṃ vilumpati
13,060.018d*0337_07 yakṣye rāṣṭrād dhanaṃ tasmād ānayadhvam iti bruvan
13,060.018d*0337_08 yac cādāya tad ājñaptaṃ bhītaṃ dattaṃ sudāruṇam
13,060.018d*0337_09 yajed rājā na taṃ yajñaṃ praśaṃsanty asya sādhavaḥ
13,060.018d*0337_10 apīḍitāḥ susaṃvṛddhā ye dadaty anukūlataḥ
13,060.018d*0337_11 tādṛśenābhyupāyena yaṣṭavyaṃ nodyamāhṛtaiḥ
13,060.018d*0337_12 yadā pariniṣicyeta nihito vai yathāvidhi
13,060.018d*0337_13 tadā rājā mahāyajñair yajeta bahudakṣiṇaiḥ
13,060.018d*0337_14 vṛddhabāladhanaṃ rakṣyam andhasya kṛpaṇasya ca
13,060.018d*0337_15 na khātapūrvaṃ kurvīta na rudantīdhanaṃ haret
13,060.018d*0337_16 hṛtaṃ kṛpaṇavittaṃ hi rāṣṭraṃ hanti nṛpaśriyam
13,060.018d*0337_17 dadyāc ca mahato bhogān kṣudbhayaṃ praṇudet satām
13,060.018d*0337_18 yeṣāṃ svādūni bhojyāni samavekṣyanti bālakāḥ
13,060.018d*0337_19 nāśnanti vidhivat tāni kiṃ nu pāpataraṃ tataḥ
13,060.018d*0337_20 yadi te tādṛśo rāṣṭre vidvān sīdet kṣudhā dvijaḥ
13,060.018d*0337_21 bhrūṇahatyāṃ ca gacchethāḥ kṛtvā pāpam ivottamam
13,060.018d*0337_22 dhik tasya jīvitaṃ rājño rāṣṭre yasyāvasīdati
13,060.018d*0337_23 dvijo 'nyo vā manuṣyo 'pi śibir āha vaco yathā
13,060.018d*0337_24 yasya sma viṣaye rājñaḥ snātakaḥ sīdati kṣudhā
13,060.018d*0337_25 avṛddhim eti tad rāṣṭraṃ vindate saha rājakam
13,060.018d*0337_26 krośantyo yasya vai rāṣṭrād dhriyante tarasā striyaḥ
13,060.018d*0337_27 krośatāṃ patiputrāṇāṃ mṛto 'sau na sa jīvati
13,060.019a arakṣitāraṃ hartāraṃ viloptāram adāyakam
13,060.019c taṃ sma rājakaliṃ hanyuḥ prajāḥ saṃbhūya nirghṛṇam
13,060.020a ahaṃ vo rakṣitety uktvā yo na rakṣati bhūmipaḥ
13,060.020c sa saṃhatya nihantavyaḥ śveva sonmāda āturaḥ
13,060.021a pāpaṃ kurvanti yat kiṃ cit prajā rājñā hy arakṣitāḥ
13,060.021c caturthaṃ tasya pāpasya rājā bhārata vindati
13,060.022a apy āhuḥ sarvam eveti bhūyo 'rdham iti niścayaḥ
13,060.022c caturthaṃ matam asmākaṃ manoḥ śrutvānuśāsanam
13,060.023a śubhaṃ vā yat prakurvanti prajā rājñā surakṣitāḥ
13,060.023c caturthaṃ tasya puṇyasya rājā cāpnoti bhārata
13,060.024a jīvantaṃ tvānujīvantu prajāḥ sarvā yudhiṣṭhira
13,060.024c parjanyam iva bhūtāni mahādrumam iva dvijāḥ
13,060.025a kuberam iva rakṣāṃsi śatakratum ivāmarāḥ
13,060.025c jñātayas tvānujīvantu suhṛdaś ca paraṃtapa
13,061.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,061.001a idaṃ deyam idaṃ deyam itīyaṃ śruticodanā
13,061.001c bahudeyāś ca rājānaḥ kiṃ svid deyam anuttamam
13,061.002 bhīṣma uvāca
13,061.002a ati dānāni sarvāṇi pṛthivīdānam ucyate
13,061.002c acalā hy akṣayā bhūmir dogdhrī kāmān anuttamān
13,061.003a dogdhrī vāsāṃsi ratnāni paśūn vrīhiyavāṃs tathā
13,061.003c bhūmidaḥ sarvabhūteṣu śāśvatīr edhate samāḥ
13,061.004a yāvad bhūmer āyur iha tāvad bhūmida edhate
13,061.004c na bhūmidānād astīha paraṃ kiṃ cid yudhiṣṭhira
13,061.005a apy alpaṃ pradaduḥ pūrve pṛthivyā iti naḥ śrutam
13,061.005c bhūmim ete daduḥ sarve ye bhūmiṃ bhuñjate janāḥ
13,061.006a svakarmaivopajīvanti narā iha paratra ca
13,061.006c bhūmir bhūtir mahādevī dātāraṃ kurute priyam
13,061.007a ya etāṃ dakṣiṇāṃ dadyād akṣayāṃ pṛthivīpatiḥ
13,061.007c punar naratvaṃ saṃprāpya bhavet sa pṛthivīpatiḥ
13,061.008a yathā dānaṃ tathā bhoga iti dharmeṣu niścayaḥ
13,061.008c saṃgrāme vā tanuṃ jahyād dadyād vā pṛthivīm imām
13,061.009a ity etāṃ kṣatrabandhūnāṃ vadanti param āśiṣam
13,061.009c punāti dattā pṛthivī dātāram iti śuśruma
13,061.010a api pāpasamācāraṃ brahmaghnam api vānṛtam
13,061.010c saiva pāpaṃ pāvayati saiva pāpāt pramocayet
13,061.011a api pāpakṛtāṃ rājñāṃ pratigṛhṇanti sādhavaḥ
13,061.011c pṛthivīṃ nānyad icchanti pāvanaṃ jananī yathā
13,061.012a nāmāsyāḥ priyadatteti guhyaṃ devyāḥ sanātanam
13,061.012c dānaṃ vāpy atha vā jñānaṃ nāmno 'syāḥ paramaṃ priyam
13,061.012d*0338_01 ya etāṃ viduṣe dadyāt pṛthivīṃ pṛthivīpatiḥ
13,061.012d*0338_02 pṛthivyām etad iṣṭaṃ sa rājyād rājyam iti vrajet
13,061.012d*0338_03 punaś ca jananaṃ prāpya rājaiva syān na saṃśayaḥ
13,061.012e tasmāt prāpyaiva pṛthivīṃ dadyād viprāya pārthivaḥ
13,061.013a nābhūmipatinā bhūmir adhiṣṭheyā kathaṃ cana
13,061.013c na vā pātreṇa vā gūhed antardhānena vā caret
13,061.013e ye cānye bhūmim iccheyuḥ kuryur evam asaṃśayam
13,061.014a yaḥ sādhor bhūmim ādatte na bhūmiṃ vindate tu saḥ
13,061.014c bhūmiṃ tu dattvā sādhubhyo vindate bhūmim eva hi
13,061.014e pretyeha ca sa dharmātmā saṃprāpnoti mahad yaśaḥ
13,061.014f*0339_01 ekāhārakarīṃ dattvā ṣaṣṭisāhasram ūrdhvagaḥ
13,061.014f*0339_02 tāvaty āharaṇe hṛtvā narakaṃ dviguṇottaram
13,061.015a yasya viprānuśāsanti sādhor bhūmiṃ sadaiva hi
13,061.015c na tasya śatravo rājan praśāsanti vasuṃdharām
13,061.016a yat kiṃ cit puruṣaḥ pāpaṃ kurute vṛttikarśitaḥ
13,061.016c api gocarmamātreṇa bhūmidānena pūyate
13,061.016d*0340_01 daśahastena vaṃśena daśavaṃśān samantataḥ
13,061.016d*0340_02 pañcahastādhikaṃ dadyād etad gocarma ucyate
13,061.017a ye 'pi saṃkīrṇakarmāṇo rājāno raudrakarmiṇaḥ
13,061.017c tebhyaḥ pavitram ākhyeyaṃ bhūmidānam anuttamam
13,061.018a alpāntaram idaṃ śaśvat purāṇā menire janāḥ
13,061.018c yo yajed aśvamedhena dadyād vā sādhave mahīm
13,061.019a api cet sukṛtaṃ kṛtvā śaṅkerann api paṇḍitāḥ
13,061.019c aśakyam ekam evaitad bhūmidānam anuttamam
13,061.020a suvarṇaṃ rajataṃ vastraṃ maṇimuktāvasūni ca
13,061.020c sarvam etan mahāprājña dadāti vasudhāṃ dadat
13,061.021a tapo yajñaḥ śrutaṃ śīlam alobhaḥ satyasaṃdhatā
13,061.021c gurudaivatapūjā ca nātivartanti bhūmidam
13,061.022a bhartur niḥśreyase yuktās tyaktātmāno raṇe hatāḥ
13,061.022c brahmalokagatāḥ siddhā nātikrāmanti bhūmidam
13,061.023a yathā janitrī kṣīreṇa svaputraṃ bharate sadā
13,061.023c anugṛhṇāti dātāraṃ tathā sarvarasair mahī
13,061.024a mṛtyor vai kiṃkaro daṇḍas tāpo vahneḥ sudāruṇaḥ
13,061.024c ghorāś ca vāruṇāḥ pāśā nopasarpanti bhūmidam
13,061.025a pitṝṃś ca pitṛlokasthān devaloke ca devatāḥ
13,061.025c saṃtarpayati śāntātmā yo dadāti vasuṃdharām
13,061.026a kṛśāya mriyamāṇāya vṛttimlānāya sīdate
13,061.026c bhūmiṃ vṛttikarīṃ dattvā satrī bhavati mānavaḥ
13,061.027a yathā dhāvati gaur vatsaṃ kṣīram abhyutsṛjanty uta
13,061.027c evam eva mahābhāga bhūmir bhavati bhūmidam
13,061.028a halakṛṣṭāṃ mahīṃ dattvā sabījāṃ saphalām api
13,061.028c udīrṇaṃ vāpi śaraṇaṃ tathā bhavati kāmadaḥ
13,061.029a brāhmaṇaṃ vṛttasaṃpannam āhitāgniṃ śucivratam
13,061.029c naraḥ pratigrāhya mahīṃ na yāti yamasādanam
13,061.030a yathā candramaso vṛddhir ahany ahani jāyate
13,061.030c tathā bhūmikṛtaṃ dānaṃ sasye sasye vivardhate
13,061.031a atra gāthā bhūmigītāḥ kīrtayanti purāvidaḥ
13,061.031c yāḥ śrutvā jāmadagnyena dattā bhūḥ kāśyapāya vai
13,061.032a mām evādatta māṃ datta māṃ dattvā mām avāpsyatha
13,061.032c asmiṃl loke pare caiva tataś cājanane punaḥ
13,061.033a ya imāṃ vyāhṛtiṃ veda brāhmaṇo brahmasaṃśritaḥ
13,061.033c śrāddhasya hūyamānasya brahmabhūyaṃ sa gacchati
13,061.034a kṛtyānām abhiśastānāṃ duriṣṭaśamanaṃ mahat
13,061.034c prāyaścittam ahaṃ kṛtvā punāty ubhayato daśa
13,061.035a punāti ya idaṃ veda veda cāhaṃ tathaiva ca
13,061.035c prakṛtiḥ sarvabhūtānāṃ bhūmir vai śāśvatī matā
13,061.036a abhiṣicyaiva nṛpatiṃ śrāvayed imam āgamam
13,061.036c yathā śrutvā mahīṃ dadyān nādadyāt sādhutaś ca tām
13,061.037a so 'yaṃ kṛtsno brāhmaṇārtho rājārthaś cāpy asaṃśayam
13,061.037c rājā hi dharmakuśalaḥ prathamaṃ bhūtilakṣaṇam
13,061.038a atha yeṣām adharmajño rājā bhavati nāstikaḥ
13,061.038c na te sukhaṃ prabudhyante na sukhaṃ prasvapanti ca
13,061.039a sadā bhavanti codvignās tasya duścaritair narāḥ
13,061.039c yogakṣemā hi bahavo rāṣṭraṃ nāsyāviśanti tat
13,061.040a atha yeṣāṃ punaḥ prājño rājā bhavati dhārmikaḥ
13,061.040c sukhaṃ te pratibudhyante susukhaṃ prasvapanti ca
13,061.041a tasya rājñaḥ śubhair āryaiḥ karmabhir nirvṛtāḥ prajāḥ
13,061.041c yogakṣemeṇa vṛṣṭyā ca vivardhante svakarmabhiḥ
13,061.042a sa kulīnaḥ sa puruṣaḥ sa bandhuḥ sa ca puṇyakṛt
13,061.042c sa dātā sa ca vikrānto yo dadāti vasuṃdharām
13,061.043a ādityā iva dīpyante tejasā bhuvi mānavāḥ
13,061.043c dadanti vasudhāṃ sphītāṃ ye vedaviduṣi dvije
13,061.044a yathā bījāni rohanti prakīrṇāni mahītale
13,061.044c tathā kāmāḥ prarohanti bhūmidānasamārjitāḥ
13,061.045a ādityo varuṇo viṣṇur brahmā somo hutāśanaḥ
13,061.045c śūlapāṇiś ca bhagavān pratinandanti bhūmidam
13,061.046a bhūmau jāyanti puruṣā bhūmau niṣṭhāṃ vrajanti ca
13,061.046c caturvidho hi loko 'yaṃ yo 'yaṃ bhūmiguṇātmakaḥ
13,061.047a eṣā mātā pitā caiva jagataḥ pṛthivīpate
13,061.047c nānayā sadṛśaṃ bhūtaṃ kiṃ cid asti janādhipa
13,061.047d*0341_01 sauvarṇā yatra prāsādā vasor dhārāś ca kāmadāḥ
13,061.047d*0341_02 gandharvāpsaraso yatra tatra gacchanti bhūmidāḥ
13,061.048a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,061.048c bṛhaspateś ca saṃvādam indrasya ca yudhiṣṭhira
13,061.049a iṣṭvā kratuśatenātha mahatā dakṣiṇāvatā
13,061.049c maghavā vāgvidāṃ śreṣṭhaṃ papracchedaṃ bṛhaspatim
13,061.050a bhagavan kena dānena svargataḥ sukham edhate
13,061.050c yad akṣayaṃ mahārghaṃ ca tad brūhi vadatāṃ vara
13,061.051a ity uktaḥ sa surendreṇa tato devapurohitaḥ
13,061.051c bṛhaspatir mahātejāḥ pratyuvāca śatakratum
13,061.052a suvarṇadānaṃ godānaṃ bhūmidānaṃ ca vṛtrahan
13,061.052b*0342_01 vidyādānaṃ ca kanyānāṃ dānaṃ pāpaharaṃ param
13,061.052c dadad etān mahāprājñaḥ sarvapāpaiḥ pramucyate
13,061.053a na bhūmidānād devendra paraṃ kiṃ cid iti prabho
13,061.053c viśiṣṭam iti manyāmi yathā prāhur manīṣiṇaḥ
13,061.053d*0343_01 brāhmaṇārthe gavārthe vā rāṣṭraghāte 'tha svāminaḥ
13,061.053d*0343_02 kulastrīṇāṃ paribhave mṛtās te bhūmidaiḥ saha
13,061.054a ye śūrā nihatā yuddhe svaryātā dānagṛddhinaḥ
13,061.054c sarve te vibudhaśreṣṭha nātikrāmanti bhūmidam
13,061.055a bhartur niḥśreyase yuktās tyaktātmāno raṇe hatāḥ
13,061.055c brahmalokagatāḥ śūrā nātikrāmanti bhūmidam
13,061.056a pañca pūrvādipuruṣāḥ ṣaṭ ca ye vasudhāṃ gatāḥ
13,061.056c ekādaśa dadad bhūmiṃ paritrātīha mānavaḥ
13,061.057a ratnopakīrṇāṃ vasudhāṃ yo dadāti puraṃdara
13,061.057c sa muktaḥ sarvakaluṣaiḥ svargaloke mahīyate
13,061.058a mahīṃ sphītāṃ dadad rājā sarvakāmaguṇānvitām
13,061.058c rājādhirājo bhavati tad dhi dānam anuttamam
13,061.059a sarvakāmasamāyuktāṃ kāśyapīṃ yaḥ prayacchati
13,061.059c sarvabhūtāni manyante māṃ dadātīti vāsava
13,061.060a sarvakāmadughāṃ dhenuṃ sarvakāmapurogamām
13,061.060c dadāti yaḥ sahasrākṣa sa svargaṃ yāti mānavaḥ
13,061.061a madhusarpiḥpravāhinyaḥ payodadhivahās tathā
13,061.061c saritas tarpayantīha surendra vasudhāpradam
13,061.062a bhūmipradānān nṛpatir mucyate rājakilbiṣāt
13,061.062c na hi bhūmipradānena dānam anyad viśiṣyate
13,061.063a dadāti yaḥ samudrāntāṃ pṛthivīṃ śastranirjitām
13,061.063c taṃ janāḥ kathayantīha yāvad dharati gaur iyam
13,061.064a puṇyām ṛddharasāṃ bhūmiṃ yo dadāti puraṃdara
13,061.064c na tasya lokāḥ kṣīyante bhūmidānaguṇārjitāḥ
13,061.065a sarvathā pārthiveneha satataṃ bhūtim icchatā
13,061.065c bhūr deyā vidhivac chakra pātre sukham abhīpsatā
13,061.065d*0344_01 svanirjitāṃ svayaṃkrītāṃ bhṛtāṃ ca vārpayen nṛpa
13,061.065d*0345_01 sunirmitāṃ suvikrītāṃ subhṛtāṃ vāpi yan nṛpaḥ
13,061.066a api kṛtvā naraḥ pāpaṃ bhūmiṃ dattvā dvijātaye
13,061.066c samutsṛjati tat pāpaṃ jīrṇāṃ tvacam ivoragaḥ
13,061.067a sāgarān saritaḥ śailān kānanāni ca sarvaśaḥ
13,061.067c sarvam etan naraḥ śakra dadāti vasudhāṃ dadat
13,061.068a taḍāgāny udapānāni srotāṃsi ca sarāṃsi ca
13,061.068c snehān sarvarasāṃś caiva dadāti vasudhāṃ dadat
13,061.069a oṣadhīḥ kṣīrasaṃpannā nagān puṣpaphalānvitān
13,061.069c kānanopalaśailāṃś ca dadāti vasudhāṃ dadat
13,061.070a agniṣṭomaprabhṛtibhir iṣṭvā ca svāptadakṣiṇaiḥ
13,061.070c na tat phalam avāpnoti bhūmidānād yad aśnute
13,061.071a dātā daśānugṛhṇāti daśa hanti tathā kṣipan
13,061.071c pūrvadattāṃ haran bhūmiṃ narakāyopagacchati
13,061.072a na dadāti pratiśrutya dattvā vā harate tu yaḥ
13,061.072c sa baddho vāruṇaiḥ pāśais tapyate mṛtyuśāsanāt
13,061.073a āhitāgniṃ sadāyajñaṃ kṛśabhṛtyaṃ priyātithim
13,061.073c ye bharanti dvijaśreṣṭhaṃ nopasarpanti te yamam
13,061.074a brāhmaṇeṣv ṛṇabhūtaṃ syāt pārthivasya puraṃdara
13,061.074c itareṣāṃ tu varṇānāṃ tārayet kṛśadurbalān
13,061.075a nācchindyāt sparśitāṃ bhūmiṃ pareṇa tridaśādhipa
13,061.075c brāhmaṇāya suraśreṣṭha kṛśabhṛtyāya kaś cana
13,061.076a athāśru patitaṃ teṣāṃ dīnānām avasīdatām
13,061.076c brāhmaṇānāṃ hṛte kṣetre hanyāt tripuruṣaṃ kulam
13,061.077a bhūmipālaṃ cyutaṃ rāṣṭrād yas tu saṃsthāpayet punaḥ
13,061.077c tasya vāsaḥ sahasrākṣa nākapṛṣṭhe mahīyate
13,061.077d*0346_01 hṛte kṣetre daridrāṇām aśrupātaḥ sudāruṇaḥ
13,061.077d*0346_02 iṣṭāpūrtaṃ narasyāsya hanyāt tripuruṣaṃ kulam
13,061.078a ikṣubhiḥ saṃtatāṃ bhūmiṃ yavagodhūmasaṃkulām
13,061.078b*0347_01 kadalīvanasāmrādyaiḥ supūrṇāṃ sparśayen mahīm
13,061.078c gośvavāhanasaṃpūrṇāṃ bāhuvīryasamārjitām
13,061.078d*0348_01 vimuktaḥ sarvapāpebhyaḥ svargaloke mahīyate
13,061.079a nidhigarbhāṃ dadad bhūmiṃ sarvaratnaparicchadām
13,061.079c akṣayāṃl labhate lokān bhūmisatraṃ hi tasya tat
13,061.080a vidhūya kaluṣaṃ sarvaṃ virajāḥ saṃmataḥ satām
13,061.080c loke mahīyate sadbhir yo dadāti vasuṃdharām
13,061.081a yathāpsu patitaḥ śakra tailabindur visarpati
13,061.081c tathā bhūmikṛtaṃ dānaṃ sasye sasye visarpati
13,061.082a ye raṇāgre mahīpālāḥ śūrāḥ samitiśobhanāḥ
13,061.082c vadhyante 'bhimukhāḥ śakra brahmalokaṃ vrajanti te
13,061.083a nṛtyagītaparā nāryo divyamālyavibhūṣitāḥ
13,061.083c upatiṣṭhanti devendra sadā bhūmipradaṃ divi
13,061.084a modate ca sukhaṃ svarge devagandharvapūjitaḥ
13,061.084c yo dadāti mahīṃ samyag vidhineha dvijātaye
13,061.085a śatam apsarasaś caiva divyamālyavibhūṣitāḥ
13,061.085c upatiṣṭhanti devendra sadā bhūmipradaṃ naram
13,061.085c*0349_01 brahmaloke dharāpradam
13,061.085c*0349_02 upatiṣṭhanti bhūtāni
13,061.086a śaṅkhaṃ bhadrāsanaṃ chatraṃ varāśvā varavāraṇāḥ
13,061.086c bhūmipradānāt puṣpāṇi hiraṇyanicayās tathā
13,061.087a ājñā sadāpratihatā jayaśabdo bhavaty atha
13,061.087c bhūmidānasya puṣpāṇi phalaṃ svargaḥ puraṃdara
13,061.088a hiraṇyapuṣpāś cauṣadhyaḥ kuśakāñcanaśāḍvalāḥ
13,061.088c amṛtaprasavāṃ bhūmiṃ prāpnoti puruṣo dadat
13,061.089a nāsti bhūmisamaṃ dānaṃ nāsti mātṛsamo guruḥ
13,061.089c nāsti satyasamo dharmo nāsti dānasamo nidhiḥ
13,061.090a etad āṅgirasāc chrutvā vāsavo vasudhām imām
13,061.090c vasuratnasamākīrṇāṃ dadāv āṅgirase tadā
13,061.091a ya imaṃ śrāvayec chrāddhe bhūmidānasya saṃstavam
13,061.091c na tasya rakṣasāṃ bhāgo nāsurāṇāṃ bhavaty uta
13,061.092a akṣayaṃ ca bhaved dattaṃ pitṛbhyas tan na saṃśayaḥ
13,061.092c tasmāc chrāddheṣv idaṃ vipro bhuñjataḥ śrāvayed dvijān
13,061.093a ity etat sarvadānānāṃ śreṣṭham uktaṃ tavānagha
13,061.093c mayā bharataśārdūla kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,062.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,062.001a kāni dānāni loke 'smin dātukāmo mahīpatiḥ
13,062.001c guṇādhikebhyo viprebhyo dadyād bharatasattama
13,062.002a kena tuṣyanti te sadyas tuṣṭāḥ kiṃ pradiśanty uta
13,062.002c śaṃsa me tan mahābāho phalaṃ puṇyakṛtaṃ mahat
13,062.003a dattaṃ kiṃ phalavad rājann iha loke paratra ca
13,062.003c bhavataḥ śrotum icchāmi tan me vistarato vada
13,062.004 bhīṣma uvāca
13,062.004a imam arthaṃ purā pṛṣṭo nārado devadarśanaḥ
13,062.004c yad uktavān asau tan me gadataḥ śṛṇu bhārata
13,062.005 nārada uvāca
13,062.005a annam eva praśaṃsanti devāḥ sarṣigaṇāḥ purā
13,062.005c lokatantraṃ hi yajñāś ca sarvam anne pratiṣṭhitam
13,062.006a annena sadṛśaṃ dānaṃ na bhūtaṃ na bhaviṣyati
13,062.006c tasmād annaṃ viśeṣeṇa dātum icchanti mānavāḥ
13,062.007a annam ūrjaskaraṃ loke prāṇāś cānne pratiṣṭhitāḥ
13,062.007c annena dhāryate sarvaṃ viśvaṃ jagad idaṃ prabho
13,062.008a annād gṛhasthā loke 'smin bhikṣavas tata eva ca
13,062.008c annāt prabhavati prāṇaḥ pratyakṣaṃ nātra saṃśayaḥ
13,062.009a kuṭumbaṃ pīḍayitvāpi brāhmaṇāya mahātmane
13,062.009c dātavyaṃ bhikṣave cānnam ātmano bhūtim icchatā
13,062.010a brāhmaṇāyābhirūpāya yo dadyād annam arthine
13,062.010c nidadhāti nidhiṃ śreṣṭhaṃ pāralaukikam ātmanaḥ
13,062.011a śrāntam adhvani vartantaṃ vṛddham arham upasthitam
13,062.011c arcayed bhūtim anvicchan gṛhastho gṛham āgatam
13,062.012a krodham utpatitaṃ hitvā suśīlo vītamatsaraḥ
13,062.012c annadaḥ prāpnute rājan divi ceha ca yat sukham
13,062.013a nāvamanyed abhigataṃ na praṇudyāt kathaṃ cana
13,062.013c api śvapāke śuni vā na dānaṃ vipraṇaśyati
13,062.014a yo dadyād aparikliṣṭam annam adhvani vartate
13,062.014c śrāntāyādṛṣṭapūrvāya sa mahad dharmam āpnuyāt
13,062.015a pitṝn devān ṛṣīn viprān atithīṃś ca janādhipa
13,062.015c yo naraḥ prīṇayaty annais tasya puṇyaphalaṃ mahat
13,062.016a kṛtvāpi pāpakaṃ karma yo dadyād annam arthine
13,062.016c brāhmaṇāya viśeṣeṇa na sa pāpena yujyate
13,062.017a brāhmaṇeṣv akṣayaṃ dānam annaṃ śūdre mahāphalam
13,062.017c annadānaṃ ca śūdre ca brāhmaṇe ca viśiṣyate
13,062.018a na pṛcched gotracaraṇaṃ svādhyāyaṃ deśam eva vā
13,062.018c bhikṣito brāhmaṇeneha janma vānnaṃ prayācitaḥ
13,062.018d*0350_01 āśayābhyāgataṃ vipraṃ bhojanārtham upasthitam
13,062.019a annadasyānnavṛkṣāś ca sarvakāmaphalānvitāḥ
13,062.019c bhavantīhātha vāmutra nṛpate nātra saṃśayaḥ
13,062.020a āśaṃsante hi pitaraḥ suvṛṣṭim iva karṣakāḥ
13,062.020c asmākam api putro vā pautro vānnaṃ pradāsyati
13,062.021a brāhmaṇo hi mahad bhūtaṃ svayaṃ dehīti yācate
13,062.021c akāmo vā sakāmo vā dattvā puṇyam avāpnuyāt
13,062.022a brāhmaṇaḥ sarvabhūtānām atithiḥ prasṛtāgrabhuk
13,062.022c viprā yam abhigacchanti bhikṣamāṇā gṛhaṃ sadā
13,062.023a satkṛtāś ca nivartante tad atīva pravardhate
13,062.023c mahābhoge kule janma pretya prāpnoti bhārata
13,062.024a dattvā tv annaṃ naro loke tathā sthānam anuttamam
13,062.024c mṛṣṭamṛṣṭānnadāyī tu svarge vasati satkṛtaḥ
13,062.025a annaṃ prāṇā narāṇāṃ hi sarvam anne pratiṣṭhitam
13,062.025c annadaḥ paśumān putrī dhanavān bhogavān api
13,062.026a prāṇavāṃś cāpi bhavati rūpavāṃś ca tathā nṛpa
13,062.026c annadaḥ prāṇado loke sarvadaḥ procyate tu saḥ
13,062.027a annaṃ hi dattvātithaye brāhmaṇāya yathāvidhi
13,062.027c pradātā sukham āpnoti devaiś cāpy abhipūjyate
13,062.028a brāhmaṇo hi mahad bhūtaṃ kṣetraṃ carati pādavat
13,062.028c upyate tatra yad bījaṃ tad dhi puṇyaphalaṃ mahat
13,062.029a pratyakṣaṃ prītijananaṃ bhoktṛdātror bhavaty uta
13,062.029c sarvāṇy anyāni dānāni parokṣaphalavanty uta
13,062.030a annād dhi prasavaṃ viddhi ratim annād dhi bhārata
13,062.030c dharmārthāv annato viddhi roganāśaṃ tathānnataḥ
13,062.031a annaṃ hy amṛtam ity āha purākalpe prajāpatiḥ
13,062.031c annaṃ bhuvaṃ divaṃ khaṃ ca sarvam anne pratiṣṭhitam
13,062.032a annapraṇāśe bhidyante śarīre pañca dhātavaḥ
13,062.032c balaṃ balavato 'pīha praṇaśyaty annahānitaḥ
13,062.033a āvāhāś ca vivāhāś ca yajñāś cānnam ṛte tathā
13,062.033c na vartante naraśreṣṭha brahma cātra pralīyate
13,062.034a annataḥ sarvam etad dhi yat kiṃ cit sthāṇu jaṅgamam
13,062.034c triṣu lokeṣu dharmārtham annaṃ deyam ato budhaiḥ
13,062.035a annadasya manuṣyasya balam ojo yaśaḥ sukham
13,062.035c kīrtiś ca vardhate śaśvat triṣu lokeṣu pārthiva
13,062.036a megheṣv ambhaḥ saṃnidhatte prāṇānāṃ pavanaḥ śivaḥ
13,062.036c tac ca meghagataṃ vāri śakro varṣati bhārata
13,062.037a ādatte ca rasaṃ bhaumam ādityaḥ svagabhastibhiḥ
13,062.037c vāyur ādityatas tāṃś ca rasān devaḥ prajāpatiḥ
13,062.038a tad yadā meghato vāri patitaṃ bhavati kṣitau
13,062.038c tadā vasumatī devī snigdhā bhavati bhārata
13,062.039a tataḥ sasyāni rohanti yena vartayate jagat
13,062.039c māṃsamedosthiśukrāṇāṃ prādurbhāvas tataḥ punaḥ
13,062.040a saṃbhavanti tataḥ śukrāt prāṇinaḥ pṛthivīpate
13,062.040c agnīṣomau hi tac chukraṃ prajanaḥ puṣyataś ca ha
13,062.041a evam annaṃ ca sūryaś ca pavanaḥ śukram eva ca
13,062.041c eka eva smṛto rāśir yato bhūtāni jajñire
13,062.042a prāṇān dadāti bhūtānāṃ tejaś ca bharatarṣabha
13,062.042c gṛham abhyāgatāyāśu yo dadyād annam arthine
13,062.043 bhīṣma uvāca
13,062.043a nāradenaivam ukto 'ham adām annaṃ sadā nṛpa
13,062.043c anasūyus tvam apy annaṃ tasmād dehi gatajvaraḥ
13,062.044a dattvānnaṃ vidhivad rājan viprebhyas tvam api prabho
13,062.044c yathāvad anurūpebhyas tataḥ svargam avāpsyasi
13,062.045a annadānāṃ hi ye lokās tāṃs tvaṃ śṛṇu narādhipa
13,062.045c bhavanāni prakāśante divi teṣāṃ mahātmanām
13,062.045e nānāsaṃsthānarūpāṇi nānāstambhānvitāni ca
13,062.046a candramaṇḍalaśubhrāṇi kiṅkiṇījālavanti ca
13,062.046c taruṇādityavarṇāni sthāvarāṇi carāṇi ca
13,062.047a anekaśatabhaumāni sāntarjalavanāni ca
13,062.047c vaiḍūryārkaprakāśāni raupyarukmamayāni ca
13,062.048a sarvakāmaphalāś cāpi vṛkṣā bhavanasaṃsthitāḥ
13,062.048c vāpyo vīthyaḥ sabhāḥ kūpā dīrghikāś caiva sarvaśaḥ
13,062.049a ghoṣavanti ca yānāni yuktāny atha sahasraśaḥ
13,062.049c bhakṣyabhojyamayāḥ śailā vāsāṃsy ābharaṇāni ca
13,062.050a kṣīraṃ sravantyaḥ saritas tathā caivānnaparvatāḥ
13,062.050c prāsādāḥ pāṇḍurābhrābhāḥ śayyāś ca kanakojjvalāḥ
13,062.050e tān annadāḥ prapadyante tasmād annaprado bhava
13,062.051a ete lokāḥ puṇyakṛtām annadānāṃ mahātmanām
13,062.051c tasmād annaṃ viśeṣeṇa dātavyaṃ mānavair bhuvi
13,063.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,063.001a śrutaṃ me bhavato vākyam annadānasya yo vidhiḥ
13,063.001c nakṣatrayogasyedānīṃ dānakalpaṃ bravīhi me
13,063.002 bhīṣma uvāca
13,063.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,063.002c devakyāś caiva saṃvādaṃ devarṣer nāradasya ca
13,063.003a dvārakām anusaṃprāptaṃ nāradaṃ devadarśanam
13,063.003c papracchainaṃ tataḥ praśnaṃ devakī dharmadarśinī
13,063.004a tasyāḥ saṃpṛcchamānāyā devarṣir nāradas tadā
13,063.004c ācaṣṭa vidhivat sarvaṃ yat tac chṛṇu viśāṃ pate
13,063.005 nārada uvāca
13,063.005a kṛttikāsu mahābhāge pāyasena sasarpiṣā
13,063.005c saṃtarpya brāhmaṇān sādhūṃl lokān āpnoty anuttamān
13,063.006a rohiṇyāṃ prathitair māṃsair māṣair annena sarpiṣā
13,063.006c payo 'nupānaṃ dātavyam ānṛṇyārthaṃ dvijātaye
13,063.007a dogdhrīṃ dattvā savatsāṃ tu nakṣatre somadaivate
13,063.007c gacchanti mānuṣāl lokāt svargalokam anuttamam
13,063.008a ārdrāyāṃ kṛsaraṃ dattvā tailamiśram upoṣitaḥ
13,063.008c naras tarati durgāṇi kṣuradhārāṃś ca parvatān
13,063.009a apūpān punarvasau dattvā tathaivānnāni śobhane
13,063.009c yaśasvī rūpasaṃpanno bahvanne jāyate kule
13,063.010a puṣye tu kanakaṃ dattvā kṛtaṃ cākṛtam eva ca
13,063.010c anālokeṣu lokeṣu somavat sa virājate
13,063.011a āśleṣāyāṃ tu yo rūpyam ṛṣabhaṃ vā prayacchati
13,063.011c sa sarvabhayanirmuktaḥ śātravān adhitiṣṭhati
13,063.012a maghāsu tilapūrṇāni vardhamānāni mānavaḥ
13,063.012b*0351_01 tāmrāṇi tilapātrāṇi triṃśatpalamitāni tu
13,063.012c pradāya putrapaśumān iha pretya ca modate
13,063.013a phalgunīpūrvasamaye brāhmaṇānām upoṣitaḥ
13,063.013c bhakṣān phāṇitasaṃyuktān dattvā saubhāgyam ṛcchati
13,063.014a ghṛtakṣīrasamāyuktaṃ vidhivat ṣaṣṭikaudanam
13,063.014c uttarāviṣaye dattvā svargaloke mahīyate
13,063.015a yad yat pradīyate dānam uttarāviṣaye naraiḥ
13,063.015c mahāphalam anantaṃ ca bhavatīti viniścayaḥ
13,063.016a haste hastirathaṃ dattvā caturyuktam upoṣitaḥ
13,063.016c prāpnoti paramāṃl lokān puṇyakāmasamanvitān
13,063.017a citrāyām ṛṣabhaṃ dattvā puṇyān gandhāṃś ca bhārata
13,063.017c caraty apsarasāṃ loke ramate nandane tathā
13,063.018a svātāv atha dhanaṃ dattvā yad iṣṭatamam ātmanaḥ
13,063.018c prāpnoti lokān sa śubhān iha caiva mahad yaśaḥ
13,063.019a viśākhāyām anaḍvāhaṃ dhenuṃ dattvā ca dugdhadām
13,063.019c saprāsaṅgaṃ ca śakaṭaṃ sadhānyaṃ vastrasaṃyutam
13,063.020a pitṝn devāṃś ca prīṇāti pretya cānantyam aśnute
13,063.020c na ca durgāṇy avāpnoti svargalokaṃ ca gacchati
13,063.021a dattvā yathoktaṃ viprebhyo vṛttim iṣṭāṃ sa vindati
13,063.021c narakādīṃś ca saṃkleśān nāpnotīti viniścayaḥ
13,063.022a anurādhāsu prāvāraṃ vastrāntaram upoṣitaḥ
13,063.022c dattvā yugaśataṃ cāpi naraḥ svarge mahīyate
13,063.023a kālaśākaṃ tu viprebhyo dattvā martyaḥ samūlakam
13,063.023c jyeṣṭhāyām ṛddhim iṣṭāṃ vai gatim iṣṭāṃ ca vindati
13,063.024a mūle mūlaphalaṃ dattvā brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ
13,063.024c pitṝn prīṇayate cāpi gatim iṣṭāṃ ca gacchati
13,063.025a atha pūrvāsv aṣāḍhāsu dadhipātrāṇy upoṣitaḥ
13,063.025c kulavṛttopasaṃpanne brāhmaṇe vedapārage
13,063.025e pradāya jāyate pretya kule subahugokule
13,063.026a udamanthaṃ sasarpiṣkaṃ prabhūtamadhuphāṇitam
13,063.026c dattvottarāsv aṣāḍhāsu sarvakāmān avāpnuyāt
13,063.027a dugdhaṃ tv abhijite yoge dattvā madhughṛtāplutam
13,063.027c dharmanityo manīṣibhyaḥ svargaloke mahīyate
13,063.028a śravaṇe kambalaṃ dattvā vastrāntaritam eva ca
13,063.028c śvetena yāti yānena sarvalokān asaṃvṛtān
13,063.029a goprayuktaṃ dhaniṣṭhāsu yānaṃ dattvā samāhitaḥ
13,063.029c vastraraśmidharaṃ sadyaḥ pretya rājyaṃ prapadyate
13,063.030a gandhāñ śatabhiṣagyoge dattvā sāgurucandanān
13,063.030c prāpnoty apsarasāṃ lokān pretya gandhāṃś ca śāśvatān
13,063.031a pūrvabhādrapadāyoge rājamāṣān pradāya tu
13,063.031c sarvabhakṣaphalopetaḥ sa vai pretya sukhī bhavet
13,063.032a aurabhram uttarāyoge yas tu māṃsaṃ prayacchati
13,063.032c sa pitṝn prīṇayati vai pretya cānantyam aśnute
13,063.033a kāṃsyopadohanāṃ dhenuṃ revatyāṃ yaḥ prayacchati
13,063.033c sā pretya kāmān ādāya dātāram upatiṣṭhati
13,063.034a ratham aśvasamāyuktaṃ dattvāśvinyāṃ narottamaḥ
13,063.034c hastyaśvarathasaṃpanne varcasvī jāyate kule
13,063.035a bharaṇīṣu dvijātibhyas tiladhenuṃ pradāya vai
13,063.035c gāḥ suprabhūtāḥ prāpnoti naraḥ pretya yaśas tathā
13,063.036 bhīṣma uvāca
13,063.036a ity eṣa lakṣaṇoddeśaḥ prokto nakṣatrayogataḥ
13,063.036c devakyā nāradeneha sā snuṣābhyo 'bravīd idam
13,064.001 bhīṣma uvāca
13,064.001a sarvān kāmān prayacchanti ye prayacchanti kāñcanam
13,064.001c ity evaṃ bhagavān atriḥ pitāmahasuto 'bravīt
13,064.002a pavitraṃ śucy athāyuṣyaṃ pitṝṇām akṣayaṃ ca tat
13,064.002c suvarṇaṃ manujendreṇa hariścandreṇa kīrtitam
13,064.003a pānīyadānaṃ paramaṃ dānānāṃ manur abravīt
13,064.003c tasmād vāpīś ca kūpāṃś ca taḍāgāni ca khānayet
13,064.004a ardhaṃ pāpasya harati puruṣasyeha karmaṇaḥ
13,064.004c kūpaḥ pravṛttapānīyaḥ supravṛttaś ca nityaśaḥ
13,064.005a sarvaṃ tārayate vaṃśaṃ yasya khāte jalāśaye
13,064.005c gāvaḥ pibanti viprāś ca sādhavaś ca narāḥ sadā
13,064.006a nidāghakāle pānīyaṃ yasya tiṣṭhaty avāritam
13,064.006c sa durgaṃ viṣamaṃ kṛcchraṃ na kadā cid avāpnute
13,064.007a bṛhaspater bhagavataḥ pūṣṇaś caiva bhagasya ca
13,064.007c aśvinoś caiva vahneś ca prītir bhavati sarpiṣā
13,064.008a paramaṃ bheṣajaṃ hy etad yajñānām etad uttamam
13,064.008c rasānām uttamaṃ caitat phalānāṃ caitad uttamam
13,064.009a phalakāmo yaśaskāmaḥ puṣṭikāmaś ca nityadā
13,064.009c ghṛtaṃ dadyād dvijātibhyaḥ puruṣaḥ śucir ātmavān
13,064.010a ghṛtaṃ māse āśvayuji viprebhyo yaḥ prayacchati
13,064.010c tasmai prayacchato rūpaṃ prītau devāv ihāśvinau
13,064.011a pāyasaṃ sarpiṣā miśraṃ dvijebhyo yaḥ prayacchati
13,064.011c gṛhaṃ tasya na rakṣāṃsi dharṣayanti kadā cana
13,064.012a pipāsayā na mriyate sopacchandaś ca dṛśyate
13,064.012c na prāpnuyāc ca vyasanaṃ karakān yaḥ prayacchati
13,064.013a prayato brāhmaṇāgrebhyaḥ śraddhayā parayā yutaḥ
13,064.013c upasparśanaṣaḍbhāgaṃ labhate puruṣaḥ sadā
13,064.014a yaḥ sādhanārthaṃ kāṣṭhāni brāhmaṇebhyaḥ prayacchati
13,064.014c pratāpārthaṃ ca rājendra vṛttavadbhyaḥ sadā naraḥ
13,064.015a sidhyanty arthāḥ sadā tasya kāryāṇi vividhāni ca
13,064.015c upary upari śatrūṇāṃ vapuṣā dīpyate ca saḥ
13,064.016a bhagavāṃś cāsya suprīto vahnir bhavati nityaśaḥ
13,064.016c na taṃ tyajante paśavaḥ saṃgrāme ca jayaty api
13,064.017a putrāñ chriyaṃ ca labhate yaś chatraṃ saṃprayacchati
13,064.017c cakṣurvyādhiṃ na labhate yajñabhāgam athāśnute
13,064.018a nidāghakāle varṣe vā yaś chatraṃ saṃprayacchati
13,064.018c nāsya kaś cin manodāhaḥ kadā cid api jāyate
13,064.018e kṛcchrāt sa viṣamāc caiva vipra mokṣam avāpnute
13,064.019a pradānaṃ sarvadānānāṃ śakaṭasya viśiṣyate
13,064.019c evam āha mahābhāgaḥ śāṇḍilyo bhagavān ṛṣiḥ
13,065.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,065.001a dahyamānāya viprāya yaḥ prayacchaty upānahau
13,065.001c yat phalaṃ tasya bhavati tan me brūhi pitāmaha
13,065.002 bhīṣma uvāca
13,065.002a upānahau prayacched yo brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ
13,065.002c mardate kaṇṭakān sarvān viṣamān nistaraty api
13,065.002e sa śatrūṇām upari ca saṃtiṣṭhati yudhiṣṭhira
13,065.003a yānaṃ cāśvatarīyuktaṃ tasya śubhraṃ viśāṃ pate
13,065.003c upatiṣṭhati kaunteya rūpyakāñcanabhūṣaṇam
13,065.003e śakaṭaṃ damyasaṃyuktaṃ dattaṃ bhavati caiva hi
13,065.004 yudhiṣṭhira uvāca
13,065.004a yat phalaṃ tiladāne ca bhūmidāne ca kīrtitam
13,065.004c gopradāne 'nnadāne ca bhūyas tad brūhi kaurava
13,065.005 bhīṣma uvāca
13,065.005a śṛṇuṣva mama kaunteya tiladānasya yat phalam
13,065.005c niśamya ca yathānyāyaṃ prayaccha kurusattama
13,065.006a pitṝṇāṃ prathamaṃ bhojyaṃ tilāḥ sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā
13,065.006c tiladānena vai tasmāt pitṛpakṣaḥ pramodate
13,065.007a māghamāse tilān yas tu brāhmaṇebhyaḥ prayacchati
13,065.007c sarvasattvasamākīrṇaṃ narakaṃ sa na paśyati
13,065.008a sarvakāmaiḥ sa yajate yas tilair yajate pitṝn
13,065.008c na cākāmena dātavyaṃ tilaśrāddhaṃ kathaṃ cana
13,065.009a maharṣeḥ kaśyapasyaite gātrebhyaḥ prasṛtās tilāḥ
13,065.009c tato divyaṃ gatā bhāvaṃ pradāneṣu tilāḥ prabho
13,065.010a pauṣṭikā rūpadāś caiva tathā pāpavināśanāḥ
13,065.010c tasmāt sarvapradānebhyas tiladānaṃ viśiṣyate
13,065.011a āpastambaś ca medhāvī śaṅkhaś ca likhitas tathā
13,065.011c maharṣir gautamaś cāpi tiladānair divaṃ gatāḥ
13,065.012a tilahomaparā viprāḥ sarve saṃyatamaithunāḥ
13,065.012c samā gavyena haviṣā pravṛttiṣu ca saṃsthitāḥ
13,065.013a sarveṣām eva dānānāṃ tiladānaṃ paraṃ smṛtam
13,065.013c akṣayaṃ sarvadānānāṃ tiladānam ihocyate
13,065.014a utpanne ca purā havye kuśikarṣiḥ paraṃtapa
13,065.014c tilair agnitrayaṃ hutvā prāptavān gatim uttamām
13,065.015a iti proktaṃ kuruśreṣṭha tiladānam anuttamam
13,065.015c vidhānaṃ yena vidhinā tilānām iha śasyate
13,065.016a ata ūrdhvaṃ nibodhedaṃ devānāṃ yaṣṭum icchatām
13,065.016c samāgamaṃ mahārāja brahmaṇā vai svayaṃbhuvā
13,065.017a devāḥ sametya brahmāṇaṃ bhūmibhāgaṃ yiyakṣavaḥ
13,065.017c śubhaṃ deśam ayācanta yajema iti pārthiva
13,065.018 devā ūcuḥ
13,065.018a bhagavaṃs tvaṃ prabhur bhūmeḥ sarvasya tridivasya ca
13,065.018c yajemahi mahābhāga yajñaṃ bhavadanujñayā
13,065.018e nānanujñātabhūmir hi yajñasya phalam aśnute
13,065.019a tvaṃ hi sarvasya jagataḥ sthāvarasya carasya ca
13,065.019c prabhur bhavasi tasmāt tvaṃ samanujñātum arhasi
13,065.020 brahmovāca
13,065.020a dadāmi medinībhāgaṃ bhavadbhyo 'haṃ surarṣabhāḥ
13,065.020c yasmin deśe kariṣyadhvaṃ yajñaṃ kāśyapanandanāḥ
13,065.021 devā ūcuḥ
13,065.021a bhagavan kṛtakāmāḥ smo yakṣyāmas tv āptadakṣiṇaiḥ
13,065.021c imaṃ tu deśaṃ munayaḥ paryupāsanta nityadā
13,065.022 bhīṣma uvāca
13,065.022a tato 'gastyaś ca kaṇvaś ca bhṛgur atrir vṛṣākapiḥ
13,065.022c asito devalaś caiva devayajñam upāgaman
13,065.023a tato devā mahātmāna ījire yajñam acyuta
13,065.023c tathā samāpayām āsur yathākālaṃ surarṣabhāḥ
13,065.024a ta iṣṭayajñās tridaśā himavaty acalottame
13,065.024c ṣaṣṭham aṃśaṃ kratos tasya bhūmidānaṃ pracakrire
13,065.025a prādeśamātraṃ bhūmes tu yo dadyād anupaskṛtam
13,065.025c na sīdati sa kṛcchreṣu na ca durgāṇy avāpnute
13,065.026a śītavātātapasahāṃ gṛhabhūmiṃ susaṃskṛtām
13,065.026c pradāya suralokasthaḥ puṇyānte 'pi na cālyate
13,065.027a mudito vasate prājñaḥ śakreṇa saha pārthiva
13,065.027c pratiśrayapradātā ca so 'pi svarge mahīyate
13,065.028a adhyāpakakule jātaḥ śrotriyo niyatendriyaḥ
13,065.028c gṛhe yasya vaset tuṣṭaḥ pradhānaṃ lokam aśnute
13,065.029a tathā gavārthe śaraṇaṃ śītavarṣasahaṃ mahat
13,065.029c āsaptamaṃ tārayati kulaṃ bharatasattama
13,065.030a kṣetrabhūmiṃ dadal loke putra śriyam avāpnuyāt
13,065.030c ratnabhūmiṃ pradattvā tu kulavaṃśaṃ vivardhayet
13,065.031a na coṣarāṃ na nirdagdhāṃ mahīṃ dadyāt kathaṃ cana
13,065.031c na śmaśānaparītāṃ ca na ca pāpaniṣevitām
13,065.032a pārakye bhūmideśe tu pitṝṇāṃ nirvapet tu yaḥ
13,065.032c tad bhūmisvāmipitṛbhiḥ śrāddhakarma vihanyate
13,065.033a tasmāt krītvā mahīṃ dadyāt svalpām api vicakṣaṇaḥ
13,065.033c piṇḍaḥ pitṛbhyo datto vai tasyāṃ bhavati śāśvataḥ
13,065.034a aṭavīparvatāś caiva nadītīrthāni yāni ca
13,065.034c sarvāṇy asvāmikāny āhur na hi tatra parigrahaḥ
13,065.035a ity etad bhūmidānasya phalam uktaṃ viśāṃ pate
13,065.035c ataḥ paraṃ tu godānaṃ kīrtayiṣyāmi te 'nagha
13,065.036a gāvo 'dhikās tapasvibhyo yasmāt sarvebhya eva ca
13,065.036c tasmān maheśvaro devas tapas tābhiḥ samāsthitaḥ
13,065.037a brahmaloke vasanty etāḥ somena saha bhārata
13,065.037c āsāṃ brahmarṣayaḥ siddhāḥ prārthayanti parāṃ gatim
13,065.037d*0352_01 tāṃ prāpnuvanti gāṃ dattvā vimuktāḥ sarvakilbiṣaiḥ
13,065.038a payasā haviṣā dadhnā śakṛtāpy atha carmaṇā
13,065.038c asthibhiś copakurvanti śṛṅgair vālaiś ca bhārata
13,065.039a nāsāṃ śītātapau syātāṃ sadaitāḥ karma kurvate
13,065.039c na varṣaṃ viṣamaṃ vāpi duḥkham āsāṃ bhavaty uta
13,065.040a brāhmaṇaiḥ sahitā yānti tasmāt parataraṃ padam
13,065.040c ekaṃ gobrāhmaṇaṃ tasmāt pravadanti manīṣiṇaḥ
13,065.041a rantidevasya yajñe tāḥ paśutvenopakalpitāḥ
13,065.041c tataś carmaṇvatī rājan gocarmabhyaḥ pravartitā
13,065.042a paśutvāc ca vinirmuktāḥ pradānāyopakalpitāḥ
13,065.042c tā imā vipramukhyebhyo yo dadāti mahīpate
13,065.042e nistared āpadaṃ kṛcchrāṃ viṣamastho 'pi pārthiva
13,065.043a gavāṃ sahasradaḥ pretya narakaṃ na prapaśyati
13,065.043c sarvatra vijayaṃ cāpi labhate manujādhipa
13,065.044a amṛtaṃ vai gavāṃ kṣīram ity āha tridaśādhipaḥ
13,065.044c tasmād dadāti yo dhenum amṛtaṃ sa prayacchati
13,065.045a agnīnām avyayaṃ hy etad dhaumyaṃ vedavido viduḥ
13,065.045c tasmād dadāti yo dhenuṃ sa haumyaṃ saṃprayacchati
13,065.046a svargo vai mūrtimān eṣa vṛṣabhaṃ yo gavāṃ patim
13,065.046c vipre guṇayute dadyāt sa vai svarge mahīyate
13,065.047a prāṇā vai prāṇinām ete procyante bharatarṣabha
13,065.047c tasmād dadāti yo dhenuṃ prāṇān vai sa prayacchati
13,065.048a gāvaḥ śaraṇyā bhūtānām iti vedavido viduḥ
13,065.048c tasmād dadāti yo dhenuṃ śaraṇaṃ saṃprayacchati
13,065.049a na vadhārthaṃ pradātavyā na kīnāśe na nāstike
13,065.049c gojīvine na dātavyā tathā gauḥ puruṣarṣabha
13,065.049d*0353_01 gorasānāṃ na vikretur apañcayajanasya ca
13,065.050a dadāti tādṛśānāṃ vai naro gāḥ pāpakarmaṇām
13,065.050c akṣayaṃ narakaṃ yātīty evam āhur manīṣiṇaḥ
13,065.051a na kṛśāṃ pāpavatsāṃ vā vandhyāṃ rogānvitāṃ tathā
13,065.051c na vyaṅgāṃ na pariśrāntāṃ dadyād gāṃ brāhmaṇāya vai
13,065.052a daśagosahasradaḥ samyak śakreṇa saha modate
13,065.052c akṣayāṃl labhate lokān naraḥ śatasahasradaḥ
13,065.053a ity etad gopradānaṃ ca tiladānaṃ ca kīrtitam
13,065.053c tathā bhūmipradānaṃ ca śṛṇuṣvānne ca bhārata
13,065.054a annadānaṃ pradhānaṃ hi kaunteya paricakṣate
13,065.054c annasya hi pradānena rantidevo divaṃ gataḥ
13,065.055a śrāntāya kṣudhitāyānnaṃ yaḥ prayacchati bhūmipa
13,065.055c svāyaṃbhuvaṃ mahābhāgaṃ sa paśyati narādhipa
13,065.056a na hiraṇyair na vāsobhir nāśvadānena bhārata
13,065.056c prāpnuvanti narāḥ śreyo yathehānnapradāḥ prabho
13,065.057a annaṃ vai paramaṃ dravyam annaṃ śrīś ca parā matā
13,065.057c annāt prāṇaḥ prabhavati tejo vīryaṃ balaṃ tathā
13,065.058a sadbhyo dadāti yaś cānnaṃ sadaikāgramanā naraḥ
13,065.058c na sa durgāṇy avāpnotīty evam āha parāśaraḥ
13,065.059a arcayitvā yathānyāyaṃ devebhyo 'nnaṃ nivedayet
13,065.059c yadanno hi naro rājaṃs tadannās tasya devatāḥ
13,065.060a kaumudyāṃ śuklapakṣe tu yo 'nnadānaṃ karoty uta
13,065.060c sa saṃtarati durgāṇi pretya cānantyam aśnute
13,065.061a abhuktvātithaye cānnaṃ prayacched yaḥ samāhitaḥ
13,065.061c sa vai brahmavidāṃ lokān prāpnuyād bharatarṣabha
13,065.062a sukṛcchrām āpadaṃ prāptaś cānnadaḥ puruṣas taret
13,065.062c pāpaṃ tarati caiveha duṣkṛtaṃ cāpakarṣati
13,065.063a ity etad annadānasya tiladānasya caiva ha
13,065.063c bhūmidānasya ca phalaṃ godānasya ca kīrtitam
13,066.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,066.001a śrutaṃ dānaphalaṃ tāta yat tvayā parikīrtitam
13,066.001c annaṃ tu te viśeṣeṇa praśastam iha bhārata
13,066.002a pānīyadānaṃ paramaṃ kathaṃ ceha mahāphalam
13,066.002c ity etac chrotum icchāmi vistareṇa pitāmaha
13,066.003 bhīṣma uvāca
13,066.003a hanta te vartayiṣyāmi yathāvad bharatarṣabha
13,066.003c gadatas tan mamādyeha śṛṇu satyaparākrama
13,066.003e pānīyadānāt prabhṛti sarvaṃ vakṣyāmi te 'nagha
13,066.004a yad annaṃ yac ca pānīyaṃ saṃpradāyāśnute naraḥ
13,066.004c na tasmāt paramaṃ dānaṃ kiṃ cid astīti me matiḥ
13,066.005a annāt prāṇabhṛtas tāta pravartante hi sarvaśaḥ
13,066.005c tasmād annaṃ paraṃ loke sarvadāneṣu kathyate
13,066.006a annād balaṃ ca tejaś ca prāṇināṃ vardhate sadā
13,066.006c annadānam atas tasmāc chreṣṭham āha prajāpatiḥ
13,066.007a sāvitryā hy api kaunteya śrutaṃ te vacanaṃ śubham
13,066.007c yataś caitad yathā caitad devasatre mahāmate
13,066.008a anne datte nareṇeha prāṇā dattā bhavanty uta
13,066.008c prāṇadānād dhi paramaṃ na dānam iha vidyate
13,066.009a śrutaṃ hi te mahābāho lomaśasyāpi tad vacaḥ
13,066.009c prāṇān dattvā kapotāya yat prāptaṃ śibinā purā
13,066.010a tāṃ gatiṃ labhate dattvā dvijasyānnaṃ viśāṃ pate
13,066.010c gatiṃ viśiṣṭāṃ gacchanti prāṇadā iti naḥ śrutam
13,066.011a annaṃ cāpi prabhavati pānīyāt kurusattama
13,066.011c nīrajātena hi vinā na kiṃ cit saṃpravartate
13,066.012a nīrajātaś ca bhagavān somo grahagaṇeśvaraḥ
13,066.012c amṛtaṃ ca sudhā caiva svāhā caiva vaṣaṭ tathā
13,066.013a annauṣadhyo mahārāja vīrudhaś ca jalodbhavāḥ
13,066.013c yataḥ prāṇabhṛtāṃ prāṇāḥ saṃbhavanti viśāṃ pate
13,066.014a devānām amṛtaṃ cānnaṃ nāgānāṃ ca sudhā tathā
13,066.014c pitṝṇāṃ ca svadhā proktā paśūnāṃ cāpi vīrudhaḥ
13,066.015a annam eva manuṣyāṇāṃ prāṇān āhur manīṣiṇaḥ
13,066.015c tac ca sarvaṃ naravyāghra pānīyāt saṃpravartate
13,066.016a tasmāt pānīyadānād vai na paraṃ vidyate kva cit
13,066.016c tac ca dadyān naro nityaṃ ya icched bhūtim ātmanaḥ
13,066.017a dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ jaladānaṃ viśāṃ pate
13,066.017c śatrūṃś cāpy adhi kaunteya sadā tiṣṭhati toyadaḥ
13,066.018a sarvakāmān avāpnoti kīrtiṃ caiveha śāśvatīm
13,066.018c pretya cānantyam āpnoti pāpebhyaś ca pramucyate
13,066.019a toyado manujavyāghra svargaṃ gatvā mahādyute
13,066.019c akṣayān samavāpnoti lokān ity abravīn manuḥ
13,067.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,067.001a tilānāṃ kīdṛśaṃ dānam atha dīpasya caiva ha
13,067.001c annānāṃ vāsasāṃ caiva bhūya eva bravīhi me
13,067.002 bhīṣma uvāca
13,067.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,067.002c brāhmaṇasya ca saṃvādaṃ yamasya ca yudhiṣṭhira
13,067.003a madhyadeśe mahān grāmo brāhmaṇānāṃ babhūva ha
13,067.003c gaṅgāyamunayor madhye yāmunasya girer adhaḥ
13,067.004a parṇaśāleti vikhyāto ramaṇīyo narādhipa
13,067.004c vidvāṃsas tatra bhūyiṣṭhā brāhmaṇāś cāvasaṃs tadā
13,067.005a atha prāha yamaḥ kaṃ cit puruṣaṃ kṛṣṇavāsasam
13,067.005c raktākṣam ūrdhvaromāṇaṃ kākajaṅghākṣināsikam
13,067.006a gaccha tvaṃ brāhmaṇagrāmaṃ tato gatvā tam ānaya
13,067.006c agastyaṃ gotrataś cāpi nāmataś cāpi śarmiṇam
13,067.007a śame niviṣṭaṃ vidvāṃsam adhyāpakam anādṛtam
13,067.007c mā cānyam ānayethās tvaṃ sagotraṃ tasya pārśvataḥ
13,067.008a sa hi tādṛgguṇas tena tulyo 'dhyayanajanmanā
13,067.008c apatyeṣu tathā vṛtte samastenaiva dhīmatā
13,067.008e tam ānaya yathoddiṣṭaṃ pūjā kāryā hi tasya me
13,067.009a sa gatvā pratikūlaṃ tac cakāra yamaśāsanam
13,067.009c tam ākramyānayām āsa pratiṣiddho yamena yaḥ
13,067.010a tasmai yamaḥ samutthāya pūjāṃ kṛtvā ca vīryavān
13,067.010c provāca nīyatām eṣa so 'nya ānīyatām iti
13,067.011a evam ukte tu vacane dharmarājena sa dvijaḥ
13,067.011c uvāca dharmarājānaṃ nirviṇṇo 'dhyayanena vai
13,067.011e yo me kālo bhavec cheṣas taṃ vaseyam ihācyuta
13,067.012 yama uvāca
13,067.012a nāhaṃ kālasya vihitaṃ prāpnomīha kathaṃ cana
13,067.012c yo hi dharmaṃ carati vai taṃ tu jānāmi kevalam
13,067.013a gaccha vipra tvam adyaiva ālayaṃ svaṃ mahādyute
13,067.013c brūhi vā tvaṃ yathā svairaṃ karavāṇi kim ity uta
13,067.014 brāhmaṇa uvāca
13,067.014a yat tatra kṛtvā sumahat puṇyaṃ syāt tad bravīhi me
13,067.014c sarvasya hi pramāṇaṃ tvaṃ trailokyasyāpi sattama
13,067.015 yama uvāca
13,067.015a śṛṇu tattvena viprarṣe pradānavidhim uttamam
13,067.015c tilāḥ paramakaṃ dānaṃ puṇyaṃ caiveha śāśvatam
13,067.016a tilāś ca saṃpradātavyā yathāśakti dvijarṣabha
13,067.016c nityadānāt sarvakāmāṃs tilā nirvartayanty uta
13,067.017a tilāñ śrāddhe praśaṃsanti dānam etad dhy anuttamam
13,067.017c tān prayacchasva viprebhyo vidhidṛṣṭena karmaṇā
13,067.017d*0354_01 vaiśākhyāṃ paurṇamāsyāṃ tu tilān dadyād dvijātiṣu
13,067.017d*0355_01 teṣāṃ māghyāṃ pradānena sarvān kāmān avāpnuyāt
13,067.018a tilā bhakṣayitavyāś ca sadā tv ālabhanaṃ ca taiḥ
13,067.018c kāryaṃ satatam icchadbhiḥ śreyaḥ sarvātmanā gṛhe
13,067.019a tathāpaḥ sarvadā deyāḥ peyāś caiva na saṃśayaḥ
13,067.019c puṣkariṇyas taḍāgāni kūpāṃś caivātra khānayet
13,067.020a etat sudurlabhataram iha loke dvijottama
13,067.020c āpo nityaṃ pradeyās te puṇyaṃ hy etad anuttamam
13,067.021a prapāś ca kāryāḥ pānārthaṃ nityaṃ te dvijasattama
13,067.021c bhukte 'py atha pradeyaṃ te pānīyaṃ vai viśeṣataḥ
13,067.022a ity ukte sa tadā tena yamadūtena vai gṛhān
13,067.022c nītaś cakāra ca tathā sarvaṃ tad yamaśāsanam
13,067.023a nītvā taṃ yamadūto 'pi gṛhītvā śarmiṇaṃ tadā
13,067.023c yayau sa dharmarājāya nyavedayata cāpi tam
13,067.024a taṃ dharmarājo dharmajñaṃ pūjayitvā pratāpavān
13,067.024c kṛtvā ca saṃvidaṃ tena visasarja yathāgatam
13,067.025a tasyāpi ca yamaḥ sarvam upadeśaṃ cakāra ha
13,067.025c pratyetya ca sa tat sarvaṃ cakāroktaṃ yamena tat
13,067.026a tathā praśaṃsate dīpān yamaḥ pitṛhitepsayā
13,067.026b*0356_01 pānīyābhyarthinaṃ dṛṣṭvā prītyā dadyāt tvarānvitaḥ
13,067.026b*0356_02 vastre tantupramāṇena dīpe nimiṣavatsaram
13,067.026b*0356_03 gavāṃ lomapramāṇena svargabhogam upāśnute
13,067.026b*0356_04 jale bindupramāṇena tad etāny upavartaya
13,067.026c tasmād dīpaprado nityaṃ saṃtārayati vai pitṝn
13,067.027a dātavyāḥ satataṃ dīpās tasmād bharatasattama
13,067.027c devānāṃ ca pitṝṇāṃ ca cakṣuṣy āste matāḥ prabho
13,067.028a ratnadānaṃ ca sumahat puṇyam uktaṃ janādhipa
13,067.028c tāni vikrīya yajate brāhmaṇo hy abhayaṃkaraḥ
13,067.029a yad vai dadāti viprebhyo brāhmaṇaḥ pratigṛhya vai
13,067.029c ubhayoḥ syāt tad akṣayyaṃ dātur ādātur eva ca
13,067.030a yo dadāti sthitaḥ sthityāṃ tādṛśāya pratigraham
13,067.030c ubhayor akṣayaṃ dharmaṃ taṃ manuḥ prāha dharmavit
13,067.031a vāsasāṃ tu pradānena svadāranirato naraḥ
13,067.031c suvastraś ca suveṣaś ca bhavatīty anuśuśruma
13,067.032a gāvaḥ suvarṇaṃ ca tathā tilāś caivānuvarṇitāḥ
13,067.032c bahuśaḥ puruṣavyāghra vedaprāmāṇyadarśanāt
13,067.033a vivāhāṃś caiva kurvīta putrān utpādayeta ca
13,067.033c putralābho hi kauravya sarvalābhād viśiṣyate
13,068.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,068.001a bhūya eva kuruśreṣṭha dānānāṃ vidhim uttamam
13,068.001c kathayasva mahāprājña bhūmidānaṃ viśeṣataḥ
13,068.002a pṛthivīṃ kṣatriyo dadyād brāhmaṇas tāṃ svakarmaṇā
13,068.002c vidhivat pratigṛhṇīyān na tv anyo dātum arhati
13,068.003a sarvavarṇais tu yac chakyaṃ pradātuṃ phalakāṅkṣibhiḥ
13,068.003c vede vā yat samāmnātaṃ tan me vyākhyātum arhasi
13,068.004 bhīṣma uvāca
13,068.004a tulyanāmāni deyāni trīṇi tulyaphalāni ca
13,068.004c sarvakāmaphalānīha gāvaḥ pṛthvī sarasvatī
13,068.005a yo brūyāc cāpi śiṣyāya dharmyāṃ brāhmīṃ sarasvatīm
13,068.005c pṛthivīgopradānābhyāṃ sa tulyaṃ phalam aśnute
13,068.006a tathaiva gāḥ praśaṃsanti na ca deyaṃ tataḥ param
13,068.006c saṃnikṛṣṭaphalās tā hi laghvarthāś ca yudhiṣṭhira
13,068.006e mātaraḥ sarvabhūtānāṃ gāvaḥ sarvasukhapradāḥ
13,068.007a vṛddhim ākāṅkṣatā nityaṃ gāvaḥ kāryāḥ pradakṣiṇāḥ
13,068.007b*0357_01 saṃtāḍyā na tu pādena gavāṃ madhye ca na vrajet
13,068.007c maṅgalāyatanaṃ devyas tasmāt pūjyāḥ sadaiva hi
13,068.008a pracodanaṃ devakṛtaṃ gavāṃ karmasu vartatām
13,068.008c pūrvam evākṣaraṃ nānyad abhidheyaṃ kathaṃ cana
13,068.009a pracāre vā nipāne vā budho nodvejayeta gāḥ
13,068.009c tṛṣitā hy abhivīkṣantyo naraṃ hanyuḥ sabāndhavam
13,068.010a pitṛsadmāni satataṃ devatāyatanāni ca
13,068.010c pūyante śakṛtā yāsāṃ pūtaṃ kim adhikaṃ tataḥ
13,068.011a grāsamuṣṭiṃ paragave dadyāt saṃvatsaraṃ tu yaḥ
13,068.011c akṛtvā svayam āhāraṃ vrataṃ tat sārvakāmikam
13,068.012a sa hi putrān yaśorthaṃ ca śriyaṃ cāpy adhigacchati
13,068.012c nāśayaty aśubhaṃ caiva duḥsvapnaṃ ca vyapohati
13,068.013 yudhiṣṭhira uvāca
13,068.013a deyāḥ kiṃlakṣaṇā gāvaḥ kāś cāpi parivarjayet
13,068.013c kīdṛśāya pradātavyā na deyāḥ kīdṛśāya ca
13,068.014 bhīṣma uvāca
13,068.014a asadvṛttāya pāpāya lubdhāyānṛtavādine
13,068.014c havyakavyavyapetāya na deyā gauḥ kathaṃ cana
13,068.015a bhikṣave bahuputrāya śrotriyāyāhitāgnaye
13,068.015c dattvā daśagavāṃ dātā lokān āpnoty anuttamān
13,068.016a yaṃ caiva dharmaṃ kurute tasya puṇyaphalaṃ ca yat
13,068.016b*0358_01 juhoti yad bhojayati yad dadāti gavāṃ rasaiḥ
13,068.016c sarvasyaivāṃśabhāg dātā tannimittaṃ pravṛttayaḥ
13,068.016d*0359_01 arthasya daśabhāg dātā tan nivṛttapravṛttaye
13,068.017a yaś cainam utpādayati yaś cainaṃ trāyate bhayāt
13,068.017c yaś cāsya kurute vṛttiṃ sarve te pitaras trayaḥ
13,068.018a kalmaṣaṃ guruśuśrūṣā hanti māno mahad yaśaḥ
13,068.018c aputratāṃ trayaḥ putrā avṛttiṃ daśa dhenavaḥ
13,068.019a vedāntaniṣṭhasya bahuśrutasya; prajñānatṛptasya jitendriyasya
13,068.019c śiṣṭasya dāntasya yatasya caiva; bhūteṣu nityaṃ priyavādinaś ca
13,068.020a yaḥ kṣudbhayād vai na vikarma kuryān; mṛdur dāntaś cātitheyaś ca nityam
13,068.020c vṛttiṃ viprāyātisṛjeta tasmai; yas tulyaśīlaś ca saputradāraḥ
13,068.021a śubhe pātre ye guṇā gopradāne; tāvān doṣo brāhmaṇasvāpahāre
13,068.021c sarvāvasthaṃ brāhmaṇasvāpahāro; dārāś caiṣāṃ dūrato varjanīyāḥ
13,068.021d*0360_00 yudhiṣṭhira uvāca
13,068.021d*0360_01 brāhmaṇasvāpahāreṇa kiyān doṣo bhavaty uta
13,068.021d*0360_02 brāhmasvam ucyate kiṃ vā tan me brūhi pitāmaha
13,068.021d*0361_01 vipradāre parahṛte viprasvanicaye tathā
13,068.021d*0361_02 paritrāyanti śaktās tu namas tebhyo mṛtās tu vā
13,068.021d*0361_03 na pālayanti nihatā ye tān vaivasvato yamaḥ
13,068.021d*0361_04 daṇḍayan bhartsayan nityaṃ nirayebhyo na muñcati
13,068.021d*0361_05 tathā gavāṃ paritrāṇe pīḍane ca śubhāśubhe
13,068.021d*0361_06 vipragoṣu viśeṣeṇa rakṣiteṣu gṛheṣu vā
13,068.021d*0362_01 na mṛtaḥ svargam āpnoti putrapautrasamanvitaḥ
13,069.001 bhīṣma uvāca
13,069.001a atraiva kīrtyate sadbhir brāhmaṇasvābhimarśane
13,069.001c nṛgeṇa sumahat kṛcchraṃ yad avāptaṃ kurūdvaha
13,069.002a niviśantyāṃ purā pārtha dvāravatyām iti śrutiḥ
13,069.002c adṛśyata mahākūpas tṛṇavīrutsamāvṛtaḥ
13,069.003a prayatnaṃ tatra kurvāṇās tasmāt kūpāj jalārthinaḥ
13,069.003c śrameṇa mahatā yuktās tasmiṃs toye susaṃvṛte
13,069.004a dadṛśus te mahākāyaṃ kṛkalāsam avasthitam
13,069.004c tasya coddharaṇe yatnam akurvaṃs te sahasraśaḥ
13,069.005a pragrahaiś carmapaṭṭaiś ca taṃ baddhvā parvatopamam
13,069.005c nāśaknuvan samuddhartuṃ tato jagmur janārdanam
13,069.006a kham āvṛtyodapānasya kṛkalāsaḥ sthito mahān
13,069.006c tasya nāsti samuddhartety atha kṛṣṇe nyavedayan
13,069.007a sa vāsudevena samuddhṛtaś ca; pṛṣṭaś ca kāmān nijagāda rājā
13,069.007c nṛgas tadātmānam atho nyavedayat; purātanaṃ yajñasahasrayājinam
13,069.008a tathā bruvāṇaṃ tu tam āha mādhavaḥ; śubhaṃ tvayā karma kṛtaṃ na pāpakam
13,069.008c kathaṃ bhavān durgatim īdṛśīṃ gato; narendra tad brūhi kim etad īdṛśam
13,069.009a śataṃ sahasrāṇi śataṃ gavāṃ punaḥ; punaḥ śatāny aṣṭa śatāyutāni
13,069.009c tvayā purā dattam itīha śuśruma; nṛpa dvijebhyaḥ kva nu tad gataṃ tava
13,069.010a nṛgas tato 'bravīt kṛṣṇaṃ brāhmaṇasyāgnihotriṇaḥ
13,069.010c proṣitasya paribhraṣṭā gaur ekā mama godhane
13,069.011a gavāṃ sahasre saṃkhyātā tadā sā paśupair mama
13,069.011c sā brāhmaṇāya me dattā pretyārtham abhikāṅkṣatā
13,069.012a apaśyat parimārgaṃś ca tāṃ yāṃ paragṛhe dvijaḥ
13,069.012c mameyam iti covāca brāhmaṇo yasya sābhavat
13,069.013a tāv ubhau samanuprāptau vivadantau bhṛśajvarau
13,069.013c bhavān dātā bhavān hartety atha tau māṃ tadocatuḥ
13,069.014a śatena śatasaṃkhyena gavāṃ vinimayena vai
13,069.014c yāce pratigrahītāraṃ sa tu mām abravīd idam
13,069.015a deśakālopasaṃpannā dogdhrī kṣāntātivatsalā
13,069.015c svādukṣīrapradā dhanyā mama nityaṃ niveśane
13,069.016a kṛśaṃ ca bharate yā gaur mama putram apastanam
13,069.016c na sā śakyā mayā hātum ity uktvā sa jagāma ha
13,069.017a tatas tam aparaṃ vipraṃ yāce vinimayena vai
13,069.017c gavāṃ śatasahasraṃ vai tatkṛte gṛhyatām iti
13,069.018 brāhmaṇa uvāca
13,069.018a na rājñāṃ pratigṛhṇāmi śakto 'haṃ svasya mārgaṇe
13,069.018c saiva gaur dīyatāṃ śīghraṃ mameti madhusūdana
13,069.019a rukmam aśvāṃś ca dadato rajataṃ syandanāṃs tathā
13,069.019c na jagrāha yayau cāpi tadā sa brāhmaṇarṣabhaḥ
13,069.020a etasminn eva kāle tu coditaḥ kāladharmaṇā
13,069.020c pitṛlokam ahaṃ prāpya dharmarājam upāgamam
13,069.021a yamas tu pūjayitvā māṃ tato vacanam abravīt
13,069.021c nāntaḥ saṃkhyāyate rājaṃs tava puṇyasya karmaṇaḥ
13,069.022a asti caiva kṛtaṃ pāpam ajñānāt tad api tvayā
13,069.022c carasva pāpaṃ paścād vā pūrvaṃ vā tvaṃ yathecchasi
13,069.023a rakṣitāsmīti coktaṃ te pratijñā cānṛtā tava
13,069.023c brāhmaṇasvasya cādānaṃ trividhas te vyatikramaḥ
13,069.024a pūrvaṃ kṛcchraṃ cariṣye 'haṃ paścāc chubham iti prabho
13,069.024c dharmarājaṃ bruvann evaṃ patito 'smi mahītale
13,069.025a aśrauṣaṃ pracyutaś cāhaṃ yamasyoccaiḥ prabhāṣataḥ
13,069.025c vāsudevaḥ samuddhartā bhavitā te janārdanaḥ
13,069.026a pūrṇe varṣasahasrānte kṣīṇe karmaṇi duṣkṛte
13,069.026c prāpsyase śāśvatāṃl lokāñ jitān svenaiva karmaṇā
13,069.027a kūpe ''tmānam adhaḥśīrṣam apaśyaṃ patitaṃ ca ha
13,069.027c tiryagyonim anuprāptaṃ na tu mām ajahāt smṛtiḥ
13,069.028a tvayā tu tārito 'smy adya kim anyatra tapobalāt
13,069.028c anujānīhi māṃ kṛṣṇa gaccheyaṃ divam adya vai
13,069.029a anujñātaḥ sa kṛṣṇena namaskṛtya janārdanam
13,069.029c vimānaṃ divyam āsthāya yayau divam ariṃdama
13,069.030a tatas tasmin divaṃ prāpte nṛge bharatasattama
13,069.030c vāsudeva imaṃ ślokaṃ jagāda kurunandana
13,069.031a brāhmaṇasvaṃ na hartavyaṃ puruṣeṇa vijānatā
13,069.031c brāhmaṇasvaṃ hṛtaṃ hanti nṛgaṃ brāhmaṇagaur iva
13,069.032a satāṃ samāgamaḥ sadbhir nāphalaḥ pārtha vidyate
13,069.032c vimuktaṃ narakāt paśya nṛgaṃ sādhusamāgamāt
13,069.033a pradānaṃ phalavat tatra drohas tatra tathāphalaḥ
13,069.033c apacāraṃ gavāṃ tasmād varjayeta yudhiṣṭhira
13,070.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,070.001a dattānāṃ phalasaṃprāptiṃ gavāṃ prabrūhi me 'nagha
13,070.001c vistareṇa mahābāho na hi tṛpyāmi kathyatām
13,070.002 bhīṣma uvāca
13,070.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,070.002c ṛṣer uddālaker vākyaṃ nāciketasya cobhayoḥ
13,070.003a ṛṣir uddālakir dīkṣām upagamya tataḥ sutam
13,070.003c tvaṃ mām upacarasveti nāciketam abhāṣata
13,070.003e samāpte niyame tasmin maharṣiḥ putram abravīt
13,070.004a upasparśanasaktasya svādhyāyaniratasya ca
13,070.004c idhmā darbhāḥ sumanasaḥ kalaśaś cābhito jalam
13,070.004e vismṛtaṃ me tad ādāya nadītīrād ihāvraja
13,070.005a gatvānavāpya tat sarvaṃ nadīvegasamāplutam
13,070.005c na paśyāmi tad ity evaṃ pitaraṃ so 'bravīn muniḥ
13,070.006a kṣutpipāsāśramāviṣṭo munir uddālakis tadā
13,070.006c yamaṃ paśyeti taṃ putram aśapat sa mahātapāḥ
13,070.007a tathā sa pitrābhihato vāgvajreṇa kṛtāñjaliḥ
13,070.007c prasīdeti bruvann eva gatasattvo 'patad bhuvi
13,070.008a nāciketaṃ pitā dṛṣṭvā patitaṃ duḥkhamūrchitaḥ
13,070.008c kiṃ mayā kṛtam ity uktvā nipapāta mahītale
13,070.009a tasya duḥkhaparītasya svaṃ putram upagūhataḥ
13,070.009c vyatītaṃ tad ahaḥśeṣaṃ sā cogrā tatra śarvarī
13,070.010a pitryeṇāśruprapātena nāciketaḥ kurūdvaha
13,070.010c prāspandacchayane kauśye vṛṣṭyā sasyam ivāplutam
13,070.011a sa paryapṛcchat taṃ putraṃ ślāghyaṃ pratyāgataṃ punaḥ
13,070.011c divyair gandhaiḥ samādigdhaṃ kṣīṇasvapnam ivotthitam
13,070.012a api putra jitā lokāḥ śubhās te svena karmaṇā
13,070.012c diṣṭyā cāsi punaḥ prāpto na hi te mānuṣaṃ vapuḥ
13,070.013a pratyakṣadarśī sarvasya pitrā pṛṣṭo mahātmanā
13,070.013c anvarthaṃ taṃ pitur madhye maharṣīṇāṃ nyavedayat
13,070.014a kurvan bhavacchāsanam āśu yāto; hy ahaṃ viśālāṃ ruciraprabhāvām
13,070.014c vaivasvatīṃ prāpya sabhām apaśyaṃ; sahasraśo yojanahaimabhaumām
13,070.015a dṛṣṭvaiva mām abhimukham āpatantaṃ; gṛhaṃ nivedyāsanam ādideśa
13,070.015c vaivasvato 'rghyādibhir arhaṇaiś ca; bhavatkṛte pūjayām āsa māṃ saḥ
13,070.016a tatas tv ahaṃ taṃ śanakair avocaṃ; vṛtaṃ sadasyair abhipūjyamānam
13,070.016c prāpto 'smi te viṣayaṃ dharmarāja; lokān arhe yān sma tān me vidhatsva
13,070.017a yamo 'bravīn māṃ na mṛto 'si saumya; yamaṃ paśyety āha tu tvāṃ tapasvī
13,070.017c pitā pradīptāgnisamānatejā; na tac chakyam anṛtaṃ vipra kartum
13,070.018a dṛṣṭas te 'haṃ pratigacchasva tāta; śocaty asau tava dehasya kartā
13,070.018c dadāmi kiṃ cāpi manaḥpraṇītaṃ; priyātithe tava kāmān vṛṇīṣva
13,070.019a tenaivam uktas tam ahaṃ pratyavocaṃ; prāpto 'smi te viṣayaṃ durnivartyam
13,070.019c icchāmy ahaṃ puṇyakṛtāṃ samṛddhāṃl; lokān draṣṭuṃ yadi te 'haṃ varārhaḥ
13,070.020a yānaṃ samāropya tu māṃ sa devo; vāhair yuktaṃ suprabhaṃ bhānumantam
13,070.020c saṃdarśayām āsa tadā sma lokān; sarvāṃs tadā puṇyakṛtāṃ dvijendra
13,070.021a apaśyaṃ tatra veśmāni taijasāni kṛtātmanām
13,070.021c nānāsaṃsthānarūpāṇi sarvaratnamayāni ca
13,070.022a candramaṇḍalaśubhrāṇi kiṅkiṇījālavanti ca
13,070.022c anekaśatabhaumāni sāntarjalavanāni ca
13,070.023a vaiḍūryārkaprakāśāni rūpyarukmamayāni ca
13,070.023c taruṇādityavarṇāni sthāvarāṇi carāṇi ca
13,070.024a bhakṣyabhojyamayāñ śailān vāsāṃsi śayanāni ca
13,070.024c sarvakāmaphalāṃś caiva vṛkṣān bhavanasaṃsthitān
13,070.025a nadyo vīthyaḥ sabhā vāpī dīrghikāś caiva sarvaśaḥ
13,070.025c ghoṣavanti ca yānāni yuktāny eva sahasraśaḥ
13,070.026a kṣīrasravā vai sarito girīṃś ca; sarpis tathā vimalaṃ cāpi toyam
13,070.026b*0363_01 kṣīrasravā vai sarito girīṃś ca sarpiṣāṃ tathā
13,070.026b*0363_02 vimalaṃ caiva toyaṃ ca sarvaṃ svādu tathaiva ca
13,070.026c vaivasvatasyānumatāṃś ca deśān; adṛṣṭapūrvān subahūn apaśyam
13,070.027a sarvaṃ dṛṣṭvā tad ahaṃ dharmarājam; avocaṃ vai prabhaviṣṇuṃ purāṇam
13,070.027c kṣīrasyaitāḥ sarpiṣaś caiva nadyaḥ; śaśvat srotāḥ kasya bhojyāḥ pradiṣṭāḥ
13,070.028a yamo 'bravīd viddhi bhojyās tvam etā; ye dātāraḥ sādhavo gorasānām
13,070.028c anye lokāḥ śāśvatā vītaśokāḥ; samākīrṇā gopradāne ratānām
13,070.029a na tv evāsāṃ dānamātraṃ praśastaṃ; pātraṃ kālo goviśeṣo vidhiś ca
13,070.029c jñātvā deyā vipra gavāntaraṃ hi; duḥkhaṃ jñātuṃ pāvakādityabhūtam
13,070.030a svādhyāyāḍhyo yo 'timātraṃ tapasvī; vaitānastho brāhmaṇaḥ pātram āsām
13,070.030c kṛcchrotsṛṣṭāḥ poṣaṇābhyāgatāś ca; dvārair etair goviśeṣāḥ praśastāḥ
13,070.031a tisro rātrīr adbhir upoṣya bhūmau; tṛptā gāvas tarpitebhyaḥ pradeyāḥ
13,070.031c vatsaiḥ prītāḥ suprajāḥ sopacārās; tryahaṃ dattvā gorasair vartitavyam
13,070.032a dattvā dhenuṃ suvratāṃ kāṃsyadohāṃ; kalyāṇavatsām apalāyinīṃ ca
13,070.032c yāvanti lomāni bhavanti tasyās; tāvad varṣāṇy aśnute svargalokam
13,070.033a tathānaḍvāhaṃ brāhmaṇāya pradāya; dāntaṃ dhuryaṃ balavantaṃ yuvānam
13,070.033c kulānujīvaṃ vīryavantaṃ bṛhantaṃ; bhuṅkte lokān saṃmitān dhenudasya
13,070.034a goṣu kṣāntaṃ gośaraṇyaṃ kṛtajñaṃ; vṛttiglānaṃ tādṛśaṃ pātram āhuḥ
13,070.034c vṛttiglāne saṃbhrame vā mahārthe; kṛṣyarthe vā homahetoḥ prasūtyām
13,070.035a gurvarthe vā bālapuṣṭyābhiṣaṅgād; gāvo dātuṃ deśakālo 'viśiṣṭaḥ
13,070.035c antarjātāḥ sukrayajñānalabdhāḥ; prāṇakrītā nirjitāś caudakāś ca
13,070.035d*0364_01 gā vai dadyān nyāyabhūtā dvijebhyo
13,070.035d*0364_02 yo yātum ākāṅkṣati devalokam
13,070.036 nāciketa uvāca
13,070.036a śrutvā vaivasvatavacas tam ahaṃ punar abruvam
13,070.036c agomī gopradātṝṇāṃ kathaṃ lokān nigacchati
13,070.037a tato yamo 'bravīd dhīmān gopradāne parāṃ gatim
13,070.037c gopradānānukalpaṃ tu gām ṛte santi gopradāḥ
13,070.038a alābhe yo gavāṃ dadyād ghṛtadhenuṃ yatavrataḥ
13,070.038c tasyaitā ghṛtavāhinyaḥ kṣarante vatsalā iva
13,070.039a ghṛtālābhe ca yo dadyāt tiladhenuṃ yatavrataḥ
13,070.039c sa durgāt tārito dhenvā kṣīranadyāṃ pramodate
13,070.040a tilālābhe ca yo dadyāj jaladhenuṃ yatavrataḥ
13,070.040c sa kāmapravahāṃ śītāṃ nadīm etām upāśnute
13,070.041a evamādīni me tatra dharmarājo nyadarśayat
13,070.041c dṛṣṭvā ca paramaṃ harṣam avāpam aham acyuta
13,070.042a nivedaye cāpi priyaṃ bhavatsu; kratur mahān alpadhanapracāraḥ
13,070.042c prāpto mayā tāta sa matprasūtaḥ; prapatsyate vedavidhipravṛttaḥ
13,070.043a śāpo hy ayaṃ bhavato 'nugrahāya; prāpto mayā yatra dṛṣṭo yamo me
13,070.043c dānavyuṣṭiṃ tatra dṛṣṭvā mahārthāṃ; niḥsaṃdigdhaṃ dānadharmāṃś cariṣye
13,070.044a idaṃ ca mām abravīd dharmarājaḥ; punaḥ punaḥ saṃprahṛṣṭo dvijarṣe
13,070.044c dānena tāta prayato 'bhūḥ sadaiva; viśeṣato gopradānaṃ ca kuryāḥ
13,070.045a śuddho hy artho nāvamanyaḥ svadharmāt; pātre deyaṃ deśakālopapanne
13,070.045c tasmād gāvas te nityam eva pradeyā; mā bhūc ca te saṃśayaḥ kaś cid atra
13,070.046a etāḥ purā adadan nityam eva; śāntātmāno dānapathe niviṣṭāḥ
13,070.046c tapāṃsy ugrāṇy apratiśaṅkamānās; te vai dānaṃ pradaduś cāpi śaktyā
13,070.047a kāle śaktyā matsaraṃ varjayitvā; śuddhātmānaḥ śraddhinaḥ puṇyaśīlāḥ
13,070.047c dattvā taptvā lokam amuṃ prapannā; dedīpyante puṇyaśīlāś ca nāke
13,070.048a etad dānaṃ nyāyalabdhaṃ dvijebhyaḥ; pātre dattaṃ prāpaṇīyaṃ parīkṣya
13,070.048c kāmyāṣṭamyāṃ vartitavyaṃ daśāhaṃ; rasair gavāṃ śakṛtā prasnavair vā
13,070.049a vedavratī syād vṛṣabhapradātā; vedāvāptir goyugasya pradāne
13,070.049c tīrthāvāptir goprayuktapradāne; pāpotsargaḥ kapilāyāḥ pradāne
13,070.050a gām apy ekāṃ kapilāṃ saṃpradāya; nyāyopetāṃ kalmaṣād vipramucyet
13,070.050c gavāṃ rasāt paramaṃ nāsti kiṃ cid; gavāṃ dānaṃ sumahat tad vadanti
13,070.051a gāvo lokān dhārayanti kṣarantyo; gāvaś cānnaṃ saṃjanayanti loke
13,070.051c yas taj jānan na gavāṃ hārdam eti; sa vai gantā nirayaṃ pāpacetāḥ
13,070.052a yat te dātuṃ gosahasraṃ śataṃ vā; śatārdhaṃ vā daśa vā sādhuvatsāḥ
13,070.052c apy ekāṃ vā sādhave brāhmaṇāya; sāsyāmuṣmin puṇyatīrthā nadī vai
13,070.053a prāptyā puṣṭyā lokasaṃrakṣaṇena; gāvas tulyāḥ sūryapādaiḥ pṛthivyām
13,070.053c śabdaś caikaḥ saṃtatiś copabhogas; tasmād godaḥ sūrya ivābhibhāti
13,070.054a guruṃ śiṣyo varayed gopradāne; sa vai vaktā niyataṃ svargadātā
13,070.054c vidhijñānāṃ sumahān eṣa dharmo; vidhiṃ hy ādyaṃ vidhayaḥ saṃśrayanti
13,070.055a etad dānaṃ nyāyalabdhaṃ dvijebhyaḥ; pātre dattvā prāpayethāḥ parīkṣya
13,070.055c tvayy āśaṃsanty amarā mānavāś ca; vayaṃ cāpi prasṛte puṇyaśīlāḥ
13,070.056a ity ukto 'haṃ dharmarājñā maharṣe; dharmātmānaṃ śirasābhipraṇamya
13,070.056c anujñātas tena vaivasvatena; pratyāgamaṃ bhagavatpādamūlam
13,071.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,071.001a uktaṃ vai gopradānaṃ te nāciketam ṛṣiṃ prati
13,071.001c māhātmyam api caivoktam uddeśena gavāṃ prabho
13,071.002a nṛgeṇa ca yathā duḥkham anubhūtaṃ mahātmanā
13,071.002c ekāparādhād ajñānāt pitāmaha mahāmate
13,071.003a dvāravatyāṃ yathā cāsau niviśantyāṃ samuddhṛtaḥ
13,071.003c mokṣahetur abhūt kṛṣṇas tad apy avadhṛtaṃ mayā
13,071.004a kiṃ tv asti mama saṃdeho gavāṃ lokaṃ prati prabho
13,071.004c tattvataḥ śrotum icchāmi godā yatra viśanty uta
13,071.005 bhīṣma uvāca
13,071.005a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,071.005c yathāpṛcchat padmayonim etad eva śatakratuḥ
13,071.006 śakra uvāca
13,071.006a svarlokavāsināṃ lakṣmīm abhibhūya svayā tviṣā
13,071.006c golokavāsinaḥ paśye vrajataḥ saṃśayo 'tra me
13,071.007a kīdṛśā bhagavaṃl lokā gavāṃ tad brūhi me 'nagha
13,071.007c yān āvasanti dātāra etad icchāmi veditum
13,071.008a kīdṛśāḥ kiṃphalāḥ kaḥ svit paramas tatra vai guṇaḥ
13,071.008c kathaṃ ca puruṣās tatra gacchanti vigatajvarāḥ
13,071.009a kiyat kālaṃ pradānasya dātā ca phalam aśnute
13,071.009c kathaṃ bahuvidhaṃ dānaṃ syād alpam api vā katham
13,071.010a bahvīnāṃ kīdṛśaṃ dānam alpānāṃ vāpi kīdṛśam
13,071.010c adattvā gopradāḥ santi kena vā tac ca śaṃsa me
13,071.011a kathaṃ ca bahudātā syād alpadātrā samaḥ prabho
13,071.011c alpapradātā bahudaḥ kathaṃ ca syād iheśvara
13,071.012a kīdṛśī dakṣiṇā caiva gopradāne viśiṣyate
13,071.012c etat tathyena bhagavan mama śaṃsitum arhasi
13,072.001 brahmovāca
13,072.001a yo 'yaṃ praśnas tvayā pṛṣṭo gopradānādhikāravān
13,072.001c nāsya praṣṭāsti loke 'smiṃs tvatto 'nyo hi śatakrato
13,072.002a santi nānāvidhā lokā yāṃs tvaṃ śakra na paśyasi
13,072.002c paśyāmi yān ahaṃ lokān ekapatnyaś ca yāḥ striyaḥ
13,072.003a karmabhiś cāpi suśubhaiḥ suvratā ṛṣayas tathā
13,072.003c saśarīrā hi tān yānti brāhmaṇāḥ śubhavṛttayaḥ
13,072.004a śarīranyāsamokṣeṇa manasā nirmalena ca
13,072.004c svapnabhūtāṃś ca tāṃl lokān paśyantīhāpi suvratāḥ
13,072.005a te tu lokāḥ sahasrākṣa śṛṇu yādṛgguṇānvitāḥ
13,072.005c na tatra kramate kālo na jarā na ca pāpakam
13,072.005e tathānyan nāśubhaṃ kiṃ cin na vyādhis tatra na klamaḥ
13,072.006a yad yac ca gāvo manasā tasmin vāñchanti vāsava
13,072.006c tat sarvaṃ prāpayanti sma mama pratyakṣadarśanāt
13,072.006e kāmagāḥ kāmacāriṇyaḥ kāmāt kāmāṃś ca bhuñjate
13,072.007a vāpyaḥ sarāṃsi sarito vividhāni vanāni ca
13,072.007c gṛhāṇi parvatāś caiva yāvad dravyaṃ ca kiṃ cana
13,072.008a manojñaṃ sarvabhūtebhyaḥ sarvaṃ tatra pradṛśyate
13,072.008c īdṛśān viddhi tāṃl lokān nāsti lokas tato 'dhikaḥ
13,072.009a tatra sarvasahāḥ kṣāntā vatsalā guruvartinaḥ
13,072.009c ahaṃkārair virahitā yānti śakra narottamāḥ
13,072.010a yaḥ sarvamāṃsāni na bhakṣayīta; pumān sadā yāvad antāya yuktaḥ
13,072.010c mātāpitror arcitā satyayuktaḥ; śuśrūṣitā brāhmaṇānām anindyaḥ
13,072.011a akrodhano goṣu tathā dvijeṣu; dharme rato guruśuśrūṣakaś ca
13,072.011c yāvajjīvaṃ satyavṛtte rataś ca; dāne rato yaḥ kṣamī cāparādhe
13,072.012a mṛdur dānto devaparāyaṇaś ca; sarvātithiś cāpi tathā dayāvān
13,072.012c īdṛgguṇo mānavaḥ saṃprayāti; lokaṃ gavāṃ śāśvataṃ cāvyayaṃ ca
13,072.013a na pāradārī paśyati lokam enaṃ; na vai gurughno na mṛṣāpralāpī
13,072.013c sadāpavādī brāhmaṇaḥ śāntavedo; doṣair anyair yaś ca yukto durātmā
13,072.014a na mitradhruṅ naikṛtikaḥ kṛtaghnaḥ; śaṭho 'nṛjur dharmavidveṣakaś ca
13,072.014c na brahmahā manasāpi prapaśyed; gavāṃ lokaṃ puṇyakṛtāṃ nivāsam
13,072.015a etat te sarvam ākhyātaṃ naipuṇena sureśvara
13,072.015c gopradānaratānāṃ tu phalaṃ śṛṇu śatakrato
13,072.016a dāyādyalabdhair arthair yo gāḥ krītvā saṃprayacchati
13,072.016c dharmārjitadhanakrītān sa lokān aśnute 'kṣayān
13,072.017a yo vai dyūte dhanaṃ jitvā gāḥ krītvā saṃprayacchati
13,072.017c sa divyam ayutaṃ śakra varṣāṇāṃ phalam aśnute
13,072.018a dāyādyā yasya vai gāvo nyāyapūrvair upārjitāḥ
13,072.018c pradattās tāḥ pradātṝṇāṃ saṃbhavanty akṣayā dhruvāḥ
13,072.019a pratigṛhya ca yo dadyād gāḥ suśuddhena cetasā
13,072.019c tasyāpīhākṣayāṃl lokān dhruvān viddhi śacīpate
13,072.020a janmaprabhṛti satyaṃ ca yo brūyān niyatendriyaḥ
13,072.020c gurudvijasahaḥ kṣāntas tasya gobhiḥ samā gatiḥ
13,072.021a na jātu brāhmaṇo vācyo yad avācyaṃ śacīpate
13,072.021c manasā goṣu na druhyed govṛttir gonukampakaḥ
13,072.022a satye dharme ca niratas tasya śakra phalaṃ śṛṇu
13,072.022c gosahasreṇa samitā tasya dhenur bhavaty uta
13,072.023a kṣatriyasya guṇair ebhir anvitasya phalaṃ śṛṇu
13,072.023c tasyāpi śatatulyā gaur bhavatīti viniścayaḥ
13,072.024a vaiśyasyaite yadi guṇās tasya pañcāśataṃ bhavet
13,072.024c śūdrasyāpi vinītasya caturbhāgaphalaṃ smṛtam
13,072.025a etac caivaṃ yo 'nutiṣṭheta yuktaḥ; satyena yukto guruśuśrūṣayā ca
13,072.025c dāntaḥ kṣānto devatārcī praśāntaḥ; śucir buddho dharmaśīlo 'nahaṃvāk
13,072.026a mahat phalaṃ prāpnute sa dvijāya; dattvā dogdhrīṃ vidhinānena dhenum
13,072.026c nityaṃ dadyād ekabhaktaḥ sadā ca; satye sthito guruśuśrūṣitā ca
13,072.027a vedādhyāyī goṣu yo bhaktimāṃś ca; nityaṃ dṛṣṭvā yo 'bhinandeta gāś ca
13,072.027c ā jātito yaś ca gavāṃ nameta; idaṃ phalaṃ śakra nibodha tasya
13,072.028a yat syād iṣṭvā rājasūye phalaṃ tu; yat syād iṣṭvā bahunā kāñcanena
13,072.028c etat tulyaṃ phalam asyāhur agryaṃ; sarve santas tv ṛṣayo ye ca siddhāḥ
13,072.029a yo 'graṃ bhaktān kiṃ cid aprāśya dadyād; gobhyo nityaṃ govratī satyavādī
13,072.029c śānto buddho gosahasrasya puṇyaṃ; saṃvatsareṇāpnuyāt puṇyaśīlaḥ
13,072.030a ya ekaṃ bhaktam aśnīyād dadyād ekaṃ gavāṃ ca yat
13,072.030c daśa varṣāṇy anantāni govratī gonukampakaḥ
13,072.031a ekenaiva ca bhaktena yaḥ krītvā gāṃ prayacchati
13,072.031c yāvanti tasya proktāni divasāni śatakrato
13,072.031e tāvac chatānāṃ sa gavāṃ phalam āpnoti śāśvatam
13,072.031f*0365_01 rājasūyāśvamedhābhyāṃ phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
13,072.032a brāhmaṇasya phalaṃ hīdaṃ kṣatriye 'bhihitaṃ śṛṇu
13,072.032c pañcavārṣikam etat tu kṣatriyasya phalaṃ smṛtam
13,072.032e tato 'rdhena tu vaiśyasya śūdro vaiśyārdhataḥ smṛtaḥ
13,072.033a yaś cātmavikrayaṃ kṛtvā gāḥ krītvā saṃprayacchati
13,072.033c yāvatīḥ sparśayed gā vai tāvat tu phalam aśnute
13,072.033e lomni lomni mahābhāga lokāś cāsyākṣayāḥ smṛtāḥ
13,072.034a saṃgrāmeṣv arjayitvā tu yo vai gāḥ saṃprayacchati
13,072.034c ātmavikrayatulyās tāḥ śāśvatā viddhi kauśika
13,072.035a alābhe yo gavāṃ dadyāt tiladhenuṃ yatavrataḥ
13,072.035c durgāt sa tārito dhenvā kṣīranadyāṃ pramodate
13,072.036a na tv evāsāṃ dānamātraṃ praśastaṃ; pātraṃ kālo goviśeṣo vidhiś ca
13,072.036c kālajñānaṃ vipra gavāntaraṃ hi; duḥkhaṃ jñātuṃ pāvakādityabhūtam
13,072.037a svādhyāyāḍhyaṃ śuddhayoniṃ praśāntaṃ; vaitānasthaṃ pāpabhīruṃ kṛtajñam
13,072.037c goṣu kṣāntaṃ nātitīkṣṇaṃ śaraṇyaṃ; vṛttiglānaṃ tādṛśaṃ pātram āhuḥ
13,072.038a vṛttiglāne sīdati cātimātraṃ; kṛṣyarthaṃ vā homahetoḥ prasūtyām
13,072.038c gurvarthaṃ vā bālasaṃvṛddhaye vā; dhenuṃ dadyād deśakāle viśiṣṭe
13,072.039a antarjātāḥ sukrayajñānalabdhāḥ; prāṇakrītā nirjitāś caukajāś ca
13,072.039c kṛcchrotsṛṣṭāḥ poṣaṇābhyāgatāś ca; dvārair etair goviśeṣāḥ praśastāḥ
13,072.040a balānvitāḥ śīlavayopapannāḥ; sarvāḥ praśaṃsanti sugandhavatyaḥ
13,072.040c yathā hi gaṅgā saritāṃ variṣṭhā; tathārjunīnāṃ kapilā variṣṭhā
13,072.041a tisro rātrīs tv adbhir upoṣya bhūmau; tṛptā gāvas tarpitebhyaḥ pradeyāḥ
13,072.041c vatsaiḥ puṣṭaiḥ kṣīrapaiḥ supracārās; tryahaṃ dattvā gorasair vartitavyam
13,072.042a dattvā dhenuṃ suvratāṃ sādhuvatsāṃ; kalyāṇavṛttām apalāyinīṃ ca
13,072.042c yāvanti lomāni bhavanti tasyās; tāvanti varṣāṇi vasaty amutra
13,072.043a tathānaḍvāhaṃ brāhmaṇāyātha dhuryaṃ; dattvā yuvānaṃ balinaṃ vinītam
13,072.043c halasya voḍhāram anantavīryaṃ; prāpnoti lokān daśadhenudasya
13,072.044a kāntāre brāhmaṇān gāś ca yaḥ paritrāti kauśika
13,072.044c kṣemeṇa ca vimucyeta tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
13,072.044d*0366_01 kāntāraṃ yaḥ prapannas tu gāṃ dvijāya prayacchati
13,072.044d*0366_02 kṣemeṇa pratimucyeta tam adhvānaṃ na saṃśayaḥ
13,072.044d*0366_03 yānapātraṃ samārohan yaś ca gāṃ saṃprayacchati
13,072.044d*0366_04 tīrtvā samudraṃ kṣemeṇa pratyāyāti gṛhaṃ gṛhī
13,072.044d*0367_01 mṛtyukāle sahasrākṣa yaś ca gāṃ saṃprayacchati
13,072.044d*0367_02 mṛtyuṃ sukhaṃ sa labhate lokāṃś cāpnoty anuttamān
13,072.044d*0367_03 kṣatriyo yaś ca vai kaś cid yātrākāle prayacchati
13,072.044d*0367_04 gobhiś ca samanudhyāto jitvā śatrūn mahīyate
13,072.044d*0367_05 yaḥ kaś cit karma yat kiṃ cit kartum ārabhate nṛṣu
13,072.044d*0367_06 gāvo dattvā sa tat sarvaṃ sukhopāyena vindati
13,072.044d*0367_07 yaṃ yaṃ kāmaṃ samuddiśya gāṃ dvijāya prayacchati
13,072.044d*0367_08 tasya saṃpatsyate kāmaḥ paratra ca śubhāṃ gatim
13,072.044e aśvamedhakratos tulyaṃ phalaṃ bhavati śāśvatam
13,072.045a mṛtyukāle sahasrākṣa yāṃ vṛttim anukāṅkṣate
13,072.045c lokān bahuvidhān divyān yad vāsya hṛdi vartate
13,072.046a tat sarvaṃ samavāpnoti karmaṇā tena mānavaḥ
13,072.046c gobhiś ca samanujñātaḥ sarvatra sa mahīyate
13,072.047a yas tv etenaiva vidhinā gāṃ vaneṣv anugacchati
13,072.047c tṛṇagomayaparṇāśī niḥspṛho niyataḥ śuciḥ
13,072.048a akāmaṃ tena vastavyaṃ muditena śatakrato
13,072.048c mama loke suraiḥ sārdhaṃ loke yatrāpi cecchati
13,073.001 indra uvāca
13,073.001a jānan yo gām apahared vikrīyād vārthakāraṇāt
13,073.001c etad vijñātum icchāmi kā nu tasya gatir bhavet
13,073.002 brahmovāca
13,073.002a bhakṣārthaṃ vikrayārthaṃ vā ye 'pahāraṃ hi kurvate
13,073.002c dānārthaṃ vā brāhmaṇāya tatredaṃ śrūyatāṃ phalam
13,073.003a vikrayārthaṃ hi yo hiṃsyād bhakṣayed vā niraṅkuśaḥ
13,073.003c ghātayānaṃ hi puruṣaṃ ye 'numanyeyur arthinaḥ
13,073.004a ghātakaḥ khādako vāpi tathā yaś cānumanyate
13,073.004c yāvanti tasyā lomāni tāvad varṣāṇi majjati
13,073.005a ye doṣā yādṛśāś caiva dvijayajñopaghātake
13,073.005c vikraye cāpahāre ca te doṣā vai smṛtāḥ prabho
13,073.006a apahṛtya tu yo gāṃ vai brāhmaṇāya prayacchati
13,073.006c yāvad dāne phalaṃ tasyās tāvan nirayam ṛcchati
13,073.007a suvarṇaṃ dakṣiṇām āhur gopradāne mahādyute
13,073.007c suvarṇaṃ paramaṃ hy uktaṃ dakṣiṇārtham asaṃśayam
13,073.008a gopradānaṃ tārayate sapta pūrvāṃs tathā parān
13,073.008c suvarṇaṃ dakṣiṇāṃ dattvā tāvad dviguṇam ucyate
13,073.009a suvarṇaṃ paramaṃ dānaṃ suvarṇaṃ dakṣiṇā parā
13,073.009c suvarṇaṃ pāvanaṃ śakra pāvanānāṃ paraṃ smṛtam
13,073.010a kulānāṃ pāvanaṃ prāhur jātarūpaṃ śatakrato
13,073.010c eṣā me dakṣiṇā proktā samāsena mahādyute
13,073.011 bhīṣma uvāca
13,073.011a etat pitāmahenoktam indrāya bharatarṣabha
13,073.011c indro daśarathāyāha rāmāyāha pitā tathā
13,073.012a rāghavo 'pi priyabhrātre lakṣmaṇāya yaśasvine
13,073.012c ṛṣibhyo lakṣmaṇenoktam araṇye vasatā vibho
13,073.013a pāraṃparyāgataṃ cedam ṛṣayaḥ saṃśitavratāḥ
13,073.013c durdharaṃ dhārayām āsū rājānaś caiva dhārmikāḥ
13,073.013e upādhyāyena gaditaṃ mama cedaṃ yudhiṣṭhira
13,073.014a ya idaṃ brāhmaṇo nityaṃ vaded brāhmaṇasaṃsadi
13,073.014c yajñeṣu gopradāneṣu dvayor api samāgame
13,073.015a tasya lokāḥ kilākṣayyā daivataiḥ saha nityadā
13,073.015c iti brahmā sa bhagavān uvāca parameśvaraḥ
13,074.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,074.001a visrambhito 'haṃ bhavatā dharmān pravadatā vibho
13,074.001c pravakṣyāmi tu saṃdehaṃ tan me brūhi pitāmaha
13,074.002a vratānāṃ kiṃ phalaṃ proktaṃ kīdṛśaṃ vā mahādyute
13,074.002c niyamānāṃ phalaṃ kiṃ ca svadhītasya ca kiṃ phalam
13,074.003a damasyeha phalaṃ kiṃ ca vedānāṃ dhāraṇe ca kim
13,074.003c adhyāpane phalaṃ kiṃ ca sarvam icchāmi veditum
13,074.004a apratigrāhake kiṃ ca phalaṃ loke pitāmaha
13,074.004c tasya kiṃ ca phalaṃ dṛṣṭaṃ śrutaṃ yaḥ saṃprayacchati
13,074.005a svakarmaniratānāṃ ca śūrāṇāṃ cāpi kiṃ phalam
13,074.005c satye ca kiṃ phalaṃ proktaṃ brahmacarye ca kiṃ phalam
13,074.006a pitṛśuśrūṣaṇe kiṃ ca mātṛśuśrūṣaṇe tathā
13,074.006c ācāryaguruśuśrūṣāsv anukrośānukampane
13,074.007a etat sarvam aśeṣeṇa pitāmaha yathātatham
13,074.007c vettum icchāmi dharmajña paraṃ kautūhalaṃ hi me
13,074.008 bhīṣma uvāca
13,074.008a yo vrataṃ vai yathoddiṣṭaṃ tathā saṃpratipadyate
13,074.008c akhaṇḍaṃ samyag ārabdhaṃ tasya lokāḥ sanātanāḥ
13,074.009a niyamānāṃ phalaṃ rājan pratyakṣam iha dṛśyate
13,074.009c niyamānāṃ kratūnāṃ ca tvayāvāptam idaṃ phalam
13,074.010a svadhītasyāpi ca phalaṃ dṛśyate 'mutra ceha ca
13,074.010c ihaloke 'rthavān nityaṃ brahmaloke ca modate
13,074.011a damasya tu phalaṃ rājañ śṛṇu tvaṃ vistareṇa me
13,074.011c dāntāḥ sarvatra sukhino dāntāḥ sarvatra nirvṛtāḥ
13,074.012a yatrecchāgāmino dāntāḥ sarvaśatruniṣūdanāḥ
13,074.012c prārthayanti ca yad dāntā labhante tan na saṃśayaḥ
13,074.013a yujyante sarvakāmair hi dāntāḥ sarvatra pāṇḍava
13,074.013c svarge tathā pramodante tapasā vikrameṇa ca
13,074.014a dānair yajñaiś ca vividhair yathā dāntāḥ kṣamānvitāḥ
13,074.014b*0368_01 dānād damo viśiṣṭo hi dānaṃ kiṃ cid dvijātaye
13,074.014c dātā kupyati no dāntas tasmād dānāt paro damaḥ
13,074.015a yas tu dadyād akupyan hi tasya lokāḥ sanātanāḥ
13,074.015c krodho hanti hi yad dānaṃ tasmād dānāt paro damaḥ
13,074.015d*0369_01 vidyādānāt paraṃ nāsti vedavidyā mahāphalā
13,074.016a adṛśyāni mahārāja sthānāny ayutaśo divi
13,074.016c ṛṣīṇāṃ sarvalokeṣu yānīto yānti devatāḥ
13,074.017a damena yāni nṛpate gacchanti paramarṣayaḥ
13,074.017c kāmayānā mahat sthānaṃ tasmād dānāt paro damaḥ
13,074.018a adhyāpakaḥ parikleśād akṣayaṃ phalam aśnute
13,074.018c vidhivat pāvakaṃ hutvā brahmaloke narādhipa
13,074.019a adhītyāpi hi yo vedān nyāyavidbhyaḥ prayacchati
13,074.019c gurukarmapraśaṃsī ca so 'pi svarge mahīyate
13,074.020a kṣatriyo 'dhyayane yukto yajane dānakarmaṇi
13,074.020c yuddhe yaś ca paritrātā so 'pi svarge mahīyate
13,074.021a vaiśyaḥ svakarmanirataḥ pradānāl labhate mahat
13,074.021c śūdraḥ svakarmanirataḥ svargaṃ śuśrūṣayārcchati
13,074.022a śūrā bahuvidhāḥ proktās teṣām arthāṃś ca me śṛṇu
13,074.022c śūrānvayānāṃ nirdiṣṭaṃ phalaṃ śūrasya caiva ha
13,074.022d*0370_01 śūrāṇāṃ cāpi nirdiṣṭaṃ phalaṃ ca niyataṃ śṛṇu
13,074.023a yajñaśūrā dame śūrāḥ satyaśūrās tathāpare
13,074.023c yuddhaśūrās tathaivoktā dānaśūrāś ca mānavāḥ
13,074.024a buddhiśūrās tathaivānye kṣamāśūrās tathāpare
13,074.024c ārjave ca tathā śūrāḥ śame vartanti mānavāḥ
13,074.025a tais tais tu niyamaiḥ śūrā bahavaḥ santi cāpare
13,074.025c vedādhyayanaśūrāś ca śūrāś cādhyāpane ratāḥ
13,074.026a guruśuśrūṣayā śūrāḥ pitṛśuśrūṣayāpare
13,074.026c mātṛśuśrūṣayā śūrā bhaikṣyaśūrās tathāpare
13,074.027a sāṃkhyaśūrāś ca bahavo yogaśūrās tathāpare
13,074.027c araṇye gṛhavāse ca śūrāś cātithipūjane
13,074.027e sarve yānti parāṃl lokān svakarmaphalanirjitān
13,074.028a dhāraṇaṃ sarvavedānāṃ sarvatīrthāvagāhanam
13,074.028c satyaṃ ca bruvato nityaṃ samaṃ vā syān na vā samam
13,074.029a aśvamedhasahasraṃ ca satyaṃ ca tulayā dhṛtam
13,074.029c aśvamedhasahasrād dhi satyam eva viśiṣyate
13,074.030a satyena sūryas tapati satyenāgniḥ pradīpyate
13,074.030c satyena māruto vāti sarvaṃ satye pratiṣṭhitam
13,074.031a satyena devān prīṇāti pitṝn vai brāhmaṇāṃs tathā
13,074.031c satyam āhuḥ paraṃ dharmaṃ tasmāt satyaṃ na laṅghayet
13,074.032a munayaḥ satyaniratā munayaḥ satyavikramāḥ
13,074.032c munayaḥ satyaśapathās tasmāt satyaṃ viśiṣyate
13,074.032e satyavantaḥ svargaloke modante bharatarṣabha
13,074.033a damaḥ satyaphalāvāptir uktā sarvātmanā mayā
13,074.033c asaṃśayaṃ vinītātmā sarvaḥ svarge mahīyate
13,074.034a brahmacaryasya tu guṇāñ śṛṇu me vasudhādhipa
13,074.034c ā janmamaraṇād yas tu brahmacārī bhaved iha
13,074.034e na tasya kiṃ cid aprāpyam iti viddhi janādhipa
13,074.035a bahvyaḥ koṭyas tv ṛṣīṇāṃ tu brahmaloke vasanty uta
13,074.035c satye ratānāṃ satataṃ dāntānām ūrdhvaretasām
13,074.036a brahmacaryaṃ dahed rājan sarvapāpāny upāsitam
13,074.036c brāhmaṇena viśeṣeṇa brāhmaṇo hy agnir ucyate
13,074.037a pratyakṣaṃ ca tavāpy etad brāhmaṇeṣu tapasviṣu
13,074.037c bibheti hi yathā śakro brahmacāripradharṣitaḥ
13,074.037e tad brahmacaryasya phalam ṛṣīṇām iha dṛśyate
13,074.038a mātāpitroḥ pūjane yo dharmas tam api me śṛṇu
13,074.038c śuśrūṣate yaḥ pitaraṃ na cāsūyet kathaṃ cana
13,074.038e mātaraṃ vānahaṃvādī gurum ācāryam eva ca
13,074.039a tasya rājan phalaṃ viddhi svarloke sthānam uttamam
13,074.039c na ca paśyeta narakaṃ guruśuśrūṣur ātmavān
13,075.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,075.001a vidhiṃ gavāṃ param ahaṃ śrotum icchāmi tattvataḥ
13,075.001c yena tāñ śāśvatāṃl lokān akhilān aśnuvīmahi
13,075.002 bhīṣma uvāca
13,075.002a na godānāt paraṃ kiṃ cid vidyate vasudhādhipa
13,075.002c gaur hi nyāyāgatā dattā sadyas tārayate kulam
13,075.003a satām arthe samyag utpādito yaḥ; sa vai kḷptaḥ samyag iṣṭaḥ prajābhyaḥ
13,075.003c tasmāt pūrvaṃ hy ādikāle pravṛttaṃ; gavāṃ dāne śṛṇu rājan vidhiṃ me
13,075.004a purā goṣūpanītāsu goṣu saṃdigdhadarśinā
13,075.004c māndhātrā prakṛtaṃ praśnaṃ bṛhaspatir abhāṣata
13,075.005a dvijātim abhisatkṛtya śvaḥ kālam abhivedya ca
13,075.005c pradānārthe niyuñjīta rohiṇīṃ niyatavrataḥ
13,075.006a āhvānaṃ ca prayuñjīta samaṅge bahuleti ca
13,075.006c praviśya ca gavāṃ madhyam imāṃ śrutim udāharet
13,075.007a gaur me mātā govṛṣabhaḥ pitā me; divaṃ śarma jagatī me pratiṣṭhā
13,075.007c prapadyaivaṃ śarvarīm uṣya goṣu; munir vāṇīm utsṛjed gopradāne
13,075.008a sa tām ekāṃ niśāṃ gobhiḥ samasakhyaḥ samavrataḥ
13,075.008c aikātmyagamanāt sadyaḥ kalmaṣād vipramucyate
13,075.009a utsṛṣṭavṛṣavatsā hi pradeyā sūryadarśane
13,075.009c trividhaṃ pratipattavyam arthavādāśiṣaḥ stavāḥ
13,075.010a ūrjasvinya ūrjamedhāś ca yajño; garbho 'mṛtasya jagataś ca pratiṣṭhā
13,075.010c kṣitau rādhaḥprabhavaḥ śaśvad eva; prājāpatyāḥ sarvam ity arthavādaḥ
13,075.011a gāvo mamainaḥ praṇudantu sauryās; tathā saumyāḥ svargayānāya santu
13,075.011c āmnātā me dadatīr āśrayaṃ tu; tathānuktāḥ santu sarvāśiṣo me
13,075.012a śeṣotsarge karmabhir dehamokṣe; sarasvatyaḥ śreyasi saṃpravṛttāḥ
13,075.012c yūyaṃ nityaṃ puṇyakarmopavāhyā; diśadhvaṃ me gatim iṣṭāṃ prapannāḥ
13,075.013a yā vai yūyaṃ so 'ham adyaikabhāvo; yuṣmān dattvā cāham ātmapradātā
13,075.013c manaścyutā manaevopapannāḥ; saṃdhukṣadhvaṃ saumyarūpograrūpāḥ
13,075.014a evaṃ tasyāgre pūrvam ardhaṃ vadeta; gavāṃ dātā vidhivat pūrvadṛṣṭam
13,075.014c pratibrūyāc cheṣam ardhaṃ dvijātiḥ; pratigṛhṇan vai gopradāne vidhijñaḥ
13,075.015a gāṃ dadānīti vaktavyam arghyavastravasupradaḥ
13,075.015c ūdhasyā bharitavyā ca vaiṣṇavīti ca codayet
13,075.016a nāma saṃkīrtayet tasyā yathāsaṃkhyottaraṃ sa vai
13,075.016c phalaṃ ṣaḍviṃśad aṣṭau ca sahasrāṇi ca viṃśatiḥ
13,075.017a evam etān guṇān vṛddhān gavādīnāṃ yathākramam
13,075.017c gopradātā samāpnoti samastān aṣṭame krame
13,075.018a godaḥ śīlī nirbhayaś cārghadātā; na syād duḥkhī vasudātā ca kāmī
13,075.018c ūdhasyoḍhā bhārata yaś ca vidvān; vyākhyātās te vaiṣṇavāś candralokāḥ
13,075.019a gā vai dattvā govratī syāt trirātraṃ; niśāṃ caikāṃ saṃvaseteha tābhiḥ
13,075.019c kāmyāṣṭamyāṃ vartitavyaṃ trirātraṃ; rasair vā goḥ śakṛtā prasnavair vā
13,075.020a vedavratī syād vṛṣabhapradātā; vedāvāptir goyugasya pradāne
13,075.020c tathā gavāṃ vidhim āsādya yajvā; lokān agryān vindate nāvidhijñaḥ
13,075.021a kāmān sarvān pārthivān ekasaṃsthān; yo vai dadyāt kāmadughāṃ ca dhenum
13,075.021c samyak tāḥ syur havyakavyaughavatyas; tāsām ukṣṇāṃ jyāyasāṃ saṃpradānam
13,075.022a na cāśiṣyāyāvratāyopakuryān; nāśraddadhānāya na vakrabuddhaye
13,075.022c guhyo hy ayaṃ sarvalokasya dharmo; nemaṃ dharmaṃ yatra tatra prajalpet
13,075.023a santi loke śraddadhānā manuṣyāḥ; santi kṣudrā rākṣasā mānuṣeṣu
13,075.023c yeṣāṃ dānaṃ dīyamānaṃ hy aniṣṭaṃ; nāstikyaṃ cāpy āśrayante hy apuṇyāḥ
13,075.024a bārhaspatyaṃ vākyam etan niśamya; ye rājāno gopradānāni kṛtvā
13,075.024c lokān prāptāḥ puṇyaśīlāḥ suvṛttās; tān me rājan kīrtyamānān nibodha
13,075.025a uśīnaro viṣvagaśvo nṛgaś ca; bhagīratho viśruto yauvanāśvaḥ
13,075.025c māndhātā vai mucukundaś ca rājā; bhūridyumno naiṣadhaḥ somakaś ca
13,075.026a purūravā bharataś cakravartī; yasyānvaye bhāratāḥ sarva eva
13,075.026c tathā vīro dāśarathiś ca rāmo; ye cāpy anye viśrutāḥ kīrtimantaḥ
13,075.027a tathā rājā pṛthukarmā dilīpo; divaṃ prāpto gopradāne vidhijñaḥ
13,075.027c yajñair dānais tapasā rājadharmair; māndhātābhūd gopradānaiś ca yuktaḥ
13,075.028a tasmāt pārtha tvam apīmāṃ mayoktāṃ; bārhaspatīṃ bhāratīṃ dhārayasva
13,075.028c dvijāgryebhyaḥ saṃprayaccha pratīto; gāḥ puṇyā vai prāpya rājyaṃ kurūṇām
13,075.029 vaiśaṃpāyana uvāca
13,075.029a tathā sarvaṃ kṛtavān dharmarājo; bhīṣmeṇokto vidhivad gopradāne
13,075.029c sa māndhātur devadevopadiṣṭaṃ; samyag dharmaṃ dhārayām āsa rājā
13,075.030a iti nṛpa satataṃ gavāṃ pradāne; yavaśakalān saha gomayaiḥ pibānaḥ
13,075.030c kṣititalaśayanaḥ śikhī yatātmā; vṛṣa iva rājavṛṣas tadā babhūva
13,075.031a sa nṛpatir abhavat sadaiva tābhyaḥ; prayatamanā hy abhisaṃstuvaṃś ca gā vai
13,075.031c nṛpadhuri ca na gām ayuṅkta bhūyas; turagavarair agamac ca yatra tatra
13,076.001 vaiśaṃpāyana uvāca
13,076.001a tato yudhiṣṭhiro rājā bhūyaḥ śāṃtanavaṃ nṛpa
13,076.001c godāne vistaraṃ dhīmān papraccha vinayānvitaḥ
13,076.002 yudhiṣṭhira uvāca
13,076.002a gopradāne guṇān samyak punaḥ prabrūhi bhārata
13,076.002c na hi tṛpyāmy ahaṃ vīra śṛṇvāno 'mṛtam īdṛśam
13,076.003a ity ukto dharmarājena tadā śāṃtanavo nṛpa
13,076.003c samyag āha guṇāṃs tasmai gopradānasya kevalān
13,076.004 bhīṣma uvāca
13,076.004a vatsalāṃ guṇasaṃpannāṃ taruṇīṃ vastrasaṃvṛtām
13,076.004c dattvedṛśīṃ gāṃ viprāya sarvapāpaiḥ pramucyate
13,076.005a asuryā nāma te lokā gāṃ dattvā tatra gacchati
13,076.005c pītodakāṃ jagdhatṛṇāṃ naṣṭadugdhāṃ nirindriyām
13,076.006a jarogrām upayuktārthāṃ jīrṇāṃ kūpam ivājalam
13,076.006c dattvā tamaḥ praviśati dvijaṃ kleśena yojayet
13,076.007a duṣṭā ruṣṭā vyādhitā durbalā vā; na dātavyā yāś ca mūlyair adattaiḥ
13,076.007c kleśair vipraṃ yo 'phalaiḥ saṃyunakti; tasyāvīryāś cāphalāś caiva lokāḥ
13,076.008a balānvitāḥ śīlavayopapannāḥ; sarvāḥ praśaṃsanti sugandhavatyaḥ
13,076.008c yathā hi gaṅgā saritāṃ variṣṭhā; tathārjunīnāṃ kapilā variṣṭhā
13,076.009 yudhiṣṭhira uvāca
13,076.009a kasmāt samāne bahulāpradāne; sadbhiḥ praśastaṃ kapilāpradānam
13,076.009c viśeṣam icchāmi mahānubhāva; śrotuṃ samartho hi bhavān pravaktum
13,076.010 bhīṣma uvāca
13,076.010a vṛddhānāṃ bruvatāṃ tāta śrutaṃ me yat prabhāṣase
13,076.010c vakṣyāmi tad aśeṣeṇa rohiṇyo nirmitā yathā
13,076.011a prajāḥ sṛjeti vyādiṣṭaḥ pūrvaṃ dakṣaḥ svayaṃbhuvā
13,076.011c asṛjad vṛttim evāgre prajānāṃ hitakāmyayā
13,076.012a yathā hy amṛtam āśritya vartayanti divaukasaḥ
13,076.012c tathā vṛttiṃ samāśritya vartayanti prajā vibho
13,076.013a acarebhyaś ca bhūtebhyaś carāḥ śreṣṭhās tato narāḥ
13,076.013c brāhmaṇāś ca tataḥ śreṣṭhās teṣu yajñāḥ pratiṣṭhitāḥ
13,076.014a yajñair āpyāyate somaḥ sa ca goṣu pratiṣṭhitaḥ
13,076.014c sarve devāḥ pramodante pūrvavṛttās tataḥ prajāḥ
13,076.014d*0371_01 tataḥ prajāsu sṛṣṭāsu dakṣādyaiḥ kṣudhitāḥ prajāḥ
13,076.014d*0371_02 prajāpatim upādhāvan viniścitya caturmukham
13,076.015a etāny eva tu bhūtāni prākrośan vṛttikāṅkṣayā
13,076.015c vṛttidaṃ cānvapadyanta tṛṣitāḥ pitṛmātṛvat
13,076.016a itīdaṃ manasā gatvā prajāsargārtham ātmanaḥ
13,076.016c prajāpatir balādhānam amṛtaṃ prāpibat tadā
13,076.017a sa gatas tasya tṛptiṃ tu gandhaṃ surabhim udgiran
13,076.017b*0372_01 mukhajā sāsṛjad dhātuḥ surabhiṃ lokamātaram
13,076.017c dadarśodgārasaṃvṛttāṃ surabhiṃ mukhajāṃ sutām
13,076.018a sāsṛjat saurabheyīs tu surabhir lokamātaraḥ
13,076.018c suvarṇavarṇāḥ kapilāḥ prajānāṃ vṛttidhenavaḥ
13,076.019a tāsām amṛtavarṇānāṃ kṣarantīnāṃ samantataḥ
13,076.019c babhūvāmṛtajaḥ phenaḥ sravantīnām ivormijaḥ
13,076.020a sa vatsamukhavibhraṣṭo bhavasya bhuvi tiṣṭhataḥ
13,076.020c śirasy avāpa tat kruddhaḥ sa tadodaikṣata prabhuḥ
13,076.020e lalāṭaprabhavenākṣṇā rohiṇīḥ pradahann iva
13,076.021a tat tejas tu tato raudraṃ kapilā gā viśāṃ pate
13,076.021c nānāvarṇatvam anayan meghān iva divākaraḥ
13,076.022a yās tu tasmād apakramya somam evābhisaṃśritāḥ
13,076.022c yathotpannāḥ svavarṇasthās tā nītā nānyavarṇatām
13,076.023a atha kruddhaṃ mahādevaṃ prajāpatir abhāṣata
13,076.023c amṛtenāvasiktas tvaṃ nocchiṣṭaṃ vidyate gavām
13,076.024a yathā hy amṛtam ādāya somo viṣyandate punaḥ
13,076.024c tathā kṣīraṃ kṣaranty etā rohiṇyo 'mṛtasaṃbhavāḥ
13,076.025a na duṣyaty anilo nāgnir na suvarṇaṃ na codadhiḥ
13,076.025c nāmṛtenāmṛtaṃ pītaṃ vatsapītā na vatsalā
13,076.026a imāṃl lokān bhariṣyanti haviṣā prasnavena ca
13,076.026c āsām aiśvaryam aśnīhi sarvāmṛtamayaṃ śubham
13,076.027a vṛṣabhaṃ ca dadau tasmai saha tābhiḥ prajāpatiḥ
13,076.027c prasādayām āsa manas tena rudrasya bhārata
13,076.028a prītaś cāpi mahādevaś cakāra vṛṣabhaṃ tadā
13,076.028c dhvajaṃ ca vāhanaṃ caiva tasmāt sa vṛṣabhadhvajaḥ
13,076.029a tato devair mahādevas tadā paśupatiḥ kṛtaḥ
13,076.029c īśvaraḥ sa gavāṃ madhye vṛṣāṅka iti cocyate
13,076.030a evam avyagravarṇānāṃ kapilānāṃ mahaujasām
13,076.030c pradāne prathamaḥ kalpaḥ sarvāsām eva kīrtitaḥ
13,076.031a lokajyeṣṭhā lokavṛttipravṛttā; rudropetāḥ somaviṣyandabhūtāḥ
13,076.031c saumyāḥ puṇyāḥ kāmadāḥ prāṇadāś ca; gā vai dattvā sarvakāmapradaḥ syāt
13,076.032a imaṃ gavāṃ prabhavavidhānam uttamaṃ; paṭhan sadā śucir atimaṅgalapriyaḥ
13,076.032c vimucyate kalikaluṣeṇa mānavaḥ; priyaṃ sutān paśudhanam āpnuyāt tathā
13,076.033a havyaṃ kavyaṃ tarpaṇaṃ śāntikarma; yānaṃ vāso vṛddhabālasya puṣṭim
13,076.033c etān sarvān gopradāne guṇān vai; dātā rājann āpnuyād vai sadaiva
13,076.034 vaiśaṃpāyana uvāca
13,076.034a pitāmahasyātha niśamya vākyaṃ; rājā saha bhrātṛbhir ājamīḍhaḥ
13,076.034c sauvarṇakāṃsyopaduhās tato gāḥ; pārtho dadau brāhmaṇasattamebhyaḥ
13,076.035a tathaiva tebhyo 'bhidadau dvijebhyo; gavāṃ sahasrāṇi śatāni caiva
13,076.035c yajñān samuddiśya ca dakṣiṇārthe; lokān vijetuṃ paramāṃ ca kīrtim
13,077.001 bhīṣma uvāca
13,077.001a etasminn eva kāle tu vasiṣṭham ṛṣisattamam
13,077.001b*0373_01 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,077.001b*0373_02 vasiṣṭhasya ca saṃvādaṃ saudāsasya mahātmanaḥ
13,077.001c ikṣvākuvaṃśajo rājā saudāso dadatāṃ varaḥ
13,077.002a sarvalokacaraṃ siddhaṃ brahmakośaṃ sanātanam
13,077.002c purohitam idaṃ praṣṭum abhivādyopacakrame
13,077.003 saudāsa uvāca
13,077.003a trailokye bhagavan kiṃ svit pavitraṃ kathyate 'nagha
13,077.003b*0374_01 lokatraye muniśreṣṭha bhagavaṃl lokabhāvana
13,077.003c yat kīrtayan sadā martyaḥ prāpnuyāt puṇyam uttamam
13,077.004 bhīṣma uvāca
13,077.004a tasmai provāca vacanaṃ praṇatāya hitaṃ tadā
13,077.004c gavām upaniṣad vidvān namaskṛtya gavāṃ śuciḥ
13,077.005a gāvaḥ surabhigandhinyas tathā guggulugandhikāḥ
13,077.005c gāvaḥ pratiṣṭhā bhūtānāṃ gāvaḥ svastyayanaṃ mahat
13,077.006a gāvo bhūtaṃ bhaviṣyac ca gāvaḥ puṣṭiḥ sanātanī
13,077.006c gāvo lakṣmyās tathā mūlaṃ goṣu dattaṃ na naśyati
13,077.006e annaṃ hi satataṃ gāvo devānāṃ paramaṃ haviḥ
13,077.007a svāhākāravaṣaṭkārau goṣu nityaṃ pratiṣṭhitau
13,077.007c gāvo yajñasya hi phalaṃ goṣu yajñāḥ pratiṣṭhitāḥ
13,077.007d*0375_01 gāvo bhaviṣyaṃ bhūtaṃ ca goṣu yajñāḥ pratiṣṭhitāḥ
13,077.008a sāyaṃ prātaś ca satataṃ homakāle mahāmate
13,077.008c gāvo dadati vai homyam ṛṣibhyaḥ puruṣarṣabha
13,077.009a kāni cid yāni durgāṇi duṣkṛtāni kṛtāni ca
13,077.009c taranti caiva pāpmānaṃ dhenuṃ ye dadati prabho
13,077.010a ekāṃ ca daśagur dadyād daśa dadyāc ca gośatī
13,077.010c śataṃ sahasragur dadyāt sarve tulyaphalā hi te
13,077.011a anāhitāgniḥ śatagur ayajvā ca sahasraguḥ
13,077.011c samṛddho yaś ca kīnāśo nārghyam arhanti te trayaḥ
13,077.012a kapilāṃ ye prayacchanti savatsāṃ kāṃsyadohanām
13,077.012c suvratāṃ vastrasaṃvītām ubhau lokau jayanti te
13,077.013a yuvānam indriyopetaṃ śatena saha yūthapam
13,077.013c gavendraṃ brāhmaṇendrāya bhūriśṛṅgam alaṃkṛtam
13,077.014a vṛṣabhaṃ ye prayacchanti śrotriyāya paraṃtapa
13,077.014c aiśvaryaṃ te 'bhijāyante jāyamānāḥ punaḥ punaḥ
13,077.015a nākīrtayitvā gāḥ supyān nāsmṛtya punar utpatet
13,077.015c sāyaṃ prātar namasyec ca gās tataḥ puṣṭim āpnuyāt
13,077.016a gavāṃ mūtrapurīṣasya nodvijeta kadā cana
13,077.016c na cāsāṃ māṃsam aśnīyād gavāṃ vyuṣṭiṃ tathāśnute
13,077.017a gāś ca saṃkīrtayen nityaṃ nāvamanyeta gās tathā
13,077.017c aniṣṭaṃ svapnam ālakṣya gāṃ naraḥ saṃprakīrtayet
13,077.018a gomayena sadā snāyād gokarīṣe ca saṃviśet
13,077.018c śleṣmamūtrapurīṣāṇi pratighātaṃ ca varjayet
13,077.019a sārdracarmaṇi bhuñjīta nirīkṣan vāruṇīṃ diśam
13,077.019c vāgyataḥ sarpiṣā bhūmau gavāṃ vyuṣṭiṃ tathāśnute
13,077.020a ghṛtena juhuyād agniṃ ghṛtena svasti vācayet
13,077.020c ghṛtaṃ dadyād ghṛtaṃ prāśed gavāṃ vyuṣṭiṃ tathāśnute
13,077.021a gomatyā vidyayā dhenuṃ tilānām abhimantrya yaḥ
13,077.021c rasaratnamayīṃ dadyān na sa śocet kṛtākṛte
13,077.022a gāvo mām upatiṣṭhantu hemaśṛṅgāḥ payomucaḥ
13,077.022c surabhyaḥ saurabheyāś ca saritaḥ sāgaraṃ yathā
13,077.023a gāvaḥ paśyantu māṃ nityaṃ gāvaḥ paśyāmy ahaṃ tadā
13,077.023c gāvo 'smākaṃ vayaṃ tāsāṃ yato gāvas tato vayam
13,077.024a evaṃ rātrau divā caiva sameṣu viṣameṣu ca
13,077.024c mahābhayeṣu ca naraḥ kīrtayan mucyate bhayāt
13,078.001 vasiṣṭha uvāca
13,078.001a śataṃ varṣasahasrāṇāṃ tapas taptaṃ suduścaram
13,078.001c gobhiḥ pūrvavisṛṣṭābhir gacchema śreṣṭhatām iti
13,078.002a loke 'smin dakṣiṇānāṃ ca sarvāsāṃ vayam uttamāḥ
13,078.002c bhavema na ca lipyema doṣeṇeti paraṃtapa
13,078.003a sa eva cetasā tena hato lipyeta sarvadā
13,078.003c śakṛtā ca pavitrārthaṃ kurvīran devamānuṣāḥ
13,078.004a tathā sarvāṇi bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
13,078.004c pradātāraś ca golokān gaccheyur iti mānada
13,078.005a tābhyo varaṃ dadau brahmā tapaso 'nte svayaṃ prabhuḥ
13,078.005c evaṃ bhavatv iti vibhur lokāṃs tārayateti ca
13,078.006a uttasthuḥ siddhikāmās tā bhūtabhavyasya mātaraḥ
13,078.006b*0376_01 prātar namasyās tā gāvas tataḥ puṣṭim avāpnuyāt
13,078.006c tapaso 'nte mahārāja gāvo lokaparāyaṇāḥ
13,078.007a tasmād gāvo mahābhāgāḥ pavitraṃ param ucyate
13,078.007c tathaiva sarvabhūtānāṃ gāvas tiṣṭhanti mūrdhani
13,078.008a samānavatsāṃ kapilāṃ dhenuṃ dattvā payasvinīm
13,078.008c suvratāṃ vastrasaṃvītāṃ brahmaloke mahīyate
13,078.009a rohiṇīṃ tulyavatsāṃ tu dhenuṃ dattvā payasvinīm
13,078.009c suvratāṃ vastrasaṃvītāṃ sūryaloke mahīyate
13,078.010a samānavatsāṃ śabalāṃ dhenuṃ dattvā payasvinīm
13,078.010c suvratāṃ vastrasaṃvītāṃ somaloke mahīyate
13,078.011a samānavatsāṃ śvetāṃ tu dhenuṃ dattvā payasvinīm
13,078.011c suvratāṃ vastrasaṃvītām indraloke mahīyate
13,078.012a samānavatsāṃ kṛṣṇāṃ tu dhenuṃ dattvā payasvinīm
13,078.012c suvratāṃ vastrasaṃvītām agniloke mahīyate
13,078.013a samānavatsāṃ dhūmrāṃ tu dhenuṃ dattvā payasvinīm
13,078.013c suvratāṃ vastrasaṃvītāṃ yāmyaloke mahīyate
13,078.014a apāṃ phenasavarṇāṃ tu savatsāṃ kāṃsyadohanām
13,078.014c pradāya vastrasaṃvītāṃ vāruṇaṃ lokam aśnute
13,078.015a vātareṇusavarṇāṃ tu savatsāṃ kāṃsyadohanām
13,078.015c pradāya vastrasaṃvītāṃ vāyuloke mahīyate
13,078.016a hiraṇyavarṇāṃ piṅgākṣīṃ savatsāṃ kāṃsyadohanām
13,078.016c pradāya vastrasaṃvītāṃ kauberaṃ lokam aśnute
13,078.017a palāladhūmravarṇāṃ tu savatsāṃ kāṃsyadohanām
13,078.017c pradāya vastrasaṃvītāṃ pitṛloke mahīyate
13,078.018a savatsāṃ pīvarīṃ dattvā śitikaṇṭhām alaṃkṛtām
13,078.018c vaiśvadevam asaṃbādhaṃ sthānaṃ śreṣṭhaṃ prapadyate
13,078.019a samānavatsāṃ gaurīṃ tu dhenuṃ dattvā payasvinīm
13,078.019c suvratāṃ vastrasaṃvītāṃ vasūnāṃ lokam aśnute
13,078.020a pāṇḍukambalavarṇāṃ tu savatsāṃ kāṃsyadohanām
13,078.020c pradāya vastrasaṃvītāṃ sādhyānāṃ lokam aśnute
13,078.021a vairāṭapṛṣṭham ukṣāṇaṃ sarvaratnair alaṃkṛtam
13,078.021c pradāya marutāṃ lokān ajarān pratipadyate
13,078.022a vatsopapannāṃ nīlāṅgāṃ sarvaratnasamanvitām
13,078.022c gandharvāpsarasāṃ lokān dattvā prāpnoti mānavaḥ
13,078.023a śitikaṇṭham anaḍvāhaṃ sarvaratnair alaṃkṛtam
13,078.023c dattvā prajāpater lokān viśokaḥ pratipadyate
13,078.024a gopradānarato yāti bhittvā jaladasaṃcayān
13,078.024c vimānenārkavarṇena divi rājan virājatā
13,078.025a taṃ cāruveṣāḥ suśroṇyaḥ sahasraṃ varayoṣitaḥ
13,078.025c ramayanti naraśreṣṭha gopradānarataṃ naram
13,078.026a vīṇānāṃ vallakīnāṃ ca nūpurāṇāṃ ca śiñjitaiḥ
13,078.026c hāsaiś ca hariṇākṣīṇāṃ prasuptaḥ pratibodhyate
13,078.027a yāvanti lomāni bhavanti dhenvās; tāvanti varṣāṇi mahīyate saḥ
13,078.027c svargāc cyutaś cāpi tato nṛloke; kule samutpatsyati gomināṃ saḥ
13,079.001 vasiṣṭha uvāca
13,079.001a ghṛtakṣīrapradā gāvo ghṛtayonyo ghṛtodbhavāḥ
13,079.001c ghṛtanadyo ghṛtāvartās tā me santu sadā gṛhe
13,079.002a ghṛtaṃ me hṛdaye nityaṃ ghṛtaṃ nābhyāṃ pratiṣṭhitam
13,079.002c ghṛtaṃ sarveṣu gātreṣu ghṛtaṃ me manasi sthitam
13,079.003a gāvo mamāgrato nityaṃ gāvaḥ pṛṣṭhata eva ca
13,079.003c gāvo me sarvataś caiva gavāṃ madhye vasāmy aham
13,079.004a ity ācamya japet sāyaṃ prātaś ca puruṣaḥ sadā
13,079.004c yad ahnā kurute pāpaṃ tasmāt sa parimucyate
13,079.005a prāsādā yatra sauvarṇā vasor dhārā ca yatra sā
13,079.005c gandharvāpsaraso yatra tatra yānti sahasradāḥ
13,079.006a navanītapaṅkāḥ kṣīrodā dadhiśaivalasaṃkulāḥ
13,079.006c vahanti yatra nadyo vai tatra yānti sahasradāḥ
13,079.007a gavāṃ śatasahasraṃ tu yaḥ prayacched yathāvidhi
13,079.007c parām ṛddhim avāpyātha sa goloke mahīyate
13,079.008a daśa cobhayataḥ pretya mātāpitroḥ pitāmahān
13,079.008c dadhāti sukṛtāṃl lokān punāti ca kulaṃ naraḥ
13,079.009a dhenvāḥ pramāṇena samapramāṇāṃ; dhenuṃ tilānām api ca pradāya
13,079.009c pānīyadātā ca yamasya loke; na yātanāṃ kāṃ cid upaiti tatra
13,079.009d*0377_01 lokān anantān samavāpya dhīraḥ
13,079.009d*0377_02 pramodate sukṛtī svargaloke
13,079.010a pavitram agryaṃ jagataḥ pratiṣṭhā; divaukasāṃ mātaro 'thāprameyāḥ
13,079.010c anvālabhed dakṣiṇato vrajec ca; dadyāc ca pātre prasamīkṣya kālam
13,079.011a dhenuṃ savatsāṃ kapilāṃ bhūriśṛṅgāṃ; kāṃsyopadohāṃ vasanottarīyām
13,079.011c pradāya tāṃ gāhati durvigāhyāṃ; yāmyāṃ sabhāṃ vītabhayo manuṣyaḥ
13,079.012a surūpā bahurūpāś ca viśvarūpāś ca mātaraḥ
13,079.012c gāvo mām upatiṣṭhantām iti nityaṃ prakīrtayet
13,079.013a nātaḥ puṇyataraṃ dānaṃ nātaḥ puṇyataraṃ phalam
13,079.013c nāto viśiṣṭaṃ lokeṣu bhūtaṃ bhavitum arhati
13,079.014a tvacā lomnātha śṛṅgaiś ca vālaiḥ kṣīreṇa medasā
13,079.014c yajñaṃ vahanti saṃbhūya kim asty abhyadhikaṃ tataḥ
13,079.015a yayā sarvam idaṃ vyāptaṃ jagat sthāvarajaṅgamam
13,079.015c tāṃ dhenuṃ śirasā vande bhūtabhavyasya mātaram
13,079.016a guṇavacanasamuccayaikadeśo; nṛvara mayaiṣa gavāṃ prakīrtitas te
13,079.016c na hi param iha dānam asti gobhyo; bhavanti na cāpi parāyaṇaṃ tathānyat
13,079.017 bhīṣma uvāca
13,079.017a param idam iti bhūmipo vicintya; pravaram ṛṣer vacanaṃ tato mahātmā
13,079.017c vyasṛjata niyatātmavān dvijebhyaḥ; subahu ca godhanam āptavāṃś ca lokān
13,080.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,080.001a pavitrāṇāṃ pavitraṃ yac chreṣṭhaṃ loke ca yad bhavet
13,080.001c pāvanaṃ paramaṃ caiva tan me brūhi pitāmaha
13,080.002 bhīṣma uvāca
13,080.002a gāvo mahārthāḥ puṇyāś ca tārayanti ca mānavān
13,080.002c dhārayanti prajāś cemāḥ payasā haviṣā tathā
13,080.003a na hi puṇyatamaṃ kiṃ cid gobhyo bharatasattama
13,080.003c etāḥ pavitrāḥ puṇyāś ca triṣu lokeṣv anuttamāḥ
13,080.004a devānām upariṣṭāc ca gāvaḥ prativasanti vai
13,080.004c dattvā caitā narapate yānti svargaṃ manīṣiṇaḥ
13,080.005a māndhātā yauvanāśvaś ca yayātir nahuṣas tathā
13,080.005c gāvo dadantaḥ satataṃ sahasraśatasaṃmitāḥ
13,080.005e gatāḥ paramakaṃ sthānaṃ devair api sudurlabham
13,080.006a api cātra purāvṛttaṃ kathayiṣyāmi te 'nagha
13,080.006b*0378_01 saurabhyaḥ puṇyakarmāṇaḥ pāvakāḥ śubhadarśanāḥ
13,080.006b*0378_02 yadarthaṃ gośatāś caiva saurabhyaḥ surasattama
13,080.006b*0378_03 tac ca me śṛṇu kārtsnyena vadato hy arisūdana
13,080.006b*0378_04 purā devayuge tāta daityendreṣu mahātmasu
13,080.007a ṛṣīṇām uttamaṃ dhīmān kṛṣṇadvaipāyanaṃ śukaḥ
13,080.007c abhivādyāhnikaṃ kṛtvā śuciḥ prayatamānasaḥ
13,080.007e pitaraṃ paripapraccha dṛṣṭalokaparāvaram
13,080.008a ko yajñaḥ sarvayajñānāṃ variṣṭha upalakṣyate
13,080.008c kiṃ ca kṛtvā paraṃ svargaṃ prāpnuvanti manīṣiṇaḥ
13,080.009a kena devāḥ pavitreṇa svargam aśnanti vā vibho
13,080.009c kiṃ ca yajñasya yajñatvaṃ kva ca yajñaḥ pratiṣṭhitaḥ
13,080.010a dānānām uttamaṃ kiṃ ca kiṃ ca satram ataḥ param
13,080.010c pavitrāṇāṃ pavitraṃ ca yat tad brūhi mamānagha
13,080.011a etac chrutvā tu vacanaṃ vyāsaḥ paramadharmavit
13,080.011c putrāyākathayat sarvaṃ tattvena bharatarṣabha
13,080.012 vyāsa uvāca
13,080.012a gāvaḥ pratiṣṭhā bhūtānāṃ tathā gāvaḥ parāyaṇam
13,080.012c gāvaḥ puṇyāḥ pavitrāś ca pāvanaṃ dharma eva ca
13,080.013a pūrvam āsannaśṛṅgā vai gāva ity anuśuśrumaḥ
13,080.013b*0379_01 tāḥ kila śṛṅgam ākāṅkṣan varṣātapanivāraṇam
13,080.013b*0379_02 mānuṣīṃ ca tvacaṃ gurvīṃ śītavātātapāsahām
13,080.013b*0379_03 vastrāvaraṇagocarmam avirodhaḥ parasparam
13,080.013b*0379_04 tato brahmā dadau tāsāṃ manasā dhāritāṃ parām
13,080.013c śṛṅgārthe samupāsanta tāḥ kila prabhum avyayam
13,080.014a tato brahmā tu gāḥ prāyam upaviṣṭāḥ samīkṣya ha
13,080.014c īpsitaṃ pradadau tābhyo gobhyaḥ pratyekaśaḥ prabhuḥ
13,080.014d*0380_01 āhūya manujaṃ prāha goṣu svāṃ tanum ādadhaḥ
13,080.014d*0380_02 ācchādanaṃ cāvaraṇaṃ yūyaṃ gṛhṇīta mānavāḥ
13,080.014d*0380_03 śītavātātapaṃ yena dhārayanti prajārthinaḥ
13,080.014d*0380_04 sukumāratvacaṃ yūyaṃ vastrair ācchādayiṣyatha
13,080.014d*0380_05 evam astv iti tāḥ prādāt tvacaṃ svāṃ carma eva ca
13,080.015a tāsāṃ śṛṅgāṇy ajāyanta yasyā yādṛṅ manogatam
13,080.015c nānāvarṇāḥ śṛṅgavantyas tā vyarocanta putraka
13,080.016a brahmaṇā varadattās tā havyakavyapradāḥ śubhāḥ
13,080.016c puṇyāḥ pavitrāḥ subhagā divyasaṃsthānalakṣaṇāḥ
13,080.016e gāvas tejo mahad divyaṃ gavāṃ dānaṃ praśasyate
13,080.017a ye caitāḥ saṃprayacchanti sādhavo vītamatsarāḥ
13,080.017c te vai sukṛtinaḥ proktāḥ sarvadānapradāś ca te
13,080.017e gavāṃ lokaṃ tathā puṇyam āpnuvanti ca te 'nagha
13,080.018a yatra vṛkṣā madhuphalā divyapuṣpaphalopagāḥ
13,080.018c puṣpāṇi ca sugandhīni divyāni dvijasattama
13,080.018d*0381_01 phalāni ca rasāḍhyāni mṛdūni rucirāṇi ca
13,080.019a sarvā maṇimayī bhūmiḥ sūkṣmakāñcanavālukā
13,080.019c sarvatra sukhasaṃsparśā niṣpaṅkā nīrajā śubhā
13,080.020a raktotpalavanaiś caiva maṇidaṇḍair hiraṇmayaiḥ
13,080.020c taruṇādityasaṃkāśair bhānti tatra jalāśayāḥ
13,080.021a mahārhamaṇipatraiś ca kāñcanaprabhakesaraiḥ
13,080.021c nīlotpalavimiśraiś ca sarobhir bahupaṅkajaiḥ
13,080.022a karavīravanaiḥ phullaiḥ sahasrāvartasaṃvṛtaiḥ
13,080.022c saṃtānakavanaiḥ phullair vṛkṣaiś ca samalaṃkṛtāḥ
13,080.023a nirmalābhiś ca muktābhir maṇibhiś ca mahādhanaiḥ
13,080.023c uddhūtapulinās tatra jātarūpaiś ca nimnagāḥ
13,080.024a sarvaratnamayaiś citrair avagāḍhā nagottamaiḥ
13,080.024c jātarūpamayaiś cānyair hutāśanasamaprabhaiḥ
13,080.025a sauvarṇagirayas tatra maṇiratnaśiloccayāḥ
13,080.025c sarvaratnamayair bhānti śṛṅgaiś cārubhir ucchritaiḥ
13,080.026a nityapuṣpaphalās tatra nagāḥ patrarathākulāḥ
13,080.026c divyagandharasaiḥ puṣpaiḥ phalaiś ca bharatarṣabha
13,080.027a ramante puṇyakarmāṇas tatra nityaṃ yudhiṣṭhira
13,080.027c sarvakāmasamṛddhārthā niḥśokā gatamanyavaḥ
13,080.028a vimāneṣu vicitreṣu ramaṇīyeṣu bhārata
13,080.028c modante puṇyakarmāṇo viharanto yaśasvinaḥ
13,080.029a upakrīḍanti tān rājañ śubhāś cāpsarasāṃ gaṇāḥ
13,080.029c etāṃl lokān avāpnoti gāṃ dattvā vai yudhiṣṭhira
13,080.029d*0382_01 apsarobhiś ca sahito bhāti vai goprado naraḥ
13,080.030a yāsām adhipatiḥ pūṣā māruto balavān balī
13,080.030c aiśvarye varuṇo rājā tā māṃ pāntu yugaṃdharāḥ
13,080.031a surūpā bahurūpāś ca viśvarūpāś ca mātaraḥ
13,080.031c prājāpatyā iti brahmañ japen nityaṃ yatavrataḥ
13,080.032a gās tu śuśrūṣate yaś ca samanveti ca sarvaśaḥ
13,080.032c tasmai tuṣṭāḥ prayacchanti varān api sudurlabhān
13,080.033a na druhyen manasā cāpi goṣu tā hi sukhapradāḥ
13,080.033c arcayeta sadā caiva namaskāraiś ca pūjayet
13,080.033e dāntaḥ prītamanā nityaṃ gavāṃ vyuṣṭiṃ tathāśnute
13,080.034a yena devāḥ pavitreṇa bhuñjate lokam uttamam
13,080.034c yat pavitraṃ pavitrāṇāṃ tad ghṛtaṃ śirasā vahet
13,080.035a ghṛtena juhuyād agniṃ ghṛtena svasti vācayet
13,080.035c ghṛtaṃ prāśed ghṛtaṃ dadyād gavāṃ vyuṣṭiṃ tathāśnute
13,080.036a tryaham uṣṇaṃ piben mūtraṃ tryaham uṣṇaṃ pibet payaḥ
13,080.036c gavām uṣṇaṃ payaḥ pītvā tryaham uṣṇaṃ ghṛtaṃ pibet
13,080.036e tryaham uṣṇaṃ ghṛtaṃ pītvā vāyubhakṣo bhavet tryaham
13,080.037a nirhṛtaiś ca yavair gobhir māsaṃ prasṛtayāvakaḥ
13,080.037c brahmahatyāsamaṃ pāpaṃ sarvam etena śudhyati
13,080.038a parābhavārthaṃ daityānāṃ devaiḥ śaucam idaṃ kṛtam
13,080.038c devatvam api ca prāptāḥ saṃsiddhāś ca mahābalāḥ
13,080.039a gāvaḥ pavitrāḥ puṇyāś ca pāvanaṃ paramaṃ mahat
13,080.039c tāś ca dattvā dvijātibhyo naraḥ svargam upāśnute
13,080.040a gavāṃ madhye śucir bhūtvā gomatīṃ manasā japet
13,080.040c pūtābhir adbhir ācamya śucir bhavati nirmalaḥ
13,080.041a agnimadhye gavāṃ madhye brāhmaṇānāṃ ca saṃsadi
13,080.041c vidyāvedavratasnātā brāhmaṇāḥ puṇyakarmiṇaḥ
13,080.042a adhyāpayerañ śiṣyān vai gomatīṃ yajñasaṃmitām
13,080.042c trirātropoṣitaḥ śrutvā gomatīṃ labhate varam
13,080.043a putrakāmaś ca labhate putraṃ dhanam athāpi ca
13,080.043c patikāmā ca bhartāraṃ sarvakāmāṃś ca mānavaḥ
13,080.043e gāvas tuṣṭāḥ prayacchanti sevitā vai na saṃśayaḥ
13,080.044a evam etā mahābhāgā yajñiyāḥ sarvakāmadāḥ
13,080.044c rohiṇya iti jānīhi naitābhyo vidyate param
13,080.045a ity uktaḥ sa mahātejāḥ śukaḥ pitrā mahātmanā
13,080.045c pūjayām āsa gā nityaṃ tasmāt tvam api pūjaya
13,080.045d@009_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,080.045d@009_0001 surāṇām asurāṇāṃ ca bhūtānāṃ ca pitāmaha
13,080.045d@009_0002 prabhuḥ sraṣṭā ca bhagavān munibhiḥ stūyate vibhuḥ
13,080.045d@009_0003 tasyopari kathaṃ hy eṣa golokaḥ sthānatāṃ gataḥ
13,080.045d@009_0004 saṃśayo me mahān eṣa tan me vyākhyātum arhasi
13,080.045d@009_0004 bhīṣmaḥ
13,080.045d@009_0005 manovāgbuddhayas tāvad ekasthāḥ kurusattama
13,080.045d@009_0006 tato me śṛṇu kārtsnyena gomahābhāgyam uttamam
13,080.045d@009_0007 puṇyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ tathā svastyayanaṃ mahat
13,080.045d@009_0008 kīrtir viharatāṃ loke gavāṃ yogeṣu bhaktimān
13,080.045d@009_0009 śrūyate hi purāṇeṣu maharṣīṇāṃ mahātmanām
13,080.045d@009_0010 saṃsthāne sarvalokānāṃ devānāṃ cāpi saṃbhave
13,080.045d@009_0011 devatārthe 'mṛtārthe ca yajñārthe caiva bhārata
13,080.045d@009_0012 surabhir nāma vikhyātā rohiṇī kāmarūpiṇī
13,080.045d@009_0013 saṃkalpya manasā pūrvaṃ rohiṇī hy amṛtānanā
13,080.045d@009_0014 ghoraṃ tapaḥ samāsthāya nirmitā viśvakarmaṇā
13,080.045d@009_0015 puruṣaṃ cāsṛjad bhūyas tejasā tapasā ca ha
13,080.045d@009_0016 dedīpyamānaṃ vapuṣā samiddham iva pāvakam
13,080.045d@009_0017 so 'paśyad divyarūpāṃ tāṃ surabhiṃ rohiṇīṃ tadā
13,080.045d@009_0018 dṛṣṭvaiva cātivimanāḥ so 'bhavat kāmamohitaḥ
13,080.045d@009_0019 taṃ kāmārtam atho jñātvā svayaṃbhūr lokabhāvanaḥ
13,080.045d@009_0020 mārto bhava tathā caiṣa bhagavān abhyabhāṣata
13,080.045d@009_0021 tataḥ sa bhagavāṃs tatra mārtāṇḍa iti viśrutaḥ
13,080.045d@009_0022 cakāra nāma taṃ dṛṣṭvā tasyārtībhāvam uttamam
13,080.045d@009_0023 so 'dadād bhagavāṃs tasmai mārtāṇḍāya mahātmane
13,080.045d@009_0024 surūpāṃ surabhiṃ kanyāṃ tapas tejomayīṃ śubhām
13,080.045d@009_0025 yathā mayaiṣa codbhūtas tvaṃ caiveṣā ca rohiṇī
13,080.045d@009_0026 maithunaṃ gatavantau ca tathā cotpatsyati prajā
13,080.045d@009_0027 prajā bhaviṣyate puṇyā pavitraṃ paramaṃ ca vām
13,080.045d@009_0028 na cāpy agamyāgamanād doṣaṃ prāpsyasi karhi cit
13,080.045d@009_0029 tvatprajāsaṃbhavaṃ kṣīraṃ bhaviṣyati paraṃ haviḥ
13,080.045d@009_0030 yajñeṣu cājyabhāgānāṃ tvatprajāmūlajo vidhiḥ
13,080.045d@009_0031 prajāśuśrūṣavaś caiva ye bhaviṣyanti rohiṇi
13,080.045d@009_0032 tava tenaiva puṇyena golokaṃ yāntu mānavāḥ
13,080.045d@009_0033 idaṃ pavitraṃ paramam ṛṣabhaṃ nāma karhi cit
13,080.045d@009_0034 yad vai jñātvā dvijā loke mokṣyante yonisaṃkarāt
13,080.045d@009_0035 etatkriyāḥ prapatsyante mantrabrāhmaṇasaṃskṛtāḥ
13,080.045d@009_0036 devatānāṃ pitṝṇāṃ ca havyakavyapurogamāḥ
13,080.045d@009_0037 tata etena puṇyena prajās tava tu rohiṇi
13,080.045d@009_0038 ūrdhvaṃ mamāpi lokasya vatsyante nirupadravāḥ
13,080.045d@009_0039 bhadraṃ tebhyaś ca bhadraṃ te ye prajāsu bhavanti vai
13,080.045d@009_0040 yugaṃdharāś ca te putrāḥ santu lokasya dhāraṇe
13,080.045d@009_0041 yān yān kāmayase lokāṃs tāṃl lokān anuyāsyasi
13,080.045d@009_0042 sarvadevagaṇāś caiva tava yāsyanti putratām
13,080.045d@009_0043 tava stanasamudbhūtaṃ pibanto 'mṛtam uttamam
13,080.045d@009_0044 evam etān varān sarvān agṛhṇāt surabhis tadā
13,080.045d@009_0045 bruvataḥ sarvalokeśān nirvṛtiṃ cāgamat parām
13,080.045d@009_0046 sṛṣṭvā prajāś ca vipulā lokasaṃdhāraṇāya vai
13,080.045d@009_0047 brahmaṇā samanujñātā surabhir lokam āviśat
13,080.045d@009_0048 evaṃ varapradānena svayaṃbhor eva bhārata
13,080.045d@009_0049 upariṣṭād gavāṃ lokaṃ proktaṃ te sarvam āditaḥ
13,080.045d@009_0049 yudhiṣṭhiraḥ
13,080.045d@009_0050 surabheḥ kāḥ prajāḥ pūrvaṃ mārtāṇḍād abhavan purā
13,080.045d@009_0051 bhīṣmaḥ
13,080.045d@009_0051 etan me śaṃsa tattvena goṣu me prīyate manaḥ
13,080.045d@009_0052 śṛṇu nāmāni divyāni gomātṝṇāṃ viśeṣataḥ
13,080.045d@009_0053 yābhir vyāptās trayo lokāḥ kalyāṇābhir janādhipa
13,080.045d@009_0054 surabhyaḥ prathamodbhūtā yāś ca syuḥ prathamāḥ prajāḥ
13,080.045d@009_0055 mayocyamānāḥ śṛṇu tāḥ prāpsyase vipulaṃ yaśaḥ
13,080.045d@009_0056 taptvā tapo ghoratapāḥ surabhir dīptatejasī
13,080.045d@009_0057 suṣāvaikādaśa sutān rudrā ye chandasi stutāḥ
13,080.045d@009_0058 ajaikapād ahirbudhnyas tryambakaś ca mahāyaśāḥ
13,080.045d@009_0059 vṛṣākapiś ca śaṃbhuś ca kapālī raivatas tathā
13,080.045d@009_0060 haraś ca bahurūpaś ca ugra ugro 'tha vīryavān
13,080.045d@009_0061 tasya caivātmajaḥ śrīmān viśvarūpo mahāyaśāḥ
13,080.045d@009_0062 ekādaśaite kathitā rudrās te nāma nāmataḥ
13,080.045d@009_0063 mahātmāno mahāyogās tejoyuktā mahābalāḥ
13,080.045d@009_0064 ete variṣṭhajanmāno devānāṃ brahmavādinām
13,080.045d@009_0065 viprāṇāṃ prakṛtir loke eta eva hi viśrutāḥ
13,080.045d@009_0066 eta ekādaśa proktā rudrās tribhuvaneśvarāḥ
13,080.045d@009_0067 śataṃ tv etat samākhyātaṃ śatarudraṃ mahātmanām
13,080.045d@009_0068 suṣuve prathamāṃ kanyāṃ surabhiḥ pṛthivīṃ tadā
13,080.045d@009_0069 viśvakāmadughā dhenur yā dhārayati dehinaḥ
13,080.045d@009_0070 sutaṃ gobrāhmaṇaṃ rājann ekam ity abhidhīyate
13,080.045d@009_0071 gobrāhmaṇasya jananī surabhiḥ parikīrtyate
13,080.045d@009_0072 sṛṣṭvā tu prathamaṃ rudrān varadān brahmasaṃbhavān
13,080.045d@009_0073 paścāt prabhuṃ grahapatiṃ suṣuve lokasaṃmatam
13,080.045d@009_0074 somarājānam amṛtaṃ yajñasarvasvam uttamam
13,080.045d@009_0075 oṣadhīnāṃ rasānāṃ ca devānāṃ jīvitasya ca
13,080.045d@009_0076 tataḥ śriyaṃ ca medhāṃ ca kīrtiṃ devīṃ sarasvatīm
13,080.045d@009_0077 catasraḥ suṣuve kanyā yogeṣu niyatāḥ sthitāḥ
13,080.045d@009_0078 etāḥ sṛṣṭvā prajā eṣā surabhiḥ kāmarūpiṇī
13,080.045d@009_0079 suṣuve caramaṃ bhūyo divyā gomātaraḥ śubhāḥ
13,080.045d@009_0080 puṇyāṃ māyāṃ madhuścyotāṃ śivāṃ śīghrāṃ saridvarām
13,080.045d@009_0081 hiraṇyavarṇāṃ subhagāṃ gavyāṃ pṛśnīṃ kuthāvatīm
13,080.045d@009_0082 aṅgāvatīṃ ghṛtavatīṃ dadhikṣīrapayovatīm
13,080.045d@009_0083 amoghāṃ surasāṃ satyāṃ revatīṃ mārutīṃ rasām
13,080.045d@009_0084 ajāṃ ca sikatāṃ caiva śuddhadhūmām adhāriṇīm
13,080.045d@009_0085 jīvāṃ prāṇavatīṃ dhanyāṃ śuddhāṃ dhenuṃ dhanāvahām
13,080.045d@009_0086 indrām ṛddhiṃ ca śāntiṃ ca śāntapāpāṃ saridvarām
13,080.045d@009_0087 catvāriṃśatam ekāṃ ca dhanyās tā divi pūjitāḥ
13,080.045d@009_0088 bhūyo jajñe surabhyāś ca śrīmāṃś candrāṃśusaprabhaḥ
13,080.045d@009_0089 vṛṣo dakṣa iti khyātaḥ kaṇṭhe maṇitalaprabhaḥ
13,080.045d@009_0090 sragvī kakudmān dyutimān mṛṇālasadṛśaprabhaḥ
13,080.045d@009_0091 surabhyanumate datto dhvajo māheśvaras tu saḥ
13,080.045d@009_0092 surabhyaḥ kāmarūpiṇyo gāvaḥ puṇyārtham uttamāḥ
13,080.045d@009_0093 ādityebhyo vasubhyaś ca viśvebhyaś ca dadur varān
13,080.045d@009_0094 surabhis tu tapas taptvā suṣuve gās tataḥ punaḥ
13,080.045d@009_0095 yā dattā lokapālānām indrādīnāṃ yudhiṣṭhira
13,080.045d@009_0096 suṣṭutāṃ kapilāṃ caiva rohiṇīṃ ca yaśasvinīm
13,080.045d@009_0097 sarvakāmadughāṃ caiva marutāṃ kāmarūpiṇīm
13,080.045d@009_0098 gāvo mṛṣṭadughā hy etāś catasro 'mṛtasaṃskṛtāḥ
13,080.045d@009_0099 yāsāṃ bhūtvā purā vatsāḥ pibanty amṛtam uttamam
13,080.045d@009_0100 suṣṭutāṃ devarājāya vāsavāya mahātmane
13,080.045d@009_0101 kapilāṃ dharmarājāya varuṇāya ca rohiṇīm
13,080.045d@009_0102 sarvakāmadughāṃ dhenuṃ rājñe vaiśravaṇāya ca
13,080.045d@009_0103 ity etā lokam ahitā viśrutāḥ surabheḥ prajāḥ
13,080.045d@009_0104 etāsāṃ prajayā pūrṇā pṛthivī munipuṃgava
13,080.045d@009_0105 gobhyaḥ prabhavate sarvaṃ yat kiṃ cid iha śobhanam
13,080.045d@009_0106 surabhyapatyam ity etan nāmatas te 'nupūrvaśaḥ
13,080.045d@009_0107 yudhiṣṭhiraḥ
13,080.045d@009_0107 kīrtitaṃ brūhi rājendra kiṃ bhūyaḥ kathayāmi te
13,080.045d@009_0108 surabhyās tu tadā devyāḥ kīrtir lakṣmīḥ sarasvatī
13,080.045d@009_0109 medhā ca pravarā devī yāś catasro 'bhiviśrutāḥ
13,080.045d@009_0110 pṛthag gobhyaḥ kim etāḥ syur utāho goṣu saṃśritāḥ
13,080.045d@009_0111 bhīṣmaḥ
13,080.045d@009_0111 devāḥ ke vāśritā goṣu tan me brūhi pitāmaha
13,080.045d@009_0112 yaṃ devaṃ saṃśritā gāvas taṃ devaṃ devasaṃjñitam
13,080.045d@009_0113 yad yad devāśritaṃ daivaṃ tat tad daivaṃ dvijā viduḥ
13,080.045d@009_0114 sarveṣām eva devānāṃ pūrvaṃ kila samudbhave
13,080.045d@009_0115 indraḥ
13,080.045d@009_0115 amṛtārthe surapatiḥ surabhiṃ samupasthitaḥ
13,080.045d@009_0116 iccheyam amṛtaṃ dattaṃ tvayā devi rasādhikam
13,080.045d@009_0117 tvatprasādāc chivaṃ mahyam amaratvaṃ bhaved iti
13,080.045d@009_0117 surabhiḥ
13,080.045d@009_0118 vatso bhūtvā surapate pibasva prasnavaṃ mama
13,080.045d@009_0119 tato 'maratvam api tat sthānam aindram avāpsyasi
13,080.045d@009_0120 na ca te vṛtrahan yuddhe vyathāribhyo bhaviṣyati
13,080.045d@009_0121 balārtham ātmanaḥ śakra prasnavaṃ piba me vibho
13,080.045d@009_0121 bhīṣmaḥ
13,080.045d@009_0122 tato 'dhayat stanaṃ tasyāḥ surabhyāḥ surasattamaḥ
13,080.045d@009_0123 amaratvaṃ surūpatvaṃ balaṃ ca padam uttamam
13,080.045d@009_0124 puraṃdaro 'mṛtaṃ pītvā prahṛṣṭaḥ samupasthitaḥ
13,080.045d@009_0125 putro 'haṃ tava bhadraṃ te brūhi kiṃ karavāṇi te
13,080.045d@009_0125 surabhiḥ
13,080.045d@009_0126 kṛtaṃ putra tvayā sarvam upayāhi triviṣṭapam
13,080.045d@009_0127 pālayasva surān sarvāñ jahi ye suraśatravaḥ
13,080.045d@009_0128 na ca gobrāhmaṇe 'vajñā kāryā te śāntim icchatā
13,080.045d@009_0129 gobrāhmaṇasya niḥśvāsaḥ śoṣayed api devatāḥ
13,080.045d@009_0130 gobrāhmaṇapriyo nityaṃ svastiśabdam udāharan
13,080.045d@009_0131 pṛthivyām antarikṣe ca nākapṛṣṭhe ca vikramet
13,080.045d@009_0132 yac ca te 'nyad bhavet kṛtyaṃ tan me brūyāḥ samāsataḥ
13,080.045d@009_0133 tat te sarvaṃ kariṣyāmi satyenaitad bravīmi te
13,080.045d@009_0133 indraḥ
13,080.045d@009_0134 iccheyaṃ goṣu niyataṃ vastuṃ devi bravīmi te
13,080.045d@009_0135 surabhiḥ
13,080.045d@009_0135 ebhiḥ suragaṇaiḥ sārdhaṃ mamānugraham ācara
13,080.045d@009_0136 gavāṃ śarīraṃ pratyakṣam etat kauśika lakṣaye
13,080.045d@009_0137 yo yatrotsahate vastuṃ sa tatra vasatāṃ suraḥ
13,080.045d@009_0138 sarvaṃ pavitraṃ paramaṃ gavāṃ gātraṃ supūjitam
13,080.045d@009_0139 bhīṣmaḥ
13,080.045d@009_0139 tathā kuruṣva bhadraṃ te yathā tvaṃ śakra manyase
13,080.045d@009_0140 tasyās tad vacanaṃ śrutvā surabhyāḥ surasattamaḥ
13,080.045d@009_0141 saha sarvaiḥ suragaṇair abhajat saurabhīṃ prajām
13,080.045d@009_0142 śṛṅge vaktre ca jihvāyāṃ devarājaḥ samāviśat
13,080.045d@009_0143 sarvacchidreṣu pavanaḥ pādeṣu marutāṃ gaṇāḥ
13,080.045d@009_0144 kakudaṃ sarvago rudraḥ kukṣau caiva hutāśanaḥ
13,080.045d@009_0145 sarasvatī staneṣv agryā śrīḥ purīṣe jagatpriyā
13,080.045d@009_0146 mūtre kīrtiḥ sumahatī medhā payasi śāśvatī
13,080.045d@009_0147 vaktre somaś ca vai devo hṛdaye bhagavān yamaḥ
13,080.045d@009_0148 dharmaḥ pucche kriyā lomni bhāskaraś cakṣuṣī śritaḥ
13,080.045d@009_0149 siddhāḥ saṃdhiṣu siddhiś ca tapas tejaś ca ceṣṭane
13,080.045d@009_0150 evaṃ sarve suragaṇā niyatā gātravartmasu
13,080.045d@009_0151 mahatī devatā gāvo brāhmaṇaiḥ parisaṃskṛtāḥ
13,080.045d@009_0152 gām āśrayanti sahitā devā hi prabhaviṣṇavaḥ
13,080.045d@009_0153 kim anyat sarvakāmena na vidadhyād bhavān priyam
13,080.045d@009_0154 bhāvataḥ parayā bhaktyā pūjayasva nareśvara
13,080.045d@009_0155 gāvas tu paramaṃ loke pavitraṃ pāvanaṃ haviḥ
13,080.045d@009_0156 nipātya bhakṣitaḥ svargād bhārgavaḥ phenapaḥ kila
13,080.045d@009_0157 sa ca prāṇān punar labdhvā tato golokam āśritaḥ
13,080.045d@009A_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,080.045d@009A_0001 kaḥ phenapeti nāmnāsau kathaṃ vā bhakṣitaḥ purā
13,080.045d@009A_0002 mṛta ujjīvitaḥ kasmāt kathaṃ golokam āśritaḥ
13,080.045d@009A_0003 viruddhe mānuṣe loke tathā samayavartmasu
13,080.045d@009A_0004 ṛte daivaṃ hi duṣprāpaṃ mānuṣeṣu viśeṣataḥ
13,080.045d@009A_0005 bhīṣmaḥ
13,080.045d@009A_0005 saṃśayo me mahān atra tan me vyākhyātum arhasi
13,080.045d@009A_0006 śrūyate bhārgave vaṃśe sumitro nāma bhārata
13,080.045d@009A_0007 vedādhyayanasaṃpanno vipule tapasi sthitaḥ
13,080.045d@009A_0008 vānaprasthāśrame yuktaḥ svakarmanirataḥ sadā
13,080.045d@009A_0009 vinayācāratattvajñaḥ sarvadharmārthakovidaḥ
13,080.045d@009A_0010 yattas triṣavaṇasnāyī saṃdhyopāsanatatparaḥ
13,080.045d@009A_0011 agnihotrarataḥ kṣānto japañ juhvac ca nityadā
13,080.045d@009A_0012 pitṝn devāṃś ca niyatam atithīṃś caiva pūjayan
13,080.045d@009A_0013 prāṇasaṃdhāraṇārthaṃ ca yat kiṃ cid upahārayan
13,080.045d@009A_0014 giris triśikharo nāma yataḥ prabhavate nadī
13,080.045d@009A_0015 kulaheti purāṇeṣu viśrutā rudranirmitā
13,080.045d@009A_0016 tasyās tīre same deśe puṣpamālāsamākule
13,080.045d@009A_0017 vanyauṣadhidrumopete nānāpakṣimṛgāyute
13,080.045d@009A_0018 vyapetadaṃśamaśake dhvāṅkṣagṛdhrair asevite
13,080.045d@009A_0019 kṛṣṇadarbhatṛṇaprāye suramye jyotiraśmini
13,080.045d@009A_0020 sarvonnataiḥ samaiḥ śyāmair yājñīyais tarubhir vṛte
13,080.045d@009A_0021 tatrāśramapadaṃ puṇyaṃ bhṛgūṇām abhavat purā
13,080.045d@009A_0022 uvāsa tatra niyataḥ sumitro nāma bhārgavaḥ
13,080.045d@009A_0023 yathoddiṣṭena pūrveṣāṃ bhṛgūṇāṃ sādhuvartmanām
13,080.045d@009A_0024 tasmā āṅgirasaḥ kaś cid dadau gāṃ śarkarīṃ śubhām
13,080.045d@009A_0025 varṣāsu paścime māsi paurṇamāsyāṃ śucivrataḥ
13,080.045d@009A_0026 sa tāṃ labdhvā dharmaśīlaś cintayām āsa tatparaḥ
13,080.045d@009A_0027 sumitraḥ parayā bhaktyā jananīm iva mātaram
13,080.045d@009A_0028 tena saṃdhukṣyamāṇā sā rohiṇī kāmacāriṇī
13,080.045d@009A_0029 vivṛddhim agamac chreṣṭhā prāṇataś ca sudarśanā
13,080.045d@009A_0030 sirāvimuktapārśvāntā vipulāṃ kāntim udvahat
13,080.045d@009A_0031 śyāmapārśvāntapṛṣṭhāntā surabhir madhupiṅgalā
13,080.045d@009A_0032 bṛhatī sūkṣmaromāntā rūpodagrā tanutvacā
13,080.045d@009A_0033 kṛṣṇapucchā śvetavaktrā samavṛttapayodharā
13,080.045d@009A_0034 pṛṣṭhonnatā pūrvanatā śaṅkukarṇī sulocanā
13,080.045d@009A_0035 dīrghajihvā hrasvaśṛṅgī saṃpūrṇadaśanāntarā
13,080.045d@009A_0036 māṃsādhikagalāntā sā prasannā śubhadarśanā
13,080.045d@009A_0037 nityaṃ śamayutā snigdhā saṃpūrṇodāttanisvanā
13,080.045d@009A_0038 prājāpatyair gavāṃ nityaṃ praśastair lakṣaṇair yutā
13,080.045d@009A_0039 yauvanastheva vanitā śuśubhe rūpaśobhayā
13,080.045d@009A_0040 vṛṣeṇopagatā sā tu kalyā madhuradarśanā
13,080.045d@009A_0041 mithunaṃ janayām āsa tulyarūpam ivātmanaḥ
13,080.045d@009A_0042 saṃvardhayām āsa sa tāṃ savatsāṃ bhārgavo ṛṣiḥ
13,080.045d@009A_0043 tayoḥ prajādhisaṃsargāt sahasraṃ ca gavām abhūt
13,080.045d@009A_0044 gavāṃ jātisahasrāṇi saṃbhūtāni parasparam
13,080.045d@009A_0045 ṛṣabhāṇāṃ ca rājendra naivāntaḥ pratidṛśyate
13,080.045d@009A_0046 tair āśramapadaṃ ramyam araṇyaṃ caiva sarvaśaḥ
13,080.045d@009A_0047 samākulaṃ samabhavan meghair iva nabhaḥsthalam
13,080.045d@009A_0048 kāni cit padmavarṇāni kiṃśukābhāni kāni cit
13,080.045d@009A_0049 rukmavarṇāni cānyāni candrāṃśusadṛśāni ca
13,080.045d@009A_0050 tathā rājatavarṇāni kāni cil lohitāni vai
13,080.045d@009A_0051 nīlalohitatāmrāṇi kṛṣṇāni kapilāni ca
13,080.045d@009A_0052 nānārāgavicitrāṇi yūthāni bahulāni ca
13,080.045d@009A_0053 na ca kṣīraṃ ghṛtaṃ snehād vatsānām upajīvati
13,080.045d@009A_0054 bhārgavaḥ kevalaṃ cāsīd gavāṃ prāṇāyane rataḥ
13,080.045d@009A_0055 tathā śuśrūṣatas tasya gavāṃ hitam avekṣataḥ
13,080.045d@009A_0056 vyatīyāt sumahān kālo vatsocchiṣṭena vartataḥ
13,080.045d@009A_0057 kṣutpipāsāpariśrāntaḥ satataṃ prasnavaṃ gavām
13,080.045d@009A_0058 vatsair ucchiṣṭamuditaṃ bahukṣīratayā bahu
13,080.045d@009A_0059 pītavāṃs tena nāmāsya phenapety abhiviśrutam
13,080.045d@009A_0060 bhīṣmaḥ
13,080.045d@009A_0060 gautamasyābhiniṣpannam evaṃ nāma yudhiṣṭhira
13,080.045d@009A_0061 kadā cit kāmarūpiṇyo gāvaḥ strīveṣam āsthitāḥ
13,080.045d@009A_0062 hrade krīḍanti saṃhṛṣṭā gāyantyaḥ puṇyalakṣaṇāḥ
13,080.045d@009A_0063 dadṛśus tasya gāvo vai vismayotphullalocanāḥ
13,080.045d@009A_0064 striyaḥ
13,080.045d@009A_0064 ūcuś ca kā yūyam iti striyo mānuṣayā girā
13,080.045d@009A_0065 gāva eva vayaṃ sarvāḥ karmabhiḥ śobhanair yutāḥ
13,080.045d@009A_0066 sarvāḥ strīveṣadhāriṇyo yathākāmaṃ carāmahe
13,080.045d@009A_0066 gāvaḥ
13,080.045d@009A_0067 gavāṃ gāvaḥ paraṃ daivaṃ gavāṃ gāvaḥ parā gatiḥ
13,080.045d@009A_0068 striyaḥ
13,080.045d@009A_0068 kathayadhvam ihāsmākaṃ kena vaḥ sukṛtāṃ gatiḥ
13,080.045d@009A_0069 asmākaṃ haviṣā devā brāhmaṇās tarpitās tathā
13,080.045d@009A_0070 kavyena pitaraś caiva havyenāgniś ca tarpitaḥ
13,080.045d@009A_0071 prajayā ca tathāsmākaṃ kṛṣir abhyuddhṛtā sadā
13,080.045d@009A_0072 śakaṭaiś cāpi saṃyuktā daśavāhaśatena vai
13,080.045d@009A_0073 tad etaiḥ sukṛtaiḥ sphītair vayaṃ yāś caiva naḥ prajāḥ
13,080.045d@009A_0074 golokam anusaṃprāptā yaḥ paraḥ kāmagocaraḥ
13,080.045d@009A_0075 yūyaṃ tu sarvā rohiṇyaḥ saprajāḥ sahapuṃgavāḥ
13,080.045d@009A_0076 gāvaḥ
13,080.045d@009A_0076 adhogāminya ity eva paśyāmo divyacakṣuṣā
13,080.045d@009A_0077 evaṃ gavāṃ paraṃ daivaṃ gāva eva parāyaṇam
13,080.045d@009A_0078 svapakṣyās tāraṇīyā vaḥ śaraṇāya gatā vayam
13,080.045d@009A_0079 kim asmābhiḥ karaṇīyaṃ vartitavyaṃ kathaṃ cana
13,080.045d@009A_0080 striyaḥ
13,080.045d@009A_0080 prāpnuyāma ca golokaṃ bhavāma na ca garhitāḥ
13,080.045d@009A_0081 vartate rantidevasya satraṃ varṣasahasrakam
13,080.045d@009A_0082 tatra tasya nṛpasyāśu paśutvam upagacchata
13,080.045d@009A_0083 tatas tasyopayogena paśutve yajñasaṃskṛtāḥ
13,080.045d@009A_0084 bhīṣmaḥ
13,080.045d@009A_0084 golokān prāpsyatha śubhāṃs tena puṇyena saṃyutāḥ
13,080.045d@009A_0085 etat tāsāṃ vacaḥ śrutvā gavāṃ saṃhṛṣṭamānasāḥ
13,080.045d@009A_0086 gamanāya manaś cakrur autsukyaṃ cāgaman param
13,080.045d@009A_0087 na hi no bhārgavo dātā paśutvenopayojanam
13,080.045d@009A_0088 yajñas tasya narendrasya vartate dharmatas tathā
13,080.045d@009A_0089 vayaṃ na cānanujñātāḥ śaktā gantuṃ kathaṃ cana
13,080.045d@009A_0090 avocann atha tatratyā bhārgavo vadhyatām ayam
13,080.045d@009A_0091 etat sarvā rocayata na hi śakyam ato 'nyathā
13,080.045d@009A_0092 lokān prāptuṃ sahāsmābhir niścayaḥ kriyatām ayam
13,080.045d@009A_0093 na tu tāsāṃ sametānāṃ kā cid ghoreṇa cakṣuṣā
13,080.045d@009A_0094 śaknoti bhārgavaṃ draṣṭuṃ satkṛtenopasaṃyutā
13,080.045d@009A_0095 atha padmasavarṇābhā bhāskarāṃśusamaprabhāḥ
13,080.045d@009A_0096 japālohitatāmrākṣyo nirmāṃsakaṭhinānanāḥ
13,080.045d@009A_0097 rohiṇyaḥ kapilāḥ prāhuḥ sarvāsāṃ vai samakṣataḥ
13,080.045d@009A_0098 meghastanitanirghoṣās tejobhir abhirañjitāḥ
13,080.045d@009A_0099 vayaṃ hi taṃ vadhiṣyāmaḥ sumitraṃ nātra saṃśayaḥ
13,080.045d@009A_0100 gāvaḥ
13,080.045d@009A_0100 sukṛtaṃ pṛṣṭhataḥ kṛtvā kiṃ naḥ śreyo vidhāsyatha
13,080.045d@009A_0101 kapilāḥ sarvavarṇeṣu pradhānatvam avāpsyatha
13,080.045d@009A_0102 bhīṣmaḥ
13,080.045d@009A_0102 gavāṃ śataphalāc caikāṃ dattvā phalam avāpsyati
13,080.045d@009A_0103 etad gavāṃ vacaḥ śrutvā kapilā hṛṣṭamānasāḥ
13,080.045d@009A_0104 bhīṣmaḥ
13,080.045d@009A_0104 cakruḥ sarvā bhārgavasya sumitrasya vadhe matim
13,080.045d@009A_0105 yās tu gomātaras tasya kāmacāriṇya āgatāḥ
13,080.045d@009A_0106 samīpaṃ hi sumitrasya kṛtajñāḥ samupasthitāḥ
13,080.045d@009A_0107 abhipraśasya caivāhus tam ṛṣiṃ puṇyadarśanāḥ
13,080.045d@009A_0108 golokād āgatā veda ṛṣe gomātaro vayam
13,080.045d@009A_0109 suprītāḥ sma varaṃ gṛhṇa yam icchasi mahāmune
13,080.045d@009A_0110 sumitraḥ
13,080.045d@009A_0110 yad dhi goṣu parāṃ buddhiṃ kṛtavān asi nityadā
13,080.045d@009A_0111 prīto 'smy anugṛhīto 'smi yan māṃ gomātaraḥ śubhāḥ
13,080.045d@009A_0112 suprītamanasaḥ sarvās tiṣṭhante ca varapradāḥ
13,080.045d@009A_0113 bhaved goṣv eva me bhaktir yathaivādya tathā sadā
13,080.045d@009A_0114 gomātaraḥ
13,080.045d@009A_0114 goghnāś caivāvasīdantu narā brahmadviṣaś ca ye
13,080.045d@009A_0115 evam etad ṛṣiśreṣṭha hitaṃ vadasi naḥ priyam
13,080.045d@009A_0116 sumitraḥ
13,080.045d@009A_0116 ehi gaccha sahāsmābhir golokam ṛṣisattama
13,080.045d@009A_0117 yūyam iṣṭāṃ gatiṃ yāntu na hy ahaṃ gantum utsahe
13,080.045d@009A_0118 bhīṣmaḥ
13,080.045d@009A_0118 imā gāvaḥ samutsṛjya tapasvinyo mama priyāḥ
13,080.045d@009A_0119 tās tu tasya vacaḥ śrutvā kapilānāṃ sudāruṇam
13,080.045d@009A_0120 ninyus tam ṛṣim utkṣipya bhārgavaṃ nabha udvahan
13,080.045d@009A_0121 kalevaraṃ tu tatraiva tasya saṃnyasya mātaraḥ
13,080.045d@009A_0122 niṣkṛṣya karaṇaṃ yogād anayan bhārgavasya vai
13,080.045d@009A_0123 sarvaṃ cāsya tadācakhyuḥ kapilānāṃ viceṣṭitam
13,080.045d@009A_0124 yadarthaṃ haraṇaṃ gobhir golokaṃ lokamātaraḥ
13,080.045d@009A_0125 tatas tu kapilās tatra tasya dṛṣṭvā kalevaram
13,080.045d@009A_0126 yathāpratijñaṃ śṛṅgaiś ca khuraiś cāpy avacūrṇayan
13,080.045d@009A_0127 tataḥ saṃchidya bahudhā bhārgavaṃ nṛpasattama
13,080.045d@009A_0128 yayur yatretarā gāvas tac ca sarvaṃ nyavedayan
13,080.045d@009A_0129 atha gomātṛbhiḥ śaptās tā gāvaḥ pṛthivīcarāḥ
13,080.045d@009A_0130 amedhyavadanāḥ kṣipraṃ bhavadhvaṃ brahmaghātakāḥ
13,080.045d@009A_0131 evaṃ kṛtajñā gāvo hi yathā gomātaro nṛpa
13,080.045d@009A_0132 ṛṣiś ca prāptavāṃl lokaṃ gāvaś ca parimokṣitāḥ
13,080.045d@009A_0132 bhīṣmaḥ
13,080.045d@009A_0133 tā gāvo rantidevasya gatvā yajñaṃ manīṣiṇaḥ
13,080.045d@009A_0134 ātmānaṃ jñāpayām āsur maharṣīṇāṃ samakṣataḥ
13,080.045d@009A_0135 rantidevas tato rājā prayataḥ prāñjaliḥ śuciḥ
13,080.045d@009A_0136 uvāca gāvaḥ praṇataḥ kim āgamanam ity api
13,080.045d@009A_0136 gāvaḥ
13,080.045d@009A_0137 icchāmas tava rājendra satre 'smin viniyojanam
13,080.045d@009A_0138 rantidevaḥ
13,080.045d@009A_0138 paśutvam upasaṃprāptuṃ prasādaṃ kartum arhasi
13,080.045d@009A_0139 nāsmi śakto gavāṃ ghātaṃ kartuṃ śatasahasraśaḥ
13,080.045d@009A_0140 ghātayitvā tv ahaṃ yuṣmān katham ātmānam uddhare
13,080.045d@009A_0141 yaḥ paśutvena saṃyojya yuṣmān svargaṃ nayed iha
13,080.045d@009A_0142 gāvaḥ
13,080.045d@009A_0142 ātmānaṃ caiva tapasā gāvaḥ samupagamyatām
13,080.045d@009A_0143 asmākaṃ tāraṇe yukto dharmātmā tapasi sthitaḥ
13,080.045d@009A_0144 rantidevaḥ
13,080.045d@009A_0144 śruto 'smābhir bhavān rājaṃs tatas tu svayam āgatāḥ
13,080.045d@009A_0145 mama satre paśutvaṃ vo yady evaṃ hi manīṣitam
13,080.045d@009A_0146 samayenāham etena juhuyāṃ vo hutāśane
13,080.045d@009A_0147 kadā cid yadi vaḥ kā cid akāmā viniyujyate
13,080.045d@009A_0148 gāvaḥ
13,080.045d@009A_0148 tadā samāptiḥ satrasya gavāṃ syād iti naiṣṭhikī
13,080.045d@009A_0149 evam astu mahārāja yathā tvaṃ prabravīṣi naḥ
13,080.045d@009A_0150 akāmāḥ syur yadā gāvas tadā satraṃ samāpyatām
13,080.045d@009A_0150 bhīṣmaḥ
13,080.045d@009A_0151 tataḥ pravṛtte gosatre rantidevasya dhīmataḥ
13,080.045d@009A_0152 gosahasrāṇy aharahar niyujyante śamitṛbhiḥ
13,080.045d@009A_0153 evaṃ bahūni varṣāṇi vyatītāni narādhipa
13,080.045d@009A_0154 gavāṃ vai vadhyamānānāṃ na cāntaḥ pratyadṛśyata
13,080.045d@009A_0155 gavāṃ carmasahasrais tu rāśayaḥ parvatopamāḥ
13,080.045d@009A_0156 babhūvuḥ kuruśārdūla bahudhā meghasaṃnibhāḥ
13,080.045d@009A_0157 medaḥkledavahā caiva prāvartata mahānadī
13,080.045d@009A_0158 adyāpi bhuvi vikhyātā nadī carmaṇvatī śubhā
13,080.045d@009A_0159 tataḥ kadā cit svaṃ vatsaṃ gaur upāmantrya duḥkhitā
13,080.045d@009A_0160 ehi vatsa stanaṃ pāhi mā tvaṃ paścāt kṣudhārditaḥ
13,080.045d@009A_0161 tapsyase vimanā duḥkhaṃ ghātitāyāṃ mayi dhruvam
13,080.045d@009A_0162 ete hy āyānti caṇḍālāḥ saśastrā māṃ jighāṃsavaḥ
13,080.045d@009A_0163 atha śuśrāva tāṃ vāṇīṃ mānuṣīṃ samudāhṛtām
13,080.045d@009A_0164 rantidevo mahārāja tatas tāṃ samavārayat
13,080.045d@009A_0165 sthāpayām āsa gosatram atha taṃ pārthivarṣabha
13,080.045d@009A_0166 satrotsṛṣṭāḥ parityaktā gāvo 'nyāḥ samupāśritāḥ
13,080.045d@009A_0167 yās tasya rājño nihatā gāvo yajñe mahātmanaḥ
13,080.045d@009A_0168 tā golokam upājagmuḥ prokṣitā brahmavādibhiḥ
13,080.045d@009A_0169 rantidevo 'pi rājarṣir iṣṭvā yajñaṃ yathāvidhi
13,080.045d@009A_0170 tataḥ sakhyaṃ surapates tridivaṃ cākṣayaṃ yayau
13,080.045d@009A_0171 phenapo divi goloke mumude śāśvatīḥ samāḥ
13,080.045d@009A_0172 avaśiṣṭāś ca yā gāvas tā babhūvur vanecarāḥ
13,080.045d@009A_0173 phenapākhyānam etat te gavāṃ māhātmyam eva ca
13,080.045d@009A_0174 kathitaṃ pāvanaṃ puṇyaṃ kṛṣṇadvaipāyaneritam
13,080.045d@009A_0175 nārāyaṇo 'pi bhagavān dṛṣṭvā goṣu paraṃ yaśaḥ
13,080.045d@009A_0176 śuśrūṣāṃ paramāṃ cakre bhaktiṃ ca bharatarṣabha
13,080.045d@009A_0177 tasmāt tvam api rājendra gā vai pūjaya bhārata
13,080.045d@009A_0178 dvijebhyaś caiva satataṃ prayaccha kurusattama
13,080.045d@009B_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,080.045d@009B_0001 pavitrāṇāṃ pavitraṃ yac chreṣṭhaṃ lokeṣu pūjitam
13,080.045d@009B_0002 bhīṣmaḥ
13,080.045d@009B_0002 mahāvrataṃ mahābhāga tan me brūhi pitāmaha
13,080.045d@009B_0003 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,080.045d@009B_0004 pituḥ putrasya saṃvādaṃ vyāsasya ca śukasya ca
13,080.045d@009B_0005 ṛṣīṇām uttamaṃ kṛṣṇaṃ bhāvitātmānam acyutam
13,080.045d@009B_0006 pāraṃparyaviśeṣajñaṃ sarvaśāstrārthakovidam
13,080.045d@009B_0007 kṛtaśaucaḥ śukas tatra kṛtajapyaḥ kṛtāhnikaḥ
13,080.045d@009B_0008 paraṃ niyamam āsthāya paraṃ dharmam upāśritaḥ
13,080.045d@009B_0009 praṇamya śirasā vyāsaṃ sūkṣmatattvārthadarśinam
13,080.045d@009B_0010 śukaḥ papraccha vai praśnaṃ dānadharmakutūhalaḥ
13,080.045d@009B_0011 bahucitrāṇi dānāni bahuśaḥ śaṃsase mune
13,080.045d@009B_0012 mahārthaṃ pāvanaṃ puṇyaṃ kiṃ svid dānaṃ mahāphalam
13,080.045d@009B_0013 kena durgāṇi tarati kena lokān avāpnute
13,080.045d@009B_0014 kena vā mahad āpnoti iha loke paratra ca
13,080.045d@009B_0015 ke vā yajñasya voḍhāraḥ keṣu yajñaḥ pratiṣṭhitaḥ
13,080.045d@009B_0016 kiṃ ca yajñasya yajñatvaṃ kiṃ ca yajñasya bheṣajam
13,080.045d@009B_0017 yajñānām uttamaṃ kiṃ ca tad bhavān prabravītu me
13,080.045d@009B_0018 sa tasmai bhajamānāya jātakautūhalāya ca
13,080.045d@009B_0019 vyāso vratanidhiḥ prāha gavām idam anuttamam
13,080.045d@009B_0020 dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ loke śrutisukhāvaham
13,080.045d@009B_0021 yat pavitraṃ pavitrāṇāṃ maṅgalānāṃ ca maṅgalam
13,080.045d@009B_0022 sarvapāpapraśamanaṃ tat samāsena me śṛṇu
13,080.045d@009B_0023 yad idaṃ tiṣṭhate loke jagat sthāvarajaṃgamam
13,080.045d@009B_0024 gāvas tāḥ prāpya tiṣṭhanti goloke puṇyadarśanāḥ
13,080.045d@009B_0025 mātaraḥ sarvabhūtānāṃ viśvasya jagataś ca ha
13,080.045d@009B_0026 rudrāṇām atha sādhyānāṃ gāva eva tu mātaraḥ
13,080.045d@009B_0027 rudrāṇāṃ mātaro hy etā ādityānāṃ svasā smṛtāḥ
13,080.045d@009B_0028 vasūnāṃ ca duhitryas tā brahmasaṃtānamūlajāḥ
13,080.045d@009B_0029 yāsām adhipatiḥ pūṣā maruto vālabandhanāḥ
13,080.045d@009B_0030 aiśvaryaṃ varuṇo rājā viśvedevāḥ samāśritāḥ
13,080.045d@009B_0031 ya evaṃ veda tā gāvo mātaro devapūjitāḥ
13,080.045d@009B_0032 sa vipro brahmalokāya gavāṃ lokāya vā dhruvaḥ
13,080.045d@009B_0033 gāvas tu nāvamanyeta karmaṇā manasā girā
13,080.045d@009B_0034 gavāṃ sthānaṃ paraṃ loke prārthayed yaḥ parāṃ gatim
13,080.045d@009B_0035 na padbhyāṃ tāḍayed gāvo na daṇḍena na muṣṭinā
13,080.045d@009B_0036 imāṃ vidyām upāśritya pāvanīṃ brahmanirmitām
13,080.045d@009B_0037 mātṝṇām anupāte ca na gomadhye na govraje
13,080.045d@009B_0038 naro mūtrapurīṣasya dṛṣṭvā kuryād visarjanam
13,080.045d@009B_0039 śuddhāś candanaśītāṅgyaś candraraśmisamaprabhāḥ
13,080.045d@009B_0040 saumyāḥ surabhyaḥ subhagā gāvo guggulugandhayaḥ
13,080.045d@009B_0041 sarve devāviśan gāvaḥ samudram iva sindhavaḥ
13,080.045d@009B_0042 divaṃ caivāntarikṣaṃ ca gavāṃ vyuṣṭiṃ samaśnute
13,080.045d@009B_0043 dadhinā juhuyād agniṃ dadhinā svasti vācayet
13,080.045d@009B_0044 dadhi dadyāc ca prāśeta gavāṃ vyuṣṭiṃ samaśnute
13,080.045d@009B_0045 ghṛtena juhuyād agniṃ ghṛtena svasti vācayet
13,080.045d@009B_0046 ghṛtam ālabhya prāśnīyād gavāṃ vyuṣṭiṃ samaśnute
13,080.045d@009B_0047 gāvaḥ saṃjīvanā yās tu gāvo dānam anuttamam
13,080.045d@009B_0048 tāḥ puṇyagopāḥ suphalā bhajamānaṃ bhajantu mām
13,080.045d@009B_0049 yena devāḥ pavitreṇa svargalokam ito gatāḥ
13,080.045d@009B_0050 tat pavitraṃ pavitrāṇāṃ mama mūrdhni pratiṣṭhitam
13,080.045d@009B_0051 vīṇāmṛdaṅgapaṇavā gavāṃ gātraṃ pratiṣṭhitāḥ
13,080.045d@009B_0052 krīḍārativihārārthe triṣu lokeṣu vartate
13,080.045d@009B_0053 na tatra devā vartante nāgnihotrāṇi juhvati
13,080.045d@009B_0054 na yajñair ijyate cātra yatra gaur vai na duhyate
13,080.045d@009B_0055 kṣīraṃ dadhi ghṛtaṃ yāsāṃ rasānām uttamo rasaḥ
13,080.045d@009B_0056 amṛtaprabhavā gāvas trailokyaṃ yena jīvati
13,080.045d@009B_0057 iḍām āhūya dhenuṃ ca savatsāṃ yajñamātaram
13,080.045d@009B_0058 upāhvayanti yaṃ viprā gāvo yajñahaviṣkṛtāḥ
13,080.045d@009B_0059 yā medhyā prathamaṃ karma iyaṃ dhenuḥ sarasvatī
13,080.045d@009B_0060 paurṇamāsena vatsena kāmaṃ kāmaguṇānvitā
13,080.045d@009B_0061 yatra sarvam idaṃ protaṃ yat kiṃ cij jaṃgamaṃ jagat
13,080.045d@009B_0062 sā gaur vai prathamā puṇyā sarvabhūtahite ratā
13,080.045d@009B_0063 dhāraṇāḥ pāvanāḥ puṇyā bhāvanā bhūtabhāvanāḥ
13,080.045d@009B_0064 gāvo mām abhirakṣantu iha loke paratra ca
13,080.045d@009B_0065 eṣa yajñaḥ sahopāṅga eṣa yajñaḥ sanātanaḥ
13,080.045d@009B_0066 vedāḥ sahopaniṣado gavāṃ rūpe pratiṣṭhitāḥ
13,080.045d@009B_0067 etat tāta mayā proktaṃ gavām iha paraṃ matam
13,080.045d@009B_0068 sarvataḥ śrāvayen nityaṃ prayato brahmasaṃsadi
13,080.045d@009B_0069 śrutvā labheta tāṃl lokān ye mayā parikīrtitāḥ
13,080.045d@009B_0070 śrāvayitvāpi prītātmā lokāṃs tān pratipadyate
13,080.045d@009B_0071 dhenum ekāṃ sadā dadyād ahany ahani pāvanīm
13,080.045d@009B_0072 tat tathā prāpnuyād vipraḥ paṭhan vai gomatīṃ sadā
13,080.045d@009B_0073 atha dhenur na vidyeta tiladhenum anuttamām
13,080.045d@009B_0074 dadyād gomatikalpena tāṃ dhenuṃ sarvapāvanīm
13,080.045d@009B_0075 āhnikaṃ gomatīṃ nityaṃ yaḥ paṭheta sadā naraḥ
13,080.045d@009B_0076 sarvapāpāt pramucyeta prayatātmā ya ācaret
13,080.045d@009B_0077 ghṛtaṃ vā nityam ālabhya prāśya vā gomatīṃ japet
13,080.045d@009B_0078 snātvā vā gokarīṣeṇa paṭhan pāpāt pramucyate
13,080.045d@009B_0079 manasā gomatīṃ japyed gomatyā nityam āhnikam
13,080.045d@009B_0080 na tv eva divasaṃ kuryād vyarthaṃ gomatipāṭhakaḥ
13,080.045d@009B_0081 gomatīṃ japamānā hi devā devatvam āpnuvan
13,080.045d@009B_0082 ṛṣitvam ṛṣayaś cāpi gomatyā sarvam āpnuvan
13,080.045d@009B_0083 baddho bandhāt pramucyeta kṛcchrān mucyeta saṃkaṭāt
13,080.045d@009B_0084 gomatīṃ sevate yas tu labhate priyasaṃgamam
13,080.045d@009B_0085 etat pavitraṃ kārtsnyena etad vratam anuttamam
13,080.045d@009B_0086 etat tu pṛthivīpāla pāvanaṃ śṛṇvatāṃ sadā
13,080.045d@009B_0087 putrakāmāś ca ye ke cid dhanakāmāś ca mānavāḥ
13,080.045d@009B_0088 adhvāne coravairibhyo mucyate gomatīṃ paṭhan
13,080.045d@009B_0089 pūrvavairānubandheṣu raṇe cāpy ātatāyinaḥ
13,080.045d@009B_0090 śukaḥ
13,080.045d@009B_0090 labhate jayam evāśu sadā gomatipāṭhakaḥ
13,080.045d@009B_0091 kṣatriyāś caiva śūdrāś ca mantrahīnāś ca ye dvijāḥ
13,080.045d@009B_0092 vyāsaḥ
13,080.045d@009B_0092 kapilām upajīvanti katham etat pitar bhavet
13,080.045d@009B_0093 kṣatriyāś caiva śūdrāś ca mantrahīnāś ca ye dvijāḥ
13,080.045d@009B_0094 kapilām upajīvanti teṣāṃ vakṣyāmi nirṇayam
13,080.045d@009B_0095 kapilās tūttamā loke goṣu caivottamā matāḥ
13,080.045d@009B_0096 tāsāṃ dātā labhet svargaṃ vidhinā yaś ca sevate
13,080.045d@009B_0097 spṛśeta kapilāṃ yas tu daṇḍena caraṇena vā
13,080.045d@009B_0098 sa tena sparśamātreṇa narakāyopapadyate
13,080.045d@009B_0099 mantreṇa yuñjyāt kapilāṃ mantreṇaiva pramucyate
13,080.045d@009B_0100 mantrahīnaṃ tu yo yuñjyāt kṛmiyonau prasūyate
13,080.045d@009B_0101 prahārahatamarmāṅgā duḥkhena ca jaḍīkṛtā
13,080.045d@009B_0102 padāni yāvad gaccheta tāval lokān kṛmir bhavet
13,080.045d@009B_0103 yāvac ca bindavas tasyāḥ śoṇitasya kṣitiṃ gatāḥ
13,080.045d@009B_0104 tāvad varṣasahasrāṇi narakaṃ pratipadyate
13,080.045d@009B_0105 mantreṇa yuñjyāt kapilāṃ mantreṇa viniyojayet
13,080.045d@009B_0106 mantrahīnair anuyuto majjayet tamasi prabho
13,080.045d@009B_0107 kapilāṃ ye 'pi jīvanti buddhimohānvitā narāḥ
13,080.045d@009B_0108 te 'pi varṣasahasrāṇi patanti narake nṛpa
13,080.045d@009B_0109 atha nyāyena ye viprāḥ kapilām upayuñjate
13,080.045d@009B_0110 tasmiṃl loke pramodante lokāś caiṣām anāmayāḥ
13,080.045d@009B_0111 vidhinā ye na kurvanti śūdrāṃs tān upadhāraya
13,080.045d@009B_0111 śukaḥ
13,080.045d@009B_0112 nānāvarṇair upetānāṃ gavāṃ kiṃ munisattama
13,080.045d@009B_0113 vyāsaḥ
13,080.045d@009B_0113 kapilāḥ sarvavarṇeṣu variṣṭhatvam avāpnuvan
13,080.045d@009B_0114 śṛṇu putra yathā goṣu variṣṭhāḥ kapilāḥ smṛtāḥ
13,080.045d@009B_0115 kapilatvaṃ ca saṃprāptāḥ pūjyāś ca satataṃ nṛṣu
13,080.045d@009B_0116 agniḥ purāpacakrāma devebhya iti naḥ śrutam
13,080.045d@009B_0117 devebhyo māṃ chādayata śaraṇyāḥ śaraṇaṃ gatam
13,080.045d@009B_0118 ūcus tāḥ sahitās tatra svāgataṃ tava pāvaka
13,080.045d@009B_0119 iha guptas tvam asmābhir na devair upalapsyase
13,080.045d@009B_0120 atha devā vivitsantaḥ pāvakaṃ paricakramuḥ
13,080.045d@009B_0121 goṣu guptaṃ ca vijñāya tāḥ kṣipram upatasthire
13,080.045d@009B_0122 yuṣmāsu nivasaty agnir iti gāḥ samacūcudan
13,080.045d@009B_0123 prakāśyatāṃ hutavaho lokān na cchettum arhatha
13,080.045d@009B_0124 evam astv ity anujñāya pāvakaṃ samadarśayan
13,080.045d@009B_0125 adhigamya pāvakaṃ tuṣṭās te devāḥ sadya eva tu
13,080.045d@009B_0126 agniṃ pracodayām āsuḥ kriyatāṃ goṣv anugrahaḥ
13,080.045d@009B_0127 gavāṃ tu yāsāṃ gātreṣu pāvakaḥ samavasthitaḥ
13,080.045d@009B_0128 kapilatvam anuprāptāḥ sarvaśreṣṭhatvam eva ca
13,080.045d@009B_0129 mahāphalatvaṃ loke ca dadau tāsāṃ hutāśanaḥ
13,080.045d@009B_0130 tasmād dhi sarvavarṇānāṃ kapilāṃ gāṃ pradāpaya
13,080.045d@009B_0131 śrotriyāya praśāntāya prayatāyāgnihotriṇe
13,080.045d@009B_0132 yāvanti romāṇi bhavanti dhenvā
13,080.045d@009B_0133 yugāni tāvanti punāti dātṝn
13,080.045d@009B_0134 pratigrahītṝṃś ca punāti dattā
13,080.045d@009B_0135 śukaḥ
13,080.045d@009B_0135 śiṣṭe tu gaur vai pratipādanena
13,080.045d@009B_0136 kena varṇavibhāgena vijñeyā kapilā bhavet
13,080.045d@009B_0137 vyāsaḥ
13,080.045d@009B_0137 kati vā lakṣaṇāny asyā dṛṣṭāni munibhiḥ purā
13,080.045d@009B_0138 śṛṇu tāta yathā goṣu vijñeyā kapilā bhavet
13,080.045d@009B_0139 netrayoḥ śṛṅgayoś caiva khureṣu vṛṣaṇeṣu ca
13,080.045d@009B_0140 karṇato ghrāṇataś cāpi ṣaḍvidhāḥ kapilāḥ smṛtāḥ
13,080.045d@009B_0141 eteṣāṃ lakṣaṇānāṃ tu yady ekam api dṛśyate
13,080.045d@009B_0142 kapilāṃ tāṃ vijānīyād evam āhur manīṣiṇaḥ
13,080.045d@009B_0143 āgneyī netrakapilā khurair māheśvarī bhavet
13,080.045d@009B_0144 grīvāyāṃ vaiṣṇavī jñeyā pūṣṇo ghrāṇād ajāyata
13,080.045d@009B_0145 karṇatas tu vasantena svayonim abhijāyate
13,080.045d@009B_0146 gāyatryāś ca vṛṣaṇayor utpattiḥ ṣaḍguṇā smṛtā
13,080.045d@009B_0147 evaṃ gāvaś ca viprāś ca gāyatrī satyam eva ca
13,080.045d@009B_0148 vasantaś ca suparṇaś ca ekataḥ samajāyata
13,080.045d@009B_0149 netrayoḥ kapilāṃ yas tu vāhayeta duheta vā
13,080.045d@009B_0150 sa pāpakarmā narake pratiṣṭhāṃ pratipadyate
13,080.045d@009B_0151 narakād vipramuktas tu tiryagyoniṃ niṣevate
13,080.045d@009B_0152 yadā labheta mānuṣyaṃ jātyandho jāyate naraḥ
13,080.045d@009B_0153 śṛṅgayoḥ kapilāṃ yas tu vāhayeta duheta vā
13,080.045d@009B_0154 tiryagyoniṃ sa labhate jāyamānaḥ punaḥ punaḥ
13,080.045d@009B_0155 khureṣu kapilāṃ yas tu vāhayeta duheta vā
13,080.045d@009B_0156 tamasy apāre majjeta dhanahīno narādhamaḥ
13,080.045d@009B_0157 kapilāṃ vāladhāneṣu vāhayeta duheta vā
13,080.045d@009B_0158 nirāśrayaḥ sadā caiva jāyate yadi cet kṛmiḥ
13,080.045d@009B_0159 varṇena kapilāṃ yas tu jānann apy upajīvati
13,080.045d@009B_0160 sahasraśaḥ kṛmir bhūtvā mānuṣyaṃ prāpnuyād atha
13,080.045d@009B_0161 caṇḍālaḥ pāpakarmā vā jāyate sa narādhamaḥ
13,080.045d@009B_0162 ghrāṇena kapilāṃ yas tu pramādād upajīvati
13,080.045d@009B_0163 so 'pi varṣasahasrāṇi tiryagyonau prajāyate
13,080.045d@009B_0164 vyādhigrasto jaḍo rogī bhaven mānuṣyam āgataḥ
13,080.045d@009B_0165 madhusarpiḥsugandhās tu kapilāḥ śāstrataḥ smṛtāḥ
13,080.045d@009B_0166 etāḥ samupajīveta so 'pi tiryakṣu jāyate
13,080.045d@009B_0167 sthāvaratvam anuprāpto yadi mānuṣyatāṃ labhet
13,080.045d@009B_0168 alpāyuḥ sa bhavej jāto hīnavarṇakulodbhavaḥ
13,080.045d@009B_0169 ye tu pāpā hy asūyante kapilāṃ vāhayanti ca
13,080.045d@009B_0170 nirayeṣu pratiṣṭhante yāvad ābhūtasaṃplavam
13,081.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,081.001a mayā gavāṃ purīṣaṃ vai śriyā juṣṭam iti śrutam
13,081.001c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ saṃśayo 'tra hi me mahān
13,081.002 bhīṣma uvāca
13,081.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,081.002c gobhir nṛpeha saṃvādaṃ śriyā bharatasattama
13,081.003a śrīḥ kṛtveha vapuḥ kāntaṃ gomadhyaṃ praviveśa ha
13,081.003c gāvo 'tha vismitās tasyā dṛṣṭvā rūpasya saṃpadam
13,081.004 gāva ūcuḥ
13,081.004a kāsi devi kuto vā tvaṃ rūpeṇāpratimā bhuvi
13,081.004c vismitāḥ sma mahābhāge tava rūpasya saṃpadā
13,081.005a icchāmas tvāṃ vayaṃ jñātuṃ kā tvaṃ kva ca gamiṣyasi
13,081.005c tattvena ca suvarṇābhe sarvam etad bravīhi naḥ
13,081.006 śrīr uvāca
13,081.006a lokakāntāsmi bhadraṃ vaḥ śrīr nāmneha pariśrutā
13,081.006c mayā daityāḥ parityaktā vinaṣṭāḥ śāśvatīḥ samāḥ
13,081.006d*0383_01 mayābhipannā devāś ca modante śāśvatīḥ samāḥ
13,081.007a indro vivasvān somaś ca viṣṇur āpo 'gnir eva ca
13,081.007c mayābhipannā ṛdhyante ṛṣayo devatās tathā
13,081.008a yāṃś ca dviṣāmy ahaṃ gāvas te vinaśyanti sarvaśaḥ
13,081.008c dharmārthakāmahīnāś ca te bhavanty asukhānvitāḥ
13,081.009a evaṃprabhāvāṃ māṃ gāvo vijānīta sukhapradām
13,081.009c icchāmi cāpi yuṣmāsu vastuṃ sarvāsu nityadā
13,081.009e āgatā prārthayānāhaṃ śrījuṣṭā bhavatānaghāḥ
13,081.010 gāva ūcuḥ
13,081.010a adhruvāṃ cañcalāṃ ca tvāṃ sāmānyāṃ bahubhiḥ saha
13,081.010c na tvām icchāmi bhadraṃ te gamyatāṃ yatra rocate
13,081.011a vapuṣmantyo vayaṃ sarvāḥ kim asmākaṃ tvayādya vai
13,081.011c yatreṣṭaṃ gamyatāṃ tatra kṛtakāryā vayaṃ tvayā
13,081.012 śrīr uvāca
13,081.012a kim etad vaḥ kṣamaṃ gāvo yan māṃ nehābhyanandatha
13,081.012c na māṃ saṃprati gṛhṇītha kasmād vai durlabhāṃ satīm
13,081.013a satyaś ca lokavādo 'yaṃ loke carati suvratāḥ
13,081.013c svayaṃ prāpte paribhavo bhavatīti viniścayaḥ
13,081.014a mahad ugraṃ tapaḥ kṛtvā māṃ niṣevanti mānavāḥ
13,081.014c devadānavagandharvāḥ piśācoragarākṣasāḥ
13,081.015a kṣamam etad dhi vo gāvaḥ pratigṛhṇīta mām iha
13,081.015c nāvamanyā hy ahaṃ saumyās trailokye sacarācare
13,081.016 gāva ūcuḥ
13,081.016a nāvamanyāmahe devi na tvāṃ paribhavāmahe
13,081.016c adhruvā calacittāsi tatas tvāṃ varjayāmahe
13,081.017a bahunātra kim uktena gamyatāṃ yatra vāñchasi
13,081.017c vapuṣmatyo vayaṃ sarvāḥ kim asmākaṃ tvayānaghe
13,081.018 śrīr uvāca
13,081.018a avajñātā bhaviṣyāmi sarvalokeṣu mānadāḥ
13,081.018c pratyākhyānena yuṣmābhiḥ prasādaḥ kriyatām iti
13,081.019a mahābhāgā bhavatyo vai śaraṇyāḥ śaraṇāgatām
13,081.019c paritrāyantu māṃ nityaṃ bhajamānām aninditām
13,081.019e mānanāṃ tv aham icchāmi bhavatyaḥ satataṃ śubhāḥ
13,081.020a apy ekāṅge tu vo vastum icchāmi ca sukutsite
13,081.020c na vo 'sti kutsitaṃ kiṃ cid aṅgeṣv ālakṣyate 'naghāḥ
13,081.021a puṇyāḥ pavitrāḥ subhagā mamādeśaṃ prayacchata
13,081.021c vaseyaṃ yatra cāṅge 'haṃ tan me vyākhyātum arhatha
13,081.022 bhīṣma uvāca
13,081.022a evam uktās tu tā gāvaḥ śubhāḥ karuṇavatsalāḥ
13,081.022c saṃmantrya sahitāḥ sarvāḥ śriyam ūcur narādhipa
13,081.023a avaśyaṃ mānanā kāryā tavāsmābhir yaśasvini
13,081.023c śakṛnmūtre nivasa naḥ puṇyam etad dhi naḥ śubhe
13,081.024 śrīr uvāca
13,081.024a diṣṭyā prasādo yuṣmābhiḥ kṛto me 'nugrahātmakaḥ
13,081.024c evaṃ bhavatu bhadraṃ vaḥ pūjitāsmi sukhapradāḥ
13,081.025 bhīṣma uvāca
13,081.025a evaṃ kṛtvā tu samayaṃ śrīr gobhiḥ saha bhārata
13,081.025c paśyantīnāṃ tatas tāsāṃ tatraivāntaradhīyata
13,081.026a etad gośakṛtaḥ putra māhātmyaṃ te 'nuvarṇitam
13,081.026c māhātmyaṃ ca gavāṃ bhūyaḥ śrūyatāṃ gadato mama
13,082.001 bhīṣma uvāca
13,082.001a ye ca gāḥ saṃprayacchanti hutaśiṣṭāśinaś ca ye
13,082.001c teṣāṃ satrāṇi yajñāś ca nityam eva yudhiṣṭhira
13,082.002a ṛte dadhighṛteneha na yajñaḥ saṃpravartate
13,082.002c tena yajñasya yajñatvam atomūlaṃ ca lakṣyate
13,082.003a dānānām api sarveṣāṃ gavāṃ dānaṃ praśasyate
13,082.003c gāvaḥ śreṣṭhāḥ pavitrāś ca pāvanaṃ hy etad uttamam
13,082.004a puṣṭyartham etāḥ seveta śāntyartham api caiva ha
13,082.004c payo dadhi ghṛtaṃ yāsāṃ sarvapāpapramocanam
13,082.005a gāvas tejaḥ paraṃ proktam iha loke paratra ca
13,082.005c na gobhyaḥ paramaṃ kiṃ cit pavitraṃ puruṣarṣabha
13,082.006a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,082.006c pitāmahasya saṃvādam indrasya ca yudhiṣṭhira
13,082.007a parābhūteṣu daityeṣu śakre tribhuvaneśvare
13,082.007c prajāḥ samuditāḥ sarvāḥ satyadharmaparāyaṇāḥ
13,082.008a atharṣayaḥ sagandharvāḥ kiṃnaroragarākṣasāḥ
13,082.008c devāsurasuparṇāś ca prajānāṃ patayas tathā
13,082.008e paryupāsanta kauravya kadā cid vai pitāmaham
13,082.009a nāradaḥ parvataś caiva viśvāvasuhahāhuhū
13,082.009c divyatāneṣu gāyantaḥ paryupāsanta taṃ prabhum
13,082.010a tatra divyāni puṣpāṇi prāvahat pavanas tathā
13,082.010c ājahrur ṛtavaś cāpi sugandhīni pṛthak pṛthak
13,082.011a tasmin devasamāvāye sarvabhūtasamāgame
13,082.011c divyavāditrasaṃghuṣṭe divyastrīcāraṇāvṛte
13,082.011e indraḥ papraccha deveśam abhivādya praṇamya ca
13,082.012a devānāṃ bhagavan kasmāl lokeśānāṃ pitāmaha
13,082.012c upariṣṭād gavāṃ loka etad icchāmi veditum
13,082.013a kiṃ tapo brahmacaryaṃ vā gobhiḥ kṛtam iheśvara
13,082.013c devānām upariṣṭād yad vasanty arajasaḥ sukham
13,082.014a tataḥ provāca taṃ brahmā śakraṃ balanisūdanam
13,082.014c avajñātās tvayā nityaṃ gāvo balanisūdana
13,082.015a tena tvam āsāṃ māhātmyaṃ na vettha śṛṇu tat prabho
13,082.015c gavāṃ prabhāvaṃ paramaṃ māhātmyaṃ ca surarṣabha
13,082.016a yajñāṅgaṃ kathitā gāvo yajña eva ca vāsava
13,082.016c etābhiś cāpy ṛte yajño na pravartet kathaṃ cana
13,082.017a dhārayanti prajāś caiva payasā haviṣā tathā
13,082.017c etāsāṃ tanayāś cāpi kṛṣiyogam upāsate
13,082.018a janayanti ca dhānyāni bījāni vividhāni ca
13,082.018c tato yajñāḥ pravartante havyaṃ kavyaṃ ca sarvaśaḥ
13,082.019a payo dadhi ghṛtaṃ caiva puṇyāś caitāḥ surādhipa
13,082.019c vahanti vividhān bhārān kṣuttṛṣṇāparipīḍitāḥ
13,082.020a munīṃś ca dhārayantīha prajāś caivāpi karmaṇā
13,082.020c vāsavākūṭavāhinyaḥ karmaṇā sukṛtena ca
13,082.020e upariṣṭāt tato 'smākaṃ vasanty etāḥ sadaiva hi
13,082.021a etat te kāraṇaṃ śakra nivāsakṛtam adya vai
13,082.021c gavāṃ devopariṣṭād dhi samākhyātaṃ śatakrato
13,082.022a etā hi varadattāś ca varadāś caiva vāsava
13,082.022c saurabhyaḥ puṇyakarmiṇyaḥ pāvanāḥ śubhalakṣaṇāḥ
13,082.023a yadarthaṃ gā gatāś caiva saurabhyaḥ surasattama
13,082.023c tac ca me śṛṇu kārtsnyena vadato balasūdana
13,082.024a purā devayuge tāta daityendreṣu mahātmasu
13,082.024c trīṃl lokān anuśāsatsu viṣṇau garbhatvam āgate
13,082.025a adityās tapyamānāyās tapo ghoraṃ suduścaram
13,082.025c putrārtham amaraśreṣṭha pādenaikena nityadā
13,082.026a tāṃ tu dṛṣṭvā mahādevīṃ tapyamānāṃ mahat tapaḥ
13,082.026c dakṣasya duhitā devī surabhir nāma nāmataḥ
13,082.027a atapyata tapo ghoraṃ hṛṣṭā dharmaparāyaṇā
13,082.027c kailāsaśikhare ramye devagandharvasevite
13,082.028a vyatiṣṭhad ekapādena paramaṃ yogam āsthitā
13,082.028c daśa varṣasahasrāṇi daśa varṣaśatāni ca
13,082.029a saṃtaptās tapasā tasyā devāḥ sarṣimahoragāḥ
13,082.029c tatra gatvā mayā sārdhaṃ paryupāsanta tāṃ śubhām
13,082.030a athāham abruvaṃ tatra devīṃ tāṃ tapasānvitām
13,082.030c kimarthaṃ tapyate devi tapo ghoram anindite
13,082.031a prītas te 'haṃ mahābhāge tapasānena śobhane
13,082.031c varayasva varaṃ devi dātāsmīti puraṃdara
13,082.032 surabhy uvāca
13,082.032a vareṇa bhagavan mahyaṃ kṛtaṃ lokapitāmaha
13,082.032c eṣa eva varo me 'dya yat prīto 'si mamānagha
13,082.033 brahmovāca
13,082.033a tām evaṃ bruvatīṃ devīṃ surabhīṃ tridaśeśvara
13,082.033c pratyabruvaṃ yad devendra tan nibodha śacīpate
13,082.034a alobhakāmyayā devi tapasā ca śubhena te
13,082.034c prasanno 'haṃ varaṃ tasmād amaratvaṃ dadāni te
13,082.035a trayāṇām api lokānām upariṣṭān nivatsyasi
13,082.035c matprasādāc ca vikhyāto golokaḥ sa bhaviṣyati
13,082.036a mānuṣeṣu ca kurvāṇāḥ prajāḥ karma sutās tava
13,082.036c nivatsyanti mahābhāge sarvā duhitaraś ca te
13,082.037a manasā cintitā bhogās tvayā vai divyamānuṣāḥ
13,082.037c yac ca svargasukhaṃ devi tat te saṃpatsyate śubhe
13,082.038a tasyā lokāḥ sahasrākṣa sarvakāmasamanvitāḥ
13,082.038c na tatra kramate mṛtyur na jarā na ca pāvakaḥ
13,082.038e na dainyaṃ nāśubhaṃ kiṃ cid vidyate tatra vāsava
13,082.039a tatra divyāny araṇyāni divyāni bhavanāni ca
13,082.039c vimānāni ca yuktāni kāmagāni ca vāsava
13,082.039d*0384_01 brahmacaryeṇa tapasā satyena ca damena ca
13,082.040a vrataiś ca vividhaiḥ puṇyais tathā tīrthānusevanāt
13,082.040c tapasā mahatā caiva sukṛtena ca karmaṇā
13,082.040e śakyaḥ samāsādayituṃ golokaḥ puṣkarekṣaṇa
13,082.041a etat te sarvam ākhyātaṃ mayā śakrānupṛcchate
13,082.041c na te paribhavaḥ kāryo gavām arinisūdana
13,082.042 bhīṣma uvāca
13,082.042a etac chrutvā sahasrākṣaḥ pūjayām āsa nityadā
13,082.042c gāś cakre bahumānaṃ ca tāsu nityaṃ yudhiṣṭhira
13,082.043a etat te sarvam ākhyātaṃ pāvanaṃ ca mahādyute
13,082.043c pavitraṃ paramaṃ cāpi gavāṃ māhātmyam uttamam
13,082.043e kīrtitaṃ puruṣavyāghra sarvapāpavināśanam
13,082.044a ya idaṃ kathayen nityaṃ brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ
13,082.044c havyakavyeṣu yajñeṣu pitṛkāryeṣu caiva ha
13,082.044e sārvakāmikam akṣayyaṃ pitṝṃs tasyopatiṣṭhati
13,082.045a goṣu bhaktaś ca labhate yad yad icchati mānavaḥ
13,082.045c striyo 'pi bhaktā yā goṣu tāś ca kāmān avāpnuyuḥ
13,082.046a putrārthī labhate putraṃ kanyā patim avāpnuyāt
13,082.046c dhanārthī labhate vittaṃ dharmārthī dharmam āpnuyāt
13,082.047a vidyārthī prāpnuyād vidyāṃ sukhārthī prāpnuyāt sukham
13,082.047c na kiṃ cid durlabhaṃ caiva gavāṃ bhaktasya bhārata
13,083.000*0385_01 namaḥ sarvasahābhyaś cety abhidhāya dine dine
13,083.000*0385_02 namaskaroti gobhyo yaḥ sa sukhaṃ yāti tatpatham
13,083.000*0386_00 vaiśaṃpāyana uvāca
13,083.000*0386_01 evaṃ śrutvā paraṃ puṇyaṃ gavāṃ dānam anuttamam
13,083.000*0386_02 dharmarājaḥ prahṛṣṭātmā kauravaṃ punar abravīt
13,083.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,083.001a uktaṃ pitāmahenedaṃ gavāṃ dānam anuttamam
13,083.001c viśeṣeṇa narendrāṇām iti dharmam avekṣatām
13,083.002a rājyaṃ hi satataṃ duḥkham āśramāś ca sudurvidāḥ
13,083.002c parivāreṇa vai duḥkhaṃ durdharaṃ cākṛtātmabhiḥ
13,083.002e bhūyiṣṭhaṃ ca narendrāṇāṃ vidyate na śubhā gatiḥ
13,083.003a pūyante te 'tra niyataṃ prayacchanto vasuṃdharām
13,083.003c pūrvaṃ ca kathitā dharmās tvayā me kurunandana
13,083.004a evam eva gavām uktaṃ pradānaṃ te nṛgeṇa ha
13,083.004c ṛṣiṇā nāciketena pūrvam eva nidarśitam
13,083.004d*0387_01 nidarśitaṃ pūrvam eva ṛṣiṇā nāsiketunā
13,083.005a vedopaniṣade caiva sarvakarmasu dakṣiṇā
13,083.005c sarvakratuṣu coddiṣṭaṃ bhūmir gāvo 'tha kāñcanam
13,083.006a tatra śrutis tu paramā suvarṇaṃ dakṣiṇeti vai
13,083.006c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ pitāmaha yathātatham
13,083.007a kiṃ suvarṇaṃ kathaṃ jātaṃ kasmin kāle kim ātmakam
13,083.007c kiṃ dānaṃ kiṃ phalaṃ caiva kasmāc ca param ucyate
13,083.008a kasmād dānaṃ suvarṇasya pūjayanti manīṣiṇaḥ
13,083.008c kasmāc ca dakṣiṇārthaṃ tad yajñakarmasu śasyate
13,083.009a kasmāc ca pāvanaṃ śreṣṭhaṃ bhūmer gobhyaś ca kāñcanam
13,083.009c paramaṃ dakṣiṇārthe ca tad bravīhi pitāmaha
13,083.010 bhīṣma uvāca
13,083.010a śṛṇu rājann avahito bahukāraṇavistaram
13,083.010c jātarūpasamutpattim anubhūtaṃ ca yan mayā
13,083.011a pitā mama mahātejāḥ śaṃtanur nidhanaṃ gataḥ
13,083.011c tasya ditsur ahaṃ śrāddhaṃ gaṅgādvāram upāgamam
13,083.012a tatrāgamya pituḥ putra śrāddhakarma samārabham
13,083.012c mātā me jāhnavī caiva sāhāyyam akarot tadā
13,083.013a tato 'gratas tapaḥsiddhān upaveśya bahūn ṛṣīn
13,083.013c toyapradānāt prabhṛti kāryāṇy aham athārabham
13,083.014a tat samāpya yathoddiṣṭaṃ pūrvakarma samāhitaḥ
13,083.014c dātuṃ nirvapaṇaṃ samyag yathāvad aham ārabham
13,083.015a tatas taṃ darbhavinyāsaṃ bhittvā surucirāṅgadaḥ
13,083.015c pralambābharaṇo bāhur udatiṣṭhad viśāṃ pate
13,083.016a tam utthitam ahaṃ dṛṣṭvā paraṃ vismayam āgamam
13,083.016c pratigrahītā sākṣān me piteti bharatarṣabha
13,083.017a tato me punar evāsīt saṃjñā saṃcintya śāstrataḥ
13,083.017c nāyaṃ vedeṣu vihito vidhir hasta iti prabho
13,083.017e piṇḍo deyo nareṇeha tato matir abhūn mama
13,083.018a sākṣān neha manuṣyasya pitaro 'ntarhitāḥ kva cit
13,083.018c gṛhṇanti vihitaṃ tv evaṃ piṇḍo deyaḥ kuśeṣv iti
13,083.019a tato 'haṃ tad anādṛtya pitur hastanidarśanam
13,083.019c śāstrapramāṇāt sūkṣmaṃ tu vidhiṃ pārthiva saṃsmaran
13,083.020a tato darbheṣu tat sarvam adadaṃ bharatarṣabha
13,083.020c śāstramārgānusāreṇa tad viddhi manujarṣabha
13,083.021a tataḥ so 'ntarhito bāhuḥ pitur mama narādhipa
13,083.021c tato māṃ darśayām āsuḥ svapnānte pitaras tadā
13,083.022a prīyamāṇās tu mām ūcuḥ prītāḥ sma bharatarṣabha
13,083.022c vijñānena tavānena yan na muhyasi dharmataḥ
13,083.023a tvayā hi kurvatā śāstraṃ pramāṇam iha pārthiva
13,083.023c ātmā dharmaḥ śrutaṃ vedāḥ pitaraś ca maharṣibhiḥ
13,083.024a sākṣāt pitāmaho brahmā guravo 'tha prajāpatiḥ
13,083.024c pramāṇam upanītā vai sthitiś ca na vicālitā
13,083.025a tad idaṃ samyag ārabdhaṃ tvayādya bharatarṣabha
13,083.025c kiṃ tu bhūmer gavāṃ cārthe suvarṇaṃ dīyatām iti
13,083.026a evaṃ vayaṃ ca dharmaś ca sarve cāsmatpitāmahāḥ
13,083.026c pāvitā vai bhaviṣyanti pāvanaṃ paramaṃ hi tat
13,083.027a daśa pūrvān daśa parāṃs tathā saṃtārayanti te
13,083.027c suvarṇaṃ ye prayacchanti evaṃ me pitaro 'bruvan
13,083.028a tato 'haṃ vismito rājan pratibuddho viśāṃ pate
13,083.028c suvarṇadāne 'karavaṃ matiṃ bharatasattama
13,083.029a itihāsam imaṃ cāpi śṛṇu rājan purātanam
13,083.029c jāmadagnyaṃ prati vibho dhanyam āyuṣyam eva ca
13,083.030a jāmadagnyena rāmeṇa tīvraroṣānvitena vai
13,083.030c triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivī kṛtā niḥkṣatriyā purā
13,083.031a tato jitvā mahīṃ kṛtsnāṃ rāmo rājīvalocanaḥ
13,083.031c ājahāra kratuṃ vīro brahmakṣatreṇa pūjitam
13,083.032a vājimedhaṃ mahārāja sarvakāmasamanvitam
13,083.032c pāvanaṃ sarvabhūtānāṃ tejodyutivivardhanam
13,083.033a vipāpmāpi sa tejasvī tena kratuphalena vai
13,083.033c naivātmano 'tha laghutāṃ jāmadagnyo 'bhyagacchata
13,083.034a sa tu kratuvareṇeṣṭvā mahātmā dakṣiṇāvatā
13,083.034c papracchāgamasaṃpannān ṛṣīn devāṃś ca bhārgavaḥ
13,083.035a pāvanaṃ yat paraṃ nṝṇām ugre karmaṇi vartatām
13,083.035c tad ucyatāṃ mahābhāgā iti jātaghṛṇo 'bravīt
13,083.035f*0388_01 pratyuvāca tatas teṣāṃ vasiṣṭho bhagavān ṛṣiḥ
13,083.035f*0389_01 rāma viprāḥ satkriyantāṃ vedaprāmāṇyadarśanāt
13,083.035f*0389_02 bhūyaś ca viprarṣigaṇāḥ praṣṭavyāḥ pāvanaṃ prati
13,083.035f*0389_03 te yad brūyur mahāprājñās tac caiva samudācara
13,083.035f*0389_04 tato vasiṣṭhaṃ devarṣim agastyam atha kaśyapam
13,083.035f*0389_05 tam evārthaṃ mahātejāḥ papraccha bhṛgunandanaḥ
13,083.035f*0389_06 jātā matir me viprendrāḥ kathaṃ pūyeyam ity uta
13,083.035f*0389_07 kena vā karmayogena pradāneneha kena vā
13,083.035f*0389_08 yadi vo 'nugrahakṛtā buddhir māṃ prati sattamāḥ
13,083.035f*0389_09 ṛṣaya ūcuḥ
13,083.035f*0389_09 prabrūta pāvanaṃ kiṃ me bhaved iti tapodhanāḥ
13,083.035f*0389_10 gāś ca vittaṃ ca bhūmiṃ ca dattveha bhṛgunandana
13,083.035f*0389_11 pāpakṛn mucyate martya iti bhārgava śuśruma
13,083.035f*0389_12 anyad dānaṃ tu viprarṣe śrūyatāṃ pāvanaṃ mahat
13,083.035f*0389_13 divyam atyadbhutākāram apatyaṃ jātavedasaḥ
13,083.035f*0389_14 dagdhvā lokān purā vīryāt saṃbhūtam iha śuśruma
13,083.035f*0389_15 suvarṇam iti vikhyātaṃ tad dadat siddhim eṣyasi
13,083.035f*0389_16 tato 'bravīd vasiṣṭhas taṃ bhagavān saṃśitavrataḥ
13,083.035f*0389_17 śṛṇu rāma yathotpannaṃ suvarṇam analaprabham
13,083.035f*0389_18 yat phalaṃ cāsya vihitaṃ dāne param ihocyate
13,083.035f*0389_19 suvarṇaṃ yena yasmāc ca yathā ca guṇavattaram
13,083.035f*0389_20 tan nibodha mahābāho sarvaṃ nigadato mama
13,083.035f*0389_21 agnīṣomātmakam idaṃ suvarṇaṃ viddhi niścaye
13,083.035f*0389_22 ajo 'gnir varuṇo meṣaḥ sūryo 'śva iti darśanam
13,083.035f*0389_23 kuñjarāś ca smṛtā nāgā mahiṣāś cāsurā iti
13,083.035f*0389_24 kukkuṭāś ca varāhāś ca rākṣasā bhṛgunandana
13,083.035f*0389_25 iḍā gāvaḥ payaḥ somo bhūmir ity eva ca śrutiḥ
13,083.035f*0389_26 jagat sarvaṃ vinirmathya tejorāśiḥ samutthitaḥ
13,083.035f*0389_27 suvarṇam ebhyo viprarṣe ratnaṃ paramam uttamam
13,083.035f*0389_28 etasmāt kāraṇād devā gandharvoragarākṣasāḥ
13,083.035f*0389_29 manuṣyāś ca piśācāś ca prayatā dhārayanti tat
13,083.035f*0389_30 mukuṭair aṅgadayutair alaṃkāraiḥ pṛthagvidhaiḥ
13,083.035f*0389_31 suvarṇavikṛtais tatra virājante bhṛgūttama
13,083.035f*0389_32 tasmāt sarvapavitrebhyaḥ pavitraṃ paramaṃ smṛtam
13,083.035f*0389_33 bhūmer gobhyo 'tha ratnebhyas tad viddhi bharatarṣabha
13,083.035f*0389_34 pṛthivīṃ gāś ca dattveha yac cānyad api kiṃ cana
13,083.035f*0389_35 viśiṣyate suvarṇasya dānaṃ paramakaṃ vibho
13,083.035f*0389_36 akṣayaṃ pāvanaṃ caiva suvarṇam amaradyute
13,083.035f*0389_37 prayaccha dvijamukhyebhyaḥ pāvanaṃ hy etad uttamam
13,083.035f*0389_38 suvarṇam eva sarvāsu dakṣiṇāsu vidhīyate
13,083.035f*0389_39 suvarṇaṃ ye prayacchanti sarvadās te bhavanty uta
13,083.036 vasiṣṭha uvāca
13,083.036a devatās te prayacchanti suvarṇaṃ ye dadaty uta
13,083.036c agnir hi devatāḥ sarvāḥ suvarṇaṃ ca tad ātmakam
13,083.037a tasmāt suvarṇaṃ dadatā dattāḥ sarvāś ca devatāḥ
13,083.037c bhavanti puruṣavyāghra na hy ataḥ paramaṃ viduḥ
13,083.038a bhūya eva ca māhātmyaṃ suvarṇasya nibodha me
13,083.038c gadato mama viprarṣe sarvaśastrabhṛtāṃ vara
13,083.039a mayā śrutam idaṃ pūrvaṃ purāṇe bhṛgunandana
13,083.039c prajāpateḥ kathayato manoḥ svāyaṃbhuvasya vai
13,083.040a śūlapāṇer bhagavato rudrasya ca mahātmanaḥ
13,083.040c girau himavati śreṣṭhe tadā bhṛgukulodvaha
13,083.041a devyā vivāhe nirvṛtte rudrāṇyā bhṛgunandana
13,083.041c samāgame bhagavato devyā saha mahātmanaḥ
13,083.041e tataḥ sarve samudvignā bhagavantam upāgaman
13,083.042a te mahādevam āsīnaṃ devīṃ ca varadām umām
13,083.042c prasādya śirasā sarve rudram ūcur bhṛgūdvaha
13,083.043a ayaṃ samāgamo deva devyā saha tavānagha
13,083.043c tapasvinas tapasvinyā tejasvinyātitejasaḥ
13,083.043e amoghatejās tvaṃ deva devī ceyam umā tathā
13,083.044a apatyaṃ yuvayor deva balavad bhavitā prabho
13,083.044c tan nūnaṃ triṣu lokeṣu na kiṃ cic cheṣayiṣyati
13,083.045a tad ebhyaḥ praṇatebhyas tvaṃ devebhyaḥ pṛthulocana
13,083.045c varaṃ prayaccha lokeśa trailokyahitakāmyayā
13,083.045e apatyārthaṃ nigṛhṇīṣva tejo jvalitam uttamam
13,083.045e*0390_01 tejaḥ paramakaṃ vibho
13,083.045e*0390_02 trailokyasārau hi yuvāṃ lokaṃ saṃtāpayiṣyatha
13,083.045e*0390_03 tad apatyaṃ hi yuvayor devān abhibhaved dhruvam
13,083.045e*0390_04 na hi te pṛthivī devī na ca dyaur na divaṃ prabho
13,083.045e*0390_05 vīryaṃ dhārayituṃ śaktāḥ samastā iti no matiḥ
13,083.045e*0390_06 tejaḥprabhāvān nirdagdhaṃ na syāt sarvam idaṃ jagat
13,083.045e*0390_07 tasmāt prasādaṃ bhagavan kartum arhasi naḥ prabho
13,083.045e*0390_08 na devyāḥ saṃbhavet putro bhavataḥ surasattama
13,083.045e*0390_09 dhairyād eva nigṛhṇīṣva
13,083.046a iti teṣāṃ kathayatāṃ bhagavān govṛṣadhvajaḥ
13,083.046c evam astv iti devāṃs tān viprarṣe pratyabhāṣata
13,083.047a ity uktvā cordhvam anayat tad reto vṛṣavāhanaḥ
13,083.047c ūrdhvaretāḥ samabhavat tataḥprabhṛti cāpi saḥ
13,083.048a rudrāṇī tu tataḥ kruddhā prajocchede tathā kṛte
13,083.048c devān athābravīt tatra strībhāvāt paruṣaṃ vacaḥ
13,083.049a yasmād apatyakāmo vai bhartā me vinivartitaḥ
13,083.049c tasmāt sarve surā yūyam anapatyā bhaviṣyatha
13,083.050a prajocchedo mama kṛto yasmād yuṣmābhir adya vai
13,083.050c tasmāt prajā vaḥ khagamāḥ sarveṣāṃ na bhaviṣyati
13,083.051a pāvakas tu na tatrāsīc chāpakāle bhṛgūdvaha
13,083.051c devā devyās tathā śāpād anapatyās tadābhavan
13,083.052a rudras tu tejo 'pratimaṃ dhārayām āsa tat tadā
13,083.052c praskannaṃ tu tatas tasmāt kiṃ cit tatrāpatad bhuvi
13,083.053a tat papāta tadā cāgnau vavṛdhe cādbhutopamam
13,083.053c tejas tejasi saṃpṛktam ekayonitvam āgatam
13,083.054a etasminn eva kāle tu devāḥ śakrapurogamāḥ
13,083.054c asuras tārako nāma tena saṃtāpitā bhṛśam
13,083.055a ādityā vasavo rudrā maruto 'thāśvināv api
13,083.055c sādhyāś ca sarve saṃtrastā daiteyasya parākramāt
13,083.056a sthānāni devatānāṃ hi vimānāni purāṇi ca
13,083.056c ṛṣīṇām āśramāś caiva babhūvur asurair hṛtāḥ
13,083.057a te dīnamanasaḥ sarve devāś ca ṛṣayaś ca ha
13,083.057c prajagmuḥ śaraṇaṃ devaṃ brahmāṇam ajaraṃ prabhum
13,083.057d*0391_01 vareṇyaṃ varadaṃ devaṃ stotum ārebhire prabhum
13,084.001 devā ūcuḥ
13,084.001a asuras tārako nāma tvayā dattavaraḥ prabho
13,084.001c surān ṛṣīṃś ca kliśnāti vadhas tasya vidhīyatām
13,084.002a tasmād bhayaṃ samutpannam asmākaṃ vai pitāmaha
13,084.002c paritrāyasva no deva na hy anyā gatir asti naḥ
13,084.003 brahmovāca
13,084.003a samo 'haṃ sarvabhūtānām adharmaṃ neha rocaye
13,084.003c hanyatāṃ tārakaḥ kṣipraṃ surarṣigaṇabādhakaḥ
13,084.004a vedā dharmāś ca notsādaṃ gaccheyuḥ surasattamāḥ
13,084.004c vihitaṃ pūrvam evātra mayā vai vyetu vo jvaraḥ
13,084.005 devā ūcuḥ
13,084.005a varadānād bhagavato daiteyo balagarvitaḥ
13,084.005c devair na śakyate hantuṃ sa kathaṃ praśamaṃ vrajet
13,084.006a sa hi naiva sma devānāṃ nāsurāṇāṃ na rakṣasām
13,084.006c vadhyaḥ syām iti jagrāha varaṃ tvattaḥ pitāmaha
13,084.007a devāś ca śaptā rudrāṇyā prajocchede purā kṛte
13,084.007c na bhaviṣyati vo 'patyam iti sarvajagatpate
13,084.008 brahmovāca
13,084.008a hutāśano na tatrāsīc chāpakāle surottamāḥ
13,084.008c sa utpādayitāpatyaṃ vadhārthaṃ tridaśadviṣām
13,084.009a tad vai sarvān atikramya devadānavarākṣasān
13,084.009c mānuṣān atha gandharvān nāgān atha ca pakṣiṇaḥ
13,084.010a astreṇāmoghapātena śaktyā taṃ ghātayiṣyati
13,084.010c yato vo bhayam utpannaṃ ye cānye suraśatravaḥ
13,084.011a sanātano hi saṃkalpaḥ kāma ity abhidhīyate
13,084.011c rudrasya tejaḥ praskannam agnau nipatitaṃ ca tat
13,084.012a tat tejo 'gnir mahad bhūtaṃ dvitīyam iva pāvakam
13,084.012c vadhārthaṃ devaśatrūṇāṃ gaṅgāyāṃ janayiṣyati
13,084.013a sa tu nāvāpa taṃ śāpaṃ naṣṭaḥ sa hutabhuk tadā
13,084.013c tasmād vo bhayahṛd devāḥ samutpatsyati pāvakiḥ
13,084.014a anviṣyatāṃ vai jvalanas tathā cādya niyujyatām
13,084.014c tārakasya vadhopāyaḥ kathito vai mayānaghāḥ
13,084.015a na hi tejasvināṃ śāpās tejaḥsu prabhavanti vai
13,084.015c balāny atibalaṃ prāpya nabalāni bhavanti vai
13,084.016a hanyād avadhyān varadān api caiva tapasvinaḥ
13,084.016c saṃkalpābhiruciḥ kāmaḥ sanātanatamo 'nalaḥ
13,084.017a jagatpatir anirdeśyaḥ sarvagaḥ sarvabhāvanaḥ
13,084.017c hṛcchayaḥ sarvabhūtānāṃ jyeṣṭho rudrād api prabhuḥ
13,084.018a anviṣyatāṃ sa tu kṣipraṃ tejorāśir hutāśanaḥ
13,084.018c sa vo manogataṃ kāmaṃ devaḥ saṃpādayiṣyati
13,084.019a etad vākyam upaśrutya tato devā mahātmanaḥ
13,084.019c jagmuḥ saṃsiddhasaṃkalpāḥ paryeṣanto vibhāvasum
13,084.020a tatas trailokyam ṛṣayo vyacinvanta suraiḥ saha
13,084.020c kāṅkṣanto darśanaṃ vahneḥ sarve tadgatamānasāḥ
13,084.021a pareṇa tapasā yuktāḥ śrīmanto lokaviśrutāḥ
13,084.021c lokān anvacaran siddhāḥ sarva eva bhṛgūdvaha
13,084.021e naṣṭam ātmani saṃlīnaṃ nādhijagmur hutāśanam
13,084.022a tataḥ saṃjātasaṃtrāsān agner darśanalālasān
13,084.022c jalecaraḥ klāntamanās tejasāgneḥ pradīpitaḥ
13,084.022e uvāca devān maṇḍūko rasātalatalotthitaḥ
13,084.023a rasātalatale devā vasaty agnir iti prabho
13,084.023c saṃtāpād iha saṃprāptaḥ pāvakaprabhavād aham
13,084.024a sa saṃsupto jale devā bhagavān havyavāhanaḥ
13,084.024c apaḥ saṃsṛjya tejobhis tena saṃtāpitā vayam
13,084.025a tasya darśanam iṣṭaṃ vo yadi devā vibhāvasoḥ
13,084.025c tatrainam abhigacchadhvaṃ kāryaṃ vo yadi vahninā
13,084.026a gamyatāṃ sādhayiṣyāmo vayaṃ hy agnibhayāt surāḥ
13,084.026c etāvad uktvā maṇḍūkas tvarito jalam āviśat
13,084.027a hutāśanas tu bubudhe maṇḍūkasyātha paiśunam
13,084.027c śaśāpa sa tam āsādya na rasān vetsyasīti vai
13,084.028a taṃ sa saṃyujya śāpena maṇḍūkaṃ pāvako yayau
13,084.028c anyatra vāsāya vibhur na ca devān adarśayat
13,084.029a devās tv anugrahaṃ cakrur maṇḍūkānāṃ bhṛgūdvaha
13,084.029c yat tac chṛṇu mahābāho gadato mama sarvaśaḥ
13,084.030 devā ūcuḥ
13,084.030a agniśāpād ajihvāpi rasajñānabahiṣkṛtāḥ
13,084.030c sarasvatīṃ bahuvidhāṃ yūyam uccārayiṣyatha
13,084.031a bilavāsagatāṃś caiva nirādānān acetasaḥ
13,084.031c gatāsūn api vaḥ śuṣkān bhūmiḥ saṃdhārayiṣyati
13,084.031e tamogatāyām api ca niśāyāṃ vicariṣyatha
13,084.032a ity uktvā tāṃs tato devāḥ punar eva mahīm imām
13,084.032c parīyur jvalanasyārthe na cāvindan hutāśanam
13,084.033a atha tān dviradaḥ kaś cit surendradviradopamaḥ
13,084.033c aśvatthastho 'gnir ity evaṃ prāha devān bhṛgūdvaha
13,084.034a śaśāpa jvalanaḥ sarvān dviradān krodhamūrchitaḥ
13,084.034c pratīpā bhavatāṃ jihvā bhavitrīti bhṛgūdvaha
13,084.035a ity uktvā niḥsṛto 'śvatthād agnir vāraṇasūcitaḥ
13,084.035c praviveśa śamīgarbham atha vahniḥ suṣupsayā
13,084.035d*0392_01 viveśa kīcakānantaḥ praviśann eva sūcitaḥ
13,084.035d*0392_02 ūṣmāyāṃ cittalair vaṃśais tāṃs tyaktvā prāviśac chamīm
13,084.036a anugrahaṃ tu nāgānāṃ yaṃ cakruḥ śṛṇu taṃ prabho
13,084.036c devā bhṛgukulaśreṣṭha prītāḥ satyaparākramāḥ
13,084.037 devā ūcuḥ
13,084.037a pratīpayā jihvayāpi sarvāhārān kariṣyatha
13,084.037c vācaṃ coccārayiṣyadhvam uccair avyañjitākṣaram
13,084.037e ity uktvā punar evāgnim anusasrur divaukasaḥ
13,084.038a aśvatthān niḥsṛtaś cāgniḥ śamīgarbhagatas tadā
13,084.038c śukena khyāpito vipra taṃ devāḥ samupādravan
13,084.039a śaśāpa śukam agnis tu vāgvihīno bhaviṣyasi
13,084.039c jihvāṃ cāvartayām āsa tasyāpi hutabhuk tadā
13,084.040a dṛṣṭvā tu jvalanaṃ devāḥ śukam ūcur dayānvitāḥ
13,084.040c bhavitā na tvam atyantaṃ śakune naṣṭavāg iti
13,084.041a āvṛttajihvasya sato vākyaṃ kāntaṃ bhaviṣyati
13,084.041b*0393_01 kriyamāṇā ca te vāṇī bhaviṣyati narair bhuvi
13,084.041c bālasyeva pravṛddhasya kalam avyaktam adbhutam
13,084.042a ity uktvā taṃ śamīgarbhe vahnim ālakṣya devatāḥ
13,084.042c tad evāyatanaṃ cakruḥ puṇyaṃ sarvakriyāsv api
13,084.043a tataḥprabhṛti cāpy agniḥ śamīgarbheṣu dṛśyate
13,084.043c utpādane tathopāyam anujagmuś ca mānavāḥ
13,084.044a āpo rasātale yās tu saṃsṛṣṭāś citrabhānunā
13,084.044c tāḥ parvataprasravaṇair ūṣmāṃ muñcanti bhārgava
13,084.044e pāvakenādhiśayatā saṃtaptās tasya tejasā
13,084.045a tato 'gnir devatā dṛṣṭvā babhūva vyathitas tadā
13,084.045c kim āgamanam ity evaṃ tān apṛcchata pāvakaḥ
13,084.046a tam ūcur vibudhāḥ sarve te caiva paramarṣayaḥ
13,084.046c tvāṃ niyokṣyāmahe kārye tad bhavān kartum arhati
13,084.046e kṛte ca tasmin bhavitā tavāpi sumahān guṇaḥ
13,084.047 agnir uvāca
13,084.047a brūta yad bhavatāṃ kāryaṃ sarvaṃ kartāsmi tat surāḥ
13,084.047c bhavatāṃ hi niyojyo 'haṃ mā vo 'trāstu vicāraṇā
13,084.048 devā ūcuḥ
13,084.048a asuras tārako nāma brahmaṇo varadarpitaḥ
13,084.048c asmān prabādhate vīryād vadhas tasya vidhīyatām
13,084.049a imān devagaṇāṃs tāta prajāpatigaṇāṃs tathā
13,084.049c ṛṣīṃś cāpi mahābhāgān paritrāyasva pāvaka
13,084.050a apatyaṃ tejasā yuktaṃ pravīraṃ janaya prabho
13,084.050c yad bhayaṃ no 'surāt tasmān nāśayed dhavyavāhana
13,084.051a śaptānāṃ no mahādevyā nānyad asti parāyaṇam
13,084.051c anyatra bhavato vīryaṃ tasmāt trāyasva nas tataḥ
13,084.052a ity uktaḥ sa tathety uktvā bhagavān havyakavyabhuk
13,084.052c jagāmātha durādharṣo gaṅgāṃ bhāgīrathīṃ prati
13,084.053a tayā cāpy abhavan miśro garbhaś cāsyābhavat tadā
13,084.053c vavṛdhe sa tadā garbhaḥ kakṣe kṛṣṇagatir yathā
13,084.054a tejasā tasya garbhasya gaṅgā vihvalacetanā
13,084.054c saṃtāpam agamat tīvraṃ sā soḍhuṃ na śaśāka ha
13,084.055a āhite jvalanenātha garbhe tejaḥsamanvite
13,084.055c gaṅgāyām asuraḥ kaś cid bhairavaṃ nādam utsṛjat
13,084.056a abuddhāpatitenātha nādena vipulena sā
13,084.056c vitrastodbhrāntanayanā gaṅgā viplutalocanā
13,084.056e visaṃjñā nāśakad garbhaṃ saṃdhārayitum ātmanā
13,084.057a sā tu tejaḥparītāṅgī kampamānā ca jāhnavī
13,084.057c uvāca vacanaṃ vipra tadā garbhabaloddhatā
13,084.057e na te śaktāsmi bhagavaṃs tejaso 'sya vidhāraṇe
13,084.058a vimūḍhāsmi kṛtānena tathāsvāsthyaṃ kṛtaṃ param
13,084.058c vihvalā cāsmi bhagavaṃs tejo naṣṭaṃ ca me 'nagha
13,084.059a dhāraṇe nāsya śaktāhaṃ garbhasya tapatāṃ vara
13,084.059c utsrakṣye 'ham imaṃ duḥkhān na tu kāmāt kathaṃ cana
13,084.060a na cetaso 'sti saṃsparśo mama deva vibhāvaso
13,084.060c āpadarthe hi saṃbandhaḥ susūkṣmo 'pi mahādyute
13,084.061a yad atra guṇasaṃpannam itaraṃ vā hutāśana
13,084.061c tvayy eva tad ahaṃ manye dharmādharmau ca kevalau
13,084.062a tām uvāca tato vahnir dhāryatāṃ dhāryatām ayam
13,084.062c garbho mattejasā yukto mahāguṇaphalodayaḥ
13,084.063a śaktā hy asi mahīṃ kṛtsnāṃ voḍhuṃ dhārayituṃ tathā
13,084.063c na hi te kiṃ cid aprāpyaṃ madretodhāraṇād ṛte
13,084.064a sā vahninā vāryamāṇā devaiś cāpi saridvarā
13,084.064c samutsasarja taṃ garbhaṃ merau girivare tadā
13,084.065a samarthā dhāraṇe cāpi rudratejaḥpradharṣitā
13,084.065c nāśakat taṃ tadā garbhaṃ saṃdhārayitum ojasā
13,084.066a sā samutsṛjya taṃ duḥkhād dīptavaiśvānaraprabham
13,084.066c darśayām āsa cāgnis tāṃ tadā gaṅgāṃ bhṛgūdvaha
13,084.066e papraccha saritāṃ śreṣṭhāṃ kaccid garbhaḥ sukhodayaḥ
13,084.067a kīdṛgvarṇo 'pi vā devi kīdṛgrūpaś ca dṛśyate
13,084.067c tejasā kena vā yuktaḥ sarvam etad bravīhi me
13,084.068 gaṅgovāca
13,084.068a jātarūpaḥ sa garbho vai tejasā tvam ivānala
13,084.068c suvarṇo vimalo dīptaḥ parvataṃ cāvabhāsayat
13,084.069a padmotpalavimiśrāṇāṃ hradānām iva śītalaḥ
13,084.069c gandho 'sya sa kadambānāṃ tulyo vai tapatāṃ vara
13,084.070a tejasā tasya garbhasya bhāskarasyeva raśmibhiḥ
13,084.070c yad dravyaṃ parisaṃsṛṣṭaṃ pṛthivyāṃ parvateṣu vā
13,084.070e tat sarvaṃ kāñcanībhūtaṃ samantāt pratyadṛśyata
13,084.071a paryadhāvata śailāṃś ca nadīḥ prasravaṇāni ca
13,084.071c vyadīpayat tejasā ca trailokyaṃ sacarācaram
13,084.072a evaṃrūpaḥ sa bhagavān putras te havyavāhana
13,084.072c sūryavaiśvānarasamaḥ kāntyā soma ivāparaḥ
13,084.072e evam uktvā tu sā devī tatraivāntaradhīyata
13,084.073a pāvakaś cāpi tejasvī kṛtvā kāryaṃ divaukasām
13,084.073c jagāmeṣṭaṃ tato deśaṃ tadā bhārgavanandana
13,084.074a etaiḥ karmaguṇair loke nāmāgneḥ parigīyate
13,084.074c hiraṇyaretā iti vai ṛṣibhir vibudhais tathā
13,084.074e pṛthivī ca tadā devī khyātā vasumatīti vai
13,084.075a sa tu garbho mahātejā gāṅgeyaḥ pāvakodbhavaḥ
13,084.075c divyaṃ śaravaṇaṃ prāpya vavṛdhe 'dbhutadarśanaḥ
13,084.076a dadṛśuḥ kṛttikās taṃ tu bālārkasadṛśadyutim
13,084.076c jātasnehāś ca taṃ bālaṃ pupuṣuḥ stanyavisravaiḥ
13,084.077a tataḥ sa kārttikeyatvam avāpa paramadyutiḥ
13,084.077c skannatvāt skandatāṃ cāpi guhāvāsād guho 'bhavat
13,084.078a evaṃ suvarṇam utpannam apatyaṃ jātavedasaḥ
13,084.078c tatra jāmbūnadaṃ śreṣṭhaṃ devānām api bhūṣaṇam
13,084.079a tataḥprabhṛti cāpy etaj jātarūpam udāhṛtam
13,084.079c yat suvarṇaṃ sa bhagavān agnir īśaḥ prajāpatiḥ
13,084.080a pavitrāṇāṃ pavitraṃ hi kanakaṃ dvijasattama
13,084.080c agnīṣomātmakaṃ caiva jātarūpam udāhṛtam
13,084.081a ratnānām uttamaṃ ratnaṃ bhūṣaṇānāṃ tathottamam
13,084.081c pavitraṃ ca pavitrāṇāṃ maṅgalānāṃ ca maṅgalam
13,085.001 vasiṣṭha uvāca
13,085.001a api cedaṃ purā rāma śrutaṃ me brahmadarśanam
13,085.001c pitāmahasya yadvṛttaṃ brahmaṇaḥ paramātmanaḥ
13,085.002a devasya mahatas tāta vāruṇīṃ bibhratas tanum
13,085.002c aiśvarye vāruṇe rāma rudrasyeśasya vai prabho
13,085.003a ājagmur munayaḥ sarve devāś cāgnipurogamāḥ
13,085.003c yajñāṅgāni ca sarvāṇi vaṣaṭkāraś ca mūrtimān
13,085.004a mūrtimanti ca sāmāni yajūṃṣi ca sahasraśaḥ
13,085.004c ṛgvedaś cāgamat tatra padakramavibhūṣitaḥ
13,085.004d*0394_01 ṛgvedaś cāgamat tatra sāmāni ca yajūṃṣi ca
13,085.005a lakṣaṇāni svarāḥ stobhā niruktaṃ svarabhaktayaḥ
13,085.005c oṃkāraś cāvasan netre nigrahapragrahau tathā
13,085.006a vedāś ca sopaniṣado vidyā sāvitry athāpi ca
13,085.006c bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca dadhāra bhagavāñ śivaḥ
13,085.006e juhvac cātmany athātmānaṃ svayam eva tadā prabho
13,085.006f*0395_01 yajñaṃ ca śobhayām āsa bahurūpaṃ pinākadhṛk
13,085.006f*0395_02 dyaur nabhaḥ pṛthivī khaṃ ca tathā caivaiṣa bhūpatiḥ
13,085.006f*0395_03 sarvavidyeśvaraḥ śrīmān eṣa cāpi vibhāvasuḥ
13,085.006f*0395_04 eṣa brahmā śivo rudro varuṇo 'gniḥ prajāpatiḥ
13,085.006f*0395_05 kīrtyate bhagavān devaḥ sarvabhūtapatiḥ śivaḥ
13,085.006f*0395_06 tasya yajñaḥ paśupates tapaḥ kratava eva ca
13,085.006f*0395_07 dīkṣā dīptavratā devī diśaś ca sadigīśvarāḥ
13,085.006f*0396_01 dṛṣṭvā devī tu tat skannaṃ retaḥ śūlāstradhāriṇaḥ
13,085.007a devapatnyaś ca kanyāś ca devānāṃ caiva mātaraḥ
13,085.007c ājagmuḥ sahitās tatra tadā bhṛgukulodvaha
13,085.008a yajñaṃ paśupateḥ prītā varuṇasya mahātmanaḥ
13,085.008c svayaṃbhuvas tu tā dṛṣṭvā retaḥ samapatad bhuvi
13,085.009a tasya śukrasya niṣpandāt pāṃsūn saṃgṛhya bhūmitaḥ
13,085.009c prāsyat pūṣā karābhyāṃ vai tasminn eva hutāśane
13,085.010a tatas tasmin saṃpravṛtte satre jvalitapāvake
13,085.010c brahmaṇo juhvatas tatra prādurbhāvo babhūva ha
13,085.011a skannamātraṃ ca tac chukraṃ sruveṇa pratigṛhya saḥ
13,085.011c ājyavan mantravac cāpi so 'juhod bhṛgunandana
13,085.012a tataḥ saṃjanayām āsa bhūtagrāmaṃ sa vīryavān
13,085.012c tatas tu tejasas tasmāj jajñe lokeṣu taijasam
13,085.013a tamasas tāmasā bhāvā vyāpi sattvaṃ tathobhayam
13,085.013c saguṇas tejaso nityaṃ tamasy ākāśam eva ca
13,085.014a sarvabhūteṣv atha tathā sattvaṃ tejas tathā tamaḥ
13,085.014c śukre hute 'gnau tasmiṃs tu prādurāsaṃs trayaḥ prabho
13,085.015a puruṣā vapuṣā yuktā yuktāḥ prasavajair guṇaiḥ
13,085.015c bhṛg ity eva bhṛguḥ pūrvam aṅgārebhyo 'ṅgirābhavat
13,085.016a aṅgārasaṃśrayāc caiva kavir ity aparo 'bhavat
13,085.016c saha jvālābhir utpanno bhṛgus tasmād bhṛguḥ smṛtaḥ
13,085.017a marīcibhyo marīcis tu mārīcaḥ kaśyapo hy abhūt
13,085.017c aṅgārebhyo 'ṅgirās tāta vālakhilyāḥ śiloccayāt
13,085.017e atraivātreti ca vibho jātam atriṃ vadanty api
13,085.018a tathā bhasmavyapohebhyo brahmarṣigaṇasaṃmitāḥ
13,085.018c vaikhānasāḥ samutpannās tapaḥśrutaguṇepsavaḥ
13,085.018e aśruto 'sya samutpannāv aśvinau rūpasaṃmatau
13,085.019a śeṣāḥ prajānāṃ patayaḥ srotobhyas tasya jajñire
13,085.019c ṛṣayo lomakūpebhyaḥ svedāc chando malātmakam
13,085.020a etasmāt kāraṇād āhur agniṃ sarvās tu devatāḥ
13,085.020c ṛṣayaḥ śrutasaṃpannā vedaprāmāṇyadarśanāt
13,085.021a yāni dārūṇi te māsā niryāsāḥ pakṣasaṃjñitāḥ
13,085.021c ahorātrā muhūrtās tu pittaṃ jyotiś ca vāruṇam
13,085.022a raudraṃ lohitam ity āhur lohitāt kanakaṃ smṛtam
13,085.022c tan maitram iti vijñeyaṃ dhūmāc ca vasavaḥ smṛtāḥ
13,085.023a arciṣo yāś ca te rudrās tathādityā mahāprabhāḥ
13,085.023c uddiṣṭās te tathāṅgārā ye dhiṣṇyeṣu divi sthitāḥ
13,085.024a ādināthaś ca lokasya tat paraṃ brahma tad dhruvam
13,085.024c sarvakāmadam ity āhus tatra havyam udāvahat
13,085.025a tato 'bravīn mahādevo varuṇaḥ paramātmakaḥ
13,085.025c mama satram idaṃ divyam ahaṃ gṛhapatis tv iha
13,085.026a trīṇi pūrvāṇy apatyāni mama tāni na saṃśayaḥ
13,085.026c iti jānīta khagamā mama yajñaphalaṃ hi tat
13,085.027 agnir uvāca
13,085.027a madaṅgebhyaḥ prasūtāni madāśrayakṛtāni ca
13,085.027c mamaiva tāny apatyāni varuṇo hy avaśātmakaḥ
13,085.028a athābravīl lokagurur brahmā lokapitāmahaḥ
13,085.028c mamaiva tāny apatyāni mama śukraṃ hutaṃ hi tat
13,085.029a ahaṃ vaktā ca mantrasya hotā śukrasya caiva ha
13,085.029c yasya bījaṃ phalaṃ tasya śukraṃ cet kāraṇaṃ matam
13,085.030a tato 'bruvan devagaṇāḥ pitāmaham upetya vai
13,085.030c kṛtāñjalipuṭāḥ sarve śirobhir abhivandya ca
13,085.031a vayaṃ ca bhagavan sarve jagac ca sacarācaram
13,085.031c tavaiva prasavāḥ sarve tasmād agnir vibhāvasuḥ
13,085.031e varuṇaś ceśvaro devo labhatāṃ kāmam īpsitam
13,085.032a nisargād varuṇaś cāpi brahmaṇo yādasāṃ patiḥ
13,085.032c jagrāha vai bhṛguṃ pūrvam apatyaṃ sūryavarcasam
13,085.033a īśvaro 'ṅgirasaṃ cāgner apatyārthe 'bhyakalpayat
13,085.033c pitāmahas tv apatyaṃ vai kaviṃ jagrāha tattvavit
13,085.034a tadā sa vāruṇaḥ khyāto bhṛguḥ prasavakarmakṛt
13,085.034c āgneyas tv aṅgirāḥ śrīmān kavir brāhmo mahāyaśāḥ
13,085.034e bhārgavāṅgirasau loke lokasaṃtānalakṣaṇau
13,085.035a ete vipravarāḥ sarve prajānāṃ patayas trayaḥ
13,085.035c sarvaṃ saṃtānam eteṣām idam ity upadhāraya
13,085.036a bhṛgos tu putrās tatrāsan sapta tulyā bhṛgor guṇaiḥ
13,085.036c cyavano vajraśīrṣaś ca śucir aurvas tathaiva ca
13,085.037a śukro vareṇyaś ca vibhuḥ savanaś ceti sapta te
13,085.037c bhārgavā vāruṇāḥ sarve yeṣāṃ vaṃśe bhavān api
13,085.038a aṣṭau cāṅgirasaḥ putrā vāruṇās te 'py udāhṛtāḥ
13,085.038c bṛhaspatir utathyaś ca vayasyaḥ śāntir eva ca
13,085.039a ghoro virūpaḥ saṃvartaḥ sudhanvā cāṣṭamaḥ smṛtaḥ
13,085.039c ete 'ṣṭāv agnijāḥ sarve jñānaniṣṭhā nirāmayāḥ
13,085.040a brāhmaṇasya kaveḥ putrā vāruṇās te 'py udāhṛtāḥ
13,085.040c aṣṭau prasavajair yuktā guṇair brahmavidaḥ śubhāḥ
13,085.041a kaviḥ kāvyaś ca viṣṇuś ca buddhimān uśanās tathā
13,085.041c bhṛguś ca virajāś caiva kāśī cograś ca dharmavit
13,085.042a aṣṭau kavisutā hy ete sarvam ebhir jagat tatam
13,085.042c prajāpataya ete hi prajānāṃ yair imāḥ prajāḥ
13,085.043a evam aṅgirasaś caiva kaveś ca prasavānvayaiḥ
13,085.043c bhṛgoś ca bhṛguśārdūla vaṃśajaiḥ satataṃ jagat
13,085.044a varuṇaś cādito vipra jagrāha prabhur īśvaraḥ
13,085.044c kaviṃ tāta bhṛguṃ caiva tasmāt tau vāruṇau smṛtau
13,085.045a jagrāhāṅgirasaṃ devaḥ śikhī tasmād dhutāśanaḥ
13,085.045c tasmād aṅgiraso jñeyāḥ sarva eva tadanvayāḥ
13,085.046a brahmā pitāmahaḥ pūrvaṃ devatābhiḥ prasāditaḥ
13,085.046c ime naḥ saṃtariṣyanti prajābhir jagadīśvarāḥ
13,085.047a sarve prajānāṃ patayaḥ sarve cātitapasvinaḥ
13,085.047c tvatprasādād imaṃ lokaṃ tārayiṣyanti śāśvatam
13,085.048a tathaiva vaṃśakartāras tava tejovivardhanāḥ
13,085.048c bhaveyur vedaviduṣaḥ sarve vākpatayas tathā
13,085.049a devapakṣadharāḥ saumyāḥ prājāpatyā maharṣayaḥ
13,085.049c āpnuvanti tapaś caiva brahmacaryaṃ paraṃ tathā
13,085.049d*0397_01 anantaṃ brahma satyaṃ ca tapaś ca paramaṃ bhuvi
13,085.050a sarve hi vayam ete ca tavaiva prasavaḥ prabho
13,085.050c devānāṃ brāhmaṇānāṃ ca tvaṃ hi kartā pitāmaha
13,085.051a marīcim āditaḥ kṛtvā sarve caivātha bhārgavāḥ
13,085.051c apatyānīti saṃprekṣya kṣamayāma pitāmaha
13,085.052a te tv anenaiva rūpeṇa prajaniṣyanti vai prajāḥ
13,085.052c sthāpayiṣyanti cātmānaṃ yugādinidhane tathā
13,085.052d*0398_01 ity uktaḥ sa tadā tais tu brahmā lokapitāmahaḥ
13,085.052d*0398_02 tathety evābravīt prītas te 'pi jagmur yathāgatam
13,085.053a evam etat purā vṛttaṃ tasya yajñe mahātmanaḥ
13,085.053c devaśreṣṭhasya lokādau vāruṇīṃ bibhratas tanum
13,085.054a agnir brahmā paśupatiḥ śarvo rudraḥ prajāpatiḥ
13,085.054c agner apatyam etad vai suvarṇam iti dhāraṇā
13,085.055a agnyabhāve ca kurvanti vahnisthāneṣu kāñcanam
13,085.055c jāmadagnya pramāṇajñā vedaśrutinidarśanāt
13,085.056a kuśastambe juhoty agniṃ suvarṇaṃ tatra saṃsthitam
13,085.056b*0399_01 valmīkasya vapāyāṃ ca karṇe vājasya dakṣiṇe
13,085.056b*0399_02 śakaṭorvyāṃ parasyāpsu brāhmaṇasya kare 'pi vā
13,085.056c hute prītikarīm ṛddhiṃ bhagavāṃs tatra manyate
13,085.057a tasmād agniparāḥ sarvā devatā iti śuśruma
13,085.057c brahmaṇo hi prasūto 'gnir agner api ca kāñcanam
13,085.058a tasmād ye vai prayacchanti suvarṇaṃ dharmadarśinaḥ
13,085.058b*0400_01 suvarṇaṃ ye prayacchanti narāḥ śuddhena cetasā
13,085.058c devatās te prayacchanti samastā iti naḥ śrutam
13,085.059a tasya cātamaso lokā gacchataḥ paramāṃ gatim
13,085.059c svarloke rājarājyena so 'bhiṣicyeta bhārgava
13,085.060a ādityodayane prāpte vidhimantrapuraskṛtam
13,085.060c dadāti kāñcanaṃ yo vai duḥsvapnaṃ pratihanti saḥ
13,085.061a dadāty uditamātre yas tasya pāpmā vidhūyate
13,085.061c madhyāhne dadato rukmaṃ hanti pāpam anāgatam
13,085.062a dadāti paścimāṃ saṃdhyāṃ yaḥ suvarṇaṃ dhṛtavrataḥ
13,085.062c brahmavāyvagnisomānāṃ sālokyam upayāti saḥ
13,085.063a sendreṣu caiva lokeṣu pratiṣṭhāṃ prāpnute śubhām
13,085.063c iha loke yaśaḥ prāpya śāntapāpmā pramodate
13,085.064a tataḥ saṃpadyate 'nyeṣu lokeṣv apratimaḥ sadā
13,085.064c anāvṛtagatiś caiva kāmacārī bhavaty uta
13,085.065a na ca kṣarati tebhyaḥ sa śaśvac caivāpnute mahat
13,085.065c suvarṇam akṣayaṃ dattvā lokān āpnoti puṣkalān
13,085.066a yas tu saṃjanayitvāgnim ādityodayanaṃ prati
13,085.066c dadyād vai vratam uddiśya sarvān kāmān samaśnute
13,085.067a agnir ity eva tat prāhuḥ pradānaṃ vai sukhāvaham
13,085.067c yatheṣṭaguṇasaṃpannaṃ pravartakam iti smṛtam
13,085.067d*0401_01 eṣā suvarṇasyotpattiḥ kathitā te mayānagha
13,085.067d*0401_02 kārttikeyasya ca vibho tad viddhi bhṛgunandana
13,085.067d*0401_03 kārttikeyas tu saṃvṛddhaḥ kālena mahatā tadā
13,085.067d*0401_04 devaiḥ senāpatitvena vṛtaḥ sendrair bhṛgūdvaha
13,085.067d*0401_05 jaghāna tārakaṃ cāpi daityam anyāṃs tathāsurān
13,085.067d*0401_06 tridaśendrājñayā brahmaṃl lokānāṃ hitakāmyayā
13,085.067d*0401_07 suvarṇadāne ca mayā kathitās te guṇā vibho
13,085.067d*0401_08 tasmāt suvarṇaṃ viprebhyaḥ prayaccha dadatāṃ vara
13,085.068 bhīṣma uvāca
13,085.068a ity uktaḥ sa vasiṣṭhena jāmadagnyaḥ pratāpavān
13,085.068c dadau suvarṇaṃ viprebhyo vyamucyata ca kilbiṣāt
13,085.069a etat te sarvam ākhyātaṃ suvarṇasya mahīpate
13,085.069c pradānasya phalaṃ caiva janma cāgnyam anuttamam
13,085.070a tasmāt tvam api viprebhyaḥ prayaccha kanakaṃ bahu
13,085.070c dadat suvarṇaṃ nṛpate kilbiṣād vipramokṣyasi
13,085.070d*0402_01 evam etan mahārāja suvarṇasya mahātmanaḥ
13,085.070d*0402_02 janma te kathitaṃ puṇyaṃ pradānaṃ ca yudhiṣṭhira
13,085.070d*0402_03 iti rāmam uvācedaṃ vasiṣṭhaḥ śreṣṭhavāg ṛṣiḥ
13,085.070d*0402_04 suvarṇadāne māhātmyaṃ tat kuruṣva yudhiṣṭhira
13,086.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,086.001a uktāḥ pitāmaheneha suvarṇasya vidhānataḥ
13,086.001c vistareṇa pradānasya ye guṇāḥ śrutilakṣaṇāḥ
13,086.002a yat tu kāraṇam utpatteḥ suvarṇasyeha kīrtitam
13,086.002c sa kathaṃ tārakaḥ prāpto nidhanaṃ tad bravīhi me
13,086.003a uktaḥ sa devatānāṃ hi avadhya iti pārthiva
13,086.003c na ca tasyeha te mṛtyur vistareṇa prakīrtitaḥ
13,086.004a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tvattaḥ kurukulodvaha
13,086.004c kārtsnyena tārakavadhaṃ paraṃ kautūhalaṃ hi me
13,086.005 bhīṣma uvāca
13,086.005a vipannakṛtyā rājendra devatā ṛṣayas tathā
13,086.005c kṛttikāś codayām āsur apatyabharaṇāya vai
13,086.006a na devatānāṃ kā cid dhi samarthā jātavedasaḥ
13,086.006c ekāpi śaktā taṃ garbhaṃ saṃdhārayitum ojasā
13,086.007a ṣaṇṇāṃ tāsāṃ tataḥ prītaḥ pāvako garbhadhāraṇāt
13,086.007c svena tejovisargeṇa vīryeṇa parameṇa ca
13,086.008a tās tu ṣaṭ kṛttikā garbhaṃ pupuṣur jātavedasaḥ
13,086.008c ṣaṭsu vartmasu tejo 'gneḥ sakalaṃ nihitaṃ prabho
13,086.009a tatas tā vardhamānasya kumārasya mahātmanaḥ
13,086.009c tejasābhiparītāṅgyo na kva cic charma lebhire
13,086.010a tatas tejaḥparītāṅgyaḥ sarvāḥ kāla upasthite
13,086.010c samaṃ garbhaṃ suṣuvire kṛttikās tā nararṣabha
13,086.011a tatas taṃ ṣaḍadhiṣṭhānaṃ garbham ekatvam āgatam
13,086.011c pṛthivī pratijagrāha kāntīpurasamīpataḥ
13,086.012a sa garbho divyasaṃsthāno dīptimān pāvakaprabhaḥ
13,086.012c divyaṃ śaravaṇaṃ prāpya vavṛdhe priyadarśanaḥ
13,086.013a dadṛśuḥ kṛttikās taṃ tu bālaṃ vahnisamadyutim
13,086.013c jātasnehāś ca sauhārdāt pupuṣuḥ stanyavisravaiḥ
13,086.014a abhavat kārttikeyaḥ sa trailokye sacarācare
13,086.014c skannatvāt skandatāṃ cāpa guhāvāsād guho 'bhavat
13,086.015a tato devās trayastriṃśad diśaś ca sadigīśvarāḥ
13,086.015c rudro dhātā ca viṣṇuś ca yajñaḥ pūṣāryamā bhagaḥ
13,086.016a aṃśo mitraś ca sādhyāś ca vasavo vāsavo 'śvinau
13,086.016c āpo vāyur nabhaś candro nakṣatrāṇi grahā raviḥ
13,086.017a pṛthag bhūtāni cānyāni yāni devārpaṇāni vai
13,086.017c ājagmus tatra taṃ draṣṭuṃ kumāraṃ jvalanātmajam
13,086.017e ṛṣayas tuṣṭuvuś caiva gandharvāś ca jagus tathā
13,086.018a ṣaḍānanaṃ kumāraṃ taṃ dviṣaḍakṣaṃ dvijapriyam
13,086.018c pīnāṃsaṃ dvādaśabhujaṃ pāvakādityavarcasam
13,086.019a śayānaṃ śaragulmasthaṃ dṛṣṭvā devāḥ saharṣibhiḥ
13,086.019c lebhire paramaṃ harṣaṃ menire cāsuraṃ hatam
13,086.020a tato devāḥ priyāṇy asya sarva eva samācaran
13,086.020c krīḍataḥ krīḍanīyāni daduḥ pakṣigaṇāṃś ca ha
13,086.021a suparṇo 'sya dadau patraṃ mayūraṃ citrabarhiṇam
13,086.021c rākṣasāś ca dadus tasmai varāhamahiṣāv ubhau
13,086.022a kukkuṭaṃ cāgnisaṃkāśaṃ pradadau varuṇaḥ svayam
13,086.022c candramāḥ pradadau meṣam ādityo rucirāṃ prabhām
13,086.023a gavāṃ mātā ca gā devī dadau śatasahasraśaḥ
13,086.023c chāgam agnir guṇopetam ilā puṣpaphalaṃ bahu
13,086.024a sudhanvā śakaṭaṃ caiva rathaṃ cāmitakūbaram
13,086.024c varuṇo vāruṇān divyān bhujaṃgān pradadau śubhān
13,086.024e siṃhān surendro vyāghrāṃś ca dvīpino 'nyāṃś ca daṃṣṭriṇaḥ
13,086.025a śvāpadāṃś ca bahūn ghorāṃś chatrāṇi vividhāni ca
13,086.025c rākṣasāsurasaṃghāś ca ye 'nujagmus tam īśvaram
13,086.025d*0403_01 tasmai pradadur agryāṇi vāhanāni dhanāni ca
13,086.026a vardhamānaṃ tu taṃ dṛṣṭvā prārthayām āsa tārakaḥ
13,086.026c upāyair bahubhir hantuṃ nāśakac cāpi taṃ vibhum
13,086.027a senāpatyena taṃ devāḥ pūjayitvā guhālayam
13,086.027c śaśaṃsur viprakāraṃ taṃ tasmai tārakakāritam
13,086.028a sa vivṛddho mahāvīryo devasenāpatiḥ prabhuḥ
13,086.028c jaghānāmoghayā śaktyā dānavaṃ tārakaṃ guhaḥ
13,086.029a tena tasmin kumāreṇa krīḍatā nihate 'sure
13,086.029c surendraḥ sthāpito rājye devānāṃ punar īśvaraḥ
13,086.030a sa senāpatir evātha babhau skandaḥ pratāpavān
13,086.030c īśo goptā ca devānāṃ priyakṛc chaṃkarasya ca
13,086.031a hiraṇyamūrtir bhagavān eṣa eva ca pāvakiḥ
13,086.031c sadā kumāro devānāṃ senāpatyam avāptavān
13,086.032a tasmāt suvarṇaṃ maṅgalyaṃ ratnam akṣayyam uttamam
13,086.032c sahajaṃ kārttikeyasya vahnes tejaḥ paraṃ matam
13,086.033a evaṃ rāmāya kauravya vasiṣṭho 'kathayat purā
13,086.033c tasmāt suvarṇadānāya prayatasva narādhipa
13,086.034a rāmaḥ suvarṇaṃ dattvā hi vimuktaḥ sarvakilbiṣaiḥ
13,086.034c triviṣṭape mahat sthānam avāpāsulabhaṃ naraiḥ
13,087.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,087.001a cāturvarṇyasya dharmātman dharmaḥ proktas tvayānagha
13,087.001c tathaiva me śrāddhavidhiṃ kṛtsnaṃ prabrūhi pārthiva
13,087.002 vaiśaṃpāyana uvāca
13,087.002a yudhiṣṭhireṇaivam ukto bhīṣmaḥ śāṃtanavas tadā
13,087.002c imaṃ śrāddhavidhiṃ kṛtsnaṃ pravaktum upacakrame
13,087.003 bhīṣma uvāca
13,087.003a śṛṇuṣvāvahito rājañ śrāddhakalpam imaṃ śubham
13,087.003c dhanyaṃ yaśasyaṃ putrīyaṃ pitṛyajñaṃ paraṃtapa
13,087.004a devāsuramanuṣyāṇāṃ gandharvoragarakṣasām
13,087.004c piśācakiṃnarāṇāṃ ca pūjyā vai pitaraḥ sadā
13,087.005a pitṝn pūjyāditaḥ paścād devān saṃtarpayanti vai
13,087.005c tasmāt sarvaprayatnena puruṣaḥ pūjayet sadā
13,087.006a anvāhāryaṃ mahārāja pitṝṇāṃ śrāddham ucyate
13,087.006c tac cāmiṣeṇa vidhinā vidhiḥ prathamakalpitaḥ
13,087.007a sarveṣv ahaḥsu prīyante kṛtaiḥ śrāddhaiḥ pitāmahāḥ
13,087.007b*0404_01 piṇḍān vāhāryakaṃ śrāddhaṃ kuryān māsānumāsikam
13,087.007b*0404_02 pitṛyajñaṃ tu nirvartya vipraś candrakṣaye 'gnimān
13,087.007b*0404_03 piṇḍānāṃ māsikaṃ śrāddham anvāhāryaṃ vidur budhāḥ
13,087.007b*0404_04 tadāmiṣeṇa kurvīta prathamaḥ prāñjaliḥ śuciḥ
13,087.007c pravakṣyāmi tu te sarvāṃs tithyāṃ tithyāṃ guṇāguṇān
13,087.008a yeṣv ahaḥsu kṛtaiḥ śrāddhair yat phalaṃ prāpyate 'nagha
13,087.008c tat sarvaṃ kīrtayiṣyāmi yathāvat tan nibodha me
13,087.009a pitṝn arcya pratipadi prāpnuyāt svagṛhe striyaḥ
13,087.009c abhirūpaprajāyinyo darśanīyā bahuprajāḥ
13,087.010a striyo dvitīyāṃ jāyante tṛtīyāyāṃ tu vandinaḥ
13,087.010c caturthyāṃ kṣudrapaśavo bhavanti bahavo gṛhe
13,087.011a pañcamyāṃ bahavaḥ putrā jāyante kurvatāṃ nṛpa
13,087.011c kurvāṇās tu narāḥ ṣaṣṭhyāṃ bhavanti dyutibhāginaḥ
13,087.012a kṛṣibhāgī bhavec chrāddhaṃ kurvāṇaḥ saptamīṃ nṛpa
13,087.012c aṣṭamyāṃ tu prakurvāṇo vāṇijye lābham āpnuyāt
13,087.013a navamyāṃ kurvataḥ śrāddhaṃ bhavaty ekaśaphaṃ bahu
13,087.013c vivardhante tu daśamīṃ gāvaḥ śrāddhāni kurvataḥ
13,087.014a kupyabhāgī bhaven martyaḥ kurvann ekādaśīṃ nṛpa
13,087.014c brahmavarcasvinaḥ putrā jāyante tasya veśmani
13,087.015a dvādaśyām īhamānasya nityam eva pradṛśyate
13,087.015c rajataṃ bahu citraṃ ca suvarṇaṃ ca manoramam
13,087.016a jñātīnāṃ tu bhavec chreṣṭhaḥ kurvañ śrāddhaṃ trayodaśīm
13,087.016c avaśyaṃ tu yuvāno 'sya pramīyante narā gṛhe
13,087.017a yuddhabhāgī bhaven martyaḥ śrāddhaṃ kurvaṃś caturdaśīm
13,087.017b*0405_01 caturdaśīṃ prakurvāṇaḥ sukhabhāgī bhaven naraḥ
13,087.017c amāvāsyāṃ tu nivapan sarvān kāmān avāpnuyāt
13,087.018a kṛṣṇapakṣe daśamyādau varjayitvā caturdaśīm
13,087.018c śrāddhakarmaṇi tithyaḥ syuḥ praśastā na tathetarāḥ
13,087.019a yathā caivāparaḥ pakṣaḥ pūrvapakṣād viśiṣyate
13,087.019c tathā śrāddhasya pūrvāhṇād aparāhṇo viśiṣyate
13,088.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,088.001a kiṃ svid dattaṃ pitṛbhyo vai bhavaty akṣayam īśvara
13,088.001c kiṃ haviś cirarātrāya kim ānantyāya kalpate
13,088.002 bhīṣma uvāca
13,088.002a havīṃṣi śrāddhakalpe tu yāni śrāddhavido viduḥ
13,088.002c tāni me śṛṇu kāmyāni phalaṃ caiṣāṃ yudhiṣṭhira
13,088.003a tilair vrīhiyavair māṣair adbhir mūlaphalais tathā
13,088.003c dattena māsaṃ prīyante śrāddhena pitaro nṛpa
13,088.004a vardhamānatilaṃ śrāddham akṣayaṃ manur abravīt
13,088.004c sarveṣv eva tu bhojyeṣu tilāḥ prādhānyataḥ smṛtāḥ
13,088.005a dvau māsau tu bhavet tṛptir matsyaiḥ pitṛgaṇasya ha
13,088.005c trīn māsān āvikenāhuś cāturmāsyaṃ śaśena tu
13,088.006a ājena māsān prīyante pañcaiva pitaro nṛpa
13,088.006c vārāheṇa tu ṣaṇmāsān sapta vai śākunena tu
13,088.007a māsān aṣṭau pārṣatena rauraveṇa navaiva tu
13,088.007c gavayasya tu māṃsena tṛptiḥ syād daśamāsikī
13,088.008a māsān ekādaśa prītiḥ pitṝṇāṃ māhiṣeṇa tu
13,088.008c gavyena datte śrāddhe tu saṃvatsaram ihocyate
13,088.009a yathā gavyaṃ tathā yuktaṃ pāyasaṃ sarpiṣā saha
13,088.009c vādhrīṇasasya māṃsena tṛptir dvādaśavārṣikī
13,088.010a ānantyāya bhaved dattaṃ khaḍgamāṃsaṃ pitṛkṣaye
13,088.010c kālaśākaṃ ca lauhaṃ cāpy ānantyaṃ chāga ucyate
13,088.011a gāthāś cāpy atra gāyanti pitṛgītā yudhiṣṭhira
13,088.011c sanatkumāro bhagavān purā mayy abhyabhāṣata
13,088.012a api naḥ sa kule jāyād yo no dadyāt trayodaśīm
13,088.012c maghāsu sarpiṣā yuktaṃ pāyasaṃ dakṣiṇāyane
13,088.013a ājena vāpi lauhena maghāsv eva yatavrataḥ
13,088.013c hasticchāyāsu vidhivat karṇavyajanavījitam
13,088.014a eṣṭavyā bahavaḥ putrā yady eko 'pi gayāṃ vrajet
13,088.014b*0406_01 yajed vā aśvamedhena nīlaṃ vā vṛṣam utsṛjet
13,088.014c yatrāsau prathito lokeṣv akṣayyakaraṇo vaṭaḥ
13,088.015a āpo mūlaṃ phalaṃ māṃsam annaṃ vāpi pitṛkṣaye
13,088.015c yat kiṃ cin madhusaṃmiśraṃ tad ānantyāya kalpate
13,089.001 bhīṣma uvāca
13,089.001a yamas tu yāni śrāddhāni provāca śaśabindave
13,089.001c tāni me śṛṇu kāmyāni nakṣatreṣu pṛthak pṛthak
13,089.002a śrāddhaṃ yaḥ kṛttikāyoge kurvīta satataṃ naraḥ
13,089.002c agnīn ādhāya sāpatyo yajeta vigatajvaraḥ
13,089.003a apatyakāmo rohiṇyām ojaskāmo mṛgottame
13,089.003c krūrakarmā dadac chrāddham ārdrāyāṃ mānavo bhavet
13,089.004a kṛṣibhāgī bhaven martyaḥ kurvañ śrāddhaṃ punarvasau
13,089.004c puṣṭikāmo 'tha puṣyeṇa śrāddham īheta mānavaḥ
13,089.005a āśleṣāyāṃ dadac chrāddhaṃ vīrān putrān prajāyate
13,089.005c jñātīnāṃ tu bhavec chreṣṭho maghāsu śrāddham āvapan
13,089.006a phalgunīṣu dadac chrāddhaṃ subhagaḥ śrāddhado bhavet
13,089.006c apatyabhāg uttarāsu hastena phalabhāg bhavet
13,089.007a citrāyāṃ tu dadac chrāddhaṃ labhed rūpavataḥ sutān
13,089.007b*0407_01 phalgunīṣu dadac chrāddhaṃ labhed rūpavataḥ sutān
13,089.007b*0407_02 uttarāsu dadac chrāddhaṃ rūpavān abhijāyate
13,089.007b*0407_03 haste caiva dadac chrāddhaṃ sukham atyantam aśnute
13,089.007b*0407_04 citrāsu ca dadac chrāddhaṃ nānāphalam avāpnuyāt
13,089.007c svātiyoge pitṝn arcya vāṇijyam upajīvati
13,089.008a bahuputro viśākhāsu pitryam īhan bhaven naraḥ
13,089.008c anurādhāsu kurvāṇo rājacakraṃ pravartayet
13,089.009a ādipatyaṃ vrajen martyo jyeṣṭhāyām apavarjayan
13,089.009c naraḥ kurukulaśreṣṭha śraddhādamapuraḥsaraḥ
13,089.010a mūle tv ārogyam arccheta yaśo 'ṣāḍhāsv anuttamam
13,089.010c uttarāsu tv aṣāḍhāsu vītaśokaś caren mahīm
13,089.011a śrāddhaṃ tv abhijitā kurvan vidyāṃ śreṣṭhām avāpnuyāt
13,089.011c śravaṇe tu dadac chrāddhaṃ pretya gacchet parāṃ gatim
13,089.012a rājyabhāgī dhaniṣṭhāyāṃ prāpnuyān nāpadaṃ naraḥ
13,089.012c nakṣatre vāruṇe kurvan bhiṣaksiddhim avāpnuyāt
13,089.012d*0408_01 śravaṇe śrutisaṃpattir dhaniṣṭhāsu dhanaṃ bhavet
13,089.012d*0408_02 tathā śatabhiṣagyoge vyādhimokṣo balaṃ tathā
13,089.013a pūrvaproṣṭhapadāḥ kurvan bahu vinded ajāvikam
13,089.013c uttarāsv atha kurvāṇo vindate gāḥ sahasraśaḥ
13,089.014a bahurūpyakṛtaṃ vittaṃ vindate revatīṃ śritaḥ
13,089.014c aśvāṃś cāśvayuje vetti bharaṇīṣv āyur uttamam
13,089.015a imaṃ śrāddhavidhiṃ śrutvā śaśabindus tathākarot
13,089.015c akleśenājayac cāpi mahīṃ so 'nuśaśāsa ha
13,090.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,090.001a kīdṛśebhyaḥ pradātavyaṃ bhavec chrāddhaṃ pitāmaha
13,090.001c dvijebhyaḥ kuruśārdūla tan me vyākhyātum arhasi
13,090.002 bhīṣma uvāca
13,090.002a brāhmaṇān na parīkṣeta kṣatriyo dānadharmavit
13,090.002c daive karmaṇi pitrye tu nyāyyam āhuḥ parīkṣaṇam
13,090.003a devatāḥ pūjayantīha daivenaiveha tejasā
13,090.003c upetya tasmād devebhyaḥ sarvebhyo dāpayen naraḥ
13,090.004a śrāddhe tv atha mahārāja parīkṣed brāhmaṇān budhaḥ
13,090.004c kulaśīlavayorūpair vidyayābhijanena ca
13,090.005a eṣām anye paṅktidūṣās tathānye paṅktipāvanāḥ
13,090.005c apāṅkteyās tu ye rājan kīrtayiṣyāmi tāñ śṛṇu
13,090.006a kitavo bhrūṇahā yakṣmī paśupālo nirākṛtiḥ
13,090.006c grāmapreṣyo vārdhuṣiko gāyanaḥ sarvavikrayī
13,090.007a agāradāhī garadaḥ kuṇḍāśī somavikrayī
13,090.007c sāmudriko rājabhṛtyas tailikaḥ kūṭakārakaḥ
13,090.008a pitrā vivadamānaś ca yasya copapatir gṛhe
13,090.008c abhiśastas tathā stenaḥ śilpaṃ yaś copajīvati
13,090.009a parvakāraś ca sūcī ca mitradhruk pāradārikaḥ
13,090.009c avratānām upādhyāyaḥ kāṇḍapṛṣṭhas tathaiva ca
13,090.010a śvabhir yaś ca parikrāmed yaḥ śunā daṣṭa eva ca
13,090.010c parivittiś ca yaś ca syād duścarmā gurutalpagaḥ
13,090.010e kuśīlavo devalako nakṣatrair yaś ca jīvati
13,090.010f*0409_01 īdṛśair brāhmaṇair bhuktam apāṅkteyair yudhiṣṭhira
13,090.010f*0409_02 rakṣāṃsi gacchate havyam ity āhur brahmavādinaḥ
13,090.010f*0409_03 śrāddhaṃ bhuktvā tv adhīyīta vṛṣalītalpagaś ca yaḥ
13,090.010f*0409_04 purīṣe tasya taṃ māsaṃ pitaras tasya śerate
13,090.010f*0409_05 somavikrayiṇe viṣṭhā bhiṣaje pūyaśoṇitam
13,090.010f*0409_06 naṣṭaṃ devalake dattam apratiṣṭhaṃ ca vārdhuṣe
13,090.010f*0409_07 yat tu vāṇijake dattaṃ neha nāmutra tad bhavet
13,090.010f*0409_08 bhasmanīva hutaṃ havyaṃ tathā paunarbhave dvije
13,090.010f*0409_09 ye tu dharmavyapeteṣu cāritrāpagateṣu ca
13,090.010f*0409_10 havyaṃ kavyaṃ prayacchanti teṣāṃ tat pretya naśyati
13,090.010f*0409_11 jñānapūrvaṃ tu ye tebhyaḥ prayacchanty alpabuddhayaḥ
13,090.010f*0409_12 purīṣaṃ bhuñjate tasya pitaraḥ pretya niścayaḥ
13,090.011a etān iha vijānīyād apāṅkteyān dvijādhamān
13,090.011c śūdrāṇām upadeśaṃ ca ye kurvanty alpacetasaḥ
13,090.012a ṣaṣṭiṃ kāṇaḥ śataṃ ṣaṇḍhaḥ śvitrī yāvat prapaśyati
13,090.012c paṅktyāṃ samupaviṣṭāyāṃ tāvad dūṣayate nṛpa
13,090.013a yad veṣṭitaśirā bhuṅkte yad bhuṅkte dakṣiṇāmukhaḥ
13,090.013c sopānatkaś ca yad bhuṅkte sarvaṃ vidyāt tad āsuram
13,090.014a asūyatā ca yad dattaṃ yac ca śraddhāvivarjitam
13,090.014c sarvaṃ tad asurendrāya brahmā bhāgam akalpayat
13,090.015a śvānaś ca paṅktidūṣāś ca nāvekṣeran kathaṃ cana
13,090.015c tasmāt parivṛte dadyāt tilāṃś cānvavakīrayet
13,090.016a tilādāne ca kravyādā ye ca krodhavaśā gaṇāḥ
13,090.016b*0410_01 tilair virahitaṃ śrāddhaṃ kṛtaṃ krodhavaśena ca
13,090.016c yātudhānāḥ piśācāś ca vipralumpanti tad dhaviḥ
13,090.017a yāvad dhy apaṅktyaḥ paṅktyāṃ vai bhuñjānān anupaśyati
13,090.017c tāvat phalād bhraṃśayati dātāraṃ tasya bāliśam
13,090.018a ime tu bharataśreṣṭha vijñeyāḥ paṅktipāvanāḥ
13,090.018c ye tv atas tān pravakṣyāmi parīkṣasveha tān dvijān
13,090.019a vedavidyāvratasnātā brāhmaṇāḥ sarva eva hi
13,090.019b*0411_01 sadācāraparāś caiva vijñeyāḥ sarvapāvanāḥ
13,090.019c pāṅkteyān yāṃs tu vakṣyāmi jñeyās te paṅktipāvanāḥ
13,090.020a triṇāciketaḥ pañcāgnis trisuparṇaḥ ṣaḍaṅgavit
13,090.020c brahmadeyānusaṃtānaś chandogo jyeṣṭhasāmagaḥ
13,090.021a mātāpitror yaś ca vaśyaḥ śrotriyo daśapūruṣaḥ
13,090.021c ṛtukālābhigāmī ca dharmapatnīṣu yaḥ sadā
13,090.021e vedavidyāvratasnāto vipraḥ paṅktiṃ punāty uta
13,090.022a atharvaśiraso 'dhyetā brahmacārī yatavrataḥ
13,090.022c satyavādī dharmaśīlaḥ svakarmanirataś ca yaḥ
13,090.023a ye ca puṇyeṣu tīrtheṣu abhiṣekakṛtaśramāḥ
13,090.023c makheṣu ca samantreṣu bhavanty avabhṛthāplutāḥ
13,090.024a akrodhanā acapalāḥ kṣāntā dāntā jitendriyāḥ
13,090.024c sarvabhūtahitā ye ca śrāddheṣv etān nimantrayet
13,090.024e eteṣu dattam akṣayyam ete vai paṅktipāvanāḥ
13,090.025a ime pare mahārāja vijñeyāḥ paṅktipāvanāḥ
13,090.025c yatayo mokṣadharmajñā yogāḥ sucaritavratāḥ
13,090.025d*0412_01 pañcarātravido mukhyās tathā bhāgavatāḥ pare
13,090.025d*0412_02 vaikhānasāḥ kulaśreṣṭhā vaidikācāracāriṇaḥ
13,090.026a ye cetihāsaṃ prayatāḥ śrāvayanti dvijottamān
13,090.026c ye ca bhāṣyavidaḥ ke cid ye ca vyākaraṇe ratāḥ
13,090.027a adhīyate purāṇaṃ ye dharmaśāstrāṇy athāpi ca
13,090.027c adhītya ca yathānyāyaṃ vidhivat tasya kāriṇaḥ
13,090.028a upapanno gurukule satyavādī sahasradaḥ
13,090.028c agryaḥ sarveṣu vedeṣu sarvapravacaneṣu ca
13,090.029a yāvad ete prapaśyanti paṅktyās tāvat punanty uta
13,090.029c tato hi pāvanāt paṅktyāḥ paṅktipāvana ucyate
13,090.030a krośād ardhatṛtīyāt tu pāvayed eka eva hi
13,090.030c brahmadeyānusaṃtāna iti brahmavido viduḥ
13,090.031a anṛtvig anupādhyāyaḥ sa ced agrāsanaṃ vrajet
13,090.031c ṛtvigbhir ananujñātaḥ paṅktyā harati duṣkṛtam
13,090.032a atha ced vedavit sarvaiḥ paṅktidoṣair vivarjitaḥ
13,090.032b*0413_01 atharvavedavit sarvaṃ paṅktidoṣaṃ vyapānudet
13,090.032b*0413_02 vedaśāstravidaṃ vipraṃ sarvadoṣair vivarjitam
13,090.032c na ca syāt patito rājan paṅktipāvana eva saḥ
13,090.033a tasmāt sarvaprayatnena parīkṣyāmantrayed dvijān
13,090.033c svakarmaniratān dāntān kule jātān bahuśrutān
13,090.034a yasya mitrapradhānāni śrāddhāni ca havīṃṣi ca
13,090.034c na prīṇāti pitṝn devān svargaṃ ca na sa gacchati
13,090.035a yaś ca śrāddhe kurute saṃgatāni; na devayānena pathā sa yāti
13,090.035c sa vai muktaḥ pippalaṃ bandhanād vā; svargāl lokāc cyavate śrāddhamitraḥ
13,090.036a tasmān mitraṃ śrāddhakṛn nādriyeta; dadyān mitrebhyaḥ saṃgrahārthaṃ dhanāni
13,090.036c yaṃ manyate naiva śatruṃ na mitraṃ; taṃ madhyasthaṃ bhojayed dhavyakavye
13,090.037a yathoṣare bījam uptaṃ na rohen; na cāsyoptā prāpnuyād bījabhāgam
13,090.037c evaṃ śrāddhaṃ bhuktam anarhamāṇair; na ceha nāmutra phalaṃ dadāti
13,090.038a brāhmaṇo hy anadhīyānas tṛṇāgnir iva śāmyati
13,090.038c tasmai śrāddhaṃ na dātavyaṃ na hi bhasmani hūyate
13,090.039a saṃbhojanī nāma piśācadakṣiṇā; sā naiva devān na pitṝn upaiti
13,090.039c ihaiva sā bhrāmyati kṣīṇapuṇyā; śālāntare gaur iva naṣṭavatsā
13,090.040a yathāgnau śānte ghṛtam ājuhoti; tan naiva devān na pitṝn upaiti
13,090.040c tathā dattaṃ nartane gāyane ca; yāṃ cānṛce dakṣiṇām āvṛṇoti
13,090.041a ubhau hinasti na bhunakti caiṣā; yā cānṛce dakṣiṇā dīyate vai
13,090.041c āghātanī garhitaiṣā patantī; teṣāṃ pretān pātayed devayānāt
13,090.042a ṛṣīṇāṃ samayaṃ nityaṃ ye caranti yudhiṣṭhira
13,090.042c niścitāḥ sarvadharmajñās tān devā brāhmaṇān viduḥ
13,090.043a svādhyāyaniṣṭhā ṛṣayo jñānaniṣṭhās tathaiva ca
13,090.043c taponiṣṭhāś ca boddhavyāḥ karmaniṣṭhāś ca bhārata
13,090.044a kavyāni jñānaniṣṭhebhyaḥ pratiṣṭhāpyāni bhārata
13,090.044c tatra ye brāhmaṇāḥ ke cin na nindati hi te varāḥ
13,090.045a ye tu nindanti jalpeṣu na tāñ śrāddheṣu bhojayet
13,090.045c brāhmaṇā ninditā rājan hanyus tripuruṣaṃ kulam
13,090.046a vaikhānasānāṃ vacanam ṛṣīṇāṃ śrūyate nṛpa
13,090.046c dūrād eva parīkṣeta brāhmaṇān vedapāragān
13,090.046e priyān vā yadi vā dveṣyāṃs teṣu tac chrāddham āvapet
13,090.047a yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ bhojayed anṛcāṃ naraḥ
13,090.047c ekas tān mantravit prītaḥ sarvān arhati bhārata
13,091.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,091.001a kena saṃkalpitaṃ śrāddhaṃ kasmin kāle kim ātmakam
13,091.001c bhṛgvaṅgirasake kāle muninā katareṇa vā
13,091.002a kāni śrāddheṣu varjyāni tathā mūlaphalāni ca
13,091.002c dhānyajātiś ca kā varjyā tan me brūhi pitāmaha
13,091.003 bhīṣma uvāca
13,091.003a yathā śrāddhaṃ saṃpravṛttaṃ yasmin kāle yad ātmakam
13,091.003c yena saṃkalpitaṃ caiva tan me śṛṇu janādhipa
13,091.004a svāyaṃbhuvo 'triḥ kauravya paramarṣiḥ pratāpavān
13,091.004c tasya vaṃśe mahārāja dattātreya iti smṛtaḥ
13,091.005a dattātreyasya putro 'bhūn nimir nāma tapodhanaḥ
13,091.005c nimeś cāpy abhavat putraḥ śrīmān nāma śriyā vṛtaḥ
13,091.006a pūrṇe varṣasahasrānte sa kṛtvā duṣkaraṃ tapaḥ
13,091.006c kāladharmaparītātmā nidhanaṃ samupāgataḥ
13,091.007a nimis tu kṛtvā śaucāni vidhidṛṣṭena karmaṇā
13,091.007c saṃtāpam agamat tīvraṃ putraśokaparāyaṇaḥ
13,091.008a atha kṛtvopahāryāṇi caturdaśyāṃ mahāmatiḥ
13,091.008c tam eva gaṇayañ śokaṃ virātre pratyabudhyata
13,091.009a tasyāsīt pratibuddhasya śokena pihitātmanaḥ
13,091.009c manaḥ saṃhṛtya viṣaye buddhir vistaragāminī
13,091.010a tataḥ saṃcintayām āsa śrāddhakalpaṃ samāhitaḥ
13,091.010c yāni tasyaiva bhojyāni mūlāni ca phalāni ca
13,091.011a uktāni yāni cānyāni yāni ceṣṭāni tasya ha
13,091.011c tāni sarvāṇi manasā viniścitya tapodhanaḥ
13,091.012a amāvāsyāṃ mahāprājña viprān ānāyya pūjitān
13,091.012c dakṣiṇāvartikāḥ sarvā bṛsīḥ svayam athākarot
13,091.013a sapta viprāṃs tato bhojye yugapat samupānayat
13,091.013c ṛte ca lavaṇaṃ bhojyaṃ śyāmākānnaṃ dadau prabhuḥ
13,091.014a dakṣiṇāgrās tato darbhā viṣṭareṣu niveśitāḥ
13,091.014c pādayoś caiva viprāṇāṃ ye tv annam upabhuñjate
13,091.015a kṛtvā ca dakṣiṇāgrān vai darbhān suprayataḥ śuciḥ
13,091.015c pradadau śrīmate piṇḍaṃ nāmagotram udāharan
13,091.016a tat kṛtvā sa muniśreṣṭho dharmasaṃkaram ātmanaḥ
13,091.016b*0414_01 buddhvātriṃ manasā dadhyau bhagavantaṃ samāhitaḥ
13,091.016c paścāttāpena mahatā tapyamāno 'bhyacintayat
13,091.017a akṛtaṃ munibhiḥ pūrvaṃ kiṃ mayaitad anuṣṭhitam
13,091.017c kathaṃ nu śāpena na māṃ daheyur brāhmaṇā iti
13,091.018a tataḥ saṃcintayām āsa vaṃśakartāram ātmanaḥ
13,091.018c dhyātamātras tathā cātrir ājagāma tapodhanaḥ
13,091.019a athātris taṃ tathā dṛṣṭvā putraśokena karśitam
13,091.019c bhṛśam āśvāsayām āsa vāgbhir iṣṭābhir avyayaḥ
13,091.020a nime saṃkalpitas te 'yaṃ pitṛyajñas tapodhanaḥ
13,091.020c mā te bhūd bhīḥ pūrvadṛṣṭo dharmo 'yaṃ brahmaṇā svayam
13,091.021a so 'yaṃ svayaṃbhuvihito dharmaḥ saṃkalpitas tvayā
13,091.021c ṛte svayaṃbhuvaḥ ko 'nyaḥ śrāddheyaṃ vidhim āharet
13,091.022a ākhyāsyāmi ca te bhūyaḥ śrāddheyaṃ vidhim uttamam
13,091.022c svayaṃbhuvihitaṃ putra tat kuruṣva nibodha me
13,091.023a kṛtvāgnikaraṇaṃ pūrvaṃ mantrapūrvaṃ tapodhana
13,091.023c tato 'ryamṇe ca somāya varuṇāya ca nityaśaḥ
13,091.024a viśvedevāś ca ye nityaṃ pitṛbhiḥ saha gocarāḥ
13,091.024c tebhyaḥ saṃkalpitā bhāgāḥ svayam eva svayaṃbhuvā
13,091.025a stotavyā ceha pṛthivī nivāpasyeha dhāriṇī
13,091.025c vaiṣṇavī kāśyapī ceti tathaivehākṣayeti ca
13,091.026a udakānayane caiva stotavyo varuṇo vibhuḥ
13,091.026c tato 'gniś caiva somaś ca āpyāyyāv iha te 'nagha
13,091.027a devās tu pitaro nāma nirmitā vai svayaṃbhuvā
13,091.027c ūṣmapāḥ sumahābhāgās teṣāṃ bhāgāḥ prakalpitāḥ
13,091.027d*0415_01 somapāś ca haviṣmantas tathā barhiṣadā api
13,091.028a te śrāddhenārcyamānā vai vimucyante ha kilbiṣāt
13,091.028c saptakaḥ pitṛvaṃśas tu pūrvadṛṣṭaḥ svayaṃbhuvā
13,091.029a viśve cāgnimukhā devāḥ saṃkhyātāḥ pūrvam eva te
13,091.029c teṣāṃ nāmāni vakṣyāmi bhāgārhāṇāṃ mahātmanām
13,091.030a sahaḥ kṛtir vipāpmā ca puṇyakṛt pāvanas tathā
13,091.030c grāmniḥ kṣemaḥ samūhaś ca divyasānus tathaiva ca
13,091.031a vivasvān vīryavān hrīmān kīrtimān kṛta eva ca
13,091.031c vipūrvaḥ somapūrvaś ca sūryaśrīś ceti nāmataḥ
13,091.032a somapaḥ sūryasāvitro dattātmā puṣkarīyakaḥ
13,091.032c uṣṇīnābho nabhodaś ca viśvāyur dīptir eva ca
13,091.033a camūharaḥ suveṣaś ca vyomāriḥ śaṃkaro bhavaḥ
13,091.033c īśaḥ kartā kṛtir dakṣo bhuvano divyakarmakṛt
13,091.034a gaṇitaḥ pañcavīryaś ca ādityo raśmimāṃs tathā
13,091.034c saptakṛt somavarcāś ca viśvakṛt kavir eva ca
13,091.035a anugoptā sugoptā ca naptā ceśvara eva ca
13,091.035b*0416_01 ajo marīcir ity eva viśvedevāḥ sanātanāḥ
13,091.035c jitātmā munivīryaś ca dīptalomā bhayaṃkaraḥ
13,091.036a atikarmā pratītaś ca pradātā cāṃśumāṃs tathā
13,091.036c śailābhaḥ paramakrodhī dhīroṣṇī bhūpatis tathā
13,091.037a srajī vajrī varī caiva viśvedevāḥ sanātanāḥ
13,091.037c kīrtitās te mahābhāgāḥ kālasya gatigocarāḥ
13,091.038a aśrāddheyāni dhānyāni kodravāḥ pulakās tathā
13,091.038c hiṅgu dravyeṣu śākeṣu palāṇḍuṃ laśunaṃ tathā
13,091.039a palāṇḍuḥ saubhañjanakas tathā gṛñjanakādayaḥ
13,091.039c kūṣmāṇḍajātyalābuṃ ca kṛṣṇaṃ lavaṇam eva ca
13,091.040a grāmyaṃ vārāhamāṃsaṃ ca yac caivāprokṣitaṃ bhavet
13,091.040c kṛṣṇājājī viḍaś caiva śītapākī tathaiva ca
13,091.040e aṅkurādyās tathā varjyā iha śṛṅgāṭakāni ca
13,091.041a varjayel lavaṇaṃ sarvaṃ tathā jambūphalāni ca
13,091.041c avakṣutāvaruditaṃ tathā śrāddheṣu varjayet
13,091.042a nivāpe havyakavye vā garhitaṃ ca śvadarśanam
13,091.042c pitaraś caiva devāś ca nābhinandanti tad dhaviḥ
13,091.043a caṇḍālaśvapacau varjyau nivāpe samupasthite
13,091.043c kāṣāyavāsī kuṣṭhī vā patito brahmahāpi vā
13,091.044a saṃkīrṇayonir vipraś ca saṃbandhī patitaś ca yaḥ
13,091.044c varjanīyā budhair ete nivāpe samupasthite
13,091.045a ity evam uktvā bhagavān svavaṃśajam ṛṣiṃ purā
13,091.045c pitāmahasabhāṃ divyāṃ jagāmātris tapodhanaḥ
13,092.001 bhīṣma uvāca
13,092.001a tathā vidhau pravṛtte tu sarva eva maharṣayaḥ
13,092.001c pitṛyajñān akurvanta vidhidṛṣṭena karmaṇā
13,092.002a ṛṣayo dharmanityās tu kṛtvā nivapanāny uta
13,092.002c tarpaṇaṃ cāpy akurvanta tīrthāmbhobhir yatavratāḥ
13,092.003a nivāpair dīyamānaiś ca cāturvarṇyena bhārata
13,092.003c tarpitāḥ pitaro devās te nānnaṃ jarayanti vai
13,092.004a ajīrṇenābhihanyante te devāḥ pitṛbhiḥ saha
13,092.004c somam evābhyapadyanta nivāpānnābhipīḍitāḥ
13,092.005a te 'bruvan somam āsādya pitaro 'jīrṇapīḍitāḥ
13,092.005c nivāpānnena pīḍyāmaḥ śreyo no 'tra vidhīyatām
13,092.006a tān somaḥ pratyuvācātha śreyaś ced īpsitaṃ surāḥ
13,092.006c svayaṃbhūsadanaṃ yāta sa vaḥ śreyo vidhāsyati
13,092.007a te somavacanād devāḥ pitṛbhiḥ saha bhārata
13,092.007c meruśṛṅge samāsīnaṃ pitāmaham upāgaman
13,092.008 pitara ūcuḥ
13,092.008a nivāpānnena bhagavan bhṛśaṃ pīḍyāmahe vayam
13,092.008c prasādaṃ kuru no deva śreyo naḥ saṃvidhīyatām
13,092.009a iti teṣāṃ vacaḥ śrutvā svayaṃbhūr idam abravīt
13,092.009c eṣa me pārśvato vahnir yuṣmacchreyo vidhāsyati
13,092.010 agnir uvāca
13,092.010a sahitās tāta bhokṣyāmo nivāpe samupasthite
13,092.010c jarayiṣyatha cāpy annaṃ mayā sārdhaṃ na saṃśayaḥ
13,092.011a etac chrutvā tu pitaras tatas te vijvarābhavan
13,092.011c etasmāt kāraṇāc cāgneḥ prāktanaṃ dīyate nṛpa
13,092.012a nivapte cāgnipūrve vai nivāpe puruṣarṣabha
13,092.012c na brahmarākṣasās taṃ vai nivāpaṃ dharṣayanty uta
13,092.012e rakṣāṃsi cāpavartante sthite deve vibhāvasau
13,092.013a pūrvaṃ piṇḍaṃ pitur dadyāt tato dadyāt pitāmahe
13,092.013c prapitāmahāya ca tata eṣa śrāddhavidhiḥ smṛtaḥ
13,092.014a brūyāc chrāddhe ca sāvitrīṃ piṇḍe piṇḍe samāhitaḥ
13,092.014c somāyeti ca vaktavyaṃ tathā pitṛmateti ca
13,092.015a rajasvalā ca yā nārī vyaṅgitā karṇayoś ca yā
13,092.015c nivāpe nopatiṣṭheta saṃgrāhyā nānyavaṃśajāḥ
13,092.016a jalaṃ prataramāṇaś ca kīrtayeta pitāmahān
13,092.016c nadīm āsādya kurvīta pitṝṇāṃ piṇḍatarpaṇam
13,092.017a pūrvaṃ svavaṃśajānāṃ tu kṛtvādbhis tarpaṇaṃ punaḥ
13,092.017c suhṛtsaṃbandhivargāṇāṃ tato dadyāj jalāñjalim
13,092.018a kalmāṣagoyugenātha yuktena tarato jalam
13,092.018c pitaro 'bhilaṣante vai nāvaṃ cāpy adhirohataḥ
13,092.018e sadā nāvi jalaṃ tajjñāḥ prayacchanti samāhitāḥ
13,092.019a māsārdhe kṛṣṇapakṣasya kuryān nivapanāni vai
13,092.019c puṣṭir āyus tathā vīryaṃ śrīś caiva pitṛvartinaḥ
13,092.020a pitāmahaḥ pulastyaś ca vasiṣṭhaḥ pulahas tathā
13,092.020c aṅgirāś ca kratuś caiva kaśyapaś ca mahān ṛṣiḥ
13,092.020e ete kurukulaśreṣṭha mahāyogeśvarāḥ smṛtāḥ
13,092.021a ete ca pitaro rājann eṣa śrāddhavidhiḥ paraḥ
13,092.021c pretās tu piṇḍasaṃbandhān mucyante tena karmaṇā
13,092.022a ity eṣā puruṣaśreṣṭha śrāddhotpattir yathāgamam
13,092.022c khyāpitā pūrvanirdiṣṭā dānaṃ vakṣyāmy ataḥ param
13,093.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,093.001a dvijātayo vratopetā havis te yadi bhuñjate
13,093.001c annaṃ brāhmaṇakāmāya katham etat pitāmaha
13,093.002 bhīṣma uvāca
13,093.002a avedoktavratāś caiva bhuñjānāḥ kāryakāriṇaḥ
13,093.002c vedokteṣu tu bhuñjānā vrataluptā yudhiṣṭhira
13,093.003 yudhiṣṭhira uvāca
13,093.003a yad idaṃ tapa ity āhur upavāsaṃ pṛthagjanāḥ
13,093.003c tapaḥ syād etad iha vai tapo 'nyad vāpi kiṃ bhavet
13,093.004 bhīṣma uvāca
13,093.004a māsārdhamāsau nopavased yat tapo manyate janaḥ
13,093.004c ātmatantropaghātī yo na tapasvī na dharmavit
13,093.005a tyāgasyāpi ca saṃpattiḥ śiṣyate tapa uttamam
13,093.005c sadopavāsī ca bhaved brahmacārī tathaiva ca
13,093.006a muniś ca syāt sadā vipro devāṃś caiva sadā yajet
13,093.006c kuṭumbiko dharmakāmaḥ sadāsvapnaś ca bhārata
13,093.007a amṛtāśī sadā ca syāt pavitrī ca sadā bhavet
13,093.007c ṛtavādī sadā ca syān niyataś ca sadā bhavet
13,093.008a vighasāśī sadā ca syāt sadā caivātithipriyaḥ
13,093.008c amāṃsāśī sadā ca syāt pavitrī ca sadā bhavet
13,093.009 yudhiṣṭhira uvāca
13,093.009a kathaṃ sadopavāsī syād brahmacārī ca pārthiva
13,093.009c vighasāśī kathaṃ ca syāt kathaṃ caivātithipriyaḥ
13,093.010 bhīṣma uvāca
13,093.010a antarā sāyamāśaṃ ca prātarāśaṃ tathaiva ca
13,093.010c sadopavāsī bhavati yo na bhuṅkte 'ntarā punaḥ
13,093.010d*0417_01 yo na bhuṅkte sa bhavati upavāsī sadā dvijaḥ
13,093.011a bhāryāṃ gacchan brahmacārī sadā bhavati caiva ha
13,093.011c ṛtavādī sadā ca syād dānaśīlaś ca mānavaḥ
13,093.012a abhakṣayan vṛthā māṃsam amāṃsāśī bhavaty uta
13,093.012c dānaṃ dadat pavitrī syād asvapnaś ca divāsvapan
13,093.013a bhṛtyātithiṣu yo bhuṅkte bhuktavatsu naraḥ sadā
13,093.013c amṛtaṃ kevalaṃ bhuṅkte iti viddhi yudhiṣṭhira
13,093.014a abhuktavatsu nāśnāti brāhmaṇeṣu tu yo naraḥ
13,093.014c abhojanena tenāsya jitaḥ svargo bhavaty uta
13,093.015a devebhyaś ca pitṛbhyaś ca bhṛtyebhyo 'tithibhiḥ saha
13,093.015c avaśiṣṭāni yo bhuṅkte tam āhur vighasāśinam
13,093.016a teṣāṃ lokā hy aparyantāḥ sadane brahmaṇaḥ smṛtāḥ
13,093.016c upasthitā hy apsarobhir gandharvaiś ca janādhipa
13,093.017a devatātithibhiḥ sārdhaṃ pitṛbhiś copabhuñjate
13,093.017c ramante putrapautraiś ca teṣāṃ gatir anuttamā
13,094.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,094.001a brāhmaṇebhyaḥ prayacchanti dānāni vividhāni ca
13,094.001c dātṛpratigrahītror vā ko viśeṣaḥ pitāmaha
13,094.002 bhīṣma uvāca
13,094.002a sādhor yaḥ pratigṛhṇīyāt tathaivāsādhuto dvijaḥ
13,094.002c guṇavaty alpadoṣaḥ syān nirguṇe tu nimajjati
13,094.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,094.003c vṛṣādarbheś ca saṃvādaṃ saptarṣīṇāṃ ca bhārata
13,094.004a kaśyapo 'trir vasiṣṭhaś ca bharadvājo 'tha gautamaḥ
13,094.004c viśvāmitro jamadagniḥ sādhvī caivāpy arundhatī
13,094.004d*0418_01 kāśyapo 'trir bharadvājo viśvāmitro 'tha gautamaḥ
13,094.004d*0418_02 jamadagnir vasiṣṭhaś ca sādhvī caivāpy arundhatī
13,094.005a sarveṣām atha teṣāṃ tu gaṇḍābhūt karmakārikā
13,094.005c śūdraḥ paśusakhaś caiva bhartā cāsyā babhūva ha
13,094.006a te vai sarve tapasyantaḥ purā cerur mahīm imām
13,094.006c samādhinopaśikṣanto brahmalokaṃ sanātanam
13,094.007a athābhavad anāvṛṣṭir mahatī kurunandana
13,094.007c kṛcchraprāṇo 'bhavad yatra loko 'yaṃ vai kṣudhānvitaḥ
13,094.008a kasmiṃś cic ca purā yajñe yājyena śibisūnunā
13,094.008c dakṣiṇārthe 'tha ṛtvigbhyo dattaḥ putro nijaḥ kila
13,094.009a tasmin kāle 'tha so 'lpāyur diṣṭāntam agamat prabho
13,094.009c te taṃ kṣudhābhisaṃtaptāḥ parivāryopatasthire
13,094.010a yājyātmajam atho dṛṣṭvā gatāsum ṛṣisattamāḥ
13,094.010c apacanta tadā sthālyāṃ kṣudhārtāḥ kila bhārata
13,094.011a nirādye martyaloke 'sminn ātmānaṃ te parīpsavaḥ
13,094.011c kṛcchrām āpedire vṛttim annahetos tapasvinaḥ
13,094.012a aṭamāno 'tha tān mārge pacamānān mahīpatiḥ
13,094.012c rājā śaibyo vṛṣādarbhiḥ kliśyamānān dadarśa ha
13,094.012d*0419_01 pratigrahanimittaṃ vai pratyuvāca sa tān nṛpaḥ
13,094.013 vṛṣādarbhir uvāca
13,094.013a pratigrahas tārayati puṣṭir vai pratigṛhṇatām
13,094.013b*0420_01 tasmād dadāmi vo vittaṃ tad gṛhṇīdhvaṃ tapodhanāḥ
13,094.013c mayi yad vidyate vittaṃ tac chṛṇudhvaṃ tapodhanāḥ
13,094.014a priyo hi me brāhmaṇo yācamāno; dadyām ahaṃ vo 'śvatarīsahasram
13,094.014b*0421_01 dhenūnāṃ dadāmy ayutaṃ samagram
13,094.014c ekaikaśaḥ savṛṣāḥ saṃprasūtāḥ; sarveṣāṃ vai śīghragāḥ śvetalomāḥ
13,094.014d*0422_01 manojavān pradadāmy arbudāni
13,094.015a kulaṃbharān anaḍuhaḥ śataṃśatān; dhuryāñ śubhān sarvaśo 'haṃ dadāni
13,094.015c pṛthvīvāhān pīvarāṃś caiva tāvad; agryā gṛṣṭyo dhenavaḥ suvratāś ca
13,094.016a varān grāmān vrīhiyavaṃ rasāṃś ca; ratnaṃ cānyad durlabhaṃ kiṃ dadāni
13,094.016c mā smābhakṣye bhāvam evaṃ kurudhvaṃ; puṣṭyarthaṃ vai kiṃ prayacchāmy ahaṃ vaḥ
13,094.017 ṛṣaya ūcuḥ
13,094.017a rājan pratigraho rājño madhvāsvādo viṣopamaḥ
13,094.017c taj jānamānaḥ kasmāt tvaṃ kuruṣe naḥ pralobhanam
13,094.017d*0423_01 daśasūnāsamaś cakrī daśacakrisamo dhvajī
13,094.017d*0423_02 daśadhvajisamā veśyā daśaveśyāsamo nṛpaḥ
13,094.017d*0423_03 daśasūnāsahasrāṇi yo vāhayati sainikaḥ
13,094.017d*0423_04 tena tulyo bhaved rājā ghoras tasya pratigrahaḥ
13,094.018a kṣatraṃ hi daivatam iva brāhmaṇaṃ samupāśritam
13,094.018c amalo hy eṣa tapasā prītaḥ prīṇāti devatāḥ
13,094.019a ahnāpīha tapo jātu brāhmaṇasyopajāyate
13,094.019b*0424_01 yad ahobhiḥ subahubhiḥ saṃcitaṃ paramaṃ tapaḥ
13,094.019c tad dāva iva nirdahyāt prāpto rājapratigrahaḥ
13,094.020a kuśalaṃ saha dānena rājann astu sadā tava
13,094.020c arthibhyo dīyatāṃ sarvam ity uktvā te tato yayuḥ
13,094.021a apakvam eva tan māṃsam abhūt teṣāṃ ca dhīmatām
13,094.021c atha hitvā yayuḥ sarve vanam āhārakāṅkṣiṇaḥ
13,094.022a tataḥ pracoditā rājñā vanaṃ gatvāsya mantriṇaḥ
13,094.022c pracīyodumbarāṇi sma dānaṃ dātuṃ pracakramuḥ
13,094.023a udumbarāṇy athānyāni hemagarbhāṇy upāharan
13,094.023c bhṛtyās teṣāṃ tatas tāni pragrāhitum upādravan
13,094.023d*0425_01 dṛṣṭvā phalāni munayas te grahītum upādravan
13,094.024a gurūṇīti viditvātha na grāhyāṇy atrir abravīt
13,094.024c na sma he mūḍhavijñānā na sma he mandabuddhayaḥ
13,094.024e haimānīmāni jānīmaḥ pratibuddhāḥ sma jāgṛmaḥ
13,094.025a iha hy etad upādattaṃ pretya syāt kaṭukodayam
13,094.025c apratigrāhyam evaitat pretya ceha sukhepsunā
13,094.026 vasiṣṭha uvāca
13,094.026a śatena niṣkaṃ gaṇitaṃ sahasreṇa ca saṃmitam
13,094.026c yathā bahu pratīcchan hi pāpiṣṭhāṃ labhate gatim
13,094.027 kaśyapa uvāca
13,094.027a yat pṛthivyāṃ vrīhiyavaṃ hiraṇyaṃ paśavaḥ striyaḥ
13,094.027c sarvaṃ tan nālam ekasya tasmād vidvāñ śamaṃ vrajet
13,094.028 bharadvāja uvāca
13,094.028a utpannasya ruroḥ śṛṅgaṃ vardhamānasya vardhate
13,094.028c prārthanā puruṣasyeva tasya mātrā na vidyate
13,094.029 gautama uvāca
13,094.029a na tal loke dravyam asti yal lokaṃ pratipūrayet
13,094.029c samudrakalpaḥ puruṣo na kadā cana pūryate
13,094.030 viśvāmitra uvāca
13,094.030a kāmaṃ kāmayamānasya yadā kāmaḥ samṛdhyate
13,094.030c athainam aparaḥ kāmas tṛṣṇā vidhyati bāṇavat
13,094.030d*0426_00 atriḥ
13,094.030d*0426_01 na jātu kāmaḥ kāmānām upabhogena śāmyati
13,094.030d*0426_02 haviṣā kṛṣṇavartmeva bhūya evābhivardhate
13,094.031 jamadagnir uvāca
13,094.031a pratigrahe saṃyamo vai tapo dhārayate dhruvam
13,094.031c tad dhanaṃ brāhmaṇasyeha lubhyamānasya visravet
13,094.032 arundhaty uvāca
13,094.032a dharmārthaṃ saṃcayo yo vai dravyāṇāṃ pakṣasaṃmataḥ
13,094.032c tapaḥsaṃcaya eveha viśiṣṭo dravyasaṃcayāt
13,094.033 gaṇḍovāca
13,094.033a ugrād ito bhayād yasmād bibhyatīme mameśvarāḥ
13,094.033c balīyāṃso durbalavad bibhemy aham ataḥ param
13,094.034 paśusakha uvāca
13,094.034*0427_01 yathā caranti vidvāṃsas tathā dharmaparāyaṇāḥ
13,094.034*0427_02 tad eva viduṣā kāryam ātmano hitam icchatā
13,094.034a yad vai dharme paraṃ nāsti brāhmaṇās tad dhanaṃ viduḥ
13,094.034c vinayārthaṃ suvidvāṃsam upāseyaṃ yathātatham
13,094.035 ṛṣaya ūcuḥ
13,094.035*0428_01 yasya syād vibhavotkaṇṭhā tṛṣṇā yasyādhikā bhavet
13,094.035*0428_02 vinayāt sa samṛddhārthān samupāsīta yatnataḥ
13,094.035a kuśalaṃ saha dānāya tasmai yasya prajā imāḥ
13,094.035b*0429_01 kaśmalādhamadānāya pratiyatnāḥ prajādhamāḥ
13,094.035c phalāny upadhiyuktāni ya evaṃ naḥ prayacchasi
13,094.036 bhīṣma uvāca
13,094.036a ity uktvā hemagarbhāṇi hitvā tāni phalāni te
13,094.036c ṛṣayo jagmur anyatra sarva eva dhṛtavratāḥ
13,094.036d*0430_01 atha te mantriṇaḥ sarve rājānam idam abruvan
13,094.037 mantriṇaḥ ūcuḥ
13,094.037a upadhiṃ śaṅkamānās te hitvemāni phalāni vai
13,094.037c tato 'nyenaiva gacchanti viditaṃ te 'stu pārthiva
13,094.038a ity uktaḥ sa tu bhṛtyais tair vṛṣādarbhiś cukopa ha
13,094.038c teṣāṃ saṃpratikartuṃ ca sarveṣām agamad gṛham
13,094.039a sa gatvāhavanīye 'gnau tīvraṃ niyamam āsthitaḥ
13,094.039c juhāva saṃskṛtāṃ mantrair ekaikām āhutiṃ nṛpaḥ
13,094.040a tasmād agneḥ samuttasthau kṛtyā lokabhayaṃkarī
13,094.040c tasyā nāma vṛṣādarbhir yātudhānīty athākarot
13,094.041a sā kṛtyā kālarātrīva kṛtāñjalir upasthitā
13,094.041c vṛṣādarbhiṃ narapatiṃ kiṃ karomīti cābravīt
13,094.042 vṛṣādarbhir uvāca
13,094.042a ṛṣīṇāṃ gaccha saptānām arundhatyās tathaiva ca
13,094.042c dāsībhartuś ca dāsyāś ca manasā nāma dhāraya
13,094.043a jñātvā nāmāni caiteṣāṃ sarvān etān vināśaya
13,094.043c vinaṣṭeṣu yathā svairaṃ gaccha yatrepsitaṃ tava
13,094.044a sā tatheti pratiśrutya yātudhānī svarūpiṇī
13,094.044c jagāma tad vanaṃ yatra vicerus te maharṣayaḥ
13,095.001 bhīṣma uvāca
13,095.001a athātripramukhā rājan vane tasmin maharṣayaḥ
13,095.001c vyacaran bhakṣayanto vai mūlāni ca phalāni ca
13,095.002a athāpaśyan supīnāṃsapāṇipādamukhodaram
13,095.002c parivrajantaṃ sthūlāṅgaṃ parivrājaṃ śunaḥsakham
13,095.003a arundhatī tu taṃ dṛṣṭvā sarvāṅgopacitaṃ śubhā
13,095.003c bhavitāro bhavanto vai naivam ity abravīd ṛṣīn
13,095.004 vasiṣṭha uvāca
13,095.004a naitasyeha yathāsmākam agnihotram anirhutam
13,095.004c sāyaṃ prātaś ca hotavyaṃ tena pīvāñ śunaḥsakhaḥ
13,095.005 atrir uvāca
13,095.005a naitasyeha yathāsmākaṃ kṣudhā vīryaṃ samāhatam
13,095.005c kṛcchrādhītaṃ pranaṣṭaṃ ca tena pīvāñ śunaḥsakhaḥ
13,095.006 viśvāmitra uvāca
13,095.006a naitasyeha yathāsmākaṃ śaśvac chāstraṃ jaradgavaḥ
13,095.006c alasaḥ kṣutparo mūrkhas tena pīvāñ śunaḥsakhaḥ
13,095.007 jamadagnir uvāca
13,095.007a naitasyeha yathāsmākaṃ bhaktam indhanam eva ca
13,095.007c saṃcintya vārṣikaṃ kiṃ cit tena pīvāñ śunaḥsakhaḥ
13,095.008 kaśyapa uvāca
13,095.008a naitasyeha yathāsmākaṃ catvāraś ca sahodarāḥ
13,095.008c dehi dehīti bhikṣanti tena pīvāñ śunaḥsakhaḥ
13,095.009 bharadvāja uvāca
13,095.009a naitasyeha yathāsmākaṃ brahmabandhor acetasaḥ
13,095.009c śoko bhāryāpavādena tena pīvāñ śunaḥsakhaḥ
13,095.010 gautama uvāca
13,095.010a naitasyeha yathāsmākaṃ trikauśeyaṃ hi rāṅkavam
13,095.010c ekaikaṃ vai trivārṣīyaṃ tena pīvāñ śunaḥsakhaḥ
13,095.011 bhīṣma uvāca
13,095.011a atha dṛṣṭvā parivrāṭ sa tān maharṣīñ śunaḥsakhaḥ
13,095.011c abhigamya yathānyāyaṃ pāṇisparśam athācarat
13,095.012a paricaryāṃ vane tāṃ tu kṣutpratīghātakārikām
13,095.012c anyonyena nivedyātha prātiṣṭhanta sahaiva te
13,095.013a ekaniścayakāryāś ca vyacaranta vanāni te
13,095.013c ādadānāḥ samuddhṛtya mūlāni ca phalāni ca
13,095.014a kadā cid vicarantas te vṛkṣair aviralair vṛtām
13,095.014c śucivāriprasannodāṃ dadṛśuḥ padminīṃ śubhām
13,095.015a bālādityavapuḥprakhyaiḥ puṣkarair upaśobhitām
13,095.015c vaidūryavarṇasadṛśaiḥ padmapatrair athāvṛtām
13,095.016a nānāvidhaiś ca vihagair jalaprakarasevibhiḥ
13,095.016c ekadvārām anādeyāṃ sūpatīrthām akardamām
13,095.017a vṛṣādarbhiprayuktā tu kṛtyā vikṛtadarśanā
13,095.017c yātudhānīti vikhyātā padminīṃ tām arakṣata
13,095.018a śunaḥsakhasahāyās tu bisārthaṃ te maharṣayaḥ
13,095.018c padminīm abhijagmus te sarve kṛtyābhirakṣitām
13,095.019a tatas te yātudhānīṃ tāṃ dṛṣṭvā vikṛtadarśanām
13,095.019c sthitāṃ kamalinītīre kṛtyām ūcur maharṣayaḥ
13,095.020a ekā tiṣṭhasi kā nu tvaṃ kasyārthe kiṃ prayojanam
13,095.020c padminītīram āśritya brūhi tvaṃ kiṃ cikīrṣasi
13,095.021 yātudhāny uvāca
13,095.021a yāsmi sāsmy anuyogo me na kartavyaḥ kathaṃ cana
13,095.021c ārakṣiṇīṃ māṃ padminyā vitta sarve tapodhanāḥ
13,095.022 ṛṣaya ūcuḥ
13,095.022a sarva eva kṣudhārtāḥ sma na cānyat kiṃ cid asti naḥ
13,095.022c bhavatyāḥ saṃmate sarve gṛhṇīmahi bisāny uta
13,095.023 yātudhāny uvāca
13,095.023a samayena bisānīto gṛhṇīdhvaṃ kāmakārataḥ
13,095.023c ekaiko nāma me proktvā tato gṛhṇīta māciram
13,095.024 bhīṣma uvāca
13,095.024a vijñāya yātudhānīṃ tāṃ kṛtyām ṛṣivadhaiṣiṇīm
13,095.024c atriḥ kṣudhāparītātmā tato vacanam abravīt
13,095.025a arātrir atreḥ sā rātrir yāṃ nādhīte trir adya vai
13,095.025c arātrir atrir ity eva nāma me viddhi śobhane
13,095.026 yātudhāny uvāca
13,095.026a yathodāhṛtam etat te mayi nāma mahāmune
13,095.026c durdhāryam etan manasā gacchāvatara padminīm
13,095.027 vasiṣṭha uvāca
13,095.027a vasiṣṭho 'smi variṣṭho 'smi vase vāsaṃ gṛheṣv api
13,095.027c variṣṭhatvāc ca vāsāc ca vasiṣṭha iti viddhi mām
13,095.028 yātudhāny uvāca
13,095.028a nāmanairuktam etat te duḥkhavyābhāṣitākṣaram
13,095.028c naitad dhārayituṃ śakyaṃ gacchāvatara padminīm
13,095.029 kaśyapa uvāca
13,095.029a kulaṃ kulaṃ ca kupapaḥ kupayaḥ kaśyapo dvijaḥ
13,095.029c kāśyaḥ kāśanikāśatvād etan me nāma dhāraya
13,095.030 yātudhāny uvāca
13,095.030a yathodāhṛtam etat te mayi nāma mahāmune
13,095.030c durdhāryam etan manasā gacchāvatara padminīm
13,095.031 bharadvāja uvāca
13,095.031a bhare sutān bhare śiṣyān bhare devān bhare dvijān
13,095.031c bhare bhāryām anavyājo bharadvājo 'smi śobhane
13,095.032 yātudhāny uvāca
13,095.032a nāmanairuktam etat te duḥkhavyābhāṣitākṣaram
13,095.032c naitad dhārayituṃ śakyaṃ gacchāvatara padminīm
13,095.033 gautama uvāca
13,095.033a godamo damago 'dhūmo damo durdarśanaś ca te
13,095.033b*0431_01 gobhis tamo mama dhvastaṃ jātamātrasya dehataḥ
13,095.033c viddhi māṃ gautamaṃ kṛtye yātudhāni nibodha me
13,095.034 yātudhāny uvāca
13,095.034a yathodāhṛtam etat te mayi nāma mahāmune
13,095.034c naitad dhārayituṃ śakyaṃ gacchāvatara padminīm
13,095.035 viśvāmitra uvāca
13,095.035a viśvedevāś ca me mitraṃ mitram asmi gavāṃ tathā
13,095.035c viśvāmitram iti khyātaṃ yātudhāni nibodha me
13,095.036 yātudhāny uvāca
13,095.036a nāmanairuktam etat te duḥkhavyābhāṣitākṣaram
13,095.036c naitad dhārayituṃ śakyaṃ gacchāvatara padminīm
13,095.037 jamadagnir uvāca
13,095.037a jājamadyajajā nāma mṛjā māha jijāyiṣe
13,095.037c jamadagnir iti khyātam ato māṃ viddhi śobhane
13,095.038 yātudhāny uvāca
13,095.038a yathodāhṛtam etat te mayi nāma mahāmune
13,095.038c naitad dhārayituṃ śakyaṃ gacchāvatara padminīm
13,095.039 arundhaty uvāca
13,095.039a dharāṃ dharitrīṃ vasudhāṃ bhartus tiṣṭhāmy anantaram
13,095.039c mano 'nurundhatī bhartur iti māṃ viddhy arundhatīm
13,095.040 yātudhāny uvāca
13,095.040a nāmanairuktam etat te duḥkhavyābhāṣitākṣaram
13,095.040c naitad dhārayituṃ śakyaṃ gacchāvatara padminīm
13,095.041 gaṇḍovāca
13,095.041a gaṇḍaṃ gaṇḍaṃ gatavatī gaṇḍagaṇḍeti saṃjñitā
13,095.041c gaṇḍagaṇḍeva gaṇḍeti viddhi mānalasaṃbhave
13,095.041d*0432_01 vaktraikadeśe gaṇḍeti dhātum etaṃ pracakṣate
13,095.041d*0432_02 tenonnatena gaṇḍeti viddhi mānalasaṃbhave
13,095.042 yātudhāny uvāca
13,095.042a nāmanairuktam etat te duḥkhavyābhāṣitākṣaram
13,095.042c naitad dhārayituṃ śakyaṃ gacchāvatara padminīm
13,095.043 paśusakha uvāca
13,095.043a sakhā sakhe yaḥ sakhyeyaḥ paśūnāṃ ca sakhā sadā
13,095.043c gauṇaṃ paśusakhety evaṃ viddhi mām agnisaṃbhave
13,095.044 yātudhāny uvāca
13,095.044a nāmanairuktam etat te duḥkhavyābhāṣitākṣaram
13,095.044c naitad dhārayituṃ śakyaṃ gacchāvatara padminīm
13,095.045 śunaḥsakha uvāca
13,095.045a ebhir uktaṃ yathā nāma nāhaṃ vaktum ihotsahe
13,095.045c śunaḥsakhasakhāyaṃ māṃ yātudhāny upadhāraya
13,095.046 yātudhāny uvāca
13,095.046a nāma te 'vyaktam uktaṃ vai vākyaṃ saṃdigdhayā girā
13,095.046c tasmāt sakṛd idānīṃ tvaṃ brūhi yan nāma te dvija
13,095.047 śunaḥsakha uvāca
13,095.047a sakṛd uktaṃ mayā nāma na gṛhītaṃ yadā tvayā
13,095.047c tasmāt tridaṇḍābhihatā gaccha bhasmeti māciram
13,095.048 bhīṣma uvāca
13,095.048a sā brahmadaṇḍakalpena tena mūrdhni hatā tadā
13,095.048c kṛtyā papāta medinyāṃ bhasmasāc ca jagāma ha
13,095.049a śunaḥsakhaś ca hatvā tāṃ yātudhānīṃ mahābalām
13,095.049c bhuvi tridaṇḍaṃ viṣṭabhya śādvale samupāviśat
13,095.050a tatas te munayaḥ sarve puṣkarāṇi bisāni ca
13,095.050c yathākāmam upādāya samuttasthur mudānvitāḥ
13,095.051a śrameṇa mahatā yuktās te bisāni kalāpaśaḥ
13,095.051c tīre nikṣipya padminyās tarpaṇaṃ cakrur ambhasā
13,095.052a athotthāya jalāt tasmāt sarve te vai samāgaman
13,095.052c nāpaśyaṃś cāpi te tāni bisāni puruṣarṣabha
13,095.053 ṛṣaya ūcuḥ
13,095.053a kena kṣudhābhibhūtānām asmākaṃ pāpakarmaṇā
13,095.053c nṛśaṃsenāpanītāni bisāny āhārakāṅkṣiṇām
13,095.054a te śaṅkamānās tv anyonyaṃ papracchur dvijasattamāḥ
13,095.054c ta ūcuḥ śapathaṃ sarve kurma ity arikarśana
13,095.055a ta uktvā bāḍham ity eva sarva eva śunaḥsakham
13,095.055c kṣudhārtāḥ supariśrāntāḥ śapathāyopacakramuḥ
13,095.056 atrir uvāca
13,095.056a sa gāṃ spṛśatu pādena sūryaṃ ca pratimehatu
13,095.056c anadhyāyeṣv adhīyīta bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.057 vasiṣṭha uvāca
13,095.057a anadhyāyaparo loke śunaḥ sa parikarṣatu
13,095.057c parivrāṭ kāmavṛtto 'stu bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.058a śaraṇāgataṃ hantu mitraṃ svasutāṃ copajīvatu
13,095.058c arthān kāṅkṣatu kīnāśād bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.059 kaśyapa uvāca
13,095.059a sarvatra sarvaṃ paṇatu nyāsalopaṃ karotu ca
13,095.059c kūṭasākṣitvam abhyetu bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.060a vṛthāmāṃsaṃ samaśnātu vṛthādānaṃ karotu ca
13,095.060c yātu striyaṃ divā caiva bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.061 bharadvāja uvāca
13,095.061a nṛśaṃsas tyaktadharmāstu strīṣu jñātiṣu goṣu ca
13,095.061c brāhmaṇaṃ cāpi jayatāṃ bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.062a upādhyāyam adhaḥ kṛtvā ṛco 'dhyetu yajūṃṣi ca
13,095.062c juhotu ca sa kakṣāgnau bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.063 jamadagnir uvāca
13,095.063a purīṣam utsṛjatv apsu hantu gāṃ cāpi dohinīm
13,095.063c anṛtau maithunaṃ yātu bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.064a dveṣyo bhāryopajīvī syād dūrabandhuś ca vairavān
13,095.064c anyonyasyātithiś cāstu bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.065 gautama uvāca
13,095.065a adhītya vedāṃs tyajatu trīn agnīn apavidhyatu
13,095.065c vikrīṇātu tathā somaṃ bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.066a udapānaplave grāme brāhmaṇo vṛṣalīpatiḥ
13,095.066c tasya sālokyatāṃ yātu bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.066d*0433_01 udapāne śleṣmamūtre cotsṛjed vṛṣalīpatiḥ
13,095.066d*0433_02 yātu pāpīyasāṃ lokaṃ bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.067 viśvāmitra uvāca
13,095.067a jīvato vai gurūn bhṛtyān bharantv asya pare janāḥ
13,095.067c agatir bahuputraḥ syād bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.068a aśucir brahmakūṭo 'stu ṛddhyā caivāpy ahaṃkṛtaḥ
13,095.068c karṣako matsarī cāstu bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.069a varṣān karotu bhṛtako rājñaś cāstu purohitaḥ
13,095.069c ayājyasya bhaved ṛtvig bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.070 arundhaty uvāca
13,095.070a nityaṃ parivadec chvaśrūṃ bhartur bhavatu durmanāḥ
13,095.070b*0434_01 śvaśrvā vivādaṃ vadatu bhartṛhīnā ca jīvatu
13,095.070c ekā svādu samaśnātu bisastainyaṃ karoti yā
13,095.071a jñātīnāṃ gṛhamadhyasthā saktūn attu dinakṣaye
13,095.071c abhāgyāvīrasūr astu bisastainyaṃ karoti yā
13,095.072 gaṇḍovāca
13,095.072a anṛtaṃ bhāṣatu sadā sādhubhiś ca virudhyatu
13,095.072c dadātu kanyāṃ śulkena bisastainyaṃ karoti yā
13,095.073a sādhayitvā svayaṃ prāśed dāsye jīvatu caiva ha
13,095.073c vikarmaṇā pramīyeta bisastainyaṃ karoti yā
13,095.074 paśusakha uvāca
13,095.074a dāsya eva prajāyeta so 'prasūtir akiṃcanaḥ
13,095.074c daivateṣv anamaskāro bisastainyaṃ karoti yaḥ
13,095.075 śunaḥsakha uvāca
13,095.075a adhvaryave duhitaraṃ dadātu; cchandoge vā caritabrahmacarye
13,095.075c ātharvaṇaṃ vedam adhītya vipraḥ; snāyīta yo vai harate bisāni
13,095.076 ṛṣaya ūcuḥ
13,095.076a iṣṭam etad dvijātīnāṃ yo 'yaṃ te śapathaḥ kṛtaḥ
13,095.076c tvayā kṛtaṃ bisastainyaṃ sarveṣāṃ naḥ śunaḥsakha
13,095.077 śunaḥsakha uvāca
13,095.077a nyastam ādyam apaśyadbhir yad uktaṃ kṛtakarmabhiḥ
13,095.077c satyam etan na mithyaitad bisastainyaṃ kṛtaṃ mayā
13,095.078a mayā hy antarhitānīha bisānīmāni paśyata
13,095.078c parīkṣārthaṃ bhagavatāṃ kṛtam etan mayānaghāḥ
13,095.078e rakṣaṇārthaṃ ca sarveṣāṃ bhavatām aham āgataḥ
13,095.079a yātudhānī hy atikruddhā kṛtyaiṣā vo vadhaiṣiṇī
13,095.079c vṛṣādarbhiprayuktaiṣā nihatā me tapodhanāḥ
13,095.080a duṣṭā hiṃsyād iyaṃ pāpā yuṣmān praty agnisaṃbhavā
13,095.080c tasmād asmy āgato viprā vāsavaṃ māṃ nibodhata
13,095.081a alobhād akṣayā lokāḥ prāptā vaḥ sārvakāmikāḥ
13,095.081c uttiṣṭhadhvam itaḥ kṣipraṃ tān avāpnuta vai dvijāḥ
13,095.082 bhīṣma uvāca
13,095.082a tato maharṣayaḥ prītās tathety uktvā puraṃdaram
13,095.082c sahaiva tridaśendreṇa sarve jagmus triviṣṭapam
13,095.083a evam ete mahātmāno bhogair bahuvidhair api
13,095.083c kṣudhā paramayā yuktāś chandyamānā mahātmabhiḥ
13,095.083e naiva lobhaṃ tadā cakrus tataḥ svargam avāpnuvan
13,095.084a tasmāt sarvāsv avasthāsu naro lobhaṃ vivarjayet
13,095.084c eṣa dharmaḥ paro rājann alobha iti viśrutaḥ
13,095.085a idaṃ naraḥ saccaritaṃ samavāyeṣu kīrtayet
13,095.085c sukhabhāgī ca bhavati na ca durgāṇy avāpnute
13,095.086a prīyante pitaraś cāsya ṛṣayo devatās tathā
13,095.086c yaśodharmārthabhāgī ca bhavati pretya mānavaḥ
13,096.001 bhīṣma uvāca
13,096.001a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,096.001c yad vṛttaṃ tīrthayātrāyāṃ śapathaṃ prati tac chṛṇu
13,096.002a puṣkarārthaṃ kṛtaṃ stainyaṃ purā bharatasattama
13,096.002c rājarṣibhir mahārāja tathaiva ca dvijarṣibhiḥ
13,096.003a ṛṣayaḥ sametāḥ paścime vai prabhāse; samāgatā mantram amantrayanta
13,096.003c carāma sarve pṛthivīṃ puṇyatīrthāṃ; tan naḥ kāryaṃ hanta gacchāma sarve
13,096.004a śukro 'ṅgirāś caiva kaviś ca vidvāṃs; tathāgastyo nāradaparvatau ca
13,096.004c bhṛgur vasiṣṭhaḥ kaśyapo gautamaś ca; viśvāmitro jamadagniś ca rājan
13,096.005a ṛṣis tathā gālavo 'thāṣṭakaś ca; bharadvājo 'rundhatī vālakhilyāḥ
13,096.005c śibir dilīpo nahuṣo 'mbarīṣo; rājā yayātir dhundhumāro 'tha pūruḥ
13,096.006a jagmuḥ puraskṛtya mahānubhāvaṃ; śatakratuṃ vṛtrahaṇaṃ narendra
13,096.006c tīrthāni sarvāṇi parikramanto; māghyāṃ yayuḥ kauśikīṃ puṇyatīrthām
13,096.007a sarveṣu tīrtheṣv atha dhūtapāpā; jagmus tato brahmasaraḥ supuṇyam
13,096.007c devasya tīrthe jalam agnikalpā; vigāhya te bhuktabisaprasūnāḥ
13,096.008a ke cid bisāny akhanaṃs tatra rājann; anye mṛṇālāny akhanaṃs tatra viprāḥ
13,096.008c athāpaśyan puṣkaraṃ te hriyantaṃ; hradād agastyena samuddhṛtaṃ vai
13,096.009a tān āha sarvān ṛṣimukhyān agastyaḥ; kenādattaṃ puṣkaraṃ me sujātam
13,096.009c yuṣmāñ śaṅke dīyatāṃ puṣkaraṃ me; na vai bhavanto hartum arhanti padmam
13,096.010a śṛṇomi kālo hiṃsate dharmavīryaṃ; seyaṃ prāptā vardhate dharmapīḍā
13,096.010c purādharmo vardhate neha yāvat; tāvad gacchāmi paralokaṃ cirāya
13,096.011a purā vedān brāhmaṇā grāmamadhye; ghuṣṭasvarā vṛṣalāñ śrāvayanti
13,096.011c purā rājā vyavahārān adharmyān; paśyaty ahaṃ paralokaṃ vrajāmi
13,096.012a purāvarān pratyavarān garīyaso; yāvan narā nāvamaṃsyanti sarve
13,096.012c tamottaraṃ yāvad idaṃ na vartate; tāvad vrajāmi paralokaṃ cirāya
13,096.013a purā prapaśyāmi pareṇa martyān; balīyasā durbalān bhujyamānān
13,096.013c tasmād yāsyāmi paralokaṃ cirāya; na hy utsahe draṣṭum īdṛṅ nṛloke
13,096.014a tam āhur ārtā ṛṣayo maharṣiṃ; na te vayaṃ puṣkaraṃ corayāmaḥ
13,096.014c mithyābhiṣaṅgo bhavatā na kāryaḥ; śapāma tīkṣṇāñ śapathān maharṣe
13,096.015a te niścitās tatra maharṣayas tu; saṃmanyanto dharmam evaṃ narendra
13,096.015c tato 'śapañ śapathān paryayeṇa; sahaiva te pārthiva putrapautraiḥ
13,096.016 bhṛgur uvāca
13,096.016a pratyākrośed ihākruṣṭas tāḍitaḥ pratitāḍayet
13,096.016c khādec ca pṛṣṭhamāṃsāni yas te harati puṣkaram
13,096.017 vasiṣṭha uvāca
13,096.017a asvādhyāyaparo loke śvānaṃ ca parikarṣatu
13,096.017c pure ca bhikṣur bhavatu yas te harati puṣkaram
13,096.018 kaśyapa uvāca
13,096.018a sarvatra sarvaṃ paṇatu nyāse lobhaṃ karotu ca
13,096.018c kūṭasākṣitvam abhyetu yas te harati puṣkaram
13,096.019 gautama uvāca
13,096.019a jīvatv ahaṃkṛto buddhyā vipaṇatv adhamena saḥ
13,096.019c karṣako matsarī cāstu yas te harati puṣkaram
13,096.020 aṅgirā uvāca
13,096.020a aśucir brahmakūṭo 'stu śvānaṃ ca parikarṣatu
13,096.020c brahmahānikṛtiś cāstu yas te harati puṣkaram
13,096.021 dhundhumāra uvāca
13,096.021a akṛtajño 'stu mitrāṇāṃ śūdrāyāṃ tu prajāyatu
13,096.021c ekaḥ saṃpannam aśnātu yas te harati puṣkaram
13,096.022 pūrur uvāca
13,096.022a cikitsāyāṃ pracaratu bhāryayā caiva puṣyatu
13,096.022c śvaśurāt tasya vṛttiḥ syād yas te harati puṣkaram
13,096.023 dilīpa uvāca
13,096.023a udapānaplave grāme brāhmaṇo vṛṣalīpatiḥ
13,096.023c tasya lokān sa vrajatu yas te harati puṣkaram
13,096.024 śukra uvāca
13,096.024a pṛṣṭhamāṃsaṃ samaśnātu divā gacchatu maithunam
13,096.024c preṣyo bhavatu rājñaś ca yas te harati puṣkaram
13,096.025 jamadagnir uvāca
13,096.025a anadhyāyeṣv adhīyīta mitraṃ śrāddhe ca bhojayet
13,096.025c śrāddhe śūdrasya cāśnīyād yas te harati puṣkaram
13,096.026 śibir uvāca
13,096.026a anāhitāgnir mriyatāṃ yajñe vighnaṃ karotu ca
13,096.026c tapasvibhir virudhyeta yas te harati puṣkaram
13,096.027 yayātir uvāca
13,096.027a anṛtau jaṭī vratinyāṃ vai bhāryāyāṃ saṃprajāyatu
13,096.027c nirākarotu vedāṃś ca yas te harati puṣkaram
13,096.028 nahuṣa uvāca
13,096.028a atithiṃ gṛhastho nudatu kāmavṛtto 'stu dīkṣitaḥ
13,096.028c vidyāṃ prayacchatu bhṛto yas te harati puṣkaram
13,096.029 ambarīṣa uvāca
13,096.029a nṛśaṃsas tyaktadharmo 'stu strīṣu jñātiṣu goṣu ca
13,096.029c brāhmaṇaṃ cāpi jahatu yas te harati puṣkaram
13,096.030 nārada uvāca
13,096.030a gūḍho 'jñānī bahiḥ śāstraṃ paṭhatāṃ visvaraṃ padam
13,096.030c garīyaso 'vajānātu yas te harati puṣkaram
13,096.031 nābhāga uvāca
13,096.031a anṛtaṃ bhāṣatu sadā sadbhiś caiva virudhyatu
13,096.031c śulkena kanyāṃ dadatu yas te harati puṣkaram
13,096.032 kavir uvāca
13,096.032a padā sa gāṃ tāḍayatu sūryaṃ ca prati mehatu
13,096.032c śaraṇāgataṃ ca tyajatu yas te harati puṣkaram
13,096.033 viśvāmitra uvāca
13,096.033a karotu bhṛtako 'varṣāṃ rājñaś cāstu purohitaḥ
13,096.033c ṛtvig astu hy ayājyasya yas te harati puṣkaram
13,096.034 parvata uvāca
13,096.034a grāme cādhikṛtaḥ so 'stu kharayānena gacchatu
13,096.034c śunaḥ karṣatu vṛttyarthe yas te harati puṣkaram
13,096.035 bharadvāja uvāca
13,096.035a sarvapāpasamādānaṃ nṛśaṃse cānṛte ca yat
13,096.035c tat tasyāstu sadā pāpaṃ yas te harati puṣkaram
13,096.036 aṣṭaka uvāca
13,096.036a sa rājāstv akṛtaprajñaḥ kāmavṛttiś ca pāpakṛt
13,096.036c adharmeṇānuśāstūrvīṃ yas te harati puṣkaram
13,096.036d*0435_00 śukaḥ
13,096.036d*0435_01 śūdrayonau dvijātis tu reto muñcatu kāmataḥ
13,096.036d*0435_02 saṃnyāsī maithunaṃ gacched yas te harati puṣkaram
13,096.036d*0435_02 yamaḥ
13,096.036d*0435_03 aupāsanavihīnas tu devabrāhmaṇanindakaḥ
13,096.036d*0435_04 devasatrādhikāryas tu yas te harati puṣkaram
13,096.037 gālava uvāca
13,096.037a pāpiṣṭhebhyas tv anarghārhaḥ sa naro 'stu svapāpakṛt
13,096.037c dattvā dānaṃ kīrtayatu yas te harati puṣkaram
13,096.038 arundhaty uvāca
13,096.038a śvaśrvāpavādaṃ vadatu bhartur bhavatu durmanāḥ
13,096.038c ekā svādu samaśnātu yā te harati puṣkaram
13,096.038d*0436_00 śunakaḥ
13,096.038d*0436_01 vāsudevaṃ parityajya so 'nyaṃ devam upāsatu
13,096.038d*0437_00 bharadvājaḥ
13,096.038d*0437_01 sadā vasatu saṃnyāsī grāme vā nagare 'pi vā
13,096.038d*0437_02 bandhubhiḥ saha vāso 'stu yas te harati puṣkaram
13,096.039 vālakhilyā ūcuḥ
13,096.039a ekapādena vṛttyarthaṃ grāmadvāre sa tiṣṭhatu
13,096.039c dharmajñas tyaktadharmo 'stu yas te harati puṣkaram
13,096.040 paśusakha uvāca
13,096.040a agnihotram anādṛtya sukhaṃ svapatu sa dvijaḥ
13,096.040c parivrāṭ kāmavṛtto 'stu yas te harati puṣkaram
13,096.041 surabhy uvāca
13,096.041a bālvajena nidānena kāṃsyaṃ bhavatu dohanam
13,096.041c duhyeta paravatsena yā te harati puṣkaram
13,096.042 bhīṣma uvāca
13,096.042a tatas tu taiḥ śapathaiḥ śapyamānair; nānāvidhair bahubhiḥ kauravendra
13,096.042c sahasrākṣo devarāṭ saṃprahṛṣṭaḥ; samīkṣya taṃ kopanaṃ vipramukhyam
13,096.043a athābravīn maghavā pratyayaṃ svaṃ; samābhāṣya tam ṛṣiṃ jātaroṣam
13,096.043c brahmarṣidevarṣinṛparṣimadhye; yat tan nibodheha mamādya rājan
13,096.044 śakra uvāca
13,096.044a adhvaryave duhitaraṃ dadātu; cchandoge vā caritabrahmacarye
13,096.044c ātharvaṇaṃ vedam adhītya vipraḥ; snāyīta yaḥ puṣkaram ādadāti
13,096.045a sarvān vedān adhīyīta puṇyaśīlo 'stu dhārmikaḥ
13,096.045c brahmaṇaḥ sadanaṃ yātu yas te harati puṣkaram
13,096.045d*0438_01 vāsudevaṃ jagadyoniṃ sarvādhāram anāmakam
13,096.045d*0438_02 parāṇāṃ paramaṃ yātu yas te harati puṣkaram
13,096.046 agastya uvāca
13,096.046a āśīrvādas tvayā proktaḥ śapatho balasūdana
13,096.046c dīyatāṃ puṣkaraṃ mahyam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
13,096.047 indra uvāca
13,096.047a na mayā bhagavaṃl lobhād dhṛtaṃ puṣkaram adya vai
13,096.047c dharmaṃ tu śrotukāmena hṛtaṃ na kroddhum arhasi
13,096.048a dharmaḥ śrutisamutkarṣo dharmasetur anāmayaḥ
13,096.048c ārṣo vai śāśvato nityam avyayo 'yaṃ mayā śrutaḥ
13,096.049a tad idaṃ gṛhyatāṃ vidvan puṣkaraṃ munisattama
13,096.049c atikramaṃ me bhagavan kṣantum arhasy anindita
13,096.049d*0439_01 tvayā lokahitārthāya pīto vai lavaṇāmbudhiḥ
13,096.049d*0439_02 vindhyo nivārito yena vātāpiś ca niṣūditaḥ
13,096.049d*0439_03 nahuṣaḥ sarpatāṃ nīto bhavatā yad dvijottama
13,096.049d*0439_04 jijñāsamānena mayā kṛtaṃ tat kṣantum arhasi
13,096.050a ity uktaḥ sa mahendreṇa tapasvī kopano bhṛśam
13,096.050c jagrāha puṣkaraṃ dhīmān prasannaś cābhavan muniḥ
13,096.051a prayayus te tato bhūyas tīrthāni vanagocarāḥ
13,096.051c puṇyatīrtheṣu ca tathā gātrāṇy āplāvayanti te
13,096.051d*0440_01 puṇyatīrtheṣu gātrāṇi plāvayām āsur añjasā
13,096.052a ākhyānaṃ ya idaṃ yuktaḥ paṭhet parvaṇi parvaṇi
13,096.052c na mūrkhaṃ janayet putraṃ na bhavec ca nirākṛtiḥ
13,096.053a na tam āpat spṛśet kā cin na jvaro na rujaś ca ha
13,096.053c virajāḥ śreyasā yuktaḥ pretya svargam avāpnuyāt
13,096.054a yaś ca śāstram anudhyāyed ṛṣibhiḥ paripālitam
13,096.054c sa gacched brahmaṇo lokam avyayaṃ ca narottama
13,097.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,097.001a yad idaṃ śrāddhadharmeṣu dīyate bharatarṣabha
13,097.001c chatraṃ copānahau caiva kenaitat saṃpravartitam
13,097.001e kathaṃ caitat samutpannaṃ kimarthaṃ ca pradīyate
13,097.002a na kevalaṃ śrāddhadharme puṇyakeṣv api dīyate
13,097.002b*0441_01 bahuṣv api nimitteṣu puṇyam āśritya dīyate
13,097.002c etad vistarato rājañ śrotum icchāmi tattvataḥ
13,097.003 bhīṣma uvāca
13,097.003a śṛṇu rājann avahitaś chatropānahavistaram
13,097.003c yathaitat prathitaṃ loke yena caitat pravartitam
13,097.004a yathā cākṣayyatāṃ prāptaṃ puṇyatāṃ ca yathā gatam
13,097.004c sarvam etad aśeṣeṇa pravakṣyāmi janādhipa
13,097.005a itihāsaṃ purāvṛttam imaṃ śṛṇu narādhipa
13,097.005c jamadagneś ca saṃvādaṃ sūryasya ca mahātmanaḥ
13,097.006a purā sa bhagavān sākṣād dhanuṣākrīḍata prabho
13,097.006c saṃdhāya saṃdhāya śarāṃś cikṣepa kila bhārgavaḥ
13,097.007a tān kṣiptān reṇukā sarvāṃs tasyeṣūn dīptatejasaḥ
13,097.007c ānāyya sā tadā tasmai prādād asakṛd acyuta
13,097.008a atha tena sa śabdena jyātalasya śarasya ca
13,097.008c prahṛṣṭaḥ saṃpracikṣepa sā ca pratyājahāra tān
13,097.009a tato madhyāhnam ārūḍhe jyeṣṭhāmūle divākare
13,097.009c sa sāyakān dvijo viddhvā reṇukām idam abravīt
13,097.010a gacchānaya viśālākṣi śarān etān dhanuścyutān
13,097.010c yāvad etān punaḥ subhru kṣipāmīti janādhipa
13,097.011a sā gacchaty antarā chāyāṃ vṛkṣam āśritya bhāminī
13,097.011c tasthau tasyā hi saṃtaptaṃ śiraḥ pādau tathaiva ca
13,097.012a sthitā sā tu muhūrtaṃ vai bhartuḥ śāpabhayāc chubhā
13,097.012c yayāv ānayituṃ bhūyaḥ sāyakān asitekṣaṇā
13,097.012e pratyājagāma ca śarāṃs tān ādāya yaśasvinī
13,097.013a sā prasvinnā sucārvaṅgī padbhyāṃ duḥkhaṃ niyacchatī
13,097.013c upājagāma bhartāraṃ bhayād bhartuḥ pravepatī
13,097.014a sa tām ṛṣis tataḥ kruddho vākyam āha śubhānanām
13,097.014c reṇuke kiṃ cireṇa tvam āgateti punaḥ punaḥ
13,097.015 reṇukovāca
13,097.015a śiras tāvat pradīptaṃ me pādau caiva tapodhana
13,097.015c sūryatejoniruddhāhaṃ vṛkṣacchāyām upāśritā
13,097.016a etasmāt kāraṇād brahmaṃś ciram etat kṛtaṃ mayā
13,097.016c etaj jñātvā mama vibho mā krudhas tvaṃ tapodhana
13,097.017 jamadagnir uvāca
13,097.017a adyainaṃ dīptakiraṇaṃ reṇuke tava duḥkhadam
13,097.017c śarair nipātayiṣyāmi sūryam astrāgnitejasā
13,097.018 bhīṣma uvāca
13,097.018a sa visphārya dhanur divyaṃ gṛhītvā ca bahūñ śarān
13,097.018c atiṣṭhat sūryam abhito yato yāti tatomukhaḥ
13,097.019a atha taṃ prahariṣyantaṃ sūryo 'bhyetya vaco 'bravīt
13,097.019c dvijarūpeṇa kaunteya kiṃ te sūryo 'parādhyate
13,097.020a ādatte raśmibhiḥ sūryo divi vidvaṃs tatas tataḥ
13,097.020c rasaṃ sa taṃ vai varṣāsu pravarṣati divākaraḥ
13,097.021a tato 'nnaṃ jāyate vipra manuṣyāṇāṃ sukhāvaham
13,097.021c annaṃ prāṇā iti yathā vedeṣu paripaṭhyate
13,097.022a athābhreṣu nigūḍhaś ca raśmibhiḥ parivāritaḥ
13,097.022c sapta dvīpān imān brahman varṣeṇābhipravarṣati
13,097.023a tatas tadauṣadhīnāṃ ca vīrudhāṃ patrapuṣpajam
13,097.023c sarvaṃ varṣābhinirvṛttam annaṃ saṃbhavati prabho
13,097.024a jātakarmāṇi sarvāṇi vratopanayanāni ca
13,097.024c godānāni vivāhāś ca tathā yajñasamṛddhayaḥ
13,097.025a satrāṇi dānāni tathā saṃyogā vittasaṃcayāḥ
13,097.025c annataḥ saṃpravartante yathā tvaṃ vettha bhārgava
13,097.026a ramaṇīyāni yāvanti yāvad ārambhakāṇi ca
13,097.026c sarvam annāt prabhavati viditaṃ kīrtayāmi te
13,097.027a sarvaṃ hi vettha vipra tvaṃ yad etat kīrtitaṃ mayā
13,097.027c prasādaye tvā viprarṣe kiṃ te sūryo nipātyate
13,098.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,098.001a evaṃ tadā prayācantaṃ bhāskaraṃ munisattamaḥ
13,098.001c jamadagnir mahātejāḥ kiṃ kāryaṃ pratyapadyata
13,098.002 bhīṣma uvāca
13,098.002a tathā prayācamānasya munir agnisamaprabhaḥ
13,098.002c jamadagniḥ śamaṃ naiva jagāma kurunandana
13,098.003a tataḥ sūryo madhurayā vācā tam idam abravīt
13,098.003c kṛtāñjalir viprarūpī praṇamyedaṃ viśāṃ pate
13,098.004a calaṃ nimittaṃ viprarṣe sadā sūryasya gacchataḥ
13,098.004c kathaṃ calaṃ vetsyasi tvaṃ sadā yāntaṃ divākaram
13,098.005 jamadagnir uvāca
13,098.005a sthiraṃ vāpi calaṃ vāpi jāne tvāṃ jñānacakṣuṣā
13,098.005c avaśyaṃ vinayādhānaṃ kāryam adya mayā tava
13,098.006a aparāhṇe nimeṣārdhaṃ tiṣṭhasi tvaṃ divākara
13,098.006c tatra vetsyāmi sūrya tvāṃ na me 'trāsti vicāraṇā
13,098.007 sūrya uvāca
13,098.007a asaṃśayaṃ māṃ viprarṣe vetsyase dhanvināṃ vara
13,098.007c apakāriṇaṃ tu māṃ viddhi bhagavañ śaraṇāgatam
13,098.008 bhīṣma uvāca
13,098.008a tataḥ prahasya bhagavāñ jamadagnir uvāca tam
13,098.008c na bhīḥ sūrya tvayā kāryā praṇipātagato hy asi
13,098.009a brāhmaṇeṣv ārjavaṃ yac ca sthairyaṃ ca dharaṇītale
13,098.009c saumyatāṃ caiva somasya gāmbhīryaṃ varuṇasya ca
13,098.010a dīptim agneḥ prabhāṃ meroḥ pratāpaṃ tapanasya ca
13,098.010c etāny atikramed yo vai sa hanyāc charaṇāgatam
13,098.011a bhavet sa gurutalpī ca brahmahā ca tathā bhavet
13,098.011c surāpānaṃ ca kuryāt sa yo hanyāc charaṇāgatam
13,098.012a etasya tv apanītasya samādhiṃ tāta cintaya
13,098.012c yathā sukhagamaḥ panthā bhavet tvadraśmitāpitaḥ
13,098.013 bhīṣma uvāca
13,098.013a etāvad uktvā sa tadā tūṣṇīm āsīd bhṛgūdvahaḥ
13,098.013c atha sūryo dadau tasmai chatropānaham āśu vai
13,098.014 sūrya uvāca
13,098.014a maharṣe śirasas trāṇaṃ chatraṃ madraśmivāraṇam
13,098.014c pratigṛhṇīṣva padbhyāṃ ca trāṇārthaṃ carmapāduke
13,098.015a adyaprabhṛti caivaital loke saṃpracariṣyati
13,098.015c puṇyadāneṣu sarveṣu param akṣayyam eva ca
13,098.016 bhīṣma uvāca
13,098.016a upānacchatram etad vai sūryeṇeha pravartitam
13,098.016c puṇyam etad abhikhyātaṃ triṣu lokeṣu bhārata
13,098.017a tasmāt prayaccha viprebhyaś chatropānaham uttamam
13,098.017c dharmas te sumahān bhāvī na me 'trāsti vicāraṇā
13,098.018a chatraṃ hi bharataśreṣṭha yaḥ pradadyād dvijātaye
13,098.018c śubhraṃ śataśalākaṃ vai sa pretya sukham edhate
13,098.019a sa śakraloke vasati pūjyamāno dvijātibhiḥ
13,098.019c apsarobhiś ca satataṃ devaiś ca bharatarṣabha
13,098.020a dahyamānāya viprāya yaḥ prayacchaty upānahau
13,098.020b*0442_01 upānahau ca yo dadyāc ślakṣṇau snehasamanvitau
13,098.020c snātakāya mahābāho saṃśitāya dvijātaye
13,098.021a so 'pi lokān avāpnoti daivatair abhipūjitān
13,098.021c goloke sa mudā yukto vasati pretya bhārata
13,098.022a etat te bharataśreṣṭha mayā kārtsnyena kīrtitam
13,098.022c chatropānahadānasya phalaṃ bharatasattama
13,098.022d@010_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,098.022d@010_0001 śūdrāṇām iha śuśrūṣā nityam evānuvarṇitā
13,098.022d@010_0002 kaiḥ kāraṇaiḥ katividhā śuśrūṣā samudāhṛtā
13,098.022d@010_0003 ke ca śuśrūṣayā lokā vihitā bharatarṣabha
13,098.022d@010_0004 śūdrāṇāṃ bharataśreṣṭha brūhi me dharmalakṣaṇam
13,098.022d@010_0004 bhīṣmaḥ
13,098.022d@010_0005 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,098.022d@010_0006 śūdrāṇām anukampārthaṃ yad uktaṃ brahmavādinā
13,098.022d@010_0007 vṛddhaḥ parāśaraḥ prāha dharmaṃ śubhram anāmayam
13,098.022d@010_0008 anugrahārthaṃ varṇānāṃ śaucācārasamanvitam
13,098.022d@010_0009 dharmopadeśam akhilaṃ yathāvad anupūrvaśaḥ
13,098.022d@010_0010 śiṣyān adhyāpayām āsa śāstram arthavad arthavit
13,098.022d@010_0011 kṣāntendriyeṇa mānena śucinācāpalena vai
13,098.022d@010_0012 adurbalena dhīreṇa nottarottaravādinā
13,098.022d@010_0013 alubdhenānṛśaṃsena ṛjunā brahmavādinā
13,098.022d@010_0014 cāritratatpareṇaiva sarvabhūtahitātmanā
13,098.022d@010_0015 arayaḥ ṣaḍ vijetavyā nityaṃ svaṃ deham āśritāḥ
13,098.022d@010_0016 kāmakrodhau ca lobhaś ca mānamohau madas tathā
13,098.022d@010_0017 vidhinā dhṛtim āsthāya śuśrūṣur anahaṃkṛtaḥ
13,098.022d@010_0018 varṇatrayasyānumato yathāśakti yathābalam
13,098.022d@010_0019 karmaṇā manasā vācā cakṣuṣā ca caturvidham
13,098.022d@010_0020 āsthāya niyamaṃ dhīmāñ śānto dānto jitendriyaḥ
13,098.022d@010_0021 rakṣoyakṣajanadveṣī śeṣānnakṛtabhojanaḥ
13,098.022d@010_0022 varṇatrayān madhu yathā bhramaro dharmam ācaret
13,098.022d@010_0023 yadi śūdras tapaḥ kuryād vedadṛṣṭena karmaṇā
13,098.022d@010_0024 iha cāsya parikleśaḥ pretya cāsyāśubhā gatiḥ
13,098.022d@010_0025 adharmyam ayaśasyaṃ ca tapaḥ śūdre pratiṣṭhitam
13,098.022d@010_0026 amārgeṇa tapas taptvā mleccheṣu phalam aśnute
13,098.022d@010_0027 anyathā vartamāno hi na śūdro dharmam arhati
13,098.022d@010_0028 amārgeṇa prayātānāṃ pratyakṣād upalabhyate
13,098.022d@010_0029 cāturvarṇyavyapetānāṃ jātimūrtiparigrahaḥ
13,098.022d@010_0030 tathā te hi śakāś cīnāḥ kāmbhojāḥ pāradās tathā
13,098.022d@010_0031 śabarāḥ paplavāś caiva tuṣārayavanās tathā
13,098.022d@010_0032 dārvāś ca daradāś caiva ujjihānās tathetarāḥ
13,098.022d@010_0033 veṇāś ca kaṅkaṇāś caiva siṃhalā madrakās tathā
13,098.022d@010_0034 kiṣkindhakāḥ pulindāś ca kahvāś cāndhrāḥ sanīragāḥ
13,098.022d@010_0035 gandhikā dramiḍāś caiva barbarāś cūcukās tathā
13,098.022d@010_0036 kirātāḥ pārvateyāś ca kolāś colāḥ sakhāṣakāḥ
13,098.022d@010_0037 ārukāś caiva dohāś ca yāś cānyā mlecchajātayaḥ
13,098.022d@010_0038 vikṛtā vikṛtācārā dṛśyante krūrabuddhayaḥ
13,098.022d@010_0039 amārgeṇāśritā dharmaṃ tato jātyantaraṃ gatāḥ
13,098.022d@010_0040 amārgopārjitasyaitat tapaso viditaṃ phalam
13,098.022d@010_0041 na naśyati kṛtaṃ karma śubhaṃ vā yadi vāśubham
13,098.022d@010_0042 atrāpy ete vasu prāpya vikarmatapasārjitam
13,098.022d@010_0043 pāṣaṇḍān arcayiṣyanti dharmakāmā vṛthāśramāḥ
13,098.022d@010_0044 evaṃ caturṇāṃ varṇānām āśramāṇāṃ ca pārthiva
13,098.022d@010_0045 viparītaṃ vartamānā mlecchā jāyanty abuddhayaḥ
13,098.022d@010_0046 adhyāyadhanino viprāḥ kṣatriyāṇāṃ balaṃ dhanam
13,098.022d@010_0047 vaṇik kṛṣiś ca vaiśyānāṃ śūdrāṇāṃ paricārikā
13,098.022d@010_0048 vyucchedāt tasya dharmasya nirayāyopapadyate
13,098.022d@010_0049 tato mlecchā bhavanty ete nirghṛṇā dharmavarjitāḥ
13,098.022d@010_0050 punaś ca nirayas teṣāṃ tiryagyoniś ca śāśvatī
13,098.022d@010_0051 ye tu satpatham āsthāya varṇāśramakṛtaṃ purā
13,098.022d@010_0052 sarvān vimārgān utsṛjya svadharmapatham āśritāḥ
13,098.022d@010_0053 sarvabhūtadayāvanto daivatadvijapūjakāḥ
13,098.022d@010_0054 śāstradṛṣṭena vidhinā śraddhayā jitamanyavaḥ
13,098.022d@010_0055 teṣāṃ vidhiṃ pravakṣyāmi yathāvad anupūrvaśaḥ
13,098.022d@010_0056 upādānavidhiṃ kṛtsnaṃ śuśrūṣādhigamaṃ tathā
13,098.022d@010_0057 śiṣṭopanayanaṃ caiva mantrāṇi vividhāni ca
13,098.022d@010_0058 tathā śiṣyaparīkṣāṃ ca śāstraprāmāṇyadarśanāt
13,098.022d@010_0059 pravakṣyāmi yathātattvaṃ yathāvad anupūrvaśaḥ
13,098.022d@010_0060 śaucakṛtyasya śaucārthān sarvān eva viśeṣataḥ
13,098.022d@010_0061 mahāśaucaprabhṛtayo dṛṣṭās tattvārthadarśibhiḥ
13,098.022d@010_0062 tatrāpi śūdro bhikṣūṇām idaṃ śeṣaṃ ca kalpayet
13,098.022d@010_0063 bhikṣubhiḥ sukṛtaprajñaiḥ kevalaṃ dharmam āśritaiḥ
13,098.022d@010_0064 samyagdarśanasaṃpannair gatādhvani hitārthibhiḥ
13,098.022d@010_0065 avakāśam imaṃ medhyaṃ nirmitaṃ kāmavīrudham
13,098.022d@010_0066 nirjanaṃ saṃvṛtaṃ buddhvā niyatātmā jitendriyaḥ
13,098.022d@010_0067 sajalaṃ bhājanaṃ sthāpya mṛttikāṃ ca parīkṣitām
13,098.022d@010_0068 parīkṣya bhūmiṃ mūtrārthī tata āsīta vāgyataḥ
13,098.022d@010_0069 udaṅmukho divā kuryād rātrau ced dakṣiṇāmukhaḥ
13,098.022d@010_0070 antarhitāyāṃ bhūmau tu antarhitaśirās tathā
13,098.022d@010_0071 asamāpte tathā śauce na vācaṃ kiṃ cid īrayet
13,098.022d@010_0072 kṛtakṛtyas tathācamya gacchan nodīrayed vacaḥ
13,098.022d@010_0073 śaucārtham upaviṣṭas tu mṛdbhājanapuraskṛtaḥ
13,098.022d@010_0074 sthāpyaṃ kamaṇḍaluṃ gṛhya pārśvorubhyām athāntare
13,098.022d@010_0075 śaucaṃ kuryāc chanair vīro buddhipūrvam asaṃkaram
13,098.022d@010_0076 pāṇinā śuddham udakaṃ saṃgṛhya vidhipūrvakam
13,098.022d@010_0077 vipruṣaś ca yathā na syur yathā corū na saṃspṛśet
13,098.022d@010_0078 apāne mṛttikās tisraḥ pradeyās tv anupūrvaśaḥ
13,098.022d@010_0079 hastābhyāṃ ca tathā vipro hastaṃ hastena saṃspṛśet
13,098.022d@010_0080 apāne nava deyāḥ syur iti vṛddhānuśāsanam
13,098.022d@010_0081 mṛttikā dīyamānā hi śodhayed deśam añjasā
13,098.022d@010_0082 tasmāt pāṇitale deyā mṛttikās tu punaḥ punaḥ
13,098.022d@010_0083 buddhipūrvaṃ prayatnena yathā naiva spṛśet sphijau
13,098.022d@010_0084 yathā ghāto hi na bhaved kledajaḥ paridhānake
13,098.022d@010_0085 tathā gudaṃ pramārjeta śaucārthaṃ tu punaḥ punaḥ
13,098.022d@010_0086 pratipādaṃ tatas tyaktvā śaucam utthāya kārayet
13,098.022d@010_0087 savye dvādaśa deyāḥ syus tisras tisraḥ punaḥ punaḥ
13,098.022d@010_0088 deyāḥ kūrparake haste pṛṣṭhabandhe punaḥ punaḥ
13,098.022d@010_0089 tathaivādarśake dadyāc catasras tūbhayor api
13,098.022d@010_0090 ubhayor hastayor ekaṃ sapta sapta pradāpayet
13,098.022d@010_0091 tato 'nyāṃ mṛttikāṃ gṛhya kāryaṃ śaucaṃ punas tayoḥ
13,098.022d@010_0092 hastayor evam etad dhi mahāśaucaṃ vidhīyate
13,098.022d@010_0093 tato 'nyathā na kurvīta vidhir eṣa sanātanaḥ
13,098.022d@010_0094 upasthe mūtraśaucasya ata ūrdhvaṃ vidhīyate
13,098.022d@010_0095 ato 'nyathā tu yaḥ kuryāt prāyaścittīyate tu saḥ
13,098.022d@010_0096 malopahatacelasya dviguṇaṃ tu vidhīyate
13,098.022d@010_0097 sahapādam athorubhyāṃ hastaśaucam asaṃśayam
13,098.022d@010_0098 avadhīrayamāṇasya saṃdeha upajāyate
13,098.022d@010_0099 yathā yathā viśudhyeta tat tathā tad upakrame
13,098.022d@010_0100 sakardamaṃ tu varṣāsu gṛham āviśya saṃkaṭam
13,098.022d@010_0101 hastayor mṛttikās tisraḥ pādayoḥ ṣaṭ pradāpayet
13,098.022d@010_0102 kāmaṃ dattvā gude dadyāt tisraḥ padbhyāṃ tathaiva ca
13,098.022d@010_0103 hastaśaucaṃ prakartavyaṃ mūtraśaucavidhes tathā
13,098.022d@010_0104 mūtraśauce tathā hastau pādābhyāṃ cānupūrvaśaḥ
13,098.022d@010_0105 naiṣṭhike sthānaśauce tu mahāśaucaṃ vidhīyate
13,098.022d@010_0106 kṣārauṣarābhyāṃ vastrasya kuryāc chaucaṃ mṛdā saha
13,098.022d@010_0107 lepagandhāpanayanam amedhyasya vidhīyate
13,098.022d@010_0108 snānaśāṭyāṃ mṛdas tisro hastābhyāṃ cānupūrvaśaḥ
13,098.022d@010_0109 śaucaṃ prayatnataḥ kṛtvā kampayānaḥ samuddharet
13,098.022d@010_0110 deyāś catasras tisro vā dvir vāpy ekā tathāpadi
13,098.022d@010_0111 kālam āsādya deśaṃ ca śaucasya gurulāghavam
13,098.022d@010_0112 vidhinānena śaucaṃ tu nityaṃ kuryād atandritaḥ
13,098.022d@010_0113 aviprekṣann asaṃbhrāntaḥ pādau prakṣālya tatparaḥ
13,098.022d@010_0114 aprakṣālitapādas tu pāṇim ā maṇibandhanāt
13,098.022d@010_0115 adhastād upariṣṭāc ca tataḥ pāṇim upaspṛśet
13,098.022d@010_0116 manogatās tu niḥśabdā niḥśabdaṃ trir apaḥ pibet
13,098.022d@010_0117 dvir mukhaṃ parimṛjyāc ca khāni copaspṛśed budhaḥ
13,098.022d@010_0118 ṛgvedaṃ tena prīṇāti prathamaṃ yaḥ pibed apaḥ
13,098.022d@010_0119 dvitīyaṃ tu yajurvedaṃ tṛtīyaṃ sāma eva ca
13,098.022d@010_0120 mṛjyate prathamaṃ tena atharvā prītim āpnuyāt
13,098.022d@010_0121 dvitīyenetihāsaṃ ca purāṇasmṛtidevatāḥ
13,098.022d@010_0122 yac cakṣuṣi samādhatte tenādityaṃ tu prīṇayet
13,098.022d@010_0123 prīṇāti vāyuṃ ghrāṇaṃ ca diśaś cāpy atha śrotrayoḥ
13,098.022d@010_0124 brahmāṇaṃ tena prīṇāti yan mūrdhani samāpayet
13,098.022d@010_0125 samutkṣipati cāpordhvam ākāśaṃ tena prīṇayet
13,098.022d@010_0126 prīṇāti viṣṇuṃ padbhyāṃ tu salilaṃ vai samādadhat
13,098.022d@010_0127 prāṅmukhodaṅmukho vāpi antarjānur upaspṛśet
13,098.022d@010_0128 sarvatra vidhir ity eṣa bhojanādiṣu nityaśaḥ
13,098.022d@010_0129 anneṣu dantalagneṣu ucchiṣṭaḥ punar ācamet
13,098.022d@010_0130 vidhir eṣa samuddiṣṭaḥ śauce cābhyukṣaṇaṃ smṛtam
13,098.022d@010_0131 śūdrasyaiṣa vidhir dṛṣṭo gṛhān niṣkramataḥ sataḥ
13,098.022d@010_0132 nityaṃ tv aluptaśaucena vartitavyaṃ kṛtātmanā
13,098.022d@010_0133 yaśaskāmena bhikṣubhyaḥ śūdreṇātmahitārthinā
13,098.022d@010_0133 parāśaraḥ
13,098.022d@010_0134 kṣatrā ārambhayajñās tu vīryayajñā viśaḥ smṛtāḥ
13,098.022d@010_0135 śūdrāḥ paricarāyajñā japayajñās tu brāhmaṇāḥ
13,098.022d@010_0136 śuśrūṣājīvinaḥ śūdrā vaiśyā vipaṇijīvinaḥ
13,098.022d@010_0137 aniṣṭanigrahāḥ kṣatrā viprāḥ svādhyāyajīvinaḥ
13,098.022d@010_0138 tapasā śobhate vipro rājanyaḥ pālanādibhiḥ
13,098.022d@010_0139 ātithyena tathā vaiśyaḥ śūdro dāsyena śobhate
13,098.022d@010_0140 yatātmanā tu śūdreṇa śuśrūṣā nityam eva ca
13,098.022d@010_0141 kartavyā triṣu varṇeṣu prāyeṇāśramavāsiṣu
13,098.022d@010_0142 aśaktena trivargasya sevyā hy āśramavāsinaḥ
13,098.022d@010_0143 yathāśakyaṃ yathāprajñaṃ yathādharmaṃ yathāśrutam
13,098.022d@010_0144 viśeṣeṇaiva kartavyā śuśrūṣā bhikṣukāśrame
13,098.022d@010_0145 āśramāṇāṃ tu sarveṣāṃ caturṇāṃ bhikṣukāśramam
13,098.022d@010_0146 pradhānam iti varṇyante śiṣṭāḥ śāstraviniścaye
13,098.022d@010_0147 yac copadiśyate śiṣṭaiḥ śrutismṛtividhānataḥ
13,098.022d@010_0148 tathā stheyam aśaktena sa dharma iti niścitaḥ
13,098.022d@010_0149 ato 'nyathā tu kurvāṇaḥ śreyo nāpnoti mānavaḥ
13,098.022d@010_0150 tasmād bhikṣuṣu śūdreṇa kāryam ātmahitaṃ sadā
13,098.022d@010_0151 iha yat kurute śreyas tat pretya samupāśnute
13,098.022d@010_0152 tac cānasūyatā kāryaṃ kartavyaṃ yad dhi manyate
13,098.022d@010_0153 asūyatā kṛtasyeha phalaṃ duḥkhād avāpyate
13,098.022d@010_0154 priyavādī jitakrodho vītatandrir amatsaraḥ
13,098.022d@010_0155 kṣamāvāñ śīlasaṃpannaḥ satyadharmaparāyaṇaḥ
13,098.022d@010_0156 āpadbhāvena kuryād dhi śuśrūṣāṃ bhikṣukāśrame
13,098.022d@010_0157 ayaṃ me paramo dharmas tv anenemaṃ suduṣkaram
13,098.022d@010_0158 saṃsārasāgaraṃ ghoraṃ tariṣyāmi na saṃśayaḥ
13,098.022d@010_0159 vibhayo deham utsṛjya yāsyāmi paramāṃ gatim
13,098.022d@010_0160 nātaḥ paraṃ mamāpy anya eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
13,098.022d@010_0161 evaṃ saṃcintya manasā śūdro buddhisamādhinā
13,098.022d@010_0162 kuryād avimanā nityaṃ śuśrūṣādharmam uttamam
13,098.022d@010_0163 śuśrūṣāniyameneha bhāvyaṃ śiṣṭāśinā sadā
13,098.022d@010_0164 śamānvitena dāntena kāryākāryavidā sadā
13,098.022d@010_0165 sarvakāryeṣu kṛtyāni kṛtāny eva tu darśayet
13,098.022d@010_0166 yathā priyo bhaved bhikṣus tathā kāryaṃ prasādhayet
13,098.022d@010_0167 yad akalpaṃ bhaved bhikṣor na tat kāryaṃ samācaret
13,098.022d@010_0168 yadāśramasyāviruddhaṃ dharmamātrābhisaṃhitam
13,098.022d@010_0169 tat kāryam avicāreṇa nityam eva śubhārthinā
13,098.022d@010_0170 manasā karmaṇā vācā nityam eva prasādayet
13,098.022d@010_0171 sthātavyaṃ tiṣṭhamāneṣu gacchamānān anuvrajet
13,098.022d@010_0172 āsīneṣv āsitavyaṃ ca nityam evānuvartatā
13,098.022d@010_0173 dharmalabdhena snehena pādau saṃpīḍayet sadā
13,098.022d@010_0174 udvartanādīṃś ca tathā kuryād apraticoditaḥ
13,098.022d@010_0175 naiśakāryāṇi kṛtvā tu nityaṃ caivānucoditaḥ
13,098.022d@010_0176 yathāvidhir upaspṛśya saṃnyasya jalabhājanam
13,098.022d@010_0177 bhikṣūṇāṃ nilayaṃ gatvā praṇamya vidhipūrvakam
13,098.022d@010_0178 brahmapūrvān gurūṃs tatra praṇamya niyatendriyaḥ
13,098.022d@010_0179 tathācāryapurogāṇām anukuryān namaskriyām
13,098.022d@010_0180 svadharmacāriṇāṃ cāpi sukhaṃ pṛṣṭvābhivādya ca
13,098.022d@010_0181 yo bhavet pūrvasaṃsiddhas tulyadharmā bhavet sadā
13,098.022d@010_0182 tasmai praṇāmaḥ kartavyo netareṣu kadā cana
13,098.022d@010_0183 anuktvā teṣu cotthāya nityam eva yatavrataḥ
13,098.022d@010_0184 saṃmārjanam atho kṛtvā kṛtvā cāpy upalepanam
13,098.022d@010_0185 tataḥ puṣpabaliṃ dadyāt puṣpāṇy ādāya dharmataḥ
13,098.022d@010_0186 niṣkramyāvasathāt tūrṇam anyat karma samācaret
13,098.022d@010_0187 yathopaghāto na bhavet svādhyāye ''śramiṇāṃ tathā
13,098.022d@010_0188 upaghātaṃ tu kurvāṇa enasā saṃprayujyate
13,098.022d@010_0189 tathātmā praṇidhātavyo yathā te prītim āpnuyuḥ
13,098.022d@010_0190 paricārako 'haṃ varṇānāṃ trayāṇāṃ dharmataḥ smṛtaḥ
13,098.022d@010_0191 kim utāśramavṛddhānāṃ yathālabdhopajīvinām
13,098.022d@010_0192 bhikṣūṇāṃ gatarāgāṇāṃ kevalaṃ jñānadarśinām
13,098.022d@010_0193 viśeṣeṇa mayā kāryā śuśrūṣā niyatātmanā
13,098.022d@010_0194 teṣāṃ prasādāt tapasā prāpsyāmīṣṭāṃ śubhāṃ gatim
13,098.022d@010_0195 evam etad viniścitya yadi seveta bhikṣukān
13,098.022d@010_0196 vidhinā svopadiṣṭena prāpnoti paramāṃ gatim
13,098.022d@010_0196 parāśaraḥ
13,098.022d@010_0197 na tathā saṃpradānena nopavāsādibhis tathā
13,098.022d@010_0198 iṣṭāṃ gatim avāpnoti yathā śuśrūṣakarmaṇā
13,098.022d@010_0199 yādṛśena tu toyena śuddhiṃ prakurute naraḥ
13,098.022d@010_0200 tādṛg bhavati tad dhautam udakasya svabhāvataḥ
13,098.022d@010_0201 śūdro 'py etena mārgeṇa yādṛśaṃ sevate janam
13,098.022d@010_0202 tādṛg bhavati saṃsargād acireṇa na saṃśayaḥ
13,098.022d@010_0203 tasmāt prayatnataḥ sevyā bhikṣavo niyatātmanā
13,098.022d@010_0204 udakagrahaṇādyena snapanodvartanais tathā
13,098.022d@010_0205 adhvanā karśitānāṃ ca vyādhitānāṃ tathaiva ca
13,098.022d@010_0206 śuśrūṣāṃ niyataṃ kuryāt teṣām āpadi yatnataḥ
13,098.022d@010_0207 darbhājināny avekṣeta bhaikṣabhājanam eva ca
13,098.022d@010_0208 yathākāmaṃ ca kāryāṇi sarvāṇy evopasādhayet
13,098.022d@010_0209 prāyaścittaṃ yathā na syāt tathā sarvaṃ samācaret
13,098.022d@010_0210 vyādhitānāṃ tu prayataś cailaprakṣālanādibhiḥ
13,098.022d@010_0211 pratikarmakriyā kāryā bheṣajānayanais tathā
13,098.022d@010_0212 piṃṣaṇālepanaṃ cūrṇaṃ kaṣāyam atha sādhanam
13,098.022d@010_0213 nānyasya praticāreṣu sukhārtham upapādayet
13,098.022d@010_0214 bhikṣāṭano 'bhigaccheta bhiṣajaś ca vipaścitaḥ
13,098.022d@010_0215 tato viniṣkrayārthāni dravyāṇi samupārjayet
13,098.022d@010_0216 yaś ca prītamanā dadyād ādadyād bheṣajaṃ naraḥ
13,098.022d@010_0217 aśraddhayā hi dattāni tāny abhojyāni bhikṣubhiḥ
13,098.022d@010_0218 śraddhayā yad upādattaṃ śraddhayā copapāditam
13,098.022d@010_0219 tasyopabhogād dharmaḥ syād vyādhibhiś ca nivartyate
13,098.022d@010_0220 ā dehapatanād evaṃ śuśrūṣārtham atandritaiḥ
13,098.022d@010_0221 na tv eva dharmam utsṛjya kuryāt teṣāṃ pratikriyām
13,098.022d@010_0222 svabhāvato hi dvaṃdvāni viprayānty upayānti ca
13,098.022d@010_0223 svabhāvataḥ sarvabhāvā bhavanti na bhavanti ca
13,098.022d@010_0224 sāgarasyormisadṛśā vijñātavyā guṇātmakāḥ
13,098.022d@010_0225 vidyād evaṃ hi yo dhīmāṃs tattvavit tattvadarśanaḥ
13,098.022d@010_0226 parāśaraḥ
13,098.022d@010_0226 na sa lipyeta pāpena padmapatram ivāmbhasā
13,098.022d@010_0227 evaṃ prayatitavyaṃ hi śuśrūṣārtham atandritaiḥ
13,098.022d@010_0228 sarvābhir upasevābhis tuṣyanti yatayo yathā
13,098.022d@010_0229 nāparādhyeta bhikṣos tu na cainam avadhīrayet
13,098.022d@010_0230 uttaraṃ ca na saṃdadyāt kruddhaṃ caiva prasādayet
13,098.022d@010_0231 śreya evābhidhātavyaṃ kartavyaṃ ca prahṛṣṭavat
13,098.022d@010_0232 tūṣṇīṃbhāvena vai tatra na kruddham abhisaṃvadet
13,098.022d@010_0233 nādadīta parasvāni na gṛhṇīyād ayācitam
13,098.022d@010_0234 labdhālabdhena jīveta tathaiva paritoṣayet
13,098.022d@010_0235 kopinaṃ tu na yāceta jñānavidveṣakāritaḥ
13,098.022d@010_0236 sthāvareṣu dayāṃ kuryāj jaṃgameṣu ca prāṇiṣu
13,098.022d@010_0237 yathātmani tathānyeṣu samāṃ dṛṣṭiṃ nipātayet
13,098.022d@010_0238 sarvabhūteṣu cātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani
13,098.022d@010_0239 saṃpaśyamāno vicaran brahmabhūyāya kalpate
13,098.022d@010_0240 hiṃsāṃ vā yadi vāhiṃsāṃ na kuryād ātmakāraṇāt
13,098.022d@010_0241 yatretaro bhaven nityaṃ doṣaṃ tatra na kārayet
13,098.022d@010_0242 evaṃ sa mucyate doṣāt parān āśritya vartayan
13,098.022d@010_0243 ātmāśrayeṇa doṣeṇa lipyate hy alpabuddhimān
13,098.022d@010_0244 jarāyujāṇḍajāś caiva udbhijjāḥ svedajāś ca ye
13,098.022d@010_0245 avadhyāḥ sarva evaite budhaiḥ samanuvarṇitāḥ
13,098.022d@010_0246 niścayārthaṃ vibuddhānāṃ prāyaścittaṃ vidhīyate
13,098.022d@010_0247 hiṃsā yathānyā vihitā tathā doṣaṃ prayojayet
13,098.022d@010_0248 yathopadiṣṭaṃ guruṇā śiṣyasya carato vidhim
13,098.022d@010_0249 na hi lobhaḥ prabhavati hiṃsā vāpi tadātmikā
13,098.022d@010_0250 śāstradarśanam etad dhi vihitaṃ viśvayoninā
13,098.022d@010_0251 yady etad evaṃ manyeta śūdro hy api ca buddhimān
13,098.022d@010_0252 kṛtaṃ kṛtavatāṃ gacchet kiṃ punar yo niṣevate
13,098.022d@010_0253 na śūdraḥ patate kaś cin na ca saṃskāram arhati
13,098.022d@010_0254 nāsyādhikāro dharme 'sti na dharmāt pratiṣedhanam
13,098.022d@010_0255 anugrahārthaṃ manunā sarvavarṇeṣu varṇitam
13,098.022d@010_0256 yadāpavādas tu bhavet strīkṛtaḥ paricārake
13,098.022d@010_0257 abhrāvakāśaśayanaṃ tasya saṃvatsaraṃ smṛtam
13,098.022d@010_0258 tena tasya bhavec chāntis tato bhūyo 'py upāvrajet
13,098.022d@010_0259 savarṇāyā bhaved etad dhīnāyās tv ardham arhati
13,098.022d@010_0260 varṣatrayaṃ tu vaiśyāyāḥ kṣatriyāyās tu ṣaṭ samāḥ
13,098.022d@010_0261 brāhmaṇyā tu sametasya samā dvādaśa kīrtitāḥ
13,098.022d@010_0262 kaṭāgninā vā dagdhavyas tasminn eva kṣaṇe bhavet
13,098.022d@010_0263 śiśnāvapātanād vāpi viśuddhiṃ samavāpnuyāt
13,098.022d@010_0264 anasthibandham ekaṃ tu yadi prāṇair viyojayet
13,098.022d@010_0265 upoṣyaikāham ādadyāt prāṇāyāmāṃs tu dvādaśa
13,098.022d@010_0266 triḥ snānam udake kṛtvā tasmāt pāpāt pramucyate
13,098.022d@010_0267 asthibandheṣu dviguṇaṃ prāyaścittaṃ vidhīyate
13,098.022d@010_0268 anena vidhinā vāpi sthāvareṣu na saṃśayaḥ
13,098.022d@010_0269 kāyena padbhyāṃ hastābhyām aparādhāt tu mucyate
13,098.022d@010_0270 aduṣṭaṃ kṣapayed yas tu sarvavarṇeṣu vācayet
13,098.022d@010_0271 tasyāpy aṣṭaguṇaṃ vidyāt prāyaścittaṃ tad eva tu
13,098.022d@010_0272 caturguṇaṃ karmakṛte dviguṇaṃ vākpradūṣite
13,098.022d@010_0273 kṛtvā tu mānasaṃ pāpaṃ tathaivaikaguṇaṃ smṛtam
13,098.022d@010_0274 tasmād etāni sarvāṇi viditvā na samācaret
13,098.022d@010_0275 sarvabhūtahitārthaṃ hi kuśalāni samācaret
13,098.022d@010_0276 evaṃ samāhitamanāḥ sevate yadi sattamān
13,098.022d@010_0277 tadgatis tatsamācāras tanmanās tatparāyaṇaḥ
13,098.022d@010_0278 nābhinandeta maraṇaṃ nābhinandeta jīvitam
13,098.022d@010_0279 kālam eva pratīkṣeta nirveśaṃ bhṛtako yathā
13,098.022d@010_0280 evaṃ pravartamānas tu vinītaḥ prayatātmavān
13,098.022d@010_0281 parāśaraḥ
13,098.022d@010_0281 nirṇayaṃ puṇyapāpābhyām acireṇopagacchati
13,098.022d@010_0282 śuśrūṣānirato nityam ariṣṭāny upalakṣayet
13,098.022d@010_0283 traivārṣikaṃ dvivārṣikaṃ vā vārṣikaṃ vā samutthitam
13,098.022d@010_0284 ṣāṇmāsikaṃ māsikaṃ vā saptarātrikam eva vā
13,098.022d@010_0285 sarvāṃs tadarthān vā vidyāt teṣāṃ cihnāni lakṣayet
13,098.022d@010_0286 puruṣaṃ hiraṇmayaṃ yas tu tiṣṭhantaṃ dakṣiṇāmukham
13,098.022d@010_0287 lakṣayed uttareṇaiva mṛtyus traivārṣiko bhavet
13,098.022d@010_0288 śuddhamaṇḍalam ādityam araśmiṃ saṃprapaśyataḥ
13,098.022d@010_0289 saṃvatsaradvayenaiva tasya mṛtyuṃ samādiśet
13,098.022d@010_0290 jyotsnāyām ātmanaś chāyāṃ sacchidrāṃ yaḥ prapaśyati
13,098.022d@010_0291 mṛtyuṃ saṃvatsareṇaiva jānīyāt sa vicakṣaṇaḥ
13,098.022d@010_0292 viśiraskāṃ yadā chāyāṃ paśyet puruṣa ātmanaḥ
13,098.022d@010_0293 jānīyād ātmano mṛtyuṃ ṣaṇmāseneha buddhimān
13,098.022d@010_0294 karṇau pidhāya hastābhyāṃ śabdaṃ na śṛṇute yadi
13,098.022d@010_0295 jānīyād ātmano mṛtyuṃ māsenaiva vicakṣaṇaḥ
13,098.022d@010_0296 śavagandham upāghrāti anyad vā surabhiṃ naraḥ
13,098.022d@010_0297 devatāyatanastho vai saptarātreṇa mṛtyubhāk
13,098.022d@010_0298 karṇanāsāpanayanaṃ dantadṛṣṭivirāgatā
13,098.022d@010_0299 luptasaṃjñaṃ hi karaṇaṃ sadyo mṛtyuṃ samādiśet
13,098.022d@010_0300 evam eṣām ariṣṭānāṃ paśyed anyatamaṃ yadi
13,098.022d@010_0301 na taṃ kālaṃ parīkṣeta yathāriṣṭaṃ prakalpitam
13,098.022d@010_0302 abhyāśena tu kālasya gaccheta pulinaṃ śuci
13,098.022d@010_0303 tatra prāṇān pramuñceta tam īśānam anusmaran
13,098.022d@010_0304 tato 'nyaṃ deham āsādya gāndharvaṃ sthānam āpnuyāt
13,098.022d@010_0305 tatrastho vasate viṃśatpadmāni sa mahādyutiḥ
13,098.022d@010_0306 gandharvaiś citrasenādyaiḥ sahitaḥ satkṛtas tathā
13,098.022d@010_0307 nīlavaiḍūryavarṇena vimānenāvabhāsayan
13,098.022d@010_0308 nabhaḥsthalam adīnātmā sārdham apsarasāṃ gaṇaiḥ
13,098.022d@010_0309 chandakāmānusārī ca tatra tatra mahīyate
13,098.022d@010_0310 modate 'maratulyātmā sadāmaragaṇaiḥ saha
13,098.022d@010_0311 patitaś ca kṣaye kāle kṣaṇena vimaladyutiḥ
13,098.022d@010_0312 vaiśyasya bahuvittasya kule 'grye bahugodhane
13,098.022d@010_0313 avāpya tatra vai janma sa pūto devakarmaṇā
13,098.022d@010_0314 chandasā jāgatenaiva prāptopanayanaṃ tataḥ
13,098.022d@010_0315 kṣaumavastropakaraṇaṃ dvijatvaṃ samavāpya tu
13,098.022d@010_0316 adhīyamāno vedārthān guruśuśrūṣaṇe rataḥ
13,098.022d@010_0317 brahmacārī jitakrodhas tapasvī jāyate tataḥ
13,098.022d@010_0318 adhītya dakṣiṇāṃ dattvā gurave vidhipūrvakam
13,098.022d@010_0319 kṛtadāraḥ samupaiti gṛhasthavratam uttamam
13,098.022d@010_0320 dadāti yajate caiva yajñair vipuladakṣiṇaiḥ
13,098.022d@010_0321 agnihotram upāsan vai juhvac caiva yathāvidhi
13,098.022d@010_0322 dharmaṃ saṃcinute nityaṃ mṛdugāmī jitendriyaḥ
13,098.022d@010_0323 sa kālapariṇāmāt tu mṛtyunā saṃprayujyate
13,098.022d@010_0324 saṃskṛtaś cāgnihotreṇa kṛtapātropadhānavān
13,098.022d@010_0325 saṃskṛto deham utsṛjya marudbhir upapadyate
13,098.022d@010_0326 marudbhiḥ sahitaś cāpi tulyatejā mahādyutiḥ
13,098.022d@010_0327 bālārkasamavarṇena vimānena virājatā
13,098.022d@010_0328 sukhaṃ carati tatrastho gandharvāpsarasāṃ gaṇaiḥ
13,098.022d@010_0329 virajombarasaṃvītas taptakāñcanabhūṣaṇaḥ
13,098.022d@010_0330 chandakāmānusārī ca dviguṇaṃ kālam āvaset
13,098.022d@010_0331 saṃnivarteta kālena sthānāt tasmāt paricyutaḥ
13,098.022d@010_0332 avitṛptavihārārtho divyabhogān vihāya tu
13,098.022d@010_0333 sa jāyate nṛpakule gajāśvarathasaṃkule
13,098.022d@010_0334 pārthivīṃ śriyam āpannaḥ śrīmān dharmapatir yathā
13,098.022d@010_0335 janmaprabhṛti saṃskāraṃ caulopanayanāni ca
13,098.022d@010_0336 prāpya rājakule tatra yathāvad vidhipūrvakam
13,098.022d@010_0337 chandasā traiṣṭubheneha dvijatvam upanīyate
13,098.022d@010_0338 adhītya vedam akhilaṃ dhanurvedaṃ ca mukhyaśaḥ
13,098.022d@010_0339 samāvṛttas tataḥ pitrā yauvarājye 'bhiṣicyate
13,098.022d@010_0340 kṛtadārakriyaḥ śrīmān rājyaṃ saṃprāpya dharmataḥ
13,098.022d@010_0341 prajāḥ pālayate samyak ṣaḍbhāgakṛtasaṃvidhiḥ
13,098.022d@010_0342 yajñair bahubhir ījānaḥ samyag āptārthadakṣiṇaiḥ
13,098.022d@010_0343 praśāsati mahīṃ śrīmān rājyam indrasamadyutiḥ
13,098.022d@010_0344 svadharmanirato nityaṃ putrapautrasahāyavān
13,098.022d@010_0345 kālasya vaśam āpannaḥ prāṇāṃs tyajati saṃyuge
13,098.022d@010_0346 devarājasya bhavanam indralokam avāpnute
13,098.022d@010_0347 saṃpūjyamānas tridaśair vicacāra yathāsukham
13,098.022d@010_0348 rājarṣibhiḥ puṇyakṛdbhir yathā devapatis tathā
13,098.022d@010_0349 taiḥ stūyate bandibhis tu nānāvādyaiḥ prabodhyate
13,098.022d@010_0350 divyajāmbūnadamayaṃ bhrājamānaṃ samantataḥ
13,098.022d@010_0351 varāpsarobhiḥ saṃpūrṇaṃ devagandharvasevitam
13,098.022d@010_0352 yānam āruhya vicared yathā śakraḥ śacīpatiḥ
13,098.022d@010_0353 sa tatra vasate ṣaṣṭiṃ padmānīha mudānvitaḥ
13,098.022d@010_0354 sarvāṃl lokān anucaran maharddhir avabhāsayan
13,098.022d@010_0355 atha puṇyakṣayāt tasmāt sthāpyate bhuvi bhārata
13,098.022d@010_0356 parāśaraḥ
13,098.022d@010_0356 jāyate ca dvijakule vedavedāṅgapārage
13,098.022d@010_0357 tataḥ śrutisamāpannaḥ saṃskṛtaś ca yathāvidhi
13,098.022d@010_0358 caulopanayanaṃ tasya yathāvat kriyate dvijaiḥ
13,098.022d@010_0359 tato 'ṣṭame sa varṣe tu vratopanayanādibhiḥ
13,098.022d@010_0360 kriyābhir vidhidṛṣṭābhir brahmatvam upanīyate
13,098.022d@010_0361 gāyatreṇa cchandasā tu saṃskṛtaś caritavrataḥ
13,098.022d@010_0362 adhīyamāno medhāvī śuddhātmā niyatavrataḥ
13,098.022d@010_0363 acireṇaiva kālena sāṅgān vedān avāpnute
13,098.022d@010_0364 samāvṛttaḥ sa dharmātmā samāvṛttakriyas tathā
13,098.022d@010_0365 yājanādhyāpanarataḥ kuśale karmaṇi sthitaḥ
13,098.022d@010_0366 agnihotraparo nityaṃ devatātithipūjakaḥ
13,098.022d@010_0367 yajate vividhair yajñair japayajñais tathaiva ca
13,098.022d@010_0368 nyāyāgatadhanānveṣī nyāyavṛttas tapodhanaḥ
13,098.022d@010_0369 sarvabhūtahitaś caiva sarvaśāstraviśāradaḥ
13,098.022d@010_0370 svadāraparituṣṭātmā ṛtugāmī jitendriyaḥ
13,098.022d@010_0371 parāpavādavirataḥ satyavrataparaḥ sadā
13,098.022d@010_0372 sa kālapariṇāmāt tu saṃyuktaḥ kāladharmaṇā
13,098.022d@010_0373 saṃskṛtaś cāgnihotreṇa yathāvad vidhipūrvakam
13,098.022d@010_0374 somalokam avāpnoti dehanyāsān na saṃśayaḥ
13,098.022d@010_0375 tatra somaprabhair devair agniṣv āttaiś ca bhāsvaraiḥ
13,098.022d@010_0376 tathā barhiṣadaiś caiva devair āṅgirasair api
13,098.022d@010_0377 viśvebhiś caiva devaiś ca tathā brahmarṣibhiḥ punaḥ
13,098.022d@010_0378 devarṣibhiś cāpratimais tathaivāpsarasāṃ gaṇaiḥ
13,098.022d@010_0379 sādhyaiḥ siddhaiś ca satataṃ satkṛtas tatra modate
13,098.022d@010_0380 jātarūpamayaṃ divyam arkatulyaṃ manojavam
13,098.022d@010_0381 devagandharvasaṃkīrṇaṃ vimānam adhirohati
13,098.022d@010_0382 saumyarūpā manaḥkāntās taptakāñcanabhūṣaṇāḥ
13,098.022d@010_0383 somakanyā vimānasthaṃ ramayanti mudānvitāḥ
13,098.022d@010_0384 sa tatra ramate prītaḥ saha devaiḥ saharṣibhiḥ
13,098.022d@010_0385 lokān sarvān anucaran dīptatejā manojavaḥ
13,098.022d@010_0386 sabhāṃ kāmajavīṃ cāpi nityam evābhigacchati
13,098.022d@010_0387 sarvalokeśvaram ṛṣiṃ namaskṛtya pitāmaham
13,098.022d@010_0388 parameṣṭhir anantaśrīr lokānāṃ prabhavāpyayaḥ
13,098.022d@010_0389 yataḥ sarvāḥ pravartante sargapralayavikriyāḥ
13,098.022d@010_0390 sa tatra vartate śrīmān dviśataṃ dvijasattamaḥ
13,098.022d@010_0391 atha kālakṣayāt tasmāt sthānād āvartate punaḥ
13,098.022d@010_0392 jātidharmāṃs tathā sarvān sargād āvartanāni ca
13,098.022d@010_0393 aśāśvatam idaṃ sarvam iti cintyopalabhya ca
13,098.022d@010_0394 śāśvataṃ divyam acalam adīnam apunarbhavam
13,098.022d@010_0395 āsthāsyaty abhayaṃ nityaṃ yatrāvṛttir na vidyate
13,098.022d@010_0396 yatra gatvā na mriyate janma cāpi na vidyate
13,098.022d@010_0397 garbhakleśā mayā prāptā jāyatā ca punaḥ punaḥ
13,098.022d@010_0398 kāyakleśāś ca vividhā dvaṃdvāni vividhāni ca
13,098.022d@010_0399 śītoṣṇasukhaduḥkhāni īrṣyādveṣakṛtāni ca
13,098.022d@010_0400 tatratatropabhuktāni na kva cic chāśvatī sthitiḥ
13,098.022d@010_0401 evaṃ sa niścayaṃ kṛtvā nirmucya grahabandhanāt
13,098.022d@010_0402 chittvā bhāryāmayaṃ pāśaṃ tathaivāpatyasaṃbhavam
13,098.022d@010_0403 yatidharmam upāśritya guruśuśrūṣaṇe rataḥ
13,098.022d@010_0404 acireṇaiva kālena śreyaḥ samadhigacchati
13,098.022d@010_0405 yogaśāstraṃ ca sāṃkhyaṃ ca viditvā so 'rthatattvataḥ
13,098.022d@010_0406 anujñātaś ca guruṇā yathāśāstram avasthitaḥ
13,098.022d@010_0407 puṇyatīrthānusevī ca nadīnāṃ pulināśrayaḥ
13,098.022d@010_0408 śūnyāgāraniketaś ca vanavṛkṣaguhāśayaḥ
13,098.022d@010_0409 araṇyānucaro nityaṃ devāraṇyaniketanaḥ
13,098.022d@010_0410 ekarātraṃ dvirātraṃ vā na kva cit sajjate dvijaḥ
13,098.022d@010_0411 śīrṇaparṇapuṭe cāpi vyahne carati bhikṣukaḥ
13,098.022d@010_0412 na bhogārtham anupretya yātrāmātraṃ samaśnute
13,098.022d@010_0413 dharmalabdhaṃ samaśnāti na kāmāt kiṃ cid aśnute
13,098.022d@010_0414 yugamātradṛg adhvānaṃ krośād ūrdhvaṃ na gacchati
13,098.022d@010_0415 samo mānāvamānābhyāṃ samaloṣṭāśmakāñcanaḥ
13,098.022d@010_0416 sarvabhūtābhayakaras tathaivābhayadakṣiṇaḥ
13,098.022d@010_0417 nirdvaṃdvo nirnamaskāro nirānandaparigrahaḥ
13,098.022d@010_0418 nirmamo nirahaṃkāraḥ sarvabhūtanirāśrayaḥ
13,098.022d@010_0419 parisaṃkhyānatattvajñas tadā satyarataḥ sadā
13,098.022d@010_0420 ūrdhvaṃ nādho na tiryak ca na kiṃ cid abhikāmayet
13,098.022d@010_0421 evaṃ hi ramamāṇas tu yatidharmaṃ yathāvidhi
13,098.022d@010_0422 kālasya parimāṇāt tu yathā pakvaphalaṃ tathā
13,098.022d@010_0423 sa visṛjya svakaṃ dehaṃ praviśed brahma śāśvatam
13,098.022d@010_0424 nirāmayam anādyantaṃ guṇasaumyam acetanam
13,098.022d@010_0425 nirakṣaram abījaṃ ca nirindriyam ajaṃ tathā
13,098.022d@010_0426 ajayyam akṣayaṃ yat tad abhedyaṃ sūkṣmam eva ca
13,098.022d@010_0427 nirguṇaṃ ca prakṛtiman nirvikāraṃ ca sarvaśaḥ
13,098.022d@010_0428 bhūtabhavyabhaviṣyasya kālasya parameśvaram
13,098.022d@010_0429 parāśaraḥ
13,098.022d@010_0429 avyaktaṃ puruṣaṃ kṣetram ānantyāya prapadyate
13,098.022d@010_0430 evaṃ sa bhikṣur nirvāṇaṃ prāpnuyād dagdhakilbiṣaḥ
13,098.022d@010_0431 ihastho deham utsṛjya nīḍaṃ śakunivad yathā
13,098.022d@010_0432 satpathālambanād eva śūdraḥ prāpnoti sadgatim
13,098.022d@010_0433 brahmaṇaḥ sthānam acalaṃ sthānāt sthānam avāpnuyāt
13,098.022d@010_0434 yathā khanan khanitreṇa jāṅgale vāri vindati
13,098.022d@010_0435 anirvedāt tataḥ sthānam īpsitaṃ pratipadyate
13,098.022d@010_0436 saiṣā gatir anādyantā sarvair apy upadhāritā
13,098.022d@010_0437 tasmāc chūdrair anirvedāc chraddadhānais tu nityadā
13,098.022d@010_0438 vartitavyaṃ yathāśaktyā yathā proktaṃ manīṣibhiḥ
13,098.022d@010_0439 yat karoti tad aśnāti śubhaṃ vā yadi vāśubham
13,098.022d@010_0440 nākṛtaṃ bhujyate karma na kṛtaṃ naśyate phalam
13,098.022d@010_0441 tathā śubhasamācāraḥ śubham evāpnute phalam
13,098.022d@010_0442 tathāśubhasamācāro hy aśubhaṃ samavāpnute
13,098.022d@010_0443 tathā śubhasamācāro hy aśubhāni vivarjayet
13,098.022d@010_0444 śubhāny eva samādadyād ya icched bhūtim ātmanaḥ
13,098.022d@010_0445 bhūtiś ca nānyataḥ śakyā śūdrāṇām iti niścayaḥ
13,098.022d@010_0446 ṛte yatīnāṃ śuśrūṣām iti santo vyavasthitāḥ
13,098.022d@010_0447 tasmād āgamasaṃpanno bhavet suniyatendriyaḥ
13,098.022d@010_0448 śakyate hy āgamād eva gatiṃ prāptum anāmayām
13,098.022d@010_0449 parā caiṣāṃ gatir dṛṣṭā yām anveṣanti sādhavaḥ
13,098.022d@010_0450 yatrāmṛtatvaṃ labhate tyaktvā duḥkham anantakam
13,098.022d@010_0451 imaṃ hi dharmam āsthāya ye 'pi syuḥ pāpayonayaḥ
13,098.022d@010_0452 striyo vaiśyāś ca śūdrāś ca prāpnuyuḥ paramāṃ gatim
13,098.022d@010_0453 kiṃ punar brāhmaṇo vidvān kṣatriyo vā bahuśrutaḥ
13,098.022d@010_0454 na cāpy akṣīṇapāpasya jñānaṃ bhavati dehinaḥ
13,098.022d@010_0455 jñānopalabdhir bhavati kṛtakṛtyo yadā bhavet
13,098.022d@010_0456 upalabhya tu vijñānaṃ jñānaṃ vāpy anasūyakaḥ
13,098.022d@010_0457 tathaiva varted guruṣu bhūyāṃsaṃ vā samāhitaḥ
13,098.022d@010_0458 athāvamanyeta guruṃ tathā teṣu pravartate
13,098.022d@010_0459 vyartham asya śrutaṃ bhavati jñānam ajñānatāṃ vrajet
13,098.022d@010_0460 gatiṃ cāpy aśubhāṃ gacchen nirayāya na saṃśayaḥ
13,098.022d@010_0461 prakṣīyate tasya puṇyaṃ jñānam asya virudhyate
13,098.022d@010_0462 adṛṣṭapūrvakalyāṇo yathā dṛṣṭvā vidhiṃ naraḥ
13,098.022d@010_0463 utsekān moham āpadya tattvajñānam avāptavān
13,098.022d@010_0464 evam eva hi notsekaḥ kartavyo jñānasaṃbhavaḥ
13,098.022d@010_0465 phalaṃ jñānasya hi śamaḥ praśamāya yatet sadā
13,098.022d@010_0466 upaśāntena dāntena kṣamāyuktena sarvadā
13,098.022d@010_0467 śuśrūṣā pratipattavyā nityam evānasūyatā
13,098.022d@010_0468 dhṛtyā śiśnodaraṃ rakṣet pāṇipādaṃ ca cakṣuṣā
13,098.022d@010_0469 indriyārthāṃś ca manasā mano buddhau samādadhet
13,098.022d@010_0470 dhṛtyāsīta tato gatvā śuddhadeśaṃ susaṃvṛtam
13,098.022d@010_0471 labdhvāsanaṃ yathādṛṣṭaṃ vidhipūrvaṃ samācaret
13,098.022d@010_0472 jñānayuktas tathā devaṃ hṛdistham upalakṣayet
13,098.022d@010_0473 ādīpyamānaṃ vapuṣā vidhūmam analaṃ yathā
13,098.022d@010_0474 raśmimantam ivādityaṃ vaidyutāgnim ivāmbare
13,098.022d@010_0475 saṃsthitaṃ hṛdaye paśyed īśaṃ śāśvatam avyayam
13,098.022d@010_0476 na cāyuktena śakyeta draṣṭuṃ dehe maheśvaraḥ
13,098.022d@010_0477 yuktas tu paśyate buddhyā saṃniveśya mano hṛdi
13,098.022d@010_0478 atha tv evaṃ na śaknoti kartuṃ hṛdayadhāraṇam
13,098.022d@010_0479 yathāsāṃkhyam upāsīta yathāvad yogam āsthitaḥ
13,098.022d@010_0480 pañca buddhīndriyāṇīha pañca karmendriyāṇy api
13,098.022d@010_0481 pañcabhūtaviśeṣāś ca manaś caiva tu ṣoḍaśa
13,098.022d@010_0482 tanmātrāṇy api pañcaiva mano 'haṃkāra eva ca
13,098.022d@010_0483 aṣṭamaṃ cāpy athāvyaktam etāḥ prakṛtisaṃjñitāḥ
13,098.022d@010_0484 etāḥ prakṛtayaś cāṣṭau vikārāś cāpi ṣoḍaśa
13,098.022d@010_0485 evam etad ihasthena vijñeyaṃ tattvabuddhinā
13,098.022d@010_0486 evaṃ varṣaṃ samuttīrya tīrṇo bhavati nānyathā
13,098.022d@010_0487 parisaṃkhyānam evaitan mantavyaṃ jñānabuddhinā
13,098.022d@010_0488 ahany ahani śāntātmā pāvanāya hitāya ca
13,098.022d@010_0489 evam eva prasaṃkhyāya tattvabuddhir vimucyate
13,098.022d@010_0490 niṣkalaṃ kevalaṃ bhavati śuddhatattvārthatattvavit
13,098.022d@010_0491 bhikṣukāśramam āsthāya śuśrūṣānirato budhaḥ
13,098.022d@010_0492 śūdro nirmucyate sattvasaṃsargād eva nānyathā
13,098.022d@010_0493 satsaṃnikarṣe parivartitavyaṃ
13,098.022d@010_0494 vidyādhikāś cāpi niṣevitavyāḥ
13,098.022d@010_0495 savarṇatāṃ gacchati saṃnikarṣān
13,098.022d@010_0496 nīlaḥ khago merum ivāśrayan vai
13,098.022d@010_0496 bhīṣmaḥ
13,098.022d@010_0497 ity evam ākhyāya mahāmunis tadā
13,098.022d@010_0498 caturthavarṇeṣu vidhānam arthavit
13,098.022d@010_0499 śuśrūṣayā vṛttagatiṃ samādhinā
13,098.022d@010_0500 samādhiyuktaḥ prayayau svam āśramam
13,098.022d@010A_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,098.022d@010A_0001 keṣāṃ devā mahābhāgāḥ saṃnamante mahātmanām
13,098.022d@010A_0002 bhīṣmaḥ
13,098.022d@010A_0002 loke 'smiṃs tān ṛṣīn sarvāñ śrotum icchāmi sattama
13,098.022d@010A_0003 itihāsam imaṃ viprāḥ kīrtayanti purāvidaḥ
13,098.022d@010A_0004 asminn arthe mahāprājñās taṃ nibodha yudhiṣṭhira
13,098.022d@010A_0005 vṛtraṃ hatvāpy upāvṛttaṃ tridaśānāṃ puraskṛtam
13,098.022d@010A_0006 mahendram anusaṃprāptaṃ stūyamānaṃ maharṣibhiḥ
13,098.022d@010A_0007 śriyā paramayā yuktaṃ rathasthaṃ harivāhanam
13,098.022d@010A_0008 mātaliḥ prāñjalir bhūtvā devam indram uvāca ha
13,098.022d@010A_0009 namaskṛtānāṃ sarveṣāṃ bhagavaṃs tvaṃ puraskṛtaḥ
13,098.022d@010A_0010 bhīṣmaḥ
13,098.022d@010A_0010 yeṣāṃ loke namaskuryāt tān bravītu bhavān mama
13,098.022d@010A_0011 tasya tad vacanaṃ śrutvā devarājaḥ śacīpatiḥ
13,098.022d@010A_0012 yantāraṃ paripṛcchantaṃ tam indraḥ pratyuvāca saḥ
13,098.022d@010A_0013 dharmaṃ cārthaṃ ca kāmaṃ ca yeṣāṃ cintayatāṃ matiḥ
13,098.022d@010A_0014 nādharme vartate nityaṃ tān namasyāmi mātale
13,098.022d@010A_0015 ye rūpaguṇasaṃpannāḥ pramadāhṛdayaṃgamāḥ
13,098.022d@010A_0016 nivṛttāḥ kāmabhogeṣu tān namasyāmi mātale
13,098.022d@010A_0017 sveṣu bhogeṣu saṃtuṣṭāḥ suvāco vacanakṣamāḥ
13,098.022d@010A_0018 amānakāmāś cārghyārhās tān namasyāmi mātale
13,098.022d@010A_0019 dhanaṃ vidyās tathaiśvaryaṃ yeṣāṃ na calayen matim
13,098.022d@010A_0020 calitāṃ ye nigṛhṇanti tān nityaṃ pūjayāmy aham
13,098.022d@010A_0021 iṣṭair dārair upetānāṃ śucīnām agnihotriṇām
13,098.022d@010A_0022 catuṣpādakuṭumbānāṃ mātale praṇamāmy aham
13,098.022d@010A_0023 mahatas tapasā prāptau dhanasya vipulasya ca
13,098.022d@010A_0024 tyāgas tasya na vai kāryo yo ''tmānaṃ nāvabudhyate
13,098.022d@010A_0025 yeṣām arthas tathā kāmo dharmamūlavivardhitaḥ
13,098.022d@010A_0026 dharmārthau yasya niyatau tān namasyāmi mātale
13,098.022d@010A_0027 dharmamūlārthakāmānāṃ brāhmaṇānāṃ gavām api
13,098.022d@010A_0028 pativratānāṃ nārīṇāṃ praṇāmaṃ prakaromy aham
13,098.022d@010A_0029 ye bhuktvā mānuṣān bhogān pūrve vayasi mātale
13,098.022d@010A_0030 tapasā svargam āyānti śaśvat tān pūjayāmy aham
13,098.022d@010A_0031 asaṃbhogān na cāsaktān dharmanityāñ jitendriyān
13,098.022d@010A_0032 saṃnyastān acalaprakhyān manasā pūjayāmi tān
13,098.022d@010A_0033 jñānaprasannavidyānāṃ nirūḍhaṃ dharmam icchatām
13,098.022d@010A_0034 paraiḥ kīrtitaśaucānāṃ mātale tān namāmy aham
13,098.022d*0443_01 mayā bhārataśārdūla kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,099.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,099.001a ārāmāṇāṃ taḍāgānāṃ yat phalaṃ kurunandana
13,099.001c tad ahaṃ śrotum icchāmi tvatto 'dya bharatarṣabha
13,099.002 bhīṣma uvāca
13,099.002a supradarśā vanavatī citradhātuvibhūṣitā
13,099.002c upetā sarvabījaiś ca śreṣṭhā bhūmir ihocyate
13,099.003a tasyāḥ kṣetraviśeṣaṃ ca taḍāgānāṃ niveśanam
13,099.003c audakāni ca sarvāṇi pravakṣyāmy anupūrvaśaḥ
13,099.004a taḍāgānāṃ ca vakṣyāmi kṛtānāṃ cāpi ye guṇāḥ
13,099.004c triṣu lokeṣu sarvatra pūjito yas taḍāgavān
13,099.005a atha vā mitrasadanaṃ maitraṃ mitravivardhanam
13,099.005c kīrtisaṃjananaṃ śreṣṭhaṃ taḍāgānāṃ niveśanam
13,099.006a dharmasyārthasya kāmasya phalam āhur manīṣiṇaḥ
13,099.006c taḍāgaṃ sukṛtaṃ deśe kṣetram eva mahāśrayam
13,099.007a caturvidhānāṃ bhūtānāṃ taḍāgam upalakṣayet
13,099.007c taḍāgāni ca sarvāṇi diśanti śriyam uttamām
13,099.008a devā manuṣyā gandharvāḥ pitaroragarākṣasāḥ
13,099.008c sthāvarāṇi ca bhūtāni saṃśrayanti jalāśayam
13,099.009a tasmāt tāṃs te pravakṣyāmi taḍāge ye guṇāḥ smṛtāḥ
13,099.009c yā ca tatra phalāvāptir ṛṣibhiḥ samudāhṛtā
13,099.010a varṣamātre taḍāge tu salilaṃ yasya tiṣṭhati
13,099.010c agnihotraphalaṃ tasya phalam āhur manīṣiṇaḥ
13,099.011a śaratkāle tu salilaṃ taḍāge yasya tiṣṭhati
13,099.011c gosahasrasya sa pretya labhate phalam uttamam
13,099.012a hemantakāle salilaṃ taḍāge yasya tiṣṭhati
13,099.012c sa vai bahusuvarṇasya yajñasya labhate phalam
13,099.013a yasya vai śaiśire kāle taḍāge salilaṃ bhavet
13,099.013c agniṣṭomasya yajñasya phalam āhur manīṣiṇaḥ
13,099.014a taḍāgaṃ sukṛtaṃ yasya vasante tu mahāśrayam
13,099.014b*0444_01 vasantakāle pānīyaṃ taḍāge yasya tiṣṭhati
13,099.014c atirātrasya yajñasya phalaṃ sa samupāśnute
13,099.015a nidāghakāle pānīyaṃ taḍāge yasya tiṣṭhati
13,099.015c vājapeyasamaṃ tasya phalaṃ vai munayo viduḥ
13,099.016a sa kulaṃ tārayet sarvaṃ yasya khāte jalāśaye
13,099.016c gāvaḥ pibanti pānīyaṃ sādhavaś ca narāḥ sadā
13,099.017a taḍāge yasya gāvas tu pibanti tṛṣitā jalam
13,099.017c mṛgapakṣimanuṣyāś ca so 'śvamedhaphalaṃ labhet
13,099.018a yat pibanti jalaṃ tatra snāyante viśramanti ca
13,099.018c taḍāgadasya tat sarvaṃ pretyānantyāya kalpate
13,099.019a durlabhaṃ salilaṃ tāta viśeṣeṇa paratra vai
13,099.019c pānīyasya pradānena prītir bhavati śāśvatī
13,099.020a tilān dadata pānīyaṃ dīpān dadata jāgrata
13,099.020c jñātibhiḥ saha modadhvam etat preteṣu durlabham
13,099.021a sarvadānair gurutaraṃ sarvadānair viśiṣyate
13,099.021c pānīyaṃ naraśārdūla tasmād dātavyam eva hi
13,099.022a evam etat taḍāgeṣu kīrtitaṃ phalam uttamam
13,099.022b*0445_01 ekāham api kaunteya bhūmistham udakaṃ kuru
13,099.022b*0445_02 kulaṃ tārayate janma sapta sapta ca sapta ca
13,099.022c ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi vṛkṣāṇām api ropaṇe
13,099.023a sthāvarāṇāṃ ca bhūtānāṃ jātayaḥ ṣaṭ prakīrtitāḥ
13,099.023c vṛkṣagulmalatāvallyas tvaksārās tṛṇajātayaḥ
13,099.024a etā jātyas tu vṛkṣāṇāṃ teṣāṃ rope guṇās tv ime
13,099.024b*0446_01 panasāmrādayo vṛkṣā gulmā mandārapūrvakāḥ
13,099.024b*0446_02 nāgikā maricā vallyo mālatītyādikā latāḥ
13,099.024b*0446_03 veṇukramukatvaksārāḥ sasyāni tṛṇajātayaḥ
13,099.024b*0447_01 sasyāni ropaṇād eṣāṃ tṛptir bhavati śāśvatī
13,099.024c kīrtiś ca mānuṣe loke pretya caiva phalaṃ śubham
13,099.025a labhate nāma loke ca pitṛbhiś ca mahīyate
13,099.025c devalokagatasyāpi nāma tasya na naśyati
13,099.026a atītānāgate cobhe pitṛvaṃśaṃ ca bhārata
13,099.026b*0448_01 śatāvarāñ śataparān mātāpitṛpitāmahān
13,099.026c tārayed vṛkṣaropī ca tasmād vṛkṣān praropayet
13,099.026d*0449_01 ropayitvā tu yo vṛkṣān kāle śuśrūṣate nagān
13,099.027a tasya putrā bhavanty ete pādapā nātra saṃśayaḥ
13,099.027c paralokagataḥ svargaṃ lokāṃś cāpnoti so 'vyayān
13,099.028a puṣpaiḥ suragaṇān vṛkṣāḥ phalaiś cāpi tathā pitṝn
13,099.028c chāyayā cātithīṃs tāta pūjayanti mahīruhāḥ
13,099.028d*0450_01 pūjayanti kṣitiruhāś chāyayā hy atithīn sadā
13,099.029a kiṃnaroragarakṣāṃsi devagandharvamānavāḥ
13,099.029c tathā ṛṣigaṇāś caiva saṃśrayanti mahīruhān
13,099.030a puṣpitāḥ phalavantaś ca tarpayantīha mānavān
13,099.030c vṛkṣadaṃ putravad vṛkṣās tārayanti paratra ca
13,099.031a tasmāt taḍāge vṛkṣā vai ropyāḥ śreyorthinā sadā
13,099.031c putravat paripālyāś ca putrās te dharmataḥ smṛtāḥ
13,099.032a taḍāgakṛd vṛkṣaropī iṣṭayajñaś ca yo dvijaḥ
13,099.032c ete svarge mahīyante ye cānye satyavādinaḥ
13,099.033a tasmāt taḍāgaṃ kurvīta ārāmāṃś caiva ropayet
13,099.033c yajec ca vividhair yajñaiḥ satyaṃ ca satataṃ vadet
13,100.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,100.001a gārhasthyaṃ dharmam akhilaṃ prabrūhi bharatarṣabha
13,100.001c ṛddhim āpnoti kiṃ kṛtvā manuṣya iha pārthiva
13,100.002 bhīṣma uvāca
13,100.002a atra te vartayiṣyāmi purāvṛttaṃ janādhipa
13,100.002c vāsudevasya saṃvādaṃ pṛthivyāś caiva bhārata
13,100.003a saṃstūya pṛthivīṃ devīṃ vāsudevaḥ pratāpavān
13,100.003c papraccha bharataśreṣṭha yad etat pṛcchase 'dya mām
13,100.004 vāsudeva uvāca
13,100.004a gārhasthyaṃ dharmam āśritya mayā vā madvidhena vā
13,100.004c kim avaśyaṃ dhare kāryaṃ kiṃ vā kṛtvā sukhī bhavet
13,100.005 pṛthivy uvāca
13,100.005a ṛṣayaḥ pitaro devā manuṣyāś caiva mādhava
13,100.005c ijyāś caivārcanīyāś ca yathā caivaṃ nibodha me
13,100.006a sadā yajñena devāṃś ca ātithyena ca mānavān
13,100.006c chandataś ca yathānityam arhān yuñjīta nityaśaḥ
13,100.006e tena hy ṛṣigaṇāḥ prītā bhavanti madhusūdana
13,100.007a nityam agniṃ paricared abhuktvā balikarma ca
13,100.007c kuryāt tathaiva devā vai prīyante madhusūdana
13,100.008a kuryād aharahaḥ śrāddham annādyenodakena vā
13,100.008c payomūlaphalair vāpi pitṝṇāṃ prītim āharan
13,100.009a siddhānnād vaiśvadevaṃ vai kuryād agnau yathāvidhi
13,100.009c agnīṣomaṃ vaiśvadevaṃ dhānvantaryam anantaram
13,100.010a prajānāṃ pataye caiva pṛthag ghomo vidhīyate
13,100.010c tathaiva cānupūrvyeṇa balikarma prayojayet
13,100.011a dakṣiṇāyāṃ yamāyeha pratīcyāṃ varuṇāya ca
13,100.011c somāya cāpy udīcyāṃ vai vāstumadhye dvijātaye
13,100.012a dhanvantareḥ prāg udīcyāṃ prācyāṃ śakrāya mādhava
13,100.012c manor vai iti ca prāhur baliṃ dvāre gṛhasya vai
13,100.012e marudbhyo devatābhyaś ca balim antargṛhe haret
13,100.013a tathaiva viśvedevebhyo balim ākāśato haret
13,100.013c niśācarebhyo bhūtebhyo baliṃ naktaṃ tathā haret
13,100.014a evaṃ kṛtvā baliṃ samyag dadyād bhikṣāṃ dvijātaye
13,100.014c alābhe brāhmaṇasyāgnāv agram utkṣipya nikṣipet
13,100.015a yadā śrāddhaṃ pitṛbhyaś ca dātum iccheta mānavaḥ
13,100.015c tadā paścāt prakurvīta nivṛtte śrāddhakarmaṇi
13,100.016a pitṝn saṃtarpayitvā tu baliṃ kuryād vidhānataḥ
13,100.016c vaiśvadevaṃ tataḥ kuryāt paścād brāhmaṇavācanam
13,100.017a tato 'nnenāvaśeṣeṇa bhojayed atithīn api
13,100.017c arcāpūrvaṃ mahārāja tataḥ prīṇāti mānuṣān
13,100.018a anityaṃ hi sthito yasmāt tasmād atithir ucyate
13,100.019a ācāryasya pituś caiva sakhyur āptasya cātitheḥ
13,100.019c idam asti gṛhe mahyam iti nityaṃ nivedayet
13,100.020a te yad vadeyus tat kuryād iti dharmo vidhīyate
13,100.020c gṛhasthaḥ puruṣaḥ kṛṣṇa śiṣṭāśī ca sadā bhavet
13,100.021a rājartvijaṃ snātakaṃ ca guruṃ śvaśuram eva ca
13,100.021c arcayen madhuparkeṇa parisaṃvatsaroṣitān
13,100.022a śvabhyaś ca śvapacebhyaś ca vayobhyaś cāvaped bhuvi
13,100.022c vaiśvadevaṃ hi nāmaitat sāyaṃprātar vidhīyate
13,100.023a etāṃs tu dharmān gārhasthān yaḥ kuryād anasūyakaḥ
13,100.023c sa iharddhiṃ parāṃ prāpya pretya nāke mahīyate
13,100.024 bhīṣma uvāca
13,100.024a iti bhūmer vacaḥ śrutvā vāsudevaḥ pratāpavān
13,100.024c tathā cakāra satataṃ tvam apy evaṃ samācara
13,100.025a evaṃ gṛhasthadharmaṃ tvaṃ cetayāno narādhipa
13,100.025c ihaloke yaśaḥ prāpya pretya svargam avāpsyasi
13,101.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,101.001a ālokadānaṃ nāmaitat kīdṛśaṃ bharatarṣabha
13,101.001c katham etat samutpannaṃ phalaṃ cātra bravīhi me
13,101.002 bhīṣma uvāca
13,101.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,101.002c manoḥ prajāpater vādaṃ suvarṇasya ca bhārata
13,101.003a tapasvī kaś cid abhavat suvarṇo nāma nāmataḥ
13,101.003c varṇato hemavarṇaḥ sa suvarṇa iti paprathe
13,101.004a kulaśīlaguṇopetaḥ svādhyāye ca paraṃ gataḥ
13,101.004c bahūn svavaṃśaprabhavān samatītaḥ svakair guṇaiḥ
13,101.005a sa kadā cin manuṃ vipro dadarśopasasarpa ca
13,101.005c kuśalapraśnam anyonyaṃ tau ca tatra pracakratuḥ
13,101.006a tatas tau siddhasaṃkalpau merau kāñcanaparvate
13,101.006c ramaṇīye śilāpṛṣṭhe sahitau saṃnyaṣīdatām
13,101.007a tatra tau kathayām āstāṃ kathā nānāvidhāśrayāḥ
13,101.007c brahmarṣidevadaityānāṃ purāṇānāṃ mahātmanām
13,101.008a suvarṇas tv abravīd vākyaṃ manuṃ svāyaṃbhuvaṃ prabhum
13,101.008c hitārthaṃ sarvabhūtānāṃ praśnaṃ me vaktum arhasi
13,101.009a sumanobhir yad ijyante daivatāni prajeśvara
13,101.009b*0451_01 sumanogandhadhūpādyair ijyante daivatāni ca
13,101.009c kim etat katham utpannaṃ phalayogaṃ ca śaṃsa me
13,101.010 manur uvāca
13,101.010a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,101.010c śukrasya ca baleś caiva saṃvādaṃ vai samāgame
13,101.011a baler vairocanasyeha trailokyam anuśāsataḥ
13,101.011c samīpam ājagāmāśu śukro bhṛgukulodvahaḥ
13,101.012a tam arghyādibhir abhyarcya bhārgavaṃ so 'surādhipaḥ
13,101.012c niṣasādāsane paścād vidhivad bhūridakṣiṇaḥ
13,101.013a katheyam abhavat tatra yā tvayā parikīrtitā
13,101.013c sumanodhūpadīpānāṃ saṃpradāne phalaṃ prati
13,101.014a tataḥ papraccha daityendraḥ kavīndraṃ praśnam uttamam
13,101.014c sumanodhūpadīpānāṃ kiṃ phalaṃ brahmavittama
13,101.014e pradānasya dvijaśreṣṭha tad bhavān vaktum arhati
13,101.015 śukra uvāca
13,101.015*0452_01 agniṣomādisṛṣṭau tu viṣṇoḥ sarvātmanaḥ prabho
13,101.015a tapaḥ pūrvaṃ samutpannaṃ dharmas tasmād anantaram
13,101.015c etasminn antare caiva vīrudoṣadhya eva ca
13,101.016a somasyātmā ca bahudhā saṃbhūtaḥ pṛthivītale
13,101.016c amṛtaṃ ca viṣaṃ caiva yāś cānyās tulyajātayaḥ
13,101.017a amṛtaṃ manasaḥ prītiṃ sadyaḥ puṣṭiṃ dadāti ca
13,101.017c mano glapayate tīvraṃ viṣaṃ gandhena sarvaśaḥ
13,101.018a amṛtaṃ maṅgalaṃ viddhi mahad viṣam amaṅgalam
13,101.018c oṣadhyo hy amṛtaṃ sarvaṃ viṣaṃ tejo 'gnisaṃbhavam
13,101.019a mano hlādayate yasmāc chriyaṃ cāpi dadhāti ha
13,101.019b*0453_01 amṛtaṃ mano hlādayati śriyaṃ caiva dadāti ha
13,101.019c tasmāt sumanasaḥ proktā naraiḥ sukṛtakarmabhiḥ
13,101.020a devatābhyaḥ sumanaso yo dadāti naraḥ śuciḥ
13,101.020c tasmāt sumanasaḥ proktā yasmāt tuṣyanti devatāḥ
13,101.020d*0454_01 tasya tuṣyanti vai devās tuṣṭāḥ puṣṭiṃ dadaty api
13,101.020d*0455_01 tasmai sumanaso devās tasmāt sumanasaḥ smṛtāḥ
13,101.021a yaṃ yam uddiśya dīyeran devaṃ sumanasaḥ prabho
13,101.021c maṅgalārthaṃ sa tenāsya prīto bhavati daityapa
13,101.022a jñeyās tūgrāś ca saumyāś ca tejasvinyaś ca tāḥ pṛthak
13,101.022c oṣadhyo bahuvīryāś ca bahurūpās tathaiva ca
13,101.023a yajñiyānāṃ ca vṛkṣāṇām ayajñiyān nibodha me
13,101.023c āsurāṇi ca mālyāni daivatebhyo hitāni ca
13,101.024a rākṣasānāṃ surāṇāṃ ca yakṣāṇāṃ ca tathā priyāḥ
13,101.024c pitṝṇāṃ mānuṣāṇāṃ ca kāntā yās tv anupūrvaśaḥ
13,101.025a vanyā grāmyāś ceha tathā kṛṣṭoptāḥ parvatāśrayāḥ
13,101.025c akaṇṭakāḥ kaṇṭakinyo gandharūparasānvitāḥ
13,101.026a dvividho hi smṛto gandha iṣṭo 'niṣṭaś ca puṣpajaḥ
13,101.026c iṣṭagandhāni devānāṃ puṣpāṇīti vibhāvayet
13,101.027a akaṇṭakānāṃ vṛkṣāṇāṃ śvetaprāyāś ca varṇataḥ
13,101.027c teṣāṃ puṣpāṇi devānām iṣṭāni satataṃ prabho
13,101.027d*0456_01 padmaṃ ca tulasījātir api sarveṣu pūjitāḥ
13,101.028a jalajāni ca mālyāni padmādīni ca yāni ca
13,101.028c gandharvanāgayakṣebhyas tāni dadyād vicakṣaṇaḥ
13,101.029a oṣadhyo raktapuṣpāś ca kaṭukāḥ kaṇṭakānvitāḥ
13,101.029c śatrūṇām abhicārārtham atharvasu nidarśitāḥ
13,101.030a tīkṣṇavīryās tu bhūtānāṃ durālambhāḥ sakaṇṭakāḥ
13,101.030c raktabhūyiṣṭhavarṇāś ca kṛṣṇāś caivopahārayet
13,101.031a manohṛdayanandinyo vimarde madhurāś ca yāḥ
13,101.031c cārurūpāḥ sumanaso mānuṣāṇāṃ smṛtā vibho
13,101.032a na tu śmaśānasaṃbhūtā na devāyatanodbhavāḥ
13,101.032c saṃnayet puṣṭiyukteṣu vivāheṣu rahaḥsu ca
13,101.033a girisānuruhāḥ saumyā devānām upapādayet
13,101.033c prokṣitābhyukṣitāḥ saumyā yathāyogaṃ yathāsmṛti
13,101.034a gandhena devās tuṣyanti darśanād yakṣarākṣasāḥ
13,101.034c nāgāḥ samupabhogena tribhir etais tu mānuṣāḥ
13,101.035a sadyaḥ prīṇāti devān vai te prītā bhāvayanty uta
13,101.035c saṃkalpasiddhā martyānām īpsitaiś ca manorathaiḥ
13,101.036a devāḥ prīṇanti satataṃ mānitā mānayanti ca
13,101.036c avajñātāvadhūtāś ca nirdahanty adhamān narān
13,101.037a ataūrdhvaṃ pravakṣyāmi dhūpadānavidhau phalam
13,101.037c dhūpāṃś ca vividhān sādhūn asādhūṃś ca nibodha me
13,101.038a niryāsaḥ saralaś caiva kṛtrimaś caiva te trayaḥ
13,101.038c iṣṭāniṣṭo bhaved gandhas tan me vistarataḥ śṛṇu
13,101.039a niryāsāḥ sallakīvarjyā devānāṃ dayitās tu te
13,101.039c gugguluḥ pravaras teṣāṃ sarveṣām iti niścayaḥ
13,101.040a aguruḥ sāriṇāṃ śreṣṭho yakṣarākṣasabhoginām
13,101.040c daityānāṃ sallakījaś ca kāṅkṣito yaś ca tadvidhaḥ
13,101.041a atha sarjarasādīnāṃ gandhaiḥ pārthivadāravaiḥ
13,101.041c phāṇitāsavasaṃyuktair manuṣyāṇāṃ vidhīyate
13,101.042a devadānavabhūtānāṃ sadyas tuṣṭikaraḥ smṛtaḥ
13,101.042c ye 'nye vaihārikās te tu mānuṣāṇām iti smṛtāḥ
13,101.043a ya evoktāḥ sumanasāṃ pradāne guṇahetavaḥ
13,101.043c dhūpeṣv api parijñeyās ta eva prītivardhanāḥ
13,101.044a dīpadāne pravakṣyāmi phalayogam anuttamam
13,101.044c yathā yena yadā caiva pradeyā yādṛśāś ca te
13,101.045a jyotis tejaḥ prakāśaś cāpy ūrdhvagaṃ cāpi varṇyate
13,101.045c pradānaṃ tejasāṃ tasmāt tejo vardhayate nṛṇām
13,101.046a andhaṃ tamas tamisraṃ ca dakṣiṇāyanam eva ca
13,101.046c uttarāyaṇam etasmāj jyotirdānaṃ praśasyate
13,101.047a yasmād ūrdhvagam etat tu tamasaś caiva bheṣajam
13,101.047c tasmād ūrdhvagater dātā bhaved iti viniścayaḥ
13,101.048a devās tejasvino yasmāt prabhāvantaḥ prakāśakāḥ
13,101.048c tāmasā rākṣasāś ceti tasmād dīpaḥ pradīyate
13,101.049a ālokadānāc cakṣuṣmān prabhāyukto bhaven naraḥ
13,101.049c tān dattvā nopahiṃseta na haren nopanāśayet
13,101.050a dīpahartā bhaved andhas tamogatir asuprabhaḥ
13,101.050c dīpapradaḥ svargaloke dīpamālī virājate
13,101.051a haviṣā prathamaḥ kalpo dvitīyas tv auṣadhīrasaiḥ
13,101.051c vasāmedosthiniryāsair na kāryaḥ puṣṭim icchatā
13,101.052a giriprapāte gahane caityasthāne catuṣpathe
13,101.052b*0457_01 devālaye sabhāyāṃ ca girau caitye catuṣpathe
13,101.052b*0457_02 gobrāhmaṇālaye durge dīpo bhūtipradaḥ śuciḥ
13,101.052c dīpadātā bhaven nityaṃ ya icched bhūtim ātmanaḥ
13,101.053a kuloddyoto viśuddhātmā prakāśatvaṃ ca gacchati
13,101.053c jyotiṣāṃ caiva sālokyaṃ dīpadātā naraḥ sadā
13,101.054a balikarmasu vakṣyāmi guṇān karmaphalodayān
13,101.054c devayakṣoraganṛṇāṃ bhūtānām atha rakṣasām
13,101.055a yeṣāṃ nāgrabhujo viprā devatātithibālakāḥ
13,101.055c rākṣasān eva tān viddhi nirvaṣaṭkāramaṅgalān
13,101.056a tasmād agraṃ prayaccheta devebhyaḥ pratipūjitam
13,101.056c śirasā praṇataś cāpi hared balim atandritaḥ
13,101.057a gṛhyā hi devatā nityam āśaṃsanti gṛhāt sadā
13,101.057c bāhyāś cāgantavo ye 'nye yakṣarākṣasapannagāḥ
13,101.058a ito dattena jīvanti devatāḥ pitaras tathā
13,101.058c te prītāḥ prīṇayanty etān āyuṣā yaśasā dhanaiḥ
13,101.059a balayaḥ saha puṣpais tu devānām upahārayet
13,101.059c dadhidrapsayutāḥ puṇyāḥ sugandhāḥ priyadarśanāḥ
13,101.060a kāryā rudhiramāṃsāḍhyā balayo yakṣarakṣasām
13,101.060c surāsavapuraskārā lājollepanabhūṣitāḥ
13,101.061a nāgānāṃ dayitā nityaṃ padmotpalavimiśritāḥ
13,101.061c tilān guḍasusaṃpannān bhūtānām upahārayet
13,101.062a agradātāgrabhogī syād balavarṇasamanvitaḥ
13,101.062c tasmād agraṃ prayaccheta devebhyaḥ pratipūjitam
13,101.063a jvalaty aharaho veśma yāś cāsya gṛhadevatāḥ
13,101.063c tāḥ pūjyā bhūtikāmena prasṛtāgrapradāyinā
13,101.064a ity etad asurendrāya kāvyaḥ provāca bhārgavaḥ
13,101.064c suvarṇāya manuḥ prāha suvarṇo nāradāya ca
13,101.065a nārado 'pi mayi prāha guṇān etān mahādyute
13,101.065c tvam apy etad viditveha sarvam ācara putraka
13,102.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,102.001a śrutaṃ me bharataśreṣṭha puṣpadhūpapradāyinām
13,102.001c phalaṃ balividhāne ca tad bhūyo vaktum arhasi
13,102.001d*0458_01 phalaṃ pradānena ca tad bhūyo vaktuṃ tvam arhasi
13,102.002a dhūpapradānasya phalaṃ pradīpasya tathaiva ca
13,102.002c balayaś ca kimarthaṃ vai kṣipyante gṛhamedhibhiḥ
13,102.003 bhīṣma uvāca
13,102.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,102.003c nahuṣaṃ prati saṃvādam agastyasya bhṛgos tathā
13,102.004a nahuṣo hi mahārāja rājarṣiḥ sumahātapāḥ
13,102.004c devarājyam anuprāptaḥ sukṛteneha karmaṇā
13,102.005a tatrāpi prayato rājan nahuṣas tridive vasan
13,102.005c mānuṣīś caiva divyāś ca kurvāṇo vividhāḥ kriyāḥ
13,102.006a mānuṣyas tatra sarvāḥ sma kriyās tasya mahātmanaḥ
13,102.006c pravṛttās tridive rājan divyāś caiva sanātanāḥ
13,102.007a agnikāryāṇi samidhaḥ kuśāḥ sumanasas tathā
13,102.007c balayaś cānnalājābhir dhūpanaṃ dīpakarma ca
13,102.008a sarvaṃ tasya gṛhe rājñaḥ prāvartata mahātmanaḥ
13,102.008c japayajñān manoyajñāṃs tridive 'pi cakāra saḥ
13,102.009a daivatāny arcayaṃś cāpi vidhivat sa sureśvaraḥ
13,102.009c sarvāṇy eva yathānyāyaṃ yathāpūrvam ariṃdama
13,102.010a athendrasya bhaviṣyatvād ahaṃkāras tam āviśat
13,102.010c sarvāś caiva kriyās tasya paryahīyanta bhūpate
13,102.011a sa ṛṣīn vāhayām āsa varadānamadānvitaḥ
13,102.011c parihīnakriyaś cāpi durbalatvam upeyivān
13,102.012a tasya vāhayataḥ kālo munimukhyāṃs tapodhanān
13,102.012c ahaṃkārābhibhūtasya sumahān atyavartata
13,102.013a atha paryāyaśa ṛṣīn vāhanāyopacakrame
13,102.013c paryāyaś cāpy agastyasya samapadyata bhārata
13,102.014a athāgamya mahātejā bhṛgur brahmavidāṃ varaḥ
13,102.014c agastyam āśramasthaṃ vai samupetyedam abravīt
13,102.015a evaṃ vayam asatkāraṃ devendrasyāsya durmateḥ
13,102.015c nahuṣasya kimarthaṃ vai marṣayāma mahāmune
13,102.016 agastya uvāca
13,102.016a katham eṣa mayā śakyaḥ śaptuṃ yasya mahāmune
13,102.016c varadena varo datto bhavato viditaś ca saḥ
13,102.017a yo me dṛṣṭipathaṃ gacchet sa me vaśyo bhaved iti
13,102.017c ity anena varo devād yācito gacchatā divam
13,102.018a evaṃ na dagdhaḥ sa mayā bhavatā ca na saṃśayaḥ
13,102.018c anyenāpy ṛṣimukhyena na śapto na ca pātitaḥ
13,102.019a amṛtaṃ caiva pānāya dattam asmai purā vibho
13,102.019c mahātmane tadarthaṃ ca nāsmābhir vinipātyate
13,102.020a prāyacchata varaṃ devaḥ prajānāṃ duḥkhakārakam
13,102.020c dvijeṣv adharmayuktāni sa karoti narādhamaḥ
13,102.021a atra yat prāptakālaṃ nas tad brūhi vadatāṃ vara
13,102.021c bhavāṃś cāpi yathā brūyāt kurvīmahi tathā vayam
13,102.022 bhṛgur uvāca
13,102.022a pitāmahaniyogena bhavantam aham āgataḥ
13,102.022c pratikartuṃ balavati nahuṣe darpam āsthite
13,102.023a adya hi tvā sudurbuddhī rathe yokṣyati devarāṭ
13,102.023c adyainam aham udvṛttaṃ kariṣye 'nindram ojasā
13,102.024a adyendraṃ sthāpayiṣyāmi paśyatas te śatakratum
13,102.024c saṃcālya pāpakarmāṇam indrasthānāt sudurmatim
13,102.025a adya cāsau kudevendras tvāṃ padā dharṣayiṣyati
13,102.025c daivopahatacittatvād ātmanāśāya mandadhīḥ
13,102.026a vyutkrāntadharmaṃ tam ahaṃ dharṣaṇāmarṣito bhṛśam
13,102.026c ahir bhavasveti ruṣā śapsye pāpaṃ dvijadruham
13,102.027a tata enaṃ sudurbuddhiṃ dhikśabdābhihatatviṣam
13,102.027c dharaṇyāṃ pātayiṣyāmi prekṣatas te mahāmune
13,102.028a nahuṣaṃ pāpakarmāṇam aiśvaryabalamohitam
13,102.028c yathā ca rocate tubhyaṃ tathā kartāsmy ahaṃ mune
13,102.029a evam uktas tu bhṛguṇā maitrāvaruṇir avyayaḥ
13,102.029c agastyaḥ paramaprīto babhūva vigatajvaraḥ
13,102.029d*0459_01 tathā cakāra tat sarvaṃ papāta nahuṣo yathā
13,103.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,103.001a kathaṃ sa vai vipannaś ca kathaṃ vai pātito bhuvi
13,103.001c kathaṃ cānindratāṃ prāptas tad bhavān vaktum arhati
13,103.002 bhīṣma uvāca
13,103.002a evaṃ tayoḥ saṃvadatoḥ kriyās tasya mahātmanaḥ
13,103.002c sarvā evābhyavartanta yā divyā yāś ca mānuṣāḥ
13,103.003a tathaiva dīpadānāni sarvopakaraṇāni ca
13,103.003c balikarma ca yac cānyad utsekāś ca pṛthagvidhāḥ
13,103.003e sarvās tasya samutpannā devarājño mahātmanaḥ
13,103.004a devaloke nṛloke ca sadācārā budhaiḥ smṛtāḥ
13,103.004c te ced bhavanti rājendra ṛdhyante gṛhamedhinaḥ
13,103.004e dhūpapradānair dīpaiś ca namaskārais tathaiva ca
13,103.005a yathā siddhasya cānnasya dvijāyāgraṃ pradīyate
13,103.005c balayaś ca gṛhoddeśe ataḥ prīyanti devatāḥ
13,103.006a yathā ca gṛhiṇas toṣo bhaved vai balikarmaṇā
13,103.006c tathā śataguṇā prītir devatānāṃ sma jāyate
13,103.007a evaṃ dhūpapradānaṃ ca dīpadānaṃ ca sādhavaḥ
13,103.007c praśaṃsanti namaskārair yuktam ātmaguṇāvaham
13,103.008a snānenādbhiś ca yat karma kriyate vai vipaścitā
13,103.008c namaskāraprayuktena tena prīyanti devatāḥ
13,103.008d*0460_01 pitaraś ca mahābhāgā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
13,103.008e gṛhyāś ca devatāḥ sarvāḥ prīyante vidhinārcitāḥ
13,103.009a ity etāṃ buddhim āsthāya nahuṣaḥ sa nareśvaraḥ
13,103.009c surendratvaṃ mahat prāpya kṛtavān etad adbhutam
13,103.010a kasya cit tv atha kālasya bhāgyakṣaya upasthite
13,103.010c sarvam etad avajñāya na cakāraitad īdṛśam
13,103.011a tataḥ sa parihīṇo 'bhūt surendro balikarmataḥ
13,103.011c dhūpadīpodakavidhiṃ na yathāvac cakāra ha
13,103.011e tato 'sya yajñaviṣayo rakṣobhiḥ paryabādhyata
13,103.012a athāgastyam ṛṣiśreṣṭhaṃ vāhanāyājuhāva ha
13,103.012c drutaṃ sarasvatīkūlāt smayann iva mahābalaḥ
13,103.013a tato bhṛgur mahātejā maitrāvaruṇim abravīt
13,103.013c nimīlayasva nayane jaṭā yāvad viśāmi te
13,103.013d*0461_01 surendrapātanāyeti sa ca netre nyamīlayat
13,103.014a sthāṇubhūtasya tasyātha jaṭāḥ prāviśad acyutaḥ
13,103.014c bhṛguḥ sa sumahātejāḥ pātanāya nṛpasya ha
13,103.015a tataḥ sa devarāṭ prāptas tam ṛṣiṃ vāhanāya vai
13,103.015c tato 'gastyaḥ surapatiṃ vākyam āha viśāṃ pate
13,103.016a yojayasvendra māṃ kṣipraṃ kaṃ ca deśaṃ vahāmi te
13,103.016c yatra vakṣyasi tatra tvāṃ nayiṣyāmi surādhipa
13,103.017a ity ukto nahuṣas tena yojayām āsa taṃ munim
13,103.017c bhṛgus tasya jaṭāsaṃstho babhūva hṛṣito bhṛśam
13,103.018a na cāpi darśanaṃ tasya cakāra sa bhṛgus tadā
13,103.018c varadānaprabhāvajño nahuṣasya mahātmanaḥ
13,103.019a na cukopa sa cāgastyo yukto 'pi nahuṣeṇa vai
13,103.019c taṃ tu rājā pratodena codayām āsa bhārata
13,103.019d*0462_01 śrutismṛtī pramāṇaṃ vā neti vāde sa devarāṭ
13,103.020a na cukopa sa dharmātmā tataḥ pādena devarāṭ
13,103.020c agastyasya tadā kruddho vāmenābhyahanac chiraḥ
13,103.021a tasmiñ śirasy abhihate sa jaṭāntargato bhṛguḥ
13,103.021c śaśāpa balavat kruddho nahuṣaṃ pāpacetasam
13,103.022 bhṛgur uvāca
13,103.022a yasmāt padāhanaḥ krodhāc chirasīmaṃ mahāmunim
13,103.022c tasmād āśu mahīṃ gaccha sarpo bhūtvā sudurmate
13,103.023a ity uktaḥ sa tadā tena sarpo bhūtvā papāta ha
13,103.023c adṛṣṭenātha bhṛguṇā bhūtale bharatarṣabha
13,103.024a bhṛguṃ hi yadi so 'drākṣīn nahuṣaḥ pṛthivīpate
13,103.024c na sa śakto 'bhaviṣyad vai pātane tasya tejasā
13,103.025a sa tu tais taiḥ pradānaiś ca tapobhir niyamais tathā
13,103.025c patito 'pi mahārāja bhūtale smṛtimān abhūt
13,103.025e prasādayām āsa bhṛguṃ śāpānto me bhaved iti
13,103.026a tato 'gastyaḥ kṛpāviṣṭaḥ prāsādayata taṃ bhṛgum
13,103.026c śāpāntārthaṃ mahārāja sa ca prādāt kṛpānvitaḥ
13,103.027 bhṛgur uvāca
13,103.027a rājā yudhiṣṭhiro nāma bhaviṣyati kurūdvahaḥ
13,103.027c sa tvāṃ mokṣayitā śāpād ity uktvāntaradhīyata
13,103.028a agastyo 'pi mahātejāḥ kṛtvā kāryaṃ śatakratoḥ
13,103.028c svam āśramapadaṃ prāyāt pūjyamāno dvijātibhiḥ
13,103.029a nahuṣo 'pi tvayā rājaṃs tasmāc chāpāt samuddhṛtaḥ
13,103.029c jagāma brahmasadanaṃ paśyatas te janādhipa
13,103.030a tadā tu pātayitvā taṃ nahuṣaṃ bhūtale bhṛguḥ
13,103.030c jagāma brahmasadanaṃ brahmaṇe ca nyavedayat
13,103.031a tataḥ śakraṃ samānāyya devān āha pitāmahaḥ
13,103.031c varadānān mama surā nahuṣo rājyam āptavān
13,103.031e sa cāgastyena kruddhena bhraṃśito bhūtalaṃ gataḥ
13,103.032a na ca śakyaṃ vinā rājñā surā vartayituṃ kva cit
13,103.032c tasmād ayaṃ punaḥ śakro devarājye 'bhiṣicyatām
13,103.033a evaṃ saṃbhāṣamāṇaṃ tu devāḥ pārtha pitāmaham
13,103.033c evam astv iti saṃhṛṣṭāḥ pratyūcus te pitāmaham
13,103.034a so 'bhiṣikto bhagavatā devarājyena vāsavaḥ
13,103.034c brahmaṇā rājaśārdūla yathāpūrvaṃ vyarocata
13,103.035a evam etat purāvṛttaṃ nahuṣasya vyatikramāt
13,103.035c sa ca tair eva saṃsiddho nahuṣaḥ karmabhiḥ punaḥ
13,103.036a tasmād dīpāḥ pradātavyāḥ sāyaṃ vai gṛhamedhibhiḥ
13,103.036c divyaṃ cakṣur avāpnoti pretya dīpapradāyakaḥ
13,103.036e pūrṇacandrapratīkāśā dīpadāś ca bhavanty uta
13,103.037a yāvad akṣinimeṣāṇi jvalate tāvatīḥ samāḥ
13,103.037c rūpavān dhanavāṃś cāpi naro bhavati dīpadaḥ
13,103.037d*0463_01 ya idaṃ śṛṇuyād vāpi paṭhate yo dvijottamaḥ
13,103.037d*0463_02 brahmalokam avāpnoti sa ca naivātra saṃśayaḥ
13,104.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,104.001a brāhmaṇasvāni ye mandā haranti bharatarṣabha
13,104.001c nṛśaṃsakāriṇo mūḍhāḥ kva te gacchanti mānavāḥ
13,104.002 bhīṣma uvāca
13,104.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,104.002c caṇḍālasya ca saṃvādaṃ kṣatrabandhoś ca bhārata
13,104.002d*0464_01 pātakānāṃ paraṃ hy etad brahmasvaharaṇaṃ balāt
13,104.002d*0464_02 sānvayās te vinaśyanti caṇḍālāḥ pretya ceha ca
13,104.003 rājanya uvāca
13,104.003a vṛddharūpo 'si caṇḍāla bālavac ca viceṣṭase
13,104.003c śvakharāṇāṃ rajaḥsevī kasmād udvijase gavām
13,104.004a sādhubhir garhitaṃ karma caṇḍālasya vidhīyate
13,104.004c kasmād gorajasā dhvastam apāṃ kuṇḍe niṣiñcasi
13,104.005 caṇḍāla uvāca
13,104.005a brāhmaṇasya gavāṃ rājan hriyatīnāṃ rajaḥ purā
13,104.005c somam uddhvaṃsayām āsa taṃ somaṃ ye 'piban dvijāḥ
13,104.005d*0465_01 bhṛtyānām api rājñāṃ tu rajasā dhvaṃsitaṃ makhe
13,104.005d*0465_02 tatpānāc ca dvijāḥ sarve kṣipraṃ narakam āviśan
13,104.006a dīkṣitaś ca sa rājāpi kṣipraṃ narakam āviśat
13,104.006c saha tair yājakaiḥ sarvair brahmasvam upajīvya tat
13,104.007a ye 'pi tatrāpiban kṣīraṃ ghṛtaṃ dadhi ca mānavāḥ
13,104.007c brāhmaṇāḥ saharājanyāḥ sarve narakam āviśan
13,104.008a jaghnus tāḥ payasā putrāṃs tathā pautrān vidhunvatīḥ
13,104.008c paśūn avekṣamāṇāś ca sādhuvṛttena daṃpatī
13,104.009a ahaṃ tatrāvasaṃ rājan brahmacārī jitendriyaḥ
13,104.009c tāsāṃ me rajasā dhvastaṃ bhaikṣam āsīn narādhipa
13,104.010a caṇḍālo 'haṃ tato rājan bhuktvā tad abhavaṃ mṛtaḥ
13,104.010c brahmasvahārī ca nṛpaḥ so 'pratiṣṭhāṃ gatiṃ yayau
13,104.011a tasmād dharen na viprasvaṃ kadā cid api kiṃ cana
13,104.011b*0466_01 na paśyen nānumodec ca na hartuṃ kiṃ cid ācaret
13,104.011c brahmasvarajasā dhvastaṃ bhuktvā māṃ paśya yādṛśam
13,104.012a tasmāt somo 'py avikreyaḥ puruṣeṇa vipaścitā
13,104.012b*0467_01 etad dhi dhanam utkṛṣṭaṃ dvijānām aviśeṣataḥ
13,104.012c vikrayaṃ hīha somasya garhayanti manīṣiṇaḥ
13,104.013a ye cainaṃ krīṇate rājan ye ca vikrīṇate janāḥ
13,104.013c te tu vaivasvataṃ prāpya rauravaṃ yānti sarvaśaḥ
13,104.014a somaṃ tu rajasā dhvastaṃ vikrīyād buddhipūrvakam
13,104.014c śrotriyo vārdhuṣī bhūtvā cirarātrāya naśyati
13,104.014e narakaṃ triṃśataṃ prāpya śvaviṣṭhām upajīvati
13,104.014f*0468_01 brahmasvahārī narakān yātanāś cānubhūya tu
13,104.014f*0468_02 maleṣu ca kṛmir bhūtvā śvaviṣṭhām upajīvati
13,104.015a śvacaryām atimānaṃ ca sakhidāreṣu viplavam
13,104.015c tulayādhārayad dharmo hy atimāno 'tiricyate
13,104.016a śvānaṃ vai pāpinaṃ paśya vivarṇaṃ hariṇaṃ kṛśam
13,104.016c atimānena bhūtānām imāṃ gatim upāgatam
13,104.017a ahaṃ vai vipule jātaḥ kule dhanasamanvite
13,104.017c anyasmiñ janmani vibho jñānavijñānapāragaḥ
13,104.018a abhavaṃ tatra jānāno hy etān doṣān madāt tadā
13,104.018c saṃrabdha eva bhūtānāṃ pṛṣṭhamāṃsāny abhakṣayam
13,104.018d*0469_01 so 'haṃ vai viditaḥ sarvair dūrago malino vane
13,104.018d*0469_02 sādhūnāṃ paribhāvepsur viprāṇāṃ garvito dhanaiḥ
13,104.019a so 'haṃ tena ca vṛttena bhojanena ca tena vai
13,104.019c imām avasthāṃ saṃprāptaḥ paśya kālasya paryayam
13,104.020a ādīptam iva cailāntaṃ bhramarair iva cārditam
13,104.020c dhāvamānaṃ susaṃrabdhaṃ paśya māṃ rajasānvitam
13,104.021a svādhyāyais tu mahat pāpaṃ taranti gṛhamedhinaḥ
13,104.021c dānaiḥ pṛthagvidhaiś cāpi yathā prāhur manīṣiṇaḥ
13,104.022a tathā pāpakṛtaṃ vipram āśramasthaṃ mahīpate
13,104.022c sarvasaṅgavinirmuktaṃ chandāṃsy uttārayanty uta
13,104.023a ahaṃ tu pāpayonyāṃ vai prasūtaḥ kṣatriyarṣabha
13,104.023c niścayaṃ nādhigacchāmi kathaṃ mucyeyam ity uta
13,104.024a jātismaratvaṃ tu mama kena cit pūrvakarmaṇā
13,104.024c śubhena yena mokṣaṃ vai prāptum icchāmy ahaṃ nṛpa
13,104.025a tvam imaṃ me prapannāya saṃśayaṃ brūhi pṛcchate
13,104.025c caṇḍālatvāt katham ahaṃ mucyeyam iti sattama
13,104.026 rājanya uvāca
13,104.026a caṇḍāla pratijānīhi yena mokṣam avāpsyasi
13,104.026c brāhmaṇārthe tyajan prāṇān gatim iṣṭām avāpsyasi
13,104.027a dattvā śarīraṃ kravyādbhyo raṇāgnau dvijahetukam
13,104.027c hutvā prāṇān pramokṣas te nānyathā mokṣam arhasi
13,104.028 bhīṣma uvāca
13,104.028a ity uktaḥ sa tadā rājan brahmasvārthe paraṃtapa
13,104.028c hutvā raṇamukhe prāṇān gatim iṣṭām avāpa ha
13,104.029a tasmād rakṣyaṃ tvayā putra brahmasvaṃ bharatarṣabha
13,104.029c yadīcchasi mahābāho śāśvatīṃ gatim uttamām
13,105.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,105.001a eko lokaḥ sukṛtināṃ sarve tv āho pitāmaha
13,105.001c uta tatrāpi nānātvaṃ tan me brūhi pitāmaha
13,105.002 bhīṣma uvāca
13,105.002a karmabhiḥ pārtha nānātvaṃ lokānāṃ yānti mānavāḥ
13,105.002c puṇyān puṇyakṛto yānti pāpān pāpakṛto janāḥ
13,105.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,105.003c gautamasya munes tāta saṃvādaṃ vāsavasya ca
13,105.004a brāhmaṇo gautamaḥ kaś cin mṛdur dānto jitendriyaḥ
13,105.004c mahāvane hastiśiśuṃ paridyūnam amātṛkam
13,105.005a taṃ dṛṣṭvā jīvayām āsa sānukrośo dhṛtavrataḥ
13,105.005c sa tu dīrgheṇa kālena babhūvātibalo mahān
13,105.006a taṃ prabhinnaṃ mahānāgaṃ prasrutaṃ sarvato madam
13,105.006c dhṛtarāṣṭrasya rūpeṇa śakro jagrāha hastinam
13,105.007a hriyamāṇaṃ tu taṃ dṛṣṭvā gautamaḥ saṃśitavrataḥ
13,105.007c abhyabhāṣata rājānaṃ dhṛtarāṣṭraṃ mahātapāḥ
13,105.008a mā me hārṣīr hastinaṃ putram enaṃ; duḥkhāt puṣṭaṃ dhṛtarāṣṭrākṛtajña
13,105.008c mitraṃ satāṃ saptapadaṃ vadanti; mitradroho naiva rājan spṛśet tvām
13,105.009a idhmodakapradātāraṃ śūnyapālakam āśrame
13,105.009c vinītam ācāryakule suyuktaṃ gurukarmaṇi
13,105.010a śiṣṭaṃ dāntaṃ kṛtajñaṃ ca priyaṃ ca satataṃ mama
13,105.010c na me vikrośato rājan hartum arhasi kuñjaram
13,105.011 dhṛtarāṣṭra uvāca
13,105.011a gavāṃ sahasraṃ bhavate dadāmi; dāsīśataṃ niṣkaśatāni pañca
13,105.011c anyac ca vittaṃ vividhaṃ maharṣe; kiṃ brāhmaṇasyeha gajena kṛtyam
13,105.012 gautama uvāca
13,105.012a tvām eva gāvo 'bhi bhavantu rājan; dāsyaḥ saniṣkā vividhaṃ ca ratnam
13,105.012c anyac ca vittaṃ vividhaṃ narendra; kiṃ brāhmaṇasyeha dhanena kṛtyam
13,105.013 dhṛtarāṣṭra uvāca
13,105.013a brāhmaṇānāṃ hastibhir nāsti kṛtyaṃ; rājanyānāṃ nāgakulāni vipra
13,105.013c svaṃ vāhanaṃ nayato nāsty adharmo; nāgaśreṣṭhād gautamāsmān nivarta
13,105.014 gautama uvāca
13,105.014a yatra preto nandati puṇyakarmā; yatra pretaḥ śocati pāpakarmā
13,105.014c vaivasvatasya sadane mahātmanas; tatra tvāhaṃ hastinaṃ yātayiṣye
13,105.015 dhṛtarāṣṭra uvāca
13,105.015a ye niṣkriyā nāstikāḥ śraddadhānāḥ; pāpātmāna indriyārthe niviṣṭāḥ
13,105.015c yamasya te yātanāṃ prāpnuvanti; paraṃ gantā dhṛtarāṣṭro na tatra
13,105.016 gautama uvāca
13,105.016a vaivasvatī saṃyamanī janānāṃ; yatrānṛtaṃ nocyate yatra satyam
13,105.016c yatrābalā balinaṃ yātayanti; tatra tvāhaṃ hastinaṃ yātayiṣye
13,105.017 dhṛtarāṣṭra uvāca
13,105.017a jyeṣṭhāṃ svasāraṃ pitaraṃ mātaraṃ ca; guruṃ yathā mānayantaś caranti
13,105.017c tathāvidhānām eṣa loko maharṣe; paraṃ gantā dhṛtarāṣṭro na tatra
13,105.018 gautama uvāca
13,105.018a mandākinī vaiśravaṇasya rājño; mahābhogā bhogijanapraveśyā
13,105.018c gandharvayakṣair apsarobhiś ca juṣṭā; tatra tvāhaṃ hastinaṃ yātayiṣye
13,105.019 dhṛtarāṣṭra uvāca
13,105.019a atithivratāḥ suvratā ye janā vai; pratiśrayaṃ dadati brāhmaṇebhyaḥ
13,105.019c śiṣṭāśinaḥ saṃvibhajyāśritāṃś ca; mandākinīṃ te 'pi vibhūṣayanti
13,105.020 gautama uvāca
13,105.020a meror agre yad vanaṃ bhāti ramyaṃ; supuṣpitaṃ kiṃnaragītajuṣṭam
13,105.020c sudarśanā yatra jambūr viśālā; tatra tvāhaṃ hastinaṃ yātayiṣye
13,105.021 dhṛtarāṣṭra uvāca
13,105.021a ye brāhmaṇā mṛdavaḥ satyaśīlā; bahuśrutāḥ sarvabhūtābhirāmāḥ
13,105.021c ye 'dhīyante setihāsaṃ purāṇaṃ; madhvāhutyā juhvati ca dvijebhyaḥ
13,105.022a tathāvidhānām eṣa loko maharṣe; paraṃ gantā dhṛtarāṣṭro na tatra
13,105.022c yad vidyate viditaṃ sthānam asti; tad brūhi tvaṃ tvarito hy eṣa yāmi
13,105.023 gautama uvāca
13,105.023a supuṣpitaṃ kiṃnararājajuṣṭaṃ; priyaṃ vanaṃ nandanaṃ nāradasya
13,105.023c gandharvāṇām apsarasāṃ ca sadma; tatra tvāhaṃ hastinaṃ yātayiṣye
13,105.024 dhṛtarāṣṭra uvāca
13,105.024a ye nṛttagītakuśalā janāḥ sadā; hy ayācamānāḥ sahitāś caranti
13,105.024c tathāvidhānām eṣa loko maharṣe; paraṃ gantā dhṛtarāṣṭro na tatra
13,105.025 gautama uvāca
13,105.025a yatrottarāḥ kuravo bhānti ramyā; devaiḥ sārdhaṃ modamānā narendra
13,105.025c yatrāgniyaunāś ca vasanti viprā; hy ayonayaḥ parvatayonayaś ca
13,105.026a yatra śakro varṣati sarvakāmān; yatra striyaḥ kāmacārāś caranti
13,105.026c yatra cerṣyā nāsti nārīnarāṇāṃ; tatra tvāhaṃ hastinaṃ yātayiṣye
13,105.027 dhṛtarāṣṭra uvāca
13,105.027a ye sarvabhūteṣu nivṛttakāmā; amāṃsādā nyastadaṇḍāś caranti
13,105.027c na hiṃsanti sthāvaraṃ jaṅgamaṃ ca; bhūtānāṃ ye sarvabhūtātmabhūtāḥ
13,105.028a nirāśiṣo nirmamā vītarāgā; lābhālābhe tulyanindāpraśaṃsāḥ
13,105.028c tathāvidhānām eṣa loko maharṣe; paraṃ gantā dhṛtarāṣṭro na tatra
13,105.029 gautama uvāca
13,105.029a tataḥ paraṃ bhānti lokāḥ sanātanāḥ; supuṇyagandhā nirmalā vītaśokāḥ
13,105.029c somasya rājñaḥ sadane mahātmanas; tatra tvāhaṃ hastinaṃ yātayiṣye
13,105.030 dhṛtarāṣṭra uvāca
13,105.030a ye dānaśīlā na pratigṛhṇate sadā; na cāpy arthān ādadate parebhyaḥ
13,105.030c yeṣām adeyam arhate nāsti kiṃ cit; sarvātithyāḥ suprasādā janāś ca
13,105.031a ye kṣantāro nābhijalpanti cānyāñ; śaktā bhūtvā satataṃ puṇyaśīlāḥ
13,105.031c tathāvidhānām eṣa loko maharṣe; paraṃ gantā dhṛtarāṣṭro na tatra
13,105.032 gautama uvāca
13,105.032a tataḥ paraṃ bhānti lokāḥ sanātanā; virajaso vitamaskā viśokāḥ
13,105.032c ādityasya sumahāntaḥ suvṛttās; tatra tvāhaṃ hastinaṃ yātayiṣye
13,105.033 dhṛtarāṣṭra uvāca
13,105.033a svādhyāyaśīlā guruśuśrūṣaṇe ratās; tapasvinaḥ suvratāḥ satyasaṃdhāḥ
13,105.033c ācāryāṇām apratikūlabhāṣiṇo; nityotthitā gurukarmasv acodyāḥ
13,105.034a tathāvidhānām eṣa loko maharṣe; viśuddhānāṃ bhāvitavāṅmatīnām
13,105.034c satye sthitānāṃ vedavidāṃ mahātmanāṃ; paraṃ gantā dhṛtarāṣṭro na tatra
13,105.035 gautama uvāca
13,105.035a tataḥ pare bhānti lokāḥ sanātanāḥ; supuṇyagandhā virajā viśokāḥ
13,105.035c varuṇasya rājñaḥ sadane mahātmanas; tatra tvāhaṃ hastinaṃ yātayiṣye
13,105.036 dhṛtarāṣṭra uvāca
13,105.036a cāturmāsyair ye yajante janāḥ sadā; tatheṣṭīnāṃ daśaśataṃ prāpnuvanti
13,105.036c ye cāgnihotraṃ juhvati śraddadhānā; yathānyāyaṃ trīṇi varṣāṇi viprāḥ
13,105.037a svadāriṇāṃ dharmadhure mahātmanāṃ; yathocite vartmani susthitānām
13,105.037c dharmātmanām udvahatāṃ gatiṃ tāṃ; paraṃ gantā dhṛtarāṣṭro na tatra
13,105.038 gautama uvāca
13,105.038a indrasya lokā virajā viśokā; duranvayāḥ kāṅkṣitā mānavānām
13,105.038c tasyāhaṃ te bhavane bhūritejaso; rājann imaṃ hastinaṃ yātayiṣye
13,105.039 dhṛtarāṣṭra uvāca
13,105.039a śatavarṣajīvī yaś ca śūro manuṣyo; vedādhyāyī yaś ca yajvāpramattaḥ
13,105.039c ete sarve śakralokaṃ vrajanti; paraṃ gantā dhṛtarāṣṭro na tatra
13,105.040 gautama uvāca
13,105.040a prājāpatyāḥ santi lokā mahānto; nākasya pṛṣṭhe puṣkalā vītaśokāḥ
13,105.040c manīṣitāḥ sarvalokodbhavānāṃ; tatra tvāhaṃ hastinaṃ yātayiṣye
13,105.041 dhṛtarāṣṭra uvāca
13,105.041a ye rājāno rājasūyābhiṣiktā; dharmātmāno rakṣitāraḥ prajānām
13,105.041c ye cāśvamedhāvabhṛthāplutāṅgās; teṣāṃ lokā dhṛtarāṣṭro na tatra
13,105.042 gautama uvāca
13,105.042a tataḥ paraṃ bhānti lokāḥ sanātanāḥ; supuṇyagandhā virajā vītaśokāḥ
13,105.042c tasminn ahaṃ durlabhe tvāpradhṛṣye; gavāṃ loke hastinaṃ yātayiṣye
13,105.043 dhṛtarāṣṭra uvāca
13,105.043a yo gosahasrī śatadaḥ samāṃ samāṃ; yo gośatī daśa dadyāc ca śaktyā
13,105.043c tathā daśabhyo yaś ca dadyād ihaikāṃ; pañcabhyo vā dānaśīlas tathaikām
13,105.044a ye jīryante brahmacaryeṇa viprā; brāhmīṃ vācaṃ parirakṣanti caiva
13,105.044c manasvinas tīrthayātrāparāyaṇās; te tatra modanti gavāṃ vimāne
13,105.045a prabhāsaṃ mānasaṃ puṇyaṃ puṣkarāṇi mahat saraḥ
13,105.045c puṇyaṃ ca naimiṣaṃ tīrthaṃ bāhudāṃ karatoyinīm
13,105.046a gayāṃ gayaśiraś caiva vipāśāṃ sthūlavālukām
13,105.046c tūṣṇīṃgaṅgāṃ daśagaṅgāṃ mahāhradam athāpi ca
13,105.047a gautamīṃ kauśikīṃ pākāṃ mahātmāno dhṛtavratāḥ
13,105.047c sarasvatīdṛṣadvatyau yamunāṃ ye prayānti ca
13,105.048a tatra te divyasaṃsthānā divyamālyadharāḥ śivāḥ
13,105.048c prayānti puṇyagandhāḍhyā dhṛtarāṣṭro na tatra vai
13,105.049 gautama uvāca
13,105.049a yatra śītabhayaṃ nāsti na coṣṇabhayam aṇv api
13,105.049c na kṣutpipāse na glānir na duḥkhaṃ na sukhaṃ tathā
13,105.050a na dveṣyo na priyaḥ kaś cin na bandhur na ripus tathā
13,105.050c na jarāmaraṇe vāpi na puṇyaṃ na ca pātakam
13,105.051a tasmin virajasi sphīte prajñāsattvavyavasthite
13,105.051c svayaṃbhubhavane puṇye hastinaṃ me yatiṣyati
13,105.052 dhṛtarāṣṭra uvāca
13,105.052a nirmuktāḥ sarvasaṅgebhyo kṛtātmāno yatavratāḥ
13,105.052c adhyātmayogasaṃsthāne yuktāḥ svargagatiṃ gatāḥ
13,105.053a te brahmabhavanaṃ puṇyaṃ prāpnuvantīha sāttvikāḥ
13,105.053c na tatra dhṛtarāṣṭras te śakyo draṣṭuṃ mahāmune
13,105.054 gautama uvāca
13,105.054a rathantaraṃ yatra bṛhac ca gīyate; yatra vedī puṇḍarīkaiḥ stṛṇoti
13,105.054c yatropayāti haribhiḥ somapīthī; tatra tvāhaṃ hastinaṃ yātayiṣye
13,105.055a budhyāmi tvāṃ vṛtrahaṇaṃ śatakratuṃ; vyatikramantaṃ bhuvanāni viśvā
13,105.055c kaccin na vācā vṛjinaṃ kadā cid; akārṣaṃ te manaso 'bhiṣaṅgāt
13,105.056 śakra uvāca
13,105.056a yasmād imaṃ lokapathaṃ prajānām; anvāgamaṃ padavāde gajasya
13,105.056c tasmād bhavān praṇataṃ mānuśāstu; bravīṣi yat tat karavāṇi sarvam
13,105.057 gautama uvāca
13,105.057a śvetaṃ kareṇuṃ mama putranāgaṃ; yaṃ me 'hārṣīr daśavarṣāṇi bālam
13,105.057c yo me vane vasato 'bhūd dvitīyas; tam eva me dehi surendra nāgam
13,105.058 śakra uvāca
13,105.058a ayaṃ sutas te dvijamukhya nāgaś; cāghrāyate tvām abhivīkṣamāṇaḥ
13,105.058c pādau ca te nāsikayopajighrate; śreyo mama dhyāhi namaś ca te 'stu
13,105.059 gautama uvāca
13,105.059a śivaṃ sadaiveha surendra tubhyaṃ; dhyāyāmi pūjāṃ ca sadā prayuñje
13,105.059c mamāpi tvaṃ śakra śivaṃ dadasva; tvayā dattaṃ pratigṛhṇāmi nāgam
13,105.060 śakra uvāca
13,105.060a yeṣāṃ vedā nihitā vai guhāyāṃ; manīṣiṇāṃ sattvavatāṃ mahātmanām
13,105.060c teṣāṃ tvayaikena mahātmanāsmi; buddhas tasmāt prītimāṃs te 'ham adya
13,105.061a hantaihi brāhmaṇa kṣipraṃ saha putreṇa hastinā
13,105.061c prāpnuhi tvaṃ śubhāṃl lokān ahnāya ca cirāya ca
13,105.062 bhīṣma uvāca
13,105.062a sa gautamaṃ puraskṛtya saha putreṇa hastinā
13,105.062c divam ācakrame vajrī sadbhiḥ saha durāsadam
13,105.062d*0470_01 ya idaṃ śṛṇuyān nityaṃ yaḥ paṭhed vā jitendriyaḥ
13,105.062d*0470_02 sa yāti brahmaṇo lokaṃ brāhmaṇo gautamo yathā
13,106.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,106.001a dānaṃ bahuvidhākāraṃ śāntiḥ satyam ahiṃsatā
13,106.001c svadāratuṣṭiś coktā te phalaṃ dānasya caiva yat
13,106.002a pitāmahasya viditaṃ kim anyatra tapobalāt
13,106.002c tapaso yat paraṃ te 'dya tan me vyākhyātum arhasi
13,106.003 bhīṣma uvāca
13,106.003a tapaḥ pracakṣate yāvat tāval lokā yudhiṣṭhira
13,106.003c mataṃ mama tu kaunteya tapo nānaśanāt param
13,106.004a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,106.004c bhagīrathasya saṃvādaṃ brahmaṇaś ca mahātmanaḥ
13,106.005a atītya suralokaṃ ca gavāṃ lokaṃ ca bhārata
13,106.005c ṛṣilokaṃ ca so 'gacchad bhagīratha iti śrutiḥ
13,106.006a taṃ dṛṣṭvā sa vacaḥ prāha brahmā rājan bhagīratham
13,106.006c kathaṃ bhagīrathāgās tvam imaṃ deśaṃ durāsadam
13,106.007a na hi devā na gandharvā na manuṣyā bhagīratha
13,106.007c āyānty ataptatapasaḥ kathaṃ vai tvam ihāgataḥ
13,106.008 bhagīratha uvāca
13,106.008a niḥśaṅkam annam adadaṃ brāhmaṇebhyaḥ; śataṃ sahasrāṇi sadaiva dānam
13,106.008c brāhmaṃ vrataṃ nityam āsthāya viddhi; na tv evāhaṃ tasya phalād ihāgām
13,106.009a daśaikarātrān daśa pañcarātrān; ekādaśaikādaśakān kratūṃś ca
13,106.009c jyotiṣṭomānāṃ ca śataṃ yad iṣṭaṃ; phalena tenāpi ca nāgato 'ham
13,106.010a yac cāvasaṃ jāhnavītīranityaḥ; śataṃ samās tapyamānas tapo 'ham
13,106.010c adāṃ ca tatrāśvatarīsahasraṃ; nārīpuraṃ na ca tenāham āgām
13,106.011a daśāyutāni cāśvānām ayutāni ca viṃśatim
13,106.011c puṣkareṣu dvijātibhyaḥ prādāṃ gāś ca sahasraśaḥ
13,106.012a suvarṇacandroḍupadhāriṇīnāṃ; kanyottamānām adadaṃ sragviṇīnām
13,106.012c ṣaṣṭiṃ sahasrāṇi vibhūṣitānāṃ; jāmbūnadair ābharaṇair na tena
13,106.013a daśārbudāny adadaṃ gosavejyāsv; ekaikaśo daśa gā lokanātha
13,106.013c samānavatsāḥ payasā samanvitāḥ; suvarṇakāṃsyopaduhā na tena
13,106.014a aptoryāmeṣu niyatam ekaikasmin daśādadam
13,106.014c gṛṣṭīnāṃ kṣīradātrīṇāṃ rohiṇīnāṃ na tena ca
13,106.015a dogdhrīṇāṃ vai gavāṃ caiva prayutāni daśaiva ha
13,106.015c prādāṃ daśaguṇaṃ brahman na ca tenāham āgataḥ
13,106.016a vājināṃ bāhlijātānām ayutāny adadaṃ daśa
13,106.016c karkāṇāṃ hemamālānāṃ na ca tenāham āgataḥ
13,106.017a koṭīś ca kāñcanasyāṣṭau prādāṃ brahman daśa tv aham
13,106.017c ekaikasmin kratau tena phalenāhaṃ na cāgataḥ
13,106.018a vājināṃ śyāmakarṇānāṃ haritānāṃ pitāmaha
13,106.018c prādāṃ hemasrajāṃ brahman koṭīr daśa ca sapta ca
13,106.019a īṣādantān mahākāyān kāñcanasragvibhūṣitān
13,106.019c patnīmataḥ sahasrāṇi prāyacchaṃ daśa sapta ca
13,106.020a alaṃkṛtānāṃ deveśa divyaiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ
13,106.020c rathānāṃ kāñcanāṅgānāṃ sahasrāṇy adadaṃ daśa
13,106.020e sapta cānyāni yuktāni vājibhiḥ samalaṃkṛtaiḥ
13,106.021a dakṣiṇāvayavāḥ ke cid vedair ye saṃprakīrtitāḥ
13,106.021c vājapeyeṣu daśasu prādāṃ tenāpi nāpy aham
13,106.022a śakratulyaprabhāvānām ijyayā vikrameṇa ca
13,106.022c sahasraṃ niṣkakaṇṭhānām adadaṃ dakṣiṇām aham
13,106.023a vijitya nṛpatīn sarvān makhair iṣṭvā pitāmaha
13,106.023c aṣṭabhyo rājasūyebhyo na ca tenāham āgataḥ
13,106.024a srotaś ca yāvad gaṅgāyāś channam āsīj jagatpate
13,106.024c dakṣiṇābhiḥ pravṛttābhir mama nāgāṃ ca tatkṛte
13,106.025a vājināṃ ca sahasre dve suvarṇaśatabhūṣite
13,106.025c varaṃ grāmaśataṃ cāham ekaikasya tridhādadam
13,106.025e tapasvī niyatāhāraḥ śamam āsthāya vāgyataḥ
13,106.026a dīrghakālaṃ himavati gaṅgāyāś ca durutsahām
13,106.026c mūrdhnā dhārāṃ mahādevaḥ śirasā yām adhārayat
13,106.026e na tenāpy aham āgacchaṃ phaleneha pitāmaha
13,106.027a śamyākṣepair ayajaṃ yac ca devān; sadyaskānām ayutaiś cāpi yat tat
13,106.027c trayodaśadvādaśāhāṃś ca deva; sapauṇḍarīkān na ca teṣāṃ phalena
13,106.028a aṣṭau sahasrāṇi kakudminām ahaṃ; śuklarṣabhāṇām adadaṃ brāhmaṇebhyaḥ
13,106.028c ekaikaṃ vai kāñcanaṃ śṛṅgam ebhyaḥ; patnīś caiṣām adadaṃ niṣkakaṇṭhīḥ
13,106.029a hiraṇyaratnanicitān adadaṃ ratnaparvatān
13,106.029c dhanadhānyasamṛddhāṃś ca grāmāñ śatasahasraśaḥ
13,106.030a śataṃ śatānāṃ gṛṣṭīnām adadaṃ cāpy atandritaḥ
13,106.030c iṣṭvānekair mahāyajñair brāhmaṇebhyo na tena ca
13,106.031a ekādaśāhair ayajaṃ sadakṣiṇair; dvirdvādaśāhair aśvamedhaiś ca deva
13,106.031c ārkāyaṇaiḥ ṣoḍaśabhiś ca brahmaṃs; teṣāṃ phaleneha na cāgato 'smi
13,106.032a niṣkaikakaṇṭham adadaṃ yojanāyataṃ; tad vistīrṇaṃ kāñcanapādapānām
13,106.032c vanaṃ cūtānāṃ ratnavibhūṣitānāṃ; na caiva teṣām āgato 'haṃ phalena
13,106.033a turāyaṇaṃ hi vratam apradhṛṣyam; akrodhano 'karavaṃ triṃśato 'bdān
13,106.033c śataṃ gavām aṣṭa śatāni caiva; dine dine hy adadaṃ brāhmaṇebhyaḥ
13,106.034a payasvinīnām atha rohiṇīnāṃ; tathaiva cāpy anaḍuhāṃ lokanātha
13,106.034c prādāṃ nityaṃ brāhmaṇebhyaḥ sureśa; nehāgatas tena phalena cāham
13,106.034d*0471_01 śamyākṣepeṇa pṛthivīṃ tridhā paryacaraṃ yajan
13,106.035a triṃśad agnim ahaṃ brahmann ayajaṃ yac ca nityadā
13,106.035c aṣṭābhiḥ sarvamedhaiś ca naramedhaiś ca saptabhiḥ
13,106.036a daśabhir viśvajidbhiś ca śatair aṣṭādaśottaraiḥ
13,106.036c na caiva teṣāṃ deveśa phalenāham ihāgataḥ
13,106.037a sarayvāṃ bāhudāyāṃ ca gaṅgāyām atha naimiṣe
13,106.037c gavāṃ śatānām ayutam adadaṃ na ca tena vai
13,106.038a indreṇa guhyaṃ nihitaṃ vai guhāyāṃ; yad bhārgavas tapasehābhyavindat
13,106.038c jājvalyamānam uśanastejaseha; tat sādhayām āsa mahaṃ vareṇyam
13,106.038d*0472_01 brāhmaṇārthāya karmāṇi raṇaṃ caiva karomi yat
13,106.039a tato me brāhmaṇās tuṣṭās tasmin karmaṇi sādhite
13,106.039b*0473_01 pūjitair brāhmaṇair nityaṃ vacanenāham āgataḥ
13,106.039c sahasram ṛṣayaś cāsan ye vai tatra samāgatāḥ
13,106.039e uktas tair asmi gaccha tvaṃ brahmalokam iti prabho
13,106.040a prītenoktaḥ sahasreṇa brāhmaṇānām ahaṃ prabho
13,106.040c imaṃ lokam anuprāpto mā bhūt te 'tra vicāraṇā
13,106.041a kāmaṃ yathāvad vihitaṃ vidhātrā; pṛṣṭena vācyaṃ tu mayā yathāvat
13,106.041c tapo hi nānyac cānaśanān mataṃ me; namo 'stu te devavara prasīda
13,106.042 bhīṣma uvāca
13,106.042a ity uktavantaṃ taṃ brahmā rājānaṃ sma bhagīratham
13,106.042c pūjayām āsa pūjārhaṃ vidhidṛṣṭena karmaṇā
13,106.042d*0474_01 tasmād anaśanair yukto viprān pūjaya nityadā
13,106.042d*0474_02 viprāṇāṃ vacanāt sarvaṃ paratreha ca sidhyati
13,106.042d*0474_03 vāsobhir annair gobhiś ca śubhair naiveśikair api
13,106.042d*0474_04 śubhaiḥ surakṣaṇaiś cāpi toṣyā eva dvijās tvayā
13,106.042d*0474_05 etad eva paraṃ guhyam alobhena samācara
13,107.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,107.001a śatāyur uktaḥ puruṣaḥ śatavīryaś ca vaidike
13,107.001c kasmān mriyante puruṣā bālā api pitāmaha
13,107.002a āyuṣmān kena bhavati svalpāyur vāpi mānavaḥ
13,107.002c kena vā labhate kīrtiṃ kena vā labhate śriyam
13,107.003a tapasā brahmacaryeṇa japair homais tathauṣadhaiḥ
13,107.003c janmanā yadi vācārāt tan me brūhi pitāmaha
13,107.004 bhīṣma uvāca
13,107.004a atra te vartayiṣyāmi yan māṃ tvam anupṛcchasi
13,107.004c alpāyur yena bhavati dīrghāyur vāpi mānavaḥ
13,107.005a yena vā labhate kīrtiṃ yena vā labhate śriyam
13,107.005c yathā ca vartan puruṣaḥ śreyasā saṃprayujyate
13,107.006a ācārāl labhate hy āyur ācārāl labhate śriyam
13,107.006b*0475_01 ācārād dhanam akṣayyam ācāro hanti kilbiṣam
13,107.006c ācārāt kīrtim āpnoti puruṣaḥ pretya ceha ca
13,107.007a durācāro hi puruṣo nehāyur vindate mahat
13,107.007c trasanti yasmād bhūtāni tathā paribhavanti ca
13,107.008a tasmāt kuryād ihācāraṃ ya icched bhūtim ātmanaḥ
13,107.008c api pāpaśarīrasya ācāro hanty alakṣaṇam
13,107.009a ācāralakṣaṇo dharmaḥ santaś cācāralakṣaṇāḥ
13,107.009c sādhūnāṃ ca yathā vṛttam etad ācāralakṣaṇam
13,107.010a apy adṛṣṭaṃ śrutaṃ vāpi puruṣaṃ dharmacāriṇam
13,107.010c bhūtikarmāṇi kurvāṇaṃ taṃ janāḥ kurvate priyam
13,107.011a ye nāstikā niṣkriyāś ca guruśāstrātilaṅghinaḥ
13,107.011c adharmajñā durācārās te bhavanti gatāyuṣaḥ
13,107.012a viśīlā bhinnamaryādā nityaṃ saṃkīrṇamaithunāḥ
13,107.012c alpāyuṣo bhavantīha narā nirayagāminaḥ
13,107.013a sarvalakṣaṇahīno 'pi samudācāravān naraḥ
13,107.013c śraddadhāno 'nasūyaś ca śataṃ varṣāṇi jīvati
13,107.014a akrodhanaḥ satyavādī bhūtānām avihiṃsakaḥ
13,107.014c anasūyur ajihmaś ca śataṃ varṣāṇi jīvati
13,107.015a loṣṭamardī tṛṇacchedī nakhakhādī ca yo naraḥ
13,107.015b*0476_01 sa vināśaṃ vrajaty āśu sūdako 'śucir eva ca
13,107.015c nityocchiṣṭaḥ saṃkusuko nehāyur vindate mahat
13,107.016a brāhme muhūrte budhyeta dharmārthau cānucintayet
13,107.016c utthāyācamya tiṣṭheta pūrvāṃ saṃdhyāṃ kṛtāñjaliḥ
13,107.017a evam evāparāṃ saṃdhyāṃ samupāsīta vāgyataḥ
13,107.017b*0477_01 utthāyāvaśyakaṃ kṛtvā kṛtaśaucaḥ samāhitaḥ
13,107.017c nekṣetādityam udyantaṃ nāstaṃ yāntaṃ kadā cana
13,107.017d*0478_01 nopasṛṣṭaṃ na vāristhaṃ na madhyaṃ nabhaso gatam
13,107.018a ṛṣayo dīrghasaṃdhyatvād dīrgham āyur avāpnuvan
13,107.018b*0479_01 sa darbhapāṇis tat kurvan vāgyatas tanmanāḥ śuciḥ
13,107.018c tasmāt tiṣṭhet sadā pūrvāṃ paścimāṃ caiva vāgyataḥ
13,107.019a ye ca pūrvām upāsante dvijāḥ saṃdhyāṃ na paścimām
13,107.019c sarvāṃs tān dhārmiko rājā śūdrakarmāṇi kārayet
13,107.020a paradārā na gantavyāḥ sarvavarṇeṣu karhi cit
13,107.020c na hīdṛśam anāyuṣyaṃ loke kiṃ cana vidyate
13,107.020e yādṛśaṃ puruṣasyeha paradāropasevanam
13,107.020f*0480_01 yāvaṃto romakūpāḥ syuḥ strīṇāṃ gātreṣu nirmitāḥ
13,107.020f*0480_02 tāvad varṣasahasrāṇi narakaṃ paryupāsate
13,107.020f*0481_01 tādṛśaṃ vidyate kiṃ cid anāyuṣyaṃ nṛṇām iha
13,107.020f*0482_01 tādṛśaṃ puruṣasyeha dhanāyuṣyaharaṃ nṛṇām
13,107.021a prasādhanaṃ ca keśānām añjanaṃ dantadhāvanam
13,107.021c pūrvāhṇa eva kurvīta devatānāṃ ca pūjanam
13,107.022a purīṣamūtre nodīkṣen nādhitiṣṭhet kadā cana
13,107.022c udakyayā ca saṃbhāṣāṃ na kurvīta kadā cana
13,107.023a notsṛjeta purīṣaṃ ca kṣetre grāmasya cāntike
13,107.023c ubhe mūtrapurīṣe tu nāpsu kuryāt kadā cana
13,107.023d*0483_01 annaṃ bubhukṣamāṇas tu trir mukhena spṛśed apaḥ
13,107.023d*0483_02 bhuktvā cānnaṃ tathaiva trir dviḥ punaḥ parimārjayet
13,107.023d*0484_01 devālaye 'tha govṛnde caitye sasyeṣu viśrame
13,107.023d*0484_02 bhokṣyan bhuktvā kṣute 'dhvānaṃ gatvā mūtrapurīṣayoḥ
13,107.023d*0484_03 dvir ācāmed yathānyāyaṃ hṛdgataṃ tu pibann apaḥ
13,107.024a prāṅmukho nityam aśnīyād vāgyato 'nnam akutsayan
13,107.024c praskandayec ca manasā bhuktvā cāgnim upaspṛśet
13,107.024d*0485_01 tatrācāntaḥ spṛśed agniṃ tathā mṛdugatir vrajet
13,107.025a āyuṣyaṃ prāṅmukho bhuṅkte yaśasyaṃ dakṣiṇāmukhaḥ
13,107.025c dhanyaṃ paścānmukho bhuṅkte ṛtaṃ bhuṅkte udaṅmukhaḥ
13,107.025d*0486_01 agnim ālabhya toyena sarvān prāṇān upaspṛśet
13,107.025d*0486_02 gātrāṇi caiva sarvāṇi nābhiṃ pāṇitalena tu
13,107.025d*0487_01 agrāsano jitakrodhī bālapūrvas tv alaṃkṛtaḥ
13,107.025d*0487_02 ghṛtāhutiviśuddhānnaṃ hutāgniś cākṣipan graset
13,107.026a nādhitiṣṭhet tuṣāñ jātu keśabhasmakapālikāḥ
13,107.026c anyasya cāpy upasthānaṃ dūrataḥ parivarjayet
13,107.027a śāntihomāṃś ca kurvīta sāvitrāṇi ca kārayet
13,107.027c niṣaṇṇaś cāpi khādeta na tu gacchan kathaṃ cana
13,107.028a mūtraṃ na tiṣṭhatā kāryaṃ na bhasmani na govraje
13,107.029a ārdrapādas tu bhuñjīta nārdrapādas tu saṃviśet
13,107.029c ārdrapādas tu bhuñjāno varṣāṇāṃ jīvate śatam
13,107.030a trīṇi tejāṃsi nocchiṣṭa ālabheta kadā cana
13,107.030c agniṃ gāṃ brāhmaṇaṃ caiva tathāsyāyur na riṣyate
13,107.031a trīṇi tejāṃsi nocchiṣṭa udīkṣeta kadā cana
13,107.031c sūryācandramasau caiva nakṣatrāṇi ca sarvaśaḥ
13,107.032a ūrdhvaṃ prāṇā hy utkrāmanti yūnaḥ sthavira āyati
13,107.032c pratyutthānābhivādābhyāṃ punas tān pratipadyate
13,107.033a abhivādayeta vṛddhāṃś ca āsanaṃ caiva dāpayet
13,107.033c kṛtāñjalir upāsīta gacchantaṃ pṛṣṭhato 'nviyāt
13,107.034a na cāsītāsane bhinne bhinnaṃ kāṃsyaṃ ca varjayet
13,107.034c naikavastreṇa bhoktavyaṃ na nagnaḥ snātum arhati
13,107.034e svaptavyaṃ naiva nagnena na cocchiṣṭo 'pi saṃviśet
13,107.035a ucchiṣṭo na spṛśec chīrṣaṃ sarve prāṇās tadāśrayāḥ
13,107.035c keśagrahān prahārāṃś ca śirasy etān vivarjayet
13,107.036a na pāṇibhyām ubhābhyāṃ ca kaṇḍūyej jātu vai śiraḥ
13,107.036c na cābhīkṣṇaṃ śiraḥ snāyāt tathāsyāyur na riṣyate
13,107.037a śiraḥsnātaś ca tailena nāṅgaṃ kiṃ cid upaspṛśet
13,107.037c tilapiṣṭaṃ na cāśnīyāt tathāyur vindate mahat
13,107.038a nādhyāpayet tathocchiṣṭo nādhīyīta kadā cana
13,107.038c vāte ca pūtigandhe ca manasāpi na cintayet
13,107.039a atra gāthā yamodgītāḥ kīrtayanti purāvidaḥ
13,107.039c āyur asya nikṛntāmi prajām asyādade tathā
13,107.040a ya ucchiṣṭaḥ pravadati svādhyāyaṃ cādhigacchati
13,107.040c yaś cānadhyāyakāle 'pi mohād abhyasyati dvijaḥ
13,107.040d*0488_01 tasya vedaḥ praṇaśyeta āyuś ca parihīyate
13,107.040d*0489_01 na śūdrapatitābhyāśe caṇḍālaśravaṇena ca
13,107.040e tasmād yukto 'py anadhyāye nādhīyīta kadā cana
13,107.041a praty ādityaṃ praty anilaṃ prati gāṃ ca prati dvijān
13,107.041c ye mehanti ca panthānaṃ te bhavanti gatāyuṣaḥ
13,107.042a ubhe mūtrapurīṣe tu divā kuryād udaṅmukhaḥ
13,107.042c dakṣiṇābhimukho rātrau tathāsyāyur na riṣyate
13,107.043a trīn kṛśān nāvajānīyād dīrgham āyur jijīviṣuḥ
13,107.043c brāhmaṇaṃ kṣatriyaṃ sarpaṃ sarve hy āśīviṣās trayaḥ
13,107.044a dahaty āśīviṣaḥ kruddho yāvat paśyati cakṣuṣā
13,107.044c kṣatriyo 'pi dahet kruddho yāvat spṛśati tejasā
13,107.045a brāhmaṇas tu kulaṃ hanyād dhyānenāvekṣitena ca
13,107.045c tasmād etat trayaṃ yatnād upaseveta paṇḍitaḥ
13,107.046a guruṇā vairanirbandho na kartavyaḥ kadā cana
13,107.046c anumānyaḥ prasādyaś ca guruḥ kruddho yudhiṣṭhira
13,107.047a samyaṅ mithyāpravṛtte 'pi vartitavyaṃ gurāv iha
13,107.047c gurunindā dahaty āyur manuṣyāṇāṃ na saṃśayaḥ
13,107.048a dūrād āvasathān mūtraṃ dūrāt pādāvasecanam
13,107.048c ucchiṣṭotsarjanaṃ caiva dūre kāryaṃ hitaiṣiṇā
13,107.049a nātikalpaṃ nātisāyaṃ na ca madhyaṃdine sthite
13,107.049c nājñātaiḥ saha gaccheta naiko na vṛṣalaiḥ saha
13,107.050a panthā deyo brāhmaṇāya gobhyo rājabhya eva ca
13,107.050c vṛddhāya bhārataptāya garbhiṇyai durbalāya ca
13,107.051a pradakṣiṇaṃ ca kurvīta parijñātān vanaspatīn
13,107.051c catuṣpathān prakurvīta sarvān eva pradakṣiṇān
13,107.052a madhyaṃdine niśākāle madhyarātre ca sarvadā
13,107.052c catuṣpathān na seveta ubhe saṃdhye tathaiva ca
13,107.053a upānahau ca vastraṃ ca dhṛtam anyair na dhārayet
13,107.053c brahmacārī ca nityaṃ syāt pādaṃ pādena nākramet
13,107.054a amāvāsyāṃ paurṇamāsyāṃ caturdaśyāṃ ca sarvaśaḥ
13,107.054c aṣṭamyāṃ sarvapakṣāṇāṃ brahmacārī sadā bhavet
13,107.055a vṛthā māṃsaṃ na khādeta pṛṣṭhamāṃsaṃ tathaiva ca
13,107.055c ākrośaṃ parivādaṃ ca paiśunyaṃ ca vivarjayet
13,107.056a nāruṃtudaḥ syān na nṛśaṃsavādī; na hīnataḥ param abhyādadīta
13,107.056c yayāsya vācā para udvijeta; na tāṃ vaded ruśatīṃ pāpalokyām
13,107.057a vāksāyakā vadanān niṣpatanti; yair āhataḥ śocati rātryahāni
13,107.057c parasya nāmarmasu te patanti; tān paṇḍito nāvasṛjet pareṣu
13,107.058a rohate sāyakair viddhaṃ vanaṃ paraśunā hatam
13,107.058c vācā duruktaṃ bībhatsaṃ na saṃrohati vākkṣatam
13,107.058d*0490_01 karṇinālīkanārācān nirharanti śarīrataḥ
13,107.058d*0490_02 vākśalyas tu na nirhartuṃ śakyo hṛdiśayo hi saḥ
13,107.059a hīnāṅgān atiriktāṅgān vidyāhīnān vayodhikān
13,107.059c rūpadraviṇahīnāṃś ca sattvahīnāṃś ca nākṣipet
13,107.060a nāstikyaṃ vedanindāṃ ca devatānāṃ ca kutsanam
13,107.060c dveṣastambhābhimānāṃś ca taikṣṇyaṃ ca parivarjayet
13,107.061a parasya daṇḍaṃ nodyacchet kroddho nainaṃ nipātayet
13,107.061c anyatra putrāc chiṣyād vā śikṣārthaṃ tāḍanaṃ smṛtam
13,107.062a na brāhmaṇān parivaden nakṣatrāṇi na nirdiśet
13,107.062c tithiṃ pakṣasya na brūyāt tathāsyāyur na riṣyate
13,107.062d*0491_01 amāvāsyām ṛte nityaṃ dantadhāvanam ācaret
13,107.062d*0491_02 itihāsapurāṇāni dānaṃ vedaṃ ca nityaśaḥ
13,107.062d*0491_03 gāyatrīmananaṃ nityaṃ kuryāt saṃdhyāṃ samāhitaḥ
13,107.063a kṛtvā mūtrapurīṣe tu rathyām ākramya vā punaḥ
13,107.063c pādaprakṣālanaṃ kuryāt svādhyāye bhojane tathā
13,107.064a trīṇi devāḥ pavitrāṇi brāhmaṇānām akalpayan
13,107.064c adṛṣṭam adbhir nirṇiktaṃ yac ca vācā praśasyate
13,107.065a saṃyāvaṃ kṛsaraṃ māṃsaṃ śaṣkulī pāyasaṃ tathā
13,107.065c ātmārthaṃ na prakartavyaṃ devārthaṃ tu prakalpayet
13,107.066a nityam agniṃ paricared bhikṣāṃ dadyāc ca nityadā
13,107.066c vāgyato dantakāṣṭhaṃ ca nityam eva samācaret
13,107.066d*0492_01 dantakāṣṭhe ca saṃdhyāyāṃ malotsarge ca maunagaḥ
13,107.066d*0493_01 japtavyasyānusaṃdhāne snāne maunaṃ praśasyate
13,107.066e na cābhyuditaśāyī syāt prāyaścittī tathā bhavet
13,107.066f*0494_01 na saṃdhyāyāṃ svapen nityaṃ snāyāc chuddhaḥ sadā bhavet
13,107.067a mātāpitaram utthāya pūrvam evābhivādayet
13,107.067c ācāryam atha vāpy enaṃ tathāyur vindate mahat
13,107.067c*0495_01 bhūmāv ekena pāṇinā
13,107.067c*0495_02 gurūn dṛṣṭvā samuttiṣṭhet
13,107.068a varjayed dantakāṣṭhāni varjanīyāni nityaśaḥ
13,107.068c bhakṣayec chāstradṛṣṭāni parvasv api ca varjayet
13,107.069a udaṅmukhaś ca satataṃ śaucaṃ kuryāt samāhitaḥ
13,107.069b*0496_01 akṛtvā devapūjāṃ ca nācared dantadhāvanam
13,107.070a akṛtvā devatāpūjāṃ nānyaṃ gacchet kadā cana
13,107.070c anyatra tu guruṃ vṛddhaṃ dhārmikaṃ vā vicakṣaṇam
13,107.071a avalokyo na cādarśo malino buddhimattaraiḥ
13,107.071c na cājñātāṃ striyaṃ gacched garbhiṇīṃ vā kadā cana
13,107.071d*0497_01 dārasaṃgrahaṇāt pūrvaṃ nācaren maithunaṃ budhaḥ
13,107.071d*0497_02 anyathā tv avakīrṇaḥ syāt prāyaścittaṃ samācaret
13,107.071d*0497_03 nodīkṣet paradārāṃś ca rahasy ekāsano bhavet
13,107.071d*0497_04 indriyāṇi sadā yacchet svapne śuddhamanā bhavet
13,107.072a udakśirā na svapeta tathā pratyakśirā na ca
13,107.072c prākśirās tu svaped vidvān atha vā dakṣiṇāśirāḥ
13,107.073a na bhagne nāvadīrṇe vā śayane prasvapeta ca
13,107.073c nāntardhāne na saṃyukte na ca tiryak kadā cana
13,107.073d*0498_01 na cāpi gacchet kāryeṇa samayād vāpi nāstike
13,107.073d*0499_01 āsanaṃ tu padākṛṣya na prasajjet tathā naraḥ
13,107.074a na nagnaḥ karhi cit snāyān na niśāyāṃ kadā cana
13,107.074c snātvā ca nāvamṛjyeta gātrāṇi suvicakṣaṇaḥ
13,107.074d*0500_01 tiryaṅ na ca śayen nityaṃ nāntardhānena saṃyutaḥ
13,107.074d*0500_02 na niśāyāṃ punaḥ snāyād āpady agnidvijāntike
13,107.074d*0500_03 snāne nirmālyakaṃ varjet snātvā nāṅgāni mārjayet
13,107.075a na cānulimped asnātvā snātvā vāso na nirdhunet
13,107.075c ārdra eva tu vāsāṃsi nityaṃ seveta mānavaḥ
13,107.075e srajaś ca nāvakarṣeta na bahir dhārayeta ca
13,107.076a raktamālyaṃ na dhāryaṃ syāc chuklaṃ dhāryaṃ tu paṇḍitaiḥ
13,107.076c varjayitvā tu kamalaṃ tathā kuvalayaṃ vibho
13,107.077a raktaṃ śirasi dhāryaṃ tu tathā vāneyam ity api
13,107.077c kāñcanī caiva yā mālā na sā duṣyati karhi cit
13,107.077e snātasya varṇakaṃ nityam ārdraṃ dadyād viśāṃ pate
13,107.078a viparyayaṃ na kurvīta vāsaso buddhimān naraḥ
13,107.078c tathā nānyadhṛtaṃ dhāryaṃ na cāpadaśam eva ca
13,107.079a anyad eva bhaved vāsaḥ śayanīye narottama
13,107.079c anyad rathyāsu devānām arcāyām anyad eva hi
13,107.080a priyaṅgucandanābhyāṃ ca bilvena tagareṇa ca
13,107.080c pṛthag evānulimpeta kesareṇa ca buddhimān
13,107.081a upavāsaṃ ca kurvīta snātaḥ śucir alaṃkṛtaḥ
13,107.081b*0501_01 nopavāsaṃ vṛthā kuryād dhanaṃ nāpahared iha
13,107.081c parvakāleṣu sarveṣu brahmacārī sadā bhavet
13,107.082a nālīḍhayā parihataṃ bhakṣayīta kadā cana
13,107.082b*0502_01 nāvalīḍham avajñātam āghrātaṃ bhakṣayed api
13,107.082c tathā noddhṛtasārāṇi prekṣatāṃ nāpradāya ca
13,107.083a na saṃnikṛṣṭo medhāvī nāśucir na ca satsu ca
13,107.083c pratiṣiddhān na dharmeṣu bhakṣān bhuñjīta pṛṣṭhataḥ
13,107.084a pippalaṃ ca vaṭaṃ caiva śaṇaśākaṃ tathaiva ca
13,107.084c udumbaraṃ na khādec ca bhavārthī puruṣottamaḥ
13,107.085a ājaṃ gavyaṃ ca yan māṃsaṃ māyūraṃ caiva varjayet
13,107.085c varjayec chuṣkamāṃsaṃ ca tathā paryuṣitaṃ ca yat
13,107.085d*0503_01 śuṣkam annaṃ na bhuñjīta śūdrānnaṃ ca vivarjayet
13,107.086a na pāṇau lavaṇaṃ vidvān prāśnīyān na ca rātriṣu
13,107.086c dadhisaktūn na bhuñjīta vṛthāmāṃsaṃ ca varjayet
13,107.086d*0504_01 dadhisaktu na doṣāyāṃ piben madhu ca nityaśaḥ
13,107.087a vālena tu na bhuñjīta paraśrāddhaṃ tathaiva ca
13,107.087c sāyaṃ prātaś ca bhuñjīta nāntarāle samāhitaḥ
13,107.088a vāgyato naikavastraś ca nāsaṃviṣṭaḥ kadā cana
13,107.088c bhūmau sadaiva nāśnīyān nānāsīno na śabdavat
13,107.089a toyapūrvaṃ pradāyānnam atithibhyo viśāṃ pate
13,107.089c paścād bhuñjīta medhāvī na cāpy anyamanā naraḥ
13,107.090a samānam ekapaṅktyāṃ tu bhojyam annaṃ nareśvara
13,107.090b*0505_01 niḥśabdena tu bhuñjīta mitraṃ bhuñjīta nāhitam
13,107.090b*0506_01 yo 'tithīnām adattvā ca bālānāṃ jaraṭhaiḥ saha
13,107.090c viṣaṃ hālāhalaṃ bhuṅkte yo 'pradāya suhṛjjane
13,107.091a pānīyaṃ pāyasaṃ sarpir dadhisaktumadhūny api
13,107.091c nirasya śeṣam eteṣāṃ na pradeyaṃ tu kasya cit
13,107.092a bhuñjāno manujavyāghra naiva śaṅkāṃ samācaret
13,107.092c dadhi cāpy anupānaṃ vai na kartavyaṃ bhavārthinā
13,107.093a ācamya caiva hastena parisrāvya tathodakam
13,107.093c aṅguṣṭhaṃ caraṇasyātha dakṣiṇasyāvasecayet
13,107.094a pāṇiṃ mūrdhni samādhāya spṛṣṭvā cāgniṃ samāhitaḥ
13,107.094c jñātiśraiṣṭhyam avāpnoti prayogakuśalo naraḥ
13,107.095a adbhiḥ prāṇān samālabhya nābhiṃ pāṇitalena ca
13,107.095c spṛśaṃś caiva pratiṣṭheta na cāpy ārdreṇa pāṇinā
13,107.096a aṅguṣṭhasyāntarāle ca brāhmaṃ tīrtham udāhṛtam
13,107.096c kaniṣṭhikāyāḥ paścāt tu devatīrtham ihocyate
13,107.097a aṅguṣṭhasya ca yan madhyaṃ pradeśinyāś ca bhārata
13,107.097c tena pitryāṇi kurvīta spṛṣṭvāpo nyāyatas tathā
13,107.098a parāpavādaṃ na brūyān nāpriyaṃ ca kadā cana
13,107.098c na manyuḥ kaś cid utpādyaḥ puruṣeṇa bhavārthinā
13,107.099a patitais tu kathāṃ necched darśanaṃ cāpi varjayet
13,107.099c saṃsargaṃ ca na gaccheta tathāyur vindate mahat
13,107.100a na divā maithunaṃ gacchen na kanyāṃ na ca bandhakīm
13,107.100c na cāsnātāṃ striyaṃ gacchet tathāyur vindate mahat
13,107.101a sve sve tīrthe samācamya kārye samupakalpite
13,107.101c triḥ pītvāpo dviḥ pramṛjya kṛtaśauco bhaven naraḥ
13,107.102a indriyāṇi sakṛt spṛśya trir abhyukṣya ca mānavaḥ
13,107.102c kurvīta pitryaṃ daivaṃ ca vedadṛṣṭena karmaṇā
13,107.103a brāhmaṇārthe ca yac chaucaṃ tac ca me śṛṇu kaurava
13,107.103c pravṛttaṃ ca hitaṃ coktvā bhojanādyantayos tathā
13,107.104a sarvaśauceṣu brāhmeṇa tīrthena samupaspṛśet
13,107.104c niṣṭhīvya tu tathā kṣutvā spṛśyāpo hi śucir bhavet
13,107.104d*0507_01 niṣṭhīvane maithune ca kṣute kakṣyāvimocane
13,107.104d*0507_02 udakyādarśane tadvan nagnasyācamanaṃ smṛtam
13,107.104d*0507_03 spṛśet karṇaṃ sapraṇavaṃ sūryam īkṣet sadā tadā
13,107.105a vṛddho jñātis tathā mitraṃ daridro yo bhaved api
13,107.105b*0508_01 kulīnaḥ paṇḍita iti rakṣyā niḥsvāḥ svaśaktitaḥ
13,107.105c gṛhe vāsayitavyās te dhanyam āyuṣyam eva ca
13,107.106a gṛhe pārāvatā dhanyāḥ śukāś ca sahasārikāḥ
13,107.106b*0509_01 devatāḥ pratimādarśāś candanāḥ puṣpavallikāḥ
13,107.106b*0509_02 śuddhaṃ jalaṃ suvarṇaṃ ca rajataṃ gṛhamaṅgalam
13,107.106c gṛheṣv ete na pāpāya tathā vai tailapāyikāḥ
13,107.107a uddīpakāś ca gṛdhrāś ca kapotā bhramarās tathā
13,107.107c niviśeyur yadā tatra śāntim eva tadācaret
13,107.108a amaṅgalyāni caitāni tathākrośo mahātmanām
13,107.108c mahātmanāṃ ca guhyāni na vaktavyāni karhi cit
13,107.109a agamyāś ca na gaccheta rājapatnīḥ sakhīs tathā
13,107.109c vaidyānāṃ bālavṛddhānāṃ bhṛtyānāṃ ca yudhiṣṭhira
13,107.110a bandhūnāṃ brāhmaṇānāṃ ca tathā śāraṇikasya ca
13,107.110c saṃbandhināṃ ca rājendra tathāyur vindate mahat
13,107.111a brāhmaṇasthapatibhyāṃ ca nirmitaṃ yan niveśanam
13,107.111c tad āvaset sadā prājño bhavārthī manujeśvara
13,107.112a saṃdhyāyāṃ na svaped rājan vidyāṃ na ca samācaret
13,107.112c na bhuñjīta ca medhāvī tathāyur vindate mahat
13,107.113a naktaṃ na kuryāt pitryāṇi bhuktvā caiva prasādhanam
13,107.113c pānīyasya kriyā naktaṃ na kāryā bhūtim icchatā
13,107.114a varjanīyāś ca vai nityaṃ saktavo niśi bhārata
13,107.114c śeṣāṇi cāvadātāni pānīyaṃ caiva bhojane
13,107.115a sauhityaṃ ca na kartavyaṃ rātrau naiva samācaret
13,107.115b*0510_01 na bhuktvā maithunaṃ gacchen na dhāven nātihāsakam
13,107.115c dvijacchedaṃ na kurvīta bhuktvā na ca samācaret
13,107.116a mahākulaprasūtāṃ ca praśastāṃ lakṣaṇais tathā
13,107.116c vayaḥsthāṃ ca mahāprājña kanyām āvoḍhum arhati
13,107.117a apatyam utpādya tataḥ pratiṣṭhāpya kulaṃ tathā
13,107.117c putrāḥ pradeyā jñāneṣu kuladharmeṣu bhārata
13,107.118a kanyā cotpādya dātavyā kulaputrāya dhīmate
13,107.118c putrā niveśyāś ca kulād bhṛtyā labhyāś ca bhārata
13,107.119a śiraḥsnāto 'tha kurvīta daivaṃ pitryam athāpi ca
13,107.119b*0511_01 tailābhyañjanam aṣṭamyāṃ caturdaśyāṃ ca parvasu
13,107.119c nakṣatre na ca kurvīta yasmiñ jāto bhaven naraḥ
13,107.119e na proṣṭhapadayoḥ kāryaṃ tathāgneye ca bhārata
13,107.120a dāruṇeṣu ca sarveṣu pratyahaṃ ca vivarjayet
13,107.120c jyotiṣe yāni coktāni tāni sarvāṇi varjayet
13,107.121a prāṅmukhaḥ śmaśrukarmāṇi kārayeta samāhitaḥ
13,107.121c udaṅmukho vā rājendra tathāyur vindate mahat
13,107.121d*0512_01 sāmudreṇāmbhasā snānaṃ kṣauraṃ śrāddheṣu bhojanam
13,107.121d*0512_02 antarvatnīpatiḥ kurvan na putraphalam aśnute
13,107.121d*0512_03 satāṃ gurūṇāṃ vṛddhānāṃ kulastrīṇāṃ viśeṣataḥ
13,107.122a parivādaṃ na ca brūyāt pareṣām ātmanas tathā
13,107.122c parivādo na dharmāya procyate bharatarṣabha
13,107.123a varjayed vyaṅginīṃ nārīṃ tathā kanyāṃ narottama
13,107.123c samārṣāṃ vyaṅgitāṃ caiva mātuḥ svakulajāṃ tathā
13,107.124a vṛddhāṃ pravrajitāṃ caiva tathaiva ca pativratām
13,107.124c tathātikṛṣṇavarṇāṃ ca varṇotkṛṣṭāṃ ca varjayet
13,107.125a ayoniṃ ca viyoniṃ ca na gaccheta vicakṣaṇaḥ
13,107.125c piṅgalāṃ kuṣṭhinīṃ nārīṃ na tvam āvoḍhum arhasi
13,107.126a apasmārikule jātāṃ nihīnāṃ caiva varjayet
13,107.126c śvitriṇāṃ ca kule jātāṃ trayāṇāṃ manujeśvara
13,107.126d*0513_01 varjayed atiduṣṭāṃ ca vyādhinīṃ vyaṅgikāṃ tathā
13,107.126d*0513_02 saromaśām atisthūlāṃ kanyāṃ mātṛpitṛsthitām
13,107.126d*0513_03 alajjāṃ bhrātṛjāṃ duṣṭāṃ varjayed raktakeśinīm
13,107.127a lakṣaṇair anvitā yā ca praśastā yā ca lakṣaṇaiḥ
13,107.127c manojñā darśanīyā ca tāṃ bhavān voḍhum arhati
13,107.128a mahākule niveṣṭavyaṃ sadṛśe vā yudhiṣṭhira
13,107.128c avarā patitā caiva na grāhyā bhūtim icchatā
13,107.129a agnīn utpādya yatnena kriyāḥ suvihitāś ca yāḥ
13,107.129c vedeṣu brāhmaṇaiḥ proktās tāś ca sarvāḥ samācaret
13,107.130a na cerṣyā strīṣu kartavyā dārā rakṣyāś ca sarvaśaḥ
13,107.130c anāyuṣyā bhaved īrṣyā tasmād īrṣyāṃ vivarjayet
13,107.131a anāyuṣyo divāsvapnas tathābhyuditaśāyitā
13,107.131c prātar niśāyāṃ ca tathā ye cocchiṣṭāḥ svapanti vai
13,107.132a pāradāryam anāyuṣyaṃ nāpitocchiṣṭatā tathā
13,107.132c yatnato vai na kartavyam abhyāsaś caiva bhārata
13,107.132d*0514_01 yatno vai bhojane kāryo atyāśaṃ ca vivarjayet
13,107.133a saṃdhyāṃ na bhuñjen na snāyān na purīṣaṃ samutsṛjet
13,107.133b*0515_01 ātmānaṃ śuci manyeta brāhmaṇān na ca paspaśet
13,107.133b*0515_02 taṃ brūyād brāhmaṇaghnaṃ ca tasya cāyur vinaśyati
13,107.133b*0515_03 brāhmaṇā hi sadā pūjyā nareṇa bhūtim icchatā
13,107.133c prayataś ca bhavet tasyāṃ na ca kiṃ cit samācaret
13,107.134a brāhmaṇān pūjayec cāpi tathā snātvā narādhipa
13,107.134b*0516_01 samāvṛttaḥ śucīn viprān devān atha gurūn namet
13,107.134b*0516_02 kuryād vyāhṛtihomādīn arghyārhaś ca sadā bhavet
13,107.134c devāṃś ca praṇamet snāto gurūṃś cāpy abhivādayet
13,107.135a animantrito na gaccheta yajñaṃ gacchet tu darśakaḥ
13,107.135c animantrite hy anāyuṣyaṃ gamanaṃ tatra bhārata
13,107.136a na caikena parivrājyaṃ na gantavyaṃ tathā niśi
13,107.136b*0517_01 nānāpadi parasyānnam animantritam āharet
13,107.136b*0517_02 ekoddiṣṭaṃ na bhuñjīta prathamaṃ tu viśeṣataḥ
13,107.136b*0517_03 sapiṇḍīkaraṇaṃ varjyaṃ savidhānaṃ ca māsikam
13,107.136c anāgatāyāṃ saṃdhyāyāṃ paścimāyāṃ gṛhe vaset
13,107.137a mātuḥ pitur gurūṇāṃ ca kāryam evānuśāsanam
13,107.137c hitaṃ vāpy ahitaṃ vāpi na vicāryaṃ nararṣabha
13,107.137d*0518_01 kṣatriyas tu viśeṣeṇa dhanurvedaṃ samabhyaset
13,107.138a dhanurvede ca vede ca yatnaḥ kāryo narādhipa
13,107.138c hastipṛṣṭhe 'śvapṛṣṭhe ca rathacaryāsu caiva ha
13,107.138e yatnavān bhava rājendra yatnavān sukham edhate
13,107.139a apradhṛṣyaś ca śatrūṇāṃ bhṛtyānāṃ svajanasya ca
13,107.139c prajāpālanayuktaś ca na kṣatiṃ labhate kva cit
13,107.140a yuktiśāstraṃ ca te jñeyaṃ śabdaśāstraṃ ca bhārata
13,107.140c gandharvaśāstraṃ ca kalāḥ parijñeyā narādhipa
13,107.141a purāṇam itihāsāś ca tathākhyānāni yāni ca
13,107.141c mahātmanāṃ ca caritaṃ śrotavyaṃ nityam eva te
13,107.141d*0519_01 mānyānāṃ mānanaṃ kuryān nindyānāṃ nindanaṃ tathā
13,107.141d*0519_02 gobrāhmaṇārthe yudhyeta prāṇān api parityajet
13,107.141d*0519_03 na strīṣu sajjed draṣṭavyaṃ śaktyā dānarucir bhavet
13,107.141d*0519_04 na brāhmaṇān paribhavet kārpaṇyaṃ brāhmaṇair vṛtam
13,107.141d*0519_05 patitān nābhibhāṣeta nāhvayeta rajasvalām
13,107.142a patnīṃ rajasvalāṃ caiva nābhigacchen na cāhvayet
13,107.142c snātāṃ caturthe divase rātrau gacched vicakṣaṇaḥ
13,107.143a pañcame divase nārī ṣaṣṭhe 'hani pumān bhavet
13,107.143c etena vidhinā patnīm upagaccheta paṇḍitaḥ
13,107.143d*0520_01 ā ṣoḍaśād ṛtur mukhyaḥ putrajanmani śabditaḥ
13,107.144a jñātisaṃbandhimitrāṇi pūjanīyāni nityaśaḥ
13,107.144c yaṣṭavyaṃ ca yathāśakti yajñair vividhadakṣiṇaiḥ
13,107.144e ataūrdhvam araṇyaṃ ca sevitavyaṃ narādhipa
13,107.145a eṣa te lakṣaṇoddeśa āyuṣyāṇāṃ prakīrtitaḥ
13,107.145c śeṣas traividyavṛddhebhyaḥ pratyāhāryo yudhiṣṭhira
13,107.146a ācāro bhūtijanana ācāraḥ kīrtivardhanaḥ
13,107.146c ācārād vardhate hy āyur ācāro hanty alakṣaṇam
13,107.147a āgamānāṃ hi sarveṣām ācāraḥ śreṣṭha ucyate
13,107.147c ācāraprabhavo dharmo dharmād āyur vivardhate
13,107.148a etad yaśasyam āyuṣyaṃ svargyaṃ svastyayanaṃ mahat
13,107.148c anukampatā sarvavarṇān brahmaṇā samudāhṛtam
13,107.148d*0521_01 ya idaṃ śṛṇuyān nityaṃ yaś cāpi parikīrtayet
13,107.148d*0521_02 sa śubhān prāpnuyāl lokān sadācāraparo nṛpa
13,108.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,108.001a yathā jyeṣṭhaḥ kaniṣṭheṣu vartate bharatarṣabha
13,108.001c kaniṣṭhāś ca yathā jyeṣṭhe varteraṃs tad bravīhi me
13,108.002 bhīṣma uvāca
13,108.002a jyeṣṭhavat tāta vartasva jyeṣṭho hi satataṃ bhavān
13,108.002c guror garīyasī vṛttir yā cec chiṣyasya bhārata
13,108.003a na gurāv akṛtaprajñe śakyaṃ śiṣyeṇa vartitum
13,108.003c guror hi dīrghadarśitvaṃ yat tac chiṣyasya bhārata
13,108.004a andhaḥ syād andhavelāyāṃ jaḍaḥ syād api vā budhaḥ
13,108.004c parihāreṇa tad brūyād yas teṣāṃ syād vyatikramaḥ
13,108.005a pratyakṣaṃ bhinnahṛdayā bhedayeyuḥ kṛtaṃ narāḥ
13,108.005c śriyābhitaptāḥ kaunteya bhedakāmās tathārayaḥ
13,108.005d*0522_01 śriyābhitaptās tadbhedān na bhinnāḥ syuḥ samāhitāḥ
13,108.006a jyeṣṭhaḥ kulaṃ vardhayati vināśayati vā punaḥ
13,108.006c hanti sarvam api jyeṣṭhaḥ kulaṃ yatrāvajāyate
13,108.007a atha yo vinikurvīta jyeṣṭho bhrātā yavīyasaḥ
13,108.007c ajyeṣṭhaḥ syād abhāgaś ca niyamyo rājabhiś ca saḥ
13,108.008a nikṛtī hi naro lokān pāpān gacchaty asaṃśayam
13,108.008c vidulasyeva tat puṣpaṃ moghaṃ janayituḥ smṛtam
13,108.009a sarvānarthaḥ kule yatra jāyate pāpapūruṣaḥ
13,108.009c akīrtiṃ janayaty eva kīrtim antardadhāti ca
13,108.010a sarve cāpi vikarmasthā bhāgaṃ nārhanti sodarāḥ
13,108.010b*0523_01 jyeṣṭho 'pi durvinītas tu kaniṣṭhas tu viśeṣataḥ
13,108.010c nāpradāya kaniṣṭhebhyo jyeṣṭhaḥ kurvīta yautakam
13,108.011a anujaṃ hi pitur dāyo jaṅghāśramaphalo 'dhvagaḥ
13,108.011c svayam īhitalabdhaṃ tu nākāmo dātum arhati
13,108.012a bhrātṝṇām avibhaktānām utthānam api cet saha
13,108.012c na putrabhāgaṃ viṣamaṃ pitā dadyāt kathaṃ cana
13,108.013a na jyeṣṭhān avamanyeta duṣkṛtaḥ sukṛto 'pi vā
13,108.013b*0524_01 gurūṇām aparādho hi śakyaḥ kṣantavya eva ca
13,108.013c yadi strī yady avarajaḥ śreyaḥ paśyet tathācaret
13,108.013e dharmaṃ hi śreya ity āhur iti dharmavido viduḥ
13,108.013f*0525_01 same tu jyeṣṭhatantrāḥ syuḥ kiṃ cid ūne 'pi nityaśaḥ
13,108.014a daśācāryān upādhyāya upādhyāyān pitā daśa
13,108.014c daśa caiva pitṝn mātā sarvāṃ vā pṛthivīm api
13,108.015a gauraveṇābhibhavati nāsti mātṛsamo guruḥ
13,108.015c mātā garīyasī yac ca tenaitāṃ manyate janaḥ
13,108.016a jyeṣṭho bhrātā pitṛsamo mṛte pitari bhārata
13,108.016c sa hy eṣāṃ vṛttidātā syāt sa caitān paripālayet
13,108.017a kaniṣṭhās taṃ namasyeran sarve chandānuvartinaḥ
13,108.017c tam eva copajīveran yathaiva pitaraṃ tathā
13,108.018a śarīram etau sṛjataḥ pitā mātā ca bhārata
13,108.018c ācāryaśāstā yā jātiḥ sā satyā sājarāmarā
13,108.019a jyeṣṭhā mātṛsamā cāpi bhaginī bharatarṣabha
13,108.019c bhrātur bhāryā ca tadvat syād yasyā bālye stanaṃ pibet
13,109.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,109.001a sarveṣām eva varṇānāṃ mlecchānāṃ ca pitāmaha
13,109.001c upavāse matir iyaṃ kāraṇaṃ ca na vidmahe
13,109.002a brahmakṣatreṇa niyamāś cartavyā iti naḥ śrutam
13,109.002c upavāse kathaṃ teṣāṃ kṛtyam asti pitāmaha
13,109.003a niyamaṃ copavāsānāṃ sarveṣāṃ brūhi pārthiva
13,109.003c avāpnoti gatiṃ kāṃ ca upavāsaparāyaṇaḥ
13,109.004a upavāsaḥ paraṃ puṇyam upavāsaḥ parāyaṇam
13,109.004c upoṣyeha naraśreṣṭha kiṃ phalaṃ pratipadyate
13,109.005a adharmān mucyate kena dharmam āpnoti vai katham
13,109.005c svargaṃ puṇyaṃ ca labhate kathaṃ bharatasattama
13,109.006a upoṣya cāpi kiṃ tena pradeyaṃ syān narādhipa
13,109.006c dharmeṇa ca sukhān arthāṃl labhed yena bravīhi tam
13,109.007 vaiśaṃpāyana uvāca
13,109.007a evaṃ bruvāṇaṃ kaunteyaṃ dharmajñaṃ dharmatattvavit
13,109.007c dharmaputram idaṃ vākyaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt
13,109.008a idaṃ khalu mahārāja śrutam āsīt purātanam
13,109.008c upavāsavidhau śreṣṭhā ye guṇā bharatarṣabha
13,109.009a prājāpatyaṃ hy aṅgirasaṃ pṛṣṭavān asmi bhārata
13,109.009c yathā māṃ tvaṃ tathaivāhaṃ pṛṣṭavāṃs taṃ tapodhanam
13,109.010a praśnam etaṃ mayā pṛṣṭo bhagavān agnisaṃbhavaḥ
13,109.010c upavāsavidhiṃ puṇyam ācaṣṭa bharatarṣabha
13,109.011 aṅgirā uvāca
13,109.011a brahmakṣatre trirātraṃ tu vihitaṃ kurunandana
13,109.011c dvistrirātram athaivātra nirdiṣṭaṃ puruṣarṣabha
13,109.012a vaiśyaśūdrau tu yau mohād upavāsaṃ prakurvate
13,109.012c trirātraṃ dvistrirātraṃ vā tayoḥ puṣṭir na vidyate
13,109.013a caturthabhaktakṣapaṇaṃ vaiśyaśūdre vidhīyate
13,109.013c trirātraṃ na tu dharmajñair vihitaṃ brahmavādibhiḥ
13,109.014a pañcamyāṃ caiva ṣaṣṭhyāṃ ca paurṇamāsyāṃ ca bhārata
13,109.014b*0526_01 upoṣya ekabhaktena niyatātmā jitendriyaḥ
13,109.014c kṣamāvān rūpasaṃpannaḥ śrutavāṃś caiva jāyate
13,109.015a nānapatyo bhavet prājño daridro vā kadā cana
13,109.015c yajiṣṇuḥ pañcamīṃ ṣaṣṭhīṃ kṣaped yo bhojayed dvijān
13,109.016a aṣṭamīm atha kaunteya śuklapakṣe caturdaśīm
13,109.016c upoṣya vyādhirahito vīryavān abhijāyate
13,109.017a mārgaśīrṣaṃ tu yo māsam ekabhaktena saṃkṣipet
13,109.017c bhojayec ca dvijān bhaktyā sa mucyed vyādhikilbiṣaiḥ
13,109.018a sarvakalyāṇasaṃpūrṇaḥ sarvauṣadhisamanvitaḥ
13,109.018c kṛṣibhāgī bahudhano bahuputraś ca jāyate
13,109.019a pauṣamāsaṃ tu kaunteya bhaktenaikena yaḥ kṣapet
13,109.019c subhago darśanīyaś ca yaśobhāgī ca jāyate
13,109.020a pitṛbhakto māghamāsam ekabhaktena yaḥ kṣapet
13,109.020c śrīmatkule jñātimadhye sa mahattvaṃ prapadyate
13,109.021a bhagadaivaṃ tu yo māsam ekabhaktena yaḥ kṣapet
13,109.021c strīṣu vallabhatāṃ yāti vaśyāś cāsya bhavanti tāḥ
13,109.022a caitraṃ tu niyato māsam ekabhaktena yaḥ kṣapet
13,109.022c suvarṇamaṇimuktāḍhye kule mahati jāyate
13,109.023a nistared ekabhaktena vaiśākhaṃ yo jitendriyaḥ
13,109.023c naro vā yadi vā nārī jñātīnāṃ śreṣṭhatāṃ vrajet
13,109.024a jyeṣṭhāmūlaṃ tu yo māsam ekabhaktena saṃkṣapet
13,109.024c aiśvaryam atulaṃ śreṣṭhaṃ pumān strī vābhijāyate
13,109.025a āṣāḍham ekabhaktena sthitvā māsam atandritaḥ
13,109.025c bahudhānyo bahudhano bahuputraś ca jāyate
13,109.026a śrāvaṇaṃ niyato māsam ekabhaktena yaḥ kṣapet
13,109.026b*0527_01 rūpadraviṇasaṃpannaḥ sukhī bhavati nityaśaḥ
13,109.026c yatra tatrābhiṣekeṇa yujyate jñātivardhanaḥ
13,109.026d*0528_01 dhanavān kīrtimāṃś caiva kule mahati jāyate
13,109.027a prauṣṭhapadaṃ tu yo māsam ekāhāro bhaven naraḥ
13,109.027c dhanāḍhyaṃ sphītam acalam aiśvaryaṃ pratipadyate
13,109.028a tathaivāśvayujaṃ māsam ekabhaktena yaḥ kṣapet
13,109.028c prajāvān vāhanāḍhyaś ca bahuputraś ca jāyate
13,109.029a kārttikaṃ tu naro māsaṃ yaḥ kuryād ekabhojanam
13,109.029c śūraś ca bahubhāryaś ca kīrtimāṃś caiva jāyate
13,109.030a iti māsā naravyāghra kṣapatāṃ parikīrtitāḥ
13,109.030c tithīnāṃ niyamā ye tu śṛṇu tān api pārthiva
13,109.031a pakṣe pakṣe gate yas tu bhaktam aśnāti bhārata
13,109.031c gavāḍhyo bahuputraś ca dīrghāyuś ca sa jāyate
13,109.032a māsi māsi trirātrāṇi kṛtvā varṣāṇi dvādaśa
13,109.032c gaṇādhipatyaṃ prāpnoti niḥsapatnam anāvilam
13,109.033a ete tu niyamāḥ sarve kartavyāḥ śarado daśa
13,109.033c dve cānye bharataśreṣṭha pravṛttim anuvartatā
13,109.034a yas tu prātas tathā sāyaṃ bhuñjāno nāntarā pibet
13,109.034c ahiṃsānirato nityaṃ juhvāno jātavedasam
13,109.035a ṣaḍbhiḥ sa varṣair nṛpate sidhyate nātra saṃśayaḥ
13,109.035c agniṣṭomasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
13,109.036a adhivāse so 'psarasāṃ nṛtyagītavinādite
13,109.036b*0529_01 ramate strīsahasrāḍhye sukṛtī virajā naraḥ
13,109.036c taptakāñcanavarṇābhaṃ vimānam adhirohati
13,109.037a pūrṇaṃ varṣasahasraṃ tu brahmaloke mahīyate
13,109.037c tatkṣayād iha cāgamya māhātmyaṃ pratipadyate
13,109.038a yas tu saṃvatsaraṃ pūrṇam ekāhāro bhaven naraḥ
13,109.038c atirātrasya yajñasya sa phalaṃ samupāśnute
13,109.039a daśavarṣasahasrāṇi svarge ca sa mahīyate
13,109.039c tatkṣayād iha cāgamya māhātmyaṃ pratipadyate
13,109.040a yas tu saṃvatsaraṃ pūrṇaṃ caturthaṃ bhaktam aśnute
13,109.040c ahiṃsānirato nityaṃ satyavāṅ niyatendriyaḥ
13,109.041a vājapeyasya yajñasya phalaṃ vai samupāśnute
13,109.041c triṃśadvarṣasahasrāṇi svarge ca sa mahīyate
13,109.042a ṣaṣṭhe kāle tu kaunteya naraḥ saṃvatsaraṃ kṣapet
13,109.042c aśvamedhasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
13,109.043a cakravākaprayuktena vimānena sa gacchati
13,109.043c catvāriṃśat sahasrāṇi varṣāṇāṃ divi modate
13,109.044a aṣṭamena tu bhaktena jīvan saṃvatsaraṃ nṛpa
13,109.044c gavāmayasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
13,109.045a haṃsasārasayuktena vimānena sa gacchati
13,109.045c pañcāśataṃ sahasrāṇi varṣāṇāṃ divi modate
13,109.046a pakṣe pakṣe gate rājan yo 'śnīyād varṣam eva tu
13,109.046c ṣaṇmāsānaśanaṃ tasya bhagavān aṅgirābravīt
13,109.046e ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi divam āvasate ca saḥ
13,109.047a vīṇānāṃ vallakīnāṃ ca veṇūnāṃ ca viśāṃ pate
13,109.047c sughoṣair madhuraiḥ śabdaiḥ suptaḥ sa pratibodhyate
13,109.048a saṃvatsaram ihaikaṃ tu māsi māsi pibet payaḥ
13,109.048c phalaṃ viśvajitas tāta prāpnoti sa naro nṛpa
13,109.049a siṃhavyāghraprayuktena vimānena sa gacchati
13,109.049c saptatiṃ ca sahasrāṇi varṣāṇāṃ divi modate
13,109.050a māsād ūrdhvaṃ naravyāghra nopavāso vidhīyate
13,109.050c vidhiṃ tv anaśanasyāhuḥ pārtha dharmavido janāḥ
13,109.051a anārto vyādhirahito gacched anaśanaṃ tu yaḥ
13,109.051c pade pade yajñaphalaṃ sa prāpnoti na saṃśayaḥ
13,109.052a divaṃ haṃsaprayuktena vimānena sa gacchati
13,109.052c śataṃ cāpsarasaḥ kanyā ramayanty api taṃ naram
13,109.053a ārto vā vyādhito vāpi gacched anaśanaṃ tu yaḥ
13,109.053c śataṃ varṣasahasrāṇāṃ modate divi sa prabho
13,109.053e kāñcīnūpuraśabdena suptaś caiva prabodhyate
13,109.054a sahasrahaṃsasaṃyukte vimāne somavarcasi
13,109.054c sa gatvā strīśatākīrṇe ramate bharatarṣabha
13,109.055a kṣīṇasyāpyāyanaṃ dṛṣṭaṃ kṣatasya kṣatarohaṇam
13,109.055c vyādhitasyauṣadhagrāmaḥ kruddhasya ca prasādanam
13,109.056a duḥkhitasyārthamānābhyāṃ dravyāṇāṃ pratipādanam
13,109.056c na caite svargakāmasya rocante sukhamedhasaḥ
13,109.056d*0530_01 na caitad rocate teṣāṃ ye dhanaiḥ sukhamedhinaḥ
13,109.057a ataḥ sa kāmasaṃyukto vimāne hemasaṃnibhe
13,109.057c ramate strīśatākīrṇe puruṣo 'laṃkṛtaḥ śubhe
13,109.058a svasthaḥ saphalasaṃkalpaḥ sukhī vigatakalmaṣaḥ
13,109.058c anaśnan deham utsṛjya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
13,109.059a bālasūryapratīkāśe vimāne hemavarcasi
13,109.059c vaiḍūryamuktākhacite vīṇāmurajanādite
13,109.060a patākādīpikākīrṇe divyaghaṇṭāninādite
13,109.060c strīsahasrānucarite sa naraḥ sukham edhate
13,109.061a yāvanti romakūpāṇi tasya gātreṣu pāṇḍava
13,109.061c tāvanty eva sahasrāṇi varṣāṇāṃ divi modate
13,109.062a nāsti vedāt paraṃ śāstraṃ nāsti mātṛsamo guruḥ
13,109.062c na dharmāt paramo lābhas tapo nānaśanāt param
13,109.063a brāhmaṇebhyaḥ paraṃ nāsti pāvanaṃ divi ceha ca
13,109.063c upavāsais tathā tulyaṃ tapaḥkarma na vidyate
13,109.064a upoṣya vidhivad devās tridivaṃ pratipedire
13,109.064c ṛṣayaś ca parāṃ siddhim upavāsair avāpnuvan
13,109.065a divyaṃ varṣasahasraṃ hi viśvāmitreṇa dhīmatā
13,109.065c kṣāntam ekena bhaktena tena vipratvam āgataḥ
13,109.066a cyavano jamadagniś ca vasiṣṭho gautamo bhṛguḥ
13,109.066c sarva eva divaṃ prāptāḥ kṣamāvanto maharṣayaḥ
13,109.067a idam aṅgirasā pūrvaṃ maharṣibhyaḥ pradarśitam
13,109.067c yaḥ pradarśayate nityaṃ na sa duḥkham avāpnute
13,109.068a imaṃ tu kaunteya yathākramaṃ vidhiṃ; pravartitaṃ hy aṅgirasā maharṣiṇā
13,109.068c paṭheta yo vai śṛṇuyāc ca nityadā; na vidyate tasya narasya kilbiṣam
13,109.069a vimucyate cāpi sa sarvasaṃkarair; na cāsya doṣair abhibhūyate manaḥ
13,109.069c viyonijānāṃ ca vijānate rutaṃ; dhruvāṃ ca kīrtiṃ labhate narottamaḥ
13,110.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,110.001a pitāmahena vidhivad yajñāḥ proktā mahātmanā
13,110.001c guṇāś caiṣāṃ yathātattvaṃ pretya ceha ca sarvaśaḥ
13,110.002a na te śakyā daridreṇa yajñāḥ prāptuṃ pitāmaha
13,110.002c bahūpakaraṇā yajñā nānāsaṃbhāravistarāḥ
13,110.003a pārthivai rājaputrair vā śakyāḥ prāptuṃ pitāmaha
13,110.003c nārthanyūnair avaguṇair ekātmabhir asaṃhataiḥ
13,110.004a yo daridrair api vidhiḥ śakyaḥ prāptuṃ sadā bhavet
13,110.004c tulyo yajñaphalair etais tan me brūhi pitāmaha
13,110.005 bhīṣma uvāca
13,110.005a idam aṅgirasā proktam upavāsaphalātmakam
13,110.005c vidhiṃ yajñaphalais tulyaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira
13,110.006a yas tu kalyaṃ tathā sāyaṃ bhuñjāno nāntarā pibet
13,110.006c ahiṃsānirato nityaṃ juhvāno jātavedasam
13,110.007a ṣaḍbhir eva tu varṣaiḥ sa sidhyate nātra saṃśayaḥ
13,110.007c taptakāñcanavarṇaṃ ca vimānaṃ labhate naraḥ
13,110.008a devastrīṇām adhīvāse nṛtyagītaninādite
13,110.008c prājāpatye vaset padmaṃ varṣāṇām agnisaṃnibhe
13,110.009a trīṇi varṣāṇi yaḥ prāśet satataṃ tv ekabhojanam
13,110.009c dharmapatnīrato nityam agniṣṭomaphalaṃ labhet
13,110.010a dvitīye divase yas tu prāśnīyād ekabhojanam
13,110.010c sadā dvādaśamāsāṃs tu juhvāno jātavedasam
13,110.010e yajñaṃ bahusuvarṇaṃ vā vāsavapriyam āharet
13,110.011a satyavāg dānaśīlaś ca brahmaṇyaś cānasūyakaḥ
13,110.011c kṣānto dānto jitakrodhaḥ sa gacchati parāṃ gatim
13,110.012a pāṇḍurābhrapratīkāśe vimāne haṃsalakṣaṇe
13,110.012c dve samāpte tataḥ padme so 'psarobhir vaset saha
13,110.012d*0531_01 agnikāryaparo nityaṃ nityaṃ kalyaprabodhanaḥ
13,110.012d*0531_02 agniṣṭomasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
13,110.012d*0531_03 haṃsasārasayuktaṃ ca vimānaṃ labhate naraḥ
13,110.012d*0531_04 indraloke ca vasate varastrībhiḥ samāvṛtaḥ
13,110.013a tṛtīye divase yas tu prāśnīyād ekabhojanam
13,110.013c sadā dvādaśamāsāṃs tu juhvāno jātavedasam
13,110.014a atirātrasya yajñasya phalaṃ prāpnoty anuttamam
13,110.014c mayūrahaṃsasaṃyuktaṃ vimānaṃ labhate naraḥ
13,110.015a saptarṣīṇāṃ sadā loke so 'psarobhir vaset saha
13,110.015c nivartanaṃ ca tatrāsya trīṇi padmāni vai viduḥ
13,110.016a divase yaś caturthe tu prāśnīyād ekabhojanam
13,110.016c sadā dvādaśamāsān vai juhvāno jātavedasam
13,110.017a vājapeyasya yajñasya phalaṃ prāpnoty anuttamam
13,110.017c indrakanyābhirūḍhaṃ ca vimānaṃ labhate naraḥ
13,110.018a sāgarasya ca paryante vāsavaṃ lokam āvaset
13,110.018c devarājasya ca krīḍāṃ nityakālam avekṣate
13,110.019a divase pañcame yas tu prāśnīyād ekabhojanam
13,110.019c sadā dvādaśamāsāṃs tu juhvāno jātavedasam
13,110.020a alubdhaḥ satyavādī ca brahmaṇyaś cāvihiṃsakaḥ
13,110.020c anasūyur apāpastho dvādaśāhaphalaṃ labhet
13,110.021a jāmbūnadamayaṃ divyaṃ vimānaṃ haṃsalakṣaṇam
13,110.021b*0532_01 atirātraphalaṃ prāpya apsarobhiḥ pramodate
13,110.021c sūryamālāsamābhāsam ārohet pāṇḍuraṃ gṛham
13,110.022a āvartanāni catvāri tathā padmāni dvādaśa
13,110.022c śarāgniparimāṇaṃ ca tatrāsau vasate sukham
13,110.023a divase yas tu ṣaṣṭhe vai muniḥ prāśeta bhojanam
13,110.023c sadā dvādaśamāsān vai juhvāno jātavedasam
13,110.024a sadā triṣavaṇasnāyī brahmacāry anasūyakaḥ
13,110.024c gavāmayasya yajñasya phalaṃ prāpnoty anuttamam
13,110.025a agnijvālāsamābhāsaṃ haṃsabarhiṇasevitam
13,110.025c śātakumbhamayaṃ yuktaṃ sādhayed yānam uttamam
13,110.026a tathaivāpsarasām aṅke prasuptaḥ pratibudhyate
13,110.026c nūpurāṇāṃ ninādena mekhalānāṃ ca nisvanaiḥ
13,110.027a koṭīsahasraṃ varṣāṇāṃ trīṇi koṭiśatāni ca
13,110.027c padmāny aṣṭādaśa tathā patāke dve tathaiva ca
13,110.028a ayutāni ca pañcāśad ṛkṣacarmaśatasya ca
13,110.028c lomnāṃ pramāṇena samaṃ brahmaloke mahīyate
13,110.029a divase saptame yas tu prāśnīyād ekabhojanam
13,110.029c sadā dvādaśamāsān vai juhvāno jātavedasam
13,110.030a sarasvatīṃ gopayāno brahmacaryaṃ samācaran
13,110.030c sumanovarṇakaṃ caiva madhumāṃsaṃ ca varjayet
13,110.031a puruṣo marutāṃ lokam indralokaṃ ca gacchati
13,110.031c tatra tatra ca siddhārtho devakanyābhir uhyate
13,110.032a phalaṃ bahusuvarṇasya yajñasya labhate naraḥ
13,110.032c saṃkhyām atiguṇāṃ cāpi teṣu lokeṣu modate
13,110.033a yas tu saṃvatsaraṃ kṣānto bhuṅkte 'hany aṣṭame naraḥ
13,110.033c devakāryaparo nityaṃ juhvāno jātavedasam
13,110.034a pauṇḍarīkasya yajñasya phalaṃ prāpnoty anuttamam
13,110.034c padmavarṇanibhaṃ caiva vimānam adhirohati
13,110.035a kṛṣṇāḥ kanakagauryaś ca nāryaḥ śyāmās tathāparāḥ
13,110.035c vayorūpavilāsinyo labhate nātra saṃśayaḥ
13,110.036a yas tu saṃvatsaraṃ bhuṅkte navame navame 'hani
13,110.036c sadā dvādaśamāsān vai juhvāno jātavedasam
13,110.037a aśvamedhasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ
13,110.037c puṇḍarīkaprakāśaṃ ca vimānaṃ labhate naraḥ
13,110.038a dīptasūryāgnitejobhir divyamālābhir eva ca
13,110.038c nīyate rudrakanyābhiḥ so 'ntarikṣaṃ sanātanam
13,110.039a aṣṭādaśasahasrāṇi varṣāṇāṃ kalpam eva ca
13,110.039c koṭīśatasahasraṃ ca teṣu lokeṣu modate
13,110.040a yas tu saṃvatsaraṃ bhuṅkte daśāhe vai gate gate
13,110.040c sadā dvādaśamāsān vai juhvāno jātavedasam
13,110.041a brahmakanyāniveśe ca sarvabhūtamanohare
13,110.041c aśvamedhasahasrasya phalaṃ prāpnoty anuttamam
13,110.042a rūpavatyaś ca taṃ kanyā ramayanti sadā naram
13,110.042c nīlotpalanibhair varṇai raktotpalanibhais tathā
13,110.043a vimānaṃ maṇḍalāvartam āvartagahanāvṛtam
13,110.043c sāgarormipratīkāśaṃ sādhayed yānam uttamam
13,110.044a vicitramaṇimālābhir nāditaṃ śaṅkhapuṣkaraiḥ
13,110.044c sphāṭikair vajrasāraiś ca stambhaiḥ sukṛtavedikam
13,110.044e ārohati mahad yānaṃ haṃsasārasavāhanam
13,110.045a ekādaśe tu divase yaḥ prāpte prāśate haviḥ
13,110.045c sadā dvādaśamāsān vai juhvāno jātavedasam
13,110.046a parastriyo nābhilaṣed vācātha manasāpi vā
13,110.046c anṛtaṃ ca na bhāṣeta mātāpitroḥ kṛte 'pi vā
13,110.047a abhigacchen mahādevaṃ vimānasthaṃ mahābalam
13,110.047c svayaṃbhuvaṃ ca paśyeta vimānaṃ samupasthitam
13,110.048a kumāryaḥ kāñcanābhāsā rūpavatyo nayanti tam
13,110.048c rudrāṇāṃ tam adhīvāsaṃ divi divyaṃ manoharam
13,110.049a varṣāṇy aparimeyāni yugāntam api cāvaset
13,110.049c koṭīśatasahasraṃ ca daśa koṭiśatāni ca
13,110.050a rudraṃ nityaṃ praṇamate devadānavasaṃmatam
13,110.050c sa tasmai darśanaṃ prāpto divase divase bhavet
13,110.051a divase dvādaśe yas tu prāpte vai prāśate haviḥ
13,110.051c sadā dvādaśamāsān vai sarvamedhaphalaṃ labhet
13,110.051c*0533_01 juhvāno jātavedasam
13,110.051c*0533_02 niyamena samāyuktaḥ
13,110.052a ādityair dvādaśais tasya vimānaṃ saṃvidhīyate
13,110.052c maṇimuktāpravālaiś ca mahārhair upaśobhitam
13,110.053a haṃsamālāparikṣiptaṃ nāgavīthīsamākulam
13,110.053c mayūraiś cakravākaiś ca kūjadbhir upaśobhitam
13,110.054a aṭṭair mahadbhiḥ saṃyuktaṃ brahmaloke pratiṣṭhitam
13,110.054c nityam āvasate rājan naranārīsamāvṛtam
13,110.054e ṛṣir evaṃ mahābhāgas tv aṅgirāḥ prāha dharmavit
13,110.054f*0534_01 vimānam adhiruhyāśu brahmaloke mahīyate
13,110.055a trayodaśe tu divase yaḥ prāpte prāśate haviḥ
13,110.055c sadā dvādaśa māsān vai devasatraphalaṃ labhet
13,110.056a raktapadmodayaṃ nāma vimānaṃ sādhayen naraḥ
13,110.056b*0535_01 tatra gatvā samutthito devakanyābhir āvṛtaḥ
13,110.056c jātarūpaprayuktaṃ ca ratnasaṃcayabhūṣitam
13,110.057a devakanyābhir ākīrṇaṃ divyābharaṇabhūṣitam
13,110.057c puṇyagandhodayaṃ divyaṃ vāyavyair upaśobhitam
13,110.058a tatra śaṅkupatākaṃ ca yugāntaṃ kalpam eva ca
13,110.058c ayutāyutaṃ tathā padmaṃ samudraṃ ca tathā vaset
13,110.059a gītagandharvaghoṣaiś ca bherīpaṇavanisvanaiḥ
13,110.059c sadā pramuditas tābhir devakanyābhir īḍyate
13,110.060a caturdaśe tu divase yaḥ pūrṇe prāśate haviḥ
13,110.060c sadā dvādaśa māsān vai mahāmedhaphalaṃ labhet
13,110.061a anirdeśyavayorūpā devakanyāḥ svalaṃkṛtāḥ
13,110.061c mṛṣṭataptāṅgadadharā vimānair anuyānti tam
13,110.062a kalahaṃsavinirghoṣair nūpurāṇāṃ ca nisvanaiḥ
13,110.062c kāñcīnāṃ ca samutkarṣais tatra tatra vibodhyate
13,110.063a devakanyānivāse ca tasmin vasati mānavaḥ
13,110.063c jāhnavīvālukākīrṇe pūrṇaṃ saṃvatsaraṃ naraḥ
13,110.064a yas tu pakṣe gate bhuṅkte ekabhaktaṃ jitendriyaḥ
13,110.064c sadā dādaśa māsāṃs tu juhvāno jātavedasam
13,110.064e rājasūyasahasrasya phalaṃ prāpnoty anuttamam
13,110.065a yānam ārohate nityaṃ haṃsabarhiṇasevitam
13,110.065c maṇimaṇḍalakaiś citraṃ jātarūpasamāvṛtam
13,110.066a divyābharaṇaśobhābhir varastrībhir alaṃkṛtam
13,110.066c ekastambhaṃ caturdvāraṃ saptabhaumaṃ sumaṅgalam
13,110.066e vaijayantīsahasraiś ca śobhitaṃ gītanisvanaiḥ
13,110.067a divyaṃ divyaguṇopetaṃ vimānam adhirohati
13,110.067c maṇimuktāpravālaiś ca bhūṣitaṃ vaidyutaprabham
13,110.067e vased yugasahasraṃ ca khaḍgakuñjaravāhanaḥ
13,110.068a ṣoḍaśe divase yas tu saṃprāpte prāśate haviḥ
13,110.068c sadā dvādaśa māsān vai somayajñaphalaṃ labhet
13,110.069a somakanyānivāseṣu so 'dhyāvasati nityadā
13,110.069c saumyagandhānuliptaś ca kāmacāragatir bhavet
13,110.070a sudarśanābhir nārībhir madhurābhis tathaiva ca
13,110.070c arcyate vai vimānasthaḥ kāmabhogaiś ca sevyate
13,110.071a phalaṃ padmaśataprakhyaṃ mahākalpaṃ daśādhikam
13,110.071c āvartanāni catvāri sāgare yāty asau naraḥ
13,110.072a divase saptadaśame yaḥ prāpte prāśate haviḥ
13,110.072c sadā dvādaśa māsān vai juhvāno jātavedasam
13,110.073a sthānaṃ vāruṇam aindraṃ ca raudraṃ caivādhigacchati
13,110.073c mārutauśanase caiva brahmalokaṃ ca gacchati
13,110.074a tatra daivatakanyābhir āsanenopacaryate
13,110.074c bhūr bhuvaṃ cāpi devarṣiṃ viśvarūpam avekṣate
13,110.075a tatra devādhidevasya kumāryo ramayanti tam
13,110.075c dvātriṃśad rūpadhāriṇyo madhurāḥ samalaṃkṛtāḥ
13,110.076a candrādityāv ubhau yāvad gagane carataḥ prabho
13,110.076c tāvac caraty asau vīraḥ sudhāmṛtarasāśanaḥ
13,110.077a aṣṭādaśe tu divase prāśnīyād ekabhojanam
13,110.077c sadā dvādaśa māsān vai sapta lokān sa paśyati
13,110.078a rathaiḥ sanandighoṣaiś ca pṛṣṭhataḥ so 'nugamyate
13,110.078c devakanyādhirūḍhais tu bhrājamānaiḥ svalaṃkṛtaiḥ
13,110.079a vyāghrasiṃhaprayuktaṃ ca meghasvananināditam
13,110.079c vimānam uttamaṃ divyaṃ susukhī hy adhirohati
13,110.080a tatra kalpasahasraṃ sa kāntābhiḥ saha modate
13,110.080c sudhārasaṃ ca bhuñjīta amṛtopamam uttamam
13,110.081a ekonaviṃśe divase yo bhuṅkte ekabhojanam
13,110.081c sadā dvādaśa māsān vai sapta lokān sa paśyati
13,110.082a uttamaṃ labhate sthānam apsarogaṇasevitam
13,110.082c gandharvair upagītaṃ ca vimānaṃ sūryavarcasam
13,110.083a tatrāmaravarastrībhir modate vigatajvaraḥ
13,110.083c divyāmbaradharaḥ śrīmān ayutānāṃ śataṃ samāḥ
13,110.084a pūrṇe 'tha divase viṃśe yo bhuṅkte hy ekabhojanam
13,110.084c sadā dvādaśa māsāṃs tu satyavādī dhṛtavrataḥ
13,110.085a amāṃsāśī brahmacārī sarvabhūtahite rataḥ
13,110.085c sa lokān vipulān divyān ādityānām upāśnute
13,110.086a gandharvair apsarobhiś ca divyamālyānulepanaiḥ
13,110.086c vimānaiḥ kāñcanair divyaiḥ pṛṣṭhataś cānugamyate
13,110.087a ekaviṃśe tu divase yo bhuṅkte hy ekabhojanam
13,110.087c sadā dvādaśa māsān vai juhvāno jātavedasam
13,110.088a lokam auśanasaṃ divyaṃ śakralokaṃ ca gacchati
13,110.088c aśvinor marutāṃ caiva sukheṣv abhirataḥ sadā
13,110.089a anabhijñaś ca duḥkhānāṃ vimānavaram āsthitaḥ
13,110.089c sevyamāno varastrībhiḥ krīḍaty amaravat prabhuḥ
13,110.090a dvāviṃśe divase prāpte yo bhuṅkte hy ekabhojanam
13,110.090c sadā dvādaśa māsān vai juhvāno jātavedasam
13,110.091a dhṛtimān ahiṃsānirataḥ satyavāg anasūyakaḥ
13,110.091c lokān vasūnām āpnoti divākarasamaprabhaḥ
13,110.092a kāmacārī sudhāhāro vimānavaram āsthitaḥ
13,110.092c ramate devakanyābhir divyābharaṇabhūṣitaḥ
13,110.093a trayoviṃśe tu divase prāśed yas tv ekabhojanam
13,110.093c sadā dvādaśa māsāṃs tu mitāhāro jitendriyaḥ
13,110.094a vāyor uśanasaś caiva rudralokaṃ ca gacchati
13,110.094c kāmacārī kāmagamaḥ pūjyamāno 'psarogaṇaiḥ
13,110.095a anekaguṇaparyantaṃ vimānavaram āsthitaḥ
13,110.095c ramate devakanyābhir divyābharaṇabhūṣitaḥ
13,110.096a caturviṃśe tu divase yaḥ prāśed ekabhojanam
13,110.096c sadā dvādaśa māsān vai juhvāno jātavedasam
13,110.097a ādityānām adhīvāse modamāno vasec ciram
13,110.097c divyamālyāmbaradharo divyagandhānulepanaḥ
13,110.098a vimāne kāñcane divye haṃsayukte manorame
13,110.098c ramate devakanyānāṃ sahasrair ayutais tathā
13,110.099a pañcaviṃśe tu divase yaḥ prāśed ekabhojanam
13,110.099c sadā dvādaśa māsāṃs tu puṣkalaṃ yānam āruhet
13,110.100a siṃhavyāghraprayuktaiś ca meghasvananināditaiḥ
13,110.100c rathaiḥ sanandighoṣaiś ca pṛṣṭhataḥ so 'nugamyate
13,110.101a devakanyāsamārūḍhai rājatair vimalaiḥ śubhaiḥ
13,110.101c vimānam uttamaṃ divyam āsthāya sumanoharam
13,110.102a tatra kalpasahasraṃ vai vasate strīśatāvṛte
13,110.102c sudhārasaṃ copajīvann amṛtopamam uttamam
13,110.103a ṣaḍviṃśe divase yas tu prāśnīyād ekabhojanam
13,110.103c sadā dvādaśa māsāṃs tu niyato niyatāśanaḥ
13,110.104a jitendriyo vītarāgo juhvāno jātavedasam
13,110.104c sa prāpnoti mahābhāgaḥ pūjyamāno 'psarogaṇaiḥ
13,110.105a saptānāṃ marutāṃ lokān vasūnāṃ cāpi so 'śnute
13,110.105c vimāne sphāṭike divye sarvaratnair alaṃkṛte
13,110.106a gandharvair apsarobhiś ca pūjyamānaḥ pramodate
13,110.106c dve yugānāṃ sahasre tu divye divyena tejasā
13,110.107a saptaviṃśe tu divase yaḥ prāśed ekabhojanam
13,110.107c sadā dvādaśa māsāṃs tu juhvāno jātavedasam
13,110.108a phalaṃ prāpnoti vipulaṃ devaloke ca pūjyate
13,110.108c amṛtāśī vasaṃs tatra sa vitṛptaḥ pramodate
13,110.109a devarṣicaritaṃ rājan rājarṣibhir adhiṣṭhitam
13,110.109c adhyāvasati divyātmā vimānavaram āsthitaḥ
13,110.110a strībhir manobhirāmābhī ramamāṇo madotkaṭaḥ
13,110.110c yugakalpasahasrāṇi trīṇy āvasati vai sukham
13,110.111a yo 'ṣṭāviṃśe tu divase prāśnīyād ekabhojanam
13,110.111c sadā dvādaśa māsāṃs tu jitātmā vijitendriyaḥ
13,110.112a phalaṃ devarṣicaritaṃ vipulaṃ samupāśnute
13,110.112c bhogavāṃs tejasā bhāti sahasrāṃśur ivāmalaḥ
13,110.113a sukumāryaś ca nāryas taṃ ramamāṇāḥ suvarcasaḥ
13,110.113c pīnastanorujaghanā divyābharaṇabhūṣitāḥ
13,110.114a ramayanti manaḥ kāntā vimāne sūryasaṃnibhe
13,110.114c sarvakāmagame divye kalpāyutaśataṃ samāḥ
13,110.115a ekonatriṃśe divase yaḥ prāśed ekabhojanam
13,110.115c sadā dvādaśa māsān vai satyavrataparāyaṇaḥ
13,110.116a tasya lokāḥ śubhā divyā devarājarṣipūjitāḥ
13,110.116c vimānaṃ candraśubhrābhaṃ divyaṃ samadhigacchati
13,110.117a jātarūpamayaṃ yuktaṃ sarvaratnavibhūṣitam
13,110.117c apsarogaṇasaṃpūrṇaṃ gandharvair abhināditam
13,110.118a tatra cainaṃ śubhā nāryo divyābharaṇabhūṣitāḥ
13,110.118c manobhirāmā madhurā ramayanti madotkaṭāḥ
13,110.119a bhogavāṃs tejasā yukto vaiśvānarasamaprabhaḥ
13,110.119c divyo divyena vapuṣā bhrājamāna ivāmaraḥ
13,110.120a vasūnāṃ marutāṃ caiva sādhyānām aśvinos tathā
13,110.120c rudrāṇāṃ ca tathā lokān brahmalokaṃ ca gacchati
13,110.121a yas tu māse gate bhuṅkte ekabhaktaṃ śamātmakaḥ
13,110.121c sadā dvādaśa māsān vai brahmalokam avāpnuyāt
13,110.122a sudhārasakṛtāhāraḥ śrīmān sarvamanoharaḥ
13,110.122c tejasā vapuṣā lakṣmyā bhrājate raśmivān iva
13,110.123a divyamālyāmbaradharo divyagandhānulepanaḥ
13,110.123c sukheṣv abhirato yogī duḥkhānām avijānakaḥ
13,110.124a svayaṃprabhābhir nārībhir vimānastho mahīyate
13,110.124c rudradevarṣikanyābhiḥ satataṃ cābhipūjyate
13,110.125a nānāvidhasurūpābhir nānārāgābhir eva ca
13,110.125c nānāmadhurabhāṣābhir nānāratibhir eva ca
13,110.125d*0536_01 nānāvidhasugaṃdhābhir nānāveṣābhir eva ca
13,110.126a vimāne nagarākāre sūryavat sūryasaṃnibhe
13,110.126c pṛṣṭhataḥ somasaṃkāśe udak caivābhrasaṃnibhe
13,110.127a dakṣiṇāyāṃ tu raktābhe adhastān nīlamaṇḍale
13,110.127c ūrdhvaṃ citrābhisaṃkāśe naiko vasati pūjitaḥ
13,110.128a yāvad varṣasahasraṃ tu jambūdvīpe pravarṣati
13,110.128b*0537_01 tāvad brahmādikā lokā varṣadhārāpramāṇataḥ
13,110.128c tāvat saṃvatsarāḥ proktā brahmalokasya dhīmataḥ
13,110.129a vipruṣaś caiva yāvantyo nipatanti nabhastalāt
13,110.129c varṣāsu varṣatas tāvan nivasaty amaraprabhaḥ
13,110.130a māsopavāsī varṣais tu daśabhiḥ svargam uttamam
13,110.130c maharṣitvam athāsādya saśarīragatir bhavet
13,110.131a munir dānto jitakrodho jitaśiśnodaraḥ sadā
13,110.131c juhvann agnīṃś ca niyataḥ saṃdhyopāsanasevitā
13,110.132a bahubhir niyamair evaṃ māsān aśnāti yo naraḥ
13,110.132c abhrāvakāśaśīlaś ca tasya vāso nirucyate
13,110.133a divaṃ gatvā śarīreṇa svena rājan yathāmaraḥ
13,110.133c svargaṃ puṇyaṃ yathākāmam upabhuṅkte yathāvidhi
13,110.134a eṣa te bharataśreṣṭha yajñānāṃ vidhir uttamaḥ
13,110.134c vyākhyāto hy ānupūrvyeṇa upavāsaphalātmakaḥ
13,110.135a daridrair manujaiḥ pārtha prāpyaṃ yajñaphalaṃ yathā
13,110.135c upavāsam imaṃ kṛtvā gacchec ca paramāṃ gatim
13,110.135d*0538_01 vaiṣṇavīṃ vātha raudrīṃ vā pañcamīṃ brahmacāriṇaḥ
13,110.135d*0538_02 saṃvatsaravrataṃ kṛtvā kramante lokam uttamam
13,110.135e devadvijātipūjāyāṃ rato bharatasattama
13,110.136a upavāsavidhis tv eṣa vistareṇa prakīrtitaḥ
13,110.136c niyateṣv apramatteṣu śaucavatsu mahātmasu
13,110.137a dambhadrohanivṛtteṣu kṛtabuddhiṣu bhārata
13,110.137c acaleṣv aprakampeṣu mā te bhūd atra saṃśayaḥ
13,110.137d@011_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,110.137d@011_0001 pitāmahena kathitā dānadharmāśritāḥ kathāḥ
13,110.137d@011_0002 mayā śrutā ṛṣīṇāṃ tu saṃnidhau keśavasya ca
13,110.137d@011_0003 punaḥ kautūhalam abhūt tām evādhyātmikīṃ prati
13,110.137d@011_0004 kathāṃ kathaya rājendra tvad anyaḥ ka udāharet
13,110.137d@011_0005 eṣa yādavadāyādas tathānujñātum arhati
13,110.137d@011_0006 jñāte tu yasmiñ jñātavyaṃ jñātaṃ bhavati bhārata
13,110.137d@011_0007 paścāc chroṣyāmahe rājñāṃ śrāvyān dharmān pitāmaha
13,110.137d@011_0008 kautūhalam ṛṣīṇāṃ tu cchettum arhasi sāṃpratam
13,110.137d@011_0009 bhīṣmaḥ
13,110.137d@011_0010 ata ūrdhvaṃ mahārāja sāṃkhyayogobhayaśāstrādhigatayāthātmyadarśanasaṃpannayor ācāryayoḥ saṃvādam anuvyākhyāsyāmaḥ | tad yathābhagavantaṃ sanatkumāram āsīnam aṅguṣṭhaparvamātraṃ mahati vimānavare | yojanasahasramaṇḍale taruṇabhāskarapratīkāśe śayanīye mahati baddhāsanam anudhyāyantam amṛtam anāvartakaram amūrtam akṣayajam athopadiṣṭam upasasarpa bhagavantam ācāryaṃ bhagavān ācāryo rudras taṃ provāca - svāgataṃ maheśvara brahmasuta | etad āsanam āstāṃ bhagavān || ity ukte cāsīno bhagavān anantarūpo rudras taṃ provāca - bhagavān api dhyānam āvartayati | ity ukte cāha bhagavān sanatkumāras tatheti ||
13,110.137d@011_0012 tathety uktaś ca provāca bhagavāñ śaṃkaras tadā
13,110.137d@011_0013 parāvarajñaṃ sarvasya trailokyasya mahāmunim
13,110.137d@011_0014 kiṃ vā dhyānena draṣṭavyaṃ yad bhavān anupaśyati
13,110.137d@011_0015 yac ca dhyātvā na śocanti yatayas tattvadarśinaḥ
13,110.137d@011_0016 kathaya tvam imaṃ devaṃ dehināṃ yatisattama
13,110.137d@011_0017 yac ca tatpuruṣaṃ śuddham ity uktaṃ yogasāṃkhyayoḥ
13,110.137d@011_0018 kim adhyātmādhibhūtaṃ ca tathā cāpy adhidaivatam
13,110.137d@011_0019 kālasaṃkhyā ca kā deva draṣṭavyā tasya brahmaṇaḥ
13,110.137d@011_0020 saṃkhyā saṃkhyādanasyaiva yā proktā paramarṣibhiḥ
13,110.137d@011_0021 śāstradṛṣṭena mārgeṇa yathāvad yatisattama
13,110.137d@011_0022 yac ca tatpuruṣaṃ śuddhaṃ prabuddham ajaraṃ dhruvam
13,110.137d@011_0023 budhyamānāprabuddhābhyāṃ vidyāvedyaṃ tathaiva ca
13,110.137d@011_0024 vimokṣaṃ trividhaṃ caiva brūhi mokṣavidāṃ vara
13,110.137d@011_0025 parisaṃkhyāṃ ca sāṃkhyānāṃ dhyānaṃ yogeṣu cārthavat
13,110.137d@011_0026 ekatvadarśanaṃ caiva tathā nānātvadarśanam
13,110.137d@011_0027 ariṣṭāni ca tattvena tathaivotkramaṇāni ca
13,110.137d@011_0028 daivatāni ca sarvāṇi nikhilenānupūrvaśaḥ
13,110.137d@011_0029 yāny āśritāni deheṣu dehināṃ yatisattama
13,110.137d@011_0030 sarvam etad yathātattvam ākhyāhi munisattama
13,110.137d@011_0031 śreṣṭho bhavān hi sarveṣāṃ brahmajñānām anindita
13,110.137d@011_0032 caturthas tvaṃ trayāṇāṃ tu ye gatāḥ paramāṃ gatim
13,110.137d@011_0033 jñānena ca prākṛtena nirmukto mṛtyubandhanāt
13,110.137d@011_0034 vayaṃ tu vaikṛtaṃ mārgam āśritā vai kṣaraṃ sadā
13,110.137d@011_0035 param utsṛjya panthānam amṛtākṣaram eva tu
13,110.137d@011_0036 nyūne pathi nimagnās tu aiśvarye 'ṣṭaguṇe tathā
13,110.137d@011_0037 mahimānaṃ pragṛhyemaṃ vicarāmo yathāsukham
13,110.137d@011_0038 na caitat sukham atyantaṃ nyūnam etad anantaram
13,110.137d@011_0039 mūrtimat param etat syāt tv idam evaṃ susattama
13,110.137d@011_0040 punaḥ punaś ca patanaṃ mūrtimaty upadiśyate
13,110.137d@011_0041 na punar mṛtyur ity anyaṃ nirmuktānāṃ tu mūrtitaḥ
13,110.137d@011_0042 mṛtyudoṣās tv anantā vai utpadyante kṛtātmanām
13,110.137d@011_0043 martyeṣu nākapṛṣṭheṣu nirayeṣu mahāmune
13,110.137d@011_0044 tatra majjanti puruṣāḥ sukhaduḥkhena ceṣṭitāḥ
13,110.137d@011_0045 sukhaduḥkhavyapetaṃ ca yad āhur amṛtaṃ padam
13,110.137d@011_0046 tad ahaṃ śrotum icchāmi yathāvac chrutidarśanāt
13,110.137d@011_0046 sanatkumāraḥ
13,110.137d@011_0047 yad uktaṃ bhavatā vākyaṃ tattvasaṃjñeti dehinām
13,110.137d@011_0048 caturviṃśatim evātra ke cid āhur manīṣiṇaḥ
13,110.137d@011_0049 ke cid āhus trayoviṃśaṃ yathāśrutinidarśanāt
13,110.137d@011_0050 vayaṃ tu pañcaviṃśaṃ vai tad adhiṣṭhānasaṃjñitam
13,110.137d@011_0051 tattvaṃ samadhimanyāmaḥ sarvatantrapralāpanāt
13,110.137d@011_0052 avyayaś caiva vai vyaktāv ubhāv api pinākadhṛk
13,110.137d@011_0053 saha caiva vinā caiva tāv anyonyaṃ pratiṣṭhitau
13,110.137d@011_0054 hiraṇmayīṃ praviśyaiṣa mūrtiṃ mūrtimatāṃ vara
13,110.137d@011_0055 cakāra puruṣas tāta vikārapuruṣāv ubhau
13,110.137d@011_0056 avyaktād eka evaiṣa mahān ātmā prasūyate
13,110.137d@011_0057 ahaṃkāreṇa lokāṃś ca vyāpya cāhaṃkṛtena vai
13,110.137d@011_0058 vinā sarvaṃ tad avyaktād abhimanyasva śūladhṛk
13,110.137d@011_0059 bhūtasargam ahaṃkārāt tṛtīyaṃ viddhi vai kramāt
13,110.137d@011_0060 ahaṃkārāc ca bhūteṣu caturthaṃ viddhi vaikṛtam
13,110.137d@011_0061 ahaṃkārāc ca jātāni yugapad vibudheśvara
13,110.137d@011_0062 saviśeṣāṇi bhūtāni pañca prāhur manīṣiṇaḥ
13,110.137d@011_0063 caturviṃśāt tu vai proktāt pañcaviṃśo 'dhitiṣṭhati
13,110.137d@011_0064 ete sargā mayā proktāś catvāraḥ prākṛtās tv iha
13,110.137d@011_0065 ahaṃkārāc ca jātāni yugapad vibudheśvara
13,110.137d@011_0066 ahaṃkārāc ca bhūteṣu vividhārthaṃ vyajāyata
13,110.137d@011_0067 indriyair yugapat sarvaiḥ so 'nityaś ca samīkṣyate
13,110.137d@011_0068 maruttvaṃ sattvasargaś ca tuṣṭiḥ siddhis tathaiva ca
13,110.137d@011_0069 vaikṛtāni pravakṣyāmi śṛṇu tāni mahāmate
13,110.137d@011_0070 eṣā tattvacaturviṃśan mayā śāstrānumānataḥ
13,110.137d@011_0071 varṇitā tava deveśa pañcaviṃśasamanvitā
13,110.137d@011_0072 pañcamo 'nugrahaś caiva navaite prākṛtaiḥ saha
13,110.137d@011_0073 aindre 'py aham athāpy anyan mamātmani ca bhāsvaraḥ
13,110.137d@011_0074 yac ca dehamayaṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu vidyate
13,110.137d@011_0075 sarvatraivābhimantavyaṃ tvayā tripurasūdana
13,110.137d@011_0076 anyathā ye tu paśyanti te na paśyanti brahmaja
13,110.137d@011_0077 etad avyaktaviṣayaṃ pañcaviṃśasamanvitam
13,110.137d@011_0078 anena kāraṇenaiva tattvam āhur manīṣiṇaḥ
13,110.137d@011_0079 vikāramātram etat tu tattvam ācakṣate param
13,110.137d@011_0080 nistattvaś caiṣa deveśa boddhavyaṃ tu na budhyate
13,110.137d@011_0081 yadi budhyet paraṃ buddhaṃ budhyamānaḥ surarṣabha
13,110.137d@011_0082 sanatkumāraḥ
13,110.137d@011_0082 prabuddho hy abhimanyeta yo 'yaṃ nāham iti prabho
13,110.137d@011_0083 tattvasaṃkhyā śrutā caiṣā yeṣāṃ brahmavidāṃ vara
13,110.137d@011_0084 sargasaṃkhyā mayā proktā navānām anupūrvaśaḥ
13,110.137d@011_0085 pravakṣyāmi tu te 'dhyātmam adhibhūtādhidaivatam
13,110.137d@011_0086 naitad yuktair vedavidbhir gṛhasthair
13,110.137d@011_0087 mānyair ebhis tapasā vābhipannaiḥ
13,110.137d@011_0088 yatnena dṛṣṭaṃ paramātmatattvaṃ
13,110.137d@011_0089 tattvena prāpyaṃ tu yathoktam etat
13,110.137d@011_0090 paraṃ parebhyas tv amṛtārthatattvaṃ
13,110.137d@011_0091 svabhāvasattvastham anīśam īśam
13,110.137d@011_0092 kaivalyatāṃ prāpya mahāsurottama
13,110.137d@011_0093 tavaitad ākhyāmi munīndra vṛttyā
13,110.137d@011_0094 rahasyam evānyad avāpya divyaṃ
13,110.137d@011_0095 pavitrapūtas tava mṛtyujālam
13,110.137d@011_0096 pṛthvīm imāṃ yady api ratnapūrṇāṃ
13,110.137d@011_0097 dadyān na deyaṃ tv aparīkṣitāya
13,110.137d@011_0098 nāśraddadhānāya na cānyabuddher
13,110.137d@011_0099 nājñānayuktāya na vismitāya
13,110.137d@011_0100 svādhyāyayuktāya guṇānvitāya
13,110.137d@011_0101 pradeyam etan niyatendriyāya
13,110.137d@011_0102 saṃkṣepaṃ cāpy athaiteṣāṃ tattvānāṃ vṛṣabhadhvaja
13,110.137d@011_0103 anulomānujātānāṃ pratilomaṃ pralīyatām
13,110.137d@011_0104 pravakṣyāmi tam adhyātmaṃ sādhibhūtādhidaivatam
13,110.137d@011_0105 yathāṃśujālam arkasya tathaitat pravadanti vai
13,110.137d@011_0106 saṃkṣīṇe brahmadivase jagaj jaladhim āviśet
13,110.137d@011_0107 pralīyate jale bhūmir jalam agnau pralīyate
13,110.137d@011_0108 līyate 'gnis tathā vāyau vāyur ākāśa eva tu
13,110.137d@011_0109 manasi pralīyate khaṃ tu mano 'haṃkāra eva ca
13,110.137d@011_0110 ahaṃkāras tathā tasmin mahati pravilīyate
13,110.137d@011_0111 mahān avyakta ity āhus tad ekatvaṃ pracakṣate
13,110.137d@011_0112 avyaktasya mahādeva pralayaṃ viddhi brahmaṇi
13,110.137d@011_0113 evam asyāsakṛt krīḍām āhus tattvavido janāḥ
13,110.137d@011_0114 adhyātmam adhibhūtaṃ ca tathaivāpy adhidaivatam
13,110.137d@011_0115 yathāvad uditaṃ śāstraṃ yoge tu sumahātmabhiḥ
13,110.137d@011_0116 tathaiva ceha sāṃkhye tu parisaṃkhyātmacintakaiḥ
13,110.137d@011_0117 prapañcitārtham etāvan mahādeva mahātmabhiḥ
13,110.137d@011_0118 brahmeti vidyād adhyātmaṃ puruṣaṃ cādhidaivatam
13,110.137d@011_0119 prabhavaṃ sarvabhūtānāṃ rakṣaṇaṃ tatra karma ca
13,110.137d@011_0120 adhyātmaṃ prāṇam ity āhuḥ kratum apy adhidaivatam
13,110.137d@011_0121 rathaṃ ca yajñavāho 'tra karmāhaṃkāra eva ca
13,110.137d@011_0122 adhyātmaṃ tu mano vidyāc candramāś cādhidaivatam
13,110.137d@011_0123 daivaṃ ca prabhavaś caiva karma vyāhṛtayas tathā
13,110.137d@011_0124 vidyāt tu śrotram adhyātmam ākāśam adhidaivatam
13,110.137d@011_0125 sarvabhāvābhidhānārthaṃ śabdaḥ karma sadā smṛtam
13,110.137d@011_0126 tvag adhyātmam atho vidyād vāyur atrādhidaivatam
13,110.137d@011_0127 saṃnipātaya vijñānaṃ sarvakarma ca tatra ha
13,110.137d@011_0128 adhyātmaṃ cakṣur ity āhur bhāskaro 'trādhidaivatam
13,110.137d@011_0129 jñāpanaṃ sarvavarṇānāṃ rūpaṃ karma sadā smṛtam
13,110.137d@011_0130 jihveti vidyād adhyātmam āpaś cātrādhidaivatam
13,110.137d@011_0131 pāyur adhyātmam ity āhur yathāvad yatisattamāḥ
13,110.137d@011_0132 visargam adhibhūtaṃ ca mitraṃ cāpy adhidaivatam
13,110.137d@011_0133 upastho 'dhyātmam ity āhur devadeva pinākadhṛk
13,110.137d@011_0134 anubhāvo 'dhibhūtaṃ tu daivataṃ ca prajāpatiḥ
13,110.137d@011_0135 pādāv adhyātmam ity āhus triśūlāṅka manīṣiṇaḥ
13,110.137d@011_0136 gantavyam adhibhūtaṃ tu viṣṇus tatrādhidaivatam
13,110.137d@011_0137 vāg adhyātmaṃ tathaivāhuḥ pinākiṃs tattvadarśinaḥ
13,110.137d@011_0138 vaktavyam adhibhūtaṃ tu vahnis tatrādhidaivatam
13,110.137d@011_0139 etad adhyātmam atulaṃ sādhibhūtādhidaivatam
13,110.137d@011_0140 mayā tu varṇitaṃ samyag dehinām amararṣabha
13,110.137d@011_0141 etat kīṭapataṃge ca śvapāke śuni hastini
13,110.137d@011_0142 putrikādaṃśamaśake brāhmaṇe gavi pārthive
13,110.137d@011_0143 sarvam eva hi draṣṭavyam anyathā mā vicintaya
13,110.137d@011_0144 ato 'nyathā ye paśyanti na samyak teṣu darśanam
13,110.137d@011_0145 devadānavagandharvayakṣarākṣasakiṃnarāḥ
13,110.137d@011_0146 yan na jānanti ko hy eṣa kuto vā bhagavān iti
13,110.137d@011_0147 om ity ekākṣaraṃ brahma yat tat sadasataḥ param
13,110.137d@011_0148 anādimadhyaparyantaṃ kūṭastham acalaṃ dhruvam
13,110.137d@011_0149 yogeśvaraṃ padmanābhaṃ viṣṇuṃ jiṣṇuṃ jagatpatim
13,110.137d@011_0150 anādinidhanaṃ devaṃ devadevaṃ sanātanam
13,110.137d@011_0151 aprameyam avijñeyaṃ hariṃ nārāyaṇaṃ prabhum
13,110.137d@011_0152 kṛtāñjaliḥ śucir bhūtvā praṇamya prayato 'rcayet
13,110.137d@011_0153 anādyantaṃ paraṃ brahma na devā ṛṣayo viduḥ
13,110.137d@011_0154 eko 'yaṃ veda bhagavāṃs trātā nārāyaṇo hariḥ
13,110.137d@011_0155 nārāyaṇād ṛṣigaṇās tataḥ siddhā mahoragāḥ
13,110.137d@011_0156 devā devarṣayaś caiva yaṃ vidur duḥkhabheṣajam
13,110.137d@011_0157 yam āhur vijitakleśaṃ yasmiṃś ca vihitāḥ prajāḥ
13,110.137d@011_0158 yasmiṃl lokāḥ sphurantīme jāle śakunayo yathā
13,110.137d@011_0159 saptarṣayo manaḥ sapta sāṃkhyās tu munidarśanāt
13,110.137d@011_0160 saptarṣayaś cendriyāṇi pañca buddhīndriyāṇi ca
13,110.137d@011_0161 śrotrayoś ca diśaḥ prāhur manasi tv atha candramāḥ
13,110.137d@011_0162 manaḥ ṣaṣṭhaṃ buddhiḥ saptamī hy ātmani sthāpitāni, śarīreṣu nātmani |
13,110.137d@011_0163 tasya hi kāraṇāni bhavanti | sarvāṇy api sarvakarmasu vā viṣayeṣu vā yuñjanti yathātmani svāni karmāṇi pravṛttāni | saptasv api viṣayāṇāṃ vyāpakāni |
13,110.137d@011_0164 tāny eva svapato bhūtagrāmasyājam ātmānaṃ devalokasthānasaṃmitaṃ dehāntaragāminaṃ mumukṣuṃ vānupraviśanti sūkṣmāṇi pralīyante |
13,110.137d@011_0165 mokṣakāle tam ekaṃ na kaś cid vetti svāparam |
13,110.137d@011_0166 evaṃ praviṣṭeṣu bhūteṣu ko jāgartīty ucyate | nidrāprasupteṣu vātra jāgrat svapnaśīlo 'tra sadane ca devadyotano bhagavāṃś cātra kṣetrajño buddhir vā | sa hi suptasyāpi svapnadarśanāni paśyati |
13,110.137d@011_0167 apratibuddheṣu lokeṣu sa eva pratibudhyate |
13,110.137d@011_0168 sanatkumāraḥ
13,110.137d@011_0168 sa eṣa prājñaḥ | atha taijasaḥ kāyāgniḥ | sa hi suptasyātmā vā | aviduṣo vāpratibudhyamānasyānnaṃ pacatīty ante 'vatiṣṭhate | etad ātmānam adhikṛtyānujñātam iti |
13,110.137d@011_0169 prabhavaś cāpyayas tāta varṇitas te 'nupūrvaśaḥ
13,110.137d@011_0170 tathādhyātmādhibhūtaṃ ca tathaivātrādhidaivatam
13,110.137d@011_0171 nikhilena tu vakṣyāmi daivatānīha dehinām
13,110.137d@011_0172 yāny āśritāni deheṣu yāni pṛcchasi śaṃkara
13,110.137d@011_0173 vācy agnis tv atha jihvāyāṃ somaḥ prāṇe tu mārutaḥ
13,110.137d@011_0174 rūpe cāpy atha nakṣatraṃ jihvāyāṃ cāpa eva tu
13,110.137d@011_0175 nābhyāṃ samudraś ca vibhur nakharoma tathaiva ca
13,110.137d@011_0176 vanaspativanauṣadhyas tv aṅgeṣu marutas tathā
13,110.137d@011_0177 saṃvatsarāḥ parvasu ca ākāśe daivamānuṣe
13,110.137d@011_0178 udāne vidyud abhavad vyāne parjanya eva ca
13,110.137d@011_0179 stanayor eva cākāśaṃ bale cendras tathābhavat
13,110.137d@011_0180 matāv apy atha ceśānas tv apāne rudra eva ca
13,110.137d@011_0181 gandharvāpsaraso vyāne satye mitraś ca śaṃkara
13,110.137d@011_0182 prajñāyāṃ varuṇaś caiva cakṣuṣy āditya eva ca
13,110.137d@011_0183 śarīre pṛthivī caiva pādayor viṣṇur eva ca
13,110.137d@011_0184 pāyau mitras tathopasthe prajāpatir ariṃdama
13,110.137d@011_0185 mūrdhni caiva diśaḥ prāhur buddhau brahmā pratiṣṭhitaḥ
13,110.137d@011_0186 budhyamāno ''tmaniṣṭhaḥ syād adhiṣṭhātā tu śaṃkara
13,110.137d@011_0187 abuddhaś cābhavat tasmād budhyamānān na saṃśayaḥ
13,110.137d@011_0188 ābhyām anyaḥ paro buddho vedavādeṣu śaṃkara
13,110.137d@011_0189 yadāśritāni deheṣu daivatāni pṛthak pṛthak
13,110.137d@011_0190 yo 'gnaye yajate nityam ātmayājī samāhitaḥ
13,110.137d@011_0191 ya evam anupaśyeta daivatāni samāhitaḥ
13,110.137d@011_0192 so 'tra yogī bhavaty eva ya evam anupaśyati
13,110.137d@011_0193 sa sarvayajñayājibhyo hy ātmayājī viśiṣyate
13,110.137d@011_0194 mukhe juhoti yo nityaṃ kṛtsnaṃ viśvam idaṃ jagat
13,110.137d@011_0195 so ''tmavit procyate tajjñair mahādeva mahātmabhiḥ
13,110.137d@011_0196 sarvebhyaḥ paramebhyo vai daivatebhyo hy ātmayājinā
13,110.137d@011_0197 gantavyaṃ param ākāṅkṣan param eva vicintayan
13,110.137d@011_0198 yathā saṃkramate dehād dehī tripurasūdana
13,110.137d@011_0199 tathāsya sthānam ākhyāsye pṛthaktveneha śaṃkara
13,110.137d@011_0200 pādābhyāṃ vaiṣṇavaṃ sthānam āpnoti viniyojanāt
13,110.137d@011_0201 pāyunā mitram āpnoti upasthena prajāpatim
13,110.137d@011_0202 nābhyā ca vāruṇaṃ sthānaṃ stanābhyāṃ tu bhuvo labhet
13,110.137d@011_0203 bāhubhyāṃ vāsavaṃ sthānaṃ śrotrābhyām āpnuyād diśaḥ
13,110.137d@011_0204 ādityaṃ cakṣuṣā sthānaṃ mūrdhnā brahmaṇa eva ca
13,110.137d@011_0205 atha mūrdhasu yaḥ prāṇān dhārayeta samāhitaḥ
13,110.137d@011_0206 buddhyā mānam avāpnoti dravyāvasthaṃ na saṃśayaḥ
13,110.137d@011_0207 avyaktāt paramaṃ śuddham aprameyam anāmayam
13,110.137d@011_0208 tam āhuḥ paramaṃ nityaṃ yad yad āpnoti buddhimān
13,110.137d@011_0209 budhyamānāprabuddhābhyāṃ sa buddha iti paṭhyate
13,110.137d@011_0210 budhyamānam abuddhaś ca nityam evānupaśyati
13,110.137d@011_0211 vikārapuruṣas tv eṣa budhyamāna iti smṛtaḥ
13,110.137d@011_0212 pañcaviṃśatitattvaṃ tat procyate tatra saṃśayaḥ
13,110.137d@011_0213 sa eṣa prakṛtisthatvāt tasthur ity upadiśyate
13,110.137d@011_0214 mahān ātmā mahādeva mahān atrādhitiṣṭhati
13,110.137d@011_0215 adhiṣṭhānād adhiṣṭhātā procyate śāstradarśanāt
13,110.137d@011_0216 eṣa cetayate deva mohajālam abuddhimān
13,110.137d@011_0217 avyaktasyaiva sādharmyam etad āhur manīṣiṇaḥ
13,110.137d@011_0218 so 'haṃ so 'ham ato nityād ajñānād iti manyate
13,110.137d@011_0219 yadi budhyati caivāyaṃ manyeyam iti bhāsvaraḥ
13,110.137d@011_0220 na prabuddho na varteta pānīyaṃ matsyako yathā
13,110.137d@011_0221 devatā nikhilenaitāḥ proktās tribhuvaneśvara
13,110.137d@011_0222 yogakṛtyaṃ tu tāvan me tvaṃ nibodhānupūrvaśaḥ
13,110.137d@011_0223 śūnyāgāreṣv araṇyeṣu sāgare vā guhāsu vā
13,110.137d@011_0224 viṣṭambhayitvā trīn daṇḍān avāpto hy advayo bhavet
13,110.137d@011_0225 prāṅmukhodaṅmukho vāpi tathā paścānmukho 'pi vā
13,110.137d@011_0226 dakṣiṇāvadano vāpi baddhvā vidhivad āsanam
13,110.137d@011_0227 svastikenopasaṃviṣṭaḥ kāyam unnāmya bhāsvaram
13,110.137d@011_0228 yathopadiṣṭaṃ guruṇā tathā tad brahma dhārayet
13,110.137d@011_0229 laghvāhāro yato dāntas trikālaparivarjakaḥ
13,110.137d@011_0230 mūtrotsargapurīṣābhyām āhāre ca samāhitaḥ
13,110.137d@011_0231 śeṣakālaṃ tu yuñjīta manasā susamāhitaḥ
13,110.137d@011_0232 indriyāṇīndriyārthebhyo manasā vinivartayet
13,110.137d@011_0233 manas tathaiva saṃgṛhya buddhyā buddhimatāṃ vara
13,110.137d@011_0234 vidhāvamānaṃ dhairyeṇa visphurantam itas tataḥ
13,110.137d@011_0235 nirudhya sarvasaṃkalpāṃs tato vai sthiratāṃ vrajet
13,110.137d@011_0236 ekāgras tad vijānīyāt sarvaṃ guhyatamaṃ param
13,110.137d@011_0237 nivātastha ivālolo yathā dīpo 'tidīpyate
13,110.137d@011_0238 ūrdhvam eva na tiryak ca tathaiva bhrāmyate manaḥ
13,110.137d@011_0239 hṛdisthas tiṣṭhate yo 'sau tathaivābhimukho yadā
13,110.137d@011_0240 mano bhavati deveśa pāṣāṇam iva niścalam
13,110.137d@011_0241 sa nirjane vinirghoṣe saghoṣe cāvasañ jane
13,110.137d@011_0242 yukto yo na vikampeta yogī yogavidhiḥ śrutaḥ
13,110.137d@011_0243 tataḥ paśyati tad brahma jvalad ātmani saṃsthitam
13,110.137d@011_0244 vidyud ambudhare yadvat tadvad ekam anāśrayam
13,110.137d@011_0245 tamasy agādhe tiṣṭhantaṃ nistamaskam acetanam
13,110.137d@011_0246 cetayānam acetaṃ ca dīpyamānaṃ svatejasā
13,110.137d@011_0247 aṅguṣṭhaparvamātraṃ tan naiḥśreyasam aninditam
13,110.137d@011_0248 mahad bhūtam anantaṃ ca svatantraṃ vigatajvaram
13,110.137d@011_0249 jyotiṣāṃ jyotiṣaṃ devaṃ viṣṇum atyantanirmalam
13,110.137d@011_0250 nārāyaṇam aṇīyāṃsam īśvarāṇām adhīśvaram
13,110.137d@011_0251 viśvataḥ paramaṃ nityaṃ viśvaṃ nārāyaṇaṃ prabhum
13,110.137d@011_0252 avijñāya nimajjanti lokāḥ saṃsārasāgare
13,110.137d@011_0253 yaṃ dṛṣṭvā yatayas tāta na śocanti gatajvarāḥ
13,110.137d@011_0254 janmamṛtyubhayān muktās tīrṇāḥ saṃsārasāgaram
13,110.137d@011_0255 aṇimā laghimā bhūmā prāptiḥ prākāmyam eva ca
13,110.137d@011_0256 īśitvaṃ ca vaśitvaṃ ca yatrakāmāvasāyitā
13,110.137d@011_0257 etad aṣṭaguṇaṃ yogaṃ yogānām abhitaḥ smṛtam
13,110.137d@011_0258 dṛṣṭvātmānaṃ nirātmānam aprameyaṃ sanātanam
13,110.137d@011_0259 te viśanti śarīrāṇi yogenānena bhāsvaram
13,110.137d@011_0260 daityadevamanuṣyāṇāṃ balena balavattamāḥ
13,110.137d@011_0261 etat tattvam anādyantaṃ yad bhavān anupṛcchati
13,110.137d@011_0262 nityaṃ vayam upāsyāmo yogadharmaṃ sanātanam
13,110.137d@011_0263 yogadharmān na dharmo 'sti garīyān surasattama
13,110.137d@011_0264 etad dharmaṃ hi dharmāṇām apunarbhavasaṃskṛtam
13,110.137d@011_0265 tattvataḥ param astīti ke cid āhur manīṣiṇaḥ
13,110.137d@011_0266 ke cid āhuḥ paraṃ nāsti ye jñānaphalam āśritāḥ
13,110.137d@011_0267 jñānasthaḥ puruṣas tv eṣa vikṛtaḥ svena varṇitaḥ
13,110.137d@011_0268 yaṃ dhyānenānupaśyanti nityaṃ yogaparāyaṇāḥ
13,110.137d@011_0269 tam eva puruṣaṃ devaṃ ke cid eva maheśvara
13,110.137d@011_0270 nityam anyatamāḥ prāhur jñānaṃ paramakaṃ smṛtam
13,110.137d@011_0271 jñānam eva vinirmuktāḥ sāṃkhyā gacchanti kevalam
13,110.137d@011_0272 cintādhyātmani cānyatra yogāḥ paramabuddhayaḥ
13,110.137d@011_0273 uktam etāvad etat te yogadarśanam uttamam
13,110.137d@011_0274 sanatkumāraḥ
13,110.137d@011_0274 sāṃkhyajñānaṃ pravakṣyāmi parisaṃkhyānidarśanam
13,110.137d@011_0275 indriyebhyo manaḥ pūrvam ahaṃkāras tataḥ param
13,110.137d@011_0276 ahaṃkārāt parā buddhir buddheḥ parataraṃ mahat
13,110.137d@011_0277 mahataḥ param avyaktam avyaktāt puruṣaḥ paraḥ
13,110.137d@011_0278 etāvad etat sāṃkhyānāṃ darśanaṃ devasattama
13,110.137d@011_0279 avyaktaṃ buddhyahaṃkārau mahābhūtāni pañca ca
13,110.137d@011_0280 manas tathā viśeṣāś ca daśa caivendriyāṇi ca
13,110.137d@011_0281 eṣā tattvacaturviṃśan mahāpuruṣasaṃmitā
13,110.137d@011_0282 budhyamānena deveśa cetanena mahātmanā
13,110.137d@011_0283 saṃyogam etayor nityam āhur avyaktapuṃsayoḥ
13,110.137d@011_0284 ekatvaṃ ca bahutvaṃ ca sargapralayakoṭiśaḥ
13,110.137d@011_0285 tamaḥsaṃjñitam etad dhi pravadanti triśūladhṛk
13,110.137d@011_0286 samutpāṭya yathāvyaktāj jīvā yānti punaḥ punaḥ
13,110.137d@011_0287 ādir eṣa mahān ātmā guṇānām iti naḥ prabho
13,110.137d@011_0288 guṇasthatvād guṇaṃ tv enam āhur avyaktalakṣaṇam
13,110.137d@011_0289 etenādhyuṣito vyaktas triguṇaṃ cetayaty atha
13,110.137d@011_0290 acetanaprakṛtyaiṣa na cānyam anubudhyate
13,110.137d@011_0291 budhyamāno hy ahaṃkārī nityaṃ mānāprabodhanāt
13,110.137d@011_0292 vimalasya viśuddhasya nīrujasya mahātmanaḥ
13,110.137d@011_0293 vimalodāraśīlaḥ syād budhyamānāprabuddhayoḥ
13,110.137d@011_0294 draṣṭā bhavaty abhoktā ca sattvamūrtiś ca nirguṇaḥ
13,110.137d@011_0295 budhyamānāprabuddhābhyām anya eva tu nirguṇaḥ
13,110.137d@011_0296 upekṣakaḥ śucis tābhyām ubhābhyām ayutas tathā
13,110.137d@011_0297 budhyamāno na budhyeta buddham evaṃ sanātanam
13,110.137d@011_0298 sa eva buddher avyaktasvabhāvatvād acetanaḥ
13,110.137d@011_0299 so 'ham eva na me 'nyo 'sti ya evam abhimanyate
13,110.137d@011_0300 na manyate mamānyo 'sti yena ceto 'smy acetanaḥ
13,110.137d@011_0301 evam evābhimanyeta budhyamāno 'py anātmavān
13,110.137d@011_0302 aham eva na me 'nyo 'sti na prabuddhavaśānugaḥ
13,110.137d@011_0303 avyaktastho guṇān eṣa nityam evābhimanyate
13,110.137d@011_0304 tenādhiṣṭhitatattvajñair mahadbhir abhidhīyate
13,110.137d@011_0305 ahaṃkāreṇa saṃyuktas tatas tam abhimanyate
13,110.137d@011_0306 kṣetraṃ praviśya durbuddhir budhyamāno hy anātmavān
13,110.137d@011_0307 aham eva sṛjaty anyaṃ dvitīyaṃ lokasārathiḥ
13,110.137d@011_0308 sarvabhāvair ahaṃkārais tṛtīyaṃ sargasaṃjñitam
13,110.137d@011_0309 tato bhūtāny ahaṃkāram ahaṃkāro mano 'sṛjat
13,110.137d@011_0310 sarvasrotasy abhimukhaṃ saṃprāvartata buddhimān
13,110.137d@011_0311 tathaiva yajñe bhūteṣu viṣayārthī punaḥ punaḥ
13,110.137d@011_0312 indriyaiḥ saha śūlāṅka pañcapañcabhir eva ca
13,110.137d@011_0313 mano veda na cātmānam ahaṃkāraṃ prajāpatiḥ
13,110.137d@011_0314 na veda vāpy ahaṃkāro buddhiṃ buddhimatāṃ vara
13,110.137d@011_0315 evam ete mahābhāga netare nayavādinaḥ
13,110.137d@011_0316 ahaṃkāreṇa saṃyuktaḥ srotasy abhimukhaḥ sadā
13,110.137d@011_0317 evam eṣa vikārātmā mahāpuruṣasaṃjñakaḥ
13,110.137d@011_0318 pratanoti jagat kṛtsnaṃ punar ādadate 'sakṛt
13,110.137d@011_0319 saṃsaktatvāj jagat kṛtsnam avyaktasya hṛdi sthitam
13,110.137d@011_0320 saṃviśad rajanīṃ kṛtsnāṃ niśānte divasāgame
13,110.137d@011_0321 punar ātmā vijayate bahavo nirguṇās tathā
13,110.137d@011_0322 ajñānena samāyuktaḥ so 'vyaktena tamotmanā
13,110.137d@011_0323 yadi hy eṣo nu manyeta mamāsti parato 'paraḥ
13,110.137d@011_0324 sa punaḥ punar ātmānaṃ na kuryād ākṣipeta ca
13,110.137d@011_0325 etam avyaktaviṣayaṃ sūkṣmaṃ manyeta buddhimān
13,110.137d@011_0326 pañcaviṃśaṃ mahādeva mahāpuruṣavaikṛtam
13,110.137d@011_0327 prabuddho buddhavān etat sṛjamānam abuddhavān
13,110.137d@011_0328 guṇān punaś ca tān eva so ''tmanātmani nikṣipet
13,110.137d@011_0329 avyaktasya vaśībhūto so 'jñānasya tamotmanaḥ
13,110.137d@011_0330 budhyamāno hy abuddhasya buddhas tad anubhujyate
13,110.137d@011_0331 upekṣakaḥ śucir vyagraḥ so 'liṅgaḥ so 'vraṇo 'malaḥ
13,110.137d@011_0332 ṣaḍviṃśo bhagavān āste buddhaḥ śuddho nirāmayaḥ
13,110.137d@011_0333 avyaktādi viśeṣāntam etad vaidyā vadanty uta
13,110.137d@011_0334 etair eva vihīnaṃ tu ke cid āhur manīṣiṇaḥ
13,110.137d@011_0335 nistattvaṃ budhyamānās tu ke cid āhur mahāmate
13,110.137d@011_0336 ke cid āhur mahātmānas tattvasaṃjñitam eva tu
13,110.137d@011_0337 tattvasya śravaṇād enaṃ tattvam eva vadanti vai
13,110.137d@011_0338 tattvasaṃśrayaṇāc caiva sattvavantaṃ maheśvara
13,110.137d@011_0339 evam eṣa vikārātmā budhyamāno mahābhuja
13,110.137d@011_0340 avyakto bhavate vyaktau sattvaṃ sattvaṃ tathā guṇau
13,110.137d@011_0341 vidyā ca bhavate 'vidyā bhavate grahasaṃjñitam
13,110.137d@011_0342 ya evam anubudhyante yogasāṃkhyāś ca tattvataḥ
13,110.137d@011_0343 te 'vyaktaṃ śaṃkarāgāḍhaṃ muñcante śāstrabuddhayaḥ
13,110.137d@011_0344 teṣām evaṃ tu vadatāṃ śāstrārthaṃ sūkṣmadarśinām
13,110.137d@011_0345 buddhir vistīryate sarvaṃ tailabindur ivāmbhasi
13,110.137d@011_0346 vidyā tu sarvavidyānām avabodha iti smṛtaḥ
13,110.137d@011_0347 yena vidyām avidyāṃ ca vindanti yatisattamāḥ
13,110.137d@011_0348 saiṣā trayī parā vidyā caturthy ānvīkṣikī smṛtā
13,110.137d@011_0349 yāṃ budhyamāno budhyeta buddhyātmani samaṃ gataḥ
13,110.137d@011_0350 aprabuddham athāvyaktam avidyāsaṃjñakaṃ smṛtam
13,110.137d@011_0351 vimohanaṃ tu śokena kevalena samanvitam
13,110.137d@011_0352 etad buddhvā bhaved buddhaḥ kim anyad buddhalakṣaṇam
13,110.137d@011_0353 ye tv etan nāvabudhyante te prabuddhavaśānugāḥ
13,110.137d@011_0354 te punaḥ punar avyaktāj janiṣyanty abudhātmanaḥ
13,110.137d@011_0355 tam eva tulayiṣyanti abuddhavaśavartinaḥ
13,110.137d@011_0356 ye cāpy anye tanmanasas te 'py etatphalabhāginaḥ
13,110.137d@011_0357 viditvaitaṃ na śocanti yogopetārthadarśinaḥ
13,110.137d@011_0358 svātantryaṃ pratilapsyante kevalatvaṃ ca bhāsvaram
13,110.137d@011_0359 ajñānabandhanān muktās tīrṇāḥ saṃsārabandhanāt
13,110.137d@011_0360 ajñānasāgaraṃ ghoram agādhaṃ tam asaṃjñakam
13,110.137d@011_0361 yatra majjanti bhūtāni punaḥ punar ariṃdama
13,110.137d@011_0362 eṣā vidyā tathāvidyā kathitā te mayārthataḥ
13,110.137d@011_0363 yasmin deyaṃ ca no grāhyaṃ sāṃkhyāḥ sāṃkhyaṃ tathaiva ca
13,110.137d@011_0364 tathā caikatvanānātvam akṣaraṃ kṣaram eva ca
13,110.137d@011_0365 nigadiṣyāmi deveśa vimokṣaṃ trividhaṃ ca te
13,110.137d@011_0366 budhyamānāprabuddhābhyām abuddhasya prapañcanam
13,110.137d@011_0367 bhūya eva nibodha tvaṃ devānāṃ devasattama
13,110.137d@011_0368 yac ca kiṃ cic chrutaṃ na syād dṛṣṭaṃ naiva ca kiṃ cana
13,110.137d@011_0369 sanatkumāraḥ
13,110.137d@011_0369 tac ca te saṃpravakṣyāmi ekāgraḥ śṛṇu tatparaḥ
13,110.137d@011_0370 ariṣṭāni pravakṣyāmi tattvena śṛṇu tad bhavān
13,110.137d@011_0371 madhya uttaratas tāta dakṣiṇāmukhaniṣṭhitam
13,110.137d@011_0372 vidyutsaṃsthānapuruṣaṃ yadi paśyeta mānavaḥ
13,110.137d@011_0373 varṣatrayeṇa jānīyād dehanyāsam upasthitam
13,110.137d@011_0374 etat phalam ariṣṭasya śaṃkarāhur manīṣiṇaḥ
13,110.137d@011_0375 śuddhamaṇḍalam ādityam araśmim atha paśyataḥ
13,110.137d@011_0376 varṣārdhakena jānīyād dehanyāsam upasthitam
13,110.137d@011_0377 chidrāṃ candramasaś chāyāṃ pādāv apy anupaśyataḥ
13,110.137d@011_0378 saṃvatsareṇa jānīyād dehanyāsam upasthitam
13,110.137d@011_0379 kanīnikāyām aśiraḥ puruṣaṃ yadi paśyati
13,110.137d@011_0380 jānīyāt ṣaṭsu māseṣu dehanyāsam upasthitam
13,110.137d@011_0381 karṇau pidhāya hastābhyāṃ śabdaṃ na śṛṇuyād yadi
13,110.137d@011_0382 vijānīyāt tu māsena dehanyāsam upasthitam
13,110.137d@011_0383 visragandham upāghrāti surabhiṃ prāpya bhāsvaram
13,110.137d@011_0384 devatāyatanastho 'pi saptarātreṇa mṛtyubhāk
13,110.137d@011_0385 sarvāṅgadhāraṇāvasthāṃ dhārayeta samāhitaḥ
13,110.137d@011_0386 yathā sa mṛtyuṃ jayati nānyatheha maheśvara
13,110.137d@011_0387 yadi jīvitum iccheta cirakālaṃ mahāmune
13,110.137d@011_0388 atha necchec ciraṃ kālaṃ tyajed ātmānam ātmanā
13,110.137d@011_0389 kevalaṃ cintayānas tu niṣkalaṃ sa nirāmayam
13,110.137d@011_0390 atha taṃ nirvikāraṃ tu prakṛteḥ paramaṃ śuciḥ
13,110.137d@011_0391 puruṣaṃ tena sādharmyaṃ dehanyāsam upāśnuyāt
13,110.137d@011_0392 jāgrato hi mayoktāni tavāriṣṭāni tattvataḥ
13,110.137d@011_0393 dhāraṇāc caiva sarvāṅge mṛtyuṃ jīyāt surarṣabha
13,110.137d@011_0394 ekatvadarśanaṃ bhūyo nānātvaṃ ca nibodha me
13,110.137d@011_0395 akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva catuṣṭayavidhānataḥ
13,110.137d@011_0396 avyaktādīni tattvāni sarvāṇy eva mahādyute
13,110.137d@011_0397 āhuś caturviṃśatimaṃ vikāraṃ puruṣānvitam
13,110.137d@011_0398 ekatvadarśanaṃ caiva nānātvenāvaraṃ smṛtam
13,110.137d@011_0399 pañcaviṃśativargaḥ syād apavargo 'jarāmaraḥ
13,110.137d@011_0400 sa nirvikāraḥ puruṣas tattvenaivopadiśyate
13,110.137d@011_0401 sa eva pañcaviṃśas tu vikāraḥ puruṣaḥ smṛtaḥ
13,110.137d@011_0402 yady eṣa nirvikāraḥ syāt tattvaṃ na tu bhaved bhava
13,110.137d@011_0403 vikārā vidyamānās tu tattvasaṃjñaka ucyate
13,110.137d@011_0404 yady eṣo 'vyaktatāṃ naiti vyatirekān na saṃśayaḥ
13,110.137d@011_0405 tathā bhavati nistattvas tathā sattvas tathā guṇaḥ
13,110.137d@011_0406 vikāraguṇasaṃtyāgāt prakṛtyanyatvataḥ śuciḥ
13,110.137d@011_0407 tadā nānātvatām eti sargahīno 'pavargabhāk
13,110.137d@011_0408 bodhyamānaḥ prabudhyeta samo bhavati buddhimān
13,110.137d@011_0409 akṣaraś ca bhavaty eṣa yathā vā cyutavān kṣaṇāt
13,110.137d@011_0410 avyaktā vyaktir uktā syān nirguṇasya guṇākarāt
13,110.137d@011_0411 etad ekatvanānātvam akṣaraḥ kṣara eva ca
13,110.137d@011_0412 vyākhyātaṃ tava śūlāṅka tathāriṣṭāni caiva hi
13,110.137d@011_0413 vimokṣalakṣaṇaṃ śeṣaṃ tad apīha bravīmi te
13,110.137d@011_0414 yaṃ jñātvā yatayaḥ prāptāḥ kevalatvam anāmayam
13,110.137d@011_0415 sāṃkhyāś cāpy atha yogāś ca dagdhapaṅkā gatajvarāḥ
13,110.137d@011_0416 amūrtitvam anuprāptā nirguṇā nirbhayā bhava
13,110.137d@011_0417 vipāpmāno mahādeva muktāḥ saṃsārasāgarāt
13,110.137d@011_0418 saraṇe prajanādāne guṇānāṃ prakṛtiḥ sadā
13,110.137d@011_0419 parā pramattā satatam etāvat kāryakāraṇam
13,110.137d@011_0420 asac caiva ca sac caiva kurute sa punaḥ punaḥ
13,110.137d@011_0421 caitanyena purāṇena cetanācetanāt paraḥ
13,110.137d@011_0422 yas tu cetayate ceto manasā caikabuddhikam
13,110.137d@011_0423 sa naiva san na caivāsat sadasan na ca saṃsmṛtaḥ
13,110.137d@011_0424 vyatiriktaś ca śuddhaś ca so 'nyaś cāprakṛtis tathā
13,110.137d@011_0425 upekṣakaś ca prakṛter vikārapuruṣaḥ smṛtaḥ
13,110.137d@011_0426 vikārapuruṣeṇaiṣā saṃyuktā sṛjate jagat
13,110.137d@011_0427 punar ādadate caiva guṇānām anyathātmani
13,110.137d@011_0428 matsyodakāt sa saṃjñātaḥ prakṛter eva karmaṇaḥ
13,110.137d@011_0429 tadvat kṣetrasahasrāṇi sa eva prakariṣyati
13,110.137d@011_0430 kṣetrapralayatajjñas tu kṣetrajña iti cocyate
13,110.137d@011_0431 saṃyogo nitya ity āhur ye janās tattvadarśinaḥ
13,110.137d@011_0432 evam eṣa hy asat sac ca vikārapuruṣaḥ smṛtaḥ
13,110.137d@011_0433 vikārāpadyamānaṃ tu vikṛtiṃ pravadanti naḥ
13,110.137d@011_0434 yadā tv eṣa vikārasya prakṛtānīti manyate
13,110.137d@011_0435 tadā vikāratām eti vikārānyatvatāṃ vrajet
13,110.137d@011_0436 prakṛtyā ca vikāraiś ca vyatirikto yadā bhavet
13,110.137d@011_0437 śuci yat paramaṃ śuddhaṃ pratibuddhaṃ sanātanam
13,110.137d@011_0438 ayuktaṃ niṣkalaṃ śuddham avyayājaram avraṇam
13,110.137d@011_0439 sametya tena śuddhena budhyamānaḥ sa bhāsvaraḥ
13,110.137d@011_0440 vimokṣaṃ bhajate vyaktād aprabuddhād acetanāt
13,110.137d@011_0441 udumbarād vā maśakaḥ pralayān nirgato yathā
13,110.137d@011_0442 tathāvyaktasya saṃtyāgān nirmamaḥ pañcaviṃśakaḥ
13,110.137d@011_0443 yathā puṣkaraparṇastho jalabindur na saṃśliṣet
13,110.137d@011_0444 tathaivāvyaktaviṣaye na lipyet pañcaviṃśakaḥ
13,110.137d@011_0445 ākāśa iva niḥsaṅgas tathāsaṅgas tathā varaḥ
13,110.137d@011_0446 pañcaviṃśatitamo buddho buddhena samatāṃ gataḥ
13,110.137d@011_0447 etad dhi prakṛtaṃ jñānaṃ tattvataś ca samutthitam
13,110.137d@011_0448 pūrvajebhyas tathotpannaṃ brahmajebhyas tato 'nagha
13,110.137d@011_0449 ādisargo mahābāho tāmasenāvṛtaṃ param
13,110.137d@011_0450 praviṣṭāvayavaṃ devam abhedyam ajarāmaram
13,110.137d@011_0451 sanakaḥ sanandanaś caiva tṛtīyaś ca sanātanaḥ
13,110.137d@011_0452 te viduḥ paramaṃ dharmam avyayaṃ vyayadharṣaṇam
13,110.137d@011_0453 avyaktāt paramāt sūkṣmād avraṇān mūrtisaṃjñakāt
13,110.137d@011_0454 kṣetrajño bhagavān āste nārāyaṇaparāyaṇaḥ
13,110.137d@011_0455 asmākaṃ sahajātānām utpannaṃ jñānam uttamam
13,110.137d@011_0456 ete hi mūrtimanto vai lokān pravicarāmahe
13,110.137d@011_0457 punaḥ punaḥ prajātā vai tatra tatra pinākadhṛk
13,110.137d@011_0458 dvaṃdvair virajyamānasya jñānam utpannam uttamam
13,110.137d@011_0459 kapilān mūlaācāryāt tattvabuddhiviniścayam
13,110.137d@011_0460 yogasāṃkhyam avāptaṃ me kārtsnyena munisattamāt
13,110.137d@011_0461 tena saṃbodhitāḥ śiṣyā bahavas tattvadarśinaḥ
13,110.137d@011_0462 tad buddhvā bahavaḥ śiṣyā mayāpy etan nidarśitāḥ
13,110.137d@011_0463 janmamṛtyuharaṃ tathyaṃ jñānaṃ jñeyaṃ sanātanam
13,110.137d@011_0464 yaj jñātvā nānuśocanti tattvajñānān nirindriyāḥ
13,110.137d@011_0465 śuddhabījamalāś caiva vipaṅkā vai nirakṣarāḥ
13,110.137d@011_0466 svatantrās te svatantreṇa saṃmitā niṣkalāḥ smṛtāḥ
13,110.137d@011_0467 śāśvatāś cāvyayāś caiva tamogrāhyāś ca bhāsvarāḥ
13,110.137d@011_0468 vipāpmānas tathā sarve sattvasthāś cāpi nirvraṇāḥ
13,110.137d@011_0469 vimuktāḥ kevalāś caiva vītamohabhayās tathā
13,110.137d@011_0470 amūrtās te mahābhāga sarve ca vigatajvarāḥ
13,110.137d@011_0471 hiraṇyanābhas triśirās tathā prahrādabhāskarau
13,110.137d@011_0472 vasur viśvāvasuś caiva sārdhaṃ pañcaśikhas tathā
13,110.137d@011_0473 gārgyo 'thāsurir āvantyo gautamo 'vrata eva ca
13,110.137d@011_0474 kātyāyano 'tha namucir hariś ca damanaś ca ha
13,110.137d@011_0475 ete cānye ca bahavas tattvam evopadarśitāḥ
13,110.137d@011_0476 ke cin muktāḥ sthitāḥ ke cic chandataś cāpare mṛtāḥ
13,110.137d@011_0477 darśitās trividhaṃ bandhaṃ vimokṣaṃ trividhaṃ tathā
13,110.137d@011_0478 ajñānaṃ caiva rāgaś ca saṃyogaṃ prākṛtaṃ tathā
13,110.137d@011_0479 etebhyo bandhanaṃ proktaṃ vimokṣam api me śṛṇu
13,110.137d@011_0480 paritas tāvatā samyak saṃbandho yāvatā kṛtaḥ
13,110.137d@011_0481 kṛtsnakṣayaparityāgād vimokṣa iti naḥ śrutiḥ
13,110.137d@011_0482 bhīṣmaḥ
13,110.137d@011_0482 nivṛttaḥ sarvasaṅgebhyaḥ kevalaḥ puruṣo 'malaḥ
13,110.137d@011_0483 ity evam uktvā bhagavān īśvarāya mahātmane
13,110.137d@011_0484 sanatkumāraḥ prayayāv ākāśaṃ samupāśritaḥ
13,111.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,111.001a yad varaṃ sarvatīrthānāṃ tad bravīhi pitāmaha
13,111.001c yatra vai paramaṃ śaucaṃ tan me vyākhyātum arhasi
13,111.002 bhīṣma uvāca
13,111.002a sarvāṇi khalu tīrthāni guṇavanti manīṣiṇām
13,111.002c yat tu tīrthaṃ ca śaucaṃ ca tan me śṛṇu samāhitaḥ
13,111.003a agādhe vimale śuddhe satyatoye dhṛtihrade
13,111.003c snātavyaṃ mānase tīrthe sattvam ālambya śāśvatam
13,111.004a tīrthaśaucam anarthitvamārdavaṃ satyam ārjavam
13,111.004c ahiṃsā sarvabhūtānām ānṛśaṃsyaṃ damaḥ śamaḥ
13,111.005a nirmamā nirahaṃkārā nirdvaṃdvā niṣparigrahāḥ
13,111.005c śucayas tīrthabhūtās te ye bhaikṣam upabhuñjate
13,111.006a tattvavit tv anahaṃbuddhis tīrthaṃ paramam ucyate
13,111.006b*0539_01 nārāyaṇe 'tha rudre vā bhaktis tīrthaṃ paraṃ matam
13,111.006c śaucalakṣaṇam etat te sarvatraivānvavekṣaṇam
13,111.007a rajas tamaḥ sattvam atho yeṣāṃ nirdhautam ātmanaḥ
13,111.007c śaucāśauce na te saktāḥ svakāryaparimārgiṇaḥ
13,111.008a sarvatyāgeṣv abhiratāḥ sarvajñāḥ sarvadarśinaḥ
13,111.008c śaucena vṛttaśaucārthās te tīrthāḥ śucayaś ca te
13,111.009a nodakaklinnagātras tu snāta ity abhidhīyate
13,111.009c sa snāto yo damasnātaḥ sabāhyābhyantaraḥ śuciḥ
13,111.010a atīteṣv anapekṣā ye prāpteṣv artheṣu nirmamāḥ
13,111.010c śaucam eva paraṃ teṣāṃ yeṣāṃ notpadyate spṛhā
13,111.011a prajñānaṃ śaucam eveha śarīrasya viśeṣataḥ
13,111.011c tathā niṣkiṃcanatvaṃ ca manasaś ca prasannatā
13,111.012a vṛttaśaucaṃ manaḥśaucaṃ tīrthaśaucaṃ paraṃ hitam
13,111.012c jñānotpannaṃ ca yac chaucaṃ tac chaucaṃ paramaṃ matam
13,111.013a manasātha pradīpena brahmajñānabalena ca
13,111.013c snātā ye mānase tīrthe tajjñāḥ kṣetrajñadarśinaḥ
13,111.014a samāropitaśaucas tu nityaṃ bhāvasamanvitaḥ
13,111.014c kevalaṃ guṇasaṃpannaḥ śucir eva naraḥ sadā
13,111.015a śarīrasthāni tīrthāni proktāny etāni bhārata
13,111.015c pṛthivyāṃ yāni tīrthāni puṇyāni śṛṇu tāny api
13,111.016a yathā śarīrasyoddeśāḥ śucayaḥ parinirmitāḥ
13,111.016c tathā pṛthivyā bhāgāś ca puṇyāni salilāni ca
13,111.017a prārthanāc caiva tīrthasya snānāc ca pitṛtarpaṇāt
13,111.017c dhunanti pāpaṃ tīrtheṣu pūtā yānti divaṃ sukham
13,111.018a parigrahāc ca sādhūnāṃ pṛthivyāś caiva tejasā
13,111.018c atīva puṇyās te bhāgāḥ salilasya ca tejasā
13,111.019a manasaś ca pṛthivyāś ca puṇyatīrthās tathāpare
13,111.019c ubhayor eva yaḥ snātaḥ sa siddhiṃ śīghram āpnuyāt
13,111.020a yathā balaṃ kriyāhīnaṃ kriyā vā balavarjitā
13,111.020c neha sādhayate kāryaṃ samāyuktas tu sidhyati
13,111.021a evaṃ śarīraśaucena tīrthaśaucena cānvitaḥ
13,111.021c tataḥ siddhim avāpnoti dvividhaṃ śaucam uttamam
13,111.021d@012_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,111.021d@012_0001 sarveṣām upavāsānāṃ yac chreyaḥ sumahat phalam
13,111.021d@012_0002 bhīṣmaḥ
13,111.021d@012_0002 yac cāpy asaṃśayaṃ loke tan me tvaṃ vaktum arhasi
13,111.021d@012_0003 śṛṇu rājan yathā gītaṃ svayam eva svayaṃbhuvā
13,111.021d@012_0004 yat kṛtvā nirvṛto bhūyāt puruṣo nātra saṃśayaḥ
13,111.021d@012_0005 dvādaśyāṃ mārgaśīrṣe tu ahorātreṇa keśavam
13,111.021d@012_0006 arcyāśvamedham āpnoti duṣkṛtaṃ cāsya naśyati
13,111.021d@012_0007 tathaiva pauṣamāse tu pūjya nārāyaṇeti ca
13,111.021d@012_0008 vājapeyam avāpnoti siddhiṃ ca paramāṃ vrajet
13,111.021d@012_0009 ahorātreṇa dvādaśyāṃ māghamāse tu mādhavam
13,111.021d@012_0010 rājasūyam avāpnoti kulaṃ caiva samuddharet
13,111.021d@012_0011 tathaiva phālgune māsi govindeti ca pūjayet
13,111.021d@012_0012 atirātram avāpnoti somalokaṃ ca gacchati
13,111.021d@012_0013 ahorātreṇa dvādaśyāṃ caitre viṣṇur iti smaran
13,111.021d@012_0014 pauṇḍarīkam avāpnoti devalokaṃ ca gacchati
13,111.021d@012_0015 vaiśākhamāse dvādaśyāṃ pūjayan madhusūdanam
13,111.021d@012_0016 agniṣṭomam avāpnoti somalokaṃ ca gacchati
13,111.021d@012_0017 ahorātreṇa dvādaśyāṃ jyeṣṭhe māsi trivikramam
13,111.021d@012_0018 gavāmayam avāpnoti apsarobhiś ca modate
13,111.021d@012_0019 āṣāḍhe māsi dvādaśyāṃ vāmaneti ca pūjayet
13,111.021d@012_0020 naramedham avāpnoti puṇyaṃ ca labhate mahat
13,111.021d@012_0021 ahorātreṇa dvādaśyāṃ śrāvaṇe māsi śrīdharam
13,111.021d@012_0022 pañcayajñān avāpnoti vimānasthaḥ sa modate
13,111.021d@012_0023 tathā bhādrapade māsi hṛṣīkeśeti pūjayan
13,111.021d@012_0024 sautrāmaṇim avāpnoti pūtātmā bhavate ca hi
13,111.021d@012_0025 dvādaśyām āśvine māsi padmanābheti cārcayan
13,111.021d@012_0026 gosahasraphalaṃ puṇyaṃ prāpnuyān nātra saṃśayaḥ
13,111.021d@012_0027 dvādaśyāṃ kārttike māsi pūjya dāmodareti ca
13,111.021d@012_0028 gavāṃ yajñam avāpnoti pumān strī vā na saṃśayaḥ
13,111.021d@012_0029 abhyarcya puṇḍarīkākṣam evaṃ saṃvatsaraṃ tu yaḥ
13,111.021d@012_0030 jātismaratvaṃ prāpnoti vindyād bahu suvarṇakam
13,111.021d@012_0031 ahany ahani tadbhāvam upendraṃ yo 'dhigacchati
13,111.021d@012_0032 samāpte bhojayed viprān atha vā dāpayed dhṛtam
13,111.021d@012_0033 ataḥparaṃ nopavāso bhavatīti viniścayaḥ
13,111.021d@012_0034 uvāca bhagavān viṣṇuḥ svayam eva purātanam
13,111.021d@012A_0000 vaiśaṃpāyanaḥ
13,111.021d@012A_0001 śaratalpagataṃ bhīṣmaṃ vṛddhaṃ kurupitāmaham
13,111.021d@012A_0002 upagamya mahāprājñaḥ paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ
13,111.021d@012A_0002 yudhiṣṭhiraḥ
13,111.021d@012A_0003 jñānaṃ rūpaṃ ca saubhāgyaṃ priyatvaṃ ca kathaṃ bhavet
13,111.021d@012A_0004 bhīṣmaḥ
13,111.021d@012A_0004 dharmārthakāmasaṃyuktaḥ sukhabhāgī kathaṃ bhavet
13,111.021d@012A_0005 mārgaśīrṣasya māsasya candre mūlena saṃyute
13,111.021d@012A_0006 pādau mūlena rājendra jaṅghāyām atha rohiṇīm
13,111.021d@012A_0007 aśvinyāṃ sakthinī caiva ūrū cāṣāḍhayos tathā
13,111.021d@012A_0008 guhyaṃ tu phālgunī vidyāt kṛttikā kaṭikās tathā
13,111.021d@012A_0009 nābhiṃ bhādrapade vidyād revatyām akṣimaṇḍalam
13,111.021d@012A_0010 pṛṣṭham eva dhaniṣṭhāsu anurādhottarās tathā
13,111.021d@012A_0011 bāhubhyāṃ tu viśākhāsu hastau hasteṣu nirdiśet
13,111.021d@012A_0012 punarvasv aṅgulī rājann āśleṣāsu nakhās tathā
13,111.021d@012A_0013 grīvā jyeṣṭhā ca rājendra śravaṇena tu karṇayoḥ
13,111.021d@012A_0014 mukhaṃ puṣyeṇa rājendra dantoṣṭhau svātir ucyate
13,111.021d@012A_0015 hastaṃ śatabhiṣāṃ caiva maghāṃ caivātha nāsikām
13,111.021d@012A_0016 netre mṛgaśiro vidyāl lalāṭaṃ mitram eva tu
13,111.021d@012A_0017 bharaṇyāṃ tu śiro vidyāt keśān ārdrāṃ narādhipa
13,111.021d@012A_0018 samāpte tu ghṛtaṃ dadyād brāhmaṇe vedapārage
13,111.021d@012A_0019 subhago darśanīyaś ca jñānī bhogī ca jāyate
13,111.021d@012A_0020 jāyate paripūrṇāṅgaḥ paurṇamāsyām ivoḍurāṭ
13,112.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,112.001a pitāmaha mahābāho sarvaśāstraviśārada
13,112.001c śrotum icchāmi martyānāṃ saṃsāravidhim uttamam
13,112.002a kena vṛttena rājendra vartamānā narā yudhi
13,112.002c prāpnuvanty uttamaṃ svargaṃ kathaṃ ca narakaṃ nṛpa
13,112.003a mṛtaṃ śarīram utsṛjya kāṣṭhaloṣṭasamaṃ janāḥ
13,112.003c prayānty amuṃ lokam itaḥ ko vai tān anugacchati
13,112.004 bhīṣma uvāca
13,112.004a asāv āyāti bhagavān bṛhaspatir udāradhīḥ
13,112.004c pṛcchainaṃ sumahābhāgam etad guhyaṃ sanātanam
13,112.005a naitad anyena śakyaṃ hi vaktuṃ kena cid adya vai
13,112.005c vaktā bṛhaspatisamo na hy anyo vidyate kva cit
13,112.006 vaiśaṃpāyana uvāca
13,112.006a tayoḥ saṃvadator evaṃ pārthagāṅgeyayos tadā
13,112.006c ājagāma viśuddhātmā bhagavān sa bṛhaspatiḥ
13,112.007a tato rājā samutthāya dhṛtarāṣṭrapurogamaḥ
13,112.007c pūjām anupamāṃ cakre sarve te ca sabhāsadaḥ
13,112.008a tato dharmasuto rājā bhagavantaṃ bṛhaspatim
13,112.008c upagamya yathānyāyaṃ praśnaṃ papraccha suvrataḥ
13,112.009 yudhiṣṭhira uvāca
13,112.009a bhagavan sarvadharmajña sarvaśāstraviśārada
13,112.009c martyasya kaḥ sahāyo vai pitā mātā suto guruḥ
13,112.010a mṛtaṃ śarīram utsṛjya kāṣṭhaloṣṭasamaṃ janāḥ
13,112.010c gacchanty amutralokaṃ vai ka enam anugacchati
13,112.011 bṛhaspatir uvāca
13,112.011a ekaḥ prasūto rājendra jantur eko vinaśyati
13,112.011c ekas tarati durgāṇi gacchaty ekaś ca durgatim
13,112.012a asahāyaḥ pitā mātā tathā bhrātā suto guruḥ
13,112.012c jñātisaṃbandhivargaś ca mitravargas tathaiva ca
13,112.013a mṛtaṃ śarīram utsṛjya kāṣṭhaloṣṭasamaṃ janāḥ
13,112.013c muhūrtam upatiṣṭhanti tato yānti parāṅmukhāḥ
13,112.013e tais tac charīram utsṛṣṭaṃ dharma eko 'nugacchati
13,112.014a tasmād dharmaḥ sahāyārthe sevitavyaḥ sadā nṛbhiḥ
13,112.014c prāṇī dharmasamāyukto gacchate svargatiṃ parām
13,112.014e tathaivādharmasaṃyukto narakāyopapadyate
13,112.015a tasmān nyāyāgatair arthair dharmaṃ seveta paṇḍitaḥ
13,112.015c dharma eko manuṣyāṇāṃ sahāyaḥ pāralaukikaḥ
13,112.016a lobhān mohād anukrośād bhayād vāpy abahuśrutaḥ
13,112.016c naraḥ karoty akāryāṇi parārthe lobhamohitaḥ
13,112.017a dharmaś cārthaś ca kāmaś ca tritayaṃ jīvite phalam
13,112.017c etat trayam avāptavyam adharmaparivarjitam
13,112.018 yudhiṣṭhira uvāca
13,112.018a śrutaṃ bhagavato vākyaṃ dharmayuktaṃ paraṃ hitam
13,112.018c śarīravicayaṃ jñātuṃ buddhis tu mama jāyate
13,112.019a mṛtaṃ śarīrarahitaṃ sūkṣmam avyaktatāṃ gatam
13,112.019c acakṣurviṣayaṃ prāptaṃ kathaṃ dharmo 'nugacchati
13,112.020 bṛhaspatir uvāca
13,112.020a pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
13,112.020c buddhir ātmā ca sahitā dharmaṃ paśyanti nityadā
13,112.021a prāṇinām iha sarveṣāṃ sākṣibhūtāni cāniśam
13,112.021c etaiś ca sa ha dharmo 'pi taṃ jīvam anugacchati
13,112.022a tvagasthimāṃsaṃ śukraṃ ca śoṇitaṃ ca mahāmate
13,112.022c śarīraṃ varjayanty ete jīvitena vivarjitam
13,112.023a tato dharmasamāyuktaḥ sa jīvaḥ sukham edhate
13,112.023a*0540_01 prāpnute jīva eva hi
13,112.023a*0540_02 tato 'sya karma paśyanti śubhaṃ vā yadi vāśubham
13,112.023a*0540_03 devatāḥ pañcabhūtasthāḥ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,112.023c iha loke pare caiva kiṃ bhūyaḥ kathayāmi te
13,112.024 yudhiṣṭhira uvāca
13,112.024a anudarśitaṃ bhagavatā yathā dharmo 'nugacchati
13,112.024c etat tu jñātum icchāmi kathaṃ retaḥ pravartate
13,112.025 bṛhaspatir uvāca
13,112.025a annam aśnanti ye devāḥ śarīrasthā nareśvara
13,112.025c pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotir manas tathā
13,112.026a tatas tṛpteṣu rājendra teṣu bhūteṣu pañcasu
13,112.026c manaḥṣaṣṭheṣu śuddhātman retaḥ saṃpadyate mahat
13,112.027a tato garbhaḥ saṃbhavati strīpuṃsoḥ pārtha saṃgame
13,112.027c etat te sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,112.028 yudhiṣṭhira uvāca
13,112.028a ākhyātam etad bhavatā garbhaḥ saṃjāyate yathā
13,112.028c yathā jātas tu puruṣaḥ prapadyati tad ucyatām
13,112.029 bṛhaspatir uvāca
13,112.029a āsannamātraḥ satataṃ tair bhūtair abhibhūyate
13,112.029c vipramuktaś ca tair bhūtaiḥ punar yāty aparāṃ gatim
13,112.029e sa tu bhūtasamāyuktaḥ prāpnute jīva eva ha
13,112.030a tato 'sya karma paśyanti śubhaṃ vā yadi vāśubham
13,112.030c devatāḥ pañcabhūtasthāḥ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,112.031 yudhiṣṭhira uvāca
13,112.031a tvagasthimāṃsam utsṛjya taiś ca bhūtair vivarjitaḥ
13,112.031c jīvaḥ sa bhagavan kvasthaḥ sukhaduḥkhe samaśnute
13,112.032 bṛhaspatir uvāca
13,112.032*0541_01 bhogavaśyaṃ karmavaśyaṃ yātanāvaśyam ity api
13,112.032*0541_02 etat trayāṇām āsādya karmataḥ so 'śnute phalam
13,112.032a jīvo dharmasamāyuktaḥ śīghraṃ retastvam āgataḥ
13,112.032c strīṇāṃ puṣpaṃ samāsādya sūte kālena bhārata
13,112.033a yamasya puruṣaiḥ kleśaṃ yamasya puruṣair vadham
13,112.033c duḥkhaṃ saṃsāracakraṃ ca naraḥ kleśaṃ ca vindati
13,112.034a ihaloke ca sa prāṇī janmaprabhṛti pārthiva
13,112.034c svakṛtaṃ karma vai bhuṅkte dharmasya phalam āśritaḥ
13,112.035a yadi dharmaṃ yathāśakti janmaprabhṛti sevate
13,112.035c tataḥ sa puruṣo bhūtvā sevate nityadā sukham
13,112.036a athāntarā tu dharmasya adharmam upasevate
13,112.036c sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ sa jīvo 'py adhigacchati
13,112.036c*0542_01 duḥkhasyānantaraṃ sukham
13,112.036c*0542_02 etad dvayaṃ dhruvaṃ baddhaḥ
13,112.037a adharmeṇa samāyukto yamasya viṣayaṃ gataḥ
13,112.037c mahad duḥkhaṃ samāsādya tiryagyonau prajāyate
13,112.038a karmaṇā yena yeneha yasyāṃ yonau prajāyate
13,112.038c jīvo mohasamāyuktas tan me nigadataḥ śṛṇu
13,112.039a yad etad ucyate śāstre setihāse sacchandasi
13,112.039c yamasya viṣayaṃ ghoraṃ martyo lokaḥ prapadyate
13,112.039d*0543_01 yad etad ucyate nityam akṛtvā puruṣaḥ sadā
13,112.039d*0543_02 kṛmiyonim avāpnoti bahuśaḥ patitas tathā
13,112.039d*0544_01 iha sthānāni puṇyāni devatulyāni bhūtale
13,112.039d*0544_02 tiryagyonyatiriktāni gatimanti ca sarvaśaḥ
13,112.039d*0544_03 yamasya viṣaye puṇye brahmalokasame guṇaiḥ
13,112.039d*0544_04 karmabhir niyatair baddho jantur duḥkhāny upāśnute
13,112.039d*0544_05 yena yena tu pāpena karmaṇā puruṣo gatim
13,112.039d*0544_06 prayāti narakaṃ ghoraṃ tat te vakṣyāmy ataḥ param
13,112.040a adhītya caturo vedān dvijo mohasamanvitaḥ
13,112.040c patitāt pratigṛhyātha kharayonau prajāyate
13,112.041a kharo jīvati varṣāṇi daśa pañca ca bhārata
13,112.041c kharo mṛto balīvardaḥ sapta varṣāṇi jīvati
13,112.042a balīvardo mṛtaś cāpi jāyate brahmarākṣasaḥ
13,112.042c brahmarakṣas tu trīn māsāṃs tato jāyati brāhmaṇaḥ
13,112.043a patitaṃ yājayitvā tu kṛmiyonau prajāyate
13,112.043c tatra jīvati varṣāṇi daśa pañca ca bhārata
13,112.044a kṛmibhāvāt pramuktas tu tato jāyati gardabhaḥ
13,112.044c gardabhaḥ pañca varṣāṇi pañca varṣāṇi sūkaraḥ
13,112.044d*0545_01 kukkuṭaḥ pañca varṣāṇi pañca varṣāṇi jambukaḥ
13,112.044e śvā varṣam ekaṃ bhavati tato jāyati mānavaḥ
13,112.045a upādhyāyasya yaḥ pāpaṃ śiṣyaḥ kuryād abuddhimān
13,112.045c sa jīva iha saṃsārāṃs trīn āpnoti na saṃśayaḥ
13,112.046a prāk śvā bhavati rājendra tataḥ kravyāt tataḥ kharaḥ
13,112.046c tataḥ pretaḥ parikliṣṭaḥ paścāj jāyati brāhmaṇaḥ
13,112.047a manasāpi guror bhāryāṃ yaḥ śiṣyo yāti pāpakṛt
13,112.047c so 'dhamān yāti saṃsārān adharmeṇeha cetasā
13,112.048a śvayonau tu sa saṃbhūtas trīṇi varṣāṇi jīvati
13,112.048c tatrāpi nidhanaṃ prāptaḥ kṛmiyonau prajāyate
13,112.049a kṛmibhāvam anuprāpto varṣam ekaṃ sa jīvati
13,112.049c tatas tu nidhanaṃ prāpya brahmayonau prajāyate
13,112.050a yadi putrasamaṃ śiṣyaṃ gurur hanyād akāraṇe
13,112.050c ātmanaḥ kāmakāreṇa so 'pi haṃsaḥ prajāyate
13,112.051a pitaraṃ mātaraṃ vāpi yas tu putro 'vamanyate
13,112.051c so 'pi rājan mṛto jantuḥ pūrvaṃ jāyati gardabhaḥ
13,112.051d*0546_01 gardabhatvaṃ tu saṃprāpya daśa varṣāṇi jīvati
13,112.051d*0546_02 saṃvatsaraṃ tu kumbhīras tato jāyati mānavaḥ
13,112.051d*0546_03 putrasya mātāpitarau yasya ruṣṭāv ubhāv api
13,112.051d*0546_04 gurvapadhyānataḥ so 'pi mṛto jāyati gardabhaḥ
13,112.052a kharo jīvati māsāṃs tu daśa śvā ca caturdaśa
13,112.052c biḍālaḥ sapta māsāṃs tu tato jāyati mānavaḥ
13,112.053a mātāpitaram ākruśya sārikaḥ saṃprajāyate
13,112.053c tāḍayitvā tu tāv eva jāyate kacchapo nṛpa
13,112.054a kacchapo daśa varṣāṇi trīṇi varṣāṇi śalyakaḥ
13,112.054c vyālo bhūtvā tu ṣaṇ māsāṃs tato jāyati mānuṣaḥ
13,112.055a bhartṛpiṇḍam upāśnan yo rājadviṣṭāni sevate
13,112.055c so 'pi mohasamāpanno mṛto jāyati vānaraḥ
13,112.056a vānaro daśa varṣāṇi trīṇi varṣāṇi mūṣakaḥ
13,112.056c śvā bhūtvā cātha ṣaṇ māsāṃs tato jāyati mānuṣaḥ
13,112.056d*0547_01 mṛto vānarayonau syāt tato bhavati sūkaraḥ
13,112.056d*0547_02 tataḥ śvā cāpi bhavati tato bhavati mānuṣaḥ
13,112.057a nyāsāpahartā tu naro yamasya viṣayaṃ gataḥ
13,112.057c saṃsārāṇāṃ śataṃ gatvā kṛmiyonau prajāyate
13,112.058a tatra jīvati varṣāṇi daśa pañca ca bhārata
13,112.058c duṣkṛtasya kṣayaṃ gatvā tato jāyati mānuṣaḥ
13,112.059a asūyako naraś cāpi mṛto jāyati śārṅgakaḥ
13,112.059b*0548_01 asūyakaḥ kutsitaś ca caṇḍālo duḥkham aśnute
13,112.059c viśvāsahartā tu naro mīno jāyati durmatiḥ
13,112.060a bhūtvā mīno 'ṣṭa varṣāṇi mṛgo jāyati bhārata
13,112.060c mṛgas tu caturo māsāṃs tataś chāgaḥ prajāyate
13,112.061a chāgas tu nidhanaṃ prāpya pūrṇe saṃvatsare tataḥ
13,112.061c kīṭaḥ saṃjāyate jantus tato jāyati mānuṣaḥ
13,112.062a dhānyān yavāṃs tilān māṣān kulatthān sarṣapāṃś caṇān
13,112.062c kalāyān atha mudgāṃś ca godhūmān atasīs tathā
13,112.063a sasyasyānyasya hartā ca mohāj jantur acetanaḥ
13,112.063c sa jāyate mahārāja mūṣako nirapatrapaḥ
13,112.063d*0549_01 mūṣako jāyate paścāt sūkaro jāyate tataḥ
13,112.064a tataḥ pretya mahārāja punar jāyati sūkaraḥ
13,112.064c sūkaro jātamātras tu rogeṇa mriyate nṛpa
13,112.065a śvā tato jāyate mūḍhaḥ karmaṇā tena pārthiva
13,112.065c śvā bhūtvā pañca varṣāṇi tato jāyati mānuṣaḥ
13,112.066a paradārābhimarśaṃ tu kṛtvā jāyati vai vṛkaḥ
13,112.066c śvā sṛgālas tato gṛdhro vyālaḥ kaṅko bakas tathā
13,112.067a bhrātur bhāryāṃ tu durbuddhir yo dharṣayati mohitaḥ
13,112.067c puṃskokilatvam āpnoti so 'pi saṃvatsaraṃ nṛpa
13,112.068a sakhibhāryāṃ guror bhāryāṃ rājabhāryāṃ tathaiva ca
13,112.068c pradharṣayitvā kāmād yo mṛto jāyati sūkaraḥ
13,112.068d*0550_01 śvā biḍālaḥ kukkuṭaś ca jāyetāpi pipīlikāḥ
13,112.069a sūkaraḥ pañca varṣāṇi pañca varṣāṇi śvāvidhaḥ
13,112.069b*0551_01 vilāḷaḥ pañca varṣāṇi pañca varṣāṇi kukkuṭaḥ
13,112.069c pipīlakas tu ṣaṇ māsān kīṭaḥ syān māsam eva ca
13,112.069e etān āsādya saṃsārān kṛmiyonau prajāyate
13,112.070a tatra jīvati māsāṃs tu kṛmiyonau trayodaśa
13,112.070c tato 'dharmakṣayaṃ kṛtvā punar jāyati mānuṣaḥ
13,112.071a upasthite vivāhe tu dāne yajñe 'pi vābhibho
13,112.071c mohāt karoti yo vighnaṃ sa mṛto jāyate kṛmiḥ
13,112.071d*0552_01 devālayādhipatyaṃ hi kuryāt tad dravyabhakṣakaḥ
13,112.071d*0552_02 śvā bhūtvā sapta janmāni tato jāyati mānavaḥ
13,112.071d*0552_03 dvijagrāmādhipatyaṃ hi kṛtvā brahmasvabhakṣakaḥ
13,112.071d*0552_04 śvānayoniśataṃ prāpya caṇḍālaḥ puṣkalas tataḥ
13,112.071d*0553_01 varṣāt pañcadaśāt pūrvaṃ kramād bhavati mānuṣaḥ
13,112.072a kṛmir jīvati varṣāṇi daśa pañca ca bhārata
13,112.072c adharmasya kṣayaṃ kṛtvā tato jāyati mānuṣaḥ
13,112.073a pūrvaṃ dattvā tu yaḥ kanyāṃ dvitīye saṃprayacchati
13,112.073c so 'pi rājan mṛto jantuḥ kṛmiyonau prajāyate
13,112.074a tatra jīvati varṣāṇi trayodaśa yudhiṣṭhira
13,112.074c adharmasaṃkṣaye yuktas tato jāyati mānuṣaḥ
13,112.074d*0554_01 tato nidhanam āpanno mānuṣatvam upāśnute
13,112.075a devakāryam upākṛtya pitṛkāryam athāpi ca
13,112.075c anirvāpya samaśnan vai tato jāyati vāyasaḥ
13,112.076a vāyaso daśa varṣāṇi tato jāyati kukkuṭaḥ
13,112.076c jāyate lavakaś cāpi māsaṃ tasmāt tu mānuṣaḥ
13,112.077a jyeṣṭhaṃ pitṛsamaṃ cāpi bhrātaraṃ yo 'vamanyate
13,112.077c so 'pi mṛtyum upāgamya krauñcayonau prajāyate
13,112.078a krauñco jīvati māsāṃs tu daśa dvau sapta pañca ca
13,112.078c tato nidhanam āpanno mānuṣatvam upāśnute
13,112.079a vṛṣalo brāhmaṇīṃ gatvā kṛmiyonau prajāyate
13,112.079c tatrāpatyaṃ samutpādya tato jāyati mūṣakaḥ
13,112.080a kṛtaghnas tu mṛto rājan yamasya viṣayaṃ gataḥ
13,112.080c yamasya viṣaye kruddhair vadhaṃ prāpnoti dāruṇam
13,112.081a paṭṭisaṃ mudgaraṃ śūlam agnikumbhaṃ ca dāruṇam
13,112.081c asipatravanaṃ ghoraṃ vālukāṃ kūṭaśālmalīm
13,112.082a etāś cānyāś ca bahvīḥ sa yamasya viṣayaṃ gataḥ
13,112.082b*0555_01 anyāś ca yātanāḥ prāpya kṛmiyonau prajāyate
13,112.082b*0556_01 tato hataḥ kṛtaghnaḥ sa tatrograir bharatarṣabha
13,112.082c yātanāḥ prāpya tatrogrās tato vadhyati bhārata
13,112.083a saṃsāracakram āsādya kṛmiyonau prajāyate
13,112.083c kṛmir bhavati varṣāṇi daśa pañca ca bhārata
13,112.083e tato garbhaṃ samāsādya tatraiva mriyate śiśuḥ
13,112.084a tato garbhaśatair jantur bahubhiḥ saṃprajāyate
13,112.084c saṃsārāṃś ca bahūn gatvā tatas tiryak prajāyate
13,112.085a mṛto duḥkham anuprāpya bahuvarṣagaṇān iha
13,112.085c apunarbhāvasaṃyuktas tataḥ kūrmaḥ prajāyate
13,112.086a aśastraṃ puruṣaṃ hatvā saśastraḥ puruṣādhamaḥ
13,112.086c arthārthī yadi vā vairī sa mṛto jāyate kharaḥ
13,112.087a kharo jīvati varṣe dve tataḥ śastreṇa vadhyate
13,112.087c sa mṛto mṛgayonau tu nityodvigno 'bhijāyate
13,112.088a mṛgo vadhyati śastreṇa gate saṃvatsare tu saḥ
13,112.088b*0557_01 mṛgo bhūtvā tataḥ śastrair vadhyate bhṛśadāruṇam
13,112.088c hato mṛgas tato mīnaḥ so 'pi jālena badhyate
13,112.089a māse caturthe saṃprāpte śvāpadaḥ saṃprajāyate
13,112.089c śvāpado daśa varṣāṇi dvīpī varṣāṇi pañca ca
13,112.090a tatas tu nidhanaṃ prāptaḥ kālaparyāyacoditaḥ
13,112.090c adharmasya kṣayaṃ kṛtvā tato jāyati mānuṣaḥ
13,112.091a striyaṃ hatvā tu durbuddhir yamasya viṣayaṃ gataḥ
13,112.091c bahūn kleśān samāsādya saṃsārāṃś caiva viṃśatim
13,112.092a tataḥ paścān mahārāja kṛmiyonau prajāyate
13,112.092c kṛmir viṃśativarṣāṇi bhūtvā jāyati mānuṣaḥ
13,112.093a bhojanaṃ corayitvā tu makṣikā jāyate naraḥ
13,112.093c makṣikāsaṃghavaśago bahūn māsān bhavaty uta
13,112.093e tataḥ pāpakṣayaṃ kṛtvā mānuṣatvam avāpnute
13,112.094a vādyaṃ hṛtvā tu puruṣo maśakaḥ saṃprajāyate
13,112.094c tathā piṇyākasaṃmiśram aśanaṃ corayen naraḥ
13,112.094e sa jāyate babhrusamo dāruṇo mūṣako naraḥ
13,112.094f*0558_01 daśan vai mānuṣān nityaṃ pāpātmā sa viśāṃ pate
13,112.094f*0558_02 ghṛtaṃ hṛtvā tu durbuddhiḥ kākamadguḥ prajāyate
13,112.094f*0558_03 matsyamāṃsam atho hṛtvā kāko jāyati durmatiḥ
13,112.095a lavaṇaṃ corayitvā tu cīrīvākaḥ prajāyate
13,112.095c dadhi hṛtvā bakaś cāpi plavo matsyān asaṃskṛtān
13,112.096a corayitvā payaś cāpi balākā saṃprajāyate
13,112.096c yas tu corayate tailaṃ tailapāyī prajāyate
13,112.096c*0559_01 naro mohasamanvitaḥ
13,112.096c*0559_02 so 'pi rājan mṛto jantus
13,112.096e corayitvā tu durbuddhir madhu daṃśaḥ prajāyate
13,112.097a ayo hṛtvā tu durbuddhir vāyaso jāyate naraḥ
13,112.097c pāyasaṃ corayitvā tu tittiritvam avāpnute
13,112.098a hṛtvā paiṣṭam apūpaṃ ca kumbholūkaḥ prajāyate
13,112.098c phalaṃ vā mūlakaṃ hṛtvā apūpaṃ vā pipīlikaḥ
13,112.098d*0560_01 phalāni vānaro hṛtvāpūpaṃ hṛtvā pipīlikaḥ
13,112.098d*0561_01 corayitvā tu niṣpāvaṃ jāyate halagolakaḥ
13,112.099a kāṃsyaṃ hṛtvā tu durbuddhir hārīto jāyate naraḥ
13,112.099c rājataṃ bhājanaṃ hṛtvā kapotaḥ saṃprajāyate
13,112.100a hṛtvā tu kāñcanaṃ bhāṇḍaṃ kṛmiyonau prajāyate
13,112.100b*0562_01 patrorṇaṃ corayitvā tu kṛkalatvaṃ nigacchati
13,112.100b*0562_02 kauśikaṃ tu tato hṛtvā naro jāyati vartakaḥ
13,112.100b*0562_03 aṃśukaṃ corayitvā tu śuko jāyati mānavaḥ
13,112.100b*0562_04 corayitvā dukūlaṃ tu mṛto haṃsaḥ prajāyate
13,112.100c krauñcaḥ kārpāsikaṃ hṛtvā mṛto jāyati mānavaḥ
13,112.100d*0563_01 sarpaḥ kārpāsakaṃ hṛtvā kṣaumaṃ hṛtvā śaśo bhavet
13,112.100d*0564_01 chāgaś cāpy āvikaṃ hṛtvā kūrmaś carmāpahārakaḥ
13,112.101a corayitvā naraḥ paṭṭaṃ tv āvikaṃ vāpi bhārata
13,112.101c kṣaumaṃ ca vastram ādāya śaśo jantuḥ prajāyate
13,112.102a varṇān hṛtvā tu puruṣo mṛto jāyati barhiṇaḥ
13,112.102c hṛtvā raktāni vastrāṇi jāyate jīvajīvakaḥ
13,112.103a varṇakādīṃs tathā gandhāṃś corayitvā tu mānavaḥ
13,112.103c chucchundaritvam āpnoti rājaṃl lobhaparāyaṇaḥ
13,112.103d*0565_01 tatra jīvati varṣāṇi tato daśa ca pañca ca
13,112.103d*0565_02 adharmasya kṣayaṃ gatvā tato jāyati mānuṣaḥ
13,112.104a viśvāsena tu nikṣiptaṃ yo nihnavati mānavaḥ
13,112.104c sa gatāsur naras tādṛṅ matsyayonau prajāyate
13,112.105a matsyayonim anuprāpya mṛto jāyati mānuṣaḥ
13,112.105c mānuṣatvam anuprāpya kṣīṇāyur upapadyate
13,112.106a pāpāni tu naraḥ kṛtvā tiryag jāyati bhārata
13,112.106c na cātmanaḥ pramāṇaṃ te dharmaṃ jānanti kiṃ cana
13,112.107a ye pāpāni narāḥ kṛtvā nirasyanti vrataiḥ sadā
13,112.107c sukhaduḥkhasamāyuktā vyādhitās te bhavanty uta
13,112.108a asaṃvāsāḥ prajāyante mlecchāś cāpi na saṃśayaḥ
13,112.108c narāḥ pāpasamācārā lobhamohasamanvitāḥ
13,112.109a varjayanti ca pāpāni janmaprabhṛti ye narāḥ
13,112.109b*0566_01 janmaprabhṛti pāpāni varjayanti ca ye narāḥ
13,112.109c arogā rūpavantas te dhaninaś ca bhavanty uta
13,112.110a striyo 'py etena kalpena kṛtvā pāpam avāpnuyuḥ
13,112.110c eteṣām eva jantūnāṃ patnītvam upayānti tāḥ
13,112.111a parasvaharaṇe doṣāḥ sarva eva prakīrtitāḥ
13,112.111c etad vai leśamātreṇa kathitaṃ te mayānagha
13,112.111e aparasmin kathāyoge bhūyaḥ śroṣyasi bhārata
13,112.112a etan mayā mahārāja brahmaṇo vadataḥ purā
13,112.112c surarṣīṇāṃ śrutaṃ madhye pṛṣṭaś cāpi yathātatham
13,112.113a mayāpi tava kārtsnyena yathāvad anuvarṇitam
13,112.113c etac chrutvā mahārāja dharme kuru manaḥ sadā
13,113.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,113.001a adharmasya gatir brahman kathitā me tvayānagha
13,113.001c dharmasya tu gatiṃ śrotum icchāmi vadatāṃ vara
13,113.001e kṛtvā karmāṇi pāpāni kathaṃ yānti śubhāṃ gatim
13,113.001f*0567_01 karmaṇā ca kṛteneha kena yānti śubhāṃ gatim
13,113.002 bṛhaspatir uvāca
13,113.002a kṛtvā pāpāni karmāṇi adharmavaśam āgataḥ
13,113.002c manasā viparītena nirayaṃ pratipadyate
13,113.003a mohād adharmaṃ yaḥ kṛtvā punaḥ samanutapyate
13,113.003c manaḥsamādhisaṃyukto na sa seveta duṣkṛtam
13,113.003d*0568_01 yathā yathā manas tasya duṣkṛtaṃ karma garhate
13,113.003d*0568_02 tathā tathā śarīraṃ tu tenādharmeṇa mucyate
13,113.003d*0568_03 yadi vyāharate rājan viprāṇāṃ dharmavādinām
13,113.003d*0568_04 tato 'dharmakṛtāt kṣipram apavādāt pramucyate
13,113.004a yathā yathā naraḥ samyag adharmam anubhāṣate
13,113.004c samāhitena manasā vimucyati tathā tathā
13,113.004e bhujaṃga iva nirmokāt pūrvabhuktāj jarānvitāt
13,113.005a adattvāpi pradānāni vividhāni samāhitaḥ
13,113.005c manaḥsamādhisaṃyuktaḥ sugatiṃ pratipadyate
13,113.006a pradānāni tu vakṣyāmi yāni dattvā yudhiṣṭhira
13,113.006c naraḥ kṛtvāpy akāryāṇi tadā dharmeṇa yujyate
13,113.007a sarveṣām eva dānānām annaṃ śreṣṭham udāhṛtam
13,113.007c pūrvam annaṃ pradātavyam ṛjunā dharmam icchatā
13,113.008a prāṇā hy annaṃ manuṣyāṇāṃ tasmāj jantuś ca jāyate
13,113.008c anne pratiṣṭhitā lokās tasmād annaṃ prakāśate
13,113.009a annam eva praśaṃsanti devarṣipitṛmānavāḥ
13,113.009c annasya hi pradānena svargam āpnoti kauśikaḥ
13,113.010a nyāyalabdhaṃ pradātavyaṃ dvijebhyo hy annam uttamam
13,113.010c svādhyāyasamupetebhyaḥ prahṛṣṭenāntarātmanā
13,113.011a yasya hy annam upāśnanti brāhmaṇānāṃ śatā daśa
13,113.011c hṛṣṭena manasā dattaṃ na sa tiryaggatir bhavet
13,113.012a brāhmaṇānāṃ sahasrāṇi daśa bhojya nararṣabha
13,113.012c naro 'dharmāt pramucyeta pāpeṣv abhirataḥ sadā
13,113.013a bhaikṣeṇānnaṃ samāhṛtya vipro vedapuraskṛtaḥ
13,113.013b*0569_01 suvarṇadānāt pāpāni naśyanti subahūny api
13,113.013b*0569_02 dattvā vṛttikarīṃ bhūmiṃ pātakenāpi mucyate
13,113.013b*0569_03 pārāyaṇaiś ca vedānāṃ mucyate pātakair dvijaḥ
13,113.013b*0569_04 gāyatryāś caiva lakṣeṇa gosahasrasya tarpaṇāt
13,113.013b*0569_05 vedārthaṃ jñāpayitvā tu śuddhān viprān yathārthataḥ
13,113.013b*0569_06 sarvatyāgādibhiś cāpi mucyate pātakair dvijaḥ
13,113.013b*0569_07 sarvātithyaṃ paraṃ hy eṣāṃ tasmād annaṃ paraṃ smṛtam
13,113.013c svādhyāyanirate vipre dattveha sukham edhate
13,113.014a ahiṃsan brāhmaṇaṃ nityaṃ nyāyena paripālya ca
13,113.014c kṣatriyas tarasā prāptam annaṃ yo vai prayacchati
13,113.015a dvijebhyo vedavṛddhebhyaḥ prayataḥ susamāhitaḥ
13,113.015c tenāpohati dharmātmā duṣkṛtaṃ karma pāṇḍava
13,113.016a ṣaḍbhāgapariśuddhaṃ ca kṛṣer bhāgam upārjitam
13,113.016c vaiśyo dadad dvijātibhyaḥ pāpebhyaḥ parimucyate
13,113.017a avāpya prāṇasaṃdehaṃ kārkaśyena samārjitam
13,113.017c annaṃ dattvā dvijātibhyaḥ śūdraḥ pāpāt pramucyate
13,113.018a aurasena balenānnam arjayitvāvihiṃsakaḥ
13,113.018c yaḥ prayacchati viprebhyo na sa durgāṇi sevate
13,113.019a nyāyenāvāptam annaṃ tu naro lobhavivarjitaḥ
13,113.019c dvijebhyo vedavṛddhebhyo dattvā pāpāt pramucyate
13,113.020a annam ūrjaskaraṃ loke dattvorjasvī bhaven naraḥ
13,113.020b*0570_01 śūdrānnaṃ naiva bhoktavyaṃ viprair dharmaparāyaṇaiḥ
13,113.020b*0570_02 āpady eva svadāsānāṃ bhoktavyaṃ svayam udyatam
13,113.020c satāṃ panthānam āśritya sarvapāpāt pramucyate
13,113.021a dānakṛdbhiḥ kṛtaḥ panthā yena yānti manīṣiṇaḥ
13,113.021c te sma prāṇasya dātāras tebhyo dharmaḥ sanātanaḥ
13,113.022a sarvāvasthaṃ manuṣyeṇa nyāyenānnam upārjitam
13,113.022c kāryaṃ pātragataṃ nityam annaṃ hi paramā gatiḥ
13,113.023a annasya hi pradānena naro durgaṃ na sevate
13,113.023c tasmād annaṃ pradātavyam anyāyaparivarjitam
13,113.024a yated brāhmaṇapūrvaṃ hi bhoktum annaṃ gṛhī sadā
13,113.024c avandhyaṃ divasaṃ kuryād annadānena mānavaḥ
13,113.025a bhojayitvā daśaśataṃ naro vedavidāṃ nṛpa
13,113.025c nyāyaviddharmaviduṣām itihāsavidāṃ tathā
13,113.026a na yāti narakaṃ ghoraṃ saṃsārāṃś ca na sevate
13,113.026c sarvakāmasamāyuktaḥ pretya cāpy aśnute phalam
13,113.027a evaṃ sukhasamāyukto ramate vigatajvaraḥ
13,113.027c rūpavān kīrtimāṃś caiva dhanavāṃś copapadyate
13,113.028a etat te sarvam ākhyātam annadānaphalaṃ mahat
13,113.028c mūlam etad dhi dharmāṇāṃ pradānasya ca bhārata
13,114.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,114.001a ahiṃsā vaidikaṃ karma dhyānam indriyasaṃyamaḥ
13,114.001c tapo 'tha guruśuśrūṣā kiṃ śreyaḥ puruṣaṃ prati
13,114.002 bṛhaspatir uvāca
13,114.002a sarvāṇy etāni dharmasya pṛthag dvārāṇi sarvaśaḥ
13,114.002c śṛṇu saṃkīrtyamānāni ṣaḍ eva bharatarṣabha
13,114.003a hanta niḥśreyasaṃ jantor ahaṃ vakṣyāmy anuttamam
13,114.003c ahiṃsāpāśrayaṃ dharmaṃ yaḥ sādhayati vai naraḥ
13,114.004a trīn doṣān sarvabhūteṣu nidhāya puruṣaḥ sadā
13,114.004c kāmakrodhau ca saṃyamya tataḥ siddhim avāpnute
13,114.005a ahiṃsakāni bhūtāni daṇḍena vinihanti yaḥ
13,114.005c ātmanaḥ sukham anvicchan na sa pretya sukhī bhavet
13,114.006a ātmopamaś ca bhūteṣu yo vai bhavati pūruṣaḥ
13,114.006c nyastadaṇḍo jitakrodhaḥ sa pretya sukham edhate
13,114.007a sarvabhūtātmabhūtasya sarvabhūtāni paśyataḥ
13,114.007c devāpi mārge muhyanti apadasya padaiṣiṇaḥ
13,114.008a na tat parasya saṃdadyāt pratikūlaṃ yad ātmanaḥ
13,114.008c eṣa saṃkṣepato dharmaḥ kāmād anyaḥ pravartate
13,114.009a pratyākhyāne ca dāne ca sukhaduḥkhe priyāpriye
13,114.009c ātmaupamyena puruṣaḥ samādhim adhigacchati
13,114.010a yathā paraḥ prakramate 'pareṣu; tathāparaḥ prakramate parasmin
13,114.010c eṣaiva te 'stūpamā jīvaloke; yathā dharmo naipuṇenopadiṣṭaḥ
13,114.011 vaiśaṃpāyana uvāca
13,114.011a ity uktvā taṃ suragurur dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
13,114.011c divam ācakrame dhīmān paśyatām eva nas tadā
13,115.001 vaiśaṃpāyana uvāca
13,115.001a tato yudhiṣṭhiro rājā śaratalpe pitāmaham
13,115.001c punar eva mahātejāḥ papraccha vadatāṃ varam
13,115.002a ṛṣayo brāhmaṇā devāḥ praśaṃsanti mahāmate
13,115.002c ahiṃsālakṣaṇaṃ dharmaṃ vedaprāmāṇyadarśanāt
13,115.003a karmaṇā manujaḥ kurvan hiṃsāṃ pārthivasattama
13,115.003c vācā ca manasā caiva kathaṃ duḥkhāt pramucyate
13,115.004 bhīṣma uvāca
13,115.004a caturvidheyaṃ nirdiṣṭā ahiṃsā brahmavādibhiḥ
13,115.004c eṣaikato 'pi vibhraṣṭā na bhavaty arisūdana
13,115.005a yathā sarvaś catuṣpādas tribhiḥ pādair na tiṣṭhati
13,115.005c tathaiveyaṃ mahīpāla procyate kāraṇais tribhiḥ
13,115.006a yathā nāgapade 'nyāni padāni padagāminām
13,115.006c sarvāṇy evāpidhīyante padajātāni kauñjare
13,115.006e evaṃ lokeṣv ahiṃsā tu nirdiṣṭā dharmataḥ parā
13,115.007a karmaṇā lipyate jantur vācā ca manasaiva ca
13,115.008a pūrvaṃ tu manasā tyaktvā tathā vācātha karmaṇā
13,115.008b*0571_01 na bhakṣayeta yo māṃsaṃ trividhaṃ sa vimucyate
13,115.008c trikāraṇaṃ tu nirdiṣṭaṃ śrūyate brahmavādibhiḥ
13,115.009a manovāci tathāsvāde doṣā hy eṣu pratiṣṭhitāḥ
13,115.009b*0572_01 hiṃsāṃ tu nopayuñjīta tathā hiṃsā caturvidhā
13,115.009b*0572_02 kāye manasi vākye ca doṣā hy ete prakīrtitāḥ
13,115.009c na bhakṣayanty ato māṃsaṃ tapoyuktā manīṣiṇaḥ
13,115.010a doṣāṃs tu bhakṣaṇe rājan māṃsasyeha nibodha me
13,115.010c putramāṃsopamaṃ jānan khādate yo vicetanaḥ
13,115.010d*0573_01 māṃsaṃ mohasamāviṣṭaḥ puruṣaḥ so 'dhamaḥ smṛtaḥ
13,115.011a mātāpitṛsamāyoge putratvaṃ jāyate yathā
13,115.011b*0574_01 hiṃsāṃ kṛtvāvaśaḥ pāpo bhūyiṣṭhaṃ jāyate tathā
13,115.011c rasaṃ ca prati jihvāyāḥ prajñānaṃ jāyate tathā
13,115.011e tathā śāstreṣu niyataṃ rāgo hy āsvāditād bhavet
13,115.012a asaṃskṛtāḥ saṃskṛtāś ca lavaṇālavaṇās tathā
13,115.012c prajñāyante yathā bhāvās tathā cittaṃ nirudhyate
13,115.013a bherīśaṅkhamṛdaṅgādyāṃs tantrīśabdāṃś ca puṣkalān
13,115.013c niṣeviṣyanti vai mandā māṃsabhakṣāḥ kathaṃ narāḥ
13,115.013d*0575_01 pareṣāṃ dhanadhānyānāṃ hiṃsakāḥ stāvakās tathā
13,115.013d*0575_02 praśaṃsakāś ca māṃsasya nityaṃ svarge bahiṣkṛtāḥ
13,115.014a acintitam anuddiṣṭam asaṃkalpitam eva ca
13,115.014c rasaṃ gṛddhyābhibhūtā vai praśaṃsanti phalārthinaḥ
13,115.014e praśaṃsā hy eva māṃsasya doṣakarmaphalānvitā
13,115.014f*0576_01 bhasma viṣṭhā kṛmir vāpi niṣṭhā yasyedṛśī dhruvā
13,115.014f*0576_02 sa kāyaḥ parapīḍābhiḥ kathaṃ dhāryo vipaścitā
13,115.015a jīvitaṃ hi parityajya bahavaḥ sādhavo janāḥ
13,115.015c svamāṃsaiḥ paramāṃsāni paripālya divaṃ gatāḥ
13,115.016a evam eṣā mahārāja caturbhiḥ kāraṇair vṛtā
13,115.016c ahiṃsā tava nirdiṣṭā sarvadharmārthasaṃhitā
13,116.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,116.001a ahiṃsā paramo dharma ity uktaṃ bahuśas tvayā
13,116.001c śrāddheṣu ca bhavān āha pitṝn āmiṣakāṅkṣiṇaḥ
13,116.002a māṃsair bahuvidhaiḥ proktas tvayā śrāddhavidhiḥ purā
13,116.002c ahatvā ca kuto māṃsam evam etad virudhyate
13,116.003a jāto naḥ saṃśayo dharme māṃsasya parivarjane
13,116.003c doṣo bhakṣayataḥ kaḥ syāt kaś cābhakṣayato guṇaḥ
13,116.004a hatvā bhakṣayato vāpi pareṇopahṛtasya vā
13,116.004c hanyād vā yaḥ parasyārthe krītvā vā bhakṣayen naraḥ
13,116.005a etad icchāmi tattvena kathyamānaṃ tvayānagha
13,116.005c niścayena cikīrṣāmi dharmam etaṃ sanātanam
13,116.006a katham āyur avāpnoti kathaṃ bhavati sattvavān
13,116.006c katham avyaṅgatām eti lakṣaṇyo jāyate katham
13,116.007 bhīṣma uvāca
13,116.007a māṃsasya bhakṣaṇe rājan yo 'dharmaḥ kurupuṃgava
13,116.007c taṃ me śṛṇu yathātattvaṃ yaś cāsya vidhir uttamaḥ
13,116.008a rūpam avyaṅgatām āyur buddhiṃ sattvaṃ balaṃ smṛtim
13,116.008c prāptukāmair narair hiṃsā varjitā vai kṛtātmabhiḥ
13,116.009a ṛṣīṇām atra saṃvādo bahuśaḥ kurupuṃgava
13,116.009c babhūva teṣāṃ tu mataṃ yat tac chṛṇu yudhiṣṭhira
13,116.010a yo yajetāśvamedhena māsi māsi yatavrataḥ
13,116.010c varjayen madhu māṃsaṃ ca samam etad yudhiṣṭhira
13,116.011a saptarṣayo vālakhilyās tathaiva ca marīcipāḥ
13,116.011c amāṃsabhakṣaṇaṃ rājan praśaṃsanti manīṣiṇaḥ
13,116.012a na bhakṣayati yo māṃsaṃ na hanyān na ca ghātayet
13,116.012c taṃ mitraṃ sarvabhūtānāṃ manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt
13,116.013a adhṛṣyaḥ sarvabhūtānāṃ viśvāsyaḥ sarvajantuṣu
13,116.013c sādhūnāṃ saṃmato nityaṃ bhaven māṃsasya varjanāt
13,116.014a svamāṃsaṃ paramāṃsena yo vardhayitum icchati
13,116.014c nāradaḥ prāha dharmātmā niyataṃ so 'vasīdati
13,116.014d*0577_01 aviśvāsyo 'vasīdet sa iti hovāca nāradaḥ
13,116.015a dadāti yajate cāpi tapasvī ca bhavaty api
13,116.015c madhumāṃsanivṛttyeti prāhaivaṃ sa bṛhaspatiḥ
13,116.016a māsi māsy aśvamedhena yo yajeta śataṃ samāḥ
13,116.016c na khādati ca yo māṃsaṃ samam etan mataṃ mama
13,116.017a sadā yajati satreṇa sadā dānaṃ prayacchati
13,116.017c sadā tapasvī bhavati madhumāṃsasya varjanāt
13,116.018a sarve vedā na tat kuryuḥ sarvayajñāś ca bhārata
13,116.018c yo bhakṣayitvā māṃsāni paścād api nivartate
13,116.018d*0578_01 bhakṣayitvā nimitte 'pi duṣkaraṃ kurute tapaḥ
13,116.019a duṣkaraṃ hi rasajñena māṃsasya parivarjanam
13,116.019c cartuṃ vratam idaṃ śreṣṭhaṃ sarvaprāṇyabhayapradam
13,116.020a sarvabhūteṣu yo vidvān dadāty abhayadakṣiṇām
13,116.020c dātā bhavati loke sa prāṇānāṃ nātra saṃśayaḥ
13,116.021a evaṃ vai paramaṃ dharmaṃ praśaṃsanti manīṣiṇaḥ
13,116.021c prāṇā yathātmano 'bhīṣṭā bhūtānām api te tathā
13,116.022a ātmaupamyena gantavyaṃ buddhimadbhir mahātmabhiḥ
13,116.022b*0579_01 vikīrṇakaṇṭakenāpi tṛṇapraspandane bhayam
13,116.022c mṛtyuto bhayam astīti viduṣāṃ bhūtim icchatām
13,116.023a kiṃ punar hanyamānānāṃ tarasā jīvitārthinām
13,116.023c arogāṇām apāpānāṃ pāpair māṃsopajīvibhiḥ
13,116.024a tasmād viddhi mahārāja māṃsasya parivarjanam
13,116.024c dharmasyāyatanaṃ śreṣṭhaṃ svargasya ca sukhasya ca
13,116.024d*0580_01 mṛtyuto bhayam astīti śaṅkāyāṃ duḥkham uttaram
13,116.024d*0580_02 dharmasyāyatanaṃ tasmān māṃsasya parivarjanam
13,116.025a ahiṃsā paramo dharmas tathāhiṃsā paraṃ tapaḥ
13,116.025c ahiṃsā paramaṃ satyaṃ tato dharmaḥ pravartate
13,116.026a na hi māṃsaṃ tṛṇāt kāṣṭhād upalād vāpi jāyate
13,116.026c hatvā jantuṃ tato māṃsaṃ tasmād doṣo 'sya bhakṣaṇe
13,116.027a svāhāsvadhāmṛtabhujo devāḥ satyārjavapriyāḥ
13,116.027c kravyādān rākṣasān viddhi jihmānṛtaparāyaṇān
13,116.027d*0581_01 rākṣasendrabhayān muktāḥ sarvabhūtaparāyaṇāḥ
13,116.028a kāntāreṣv atha ghoreṣu durgeṣu gahaneṣu ca
13,116.028c rātrāv ahani saṃdhyāsu catvareṣu sabhāsu ca
13,116.028d*0582_01 udyateṣu ca śastreṣu mṛgavyālabhayeṣu ca
13,116.028e amāṃsabhakṣaṇe rājan bhayam ante na gacchati
13,116.028f*0583_01 śaraṇyaḥ sarvabhūtānāṃ viśvāsyaḥ sarvajantuṣu
13,116.028f*0583_02 anudvegakaro loke na cāpy udvijate sadā
13,116.029a yadi cet khādako na syān na tadā ghātako bhavet
13,116.029c ghātakaḥ khādakārthāya taṃ ghātayati vai naraḥ
13,116.030a abhakṣyam etad iti vā iti hiṃsā nivartate
13,116.030c khādakārtham ato hiṃsā mṛgādīnāṃ pravartate
13,116.031a yasmād grasati caivāyur hiṃsakānāṃ mahādyute
13,116.031c tasmād vivarjayen māṃsaṃ ya icched bhūtim ātmanaḥ
13,116.032a trātāraṃ nādhigacchanti raudrāḥ prāṇivihiṃsakāḥ
13,116.032c udvejanīyā bhūtānāṃ yathā vyālamṛgās tathā
13,116.033a lobhād vā buddhimohād vā balavīryārtham eva ca
13,116.033c saṃsargād vātha pāpānām adharmarucitā nṛṇām
13,116.034a svamāṃsaṃ paramāṃsena yo vardhayitum icchati
13,116.034c udvignavāse vasati yatratatrābhijāyate
13,116.035a dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ svargyaṃ svastyayanaṃ mahat
13,116.035c māṃsasyābhakṣaṇaṃ prāhur niyatāḥ paramarṣayaḥ
13,116.036a idaṃ tu khalu kaunteya śrutam āsīt purā mayā
13,116.036c mārkaṇḍeyasya vadato ye doṣā māṃsabhakṣaṇe
13,116.036d*0584_00 bhīṣmaḥ
13,116.036d*0584_01 mārkaṇḍeyena yac coktaṃ śṛṇu me paramaṃ vacaḥ
13,116.036d*0584_02 yudhiṣṭhira mahābāho ye doṣā māṃsabhakṣaṇe
13,116.037a yo hi khādati māṃsāni prāṇināṃ jīvitārthinām
13,116.037c hatānāṃ vā mṛtānāṃ vā yathā hantā tathaiva saḥ
13,116.038a dhanena krāyako hanti khādakaś copabhogataḥ
13,116.038c ghātako vadhabandhābhyām ity eṣa trividho vadhaḥ
13,116.039a akhādann anumodaṃś ca bhāvadoṣeṇa mānavaḥ
13,116.039c yo 'numanyeta hantavyaṃ so 'pi doṣeṇa lipyate
13,116.040a adhṛṣyaḥ sarvabhūtānām āyuṣmān nīrujaḥ sukhī
13,116.040c bhavaty abhakṣayan māṃsaṃ dayāvān prāṇinām iha
13,116.041a hiraṇyadānair godānair bhūmidānaiś ca sarvaśaḥ
13,116.041c māṃsasyābhakṣaṇe dharmo viśiṣṭaḥ syād iti śrutiḥ
13,116.042a aprokṣitaṃ vṛthāmāṃsaṃ vidhihīnaṃ na bhakṣayet
13,116.042c bhakṣayan nirayaṃ yāti naro nāsty atra saṃśayaḥ
13,116.043a prokṣitābhyukṣitaṃ māṃsaṃ tathā brāhmaṇakāmyayā
13,116.043c alpadoṣam iha jñeyaṃ viparīte tu lipyate
13,116.044a khādakasya kṛte jantuṃ yo hanyāt puruṣādhamaḥ
13,116.044c mahādoṣakaras tatra khādako na tu ghātakaḥ
13,116.045a ijyāyajñaśrutikṛtair yo mārgair abudho janaḥ
13,116.045c hanyāj jantuṃ māṃsagṛddhrī sa vai narakabhāṅ naraḥ
13,116.046a bhakṣayitvā tu yo māṃsaṃ paścād api nivartate
13,116.046c tasyāpi sumahān dharmo yaḥ pāpād vinivartate
13,116.047a āhartā cānumantā ca viśastā krayavikrayī
13,116.047c saṃskartā copabhoktā ca ghātakāḥ sarva eva te
13,116.048a idam anyat tu vakṣyāmi pramāṇaṃ vidhinirmitam
13,116.048c purāṇam ṛṣibhir juṣṭaṃ vedeṣu pariniścitam
13,116.049a pravṛttilakṣaṇe dharme phalārthibhir abhidrute
13,116.049c yathoktaṃ rājaśārdūla na tu tan mokṣakāṅkṣiṇām
13,116.050a havir yat saṃskṛtaṃ mantraiḥ prokṣitābhyukṣitaṃ śuci
13,116.050c vedoktena pramāṇena pitṝṇāṃ prakriyāsu ca
13,116.050e ato 'nyathā vṛthāmāṃsam abhakṣyaṃ manur abravīt
13,116.051a asvargyam ayaśasyaṃ ca rakṣovad bharatarṣabha
13,116.051c vidhinā hi narāḥ pūrvaṃ māṃsaṃ rājann abhakṣayan
13,116.051d*0585_01 vidhināpy avaidikeneti dāntānām iha niścayaḥ
13,116.052a ya icchet puruṣo 'tyantam ātmānaṃ nirupadravam
13,116.052c sa varjayeta māṃsāni prāṇinām iha sarvaśaḥ
13,116.053a śrūyate hi purākalpe nṛṇāṃ vrīhimayaḥ paśuḥ
13,116.053c yenāyajanta yajvānaḥ puṇyalokaparāyaṇāḥ
13,116.054a ṛṣibhiḥ saṃśayaṃ pṛṣṭo vasuś cedipatiḥ purā
13,116.054c abhakṣyam iti māṃsaṃ sa prāha bhakṣyam iti prabho
13,116.055a ākāśān medinīṃ prāptas tataḥ sa pṛthivīpatiḥ
13,116.055c etad eva punaś coktvā viveśa dharaṇītalam
13,116.056a prajānāṃ hitakāmena tv agastyena mahātmanā
13,116.056c āraṇyāḥ sarvadaivatyāḥ prokṣitās tapasā mṛgāḥ
13,116.056d*0586_01 kṛto hi manaso yajñas tena devāś ca tarpitāḥ
13,116.057a kriyā hy evaṃ na hīyante pitṛdaivatasaṃśritāḥ
13,116.057c prīyante pitaraś caiva nyāyato māṃsatarpitāḥ
13,116.058a idaṃ tu śṛṇu rājendra kīrtyamānaṃ mayānagha
13,116.058c abhakṣaṇe sarvasukhaṃ māṃsasya manujādhipa
13,116.059a yas tu varṣaśataṃ pūrṇaṃ tapas tapyet sudāruṇam
13,116.059c yaś caikaṃ varjayen māṃsaṃ samam etan mataṃ mama
13,116.060a kaumude tu viśeṣeṇa śuklapakṣe narādhipa
13,116.060c varjayet sarvamāṃsāni dharmo hy atra vidhīyate
13,116.061a caturo vārṣikān māsān yo māṃsaṃ parivarjayet
13,116.061c catvāri bhadrāṇy āpnoti kīrtim āyur yaśo balam
13,116.062a atha vā māsam apy ekaṃ sarvamāṃsāny abhakṣayan
13,116.062c atītya sarvaduḥkhāni sukhī jīven nirāmayaḥ
13,116.063a ye varjayanti māṃsāni māsaśaḥ pakṣaśo 'pi vā
13,116.063c teṣāṃ hiṃsānivṛttānāṃ brahmaloko vidhīyate
13,116.064a māṃsaṃ tu kaumudaṃ pakṣaṃ varjitaṃ pārtha rājabhiḥ
13,116.064c sarvabhūtātmabhūtais tair vijñātārthaparāvaraiḥ
13,116.065a nābhāgenāmbarīṣeṇa gayena ca mahātmanā
13,116.065c āyuṣā cānaraṇyena dilīparaghupūrubhiḥ
13,116.066a kārtavīryāniruddhābhyāṃ nahuṣeṇa yayātinā
13,116.066c nṛgeṇa viṣvagaśvena tathaiva śaśabindunā
13,116.066e yuvanāśvena ca tathā śibinauśīnareṇa ca
13,116.066f*0587_01 mucukundena māndhātrā hariścandreṇa cābhibho
13,116.066f*0587_02 satyaṃ vadata māsatyaṃ satyaṃ dharmaḥ sanātanaḥ
13,116.066f*0587_03 hariścandraś carati vai divi satyena candravat
13,116.067a śyenacitreṇa rājendra somakena vṛkeṇa ca
13,116.067c raivatena rantidevena vasunā sṛñjayena ca
13,116.067d*0588_01 etaiś cānyaiś ca rājendra kṛpeṇa bharatena ca
13,116.068a duḥṣantena karūṣeṇa rāmālarkanalais tathā
13,116.068b*0589_01 duḥṣantena ca rājendra kuśena ca lavena ca
13,116.068b*0589_02 virūpākṣeṇa kurūṣeṇa nṛgālarkanarais tathā
13,116.068c virūpāśvena niminā janakena ca dhīmatā
13,116.069a silena pṛthunā caiva vīrasenena caiva ha
13,116.069c ikṣvākuṇā śaṃbhunā ca śvetena sagareṇa ca
13,116.069d*0590_01 ajena dhundhunā caiva tathaiva ca subāhunā
13,116.069d*0590_02 haryaśvena ca rājendra kṣupeṇa bharatena ca
13,116.070a etaiś cānyaiś ca rājendra purā māṃsaṃ na bhakṣitam
13,116.070c śāradaṃ kaumudaṃ māsaṃ tatas te svargam āpnuvan
13,116.071a brahmaloke ca tiṣṭhanti jvalamānāḥ śriyānvitāḥ
13,116.071c upāsyamānā gandharvaiḥ strīsahasrasamanvitāḥ
13,116.072a tad etad uttamaṃ dharmam ahiṃsālakṣaṇaṃ śubham
13,116.072c ye caranti mahātmāno nākapṛṣṭhe vasanti te
13,116.073a madhu māṃsaṃ ca ye nityaṃ varjayantīha dhārmikāḥ
13,116.073c janmaprabhṛti madyaṃ ca sarve te munayaḥ smṛtāḥ
13,116.073e viśiṣṭatāṃ jñātiṣu ca labhante nātra saṃśayaḥ
13,116.073f*0591_01 imaṃ dharmam amāṃsādaṃ yaś carec chrāvayeta vā
13,116.073f*0591_02 api cet sudurācāro na jātu nirayaṃ vrajet
13,116.073f*0591_03 paṭhed vā ya idaṃ rājañ śṛṇuyād vāpy abhīkṣṇaśaḥ
13,116.073f*0591_04 amāṃsabhakṣaṇavidhiṃ pavitram ṛṣipūjitam
13,116.073f*0591_05 vimuktaḥ sarvapāpebhyaḥ sarvakāmair mahīyate
13,116.073f*0592_01 ahiṃsro dānaśīlaś ca madhumāṃsavivarjitaḥ
13,116.074a āpannaś cāpado mucyed baddho mucyeta bandhanāt
13,116.074c mucyet tathāturo rogād duḥkhān mucyeta duḥkhitaḥ
13,116.075a tiryagyoniṃ na gaccheta rūpavāṃś ca bhaven naraḥ
13,116.075c buddhimān vai kuruśreṣṭha prāpnuyāc ca mahad yaśaḥ
13,116.076a etat te kathitaṃ rājan māṃsasya parivarjane
13,116.076c pravṛttau ca nivṛttau ca vidhānam ṛṣinirmitam
13,117.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,117.001a ime vai mānavā loke bhṛśaṃ māṃsasya gṛddhinaḥ
13,117.001c visṛjya bhakṣān vividhān yathā rakṣogaṇās tathā
13,117.002a nāpūpān vividhākārāñ śākāni vividhāni ca
13,117.002c ṣāḍavān rasayogāṃś ca tathecchanti yathāmiṣam
13,117.003a tatra me buddhir atraiva visarge parimuhyate
13,117.003c na manye rasataḥ kiṃ cin māṃsato 'stīha kiṃ cana
13,117.004a tad icchāmi guṇāñ śrotuṃ māṃsasyābhakṣaṇe 'pi vā
13,117.004c bhakṣaṇe caiva ye doṣās tāṃś caiva puruṣarṣabha
13,117.005a sarvaṃ tattvena dharmajña yathāvad iha dharmataḥ
13,117.005c kiṃ vā bhakṣyam abhakṣyaṃ vā sarvam etad vadasva me
13,117.005d*0593_01 yathaitad yādṛśaṃ caitad guṇā ye cāsya varjane
13,117.005d*0593_02 doṣā bhakṣayato ye ca tan me brūhi pitāmaha
13,117.006 bhīṣma uvāca
13,117.006a evam etan mahābāho yathā vadasi bhārata
13,117.006c na māṃsāt param atrānyad rasato vidyate bhuvi
13,117.007a kṣatakṣīṇābhitaptānāṃ grāmyadharmaratāś ca ye
13,117.007c adhvanā karśitānāṃ ca na māṃsād vidyate param
13,117.008a sadyo vardhayati prāṇān puṣṭim agryāṃ dadāti ca
13,117.008b*0594_01 nāśo bhakṣaṇadoṣasya dānam eva satāṃ matam
13,117.008b*0594_02 kṣudhitānāṃ dvijānāṃ ca sarveṣāṃ caiva jīvanam
13,117.008b*0594_03 dattvā bhavati pūtātmā śraddhayā lobhavarjitaḥ
13,117.008b*0594_04 śikṣayanti na yācante darśayantaḥ svamūrtibhiḥ
13,117.008b*0594_05 avastheyam adānasya mā bhūd evaṃ bhavān iti
13,117.008b*0594_06 dānādyaiḥ suśucir māṃsaṃ punar naiva sa bhakṣayet
13,117.008c na bhakṣo 'bhyadhikaḥ kaś cin māṃsād asti paraṃtapa
13,117.009a vivarjane tu bahavo guṇāḥ kauravanandana
13,117.009c ye bhavanti manuṣyāṇāṃ tān me nigadataḥ śṛṇu
13,117.010a svamāṃsaṃ paramāṃsair yo vivardhayitum icchati
13,117.010c nāsti kṣudrataras tasmān na nṛśaṃsataro naraḥ
13,117.011a na hi prāṇāt priyataraṃ loke kiṃ cana vidyate
13,117.011c tasmād dayāṃ naraḥ kuryād yathātmani tathā pare
13,117.012a śukrāc ca tāta saṃbhūtir māṃsasyeha na saṃśayaḥ
13,117.012c bhakṣaṇe tu mahān doṣo vadhena saha kalpate
13,117.013a ahiṃsālakṣaṇo dharma iti vedavido viduḥ
13,117.013c yad ahiṃsraṃ bhavet karma tat kuryād ātmavān naraḥ
13,117.014a pitṛdaivatayajñeṣu prokṣitaṃ havir ucyate
13,117.014c vidhinā vedadṛṣṭena tad bhuktveha na duṣyati
13,117.015a yajñārthe paśavaḥ sṛṣṭā ity api śrūyate śrutiḥ
13,117.015c ato 'nyathā pravṛttānāṃ rākṣaso vidhir ucyate
13,117.016a kṣatriyāṇāṃ tu yo dṛṣṭo vidhis tam api me śṛṇu
13,117.016c vīryeṇopārjitaṃ māṃsaṃ yathā khādan na duṣyati
13,117.017a āraṇyāḥ sarvadaivatyāḥ prokṣitāḥ sarvaśo mṛgāḥ
13,117.017c agastyena purā rājan mṛgayā yena pūjyate
13,117.017d*0595_01 rakṣaṇārthāya bhūtānāṃ hiṃsrān hanyān mṛgān punaḥ
13,117.018a nātmānam aparityajya mṛgayā nāma vidyate
13,117.018c samatām upasaṃgamya rūpaṃ hanyān na vā nṛpa
13,117.019a ato rājarṣayaḥ sarve mṛgayāṃ yānti bhārata
13,117.019c lipyante na hi doṣeṇa na caitat pātakaṃ viduḥ
13,117.020a na hi tatparamaṃ kiṃ cid iha loke paratra ca
13,117.020c yat sarveṣv iha lokeṣu dayā kauravanandana
13,117.021a na bhayaṃ vidyate jātu narasyeha dayāvataḥ
13,117.021c dayāvatām ime lokāḥ pare cāpi tapasvinām
13,117.022a abhayaṃ sarvabhūtebhyo yo dadāti dayāparaḥ
13,117.022c abhayaṃ tasya bhūtāni dadatīty anuśuśrumaḥ
13,117.023a kṣataṃ ca skhalitaṃ caiva patitaṃ kliṣṭam āhatam
13,117.023c sarvabhūtāni rakṣanti sameṣu viṣameṣu ca
13,117.024a nainaṃ vyālamṛgā ghnanti na piśācā na rākṣasāḥ
13,117.024c mucyante bhayakāleṣu mokṣayanti ca ye parān
13,117.025a prāṇadānāt paraṃ dānaṃ na bhūtaṃ na bhaviṣyati
13,117.025c na hy ātmanaḥ priyataraḥ kaś cid astīti niścitam
13,117.026a aniṣṭaṃ sarvabhūtānāṃ maraṇaṃ nāma bhārata
13,117.026c mṛtyukāle hi bhūtānāṃ sadyo jāyati vepathuḥ
13,117.027a jātijanmajarāduḥkhe nityaṃ saṃsārasāgare
13,117.027c jantavaḥ parivartante maraṇād udvijanti ca
13,117.028a garbhavāseṣu pacyante kṣārāmlakaṭukai rasaiḥ
13,117.028c mūtraśleṣmapurīṣāṇāṃ sparśaiś ca bhṛśadāruṇaiḥ
13,117.029a jātāś cāpy avaśās tatra bhidyamānāḥ punaḥ punaḥ
13,117.029c pāṭyamānāś ca dṛśyante vivaśā māṃsagṛddhinaḥ
13,117.030a kumbhīpāke ca pacyante tāṃ tāṃ yonim upāgatāḥ
13,117.030c ākramya māryamāṇāś ca bhrāmyante vai punaḥ punaḥ
13,117.031a nātmano 'sti priyataraḥ pṛthivyām anusṛtya ha
13,117.031c tasmāt prāṇiṣu sarveṣu dayāvān ātmavān bhavet
13,117.032a sarvamāṃsāni yo rājan yāvajjīvaṃ na bhakṣayet
13,117.032c svarge sa vipulaṃ sthānaṃ prāpnuyān nātra saṃśayaḥ
13,117.033a ye bhakṣayanti māṃsāni bhūtānāṃ jīvitaiṣiṇām
13,117.033c bhakṣyante te 'pi tair bhūtair iti me nāsti saṃśayaḥ
13,117.034a māṃ sa bhakṣayate yasmād bhakṣayiṣye tam apy aham
13,117.034c etan māṃsasya māṃsatvam ato budhyasva bhārata
13,117.035a ghātako vadhyate nityaṃ tathā vadhyeta bandhakaḥ
13,117.035c ākroṣṭākruśyate rājan dveṣṭā dveṣyatvam āpnute
13,117.036a yena yena śarīreṇa yad yat karma karoti yaḥ
13,117.036c tena tena śarīreṇa tat tat phalam upāśnute
13,117.037a ahiṃsā paramo dharmas tathāhiṃsā paro damaḥ
13,117.037c ahiṃsā paramaṃ dānam ahiṃsā paramaṃ tapaḥ
13,117.038a ahiṃsā paramo yajñas tathāhiṃsā paraṃ balam
13,117.038c ahiṃsā paramaṃ mitram ahiṃsā paramaṃ sukham
13,117.038e ahiṃsā paramaṃ satyam ahiṃsā paramaṃ śrutam
13,117.039a sarvayajñeṣu vā dānaṃ sarvatīrtheṣu cāplutam
13,117.039c sarvadānaphalaṃ vāpi naitat tulyam ahiṃsayā
13,117.040a ahiṃsrasya tapo 'kṣayyam ahiṃsro yajate sadā
13,117.040c ahiṃsraḥ sarvabhūtānāṃ yathā mātā yathā pitā
13,117.040d*0596_01 agastyena purā rājan māṃsabhakṣaṃ tu jāṅgale
13,117.041a etat phalam ahiṃsāyā bhūyaś ca kurupuṃgava
13,117.041c na hi śakyā guṇā vaktum iha varṣaśatair api
13,118.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,118.001a akāmāś ca sakāmāś ca hatā ye 'smin mahāhave
13,118.001c kāṃ yoniṃ pratipannās te tan me brūhi pitāmaha
13,118.002a duḥkhaṃ prāṇaparityāgaḥ puruṣāṇāṃ mahāmṛdhe
13,118.002c jānāmi tattvaṃ dharmajña prāṇatyāgaṃ suduṣkaram
13,118.003a samṛddhe vāsamṛddhe vā śubhe vā yadi vāśubhe
13,118.003c kāraṇaṃ tatra me brūhi sarvajño hy asi me mataḥ
13,118.004 bhīṣma uvāca
13,118.004a samṛddhe vāsamṛddhe vā śubhe vā yadi vāśubhe
13,118.004c saṃsāre 'smin samājātāḥ prāṇinaḥ pṛthivīpate
13,118.005a niratā yena bhāvena tatra me śṛṇu kāraṇam
13,118.005c samyak cāyam anupraśnas tvayoktaś ca yudhiṣṭhira
13,118.006a atra te vartayiṣyāmi purāvṛttam idaṃ nṛpa
13,118.006c dvaipāyanasya saṃvādaṃ kīṭasya ca yudhiṣṭhira
13,118.007a brahmabhūtaś caran vipraḥ kṛṣṇadvaipāyanaḥ purā
13,118.007c dadarśa kīṭaṃ dhāvantaṃ śīghraṃ śakaṭavartmani
13,118.008a gatijñaḥ sarvabhūtānāṃ rutajñaś ca śarīriṇām
13,118.008c sarvajñaḥ sarvato dṛṣṭvā kīṭaṃ vacanam abravīt
13,118.009a kīṭa saṃtrastarūpo 'si tvaritaś caiva lakṣyase
13,118.009c kva dhāvasi tad ācakṣva kutas te bhayam āgatam
13,118.010 kīṭa uvāca
13,118.010a śakaṭasyāsya mahato ghoṣaṃ śrutvā bhayaṃ mama
13,118.010c āgataṃ vai mahābuddhe svana eṣa hi dāruṇaḥ
13,118.010e śrūyate na sa māṃ hanyād iti tasmād apākrame
13,118.011a śvasatāṃ ca śṛṇomy evaṃ goputrāṇāṃ pracodyatām
13,118.011c vahatāṃ sumahābhāraṃ saṃnikarṣe svanaṃ prabho
13,118.011e nṛṇāṃ ca saṃvāhayatāṃ śrūyate vividhaḥ svanaḥ
13,118.012a soḍhum asmadvidhenaiṣa na śakyaḥ kīṭayoninā
13,118.012c tasmād apakramāmy eṣa bhayād asmāt sudāruṇāt
13,118.013a duḥkhaṃ hi mṛtyur bhūtānāṃ jīvitaṃ ca sudurlabham
13,118.013c ato bhītaḥ palāyāmi gaccheyaṃ nāsukhaṃ sukhāt
13,118.014 bhīṣma uvāca
13,118.014a ity uktaḥ sa tu taṃ prāha kutaḥ kīṭa sukhaṃ tava
13,118.014c maraṇaṃ te sukhaṃ manye tiryagyonau hi vartase
13,118.015a śabdaṃ sparśaṃ rasaṃ gandhaṃ bhogāṃś coccāvacān bahūn
13,118.015c nābhijānāsi kīṭa tvaṃ śreyo maraṇam eva te
13,118.016 kīṭa uvāca
13,118.016a sarvatra nirato jīva itīhāpi sukhaṃ mama
13,118.016c cetayāmi mahāprājña tasmād icchāmi jīvitum
13,118.017a ihāpi viṣayaḥ sarvo yathādehaṃ pravartitaḥ
13,118.017c mānuṣās tiryagāś caiva pṛthagbhogā viśeṣataḥ
13,118.018a aham āsaṃ manuṣyo vai śūdro bahudhanaḥ purā
13,118.018c abrahmaṇyo nṛśaṃsaś ca kadaryo vṛddhijīvanaḥ
13,118.019a vāktīkṣṇo nikṛtiprajño moṣṭā viśvasya sarvaśaḥ
13,118.019c mithaḥkṛto 'panidhanaḥ parasvaharaṇe rataḥ
13,118.020a bhṛtyātithijanaś cāpi gṛhe paryuṣito mayā
13,118.020c mātsaryāt svādukāmena nṛśaṃsena bubhūṣatā
13,118.021a devārthaṃ pitṛyajñārtham annaṃ śraddhākṛtaṃ mayā
13,118.021c na dattam arthakāmena deyam annaṃ punāti ha
13,118.022a guptaṃ śaraṇam āśritya bhayeṣu śaraṇāgatāḥ
13,118.022c akasmān no bhayāt tyaktā na ca trātābhayaiṣiṇaḥ
13,118.022d*0597_01 tyaktvākasmān niśāyāṃ ca na dattam abhayaṃ mayā
13,118.023a dhanaṃ dhānyaṃ priyān dārān yānaṃ vāsas tathādbhutam
13,118.023c śriyaṃ dṛṣṭvā manuṣyāṇām asūyāmi nirarthakam
13,118.024a īrṣyuḥ parasukhaṃ dṛṣṭvā ātatāyy abubhūṣakaḥ
13,118.024c trivargahantā cānyeṣām ātmakāmānuvartakaḥ
13,118.025a nṛśaṃsaguṇabhūyiṣṭhaṃ purā karma kṛtaṃ mayā
13,118.025b*0598_01 tenaiṣā kṛmitā prāptā bhayasya jananī sadā
13,118.025c smṛtvā tad anutapye 'haṃ tyaktvā priyam ivātmajam
13,118.026a śubhānām api jānāmi kṛtānāṃ karmaṇāṃ phalam
13,118.026c mātā ca pūjitā vṛddhā brāhmaṇaś cārcito mayā
13,118.027a sakṛj jātiguṇopetaḥ saṃgatyā gṛham āgataḥ
13,118.027c atithiḥ pūjito brahmaṃs tena māṃ nājahāt smṛtiḥ
13,118.028a karmaṇā tena caivāhaṃ sukhāśām iha lakṣaye
13,118.028c tac chrotum aham icchāmi tvattaḥ śreyas tapodhana
13,119.001 vyāsa uvāca
13,119.001a śubhena karmaṇā yad vai tiryagyonau na muhyase
13,119.001c mamaiva kīṭa tat karma yena tvaṃ na pramuhyase
13,119.002a ahaṃ hi darśanād eva tārayāmi tapobalāt
13,119.002c tapobalād dhi balavad balam anyan na vidyate
13,119.003a jānāmi pāpaiḥ svakṛtair gataṃ tvāṃ kīṭa kīṭatām
13,119.003c avāpsyasi paraṃ dharmaṃ dharmastho yadi manyase
13,119.004a karma bhūmikṛtaṃ devā bhuñjate tiryagāś ca ye
13,119.004c dharmād api manuṣyeṣu kāmo 'rthaś ca yathā guṇaiḥ
13,119.005a vāgbuddhipāṇipādaiś cāpy upetasya vipaścitaḥ
13,119.005c kiṃ hīyate manuṣyasya mandasyāpi hi jīvataḥ
13,119.006a jīvan hi kurute pūjāṃ viprāgryaḥ śaśisūryayoḥ
13,119.006c bruvann api kathāṃ puṇyāṃ tatra kīṭa tvam eṣyasi
13,119.007a guṇabhūtāni bhūtāni tatra tvam upabhokṣyase
13,119.007c tatra te 'haṃ vineṣyāmi brahmatvaṃ yatra cecchasi
13,119.008a sa tatheti pratiśrutya kīṭo vartmany atiṣṭhata
13,119.008b*0599_01 śakaṭavrajaś ca sumahān āgataś ca yadṛcchayā
13,119.008b*0599_02 cakrākrameṇa bhinnaś ca kīṭaḥ prāṇān mumoca ha
13,119.008b*0599_03 saṃbhūtaḥ kṣatriyakule prasādād amitaujasaḥ
13,119.008c tam ṛṣiṃ draṣṭum agamat sarvāsv anyāsu yoniṣu
13,119.008d*0600_01 dadarśa ca mahārāja saṃprāptaṃ rājaputratām
13,119.009a śvāvidgodhāvarāhāṇāṃ tathaiva mṛgapakṣiṇām
13,119.009c śvapākavaiśyaśūdrāṇāṃ kṣatriyāṇāṃ ca yoniṣu
13,119.009d*0601_01 etāsv eva krameṇaiva yoniṣv āsa svakarmaṇā
13,119.010a sa kīṭety evam ābhāṣya ṛṣiṇā satyavādinā
13,119.010c pratismṛtyātha jagrāha pādau mūrdhnā kṛtāñjaliḥ
13,119.010d*0602_01 paryāyeṇa tataḥ prāpya kṣātraṃ sthānam anuttamam
13,119.011 kīṭa uvāca
13,119.011a idaṃ tad atulaṃ sthānam īpsitaṃ daśabhir guṇaiḥ
13,119.011c yad ahaṃ prāpya kīṭatvam āgato rājaputratām
13,119.012a vahanti mām atibalāḥ kuñjarā hemamālinaḥ
13,119.012c syandaneṣu ca kāmbojā yuktāḥ paramavājinaḥ
13,119.013a uṣṭrāśvatarayuktāni yānāni ca vahanti mām
13,119.013c sabāndhavaḥ sahāmātyaś cāśnāmi piśitaudanam
13,119.014a gṛheṣu sunivāseṣu sukheṣu śayaneṣu ca
13,119.014c parārdhyeṣu mahābhāga svapāmīha supūjitaḥ
13,119.015a sarveṣv apararātreṣu sūtamāgadhabandinaḥ
13,119.015c stuvanti māṃ yathā devaṃ mahendraṃ priyavādinaḥ
13,119.016a prasādāt satyasaṃdhasya bhavato 'mitatejasaḥ
13,119.016c yad ahaṃ kīṭatāṃ prāpya saṃprāpto rājaputratām
13,119.017a namas te 'stu mahāprājña kiṃ karomi praśādhi mām
13,119.017c tvattapobalanirdiṣṭam idaṃ hy adhigataṃ mayā
13,119.018 vyāsa uvāca
13,119.018a arcito 'haṃ tvayā rājan vāgbhir adya yadṛcchayā
13,119.018c adya te kīṭatāṃ prāpya smṛtir jātājugupsitā
13,119.019a na tu nāśo 'sti pāpasya yat tvayopacitaṃ purā
13,119.019c śūdreṇārthapradhānena nṛśaṃsenātatāyinā
13,119.020a mama te darśanaṃ prāptaṃ tac caiva sukṛtaṃ purā
13,119.020c tiryagyonau sma jātena mama cāpy arcanāt tathā
13,119.021a itas tvaṃ rājaputratvād brāhmaṇyaṃ samavāpsyasi
13,119.021c gobrāhmaṇakṛte prāṇān hutvātmīyān raṇājire
13,119.022a rājaputrasukhaṃ prāpya ṛtūṃś caivāptadakṣiṇān
13,119.022c atha modiṣyase svarge brahmabhūto 'vyayaḥ sukhī
13,119.023a tiryagyonyāḥ śūdratām abhyupaiti; śūdro vaiśyatvaṃ kṣatriyatvaṃ ca vaiśyaḥ
13,119.023c vṛttaślāghī kṣatriyo brāhmaṇatvaṃ; svargaṃ puṇyaṃ brāhmaṇaḥ sādhuvṛttaḥ
13,120.001 bhīṣma uvāca
13,120.001a kṣatradharmam anuprāptaḥ smarann eva sa vīryavān
13,120.001c tyaktvā sa kīṭatāṃ rājaṃś cacāra vipulaṃ tapaḥ
13,120.002a tasya dharmārthaviduṣo dṛṣṭvā tad vipulaṃ tapaḥ
13,120.002c ājagāma dvijaśreṣṭhaḥ kṛṣṇadvaipāyanas tadā
13,120.003 vyāsa uvāca
13,120.003a kṣātraṃ caiva vrataṃ kīṭa bhūtānāṃ paripālanam
13,120.003c kṣātraṃ caiva vrataṃ dhyāyaṃs tato vipratvam eṣyasi
13,120.004a pāhi sarvāḥ prajāḥ samyak śubhāśubhavid ātmavān
13,120.004c śubhaiḥ saṃvibhajan kāmair aśubhānāṃ ca pāvanaiḥ
13,120.005a ātmavān bhava suprītaḥ svadharmacaraṇe rataḥ
13,120.005c kṣātrīṃ tanuṃ samutsṛjya tato vipratvam eṣyasi
13,120.006 bhīṣma uvāca
13,120.006a so 'thāraṇyam abhipretya punar eva yudhiṣṭhira
13,120.006c maharṣer vacanaṃ śrutvā prajā dharmeṇa pālya ca
13,120.007a acireṇaiva kālena kīṭaḥ pārthivasattama
13,120.007c prajāpālanadharmeṇa pretya vipratvam āgataḥ
13,120.008a tatas taṃ brāhmaṇaṃ dṛṣṭvā punar eva mahāyaśāḥ
13,120.008c ājagāma mahāprājñaḥ kṛṣṇadvaipāyanas tadā
13,120.009 vyāsa uvāca
13,120.009a bho bho viprarṣabha śrīman mā vyathiṣṭhāḥ kathaṃ cana
13,120.009b*0603_01 pālanāc ca viśiṣṭānāṃ suyuddhamaraṇena ca
13,120.009b*0603_02 śiṣṭasaṃsevanāc caiva sa gatiṃ paramāṃ gataḥ
13,120.009b*0603_03 tataḥ sa pararāṣṭreṇa rājānaṃ pīḍitāḥ prajāḥ
13,120.009b*0603_04 hṛte ca taddhane tāta yuddhāya samupāgataḥ
13,120.009b*0603_05 hatvā taṃ nihato yuddhe tasmād vipratvam āgataḥ
13,120.009b*0603_06 ājagāma tataḥ prājñaḥ kṛṣṇadvaipāyanas tadā
13,120.009b*0603_07 pārāśaryaṃ mahāprājñam upayāntaṃ dayāparam
13,120.009b*0603_08 nityaṃ prasannavadanaṃ nabhaḥsnigdhāmbudaprabham
13,120.009b*0603_09 ajñānatimirādityaṃ nityaṃ vyāsaṃ namāmy aham
13,120.009b*0603_10 ity uktvā patitaṃ padbhyāṃ prītyā prāha mahāmuniḥ
13,120.009b*0603_11 brāhmaṇān pūjayasveha japasatyaparāyaṇaḥ
13,120.009b*0603_12 kramād brahma prāpsyasi tvaṃ viṣṇudhyānena nirmalam
13,120.009c śubhakṛc chubhayonīṣu pāpakṛt pāpayoniṣu
13,120.009e upapadyati dharmajña yathādharmaṃ yathāgamam
13,120.010a tasmān mṛtyubhayāt kīṭa mā vyathiṣṭhāḥ kathaṃ cana
13,120.010c dharmalopād bhayaṃ te syāt tasmād dharmaṃ carottamam
13,120.011 kīṭa uvāca
13,120.011a sukhāt sukhataraṃ prāpto bhagavaṃs tvatkṛte hy aham
13,120.011b*0604_01 ity uktvā samanujñātas tathā cakre dvijottamaḥ
13,120.011c dharmamūlāṃ śriyaṃ prāpya pāpmā naṣṭa ihādya me
13,120.012 bhīṣma uvāca
13,120.012a bhagavadvacanāt kīṭo brāhmaṇyaṃ prāpya durlabham
13,120.012c akarot pṛthivīṃ rājan yajñayūpaśatāṅkitām
13,120.012e tataḥ sālokyam agamad brahmaṇo brahmavittamaḥ
13,120.013a avāpa ca paraṃ kīṭaḥ pārtha brahma sanātanam
13,120.013c svakarmaphalanirvṛttaṃ vyāsasya vacanāt tadā
13,120.013d*0605_01 śrutvaitad rājaśārdūla satkarmaparamo bhava
13,120.014a te 'pi yasmāt svabhāvena hatāḥ kṣatriyapuṃgavāḥ
13,120.014c saṃprāptās te gatiṃ puṇyāṃ tasmān mā śoca putraka
13,121.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,121.001a vidyā tapaś ca dānaṃ ca kim eteṣāṃ viśiṣyate
13,121.001c pṛcchāmi tvā satāṃ śreṣṭha tan me brūhi pitāmaha
13,121.002 bhīṣma uvāca
13,121.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,121.002c maitreyasya ca saṃvādaṃ kṛṣṇadvaipāyanasya ca
13,121.003a kṛṣṇadvaipāyano rājann ajñātacaritaṃ caran
13,121.003c vārāṇasyām upātiṣṭhan maitreyaṃ svairiṇīkule
13,121.004a tam upasthitam āsīnaṃ jñātvā sa munisattamam
13,121.004c arcitvā bhojayām āsa maitreyo 'śanam uttamam
13,121.005a tad annam uttamaṃ bhuktvā guṇavat sārvakāmikam
13,121.005c pratiṣṭhamāno 'smayata prītaḥ kṛṣṇo mahāmanāḥ
13,121.006a tam utsmayantaṃ saṃprekṣya maitreyaḥ kṛṣṇam abravīt
13,121.006c kāraṇaṃ brūhi dharmātman yo 'smayiṣṭhāḥ kutaś ca te
13,121.006e tapasvino dhṛtimataḥ pramodaḥ samupāgataḥ
13,121.007a etat pṛcchāmi te vidvann abhivādya praṇamya ca
13,121.007c ātmanaś ca tapobhāgyaṃ mahābhāgyaṃ tathaiva ca
13,121.007d*0606_01 tapobhāgyān mahābhāga sukhabhāgyāt tathaiva ca
13,121.008a pṛthag ācaratas tāta pṛthag ātmani cātmanoḥ
13,121.008c alpāntaram ahaṃ manye viśiṣṭam api vā tvayā
13,121.009 vyāsa uvāca
13,121.009a aticchedātivādābhyāṃ smayo 'yaṃ samupāgataḥ
13,121.009c asatyaṃ vedavacanaṃ kasmād vedo 'nṛtaṃ vadet
13,121.010a trīṇy eva tu padāny āhuḥ puruṣasyottamaṃ vratam
13,121.010c na druhyec caiva dadyāc ca satyaṃ caiva paraṃ vadet
13,121.010e idānīṃ caiva naḥ kṛtyaṃ purastāc ca paraṃ smṛtam
13,121.010f*0607_01 iti vedoktam ṛṣibhiḥ purastāt parikalpitam
13,121.011a alpo 'pi tādṛśo dāyo bhavaty uta mahāphalaḥ
13,121.011c tṛṣitāya ca yad dattaṃ hṛdayenānasūyatā
13,121.012a tṛṣitas tṛṣitāya tvaṃ dattvaitad aśanaṃ mama
13,121.012c ajaiṣīr mahato lokān mahāyajñair ivābhibho
13,121.012e ato dānapavitreṇa prīto 'smi tapasaiva ca
13,121.013a puṇyasyaiva hi te gandhaḥ puṇyasyaiva ca darśanam
13,121.013c puṇyaś ca vāti gandhas te manye karmavidhānataḥ
13,121.014a adhikaṃ mārjanāt tāta tathaivāpy anulepanāt
13,121.014c śubhaṃ sarvapavitrebhyo dānam eva paraṃ bhavet
13,121.014c*0608_01 dānam eva paraṃ dvija
13,121.014c*0608_02 no cet sarvapavitrebhyo
13,121.015a yānīmāny uttamānīha vedoktāni praśaṃsasi
13,121.015c teṣāṃ śreṣṭhatamaṃ dānam iti me nāsti saṃśayaḥ
13,121.016a dānakṛdbhiḥ kṛtaḥ panthā yena yānti manīṣiṇaḥ
13,121.016c te hi prāṇasya dātāras teṣu dharmaḥ pratiṣṭhitaḥ
13,121.017a yathā vedāḥ svadhītāś ca yathā cendriyasaṃyamaḥ
13,121.017c sarvatyāgo yathā ceha tathā dānam anuttamam
13,121.018a tvaṃ hi tāta sukhād eva sukham eṣyasi śobhanam
13,121.018c sukhāt sukhataraprāptim āpnute matimān naraḥ
13,121.019a tan naḥ pratyakṣam evedam upalabdham asaṃśayam
13,121.019c śrīmantam āpnuvanty arthā dānaṃ yajñas tathā sukham
13,121.020a sukhād eva paraṃ duḥkhaṃ duḥkhād anyat paraṃ sukham
13,121.020c dṛśyate hi mahāprājña niyataṃ vai svabhāvataḥ
13,121.021a trividhānīha vṛttāni narasyāhur manīṣiṇaḥ
13,121.021c puṇyam anyat pāpam anyan na puṇyaṃ na ca pāpakam
13,121.022a na vṛttaṃ manyate 'nyasya manyate 'nyasya pāpakam
13,121.022c tathā svakarmanirvṛttaṃ na puṇyaṃ na ca pāpakam
13,121.022d*0609_01 yajñadānatapaḥśīlā narā vai puṇyakarmiṇaḥ
13,121.022d*0609_02 ye 'bhidruhyanti bhūtāni te vai pāpakṛto janāḥ
13,121.022d*0609_03 dravyāṇy ādadate caiva duḥkhaṃ yānti patanti ca
13,121.022d*0609_04 tato 'nyat karma yat kiṃ cin na puṇyaṃ na ca pātakam
13,121.022d*0610_01 nityaṃ cākṛpaṇo bhuṅkte svajanair dehi yācitaḥ
13,121.022d*0610_02 bhāgyakṣayeṇa kṣīyante nopabhogena saṃcayāḥ
13,121.023a ramasvaidhasva modasva dehi caiva yajasva ca
13,121.023c na tvām abhibhaviṣyanti vaidyā na ca tapasvinaḥ
13,122.001 bhīṣma uvāca
13,122.001a evam uktaḥ pratyuvāca maitreyaḥ karmapūjakaḥ
13,122.001c atyantaṃ śrīmati kule jātaḥ prājño bahuśrutaḥ
13,122.002a asaṃśayaṃ mahāprājña yathaivāttha tathaiva tat
13,122.002c anujñātas tu bhavatā kiṃ cid brūyām ahaṃ vibho
13,122.003 vyāsa uvāca
13,122.003a yad yad icchasi maitreya yāvad yāvad yathā tathā
13,122.003c brūhi tāvan mahāprājña śuśrūṣe vacanaṃ tava
13,122.004 maitreya uvāca
13,122.004a nirdoṣaṃ nirmalaṃ caiva vacanaṃ dānasaṃhitam
13,122.004c vidyātapobhyāṃ hi bhavān bhāvitātmā na saṃśayaḥ
13,122.005a bhavato bhāvitātmatvād dāyo 'yaṃ sumahān mama
13,122.005c bhūyo buddhyānupaśyāmi susamṛddhatapā iva
13,122.006a api me darśanād eva bhavato 'bhyudayo mahān
13,122.006c manye bhavatprasādo 'yaṃ tad dhi karma svabhāvataḥ
13,122.007a tapaḥ śrutaṃ ca yoniś cāpy etad brāhmaṇyakāraṇam
13,122.007c tribhir guṇaiḥ samuditas tato bhavati vai dvijaḥ
13,122.008a tasmiṃs tṛpte ca tṛpyante pitaro daivatāni ca
13,122.008c na hi śrutavatāṃ kiṃ cid adhikaṃ brāhmaṇād ṛte
13,122.008d*0611_01 andhaṃ syāt tama evedaṃ na prajñāyeta kiṃ cana
13,122.008d*0611_02 cāturvarṇyaṃ na varteta dharmādharmāv ṛtānṛte
13,122.008d*0612_01 asaṃskārāt kṣatravaiśyau naśyete brāhmaṇād ṛte
13,122.008d*0612_02 śūdro naśyaty aśuśrūṣur āśramāṇāṃ yathārhataḥ
13,122.009a yathā hi sukṛte kṣetre phalaṃ vindati mānavaḥ
13,122.009c evaṃ dattvā śrutavati phalaṃ dātā samaśnute
13,122.010a brāhmaṇaś cen na vidyeta śrutavṛttopasaṃhitaḥ
13,122.010c pratigrahītā dānasya moghaṃ syād dhanināṃ dhanam
13,122.011a adan hy avidvān hanty annam adyamānaṃ ca hanti tam
13,122.011c taṃ ca hanyati yasyānnaṃ sa hatvā hanyate 'budhaḥ
13,122.012a prabhur hy annam adan vidvān punar janayatīśvaraḥ
13,122.012c sa cānnāj jāyate tasmāt sūkṣma eva vyatikramaḥ
13,122.012d*0613_01 prabhur hy anupabhogī syād adattvānnam asaṃśayaḥ
13,122.012d*0613_02 yas tārayati vai vidvān pitṝn devān samādṛtān
13,122.013a yad eva dadataḥ puṇyaṃ tad eva pratigṛhṇataḥ
13,122.013c na hy ekacakraṃ varteta ity evam ṛṣayo viduḥ
13,122.014a yatra vai brāhmaṇāḥ santi śrutavṛttopasaṃhitāḥ
13,122.014c tatra dānaphalaṃ puṇyam iha cāmutra cāśnute
13,122.015a ye yoniśuddhāḥ satataṃ tapasy abhiratā bhṛśam
13,122.015c dānādhyayanasaṃpannās te vai pūjyatamāḥ sadā
13,122.016a tair hi sadbhiḥ kṛtaḥ panthāś cetayāno na muhyate
13,122.016c te hi svargasya netāro yajñavāhāḥ sanātanāḥ
13,123.001 bhīṣma uvāca
13,123.001a evam uktaḥ sa bhagavān maitreyaṃ pratyabhāṣata
13,123.001c diṣṭyaivaṃ tvaṃ vijānāsi diṣṭyā te buddhir īdṛśī
13,123.001e loko hy ayaṃ guṇān eva bhūyiṣṭhaṃ sma praśaṃsati
13,123.002a rūpamānavayomānaśrīmānāś cāpy asaṃśayam
13,123.002c diṣṭyā nābhibhavanti tvāṃ daivas te 'yam anugrahaḥ
13,123.002e yat te bhṛśataraṃ dānād vartayiṣyāmi tac chṛṇu
13,123.003a yānīhāgamaśāstrāṇi yāś ca kāś cit pravṛttayaḥ
13,123.003c tāni vedaṃ puraskṛtya pravṛttāni yathākramam
13,123.004a ahaṃ dānaṃ praśaṃsāmi bhavān api tapaḥśrute
13,123.004b*0614_01 tat tad bahuguṇaṃ dānaṃ śraddhayā svaguṇair api
13,123.004c tapaḥ pavitraṃ vedasya tapaḥ svargasya sādhanam
13,123.005a tapasā mahad āpnoti vidyayā ceti naḥ śrutam
13,123.005c tapasaiva cāpanuded yac cānyad api duṣkṛtam
13,123.006a yad yad dhi kiṃ cit saṃdhāya puruṣas tapyate tapaḥ
13,123.006c sarvam etad avāpnoti brāhmaṇo vedapāragaḥ
13,123.007a duranvayaṃ duṣpradhṛṣyaṃ durāpaṃ duratikramam
13,123.007c sarvaṃ vai tapasābhyeti tapo hi balavattaram
13,123.008a surāpo 'saṃmatādāyī bhrūṇahā gurutalpagaḥ
13,123.008c tapasā tarate sarvam enasaś ca pramucyate
13,123.009a sarvavidyas tu cakṣuṣmān api yādṛśatādṛśaḥ
13,123.009c tapasvinau ca tāv āhus tābhyāṃ kāryaṃ sadā namaḥ
13,123.010a sarve pūjyāḥ śrutadhanās tathaiva ca tapasvinaḥ
13,123.010c dānapradāḥ sukhaṃ pretya prāpnuvantīha ca śriyam
13,123.011a imaṃ ca brahmalokaṃ ca lokaṃ ca balavattaram
13,123.011c annadānaiḥ sukṛtinaḥ pratipadyanti laukikāḥ
13,123.012a pūjitāḥ pūjayanty etān mānitā mānayanti ca
13,123.012c adātā yatra yatraiti sarvataḥ saṃpraṇudyate
13,123.013a akartā caiva kartā ca labhate yasya yādṛśam
13,123.013c yady evordhvaṃ yady avāk ca tvaṃ lokam abhiyāsyasi
13,123.014a prāpsyase tv annapānāni yāni dāsyasi kāni cit
13,123.014c medhāvy asi kule jātaḥ śrutavān anṛśaṃsavān
13,123.015a kaumāradāravratavān maitreya nirato bhava
13,123.015c etad gṛhāṇa prathamaṃ praśastaṃ gṛhamedhinām
13,123.016a yo bhartā vāsitātuṣṭo bhartus tuṣṭā ca vāsitā
13,123.016c yasminn evaṃ kule sarvaṃ kalyāṇaṃ tatra vartate
13,123.017a adbhir gātrān malam iva tamo 'gniprabhayā yathā
13,123.017c dānena tapasā caiva sarvapāpam apohyate
13,123.017c*0615_01 viṣṇor abhyarcanena ca
13,123.017c*0615_02 brāhmaṇaḥ sa mahābhāga taret saṃsārasāgarāt
13,123.017c*0615_03 svakarmaśuddhasattvānāṃ tapobhir nirmalātmanām
13,123.017c*0615_04 vidyayā gatamohānāṃ tāraṇāya hariḥ smṛtaḥ
13,123.017c*0615_05 tadarcanaparo nityaṃ tadbhaktas taṃ namaskuru
13,123.017c*0615_06 tadbhaktā na vinaśyanti hy aṣṭākṣaraparāyaṇāḥ
13,123.017c*0615_07 praṇavopāsanaparāḥ paramārthaparās tv iha
13,123.017c*0615_08 etaiḥ pāvaya cātmānaṃ
13,123.018a svasti prāpnuhi maitreya gṛhān sādhu vrajāmy aham
13,123.018c etan manasi kartavyaṃ śreya evaṃ bhaviṣyati
13,123.019a taṃ praṇamyātha maitreyaḥ kṛtvā cābhipradakṣiṇam
13,123.019b*0616_00 bhīṣmaḥ
13,123.019b*0616_01 kṛṣṇadvaipāyano rājan maitreyaṃ dvijasattamam
13,123.019c svasti prāpnotu bhagavān ity uvāca kṛtāñjaliḥ
13,124.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,124.001a satstrīṇāṃ samudācāraṃ sarvadharmabhṛtāṃ vara
13,124.001c śrotum icchāmy ahaṃ tvattas taṃ me brūhi pitāmaha
13,124.002 bhīṣma uvāca
13,124.002a sarvajñāṃ sarvadharmajñāṃ devaloke manasvinīm
13,124.002c kaikeyī sumanā nāma śāṇḍilīṃ paryapṛcchata
13,124.003a kena vṛttena kalyāṇi samācāreṇa kena vā
13,124.003c vidhūya sarvapāpāni devalokaṃ tvam āgatā
13,124.004a hutāśanaśikheva tvaṃ jvalamānā svatejasā
13,124.004c sutā tārādhipasyeva prabhayā divam āgatā
13,124.005a arajāṃsi ca vastrāṇi dhārayantī gataklamā
13,124.005c vimānasthā śubhe bhāsi sahasraguṇam ojasā
13,124.006a na tvam alpena tapasā dānena niyamena vā
13,124.006c imaṃ lokam anuprāptā tasmāt tattvaṃ vadasva me
13,124.007a iti pṛṣṭā sumanayā madhuraṃ cāruhāsinī
13,124.007c śāṇḍilī nibhṛtaṃ vākyaṃ sumanām idam abravīt
13,124.008a nāhaṃ kāṣāyavasanā nāpi valkaladhāriṇī
13,124.008c na ca muṇḍā na jaṭilā bhūtvā devatvam āgatā
13,124.009a ahitāni ca vākyāni sarvāṇi paruṣāṇi ca
13,124.009c apramattā ca bhartāraṃ kadā cin nāham abruvam
13,124.010a devatānāṃ pitṝṇāṃ ca brāhmaṇānāṃ ca pūjane
13,124.010c apramattā sadāyuktā śvaśrūśvaśuravartinī
13,124.011a paiśunye na pravartāmi na mamaitan manogatam
13,124.011c advāre na ca tiṣṭhāmi ciraṃ na kathayāmi ca
13,124.012a asad vā hasitaṃ kiṃ cid ahitaṃ vāpi karmaṇā
13,124.012c rahasyam arahasyaṃ vā na pravartāmi sarvathā
13,124.013a kāryārthe nirgataṃ cāpi bhartāraṃ gṛham āgatam
13,124.013c āsanenopasaṃyojya pūjayāmi samāhitā
13,124.014a yad yac ca nābhijānāti yad bhojyaṃ nābhinandati
13,124.014c bhakṣyaṃ vāpy atha vā lehyaṃ tat sarvaṃ varjayāmy aham
13,124.015a kuṭumbārthe samānītaṃ yat kiṃ cit kāryam eva tu
13,124.015c prātar utthāya tat sarvaṃ kārayāmi karomi ca
13,124.015d*0617_01 agnisaṃrakṣaṇaparā gṛhaśuddhiṃ ca kāraye
13,124.015d*0617_02 pātrāṇāṃ dhanadhānyānāṃ śayanāsanavastunām
13,124.015d*0617_03 kumārān pālaye nityaṃ kumārīḥ pariśikṣaye
13,124.015d*0617_04 ātmapriyāṇi hitvāpi garbhasaṃrakṣaṇe ratā
13,124.015d*0617_05 bālānāṃ varjaye nityaṃ śāpaṃ kopaṃ pratāpanam
13,124.015d*0617_06 avikṣiptāni dhānyāni nānnavikṣepaṇaṃ gṛhe
13,124.015d*0617_07 ratnavat spṛhaye gehe gāvaḥ sayavasodakāḥ
13,124.015d*0617_08 samudgamya ca śuddhāhaṃ bhikṣāṃ dadyāṃ dvijātiṣu
13,124.016a pravāsaṃ yadi me bhartā yāti kāryeṇa kena cit
13,124.016c maṅgalair bahubhir yuktā bhavāmi niyatā sadā
13,124.017a añjanaṃ rocanāṃ caiva snānaṃ mālyānulepanam
13,124.017c prasādhanaṃ ca niṣkrānte nābhinandāmi bhartari
13,124.018a notthāpayāmi bhartāraṃ sukhasuptam ahaṃ sadā
13,124.018b*0618_01 notthāpaye sukhaṃ suptaṃ hy āturaṃ pālaye patim
13,124.018c ātureṣv api kāryeṣu tena tuṣyati me manaḥ
13,124.019a nāyāsayāmi bhartāraṃ kuṭumbārthe ca sarvadā
13,124.019c guptaguhyā sadā cāsmi susaṃmṛṣṭaniveśanā
13,124.019d*0619_01 bandhakīṃ varjayāmy eva kuhakāmūlakarma ca
13,124.020a imaṃ dharmapathaṃ nārī pālayantī samāhitā
13,124.020c arundhatīva nārīṇāṃ svargaloke mahīyate
13,124.021 bhīṣma uvāca
13,124.021a etad ākhyāya sā devī sumanāyai tapasvinī
13,124.021c patidharmaṃ mahābhāgā jagāmādarśanaṃ tadā
13,124.022a yaś cedaṃ pāṇḍavākhyānaṃ paṭhet parvaṇi parvaṇi
13,124.022c sa devalokaṃ saṃprāpya nandane susukhaṃ vaset
13,124.022d@013_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,124.022d@013_0001 yaj jñeyaṃ paramaṃ kṛtyam anuṣṭheyaṃ mahātmabhiḥ
13,124.022d@013_0002 bhīṣmaḥ
13,124.022d@013_0002 sāraṃ me sarvaśāstrāṇāṃ vaktum arhasy anugrahāt
13,124.022d@013_0003 śrūyatām idam atyantaṃ gūḍhaṃ saṃsāramocanam
13,124.022d@013_0004 śrotavyaṃ ca tvayā samyag jñātavyaṃ ca viśāṃ pate
13,124.022d@013_0005 puṇḍarīkaḥ purā vipraḥ puṇyatīrthe japānvitaḥ
13,124.022d@013_0006 nāradaṃ paripapraccha śreyo yogaparaṃ munim
13,124.022d@013_0007 nāradaś cābravīd enaṃ brahmaṇoktaṃ mahātmanā
13,124.022d@013_0008 śṛṇuṣvāvahitas tāta jñānayogam anuttamam
13,124.022d@013_0009 aprabhūtaṃ prabhūtārthaṃ vedaśāstrārthasārakam
13,124.022d@013_0010 yaḥ paraḥ prakṛteḥ proktaḥ puruṣaḥ pañcaviṃśakaḥ
13,124.022d@013_0011 sa eva sarvabhūtātmā nara ity abhidhīyate
13,124.022d@013_0012 narāj jātāni tattvāni nārāṇīti tato viduḥ
13,124.022d@013_0013 tāny eva cāyanaṃ tasya tena nārāyaṇaḥ smṛtaḥ
13,124.022d@013_0014 nārāyaṇāj jagat sarvaṃ sargakāle prajāyate
13,124.022d@013_0015 tasminn eva punas tac ca pralaye saṃpralīyate
13,124.022d@013_0016 nārāyaṇaḥ paraṃ brahma tattvaṃ nārāyaṇaḥ paraḥ
13,124.022d@013_0017 parād api paraś cāsau tasmān nāsti parāt param
13,124.022d@013_0018 vāsudevaṃ tathā viṣṇum ātmānaṃ ca tathā viduḥ
13,124.022d@013_0019 saṃjñābhedaiḥ sa evaikaḥ sarvaśāstrābhisaṃskṛtaḥ
13,124.022d@013_0020 āloḍya sarvaśāstrāṇi vicārya ca punaḥ punaḥ
13,124.022d@013_0021 idam ekaṃ suniṣpannaṃ dhyeyo nārāyaṇaḥ sadā
13,124.022d@013_0022 tasmāt tvaṃ gahanān sarvāṃs tyaktvā śāstrārthavistarān
13,124.022d@013_0023 ananyacetā dhyāyasva nārāyaṇam ajaṃ vibhum
13,124.022d@013_0024 muhūrtam api yo dhyāyen nārāyaṇam atandritaḥ
13,124.022d@013_0025 so 'pi tadgatim āpnoti kiṃ punas tatparāyaṇaḥ
13,124.022d@013_0026 namo nārāyaṇāyeti yo veda brahma śāśvatam
13,124.022d@013_0027 antakāle japann eti tad viṣṇoḥ paramaṃ padam
13,124.022d@013_0028 śravaṇān mananāc caiva gītistutyarcanādibhiḥ
13,124.022d@013_0029 ārādhyaṃ sarvadā brahma puruṣeṇa hitaiṣiṇā
13,124.022d@013_0030 lipyate na sa pāpena nārāyaṇaparāyaṇaḥ
13,124.022d@013_0031 punāti sakalaṃ lokaṃ sahasrāṃśur ivoditaḥ
13,124.022d@013_0032 brahmacārī gṛhastho 'pi vānaprastho 'tha bhikṣukaḥ
13,124.022d@013_0033 keśavārādhanaṃ hitvā naiva yāti parāṃ gatim
13,124.022d@013_0034 janmāntarasahasreṣu durlabhā tadgatā matiḥ
13,124.022d@013_0035 tad bhaktavatsalaṃ devaṃ samārādhaya suvrata
13,124.022d@013_0036 nāradenaivam uktas tu sa vipro 'bhyarcayad dharim
13,124.022d@013_0037 svapne 'pi puṇḍarīkākṣaṃ śaṅkhacakragadādharam
13,124.022d@013_0038 kirīṭakuṇḍaladharaṃ lasacchrīvatsakaustubham
13,124.022d@013_0039 taṃ dṛṣṭvā devadeveśaṃ prāṇamatsaṃbhramānvitaḥ
13,124.022d@013_0040 atha kālena mahatā tathā pratyakṣatāṃ gataḥ
13,124.022d@013_0041 saṃstutaḥ stutibhir vedair devagandharvakiṃnaraiḥ
13,124.022d@013_0042 atha tenaiva bhagavān ātmalokam adhokṣajaḥ
13,124.022d@013_0043 gataḥ saṃpūjitaḥ sarvaiḥ sa yoginilayo hariḥ
13,124.022d@013_0044 tasmāt tvam api rājendra tadbhaktas tatparāyaṇaḥ
13,124.022d@013_0045 arcayitvā yathāyogaṃ bhajasva puruṣottamam
13,124.022d@013_0046 ajaram amaram ekaṃ dhyeyam ādyantaśūnyaṃ
13,124.022d@013_0047 saguṇam aguṇam ādyaṃ sthūlam atyantasūkṣmam
13,124.022d@013_0048 nirupamam upameyaṃ yogivijñānagamyaṃ
13,124.022d@013_0049 tribhuvanagurum īśaṃ tvaṃ prapadyasva viṣṇum
13,125.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,125.001a sāmnā vāpi pradāne vā jyāyaḥ kiṃ bhavato matam
13,125.001c prabrūhi bharataśreṣṭha yad atra vyatiricyate
13,125.002 bhīṣma uvāca
13,125.002a sāmnā prasādyate kaś cid dānena ca tathāparaḥ
13,125.002c puruṣaḥ prakṛtiṃ jñātvā tayor ekataraṃ bhajet
13,125.003a guṇāṃs tu śṛṇu me rājan sāntvasya bharatarṣabha
13,125.003c dāruṇāny api bhūtāni sāntvenārādhayed yathā
13,125.004a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,125.004c gṛhītvā rakṣasā mukto dvijātiḥ kānane yathā
13,125.005a kaś cit tu buddhisaṃpanno brāhmaṇo vijane vane
13,125.005c gṛhītaḥ kṛcchram āpanno rakṣasā bhakṣayiṣyatā
13,125.006a sa buddhiśrutasaṃpannas taṃ dṛṣṭvātīva bhīṣaṇam
13,125.006c sāmaivāsmin prayuyuje na mumoha na vivyathe
13,125.007a rakṣas tu vācā saṃpūjya praśnaṃ papraccha taṃ dvijam
13,125.007c mokṣyase brūhi me praśnaṃ kenāsmi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.008a muhūrtam atha saṃcintya brāhmaṇas tasya rakṣasaḥ
13,125.008c ābhir gāthābhir avyagraḥ praśnaṃ pratijagāda ha
13,125.009a videśastho vilokastho vinā nūnaṃ suhṛjjanaiḥ
13,125.009c viṣayān atulān bhuṅkṣe tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.010a nūnaṃ mitrāṇi te rakṣaḥ sādhūpacaritāny api
13,125.010c svadoṣād aparajyante tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.011a dhanaiśvaryādhikāḥ stabdhās tvadguṇaiḥ paramāvarāḥ
13,125.011c avajānanti nūnaṃ tvāṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.012a guṇavān viguṇān anyān nūnaṃ paśyasi satkṛtān
13,125.012c prājño 'prājñān vinītātmā tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.013a avṛttyā kliśyamāno 'pi vṛttyupāyān vigarhayan
13,125.013c māhātmyād vyathase nūnaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.014a saṃpīḍyātmānam āryatvāt tvayā kaś cid upaskṛtaḥ
13,125.014c jitaṃ tvāṃ manyate sādho tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.015a kliśyamānān vimārgeṣu kāmakrodhāvṛtātmanaḥ
13,125.015c manye nu dhyāyasi janāṃs tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.016a prājñaiḥ saṃbhāvito nūnaṃ naprājñair upasaṃhitaḥ
13,125.016c hrīmān amarṣī durvṛttais tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.017a nūnaṃ mitramukhaḥ śatruḥ kaś cid āryavad ācaran
13,125.017c vañcayitvā gatas tvāṃ vai tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.018a prakāśārthagatir nūnaṃ rahasyakuśalaḥ kṛtī
13,125.018c tajjñair na pūjyase nūnaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.018d*0620_01 nūnaṃ śaktyā samārambhān vihitān sumahodayān
13,125.018d*0620_02 vipannārthān vijānāsi tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.018d*0620_03 ekadravyaniviṣṭena tulyārthaśrutasaṃpadā
13,125.018d*0620_04 paribhūto 'si nūnaṃ tvaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.019a asatsv abhiniviṣṭeṣu bruvato muktasaṃśayam
13,125.019c guṇās te na virājante tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.020a dhanabuddhiśrutair hīnaḥ kevalaṃ tejasānvitaḥ
13,125.020c mahat prārthayase nūnaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.021a tapaḥpraṇihitātmānaṃ manye tvāraṇyakāṅkṣiṇam
13,125.021c bandhuvargo na gṛhṇāti tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.021d*0621_01 iṣṭabhāryasya te nūnaṃ prātiveśyo mahādhanaḥ
13,125.021d*0621_02 yuvā sulalitaḥ kāmī tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.021d*0622_01 sudurvinītaḥ putro vā jāmātā vā pramārjakaḥ
13,125.021d*0622_02 dārā vā pratikūlās te tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.021d*0622_03 bhrātaro 'tīva viṣamāḥ pitā vā kṣutkṣato mṛtaḥ
13,125.021d*0622_04 mātā jyeṣṭho gurur vāpi tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.021d*0622_05 brāhmaṇo vā hato gaur vā brahmasvaṃ vā hṛtaṃ purā
13,125.021d*0622_06 devasvaṃ vādhikaṃ kāle tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.021d*0622_07 hṛtadāro 'tha vṛddho vā loke dviṣṭo 'tha vā naraiḥ
13,125.021d*0622_08 avijñātena vā vṛddhas tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.021d*0622_09 vārdhakyārthaṃ dhanaṃ dṛṣṭvā svā śrīr vāpi parair hṛtā
13,125.021d*0622_10 vṛttir vā durjanāpekṣā tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.021d*0622_11 saṃpatkāle na te dharmaḥ kṣīṇas tāta suhṛdbruvaiḥ
13,125.021d*0622_12 asaṃnyāsam atas tatra tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.022a nūnam arthavatāṃ madhye tava vākyam anuttamam
13,125.022c na bhāti kāle 'bhihitaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.023a dṛḍhapūrvaśrutaṃ mūrkhaṃ kupitaṃ hṛdayapriyam
13,125.023c anunetuṃ na śaknoṣi tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.024a nūnam āsaṃjayitvā te kṛtye kasmiṃś cid īpsite
13,125.024c kaś cid arthayate 'tyarthaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.024d*0623_01 parokṣavādibhir mithyā doṣas te saṃpradarśitaḥ
13,125.025a nūnaṃ tvā svaguṇāpekṣaṃ pūjayānaṃ suhṛd dhruvam
13,125.025c mayārtha iti jānāti tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.026a antargatam abhiprāyaṃ na nūnaṃ lajjayecchasi
13,125.026c vivaktuṃ prāptiśaithilyāt tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.027a nānābuddhirucīṃl loke manuṣyān nūnam icchasi
13,125.027c grahītuṃ svaguṇaiḥ sarvāṃs tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.028a avidvān bhīrur alpārtho vidyāvikramadānajam
13,125.028b*0624_01 alam arthayase hīnāṃs tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.028c yaśaḥ prārthayase nūnaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.029a cirābhilaṣitaṃ kiṃ cit phalam aprāptam eva te
13,125.029c kṛtam anyair apahṛtaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.030a nūnam ātmakṛtaṃ doṣam apaśyan kiṃ cid ātmani
13,125.030c akāraṇe 'bhiśasto 'si tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.031a suhṛdām apramattānām apramokṣyārthahānijam
13,125.031c duḥkham arthaguṇair hīnaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.032a sādhūn gṛhasthān dṛṣṭvā ca tathāsādhūn vanecarān
13,125.032c muktāṃś cāvasathe saktāṃs tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.033a dharmyam arthaṃ ca kāle ca deśe cābhihitaṃ vacaḥ
13,125.033c na pratiṣṭhati te nūnaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.034a dattān akuśalair arthān manīṣī saṃjijīviṣuḥ
13,125.034c prāpya vartayase nūnaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.035a pāpān vivardhato dṛṣṭvā kalyāṇāṃś cāvasīdataḥ
13,125.035c dhruvaṃ mṛgayase yogyaṃ tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.036a parasparaviruddhānāṃ priyaṃ nūnaṃ cikīrṣasi
13,125.036c suhṛdām avirodhena tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.037a śrotriyāṃś ca vikarmasthān prājñāṃś cāpy ajitendriyān
13,125.037c manye 'nudhyāyasi janāṃs tenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ
13,125.038a evaṃ saṃpūjitaṃ rakṣo vipraṃ taṃ pratyapūjayat
13,125.038c sakhāyam akaroc cainaṃ saṃyojyārthair mumoca ha
13,125.038d@014_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,125.038d@014_0001 janma mānuṣyakaṃ prāpya karmakṣetraṃ sudurlabham
13,125.038d@014_0002 śreyorthinā daridreṇa kiṃ kartavyaṃ pitāmaha
13,125.038d@014_0003 dānānām uttamaṃ yac ca deyaṃ yac ca yathā yathā
13,125.038d@014_0004 vaiśaṃpāyanaḥ
13,125.038d@014_0004 mānyān pūjyāṃś ca gāṅgeya rahasyaṃ vaktum arhasi
13,125.038d@014_0005 evaṃ pṛṣṭo narendreṇa pāṇḍavena yaśasvinā
13,125.038d@014_0006 bhīṣmaḥ
13,125.038d@014_0006 dharmāṇāṃ paramaṃ guhyaṃ bhīṣmaḥ provāca pārthivam
13,125.038d@014_0007 śṛṇuṣvāvahito rājan dharmaguhyāni bhārata
13,125.038d@014_0008 yathā hi bhagavān vyāsaḥ purā kathitavān mayi
13,125.038d@014_0009 devaguhyam idaṃ rājan yamenākliṣṭakarmaṇā
13,125.038d@014_0010 niyamasthena yuktena tapaso mahataḥ phalam
13,125.038d@014_0011 yena yaḥ prīyate devaḥ prīyante pitaras tathā
13,125.038d@014_0012 ṛṣayaḥ pramathāḥ śrīś ca citragupto diśāṃ gajāḥ
13,125.038d@014_0013 ṛṣidharmaḥ smṛto yatra sarahasyo mahāphalaḥ
13,125.038d@014_0014 mahādānaphalaṃ caiva sarvayajñaphalaṃ tathā
13,125.038d@014_0015 yaś caitad evaṃ jānīyāj jñātvā vā kurute 'nagha
13,125.038d@014_0016 sa doṣo doṣavāṃś ceha tair guṇaiḥ saha yujyate
13,125.038d@014_0017 daśasūnāsamaṃ cakraṃ daśacakrasamo dhvajaḥ
13,125.038d@014_0018 daśadhvajasamā veśyā daśaveśyāsamo nṛpaḥ
13,125.038d@014_0019 ardhenaitāni sarvāṇi nṛpatiḥ kathyate 'dhikaḥ
13,125.038d@014_0020 trivargasahitaṃ śāstraṃ pavitraṃ puṇyalakṣaṇam
13,125.038d@014_0021 dharmavyākaraṇaṃ puṇyaṃ rahasyaśravaṇaṃ mahat
13,125.038d@014_0022 śrotavyaṃ dharmasaṃyuktaṃ vihitaṃ tridaśaiḥ svayam
13,125.038d@014_0023 pitṝṇāṃ yatra guhyāni procyante śrāddhakarmaṇi
13,125.038d@014_0024 devatānāṃ ca sarveṣāṃ rahasyaṃ kathyate 'khilam
13,125.038d@014_0025 ṛṣidharmaḥ smṛto yatra sarahasyo mahāphalaḥ
13,125.038d@014_0026 mahāyajñaphalaṃ caiva sarvadānaphalaṃ tathā
13,125.038d@014_0027 ye paṭhanti sadā martyā yeṣāṃ caivopatiṣṭhati
13,125.038d@014_0028 śrutvā ca phalam ācaṣṭe svayaṃ nārāyaṇaḥ prabhuḥ
13,125.038d@014_0029 gavāṃ phalaṃ tīrthaphalaṃ yajñānāṃ caiva yat phalam
13,125.038d@014_0030 etat phalam avāpnoti yo naro 'tithipūjakaḥ
13,125.038d@014_0031 śrotāraḥ śraddadhānāś ca yeṣāṃ śuddhaṃ ca mānasam
13,125.038d@014_0032 teṣāṃ vyaktaṃ jitā lokāḥ śraddadhānena sādhunā
13,125.038d@014_0033 mucyate kilbiṣāc caiva na sa pāpena lipyate
13,125.038d@014_0034 dharmaṃ ca labhate nityaṃ pretyalokagato naraḥ
13,125.038d@014_0035 kasya cit tv atha kālasya devadūto yadṛcchayā
13,125.038d@014_0036 sthito hy antarhito bhūtvā paryabhāṣata vāsavam
13,125.038d@014_0037 yau tau kāmaguṇopetāv aśvinau bhiṣajāṃ varau
13,125.038d@014_0038 ājñayāhaṃ tayoḥ prāptaḥ sanarān pitṛdevatān
13,125.038d@014_0039 kasmād dhi maithunaṃ śrāddhe dātur bhoktuś ca varjitam
13,125.038d@014_0040 kimarthaṃ ca trayaḥ piṇḍāḥ pravibhaktāḥ pṛthak pṛthak
13,125.038d@014_0041 prathamaḥ kasya dātavyo madhyamaḥ kva ca gacchati
13,125.038d@014_0042 uttaraś ca smṛtaḥ kasya etad icchāmi veditum
13,125.038d@014_0043 śraddadhānena dūtena bhāṣitaṃ dharmasaṃhitam
13,125.038d@014_0044 pitaraḥ
13,125.038d@014_0044 pūrvasthās tridaśāḥ sarve pitaraḥ pūjya khecaram
13,125.038d@014_0045 svāgataṃ te 'stu bhadraṃ te śrūyatāṃ khecarottama
13,125.038d@014_0046 gūḍhārthaḥ paramaḥ praśno bhavatā samudīritaḥ
13,125.038d@014_0047 śrāddhaṃ dattvā ca bhuktvā ca puruṣo yaḥ striyaṃ vrajet
13,125.038d@014_0048 pitaras tasya taṃ māsaṃ tasmin retasi śerate
13,125.038d@014_0049 pravibhāgaṃ tu piṇḍānāṃ pravakṣyāmy anupūrvaśaḥ
13,125.038d@014_0050 piṇḍo hy adhastād gacchaṃs tu apa āviśya bhāvayet
13,125.038d@014_0051 piṇḍaṃ tu madhyamaṃ tatra patnī tv ekā samaśnute
13,125.038d@014_0052 piṇḍas tṛtīyo yas teṣāṃ taṃ dadyāj jātavedasi
13,125.038d@014_0053 eṣa śrāddhavidhiḥ prokto yathā dharmo na lupyate
13,125.038d@014_0054 pitaras tasya tuṣyanti prahṛṣṭamanasaḥ sadā
13,125.038d@014_0055 devadūtaḥ
13,125.038d@014_0055 prajā vivardhate cāsya akṣayaṃ copatiṣṭhati
13,125.038d@014_0056 ānupūrvyeṇa piṇḍānāṃ pravibhāgaḥ pṛthak pṛthak
13,125.038d@014_0057 pitṝṇāṃ triṣu sarveṣāṃ niruktaṃ kathitaṃ tvayā
13,125.038d@014_0058 ekaḥ samuddhṛtaḥ piṇḍo hy adhastāt kasya gacchati
13,125.038d@014_0059 kaṃ vā prīṇayate devaṃ kathaṃ tārayate pitṝn
13,125.038d@014_0060 madhyamaṃ tu tadā patnī bhuṅkte 'nujñātam eva hi
13,125.038d@014_0061 kimarthaṃ pitaras tasya kavyam eva ca bhuñjate
13,125.038d@014_0062 atra yas tv antimaḥ piṇḍo gacchate jātavedasam
13,125.038d@014_0063 bhavate kā gatis tasya kaṃ vā samanugacchati
13,125.038d@014_0064 etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ piṇḍeṣu triṣu yā gatiḥ
13,125.038d@014_0065 pitaraḥ
13,125.038d@014_0065 phalaṃ vṛttiṃ ca mārgaṃ ca yaś cainaṃ pratipadyate
13,125.038d@014_0066 sumahān eṣa praśno vai yas tvayā samudīritaḥ
13,125.038d@014_0067 rahasyam adbhutaṃ cāpi pṛṣṭāḥ sma gaganecara
13,125.038d@014_0068 etad eva praśaṃsanti devāś ca munayas tathā
13,125.038d@014_0069 te 'py evaṃ nābhijānanti pitṛkāryaviniścayam
13,125.038d@014_0070 varjayitvā mahātmānaṃ cirajīvinam uttamam
13,125.038d@014_0071 pitṛbhaktas tu yo vipro varalabdho mahāyaśāḥ
13,125.038d@014_0072 trayāṇām api piṇḍānāṃ śrutvā bhagavato gatim
13,125.038d@014_0073 devadūtena yaḥ pṛṣṭaḥ śrāddhasya vidhiniścayaḥ
13,125.038d@014_0074 gatis trayāṇāṃ piṇḍānāṃ śṛṇuṣvāvahito mama
13,125.038d@014_0075 apo gacchati yo hy atra śaśinaṃ hy eṣa prīṇayet
13,125.038d@014_0076 śaśī prīṇayate devān pitṝṃś caiva mahāmate
13,125.038d@014_0077 bhuṅkte tu patnī yaṃ caiṣām anujñātā tu madhyamam
13,125.038d@014_0078 putrakāmāya putraṃ tu prayacchanti pitāmahāḥ
13,125.038d@014_0079 havyavāhe tu yaḥ piṇḍo dīyate tan nibodha me
13,125.038d@014_0080 pitaras tena tṛpyanti prītāḥ kāmān diśanti ca
13,125.038d@014_0081 etat te kathitaṃ sarvaṃ triṣu piṇḍeṣu yā gatiḥ
13,125.038d@014_0082 ṛtvig yo yajamānasya pitṛtvam anugacchati
13,125.038d@014_0083 tasminn ahani manyante parihāryaṃ hi maithunam
13,125.038d@014_0084 śucinā tu sadā śrāddhaṃ bhoktavyaṃ khecarottama
13,125.038d@014_0085 ye mayā kathitā doṣās te tathā syur na cānyathā
13,125.038d@014_0086 tasmāt snātaḥ śuciḥ kṣāntaḥ śrāddhaṃ bhuñjīta vai dvijaḥ
13,125.038d@014_0087 prajā vivardhate cāsya yaś caivaṃ saṃprayacchati
13,125.038d@014_0088 tato vidyutprabho nāma ṛṣir āha mahātapāḥ
13,125.038d@014_0089 ādityatejasā tasya tulyaṃ rūpaṃ prakāśate
13,125.038d@014_0090 sa ca dharmarahasyāni śrutvā śakram athābravīt
13,125.038d@014_0091 tiryagyonigatān sattvān martyā hiṃsanti mohitāḥ
13,125.038d@014_0092 kīṭān pipīlikān sarpān meṣān samṛgapakṣiṇaḥ
13,125.038d@014_0093 kilbiṣaṃ subahu prāptāḥ kiṃ svid eṣāṃ pratikriyā
13,125.038d@014_0094 tato devagaṇāḥ sarve ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
13,125.038d@014_0095 śakraḥ
13,125.038d@014_0095 pitaraś ca mahābhāgāḥ pūjayanti sma taṃ munim
13,125.038d@014_0096 kurukṣetraṃ gayāṃ gaṅgāṃ prabhāsaṃ puṣkarāṇi ca
13,125.038d@014_0097 etāni manasā dhyātvā avagāhet tato jalam
13,125.038d@014_0098 tathā mucyati pāpena rāhuṇā candramā yathā
13,125.038d@014_0099 tryahaṃ snātaḥ sa bhavati nirāhāraś ca vartate
13,125.038d@014_0100 spṛśate yo gavāṃ pṛṣṭhaṃ vāladhiṃ ca namasyati
13,125.038d@014_0101 tato vidyutprabho vākyam abhyabhāṣata vāsavam
13,125.038d@014_0102 ayaṃ sūkṣmataro dharmas taṃ nibodha śatakrato
13,125.038d@014_0103 ghṛṣṭo vaṭakaṣāyeṇa anuliptaḥ priyaṅguṇā
13,125.038d@014_0104 kṣīreṇa ṣaṣṭikān bhuktvā sarvapāpaiḥ pramucyate
13,125.038d@014_0105 śrūyatāṃ cāparaṃ guhyaṃ rahasyam ṛṣicintitam
13,125.038d@014_0106 śrutaṃ me bhāṣamāṇasya sthāṇoḥ sthāne bṛhaspateḥ
13,125.038d@014_0107 rudreṇa saha deveśa tan nibodha śacīpate
13,125.038d@014_0108 parvatārohaṇaṃ kṛtvā ekapādo vibhāvasum
13,125.038d@014_0109 nirīkṣeta nirāhāra ūrdhvabāhuḥ kṛtāñjaliḥ
13,125.038d@014_0110 tapasā mahatā yukta upavāsaphalaṃ labhet
13,125.038d@014_0111 raśmibhis tāpito 'rkasya sarvapāpam apohati
13,125.038d@014_0112 grīṣmakāle 'tha vā śīte evaṃ pāpam apohati
13,125.038d@014_0113 tataḥ pāpāt pramuktasya dyutir bhavati śāśvatī
13,125.038d@014_0114 tejasā sūryavad dīpto bhrājate somavat punaḥ
13,125.038d@014_0115 madhye tridaśavargasya devarājaḥ śatakratuḥ
13,125.038d@014_0116 uvāca madhuraṃ vākyaṃ bṛhaspatim anuttamam
13,125.038d@014_0117 dharmaguhyaṃ tu bhagavān mānuṣāṇāṃ sukhāvaham
13,125.038d@014_0118 bṛhaspatiḥ
13,125.038d@014_0118 sarahasyāś ca ye doṣās tān yathāvad udīraya
13,125.038d@014_0119 pratimehanti ye sūryam anilaṃ dviṣate ca ye
13,125.038d@014_0120 havyavāhe pradīpte ca samidhaṃ ye na juhvati
13,125.038d@014_0121 bālavatsāṃ ca ye dhenuṃ duhanti kṣīrakāraṇāt
13,125.038d@014_0122 teṣāṃ doṣān pravakṣyāmi tān nibodha śacīpate
13,125.038d@014_0123 bhānumān anilaś caiva havyavāhaś ca vāsava
13,125.038d@014_0124 lokānāṃ mātaraś caiva gāvaḥ sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā
13,125.038d@014_0125 lokāṃs tārayituṃ śaktā martyeṣv eteṣu devatāḥ
13,125.038d@014_0126 sarve bhavantaḥ śṛṇvantu ekaikaṃ dharmaniścayam
13,125.038d@014_0127 varṣāṇi ṣaḍaśītiṃ tu durvṛttāḥ kulapāṃsanāḥ
13,125.038d@014_0128 striyaḥ sarvāś ca durvṛttāḥ pratimehanti yā ravim
13,125.038d@014_0129 aniladveṣiṇaḥ śakra garbhasthā cyavate prajā
13,125.038d@014_0130 havyavāhasya dīptasya samidhaṃ ye na juhvati
13,125.038d@014_0131 agnikāryeṣu vai teṣāṃ havyaṃ nāśnāti pāvakaḥ
13,125.038d@014_0132 kṣīraṃ tu bālavatsānāṃ ye pibantīha mānavāḥ
13,125.038d@014_0133 na teṣāṃ kṣīrapāḥ ke cij jāyante kulavardhanāḥ
13,125.038d@014_0134 prajākṣayeṇa yujyante kulavaṃśakṣayeṇa ca
13,125.038d@014_0135 evam etat purā dṛṣṭaṃ kulavṛddhair dvijātibhiḥ
13,125.038d@014_0136 tasmād varjyāni varjyāni kāryaṃ kāryaṃ ca nityaśaḥ
13,125.038d@014_0137 bhūtikāmena martyena satyam etad bravīmi te
13,125.038d@014_0138 tataḥ sarve mahābhāgā devatāḥ samarudgaṇāḥ
13,125.038d@014_0139 ṛṣayaś ca mahābhāgāḥ pṛcchanti sma pitṝṃs tataḥ
13,125.038d@014_0140 pitaraḥ kena tuṣyanti martyānām alpacetasām
13,125.038d@014_0141 akṣayaṃ ca kathaṃ dānaṃ bhavec caivordhvadehikam
13,125.038d@014_0142 ānṛṇyaṃ vā kathaṃ martyā gaccheyuḥ kena karmaṇā
13,125.038d@014_0143 pitaraḥ
13,125.038d@014_0143 etad icchāmahe śrotuṃ paraṃ kautūhalaṃ hi naḥ
13,125.038d@014_0144 nyāyato vai mahābhāgāḥ saṃśayaḥ samudāhṛtaḥ
13,125.038d@014_0145 śrūyatāṃ yena tuṣyāmo martyānāṃ sādhukarmaṇām
13,125.038d@014_0146 nīlaṣaṇḍapramokṣeṇa amāvāsyāṃ tilodakaiḥ
13,125.038d@014_0147 varṣāsu dīpakaiś caiva pitṝṇām anṛṇo bhavet
13,125.038d@014_0148 akṣayaṃ nirvyalīkaṃ ca dānam etan mahāphalam
13,125.038d@014_0149 asmākaṃ paritoṣaś ca akṣayaḥ parikīrtyate
13,125.038d@014_0150 śraddadhānāś ca ye martyā āhariṣyanti saṃtatim
13,125.038d@014_0151 durgāt te tārayiṣyanti narakāt prapitāmahān
13,125.038d@014_0152 pitṝṇāṃ bhāṣitaṃ śrutvā hṛṣṭaromā tapodhanaḥ
13,125.038d@014_0153 vṛddhagārgyo mahātejās tān evaṃ vākyam abravīt
13,125.038d@014_0154 ke guṇā nīlaṣaṇḍasya pramuktasya tapodhanāḥ
13,125.038d@014_0155 varṣāsu dīpadānena tathaiva ca tilodakaiḥ
13,125.038d@014_0155 pitaraḥ
13,125.038d@014_0156 nīlaṣaṇḍasya lāṅgūlaṃ toyam abhyuddhared yadi
13,125.038d@014_0157 ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi pitaras tena tarpitāḥ
13,125.038d@014_0158 yas tu śṛṅgagataṃ paṅkaṃ kūlād uddhṛtya tiṣṭhati
13,125.038d@014_0159 pitaras tena gacchanti somalokam asaṃśayam
13,125.038d@014_0160 varṣāsu dīpadānena śaśivac chobhate naraḥ
13,125.038d@014_0161 tamorūpaṃ na tasyāsti dīpakaṃ yaḥ prayacchati
13,125.038d@014_0162 amāvāsyāṃ tu ye martyāḥ prayacchanti tilodakam
13,125.038d@014_0163 pātram audumbaraṃ gṛhya madhumiśraṃ tapodhana
13,125.038d@014_0164 kṛtaṃ bhavati taiḥ śrāddhaṃ sarahasyaṃ yathārthavat
13,125.038d@014_0165 hṛṣṭapuṣṭamanās teṣāṃ prajā bhavati nityadā
13,125.038d@014_0166 kulavaṃśasya vṛddhis tu piṇḍadasya phalaṃ bhavet
13,125.038d@014_0167 śraddadhānas tu yaḥ kuryāt pitṝṇām anṛṇo bhavet
13,125.038d@014_0168 evam eṣa samuddiṣṭaḥ śrāddhakālakramas tathā
13,125.038d@014_0169 bhīṣmaḥ
13,125.038d@014_0169 vidhiḥ pātraṃ phalaṃ caiva yathāvad anukīrtitam
13,125.038d@014_0170 kena te ca bhavet prītiḥ kathaṃ tuṣṭiṃ tu gacchasi
13,125.038d@014_0171 iti pṛṣṭaḥ surendreṇa provāca harir avyayaḥ
13,125.038d@014_0172 brāhmaṇānāṃ parīvādo mama vidveṣaṇaṃ mahat
13,125.038d@014_0173 brāhmaṇaiḥ pūjitair nityaṃ pūjito 'haṃ na saṃśayaḥ
13,125.038d@014_0174 nityābhivādyā viprendrā bhuktvā pādau tathātmanaḥ
13,125.038d@014_0175 teṣāṃ tuṣyāmi martyānāṃ yaś cakre ca baliṃ haret
13,125.038d@014_0176 vāmanaṃ brāhmaṇaṃ dṛṣṭvā varāhaṃ ca jalotthitam
13,125.038d@014_0177 uddhṛtāṃ dharaṇīṃ caiva mūrdhnā dhārayate tu yaḥ
13,125.038d@014_0178 na teṣām aśubhaṃ kiṃ cit kalmaṣaṃ copapadyate
13,125.038d@014_0179 aśvatthaṃ rocanāṃ gāṃ ca pūjayed yo naraḥ sadā
13,125.038d@014_0180 pūjitaṃ ca jagat tena sadevāsuramānuṣam
13,125.038d@014_0181 tena rūpeṇa teṣāṃ ca pūjāṃ gṛhṇāmi tattvataḥ
13,125.038d@014_0182 pūjā mamaiṣā nāsty anyā yāval lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
13,125.038d@014_0183 anyathā hi vṛthā martyāḥ pūjayanty alpabuddhayaḥ
13,125.038d@014_0184 indraḥ
13,125.038d@014_0184 nāhaṃ tat pratigṛhṇāmi na sā tuṣṭikarī mama
13,125.038d@014_0185 cakraṃ pādau varāhaṃ ca brāhmaṇaṃ cāpi vāmanam
13,125.038d@014_0186 uddhṛtāṃ dharaṇīṃ caiva kimarthaṃ tvaṃ praśaṃsasi
13,125.038d@014_0187 bhavān sṛjati bhūtāni bhavān saṃharati prajāḥ
13,125.038d@014_0188 bhīṣmaḥ
13,125.038d@014_0188 prakṛtiḥ sarvabhūtānāṃ samartyānāṃ sanātanī
13,125.038d@014_0189 saṃprahasya tato viṣṇur idaṃ vacanam abravīt
13,125.038d@014_0190 cakreṇa nihatā daityāḥ padbhyāṃ krāntā vasuṃdharā
13,125.038d@014_0191 vārāhaṃ rūpam āsthāya uddhṛtā ca vasuṃdharā
13,125.038d@014_0192 vāmanaṃ rūpam āsthāya jito rājā mayā baliḥ
13,125.038d@014_0193 parituṣṭo bhavāmy evaṃ mānuṣāṇāṃ mahātmanām
13,125.038d@014_0194 tan māṃ ye pūjayiṣyanti nāsti teṣāṃ parābhavaḥ
13,125.038d@014_0195 api vā brāhmaṇaṃ dṛṣṭvā brahmacāriṇam āgatam
13,125.038d@014_0196 brāhmaṇāyāhutiṃ dattvā amṛtaṃ tasya bhojanam
13,125.038d@014_0197 aindrīṃ saṃdhyām upāsitvā ādityābhimukhaḥ sthitaḥ
13,125.038d@014_0198 sarvatīrtheṣu sa snāto mucyate sarvakilbiṣaiḥ
13,125.038d@014_0199 etad vaḥ kathitaṃ guhyam akhilena tapodhanāḥ
13,125.038d@014_0200 baladevaḥ
13,125.038d@014_0200 saṃśayaṃ pṛcchamānānāṃ kiṃ bhūyaḥ kathayāmy aham
13,125.038d@014_0201 śrūyatāṃ paramaṃ guhyaṃ mānuṣāṇāṃ sukhāvaham
13,125.038d@014_0202 ajānanto yad abudhāḥ kliśyante bhūtapīḍitāḥ
13,125.038d@014_0203 kalya utthāya yo martyaḥ spṛśed gāṃ vai ghṛtaṃ dadhi
13,125.038d@014_0204 sarṣapaṃ ca priyaṅguṃ ca kalmaṣāt pratimucyate
13,125.038d@014_0205 bhūtāni caiva sarvāṇi agrataḥ pṛṣṭhato 'pi vā
13,125.038d@014_0206 ucchiṣṭaṃ vāpi cchidreṣu varjayanti tapodhanāḥ
13,125.038d@014_0206 devāḥ
13,125.038d@014_0207 pragṛhyaudumbaraṃ pātraṃ toyapūrṇam udaṅmukhaḥ
13,125.038d@014_0208 upavāsaṃ tu gṛhṇīyād yad vā saṃkalpayed vratam
13,125.038d@014_0209 devatās tasya tuṣyanti kāmikaṃ cāpi sidhyati
13,125.038d@014_0210 anyathā hi vṛthā martyāḥ kurvate svalpabuddhayaḥ
13,125.038d@014_0211 upavāse balau cāpi tāmrapātraṃ viśiṣyate
13,125.038d@014_0212 balir bhikṣā tathārghyaṃ ca pitṝṇāṃ ca tilodakam
13,125.038d@014_0213 tāmrapātreṇa dātavyam anyathālpaphalaṃ bhavet
13,125.038d@014_0214 guhyam etat samuddiṣṭaṃ yathā tuṣyanti devatāḥ
13,125.038d@014_0214 dharmaḥ
13,125.038d@014_0215 rājapauruṣike vipre ghāṇṭike paricārake
13,125.038d@014_0216 gorakṣake vāṇijake tathā kārukuśīlave
13,125.038d@014_0217 mitradruhy anadhīyāne yaś ca syād vṛṣalīpatiḥ
13,125.038d@014_0218 eteṣu daivaṃ pitryaṃ vā na deyaṃ syāt kathaṃ cana
13,125.038d@014_0219 piṇḍadās tasya hīyante na ca prīṇāti vai pitṝn
13,125.038d@014_0220 atithir yasya bhagnāśo gṛhāt pratinivartate
13,125.038d@014_0221 pitaras tasya devāś ca agnayaś ca tathaiva hi
13,125.038d@014_0222 nirāśāḥ pratigacchanti atither apratigrahāt
13,125.038d@014_0223 strīghnair goghnaiḥ kṛtaghnaiś ca brahmaghnair gurutalpagaiḥ
13,125.038d@014_0224 agniḥ
13,125.038d@014_0224 tulyadoṣo bhavaty ebhir yasyātithir anarcitaḥ
13,125.038d@014_0225 pādam udyamya yo martyaḥ spṛśed gāś ca sudurmatiḥ
13,125.038d@014_0226 brāhmaṇaṃ vā mahābhāgaṃ dīpyamānaṃ tathānalam
13,125.038d@014_0227 tasya doṣān pravakṣyāmi tac chṛṇudhvaṃ samāhitāḥ
13,125.038d@014_0228 divaṃ spṛśaty aśabdo 'sya trasyanti pitaraś ca vai
13,125.038d@014_0229 vaimanasyaṃ ca devānāṃ kṛtaṃ bhavati puṣkalam
13,125.038d@014_0230 pāvakaś ca mahātejā havyaṃ na pratigṛhṇati
13,125.038d@014_0231 ājanmanāṃ śataṃ caiva narake pacyate tu saḥ
13,125.038d@014_0232 niṣkṛtiṃ ca na tasyāpi anumanyanti karhi cit
13,125.038d@014_0233 tasmād gāvo na pādena spraṣṭavyā vai kadā cana
13,125.038d@014_0234 brāhmaṇaś ca mahātejā dīpyamānas tathānalaḥ
13,125.038d@014_0235 śraddadhānena martyena ātmano hitam icchatā
13,125.038d@014_0236 viśvāmitraḥ
13,125.038d@014_0236 ete doṣā mayā proktās triṣu yaḥ pādam utsṛjet
13,125.038d@014_0237 śrūyatāṃ paramaṃ guhyaṃ rahasyaṃ dharmasaṃhitam
13,125.038d@014_0238 paramānnena yo dadyāt pitṝṇām aupahārikam
13,125.038d@014_0239 gajacchāyāyāṃ pūrvasyāṃ kutupe dakṣiṇāmukhaḥ
13,125.038d@014_0240 yadā bhādrapade māsi bhavate bahule maghā
13,125.038d@014_0241 śrūyatāṃ tasya dānasya yādṛśo guṇavistaraḥ
13,125.038d@014_0242 kṛtaṃ tena mahac chrāddhaṃ varṣāṇīha trayodaśa
13,125.038d@014_0242 gāvaḥ
13,125.038d@014_0243 bahule samaṅge hy akutobhaye ca
13,125.038d@014_0244 kṣeme ca saṃkhyeva hi bhūyasī ca
13,125.038d@014_0245 yathā purā brahmapure savatsā
13,125.038d@014_0246 śatakrator vajradharasya yajñe
13,125.038d@014_0247 bhūyaś ca yā viṣṇupade sthitā yā
13,125.038d@014_0248 vibhāvasoś cāpi pathe sthitā yā
13,125.038d@014_0249 devāś ca sarve saha nāradena
13,125.038d@014_0250 prakurvate sarvasaheti nāma
13,125.038d@014_0251 mantreṇaitenābhivandeta yo vai
13,125.038d@014_0252 vimucyate pāpakṛtena karmaṇā
13,125.038d@014_0253 lokān avāpnoti puraṃdarasya
13,125.038d@014_0254 gavāṃ phalaṃ candramaso dyutiṃ ca
13,125.038d@014_0255 etaṃ hi mantraṃ tridaśābhijuṣṭaṃ
13,125.038d@014_0256 paṭheta yaḥ parvasu goṣṭhamadhye
13,125.038d@014_0257 na tasya pāpaṃ na bhayaṃ na śokaḥ
13,125.038d@014_0258 bhīṣmaḥ
13,125.038d@014_0258 sahasranetrasya ca yāti lokam
13,125.038d@014_0259 atha sapta mahābhāgā ṛṣayo lokaviśrutāḥ
13,125.038d@014_0260 vasiṣṭhapramukhāḥ sarve brahmāṇaṃ padmasaṃbhavam
13,125.038d@014_0261 pradakṣiṇam abhikramya sarve prāñjalayaḥ sthitāḥ
13,125.038d@014_0262 uvāca vacanaṃ teṣāṃ vasiṣṭho brahmavittamaḥ
13,125.038d@014_0263 sarvaprāṇihitaṃ praśnaṃ brahmakṣetre viśeṣataḥ
13,125.038d@014_0264 dravyahīnāḥ kathaṃ martyā daridrāḥ sādhuvṛttayaḥ
13,125.038d@014_0265 prāpnuvantīha yajñasya phalaṃ keneha karmaṇā
13,125.038d@014_0266 etac chrutvā vacas teṣāṃ brahmā vacanam abravīt
13,125.038d@014_0267 aho praśno mahābhāgā gūḍhārthaḥ paramaḥ śubhaḥ
13,125.038d@014_0268 sūkṣmaḥ śreyāṃś ca martyānāṃ bhavadbhiḥ samudāhṛtaḥ
13,125.038d@014_0269 śrūyatāṃ sarvam ākhyāsye nikhilena tapodhanāḥ
13,125.038d@014_0270 yathā yajñaphalaṃ martyo labhate nātra saṃśayaḥ
13,125.038d@014_0271 pauṣamāsasya śukle vai yadā yujyeta rohiṇī
13,125.038d@014_0272 tena nakṣatrayogena ākāśaśayano bhavet
13,125.038d@014_0273 ekavastraḥ śuciḥ snātaḥ śraddadhānaḥ samāhitaḥ
13,125.038d@014_0274 somasya raśmayaḥ pītvā mahāyajñaphalaṃ labhet
13,125.038d@014_0275 etad vaḥ paramaṃ guhyaṃ kathitaṃ dvijasattamāḥ
13,125.038d@014_0276 vibhāvasuḥ
13,125.038d@014_0276 yan māṃ bhavantaḥ pṛcchanti sūkṣmatattvārthadarśinaḥ
13,125.038d@014_0277 salilasyāñjaliṃ pūrṇam akṣatāś ca ghṛtottarāḥ
13,125.038d@014_0278 somasyottiṣṭhamānasya taj jalaṃ cākṣatāṃś ca tān
13,125.038d@014_0279 sthito hy abhimukho martyaḥ paurṇamāsyāṃ baliṃ haret
13,125.038d@014_0280 agnikāryaṃ kṛtaṃ tena hutāś cāsyāgnayas trayaḥ
13,125.038d@014_0281 vanaspatiṃ ca yo hanyād amāvāsyām abuddhimān
13,125.038d@014_0282 api hy ekena patreṇa lipyate brahmahatyayā
13,125.038d@014_0283 dantakāṣṭhaṃ tu yaḥ khāded amāvāsyām abuddhimān
13,125.038d@014_0284 hiṃsitaś candramās tena pitaraś codvijanti ca
13,125.038d@014_0285 havyaṃ na tasya devāś ca pratigṛhṇanti parvasu
13,125.038d@014_0286 śrīḥ
13,125.038d@014_0286 kupyante pitaraś cāsya kule vaṃśo 'sya hīyate
13,125.038d@014_0287 prakīrṇaṃ bhājanaṃ yatra pānabhāṇḍam athāsanam
13,125.038d@014_0288 yoṣitaś caiva hanyante kaśmalopahate gṛhe
13,125.038d@014_0289 devatāḥ pitaraś caiva utsave parvaṇīṣu vā
13,125.038d@014_0290 nirāśāḥ pratigacchanti kaśmalopahatād gṛhāt
13,125.038d@014_0290 aṅgirāḥ
13,125.038d@014_0291 yas tu saṃvatsaraṃ pūrṇaṃ dadyād dīpaṃ karañjake
13,125.038d@014_0292 gārgyaḥ
13,125.038d@014_0292 suvarcalāmūlahastaḥ prajā tasya vivardhate
13,125.038d@014_0293 ātithyaṃ satataṃ kuryād dīpaṃ dadyāt pratiśraye
13,125.038d@014_0294 varjayāno divāsvapnaṃ na ca māṃsāni bhakṣayet
13,125.038d@014_0295 gobrāhmaṇaṃ na hiṃsyāc ca puṣkarāṇi ca kīrtayet
13,125.038d@014_0296 eṣa śreṣṭhatamo dharmaḥ sarahasyo mahāphalaḥ
13,125.038d@014_0297 api kratuśatair iṣṭvā kṣayaṃ gacchati tad dhaviḥ
13,125.038d@014_0298 na tu kṣīyanti te dharmāḥ śraddadhānaiḥ prayojitāḥ
13,125.038d@014_0299 idaṃ ca paramaṃ guhyaṃ sarahasyaṃ nibodhata
13,125.038d@014_0300 śrāddhakalpe ca daive ca tairthike parvaṇīṣu ca
13,125.038d@014_0301 rajasvalā ca yā nārī śvitrikāputrikā ca yā
13,125.038d@014_0302 etābhiś cakṣuṣā dṛṣṭaṃ havir nāśnanti devatāḥ
13,125.038d@014_0303 pitaraś ca na tuṣyanti varṣāṇy asya trayodaśa
13,125.038d@014_0304 śuklavāsāḥ śucir bhūtvā brāhmaṇān svasti vācayet
13,125.038d@014_0305 dhaumyaḥ
13,125.038d@014_0305 kīrtayed bhārataṃ caiva tathā syād akṣayaṃ haviḥ
13,125.038d@014_0306 bhinnabhāṇḍaṃ ca khaṭvāṃ ca kukkuṭaṃ śunakaṃ tathā
13,125.038d@014_0307 apraśastāni sarvāṇi yaś ca vṛkṣo gṛheruhaḥ
13,125.038d@014_0308 bhinnabhāṇḍe kaliṃ prāhuḥ khaṭvāyāṃ tu dhanakṣayaḥ
13,125.038d@014_0309 kukkuṭe śunake caiva havir nāśnanti devatāḥ
13,125.038d@014_0310 vṛkṣamūle dhruvaṃ sattvaṃ tasmād vṛkṣaṃ na ropayet
13,125.038d@014_0310 jamadagniḥ
13,125.038d@014_0311 yo yajed aśvamedhena vājapeyaśatena ha
13,125.038d@014_0312 avākśirā vā lambeta satraṃ vā sphītam āharet
13,125.038d@014_0313 na cāsya hṛdayaṃ śuddhaṃ narakaṃ sa dhruvaṃ vrajet
13,125.038d@014_0314 tulyaṃ yajñaś ca satyaṃ ca hṛdayasya ca śuddhatā
13,125.038d@014_0315 śuddhena manasā dattvā saktuprasthaṃ dvijātaye
13,125.038d@014_0316 vāyuḥ
13,125.038d@014_0316 brahmalokam anuprāptaḥ paryāptaṃ tannidarśanam
13,125.038d@014_0317 kiṃ cid dharmaṃ pravakṣyāmi mānuṣāṇāṃ sukhāvaham
13,125.038d@014_0318 sarahasyāś ca ye doṣās tāñ śṛṇudhvaṃ samāhitāḥ
13,125.038d@014_0319 agnikāryaṃ ca kartavyaṃ paramānnena bhojanam
13,125.038d@014_0320 dīpakaś cāpi kartavyaḥ pitṝṇāṃ satilodakaḥ
13,125.038d@014_0321 etena vidhinā martyaḥ śraddadhānaḥ samāhitaḥ
13,125.038d@014_0322 caturo vārṣikān māsān yo dadāti tilodakam
13,125.038d@014_0323 bhojanaṃ ca yathāśaktyā brāhmaṇe vedapārage
13,125.038d@014_0324 paśubandhaśatasyeha phalaṃ prāpnoti puṣkalam
13,125.038d@014_0325 idaṃ caivāparaṃ guhyam apraśastaṃ nibodhata
13,125.038d@014_0326 agnes tu vṛṣalo netā havir mūḍhāś ca yoṣitaḥ
13,125.038d@014_0327 manyate dharma eveti sa cādharmeṇa lipyate
13,125.038d@014_0328 agnayas tasya kupyanti śūdrayoniṃ sa gacchati
13,125.038d@014_0329 pitaraś ca na tuṣyanti saha devair viśeṣataḥ
13,125.038d@014_0330 prāyaścittaṃ tu yat tatra bruvatas tan nibodha me
13,125.038d@014_0331 yat kṛtvā tu naraḥ samyak sukhī bhavati vijvaraḥ
13,125.038d@014_0332 gavāṃ mūtrapurīṣeṇa payasā ca ghṛtena ca
13,125.038d@014_0333 agnikāryaṃ tryahaṃ kuryān nirāhāraḥ samāhitaḥ
13,125.038d@014_0334 tataḥ saṃvatsare pūrṇe pratigṛhṇanti devatāḥ
13,125.038d@014_0335 hṛṣyanti pitaraś cāsya śrāddhakāla upasthite
13,125.038d@014_0336 eṣa hy adharmo dharmaś ca rahasyaḥ saṃprakīrtitaḥ
13,125.038d@014_0337 lomaśaḥ
13,125.038d@014_0337 martyānāṃ svargakāmānāṃ pretya svargasukhāvahaḥ
13,125.038d@014_0338 paradāreṣu ye saktā akṛtvā dārasaṃgraham
13,125.038d@014_0339 nirāśāḥ pitaras teṣāṃ śrāddhakāle bhavanti vai
13,125.038d@014_0340 paradāraratir yaḥ syād yaś ca vandhyām upāsate
13,125.038d@014_0341 brahmasvaṃ harate yaś ca samadoṣā bhavanti te
13,125.038d@014_0342 asaṃbhāṣyā bhavanty ete pitṝṇāṃ nātra saṃśayaḥ
13,125.038d@014_0343 devatāḥ pitaraś caiṣāṃ nābhinandanti tad dhaviḥ
13,125.038d@014_0344 tasmāt parasya vai dārāṃs tyajed vandhyāṃ ca yoṣitam
13,125.038d@014_0345 brahmasvaṃ hi na hartavyam ātmano hitam icchatā
13,125.038d@014_0346 śrūyatāṃ cāparaṃ guhyaṃ rahasyaṃ dharmasaṃhitam
13,125.038d@014_0347 śraddadhānena kartavyaṃ gurūṇāṃ vacanaṃ sadā
13,125.038d@014_0348 dvādaśyāṃ paurṇamāsyāṃ ca māsi māsi ghṛtākṣatam
13,125.038d@014_0349 brāhmaṇebhyaḥ prayaccheta tasya puṇyaṃ nibodhata
13,125.038d@014_0350 somaś ca vardhate tena samudraś ca mahodadhiḥ
13,125.038d@014_0351 aśvamedhacaturbhāgaṃ phalaṃ sṛjati vāsavaḥ
13,125.038d@014_0352 dānenaitena tejasvī vīryavāṃś ca bhaven naraḥ
13,125.038d@014_0353 prītaś ca bhagavān soma iṣṭān kāmān prayacchati
13,125.038d@014_0354 śrūyatāṃ cāparo dharmaḥ sarahasyo mahāphalaḥ
13,125.038d@014_0355 imaṃ kaliyugaṃ prāpya manuṣyāṇāṃ sukhāvahaḥ
13,125.038d@014_0356 kalyam utthāya yo martyaḥ snātaḥ śuklena vāsasā
13,125.038d@014_0357 tilapātraṃ prayaccheta brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ
13,125.038d@014_0358 tilodakaṃ ca yo dadyāt pitṝṇāṃ madhunā saha
13,125.038d@014_0359 dīpakaṃ kṛsaraṃ caiva śrūyatāṃ tasya tat phalam
13,125.038d@014_0360 tilapātre phalaṃ prāha bhagavān pākaśāsanaḥ
13,125.038d@014_0361 gopradānaṃ ca yaḥ kuryād bhūmidānaṃ ca śāśvatam
13,125.038d@014_0362 agniṣṭomaṃ ca yo yajñaṃ yajeta bahudakṣiṇam
13,125.038d@014_0363 tilapātraṃ sahaitena samaṃ manyanti devatāḥ
13,125.038d@014_0364 tilodakaṃ sadā śrāddhe manyante pitaro 'kṣayam
13,125.038d@014_0365 dīpe ca kṛsare caiva tuṣyante 'sya pitāmahāḥ
13,125.038d@014_0366 svarge ca pitṛloke ca pitṛdevābhipūjitam
13,125.038d@014_0367 evam etan mayoddiṣṭam ṛṣidṛṣṭaṃ purātanam
13,125.038d@014_0367 bhīṣmaḥ
13,125.038d@014_0368 tatas tv ṛṣigaṇāḥ sarve pitaraś ca sadevatāḥ
13,125.038d@014_0369 arundhatīṃ tapovṛddhām apṛcchanta samāhitāḥ
13,125.038d@014_0370 samānaśīlāṃ vīryeṇa vasiṣṭhasya mahātmanaḥ
13,125.038d@014_0371 tvatto dharmarahasyāni śrotum icchāmahe vayam
13,125.038d@014_0372 arundhatī
13,125.038d@014_0372 yat te guhyatamaṃ bhadre tat prabhāṣitum arhasi
13,125.038d@014_0373 tapovṛddhir mayā prāptā bhavatāṃ smaraṇena vai
13,125.038d@014_0374 bhavatāṃ ca prasādena dharmān vakṣyāmi śāśvatān
13,125.038d@014_0375 saguhyān sarahasyāṃś ca tāñ śṛṇudhvam aśeṣataḥ
13,125.038d@014_0376 śraddadhāne prayoktavyā yasya śuddhaṃ tathā manaḥ
13,125.038d@014_0377 aśraddadhāno mānī ca brahmahā gurutalpagaḥ
13,125.038d@014_0378 asaṃbhāṣyā hi catvāro naiṣāṃ dharmaṃ prakāśayet
13,125.038d@014_0379 ahany ahani yo dadyāt kapilāṃ dvādaśīḥ samāḥ
13,125.038d@014_0380 māsi māsi ca satreṇa yo yajeta sadā naraḥ
13,125.038d@014_0381 gavāṃ śatasahasraṃ ca yo dadyāj jyeṣṭhapuṣkare
13,125.038d@014_0382 na tad dharmaphalaṃ tulyam atithir yasya tuṣyati
13,125.038d@014_0383 śrūyatāṃ cāparo dharmo manuṣyāṇāṃ sukhāvahaḥ
13,125.038d@014_0384 śraddadhānena kartavyaḥ sarahasyo mahāphalaḥ
13,125.038d@014_0385 kalyam utthāya gomadhye gṛhya darbhān sahodakān
13,125.038d@014_0386 niṣiñceta gavāṃ śṛṅge mastakena ca taj jalam
13,125.038d@014_0387 pratīccheta nirāhāras tasya dharmaphalaṃ śṛṇu
13,125.038d@014_0388 śrūyante yāni tīrthāni triṣu lokeṣu kāni cit
13,125.038d@014_0389 siddhacāraṇajuṣṭāni sevitāni maharṣibhiḥ
13,125.038d@014_0390 abhiṣekaḥ samas teṣāṃ gavāṃ śṛṅgodakasya ca
13,125.038d@014_0391 sādhu sādhv iti coddiṣṭaṃ daivataiḥ pitṛbhis tathā
13,125.038d@014_0392 pitāmahaḥ
13,125.038d@014_0392 bhūtaiś caiva susaṃhṛṣṭaiḥ pūjitā sāpy arundhatī
13,125.038d@014_0393 aho dharmo mahābhāge sarahasya udāhṛtaḥ
13,125.038d@014_0394 yamaḥ
13,125.038d@014_0394 varaṃ dadāmi te dhanye tapas te vardhatāṃ sadā
13,125.038d@014_0395 ramaṇīyā kathā divyā yuṣmatto yā mayā śrutā
13,125.038d@014_0396 śrūyatāṃ citraguptasya bhāṣitaṃ mama ca priyam
13,125.038d@014_0397 rahasyaṃ dharmasaṃyuktaṃ śakyaṃ śrotuṃ maharṣibhiḥ
13,125.038d@014_0398 śraddadhānena martyena ātmano hitam icchatā
13,125.038d@014_0399 na hi puṇyaṃ tathā pāpaṃ kṛtaṃ kiṃ cid vinaśyati
13,125.038d@014_0400 parvakāle ca yat kiṃ cid ādityaṃ cādhitiṣṭhati
13,125.038d@014_0401 pretalokaṃ gate martye tat tat sarvaṃ vibhāvasuḥ
13,125.038d@014_0402 pratijānāti puṇyātmā tac ca tatropayujyate
13,125.038d@014_0403 kiṃ cid dharmaṃ pravakṣyāmi citraguptamataṃ śubham
13,125.038d@014_0404 pānīyaṃ caiva dīpaṃ ca dātavyaṃ satataṃ tathā
13,125.038d@014_0405 upānahau ca cchatraṃ ca kapilā ca yathātatham
13,125.038d@014_0406 puṣkare kapilā deyā brāhmaṇe vedapārage
13,125.038d@014_0407 agnihotraṃ ca yatnena sarvaśaḥ pratipālayet
13,125.038d@014_0408 ayaṃ caivāparo dharmaś citraguptena bhāṣitaḥ
13,125.038d@014_0409 phalam asya pṛthaktvena śrotum arhanti sattamāḥ
13,125.038d@014_0410 pralayaṃ sarvabhūtaiś ca gantavyaṃ kālaparyayāt
13,125.038d@014_0411 tatra durgam anuprāptāḥ kṣuttṛṣṇāparipīḍitāḥ
13,125.038d@014_0412 dahyamānā vipacyante na tatrāsti palāyanam
13,125.038d@014_0413 andhakāraṃ tamo ghoraṃ praviśanty alpabuddhayaḥ
13,125.038d@014_0414 tatra dharmaṃ pravakṣyāmi yena durgāṇi saṃtaret
13,125.038d@014_0415 alpavyayaṃ mahārthaṃ ca pretya caiva sukhodayam
13,125.038d@014_0416 pānīyasya guṇā divyāḥ pretaloke viśeṣataḥ
13,125.038d@014_0417 tatra puṇyodakā nāma nadī teṣāṃ vidhīyate
13,125.038d@014_0418 akṣayaṃ salilaṃ tatra śītalaṃ hy amṛtopamam
13,125.038d@014_0419 sa tatra toyaṃ pibati pānīyaṃ yaḥ prayacchati
13,125.038d@014_0420 pradīpasya pradānena śrūyatāṃ guṇavistaraḥ
13,125.038d@014_0421 tamondhakāraṃ niyataṃ dīpado na prapaśyati
13,125.038d@014_0422 prabhāṃ cāsya prayacchanti somabhāskarapāvakāḥ
13,125.038d@014_0423 devatāś cāsya manyante vimalāḥ sarvatodiśaḥ
13,125.038d@014_0424 dyotate ca yathādityaḥ pretalokagato naraḥ
13,125.038d@014_0425 tasmād dīpaḥ pradātavyaḥ pānīyaṃ ca viśeṣataḥ
13,125.038d@014_0426 kapilāṃ ye prayacchanti brāhmaṇe vedapārage
13,125.038d@014_0427 puṣkare ca viśeṣeṇa śrūyatāṃ tasya yat phalam
13,125.038d@014_0428 gośataṃ savṛṣaṃ tena dattaṃ bhavati śāśvatam
13,125.038d@014_0429 pāpaṃ karma ca yat kiṃ cid brahmahatyāsamaṃ bhavet
13,125.038d@014_0430 śodhayet kapilā hy ekā pradattaṃ gośataṃ yathā
13,125.038d@014_0431 tasmāt tu kapilā deyā kaumudyāṃ jyeṣṭhapuṣkare
13,125.038d@014_0432 na teṣāṃ viṣamaṃ kiṃ cin na duḥkhaṃ na ca kaṇṭakāḥ
13,125.038d@014_0433 upānahau ca yo dadyāt pātrabhūte dvijottame
13,125.038d@014_0434 chatradāne sukhāṃ chāyāṃ labhate paralokagaḥ
13,125.038d@014_0435 na hi dattasya dānasya nāśo 'stīha kadā cana
13,125.038d@014_0436 citraguptamataṃ śrutvā hṛṣṭaromā vibhāvasuḥ
13,125.038d@014_0437 uvāca devatāḥ sarvāḥ pitṝṃś caiva mahādyutiḥ
13,125.038d@014_0438 śrutaṃ hi citraguptasya dharmaguhyaṃ mahātmanaḥ
13,125.038d@014_0439 śraddadhānāś ca ye martyā brāhmaṇeṣu mahātmasu
13,125.038d@014_0440 dānam etat prayacchanti na teṣāṃ vidyate bhayam
13,125.038d@014_0441 dharmadoṣās tv ime pañca yeṣāṃ nāstīha niṣkṛtiḥ
13,125.038d@014_0442 asaṃbhāṣyā anācārā varjanīyā narādhamāḥ
13,125.038d@014_0443 brahmahā caiva goghnaś ca paradārarataś ca yaḥ
13,125.038d@014_0444 aśraddadhānaś ca naraḥ striyaṃ yaś copajīvati
13,125.038d@014_0445 pretalokagatā hy ete narake pāpakarmiṇaḥ
13,125.038d@014_0446 pacyante vai yathā mīnāḥ pūyaśoṇitabhojanāḥ
13,125.038d@014_0447 asaṃbhāṣyāḥ pitṝṇāṃ ca devānāṃ caiva pañca te
13,125.038d@014_0448 bhīṣmaḥ
13,125.038d@014_0448 snātakānāṃ ca viprāṇāṃ ye cānye ca tapodhanāḥ
13,125.038d@014_0449 tataḥ sarve mahābhāgā devāś ca pitaraś ca ha
13,125.038d@014_0450 ṛṣayaś ca mahābhāgāḥ pramathān vākyam abruvan
13,125.038d@014_0451 bhavanto vai mahābhāgā aparokṣaniśācarāḥ
13,125.038d@014_0452 ucchiṣṭān aśucīn kṣudrān kathaṃ hiṃsatha mānavān
13,125.038d@014_0453 ke ca smṛtāḥ pratīghātā yena martyān na hiṃsatha
13,125.038d@014_0454 rakṣoghnāni ca kāni syur yair gṛheṣu praṇaśyatha
13,125.038d@014_0455 pramathāḥ
13,125.038d@014_0455 śrotum icchāma yuṣmākaṃ sarvam etan niśācarāḥ
13,125.038d@014_0456 maithunena sadocchiṣṭāḥ kṛte caivādharottare
13,125.038d@014_0457 mohān māṃsāni khādetha vṛkṣamūle ca yaḥ svapet
13,125.038d@014_0458 āmiṣaṃ śīrṣato yasya pādato yaś ca saṃviśet
13,125.038d@014_0459 tata ucchiṣṭakāḥ sarve bahucchidrāś ca mānavāḥ
13,125.038d@014_0460 udake cāpy amedhyāni śleṣmāṇaṃ ca pramuñcati
13,125.038d@014_0461 ete bhakṣyāś ca vadhyāś ca mānuṣā nātra saṃśayaḥ
13,125.038d@014_0462 evaṃśīlasamācārān dharṣayāmo hi mānavān
13,125.038d@014_0463 śrūyatāṃ ca pratīghātān yair na śaknuma hiṃsitum
13,125.038d@014_0464 gorocanāsamālambho vacāhastaś ca yo bhavet
13,125.038d@014_0465 ghṛtākṣataṃ ca yo dadyān mastake tatparāyaṇaḥ
13,125.038d@014_0466 ye ca māṃsaṃ na khādanti tān na śaknuma hiṃsitum
13,125.038d@014_0467 yasya cāgnir gṛhe nityaṃ divā rātrau ca dīpyate
13,125.038d@014_0468 tarakṣoś carma daṃṣṭrāś ca tathaiva girikacchapaḥ
13,125.038d@014_0469 ājyadhūmo biḍālaś ca cchāgaḥ kṛṣṇo 'tha piṅgalaḥ
13,125.038d@014_0470 yeṣām etāni tiṣṭhanti gṛheṣu gṛhamedhinām
13,125.038d@014_0471 tāny adhṛṣyāṇy agārāṇi piśitāśaiḥ sudāruṇaiḥ
13,125.038d@014_0472 lokān asmadvidhā ye ca vicaranti yathāsukham
13,125.038d@014_0473 tasmād etāni geheṣu rakṣoghnāni viśāṃ pate
13,125.038d@014_0474 bhīṣmaḥ
13,125.038d@014_0474 etad vaḥ kathitaṃ sarvaṃ yatra vaḥ saṃśayo mahān
13,125.038d@014_0475 tataḥ padmapratīkāśaḥ padmodbhūtaḥ pitāmahaḥ
13,125.038d@014_0476 uvāca vacanaṃ devān vāsavaṃ ca śacīpatim
13,125.038d@014_0477 ayaṃ mahābalo nāgo rasātalacaro balī
13,125.038d@014_0478 tejasvī reṇuko nāma mahāsattvaparākramaḥ
13,125.038d@014_0479 atitejasvinaḥ sarve mahāvīryā mahāgajāḥ
13,125.038d@014_0480 dhārayanti mahīṃ kṛtsnāṃ saśailavanakānanām
13,125.038d@014_0481 bhavadbhiḥ samanujñāto reṇukas tān mahāgajān
13,125.038d@014_0482 dharmaguhyāni sarvāṇi gatvā pṛcchatu tatra vai
13,125.038d@014_0483 pitāmahavacaḥ śrutvā te devā reṇukaṃ tadā
13,125.038d@014_0484 reṇukaḥ
13,125.038d@014_0484 preṣayām āsur avyagrā yatra te dharaṇīdharāḥ
13,125.038d@014_0485 anujñāto 'smi devaiś ca pitṛbhiś ca mahābalāḥ
13,125.038d@014_0486 dharmaguhyāni yuṣmākaṃ śrotum icchāmi tattvataḥ
13,125.038d@014_0487 diggajāḥ
13,125.038d@014_0487 kathayadhvaṃ mahābhāgā yad vas tattvaṃ manīṣitam
13,125.038d@014_0488 kārttike māsi cāśleṣā bahulasyāṣṭamī śivā
13,125.038d@014_0489 tena nakṣatrayogena yo dadāti guḍaudanam
13,125.038d@014_0490 imaṃ mantraṃ japañ śrāddhe yatāhāro hy akopanaḥ
13,125.038d@014_0491 baladevaprabhṛtayo ye nāgā balavattarāḥ
13,125.038d@014_0492 anantā hy akṣayā nityaṃ bhoginaḥ sumahābalāḥ
13,125.038d@014_0493 teṣāṃ kulodbhavā ye ca mahābhūtā bhujaṃgamāḥ
13,125.038d@014_0494 te me baliṃ prayacchantu balatejobhivṛddhaye
13,125.038d@014_0495 yadā nārāyaṇaḥ śrīmān ujjahāra vasuṃdharām
13,125.038d@014_0496 tad balaṃ tasya devasya dharām uddharatas tathā
13,125.038d@014_0497 evam uktvā baliṃ tatra valmīke tu nivedayet
13,125.038d@014_0498 gajendrakusumākīrṇaṃ nīlavastrānulepanam
13,125.038d@014_0499 nirvapet taṃ tu valmīke astaṃ yāte divākare
13,125.038d@014_0500 evaṃ tuṣṭās tataḥ sarve adhastād bhārapīḍitā
13,125.038d@014_0501 śramaṃ taṃ nāvabudhyāmo dhārayanto vasuṃdharām
13,125.038d@014_0502 evaṃ manyāmahe dharmaṃ bhārārtā nirapekṣiṇaḥ
13,125.038d@014_0503 brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyaḥ śūdro vā yady upoṣitaḥ
13,125.038d@014_0504 evaṃ saṃvatsaraṃ kṛtvā dānaṃ bahuphalaṃ labhet
13,125.038d@014_0505 valmīke balim ādāya tan no bahuphalaṃ matam
13,125.038d@014_0506 ye ca nāgā mahāvīryās triṣu lokeṣu kṛtsnaśaḥ
13,125.038d@014_0507 kṛtātithyā bhaveyus te śataṃ varṣāṇi tattvataḥ
13,125.038d@014_0508 diggajānāṃ ca tac chrutvā devatāḥ pitaras tathā
13,125.038d@014_0509 maheśvaraḥ
13,125.038d@014_0509 ṛṣayaś ca mahābhāgāḥ pūjayanti sma reṇukam
13,125.038d@014_0510 sāram uddhṛtya yuṣmābhiḥ sādhu dharma udāhṛtaḥ
13,125.038d@014_0511 dharmaguhyam idaṃ mattaḥ śṛṇudhvaṃ sarva eva ha
13,125.038d@014_0512 yeṣāṃ dharmāśritā buddhiḥ śraddhadhānāś ca ye narāḥ
13,125.038d@014_0513 teṣāṃ syād upadeṣṭavyaḥ sarahasyo mahāphalaḥ
13,125.038d@014_0514 nirudvignas tu yo dadyān māsam ekaṃ gavāhnikam
13,125.038d@014_0515 ekabhaktaṃ tathāśnīyāc chrūyatāṃ tasya yat phalam
13,125.038d@014_0516 imā gāvo mahābhāgāḥ pavitraṃ paramaṃ smṛtāḥ
13,125.038d@014_0517 trīn lokān dhārayanti sma sadevāsuramānuṣān
13,125.038d@014_0518 tāsu caiva mahāpuṇyaṃ śuśrūṣā ca mahāphalam
13,125.038d@014_0519 ahany ahani dharmeṇa yujyate vā gavāhnike
13,125.038d@014_0520 mayā hy etā hy anujñātāḥ pūrvam āsan kṛte yuge
13,125.038d@014_0521 tato 'ham anunīto vai brahmaṇā padmayoninā
13,125.038d@014_0522 tasmād vrajasthānagatas tiṣṭhaty upari me vṛṣaḥ
13,125.038d@014_0523 rame 'haṃ saha gobhiś ca tasmāt pūjyāḥ sadaiva tāḥ
13,125.038d@014_0524 mahāprabhāvā varadā varān dadyur upāsitāḥ
13,125.038d@014_0525 tā gāvo 'syānumanyante sarvakarmasu yat phalam
13,125.038d@014_0526 skandaḥ
13,125.038d@014_0526 tasya tatra caturbhāgo yo dadāti gavāhnikam
13,125.038d@014_0527 mamāpy anumato dharmas taṃ śṛṇudhvaṃ samāhitāḥ
13,125.038d@014_0528 nīlaṣaṇḍasya śṛṅgābhyāṃ gṛhītvā mṛttikāṃ tu yaḥ
13,125.038d@014_0529 abhiṣekaṃ tryahaṃ kuryāt tasya dharmaṃ nibodhata
13,125.038d@014_0530 śodhayed aśubhaṃ sarvam ādhipatyaṃ paratra ca
13,125.038d@014_0531 yāvac ca jāyate martyas tāvac chūro bhaviṣyati
13,125.038d@014_0532 idaṃ cāpy aparaṃ guhyaṃ sarahasyaṃ nibodhata
13,125.038d@014_0533 pragṛhyaudumbaraṃ pātraṃ pakvānnaṃ madhunā saha
13,125.038d@014_0534 somasyottiṣṭhamānasya paurṇamāsyāṃ baliṃ haret
13,125.038d@014_0535 tasya dharmaphalaṃ nityaṃ śraddadhānā nibodhata
13,125.038d@014_0536 sādhyā rudrās tathādityā viśvedevās tathāśvinau
13,125.038d@014_0537 maruto vasavaś caiva pratigṛhṇanti taṃ balim
13,125.038d@014_0538 somaś ca vardhate tena samudraś ca mahodadhiḥ
13,125.038d@014_0539 viṣṇuḥ
13,125.038d@014_0539 eṣa dharmo mayoddiṣṭaḥ sarahasyaḥ sukhāvahaḥ
13,125.038d@014_0540 dharmaguhyāni sarvāṇi devatānāṃ mahātmanām
13,125.038d@014_0541 ṛṣīṇāṃ caiva guhyāni yaḥ paṭhed āhnikaṃ sadā
13,125.038d@014_0542 śṛṇuyād vānasūyur yaḥ śraddadhānaḥ samāhitaḥ
13,125.038d@014_0543 nāsya vighnaḥ prabhavati bhayaṃ cāsya na vidyate
13,125.038d@014_0544 ye ca dharmāḥ śubhāḥ puṇyāḥ sarahasyā udāhṛtāḥ
13,125.038d@014_0545 teṣāṃ dharmaphalaṃ tasya yaḥ paṭheta jitendriyaḥ
13,125.038d@014_0546 nāsya pāpaṃ prabhavati na ca pāpena lipyate
13,125.038d@014_0547 paṭhed vā śrāvayed vāpi śrutvā vā labhate phalam
13,125.038d@014_0548 bhuñjate pitaro devā havyaṃ kavyam athākṣayam
13,125.038d@014_0549 śrāvayaṃś cāpi viprendrān parvasu prayato naraḥ
13,125.038d@014_0550 ṛṣīṇāṃ devatānāṃ ca pitṝṇāṃ caiva nityadā
13,125.038d@014_0551 bhavaty abhimataḥ śrīmān dharmeṣu prayataḥ sadā
13,125.038d@014_0552 kṛtvāpi pāpakaṃ karma mahāpātakavarjitam
13,125.038d@014_0553 bhīṣmaḥ
13,125.038d@014_0553 rahasyadharmaṃ śrutvemaṃ sarvapāpaiḥ pramucyate
13,125.038d@014_0554 etad dharmarahasyaṃ vai devatānāṃ narādhipa
13,125.038d@014_0555 vyāsoddiṣṭaṃ mayā proktaṃ sarvadevanamaskṛtam
13,125.038d@014_0556 pṛthivī ratnasaṃpūrṇā jñānaṃ cedam anuttamam
13,125.038d@014_0557 idam eva tataḥ śrāvyam iti manyeta dharmavit
13,125.038d@014_0558 nāśraddadhānāya na nāstikāya
13,125.038d@014_0559 na naṣṭadharmāya na nirguṇāya
13,125.038d@014_0560 na hetuduṣṭāya gurudviṣe vā
13,125.038d@014_0561 nānātmabhūtāya nivedyam etat
13,125.038d@014A_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,125.038d@014A_0001 ke bhojyā brāhmaṇasyeha ke bhojyāḥ kṣatriyasya ha
13,125.038d@014A_0002 bhīṣmaḥ
13,125.038d@014A_0002 tathā vaiśyasya ke bhojyāḥ ke ca śūdrasya bhārata
13,125.038d@014A_0003 brāhmaṇā brāhmaṇasyeha bhojyā ye caiva kṣatriyāḥ
13,125.038d@014A_0004 vaiśyāś cāpi tathā bhojyāḥ śūdrāś ca parivarjitāḥ
13,125.038d@014A_0005 brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyā bhojyā vai kṣatriyasya ha
13,125.038d@014A_0006 varjanīyās tu vai śūdrāḥ sarvabhakṣyā vikarmiṇaḥ
13,125.038d@014A_0007 vaiśyās tu bhojyā viprāṇāṃ kṣatriyāṇāṃ tathaiva ca
13,125.038d@014A_0008 nityāgnayo viviktāś ca cāturmāsyaratāś ca ye
13,125.038d@014A_0009 śūdrāṇām atha yo bhuṅkte sa bhuṅkte pṛthivīmalam
13,125.038d@014A_0010 malaṃ nṛṇāṃ sa pibati malaṃ bhuṅkte janasya ca
13,125.038d@014A_0011 śūdrāṇāṃ yas tathā bhuṅkte sa bhuṅkte pṛthivīmalam
13,125.038d@014A_0012 pṛthivīmalam aśnanti ye dvijāḥ śūdrabhojinaḥ
13,125.038d@014A_0013 śūdrasya karmaniṣṭhāyāṃ vikarmastho 'pi pacyate
13,125.038d@014A_0014 brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyo vikarmasthaś ca pacyate
13,125.038d@014A_0015 svādhyāyaniratā viprās tathā svastyayane nṛṇām
13,125.038d@014A_0016 rakṣaṇe kṣatriyaṃ prāhur vaiśyaṃ puṣṭyartham eva ca
13,125.038d@014A_0017 karoti karma yad vaiśyas tad gatvā hy upajīvati
13,125.038d@014A_0018 kṛṣigorakṣyavāṇijyam akutsā vaiśyakarmaṇi
13,125.038d@014A_0019 śūdrakarma tu yaḥ kuryād avahāya svakarma ca
13,125.038d@014A_0020 sa vijñeyo yathā śūdro na ca bhojyaḥ kadā cana
13,125.038d@014A_0021 cikitsakaḥ kāṇḍapṛṣṭhaḥ purādhyakṣaḥ purohitaḥ
13,125.038d@014A_0022 sāṃvatsaro vṛthādhyāyī sarve te śūdrasaṃmitāḥ
13,125.038d@014A_0023 śūdrakarmasv athaiteṣu yo bhuṅkte nirapatrapaḥ
13,125.038d@014A_0024 abhojyabhojanaṃ bhuktvā bhayaṃ prāpnoti dāruṇam
13,125.038d@014A_0025 kulaṃ vīryaṃ ca tejaś ca tiryagyonitvam eva ca
13,125.038d@014A_0026 sa prayāti yathā śvā vai niṣkriyo dharmavarjitaḥ
13,125.038d@014A_0027 bhuṅkte cikitsakasyānnaṃ tad annaṃ ca purīṣavat
13,125.038d@014A_0028 puṃścalyannaṃ ca mūtraṃ syāt kārukānnaṃ ca śoṇitam
13,125.038d@014A_0029 vidyopajīvino 'nnaṃ ca yo bhuṅkte sādhusaṃmataḥ
13,125.038d@014A_0030 tad apy annaṃ yathā śaudraṃ tat sādhuḥ parivarjayet
13,125.038d@014A_0031 vacanīyasya yo bhuṅkte tam āhuḥ śoṇitaṃ hradam
13,125.038d@014A_0032 piśunaṃ bhojanaṃ bhuṅkte brahmahatyāsamaṃ viduḥ
13,125.038d@014A_0033 asatkṛtam avajñātaṃ na bhoktavyaṃ kadā cana
13,125.038d@014A_0034 vyādhiṃ kulakṣayaṃ caiva kṣipraṃ prāpnoti brāhmaṇaḥ
13,125.038d@014A_0035 nagarīrakṣiṇo bhuṅkte śvapacapravaṇo bhavet
13,125.038d@014A_0036 goghne ca brāhmaṇaghne ca surāpe gurutalpage
13,125.038d@014A_0037 bhuktvānnaṃ jāyate vipro rakṣasāṃ kulavardhanaḥ
13,125.038d@014A_0038 nyāsāpahāriṇo bhuktvā kṛtaghne klībavartini
13,125.038d@014A_0039 jāyate śabarāvāse madhyadeśabahiṣkṛte
13,125.038d@014A_0040 abhojyāś caiva bhojyāś ca mayā proktā yathāvidhi
13,125.038d@014A_0041 kim anyad adya kaunteya mattas tvaṃ śrotum icchasi
13,125.038d@014A_0041 yudhiṣṭhiraḥ
13,125.038d@014A_0042 uktās tu bhavatā bhojyās tathābhojyāś ca sarvaśaḥ
13,125.038d@014A_0043 atra me praśnasaṃdehas tan me vada pitāmaha
13,125.038d@014A_0044 brāhmaṇānāṃ viśeṣeṇa havyakavyapratigrahe
13,125.038d@014A_0045 bhīṣmaḥ
13,125.038d@014A_0045 nānāvidheṣu bhojyeṣu prāyaścittāni śaṃsa me
13,125.038d@014A_0046 hanta vakṣyāmi te rājan brāhmaṇānāṃ mahātmanām
13,125.038d@014A_0047 pratigraheṣu bhojye ca mucyate yena pāpmanaḥ
13,125.038d@014A_0048 ghṛtapratigrahe caiva sāvitrī samidāhutiḥ
13,125.038d@014A_0049 tilapratigrahe caiva samam etad yudhiṣṭhira
13,125.038d@014A_0050 māṃsapratigrahe caiva madhuno lavaṇasya ca
13,125.038d@014A_0051 ādityodayanaṃ sthitvā pūto bhavati brāhmaṇaḥ
13,125.038d@014A_0052 kāñcanaṃ pratigṛhyātha japamāno guruśrutim
13,125.038d@014A_0053 kṛṣṇāyasaṃ ca trivṛtaṃ dhārayan mucyate dvijaḥ
13,125.038d@014A_0054 evaṃ pratigṛhīte 'tha dhane vastre tathā striyām
13,125.038d@014A_0055 evam eva naraśreṣṭha suvarṇasya pratigrahe
13,125.038d@014A_0056 annapratigrahe caiva pāyasekṣurase tathā
13,125.038d@014A_0057 ikṣutailapavitrāṇāṃ trisaṃdhye 'psu nimajjanam
13,125.038d@014A_0058 vrīhau puṣpe phale caiva jale piṣṭamaye tathā
13,125.038d@014A_0059 yāvake dadhidugdhe ca sāvitrīṃ śataśo 'nvitām
13,125.038d@014A_0060 upānahau ca vastraṃ ca pratigṛhyaurdhvadehikam
13,125.038d@014A_0061 japec chataṃ samāyuktas tena mucyeta pāpmanā
13,125.038d@014A_0062 kṣetrapratigrahe caiva grahasūtakayos tathā
13,125.038d@014A_0063 trīṇi rātrāṇy upoṣitvā tena pāpmā vimucyate
13,125.038d@014A_0064 kṛṣṇapakṣe tu yaḥ śrāddhaṃ pitṝṇām aśnute dvijaḥ
13,125.038d@014A_0065 annam etad ahorātrāt pūto bhavati brāhmaṇaḥ
13,125.038d@014A_0066 na ca saṃdhyām upāsīta na ca japyaṃ pravartayet
13,125.038d@014A_0067 na saṃkiret tad annaṃ ca tathā pūyeta brāhmaṇaḥ
13,125.038d@014A_0068 ityartham aparāhṇe tu pitṝṇāṃ śrāddham ucyate
13,125.038d@014A_0069 yathoktānāṃ yad aśnīyur brāhmaṇāḥ pūrvaketitāḥ
13,125.038d@014A_0070 mṛtakasya tṛtīyāhe brāhmaṇo yo 'nnam aśnute
13,125.038d@014A_0071 sa trivelaṃ samunmajya dvādaśāhena śudhyati
13,125.038d@014A_0072 dvādaśāhe vyatīte tu kṛtaśauco viśeṣataḥ
13,125.038d@014A_0073 brāhmaṇebhyo havir dattvā mucyate tena pāpmanā
13,125.038d@014A_0074 mṛtasya daśarātreṇa prāyaścittāni dāpayet
13,125.038d@014A_0075 sāvitrīṃ raivatīm iṣṭiṃ kūṣmāṇḍam aghamarṣaṇam
13,125.038d@014A_0076 mṛtakasya trirātre yaḥ samuddiṣṭe samaśnute
13,125.038d@014A_0077 sapta triṣavaṇaṃ snātvā pūto bhavati brāhmaṇaḥ
13,125.038d@014A_0078 siddhim āpnoti vipulām āpadaṃ caiva nāpnuyāt
13,125.038d@014A_0079 yas tu śūdraiḥ sahāśnīyād brāhmaṇo 'py ekabhojane
13,125.038d@014A_0080 aśaucaṃ vidhivat tasya śaucamātraṃ vidhīyate
13,125.038d@014A_0081 yas tu vaiśyaiḥ sahāśnīyād brāhmaṇo 'py ekabhojane
13,125.038d@014A_0082 sa vai trirātraṃ dīkṣitvā mucyate tena karmaṇā
13,125.038d@014A_0083 kṣatriyaiḥ saha yo 'śnīyād brāhmaṇo 'py ekabhojane
13,125.038d@014A_0084 āplutaḥ saha vāsobhis tena mucyeta pāpmanā
13,125.038d@014A_0085 śūdrasya tu kulaṃ hanti vaiśyasya paśubāndhavān
13,125.038d@014A_0086 kṣatriyasya śriyaṃ hanti brāhmaṇasya suvarcasam
13,125.038d@014A_0087 prāyaścittaṃ ca śāntiṃ ca juhuyāt tena mucyate
13,125.038d@014A_0088 sāvitrīṃ raivatīm iṣṭiṃ kūṣmāṇḍam aghamarṣaṇam
13,125.038d@014A_0089 athocchiṣṭam athānyonyaṃ saṃprāśen nātra saṃśayaḥ
13,125.038d@014A_0090 rocanā virajā rātrir maṅgalālambhanāni ca
13,125.038d@014B_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,125.038d@014B_0001 dānena vartatety āha tapasā caiva bhārata
13,125.038d@014B_0002 tad etan me manoduḥkhaṃ vyapoha tvaṃ pitāmaha
13,125.038d@014B_0003 kiṃ svit pṛthivyāṃ hy etan me bhavāñ śaṃsitum arhati
13,125.038d@014B_0003 bhīṣmaḥ
13,125.038d@014B_0004 śṛṇu yair dharmaniratais tapasā bhāvitātmabhiḥ
13,125.038d@014B_0005 lokā hy asaṃśayaṃ prāptā dānapuṇyaratair nṛpaiḥ
13,125.038d@014B_0006 satkṛtaś ca tathātreyaḥ śiṣyebhyo brahma nirguṇam
13,125.038d@014B_0007 upadiśya sadā rājan gato lokān anuttamān
13,125.038d@014B_0008 śibir auśīnaraḥ prāṇān priyasya tanayasya ca
13,125.038d@014B_0009 brāhmaṇārtham upākṛtya nākapṛṣṭham ito gataḥ
13,125.038d@014B_0010 pratardanaḥ kāśipatiḥ pradāya tanayaṃ svakam
13,125.038d@014B_0011 brāhmaṇāyātulāṃ kīrtim iha cāmutra cāśnute
13,125.038d@014B_0012 rantidevaś ca sāṃkṛtyo vasiṣṭhāya mahātmane
13,125.038d@014B_0013 arghyaṃ pradāya vidhival lebhe lokān anuttamān
13,125.038d@014B_0014 divyaṃ śataśalākaṃ ca yajñārthaṃ kāñcanaṃ śubham
13,125.038d@014B_0015 chatraṃ devāvṛdho dattvā brāhmaṇāyāsthito divam
13,125.038d@014B_0016 bhagavān ambarīṣaś ca brāhmaṇāyāmitaujase
13,125.038d@014B_0017 pradāya sakalaṃ rāṣṭraṃ suralokam avāptavān
13,125.038d@014B_0018 sāvitraḥ kuṇḍalaṃ divyaṃ yānaṃ ca janamejayaḥ
13,125.038d@014B_0019 brāhmaṇāya ca gā dattvā gato lokān anuttamān
13,125.038d@014B_0020 vṛṣādarbhiś ca rājarṣī ratnāni vividhāni ca
13,125.038d@014B_0021 ramyāṃś cāvasathān dattvā dvijebhyo divam āgamat
13,125.038d@014B_0022 nimī rāṣṭraṃ ca vaidarbhiḥ kanyāṃ dattvā mahātmane
13,125.038d@014B_0023 agastyāya gataḥ svargaṃ saputrapaśubāndhavaḥ
13,125.038d@014B_0024 jāmadagnyaś ca viprāya bhūmiṃ dattvā mahāyaśāḥ
13,125.038d@014B_0025 rāmo 'kṣayāṃs tathā lokāñ jagāma manaso 'dhikān
13,125.038d@014B_0026 avarṣati ca parjanye sarvabhūtāni devarāṭ
13,125.038d@014B_0027 vasiṣṭho jīvayām āsa yena yāto 'kṣayāṃ gatim
13,125.038d@014B_0028 rāmo dāśarathiś caiva hutvā yajñeṣu vai vasu
13,125.038d@014B_0029 sa gato hy akṣayān lokān yasya loke mahad yaśaḥ
13,125.038d@014B_0030 kakṣasenaś ca rājarṣir vasiṣṭhāya mahātmane
13,125.038d@014B_0031 nyāsaṃ yathāvat saṃnyasya jagāma sumahāyaśāḥ
13,125.038d@014B_0032 karaṃdhamasya pautras tu marutto ''vikṣitaḥ sutaḥ
13,125.038d@014B_0033 kanyām aṅgirase dattvā divam āśu jagāma saḥ
13,125.038d@014B_0034 brahmadattaś ca pāñcālyo rājā dharmabhṛtāṃ varaḥ
13,125.038d@014B_0035 nidhiṃ śaṅkham anujñāpya jagāma paramāṃ gatim
13,125.038d@014B_0036 rājā mitrasahaś caiva vasiṣṭhāya mahātmane
13,125.038d@014B_0037 madayantīṃ priyāṃ bhāryāṃ dattvā ca tridivaṃ gataḥ
13,125.038d@014B_0038 manoḥ putraś ca sudyumno likhitāya mahātmane
13,125.038d@014B_0039 daṇḍam uddhṛtya dharmeṇa gato lokān anuttamān
13,125.038d@014B_0040 sahasracityo rājarṣiḥ prāṇān iṣṭān mahāyaśāḥ
13,125.038d@014B_0041 brāhmaṇārthe parityajya gato lokān anuttamān
13,125.038d@014B_0042 sarvakāmaiś ca saṃpūrṇaṃ dattvā veśma hiraṇmayam
13,125.038d@014B_0043 maudgalyāya gataḥ svargaṃ śatadyumno mahīpatiḥ
13,125.038d@014B_0044 bhakṣyabhojyasya ca kṛtān rāśayaḥ parvatopamān
13,125.038d@014B_0045 śāṇḍilyāya purā dattvā samanyur divam āsthitaḥ
13,125.038d@014B_0046 nāmnā ca dyutimān nāma śālvarājo mahādyutiḥ
13,125.038d@014B_0047 dattvā rājyam ṛcīkāya gato lokān anuttamān
13,125.038d@014B_0048 madirāśvaś ca rājarṣir dattvā kanyāṃ sumadhyamām
13,125.038d@014B_0049 hiraṇyahastāya gato lokān devair adhiṣṭhitān
13,125.038d@014B_0050 lomapādaś ca rājarṣiḥ śāntāṃ dattvā sutāṃ prabhuḥ
13,125.038d@014B_0051 ṛṣyaśṛṅgāya vipulaiḥ sarvaiḥ kāmair ayujyata
13,125.038d@014B_0052 kautsāya dattvā kanyāṃ tu haṃsīṃ nāma yaśasvinīm
13,125.038d@014B_0053 gato 'kṣayān ato lokān rājarṣiś ca bhagīrathaḥ
13,125.038d@014B_0054 dattvā śatasahasraṃ tu gavāṃ rājā bhagīrathaḥ
13,125.038d@014B_0055 savatsānāṃ kohalāya gato lokān anuttamān
13,125.038d@014B_0056 ete cānye ca bahavo dānena tapasā ca ha
13,125.038d@014B_0057 yudhiṣṭhira gatāḥ svargaṃ nivartante punaḥ punaḥ
13,125.038d@014B_0058 teṣāṃ pratiṣṭhitā kīrtir yāvat sthāsyati medinī
13,125.038d@014B_0059 gṛhasthair dānatapasā yair lokā vai vinirjitāḥ
13,125.038d@014B_0060 śiṣṭānāṃ caritaṃ hy etat kīrtitaṃ me yudhiṣṭhira
13,125.038d@014B_0061 dānayajñaprajāsargair ete hi divam āsthitāḥ
13,125.038d@014B_0062 dattvā tu satataṃ te 'stu kauravāṇāṃ dhuraṃdhara
13,125.038d@014B_0063 dānayajñakriyāyuktā buddhir dharmopacāyinī
13,125.038d@014B_0064 yatra te nṛpaśārdūla saṃdeho vai bhaviṣyati
13,125.038d@014B_0065 yudhiṣṭhiraḥ
13,125.038d@014B_0065 śvaḥ prabhāte hi vakṣyāmi saṃdhyā hi samupasthitā
13,125.038d@014B_0066 śrutaṃ me bhavatas tāta satyavrataparākrama
13,125.038d@014B_0067 dānadharmeṇa mahatā ye prāptās tridivaṃ nṛpāḥ
13,125.038d@014B_0068 imāṃs tu śrotum icchāmi dharmān dharmabhṛtāṃ vara
13,125.038d@014B_0069 dānaṃ katividhaṃ deyaṃ kiṃ tasya ca phalaṃ labhet
13,125.038d@014B_0070 kathaṃ kebhyaś ca dharmyaṃ ca dānaṃ dātavyam iṣyate
13,125.038d@014B_0071 bhīṣmaḥ
13,125.038d@014B_0071 kaiḥ kāraṇaiḥ katividhaṃ śrotum icchāmi tattvataḥ
13,125.038d@014B_0072 śṛṇu tattvena kaunteya dānaṃ prati mamānagha
13,125.038d@014B_0073 yathā dānaṃ pradātavyaṃ sarvavarṇeṣu bhārata
13,125.038d@014B_0074 dharmād arthād bhayāt kāmāt kāruṇyād iti bhārata
13,125.038d@014B_0075 dānaṃ pañcavidhaṃ jñeyaṃ kāraṇair yair nibodha tat
13,125.038d@014B_0076 iha kīrtim avāpnoti pretya cānuttamaṃ sukham
13,125.038d@014B_0077 iti dānaṃ pradātavyaṃ brāhmaṇebhyo 'nasūyatā
13,125.038d@014B_0078 dadāti vā dāsyati vā mahyaṃ dattam anena vā
13,125.038d@014B_0079 ity arthibhyo niśamyaivaṃ sarvaṃ dātavyam arthine
13,125.038d@014B_0080 nāsyāhaṃ na madīyo 'yaṃ pāpaṃ kuryād vimānitaḥ
13,125.038d@014B_0081 iti dadyād bhayād eva dṛḍhaṃ mūḍhāya paṇḍitaḥ
13,125.038d@014B_0082 priyo me 'yaṃ priyo 'syāham iti saṃprekṣya buddhimān
13,125.038d@014B_0083 vayasyāyaivam akliṣṭaṃ dānaṃ dadyād atandritaḥ
13,125.038d@014B_0084 dīnaś ca yācate cāyam alpenāpi hi tuṣyati
13,125.038d@014B_0085 iti dadyād daridrāya kāruṇyād iti sarvathā
13,125.038d@014B_0086 iti pañcavidhaṃ dānaṃ puṇyakīrtivivardhanam
13,125.038d@014B_0087 yathāśaktyā pradātavyam evam āha prajāpatiḥ
13,126.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,126.001a pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada
13,126.001c āgamair bahubhiḥ sphīto bhavān naḥ prathitaḥ kule
13,126.002a tvatto dharmārthasaṃyuktam āyatyāṃ ca sukhodayam
13,126.002c āścaryabhūtaṃ lokasya śrotum icchāmy ariṃdama
13,126.003a ayaṃ ca kālaḥ saṃprāpto durlabhajñātibāndhavaḥ
13,126.003c śāstā ca na hi naḥ kaś cit tvām ṛte bharatarṣabha
13,126.004a yadi te 'ham anugrāhyo bhrātṛbhiḥ sahito 'nagha
13,126.004c vaktum arhasi naḥ praśnaṃ yat tvāṃ pṛcchāmi pārthiva
13,126.005a ayaṃ nārāyaṇaḥ śrīmān sarvapārthivasaṃmataḥ
13,126.005c bhavantaṃ bahumānena praśrayeṇa ca sevate
13,126.006a asya caiva samakṣaṃ tvaṃ pārthivānāṃ ca sarvaśaḥ
13,126.006c bhrātṝṇāṃ ca priyārthaṃ me snehād bhāṣitum arhasi
13,126.007 vaiśaṃpāyana uvāca
13,126.007a tasya tad vacanaṃ śrutvā snehād āgatasaṃbhramaḥ
13,126.007c bhīṣmo bhāgīrathīputra idaṃ vacanam abravīt
13,126.008a hanta te kathayiṣyāmi kathām atimanoramām
13,126.008c asya viṣṇoḥ purā rājan prabhāvo 'yaṃ mayā śrutaḥ
13,126.009a yaś ca govṛṣabhāṅkasya prabhāvas taṃ ca me śṛṇu
13,126.009c rudrāṇyāḥ saṃśayo yaś ca daṃpatyos taṃ ca me śṛṇu
13,126.010a vrataṃ cacāra dharmātmā kṛṣṇo dvādaśavārṣikam
13,126.010c dīkṣitaṃ cāgatau draṣṭum ubhau nāradaparvatau
13,126.011a kṛṣṇadvaipāyanaś caiva dhaumyaś ca japatāṃ varaḥ
13,126.011c devalaḥ kāśyapaś caiva hastikāśyapa eva ca
13,126.012a apare ṛṣayaḥ santo dīkṣādamasamanvitāḥ
13,126.012c śiṣyair anugatāḥ sarve devakalpais tapodhanaiḥ
13,126.013a teṣām atithisatkāram arcanīyaṃ kulocitam
13,126.013c devakītanayaḥ prīto devakalpam akalpayat
13,126.014a hariteṣu suvarṇeṣu barhiṣkeṣu naveṣu ca
13,126.014c upopaviviśuḥ prītā viṣṭareṣu maharṣayaḥ
13,126.015a kathāś cakrus tatas te tu madhurā dharmasaṃhitāḥ
13,126.015c rājarṣīṇāṃ surāṇāṃ ca ye vasanti tapodhanāḥ
13,126.016a tato nārāyaṇaṃ tejo vratacaryendhanotthitam
13,126.016c vaktrān niḥsṛtya kṛṣṇasya vahnir adbhutakarmaṇaḥ
13,126.017a so 'gnir dadāha taṃ śailaṃ sadrumaṃ salatākṣupam
13,126.017c sapakṣimṛgasaṃghātaṃ saśvāpadasarīsṛpam
13,126.018a mṛgaiś ca vividhākārair hāhābhūtam acetanam
13,126.018c śikharaṃ tasya śailasya mathitaṃ dīptadarśanam
13,126.019a sa tu vahnir mahājvālo dagdhvā sarvam aśeṣataḥ
13,126.019c viṣṇoḥ samīpam āgamya pādau śiṣyavad aspṛśat
13,126.020a tato viṣṇur vanaṃ dṛṣṭvā nirdagdham arikarśanaḥ
13,126.020c saumyair dṛṣṭinipātais tat punaḥ prakṛtim ānayat
13,126.021a tathaiva sa girir bhūyaḥ prapuṣpitalatādrumaḥ
13,126.021c sapakṣigaṇasaṃghuṣṭaḥ saśvāpadasarīsṛpaḥ
13,126.022a tad adbhutam acintyaṃ ca dṛṣṭvā munigaṇas tadā
13,126.022c vismito hṛṣṭalomā ca babhūvāsrāvilekṣaṇaḥ
13,126.023a tato nārāyaṇo dṛṣṭvā tān ṛṣīn vismayānvitān
13,126.023c praśritaṃ madhuraṃ snigdhaṃ papraccha vadatāṃ varaḥ
13,126.024a kim asya ṛṣipūgasya tyaktasaṅgasya nityaśaḥ
13,126.024c nirmamasyāgamavato vismayaḥ samupāgataḥ
13,126.025a etaṃ me saṃśayaṃ sarvaṃ yāthātathyam aninditāḥ
13,126.025c ṛṣayo vaktum arhanti niścitārthaṃ tapodhanāḥ
13,126.026 ṛṣaya ūcuḥ
13,126.026a bhavān visṛjate lokān bhavān saṃharate punaḥ
13,126.026c bhavāñ śītaṃ bhavān uṣṇaṃ bhavān eva pravarṣati
13,126.027a pṛthivyāṃ yāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
13,126.027c teṣāṃ pitā tvaṃ mātā ca prabhuḥ prabhava eva ca
13,126.028a etan no vismayakaraṃ praśaṃsa madhusūdana
13,126.028c tvam evārhasi kalyāṇa vaktuṃ vahner vinirgamam
13,126.029a tato vigatasaṃtrāsā vayam apy arikarśana
13,126.029c yac chrutaṃ yac ca dṛṣṭaṃ nas tat pravakṣyāmahe hare
13,126.030 vāsudeva uvāca
13,126.030a etat tad vaiṣṇavaṃ tejo mama vaktrād viniḥsṛtam
13,126.030c kṛṣṇavartmā yugāntābho yenāyaṃ mathito giriḥ
13,126.031a ṛṣayaś cārtim āpannā jitakrodhā jitendriyāḥ
13,126.031c bhavanto vyathitāś cāsan devakalpās tapodhanāḥ
13,126.032a vratacaryāparītasya tapasvivratasevayā
13,126.032c mama vahniḥ samudbhūto na vai vyathitum arhatha
13,126.033a vrataṃ cartum ihāyātas tv ahaṃ girim imaṃ śubham
13,126.033c putraṃ cātmasamaṃ vīrye tapasā sraṣṭum āgataḥ
13,126.034a tato mamātmā yo dehe so 'gnir bhūtvā viniḥsṛtaḥ
13,126.034c gataś ca varadaṃ draṣṭuṃ sarvalokapitāmaham
13,126.035a tena cātmānuśiṣṭo me putratve munisattamāḥ
13,126.035c tejaso 'rdhena putras te bhaviteti vṛṣadhvajaḥ
13,126.036a so 'yaṃ vahnir upāgamya pādamūle mamāntikam
13,126.036c śiṣyavat paricaryātha śāntaḥ prakṛtim āgataḥ
13,126.037a etad asya rahasyaṃ vaḥ padmanābhasya dhīmataḥ
13,126.037c mayā premṇā samākhyātaṃ na bhīḥ kāryā tapodhanāḥ
13,126.038a sarvatra gatir avyagrā bhavatāṃ dīrghadarśanāḥ
13,126.038c tapasvivratasaṃdīptā jñānavijñānaśobhitāḥ
13,126.039a yac chrutaṃ yac ca vo dṛṣṭaṃ divi vā yadi vā bhuvi
13,126.039c āścaryaṃ paramaṃ kiṃ cit tad bhavanto bruvantu me
13,126.040a tasyāmṛtanikāśasya vāṅmadhor asti me spṛhā
13,126.040c bhavadbhiḥ kathitasyeha tapovananivāsibhiḥ
13,126.041a yady apy aham adṛṣṭaṃ vā divyam adbhutadarśanam
13,126.041c divi vā bhuvi vā kiṃ cit paśyāmy amaladarśanāḥ
13,126.042a prakṛtiḥ sā mama parā na kva cit pratihanyate
13,126.042c na cātmagatam aiśvaryam āścaryaṃ pratibhāti me
13,126.043a śraddheyaḥ kathito hy arthaḥ sajjanaśravaṇaṃ gataḥ
13,126.043c ciraṃ tiṣṭhati medinyāṃ śaile lekhyam ivārpitam
13,126.044a tad ahaṃ sajjanamukhān niḥsṛtaṃ tatsamāgame
13,126.044c kathayiṣyāmy aharahar buddhidīpakaraṃ nṛṇām
13,126.045a tato munigaṇāḥ sarve praśritāḥ kṛṣṇasaṃnidhau
13,126.045c netraiḥ padmadalaprakhyair apaśyanta janārdanam
13,126.046a vardhayantas tathaivānye pūjayantas tathāpare
13,126.046c vāgbhir ṛgbhūṣitārthābhiḥ stuvanto madhusūdanam
13,126.047a tato munigaṇāḥ sarve nāradaṃ devadarśanam
13,126.047c tadā niyojayām āsur vacane vākyakovidam
13,126.048a yad āścaryam acintyaṃ ca girau himavati prabho
13,126.048c anubhūtaṃ munigaṇais tīrthayātrāparāyaṇaiḥ
13,126.049a tad bhavān ṛṣisaṃghasya hitārthaṃ sarvacoditaḥ
13,126.049c yathādṛṣṭaṃ hṛṣīkeśe sarvam ākhyātum arhati
13,126.050a evam uktaḥ sa munibhir nārado bhagavān ṛṣiḥ
13,126.050c kathayām āsa devarṣiḥ pūrvavṛttāṃ kathāṃ śubhām
13,127.001 bhīṣma uvāca
13,127.001a tato nārāyaṇasuhṛn nārado bhagavān ṛṣiḥ
13,127.001c śaṃkarasyomayā sārdhaṃ saṃvādaṃ pratyabhāṣata
13,127.002a tapaś cacāra dharmātmā vṛṣabhāṅkaḥ sureśvaraḥ
13,127.002c puṇye girau himavati siddhacāraṇasevite
13,127.003a nānauṣadhiyute ramye nānāpuṣpasamākule
13,127.003c apsarogaṇasaṃkīrṇe bhūtasaṃghaniṣevite
13,127.004a tatra devo mudā yukto bhūtasaṃghaśatair vṛtaḥ
13,127.004c nānārūpair virūpaiś ca divyair adbhutadarśanaiḥ
13,127.005a siṃhavyāghragajaprakhyaiḥ sarvajātisamanvitaiḥ
13,127.005c kroṣṭukadvīpivadanair ṛkṣarṣabhamukhais tathā
13,127.006a ulūkavadanair bhīmaiḥ śyenabhāsamukhais tathā
13,127.006c nānāvarṇamṛgaprakhyaiḥ sarvajātisamanvayaiḥ
13,127.006e kiṃnarair devagandharvair yakṣabhūtagaṇais tathā
13,127.007a divyapuṣpasamākīrṇaṃ divyamālāvibhūṣitam
13,127.007c divyacandanasaṃyuktaṃ divyadhūpena dhūpitam
13,127.007e tat sado vṛṣabhāṅkasya divyavāditranāditam
13,127.008a mṛdaṅgapaṇavodghuṣṭaṃ śaṅkhabherīnināditam
13,127.008c nṛtyadbhir bhūtasaṃghaiś ca barhiṇaiś ca samantataḥ
13,127.009a pranṛttāpsarasaṃ divyaṃ divyastrīgaṇasevitam
13,127.009c dṛṣṭikāntam anirdeśyaṃ divyam adbhutadarśanam
13,127.010a sa giris tapasā tasya bhūteśasya vyarocata
13,127.011a svādhyāyaparamair viprair brahmaghoṣair vināditaḥ
13,127.011c ṣaṭpadair upagītaiś ca mādhavāpratimo giriḥ
13,127.012a taṃ mahotsavasaṃkāśaṃ bhīmarūpadharaṃ punaḥ
13,127.012c dṛṣṭvā munigaṇasyāsīt parā prītir janārdana
13,127.013a munayaś ca mahābhāgāḥ siddhāś caivordhvaretasaḥ
13,127.013c maruto vasavaḥ sādhyā viśvedevāḥ sanātanāḥ
13,127.014a yakṣā nāgāḥ piśācāś ca lokapālā hutāśanāḥ
13,127.014c bhāvāś ca sarve nyagbhūtās tatraivāsan samāgatāḥ
13,127.015a ṛtavaḥ sarvapuṣpaiś ca vyakiranta mahādbhutaiḥ
13,127.015c oṣadhyo jvalamānāś ca dyotayanti sma tad vanam
13,127.016a vihagāś ca mudā yuktāḥ prānṛtyan vyanadaṃś ca ha
13,127.016c giripṛṣṭheṣu ramyeṣu vyāharanto janapriyāḥ
13,127.017a tatra devo giritaṭe divyadhātuvibhūṣite
13,127.017c paryaṅka iva vibhrājann upaviṣṭo mahāmanāḥ
13,127.018a vyāghracarmāmbaradharaḥ siṃhacarmottaracchadaḥ
13,127.018c vyālayajñopavītī ca lohitāṅgadabhūṣaṇaḥ
13,127.019a hariśmaśrur jaṭī bhīmo bhayakartā suradviṣām
13,127.019c abhayaḥ sarvabhūtānāṃ bhaktānāṃ vṛṣabhadhvajaḥ
13,127.020a dṛṣṭvā tam ṛṣayaḥ sarve śirobhir avanīṃ gatāḥ
13,127.020c vimuktāḥ sarvapāpebhyaḥ kṣāntā vigatakalmaṣāḥ
13,127.021a tasya bhūtapateḥ sthānaṃ bhīmarūpadharaṃ babhau
13,127.021c apradhṛṣyataraṃ caiva mahoragasamākulam
13,127.022a kṣaṇenaivābhavat sarvam adbhutaṃ madhusūdana
13,127.022c tat sado vṛṣabhāṅkasya bhīmarūpadharaṃ babhau
13,127.023a tam abhyayāc chailasutā bhūtastrīgaṇasaṃvṛtā
13,127.023c haratulyāmbaradharā samānavratacāriṇī
13,127.024a bibhratī kalaśaṃ raukmaṃ sarvatīrthajalodbhavam
13,127.024b*0625_01 bibhratī paramaṃ rūpaṃ sarvabhūtamanoharam
13,127.024c girisravābhiḥ puṇyābhiḥ sarvato 'nugatā śubhā
13,127.025a puṣpavṛṣṭyābhivarṣantī gandhair bahuvidhais tathā
13,127.025c sevantī himavatpārśvaṃ harapārśvam upāgamat
13,127.026a tataḥ smayantī pāṇibhyāṃ narmārthaṃ cārudarśanā
13,127.026c haranetre śubhe devī sahasā sā samāvṛṇot
13,127.027a saṃvṛtābhyāṃ tu netrābhyāṃ tamobhūtam acetanam
13,127.027c nirhomaṃ nirvaṣaṭkāraṃ tat sadaḥ sahasābhavat
13,127.028a janaś ca vimanāḥ sarvo bhayatrāsasamanvitaḥ
13,127.028c nimīlite bhūtapatau naṣṭasūrya ivābhavat
13,127.029a tato vitimiro lokaḥ kṣaṇena samapadyata
13,127.029c jvālā ca mahatī dīptā lalāṭāt tasya niḥsṛtā
13,127.030a tṛtīyaṃ cāsya saṃbhūtaṃ netram ādityasaṃnibham
13,127.030c yugāntasadṛśaṃ dīptaṃ yenāsau mathito giriḥ
13,127.031a tato girisutā dṛṣṭvā dīptāgnisadṛśekṣaṇam
13,127.031c haraṃ praṇamya śirasā dadarśāyatalocanā
13,127.032a dahyamāne vane tasmin saśālasaraladrume
13,127.032c sacandanavane ramye divyauṣadhividīpite
13,127.033a mṛgayūthair drutair bhītair harapārśvam upāgataiḥ
13,127.033c śaraṇaṃ cāpy avindadbhis tat sadaḥ saṃkulaṃ babhau
13,127.034a tato nabhaḥspṛśajvālo vidyullolārcir ujjvalaḥ
13,127.034c dvādaśādityasadṛśo yugāntāgnir ivāparaḥ
13,127.035a kṣaṇena tena dagdhaḥ sa himavān abhavan nagaḥ
13,127.035c sadhātuśikharābhogo dīnadagdhavanauṣadhiḥ
13,127.036a taṃ dṛṣṭvā mathitaṃ śailaṃ śailarājasutā tataḥ
13,127.036c bhagavantaṃ prapannā sā sāñjalipragrahā sthitā
13,127.037a umāṃ śarvas tadā dṛṣṭvā strībhāvāgatamārdavām
13,127.037c pitur dainyam anicchantīṃ prītyāpaśyat tato girim
13,127.038a tato 'bhavat punaḥ sarvaḥ prakṛtisthaḥ sudarśanaḥ
13,127.038c prahṛṣṭavihagaś caiva prapuṣpitavanadrumaḥ
13,127.039a prakṛtisthaṃ giriṃ dṛṣṭvā prītā devī maheśvaram
13,127.039c uvāca sarvabhūtānāṃ patiṃ patim aninditā
13,127.040a bhagavan sarvabhūteśa śūlapāṇe mahāvrata
13,127.040c saṃśayo me mahāñ jātas taṃ me vyākhyātum arhasi
13,127.041a kimarthaṃ te lalāṭe vai tṛtīyaṃ netram utthitam
13,127.041c kimarthaṃ ca girir dagdhaḥ sapakṣigaṇakānanaḥ
13,127.042a kimarthaṃ ca punar deva prakṛtisthaḥ kṣaṇāt kṛtaḥ
13,127.042c tathaiva drumasaṃchannaḥ kṛto 'yaṃ te maheśvara
13,127.043 maheśvara uvāca
13,127.043a netre me saṃvṛte devi tvayā bālyād anindite
13,127.043c naṣṭālokas tato lokaḥ kṣaṇena samapadyata
13,127.044a naṣṭāditye tathā loke tamobhūte nagātmaje
13,127.044c tṛtīyaṃ locanaṃ dīptaṃ sṛṣṭaṃ te rakṣatā prajāḥ
13,127.045a tasya cākṣṇo mahat tejo yenāyaṃ mathito giriḥ
13,127.045c tvatpriyārthaṃ ca me devi prakṛtisthaḥ kṣaṇāt kṛtaḥ
13,127.046 umovāca
13,127.046a bhagavan kena te vaktraṃ candravat priyadarśanam
13,127.046c pūrvaṃ tathaiva śrīkāntam uttaraṃ paścimaṃ tathā
13,127.047a dakṣiṇaṃ ca mukhaṃ raudraṃ kenordhvaṃ kapilā jaṭāḥ
13,127.047c kena kaṇṭhaś ca te nīlo barhibarhanibhaḥ kṛtaḥ
13,127.048a haste caitat pinākaṃ te satataṃ kena tiṣṭhati
13,127.048c jaṭilo brahmacārī ca kimartham asi nityadā
13,127.049a etaṃ me saṃśayaṃ sarvaṃ vada bhūtapate 'nagha
13,127.049c sadharmacāriṇī cāhaṃ bhaktā ceti vṛṣadhvaja
13,127.050a evam uktaḥ sa bhagavāñ śailaputryā pinākadhṛk
13,127.050c tasyā vṛttyā ca buddhyā ca prītimān abhavat prabhuḥ
13,127.051a tatas tām abravīd devaḥ subhage śrūyatām iti
13,127.051c hetubhir yair mamaitāni rūpāṇi rucirānane
13,128.001 maheśvara uvāca
13,128.001a tilottamā nāma purā brahmaṇā yoṣid uttamā
13,128.001c tilaṃ tilaṃ samuddhṛtya ratnānāṃ nirmitā śubhā
13,128.002a sābhyagacchata māṃ devi rūpeṇāpratimā bhuvi
13,128.002c pradakṣiṇaṃ lobhayantī māṃ śubhe rucirānanā
13,128.003a yato yataḥ sā sudatī mām upādhāvad antike
13,128.003c tatas tato mukhaṃ cāru mama devi vinirgatam
13,128.004a tāṃ didṛkṣur ahaṃ yogāc caturmūrtitvam āgataḥ
13,128.004c caturmukhaś ca saṃvṛtto darśayan yogam ātmanaḥ
13,128.005a pūrveṇa vadanenāham indratvam anuśāsmi ha
13,128.005c uttareṇa tvayā sārdhaṃ ramāmy aham anindite
13,128.006a paścimaṃ me mukhaṃ saumyaṃ sarvaprāṇisukhāvaham
13,128.006c dakṣiṇaṃ bhīmasaṃkāśaṃ raudraṃ saṃharati prajāḥ
13,128.007a jaṭilo brahmacārī ca lokānāṃ hitakāmyayā
13,128.007c devakāryārthasiddhyarthaṃ pinākaṃ me kare sthitam
13,128.008a indreṇa ca purā vajraṃ kṣiptaṃ śrīkāṅkṣiṇā mama
13,128.008c dagdhvā kaṇṭhaṃ tu tad yātaṃ tena śrīkaṇṭhatā mama
13,128.009 umovāca
13,128.009a vāhaneṣu prabhūteṣu śrīmatsv anyeṣu satsu te
13,128.009c kathaṃ govṛṣabho deva vāhanatvam upāgataḥ
13,128.010 maheśvara uvāca
13,128.010a surabhīṃ sasṛje brahmāmṛtadhenuṃ payomucam
13,128.010c sā sṛṣṭā bahudhā jātā kṣaramāṇā payo 'mṛtam
13,128.011a tasyā vatsamukhotsṛṣṭaḥ pheno madgātram āgataḥ
13,128.011c tato dagdhā mayā gāvo nānāvarṇatvam āgatāḥ
13,128.012a tato 'haṃ lokaguruṇā śamaṃ nīto 'rthavedinā
13,128.012c vṛṣaṃ cemaṃ dhvajārthaṃ me dadau vāhanam eva ca
13,128.013 umovāca
13,128.013a nivāsā bahurūpās te viśvarūpaguṇānvitāḥ
13,128.013c tāṃś ca saṃtyajya bhagavañ śmaśāne ramase katham
13,128.014a keśāsthikalile bhīme kapālaghaṭasaṃkule
13,128.014c gṛdhragomāyukalile citāgniśatasaṃkule
13,128.015a aśucau māṃsakalile vasāśoṇitakardame
13,128.015c vinikīrṇāmiṣacaye śivānādavinādite
13,128.016 maheśvara uvāca
13,128.016a medhyānveṣī mahīṃ kṛtsnāṃ vicarāmi niśāsv aham
13,128.016c na ca medhyataraṃ kiṃ cic chmaśānād iha vidyate
13,128.017a tena me sarvavāsānāṃ śmaśāne ramate manaḥ
13,128.017c nyagrodhaśākhāsaṃchanne nirbhuktasragvibhūṣite
13,128.018a tatra caiva ramante me bhūtasaṃghāḥ śubhānane
13,128.018c na ca bhūtagaṇair devi vināhaṃ vastum utsahe
13,128.019a eṣa vāso hi me medhyaḥ svargīyaś ca mato hi me
13,128.019c puṇyaḥ paramakaś caiva medhyakāmair upāsyate
13,128.020 umovāca
13,128.020a bhagavan sarvabhūteśa sarvadharmabhṛtāṃ vara
13,128.020c pinākapāṇe varada saṃśayo me mahān ayam
13,128.021a ayaṃ munigaṇaḥ sarvas tapas tapa iti prabho
13,128.021c taponveṣakaro loke bhramate vividhākṛtiḥ
13,128.022a asya caivarṣisaṃghasya mama ca priyakāmyayā
13,128.022c etaṃ mameha saṃdehaṃ vaktum arhasy ariṃdama
13,128.023a dharmaḥ kiṃlakṣaṇaḥ proktaḥ kathaṃ vācarituṃ naraiḥ
13,128.023c śakyo dharmam avindadbhir dharmajña vada me prabho
13,128.024 nārada uvāca
13,128.024a tato munigaṇaḥ sarvas tāṃ devīṃ pratyapūjayat
13,128.024c vāgbhir ṛgbhūṣitārthābhiḥ stavaiś cārthavidāṃ vara
13,128.025 maheśvara uvāca
13,128.025a ahiṃsā satyavacanaṃ sarvabhūtānukampanam
13,128.025c śamo dānaṃ yathāśakti gārhasthyo dharma uttamaḥ
13,128.026a paradāreṣv asaṃkalpo nyāsastrīparirakṣaṇam
13,128.026c adattādānaviramo madhumāṃsasya varjanam
13,128.027a eṣa pañcavidho dharmo bahuśākhaḥ sukhodayaḥ
13,128.027c dehibhir dharmaparamaiḥ kartavyo dharmasaṃcayaḥ
13,128.028 umovāca
13,128.028a bhagavan saṃśayaṃ pṛṣṭas taṃ me vyākhyātum arhasi
13,128.028c cāturvarṇyasya yo dharmaḥ sve sve varṇe guṇāvahaḥ
13,128.029a brāhmaṇe kīdṛśo dharmaḥ kṣatriye kīdṛśo bhavet
13,128.029c vaiśye kiṃlakṣaṇo dharmaḥ śūdre kiṃlakṣaṇo bhavet
13,128.030 maheśvara uvāca
13,128.030a nyāyatas te mahābhāge saṃśayaḥ samudīritaḥ
13,128.030c bhūmidevā mahābhāgāḥ sadā loke dvijātayaḥ
13,128.031a upavāsaḥ sadā dharmo brāhmaṇasya na saṃśayaḥ
13,128.031c sa hi dharmārtham utpanno brahmabhūyāya kalpate
13,128.032a tasya dharmakriyā devi vratacaryā ca nyāyataḥ
13,128.032c tathopanayanaṃ caiva dvijāyaivopapadyate
13,128.033a gurudaivatapūjārthaṃ svādhyāyābhyasanātmakaḥ
13,128.033c dehibhir dharmaparamaiś cartavyo dharmasaṃbhavaḥ
13,128.034 umovāca
13,128.034a bhagavan saṃśayo me 'tra taṃ me vyākhyātum arhasi
13,128.034c cāturvarṇyasya dharmaṃ hi naipuṇyena prakīrtaya
13,128.035 maheśvara uvāca
13,128.035a rahasyaśravaṇaṃ dharmo vedavrataniṣevaṇam
13,128.035c vratacaryāparo dharmo gurupādaprasādanam
13,128.036a bhaikṣacaryāparo dharmo dharmo nityopavāsitā
13,128.036c nityasvādhyāyitā dharmo brahmacaryāśramas tathā
13,128.037a guruṇā tv abhyanujñātaḥ samāvarteta vai dvijaḥ
13,128.037c vindetānantaraṃ bhāryām anurūpāṃ yathāvidhi
13,128.038a śūdrānnavarjanaṃ dharmas tathā satpathasevanam
13,128.038c dharmo nityopavāsitvaṃ brahmacaryaṃ tathaiva ca
13,128.039a āhitāgnir adhīyāno juhvānaḥ saṃyatendriyaḥ
13,128.039c vighasāśī yatāhāro gṛhasthaḥ satyavāk śuciḥ
13,128.040a atithivratatā dharmo dharmas tretāgnidhāraṇam
13,128.040c iṣṭīś ca paśubandhāṃś ca vidhipūrvaṃ samācaret
13,128.041a yajñaś ca paramo dharmas tathāhiṃsā ca dehiṣu
13,128.041c apūrvabhojanaṃ dharmo vighasāśitvam eva ca
13,128.042a bhukte parijane paścād bhojanaṃ dharma ucyate
13,128.042c brāhmaṇasya gṛhasthasya śrotriyasya viśeṣataḥ
13,128.043a daṃpatyoḥ samaśīlatvaṃ dharmaś ca gṛhamedhinām
13,128.043c gṛhyāṇāṃ caiva devānāṃ nityaṃ puṣpabalikriyā
13,128.044a nityopalepanaṃ dharmas tathā nityopavāsitā
13,128.044c susaṃmṛṣṭopalipte ca sājyadhūmodgame gṛhe
13,128.045a eṣa dvijajane dharmo gārhasthyo lokadhāraṇaḥ
13,128.045c dvijātīnāṃ satāṃ nityaṃ sadaivaiṣa pravartate
13,128.046a yas tu kṣatragato devi tvayā dharma udīritaḥ
13,128.046c tam ahaṃ te pravakṣyāmi taṃ me śṛṇu samāhitā
13,128.047a kṣatriyasya smṛto dharmaḥ prajāpālanam āditaḥ
13,128.047c nirdiṣṭaphalabhoktā hi rājā dharmeṇa yujyate
13,128.048a prajāḥ pālayate yo hi dharmeṇa manujādhipaḥ
13,128.048c tasya dharmārjitā lokāḥ prajāpālanasaṃcitāḥ
13,128.049a tatra rājñaḥ paro dharmo damaḥ svādhyāya eva ca
13,128.049c agnihotraparispando dānādhyayanam eva ca
13,128.050a yajñopavītadhāraṇaṃ yajño dharmakriyās tathā
13,128.050c bhṛtyānāṃ bharaṇaṃ dharmaḥ kṛte karmaṇy amoghatā
13,128.051a samyag daṇḍe sthitir dharmo dharmo vedakratukriyāḥ
13,128.051c vyavahārasthitir dharmaḥ satyavākyaratis tathā
13,128.052a ārtahastaprado rājā pretya ceha mahīyate
13,128.052c gobrāhmaṇārthe vikrāntaḥ saṃgrāme nidhanaṃ gataḥ
13,128.052e aśvamedhajitāṃl lokān prāpnoti tridivālaye
13,128.053a vaiśyasya satataṃ dharmaḥ pāśupālyaṃ kṛṣis tathā
13,128.053c agnihotraparispando dānādhyayanam eva ca
13,128.054a vāṇijyaṃ satpathasthānam ātithyaṃ praśamo damaḥ
13,128.054c viprāṇāṃ svāgataṃ tyāgo vaiśyadharmaḥ sanātanaḥ
13,128.055a tilān gandhān rasāṃś caiva na vikrīṇīta vai kva cit
13,128.055c vaṇikpatham upāsīno vaiśyaḥ satpatham āśritaḥ
13,128.056a sarvātithyaṃ trivargasya yathāśakti yathārhataḥ
13,128.056c śūdradharmaḥ paro nityaṃ śuśrūṣā ca dvijātiṣu
13,128.057a sa śūdraḥ saṃśitatapāḥ satyasaṃdho jitendriyaḥ
13,128.057c śuśrūṣann atithiṃ prāptaṃ tapaḥ saṃcinute mahat
13,128.058a tyaktahiṃsaḥ śubhācāro devatādvijapūjakaḥ
13,128.058c śūdro dharmaphalair iṣṭaiḥ saṃprayujyeta buddhimān
13,128.059a etat te sarvam ākhyātaṃ cāturvarṇyasya śobhane
13,128.059c ekaikasyeha subhage kim anyac chrotum icchasi
13,129.001 umovāca
13,129.001a uktās tvayā pṛthagdharmāś cāturvarṇyahitāḥ śubhāḥ
13,129.001c sarvavyāpī tu yo dharmo bhagavaṃs taṃ bravīhi me
13,129.002 maheśvara uvāca
13,129.002a brāhmaṇā lokasāreṇa sṛṣṭā dhātrā guṇārthinā
13,129.002c lokāṃs tārayituṃ kṛtsnān martyeṣu kṣitidevatāḥ
13,129.003a teṣām imaṃ pravakṣyāmi dharmakarmaphalodayam
13,129.003c brāhmaṇeṣu hi yo dharmaḥ sa dharmaḥ paramo mataḥ
13,129.004a ime tu lokadharmārthaṃ trayaḥ sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā
13,129.004c pṛthivyāḥ sarjane nityaṃ sṛṣṭās tān api me śṛṇu
13,129.005a vedoktaḥ paramo dharmaḥ smṛtiśāstragato 'paraḥ
13,129.005c śiṣṭācīrṇaḥ paraḥ proktas trayo dharmāḥ sanātanāḥ
13,129.006a traividyo brāhmaṇo vidvān na cādhyayanajīvanaḥ
13,129.006c trikarmā triparikrānto maitra eṣa smṛto dvijaḥ
13,129.007a ṣaḍ imāni tu karmāṇi provāca bhuvaneśvaraḥ
13,129.007c vṛttyarthaṃ brāhmaṇānāṃ vai śṛṇu tāni samāhitā
13,129.008a yajanaṃ yājanaṃ caiva tathā dānapratigrahau
13,129.008c adhyāpanam adhītaṃ ca ṣaṭkarmā dharmabhāg dvijaḥ
13,129.009a nityasvādhyāyatā dharmo dharmo yajñaḥ sanātanaḥ
13,129.009c dānaṃ praśasyate cāsya yathāśakti yathāvidhi
13,129.010a ayaṃ tu paramo dharmaḥ pravṛttaḥ satsu nityaśaḥ
13,129.010c gṛhasthatā viśuddhānāṃ dharmasya nicayo mahān
13,129.011a pañcayajñaviśuddhātmā satyavāg anasūyakaḥ
13,129.011c dātā brāhmaṇasatkartā susaṃmṛṣṭaniveśanaḥ
13,129.012a amānī ca sadājihmaḥ snigdhavāṇīpradas tathā
13,129.012c atithyabhyāgataratiḥ śeṣānnakṛtabhojanaḥ
13,129.013a pādyam arghyaṃ yathānyāyam āsanaṃ śayanaṃ tathā
13,129.013c dīpaṃ pratiśrayaṃ cāpi yo dadāti sa dhārmikaḥ
13,129.014a prātar utthāya cācamya bhojanenopamantrya ca
13,129.014c satkṛtyānuvrajed yaś ca tasya dharmaḥ sanātanaḥ
13,129.015a sarvātithyaṃ trivargasya yathāśakti divāniśam
13,129.015c śūdradharmaḥ samākhyātas trivarṇaparicāraṇam
13,129.016a pravṛttilakṣaṇo dharmo gṛhastheṣu vidhīyate
13,129.016c tam ahaṃ kīrtayiṣyāmi sarvabhūtahitaṃ śubham
13,129.017a dātavyam asakṛc chaktyā yaṣṭavyam asakṛt tathā
13,129.017c puṣṭikarmavidhānaṃ ca kartavyaṃ bhūtim icchatā
13,129.018a dharmeṇārthaḥ samāhāryo dharmalabdhaṃ tridhā dhanam
13,129.018c kartavyaṃ dharmaparamaṃ mānavena prayatnataḥ
13,129.019a ekenāṃśena dharmārthaś cartavyo bhūtim icchatā
13,129.019c ekenāṃśena kāmārtha ekam aṃśaṃ vivardhayet
13,129.020a nivṛttilakṣaṇas tv anyo dharmo mokṣa iti smṛtaḥ
13,129.020c tasya vṛttiṃ pravakṣyāmi śṛṇu me devi tattvataḥ
13,129.021a sarvabhūtadayā dharmo na caikagrāmavāsitā
13,129.021c āśāpāśavimokṣaś ca śasyate mokṣakāṅkṣiṇām
13,129.022a na kuṇḍyāṃ nodake saṅgo na vāsasi na cāsane
13,129.022c na tridaṇḍe na śayane nāgnau na śaraṇālaye
13,129.023a adhyātmagatacitto yas tanmanās tatparāyaṇaḥ
13,129.023c yukto yogaṃ prati sadā pratisaṃkhyānam eva ca
13,129.024a vṛkṣamūlaśayo nityaṃ śūnyāgāraniveśanaḥ
13,129.024c nadīpulinaśāyī ca nadītīraratiś ca yaḥ
13,129.025a vimuktaḥ sarvasaṅgeṣu snehabandheṣu ca dvijaḥ
13,129.025c ātmany evātmano bhāvaṃ samāsajyāṭati dvijaḥ
13,129.026a sthāṇubhūto nirāhāro mokṣadṛṣṭena karmaṇā
13,129.026c parivrajati yo yuktas tasya dharmaḥ sanātanaḥ
13,129.027a na caikatra cirāsakto na caikagrāmagocaraḥ
13,129.027c yukto hy aṭati nirmukto na caikapulineśayaḥ
13,129.028a eṣa mokṣavidāṃ dharmo vedoktaḥ satpathaḥ satām
13,129.028c yo mārgam anuyātīmaṃ padaṃ tasya na vidyate
13,129.029a caturvidhā bhikṣavas te kuṭīcarakṛtodakaḥ
13,129.029c haṃsaḥ paramahaṃsaś ca yo yaḥ paścāt sa uttamaḥ
13,129.030a ataḥ parataraṃ nāsti nādharaṃ na tiro 'grataḥ
13,129.030c aduḥkham asukhaṃ saumyam ajarāmaram avyayam
13,129.031 umovāca
13,129.031a gārhasthyo mokṣadharmaś ca sajjanācaritas tvayā
13,129.031c bhāṣito martyalokasya mārgaḥ śreyaskaro mahān
13,129.032a ṛṣidharmaṃ tu dharmajña śrotum icchāmy anuttamam
13,129.032c spṛhā bhavati me nityaṃ tapovananivāsiṣu
13,129.033a ājyadhūmodbhavo gandho ruṇaddhīva tapovanam
13,129.033c taṃ dṛṣṭvā me manaḥ prītaṃ maheśvara sadā bhavet
13,129.034a etaṃ me saṃśayaṃ deva munidharmakṛtaṃ vibho
13,129.034c sarvadharmārthatattvajña devadeva vadasva me
13,129.034e nikhilena mayā pṛṣṭaṃ mahādeva yathātatham
13,129.035 maheśvara uvāca
13,129.035a hanta te 'haṃ pravakṣyāmi munidharmam anuttamam
13,129.035c yaṃ kṛtvā munayo yānti siddhiṃ svatapasā śubhe
13,129.036a phenapānām ṛṣīṇāṃ yo dharmo dharmavidāṃ sadā
13,129.036c taṃ me śṛṇu mahābhāge dharmajñe dharmam āditaḥ
13,129.037a uñchanti satataṃ tasmin brāhmaṃ phenotkaraṃ śubham
13,129.037c amṛtaṃ brahmaṇā pītaṃ madhuraṃ prasṛtaṃ divi
13,129.038a eṣa teṣāṃ viśuddhānāṃ phenapānāṃ tapodhane
13,129.038c dharmacaryākṛto mārgo vālakhilyagaṇe śṛṇu
13,129.039a vālakhilyās tapaḥsiddhā munayaḥ sūryamaṇḍale
13,129.039c uñcham uñchanti dharmajñāḥ śākunīṃ vṛttim āsthitāḥ
13,129.040a mṛganirmokavasanāś cīravalkalavāsasaḥ
13,129.040c nirdvaṃdvāḥ satpathaṃ prāptā vālakhilyās tapodhanāḥ
13,129.041a aṅguṣṭhaparvamātrās te sveṣv aṅgeṣu vyavasthitāḥ
13,129.041c tapaścaraṇam īhante teṣāṃ dharmaphalaṃ mahat
13,129.042a te suraiḥ samatāṃ yānti surakāryārthasiddhaye
13,129.042c dyotayanto diśaḥ sarvās tapasā dagdhakilbiṣāḥ
13,129.043a ye tv anye śuddhamanaso dayādharmaparāyaṇāḥ
13,129.043c santaś cakracarāḥ puṇyāḥ somalokacarāś ca ye
13,129.044a pitṛlokasamīpasthās ta uñchanti yathāvidhi
13,129.044c saṃprakṣālāśmakuṭṭāś ca dantolūkhalinas tathā
13,129.045a somapānāṃ ca devānām ūṣmapāṇāṃ tathaiva ca
13,129.045c uñchanti ye samīpasthāḥ svabhāvaniyatendriyāḥ
13,129.046a teṣām agnipariṣyandaḥ pitṛdevārcanaṃ tathā
13,129.046c yajñānāṃ cāpi pañcānāṃ yajanaṃ dharma ucyate
13,129.047a eṣa cakracarair devi devalokacarair dvijaiḥ
13,129.047c ṛṣidharmaḥ sadā cīrṇo yo 'nyas tam api me śṛṇu
13,129.048a sarveṣv evarṣidharmeṣu jeya ātmā jitendriyaḥ
13,129.048c kāmakrodhau tataḥ paścāj jetavyāv iti me matiḥ
13,129.049a agnihotraparispando dharmarātrisamāsanam
13,129.049c somayajñābhyanujñānaṃ pañcamī yajñadakṣiṇā
13,129.050a nityaṃ yajñakriyā dharmaḥ pitṛdevārcane ratiḥ
13,129.050c sarvātithyaṃ ca kartavyam annenoñchārjitena vai
13,129.051a nivṛttir upabhogasya gorasānāṃ ca vai ratiḥ
13,129.051c sthaṇḍile śayanaṃ yogaḥ śākaparṇaniṣevaṇam
13,129.052a phalamūlāśanaṃ vāyur āpaḥ śaivalabhakṣaṇam
13,129.052c ṛṣīṇāṃ niyamā hy ete yair jayanty ajitāṃ gatim
13,129.053a vidhūme nyastamusale vyaṅgāre bhuktavaj jane
13,129.053c atītapātrasaṃcāre kāle vigatabhaikṣake
13,129.054a atithiṃ kāṅkṣamāṇo vai śeṣānnakṛtabhojanaḥ
13,129.054c satyadharmaratiḥ kṣānto munidharmeṇa yujyate
13,129.055a na stambhī na ca mānī yo na pramatto na vismitaḥ
13,129.055c mitrāmitrasamo maitro yaḥ sa dharmavid uttamaḥ
13,130.001 umovāca
13,130.001a deśeṣu ramaṇīyeṣu girīṇāṃ nirjhareṣu ca
13,130.001c sravantīnāṃ ca kuñjeṣu parvatopavaneṣu ca
13,130.002a deśeṣu ca vicitreṣu phalavatsu samāhitāḥ
13,130.002c mūlavatsu ca deśeṣu vasanti niyatavratāḥ
13,130.003a teṣām api vidhiṃ puṇyaṃ śrotum icchāmi śaṃkara
13,130.003c vānaprastheṣu deveśa svaśarīropajīviṣu
13,130.003d*0627_01 vānaprasthoñchavṛttīnāṃ tapovistṛtacetasām
13,130.004 maheśvara uvāca
13,130.004a vānaprastheṣu yo dharmas taṃ me śṛṇu samāhitā
13,130.004c śrutvā caikamanā devi dharmabuddhiparā bhava
13,130.005a saṃsiddhair niyataiḥ sadbhir vanavāsam upāgataiḥ
13,130.005c vānaprasthair idaṃ karma kartavyaṃ śṛṇu yādṛśam
13,130.006a trikālam abhiṣekārthaḥ pitṛdevārcanaṃ kriyā
13,130.006c agnihotraparispanda iṣṭihomavidhis tathā
13,130.007a nīvāragrahaṇaṃ caiva phalamūlaniṣevaṇam
13,130.007c iṅgudair aṇḍatailānāṃ snehārthaṃ ca niṣevaṇam
13,130.008a yogacaryākṛtaiḥ siddhaiḥ kāmakrodhavivarjanam
13,130.008c vīraśayyām upāsadbhir vīrasthānopasevibhiḥ
13,130.009a yuktair yogavahaiḥ sadbhir grīṣme pañcatapais tathā
13,130.009c maṇḍūkayoganiyatair yathānyāyaniṣevibhiḥ
13,130.010a vīrāsanagatair nityaṃ sthaṇḍile śayanais tathā
13,130.010c śītayogo 'gniyogaś ca cartavyo dharmabuddhibhiḥ
13,130.011a abbhakṣair vāyubhakṣaiś ca śaivālottarabhojanaiḥ
13,130.011c aśmakuṭṭais tathā dāntaiḥ saṃprakṣālais tathāparaiḥ
13,130.012a cīravalkalasaṃvītair mṛgacarmanivāsibhiḥ
13,130.012c kāryā yātrā yathākālaṃ yathādharmaṃ yathāvidhi
13,130.013a vananityair vanacarair vanapair vanagocaraiḥ
13,130.013c vanaṃ gurum ivāsādya vastavyaṃ vanajīvibhiḥ
13,130.014a teṣāṃ homakriyā dharmaḥ pañcayajñaniṣevaṇam
13,130.014c nāgapañcamayajñasya vedoktasyānupālanam
13,130.015a aṣṭamīyajñaparatā cāturmāsyaniṣevaṇam
13,130.015c paurṇamāsyāṃ tu yo yajño nityayajñas tathaiva ca
13,130.016a vimuktā dārasaṃyogair vimuktāḥ sarvasaṃkaraiḥ
13,130.016c vimuktāḥ sarvapāpaiś ca caranti munayo vane
13,130.017a srugbhāṇḍaparamā nityaṃ tretāgniśaraṇāḥ sadā
13,130.017c santaḥ satpathanityā ye te yānti paramāṃ gatim
13,130.018a brahmalokaṃ mahāpuṇyaṃ somalokaṃ ca śāśvatam
13,130.018c gacchanti munayaḥ siddhā ṛṣidharmavyapāśrayāt
13,130.019a eṣa dharmo mayā devi vānaprasthāśritaḥ śubhaḥ
13,130.019c vistareṇārthasaṃpanno yathāsthūlam udāhṛtaḥ
13,130.020 umovāca
13,130.020a bhagavan devadeveśa sarvabhūtanamaskṛta
13,130.020c yo dharmo munisaṃghasya siddhivādeṣu taṃ vada
13,130.021a siddhivādeṣu saṃsiddhās tathā vananivāsinaḥ
13,130.021c svairiṇo dārasaṃyuktās teṣāṃ dharmaḥ kathaṃ smṛtaḥ
13,130.022 maheśvara uvāca
13,130.022a svairiṇas tāpasā devi sarve dāravihāriṇaḥ
13,130.022c teṣāṃ mauṇḍyaṃ kaṣāyaś ca vāsarātriś ca kāraṇam
13,130.023a trikālam abhiṣekaś ca hotraṃ tv ṛṣikṛtaṃ mahat
13,130.023c samādhiḥ satpathasthānaṃ yathoditaniṣevaṇam
13,130.024a ye ca te pūrvakathitā dharmā vananivāsinām
13,130.024c yadi sevanti dharmāṃs tān āpnuvanti tapaḥphalam
13,130.025a ye ca daṃpatidharmāṇaḥ svadāraniyatendriyāḥ
13,130.025c caranti vidhidṛṣṭaṃ tad ṛtukālābhigāminaḥ
13,130.026a teṣām ṛṣikṛto dharmo dharmiṇām upapadyate
13,130.026c na kāmakārāt kāmo 'nyaḥ saṃsevyo dharmadarśibhiḥ
13,130.027a sarvabhūteṣu yaḥ samyag dadāty abhayadakṣiṇām
13,130.027c hiṃsāroṣavimuktātmā sa vai dharmeṇa yujyate
13,130.028a sarvabhūtānukampī yaḥ sarvabhūtārjavavrataḥ
13,130.028c sarvabhūtātmabhūtaś ca sa vai dharmeṇa yujyate
13,130.029a sarvavedeṣu vā snānaṃ sarvabhūteṣu cārjavam
13,130.029c ubhe ete same syātām ārjavaṃ vā viśiṣyate
13,130.030a ārjavaṃ dharma ity āhur adharmo jihma ucyate
13,130.030c ārjaveneha saṃyukto naro dharmeṇa yujyate
13,130.031a ārjavo bhuvane nityaṃ vasaty amarasaṃnidhau
13,130.031c tasmād ārjavanityaḥ syād ya icched dharmam ātmanaḥ
13,130.032a kṣānto dānto jitakrodho dharmabhūto 'vihiṃsakaḥ
13,130.032c dharme ratamanā nityaṃ naro dharmeṇa yujyate
13,130.033a vyapetatandro dharmātmā śakyā satpatham āśritaḥ
13,130.033c cāritraparamo buddho brahmabhūyāya kalpate
13,130.034 umovāca
13,130.034a āśramābhiratā deva tāpasā ye tapodhanāḥ
13,130.034c dīptimantaḥ kayā caiva caryayātha bhavanti te
13,130.035a rājāno rājaputrāś ca nirdhanā vā mahādhanāḥ
13,130.035c karmaṇā kena bhagavan prāpnuvanti mahāphalam
13,130.036a nityaṃ sthānam upāgamya divyacandanarūṣitāḥ
13,130.036c kena vā karmaṇā deva bhavanti vanagocarāḥ
13,130.037a etaṃ me saṃśayaṃ deva tapaścaryāgataṃ śubham
13,130.037c śaṃsa sarvam aśeṣeṇa tryakṣa tripuranāśana
13,130.038 maheśvara uvāca
13,130.038a upavāsavratair dāntā ahiṃsrāḥ satyavādinaḥ
13,130.038c saṃsiddhāḥ pretya gandharvaiḥ saha modanty anāmayāḥ
13,130.039a maṇḍūkayogaśayano yathāsthānaṃ yathāvidhi
13,130.039c dīkṣāṃ carati dharmātmā sa nāgaiḥ saha modate
13,130.040a śaṣpaṃ mṛgamukhotsṛṣṭaṃ yo mṛgaiḥ saha sevate
13,130.040c dīkṣito vai mudā yuktaḥ sa gacchaty amarāvatīm
13,130.041a śaivālaṃ śīrṇaparṇaṃ vā tad vrato yo niṣevate
13,130.041c śītayogavaho nityaṃ sa gacchet paramāṃ gatim
13,130.042a vāyubhakṣo 'mbubhakṣo vā phalamūlāśano 'pi vā
13,130.042c yakṣeṣv aiśvaryam ādhāya modate 'psarasāṃ gaṇaiḥ
13,130.043a agniyogavaho grīṣme vidhidṛṣṭena karmaṇā
13,130.043c cīrtvā dvādaśa varṣāṇi rājā bhavati pārthivaḥ
13,130.044a āhāraniyamaṃ kṛtvā munir dvādaśavārṣikam
13,130.044c maruṃ saṃsādhya yatnena rājā bhavati pārthivaḥ
13,130.045a sthaṇḍile śuddham ākāśaṃ parigṛhya samantataḥ
13,130.045c praviśya ca mudā yukto dīkṣāṃ dvādaśavārṣikīm
13,130.046a sthaṇḍilasya phalāny āhur yānāni śayanāni ca
13,130.046c gṛhāṇi ca mahārhāṇi candraśubhrāṇi bhāmini
13,130.047a ātmānam upajīvan yo niyato niyatāśanaḥ
13,130.047c dehaṃ vānaśane tyaktvā sa svargaṃ samupāśnute
13,130.048a ātmānam upajīvan yo dīkṣāṃ dvādaśavārṣikīm
13,130.048c tyaktvā mahārṇave dehaṃ vāruṇaṃ lokam aśnute
13,130.049a ātmānam upajīvan yo dīkṣāṃ dvādaśavārṣikīm
13,130.049c aśmanā caraṇau bhittvā guhyakeṣu sa modate
13,130.050a sādhayitvātmanātmānaṃ nirdvaṃdvo niṣparigrahaḥ
13,130.050c cīrtvā dvādaśa varṣāṇi dīkṣām ekāṃ manogatām
13,130.050e svargalokam avāpnoti devaiś ca saha modate
13,130.051a ātmānam upajīvan yo dīkṣāṃ dvādaśavārṣikīm
13,130.051c hutvāgnau deham utsṛjya vahniloke mahīyate
13,130.052a yas tu devi yathānyāyaṃ dīkṣito niyato dvijaḥ
13,130.052c ātmany ātmānam ādhāya nirdvaṃdvo niṣparigrahaḥ
13,130.053a cīrtvā dvādaśa varṣāṇi dīkṣām ekāṃ manogatām
13,130.053c araṇīsahitaṃ skandhe baddhvā gacchaty anāvṛtaḥ
13,130.054a vīrādhvānamanā nityaṃ vīrāsanaratas tathā
13,130.054c vīrasthāyī ca satataṃ sa vīragatim āpnuyāt
13,130.055a sa śakralokago nityaṃ sarvakāmapuraskṛtaḥ
13,130.055c divyapuṣpasamākīrṇo divyacandanabhūṣitaḥ
13,130.055e sukhaṃ vasati dharmātmā divi devagaṇaiḥ saha
13,130.056a vīralokagato vīro vīrayogavahaḥ sadā
13,130.056c sattvasthaḥ sarvam utsṛjya dīkṣito niyataḥ śuciḥ
13,130.056e vīrādhvānaṃ prapadyed yas tasya lokāḥ sanātanāḥ
13,130.057a kāmagena vimānena sa vai carati cchandataḥ
13,130.057c śakralokagataḥ śrīmān modate ca nirāmayaḥ
13,131.001 umovāca
13,131.001a bhagavan bhaganetraghna pūṣṇo daśanapātana
13,131.001c dakṣakratuhara tryakṣa saṃśayo me mahān ayam
13,131.002a cāturvarṇyaṃ bhagavatā pūrvaṃ sṛṣṭaṃ svayaṃbhuvā
13,131.002c kena karmavipākena vaiśyo gacchati śūdratām
13,131.003a vaiśyo vā kṣatriyaḥ kena dvijo vā kṣatriyo bhavet
13,131.003c pratilomaḥ kathaṃ deva śakyo dharmo niṣevitum
13,131.004a kena vā karmaṇā vipraḥ śūdrayonau prajāyate
13,131.004c kṣatriyaḥ śūdratām eti kena vā karmaṇā vibho
13,131.005a etaṃ me saṃśayaṃ deva vada bhūtapate 'nagha
13,131.005c trayo varṇāḥ prakṛtyeha kathaṃ brāhmaṇyam āpnuyuḥ
13,131.006 maheśvara uvāca
13,131.006a brāhmaṇyaṃ devi duṣprāpaṃ nisargād brāhmaṇaḥ śubhe
13,131.006c kṣatriyo vaiśyaśūdrau vā nisargād iti me matiḥ
13,131.007a karmaṇā duṣkṛteneha sthānād bhraśyati vai dvijaḥ
13,131.007c jyeṣṭhaṃ varṇam anuprāpya tasmād rakṣeta vai dvijaḥ
13,131.008a sthito brāhmaṇadharmeṇa brāhmaṇyam upajīvati
13,131.008c kṣatriyo vātha vaiśyo vā brahmabhūyāya gacchati
13,131.009a yas tu vipratvam utsṛjya kṣātraṃ dharmaṃ niṣevate
13,131.009c brāhmaṇyāt sa paribhraṣṭaḥ kṣatrayonau prajāyate
13,131.010a vaiśyakarma ca yo vipro lobhamohavyapāśrayaḥ
13,131.010c brāhmaṇyaṃ durlabhaṃ prāpya karoty alpamatiḥ sadā
13,131.011a sa dvijo vaiśyatām eti vaiśyo vā śūdratām iyāt
13,131.011c svadharmāt pracyuto vipras tataḥ śūdratvam āpnute
13,131.012a tatrāsau nirayaṃ prāpto varṇabhraṣṭo bahiṣkṛtaḥ
13,131.012c brahmalokaparibhraṣṭaḥ śūdraḥ samupajāyate
13,131.013a kṣatriyo vā mahābhāge vaiśyo vā dharmacāriṇi
13,131.013c svāni karmāṇy apāhāya śūdrakarmāṇi sevate
13,131.014a svasthānāt sa paribhraṣṭo varṇasaṃkaratāṃ gataḥ
13,131.014c brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyaḥ śūdratvaṃ yāti tādṛśaḥ
13,131.015a yas tu śuddhaḥ svadharmeṇa jñānavijñānavāñ śuciḥ
13,131.015c dharmajño dharmanirataḥ sa dharmaphalam aśnute
13,131.016a idaṃ caivāparaṃ devi brahmaṇā samudīritam
13,131.016c adhyātmaṃ naiṣṭhikaṃ sadbhir dharmakāmair niṣevyate
13,131.017a ugrānnaṃ garhitaṃ devi gaṇānnaṃ śrāddhasūtakam
13,131.017c ghuṣṭānnaṃ naiva bhoktavyaṃ śūdrānnaṃ naiva karhi cit
13,131.018a śūdrānnaṃ garhitaṃ devi devadevair mahātmabhiḥ
13,131.018c pitāmahamukhotsṛṣṭaṃ pramāṇam iti me matiḥ
13,131.019a śūdrānnenāvaśeṣeṇa jaṭhare yo mriyeta vai
13,131.019c āhitāgnis tathā yajvā sa śūdragatibhāg bhavet
13,131.020a tena śūdrānnaśeṣeṇa brahmasthānād apākṛtaḥ
13,131.020c brāhmaṇaḥ śūdratām eti nāsti tatra vicāraṇā
13,131.021a yasyānnenāvaśeṣeṇa jaṭhare yo mriyeta vai
13,131.021c tāṃ tāṃ yoniṃ vrajed vipro yasyānnam upajīvati
13,131.022a brāhmaṇatvaṃ śubhaṃ prāpya durlabhaṃ yo 'vamanyate
13,131.022c abhojyānnāni cāśnāti sa dvijatvāt pateta vai
13,131.023a surāpo brahmahā kṣudraś cauro bhagnavrato 'śuciḥ
13,131.023c svādhyāyavarjitaḥ pāpo lubdho naikṛtikaḥ śaṭhaḥ
13,131.024a avratī vṛṣalībhartā kuṇḍāśī somavikrayī
13,131.024c nihīnasevī vipro hi patati brahmayonitaḥ
13,131.025a gurutalpī gurudveṣī gurukutsāratiś ca yaḥ
13,131.025c brahmadviṭ cāpi patati brāhmaṇo brahmayonitaḥ
13,131.026a ebhis tu karmabhir devi śubhair ācaritais tathā
13,131.026c śūdro brāhmaṇatāṃ gacched vaiśyaḥ kṣatriyatāṃ vrajet
13,131.027a śūdrakarmāṇi sarvāṇi yathānyāyaṃ yathāvidhi
13,131.027c śuśrūṣāṃ paricaryāṃ ca jyeṣṭhe varṇe prayatnataḥ
13,131.027e kuryād avimanāḥ śūdraḥ satataṃ satpathe sthitaḥ
13,131.028a daivatadvijasatkartā sarvātithyakṛtavrataḥ
13,131.028c ṛtukālābhigāmī ca niyato niyatāśanaḥ
13,131.029a caukṣaś caukṣajanānveṣī śeṣānnakṛtabhojanaḥ
13,131.029c vṛthāmāṃsāny abhuñjānaḥ śūdro vaiśyatvam ṛcchati
13,131.030a ṛtavāg anahaṃvādī nirdvaṃdvaḥ śamakovidaḥ
13,131.030c yajate nityayajñaiś ca svādhyāyaparamaḥ śuciḥ
13,131.031a dānto brāhmaṇasatkartā sarvavarṇabubhūṣakaḥ
13,131.031c gṛhasthavratam ātiṣṭhan dvikālakṛtabhojanaḥ
13,131.032a śeṣāśī vijitāhāro niṣkāmo nirahaṃvadaḥ
13,131.032c agnihotram upāsaṃś ca juhvānaś ca yathāvidhi
13,131.033a sarvātithyam upātiṣṭhañ śeṣānnakṛtabhojanaḥ
13,131.033c tretāgnimantravihito vaiśyo bhavati vai yadi
13,131.033e sa vaiśyaḥ kṣatriyakule śucau mahati jāyate
13,131.034a sa vaiśyaḥ kṣatriyo jāto janmaprabhṛti saṃskṛtaḥ
13,131.034c upanīto vrataparo dvijo bhavati satkṛtaḥ
13,131.035a dadāti yajate yajñaiḥ saṃskṛtair āptadakṣiṇaiḥ
13,131.035c adhīte svargam anvicchaṃs tretāgniśaraṇaḥ sadā
13,131.036a ārtahastaprado nityaṃ prajā dharmeṇa pālayan
13,131.036c satyaḥ satyāni kurute nityaṃ yaḥ sukhadarśanaḥ
13,131.037a dharmadaṇḍo na nirdaṇḍo dharmakāryānuśāsakaḥ
13,131.037c yantritaḥ kāryakaraṇe ṣaḍbhāgakṛtalakṣaṇaḥ
13,131.038a grāmyadharmān na seveta svacchandenārthakovidaḥ
13,131.038c ṛtukāle tu dharmātmā patnīṃ seveta nityadā
13,131.039a sarvopavāsī niyataḥ svādhyāyaparamaḥ śuciḥ
13,131.039c barhiṣkāntarite nityaṃ śayāno 'gnigṛhe sadā
13,131.040a sarvātithyaṃ trivargasya kurvāṇaḥ sumanāḥ sadā
13,131.040c śūdrāṇāṃ cānnakāmānāṃ nityaṃ siddham iti bruvan
13,131.041a svārthād vā yadi vā kāmān na kiṃ cid upalakṣayet
13,131.041c pitṛdevātithikṛte sādhanaṃ kurute ca yaḥ
13,131.042a svaveśmani yathānyāyam upāste bhaikṣam eva ca
13,131.042c trikālam agnihotraṃ ca juhvāno vai yathāvidhi
13,131.043a gobrāhmaṇahitārthāya raṇe cābhimukho hataḥ
13,131.043c tretāgnimantrapūtaṃ vā samāviśya dvijo bhavet
13,131.044a jñānavijñānasaṃpannaḥ saṃskṛto vedapāragaḥ
13,131.044c vipro bhavati dharmātmā kṣatriyaḥ svena karmaṇā
13,131.045a etaiḥ karmaphalair devi nyūnajātikulodbhavaḥ
13,131.045c śūdro 'py āgamasaṃpanno dvijo bhavati saṃskṛtaḥ
13,131.046a brāhmaṇo vāpy asadvṛttaḥ sarvasaṃkarabhojanaḥ
13,131.046c brāhmaṇyaṃ puṇyam utsṛjya śūdro bhavati tādṛśaḥ
13,131.047a karmabhiḥ śucibhir devi śuddhātmā vijitendriyaḥ
13,131.047c śūdro 'pi dvijavat sevya iti brahmābravīt svayam
13,131.048a svabhāvakarma ca śubhaṃ yatra śūdre 'pi tiṣṭhati
13,131.048c viśuddhaḥ sa dvijātir vai vijñeya iti me matiḥ
13,131.049a na yonir nāpi saṃskāro na śrutaṃ na ca saṃnatiḥ
13,131.049c kāraṇāni dvijatvasya vṛttam eva tu kāraṇam
13,131.050a sarvo 'yaṃ brāhmaṇo loke vṛttena tu vidhīyate
13,131.050c vṛtte sthitaś ca suśroṇi brāhmaṇatvaṃ nigacchati
13,131.051a brāhmaḥ svabhāvaḥ kalyāṇi samaḥ sarvatra me matiḥ
13,131.051c nirguṇaṃ nirmalaṃ brahma yatra tiṣṭhati sa dvijaḥ
13,131.052a ete yoniphalā devi sthānabhāganidarśakāḥ
13,131.052c svayaṃ ca varadenoktā brahmaṇā sṛjatā prajāḥ
13,131.053a brāhmaṇo hi mahat kṣetraṃ loke carati pādavat
13,131.053c yat tatra bījaṃ vapati sā kṛṣiḥ pāralaukikī
13,131.054a mitāśinā sadā bhāvyaṃ satpathālambinā sadā
13,131.054c brāhmamārgam atikramya vartitavyaṃ bubhūṣatā
13,131.055a saṃhitādhyāyinā bhāvyaṃ gṛhe vai gṛhamedhinā
13,131.055c nityaṃ svādhyāyayuktena dānādhyayanajīvinā
13,131.056a evaṃbhūto hi yo vipraḥ satataṃ satpathe sthitaḥ
13,131.056c āhitāgnir adhīyāno brahmabhūyāya kalpate
13,131.057a brāhmaṇyam eva saṃprāpya rakṣitavyaṃ yatātmabhiḥ
13,131.057c yonipratigrahādānaiḥ karmabhiś ca śucismite
13,131.058a etat te sarvam ākhyātaṃ yathā śūdro bhaved dvijaḥ
13,131.058c brāhmaṇo vā cyuto dharmād yathā śūdratvam āpnute
13,132.001 umovāca
13,132.001a bhagavan sarvabhūteśa surāsuranamaskṛta
13,132.001c dharmādharme nṛṇāṃ deva brūhi me saṃśayaṃ vibho
13,132.002a karmaṇā manasā vācā trividhaṃ hi naraḥ sadā
13,132.002c badhyate bandhanaiḥ pāśair mucyate 'py atha vā punaḥ
13,132.003a kena śīlena vā deva karmaṇā kīdṛśena vā
13,132.003c samācārair guṇair vākyaiḥ svargaṃ yāntīha mānavāḥ
13,132.004 maheśvara uvāca
13,132.004a devi dharmārthatattvajñe satyanitye dame rate
13,132.004c sarvaprāṇihitaḥ praśnaḥ śrūyatāṃ buddhivardhanaḥ
13,132.005a satyadharmaratāḥ santaḥ sarvalipsāvivarjitāḥ
13,132.005c nādharmeṇa na dharmeṇa badhyante chinnasaṃśayāḥ
13,132.006a pralayotpattitattvajñāḥ sarvajñāḥ samadarśinaḥ
13,132.006c vītarāgā vimucyante puruṣāḥ sarvabandhanaiḥ
13,132.007a karmaṇā manasā vācā ye na hiṃsanti kiṃ cana
13,132.007c ye na sajjanti kasmiṃś cid badhyante te na karmabhiḥ
13,132.008a prāṇātipātād viratāḥ śīlavanto dayānvitāḥ
13,132.008c tulyadveṣyapriyā dāntā mucyante karmabandhanaiḥ
13,132.009a sarvabhūtadayāvanto viśvāsyāḥ sarvajantuṣu
13,132.009c tyaktahiṃsāsamācārās te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.010a parasve nirmamā nityaṃ paradāravivarjakāḥ
13,132.010c dharmalabdhārthabhoktāras te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.011a mātṛvat svasṛvac caiva nityaṃ duhitṛvac ca ye
13,132.011c paradāreṣu vartante te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.012a stainyān nivṛttāḥ satataṃ saṃtuṣṭāḥ svadhanena ca
13,132.012c svabhāgyāny upajīvanti te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.013a svadāraniratā ye ca ṛtukālābhigāminaḥ
13,132.013c agrāmyasukhabhogāś ca te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.014a paradāreṣu ye nityaṃ cāritrāvṛtalocanāḥ
13,132.014c yatendriyāḥ śīlaparās te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.015a eṣa devakṛto mārgaḥ sevitavyaḥ sadā naraiḥ
13,132.015c akaṣāyakṛtaś caiva mārgaḥ sevyaḥ sadā budhaiḥ
13,132.016a dānadharmatapoyuktaḥ śīlaśaucadayātmakaḥ
13,132.016c vṛttyarthaṃ dharmahetor vā sevitavyaḥ sadā naraiḥ
13,132.016e svargavāsam abhīpsadbhir na sevyas tv ata uttaraḥ
13,132.017 umovāca
13,132.017a vācātha badhyate yena mucyate 'py atha vā punaḥ
13,132.017c tāni karmāṇi me deva vada bhūtapate 'nagha
13,132.018 maheśvara uvāca
13,132.018a ātmahetoḥ parārthe vā narmahāsyāśrayāt tathā
13,132.018c ye mṛṣā na vadantīha te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.019a vṛttyarthaṃ dharmahetor vā kāmakārāt tathaiva ca
13,132.019c anṛtaṃ ye na bhāṣante te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.020a ślakṣṇāṃ vāṇīṃ nirābādhāṃ madhurāṃ pāpavarjitām
13,132.020c svāgatenābhibhāṣante te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.021a kaṭukāṃ ye na bhāṣante paruṣāṃ niṣṭhurāṃ giram
13,132.021c apaiśunyaratāḥ santas te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.022a piśunāṃ ye na bhāṣante mitrabhedakarīṃ giram
13,132.022c ṛtāṃ maitrīṃ prabhāṣante te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.023a varjayanti sadā sūcyaṃ paradrohaṃ ca mānavāḥ
13,132.023c sarvabhūtasamā dāntās te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.024a śaṭhapralāpād viratā viruddhaparivarjakāḥ
13,132.024c saumyapralāpino nityaṃ te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.025a na kopād vyāharante ye vācaṃ hṛdayadāraṇīm
13,132.025c sāntvaṃ vadanti kruddhāpi te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.026a eṣa vāṇīkṛto devi dharmaḥ sevyaḥ sadā naraiḥ
13,132.026c śubhaḥ satyaguṇo nityaṃ varjanīyā mṛṣā budhaiḥ
13,132.027 umovāca
13,132.027a manasā badhyate yena karmaṇā puruṣaḥ sadā
13,132.027c tan me brūhi mahābhāga devadeva pinākadhṛk
13,132.028 maheśvara uvāca
13,132.028a mānaseneha dharmeṇa saṃyuktāḥ puruṣāḥ sadā
13,132.028c svargaṃ gacchanti kalyāṇi tan me kīrtayataḥ śṛṇu
13,132.029a duṣpraṇītena manasā duṣpraṇītatarākṛtiḥ
13,132.029c badhyate mānavo yena śṛṇu cānyac chubhānane
13,132.030a araṇye vijane nyastaṃ parasvaṃ vīkṣya ye narāḥ
13,132.030c manasāpi na hiṃsanti te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.031a grāme gṛhe vā yad dravyaṃ pārakyaṃ vijane sthitam
13,132.031c nābhinandanti vai nityaṃ te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.032a tathaiva paradārān ye kāmavṛttān rahogatān
13,132.032c manasāpi na hiṃsanti te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.033a śatruṃ mitraṃ ca ye nityaṃ tulyena manasā narāḥ
13,132.033c bhajanti maitrāḥ saṃgamya te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.034a śrutavanto dayāvantaḥ śucayaḥ satyasaṃgarāḥ
13,132.034c svair arthaiḥ parisaṃtuṣṭās te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.035a avairā ye tv anāyāsā maitracittaparāḥ sadā
13,132.035c sarvabhūtadayāvantas te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.036a śraddhāvanto dayāvantaś cokṣāś cokṣajanapriyāḥ
13,132.036c dharmādharmavido nityaṃ te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.037a śubhānām aśubhānāṃ ca karmaṇāṃ phalasaṃcaye
13,132.037c vipākajñāś ca ye devi te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.038a nyāyopetā guṇopetā devadvijaparāḥ sadā
13,132.038c samatāṃ samanuprāptās te narāḥ svargagāminaḥ
13,132.039a śubhaiḥ karmaphalair devi mayaite parikīrtitāḥ
13,132.039c svargamārgopagā bhūyaḥ kim anyac chrotum icchasi
13,132.040 umovāca
13,132.040a mahān me saṃśayaḥ kaś cin martyān prati maheśvara
13,132.040c tasmāt taṃ naipuṇenādya mamākhyātuṃ tvam arhasi
13,132.041a kenāyur labhate dīrghaṃ karmaṇā puruṣaḥ prabho
13,132.041c tapasā vāpi deveśa kenāyur labhate mahat
13,132.042a kṣīṇāyuḥ kena bhavati karmaṇā bhuvi mānavaḥ
13,132.042c vipākaṃ karmaṇāṃ deva vaktum arhasy anindita
13,132.043a apare ca mahābhogā mandabhogās tathāpare
13,132.043c akulīnās tathā cānye kulīnāś ca tathāpare
13,132.044a durdarśāḥ ke cid ābhānti narāḥ kāṣṭhamayā iva
13,132.044c priyadarśās tathā cānye darśanād eva mānavāḥ
13,132.045a duṣprajñāḥ ke cid ābhānti ke cid ābhānti paṇḍitāḥ
13,132.045c mahāprajñās tathaivānye jñānavijñānadarśinaḥ
13,132.046a alpābādhās tathā ke cin mahābādhās tathāpare
13,132.046c dṛśyante puruṣā deva tan me śaṃsitum arhasi
13,132.047 maheśvara uvāca
13,132.047a hanta te 'haṃ pravakṣyāmi devi karmaphalodayam
13,132.047c martyaloke narāḥ sarve yena svaṃ bhuñjate phalam
13,132.048a prāṇātipātī yo raudro daṇḍahastodyatas tathā
13,132.048c nityam udyatadaṇḍaś ca hanti bhūtagaṇān naraḥ
13,132.049a nirdayaḥ sarvabhūtānāṃ nityam udvegakārakaḥ
13,132.049c api kīṭapipīlānām aśaraṇyaḥ sunirghṛṇaḥ
13,132.050a evaṃbhūto naro devi nirayaṃ pratipadyate
13,132.050c viparītas tu dharmātmā rūpavān abhijāyate
13,132.051a nirayaṃ yāti hiṃsātmā yāti svargam ahiṃsakaḥ
13,132.051c yātanāṃ niraye raudrāṃ sa kṛcchrāṃ labhate naraḥ
13,132.052a atha cen nirayāt tasmāt samuttarati karhi cit
13,132.052c mānuṣyaṃ labhate cāpi hīnāyus tatra jāyate
13,132.053a pāpena karmaṇā devi baddho hiṃsāratir naraḥ
13,132.053c apriyaḥ sarvabhūtānāṃ hīnāyur upajāyate
13,132.054a yas tu śuklābhijātīyaḥ prāṇighātavivarjakaḥ
13,132.054c nikṣiptadaṇḍo nirdaṇḍo na hinasti kadā cana
13,132.055a na ghātayati no hanti ghnantaṃ naivānumodate
13,132.055c sarvabhūteṣu sasneho yathātmani tathāpare
13,132.056a īdṛśaḥ puruṣotkarṣo devi devatvam aśnute
13,132.056c upapannān sukhān bhogān upāśnāti mudā yutaḥ
13,132.057a atha cen mānuṣe loke kadā cid upapadyate
13,132.057c tatra dīrghāyur utpannaḥ sa naraḥ sukham edhate
13,132.058a evaṃ dīrghāyuṣāṃ mārgaḥ suvṛttānāṃ sukarmaṇām
13,132.058c prāṇihiṃsāvimokṣeṇa brahmaṇā samudīritaḥ
13,133.001 umovāca
13,133.001a kiṃśīlāḥ kiṃsamācārāḥ puruṣāḥ kaiś ca karmabhiḥ
13,133.001c svargaṃ samabhipadyante saṃpradānena kena vā
13,133.002 maheśvara uvāca
13,133.002a dātā brāhmaṇasatkartā dīnāndhakṛpaṇādiṣu
13,133.002c bhakṣyabhojyānnapānānāṃ vāsasāṃ ca pradāyakaḥ
13,133.003a pratiśrayān sabhāḥ kūpān prapāḥ puṣkariṇīs tathā
13,133.003c naityakāni ca sarvāṇi kim icchakam atīva ca
13,133.004a āsanaṃ śayanaṃ yānaṃ dhanaṃ ratnaṃ gṛhāṃs tathā
13,133.004c sasyajātāni sarvāṇi gāḥ kṣetrāṇy atha yoṣitaḥ
13,133.005a supratītamanā nityaṃ yaḥ prayacchati mānavaḥ
13,133.005c evaṃbhūto mṛto devi devaloke 'bhijāyate
13,133.006a tatroṣya suciraṃ kālaṃ bhuktvā bhogān anuttamān
13,133.006c sahāpsarobhir mudito ramitvā nandanādiṣu
13,133.007a tasmāt svargāc cyuto lokān mānuṣeṣūpajāyate
13,133.007c mahābhoge kule devi dhanadhānyasamācite
13,133.008a tatra kāmaguṇaiḥ sarvaiḥ samupeto mudā yutaḥ
13,133.008c mahābhogo mahākośo dhanī bhavati mānavaḥ
13,133.009a ete devi mahābhogāḥ prāṇino dānaśīlinaḥ
13,133.009c brahmaṇā vai purā proktāḥ sarvasya priyadarśanāḥ
13,133.010a apare mānavā devi pradānakṛpaṇā dvijaiḥ
13,133.010c yācitā na prayacchanti vidyamāne 'py abuddhayaḥ
13,133.011a dīnāndhakṛpaṇān dṛṣṭvā bhikṣukān atithīn api
13,133.011c yācyamānā nivartante jihvālobhasamanvitāḥ
13,133.012a na dhanāni na vāsāṃsi na bhogān na ca kāñcanam
13,133.012c na gāvo nānnavikṛtiṃ prayacchanti kadā cana
13,133.013a apravṛttās tu ye lubdhā nāstikā dānavarjitāḥ
13,133.013c evaṃbhūtā narā devi nirayaṃ yānty abuddhayaḥ
13,133.014a te cen manuṣyatāṃ yānti yadā kālasya paryayāt
13,133.014c dhanarikte kule janma labhante svalpabuddhayaḥ
13,133.015a kṣutpipāsāparītāś ca sarvabhogabahiṣkṛtāḥ
13,133.015c nirāśāḥ sarvabhogebhyo jīvanty adhamajīvikām
13,133.016a alpabhogakule jātā alpabhogaratā narāḥ
13,133.016c anena karmaṇā devi bhavanty adhanino narāḥ
13,133.017a apare stambhino nityaṃ māninaḥ pāpato ratāḥ
13,133.017c āsanārhasya ye pīṭhaṃ na prayacchanty acetasaḥ
13,133.018a mārgārhasya ca ye mārgaṃ na yacchanty alpabuddhayaḥ
13,133.018c pādyārhasya ca ye pādyaṃ na dadaty alpabuddhayaḥ
13,133.019a arghārhān na ca satkārair arcayanti yathāvidhi
13,133.019c arghyam ācamanīyaṃ vā na yacchanty alpabuddhayaḥ
13,133.020a guruṃ cābhigataṃ premṇā guruvan na bubhūṣate
13,133.020c abhimānapravṛttena lobhena samavasthitāḥ
13,133.021a saṃmānyāṃś cāvamanyante vṛddhān paribhavanti ca
13,133.021c evaṃvidhā narā devi sarve nirayagāminaḥ
13,133.022a te vai yadi narās tasmān nirayād uttaranti vai
13,133.022c varṣapūgais tato janma labhante kutsite kule
13,133.023a śvapākapulkasādīnāṃ kutsitānām acetasām
13,133.023c kuleṣu teṣu jāyante guruvṛddhāpacāyinaḥ
13,133.024a na stambhī na ca mānī yo devatādvijapūjakaḥ
13,133.024c lokapūjyo namaskartā praśrito madhuraṃ vadan
13,133.025a sarvavarṇapriyakaraḥ sarvabhūtahitaḥ sadā
13,133.025c adveṣī sumukhaḥ ślakṣṇaḥ snigdhavāṇīpradaḥ sadā
13,133.026a svāgatenaiva sarveṣāṃ bhūtānām avihiṃsakaḥ
13,133.026c yathārhasatkriyāpūrvam arcayann upatiṣṭhati
13,133.027a mārgārhāya dadan mārgaṃ guruṃ guruvad arcayan
13,133.027c atithipragraharatas tathābhyāgatapūjakaḥ
13,133.028a evaṃbhūto naro devi svargatiṃ pratipadyate
13,133.028c tato mānuṣatāṃ prāpya viśiṣṭakulajo bhavet
13,133.029a tatrāsau vipulair bhogaiḥ sarvaratnasamāyutaḥ
13,133.029c yathārhadātā cārheṣu dharmacaryāparo bhavet
13,133.030a saṃmataḥ sarvabhūtānāṃ sarvalokanamaskṛtaḥ
13,133.030c svakarmaphalam āpnoti svayam eva naraḥ sadā
13,133.031a udāttakulajātīya udāttābhijanaḥ sadā
13,133.031c eṣa dharmo mayā prokto vidhātrā svayam īritaḥ
13,133.032a yas tu raudrasamācāraḥ sarvasattvabhayaṃkaraḥ
13,133.032c hastābhyāṃ yadi vā padbhyāṃ rajjvā daṇḍena vā punaḥ
13,133.033a loṣṭaiḥ stambhair upāyair vā jantūn bādhati śobhane
13,133.033c hiṃsārthaṃ nikṛtiprajñaḥ prodvejayati caiva ha
13,133.034a upakrāmati jantūṃś ca udvegajananaḥ sadā
13,133.034c evaṃśīlasamācāro nirayaṃ pratipadyate
13,133.035a sa cen mānuṣatāṃ gacched yadi kālasya paryayāt
13,133.035c bahvābādhaparikliṣṭe so 'dhame jāyate kule
13,133.036a lokadveṣyo 'dhamaḥ puṃsāṃ svayaṃ karmakṛtaiḥ phalaiḥ
13,133.036c eṣa devi manuṣyeṣu boddhavyo jñātibandhuṣu
13,133.037a aparaḥ sarvabhūtāni dayāvān anupaśyati
13,133.037c maitradṛṣṭiḥ pitṛsamo nirvairo niyatendriyaḥ
13,133.038a nodvejayati bhūtāni na vihiṃsayate tathā
13,133.038c hastapādaiḥ suniyatair viśvāsyaḥ sarvajantuṣu
13,133.039a na rajjvā na ca daṇḍena na loṣṭair nāyudhena ca
13,133.039c udvejayati bhūtāni ślakṣṇakarmā dayāparaḥ
13,133.040a evaṃśīlasamācāraḥ svarge samupajāyate
13,133.040c tatrāsau bhavane divye mudā vasati devavat
13,133.041a sa cet karmakṣayān martyo manuṣyeṣūpajāyate
13,133.041c alpābādho nirītīkaḥ sa jātaḥ sukham edhate
13,133.042a sukhabhāgī nirāyāso nirudvegaḥ sadā naraḥ
13,133.042c eṣa devi satāṃ mārgo bādhā yatra na vidyate
13,133.043 umovāca
13,133.043a ime manuṣyā dṛśyante ūhāpohaviśāradāḥ
13,133.043c jñānavijñānasaṃpannāḥ prajñāvanto 'rthakovidāḥ
13,133.043e duṣprajñāś cāpare deva jñānavijñānavarjitāḥ
13,133.044a kena karmavipākena prajñāvān puruṣo bhavet
13,133.044c alpaprajño virūpākṣa kathaṃ bhavati mānavaḥ
13,133.044e etaṃ me saṃśayaṃ chinddhi sarvadharmavidāṃ vara
13,133.045a jātyandhāś cāpare deva rogārtāś cāpare tathā
13,133.045c narāḥ klībāś ca dṛśyante kāraṇaṃ brūhi tatra vai
13,133.046 maheśvara uvāca
13,133.046a brāhmaṇān vedaviduṣaḥ siddhān dharmavidas tathā
13,133.046c paripṛcchanty aharahaḥ kuśalākuśalaṃ tathā
13,133.047a varjayanty aśubhaṃ karma sevamānāḥ śubhaṃ tathā
13,133.047c labhante svargatiṃ nityam iha loke sukhaṃ tathā
13,133.048a sa cen mānuṣatāṃ yāti medhāvī tatra jāyate
13,133.048c śrutaṃ prajñānugaṃ cāsya kalyāṇam upajāyate
13,133.049a paradāreṣu ye mūḍhāś cakṣur duṣṭaṃ prayuñjate
13,133.049c tena duṣṭasvabhāvena jātyandhās te bhavanti ha
13,133.050a manasā tu praduṣṭena nagnāṃ paśyanti ye striyam
13,133.050c rogārtās te bhavantīha narā duṣkṛtakarmiṇaḥ
13,133.051a ye tu mūḍhā durācārā viyonau maithune ratāḥ
13,133.051c puruṣeṣu suduṣprajñāḥ klībatvam upayānti te
13,133.052a paśūṃś ca ye bandhayanti ye caiva gurutalpagāḥ
13,133.052c prakīrṇamaithunā ye ca klībā jāyanti te narāḥ
13,133.053 umovāca
13,133.053a sāvadyaṃ kiṃ nu vai karma niravadyaṃ tathaiva ca
13,133.053c śreyaḥ kurvann avāpnoti mānavo devasattama
13,133.054 maheśvara uvāca
13,133.054a śreyāṃsaṃ mārgam ātiṣṭhan sadā yaḥ pṛcchate dvijān
13,133.054c dharmānveṣī guṇākāṅkṣī sa svargaṃ samupāśnute
13,133.055a yadi mānuṣatāṃ devi kadā cit sa nigacchati
13,133.055c medhāvī dhāraṇāyuktaḥ prājñas tatrābhijāyate
13,133.056a eṣa devi satāṃ dharmo mantavyo bhūtikārakaḥ
13,133.056c nṛṇāṃ hitārthāya tava mayā vai samudāhṛtaḥ
13,133.057 umovāca
13,133.057a apare svalpavijñānā dharmavidveṣiṇo narāḥ
13,133.057c brāhmaṇān vedaviduṣo necchanti parisarpitum
13,133.058a vratavanto narāḥ ke cic chraddhādamaparāyaṇāḥ
13,133.058c avratā bhraṣṭaniyamās tathānye rākṣasopamāḥ
13,133.059a yajvānaś ca tathaivānye nirhomāś ca tathāpare
13,133.059c kena karmavipākena bhavantīha vadasva me
13,133.060 maheśvara uvāca
13,133.060a āgamāl lokadharmāṇāṃ maryādāḥ pūrvanirmitāḥ
13,133.060c prāmāṇyenānuvartante dṛśyante hi dṛḍhavratāḥ
13,133.061a adharmaṃ dharmam ity āhur ye ca mohavaśaṃ gatāḥ
13,133.061c avratā naṣṭamaryādās te proktā brahmarākṣasāḥ
13,133.062a te cet kālakṛtodyogāt saṃbhavantīha mānuṣāḥ
13,133.062c nirhomā nirvaṣaṭkārās te bhavanti narādhamāḥ
13,133.063a eṣa devi mayā sarvaḥ saṃśayacchedanāya te
13,133.063c kuśalākuśalo nṝṇāṃ vyākhyāto dharmasāgaraḥ
13,134.000*0628_00 nārada uvāca
13,134.000*0628_01 evam uktvā mahādevaḥ śrotukāmaḥ svayaṃ prabhuḥ
13,134.000*0628_02 anukūlāṃ priyāṃ bhāryāṃ pārśvasthāṃ samabhāṣata
13,134.001 maheśvara uvāca
13,134.001a parāvarajñe dharmajñe tapovananivāsini
13,134.001c sādhvi subhru sukeśānte himavatparvatātmaje
13,134.002a dakṣe śamadamopete nirmame dharmacāriṇi
13,134.002c pṛcchāmi tvāṃ varārohe pṛṣṭā vada mamepsitam
13,134.003a sāvitrī brahmaṇaḥ sādhvī kauśikasya śacī satī
13,134.003c mārtaṇḍajasya dhūmorṇā ṛddhir vaiśravaṇasya ca
13,134.004a varuṇasya tato gaurī sūryasya ca suvarcalā
13,134.004c rohiṇī śaśinaḥ sādhvī svāhā caiva vibhāvasoḥ
13,134.005a aditiḥ kaśyapasyātha sarvās tāḥ patidevatāḥ
13,134.005c pṛṣṭāś copāsitāś caiva tās tvayā devi nityaśaḥ
13,134.006a tena tvāṃ paripṛcchāmi dharmajñe dharmavādini
13,134.006c strīdharmaṃ śrotum icchāmi tvayodāhṛtam āditaḥ
13,134.007a sahadharmacarī me tvaṃ samaśīlā samavratā
13,134.007c samānasāravīryā ca tapas tīvraṃ kṛtaṃ ca te
13,134.007e tvayā hy ukto viśeṣeṇa pramāṇatvam upaiṣyati
13,134.007e*0629_01 guṇavān sa bhaviṣyati
13,134.007e*0629_02 loke caiva tathā devi
13,134.008a striyaś caiva viśeṣeṇa strījanasya gatiḥ sadā
13,134.008c gaur gāṃ gacchati suśroṇi lokeṣv eṣā sthitiḥ sadā
13,134.009a mama cārdhaṃ śarīrasya mama cārdhād viniḥsṛtā
13,134.009c surakāryakarī ca tvaṃ lokasaṃtānakāriṇī
13,134.010a tava sarvaḥ suviditaḥ strīdharmaḥ śāśvataḥ śubhe
13,134.010c tasmād aśeṣato brūhi strīdharmaṃ vistareṇa me
13,134.011 umovāca
13,134.011a bhagavan sarvabhūteśa bhūtabhavyabhavodbhava
13,134.011c tvatprabhāvād iyaṃ deva vāk caiva pratibhāti me
13,134.012a imās tu nadyo deveśa sarvatīrthodakair yutāḥ
13,134.012c upasparśanahetos tvā samīpasthā upāsate
13,134.013a etābhiḥ saha saṃmantrya pravakṣyāmy anupūrvaśaḥ
13,134.013c prabhavan yo 'nahaṃvādī sa vai puruṣa ucyate
13,134.014a strī ca bhūteśa satataṃ striyam evānudhāvati
13,134.014c mayā saṃmānitāś caiva bhaviṣyanti saridvarāḥ
13,134.015a eṣā sarasvatī puṇyā nadīnām uttamā nadī
13,134.015c prathamā sarvasaritāṃ nadī sāgaragāminī
13,134.016a vipāśā ca vitastā ca candrabhāgā irāvatī
13,134.016c śatadrur devikā sindhuḥ kauśikī gomatī tathā
13,134.017a tathā devanadī ceyaṃ sarvatīrthābhisaṃvṛtā
13,134.017c gaganād gāṃ gatā devī gaṅgā sarvasaridvarā
13,134.018a ity uktvā devadevasya patnī dharmabhṛtāṃ varā
13,134.018c smitapūrvam ivābhāṣya sarvās tāḥ saritas tadā
13,134.019a apṛcchad devamahiṣī strīdharmaṃ dharmavatsalā
13,134.019c strīdharmakuśalās tā vai gaṅgādyāḥ saritāṃ varāḥ
13,134.020a ayaṃ bhagavatā dattaḥ praśnaḥ strīdharmasaṃśritaḥ
13,134.020c taṃ tu saṃmantrya yuṣmābhir vaktum icchāmi śaṃkare
13,134.021a na caikasādhyaṃ paśyāmi vijñānaṃ bhuvi kasya cit
13,134.021c divi vā sāgaragamās tena vo mānayāmy aham
13,134.022 bhīṣma uvāca
13,134.022a evaṃ sarvāḥ saricchreṣṭhāḥ pṛṣṭāḥ puṇyatamāḥ śivāḥ
13,134.022c tato devanadī gaṅgā niyuktā pratipūjya tām
13,134.023a bahvībhir buddhibhiḥ sphītā strīdharmajñā śucismitā
13,134.023c śailarājasutāṃ devīṃ puṇyā pāpāpahāṃ śivām
13,134.024a buddhyā vinayasaṃpannā sarvajñānaviśāradā
13,134.024c sasmitaṃ bahubuddhyāḍhyā gaṅgā vacanam abravīt
13,134.025a dhanyāḥ smo 'nugṛhītāḥ smo devi dharmaparāyaṇā
13,134.025c yā tvaṃ sarvajaganmānyā nadīr mānayase 'naghe
13,134.026a prabhavan pṛcchate yo hi saṃmānayati vā punaḥ
13,134.026c nūnaṃ janam aduṣṭātmā paṇḍitākhyāṃ sa gacchati
13,134.027a jñānavijñānasaṃpannān ūhāpohaviśāradān
13,134.027c pravaktṝn pṛcchate yo 'nyān sa vai nā padam arcchati
13,134.028a anyathā bahubuddhyāḍhyo vākyaṃ vadati saṃsadi
13,134.028c anyathaiva hy ahaṃmānī durbalaṃ vadate vacaḥ
13,134.029a divyajñāne divi śreṣṭhe divyapuṇye sadotthite
13,134.029c tvam evārhasi no devi strīdharmam anuśāsitum
13,134.030 bhīṣma uvāca
13,134.030a tataḥ sārādhitā devī gaṅgayā bahubhir guṇaiḥ
13,134.030c prāha sarvam aśeṣeṇa strīdharmaṃ surasundarī
13,134.031a strīdharmo māṃ prati yathā pratibhāti yathāvidhi
13,134.031c tam ahaṃ kīrtayiṣyāmi tathaiva prathito bhavet
13,134.032a strīdharmaḥ pūrva evāyaṃ vivāhe bandhubhiḥ kṛtaḥ
13,134.032c sahadharmacarī bhartur bhavaty agnisamīpataḥ
13,134.033a susvabhāvā suvacanā suvṛttā sukhadarśanā
13,134.033c ananyacittā sumukhī bhartuḥ sā dharmacāriṇī
13,134.033d*0630_01 daṃpatyor eṣa vai dharmaḥ sahadharmakṛtaḥ śubhaḥ
13,134.034a sā bhaved dharmaparamā sā bhaved dharmabhāginī
13,134.034c devavat satataṃ sādhvī yā bhartāraṃ prapaśyati
13,134.035a śuśrūṣāṃ paricāraṃ ca devavad yā karoti ca
13,134.035c nānyabhāvā hy avimanāḥ suvratā sukhadarśanā
13,134.036a putravaktram ivābhīkṣṇaṃ bhartur vadanam īkṣate
13,134.036c yā sādhvī niyatācārā sā bhaved dharmacāriṇī
13,134.037a śrutvā daṃpatidharmaṃ vai sahadharmakṛtaṃ śubham
13,134.037c ananyacittā sumukhī bhartuḥ sā dharmacāriṇī
13,134.038a paruṣāṇy api coktā yā dṛṣṭā vā krūracakṣuṣā
13,134.038c suprasannamukhī bhartur yā nārī sā pativratā
13,134.039a na candrasūryau na taruṃ puṃnāmno yā nirīkṣate
13,134.039c bhartṛvarjaṃ varārohā sā bhaved dharmacāriṇī
13,134.040a daridraṃ vyādhitaṃ dīnam adhvanā parikarśitam
13,134.040c patiṃ putram ivopāste sā nārī dharmabhāginī
13,134.041a yā nārī prayatā dakṣā yā nārī putriṇī bhavet
13,134.041c patipriyā patiprāṇā sā nārī dharmabhāginī
13,134.042a śuśrūṣāṃ paricaryāṃ ca karoty avimanāḥ sadā
13,134.042c supratītā vinītā ca sā nārī dharmabhāginī
13,134.043a na kāmeṣu na bhogeṣu naiśvarye na sukhe tathā
13,134.043c spṛhā yasyā yathā patyau sā nārī dharmabhāginī
13,134.044a kalyotthānaratā nityaṃ guruśuśrūṣaṇe ratā
13,134.044c susaṃmṛṣṭakṣayā caiva gośakṛtkṛtalepanā
13,134.045a agnikāryaparā nityaṃ sadā puṣpabalipradā
13,134.045c devatātithibhṛtyānāṃ nirupya patinā saha
13,134.046a śeṣānnam upabhuñjānā yathānyāyaṃ yathāvidhi
13,134.046c tuṣṭapuṣṭajanā nityaṃ nārī dharmeṇa yujyate
13,134.047a śvaśrūśvaśurayoḥ pādau toṣayantī guṇānvitā
13,134.047c mātāpitṛparā nityaṃ yā nārī sā tapodhanā
13,134.048a brāhmaṇān durbalānāthān dīnāndhakṛpaṇāṃs tathā
13,134.048c bibharty annena yā nārī sā pativratabhāginī
13,134.049a vrataṃ carati yā nityaṃ duścaraṃ laghusattvayā
13,134.049c paticittā patihitā sā pativratabhāginī
13,134.050a puṇyam etat tapaś caiva svargaś caiṣa sanātanaḥ
13,134.050c yā nārī bhartṛparamā bhaved bhartṛvratā śivā
13,134.051a patir hi devo nārīṇāṃ patir bandhuḥ patir gatiḥ
13,134.051c patyā samā gatir nāsti daivataṃ vā yathā patiḥ
13,134.052a patiprasādaḥ svargo vā tulyo nāryā na vā bhavet
13,134.052c ahaṃ svargaṃ na hīccheyaṃ tvayy aprīte maheśvara
13,134.053a yady akāryam adharmaṃ vā yadi vā prāṇanāśanam
13,134.053c patir brūyād daridro vā vyādhito vā kathaṃ cana
13,134.054a āpanno ripusaṃstho vā brahmaśāpārdito 'pi vā
13,134.054c āpaddharmān anuprekṣya tat kāryam aviśaṅkayā
13,134.055a eṣa deva mayā proktaḥ strīdharmo vacanāt tava
13,134.055c yā tv evaṃbhāvinī nārī sā bhaved dharmabhāginī
13,134.056 bhīṣma uvāca
13,134.056a ity uktaḥ sa tu deveśaḥ pratipūjya gireḥ sutām
13,134.056c lokān visarjayām āsa sarvair anucaraiḥ saha
13,134.057a tato yayur bhūtagaṇāḥ saritaś ca yathāgatam
13,134.057c gandharvāpsarasaś caiva praṇamya śirasā bhavam
13,134.057d@015_0000 vaiśaṃpāyanaḥ
13,134.057d@015_0001 anuśāsya śubhair vākyair bhīṣmas tv āha mahāmatim
13,134.057d@015_0002 janamejayaḥ
13,134.057d@015_0002 prītyā punaḥ sa śuśrūṣur vacanaṃ yad yudhiṣṭhire
13,134.057d@015_0003 pitāmaho me viprarṣe bhīṣmaṃ kālavaśaṃ gatam
13,134.057d@015_0004 kim apṛcchat tadā rājā sarvasāmāsikaṃ hitam
13,134.057d@015_0005 ubhayor lokayor yuktaṃ puruṣārtham anuttamam
13,134.057d@015_0006 vaiśaṃpāyanaḥ
13,134.057d@015_0006 tan me vada mahāprājña śrotuṃ kautūhalaṃ hi me
13,134.057d@015_0007 bhūya eva mahārāja śṛṇu dharmasamuccayam
13,134.057d@015_0008 yad apṛcchat tadā rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
13,134.057d@015_0009 śaratalpagataṃ bhīṣmaṃ sarvapārthivasaṃnidhau
13,134.057d@015_0010 yudhiṣṭhiraḥ
13,134.057d@015_0010 ajātaśatruḥ prītātmā punar evābhyabhāṣata
13,134.057d@015_0011 pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada
13,134.057d@015_0012 śrūyatāṃ me hi vacanam arthitvāt prabravīmy aham
13,134.057d@015_0013 parāvarajño bhūtānāṃ dayāvān sarvajantuṣu
13,134.057d@015_0014 āgamair bahubhiḥ sphīto bhavān naḥ paramaḥ kule
13,134.057d@015_0015 tvādṛśo durlabho loke sāṃprataṃ jñānadarśanaḥ
13,134.057d@015_0016 bhavatā guruṇā caiva dhanyā bata vayaṃ prabho
13,134.057d@015_0017 ayaṃ sa kālaḥ saṃprāpto durlabho jñātibāndhavaiḥ
13,134.057d@015_0018 śāstā nu nāsti naḥ kaś cit tvad ṛte puruṣarṣabha
13,134.057d@015_0019 tasmād dharmārthasaṃyuktam āyatyāṃ ca hitodayam
13,134.057d@015_0020 āścaryaṃ paramaṃ vākyaṃ śrotum icchāmi bhārata
13,134.057d@015_0021 ayaṃ nārāyaṇaḥ śrīmān sarvapārthivasaṃnidhau
13,134.057d@015_0022 bhavantaṃ bahumānāc ca praṇayāc copasevate
13,134.057d@015_0023 asyaiva tu samakṣaṃ naḥ pārthivānāṃ tathaiva ca
13,134.057d@015_0024 itivṛttaṃ purāṇaṃ ca śrotṝṇāṃ paramaṃ hitam
13,134.057d@015_0025 yadi te 'ham anugrāhyo bhrātṛbhiḥ sahito 'nagha
13,134.057d@015_0026 vaiśaṃpāyanaḥ
13,134.057d@015_0026 matpriyārthaṃ tu kauravya snehād bhāṣitum arhasi
13,134.057d@015_0027 tasya tad vacanaṃ śrutvā snehād āgataviklavaḥ
13,134.057d@015_0028 prapibann iva taṃ dṛṣṭvā bhīṣmo vacanam abravīt
13,134.057d@015_0029 śṛṇu rājan purā vṛttam itihāsaṃ purātanam
13,134.057d@015_0030 etāvad uktvā gāṅgeyaḥ praṇamya śirasā harim
13,134.057d@015_0031 dharmarājaṃ samīkṣyedaṃ punar vaktuṃ samārabhat
13,134.057d@015_0032 ayaṃ nārāyaṇaḥ śrīmān putrārthaṃ vratakāṅkṣayā
13,134.057d@015_0033 dīkṣito 'bhūn mahābāhuḥ purā dvādaśavārṣikam
13,134.057d@015_0034 dīkṣitaṃ keśavaṃ draṣṭum abhijagmur maharṣayaḥ
13,134.057d@015_0035 sevituṃ ca mahātmānaḥ prīyamāṇā janārdanam
13,134.057d@015_0036 nāradaḥ parvataś caiva kṛṣṇadvaipāyanas tathā
13,134.057d@015_0037 devalaḥ kāśyapaś caiva hastikāśyapa eva ca
13,134.057d@015_0038 jamadagniś ca rājendra dhaumyo vālmīkir eva ca
13,134.057d@015_0039 apare 'pi tapaḥsiddhāḥ satyavrataparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_0040 śiṣyair anugatāḥ sarve brahmavidbhir akalmaṣaiḥ
13,134.057d@015_0041 keśavas tān abhigatān prītyā saṃpratigṛhya ca
13,134.057d@015_0042 teṣām atithisatkāraṃ pūjanārthaṃ kulocitam
13,134.057d@015_0043 devakītanayo hṛṣṭo devatulyam akalpayat
13,134.057d@015_0044 upaviṣṭeṣu sarveṣu viṣṭareṣu tadānagha
13,134.057d@015_0045 viśvasteṣu hi tuṣṭeṣu keśavārcanayā punaḥ
13,134.057d@015_0046 parasparaṃ kathā divyāḥ prāvartanta manoramāḥ
13,134.057d@015_0047 viṣṇor nārāyaṇasyaiva prasādāt kathayāmi tāḥ
13,134.057d@015_0048 tasyaiva vratacaryāyāṃ munibhir vismitaḥ purā
13,134.057d@015_0049 yaś ca govṛṣabhāṅkasya prabhāvo 'bhūn mahātmanaḥ
13,134.057d@015_0050 yatra devī mahādevam apṛcchat saṃśayān purā
13,134.057d@015_0051 kathayām āsa śarvas tān devyāḥ priyacikīrṣayā
13,134.057d@015_0052 umāpatyoś ca saṃvādaṃ śṛṇu tāta manoramam
13,134.057d@015_0053 varṇāśramāṇāṃ dharmaś ca tatra tāta samāhitaḥ
13,134.057d@015_0054 ṛṣidharmaś ca nikhilo rājadharmaś ca puṣkalaḥ
13,134.057d@015_0055 gṛhasthadharmaś ca śubhaḥ karmapākaphalāni ca
13,134.057d@015_0056 devaguhyaṃ ca vividhaṃ dānadharmavidhis tadā
13,134.057d@015_0057 vidhānam atra saṃproktaṃ yamasya niyamasya ca
13,134.057d@015_0058 yamalokavidhānaṃ ca svargalokavidhis tathā
13,134.057d@015_0059 prāṇamokṣavidhiś caiva tīrthacaryā ca puṣkalā
13,134.057d@015_0060 mokṣadharmavidhānaṃ ca sāṃkhyayogasamanvitam
13,134.057d@015_0061 strīdharmaś ca svayaṃ devyā devadevāya bhāṣitaḥ
13,134.057d@015_0062 evamādi śubhaṃ sarvaṃ tatra tāta samāhitam
13,134.057d@015_0063 rudrāṇyāḥ saṃśayapraśno yatra tāta pravartate
13,134.057d@015_0064 dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ dharmyaṃ ca paramaṃ hitam
13,134.057d@015_0065 puṣṭiyogam idaṃ divyaṃ kathyamānaṃ mayā śṛṇu
13,134.057d@015_0066 itihāsam imaṃ divyaṃ pavitraṃ paramaṃ śubham
13,134.057d@015_0067 sāyaṃ prātaḥ sadā samyak śrotavyaṃ ca bubhūṣatā
13,134.057d@015_0068 tato nārāyaṇo devaḥ saṃkliṣṭo vratacaryayā
13,134.057d@015_0069 vahnir viniḥsṛto vaktrāt kṛṣṇasyādbhutadarśanaḥ
13,134.057d@015_0070 agninā tena mahatā niḥsṛtena mukhād vibhoḥ
13,134.057d@015_0071 paśyatām eva sarveṣāṃ dagdha eva nagottamaḥ
13,134.057d@015_0072 mṛgapakṣisamākīrṇaḥ śvāpadair abhisaṃkulaḥ
13,134.057d@015_0073 vṛkṣagulmalatākīrṇo mathito dīnadarśanaḥ
13,134.057d@015_0074 punaḥ sa dṛṣṭamātreṇa hariṇā saumyacetasā
13,134.057d@015_0075 sa babhūva giriḥ kṣipraṃ praphulladrumakānanaḥ
13,134.057d@015_0076 siddhacāraṇasaṃghaiś ca prasannair upaśobhitaḥ
13,134.057d@015_0077 mattavāraṇasaṃyukto nānāpakṣigaṇair yutaḥ
13,134.057d@015_0078 tad adbhutam acintyaṃ ca sarveṣām abhavad bhṛśam
13,134.057d@015_0079 taṃ dṛṣṭvā hṛṣṭaromāṇaḥ sarve munigaṇās tadā
13,134.057d@015_0080 vismitāḥ paramāyastāḥ sādhvasākulalocanāḥ
13,134.057d@015_0081 na kiṃ cid abruvaṃs tatra śubhaṃ vā yadi vetarat
13,134.057d@015_0082 tato nārāyaṇo devo munisaṃghe suvismite
13,134.057d@015_0083 tān samīkṣyaiva madhuraṃ babhāṣe puṣkarekṣaṇaḥ
13,134.057d@015_0084 kimarthaṃ munisaṃghasya vismayo 'yam anuttamaḥ
13,134.057d@015_0085 etaṃ me saṃśayaṃ sarve yāthātathyam aninditāḥ
13,134.057d@015_0086 ṛṣayo vaktum arhanti niścayenārthakovidāḥ
13,134.057d@015_0087 keśavasya vacaḥ śrutvā tuṣṭuvur munipuṃgavāḥ
13,134.057d@015_0088 bhavān sṛjati vai lokān bhavān saṃharati prajāḥ
13,134.057d@015_0089 bhavāñ śītaṃ bhavān uṣṇaṃ bhavān satyaṃ bhavān kratuḥ
13,134.057d@015_0090 bhavān ādir bhavān anto bhavato 'nyan na vidyate
13,134.057d@015_0091 sthāvaraṃ jaṃgamaṃ sarvaṃ tvam eva puruṣottama
13,134.057d@015_0092 tvattaḥ sarvam idaṃ tāta lokacakraṃ pravartate
13,134.057d@015_0093 tvam evārhasi tad vaktuṃ mukhād agnivinirgamam
13,134.057d@015_0094 etan no vismayakaraṃ babhūva madhusūdana
13,134.057d@015_0095 tato 'dhigatasaṃtrāsā bhavāma puruṣottama
13,134.057d@015_0096 bhagavān
13,134.057d@015_0096 yad icchet tatra vaktavyaṃ kuto 'smākaṃ niyogataḥ
13,134.057d@015_0097 nityaṃ hitārthaṃ lokānāṃ bhavadbhiḥ kriyate tapaḥ
13,134.057d@015_0098 tasmāl lokahitaṃ guhyaṃ śrūyatāṃ kathayāmi vaḥ
13,134.057d@015_0099 asuraḥ sāṃprataṃ kaś cid ahito lokanāśanaḥ
13,134.057d@015_0100 māyāstrakuśalaś caiva baladarpasamanvitaḥ
13,134.057d@015_0101 babhūva sa mayā vadhyo lokānāṃ hitakāmyayā
13,134.057d@015_0102 putreṇa me vadho dṛṣṭas tasya vai munipuṃgavāḥ
13,134.057d@015_0103 tadarthaṃ putram evāhaṃ sisṛkṣur vanam āgataḥ
13,134.057d@015_0104 ātmanaḥ sadṛśaṃ putram ahaṃ janayituṃ vrataiḥ
13,134.057d@015_0105 evaṃ vrataparītasya tapastīvratayā mama
13,134.057d@015_0106 athātmā mama dehasthaḥ so 'gnir bhūtvā viniḥsṛtaḥ
13,134.057d@015_0107 viniḥsṛtya gato draṣṭuṃ kṣaṇena ca pitāmaham
13,134.057d@015_0108 brahmaṇā manmatho 'naṅgaḥ putratve me prakalpitaḥ
13,134.057d@015_0109 anujñātaś ca tenaiva punar āyān mamāntikam
13,134.057d@015_0110 etan me vaiṣṇavaṃ tejo mama vaktrād viniḥsṛtam
13,134.057d@015_0111 tattejasā nirmathitaḥ purato 'yaṃ giriḥ sthitaḥ
13,134.057d@015_0112 dṛṣṭvā nāśaṃ gires tasya saumyabhāvatayā mama
13,134.057d@015_0113 punaḥ sa dṛṣṭamātreṇa girir āsīd yathāpuram
13,134.057d@015_0114 etad guhyaṃ mayā tathyaṃ kathitaṃ vaḥ samāsataḥ
13,134.057d@015_0115 bhavanto vyathitā yena vismitāś ca tapodhanāḥ
13,134.057d@015_0116 bhagavān
13,134.057d@015_0116 ṛṣīṇām evam uktvā tu tān punaḥ pratyabhāṣata
13,134.057d@015_0117 bhavatāṃ darśanād eva prītir abhyadhikā mama
13,134.057d@015_0118 bhavantas tu tapaḥsiddhā bhavanto devadarśanāḥ
13,134.057d@015_0119 sarvatra gatimantaś ca jñānavijñānabhāvitāḥ
13,134.057d@015_0120 gatāgatajñā lokānāṃ sarve nirdhūtakalmaṣāḥ
13,134.057d@015_0121 tasmād bhavadbhir yat kiṃ cid dṛṣṭaṃ vāpy atha vā śrutam
13,134.057d@015_0122 āścaryabhūtaṃ lokeṣu tad bhavanto bruvantu me
13,134.057d@015_0123 yuṣmābhiḥ kathitaṃ yat syāt tapasā bhāvitātmabhiḥ
13,134.057d@015_0124 tat syād amṛtasaṃkāśaṃ vāṅmadhuśravaṇe spṛhā
13,134.057d@015_0125 rāgadveṣaviyuktānāṃ satataṃ satyavādinām
13,134.057d@015_0126 śraddheyaṃ śravaṇīyaṃ ca vacanaṃ hi satāṃ bhavet
13,134.057d@015_0127 tatsaṃyogaṃ hi tan me 'stu na vṛthā kartum arhatha
13,134.057d@015_0128 bhavatāṃ darśanaṃ tasmāt saphalaṃ tu bhaven mama
13,134.057d@015_0129 tad ahaṃ sajjanamukhān niḥsṛtaṃ janasaṃsadi
13,134.057d@015_0130 kathayiṣyāmy aharaho buddhidīpakaraṃ nṛṇām
13,134.057d@015_0131 tad anye vardhayiṣyanti pūjayiṣyanti vāpare
13,134.057d@015_0132 vākśalyavigatāś cānye praśaṃsanti purātanam
13,134.057d@015_0132 bhīṣmaḥ
13,134.057d@015_0133 evaṃ bruvati govinde śravaṇārthaṃ maharṣayaḥ
13,134.057d@015_0134 vāgbhiḥ sāñjalimālābhir idam ūcur janārdanam
13,134.057d@015_0135 ayuktam asmān evaṃ tvaṃ vācā varada bhāṣitum
13,134.057d@015_0136 tvacchāsanamukhāḥ sarve tvadadhīnapariśramāḥ
13,134.057d@015_0137 evaṃ pūjayituṃ cāsmān na caivārhasi keśava
13,134.057d@015_0138 tad vastv anyan na paśyāmo yal loke te na vidyate
13,134.057d@015_0139 divi vā bhuvi vā kiṃ cit tat sarvaṃ hi tvayā tatam
13,134.057d@015_0140 na vidmahe vayaṃ deva kathyamānaṃ tavāntike
13,134.057d@015_0141 evam ukto hṛṣīkeśaḥ sasmitaṃ cedam abravīt
13,134.057d@015_0142 ahaṃ mānuṣayonisthaḥ sāṃprataṃ munipuṃgavāḥ
13,134.057d@015_0143 tasmān mānuṣavad vīryaṃ mama jānīta suvratāḥ
13,134.057d@015_0144 bhīṣmaḥ
13,134.057d@015_0144 bhavadbhiḥ kathyamānaṃ ca apūrvam iva tad bhavet
13,134.057d@015_0145 evaṃ saṃcoditāḥ sarve keśavena mahātmanā
13,134.057d@015_0146 ṛṣayaś cānuvartante vāsudevasya śāsanam
13,134.057d@015_0147 tatas tv ṛṣigaṇāḥ sarve nāradaṃ devadarśanam
13,134.057d@015_0148 amanyanta budhā buddhyā samarthaṃ tannibodhane
13,134.057d@015_0149 ṛṣir ugratapāś cāyaṃ keśavasya priyo 'dhikam
13,134.057d@015_0150 purāṇajñaś ca vāgmī ca kāraṇais taṃ ca menire
13,134.057d@015_0151 sarve tadarhaṇaṃ kṛtvā nāradaṃ vākyam abruvan
13,134.057d@015_0152 bhavatā tīrthayātrārthaṃ caratā himavadgirau
13,134.057d@015_0153 dṛṣṭaṃ vai yat tad āścaryaṃ śrotṝṇāṃ paramaṃ priyam
13,134.057d@015_0154 tattvaṃ tvam aviśeṣeṇa hitārthaṃ sarvam āditaḥ
13,134.057d@015_0155 bhīṣmaḥ
13,134.057d@015_0155 priyārthaṃ keśavasyāsya sa bhavān vaktum arhati
13,134.057d@015_0156 tadā saṃcoditaḥ sarvair ṛṣibhir nāradas tathā
13,134.057d@015_0157 praṇamya śirasā viṣṇuṃ sarvalokahite ratam
13,134.057d@015_0158 samudvīkṣya hṛṣīkeśaṃ vaktum evopacakrame
13,134.057d@015_0159 tato nārāyaṇasuhṛn nārado vadatāṃ varaḥ
13,134.057d@015_0160 nāradaḥ
13,134.057d@015_0160 śaṃkarasyomayā sārdhaṃ saṃvādam anvabhāṣata
13,134.057d@015_0161 bhagavaṃs tīrthayātrārthaṃ tathaiva caratā mayā
13,134.057d@015_0162 divyam adbhutasaṃkāśaṃ dṛṣṭaṃ haimavataṃ vanam
13,134.057d@015_0163 nānāvṛkṣalatāyuktaṃ nānāpakṣigaṇair yutam
13,134.057d@015_0164 nānāratnasamākīrṇaṃ nānābhāvasamanvitam
13,134.057d@015_0165 divyacandanasaṃyuktaṃ divyadhūpena dhūpitam
13,134.057d@015_0166 divyapuṣpasamākīrṇaṃ divyagandhena mūrchitam
13,134.057d@015_0167 siddhacāraṇasaṃvāsaṃ bhūtasaṃghair niṣevitam
13,134.057d@015_0168 variṣṭhāpsarasākīrṇaṃ nānāgandharvasaṃkulam
13,134.057d@015_0169 mṛdaṅgamurajodghuṣṭaṃ śaṅkhavīṇābhināditam
13,134.057d@015_0170 nṛtyadbhir bhūtasaṃghaiś ca sarvatas tv abhiśobhitam
13,134.057d@015_0171 nānārūpair virūpaiś ca bhīmarūpair bhayānakaiḥ
13,134.057d@015_0172 vyāghrasiṃhoragamukhair biḍālavadanais tathā
13,134.057d@015_0173 kharoṣṭradvīpivadanair gajavaktrais tathaiva ca
13,134.057d@015_0174 ulūkaśyenavadanaiḥ kākagṛdhramukhais tathā
13,134.057d@015_0175 evaṃ bahuvidhākārair bhūtasaṃghair bhṛśākulam
13,134.057d@015_0176 nānadyamānaṃ bahudhā harapāriṣadair bhṛśam
13,134.057d@015_0177 ghorarūpaṃ sudurdarśaṃ rakṣogaṇaśatair vṛtam
13,134.057d@015_0178 samājaṃ tadvane dṛṣṭaṃ mayā bhūtapateḥ purā
13,134.057d@015_0179 pranṛttāpsarasaṃ divyaṃ devagandharvanāditam
13,134.057d@015_0180 ṣaṭpadair upagītaṃ ca prathame māsi mādhave
13,134.057d@015_0181 utkrośatkrauñcakuraraiḥ sārasair jīvajīvakaiḥ
13,134.057d@015_0182 mattābhiḥ parapuṣṭābhiḥ kūjantībhiḥ samākulam
13,134.057d@015_0183 uttamotsavasaṃkāśaṃ bhīmarūpataraṃ tataḥ
13,134.057d@015_0184 draṣṭuṃ bhavati sarvasya dharmabhāgijanasya ca
13,134.057d@015_0185 ye cordhvaretasaḥ siddhās tatra tatra samāgatāḥ
13,134.057d@015_0186 mārtāṇḍaraśmisaṃcārā viśvedevagaṇās tathā
13,134.057d@015_0187 tathā nāgās tathādityā lokapālā hutāśanāḥ
13,134.057d@015_0188 vātāś ca sarve vāyanti divyapuṣpasamākulāḥ
13,134.057d@015_0189 kirantaḥ sarvapuṣpāṇi kiranto 'dbhutadarśanāḥ
13,134.057d@015_0190 oṣadhyaḥ prajvalantyaś ca dyotayantyo diśo daśa
13,134.057d@015_0191 vihagāś ca mudā yuktā nṛtyanti ca nadanti ca
13,134.057d@015_0192 giraḥ sumadhurās tatra divyā divyajanapriyāḥ
13,134.057d@015_0193 tatra devo giritaṭe hemadhātuvibhūṣite
13,134.057d@015_0194 paryaṅka iva babhrāja upaviṣṭo mahādyutiḥ
13,134.057d@015_0195 vyāghracarmaparīdhāno gajacarmottaracchadaḥ
13,134.057d@015_0196 vyālayajñopavītaś ca lohitāntravibhūṣitaḥ
13,134.057d@015_0197 hariśmaśrujaṭo bhīmo bhayakartā suradviṣām
13,134.057d@015_0198 bhayaghnaḥ sarvabhūtānāṃ bhaktānām abhayaṃkaraḥ
13,134.057d@015_0199 kiṃnarair devagandharvaiḥ stūyamānaḥ samantataḥ
13,134.057d@015_0200 ṛṣibhiś cāpsarobhiś ca sarvataś cāpi śobhitaḥ
13,134.057d@015_0201 tatra bhūtapateḥ sthānaṃ devadānavasaṃkulam
13,134.057d@015_0202 sarvatejomayaṃ bhūmnā lokapālaniṣevitam
13,134.057d@015_0203 mahoragasamākīrṇaṃ sarveṣāṃ lomaharṣaṇam
13,134.057d@015_0204 bhīmarūpam anirdeśyam apradhṛṣyatamaṃ vibho
13,134.057d@015_0205 tatra bhūtapatiṃ devam āsīnaṃ śikharottame
13,134.057d@015_0206 ṛṣayo bhūtasaṃghāś ca praṇamya śirasā haram
13,134.057d@015_0207 gīrbhiḥ paramaśuddhābhis tuṣṭuvuś ca maheśvaram
13,134.057d@015_0208 vimuktāś caiva pāpebhyo babhūvur vigatajvarāḥ
13,134.057d@015_0209 ṛṣayo vālakhilyāś ca tathā viprarṣayaś ca ye
13,134.057d@015_0210 ayonijā yonijāś ca tapaḥsiddhā maharṣayaḥ
13,134.057d@015_0211 tatrasthaṃ devadeveśaṃ bhagavantam upāsate
13,134.057d@015_0212 tatas tasmin kṣaṇe devī bhūtastrīgaṇasevitā
13,134.057d@015_0213 haratulyāmbaradharā samānavratacāriṇī
13,134.057d@015_0214 kāñcanaṃ kalaśaṃ gṛhya sarvatīrthāmbupūritam
13,134.057d@015_0215 puṣpavṛṣṭyābhivarṣantī divyagandhasamāyutā
13,134.057d@015_0216 saridvarābhiḥ sarvābhiḥ pṛṣṭhato 'nugatā varā
13,134.057d@015_0217 sevituṃ bhagavatpārśvam ājagāma śucismitā
13,134.057d@015_0218 āgamya tu gireḥ putrī devadevasya cāntikam
13,134.057d@015_0219 manaḥpriyaṃ cikīrṣantī krīḍārthaṃ śaṃkarāntike
13,134.057d@015_0220 manoharābhyāṃ pāṇibhyāṃ haranetre pidhāya tu
13,134.057d@015_0221 avekṣya hṛṣṭā svagaṇān smayantī pṛṣṭhataḥ sthitā
13,134.057d@015_0222 devyā cāndhīkṛte deve kaśmalaṃ samapadyata
13,134.057d@015_0223 nimīlite bhūtapatau naṣṭacandrārkatārakam
13,134.057d@015_0224 niḥsvādhyāyavaṣaṭkāraṃ tamasā cābhisaṃvṛtam
13,134.057d@015_0225 viṣaṇṇaṃ bhayasaṃtrastaṃ jagad āsīd bhayākulam
13,134.057d@015_0226 hāhākāras tv ṛṣīṇāṃ ca lokānām abhavat tadā
13,134.057d@015_0227 tamobhibhūte saṃbhrānte loke jīvitaśaṅkite
13,134.057d@015_0228 tṛtīyaṃ cāsya saṃbhūtaṃ lalāṭe netram āyatam
13,134.057d@015_0229 dvādaśādityasaṃkāśaṃ lokān bhāsāv abhāsayat
13,134.057d@015_0230 tatra netrāgninā tena yugāntāgninibhena vai
13,134.057d@015_0231 adahyata giriḥ sarvo himavān agrataḥ sthitaḥ
13,134.057d@015_0232 dahyamāne girau tasmin mṛgapakṣisamākule
13,134.057d@015_0233 savidyādharagandharve divyauṣadhasamāyute
13,134.057d@015_0234 tato girisutā cāpi vismayotphullalocanā
13,134.057d@015_0235 babhūva ca jagat sarvaṃ tathā vismayasaṃyutam
13,134.057d@015_0236 paśyatām eva sarveṣāṃ devadānavarakṣasām
13,134.057d@015_0237 netrajenāgninā tena dagdha eva nagottamaḥ
13,134.057d@015_0238 taṃ dṛṣṭvā mathitaṃ śailaṃ śailaputrī saviklavā
13,134.057d@015_0239 pituḥ śamanam icchantī papāta bhuvi pādayoḥ
13,134.057d@015_0240 tad dṛṣṭvā devadeveśo devyā duḥkham anuttamam
13,134.057d@015_0241 haimavatyāḥ priyārthaṃ ca giriṃ punar avaikṣata
13,134.057d@015_0242 dṛṣṭamātro bhagavatā saumyayuktena cetasā
13,134.057d@015_0243 kṣaṇena himavāñ śailaḥ prakṛtistho 'bhavat punaḥ
13,134.057d@015_0244 hṛṣṭapuṣṭavihaṃgaś ca praphulladrumakānanaḥ
13,134.057d@015_0245 siddhacāraṇasaṃghaiś ca prītiyuktaiḥ samākulaḥ
13,134.057d@015_0246 pitaraṃ prakṛtisthaṃ tu dṛṣṭvā haimavatī bhṛśam
13,134.057d@015_0247 abhavat prītisaṃyuktā muditā ca pinākinam
13,134.057d@015_0248 devī vismayasaṃyuktā praṣṭukāmā maheśvaram
13,134.057d@015_0249 hitārthaṃ sarvalokānāṃ prajānāṃ hitakāmyayā
13,134.057d@015_0250 devadevaṃ mahādevī babhāṣedaṃ vaco 'rthavat
13,134.057d@015_0251 bhagavan devadeveśa śūlapāṇe mahādyute
13,134.057d@015_0252 vismayo me mahāñ jātas tasmin netrāgnisaṃplute
13,134.057d@015_0253 kimarthaṃ devadeveśa lalāṭe 'smin prakāśate
13,134.057d@015_0254 atisūryāgnisaṃkāśaṃ tṛtīyaṃ netram āyatam
13,134.057d@015_0255 netrāgninā tu mahatā nirdagdho himavān asau
13,134.057d@015_0256 punaḥ sa dṛṣṭamātras tu prakṛtisthaḥ pitā mama
13,134.057d@015_0257 eṣa me saṃśayo deva hṛdi saṃprati vartate
13,134.057d@015_0258 devadeva namas tubhyaṃ tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_0258 nāradaḥ
13,134.057d@015_0259 evam uktas tayā devyā prīyamāṇo 'bravīd bhavaḥ
13,134.057d@015_0260 sthāne saṃśayituṃ devi dharmajñe priyabhāṣiṇi
13,134.057d@015_0261 tvad ṛte māṃ hi vai praṣṭuṃ na śakyaṃ kena cit priye
13,134.057d@015_0262 prakāśaṃ yadi vā guhyaṃ tvatpriyārthaṃ bravīmy aham
13,134.057d@015_0263 śṛṇu tat sarvam akhilam asyāṃ saṃsadi bhāmini
13,134.057d@015_0264 sarveṣām eva lokānāṃ kūṭasthaṃ viddhi māṃ priye
13,134.057d@015_0265 madadhīnās trayo lokā yathā viṣṇau tathā mayi
13,134.057d@015_0266 sraṣṭā viṣṇur ahaṃ goptā iti tad viddhi bhāmini
13,134.057d@015_0267 tasmād yadā māṃ spṛśati śubhaṃ vā yadi vetarat
13,134.057d@015_0268 tathaivedaṃ jagat sarvaṃ tat tad bhavati śobhane
13,134.057d@015_0269 etad guhyam ajānantyā tvayā bālyād anindite
13,134.057d@015_0270 netre me pihite devi krīḍanārthaṃ dṛḍhavrate
13,134.057d@015_0271 tvatkṛte naṣṭacandrārkaṃ jagad āsīd bhṛśākulam
13,134.057d@015_0272 naṣṭāditye tamobhūte loke girisute priye
13,134.057d@015_0273 tṛtīyaṃ locanaṃ sṛṣṭaṃ lokān saṃrakṣituṃ mayā
13,134.057d@015_0274 asyaiva tejasākṣṇo me mathito 'yaṃ giriḥ śubhe
13,134.057d@015_0275 vṛkṣagulmalatākīrṇo vyālādhyuṣitakaṃdaraḥ
13,134.057d@015_0276 tvatpriyārthaṃ kṛto devi prakṛtisthaḥ punar mayā
13,134.057d@015_0277 nāradaḥ
13,134.057d@015_0277 kathitaṃ saṃśayasthānaṃ nirviśaṅkā bhava priye
13,134.057d@015_0278 kṣaṇajñā devadevasya śrotukāmā priyaṃ hitam
13,134.057d@015_0279 umā devī mahādevam apṛcchat punar eva tu
13,134.057d@015_0280 bhagavan devadeveśa sarvadevanamaskṛta
13,134.057d@015_0281 caturmukho vai bhagavān abhavat kena hetunā
13,134.057d@015_0282 bhagavan kena vai vaktram aindram adbhutadarśanam
13,134.057d@015_0283 uttaraṃ cāpi bhagavan paścimaṃ śubhadarśanam
13,134.057d@015_0284 dakṣiṇaṃ ca mukhaṃ raudraṃ kenordhvaṃ jaṭilāvṛtam
13,134.057d@015_0285 yathādiśaṃ mahādeva śrotum icchāmi kāraṇam
13,134.057d@015_0286 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0286 eṣa me saṃśayo deva tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_0287 tad ahaṃ te pravakṣyāmi yat tvaṃ pṛcchasi bhāmini
13,134.057d@015_0288 purāsurau mahāghorau lokodvegakarau bhṛśam
13,134.057d@015_0289 ++++
13,134.057d@015_0290 sundopasundanāmānāv āsatur bahugarvitau
13,134.057d@015_0291 aśastravadhyau balinau parasparahitaiṣiṇau
13,134.057d@015_0292 tayor eva vināśāya nirmitā viśvakarmaṇā
13,134.057d@015_0293 mṛgapakṣigaṇānāṃ ca sthāvarāṇāṃ tathaiva ca
13,134.057d@015_0294 sarvataḥ sāram uddhṛtya tilaśo lokapūjitā
13,134.057d@015_0295 tilottameti vikhyātā apsarāḥ sā babhūva ha
13,134.057d@015_0296 devakāryaṃ kariṣyantī hāvabhāvasamanvitā
13,134.057d@015_0297 sā tu paryantam āgamya rūpeṇāpratimā bhuvi
13,134.057d@015_0298 mayā bahumatā ceyaṃ devakāryaṃ kariṣyati
13,134.057d@015_0299 iti matvā tadā cāhaṃ kurvantīṃ māṃ pradakṣiṇam
13,134.057d@015_0300 tathaiva tāṃ didṛkṣuś ca caturvaktro 'bhavaṃ priye
13,134.057d@015_0301 aindraṃ mukham idaṃ pūrvaṃ tapaścaryāparaṃ sadā
13,134.057d@015_0302 dakṣiṇaṃ me mukhaṃ divyaṃ raudraṃ saṃharati prajāḥ
13,134.057d@015_0303 lokakāryaparaṃ nityaṃ paścimaṃ me mukhaṃ priye
13,134.057d@015_0304 vedān adhīte satatam adbhutaṃ cottaraṃ mukham
13,134.057d@015_0305 umā
13,134.057d@015_0305 etat te sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_0306 bhagavañ śrotum icchāmi śūlapāṇe varaprada
13,134.057d@015_0307 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0307 kimarthaṃ nīlatā kaṇṭhe bhāti barhanibhā tava
13,134.057d@015_0308 hanta te kathayiṣyāmi śṛṇu devi samāhitā
13,134.057d@015_0309 purā yugāntare yatnād amṛtārthaṃ surāsuraiḥ
13,134.057d@015_0310 balavadbhir vimathitaś cirakālaṃ mahodadhiḥ
13,134.057d@015_0311 rajjunā nāgarājena mathyamāne mahodadhau
13,134.057d@015_0312 viṣaṃ tatra samudbhūtaṃ sarvalokavināśanam
13,134.057d@015_0313 tad dṛṣṭvā vibudhāḥ sarve tadā vimanaso 'bhavan
13,134.057d@015_0314 grastaṃ hi tan mayā devi lokānāṃ hitakāraṇāt
13,134.057d@015_0315 tatkṛtā nīlatā cāsīt kaṇṭhe barhinibhā śubhe
13,134.057d@015_0316 tadāprabhṛti caivāhaṃ nīlakaṇṭha iti smṛtaḥ
13,134.057d@015_0317 umā
13,134.057d@015_0317 etat te sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_0318 nīlakaṇṭha namas te 'stu sarvalokasukhāvaha
13,134.057d@015_0319 bahūnām āyudhānāṃ tvaṃ pinākaṃ dhartum icchasi
13,134.057d@015_0320 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0320 kimarthaṃ devadeveśa tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_0321 śastrāgamaṃ te vakṣyāmi śṛṇu dharmyaṃ śucismite
13,134.057d@015_0322 yugāntare mahādevi kaṇvo nāma mahāmuniḥ
13,134.057d@015_0323 sa hi divyāṃ tapaścaryāṃ kartum evopacakrame
13,134.057d@015_0324 tathā tasya tapo ghoraṃ carataḥ kālaparyayāt
13,134.057d@015_0325 valmīkaṃ punar udbhūtaṃ tasyaiva śirasi priye
13,134.057d@015_0326 veṇur valmīkasaṃyogān mūrdhni tasya babhūva ha
13,134.057d@015_0327 dharamāṇaś ca tat sarvaṃ tapaścaryām athākarot
13,134.057d@015_0328 tasmai brahmā varaṃ dātuṃ jagāma tapasārcitaḥ
13,134.057d@015_0329 dattvā tasmai varaṃ devo veṇuṃ dṛṣṭvā tv acintayat
13,134.057d@015_0330 lokakāryaṃ samuddiśya veṇunānena bhāmini
13,134.057d@015_0331 cintayitvā tam ādāya kārmukārthe nyayojayat
13,134.057d@015_0332 viṣṇor mama ca sāmarthyaṃ jñātvā lokapitāmahaḥ
13,134.057d@015_0333 dhanuṣī dve tadā prādād viṣṇave ca mamaiva ca
13,134.057d@015_0334 pinākaṃ nāma me cāpaṃ śārṅgaṃ nāma harer dhanuḥ
13,134.057d@015_0335 tṛtīyam avaśeṣeṇa gāṇḍīvam abhavad dhanuḥ
13,134.057d@015_0336 tac ca somāya nirdiśya brahmalokaṃ gataḥ punaḥ
13,134.057d@015_0337 umā
13,134.057d@015_0337 etat te sarvam ākhyātaṃ śastrāgamam anindite
13,134.057d@015_0338 bhagavan sarvabhūteśa pinākaparaśupriya
13,134.057d@015_0339 vāhaneṣu tathānyeṣu satsu bhūtapate tava
13,134.057d@015_0340 ayaṃ tu vṛṣabhaḥ kasmād vāhanatvam upāgamat
13,134.057d@015_0341 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0341 eṣa me saṃśayo deva taṃ me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_0342 tad ahaṃ te pravakṣyāmi vāhanaṃ sa yathābhavat
13,134.057d@015_0343 ādisarge purā gāvaḥ śvetavarṇāḥ śucismite
13,134.057d@015_0344 balasaṃhananopetā darpayuktāś caranti tāḥ
13,134.057d@015_0345 ahaṃ tu tapa ātiṣṭhe tasmin kāle śubhānane
13,134.057d@015_0346 ekapādaś cordhvabāhur lokārthaṃ himavadgirau
13,134.057d@015_0347 gāvo me pārśvam āviśya darpotsiktāḥ samantataḥ
13,134.057d@015_0348 sthānabhraṃśaṃ tu me devi cakrire bahuśas tathā
13,134.057d@015_0349 apacāreṇa caitāsāṃ manaḥkṣobho 'bhavan mama
13,134.057d@015_0350 tasmād dagdhā mayā gāvo roṣāviṣṭena cetasā
13,134.057d@015_0351 tasmiṃs tu vyasane ghore vartamāne paśūn prati
13,134.057d@015_0352 anena vṛṣabheṇāhaṃ śamitaḥ saṃprasādanaiḥ
13,134.057d@015_0353 tadāprabhṛti śāntāś ca varṇabhedatvam āgatāḥ
13,134.057d@015_0354 śveto 'yaṃ vṛṣabho devi pūrvasaṃskārasaṃyutaḥ
13,134.057d@015_0355 vāhanatve dhvajatve me tadāprabhṛti yojitaḥ
13,134.057d@015_0356 tasmān me gopatitvaṃ ca devair gobhiś ca kalpitam
13,134.057d@015_0357 umā
13,134.057d@015_0357 prasannaś cābhavaṃ devi tadā gopatitāṃ gataḥ
13,134.057d@015_0358 bhagavan sarvabhūteśa śūlapāṇe vṛṣadhvaja
13,134.057d@015_0359 āvāseṣu vicitreṣu ramyeṣu ca śubheṣu ca
13,134.057d@015_0360 satsu cānyeṣu deśeṣu śmaśāne ramase katham
13,134.057d@015_0361 keśāsthikalile bhīme kapālaśatasaṃkule
13,134.057d@015_0362 sṛgālagṛdhrasaṃpūrṇe śavadhūmasamākule
13,134.057d@015_0363 citāgniviṣame ghore gahane ca bhayānake
13,134.057d@015_0364 evaṃ kalevarakṣetre durdarśe ramase katham
13,134.057d@015_0365 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0365 eṣa me saṃśayo deva tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_0366 hanta te kathayiṣyāmi śṛṇu devi samāhitā
13,134.057d@015_0367 āvāsārthaṃ purā devi śuddhānveṣī śucismite
13,134.057d@015_0368 nādhyagacchaṃ ciraṃ kālaṃ deśaṃ śucitamaṃ śubhe
13,134.057d@015_0369 eṣa me 'bhiniveśo 'bhūt tasmin kāle prajāḥ prati
13,134.057d@015_0370 ākulaṃ sumahad ghoraṃ prādurāsīt samantataḥ
13,134.057d@015_0371 saṃbhūtā bhūtasṛṣṭiś ca ghorā lokabhayāvahā
13,134.057d@015_0372 nānāvarṇavirūpāś ca tīkṣṇadaṃṣṭrāḥ prahāriṇaḥ
13,134.057d@015_0373 piśācarakṣovadanāḥ prāṇināṃ prāṇahāriṇaḥ
13,134.057d@015_0374 yatas tataś caranti sma nighnantaḥ prāṇino bhṛśam
13,134.057d@015_0375 evaṃ loke kṣayaṃ yāte prāṇihīne pitāmahaḥ
13,134.057d@015_0376 cintayaṃs tatpratīkāraṃ māṃ ca śaktaṃ hi nigrahe
13,134.057d@015_0377 evaṃ jñātvā tadā brahmā tasmin karmaṇy ayojayat
13,134.057d@015_0378 tac ca prāṇidayārthaṃ tu mayāpy anumataṃ priye
13,134.057d@015_0379 tasmāt saṃrakṣitā devi bhūtebhyaḥ prāṇino bhayāt
13,134.057d@015_0380 asmāc chmaśānān medhyaṃ tu nāsti kiṃ cid anindite
13,134.057d@015_0381 niḥsaṃpātaṃ manuṣyāṇāṃ tasmāc chucitamaṃ smṛtam
13,134.057d@015_0382 bhūtasṛṣṭiṃ tu tāṃ cāhaṃ śmaśāne saṃnyaveśayam
13,134.057d@015_0383 tatrasthaḥ sarvalokānāṃ vinihanmi priye bhayam
13,134.057d@015_0384 na ca bhūtagaṇenāhaṃ vinā vasitum utsahe
13,134.057d@015_0385 tasmān me saṃnivāsāya śmaśāne rocate manaḥ
13,134.057d@015_0386 medhyakāmair dvijair nityaṃ medhyam ity abhidhīyate
13,134.057d@015_0387 ācaradbhir vrataṃ raudraṃ mokṣakāmaiś ca sevyate
13,134.057d@015_0388 sthānaṃ me tatra vihitaṃ vīrasthānam iti priye
13,134.057d@015_0389 kapālaśatasaṃpūrṇaṃ bhīmarūpaṃ bhayānakam
13,134.057d@015_0390 madhyāhne saṃdhyayos tatra nakṣatre rudradaivate
13,134.057d@015_0391 āyuṣkāmair aśuddhair vā na gantavyam iti sthitiḥ
13,134.057d@015_0392 mad anyena na śakyaṃ hi nihantuṃ bhūtajaṃ bhayam
13,134.057d@015_0393 tatrastho 'haṃ prajāḥ sarvāḥ pālayāmi dine dine
13,134.057d@015_0394 manniyogād bhūtasaṃghā na ca ghnantīha kiṃ cana
13,134.057d@015_0395 tasmāl lokahitārthāya śmaśāne ramayāmy aham
13,134.057d@015_0396 umā
13,134.057d@015_0396 etat te sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_0397 bhagavan devadeveśa trinetra vṛṣabhadhvaja
13,134.057d@015_0398 piṅgalaṃ vikṛtaṃ bhāti rūpaṃ te subhayānakam
13,134.057d@015_0399 bhasmadigdhaṃ virūpākṣaṃ tīkṣṇadaṃṣṭraṃ jaṭākulam
13,134.057d@015_0400 vyāghroragatvaksaṃvītaṃ kapilaśmaśrusaṃtatam
13,134.057d@015_0401 raudraṃ bhayānakaṃ ghoraṃ śūlapaṭṭasasaṃyutam
13,134.057d@015_0402 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0402 kimartham īdṛśaṃ rūpaṃ tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_0403 tad ahaṃ kathayiṣyāmi śṛṇu tattvaṃ samāhitā
13,134.057d@015_0404 dvividho laukiko bhāvaḥ śītam uṣṇam iti priye
13,134.057d@015_0405 tayor vigrathitaṃ sarvaṃ saumyāgneyam idaṃ jagat
13,134.057d@015_0406 saumyatvaṃ satataṃ viṣṇau mayy āgneyaṃ pratiṣṭhitam
13,134.057d@015_0407 anena vapuṣā nityaṃ sarvalokān bibharmy aham
13,134.057d@015_0408 raudrākṛti virūpākṣaṃ śūlapaṭṭasasaṃyutam
13,134.057d@015_0409 āgneyam iti me rūpaṃ devi lokahite ratam
13,134.057d@015_0410 yady ahaṃ viparītaḥ syām etat tyaktvā śubhānane
13,134.057d@015_0411 tadaiva sarvalokānāṃ viparītaṃ pravartate
13,134.057d@015_0412 tasmān mayedaṃ dhriyate rūpaṃ lokahitaiṣiṇā
13,134.057d@015_0413 umā
13,134.057d@015_0413 iti te kathitaṃ devi kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_0414 bhagavan devadeveśa śūlapāṇe vṛṣadhvaja
13,134.057d@015_0415 kimarthaṃ candrarekhā te śirobhāge virocate
13,134.057d@015_0416 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0416 śrotum icchāmy ahaṃ deva tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_0417 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu kalyāṇi kāraṇam
13,134.057d@015_0418 purāhaṃ kāraṇād devi kopayuktaḥ śucismite
13,134.057d@015_0419 dakṣayajñavadhārthāya bhūtasaṃghasamāvṛtaḥ
13,134.057d@015_0420 tasmin kratuvadhe ghore yajñabhāganimittataḥ
13,134.057d@015_0421 devā vibhraṃśitās te vai yeṣāṃ bhāgaḥ kratau kṛtaḥ
13,134.057d@015_0422 somas tatra mayā devi kupitena bhṛśārditaḥ
13,134.057d@015_0423 paśyaṃś cānaparādhī san pādāṅguṣṭhena pīḍitaḥ
13,134.057d@015_0424 tathā vinikṛtenāhaṃ sāmapūrvaṃ prasāditaḥ
13,134.057d@015_0425 tan me cintayataś cāsīt paścāttāpaḥ punaḥ priye
13,134.057d@015_0426 tadāprabhṛti somaṃ hi śirasā dhārayāmy aham
13,134.057d@015_0427 evaṃ me pāpahānis tu bhaved iti matir mama
13,134.057d@015_0428 tadāprabhṛti vai somo mūrdhni saṃdṛśyate sadā
13,134.057d@015_0428 nāradaḥ
13,134.057d@015_0429 evaṃ bruvati deveśe vismitāḥ paramarṣayaḥ
13,134.057d@015_0430 vāgbhiḥ sāñjalimālābhir abhituṣṭuvur īśvaram
13,134.057d@015_0431 namaḥ śaṃkara deveśa namaḥ sarvajagadguro
13,134.057d@015_0432 namo devādidevāya namaḥ śaśikalādhara
13,134.057d@015_0433 namo ghoratarād ghora namo rudra bhayaṃkara
13,134.057d@015_0434 namaḥ śāntatarāc chānta namaś candrasya pālaka
13,134.057d@015_0435 namaḥ somāya devāya namas tubhyaṃ caturmukha
13,134.057d@015_0436 namo bhūtapate śaṃbho jahnukanyāmbuśekhara
13,134.057d@015_0437 namas triśūlahastāya pannagābharaṇāya ca
13,134.057d@015_0438 namo 'stu viṣamākṣāya dakṣayajñapradāhaka
13,134.057d@015_0439 namo 'stu bahunetrāya lokarakṣaṇatatpara
13,134.057d@015_0440 aho devasya māhātmyaṃ mahādevasya vai kṛpā
13,134.057d@015_0441 evaṃ dharmaparatvaṃ ca devadevasya cārhati
13,134.057d@015_0442 evaṃ bruvatsu muniṣu vaco devy abravīd dharam
13,134.057d@015_0443 prītyarthaṃ ca munīnāṃ sā kṣaṇajñā paramaṃ hitam
13,134.057d@015_0444 bhagavan devadeveśa sarvalokanamaskṛta
13,134.057d@015_0445 asya vai ṛṣisaṃghasya mama ca priyakāmyayā
13,134.057d@015_0446 varṇāśramagataṃ dharmaṃ vaktum arhasy aśeṣataḥ
13,134.057d@015_0447 na tṛptir asti deveśa śravaṇīyaṃ hi te vacaḥ
13,134.057d@015_0448 sadharmacāriṇī ceyaṃ bhaktā ceyam iti prabho
13,134.057d@015_0449 vaktum arhasi deveśa lokānāṃ hitakāmyayā
13,134.057d@015_0450 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0450 yāthātathyena tat sarvaṃ vaktum arhasi śaṃkara
13,134.057d@015_0451 hanta te kathayiṣyāmi yat te devi manaḥpriyam
13,134.057d@015_0452 śṛṇu tat sarvam akhilaṃ dharmaṃ varṇāśramāśritam
13,134.057d@015_0453 brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś ceti caturvidhāḥ
13,134.057d@015_0454 brahmaṇā vihitāḥ pūrvaṃ lokatantram abhīpsatā
13,134.057d@015_0455 karmāṇi ca tadarhāṇi śāstreṣu vihitāni vai
13,134.057d@015_0456 yadi cedekavarṇaṃ syāj jagat sarvaṃ vinaśyati
13,134.057d@015_0457 sahaiva devair varṇāni catvāri vihitāny uta
13,134.057d@015_0458 mukhato brāhmaṇāḥ sṛṣṭās tasmāt te vāgviśāradāḥ
13,134.057d@015_0459 bāhubhyāṃ kṣatriyāḥ sṛṣṭās tasmād bāhubalānvitāḥ
13,134.057d@015_0460 udarād udgatā vaiśyās tasmād vārtopajīvinaḥ
13,134.057d@015_0461 śūdrāś ca pādataḥ sṛṣṭās tasmāt te paricārakāḥ
13,134.057d@015_0462 teṣāṃ dharmāṃś ca karmāṇi śṛṇu devi samāhitā
13,134.057d@015_0463 viprāḥ kṛtā bhūmidevā lokānāṃ dhāraṇe kṛtāḥ
13,134.057d@015_0464 te kaiś cin nāvamantavyā brāhmaṇā hitam icchubhiḥ
13,134.057d@015_0465 yadi te brāhmaṇā na syur dānayogavahāḥ sadā
13,134.057d@015_0466 ubhayor lokayor devi sthitir na syāt samāsataḥ
13,134.057d@015_0467 lokeṣu durlabhaṃ kiṃ tu brāhmaṇatvam iti smṛtam
13,134.057d@015_0468 abudho vā daridro vā pūjanīyaḥ sadaiva saḥ
13,134.057d@015_0469 brāhmaṇaṃ yo 'vamanyeta nindayet krośayec ca vā
13,134.057d@015_0470 prahareta hared vāpi dhanaṃ teṣāṃ narādhamaḥ
13,134.057d@015_0471 kārayed dhīnakarmāṇi kāmalobhavimohanāt
13,134.057d@015_0472 sa ca mām avamanyeta māṃ krośati ca nindati
13,134.057d@015_0473 mām eva praharen mūḍho maddhanasyāpahārakaḥ
13,134.057d@015_0474 mamaiva prekṣaṇaṃ kṛtvā nandate mūḍhacetanaḥ
13,134.057d@015_0475 svādhyāyo yajanaṃ dānaṃ tasya dharma iti sthitiḥ
13,134.057d@015_0476 karmāṇy adhyāpanaṃ caiva yājanaṃ ca pratigrahaḥ
13,134.057d@015_0477 satyaṃ śāntis tapaḥ śaucaṃ tasya dharmaḥ sanātanaḥ
13,134.057d@015_0478 vikrayo rasadhānyānāṃ brāhmaṇasya vigarhitaḥ
13,134.057d@015_0479 anāpadi ca śūdrānnaṃ vṛṣalīsaṃgrahas tathā
13,134.057d@015_0480 tapa eva sadā dharmo brāhmaṇasya na saṃśayaḥ
13,134.057d@015_0481 sa tu dharmārtham utpannaḥ pūrvaṃ dhātrā tapobalāt
13,134.057d@015_0482 tasyopanayanaṃ dharmo nityaṃ codakadhāraṇam
13,134.057d@015_0483 rahasyaśravaṇaṃ dharmo vedavrataniṣevaṇam
13,134.057d@015_0484 agnikāryaṃ paro dharmo nityaṃ yajñopavītitā
13,134.057d@015_0485 śūdrānnavarjanaṃ dharmo dharmaḥ satpathasevanam
13,134.057d@015_0486 dharmo nityopavāsitvaṃ brahmacaryaṃ paraṃ tathā
13,134.057d@015_0487 amṛtāśyaṃ paraṃ dharmo gṛhapuṣpabalis tathā
13,134.057d@015_0488 gṛhasaṃmārjanaṃ dharma ālepanavidhis tathā
13,134.057d@015_0489 atithivratatā dharmo dharmas tretāgnidhāraṇam
13,134.057d@015_0490 iṣṭayaḥ paśubandhāś ca vidhipūrvaṃ paraṃ tapaḥ
13,134.057d@015_0491 daṃpatyoḥ samaśīlatvaṃ dharmo vai gṛhamedhinām
13,134.057d@015_0492 eṣa dvijanmano dharmo gārhasthye dharmadhāraṇam
13,134.057d@015_0493 yas tu kṣatragato dharmas tvayā devi pracoditaḥ
13,134.057d@015_0494 tam ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu devi samāhitā
13,134.057d@015_0495 kṣatriyās tu tathā devi prajānāṃ pālane smṛtāḥ
13,134.057d@015_0496 yadi na kṣatriyo loke jagat syād adharottaram
13,134.057d@015_0497 rakṣaṇāt kṣatriyair eva jagad bhavati śāśvatam
13,134.057d@015_0498 tasyāpy adhyayanaṃ dānaṃ yajanaṃ dharmataḥ smṛtam
13,134.057d@015_0499 bhītānāṃ rakṣaṇaṃ caiva pāpānām anuśāsanam
13,134.057d@015_0500 satāṃ saṃpoṣaṇaṃ caiva karaṣaḍbhāgajīvanam
13,134.057d@015_0501 utsāhaḥ śastrajīvitvaṃ tasya dharmāḥ sanātanāḥ
13,134.057d@015_0502 bhṛtyānāṃ bharaṇaṃ dharmaḥ kṛte karmaṇy amoghatā
13,134.057d@015_0503 samyag raṇadhṛto dharmo dharmaḥ paurahitakriyā
13,134.057d@015_0504 vyavahārasthitir nityaṃ guṇam etan mahīpateḥ
13,134.057d@015_0505 ārtahastaprado rājā dharmaṃ prāpnoty anuttamam
13,134.057d@015_0506 evaṃ te vihitāḥ pūrvair dharmāḥ karmavidhānataḥ
13,134.057d@015_0507 tathaiva devi vaiśyāś ca lokayātrāhitāḥ smṛtāḥ
13,134.057d@015_0508 anye tān upajīvanti pratyakṣaphaladā hi te
13,134.057d@015_0509 yadi na syus tathā vaiśyā na bhaveyus tathā pare
13,134.057d@015_0510 teṣām adhyayanaṃ dānaṃ yajanaṃ dharma iṣyate
13,134.057d@015_0511 vaiśyasya satataṃ dharmaḥ pāśupālyaṃ kṛṣis tathā
13,134.057d@015_0512 agnihotraparispandās trayo varṇā dvijātayaḥ
13,134.057d@015_0513 vāṇijyaṃ satpathe sthānam ātitheyaṃ sadā bhavet
13,134.057d@015_0514 viprāṇāṃ svāgataṃ nyāyo vaiśyadharmaḥ sanātanaḥ
13,134.057d@015_0515 tilagandharasāś caiva na vikreyāḥ kathaṃ cana
13,134.057d@015_0516 vaṇikpatham upāsadbhir vaiśyair vaiśyapathi sthitaiḥ
13,134.057d@015_0517 sarvātithyaṃ trivargasya yathāśakti divāniśam
13,134.057d@015_0518 evaṃ te vihitā devi lokayātrā svayaṃbhuvā
13,134.057d@015_0519 tathaiva śūdrā vihitāḥ sarvadharmaprasādhakāḥ
13,134.057d@015_0520 śūdrāś ca yadi te na syuḥ karmakartā na vidyate
13,134.057d@015_0521 trayaḥ pūrve śūdramūlās tasmāt karmakarāḥ smṛtāḥ
13,134.057d@015_0522 brāhmaṇādiṣu śuśrūṣā dāsadharma iti smṛtaḥ
13,134.057d@015_0523 vārtā ca kārukarmāṇi śilpaṃ nāṭyaṃ tathaiva ca
13,134.057d@015_0524 ahiṃsakaḥ śubhācāro daivatadvijavandakaḥ
13,134.057d@015_0525 śūdro dharmaphalair iṣṭaiḥ svadharmeṇopayujyate
13,134.057d@015_0526 evamādi tathānyac ca śūdrakarma iti smṛtam
13,134.057d@015_0527 te 'py evaṃ vihitā loke karmayogāḥ śubhānane
13,134.057d@015_0528 evaṃ caturṇāṃ varṇānāṃ puṇyalokāḥ paratra ca
13,134.057d@015_0529 vihitāś ca tathā dṛṣṭā yathāvad dharmacāriṇām
13,134.057d@015_0530 eṣa varṇāśrayo dharmaḥ karma caiva tadarpaṇam
13,134.057d@015_0531 umā
13,134.057d@015_0531 kathitaṃ śrotukāmāyāḥ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_0532 bhagavan devadeveśa namas te vṛṣabhadhvaja
13,134.057d@015_0533 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0533 śrotum icchāmy ahaṃ deva dharmam āśramiṇāṃ vibho
13,134.057d@015_0534 athāśramagataṃ dharmaṃ śṛṇu devi samāhitā
13,134.057d@015_0535 āśramāṇāṃ tu yo dharmaḥ kriyate brahmavādibhiḥ
13,134.057d@015_0536 gṛhasthaḥ pravaras teṣāṃ gārhasthyavratam āśritaḥ
13,134.057d@015_0537 pañcayajñakriyā śaucaṃ dāratuṣṭir atandritā
13,134.057d@015_0538 ṛtukālābhigamanaṃ dānayajñatapāṃsi ca
13,134.057d@015_0539 avipravāsas tasyeṣṭaṃ svādhyāyaś cāgnipūjanam
13,134.057d@015_0540 atithīnām ābhimukhyaṃ śaktyā ceṣṭanimantraṇam
13,134.057d@015_0541 anugrahaś ca sarveṣāṃ manovākkāyakarmabhiḥ
13,134.057d@015_0542 evamādi śubhaṃ cānyat kuryāt tadvṛttavān gṛhī
13,134.057d@015_0543 evaṃ saṃcaratas tasya puṇyalokā na saṃśayaḥ
13,134.057d@015_0544 tathaiva vānaprasthasya dharmāḥ proktāḥ sanātanāḥ
13,134.057d@015_0545 gṛhavāsaṃ samutsṛjya niścityaikamanāḥ śubhaiḥ
13,134.057d@015_0546 vanyair eva sadāhārair vartayed iti ca sthitiḥ
13,134.057d@015_0547 bhūmiśayyā jaṭāḥ śmaśrucarmavalkaladhāraṇam
13,134.057d@015_0548 devatātithisatkāro mahākṛcchrābhipūjanam
13,134.057d@015_0549 agnihotraṃ triṣavaṇaṃ nityaṃ tasya vidhīyate
13,134.057d@015_0550 brahmacaryaṃ kṣamā śaucaṃ tasya dharmāḥ sanātanāḥ
13,134.057d@015_0551 evaṃ sa vigate prāṇe devaloke mahīyate
13,134.057d@015_0552 yatidharmās tathā devi saṅgāṃs tyaktvā yatas tataḥ
13,134.057d@015_0553 ākiṃcanyam anārambhaḥ sarvataḥ śaucam ārjavam
13,134.057d@015_0554 sarvatra bhaikṣacaryā ca sarvatraiva vivāsanam
13,134.057d@015_0555 sadā dhyānaparatvaṃ ca doṣaśuddhiḥ kṣamā dayā
13,134.057d@015_0556 tattvānugatabuddhitvaṃ tasya dharmavidhir bhavet
13,134.057d@015_0557 brahmacārī ca yo devi janmaprabhṛti dīkṣitaḥ
13,134.057d@015_0558 brahmacaryaparo bhūtvā saṃśrayed gurum ātmanaḥ
13,134.057d@015_0559 sarvakāleṣu sarvatra gurupūjāṃ samācaret
13,134.057d@015_0560 bhaikṣacaryāgnikāryaṃ ca sadā jalaniṣevaṇam
13,134.057d@015_0561 svādhyāyaḥ satataṃ devi tasya dharmaḥ sanātanaḥ
13,134.057d@015_0562 tasya ceṣṭā tu gurvartham āprāṇāntam iti sthitiḥ
13,134.057d@015_0563 guror abhāve tatputre guruvad vṛttim ācaret
13,134.057d@015_0564 evaṃ so 'py amalāṃl lokān brāhmaṇaḥ pratipadyate
13,134.057d@015_0565 eṣa te kathito devi dharmaś cāśramavāsinām
13,134.057d@015_0566 cāturvarṇyāśrame yukto loka ity eva vidyate
13,134.057d@015_0567 umā
13,134.057d@015_0567 kathitaṃ te samāsena kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_0568 bhagavan devadeveśa tripurāntaka śaṃkara
13,134.057d@015_0569 ayaṃ tv ṛṣigaṇo deva tapas tepa iti prabho
13,134.057d@015_0570 tapasā karśitā nityaṃ taporjanaparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_0571 asya kiṃlakṣaṇo dharmaḥ kīdṛśaś cāgamas tathā
13,134.057d@015_0572 etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tan me vada varaprada
13,134.057d@015_0572 nāradaḥ
13,134.057d@015_0573 evaṃ vadantyāṃ rudrāṇyām ṛṣayaḥ sādhu sādhv iti
13,134.057d@015_0574 abruvan hṛṣṭamanasaḥ sarve tadgatamānasāḥ
13,134.057d@015_0575 śṛṇvantīm ṛṣidharmāṃs tu ṛṣayaś cābhyapūjayan
13,134.057d@015_0576 tvatprasādād vayaṃ devi śroṣyāmaḥ paramaṃ hitam
13,134.057d@015_0577 dhanyāḥ khalu vayaṃ sarve pādamūlaṃ tavāśritāḥ
13,134.057d@015_0578 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0578 iti sarve tadā devīṃ vācā samabhipūjayan
13,134.057d@015_0579 nyāyatas tvaṃ mahābhāge śrotukāmā manasvini
13,134.057d@015_0580 hanta te kathayiṣyāmi munidharmaṃ śucismite
13,134.057d@015_0581 vānaprasthaṃ samāśritya kriyate bahudhā naraiḥ
13,134.057d@015_0582 bahuśākho bahuvidha ṛṣidharmaḥ sanātanaḥ
13,134.057d@015_0583 prāyaśaḥ svargabhogārtham ṛṣibhiḥ kriyate tapaḥ
13,134.057d@015_0584 tathā saṃcaratāṃ teṣāṃ devi dharmavidhiṃ śṛṇu
13,134.057d@015_0585 bhūtvā pūrvaṃ gṛhasthas tu putrānṛṇyam avāpya ca
13,134.057d@015_0586 kalatrakāryaṃ saṃsthāpya kāraṇāt saṃtyajed gṛham
13,134.057d@015_0587 avasthāpya mano dhṛtyā vyavasāyapuraḥsaraḥ
13,134.057d@015_0588 nirdvaṃdvo vā sadāro vā vanavāsāya saṃvrajet
13,134.057d@015_0589 deśāḥ paramapuṇyā ye nadīvanasamanvitāḥ
13,134.057d@015_0590 ābādhamuktāḥ prāyeṇa tīrthāyatanasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_0591 tatra gatvā vidhiṃ jñātvā dīkṣāṃ kuryād yathākramam
13,134.057d@015_0592 dīkṣitvaikamanā bhūtvā paricaryāṃ samācaret
13,134.057d@015_0593 kālyotthānaṃ ca śaucaṃ ca sarvadevapraṇāmanam
13,134.057d@015_0594 śakṛdālepanaṃ kāye tyaktadoṣāpramāditā
13,134.057d@015_0595 sāyaṃ prātaś cābhiṣekam agnihotraṃ yathāvidhi
13,134.057d@015_0596 kāyaśaucaṃ ca kāryaṃ ca jaṭāvalkaladhāraṇam
13,134.057d@015_0597 satataṃ vanacaryā ca samitkusumakāraṇāt
13,134.057d@015_0598 nīvāragrahaṇaṃ kāle śākamūlopacāyanam
13,134.057d@015_0599 sadāyatanaśaucaṃ ca tasya dharmāya ceṣyate
13,134.057d@015_0600 atithīnām ābhimukhyaṃ tatparatvaṃ ca sarvaśaḥ
13,134.057d@015_0601 pādyāsanābhyāṃ saṃpūjā tathāhāranimantraṇam
13,134.057d@015_0602 agrāmyapacanaṃ kāle pitṛdevārcanaṃ tathā
13,134.057d@015_0603 paścād atithisatkāras tasya dharmāḥ sanātanāḥ
13,134.057d@015_0604 śiṣṭair dharmāsane caiva dharmārthasahitāḥ kathāḥ
13,134.057d@015_0605 pratiśrayavibhāgaś ca bhūmiśayyā śilāsu vā
13,134.057d@015_0606 vratopavāsayogaś ca kṣamā cendriyanigrahaḥ
13,134.057d@015_0607 divā rātrau yathāyogaṃ śaucaṃ dharmārthacintanā
13,134.057d@015_0608 evaṃ dharmāḥ purā dṛṣṭāḥ sāmānyā vanavāsinām
13,134.057d@015_0609 evaṃ vai yatamānasya kāladharmo yadā bhavet
13,134.057d@015_0610 tadaiva so 'bhijāyeta svargalokaṃ śucismite
13,134.057d@015_0611 tatra saṃvihitā bhogāḥ svargastrībhir anindite
13,134.057d@015_0612 paribhraṣṭo yadā svargād viśiṣṭas tu bhaven nṛpa
13,134.057d@015_0613 evaṃ dharmaḥ sadā devi sarveṣāṃ vanavāsinām
13,134.057d@015_0614 umā
13,134.057d@015_0614 etat te kathitaṃ sarvaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_0615 bhagavan devadeveśa ṛṣīṇāṃ caritaṃ śubham
13,134.057d@015_0616 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0616 viśeṣadharmān icchāmi śrotuṃ kautūhalaṃ hi me
13,134.057d@015_0617 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu devi samāhitā
13,134.057d@015_0618 vananityair vanaratair vānaprasthair maharṣibhiḥ
13,134.057d@015_0619 vanaṃ gurum ivālambya vastavyam iti niścayaḥ
13,134.057d@015_0620 vīraśayyām upāsadbhir vīrasthānopasevibhiḥ
13,134.057d@015_0621 vratopavāsair bahubhir grīṣme pañcatapais tathā
13,134.057d@015_0622 pañcayajñaparair nityaṃ paurṇamāsyaparāyaṇaiḥ
13,134.057d@015_0623 maṇḍūkaśāyair hemante śaivālāṅkurabhojanaiḥ
13,134.057d@015_0624 cīravalkalasaṃvītair mṛgājinadharais tathā
13,134.057d@015_0625 cāturmāsyaparaiḥ kaiś cid devadharmaparāyaṇaiḥ
13,134.057d@015_0626 evaṃvidhair vanagatais tapyate sumahat tapaḥ
13,134.057d@015_0627 evaṃ kṛtvā śubhaṃ karma paścād yāti triviṣṭapam
13,134.057d@015_0628 tatrāpi sumahat kālaṃ sa vihṛtya yathāsukham
13,134.057d@015_0629 jāyate mānuṣe loke dānabhogasamanvitaḥ
13,134.057d@015_0630 umā
13,134.057d@015_0630 tapoviśeṣasaṃyuktāḥ kathitās te śucismite
13,134.057d@015_0631 bhagavan sarvabhūteśa teṣu ye dārasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_0632 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0632 kīdṛśaṃ caritaṃ teṣāṃ tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_0633 ya ekapatnīdharmāṇaś caranti vipulaṃ tapaḥ
13,134.057d@015_0634 vindhyapādeṣu ye ke cid ye ca naimiṣavāsinaḥ
13,134.057d@015_0635 puṣkareṣu ca ye cānye nadīvanasamāśritāḥ
13,134.057d@015_0636 sarve te vidhidṛṣṭena caranti vipulaṃ tapaḥ
13,134.057d@015_0637 hiṃsādrohavimuktāś ca sarvabhūtānukampinaḥ
13,134.057d@015_0638 śāntā dāntā jitakrodhāḥ sarvātithyaparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_0639 prāṇiṣv ātmopamā nityam ṛtukālābhigāminaḥ
13,134.057d@015_0640 svadārasahitā devi caranti vratam uttamam
13,134.057d@015_0641 vasanti sukham avyagrāḥ putradārasamanvitāḥ
13,134.057d@015_0642 teṣāṃ paricchadārambhāḥ kṛtyopakaraṇāni ca
13,134.057d@015_0643 gṛhasthavad vidhīyante yathāyogaṃ pramāṇataḥ
13,134.057d@015_0644 poṣaṇārthaṃ ca dārāṇām agnikāryārtham eva ca
13,134.057d@015_0645 gāvaś ca karṣaṇaṃ caiva sarvam etad vidhīyate
13,134.057d@015_0646 evaṃ vanagatair devi kartavyaṃ dārasaṃyutaiḥ
13,134.057d@015_0647 te svadāraiḥ samāyānti puṇyāṃl lokān dṛḍhavratāḥ
13,134.057d@015_0648 patibhiḥ saha ye dārāś caranti vipulaṃ tapaḥ
13,134.057d@015_0649 avyagrabhāvād aikātmyāt te ca gacchanti vai divam
13,134.057d@015_0650 etat te kathitaṃ devi kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_0650 umā
13,134.057d@015_0651 bhagavan devadeveśa teṣāṃ karmaphalaṃ vibho
13,134.057d@015_0652 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0652 śrotum icchāmy ahaṃ deva prasādāt te varaprada
13,134.057d@015_0653 vānaprasthagataṃ sarvaṃ phalapākaṃ śṛṇu priye
13,134.057d@015_0654 agniyogaṃ vrajan grīṣme naro dvādaśavārṣikam
13,134.057d@015_0655 rudraloke hi jāyeta vidhidṛṣṭena karmaṇā
13,134.057d@015_0656 udavāsavrataṃ kurvan varṣakāle dṛḍhavrataḥ
13,134.057d@015_0657 somaloke 'bhijāyeta naro dvādaśavārṣikam
13,134.057d@015_0658 kāṣṭhavan maunam āsthāya naro dvādaśavārṣikam
13,134.057d@015_0659 marutāṃ lokam āsthāya tatra bhogaiś ca yujyate
13,134.057d@015_0660 kaṇṭaśarkarasaṃyukte sthaṇḍile saṃviśen muniḥ
13,134.057d@015_0661 yakṣaloke 'bhijāyeta sahasrāṇi caturdaśa
13,134.057d@015_0662 varṣāṇāṃ bhogasaṃyukto naro dvādaśavārṣikam
13,134.057d@015_0663 vīrāsanagato yas tu kaṇṭakāphalakāśritaḥ
13,134.057d@015_0664 gandharveṣv abhijāyeta naro dvādaśavārṣikam
13,134.057d@015_0665 vīrasthāyī cordhvabāhur naro dvādaśavārṣikam
13,134.057d@015_0666 devaloke 'bhijāyeta divyabhogasamanvitaḥ
13,134.057d@015_0667 pādāṅguṣṭhena yas tiṣṭhed ūrdhvabāhur jitendriyaḥ
13,134.057d@015_0668 indraloke 'bhijāyeta sahasrāṇi caturdaśa
13,134.057d@015_0669 āhāraniyamaṃ kṛtvā munir dvādaśavārṣikam
13,134.057d@015_0670 nāgaloke 'bhijāyeta saṃvatsaragaṇān bahūn
13,134.057d@015_0671 evaṃ dṛḍhavratā devi vānaprasthāś ca karmabhiḥ
13,134.057d@015_0672 sthāneṣu teṣu tiṣṭhanti tadvad bhogasamanvitāḥ
13,134.057d@015_0673 tebhyo bhraṣṭāḥ punar devi jāyante nṛṣu bhoginaḥ
13,134.057d@015_0674 varṇottamakuleṣv eva dhanadhānyasamanvitāḥ
13,134.057d@015_0675 etat te kathitaṃ devi kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_0675 umā
13,134.057d@015_0676 eṣāṃ yāyāvarāṇāṃ tu dharmam icchāmi mānada
13,134.057d@015_0677 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0677 kṛpayā parayāviṣṭas taṃ me brūhi maheśvara
13,134.057d@015_0678 dharmaṃ yāyāvarāṇāṃ tu śṛṇu bhāmini tatparā
13,134.057d@015_0679 vratopavāsaśuddhāṅgās tīrthasnānaparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_0680 dhṛtimantaḥ kṣamāyuktāḥ satyavrataparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_0681 pakṣamāsopavāsaiś ca karśitā dharmadarśinaḥ
13,134.057d@015_0682 varṣaśītātapair eva kurvantaḥ paramaṃ tapaḥ
13,134.057d@015_0683 kālayogena gacchanti śakralokaṃ śucismite
13,134.057d@015_0684 tatra te bhogasaṃyuktā divyagandhasamanvitāḥ
13,134.057d@015_0685 divyabhūṣaṇasaṃyuktā vimānavaram āsthitāḥ
13,134.057d@015_0686 vicaranti yathākāmaṃ divyastrīgaṇasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_0687 umā
13,134.057d@015_0687 etat te kathitaṃ devi bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi
13,134.057d@015_0688 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0688 teṣāṃ cakracarāṇāṃ tu dharmam icchāmi vai prabho
13,134.057d@015_0689 hanta te kathayiṣyāmi śṛṇu śākaṭikaṃ śubhe
13,134.057d@015_0690 saṃvahanto dhuraṃ dāraiḥ śākaṭānāṃ tu sarvadā
13,134.057d@015_0691 prārthayante yathā grāmyāḥ śakaṭair bhaikṣacaryayā
13,134.057d@015_0692 taporjanaparādhīnās tapasā kṣīṇakalmaṣāḥ
13,134.057d@015_0693 paryaṭanto diśaḥ sarvāḥ kāmakrodhavivarjitāḥ
13,134.057d@015_0694 svavaśād eva te mṛtyum abhikāṅkṣanti nityaśaḥ
13,134.057d@015_0695 indraloke tathā teṣāṃ nirmitā bhogasaṃcayāḥ
13,134.057d@015_0696 amaraiḥ saha te yānti devavad bhogasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_0697 varāpsarobhiḥ saṃyuktāś cirakālam anindite
13,134.057d@015_0698 tenaiva kālayogena tridivaṃ yānti śobhane
13,134.057d@015_0699 tatra pramuditā bhogair vicaranti yathāsukham
13,134.057d@015_0700 umā
13,134.057d@015_0700 etat te kathitaṃ devi kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_0701 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0701 vaikhānasānāṃ vai dharmaṃ śrotum icchāmy ahaṃ prabho
13,134.057d@015_0702 teṣu vaikhānasā nāma vānaprasthāḥ śubhekṣaṇe
13,134.057d@015_0703 tīvreṇa tapasā yuktā dīptimantaḥ svatejasā
13,134.057d@015_0704 satyavrataparādhīnās teṣāṃ niṣkalmaṣaṃ tapaḥ
13,134.057d@015_0705 aśmakuṭṭās tathānye ca dantolūkhalinas tathā
13,134.057d@015_0706 śīrṇaparṇāśinaś cānye uñchayanti tathāpare
13,134.057d@015_0707 kapotavratinaś cānye kāpotīṃ vṛttim āsthitāḥ
13,134.057d@015_0708 paśupracāraniratāḥ phenapāś ca tathāpare
13,134.057d@015_0709 mṛgavan mṛgacaryāyāṃ saṃcaranti tathāpare
13,134.057d@015_0710 abbhakṣā vāyubhakṣāś ca nirāhārās tathaiva ca
13,134.057d@015_0711 saṃcaranti tapo ghoraṃ vyādhimṛtyuvivarjitāḥ
13,134.057d@015_0712 svavaśād eva te mṛtyum abhikāṅkṣanti nityaśaḥ
13,134.057d@015_0713 indraloke tathā teṣāṃ nirmitā bhogasaṃcayāḥ
13,134.057d@015_0714 amaraiḥ saha te yānti devavad bhogasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_0715 varāpsarobhiḥ saṃyuktāś cirakālam anindite
13,134.057d@015_0716 umā
13,134.057d@015_0716 etat te kathitaṃ devi kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_0717 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0717 bhagavañ śrotum icchāmi vālakhilyāṃs tapodhanān
13,134.057d@015_0718 dharmacaryāṃ tathā devi vālakhilyagatāṃ śṛṇu
13,134.057d@015_0719 mṛganirmokavasanā nirdvaṃdvās te tapodhanāḥ
13,134.057d@015_0720 aṅguṣṭhamātrāḥ suśroṇi sveṣv evāṅgeṣu saṃyutāḥ
13,134.057d@015_0721 te mṛtyuviṣayātītās tapaḥsiddhās tapobalāḥ
13,134.057d@015_0722 jitāhārā jitakrodhāḥ sarvabhogeṣu niḥspṛhāḥ
13,134.057d@015_0723 tapaścaraṇam icchanto lokārthaṃ paramodyatāḥ
13,134.057d@015_0724 udyantaṃ satataṃ sūryaṃ stuvanto vividhaiḥ stavaiḥ
13,134.057d@015_0725 bhāskarasyaiva kiraṇaiḥ saha saṃyānti nityadā
13,134.057d@015_0726 dyotayante diśaḥ sarvā dharmajñāḥ satyavādinaḥ
13,134.057d@015_0727 teṣv eva nirmalaṃ satyaṃ lokārthaṃ tu pratiṣṭhitam
13,134.057d@015_0728 loko 'yaṃ dhāryate devi teṣām eva tapobalāt
13,134.057d@015_0729 mahātmanāṃ tu tapasā satyena ca śucismite
13,134.057d@015_0730 kṣamayā ca mahābhāge bhūtānāṃ saṃsthitiṃ viduḥ
13,134.057d@015_0731 prajārtham api lokārthaṃ mahadbhiḥ kriyate tapaḥ
13,134.057d@015_0732 tapasā prāpyate sarvaṃ tapasā prāpyate phalam
13,134.057d@015_0733 duṣprāpam api yal loke tapasā prāpyate hi tat
13,134.057d@015_0734 pañcabhūtasthitiś caiva lokasṛṣṭivivardhanam
13,134.057d@015_0735 etat sarvaṃ samāsena tapoyogād vinirmitam
13,134.057d@015_0736 tasmād ayaṃ ṛṣigaṇas tapas tepa iti priye
13,134.057d@015_0737 dharmānveṣī tapaḥ kartuṃ yatate satataṃ priye
13,134.057d@015_0738 amaratvaṃ vaśitvaṃ ca tapasā prārthayet sadā
13,134.057d@015_0739 etat te kathitaṃ sarvaṃ śṛṇvantyās te śrutaṃ priye
13,134.057d@015_0740 priyārtham ṛṣisaṃghasya lokānāṃ hitakāmyayā
13,134.057d@015_0740 nāradaḥ
13,134.057d@015_0741 iti bruvantaṃ deveśam ṛṣayaś cāpi tuṣṭuvuḥ
13,134.057d@015_0742 umā
13,134.057d@015_0742 bhūyaḥ paramakaṃ yatnaṃ tadāprabhṛti cakrire
13,134.057d@015_0743 uktas tvayā trivargasya dharmaḥ paramakaḥ śubhaḥ
13,134.057d@015_0744 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0744 sarvavyāpī tu yo dharmo bhagavaṃs tad bravīhi me
13,134.057d@015_0745 brāhmaṇā lokasaṃsāre sṛṣṭā dhātrā guṇārthinā
13,134.057d@015_0746 lokāṃs tārayituṃ yuktā martyeṣu kṣitidevatāḥ
13,134.057d@015_0747 teṣu tāvat pravakṣyāmi dharmaṃ śubhaphalodayam
13,134.057d@015_0748 brāhmaṇeṣv abhayo dharmaḥ paramaḥ śubhalakṣaṇaḥ
13,134.057d@015_0749 ime hi dharmā lokārthaṃ pūrvaṃ sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā
13,134.057d@015_0750 pṛthivyāṃ sajjanair nityaṃ kīrtyamānaṃ nibodha me
13,134.057d@015_0751 svadāraniratir dharmo nityaṃ japyaṃ tathaiva ca
13,134.057d@015_0752 sarvātithyaṃ trivargasya yathāśakti divāniśam
13,134.057d@015_0753 śūdro dharmaparo nityaṃ śuśrūṣābhimanā bhavet
13,134.057d@015_0754 traividyo brāhmaṇo vṛddho na cādhyayanajīvakaḥ
13,134.057d@015_0755 trivargaṃ tu vyatikrāntas tasya dharmaḥ sanātanaḥ
13,134.057d@015_0756 ṣaṭ karmāṇi ca proktāni sṛṣṭāni brahmaṇā purā
13,134.057d@015_0757 dharmiṣṭhāni variṣṭhāni yāni tāni śṛṇūttame
13,134.057d@015_0758 yajanaṃ yājanaṃ caiva dānaṃ pātre pratigrahaḥ
13,134.057d@015_0759 adhyāpanam adhyayanaṃ ṣaṭkarmā dharmabhāg ṛjuḥ
13,134.057d@015_0760 nityasvādhyāyato dharmo nityayajñaḥ sanātanaḥ
13,134.057d@015_0761 dānaṃ praśasyate nityaṃ brāhmaṇeṣu trikarmasu
13,134.057d@015_0762 ayaṃ paramako dharmaḥ saṃvṛttaḥ satsu vidyate
13,134.057d@015_0763 garbhasthāne viśuddhānāṃ dharmasya niyamo mahān
13,134.057d@015_0764 pañcayajñaviśuddhātmā kratunityo 'nasūyakaḥ
13,134.057d@015_0765 dānto brāhmaṇasatkartā susaṃmṛṣṭaniveśanaḥ
13,134.057d@015_0766 cakṣurdo manado jihvāsnigdhavarṇapradaḥ sadā
13,134.057d@015_0767 atithyabhyāgatarataḥ śeṣānnakṛtabhojanaḥ
13,134.057d@015_0768 pādyam arghyaṃ yathānyāyam āsanaṃ śayanaṃ tathā
13,134.057d@015_0769 dīpaṃ pratiśrayaṃ caiva yo dadāti sa dhārmikaḥ
13,134.057d@015_0770 prātar utthāya vai paścād bhojanena nimantrayet
13,134.057d@015_0771 satkṛtyānuvrajed yaś ca tasya dharmaḥ sanātanaḥ
13,134.057d@015_0772 pravṛttilakṣaṇo dharmo gṛhastheṣu vidhīyate
13,134.057d@015_0773 tad ahaṃ kīrtayiṣyāmi trivargeṣu ca yad yathā
13,134.057d@015_0774 ekenāṃśena dharmo 'rthaḥ kartavyo hitam icchatā
13,134.057d@015_0775 ekenāṃśena kāmārtham ekam aṃśaṃ vivardhayet
13,134.057d@015_0776 nivṛttilakṣaṇaḥ puṇyo dharmo mokṣe vidhīyate
13,134.057d@015_0777 tasya vṛttiṃ pravakṣyāmi tāṃ śṛṇuṣva samāhitā
13,134.057d@015_0778 sarvabhūtadayā dharmo nivṛttiparamaḥ sadā
13,134.057d@015_0779 bubhukṣitaṃ pipāsārtam atithiṃ śrāntam āgatam
13,134.057d@015_0780 arcayanti varārohe teṣām api phalaṃ mahat
13,134.057d@015_0781 pātram ity eva dātavyaṃ sarvasmai dharmakāṅkṣibhiḥ
13,134.057d@015_0782 āgamiṣyati yat pātraṃ tat pātraṃ tārayiṣyati
13,134.057d@015_0783 kāle saṃprāptam atithiṃ bhoktukāmam upasthitam
13,134.057d@015_0784 cittaṃ saṃbhāvayet tatra vyāso 'yaṃ samupasthitaḥ
13,134.057d@015_0785 tasya pūjāṃ yathāśakti saumyacittaḥ prayojayet
13,134.057d@015_0786 cittamūlo bhaved dharmo dharmamūlaṃ bhaved yaśaḥ
13,134.057d@015_0787 tasmāt saumyena cittena dātavyaṃ devi sarvadā
13,134.057d@015_0788 saumyacittas tu yo dadyāt tad dhi dānam anuttamam
13,134.057d@015_0789 yathāmbubindubhiḥ sūkṣmaiḥ patadbhir medinītale
13,134.057d@015_0790 kedārāś ca taṭākāni sarāṃsi saritas tathā
13,134.057d@015_0791 toyapūrṇāni dṛśyante apratarkyāṇi śobhane
13,134.057d@015_0792 alpam alpam api hy etad dīyamānaṃ vivardhate
13,134.057d@015_0793 pīḍayāpi ca bhṛtyānāṃ dānam eva viśiṣyate
13,134.057d@015_0794 putradārā dhanaṃ dhānyaṃ na mṛtān anugacchati
13,134.057d@015_0795 śreyo dānaṃ ca bhogaś ca dhanaṃ prāpya yaśasvini
13,134.057d@015_0796 dānena hi mahābhāgā bhavanti manujādhipāḥ
13,134.057d@015_0797 nāsti bhūmisamaṃ dānaṃ nāsti dānasamo nidhiḥ
13,134.057d@015_0798 nāsti satyāt paro dharmo nānṛtāt pātakaṃ param
13,134.057d@015_0799 āśrame yas tu tapyeta tapomūlaphalāśanaḥ
13,134.057d@015_0800 ādityābhimukho bhūtvā jaṭāvalkalasaṃvṛtaḥ
13,134.057d@015_0801 maṇḍūkaśāyī hemante grīṣme pañcatapā bhavet
13,134.057d@015_0802 samyak tapaś carantīha śraddadhānā vanāśrame
13,134.057d@015_0803 gṛhāśramasya te devi kalāṃ nārhanti ṣoḍaśīm
13,134.057d@015_0803 umā
13,134.057d@015_0804 gṛhāśramasya yā caryā vratāni niyamāś ca ye
13,134.057d@015_0805 yathā ca devatāḥ pūjyāḥ satataṃ gṛhamedhinā
13,134.057d@015_0806 yad yac ca parihartavyaṃ gṛhiṇā tithiparvasu
13,134.057d@015_0807 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0807 tat sarvaṃ śrotum icchāmi kathyamānaṃ tvayā prabho
13,134.057d@015_0808 gṛhāśramasya yan mūlaṃ phalaṃ dharmo 'yam uttamaḥ
13,134.057d@015_0809 pādaiś caturbhiḥ satataṃ dharmo yatra pratiṣṭhitaḥ
13,134.057d@015_0810 sārabhūtaṃ varārohe dadhno ghṛtam ivoddhṛtam
13,134.057d@015_0811 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śrūyatāṃ dharmacāriṇi
13,134.057d@015_0812 śuśrūṣate yaḥ pitaraḥ mātaraṃ ca gṛhāśrame
13,134.057d@015_0813 bhartāraṃ caiva yā nārī agnihotraṃ ca ye dvijāḥ
13,134.057d@015_0814 teṣu teṣu ca prīṇanti devā indrapurogamāḥ
13,134.057d@015_0815 umā
13,134.057d@015_0815 pitaraḥ pitṛlokasthāḥ svadharmeṇa sa rajyate
13,134.057d@015_0816 mātāpitṛviyuktānāṃ kā caryā gṛhamedhinām
13,134.057d@015_0817 vidhavānāṃ ca nārīṇāṃ bhavān etad bravītu me
13,134.057d@015_0817 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0818 devatātithiśuśrūṣā guruvṛddhābhivādanam
13,134.057d@015_0819 ahiṃsā sarvabhūtānām alobhaḥ satyasaṃdhatā
13,134.057d@015_0820 brahmacaryaṃ śaraṇyatvaṃ śaucaṃ pūrvābhibhāṣaṇam
13,134.057d@015_0821 kṛtajñatvam apaiśunyaṃ satataṃ dharmaśīlatā
13,134.057d@015_0822 dine dvir abhiṣekaṃ ca pitṛdaivatapūjanam
13,134.057d@015_0823 gavāhnikapradānaṃ ca saṃvibhāgo 'tithiṣv api
13,134.057d@015_0824 dīpaṃ pratiśrayaṃ caiva dadyāt pādyāsanaṃ tathā
13,134.057d@015_0825 pañcame 'hani ṣaṣṭhe vā dvādaśe vāpy athāṣṭame
13,134.057d@015_0826 caturdaśe pañcadaśe brahmacārī sadā bhavet
13,134.057d@015_0827 śmaśrukarma śirobhyaṅgam añjanaṃ dantadhāvanam
13,134.057d@015_0828 naiteṣv ahaḥsu kurvīta teṣv alakṣmīḥ pratiṣṭhitā
13,134.057d@015_0829 vratopavāsaniyamas tapo dānaṃ ca śaktitaḥ
13,134.057d@015_0830 bharaṇaṃ bhṛtyavargasya dīnānām anukampanam
13,134.057d@015_0831 paradāranivṛttiś ca svadāreṣu ratiḥ sadā
13,134.057d@015_0832 śarīram ekaṃ daṃpatyor vidhātrā pūrvanirmitam
13,134.057d@015_0833 tasmāt svadāranirato brahmacārī vidhīyate
13,134.057d@015_0834 śīlavṛttavinītasya nigṛhītendriyasya ca
13,134.057d@015_0835 ārjave vartamānasya sarvabhūtahitaiṣiṇaḥ
13,134.057d@015_0836 priyātitheś ca kṣāntasya dharmārjitadhanasya ca
13,134.057d@015_0837 gṛhāśramapadasthasya kim anyaiḥ kṛtyam āśramaiḥ
13,134.057d@015_0838 yathā mātaram āśritya sarve jīvanti jantavaḥ
13,134.057d@015_0839 tathā gṛhāśramaṃ prāpya sarve jīvanti cāśramāḥ
13,134.057d@015_0840 rājānaḥ sarvapāṣaṇḍāḥ sarve raṅgopajīvinaḥ
13,134.057d@015_0841 vyālagrāhāś ca dambhāś ca corā rājabhaṭās tathā
13,134.057d@015_0842 savidyāḥ sarvaśilpajñāḥ sarve caiva cikitsakāḥ
13,134.057d@015_0843 dūrādhvānaṃ prapannāś ca kṣīṇapathyodanā narāḥ
13,134.057d@015_0844 ete cānye ca bahavas tarkayanti gṛhāśramam
13,134.057d@015_0845 mārjārā mūṣikāḥ śvānaḥ sūkarāś ca śukās tathā
13,134.057d@015_0846 kapotakākacaṭakāḥ sarīsṛpaniṣeviṇaḥ
13,134.057d@015_0847 araṇyavāsinaś cānye saṃghā ye mṛgapakṣiṇām
13,134.057d@015_0848 evaṃ bahuvidhā devi loke 'smin sacarācarāḥ
13,134.057d@015_0849 gṛhe kṣetre bile caiva śataśo 'tha sahasraśaḥ
13,134.057d@015_0850 gṛhasthena kṛtaṃ karma sarvais tair upabhujyate
13,134.057d@015_0851 upayuktaṃ ca yat teṣāṃ matimān nānuśocati
13,134.057d@015_0852 dharma ity eva saṃkalpya yat tu tasya phalaṃ śṛṇu
13,134.057d@015_0853 sarvayatnapraṇītasya hayamedhasya yat phalam
13,134.057d@015_0854 varṣe sa dvādaśe devi phalenaitena yujyate
13,134.057d@015_0855 āśāpāśavimokṣaś ca viddhi dharmam anuttamam
13,134.057d@015_0856 vṛkṣamūlacaro nityaṃ śūnyāgāraniveśanam
13,134.057d@015_0857 nadīpulinaśāyī ca nadītīram anuvrajan
13,134.057d@015_0858 vimuktaḥ sarvasaṅgebhyaḥ snehabandhena vai dvijaḥ
13,134.057d@015_0859 ātmany evātmano bhāvaṃ samāyojyeha te vane
13,134.057d@015_0860 ātmabhūto yatāhāro mokṣadṛṣṭena karmaṇā
13,134.057d@015_0861 pavitranityo yuktaś ca tasya dharmaḥ sanātanaḥ
13,134.057d@015_0862 naikatra ramate sakto na caikagrāmagocaraḥ
13,134.057d@015_0863 yukto 'py aṭati yo 'yukto na caikapulineśayaḥ
13,134.057d@015_0864 umā
13,134.057d@015_0864 eṣa mokṣavidāṃ dharmo vedoktaḥ satpathe sthitaḥ
13,134.057d@015_0865 devadeva namas tubhyaṃ triyakṣa vṛṣabhadhvaja
13,134.057d@015_0866 śrutaṃ me bhagavan sarvaṃ tvatprasādān maheśvara
13,134.057d@015_0867 saṃgṛhītaṃ mayā tac ca tava vākyam anuttamam
13,134.057d@015_0868 idānīm asti saṃdeho mānuṣeṣv eva kaś cana
13,134.057d@015_0869 tulyapāṇiśiraḥkāyo rājāyam iti dṛśyate
13,134.057d@015_0870 kena karmavipākena sarvaprādhānyam arhati
13,134.057d@015_0871 sa cāpi daṇḍayan martyān bhartsayan vidhamann api
13,134.057d@015_0872 pretyabhāve kathaṃ lokāṃl labhate puṇyakarmaṇām
13,134.057d@015_0873 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_0873 rājavṛttam ahaṃ tasmāc chrotum icchāmi mānada
13,134.057d@015_0874 tad ahaṃ te pravakṣyāmi rājadharmaṃ śubhānane
13,134.057d@015_0875 rājāyattaṃ hi tat sarvaṃ lokavṛttaṃ śubhāśubham
13,134.057d@015_0876 mahatas tapaso devi phalaṃ rājyam iti smṛtam
13,134.057d@015_0877 tapodānamayaṃ rājyaṃ paraṃ sthānaṃ vidhīyate
13,134.057d@015_0878 tasmād rājñaḥ sadā martyāḥ praṇamanti yatas tataḥ
13,134.057d@015_0879 nyāyatas tvaṃ mahābhāge śrotukāmāsi bhāmini
13,134.057d@015_0880 tasmāt tasyaiva caritaṃ jagatpathyaṃ śṛṇu priye
13,134.057d@015_0881 arājake purā tv āsīt prajānāṃ saṃkulaṃ mahat
13,134.057d@015_0882 tad dṛṣṭvā saṃkulaṃ brahmā manuṃ rājye nyaveśayat
13,134.057d@015_0883 tadāprabhṛti saṃdṛṣṭaṃ rājñāṃ vṛttaṃ śubhāśubham
13,134.057d@015_0884 tan me śṛṇu varārohe tasya pathyaṃ jagaddhitam
13,134.057d@015_0885 yathā pretya labhet svargaṃ yathā vīryaṃ yaśas tathā
13,134.057d@015_0886 pitryaṃ vā bhūtapūrvaṃ vā svayam utpādya vā punaḥ
13,134.057d@015_0887 rājadharmam anuṣṭhāya vidhivad bhoktum arhati
13,134.057d@015_0888 ātmānam eva prathamaṃ vinayair upapādayet
13,134.057d@015_0889 anu bhṛtyān prajāḥ paścād ity eṣa vinayakramaḥ
13,134.057d@015_0890 svāminaṃ copamāṃ kṛtvā prajās tadvṛttakāṅkṣayā
13,134.057d@015_0891 svayaṃ vinayasaṃpannā bhavantīha śubhekṣaṇe
13,134.057d@015_0892 tasmāt pūrvataraṃ rājā ātmānaṃ vinaye nayet
13,134.057d@015_0893 yo vinītaḥ svayaṃ rājā vinayaty eva vai prajāḥ
13,134.057d@015_0894 apahāsyo bhavet tādṛk svadoṣasyānavekṣaṇāt
13,134.057d@015_0895 vidyābhyāsair vṛddhayogair ātmānaṃ vinayaṃ nayet
13,134.057d@015_0896 vidyā dharmārthaphalinī tadvido vṛddhasaṃjñitāḥ
13,134.057d@015_0897 indriyāṇāṃ jayo devi ata ūrdhvam udāhṛtam
13,134.057d@015_0898 ajaye sumahān doṣo rājānaṃ vinipātayet
13,134.057d@015_0899 pañcaiva svavaśān kṛtvā tadarthān pañca śoṣayet
13,134.057d@015_0900 ṣaḍ utsṛjya yathāyogaṃ jñānena vinayena ca
13,134.057d@015_0901 śāstracakṣur nayaparo bhūtvā bhṛtyān samāharet
13,134.057d@015_0902 vṛttaśrutakulopetān upadhābhiḥ parīkṣitān
13,134.057d@015_0903 amātyān upadhātītān sāpasarpāñ jitendriyān
13,134.057d@015_0904 yojayeta yathāyogaṃ yathārhaṃ sveṣu karmasu
13,134.057d@015_0905 amātyā buddhisaṃpannā rāṣṭraṃ bahujanapriyam
13,134.057d@015_0906 durādharṣaṃ puraśreṣṭhaṃ kośaḥ kṛcchrasahaḥ smṛtaḥ
13,134.057d@015_0907 anuraktaṃ balaṃ sāram advaidhaṃ mitram eva ca
13,134.057d@015_0908 etāḥ prakṛtayaḥ ṣaṭ ca svāmī ca nayatattvavit
13,134.057d@015_0909 prajānāṃ rakṣaṇārthāya sarvam etad vinirmitam
13,134.057d@015_0910 ābhiḥ karaṇabhūtābhiḥ kuryāl lokahitaṃ nṛpaḥ
13,134.057d@015_0911 ātmarakṣā nṛpendrasya prajārakṣārtham iṣyate
13,134.057d@015_0912 tasmāt satatam ātmānaṃ saṃrakṣed apramādavān
13,134.057d@015_0913 bhojanācchādanāt snānād bahir niṣkramaṇād api
13,134.057d@015_0914 nityaṃ strīgaṇasaṃyogād rakṣed ātmānam ātmavān
13,134.057d@015_0915 svebhyaś caiva parebhyaś ca śastrād api viṣād api
13,134.057d@015_0916 satataṃ putradārebhyo rakṣed ātmānam ātmavān
13,134.057d@015_0917 sarvebhya eva sthānebhyo rakṣed ātmānam ātmavān
13,134.057d@015_0918 prajānāṃ rakṣaṇārthāya prajāhitakaro bhavet
13,134.057d@015_0919 prajākāryaṃ tu tatkāryaṃ prajāsaukhyaṃ tu tatsukham
13,134.057d@015_0920 prajāpriyaṃ priyaṃ tasya svahitaṃ hi prajāhitam
13,134.057d@015_0921 prajārthaṃ tasya sarvasvam ātmārthaṃ na vidhīyate
13,134.057d@015_0922 prakṛtīnāṃ vivādārthaṃ rāgadveṣau vyudasya ca
13,134.057d@015_0923 ubhayoḥ pakṣayor vādaṃ śrutvā caiva yathātatham
13,134.057d@015_0924 tam arthaṃ vimṛśed buddhyā svayam ā tattvadarśanāt
13,134.057d@015_0925 tadvidbhir bahubhir vṛddhaiḥ sahāsīno narottamaiḥ
13,134.057d@015_0926 kartāram aparādhaṃ ca deśakālau nayānayau
13,134.057d@015_0927 jñātvā samyag yathāśāstraṃ tato daṇḍaṃ nayen nṛṣu
13,134.057d@015_0928 evaṃ kurvaṃl labhed dharmaṃ pakṣapātavivarjanāt
13,134.057d@015_0929 pratyakṣāptopadeśābhyām anumānena vā punaḥ
13,134.057d@015_0930 boddhavyaṃ satataṃ rājñā deśavṛttaṃ śubhāśubham
13,134.057d@015_0931 cāraiḥ karmapravṛttyā ca tad vijñāya vicārayan
13,134.057d@015_0932 aśubhaṃ nirharet sadyo joṣayec chubham ātmanaḥ
13,134.057d@015_0933 garhyān vigarhayed eva pūjyān saṃpūjayet tathā
13,134.057d@015_0934 daṇḍyāṃś ca daṇḍayed devi nātra kāryā vicāraṇā
13,134.057d@015_0935 pañcāpekṣaṃ sadā mantraṃ kuryād buddhiyutair naraiḥ
13,134.057d@015_0936 kulavṛttaśrutopetair nityaṃ mantraparo bhavet
13,134.057d@015_0937 kāmarāgeṇa vai mūrkhair naiva mantramanā bhavet
13,134.057d@015_0938 rājā rāṣṭrahitāpekṣaḥ satyadharmāṇi kārayet
13,134.057d@015_0939 sarvodyogaṃ svayaṃ kuryād durgādiṣu sadā nṛpaḥ
13,134.057d@015_0940 deśavṛddhikarān bhṛtyān apramādena kārayet
13,134.057d@015_0941 deśakṣayakarān sarvān saṃpriyān api varjayet
13,134.057d@015_0942 ahany ahani saṃpaśyed anujīvigaṇaṃ svayam
13,134.057d@015_0943 sumukhaḥ supriyo bhūtvā samyag vṛttaṃ samādiśet
13,134.057d@015_0944 adharmyaṃ paruṣaṃ tīkṣṇaṃ vākyaṃ vaktuṃ na cārhati
13,134.057d@015_0945 nare nare guṇān doṣān samyag veditum arhati
13,134.057d@015_0946 sveṅgitaṃ vṛṇuyād dhairyān na kuryāt kṣudrasaṃvidam
13,134.057d@015_0947 pareṅgitajño lokajño bhūtvā saṃsargam ācaret
13,134.057d@015_0948 svataś ca parataś caiva parasparabhayād api
13,134.057d@015_0949 amānuṣabhayebhyaś ca svāḥ prajāḥ pālayen nṛpaḥ
13,134.057d@015_0950 lubdhāḥ kaṭhorāś cādhyakṣā mānavā dasyuvṛttayaḥ
13,134.057d@015_0951 nigrāhyā eva te rājñā saṃgṛhītā yatas tataḥ
13,134.057d@015_0952 kumārān vinayair eva janmaprabhṛti yojayet
13,134.057d@015_0953 teṣām ātmaguṇopetaṃ yauvarājye niyojayet
13,134.057d@015_0954 prakṛtīnāṃ yathā na syād rājyabhraṃśodbhavaṃ bhayam
13,134.057d@015_0955 etat saṃcintayan nityaṃ tadvidhānaṃ tathārhati
13,134.057d@015_0956 arājakaṃ kṣaṇam api rāṣṭraṃ na syād dhi śobhane
13,134.057d@015_0957 ātmano 'nuvidhānāya yauvarājyaṃ sadeṣyate
13,134.057d@015_0958 kulajānāṃ ca vaidyānāṃ śrotriyāṇāṃ tapasvinām
13,134.057d@015_0959 anyeṣāṃ vṛttayuktānāṃ viśeṣaṃ kartum arhati
13,134.057d@015_0960 ātmārthaṃ rājyatantrārthaṃ kośasaṃcayam ārabhet
13,134.057d@015_0961 durgād rāṣṭrāt samudrāc ca vaṇigbhyaḥ puruṣātyayāt
13,134.057d@015_0962 parātmaguṇasārābhyāṃ bhṛtyapoṣaṇam ācaret
13,134.057d@015_0963 vāhanānāṃ vidhāyāgre poṣaṇaṃ yaudhakarmasu
13,134.057d@015_0964 sādaraḥ satataṃ bhūtvā apekṣāvratam ācaret
13,134.057d@015_0965 caturdhā vibhajet kośaṃ dharmabhṛtyātmakāraṇāt
13,134.057d@015_0966 āpadarthaṃ ca nītijño deśakālavaśena tu
13,134.057d@015_0967 anāthān vyādhitān vṛddhān svadeśe poṣayen nṛpaḥ
13,134.057d@015_0968 saṃdhiṃ ca vigrahaṃ caiva tadviśeṣāṃs tathāparān
13,134.057d@015_0969 yathāvat saṃvimṛśyaiva buddhipūrvaṃ samācaret
13,134.057d@015_0970 sarveṣāṃ sa priyo bhūtvā maṇḍalaṃ satataṃ caret
13,134.057d@015_0971 śubheṣv api ca kāryeṣu na caiko 'ntaḥ samācaret
13,134.057d@015_0972 svataś ca parataś caiva vyasanāni vimṛśya tu
13,134.057d@015_0973 pareṇa dhārmikān nyāyān nātīyād dveṣalobhataḥ
13,134.057d@015_0974 rakṣyatvaṃ vai prajādharmaḥ kṣatradharmas tu rakṣaṇam
13,134.057d@015_0975 kunṛpaiḥ pīḍitās tasmāt prajāḥ sarvatra pālayet
13,134.057d@015_0976 yātrākālam avekṣyaiva paścāt kopaḥ phalodayam
13,134.057d@015_0977 tadyuktāś cāpadaś caiva prāg yānād iti cintayet
13,134.057d@015_0978 vyasanebhyo balaṃ rakṣen nayato vyayato 'pi vā
13,134.057d@015_0979 prāyaśo varjayed yuddhaṃ prāṇarakṣaṇakāraṇāt
13,134.057d@015_0980 kāraṇād eva yoddhavyaṃ nātmanaḥ paradoṣataḥ
13,134.057d@015_0981 suyuddhe prāṇamokṣaś ca tasya dharmāya iṣyate
13,134.057d@015_0982 abhiyukto balavatā kuryād āpadvidhiṃ nṛpaḥ
13,134.057d@015_0983 anunīya tathā sarvān prajānāṃ hitakāraṇāt
13,134.057d@015_0984 anyaprakṛtiyuktānāṃ rājñāṃ vṛttavicāriṇām
13,134.057d@015_0985 anyāṃś cāpatprapannānāṃ na tān saṃyoktum arhati
13,134.057d@015_0986 śubhāśubhaṃ yadā devi vṛttaṃ tūbhayataḥ smṛtam
13,134.057d@015_0987 ātmaiva tac chubhaṃ kuryād aśubhaṃ yojayet parān
13,134.057d@015_0988 evam uddeśataḥ proktam alepatvaṃ yathā bhavet
13,134.057d@015_0989 etad evaṃ samāsena rājadharmaḥ prakīrtitaḥ
13,134.057d@015_0990 evaṃ saṃvartamānas tu daṇḍayan bhartsayan prajāḥ
13,134.057d@015_0991 na kilbiṣam avāpnoti padmapatram ivāmbhasā
13,134.057d@015_0992 evaṃ saṃvartamānasya kāladharmo yadā bhavet
13,134.057d@015_0993 svargaloke tadā rājā tridaśaiḥ saha toṣyate
13,134.057d@015_0994 dvividhaṃ rājavṛttaṃ ca nyāyabhāgyasamanvitam
13,134.057d@015_0995 evaṃ nyāyānugaṃ vṛttaṃ kathitaṃ te śubhekṣaṇe
13,134.057d@015_0996 rājyaṃ nyāyānugaṃ nāma buddhiśāstrānugaṃ bhavet
13,134.057d@015_0997 dharmyaṃ pathyaṃ yaśasyaṃ ca svargyaṃ caiva tathā bhavet
13,134.057d@015_0998 daivapakṣye sati nṛpe rājyaṃ nyāyānugaṃ bhavet
13,134.057d@015_0999 kriyante yatra karmāṇi śāstrayuktiṃ vimṛśya vai
13,134.057d@015_1000 kartā dveṣaviyuktaś ca tatra nyāyānugaṃ bhavet
13,134.057d@015_1001 rājyaṃ bhogānugaṃ nāma ayathāvat pradṛśyate
13,134.057d@015_1002 tat tu śāstravinirmuktaṃ satāṃ kopakaraṃ bhavet
13,134.057d@015_1003 adharmyam ayaśasyaṃ ca durantaṃ ca bhaved dhruvam
13,134.057d@015_1004 yatra svacchandataḥ sarvaṃ kriyate karma rājabhiḥ
13,134.057d@015_1005 yatra bhāgyavaśād bhṛtyā labhante na viśeṣataḥ
13,134.057d@015_1006 yatra daṇḍyā na daṇḍyante pūjyante vā narādhamāḥ
13,134.057d@015_1007 yatra santo vihanyante tatra bhāgyānugaṃ bhavet
13,134.057d@015_1008 śubhāśubhaṃ yadā yatra viparītaṃ pradṛśyate
13,134.057d@015_1009 rājñi vāsurapakṣe tu tatra bhāgyānugaṃ bhavet
13,134.057d@015_1010 bhāgyānuge tu rājāno vartamānā yathātathā
13,134.057d@015_1011 prāpyākīrtim anarthaṃ ca ihaloke śubhekṣaṇe
13,134.057d@015_1012 paratra sumahāghoraṃ tamaḥ prāpya duratyayam
13,134.057d@015_1013 tiṣṭhanti narake devi pralayāntād iti sthitiḥ
13,134.057d@015_1014 mokṣaṇaṃ duṣkṛtīnāṃ tu vidyate kālaparyayāt
13,134.057d@015_1015 nāsty eva mokṣaṇaṃ devi rājñāṃ duṣkṛtakāriṇām
13,134.057d@015_1016 etat sarvaṃ samāsena rājavṛttaṃ śubhāśubham
13,134.057d@015_1017 umā
13,134.057d@015_1017 kathitaṃ te mahābhāge bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi
13,134.057d@015_1018 devadeva mahādeva sarvadevanamaskṛta
13,134.057d@015_1019 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1019 yāni dharmarahasyāni śrotum icchāmi tāny aham
13,134.057d@015_1020 rahasyaṃ śrūyatāṃ devi mānuṣāṇāṃ sukhāvaham
13,134.057d@015_1021 napuṃsakeṣu vandhyāsu viyonau pṛthivītale
13,134.057d@015_1022 utsargo retasas teṣu na kāryo dharmakāṅkṣibhiḥ
13,134.057d@015_1023 eteṣu bījaṃ prakṣiptaṃ na virohati vai priye
13,134.057d@015_1024 yatra vā tatra vā bījaṃ dharmārthī notsṛjet punaḥ
13,134.057d@015_1025 naro bījavināśena lipyate bhrūṇahatyayā
13,134.057d@015_1026 ahiṃsā paramo dharmaḥ ahiṃsā paramaṃ sukham
13,134.057d@015_1027 ahiṃsā dharmaśāstreṣu sarveṣu paramaṃ padam
13,134.057d@015_1028 devatātithiśuśrūṣā satataṃ dharmaśīlatā
13,134.057d@015_1029 vedādhyayanayajñāś ca tapo dānaṃ damas tathā
13,134.057d@015_1030 ācāryaguruśuśrūṣā tīrthābhigamanaṃ tathā
13,134.057d@015_1031 ahiṃsāyā varārohe kalāṃ nārhanti ṣoḍaśīm
13,134.057d@015_1032 umā
13,134.057d@015_1032 etat te paramaṃ guhyam ākhyātaṃ paramārcitam
13,134.057d@015_1033 yadi dharmas tv ahiṃsāyāṃ kimartham amarottama
13,134.057d@015_1034 yajñeṣu paśubandheṣu hanyante paśavo dvijaiḥ
13,134.057d@015_1035 kathaṃ ca bhagavan bhūyo hiṃsamānā narādhipāḥ
13,134.057d@015_1036 svargaṃ sudurgamaṃ yānti sadā sma ripusūdana
13,134.057d@015_1037 yasyaiva gosahasrāṇi viṃśatiḥ sādhikāni tu
13,134.057d@015_1038 ahany ahani hanyante dvijānāṃ māṃsakāraṇāt
13,134.057d@015_1039 samāṃsaṃ tu sa dattvānnaṃ rantidevo narādhipaḥ
13,134.057d@015_1040 kathaṃ svargam anuprāptaḥ paraṃ kautūhalaṃ hi me
13,134.057d@015_1041 kiṃ nu dharmaṃ na śṛṇvanti na śraddadhati vā śrutam
13,134.057d@015_1042 mṛgayāyai vinirgatya mṛgān ghnanti narādhipāḥ
13,134.057d@015_1043 etat sarvaṃ viśeṣeṇa vistareṇa vṛṣadhvaja
13,134.057d@015_1044 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1044 śrotum icchāmi bhagavaṃs tattvam etan mamocyatām
13,134.057d@015_1045 bahumānyam idaṃ devi nāsti kaś cid ahiṃsakaḥ
13,134.057d@015_1046 śrūyatāṃ kāraṇaṃ cātra yathānekavidhaṃ bhavet
13,134.057d@015_1047 dṛśyate cāpi loke 'smin na kaś cid avihiṃsakaḥ
13,134.057d@015_1048 dharaṇīsaṃśritāñ jīvān susūkṣmāṃś caiva madhyamān
13,134.057d@015_1049 saṃcaraṃś caraṇābhyāṃ ca hanti jīvān anekaśaḥ
13,134.057d@015_1050 ajñānāj jñānato vāpi ye jīvāḥ śayanāsane
13,134.057d@015_1051 upāviśañ śayānaś ca hanti jīvān anekaśaḥ
13,134.057d@015_1052 śirovastreṣu ye jīvā narāṇāṃ svedasaṃbhavāḥ
13,134.057d@015_1053 tāṃś ca hiṃsanti satataṃ daṃśāṃś ca maśakān api
13,134.057d@015_1054 jale jīvās tathākāśe pṛthivī jīvamālinī
13,134.057d@015_1055 evaṃ jīvākule loke ko 'sau syād yas tv ahiṃsakaḥ
13,134.057d@015_1056 sthūlamadhyamasūkṣmaiś ca svedavātamahīruhaiḥ
13,134.057d@015_1057 dṛśyarūpair adṛśyaiś ca nānārūpaiś ca bhāmini
13,134.057d@015_1058 jīvais tatam idaṃ sarvam ākāśaṃ pṛthivī tathā
13,134.057d@015_1059 anyonyaṃ te ca hiṃsanti durbalān balavattarāḥ
13,134.057d@015_1060 matsyā matsyān grasantīha khagāṃś caiva khagās tathā
13,134.057d@015_1061 sarīsṛpaiś ca jīvanti kapotādyā vihaṃgamāḥ
13,134.057d@015_1062 bhūcarāḥ khecarāś cānye kravyādā māṃsagṛddhinaḥ
13,134.057d@015_1063 samṛddhāḥ paramāṃsais tu bhakṣeran ye 'pi cāparaiḥ
13,134.057d@015_1064 sattvaiḥ sattvāni jīvanti śataśo 'tha sahasraśaḥ
13,134.057d@015_1065 apīḍayitvā naivānyaṃ jīvā jīvanti sundari
13,134.057d@015_1066 sthūlakāyasya sattvasya kharasya mahiṣasya vā
13,134.057d@015_1067 jīvasyaikasya māṃsena payasā rudhireṇa vā
13,134.057d@015_1068 tṛpyante bahavo jīvāḥ kravyādā māṃsabhojinaḥ
13,134.057d@015_1069 eko jīvasahasrāṇi sadā khādati mānavaḥ
13,134.057d@015_1070 annādyalpopabhogena dhānyasaṃjñāni yāni tu
13,134.057d@015_1071 māṃsadhānyaiḥ sabījaiś ca bhojanaṃ parivarjayet
13,134.057d@015_1072 trirātraṃ pañcarātraṃ vā saptarātram athāpi vā
13,134.057d@015_1073 dhānyāni yo na hiṃsetāhiṃsakaḥ parikīrtitaḥ
13,134.057d@015_1074 nāśnāti yāvato jīvāṃs tāvat puṇyena yujyate
13,134.057d@015_1075 āhārasya viyogena śarīraṃ paritapyate
13,134.057d@015_1076 tapyamāne śarīre tu śarīraṃ cendriyāṇy api
13,134.057d@015_1077 vaśe tiṣṭhanti suśroṇi nṛpāṇām iva kiṃkarāḥ
13,134.057d@015_1078 niruṇaddhīndriyāṇy eva sa sukhī sa vicakṣaṇaḥ
13,134.057d@015_1079 indriyāṇāṃ nirodhena dānena ca damena ca
13,134.057d@015_1080 naraḥ sarvam avāpnoti manasā yad yad icchati
13,134.057d@015_1081 etan mūlam ahiṃsāyā upavāsaḥ prakīrtitaḥ
13,134.057d@015_1082 āhāraṃ kurute yas tu bhūmim ākramate ca yaḥ
13,134.057d@015_1083 sarve te hiṃsakā devi yathā dharmeṣu dṛśyate
13,134.057d@015_1084 yathehāhiṃsako devi tattvajño jñāyate naraḥ
13,134.057d@015_1085 tathā te 'haṃ pravakṣyāmi śrūyatāṃ dharmacāriṇi
13,134.057d@015_1086 phalāni jīrṇaparṇāni bhasma vā yo 'pi bhakṣayet
13,134.057d@015_1087 ālekhyam iva niśceṣṭaṃ taṃ manye 'ham ahiṃsakam
13,134.057d@015_1088 ārambhā hiṃsayā yuktā dhūmenāgnir ivāvṛtāḥ
13,134.057d@015_1089 tasmād yas tu nirāhāras taṃ manye 'ham ahiṃsakam
13,134.057d@015_1090 yas tu sarvaṃ samutsṛjya dīkṣito niyataḥ śuciḥ
13,134.057d@015_1091 kṛtvā maṇḍalamaryādāṃ saṃkalpaṃ kurute naraḥ
13,134.057d@015_1092 yāvajjīvam anāśitvā kālākāṅkṣī dṛḍhavrataḥ
13,134.057d@015_1093 dhyānena tapasā yuktas taṃ manye 'ham ahiṃsakam
13,134.057d@015_1094 anyathā hi na paśyāmi naro yaḥ syād ahiṃsakaḥ
13,134.057d@015_1095 bahu cintyam idaṃ devi nāsti kaś cid ahiṃsakaḥ
13,134.057d@015_1096 yato yato mahābhāge hiṃsā syān mahatī tataḥ
13,134.057d@015_1097 nivṛttau madhumāṃsābhyāṃ hiṃsā tv alpatarā bhavet
13,134.057d@015_1098 nivṛttiḥ paramo dharmo nivṛttiḥ paramaṃ sukham
13,134.057d@015_1099 manasā vinivṛttānāṃ dharmasya nicayo mahān
13,134.057d@015_1100 manaḥpūrvaṃgamā dharmā adharmāś ca na saṃśayaḥ
13,134.057d@015_1101 manasā badhyate cāpi mucyate cāpi mānavaḥ
13,134.057d@015_1102 nigṛhīte bhavet svargo visṛṣṭe narako dhruvaḥ
13,134.057d@015_1103 ghātakaḥ śastram udyamya manasā cintayed yadi
13,134.057d@015_1104 āyuḥkṣayaṃ gate 'dyaiṣāṃ mṛte tu praharāmy aham
13,134.057d@015_1105 iti yo ghātako hanyān na sa pāpena lipyate
13,134.057d@015_1106 vidhinā nihataḥ pūrvaṃ nimittaṃ sa tu ghātakaḥ
13,134.057d@015_1107 vidhir hi balavān devi dustyajaṃ vai purākṛtam
13,134.057d@015_1108 jīvāḥ purākṛtenaiva tiryagyonisarīsṛpāḥ
13,134.057d@015_1109 nānāyoniṣu jāyante svakarmapariveṣṭitāḥ
13,134.057d@015_1110 nānāvidhavicitrāṅgā nānāvīryaparākramāḥ
13,134.057d@015_1111 nānābhūmipradeśeṣu nānāhārāś ca jantavaḥ
13,134.057d@015_1112 jāyamānasya jīvasya mṛtyuḥ pūrvaṃ prajāyate
13,134.057d@015_1113 sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ yathā pūrvaṃ kṛtaṃ tathā
13,134.057d@015_1114 prāpnuvanti narā mṛtyuṃ yadā yatra ca yena ca
13,134.057d@015_1115 nātikrāntuṃ hi śakyaṃ syān nideśaḥ pūrvakarmaṇaḥ
13,134.057d@015_1116 apramattaḥ pramatteṣu vidhir jāgarti jantuṣu
13,134.057d@015_1117 na hi tasya priyaḥ kaś cin na dveṣyo na ca madhyamaḥ
13,134.057d@015_1118 samaḥ sarveṣu bhūteṣu kālaḥ kālaṃ nirīkṣate
13,134.057d@015_1119 gatāyuṣo hy ākṣipati jīvaṃ sarvasya dehinaḥ
13,134.057d@015_1120 yathā yena ca martavyaṃ tathā yujyeta mṛtyunā
13,134.057d@015_1121 avaśo nīyate tatra martavyaṃ yatra yena tu
13,134.057d@015_1122 araṇye svagṛhe vāpi rātrau vāhani vā tathā
13,134.057d@015_1123 yathā yena hi martavyaṃ nānyathā mriyate hi saḥ
13,134.057d@015_1124 dṛśyate na ca loke 'smin bhūto bhavyo 'pi vā punaḥ
13,134.057d@015_1125 vijñānair vikramair vāpi nānāmantrauṣadhair api
13,134.057d@015_1126 yo hi vañcayituṃ śakto vidhes tu niyatāṃ gatim
13,134.057d@015_1127 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1127 eṣa te 'bhihito devi jīvahiṃsāvidhikramaḥ
13,134.057d@015_1128 śrūyatāṃ kāraṇaṃ devi yathā hi duratikramaḥ
13,134.057d@015_1129 vidhiḥ sarveṣu bhūteṣu martavye samupasthite
13,134.057d@015_1130 āyuḥkṣayeṇopahatāḥ samāgamya varānane
13,134.057d@015_1131 kīṭāḥ pataṃgā bahavaḥ sthūlāḥ sūkṣmāś ca madhyamāḥ
13,134.057d@015_1132 prajvalatsu pradīpeṣu svayam eva patanti te
13,134.057d@015_1133 bahūnāṃ mṛgayūthānāṃ nānāvananiṣeviṇām
13,134.057d@015_1134 yas tu kālahatas teṣāṃ sa vai kālena vadhyate
13,134.057d@015_1135 sūnārthaṃ devi baddhānāṃ kṣīṇāyur yo nibadhyate
13,134.057d@015_1136 avaśo ghātakasyātha hastaṃ tad ahar eti saḥ
13,134.057d@015_1137 yathā pakṣigaṇāḥ kṣipraṃ vistīrṇākāśagāminaḥ
13,134.057d@015_1138 kṣīṇāyuṣo nibadhyante śaktā api palāyitum
13,134.057d@015_1139 yathā vāricarā mīnā bahavo bahujātayaḥ
13,134.057d@015_1140 jālaṃ samadhirohanti svayam eva vidher vaśāt
13,134.057d@015_1141 śalyakasya ca jihvāgraṃ svayam āruhya śobhane
13,134.057d@015_1142 āyuḥkṣayeṇopahatā nipadyante sarīsṛpāḥ
13,134.057d@015_1143 kṛṣatāṃ karṣakāṇāṃ ca nāsti buddhir vihiṃsane
13,134.057d@015_1144 athaiṣāṃ lāṅgalāgrādyair hanyante jantavo 'kṣayāḥ
13,134.057d@015_1145 pādāgreṇaiva caikena yāṃ hiṃsāṃ kurute naraḥ
13,134.057d@015_1146 mātaṃgo 'pi na tāṃ kuryāt krūro janmaśatair api
13,134.057d@015_1147 mriyante yair hi martavyaṃ na tān hanti kṛṣīvalaḥ
13,134.057d@015_1148 kṛṣāmīti matis tasya nāsti cintā vihiṃsane
13,134.057d@015_1149 tasmāj jīvasahasrāṇi hatvāpi na sa lipyate
13,134.057d@015_1150 vidhinā vihitaḥ pūrvaṃ paścāt prāṇī vipadyate
13,134.057d@015_1151 evaṃ sarveṣu bhūteṣu vidhir hi duratikramaḥ
13,134.057d@015_1152 gatāyuṣā na śakyaṃ hi muhūrtam api jīvitum
13,134.057d@015_1153 jīvitavye na martavyaṃ na bhūtaṃ na bhaviṣyati
13,134.057d@015_1154 śubhāśubhaṃ karmaphalaṃ na śakyam ativartitum
13,134.057d@015_1155 tathā tābhiś ca martavyaṃ bhoktavyāś caiva tās tathā
13,134.057d@015_1156 rantidevasya gāvo vai vidher hi vaśam āgatāḥ
13,134.057d@015_1157 svayam āyānti gāvo vai hanyante yatra sundari
13,134.057d@015_1158 gavāṃ vai hanyamānānāṃ rudhiraprabhavā nadī
13,134.057d@015_1159 carmaṇvatīti vikhyātā khuraśṛṅgāsthidurgamā
13,134.057d@015_1160 rudhiraṃ tāṃ nadīṃ prāpya toyaṃ bhavati śobhane
13,134.057d@015_1161 medhyaṃ puṇyaṃ pavitraṃ ca gandhavarṇarasair yutam
13,134.057d@015_1162 tatrābhiṣekaṃ kurvanti kṛtajapyāḥ kṛtāhnikāḥ
13,134.057d@015_1163 dvijā devagaṇāś cāpi lokapālā maheśvarāḥ
13,134.057d@015_1164 tasya rājñaḥ sadā satre svayam āgamya sundari
13,134.057d@015_1165 vidhinā pūrvadṛṣṭena tanmāṃsam upakalpitam
13,134.057d@015_1166 mantravat pratigṛhṇanti yathānyāyaṃ yathāvidhi
13,134.057d@015_1167 samāṃsaṃ ca sadā hy annaṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
13,134.057d@015_1168 bhuñjānānāṃ dvijātīnām astam eti divākaraḥ
13,134.057d@015_1169 gāvo yās tatra hanyante rājñas tasya kratūttame
13,134.057d@015_1170 paṭhyamāneṣu mantreṣu yathānyāyaṃ yathāvidhi
13,134.057d@015_1171 tāś ca svargaṃ gatā gāvo rantidevaś ca pārthivaḥ
13,134.057d@015_1172 sadā satravidhānena siddhiṃ prāpto nareśvaraḥ
13,134.057d@015_1173 atha yas tu sahāyārtham uktaḥ syāt pārthivair naraḥ
13,134.057d@015_1174 bhogānāṃ saṃvibhāgena vastrābharaṇabhūṣaṇaiḥ
13,134.057d@015_1175 sahabhojanasaṃbandhaiḥ satkārair vividhair api
13,134.057d@015_1176 sahāyakāle saṃprāpte saṃgrāme śastram uddharet
13,134.057d@015_1177 vyūḍhānīke yathā śastraṃ senayor ubhayor api
13,134.057d@015_1178 hastyaśvarathasaṃpūrṇe padātibalasaṃkule
13,134.057d@015_1179 cāmaracchatraśabale dhvajacarmāyudhojjvale
13,134.057d@015_1180 śaktitomarakuntāsiśūlapaṭṭasadhāribhiḥ
13,134.057d@015_1181 kūṭamudgaracāpeṣubhusuṇḍhījuṣṭamuṣṭibhiḥ
13,134.057d@015_1182 bhindipālagadācakraprāsakarpaṇadhāribhiḥ
13,134.057d@015_1183 nānāpraharaṇair yodhaiḥ senayor ubhayor api
13,134.057d@015_1184 yuddhaśauṇḍaiḥ pragarjadbhir vṛṣeṣu vṛṣabhair iva
13,134.057d@015_1185 śaṅkhaduṃdubhinādena nānātūryaraveṇa ca
13,134.057d@015_1186 hayaheṣitaśabdena kuñjarāṇāṃ ca bṛṃhitaiḥ
13,134.057d@015_1187 yodhānāṃ siṃhanādaiś ca ghaṇṭānāṃ śiñjitasvanaiḥ
13,134.057d@015_1188 diśaś ca vidiśaś caiva samantād badhirīkṛtāḥ
13,134.057d@015_1189 grīṣmānteṣu vigarjadbhir nabhasīva balāhakaiḥ
13,134.057d@015_1190 rathanemikhuroddhūtair aruṇai raṇareṇubhiḥ
13,134.057d@015_1191 kapilābhir ivākāśe chādyamāne samantataḥ
13,134.057d@015_1192 pravṛtte śastrasaṃpāte yodhānāṃ tatra senayoḥ
13,134.057d@015_1193 teṣāṃ prahārakṣatajaṃ raktacandanasaprabham
13,134.057d@015_1194 te sravantaḥ svagātrebhyas tarante raṇamūrdhani
13,134.057d@015_1195 palāśāśokapuṣpāṇāṃ jaṃgamā iva rāśayaḥ
13,134.057d@015_1196 raṇe samabhivartanta udyatāyudhapāṇayaḥ
13,134.057d@015_1197 śobhamānā raṇe śūrā āhvayantaḥ parasparam
13,134.057d@015_1198 hanyamāneṣv abhighnatsu śūreṣu raṇasaṃkaṭe
13,134.057d@015_1199 pṛṣṭhaṃ dattvātha ye tatra nāyakasya narādhamāḥ
13,134.057d@015_1200 anāhatā nivartante nāyake vāpy abhīpsati
13,134.057d@015_1201 te duṣkṛtaṃ prapadyante nāyakasyākhilaṃ narāḥ
13,134.057d@015_1202 yac cāsti sukṛtaṃ teṣāṃ yujyate tena nāyakaḥ
13,134.057d@015_1203 ahiṃsā paramo dharma iti ye 'pi narā viduḥ
13,134.057d@015_1204 saṃgrāmeṣu na yudhyante bhṛtāś caivānurūpataḥ
13,134.057d@015_1205 narakaṃ yānti te ghoraṃ bhartṛpiṇḍāpahāriṇaḥ
13,134.057d@015_1206 yas tu prāṇān parityajya praviśed udyatāyudhaḥ
13,134.057d@015_1207 saṃgrāmam agnipratimaṃ pataṃgā iva nirbhayam
13,134.057d@015_1208 sattvam āviśate tatra jñātvā yodhasya niścayam
13,134.057d@015_1209 āviṣṭaś caiva sattvena nirghṛṇo jāyate naraḥ
13,134.057d@015_1210 prahārair nandayed devi sattvenādhiṣṭhito hi saḥ
13,134.057d@015_1211 prahāravyathitaś caiva na vaiklavyam upaiti saḥ
13,134.057d@015_1212 yas tu svaṃ nāyakaṃ rakṣann atighore raṇāṅgaṇe
13,134.057d@015_1213 tāpayann arisainyāni siṃho mṛgagaṇān iva
13,134.057d@015_1214 āditya iva madhyāhne durnirīkṣyo raṇājire
13,134.057d@015_1215 nirdayo yas tu saṃgrāme praharaty udyatāyudhaḥ
13,134.057d@015_1216 yajate sa tu pūtātmā saṃgrāmeṇa mahākratum
13,134.057d@015_1217 varma kṛṣṇājinaṃ tasya daṇḍakāṣṭhaṃ dhanuḥ smṛtam
13,134.057d@015_1218 ratho vedī dhvajo yūpaḥ kuśāś ca ratharaśmayaḥ
13,134.057d@015_1219 māno darpas tv ahaṃkāras trayas tretāgnayaḥ smṛtāḥ
13,134.057d@015_1220 pratodaś ca sruvas tasya upādhyāyo 'sya sārathiḥ
13,134.057d@015_1221 srug bhāṇḍaṃ cāpi yat kiṃ cid yajñopakaraṇāni ca
13,134.057d@015_1222 āyudhāny asya tat sarvaṃ samidhaḥ sāyakāḥ smṛtāḥ
13,134.057d@015_1223 svedasrāvaś ca gātrebhyaḥ kṣaudraṃ tasya yaśasvinaḥ
13,134.057d@015_1224 puroḍāśā nṛśīrṣāṇi rudhiraṃ cāhutiḥ smṛtam
13,134.057d@015_1225 tūṇaś caiva carur jñeyo vasor dhārā vasā smṛtā
13,134.057d@015_1226 kravyādā bhūtasaṃghāś ca tasmin yajñe dvijātayaḥ
13,134.057d@015_1227 teṣāṃ bhakṣānnapānāni hatā nṛgajavājinaḥ
13,134.057d@015_1228 bhuñjate te yathākāmaṃ yathā yajñe kim icchake
13,134.057d@015_1229 nihatānāṃ tu yodhānāṃ vastrābharaṇabhūṣaṇam
13,134.057d@015_1230 hiraṇyaṃ ca suvarṇaṃ ca yad vai yajñasya dakṣiṇā
13,134.057d@015_1231 yas tatra hanyate devi gajaskandhagato naraḥ
13,134.057d@015_1232 brahmalokam avāpnoti raṇeṣv abhimukho hataḥ
13,134.057d@015_1233 rathamadhyagato vāpi hayapṛṣṭhagato 'pi vā
13,134.057d@015_1234 hanyate yas tu saṃgrāme śakraloke mahīyate
13,134.057d@015_1235 svarge hantā pūjyate tair hatas tatraiva pūjyate
13,134.057d@015_1236 dvāv etau sukham edhete hantā yaś caiva hanyate
13,134.057d@015_1237 tasmāt saṃgrāmam āsādya prahartavyam abhītavat
13,134.057d@015_1238 nirbhayo yas tu saṃgrāme prahared udyatāyudhaḥ
13,134.057d@015_1239 rājño vallabhatām eti kulaṃ bhāvayate svakam
13,134.057d@015_1240 yathā nadīsahasrāṇi praviṣṭāni mahodadhim
13,134.057d@015_1241 tathā sarve na saṃdeho dharmo dharmabhṛtāṃ vare
13,134.057d@015_1242 praviṣṭā rājadharmeṇa ācāryavinayas tathā
13,134.057d@015_1243 vedoktāś caiva ye dharmāḥ pāṣaṇḍeṣu ca kīrtitāḥ
13,134.057d@015_1244 tathaiva mānavā dharmā dharmāś cānye tathāpare
13,134.057d@015_1245 deśajātikulānāṃ ca grāmadharmās tathaiva ca
13,134.057d@015_1246 ye dharmāḥ pārvatīyeṣu ye dharmāḥ pattanādiṣu
13,134.057d@015_1247 teṣāṃ pūrvapravṛttānāṃ kartavyaṃ parirakṣaṇam
13,134.057d@015_1248 dharma eva hato hanti dharmo rakṣati rakṣitaḥ
13,134.057d@015_1249 tasmād dharmo na hantavyaḥ pārthivena viśeṣataḥ
13,134.057d@015_1250 prajāḥ pālayate yatra dharmeṇa vasudhādhipaḥ
13,134.057d@015_1251 ṣaṭkarmaniratā viprāḥ pūjyante pitṛdevatāḥ
13,134.057d@015_1252 naiva tasminn anāvṛṣṭir na rogā nāpy upadravāḥ
13,134.057d@015_1253 dharmaśīlāḥ prajāḥ sarvāḥ svadharmanirate nṛpe
13,134.057d@015_1254 eṣṭavyaḥ satataṃ devi yuktācāro narādhipaḥ
13,134.057d@015_1255 chidrajñaś caiva śatrūṇām apramattaḥ pratāpavān
13,134.057d@015_1256 śūdrāḥ pṛthivyāṃ bahavo rājñāṃ bahuvināśakāḥ
13,134.057d@015_1257 tasmāt pramādaṃ suśroṇi na kuryāt paṇḍito nṛpaḥ
13,134.057d@015_1258 teṣu mitreṣu tyakteṣu tathā martyeṣu hastiṣu
13,134.057d@015_1259 visrambho nopagantavyaḥ snānapāneṣu nityaśaḥ
13,134.057d@015_1260 rājño vallabhatām eti kulaṃ bhāvayate svakam
13,134.057d@015_1261 yas tu rāṣṭrahitārthāya gobrāhmaṇakṛte tathā
13,134.057d@015_1262 bandigrāhāya mitrārthe prāṇāṃs tyajati dustyajān
13,134.057d@015_1263 sarvakāmadughāṃ dhenuṃ dharaṇīṃ lokadhāriṇīm
13,134.057d@015_1264 samudrāntāṃ varārohe saśailavanakānanām
13,134.057d@015_1265 dadyād devi dvijātibhyo vasupūrṇāṃ vasuṃdharām
13,134.057d@015_1266 na tatsamaṃ varārohe prāṇatyāgī viśiṣyate
13,134.057d@015_1267 sahasram api yajñānāṃ yajate yadi carddhimān
13,134.057d@015_1268 yajñais tasya kim āścaryaṃ prāṇatyāgaḥ suduṣkaraḥ
13,134.057d@015_1269 tasmāt sarveṣu yajñeṣu śastrayajño viśiṣyate
13,134.057d@015_1270 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1270 evaṃ saṃgrāmayajñās te yathātattvam udāhṛtāḥ
13,134.057d@015_1271 mṛgayātrāṃ tu vakṣyāmi śṛṇu tāṃ dharmacāriṇi
13,134.057d@015_1272 mṛgān hatvā mahīpālo yathā pāpair na lipyate
13,134.057d@015_1273 nirmānuṣām imāṃ sarve mṛgā icchanti medinīm
13,134.057d@015_1274 bhakṣayanti ca sasyāni śāsitavyā nṛpeṇa te
13,134.057d@015_1275 duṣṭānāṃ śāsanaṃ dharmaḥ śiṣṭānāṃ paripālanam
13,134.057d@015_1276 kartavyaṃ bhūmipālena nityaṃ kāryeṣu cārjavam
13,134.057d@015_1277 svargaṃ mṛgāś ca gacchanti svayaṃ nṛpatinā hatāḥ
13,134.057d@015_1278 yathā gāvo hy agopālās tathā rāṣṭram anāyakam
13,134.057d@015_1279 tasmād aṃśās tu devānāṃ gandharvoragarakṣasām
13,134.057d@015_1280 rājye niyuktā rāṣṭreṣu prajāpālanakāraṇāt
13,134.057d@015_1281 aśiṣṭaśāsane caiva śiṣṭānāṃ paripālane
13,134.057d@015_1282 teṣāṃ caryāṃ pravakṣyāmi śrūyatām anupūrvaśaḥ
13,134.057d@015_1283 yathā pracaratāṃ teṣāṃ pārthivānāṃ yaśasvini
13,134.057d@015_1284 rāṣṭraṃ dharmo dhanaṃ caiva yaśaḥ kīrtiś ca vardhate
13,134.057d@015_1285 nṛpāṇāṃ pūrvam evāyaṃ dharmo dharmabhṛtāṃ vare
13,134.057d@015_1286 sabhāprapātaṭākāni devatāyatanāni ca
13,134.057d@015_1287 brāhmaṇāvasathāś caiva kartavyā nṛpasattamaiḥ
13,134.057d@015_1288 brāhmaṇā nāvamantavyā bhasmacchannā ivāgnayaḥ
13,134.057d@015_1289 kulam utsādayeyus te krodhāviṣṭā dvijātayaḥ
13,134.057d@015_1290 dhmāyamāno yathā hy agnir nirdahet sarvam indhanam
13,134.057d@015_1291 tathā krodhāgninā viprā daheyuḥ pṛthivīm imām
13,134.057d@015_1292 na hi vipreṣu kruddheṣu rājyaṃ bhuñjanti bhūmipāḥ
13,134.057d@015_1293 paribhūya dvijān mohād vātāpinahuṣādayaḥ
13,134.057d@015_1294 sabandhumitrā naṣṭās te dagdhā brāhmaṇamanyubhiḥ
13,134.057d@015_1295 śarīraṃ cāpi śakrasya kṛtaṃ bhaganirantaram
13,134.057d@015_1296 tato devagaṇāḥ sarve indrasyārthe mahāmatim
13,134.057d@015_1297 prasādaṃ kārayām āsuḥ praṇāmastutivandanaiḥ
13,134.057d@015_1298 tena prītena suśroṇi gautamena mahātmanā
13,134.057d@015_1299 tac charīraṃ tu śakrasya sahasrabhagacihnitam
13,134.057d@015_1300 kṛtaṃ netrasahasreṇa kṣaṇenaiva nirantaram
13,134.057d@015_1301 chittvā meṣasya vṛṣaṇau gautamenābhimantritau
13,134.057d@015_1302 indrasya vṛṣaṇau bhūtvā kṣipraṃ vai śleṣam āgatau
13,134.057d@015_1303 evaṃ vipreṣu kruddheṣu devarājaḥ śatakratuḥ
13,134.057d@015_1304 aśaktaḥ śāsituṃ rājyaṃ kiṃ punar mānuṣo bhuvi
13,134.057d@015_1305 krodhāviṣṭo dahed vipraḥ śuṣkendhanam ivānalaḥ
13,134.057d@015_1306 bhasmīkṛtya jagat sarvaṃ sṛjed anyaj jagat punaḥ
13,134.057d@015_1307 adevān api devān sa kuryād devān adevatāḥ
13,134.057d@015_1308 tasmān notpādayen manyuṃ manyupraharaṇā dvijāḥ
13,134.057d@015_1309 mahatsv apy aparādheṣu śāsanaṃ nārhati dvijaḥ
13,134.057d@015_1310 na ca śastranipātāni na ca prāṇair viyojanam
13,134.057d@015_1311 dṛśyate triṣu lokeṣu brāhmaṇānām anindite
13,134.057d@015_1312 krodhāś ca vipulā ghorāḥ prasādāś cāpy anuttamāḥ
13,134.057d@015_1313 tasmān notpādayet krodhaṃ nityaṃ pūjyā dvijātayaḥ
13,134.057d@015_1314 dṛśyate na sa loke 'smin bhūto vātha bhaviṣyati
13,134.057d@015_1315 kruddheṣu yo vai vipreṣu rājyaṃ bhuṅkte narādhipaḥ
13,134.057d@015_1316 na caivopahased viprān na caivopālabhec ca tān
13,134.057d@015_1317 kālam āsādya kupyec ca kāle kuryād anugraham
13,134.057d@015_1318 saṃprahāsaś ca bhṛtyeṣu na kartavyo narādhipaiḥ
13,134.057d@015_1319 laghutvaṃ caiva prāpnoti ājñā cāsya nivartate
13,134.057d@015_1320 bhṛtyānāṃ saṃprahāsena pārthivaḥ paribhūyate
13,134.057d@015_1321 ayācyāni ca yācanti avaktavyaṃ bruvanti ca
13,134.057d@015_1322 pūrvam apy ucitair lābhaiḥ paritoṣaṃ na yānti te
13,134.057d@015_1323 tasmād bhṛtyeṣu nṛpatiḥ saṃprahāsaṃ vivarjayet
13,134.057d@015_1324 na viśvased aviśvaste viśvaste ca na viśvaset
13,134.057d@015_1325 sagotreṣu viśeṣeṇa sarvopāyair na viśvaset
13,134.057d@015_1326 viśvāsād bhayam utpannaṃ hanyād vṛkṣam ivāśaniḥ
13,134.057d@015_1327 pramādād dhanyate rājā lobhena ca vaśīkṛtaḥ
13,134.057d@015_1328 tasmāt pramādaṃ lobhaṃ ca na kuryān na ca viśvaset
13,134.057d@015_1329 bhayārtānāṃ paritrātā dīnānugrahakārakaḥ
13,134.057d@015_1330 tasmāt kṛtyaviśeṣajño nityaṃ rāṣṭrahite rataḥ
13,134.057d@015_1331 satyasaṃdhaḥ sthito rājye prajāpālanatatparaḥ
13,134.057d@015_1332 alubdho nyāyavādī ca ṣaḍbhāgaṃ copajīvati
13,134.057d@015_1333 kāryākāryaviśeṣajñaḥ sarvaṃ dharmeṇa paśyati
13,134.057d@015_1334 svarāṣṭreṣu dayāṃ kuryād akāryaṃ na pravartate
13,134.057d@015_1335 ye caivainaṃ praśaṃsanti ye ca nindanti mānavāḥ
13,134.057d@015_1336 śatruṃ ca mitravat paśyed aparādhavivarjitam
13,134.057d@015_1337 aparādhānurūpeṇa duṣṭaṃ daṇḍena śāsayet
13,134.057d@015_1338 dharmaḥ pravartate tatra yatra daṇḍarucir nṛpaḥ
13,134.057d@015_1339 nādharmo vidyate tatra yatra rājā kṣamānvitaḥ
13,134.057d@015_1340 aśiṣṭaśāsanaṃ dharmaḥ śiṣṭānāṃ paripālanam
13,134.057d@015_1341 vadhyāṃś ca ghātayed yas tu avadhyān parirakṣati
13,134.057d@015_1342 avadhyā brāhmaṇā gāvo dūtaś caiva pitā tathā
13,134.057d@015_1343 vidyāṃ grāhayate yaś ca ye ca pūrvopakāriṇaḥ
13,134.057d@015_1344 striyaś caiva na hantavyā yaś ca sarvātithir naraḥ
13,134.057d@015_1345 dharaṇīṃ gāṃ hiraṇyaṃ ca siddhānnaṃ ca tilān ghṛtam
13,134.057d@015_1346 dadan nityaṃ dvijātibhyo mucyate rājakilbiṣāt
13,134.057d@015_1347 evaṃ carati yo nityaṃ rājā rāṣṭrahite rataḥ
13,134.057d@015_1348 tasya rāṣṭraṃ dhanaṃ dharmo yaśaḥ kīrtiś ca vardhate
13,134.057d@015_1349 na ca pāpair na cānarthair yujyate sa narādhipaḥ
13,134.057d@015_1350 ṣaḍbhāgam upayuñjan yaḥ prajā rājā na rakṣati
13,134.057d@015_1351 svacakraparacakrābhyāṃ dhanair vā vikrameṇa vā
13,134.057d@015_1352 nirudyogo nṛpo yaś ca pararāṣṭranighātane
13,134.057d@015_1353 svarāṣṭraṃ niṣpratāpasya paracakreṇa hanyate
13,134.057d@015_1354 yat pāpaṃ paracakrasya paracakrābhighātane
13,134.057d@015_1355 tat pāpaṃ sakalaṃ rājā hatarāṣṭraḥ prapadyate
13,134.057d@015_1356 mātulaṃ bhāgineyaṃ vā mātaraṃ śvaśuraṃ gurum
13,134.057d@015_1357 pitaraṃ varjayitvaikaṃ hanyād ghātakam āgatam
13,134.057d@015_1358 svasya rāṣṭrasya rakṣārthaṃ yudhyamānas tu yo hataḥ
13,134.057d@015_1359 saṃgrāme paracakreṇa śrūyatāṃ tasya yā gatiḥ
13,134.057d@015_1360 vimāne tu varārohe apsarogaṇasevite
13,134.057d@015_1361 śakralokam ito yāti saṃgrāme nihato nṛpaḥ
13,134.057d@015_1362 yāvanto lomakūpāḥ syus tasya gātreṣu sundari
13,134.057d@015_1363 tāvad varṣasahasrāṇi śakraloke mahīyate
13,134.057d@015_1364 yadi vai mānuṣe loke kadā cid upapadyate
13,134.057d@015_1365 rājā vā rājamātro vā bhūyo bhavati vīryavān
13,134.057d@015_1366 tasmād yatno 'nukartavyaḥ svarāṣṭraparipālane
13,134.057d@015_1367 vyavahāraś ca cāraś ca satataṃ satyasaṃdhatā
13,134.057d@015_1368 apramādaḥ pramodaś ca vyavasāye 'py acaṇḍatā
13,134.057d@015_1369 bharaṇaṃ caiva bhṛtyānāṃ vāhanānāṃ ca poṣaṇam
13,134.057d@015_1370 yodhānāṃ caiva satkāraḥ kṛte karmaṇy amoghatā
13,134.057d@015_1371 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1371 śreya eva narendrāṇām iha caiva paratra ca
13,134.057d@015_1372 paśavaḥ paśubandheṣu ye hanyante 'dhvareṣu ca
13,134.057d@015_1373 yūpe nibaddhā mantraiś ca yathānyāyaṃ yathāvidhi
13,134.057d@015_1374 mantrāhutivipūtās te svargaṃ yānti yaśasvini
13,134.057d@015_1375 tarpitā yajñabhāgeṣu teṣāṃ māṃsair varānane
13,134.057d@015_1376 agnayas tridaśāś caiva lokapālāḥ saheśvarāḥ
13,134.057d@015_1377 teṣu tuṣṭeṣu jāyeta tasya yajñasya yat phalam
13,134.057d@015_1378 tena saṃyujyate devi yajamāno na saṃśayaḥ
13,134.057d@015_1379 sapatnīkaḥ saputraḥ sa sa pitṛbhrātṛbhiḥ saha
13,134.057d@015_1380 ye tatra dīkṣitā devi sarve svargaṃ prayānti te
13,134.057d@015_1381 umā
13,134.057d@015_1381 etat te sarvam ākhyātaṃ bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi
13,134.057d@015_1382 bhagavan sarvabhūteśa śūlapāṇe mahādyute
13,134.057d@015_1383 śrotum icchāmy ahaṃ vṛttaṃ sarveṣāṃ gṛhamedhinām
13,134.057d@015_1384 kīdṛśaṃ caritaṃ teṣāṃ trivargasahitaṃ prabho
13,134.057d@015_1385 pratyāyatiḥ kathaṃ teṣāṃ jīvanārtham udāhṛtam
13,134.057d@015_1386 vartamānāḥ kathaṃ sarve prāpnuvanty uttamāṃ gatim
13,134.057d@015_1387 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1387 etat sarvaṃ samāsena vaktum arhasi mānada
13,134.057d@015_1388 nyāyatas tvaṃ mahābhāge śrotukāmāsi bhāmini
13,134.057d@015_1389 prāyaśo lokasadvṛttam iṣyate gṛhavāsinām
13,134.057d@015_1390 teṣāṃ saṃrakṣaṇārthāya rājānaḥ saṃsmṛtā bhuvi
13,134.057d@015_1391 sarveṣām atha martyānāṃ vṛttiṃ sāmānyataḥ śṛṇu
13,134.057d@015_1392 vidyā vārttā ca sevā ca kārutvaṃ nāṭyatā tathā
13,134.057d@015_1393 ity ete jīvanārthāya martyānāṃ vihitāḥ priye
13,134.057d@015_1394 api janmaphalaṃ tāvan mānuṣāṇāṃ viśeṣataḥ
13,134.057d@015_1395 vihitaṃ tat svavṛttena tan me nigadataḥ śṛṇu
13,134.057d@015_1396 karmakṣetraṃ hi mānuṣyaṃ bhogaduḥkhayutāḥ pare
13,134.057d@015_1397 sarveṣāṃ prāṇināṃ tasmān mānuṣye vṛttam iṣyate
13,134.057d@015_1398 vidyāyogas tu sarveṣāṃ pūrvam eva vidhīyate
13,134.057d@015_1399 kāryākāryaṃ vijānāti vidyayā devi nānyathā
13,134.057d@015_1400 vidyayā sphīyate jñānaṃ jñānāt tattvavidarśanam
13,134.057d@015_1401 dṛṣṭatattvo vinītātmā sarvārthasya ca bhājanam
13,134.057d@015_1402 śakyaṃ vidyāvinītena loke saṃjīvanaṃ sukham
13,134.057d@015_1403 ātmānaṃ vidyayā tasmāt pūrvaṃ kṛtvā tu bhājanam
13,134.057d@015_1404 vaśyendriyo jitakrodho bhūtvātmānaṃ tu bhāvayet
13,134.057d@015_1405 bhāvayitvā tathātmānaṃ pūjanīyaḥ satām api
13,134.057d@015_1406 kulānuvṛttaṃ vṛttaṃ vā pūrvam eva samāśrayet
13,134.057d@015_1407 iṣyate gṛhavāsāya dārakarma yathāpuram
13,134.057d@015_1408 yadi ced vidyayā caiva vṛttiṃ kāṅkṣed athātmanaḥ
13,134.057d@015_1409 rājavidyāṃ tu vāde 'pi lokavidyām athāpi vā
13,134.057d@015_1410 tīrthataś cāpi gṛhṇīyāc chuśrūṣādiguṇair yutaḥ
13,134.057d@015_1411 granthataś cārthataś caiva dṛḍhīkuryāt prayatnataḥ
13,134.057d@015_1412 evaṃ vidyāphalaṃ devi prāpnuyān nānyathā naraḥ
13,134.057d@015_1413 nyāyād vidyāphalaṃ cecched adharmaṃ tatra varjayet
13,134.057d@015_1414 yadi ced vārttayā vṛttiṃ kāṅkṣeta vidhipūrvakam
13,134.057d@015_1415 kṣetre jalopapanne ca tad yogyāṃ kṛṣim ācaret
13,134.057d@015_1416 vāṇijyaṃ vā yathākālaṃ kuryāt taddeśayogataḥ
13,134.057d@015_1417 mūlyam arthaṃ prayāsaṃ ca vicāryaiva phalodayau
13,134.057d@015_1418 paśusaṃjīvakaś caiva deśe gāḥ poṣayed dhruvam
13,134.057d@015_1419 bahuprakārā bahavaḥ paśavas tasya sādhakāḥ
13,134.057d@015_1420 yaḥ kaś cit sevayā vṛttiṃ kāṅkṣeta matimān naraḥ
13,134.057d@015_1421 yatātmā śravaṇīyānāṃ bhaved vai saṃprayojakaḥ
13,134.057d@015_1422 buddhyā vā karmayogād vā yodhanād vā samāśrayet
13,134.057d@015_1423 mārgatas tu samāśritya tadā tatsaṃpriyo bhavet
13,134.057d@015_1424 yathā yathā sa tuṣyeta tathā saṃtoṣayeta tam
13,134.057d@015_1425 anujīviguṇopetaḥ kuryād ātmārtham āśritaḥ
13,134.057d@015_1426 vipriyaṃ nācaret tasya eṣā sevā samāsataḥ
13,134.057d@015_1427 viprayogāt purā tena gatim anyāṃ na lakṣayet
13,134.057d@015_1428 kārukarma ca nāṭyaṃ ca prāyaśo nīcayoniṣu
13,134.057d@015_1429 tayor api yathāyogaṃ nyāyataḥ karmavetanam
13,134.057d@015_1430 ājīvebhyo 'pi sarvebhyaś cārjavād vetanaṃ haret
13,134.057d@015_1431 anārjavād āharatas tat tu pāpāya kalpate
13,134.057d@015_1432 sarveṣāṃ pūrvam ārambhāṃś cintayen nayapūrvakam
13,134.057d@015_1433 ātmaśaktim upāyāṃś ca deśakālau ca śaktitaḥ
13,134.057d@015_1434 kāraṇāni pravāsaṃ ca prakṣepaṃ ca phalodayam
13,134.057d@015_1435 evamādīni saṃcintya dṛṣṭvā daivānukūlatām
13,134.057d@015_1436 ataḥparaṃ samārambhed yatrātmahitam āhitam
13,134.057d@015_1437 vṛttim evaṃ samāsādya tāṃ sadā paripālayet
13,134.057d@015_1438 daivamānuṣavighnebhyo na punar bhraśyate yathā
13,134.057d@015_1439 pālayan vardhayan bhuñjaṃs tāṃ prāpya na vināśayet
13,134.057d@015_1440 kṣīyate girisaṃkāśam aśnato hy anapekṣayā
13,134.057d@015_1441 ājīvebhyo dhanaṃ prāpya caturdhā vibhajed budhaḥ
13,134.057d@015_1442 dharmāyārthāya kāmāya āpatpraśamanāya ca
13,134.057d@015_1443 caturṣv api vibhāgeṣu vidhānaṃ śṛṇu śobhane
13,134.057d@015_1444 yajñārthaṃ cānnadānārthaṃ dīnānugrahakāraṇāt
13,134.057d@015_1445 devabrāhmaṇapūjārthaṃ pitṛpūjārtham eva ca
13,134.057d@015_1446 kulārthaṃ saṃnivāsārthaṃ kriyānityaiś ca dhārmikaiḥ
13,134.057d@015_1447 evamādiṣu cānyeṣu dharmārthaṃ saṃtyajed dhanam
13,134.057d@015_1448 dharmakārye dhanaṃ dadyād anavekṣya phalodayam
13,134.057d@015_1449 aiśvaryasthānalābhārthaṃ rājavāllabhyakāraṇāt
13,134.057d@015_1450 vārttāyāṃ ca samārambhe bhṛtyamitraparigrahe
13,134.057d@015_1451 āvāhe ca vivāhe ca putrāṇāṃ vṛttikāraṇāt
13,134.057d@015_1452 arthodayasamāvāptāv anarthasya vighātane
13,134.057d@015_1453 evamādiṣu cānyeṣu arthārthaṃ vibhajed dhanam
13,134.057d@015_1454 anubandhaṃ phalaṃ hetuṃ dṛṣṭvā vittaṃ parityajet
13,134.057d@015_1455 anarthaṃ bādhate hy artho arthaṃ caiva phalāny uta
13,134.057d@015_1456 nādhanāḥ prāpnuvanty arthān narā yatnaśatair api
13,134.057d@015_1457 tasmād dhanaṃ rakṣitavyaṃ dātavyaṃ ca vidhānataḥ
13,134.057d@015_1458 śarīrapoṣaṇārthāya āhārasya viśeṣaṇe
13,134.057d@015_1459 naṭagāndharvasaṃyoge kāmayātrāvihārayoḥ
13,134.057d@015_1460 manaḥpriyāṇāṃ saṃyoge prītidāne tathaiva ca
13,134.057d@015_1461 evamādiṣu cānyeṣu kāmārthaṃ visṛjed dhanam
13,134.057d@015_1462 vicārya guṇadoṣau tu mātrayā tatra saṃtyajet
13,134.057d@015_1463 caturthaṃ saṃnidadhyāc ca āpadarthaṃ śucismite
13,134.057d@015_1464 rājyabhraṃśavināśārthaṃ durbhikṣārthaṃ ca śobhane
13,134.057d@015_1465 mahāvyādhivimokṣārthaṃ vārddhakasyaiva kāraṇāt
13,134.057d@015_1466 śatrūṇāṃ pratikārāya sāhasaiś cāpy amarṣaṇāt
13,134.057d@015_1467 prasthāne cānyadeśārtham āpadāṃ vipramokṣaṇe
13,134.057d@015_1468 evamādi samuddiśya saṃnidadhyāt svakaṃ dhanam
13,134.057d@015_1469 sukham arthavatāṃ loke kṛcchrāṇāṃ vipramokṣaṇam
13,134.057d@015_1470 yasya nāsti dhanaṃ kiṃ cit tasya lokadvayaṃ na ca
13,134.057d@015_1471 aśanād indriyāṇīva sarvam arthāt pravartate
13,134.057d@015_1472 nidhānaṃ mātrayā kuryād anyathā vilayaṃ vrajet
13,134.057d@015_1473 evaṃ devi manuṣyāṇāṃ loke tv ājīvanaṃ prati
13,134.057d@015_1474 evaṃ yuktasya lokasya laukyaṃ vṛttaṃ punaḥ śṛṇu
13,134.057d@015_1475 dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ svargīyaṃ paramaṃ vacaḥ
13,134.057d@015_1476 trivarge ca yathā yuktaṃ sarveṣāṃ saṃvidhīyate
13,134.057d@015_1477 tathā saṃvartamānās tu lokayor hitam āpnuyuḥ
13,134.057d@015_1478 kālyotthānaṃ ca śaucaṃ ca devabrāhmaṇabhaktatā
13,134.057d@015_1479 gurūṇām eva śuśrūṣā brāhmaṇeṣv abhivādanam
13,134.057d@015_1480 pratyutthānaṃ ca vṛddhānāṃ devasthānapraṇāmanam
13,134.057d@015_1481 ābhimukhyaṃ puraskṛtya atithīnāṃ ca bhojanam
13,134.057d@015_1482 vṛddhopadeśakaraṇaṃ śravaṇaṃ hitapathyayoḥ
13,134.057d@015_1483 poṣaṇaṃ bhṛtyavargasya sāntvadānaparigrahaiḥ
13,134.057d@015_1484 nyāyataḥ karmakaraṇam anyāyāhitavarjanam
13,134.057d@015_1485 samyag vṛttaṃ svadāreṣu doṣāṇāṃ pratiṣedhanam
13,134.057d@015_1486 putrāṇāṃ vinayaṃ kuryāt tattatkārye niyojayet
13,134.057d@015_1487 varjanaṃ cāśubhārthānāṃ śubhānāṃ joṣaṇaṃ tathā
13,134.057d@015_1488 kulocitānāṃ dharmāṇāṃ yathāvat paripālanam
13,134.057d@015_1489 varjanaṃ kalahādīnāṃ bhaktyā saṃśamanaṃ tathā
13,134.057d@015_1490 satāṃ vyasanasaṃyoge svaśaktyābhyavapattitā
13,134.057d@015_1491 dīnānāṃ saṃgrahaṃ caiva nānṛśaṃsyavyapekṣayā
13,134.057d@015_1492 abaddhānṛtaghorāṇāṃ vacanānāṃ vivarjanam
13,134.057d@015_1493 kulasaṃdhāraṇaṃ caiva pauruṣeṇaiva sarvaśaḥ
13,134.057d@015_1494 evamādi śubhaṃ sarvaṃ tasya vṛttam iti smṛtam
13,134.057d@015_1495 vṛddhasevī bhaven nityaṃ hitārthaṃ jñānakāṅkṣayā
13,134.057d@015_1496 parārthaṃ nāhared dravyam anāmantrya tu sarvadā
13,134.057d@015_1497 na yāceta parān dhīraḥ svabāhubalam āśrayet
13,134.057d@015_1498 svaśarīraṃ sadā rakṣed āhārācārayor api
13,134.057d@015_1499 hitaṃ pathyaṃ sadāhāraṃ jīrṇaṃ bhuñjīta mātrayā
13,134.057d@015_1500 devatātithisatkāraṃ kṛtvā sarvaṃ yathāvidhi
13,134.057d@015_1501 śeṣaṃ bhuñjec chucir bhūtvā na ca bhāṣeta vipriyam
13,134.057d@015_1502 pratiśrayaṃ ca pānīyaṃ baliṃ bhikṣāṃ ca sarvaśaḥ
13,134.057d@015_1503 gṛhasthaḥ pravahed dadyād gāś ca vatsāṃś ca poṣayet
13,134.057d@015_1504 bahir niṣkramaṇaṃ caiva kuryāt kāraṇato divā
13,134.057d@015_1505 madhyāhne vārdharātre vā gamanaṃ naiva rocayet
13,134.057d@015_1506 viṣamān nāvagāheta svaśaktyā samam ācaret
13,134.057d@015_1507 yathāyavyayatā loke gṛhasthānāṃ prapūjitā
13,134.057d@015_1508 ayaśaskaram arthaghnaṃ karma yat parapīḍanam
13,134.057d@015_1509 bhayād vā yadi vā lobhān na kurvīta kadā cana
13,134.057d@015_1510 buddhipūrvaṃ samālokya dūrato guṇadoṣataḥ
13,134.057d@015_1511 ārabheta tadā karma śubhaṃ vā yadi vetarat
13,134.057d@015_1512 ātmā sākṣī bhaven nityam ātmanas tu śubhāśubhe
13,134.057d@015_1513 umā
13,134.057d@015_1513 manasā karmaṇā vācā na ca kāṅkṣeta pātakam
13,134.057d@015_1514 bhagavan bhaganetraghna kālasūdana śaṃkara
13,134.057d@015_1515 ime tu varṇāś catvāro vihitāḥ svit svabhāvataḥ
13,134.057d@015_1516 utāho kriyayā varṇāḥ saṃbhavanti maheśvara
13,134.057d@015_1517 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1517 eṣa me saṃśayapraśnas taṃ me chettuṃ tvam arhasi
13,134.057d@015_1518 svabhāvād eva vidyante catvāro brāhmaṇādayaḥ
13,134.057d@015_1519 ekajātyāḥ suduṣprāpam anyavarṇatvam āgatam
13,134.057d@015_1520 tac ca karma viśeṣeṇa punarjanmani jāyate
13,134.057d@015_1521 tasmāt te saṃpravakṣyāmi tat sarvaṃ karma pākataḥ
13,134.057d@015_1522 brāhmaṇas tu naro bhūtvā svajātim anupālayet
13,134.057d@015_1523 dṛḍhaṃ brāhmaṇakarmāṇi vedoktāni samācaret
13,134.057d@015_1524 satyārjavaparo bhūtvā dānayajñaparas tathā
13,134.057d@015_1525 tasyāṃ jātyāṃ samudito jātidharmān na hāpayet
13,134.057d@015_1526 evaṃ saṃvartamānas tu kāladharmaṃ gataḥ punaḥ
13,134.057d@015_1527 svarloke cābhijāyeta svargabhogāya bhāmini
13,134.057d@015_1528 tatkṣaye brāhmaṇo bhūtvā tathaiva nṛṣu jāyate
13,134.057d@015_1529 evaṃ svakarmaṇā martyaḥ svajātiṃ labhate punaḥ
13,134.057d@015_1530 aparas tu tathā kaś cid brahmayonisamudbhavaḥ
13,134.057d@015_1531 avamatyaiva tāṃ jātim ajñānatamasāvṛtaḥ
13,134.057d@015_1532 anyathā vartamānas tu jātikarmāṇi varjayet
13,134.057d@015_1533 śūdravad vicarel loke śūdrakarmābhilāṣayā
13,134.057d@015_1534 śūdraiḥ saha caran nityaṃ śaucamaṅgalavarjitaḥ
13,134.057d@015_1535 sa cāpi kāladharmastho yamalokeṣu daṇḍitaḥ
13,134.057d@015_1536 yadi jāyeta martyeṣu śūdra evābhijāyate
13,134.057d@015_1537 śūdra eva bhaved devi brāhmaṇo 'pi svakarmaṇā
13,134.057d@015_1538 tathaiva śūdras tv aparaḥ śūdrakarmāṇi varjayan
13,134.057d@015_1539 satyārjavaparo bhūtvā dānadharmaparas tathā
13,134.057d@015_1540 mantrabrāhmaṇasatkartā manasā brāhmaṇapriyaḥ
13,134.057d@015_1541 evaṃyuktasamācāraḥ śūdro 'pi maraṇaṃ gataḥ
13,134.057d@015_1542 svargaloke 'bhijāyeta tatkṣaye nṛṣu jāyate
13,134.057d@015_1543 brāhmaṇānāṃ kule mukhye vedasvādhyāyasaṃyute
13,134.057d@015_1544 evam eva sadā loke śūdro brāhmaṇyam āpnuyāt
13,134.057d@015_1545 evaṃ kṣatriyavaiśyāś ca jātidharmeṇa saṃyutāḥ
13,134.057d@015_1546 svakarmaṇaiva jāyante viśiṣṭeṣv adhameṣu ca
13,134.057d@015_1547 evaṃ jātiviparyāsaḥ pretyabhāve bhaven nṛṇām
13,134.057d@015_1548 anyathā tu na śakyante lokasaṃsthitikāraṇāt
13,134.057d@015_1549 tasmāj jātiṃ viśiṣṭāṃ tu kathaṃ cit prāpya paṇḍitaḥ
13,134.057d@015_1550 sarvathā tāṃ tato rakṣen na punar bhraśyate yathā
13,134.057d@015_1551 umā
13,134.057d@015_1551 iti te kathitaṃ devi bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi
13,134.057d@015_1552 janmaprabhṛti kaiḥ śuddho labhej janmaphalaṃ naraḥ
13,134.057d@015_1553 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1553 śobhanāśobhanaṃ sarvam adhikāravaśāt svayam
13,134.057d@015_1554 karma kurvan na lipyeta ārjavena samācaran
13,134.057d@015_1555 ātmaiva tac chubhaṃ kuryād aśubhe naiva yojayet
13,134.057d@015_1556 śaṭheṣu śaṭhavat kuryād āryeṣv ṛjuvad ācaret
13,134.057d@015_1557 āpatsu nāvasīdec ca ghorān saṃkrāmayet parān
13,134.057d@015_1558 sāmnaiva sarvakāryāṇi kartuṃ pūrvaṃ samārabhet
13,134.057d@015_1559 anarthādharmaśokāṃs tu yathā na prāpnuyāt svayam
13,134.057d@015_1560 prayateta tathā kartum etad vṛttaṃ samāsataḥ
13,134.057d@015_1561 etad vṛttaṃ samāsādya gṛham āśritya mānavāḥ
13,134.057d@015_1562 nirābādhā nirudvegāḥ prāpnuvanty uttamāṃ gatim
13,134.057d@015_1563 etaj janmaphalaṃ nityaṃ sarveṣāṃ gṛhavāsinām
13,134.057d@015_1564 evaṃ gṛhagatair nityaṃ vartitavyam iti sthitiḥ
13,134.057d@015_1565 etat sarvaṃ mayā proktaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_1565 umā
13,134.057d@015_1566 surāsurapate deva varada prītivardhana
13,134.057d@015_1567 mānuṣeṣv eva ye ke cid āḍhyāḥ kleśavivarjitāḥ
13,134.057d@015_1568 bhuñjānā vividhān bhogān dṛśyante nirupadravāḥ
13,134.057d@015_1569 apare kleśasaṃyuktā daridrā bhogavarjitāḥ
13,134.057d@015_1570 kimarthaṃ mānuṣe loke na samatvena kalpitāḥ
13,134.057d@015_1571 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1571 etac chrotuṃ mahādeva kautūhalam atīva me
13,134.057d@015_1572 nyāyatas tvaṃ mahābhāge śrotukāmāsi bhāmini
13,134.057d@015_1573 śṛṇu tat sarvam akhilaṃ mānuṣāṇāṃ hitaṃ vacaḥ
13,134.057d@015_1574 ādisarge purā brahmā samatvenāsṛjat prajāḥ
13,134.057d@015_1575 nityaṃ na bhavato hy asya rāgadveṣau prajāpateḥ
13,134.057d@015_1576 tadā tasmāt samāḥ sarve babhūvuḥ sarvato narāḥ
13,134.057d@015_1577 evaṃ saṃvartamāne tu yuge kālaviparyayāt
13,134.057d@015_1578 ke cit prapedire tatra viṣamaṃ buddhimohitāḥ
13,134.057d@015_1579 teṣāṃ hāniṃ tato dṛṣṭvā tulyānām eva bhāmini
13,134.057d@015_1580 brahmāṇaṃ te samājagmus tatkāraṇanivedakāḥ
13,134.057d@015_1581 kartuṃ nārhasi deveśa pakṣapātaṃ tvam īdṛśam
13,134.057d@015_1582 putrabhāve same deva kimarthaṃ no bhavet kaliḥ
13,134.057d@015_1583 ity evaṃ tair upālabdho brahmā vacanam abravīt
13,134.057d@015_1584 yūyaṃ mā kārṣṭa me roṣaṃ svakṛtaṃ smarata prajāḥ
13,134.057d@015_1585 yuṣmābhir eva yuṣmākaṃ grathitaṃ hi śubhāśubham
13,134.057d@015_1586 yādṛśaṃ kurute karma tādṛśaṃ phalam aśnute
13,134.057d@015_1587 svakṛtasya phalaṃ bhuṅkte nānyas tad bhoktum arhati
13,134.057d@015_1588 evaṃ saṃbodhitās tena lokakartrā svayaṃbhuvā
13,134.057d@015_1589 punar nivṛtya karmāṇi śubhāny eva prapedire
13,134.057d@015_1590 evaṃ vijñātatattvās te dānadharmaparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_1591 śubhāni vidhivat kṛtvā kāladharmagatāḥ punaḥ
13,134.057d@015_1592 tāni dānaphalāny eva bhuñjate sukhabhoginaḥ
13,134.057d@015_1593 svakṛtaṃ tu naras tasmāt svayam eva prapadyate
13,134.057d@015_1594 apare dharmakāryebhyo nivṛttās tu śubhekṣaṇe
13,134.057d@015_1595 kadaryā niranukrośāḥ prāyeṇātmaparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_1596 tādṛśā maraṇaṃ prāptāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1597 umā
13,134.057d@015_1597 daridrāḥ kleśasaṃyuktā bhavanty eva na saṃśayaḥ
13,134.057d@015_1598 mānuṣeṣv eva ye ke cid dhanadhānyasamanvitāḥ
13,134.057d@015_1599 bhogahīnāḥ pradṛśyante sarvabhogeṣu satsv api
13,134.057d@015_1600 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1600 na bhuñjate kimarthaṃ te tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1601 paraiḥ saṃcoditā dharmaṃ kurvate na svakāmataḥ
13,134.057d@015_1602 svayaṃ śraddhāṃ bahiṣkṛtya kurvanti ca rudanti ca
13,134.057d@015_1603 tādṛśā maraṇaṃ prāptāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1604 phalāni tāni saṃprāpya bhuñjate na kadā cana
13,134.057d@015_1605 umā
13,134.057d@015_1605 rakṣanto vardhayantaś ca āsate nidhipālavat
13,134.057d@015_1606 ke cid dhanaviyuktāś ca bhogayuktā maheśvara
13,134.057d@015_1607 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1607 mānuṣāḥ saṃpradṛśyante tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1608 ānṛśaṃsyaparā ye tu dharmakāmāś ca durgatāḥ
13,134.057d@015_1609 paropakāraṃ kurvanti dīnānugrahakāraṇāt
13,134.057d@015_1610 pratidadyuḥ paradhanaṃ naṣṭaṃ vānyair hṛtaṃ dhanam
13,134.057d@015_1611 nityaṃ ye dātumanaso narā vitteṣv asatsv api
13,134.057d@015_1612 kāladharmavaśaṃ prāptāḥ punarjanmani te narāḥ
13,134.057d@015_1613 ete dhanaviyuktāś ca bhogayuktā bhavanty uta
13,134.057d@015_1614 dharmadānopadeśaṃ vā kartavyam iti niścayaḥ
13,134.057d@015_1615 umā
13,134.057d@015_1615 iti te kathitaṃ devi kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_1616 bhagavan devadeveśa triyakṣa vṛṣabhadhvaja
13,134.057d@015_1617 mānuṣās trividhā deva dṛśyante satataṃ vibho
13,134.057d@015_1618 āsīnā eva bhuñjante sthānaiśvaryaparigrahaiḥ
13,134.057d@015_1619 apare yatnapūrvaṃ tu labhante bhogasaṃgraham
13,134.057d@015_1620 apare yatamānās tu labhante na tu kiṃ cana
13,134.057d@015_1621 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1621 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1622 nyāyatas tvaṃ mahābhāge śrotukāmāsi bhāmini
13,134.057d@015_1623 ye loke mānuṣā devi dānadharmaparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_1624 pātrāṇi vidhivaj jñātvā dūrato hy anumānataḥ
13,134.057d@015_1625 abhigamya svayaṃ tatra grāhayanti prasādya ca
13,134.057d@015_1626 dānāni ceṅgitair eva tair avijñātam eva vā
13,134.057d@015_1627 punarjanmani deveśi tādṛśāḥ śobhanā narāḥ
13,134.057d@015_1628 ayatnatas tu tāny eva phalāni prāpnuvanty uta
13,134.057d@015_1629 āsīnā eva bhuñjante bhogān sukṛtabhoginaḥ
13,134.057d@015_1630 apare ye ca dānāni dadaty eva prayācitāḥ
13,134.057d@015_1631 yathā yathā te dīnatvāt punar dāsyanti yācitāḥ
13,134.057d@015_1632 tāvat kālaṃ tathā devi punarjanmani te narāḥ
13,134.057d@015_1633 yatnataḥ śramasaṃyuktāḥ punas tāny āpnuvanty uta
13,134.057d@015_1634 yācitā api ye ke cin na dadaty eva kiṃ cana
13,134.057d@015_1635 abhyasūyāparā martyā lobhopahatacetasaḥ
13,134.057d@015_1636 te punarjanmani śubhe yatante bahudhā narāḥ
13,134.057d@015_1637 na prāpnuvanti manujā mārgantas te 'pi kiṃ cana
13,134.057d@015_1638 nānuptaṃ rohate sasyaṃ tadvad dānaphalaṃ viduḥ
13,134.057d@015_1639 yad yad dadāti puruṣas tat tat prāpnoti kevalam
13,134.057d@015_1640 iti te kathitaṃ devi bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi
13,134.057d@015_1640 umā
13,134.057d@015_1641 bhagavan bhaganetraghna ke cid vārddhakasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_1642 abhogayogyakāle tu bhogāṃś caiva dhanāni ca
13,134.057d@015_1643 labhante sthavirā bhūtvā bhogaiśvaryaṃ yatas tataḥ
13,134.057d@015_1644 yena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1644 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1645 hanta te kathayiṣyāmi śṛṇu tat tvaṃ samāhitā
13,134.057d@015_1646 dharmakāryaṃ ciraṃ kālaṃ vismṛtya dhanasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_1647 prāṇāntakāle saṃprāpte vyādhibhiś ca nipīḍitāḥ
13,134.057d@015_1648 ārabhante punar dharmaṃ dātuṃ dānāni vā narāḥ
13,134.057d@015_1649 te punarjanmani śubhe bhūtvā duḥkhapariplutāḥ
13,134.057d@015_1650 atītayauvane kāle sthaviratvam upāgatāḥ
13,134.057d@015_1651 labhante pūrvadattānāṃ phalāni śubhalakṣaṇe
13,134.057d@015_1652 evaṃ karmaphalaṃ devi kālayogād bhavaty uta
13,134.057d@015_1652 umā
13,134.057d@015_1653 bhogayuktā mahādeva ke cid vyādhipariplutāḥ
13,134.057d@015_1654 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1654 asamarthāś ca tān bhoktuṃ bhavanti kim u kāraṇam
13,134.057d@015_1655 vyādhiyogaparikliṣṭā ye nirāśāḥ svajīvite
13,134.057d@015_1656 ārabhante tadā kartuṃ dānāni śubhalakṣaṇe
13,134.057d@015_1657 te punarjanmani śubhe prāpya tāni phalāny uta
13,134.057d@015_1658 umā
13,134.057d@015_1658 asamarthāś ca tān bhoktuṃ vyādhitās te bhavanty uta
13,134.057d@015_1659 bhagavan devadeveśa mānuṣeṣv eva ke cana
13,134.057d@015_1660 rūpayuktāḥ pradṛśyante śubhāṅgā priyadarśanāḥ
13,134.057d@015_1661 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1661 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1662 hanta te kathayiṣyāmi śṛṇu tat tvaṃ samāhitā
13,134.057d@015_1663 ye purā manujā devi lajjāyuktāḥ priyaṃvadāḥ
13,134.057d@015_1664 śaktāḥ sumadhurā nityaṃ bhūtvā caiva svabhāvataḥ
13,134.057d@015_1665 amāṃsabhojinaś caiva sadā prāṇidayāyutāḥ
13,134.057d@015_1666 pratikarmapradā vāpi vastradā dharmakāraṇāt
13,134.057d@015_1667 bhūmiśuddhikarā vāpi kāraṇād agnipūjakāḥ
13,134.057d@015_1668 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani te narāḥ
13,134.057d@015_1669 umā
13,134.057d@015_1669 rūpeṇa spṛhaṇīyās tu bhavanty eva na saṃśayaḥ
13,134.057d@015_1670 virūpāś ca pradṛśyante mānuṣeṣv eva ke cana
13,134.057d@015_1671 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1671 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1672 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu kalyāṇi kāraṇam
13,134.057d@015_1673 rūpayogāt purā martyā darpāhaṃkārasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_1674 virūpahāsakāś caiva stutinindādibhir bhṛśam
13,134.057d@015_1675 paropatāpinaś caiva māṃsādāś ca tathaiva ca
13,134.057d@015_1676 abhyasūyāparāś caiva aśuddhāś ca tathaiva ca
13,134.057d@015_1677 evaṃyuktasamācārā yamaloke sudaṇḍitāḥ
13,134.057d@015_1678 kathaṃ cit prāpya mānuṣyaṃ tatra te rūpavarjitāḥ
13,134.057d@015_1679 virūpāḥ saṃbhavanty eva nāsti tatra vicāraṇā
13,134.057d@015_1679 umā
13,134.057d@015_1680 bhagavan devadeveśa ke cit saubhāgyasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_1681 rūpabhogavihīnāś ca dṛśyante pramadāpriyāḥ
13,134.057d@015_1682 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1682 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1683 ye purā manujā devi saumyaśīlāḥ priyaṃvadāḥ
13,134.057d@015_1684 svadārair eva saṃtuṣṭā dāreṣu samavṛttayaḥ
13,134.057d@015_1685 dākṣiṇyenaiva vartante pramadāsv apriyāsv api
13,134.057d@015_1686 na tu pratyādiśanty eva strīdoṣān guhyasaṃśritān
13,134.057d@015_1687 annapānīyadāḥ kāle nṛṇāṃ svādupradāś ca ye
13,134.057d@015_1688 svadāravartinaś caiva dhṛtimanto niratyayāḥ
13,134.057d@015_1689 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1690 mānuṣās te bhavanty eva satataṃ subhagā bhṛśam
13,134.057d@015_1691 arthād ṛte 'pi te devi bhavanti pramadāpriyāḥ
13,134.057d@015_1691 umā
13,134.057d@015_1692 durbhagāḥ saṃpradṛśyante āḍhyā bhogayutā api
13,134.057d@015_1693 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1693 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1694 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu sarvaṃ samāhitā
13,134.057d@015_1695 ye purā manujā devi svadāreṣv anapekṣayā
13,134.057d@015_1696 yatheṣṭavṛttayaś caiva nirlajjā vītasaṃbhramāḥ
13,134.057d@015_1697 pareṣāṃ vipriyakarā vāṅmanaḥkāyakarmabhiḥ
13,134.057d@015_1698 nirāśrayā nirannādyāḥ strīṇāṃ hṛdayakopanāḥ
13,134.057d@015_1699 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani te narāḥ
13,134.057d@015_1700 durbhagāḥ saṃbhavanty eva strīṇāṃ hṛdayavipriyāḥ
13,134.057d@015_1701 umā
13,134.057d@015_1701 nāsti teṣāṃ ratisukhaṃ svadāreṣv api kiṃ cana
13,134.057d@015_1702 bhagavan devadeveśa mānuṣeṣv eva ke cana
13,134.057d@015_1703 jñānavijñānasaṃpannā buddhimanto vicakṣaṇāḥ
13,134.057d@015_1704 durgatās tu pradṛśyante yatamānā yathāvidhi
13,134.057d@015_1705 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1705 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1706 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu kalyāṇi kāraṇam
13,134.057d@015_1707 ye purā manujā devi śrutavanto 'pi kevalam
13,134.057d@015_1708 nirāśrayā nirannādyā bhṛśam ātmaparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_1709 te punarjanmani śubhe jñānabuddhiyutā api
13,134.057d@015_1710 niṣkiṃcanā bhavanty eva anuptaṃ na hi rohati
13,134.057d@015_1710 umā
13,134.057d@015_1711 mūrkhā loke pradṛśyante dṛḍhaṃ mūḍhā vicetasaḥ
13,134.057d@015_1712 jñānavijñānarahitāḥ samṛddhāś ca samantataḥ
13,134.057d@015_1713 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1713 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1714 ye purā manujā devi bāliśā api sarvataḥ
13,134.057d@015_1715 samācaranti dānāni dīnānugrahakāraṇāt
13,134.057d@015_1716 abuddhipūrvaṃ vadatāṃ dadaty eva yatas tataḥ
13,134.057d@015_1717 te punarjanmani śubhe prāpnuvanty eva tat tathā
13,134.057d@015_1718 paṇḍito 'paṇḍito vāpi bhuṅkte dānaphalaṃ naraḥ
13,134.057d@015_1719 umā
13,134.057d@015_1719 buddhyānapekṣitaṃ dānaṃ sarvathā tat phalaty uta
13,134.057d@015_1720 bhagavan devadeveśa mānuṣeṣv eva ke cana
13,134.057d@015_1721 medhāvinaḥ śrutidharā bhavanti viśadākṣarāḥ
13,134.057d@015_1722 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1722 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1723 ye purā manujā devi guruśuśrūṣakā bhṛśam
13,134.057d@015_1724 jñānārthaṃ te tu saṃgṛhya tīrthato vidhipūrvakam
13,134.057d@015_1725 vidhinaiva parāṃś caiva grāhayanti na cānyathā
13,134.057d@015_1726 aślāghamānā jñānena praśāntā yatavācakāḥ
13,134.057d@015_1727 vidyāsthānāni ye loke sthāpayanti ca yatnataḥ
13,134.057d@015_1728 tādṛśā maraṇaṃ prāptāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1729 umā
13,134.057d@015_1729 medhāvinaḥ śrutidharā bhavanti viśadākṣarāḥ
13,134.057d@015_1730 apare mānuṣā deva yatnato 'pi yatas tataḥ
13,134.057d@015_1731 bahiṣkṛtāḥ pradṛśyante śrutavijñānabuddhibhiḥ
13,134.057d@015_1732 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1732 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1733 ye purā manujā devi jñānadarpasamanvitāḥ
13,134.057d@015_1734 ślāghamānāś ca tat prāpya jñānāhaṃkāramohitāḥ
13,134.057d@015_1735 tapanti ye parān nityaṃ jñānādhikyena darpitāḥ
13,134.057d@015_1736 jñānād asūyāṃ kurvanti na sahanty eva cāparān
13,134.057d@015_1737 tādṛśā maraṇaṃ prāptāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1738 mānuṣyaṃ suciraṃ prāpya tatra bodhavivarjitāḥ
13,134.057d@015_1739 umā
13,134.057d@015_1739 bhavanti satataṃ devi yatanto hīnamedhasaḥ
13,134.057d@015_1740 bhagavan mānuṣāḥ ke cit sarvakalyāṇasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_1741 putrair dārair guṇayutair dāsīdāsaparicchadaiḥ
13,134.057d@015_1742 paraspararddhisaṃyuktāḥ sthānaiśvaryaparigrahaiḥ
13,134.057d@015_1743 vyādhihīnā nirābādhā rūpārogyabalair yutāḥ
13,134.057d@015_1744 dhanadhānyena saṃpannāḥ prāsādair yānavāhanaiḥ
13,134.057d@015_1745 sarvopabhogasaṃyuktā nānācitrair manoharaiḥ
13,134.057d@015_1746 jñātibhiḥ saha modante avighnaṃ tu dine dine
13,134.057d@015_1747 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1747 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1748 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu sarvaṃ samāhitā
13,134.057d@015_1749 ye purā manujā devi āḍhyā vā itare 'pi vā
13,134.057d@015_1750 śrutavṛttasamāyuktā dānakāmāḥ śrutapriyāḥ
13,134.057d@015_1751 pareṅgitaparā nityaṃ dātavyam iti niścitāḥ
13,134.057d@015_1752 satyasaṃdhāḥ kṣamāśīlā lobhamohavivarjitāḥ
13,134.057d@015_1753 dātāraḥ pātrato dānaṃ vratair niyamasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_1754 svaduḥkham iva saṃsmṛtya paraduḥkhaṃ mahātmanaḥ
13,134.057d@015_1755 saumyaśīlāḥ śubhācārā devabrāhmaṇapūjakāḥ
13,134.057d@015_1756 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1757 divi vā bhuvi vā devi jāyante karmabhoginaḥ
13,134.057d@015_1758 mānuṣeṣv api ye jātās tādṛśāḥ saṃbhavanti te
13,134.057d@015_1759 yādṛśās tu tvayā proktāḥ sarve kalyāṇasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_1760 rūpaṃ dravyaṃ balaṃ cāyur bhogaiśvaryaṃ kulaṃ śrutam
13,134.057d@015_1761 ity etat sarvasādguṇyaṃ dānād bhavati nānyathā
13,134.057d@015_1762 umā
13,134.057d@015_1762 tapodānamayaṃ sarvam iti viddhi śubhānane
13,134.057d@015_1763 atha ke cit pradṛśyante mānuṣeṣv eva mānuṣāḥ
13,134.057d@015_1764 durgatāḥ kleśabhūyiṣṭhā dānabhogavivarjitāḥ
13,134.057d@015_1765 bhayais tribhiḥ sadā juṣṭā vyādhikṣudbhayapīḍitāḥ
13,134.057d@015_1766 duṣkalatrābhibhūtāś ca satataṃ vighnadarśakāḥ
13,134.057d@015_1767 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1767 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1768 ye purā manujā devi āsuraṃ bhāvam āśritāḥ
13,134.057d@015_1769 krodhalobharatā nityaṃ nirannādyāś ca niṣkriyāḥ
13,134.057d@015_1770 nāstikāś caiva dhūrtāś ca mūrkhāś cātmaparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_1771 paropatāpino devi prāyaśaḥ prāṇinirdayāḥ
13,134.057d@015_1772 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1773 kathaṃ cit prāpya mānuṣyaṃ tatra te duḥkhapīḍitāḥ
13,134.057d@015_1774 sarvataḥ saṃbhavanty eva pūrvam ātmapramādataḥ
13,134.057d@015_1775 yathā te pūrvakathitaṃ tathā te saṃbhavanty uta
13,134.057d@015_1776 śubhāśubhaṃ kṛtaṃ karma sukhaduḥkhaphalodayam
13,134.057d@015_1777 umā
13,134.057d@015_1777 iti te kathitaṃ devi kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_1778 bhagavan devadeveśa mama prītivivardhana
13,134.057d@015_1779 jātyandhāś caiva dṛśyante jātā vā naṣṭacakṣuṣaḥ
13,134.057d@015_1780 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1780 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1781 hanta te kathayiṣyāmi śṛṇu kalyāṇi kāraṇam
13,134.057d@015_1782 ye purā kāmarāgeṇa paraveśmasu lolupāḥ
13,134.057d@015_1783 parastriyo 'bhivīkṣante duṣṭenaiva svacakṣuṣā
13,134.057d@015_1784 andhīkurvanti ye martyān krodhalobhasamanvitāḥ
13,134.057d@015_1785 lakṣaṇajñāś ca rūpeṣu ayathāvat pradarśakāḥ
13,134.057d@015_1786 evaṃyuktasamācārāḥ kāladharmagatās tu te
13,134.057d@015_1787 daṇḍitā yamadaṇḍena nirayasthāś ciraṃ priye
13,134.057d@015_1788 yadi cen mānuṣaṃ janma labheraṃs tādṛśā narāḥ
13,134.057d@015_1789 svabhāvato vā jātā vā andhā eva bhavanti te
13,134.057d@015_1790 akṣirogayutā vāpi nāsti tatra vicāraṇā
13,134.057d@015_1790 umā
13,134.057d@015_1791 mukharogayutāḥ ke cit kliśyante satataṃ narāḥ
13,134.057d@015_1792 dantakarṇakapolasthair vyādhibhir bahupīḍitāḥ
13,134.057d@015_1793 ādiprabhṛti martyā vā jātā vāpy atha kāraṇāt
13,134.057d@015_1794 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1794 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1795 hanta te kathayiṣyāmi śṛṇu devi samāhitā
13,134.057d@015_1796 kuvaktāras tu ye devi jihvayā kaṭukaṃ bhṛśam
13,134.057d@015_1797 asatyaṃ paruṣaṃ ghoraṃ gurūn prati parān prati
13,134.057d@015_1798 jihvābādhāṃ tathānyeṣāṃ kurvate kopakāraṇāt
13,134.057d@015_1799 prāyaśo 'nṛtabhūyiṣṭhā narāḥ kāryavaśena vā
13,134.057d@015_1800 teṣāṃ jihvāpradeśasthā vyādhayaḥ saṃbhavanti te
13,134.057d@015_1801 kuśrotāras tu ye cārthaṃ pareṣāṃ karṇanāśakāḥ
13,134.057d@015_1802 karṇarogān bahuvidhāṃl labhante te punarbhave
13,134.057d@015_1803 dantarogaśirorogakarṇarogās tathaiva ca
13,134.057d@015_1804 umā
13,134.057d@015_1804 anye mukhāśritā doṣāḥ sarve cātmakṛtaṃ phalam
13,134.057d@015_1805 pīḍyante satataṃ deva mānuṣeṣv eva ke cana
13,134.057d@015_1806 kukṣipakṣāśritair doṣair vyādhibhiś codarāśritaiḥ
13,134.057d@015_1807 tīkṣṇaśūlaiś ca pīḍyante narā duḥkhapariplutāḥ
13,134.057d@015_1808 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1808 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1809 ye purā manujā devi kāmakrodhayutā bhṛśam
13,134.057d@015_1810 ātmārtham eva cāhāraṃ bhuñjate nirapekṣakāḥ
13,134.057d@015_1811 abhakṣyāhāradāś caiva viśvastānāṃ viṣapradāḥ
13,134.057d@015_1812 abhakṣyabhakṣyadāś caiva śaucamaṅgalavarjitāḥ
13,134.057d@015_1813 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1814 kathaṃ cit prāpya mānuṣyaṃ tatra te vyādhipīḍitāḥ
13,134.057d@015_1815 tais tair bahuvidhākārair vyādhibhir duḥkhapīḍitāḥ
13,134.057d@015_1816 umā
13,134.057d@015_1816 bhavanty eva tathā devi yathā yena kṛtaṃ purā
13,134.057d@015_1817 dṛśyante satataṃ deva vyādhibhir mehanāśritaiḥ
13,134.057d@015_1818 pīḍyamānās tathā martyā aśmarīśarkarādibhiḥ
13,134.057d@015_1819 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1819 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1820 ye purā manujā devi paradārapradharṣakāḥ
13,134.057d@015_1821 tiryagyoniṣu dhūrtā vai maithunārthaṃ caranti ca
13,134.057d@015_1822 kāmadoṣeṇa ye dhūrtāḥ kanyāsu vidhavāsu ca
13,134.057d@015_1823 balātkāreṇa gacchanti rūpadarpadhanānvitāḥ
13,134.057d@015_1824 tādṛśā maraṇaṃ prāptāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1825 yadi cen mānuṣaṃ janma labheraṃs te tathāvidhāḥ
13,134.057d@015_1826 umā
13,134.057d@015_1826 tatra mehanajair ghoraiḥ pīḍyante vyādhibhiḥ priye
13,134.057d@015_1827 bhagavan mānuṣāḥ ke cid dṛśyante śoṣiṇaḥ kṛśāḥ
13,134.057d@015_1828 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1828 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1829 ye purā manujā devi māṃsalubdhāḥ sulolupāḥ
13,134.057d@015_1830 ātmārthaṃ svādugṛddhāś ca parabhogopatāpinaḥ
13,134.057d@015_1831 abhyasūyāparāś caiva parabhogeṣu ye narāḥ
13,134.057d@015_1832 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1833 śoṣavyādhiyutās tatra narā dhamanisaṃtatāḥ
13,134.057d@015_1834 umā
13,134.057d@015_1834 bhavanty eva narā devi pāpakarmopabhoginaḥ
13,134.057d@015_1835 bhagavan mānuṣāḥ ke cit kliśyante kuṣṭharogiṇaḥ
13,134.057d@015_1836 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1836 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1837 ye purā manujā devi pareṣāṃ rūpanāśakāḥ
13,134.057d@015_1838 āghātavadhabandhaiś ca vṛthādaṇḍena mohitāḥ
13,134.057d@015_1839 iṣṭanāśakarā ye tu apathyāhāradā narāḥ
13,134.057d@015_1840 cikitsakā vā duṣṭāś ca lobhamohasamanvitāḥ
13,134.057d@015_1841 nirdayāḥ prāṇihiṃsāyāṃ maladāś cittanāśakāḥ
13,134.057d@015_1842 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1843 yadi vai mānuṣaṃ janma labheraṃs te suduḥkhitāḥ
13,134.057d@015_1844 atra te kleśasaṃyuktāḥ kuṣṭharogasamanvitāḥ
13,134.057d@015_1845 ke cit tvagdoṣasaṃyuktā vraṇakuṣṭhaiś ca saṃyutāḥ
13,134.057d@015_1846 śvitrakuṣṭhayutā vāpi bahudhā kuṣṭhasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_1847 umā
13,134.057d@015_1847 bhavanty eva narā devi yathā yena kṛtaṃ phalam
13,134.057d@015_1848 bhagavan mānuṣāḥ ke cid aṅgahīnāś ca paṅgavaḥ
13,134.057d@015_1849 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1849 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1850 ye purā manujā devi lobhamohasamāvṛtāḥ
13,134.057d@015_1851 prāṇināṃ prāṇahiṃsārtham aṅgahīnaṃ prakurvate
13,134.057d@015_1852 śastreṇotkṛtya vā devi prāṇināṃ ceṣṭanāśakāḥ
13,134.057d@015_1853 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1854 tadaṅgahīnā vai pretya bhavanty eva na saṃśayaḥ
13,134.057d@015_1855 umā
13,134.057d@015_1855 svabhāvato vā jātā vā paṅgavas tu bhavanti te
13,134.057d@015_1856 bhagavan mānuṣāḥ ke cid granthibhiḥ piṭakais tathā
13,134.057d@015_1857 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1857 kliśyamānāḥ pradṛśyante tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1858 ye purā manujā devi granthibhedakarā nṛṇām
13,134.057d@015_1859 muṣṭiprahāraparuṣā nṛśaṃsāḥ pāpakāriṇaḥ
13,134.057d@015_1860 pāṭakās todakāś caiva śūlatunnās tathaiva ca
13,134.057d@015_1861 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1862 umā
13,134.057d@015_1862 granthibhiḥ piṭakaiś caiva kliśyante bhṛśaduḥkhitāḥ
13,134.057d@015_1863 bhagavan mānuṣāḥ ke cit pādarogasamanvitāḥ
13,134.057d@015_1864 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1864 dṛśyante satataṃ deva tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1865 ye purā manujā devi krodhalobhasamanvitāḥ
13,134.057d@015_1866 manujā devatāsthānaṃ svapādair bhraṃśayanty uta
13,134.057d@015_1867 jānubhiḥ pārṣṇibhiś caiva prāṇihiṃsāṃ prakurvate
13,134.057d@015_1868 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1869 umā
13,134.057d@015_1869 pādarogair bahuvidhair bādhyante ślīpadādibhiḥ
13,134.057d@015_1870 bhagavan mānuṣāḥ ke cid dṛśyante bahavo bhuvi
13,134.057d@015_1871 vātajaiḥ pittajai rogair yugapat sāṃnipātikaiḥ
13,134.057d@015_1872 rogair bahuvidhair deva kliśyamānāḥ suduḥkhitāḥ
13,134.057d@015_1873 asamastaiḥ samastaiś ca āḍhyā vā durgatās tathā
13,134.057d@015_1874 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1874 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1875 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu kalyāṇi kāraṇam
13,134.057d@015_1876 ye purā manujā devi āsuraṃ bhāvam āśritāḥ
13,134.057d@015_1877 svavaśāḥ kopanaparā guruvidveṣiṇas tathā
13,134.057d@015_1878 pareṣāṃ duḥkhajanakā manovākkāyakarmabhiḥ
13,134.057d@015_1879 chindan bhindaṃs tudann eva nityaṃ prāṇiṣu nirdayāḥ
13,134.057d@015_1880 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1881 yadi vai mānuṣaṃ janma labheraṃs te tathāvidhāḥ
13,134.057d@015_1882 tatra te bahubhir ghorais tapyante vyādhibhiḥ priye
13,134.057d@015_1883 ke cic chlīpadasaṃyuktāḥ ke cit kāsasamanvitāḥ
13,134.057d@015_1884 jvarātisāratṛṣṇābhiḥ pīḍyamānās tathāpare
13,134.057d@015_1885 vātagulmaiś ca bahubhiḥ śophodarasamanvitāḥ
13,134.057d@015_1886 pādarogaiś ca vividhair vraṇakuṣṭhabhagaṃdaraiḥ
13,134.057d@015_1887 āḍhyā vā durgatā vāpi dṛśyante vyādhipīḍitāḥ
13,134.057d@015_1888 evam ātmakṛtaṃ karma bhuñjate tatra tatra vai
13,134.057d@015_1889 gūhituṃ na ca śakyaṃ vai kena cit svakṛtaṃ phalam
13,134.057d@015_1890 umā
13,134.057d@015_1890 iti te kathitaṃ devi kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_1891 bhagavan devadeveśa bhūtapāla namo 'stu te
13,134.057d@015_1892 hrasvāṅgāś caiva vakrāṅgāḥ kubjā vāmanakās tathā
13,134.057d@015_1893 apare mānuṣā deva dṛśyante kuṇibāhavaḥ
13,134.057d@015_1894 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1894 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1895 ye purā manujā devi lobhamohasamanvitāḥ
13,134.057d@015_1896 dhānyamānān vikurvanti krayavikrayakāraṇāt
13,134.057d@015_1897 tulādoṣaṃ tathā devi dhṛtamāneṣu nityaśaḥ
13,134.057d@015_1898 arghāpakaraṇaṃ caiva sarveṣāṃ krayavikraye
13,134.057d@015_1899 aṅgadoṣakarā ye tu pareṣāṃ kopakāraṇāt
13,134.057d@015_1900 māṃsādāś caiva ye mūrkhā ayathāvad vṛthā sadā
13,134.057d@015_1901 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1902 umā
13,134.057d@015_1902 hrasvāṅgā vāmanāś caiva kubjāś caiva bhavanti te
13,134.057d@015_1903 bhagavan mānuṣāḥ ke cid dṛśyante mānuṣeṣu vai
13,134.057d@015_1904 unmattāś ca piśācāś ca paryaṭanto yatas tataḥ
13,134.057d@015_1905 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1905 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1906 ye purā manujā devi darpāhaṃkārasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_1907 bahudhā pralapanty eva prahasanti parān bhṛśam
13,134.057d@015_1908 mohayanti parān bhogair madanair lobhakāraṇāt
13,134.057d@015_1909 vṛddhān gurūṃś ca ye mūrkhā vṛthaivāpahasanti ca
13,134.057d@015_1910 śauṇḍā vidagdhāḥ śāstreṣu tathaivānṛtavādinaḥ
13,134.057d@015_1911 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1912 unmattāś ca piśācāś ca bhavanty eva na saṃśayaḥ
13,134.057d@015_1912 umā
13,134.057d@015_1913 bhagavan mānuṣāḥ ke cin nirapatyāḥ suduḥkhitāḥ
13,134.057d@015_1914 yatanto na labhanty eva apatyāni yatas tataḥ
13,134.057d@015_1915 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1915 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1916 ye purā manujā devi sarvaprāṇiṣu nirdayāḥ
13,134.057d@015_1917 ghnanti bālāṃś ca bhuñjante mṛgāṇāṃ pakṣiṇām api
13,134.057d@015_1918 guruvidveṣiṇaś caiva paraputrābhyasūyakāḥ
13,134.057d@015_1919 pitṛpūjāṃ na kurvanti yathoktaṃ cāṣṭakādibhiḥ
13,134.057d@015_1920 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1921 mānuṣyaṃ sucirāt prāpya nirapatyā bhavanti te
13,134.057d@015_1922 umā
13,134.057d@015_1922 putraśokayutā vāpi nāsti tatra vicāraṇā
13,134.057d@015_1923 bhagavan mānuṣāḥ ke cit pradṛśyante suduḥkhitāḥ
13,134.057d@015_1924 udvegavāsaniratāḥ sodvegāś ca yatas tataḥ
13,134.057d@015_1925 nityaśokasamāviṣṭā durgatāś ca tathaiva ca
13,134.057d@015_1926 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1926 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1927 ye purā manujā nityam utkocanaparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_1928 bhīṣayanti parān nityaṃ vikurvanti tathaiva ca
13,134.057d@015_1929 ṛṇair vṛddhiṃ ca ye kṛtvā daridrebhyo yatheṣṭataḥ
13,134.057d@015_1930 ṛṇārtham abhigacchanti satataṃ vṛddhirūpakāḥ
13,134.057d@015_1931 udvijante hi tān dṛṣṭvā dhārakās tv atha kāraṇāt
13,134.057d@015_1932 ativṛddhir na kartavyā daridrebhyaś ca dharmataḥ
13,134.057d@015_1933 ye śvabhiḥ krīḍamānāś ca trāsayanti vane mṛgān
13,134.057d@015_1934 prāṇihiṃsāṃ tathā devi kurvanti ca yatas tataḥ
13,134.057d@015_1935 yeṣāṃ gṛheṣu vai śvānas trāsayanti vṛthā narān
13,134.057d@015_1936 evaṃyuktasamācārāḥ kāladharmagatāḥ punaḥ
13,134.057d@015_1937 pīḍitā yamadaṇḍena nirayasthāś ciraṃ priye
13,134.057d@015_1938 kathaṃ cit prāpya mānuṣyaṃ tatra te duḥkhasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_1939 kudeśe duḥkhabhūyiṣṭhe vyāghātaśatasaṃkule
13,134.057d@015_1940 umā
13,134.057d@015_1940 jāyante tatra śocantaḥ sodvegāś ca yatas tataḥ
13,134.057d@015_1941 bhagavan mānuṣāḥ ke cid aiśvaryasthānasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_1942 mlecchabhūmiṣu dṛśyante mlecchaiśvaryasamanvitāḥ
13,134.057d@015_1943 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1943 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1944 ye purā manujā devi dhanadhānyasamanvitāḥ
13,134.057d@015_1945 ayathāvat prayacchanti śraddhāvarjitam eva vā
13,134.057d@015_1946 apātrebhyaś ca ye dānaṃ śaucamaṅgalavarjitāḥ
13,134.057d@015_1947 dadaty eva ca ye mūrkhāḥ ślāghayāvajñayāpi vā
13,134.057d@015_1948 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1949 kudeśe mlecchabhūyiṣṭhe durgame vanasaṃkaṭe
13,134.057d@015_1950 umā
13,134.057d@015_1950 mlecchādhipatyaṃ saṃprāpya jāyante tatra tatra vai
13,134.057d@015_1951 bhagavan bhaganetraghna mānuṣeṣv eva ke cana
13,134.057d@015_1952 klībā napuṃsakāś caiva dṛśyante paṇḍakās tathā
13,134.057d@015_1953 nīcakarmaratā nīcā nīcasaukhyās tathā bhuvi
13,134.057d@015_1954 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1954 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1955 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu kalyāṇi kāraṇam
13,134.057d@015_1956 ye purā manujā bhūtvā ghorakarmaratās tathā
13,134.057d@015_1957 paśupuṃstvopaghātena jīvanti ca ramanti ca
13,134.057d@015_1958 puṃstvopaghātinaś caiva narāṇāṃ kopakāraṇāt
13,134.057d@015_1959 ye dhūrtāḥ strīṣu gacchanti ayathāvad yatheṣṭataḥ
13,134.057d@015_1960 kāmavighnakarā ye tu dveṣapaiśunyakāraṇāt
13,134.057d@015_1961 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_1962 daṇḍitā yamadaṇḍena nirayasthāś ciraṃ priye
13,134.057d@015_1963 yadi cen mānuṣaṃ janma labheraṃs te tathāvidhāḥ
13,134.057d@015_1964 klībā varṣavarāś caiva paṇḍakāś ca bhavanti te
13,134.057d@015_1965 nīcakarmaratā loke nirlajjā vītasaṃbhramāḥ
13,134.057d@015_1966 paranindāṃ puraskṛtya te bhavanti svakarmaṇā
13,134.057d@015_1967 yadi cet saṃvimṛśyeraṃs te mucyante hi kilbiṣāt
13,134.057d@015_1968 tatrāpi te pramādyeyuḥ patanti narakālaye
13,134.057d@015_1969 strīṇām api tathā devi yathā puṃsāṃ tu karmajam
13,134.057d@015_1970 umā
13,134.057d@015_1970 iti te kathitaṃ devi bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi
13,134.057d@015_1971 bhagavan devadeveśa śūlapāṇe vṛṣadhvaja
13,134.057d@015_1972 puṃścalya iti yāḥ strīṣu nīcavṛttaratāḥ smṛtāḥ
13,134.057d@015_1973 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1973 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1974 yāḥ purā pramadā devi buddhimohasamanvitāḥ
13,134.057d@015_1975 kāmarāgasamāyuktāḥ patīn apacaranti vai
13,134.057d@015_1976 pratikūlaparā yās tu patīn prati yathā tathā
13,134.057d@015_1977 śaucaṃ lajjāṃ tu vismṛtya yatheṣṭaparicārakāḥ
13,134.057d@015_1978 evaṃyuktasamācārā yamaloke sudaṇḍitāḥ
13,134.057d@015_1979 yadi cen mānuṣaṃ janma labheraṃs tās tathāvidhāḥ
13,134.057d@015_1980 bahusādhāraṇā evaṃ puṃścalyaś ca bhavanti tāḥ
13,134.057d@015_1981 pauṃścalyaṃ yat tu tad vṛttaṃ strīṇāṃ kaṣṭatamaṃ smṛtam
13,134.057d@015_1982 tataḥprabhṛti tā devi patanty eva na saṃśayaḥ
13,134.057d@015_1983 umā
13,134.057d@015_1983 śocanti cet tu tad vṛttaṃ manasā hitam āpnuyuḥ
13,134.057d@015_1984 bhagavan devadeveśa pramadā vidhavā bhṛśam
13,134.057d@015_1985 dṛśyante mānuṣe loke sarvakalyāṇavarjitāḥ
13,134.057d@015_1986 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1986 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1987 yā purā pramadā devi buddhimohasamanvitāḥ
13,134.057d@015_1988 kuṭumbaṃ tatra vai patyur nāśayanti vṛthā tathā
13,134.057d@015_1989 viṣadāś cāgnidāś caiva patīn prati sunirdayāḥ
13,134.057d@015_1990 anyāsāṃ hi patīn yānti svapatidveṣakāraṇāt
13,134.057d@015_1991 evaṃyuktasamācārā yamaloke sudaṇḍitāḥ
13,134.057d@015_1992 nirayasthāś ciraṃ kālaṃ kathaṃ cit prāpya mānuṣam
13,134.057d@015_1993 umā
13,134.057d@015_1993 tatra tā bhogarahitā vidhavās tu bhavanti vai
13,134.057d@015_1994 bhagavan pramadās tv anyāḥ patau jñātiṣu satsv api
13,134.057d@015_1995 liṅginyaḥ saṃpradṛśyante pāṣaṇḍaṃ dharmam āśritāḥ
13,134.057d@015_1996 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_1996 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_1997 yāḥ purā bhāvadoṣeṇa lobhamohasamanvitāḥ
13,134.057d@015_1998 paradravyaparā lobhāt pareṣāṃ dravyahārakāḥ
13,134.057d@015_1999 abhyasūyāparā yās tu sapatnīnāṃ pradūṣakāḥ
13,134.057d@015_2000 īrṣyāparāḥ kopanāś ca bandhūnāṃ viphalāḥ sadā
13,134.057d@015_2001 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani tāḥ priye
13,134.057d@015_2002 apalakṣaṇasaṃpannāḥ pāṣaṇḍaṃ dharmam āśritāḥ
13,134.057d@015_2003 umā
13,134.057d@015_2003 striyaḥ pravrājaśīlāś ca bhavanty eva na saṃśayaḥ
13,134.057d@015_2004 bhagavan mānuṣāḥ ke cit kāruvṛttiṃ samāśritāḥ
13,134.057d@015_2005 pradṛśyante manuṣyeṣu nīcakarmaratā janāḥ
13,134.057d@015_2006 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2006 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2007 ye purā manujā devi stabdhā mānayutā bhṛśam
13,134.057d@015_2008 darpāhaṃkārasaṃyuktāḥ kevalātmaparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_2009 tādṛśā manujā devi punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_2010 kāravo naṭagandharvāḥ saṃbhavanti yathā tathā
13,134.057d@015_2011 nāpitā bandinaś caiva tathā vaitālikāḥ priye
13,134.057d@015_2012 evaṃbhūtās tv adhovṛttiṃ jīvanty āśritya mānavāḥ
13,134.057d@015_2013 paraprasādanakarās te paraiḥ kṛtavetanāḥ
13,134.057d@015_2014 umā
13,134.057d@015_2014 parāvamānasya phalaṃ bhuñjate paurvadehikam
13,134.057d@015_2015 bhagavan devadeveśa mānuṣeṣv eva ke cana
13,134.057d@015_2016 dāsabhūtāḥ pradṛśyante sarvakarmakarā bhṛśam
13,134.057d@015_2017 āghātabhartsanasahāḥ pīḍyamānāś ca sarvaśaḥ
13,134.057d@015_2018 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2018 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2019 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu kalyāṇi kāraṇam
13,134.057d@015_2020 ye purā manujā devi pareṣāṃ vittahārakāḥ
13,134.057d@015_2021 ṛṇavṛddhikaraṃ kuryān nyāsadattaṃ tathaiva ca
13,134.057d@015_2022 nikṣepakāraṇād dattaṃ pareṣāṃ dravyahāriṇaḥ
13,134.057d@015_2023 pramādād vismṛtaṃ naṣṭaṃ pareṣāṃ dhanahārakāḥ
13,134.057d@015_2024 vadhabandhaparikleśair dāsatve kurvate 'parān
13,134.057d@015_2025 tādṛśā maraṇaṃ prāptā daṇḍitā yamaśāsanaiḥ
13,134.057d@015_2026 kathaṃ cit prāpya mānuṣyaṃ tatra te devi sarvathā
13,134.057d@015_2027 dāsabhūtā bhavanty eva janmaprabhṛti mānavāḥ
13,134.057d@015_2028 teṣāṃ karmāṇi kurvanti yeṣāṃ te dhanahārakāḥ
13,134.057d@015_2029 ā samāpteḥ svapāpasya kurvantīti viniścayaḥ
13,134.057d@015_2030 paśubhūtās tathā cānye bhavanti dhanahārakāḥ
13,134.057d@015_2031 tat tathā kṣīyate karma teṣāṃ pūrvāparādhajam
13,134.057d@015_2032 ato 'nyathā na tac chakyaṃ karma hātuṃ surāsuraiḥ
13,134.057d@015_2033 kiṃ tu mokṣavidhis teṣāṃ sarvathā tatprasādanam
13,134.057d@015_2034 ayathāvan mokṣakāmaḥ punarjanmani ceṣyate
13,134.057d@015_2035 mokṣakāmī yathānyāyaṃ kurvan karmāṇi sarvaśaḥ
13,134.057d@015_2036 bhartuḥ prasādam ākāṅkṣed āghātān sarvadā sahan
13,134.057d@015_2037 prītipūrvaṃ tu yo bhartrā mukto muktaḥ svapāpataḥ
13,134.057d@015_2038 tathābhūtān karmakarān sadā saṃpoṣayet patiḥ
13,134.057d@015_2039 yathārhaṃ kārayet karma daṇḍaṃ kāraṇataḥ kṣipet
13,134.057d@015_2040 vṛddhān bālāṃs tathā kṣīṇān pālayan dharmam āpnuyāt
13,134.057d@015_2041 umā
13,134.057d@015_2041 iti te kathitaṃ devi kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_2042 bhagavan mānuṣeṣv eva mānuṣāḥ samadarśanāḥ
13,134.057d@015_2043 caṇḍālā iva dṛśyante sparśamātreṇa dūṣakāḥ
13,134.057d@015_2044 nīcakarmakarā deva sarveṣāṃ malahārakāḥ
13,134.057d@015_2045 durgatāḥ kleśabhūyiṣṭhā virūpā duṣṭacetasaḥ
13,134.057d@015_2046 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2046 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2047 tad ahaṃ te pravakṣyāmi tvam ekāgramanāḥ śṛṇu
13,134.057d@015_2048 ye purā manujā ghorā atimānayutā bhṛśam
13,134.057d@015_2049 ātmasaṃbhāvanāyuktāḥ stabdhā darpasamanvitāḥ
13,134.057d@015_2050 praṇāmaṃ na tu kurvanti gurūṇām api pāpakāḥ
13,134.057d@015_2051 ye svadharmārpaṇaṃ kāryam atimānān na kurvate
13,134.057d@015_2052 parān saṃnāmayanty eva ājñayātmani ye balāt
13,134.057d@015_2053 ṛddhiyogāt parān nityam avamanyanti mānavān
13,134.057d@015_2054 pānapāḥ sarvabhakṣāś ca paruṣāḥ kaṭukā narāḥ
13,134.057d@015_2055 evaṃyuktasamācārā daṇḍitā yamaśāsanaiḥ
13,134.057d@015_2056 kathaṃ cit prāpya mānuṣyaṃ caṇḍālāḥ saṃbhavanti te
13,134.057d@015_2057 nīcakarmaratāś caiva sarveṣāṃ malahārakāḥ
13,134.057d@015_2058 pareṣāṃ vandanaparās te bhavanty avamānitāḥ
13,134.057d@015_2059 virūpāḥ pāpayonisthāḥ sparśanād api varjitāḥ
13,134.057d@015_2060 kuvṛttim upajīvanti bhūtvā te rajakādayaḥ
13,134.057d@015_2061 purātimānadoṣāt tu bhuñjate svakṛtaṃ phalam
13,134.057d@015_2062 tān apy avasthākṛpaṇāṃś caṇḍālān api buddhimān
13,134.057d@015_2063 na ca ninden nātikupyed bhuñjate svakṛtaṃ phalam
13,134.057d@015_2064 umā
13,134.057d@015_2064 caṇḍālā api tāṃ jātiṃ śocantaḥ śuddhim āpnuyuḥ
13,134.057d@015_2065 bhagavan mānuṣāḥ ke cid āśāpāśaśatair vṛtāḥ
13,134.057d@015_2066 pareṣāṃ dvāri tiṣṭhanti pratiṣiddhāḥ praveśane
13,134.057d@015_2067 draṣṭuṃ jñāpayituṃ caiva na labhante ca yatnataḥ
13,134.057d@015_2068 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2068 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2069 ye purā manujā devi aiśvaryasthānasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_2070 saṃvidaṃ tu na kurvanti parair aiśvaryamohitāḥ
13,134.057d@015_2071 dvārāṇi na dadaty eva dveṣalobhādibhir vṛtāḥ
13,134.057d@015_2072 avasthāmohasaṃyuktāḥ svārthamātraparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_2073 lubdhā bhogayutā vāpi sarveṣāṃ niṣphalā bhṛśam
13,134.057d@015_2074 api śaktā na kuryur ye parānugrahakāraṇāt
13,134.057d@015_2075 nirdayāś caiva nirdvārā bhogaiśvaryagatiṃ prati
13,134.057d@015_2076 evaṃyuktasamācārāḥ punarjanmani śobhane
13,134.057d@015_2077 yadi cen mānuṣaṃ janma labheraṃs te tathāvidhāḥ
13,134.057d@015_2078 durgatā duravasthāś ca karmavyākṣepasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_2079 abhidhāvanti te sarve tam artham abhivedinaḥ
13,134.057d@015_2080 rājñāṃ vā rājamātrāṇāṃ dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ
13,134.057d@015_2081 karma vijñāpituṃ bhadre na labhante kathaṃ cana
13,134.057d@015_2082 umā
13,134.057d@015_2082 praveṣṭum api te dvāri bahis tiṣṭhanti kāṅkṣayā
13,134.057d@015_2083 bhagavan mānuṣe loke mānuṣeṣu bahuṣv api
13,134.057d@015_2084 sahasā naṣṭasarvasvā bhraṣṭakośaparigrahāḥ
13,134.057d@015_2085 dṛśyante mānuṣāḥ ke cid rājacorodakādibhiḥ
13,134.057d@015_2086 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2086 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2087 ye purā manujā devi āsuraṃ bhāvam āśritāḥ
13,134.057d@015_2088 pareṣāṃ vṛttināśaṃ tu kurvate dveṣalobhataḥ
13,134.057d@015_2089 utkocanaparāś caiva piśunāś ca tathāvidhāḥ
13,134.057d@015_2090 paradravyaharā ghorāś cauryād vānyena karmaṇā
13,134.057d@015_2091 nirdayā niranukrośāḥ pareṣāṃ vṛttināśakāḥ
13,134.057d@015_2092 nāstikānṛtabhūyiṣṭhāḥ paradravyāpahāriṇaḥ
13,134.057d@015_2093 evaṃyuktasamācārā daṇḍitā yamaśāsanaiḥ
13,134.057d@015_2094 nirayasthāś ciraṃ kālaṃ tatra duḥkhasamanvitāḥ
13,134.057d@015_2095 yadi cen mānuṣaṃ janma labheraṃs te tathāvidhāḥ
13,134.057d@015_2096 tatrasthāḥ prāpnuvanty eva sahasā dravyanāśanam
13,134.057d@015_2097 kaṣṭaṃ ca prāpnuvanty eva kāraṇākāraṇād api
13,134.057d@015_2098 umā
13,134.057d@015_2098 nāśaṃ vināśaṃ dravyāṇām upaghātāṃś ca sarvaśaḥ
13,134.057d@015_2099 bhagavan mānuṣāḥ ke cid bāndhavaiḥ sahasā pṛthak
13,134.057d@015_2100 kāraṇākāraṇād eva sahasā prāṇanāśanam
13,134.057d@015_2101 śastreṇa vānyathā vāpi prāpnuvanti vadhaṃ narāḥ
13,134.057d@015_2102 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2102 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2103 ye purā manujā devi ghorakarmaratā narāḥ
13,134.057d@015_2104 āsurāḥ prāyaśo mūrkhāḥ prāṇihiṃsāpriyā bhṛśam
13,134.057d@015_2105 nirdayāḥ prāṇihiṃsāyāṃ tathā prāṇavighātakāḥ
13,134.057d@015_2106 viśvastaghātakāś caiva tathā suptavighātakāḥ
13,134.057d@015_2107 prāyaśo 'nṛtabhūyiṣṭhā nāstikā māṃsabhojinaḥ
13,134.057d@015_2108 evaṃyuktasamācārāḥ prāṇidharmagatāḥ punaḥ
13,134.057d@015_2109 daṇḍitā yamadaṇḍena nirayasthāś ciraṃ priye
13,134.057d@015_2110 tiryagyoniṃ punaḥ prāpya tatra duḥkhaparikṣayāt
13,134.057d@015_2111 yadi cen mānuṣaṃ janma labheraṃs te tathāvidhāḥ
13,134.057d@015_2112 tatra te prāpnuvanty eva vadhabandhān yathā tathā
13,134.057d@015_2113 āḍhyā vā durgatā vāpi bhuñjate svakṛtaṃ phalam
13,134.057d@015_2114 suptā mattāś ca viśvastās tathā te prāpnuvanty uta
13,134.057d@015_2115 prāṇābādhakṛtaṃ duḥkhaṃ bāndhavaiḥ sahasā pṛthak
13,134.057d@015_2116 umā
13,134.057d@015_2116 putradāravināśaṃ vā śastreṇānyena vā vadham
13,134.057d@015_2117 bhagavan mānuṣāḥ ke cid rājabhir nītikovidaiḥ
13,134.057d@015_2118 daṇḍyante mānuṣe loke mānuṣāḥ satataṃ bhuvi
13,134.057d@015_2119 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2119 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2120 ye purā manujā devi manujāṃś cetarāṃś ca vā
13,134.057d@015_2121 kliṣṭaghātena nighnanti prāṇān prāṇiṣu nirdayāḥ
13,134.057d@015_2122 asurā ghorakarmāṇaḥ krūradaṇḍavadhapriyāḥ
13,134.057d@015_2123 ye daṇḍayanty adaṇḍyāṃs tu rājānaḥ kopamohitāḥ
13,134.057d@015_2124 hiṃsāvihārāḥ puruṣā māṃsādā nāstikāḥ śubhe
13,134.057d@015_2125 ke cit strīpuruṣaghnāś ca gurughnāś ca tathā priye
13,134.057d@015_2126 evaṃyuktasamācārāḥ prāṇidharmagatāḥ punaḥ
13,134.057d@015_2127 daṇḍitā yamadaṇḍena nirayasthāś ciraṃ priye
13,134.057d@015_2128 pūrvadehakṛtaṃ karma bhuñjate tad iha prajāḥ
13,134.057d@015_2129 ihaiva yat kṛtaṃ karma tat paratra phalaty uta
13,134.057d@015_2130 eṣā vyavasthitir devi mānuṣeṣv eva dṛśyate
13,134.057d@015_2131 na ṛṣīṇāṃ na devānām amaratvāt tapobalāt
13,134.057d@015_2132 tair ekena śarīreṇa bhujyate karmaṇaḥ phalam
13,134.057d@015_2133 umā
13,134.057d@015_2133 na tathā mānuṣāṇāṃ syād antardhāya bhaved dhi tam
13,134.057d@015_2134 kimarthaṃ mānuṣā loke daṇḍyante pṛthivīśvaraiḥ
13,134.057d@015_2135 kṛtāparādham uddiśya hantā hartāyam ity uta
13,134.057d@015_2136 putrārthī putrakāmeṣṭyā ihaiva labhate sutān
13,134.057d@015_2137 tenaiva hi śarīreṇa bhuñjānāḥ karmaṇāṃ phalam
13,134.057d@015_2138 dṛśyante mānuṣe loke tad bhavān anumanyate
13,134.057d@015_2139 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2139 etan me saṃśayasthānaṃ tat tvaṃ śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2140 sthāne saṃśayitaṃ devi tat tvaṃ śṛṇu samāhitā
13,134.057d@015_2141 karma karmaphalaṃ ceti yugapad bhuvi neṣyate
13,134.057d@015_2142 yat tvayābhihitaṃ devi hantā hartāyam ity api
13,134.057d@015_2143 teṣāṃ tatpūrvakaṃ karma daṇḍyate yatra rājabhiḥ
13,134.057d@015_2144 daihikaṃ duṣkṛtaṃ teṣāṃ hetur bhavati śāsane
13,134.057d@015_2145 aparādhāpadeśena rājā daṇḍayati prajāḥ
13,134.057d@015_2146 ihaloke vyavasthārthaṃ rājabhir daṇḍanaṃ smṛtam
13,134.057d@015_2147 udvejanārthaṃ śeṣāṇām aparādhaṃ tam uddiśan
13,134.057d@015_2148 purākṛtaphalaṃ daṇḍo daṇḍyamānasya tad dhruvam
13,134.057d@015_2149 umā
13,134.057d@015_2149 prāg eva ca mayā proktaṃ tatra niḥsaṃśayā bhava
13,134.057d@015_2150 bhagavan bhuvi martyānāṃ daṇḍitānāṃ nareśvaraiḥ
13,134.057d@015_2151 daṇḍenaiva tu teneha pāpanāśo bhaven na vā
13,134.057d@015_2152 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2152 etan mayā saṃśayitaṃ tad bhavāṃś chettum arhati
13,134.057d@015_2153 sthāne saṃśayitaṃ devi śṛṇu tat tvaṃ samāhitā
13,134.057d@015_2154 ye nṛpair daṇḍitā bhūmāv aparādhāpadeśataḥ
13,134.057d@015_2155 yamaloke na daṇḍyante tatra te yamadaṇḍanaiḥ
13,134.057d@015_2156 adaṇḍitā vā ye mithyā martyā vā daṇḍitā bhuvi
13,134.057d@015_2157 tān yamo daṇḍayaty eva sa hi veda kṛtākṛtam
13,134.057d@015_2158 nātikramed yamaṃ kaś cit karma kṛtveha mānuṣaḥ
13,134.057d@015_2159 rājā yamaś ca kurvāte daṇḍamātraṃ tu śobhane
13,134.057d@015_2160 ubhābhyāṃ yamarājabhyāṃ daṇḍito 'daṇḍito 'pi vā
13,134.057d@015_2161 paścāt karmaphalaṃ bhuṅkte narake mānuṣeṣu vā
13,134.057d@015_2162 nāsti karmaphalacchettā kaś cil lokatraye 'pi ca
13,134.057d@015_2163 umā
13,134.057d@015_2163 iti te kathitaṃ sarvaṃ nirviśaṅkā bhava priye
13,134.057d@015_2164 kimarthaṃ duṣkṛtaṃ kṛtvā mānuṣā bhuvi nityaśaḥ
13,134.057d@015_2165 punas tatkarmanāśāya prāyaścittāni kurvate
13,134.057d@015_2166 sarvapāpaharaṃ ceti hayamedhaṃ vadanti ca
13,134.057d@015_2167 prāyaścittāni cānyāni pāpanāśāya kurvate
13,134.057d@015_2168 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2168 tasmān me saṃśayo jātas tvaṃ taṃ chettum ihārhasi
13,134.057d@015_2169 sthāne saṃśayitaṃ devi śṛṇu tat tvaṃ samāhitā
13,134.057d@015_2170 saṃśayo hi mahān eṣa pūrveṣāṃ ca manīṣiṇām
13,134.057d@015_2171 dvidhā tu kriyate pāpaṃ sadbhiś cāsadbhir eva ca
13,134.057d@015_2172 abhisaṃdhāya vā nityam anyathā vā yadṛcchayā
13,134.057d@015_2173 kevalaṃ cābhisaṃdhāya saṃrambhāc ca karoti yat
13,134.057d@015_2174 karmaṇas tasya nāśas tu na kathaṃ cana vidyate
13,134.057d@015_2175 abhisaṃdhikṛtasyeha naiva nāśo 'sti karmaṇaḥ
13,134.057d@015_2176 aśvamedhasahasrair vā prāyaścittaśatair api
13,134.057d@015_2177 anyathā yat kṛtaṃ pāpaṃ pramādād vā yadṛcchayā
13,134.057d@015_2178 prāyaścittāśvamedhābhyāṃ śodhanāt tu praṇaśyati
13,134.057d@015_2179 lokasaṃvyavahārārthaṃ prāyaścittādir iṣyate
13,134.057d@015_2180 viddhy evaṃ pāpake kārye nirviśaṅkā bhava priye
13,134.057d@015_2181 umā
13,134.057d@015_2181 iti te kathitaṃ devi kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_2182 bhagavan devadeveśa mānuṣāś cetarā api
13,134.057d@015_2183 mriyante bahudhā loke kāraṇākāraṇād api
13,134.057d@015_2184 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2184 kena karmavipākena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2185 ye purā manujā devi kāraṇākāraṇād api
13,134.057d@015_2186 yathāsubhir viyojyante prāṇinaḥ prāṇinirdayaiḥ
13,134.057d@015_2187 tathaiva te prāpnuvanti yathaivātmakṛtaṃ phalam
13,134.057d@015_2188 viṣadas tu viṣeṇaiva śastraiḥ śastreṇa ghātakaḥ
13,134.057d@015_2189 evam eva yathā loke mānuṣā ghnanti mānuṣān
13,134.057d@015_2190 kāraṇair eva te tena tathā svaprāṇanāśanam
13,134.057d@015_2191 prāpnuvanti punar devi nāsti tatra vicāraṇā
13,134.057d@015_2192 iti te kathitaṃ sarvaṃ pāpakarmaphalaṃ priye
13,134.057d@015_2193 bhūyas tava samāsena kathayiṣyāmi tac chṛṇu
13,134.057d@015_2194 satyapramāṇakaraṇaṃ nityam avyabhicāri ca
13,134.057d@015_2195 yaiḥ purā manujair devi yasmin kāle yathā kṛtam
13,134.057d@015_2196 yenaiva kāraṇenāpi karma yat tu śubhāśubham
13,134.057d@015_2197 tasmin kāle tathā devi tenaiva karaṇena te
13,134.057d@015_2198 prāpnuvanti narāḥ pretya niḥsaṃdehaṃ śubhāśubham
13,134.057d@015_2199 iti satyaṃ vijānīhi lokatantravidhiṃ prati
13,134.057d@015_2200 karma kṛtvā naro bhoktā sa nāsti divi vā bhuvi
13,134.057d@015_2201 na śakyaṃ karma cābhoktuṃ sadevāsuramānuṣaiḥ
13,134.057d@015_2202 karmaṇā grathito loka ādiprabhṛti vartate
13,134.057d@015_2203 etad uddeśataḥ proktaṃ karmapākaphalaṃ priye
13,134.057d@015_2204 yad anyac ca mayā noktaṃ yasmiṃs te karmasaṃgrahe
13,134.057d@015_2205 buddhitarkeṇa tat sarvaṃ tathā veditum arhasi
13,134.057d@015_2206 umā
13,134.057d@015_2206 kathitaṃ śrotukāmāyāḥ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi
13,134.057d@015_2207 bhagavan sarvalokeśa lokapālanamaskṛta
13,134.057d@015_2208 prasādāt te mahādeva śrutā me karmaṇāṃ gatiḥ
13,134.057d@015_2209 saṃgṛhītaṃ ca tat sarvaṃ tattvato 'mṛtasaṃnibham
13,134.057d@015_2210 karmaṇā grathitaṃ sarvam iti vedmi śubhāśubham
13,134.057d@015_2211 govatsavac ca jananīṃ nimnaṃ salilavat tathā
13,134.057d@015_2212 kartāraṃ svakṛtaṃ karma nityaṃ tam anudhāvati
13,134.057d@015_2213 kṛtasya karmaṇaś ceha na nāśo 'stīti niścayaḥ
13,134.057d@015_2214 aśubhasya śubhasyāpi tad apy avagataṃ mayā
13,134.057d@015_2215 bhūya eva mahādeva varada prītivardhana
13,134.057d@015_2216 karmaṇāṃ gatim āśritya saṃśayān moktum arhasi
13,134.057d@015_2216 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2217 yat te vivakṣitaṃ devi guhyam apy asitekṣaṇe
13,134.057d@015_2218 umā
13,134.057d@015_2218 tat sarvaṃ nirviśaṅkā tvaṃ pṛccha māṃ śubhalakṣaṇe
13,134.057d@015_2219 evaṃ vyavasthite loke karmaṇā vṛṣabhadhvaja
13,134.057d@015_2220 kṛtvā tat puruṣaḥ karma śubhaṃ vā yadi vetarat
13,134.057d@015_2221 karmaṇaḥ svakṛtasyeha kadā bhuṅkte phalaṃ punaḥ
13,134.057d@015_2222 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2222 iha vā pretya vā deva tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2223 sthāne saṃśayitaṃ devi tad dhi guhyatamaṃ śṛṇu
13,134.057d@015_2224 tvatpriyārthaṃ pravakṣyāmi devaguhyaṃ śubhānane
13,134.057d@015_2225 pūrvadehakṛtaṃ karma bhuñjate tad iha prajāḥ
13,134.057d@015_2226 ihaiva yat kṛtaṃ puṃsāṃ tat paratra phaliṣyati
13,134.057d@015_2227 eṣā vyavasthitir devi mānuṣeṣv eva dṛśyate
13,134.057d@015_2228 devānām asurāṇāṃ ca amaratvāt tapobalāt
13,134.057d@015_2229 ekenaiva śarīreṇa bhujyate karmaṇāṃ phalam
13,134.057d@015_2230 umā
13,134.057d@015_2230 mānuṣair na tathā devi antaraṃ tv etad iṣyate
13,134.057d@015_2231 bhagavan bhaganetraghna mānuṣāṇāṃ viceṣṭitam
13,134.057d@015_2232 sarvam ātmakṛtaṃ ceti śrutaṃ me bhagavanmatam
13,134.057d@015_2233 loke grahakṛtaṃ sarvaṃ matvā karma śubhāśubham
13,134.057d@015_2234 sadaiva grahanakṣatraṃ prāyaśaḥ paryupāsate
13,134.057d@015_2235 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2235 etaṃ me saṃśayaṃ deva tadgataṃ chettum arhasi
13,134.057d@015_2236 sthāne saṃśayitaṃ devi śṛṇu tattvaviniścayam
13,134.057d@015_2237 nakṣatrāṇi grahāś caiva śubhāśubhanivedakāḥ
13,134.057d@015_2238 mānavānāṃ mahābhāge na tu karmakarāḥ svayam
13,134.057d@015_2239 prajānāṃ tu hitārthāya śubhāśubhavidhiṃ prati
13,134.057d@015_2240 anāgatam atikrāntaṃ jyotiścakreṇa bodhyate
13,134.057d@015_2241 kiṃ tu tatra śubhaṃ karma sugrahais tan nivedyate
13,134.057d@015_2242 duṣkṛtasyāśubhair eva samavāyo bhaved iti
13,134.057d@015_2243 tasmād dhi grahavaiṣamye vaiṣamyaṃ kurute janaḥ
13,134.057d@015_2244 grahasāmye śubhaṃ kuryāj jātyāṃ jātyāṃ purākṛtam
13,134.057d@015_2245 kevalaṃ grahanakṣatraṃ na karoti śubhāśubham
13,134.057d@015_2246 sarvam ātmakṛtaṃ karma lokavādo grahā iti
13,134.057d@015_2247 pṛthag grahāḥ pṛthak kartā kartrā svaṃ bhujyate phalam
13,134.057d@015_2248 umā
13,134.057d@015_2248 iti te kathitaṃ sarvaṃ viśaṅkāṃ jahi śobhane
13,134.057d@015_2249 bhagavan vividhaṃ karma kṛtvā jantuḥ śubhāśubham
13,134.057d@015_2250 kiṃ tayoḥ pūrvakataraṃ bhuṅkte janmāntare punaḥ
13,134.057d@015_2251 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2251 eṣa me saṃśayo deva taṃ me chettum ihārhasi
13,134.057d@015_2252 sthāne saṃśayitaṃ devi tat te vakṣyāmi tattvataḥ
13,134.057d@015_2253 aśubhaṃ pūrvam ity āhur apare śubham ity api
13,134.057d@015_2254 mithyā tad ubhayaṃ proktaṃ kevalaṃ tad bravīmi te
13,134.057d@015_2255 mānuṣe tu pade karma yugapad bhujyate sadā
13,134.057d@015_2256 yathākṛtaṃ yathāyogam ubhayaṃ bhujyate kramāt
13,134.057d@015_2257 bhuñjānāś caiva dṛśyante kramaśo bhuvi mānavāḥ
13,134.057d@015_2258 ṛddhiṃ hāniṃ sukhaṃ duḥkham abhayaṃ bhayam eva ca
13,134.057d@015_2259 duḥkhāny anubhavanty āḍhyā daridrāś ca sukhāni ca
13,134.057d@015_2260 yaugapadyāc ca bhuñjānā dṛśyante lokasākṣikam
13,134.057d@015_2261 narake svargaloke ca na tathā saṃsthitiḥ priye
13,134.057d@015_2262 nityaṃ duḥkhaṃ hi narake svarge nityaṃ sukhaṃ tathā
13,134.057d@015_2263 śubhāśubhānām ādhikyāt karmaṇā tatra sevyate
13,134.057d@015_2264 nirantaraṃ sukhaṃ duḥkhaṃ svarge ca narake bhavet
13,134.057d@015_2265 tatrāpi sumahat kṛtvā pūrvam alpaṃ punaḥ śubhe
13,134.057d@015_2266 umā
13,134.057d@015_2266 etat te sarvam ākhyātaṃ bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi
13,134.057d@015_2267 bhagavan prāṇino loke mriyante kena hetunā
13,134.057d@015_2268 jātā jātā na tiṣṭhanti tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2268 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2269 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu tattvaṃ samāhitā
13,134.057d@015_2270 ātmakarmakṣayād dehaṃ yathā muñcanti tac chṛṇu
13,134.057d@015_2271 śarīrātmasamāhāro jantur ity abhidhīyate
13,134.057d@015_2272 tatrātmānaṃ nityam āhur anityaṃ kṣetram ucyate
13,134.057d@015_2273 tat tu kālavaśāl loke jīrṇaṃ bhavati śobhane
13,134.057d@015_2274 kālaś chinatti cāyūṃṣi dinamāsartuhāyanaiḥ
13,134.057d@015_2275 kālaḥ pacati bhūtāni kālenākulitaṃ jagat
13,134.057d@015_2276 kālaṃ nātikrameran hi sadevāsuramānavāḥ
13,134.057d@015_2277 yathākāśe na tiṣṭheta dravyaṃ kiṃ cid acetanam
13,134.057d@015_2278 tathā dhāvati kālo 'yaṃ kṣaṇaṃ kiṃ cin na tiṣṭhati
13,134.057d@015_2279 evaṃ kālena saṃkrāntaṃ śarīraṃ jarjarīkṛtam
13,134.057d@015_2280 akarmayogyaṃ saṃśīrṇaṃ tyaktvā dehī tato vrajet
13,134.057d@015_2281 nityasyānityasaṃtyāgāl loke tan maraṇaṃ viduḥ
13,134.057d@015_2282 na ca nityasya jīvasya vināśo vidyate śubhe
13,134.057d@015_2283 sa punar jāyate 'nyatra śarīraṃ navam āviśan
13,134.057d@015_2284 umā
13,134.057d@015_2284 evaṃ lokagatir nityam ādiprabhṛti vartate
13,134.057d@015_2285 bhagavan prāṇināṃ bālā dṛśyante maraṇaṃ gatāḥ
13,134.057d@015_2286 ativṛddhāś ca jīvanto dṛśyante cirajīvinaḥ
13,134.057d@015_2287 kevalaṃ kālamaraṇaṃ na pramāṇaṃ maheśvara
13,134.057d@015_2288 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2288 tasmān me saṃśayaṃ brūhi prāṇināṃ jīvakāraṇam
13,134.057d@015_2289 śṛṇu tatkāraṇaṃ devi nirṇayas tv eka eva saḥ
13,134.057d@015_2290 jīrṇatvamātraṃ kurute kālo dehaṃ na pātayet
13,134.057d@015_2291 jīrṇe karmaṇi saṃghātaḥ svayam eva viśīryate
13,134.057d@015_2292 pūrvakarmapramāṇena jīvitaṃ mṛtyur eva vā
13,134.057d@015_2293 yāvat pūrvakṛtaṃ karma tāvaj jīvati mānavaḥ
13,134.057d@015_2294 tadvat kālavaśād bālā mriyante bhogasaṃkṣayāt
13,134.057d@015_2295 jīvanti ciravṛddhāś ca tathā karmapramāṇataḥ
13,134.057d@015_2296 umā
13,134.057d@015_2296 iti te kathitaṃ devi nirviśaṅkā bhava priye
13,134.057d@015_2297 bhagavan kena vṛttena bhavanti cirajīvinaḥ
13,134.057d@015_2298 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2298 alpāyuṣo narāḥ kena tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2299 śṛṇu tat sarvam akhilaṃ guhyaṃ pathyataraṃ nṛṇām
13,134.057d@015_2300 ye narā vṛttasaṃpannā bhavanti cirajīvinaḥ
13,134.057d@015_2301 ahiṃsā satyavacanam akrodhaḥ kṣāntir ārjavam
13,134.057d@015_2302 gurūṇāṃ nityaśuśrūṣā vṛddhānām api pūjanam
13,134.057d@015_2303 śaucaṃ cākāryasaṃtyāgaḥ sadā pathyasya bhojanam
13,134.057d@015_2304 evamādi śubhaṃ vṛttaṃ narāṇāṃ dīrghajīvinām
13,134.057d@015_2305 tapasā brahmacaryeṇa rasāyananiṣevaṇāt
13,134.057d@015_2306 udagrasattvā balino bhavanti cirajīvinaḥ
13,134.057d@015_2307 svarge vā mānuṣe vāpi ciraṃ tiṣṭhanti dhārmikāḥ
13,134.057d@015_2308 apare pāpakarmāṇaḥ prāyaśo 'nṛtavādinaḥ
13,134.057d@015_2309 hiṃsāpriyā gurudviṣṭā niṣkriyāḥ śaucavarjitāḥ
13,134.057d@015_2310 nāstikā ghorakarmāṇaḥ satataṃ māṃsapānapāḥ
13,134.057d@015_2311 pāpācārā gurudveṣāḥ kopanāḥ kalahapriyāḥ
13,134.057d@015_2312 evam evāśubhācārās tiṣṭhanti niraye ciram
13,134.057d@015_2313 tiryagyonau tathātyantam alpaṃ tiṣṭhanti mānuṣe
13,134.057d@015_2314 tasmād alpāyuṣo martyās tādṛśāḥ saṃbhavanti te
13,134.057d@015_2315 agamyadeśagamanād apathyānāṃ ca bhojanāt
13,134.057d@015_2316 āyuḥkṣayo bhaven nṝṇām āyuḥkṣayakarā hi te
13,134.057d@015_2317 bhavanty alpāyuṣas tais tair anyathā cirajīvinaḥ
13,134.057d@015_2318 umā
13,134.057d@015_2318 etat te kathitaṃ sarvaṃ bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi
13,134.057d@015_2319 bhagavan devadeveśa śrutaṃ me paramaṃ hitam
13,134.057d@015_2320 ātmano jātisaṃbandhaṃ brūhi strīpuruṣāntare
13,134.057d@015_2321 strīprāṇaḥ puruṣaprāṇa ekaḥ sa pṛthag eva vā
13,134.057d@015_2322 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2322 eṣa me saṃśayo deva taṃ me chettuṃ tvam arhasi
13,134.057d@015_2323 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu sarvaṃ samāhitā
13,134.057d@015_2324 puṃstvaṃ strītvam iti prāṇe sthitir nāsti śubhekṣaṇe
13,134.057d@015_2325 nirvikārī sadaivātmā strītvaṃ puṃstvaṃ na cātmani
13,134.057d@015_2326 karmaprakāreṇa tathā jātyāṃ jātyāṃ prajāyate
13,134.057d@015_2327 akartā cāvikārī ca nityaś ca puruṣaḥ smṛtaḥ
13,134.057d@015_2328 strīśarīrakṛtaṃ karma strībhāvenopabhujyate
13,134.057d@015_2329 puruṣeṇa kṛtaṃ karma puruṣeṇaiva bhujyate
13,134.057d@015_2330 evaṃ prasajyate loke bhāvaikatvena bhūyaśaḥ
13,134.057d@015_2331 śarīraṃ karmanānātvād dṛśyate viparītavat
13,134.057d@015_2332 kṛtvā tu pauruṣaṃ karma strī pumān api jāyate
13,134.057d@015_2333 umā
13,134.057d@015_2333 strībhāvayuk pumān kṛtvā karmaṇā pramadā bhavet
13,134.057d@015_2334 bhagavan sarvalokeśa karmātmā na karoti cet
13,134.057d@015_2335 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2335 ko 'nyaḥ karmakaras tatra dehe tad vaktum arhasi
13,134.057d@015_2336 śṛṇu bhāmini kartāram ātmā hi na ca karmakṛt
13,134.057d@015_2337 prakṛtyā guṇayuktena kriyate karma nityaśaḥ
13,134.057d@015_2338 śarīraṃ prāṇināṃ loke yathā pittakaphānilaiḥ
13,134.057d@015_2339 vyāptam eva tribhir doṣais tathā vyāptaṃ guṇais tribhiḥ
13,134.057d@015_2340 sattvaṃ rajas tama iti guṇās tv ete śarīriṇaḥ
13,134.057d@015_2341 prakāśātmakam eteṣāṃ sattvaṃ satatam iṣyate
13,134.057d@015_2342 rajo duḥkhātmakaṃ tatra tamo mohātmakaṃ smṛtam
13,134.057d@015_2343 tribhir etair guṇaiḥ sarvaṃ loke karma pravartate
13,134.057d@015_2344 satyaṃ prāṇidayā śaucaṃ śreyaḥ prītiḥ kṣamā damaḥ
13,134.057d@015_2345 evamādi tathānyac ca karma sāttvikam iṣyate
13,134.057d@015_2346 dākṣyaṃ karmaparatvaṃ ca lobho bhogavidhiṃ prati
13,134.057d@015_2347 kalatrasaṅgo mādhuryaṃ nityam aiśvaryalubdhatā
13,134.057d@015_2348 rajasaś codbhavaṃ caitat karma nānāvidhaṃ sadā
13,134.057d@015_2349 anṛtaṃ caiva pāruṣyaṃ śrutividveṣatā bhṛśam
13,134.057d@015_2350 hiṃsāparatvaṃ nāstikyaṃ nidrālasyabhayāni ca
13,134.057d@015_2351 tamasaś codbhavaṃ caitat karma pāpayutaṃ sadā
13,134.057d@015_2352 tasmād guṇamayaḥ sarvaḥ kāryārambhaḥ śubhāśubhaḥ
13,134.057d@015_2353 tasmād ātmānam avyagraṃ viddhy akartāram avyayam
13,134.057d@015_2354 sāttvikāḥ puṇyalokeṣu rājasā mānuṣe pade
13,134.057d@015_2355 umā
13,134.057d@015_2355 tiryagyonau ca narake tiṣṭheyus tāmasā narāḥ
13,134.057d@015_2356 kimartham ātmā bhedyaḥ sandehe śastreṇa vā hate
13,134.057d@015_2357 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2357 svayaṃ praṇaśyate dehī tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2358 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu kalyāṇi kāraṇam
13,134.057d@015_2359 etan naiyāyikaiś cāpi muhyate sūkṣmabuddhibhiḥ
13,134.057d@015_2360 karmakṣaye tu saṃprāpte prāṇināṃ dehadhāriṇām
13,134.057d@015_2361 upadravo bhaved dehe yena kenāpi hetunā
13,134.057d@015_2362 tannimittaṃ śarīrī tu śarīraṃ prāptasaṃkṣayam
13,134.057d@015_2363 apayāti parityajya tataḥ karmavaśena saḥ
13,134.057d@015_2364 dehakṣate 'pi naivātmā vedanābhir na cālyate
13,134.057d@015_2365 tiṣṭhet karmaphalaṃ yāvad vrajet karmakṣaye punaḥ
13,134.057d@015_2366 ādiprabhṛti loke 'sminn evam ātmagatiḥ sadā
13,134.057d@015_2367 umā
13,134.057d@015_2367 etat te kathitaṃ devi bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi
13,134.057d@015_2368 bhagavan devadeveśa karmaṇaiva śubhāśubham
13,134.057d@015_2369 yathāyogaṃ phalaṃ jantuḥ prāpnotīti viniścayaḥ
13,134.057d@015_2370 pareṣāṃ vipriyaṃ kurvan yathā saṃprāpnuyāc chubham
13,134.057d@015_2371 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2371 yady etad asti ced deva tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2372 tad apy asti mahābhāge abhisaṃdhiphalaṃ nṛṇām
13,134.057d@015_2373 hitārthaṃ duḥkham anyeṣāṃ kṛtvāśubham avāpnuyāt
13,134.057d@015_2374 daṇḍayan bhartsayan rājā prajāḥ puṇyam avāpnuyāt
13,134.057d@015_2375 guruḥ saṃtarjayañ śiṣyān bhartā bhṛtyajanaṃ svakam
13,134.057d@015_2376 unmārgapratipannāṃś ca śāstā dharmaphalaṃ labhet
13,134.057d@015_2377 cikitsakaś ca duḥkhāni janayan hitam āpnuyāt
13,134.057d@015_2378 yajñārthaṃ paśuhiṃsāṃ ca kurvann api na hiṃsakaḥ
13,134.057d@015_2379 evam anye sumanaso hiṃsakāḥ svargam āpnuyuḥ
13,134.057d@015_2380 ekasmin nihate 'bhadre bahavaḥ sukham āpnuyuḥ
13,134.057d@015_2381 tasmin hate bhaved dharmaḥ kuta eva tu pāpakam
13,134.057d@015_2382 abhisaṃdher ajihmatvāc chuddhe dharmasya gauravāt
13,134.057d@015_2383 umā
13,134.057d@015_2383 etat kṛtvā tu pāpiṣṭhān doṣān na prāpnuyāt kva cit
13,134.057d@015_2384 bhagavan sarvamartyānāṃ jñānī bhavati sattamaḥ
13,134.057d@015_2385 kim avekṣya tad utpannaṃ jñānaṃ tasya phalaṃ ca yat
13,134.057d@015_2386 nāradaḥ*
13,134.057d@015_2386 kṛtrimaṃ tat svabhāvaṃ vā tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2387 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2387 etac chrutvā mahādevo jagau jñānasya saṃbhavam
13,134.057d@015_2388 sthāvaraṃ jaṃgamaṃ ceti jagad dvividham ucyate
13,134.057d@015_2389 catasro jātayas tatra prajānāṃ kramaśo yathā
13,134.057d@015_2390 teṣām udbhedajā vṛkṣā latā vallyaś ca vīrudhaḥ
13,134.057d@015_2391 daṃśayūkādayaś cānye svedajāḥ kṛmijātayaḥ
13,134.057d@015_2392 pakṣiṇaś chidrakarṇāś ca prāṇinas tv aṇḍajāḥ smṛtāḥ
13,134.057d@015_2393 mṛgavyālamanuṣyāṃś ca viddhi teṣāṃ jarāyujān
13,134.057d@015_2394 evaṃ caturvidhāṃ jātim ātmā saṃśritya tiṣṭhati
13,134.057d@015_2395 sparśenaikendriyeṇātmā tiṣṭhaty udbhedajeṣu vai
13,134.057d@015_2396 śarīrasparśarūpābhyāṃ kledajeṣv api tiṣṭhati
13,134.057d@015_2397 pañcabhiś cendriyadvārair jīvanty aṇḍajarāyujāḥ
13,134.057d@015_2398 tathā bhūmyambusaṃyogād bhavanty udbhedajāḥ priye
13,134.057d@015_2399 śītoṣṇayos tu saṃyogāj jāyante kledajāḥ priye
13,134.057d@015_2400 aṇḍajāś cāpi saṃyogāj jāyante kṣetrabījayoḥ
13,134.057d@015_2401 śuklaśoṇitasaṃyogāt saṃbhavanti jarāyujāḥ
13,134.057d@015_2402 jarāyujānāṃ sarveṣāṃ mānuṣaṃ padam uttamam
13,134.057d@015_2403 sakalair indriyair martyāḥ saṃyuktā jalpinas tathā
13,134.057d@015_2404 bhayaṃ ratiś ca cittaṃ tad vidyate mṛgapakṣiṣu
13,134.057d@015_2405 dharmādharmau ca vijñānaṃ naiva pakṣimṛgādiṣu
13,134.057d@015_2406 buddhiḥ sattvaṃ dhṛtir lajjā jñānaṃ vijñānam eva ca
13,134.057d@015_2407 ūhāpohau ca martyeṣu guṇā nānāvidhāḥ smṛtāḥ
13,134.057d@015_2408 mānuṣaṃ hi padaṃ tasmād viśiṣṭam iha lakṣyate
13,134.057d@015_2409 mahatā dharmakāryeṇa prāpyate janma mānuṣam
13,134.057d@015_2410 ataḥ paraṃ tamotpattiṃ śṛṇu devi samāhitā
13,134.057d@015_2411 dvividhaṃ hi tamo loke śārvaraṃ dehajaṃ tathā
13,134.057d@015_2412 jyotirbhiś cāgninā loke nāśaṃ gacchati śārvaram
13,134.057d@015_2413 dehajaṃ tu tamo ghoraṃ taiḥ samastair na śāmyati
13,134.057d@015_2414 tamasas tasya nāśārthaṃ nopāyam adhijagmivān
13,134.057d@015_2415 tapaś cakāra vipulaṃ lokakartā pitāmahaḥ
13,134.057d@015_2416 caturas tu samudbhūtā vedāḥ sāṅgāḥ sahottarāḥ
13,134.057d@015_2417 tāṃl labdhvā mumude brahmā lokānāṃ hitakāraṇāt
13,134.057d@015_2418 dehajaṃ tat tamo ghoram abhūt tenaiva nāśitam
13,134.057d@015_2419 kāryākāryam idaṃ ceti vācyāvācyam idaṃ tv iti
13,134.057d@015_2420 yadi cen na bhavel loke śrutaṃ cāritradeśikam
13,134.057d@015_2421 paśubhir nirviśeṣaṃ tu ceṣṭante mānuṣās tv iti
13,134.057d@015_2422 yajñādīnāṃ samārambhaḥ śrutenaiva vidhīyate
13,134.057d@015_2423 yajñasya phalayogena devalokaḥ samṛdhyate
13,134.057d@015_2424 prītiyuktāḥ punar devā mānuṣāṇāṃ phalanty uta
13,134.057d@015_2425 evaṃ nityaṃ pravardhete rodasī ca parasparam
13,134.057d@015_2426 lokasaṃdhāraṇaṃ tasmāc chrutam ity avadhāraya
13,134.057d@015_2427 jñānād viśiṣṭaṃ jantūnāṃ nāsti lokatraye 'pi ca
13,134.057d@015_2428 sahajaṃ tat pradhānaṃ syād aparaṃ kṛtrimaṃ śrutam
13,134.057d@015_2429 ubhayaṃ yatra saṃpannaṃ bhavet tatra tu śobhanam
13,134.057d@015_2430 saṃpragṛhya śrutaṃ sarvaṃ kṛtakṛtyā bhavanty uta
13,134.057d@015_2431 uparīva ca martyānāṃ devavat saṃprakāśate
13,134.057d@015_2432 kāmaṃ krodhaṃ bhayaṃ darpam ajñānaṃ caiva buddhijam
13,134.057d@015_2433 tac chrutaṃ nudati kṣipraṃ yathā vāyur balāhakān
13,134.057d@015_2434 alpamātraṃ kṛto dharmo bhavej jñānavatāṃ mahān
13,134.057d@015_2435 mahān api kṛto dharmo hy ajñānān niṣphalo bhavet
13,134.057d@015_2436 parāvarajño bhūtānāṃ jñānavāṃs tattvavid bhavet
13,134.057d@015_2437 umā
13,134.057d@015_2437 evaṃ śrutaphalaṃ sarvaṃ kathitaṃ te śubhekṣaṇe
13,134.057d@015_2438 bhagavan mānuṣāḥ ke cij jātismaraṇasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_2439 kimarthaṃ te 'bhijāyante jānantaḥ paurvadehikam
13,134.057d@015_2440 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2440 etan me tattvato deva mānuṣeṣu vadasva bhoḥ
13,134.057d@015_2441 tad ahaṃ te pravakṣyāmi kāraṇaṃ śṛṇu śobhane
13,134.057d@015_2442 ye mṛtāḥ sahasā martyā jāyante sahasā punaḥ
13,134.057d@015_2443 teṣāṃ paurāṇiko 'bhyāsaḥ kaṃ cit kālaṃ sa tiṣṭhati
13,134.057d@015_2444 tasmāj jātismarā loke jāyante bodhasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_2445 teṣāṃ vivardhatāṃ saṃjñā svapnavat sā praṇaśyati
13,134.057d@015_2446 umā
13,134.057d@015_2446 paralokasya cāstitve mūḍhānāṃ kāraṇaṃ ca tat
13,134.057d@015_2447 bhagavan mānuṣāḥ ke cin mṛtā bhūtvā hi saṃprati
13,134.057d@015_2448 nivartamānā dṛśyante deheṣv eva punar narāḥ
13,134.057d@015_2448 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2449 tad ahaṃ te pravakṣyāmi kāraṇaṃ śṛṇu śobhane
13,134.057d@015_2450 prāṇair viyojyamānānāṃ bahutvāt prāṇināṃ kṣaye
13,134.057d@015_2451 tathaiva nāmasāmānyād yamadūtā nṛṇāṃ bhuvi
13,134.057d@015_2452 vahanti te kva cin mohād anyāṃs ta iti yāmikāḥ
13,134.057d@015_2453 nirvikāraṃ hi tat sarvaṃ yamo veda kṛtākṛtam
13,134.057d@015_2454 tasmāt saṃyaminīṃ prāpya yamenaite vimokṣitāḥ
13,134.057d@015_2455 punar eva nivartante śeṣaṃ bhoktuṃ svakarmaṇaḥ
13,134.057d@015_2456 umā
13,134.057d@015_2456 svakarmaṇy asamāpte tu na mriyante hi mānavāḥ
13,134.057d@015_2457 bhagavan suptamātrāṇāṃ martyānāṃ svapnadarśanam
13,134.057d@015_2458 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2458 kiṃ tat svabhāvam anyad vā tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2459 suptānāṃ tu punaś ceṣṭā svapna ity abhidhīyate
13,134.057d@015_2460 anāgatam atikrāntaṃ paśyate saṃcaran manaḥ
13,134.057d@015_2461 nimittaṃ ca bhavet tasmāt prāṇināṃ svapnadarśanam
13,134.057d@015_2462 umā
13,134.057d@015_2462 evaṃ te kathitaṃ sarvaṃ bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi
13,134.057d@015_2463 bhagavan sarvabhūteśa loke karmakriyāpathe
13,134.057d@015_2464 daivāt pravartate sarvam iti ke cid vyavasthitāḥ
13,134.057d@015_2465 apare ceṣṭayā ceti dṛṣṭvā pratyakṣataḥ kriyām
13,134.057d@015_2466 pakṣabhede dvidhā cāsmin saṃśayasthaṃ mano mama
13,134.057d@015_2467 tattvaṃ vada mahādeva śrotuṃ kautūhalaṃ hi me
13,134.057d@015_2467 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2468 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu tat tvaṃ samāhitā
13,134.057d@015_2469 na daivaṃ kurute karma loke devi śubhāśubham
13,134.057d@015_2470 lakṣyate dvividhaṃ karma mānuṣāṇāṃ śubhānane
13,134.057d@015_2471 purākṛtaṃ tayor ekam aihikaṃ ca paraṃ tathā
13,134.057d@015_2472 adṛṣṭaṃ paurvikaṃ karma tad daivam iti lakṣyate
13,134.057d@015_2473 aihikaṃ dṛṣṭakaraṇaṃ tan mānuṣam iti smṛtam
13,134.057d@015_2474 mānuṣaṃ ca kriyāmātraṃ daivāt saṃbhavate phalam
13,134.057d@015_2475 evaṃ tad ubhayaṃ sarvaṃ mānuṣaṃ vidyate nṛṣu
13,134.057d@015_2476 laukikaṃ tat pravakṣyāmi daivamānuṣanirmitam
13,134.057d@015_2477 kṛṣau tu dṛśyate karma karṣaṇaṃ vapanaṃ tathā
13,134.057d@015_2478 ropaṇaṃ caiva lavanaṃ yac cānyat pauruṣaṃ smṛtam
13,134.057d@015_2479 kāle vṛṣṭiḥ suvāpaś ca prarohaḥ paktir eva ca
13,134.057d@015_2480 evamādi tu yac cānyat tad daivatam iti smṛtam
13,134.057d@015_2481 pravāpaḥ pauruṣaṃ karma siddhir daivam iti smṛtam
13,134.057d@015_2482 daivād asiddhiś ca bhaved duṣkṛtaṃ cāsti pauruṣe
13,134.057d@015_2483 suyatnāl labhate kīrtiṃ duryatnād ayaśas tathā
13,134.057d@015_2484 umā
13,134.057d@015_2484 evaṃ lokagatir devi ādiprabhṛti vartate
13,134.057d@015_2485 bhagavan sarvabhūteśa surāsuranamaskṛta
13,134.057d@015_2486 katham ātmā sadā garbhaṃ saṃviśet karmakāraṇāt
13,134.057d@015_2487 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2487 tan me vada mahādeva tad dhi guhyaṃ paraṃ mama
13,134.057d@015_2488 śṛṇu bhāmini tad guhyaṃ guhyānāṃ paramaṃ priye
13,134.057d@015_2489 devaguhyād api param ātmaguhyam iti smṛtam
13,134.057d@015_2490 devāsurās tan na vidur ātmano hi gatāgatam
13,134.057d@015_2491 adṛśyo hi sa devānāṃ śaighryāt saukṣmyān nirāśrayāt
13,134.057d@015_2492 atimātrātimāyānām ātmamāyā sadeṣyate
13,134.057d@015_2493 so 'yaṃ caturvidhāṃ jātiṃ saṃviśaty ātmamāyayā
13,134.057d@015_2494 maithunaṃ śoṇitaṃ bījaṃ daivaṃ cāpy atra kāraṇam
13,134.057d@015_2495 bījaśoṇitasaṃyogo yadā saṃbhavate śubhe
13,134.057d@015_2496 tadātmā viśate garbham evam aṇḍajarāyuje
13,134.057d@015_2497 śītoṣṇayos tu saṃyoge kledajeṣv avatiṣṭhati
13,134.057d@015_2498 bījabhūmijalānāṃ tu yogād udbhedajeṣu ca
13,134.057d@015_2499 evaṃ saṃyogakāle tu ātmā garbhatvam eyivān
13,134.057d@015_2500 kalalāj jāyate piṇḍaṃ piṇḍāt peśyarbudaṃ bhavet
13,134.057d@015_2501 vyaktibhāvaṃ gate caiva karma tv āśrayate kramāt
13,134.057d@015_2502 evaṃ strīpuruṣasaṃyogaṃ pauruṣaṃ viddhi bhāmini
13,134.057d@015_2503 apatyalābho yac cānyat tad daivam iti saṃsmṛtam
13,134.057d@015_2504 evaṃ vivardhamānena karmātmā saha vartate
13,134.057d@015_2505 evam ātmagatiṃ viddhi yan māṃ pṛcchasi suvrate
13,134.057d@015_2506 pañcabhūtasthitiś caiva jyotiṣām ayanaṃ tathā
13,134.057d@015_2507 abuddhigamyaṃ yan martyair hetubhir vā na vidyate
13,134.057d@015_2508 tādṛśaṃ kāraṇaṃ daivaṃ śubhaṃ vā yadi vetarat
13,134.057d@015_2509 yādṛśaṃ cātmanā śakyaṃ tat pauruṣam iti smṛtam
13,134.057d@015_2510 kevalaṃ phalaniṣpattir ekena na tu śakyate
13,134.057d@015_2511 pauruṣeṇa ca daivena yugapad grathitaṃ priye
13,134.057d@015_2512 tayoḥ samāhitaṃ karma śītoṣṇaṃ yugapat tathā
13,134.057d@015_2513 pauruṣaṃ tu tayoḥ pūrvam ārabdhavyaṃ vijānatā
13,134.057d@015_2514 ātmanā naiva śakyaṃ hi na tathā kīrtim āpnuyāt
13,134.057d@015_2515 khananān mathanāl loke jalāgniprāpaṇaṃ yathā
13,134.057d@015_2516 tathā puruṣakāre tu daivasaṃpat samāhitā
13,134.057d@015_2517 narasyākurvataḥ karma daivasaṃpan na labhyate
13,134.057d@015_2518 tasmāt sarvasamārambho daivamānuṣanirmitaḥ
13,134.057d@015_2519 asurā rākṣasāś caiva manyante lokanāyakāḥ
13,134.057d@015_2520 na paśyante ca te pāpāḥ kevalaṃ māṃsabhakṣakāḥ
13,134.057d@015_2521 pracchāditaṃ hi tat sarvaṃ guhyakāmā hi devatāḥ
13,134.057d@015_2522 tad ahaṃ te pravakṣyāmi devaguhyaṃ purātanam
13,134.057d@015_2523 ādikāle prajāḥ sarvāḥ kṛtvā karma śubhāśubham
13,134.057d@015_2524 bhuñjate paśyamānās te vṛttāntaṃ lokayor dvayoḥ
13,134.057d@015_2525 yathaivātmakṛtaṃ vidyur deśāntaragatā narāḥ
13,134.057d@015_2526 vidyus tathaivāntakāle svakṛtaṃ paurvadehikam
13,134.057d@015_2527 evaṃ vyavasthite loke sarve dharmaparābhavan
13,134.057d@015_2528 acireṇaiva kālena svargaḥ saṃpūritas tadā
13,134.057d@015_2529 devānām api saṃbādhaṃ dṛṣṭvā brahmāpy acintayat
13,134.057d@015_2530 saṃcarante kathaṃ devā mānuṣāḥ praviśanti hi
13,134.057d@015_2531 ity evam anucintyaiṣa mānuṣān samamohayat
13,134.057d@015_2532 tadāprabhṛti te martyā na vidus te purātanam
13,134.057d@015_2533 kāmakrodhau ca tatkāle mānuṣeṣu nyapātayat
13,134.057d@015_2534 tābhyām abhihatā martyāḥ svargalokaṃ na lebhire
13,134.057d@015_2535 purākṛtasyāvijñānāt kāmakrodhābhipīḍanāt
13,134.057d@015_2536 naitad astīti manvānā vikārāṃś cakrire punaḥ
13,134.057d@015_2537 akāryādīn mahādoṣān ārabhantātmakāraṇāt
13,134.057d@015_2538 vismṛtya dharmakāryāṇi paralokabhayaṃ tathā
13,134.057d@015_2539 evaṃ vyavasthite loke kaśmalaṃ samapadyata
13,134.057d@015_2540 lokānāṃ caiva vedānāṃ kṣayāyaiva tadā priye
13,134.057d@015_2541 narakāḥ pūritāś cāsan prāṇibhiḥ pāpakāribhiḥ
13,134.057d@015_2542 punar eva tu tad dṛṣṭvā lokakartā pitāmahaḥ
13,134.057d@015_2543 acintayat tam evārthaṃ lokānāṃ hitakāraṇāt
13,134.057d@015_2544 samatvena kathaṃ loko varteteti muhur muhuḥ
13,134.057d@015_2545 cintayitvā tadā brahmā jñānena tapasā priye
13,134.057d@015_2546 umā
13,134.057d@015_2546 akaroj jñānadṛśyaṃ tu paralokaṃ na cakṣuṣā
13,134.057d@015_2547 bhagavan mṛtamātras tu yo 'yaṃ jāta iti smṛtaḥ
13,134.057d@015_2548 tathaiva dṛśyate jātas tatrātmā tu kathaṃ bhavet
13,134.057d@015_2549 garbhādāv eva saṃviṣṭa ātmeti bhagavanmatam
13,134.057d@015_2550 eṣa me saṃśayo deva tan me chettuṃ tvam arhasi
13,134.057d@015_2550 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2551 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu tat tvaṃ samāhitā
13,134.057d@015_2552 anyo garbhagato bhūtvā tatraiva nidhanaṃ gataḥ
13,134.057d@015_2553 punar anyac charīraṃ tadāviśya bhuvi jāyate
13,134.057d@015_2554 tat kva cin naiva sarvatra daivayogaṃ tu tad bhavet
13,134.057d@015_2555 sūtikāyā hitārthaṃ ca mohanārthaṃ ca dehinām
13,134.057d@015_2556 yamakarmavidhānaṃ tad ity evaṃ viddhi śobhane
13,134.057d@015_2557 kaukṣamātraṃ tu narakaṃ bhuktvā ke cit prayānti hi
13,134.057d@015_2558 māyā sā yāmikā nāma yaj janmamaraṇāntare
13,134.057d@015_2559 iti te kathitaṃ devi bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi
13,134.057d@015_2559 umā
13,134.057d@015_2560 bhagavan sarvabhūteśa lokanātha vṛṣadhvaja
13,134.057d@015_2561 nāsty ātmā karmabhokteti mṛto jantur na jāyate
13,134.057d@015_2562 svabhāvāj jāyate sarvaṃ yathā vṛkṣaphalaṃ tathā
13,134.057d@015_2563 yathormayaḥ saṃbhavanti tathaiva jagadākṛtiḥ
13,134.057d@015_2564 tapodānādi yat karma tatrātmā dṛśyate vṛthā
13,134.057d@015_2565 nāsti paunarbhavaṃ janma iti ke cid vyavasthitāḥ
13,134.057d@015_2566 parokṣavacanaṃ śrutvā na pratyakṣasya darśanāt
13,134.057d@015_2567 tat sarvaṃ nāsti vāstīti saṃśayasthās tathāpare
13,134.057d@015_2568 pakṣabhedāntare cāsmiṃs tattvaṃ me vaktum arhasi
13,134.057d@015_2569 nāradaḥ
13,134.057d@015_2569 uktaṃ bhagavatā yat tu tat tu lokasya saṃsthitiḥ
13,134.057d@015_2570 praśnam etaṃ tu pṛcchantyāṃ rudrāṇyāṃ pariṣat tadā
13,134.057d@015_2571 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2571 kautūhalayutā śrotuṃ samāhitamanābhavat
13,134.057d@015_2572 naitad asti mahābhāge yad vadantīha nāstikāḥ
13,134.057d@015_2573 etad evābhiśastānāṃ śrutividveṣiṇāṃ matam
13,134.057d@015_2574 sarvam arthaṃ śrutaṃ dṛṣṭaṃ yat prāg uktaṃ mayā tava
13,134.057d@015_2575 tadāprabhṛti martyānāṃ śrutam āśritya paṇḍitāḥ
13,134.057d@015_2576 kāmān saṃchindya parighān dhṛtyā vai paramāsinā
13,134.057d@015_2577 abhiyānty eva te svargaṃ paśyantaḥ karmaṇāṃ phalam
13,134.057d@015_2578 evaṃ śraddhāphalaṃ loke parataḥ sumahat phalam
13,134.057d@015_2579 buddhiḥ śraddhā ca śuśrūṣā kāraṇāni hitaiṣiṇām
13,134.057d@015_2580 tasmāt svargābhigantāraḥ kati cit tv abhavan narāḥ
13,134.057d@015_2581 anye karaṇahīnatvān nāstikyaṃ bhāvam āśritāḥ
13,134.057d@015_2582 śrutavidveṣiṇo mūrkhā nāstikā dṛḍhaniścayāḥ
13,134.057d@015_2583 niṣkriyāś ca nirannādyāḥ patanty evādhamāṃ gatim
13,134.057d@015_2584 nāstīti vai punarjanma kavayo 'py atra mohitāḥ
13,134.057d@015_2585 nādhigacchanti tan nityaṃ hetuvādaśatair api
13,134.057d@015_2586 eṣā brahmakṛtā māyā durvijñeyā surāsuraiḥ
13,134.057d@015_2587 kiṃ punar mānuṣair loke jñātukāmaiḥ svakarmabhiḥ
13,134.057d@015_2588 kevalaṃ śraddhayā devi śrutimātraniviṣṭayā
13,134.057d@015_2589 tad astīty eva mantavyaṃ tathā hi tam avāpnuyāt
13,134.057d@015_2590 vedaguhyeṣu cānyeṣu hetur devi nirarthakaḥ
13,134.057d@015_2591 badhirāndhavad evātra vartitavyaṃ hitaiṣiṇā
13,134.057d@015_2592 etat te kathitaṃ sarvaṃ devaguhyaṃ prajāhitam
13,134.057d@015_2593 tvatprītyartham idaṃ guhyam avācyam api bhāṣitam
13,134.057d@015_2593 umā
13,134.057d@015_2594 bhagavan sarvabhūteśa tripurārdana śaṃkara
13,134.057d@015_2595 kīdṛśā yamadaṇḍās te kīdṛśāḥ paricārakāḥ
13,134.057d@015_2596 kathaṃ mṛtās te gacchanti prāṇino yamasādanam
13,134.057d@015_2597 kīdṛśaṃ bhavanaṃ tasya kathaṃ daṇḍayati prajāḥ
13,134.057d@015_2598 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2598 etat sarvaṃ mahādeva śrotum icchāmy ahaṃ prabho
13,134.057d@015_2599 śṛṇu kalyāṇi tat sarvaṃ yat tad devi manaḥpriyam
13,134.057d@015_2600 dakṣiṇasyāṃ diśi śubhe yamasya sadanaṃ mahat
13,134.057d@015_2601 vicitraṃ ramaṇīyaṃ ca nānābhāvasamanvitam
13,134.057d@015_2602 pitṛbhiḥ pretasaṃghaiś ca yamadūtaiś ca saṃtatam
13,134.057d@015_2603 prāṇisaṃghaiḥ subahubhiḥ karmavaśyais tu pūritam
13,134.057d@015_2604 tatrāste daṇḍayan nityaṃ yamo lokahite rataḥ
13,134.057d@015_2605 māyayā satataṃ vetti prāṇināṃ yac chubhāśubham
13,134.057d@015_2606 māyayā saṃharaṃs tatra prāṇisaṃghān yatas tataḥ
13,134.057d@015_2607 tasya māyāmayāḥ pāśā na vedyante surāsuraiḥ
13,134.057d@015_2608 ko hi mānuṣamātras tu vettā tac caritaṃ mahat
13,134.057d@015_2609 evaṃ hi śāsatas tasya yamasya paricārakāḥ
13,134.057d@015_2610 gṛhītvā saṃnayanty eva prāṇinaḥ kṣīṇakarmiṇaḥ
13,134.057d@015_2611 yena kenāpadeśena apadeśas tadudbhavaḥ
13,134.057d@015_2612 karmaṇā prāṇino loka uttamādhamamadhyamāḥ
13,134.057d@015_2613 yathārhaṃ tān samādāya nayanti yamasādanam
13,134.057d@015_2614 dhārmikān uttamān viddhi svargīyās te yathāmarāḥ
13,134.057d@015_2615 nṛṣu janma labhante ye karmaṇā madhyamāḥ smṛtāḥ
13,134.057d@015_2616 tiryaṅnarakagantāro hy adhamās te narādhamāḥ
13,134.057d@015_2617 panthānas trividhā dṛṣṭā sarveṣāṃ gatijīvinām
13,134.057d@015_2618 ramaṇīyaṃ nirābādhaṃ durdarśam iti nāmataḥ
13,134.057d@015_2619 ramaṇīyaṃ tu sanmārgaṃ patākādhvajasaṃkulam
13,134.057d@015_2620 dhūpitaṃ siktasaṃmṛṣṭaṃ puṣpamālābhisaṃkulam
13,134.057d@015_2621 manoharaṃ sukhasparśaṃ gacchatām eva tad bhavet
13,134.057d@015_2622 nirābādhaṃ yathā loke supraśastaṃ tathā bhavet
13,134.057d@015_2623 tṛtīyaṃ tat tu durdarśaṃ durgandhi tamasāvṛtam
13,134.057d@015_2624 paruṣaṃ śarkarākīrṇaṃ śvadaṃṣṭrābahulaṃ bhṛśam
13,134.057d@015_2625 kṛmikīṭasamākīrṇaṃ gacchatām atidurgamam
13,134.057d@015_2626 mārgair ebhis tribhir nityam uttamādhamamadhyamān
13,134.057d@015_2627 saṃnayanti yathā kāle tan me śṛṇu śucismite
13,134.057d@015_2628 uttamān antakāle tu yamadūtāḥ susaṃyatāḥ
13,134.057d@015_2629 umā
13,134.057d@015_2629 nayanti sukham ādāya ramaṇīyapathena vai
13,134.057d@015_2630 bhagavaṃs tatra cātmānaṃ tyaktadehaṃ nirāśrayam
13,134.057d@015_2631 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2631 adṛśyaṃ katham ādāya saṃnayanti yamāntikam
13,134.057d@015_2632 śṛṇu bhāmini tat sarvaṃ trividhaṃ dehadhāraṇam
13,134.057d@015_2633 karmavaśyaṃ bhogavaśyaṃ duḥkhavaśyam iti priye
13,134.057d@015_2634 mānuṣaṃ karmavaśyaṃ syāt svargīyaṃ bhogasādhanam
13,134.057d@015_2635 tṛtīyaṃ yātanāvaśyaṃ śarīraṃ māyayā kṛtam
13,134.057d@015_2636 yamaloke na cānyatra dṛśyate yātanāyutam
13,134.057d@015_2637 śarīrair yātanāvaśyair jīvam āmucya bhāmini
13,134.057d@015_2638 nayanti yāmikās tatra prāṇino māyayā mṛtān
13,134.057d@015_2639 madhyamān atha veṣeṇa madhyamena pathā tathā
13,134.057d@015_2640 caṇḍālaveṣās tv adhamān gṛhītvā bhartsya tarjanaiḥ
13,134.057d@015_2641 ākarṣantas tathā pāśair durdarśena nayanti tān
13,134.057d@015_2642 trividhān evam ādāya nayanti yamasādanam
13,134.057d@015_2643 dharmāsanagataṃ dakṣaṃ bhrājamānaṃ svatejasā
13,134.057d@015_2644 lokapālaṃ sabhādhyakṣaṃ tathaiva pariṣadgatam
13,134.057d@015_2645 darśayanti mahābhāge yāmikās tān nivedya te
13,134.057d@015_2646 pūjayan daṇḍayan kāṃś cit teṣāṃ śṛṇvañ śubhāśubham
13,134.057d@015_2647 vyāpṛto bahusāhasrais tatrāste satataṃ yamaḥ
13,134.057d@015_2648 gatānāṃ tu yamas teṣām uttamān abhipūjayā
13,134.057d@015_2649 abhisaṃgamya vidhivat pṛṣṭvā svāgatakauśalam
13,134.057d@015_2650 prastutya satkathāṃ teṣāṃ lokaṃ saṃdiśate yamaḥ
13,134.057d@015_2651 yamenaivam anujñātā yānti paścān triviṣṭapam
13,134.057d@015_2652 madhyamānāṃ yamas teṣāṃ śrutvā karma yathātatham
13,134.057d@015_2653 jāyantāṃ mānuṣeṣv eva iti saṃdiśate ca tān
13,134.057d@015_2654 adhamān pāpasaṃyuktān yamo nāvekṣate ''gatān
13,134.057d@015_2655 yamasya puruṣā ghorāś caṇḍālasamadarśanāḥ
13,134.057d@015_2656 yātanā yāpayanty etāṃl lokapālasya śāsanāt
13,134.057d@015_2657 chindantaś ca nudantaś ca prakarṣante yatas tataḥ
13,134.057d@015_2658 krośataḥ pātayanty etān mitho garteṣv avāṅmukhān
13,134.057d@015_2659 saṃghātinyaḥ śilāś caiṣāṃ patanti śirasi priye
13,134.057d@015_2660 ayomukhāḥ kākabalā bhakṣayanti sudāruṇāḥ
13,134.057d@015_2661 asipatravane ghore cārayanti tathāparān
13,134.057d@015_2662 tīkṣṇadaṃṣṭrās tathā śvānaḥ kāṃś cit tatra daśanti vai
13,134.057d@015_2663 tatra vaitaraṇī nāma nadī grāhasamākulā
13,134.057d@015_2664 duṣpraveśā ca ghorā ca mūtraśoṇitavāhinī
13,134.057d@015_2665 tasyāṃ saṃmajjayanty etāṃs tṛṣitān pāyayanti tān
13,134.057d@015_2666 āropayanti vai kāṃś cit tatra kaṇṭakaśalmalīm
13,134.057d@015_2667 yantracakreṣu tilavat pīḍyante tatra ke cana
13,134.057d@015_2668 aṅgāreṣu ca dahyante tathā duṣkṛtakāriṇaḥ
13,134.057d@015_2669 kumbhīpākeṣu pacyante bharjyante saghṛteṣu vai
13,134.057d@015_2670 pāṭyante taruvac chastraiḥ pīḍyante locanādiṣu
13,134.057d@015_2671 bhidyante 'thāṅgaśaḥ śūlais tudyante sūkṣmasūcibhiḥ
13,134.057d@015_2672 evaṃ tvayā kṛto doṣas tadarthaṃ daṇḍanaṃ tv idam
13,134.057d@015_2673 vācaivaṃ ghoṣayanti sma daṇḍyamānān samantataḥ
13,134.057d@015_2674 evaṃ te yātanāḥ prāpya śarīrair yātanāvaśaiḥ
13,134.057d@015_2675 prasahantaś ca tad duḥkhaṃ smarantaḥ svāparādhajam
13,134.057d@015_2676 krośantaś ca rudantaś ca na mucyante kathaṃ cana
13,134.057d@015_2677 smarantas tatra tapyante pāpam ātmakṛtaṃ phalam
13,134.057d@015_2678 evaṃ bahuvidhā daṇḍā bhujyante pāpakāribhiḥ
13,134.057d@015_2679 yātanāś ca tathā bhuktvā pacyante narake punaḥ
13,134.057d@015_2680 apare yātanā bhuktvā mucyante tatra kilbiṣāt
13,134.057d@015_2681 pāpadoṣakṣayakarā yātanā saṃsmṛtā nṛṇām
13,134.057d@015_2682 umā
13,134.057d@015_2682 bahutaptaṃ yathā lohaṃ nirmalaṃ tat tathā bhavet
13,134.057d@015_2683 bhagavaṃs te kathaṃ tatra daṇḍyante narakeṣu vai
13,134.057d@015_2684 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2684 kati te nirayā ghorāḥ kīdṛśās te maheśvara
13,134.057d@015_2685 śṛṇu bhāmini tat sarvaṃ pañcaite narakāhvayāḥ
13,134.057d@015_2686 bhūmer adhastād vihitā ghorā duṣkṛtakarmaṇām
13,134.057d@015_2687 prathamaṃ rauravaṃ nāma śatayojanam āyatam
13,134.057d@015_2688 tāvat pramāṇaṃ vistīrṇaṃ tāmasaṃ pāpapīḍitam
13,134.057d@015_2689 bhṛśaṃ durgandhi paruṣaṃ kṛmibhir dāruṇair yutam
13,134.057d@015_2690 atighoram anirdeśyaṃ pratikūlaṃ yatas tataḥ
13,134.057d@015_2691 te ciraṃ tatra tiṣṭhanti na tatra śayanāsane
13,134.057d@015_2692 kṛmibhir bhakṣyamāṇāś ca visragandhasamāyutāḥ
13,134.057d@015_2693 evaṃpramāṇam udvignā yānti tiṣṭhanti tatra te
13,134.057d@015_2694 yātanābhyo daśaguṇaṃ narake duḥkham iṣyate
13,134.057d@015_2695 tatra cātyantikaṃ duḥkham iti viddhi śubhekṣaṇe
13,134.057d@015_2696 krośantaś ca rudantaś ca vedanās tatra bhuñjate
13,134.057d@015_2697 bhramanti duḥkhamokṣārthaṃ trātā kaś cin na vidyate
13,134.057d@015_2698 duḥkhasyāntaramātraṃ tu dvāraṃ vā na ca labhyate
13,134.057d@015_2699 mahārauravasaṃjñaṃ tu dvitīyaṃ narakaṃ priye
13,134.057d@015_2700 tasmād dviguṇitaṃ viddhi māne duḥkhe ca rauravāt
13,134.057d@015_2701 tṛtīyaṃ narakaṃ tatra kaṇṭakāvanasaṃjñitam
13,134.057d@015_2702 tato dviguṇitaṃ taṃ ca pūrvābhyāṃ duḥkhamānayoḥ
13,134.057d@015_2703 mahāpātakasaṃyuktā ghorās tasmin viśanti hi
13,134.057d@015_2704 agnikuṇḍam iti khyātaṃ caturthaṃ narakaṃ priye
13,134.057d@015_2705 etad dviguṇitaṃ tasmād yathāniṣṭasukhaṃ tathā
13,134.057d@015_2706 tatra duḥkhaṃ hi sumahad amānuṣam iti smṛtam
13,134.057d@015_2707 bhuñjate tatra tatraiva duḥkhaṃ duṣkṛtakāriṇaḥ
13,134.057d@015_2708 pañcakaṣṭam iti khyātaṃ pañcamaṃ narakaṃ priye
13,134.057d@015_2709 tatra duḥkham anirdeśyaṃ mahāghoraṃ yathātatham
13,134.057d@015_2710 pañcendriyair asahyatvāt pañcakaṣṭam iti smṛtam
13,134.057d@015_2711 bhuñjate tatra tatraiva duḥkhaṃ duṣkṛtakāriṇaḥ
13,134.057d@015_2712 amānuṣārhaṃ tad duḥkhaṃ mahābhūtais tu bhujyate
13,134.057d@015_2713 atighoraṃ ciraṃ kṛtvā mahābhūtāni yānti tam
13,134.057d@015_2714 pañcakaṣṭena hi samaṃ nāsti duḥkhaṃ tathāvidham
13,134.057d@015_2715 duḥkhasyāntam iti prāhuḥ pañcakaṣṭaṃ sadā priye
13,134.057d@015_2716 evaṃ te teṣu tiṣṭhanti prāṇino duḥkhabhāginaḥ
13,134.057d@015_2717 anye ca narakāḥ santi avīcipramukhāḥ priye
13,134.057d@015_2718 krośantaś ca rudantaś ca vedanārtā bhṛśāturāḥ
13,134.057d@015_2719 ke cid bhramanti veṣṭante ke cid dhāvanti cāturāḥ
13,134.057d@015_2720 ādhāvante nivāryante śūlahastair yatas tataḥ
13,134.057d@015_2721 rujārditās tṛṣāyuktāḥ prāṇinaḥ pāpakāriṇaḥ
13,134.057d@015_2722 krośantaś ca nadantaś ca na mucyante kathaṃ cana
13,134.057d@015_2723 kṛmibhir bhakṣyamāṇāś ca vedanārtās tṛṣānvitāḥ
13,134.057d@015_2724 saṃsmarantaḥ svakaṃ karma kṛtam ātmāparādhajam
13,134.057d@015_2725 śocantas tatra tiṣṭhanti yāvat pāpakṣayaṃ priye
13,134.057d@015_2726 evaṃ bhuktvā tu narakaṃ mucyante pāpasaṃkṣayāt
13,134.057d@015_2726 umā
13,134.057d@015_2727 bhagavan katikālaṃ te tiṣṭhante narakeṣu vai
13,134.057d@015_2728 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2728 etad veditum icchāmi tan me brūhi maheśvara
13,134.057d@015_2729 śataṃ sahasraṃ varṣāṇām ādiṃ kṛtvā hi jantavaḥ
13,134.057d@015_2730 umā
13,134.057d@015_2730 tiṣṭhanti narakāvāsāḥ pralayāntam iti sthitiḥ
13,134.057d@015_2731 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2731 bhagavaṃs teṣu te kutra tiṣṭhantīti vada prabho
13,134.057d@015_2732 raurave śatasāhasraṃ varṣāṇām iti saṃsthitiḥ
13,134.057d@015_2733 mānuṣaghnāḥ kṛtaghnāś ca tathaivānṛtavādinaḥ
13,134.057d@015_2734 jāracorāś ca nārī ca sarvataś cāpacāriṇī
13,134.057d@015_2735 utkocakāś ca piśunā varṇasaṃbhedakārakāḥ
13,134.057d@015_2736 tādṛśāḥ paripacyante raurave narake narāḥ
13,134.057d@015_2737 deśaghnāś caiva rājaghnāḥ pitṛmātṛvighātinaḥ
13,134.057d@015_2738 rājā cānyāyataḥ śāstā sākṣitve 'nṛtavādinaḥ
13,134.057d@015_2739 bahughnāś ca kulaghnāś ca bhrūṇaghnā gurughātinaḥ
13,134.057d@015_2740 viśvastaghātakāś caivam ātmaghnāḥ kopakāraṇāt
13,134.057d@015_2741 patighnyaḥ pramadā mohād yajñavighnakarāś ca ye
13,134.057d@015_2742 dvitīye dviguṇaṃ kālaṃ pacyante tādṛśāḥ narāḥ
13,134.057d@015_2743 mahāpātakayuktās tu tṛtīye duḥkham āpnuyuḥ
13,134.057d@015_2744 etāvan mānuṣasahaṃ param anyeṣu lakṣyate
13,134.057d@015_2745 yakṣā vidyādharāś caiva kādraveyāś ca kiṃnarāḥ
13,134.057d@015_2746 gandharvā bhūtasaṃghāś ca teṣāṃ pāpayutā bhṛśam
13,134.057d@015_2747 caturthe paripacyante yāvad yugaviparyayaḥ
13,134.057d@015_2748 sahantas tādṛśaṃ ghoraṃ pañcakaṣṭe ca yādṛśam
13,134.057d@015_2749 tādṛgvidhasya duḥkhasya ayogyān viddhi mānuṣān
13,134.057d@015_2750 evaṃ te narakān bhuktvā tatra kṣapitakalmaṣāḥ
13,134.057d@015_2751 narakebhyo vimuktāś ca jāyante kṛmijātiṣu
13,134.057d@015_2752 udbhedajeṣu vā ke cit tatrāpi kṣīṇakalmaṣāḥ
13,134.057d@015_2753 punar eva prajāyante mṛgapakṣiṣu śobhane
13,134.057d@015_2754 umā
13,134.057d@015_2754 mṛgapakṣiṣu tad bhuktvā labhante mānuṣaṃ padam
13,134.057d@015_2755 nānājātiṣu kenaiva jāyante pāpakāriṇaḥ
13,134.057d@015_2755 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2756 tad ahaṃ te pravakṣyāmi yat tvam icchasi bhāmini
13,134.057d@015_2757 sarvathātmā karmavaśān nānājātiṣu dṛśyate
13,134.057d@015_2758 yaś ca māṃsapriyo nityaṃ kaṅkagṛdhrān sa saṃspṛśet
13,134.057d@015_2759 surāpaḥ satataṃ martyaḥ sūkaratvaṃ vrajed dhruvam
13,134.057d@015_2760 abhakṣyabhakṣaṇo martyaḥ kākajātiṣu saṃspṛśet
13,134.057d@015_2761 parodvegakaro nityaṃ vyālajātiṣu jāyate
13,134.057d@015_2762 ātmaghno yo naraḥ kopāt pretajātiṣu tiṣṭhati
13,134.057d@015_2763 paiśunyāt parivādāc ca kukkuṭatvaṃ samaśnuyāt
13,134.057d@015_2764 nāstikaś caiva yo mūrkho mṛgajātiṃ sa gacchati
13,134.057d@015_2765 hiṃsāvihāras tu naraḥ kṛmikīṭeṣu jāyate
13,134.057d@015_2766 atra mānayuto nityaṃ pretya gardabhatāṃ vrajet
13,134.057d@015_2767 asatyaṃ paruṣaṃ vākyaṃ yo vaden matsyatāṃ vrajet
13,134.057d@015_2768 agamyāgamanāc caiva paradārābhimarśanāt
13,134.057d@015_2769 mūṣikatvaṃ vrajen martyo nāsti tatra vicāraṇā
13,134.057d@015_2770 kṛtaghno mitraghātī ca sṛgālavṛkajātiṣu
13,134.057d@015_2771 gurughnaḥ pitṛghātī ca sthāvareṣv avatiṣṭhati
13,134.057d@015_2772 vācikaiḥ pakṣimṛgatāṃ mānasair anyajātitām
13,134.057d@015_2773 śarīrajaiḥ karmadoṣair yāti sthāvaratāṃ naraḥ
13,134.057d@015_2774 evamādy aśubhaṃ kṛtvā narā nirayam āśritāḥ
13,134.057d@015_2775 tāṃs tān bhāvān prapadyante svakṛtasyaiva kāraṇāt
13,134.057d@015_2776 evaṃ jātiṣu nirdagdhāḥ prāṇinaḥ pāpakāriṇaḥ
13,134.057d@015_2777 kathaṃ cit punar utpadya labhante mānuṣaṃ padam
13,134.057d@015_2778 bahukṛtvo 'tisaṃtaptaṃ lohaṃ śucitamaṃ yathā
13,134.057d@015_2779 bahuduḥkhābhisaṃtaptas tathātmā śudhyate malāt
13,134.057d@015_2780 umā
13,134.057d@015_2780 tasmāt sudurlabhaṃ ceti viddhi janma sumānuṣam
13,134.057d@015_2781 bhagavan devadeveśa śūlapāṇe vṛṣadhvaja
13,134.057d@015_2782 śrutaṃ me paramaṃ guhyaṃ prasādāt te varaprada
13,134.057d@015_2783 śrotuṃ bhūyo 'ham icchāmi prajānāṃ hitakāraṇāt
13,134.057d@015_2784 śubhāśubham iti proktaṃ karma sarvaṃ samāsataḥ
13,134.057d@015_2785 tan me vistaraśo brūhi śubhāśubhavidhiṃ prati
13,134.057d@015_2786 aśubhaṃ kīdṛśaṃ karma prāṇino 'dho nipātayet
13,134.057d@015_2787 śubhaṃ karma kathaṃ deva prajānām ūrdhvato nayet
13,134.057d@015_2788 etan me vada deveśa śrotukāmāsmi kīrtaya
13,134.057d@015_2788 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2789 tad ahaṃ te pravakṣyāmi tat sarvaṃ śṛṇu śobhane
13,134.057d@015_2790 sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ ceti dvividhaḥ karmavistaraḥ
13,134.057d@015_2791 tayor yad duṣkṛtaṃ karma tac ca saṃjāyate tridhā
13,134.057d@015_2792 manasā karmaṇā vācā buddhimohasamudbhavam
13,134.057d@015_2793 manaḥpūrvaṃ tu vākkarma vartate vāṅmayaṃ tataḥ
13,134.057d@015_2794 jāyate vai kriyāyogam evaṃ ceṣṭākramaṃ priye
13,134.057d@015_2795 abhidroho 'bhyasūyā ca parārthe cakṣuṣā spṛhā
13,134.057d@015_2796 śubhāśubhānāṃ martyānāṃ vartanaṃ viparītataḥ
13,134.057d@015_2797 dharmakārye yad aśraddhā pāpakarmaṇi harṣaṇam
13,134.057d@015_2798 evamādy aśubhaṃ karma manasā pāpam ucyate
13,134.057d@015_2799 anṛtaṃ yac ca paruṣam abaddhavacanaṃ kaṭu
13,134.057d@015_2800 asatyaṃ parivādaś ca pāpam etat tu vāṅmayam
13,134.057d@015_2801 agamyāgamanaṃ caiva paradāraniṣevaṇam
13,134.057d@015_2802 vadhabandhaparikleśaiḥ paraprāṇopatāpanam
13,134.057d@015_2803 cauryaṃ pareṣāṃ dravyāṇāṃ haraṇaṃ nāśanaṃ tathā
13,134.057d@015_2804 abhakṣyabhakṣaṇaṃ caiva vyasaneṣv abhiṣaṅgatā
13,134.057d@015_2805 darpāt stambhābhimānāc ca pareṣām upatāpanam
13,134.057d@015_2806 akāryāṇāṃ ca karaṇam aśaucaṃ pānam eva ca
13,134.057d@015_2807 dauḥśīlyaṃ kṣudrasaṃparkaḥ sāhāyyaṃ pāpakarmaṇi
13,134.057d@015_2808 adharmyam ayaśasyaṃ ca kāryaṃ tasya niṣevaṇam
13,134.057d@015_2809 evamādy aśubhaṃ cānyac charīraṃ pāpam ucyate
13,134.057d@015_2810 mānasād vāṅmayaṃ pāpaṃ viśiṣṭam iti vakṣyate
13,134.057d@015_2811 vāṅmayād api vai pāpaṃ śārīraṃ gaṇyate bahu
13,134.057d@015_2812 evaṃ pāpayutaṃ karma pātayet trividhaṃ naram
13,134.057d@015_2813 paropatāpajananam atyantaṃ pāpakaṃ smṛtam
13,134.057d@015_2814 dvividhaṃ tat kṛtaṃ pāpaṃ kartāraṃ narakaṃ nayet
13,134.057d@015_2815 pātakaṃ tv api yat karma karaṇād buddhipūrvakam
13,134.057d@015_2816 sāpadeśam avaśyaṃ tu kartavyam iti yat kṛtam
13,134.057d@015_2817 kathaṃ cit tat kṛtam api kartā tena na lipyate
13,134.057d@015_2818 umā
13,134.057d@015_2818 avaśyabhāvadeśena pratihanyeta kāraṇam
13,134.057d@015_2819 bhagavan pāpakaṃ karma yathā kṛtvā na lipyate
13,134.057d@015_2820 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2820 anṛtaṃ dharmayuktaṃ ca tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2821 yo naro 'naparādhī sann ātmaprāṇasya rakṣaṇāt
13,134.057d@015_2822 śatrum udyataśastraṃ vā pūrvaṃ tena hato 'pi vā
13,134.057d@015_2823 pratigatya naro hiṃsyān na sa pāpena lipyate
13,134.057d@015_2824 corāṭavikasaṃtrastās tatpratīkāraceṣṭayā
13,134.057d@015_2825 tān pratighnan naro hiṃsyān na sa pāpena lipyate
13,134.057d@015_2826 vṛttighnaṃ tu naro hiṃsyān na sa pāpena lipyate
13,134.057d@015_2827 grāmārthaṃ bhartṛpiṇḍārthaṃ dīnānugrahakāraṇāt
13,134.057d@015_2828 vadhabandhaparikleśān kurvan pāpāt pramucyate
13,134.057d@015_2829 durbhikṣe cātmavṛttyartham ekāyanagatas tathā
13,134.057d@015_2830 akāryaṃ vāpy abhakṣyaṃ vā kṛtvā pāpair na lipyate
13,134.057d@015_2831 vyādhito rogamokṣārtham abhakṣyeṇa na lipyate
13,134.057d@015_2832 anṛtaṃ dharmayuktaṃ ca dākṣiṇyāt strīṣu bhāṣitam
13,134.057d@015_2833 ātmaprāṇabhayād uktaṃ mokṣārthaṃ cāpy adhārmikāt
13,134.057d@015_2834 vivāhakaraṇe caiva laukikenānṛtaṃ bruvan
13,134.057d@015_2835 saṃstambhanārthaṃ trastānām anṛtena na lipyate
13,134.057d@015_2836 vidhir eṣa gṛhasthānāṃ prāyeṇaivopadiśyate
13,134.057d@015_2837 avācyaṃ vāpy akāryaṃ vā deśakālavaśena tu
13,134.057d@015_2838 buddhipūrvaṃ naraḥ kurvaṃs tat prayojanamātrayā
13,134.057d@015_2839 kiṃ cid vā lipyate pāpair atha vā na ca lipyate
13,134.057d@015_2840 umā
13,134.057d@015_2840 evaṃ devi vijānīhi nāsti tatra vicāraṇā
13,134.057d@015_2841 bhagavan pānadoṣāṃś ca peyāpeyatvakāraṇam
13,134.057d@015_2842 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2842 etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tan me vada maheśvara
13,134.057d@015_2843 hanta te kathayiṣyāmi pānotpattiṃ śucismite
13,134.057d@015_2844 purā sarve 'bhavan martyā buddhimanto nayānugāḥ
13,134.057d@015_2845 śucayaḥ subhagācārāḥ sarve sumanasaḥ priye
13,134.057d@015_2846 evaṃbhūte tadā loke preṣyatvaṃ na parasparam
13,134.057d@015_2847 preṣyābhāvān manuṣyāṇāṃ karmārambho nanāśa ha
13,134.057d@015_2848 ubhayor lokayor nāśaṃ dṛṣṭvā karmakṣayāt prabhuḥ
13,134.057d@015_2849 yajñakarma kathaṃ loke varteteti pitāmahaḥ
13,134.057d@015_2850 ājñāpayat surān devi mohayasveti mānuṣān
13,134.057d@015_2851 tamasaḥ sāram uddhṛtya pānaṃ buddhipraṇāśanam
13,134.057d@015_2852 nyapātayan manuṣyeṣu pāpadoṣāvahaṃ priye
13,134.057d@015_2853 tadāprabhṛti tat pītvā mumuhur mānuṣā bhuvi
13,134.057d@015_2854 kāryākāryam ajānanto vācyāvācyaṃ guṇāguṇam
13,134.057d@015_2855 ke cid dhasanti tat pītvā prarudanti tathā pare
13,134.057d@015_2856 nṛtyanti muditāḥ ke cid gāyanti ca śubhāśubham
13,134.057d@015_2857 kalahaṃ kurvate 'bhīkṣṇaṃ praharanti parasparam
13,134.057d@015_2858 ke cid dhāvanti sahasā praskhalanti patanti ca
13,134.057d@015_2859 ayuktaṃ bahu bhāṣante yatrakvacana śerate
13,134.057d@015_2860 nagnā vikṣipya gātrāṇi naṣṭasaṃjñā mṛtā iva
13,134.057d@015_2861 evaṃ bahuvidhān pāpān kurvanti hṛtacetasaḥ
13,134.057d@015_2862 ye pibanti mahāmohaṃ pānaṃ pāpayutā narāḥ
13,134.057d@015_2863 dhṛtiṃ lajjāṃ ca buddhiṃ ca pānaṃ pītaṃ praṇāśayet
13,134.057d@015_2864 tasmān narāḥ saṃbhavanti nirlajjā nirapatrapāḥ
13,134.057d@015_2865 buddhisattvaiḥ parikṣīṇās tejohīnā malānvitāḥ
13,134.057d@015_2866 pītvā pītvā tṛṣāyuktāḥ pānapāḥ saṃbhavanti ca
13,134.057d@015_2867 pānakāmāḥ pānakathāḥ pānakālābhikāṅkṣiṇaḥ
13,134.057d@015_2868 pānārthaṃ karmavaśyās te saṃbhavanti narādhamāḥ
13,134.057d@015_2869 pānakāmās tṛṣāyogād buddhisattvaparikṣayāt
13,134.057d@015_2870 pānapānāṃ preṣyakarāḥ pānapās tv abhavan bhṛśam
13,134.057d@015_2871 tadāprabhṛti vai loke nīcaiḥ pānavaśair naraiḥ
13,134.057d@015_2872 kārayanti ca karmāṇi buddhimantas tv apānapāḥ
13,134.057d@015_2873 kārutvam atha dāsatvaṃ preṣyatām etya pānapāḥ
13,134.057d@015_2874 sarvakarmakarāś cāsan paśuvad rajjubandhitāḥ
13,134.057d@015_2875 pānapās tu madāndhatvāt tadā buddhipraṇāśanāt
13,134.057d@015_2876 kāryākāryasya cājñānād yatheṣṭakaraṇāt svayam
13,134.057d@015_2877 viduṣām avidheyatvāt pāpam evābhipadyate
13,134.057d@015_2878 paribhūto bhavel loke madyapo mitrabhedakaḥ
13,134.057d@015_2879 sarvakālam aśuddhaś ca sarvabhakṣas tathābhavat
13,134.057d@015_2880 viśiṣṭair jñātibhir dveṣyaḥ satataṃ kalibhāvanaḥ
13,134.057d@015_2881 kaṭukaṃ paruṣaṃ ghoraṃ vākyaṃ vadati sarvataḥ
13,134.057d@015_2882 gurūn ativaden mattaḥ paradārān pradharṣayet
13,134.057d@015_2883 saṃvidaṃ kurute śauṇḍair na śṛṇoti hitaṃ kva cit
13,134.057d@015_2884 evaṃ bahuvidhā doṣāḥ pānape santi śobhane
13,134.057d@015_2885 kevalaṃ narakaṃ yānti nāsti tatra vicāraṇā
13,134.057d@015_2886 tasmāt tad varjitaṃ sadbhiḥ pānam ātmahitaiṣibhiḥ
13,134.057d@015_2887 yadi pānaṃ na varjeran santaś cāritrakāraṇāt
13,134.057d@015_2888 bhaved evaṃ jagat sarvaṃ nirmaryādaṃ ca niṣkriyam
13,134.057d@015_2889 tasmād buddher hi rakṣārthaṃ sadbhiḥ pānaṃ vivarjitam
13,134.057d@015_2890 iti te duṣkṛtaṃ sarvaṃ trividhaṃ kathitaṃ priye
13,134.057d@015_2890 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2891 vidhānaṃ sukṛtasyāpi bhūyaḥ śṛṇu śucismite
13,134.057d@015_2892 procyate tat tridhā devi sukṛta ca samāsataḥ
13,134.057d@015_2893 yad auparamikaṃ caiva sukṛtaṃ nirupadravam
13,134.057d@015_2894 tathaiva sopakaraṇaṃ tāvatā sukṛtaṃ viduḥ
13,134.057d@015_2895 nivṛttiḥ pāpakarmabhyas tad auparamikaṃ priye
13,134.057d@015_2896 manovākkāyajā doṣāḥ śṛṇu me varjanāc chubham
13,134.057d@015_2897 traividhyadoṣoparame yas tu doṣavyapekṣayā
13,134.057d@015_2898 sa tu prāpnoti sakalaṃ sarvaduṣkṛtavarjanāt
13,134.057d@015_2899 vratavad varjayed doṣān yugapat pṛthag eva vā
13,134.057d@015_2900 tathā dharmam avāpnoti doṣatyāgo hi duṣkaraḥ
13,134.057d@015_2901 doṣasākalyasaṃtyāgān munir bhavati mānavaḥ
13,134.057d@015_2902 saukaryaṃ paradharmasya kāryārambhād ṛte 'pi ca
13,134.057d@015_2903 ātmanā sthāpanāmātrāl labhyate sukṛtaṃ param
13,134.057d@015_2904 aho nṛśaṃsāḥ pacyante mānuṣāḥ svalpabuddhayaḥ
13,134.057d@015_2905 ye tādṛśaṃ na budhyante ātmādhīnaṃ ca nirvyayam
13,134.057d@015_2906 duṣkṛtatyāgamātreṇa padam ūrdhvaṃ hi labhyate
13,134.057d@015_2907 pāpabhīrutvamātreṇa doṣāṇāṃ parivarjanāt
13,134.057d@015_2908 suśobhanaṃ bhaved devi kim u dharmavyapekṣayā
13,134.057d@015_2909 ity auparamikaṃ devi sukṛtaṃ kathitaṃ tava
13,134.057d@015_2910 śrutāc ca vṛddhasaṃyogād indriyāṇāṃ ca nigrahāt
13,134.057d@015_2911 saṃtoṣāc ca dhṛteś caiva śakyate doṣavarjanam
13,134.057d@015_2912 tad eva yama ity āhur doṣasaṃyamanaṃ priye
13,134.057d@015_2913 yamadharmeṇa dharmo 'sti nānyaḥ śubhataraḥ śubhe
13,134.057d@015_2914 yamadharmeṇa yatayaḥ prāpnuvanty uttamāṃ gatim
13,134.057d@015_2915 īśvarāṇāṃ prabhavatāṃ daridrāṇāṃ ca vai nṛṇām
13,134.057d@015_2916 saphalo doṣasaṃtyāgo dānād api śubhād api
13,134.057d@015_2917 tapo dānaṃ mahādevi doṣam alpaṃ vinirdahet
13,134.057d@015_2918 sukṛtaṃ yāmikaṃ proktaṃ pathyaṃ nirupasādhanam
13,134.057d@015_2919 sukhābhisaṃdhir lokānāṃ satyaṃ śaucam athārjavam
13,134.057d@015_2920 vratopavāsaḥ prītiś ca brahmacaryaṃ damaḥ śamaḥ
13,134.057d@015_2921 evamādi śubhaṃ karma sukṛtaṃ niyamāśritam
13,134.057d@015_2922 śṛṇu teṣāṃ viśeṣāṃś ca kīrtayiṣyāmi bhāmini
13,134.057d@015_2923 satyaṃ svargasya sopānaṃ pārāvārasya naur iva
13,134.057d@015_2924 nāsti satyāt paraṃ dānaṃ nāsti satyāt paraṃ tapaḥ
13,134.057d@015_2925 yathā śrutaṃ yathā dṛṣṭam ātmanā yad yathā kṛtam
13,134.057d@015_2926 tathā tasyāvikāreṇa vacanaṃ satyalakṣaṇam
13,134.057d@015_2927 yac chalenābhisaṃyuktaṃ satyarūpaṃ mṛṣaiva tat
13,134.057d@015_2928 nityam eva pravaktavyaṃ pārāvaryaṃ vijānatā
13,134.057d@015_2929 dīrghāyuś ca bhavet satyāt kulasaṃtānapālakaḥ
13,134.057d@015_2930 lokasaṃsthitipālaś ca bhavet satyena mānavaḥ
13,134.057d@015_2930 umā
13,134.057d@015_2931 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2931 kathaṃ saṃdhārayan martyo vrataṃ śubham avāpnuyāt
13,134.057d@015_2932 pūrvam uktaṃ tu yat pāpaṃ manovākkāyakarmabhiḥ
13,134.057d@015_2933 vratavat tasya saṃtyāgas tad auparamikaṃ vratam
13,134.057d@015_2934 tena dharmam avāpnoti vratavat paripālayan
13,134.057d@015_2935 maṅgalaṃ śubhakarmāṇi vratenaiva samācaret
13,134.057d@015_2936 naro dharmam avāpnoti śubhasaṃjoṣaṇaṃ vratam
13,134.057d@015_2937 yad yad ātmapriyaṃ nityaṃ manovākkāyakarmabhiḥ
13,134.057d@015_2938 vratavat tasya saṃtyāgas tapovratam iti sthitam
13,134.057d@015_2939 tyājyaṃ vā yadi vā joṣyam avratena vṛthā caran
13,134.057d@015_2940 tathā phalaṃ na labhate tasmād dharmaṃ vratāc caret
13,134.057d@015_2941 śuddhakāyo naro bhūtvā snātvā tīrthe yathāvidhi
13,134.057d@015_2942 pañca bhūtāni candrārkau saṃdhye dharmaṃ yamaṃ pitṝn
13,134.057d@015_2943 ātmanaivaṃ tathātmānaṃ nivedya vratavac caret
13,134.057d@015_2944 vratamā maraṇād vāpi kālacchedena vā caret
13,134.057d@015_2945 śākādiṣu vrataṃ kuryāt tathā puṣpaphalādiṣu
13,134.057d@015_2946 brahmacaryaṃ vrataṃ kuryād upavāsaṃ tathā vratam
13,134.057d@015_2947 evam anyeṣu bahuṣu vrataṃ kāryaṃ hitaiṣiṇā
13,134.057d@015_2948 vratabhaṅgo yathā na syād rakṣitavyaṃ tathā budhaiḥ
13,134.057d@015_2949 vratabhaṅgo mahat pāpam iti viddhi śubhekṣaṇe
13,134.057d@015_2950 auṣadhārthaṃ yad ajñānād gurūṇāṃ vacanād api
13,134.057d@015_2951 anugrahārthaṃ bandhūnāṃ vratabhaṅgo na duṣyate
13,134.057d@015_2952 vratāpavargakāleṣu devabrāhmaṇapūjanam
13,134.057d@015_2953 umā
13,134.057d@015_2953 nareṇa tu yathāśakti kāryaṃ siddhiṃ tathāpnuyāt
13,134.057d@015_2954 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2954 kathaṃ śaucavidhis tatra tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_2955 bāhyam ābhyantaraṃ ceti dvividhaṃ śaucam iṣyate
13,134.057d@015_2956 mānasaṃ sukṛtaṃ yat tac chaucam ābhyantaraṃ smṛtam
13,134.057d@015_2957 sadāhāraviśuddhiś ca kāyaprakṣālanaṃ ca yat
13,134.057d@015_2958 bāhyaṃ śaucaṃ bhaved etat tathaivācamanādi ca
13,134.057d@015_2959 mṛc caiva śuddhadeśasthā gośakṛnmūtram eva ca
13,134.057d@015_2960 dravyāṇi gandhayuktāni yāni puṣṭikarāṇi ca
13,134.057d@015_2961 etaiḥ saṃmārjayet kāyam ambhasā ca punaḥ punaḥ
13,134.057d@015_2962 akṣobhyaṃ yat prakīrṇaṃ ca nityasrotaś ca yaj jalam
13,134.057d@015_2963 prāyaśas tādṛśe majjed anyathā cāpi varjayet
13,134.057d@015_2964 trir ācamanakaṃ śreṣṭhaṃ niṣphenair nirmalair jalaiḥ
13,134.057d@015_2965 tathā viṇmūtrayoḥ śuddhir adbhir bahumṛdā bhavet
13,134.057d@015_2966 tadaiva jalasaṃśuddhir yat saṃśuddhaṃ tu saṃspṛśet
13,134.057d@015_2967 śakṛtā bhūmiśuddhiḥ syāl lohānāṃ bhasmanā smṛtā
13,134.057d@015_2968 takṣaṇaṃ gharṣaṇaṃ caiva dāravāṇāṃ viśodhanam
13,134.057d@015_2969 dahanaṃ mṛnmayānāṃ ca martyānāṃ kṛcchradhāraṇam
13,134.057d@015_2970 śeṣāṇāṃ devi sarveṣām ātapena jalena ca
13,134.057d@015_2971 brāhmaṇānāṃ ca vākyena sadā saṃśodhanaṃ bhavet
13,134.057d@015_2972 aduṣṭam adbhir nirṇiktaṃ yac ca vācā praśasyate
13,134.057d@015_2973 evam āpadi saṃśuddhir evaṃ śaucaṃ vidhīyate
13,134.057d@015_2973 umā
13,134.057d@015_2974 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2974 āhāraśuddhis tu kathaṃ tan me vada mahāprabho
13,134.057d@015_2975 amāṃsamadyam akledyam aparyuṣitam eva ca
13,134.057d@015_2976 atikaṭvamlalavaṇair hīnaṃ ca śubhagandhi ca
13,134.057d@015_2977 kṛmikīṭamalair hīnaṃ saṃbhṛtaṃ śuddhabhājane
13,134.057d@015_2978 evaṃvidhaṃ sadāhāraṃ devabrāhmaṇasatkṛtam
13,134.057d@015_2979 śuddham ity eva vijñeyam anyathā tv aśubhaṃ bhavet
13,134.057d@015_2980 grāmyād āraṇyakaiḥ siddhaṃ śuddham ity avadhāraya
13,134.057d@015_2981 atimātragṛhītāt tu alpadattaṃ bhavec chuci
13,134.057d@015_2982 yajñaśeṣaṃ haviḥśeṣaṃ pitṛśeṣaṃ ca nirmalam
13,134.057d@015_2983 umā
13,134.057d@015_2983 iti te kathitaṃ devi bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi
13,134.057d@015_2984 bhakṣayanty apare māṃsaṃ varjayanty apare bhuvi
13,134.057d@015_2985 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_2985 tan me vada mahādeva bhakṣyābhakṣyasya kāraṇam
13,134.057d@015_2986 māṃsasya bhakṣaṇe doṣo yaś cāsyābhakṣaṇe guṇaḥ
13,134.057d@015_2987 tad ahaṃ kīrtayiṣyāmi tan nibodha yathātatham
13,134.057d@015_2988 iṣṭaṃ dattam adhītaṃ ca kratavaś ca sadakṣiṇāḥ
13,134.057d@015_2989 amāṃsabhakṣaṇasyaite kalāṃ nārhanti ṣoḍaśīm
13,134.057d@015_2990 ātmārthaṃ yaḥ paraprāṇān hiṃsyāt svāduphalepsayā
13,134.057d@015_2991 vyālagṛdhrasṛgālaiś ca rākṣasaiś ca samas tu saḥ
13,134.057d@015_2992 yo vṛthānityamāṃsāśī sa pumān adhamo bhavet
13,134.057d@015_2993 tataḥ kaṣṭataraṃ nāsti svayam āhṛtya bhakṣaṇāt
13,134.057d@015_2994 svamāṃsaṃ paramāṃsena yo vardhayitum icchati
13,134.057d@015_2995 udvignavāsaṃ labhate yatra yatropajāyate
13,134.057d@015_2996 saṃchedanaṃ svamāṃsasya yathā saṃjanayed rujam
13,134.057d@015_2997 tathaiva paramāṃse 'pi veditavyaṃ vijānatā
13,134.057d@015_2998 yas tu sarvāṇi māṃsāni yāvajjīvaṃ na bhakṣayet
13,134.057d@015_2999 sa svarge vipulaṃ sthānaṃ labhate nātra saṃśayaḥ
13,134.057d@015_3000 yas tu varṣaśataṃ pūrṇaṃ tapyate paramaṃ tapaḥ
13,134.057d@015_3001 yaś cāpi varjayen māṃsaṃ samam etan na vā samam
13,134.057d@015_3002 na hi prāṇaiḥ priyatamaṃ loke kiṃ cana vidyate
13,134.057d@015_3003 tasmāt prāṇidayā kāryā yathātmani tathā pare
13,134.057d@015_3004 sarve yajñā na tat kuryuḥ sarve vedāś ca bhāmini
13,134.057d@015_3005 yan māṃsarasam āsvādya punar māṃsāni varjayet
13,134.057d@015_3006 dharmyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ svargyaṃ svastyayanaṃ mahat
13,134.057d@015_3007 ity evaṃ munayaḥ prāhur māṃsasyābhakṣaṇe guṇān
13,134.057d@015_3008 evaṃ bahuguṇaṃ devi nṛṇāṃ māṃsavivarjanam
13,134.057d@015_3009 na śaknuyād yadā jīvaṃs tyaktuṃ māṃsaṃ kathaṃ cana
13,134.057d@015_3010 tripuṇyamāsamātraṃ vā varjanīyaṃ viśeṣataḥ
13,134.057d@015_3011 na śaknuyād api tathā kaumudīmāsam eva ca
13,134.057d@015_3012 janmanakṣatratithiṣu sadā parvasu rātriṣu
13,134.057d@015_3013 varjanīyaṃ tathā māṃsaṃ paratra hitam icchatā
13,134.057d@015_3014 aśaktaḥ kāraṇān martyo bhoktum icched vidhiṃ śṛṇu
13,134.057d@015_3015 anena vidhinā khādan kalmaṣeṇa na lipyate
13,134.057d@015_3016 sūnāyāṃ ca gataprāṇaṃ krītvā nyāyena bhāmini
13,134.057d@015_3017 brāhmaṇātithipūjārthaṃ bhoktavyaṃ hitam icchatā
13,134.057d@015_3018 bhaiṣajyakāraṇād vyādhau khādan pāpair na lipyate
13,134.057d@015_3019 pitṛśeṣaṃ tathaivāśnan māṃsaṃ nāśubham ṛcchati
13,134.057d@015_3019 umā
13,134.057d@015_3020 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3020 gurupūjā kathaṃ deva kriyate dharmakāṅkṣibhiḥ
13,134.057d@015_3021 gurupūjāṃ pravakṣyāmi yathāvat tava śobhane
13,134.057d@015_3022 kṛtajñānāṃ paro dharma iti vedānuśāsanam
13,134.057d@015_3023 tasmāt svaguravaḥ pūjyās te hi pūrvopakāriṇaḥ
13,134.057d@015_3024 gurūṇāṃ ca garīyāṃsas trayo lokeṣu pūjitāḥ
13,134.057d@015_3025 upādhyāyaḥ pitā mātā saṃpūjyās te viśeṣataḥ
13,134.057d@015_3026 ye pitṛbhrātaro jyeṣṭhā ye ca tasyānujās tathā
13,134.057d@015_3027 pituḥ pitā ca sarve te pūjanīyā yathā pitā
13,134.057d@015_3028 mātur yā bhaginī jyeṣṭhā mātur yā ca yavīyasī
13,134.057d@015_3029 mātāmahī ca dhātrī ca sarvās tā mātaraḥ smṛtāḥ
13,134.057d@015_3030 upādhyāyasya yaḥ putro yaś ca tasya bhaved guruḥ
13,134.057d@015_3031 ṛtvig guruḥ pitā ceti guravaḥ parikīrtitāḥ
13,134.057d@015_3032 jyeṣṭho bhrātā narendraś ca mātulaḥ śvaśuras tathā
13,134.057d@015_3033 bhayatrātā ca bhartā ca guravas te prakīrtitāḥ
13,134.057d@015_3034 ity eṣa kathitaḥ svargyo gurūṇāṃ sarvasaṃgrahaḥ
13,134.057d@015_3035 anuvṛttiṃ ca pūjāṃ ca teṣām api nibodha me
13,134.057d@015_3036 avadhyau mātṛpitarau upādhyāyas tathaiva ca
13,134.057d@015_3037 kathaṃ cin nāvamantavyā nareṇa hitam icchatā
13,134.057d@015_3038 yena prīṇāti ca pitā tena prītaḥ prajāpatiḥ
13,134.057d@015_3039 yena prīṇāti cen mātā prītāḥ syur devamātaraḥ
13,134.057d@015_3040 yena prīṇāty upādhyāyo brahmā tenābhipūjitaḥ
13,134.057d@015_3041 aprīteṣu punas teṣu naro narakam eti hi
13,134.057d@015_3042 gurūṇāṃ vairanirbandho na kartavyaḥ kathaṃ cana
13,134.057d@015_3043 narakaṃ sa guruprītyā manasāpi na gacchati
13,134.057d@015_3044 na brūyād vipriyaṃ teṣām aniṣṭe na pravartayet
13,134.057d@015_3045 vigṛhya na vadet teṣāṃ samīpe spardhayā kva cit
13,134.057d@015_3046 yad yad icchanti te kartum asvatantras tad ācaret
13,134.057d@015_3047 vedānuśāsanasamaṃ guruśāsanam iṣyate
13,134.057d@015_3048 kalahāṃś ca vivādāṃś ca gurubhiḥ saha varjayet
13,134.057d@015_3049 kaitavaṃ parihāsāṃś ca manyukāmāśrayāḥ kathāḥ
13,134.057d@015_3050 gurūṇāṃ yo 'nahaṃvādī karoty ājñām atandritaḥ
13,134.057d@015_3051 na tasmāt sarvamartyeṣu vidyate puṇyakṛttamaḥ
13,134.057d@015_3052 asūyām apavādāṃś ca gurūṇāṃ parivarjayet
13,134.057d@015_3053 teṣāṃ priyahitānveṣī bhūtvā paricaret sadā
13,134.057d@015_3054 na tad yajñaphalaṃ kuryāt tapo vācaritaṃ mahat
13,134.057d@015_3055 yat kuryāt puruṣasyeha gurupūjā sadā kṛtā
13,134.057d@015_3056 anuvṛtter vinā dharmo nāsti sarvāśrameṣv api
13,134.057d@015_3057 tasmāt samādṛtaḥ kāle guruvṛttiṃ samācaret
13,134.057d@015_3058 svam arthaṃ svaśarīraṃ ca gurvarthaṃ saṃtyajed budhaḥ
13,134.057d@015_3059 vivādaṃ dhanahetor vā mohād vā tair na rocayet
13,134.057d@015_3060 brahmacaryam ahiṃsā ca dānāni vividhāni ca
13,134.057d@015_3061 gurubhiḥ pratiṣiddhasya sarvam etad apārthakam
13,134.057d@015_3062 upādhyāyaṃ pitaraṃ mātaraṃ ca
13,134.057d@015_3063 ye 'bhidruhyur manasā karmaṇā vā
13,134.057d@015_3064 teṣāṃ pāpaṃ bhrūṇahatyāviśiṣṭaṃ
13,134.057d@015_3065 tebhyo nānyaḥ pāpakṛd asti loke
13,134.057d@015_3065 umā
13,134.057d@015_3066 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3066 upavāsavidhiṃ tatra tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_3067 śarīramalakārśyārtham indriyocchoṣaṇāya ca
13,134.057d@015_3068 ekabhuktopavāsais tu dhārayante vrataṃ narāḥ
13,134.057d@015_3069 labhante vipulaṃ dharmaṃ tathāhāraparikṣayāt
13,134.057d@015_3070 bahūnām uparodhaṃ tu na kuryād ātmakāraṇāt
13,134.057d@015_3071 jīvopaghātaṃ ca tathā dhānyaṃ saṃjīvyam iṣyate
13,134.057d@015_3072 tasmāt puṇyaṃ labhen martyaḥ svayam āhārakarśanāt
13,134.057d@015_3073 tad gṛhasthair yathāśakti kartavyam iti niścayaḥ
13,134.057d@015_3074 upavāsārdite kāya āpadarthaṃ payo jalam
13,134.057d@015_3075 umā
13,134.057d@015_3075 bhuñjan na vrataghātī syād brāhmaṇān anumānya ca
13,134.057d@015_3076 brahmacaryaṃ kathaṃ deva rakṣitavyaṃ vijānatā
13,134.057d@015_3076 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3077 tad ahaṃ te pravakṣyāmi śṛṇu devi samāhitā
13,134.057d@015_3078 brahmacaryaṃ paraṃ śaucaṃ brahmacaryaṃ paraṃ tapaḥ
13,134.057d@015_3079 kevalaṃ brahmacaryeṇa prāpyate paramaṃ padam
13,134.057d@015_3080 saṃkalpād darśanāc caiva tad yuktavacanād api
13,134.057d@015_3081 saṃsparśād atha saṃyogāt pañcadhā rakṣitaṃ param
13,134.057d@015_3082 vratavad dhāritaṃ caiva brahmacaryam akalmaṣam
13,134.057d@015_3083 nityasaṃrakṣaṇaṃ tasya naiṣṭhikānāṃ vidhīyate
13,134.057d@015_3084 tad iṣyate gṛhasthānāṃ kālam uddiśya kāraṇam
13,134.057d@015_3085 janmanakṣatrayogeṣu puṇyavāseṣu parvasu
13,134.057d@015_3086 devatādharmakāryeṣu brahmacaryavrataṃ caret
13,134.057d@015_3087 brahmacaryavrataphalaṃ labhed dāravratī sadā
13,134.057d@015_3088 śaucam āyus tathārogyaṃ labhyate brahmacāribhiḥ
13,134.057d@015_3088 umā
13,134.057d@015_3089 tīrthacaryā kathaṃ deva kriyate dharmakāṅkṣibhiḥ
13,134.057d@015_3090 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3090 kāni tīrthāni lokeśa tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_3091 hanta te kathayiṣyāmi tīrthasnānavidhiṃ priye
13,134.057d@015_3092 pāvanārthaṃ ca śaucārthaṃ brahmaṇā nirmitāḥ purā
13,134.057d@015_3093 yās tu loke mahānadyas tāḥ sarvās tīrthasaṃjñitāḥ
13,134.057d@015_3094 tāsāṃ prāk srotasaḥ śreṣṭhāḥ saṃgamaś ca parasparam
13,134.057d@015_3095 tāsāṃ sāgarasaṃyogo variṣṭhaś ceti vidyate
13,134.057d@015_3096 tāsām ubhayataḥ kūlaṃ yatra tatra maharṣibhiḥ
13,134.057d@015_3097 devair vā sevitaṃ devi tat tīrthaṃ paramaṃ smṛtam
13,134.057d@015_3098 samudraś ca mahātīrthaṃ pāvanaṃ paramaṃ śubham
13,134.057d@015_3099 tasya kūlagatās tīrthā mahadbhiś ca samāplutāḥ
13,134.057d@015_3100 srotasāṃ parvatānāṃ ca joṣitānāṃ maharṣibhiḥ
13,134.057d@015_3101 api kūpataṭākaṃ vā munibhiḥ sevitaṃ priye
13,134.057d@015_3102 tat tu tīrtham iti jñeyaṃ prabhāvāt tu tapasvinām
13,134.057d@015_3103 tadāprabhṛti tīrthatvaṃ lebhe lokahitāya vai
13,134.057d@015_3104 evaṃ tīrthodbhavaṃ viddhi tasya snānavidhiṃ śṛṇu
13,134.057d@015_3105 tanmanā vratabhūyiṣṭho gatvā tīrthābhikāṅkṣayā
13,134.057d@015_3106 upavāsatrayaṃ kuryād ekaṃ vā niyamānvitaḥ
13,134.057d@015_3107 puṇyamāsayute kāle paurṇamāsyāṃ yathāvidhi
13,134.057d@015_3108 bahir eva śucir bhūtvā tat tīrthaṃ tanmanāviśet
13,134.057d@015_3109 trir āplutya jalābhyāśe dattvā brāhmaṇadakṣiṇām
13,134.057d@015_3110 abhyarcya devāyatanaṃ tataḥ prāyād yathāgatam
13,134.057d@015_3111 etad vidhānaṃ sarveṣāṃ tīrthaṃ tīrthaṃ prati priye
13,134.057d@015_3112 samīpatīrthasnānāt tu dūratīrthaṃ supūjitam
13,134.057d@015_3113 ādiprabhṛti śuddhasya tīrthasnānaṃ śubhaṃ bhavet
13,134.057d@015_3114 taporthaṃ pāpanāśārthaṃ śaucārthaṃ tīrthagāhanam
13,134.057d@015_3115 evaṃ puṇyeṣu māseṣu tīrthasnānaṃ śubhaṃ bhavet
13,134.057d@015_3116 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3116 etan naiyamikaṃ sarvaṃ sukṛtaṃ kathitaṃ tava
13,134.057d@015_3117 dānāni devapūjāṃ ca pitṛpūjāṃ tathaiva ca
13,134.057d@015_3118 anyāni dharmakāryāṇi sukṛtaṃ sopasādhanam
13,134.057d@015_3119 tat sarvaṃ śṛṇu kalyāṇi prajānāṃ hitakāmyayā
13,134.057d@015_3120 cetanācetanair yuktaṃ yal loke vidyate dhanam
13,134.057d@015_3121 umā
13,134.057d@015_3121 etad artham avāpnoti naraḥ pretya śubhekṣaṇe
13,134.057d@015_3122 lokasiddhaṃ tu yad dravyaṃ sarvasādhāraṇaṃ bhavet
13,134.057d@015_3123 tad dadat sarvasāmānyaṃ kathaṃ dharmaṃ labhen naraḥ
13,134.057d@015_3124 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3124 evaṃ sādhāraṇe dravye kasya svatvaṃ kathaṃ bhavet
13,134.057d@015_3125 loke bhūtamayaṃ dravyaṃ sarvasādhāraṇaṃ tathā
13,134.057d@015_3126 yathaiva tad dadan martyo bhavet puṇyaṃ hi tac chṛṇu
13,134.057d@015_3127 dātā pratigrahītā ca deyaṃ sopakramaṃ tathā
13,134.057d@015_3128 deśakālau ca yat tv etad dānaṃ ṣaḍguṇam ucyate
13,134.057d@015_3129 teṣāṃ saṃpadviśeṣāṃś ca kīrtyamānān nibodha me
13,134.057d@015_3130 ādiprabhṛti yaḥ śuddho manovākkāyakarmabhiḥ
13,134.057d@015_3131 satyavādī jitakrodhas tv alubdho nānasūyakaḥ
13,134.057d@015_3132 śraddhāvān āstikaś caiva evaṃ dātā praśasyate
13,134.057d@015_3133 śuddho dānto jitakrodhas tathoditakulodbhavaḥ
13,134.057d@015_3134 śrutacāritrasaṃpannas tathā bahukalatravān
13,134.057d@015_3135 pañcayajñaparo nityaṃ nirvikāraśarīravān
13,134.057d@015_3136 etān pātraguṇān viddhi tādṛk pātraṃ praśasyate
13,134.057d@015_3137 pitṛdevāgnikāryeṣu tasya dattaṃ mahat phalam
13,134.057d@015_3138 yad yad arhati yo loke pātraṃ tasya bhavec ca saḥ
13,134.057d@015_3139 mucyetāpadam āpanno yena pātraṃ sa tasya tu
13,134.057d@015_3140 annasya kṣudhitaḥ pātraṃ tṛṣitas tu jalasya vai
13,134.057d@015_3141 evaṃ pātreṣu nānātvam iṣyate puruṣaṃ prati
13,134.057d@015_3142 jāraś coraś ca ṣaṇḍaś ca hiṃsraḥ samayabhedakaḥ
13,134.057d@015_3143 lokavighnakarāś cānye varjitāḥ sarvaśaḥ priye
13,134.057d@015_3144 paropaghātād yad dravyaṃ cauryād vā labhyate nṛbhiḥ
13,134.057d@015_3145 nindayā labhyate yac ca dhūrtabhāvena vā tathā
13,134.057d@015_3146 adharmād atha mohād vā bahūnām uparodhanāt
13,134.057d@015_3147 labhyate yad dhanaṃ devi tad anyad vā hṛtaṃ bhavet
13,134.057d@015_3148 tādṛśena kṛtaṃ dharmaṃ niṣphalaṃ viddhi bhāmini
13,134.057d@015_3149 tasmān nyāyāgatenaiva dātavyaṃ śubham icchatā
13,134.057d@015_3150 yad yad ātmapriyaṃ nityaṃ tat tad deyam iti sthitiḥ
13,134.057d@015_3151 upakramam imaṃ viddhi dātṝṇāṃ paramaṃ hitam
13,134.057d@015_3152 pātrabhūtaṃ tu dūrastham abhigamya prasādya ca
13,134.057d@015_3153 dātā dānaṃ tathā dadyād yathā tuṣyeta tena saḥ
13,134.057d@015_3154 eṣa dānavidhiḥ śreṣṭhaḥ samāhūya tu madhyamaḥ
13,134.057d@015_3155 pūrvaṃ ca pātratāṃ jñātvā samāhūya nivedya ca
13,134.057d@015_3156 śaucārcanasamāyuktaṃ dātavyaṃ śraddhayā priye
13,134.057d@015_3157 yācitṝṇāṃ tu paramam ābhimukhyapuraskṛtam
13,134.057d@015_3158 saṃmānapūrvaṃ saṃgṛhya dātavyaṃ deśakālayoḥ
13,134.057d@015_3159 apātrebhyo 'pi cānyebhyo dātavyaṃ bhūtim icchatā
13,134.057d@015_3160 pātrāṇi saṃparīkṣyaiva dātā vai dānamātrayoḥ
13,134.057d@015_3161 atiśaktyā paraṃ dānaṃ yathāśakti tu madhyamam
13,134.057d@015_3162 tṛtīyaṃ cāparaṃ dānaṃ nānurūpam ivātmanaḥ
13,134.057d@015_3163 yathāsaṃbhāvitaṃ pūrvaṃ dātavyaṃ tat tathaiva ca
13,134.057d@015_3164 puṇyakṣetreṣu yad dattaṃ puṇyakāleṣu vā tathā
13,134.057d@015_3165 umā
13,134.057d@015_3165 tac chobhanataraṃ viddhi gauravād deśakālayoḥ
13,134.057d@015_3166 yaś ca puṇyatamo deśas tathā kālaś ca śaṃsa me
13,134.057d@015_3166 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3167 kurukṣetraṃ mahānadyo yac ca devarṣisevitam
13,134.057d@015_3168 girir varaś ca tīrthāni deśabhāgena pūjitāḥ
13,134.057d@015_3169 grahītur īpsito yaś ca tatra dattaṃ mahat phalam
13,134.057d@015_3170 śaradvasantakālaś ca puṇyamāsas tathaiva ca
13,134.057d@015_3171 śuklapakṣaś ca pakṣāṇāṃ paurṇamāsī ca parvasu
13,134.057d@015_3172 pitṛdaivatanakṣatraṃ nirmalā divasās tathā
13,134.057d@015_3173 tac chobhanataraṃ viddhi candrasūryagrahaṃ tathā
13,134.057d@015_3174 pratigrahītur yaḥ kālo manasā kīrtitaḥ śubhe
13,134.057d@015_3175 evamādiṣu kāleṣu dattaṃ dānaṃ mahad bhavet
13,134.057d@015_3176 dātā deyaṃ ca pātraṃ ca upakramayutā kriyā
13,134.057d@015_3177 deśaḥ kālaś ca ity eṣāṃ saṃpacchuddhiḥ prakīrtitā
13,134.057d@015_3178 yatraiva yugapat saṃpat tatra śuddhir mahad bhavet
13,134.057d@015_3179 atyalpam api yad dānam ebhiḥ ṣaḍbhir guṇair yutam
13,134.057d@015_3180 bhūtvānantaṃ nayet svargaṃ dātāraṃ doṣavarjitam
13,134.057d@015_3181 sumahad vāpi yad dānaṃ guṇair ebhir vinākṛtam
13,134.057d@015_3182 umā
13,134.057d@015_3182 atyalpaphalaniryogam aphalaṃ vā bhaved dhi tat
13,134.057d@015_3183 evaṃ guṇayutaṃ dānaṃ dattaṃ tv aphalatāṃ vrajet
13,134.057d@015_3184 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3184 tad asti cen mahādeva tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_3185 tad apy asti mahābhāge narāṇāṃ bhavadoṣataḥ
13,134.057d@015_3186 kṛtvā tu dharmaṃ vidhivat paścāttāpaṃ karoti cet
13,134.057d@015_3187 ślāghayā vā yadi brūyād vṛthā saṃsadi yat kṛtam
13,134.057d@015_3188 prakalpayec ca manasā tatphalaṃ pretyabhāvataḥ
13,134.057d@015_3189 dharmakāryaṃ kṛtaṃ yac ca satataṃ phalakāṅkṣayā
13,134.057d@015_3190 evaṃ kṛtaṃ vā dattaṃ vā paratra viphalaṃ bhavet
13,134.057d@015_3191 ete doṣā vivarjyāś ca dātṛbhiḥ puṇyakāṅkṣibhiḥ
13,134.057d@015_3192 sanātanam idaṃ vṛttaṃ sadbhir ācaritaṃ tathā
13,134.057d@015_3193 anugrahaḥ pareṣāṃ tu gṛhasthānām ṛṇaṃ hi tat
13,134.057d@015_3194 ity evaṃ mana āveśya dātavyaṃ satataṃ budhaiḥ
13,134.057d@015_3195 evam eva kṛtaṃ nityaṃ sukṛtaṃ tad bhaven mahat
13,134.057d@015_3196 umā
13,134.057d@015_3196 sarvasādhāraṇaṃ dravyam evaṃ dattvā mahat phalam
13,134.057d@015_3197 bhagavan kāni deyāni dharmam uddiśya mānavaiḥ
13,134.057d@015_3198 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3198 tāny ahaṃ śrotum icchāmi tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_3199 ajasraṃ dharmakāryaṃ ca tathā naimittikaṃ priye
13,134.057d@015_3200 annaṃ pratiśrayo dīpaḥ pānīyaṃ tṛṇam indhanam
13,134.057d@015_3201 sneho gandhaś ca bhaiṣajyaṃ tilāś ca lavaṇaṃ tathā
13,134.057d@015_3202 evamādi tathānyac ca dānam ājasram ucyate
13,134.057d@015_3203 ajasradānāt satatam ājasram iti niścitam
13,134.057d@015_3204 sāmānyaṃ sarvavarṇānāṃ dānaṃ śṛṇu samāhitā
13,134.057d@015_3205 annaṃ prāṇā manuṣyāṇām annadaḥ prāṇado bhavet
13,134.057d@015_3206 tasmād annaṃ viśeṣeṇa dātum icchanti mānavāḥ
13,134.057d@015_3207 brāhmaṇāyābhirūpāya yo dadyād annam īpsitam
13,134.057d@015_3208 nidadhāti nidhiṃ śreṣṭhaṃ so 'nantaṃ pāralaukikam
13,134.057d@015_3209 śrāntam adhvapariśrāntam atithiṃ gṛham āgatam
13,134.057d@015_3210 arcayīta prayatnena sa hi yajño varaḥ smṛtaḥ
13,134.057d@015_3211 kṛtvā tu pāpakaṃ karma yo dadyād annam arthinām
13,134.057d@015_3212 brāhmaṇānāṃ viśeṣeṇa so 'pahanti svakaṃ tamaḥ
13,134.057d@015_3213 pitaras tasya nandanti suvṛṣṭyā karṣakā iva
13,134.057d@015_3214 putro vā yasya pautro vā śrotriyān bhojayiṣyati
13,134.057d@015_3215 api caṇḍālaśūdrāṇām annadānān na garhyate
13,134.057d@015_3216 tasmāt sarvaprayatnena dadyād annam amatsaraḥ
13,134.057d@015_3217 kalatraṃ pīḍayitvāpi poṣayed atithīn sadā
13,134.057d@015_3218 janmāpi mānuṣe loke tadarthaṃ hi vidhīyate
13,134.057d@015_3219 annadānāc ca ye lokās tān pravakṣyāmy anindite
13,134.057d@015_3220 bhavanāni prakāśante divi teṣāṃ mahātmanām
13,134.057d@015_3221 anekaśatabhaumāni sāntarjalavanāni ca
13,134.057d@015_3222 vaiḍūryārciḥprakāśāni rukmarūpyanibhāni ca
13,134.057d@015_3223 nānāsaṃsthānarūpāṇi nānāratnamayāni ca
13,134.057d@015_3224 candramaṇḍalaśubhrāṇi kiṅkiṇījālavanti ca
13,134.057d@015_3225 taruṇādityavarṇāni sthāvarāṇi carāṇi ca
13,134.057d@015_3226 yatheṣṭabhakṣyabhojyāni śayanāsanavanti ca
13,134.057d@015_3227 sarvakāmaphalāś cātra vṛkṣā bhavanasaṃsthitāḥ
13,134.057d@015_3228 vāpyo bahvyaś ca kūpāś ca dīrghikāś ca sahasraśaḥ
13,134.057d@015_3229 arujāni viśokāni nityāni vividhāni ca
13,134.057d@015_3230 bhavanāni viviktāni prāṇadānāṃ triviṣṭape
13,134.057d@015_3231 vivasvataś ca somasya brahmaṇaś ca prajāpateḥ
13,134.057d@015_3232 viśanti lokāṃs te nityaṃ jagaty annodakapradāḥ
13,134.057d@015_3233 tatra te suciraṃ kālaṃ vihṛtyāpsarasāṃ gaṇaiḥ
13,134.057d@015_3234 jāyante mānuṣe loke sarvakalyāṇasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_3235 balasaṃhananopetā nīrogāś cirajīvinaḥ
13,134.057d@015_3236 kulīnā matimantaś ca bhavanty annapradā narāḥ
13,134.057d@015_3237 tasmād annaṃ viśeṣeṇa dātavyaṃ bhūtim icchatā
13,134.057d@015_3238 sarvakālaṃ ca sarvasya sarvatra ca sadaiva ca
13,134.057d@015_3239 suvarṇadānaṃ paramaṃ svargyaṃ svastyayanaṃ mahat
13,134.057d@015_3240 tasmāt tad varṇayiṣyāmi yathāvad anupūrvaśaḥ
13,134.057d@015_3241 api pāpaṃ kṛtaṃ krūraṃ dattaṃ rukmaṃ praṇāśayet
13,134.057d@015_3242 suvarṇaṃ ye prayacchanti śrotriyebhyaḥ sucetasaḥ
13,134.057d@015_3243 devatās te tarpayanti samastā iti vaidikam
13,134.057d@015_3244 agnir hi devatāḥ sarvāḥ suvarṇaṃ cāgnir ucyate
13,134.057d@015_3245 tasmāt suvarṇadānena dattāḥ syuḥ sarvadevatāḥ
13,134.057d@015_3246 agnyabhāve tu kurvanti vahnisthāneṣu kāñcanam
13,134.057d@015_3247 tasmāt suvarṇadātāraḥ sarvān kāmān avāpnuyuḥ
13,134.057d@015_3248 ādityasya hutāśasya lokān nānāvidhāñ śubhān
13,134.057d@015_3249 kāñcanaṃ saṃpradāyāśu praviśanti na saṃśayaḥ
13,134.057d@015_3250 alaṃkārakṛtaṃ cāpi kevalāt praviśiṣyate
13,134.057d@015_3251 sauvarṇair brāhmaṇān kāle tair alaṃkṛtya bhojayet
13,134.057d@015_3252 etat paramakaṃ dānaṃ dattvāsau varṇam adbhutam
13,134.057d@015_3253 dyutiṃ medhāṃ vapuḥ kīrtiṃ punar jāte labhed dhruvam
13,134.057d@015_3254 tasmāt svaśaktyā dātavyaṃ kāñcanaṃ bhuvi mānavaiḥ
13,134.057d@015_3255 na hy etasmāt paraṃ lokeṣv anyat pāvanam ucyate
13,134.057d@015_3256 ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi gavāṃ dānam anindite
13,134.057d@015_3257 na hi gobhyaḥ paraṃ dānaṃ vidyate jagati priye
13,134.057d@015_3258 lokān sisṛkṣuṇā pūrvaṃ gāvaḥ sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā
13,134.057d@015_3259 vṛttyarthaṃ sarvabhūtānāṃ tasmāt tā mātaraḥ smṛtāḥ
13,134.057d@015_3260 lokajyeṣṭhā lokavṛttyāṃ pravṛttā
13,134.057d@015_3261 mayy āyattāḥ somaviṣyandabhūtāḥ
13,134.057d@015_3262 saumyāḥ puṇyāḥ kāmadāḥ prāṇadāś ca
13,134.057d@015_3263 tasmāt pūjyāḥ puṇyakāmair manuṣyaiḥ
13,134.057d@015_3264 dhenuṃ hi dattvā nibhṛtām arogāṃ
13,134.057d@015_3265 kalyāṇavatsāṃ ca payasvinīṃ ca
13,134.057d@015_3266 yāvanti lomāni bhavanti tasyās
13,134.057d@015_3267 tāvat samāḥ svargaphalāni bhuṅkte
13,134.057d@015_3268 prayacchate yaḥ kapilāṃ sacelāṃ
13,134.057d@015_3269 kāṃsyopadohāṃ kanakāgraśṛṅgīm
13,134.057d@015_3270 putrāṃś ca pautrāṃś ca kulaṃ ca sarvam
13,134.057d@015_3271 āsaptamaṃ tārayate paratra
13,134.057d@015_3272 antarjātāḥ krītakā dyūtalabdhāḥ
13,134.057d@015_3273 prāṇakrītāḥ sodakāś caujasā vā
13,134.057d@015_3274 kṛcchrotsṛṣṭāḥ poṣaṇārthāgatāś ca
13,134.057d@015_3275 dvārair etais tāḥ pralabdhāḥ pradadyāt
13,134.057d@015_3276 kṛśāya bahuputrāya śrotriyāyāhitāgnaye
13,134.057d@015_3277 pradāya nīrujāṃ dhenuṃ lokān prāpnoty anuttamān
13,134.057d@015_3278 nṛśaṃsasya kṛtaghnasya lubdhasyānṛtavādinaḥ
13,134.057d@015_3279 havyakavyavyapetasya na dadyād gāḥ kathaṃ cana
13,134.057d@015_3280 samānavatsāṃ yo dadyād dhenuṃ vipre payasvinīm
13,134.057d@015_3281 suvastrāṃ vastrasaṃdānāṃ somaloke mahīyate
13,134.057d@015_3282 samānavatsāṃ yo dhenuṃ kṛṣṇāṃ dadyāt payasvinīm
13,134.057d@015_3283 suvṛttāṃ vastrasaṃdānāṃ lokān prāpnoty apāṃ pateḥ
13,134.057d@015_3284 samānavatsāṃ yo dhenuṃ dadyād gaurīṃ payasvinīm
13,134.057d@015_3285 suvṛttāṃ vastrasaṃdānām agniloke mahīyate
13,134.057d@015_3286 hiraṇyavarṇāṃ piṅgākṣīṃ savatsāṃ kāṃsyadohanām
13,134.057d@015_3287 pradāya vastrasaṃdānāṃ yāti kauberasadma saḥ
13,134.057d@015_3288 vāyureṇusavarṇāṃ tu savatsāṃ kāṃsyadohanām
13,134.057d@015_3289 pradāya vastrasaṃdānāṃ vāyuloke mahīyate
13,134.057d@015_3290 yuvānaṃ balinaṃ śyāmaṃ śatena saha yūthapam
13,134.057d@015_3291 gavendraṃ brāhmaṇendrāya bhūriśṛṅgam alaṃkṛtam
13,134.057d@015_3292 ṛṣabhaṃ ye prayacchanti śrotriyāṇāṃ mahātmanām
13,134.057d@015_3293 aiśvaryam abhijāyante jāyamānāḥ punaḥ punaḥ
13,134.057d@015_3294 gavāṃ mūtrapurīṣāṇi nodvijeta kadā cana
13,134.057d@015_3295 na cāsāṃ māṃsam aśnīyād goṣu bhaktaḥ sadā bhavet
13,134.057d@015_3296 grāsamuṣṭiṃ paragave dadyāt saṃvatsaraṃ śuciḥ
13,134.057d@015_3297 akṛtvā svayam āhāraṃ vrataṃ tat sārvakāmikam
13,134.057d@015_3298 gavām ubhayataḥkāle nityaṃ svastyayanaṃ vadet
13,134.057d@015_3299 na cāsāṃ cintayet pāpam iti dharmavido viduḥ
13,134.057d@015_3300 gāvaḥ pavitraṃ paramaṃ goṣu lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
13,134.057d@015_3301 kathaṃ cin nāvamantavyā gāvo lokasya mātaraḥ
13,134.057d@015_3302 tasmād eva gavāṃ dānaṃ viśiṣṭam iti kathyate
13,134.057d@015_3303 goṣu pūjā ca bhaktiś ca narasyāyuṣyam āvahet
13,134.057d@015_3304 ataḥ paraṃ pravakṣyāmi bhūmidānaṃ mahāphalam
13,134.057d@015_3305 bhūmidānasamaṃ dānaṃ na kilāstīti niścayaḥ
13,134.057d@015_3306 gṛhayuk kṣetrayug vāpi bhūmibhāgaḥ pradīyate
13,134.057d@015_3307 sukhabhogyaṃ nirākrośaṃ vāstupūrvaṃ prakalpya ca
13,134.057d@015_3308 grahītāram alaṃkṛtya vastrapuṣpānulepanaiḥ
13,134.057d@015_3309 sabhṛtyaṃ saparīvāraṃ bhojayitvā yatheṣṭataḥ
13,134.057d@015_3310 yo dadyād dakṣiṇākāle trir adbhir gṛhyatām iti
13,134.057d@015_3311 evaṃ bhūmyāṃ pradattāyāṃ śraddhayā vītamatsaraiḥ
13,134.057d@015_3312 yāvat tiṣṭhati sā bhūmis tāvat tasya phalaṃ viduḥ
13,134.057d@015_3313 bhūmidaḥ svargam āruhya ramate śāśvatīḥ samāḥ
13,134.057d@015_3314 acalā hy akṣayā bhūmiḥ sarvān kāmān dudhukṣati
13,134.057d@015_3315 yad yac ca kurute pāpaṃ puruṣo vṛttikarśitaḥ
13,134.057d@015_3316 api gokarṇamātreṇa bhūmidānena mucyate
13,134.057d@015_3317 suvarṇarajataṃ vastraṃ maṇimuktāvasūni ca
13,134.057d@015_3318 sarvam etan mahāprājñe bhūmidāne pratiṣṭhitam
13,134.057d@015_3319 bhartur niḥśreyase yuktās tyaktātmāno raṇe hatāḥ
13,134.057d@015_3320 brahmalokāya saṃsiddhā nātikrāmanti bhūmidam
13,134.057d@015_3321 halakṛṣṭāṃ mahīṃ dadyād yaḥ sabījaphalānvitām
13,134.057d@015_3322 sakūpaśaraṇāṃ vāpi sā bhavet sarvakāmadā
13,134.057d@015_3323 niṣpannasasyāṃ pṛthivīṃ yo dadāti dvijanmanām
13,134.057d@015_3324 vimuktaḥ kaluṣaiḥ sarvaiḥ śakralokaṃ sa gacchati
13,134.057d@015_3325 yathā janitrī kṣīreṇa svaputram abhivardhayet
13,134.057d@015_3326 evaṃ sarvaphalair bhūmir dātāram abhivardhayet
13,134.057d@015_3327 brāhmaṇaṃ vṛttasaṃpannam āhitāgniṃ śucivratam
13,134.057d@015_3328 grāhayitvā nijāṃ bhūmiṃ na yāti yamasādanam
13,134.057d@015_3329 yathā candramaso vṛddhir ahany ahani dṛśyate
13,134.057d@015_3330 tathā bhūmikṛtaṃ dānaṃ sasye sasye vivardhate
13,134.057d@015_3331 yathā bījāni rohanti prakīrṇāni mahītale
13,134.057d@015_3332 tathā kāmāḥ prarohanti bhūmidānaguṇārjitāḥ
13,134.057d@015_3333 pitaraḥ pitṛlokasthā devatāś ca divi sthitāḥ
13,134.057d@015_3334 saṃtarpayanti bhogais taṃ yo dadāti vasuṃdharām
13,134.057d@015_3335 dīrghāyuṣṭvam arogatvaṃ sphītāṃ ca śriyam uttamām
13,134.057d@015_3336 paratra labhate martyaḥ saṃpradāya vasuṃdharām
13,134.057d@015_3337 etat sarvaṃ mayoddiṣṭaṃ bhūmidānasya yat phalam
13,134.057d@015_3338 śraddadhānair narair nityaṃ śrāvyam etat sanātanam
13,134.057d@015_3339 ataḥ paraṃ pravakṣyāmi kanyādānaṃ yathāvidhi
13,134.057d@015_3340 kanyā deyā tathā devi pareṣām ātmano 'pi vā
13,134.057d@015_3341 kanyāṃ śuddhavratācārāṃ kularūpasamanvitām
13,134.057d@015_3342 yasmai ditsati pātrāya tenāpi bhṛśakāmitām
13,134.057d@015_3343 prathamaṃ tat samākalpya bandhubhiḥ kṛtaniścayam
13,134.057d@015_3344 kārayitvā gṛhaṃ pūrvaṃ dāsīdāsaparicchadaiḥ
13,134.057d@015_3345 gṛhopakaraṇaṃ caiva śuddhadhānyena saṃyutam
13,134.057d@015_3346 dārārthine tadarhāya kanyāṃ tāṃ samalaṃkṛtām
13,134.057d@015_3347 savivāhaṃ yathānyāyaṃ prayacched agnisākṣikam
13,134.057d@015_3348 vṛttyāyatiṃ tathā kṛtvā sadgṛhe tau niveśayet
13,134.057d@015_3349 evaṃ kṛtvā vadhūdānaṃ tasya dānasya gauravāt
13,134.057d@015_3350 pretyabhāve mahīyeta svargaloke yathāsukham
13,134.057d@015_3351 punarjātau ca saubhāgyaṃ kulavṛddhiṃ tathāpnuyāt
13,134.057d@015_3352 vidyādānaṃ tathā devi pātrabhūtāya vai dadat
13,134.057d@015_3353 pretyabhāve labhen martyo medhāṃ vṛddhiṃ dhṛtiṃ smṛtim
13,134.057d@015_3354 anurūpāya śiṣyāya svāṃ vidyāṃ yaḥ prayacchati
13,134.057d@015_3355 yathoktam asya dānasya phalam ānantyam ucyate
13,134.057d@015_3356 dāpanaṃ tv atha vidyānāṃ daridrebhyo 'rthavetanaiḥ
13,134.057d@015_3357 svayaṃdattena tulyaṃ syād iti viddhi śubhānane
13,134.057d@015_3358 evaṃ te kathitāny eva mahādānāni bhāmini
13,134.057d@015_3359 tvatpriyārthaṃ mahādevi bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi
13,134.057d@015_3359 umā
13,134.057d@015_3360 bhagavan devadeveśa kathaṃ deyaṃ tilānvitam
13,134.057d@015_3361 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3361 tasya tasya phalaṃ brūhi dattasya ca kṛtasya ca
13,134.057d@015_3362 tilakalpavidhiṃ devi tvaṃ me śṛṇu samāhitā
13,134.057d@015_3363 samṛddhair asamṛddhair vā tilā deyā viśeṣataḥ
13,134.057d@015_3364 tilāḥ pavitrāḥ pāpaghnāḥ supuṇyā iti saṃsmṛtāḥ
13,134.057d@015_3365 nyāyatas tu tilāñ śuddhān saṃbhṛtyātha svaśaktitaḥ
13,134.057d@015_3366 tilarāśiṃ punaḥ kuryāt parvatābhaṃ saratnakam
13,134.057d@015_3367 mahāntaṃ yadi vā stokaṃ nānādravyasamāyutam
13,134.057d@015_3368 suvarṇarajatābhyāṃ ca maṇimuktāpravālakaiḥ
13,134.057d@015_3369 alaṃkṛtya yathāyogaṃ sapatākaṃ savedikam
13,134.057d@015_3370 sabhūṣaṇaṃ savastraṃ ca śayanāsanasaṃyutam
13,134.057d@015_3371 prāyaśaḥ kaumudīmāse paurṇamāsyāṃ viśeṣataḥ
13,134.057d@015_3372 bhojayitvā ca vidhivad brāhmaṇān arhato bahūn
13,134.057d@015_3373 svayaṃ kṛtvopavāsaṃ ca vṛttaśaucasamanvitaḥ
13,134.057d@015_3374 dadyāt pradakṣiṇīkṛtya tilarāśiṃ sadakṣiṇam
13,134.057d@015_3375 ekasya vā bahūnāṃ vā dātavyaṃ bhūtim icchatā
13,134.057d@015_3376 tasya dānaphalaṃ devi agniṣṭomena saṃmitam
13,134.057d@015_3377 kevalaṃ vā tilair eva bhūmau kṛtvā gavākṛtim
13,134.057d@015_3378 saratnakaṃ savastraṃ ca puṃsā godānakāṅkṣiṇā
13,134.057d@015_3379 tad arhāya pradātavyaṃ tasya godānavat phalam
13,134.057d@015_3380 śarāvāṃs tilasaṃpūrṇān sahiraṇyān sacampakān
13,134.057d@015_3381 jalair dadad brāhmaṇāya sa puṇyaphalabhāg bhavet
13,134.057d@015_3382 evaṃ tilamayaṃ deyaṃ nareṇa hitam icchatā
13,134.057d@015_3383 nānādānaphalaṃ bhūyaḥ śṛṇu devi samāhitā
13,134.057d@015_3384 balam āyuṣyam ārogyam annadānāl labhen naraḥ
13,134.057d@015_3385 pānīyadas tu saubhāgyaṃ rasajñānaṃ labhen naraḥ
13,134.057d@015_3386 vastradānād vapuḥśobhām alaṃkāraṃ labhen naraḥ
13,134.057d@015_3387 dīpado buddhivaimalyaṃ dyutiṃ śobhāṃ labhet punaḥ
13,134.057d@015_3388 rājapīḍāvimokṣaṃ tac chatrado labhate phalam
13,134.057d@015_3389 dāsīdāsapradānāt tu bhavet karmāntabhāṅ naraḥ
13,134.057d@015_3390 dāsīdāsaṃ ca vividhaṃ labhet pretya guṇānvitam
13,134.057d@015_3391 yānāni vāhanaṃ caiva tadarhāya dadan naraḥ
13,134.057d@015_3392 pādarogaparikleśān muktaś cotsāhavān bhavet
13,134.057d@015_3393 vicitraṃ ramaṇīyaṃ ca labhate yānavāhanam
13,134.057d@015_3394 pratiśrayapradānāc ca tadarhāya tad icchate
13,134.057d@015_3395 varṣakāle tu rātrau ca labhet pakṣabalaṃ śubham
13,134.057d@015_3396 setukūpataṭākānāṃ kartā tu labhate naraḥ
13,134.057d@015_3397 dīrghāyuṣṭvaṃ ca saubhāgyaṃ tathā pretyāyatīṃ śubhām
13,134.057d@015_3398 vṛkṣapaṅktikaro yas tu cchāyāpuṣpaphalapradaḥ
13,134.057d@015_3399 pretyabhāve labhet puṇyam abhigamyo bhaven naraḥ
13,134.057d@015_3400 yas tu saṃkramakṛl loke nadīṣu jalatāriṇām
13,134.057d@015_3401 labhet puṇyaphalaṃ pretya vyasanebhyo vimokṣaṇam
13,134.057d@015_3402 mārgakṛt satataṃ martyo bhavet saṃtānavān punaḥ
13,134.057d@015_3403 kāyadoṣavimuktas tu tīrthakṛt satataṃ bhavet
13,134.057d@015_3404 auṣadhānāṃ pradātā ca satataṃ kṛpayānvitaḥ
13,134.057d@015_3405 bhaved vyādhivihīnaś ca dīrghāyuś ca viśeṣataḥ
13,134.057d@015_3406 anāthān poṣayed yas tu kṛpaṇāndhakapaṅgukān
13,134.057d@015_3407 sa tu puṇyaphalaṃ pretya labhate kṛcchramokṣaṇam
13,134.057d@015_3408 devagoṣṭhān sabhāḥ śālā bhikṣūṇāṃ ca pratiśrayam
13,134.057d@015_3409 yaḥ kuryāl labhate nityaṃ naraḥ pretya phalaṃ śubham
13,134.057d@015_3410 prāsādavāsaṃ vividhaṃ pakṣaśobhāṃ labhen naraḥ
13,134.057d@015_3411 vividhaṃ vividhākāraṃ bhakṣyabhojyaguṇānvitam
13,134.057d@015_3412 ramyaṃ sadaiva govāṭaṃ yaḥ kuryāl labhate naraḥ
13,134.057d@015_3413 pretyabhāve śubhāṃ jātiṃ vyādhimokṣaṃ tathaiva ca
13,134.057d@015_3414 umā
13,134.057d@015_3414 evaṃ nānāvidhaṃ dravyaṃ dātā kartā labhet phalam
13,134.057d@015_3415 kṛtaṃ dattaṃ yathā yāvat tasya yal labhate phalam
13,134.057d@015_3416 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3416 etan me vada deveśa tatra kautūhalaṃ mahat
13,134.057d@015_3417 pretyabhāve śṛṇu phalaṃ dattasya ca kṛtasya ca
13,134.057d@015_3418 dānaṃ vā ṣaḍguṇayutaṃ tadarhāya yathāvidhi
13,134.057d@015_3419 yathāvibhavato dānaṃ dātavyam iti mānavaiḥ
13,134.057d@015_3420 buddhim āyuṣyam ārogyaṃ kulaṃ bhāgyaṃ tathāgamam
13,134.057d@015_3421 rūpeṇa saptadhā bhūtvā mānuṣyaṃ phalati dhruvam
13,134.057d@015_3422 idaṃ dattam idaṃ me syād ity evaṃ phalakāṅkṣayā
13,134.057d@015_3423 yad dattaṃ tat tad eva syān na tu kiṃ cana labhyate
13,134.057d@015_3424 dhruvaṃ devy uttame dāne madhyame tv adhame phalam
13,134.057d@015_3424 umā
13,134.057d@015_3425 bhagavan devadeveśa viśiṣṭaṃ yajñam ucyate
13,134.057d@015_3426 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3426 laukikaṃ vaidikaṃ caiva tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_3427 devatānāṃ ca saṃpūjā yajñeṣv eva samāhitā
13,134.057d@015_3428 yajñā vedeṣv adhīnāś ca vedā brāhmaṇasaṃyutāḥ
13,134.057d@015_3429 idaṃ tu sakalaṃ dravyaṃ divi vā bhuvi vā priye
13,134.057d@015_3430 yajñārthaṃ viddhi tat sṛṣṭaṃ lokānāṃ hitakāmyayā
13,134.057d@015_3431 evaṃ vijñāya tatkartā sadāraḥ satataṃ dvijaḥ
13,134.057d@015_3432 pretyabhāve labhel lokān brahmakarmasamādhinā
13,134.057d@015_3433 brāhmaṇeṣv api tad brahma nityaṃ devi samāhitam
13,134.057d@015_3434 tasmād viprair yathāśāstraṃ vidhidṛṣṭena karmaṇā
13,134.057d@015_3435 yajñakarma kṛtaṃ sarvaṃ devatā abhitarpayet
13,134.057d@015_3436 brāhmaṇāḥ kṣatriyāś caiva yajñārhāḥ prāyaśaḥ smṛtāḥ
13,134.057d@015_3437 agniṣṭomādibhir yajñair vedeṣu parikalpitaiḥ
13,134.057d@015_3438 suśuddhair yajamānaiś ca ṛtvigbhiś ca yathāvidhi
13,134.057d@015_3439 śuddhair dravyopakaraṇair yaṣṭavyam iti niścayaḥ
13,134.057d@015_3440 tathā kṛteṣu yajñeṣu devānāṃ toṣaṇaṃ bhavet
13,134.057d@015_3441 tuṣṭeṣu devasaṃgheṣu yajvā yajñaphalaṃ labhet
13,134.057d@015_3442 devāḥ saṃtoṣitā yajñair lokān saṃvardhayanty uta
13,134.057d@015_3443 ubhayor lokayor bhūtir devi yajñaiḥ pradṛśyate
13,134.057d@015_3444 tasmād yajvā divaṃ gatvā amaraiḥ saha modate
13,134.057d@015_3445 nāsti yajñasamaṃ dānaṃ nāsti yajñasamo nidhiḥ
13,134.057d@015_3446 sarvadharmasamuddeśo devi yajñe samāhitaḥ
13,134.057d@015_3447 eṣā yajñakṛtā pūjā laukikīm aparāṃ śṛṇu
13,134.057d@015_3448 devasatkāram uddiśya kriyante laukikotsavāḥ
13,134.057d@015_3449 devagoṣṭhān hi saṃskṛtya cotsavaṃ yaḥ karoti vai
13,134.057d@015_3450 yāgān devopahārāṃś ca śucir bhūtvā yathāvidhi
13,134.057d@015_3451 devān saṃtoṣayitvā sa devi dharmam avāpnuyāt
13,134.057d@015_3452 gandhamālyaiś ca vividhaiḥ paramānnena dhūpanaiḥ
13,134.057d@015_3453 bahubhiḥ stutibhiś caiva stuvantaḥ prayatā narāḥ
13,134.057d@015_3454 nṛttair vādyaiś ca gāndharvair anyair dṛṣṭivilobhanaiḥ
13,134.057d@015_3455 devasatkāram uddiśya kurvate ye narā bhuvi
13,134.057d@015_3456 teṣāṃ bhaktikṛtenaiva satkāreṇābhipūjitāḥ
13,134.057d@015_3457 tathaiva toṣaṃ saṃyānti devi devās triviṣṭape
13,134.057d@015_3458 mānuṣair aparair vāpi śucibhis tatparāyaṇaiḥ
13,134.057d@015_3459 brahmacaryaparair etat kṛtaṃ dharmaphalaṃ bhavet
13,134.057d@015_3460 kevalaiḥ stutibhir devi gandhamālyasamāyutaiḥ
13,134.057d@015_3461 prayataiḥ śuddhagātrais tu śuddhadeśe supūjitāḥ
13,134.057d@015_3462 saṃtoṣaṃ yānti vai devā bhaktaiḥ saṃpūjitās tathā
13,134.057d@015_3463 umā
13,134.057d@015_3463 devān saṃtoṣayitvaiva devi dharmam avāpnuyāt
13,134.057d@015_3464 triviṣṭapasthā vai devā bhūmau mānuṣaceṣṭitam
13,134.057d@015_3465 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3465 kathaṃ jñāsyanti vividhaṃ tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_3466 tad ahaṃ te pravakṣyāmi yathā tair vidyate priye
13,134.057d@015_3467 prāṇināṃ tu śarīreṣu antarātmā vyavasthitaḥ
13,134.057d@015_3468 ātmānaṃ paramaṃ devam iti viddhi śubhekṣaṇe
13,134.057d@015_3469 ātmā manovyavasthānāt sarvaṃ vetti śubhāśubham
13,134.057d@015_3470 ātmaiva devās tad vidyur avyagramanasaḥ kṛtam
13,134.057d@015_3471 satāṃ manovyavasthānāc chubhaṃ bhavati vai nṛṇām
13,134.057d@015_3472 tasmād devābhisaṃpūjā pitṛpūjā tathaiva ca
13,134.057d@015_3473 yajñāś ca dharmakāryāṇi gurupūjāś ca śobhane
13,134.057d@015_3474 śuddhagātrair vṛttayuktais tanmayais tatparāyaṇaiḥ
13,134.057d@015_3475 evaṃ vyavasthitair nityaṃ kartavyam iti niścayaḥ
13,134.057d@015_3476 evaṃ kṛtvā śubhākāṅkṣī paratreha ca modate
13,134.057d@015_3477 anyathā mana āveśya kṛtaṃ na phalati priye
13,134.057d@015_3478 umā
13,134.057d@015_3478 ṛte 'pi tu mano devi aśubhaṃ phalati dhruvam
13,134.057d@015_3479 pitṛmedhaḥ kathaṃ deva tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_3480 sarveṣāṃ pitaraḥ pūjyāḥ sarvasaṃpatpradāyinaḥ
13,134.057d@015_3480 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3481 pitṛmedhaṃ pravakṣyāmi yathāvat tanmanāḥ śṛṇu
13,134.057d@015_3482 deśakālau vidhānaṃ ca tatkriyāyāḥ śubhāśubham
13,134.057d@015_3483 lokeṣu pitaraḥ pūjyā devatānāṃ ca devatāḥ
13,134.057d@015_3484 śucayo nirmalāḥ puṇyā dakṣiṇāṃ diśam āśritāḥ
13,134.057d@015_3485 yathā vṛṣṭiṃ pratīkṣante bhūmiṣṭhāḥ sarvajantavaḥ
13,134.057d@015_3486 pitaraś ca tathā loke pitṛmedhaṃ śubhekṣaṇe
13,134.057d@015_3487 tasya deśāḥ kurukṣetraṃ gayā gaṅgā sarasvatī
13,134.057d@015_3488 prabhāsaṃ puṣkaraṃ ceti teṣu dattaṃ mahāphalam
13,134.057d@015_3489 tīrthāni saritaḥ puṇyā viviktāni vanāni ca
13,134.057d@015_3490 nadīnāṃ pulinānīti deśāḥ śrāddhasya pūjitāḥ
13,134.057d@015_3491 maghāprauṣṭhapadau māsau śrāddhakarmaṇi pūjitau
13,134.057d@015_3492 pakṣayoḥ kṛṣṇapakṣaś ca pūrvapakṣāt praśasyate
13,134.057d@015_3493 amāvāsyāṃ trayodaśyāṃ navamyāṃ pratipatsu ca
13,134.057d@015_3494 tithiṣv etāsu tuṣyanti datteneha pitāmahāḥ
13,134.057d@015_3495 pūrvāhṇe śuklapakṣe vā rātrau janmadineṣu vā
13,134.057d@015_3496 yugmeṣv ahaḥsu ca śrāddhaṃ na ca kurvīta paṇḍitaḥ
13,134.057d@015_3497 eṣa kālo mayā proktaḥ pitṛmedhasya pūjitaḥ
13,134.057d@015_3498 yasmin vā brāhmaṇaṃ pātraṃ paśyet kālaḥ sa ca smṛtaḥ
13,134.057d@015_3499 apāṅkteyā dvijā varjyā grāhyās te paṅktipāvanāḥ
13,134.057d@015_3500 pūjayed yadi pāpiṣṭhāñ śrāddheṣu narakaṃ vrajet
13,134.057d@015_3501 vṛttaśrutakulopetān sakalatrān guṇānvitān
13,134.057d@015_3502 tadarhāñ śrotriyān viddhi brāhmaṇān ayujaḥ śubhe
13,134.057d@015_3503 etān nimantrayed vidvān pūrvedyuḥ prātar eva vā
13,134.057d@015_3504 tatra śrāddhakriyāṃ paścād ārabheta yathāvidhi
13,134.057d@015_3505 trīṇi śrāddhe pavitrāṇi dauhitraḥ kutapas tilāḥ
13,134.057d@015_3506 trīṇi cātra praśaṃsanti śaucam akrodham atvarām
13,134.057d@015_3507 kutapasya ca lomāni kuśā darbhās tilā madhu
13,134.057d@015_3508 nīlaśākaṃ gajacchāyā pavitraṃ śrāddhakarmasu
13,134.057d@015_3509 tilān avakiret tatra nānāvarṇān samantataḥ
13,134.057d@015_3510 aśuddhaṃ pitṛyajñeṣu tilaiḥ śudhyati śobhane
13,134.057d@015_3511 nīlakāṣāyavastraṃ ca bhinnakarṇaṃ navavraṇam
13,134.057d@015_3512 hīnāṅgam aśuciṃ vāpi varjayet tatra dūrataḥ
13,134.057d@015_3513 kukkuṭāṃś ca varāhāṃś ca nagnaṃ klībaṃ rajasvalām
13,134.057d@015_3514 āyasaṃ trapu sīsaṃ ca śrāddhakarmaṇi varjayet
13,134.057d@015_3515 māṃsaiḥ prīṇanti pitaro mudgamāṣayavair iha
13,134.057d@015_3516 śaśarauravamāṃsena ṣaṇmāsaṃ tṛptir iṣyate
13,134.057d@015_3517 saṃvatsaraṃ ca gavyena haviṣā pāyasena ca
13,134.057d@015_3518 vārdhrāṇasasya māṃsena tṛptir dvādaśavārṣikī
13,134.057d@015_3519 ānantyāya bhaved dattaṃ khaḍgamāṃsaṃ pitṛkṣaye
13,134.057d@015_3520 pāyasaṃ satilaṃ kṣaudraṃ khaḍgamāṃsena saṃmitam
13,134.057d@015_3521 mahāśaphariṇo matsyāś chāgo vā sarvalohitaḥ
13,134.057d@015_3522 kālaśākakam ity eva tadānantyaṃ prakīrtitam
13,134.057d@015_3523 sāpūpaṃ sāmiṣaṃ snigdham āhāram upakalpayet
13,134.057d@015_3524 upakalpya tadāhāraṃ brāhmaṇān arcayet tataḥ
13,134.057d@015_3525 śmaśrukarmaśiraḥsnātān samāropyāsanaṃ kramāt
13,134.057d@015_3526 sugandhamālyābharaṇaiḥ sragbhir etān vibhūṣayet
13,134.057d@015_3527 alaṃkṛtopaviṣṭāṃs tān piṇḍāvāpaṃ nivedayet
13,134.057d@015_3528 tataḥ prastīrya darbhāṇāṃ prastaraṃ dakṣiṇāmukhaḥ
13,134.057d@015_3529 tatsamīpe 'gnibhiddhvā ca svadhāṃ ca juhuyāt tataḥ
13,134.057d@015_3530 samīpe tv agnīṣomābhyāṃ pitṛbhyo juhuyāt tathā
13,134.057d@015_3531 tato darbheṣu piṇḍāṃs trīn nivaped dakṣiṇāmukham
13,134.057d@015_3532 apasavyam apāṅguṣṭhaṃ nāmadheyapuraskṛtam
13,134.057d@015_3533 etena vidhinā dattaṃ pitṝṇām akṣayaṃ bhavet
13,134.057d@015_3534 tato viprān yathākāmaṃ pūjayen niyataḥ śuciḥ
13,134.057d@015_3535 sadakṣiṇaṃ sasaṃbhāraṃ yathā tuṣyanti te dvijāḥ
13,134.057d@015_3536 yatra tat kriyate karma paitṛke brāhmaṇān prati
13,134.057d@015_3537 tat sarvam akhilaṃ kuryād vaiśvadevasya pūrvakam
13,134.057d@015_3538 aśrūn na pātayet tatra na jalpen na japen mithaḥ
13,134.057d@015_3539 niyamya vācaṃ dehaṃ ca śrāddhakarma samārabhet
13,134.057d@015_3540 tato nirvapaṇe vṛtte tān piṇḍāṃs tadantaram
13,134.057d@015_3541 brāhmaṇo 'gnirajo gaur vā bhakṣayed apsu vā kṣipet
13,134.057d@015_3542 patnīṃ vā madhyamaṃ piṇḍaṃ putrakāmo hi prāśayet
13,134.057d@015_3543 ādhatta pitaro garbhaṃ kumāraṃ puṣkarasrajam
13,134.057d@015_3544 tṛptān utthāpya tān viprān annaśeṣaṃ nivedayet
13,134.057d@015_3545 taccheṣaṃ bahubhiḥ paścāt sabhṛtyo bhakṣayen naraḥ
13,134.057d@015_3546 eṣa proktaḥ samāsena pitṛyajñaḥ sanātanaḥ
13,134.057d@015_3547 pitaras tena tuṣyanti kartā ca phalam āpnuyāt
13,134.057d@015_3548 ahany ahani vā kuryān māse māse 'tha vā punaḥ
13,134.057d@015_3549 saṃvatsarasya dviḥ kuryāc catur vāpi ca śaktitaḥ
13,134.057d@015_3550 dīrghāyuś ca bhavet svasthaḥ pitṛmedhena mānavaḥ
13,134.057d@015_3551 saputro bahubhṛtyaś ca prabhūtadhanadhānyavān
13,134.057d@015_3552 śrāddhadaḥ svargam āpnoti nirmalaṃ vividhādbhutam
13,134.057d@015_3553 apsarogaṇasaṃghuṣṭaṃ virajaskam anantakam
13,134.057d@015_3554 śrāddhāni puṣṭikāmā ye prakurvanti ca paṇḍitāḥ
13,134.057d@015_3555 teṣāṃ puṣṭiṃ prajāś caiva dāsyanti pitaraḥ sadā
13,134.057d@015_3556 dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ svargyaṃ śatruvināśanam
13,134.057d@015_3557 umā
13,134.057d@015_3557 kulasaṃdhāraṇaṃ ceti śrāddham āhur manīṣiṇaḥ
13,134.057d@015_3558 bhagavan devadeveśa mṛtās te bhuvi jantavaḥ
13,134.057d@015_3559 nānājātiṣu jāyante śīghraṃ karmavaśāt punaḥ
13,134.057d@015_3560 pitaras tv iti te tatra kathaṃ tiṣṭhanti devavat
13,134.057d@015_3561 pitṝṇāṃ katamo deśaḥ piṇḍān aśnanti te katham
13,134.057d@015_3562 anne datte mṛtānāṃ tu katham āpyāyanaṃ bhavet
13,134.057d@015_3563 nāradaḥ
13,134.057d@015_3563 evaṃ mayā saṃśayitaṃ bhagavañ chettum arhasi
13,134.057d@015_3564 etad viruddhaṃ rudrāṇyāṃ pṛcchantyāṃ pariṣad bhṛśam
13,134.057d@015_3565 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3565 babhūva sarvā muditā śrotuṃ paramakaṃ hi tat
13,134.057d@015_3566 sthāne saṃśayitaṃ devi śṛṇu kalyāṇi tattvataḥ
13,134.057d@015_3567 guhyānāṃ paramaṃ guhyaṃ khilānāṃ paramaṃ khilam
13,134.057d@015_3568 yathā devagaṇā devi tathā pitṛgaṇāḥ priye
13,134.057d@015_3569 dakṣiṇasyāṃ diśi śubhe sarve pitṛgaṇāḥ sthitāḥ
13,134.057d@015_3570 pretān uddiśya yā pūjā kriyate mānuṣair iha
13,134.057d@015_3571 tena tuṣyanti pitaro na pretāḥ pitaraḥ smṛtāḥ
13,134.057d@015_3572 uttarasyāṃ yathā devā ramante yajñakarmabhiḥ
13,134.057d@015_3573 dakṣiṇasyāṃ tathā te ca tuṣyanti vividhair makhaiḥ
13,134.057d@015_3574 dvividhaṃ kriyate karma havyakavyasamāśritam
13,134.057d@015_3575 tayor havyakriyā devān kavyam āpyāyayet pitṝn
13,134.057d@015_3576 prasavyaṃ maṅgalair dravyair havyakarma vidhīyate
13,134.057d@015_3577 apasavyam amaṅgalyaiḥ kavyaṃ cāpi vidhīyate
13,134.057d@015_3578 sadevāsuragandharvāḥ pitṝn abhyarcayanti ca
13,134.057d@015_3579 āpyāyitāś ca te śrāddhaiḥ punar āpyāyayanti tān
13,134.057d@015_3580 aniṣṭvā ca pitṝn pūrvaṃ yaḥ kriyāṃ prakaroti cet
13,134.057d@015_3581 rakṣāṃsi ca piśācāś ca phalaṃ bhokṣyanti tasya tat
13,134.057d@015_3582 havyakavyakriyā tasmāt kartavyā bhuvi mānavaiḥ
13,134.057d@015_3583 karmakṣetraṃ hi mānuṣyaṃ tad anyatra na vidyate
13,134.057d@015_3584 kavyena saṃtatir dṛṣṭā havye bhūtiḥ pṛthagvidhā
13,134.057d@015_3585 umā
13,134.057d@015_3585 iti te kathitaṃ devi devaguhyaṃ sanātanam
13,134.057d@015_3586 evaṃ kṛtasya dharmasya śrotum icchāmy ahaṃ prabho
13,134.057d@015_3587 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3587 pramāṇaṃ phalamānānāṃ tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_3588 pramāṇakalpanāṃ devi dānasya śṛṇu bhāmini
13,134.057d@015_3589 yatsāras tu naro loke tad dānaṃ cottamaṃ smṛtam
13,134.057d@015_3590 sarvadānavidhiṃ prāhus tad eva bhuvi śobhane
13,134.057d@015_3591 prasthaṃ sāraṃ daridrasya śataṃ koṭidhanasya ca
13,134.057d@015_3592 prasthasāras tu tat prasthaṃ dadan mahad avāpnuyāt
13,134.057d@015_3593 koṭisāras tu tāṃ koṭiṃ dadan mahad avāpnuyāt
13,134.057d@015_3594 ubhayaṃ tan mahat tac ca phalenaiva samaṃ smṛtam
13,134.057d@015_3595 dharmārthakāmabhogeṣu śakyabhāvaṃ tu madhyamam
13,134.057d@015_3596 svadravyād atihīnaṃ tu tad dānam adhamaṃ smṛtam
13,134.057d@015_3597 śṛṇu dattasya vai devi pañcadhā phalakalpanam
13,134.057d@015_3598 ānantyaṃ ca mahac caiva samaṃ hīnaṃ ca pātakam
13,134.057d@015_3599 teṣāṃ viśeṣān vakṣyāmi śṛṇu devi samāhitā
13,134.057d@015_3600 dustyajasya ca vai dānaṃ pātra ānantyam ucyate
13,134.057d@015_3601 dānaṃ ṣaḍguṇayuktaṃ tu mahad ity abhidhīyate
13,134.057d@015_3602 yathāśraddhaṃ tu vai dānaṃ yathārhaṃ samam ucyate
13,134.057d@015_3603 guṇatas tu tathā hīnaṃ dānaṃ hīnam iti smṛtam
13,134.057d@015_3604 dānaṃ pātakam ity āhuḥ ṣaḍguṇānāṃ viparyaye
13,134.057d@015_3605 devaloke mahat kālam ānantyasya phalaṃ viduḥ
13,134.057d@015_3606 mahatas tu tathā dānaṃ svargaloke tu pūjyate
13,134.057d@015_3607 samasya tu tathā dānaṃ mānuṣaṃ bhogam āvahet
13,134.057d@015_3608 dānaṃ niṣphalam ity āhur vihīnaṃ kriyayā śubhe
13,134.057d@015_3609 atha vā mlecchadeśeṣu tatra tatphalatāṃ vrajet
13,134.057d@015_3610 umā
13,134.057d@015_3610 narakaṃ pretya tiryakṣu gacched aśubhadānataḥ
13,134.057d@015_3611 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3611 aśubhasyāpi dānasya śubhaṃ syāc ca phalaṃ katham
13,134.057d@015_3612 manasā tattvataḥ śuddham anṛśaṃsapuraḥsaram
13,134.057d@015_3613 prītyā tu sarvadānāni dattvā phalam avāpnuyāt
13,134.057d@015_3614 rahasyaṃ sarvadānānām etad viddhi śubhekṣaṇe
13,134.057d@015_3615 anyāni sarvakāryāṇi śṛṇu sadbhiḥ kṛtāni ca
13,134.057d@015_3616 ārāmaṃ devagoṣṭhāni saṃkramāḥ kūpa eva ca
13,134.057d@015_3617 govāṭaṃ ca taṭākaṃ ca sabhāḥ śālāś ca sarvaśaḥ
13,134.057d@015_3618 bhikṣukāvasathāś caiva pānīyaṃ gotṛṇāni ca
13,134.057d@015_3619 vyādhitānāṃ ca bhaiṣajyam anāthānāṃ ca bhojanam
13,134.057d@015_3620 anāthaśavasaṃskāras tīrthamārgaviśodhanam
13,134.057d@015_3621 vyasanābhyavapattiś ca sarveṣāṃ ca svaśaktitaḥ
13,134.057d@015_3622 etat sarvaṃ samāsena dharmakāryam iti smṛtam
13,134.057d@015_3623 tat kartavyaṃ manuṣyeṇa svaśaktyā śraddhayā śubhe
13,134.057d@015_3624 pretyabhāve labhet puṇyaṃ nāsti tatra vicāraṇā
13,134.057d@015_3625 rūpaṃ saubhāgyam ārogyaṃ balaṃ saukhyaṃ labhen naraḥ
13,134.057d@015_3626 umā
13,134.057d@015_3626 svarge vā mānuṣe vāpi tais tair āpyāyate hi saḥ
13,134.057d@015_3627 bhagavaṃl lokapāleśa dharmas tu katibhedakaḥ
13,134.057d@015_3628 dṛśyate caritaḥ sadbhis tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_3628 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3629 śṛṇu devi samuddeśān nānātvaṃ dharmasaṃkaṭe
13,134.057d@015_3630 dharmā bahuvidhā loke śrutā vedamukhodbhavāḥ
13,134.057d@015_3631 smṛtidharmaś ca bahudhā sadbhir ācāra iṣyate
13,134.057d@015_3632 deśadharmāś ca dṛśyante kuladharmās tathaiva ca
13,134.057d@015_3633 jātidharmāś ca vai dharmā gaṇadharmāś ca śobhane
13,134.057d@015_3634 śarīrakālavaiṣamyād āpaddharmaś ca dṛśyate
13,134.057d@015_3635 etad dharmasya nānātvaṃ kriyate lokavāsibhiḥ
13,134.057d@015_3636 kāraṇāt tatra tatraiva phalaṃ dharmasya ceṣyate
13,134.057d@015_3637 tatkāraṇasamāyoge labhet kurvan phalaṃ naraḥ
13,134.057d@015_3638 anyathā na labhet puṇyam atadarhaḥ samādiśan
13,134.057d@015_3639 evaṃ dharmasya nānātvaṃ phalaṃ kurvaṃl labhen naraḥ
13,134.057d@015_3640 śrautaḥ smārtas tu dharmāṇāṃ prākṛto dharma ucyate
13,134.057d@015_3641 umā
13,134.057d@015_3641 iti te kathitaṃ sarvaṃ bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi
13,134.057d@015_3642 bhagavan sarvabhūteśa tripurārdana śaṃkara
13,134.057d@015_3643 śrutaṃ pāpakṛtaṃ duḥkhaṃ yamaloke varaprada
13,134.057d@015_3644 śrotum icchāmy ahaṃ deva nṛṇāṃ sukṛtakarmaṇām
13,134.057d@015_3645 kathaṃ te bhuñjate lokān svargaloke maheśvara
13,134.057d@015_3646 kathitāḥ kīdṛśā lokā nṛṇāṃ sukṛtakāriṇām
13,134.057d@015_3647 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3647 etan me vada deveśa śrotuṃ kautūhalaṃ hi me
13,134.057d@015_3648 śṛṇu kalyāṇi tat sarvaṃ yat tvam icchasi bhāmini
13,134.057d@015_3649 vividhāḥ puṇyalokās te karmākarmaṇyatāṃ gatāḥ
13,134.057d@015_3650 meruṃ hi kanakātmānaṃ paritaḥ sarvatodiśam
13,134.057d@015_3651 bhadrāśvaḥ ketumālaś ca uttarāḥ kuravas tathā
13,134.057d@015_3652 jambūvanādayaḥ svargā ity ete karmavarjitāḥ
13,134.057d@015_3653 teṣu bhogāḥ svayaṃbhūtāḥ pradṛśyante yatas tataḥ
13,134.057d@015_3654 yojanānāṃ sahasraṃ tu ekaikaṃ mānamātrayā
13,134.057d@015_3655 nityapuṣpaphalopetās tatra vṛkṣāḥ samantataḥ
13,134.057d@015_3656 āsaktavastrābharaṇāḥ sarve kanakasaṃnibhāḥ
13,134.057d@015_3657 dvirephāś cāṇḍajās tatra pravālamaṇisaṃnibhāḥ
13,134.057d@015_3658 vicitrāś ca manojñāś ca kūjitaiḥ śobhayanti tān
13,134.057d@015_3659 kuśeśayavanaiś channā nalinyaś ca manoramāḥ
13,134.057d@015_3660 tatra vānty anilā nityaṃ divyagandhāḥ sukhāvahāḥ
13,134.057d@015_3661 sarve cāmlānamālyāś ca virajombarasaṃvṛtāḥ
13,134.057d@015_3662 evaṃ bahuvidhā devi divi bhogāḥ sukhāvahāḥ
13,134.057d@015_3663 striyaś ca puruṣāś caiva sarve sukṛtakāriṇaḥ
13,134.057d@015_3664 ramante tatra cānyonyaṃ kāmarāgasamanvitāḥ
13,134.057d@015_3665 divyabhūṣaṇasaṃyuktā divyagandhasamanvitāḥ
13,134.057d@015_3666 manoramā mahābhāgāḥ sarve lalitakuṇḍalāḥ
13,134.057d@015_3667 evaṃ tatragatā martyāḥ pramadāḥ priyadarśanāḥ
13,134.057d@015_3668 nānābhāvasamāyuktā yauvanasthāḥ sadaiva tu
13,134.057d@015_3669 kamanīyāḥ kāmayutāḥ kāmajñā lalitās tathā
13,134.057d@015_3670 manonukūlā madhurā bhoginām upakalpitāḥ
13,134.057d@015_3671 pramadāś codbhavanty eva svargaloke yathā tathā
13,134.057d@015_3672 evaṃvidhāḥ striyaś cātra puruṣāś ca parasparam
13,134.057d@015_3673 ramante cendriyaiḥ svasthaiḥ śarīrair bhogasaṃskṛtaiḥ
13,134.057d@015_3674 kāmaharṣau guṇāv āstāṃ nānye krodhādayaḥ priye
13,134.057d@015_3675 kṣut pipāsā na cāsty atra gātrakleśāś ca śobhane
13,134.057d@015_3676 sarvato ramaṇīyaś ca sarvartukusumānvitam
13,134.057d@015_3677 yāvat puṇyaphalaṃ tāvad ramante tatra saṃgatāḥ
13,134.057d@015_3678 nirantaraṃ bhogayutā ramante svargavāsinaḥ
13,134.057d@015_3679 tatra bhogān yathāyogaṃ bhuktvā puṇyakṣayāt punaḥ
13,134.057d@015_3680 naśyanti jāyamānās te śarīraiḥ sahasā priye
13,134.057d@015_3681 svargalokāt paribhraṣṭā jāyante mānuṣe punaḥ
13,134.057d@015_3682 pūrvapuṇyāvaśeṣeṇa viśiṣṭāḥ saṃbhavanti te
13,134.057d@015_3683 eṣā svargagatiḥ proktā pṛcchantyās tava bhāmini
13,134.057d@015_3684 ata ūrdhvaṃ padāny aṣṭau karmaṇyāni śṛṇu priye
13,134.057d@015_3685 bhogayuktāni puṇyāni ucchritāni parasparam
13,134.057d@015_3686 vidyādharāḥ kiṃpuruṣā yakṣagandharvakiṃnarāḥ
13,134.057d@015_3687 apsaro dānavā devā yathākramam udāhṛtāḥ
13,134.057d@015_3688 teṣu sthāneṣu jāyante prāṇinaḥ puṇyakarmiṇaḥ
13,134.057d@015_3689 teṣām api ca ye lokāḥ svargalokopamāḥ smṛtāḥ
13,134.057d@015_3690 svargavat tatra te bhogān bhuñjate ca ramanti ca
13,134.057d@015_3691 rūpasattvabalopetāḥ sarve dīrghāyuṣas tathā
13,134.057d@015_3692 teṣāṃ sarvakriyārambho mānuṣeṣv eva dṛśyate
13,134.057d@015_3693 atimānuṣam āścaryam astramāyābalātkṛtam
13,134.057d@015_3694 jarāprasūtimaraṇaṃ teṣu sthāneṣu dṛśyate
13,134.057d@015_3695 guṇadoṣāś ca santy atra ākāśagamanaṃ tathā
13,134.057d@015_3696 antardhānaṃ balaṃ sarvam āyuś ca cirajīvanam
13,134.057d@015_3697 tapoviśeṣāj jāyante teṣāṃ karmāṇi bhāmini
13,134.057d@015_3698 devalokapravṛttis tu teṣām eva vidhīyate
13,134.057d@015_3699 na tathā devaloko hi tadviśiṣṭāḥ surāḥ smṛtāḥ
13,134.057d@015_3700 tatra bhogam anirdeśyam amṛtatvaṃ ca vidyate
13,134.057d@015_3701 vimānagamanaṃ nityam apsarogaṇasevitam
13,134.057d@015_3702 evam anyac ca tat karma daivatebhyo viśiṣyate
13,134.057d@015_3703 pratyakṣaṃ tava tat sarvaṃ devalokapravartanam
13,134.057d@015_3704 tasmān na varṇaye devi viditaṃ hi tvayā śubhe
13,134.057d@015_3705 umā
13,134.057d@015_3705 tat sarvaṃ sukṛtenaiva prāpyate cottamaṃ padam
13,134.057d@015_3706 mānuṣeṣv eva jīvatsu gatir vijñāyate na vā
13,134.057d@015_3707 ayaṃ śubhagatir jīvann asau tv aśubhabhāg iti
13,134.057d@015_3708 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3708 etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tan me śaṃsitum arhasi
13,134.057d@015_3709 tad ahaṃ te pravakṣyāmi jīvatāṃ vidyate yathā
13,134.057d@015_3710 dvividhāḥ prāṇino loke daivāsurasamāśritāḥ
13,134.057d@015_3711 manasā karmaṇā vācā pratikūlā bhavanti ye
13,134.057d@015_3712 tādṛśān āsurān viddhi martyās te narakālayāḥ
13,134.057d@015_3713 rāgadveṣayutā ye tu nirlajjā nirapatrapāḥ
13,134.057d@015_3714 darpāhaṃkārasaṃyuktā narā narakagāminaḥ
13,134.057d@015_3715 nāstikāś ca śaṭhā ghorāḥ pareṣām upatāpinaḥ
13,134.057d@015_3716 yatheṣṭavṛttayaś caiva narā narakagāminaḥ
13,134.057d@015_3717 duṣpratītamanā yas tu calacitto nirākṛtiḥ
13,134.057d@015_3718 śiśnodararatir mūḍho nirayaṃ yāti so 'dhamaḥ
13,134.057d@015_3719 māṃsapānapriyā nityaṃ kaṭhorā nīcavṛttayaḥ
13,134.057d@015_3720 tādṛśān āsurān viddhi sarve te narakālayāḥ
13,134.057d@015_3721 hiṃsāvihārā ye nityaṃ nirdayāḥ prāṇināśane
13,134.057d@015_3722 svadharmavimukhāś caiva parasveṣv abhikāṅkṣiṇaḥ
13,134.057d@015_3723 yuddhamātsaryasaṃyuktā grāmyabhogaparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_3724 tādṛśān āsurān viddhi narān narakagāminaḥ
13,134.057d@015_3725 darpotsekasamāyuktā mūrkhās tattvabahiṣkṛtāḥ
13,134.057d@015_3726 śrutividveṣiṇo nityaṃ te narā narakālayāḥ
13,134.057d@015_3727 nityaṃ vadanti ye mohād anṛtaṃ kaṭukaṃ vacaḥ
13,134.057d@015_3728 kṛtaghnāḥ piśunā ghorā bhavanti narakālayāḥ
13,134.057d@015_3729 hiṃsrāś corāś ca dhūrtāś ca paradārābhimarśinaḥ
13,134.057d@015_3730 nīcakarmakarā ye ca śaucamaṅgalavarjitāḥ
13,134.057d@015_3731 śrutividveṣiṇaḥ pāpā lokacāritradūṣakāḥ
13,134.057d@015_3732 evaṃyuktasamācārā jīvanto narakālayāḥ
13,134.057d@015_3733 lokodvegakarāś cānye paśavaś ca sarīsṛpāḥ
13,134.057d@015_3734 vṛkṣāḥ kaṇṭakino rūkṣās tādṛśān viddhi cāsurān
13,134.057d@015_3735 aparān devapakṣāṃs tu śṛṇu devi samāhitā
13,134.057d@015_3736 manovākkarmabhir nityam anukūlā bhavanti ye
13,134.057d@015_3737 tādṛśān amarān viddhi te narāḥ svargagāminaḥ
13,134.057d@015_3738 śaucārjavaparādhīnāḥ parārthaṃ na haranti ye
13,134.057d@015_3739 ye samāḥ sarvabhūteṣu te narāḥ svargagāminaḥ
13,134.057d@015_3740 bhayād vā vṛttihetor vā anṛtaṃ na bruvanti ye
13,134.057d@015_3741 satyaṃ vadanti satataṃ te narāḥ svargagāminaḥ
13,134.057d@015_3742 dhārmikāḥ śaucasaṃpannāḥ śuklā madhurabhāṣiṇaḥ
13,134.057d@015_3743 nākāryaṃ manasecchanti te narāḥ svargagāminaḥ
13,134.057d@015_3744 daridrā api ye ke cid yācitāḥ prītipūrvakam
13,134.057d@015_3745 dadaty eva ca yat kiṃ cit te narāḥ svargagāminaḥ
13,134.057d@015_3746 āstikā maṅgalaparāḥ satataṃ vṛddhasevinaḥ
13,134.057d@015_3747 puṇyakarmaparā nityaṃ te narāḥ svargagāminaḥ
13,134.057d@015_3748 svaduḥkham iva manyante pareṣāṃ duḥkhavedanām
13,134.057d@015_3749 śaktyā cābhyavapadyante te narāḥ svargagāminaḥ
13,134.057d@015_3750 vratino dānaśīlāś ca sukhaśīlāś ca mānavāḥ
13,134.057d@015_3751 ṛjavo mṛdavo nityaṃ te narāḥ svargagāminaḥ
13,134.057d@015_3752 guruśuśrūṣaṇaparā devabrāhmaṇapūjakāḥ
13,134.057d@015_3753 kṛtajñāḥ kṛtavidyāś ca te narāḥ svargagāminaḥ
13,134.057d@015_3754 jitendriyā jitakrodhā jitamānamadaspṛhāḥ
13,134.057d@015_3755 lobhamātsaryahīnā ye te narāḥ svargagāminaḥ
13,134.057d@015_3756 nirmamā nirahaṃkārāḥ svānukrośāḥ svabandhuṣu
13,134.057d@015_3757 dīnānukampino nityaṃ te narāḥ svargagāminaḥ
13,134.057d@015_3758 aihikena tu vṛttena pāratram anumīyate
13,134.057d@015_3759 evaṃvidhā narā loke jīvantaḥ svargagāminaḥ
13,134.057d@015_3760 yad anyac ca śubhaṃ loke prajānugrahakāri ca
13,134.057d@015_3761 paśavaś caiva vṛkṣāś ca prajānāṃ hitakāriṇaḥ
13,134.057d@015_3762 tādṛśān devapakṣasthān iti viddhi śubhānane
13,134.057d@015_3763 śubhāśubhamayaṃ loke sarvaṃ sthāvarajaṅgamam
13,134.057d@015_3764 umā
13,134.057d@015_3764 daivaṃ śubham iti prāhur āsuraṃ hy aśubhaṃ priye
13,134.057d@015_3765 bhagavan mānuṣāḥ ke cit kāladharmam upasthitāḥ
13,134.057d@015_3766 prāṇamokṣaṃ kathaṃ kṛtvā paratra hitam āpnuyuḥ
13,134.057d@015_3766 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3767 hanta te kathayiṣyāmi śṛṇu devi samāhitā
13,134.057d@015_3768 dvividhaṃ maraṇaṃ loke svabhāvād yatnatas tathā
13,134.057d@015_3769 tayoḥ svabhāvaṃ nopāyaṃ yatnajaṃ kāraṇodbhavam
13,134.057d@015_3770 etayor ubhayor devi vidhānaṃ śṛṇu śobhane
13,134.057d@015_3771 kalyākalyaśarīrasya yatnajaṃ dvividhaṃ smṛtam
13,134.057d@015_3772 yatnajaṃ nāma maraṇam ātmatyāgo mumūrṣayā
13,134.057d@015_3773 tatrākalyaśarīrasya jarā vyādhiś ca kāraṇam
13,134.057d@015_3774 mahāprasthānagamanaṃ tathā prāyopaveśanam
13,134.057d@015_3775 jalāvagāhanaṃ caiva agnicityāpraveśanam
13,134.057d@015_3776 evaṃ caturvidhaḥ prokta ātmatyāgo mumūrṣatām
13,134.057d@015_3777 eteṣāṃ kramayogena vidhānaṃ śṛṇu śobhane
13,134.057d@015_3778 svadharmayuktaṃ gārhasthyaṃ ciram ūḍhvā vidhānataḥ
13,134.057d@015_3779 tatrānṛṇyaṃ ca saṃprāpya vṛddho vā vyādhito 'pi vā
13,134.057d@015_3780 darśayitvā svadaurbalyaṃ sarvān evānumānya ca
13,134.057d@015_3781 saṃvidhāya svabandhūṃś ca karmaṇāṃ bharaṇaṃ tathā
13,134.057d@015_3782 dānāni vidhivat kṛtvā dharmakāryārtham ātmanaḥ
13,134.057d@015_3783 anujñāpya janaṃ sarvaṃ vācā madhurayā bruvan
13,134.057d@015_3784 ahataṃ vastram ācchādya baddhvā tat kuśarajjunā
13,134.057d@015_3785 upaspṛśya pratijñāya vyavasāyapuraḥsaram
13,134.057d@015_3786 parityajya tato grāmaṃ paścāt kuryād yathepsitam
13,134.057d@015_3787 mahāprasthānam icchec cet pratiṣṭhetottarāṃ diśam
13,134.057d@015_3788 bhūtvā tāvan nirāhāro yāvat prāṇavimokṣaṇam
13,134.057d@015_3789 ceṣṭāhānau śayitvāpi tanmanāḥ prāṇam utsṛjet
13,134.057d@015_3790 evaṃ puṇyakṛtāṃ lokān amalān pratipadyate
13,134.057d@015_3791 prāyopaveśanaṃ cecchet tenaiva vidhinā naraḥ
13,134.057d@015_3792 deśe puṇyatame śreṣṭhe nirāhāras tu saṃviśet
13,134.057d@015_3793 āprāṇāntaṃ śucir bhūtvā kurvan dānaṃ svaśaktitaḥ
13,134.057d@015_3794 hariṃ smaraṃs tyajet prāṇān eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
13,134.057d@015_3795 evaṃ kalevaraṃ tyaktvā svargaloke mahīyate
13,134.057d@015_3796 agnipraveśanaṃ cecchet tenaiva vidhinā śubhe
13,134.057d@015_3797 kṛtvā kāṣṭhamayaṃ cityaṃ puṇyakṣetre nadīṣu vā
13,134.057d@015_3798 daivatebhyo namaskṛtya kṛtvā cāgniṃ pradakṣiṇam
13,134.057d@015_3799 bhūtvā śucir vyavasitaḥ praviśed agnisaṃstaram
13,134.057d@015_3800 so 'pi lokān yathānyāyaṃ prāpnuyāt puṇyakarmaṇām
13,134.057d@015_3801 jalāvagāhanaṃ cecchet tenaiva vidhinā śubhe
13,134.057d@015_3802 khyāte puṇyatame tīrthe nimajjet svakṛtaṃ smaran
13,134.057d@015_3803 so 'pi puṇyakṛtāṃ lokān nisargāt pratipadyate
13,134.057d@015_3804 tataḥ kalyaśarīrasya saṃtyāgaṃ śṛṇu tattvataḥ
13,134.057d@015_3805 rakṣārthaṃ kṣatriyasyeṣṭaḥ prajāpālanakāraṇāt
13,134.057d@015_3806 yodhānāṃ bhartṛpiṇḍārthaṃ gurvarthaṃ brahmacāriṇām
13,134.057d@015_3807 gobrāhmaṇārthaṃ grāmārthaṃ sarveṣāṃ ca vidhīyate
13,134.057d@015_3808 svarāṣṭrarakṣaṇārthaṃ vā kunṛpaiḥ pīḍitāḥ prajāḥ
13,134.057d@015_3809 moktukāmas tyajet prāṇān yuddhamārge yathāvidhi
13,134.057d@015_3810 susaṃnaddho vyavasitaḥ saṃpraviśyāparāṅmukhaḥ
13,134.057d@015_3811 evaṃ rājā mṛtaḥ sadyaḥ svargaloke mahīyate
13,134.057d@015_3812 tādṛśī sugatir nāsti kṣatriyasya viśeṣataḥ
13,134.057d@015_3813 bhṛtyo vā bhartṛpiṇḍārthaṃ bhartṛkarmaṇy upasthite
13,134.057d@015_3814 kurvaṃs tatra tu sāhāyyam ātmaprāṇānapekṣayā
13,134.057d@015_3815 svāmyarthaṃ saṃtyajet prāṇān puṇyāṃl lokān sa gacchati
13,134.057d@015_3816 spṛhaṇīyaḥ suragaṇais tatra nāsti vicāraṇā
13,134.057d@015_3817 evaṃ gobrāhmaṇārthaṃ vā dīnārthaṃ vā tyajet tanum
13,134.057d@015_3818 so 'pi puṇyam avāpnoti ānṛśaṃsyavyapekṣayā
13,134.057d@015_3819 ity ete jīvitatyāge mārgās te samudāhṛtāḥ
13,134.057d@015_3820 kāmāt krodhād bhayān mohād yadi cet saṃtyajet tanum
13,134.057d@015_3821 so 'nantaṃ narakaṃ yāti ātmahantṛtvakāraṇāt
13,134.057d@015_3822 svabhāvamaraṇaṃ nāma na tu cātmecchayā bhavet
13,134.057d@015_3823 tathā mṛtānāṃ yat kāryaṃ tan me śṛṇu yathāvidhi
13,134.057d@015_3824 tatrāpi bodhasaṃtyāgān mūḍhatyāgo viśiṣyate
13,134.057d@015_3825 bhūmau saṃveśayed dehaṃ narasya vinaśiṣyataḥ
13,134.057d@015_3826 nirjīvaṃ vṛṇuyāt sadyo vāsasā tu kalevaram
13,134.057d@015_3827 mālyagandhair alaṃkṛtya suvarṇena ca bhāmini
13,134.057d@015_3828 śmaśāne dakṣiṇe deśe citāgnau pradahen mṛtam
13,134.057d@015_3829 atha vā nikṣiped bhūmau śarīraṃ jīvavarjitam
13,134.057d@015_3830 divā ca śuklapakṣaś ca uttarāyaṇam eva ca
13,134.057d@015_3831 mumūrṣūṇāṃ praśastāni viparītaṃ tu garhitam
13,134.057d@015_3832 audakaṃ cāṣṭakāśrāddhaṃ bahubhir bahuśaḥ kṛtam
13,134.057d@015_3833 āpyāyanaṃ mṛtānāṃ tat paraloke bhavec chubham
13,134.057d@015_3834 etat sarvaṃ mayā proktaṃ mānuṣāṇāṃ hitāya ca
13,134.057d@015_3834 umā
13,134.057d@015_3835 devadeva namas te 'stu kālasūdana śaṃkara
13,134.057d@015_3836 lokeṣu vividhā dharmās tvatprasādān mayā śrutāḥ
13,134.057d@015_3837 viśiṣṭaṃ sarvadharmebhyaḥ śāśvataṃ dhruvam avyayam
13,134.057d@015_3838 śrotum icchāmy ahaṃ dharmaṃ tatra muhyati me manaḥ
13,134.057d@015_3839 ke cin mokṣaṃ praśaṃsanti ke cid yajñaphalaṃ dvijāḥ
13,134.057d@015_3840 vānaprasthaṃ punaḥ ke cid gārhasthyaṃ ke cid āśramam
13,134.057d@015_3841 rājadharmāśrayaṃ ke cit ke cit svādhyāyam eva ca
13,134.057d@015_3842 brahmacaryāśramaṃ ke cit ke cid vāksaṃyamāśrayam
13,134.057d@015_3843 mātaraṃ pitaraṃ ke cit sevamānā divaṃ gatāḥ
13,134.057d@015_3844 ahiṃsayāparaḥ svarge satyena ca mahīyate
13,134.057d@015_3845 āhave 'bhimukhāḥ ke cin nihatās tridivaṃ gatāḥ
13,134.057d@015_3846 ke cid uñchavrate siddhāḥ svargamārgaṃ samāśritāḥ
13,134.057d@015_3847 ārjavenāpare yuktā hatāś cānārjavair janaiḥ
13,134.057d@015_3848 ṛjavo nākapṛṣṭhe tu śuddhātmānaḥ pratiṣṭhitāḥ
13,134.057d@015_3849 evaṃ bahuvidhair loke dharmadvāraiḥ susaṃvṛtaiḥ
13,134.057d@015_3850 mamāpi matir āviddhā meghalekheva vāyunā
13,134.057d@015_3851 etasmin saṃśayasthāne saṃśayacchedakāri yat
13,134.057d@015_3852 nāradaḥ
13,134.057d@015_3852 vacanaṃ brūhi deveśa niścayajñānasaṃjñitam
13,134.057d@015_3853 evaṃ pṛṣṭaḥ svayaṃ devyā mahādevaḥ pinākadhṛk
13,134.057d@015_3854 provāca madhuraṃ vākyaṃ sūkṣmam adhyātmasaṃjñitam
13,134.057d@015_3854 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3855 nyāyatas tvaṃ mahābhāge śrotukāmāsi niścayam
13,134.057d@015_3856 etad eva viśiṣṭaṃ te yat tvaṃ pṛcchasi māṃ priye
13,134.057d@015_3857 sarvatra vihito dharmaḥ svargalokaphalāśritaḥ
13,134.057d@015_3858 bahudvārasya dharmasya nehāsti viphalā kriyā
13,134.057d@015_3859 yasmin yasmiṃś ca viṣaye yo yo yāti viniścayam
13,134.057d@015_3860 taṃ tam evābhijānāti nānyaṃ dharmaṃ śucismite
13,134.057d@015_3861 śṛṇu devi samāsena mokṣajñānam anuttamam
13,134.057d@015_3862 etad dhi sarvadharmāṇāṃ viśiṣṭaṃ guhyam avyayam
13,134.057d@015_3863 nāsti mokṣāt paraṃ devi mokṣa eva parā gatiḥ
13,134.057d@015_3864 sukham ātyantikaṃ śreṣṭham anivarti ca tad viduḥ
13,134.057d@015_3865 nātra devi jarāmṛtyū śoko vā duḥkham eva vā
13,134.057d@015_3866 anuttamam acintyaṃ ca tad devi paramaṃ sukham
13,134.057d@015_3867 jñānānām uttamaṃ jñānaṃ mokṣajñānaṃ vidur budhāḥ
13,134.057d@015_3868 ṛṣibhir devasaṃghaiś ca procyate paramaṃ padam
13,134.057d@015_3869 nityam akṣaram akṣobhyam ajaraṃ śāśvataṃ śivam
13,134.057d@015_3870 uśanti tat padaṃ prājñāḥ spṛhaṇīyaṃ surāsuraiḥ
13,134.057d@015_3871 duḥkhādi ca durantaṃ ca saṃkṣayaṃ ca virodhi ca
13,134.057d@015_3872 mithaḥ satatakāryaṃ ca trivargaṃ sukham ucyate
13,134.057d@015_3873 tasmān mokṣaḥ pradhānas tu trivargāc ca viśeṣataḥ
13,134.057d@015_3874 mokṣasya tasya mārgo 'yaṃ śrūyatāṃ śubhalakṣaṇe
13,134.057d@015_3875 brahmādisthāvarāntaś ca saṃsāro 'yaṃ pravartate
13,134.057d@015_3876 śokavyādhijarādoṣair maraṇena ca saṃyutaḥ
13,134.057d@015_3877 yathā jyotirgaṇā vyomni nivartante punaḥ punaḥ
13,134.057d@015_3878 saṃsāre prāṇinaḥ sarve nivartante tathā punaḥ
13,134.057d@015_3879 tatra saṃsāracakrasya mokṣo jñānena dṛśyate
13,134.057d@015_3880 adhyātmatattvavijñānaṃ jñānam ity abhidhīyate
13,134.057d@015_3881 jñānasya grahaṇopāyam ācāraṃ jñāninas tathā
13,134.057d@015_3882 yathāvat saṃpravakṣyāmi tattvam ekamanāḥ śṛṇu
13,134.057d@015_3883 brāhmaṇaḥ kṣatriyo vāpi bhūtvā pūrvaṃ gṛhe sthitaḥ
13,134.057d@015_3884 ānṛṇyaṃ sarvataḥ prāpya tatas tān saṃtyajed gṛhān
13,134.057d@015_3885 tataḥ saṃtyajya gārhasthyaṃ niścito vanam āśrayet
13,134.057d@015_3886 vane gurusamājñāto dīkṣeta vidhipūrvakam
13,134.057d@015_3887 dīkṣāṃ prāpya yathānyāyaṃ svavṛttaṃ paripālayet
13,134.057d@015_3888 gṛhṇīyād apy upādhyāyān mokṣajñānam atandritaḥ
13,134.057d@015_3889 dvividhaś ca punar mokṣaḥ sāṃkhyo yoga iti smṛtaḥ
13,134.057d@015_3890 pañcaviṃśativijñānaṃ sāṃkhyam ity abhidhīyate
13,134.057d@015_3891 aiśvaryaṃ devasāyujyaṃ yogaśāstrasya nirṇaye
13,134.057d@015_3892 tayor anyataraṃ jñānaṃ śṛṇuyāc chiṣyatāṃ gataḥ
13,134.057d@015_3893 nāmuṇḍo nāpy akāṣāyī nāpy asaṃvatsaroṣitaḥ
13,134.057d@015_3894 sāṃkhyayogau na ca śrāvyau guruṇā snehapūrvakam
13,134.057d@015_3895 samaḥ śītoṣṇaharṣādīn viṣaheta sadā muniḥ
13,134.057d@015_3896 adhṛṣyaḥ kṣutpipāsābhyāṃ bhavej jñānasamādhinā
13,134.057d@015_3897 na kurvītānyam ārambham anivedya svakaṃ gurum
13,134.057d@015_3898 chāyābhūto 'parityāgī nityam eva bhaved gurau
13,134.057d@015_3899 indriyāṇīndriyārthebhya ucitebhyo nivartayet
13,134.057d@015_3900 tyajet saṃkalpajān granthīn sadā dhyānaparo bhavet
13,134.057d@015_3901 kuṇḍikāṃ carma saṃśikyaṃ chatraṃ yaṣṭim upānahau
13,134.057d@015_3902 cailam ity eva naiteṣu sthāpayet svāmyam ātmanaḥ
13,134.057d@015_3903 guroḥ pūrvaṃ samuttiṣṭhej jaghanyaṃ tasya saṃviśet
13,134.057d@015_3904 nānanujñāpya bhartāram āvaśyakam api vrajet
13,134.057d@015_3905 dvir ahnaḥ snānaśāṭena saṃdhyayor abhiṣecanam
13,134.057d@015_3906 ekakālāśanaṃ cāsya vihitaṃ yatibhiḥ purā
13,134.057d@015_3907 bhaikṣaṃ sarvatra gṛhṇīyāc cintayet satataṃ niśi
13,134.057d@015_3908 kāraṇe cāpi saṃprāpte na kupyeta kadā cana
13,134.057d@015_3909 brahmacaryaṃ vane vāsaḥ śaucam indriyasaṃyamaḥ
13,134.057d@015_3910 dayā ca sarvabhūteṣu tasya dharmaḥ sanātanaḥ
13,134.057d@015_3911 vimuktaḥ sarvapāpebhyo laghvāhāro jitendriyaḥ
13,134.057d@015_3912 ātmayuktaḥ parāṃ buddhiṃ labhate pāpanāśinīm
13,134.057d@015_3913 yadā bhāvaṃ na kurute sarvabhūteṣu pāpakam
13,134.057d@015_3914 karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā
13,134.057d@015_3915 anīrṣyur anahaṃkāro vimuktaḥ sarvabandhanaiḥ
13,134.057d@015_3916 brāhmaṃ padam avāpnoti yat prāpya na nivartate
13,134.057d@015_3917 ubhe satyānṛte tyaktvā śokānandau bhayābhaye
13,134.057d@015_3918 priyāpriye parityajya brahmabhūyāya kalpate
13,134.057d@015_3919 nirmamo nirahaṃkāro nirdvaṃdvo vītamatsaraḥ
13,134.057d@015_3920 vītaśokabhayābādhaḥ padaṃ prāpnoty anuttamam
13,134.057d@015_3921 tulyanindāstutir maunī samaloṣṭāśmakāñcanaḥ
13,134.057d@015_3922 samaḥ śatrau ca mitre ca nirvāṇam adhigacchati
13,134.057d@015_3923 evaṃyuktasamācāras tatparo 'dhyātmacintakaḥ
13,134.057d@015_3924 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_3924 jñānābhyāsena tenaiva prāpnoti paramāṃ gatim
13,134.057d@015_3925 anudvignamater jantor asmin saṃsāramaṇḍale
13,134.057d@015_3926 śokavyādhijarāduḥkhe nirvāṇaṃ nopapadyate
13,134.057d@015_3927 tasmād udvegajananaṃ manovasthāpanaṃ tathā
13,134.057d@015_3928 jñānaṃ te saṃpravakṣyāmi tanmūlam amṛtaṃ hi vai
13,134.057d@015_3929 śokasthānasahasrāṇi bhayasthānaśatāni ca
13,134.057d@015_3930 divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam
13,134.057d@015_3931 naṣṭe dhane vā dāre vā putre pitari vā mṛte
13,134.057d@015_3932 aho duḥkham iti dhyāyañ śokasya padam āvrajet
13,134.057d@015_3933 dravyeṣu samatīteṣu ye guṇās tān na cintayet
13,134.057d@015_3934 tān anādriyamāṇasya śokabandhaḥ praṇaśyati
13,134.057d@015_3935 saṃprayogād aniṣṭasya viprayogāt priyasya ca
13,134.057d@015_3936 mānuṣā mānasair duḥkhaiḥ saṃyujyante 'lpabuddhayaḥ
13,134.057d@015_3937 mṛtaṃ vā yadi vā naṣṭaṃ yo 'tītam anuśocati
13,134.057d@015_3938 saṃtāpena ca yujyeta tac cāsya na nivartate
13,134.057d@015_3939 utpanne tv iha mānuṣye garbhaprabhṛti mānavam
13,134.057d@015_3940 vividhāny upavartante duḥkhāni ca sukhāni ca
13,134.057d@015_3941 tayor ekataro mārgo yady enam abhisaṃnamet
13,134.057d@015_3942 sukhaṃ prāpya na saṃhṛṣyed duḥkhaṃ prāpya na saṃjvaret
13,134.057d@015_3943 doṣadarśī bhavet tatra yatra snehaḥ pravartate
13,134.057d@015_3944 aniṣṭenānvitaṃ paśyed yathā kṣipraṃ virajyate
13,134.057d@015_3945 yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca sameyātāṃ mahodadhau
13,134.057d@015_3946 sametya ca vyapeyātāṃ tadvaj jñātisamāgamaḥ
13,134.057d@015_3947 adarśanād āpatitāḥ punaś cādarśanaṃ gatāḥ
13,134.057d@015_3948 snehas tatra na kartavyo viprayogo hi tair dhruvam
13,134.057d@015_3949 kuṭumbaṃ putradāraṃ ca śarīraṃ dhanasaṃcayaḥ
13,134.057d@015_3950 pārakyam adhruvaṃ sarvaṃ kiṃ svaṃ sukṛtaduṣkṛte
13,134.057d@015_3951 putradārakuṭumbeṣu saktāḥ sīdanti jantavaḥ
13,134.057d@015_3952 saraḥpaṅkārṇave magnā jīrṇā iva mahāgajāḥ
13,134.057d@015_3953 mātāpitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca
13,134.057d@015_3954 asaṃkhyeyāny atītāni tathaivānāgatāni ca
13,134.057d@015_3955 na teṣāṃ ca mayā kāryaṃ na kāryaṃ mama tair api
13,134.057d@015_3956 atītam anatītaṃ tad iti paśyan na muhyati
13,134.057d@015_3957 duḥkhopaghāte śārīre mānase vā samutthite
13,134.057d@015_3958 yasmin na śakyate kartuṃ yatnāt tan nānucintayet
13,134.057d@015_3959 yannimittaṃ bhavec chokas trāso vā duḥkham eva vā
13,134.057d@015_3960 āyāso vā yatomūlas tad ekāṅgam api tyajet
13,134.057d@015_3961 anityaṃ yauvanaṃ rūpaṃ jīvitaṃ ratnasaṃcayaḥ
13,134.057d@015_3962 aiśvaryaṃ svasthatā ceti na muhyet tatra paṇḍitaḥ
13,134.057d@015_3963 sukham ekāntato nāsti śakrasyāpi triviṣṭape
13,134.057d@015_3964 tatrāpi sumahad duḥkhaṃ sukham alpataraṃ bhavet
13,134.057d@015_3965 na nityaṃ labhate duḥkhaṃ na nityaṃ labhate sukham
13,134.057d@015_3966 sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham
13,134.057d@015_3967 kṣayāntā nicayāḥ sarve patanāntāḥ samucchrayāḥ
13,134.057d@015_3968 saṃyogā viprayogāntā maraṇāntaṃ ca jīvitam
13,134.057d@015_3969 ucchrayān vinipātāṃś ca dṛṣṭvā pratyakṣataḥ svayam
13,134.057d@015_3970 anityam asukhaṃ ceti vyavasyet sarvam eva ca
13,134.057d@015_3971 arthānām ārjane duḥkham ārjitānāṃ ca rakṣaṇe
13,134.057d@015_3972 nāśe duḥkhaṃ vyaye duḥkhaṃ dhig arthaṃ duḥkhabhājanam
13,134.057d@015_3973 arthavantaṃ naraṃ nityaṃ pañca nighnanti śatravaḥ
13,134.057d@015_3974 rājataskaradāyādā bhūtāni kṣaya eva ca
13,134.057d@015_3975 artha eva hy anarthasya mūlam ity avadhāraya
13,134.057d@015_3976 na hy anarthāḥ prabādhante naram arthavivarjitam
13,134.057d@015_3977 arthaprāptir mahad duḥkham ākiṃcanyaṃ paraṃ sukham
13,134.057d@015_3978 upadraveṣu cārthānāṃ duḥkhaṃ hi niyataṃ bhavet
13,134.057d@015_3979 dhanalābhena tṛṣṇāyā na tṛptir upalabhyate
13,134.057d@015_3980 labdhvā bhūyo vivardheta samidbhir iva pāvakaḥ
13,134.057d@015_3981 jitvāpi pṛthivīṃ kṛtsnāṃ catuḥsāgaramekhalām
13,134.057d@015_3982 sāgarāṇāṃ punaḥ pāraṃ jetum icchaty asaṃśayam
13,134.057d@015_3983 alaṃ parigraheṇeha doṣavān hi parigrahaḥ
13,134.057d@015_3984 kośakāraḥ kṛmir devi badhyate hi parigrahāt
13,134.057d@015_3985 ya ekāṃ pṛthivīṃ kṛtsnām ekacchatrāṃ praśāsti ca
13,134.057d@015_3986 ekasminn eva rāṣṭre tu sa cāpi nivasen nṛpaḥ
13,134.057d@015_3987 tasmin rāṣṭre 'pi nagaram ekam evādhitiṣṭhati
13,134.057d@015_3988 nagare 'pi gṛhaṃ caikaṃ bhavet tasya niveśanam
13,134.057d@015_3989 eka eva pratiṣṭhā syād āvāsaṃ tadgṛhe 'pi ca
13,134.057d@015_3990 āvāse śayanaṃ caikaṃ niśi yatra pralīyate
13,134.057d@015_3991 śayanasyārdham evāsya striyās tv ardhaṃ vidhīyate
13,134.057d@015_3992 tad anena prasaṅgena svalpenaiva hi yujyate
13,134.057d@015_3993 sarvaṃ mameti saṃmūḍho janaḥ paśyati bāliśaḥ
13,134.057d@015_3994 evaṃ sarvopabhogeṣu svalpam asya prayojanam
13,134.057d@015_3995 taṇḍulaprasthamātreṇa yātrā syāt sarvadehinām
13,134.057d@015_3996 tato bhūyastaro bhāgo duḥkhāya patanāya ca
13,134.057d@015_3997 nāsti tṛṣṇāsamaṃ duḥkhaṃ nāsti tyāgasamaṃ sukham
13,134.057d@015_3998 sarvān kāmān parityajya brahmabhūyāya kalpate
13,134.057d@015_3999 yā dustyajā durmatibhir yā na jīryati jīryataḥ
13,134.057d@015_4000 yo 'sau prāṇāntiko rogas tāṃ tṛṣṇāṃ tyajataḥ sukham
13,134.057d@015_4001 na jātu kāmaḥ kāmānām upabhogena śāmyati
13,134.057d@015_4002 haviṣā kṛṣṇavartmeva bhūya evābhivardhate
13,134.057d@015_4003 alābheneha kāmānāṃ kāmāṃs tyajati paṇḍitaḥ
13,134.057d@015_4004 āyāsavikaṭas tīvraḥ kāmāgnis tarṣaṇāraṇiḥ
13,134.057d@015_4005 indriyārtheṣu saṃmohāt pacaty akuśalaṃ janam
13,134.057d@015_4006 yat pṛthivyāṃ vrīhiyavaṃ hiraṇyaṃ paśavaḥ striyaḥ
13,134.057d@015_4007 nālam ekasya paryāptam iti paśyan na muhyati
13,134.057d@015_4008 yac ca kāmasukhaṃ loke yac ca divyaṃ mahat sukham
13,134.057d@015_4009 tṛṣṇākṣayasukhasyaite nārhataḥ ṣoḍaśīṃ kalām
13,134.057d@015_4010 indriyāṇīndriyārtheṣu naiva dhīro niyojayet
13,134.057d@015_4011 manaḥṣaṣṭhāni saṃyamya nityam ātmani yojayet
13,134.057d@015_4012 indriyāṇāṃ visargeṇa doṣam ṛcchaty asaṃśayam
13,134.057d@015_4013 saṃniyamya tu tāny eva tataḥ siddhim avāpnuyāt
13,134.057d@015_4014 ṣaṇṇām ātmani yuktānām aiśvaryaṃ yo 'dhigacchati
13,134.057d@015_4015 na sa pāpair na cānarthaiḥ saṃyujyeta vicakṣaṇaḥ
13,134.057d@015_4016 apramattaḥ sadā rakṣed indriyāṇi vicakṣaṇaḥ
13,134.057d@015_4017 arakṣiteṣu teṣv āśu naro narakam eti hi
13,134.057d@015_4018 hṛdi kāmamayaś citro mohasaṃcayasaṃbhavaḥ
13,134.057d@015_4019 ajñānarūḍhamūlas tu vidhitsāpariṣecanaḥ
13,134.057d@015_4020 roṣalobhamahāskandhaḥ purāduṣkṛtasāravān
13,134.057d@015_4021 āyāsaviṭapas tīvraḥ śokapuṣpo bhayāṅkuraḥ
13,134.057d@015_4022 nānāsaṃkalpapatrāḍhyaḥ pramādaparivardhitaḥ
13,134.057d@015_4023 mahatībhiḥ pipāsābhiḥ samantāt parivardhitaḥ
13,134.057d@015_4024 saṃrohaty akṛtaprajñaḥ pādapaḥ kāmasaṃbhavaḥ
13,134.057d@015_4025 naiva rohati tattvajñe rūḍho vā chidyate punaḥ
13,134.057d@015_4026 kṛcchropāyeṣv anityeṣu niḥsāreṣu caleṣu ca
13,134.057d@015_4027 duḥkhādiṣu duranteṣu kāmabhogeṣu kā ratiḥ
13,134.057d@015_4028 yena saṃvatsaro dṛṣṭaḥ sakṛt kāmaś ca sevitaḥ
13,134.057d@015_4029 tena sarvam idaṃ dṛṣṭaṃ punarāvartakaṃ jagat
13,134.057d@015_4030 bhogā bhuktā manuṣyeṇa svapnā iva bhavanti te
13,134.057d@015_4031 svapnopabhogatulyeṣu kāmabhogeṣu kā ratiḥ
13,134.057d@015_4032 indriyeṣu ca jīryatsu chidyamāne tathāyuṣi
13,134.057d@015_4033 purastāc ca sthite mṛtyau kiṃ sukhaṃ paśyataḥ śubhe
13,134.057d@015_4034 vyādhibhiḥ pīḍyamānasya nityaṃ śārīramānasaiḥ
13,134.057d@015_4035 narasyākṛtakṛtyasya kiṃ sukhaṃ bhavati priye
13,134.057d@015_4036 saṃcinvānakam evārthaṃ kāmānām avitṛptakam
13,134.057d@015_4037 vyāghraḥ paśum ivāraṇye mṛtyur ādāya gacchati
13,134.057d@015_4038 janmamṛtyujarāduḥkhaiḥ satataṃ samabhidrutaḥ
13,134.057d@015_4039 umā
13,134.057d@015_4039 saṃsāre pacyamānas tu pāpān nodvijate janaḥ
13,134.057d@015_4040 kenopāyena martyānāṃ nivartete jarāntakau
13,134.057d@015_4041 yady asti bhagavan mahyam etad ācakṣva māciram
13,134.057d@015_4042 tapasā vā sumahatā karmaṇā vā śrutena vā
13,134.057d@015_4043 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_4043 rasāyanaprayogair vā kenātyeti jarāntakau
13,134.057d@015_4044 naitad asti mahābhāge jarāmṛtyunivartanam
13,134.057d@015_4045 sarvalokeṣu jānīhi mokṣād anyatra bhāmini
13,134.057d@015_4046 na dhanena na rājyena nogreṇa tapasāpi vā
13,134.057d@015_4047 maraṇaṃ nātivartante vinā muktyā śarīriṇaḥ
13,134.057d@015_4048 aśvamedhasahasreṇa vājapeyaśatena ca
13,134.057d@015_4049 na taranti jarāmṛtyū nirvāṇādhigamād vinā
13,134.057d@015_4050 aiśvaryaṃ dhanadhānyaṃ ca vidyā lābhas tapas tathā
13,134.057d@015_4051 rasāyanaprayogaś ca na taranti jarāntakau
13,134.057d@015_4052 dānayajñatapaḥśīlā rasāyanavido 'pi vā
13,134.057d@015_4053 svādhyāyaniratā vāpi na taranti jarāntakau
13,134.057d@015_4054 devadānavagandharvakiṃnaroragarākṣasān
13,134.057d@015_4055 svavaśe kurute kālo na kālasyāsty agocaraḥ
13,134.057d@015_4056 na hy ahāni nivartante na māsā na punaḥ kṣapāḥ
13,134.057d@015_4057 so 'yaṃ prapadyate 'dhvānam ajasraṃ dhruvam avyayam
13,134.057d@015_4058 sravanti na nivartante srotāṃsi saritām iva
13,134.057d@015_4059 āyur ādāya martyānām ahorātrāṇi saṃtatam
13,134.057d@015_4060 jīvitaṃ sarvabhūtānām akṣayaḥ kṣapayann asau
13,134.057d@015_4061 ādityo hy astam abhyeti punaḥ punar udeti ca
13,134.057d@015_4062 yasyāṃ rātryāṃ vyatītāyām āyur alpataraṃ bhavet
13,134.057d@015_4063 gādhodake matsya iva kiṃ nu tasya kumāratā
13,134.057d@015_4064 maraṇaṃ hi śarīrasya niyataṃ dhruvam eva ca
13,134.057d@015_4065 tiṣṭhann eva kṣaṇaṃ sarvaḥ kālasyaiti vaśaṃ punaḥ
13,134.057d@015_4066 na mriyeran na jīryeran yadi syuḥ sarvadehinaḥ
13,134.057d@015_4067 na cāniṣṭaṃ pravarteta śoko vā prāṇināṃ kva cit
13,134.057d@015_4068 apramattaḥ pramatteṣu kālo bhūteṣu tiṣṭhati
13,134.057d@015_4069 apramattasya kālasya kṣayaṃ prāpto na mucyate
13,134.057d@015_4070 śvaḥ kāryam adya kurvīta pūrvāhṇe cāparāhṇikam
13,134.057d@015_4071 ko hi tad veda yatrāsau mṛtyunā nābhivīkṣitaḥ
13,134.057d@015_4072 varṣāsv idaṃ kariṣyāmi idaṃ grīṣmavasantayoḥ
13,134.057d@015_4073 iti bālaś cintayati antarāyaṃ na budhyate
13,134.057d@015_4074 idaṃ me syād idaṃ me syād ity evaṃmanaso narāḥ
13,134.057d@015_4075 anavāpteṣu kāmeṣu hriyante maraṇaṃ prati
13,134.057d@015_4076 kālapāśena baddhānām ahany ahani jīryatām
13,134.057d@015_4077 kā śraddhā prāṇināṃ mārge viṣame bhramatāṃ sadā
13,134.057d@015_4078 yuvaiva dharmaśīlaḥ syād animittaṃ hi jīvitam
13,134.057d@015_4079 phalānām iva pakvānāṃ sadā hi patanād bhayam
13,134.057d@015_4080 martyasya kim u tair dāraiḥ putrair bhogaiḥ priyair api
13,134.057d@015_4081 ekāhnā sarvam utsṛjya mṛtyor hi vaśam eyivān
13,134.057d@015_4082 jāyamānāṃś ca saṃprekṣya mriyamāṇāṃs tathaiva ca
13,134.057d@015_4083 na saṃvego 'sti cet puṃsaḥ kāṣṭhaloṣṭasamo hi saḥ
13,134.057d@015_4084 vināśino hy adhruvajīvitasya
13,134.057d@015_4085 kiṃ bandhubhir mitraparigrahaiś ca
13,134.057d@015_4086 vihāya yad gacchati sarvam eva
13,134.057d@015_4087 kṣaṇena gatvā na nivartate ca
13,134.057d@015_4088 evaṃ cintayato nityaṃ sarvārthānām anityatām
13,134.057d@015_4089 udvego jāyate nityaṃ nirvāṇasya puraḥsaraḥ
13,134.057d@015_4090 tenodvegena cāpy asya vimarśo jāyate punaḥ
13,134.057d@015_4091 vimarśenātha vairāgyaṃ sarvatrāsyopajāyate
13,134.057d@015_4092 vairāgyeṇa parāṃ śāntiṃ labhante mānavāḥ śubhe
13,134.057d@015_4093 mokṣasyopaniṣad devi vairāgyam iti kīrtitam
13,134.057d@015_4094 etat te kathitaṃ devi vairāgyotpādanaṃ vacaḥ
13,134.057d@015_4095 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_4095 etat sarvaṃ hi saṃcintya mucyante hi mumukṣavaḥ
13,134.057d@015_4096 sāṃkhyajñānaṃ pravakṣyāmi yathāvat te śucismite
13,134.057d@015_4097 yaj jñātvā na punar martyaḥ saṃsāreṣu pravartate
13,134.057d@015_4098 jñānenaiva vimuktās te sāṃkhyāḥ saṃnyāsakovidāḥ
13,134.057d@015_4099 śārīraṃ tu tapo ghoraṃ sāṃkhyāḥ prāhur nirarthakam
13,134.057d@015_4100 pañcaviṃśatikaṃ jñānaṃ teṣāṃ jñānam iti smṛtam
13,134.057d@015_4101 mūlaprakṛtir avyaktam avyaktāj jāyate mahān
13,134.057d@015_4102 mahato 'bhūd ahaṃkāras tasmāt tanmātrapañcakam
13,134.057d@015_4103 indriyāṇi daśaikaṃ ca tanmātrebhyo bhavanty uta
13,134.057d@015_4104 tebhyo bhūtāni pañca syur iti kṣetrasamuccayaḥ
13,134.057d@015_4105 asya kṣetrasya saṃkṣepaś caturviṃśatir iṣyate
13,134.057d@015_4106 pañcaviṃśatir ity āhuḥ puruṣeṇeha saṃkhyayā
13,134.057d@015_4107 sattvaṃ rajas tama iti guṇāḥ prakṛtisaṃbhavāḥ
13,134.057d@015_4108 taiḥ sṛjaty akhilaṃ lokaṃ prakṛtiḥ svātmajair guṇaiḥ
13,134.057d@015_4109 icchā dveṣaḥ sukhaṃ duḥkhaṃ saṃghātaś cetanā dhṛtiḥ
13,134.057d@015_4110 vikārāḥ prakṛteś caite veditavyā manīṣibhiḥ
13,134.057d@015_4111 lakṣaṇaṃ cāpi sarveṣāṃ vikalpaṃ cāditaḥ pṛthak
13,134.057d@015_4112 vistareṇa pravakṣyāmi tasya vyākhyām imāṃ śṛṇu
13,134.057d@015_4113 nityam ekam aṇu vyāpi kriyāhīnam ahetukam
13,134.057d@015_4114 agrāhyam indriyaiḥ sarvair etad avyaktalakṣaṇam
13,134.057d@015_4115 avyaktaṃ prakṛtir mūlaṃ pradhānaṃ yonir avyayam
13,134.057d@015_4116 avyaktasyaiva nāmāni śabdaiḥ paryāyavācakaiḥ
13,134.057d@015_4117 tat sūkṣmatvād anirdeśyaṃ tat sad ity abhidhīyate
13,134.057d@015_4118 tanmūlaṃ ca jagat sarvaṃ tanmūlā sṛṣṭir iṣyate
13,134.057d@015_4119 sattvādayaḥ prakṛtijā guṇās tān prabravīmy aham
13,134.057d@015_4120 sukhaṃ tuṣṭiḥ prakāśaś ca trayas te sāttvikā guṇāḥ
13,134.057d@015_4121 rāgadveṣau sukhaṃ duḥkhaṃ stambhaś ca rajaso guṇāḥ
13,134.057d@015_4122 aprakāśo bhayaṃ mohas tandrī ca tamaso guṇāḥ
13,134.057d@015_4123 śraddhā praharṣo vijñānam asaṃmoho dayā dhṛtiḥ
13,134.057d@015_4124 sattve pravṛddhe vardhante viparīte viparyayaḥ
13,134.057d@015_4125 kāmaḥ krodho manastāpo droho lobhas tathā tṛṣā
13,134.057d@015_4126 pravṛddhe parivardhante rajasy etāni nityaśaḥ
13,134.057d@015_4127 viṣādaḥ saṃśayo mohas tandrī nidrā bhayaṃ tathā
13,134.057d@015_4128 tamasy etāni vardhante pravṛddhe hetvahetubhiḥ
13,134.057d@015_4129 evam anyonyam etāni vardhante ca punaḥ punaḥ
13,134.057d@015_4130 hīyante ca tathā nityam abhibhūtāni bhūribhiḥ
13,134.057d@015_4131 tatra yat prītisaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet
13,134.057d@015_4132 vartate sāttviko bhāva ity upekṣeta tat tathā
13,134.057d@015_4133 yadā saṃtāpasaṃyuktaṃ cittakṣobhakaraṃ bhavet
13,134.057d@015_4134 vartate raja ity evaṃ tadā tad abhicintayet
13,134.057d@015_4135 yadā saṃmohasaṃyuktaṃ yad viṣādakaraṃ bhavet
13,134.057d@015_4136 apratarkyam avijñeyaṃ tamas tad upadhārayet
13,134.057d@015_4137 samāsāt sāttviko dharmaḥ samāsād rājasaṃ dhanam
13,134.057d@015_4138 samāsāt tāmasaḥ kāmas trivarge triguṇakramāt
13,134.057d@015_4139 brahmādidevasṛṣṭir yā sāttvikīti prakīrtyate
13,134.057d@015_4140 rājasī mānuṣī sṛṣṭis tiryagyonis tu tāmasī
13,134.057d@015_4141 ūrdhvaṃ gacchanti sattvasthā madhye tiṣṭhanti rājasāḥ
13,134.057d@015_4142 jaghanyaguṇavṛttisthā adho gacchanti tāmasāḥ
13,134.057d@015_4143 devamānuṣatiryakṣu yad bhūtaṃ sacarācaram
13,134.057d@015_4144 ādiprabhṛti saṃyuktaṃ vyāptam ebhis tribhir guṇaiḥ
13,134.057d@015_4145 ataḥ paraṃ pravakṣyāmi mahadādīni liṅgataḥ
13,134.057d@015_4146 vijñānaṃ ca vivekaś ca mahato lakṣaṇaṃ bhavet
13,134.057d@015_4147 mahān buddhir matiḥ prajñā nāmāni mahato viduḥ
13,134.057d@015_4148 mahadādikriyāyoge mahattvaṃ copajāyate
13,134.057d@015_4149 abhimānaḥ punas tatra mahato vaikṛtād bhavet
13,134.057d@015_4150 ahaṃkāraḥ sa vijñeyo lakṣaṇena samāsataḥ
13,134.057d@015_4151 ahaṃkāreṇa bhūtānāṃ sarveṣāṃ prabhavāpyayau
13,134.057d@015_4152 ahaṃkāranivṛttir hi nirvāṇāyopapadyate
13,134.057d@015_4153 khaṃ vāyur agniḥ salilaṃ pṛthivī ceti pañcamī
13,134.057d@015_4154 mahābhūtāni bhūtānāṃ sarveṣāṃ prabhavāpyayau
13,134.057d@015_4155 śabdaḥ śrotraṃ tathā khāni trayam ākāśasaṃbhavam
13,134.057d@015_4156 sparśas tvak prāṇināṃ ceṣṭā pavanasya guṇāḥ smṛtāḥ
13,134.057d@015_4157 rūpaṃ pāko 'kṣiṇī jyotiś catvāras tejaso guṇāḥ
13,134.057d@015_4158 rasaḥ snehas tathā jihvā śaityaṃ ca jalajā guṇāḥ
13,134.057d@015_4159 gandho ghrāṇaṃ śarīraṃ ca pṛthivyās te guṇās trayaḥ
13,134.057d@015_4160 iti sarvaguṇā devi vyākhyātāḥ pāñcabhautikāḥ
13,134.057d@015_4161 guṇān pūrvasya pūrvasya prāpnuvanty uttarāṇi tu
13,134.057d@015_4162 tasmān naikaguṇāś ceha dṛśyante bhūtasṛṣṭayaḥ
13,134.057d@015_4163 upalabhyāpsu ye gandhaṃ ke cid brūyur anaipuṇāḥ
13,134.057d@015_4164 apāṃ gandhaguṇaṃ prājñā necchanti kamalekṣaṇe
13,134.057d@015_4165 tad gandhatvam apāṃ nāsti pṛthivyā eva tadguṇaḥ
13,134.057d@015_4166 bhūmer gandho rase sneho jyotiś cakṣuṣi saṃsthitam
13,134.057d@015_4167 prāṇāpānāśrayo vāyuḥ kheṣv ākāśaḥ śarīriṇām
13,134.057d@015_4168 keśāsthinakhadantatvakpāṇipādaśirāṃsi ca
13,134.057d@015_4169 pṛṣṭhodarakaṭigrīvāḥ sarvaṃ bhūmyātmakaṃ smṛtam
13,134.057d@015_4170 yat kiṃ cid api kāye 'smin dhātudoṣamalāśritam
13,134.057d@015_4171 tat sarvaṃ bhautikaṃ viddhi dehe naivāsty abhautikam
13,134.057d@015_4172 buddhīndriyāṇi karṇas tvag akṣi jihvātha nāsikā
13,134.057d@015_4173 karmendriyāṇi vāk pāṇiḥ pādo meḍhraṃ gudaṃ tathā
13,134.057d@015_4174 śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca pañcamaḥ
13,134.057d@015_4175 buddhīndriyārthāñ jānīyād bhūtebhyas tv abhiniḥsṛtān
13,134.057d@015_4176 vākyaṃ kriyā gatiḥ prītir utsargaś ceti pañcadhā
13,134.057d@015_4177 karmendriyārthāñ jānīyāt te ca bhūtodbhavā matāḥ
13,134.057d@015_4178 indriyāṇāṃ tu sarveṣām īśvaraṃ mana ucyate
13,134.057d@015_4179 prārthanālakṣaṇaṃ tac ca indriyaṃ tu manaḥ smṛtam
13,134.057d@015_4180 niyuṅkte ca sadā tāni bhūtātmā manasā saha
13,134.057d@015_4181 niyame ca visarge ca manasaḥ kāraṇaṃ prabhuḥ
13,134.057d@015_4182 indriyāṇīndriyārthāś ca svabhāvaś cetanā dhṛtiḥ
13,134.057d@015_4183 bhūtābhūtavikāraś ca śarīram iti saṃjñitam
13,134.057d@015_4184 śarīrāc ca paro dehī śarīraṃ ca vyapāśritaḥ
13,134.057d@015_4185 śarīriṇaḥ śarīrasya yo 'ntaraṃ vetti vai muniḥ
13,134.057d@015_4186 arasasparśagandhaṃ ca rūpaśabdavivarjitam
13,134.057d@015_4187 aśarīraṃ śarīreṣu didṛkṣeta nirindriyam
13,134.057d@015_4188 avyaktaṃ sarvadeheṣu martyeṣv amaram āśritam
13,134.057d@015_4189 yaḥ paśyet paramātmānaṃ bandhanaiḥ sa vimucyate
13,134.057d@015_4190 naivāyaṃ cakṣuṣā grāhyo nāparair indriyair api
13,134.057d@015_4191 manasaiṣa pradīpena mahān ātmā pradṛśyate
13,134.057d@015_4192 sa hi sarveṣu bhūteṣu sthāvareṣu careṣu ca
13,134.057d@015_4193 vasaty eko mahāvīryo nānābhāvasamanvitaḥ
13,134.057d@015_4194 naiva cordhvaṃ na tiryak ca nādhastān na kutaś cana
13,134.057d@015_4195 indriyair iha buddhyā vā na dṛśyeta kadā cana
13,134.057d@015_4196 navadvāraṃ puraṃ gatvā haṃso 'sau nīyate vaśam
13,134.057d@015_4197 īśvaraḥ sarvabhūteṣu sthāvarasya carasya ca
13,134.057d@015_4198 tam evāhur aṇubhyo 'ṇuṃ taṃ mahadbhyo mahattaram
13,134.057d@015_4199 bahudhā sarvabhūtāni vyāpya tiṣṭhati śāśvataḥ
13,134.057d@015_4200 kṣetrajñam ekataḥ kṛtvā sarvaṃ kṣetram athaikataḥ
13,134.057d@015_4201 evaṃ saṃvimṛśej jñānī saṃyataḥ satataṃ hṛdā
13,134.057d@015_4202 puruṣaḥ prakṛtistho hi bhuṅkte prakṛtijān guṇān
13,134.057d@015_4203 akartālepako nityo madhyasthaḥ sarvakarmaṇām
13,134.057d@015_4204 kāryakāraṇakartṛtve hetuḥ prakṛtir ucyate
13,134.057d@015_4205 puruṣaḥ sukhaduḥkhānāṃ bhoktṛtve hetur ucyate
13,134.057d@015_4206 ajaro 'yam acintyo 'yam avyakto 'yaṃ sanātanaḥ
13,134.057d@015_4207 dehe tejomayo dehī tiṣṭhatīty apare viduḥ
13,134.057d@015_4208 jñānam ūṣmā ca vāyuś ca śarīre jīvasaṃjñitaḥ
13,134.057d@015_4209 ity eke niścitā buddhyā tatra ye buddhicintakāḥ
13,134.057d@015_4210 apare sarvalokāṃś ca vyāpya tiṣṭhantam īśvaram
13,134.057d@015_4211 bruvate ke cid atraiva tile tailavad āsthitam
13,134.057d@015_4212 apare nāstikā mūḍhā hīnatvāt sūkṣmalakṣaṇaiḥ
13,134.057d@015_4213 nāsty ātmeti viniścitya prāhus te nirayālayāḥ
13,134.057d@015_4214 evaṃ nānāvidhānena vimṛśanti maheśvaram
13,134.057d@015_4215 ūhavān brāhmaṇo loke nityam avyayam akṣaram
13,134.057d@015_4216 asty ātmā sarvadeheṣu hetus tatra sudurgamaḥ
13,134.057d@015_4217 ṛṣibhiś cāpi devaiś ca vyaktam eṣa tu dṛśyate
13,134.057d@015_4218 dṛṣṭvātataṃ mahātmānaṃ punas tan na nivartate
13,134.057d@015_4219 tasmāt taddarśanād eva vindate paramāṃ gatim
13,134.057d@015_4220 iti te kathito devi sāṃkhyadharmaḥ sanātanaḥ
13,134.057d@015_4221 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_4221 kapilādibhir ācāryaiḥ sevitaḥ paramarṣibhiḥ
13,134.057d@015_4222 sāṃkhyajñānena yuktānāṃ tad etat kīrtitaṃ mayā
13,134.057d@015_4223 yogadharmaṃ punaḥ kṛtsnaṃ kīrtayiṣyāmi me śṛṇu
13,134.057d@015_4224 sa ca yogo dvidhā bhinno brahmadevarṣisevitaḥ
13,134.057d@015_4225 samānam ubhayatrāpi vṛttaṃ śāstrapracoditam
13,134.057d@015_4226 sa cāṣṭaguṇam aiśvaryam adhikṛtya vidhīyate
13,134.057d@015_4227 sāyujyaṃ sarvadevānāṃ yogadharmaḥ paraḥ smṛtaḥ
13,134.057d@015_4228 jñānaṃ sarvasya yogasya mūlam ity avadhāraya
13,134.057d@015_4229 vratopavāsaniyamais tais tais tat paribṛṃhayet
13,134.057d@015_4230 aikātmyaṃ buddhimanasor indriyāṇāṃ ca sarvaśaḥ
13,134.057d@015_4231 ātmany avyayini prājñe jñānam etat tu yoginām
13,134.057d@015_4232 arcayed brāhmaṇān agnīn devatāyatanāni ca
13,134.057d@015_4233 varjayed aśivāṃ vācaṃ bhavet sattvam upāśritaḥ
13,134.057d@015_4234 dānam adhyayanaṃ śraddhā vratāni niyamās tathā
13,134.057d@015_4235 samyag āhāraśuddhiś ca śaucam indriyanigrahaḥ
13,134.057d@015_4236 etais tu vardhate tejaḥ pāpaṃ cāpy avadhūyate
13,134.057d@015_4237 dhūtapāpmā ca tejasvī laghvāhāro jitendriyaḥ
13,134.057d@015_4238 niḥśoko nirmalo dāntaḥ paścād yogaṃ samācaret
13,134.057d@015_4239 avadadhyān manaḥ pūrvaṃ matsyaghāta ivāmiṣam
13,134.057d@015_4240 ekānte vijane deśe sarvataḥ saṃvṛte śucau
13,134.057d@015_4241 kalpayed āsanaṃ tatra svāstīrṇaṃ mṛdubhiḥ kuśaiḥ
13,134.057d@015_4242 upaviśyāsane tasminn ṛjukāyaśirodharaḥ
13,134.057d@015_4243 avyagraḥ sukham āsīnaḥ svāṅgāni na vikampayet
13,134.057d@015_4244 saṃprekṣya nāsikāgraṃ svaṃ diśaś cānavalokayan
13,134.057d@015_4245 bhruvor madhye manaḥ kṛtvā cintayitvā śarīriṇam
13,134.057d@015_4246 yato yato niścarati manaś cañcalam asthiram
13,134.057d@015_4247 tatas tato niyamyaitad ātmany eva vaśaṃ nayet
13,134.057d@015_4248 manovasthāpanaṃ devi yogasyopaniṣad bhavet
13,134.057d@015_4249 tasmāt sarvaprayatnena mano 'vasthāpayet sadā
13,134.057d@015_4250 tvak śrotraṃ ca tato jihvāṃ ghrāṇaṃ cakṣuś ca saṃharet
13,134.057d@015_4251 pañcendriyāṇi saṃdhāya manasi sthāpayed budhaḥ
13,134.057d@015_4252 sarvaṃ cāpohya saṃkalpam ātmani sthāpayen manaḥ
13,134.057d@015_4253 yadaitāny avatiṣṭhante manaḥṣaṣṭhāni cātmani
13,134.057d@015_4254 prāṇāpānau tadā tasya yugapat tiṣṭhato vaśe
13,134.057d@015_4255 prāṇe hi vaśam āpanne yogasiddhir dhruvā bhavet
13,134.057d@015_4256 śarīraṃ cintayet sarvaṃ vipāṭya ca samīpataḥ
13,134.057d@015_4257 antardehagatiṃ cāpi prāṇānāṃ paricintayet
13,134.057d@015_4258 tato mūrdhānam agniṃ ca śārīraṃ paripālayan
13,134.057d@015_4259 prāṇo mūrdhani cāgnau ca vartamāno viceṣṭate
13,134.057d@015_4260 sa jantuḥ sarvabhūtātmā puruṣaḥ sa sanātanaḥ
13,134.057d@015_4261 mano buddhir ahaṃkāro bhūtāni viṣayāṃś ca saḥ
13,134.057d@015_4262 bastimūlaṃ gudaṃ caiva pāvakaṃ ca samāśritaḥ
13,134.057d@015_4263 vahan mūtraṃ purīṣaṃ cāpy apānaḥ parivartate
13,134.057d@015_4264 adhaḥpravṛttir deheṣu karmāpānasya tan matam
13,134.057d@015_4265 udīrayan sarvadhātūn ata ūrdhvaṃ pravartate
13,134.057d@015_4266 udāna iti taṃ vidyur adhyātmakuśalā janāḥ
13,134.057d@015_4267 saṃdhau saṃdhau saṃniviṣṭaḥ sarvaceṣṭāpravartakaḥ
13,134.057d@015_4268 śarīreṣu manuṣyāṇāṃ vyāna ity upadiśyate
13,134.057d@015_4269 dhātuṣv agnau ca vitataḥ samāno 'gniḥ samīraṇaḥ
13,134.057d@015_4270 sa eva sarvaceṣṭānām antakāle nivartakaḥ
13,134.057d@015_4271 prāṇānāṃ saṃnipāteṣu saṃsargād yaḥ prajāyate
13,134.057d@015_4272 ūṣmā so 'gnir iti jñeyaḥ so 'nnaṃ pacati dehinām
13,134.057d@015_4273 apānaprāṇayor madhye prāṇāpānasamāhitaḥ
13,134.057d@015_4274 samanvitaḥ samānena samyak pacati pāvakaḥ
13,134.057d@015_4275 adhas tv agnir apānena prāṇena paripālyate
13,134.057d@015_4276 pṛṣṭhatas tu samānena svāṃ svāṃ gatim upāśritaḥ
13,134.057d@015_4277 śarīramadhye nābhiḥ syān nābhyām agniḥ pratiṣṭhitaḥ
13,134.057d@015_4278 agnau prāṇāś ca saṃsaktāḥ prāṇeṣv ātmā vyavasthitaḥ
13,134.057d@015_4279 pakvāśayas tv adho nābher ūrdhvam āmāśayaḥ smṛtaḥ
13,134.057d@015_4280 nābhir madhye śarīrasya sarvaprāṇās tam āśritāḥ
13,134.057d@015_4281 sthitāḥ prāṇādayaḥ sarve tiryag ūrdhvam adhaścarāḥ
13,134.057d@015_4282 vahanty annarasān nāḍyo daśa prāṇapracoditāḥ
13,134.057d@015_4283 yoginām eṣa mārgas tu pañcasv eteṣu tiṣṭhati
13,134.057d@015_4284 jitaśramaḥ samāsīno mūrdhany ātmānam ādadhet
13,134.057d@015_4285 mūrdhany ātmānam ādhāya bhruvor madhye manas tathā
13,134.057d@015_4286 saṃnirudhya tataḥ prāṇān ātmānaṃ cintayet param
13,134.057d@015_4287 prāṇe tv apānaṃ yuñjīta prāṇāṃś cāpānakarmaṇi
13,134.057d@015_4288 prāṇāpānagatī ruddhvā prāṇāyāmaparo bhavet
13,134.057d@015_4289 evam antaḥ prayuñjīta pañca prāṇān parasparam
13,134.057d@015_4290 vijane saṃmitāhāro munis tūṣṇīṃ nirucchvasan
13,134.057d@015_4291 aśrāntaś cintayed yogam utthāya ca punaḥ punaḥ
13,134.057d@015_4292 tiṣṭhan gacchan svapan vāpi yuñjītaivam atandritaḥ
13,134.057d@015_4293 evaṃ niyuñjatas tasya yogino yuktacetasaḥ
13,134.057d@015_4294 prasīdati manaḥ kṣipraṃ prasanne dṛśyate paraḥ
13,134.057d@015_4295 vidhūma iva dīpto 'gnir āditya iva raśmimān
13,134.057d@015_4296 vaidyuto 'gnir ivākāśe dṛśyate puruṣo 'vyayaḥ
13,134.057d@015_4297 dṛṣṭvā tad ātmāno jyotir aiśvaryāṣṭaguṇair yutam
13,134.057d@015_4298 prāpnoti paramaṃ sthānaṃ spṛhaṇīyaṃ surair api
13,134.057d@015_4299 imān yogasya doṣāṃś ca daśaiva paricakṣate
13,134.057d@015_4300 doṣair vighno varārohe yogināṃ kavibhiḥ smṛtaḥ
13,134.057d@015_4301 kāmaṃ krodhaṃ bhayaṃ svapnaṃ sneham atyaśanaṃ tathā
13,134.057d@015_4302 vaicityaṃ vyādhim ālasyaṃ lobhaṃ ca daśamaṃ smṛtam
13,134.057d@015_4303 etais teṣāṃ bhaved vighno daśabhir devakāritaiḥ
13,134.057d@015_4304 tasmād etān apāsyādau yuñjīta capalaṃ manaḥ
13,134.057d@015_4305 imān api guṇān aṣṭau yogasya paricakṣate
13,134.057d@015_4306 guṇais tair aṣṭabhir dravyam aiśvaryam adhigamyate
13,134.057d@015_4307 aṇimā mahimā caiva prāptiḥ prākāśyalāghave
13,134.057d@015_4308 īśitvaṃ ca vaśitvaṃ ca yatrakāmāvasāyitā
13,134.057d@015_4309 etān aṣṭau guṇān prāpya kathaṃ cid yogināṃ varāḥ
13,134.057d@015_4310 īśāḥ sarvasya lokasya devān apy atiśerate
13,134.057d@015_4311 yogo 'sti naivātyaśino na caikāntam anaśnataḥ
13,134.057d@015_4312 na cātisvapnaśīlasya nātijāgaratas tathā
13,134.057d@015_4313 yuktāhāravihārasya yuktaceṣṭasya karmasu
13,134.057d@015_4314 yuktasvapnāvabodhasya yogo bhavati duḥkhahā
13,134.057d@015_4315 anenaiva vidhānena sāyujye 'pi prakalpate
13,134.057d@015_4316 sāyujyaṃ devasātkṛtya prayuñjītātmabhaktitaḥ
13,134.057d@015_4317 ananyamanasā devi nityaṃ tadgatacetasā
13,134.057d@015_4318 sāyujyaṃ prāpyate devair yatnena mahatā cirāt
13,134.057d@015_4319 havibhir arcanair homaiḥ praṇāmair nityacintayā
13,134.057d@015_4320 arcayitvā yathāśakti svakaṃ devaṃ viśanti te
13,134.057d@015_4321 sāyujyānāṃ viśiṣṭe dve māmakaṃ vaiṣṇavaṃ tathā
13,134.057d@015_4322 māṃ prāpya na nivartante viṣṇuṃ vā śubhalocane
13,134.057d@015_4323 iti te kathito devi yogadharmaḥ sanātanaḥ
13,134.057d@015_4324 umā
13,134.057d@015_4324 na śakyaṃ praṣṭum apy anyair yogadharmas tvayā vinā
13,134.057d@015_4325 triyakṣa tridaśaśreṣṭha tryambaka tridaśādhipa
13,134.057d@015_4326 tripurāntaka kāmāṅgahara tripathagādhara
13,134.057d@015_4327 dakṣayajñapramathana śūlapāṇe 'risūdana
13,134.057d@015_4328 namas te lokapāleśa lokapāla varaprada
13,134.057d@015_4329 naikaśākham aparyantam adhyātmajñānam uttamam
13,134.057d@015_4330 apratarkyam anirdeśyaṃ sāṃkhyayogasamanvitam
13,134.057d@015_4331 bhavatā parituṣṭena śṛṇvantyā mama bhāṣitam
13,134.057d@015_4332 idānīṃ śrotum icchāmi sāyujyaṃ tvadgataṃ vibho
13,134.057d@015_4333 kathaṃ paricaranty ete bhaktās tvāṃ parameṣṭhinam
13,134.057d@015_4334 ācāraḥ kīdṛśas teṣāṃ kena tuṣṭo bhaved bhavān
13,134.057d@015_4335 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_4335 varṇyamānaṃ tvayā sākṣāt prīṇayaty adhikaṃ hi mām
13,134.057d@015_4336 hanta te kathayiṣyāmi mama sāyujyam adbhutam
13,134.057d@015_4337 yena tena nivartante yuktāḥ paramayoginaḥ
13,134.057d@015_4338 avyakto 'ham acintyo 'haṃ pūrvair api maharṣibhiḥ
13,134.057d@015_4339 sāṃkhyayogau mayā sṛṣṭau sarvaṃ cāpi carācaram
13,134.057d@015_4340 arcanīyo 'ham īśo 'ham avyayo 'haṃ sanātanaḥ
13,134.057d@015_4341 ahaṃ prasanno bhaktānāṃ dadāmy amaratām api
13,134.057d@015_4342 na māṃ viduḥ suragaṇā munayaś ca tapodhanāḥ
13,134.057d@015_4343 tvatpriyārtham ahaṃ devi madvibhūtiṃ bravīmi te
13,134.057d@015_4344 āśramebhyaś caturbhyo 'haṃ caturo brāhmaṇāñ śubhe
13,134.057d@015_4345 madbhaktān nirmalān puṇyān samānīya tapasvinaḥ
13,134.057d@015_4346 vyācakhye 'haṃ tadā devi yogaṃ pāśupataṃ mahat
13,134.057d@015_4347 gṛhītaṃ tac ca taiḥ sarvaṃ mukhāc ca mama dakṣiṇāt
13,134.057d@015_4348 śrutvā ca triṣu lokeṣu sthāpitaṃ cāpi taiḥ punaḥ
13,134.057d@015_4349 idānīṃ ca tvayā pṛṣṭas tvatpriyārtham anindite
13,134.057d@015_4350 tat sarvaṃ kathayiṣyāmi tat tvam ekamanāḥ śṛṇu
13,134.057d@015_4351 ahaṃ paśupatir nāma madbhaktā ye ca mānavāḥ
13,134.057d@015_4352 sarve pāśupatā jñeyā bhasmadigdhatanūruhāḥ
13,134.057d@015_4353 rakṣārthaṃ maṅgalārthaṃ ca pavitrārthaṃ ca bhāmini
13,134.057d@015_4354 liṅgārthaṃ caiva bhaktānāṃ bhasma dattaṃ mayā purā
13,134.057d@015_4355 tena saṃdigdhasarvāṅgā bhasmanā brahmacāriṇaḥ
13,134.057d@015_4356 jaṭilā muṇḍitā vāpi nānākṛtaśikhaṇḍinaḥ
13,134.057d@015_4357 vikṛtāḥ piṅgalābhāś ca nagnā nānāprahāriṇaḥ
13,134.057d@015_4358 bhaikṣaṃ carantaḥ sarvatra niḥspṛhā niṣparigrahāḥ
13,134.057d@015_4359 kapālahastā madbhaktā manniveśitabuddhayaḥ
13,134.057d@015_4360 caranto nikhilaṃ lokaṃ mama harṣavivardhanāḥ
13,134.057d@015_4361 mama pāśupataṃ divyaṃ yogaśāstram anuttamam
13,134.057d@015_4362 sūkṣmaṃ sarveṣu lokeṣu vimṛśantaś caranti te
13,134.057d@015_4363 evaṃ nityābhiyuktānāṃ madbhaktānāṃ tapasvinām
13,134.057d@015_4364 upāyaṃ cintayāmy āśu yena mām upayānti te
13,134.057d@015_4365 sthāpitaṃ triṣu lokeṣu śivaliṅgaṃ mayā priye
13,134.057d@015_4366 namaskāreṇa vā tasya mucyate sarvakilbiṣaiḥ
13,134.057d@015_4367 iṣṭaṃ dattam adhītaṃ ca yajñāś ca sahadakṣiṇāḥ
13,134.057d@015_4368 śivaliṅgapraṇāmasya kalāṃ nārhanti ṣoḍaśīm
13,134.057d@015_4369 arcayā śivaliṅgasya parituṣyāmy ahaṃ priye
13,134.057d@015_4370 śivaliṅgārcanāyāṃ tu vidhānam api me śṛṇu
13,134.057d@015_4371 gokṣīranavanītābhyām arcayed yaḥ śivaṃ mama
13,134.057d@015_4372 iṣṭasya hayamedhasya yat phalaṃ tasya tad bhavet
13,134.057d@015_4373 ghṛtamaṇḍena yo nityam arcayed dhi śivaṃ mama
13,134.057d@015_4374 sa phalaṃ prāpnuyān martyo brāhmaṇasyāgnihotriṇaḥ
13,134.057d@015_4375 kevalenāpi toyena snāpayed yaḥ śivaṃ mama
13,134.057d@015_4376 sa cāpi labhate puṇyaṃ matpriyaś ca bhaven naraḥ
13,134.057d@015_4377 saghṛtaṃ gugguluṃ samyag dhūpayed yaḥ śivāntike
13,134.057d@015_4378 gosavasya tu yajñasya yat phalaṃ tasya tad bhavet
13,134.057d@015_4379 yas tu guggulupiṇḍena kevalenāpi dhūpayet
13,134.057d@015_4380 tasya rukmapradānasya yat phalaṃ tasya tad bhavet
13,134.057d@015_4381 yas tu nānāvidhaiḥ puṣpair mama liṅgaṃ samarcayet
13,134.057d@015_4382 sa hi dhenusahasrasya dattasya phalam āpnuyāt
13,134.057d@015_4383 yas tu deśāntaraṃ gatvā śivaliṅgaṃ samarcayet
13,134.057d@015_4384 tasmāt sarvamanuṣyeṣu nāsti me priyakṛttamaḥ
13,134.057d@015_4385 evaṃ nānāvidhair dravyaiḥ śivaliṅgaṃ samarcayet
13,134.057d@015_4386 matprasādān manuṣyeṣu na punar jāyate naraḥ
13,134.057d@015_4387 arcanābhir namaskārair upahāraiḥ stavair api
13,134.057d@015_4388 bhakto mām arcayen nityaṃ śivaliṅgeṣv atandritaḥ
13,134.057d@015_4389 palāśabilvapatrāṇi rājavṛkṣasrajas tathā
13,134.057d@015_4390 arkapuṣpāṇi medhyāni matpriyāṇi viśeṣataḥ
13,134.057d@015_4391 phalaṃ vā yadi vā śākaṃ puṣpaṃ vā yadi vā jalam
13,134.057d@015_4392 dattaṃ saṃprīṇayed devi bhaktair madgatamānasaiḥ
13,134.057d@015_4393 mamābhiparituṣṭasya nāsti loke sudurlabham
13,134.057d@015_4394 tasmāt te satataṃ bhaktā mām evābhyarcayanty uta
13,134.057d@015_4395 madbhaktā na vinaśyanti madbhaktā vītakalmaṣāḥ
13,134.057d@015_4396 madbhaktāḥ sarvalokeṣu pūjanīyā viśeṣataḥ
13,134.057d@015_4397 maddveṣiṇaś ca ye martyā madbhaktadveṣiṇas tathā
13,134.057d@015_4398 yānti te narakaṃ kṣipram iṣṭvā kratuśatair api
13,134.057d@015_4399 etat te sarvam ākhyātaṃ yogaṃ pāśupataṃ mama
13,134.057d@015_4400 madbhaktair manujair devi śrāvyam etad dine dine
13,134.057d@015_4401 śṛṇuyād yaḥ paṭhed vāpi mamaitaṃ dharmaniścayam
13,134.057d@015_4402 nāradaḥ
13,134.057d@015_4402 svargaṃ kīrtiṃ dhanaṃ dhānyaṃ labheta sa narottamaḥ
13,134.057d@015_4403 evam uktvā mahādevaḥ śrotukāmaḥ svayaṃ prabhuḥ
13,134.057d@015_4404 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_4404 anukūlāṃ priyāṃ bhāryāṃ pārśvasthāṃ samabhāṣata
13,134.057d@015_4405 parāvarajñe dharmāṇāṃ tapovananivāsinām
13,134.057d@015_4406 dīkṣādamaśamopete satataṃ vratacāriṇi
13,134.057d@015_4407 pṛcchāmi tvā varārohe pṛṣṭā vada mamepsitam
13,134.057d@015_4408 sāvitrī brahmaṇaḥ patnī kauśikasya śacī śubhā
13,134.057d@015_4409 lakṣmīr viṣṇoḥ priyatamā dhṛtir bhāryā yamasya tu
13,134.057d@015_4410 mārkaṇḍeyasya dhūmorṇā ṛddhir vaiśravaṇasya tu
13,134.057d@015_4411 varuṇasya tathā gaurī savituś ca suvarcalā
13,134.057d@015_4412 rohiṇī śaśino bhāryā svāhā vahner aninditā
13,134.057d@015_4413 kaśyapasyāditiś caiva vasiṣṭhasyāpy arundhatī
13,134.057d@015_4414 etāś cānyāś ca devyas tu sarvās tāḥ patidevatāḥ
13,134.057d@015_4415 śrūyante lokavikhyātās tvayā caiva sahoṣitāḥ
13,134.057d@015_4416 tābhiś ca pūjitā sā tvam anuvṛttyānubhāṣaṇaiḥ
13,134.057d@015_4417 tasmāt tvāṃ paripṛcchāmi dharmajñe lokasaṃmate
13,134.057d@015_4418 strīdharmaṃ śrotum icchāmi tvayaiva samudāhṛtam
13,134.057d@015_4419 sadharmacāriṇī me tvaṃ samānavratacāriṇī
13,134.057d@015_4420 samānasārā vīryeṇa mayaiva tvaṃ śubhānane
13,134.057d@015_4421 mamaivārdhāc charīrasya nirmitāsi purā śubhe
13,134.057d@015_4422 surakāryaṃ karoṣi tvaṃ lokasaṃdhāraṇī tathā
13,134.057d@015_4423 ayaṃ hi strīgaṇas tvāṃ tu anuyāti na muñcati
13,134.057d@015_4424 tvatprasādād dhitaṃ śrotuṃ strīvṛttaṃ śubhalakṣaṇe
13,134.057d@015_4425 tvayā coktaṃ viśeṣeṇa gurubhūtaṃ hi tiṣṭhati
13,134.057d@015_4426 striya eva sadā loke strīgaṇasya gatiḥ priye
13,134.057d@015_4427 śaśvad gaur goṣu gaccheta nānyatra ramate manaḥ
13,134.057d@015_4428 evaṃ lokagatir devi ādiprabhṛti vartate
13,134.057d@015_4429 pramadoktaṃ tu yat kiṃ cit tat strīṣu bahu manyate
13,134.057d@015_4430 na tathā manyate strīṣu puruṣoktam anindite
13,134.057d@015_4431 tvayaiva vidito hy arthaḥ strīṇāṃ dharmaḥ sanātanaḥ
13,134.057d@015_4432 tasmāt tvā paripṛcchāmi pṛṣṭā vada mamepsitam
13,134.057d@015_4432 nāradaḥ
13,134.057d@015_4433 evam uktā tadā devī mahādevena śobhanā
13,134.057d@015_4434 sodvegā ca salajjā ca nāvadat tatra kiṃ cana
13,134.057d@015_4435 punaḥ punas tadā devo devīṃ kim iti cābravīt
13,134.057d@015_4436 bahuśaś coditā devī savrīḍā cedam abravīt
13,134.057d@015_4436 umā
13,134.057d@015_4437 bhagavan devadeveśa surāsuranamaskṛta
13,134.057d@015_4438 maheśvaraḥ
13,134.057d@015_4438 tvadantike mayā vaktuṃ strīṇāṃ dharmaṃ kathaṃ bhavet
13,134.057d@015_4439 manniyogād avaśyaṃ tu vaktavyaṃ hi mama priye
13,134.057d@015_4439 umā
13,134.057d@015_4440 imā nadyo mahādeva sarvatīrthodakānvitāḥ
13,134.057d@015_4441 upasparśanahetos tvāṃ na tyajanti samīpataḥ
13,134.057d@015_4442 etābhiḥ saha saṃmantrya pravakṣyāmi tavepsitam
13,134.057d@015_4443 ayuktaṃ satsu tajjñeṣu tān atikramya bhāṣitum
13,134.057d@015_4444 nāradaḥ
13,134.057d@015_4444 mayā saṃmānitāś caiva bhaviṣyanti saridvarāḥ
13,134.057d@015_4445 iti matvā mahādevī nadīr devīḥ samāhvayat
13,134.057d@015_4446 vipāśāṃ ca vitastāṃ ca candrabhāgāṃ sarasvatīm
13,134.057d@015_4447 śatadruṃ devikāṃ sindhuṃ gomatīṃ kauśikīṃ tathā
13,134.057d@015_4448 yamunāṃ narmadāṃ caiva kāverīm atha nimnagām
13,134.057d@015_4449 tathā devanadīṃ gaṅgāṃ prāptāṃ tripathagāṃ śubhām
13,134.057d@015_4450 sarvatīrthodakavahāṃ sarvapāpavināśanīm
13,134.057d@015_4451 umā
13,134.057d@015_4451 etā nadīḥ samāhūya samudvīkṣyedam abravīt
13,134.057d@015_4452 he he puṇyāḥ saricchreṣṭhāḥ sarvapāpavinodakāḥ
13,134.057d@015_4453 jñānavijñānasaṃpannāḥ śṛṇudhvaṃ vacanaṃ mama
13,134.057d@015_4454 ayaṃ bhagavatā praśna uktaḥ strīdharmam āśritaḥ
13,134.057d@015_4455 na caikayā mayā sādhyas tasmād vas tv ānayāmy aham
13,134.057d@015_4456 yuṣmābhis tad vicāryaiva vaktum icchāmi śobhanāḥ
13,134.057d@015_4457 nāradaḥ
13,134.057d@015_4457 tat kathaṃ devadevāya vācyaḥ strīdharma uttamaḥ
13,134.057d@015_4458 iti pṛṣṭās tayā devyā devanadyaś cakampire
13,134.057d@015_4459 tāsāṃ śreṣṭhatamā gaṅgā vacanaṃ cedam abravīt
13,134.057d@015_4460 dhanyāś cānugṛhītāḥ sma anena vacanena te
13,134.057d@015_4461 yā tvaṃ surāsurair mānyā nadīr mānayase 'naghe
13,134.057d@015_4462 tavaivārhanti kalyāṇi evaṃ sāntvaprasādanam
13,134.057d@015_4463 aśakyam api ye mūrkhāḥ svātmasaṃbhāvanāyutāḥ
13,134.057d@015_4464 vākyaṃ vadanti saṃsatsu svayam eva yatheṣṭataḥ
13,134.057d@015_4465 yaḥ śaktaś cānahaṃvādī sudurlabhatamo mataḥ
13,134.057d@015_4466 tvaṃ hi śaktā satī devī vaktuṃ praśnam aśeṣataḥ
13,134.057d@015_4467 vyāhartuṃ necchasi strītvāt saṃpūjayasi nas tathā
13,134.057d@015_4468 tvaṃ hi devasamā devi ūhāpohaviśāradā
13,134.057d@015_4469 divyajñānayutā devi divyajñānendhanedhitā
13,134.057d@015_4470 tvam evārhasi tad vaktuṃ strīṇāṃ dharmaṃ śubhāśubham
13,134.057d@015_4471 yācāmahe vayaṃ śrotum amṛtaṃ tvanmukhodgatam
13,134.057d@015_4472 kuru devi priyaṃ devi vada strīdharmam uttamam
13,134.057d@015_4472 nāradaḥ
13,134.057d@015_4473 evaṃ prasāditā devī gaṅgayā lokapūjitā
13,134.057d@015_4474 umā
13,134.057d@015_4474 prāha sarvam aśeṣeṇa strīdharmaṃ surasundarī
13,134.057d@015_4475 bhagavan devadeveśa sureśvara maheśvara
13,134.057d@015_4476 tvatprasādāt suraśreṣṭha tavaiva priyakāmyayā
13,134.057d@015_4477 nāradaḥ
13,134.057d@015_4477 tam ahaṃ kīrtayiṣyāmi yathāvac chrotum arhasi
13,134.057d@015_4478 evaṃ bruvantyāṃ strīdharmaṃ devyāṃ devasya śāsanāt
13,134.057d@015_4479 ṛṣigandharvayakṣāṇāṃ yoṣitaś cāpsarogaṇāḥ
13,134.057d@015_4480 nāgabhūtastriyaś caiva nadyaś caiva samāgatāḥ
13,134.057d@015_4481 śrotukāmāḥ paraṃ vākyaṃ sarvāḥ paryavatasthire
13,134.057d@015_4482 umā devī mudā yuktā pūjyamānāṅganāgaṇaiḥ
13,134.057d@015_4483 ānṛśaṃsyaparā devī satataṃ strīgaṇaṃ prati
13,134.057d@015_4484 strīgaṇasya hitārthāya bhavapriyacikīrṣayā
13,134.057d@015_4485 umā
13,134.057d@015_4485 vaktuṃ vacanam ārebhe strīṇāṃ dharmāśritaṃ hitam
13,134.057d@015_4486 bhagavan sarvadharmajña śrūyatāṃ vacanaṃ mama
13,134.057d@015_4487 ṛtuprāptā suśuddhā yā kanyā sety abhidhīyate
13,134.057d@015_4488 tāṃ tu kanyāṃ pitā mātā bhrātā mātula eva vā
13,134.057d@015_4489 pitṛvyaś ceti pañcaite dātuṃ prabhavatāṃ gatāḥ
13,134.057d@015_4490 vivāhāś ca tathā pañca tāsāṃ dharmārthakāraṇāt
13,134.057d@015_4491 kāmataś ca mitho dānaṃ bhayāc ca prasabhāt tathā
13,134.057d@015_4492 dattā yasya bhaved bhāryā eteṣāṃ yena kena cit
13,134.057d@015_4493 dātāraḥ saṃvimṛśyaiva dātum arhanti nānyathā
13,134.057d@015_4494 uttamānāṃ tu varṇānāṃ mantravatpāṇisaṃgrahaḥ
13,134.057d@015_4495 vivāhakaraṇaṃ cāhuḥ śūdrāṇāṃ saṃprayogataḥ
13,134.057d@015_4496 yadā dattā bhavet kanyā tasmai bhāryārthine svakaiḥ
13,134.057d@015_4497 tadāprabhṛti sā nārī daśarātraṃ vivarjya ca
13,134.057d@015_4498 manasā karmaṇā vācā hy anukūlā ca sā bhavet
13,134.057d@015_4499 iti bhartṛvrataṃ kuryāt patim uddiśya śobhanā
13,134.057d@015_4500 tadāprabhṛti sā nārī tat tat kuryāt patipriyam
13,134.057d@015_4501 yad yad icchati vai bhartā dharmakāmārthakāraṇāt
13,134.057d@015_4502 tadaivānupriyā bhūtvā tathaivopacaret patim
13,134.057d@015_4503 pativratātvaṃ nārīṇām etad eva samāsataḥ
13,134.057d@015_4504 tādṛśā sā bhaven nityaṃ yādṛśas tu bhavet patiḥ
13,134.057d@015_4505 śubhāśubhasamācāre etad vṛttaṃ samāsataḥ
13,134.057d@015_4506 daivataṃ satataṃ sādhvī bhartāraṃ yānupaśyati
13,134.057d@015_4507 daivam eva bhavet tasyāḥ patir ity avagamyate
13,134.057d@015_4508 etasmin kāraṇe deva paurāṇī śrūyate śrutiḥ
13,134.057d@015_4509 kathayāmi prasādāt te śṛṇu deva samāhitaḥ
13,134.057d@015_4510 kasya cit tv atha viprasya bhārye hi dve babhūvatuḥ
13,134.057d@015_4511 tayor ekā dharmakāmā devān uddiśya bhaktitaḥ
13,134.057d@015_4512 bhartāram avamatyaiva devatāsu samāhitā
13,134.057d@015_4513 cakāra vipulaṃ dharmaṃ pūjanārcanayānvitam
13,134.057d@015_4514 aparā dharmakāmā ca patim uddiśya śobhanā
13,134.057d@015_4515 bhartāraṃ daivataṃ kṛtvā cakāra kila tatpriyam
13,134.057d@015_4516 evaṃ saṃvartamāne tu yugapan maraṇe 'dhvani
13,134.057d@015_4517 gate kila mahādeva tatraikā yā pativratā
13,134.057d@015_4518 devapriyāyāṃ tiṣṭhantyāṃ puṇyalokaṃ jagāma sā
13,134.057d@015_4519 devapriyā ca tiṣṭhantī vilalāpa suduḥkhitā
13,134.057d@015_4520 tāṃ yamo lokapālas tu babhāṣe puṣkalaṃ vacaḥ
13,134.057d@015_4521 mā śocīs tvaṃ nivartasva na lokāḥ santi te śubhe
13,134.057d@015_4522 svadharmavimukhāsi tvaṃ tasmāl lokā na santi te
13,134.057d@015_4523 daivataṃ hi patir nāryāḥ sthāpitaṃ sarvadaivataiḥ
13,134.057d@015_4524 avamatya śubhe taṃ tvaṃ kathaṃ lokān gamiṣyasi
13,134.057d@015_4525 mohena tvaṃ varārohe na jānīṣe svadaivatam
13,134.057d@015_4526 patimatyā striyā kāryo dharmaḥ patyarpitas tv iti
13,134.057d@015_4527 tasmāt tvaṃ hi nivartasva kuru patyāśritaṃ hitam
13,134.057d@015_4528 tadā gantāsi lokāṃs tān yān gacchanti pativratāḥ
13,134.057d@015_4529 nānyathā śakyate prāptuṃ patnīnāṃ loka uttamaḥ
13,134.057d@015_4530 yamenaivaṃvidhaṃ coktvā nivṛtya punar eva sā
13,134.057d@015_4531 babhūva patim ālambya patipriyaparāyaṇā
13,134.057d@015_4532 evam etan mahādeva daivataṃ hi patiḥ striyaḥ
13,134.057d@015_4533 umā
13,134.057d@015_4533 tasmāt patiparā bhūtvā patiṃ paricared iti
13,134.057d@015_4534 patimatyā divārātraṃ vṛttāntaḥ śrūyatāṃ śubhaḥ
13,134.057d@015_4535 patyuḥ pūrvaṃ samutthāya prātaḥkarma samādiśet
13,134.057d@015_4536 patyur bhāvaṃ viditvā tu paścāt saṃbodhayet patim
13,134.057d@015_4537 tataḥ paurvāhṇikaṃ kāryaṃ svayaṃ kuryād yathāvidhi
13,134.057d@015_4538 nivedya ca tathāhāraṃ yathā saṃpadyatām iti
13,134.057d@015_4539 tathaiva kuryāt tat sarvaṃ yathā patyuḥ priyaṃ bhavet
13,134.057d@015_4540 yathā patyus tathā bhartur gurūṇāṃ pratipadyate
13,134.057d@015_4541 śuśrūṣāpoṣaṇavidhau patipriyacikīrṣayā
13,134.057d@015_4542 bhartur niṣkramaṇe kāryaṃ saṃsmared apramādataḥ
13,134.057d@015_4543 āgataṃ tu patiṃ dṛṣṭvā sahasā paricārakaiḥ
13,134.057d@015_4544 svayaṃ kurvīta saṃprītyā kāyaśramaharaṃ param
13,134.057d@015_4545 pādyāsanābhyāṃ śayanair vākyaiś ca hṛdayapriyaiḥ
13,134.057d@015_4546 atithīnām āgamane prītiyuktā sadā bhavet
13,134.057d@015_4547 karmaṇā vacanenāpi toṣayed atithīn sadā
13,134.057d@015_4548 maṅgalyaṃ gṛhaśaucaṃ ca sarvopakaraṇāni ca
13,134.057d@015_4549 sarvakālam avekṣeta kārayantī ca kurvatī
13,134.057d@015_4550 dharmakārye tu saṃprāpte tadvad dharmaparā bhavet
13,134.057d@015_4551 arthakārye punar bhartuḥ pramādālasyavarjitā
13,134.057d@015_4552 sā yatnaṃ paramaṃ kuryāt tasya sāhāyyakāraṇāt
13,134.057d@015_4553 yugaṃdharā bhavet sādhvī patyur dharmārthayoḥ sadā
13,134.057d@015_4554 vihārakāle vai bhartur jñātvā bhāvaṃ hṛdi sthitam
13,134.057d@015_4555 alaṃkṛtya yathāyogaṃ hāvabhāvasamanvitā
13,134.057d@015_4556 vākyair madhurasaṃyuktaiḥ smayantī toṣayet patim
13,134.057d@015_4557 yena yena yathā tuṣyet tathā sā toṣayet patim
13,134.057d@015_4558 kaṭhorāṇi na vācyāni anyadā pramadāntare
13,134.057d@015_4559 yasyāṃ kāmī bhaved bhartā tasyāḥ prītikarā bhavet
13,134.057d@015_4560 apramādaṃ puraskṛtya manasā joṣayet patim
13,134.057d@015_4561 anantaraṃ tathānyeṣāṃ bhojanāvekṣaṇaṃ caret
13,134.057d@015_4562 dāsīdāsabalīvardāṃś caṇḍālāṃś ca śunas tathā
13,134.057d@015_4563 anāthān kṛpaṇāṃś caiva bhikṣukāṃś ca tathaiva ca
13,134.057d@015_4564 pūjayed balibhaikṣeṇa patyur dharmavivṛddhaye
13,134.057d@015_4565 kupitaṃ vārthahīnaṃ vā śrāntaṃ vopacaret patim
13,134.057d@015_4566 yathā sa tuṣṭaḥ svasthaś ca bhavet saṃtoṣayet patim
13,134.057d@015_4567 tathā kuṭumbacintāyāṃ vivāde cārthasaṃśaye
13,134.057d@015_4568 āhūtā ca sahāyārthaṃ tadā priyahitaṃ vadet
13,134.057d@015_4569 apriyaṃ vā hitaṃ brūyāt tasya kāmārthakāṅkṣayā
13,134.057d@015_4570 ekāntacaryākathanaṃ kalahaṃ varjayet paraiḥ
13,134.057d@015_4571 bahir ālokanaṃ caiva mohaṃ vrīḍāṃ ca paiśunam
13,134.057d@015_4572 bahvāśitvaṃ divāsvapnam evamādīni varjayet
13,134.057d@015_4573 rahasy ekāsanaṃ sādhvī na kuryād ātmajair api
13,134.057d@015_4574 yad yad dadyān nidhatsveti nyāsavat paripālayet
13,134.057d@015_4575 vismṛtaṃ vā patidravyaṃ pratidadyāt svaśaucataḥ
13,134.057d@015_4576 yat kiṃ cit patinā dattaṃ tal labdhvā sumukhī bhavet
13,134.057d@015_4577 atiyācñām atīrṣyāṃ ca dūrataḥ parivarjayet
13,134.057d@015_4578 bālavad vṛddhavan nāryāḥ sadaivāturavat patiḥ
13,134.057d@015_4579 bhāryayā vratam ity eva bhartavyaḥ satataṃ vibho
13,134.057d@015_4580 etat pativratāvṛttam uktaṃ deva samāsataḥ
13,134.057d@015_4581 na ca bhoge na caiśvarye na dhane na sukhe tathā
13,134.057d@015_4582 spṛhā yasyā yathā patyau sā nārīṇāṃ pativratā
13,134.057d@015_4583 patir hi daivataṃ strīṇāṃ patir bandhuḥ patir gatiḥ
13,134.057d@015_4584 nānyāṃ gatim ahaṃ paśye pramadānāṃ yathā patiḥ
13,134.057d@015_4585 jātiṣv api ca vai strītvaṃ viśiṣṭam iti me matiḥ
13,134.057d@015_4586 kāyakleśena mahatā puruṣaḥ prāpnuyāt phalam
13,134.057d@015_4587 tat sarvaṃ labhate nārī sevantīndriyagocarān
13,134.057d@015_4588 yathāsukhaṃ patimatī sarvaṃ patyanukūlataḥ
13,134.057d@015_4589 īdṛśaṃ dharmasaukaryaṃ paśyadhvaṃ pramadāḥ prati
13,134.057d@015_4590 etad vismṛtya vartante kustriyaḥ pāpamohitāḥ
13,134.057d@015_4591 tapaścaryā ca dānaṃ ca patau tasyāḥ samarpitau
13,134.057d@015_4592 rūpaṃ kulaṃ yaśaḥ svargaḥ sarvaṃ tasmin pratiṣṭhitam
13,134.057d@015_4593 evaṃvṛttasamācārā svavṛttenaiva śobhanā
13,134.057d@015_4594 patinā ca samaṃ gacchet puṇyalokān svakarmaṇā
13,134.057d@015_4595 vṛddho virūpo bībhatsur dhanavān nirdhano 'pi vā
13,134.057d@015_4596 evaṃbhūto 'pi bhartā vai strīṇāṃ bhūṣaṇam uttamam
13,134.057d@015_4597 āḍhyaṃ vā rūpayuktaṃ vā virūpaṃ dhanavarjitam
13,134.057d@015_4598 yā patiṃ toṣayet sādhvī sā nārīṇāṃ pativratā
13,134.057d@015_4599 daridrāṃś ca virūpāṃś ca pramūḍhān kuṣṭhasaṃyutān
13,134.057d@015_4600 evaṃvidhān patīn deva toṣayitvā pativratā
13,134.057d@015_4601 upary upari tāṃl lokān patyaiva saha gacchati
13,134.057d@015_4602 evaṃ pravartamānāyāḥ patiḥ pūrvaṃ mriyeta cet
13,134.057d@015_4603 tadānumaraṇaṃ gacchet punar dharmaṃ careta vā
13,134.057d@015_4604 umā
13,134.057d@015_4604 etad evaṃ mayā proktaṃ strīṇāṃ dharmāśritaṃ hitam
13,134.057d@015_4605 evam etan mayā proktaṃ striyas tu bahudhā smṛtāḥ
13,134.057d@015_4606 devatānāgagandharvamanuṣyā iti naikadhā
13,134.057d@015_4607 saumyaśīlāḥ śubhācārāḥ sarvās tāḥ saṃbhavanti hi
13,134.057d@015_4608 athāśubhaṃ pravakṣyāmi strīṇāṃ vṛttaṃ maheśvara
13,134.057d@015_4609 āsuryaś caiva paiśācyo rākṣasyaś ca bhavanti yāḥ
13,134.057d@015_4610 tāsāṃ vṛttam aśeṣeṇa śrūyatāṃ lokakāraṇāt
13,134.057d@015_4611 nyāyato vānyathā proktā bhāvadoṣasamanvitāḥ
13,134.057d@015_4612 bhartṝn apacaranty eva rāgadveṣabalātkṛtāḥ
13,134.057d@015_4613 svadharmavimukhā bhūtvā praduṣyanti yatas tataḥ
13,134.057d@015_4614 pravṛddhaviṣayā nityaṃ pratikūlaṃ vadanti ca
13,134.057d@015_4615 arthān vināśayanty eva na gṛhṇanti hitaṃ kva cit
13,134.057d@015_4616 svabuddhiniratā bhūtvā jīvanti ca yathā tathā
13,134.057d@015_4617 guṇavatyaḥ kva cid bhūtvā patidharmaparā iva
13,134.057d@015_4618 punar bhavanti pāpiṣṭhā viṣamaṃ vṛttam āśritāḥ
13,134.057d@015_4619 anavasthitamaryādā bahuveṣā vyayapriyāḥ
13,134.057d@015_4620 asaṃtuṣṭāś ca lubdhāś ca īrṣyākrodhayutā bhṛśam
13,134.057d@015_4621 bhogapriyā hitadveṣyāḥ kāmabhogaparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_4622 patīn paribhavanty eva pratikūlaparāyaṇāḥ
13,134.057d@015_4623 prāyaśo 'nṛtabhūyiṣṭhā gurūṇāṃ pratilomakāḥ
13,134.057d@015_4624 evaṃyuktasamācārā āsuraṃ bhāvam āśritāḥ
13,134.057d@015_4625 aparāḥ pāpakāriṇyaḥ satataṃ kalahapriyāḥ
13,134.057d@015_4626 paruṣā rūkṣavacanā nirghṛṇā nirapatrapāḥ
13,134.057d@015_4627 niḥsnehāḥ kopanāś caiva bhartṛputrasvabandhuṣu
13,134.057d@015_4628 ghorā māṃsapriyā nityaṃ hasanti ca rudanti ca
13,134.057d@015_4629 patīn vyabhicaranty evam unmārgeṇa yathā tathā
13,134.057d@015_4630 bandhubhir bhartsitā bhūtvā gṛhakāryāṇi kurvate
13,134.057d@015_4631 atha vā bhartsitā deva nīcavṛttāḥ svabandhuṣu
13,134.057d@015_4632 tathaivātmavadhaṃ ghoraṃ vyavasyeyur na saṃśayaḥ
13,134.057d@015_4633 nirdayā niranukrośāḥ kuṭumbārthavilopanāḥ
13,134.057d@015_4634 dharmārtharahitā ghorāḥ satataṃ kurvate kriyāḥ
13,134.057d@015_4635 anarthanipuṇāḥ pāpāḥ paraprāṇeṣu nirdayāḥ
13,134.057d@015_4636 evaṃyuktasamācārāḥ striyaḥ paiśācyam āśritāḥ
13,134.057d@015_4637 aparā mohasaṃyuktā nirlajjā rodanapriyāḥ
13,134.057d@015_4638 aśuddhā maladigdhāṅgāḥ pānamāṃsaratā bhṛśam
13,134.057d@015_4639 vadanty anṛtavākyāni hasanti vilapanti ca
13,134.057d@015_4640 duṣprasādā mahākrodhāḥ svapnaśīlā nirantaram
13,134.057d@015_4641 tāmasyo naṣṭatattvārthā mandaśīlā mahodarāḥ
13,134.057d@015_4642 bhuñjanti vividhaṃ siddhaṃ bhojanaṃ tīvrasaṃbhramāḥ
13,134.057d@015_4643 guṇarūpavayoyuktaṃ patiṃ kāmukam uttamam
13,134.057d@015_4644 hitvānyān eva gacchanti sarvathā bhṛśapāpikāḥ
13,134.057d@015_4645 nirlajjā dharmasaṃdigdhāḥ pratikūlāḥ samantataḥ
13,134.057d@015_4646 evaṃyuktasamācārāḥ striyo rākṣasyam āśritāḥ
13,134.057d@015_4647 evaṃvidhānāṃ sarvāsāṃ na paratreha vā sukham
13,134.057d@015_4648 etāsām eva kustrīṇāṃ mṛtānāṃ ca maheśvara
13,134.057d@015_4649 asaṃśayaṃ ciraṃ kālaṃ narake vāsa iṣyate
13,134.057d@015_4650 narakād dhi vimuktānāṃ kathaṃ cit kālaparyayāt
13,134.057d@015_4651 iṣyate janma mānuṣyaṃ kaṣṭaṃ tatrāpi bhuñjate
13,134.057d@015_4652 tāsāṃ duṣkṛtasaṃyogād duḥkhaṃ janmāntareṣv api
13,134.057d@015_4653 daridrāḥ kleśabhūyiṣṭhā virūpāḥ kutsitāḥ paraiḥ
13,134.057d@015_4654 vidhavā durbhagā vāpi labhante duḥkham īdṛśam
13,134.057d@015_4655 śatavarṣasahasrāntam ātmānaṃ vyabhicāriṇī
13,134.057d@015_4656 nayej jāraṃ ca nirayaṃ patiṃ pāpena yojayet
13,134.057d@015_4657 etad yadi tu vijñāya punaś ced dhitam ātmanaḥ
13,134.057d@015_4658 kuryur bhartāram āśritya tathā dharmam avāpnuyuḥ
13,134.057d@015_4659 abhisaṃyānti tā lokān puṇyān paramaśobhanān
13,134.057d@015_4660 avamatya tu yāḥ pūrvaṃ patiṃ duṣṭena cetasā
13,134.057d@015_4661 vartamānāś ca satataṃ bhartṝṇāṃ pratikūlatām
13,134.057d@015_4662 bhartrānumaraṇaṃ kāle yāḥ kurvanti tathāvidhāḥ
13,134.057d@015_4663 kāmāt krodhād bhayān mohād apahāsyā bhavanti tāḥ
13,134.057d@015_4664 ādiprabhṛti kustrīṇāṃ tathānumaraṇaṃ vṛthā
13,134.057d@015_4665 ādiprabhṛti yā sādhvī bhartuḥ priyaparāyaṇā
13,134.057d@015_4666 ūrdhvaṃ gacchati sā tatra bhartrānumaraṇaṃ gatā
13,134.057d@015_4667 evaṃ mṛtāyā vai lokān ahaṃ paśyāmi cakṣuṣā
13,134.057d@015_4668 spṛhaṇīyān suragaṇair yān gacchanti pativratāḥ
13,134.057d@015_4669 atha vā bhartari mṛte vaidhavyaṃ dharmam āśritā
13,134.057d@015_4670 mṛtaṃ ca patim uddiśya kuryāc caivaṃvidhaṃ tapaḥ
13,134.057d@015_4671 evaṃ gacchati sā nārī patīnāṃ lokam uttamam
13,134.057d@015_4672 ramaṇīyam anirdeśyaṃ duṣprāpaṃ devamānuṣaiḥ
13,134.057d@015_4673 prāpnuyāt tādṛśaṃ lokaṃ kevalaṃ yā pativratā
13,134.057d@015_4674 iti te kathitaṃ deva strīṇāṃ dharmam anuttamam
13,134.057d@015_4675 tavaiva priyakāminyā yan mayoktaṃ tavāgrataḥ
13,134.057d@015_4676 nāradaḥ
13,134.057d@015_4676 cāpalyān mama deveśa tad bhavān kṣantum arhati
13,134.057d@015_4677 evaṃ vadantīṃ rudrāṇīṃ lajjābhāvasamanvitām
13,134.057d@015_4678 toṣayām āsa deveśo vācā saṃpūjayan priyām
13,134.057d@015_4679 ṛṣayo devagandharvāḥ sāsurāḥ sāpsarogaṇāḥ
13,134.057d@015_4680 daivatapramadāś cāpi devanadyaś ca saṃgatāḥ
13,134.057d@015_4681 praṇamya śirasā devīṃ stutibhiś cāpi tuṣṭuvuḥ
13,134.057d@015_4682 pūjayām āsur apare devadevaṃ mudā yutāḥ
13,134.057d@015_4683 apare vismayān nocus tam artham abhicintya vai
13,134.057d@015_4684 saṃprahṛṣṭamanāḥ śarvaḥ saṃvādaṃ cintayan muhuḥ
13,134.057d@015_4685 tatra tasmin kṣaṇe devīṃ devo vacanam abravīt
13,134.057d@015_4686 śṛṇu kalyāṇi madvākyaṃ yad idaṃ tu tvayā mayā
13,134.057d@015_4687 kṛtaṃ saṃvādam abhavat tat trilokaṃ gamiṣyati
13,134.057d@015_4688 puṇyaṃ pavitram ākhyānaṃ bhavitā tan na saṃśayaḥ
13,134.057d@015_4689 ya idaṃ śrāvayed vidvān saṃvādaṃ tv āvayoḥ priye
13,134.057d@015_4690 śucir bhūtvā narān yuktān sa yajñaphalam āpnuyāt
13,134.057d@015_4691 ye tv enaṃ śṛṇuyur nityaṃ dharmyaṃ tadgatamānasāḥ
13,134.057d@015_4692 śravaṇād eva teṣāṃ tu mahad dharmaphalaṃ bhavet
13,134.057d@015_4693 kathayec chṛṇuyād vāpi yaḥ kaś cin nityam āhnikam
13,134.057d@015_4694 sa bhaven matpriyo devi taṃ smarāmi dine dine
13,134.057d@015_4695 ya imaṃ paṭhate nityaṃ saṃvādaṃ cāvayoḥ śubham
13,134.057d@015_4696 kīrtim āyuṣyam ārogyaṃ paratreha sa vindati
13,134.057d@015_4696 nāradaḥ
13,134.057d@015_4697 śrutvā cemaṃ prayoktā tu kathaṃ sa na bhaven mahān
13,134.057d@015_4698 ity uktvā sa mahādevas tatraivāntaradhīyata
13,134.057d@015_4699 devīṃ devaṃ vayaṃ tatra nāpaśyāma prabhāvataḥ
13,134.057d@015_4700 evaṃ purā mayāścaryaṃ dṛṣṭaṃ haimavate vane
13,134.057d@015_4701 caratā tīrthayātrārthaṃ purā keśiniṣūdana
13,134.057d@015_4702 bhīṣmaḥ
13,134.057d@015_4702 tad adya kathitaṃ sarvaṃ tava keśava śṛṇvataḥ
13,134.057d@015_4703 etāvad uktvā devarṣir nārado virarāma ha
13,134.057d@015_4704 vaiśaṃpāyanaḥ
13,134.057d@015_4704 tad adya nikhilenaiva kathitaṃ te yudhiṣṭhira
13,134.057d@015_4705 dharmarājas tu tac chrutvā bhrātṛbhir mudito 'bhavat
13,134.057d@015_4706 tat sarvaṃ nikhilaṃ proktaṃ taveha janamejaya
13,134.057d@016_0000 ṛṣayaḥ
13,134.057d@016_0001 pinākin bhaganetraghna sarvalokanamaskṛta
13,134.057d@016_0002 maheśvaraḥ
13,134.057d@016_0002 māhātmyaṃ vāsudevasya śrotum icchāma śaṃkara
13,134.057d@016_0003 pitāmahād api varaḥ śāśvataḥ puruṣo hariḥ
13,134.057d@016_0004 kṛṣṇo jāmbūnadābhāso vyabhre sūrya ivoditaḥ
13,134.057d@016_0005 daśabāhur mahātejā devatāriniṣūdanaḥ
13,134.057d@016_0006 śrīvatsāṅko hṛṣīkeśaḥ sarvadaivatapūjitaḥ
13,134.057d@016_0007 brahmā tasyodaraśayas tathāhaṃ ca śirobhavaḥ
13,134.057d@016_0008 śiroruhebhyo jyotīṃṣi romabhyaś ca surāsurāḥ
13,134.057d@016_0009 ṛṣayo dehasaṃbhūtās tasya lokāś ca śāśvatāḥ
13,134.057d@016_0010 pitāmahagṛhaṃ sākṣāt sarvadevagṛhaṃ ca saḥ
13,134.057d@016_0011 so 'syāḥ pṛthivyāḥ kṛtsnāyāḥ sraṣṭā tribhuvaneśvaraḥ
13,134.057d@016_0012 saṃhartā caiva bhūtānāṃ sthāvarasya carasya ca
13,134.057d@016_0013 sa devaripujit sākṣād devanāthaḥ paraṃtapaḥ
13,134.057d@016_0014 sarvajñaḥ sarvasaṃśliṣṭaḥ sarvagaḥ sarvatomukhaḥ
13,134.057d@016_0015 paramātmā hṛṣīkeśaḥ sarvavyāpī maheśvaraḥ
13,134.057d@016_0016 na tasmāt paramaṃ bhūtaṃ triṣu lokeṣu kiṃ cana
13,134.057d@016_0017 surakāryārtham utpanno mānuṣaṃ vapur āsthitaḥ
13,134.057d@016_0018 na hi devagaṇāḥ śaktās trivikramavinākṛtāḥ
13,134.057d@016_0019 bhuvane devakāryāṇi kartuṃ nāyakavarjitāḥ
13,134.057d@016_0020 nāyakaḥ sarvadevānāṃ sarvabhūtanamaskṛtaḥ
13,134.057d@016_0021 etasya devanāthasya devakāryaparasya ca
13,134.057d@016_0022 brahmabhūtasya satataṃ brahmarṣiśaraṇasya ca
13,134.057d@016_0023 brahmā vasati garbhasthaḥ śarīre sukhasaṃsthitaḥ
13,134.057d@016_0024 sarvāḥ sukhasthitāś caiva śarīre tasya devatāḥ
13,134.057d@016_0025 sa devaḥ puṇḍarīkākṣaḥ śrīgarbhaḥ śrīsahoṣitaḥ
13,134.057d@016_0026 śārṅgacakrāyudhaḥ khaḍgī sarvanāgaripudhvajaḥ
13,134.057d@016_0027 uttamena ca śaucena śīlena ca damena ca
13,134.057d@016_0028 parākrameṇa vīryeṇa vapuṣā darśanena ca
13,134.057d@016_0029 āroheṇa pramāṇena dhairyeṇārjavasaṃpadā
13,134.057d@016_0030 ānṛśaṃsyena rūpeṇa balena ca samanvitaḥ
13,134.057d@016_0031 astraiḥ samuditaḥ sarvair divyaiś cādbhutadarśanaiḥ
13,134.057d@016_0032 yogamāyaḥ sahasrākṣo niravadyo mahāmanāḥ
13,134.057d@016_0033 dhīro mitrajanaślāghī jñātibandhujanapriyaḥ
13,134.057d@016_0034 kṣamāvān anahaṃvādī brahmaṇyo brahmanāyakaḥ
13,134.057d@016_0035 bhayahartā bhayārtānāṃ mitrāṇāṃ nandivardhanaḥ
13,134.057d@016_0036 śaraṇyaḥ sarvabhūtānāṃ dīnānāṃ pālane rataḥ
13,134.057d@016_0037 śrutavān arthasaṃpannaḥ sarvabhūtanamaskṛtaḥ
13,134.057d@016_0038 samāśritānām upakṛc chatrūṇām api dharmavit
13,134.057d@016_0039 matimān nītisaṃpanno brahmacārī jitendriyaḥ
13,134.057d@016_0040 bhavārtham iha devānāṃ buddhyā paramayā yutaḥ
13,134.057d@016_0041 prājāpatye śubhe mārge mānave dharmasaṃhite
13,134.057d@016_0042 samutpatsyati govindo manor vaṃśe mahātmanaḥ
13,134.057d@016_0043 aṅganāmā manoḥ putras tv antardhāmā tataḥ paraḥ
13,134.057d@016_0044 antardhāmno havirdhāmā prajāpatir aninditaḥ
13,134.057d@016_0045 prācīnabarhir bhavitā havirdhāmasuto mahān
13,134.057d@016_0046 tasya pracetaḥpramukhā bhaviṣyanti daśātmajāḥ
13,134.057d@016_0047 prācetasas tathā dakṣo bhaviteha prajāpatiḥ
13,134.057d@016_0048 dākṣāyiṇyās tathādityo manur ādityatas tathā
13,134.057d@016_0049 manoś ca vaṃśaja iḍā sudyumnaś ca bhaviṣyati
13,134.057d@016_0050 budhāt purūravāś cāpi tasmād āyur bhaviṣyati
13,134.057d@016_0051 nahuṣo bhavitā tasmād yayātis tasya cātmajaḥ
13,134.057d@016_0052 yadus tasmān mahāsattvaḥ kroṣṭā tasmād bhaviṣyati
13,134.057d@016_0053 kroṣṭuś caiva mahān putro vṛjinīvān bhaviṣyati
13,134.057d@016_0054 vṛjinīvato hi bhavitā uṣadgur aparājitaḥ
13,134.057d@016_0055 uṣadgor bhavitā putraḥ śūraś citrarathas tathā
13,134.057d@016_0056 tasya tv avarajaḥ putraḥ śūro nāma bhaviṣyati
13,134.057d@016_0057 teṣāṃ vikhyātavīryāṇāṃ cāritraguṇaśālinām
13,134.057d@016_0058 yajvināṃ suviśuddhānāṃ vaṃśe brāhmaṇasaṃmate
13,134.057d@016_0059 sa śūraḥ kṣatriyaśreṣṭho mahāvīryo mahāyaśāḥ
13,134.057d@016_0060 svavaṃśavistarakaraṃ janayiṣyati mānadaḥ
13,134.057d@016_0061 vasudeva iti khyātaṃ putram ānakaduṃdubhim
13,134.057d@016_0062 tasya putraś caturbāhur vāsudevo bhaviṣyati
13,134.057d@016_0063 dātā brāhmaṇasatkartā brahmabhūto dvijapriyaḥ
13,134.057d@016_0064 rājñaḥ sarvāṃś ca ruddhān sa mokṣayiṣyati mānadaḥ
13,134.057d@016_0065 jarāsaṃdhaṃ ca rājānaṃ nirjitya girigahvare
13,134.057d@016_0066 sarvapārthivaratnāḍhyo bhaviṣyati sa vīryavān
13,134.057d@016_0067 pṛthivyām apratihato vīryeṇa ca bhaviṣyati
13,134.057d@016_0068 vikrameṇa ca saṃpannaḥ sarvapārthivapārthivaḥ
13,134.057d@016_0069 śūraseneṣu saṃbhūto dvārakāyāṃ vasan prabhuḥ
13,134.057d@016_0070 pālayiṣyati gāṃ devīṃ vijitya nayavat sadā
13,134.057d@016_0071 taṃ bhavantaḥ samāsādya vāṅmālyair arhaṇair varaiḥ
13,134.057d@016_0072 arcayantu yathānyāyaṃ brahmāṇam iva śāśvatam
13,134.057d@016_0073 yo hi māṃ draṣṭum iccheta brahmāṇaṃ vā pitāmaham
13,134.057d@016_0074 draṣṭavyas tena bhagavān vāsudevaḥ pratāpavān
13,134.057d@016_0075 dṛṣṭe tasminn ahaṃ dṛṣṭo na me 'trāsti vicāraṇā
13,134.057d@016_0076 pitāmaho vā deveśa iti vitta tapodhanāḥ
13,134.057d@016_0077 sa yasya puṇḍarīkākṣaḥ prītiyukto bhaviṣyati
13,134.057d@016_0078 tasya devagaṇaḥ prīto brahmapūrvo bhaviṣyati
13,134.057d@016_0079 yaś ca taṃ mānavo loke saṃśrayiṣyati keśavam
13,134.057d@016_0080 tasya kīrtir jayaś caiva svargaś caiva bhaviṣyati
13,134.057d@016_0081 dharmāṇāṃ deśikaḥ sākṣāt sa bhaviṣyati dharmabhāk
13,134.057d@016_0082 dharmavidbhiḥ sa deveśo namaskāryaḥ sadodyataiḥ
13,134.057d@016_0083 dharma eva paro hi syāt tasminn abhyarcite vibhau
13,134.057d@016_0084 sa hi devo mahātejāḥ prajāhitacikīrṣayā
13,134.057d@016_0085 dharmārthaṃ puruṣavyāghra ṛṣikoṭīḥ sasarja ha
13,134.057d@016_0086 tāḥ sṛṣṭās tena vibhunā parvate gandhamādane
13,134.057d@016_0087 sanatkumārapramukhās tiṣṭhanti tapasānvitāḥ
13,134.057d@016_0088 tasmāt sa vāgmī dharmajño namasyo dvijapuṃgavāḥ
13,134.057d@016_0089 vandito hi sa vandeta mānito mānayeta ca
13,134.057d@016_0090 arcitaś cārcayen nityaṃ pūjitaḥ pratipūjayet
13,134.057d@016_0091 dṛṣṭaḥ paśyed aharahaḥ saṃśritaḥ pratisaṃśrayet
13,134.057d@016_0092 arcitaś cārcayen nityaṃ sa devo dvijasattamāḥ
13,134.057d@016_0093 etat tasyānavadyasya viṣṇor vai paramaṃ vratam
13,134.057d@016_0094 ādidevasya mahataḥ sajjanācaritaṃ sadā
13,134.057d@016_0095 bhuvane 'bhyarcito nityaṃ devair api sanātanaḥ
13,134.057d@016_0096 ubhayenānurūpeṇa yajante tam anuvratāḥ
13,134.057d@016_0097 karmaṇā manasā vācā namasyaḥ sa dvijaiḥ sadā
13,134.057d@016_0098 yatnavadbhir upasthāya draṣṭavyo devakīsutaḥ
13,134.057d@016_0099 eṣa vo 'bhihito mārgo mayā vai munisattamāḥ
13,134.057d@016_0100 taṃ dṛṣṭvā sarvaśo devā dṛṣṭāḥ syur munisattamāḥ
13,134.057d@016_0101 mahāvarāhaṃ taṃ devaṃ sarvalokapitāmaham
13,134.057d@016_0102 ahaṃ caiva namasyāmi nityam eva jagatpatim
13,134.057d@016_0103 tatra vas tritayaṃ dṛṣṭaṃ bhaviṣyati na saṃśayaḥ
13,134.057d@016_0104 samastā hi vayaṃ devās tasya dehe vasāmahe
13,134.057d@016_0105 tasya caivāgrajo bhrātā sitābhranicayaprabhaḥ
13,134.057d@016_0106 halī bala iti khyāto bhaviṣyati dharādharaḥ
13,134.057d@016_0107 triśirās tasya devasya śātakaumbhamayo drumaḥ
13,134.057d@016_0108 dhvajas tṛṇendro devasya bhaviṣyati rathāśritaḥ
13,134.057d@016_0109 śiro nāgair mahābhogaiḥ parikīrṇaṃ mahātmanaḥ
13,134.057d@016_0110 bhaviṣyati mahābāhoḥ sarvalokeśvarasya hi
13,134.057d@016_0111 cintitāni sameṣyanti śastrāṇy astrāṇi caiva ha
13,134.057d@016_0112 anantaś ca sa evokto bhagavān harir avyayaḥ
13,134.057d@016_0113 samādiṣṭaḥ sa vibudhair darśayantam iti prabho
13,134.057d@016_0114 suparṇo yasya vīryeṇa kaśyapasyātmajo balī
13,134.057d@016_0115 antaṃ naivāśakad draṣṭuṃ devasya paramātmanaḥ
13,134.057d@016_0116 sa ca śeṣe vicarate parayā vai mudā yutaḥ
13,134.057d@016_0117 antar vasati bhogena parirabhya vasuṃdharām
13,134.057d@016_0118 sa eṣa viṣṇuḥ so 'nanto bhagavān vasudhādharaḥ
13,134.057d@016_0119 yo rāmaḥ sa hṛṣīkeśo yo 'cyutaḥ sa dharādharaḥ
13,134.057d@016_0120 tāv ubhau puruṣavyāghrau divyau divyavapurdharau
13,134.057d@016_0121 draṣṭavyau mānanīyau ca cakralāṅgaladhāriṇau
13,134.057d@016_0122 eṣa yo 'nugrahaḥ prokto mayā puṇyas tapodhanāḥ
13,134.057d@016_0123 nāradaḥ
13,134.057d@016_0123 yaṃ bhavanto dvijaśreṣṭhāḥ pūjayeyuḥ prayatnataḥ
13,134.057d@016_0124 atha vyomni mahāñ śabdaḥ savidyut stanayitnumān
13,134.057d@016_0125 meghaiś ca gaganaṃ nīlaiḥ saṃruddham abhavad ghanaiḥ
13,134.057d@016_0126 prāvṛṣīva ca parjanyo vavṛṣe nirmalaṃ payaḥ
13,134.057d@016_0127 nabhaś caivābhavad ghoraṃ diśaś ca na cakāśire
13,134.057d@016_0128 tato devagirau tasmin ramye puṇye sanātane
13,134.057d@016_0129 na śarvaṃ bhūtasaṃghaṃ vā dadṛśur munayas tadā
13,134.057d@016_0130 vyabhraṃ ca gaganaṃ sadyaḥ kṣaṇena samapadyata
13,134.057d@016_0131 tīrthayātrāṃ tato viprā jagmuś cānye yathāgatam
13,134.057d@016_0132 tad adbhutam acintyaṃ ca dṛṣṭvā te vismitābhavan
13,134.057d@016_0133 śaṃkarasyomayā sārdhaṃ saṃvādaṃ tatkathāśrayam
13,134.057d@016_0134 bhagavān puruṣavyāghro brahmabhūtaḥ sanātanaḥ
13,134.057d@016_0135 yadartham anuśiṣṭāḥ smo giripṛṣṭhe mahātmanā
13,134.057d@016_0136 dvitīyam adbhutam idaṃ tvattejaḥkṛtam adya vai
13,134.057d@016_0137 dṛṣṭvātivismitāḥ kṛṣṇa sā ca naḥ smṛtir āgatā
13,134.057d@016_0138 etat te devadevasya māhātmyaṃ kathitaṃ vibho
13,134.057d@016_0139 kapardino girīśasya mahābāho janārdana
13,134.057d@016_0140 ity uktaḥ sa tadā kṛṣṇas tapovananivāsibhiḥ
13,134.057d@016_0141 mānayām āsa tān sarvān ṛṣīn devakinandanaḥ
13,134.057d@016_0142 atharṣayaḥ saṃprahṛṣṭāḥ punas te kṛṣṇam abruvan
13,134.057d@016_0143 punaḥ saṃdarśayasvāsmān sadaiva madhusūdana
13,134.057d@016_0144 na hi naḥ sā ratiḥ svarge yā ca tvaddarśane vibho
13,134.057d@016_0145 tādṛśaṃ ca mahābāho yathāha bhagavān bhavaḥ
13,134.057d@016_0146 etat te sarvam ākhyātaṃ rahasyam arikarśana
13,134.057d@016_0147 tvam eva hy arthatattvajñaḥ pṛṣṭo 'smān pṛcchase sadā
13,134.057d@016_0148 tad asmābhir idaṃ guhyaṃ tvatpriyārtham udāhṛtam
13,134.057d@016_0149 na ca te 'viditaṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu vidyate
13,134.057d@016_0150 janma caiva prasūtiś ca yac cānyat kāraṇaṃ bhuvi
13,134.057d@016_0151 vayaṃ tu baṭucāpalyād aśaktā guhyadhāraṇe
13,134.057d@016_0152 tataḥ sthite tvayi vibho laghutvāt pralapāmahe
13,134.057d@016_0153 na hi kiṃ cit tad āścaryaṃ yan na vetti bhavān iha
13,134.057d@016_0154 divi vā bhuvi vā deva sarvaṃ hi viditaṃ tava
13,134.057d@016_0155 sādhayāma vayaṃ deva vṛddhiṃ puṣṭim avāpnuhi
13,134.057d@016_0156 putras te sadṛśas tāta viśiṣṭo vā bhaviṣyati
13,134.057d@016_0157 bhīṣmaḥ
13,134.057d@016_0157 mahāprabhāvasaṃyukto dīptikīrtikaraḥ prabho
13,134.057d@016_0158 tataḥ praṇamya deveśaṃ yādavaṃ puruṣottamam
13,134.057d@016_0159 pradakṣiṇam upāvṛtya prajagmus te maharṣayaḥ
13,134.057d@016_0160 so 'yaṃ nārāyaṇaḥ śrīmān dīptyā paramayā yutaḥ
13,134.057d@016_0161 vrataṃ yathāvat tac cīrtvā dvārakāṃ punar āgamat
13,134.057d@016_0162 pūrṇe ca daśame māsi putro 'sya paramādbhutaḥ
13,134.057d@016_0163 rukmiṇyāṃ saṃmato jajñe śūro vaṃśadharaḥ prabho
13,134.057d@016_0164 sa kāmaḥ sarvajantūnāṃ sarvabhāgavato nṛpa
13,134.057d@016_0165 surāṇām asurāṇāṃ ca caraty antargataḥ sadā
13,134.057d@016_0166 so 'yaṃ puruṣaśārdūlo meghavarṇaś caturbhujaḥ
13,134.057d@016_0167 saṃśritaḥ pāṇḍavān premṇā bhavantaś cainam āśritāḥ
13,134.057d@016_0168 kīrtir lakṣmīr dhṛtiś caiva svargamārgas tathaiva ca
13,134.057d@016_0169 yatraiṣa saṃsthitas tatra devo viṣṇus trivikramaḥ
13,134.057d@016_0170 sendrā devās trayastriṃśat sthitā nātra vicāraṇā
13,134.057d@016_0171 ādidevo mahādevo bhūtānāṃ ca pratiśrayaḥ
13,134.057d@016_0172 anādinidhano 'vyakto mahātmā madhusūdanaḥ
13,134.057d@016_0173 svayaṃjāto mahātejāḥ surāṇām arthasiddhaye
13,134.057d@016_0174 sudustarārthatattvasya vaktā kartā ca mādhavaḥ
13,134.057d@016_0175 tava pārtha jayaḥ kṛtsnas tava kīrtis tathātulā
13,134.057d@016_0176 taveyaṃ pṛthivī kṛtsnā nārāyaṇasamāśrayāt
13,134.057d@016_0177 ayaṃ nāthas tavācintyo yasya nārāyaṇo hṛdi
13,134.057d@016_0178 sa bhavān bhūmipādhvaryū raṇāgnau hutavān nṛpān
13,134.057d@016_0179 kṛṣṇaḥ sruveṇa mahatā yugāntāgnisamena vai
13,134.057d@016_0180 duryodhanas tu śocyo 'sau saputrabhrātṛbāndhavaḥ
13,134.057d@016_0181 kṛtavān yo 'budhaḥ kopād dharigāṇḍīvavigraham
13,134.057d@016_0182 daiteyā dānavendrāś ca mahākāyā mahābalāḥ
13,134.057d@016_0183 cakrāgnau kṣayam āpannā dāvāgnau śalabhā iva
13,134.057d@016_0184 pratiyoddhuṃ na śakyo hi mānuṣair eṣa saṃyuge
13,134.057d@016_0185 nihīnaiḥ puruṣavyāghra sattvaśaktibalādibhiḥ
13,134.057d@016_0186 jayo yo 'yaṃ yugāntābhaḥ savyasācī raṇāgragaḥ
13,134.057d@016_0187 tejasā hatavān sarvaṃ suyodhanabalaṃ nṛpa
13,134.057d@016_0188 yat tu vai vṛṣabhāṅkena munibhyaḥ samudāhṛtam
13,134.057d@016_0189 purāṇaṃ himavatpṛṣṭhe tan me nigadataḥ śṛṇu
13,134.057d@016_0190 yāvad asyodbhavas tuṣṭis tejo vīryaṃ parākramaḥ
13,134.057d@016_0191 prabhāvaḥ sannatir janma kṛṣṇe tat tritayaṃ vibho
13,134.057d@016_0192 na śakyam anyathā kartuṃ tad yadi syāt tathāpy aṇu
13,134.057d@016_0193 yatra kṛṣṇo hi bhagavāṃs tatra tuṣṭir anuttamā
13,134.057d@016_0194 vayaṃ hi bālamatayaḥ paranetrāḥ suviklavāḥ
13,134.057d@016_0195 jñānapūrvaṃ prapannāḥ smo mṛtyoḥ panthānam uttamam
13,134.057d@016_0196 bhavāṃś cāpy ārjavaparaḥ sarvaṃ kṛtvā pratiśrayam
13,134.057d@016_0197 rājavṛttān na calate pratijñāpālane rataḥ
13,134.057d@016_0198 apy evātmavadhaṃ loke rājaṃs tvaṃ bahu manyase
13,134.057d@016_0199 na hi pratijñayā dattaṃ taṃ prahātum ariṃdama
13,134.057d@016_0200 kālenāyaṃ janaḥ sarvo nihato raṇamūrdhani
13,134.057d@016_0201 vayaṃ ca kālena hatāḥ kālo hi parameśvaraḥ
13,134.057d@016_0202 na hi kālena kālajña spṛṣṭaḥ śocitum arhati
13,134.057d@016_0203 kālo lohitaraktākṣaḥ kṛṣṇo daṇḍī sanātanaḥ
13,134.057d@016_0204 tasmāt kuntīsuta jñātīn neha śocitum arhasi
13,134.057d@016_0205 vyapetamanyur nityaṃ tvaṃ bhava kauravanandana
13,134.057d@016_0206 mādhavasya ca māhātmyaṃ śrutaṃ yat kathitaṃ mayā
13,134.057d@016_0207 tad eva tava paryāptaṃ sajjanasya nidarśanam
13,134.057d@016_0208 vyāsasya vacanaṃ śrutvā nāradasya ca dhīmataḥ
13,134.057d@016_0209 svayaṃ caiva mahārāja kṛṣṇasyārhattamasya vai
13,134.057d@016_0210 prabhāvaś carṣipūgasya kathitaḥ sumahān mayā
13,134.057d@016_0211 maheśvarasya saṃvādaḥ śailaputryāś ca bhārata
13,134.057d@016_0212 dhārayiṣyati yaś cemaṃ mahāpuruṣasaṃbhavam
13,134.057d@016_0213 śṛṇuyāt kathayed vā yaḥ sa vai śreyo labhet param
13,134.057d@016_0214 bhavitāraś ca tasyātha sarve kāmā yathepsitāḥ
13,134.057d@016_0215 pretya māheśvaraṃ lokaṃ labhate nātra saṃśayaḥ
13,134.057d@016_0216 nāyaṃ śreyobhikāmena pratipattuṃ janārdane
13,134.057d@016_0217 eṣa vai cākṣayo vipraiḥ smṛto rājañ janārdanaḥ
13,134.057d@016_0218 maheśvaramukhotsṛṣṭā ye ca dharmaguṇāḥ smṛtāḥ
13,134.057d@016_0219 te tvayā manasā dhāryāḥ kururāja divāniśam
13,134.057d@016_0220 evaṃ te vartamānasya samyagdaṇḍadharasya ca
13,134.057d@016_0221 prajāpālanadakṣasya svargaloko bhaviṣyati
13,134.057d@016_0222 dharmeṇa hi sadā rājā prajā rakṣitum arhati
13,134.057d@016_0223 yas tasya vipulo daṇḍaḥ samyag dharmaḥ sa kīrtyate
13,134.057d@016_0224 sa eṣa kathito rājan mayā sajjanasaṃnidhau
13,134.057d@016_0225 śaṃkarasyomayā sārdhaṃ saṃvādo dharmasaṃhitaḥ
13,134.057d@016_0226 śrutvā vā śrotukāmo vāpy arcayed vṛṣabhadhvajam
13,134.057d@016_0227 viśuddhena hi bhāvena ya icched bhūtim ātmanaḥ
13,134.057d@016_0228 eṣa tasyānavadyasya nāradasya mahātmanaḥ
13,134.057d@016_0229 saṃdeśo devapūjārthaṃ taṃ tathā kuru pāṇḍava
13,134.057d@016_0230 etad atyadbhutaṃ vṛttaṃ puṇyaṃ haimavate girau
13,134.057d@016_0231 vāsudevasya kaunteya sthāṇoś caiva svabhāvajam
13,134.057d@016_0232 daśa varṣasahasrāṇi badaryām eṣa sātvataḥ
13,134.057d@016_0233 tapaś cacāra vipulaṃ saha gāṇḍīvadhanvanā
13,134.057d@016_0234 triyugau puṇḍarīkākṣau vāsudevadhanaṃjayau
13,134.057d@016_0235 viditau nāradād etau mama vyāsāc ca pārthiva
13,134.057d@016_0236 bāla eva mahābāhuś cakāra kadanaṃ mahat
13,134.057d@016_0237 kaṃsasya puṇḍarīkākṣo jñātitrāṇārthakāraṇāt
13,134.057d@016_0238 karmaṇām asya kaunteya nāntaṃ saṃkhyātum utsahe
13,134.057d@016_0239 śāśvatasya purāṇasya puruṣasya yudhiṣṭhira
13,134.057d@016_0240 dhruvaṃ śreyaḥ paraṃ tāta bhaviṣyati tavottamam
13,134.057d@016_0241 yasya te puruṣavyāghraḥ sahāyo 'yaṃ janārdanaḥ
13,134.057d@016_0242 duryodhanaṃ tu śocāmi pretyaloke 'tidurmatim
13,134.057d@016_0243 yatkṛte pṛthivī sarvā vinaṣṭā sahayadvipā
13,134.057d@016_0244 duryodhanāparādhena karṇasya śakunes tathā
13,134.057d@016_0245 vaiśaṃpāyanaḥ
13,134.057d@016_0245 duḥśāsanacaturthānāṃ kuravo nidhanaṃ gatāḥ
13,134.057d@016_0246 evaṃ prabhāṣamāṇe tu gāṅgeye puruṣarṣabhe
13,134.057d@016_0247 tūṣṇīṃ babhūva kauravyo madhye teṣāṃ mahātmanām
13,134.057d@016_0248 tac chrutvā vismayaṃ jagmur dhṛtarāṣṭrādayo nṛpāḥ
13,134.057d@016_0249 saṃpūjya manasā kṛṣṇaṃ sarve prāñjalayo 'bhavan
13,134.057d@016_0250 ṛṣayaś cāpi te sarve nāradapramukhās tathā
13,134.057d@016_0251 pratigṛhyābhyanandanta tad vākyaṃ pratipūjya ca
13,134.057d@016_0252 ity etad akhilaṃ sarvaṃ pāṇḍavo bhrātṛbhiḥ saha
13,134.057d@016_0253 śrutavān sumahac citraṃ puṇyaṃ bhīṣmānuśāsanam
13,134.057d@016_0254 yudhiṣṭhiras tu gāṅgeyaṃ viśrāntaṃ bhūridakṣiṇam
13,134.057d@016_0255 punar eva mahābuddhiḥ paryapṛcchan mahīpatiḥ
13,134.057d@017_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,134.057d@017_0001 ka upāyo varaprāptau sarveṣāṃ pāpakarmaṇām
13,134.057d@017_0002 bhīṣmaḥ
13,134.057d@017_0002 jñānasya ca parasyeha tan me brūhi pitāmaha
13,134.057d@017_0003 upāyo 'yaṃ varaprāptau paramaḥ parikīrtitaḥ
13,134.057d@017_0004 nārāyaṇasya tu dhyānam arcanaṃ yajanaṃ stutiḥ
13,134.057d@017_0005 śravaṇaṃ tatkathānāṃ ca vidvatsaṃrakṣaṇaṃ tathā
13,134.057d@017_0006 vidvacchuśrūṣaṇaprītir upadeśānupālanam
13,134.057d@017_0007 saṃdhyānena japenāśu mucyate prākṛto 'pi ca
13,134.057d@017_0008 japaś caturvidhaḥ prokto vaidikas tāntriko 'pi ca
13,134.057d@017_0009 paurāṇiko 'tha vidvadbhiḥ kathitaḥ smārta eva ca
13,134.057d@017_0010 dvijaśuśrūṣayā jñānaṃ vidvatsaṃrakṣaṇena vā
13,134.057d@017_0011 nāsādhyaṃ jñānināṃ kiṃ cit tasmād rakṣyā dvijās tvayā
13,134.057d@017_0012 suvratā bandhuhīnaikā vane pūrvaṃ yamena tu
13,134.057d@017_0013 āsīd āśvāsitā vidvatsaṃrakṣaṇaphalāt kila
13,134.057d@017_0014 viprasya maraṇe hetus tatpatnī pitṛśokadā
13,134.057d@017_0015 vaiśyā tvam abhilāṣeyaṃ viprakanyeti sāṃpratam
13,134.057d@017_0016 ity uktāśvāsitāpṛcchat kenaivaṃ pāpasaṃyutā
13,134.057d@017_0017 yamaḥ
13,134.057d@017_0017 jātā viprakule samyak śreyaś cāpi bravīhi me
13,134.057d@017_0018 anyajanmani vidvāṃsaṃ prahārair abhipīḍitam
13,134.057d@017_0019 coraśaṅkāvimokṣeṇa mokṣayitvā sujanmikā
13,134.057d@017_0020 ity uktāṣṭākṣaradhyānajapādiśreyasā tu sā
13,134.057d@017_0021 yamenānugṛhītābhūt puṇyalokanivāsinī
13,134.057d@017_0022 tan nityaṃ viduṣāṃ rakṣātatparo bhava bhūpate
13,134.057d@017_0023 teṣāṃ saṃrakṣaṇāt tuṣṭaḥ sarvapāpaiḥ pramucyate
13,135.001 vaiśaṃpāyana uvāca
13,135.001a śrutvā dharmān aśeṣeṇa pāvanāni ca sarvaśaḥ
13,135.001c yudhiṣṭhiraḥ śāṃtanavaṃ punar evābhyabhāṣata
13,135.002a kim ekaṃ daivataṃ loke kiṃ vāpy ekaṃ parāyaṇam
13,135.002c stuvantaḥ kaṃ kam arcantaḥ prāpnuyur mānavāḥ śubham
13,135.003a ko dharmaḥ sarvadharmāṇāṃ bhavataḥ paramo mataḥ
13,135.003c kiṃ japan mucyate jantur janmasaṃsārabandhanāt
13,135.004 bhīṣma uvāca
13,135.004a jagatprabhuṃ devadevam anantaṃ puruṣottamam
13,135.004c stuvan nāmasahasreṇa puruṣaḥ satatotthitaḥ
13,135.005a tam eva cārcayan nityaṃ bhaktyā puruṣam avyayam
13,135.005c dhyāyan stuvan namasyaṃś ca yajamānas tam eva ca
13,135.006a anādinidhanaṃ viṣṇuṃ sarvalokamaheśvaram
13,135.006c lokādhyakṣaṃ stuvan nityaṃ sarvaduḥkhātigo bhavet
13,135.007a brahmaṇyaṃ sarvadharmajñaṃ lokānāṃ kīrtivardhanam
13,135.007c lokanāthaṃ mahad bhūtaṃ sarvabhūtabhavodbhavam
13,135.008a eṣa me sarvadharmāṇāṃ dharmo 'dhikatamo mataḥ
13,135.008c yad bhaktyā puṇḍarīkākṣaṃ stavair arcen naraḥ sadā
13,135.009a paramaṃ yo mahat tejaḥ paramaṃ yo mahat tapaḥ
13,135.009c paramaṃ yo mahad brahma paramaṃ yaḥ parāyaṇam
13,135.010a pavitrāṇāṃ pavitraṃ yo maṅgalānāṃ ca maṅgalam
13,135.010c daivataṃ devatānāṃ ca bhūtānāṃ yo 'vyayaḥ pitā
13,135.011a yataḥ sarvāṇi bhūtāni bhavanty ādiyugāgame
13,135.011c yasmiṃś ca pralayaṃ yānti punar eva yugakṣaye
13,135.012a tasya lokapradhānasya jagannāthasya bhūpate
13,135.012c viṣṇor nāmasahasraṃ me śṛṇu pāpabhayāpaham
13,135.013a yāni nāmāni gauṇāni vikhyātāni mahātmanaḥ
13,135.013c ṛṣibhiḥ parigītāni tāni vakṣyāmi bhūtaye
13,135.014*0631_01 viṣṇor nāmasahasrasya vedavyāso mahān ṛṣiḥ
13,135.014*0631_02 chando 'nuṣṭup tathā devo bhagavān viśvarūpadhṛk
13,135.014*0632_01 ṛṣir nāmnāṃ sahasrasya vedavyāso mahāmuniḥ
13,135.014*0632_02 chando 'nuṣṭup tathā devo bhagavān devakīsutaḥ
13,135.014*0632_03 amṛtāṃśūdbhavo bījaṃ śaktir devakīnandanaḥ
13,135.014*0632_04 trisāmā hṛdayaṃ tasya śāntyarthe viniyujyate
13,135.014*0633_01 viṣṇuṃ jiṣṇuṃ mahāviṣṇuṃ prabhaviṣṇuṃ maheśvaram
13,135.014*0633_02 anekarūpadaityāntaṃ namāmi puruṣottamam
13,135.014a viśvaṃ viṣṇur vaṣaṭkāro bhūtabhavyabhavatprabhuḥ
13,135.014c bhūtakṛd bhūtabhṛd bhāvo bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ
13,135.015a pūtātmā paramātmā ca muktānāṃ paramā gatiḥ
13,135.015c avyayaḥ puruṣaḥ sākṣī kṣetrajño 'kṣara eva ca
13,135.016a yogo yogavidāṃ netā pradhānapuruṣeśvaraḥ
13,135.016c nārasiṃhavapuḥ śrīmān keśavaḥ puruṣottamaḥ
13,135.017a sarvaḥ śarvaḥ śivaḥ sthāṇur bhūtādir nidhir avyayaḥ
13,135.017c saṃbhavo bhāvano bhartā prabhavaḥ prabhur īśvaraḥ
13,135.018a svayaṃbhūḥ śaṃbhur ādityaḥ puṣkarākṣo mahāsvanaḥ
13,135.018c anādinidhano dhātā vidhātā dhātur uttamaḥ
13,135.019a aprameyo hṛṣīkeśaḥ padmanābho 'maraprabhuḥ
13,135.019c viśvakarmā manus tvaṣṭā sthaviṣṭhaḥ sthaviro dhruvaḥ
13,135.020a agrāhyaḥ śāśvataḥ kṛṣṇo lohitākṣaḥ pratardanaḥ
13,135.020c prabhūtas trikakubdhāma pavitraṃ maṅgalaṃ param
13,135.021a īśānaḥ prāṇadaḥ prāṇo jyeṣṭhaḥ śreṣṭhaḥ prajāpatiḥ
13,135.021c hiraṇyagarbho bhūgarbho mādhavo madhusūdanaḥ
13,135.022a īśvaro vikramī dhanvī medhāvī vikramaḥ kramaḥ
13,135.022c anuttamo durādharṣaḥ kṛtajñaḥ kṛtir ātmavān
13,135.023a sureśaḥ śaraṇaṃ śarma viśvaretāḥ prajābhavaḥ
13,135.023c ahaḥ saṃvatsaro vyālaḥ pratyayaḥ sarvadarśanaḥ
13,135.024a ajaḥ sarveśvaraḥ siddhaḥ siddhiḥ sarvādir acyutaḥ
13,135.024c vṛṣākapir ameyātmā sarvayogaviniḥsṛtaḥ
13,135.025a vasur vasumanāḥ satyaḥ samātmā saṃmitaḥ samaḥ
13,135.025c amoghaḥ puṇḍarīkākṣo vṛṣakarmā vṛṣākṛtiḥ
13,135.026a rudro bahuśirā babhrur viśvayoniḥ śuciśravāḥ
13,135.026c amṛtaḥ śāśvataḥ sthāṇur varāroho mahātapāḥ
13,135.026d@018_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,135.026d@018_0001 pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada
13,135.026d@018_0002 kiṃ japyaṃ japato nityaṃ bhaved dharmaphalaṃ mahat
13,135.026d@018_0003 prasthāne vā praveśe vā pravṛtte vāpi karmaṇi
13,135.026d@018_0004 daive vā śrāddhakāle vā kiṃ japyaṃ karmasādhanam
13,135.026d@018_0005 śāntikaṃ pauṣṭikaṃ rakṣā śatrughnaṃ bhayanāśanam
13,135.026d@018_0006 bhīṣmaḥ
13,135.026d@018_0006 japyaṃ yad brahmasamitaṃ tad bhavān vaktum arhati
13,135.026d@018_0007 vyāsaproktam imaṃ mantraṃ śṛṇuṣvaikamanā nṛpa
13,135.026d@018_0008 sāvitryā vihitaṃ divyaṃ sadyaḥ pāpavimocanam
13,135.026d@018_0009 śṛṇu mantravidhiṃ kṛtsnaṃ procyamānaṃ mayānagha
13,135.026d@018_0010 yaṃ śrutvā pāṇḍavaśreṣṭha sarvapāpaiḥ pramucyate
13,135.026d@018_0011 rātrāv ahani dharmajña yena pāpair na lipyate
13,135.026d@018_0012 tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi śṛṇuṣvaikamanā nṛpa
13,135.026d@018_0013 āyuṣmān bhavate caiva yaṃ śrutvā pārthivātmaja
13,135.026d@018_0014 puruṣas tu susiddhārthaḥ pretya ceha ca modate
13,135.026d@018_0015 sevitaṃ satataṃ rājan purā rājarṣisattamaiḥ
13,135.026d@018_0016 kṣatradharmaparair nityaṃ satyavrataparāyaṇaiḥ
13,135.026d@018_0017 idam āhnikam avyagraṃ kurvadbhir niyataiḥ sadā
13,135.026d@018_0018 nṛpair bharataśārdūla prāpyate śrīr anuttamā
13,135.026d@018_0019 namo vasiṣṭhāya mahāvratāya
13,135.026d@018_0020 parāśaraṃ vedanidhiṃ praṇamya
13,135.026d@018_0021 namo 'stv anantāya mahoragāya
13,135.026d@018_0022 namo 'stu siddhebhya ihākṣayebhyaḥ
13,135.026d@018_0023 namo 'stv ṛṣibhyaḥ paramaṃ pareṣāṃ
13,135.026d@018_0024 deveṣu devaṃ varadaṃ varāṇām
13,135.026d@018_0025 sahasraśīrṣāya namaḥ śivāya
13,135.026d@018_0026 sahasranāmāya janārdanāya
13,135.026d@018_0027 ajaikapād ahirbudhnyaḥ pinākī cāparājitaḥ
13,135.026d@018_0028 ṛtaś ca pitṛrūpaś ca tryambakaś ca maheśvaraḥ
13,135.026d@018_0029 vṛṣākapiś ca śaṃbhuś ca havano 'theśvaras tathā
13,135.026d@018_0030 ekādaśaite prathitā rudrās tribhuvaneśvarāḥ
13,135.026d@018_0031 śatam etat samākhyātaṃ śatarudre mahātmanām
13,135.026d@018_0032 aṃśo bhagaś ca mitraś ca varuṇaś ca jaleśvaraḥ
13,135.026d@018_0033 tathā dhātāryamā caiva jayanto bhāskaras tathā
13,135.026d@018_0034 tvaṣṭā pūṣā tathaivendro dvādaśo viṣṇur ucyate
13,135.026d@018_0035 ity ete dvādaśādityāḥ kāśyapeyā iti śrutiḥ
13,135.026d@018_0036 dharo dhruvaś ca somaś ca sāvitro 'thānilo 'nalaḥ
13,135.026d@018_0037 pratyūṣaś ca prabhāsaś ca vasavo 'ṣṭau prakīrtitāḥ
13,135.026d@018_0038 nāsatyaś cāpi dasraś ca smṛtau dvāv aśvināv api
13,135.026d@018_0039 mārtaṇḍasyātmajāv etau saṃjñānāsāvinirgatau
13,135.026d@018_0040 ataḥ paraṃ pravakṣyāmi lokānāṃ karmasākṣiṇaḥ
13,135.026d@018_0041 api yajñasya vettāro dattasya sukṛtasya ca
13,135.026d@018_0042 adṛśyāḥ sarvabhūteṣu paśyanti tridaśeśvarāḥ
13,135.026d@018_0043 śubhāśubhāni karmāṇi mṛtyuḥ kālaś ca sarvaśaḥ
13,135.026d@018_0044 viśvedevāḥ pitṛgaṇā mūrtimantas tapodhanāḥ
13,135.026d@018_0045 munayaś caiva siddhāś ca tapomokṣaparāyaṇāḥ
13,135.026d@018_0046 śucismitāḥ kīrtayatāṃ prayacchanti śubhaṃ nṛṇām
13,135.026d@018_0047 prajāpatikṛtān etāṃl lokān divyena tejasā
13,135.026d@018_0048 vasanti sarvalokeṣu prayatāḥ sarvakarmasu
13,135.026d@018_0049 prāṇānām īśvarān etān kīrtayan prayato naraḥ
13,135.026d@018_0050 dharmārthakāmair vipulair yujyate sa hi nityaśaḥ
13,135.026d@018_0051 lokāṃś ca labhate puṇyān viśveśvarakṛtāñ śubhān
13,135.026d@018_0052 ete devās trayastriṃśat sarvabhūtagaṇeśvarāḥ
13,135.026d@018_0053 nandīśvaro mahākāyo grāmaṇīr vṛṣabhadhvajaḥ
13,135.026d@018_0054 īśvarāḥ sarvalokānāṃ gaṇeśvaravināyakāḥ
13,135.026d@018_0055 saumyā raudragaṇāś caiva yogabhūtagaṇās tathā
13,135.026d@018_0056 jyotīṃṣi sarito vyoma suparṇaḥ patageśvaraḥ
13,135.026d@018_0057 pṛthivyāṃ tapasā siddhāḥ sthāvarāś ca carāś ca ha
13,135.026d@018_0058 himavān girayaś caiva catvāraś ca mahārṇavāḥ
13,135.026d@018_0059 bhavasyānucarāḥ sarve haratulyaparākramāḥ
13,135.026d@018_0060 viṣṇur devo 'tha jiṣṇuś ca skandaś cāmbikayā saha
13,135.026d@018_0061 kīrtayan prayataḥ sarvān sarvapāpaiḥ pramucyate
13,135.026d@018_0062 ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi mānavān ṛṣisattamān
13,135.026d@018_0063 yavakrītaś ca raibhyaś ca arvāvasuparāvasū
13,135.026d@018_0064 auśijaś caiva kakṣīvān balaś cāṅgirasaḥ sutaḥ
13,135.026d@018_0065 ṛṣir medhātitheḥ putraḥ kaṇvo barhiṣadas tathā
13,135.026d@018_0066 brahmatejomayāḥ sarve kīrtitā lokabhāvanāḥ
13,135.026d@018_0067 labhante hi śubhaṃ sarve rudrānalavasuprabhāḥ
13,135.026d@018_0068 bhuvi kṛtvā śubhaṃ karma modante divi daivataiḥ
13,135.026d@018_0069 mahendraguravaḥ sapta prācīṃ vai diśam āśritāḥ
13,135.026d@018_0070 prayataḥ kīrtayann etāñ śakraloke mahīyate
13,135.026d@018_0071 unmucuḥ pramucuś caiva svastyātreyaś ca vīryavān
13,135.026d@018_0072 dṛḍhavyaś cordhvabāhuś ca tṛṇasomāṅgirās tathā
13,135.026d@018_0073 mitrāvaruṇayoḥ putras tathāgastyaḥ pratāpavān
13,135.026d@018_0074 dharmarājartvijaḥ sapta dakṣiṇāṃ diśam āśritāḥ
13,135.026d@018_0075 dṛḍheyuś ca ṛteyuś ca parivyādhaś ca kīrtimān
13,135.026d@018_0076 ekataś ca dvitaś caiva tritaś cādityasaṃnibhāḥ
13,135.026d@018_0077 atreḥ putraś ca dharmātmā ṛṣiḥ sārasvatas tathā
13,135.026d@018_0078 varuṇasyartvijaḥ sapta paścimāṃ diśam āśritāḥ
13,135.026d@018_0079 atrir vasiṣṭho bhagavān kaśyapaś ca mahān ṛṣiḥ
13,135.026d@018_0080 gautamaś ca bharadvājo viśvāmitro 'tha kauśikaḥ
13,135.026d@018_0081 ṛcīkatanayaś cogro jamadagniḥ pratāpavān
13,135.026d@018_0082 dhaneśvarasya guravaḥ saptaite uttarāṃ śritāḥ
13,135.026d@018_0083 apare munayaḥ sapta dikṣu sarvāsu dhiṣṭhitāḥ
13,135.026d@018_0084 kīrtisvastikarā nṝṇāṃ kīrtitā lokabhāvanāḥ
13,135.026d@018_0085 dharmaḥ kāmaś ca kālaś ca vasur vāsukir eva ca
13,135.026d@018_0086 anantaḥ kapilaś caiva saptaite dharaṇīdharāḥ
13,135.026d@018_0087 rāmo vyāsas tathā drauṇir aśvatthāmā ca lomaśaḥ
13,135.026d@018_0088 ity ete munayo divyā ekaikaḥ saptasaptadhā
13,135.026d@018_0089 śāntisvastikarā loke diśāṃ pālāḥ prakīrtitāḥ
13,135.026d@018_0090 yasyāṃ yasyāṃ diśi hy ete tanmukhaḥ śaraṇaṃ vrajet
13,135.026d@018_0091 sraṣṭāraḥ sarvabhūtānāṃ kīrtitā lokapāvanāḥ
13,135.026d@018_0092 saṃvarto merusāvarṇo mārkaṇḍeyaś ca dhārmikaḥ
13,135.026d@018_0093 sāṃkhyayogau nāradaś ca durvāsāś ca mahān ṛṣiḥ
13,135.026d@018_0094 atyantatapaso dāntās triṣu lokeṣu viśrutāḥ
13,135.026d@018_0095 apare rudrasaṃkāśāḥ kīrtitā brahmalaukikāḥ
13,135.026d@018_0096 aputro labhate putraṃ daridro labhate dhanam
13,135.026d@018_0097 tathā dharmārthakāmeṣu siddhiṃ ca labhate naraḥ
13,135.026d@018_0098 pṛthuṃ vainyaṃ nṛpavaraṃ pṛthvī yasyābhavat sutā
13,135.026d@018_0099 prajāpatiṃ sārvabhaumaṃ kīrtayed vasudhādhipam
13,135.026d@018_0100 ādityavaṃśaprabhavaṃ mahendrasamavikramam
13,135.026d@018_0101 purūravasamailaṃ ca triṣu lokeṣu viśrutam
13,135.026d@018_0102 budhasya dayitaṃ putraṃ kīrtayed vasudhādhipam
13,135.026d@018_0103 trilokaviśrutaṃ vīraṃ bharataṃ ca prakīrtayet
13,135.026d@018_0104 gavāmayena yajñena yeneṣṭaṃ vai kṛte yuge
13,135.026d@018_0105 rantidevaṃ mahādevaṃ kīrtayet paramadyutim
13,135.026d@018_0106 viśvajit tapasopetaṃ lakṣaṇyaṃ kāmalakṣaṇam
13,135.026d@018_0107 tathā śvetaṃ ca rājarṣiṃ kīrtayet paramadyutim
13,135.026d@018_0108 sthāṇuḥ prasādito yena yasyārthe hy andhako hataḥ
13,135.026d@018_0109 mahādevaprasādena yena gaṅgāvatāritā
13,135.026d@018_0110 bhagīrathaṃ durādharṣaṃ kīrtayet paramadyutim
13,135.026d@018_0111 sagarasyātmajā yena plāvitās tāritās tathā
13,135.026d@018_0112 hutāśanasamān etān mahārūpān mahaujasaḥ
13,135.026d@018_0113 ugrakopān mahāsattvān kīrtayet kīrtivardhanān
13,135.026d@018_0114 devān ṛṣigaṇāṃś caiva nṛpāṃś ca jagatīśvarān
13,135.026d@018_0115 sāṃkhyaṃ yogaṃ ca paramaṃ havyaṃ kavyaṃ tathaiva ca
13,135.026d@018_0116 kīrtitaṃ paramaṃ brahma sarvaśrutiparāyaṇam
13,135.026d@018_0117 maṅgalyaṃ sarvabhūtānāṃ pavitraṃ bahukīrtitam
13,135.026d@018_0118 vyādhipraśamanaṃ śreṣṭhaṃ pauṣṭikaṃ sarvakarmaṇām
13,135.026d@018_0119 prayataḥ kīrtayec caitān kalyaṃ sāyaṃ ca bhārata
13,135.026d@018_0120 ete vai yānti varṣanti bhānti vānti sṛjanti ca
13,135.026d@018_0121 ete vināyakāḥ śreṣṭhā dakṣāḥ kṣāntā jitendriyāḥ
13,135.026d@018_0122 narāṇām aśubhaṃ sarve vyapohanti prakīrtitāḥ
13,135.026d@018_0123 sākṣibhūtā mahātmānaḥ pāpasya sukṛtasya ca
13,135.026d@018_0124 etān vai kalyam utthāya kīrtayañ śubham aśnute
13,135.026d@018_0125 nāgnicorabhayaṃ tatra na mārgapratirodhanam
13,135.026d@018_0126 etān kīrtayatāṃ nityaṃ duḥsvapno naśyate nṛṇām
13,135.026d@018_0127 mucyate sarvapāpebhyaḥ svastimāṃś ca gṛhān vrajet
13,135.026d@018_0128 dīkṣākāleṣu sarveṣu yaḥ paṭhen niyato dvijaḥ
13,135.026d@018_0129 nyāyavān ātmanirataḥ kṣānto dānto 'nasūyakaḥ
13,135.026d@018_0130 rogārto vābhiyukto vā paṭhan pāpāt pramucyate
13,135.026d@018_0131 vāstumadhye tu paṭhataḥ kulasvastyayanaṃ bhavet
13,135.026d@018_0132 kṣetramadhye tu paṭhataḥ sarvaṃ sasyaṃ prarohati
13,135.026d@018_0133 gacchataḥ kṣemam adhvānaṃ grāmāntaragataḥ paṭhan
13,135.026d@018_0134 ātmanaś ca sutānāṃ ca dārāṇāṃ ca dhanasya ca
13,135.026d@018_0135 bījānām oṣadhīnāṃ ca rakṣām etāṃ prayojayet
13,135.026d@018_0136 etān saṃgrāmakāle tu paṭhataḥ kṣatriyasya tu
13,135.026d@018_0137 vrajanti ripavo nāśaṃ kṣemaṃ ca vinivartate
13,135.026d@018_0138 etān daive ca pitrye ca paṭhataḥ puruṣasya hi
13,135.026d@018_0139 bhuñjate pitaro havyaṃ kavyaṃ ca tridivaukasaḥ
13,135.026d@018_0140 na vyādhiśvāpadabhayaṃ na dvipān na hi taskarāt
13,135.026d@018_0141 kaśmalaṃ laghutāṃ yāti pāpmanā ca pramucyate
13,135.026d@018_0142 yānapātre ca yāne ca pravāse rājaveśmani
13,135.026d@018_0143 parāṃ siddhim avāpnoti sāvitrīṃ hy uttamāṃ paṭhan
13,135.026d@018_0144 na ca rājabhayaṃ teṣāṃ na piśācān na rākṣasāt
13,135.026d@018_0145 nāgnyambupavanavyālād bhayaṃ tasyopajāyate
13,135.026d@018_0146 caturṇām api varṇānām āśramasya viśeṣataḥ
13,135.026d@018_0147 karoti satataṃ śāntiṃ sāvitrīm uttamāṃ paṭhan
13,135.026d@018_0148 nāgnir dahati kāṣṭhāni sāvitrī yatra paṭhyate
13,135.026d@018_0149 na tatra bālo mriyate na ca tiṣṭhanti pannagāḥ
13,135.026d@018_0150 na teṣāṃ vidyate duḥkhaṃ gacchanti paramāṃ gatim
13,135.026d@018_0151 ye śṛṇvanti mahad brahma sāvitrīguṇakīrtanam
13,135.026d@018_0152 gavāṃ madhye tu paṭhato gāvo 'sya bahuvatsalāḥ
13,135.026d@018_0153 prasthāne vā praveśe vā sarvāvasthāgataḥ paṭhet
13,135.026d@018_0154 japatāṃ juhvatāṃ caiva nityaṃ ca prayatātmanām
13,135.026d@018_0155 ṛṣīṇāṃ paramaṃ japyaṃ guhyam etan narādhipa
13,135.026d@018_0156 yāthātathyena saṃgamya itihāsaṃ purātanam
13,135.026d@018_0157 parāśaramataṃ divyaṃ śakrāya kathitaṃ purā
13,135.026d@018_0158 tad etat te samākhyātaṃ tathyaṃ brahma sanātanam
13,135.026d@018_0159 hṛdayaṃ sarvabhūtānāṃ śrutir eṣā purātanī
13,135.026d@018_0160 somādityānvayāḥ sarve rāghavāḥ kuravas tathā
13,135.026d@018_0161 paṭhanti śucayo nityaṃ sāvitrīṃ prāṇināṃ gatim
13,135.026d@018_0162 abhyāśe nityaṃ devānāṃ saptarṣīṇāṃ dhruvasya ca
13,135.026d@018_0163 mokṣaṇaṃ sarvakṛcchrāṇāṃ mocayaty aśubhāt sadā
13,135.026d@018_0164 vṛddhaiḥ kāśyapagautamaprabhṛtibhir bhṛgvaṅgirotryādibhiḥ
13,135.026d@018_0165 śukrāgastyabṛhaspatiprabhṛtibhir brahmarṣibhiḥ sevitam
13,135.026d@018_0166 bhāradvājamataṃ ṛcīkatanayaiḥ prāptaṃ vasiṣṭhāt punaḥ
13,135.026d@018_0167 sāvitrīm adhigamya śakravasubhiḥ kṛtsnā jitā dānavāḥ
13,135.026d@018_0168 yo gośataṃ kanakaśṛṅgamayaṃ dadāti
13,135.026d@018_0169 viprāya vedaviduṣe ca bahuśrutāya
13,135.026d@018_0170 divyāṃ ca bhāratakathāṃ kathayec ca nityaṃ
13,135.026d@018_0171 tulyaṃ phalaṃ bhavati tasya ca tasya caiva
13,135.026d@018_0172 dharmo vivardhati bhṛgoḥ parikīrtanena
13,135.026d@018_0173 vīryaṃ vivardhati vasiṣṭhanamonatena
13,135.026d@018_0174 saṃgrāmajid bhavati caiva raghuṃ namasyan
13,135.026d@018_0175 syād aśvinau ca parikīrtayato na rogaḥ
13,135.026d@018_0176 eṣā te kathitā rājan sāvitrī brahma śāśvatī
13,135.026d@018_0177 vivakṣur asi yac cānyat tat te vakṣyāmi bhārata
13,135.027a sarvagaḥ sarvavid bhānur viṣvakseno janārdanaḥ
13,135.027c vedo vedavid avyaṅgo vedāṅgo vedavit kaviḥ
13,135.028a lokādhyakṣaḥ surādhyakṣo dharmādhyakṣaḥ kṛtākṛtaḥ
13,135.028c caturātmā caturvyūhaś caturdaṃṣṭraś caturbhujaḥ
13,135.029a bhrājiṣṇur bhojanaṃ bhoktā sahiṣṇur jagadādijaḥ
13,135.029c anagho vijayo jetā viśvayoniḥ punarvasuḥ
13,135.030a upendro vāmanaḥ prāṃśur amoghaḥ śucir ūrjitaḥ
13,135.030c atīndraḥ saṃgrahaḥ sargo dhṛtātmā niyamo yamaḥ
13,135.031a vedyo vaidyaḥ sadāyogī vīrahā mādhavo madhuḥ
13,135.031c atīndriyo mahāmāyo mahotsāho mahābalaḥ
13,135.032a mahābuddhir mahāvīryo mahāśaktir mahādyutiḥ
13,135.032c anirdeśyavapuḥ śrīmān ameyātmā mahādridhṛk
13,135.033a maheṣvāso mahībhartā śrīnivāsaḥ satāṃ gatiḥ
13,135.033c aniruddhaḥ surānando govindo govidāṃ patiḥ
13,135.034a marīcir damano haṃsaḥ suparṇo bhujagottamaḥ
13,135.034c hiraṇyanābhaḥ sutapāḥ padmanābhaḥ prajāpatiḥ
13,135.035a amṛtyuḥ sarvadṛk siṃhaḥ saṃdhātā saṃdhimān sthiraḥ
13,135.035c ajo durmarṣaṇaḥ śāstā viśrutātmā surārihā
13,135.036a gurur gurutamo dhāma satyaḥ satyaparākramaḥ
13,135.036c nimiṣo 'nimiṣaḥ sragvī vācaspatir udāradhīḥ
13,135.037a agraṇīr grāmaṇīḥ śrīmān nyāyo netā samīraṇaḥ
13,135.037c sahasramūrdhā viśvātmā sahasrākṣaḥ sahasrapāt
13,135.038a āvartano nivṛttātmā saṃvṛtaḥ saṃpramardanaḥ
13,135.038c ahaḥ saṃvartako vahnir anilo dharaṇīdharaḥ
13,135.039a suprasādaḥ prasannātmā viśvadhṛg viśvabhug vibhuḥ
13,135.039c satkartā satkṛtaḥ sādhur jahnur nārāyaṇo naraḥ
13,135.040a asaṃkhyeyo 'prameyātmā viśiṣṭaḥ śiṣṭakṛc chuciḥ
13,135.040c siddhārthaḥ siddhasaṃkalpaḥ siddhidaḥ siddhisādhanaḥ
13,135.041a vṛṣāhī vṛṣabho viṣṇur vṛṣaparvā vṛṣodaraḥ
13,135.041c vardhano vardhamānaś ca viviktaḥ śrutisāgaraḥ
13,135.042a subhujo durdharo vāgmī mahendro vasudo vasuḥ
13,135.042c naikarūpo bṛhadrūpaḥ śipiviṣṭaḥ prakāśanaḥ
13,135.043a ojas tejo dyutidharaḥ prakāśātmā pratāpanaḥ
13,135.043c ṛddhaḥ spaṣṭākṣaro mantraś candrāṃśur bhāskaradyutiḥ
13,135.044a amṛtāṃśūdbhavo bhānuḥ śaśabinduḥ sureśvaraḥ
13,135.044c auṣadhaṃ jagataḥ setuḥ satyadharmaparākramaḥ
13,135.045a bhūtabhavyabhavannāthaḥ pavanaḥ pāvano 'nilaḥ
13,135.045c kāmahā kāmakṛt kāntaḥ kāmaḥ kāmapradaḥ prabhuḥ
13,135.046a yugādikṛd yugāvarto naikamāyo mahāśanaḥ
13,135.046c adṛśyo vyaktarūpaś ca sahasrajid anantajit
13,135.047a iṣṭo viśiṣṭaḥ śiṣṭeṣṭaḥ śikhaṇḍī nahuṣo vṛṣaḥ
13,135.047c krodhahā krodhakṛt kartā viśvabāhur mahīdharaḥ
13,135.048a acyutaḥ prathitaḥ prāṇaḥ prāṇado vāsavānujaḥ
13,135.048c apāṃ nidhir adhiṣṭhānam apramattaḥ pratiṣṭhitaḥ
13,135.049a skandaḥ skandadharo dhuryo varado vāyuvāhanaḥ
13,135.049c vāsudevo bṛhadbhānur ādidevaḥ puraṃdaraḥ
13,135.050a aśokas tāraṇas tāraḥ śūraḥ śaurir janeśvaraḥ
13,135.050c anukūlaḥ śatāvartaḥ padmī padmanibhekṣaṇaḥ
13,135.051a padmanābho 'ravindākṣaḥ padmagarbhaḥ śarīrabhṛt
13,135.051c maharddhir ṛddho vṛddhātmā mahākṣo garuḍadhvajaḥ
13,135.052a atulaḥ śarabho bhīmaḥ samayajño havir hariḥ
13,135.052c sarvalakṣaṇalakṣaṇyo lakṣmīvān samitiṃjayaḥ
13,135.053a vikṣaro rohito mārgo hetur dāmodaraḥ sahaḥ
13,135.053c mahīdharo mahābhāgo vegavān amitāśanaḥ
13,135.054a udbhavaḥ kṣobhaṇo devaḥ śrīgarbhaḥ parameśvaraḥ
13,135.054c karaṇaṃ kāraṇaṃ kartā vikartā gahano guhaḥ
13,135.055a vyavasāyo vyavasthānaḥ saṃsthānaḥ sthānado dhruvaḥ
13,135.055c pararddhiḥ paramaḥ spaṣṭas tuṣṭaḥ puṣṭaḥ śubhekṣaṇaḥ
13,135.056a rāmo virāmo virato mārgo neyo nayo 'nayaḥ
13,135.056c vīraḥ śaktimatāṃ śreṣṭho dharmo dharmavid uttamaḥ
13,135.057a vaikuṇṭhaḥ puruṣaḥ prāṇaḥ prāṇadaḥ praṇavaḥ pṛthuḥ
13,135.057c hiraṇyagarbhaḥ śatrughno vyāpto vāyur adhokṣajaḥ
13,135.058a ṛtuḥ sudarśanaḥ kālaḥ parameṣṭhī parigrahaḥ
13,135.058c ugraḥ saṃvatsaro dakṣo viśrāmo viśvadakṣiṇaḥ
13,135.059a vistāraḥ sthāvaraḥ sthāṇuḥ pramāṇaṃ bījam avyayam
13,135.059c artho 'nartho mahākośo mahābhogo mahādhanaḥ
13,135.060a anirviṇṇaḥ sthaviṣṭho bhūr dharmayūpo mahāmakhaḥ
13,135.060c nakṣatranemir nakṣatrī kṣamaḥ kṣāmaḥ samīhanaḥ
13,135.061a yajña ijyo mahejyaś ca kratuḥ satraṃ satāṃ gatiḥ
13,135.061c sarvadarśī vimuktātmā sarvajño jñānam uttamam
13,135.062a suvrataḥ sumukhaḥ sūkṣmaḥ sughoṣaḥ sukhadaḥ suhṛt
13,135.062c manoharo jitakrodho vīrabāhur vidāraṇaḥ
13,135.063a svāpanaḥ svavaśo vyāpī naikātmā naikakarmakṛt
13,135.063c vatsaro vatsalo vatsī ratnagarbho dhaneśvaraḥ
13,135.064a dharmagub dharmakṛd dharmī sad asat kṣaram akṣaram
13,135.064c avijñātā sahasrāṃśur vidhātā kṛtalakṣaṇaḥ
13,135.065a gabhastinemiḥ sattvasthaḥ siṃho bhūtamaheśvaraḥ
13,135.065c ādidevo mahādevo deveśo devabhṛd guruḥ
13,135.066a uttaro gopatir goptā jñānagamyaḥ purātanaḥ
13,135.066c śarīrabhūtabhṛd bhoktā kapīndro bhūridakṣiṇaḥ
13,135.067a somapo 'mṛtapaḥ somaḥ purujit purusattamaḥ
13,135.067c vinayo jayaḥ satyasaṃdho dāśārhaḥ sātvatāṃ patiḥ
13,135.068a jīvo vinayitā sākṣī mukundo 'mitavikramaḥ
13,135.068c ambhonidhir anantātmā mahodadhiśayo 'ntakaḥ
13,135.069a ajo mahārhaḥ svābhāvyo jitāmitraḥ pramodanaḥ
13,135.069c ānando nandano nandaḥ satyadharmā trivikramaḥ
13,135.070a maharṣiḥ kapilācāryaḥ kṛtajño medinīpatiḥ
13,135.070c tripadas tridaśādhyakṣo mahāśṛṅgaḥ kṛtāntakṛt
13,135.071a mahāvarāho govindaḥ suṣeṇaḥ kanakāṅgadī
13,135.071c guhyo gabhīro gahano guptaś cakragadādharaḥ
13,135.072a vedhāḥ svāṅgo 'jitaḥ kṛṣṇo dṛḍhaḥ saṃkarṣaṇo 'cyutaḥ
13,135.072c varuṇo vāruṇo vṛkṣaḥ puṣkarākṣo mahāmanāḥ
13,135.073a bhagavān bhagahā nandī vanamālī halāyudhaḥ
13,135.073c ādityo jyotir ādityaḥ sahiṣṇur gatisattamaḥ
13,135.074a sudhanvā khaṇḍaparaśur dāruṇo draviṇapradaḥ
13,135.074c divaḥspṛk sarvadṛg vyāso vācaspatir ayonijaḥ
13,135.075a trisāmā sāmagaḥ sāma nirvāṇaṃ bheṣajaṃ bhiṣak
13,135.075c saṃnyāsakṛc chamaḥ śānto niṣṭhā śāntiḥ parāyaṇam
13,135.076a śubhāṅgaḥ śāntidaḥ sraṣṭā kumudaḥ kuvaleśayaḥ
13,135.076c gohito gopatir goptā vṛṣabhākṣo vṛṣapriyaḥ
13,135.077a anivartī nivṛttātmā saṃkṣeptā kṣemakṛc chivaḥ
13,135.077c śrīvatsavakṣāḥ śrīvāsaḥ śrīpatiḥ śrīmatāṃ varaḥ
13,135.078a śrīdaḥ śrīśaḥ śrīnivāsaḥ śrīnidhiḥ śrīvibhāvanaḥ
13,135.078c śrīdharaḥ śrīkaraḥ śreyaḥ śrīmāṃl lokatrayāśrayaḥ
13,135.079a svakṣaḥ svaṅgaḥ śatānando nandir jyotir gaṇeśvaraḥ
13,135.079c vijitātmā vidheyātmā satkīrtiś chinnasaṃśayaḥ
13,135.080a udīrṇaḥ sarvataścakṣur anīśaḥ śāśvataḥ sthiraḥ
13,135.080c bhūśayo bhūṣaṇo bhūtir viśokaḥ śokanāśanaḥ
13,135.081a arciṣmān arcitaḥ kumbho viśuddhātmā viśodhanaḥ
13,135.081c aniruddho 'pratirathaḥ pradyumno 'mitavikramaḥ
13,135.082a kālaneminihā vīraḥ śūraḥ śaurir janeśvaraḥ
13,135.082c trilokātmā trilokeśaḥ keśavaḥ keśihā hariḥ
13,135.083a kāmadevaḥ kāmapālaḥ kāmī kāntaḥ kṛtāgamaḥ
13,135.083c anirdeśyavapur viṣṇur vīro 'nanto dhanaṃjayaḥ
13,135.084a brahmaṇyo brahmakṛd brahmā brahma brahmavivardhanaḥ
13,135.084c brahmavid brāhmaṇo brahmī brahmajño brāhmaṇapriyaḥ
13,135.085a mahākramo mahākarmā mahātejā mahoragaḥ
13,135.085c mahākratur mahāyajvā mahāyajño mahāhaviḥ
13,135.086a stavyaḥ stavapriyaḥ stotraṃ stutiḥ stotā raṇapriyaḥ
13,135.086c pūrṇaḥ pūrayitā puṇyaḥ puṇyakīrtir anāmayaḥ
13,135.087a manojavas tīrthakaro vasuretā vasupradaḥ
13,135.087c vasuprado vāsudevo vasur vasumanā haviḥ
13,135.088a sadgatiḥ satkṛtiḥ sattā sadbhūtiḥ satparāyaṇaḥ
13,135.088c śūraseno yaduśreṣṭhaḥ sannivāsaḥ suyāmunaḥ
13,135.089a bhūtāvāso vāsudevo sarvāsunilayo 'nalaḥ
13,135.089c darpahā darpado dṛpto durdharo 'thāparājitaḥ
13,135.090a viśvamūrtir mahāmūrtir dīptamūrtir amūrtimān
13,135.090c anekamūrtir avyaktaḥ śatamūrtiḥ śatānanaḥ
13,135.091a eko naikaḥ savaḥ kaḥ kiṃ yat tat padam anuttamam
13,135.091c lokabandhur lokanātho mādhavo bhaktavatsalaḥ
13,135.092a suvarṇavarṇo hemāṅgo varāṅgaś candanāṅgadī
13,135.092c vīrahā viṣamaḥ śūnyo ghṛtāśīr acalaś calaḥ
13,135.093a amānī mānado mānyo lokasvāmī trilokadhṛk
13,135.093c sumedhā medhajo dhanyaḥ satyamedhā dharādharaḥ
13,135.094a tejo vṛṣo dyutidharaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
13,135.094c pragraho nigraho 'vyagro naikaśṛṅgo gadāgrajaḥ
13,135.095a caturmūrtiś caturbāhuś caturvyūhaś caturgatiḥ
13,135.095c caturātmā caturbhāvaś caturvedavid ekapāt
13,135.096a samāvarto nivṛttātmā durjayo duratikramaḥ
13,135.096c durlabho durgamo durgo durāvāso durārihā
13,135.097a śubhāṅgo lokasāraṅgaḥ sutantus tantuvardhanaḥ
13,135.097c indrakarmā mahākarmā kṛtakarmā kṛtāgamaḥ
13,135.098a udbhavaḥ sundaraḥ sundo ratnanābhaḥ sulocanaḥ
13,135.098c arko vājasanaḥ śṛṅgī jayantaḥ sarvavij jayī
13,135.099a suvarṇabindur akṣobhyaḥ sarvavāg īśvareśvaraḥ
13,135.099c mahāhrado mahāgarto mahābhūto mahānidhiḥ
13,135.100a kumudaḥ kuṃdaraḥ kundaḥ parjanyaḥ pavano 'nilaḥ
13,135.100c amṛtāṃśo 'mṛtavapuḥ sarvajñaḥ sarvatomukhaḥ
13,135.101a sulabhaḥ suvrataḥ siddhaḥ śatrujic chatrutāpanaḥ
13,135.101c nyagrodhodumbaro 'śvatthaś cāṇūrāndhraniṣūdanaḥ
13,135.102a sahasrārciḥ saptajihvaḥ saptaidhāḥ saptavāhanaḥ
13,135.102c amūrtir anagho 'cintyo bhayakṛd bhayanāśanaḥ
13,135.103a aṇur bṛhat kṛśaḥ sthūlo guṇabhṛn nirguṇo mahān
13,135.103c adhṛtaḥ svadhṛtaḥ svāsyaḥ prāgvaṃśo vaṃśavardhanaḥ
13,135.104a bhārabhṛt kathito yogī yogīśaḥ sarvakāmadaḥ
13,135.104c āśramaḥ śramaṇaḥ kṣāmaḥ suparṇo vāyuvāhanaḥ
13,135.105a dhanurdharo dhanurvedo daṇḍo damayitā damaḥ
13,135.105c aparājitaḥ sarvasaho niyantā niyamo yamaḥ
13,135.106a sattvavān sāttvikaḥ satyaḥ satyadharmaparāyaṇaḥ
13,135.106c abhiprāyaḥ priyārho 'rhaḥ priyakṛt prītivardhanaḥ
13,135.107a vihāyasagatir jyotiḥ surucir hutabhug vibhuḥ
13,135.107c ravir virocanaḥ sūryaḥ savitā ravilocanaḥ
13,135.108a ananto hutabhug bhoktā sukhado naikado 'grajaḥ
13,135.108c anirviṇṇaḥ sadāmarṣī lokādhiṣṭhānam adbhutam
13,135.109a sanāt sanātanatamaḥ kapilaḥ kapir avyayaḥ
13,135.109c svastidaḥ svastikṛt svasti svastibhuk svastidakṣiṇaḥ
13,135.110a araudraḥ kuṇḍalī cakrī vikramy ūrjitaśāsanaḥ
13,135.110c śabdātigaḥ śabdasahaḥ śiśiraḥ śarvarīkaraḥ
13,135.111a akrūraḥ peśalo dakṣo dakṣiṇaḥ kṣamiṇāṃ varaḥ
13,135.111c vidvattamo vītabhayaḥ puṇyaśravaṇakīrtanaḥ
13,135.112a uttāraṇo duṣkṛtihā puṇyo duḥsvapnanāśanaḥ
13,135.112c vīrahā rakṣaṇaḥ santo jīvanaḥ paryavasthitaḥ
13,135.113a anantarūpo 'nantaśrīr jitamanyur bhayāpahaḥ
13,135.113c caturasro gabhīrātmā vidiśo vyādiśo diśaḥ
13,135.114a anādir bhūr bhuvo lakṣmīḥ suvīro rucirāṅgadaḥ
13,135.114c janano janajanmādir bhīmo bhīmaparākramaḥ
13,135.115a ādhāranilayo dhātā puṣpahāsaḥ prajāgaraḥ
13,135.115c ūrdhvagaḥ satpathācāraḥ prāṇadaḥ praṇavaḥ paṇaḥ
13,135.116a pramāṇaṃ prāṇanilayaḥ prāṇakṛt prāṇajīvanaḥ
13,135.116c tattvaṃ tattvavid ekātmā janmamṛtyujarātigaḥ
13,135.117a bhūr bhuvaḥ svas tarus tāraḥ savitā prapitāmahaḥ
13,135.117c yajño yajñapatir yajvā yajñāṅgo yajñavāhanaḥ
13,135.118a yajñabhṛd yajñakṛd yajñī yajñabhug yajñasādhanaḥ
13,135.118c yajñāntakṛd yajñaguhyam annam annāda eva ca
13,135.119a ātmayoniḥ svayaṃjāto vaikhānaḥ sāmagāyanaḥ
13,135.119c devakīnandanaḥ sraṣṭā kṣitīśaḥ pāpanāśanaḥ
13,135.120a śaṅkhabhṛn nandakī cakrī śārṅgadhanvā gadādharaḥ
13,135.120c rathāṅgapāṇir akṣobhyaḥ sarvapraharaṇāyudhaḥ
13,135.121a itīdaṃ kīrtanīyasya keśavasya mahātmanaḥ
13,135.121c nāmnāṃ sahasraṃ divyānām aśeṣeṇa prakīrtitam
13,135.122a ya idaṃ śṛṇuyān nityaṃ yaś cāpi parikīrtayet
13,135.122c nāśubhaṃ prāpnuyāt kiṃ cit so 'mutreha ca mānavaḥ
13,135.123a vedāntago brāhmaṇaḥ syāt kṣatriyo vijayī bhavet
13,135.123c vaiśyo dhanasamṛddhaḥ syāc chūdraḥ sukham avāpnuyāt
13,135.124a dharmārthī prāpnuyād dharmam arthārthī cārtham āpnuyāt
13,135.124c kāmān avāpnuyāt kāmī prajārthī cāpnuyāt prajāḥ
13,135.125a bhaktimān yaḥ sadotthāya śucis tadgatamānasaḥ
13,135.125c sahasraṃ vāsudevasya nāmnām etat prakīrtayet
13,135.126a yaśaḥ prāpnoti vipulaṃ jñātiprādhānyam eva ca
13,135.126c acalāṃ śriyam āpnoti śreyaś cāpnoty anuttamam
13,135.127a na bhayaṃ kva cid āpnoti vīryaṃ tejaś ca vindati
13,135.127c bhavaty arogo dyutimān balarūpaguṇānvitaḥ
13,135.128a rogārto mucyate rogād baddho mucyeta bandhanāt
13,135.128c bhayān mucyeta bhītaś ca mucyetāpanna āpadaḥ
13,135.129a durgāṇy atitaraty āśu puruṣaḥ puruṣottamam
13,135.129c stuvan nāmasahasreṇa nityaṃ bhaktisamanvitaḥ
13,135.130a vāsudevāśrayo martyo vāsudevaparāyaṇaḥ
13,135.130c sarvapāpaviśuddhātmā yāti brahma sanātanam
13,135.131a na vāsudevabhaktānām aśubhaṃ vidyate kva cit
13,135.131c janmamṛtyujarāvyādhibhayaṃ vāpy upajāyate
13,135.132a imaṃ stavam adhīyānaḥ śraddhābhaktisamanvitaḥ
13,135.132c yujyetātmasukhakṣāntiśrīdhṛtismṛtikīrtibhiḥ
13,135.133a na krodho na ca mātsaryaṃ na lobho nāśubhā matiḥ
13,135.133c bhavanti kṛtapuṇyānāṃ bhaktānāṃ puruṣottame
13,135.134a dyauḥ sacandrārkanakṣatrā khaṃ diśo bhūr mahodadhiḥ
13,135.134c vāsudevasya vīryeṇa vidhṛtāni mahātmanaḥ
13,135.135a sasurāsuragandharvaṃ sayakṣoragarākṣasam
13,135.135c jagad vaśe vartatedaṃ kṛṣṇasya sacarācaram
13,135.136a indriyāṇi mano buddhiḥ sattvaṃ tejo balaṃ dhṛtiḥ
13,135.136c vāsudevātmakāny āhuḥ kṣetraṃ kṣetrajña eva ca
13,135.137a sarvāgamānām ācāraḥ prathamaṃ parikalpyate
13,135.137c ācāraprabhavo dharmo dharmasya prabhur acyutaḥ
13,135.138a ṛṣayaḥ pitaro devā mahābhūtāni dhātavaḥ
13,135.138c jaṅgamājaṅgamaṃ cedaṃ jagan nārāyaṇodbhavam
13,135.139a yogo jñānaṃ tathā sāṃkhyaṃ vidyāḥ śilpāni karma ca
13,135.139c vedāḥ śāstrāṇi vijñānam etat sarvaṃ janārdanāt
13,135.140a eko viṣṇur mahad bhūtaṃ pṛthag bhūtāny anekaśaḥ
13,135.140c trīṃl lokān vyāpya bhūtātmā bhuṅkte viśvabhug avyayaḥ
13,135.141a imaṃ stavaṃ bhagavato viṣṇor vyāsena kīrtitam
13,135.141c paṭhed ya icchet puruṣaḥ śreyaḥ prāptuṃ sukhāni ca
13,135.141d*0634_01 etat stotraṃ bhagavatā vyāsena parikīrtitam
13,135.141d*0634_02 yaḥ paṭhec chṛṇuyād vāpi śreyaḥ prāpnoty anuttamam
13,135.142a viśveśvaram ajaṃ devaṃ jagataḥ prabhavāpyayam
13,135.142c bhajanti ye puṣkarākṣaṃ na te yānti parābhavam
13,135.142d*0635_00 arjuna uvāca
13,135.142d*0635_01 padmapatraviśālākṣa padmanābha surottama
13,135.142d*0635_02 śrībhagavān uvāca
13,135.142d*0635_02 bhaktānām anuraktānāṃ trātā bhava janārdana
13,135.142d*0635_03 yo māṃ nāmasahasreṇa stotum icchati pāṇḍava
13,135.142d*0635_04 so 'ham ekena ślokena stuta eva na saṃśayaḥ
13,135.142d*0635_05 namo 'stv anantāya sahasramūrtaye
13,135.142d*0635_06 sahasrapādākṣiśirorubāhave
13,135.142d*0635_07 sahasranāmne puruṣāya śāśvate
13,135.142d*0635_08 sahasrakoṭīyugadhāriṇe namaḥ
13,135.142d*0636_00 arjuna uvāca
13,135.142d*0636_01 vāsanād vāsudevasya vāsitaṃ te jagattrayam
13,135.142d*0636_02 sarvabhūtanivāso 'si vāsudeva namo 'stu te
13,135.142d*0637_01 namo 'stu te vyāsa viśālabuddhe
13,135.142d*0637_02 phullāravindāyatapatranetra
13,135.142d*0637_03 yena tvayā bhāratatailapūrṇaḥ
13,135.142d*0637_04 prajvālito jñānamayaḥ pradīpaḥ
13,135.142d*0637_05 eṣa niṣkaṇṭakaḥ panthā yatra saṃpūjyate hariḥ
13,135.142d*0637_06 kupathaṃ taṃ vijānīyād govindarahitāgamam
13,135.142d*0637_06 rudra uvāca
13,135.142d*0637_07 rāma rāmeti rāmeti rame rāme manorame
13,135.142d*0637_08 śrīsahasranāmatattulyaṃ rāmanāma varānane
13,135.142d*0638_01 iti stutvā hṛṣīkeśaṃ pārthas tūṣṇīṃ sthitas tataḥ
13,135.142d*0639_01 namo brahmaṇyadevāya gobrāhmaṇahitāya ca
13,135.142d*0639_02 jagaddhitāya kṛṣṇāya govindāya namo namaḥ
13,135.142d*0639_03 ākāśāt patitaṃ toyaṃ yathā gacchati sāgaram
13,135.142d*0639_04 sarvadevanamaskāraḥ keśavaṃ prati gacchati
13,135.142d*0639_05 sarvavedeṣu yat puṇyaṃ sarvavedeṣu yat phalam
13,135.142d*0639_06 tat phalaṃ puruṣa āpnoti stutvā devaṃ janārdanam
13,135.142d*0640_01 jitaṃ te puṇḍarīkākṣa namas te viśvabhāvana
13,135.142d*0640_02 namas te 'stu hṛṣīkeśa mahāpuruṣapūrvaja
13,136.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,136.001a ke pūjyāḥ ke namaskāryāḥ kathaṃ varteta keṣu ca
13,136.001c kimācāraḥ kīdṛśeṣu pitāmaha na riṣyate
13,136.002 bhīṣma uvāca
13,136.002a brāhmaṇānāṃ paribhavaḥ sādayed api devatāḥ
13,136.002c brāhmaṇānāṃ namaskartā yudhiṣṭhira na riṣyate
13,136.003a te pūjyās te namaskāryā vartethās teṣu putravat
13,136.003c te hi lokān imān sarvān dhārayanti manīṣiṇaḥ
13,136.004a brāhmaṇāḥ sarvalokānāṃ mahānto dharmasetavaḥ
13,136.004c dhanatyāgābhirāmāś ca vāksaṃyamaratāś ca ye
13,136.005a ramaṇīyāś ca bhūtānāṃ nidhānaṃ ca dhṛtavratāḥ
13,136.005c praṇetāraś ca lokānāṃ śāstrāṇāṃ ca yaśasvinaḥ
13,136.006a tapo yeṣāṃ dhanaṃ nityaṃ vāk caiva vipulaṃ balam
13,136.006b*0641_01 mahātmanāṃ jñānavidāṃ tapa eva dhanaṃ param
13,136.006c prabhavaś cāpi dharmāṇāṃ dharmajñāḥ sūkṣmadarśinaḥ
13,136.007a dharmakāmāḥ sthitā dharme sukṛtair dharmasetavaḥ
13,136.007c yān upāśritya jīvanti prajāḥ sarvāś caturvidhāḥ
13,136.008a panthānaḥ sarvanetāro yajñavāhāḥ sanātanāḥ
13,136.008c pitṛpaitāmahīṃ gurvīm udvahanti dhuraṃ sadā
13,136.009a dhuri ye nāvasīdanti viṣame sadgavā iva
13,136.009c pitṛdevātithimukhā havyakavyāgrabhojinaḥ
13,136.010a bhojanād eva ye lokāṃs trāyante mahato bhayāt
13,136.010c dīpāḥ sarvasya lokasya cakṣuś cakṣuṣmatām api
13,136.011a sarvaśilpādinidhayo nipuṇāḥ sūkṣmadarśinaḥ
13,136.011c gatijñāḥ sarvabhūtānām adhyātmagaticintakāḥ
13,136.012a ādimadhyāvasānānāṃ jñātāraś chinnasaṃśayāḥ
13,136.012c parāvaraviśeṣajñā gantāraḥ paramāṃ gatim
13,136.013a vimuktā dhutapāpmāno nirdvaṃdvā niṣparigrahāḥ
13,136.013c mānārhā mānitā nityaṃ jñānavidbhir mahātmabhiḥ
13,136.014a candane malapaṅke ca bhojane 'bhojane samāḥ
13,136.014c samaṃ yeṣāṃ dukūlaṃ ca śāṇakṣaumājināni ca
13,136.015a tiṣṭheyur apy abhuñjānā bahūni divasāny api
13,136.015c śoṣayeyuś ca gātrāṇi svādhyāyaiḥ saṃyatendriyāḥ
13,136.016a adaivaṃ daivataṃ kuryur daivataṃ cāpy adaivatam
13,136.016c lokān anyān sṛjeyuś ca lokapālāṃś ca kopitāḥ
13,136.017a apeyaḥ sāgaro yeṣām abhiśāpān mahātmanām
13,136.017c yeṣāṃ kopāgnir adyāpi daṇḍake nopaśāmyati
13,136.018a devānām api ye devāḥ kāraṇaṃ kāraṇasya ca
13,136.018c pramāṇasya pramāṇaṃ ca kas tān abhibhaved budhaḥ
13,136.019a yeṣāṃ vṛddhaś ca bālaś ca sarvaḥ saṃmānam arhati
13,136.019b*0642_01 teṣāṃ vṛddhāś ca bālāś ca sarve sanmārgadarśinaḥ
13,136.019c tapovidyāviśeṣāt tu mānayanti parasparam
13,136.020a avidvān brāhmaṇo devaḥ pātraṃ vai pāvanaṃ mahat
13,136.020c vidvān bhūyastaro devaḥ pūrṇasāgarasaṃnibhaḥ
13,136.021a avidvāṃś caiva vidvāṃś ca brāhmaṇo daivataṃ mahat
13,136.021c praṇītaś cāpraṇītaś ca yathāgnir daivataṃ mahat
13,136.022a śmaśāne hy api tejasvī pāvako naiva duṣyati
13,136.022c havir yajñeṣu ca vahan bhūya evābhiśobhate
13,136.023a evaṃ yady apy aniṣṭeṣu vartate sarvakarmasu
13,136.023c sarvathā brāhmaṇo mānyo daivataṃ viddhi tat param
13,137.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,137.001a kāṃ tu brāhmaṇapūjāyāṃ vyuṣṭiṃ dṛṣṭvā janādhipa
13,137.001c kaṃ vā karmodayaṃ matvā tān arcasi mahāmate
13,137.002 bhīṣma uvāca
13,137.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
13,137.002c pavanasya ca saṃvādam arjunasya ca bhārata
13,137.003a sahasrabhujabhṛc chrīmān kārtavīryo 'bhavat prabhuḥ
13,137.003c asya lokasya sarvasya māhiṣmatyāṃ mahābalaḥ
13,137.004a sa tu ratnākaravatīṃ sadvīpāṃ sāgarāmbarām
13,137.004c śaśāsa sarvāṃ pṛthivīṃ haihayaḥ satyavikramaḥ
13,137.005a svavittaṃ tena dattaṃ tu dattātreyāya kāraṇe
13,137.005c kṣatradharmaṃ puraskṛtya vinayaṃ śrutam eva ca
13,137.006a ārādhayām āsa ca taṃ kṛtavīryātmajo munim
13,137.006c nyamantrayata saṃhṛṣṭaḥ sa dvijaś ca varais tribhiḥ
13,137.007a sa varaiś chanditas tena nṛpo vacanam abravīt
13,137.007c sahasrabāhur bhūyāṃ vai camūmadhye gṛhe 'nyathā
13,137.008a mama bāhusahasraṃ tu paśyantāṃ sainikā raṇe
13,137.008c vikrameṇa mahīṃ kṛtsnāṃ jayeyaṃ vipulavrata
13,137.008e tāṃ ca dharmeṇa saṃprāpya pālayeyam atandritaḥ
13,137.009a caturthaṃ tu varaṃ yāce tvām ahaṃ dvijasattama
13,137.009c taṃ mamānugrahakṛte dātum arhasy anindita
13,137.009e anuśāsantu māṃ santo mithyāvṛttaṃ tadāśrayam
13,137.010a ity uktaḥ sa dvijaḥ prāha tathāstv iti narādhipam
13,137.010c evaṃ samabhavaṃs tasya varās te dīptatejasaḥ
13,137.011a tataḥ sa ratham āsthāya jvalanārkasamadyutiḥ
13,137.011c abravīd vīryasaṃmohāt ko nv asti sadṛśo mayā
13,137.011e vīryadhairyayaśaḥśaucair vikrameṇaujasāpi vā
13,137.012a tadvākyānte cāntarikṣe vāg uvācāśarīriṇī
13,137.012c na tvaṃ mūḍha vijānīṣe brāhmaṇaṃ kṣatriyād varam
13,137.012e sahito brāhmaṇeneha kṣatriyo rakṣati prajāḥ
13,137.013 arjuna uvāca
13,137.013a kuryāṃ bhūtāni tuṣṭo 'haṃ kruddho nāśaṃ tathā naye
13,137.013c karmaṇā manasā vācā na matto 'sti varo dvijaḥ
13,137.014a pūrvo brahmottaro vādo dvitīyaḥ kṣatriyottaraḥ
13,137.014c tvayoktau yau tu tau hetū viśeṣas tv atra dṛśyate
13,137.015a brāhmaṇāḥ saṃśritāḥ kṣatraṃ na kṣatraṃ brāhmaṇāśritam
13,137.015c śritān brahmopadhā viprāḥ khādanti kṣatriyān bhuvi
13,137.016a kṣatriyeṣv āśrito dharmaḥ prajānāṃ paripālanam
13,137.016c kṣatrād vṛttir brāhmaṇānāṃ taiḥ kathaṃ brāhmaṇo varaḥ
13,137.017a sarvabhūtapradhānāṃs tān bhaikṣavṛttīn ahaṃ sadā
13,137.017c ātmasaṃbhāvitān viprān sthāpayāmy ātmano vaśe
13,137.018a kathitaṃ hy anayā satyaṃ gāyatryā kanyayā divi
13,137.018c vijeṣyāmy avaśān sarvān brāhmaṇāṃś carmavāsasaḥ
13,137.019a na ca māṃ cyāvayed rāṣṭrāt triṣu lokeṣu kaś cana
13,137.019c devo vā mānuṣo vāpi tasmāj jyeṣṭho dvijād aham
13,137.020a adya brahmottaraṃ lokaṃ kariṣye kṣatriyottaram
13,137.020c na hi me saṃyuge kaś cit soḍhum utsahate balam
13,137.021a arjunasya vacaḥ śrutvā vitrastābhūn niśācarī
13,137.021c athainam antarikṣasthas tato vāyur abhāṣata
13,137.022a tyajainaṃ kaluṣaṃ bhāvaṃ brāhmaṇebhyo namaskuru
13,137.022c eteṣāṃ kurvataḥ pāpaṃ rāṣṭrakṣobho hi te bhavet
13,137.023a atha vā tvāṃ mahīpāla śamayiṣyanti vai dvijāḥ
13,137.023c nirasiṣyanti vā rāṣṭrād dhatotsāhaṃ mahābalāḥ
13,137.024a taṃ rājā kas tvam ity āha tatas taṃ prāha mārutaḥ
13,137.024c vāyur vai devadūto 'smi hitaṃ tvāṃ prabravīmy aham
13,137.025 arjuna uvāca
13,137.025a aho tvayādya vipreṣu bhaktirāgaḥ pradarśitaḥ
13,137.025c yādṛśaṃ pṛthivī bhūtaṃ tādṛśaṃ brūhi vai dvijam
13,137.026a vāyor vā sadṛśaṃ kiṃ cid brūhi tvaṃ brāhmaṇottamam
13,137.026c apāṃ vai sadṛśaṃ brūhi sūryasya nabhaso 'pi vā
13,138.001 vāyur uvāca
13,138.001a śṛṇu mūḍha guṇān kāṃś cid brāhmaṇānāṃ mahātmanām
13,138.001c ye tvayā kīrtitā rājaṃs tebhyo 'tha brāhmaṇo varaḥ
13,138.002a tyaktvā mahītvaṃ bhūmis tu spardhayāṅganṛpasya ha
13,138.002c nāśaṃ jagāma tāṃ vipro vyaṣṭambhayata kaśyapaḥ
13,138.003a akṣayā brāhmaṇā rājan divi ceha ca nityadā
13,138.003c apibat tejasā hy āpaḥ svayam evāṅgirāḥ purā
13,138.004a sa tāḥ piban kṣīram iva nātṛpyata mahātapāḥ
13,138.004c apūrayan mahaughena mahīṃ sarvāṃ ca pārthiva
13,138.005a tasminn ahaṃ ca kruddhe vai jagat tyaktvā tato gataḥ
13,138.005c vyatiṣṭham agnihotre ca ciram aṅgiraso bhayāt
13,138.006a abhiśaptaś ca bhagavān gautamena puraṃdaraḥ
13,138.006c ahalyāṃ kāmayāno vai dharmārthaṃ ca na hiṃsitaḥ
13,138.007a tathā samudro nṛpate pūrṇo mṛṣṭena vāriṇā
13,138.007c brāhmaṇair abhiśaptaḥ saṃl lavaṇodaḥ kṛto vibho
13,138.008a suvarṇavarṇo nirdhūmaḥ saṃhatordhvaśikhaḥ kaviḥ
13,138.008c kruddhenāṅgirasā śapto guṇair etair vivarjitaḥ
13,138.009a marutaś cūrṇitān paśya ye 'hasanta mahodadhim
13,138.009c suvarṇadhāriṇā nityam avaśaptā dvijātinā
13,138.010a samo na tvaṃ dvijātibhyaḥ śreṣṭhaṃ viddhi narādhipa
13,138.010c garbhasthān brāhmaṇān samyaṅ namasyati kila prabhuḥ
13,138.011a daṇḍakānāṃ mahad rājyaṃ brāhmaṇena vināśitam
13,138.011c tālajaṅghaṃ mahat kṣatram aurveṇaikena nāśitam
13,138.012a tvayā ca vipulaṃ rājyaṃ balaṃ dharmaḥ śrutaṃ tathā
13,138.012c dattātreyaprasādena prāptaṃ paramadurlabham
13,138.013a agniṃ tvaṃ yajase nityaṃ kasmād arjuna brāhmaṇam
13,138.013c sa hi sarvasya lokasya havyavāṭ kiṃ na vetsi tam
13,138.014a atha vā brāhmaṇaśreṣṭham anu bhūtānupālakam
13,138.014c kartāraṃ jīvalokasya kasmāj jānan vimuhyase
13,138.015a tathā prajāpatir brahmā avyaktaḥ prabhavāpyayaḥ
13,138.015c yenedaṃ nikhilaṃ viśvaṃ janitaṃ sthāvaraṃ caram
13,138.016a aṇḍajātaṃ tu brahmāṇaṃ ke cid icchanty apaṇḍitāḥ
13,138.016c aṇḍād bhinnād babhuḥ śailā diśo 'mbhaḥ pṛthivī divam
13,138.017a draṣṭavyaṃ naitad evaṃ hi kathaṃ jyāyastamo hi saḥ
13,138.017c smṛtam ākāśam aṇḍaṃ tu tasmāj jātaḥ pitāmahaḥ
13,138.018a tiṣṭhet katham iti brūhi na kiṃ cid dhi tadā bhavet
13,138.018c ahaṃkāra iti proktaḥ sarvatejogataḥ prabhuḥ
13,138.019a nāsty aṇḍam asti tu brahmā sa rājaṃl lokabhāvanaḥ
13,138.019c ity uktaḥ sa tadā tūṣṇīm abhūd vāyus tam abravīt
13,139.001 vāyur uvāca
13,139.001a imāṃ bhūmiṃ brāhmaṇebhyo ditsur vai dakṣiṇāṃ purā
13,139.001c aṅgo nāma nṛpo rājaṃs tataś cintāṃ mahī yayau
13,139.002a dhāraṇīṃ sarvabhūtānām ayaṃ prāpya varo nṛpaḥ
13,139.002c katham icchati māṃ dātuṃ dvijebhyo brahmaṇaḥ sutām
13,139.003a sāhaṃ tyaktvā gamiṣyāmi bhūmitvaṃ brahmaṇaḥ padam
13,139.003c ayaṃ sarāṣṭro nṛpatir mā bhūd iti tato 'gamat
13,139.004a tatas tāṃ kaśyapo dṛṣṭvā vrajantīṃ pṛthivīṃ tadā
13,139.004c praviveśa mahīṃ sadyo muktvātmānaṃ samāhitaḥ
13,139.005a ruddhā sā sarvato jajñe tṛṇauṣadhisamanvitā
13,139.005c dharmottarā naṣṭabhayā bhūmir āsīt tato nṛpa
13,139.006a evaṃ varṣasahasrāṇi divyāni vipulavrataḥ
13,139.006c triṃśataṃ kaśyapo rājan bhūmir āsīd atandritaḥ
13,139.007a athāgamya mahārāja namaskṛtya ca kaśyapam
13,139.007c pṛthivī kāśyapī jajñe sutā tasya mahātmanaḥ
13,139.008a eṣa rājann īdṛśo vai brāhmaṇaḥ kaśyapo 'bhavat
13,139.008c anyaṃ prabrūhi vāpi tvaṃ kaśyapāt kṣatriyaṃ varam
13,139.009a tūṣṇīṃ babhūva nṛpatiḥ pavanas tv abravīt punaḥ
13,139.009c śṛṇu rājann utathyasya jātasyāṅgirase kule
13,139.010a bhadrā somasya duhitā rūpeṇa paramā matā
13,139.010c tasyās tulyaṃ patiṃ soma utathyaṃ samapaśyata
13,139.011a sā ca tīvraṃ tapas tepe mahābhāgā yaśasvinī
13,139.011c utathyaṃ tu mahābhāgaṃ tatkṛte 'varayat tadā
13,139.011d*0643_01 utathyārthe tu cārvaṅgī paraṃ niyamam āsthitā
13,139.012a tata āhūya sotathyaṃ dadāv atra yaśasvinīm
13,139.012c bhāryārthe sa ca jagrāha vidhivad bhūridakṣiṇa
13,139.013a tāṃ tv akāmayata śrīmān varuṇaḥ pūrvam eva ha
13,139.013c sa cāgamya vanaprasthaṃ yamunāyāṃ jahāra tām
13,139.014a jaleśvaras tu hṛtvā tām anayat svapuraṃ prati
13,139.014c paramādbhutasaṃkāśaṃ ṣaṭsahasraśatahradam
13,139.015a na hi ramyataraṃ kiṃ cit tasmād anyat purottamam
13,139.015c prāsādair apsarobhiś ca divyaiḥ kāmaiś ca śobhitam
13,139.015e tatra devas tayā sārdhaṃ reme rājañ jaleśvaraḥ
13,139.016a athākhyātam utathyāya tataḥ patnyavamardanam
13,139.017a tac chrutvā nāradāt sarvam utathyo nāradaṃ tadā
13,139.017c provāca gaccha brūhi tvaṃ varuṇaṃ paruṣaṃ vacaḥ
13,139.017e madvākyān muñca me bhāryāṃ kasmād vā hṛtavān asi
13,139.018a lokapālo 'si lokānāṃ na lokasya vilopakaḥ
13,139.018c somena dattā bhāryā me tvayā cāpahṛtādya vai
13,139.019a ity ukto vacanāt tasya nāradena jaleśvaraḥ
13,139.019c muñca bhāryām utathyasyety atha taṃ varuṇo 'bravīt
13,139.019c*0644_01 kasmāt tvaṃ hatavān asi
13,139.019c*0644_02 iti śrutvā vacas tasya
13,139.019e mamaiṣā supriyā bhāryā nainām utsraṣṭum utsahe
13,139.020a ity ukto varuṇenātha nāradaḥ prāpya taṃ munim
13,139.020c utathyam abravīd vākyaṃ nātihṛṣṭamanā iva
13,139.021a gale gṛhītvā kṣipto 'smi varuṇena mahāmune
13,139.021c na prayacchati te bhāryāṃ yat te kāryaṃ kuruṣva tat
13,139.022a nāradasya vacaḥ śrutvā kruddhaḥ prājvalad aṅgirāḥ
13,139.022c apibat tejasā vāri viṣṭabhya sumahātapāḥ
13,139.023a pīyamāne ca sarvasmiṃs toye vai salileśvaraḥ
13,139.023c suhṛdbhiḥ kṣipyamāṇo 'pi naivāmuñcata tāṃ tadā
13,139.024a tataḥ kruddho 'bravīd bhūmim utathyo brāhmaṇottamaḥ
13,139.024c darśayasva sthalaṃ bhadre ṣaṭsahasraśatahradam
13,139.025a tatas tad iriṇaṃ jātaṃ samudraś cāpasarpitaḥ
13,139.025c tasmād deśān nadīṃ caiva provācāsau dvijottamaḥ
13,139.026a adṛśyā gaccha bhīru tvaṃ sarasvati maruṃ prati
13,139.026c apuṇya eṣa bhavatu deśas tyaktas tvayā śubhe
13,139.027a tasmin saṃcūrṇite deśe bhadrām ādāya vāripaḥ
13,139.027c adadāc charaṇaṃ gatvā bhāryām āṅgirasāya vai
13,139.028a pratigṛhya tu tāṃ bhāryām utathyaḥ sumanābhavat
13,139.028c mumoca ca jagad duḥkhād varuṇaṃ caiva haihaya
13,139.029a tataḥ sa labdhvā tāṃ bhāryāṃ varuṇaṃ prāha dharmavit
13,139.029b*0645_01 aspṛśyo 'pānayogyaś ca kṣipram eva bhaviṣyati
13,139.029c utathyaḥ sumahātejā yat tac chṛṇu narādhipa
13,139.029d*0646_01 muktas tvam āyuḥśeṣeṇa mā bhair gaccha jaleśvara
13,139.029d*0646_02 māvamaṃsthāḥ punar mohān mā tvāṃ ninyur yamakṣayam
13,139.030a mayaiṣā tapasā prāptā krośatas te jalādhipa
13,139.030c ity uktvā tām upādāya svam eva bhavanaṃ yayau
13,139.031a eṣa rājann īdṛśo vai utathyo brāhmaṇarṣabhaḥ
13,139.031c bravīmy ahaṃ brūhi vā tvam utathyāt kṣatriyaṃ varam
13,140.001 bhīṣma uvāca
13,140.001a ity uktaḥ sa tadā tūṣṇīm abhūd vāyus tato 'bravīt
13,140.001c śṛṇu rājann agastyasya māhātmyaṃ brāhmaṇasya ha
13,140.002a asurair nirjitā devā nirutsāhāś ca te kṛtāḥ
13,140.002c yajñāś caiṣāṃ hṛtāḥ sarve pitṛbhyaś ca svadhā tathā
13,140.003a karmejyā mānavānāṃ ca dānavair haihayarṣabha
13,140.003c bhraṣṭaiśvaryās tato devāś ceruḥ pṛthvīm iti śrutiḥ
13,140.004a tataḥ kadā cit te rājan dīptam ādityavarcasam
13,140.004c dadṛśus tejasā yuktam agastyaṃ vipulavratam
13,140.005a abhivādya ca taṃ devā dṛṣṭvā ca yaśasā vṛtam
13,140.005c idam ūcur mahātmānaṃ vākyaṃ kāle janādhipa
13,140.006a dānavair yudhi bhagnāḥ sma tathaiśvaryāc ca bhraṃśitāḥ
13,140.006c tad asmān no bhayāt tīvrāt trāhi tvaṃ munipuṃgava
13,140.007a ity uktaḥ sa tadā devair agastyaḥ kupito 'bhavat
13,140.007c prajajvāla ca tejasvī kālāgnir iva saṃkṣaye
13,140.008a tena dīptāṃśujālena nirdagdhā dānavās tadā
13,140.008c antarikṣān mahārāja nyapatanta sahasraśaḥ
13,140.009a dahyamānās tu te daityās tasyāgastyasya tejasā
13,140.009c ubhau lokau parityajya yayuḥ kāṣṭhāṃ sma dakṣiṇām
13,140.010a balis tu yajate yajñam aśvamedhaṃ mahīṃ gataḥ
13,140.010c ye 'nye svasthā mahīsthāś ca te na dagdhā mahāsurāḥ
13,140.011a tato lokāḥ punaḥ prāptāḥ suraiḥ śāntaṃ ca tad rajaḥ
13,140.011c athainam abruvan devā bhūmiṣṭhān asurāñ jahi
13,140.012a ity ukta āha devān sa na śaknomi mahīgatān
13,140.012c dagdhuṃ tapo hi kṣīyen me dhakṣyāmīti ca pārthiva
13,140.013a evaṃ dagdhā bhagavatā dānavāḥ svena tejasā
13,140.013c agastyena tadā rājaṃs tapasā bhāvitātmanā
13,140.014a īdṛśaś cāpy agastyo hi kathitas te mayānagha
13,140.014c bravīmy ahaṃ brūhi vā tvam agastyāt kṣatriyaṃ varam
13,140.015a ity uktaḥ sa tadā tūṣṇīm abhūd vāyus tato 'bravīt
13,140.015c śṛṇu rājan vasiṣṭhasya mukhyaṃ karma yaśasvinaḥ
13,140.015d*0647_01 vaikhānasavidhānena gaṅgātīraṃ samāśritāḥ
13,140.016a ādityāḥ satram āsanta saro vai mānasaṃ prati
13,140.016c vasiṣṭhaṃ manasā gatvā śrutvā tatrāsya gocaram
13,140.017a yajamānāṃs tu tān dṛṣṭvā vyagrān dīkṣānukarśitān
13,140.017c hantum icchanti śailābhāḥ khalino nāma dānavāḥ
13,140.018a adūrāt tu tatas teṣāṃ brahmadattavaraṃ saraḥ
13,140.018c hatā hatā vai te tatra jīvanty āplutya dānavāḥ
13,140.019a te pragṛhya mahāghorān parvatān parighān drumān
13,140.019c vikṣobhayantaḥ salilam utthitāḥ śatayojanam
13,140.020a abhyadravanta devāṃs te sahasrāṇi daśaiva ha
13,140.020c tatas tair arditā devāḥ śaraṇaṃ vāsavaṃ yayuḥ
13,140.021a sa ca tair vyathitaḥ śakro vasiṣṭhaṃ śaraṇaṃ yayau
13,140.021c tato 'bhayaṃ dadau tebhyo vasiṣṭho bhagavān ṛṣiḥ
13,140.022a tathā tān duḥkhitāñ jānann ānṛśaṃsyaparo muniḥ
13,140.022c ayatnenādahat sarvān khalinaḥ svena tejasā
13,140.023a kailāsaṃ prasthitāṃ cāpi nadīṃ gaṅgāṃ mahātapāḥ
13,140.023c ānayat tat saro divyaṃ tayā bhinnaṃ ca tat saraḥ
13,140.024a saro bhinnaṃ tayā nadyā sarayūḥ sā tato 'bhavat
13,140.024c hatāś ca khalino yatra sa deśaḥ khalino 'bhavat
13,140.025a evaṃ sendrā vasiṣṭhena rakṣitās tridivaukasaḥ
13,140.025c brahmadattavarāś caiva hatā daityā mahātmanā
13,140.026a etat karma vasiṣṭhasya kathitaṃ te mayānagha
13,140.026c bravīmy ahaṃ brūhi vā tvaṃ vasiṣṭhāt kṣatriyaṃ varam
13,141.001 bhīṣma uvāca
13,141.001a ity uktas tv arjunas tūṣṇīm abhūd vāyus tam abravīt
13,141.001c śṛṇu me haihayaśreṣṭha karmātreḥ sumahātmanaḥ
13,141.002a ghore tamasy ayudhyanta sahitā devadānavāḥ
13,141.002c avidhyata śarais tatra svarbhānuḥ somabhāskarau
13,141.003a atha te tamasā grastā nihanyante sma dānavaiḥ
13,141.003c devā nṛpatiśārdūla sahaiva balibhis tadā
13,141.004a asurair vadhyamānās te kṣīṇaprāṇā divaukasaḥ
13,141.004c apaśyanta tapasyantam atriṃ vipraṃ mahāvane
13,141.005a athainam abruvan devāḥ śāntakrodhaṃ jitendriyam
13,141.005c asurair iṣubhir viddhau candrādityāv imāv ubhau
13,141.006a vayaṃ vadhyāmahe cāpi śatrubhis tamasāvṛte
13,141.006c nādhigacchāma śāntiṃ ca bhayāt trāyasva naḥ prabho
13,141.007a kathaṃ rakṣāmi bhavatas te 'bruvaṃś candramā bhava
13,141.007c timiraghnaś ca savitā dasyuhā caiva no bhava
13,141.008a evam uktas tadātris tu tamonud abhavac chaśī
13,141.008c apaśyat saumyabhāvaṃ ca sūryasya pratidarśanam
13,141.009a dṛṣṭvā nātiprabhaṃ somaṃ tathā sūryaṃ ca pārthiva
13,141.009c prakāśam akarod atris tapasā svena saṃyuge
13,141.010a jagad vitimiraṃ cāpi pradīptam akarot tadā
13,141.010c vyajayac chatrusaṃghāṃś ca devānāṃ svena tejasā
13,141.011a atriṇā dahyamānāṃs tān dṛṣṭvā devā mahāsurān
13,141.011c parākramais te 'pi tadā vyatyaghnann atrirakṣitāḥ
13,141.012a udbhāsitaś ca savitā devās trātā hatāsurāḥ
13,141.012c atriṇā tv atha somatvaṃ kṛtam uttamatejasā
13,141.013a advitīyena muninā japatā carmavāsasā
13,141.013c phalabhakṣeṇa rājarṣe paśya karmātriṇā kṛtam
13,141.014a tasyāpi vistareṇoktaṃ karmātreḥ sumahātmanaḥ
13,141.014c bravīmy ahaṃ brūhi vā tvam atritaḥ kṣatriyaṃ varam
13,141.014d*0648_01 evam atrer mahārāja kathitaṃ karma cādbhutam
13,141.015a ity uktas tv arjunas tūṣṇīm abhūd vāyus tam abravīt
13,141.015c śṛṇu rājan mahat karma cyavanasya mahātmanaḥ
13,141.016a aśvinoḥ pratisaṃśrutya cyavanaḥ pākaśāsanam
13,141.016c provāca sahitaṃ devaiḥ somapāv aśvinau kuru
13,141.016d*0649_01 cyavanasya mahārāja śṛṇu māhātmyam uttamam
13,141.016d*0649_02 iṣṭvā yajñaṃ mahābhāga cyavanaḥ sumahātapāḥ
13,141.016d*0649_03 nāsatyau balinau rājaṃś cakre vai somapīthinau
13,141.017 indra uvāca
13,141.017a asmābhir varjitāv etau bhavetāṃ somapau katham
13,141.017c devair na saṃmitāv etau tasmān maivaṃ vadasva naḥ
13,141.018a aśvibhyāṃ saha necchāmaḥ pātuṃ somaṃ mahāvrata
13,141.018b*0650_01 cyavana uvāca
13,141.018b*0650_01 yad anyad vakṣyase vipra tat kariṣyāma te vacaḥ
13,141.018b*0650_02 pibetām aśvinau somaṃ bhavadbhiḥ sahitāv imau
13,141.018b*0650_03 ubhāv etāv api surau sūryaputrau sureśvara
13,141.018b*0650_04 kriyatāṃ madvaco devā yathā vai samudāhṛtam
13,141.018b*0650_05 indra uvāca
13,141.018b*0650_05 etad vaḥ kurvatāṃ śreyo bhaven naitad akurvatām
13,141.018b*0650_06 aśvibhyāṃ saha somaṃ vai na pāsyāmi dvijottama
13,141.018c pibantv anye yathākāmaṃ nāhaṃ pātum ihotsahe
13,141.019 cyavana uvāca
13,141.019a na cet kariṣyasi vaco mayoktaṃ balasūdana
13,141.019c mayā pramathitaḥ sadyaḥ somaṃ pāsyasi vai makhe
13,141.020a tataḥ karma samārabdhaṃ hitāya sahasāśvinoḥ
13,141.020c cyavanena tato mantrair abhibhūtāḥ surābhavan
13,141.021a tat tu karma samārabdhaṃ dṛṣṭvendraḥ krodhamūrchitaḥ
13,141.021c udyamya vipulaṃ śailaṃ cyavanaṃ samupādravat
13,141.021e tathā vajreṇa bhagavān amarṣākulalocanaḥ
13,141.022a tam āpatantaṃ dṛṣṭvaiva cyavanas tapasānvitaḥ
13,141.022c adbhiḥ siktvāstambhayat taṃ savajraṃ sahaparvatam
13,141.023a athendrasya mahāghoraṃ so 'sṛjac chatrum eva ha
13,141.023c madaṃ mantrāhutimayaṃ vyāditāsyaṃ mahāmuniḥ
13,141.024a tasya dantasahasraṃ tu babhūva śatayojanam
13,141.024c dviyojanaśatās tasya daṃṣṭrāḥ paramadāruṇāḥ
13,141.024e hanus tasyābhavad bhūmāv ekaś cāsyāspṛśad divam
13,141.025a jihvāmūle sthitās tasya sarve devāḥ savāsavāḥ
13,141.025c timer āsyam anuprāptā yathā matsyā mahārṇave
13,141.026a te saṃmantrya tato devā madasyāsyagatās tadā
13,141.026c abruvan sahitāḥ śakraṃ praṇamāsmai dvijātaye
13,141.026e aśvibhyāṃ saha somaṃ ca pibāmo vigatajvarāḥ
13,141.027a tataḥ sa praṇataḥ śakraś cakāra cyavanasya tat
13,141.027b*0651_01 tatheti śakras tasyātha praṇāmam akaron nṛpa
13,141.027c cyavanaḥ kṛtavāṃs tau cāpy aśvinau somapīthinau
13,141.028a tataḥ pratyāharat karma madaṃ ca vyabhajan muniḥ
13,141.028c akṣeṣu mṛgayāyāṃ ca pāne strīṣu ca vīryavān
13,141.029a etair doṣair naro rājan kṣayaṃ yāti na saṃśayaḥ
13,141.029c tasmād etān naro nityaṃ dūrataḥ parivarjayet
13,141.030a etat te cyavanasyāpi karma rājan prakīrtitam
13,141.030c bravīmy ahaṃ brūhi vā tvaṃ cyavanāt kṣatriyaṃ varam
13,142.001 bhīṣma uvāca
13,142.001a tūṣṇīm āsīd arjunas tu pavanas tv abravīt punaḥ
13,142.001c śṛṇu me brāhmaṇeṣv eva mukhyaṃ karma janādhipa
13,142.002a madasyāsyam anuprāptā yadā sendrā divaukasaḥ
13,142.002c tadeyaṃ cyavaneneha hṛtā teṣāṃ vasuṃdharā
13,142.003a ubhau lokau hṛtau matvā te devā duḥkhitābhavan
13,142.003c śokārtāś ca mahātmānaṃ brahmāṇaṃ śaraṇaṃ yayuḥ
13,142.004 devā ūcuḥ
13,142.004a madāsyavyatiṣiktānām asmākaṃ lokapūjita
13,142.004c cyavanena hṛtā bhūmiḥ kapaiś cāpi divaṃ prabho
13,142.005 brahmovāca
13,142.005a gacchadhvaṃ śaraṇaṃ viprān āśu sendrā divaukasaḥ
13,142.005c prasādya tān ubhau lokāv avāpsyatha yathā purā
13,142.006a te yayuḥ śaraṇaṃ viprāṃs ta ūcuḥ kāñ jayāmahe
13,142.006c ity uktās te dvijān prāhur jayateha kapān iti
13,142.006e bhūgatān hi vijetāro vayam ity eva pārthiva
13,142.007a tataḥ karma samārabdhaṃ brāhmaṇaiḥ kapanāśanam
13,142.007c tac chrutvā preṣito dūto brāhmaṇebhyo dhanī kapaiḥ
13,142.008a sa ca tān brāhmaṇān āha dhanī kapavaco yathā
13,142.008c bhavadbhiḥ sadṛśāḥ sarve kapāḥ kim iha vartate
13,142.009a sarve vedavidaḥ prājñāḥ sarve ca kratuyājinaḥ
13,142.009c sarve satyavratāś caiva sarve tulyā maharṣibhiḥ
13,142.010a śrīś caiva ramate teṣu dhārayanti śriyaṃ ca te
13,142.010c vṛthā dārān na gacchanti vṛthāmāṃsaṃ na bhuñjate
13,142.011a dīptam agniṃ juhvati ca gurūṇāṃ vacane sthitāḥ
13,142.011c sarve ca niyatātmāno bālānāṃ saṃvibhāginaḥ
13,142.012a upetya śakaṭair yānti na sevanti rajasvalām
13,142.012b*0652_01 sugatiṃ caiva gacchanti tathaiva śubhakarmiṇaḥ
13,142.012c abhuktavatsu nāśnanti divā caiva na śerate
13,142.012c*0653_01 garbhiṇīvatsakādiṣu
13,142.012c*0653_02 pūrvāhṇeṣu na dīvyanti
13,142.013a etaiś cānyaiś ca bahubhir guṇair yuktān kathaṃ kapān
13,142.013c vijeṣyatha nivartadhvaṃ nivṛttānāṃ śubhaṃ hi vaḥ
13,142.014 brāhmaṇā ūcuḥ
13,142.014a kapān vayaṃ vijeṣyāmo ye devās te vayaṃ smṛtāḥ
13,142.014c tasmād vadhyāḥ kapāsmākaṃ dhanin yāhi yathāgatam
13,142.015a dhanī gatvā kapān āha na vo viprāḥ priyaṃkarāḥ
13,142.015c gṛhītvāstrāṇy atho viprān kapāḥ sarve samādravan
13,142.016a samudagradhvajān dṛṣṭvā kapān sarve dvijātayaḥ
13,142.016c vyasṛjañ jvalitān agnīn kapānāṃ prāṇanāśanān
13,142.017a brahmasṛṣṭā havyabhujaḥ kapān bhuktvā sanātanāḥ
13,142.017c nabhasīva yathābhrāṇi vyarājanta narādhipa
13,142.017d*0654_01 hatvā vai dānavān devāḥ sarve saṃbhūya saṃyuge
13,142.017d*0654_02 te nābhyajānan hi tadā brāhmaṇair nihatān kapān
13,142.017d*0654_03 athāgamya mahātejā nārado 'kathayad vibho
13,142.017d*0654_04 yathā hatā mahābhāgais tejasā brāhmaṇaiḥ kapāḥ
13,142.017d*0654_05 nāradasya vacaḥ śrutvā prītāḥ sarve divaukasaḥ
13,142.017e praśaśaṃsur dvijāṃś caiva brahmāṇaṃ ca yaśasvinam
13,142.018a teṣāṃ tejas tathā vīryaṃ devānāṃ vavṛdhe tataḥ
13,142.018c avāpnuvaṃś cāmaratvaṃ triṣu lokeṣu pūjitam
13,142.019a ity uktavacanaṃ vāyum arjunaḥ pratyabhāṣata
13,142.019c pratipūjya mahābāho yat tac chṛṇu narādhipa
13,142.020a jīvāmy ahaṃ brāhmaṇārthe sarvathā satataṃ prabho
13,142.020c brahmaṇe brāhmaṇebhyaś ca praṇamāmi ca nityaśaḥ
13,142.021a dattātreyaprasādāc ca mayā prāptam idaṃ yaśaḥ
13,142.021c loke ca paramā kīrtir dharmaś ca carito mahān
13,142.022a aho brāhmaṇakarmāṇi yathā māruta tattvataḥ
13,142.022c tvayā proktāni kārtsnyena śrutāni prayatena ha
13,142.023 vāyur uvāca
13,142.023a brāhmaṇān kṣatradharmeṇa pālayasvendriyāṇi ca
13,142.023c bhṛgubhyas te bhayaṃ ghoraṃ tat tu kālād bhaviṣyati
13,143.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,143.001a brāhmaṇān arcase rājan satataṃ saṃśitavratān
13,143.001c kaṃ tu karmodayaṃ dṛṣṭvā tān arcasi narādhipa
13,143.002a kāṃ vā brāhmaṇapūjāyāṃ vyuṣṭiṃ dṛṣṭvā mahāvrata
13,143.002c tān arcasi mahābāho sarvam etad vadasva me
13,143.003 bhīṣma uvāca
13,143.003a eṣa te keśavaḥ sarvam ākhyāsyati mahāmatiḥ
13,143.003c vyuṣṭiṃ brāhmaṇapūjāyāṃ dṛṣṭavyuṣṭir mahāvrataḥ
13,143.004a balaṃ śrotre vāṅ manaś cakṣuṣī ca; jñānaṃ tathā na viśuddhaṃ mamādya
13,143.004c dehanyāso nāticirān mato me; na cātitūrṇaṃ savitādya yāti
13,143.005a uktā dharmā ye purāṇe mahānto; brāhmaṇānāṃ kṣatriyāṇāṃ viśāṃ ca
13,143.005c paurāṇaṃ ye daṇḍam upāsate ca; śeṣaṃ kṛṣṇād upaśikṣasva pārtha
13,143.006a ahaṃ hy enaṃ vedmi tattvena kṛṣṇaṃ; yo 'yaṃ hi yac cāsya balaṃ purāṇam
13,143.006c ameyātmā keśavaḥ kauravendra; so 'yaṃ dharmaṃ vakṣyati saṃśayeṣu
13,143.007a kṛṣṇaḥ pṛthvīm asṛjat khaṃ divaṃ ca; varāho 'yaṃ bhīmabalaḥ purāṇaḥ
13,143.007a*0655_01 kṛṣṇasya dehān medinī saṃbabhūva
13,143.007a*0656_01 kṛtsnam etat sthāvaraṃ jaṃgamaṃ ca
13,143.007b*0657_01 sa parvatān vyasṛjad vai diśaś ca
13,143.007c asya cādho 'thāntarikṣaṃ divaṃ ca; diśaś catasraḥ pradiśaś catasraḥ
13,143.007e sṛṣṭis tathaiveyam anuprasūtā; sa nirmame viśvam idaṃ purāṇam
13,143.008a asya nābhyāṃ puṣkaraṃ saṃprasūtaṃ; yatrotpannaḥ svayam evāmitaujāḥ
13,143.008c yenācchinnaṃ tat tamaḥ pārtha ghoraṃ; yat tat tiṣṭhaty arṇavaṃ tarjayānam
13,143.009a kṛte yuge dharma āsīt samagras; tretākāle jñānam anuprapannaḥ
13,143.009c balaṃ tv āsīd dvāpare pārtha kṛṣṇaḥ; kalāv adharmaḥ kṣitim ājagāma
13,143.010a sa pūrvadevo nijaghāna daityān; sa pūrvadevaś ca babhūva samrāṭ
13,143.010c sa bhūtānāṃ bhāvano bhūtabhavyaḥ; sa viśvasyāsya jagataś cāpi goptā
13,143.011a yadā dharmo glāyati vai surāṇāṃ; tadā kṛṣṇo jāyate mānuṣeṣu
13,143.011c dharme sthitvā sa tu vai bhāvitātmā; parāṃś ca lokān aparāṃś ca yāti
13,143.012a tyājyāṃs tyaktvāthāsurāṇāṃ vadhāya; kāryākārye kāraṇaṃ caiva pārtha
13,143.012c kṛtaṃ kariṣyat kriyate ca devo; muhuḥ somaṃ viddhi ca śakram etam
13,143.013a sa viśvakarmā sa ca viśvarūpaḥ; sa viśvabhṛd viśvasṛg viśvajic ca
13,143.013b*0658_01 śatakratuṃ jitya sa viśvakarmā
13,143.013b*0658_02 sa viśvasṛk pārtha sa viśvarūpaḥ
13,143.013b*0658_03 sa viśvabhug viśvadhṛg viśvajic ca
13,143.013c sa śūlabhṛc choṇitabhṛt karālas; taṃ karmabhir viditaṃ vai stuvanti
13,143.014a taṃ gandharvā apsarasaś ca nityam; upatiṣṭhante vibudhānāṃ śatāni
13,143.014c taṃ rākṣasāś ca parisaṃvahante; rāyaspoṣaḥ sa vijigīṣur ekaḥ
13,143.015a tam adhvare śaṃsitāraḥ stuvanti; rathaṃtare sāmagāś ca stuvanti
13,143.015c taṃ brāhmaṇā brahmamantraiḥ stuvanti; tasmai havir adhvaryavaḥ kalpayanti
13,143.016a sa paurāṇīṃ brahmaguhāṃ praviṣṭo; mahīsatraṃ bhāratāgre dadarśa
13,143.016c sa caiva gām uddadhārāgryakarmā; vikṣobhya daityān uragān dānavāṃś ca
13,143.016d*0659_01 taṃ ghoṣārthe gīrbhir indrāḥ stuvanti
13,143.016d*0659_02 sa cāpīśo bhārataikaḥ paśūnām
13,143.017a tasya bhakṣān vividhān vedayanti; tam evājau vāhanaṃ vedayanti
13,143.017c tasyāntarikṣaṃ pṛthivī divaṃ ca; sarvaṃ vaśe tiṣṭhati śāśvatasya
13,143.018a sa kumbharetāḥ sasṛje purāṇaṃ; yatrotpannam ṛṣim āhur vasiṣṭham
13,143.018c sa mātariśvā vibhur aśvavājī; sa raśmimān savitā cādidevaḥ
13,143.019a tenāsurā vijitāḥ sarva eva; tasya vikrāntair vijitānīha trīṇi
13,143.019c sa devānāṃ mānuṣāṇāṃ pitṝṇāṃ; tam evāhur yajñavidāṃ vitānam
13,143.020a sa eva kālaṃ vibhajann udeti; tasyottaraṃ dakṣiṇaṃ cāyane dve
13,143.020c tasyaivordhvaṃ tiryag adhaś caranti; gabhastayo medinīṃ tāpayantaḥ
13,143.021a taṃ brāhmaṇā vedavido juṣanti; tasyādityo bhām upayujya bhāti
13,143.021c sa māsi māsy adhvarakṛd vidhatte; tam adhvare vedavidaḥ paṭhanti
13,143.022a sa ekayuk cakram idaṃ trinābhi; saptāśvayuktaṃ vahate vai tridhāmā
13,143.022c mahātejāḥ sarvagaḥ sarvasiṃhaḥ; kṛṣṇo lokān dhārayate tathaikaḥ
13,143.022c*0660_01 hiraṇmayaḥ saptagūḍhaḥ sasaṃvic
13,143.022c*0660_02 caturbāhuḥ padmagaḥ padmanābhaḥ
13,143.022e aśnann anaśnaṃś ca tathaiva dhīraḥ; kṛṣṇaṃ sadā pārtha kartāram ehi
13,143.023a sa ekadā kakṣagato mahātmā; tṛpto vibhuḥ khāṇḍave dhūmaketuḥ
13,143.023c sa rākṣasān uragāṃś cāvajitya; sarvatragaḥ sarvam agnau juhoti
13,143.024a sa evāśvaḥ śvetam aśvaṃ prayacchat; sa evāśvān atha sarvāṃś cakāra
13,143.024c trivandhuras tasya rathas tricakras; trivṛcchirāś caturasraś ca tasya
13,143.025a sa vihāyo vyadadhāt pañcanābhiḥ; sa nirmame gāṃ divam antarikṣam
13,143.025c evaṃ ramyān asṛjat parvatāṃś ca; hṛṣīkeśo 'mitadīptāgnitejāḥ
13,143.026a sa laṅghayan vai sarito jighāṃsan; sa taṃ vajraṃ praharantaṃ nirāsa
13,143.026c sa mahendraḥ stūyate vai mahādhvare; viprair eko ṛksahasraiḥ purāṇaiḥ
13,143.026d*0661_01 tam ṛksahasraiḥ puruṣaṃ purāṇaṃ
13,143.026d*0661_02 suparṇam ādau cayanaiḥ stuvanti
13,143.027a durvāsā vai tena nānyena śakyo; gṛhe rājan vāsayituṃ mahaujāḥ
13,143.027c tam evāhur ṛṣim ekaṃ purāṇaṃ; sa viśvakṛd vidadhāty ātmabhāvān
13,143.028a vedāṃś ca yo vedayate 'dhidevo; vidhīṃś ca yaś cāśrayate purāṇān
13,143.028c kāme vede laukike yat phalaṃ ca; viṣvaksene sarvam etat pratīhi
13,143.029a jyotīṃṣi śuklāni ca sarvaloke; trayo lokā lokapālās trayaś ca
13,143.029c trayo 'gnayo vyāhṛtayaś ca tisraḥ; sarve devā devakīputra eva
13,143.030a saṃvatsaraḥ sa ṛtuḥ so 'rdhamāsaḥ; so 'horātraḥ sa kalā vai sa kāṣṭhāḥ
13,143.030c mātrā muhūrtāś ca lavāḥ kṣaṇāś ca; viṣvaksene sarvam etat pratīhi
13,143.031a candrādityau grahanakṣatratārāḥ; sarvāṇi darśāny atha paurṇamāsyaḥ
13,143.031c nakṣatrayogā ṛtavaś ca pārtha; viṣvaksenāt sarvam etat prasūtam
13,143.032a rudrādityā vasavo 'thāśvinau ca; sādhyā viśve marutāṃ ṣaḍ gaṇāś ca
13,143.032c prajāpatir devamātāditiś ca; sarve kṛṣṇād ṛṣayaś caiva sapta
13,143.033a vāyur bhūtvā vikṣipate ca viśvam; agnir bhūtvā dahate viśvarūpaḥ
13,143.033c āpo bhūtvā majjayate ca sarvaṃ; brahmā bhūtvā sṛjate viśvasaṃghān
13,143.034a vedyaṃ ca yad vedayate ca vedān; vidhiś ca yaś cāśrayate vidheyān
13,143.034c dharme ca vede ca bale ca sarvaṃ; carācaraṃ keśavaṃ tvaṃ pratīhi
13,143.034d*0662_01 vaśe sthitaṃ tasya samastayoneḥ
13,143.035a jyotirbhūtaḥ paramo 'sau purastāt; prakāśayan prabhayā viśvarūpaḥ
13,143.035c apaḥ sṛṣṭvā hy ātmabhūr ātmayoniḥ; purākarot sarvam evātha viśvam
13,143.036a ṛtūn utpātān vividhāny adbhutāni; meghān vidyut sarvam airāvataṃ ca
13,143.036b*0663_01 ṛtūn māsān vividhaṃ kāryajātaṃ
13,143.036b*0663_02 vidyutsaṃghair āpatantaś ca meghāḥ
13,143.036c sarvaṃ kṛṣṇāt sthāvaraṃ jaṅgamaṃ ca; viśvākhyātād viṣṇum enaṃ pratīhi
13,143.037a viśvāvāsaṃ nirguṇaṃ vāsudevaṃ; saṃkarṣaṇaṃ jīvabhūtaṃ vadanti
13,143.037c tataḥ pradyumnam aniruddhaṃ caturtham; ājñāpayaty ātmayonir mahātmā
13,143.038a sa pañcadhā pañcajanopapannaṃ; saṃcodayan viśvam idaṃ sisṛkṣuḥ
13,143.038c tataś cakārāvanimārutau ca; khaṃ jyotir āpaś ca tathaiva pārtha
13,143.039a sa sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caivam etac; caturvidhaṃ lokam imaṃ ca kṛtvā
13,143.039b*0664_01 sṛṣṭvā viśvaṃ viśvayonir mahātmā
13,143.039b*0664_02 tatrātiṣṭhad viśvarūpo hi yogāt
13,143.039c tato bhūmiṃ vyadadhāt pañcabījāṃ; dyauḥ pṛthivyāṃ dhāsyati bhūri vāri
13,143.039e tena viśvaṃ kṛtam etad dhi rājan; sa jīvayaty ātmanaivātmayoniḥ
13,143.040a tato devān asurān mānuṣāṃś ca; lokān ṛṣīṃś cātha pitṝn prajāś ca
13,143.040c samāsena vividhān prāṇilokān; sarvān sadā bhūtapatiḥ sisṛkṣuḥ
13,143.041a śubhāśubhaṃ sthāvaraṃ jaṅgamaṃ ca; viṣvaksenāt sarvam etat pratīhi
13,143.041c yad vartate yac ca bhaviṣyatīha; sarvam etat keśavaṃ tvaṃ pratīhi
13,143.042a mṛtyuś caiva prāṇinām antakāle; sākṣāt kṛṣṇaḥ śāśvato dharmavāhaḥ
13,143.042c bhūtaṃ ca yac ceha na vidma kiṃ cid; viṣvaksenāt sarvam etat pratīhi
13,143.043a yat praśastaṃ ca lokeṣu puṇyaṃ yac ca śubhāśubham
13,143.043c tat sarvaṃ keśavo 'cintyo viparītam ato bhavet
13,143.044a etādṛśaḥ keśavo 'yaṃ svayaṃbhūr; nārāyaṇaḥ paramaś cāvyayaś ca
13,143.044c madhyaṃ cāsya jagatas tasthuṣaś ca; sarveṣāṃ bhūtānāṃ prabhavaś cāpyayaś ca
13,143.044d*0665_01 tādṛśaḥ keśavo devo bhūyo nārāyaṇaḥ paraḥ
13,143.044d*0665_02 ādir antaś ca madhyaṃ ca deśataḥ kālato hariḥ
13,143.044d*0665_03 jagatāṃ tasthuṣāṃ caiva bhūtānāṃ prabhavāpyayaḥ
13,144.000*0666_00 vaiśaṃpāyanaḥ
13,144.000*0666_01 pitāmahavacaḥ śrutvā rājaṃs te prapitāmahaḥ
13,144.000*0666_02 praṇamya puṇḍarīkākṣam idaṃ vacanam abravīt
13,144.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,144.001a brūhi brāhmaṇapūjāyāṃ vyuṣṭiṃ tvaṃ madhusūdana
13,144.001c vettā tvam asya cārthasya veda tvāṃ hi pitāmahaḥ
13,144.002 vāsudeva uvāca
13,144.002a śṛṇuṣvāvahito rājan dvijānāṃ bharatarṣabha
13,144.002c yathātattvena vadato guṇān me kurusattama
13,144.002d*0667_01 dvāravatyāṃ samāsīnaṃ purā māṃ kurunandana
13,144.003a pradyumnaḥ paripapraccha brāhmaṇaiḥ parikopitaḥ
13,144.003c kiṃ phalaṃ brāhmaṇeṣv asti pūjāyāṃ madhusūdana
13,144.003e īśvarasya satas tasya iha caiva paratra ca
13,144.004a sadā dvijātīn saṃpūjya kiṃ phalaṃ tatra mānada
13,144.004c etad brūhi pitaḥ sarvaṃ sumahān saṃśayo 'tra me
13,144.005a ity uktavacanas tena pradyumnena tadā tv aham
13,144.005c pratyabruvaṃ mahārāja yat tac chṛṇu samāhitaḥ
13,144.006a vyuṣṭiṃ brāhmaṇapūjāyāṃ raukmiṇeya nibodha me
13,144.006b*0668_01 trivarge cāpavarge ca yaśaḥśrīrogaśāntiṣu
13,144.006b*0668_02 devatāpitṛpūjāsu saṃtoṣyā eva no dvijāḥ
13,144.006c ete hi somarājāna īśvarāḥ sukhaduḥkhayoḥ
13,144.007a asmiṃl loke raukmiṇeya tathāmuṣmiṃś ca putraka
13,144.007c brāhmaṇapramukhaṃ saukhyaṃ na me 'trāsti vicāraṇā
13,144.008a brāhmaṇapramukhaṃ vīryam āyuḥ kīrtir yaśo balam
13,144.008c lokā lokeśvarāś caiva sarve brāhmaṇapūrvakāḥ
13,144.009a tat kathaṃ nādriyeyaṃ vai īśvaro 'smīti putraka
13,144.009c mā te manyur mahābāho bhavatv atra dvijān prati
13,144.010a brāhmaṇo hi mahad bhūtam asmiṃl loke paratra ca
13,144.010c bhasma kuryur jagad idaṃ kruddhāḥ pratyakṣadarśinaḥ
13,144.011a anyān api sṛjeyuś ca lokāṃl lokeśvarāṃs tathā
13,144.011c kathaṃ teṣu na varteya samyag jñānāt sutejasaḥ
13,144.012a avasan madgṛhe tāta brāhmaṇo haripiṅgalaḥ
13,144.012c cīravāsā bilvadaṇḍī dīrghaśmaśrunakhādimān
13,144.012e dīrghebhyaś ca manuṣyebhyaḥ pramāṇād adhiko bhuvi
13,144.013a sa sma saṃcarate lokān ye divyā ye ca mānuṣāḥ
13,144.013c imā gāthā gāyamānaś catvareṣu sabhāsu ca
13,144.014a durvāsasaṃ vāsayet ko brāhmaṇaṃ satkṛtaṃ gṛhe
13,144.014b*0669_01 roṣaṇaṃ sarvabhūtānāṃ sūkṣme 'py apakṛte kṛte
13,144.014c paribhāṣāṃ ca me śrutvā ko nu dadyāt pratiśrayam
13,144.014e yo māṃ kaś cid vāsayeta na sa māṃ kopayed iha
13,144.015a taṃ sma nādriyate kaś cit tato 'haṃ tam avāsayam
13,144.016a sa sma bhuṅkte sahasrāṇāṃ bahūnām annam ekadā
13,144.016c ekadā smālpakaṃ bhuṅkte na vaiti ca punar gṛhān
13,144.017a akasmāc ca prahasati tathākasmāt praroditi
13,144.017c na cāsya vayasā tulyaḥ pṛthivyām abhavat tadā
13,144.018a so 'smadāvasathaṃ gatvā śayyāś cāstaraṇāni ca
13,144.018c kanyāś cālaṃkṛtā dagdhvā tato vyapagataḥ svayam
13,144.018d*0670_01 adahat sa mahātejās tataś cābhyapatat svayam
13,144.019a atha mām abravīd bhūyaḥ sa muniḥ saṃśitavrataḥ
13,144.019c kṛṣṇa pāyasam icchāmi bhoktum ity eva satvaraḥ
13,144.020a sadaiva tu mayā tasya cittajñena gṛhe janaḥ
13,144.020c sarvāṇy evānnapānāni bhakṣyāś coccāvacās tathā
13,144.020e bhavantu satkṛtānīti pūrvam eva pracoditaḥ
13,144.021a tato 'haṃ jvalamānaṃ vai pāyasaṃ pratyavedayam
13,144.021c tad bhuktvaiva tu sa kṣipraṃ tato vacanam abravīt
13,144.021e kṣipram aṅgāni limpasva pāyaseneti sa sma ha
13,144.022a avimṛśyaiva ca tataḥ kṛtavān asmi tat tathā
13,144.022c tenocchiṣṭena gātrāṇi śiraś caivābhyamṛkṣayam
13,144.023a sa dadarśa tadābhyāśe mātaraṃ te śubhānanām
13,144.023c tām api smayamānaḥ sa pāyasenābhyalepayat
13,144.024a muniḥ pāyasadigdhāṅgīṃ rathe tūrṇam ayojayat
13,144.024c tam āruhya rathaṃ caiva niryayau sa gṛhān mama
13,144.025a agnivarṇo jvalan dhīmān sa dvijo rathadhuryavat
13,144.025c pratodenātudad bālāṃ rukmiṇīṃ mama paśyataḥ
13,144.026a na ca me stokam apy āsīd duḥkham īrṣyākṛtaṃ tadā
13,144.026c tataḥ sa rājamārgeṇa mahatā niryayau bahiḥ
13,144.027a tad dṛṣṭvā mahad āścaryaṃ dāśārhā jātamanyavaḥ
13,144.027c tatrājalpan mithaḥ ke cit samābhāṣya parasparam
13,144.028a brāhmaṇā eva jāyeran nānyo varṇaḥ kathaṃ cana
13,144.028c ko hy enaṃ ratham āsthāya jīved anyaḥ pumān iha
13,144.029a āśīviṣaviṣaṃ tīkṣṇaṃ tatas tīkṣṇataraṃ viṣam
13,144.029c brahmāśīviṣadagdhasya nāsti kaś cic cikitsakaḥ
13,144.030a tasmin vrajati durdharṣe prāskhalad rukmiṇī pathi
13,144.030c tāṃ nāmarṣayata śrīmāṃs tatas tūrṇam acodayat
13,144.031a tataḥ paramasaṃkruddho rathāt praskandya sa dvijaḥ
13,144.031c padātir utpathenaiva prādhāvad dakṣiṇāmukhaḥ
13,144.032a tam utpathena dhāvantam anvadhāvaṃ dvijottamam
13,144.032c tathaiva pāyasādigdhaḥ prasīda bhagavann iti
13,144.033a tato vilokya tejasvī brāhmaṇo mām uvāca ha
13,144.033c jitaḥ krodhas tvayā kṛṣṇa prakṛtyaiva mahābhuja
13,144.034a na te 'parādham iha vai dṛṣṭavān asmi suvrata
13,144.034c prīto 'smi tava govinda vṛṇu kāmān yathepsitān
13,144.034e prasannasya ca me tāta paśya vyuṣṭir yathāvidhā
13,144.035a yāvad eva manuṣyāṇām anne bhāvo bhaviṣyati
13,144.035c yathaivānne tathā teṣāṃ tvayi bhāvo bhaviṣyati
13,144.036a yāvac ca puṇyā lokeṣu tvayi kīrtir bhaviṣyati
13,144.036c triṣu lokeṣu tāvac ca vaiśiṣṭyaṃ pratipatsyase
13,144.036e supriyaḥ sarvalokasya bhaviṣyasi janārdana
13,144.037a yat te bhinnaṃ ca dagdhaṃ ca yac ca kiṃ cid vināśitam
13,144.037c sarvaṃ tathaiva draṣṭāsi viśiṣṭaṃ vā janārdana
13,144.038a yāvad etat praliptaṃ te gātreṣu madhusūdana
13,144.038c ato mṛtyubhayaṃ nāsti yāvadicchā tavācyuta
13,144.039a na tu pādatale lipte kasmāt te putrakādya vai
13,144.039c naitan me priyam ity eva sa māṃ prīto 'bravīt tadā
13,144.039e ity ukto 'haṃ śarīraṃ svam apaśyaṃ śrīsamāyutam
13,144.040a rukmiṇīṃ cābravīt prītaḥ sarvastrīṇāṃ varaṃ yaśaḥ
13,144.040c kīrtiṃ cānuttamāṃ loke samavāpsyasi śobhane
13,144.041a na tvāṃ jarā vā rogo vā vaivarṇyaṃ cāpi bhāmini
13,144.041c sprakṣyanti puṇyagandhā ca kṛṣṇam ārādhayiṣyasi
13,144.042a ṣoḍaśānāṃ sahasrāṇāṃ vadhūnāṃ keśavasya ha
13,144.042c variṣṭhā sahalokyā ca keśavasya bhaviṣyasi
13,144.043a tava mātaram ity uktvā tato māṃ punar abravīt
13,144.043c prasthitaḥ sumahātejā durvāsā vahnivaj jvalan
13,144.044a eṣaiva te buddhir astu brāhmaṇān prati keśava
13,144.044c ity uktvā sa tadā putra tatraivāntaradhīyata
13,144.045a tasminn antarhite cāham upāṃśuvratam ādiśam
13,144.045c yat kiṃ cid brāhmaṇo brūyāt sarvaṃ kuryām iti prabho
13,144.046a etad vratam ahaṃ kṛtvā mātrā te saha putraka
13,144.046c tataḥ paramahṛṣṭātmā prāviśaṃ gṛham eva ca
13,144.047a praviṣṭamātraś ca gṛhe sarvaṃ paśyāmi tan navam
13,144.047c yad bhinnaṃ yac ca vai dagdhaṃ tena vipreṇa putraka
13,144.048a tato 'haṃ vismayaṃ prāptaḥ sarvaṃ dṛṣṭvā navaṃ dṛḍham
13,144.048c apūjayaṃ ca manasā raukmiṇeya dvijaṃ tadā
13,144.049a ity ahaṃ raukmiṇeyasya pṛcchato bharatarṣabha
13,144.049c māhātmyaṃ dvijamukhyasya sarvam ākhyātavāṃs tadā
13,144.050a tathā tvam api kaunteya brāhmaṇān satataṃ prabho
13,144.050c pūjayasva mahābhāgān vāgbhir dānaiś ca nityadā
13,144.051a evaṃ vyuṣṭim ahaṃ prāpto brāhmaṇānāṃ prasādajām
13,144.051c yac ca mām āha bhīṣmo 'yaṃ tat satyaṃ bharatarṣabha
13,145.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,145.001a durvāsasaḥ prasādāt te yat tadā madhusūdana
13,145.001c avāptam iha vijñānaṃ tan me vyākhyātum arhasi
13,145.002a mahābhāgyaṃ ca yat tasya nāmāni ca mahātmanaḥ
13,145.002c tattvato jñātum icchāmi sarvaṃ matimatāṃ vara
13,145.003 vāsudeva uvāca
13,145.003a hanta te kathayiṣyāmi namaskṛtvā kapardine
13,145.003c yad avāptaṃ mahārāja śreyo yac cārjitaṃ yaśaḥ
13,145.004a prayataḥ prātar utthāya yad adhīye viśāṃ pate
13,145.004c prāñjaliḥ śatarudrīyaṃ tan me nigadataḥ śṛṇu
13,145.004d*0671_01 śivaḥ sarvagato rudraḥ sraṣṭā yas taṃ śṛṇuṣva me
13,145.005a prajāpatis tat sasṛje tapaso 'nte mahātapāḥ
13,145.005c śaṃkaras tv asṛjat tāta prajāḥ sthāvarajaṅgamāḥ
13,145.006a nāsti kiṃ cit paraṃ bhūtaṃ mahādevād viśāṃ pate
13,145.006c iha triṣv api lokeṣu bhūtānāṃ prabhavo hi saḥ
13,145.007a na caivotsahate sthātuṃ kaś cid agre mahātmanaḥ
13,145.007c na hi bhūtaṃ samaṃ tena triṣu lokeṣu vidyate
13,145.008a gandhenāpi hi saṃgrāme tasya kruddhasya śatravaḥ
13,145.008c visaṃjñā hatabhūyiṣṭhā vepanti ca patanti ca
13,145.009a ghoraṃ ca ninadaṃ tasya parjanyaninadopamam
13,145.009c śrutvā vidīryed dhṛdayaṃ devānām api saṃyuge
13,145.010a yāṃś ca ghoreṇa rūpeṇa paśyet kruddhaḥ pinākadhṛk
13,145.010b*0672_01 tatkṣaṇād eva kuryāt sa bhasma vahniśikhā yathā
13,145.010c na surā nāsurā loke na gandharvā na pannagāḥ
13,145.010e kupite sukham edhante tasminn api guhāgatāḥ
13,145.011a prajāpateś ca dakṣasya yajato vitate kratau
13,145.011c vivyādha kupito yajñaṃ nirbhayas tu bhavas tadā
13,145.011e dhanuṣā bāṇam utsṛjya saghoṣaṃ vinanāda ca
13,145.012a te na śarma kutaḥ śāntiṃ viṣādaṃ lebhire surāḥ
13,145.012c vidrute sahasā yajñe kupite ca maheśvare
13,145.013a tena jyātalaghoṣeṇa sarve lokāḥ samākulāḥ
13,145.013c babhūvur avaśāḥ pārtha viṣeduś ca surāsurāḥ
13,145.014a āpaś cukṣubhire caiva cakampe ca vasuṃdharā
13,145.014c vyadravan girayaś cāpi dyauḥ paphāla ca sarvaśaḥ
13,145.015a andhena tamasā lokāḥ prāvṛtā na cakāśire
13,145.015c pranaṣṭā jyotiṣāṃ bhāś ca saha sūryeṇa bhārata
13,145.016a bhṛśaṃ bhītās tataḥ śāntiṃ cakruḥ svastyayanāni ca
13,145.016c ṛṣayaḥ sarvabhūtānām ātmanaś ca hitaiṣiṇaḥ
13,145.017a tataḥ so 'bhyadravad devān kruddho raudraparākramaḥ
13,145.017c bhagasya nayane kruddhaḥ prahāreṇa vyaśātayat
13,145.018a pūṣāṇaṃ cābhidudrāva pareṇa vapuṣānvitaḥ
13,145.018c puroḍāśaṃ bhakṣayato daśanān vai vyaśātayat
13,145.019a tataḥ praṇemur devās te vepamānāḥ sma śaṃkaram
13,145.019c punaś ca saṃdadhe rudro dīptaṃ suniśitaṃ śaram
13,145.020a rudrasya vikramaṃ dṛṣṭvā bhītā devāḥ saharṣibhiḥ
13,145.020c tataḥ prasādayām āsuḥ śarvaṃ te vibudhottamāḥ
13,145.021a jepuś ca śatarudrīyaṃ devāḥ kṛtvāñjaliṃ tataḥ
13,145.021c saṃstūyamānas tridaśaiḥ prasasāda maheśvaraḥ
13,145.022a rudrasya bhāgaṃ yajñe ca viśiṣṭaṃ te tv akalpayan
13,145.022c bhayena tridaśā rājañ śaraṇaṃ ca prapedire
13,145.023a tena caivātikopena sa yajñaḥ saṃdhito 'bhavat
13,145.023c yad yac cāpi hataṃ tatra tat tathaiva pradīyate
13,145.024*0673_00 yudhiṣṭhiraḥ
13,145.024*0673_01 tripurāṇi mahābāho jitavān sa maheśvaraḥ
13,145.024*0673_02 vāsudevaḥ
13,145.024*0673_02 ācakṣva me yathātattvaṃ sarvajña madhusūdana
13,145.024*0673_03 śṛṇu me gadatas tāta yathā dagdhaṃ puratrayam
13,145.024a asurāṇāṃ purāṇy āsaṃs trīṇi vīryavatāṃ divi
13,145.024c āyasaṃ rājataṃ caiva sauvarṇam aparaṃ tathā
13,145.025a nāśakat tāni maghavā bhettuṃ sarvāyudhair api
13,145.025c atha sarve 'marā rudraṃ jagmuḥ śaraṇamarditāḥ
13,145.026a tata ūcur mahātmāno devāḥ sarve samāgatāḥ
13,145.026c rudra raudrā bhaviṣyanti paśavaḥ sarvakarmasu
13,145.026d*0674_01 rudraṃ taṃ raudrakarmāṇi sarvāstrakuśalaṃ prabhum
13,145.026e jahi daityān saha purair lokāṃs trāyasva mānada
13,145.027a sa tathoktas tathety uktvā viṣṇuṃ kṛtvā śarottamam
13,145.027c śalyam agniṃ tathā kṛtvā puṅkhaṃ vaivasvataṃ yamam
13,145.027e vedān kṛtvā dhanuḥ sarvāñ jyāṃ ca sāvitrim uttamām
13,145.028a devān rathavaraṃ kṛtvā viniyujya ca sarvaśaḥ
13,145.028c triparvaṇā triśalyena tena tāni bibheda saḥ
13,145.029a śareṇādityavarṇena kālāgnisamatejasā
13,145.029c te 'surāḥ sapurās tatra dagdhā rudreṇa bhārata
13,145.029d*0675_01 hatāni petuḥ sahasā vipule sāgarāmbhasi
13,145.030a taṃ caivāṅkagataṃ dṛṣṭvā bālaṃ pañcaśikhaṃ punaḥ
13,145.030c umā jijñāsamānā vai ko 'yam ity abravīt tadā
13,145.031a asūyataś ca śakrasya vajreṇa prahariṣyataḥ
13,145.031c savajraṃ stambhayām āsa taṃ bāhuṃ parighopamam
13,145.032a na saṃbubudhire cainaṃ devās taṃ bhuvaneśvaram
13,145.032c saprajāpatayaḥ sarve tasmin mumuhur īśvare
13,145.033a tato dhyātvātha bhagavān brahmā tam amitaujasam
13,145.033c ayaṃ śreṣṭha iti jñātvā vavande tam umāpatim
13,145.034a tataḥ prasādayām āsur umāṃ rudraṃ ca te surāḥ
13,145.034c babhūva sa tadā bāhur balahantur yathā purā
13,145.035a sa cāpi brāhmaṇo bhūtvā durvāsā nāma vīryavān
13,145.035c dvāravatyāṃ mama gṛhe ciraṃ kālam upāvasat
13,145.036a viprakārān prayuṅkte sma subahūn mama veśmani
13,145.036c tān udāratayā cāham akṣamaṃ tasya duḥsaham
13,145.036d*0676_01 sa vai rudraḥ sa ca śivaḥ so 'gniḥ śarvaḥ sa sarvajit
13,145.037a sa devendraś ca vāyuś ca so 'śvinau sa ca vidyutaḥ
13,145.037c sa candramāḥ sa ceśānaḥ sa sūryo varuṇaś ca saḥ
13,145.038a sa kālaḥ so 'ntako mṛtyuḥ sa tamo rātryahāni ca
13,145.038c māsārdhamāsā ṛtavaḥ saṃdhye saṃvatsaraś ca saḥ
13,145.039a sa dhātā sa vidhātā ca viśvakarmā sa sarvavit
13,145.039c nakṣatrāṇi diśaś caiva pradiśo 'tha grahās tathā
13,145.039e viśvamūrtir ameyātmā bhagavān amitadyutiḥ
13,145.040a ekadhā ca dvidhā caiva bahudhā ca sa eva ca
13,145.040c śatadhā sahasradhā caiva tathā śatasahasradhā
13,145.041a īdṛśaḥ sa mahādevo bhūyaś ca bhagavān ataḥ
13,145.041c na hi śakyā guṇā vaktum api varṣaśatair api
13,146.001 vāsudeva uvāca
13,146.001a yudhiṣṭhira mahābāho mahābhāgyaṃ mahātmanaḥ
13,146.001c rudrāya bahurūpāya bahunāmne nibodha me
13,146.002a vadanty agniṃ mahādevaṃ tathā sthāṇuṃ maheśvaram
13,146.002c ekākṣaṃ tryambakaṃ caiva viśvarūpaṃ śivaṃ tathā
13,146.003a dve tanū tasya devasya vedajñā brāhmaṇā viduḥ
13,146.003c ghorām anyāṃ śivām anyāṃ te tanū bahudhā punaḥ
13,146.004a ugrā ghorā tanūr yāsya so 'gnir vidyut sa bhāskaraḥ
13,146.004c śivā saumyā ca yā tasya dharmas tv āpo 'tha candramāḥ
13,146.005a ātmano 'rdhaṃ tu tasyāgnir ucyate bharatarṣabha
13,146.005c brahmacaryaṃ caraty eṣa śivā yāsya tanus tathā
13,146.006a yāsya ghoratamā mūrtir jagat saṃharate tayā
13,146.006c īśvaratvān mahattvāc ca maheśvara iti smṛtaḥ
13,146.007a yan nirdahati yat tīkṣṇo yad ugro yat pratāpavān
13,146.007c māṃsaśoṇitamajjādo yat tato rudra ucyate
13,146.008a devānāṃ sumahān yac ca yac cāsya viṣayo mahān
13,146.008c yac ca viśvaṃ mahat pāti mahādevas tataḥ smṛtaḥ
13,146.009a samedhayati yan nityaṃ sarvārthān sarvakarmabhiḥ
13,146.009c śivam icchan manuṣyāṇāṃ tasmād eṣa śivaḥ smṛtaḥ
13,146.010a dahaty ūrdhvaṃ sthito yac ca prāṇotpattiḥ sthitiś ca yat
13,146.010c sthiraliṅgaś ca yan nityaṃ tasmāt sthāṇur iti smṛtaḥ
13,146.011a yad asya bahudhā rūpaṃ bhūtaṃ bhavyaṃ bhavat tathā
13,146.011c sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva bahurūpas tataḥ smṛtaḥ
13,146.012a dhūmraṃ rūpaṃ ca yat tasya dhūrjaṭīty ata ucyate
13,146.012c viśve devāś ca yat tasmin viśvarūpas tataḥ smṛtaḥ
13,146.013a sahasrākṣo 'yutākṣo vā sarvatokṣimayo 'pi vā
13,146.013c cakṣuṣaḥ prabhavas tejo nāsty anto 'thāsya cakṣuṣām
13,146.014a sarvathā yat paśūn pāti taiś ca yad ramate punaḥ
13,146.014c teṣām adhipatir yac ca tasmāt paśupatiḥ smṛtaḥ
13,146.015a nityena brahmacaryeṇa liṅgam asya yadā sthitam
13,146.015c mahayanty asya lokāś ca maheśvara iti smṛtaḥ
13,146.015d*0677_01 arcayanti ca ye lokāḥ priyās tasya mahātmanaḥ
13,146.015d*0678_01 bhaktānugrahaṇārthāya gūḍhaliṅgas tataḥ smṛtaḥ
13,146.016a vigrahaṃ pūjayed yo vai liṅgaṃ vāpi mahātmanaḥ
13,146.016c liṅgaṃ pūjayitā nityaṃ mahatīṃ śriyam aśnute
13,146.017a ṛṣayaś cāpi devāś ca gandharvāpsarasas tathā
13,146.017c liṅgam evārcayanti sma yat tad ūrdhvaṃ samāsthitam
13,146.018a pūjyamāne tatas tasmin modate sa maheśvaraḥ
13,146.018c sukhaṃ dadāti prītātmā bhaktānāṃ bhaktavatsalaḥ
13,146.018c*0679_01 prahṛṣṭaś caiva śaṃkaraḥ
13,146.018c*0679_02 sukhaṃ vittaṃ paraṃ loke
13,146.019a eṣa eva śmaśāneṣu devo vasati nityaśaḥ
13,146.019c yajante taṃ janās tatra vīrasthānaniṣeviṇam
13,146.020a viṣamasthaḥ śarīreṣu sa mṛtyuḥ prāṇinām iha
13,146.020c sa ca vāyuḥ śarīreṣu prāṇo 'pānaḥ śarīriṇām
13,146.021a tasya ghorāṇi rūpāṇi dīptāni ca bahūni ca
13,146.021c loke yāny asya pūjyante viprās tāni vidur budhāḥ
13,146.022a nāmadheyāni vedeṣu bahūny asya yathārthataḥ
13,146.022c nirucyante mahattvāc ca vibhutvāt karmabhis tathā
13,146.023a vede cāsya vidur viprāḥ śatarudrīyam uttamam
13,146.023c vyāsād anantaraṃ yac cāpy upasthānaṃ mahātmanaḥ
13,146.024a pradātā sarvalokānāṃ viśvaṃ cāpy ucyate mahat
13,146.024c jyeṣṭhabhūtaṃ vadanty enaṃ brāhmaṇā ṛṣayo 'pare
13,146.025a prathamo hy eṣa devānāṃ mukhād agnir ajāyata
13,146.025c grahair bahuvidhaiḥ prāṇān saṃruddhān utsṛjaty api
13,146.026a sa mocayati puṇyātmā śaraṇyaḥ śaraṇāgatān
13,146.026c āyur ārogyam aiśvaryaṃ vittaṃ kāmāṃś ca puṣkalān
13,146.027a sa dadāti manuṣyebhyaḥ sa evākṣipate punaḥ
13,146.027c śakrādiṣu ca deveṣu tasya caiśvaryam ucyate
13,146.028a sa evābhyadhiko nityaṃ trailokyasya śubhāśubhe
13,146.028c aiśvaryāc caiva kāmānām īśvaraḥ punar ucyate
13,146.029a maheśvaraś ca lokānāṃ mahatām īśvaraś ca saḥ
13,146.029c bahubhir vividhai rūpair viśvaṃ vyāptam idaṃ jagat
13,146.029e tasya devasya yad vaktraṃ samudre vaḍavāmukham
13,147.001 vaiśaṃpāyana uvāca
13,147.001a ity uktavati vākyaṃ tu kṛṣṇe devakinandane
13,147.001c bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ bhūyaḥ paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ
13,147.002a nirṇaye vā mahābuddhe sarvadharmabhṛtāṃ vara
13,147.002c pratyakṣam āgamo veti kiṃ tayoḥ kāraṇaṃ bhavet
13,147.003 bhīṣma uvāca
13,147.003a nāsty atra saṃśayaḥ kaś cid iti me vartate matiḥ
13,147.003c śṛṇu vakṣyāmi te prājña samyak tvam anupṛcchasi
13,147.004a saṃśayaḥ sugamo rājan nirṇayas tv atra durgamaḥ
13,147.004c dṛṣṭaṃ śrutam anantaṃ hi yatra saṃśayadarśanam
13,147.005a pratyakṣaṃ kāraṇaṃ dṛṣṭaṃ hetukāḥ prājñamāninaḥ
13,147.005c nāstīty evaṃ vyavasyanti satyaṃ saṃśayam eva ca
13,147.005e tad ayuktaṃ vyavasyanti bālāḥ paṇḍitamāninaḥ
13,147.006a atha cen manyase caikaṃ kāraṇaṃ kiṃ bhaved iti
13,147.006c śakyaṃ dīrgheṇa kālena yuktenātandritena ca
13,147.006e prāṇayātrām anekāṃ ca kalpayānena bhārata
13,147.007a tatpareṇaiva nānyena śakyaṃ hy etat tu kāraṇam
13,147.007c hetūnām antam āsādya vipulaṃ jñānam uttamam
13,147.007d*0680_01 hetunāmantrite vāpi dharmaśāstreṇa cottamam
13,147.007e jyotiḥ sarvasya lokasya vipulaṃ pratipadyate
13,147.008a tattvenāgamanaṃ rājan hetvantagamanaṃ tathā
13,147.008c agrāhyam anibaddhaṃ ca vācaḥ saṃparivarjanam
13,147.009 yudhiṣṭhira uvāca
13,147.009a pratyakṣaṃ lokataḥ siddhaṃ lokāś cāgamapūrvakāḥ
13,147.009c śiṣṭācāro bahuvidho brūhi tan me pitāmaha
13,147.010 bhīṣma uvāca
13,147.010a dharmasya hriyamāṇasya balavadbhir durātmabhiḥ
13,147.010c saṃsthā yatnair api kṛtā kālena paribhidyate
13,147.011a adharmā dharmarūpeṇa tṛṇaiḥ kūpā ivāvṛtāḥ
13,147.011c tatas tair bhidyate vṛttaṃ śṛṇu caiva yudhiṣṭhira
13,147.012a avṛttyā ye ca bhindanti śrutatyāgaparāyaṇāḥ
13,147.012c dharmavidveṣiṇo mandā ity uktas teṣu saṃśayaḥ
13,147.013a atṛpyantas tu sādhūnāṃ ya evāgamabuddhayaḥ
13,147.013c param ity eva saṃtuṣṭās tān upāssva ca pṛccha ca
13,147.014a kāmārthau pṛṣṭhataḥ kṛtvā lobhamohānusāriṇau
13,147.014c dharma ity eva saṃbuddhās tān upāssva ca pṛccha ca
13,147.015a na teṣāṃ bhidyate vṛttaṃ yajñasvādhyāyakarmabhiḥ
13,147.015b*0681_01 mūlācāras tu sādhūnāṃ yajñasvādhyāyavṛttataḥ
13,147.015c ācāraḥ kāraṇaṃ caiva dharmaś caiva trayaṃ punaḥ
13,147.015d*0682_01 ye dharmam abhyasūyante te dharmaṃ paryupāsate
13,147.016 yudhiṣṭhira uvāca
13,147.016a punar eveha me buddhiḥ saṃśaye parimuhyate
13,147.016c apāre mārgamāṇasya paraṃ tīram apaśyataḥ
13,147.017a vedāḥ pratyakṣam ācāraḥ pramāṇaṃ tat trayaṃ yadi
13,147.017c pṛthaktvaṃ labhyate caiṣāṃ dharmaś caikas trayaṃ katham
13,147.018 bhīṣma uvāca
13,147.018a dharmasya hriyamāṇasya balavadbhir durātmabhiḥ
13,147.018c yady evaṃ manyase rājaṃs tridhā dharmavicāraṇā
13,147.019a eka eveti jānīhi tridhā tasya pradarśanam
13,147.019c pṛthaktve caiva me buddhis trayāṇām api vai tathā
13,147.020a ukto mārgas trayāṇāṃ ca tat tathaiva samācara
13,147.020c jijñāsā tu na kartavyā dharmasya paritarkaṇāt
13,147.021a sadaiva bharataśreṣṭha mā te bhūd atra saṃśayaḥ
13,147.021c andho jaḍa ivāśaṅko yad bravīmi tad ācara
13,147.022a ahiṃsā satyam akrodho dānam etac catuṣṭayam
13,147.022c ajātaśatro sevasva dharma eṣa sanātanaḥ
13,147.023a brāhmaṇeṣu ca vṛttir yā pitṛpaitāmahocitā
13,147.023c tām anvehi mahābāho svargasyaite hi deśikāḥ
13,147.024a pramāṇam apramāṇaṃ vai yaḥ kuryād abudho naraḥ
13,147.024c na sa pramāṇatām arho vivādajanano hi saḥ
13,147.025a brāhmaṇān eva sevasva satkṛtya bahumanya ca
13,147.025c eteṣv eva tv ime lokāḥ kṛtsnā iti nibodha tān
13,148.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,148.001a ye ca dharmam asūyanti ye cainaṃ paryupāsate
13,148.001c bravītu bhagavān etat kva te gacchanti tādṛśāḥ
13,148.002 bhīṣma uvāca
13,148.002a rajasā tamasā caiva samavastīrṇacetasaḥ
13,148.002c narakaṃ pratipadyante dharmavidveṣiṇo narāḥ
13,148.003a ye tu dharmaṃ mahārāja satataṃ paryupāsate
13,148.003c satyārjavaparāḥ santas te vai svargabhujo narāḥ
13,148.004a dharma eva ratis teṣām ācāryopāsanād bhavet
13,148.004c devalokaṃ prapadyante ye dharmaṃ paryupāsate
13,148.005a manuṣyā yadi vā devāḥ śarīram upatāpya vai
13,148.005c dharmiṇaḥ sukham edhante lobhadveṣavivarjitāḥ
13,148.006a prathamaṃ brahmaṇaḥ putraṃ dharmam āhur manīṣiṇaḥ
13,148.006c dharmiṇaḥ paryupāsante phalaṃ pakvam ivāśayaḥ
13,148.007 yudhiṣṭhira uvāca
13,148.007a asatāṃ kīdṛśaṃ rūpaṃ sādhavaḥ kiṃ ca kurvate
13,148.007c bravītu me bhavān etat santo 'santaś ca kīdṛśāḥ
13,148.008 bhīṣma uvāca
13,148.008a durācārāś ca durdharṣā durmukhāś cāpy asādhavaḥ
13,148.008c sādhavaḥ śīlasaṃpannāḥ śiṣṭācārasya lakṣaṇam
13,148.008c*0683_01 satyārjavaparāyaṇāḥ
13,148.008c*0683_02 eteṣāṃ dharmaśīlānāṃ
13,148.009a rājamārge gavāṃ madhye goṣṭhamadhye ca dharmiṇaḥ
13,148.009c nopasevanti rājendra sargaṃ mūtrapurīṣayoḥ
13,148.010a pañcānām aśanaṃ dattvā śeṣam aśnanti sādhavaḥ
13,148.010c na jalpanti ca bhuñjānā na nidrānty ārdrapāṇayaḥ
13,148.011a citrabhānum anaḍvāhaṃ devaṃ goṣṭhaṃ catuṣpatham
13,148.011c brāhmaṇaṃ dhārmikaṃ caityaṃ te kurvanti pradakṣiṇam
13,148.012a vṛddhānāṃ bhārataptānāṃ strīṇāṃ bālāturasya ca
13,148.012c brāhmaṇānāṃ gavāṃ rājñāṃ panthānaṃ dadate ca te
13,148.013a atithīnāṃ ca sarveṣāṃ preṣyāṇāṃ svajanasya ca
13,148.013b*0684_01 sāmānyaṃ bhojanaṃ kuryāt svayaṃ nāgryāśanaṃ vrajet
13,148.013b*0684_02 na satyārjavadharmasya tulyam anyac ca vidyate
13,148.013b*0684_03 bahulā nāma gaus tena gatim agryāṃ gatā kila
13,148.013b*0684_04 muniśāpād dvijaḥ kaś cid vyāghratāṃ samupāgataḥ
13,148.013b*0684_05 bahulāṃ bhakṣaṇarucim āsvādya śapathena tu
13,148.013b*0684_06 vimucya pītavatsāṃ tāṃ dṛṣṭvā smṛtvā purātanam
13,148.013b*0684_07 jagāma lokān amalān sā svarāṣṭraṃ tathā punaḥ
13,148.013b*0684_08 tasmāt satyārjavarato rājā rāṣṭraṃ samānavam
13,148.013b*0684_09 tārayitvā sukhaṃ svargaṃ gantāsi bharatarṣabha
13,148.013c tathā śaraṇakāmānāṃ goptā syāt svāgatapradaḥ
13,148.014a sāyaṃ prātar manuṣyāṇām aśanaṃ devanirmitam
13,148.014c nāntarā bhojanaṃ dṛṣṭam upavāsavidhir hi saḥ
13,148.015a homakāle yathā vahniḥ kālam eva pratīkṣate
13,148.015c ṛtukāle tathā nārī ṛtum eva pratīkṣate
13,148.015e na cānyāṃ gacchate yas tu brahmacaryaṃ hi tat smṛtam
13,148.016a amṛtaṃ brāhmaṇā gāva ity etat trayam ekataḥ
13,148.016c tasmād gobrāhmaṇaṃ nityam arcayeta yathāvidhi
13,148.017a yajuṣā saṃskṛtaṃ māṃsam upabhuñjan na duṣyati
13,148.017c pṛṣṭhamāṃsaṃ vṛthāmāṃsaṃ putramāṃsaṃ ca tat samam
13,148.018a svadeśe paradeśe vāpy atithiṃ nopavāsayet
13,148.018c karma vai saphalaṃ kṛtvā gurūṇāṃ pratipādayet
13,148.019a gurubhya āsanaṃ deyam abhivādyābhipūjya ca
13,148.019c gurūn abhyarcya vardhante āyuṣā yaśasā śriyā
13,148.020a vṛddhān nātivadej jātu na ca saṃpreṣayed api
13,148.020c nāsīnaḥ syāt sthiteṣv evam āyur asya na riṣyate
13,148.021a na nagnām īkṣate nārīṃ na vidvān puruṣān api
13,148.021c maithunaṃ satataṃ guptam āhāraṃ ca samācaret
13,148.022a tīrthānāṃ guravas tīrthaṃ śucīnāṃ hṛdayaṃ śuci
13,148.022c darśanānāṃ paraṃ jñānaṃ saṃtoṣaḥ paramaṃ sukham
13,148.023a sāyaṃ prātaś ca vṛddhānāṃ śṛṇuyāt puṣkalā giraḥ
13,148.023c śrutam āpnoti hi naraḥ satataṃ vṛddhasevayā
13,148.023d*0685_01 dānāgāre gavāṃ caiva brāhmaṇānāṃ ca saṃnidhau
13,148.024a svādhyāye bhojane caiva dakṣiṇaṃ pāṇim uddharet
13,148.024c yacched vāṅmanasī nityam indriyāṇāṃ ca vibhramam
13,148.025a saṃskṛtaṃ pāyasaṃ nityaṃ yavāgūṃ kṛsaraṃ haviḥ
13,148.025c aṣṭakāḥ pitṛdaivatyā vṛddhānām abhipūjanam
13,148.026a śmaśrukarmaṇi maṅgalyaṃ kṣutānām abhinandanam
13,148.026c vyādhitānāṃ ca sarveṣām āyuṣaḥ pratinandanam
13,148.027a na jātu tvam iti brūyād āpanno 'pi mahattaram
13,148.027c tvaṃkāro vā vadho veti vidvatsu na viśiṣyate
13,148.027e avarāṇāṃ samānānāṃ śiṣyāṇāṃ ca samācaret
13,148.028a pāpam ācakṣate nityaṃ hṛdayaṃ pāpakarmiṇām
13,148.028c jñānapūrvaṃ vinaśyanti gūhamānā mahājane
13,148.029a jñānapūrvaṃ kṛtaṃ karma cchādayante hy asādhavaḥ
13,148.029c na māṃ manuṣyāḥ paśyanti na māṃ paśyanti devatāḥ
13,148.029e pāpenābhihataḥ pāpaḥ pāpam evābhijāyate
13,148.030a yathā vārdhuṣiko vṛddhiṃ dehabhede pratīkṣate
13,148.030c dharmeṇāpihitaṃ pāpaṃ dharmam evābhivardhayet
13,148.031a yathā lavaṇam ambhobhir āplutaṃ pravilīyate
13,148.031c prāyaścittahataṃ pāpaṃ tathā sadyaḥ praṇaśyati
13,148.032a tasmāt pāpaṃ na gūheta gūhamānaṃ vivardhate
13,148.032c kṛtvā tu sādhuṣv ākhyeyaṃ te tat praśamayanty uta
13,148.033a āśayā saṃcitaṃ dravyaṃ yat kāle nopabhujyate
13,148.033c anye caitat prapadyante viyoge tasya dehinaḥ
13,148.033d*0686_01 tad dharmasādhanaṃ nityaṃ saṃkalpād dhanam ārjayet
13,148.034a mānasaṃ sarvabhūtānāṃ dharmam āhur manīṣiṇaḥ
13,148.034c tasmāt sarvāṇi bhūtāni dharmam eva samāsate
13,148.035a eka eva cared dharmaṃ na dharmadhvajiko bhavet
13,148.035c dharmavāṇijakā hy ete ye dharmam upabhuñjate
13,148.036a arced devān adambhena sevetāmāyayā gurūn
13,148.036c nidhiṃ nidadhyāt pāratryaṃ yātrārthaṃ dānaśabditam
13,148.036d@019_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,148.036d@019_0001 mānasānīha tīrthāni praśaṃsanti maharṣayaḥ
13,148.036d@019_0002 bhīṣmaḥ
13,148.036d@019_0002 tāni me kuruśārdūla yathāvad vaktum arhasi
13,148.036d@019_0003 śṛṇu tīrthāni gadato mānasānīha mānada
13,148.036d@019_0004 yeṣu samyaṅ naraḥ snātvā prayāti paramāṃ gatim
13,148.036d@019_0005 satyaṃ tīrthaṃ kṣamā tīrthaṃ satyam indriyanigrahaḥ
13,148.036d@019_0006 sarvabhūtadayā tīrthaṃ tīrtham ārjavam eva ca
13,148.036d@019_0007 dānaṃ tīrthaṃ damas tīrthaṃ saṃtoṣas tīrtham uttamam
13,148.036d@019_0008 brahmacaryaṃ paraṃ tīrthaṃ tīrthaṃ ca priyavāditā
13,148.036d@019_0009 jñānaṃ tīrthaṃ tapas tīrthaṃ dhṛtis tīrtham udāhṛtam
13,148.036d@019_0010 tīrthānām api yat tīrthaṃ viśuddhir manasaḥ parā
13,148.036d@019_0011 nodakaklinnagātro hi snāta ity abhidhīyate
13,148.036d@019_0012 sa snāto yo damasnātaḥ suviśuddhamanomalaḥ
13,148.036d@019_0013 yo lubdhaḥ piśunaḥ krūro dāmbhiko viṣayātmakaḥ
13,148.036d@019_0014 sarvatīrtheṣv api snātaḥ pāpo malina eva saḥ
13,148.036d@019_0015 na ca gacchanti te svargam aviśuddhamanomalāḥ
13,148.036d@019_0016 viṣayeṣv api saṃrāgo mānaso mala ucyate
13,148.036d@019_0017 teṣv eva ca virāgo 'sya nirmalatvam udāhṛtam
13,148.036d@019_0018 cittam antargataṃ duṣṭaṃ tīrthasnānair na śudhyati
13,148.036d@019_0019 śataśo 'pi jale dhautaṃ surābhāṇḍam ivāśuci
13,148.036d@019_0020 nigṛhītendriyagrāmo yatraiva nivasen naraḥ
13,148.036d@019_0021 tatra tasya kurukṣetraṃ naimiṣaṃ puṣkaraṃ gayā
13,148.036d@019_0022 jñānahrade satyajale rāgadveṣamalāpahe
13,148.036d@019_0023 yudhiṣṭhiraḥ
13,148.036d@019_0023 yaḥ snāto mānase tīrthe sa yāti paramāṃ gatim
13,148.036d@019_0024 pāpasya kim adhiṣṭhānaṃ kā prasūtiś ca bhārata
13,148.036d@019_0025 bhīṣmaḥ
13,148.036d@019_0025 kiṃ cāsya kāraṇaṃ proktaṃ tan me brūhi pitāmaha
13,148.036d@019_0026 lobhaḥ pratiṣṭhā pāpasya prasūtir lobha eva ca
13,148.036d@019_0027 atra te saṃśayo mā bhūl lobhaḥ pāpasya kāraṇam
13,148.036d@019_0028 lobhāt krodhaḥ prabhavati lobhād drohaḥ pravartate
13,148.036d@019_0029 lobhān mohaś ca māyā ca mānān mātsaryam eva ca
13,148.036d@019_0030 nārthaiḥ pūrayituṃ śakyo lobho bahuvidhair api
13,148.036d@019_0031 nityaṃ gambhīratoyābhir āpagābhir ivārṇavaḥ
13,148.036d@019_0032 sarvabhūteṣv aviśvāsaḥ sarvabhūteṣv anirdayaḥ
13,148.036d@019_0033 sarvabhūteṣv ajihmaś ca lobhād bhavati bhārata
13,148.036d@019_0034 sumahānty api śāstrāṇi dhārayanto bahuśrutāḥ
13,148.036d@019_0035 chettāraḥ saṃśayānāṃ ca lobhagrastāḥ pratyānty adhaḥ
13,148.036d@019_0036 lobhakṣaye kṣayaṃ yānti sarvapāpāni dehinām
13,148.036d@019_0037 lobhavṛddhau ca vardhante nṛpate nātra saṃśayaḥ
13,148.036d@019_0038 tasmāt sarvaprayatnena tyaja lobhaṃ yudhiṣṭhira
13,148.036d@019_0039 yadīcchasi mahārāja śāśvatīṃ gatim ātmanaḥ
13,149.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,149.001a nābhāgadheyaḥ prāpnoti dhanaṃ subalavān api
13,149.001c bhāgadheyānvitas tv arthān kṛśo bālaś ca vindati
13,149.001d*0687_01 tat kathaṃ labhate kena tan me tvaṃ vaktum arhasi
13,149.002a nālābhakāle labhate prayatne 'pi kṛte sati
13,149.002c lābhakāle 'prayatnena labhate vipulaṃ dhanam
13,149.002e kṛtayatnāphalāś caiva dṛśyante śataśo narāḥ
13,149.002f*0688_01 sadā prayatnaṃ kṛtvaiva dṛśyate hy adhano naraḥ
13,149.002f*0689_01 ayatnenaidhamānāś ca dṛśyante bahavo janāḥ
13,149.003a yadi yatno bhaven martyaḥ sa sarvaṃ phalam āpnuyāt
13,149.003c nālabhyaṃ copalabhyeta nṛṇāṃ bharatasattama
13,149.004a yadā prayatnaṃ kṛtavān dṛśyate hy aphalo naraḥ
13,149.004c mārgan nayaśatair arthān amārgaṃś cāparaḥ sukhī
13,149.005a akāryam asakṛt kṛtvā dṛśyante hy adhanā narāḥ
13,149.005c dhanayuktās tv adharmasthā dṛśyante cāpare janāḥ
13,149.006a adhītya nītiṃ yasmāc ca nītiyukto na dṛśyate
13,149.006c anabhijñaś ca sācivyaṃ gamitaḥ kena hetunā
13,149.006e vidyāyukto hy avidyaś ca dhanavān durgatas tathā
13,149.007a yadi vidyām upāśritya naraḥ sukham avāpnuyāt
13,149.007c na vidvān vidyayā hīnaṃ vṛttyartham upasaṃśrayet
13,149.008a yathā pipāsāṃ jayati puruṣaḥ prāpya vai jalam
13,149.008c dṛṣṭārtho vidyayāpy evam avidyāṃ prajahen naraḥ
13,149.009a nāprāptakālo mriyate viddhaḥ śaraśatair api
13,149.009c tṛṇāgreṇāpi saṃspṛṣṭaḥ prāptakālo na jīvati
13,149.010 bhīṣma uvāca
13,149.010a īhamānaḥ samārambhān yadi nāsādayed dhanam
13,149.010c ugraṃ tapaḥ samārohen na hy anuptaṃ prarohati
13,149.011a dānena bhogī bhavati medhāvī vṛddhasevayā
13,149.011c ahiṃsayā ca dīrghāyur iti prāhur manīṣiṇaḥ
13,149.012a tasmād dadyān na yāceta pūjayed dhārmikān api
13,149.012c svābhāṣī priyakṛc chuddhaḥ sarvasattvāvihiṃsakaḥ
13,149.013a yadā pramāṇaprabhavaḥ svabhāvaś ca sukhāsukhe
13,149.013c maśakīṭapipīlānāṃ sthiro bhava yudhiṣṭhira
13,150.001 bhīṣma uvāca
13,150.001a kāryate yac ca kriyate sac cāsac ca kṛtaṃ tataḥ
13,150.001c tatrāśvasīta satkṛtvā asatkṛtvā na viśvaset
13,150.002a kāla evātra kālena nigrahānugrahau dadat
13,150.002c buddhim āviśya bhūtānāṃ dharmārtheṣu pravartate
13,150.003a yadā tv asya bhaved buddhir dharmyā cārthapradarśinī
13,150.003c tadāśvasīta dharmātmādṛḍhabuddhir na viśvaset
13,150.004a etāvan mātram etad dhi bhūtānāṃ prājñalakṣaṇam
13,150.004c kālayukto 'py ubhayavic cheṣam arthaṃ samācaret
13,150.005a yathā hy upasthitaiśvaryāḥ pūjayante narā narān
13,150.005c evam evātmanātmānaṃ pūjayantīha dhārmikāḥ
13,150.005d*0690_01 bhāvaśuddhis tu tapasā devatānāṃ ca pūjayā
13,150.005d*0690_02 sanātanena śuddhyā ca śrutadānajapair api
13,150.006a na hy adharmatayā dharmaṃ dadyāt kālaḥ kathaṃ cana
13,150.006c tasmād viśuddham ātmānaṃ jānīyād dharmacāriṇam
13,150.007a spraṣṭum apy asamartho hi jvalantam iva pāvakam
13,150.007c adharmaḥ satato dharmaṃ kālena parirakṣitam
13,150.008a kāryāv etau hi kālena dharmo hi vijayāvahaḥ
13,150.008c trayāṇām api lokānām ālokakaraṇo bhavet
13,150.009a tatra kaś cin nayet prājño gṛhītvaiva kare naram
13,150.009c uhyamānaḥ sa dharmeṇa dharme bahubhayacchale
13,150.009c*0691_01 prāpnuyāt param acyutam
13,150.009c*0691_02 viśvāsa eva kartavyo
13,150.009d@020_0000 yudhiṣṭhiraḥ
13,150.009d@020_0001 pitāmaha mahābāho sarvadharmabhṛtāṃ vara
13,150.009d@020_0002 satyārjavaguṇopetaṃ saumyaṃ dharmaṃ vadasva me
13,150.009d@020_0003 bhavataḥ śrotum icchāmi satyavākyam anuttamam
13,150.009d@020_0004 yat prāg bahulayā proktaṃ tan me tvaṃ vaktum arhasi
13,150.009d@020_0004 bhīṣmaḥ
13,150.009d@020_0005 saumya dharmaṃ pravakṣyāmi satyārjavasamanvitam
13,150.009d@020_0006 kāmarūpasya vyāghrasya dhenvā saṃvādam uttamam
13,150.009d@020_0007 māthure viṣaye ramye dhanadhānyasamanvite
13,150.009d@020_0008 nānājanapadākīrṇe yajñavāṭavibhūṣite
13,150.009d@020_0009 tatra sā nagarī ramyā yamunātīram āśritā
13,150.009d@020_0010 ardhacandrapratīkāśā vidvajjanavibhūṣitā
13,150.009d@020_0011 indrayaṣṭidhvajākīrṇā gopībhir upaśobhitā
13,150.009d@020_0012 bahudvijasamākīrṇā nānāpaṇyopaśobhitā
13,150.009d@020_0013 supramāṇā suramyā ca svātinakṣatranirmitā
13,150.009d@020_0014 prākārāṭṭapratolībhir durjayā parikhādibhiḥ
13,150.009d@020_0015 āmrātakakapitthaiś ca rājavṛkṣaiś ca śobhitā
13,150.009d@020_0016 devatāyatanair divyaiḥ kadalīkhaṇḍamaṇḍitā
13,150.009d@020_0017 haṃsamālāpratīkāśair dīpyate dhavalair gṛhaiḥ
13,150.009d@020_0018 panasair bakulais tālaiḥ priyālair nāgakesaraiḥ
13,150.009d@020_0019 karavīraiḥ karṇikāraiḥ pāṭalāśokacampakaiḥ
13,150.009d@020_0020 mallikākundajātībhiḥ kubjāhlādakuraṇṭakaiḥ
13,150.009d@020_0021 suvarṇaśvetayūthībhiḥ kiṃkirātotpalādibhiḥ
13,150.009d@020_0022 puṃnāgavṛkṣabakulair udyānair upaśobhitā
13,150.009d@020_0023 saṃpūrṇā dhanadhānyaiś ca godhanair upaśobhitā
13,150.009d@020_0024 vedādhyayanaghoṣaiś ca pavitrīkṛtamaṅgalā
13,150.009d@020_0025 vedīśṛṅgāṭakai ramyais trikacatvaraśobhitā
13,150.009d@020_0026 rāvaṇasyeva ratnāḍhyā laṅkā caiva mahāpurī
13,150.009d@020_0027 indraseno nṛpas tatra rājadharmasamanvitaḥ
13,150.009d@020_0028 dharme cābhirato nityaṃ devatātithipūjakaḥ
13,150.009d@020_0029 kṣatradharme rataḥ śrīmān prajāpatisamaḥ kṣitau
13,150.009d@020_0030 tena sā nagarī ramyā rājasiṃhena pālitā
13,150.009d@020_0031 nityotsavapramuditā śaṅkhavāditranāditā
13,150.009d@020_0032 susaṃgītavidagdhaiś ca prekṣaṇīyaiḥ samākulā
13,150.009d@020_0033 antarāpaṇavīthībhiḥ suvibhaktaiś catuṣpathaiḥ
13,150.009d@020_0034 dīrghikākūpavāpībhis taḍāgair upaśobhitā
13,150.009d@020_0035 sabhāprapāsamākīrṇā vivāhamakhasaṃkulā
13,150.009d@020_0036 purī candravatī nāma dṛṣṭā te yadi vā śrutā
13,150.009d@020_0037 tasyāṃ puryāṃ purā vṛttaṃ tattvaṃ śṛṇu yudhiṣṭhira
13,150.009d@020_0038 kasya cid dvijamukhyasya kalyāṇī dhenur uttamā
13,150.009d@020_0039 hṛṣṭapuṣṭā susaṃtuṣṭā bahulā nāma viśrutā
13,150.009d@020_0040 godhanasya ca sā mukhyā haṃsavarṇā ghaṭasravā
13,150.009d@020_0041 dīrghaghoṇā vibhaktāṅgī śreṣṭhalomatanutvacā
13,150.009d@020_0042 vistīrṇajaghanā divyā pīnaśroṇipayodharā
13,150.009d@020_0043 sarvalakṣaṇasaṃpannā sarvāvayavasundarī
13,150.009d@020_0044 nīlakaṇṭhā śubhagrīvā ghaṇṭālī madhurasvarā
13,150.009d@020_0045 sā ca yūthasya sarvasya cacārāgre sunirbhayā
13,150.009d@020_0046 grāmadhānyaṃ carec channaṃ gatvaikaiva yathāsukham
13,150.009d@020_0047 sāndraṃ supuṣpitaṃ surabhi acchinnaṃ carate tṛṇam
13,150.009d@020_0048 rohito nāma tatrānyaḥ parvato yamunātaṭe
13,150.009d@020_0049 anekakandaradarīnirjharair upaśobhitaḥ
13,150.009d@020_0050 tasya pūrvottare bhāge ghore tṛṇasamākule
13,150.009d@020_0051 saṃkaṭe viṣame durge bhairave lomaharṣaṇe
13,150.009d@020_0052 mṛgasiṃhasamākīrṇe bahuśvāpadasevite
13,150.009d@020_0053 vallīvṛkṣādigahane śivāśataninādite
13,150.009d@020_0054 durge 'smin vasate raudraḥ kāmarūpī bhayaṃkaraḥ
13,150.009d@020_0055 dvīpī śoṇitamāṃsāśī mahādaṃṣṭro mahābalaḥ
13,150.009d@020_0056 mahāparvatasaṃkāśo meghagarjitanisvanaḥ
13,150.009d@020_0057 mahāguhādarīvaktras tīkṣṇadaṃṣṭro nakhāyudhaḥ
13,150.009d@020_0058 nandī nāma sa dharmātmā sa ca gopahite rataḥ
13,150.009d@020_0059 acchinnāgrais tṛṇair dīrghair godhanaṃ parirakṣati
13,150.009d@020_0060 tasya yūthaparibhraṣṭā bahulā tṛṇatṛṣṇayā
13,150.009d@020_0061 carantī vyāghrapurataḥ sā dhenuḥ samupasthitā
13,150.009d@020_0062 abhidravaṃś ca tāṃ vyāghras tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt
13,150.009d@020_0063 tvam adya vihito bhakṣaḥ svayaṃ prāptāsi me vanam
13,150.009d@020_0064 vyāghrasya vacanaṃ śrutvā niṣṭhuraṃ lomaharṣaṇam
13,150.009d@020_0065 sutaṃ rūpānvitaṃ bālaṃ candrarūpasamaprabham
13,150.009d@020_0066 vatsaṃ smarati sā dhenuḥ snehārtā gadgadasvarā
13,150.009d@020_0067 dahyantī putraśokena bahulā putravatsalā
13,150.009d@020_0068 rudantī karuṇaṃ sā tu nirāśā putradarśane
13,150.009d@020_0069 dṛṣṭvā tu bahulāṃ vyāghraḥ krandamānāṃ suduḥkhitām
13,150.009d@020_0070 uvāca vacanaṃ ghoraṃ bahule kiṃ prarudyate
13,150.009d@020_0071 daivād yathopapannāsi bhakṣas tvaṃ me yadṛcchayā
13,150.009d@020_0072 na rudantyā vā hasantyā vā tathā te jīvitaṃ bhavet
13,150.009d@020_0073 vihitaṃ bhujyate loke svayaṃ prāptāsi dhenuke
13,150.009d@020_0074 mṛtyus te vihito 'dyaiva vṛthā kim anuśocasi
13,150.009d@020_0075 papraccha ca punar vyāghraḥ kimarthaṃ ruditaṃ tvayā
13,150.009d@020_0076 kautukaṃ me 'dya saṃjātam aśeṣaṃ kathayasva naḥ
13,150.009d@020_0077 vyāghrasya vacanaṃ śrutvā bahulā vākyam abravīt
13,150.009d@020_0078 kṣantum arhasi me nātha kāmarūpa namo 'stu te
13,150.009d@020_0079 tvāṃ samālokya lokasya paritrāṇaṃ na vidyate
13,150.009d@020_0080 jīvitārthaṃ na śocāmi prāptavyaṃ maraṇaṃ mayā
13,150.009d@020_0081 jātasya hi dhruvo mṛtyur dhruvaṃ janma mṛtasya ca
13,150.009d@020_0082 tasmād aparihārye 'rthe na tvaṃ śocitum arhasi
13,150.009d@020_0083 devair api sadā sarvair martavyam avaśair dhruvam
13,150.009d@020_0084 tasmāt tan nāham evaikaṃ vyāghra śocāmi jīvitam
13,150.009d@020_0085 kiṃ tu snehavaśād vyāghra duḥkhena ruditaṃ mayā
13,150.009d@020_0086 asti me hṛdi saṃtāpas taṃ ca tvaṃ śrotum arhasi
13,150.009d@020_0087 agre vayasi vartantī prasūtāhaṃ mṛgādhipa
13,150.009d@020_0088 iṣṭaḥ prathamajātas tu sutaś ca mama bālakaḥ
13,150.009d@020_0089 kṣīraṃ pibati me vatsas tṛṇaṃ nādyāpi jighrati
13,150.009d@020_0090 sa ca gopakule baddhaḥ kṣudhito mām udīkṣate
13,150.009d@020_0091 sutaṃ tam anuśocāmi kathaṃ jīviṣyate sutaḥ
13,150.009d@020_0092 tasyecchāmi stanaṃ dātuṃ putrasnehavaśānugā
13,150.009d@020_0093 pāyayitvā ca taṃ vatsam avalihya ca mūrdhani
13,150.009d@020_0094 sakhīnām arpayitvā ca saṃdiśya ca hitāhitam
13,150.009d@020_0095 punaḥ pratyāgamiṣyāmi yatheṣṭaṃ bhakṣayiṣyasi
13,150.009d@020_0096 śīghrāham āgamiṣyāmi mahāvyāghra tavāntikam
13,150.009d@020_0097 bahulāyā vacaḥ śrutvā mṛgendraḥ punar abravīt
13,150.009d@020_0098 kiṃ te putreṇa kartavyaṃ maraṇaṃ kiṃ na paśyasi
13,150.009d@020_0099 trasanti sarvabhūtāni māṃ nirīkṣya mriyanti ca
13,150.009d@020_0100 tvaṃ punaḥ kṛpayāviṣṭā putra putreti bhāṣase
13,150.009d@020_0101 na mantrā na tapo dānaṃ na mātā na pitā sutaḥ
13,150.009d@020_0102 śaknuvanti paritrātum āgatāṃ matsamīpataḥ
13,150.009d@020_0103 kathaṃ tad gokulaṃ gatvā gopījanasamākulam
13,150.009d@020_0104 vṛṣabhair nāditaṃ ramyaṃ bālavatsavibhūṣitam
13,150.009d@020_0105 bhūṣaṇaṃ devalokasya svargatulyaṃ na saṃśayaḥ
13,150.009d@020_0106 nityaṃ pramuditaṃ ramyaṃ sarvadaivatapūjitam
13,150.009d@020_0107 pavitraṃ tat pavitrāṇāṃ maṅgalānāṃ ca maṅgalam
13,150.009d@020_0108 yat tīrthaṃ sarvatīrthānāṃ ramyāṇāṃ ramyam uttamam
13,150.009d@020_0109 samastaguṇasaṃkīrṇam īśvarāyatanaṃ mahat
13,150.009d@020_0110 yat sthānaṃ sarvasiddhānāṃ bhūmisvargam anuttamam
13,150.009d@020_0111 gargarīravaśabdena yatra lakṣmīr na hanyate
13,150.009d@020_0112 yatra vatsāś ca huṃkāraṃ karuṇaṃ mātṛkāṅkṣayā
13,150.009d@020_0113 yad gopaiḥ pālitaṃ śūrair bāhuyuddhaviśāradaiḥ
13,150.009d@020_0114 pragītanṛtyasaṃlāpaṃ valgutāsphoṭanāditam
13,150.009d@020_0115 itas tataḥ sthitair vatsair arghyamānaiḥ samantataḥ
13,150.009d@020_0116 sarovad bhrājate goṣṭhaṃ śrīmadbhir iva paṅkajaiḥ
13,150.009d@020_0117 tac chrīniketanaṃ ramyaṃ mātaraṃ bhrātaraṃ sutam
13,150.009d@020_0118 dṛṣṭvā sakhījanaṃ bhūyaḥ kathaṃ pratyāgamiṣyasi
13,150.009d@020_0119 pañca bhūtāni me bhadre pibantu rudhiraṃ tava
13,150.009d@020_0120 bahulā
13,150.009d@020_0120 na nirāśāni bhūtāni vāṅmātreṇa karomy aham
13,150.009d@020_0121 prathamaṃ dṛṣṭavatsāhaṃ mṛgendra śṛṇu me vacaḥ
13,150.009d@020_0122 dṛṣṭvā sakhījanaṃ bālaṃ gopāṃś ca paricārakān
13,150.009d@020_0123 gopījanaṃ samāgamya jananīṃ ca viśeṣataḥ
13,150.009d@020_0124 vyāghraḥ
13,150.009d@020_0124 śapathair āgamiṣyāmi manyase yadi muñca mām
13,150.009d@020_0125 śapathāḥ kīdṛśā bhadre ye tvayā parinoditāḥ
13,150.009d@020_0126 bahulā
13,150.009d@020_0126 pratyayaṃ caivam ākhyāhi bahule mama yatnataḥ
13,150.009d@020_0127 yadi te nāsti viśvāso mamopari mṛgādhipa
13,150.009d@020_0128 śapathair āgamiṣyāmi satyaṃ brūyāṃ na saṃśayaḥ
13,150.009d@020_0129 mā dadasveti yo brūyād gurvagnibrāhmaṇeṣu ca
13,150.009d@020_0130 tena pāpena lipye 'haṃ yady ahaṃ nāgame punaḥ
13,150.009d@020_0131 madhumāṃse ca yat pāpaṃ lākṣāvikrayaṇe tathā
13,150.009d@020_0132 tena pāpena lipye 'haṃ yady ahaṃ nāgame punaḥ
13,150.009d@020_0133 yo vedavikrayī vipraś catvare paṭhate tu yaḥ
13,150.009d@020_0134 asaṃtoṣī ca yo vipro nityaṃ bhavati yācakaḥ
13,150.009d@020_0135 tena pāpena lipye 'haṃ yady ahaṃ nāgame punaḥ
13,150.009d@020_0136 matsarī gotrabhāvena bhūtānāṃ guṇanāśakaḥ
13,150.009d@020_0137 kaumāraṃ cāpi bhartāraṃ yā nārī nānumanyate
13,150.009d@020_0138 paradravyopayogena yajñaṃ kurvanti ye dvijāḥ
13,150.009d@020_0139 tena pāpena lipye 'haṃ yady ahaṃ nāgame punaḥ
13,150.009d@020_0140 svapākaṃ ca parityajya parapākaratāś ca ye
13,150.009d@020_0141 ye saktā gurudāreṣu svāmidāreṣu ye narāḥ
13,150.009d@020_0142 brāhmaṇo vṛṣalīṃ gatvā na tu tīrthāni sevate
13,150.009d@020_0143 tena pāpena lipye 'haṃ yady ahaṃ nāgame punaḥ
13,150.009d@020_0144 brāhmaṇaḥ kṛtasaṃskāraḥ śūdraprekṣaṇakārakaḥ
13,150.009d@020_0145 tena pāpena lipye 'haṃ yady ahaṃ nāgame punaḥ
13,150.009d@020_0146 anṛtaṃ dhanasaṃbaddhe kūṭasākṣyaṃ vadanti ye
13,150.009d@020_0147 yat pāpaṃ brahmahatyāyāṃ mātāpitṛvadhena ca
13,150.009d@020_0148 tena pāpena lipye 'haṃ yady ahaṃ nāgame punaḥ
13,150.009d@020_0149 yat pāpaṃ lubdhakānāṃ ca mlecchānāṃ garadāyinām
13,150.009d@020_0150 tena pāpena lipye 'haṃ yady ahaṃ nāgame punaḥ
13,150.009d@020_0151 pādena spṛśate gāś ca śirobhir na namanti ye
13,150.009d@020_0152 tena pāpena lipye 'haṃ yady ahaṃ nāgame punaḥ
13,150.009d@020_0153 goṣv avajñāṃ prakurvanti śapante tāḍayanti ca
13,150.009d@020_0154 tena pāpena lipye 'haṃ yady ahaṃ nāgame punaḥ
13,150.009d@020_0155 sakṛd dattvā tu yaḥ kanyāṃ dvitīyāya prayacchati
13,150.009d@020_0156 tena pāpena lipye 'haṃ yady ahaṃ nāgame punaḥ
13,150.009d@020_0157 kathāyāṃ kriyamāṇāyām antarāyaṃ karoti yaḥ
13,150.009d@020_0158 tena pāpena lipye 'haṃ yady ahaṃ nāgame punaḥ
13,150.009d@020_0159 gṛhe yasyāgato vipro nirāśaḥ pratigacchati
13,150.009d@020_0160 tena pāpena lipyāmi yat te 'haṃ nāgame punaḥ
13,150.009d@020_0161 dvibhāryaḥ puruṣo yas tu ekāṃ snehena paśyati
13,150.009d@020_0162 tena pāpena lipye 'haṃ yady ahaṃ nāgame punaḥ
13,150.009d@020_0163 ekākī mṛṣṭam aśnāti yaḥ kaś cit puruṣādhamaḥ
13,150.009d@020_0164 tena pāpena lipye 'haṃ yady ahaṃ nāgame punaḥ
13,150.009d@020_0165 yas trīn hale balīvardān viṣamaṃ vāhayeta yaḥ
13,150.009d@020_0166 tena pāpena lipye 'haṃ yadi nāyāṃ tavāntikam
13,150.009d@020_0167 ity etaiḥ pātakair ghorair āgamiṣyāmy ahaṃ punaḥ
13,150.009d@020_0168 labdhvā sa pratyayaṃ vyāghraḥ punar vacanam abravīt
13,150.009d@020_0169 saṃjātaḥ pratyayo 'smākaṃ śapathair bahule tava
13,150.009d@020_0170 kadā cin manyase gatvā mūrkho 'sau vañcito mayā
13,150.009d@020_0171 loke 'smin nāstikāḥ ke cin mūrkhāḥ paṇḍitamāninaḥ
13,150.009d@020_0172 bhrāmayanti ca te buddhiṃ cakrārūḍha ivekṣaṇam
13,150.009d@020_0173 atathyāny api tathyāni darśayanty api peśalāḥ
13,150.009d@020_0174 same nimnonnatānīva citraṃ karmavido janāḥ
13,150.009d@020_0175 prāyaḥ kṛtārtho loko 'yaṃ manyate nopakāriṇam
13,150.009d@020_0176 vatsaḥ kṣīrakṣayaṃ dṛṣṭvā parityajati mātaram
13,150.009d@020_0177 na taṃ paśyāmi loke 'smin kṛte pratikaroti yaḥ
13,150.009d@020_0178 sarvasya hi kṛtārthasya matir anyā pravartate
13,150.009d@020_0179 ṛṣidevāsuragaṇaiḥ śapathāḥ kāryasiddhaye
13,150.009d@020_0180 kṛtāḥ parasparaṃ pūrvaṃ tan na manyāmahe katham
13,150.009d@020_0181 satyenābhiśaped yas tu devāgnigurusaṃnidhau
13,150.009d@020_0182 tasya vaivasvato rājā dharmasyārdhaṃ nikṛntati
13,150.009d@020_0183 mā te buddhir bhaved evaṃ śapathair eva yantritā
13,150.009d@020_0184 tenaivaṃ darśitaṃ pūrvaṃ yatheṣṭaṃ kuru sāṃpratam
13,150.009d@020_0185 bahule gaccha paśya tvaṃ putrakaṃ putravatsale
13,150.009d@020_0186 pāyayitvā ca taṃ vatsam avalihya ca mūrdhani
13,150.009d@020_0187 mātaraṃ bhrātaraṃ dṛṣṭvā sakhīḥ svajanabāndhavān
13,150.009d@020_0188 bhīṣmaḥ
13,150.009d@020_0188 satyam evāgrataḥ kṛtvā śīghram āgamanaṃ kuru
13,150.009d@020_0189 evaṃ sā pratyayaṃ kṛtvā bahulā satyavādinī
13,150.009d@020_0190 anujñātā mṛgendreṇa prayātā putravatsalā
13,150.009d@020_0191 aśrupūrṇamukhī dīnā vepamānā suduḥkhitā
13,150.009d@020_0192 kurarī niḥśvasantīva patitā śokasāgare
13,150.009d@020_0193 kariṇīva hi nāgena gṛhītā salilāśaye
13,150.009d@020_0194 aśaktātmaparitrāṇe vilapantī muhur muhuḥ
13,150.009d@020_0195 sā tu gopakulaṃ gatvā bahulā hṛtavikramā
13,150.009d@020_0196 śrutvātmavatsaṃ krośantaṃ paryadhāvata tanmukhī
13,150.009d@020_0197 upāsarpata taṃ vatsaṃ bāṣpaparyākulekṣaṇā
13,150.009d@020_0198 sa prāptāṃ mātaraṃ vatsaḥ śaṅkitaḥ paripṛcchati
13,150.009d@020_0199 na te paśyāmi saumyatvaṃ durmanā iva lakṣyase
13,150.009d@020_0200 bahulā
13,150.009d@020_0200 udvignā cāpi te dṛṣṭir bhītabhītā ca dṛśyate
13,150.009d@020_0201 piba putra stanaṃ mahyaṃ kāraṇaṃ yadi pṛcchasi
13,150.009d@020_0202 āgatā ca tava snehāt kuru tṛptiṃ yathepsitām
13,150.009d@020_0203 apaścimam idaṃ vatsa durlabhaṃ mātṛdarśanam
13,150.009d@020_0204 ekāham atha māṃ pītvā pratyūṣe kasya pāsyasi
13,150.009d@020_0205 mayā tu putra gantavyaṃ śapathair āgatā hy aham
13,150.009d@020_0206 kāmarūpasya vyāghrasya dātavyaṃ jīvitaṃ mayā
13,150.009d@020_0207 bahulāyā vacaḥ śrutvā vatso vacanam abravīt
13,150.009d@020_0208 ahaṃ tatra gamiṣyāmi yatra tvaṃ gantum icchasi
13,150.009d@020_0209 ślāghyaṃ mamāpi maraṇaṃ tvayā saha na saṃśayaḥ
13,150.009d@020_0210 ekākināpi martavyaṃ mayāvaśyaṃ tvayā vinā
13,150.009d@020_0211 yadi māṃ sahitaṃ mātar vane vyāghro haniṣyati
13,150.009d@020_0212 yā gatir mātṛbhaktānāṃ dhruvaṃ sā me bhaviṣyati
13,150.009d@020_0213 tasmād avaśyaṃ yāsyāmi tvayā saha na saṃśayaḥ
13,150.009d@020_0214 atha mātaś ca tiṣṭha tvaṃ śapathāḥ santu te mama
13,150.009d@020_0215 jananyā viprayuktasya jīvite kiṃ prayojanam
13,150.009d@020_0216 anāthasya vane nityaṃ ko me nātho bhaviṣyati
13,150.009d@020_0217 nāsti mātṛsamo bandhur bālānāṃ kṣīrapāyinām
13,150.009d@020_0218 nāsti mātṛsamo nātho nāsti mātṛsamā gatiḥ
13,150.009d@020_0219 nāsti mātṛsamaḥ sneho nāsti mātṛsamaṃ sukham
13,150.009d@020_0220 nāsti mātṛsamo deva ihaloke paratra ca
13,150.009d@020_0221 eṣa naḥ paramo dharmaḥ prajāpativinirmitaḥ
13,150.009d@020_0222 ye tu tiṣṭhanti satputrās te yānti paramāṃ gatim
13,150.009d@020_0223 mamaiva vihito mṛtyur na tvaṃ putra gamiṣyasi
13,150.009d@020_0224 na cāyam anyajīvānāṃ mṛtyuḥ syād anyamṛtyunā
13,150.009d@020_0225 apaścimam imaṃ putra mātuḥ saṃdeśam uttamam
13,150.009d@020_0226 anutiṣṭhasva madvākyaṃ tatra śuśrūṣaṇaṃ param
13,150.009d@020_0227 vane jale ca vicaran mā pramādaṃ kariṣyasi
13,150.009d@020_0228 pramādāt sarvabhūtāni vinaśyanti na saṃśayaḥ
13,150.009d@020_0229 na ca lobhena vartavyaṃ viṣamasthaṃ tṛṇaṃ kva cit
13,150.009d@020_0230 lobhād vināśaḥ sarveṣām iha loke paratra ca
13,150.009d@020_0231 samudram aṭavīṃ yuddhaṃ viśanto lobhamohitāḥ
13,150.009d@020_0232 lobhād akāryam atyugraṃ vidvān api samācaret
13,150.009d@020_0233 lobhāt pramādād viśrambhāt tribhir vai badhyate pumān
13,150.009d@020_0234 tasmāl lobhaṃ na kurvīta na pramādaṃ na viśvaset
13,150.009d@020_0235 ātmā ca satataṃ putra rakṣitavyaḥ prayatnataḥ
13,150.009d@020_0236 sarpebhyaḥ śvāpadebhyaś ca mlecchacorādisaṃkaṭe
13,150.009d@020_0237 tiraścāṃ pāpajātīnām ekatra vasatām api
13,150.009d@020_0238 viparītāni cittāni na jñāyante ha putraka
13,150.009d@020_0239 nadīnāṃ nakhināṃ caiva śṛṅgiṇāṃ śastrapāṇinām
13,150.009d@020_0240 viśvāso naiva kartavyaḥ strīṇāṃ veśyājanasya ca
13,150.009d@020_0241 na viśvased aviśvaste viśvaste 'pi na viśvaset
13,150.009d@020_0242 viśvāsād bhayam utpannaṃ mūlāny api nikṛntati
13,150.009d@020_0243 na viśvaset svadehe 'pi calato jīvacetasaḥ
13,150.009d@020_0244 tad vyaktimūḍham atyarthaṃ sadā suptaṃ vicārayet
13,150.009d@020_0245 gandhaḥ sarvatra satatam āghrātavyaḥ prayatnataḥ
13,150.009d@020_0246 gāvaḥ paśyanti gandhena vedaiḥ paśyanti brāhmaṇāḥ
13,150.009d@020_0247 cāraiḥ paśyanti rājānaś cakṣurbhyām itare janāḥ
13,150.009d@020_0248 naikas tiṣṭhed vane ghore dharmam ekaś ca cintayet
13,150.009d@020_0249 na codvegas tvayā kāryaḥ sarvasya maraṇaṃ dhruvam
13,150.009d@020_0250 yathā hi pathikaḥ kaś cic chāyām āśritya viśramet
13,150.009d@020_0251 viśramya ca punar gacchet tadvad bhūtasamāgamaḥ
13,150.009d@020_0252 yatrānityaṃ jagat sarvaṃ tatraikaḥ śocyate katham
13,150.009d@020_0253 vatsāntaḥśokam utsṛjya madvākyam anupālaya
13,150.009d@020_0254 śirasy āghrāya taṃ vatsam avalihya ca mūrdhani
13,150.009d@020_0255 śokena mahatāviṣṭā bāṣpavyākulalocanā
13,150.009d@020_0256 viniḥśvasantī mārgīva vyāghrāṇāṃ vaśam āgatā
13,150.009d@020_0257 putrahīnā jagat sarvaṃ paśyanty andheva sābhavat
13,150.009d@020_0258 mahāpaṅkavinirmagnā tiṣṭhanty evātra sīdati
13,150.009d@020_0259 vilapya bahulā putram uvācedaṃ punar vacaḥ
13,150.009d@020_0260 nāsti putrasamaḥ sneho nāsti putrasamaṃ sukham
13,150.009d@020_0261 nāsti putrasamā prītir nāsti putrasamā gatiḥ
13,150.009d@020_0262 aputrasya jagac chūnyam aputrasya gṛhaṃ kutaḥ
13,150.009d@020_0263 putreṇa jayate lokān putreṇa narakaṃ jayet
13,150.009d@020_0264 anṛtaṃ vadate lokaś candanaṃ kila śītalam
13,150.009d@020_0265 putragātrapariṣvaṅgaś candanād api śītalaḥ
13,150.009d@020_0266 digambaraṃ gatavrīḍaṃ jaṭilaṃ dhūlidhūsaram
13,150.009d@020_0267 puṇyair vinā na paśyanti gaṅgādharam ivātmajam
13,150.009d@020_0268 kiṃ candanena pīyūṣabindunā kiṃ kim indunā
13,150.009d@020_0269 putragātrapariṣvaṅgapātraṃ gātraṃ bhaved yadi
13,150.009d@020_0270 iti putraguṇān uktvā nirīkṣya ca muhur muhuḥ
13,150.009d@020_0271 svamātaraṃ sakhīr gopān kramāt tān anupṛcchati
13,150.009d@020_0272 yūthasyāgre carantīṃ mām āsasāda mṛgādhipaḥ
13,150.009d@020_0273 muktāhaṃ tena śapathaiḥ kulaṃ dṛṣṭvāgamiṣyasi
13,150.009d@020_0274 sāhaṃ bhavantaṃ saṃdraṣṭuṃ mātaraṃ svakulaṃ sutam
13,150.009d@020_0275 āgatā satyavākyena punar yāsyāmi tatra ca
13,150.009d@020_0276 mātaḥ kṣamasva tat sarvaṃ bālatve yat kṛtaṃ mayā
13,150.009d@020_0277 nyāsas tavāyaṃ dauhitraḥ kim anyat prabravīmi te
13,150.009d@020_0278 vipule campake dāme bhadre surabhi mālini
13,150.009d@020_0279 vasudhāre śriye nande mahānande ghaṭasrave
13,150.009d@020_0280 ajñānāj jñānato vāpi yad uktaṃ kva cid apriyam
13,150.009d@020_0281 tat kṣamadhvaṃ mahābhāgāḥ paścād yac ca kṛtaṃ mayā
13,150.009d@020_0282 sarvāḥ sarvaguṇopetāḥ sarvalokasya mātaraḥ
13,150.009d@020_0283 sarvāḥ sarvapradā nityaṃ rakṣadhvaṃ mama bālakam
13,150.009d@020_0284 anātham abalaṃ dīnaṃ sīdantaṃ mama putrakam
13,150.009d@020_0285 mātṛśokābhisaṃtaptaṃ bhaginyaḥ pālayiṣyatha
13,150.009d@020_0286 bhaginīnām ayaṃ putraḥ sāṃprataṃ ca viśeṣataḥ
13,150.009d@020_0287 bālo 'balābhiḥ sarvābhiḥ poṣyaḥ pālyaś ca putravat
13,150.009d@020_0288 carantaṃ viṣame sthāne gacchantaṃ paragokule
13,150.009d@020_0289 akāryeṣu pravartantaṃ he sakhyo vārayiṣyatha
13,150.009d@020_0290 paraputrātmaputreṣu yāsāṃ cittaṃ samaṃ bhavet
13,150.009d@020_0291 tā dhanyās tāḥ kṛtārthāś ca tāḥ striyas tāś ca mātaraḥ
13,150.009d@020_0292 modante devalokeṣu tā gāvas tāś ca yoṣitaḥ
13,150.009d@020_0293 yāḥ pālayanty anāthāṃś ca paraputrān ātmaputravat
13,150.009d@020_0294 tasmād anāthaṃ matputraṃ putravat pālayiṣyatha
13,150.009d@020_0295 rakṣadhvaṃ ca mahābhāgā yāsyāmi satyasaṃśrayāt
13,150.009d@020_0296 yataḥ sarvasya jātasya sthitaṃ maraṇam agrataḥ
13,150.009d@020_0297 na cāsmadgamane manyuḥ sakhyaḥ kāryaḥ kathaṃ cana
13,150.009d@020_0298 śrutvaitad bahulāvākyaṃ mātā sakhyaś ca vihvalāḥ
13,150.009d@020_0299 viṣādaṃ paramaṃ jagmur idam ūcuḥ suvismitāḥ
13,150.009d@020_0300 aho sumahad āścaryaṃ yad vyāghravadanaṃ mahat
13,150.009d@020_0301 praveṣṭum udyatā bhīmaṃ bahulā satyavākyataḥ
13,150.009d@020_0302 śapathaiḥ satyavākyena vañcayitvā yato bhayam
13,150.009d@020_0303 nāśitavyaṃ prayatnena tat kathaṃ gamyate punaḥ
13,150.009d@020_0304 bahule naiva gantavyaṃ dharmo 'yaṃ katamas tava
13,150.009d@020_0305 yad bālaṃ svakulaṃ tyaktvā satyalobhena gamyate
13,150.009d@020_0306 atra gāthāḥ purā gītā ṛṣibhis tattvadarśibhiḥ
13,150.009d@020_0307 prāṇatyāge samutpanne śapathair nāsti pātakam
13,150.009d@020_0308 uktvānṛtaṃ bhaved yatra prāṇināṃ prāṇarakṣaṇam
13,150.009d@020_0309 anṛtaṃ tatra vai satyaṃ satyaṃ caivānṛtaṃ bhavet
13,150.009d@020_0310 kāminīṣu vivāheṣu gavāṃ kārye tathaiva ca
13,150.009d@020_0311 bahulā
13,150.009d@020_0311 brāhmaṇābhyupapattau ca śapathair nāsti pātakam
13,150.009d@020_0312 pareṣāṃ prāṇarakṣārthaṃ vadāmy evānṛtaṃ vacaḥ
13,150.009d@020_0313 nātmārtham utsahe vaktuṃ svalpam apy anṛtaṃ kva cit
13,150.009d@020_0314 ekaḥ saṃśliṣyate garbhe jāyetaiko mriyeta ca
13,150.009d@020_0315 bhuṅkte caikaḥ sukhaṃ duḥkhaṃ mātaḥ satyaṃ vadāmy aham
13,150.009d@020_0316 satye pratiṣṭhito loko dharmaḥ satye pratiṣṭhitaḥ
13,150.009d@020_0317 udadhiḥ satyavākyena maryādāṃ na vilaṅghati
13,150.009d@020_0318 viṣṇave pṛthivīṃ dattvā baliḥ pātālam āśritaḥ
13,150.009d@020_0319 chadmanā ca balir baddhaḥ satyavākyena tiṣṭhati
13,150.009d@020_0320 pravardhamānaḥ śailendraḥ śatayojanam ucchritaḥ
13,150.009d@020_0321 satyena saṃsthito vindhyo na pravṛddhaḥ sa sāṃpratam
13,150.009d@020_0322 svargāpavarganarakāḥ sarve vāci pratiṣṭhitāḥ
13,150.009d@020_0323 yas tāṃ lopayate vācam aśeṣaṃ tena lopitam
13,150.009d@020_0324 yo 'nyathā santam ātmānam anyathā satsu bhāṣate
13,150.009d@020_0325 kiṃ tena na kṛtaṃ pāpaṃ coreṇātmāpahāriṇā
13,150.009d@020_0326 tasmān naivāham ātmānam asatyena ca lopaye
13,150.009d@020_0327 yāsyāmi narakaṃ ghoraṃ vilopyātmānam ātmanā
13,150.009d@020_0328 agādhe vipule śuddhe satyatīrthe kṣamāhrade
13,150.009d@020_0329 snātvā pāpavinirmuktaḥ prayāti paramāṃ gatim
13,150.009d@020_0330 aśvamedhasahasraṃ ca satyaṃ ca tulayā dhṛtam
13,150.009d@020_0331 aśvamedhasahasrād dhi satyam eva viśiṣyate
13,150.009d@020_0332 satyaṃ sādhu tapaḥ śrutaṃ ca paramaṃ kleśādibhir varjitaṃ
13,150.009d@020_0333 svādhīnaṃ ca sudurlabhaṃ ca jagataḥ sādhāraṇaṃ bhūṣaṇam
13,150.009d@020_0334 sādhūnāṃ nikaṣaṃ satāṃ kuladhanaṃ sarvāśramāṇāṃ balaṃ
13,150.009d@020_0335 yan mleccho 'pi vidhāya gacchati divaṃ tat tyajya tiṣṭhet katham
13,150.009d@020_0335 sakhyaḥ
13,150.009d@020_0336 bahule tvaṃ namaskāryā sarvair api surāsuraiḥ
13,150.009d@020_0337 mā tvaṃ paramasatyena prāṇāṃs tyajasi dustyajān
13,150.009d@020_0338 brūmaḥ kim atra kalyāṇi yā tvaṃ dharmadhuraṃdharā
13,150.009d@020_0339 tyāgenānena yat prāpyaṃ trailokye kaḥ samo 'sti te
13,150.009d@020_0340 adhiyogaṃ ca paśyāmas tyāgād asmāt sutena te
13,150.009d@020_0341 na hi kalyāṇacittānām āpadaḥ santi kutra cit
13,150.009d@020_0342 dṛṣṭvā gopāñjanaṃ sarvaṃ parikramya ca gokulam
13,150.009d@020_0343 bahulā prasthitā devān vṛkṣāṃś cāpṛcchya tān punaḥ
13,150.009d@020_0344 kṣitiṃ ca jalam agniṃ ca vāyuṃ khārkaniśākaram
13,150.009d@020_0345 daśadigdevatām adrīn nakṣatrāṇi grahāṃs tathā
13,150.009d@020_0346 sarvān vijñāpayāmy adya praṇipatya muhur muhuḥ
13,150.009d@020_0347 svaiḥ svaiḥ prabhāvai rakṣadhvam anāthaṃ mama vatsakam
13,150.009d@020_0348 karuṇāhitacittānāṃ na syāt parajano yataḥ
13,150.009d@020_0349 tasmāt karuṇayā bālam anāthaṃ pālayiṣyatha
13,150.009d@020_0350 ye saṃśritā vane siddhāḥ sarvāś ca vanadevatāḥ
13,150.009d@020_0351 vane carantaṃ me bālaṃ te rakṣantu sutaṃ mama
13,150.009d@020_0352 campakāśokapuṃnāgasaralārjunakiṃśukāḥ
13,150.009d@020_0353 śṛṇvantu pādapāḥ sarve saṃdeśaṃ mama viklavam
13,150.009d@020_0354 bālam ekākinaṃ dīnaṃ carantaṃ viṣame vane
13,150.009d@020_0355 rakṣadhvaṃ vatsakaṃ bālaṃ snehāt putram ivaurasam
13,150.009d@020_0356 mātāpitṛvinirmuktam anāthaṃ dīnam āturam
13,150.009d@020_0357 vicarantam imāṃ bhūmiṃ krandamānaṃ suduḥkhitam
13,150.009d@020_0358 tasyehākrandamānasya matputrasya mahāvane
13,150.009d@020_0359 mātṛśokābhibhūtasya kṣutpipāsāturasya ca
13,150.009d@020_0360 nyastasyaikākinaḥ śūnyaṃ jagat sarvaṃ prapaśyataḥ
13,150.009d@020_0361 caramāṇasya kartavyaṃ sānukrośasya rakṣaṇam
13,150.009d@020_0362 evaṃ saṃdiśya bahulā putrasnehavaśaṃ gatā
13,150.009d@020_0363 śokāgninātisaṃtaptā chinnāśā putradarśane
13,150.009d@020_0364 viyuktā cakravākīva lateva patitā taroḥ
13,150.009d@020_0365 andheva yaṣṭirahitā praskhalantī pade pade
13,150.009d@020_0366 gatvā tu sā punas tatra yatrāsau piśitāśanaḥ
13,150.009d@020_0367 āste visphūrjitamukhas tīkṣṇadaṃṣṭro bhayānakaḥ
13,150.009d@020_0368 vyāghraṃ dṛṣṭvā tu sā dhenur idaṃ vacanam abravīt
13,150.009d@020_0369 āgatāhaṃ mahābhāga satyadharmavyavasthayā
13,150.009d@020_0370 kuru tṛptiṃ yathākāmaṃ mama māṃsena sāṃpratam
13,150.009d@020_0371 tarpayasva svabhūtāni pañcāsya śoṇitena me
13,150.009d@020_0371 vyāghraḥ
13,150.009d@020_0372 svāgataṃ tava kalyāṇi bahule satyavādini
13,150.009d@020_0373 na hi satyavatāṃ kiṃ cid aśubhaṃ vidyate kva cit
13,150.009d@020_0374 tvayoktaṃ bahule pūrvaṃ satyāt pratyāgatā punaḥ
13,150.009d@020_0375 tena naḥ kautukaṃ jātaṃ prāptāgacchet kathaṃ punaḥ
13,150.009d@020_0376 anyathā māṃ samāsādya jīvantī yāsyase katham
13,150.009d@020_0377 tac ca naḥ kautukaṃ pūrṇaṃ dṛṣṭaṃ satyaṃ gavāṃ mayā
13,150.009d@020_0378 tasmād anena satyena vimuktāsi mayādhunā
13,150.009d@020_0379 satye pratiṣṭhitā lokā dharmaḥ satye pratiṣṭhitaḥ
13,150.009d@020_0380 satye pratiṣṭhitaṃ jñānaṃ sarvaṃ satye pratiṣṭhitam
13,150.009d@020_0381 satyena devās tuṣyanti satyena pitaras tathā
13,150.009d@020_0382 satyena ṛṣayaḥ siddhāḥ sarvaṃ satye pratiṣṭhitam
13,150.009d@020_0383 dhanyā gāvaḥ kṣitir dhanyā dhanyā tvam api dhenuke
13,150.009d@020_0384 dhanyaḥ sa rājā yatra tvaṃ vasase satyavādini
13,150.009d@020_0385 dhanyaḥ sarāṣṭraḥ satṛṇaḥ prāṇivṛkṣasamanvitaḥ
13,150.009d@020_0386 cacāra bahulā yatra diṣṭyā pāpavināśinī
13,150.009d@020_0387 te dhanyās te kṛtārthāś ca tair eva sukṛtaṃ kṛtam
13,150.009d@020_0388 taiḥ prāptaṃ janmanaḥ sāraṃ ye pibanti gavāṃ payaḥ
13,150.009d@020_0389 mṛgendraḥ pratyayaṃ gatvā vismayaṃ paramaṃ gataḥ
13,150.009d@020_0390 pratyādeśo 'yam asmākaṃ sarvair devaiḥ pradarśitaḥ
13,150.009d@020_0391 tat kariṣyāmy ahaṃ karma yena mokṣyāmi kilbiṣāt
13,150.009d@020_0392 mayā jīvasahasrāṇi bhakṣitāni hatāni ca
13,150.009d@020_0393 gatiṃ kāṃ nu gamiṣyāmi dṛṣṭvā gosatyam īdṛśam
13,150.009d@020_0394 ahaṃ pāpī durācāro nṛśaṃso jīvaghātakaḥ
13,150.009d@020_0395 kāṃl lokān hi gamiṣyāmi kṛtvā karma sudāruṇam
13,150.009d@020_0396 gamiṣye puṇyatīrthāni kariṣye kāyaśodhanam
13,150.009d@020_0397 patiṣye girim āsādya viśe vāpi hutāśanam
13,150.009d@020_0398 bahule yan mayā kāryaṃ tapaḥ pāpaviśuddhaye
13,150.009d@020_0399 bahulā
13,150.009d@020_0399 tad ādeśaya saṃkṣepān na kālo vistarasya me
13,150.009d@020_0400 tapaḥ kṛte praśaṃsanti tretāyāṃ yajñakarma ca
13,150.009d@020_0401 dvāpare dhyānayogaṃ ca dānam ekaṃ kalau yuge
13,150.009d@020_0402 sarveṣām eva dānānām idam evaikam uttamam
13,150.009d@020_0403 abhayaṃ sarvabhūtānāṃ nāsti dānam ataḥ param
13,150.009d@020_0404 carācarāṇāṃ bhūtānām abhayaṃ yaḥ prayacchati
13,150.009d@020_0405 sa sarvabhayanirmuktaḥ paraṃ brahmādhigacchati
13,150.009d@020_0406 nāsty ahiṃsāparaṃ dānaṃ nāsty ahiṃsāparo damaḥ
13,150.009d@020_0407 yathā hastipadenānyat padaṃ sarvaṃ pralīyate
13,150.009d@020_0408 sarve dharmās tathā vyāghra vidhīyante hy ahiṃsayā
13,150.009d@020_0409 yogavṛkṣasya yā chāyā tāpatrayavināśinī
13,150.009d@020_0410 dharmajñānasupuṣpasya svargamokṣaphalasya ca
13,150.009d@020_0411 duḥkhatrayārkasaṃtaptaś chāyāṃ yogataroḥ śritaḥ
13,150.009d@020_0412 na badhyate punar duḥkhaiḥ prāpya nirvāṇam uttamam
13,150.009d@020_0413 ity evaṃ paramaṃ śreyaḥ kīrtitaṃ te samāsataḥ
13,150.009d@020_0414 vyāghraḥ
13,150.009d@020_0414 jñātaṃ caitat tvayā sarvaṃ kevalaṃ māṃ hi pṛcchasi
13,150.009d@020_0415 ahaṃ devaiḥ purā sarvair vyāghrarūpeṇa pātitaḥ
13,150.009d@020_0416 tatra prāṇivadhe ghore aśeṣaṃ mama vismṛtam
13,150.009d@020_0417 tvatsaṃparkopadeśena saṃjātaṃ smaraṇaṃ punaḥ
13,150.009d@020_0418 muktaśāpaś ca saṃjātaḥ prasādāt tava dhenuke
13,150.009d@020_0419 bahule gaccha tuṣṭo 'smi putreṇa sahitā bhava
13,150.009d@020_0420 tvaṃ cāpy anena satyena gamiṣyasi parāṃ gatim
13,150.009d@020_0421 tato yogaṃ samāśritya vyāghras tadgatamānasaḥ
13,150.009d@020_0422 prāṇāyāmaiḥ svakaṃ dehaṃ parityajya divaṃ gataḥ
13,150.009d@020_0423 sarvapāpaviśuddhātmā yogaiśvaryasamanvitaḥ
13,150.009d@020_0424 vimāne haṃsasaṃyukte mahatā apsarogaṇaiḥ
13,150.009d@020_0425 vimānasaṃsthitaṃ dṛṣṭvā vismayaṃ paramaṃ gataḥ
13,150.009d@020_0426 bahulā hṛṣṭatuṣṭāṅgī gokulaṃ punar āgatā
13,150.009d@020_0427 āgatya ca yathāvṛttaṃ vyāghrasaṃvādam uttamam
13,150.009d@020_0428 sakhībhyaḥ kathayām āsa putrasya ca viśeṣataḥ
13,150.009d@020_0429 bahulā putrasaṃyuktā suprītā sunirākulā
13,150.009d@020_0430 godhanair vṛṣabhair vatsair gopagopījanair vṛtā
13,150.009d@020_0431 vicacārāṭavīṃ sarvām aśeṣabhayavarjitā
13,150.009d@020_0432 yatheṣṭaceṣṭam abhavad gokulaṃ tatprabhāvataḥ
13,150.009d@020_0433 sarāṣṭrabhṛtyarājānaṃ sāntaḥpuraparicchadam
13,150.009d@020_0434 sarvān gopāṃś ca tān dṛṣṭvā gopīgomaṇḍalāni ca
13,150.009d@020_0435 iti saṃgṛhya tān sarvān bahulā prasthitā divam
13,150.009d@020_0436 mahāvimānaiḥ śrīmadbhir asaṃkhyaiḥ sarvatovṛtam
13,150.009d@020_0437 prāpya svargaṃ kramād ūrdhvam aśeṣaiḥ sahitā punaḥ
13,150.009d@020_0438 upary upari lokānāṃ gatvā golokam āsthitā
13,150.009d@020_0439 tatra saṃbhogasaṃkīrṇe asaṃkhyātaiḥ purottamaiḥ
13,150.009d@020_0440 bhīṣmaḥ
13,150.009d@020_0440 krīḍate sahitā sarvair yāvad ābhūtasaṃplavam
13,150.009d@020_0441 ity etat satyavākyasya māhābhāgyam udāhṛtam
13,150.009d@020_0442 yaḥ paṭhec chṛṇuyād vāpi svargalokaṃ sa gacchati
13,150.009d@020_0443 bahulāvyāghrasaṃvādaṃ yaḥ paṭhet satataṃ dvijaḥ
13,150.009d@020_0444 śṛṇuyād ekacittaś ca sa vyāghrair nābhibhūyate
13,150.009d@020_0445 viyuktā yā sutair nārī naro vāpi paṭhet sadā
13,150.009d@020_0446 so 'pi pāpair vinirmuktaḥ putrair bhavati saṃgataḥ
13,150.009d@020_0447 yaḥ paṭhet prātar utthāya caturdaśyaṣṭamīṣu ca
13,150.009d@020_0448 satāṃ puṇyakṛtāṃ lokān gacchate nātra saṃśayaḥ
13,150.009d@020_0449 gavāṃ goṣṭhe ca paṭhatāṃ govṛddhir nātra saṃśayaḥ
13,150.009d@020_0450 kṣetramadhye ca paṭhatāṃ sasyavṛddhiḥ prajāyate
13,150.009d@020_0451 gṛhamadhye ca paṭhatāṃ bālānāṃ śāntivardhanam
13,150.009d@020_0452 bhaved grahābhibhūtānāṃ rakṣām etāṃ ca yaḥ paṭhet
13,150.009d@020_0453 durgeṣu paṭhatāṃ nityam aṭavyāyataneṣu ca
13,150.009d@020_0454 divā vā yadi vā rātrau na bhayaṃ vidyate kva cit
13,150.009d@020_0455 duḥsvapnāriṣṭadurmitraṃ śrutvedaṃ saṃpraṇaśyati
13,150.009d@020_0456 vandhyāyāś ca bhavet putraḥ saṃmataś ca patir bhavet
13,150.009d@020_0457 kumārī ca sadā śṛṇvan vīraṃ patim avāpnuyāt
13,150.009d@020_0458 nārī vā puruṣo vāpi durbhagaḥ subhago bhavet
13,150.009d@020_0459 gavāṃ parvasu bhaktyā ca māhātmyaṃ purataḥ paṭhet
13,150.009d@020_0460 sa govṛddhim avāpnoti golokaṃ caiva gacchati
13,150.009d*0692_01 śūdro 'haṃ nādhikāro me cāturāśramyasevane
13,150.009d*0692_02 iti vijñānam apare nātmany upadadhaty uta
13,150.009d*0692_03 viśeṣeṇa ca vakṣyāmi cāturvarṇyasya liṅgataḥ
13,150.009d*0692_04 pañcabhūtaśarīrāṇāṃ sarveṣāṃ sadṛśātmanām
13,150.009d*0692_05 lokadharme ca dharme ca viśeṣakaraṇaṃ kṛtam
13,150.009d*0692_06 yatraikatvaṃ punar yānti prāṇinas tatra vistaraḥ
13,150.009d*0692_07 adhruvo hi kathaṃ lokaḥ smṛto dharmaḥ kathaṃ dhruvaḥ
13,150.009d*0692_08 yatra kālo dhruvas tāta tatra dharmaḥ sanātanaḥ
13,150.009d*0692_09 sarveṣāṃ tulyadehānāṃ sarveṣāṃ sadṛśātmanām
13,150.009d*0692_10 kālo dharmeṇa saṃyuktaḥ śeṣa eva susaṃgrahaḥ
13,150.009d*0692_11 evaṃ sati na doṣo 'sti bhūtānāṃ dharmasevane
13,150.009d*0692_12 tiryagyonāv api satāṃ loka eva mato guruḥ
13,150.009d*0693_01 pālaya tvaṃ prajāḥ sarvāḥ śāntātmā cānuśāsitaḥ
13,150.009d*0693_02 dvaipāyanas tv ayaṃ cakṣuḥ kṛṣṇas te 'stu parāyaṇam
13,150.009d*0693_03 ity uktvopāsanārthāya virarāma mahāmatiḥ
13,151.000*0694_00 vaiśaṃpāyana uvāca
13,151.000*0694_01 śaratalpagataṃ bhīṣmaṃ pāṇḍavo 'tha kurūdvahaḥ
13,151.000*0694_02 yudhiṣṭhiro hitaprepsur apṛcchat kalmaṣāpaham
13,151.001 yudhiṣṭhira uvāca
13,151.001a kiṃ śreyaḥ puruṣasyeha kiṃ kurvan sukham edhate
13,151.001c vipāpmā ca bhavet kena kiṃ vā kalmaṣanāśanam
13,151.001d*0695_01 tasmai śuśrūṣamāṇāya bhūyaḥ śāṃtanavas tadā
13,151.001d*0695_02 devavaṃśaṃ yathānyāyam ācaṣṭa puruṣarṣabha
13,151.002 bhīṣma uvāca
13,151.002a ayaṃ daivatavaṃśo vai ṛṣivaṃśasamanvitaḥ
13,151.002c dvisaṃdhyaṃ paṭhitaḥ putra kalmaṣāpaharaḥ paraḥ
13,151.002d*0696_00 yudhiṣṭhiraḥ
13,151.002d*0696_01 sarvaśāntikaraṃ japyaṃ dāridryāturaduḥkhinām
13,151.002d*0696_02 tuṣṭipuṣṭipradaṃ nityaṃ pitāmaha vadasva me
13,151.002d*0696_02 bhīṣmaḥ
13,151.002d*0696_03 ayaṃ śasto mahājapyo devarājarṣisaṃyutaḥ
13,151.002d*0696_04 sevan naro na duḥkhena bhayena ca vimuhyati
13,151.002d*0697_01 yad ahnā kurute pāpam indriyaiḥ puruṣaś caran
13,151.002d*0697_02 buddhipūrvam abuddhir vā rātrau yaś cāpi saṃdhyayoḥ
13,151.002d*0697_03 mucyate sarvapāpebhyaḥ kīrtayan vai śuciḥ sadā
13,151.002d*0697_04 nāndho na badhiraḥ kāle kurute svastimān sadā
13,151.002d*0697_05 tiryagyoniṃ na gacchec ca narakaṃ saṃkarāṇi ca
13,151.002d*0697_06 na ca duḥkhabhayaṃ tasya maraṇe na sa muhyati
13,151.003a devāsuragurur devaḥ sarvabhūtanamaskṛtaḥ
13,151.003c acintyo 'thāpy anirdeśyaḥ sarvaprāṇo hy ayonijaḥ
13,151.004a pitāmaho jagannāthaḥ sāvitrī brahmaṇaḥ satī
13,151.004c vedabhūr atha kartā ca viṣṇur nārāyaṇaḥ prabhuḥ
13,151.004d*0698_01 viṣṇor nābhisarojāto brahmā bhuvanapāvanaḥ
13,151.005a umāpatir virūpākṣaḥ skandaḥ senāpatis tathā
13,151.005c viśākho hutabhug vāyuś candrādityau prabhākarau
13,151.006a śakraḥ śacīpatir devo yamo dhūmorṇayā saha
13,151.006c varuṇaḥ saha gauryā ca saha ṛddhyā dhaneśvaraḥ
13,151.007a saumyā gauḥ surabhir devī viśravāś ca mahān ṛṣiḥ
13,151.007c ṣaṭkālaḥ sāgaro gaṅgā sravantyo 'tha marudgaṇāḥ
13,151.008a vālakhilyās tapaḥsiddhāḥ kṛṣṇadvaipāyanas tathā
13,151.008c nāradaḥ parvataś caiva viśvāvasur hahāhuhūḥ
13,151.009a tumbaruś citrasenaś ca devadūtaś ca viśrutaḥ
13,151.009c devakanyā mahābhāgā divyāś cāpsarasāṃ gaṇāḥ
13,151.010a urvaśī menakā rambhā miśrakeśī alambuṣā
13,151.010c viśvācī ca ghṛtācī ca pañcacūḍā tilottamā
13,151.011a ādityā vasavo rudrāḥ sāśvinaḥ pitaro 'pi ca
13,151.011c dharmaḥ satyaṃ tapo dīkṣā vyavasāyaḥ pitāmahaḥ
13,151.012a śarvaryo divasāś caiva mārīcaḥ kaśyapas tathā
13,151.012c śukro bṛhaspatir bhaumo budho rāhuḥ śanaiścaraḥ
13,151.013a nakṣatrāṇy ṛtavaś caiva māsāḥ saṃdhyāḥ savatsarāḥ
13,151.013c vainateyāḥ samudrāś ca kadrujāḥ pannagās tathā
13,151.013d*0699_01 ananto nāgarājaś ca vāsukis takṣakas tathā
13,151.013d*0699_02 mahāpadmaś ca vikhyātaḥ karkoṭakadhanaṃjayau
13,151.014a śatadrūś ca vipāśā ca candrabhāgā sarasvatī
13,151.014c sindhuś ca devikā caiva puṣkaraṃ tīrtham eva ca
13,151.015a gaṅgā mahānadī caiva kapilā narmadā tathā
13,151.015c kampunā ca viśalyā ca karatoyāmbuvāhinī
13,151.016a sarayūr gaṇḍakī caiva lohityaś ca mahānadaḥ
13,151.016c tāmrāruṇā vetravatī parṇāśā gautamī tathā
13,151.017a godāvarī ca veṇṇā ca kṛṣṇaveṇā tathādrijā
13,151.017c dṛṣadvatī ca kāverī vaṃkṣur mandākinī tathā
13,151.018a prayāgaṃ ca prabhāsaṃ ca puṇyaṃ naimiṣam eva ca
13,151.018c tac ca viśveśvarasthānaṃ yatra tad vimalaṃ saraḥ
13,151.019a puṇyatīrthaiś ca kalilaṃ kurukṣetraṃ prakīrtitam
13,151.019c sindhūttamaṃ tapodānaṃ jambūmārgam athāpi ca
13,151.020a hiraṇvatī vitastā ca tathaivekṣumatī nadī
13,151.020c vedasmṛtir vaidasinī malavāsāś ca nady api
13,151.021a bhūmibhāgās tathā puṇyā gaṅgādvāram athāpi ca
13,151.021c ṛṣikulyās tathā medhyā nadī citrapathā tathā
13,151.022a kauśikī yamunā sītā tathā carmaṇvatī nadī
13,151.022b*0700_01 carmaṇvatī nadī puṇyā kauśikī yamunā tathā
13,151.022c nadī bhīmarathī caiva bāhudā ca mahānadī
13,151.022e mahendravāṇī tridivā nīlikā ca sarasvatī
13,151.023a nandā cāparanandā ca tathā tīrthaṃ mahāhradam
13,151.023c gayātha phalgutīrthaṃ ca dharmāraṇyaṃ surair vṛtam
13,151.024a tathā devanadī puṇyā saraś ca brahmanirmitam
13,151.024c puṇyaṃ trilokavikhyātaṃ sarvapāpaharaṃ śivam
13,151.024d*0701_01 etāḥ pāpaharāḥ sarvā devanadyaḥ prakīrtitāḥ
13,151.025a himavān parvataś caiva divyauṣadhisamanvitaḥ
13,151.025c vindhyo dhātuvicitrāṅgas tīrthavān auṣadhānvitaḥ
13,151.026a merur mahendro malayaḥ śvetaś ca rajatācitaḥ
13,151.026c śṛṅgavān mandaro nīlo niṣadho darduras tathā
13,151.027a citrakūṭo 'ñjanābhaś ca parvato gandhamādanaḥ
13,151.027c puṇyaḥ somagiriś caiva tathaivānye mahīdharāḥ
13,151.027e diśaś ca vidiśaś caiva kṣitiḥ sarve mahīruhāḥ
13,151.028a viśvedevā nabhaś caiva nakṣatrāṇi grahās tathā
13,151.028c pāntu vaḥ satataṃ devāḥ kīrtitākīrtitā mayā
13,151.029a kīrtayāno naro hy etān mucyate sarvakilbiṣaiḥ
13,151.029c stuvaṃś ca pratinandaṃś ca mucyate sarvato bhayāt
13,151.029e sarvasaṃkarapāpebhyo devatāstavanandakaḥ
13,151.030a devatānantaraṃ viprāṃs tapaḥsiddhāṃs tapodhikān
13,151.030c kīrtitān kīrtayiṣyāmi sarvapāpapramocanān
13,151.031a yavakrīto 'tha raibhyaś ca kakṣīvān auśijas tathā
13,151.031c bhṛgvaṅgirās tathā kaṇvo medhātithir atha prabhuḥ
13,151.031e barhī ca guṇasaṃpannaḥ prācīṃ diśam upāśritāḥ
13,151.032a bhadrāṃ diśaṃ mahābhāgā ulmucuḥ pramucus tathā
13,151.032c mumucuś ca mahābhāgaḥ svastyātreyaś ca vīryavān
13,151.033a mitrāvaruṇayoḥ putras tathāgastyaḥ pratāpavān
13,151.033c dṛḍhāyuś cordhvabāhuś ca viśrutāv ṛṣisattamau
13,151.034a paścimāṃ diśam āśritya ya edhante nibodha tān
13,151.034c uṣadguḥ saha sodaryaiḥ parivyādhaś ca vīryavān
13,151.035a ṛṣir dīrghatamāś caiva gautamaḥ kaśyapas tathā
13,151.035c ekataś ca dvitaś caiva tritaś caiva maharṣayaḥ
13,151.035e atreḥ putraś ca dharmātmā tathā sārasvataḥ prabhuḥ
13,151.036a uttarāṃ diśam āśritya ya edhante nibodha tān
13,151.036c atrir vasiṣṭhaḥ śaktiś ca pārāśaryaś ca vīryavān
13,151.037a viśvāmitro bharadvājo jamadagnis tathaiva ca
13,151.037c ṛcīkapautro rāmaś ca ṛṣir auddālakis tathā
13,151.038a śvetaketuḥ kohalaś ca vipulo devalas tathā
13,151.038c devaśarmā ca dhaumyaś ca hastikāśyapa eva ca
13,151.039a lomaśo nāciketaś ca lomaharṣaṇa eva ca
13,151.039c ṛṣir ugraśravāś caiva bhārgavaś cyavanas tathā
13,151.040a eṣa vai samavāyas te ṛṣidevasamanvitaḥ
13,151.040c ādyaḥ prakīrtito rājan sarvapāpapramocanaḥ
13,151.041a nṛgo yayātir nahuṣo yaduḥ pūruś ca vīryavān
13,151.041c dhundhumāro dilīpaś ca sagaraś ca pratāpavān
13,151.042a kṛśāśvo yauvanāśvaś ca citrāśvaḥ satyavāṃs tathā
13,151.042c duḥṣanto bharataś caiva cakravartī mahāyaśāḥ
13,151.043a yavano janakaś caiva tathā dṛḍharatho nṛpaḥ
13,151.043c raghur naravaraś caiva tathā daśaratho nṛpaḥ
13,151.043d*0702_01 rājā rathaṃtaraś caiva bhārgavaś cyavanas tathā
13,151.044a rāmo rākṣasahā vīraḥ śaśabindur bhagīrathaḥ
13,151.044c hariścandro maruttaś ca jahnur jāhnavisevitā
13,151.045a mahodayo hy alarkaś ca ailaś caiva narādhipaḥ
13,151.045b*0703_01 udarkaś caiva māndhātā tathaivoḍo mahodayaḥ
13,151.045c karaṃdhamo naraśreṣṭhaḥ kadhmoraś ca narādhipaḥ
13,151.046a dakṣo 'mbarīṣaḥ kukuro ravataś ca mahāyaśāḥ
13,151.046b*0704_01 kuruḥ saṃvaraṇaś caiva māndhātā satyavikramaḥ
13,151.046c mucukundaś ca rājarṣir mitrabhānuḥ priyaṃkaraḥ
13,151.046c*0705_01 jahnur jāhnavisevitaḥ
13,151.046c*0705_02 ādirājaḥ pṛthur vainyo
13,151.047a trasadasyus tathā rājā śveto rājarṣisattamaḥ
13,151.047c mahābhiṣaś ca vikhyāto nimirājas tathāṣṭakaḥ
13,151.048a āyuḥ kṣupaś ca rājarṣiḥ kakṣeyuś ca narādhipaḥ
13,151.048c śibir auśīnaraś caiva gayaś caiva narādhipaḥ
13,151.048d*0706_01 pṛthus tathoparicaraḥ kekayaś ca mahāyaśāḥ
13,151.049a pratardano divodāsaḥ saudāsaḥ kosaleśvaraḥ
13,151.049c ailo nalaś ca rājarṣir manuś caiva prajāpatiḥ
13,151.050a havidhraś ca pṛṣadhraś ca pratīpaḥ śaṃtanus tathā
13,151.050b*0707_01 pṛṣadhruś ca pratīpaś ca śaṃtanuś ca tathā nṛpaḥ
13,151.050b*0707_02 havidhraś ca ajaś caiva rantidevaḥ purūravāḥ
13,151.050b*0708_01 ajaḥ prācīnabarhiś ca tathekṣvākur mahāyaśāḥ
13,151.050b*0708_02 anaraṇyo narapatir jānujaṅghas tathaiva ca
13,151.050b*0709_01 suhotraḥ sṛñjayaś caiva rantidevas tathaiva ca
13,151.050b*0710_01 rambhodbhavaś ca rājarṣir māndhātā rājasattamaḥ
13,151.050c kakṣasenaś ca rājarṣir ye cānye nānukīrtitāḥ
13,151.050d*0711_01 kalyam utthāya yo nityaṃ saṃdhye dve 'stamayodaye
13,151.050d*0711_02 paṭhec chucir anāvṛttaḥ sa dharmaphalabhāg bhavet
13,151.050d*0711_03 devā devarṣayaś caiva stutā rājarṣayas tathā
13,151.050d*0711_04 puṣṭim āyur yaśaḥ svargaṃ vidhāsyanti mameśvarāḥ
13,151.051a mā vighnaṃ mā ca me pāpaṃ mā ca me paripanthinaḥ
13,151.051c dhruvo jayo me nityaṃ syāt paratra ca parā gatiḥ
13,151.051d*0712_01 namas tebhyo namas tebhyo mā ca me paripanthinaḥ
13,151.051d*0712_02 parāt paratarā caiva gatiḥ syād iti tat paṭhet
13,151.051d*0713_01 avikārāya śuddhāya nityāya paramātmane
13,151.051d*0713_02 sadaikarūparūpāya viṣṇave prabhaviṣṇave
13,152.001 vaiśaṃpāyana uvāca
13,152.001*0714_00 janamejaya uvāca
13,152.001*0714_01 śaratalpagate bhīṣme kauravāṇāṃ dhuraṃdhare
13,152.001*0714_02 śayāne vīraśayane pāṇḍavaiḥ samupasthite
13,152.001*0714_03 yudhiṣṭhiro mahāprājño mama pūrvapitāmahaḥ
13,152.001*0714_04 dharmāṇām āgamaṃ śrutvā viditvā dharmasaṃśayān
13,152.001*0714_05 dānānāṃ ca vidhiṃ śrutvā chinnadharmārthasaṃśayaḥ
13,152.001*0714_06 yad anyad akarod vipra tan me śaṃsitum arhasi
13,152.001*0714_06 vaiśaṃpāyana uvāca
13,152.001*0714_07 abhūn muhūrtaṃ stimitaṃ sarvaṃ tad rājamaṇḍalam
13,152.001a tūṣṇīṃbhūte tadā bhīṣme paṭe citram ivārpitam
13,152.001c muhūrtam iva ca dhyātvā vyāsaḥ satyavatīsutaḥ
13,152.001e nṛpaṃ śayānaṃ gāṅgeyam idam āha vacas tadā
13,152.002a rājan prakṛtim āpannaḥ kururājo yudhiṣṭhiraḥ
13,152.002c sahito bhrātṛbhiḥ sarvaiḥ pārthivaiś cānuyāyibhiḥ
13,152.003a upāste tvāṃ naravyāghra saha kṛṣṇena dhīmatā
13,152.003c tam imaṃ purayānāya tvam anujñātum arhasi
13,152.004a evam ukto bhagavatā vyāsena pṛthivīpatiḥ
13,152.004c yudhiṣṭhiraṃ sahāmātyam anujajñe nadīsutaḥ
13,152.005a uvāca cainaṃ madhuraṃ tataḥ śāṃtanavo nṛpaḥ
13,152.005c praviśasva puraṃ rājan vyetu te mānaso jvaraḥ
13,152.006a yajasva vividhair yajñair bahvannaiḥ svāptadakṣiṇaiḥ
13,152.006c yayātir iva rājendra śraddhādamapuraḥsaraḥ
13,152.007a kṣatradharmarataḥ pārtha pitṝn devāṃś ca tarpaya
13,152.007c śreyasā yokṣyase caiva vyetu te mānaso jvaraḥ
13,152.008a rañjayasva prajāḥ sarvāḥ prakṛtīḥ parisāntvaya
13,152.008c suhṛdaḥ phalasatkārair abhyarcaya yathārhataḥ
13,152.009a anu tvāṃ tāta jīvantu mitrāṇi suhṛdas tathā
13,152.009c caityasthāne sthitaṃ vṛkṣaṃ phalavantam iva dvijāḥ
13,152.010a āgantavyaṃ ca bhavatā samaye mama pārthiva
13,152.010c vinivṛtte dinakare pravṛtte cottarāyaṇe
13,152.011a tathety uktvā tu kaunteyaḥ so 'bhivādya pitāmaham
13,152.011c prayayau saparīvāro nagaraṃ nāgasāhvayam
13,152.012a dhṛtarāṣṭraṃ puraskṛtya gāndhārīṃ ca pativratām
13,152.012c saha tair ṛṣibhiḥ sarvair bhrātṛbhiḥ keśavena ca
13,152.013a paurajānapadaiś caiva mantrivṛddhaiś ca pārthivaḥ
13,152.013c praviveśa kuruśreṣṭha puraṃ vāraṇasāhvayam
13,153.001 vaiśaṃpāyana uvāca
13,153.001a tataḥ kuntīsuto rājā paurajānapadaṃ janam
13,153.001c pūjayitvā yathānyāyam anujajñe gṛhān prati
13,153.002a sāntvayām āsa nārīś ca hatavīrā hateśvarāḥ
13,153.002c vipulair arthadānaiś ca tadā pāṇḍusuto nṛpaḥ
13,153.003a so 'bhiṣikto mahāprājñaḥ prāpya rājyaṃ yudhiṣṭhiraḥ
13,153.003c avasthāpya naraśreṣṭhaḥ sarvāḥ svaprakṛtīs tadā
13,153.004a dvijebhyo balamukhyebhyo naigamebhyaś ca sarvaśaḥ
13,153.004c pratigṛhyāśiṣo mukhyās tadā dharmabhṛtāṃ varaḥ
13,153.005a uṣitvā śarvarīḥ śrīmān pañcāśan nagarottame
13,153.005c samayaṃ kauravāgryasya sasmāra puruṣarṣabhaḥ
13,153.005d*0715_01 tataś ca puṇḍarīkākṣam āha dharmabhṛtāṃ varaḥ
13,153.005d*0715_02 bhagavan yogayukto 'si tūṣṇīṃ dhyāyasi śatruhan
13,153.005d*0715_03 brūhi māṃ puruṣaśreṣṭha ājñāpyo bhavatā hy aham
13,153.005d*0715_04 dhyāyasva puṇḍarīkākṣa śreyo me paramaṃ hitam
13,153.005d*0715_04 śrībhagavān
13,153.005d*0715_05 śaratalpagato bhīṣmaḥ śāmyann iva hutāśanaḥ
13,153.005d*0715_06 māṃ dhyāti puruṣavyāghras tato me tadgataṃ manaḥ
13,153.006a sa niryayau gajapurād yājakaiḥ parivāritaḥ
13,153.006c dṛṣṭvā nivṛttam ādityaṃ pravṛttaṃ cottarāyaṇam
13,153.007a ghṛtaṃ mālyaṃ ca gandhāṃś ca kṣaumāṇi ca yudhiṣṭhiraḥ
13,153.007c candanāgarumukhyāni tathā kālāgarūṇi ca
13,153.008a prasthāpya pūrvaṃ kaunteyo bhīṣmasaṃsādhanāya vai
13,153.008c mālyāni ca mahārhāṇi ratnāni vividhāni ca
13,153.009a dhṛtarāṣṭraṃ puraskṛtya gāndhārīṃ ca yaśasvinīm
13,153.009c mātaraṃ ca pṛthāṃ dhīmān bhrātṝṃś ca puruṣarṣabhaḥ
13,153.009d*0716_01 bhrātṝṃś caiva puraskṛtya mātaraṃ ca pṛthām api
13,153.010a janārdanenānugato vidureṇa ca dhīmatā
13,153.010c yuyutsunā ca kauravyo yuyudhānena cābhibho
13,153.011a mahatā rājabhogyena paribarheṇa saṃvṛtaḥ
13,153.011c stūyamāno mahārāja bhīṣmasyāgnīn anuvrajan
13,153.012a niścakrāma purāt tasmād yathā devapatis tathā
13,153.012c āsasāda kurukṣetre tataḥ śāṃtanavaṃ nṛpam
13,153.013a upāsyamānaṃ vyāsena pārāśaryeṇa dhīmatā
13,153.013c nāradena ca rājarṣe devalenāsitena ca
13,153.014a hataśiṣṭair nṛpaiś cānyair nānādeśasamāgataiḥ
13,153.014c rakṣibhiś ca mahātmānaṃ rakṣyamāṇaṃ samantataḥ
13,153.015a śayānaṃ vīraśayane dadarśa nṛpatis tataḥ
13,153.015b*0717_01 dhyāyantaṃ paramātmānaṃ kṛṣṇadharmaṃ sanātanam
13,153.015c tato rathād avārohad bhrātṛbhiḥ saha dharmarāṭ
13,153.016a abhivādyātha kaunteyaḥ pitāmaham ariṃdamam
13,153.016c dvaipāyanādīn viprāṃś ca taiś ca pratyabhinanditaḥ
13,153.016d*0718_01 dvaipāyanaprabhṛtibhir munibhiḥ pratinanditaḥ
13,153.017a ṛtvigbhir brahmakalpaiś ca bhrātṛbhiś ca sahācyutaḥ
13,153.017b*0719_01 mādhavena mahārājaḥ kṛṣṇenākliṣṭakarmaṇā
13,153.017c āsādya śaratalpastham ṛṣibhiḥ parivāritam
13,153.018a abravīd bharataśreṣṭhaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
13,153.018c bhrātṛbhiḥ saha kauravya śayānaṃ nimnagāsutam
13,153.019a yudhiṣṭhiro 'haṃ nṛpate namas te jāhnavīsuta
13,153.019c śṛṇoṣi cen mahābāho brūhi kiṃ karavāṇi te
13,153.020a prāpto 'smi samaye rājann agnīn ādāya te vibho
13,153.020c ācāryā brāhmaṇāś caiva ṛtvijo bhrātaraś ca me
13,153.021a putraś ca te mahātejā dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ
13,153.021c upasthitaḥ sahāmātyo vāsudevaś ca vīryavān
13,153.022a hataśiṣṭāś ca rājānaḥ sarve ca kurujāṅgalāḥ
13,153.022c tān paśya kuruśārdūla samunmīlaya locane
13,153.023a yac ceha kiṃ cit kartavyaṃ tat sarvaṃ prāpitaṃ mayā
13,153.023c yathoktaṃ bhavatā kāle sarvam eva ca tat kṛtam
13,153.024a evam uktas tu gāṅgeyaḥ kuntīputreṇa dhīmatā
13,153.024c dadarśa bhāratān sarvān sthitān saṃparivārya tam
13,153.025a tataś calavalir bhīṣmaḥ pragṛhya vipulaṃ bhujam
13,153.025c oghameghasvano vāgmī kāle vacanam abravīt
13,153.026a diṣṭyā prāpto 'si kaunteya sahāmātyo yudhiṣṭhira
13,153.026c parivṛtto hi bhagavān sahasrāṃśur divākaraḥ
13,153.027a aṣṭapañcāśataṃ rātryaḥ śayānasyādya me gatāḥ
13,153.027c śareṣu niśitāgreṣu yathā varṣaśataṃ tathā
13,153.028a māgho 'yaṃ samanuprāpto māsaḥ puṇyo yudhiṣṭhira
13,153.028c tribhāgaśeṣaḥ pakṣo 'yaṃ śuklo bhavitum arhati
13,153.029a evam uktvā tu gāṅgeyo dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram
13,153.029c dhṛtarāṣṭram athāmantrya kāle vacanam abravīt
13,153.030a rājan viditadharmo 'si sunirṇītārthasaṃśayaḥ
13,153.030c bahuśrutā hi te viprā bahavaḥ paryupāsitāḥ
13,153.031a vedaśāstrāṇi sarvāṇi dharmāṃś ca manujeśvara
13,153.031c vedāṃś ca caturaḥ sāṅgān nikhilenāvabudhyase
13,153.032a na śocitavyaṃ kauravya bhavitavyaṃ hi tat tathā
13,153.032c śrutaṃ devarahasyaṃ te kṛṣṇadvaipāyanād api
13,153.033a yathā pāṇḍoḥ sutā rājaṃs tathaiva tava dharmataḥ
13,153.033c tān pālaya sthito dharme guruśuśrūṣaṇe ratān
13,153.034a dharmarājo hi śuddhātmā nideśe sthāsyate tava
13,153.034c ānṛśaṃsyaparaṃ hy enaṃ jānāmi guruvatsalam
13,153.035a tava putrā durātmānaḥ krodhalobhaparāyaṇāḥ
13,153.035c īrṣyābhibhūtā durvṛttās tān na śocitum arhasi
13,153.036 vaiśaṃpāyana uvāca
13,153.036a etāvad uktvā vacanaṃ dhṛtarāṣṭraṃ manīṣiṇam
13,153.036c vāsudevaṃ mahābāhum abhyabhāṣata kauravaḥ
13,153.037a bhagavan devadeveśa surāsuranamaskṛta
13,153.037c trivikrama namas te 'stu śaṅkhacakragadādhara
13,153.037d*0720_01 vāsudevo hiraṇyātmā puruṣaḥ savitā virāṭ
13,153.037d*0720_02 jīvabhūto 'nurūpas tvaṃ paramātmā sanātanaḥ
13,153.037d*0720_03 tvadbhaktaṃ tvadgatasvāntam adāram aparigraham
13,153.037d*0720_04 trāyasva puṇḍarīkākṣa puruṣottama nityaśaḥ
13,153.038a anujānīhi māṃ kṛṣṇa vaikuṇṭha puruṣottama
13,153.038c rakṣyāś ca te pāṇḍaveyā bhavān hy eṣāṃ parāyaṇam
13,153.039a uktavān asmi durbuddhiṃ mandaṃ duryodhanaṃ purā
13,153.039b*0721_01 duryodhanaṃ durācāraṃ kṣatriyāntakaraṃ raṇe
13,153.039c yataḥ kṛṣṇas tato dharmo yato dharmas tato jayaḥ
13,153.040a vāsudevena tīrthena putra saṃśāmya pāṇḍavaiḥ
13,153.040b*0722_01 suhṛdbhiḥ sahito rājan bhuṅkṣva rājyam akaṇṭakam
13,153.040c saṃdhānasya paraḥ kālas taveti ca punaḥ punaḥ
13,153.041a na ca me tad vaco mūḍhaḥ kṛtavān sa sumandadhīḥ
13,153.041c ghātayitveha pṛthivīṃ tataḥ sa nidhanaṃ gataḥ
13,153.042a tvāṃ ca jānāmy ahaṃ vīra purāṇam ṛṣisattamam
13,153.042c nareṇa sahitaṃ devaṃ badaryāṃ suciroṣitam
13,153.043a tathā me nāradaḥ prāha vyāsaś ca sumahātapāḥ
13,153.043c naranārāyaṇāv etau saṃbhūtau manujeṣv iti
13,153.043d*0723_01 sa māṃ tvam anujānīhi kṛṣṇa mokṣye kalevaram
13,153.043d*0723_02 tvayāhaṃ samanujñāto gaccheyaṃ paramāṃ gatim
13,153.044 vāsudeva uvāca
13,153.044a anujānāmi bhīṣma tvāṃ vasūn āpnuhi pārthiva
13,153.044c na te 'sti vṛjinaṃ kiṃ cin mayā dṛṣṭaṃ mahādyute
13,153.045a pitṛbhakto 'si rājarṣe mārkaṇḍeya ivāparaḥ
13,153.045c tena mṛtyus tava vaśe sthito bhṛtya ivānataḥ
13,153.046 vaiśaṃpāyana uvāca
13,153.046a evam uktas tu gāṅgeyaḥ pāṇḍavān idam abravīt
13,153.046c dhṛtarāṣṭramukhāṃś cāpi sarvān sasuhṛdas tathā
13,153.047a prāṇān utsraṣṭum icchāmi tan mānujñātum arhatha
13,153.047c satye prayatitavyaṃ vaḥ satyaṃ hi paramaṃ balam
13,153.048a ānṛśaṃsyaparair bhāvyaṃ sadaiva niyatātmabhiḥ
13,153.048c brahmaṇyair dharmaśīlaiś ca taponītyaiś ca bhārata
13,153.049a ity uktvā suhṛdaḥ sarvān saṃpariṣvajya caiva ha
13,153.049b*0724_01 dhanaṃ bahuvidhaṃ rājan dattvā nityaṃ dvijātiṣu
13,153.049c punar evābravīd dhīmān yudhiṣṭhiram idaṃ vacaḥ
13,153.050a brāhmaṇāś caiva te nityaṃ prājñāś caiva viśeṣataḥ
13,153.050c ācāryā ṛtvijaś caiva pūjanīyā narādhipa
13,154.001 vaiśaṃpāyana uvāca
13,154.001a evam uktvā kurūn sarvān bhīṣmaḥ śāṃtanavas tadā
13,154.001c tūṣṇīṃ babhūva kauravyaḥ sa muhūrtam ariṃdama
13,154.002a dhārayām āsa cātmānaṃ dhāraṇāsu yathākramam
13,154.002c tasyordhvam agaman prāṇāḥ saṃniruddhā mahātmanaḥ
13,154.003a idam āścaryam āsīc ca madhye teṣāṃ mahātmanām
13,154.003c yad yan muñcati gātrāṇāṃ sa śaṃtanusutas tadā
13,154.003e tat tad viśalyaṃ bhavati yogayuktasya tasya vai
13,154.004a kṣaṇena prekṣatāṃ teṣāṃ viśalyaḥ so 'bhavat tadā
13,154.004c taṃ dṛṣṭvā vismitāḥ sarve vāsudevapurogamāḥ
13,154.004e saha tair munibhiḥ sarvais tadā vyāsādibhir nṛpa
13,154.005a saṃniruddhas tu tenātmā sarveṣv āyataneṣu vai
13,154.005c jagāma bhittvā mūrdhānaṃ divam abhyutpapāta ca
13,154.005d*0725_01 devaduṃdubhinādaś ca puṣpavarṣaiḥ sahābhavat
13,154.005d*0725_02 siddhā brahmarṣayaś caiva sādhu sādhv iti harṣitāḥ
13,154.006a maholkeva ca bhīṣmasya mūrdhadeśāj janādhipa
13,154.006c niḥsṛtyākāśam āviśya kṣaṇenāntaradhīyata
13,154.007a evaṃ sa nṛpaśārdūla nṛpaḥ śāṃtanavas tadā
13,154.007c samayujyata lokaiḥ svair bharatānāṃ kulodvahaḥ
13,154.008a tatas tv ādāya dārūṇi gandhāṃś ca vividhān bahūn
13,154.008b*0726_01 candanānāṃ ca khaṇḍāni mahārghāṇi bahūni ca
13,154.008c citāṃ cakrur mahātmānaḥ pāṇḍavā viduras tathā
13,154.008e yuyutsuś cāpi kauravyaḥ prekṣakās tv itare 'bhavan
13,154.009a yudhiṣṭhiras tu gāṅgeyaṃ viduraś ca mahāmatiḥ
13,154.009c chādayām āsatur ubhau kṣaumair mālyaiś ca kauravam
13,154.010a dhārayām āsa tasyātha yuyutsuś chatram uttamam
13,154.010c cāmaravyajane śubhre bhīmasenārjunāv ubhau
13,154.010e uṣṇīṣe paryagṛhṇītāṃ mādrīputrāv ubhau tadā
13,154.010f*0727_01 yudhiṣṭhireṇa sahitau dhṛtarāṣṭras tu pādataḥ
13,154.011a striyaḥ kauravanāthasya bhīṣmaṃ kurukulodbhavam
13,154.011c tālavṛntāny upādāya paryavījan samantataḥ
13,154.012a tato 'sya vidhivac cakruḥ pitṛmedhaṃ mahātmanaḥ
13,154.012c yājakā juhuvuś cāgniṃ jaguḥ sāmāni sāmagāḥ
13,154.013a tataś candanakāṣṭhaiś ca tathā kāleyakair api
13,154.013c kālāgaruprabhṛtibhir gandhaiś coccāvacais tathā
13,154.014a samavacchādya gāṅgeyaṃ prajvālya ca hutāśanam
13,154.014c apasavyam akurvanta dhṛtarāṣṭramukhā nṛpāḥ
13,154.015a saṃskṛtya ca kuruśreṣṭhaṃ gāṅgeyaṃ kurusattamāḥ
13,154.015c jagmur bhāgīrathītīram ṛṣijuṣṭaṃ kurūdvahāḥ
13,154.016a anugamyamānā vyāsena nāradenāsitena ca
13,154.016c kṛṣṇena bharatastrībhir ye ca paurāḥ samāgatāḥ
13,154.017a udakaṃ cakrire caiva gāṅgeyasya mahātmanaḥ
13,154.017c vidhivat kṣatriyaśreṣṭhāḥ sa ca sarvo janas tadā
13,154.018a tato bhāgīrathī devī tanayasyodake kṛte
13,154.018c utthāya salilāt tasmād rudatī śokalālasā
13,154.019a paridevayatī tatra kauravān abhyabhāṣata
13,154.019c nibodhata yathāvṛttam ucyamānaṃ mayānaghāḥ
13,154.020a rājavṛttena saṃpannaḥ prajñayābhijanena ca
13,154.020c satkartā kuruvṛddhānāṃ pitṛbhakto dṛḍhavrataḥ
13,154.021a jāmadagnyena rāmeṇa purā yo na parājitaḥ
13,154.021c divyair astrair mahāvīryaḥ sa hato 'dya śikhaṇḍinā
13,154.022a aśmasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ mama pārthivāḥ
13,154.022c apaśyantyāḥ priyaṃ putraṃ yatra dīryati me 'dya vai
13,154.023a sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ kāśipuryāṃ svayaṃvare
13,154.023c vijityaikarathenājau kanyās tā yo jahāra ha
13,154.024a yasya nāsti bale tulyaḥ pṛthivyām api kaś cana
13,154.024c hataṃ śikhaṇḍinā śrutvā yan na dīryati me manaḥ
13,154.025a jāmadagnyaḥ kurukṣetre yudhi yena mahātmanā
13,154.025c pīḍito nātiyatnena nihataḥ sa śikhaṇḍinā
13,154.026a evaṃvidhaṃ bahu tadā vilapantīṃ mahānadīm
13,154.026c āśvāsayām āsa tadā sāmnā dāmodaro vibhuḥ
13,154.027a samāśvasihi bhadre tvaṃ mā śucaḥ śubhadarśane
13,154.027c gataḥ sa paramāṃ siddhiṃ tava putro na saṃśayaḥ
13,154.028a vasur eṣa mahātejāḥ śāpadoṣeṇa śobhane
13,154.028c manuṣyatām anuprāpto nainaṃ śocitum arhasi
13,154.029a sa eṣa kṣatradharmeṇa yudhyamāno raṇājire
13,154.029c dhanaṃjayena nihato naiṣa nunnaḥ śikhaṇḍinā
13,154.030a bhīṣmaṃ hi kuruśārdūlam udyateṣuṃ mahāraṇe
13,154.030c na śaktaḥ saṃyuge hantuṃ sākṣād api śatakratuḥ
13,154.031a svacchandena sutas tubhyaṃ gataḥ svargaṃ śubhānane
13,154.031c na śaktāḥ syur nihantuṃ hi raṇe taṃ sarvadevatāḥ
13,154.032a tasmān mā tvaṃ saricchreṣṭhe śocasva kurunandanam
13,154.032c vasūn eṣa gato devi putras te vijvarā bhava
13,154.033a ity uktā sā tu kṛṣṇena vyāsena ca saridvarā
13,154.033c tyaktvā śokaṃ mahārāja svaṃ vāry avatatāra ha
13,154.034a satkṛtya te tāṃ saritaṃ tataḥ kṛṣṇamukhā nṛpāḥ
13,154.034c anujñātās tayā sarve nyavartanta janādhipāḥ
13,154.034d*0728_01 sarve te dīnamanasaḥ śocamānāḥ punaḥ punaḥ
13,154.034d*0728_02 hastyaśvarathayānaiś ca saṃprāptā hastināpuram
13,154.034d*0729_01 ity etad bahuvistāram ānuśāsanikaṃ śubham
13,154.034d*0729_02 yatroktāḥ sarvadharmāś ca parvaṇy asmiṃs trayodaśe
13,154.034d*0729_03 śrutvā yān svasthatām āpa dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
13,154.034d*0729_04 bhīṣmād bhāgīrathīputrāt sarvasaṃdehahāriṇaḥ
13,154.034d*0729_05 etat trayodaśaṃ parva dharmaniścayakārakam
13,154.034d*0729_06 adhyāyānāṃ śataṃ cātra ṣaṭcatvāriṃśad eva tu
13,154.034d*0729_07 nava ślokasahasrāṇi śatāny aṣṭau tathaiva ca
13,154.034d*0729_08 vyāsenodāramatinā dṛṣṭo grantho mahātmanā
13,154.034d*0729_09 ānuśāsanikaṃ parva śrutvā bhaktisamanvitaḥ
13,154.034d*0729_10 mucyate sarvapāpebhyaḥ sarvadharmaphalaṃ labhet
13,154.034d*0729_11 nārāyaṇaṃ pūjayitvā bhaktyā paramayā tataḥ
13,154.034d*0729_12 bhīṣmoddeśena kartavyaṃ brāhmaṇānāṃ ca tarpaṇam
13,154.034d*0729_13 vyāsarūpī hariḥ sākṣāt paśyatām iti kīrtayet
13,154.034d*0729_14 dadyād dhenuhiraṇyādi vācakāya viśeṣataḥ
13,154.034d*0729_15 sarvakāmān avāpnoti dīrgham āyuś ca vindati
13,154.034d*0729_16 dvaipāyanaprasādena nityam utsavavān bhavet
14,000.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
14,000.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
14,000.000*0002_01 dvaipāyanoṣṭhapuṭaniḥsṛtam aprameyaṃ
14,000.000*0002_02 puṇyaṃ pavitram atha pāpaharaṃ śivaṃ ca
14,000.000*0002_03 yo bhārataṃ samadhigacchati vācyamānaṃ
14,000.000*0002_04 kiṃ tasya puṣkarajalair abhiṣecanena
14,001.000*0003_01 śuklāmbaradharaṃ viṣṇuṃ śaśivarṇaṃ caturbhujam
14,001.000*0003_02 prasannavadanaṃ dhyāyet sarvavighnopaśāntaye
14,001.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,001.001a kṛtodakaṃ tu rājānaṃ dhṛtarāṣṭraṃ yudhiṣṭhiraḥ
14,001.001c puraskṛtya mahābāhur uttatārākulendriyaḥ
14,001.002a uttīrya ca mahīpālo bāṣpavyākulalocanaḥ
14,001.002c papāta tīre gaṅgāyā vyādhaviddha iva dvipaḥ
14,001.003a taṃ sīdamānaṃ jagrāha bhīmaḥ kṛṣṇena coditaḥ
14,001.003c maivam ity abravīc cainaṃ kṛṣṇaḥ parabalārdanaḥ
14,001.004a tam ārtaṃ patitaṃ bhūmau niśvasantaṃ punaḥ punaḥ
14,001.004c dadṛśuḥ pāṇḍavā rājan dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
14,001.005a taṃ dṛṣṭvā dīnamanasaṃ gatasattvaṃ janeśvaram
14,001.005c bhūyaḥ śokasamāviṣṭāḥ pāṇḍavāḥ samupāviśan
14,001.006a rājā ca dhṛtarāṣṭras tam upāsīno mahābhujaḥ
14,001.006c vākyam āha mahāprājño mahāśokaprapīḍitam
14,001.007a uttiṣṭha kuruśārdūla kuru kāryam anantaram
14,001.007c kṣatradharmeṇa kauravya jiteyam avanis tvayā
14,001.008a tāṃ bhuṅkṣva bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ suhṛdbhiś ca janeśvara
14,001.008c na śocitavyaṃ paśyāmi tvayā dharmabhṛtāṃ vara
14,001.009a śocitavyaṃ mayā caiva gāndhāryā ca viśāṃ pate
14,001.009c putrair vihīno rājyena svapnalabdhadhano yathā
14,001.010a aśrutvā hitakāmasya vidurasya mahātmanaḥ
14,001.010c vākyāni sumahārthāni paritapyāmi durmatiḥ
14,001.011a uktavān eṣa māṃ pūrvaṃ dharmātmā divyadarśanaḥ
14,001.011c duryodhanāparādhena kulaṃ te vinaśiṣyati
14,001.012a svasti ced icchase rājan kulasyātmana eva ca
14,001.012c vadhyatām eṣa duṣṭātmā mando rājā suyodhanaḥ
14,001.013a karṇaś ca śakuniś caiva mainaṃ paśyatu karhi cit
14,001.013c dyūtasaṃpātam apy eṣām apramatto nivāraya
14,001.014a abhiṣecaya rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
14,001.014c sa pālayiṣyati vaśī dharmeṇa pṛthivīm imām
14,001.015a atha necchasi rājānaṃ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram
14,001.015b*0004_01 vināśam upayāsyanti tava putrā na saṃśayaḥ
14,001.015c meḍhībhūtaḥ svayaṃ rājyaṃ pratigṛhṇīṣva pārthiva
14,001.016a samaṃ sarveṣu bhūteṣu vartamānaṃ narādhipa
14,001.016c anujīvantu sarve tvāṃ jñātayo jñātivardhana
14,001.017a evaṃ bruvati kaunteya vidure dīrghadarśini
14,001.017c duryodhanam ahaṃ pāpam anvavartaṃ vṛthāmatiḥ
14,001.018a aśrutvā hy asya vīrasya vākyāni madhurāṇy aham
14,001.018c phalaṃ prāpya mahad duḥkhaṃ nimagnaḥ śokasāgare
14,001.019a vṛddhau hi te svaḥ pitarau paśyāvāṃ duḥkhitau nṛpa
14,001.019c na śocitavyaṃ bhavatā paśyāmīha janādhipa
14,002.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,002.001a evam uktas tu rājñā sa dhṛtarāṣṭreṇa dhīmatā
14,002.001c tūṣṇīṃ babhūva medhāvī tam uvācātha keśavaḥ
14,002.002a atīva manasā śokaḥ kriyamāṇo janādhipa
14,002.002c saṃtāpayati vaitasya pūrvapretān pitāmahān
14,002.003a yajasva vividhair yajñair bahubhiḥ svāptadakṣiṇaiḥ
14,002.003c devāṃs tarpaya somena svadhayā ca pitṝn api
14,002.003d*0005_01 atithīn annapānena kāmair anyair akiṃcanān
14,002.004a tvadvidhasya mahābuddhe naitad adyopapadyate
14,002.004c viditaṃ veditavyaṃ te kartavyam api te kṛtam
14,002.005a śrutāś ca rājadharmās te bhīṣmād bhāgīrathīsutāt
14,002.005c kṛṣṇadvaipāyanāc caiva nāradād vidurāt tathā
14,002.006a nemām arhasi mūḍhānāṃ vṛttiṃ tvam anuvartitum
14,002.006c pitṛpaitāmahīṃ vṛttim āsthāya dhuram udvaha
14,002.007a yuktaṃ hi yaśasā kṣatraṃ svargaṃ prāptum asaṃśayam
14,002.007c na hi kaś cana śūrāṇāṃ nihato 'tra parāṅmukhaḥ
14,002.008a tyaja śokaṃ mahārāja bhavitavyaṃ hi tat tathā
14,002.008c na śakyās te punar draṣṭuṃ tvayā hy asmin raṇe hatāḥ
14,002.009a etāvad uktvā govindo dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
14,002.009c virarāma mahātejās tam uvāca yudhiṣṭhiraḥ
14,002.010a govinda mayi yā prītis tava sā viditā mama
14,002.010c sauhṛdena tathā premṇā sadā mām anukampase
14,002.011a priyaṃ tu me syāt sumahat kṛtaṃ cakragadādhara
14,002.011c śrīman prītena manasā sarvaṃ yāvadanandana
14,002.012a yadi mām anujānīyād bhavān gantuṃ tapovanam
14,002.012b*0006_01 kṛtakṛtyo bhaviṣyāmi iti me niścitā matiḥ
14,002.012c na hi śāntiṃ prapaśyāmi ghātayitvā pitāmaham
14,002.012e karṇaṃ ca puruṣavyāghraṃ saṃgrāmeṣv apalāyinam
14,002.013a karmaṇā yena mucyeyam asmāt krūrād ariṃdama
14,002.013c karmaṇas tad vidhatsveha yena śudhyati me manaḥ
14,002.014a tam evaṃvādinaṃ vyāsas tataḥ provāca dharmavit
14,002.014c sāntvayan sumahātejāḥ śubhaṃ vacanam arthavat
14,002.015a akṛtā te matis tāta punar bālyena muhyase
14,002.015c kim ākāśe vayaṃ sarve pralapāma muhur muhuḥ
14,002.016a viditāḥ kṣatradharmās te yeṣāṃ yuddhena jīvikā
14,002.016c yathā pravṛtto nṛpatir nādhibandhena yujyate
14,002.017a mokṣadharmāś ca nikhilā yāthātathyena te śrutāḥ
14,002.017b*0007_01 yathā vai kāmajāṃ māyāṃ parityaktuṃ tvam arhasi
14,002.017c asakṛc caiva saṃdehāś chinnās te kāmajā mayā
14,002.018a aśraddadhāno durmedhā luptasmṛtir asi dhruvam
14,002.018c maivaṃ bhava na te yuktam idam ajñānam īdṛśam
14,002.019a prāyaścittāni sarvāṇi viditāni ca te 'nagha
14,002.019c yuddhadharmāś ca te sarve dānadharmāś ca te śrutāḥ
14,002.020a sa kathaṃ sarvadharmajñaḥ sarvāgamaviśāradaḥ
14,002.020c parimuhyasi bhūyas tvam ajñānād iva bhārata
14,003.001 vyāsa uvāca
14,003.001a yudhiṣṭhira tava prajñā na samyag iti me matiḥ
14,003.001c na hi kaś cit svayaṃ martyaḥ svavaśaḥ kurute kriyāḥ
14,003.002a īśvareṇa niyukto 'yaṃ sādhv asādhu ca mānavaḥ
14,003.002c karoti puruṣaḥ karma tatra kā paridevanā
14,003.003a ātmānaṃ manyase cātha pāpakarmāṇam antataḥ
14,003.003c śṛṇu tatra yathā pāpam apakṛṣyeta bhārata
14,003.004a tapobhiḥ kratubhiś caiva dānena ca yudhiṣṭhira
14,003.004b*0008_01 pūyante tu narā rājaṃs tasmād yajñāḥ parāyaṇam
14,003.004c taranti nityaṃ puruṣā ye sma pāpāni kurvate
14,003.005a yajñena tapasā caiva dānena ca narādhipa
14,003.005c pūyante rājaśārdūla narā duṣkṛtakarmiṇaḥ
14,003.006a asurāś ca surāś caiva puṇyahetor makhakriyām
14,003.006c prayatante mahātmānas tasmād yajñāḥ parāyaṇam
14,003.007a yajñair eva mahātmāno babhūvur adhikāḥ surāḥ
14,003.007c tato devāḥ kriyāvanto dānavān abhyadharṣayan
14,003.008a rājasūyāśvamedhau ca sarvamedhaṃ ca bhārata
14,003.008c naramedhaṃ ca nṛpate tvam āhara yudhiṣṭhira
14,003.009a yajasva vājimedhena vidhivad dakṣiṇāvatā
14,003.009c bahukāmānnavittena rāmo dāśarathir yathā
14,003.010a yathā ca bharato rājā dauḥṣantiḥ pṛthivīpatiḥ
14,003.010c śākuntalo mahāvīryas tava pūrvapitāmahaḥ
14,003.011 yudhiṣṭhira uvāca
14,003.011a asaṃśayaṃ vājimedhaḥ pāvayet pṛthivīm api
14,003.011c abhiprāyas tu me kaś cit taṃ tvaṃ śrotum ihārhasi
14,003.012a imaṃ jñātivadhaṃ kṛtvā sumahāntaṃ dvijottama
14,003.012c dānam alpaṃ na śakyāmi dātuṃ vittaṃ ca nāsti me
14,003.013a na ca bālān imān dīnān utsahe vasu yācitum
14,003.013c tathaivārdravraṇān kṛcchre vartamānān nṛpātmajān
14,003.014a svayaṃ vināśya pṛthivīṃ yajñārthe dvijasattama
14,003.014c karam āhārayiṣyāmi kathaṃ śokaparāyaṇān
14,003.015a duryodhanāparādhena vasudhā vasudhādhipāḥ
14,003.015c pranaṣṭā yojayitvāsmān akīrtyā munisattama
14,003.016a duryodhanena pṛthivī kṣayitā vittakāraṇāt
14,003.016c kośaś cāpi viśīrṇo 'sau dhārtarāṣṭrasya durmateḥ
14,003.017a pṛthivī dakṣiṇā cātra vidhiḥ prathamakalpikaḥ
14,003.017c vidvadbhiḥ paridṛṣṭo 'yaṃ śiṣṭo vidhiviparyayaḥ
14,003.018a na ca pratinidhiṃ kartuṃ cikīrṣāmi tapodhana
14,003.018c atra me bhagavan samyak sācivyaṃ kartum arhasi
14,003.019 vaiśaṃpāyana uvāca
14,003.019a evam uktas tu pārthena kṛṣṇadvaipāyanas tadā
14,003.019c muhūrtam anusaṃcintya dharmarājānam abravīt
14,003.019d*0009_01 kośaś cāpi viśīrṇo 'yaṃ paripūrṇo bhaviṣyati
14,003.020a vidyate draviṇaṃ pārtha girau himavati sthitam
14,003.020c utsṛṣṭaṃ brāhmaṇair yajñe maruttasya mahīpateḥ
14,003.020e tad ānayasva kaunteya paryāptaṃ tad bhaviṣyati
14,003.021 yudhiṣṭhira uvāca
14,003.021a kathaṃ yajñe maruttasya draviṇaṃ tat samācitam
14,003.021c kasmiṃś ca kāle sa nṛpo babhūva vadatāṃ vara
14,003.022 vyāsa uvāca
14,003.022a yadi śuśrūṣase pārtha śṛṇu kāraṃdhamaṃ nṛpam
14,003.022c yasmin kāle mahāvīryaḥ sa rājāsīn mahādhanaḥ
14,004.001 yudhiṣṭhira uvāca
14,004.001a śuśrūṣe tasya dharmajña rājarṣeḥ parikīrtanam
14,004.001c dvaipāyana maruttasya kathāṃ prabrūhi me 'nagha
14,004.002 vyāsa uvāca
14,004.002a āsīt kṛtayuge pūrvaṃ manur daṇḍadharaḥ prabhuḥ
14,004.002c tasya putro maheṣvāsaḥ prajātir iti viśrutaḥ
14,004.003a prajāter abhavat putraḥ kṣupa ity abhiviśrutaḥ
14,004.003c kṣupasya putras tv ikṣvākur mahīpālo 'bhavat prabhuḥ
14,004.004a tasya putraśataṃ rājann āsīt paramadhārmikam
14,004.004c tāṃs tu sarvān mahīpālān ikṣvākur akarot prabhuḥ
14,004.005a teṣāṃ jyeṣṭhas tu viṃśo 'bhūt pratimānaṃ dhanuṣmatām
14,004.005c viṃśasya putraḥ kalyāṇo viviṃśo nāma bhārata
14,004.006a viviṃśasya sutā rājan babhūvur daśa pañca ca
14,004.006c sarve dhanuṣi vikrāntā brahmaṇyāḥ satyavādinaḥ
14,004.007a dānadharmaratāḥ santaḥ satataṃ priyavādinaḥ
14,004.007c teṣāṃ jyeṣṭhaḥ khanīnetraḥ sa tān sarvān apīḍayat
14,004.008a khanīnetras tu vikrānto jitvā rājyam akaṇṭakam
14,004.008c nāśaknod rakṣituṃ rājyaṃ nānvarajyanta taṃ prajāḥ
14,004.009a tam apāsya ca tad rāṣṭraṃ tasya putraṃ suvarcasam
14,004.009c abhyaṣiñcata rājendra muditaṃ cābhavat tadā
14,004.010a sa pitur vikriyāṃ dṛṣṭvā rājyān nirasanaṃ tathā
14,004.010c niyato vartayām āsa prajāhitacikīrṣayā
14,004.011a brahmaṇyaḥ satyavādī ca śuciḥ śamadamānvitaḥ
14,004.011c prajās taṃ cānvarajyanta dharmanityaṃ manasvinam
14,004.012a tasya dharmapravṛttasya vyaśīryat kośavāhanam
14,004.012c taṃ kṣīṇakośaṃ sāmantāḥ samantāt paryapīḍayan
14,004.013a sa pīḍyamāno bahubhiḥ kṣīṇakośas tv avāhanaḥ
14,004.013c ārtim ārchat parāṃ rājā saha bhṛtyaiḥ pureṇa ca
14,004.014a na cainaṃ parihartuṃ te 'śaknuvan parisaṃkṣaye
14,004.014c samyagvṛtto hi rājā sa dharmanityo yudhiṣṭhira
14,004.015a yadā tu paramām ārtiṃ gato 'sau sapuro nṛpaḥ
14,004.015c tataḥ pradadhmau sa karaṃ prādurāsīt tato balam
14,004.016a tatas tān ajayat sarvān prātisīmān narādhipān
14,004.016c etasmāt kāraṇād rājan viśrutaḥ sa karaṃdhamaḥ
14,004.017a tasya kāraṃdhamaḥ putras tretāyugamukhe 'bhavat
14,004.017b*0010_01 putras tretāyugamukhe 'bhavad āvikṣasaṃjñakaḥ
14,004.017b*0011_01 kāraṃdhama iti khyāto babhūva jagatīpatiḥ
14,004.017c indrād anavaraḥ śrīmān devair api sudurjayaḥ
14,004.018a tasya sarve mahīpālā vartante sma vaśe tadā
14,004.018c sa hi samrāḍ abhūt teṣāṃ vṛttena ca balena ca
14,004.019a avikṣin nāma dharmātmā śauryeṇendrasamo 'bhavat
14,004.019c yajñaśīlaḥ karmaratir dhṛtimān saṃyatendriyaḥ
14,004.020a tejasādityasadṛśaḥ kṣamayā pṛthivīsamaḥ
14,004.020c bṛhaspatisamo buddhyā himavān iva susthiraḥ
14,004.021a karmaṇā manasā vācā damena praśamena ca
14,004.021c manāṃsy ārādhayām āsa prajānāṃ sa mahīpatiḥ
14,004.022a ya īje hayamedhānāṃ śatena vidhivat prabhuḥ
14,004.022c yājayām āsa yaṃ vidvān svayam evāṅgirāḥ prabhuḥ
14,004.023a tasya putro 'ticakrāma pitaraṃ guṇavattayā
14,004.023c marutto nāma dharmajñaś cakravartī mahāyaśāḥ
14,004.024a nāgāyutasamaprāṇaḥ sākṣād viṣṇur ivāparaḥ
14,004.024c sa yakṣyamāṇo dharmātmā śātakumbhamayāny uta
14,004.024e kārayām āsa śubhrāṇi bhājanāni sahasraśaḥ
14,004.025a meruṃ parvatam āsādya himavatpārśva uttare
14,004.025c kāñcanaḥ sumahān pādas tatra karma cakāra saḥ
14,004.026a tataḥ kuṇḍāni pātrīś ca piṭharāṇy āsanāni ca
14,004.026c cakruḥ suvarṇakartāro yeṣāṃ saṃkhyā na vidyate
14,004.027a tasyaiva ca samīpe sa yajñavāṭo babhūva ha
14,004.027c īje tatra sa dharmātmā vidhivat pṛthivīpatiḥ
14,004.027e maruttaḥ sahitaiḥ sarvaiḥ prajāpālair narādhipaḥ
14,005.001 yudhiṣṭhira uvāca
14,005.001a kathaṃvīryaḥ samabhavat sa rājā vadatāṃ varaḥ
14,005.001c kathaṃ ca jātarūpeṇa samayujyata sa dvija
14,005.002a kva ca tat sāṃprataṃ dravyaṃ bhagavann avatiṣṭhate
14,005.002c kathaṃ ca śakyam asmābhis tad avāptuṃ tapodhana
14,005.003 vyāsa uvāca
14,005.003a asurāś caiva devāś ca dakṣasyāsan prajāpateḥ
14,005.003c apatyaṃ bahulaṃ tāta te 'spardhanta parasparam
14,005.004a tathaivāṅgirasaḥ putrau vratatulyau babhūvatuḥ
14,005.004c bṛhaspatir bṛhattejāḥ saṃvartaś ca tapodhanaḥ
14,005.005a tāv api spardhinau rājan pṛthag āstāṃ parasparam
14,005.005c bṛhaspatiś ca saṃvartaṃ bādhate sma punaḥ punaḥ
14,005.006a sa bādhyamānaḥ satataṃ bhrātrā jyeṣṭhena bhārata
14,005.006c arthān utsṛjya digvāsā vanavāsam arocayat
14,005.007a vāsavo 'py asurān sarvān nirjitya ca nihatya ca
14,005.007c indratvaṃ prāpya lokeṣu tato vavre purohitam
14,005.007e putram aṅgiraso jyeṣṭhaṃ vipraśreṣṭhaṃ bṛhaspatim
14,005.008a yājyas tv aṅgirasaḥ pūrvam āsīd rājā karaṃdhamaḥ
14,005.008c vīryeṇāpratimo loke vṛttena ca balena ca
14,005.008e śatakratur ivaujasvī dharmātmā saṃśitavrataḥ
14,005.009a vāhanaṃ yasya yodhāś ca dravyāṇi vividhāni ca
14,005.009b*0012_01 śayanāni ca mukhyāni mahārhāṇi ca sarvaśaḥ
14,005.009c dhyānād evābhavad rājan mukhavātena sarvaśaḥ
14,005.010a sa guṇaiḥ pārthivān sarvān vaśe cakre narādhipaḥ
14,005.010c saṃjīvya kālam iṣṭaṃ ca saśarīro divaṃ gataḥ
14,005.011a babhūva tasya putras tu yayātir iva dharmavit
14,005.011c avikṣin nāma śatrukṣit sa vaśe kṛtavān mahīm
14,005.011e vikrameṇa guṇaiś caiva pitevāsīt sa pārthivaḥ
14,005.012a tasya vāsavatulyo 'bhūn marutto nāma vīryavān
14,005.012c putras tam anuraktābhūt pṛthivī sāgarāmbarā
14,005.013a spardhate satataṃ sa sma devarājena pārthivaḥ
14,005.013c vāsavo 'pi maruttena spardhate pāṇḍunandana
14,005.014a śuciḥ sa guṇavān āsīn maruttaḥ pṛthivīpatiḥ
14,005.014c yatamāno 'pi yaṃ śakro na viśeṣayati sma ha
14,005.015a so 'śaknuvan viśeṣāya samāhūya bṛhaspatim
14,005.015c uvācedaṃ vaco devaiḥ sahito harivāhanaḥ
14,005.016a bṛhaspate maruttasya mā sma kārṣīḥ kathaṃ cana
14,005.016c daivaṃ karmātha vā pitryaṃ kartāsi mama cet priyam
14,005.017a ahaṃ hi triṣu lokeṣu surāṇāṃ ca bṛhaspate
14,005.017c indratvaṃ prāptavān eko maruttas tu mahīpatiḥ
14,005.018a kathaṃ hy amartyaṃ brahmaṃs tvaṃ yājayitvā surādhipam
14,005.018c yājayer mṛtyusaṃyuktaṃ maruttam aviśaṅkayā
14,005.019a māṃ vā vṛṇīṣva bhadraṃ te maruttaṃ vā mahīpatim
14,005.019c parityajya maruttaṃ vā yathājoṣaṃ bhajasva mām
14,005.020a evam uktaḥ sa kauravya devarājñā bṛhaspatiḥ
14,005.020c muhūrtam iva saṃcintya devarājānam abravīt
14,005.021a tvaṃ bhūtānām adhipatis tvayi lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
14,005.021c namucer viśvarūpasya nihantā tvaṃ balasya ca
14,005.022a tvam ājahartha devānām eko vīra śriyaṃ parām
14,005.022c tvaṃ bibharṣi bhuvaṃ dyāṃ ca sadaiva balasūdana
14,005.023a paurohityaṃ kathaṃ kṛtvā tava devagaṇeśvara
14,005.023c yājayeyam ahaṃ martyaṃ maruttaṃ pākaśāsana
14,005.024a samāśvasihi deveśa nāhaṃ martyāya karhi cit
14,005.024c grahīṣyāmi sruvaṃ yajñe śṛṇu cedaṃ vaco mama
14,005.025a hiraṇyaretaso 'mbhaḥ syāt parivarteta medinī
14,005.025c bhāsaṃ ca na raviḥ kuryān matsatyaṃ vicaled yadi
14,005.026a bṛhaspativacaḥ śrutvā śakro vigatamatsaraḥ
14,005.026c praśasyainaṃ viveśātha svam eva bhavanaṃ tadā
14,006.001 vyāsa uvāca
14,006.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
14,006.001c bṛhaspateś ca saṃvādaṃ maruttasya ca bhārata
14,006.002a devarājasya samayaṃ kṛtam āṅgirasena ha
14,006.002c śrutvā marutto nṛpatir manyum āhārayat tadā
14,006.003a saṃkalpya manasā yajñaṃ karaṃdhamasutātmajaḥ
14,006.003c bṛhaspatim upāgamya vāgmī vacanam abravīt
14,006.004a bhagavan yan mayā pūrvam abhigamya tapodhana
14,006.004c kṛto 'bhisaṃdhir yajñāya bhavato vacanād guro
14,006.005a tam ahaṃ yaṣṭum icchāmi saṃbhārāḥ saṃbhṛtāś ca me
14,006.005c yājyo 'smi bhavataḥ sādho tat prāpnuhi vidhatsva ca
14,006.006 bṛhaspatir uvāca
14,006.006a na kāmaye yājayituṃ tvām ahaṃ pṛthivīpate
14,006.006c vṛto 'smi devarājena pratijñātaṃ ca tasya me
14,006.007 marutta uvāca
14,006.007a pitryam asmi tava kṣetraṃ bahu manye ca te bhṛśam
14,006.007c na cāsmy ayājyatāṃ prāpto bhajamānaṃ bhajasva mām
14,006.008 bṛhaspatir uvāca
14,006.008a amartyaṃ yājayitvāhaṃ yājayiṣye na mānuṣam
14,006.008c marutta gaccha vā mā vā nivṛtto 'smy adya yājanāt
14,006.009a na tvāṃ yājayitāsmy adya vṛṇu tvaṃ yam ihecchasi
14,006.009c upādhyāyaṃ mahābāho yas te yajñaṃ kariṣyati
14,006.010 vyāsa uvāca
14,006.010a evam uktas tu nṛpatir marutto vrīḍito 'bhavat
14,006.010c pratyāgacchac ca saṃvigno dadarśa pathi nāradam
14,006.011a devarṣiṇā samāgamya nāradena sa pārthivaḥ
14,006.011c vidhivat prāñjalis tasthāv athainaṃ nārado 'bravīt
14,006.012a rājarṣe nātihṛṣṭo 'si kaccit kṣemaṃ tavānagha
14,006.012c kva gato 'si kuto vedam aprītisthānam āgatam
14,006.013a śrotavyaṃ cen mayā rājan brūhi me pārthivarṣabha
14,006.013c vyapaneṣyāmi te manyuṃ sarvayatnair narādhipa
14,006.014a evam ukto maruttas tu nāradena maharṣiṇā
14,006.014c vipralambham upādhyāyāt sarvam eva nyavedayat
14,006.015a gato 'smy aṅgirasaḥ putraṃ devācāryaṃ bṛhaspatim
14,006.015c yajñārtham ṛtvijaṃ draṣṭuṃ sa ca māṃ nābhyanandata
14,006.016a pratyākhyātaś ca tenāhaṃ jīvituṃ nādya kāmaye
14,006.016c parityaktaś ca guruṇā dūṣitaś cāsmi nārada
14,006.017a evam uktas tu rājñā sa nāradaḥ pratyuvāca ha
14,006.017c āvikṣitaṃ mahārāja vācā saṃjīvayann iva
14,006.018a rājann aṅgirasaḥ putraḥ saṃvarto nāma dhārmikaḥ
14,006.018c caṅkramīti diśaḥ sarvā digvāsā mohayan prajāḥ
14,006.019a taṃ gaccha yadi yājyaṃ tvāṃ na vāñchati bṛhaspatiḥ
14,006.019c prasannas tvāṃ mahārāja saṃvarto yājayiṣyati
14,006.020 marutta uvāca
14,006.020a saṃjīvito 'haṃ bhavatā vākyenānena nārada
14,006.020c paśyeyaṃ kva nu saṃvartaṃ śaṃsa me vadatāṃ vara
14,006.021a kathaṃ ca tasmai varteyaṃ kathaṃ māṃ na parityajet
14,006.021c pratyākhyātaś ca tenāpi nāhaṃ jīvitum utsahe
14,006.022 nārada uvāca
14,006.022a unmattaveṣaṃ bibhrat sa caṅkramīti yathāsukham
14,006.022c vārāṇasīṃ tu nagarīm abhīkṣṇam upasevate
14,006.022d*0013_01 yatra sākṣān mahādevo dehānte parameśvaraḥ
14,006.022d*0013_02 vyācaṣṭe tārakajñānaṃ jantūnām apavargadam
14,006.023a tasyā dvāraṃ samāsādya nyasethāḥ kuṇapaṃ kva cit
14,006.023c taṃ dṛṣṭvā yo nivarteta sa saṃvarto mahīpate
14,006.024a taṃ pṛṣṭhato 'nugacchethā yatra gacchet sa vīryavān
14,006.024c tam ekānte samāsādya prāñjaliḥ śaraṇaṃ vrajeḥ
14,006.025a pṛcchet tvāṃ yadi kenāhaṃ tavākhyāta iti sma ha
14,006.025c brūyās tvaṃ nāradeneti saṃtapta iva śatruhan
14,006.026a sa cet tvām anuyuñjīta mamābhigamanepsayā
14,006.026c śaṃsethā vahnim ārūḍhaṃ mām api tvam aśaṅkayā
14,006.027 vyāsa uvāca
14,006.027a sa tatheti pratiśrutya pūjayitvā ca nāradam
14,006.027c abhyanujñāya rājarṣir yayau vārāṇasīṃ purīm
14,006.028a tatra gatvā yathoktaṃ sa puryā dvāre mahāyaśāḥ
14,006.028c kuṇapaṃ sthāpayām āsa nāradasya vacaḥ smaran
14,006.029a yaugapadyena vipraś ca sa purīdvāram āviśat
14,006.029c tataḥ sa kuṇapaṃ dṛṣṭvā sahasā sa nyavartata
14,006.030a sa taṃ nivṛttam ālakṣya prāñjaliḥ pṛṣṭhato 'nvagāt
14,006.030c āvikṣito mahīpālaḥ saṃvartam upaśikṣitum
14,006.031a sa enaṃ vijane dṛṣṭvā pāṃsubhiḥ kardamena ca
14,006.031c śleṣmaṇā cāpi rājānaṃ ṣṭhīvanaiś ca samākirat
14,006.032a sa tathā bādhyamāno 'pi saṃvartena mahīpatiḥ
14,006.032c anvagād eva tam ṛṣiṃ prāñjaliḥ saṃprasādayan
14,006.033a tato nivṛtya saṃvartaḥ pariśrānta upāviśat
14,006.033c śītalacchāyam āsādya nyagrodhaṃ bahuśākhinam
14,007.001 saṃvarta uvāca
14,007.001a katham asmi tvayā jñātaḥ kena vā kathito 'smi te
14,007.001c etad ācakṣva me tattvam icchase cet priyaṃ mama
14,007.002a satyaṃ te bruvataḥ sarve saṃpatsyante manorathāḥ
14,007.002c mithyā tu bruvato mūrdhā saptadhā te phaliṣyati
14,007.003 marutta uvāca
14,007.003a nāradena bhavān mahyam ākhyāto hy aṭatā pathi
14,007.003c guruputro mameti tvaṃ tato me prītir uttamā
14,007.004 saṃvarta uvāca
14,007.004a satyam etad bhavān āha sa māṃ jānāti satriṇam
14,007.004c kathayasvaitad ekaṃ me kva nu saṃprati nāradaḥ
14,007.005 marutta uvāca
14,007.005a bhavantaṃ kathayitvā tu mama devarṣisattamaḥ
14,007.005c tato mām abhyanujñāya praviṣṭo havyavāhanam
14,007.005d*0014_01 yojanīyo 'ham adhunā bhavatā munisattama
14,007.006 vyāsa uvāca
14,007.006a śrutvā tu pārthivasyaitat saṃvartaḥ parayā mudā
14,007.006c etāvad aham apy enaṃ kuryām iti tadābravīt
14,007.007a tato maruttam unmatto vācā nirbhartsayann iva
14,007.007c rūkṣayā brāhmaṇo rājan punaḥ punar athābravīt
14,007.008a vātapradhānena mayā svacittavaśavartinā
14,007.008c evaṃ vikṛtarūpeṇa kathaṃ yājitum icchasi
14,007.009a bhrātā mama samarthaś ca vāsavena ca satkṛtaḥ
14,007.009c vartate yājane caiva tena karmāṇi kāraya
14,007.010a gṛhaṃ svaṃ caiva yājyāś ca sarvā gṛhyāś ca devatāḥ
14,007.010c pūrvajena mamākṣiptaṃ śarīraṃ varjitaṃ tv idam
14,007.011a nāhaṃ tenānanujñātas tvām āvikṣita karhi cit
14,007.011c yājayeyaṃ kathaṃ cid vai sa hi pūjyatamo mama
14,007.012a sa tvaṃ bṛhaspatiṃ gaccha tam anujñāpya cāvraja
14,007.012c tato 'haṃ yājayiṣye tvāṃ yadi yaṣṭum ihecchasi
14,007.013 marutta uvāca
14,007.013a bṛhaspatiṃ gataḥ pūrvam ahaṃ saṃvarta tac chṛṇu
14,007.013c na māṃ kāmayate yājyam asau vāsavavāritaḥ
14,007.014a amaraṃ yājyam āsādya mām ṛṣe mā sma mānuṣam
14,007.014c yājayethā maruttaṃ tvaṃ martyadharmāṇam āturam
14,007.014d*0015_01 śakreṇa pratiṣiddho 'haṃ maruttaṃ mā sma yājayeḥ
14,007.014d*0016_01 na māṃ rocayate rājyam ayājyaṃ mām amānuṣam
14,007.015a spardhate ca mayā vipra sadā vai sa hi pārthivaḥ
14,007.015c evam astv iti cāpy ukto bhrātrā te balavṛtrahā
14,007.016a sa mām abhigataṃ premṇā yājyavan na bubhūṣati
14,007.016c devarājam upāśritya tad viddhi munipuṃgava
14,007.017a so 'ham icchāmi bhavatā sarvasvenāpi yājitum
14,007.017c kāmaye samatikrāntuṃ vāsavaṃ tvatkṛtair guṇaiḥ
14,007.018a na hi me vartate buddhir gantuṃ brahman bṛhaspatim
14,007.018c pratyākhyāto hi tenāsmi tathānapakṛte sati
14,007.019 saṃvarta uvāca
14,007.019a cikīrṣasi yathākāmaṃ sarvam etat tvayi dhruvam
14,007.019c yadi sarvān abhiprāyān kartāsi mama pārthiva
14,007.020a yājyamānaṃ mayā hi tvāṃ bṛhaspatipuraṃdarau
14,007.020c dviṣetāṃ samabhikruddhāv etad ekaṃ samarthaya
14,007.021a sthairyam atra kathaṃ te syāt sa tvaṃ niḥsaṃśayaṃ kuru
14,007.021c kupitas tvāṃ na hīdānīṃ bhasma kuryāṃ sabāndhavam
14,007.022 marutta uvāca
14,007.022a yāvat tapet sahasrāṃśus tiṣṭheraṃś cāpi parvatāḥ
14,007.022c tāval lokān na labheyaṃ tyajeyaṃ saṃgataṃ yadi
14,007.023a mā cāpi śubhabuddhitvaṃ labheyam iha karhi cit
14,007.023c samyag jñāne vaiṣaye vā tyajeyaṃ saṃgataṃ yadi
14,007.024 saṃvarta uvāca
14,007.024a āvikṣita śubhā buddhir dhīyatāṃ tava karmasu
14,007.024c yājanaṃ hi mamāpy evaṃ vartate tvayi pārthiva
14,007.025a saṃvidhāsye ca te rājann akṣayaṃ dravyam uttamam
14,007.025c yena devān sagandharvāñ śakraṃ cābhibhaviṣyasi
14,007.026a na tu me vartate buddhir dhane yājyeṣu vā punaḥ
14,007.026c vipriyaṃ tu cikīrṣāmi bhrātuś cendrasya cobhayoḥ
14,007.027a gamayiṣyāmi cendreṇa samatām api te dhruvam
14,007.027c priyaṃ ca te kariṣyāmi satyam etad bravīmi te
14,008.001 saṃvarta uvāca
14,008.001a girer himavataḥ pṛṣṭhe muñjavān nāma parvataḥ
14,008.001c tapyate yatra bhagavāṃs tapo nityam umāpatiḥ
14,008.002a vanaspatīnāṃ mūleṣu ṭaṅkeṣu śikhareṣu ca
14,008.002c guhāsu śailarājasya yathākāmaṃ yathāsukham
14,008.003a umāsahāyo bhagavān yatra nityaṃ maheśvaraḥ
14,008.003c āste śūlī mahātejā nānābhūtagaṇāvṛtaḥ
14,008.004a tatra rudrāś ca sādhyāś ca viśve 'tha vasavas tathā
14,008.004c yamaś ca varuṇaś caiva kuberaś ca sahānugaḥ
14,008.005a bhūtāni ca piśācāś ca nāsatyāv aśvināv api
14,008.005c gandharvāpsarasaś caiva yakṣā devarṣayas tathā
14,008.006a ādityā marutaś caiva yātudhānāś ca sarvaśaḥ
14,008.006b*0017_01 brahmādayaś ca maruto munayo 'dhyātmacintakāḥ
14,008.006c upāsante mahātmānaṃ bahurūpam umāpatim
14,008.007a ramate bhagavāṃs tatra kuberānucaraiḥ saha
14,008.007c vikṛtair vikṛtākāraiḥ krīḍadbhiḥ pṛthivīpate
14,008.007e śriyā jvalan dṛśyate vai bālādityasamadyutiḥ
14,008.008a na rūpaṃ dṛśyate tasya saṃsthānaṃ vā kathaṃ cana
14,008.008c nirdeṣṭuṃ prāṇibhiḥ kaiś cit prākṛtair māṃsalocanaiḥ
14,008.009a noṣṇaṃ na śiśiraṃ tatra na vāyur na ca bhāskaraḥ
14,008.009c na jarā kṣutpipāse vā na mṛtyur na bhayaṃ nṛpa
14,008.010a tasya śailasya pārśveṣu sarveṣu jayatāṃ vara
14,008.010c dhātavo jātarūpasya raśmayaḥ savitur yathā
14,008.011a rakṣyante te kuberasya sahāyair udyatāyudhaiḥ
14,008.011c cikīrṣadbhiḥ priyaṃ rājan kuberasya mahātmanaḥ
14,008.011d*0018_01 tatra gatvā tvam anvāsya mahāyogeśvaraṃ śivam
14,008.011d*0018_02 kuru praṇāmaṃ rājarṣe bhaktyā paramayā yutaḥ
14,008.012a tasmai bhagavate kṛtvā namaḥ śarvāya vedhase
14,008.012b*0019_01 ebhis tvaṃ nāmabhir devaṃ sarvavidyādhipaṃ stuhi
14,008.012c rudrāya śitikaṇṭhāya surūpāya suvarcase
14,008.013a kapardine karālāya haryakṣṇe varadāya ca
14,008.013c tryakṣṇe pūṣṇo dantabhide vāmanāya śivāya ca
14,008.014a yāmyāyāvyaktakeśāya sadvṛtte śaṃkarāya ca
14,008.014c kṣemyāya harinetrāya sthāṇave puruṣāya ca
14,008.015a harikeśāya muṇḍāya kṛśāyottāraṇāya ca
14,008.015c bhāskarāya sutīrthāya devadevāya raṃhase
14,008.015d*0020_01 bahurūpāya śarvāya priyāya priyavāsase
14,008.016a uṣṇīṣiṇe suvaktrāya sahasrākṣāya mīḍhuṣe
14,008.016c giriśāya praśāntāya yataye cīravāsase
14,008.017a bilvadaṇḍāya siddhāya sarvadaṇḍadharāya ca
14,008.017c mṛgavyādhāya mahate dhanvine 'tha bhavāya ca
14,008.018a varāya saumyavaktrāya paśuhastāya varṣiṇe
14,008.018c hiraṇyabāhave rājann ugrāya pataye diśām
14,008.018d*0021_01 lelihānāya gotrāya siddhamantrāya vṛṣṇaye
14,008.019a paśūnāṃ pataye caiva bhūtānāṃ pataye tathā
14,008.019c vṛṣāya mātṛbhaktāya senānye madhyamāya ca
14,008.020a sruvahastāya pataye dhanvine bhārgavāya ca
14,008.020c ajāya kṛṣṇanetrāya virūpākṣāya caiva ha
14,008.021a tīkṣṇadaṃṣṭrāya tīkṣṇāya vaiśvānaramukhāya ca
14,008.021c mahādyutaye 'naṅgāya sarvāṅgāya prajāvate
14,008.021d*0022_01 vilohitāya dīptāya dīptākṣāya mahaujase
14,008.022a tathā śukrādhipataye pṛthave kṛttivāsase
14,008.022c kapālamāline nityaṃ suvarṇamukuṭāya ca
14,008.023a mahādevāya kṛṣṇāya tryambakāyānaghāya ca
14,008.023c krodhanāya nṛśaṃsāya mṛdave bāhuśāline
14,008.024a daṇḍine taptatapase tathaiva krūrakarmaṇe
14,008.024c sahasraśirase caiva sahasracaraṇāya ca
14,008.024e namaḥ svadhāsvarūpāya bahurūpāya daṃṣṭriṇe
14,008.025a pinākinaṃ mahādevaṃ mahāyoginam avyayam
14,008.025c triśūlapāṇiṃ varadaṃ tryambakaṃ bhuvaneśvaram
14,008.026a tripuraghnaṃ trinayanaṃ trilokeśaṃ mahaujasam
14,008.026c prabhavaṃ sarvabhūtānāṃ dhāraṇaṃ dharaṇīdharam
14,008.027a īśānaṃ śaṃkaraṃ sarvaṃ śivaṃ viśveśvaraṃ bhavam
14,008.027c umāpatiṃ paśupatiṃ viśvarūpaṃ maheśvaram
14,008.028a virūpākṣaṃ daśabhujaṃ tiṣyagovṛṣabhadhvajam
14,008.028b*0023_01 anantaṃ śāśvataṃ devaṃ triśṛṅgaṃ vṛṣabhekṣaṇam
14,008.028c ugraṃ sthāṇuṃ śivaṃ ghoraṃ śarvaṃ gaurīśam īśvaram
14,008.029a śitikaṇṭham ajaṃ śukraṃ pṛthuṃ pṛthuharaṃ haram
14,008.029c viśvarūpaṃ virūpākṣaṃ bahurūpam umāpatim
14,008.030a praṇamya śirasā devam anaṅgāṅgaharaṃ haram
14,008.030c śaraṇyaṃ śaraṇaṃ yāhi mahādevaṃ caturmukham
14,008.030d*0024_01 virocamānaṃ vapuṣā divyābharaṇabhūṣitam
14,008.030d*0024_02 anādyantam ajaṃ śaṃbhuṃ sarvavyāpinam īśvaram
14,008.030d*0024_03 nistraiguṇyaṃ nirudvegaṃ nirmalaṃ nidhim ojasām
14,008.030d*0024_04 praṇamya prāñjaliḥ śarvaṃ prayāmi śaraṇaṃ haram
14,008.030d*0024_05 sāmānyaṃ niścalaṃ nityam akāraṇam alepanam
14,008.030d*0024_06 adhyātmavedam āsādya prayāmi śaraṇaṃ muhuḥ
14,008.030d*0024_07 yasya nityaṃ viduḥ sthānaṃ mokṣam adhyātmacintakāḥ
14,008.030d*0024_08 yoginas tattvamārgasthāḥ kaivalyaṃ padam akṣaram
14,008.030d*0024_09 yaṃ viduḥ saṅganirmuktāḥ sāmānyaṃ samadarśinaḥ
14,008.030d*0024_10 taṃ prapadye jagadyonim ayoniṃ nirguṇātmakam
14,008.030d*0024_11 asṛjad yas tu bhūtādīn sapta lokān sanātanān
14,008.030d*0024_12 sthitaḥ satyopari sthāṇus taṃ prapadye sanātanam
14,008.030d*0024_13 bhaktānāṃ sulabhaṃ taṃ hi durlabhaṃ dūrapātinām
14,008.030d*0024_14 adūrastham ajaṃ devaṃ prakṛteḥ parataḥ sthitam
14,008.030d*0024_15 namāmi sarvalokasthaṃ vrajāmi śaraṇaṃ śivam
14,008.031a evaṃ kṛtvā namas tasmai mahādevāya raṃhase
14,008.031c mahātmane kṣitipate tat suvarṇam avāpsyasi
14,008.031d*0025_01 labhante gāṇapatyaṃ ca tadekāgrā hi mānavāḥ
14,008.031d*0025_02 kiṃ punaḥ svarṇabhāṇḍāni tasmāt tvaṃ gaccha mā ciram
14,008.031d*0025_03 mahattaraṃ hi te lābhaṃ hastyaśvoṣṭrādibhiḥ saha
14,008.031e suvarṇam āhariṣyantas tatra gacchantu te narāḥ
14,008.032 vyāsa uvāca
14,008.032a ity uktaḥ sa vacas tasya cakre kāraṃdhamātmajaḥ
14,008.032b*0026_01 gaṅgādharaṃ namaskṛtya labdhavān dhanam uttamam
14,008.032b*0026_02 kubera iva tat prāpya mahādevaprasādataḥ
14,008.032c tato 'timānuṣaṃ sarvaṃ cakre yajñasya saṃvidhim
14,008.032e sauvarṇāni ca bhāṇḍāni saṃcakrus tatra śilpinaḥ
14,008.032f*0027_01 śālāś ca sarvasaṃbhārān kratoḥ saṃvartaśāsanāt
14,008.033a bṛhaspatis tu tāṃ śrutvā maruttasya mahīpateḥ
14,008.033c samṛddhim ati devebhyaḥ saṃtāpam akarod bhṛśam
14,008.034a sa tapyamāno vaivarṇyaṃ kṛśatvaṃ cāgamat param
14,008.034c bhaviṣyati hi me śatruḥ saṃvarto vasumān iti
14,008.035a taṃ śrutvā bhṛśasaṃtaptaṃ devarājo bṛhaspatim
14,008.035c abhigamyāmaravṛtaḥ provācedaṃ vacas tadā
14,009.001 indra uvāca
14,009.001a kaccit sukhaṃ svapiṣi tvaṃ bṛhaspate; kaccin manojñāḥ paricārakās te
14,009.001c kaccid devānāṃ sukhakāmo 'si vipra; kaccid devās tvāṃ paripālayanti
14,009.002 bṛhaspatir uvāca
14,009.002a sukhaṃ śaye 'haṃ śayane mahendra; tathā manojñāḥ paricārakā me
14,009.002c tathā devānāṃ sukhakāmo 'smi śakra; devāś ca māṃ subhṛśaṃ pālayanti
14,009.003 indra uvāca
14,009.003a kuto duḥkhaṃ mānasaṃ dehajaṃ vā; pāṇḍur vivarṇaś ca kutas tvam adya
14,009.003c ācakṣva me tad dvija yāvad etān; nihanmi sarvāṃs tava duḥkhakartṝn
14,009.004 bṛhaspatir uvāca
14,009.004a maruttam āhur maghavan yakṣyamāṇaṃ; mahāyajñenottamadakṣiṇena
14,009.004c taṃ saṃvarto yājayiteti me śrutaṃ; tad icchāmi na sa taṃ yājayeta
14,009.005 indra uvāca
14,009.005a sarvān kāmān anujāto 'si vipra; yas tvaṃ devānāṃ mantrayase purodhāḥ
14,009.005c ubhau ca te janmamṛtyū vyatītau; kiṃ saṃvartas tava kartādya vipra
14,009.006 bṛhaspatir uvāca
14,009.006a devaiḥ saha tvam asurān saṃpraṇudya; jighāṃsase 'dyāpy uta sānubandhān
14,009.006c yaṃ yaṃ samṛddhaṃ paśyasi tatra tatra; duḥkhaṃ sapatneṣu samṛddhabhāvaḥ
14,009.007a ato 'smi devendra vivarṇarūpaḥ; sapatno me vardhate tan niśamya
14,009.007c sarvopāyair maghavan saṃniyaccha; saṃvartaṃ vā pārthivaṃ vā maruttam
14,009.008 indra uvāca
14,009.008a ehi gaccha prahito jātavedo; bṛhaspatiṃ paridātuṃ marutte
14,009.008c ayaṃ vai tvā yājayitā bṛhaspatis; tathāmaraṃ caiva kariṣyatīti
14,009.009 agnir uvāca
14,009.009a ayaṃ gacchāmi tava śakrādya dūto; bṛhaspatiṃ paridātuṃ marutte
14,009.009c vācaṃ satyāṃ puruhūtasya kartuṃ; bṛhaspateś cāpacitiṃ cikīrṣuḥ
14,009.010 vyāsa uvāca
14,009.010a tataḥ prāyād dhūmaketur mahātmā; vanaspatīn vīrudhaś cāvamṛdnan
14,009.010c kāmād dhimānte parivartamānaḥ; kāṣṭhātigo mātariśveva nardan
14,009.011 marutta uvāca
14,009.011a āścaryam adya paśyāmi rūpiṇaṃ vahnim āgatam
14,009.011c āsanaṃ salilaṃ pādyaṃ gāṃ copānaya vai mune
14,009.012 agnir uvāca
14,009.012a āsanaṃ salilaṃ pādyaṃ pratinandāmi te 'nagha
14,009.012c indreṇa tu samādiṣṭaṃ viddhi māṃ dūtam āgatam
14,009.013 marutta uvāca
14,009.013a kaccic chrīmān devarājaḥ sukhī ca; kaccic cāsmān prīyate dhūmaketo
14,009.013c kaccid devāś cāsya vaśe yathāvat; tad brūhi tvaṃ mama kārtsnyena deva
14,009.014 agnir uvāca
14,009.014a śakro bhṛśaṃ susukhī pārthivendra; prītiṃ cecchaty ajarāṃ vai tvayā saḥ
14,009.014c devāś ca sarve vaśagās tasya rājan; saṃdeśaṃ tvaṃ śṛṇu me devarājñaḥ
14,009.015a yadarthaṃ māṃ prāhiṇot tvatsakāśaṃ; bṛhaspatiṃ paridātuṃ marutte
14,009.015c ayaṃ gurur yājayitā nṛpa tvāṃ; martyaṃ santam amaraṃ tvāṃ karotu
14,009.016 marutta uvāca
14,009.016a saṃvarto 'yaṃ yājayitā dvijo me; bṛhaspater añjalir eṣa tasya
14,009.016c nāsau devaṃ yājayitvā mahendraṃ; martyaṃ santaṃ yājayann adya śobhet
14,009.017 agnir uvāca
14,009.017a ye vai lokā devaloke mahāntaḥ; saṃprāpsyase tān devarājaprasādāt
14,009.017c tvāṃ ced asau yājayed vai bṛhaspatir; nūnaṃ svargaṃ tvaṃ jayeḥ kīrtiyuktaḥ
14,009.018a tathā lokā mānuṣā ye ca divyāḥ; prajāpateś cāpi ye vai mahāntaḥ
14,009.018c te te jitā devarājyaṃ ca kṛtsnaṃ; bṛhaspatiś ced yājayet tvāṃ narendra
14,009.019 saṃvarta uvāca
14,009.019a māsmān evaṃ tvaṃ punar āgāḥ kathaṃ cid; bṛhaspatiṃ paridātuṃ marutte
14,009.019c mā tvāṃ dhakṣye cakṣuṣā dāruṇena; saṃkruddho 'haṃ pāvaka tan nibodha
14,009.020 vyāsa uvāca
14,009.020a tato devān agamad dhūmaketur; dāhād bhīto vyathito 'śvatthaparṇavat
14,009.020c taṃ vai dṛṣṭvā prāha śakro mahātmā; bṛhaspateḥ saṃnidhau havyavāham
14,009.021a yat tvaṃ gataḥ prahito jātavedo; bṛhaspatiṃ paridātuṃ marutte
14,009.021c tat kiṃ prāha sa nṛpo yakṣyamāṇaḥ; kaccid vacaḥ pratigṛhṇāti tac ca
14,009.022 agnir uvāca
14,009.022a na te vācaṃ rocayate marutto; bṛhaspater añjaliṃ prāhiṇot saḥ
14,009.022c saṃvarto māṃ yājayitety abhīkṣṇaṃ; punaḥ punaḥ sa mayā procyamānaḥ
14,009.023a uvācedaṃ mānuṣā ye ca divyāḥ; prajāpater ye ca lokā mahāntaḥ
14,009.023c tāṃś cel labheyaṃ saṃvidaṃ tena kṛtvā; tathāpi neccheyam iti pratītaḥ
14,009.024 indra uvāca
14,009.024a punar bhavān pārthivaṃ taṃ sametya; vākyaṃ madīyaṃ prāpaya svārthayuktam
14,009.024c punar yady ukto na kariṣyate vacas; tato vajraṃ saṃprahartāsmi tasmai
14,009.025 agnir uvāca
14,009.025a gandharvarāḍ yātv ayaṃ tatra dūto; bibhemy ahaṃ vāsava tatra gantum
14,009.025c saṃrabdho mām abravīt tīkṣṇaroṣaḥ; saṃvarto vākyaṃ caritabrahmacaryaḥ
14,009.026a yady āgaccheḥ punar evaṃ kathaṃ cid; bṛhaspatiṃ paridātuṃ marutte
14,009.026c daheyaṃ tvāṃ cakṣuṣā dāruṇena; saṃkruddha ity etad avaihi śakra
14,009.027 indra uvāca
14,009.027a tvam evānyān dahase jātavedo; na hi tvad anyo vidyate bhasmakartā
14,009.027c tvatsaṃsparśāt sarvaloko bibhety; aśraddheyaṃ vadase havyavāha
14,009.028 agnir uvāca
14,009.028a divaṃ devendra pṛthivīṃ caiva sarvāṃ; saṃveṣṭayes tvaṃ svabalenaiva śakra
14,009.028c evaṃvidhasyeha satas tavāsau; kathaṃ vṛtras tridivaṃ prāg jahāra
14,009.029 indra uvāca
14,009.029a na caṇḍikā jaṅgamā no kareṇur; na vārisomaṃ prapibāmi vahne
14,009.029c na durbale vai visṛjāmi vajraṃ; ko me 'sukhāya praharen manuṣyaḥ
14,009.030a pravrājayeyaṃ kālakeyān pṛthivyām; apākarṣaṃ dānavān antarikṣāt
14,009.030c divaḥ prahrādam avasānam ānayaṃ; ko me 'sukhāya prahareta martyaḥ
14,009.031 agnir uvāca
14,009.031a yatra śaryātiṃ cyavano yājayiṣyan; sahāśvibhyāṃ somam agṛhṇad ekaḥ
14,009.031c taṃ tvaṃ kruddhaḥ pratyaṣedhīḥ purastāc; charyātiyajñaṃ smara taṃ mahendra
14,009.032a vajraṃ gṛhītvā ca puraṃdara tvaṃ; saṃprāhārṣīś cyavanasyātighoram
14,009.032c sa te vipraḥ saha vajreṇa bāhum; apāgṛhṇāt tapasā jātamanyuḥ
14,009.033a tato roṣāt sarvato ghorarūpaṃ; sapatnaṃ te janayām āsa bhūyaḥ
14,009.033c madaṃ nāmāsuraṃ viśvarūpaṃ; yaṃ tvaṃ dṛṣṭvā cakṣuṣī saṃnyamīlaḥ
14,009.034a hanur ekā jagatīsthā tathaikā; divaṃ gatā mahato dānavasya
14,009.034c sahasraṃ dantānāṃ śatayojanānāṃ; sutīkṣṇānāṃ ghorarūpaṃ babhūva
14,009.035a vṛttāḥ sthūlā rajatastambhavarṇā; daṃṣṭrāś catasro dve śate yojanānām
14,009.035c sa tvāṃ dantān vidaśann abhyadhāvaj; jighāṃsayā śūlam udyamya ghoram
14,009.036a apaśyas tvaṃ taṃ tadā ghorarūpaṃ; sarve tv anye dadṛśur darśanīyam
14,009.036c yasmād bhītaḥ prāñjalis tvaṃ maharṣim; āgacchethāḥ śaraṇaṃ dānavaghna
14,009.037a kṣatrād evaṃ brahmabalaṃ garīyo; na brahmataḥ kiṃ cid anyad garīyaḥ
14,009.037c so 'haṃ jānan brahmatejo yathāvan; na saṃvartaṃ gantum icchāmi śakra
14,010.001 indra uvāca
14,010.001a evam etad brahmabalaṃ garīyo; na brahmataḥ kiṃ cid anyad garīyaḥ
14,010.001c āvikṣitasya tu balaṃ na mṛṣye; vajram asmai prahariṣyāmi ghoram
14,010.002a dhṛtarāṣṭra prahito gaccha maruttaṃ; saṃvartena sahitaṃ taṃ vadasva
14,010.002c bṛhaspatiṃ tvam upaśikṣasva rājan; vajraṃ vā te prahariṣyāmi ghoram
14,010.003 vyāsa uvāca
14,010.003a tato gatvā dhṛtarāṣṭro narendraṃ; provācedaṃ vacanaṃ vāsavasya
14,010.003c gandharvaṃ māṃ dhṛtarāṣṭraṃ nibodha; tvām āgataṃ vaktukāmaṃ narendra
14,010.004a aindraṃ vākyaṃ śṛṇu me rājasiṃha; yat prāha lokādhipatir mahātmā
14,010.004c bṛhaspatiṃ yājakaṃ tvaṃ vṛṇīṣva; vajraṃ vā te prahariṣyāmi ghoram
14,010.004e vacaś ced etan na kariṣyase me; prāhaitad etāvad acintyakarmā
14,010.004f*0028_01 bṛhaspatiṃ yājayituṃ na cecched
14,010.004f*0028_02 vajraṃ tasmai prahariṣyāmi ghoram
14,010.005 marutta uvāca
14,010.005a tvaṃ caivaitad vettha puraṃdaraś ca; viśvedevā vasavaś cāśvinau ca
14,010.005c mitradrohe niṣkṛtir vai yathaiva; nāstīti lokeṣu sadaiva vādaḥ
14,010.006a bṛhaspatir yājayitā mahendraṃ; devaśreṣṭhaṃ vajrabhṛtāṃ variṣṭham
14,010.006c saṃvarto māṃ yājayitādya rājan; na te vākyaṃ tasya vā rocayāmi
14,010.007 gandharva uvāca
14,010.007a ghoro nādaḥ śrūyate vāsavasya; nabhastale garjato rājasiṃha
14,010.007c vyaktaṃ vajraṃ mokṣyate te mahendraḥ; kṣemaṃ rājaṃś cintyatām eṣa kālaḥ
14,010.008 vyāsa uvāca
14,010.008a ity evam ukto dhṛtarāṣṭreṇa rājā; śrutvā nādaṃ nadato vāsavasya
14,010.008c taponityaṃ dharmavidāṃ variṣṭhaṃ; saṃvartaṃ taṃ jñāpayām āsa kāryam
14,010.009 marutta uvāca
14,010.009a imam aśmānaṃ plavamānam ārād; adhvā dūraṃ tena na dṛśyate 'dya
14,010.009c prapadye 'haṃ śarma viprendra tvattaḥ; prayaccha tasmād abhayaṃ vipramukhya
14,010.010a ayam āyāti vai vajrī diśo vidyotayan daśa
14,010.010c amānuṣeṇa ghoreṇa sadasyās trāsitā hi naḥ
14,010.011 saṃvarta uvāca
14,010.011a bhayaṃ śakrād vyetu te rājasiṃha; praṇotsye 'haṃ bhayam etat sughoram
14,010.011c saṃstambhinyā vidyayā kṣipram eva; mā bhais tvam asmād bhava cāpi pratītaḥ
14,010.012a ahaṃ saṃstambhayiṣyāmi mā bhais tvaṃ śakrato nṛpa
14,010.012c sarveṣām eva devānāṃ kṣapitāny āyudhāni me
14,010.013a diśo vajraṃ vrajatāṃ vāyur etu; varṣaṃ bhūtvā nipatatu kānaneṣu
14,010.013c āpaḥ plavantv antarikṣe vṛthā ca; saudāminī dṛśyatāṃ mā bibhas tvam
14,010.014a atho vahnis trātu vā sarvatas te; kāmaṃ varṣaṃ varṣatu vāsavo vā
14,010.014c vajraṃ tathā sthāpayatāṃ ca vāyur; mahāghoraṃ plavamānaṃ jalaughaiḥ
14,010.015 marutta uvāca
14,010.015a ghoraḥ śabdaḥ śrūyate vai mahāsvano; vajrasyaiṣa sahito mārutena
14,010.015c ātmā hi me pravyathate muhur muhur; na me svāsthyaṃ jāyate cādya vipra
14,010.016 saṃvarta uvāca
14,010.016a vajrād ugrād vyetu bhayaṃ tavādya; vāto bhūtvā hanmi narendra vajram
14,010.016c bhayaṃ tyaktvā varam anyaṃ vṛṇīṣva; kaṃ te kāmaṃ tapasā sādhayāmi
14,010.017 marutta uvāca
14,010.017a indraḥ sākṣāt sahasābhyetu vipra; havir yajñe pratigṛhṇātu caiva
14,010.017c svaṃ svaṃ dhiṣṇyaṃ caiva juṣantu devāḥ; sutaṃ somaṃ pratigṛhṇantu caiva
14,010.018 saṃvarta uvāca
14,010.018a ayam indro haribhir āyāti rājan; devaiḥ sarvaiḥ sahitaḥ somapīthī
14,010.018c mantrāhūto yajñam imaṃ mayādya; paśyasvainaṃ mantravisrastakāyam
14,010.019 vyāsa uvāca
14,010.019a tato devaiḥ sahito devarājo; rathe yuktvā tān harīn vājimukhyān
14,010.019c āyād yajñam adhi rājñaḥ pipāsur; āvikṣitasyāprameyasya somam
14,010.020a tam āyāntaṃ sahitaṃ devasaṃghaiḥ; pratyudyayau sapurodhā maruttaḥ
14,010.020c cakre pūjāṃ devarājāya cāgryāṃ; yathāśāstraṃ vidhivat prīyamāṇaḥ
14,010.021 saṃvarta uvāca
14,010.021a svāgataṃ te puruhūteha vidvan; yajño 'dyāyaṃ saṃnihite tvayīndra
14,010.021c śośubhyate balavṛtraghna bhūyaḥ; pibasva somaṃ sutam udyataṃ mayā
14,010.022 marutta uvāca
14,010.022a śivena māṃ paśya namaś ca te 'stu; prāpto yajñaḥ saphalaṃ jīvitaṃ me
14,010.022c ayaṃ yajñaṃ kurute me surendra; bṛhaspater avaro janmanā yaḥ
14,010.023 indra uvāca
14,010.023a jānāmi te gurum enaṃ tapodhanaṃ; bṛhaspater anujaṃ tigmatejasam
14,010.023c yasyāhvānād āgato 'haṃ narendra; prītir me 'dya tvayi manuḥ pranaṣṭaḥ
14,010.024 saṃvarta uvāca
14,010.024a yadi prītas tvam asi vai devarāja; tasmāt svayaṃ śādhi yajñe vidhānam
14,010.024c svayaṃ sarvān kuru mārgān surendra; jānātv ayaṃ sarvalokaś ca deva
14,010.025 vyāsa uvāca
14,010.025a evam uktas tv āṅgirasena śakraḥ; samādideśa svayam eva devān
14,010.025c sabhāḥ kriyantām āvasathāś ca mukhyāḥ; sahasraśaś citrabhaumāḥ samṛddhāḥ
14,010.026a kḷptasthūṇāḥ kurutārohaṇāni; gandharvāṇām apsarasāṃ ca śīghram
14,010.026c yeṣu nṛtyerann apsarasaḥ sahasraśaḥ; svargoddeśaḥ kriyatāṃ yajñavāṭaḥ
14,010.027a ity uktās te cakrur āśu pratītā; divaukasaḥ śakravākyān narendra
14,010.027c tato vākyaṃ prāha rājānam indraḥ; prīto rājan pūjayāno maruttam
14,010.028a eṣa tvayāham iha rājan sametya; ye cāpy anye tava pūrve narendrāḥ
14,010.028c sarvāś cānyā devatāḥ prīyamāṇā; havis tubhyaṃ pratigṛhṇantu rājan
14,010.029a āgneyaṃ vai lohitam ālabhantāṃ; vaiśvadevaṃ bahurūpaṃ virājan
14,010.029c nīlaṃ cokṣāṇaṃ medhyam abhyālabhantāṃ; calac chiśnaṃ matpradiṣṭaṃ dvijendrāḥ
14,010.030a tato yajño vavṛdhe tasya rājño; yatra devāḥ svayam annāni jahruḥ
14,010.030c yasmiñ śakro brāhmaṇaiḥ pūjyamānaḥ; sadasyo 'bhūd dharimān devarājaḥ
14,010.031a tataḥ saṃvartaś cityagato mahātmā; yathā vahniḥ prajvalito dvitīyaḥ
14,010.031c havīṃṣy uccair āhvayan devasaṃghāñ; juhāvāgnau mantravat supratītaḥ
14,010.032a tataḥ pītvā balabhit somam agryaṃ; ye cāpy anye somapā vai divaukasaḥ
14,010.032c sarve 'nujñātāḥ prayayuḥ pārthivena; yathājoṣaṃ tarpitāḥ prītimantaḥ
14,010.033a tato rājā jātarūpasya rāśīn; pade pade kārayām āsa hṛṣṭaḥ
14,010.033c dvijātibhyo visṛjan bhūri vittaṃ; rarāja vitteśa ivārihantā
14,010.034a tato vittaṃ vividhaṃ saṃnidhāya; yathotsāhaṃ kārayitvā ca kośam
14,010.034c anujñāto guruṇā saṃnivṛtya; śaśāsa gām akhilāṃ sāgarāntām
14,010.035a evaṃguṇaḥ saṃbabhūveha rājā; yasya kratau tat suvarṇaṃ prabhūtam
14,010.035c tat tvaṃ samādāya narendra vittaṃ; yajasva devāṃs tarpayāno vidhānaiḥ
14,010.036 vaiśaṃpāyana uvāca
14,010.036a tato rājā pāṇḍavo hṛṣṭarūpaḥ; śrutvā vākyaṃ satyavatyāḥ sutasya
14,010.036c manaś cakre tena vittena yaṣṭuṃ; tato 'mātyair mantrayām āsa bhūyaḥ
14,011.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,011.001a ity ukte nṛpatau tasmin vyāsenādbhutakarmaṇā
14,011.001c vāsudevo mahātejās tato vacanam ādade
14,011.002a taṃ nṛpaṃ dīnamanasaṃ nihatajñātibāndhavam
14,011.002c upaplutam ivādityaṃ sadhūmam iva pāvakam
14,011.003a nirviṇṇamanasaṃ pārthaṃ jñātvā vṛṣṇikulodvahaḥ
14,011.003c āśvāsayan dharmasutaṃ pravaktum upacakrame
14,011.004 vāsudeva uvāca
14,011.004a sarvaṃ jihmaṃ mṛtyupadam ārjavaṃ brahmaṇaḥ padam
14,011.004c etāvāñ jñānaviṣayaḥ kiṃ pralāpaḥ kariṣyati
14,011.005a naiva te niṣṭhitaṃ karma naiva te śatravo jitāḥ
14,011.005c kathaṃ śatruṃ śarīrastham ātmānaṃ nāvabudhyase
14,011.006a atra te vartayiṣyāmi yathādharmaṃ yathāśrutam
14,011.006c indrasya saha vṛtreṇa yathā yuddham avartata
14,011.007a vṛtreṇa pṛthivī vyāptā purā kila narādhipa
14,011.007c dṛṣṭvā sa pṛthivīṃ vyāptāṃ gandhasya viṣaye hṛte
14,011.007e dharāharaṇadurgandho viṣayaḥ samapadyata
14,011.008a śatakratuś cukopātha gandhasya viṣaye hṛte
14,011.008c vṛtrasya sa tataḥ kruddho vajraṃ ghoram avāsṛjat
14,011.009a sa vadhyamāno vajreṇa pṛthivyāṃ bhūritejasā
14,011.009c viveśa sahasaivāpo jagrāha viṣayaṃ tataḥ
14,011.010a vyāptāsv athāpsu vṛtreṇa rase ca viṣaye hṛte
14,011.010c śatakratur abhikruddhas tāsu vajram avāsṛjat
14,011.011a sa vadhyamāno vajreṇa salile bhūritejasā
14,011.011c viveśa sahasā jyotir jagrāha viṣayaṃ tataḥ
14,011.012a vyāpte jyotiṣi vṛtreṇa rūpe 'tha viṣaye hṛte
14,011.012c śatakratur abhikruddhas tatra vajram avāsṛjat
14,011.013a sa vadhyamāno vajreṇa subhṛśaṃ bhūritejasā
14,011.013c viveśa sahasā vāyuṃ jagrāha viṣayaṃ tataḥ
14,011.014a vyāpte vāyau tu vṛtreṇa sparśe 'tha viṣaye hṛte
14,011.014c śatakratur abhikruddhas tatra vajram avāsṛjat
14,011.015a sa vadhyamāno vajreṇa tasminn amitatejasā
14,011.015c ākāśam abhidudrāva jagrāha viṣayaṃ tataḥ
14,011.016a ākāśe vṛtrabhūte ca śabde ca viṣaye hṛte
14,011.016c śatakratur abhikruddhas tatra vajram avāsṛjat
14,011.017a sa vadhyamāno vajreṇa tasminn amitatejasā
14,011.017c viveśa sahasā śakraṃ jagrāha viṣayaṃ tataḥ
14,011.018a tasya vṛtragṛhītasya mohaḥ samabhavan mahān
14,011.018c rathaṃtareṇa taṃ tāta vasiṣṭhaḥ pratyabodhayat
14,011.019a tato vṛtraṃ śarīrasthaṃ jaghāna bharatarṣabha
14,011.019c śatakratur adṛśyena vajreṇetīha naḥ śrutam
14,011.020a idaṃ dharmarahasyaṃ ca śakreṇoktaṃ maharṣiṣu
14,011.020c ṛṣibhiś ca mama proktaṃ tan nibodha narādhipa
14,012.001 vāsudeva uvāca
14,012.001a dvividho jāyate vyādhiḥ śārīro mānasas tathā
14,012.001c parasparaṃ tayor janma nirdvaṃdvaṃ nopalabhyate
14,012.002a śarīre jāyate vyādhiḥ śārīro nātra saṃśayaḥ
14,012.002c mānaso jāyate vyādhir manasy eveti niścayaḥ
14,012.003a śītoṣṇe caiva vāyuś ca guṇā rājañ śarīrajāḥ
14,012.003c teṣāṃ guṇānāṃ sāmyaṃ cet tad āhuḥ svasthalakṣaṇam
14,012.003e uṣṇena bādhyate śītaṃ śītenoṣṇaṃ ca bādhyate
14,012.003f*0029_01 ubhābhyāṃ badhyate vāyur vidhānam idam ucyate
14,012.004a sattvaṃ rajas tamaś ceti trayas tv ātmaguṇāḥ smṛtāḥ
14,012.004c teṣāṃ guṇānāṃ sāmyaṃ cet tad āhuḥ svasthalakṣaṇam
14,012.004e teṣām anyatamotseke vidhānam upadiśyate
14,012.005a harṣeṇa bādhyate śoko harṣaḥ śokena bādhyate
14,012.005b*0030_01 ubhābhyāṃ vadhyate moho vidhānam idam ucyate
14,012.005c kaś cid duḥkhe vartamānaḥ sukhasya smartum icchati
14,012.005e kaś cit sukhe vartamāno duḥkhasya smartum icchati
14,012.006a sa tvaṃ na duḥkhī duḥkhasya na sukhī susukhasya vā
14,012.006c smartum icchasi kaunteya diṣṭaṃ hi balavattaram
14,012.007a atha vā te svabhāvo 'yaṃ yena pārthāvakṛṣyase
14,012.007c dṛṣṭvā sabhāgatāṃ kṛṣṇām ekavastrāṃ rajasvalām
14,012.007e miṣatāṃ pāṇḍaveyānāṃ na tat saṃsmartum icchasi
14,012.008a pravrājanaṃ ca nagarād ajinaiś ca vivāsanam
14,012.008c mahāraṇyanivāsaś ca na tasya smartum icchasi
14,012.009a jaṭāsurāt parikleśaś citrasenena cāhavaḥ
14,012.009c saindhavāc ca parikleśo na tasya smartum icchasi
14,012.010a punar ajñātacaryāyāṃ kīcakena padā vadhaḥ
14,012.010c yājñasenyās tadā pārtha na tasya smartum icchasi
14,012.011a yac ca te droṇabhīṣmābhyāṃ yuddham āsīd ariṃdama
14,012.011c manasaikena yoddhavyaṃ tat te yuddham upasthitam
14,012.011e tasmād abhyupagantavyaṃ yuddhāya bharatarṣabha
14,012.012a param avyaktarūpasya paraṃ muktvā svakarmabhiḥ
14,012.012c yatra naiva śaraiḥ kāryaṃ na bhṛtyair na ca bandhubhiḥ
14,012.012e ātmanaikena yoddhavyaṃ tat te yuddham upasthitam
14,012.013a tasminn anirjite yuddhe kām avasthāṃ gamiṣyasi
14,012.013c etaj jñātvā tu kaunteya kṛtakṛtyo bhaviṣyasi
14,012.014a etāṃ buddhiṃ viniścitya bhūtānām āgatiṃ gatim
14,012.014c pitṛpaitāmahe vṛtte śādhi rājyaṃ yathocitam
14,013.001 vāsudeva uvāca
14,013.001a na bāhyaṃ dravyam utsṛjya siddhir bhavati bhārata
14,013.001c śārīraṃ dravyam utsṛjya siddhir bhavati vā na vā
14,013.002a bāhyadravyavimuktasya śārīreṣu ca gṛdhyataḥ
14,013.002c yo dharmo yat sukhaṃ caiva dviṣatām astu tat tathā
14,013.003a dvyakṣaras tu bhaven mṛtyus tryakṣaraṃ brahma śāśvatam
14,013.003c mameti dvyakṣaro mṛtyur na mameti ca śāśvatam
14,013.004a brahma mṛtyuś ca tau rājann ātmany eva vyavasthitau
14,013.004c adṛśyamānau bhūtāni yodhayetām asaṃśayam
14,013.005a avināśo 'sya sattvasya niyato yadi bhārata
14,013.005c bhittvā śarīraṃ bhūtānām ahiṃsāṃ pratipadyate
14,013.006a labdhvāpi pṛthivīṃ sarvāṃ sahasthāvarajaṅgamām
14,013.006c mamatvaṃ yasya naiva syāt kiṃ tayā sa kariṣyati
14,013.007a atha vā vasataḥ pārtha vane vanyena jīvataḥ
14,013.007c mamatā yasya dravyeṣu mṛtyor āsye sa vartate
14,013.008a bāhyāntarāṇāṃ śatrūṇāṃ svabhāvaṃ paśya bhārata
14,013.008c yan na paśyati tad bhūtaṃ mucyate sa mahābhayāt
14,013.009a kāmātmānaṃ na praśaṃsanti loke; na cākāmāt kā cid asti pravṛttiḥ
14,013.009b*0031_01 sarve kāmā manaso 'ṅgāt prasūtā
14,013.009b*0031_02 yān paṇḍitaḥ saṃharate vicintya
14,013.009b*0031_03 bhūyo bhūyo janmano 'bhyāsayogād
14,013.009b*0031_04 yogī yogaṃ sāramārgaṃ vicintya
14,013.009c dānaṃ hi vedādhyayanaṃ tapaś ca; kāmena karmāṇi ca vaidikāni
14,013.010a vrataṃ yajñān niyamān dhyānayogān; kāmena yo nārabhate viditvā
14,013.010c yad yad dhy ayaṃ kāmayate sa dharmo; na yo dharmo niyamas tasya mūlam
14,013.011a atra gāthāḥ kāmagītāḥ kīrtayanti purāvidaḥ
14,013.011c śṛṇu saṃkīrtyamānās tā nikhilena yudhiṣṭhira
14,013.012a nāhaṃ śakyo 'nupāyena hantuṃ bhūtena kena cit
14,013.012c yo māṃ prayatate hantuṃ jñātvā praharaṇe balam
14,013.012e tasya tasmin praharaṇe punaḥ prādurbhavāmy aham
14,013.013a yo māṃ prayatate hantuṃ yajñair vividhadakṣiṇaiḥ
14,013.013c jaṅgameṣv iva karmātmā punaḥ prādurbhavāmy aham
14,013.014a yo māṃ prayatate hantuṃ vedair vedāntasādhanaiḥ
14,013.014c sthāvareṣv iva śāntātmā tasya prādurbhavāmy aham
14,013.015a yo māṃ prayatate hantuṃ dhṛtyā satyaparākramaḥ
14,013.015c bhāvo bhavāmi tasyāhaṃ sa ca māṃ nāvabudhyate
14,013.016a yo māṃ prayatate hantuṃ tapasā saṃśitavrataḥ
14,013.016c tatas tapasi tasyātha punaḥ prādurbhavāmy aham
14,013.017a yo māṃ prayatate hantuṃ mokṣam āsthāya paṇḍitaḥ
14,013.017c tasya mokṣaratisthasya nṛtyāmi ca hasāmi ca
14,013.017e avadhyaḥ sarvabhūtānām aham ekaḥ sanātanaḥ
14,013.018a tasmāt tvam api taṃ kāmaṃ yajñair vividhadakṣiṇaiḥ
14,013.018c dharmaṃ kuru mahārāja tatra te sa bhaviṣyati
14,013.019a yajasva vājimedhena vidhivad dakṣiṇāvatā
14,013.019c anyaiś ca vividhair yajñaiḥ samṛddhair āptadakṣiṇaiḥ
14,013.020a mā te vyathāstu nihatān bandhūn vīkṣya punaḥ punaḥ
14,013.020c na śakyās te punar draṣṭuṃ ye hatāsmin raṇājire
14,013.021a sa tvam iṣṭvā mahāyajñaiḥ samṛddhair āptadakṣiṇaiḥ
14,013.021c loke kīrtiṃ parāṃ prāpya gatim agryāṃ gamiṣyasi
14,014.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,014.001a evaṃ bahuvidhair vākyair munibhis tais tapodhanaiḥ
14,014.001c samāśvasyata rājarṣir hatabandhur yudhiṣṭhiraḥ
14,014.002a so 'nunīto bhagavatā viṣṭaraśravasā svayam
14,014.002c dvaipāyanena kṛṣṇena devasthānena cābhibhūḥ
14,014.003a nāradenātha bhīmena nakulena ca pārthivaḥ
14,014.003c kṛṣṇayā sahadevena vijayena ca dhīmatā
14,014.004a anyaiś ca puruṣavyāghrair brāhmaṇaiḥ śāstradṛṣṭibhiḥ
14,014.004c vyajahāc chokajaṃ duḥkhaṃ saṃtāpaṃ caiva mānasam
14,014.005a arcayām āsa devāṃś ca brāhmaṇāṃś ca yudhiṣṭhiraḥ
14,014.005c kṛtvātha pretakāryāṇi bandhūnāṃ sa punar nṛpaḥ
14,014.005e anvaśāsata dharmātmā pṛthivīṃ sāgarāmbarām
14,014.006a praśāntacetāḥ kauravyaḥ svarājyaṃ prāpya kevalam
14,014.006c vyāsaṃ ca nāradaṃ caiva tāṃś cānyān abravīn nṛpaḥ
14,014.007a āśvāsito 'haṃ prāg vṛddhair bhavadbhir munipuṃgavaiḥ
14,014.007c na sūkṣmam api me kiṃ cid vyalīkam iha vidyate
14,014.008a arthaś ca sumahān prāpto yena yakṣyāmi devatāḥ
14,014.008c puraskṛtyeha bhavataḥ samāneṣyāmahe makham
14,014.009a himavantaṃ tvayā guptā gamiṣyāmaḥ pitāmaha
14,014.009b*0032_01 tathā vidhatsva viprarṣe tvayyāyattaḥ sa me kratuḥ
14,014.009c bahvāścaryo hi deśaḥ sa śrūyate dvijasattama
14,014.010a tathā bhagavatā citraṃ kalyāṇaṃ bahu bhāṣitam
14,014.010c devarṣiṇā nāradena devasthānena caiva ha
14,014.011a nābhāgadheyaḥ puruṣaḥ kaś cid evaṃvidhān gurūn
14,014.011c labhate vyasanaṃ prāpya suhṛdaḥ sādhusaṃmatān
14,014.012a evam uktās tu te rājñā sarva eva maharṣayaḥ
14,014.012c abhyanujñāpya rājānaṃ tathobhau kṛṣṇaphalgunau
14,014.012e paśyatām eva sarveṣāṃ tatraivādarśanaṃ yayuḥ
14,014.013a tato dharmasuto rājā tatraivopāviśat prabhuḥ
14,014.013c evaṃ nātimahān kālaḥ sa teṣām abhyavartata
14,014.014a kurvatāṃ śaucakarmāṇi bhīṣmasya nidhane tadā
14,014.014c mahādānāni viprebhyo dadatām aurdhvadaihikam
14,014.015a bhīṣmakarṇapurogāṇāṃ kurūṇāṃ kurunandana
14,014.015c sahito dhṛtarāṣṭreṇa pradadāv aurdhvadaihikam
14,014.016a tato dattvā bahu dhanaṃ viprebhyaḥ pāṇḍavarṣabhaḥ
14,014.016c dhṛtarāṣṭraṃ puraskṛtya viveśa gajasāhvayam
14,014.017a sa samāśvāsya pitaraṃ prajñācakṣuṣam īśvaram
14,014.017c anvaśād vai sa dharmātmā pṛthivīṃ bhrātṛbhiḥ saha
14,014.017d@001_0001 yathā manur mahārāja rāmo dāśarathir yathā
14,014.017d@001_0002 tathā bharatasiṃho 'pi pālayām āsa medinīm
14,014.017d@001_0003 nādharmyam abhavat tatra sarvo dharmarucir janaḥ
14,014.017d@001_0004 babhūva naraśārdūla yathā kṛtayugaṃ yugam
14,014.017d@001_0005 kalim āsannam āviṣṭaṃ nivārya nṛpanandanaḥ
14,014.017d@001_0006 bhrātṛbhiḥ sahito dhīmān babhau dharmabaloddhṛtaḥ
14,014.017d@001_0007 vavarṣa bhagavān devaḥ kāle deśe yathepsitam
14,014.017d@001_0008 nirāmayaṃ jagad abhūt kṣutpipāse na kiṃ cana
14,014.017d@001_0009 ādhir nāsti manuṣyāṇāṃ vyasane nābhavan matiḥ
14,014.017d@001_0010 brāhmaṇapramukhā varṇās te svadharmottarāḥ śivāḥ
14,014.017d@001_0011 dharmaḥ satyapradhānaś ca satyaṃ sadviṣayānvitam
14,014.017d@001_0012 dharmāsanasthaḥ sadbhiḥ sa strībālāturavṛddhakān
14,014.017d@001_0013 varṇakramāt pūrvakṛtān nākālo rakṣaṇodyataḥ
14,014.017d@001_0014 suvṛttivṛttidānādyair yajñārthair dāpitair api
14,014.017d@001_0015 āmuṣmikaṃ bhayaṃ nāsti aihikaṃ kṛtam eva tu
14,014.017d@001_0016 svargalokopamo lokas tadā tasmin praśāsati
14,014.017d@001_0017 babhūva sukham evātra tad viśiṣṭataraṃ param
14,014.017d@001_0018 nāryaḥ pativratāḥ sarvā rūpavatyaḥ svalaṃkṛtāḥ
14,014.017d@001_0019 yathoktavṛttāḥ svaguṇair babhūvuḥ prītihetavaḥ
14,014.017d@001_0020 pumāṃsaḥ puṇyaśīlāḍhyāḥ svaṃ svaṃ dharmam anuvratāḥ
14,014.017d@001_0021 sukhinaḥ sūkṣmam apy eno nākurvanta kadā cana
14,014.017d@001_0022 sarve narāś ca nāryaś ca satataṃ priyavādinaḥ
14,014.017d@001_0023 ajihmamanasaḥ śuklā babhūvuḥ śramavarjitāḥ
14,014.017d@001_0024 bhūṣitāḥ kuṇḍalair hāraiḥ kaṭakaiḥ kaṭisūtrakaiḥ
14,014.017d@001_0025 suvāsasaḥ sugandhāḍhyāḥ prāyaśaḥ pṛthivītale
14,014.017d@001_0026 sarve brahmavidaḥ śāntāḥ sarvatra pariniṣṭhitāḥ
14,014.017d@001_0027 valīpalitahīnās tu sukhino dīrghadarśinaḥ
14,014.017d@001_0028 icchā na jāyate 'nyatra varṇeṣu ca na saṃkaraḥ
14,014.017d@001_0029 manuṣyāṇāṃ mahārāja maryādāsu vyavasthitāḥ
14,014.017d@001_0030 tasmiñ śāsati rājendra mṛgavyālasarīsṛpāḥ
14,014.017d@001_0031 anyonyam api cānyeṣu na bādhante vayāṃsi ca
14,014.017d@001_0032 gāvaś ca guṇabhūyiṣṭhāḥ suvāladhimukhodarāḥ
14,014.017d@001_0033 apīḍitāḥ karṣaṇādyair hṛtavyādhitavatsarāḥ
14,014.017d@001_0034 avadhyakālā manujāḥ puruṣārtheṣu ca kramāt
14,014.017d@001_0035 viṣayeṣv aniṣiddheṣu vedaśāstreṣu codyatāḥ
14,014.017d@001_0036 suvṛttā vṛṣabhāḥ puṣṭā bhārasāhāḥ sukhodayāḥ
14,014.017d@001_0037 atīva madhuraḥ śabdaḥ sparśaś cātisukho rasaḥ
14,014.017d@001_0038 rūpaṃ dṛṣṭikṣamaṃ ramyaṃ manojñaṃ gandham udbabhau
14,014.017d@001_0039 dharmārthakāmasaṃyuktaṃ mokṣābhyudayasādhanam
14,014.017d@001_0040 prahlādajananaṃ puṇyaṃ saṃbabhūvātha mānasam
14,014.017d@001_0041 sthāvarā bahupuṣpāḍhyāḥ phalacchāyāvahās tathā
14,014.017d@001_0042 susparśā viṣahīnāś ca supatratvakprarohiṇaḥ
14,014.017d@001_0043 manonukūlāḥ sarveṣāṃ ceṣṭā bhūtvāpavarjitāḥ
14,014.017d@001_0044 tathāvidho 'pi rājarṣis tad vṛttam abhavad bhuvi
14,014.017d@001_0045 sarvalakṣaṇasaṃpannāḥ pāṇḍavā dharmacāriṇaḥ
14,014.017d@001_0046 jyeṣṭhānuvartinaḥ sarve babhūvuḥ priyadarśanāḥ
14,014.017d@001_0047 siṃhoraskā jitakrodhās tejobalasamanvitāḥ
14,014.017d@001_0048 ājānubāhavaḥ sarve dānaśīlā jitendriyāḥ
14,014.017d@001_0049 teṣu śāsatsu pṛthivīm ṛtavaḥ svaguṇair babhuḥ
14,014.017d@001_0050 sukhodayāya vartante grahās tārāgaṇaiḥ saha
14,014.017d@001_0051 mahī sasyaprabahulā sarvaratnaguṇodayā
14,014.017d@001_0052 kāmadhug dhenuvad bhogān phalati sma sahasradhā
14,014.017d@001_0053 manvādibhiḥ kṛtāḥ pūrvaṃ maryādā mānaveṣu yāḥ
14,014.017d@001_0054 anatikramya tāḥ sarvāḥ kuleṣu samayāni ca
14,014.017d@001_0055 anvaśāsanta te nityaṃ dharmaputrapriyaṃkarāḥ
14,014.017d@001_0056 mahākulāni dharmiṣṭhā vardhayanto viśeṣataḥ
14,014.017d@001_0057 manupraṇītayā vṛttyā te 'nvaśāsan vasuṃdharām
14,014.017d@001_0058 rājavṛttir hi sā śaśvad dharmiṣṭhābhūn mahītale
14,014.017d@001_0059 prāyo lokamatis tāta rājavṛttānugāminī
14,014.017d@001_0060 evaṃ bhāratavarṣaṃ svaṃ rājā svargaṃ surendravat
14,014.017d@001_0061 śaśāsa viṣṇunā sārdhaṃ gupto gāṇḍīvadhanvanā
14,015.001 janamejaya uvāca
14,015.001a vijite pāṇḍaveyais tu praśānte ca dvijottama
14,015.001c rāṣṭre kiṃ cakratur vīrau vāsudevadhanaṃjayau
14,015.002 vaiśaṃpāyana uvāca
14,015.002a vijite pāṇḍaveyais tu praśānte ca viśāṃ pate
14,015.002c rāṣṭre babhūvatur hṛṣṭau vāsudevadhanaṃjayau
14,015.003a vijahrāte mudā yuktau divi deveśvarāv iva
14,015.003c tau vaneṣu vicitreṣu parvatānāṃ ca sānuṣu
14,015.004a śaileṣu ramaṇīyeṣu palvaleṣu nadīṣu ca
14,015.004c caṅkramyamāṇau saṃhṛṣṭāv aśvināv iva nandane
14,015.005a indraprasthe mahātmānau remāte kṛṣṇapāṇḍavau
14,015.005c praviśya tāṃ sabhāṃ ramyāṃ vijahrāte ca bhārata
14,015.006a tatra yuddhakathāś citrāḥ parikleśāṃś ca pārthiva
14,015.006c kathāyoge kathāyoge kathayām āsatus tadā
14,015.006d*0033_01 kathayām āsa yogena kathayām anupūrvaśaḥ (sic)
14,015.007a ṛṣīṇāṃ devatānāṃ ca vaṃśāṃs tāv āhatus tadā
14,015.007c prīyamāṇau mahātmānau purāṇāv ṛṣisattamau
14,015.008a madhurās tu kathāś citrāś citrārthapadaniścayāḥ
14,015.008c niścayajñaḥ sa pārthāya kathayām āsa keśavaḥ
14,015.009a putraśokābhisaṃtaptaṃ jñātīnāṃ ca sahasraśaḥ
14,015.009c kathābhiḥ śamayām āsa pārthaṃ śaurir janārdanaḥ
14,015.010a sa tam āśvāsya vidhivad vidhānajño mahātapāḥ
14,015.010c apahṛtyātmano bhāraṃ viśaśrāmeva sātvataḥ
14,015.011a tataḥ kathānte govindo guḍākeśam uvāca ha
14,015.011c sāntvayañ ślakṣṇayā vācā hetuyuktam idaṃ vacaḥ
14,015.012a vijiteyaṃ dharā kṛtsnā savyasācin paraṃtapa
14,015.012c tvadbāhubalam āśritya rājñā dharmasutena ha
14,015.013a asapatnāṃ mahīṃ bhuṅkte dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
14,015.013c bhīmasenaprabhāvena yamayoś ca narottama
14,015.014a dharmeṇa rājñā dharmajña prāptaṃ rājyam akaṇṭakam
14,015.014c dharmeṇa nihataḥ saṃkhye sa ca rājā suyodhanaḥ
14,015.015a adharmarucayo lubdhāḥ sadā cāpriyavādinaḥ
14,015.015c dhārtarāṣṭrā durātmānaḥ sānubandhā nipātitāḥ
14,015.016a praśāntām akhilāṃ pārtha pṛthivīṃ pṛthivīpatiḥ
14,015.016c bhuṅkte dharmasuto rājā tvayā guptaḥ kurūdvaha
14,015.017a rame cāhaṃ tvayā sārdham araṇyeṣv api pāṇḍava
14,015.017c kim u yatra jano 'yaṃ vai pṛthā cāmitrakarśana
14,015.018a yatra dharmasuto rājā yatra bhīmo mahābalaḥ
14,015.018c yatra mādravatīputrau ratis tatra parā mama
14,015.019a tathaiva svargakalpeṣu sabhoddeśeṣu bhārata
14,015.019c ramaṇīyeṣu puṇyeṣu sahitasya tvayānagha
14,015.020a kālo mahāṃs tv atīto me śūraputram apaśyataḥ
14,015.020c baladevaṃ ca kauravya tathānyān vṛṣṇipuṃgavān
14,015.021a so 'haṃ gantum abhīpsāmi purīṃ dvāravatīṃ prati
14,015.021c rocatāṃ gamanaṃ mahyaṃ tavāpi puruṣarṣabha
14,015.022a ukto bahuvidhaṃ rājā tatra tatra yudhiṣṭhiraḥ
14,015.022c sa ha bhīṣmeṇa yady uktam asmābhiḥ śokakārite
14,015.023a śiṣṭo yudhiṣṭhiro 'smābhiḥ śāstā sann api pāṇḍavaḥ
14,015.023c tena tac ca vacaḥ samyag gṛhītaṃ sumahātmanā
14,015.024a dharmaputre hi dharmajñe kṛtajñe satyavādini
14,015.024c satyaṃ dharmo matiś cāgryā sthitiś ca satataṃ sthirā
14,015.025a tad gatvā taṃ mahātmānaṃ yadi te rocate 'rjuna
14,015.025c asmadgamanasaṃyuktaṃ vaco brūhi janādhipam
14,015.026a na hi tasyāpriyaṃ kuryāṃ prāṇatyāge 'py upasthite
14,015.026c kuto gantuṃ mahābāho purīṃ dvāravatīṃ prati
14,015.027a sarvaṃ tv idam ahaṃ pārtha tvatprītihitakāmyayā
14,015.027c bravīmi satyaṃ kauravya na mithyaitat kathaṃ cana
14,015.028a prayojanaṃ ca nirvṛttam iha vāse mamārjuna
14,015.028c dhārtarāṣṭro hato rājā sabalaḥ sapadānugaḥ
14,015.029a pṛthivī ca vaśe tāta dharmaputrasya dhīmataḥ
14,015.029c sthitā samudravasanā saśailavanakānanā
14,015.029e citā ratnair bahuvidhaiḥ kururājasya pāṇḍava
14,015.030a dharmeṇa rājā dharmajñaḥ pātu sarvāṃ vasuṃdharām
14,015.030c upāsyamāno bahubhiḥ siddhaiś cāpi mahātmabhiḥ
14,015.030e stūyamānaś ca satataṃ bandibhir bharatarṣabha
14,015.031a tan mayā saha gatvādya rājānaṃ kuruvardhanam
14,015.031c āpṛccha kuruśārdūla gamanaṃ dvārakāṃ prati
14,015.032a idaṃ śarīraṃ vasu yac ca me gṛhe; niveditaṃ pārtha sadā yudhiṣṭhire
14,015.032c priyaś ca mānyaś ca hi me yudhiṣṭhiraḥ; sadā kurūṇām adhipo mahāmatiḥ
14,015.033a prayojanaṃ cāpi nivāsakāraṇe; na vidyate me tvad ṛte mahābhuja
14,015.033c sthitā hi pṛthvī tava pārtha śāsane; guroḥ suvṛttasya yudhiṣṭhirasya ha
14,015.034a itīdam uktaṃ sa tadā mahātmanā; janārdanenāmitavikramo 'rjunaḥ
14,015.034c tatheti kṛcchrād iva vācam īrayaj; janārdanaṃ saṃpratipūjya pārthiva
14,016.001 janamejaya uvāca
14,016.001a sabhāyāṃ vasatos tasyāṃ nihatyārīn mahātmanoḥ
14,016.001c keśavārjunayoḥ kā nu kathā samabhavad dvija
14,016.002 vaiśaṃpāyana uvāca
14,016.002a kṛṣṇena sahitaḥ pārthaḥ svarājyaṃ prāpya kevalam
14,016.002c tasyāṃ sabhāyāṃ ramyāyāṃ vijahāra mudā yutaḥ
14,016.003a tataḥ kaṃ cit sabhoddeśaṃ svargoddeśasamaṃ nṛpa
14,016.003c yadṛcchayā tau muditau jagmatuḥ svajanāvṛtau
14,016.004a tataḥ pratītaḥ kṛṣṇena sahitaḥ pāṇḍavo 'rjunaḥ
14,016.004c nirīkṣya tāṃ sabhāṃ ramyām idaṃ vacanam abravīt
14,016.005a viditaṃ te mahābāho saṃgrāme samupasthite
14,016.005c māhātmyaṃ devakīmātas tac ca te rūpam aiśvaram
14,016.006a yat tu tad bhavatā proktaṃ tadā keśava sauhṛdāt
14,016.006c tat sarvaṃ puruṣavyāghra naṣṭaṃ me naṣṭacetasaḥ
14,016.007a mama kautūhalaṃ tv asti teṣv artheṣu punaḥ prabho
14,016.007c bhavāṃś ca dvārakāṃ gantā nacirād iva mādhava
14,016.008a evam uktas tataḥ kṛṣṇaḥ phalgunaṃ pratyabhāṣata
14,016.008c pariṣvajya mahātejā vacanaṃ vadatāṃ varaḥ
14,016.009a śrāvitas tvaṃ mayā guhyaṃ jñāpitaś ca sanātanam
14,016.009c dharmaṃ svarūpiṇaṃ pārtha sarvalokāṃś ca śāśvatān
14,016.010a abuddhvā yan na gṛhṇīthās tan me sumahad apriyam
14,016.010b*0034_01 na ca sādya punar bhūyaḥ smṛtir me saṃbhaviṣyati
14,016.010c nūnam aśraddadhāno 'si durmedhāś cāsi pāṇḍava
14,016.010d*0035_01 na ca śakyaḥ punar vaktum aśeṣeṇa dhanaṃjaya
14,016.011a sa hi dharmaḥ suparyāpto brahmaṇaḥ padavedane
14,016.011c na śakyaṃ tan mayā bhūyas tathā vaktum aśeṣataḥ
14,016.012a paraṃ hi brahma kathitaṃ yogayuktena tan mayā
14,016.012c itihāsaṃ tu vakṣyāmi tasminn arthe purātanam
14,016.013a yathā tāṃ buddhim āsthāya gatim agryāṃ gamiṣyasi
14,016.013c śṛṇu dharmabhṛtāṃ śreṣṭha gadataḥ sarvam eva me
14,016.014a āgacchad brāhmaṇaḥ kaś cit svargalokād ariṃdama
14,016.014c brahmalokāc ca durdharṣaḥ so 'smābhiḥ pūjito 'bhavat
14,016.014d*0036_01 paripṛṣṭaś ca sa tadā yad āha dvijasattamaḥ
14,016.015a asmābhiḥ paripṛṣṭaś ca yad āha bharatarṣabha
14,016.015c divyena vidhinā pārtha tac chṛṇuṣvāvicārayan
14,016.016 brāhmaṇa uvāca
14,016.016a mokṣadharmaṃ samāśritya kṛṣṇa yan mānupṛcchasi
14,016.016c bhūtānām anukampārthaṃ yan mohacchedanaṃ prabho
14,016.017a tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi yathāvan madhusūdana
14,016.017c śṛṇuṣvāvahito bhūtvā gadato mama mādhava
14,016.018a kaś cid vipras tapoyuktaḥ kāśyapo dharmavittamaḥ
14,016.018c āsasāda dvijaṃ kaṃ cid dharmāṇām āgatāgamam
14,016.019a gatāgate subahuśo jñānavijñānapāragam
14,016.019c lokatattvārthakuśalaṃ jñātāraṃ sukhaduḥkhayoḥ
14,016.020a jātīmaraṇatattvajñaṃ kovidaṃ puṇyapāpayoḥ
14,016.020c draṣṭāram uccanīcānāṃ karmabhir dehināṃ gatim
14,016.021a carantaṃ muktavat siddhaṃ praśāntaṃ saṃyatendriyam
14,016.021c dīpyamānaṃ śriyā brāhmyā kramamāṇaṃ ca sarvaśaḥ
14,016.022a antardhānagatijñaṃ ca śrutvā tattvena kāśyapaḥ
14,016.022c tathaivāntarhitaiḥ siddhair yāntaṃ cakradharaiḥ saha
14,016.023a saṃbhāṣamāṇam ekānte samāsīnaṃ ca taiḥ saha
14,016.023c yadṛcchayā ca gacchantam asaktaṃ pavanaṃ yathā
14,016.024a taṃ samāsādya medhāvī sa tadā dvijasattamaḥ
14,016.024c caraṇau dharmakāmo vai tapasvī susamāhitaḥ
14,016.024e pratipede yathānyāyaṃ bhaktyā paramayā yutaḥ
14,016.025a vismitaś cādbhutaṃ dṛṣṭvā kāśyapas taṃ dvijottamam
14,016.025c paricāreṇa mahatā guruṃ vaidyam atoṣayat
14,016.026a prītātmā copapannaś ca śrutacāritrasaṃyutaḥ
14,016.026c bhāvena toṣayac cainaṃ guruvṛttyā paraṃtapaḥ
14,016.027a tasmai tuṣṭaḥ sa śiṣyāya prasanno 'thābravīd guruḥ
14,016.027c siddhiṃ parām abhiprekṣya śṛṇu tan me janārdana
14,016.028a vividhaiḥ karmabhis tāta puṇyayogaiś ca kevalaiḥ
14,016.028c gacchantīha gatiṃ martyā devaloke 'pi ca sthitim
14,016.029a na kva cit sukham atyantaṃ na kva cic chāśvatī sthitiḥ
14,016.029c sthānāc ca mahato bhraṃśo duḥkhalabdhāt punaḥ punaḥ
14,016.030a aśubhā gatayaḥ prāptāḥ kaṣṭā me pāpasevanāt
14,016.030c kāmamanyuparītena tṛṣṇayā mohitena ca
14,016.031a punaḥ punaś ca maraṇaṃ janma caiva punaḥ punaḥ
14,016.031c āhārā vividhā bhuktāḥ pītā nānāvidhāḥ stanāḥ
14,016.032a mātaro vividhā dṛṣṭāḥ pitaraś ca pṛthagvidhāḥ
14,016.032c sukhāni ca vicitrāṇi duḥkhāni ca mayānagha
14,016.033a priyair vivāso bahuśaḥ saṃvāsaś cāpriyaiḥ saha
14,016.033c dhananāśaś ca saṃprāpto labdhvā duḥkhena tad dhanam
14,016.034a avamānāḥ sukaṣṭāś ca parataḥ svajanāt tathā
14,016.034c śārīrā mānasāś cāpi vedanā bhṛśadāruṇāḥ
14,016.035a prāptā vimānanāś cogrā vadhabandhāś ca dāruṇāḥ
14,016.035c patanaṃ niraye caiva yātanāś ca yamakṣaye
14,016.036a jarā rogāś ca satataṃ vāsanāni ca bhūriśaḥ
14,016.036c loke 'sminn anubhūtāni dvaṃdvajāni bhṛśaṃ mayā
14,016.037a tataḥ kadā cin nirvedān nikārān nikṛtena ca
14,016.037c lokatantraṃ parityaktaṃ duḥkhārtena bhṛśaṃ mayā
14,016.037d*0037_01 loke 'sminn anubhūyāham imaṃ mārgam anuṣṭhitaḥ
14,016.037e tataḥ siddhir iyaṃ prāptā prasādād ātmano mayā
14,016.038a nāhaṃ punar ihāgantā lokān ālokayāmy aham
14,016.038c ā siddher ā prajāsargād ātmano me gatiḥ śubhā
14,016.039a upalabdhā dvijaśreṣṭha tatheyaṃ siddhir uttamā
14,016.039c itaḥ paraṃ gamiṣyāmi tataḥ parataraṃ punaḥ
14,016.039e brahmaṇaḥ padam avyagraṃ mā te bhūd atra saṃśayaḥ
14,016.040a nāhaṃ punar ihāgantā martyalokaṃ paraṃtapa
14,016.040c prīto 'smi te mahāprājña brūhi kiṃ karavāṇi te
14,016.041a yadīpsur upapannas tvaṃ tasya kālo 'yam āgataḥ
14,016.041c abhijāne ca tad ahaṃ yadarthaṃ mā tvam āgataḥ
14,016.041e acirāt tu gamiṣyāmi yenāhaṃ tvām acūcudam
14,016.042a bhṛśaṃ prīto 'smi bhavataś cāritreṇa vicakṣaṇa
14,016.042c paripṛccha yāvad bhavate bhāṣeyaṃ yat tavepsitam
14,016.043a bahu manye ca te buddhiṃ bhṛśaṃ saṃpūjayāmi ca
14,016.043c yenāhaṃ bhavatā buddho medhāvī hy asi kāśyapa
14,017.001 vāsudeva uvāca
14,017.001a tatas tasyopasaṃgṛhya pādau praśnān sudurvacān
14,017.001c papraccha tāṃś ca sarvān sa prāha dharmabhṛtāṃ varaḥ
14,017.002 kāśyapa uvāca
14,017.002a kathaṃ śarīraṃ cyavate kathaṃ caivopapadyate
14,017.002c kathaṃ kaṣṭāc ca saṃsārāt saṃsaran parimucyate
14,017.003a ātmānaṃ vā kathaṃ yuktvā tac charīraṃ vimuñcati
14,017.003c śarīrataś ca nirmuktaḥ katham anyat prapadyate
14,017.004a kathaṃ śubhāśubhe cāyaṃ karmaṇī svakṛte naraḥ
14,017.004c upabhuṅkte kva vā karma videhasyopatiṣṭhati
14,017.005 brāhmaṇa uvāca
14,017.005a evaṃ saṃcoditaḥ siddhaḥ praśnāṃs tān pratyabhāṣata
14,017.005c ānupūrvyeṇa vārṣṇeya yathā tan me vacaḥ śṛṇu
14,017.005d*0038_00 siddhaḥ
14,017.005d*0038_01 asminn evāśubhaphalā āyuṣyās tu kriyāḥ smṛtāḥ
14,017.006 siddha uvāca
14,017.006a āyuḥkīrtikarāṇīha yāni karmāṇi sevate
14,017.006c śarīragrahaṇe 'nyasmiṃs teṣu kṣīṇeṣu sarvaśaḥ
14,017.007a āyuḥkṣayaparītātmā viparītāni sevate
14,017.007c buddhir vyāvartate cāsya vināśe pratyupasthite
14,017.008a sattvaṃ balaṃ ca kālaṃ cāpy aviditvātmanas tathā
14,017.008c ativelam upāśnāti tair viruddhāny anātmavān
14,017.009a yadāyam atikaṣṭāni sarvāṇy upaniṣevate
14,017.009c atyartham api vā bhuṅkte na vā bhuṅkte kadā cana
14,017.010a duṣṭānnaṃ viṣamānnaṃ ca so 'nyonyena virodhi ca
14,017.010c guru vāpi samaṃ bhuṅkte nātijīrṇe 'pi vā punaḥ
14,017.011a vyāyāmam atimātraṃ vā vyavāyaṃ copasevate
14,017.011c satataṃ karmalobhād vā prāptaṃ vegavidhāraṇam
14,017.012a rasātiyuktam annaṃ vā divāsvapnaṃ niṣevate
14,017.012c apakvānāgate kāle svayaṃ doṣān prakopayan
14,017.013a svadoṣakopanād rogaṃ labhate maraṇāntikam
14,017.013c atha codbandhanādīni parītāni vyavasyati
14,017.014a tasya taiḥ kāraṇair jantoḥ śarīrāc cyavate yathā
14,017.014c jīvitaṃ procyamānaṃ tad yathāvad upadhāraya
14,017.015a ūṣmā prakupitaḥ kāye tīvravāyusamīritaḥ
14,017.015c śarīram anuparyeti sarvān prāṇān ruṇaddhi vai
14,017.016a atyarthaṃ balavān ūṣmā śarīre parikopitaḥ
14,017.016c bhinatti jīvasthānāni tāni marmāṇi viddhi ca
14,017.017a tataḥ savedanaḥ sadyo jīvaḥ pracyavate kṣaran
14,017.017c śarīraṃ tyajate jantuś chidyamāneṣu marmasu
14,017.017e vedanābhiḥ parītātmā tad viddhi dvijasattama
14,017.018a jātīmaraṇasaṃvignāḥ satataṃ sarvajantavaḥ
14,017.018c dṛśyante saṃtyajantaś ca śarīrāṇi dvijarṣabha
14,017.019a garbhasaṃkramaṇe cāpi marmaṇām atisarpaṇe
14,017.019c tādṛśīm eva labhate vedanāṃ mānavaḥ punaḥ
14,017.020a bhinnasaṃdhir atha kledam adbhiḥ sa labhate naraḥ
14,017.020c yathā pañcasu bhūteṣu saṃśritatvaṃ nigacchati
14,017.020e śaityāt prakupitaḥ kāye tīvravāyusamīritaḥ
14,017.021a yaḥ sa pañcasu bhūteṣu prāṇāpāne vyavasthitaḥ
14,017.021c sa gacchaty ūrdhvago vāyuḥ kṛcchrān muktvā śarīriṇam
14,017.022a śarīraṃ ca jahāty eva nirucchvāsaś ca dṛśyate
14,017.022c nirūṣmā sa nirucchvāso niḥśrīko gatacetanaḥ
14,017.023a brahmaṇā saṃparityakto mṛta ity ucyate naraḥ
14,017.023c srotobhir yair vijānāti indriyārthāñ śarīrabhṛt
14,017.023e tair eva na vijānāti prāṇam āhārasaṃbhavam
14,017.024a tatraiva kurute kāye yaḥ sa jīvaḥ sanātanaḥ
14,017.024c teṣāṃ yad yad bhaved yuktaṃ saṃnipāte kva cit kva cit
14,017.024e tat tan marma vijānīhi śāstradṛṣṭaṃ hi tat tathā
14,017.025a teṣu marmasu bhinneṣu tataḥ sa samudīrayan
14,017.025c āviśya hṛdayaṃ jantoḥ sattvaṃ cāśu ruṇaddhi vai
14,017.025e tataḥ sa cetano jantur nābhijānāti kiṃ cana
14,017.026a tamasā saṃvṛtajñānaḥ saṃvṛteṣv atha marmasu
14,017.026c sa jīvo niradhiṣṭhānaś cāvyate mātariśvanā
14,017.027a tataḥ sa taṃ mahocchvāsaṃ bhṛśam ucchvasya dāruṇam
14,017.027c niṣkrāman kampayaty āśu tac charīram acetanam
14,017.028a sa jīvaḥ pracyutaḥ kāyāt karmabhiḥ svaiḥ samāvṛtaḥ
14,017.028c aṅkitaḥ svaiḥ śubhaiḥ puṇyaiḥ pāpair vāpy upapadyate
14,017.029a brāhmaṇā jñānasaṃpannā yathāvac chrutaniścayāḥ
14,017.029c itaraṃ kṛtapuṇyaṃ vā taṃ vijānanti lakṣaṇaiḥ
14,017.030a yathāndhakāre khadyotaṃ līyamānaṃ tatas tataḥ
14,017.030c cakṣuṣmantaḥ prapaśyanti tathā taṃ jñānacakṣuṣaḥ
14,017.031a paśyanty evaṃvidhāḥ siddhā jīvaṃ divyena cakṣuṣā
14,017.031c cyavantaṃ jāyamānaṃ ca yoniṃ cānupraveśitam
14,017.032a tasya sthānāni dṛṣṭāni trividhānīha śāstrataḥ
14,017.032c karmabhūmir iyaṃ bhūmir yatra tiṣṭhanti jantavaḥ
14,017.033a tataḥ śubhāśubhaṃ kṛtvā labhante sarvadehinaḥ
14,017.033c ihaivoccāvacān bhogān prāpnuvanti svakarmabhiḥ
14,017.034a ihaivāśubhakarmā tu karmabhir nirayaṃ gataḥ
14,017.034c avāk sa niraye pāpo mānavaḥ pacyate bhṛśam
14,017.034d*0039_01 arvāg gatir iyaṃ kaṣṭā yatra pacyanti mānavāḥ
14,017.034e tasmāt sudurlabho mokṣa ātmā rakṣyo bhṛśaṃ tataḥ
14,017.035a ūrdhvaṃ tu jantavo gatvā yeṣu sthāneṣv avasthitāḥ
14,017.035c kīrtyamānāni tānīha tattvataḥ saṃnibodha me
14,017.035e tac chrutvā naiṣṭhikīṃ buddhiṃ budhyethāḥ karmaniścayāt
14,017.036a tārārūpāṇi sarvāṇi yac caitac candramaṇḍalam
14,017.036c yac ca vibhrājate loke svabhāsā sūryamaṇḍalam
14,017.036e sthānāny etāni jānīhi narāṇāṃ puṇyakarmaṇām
14,017.037a karmakṣayāc ca te sarve cyavante vai punaḥ punaḥ
14,017.037c tatrāpi ca viśeṣo 'sti divi nīcoccamadhyamaḥ
14,017.038a na tatrāpy asti saṃtoṣo dṛṣṭvā dīptatarāṃ śriyam
14,017.038c ity etā gatayaḥ sarvāḥ pṛthaktve samudīritāḥ
14,017.039a upapattiṃ tu garbhasya vakṣyāmy aham ataḥ param
14,017.039c yathāvat tāṃ nigadataḥ śṛṇuṣvāvahito dvija
14,018.001 brāhmaṇa uvāca
14,018.001a śubhānām aśubhānāṃ ca neha nāśo 'sti karmaṇām
14,018.001c prāpya prāpya tu pacyante kṣetraṃ kṣetraṃ tathā tathā
14,018.002a yathā prasūyamānas tu phalī dadyāt phalaṃ bahu
14,018.002c tathā syād vipulaṃ puṇyaṃ śuddhena manasā kṛtam
14,018.003a pāpaṃ cāpi tathaiva syāt pāpena manasā kṛtam
14,018.003c purodhāya mano hīha karmaṇy ātmā pravartate
14,018.004a yathā karmasamādiṣṭaṃ kāmamanyusamāvṛtaḥ
14,018.004c naro garbhaṃ praviśati tac cāpi śṛṇu cottaram
14,018.005a śukraṃ śoṇitasaṃsṛṣṭaṃ striyā garbhāśayaṃ gatam
14,018.005c kṣetraṃ karmajam āpnoti śubhaṃ vā yadi vāśubham
14,018.006a saukṣmyād avyaktabhāvāc ca na sa kva cana sajjate
14,018.006c saṃprāpya brahmaṇaḥ kāyaṃ tasmāt tad brahma śāśvatam
14,018.006e tad bījaṃ sarvabhūtānāṃ tena jīvanti jantavaḥ
14,018.007a sa jīvaḥ sarvagātrāṇi garbhasyāviśya bhāgaśaḥ
14,018.007c dadhāti cetasā sadyaḥ prāṇasthāneṣv avasthitaḥ
14,018.007e tataḥ spandayate 'ṅgāni sa garbhaś cetanānvitaḥ
14,018.008a yathā hi lohaniṣyando niṣikto bimbavigraham
14,018.008c upaiti tadvaj jānīhi garbhe jīvapraveśanam
14,018.009a lohapiṇḍaṃ yathā vahniḥ praviśaty abhitāpayan
14,018.009c tathā tvam api jānīhi garbhe jīvopapādanam
14,018.010a yathā ca dīpaḥ śaraṇaṃ dīpyamānaḥ prakāśayet
14,018.010c evam eva śarīrāṇi prakāśayati cetanā
14,018.011a yad yac ca kurute karma śubhaṃ vā yadi vāśubham
14,018.011c pūrvadehakṛtaṃ sarvam avaśyam upabhujyate
14,018.012a tatas tat kṣīyate caiva punaś cānyat pracīyate
14,018.012c yāvat tan mokṣayogasthaṃ dharmaṃ naivāvabudhyate
14,018.013a tatra dharmaṃ pravakṣyāmi sukhī bhavati yena vai
14,018.013c āvartamāno jātīṣu tathānyonyāsu sattama
14,018.013d*0040_01 śubhapradāni yāny āhus tāni kuryāc ca buddhimān
14,018.014a dānaṃ vrataṃ brahmacaryaṃ yathoktavratadhāraṇam
14,018.014c damaḥ praśāntatā caiva bhūtānāṃ cānukampanam
14,018.015a saṃyamaś cānṛśaṃsyaṃ ca parasvādānavarjanam
14,018.015c vyalīkānām akaraṇaṃ bhūtānāṃ yatra sā bhuvi
14,018.016a mātāpitroś ca śuśrūṣā devatātithipūjanam
14,018.016c gurupūjā ghṛṇā śaucaṃ nityam indriyasaṃyamaḥ
14,018.017a pravartanaṃ śubhānāṃ ca tat satāṃ vṛttam ucyate
14,018.017b*0041_01 sadbhir ācarito dharmaḥ sadācāre pratiṣṭhitaḥ
14,018.017b*0041_02 ubhayārtho bhavaty eva svargārtho mokṣadas tathā
14,018.017c tato dharmaḥ prabhavati yaḥ prajāḥ pāti śāśvatīḥ
14,018.018a evaṃ satsu sadā paśyet tatra hy eṣā dhruvā sthitiḥ
14,018.018c ācāro dharmam ācaṣṭe yasmin santo vyavasthitāḥ
14,018.019a teṣu tad dharmanikṣiptaṃ yaḥ sa dharmaḥ sanātanaḥ
14,018.019c yas taṃ samabhipadyeta na sa durgatim āpnuyāt
14,018.020a ato niyamyate lokaḥ pramuhya dharmavartmasu
14,018.020c yas tu yogī ca muktaś ca sa etebhyo viśiṣyate
14,018.021a vartamānasya dharmeṇa puruṣasya yathā tathā
14,018.021c saṃsāratāraṇaṃ hy asya kālena mahatā bhavet
14,018.022a evaṃ pūrvakṛtaṃ karma sarvo jantur niṣevate
14,018.022c sarvaṃ tat kāraṇaṃ yena nikṛto 'yam ihāgataḥ
14,018.023a śarīragrahaṇaṃ cāsya kena pūrvaṃ prakalpitam
14,018.023c ity evaṃ saṃśayo loke tac ca vakṣyāmy ataḥ param
14,018.024a śarīram ātmanaḥ kṛtvā sarvabhūtapitāmahaḥ
14,018.024c trailokyam asṛjad brahmā kṛtsnaṃ sthāvarajaṅgamam
14,018.025a tataḥ pradhānam asṛjac cetanā sā śarīriṇām
14,018.025c yayā sarvam idaṃ vyāptaṃ yāṃ loke paramāṃ viduḥ
14,018.026a iha tat kṣaram ity uktaṃ paraṃ tv amṛtam akṣaram
14,018.026c trayāṇāṃ mithunaṃ sarvam ekaikasya pṛthak pṛthak
14,018.027a asṛjat sarvabhūtāni pūrvasṛṣṭaḥ prajāpatiḥ
14,018.027c sthāvarāṇi ca bhūtāni ity eṣā paurvikī śrutiḥ
14,018.028a tasya kālaparīmāṇam akarot sa pitāmahaḥ
14,018.028c bhūteṣu parivṛttiṃ ca punarāvṛttim eva ca
14,018.029a yathātra kaś cin medhāvī dṛṣṭātmā pūrvajanmani
14,018.029c yat pravakṣyāmi tat sarvaṃ yathāvad upapadyate
14,018.030a sukhaduḥkhe sadā samyag anitye yaḥ prapaśyati
14,018.030c kāyaṃ cāmedhyasaṃghātaṃ vināśaṃ karmasaṃhitam
14,018.031a yac ca kiṃ cit sukhaṃ tac ca sarvaṃ duḥkham iti smaran
14,018.031c saṃsārasāgaraṃ ghoraṃ tariṣyati sudustaram
14,018.032a jātīmaraṇarogaiś ca samāviṣṭaḥ pradhānavit
14,018.032c cetanāvatsu caitanyaṃ samaṃ bhūteṣu paśyati
14,018.033a nirvidyate tataḥ kṛtsnaṃ mārgamāṇaḥ paraṃ padam
14,018.033c tasyopadeśaṃ vakṣyāmi yāthātathyena sattama
14,018.034a śāśvatasyāvyayasyātha padasya jñānam uttamam
14,018.034c procyamānaṃ mayā vipra nibodhedam aśeṣataḥ
14,019.001 brāhmaṇa uvāca
14,019.001a yaḥ syād ekāyane līnas tūṣṇīṃ kiṃ cid acintayan
14,019.001c pūrvaṃ pūrvaṃ parityajya sa nirārambhako bhavet
14,019.002a sarvamitraḥ sarvasahaḥ samarakto jitendriyaḥ
14,019.002c vyapetabhayamanyuś ca kāmahā mucyate naraḥ
14,019.003a ātmavat sarvabhūteṣu yaś caren niyataḥ śuciḥ
14,019.003b*0042_01 nityam eva yathānyāyaṃ yaś caren niyatendriyaḥ
14,019.003c amānī nirabhīmānaḥ sarvato mukta eva saḥ
14,019.004a jīvitaṃ maraṇaṃ cobhe sukhaduḥkhe tathaiva ca
14,019.004c lābhālābhe priyadveṣye yaḥ samaḥ sa ca mucyate
14,019.005a na kasya cit spṛhayate nāvajānāti kiṃ cana
14,019.005c nirdvaṃdvo vītarāgātmā sarvato mukta eva saḥ
14,019.006a anamitro 'tha nirbandhur anapatyaś ca yaḥ kva cit
14,019.006c tyaktadharmārthakāmaś ca nirākāṅkṣī sa mucyate
14,019.007a naiva dharmī na cādharmī pūrvopacitahā ca yaḥ
14,019.007c dhātukṣayapraśāntātmā nirdvaṃdvaḥ sa vimucyate
14,019.008a akarmā cāvikāṅkṣaś ca paśyañ jagad aśāśvatam
14,019.008c asvastham avaśaṃ nityaṃ janmasaṃsāramohitam
14,019.009a vairāgyabuddhiḥ satataṃ tāpadoṣavyapekṣakaḥ
14,019.009c ātmabandhavinirmokṣaṃ sa karoty acirād iva
14,019.010a agandharasam asparśam aśabdam aparigraham
14,019.010c arūpam anabhijñeyaṃ dṛṣṭvātmānaṃ vimucyate
14,019.011a pañcabhūtaguṇair hīnam amūrtimad alepakam
14,019.011c aguṇaṃ guṇabhoktāraṃ yaḥ paśyati sa mucyate
14,019.012a vihāya sarvasaṃkalpān buddhyā śārīramānasān
14,019.012c śanair nirvāṇam āpnoti nirindhana ivānalaḥ
14,019.012d*0043_01 sarvasaṃsthānanirmukto nirmamo niṣparigrahaḥ
14,019.012d*0043_02 upaśāmyendriyagrāmaṃ yaś caren mukta eva saḥ
14,019.013a vimuktaḥ sarvasaṃskārais tato brahma sanātanam
14,019.013c param āpnoti saṃśāntam acalaṃ divyam akṣaram
14,019.014a ataḥ paraṃ pravakṣyāmi yogaśāstram anuttamam
14,019.014c yaj jñātvā siddham ātmānaṃ loke paśyanti yoginaḥ
14,019.015a tasyopadeśaṃ paśyāmi yathāvat tan nibodha me
14,019.015c yair dvāraiś cārayan nityaṃ paśyaty ātmānam ātmani
14,019.016a indriyāṇi tu saṃhṛtya mana ātmani dhārayet
14,019.016c tīvraṃ taptvā tapaḥ pūrvaṃ tato yoktum upakramet
14,019.017a tapasvī tyaktasaṃkalpo dambhāhaṃkāravarjitaḥ
14,019.017c manīṣī manasā vipraḥ paśyaty ātmānam ātmani
14,019.018a sa cec chaknoty ayaṃ sādhur yoktum ātmānam ātmani
14,019.018c tata ekāntaśīlaḥ sa paśyaty ātmānam ātmani
14,019.019a saṃyataḥ satataṃ yukta ātmavān vijitendriyaḥ
14,019.019c tathāyam ātmanātmānaṃ sādhu yuktaḥ prapaśyati
14,019.020a yathā hi puruṣaḥ svapne dṛṣṭvā paśyaty asāv iti
14,019.020c tathārūpam ivātmānaṃ sādhu yuktaḥ prapaśyati
14,019.021a iṣīkāṃ vā yathā muñjāt kaś cin nirhṛtya darśayet
14,019.021c yogī niṣkṛṣṭam ātmānaṃ tathā saṃpaśyate tanau
14,019.022a muñjaṃ śarīraṃ tasyāhur iṣīkām ātmani śritām
14,019.022c etan nidarśanaṃ proktaṃ yogavidbhir anuttamam
14,019.023a yadā hi yuktam ātmānaṃ samyak paśyati dehabhṛt
14,019.023c tadāsya neśate kaś cit trailokyasyāpi yaḥ prabhuḥ
14,019.024a anyonyāś caiva tanavo yatheṣṭaṃ pratipadyate
14,019.024b*0044_01 samyag yuktvā sa ātmānam ātmany evāvatiṣṭhate
14,019.024c vinivṛtya jarāmṛtyū na hṛṣyati na śocati
14,019.025a devānām api devatvaṃ yuktaḥ kārayate vaśī
14,019.025c brahma cāvyayam āpnoti hitvā deham aśāśvatam
14,019.026a vinaśyatsv api lokeṣu na bhayaṃ tasya jāyate
14,019.026c kliśyamāneṣu bhūteṣu na sa kliśyati kena cit
14,019.027a duḥkhaśokamayair ghoraiḥ saṅgasnehasamudbhavaiḥ
14,019.027c na vicālyeta yuktātmā niḥspṛhaḥ śāntamānasaḥ
14,019.028a nainaṃ śastrāṇi vidhyante na mṛtyuś cāsya vidyate
14,019.028c nātaḥ sukhataraṃ kiṃ cil loke kva cana vidyate
14,019.028d*0045_01 sadaiva muktasaṃsāro bhavaty ātmani yogataḥ
14,019.029a samyag yuktvā yadātmānam ātmany eva prapaśyati
14,019.029b*0046_01 vinivṛttajarāduḥkhaḥ sukhaṃ svapiti cāpi saḥ
14,019.029b*0047_01 dehān yatheṣṭam abhyeti hitvemāṃ mānuṣīṃ tanum
14,019.029c tadaiva na spṛhayate sākṣād api śatakratoḥ
14,019.030a nirvedas tu na gantavyo yuñjānena kathaṃ cana
14,019.030c yogam ekāntaśīlas tu yathā yuñjīta tac chṛṇu
14,019.031a dṛṣṭapūrvāṃ diśaṃ cintya yasmin saṃnivaset pure
14,019.031c purasyābhyantare tasya manaś cāryaṃ na bāhyataḥ
14,019.032a purasyābhyantare tiṣṭhan yasminn āvasathe vaset
14,019.032c tasminn āvasathe dhāryaṃ sabāhyābhyantaraṃ manaḥ
14,019.033a pracintyāvasathaṃ kṛtsnaṃ yasmin kāye 'vatiṣṭhate
14,019.033c tasmin kāye manaś cāryaṃ na kathaṃ cana bāhyataḥ
14,019.034a saṃniyamyendriyagrāmaṃ nirghoṣe nirjane vane
14,019.034c kāyam abhyantaraṃ kṛtsnam ekāgraḥ paricintayet
14,019.035a dantāṃs tālu ca jihvāṃ ca galaṃ grīvāṃ tathaiva ca
14,019.035c hṛdayaṃ cintayec cāpi tathā hṛdayabandhanam
14,019.036a ity uktaḥ sa mayā śiṣyo medhāvī madhusūdana
14,019.036c papraccha punar evemaṃ mokṣadharmaṃ sudurvacam
14,019.037a bhuktaṃ bhuktaṃ katham idam annaṃ koṣṭhe vipacyate
14,019.037c kathaṃ rasatvaṃ vrajati śoṇitaṃ jāyate katham
14,019.037e tathā māṃsaṃ ca medaś ca snāyvasthīni ca poṣati
14,019.038a katham etāni sarvāṇi śarīrāṇi śarīriṇām
14,019.038c vardhante vardhamānasya vardhate ca kathaṃ balam
14,019.038e nirojasāṃ niṣkramaṇaṃ malānāṃ ca pṛthak pṛthak
14,019.039a kuto vāyaṃ praśvasiti ucchvasity api vā punaḥ
14,019.039c kaṃ ca deśam adhiṣṭhāya tiṣṭhaty ātmāyam ātmani
14,019.040a jīvaḥ kāyaṃ vahati cec ceṣṭayānaḥ kalevaram
14,019.040c kiṃvarṇaṃ kīdṛśaṃ caiva niveśayati vai manaḥ
14,019.040e yāthātathyena bhagavan vaktum arhasi me 'nagha
14,019.041a iti saṃparipṛṣṭo 'haṃ tena vipreṇa mādhava
14,019.041c pratyabruvaṃ mahābāho yathāśrutam ariṃdama
14,019.042a yathā svakoṣṭhe prakṣipya koṣṭhaṃ bhāṇḍamanā bhavet
14,019.042c tathā svakāye prakṣipya mano dvārair aniścalaiḥ
14,019.042e ātmānaṃ tatra mārgeta pramādaṃ parivarjayet
14,019.043a evaṃ satatam udyuktaḥ prītātmā nacirād iva
14,019.043c āsādayati tad brahma yad dṛṣṭvā syāt pradhānavit
14,019.044a na tv asau cakṣuṣā grāhyo na ca sarvair apīndriyaiḥ
14,019.044c manasaiva pradīpena mahān ātmani dṛśyate
14,019.045a sarvataḥpāṇipādaṃ taṃ sarvatokṣiśiromukham
14,019.045b*0048_01 sarvataḥśrutimaṃl loke sarvam āvṛtya tiṣṭhati
14,019.045c jīvo niṣkrāntam ātmānaṃ śarīrāt saṃprapaśyati
14,019.046a sa tad utsṛjya dehaṃ svaṃ dhārayan brahma kevalam
14,019.046c ātmānam ālokayati manasā prahasann iva
14,019.046d*0049_01 tad evam āśrayaṃ kṛtvā mokṣaṃ yāti tato mayi
14,019.047a idaṃ sarvarahasyaṃ te mayoktaṃ dvijasattama
14,019.047c āpṛcche sādhayiṣyāmi gaccha śiṣya yathāsukham
14,019.048a ity uktaḥ sa tadā kṛṣṇa mayā śiṣyo mahātapāḥ
14,019.048c agacchata yathākāmaṃ brāhmaṇaś chinnasaṃśayaḥ
14,019.049 vāsudeva uvāca
14,019.049a ity uktvā sa tadā vākyaṃ māṃ pārtha dvijapuṃgavaḥ
14,019.049c mokṣadharmāśritaḥ samyak tatraivāntaradhīyata
14,019.050a kaccid etat tvayā pārtha śrutam ekāgracetasā
14,019.050c tadāpi hi rathasthas tvaṃ śrutavān etad eva hi
14,019.051a naitat pārtha suvijñeyaṃ vyāmiśreṇeti me matiḥ
14,019.051c nareṇākṛtasaṃjñena vidagdhenākṛtātmanā
14,019.052a surahasyam idaṃ proktaṃ devānāṃ bharatarṣabha
14,019.052c kaccin nedaṃ śrutaṃ pārtha martyenānyena kena cit
14,019.053a na hy etac chrotum arho 'nyo manuṣyas tvām ṛte 'nagha
14,019.053c naitad adya suvijñeyaṃ vyāmiśreṇāntarātmanā
14,019.054a kriyāvadbhir hi kaunteya devalokaḥ samāvṛtaḥ
14,019.054c na caitad iṣṭaṃ devānāṃ martyai rūpanivartanam
14,019.055a parā hi sā gatiḥ pārtha yat tad brahma sanātanam
14,019.055c yatrāmṛtatvaṃ prāpnoti tyaktvā duḥkhaṃ sadā sukhī
14,019.056a evaṃ hi dharmam āsthāya ye 'pi syuḥ pāpayonayaḥ
14,019.056c striyo vaiśyās tathā śūdrās te 'pi yānti parāṃ gatim
14,019.057a kiṃ punar brāhmaṇāḥ pārtha kṣatriyā vā bahuśrutāḥ
14,019.057c svadharmaratayo nityaṃ brahmalokaparāyaṇāḥ
14,019.058a hetumac caitad uddiṣṭam upāyāś cāsya sādhane
14,019.058c siddheḥ phalaṃ ca mokṣaś ca duḥkhasya ca vinirṇayaḥ
14,019.058e ataḥ paraṃ sukhaṃ tv anyat kiṃ nu syād bharatarṣabha
14,019.059a śrutavāñ śraddadhānaś ca parākrāntaś ca pāṇḍava
14,019.059c yaḥ parityajate martyo lokatantram asāravat
14,019.059e etair upāyaiḥ sa kṣipraṃ parāṃ gatim avāpnuyāt
14,019.060a etāvad eva vaktavyaṃ nāto bhūyo 'sti kiṃ cana
14,019.060c ṣaṇmāsān nityayuktasya yogaḥ pārtha pravartate
14,020.001 vāsudeva uvāca
14,020.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
14,020.001c daṃpatyoḥ pārtha saṃvādam abhayaṃ nāma nāmataḥ
14,020.002a brāhmaṇī brāhmaṇaṃ kaṃ cij jñānavijñānapāragam
14,020.002c dṛṣṭvā vivikta āsīnaṃ bhāryā bhartāram abravīt
14,020.003a kaṃ nu lokaṃ gamiṣyāmi tvām ahaṃ patim āśritā
14,020.003c nyastakarmāṇam āsīnaṃ kīnāśam avicakṣaṇam
14,020.004a bhāryāḥ patikṛtāṃl lokān āpnuvantīti naḥ śrutam
14,020.004c tvām ahaṃ patim āsādya kāṃ gamiṣyāmi vai gatim
14,020.005a evam uktaḥ sa śāntātmā tām uvāca hasann iva
14,020.005c subhage nābhyasūyāmi vākyasyāsya tavānaghe
14,020.006a grāhyaṃ dṛśyaṃ ca śrāvyaṃ ca yad idaṃ karma vidyate
14,020.006c etad eva vyavasyanti karma karmeti karmiṇaḥ
14,020.007a moham eva niyacchanti karmaṇā jñānavarjitāḥ
14,020.007c naiṣkarmyaṃ na ca loke 'smin maurtam ity upalabhyate
14,020.008a karmaṇā manasā vācā śubhaṃ vā yadi vāśubham
14,020.008c janmādimūrtibhedānāṃ karma bhūteṣu vartate
14,020.009a rakṣobhir vadhyamāneṣu dṛśyadravyeṣu karmasu
14,020.009c ātmastham ātmanā tena dṛṣṭam āyatanaṃ mayā
14,020.010a yatra tad brahma nirdvaṃdvaṃ yatra somaḥ sahāgninā
14,020.010c vyavāyaṃ kurute nityaṃ dhīro bhūtāni dhārayan
14,020.011a yatra brahmādayo yuktās tad akṣaram upāsate
14,020.011c vidvāṃsaḥ suvratā yatra śāntātmāno jitendriyāḥ
14,020.012a ghrāṇena na tad āghreyaṃ na tad ādyaṃ ca jihvayā
14,020.012c sparśena ca na tat spṛśyaṃ manasā tv eva gamyate
14,020.013a cakṣuṣā na viṣahyaṃ ca yat kiṃ cic chravaṇāt param
14,020.013c agandham arasasparśam arūpāśabdam avyayam
14,020.014a yataḥ pravartate tantraṃ yatra ca pratitiṣṭhati
14,020.014c prāṇo 'pānaḥ samānaś ca vyānaś codāna eva ca
14,020.015a tata eva pravartante tam eva praviśanti ca
14,020.015c samānavyānayor madhye prāṇāpānau viceratuḥ
14,020.016a tasmin supte pralīyete samāno vyāna eva ca
14,020.016c apānaprāṇayor madhye udāno vyāpya tiṣṭhati
14,020.016e tasmāc chayānaṃ puruṣaṃ prāṇāpānau na muñcataḥ
14,020.017a prāṇān āyamyate yena tam udānaṃ pracakṣate
14,020.017c tasmāt tapo vyavasyanti tadbhavaṃ brahmavādinaḥ
14,020.018a teṣām anyonyabhakṣāṇāṃ sarveṣāṃ dehacāriṇām
14,020.018c agnir vaiśvānaro madhye saptadhā vihito 'ntarā
14,020.019a ghrāṇaṃ jihvā ca cakṣuś ca tvak ca śrotraṃ ca pañcamam
14,020.019c mano buddhiś ca saptaitā jihvā vaiśvānarārciṣaḥ
14,020.020a ghreyaṃ peyaṃ ca dṛśyaṃ ca spṛśyaṃ śravyaṃ tathaiva ca
14,020.020c mantavyam atha boddhavyaṃ tāḥ sapta samidho mama
14,020.021a ghrātā bhakṣayitā draṣṭā spraṣṭā śrotā ca pañcamaḥ
14,020.021c mantā boddhā ca saptaite bhavanti paramartvijaḥ
14,020.022a ghreye peye ca dṛśye ca spṛśye śravye tathaiva ca
14,020.022b*0050_01 mantavye 'py atha boddhavye subhage paśya sarvadā
14,020.022c havīṃṣy agniṣu hotāraḥ saptadhā sapta saptasu
14,020.022e samyak prakṣipya vidvāṃso janayanti svayoniṣu
14,020.022f*0051_01 karaṇaṃ karma kartā ca mokṣam ity eva vādinaḥ
14,020.023a pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
14,020.023c mano buddhiś ca saptaite yonir ity eva śabditāḥ
14,020.024a havirbhūtā guṇāḥ sarve praviśanty agnijaṃ mukham
14,020.024c antarvāsam uṣitvā ca jāyante svāsu yoniṣu
14,020.024e tatraiva ca nirudhyante pralaye bhūtabhāvane
14,020.025a tataḥ saṃjāyate gandhas tataḥ saṃjāyate rasaḥ
14,020.025c tataḥ saṃjāyate rūpaṃ tataḥ sparśo 'bhijāyate
14,020.026a tataḥ saṃjāyate śabdaḥ saṃśayas tatra jāyate
14,020.026c tataḥ saṃjāyate niṣṭhā janmaitat saptadhā viduḥ
14,020.027a anenaiva prakāreṇa pragṛhītaṃ purātanaiḥ
14,020.027c pūrṇāhutibhir āpūrṇās te 'bhipūryanti tejasā
14,021.001 brāhmaṇa uvāca
14,021.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
14,021.001b*0052_01 indriyāṇāṃ ca saṃvādaṃ manasaś caiva bhāmini
14,021.001c nibodha daśahotṝṇāṃ vidhānam iha yādṛśam
14,021.001d*0053_01 śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā nāsikā caraṇau karau
14,021.001d*0053_02 upasthaḥ pāyur etāni hotṝṇi daśa bhāmini
14,021.001d*0053_03 śabdasparśau rūparasau gandho vākyaṃ kriyā gatiḥ
14,021.001d*0053_04 retomūtrapurīṣāṇāṃ tyāgo daśa havīṃṣi ca
14,021.001d*0053_05 diśo vāyū raviś candraḥ pṛthvyagnī viṣṇur eva ca
14,021.001d*0053_06 indraḥ prajāpatir mitram agnayo daśa bhāmini
14,021.001d*0053_07 daśendriyāṇi hotṝṇi havīṃṣi daśa bhāmini
14,021.001d*0053_08 viṣayā nāma samidho hūyante tu daśāgniṣu
14,021.001d*0054_01 cittaṃ sruvaṃ ca vittaṃ ca pavitraṃ jñānam uttamam
14,021.001d*0054_02 suvibhaktam idaṃ sarvaṃ jagad āsīd iti śrutam
14,021.001d*0054_03 tato viviktā cintāsīt sā cittaṃ paryavekṣate
14,021.001d*0055_01 śrutvā cittaṃ srug ity eva manaś cittaṃ tad ucyate
14,021.001d*0055_02 tayor viviktā nāgāsīd acalā śabdalakṣaṇā
14,021.001d*0055_03 nagneva yoṣā savrīḍā sā vāsaḥ paryavekṣate
14,021.001d*0055_04 tasmāt saṃjajñire varṇāḥ svarā mantrās tathaiva ca
14,021.001d*0055_05 etac ca naḥ sarasvatyāḥ prajāpatir athābravīt
14,021.002a sarvam evātra vijñeyaṃ cittaṃ jñānam avekṣate
14,021.002c retaḥ śarīrabhṛtkāye vijñātā tu śarīrabhṛt
14,021.003a śarīrabhṛd gārhapatyas tasmād anyaḥ praṇīyate
14,021.003c tataś cāhavanīyas tu tasmin saṃkṣipyate haviḥ
14,021.004a tato vācaspatir jajñe samānaḥ paryavekṣate
14,021.004c rūpaṃ bhavati vai vyaktaṃ tad anudravate manaḥ
14,021.005 brāhmaṇy uvāca
14,021.005a kasmād vāg abhavat pūrvaṃ kasmāt paścān mano 'bhavat
14,021.005c manasā cintitaṃ vākyaṃ yadā samabhipadyate
14,021.006a kena vijñānayogena matiś cittaṃ samāsthitā
14,021.006c samunnītā nādhyagacchat ko vaināṃ pratiṣedhati
14,021.007 brāhmaṇa uvāca
14,021.007a tām apānaḥ patir bhūtvā tasmāt preṣyaty apānatām
14,021.007c tāṃ matiṃ manasaḥ prāhur manas tasmād avekṣate
14,021.008a praśnaṃ tu vāṅmanasor māṃ yasmāt tvam anupṛcchasi
14,021.008c tasmāt te vartayiṣyāmi tayor eva samāhvayam
14,021.009a ubhe vāṅmanasī gatvā bhūtātmānam apṛcchatām
14,021.009c āvayoḥ śreṣṭham ācakṣva chindhi nau saṃśayaṃ vibho
14,021.010a mana ity eva bhagavāṃs tadā prāha sarasvatīm
14,021.010c ahaṃ vai kāmadhuk tubhyam iti taṃ prāha vāg atha
14,021.011a sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva viddhy ubhe manasī mama
14,021.011c sthāvaraṃ matsakāśe vai jaṅgamaṃ viṣaye tava
14,021.012a yas tu te viṣayaṃ gacchen mantro varṇaḥ svaro 'pi vā
14,021.012c tan mano jaṅgamaṃ nāma tasmād asi garīyasī
14,021.013a yasmād asi ca mā vocaḥ svayam abhyetya śobhane
14,021.013c tasmād ucchvāsam āsādya na vakṣyasi sarasvati
14,021.014a prāṇāpānāntare devī vāg vai nityaṃ sma tiṣṭhati
14,021.014c preryamāṇā mahābhāge vinā prāṇam apānatī
14,021.014e prajāpatim upādhāvat prasīda bhagavann iti
14,021.015a tataḥ prāṇaḥ prādurabhūd vācam āpyāyayan punaḥ
14,021.015c tasmād ucchvāsam āsādya na vāg vadati karhi cit
14,021.016a ghoṣiṇī jātanirghoṣā nityam eva pravartate
14,021.016c tayor api ca ghoṣiṇyor nirghoṣaiva garīyasī
14,021.017a gaur iva prasravaty eṣā rasam uttamaśālinī
14,021.017c satataṃ syandate hy eṣā śāśvataṃ brahmavādinī
14,021.018a divyādivyaprabhāvena bhāratī gauḥ śucismite
14,021.018c etayor antaraṃ paśya sūkṣmayoḥ syandamānayoḥ
14,021.019a anutpanneṣu vākyeṣu codyamānā sisṛkṣayā
14,021.019c kiṃ nu pūrvaṃ tato devī vyājahāra sarasvatī
14,021.020a prāṇena yā saṃbhavate śarīre; prāṇād apānaṃ pratipadyate ca
14,021.020c udānabhūtā ca visṛjya dehaṃ; vyānena sarvaṃ divam āvṛṇoti
14,021.021a tataḥ samāne pratitiṣṭhatīha; ity eva pūrvaṃ prajajalpa cāpi
14,021.021c tasmān manaḥ sthāvaratvād viśiṣṭaṃ; tathā devī jaṅgamatvād viśiṣṭā
14,022.001 brāhmaṇa uvāca
14,022.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
14,022.001c subhage saptahotṝṇāṃ vidhānam iha yādṛśam
14,022.002a ghrāṇaṃ cakṣuś ca jihvā ca tvak śrotraṃ caiva pañcamam
14,022.002c mano buddhiś ca saptaite hotāraḥ pṛthag āśritāḥ
14,022.003a sūkṣme 'vakāśe santas te na paśyantītaretaram
14,022.003c etān vai saptahotṝṃs tvaṃ svabhāvād viddhi śobhane
14,022.004 brāhmaṇy uvāca
14,022.004a sūkṣme 'vakāśe santas te kathaṃ nānyonyadarśinaḥ
14,022.004c kathaṃsvabhāvā bhagavann etad ācakṣva me vibho
14,022.005 brāhmaṇa uvāca
14,022.005a guṇājñānam avijñānaṃ guṇijñānam abhijñatā
14,022.005c parasparaguṇān ete na vijānanti karhi cit
14,022.006a jihvā cakṣus tathā śrotraṃ tvaṅ mano buddhir eva ca
14,022.006c na gandhān adhigacchanti ghrāṇas tān adhigacchati
14,022.007a ghrāṇaṃ cakṣus tathā śrotraṃ tvaṅ mano buddhir eva ca
14,022.007c na rasān adhigacchanti jihvā tān adhigacchati
14,022.008a ghrāṇaṃ jihvā tathā śrotraṃ tvaṅ mano buddhir eva ca
14,022.008c na rūpāṇy adhigacchanti cakṣus tāny adhigacchati
14,022.009a ghrāṇaṃ jihvā ca cakṣuś ca śrotraṃ buddhir manas tathā
14,022.009c na sparśān adhigacchanti tvak ca tān adhigacchati
14,022.010a ghrāṇaṃ jihvā ca cakṣuś ca tvaṅ mano buddhir eva ca
14,022.010c na śabdān adhigacchanti śrotraṃ tān adhigacchati
14,022.010d*0056_01 ghrāṇaṃ cakṣuś ca śrotraṃ ca tvag jihvā buddhir eva ca
14,022.011a ghrāṇaṃ jihvā ca cakṣuś ca tvak śrotraṃ buddhir eva ca
14,022.011c saṃśayān nādhigacchanti manas tān adhigacchati
14,022.012a ghrāṇaṃ jihvā ca cakṣuś ca tvak śrotraṃ mana eva ca
14,022.012c na niṣṭhām adhigacchanti buddhis tām adhigacchati
14,022.013a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
14,022.013c indriyāṇāṃ ca saṃvādaṃ manasaś caiva bhāmini
14,022.014 mana uvāca
14,022.014a na ghrāti mām ṛte ghrāṇaṃ rasaṃ jihvā na budhyate
14,022.014c rūpaṃ cakṣur na gṛhṇāti tvak sparśaṃ nāvabudhyate
14,022.015a na śrotraṃ budhyate śabdaṃ mayā hīnaṃ kathaṃ cana
14,022.015c pravaraṃ sarvabhūtānām aham asmi sanātanam
14,022.016a agārāṇīva śūnyāni śāntārciṣa ivāgnayaḥ
14,022.016c indriyāṇi na bhāsante mayā hīnāni nityaśaḥ
14,022.017a kāṣṭhānīvārdraśuṣkāṇi yatamānair apīndriyaiḥ
14,022.017c guṇārthān nādhigacchanti mām ṛte sarvajantavaḥ
14,022.018 indriyāṇy ūcuḥ
14,022.018a evam etad bhavet satyaṃ yathaitan manyate bhavān
14,022.018c ṛte 'smān asmadarthāṃs tu bhogān bhuṅkte bhavān yadi
14,022.019a yady asmāsu pralīneṣu tarpaṇaṃ prāṇadhāraṇam
14,022.019c bhogān bhuṅkṣe rasān bhuṅkṣe yathaitan manyate tathā
14,022.020a atha vāsmāsu līneṣu tiṣṭhatsu viṣayeṣu ca
14,022.020c yadi saṃkalpamātreṇa bhuṅkte bhogān yathārthavat
14,022.021a atha cen manyase siddhim asmadartheṣu nityadā
14,022.021c ghrāṇena rūpam ādatsva rasam ādatsva cakṣuṣā
14,022.022a śrotreṇa gandham ādatsva niṣṭhām ādatsva jihvayā
14,022.022c tvacā ca śabdam ādatsva buddhyā sparśam athāpi ca
14,022.023a balavanto hy aniyamā niyamā durbalīyasām
14,022.023c bhogān apūrvān ādatsva nocchiṣṭaṃ bhoktum arhasi
14,022.024a yathā hi śiṣyaḥ śāstāraṃ śrutyartham abhidhāvati
14,022.024c tataḥ śrutam upādāya śrutārtham upatiṣṭhati
14,022.025a viṣayān evam asmābhir darśitān abhimanyase
14,022.025c anāgatān atītāṃś ca svapne jāgaraṇe tathā
14,022.026a vaimanasyaṃ gatānāṃ ca jantūnām alpacetasām
14,022.026c asmadarthe kṛte kārye dṛśyate prāṇadhāraṇam
14,022.027a bahūn api hi saṃkalpān matvā svapnān upāsya ca
14,022.027c bubhukṣayā pīḍyamāno viṣayān eva dhāvasi
14,022.028a agāram advāram iva praviśya; saṃkalpabhogo viṣayān avindan
14,022.028c prāṇakṣaye śāntim upaiti nityaṃ; dārukṣaye 'gnir jvalito yathaiva
14,022.029a kāmaṃ tu naḥ sveṣu guṇeṣu saṅgaḥ; kāmaṃ ca nānyonyaguṇopalabdhiḥ
14,022.029c asmān ṛte nāsti tavopalabdhis; tvām apy ṛte 'smān na bhajeta harṣaḥ
14,023.001 brāhmaṇa uvāca
14,023.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
14,023.001c subhage pañcahotṝṇāṃ vidhānam iha yādṛśam
14,023.002a prāṇāpānāv udānaś ca samāno vyāna eva ca
14,023.002c pañcahotṝn athaitān vai paraṃ bhāvaṃ vidur budhāḥ
14,023.003 brāhmaṇy uvāca
14,023.003a svabhāvāt sapta hotāra iti te pūrvikā matiḥ
14,023.003c yathā vai pañca hotāraḥ paro bhāvas tathocyatām
14,023.004 brāhmaṇa uvāca
14,023.004a prāṇena saṃbhṛto vāyur apāno jāyate tataḥ
14,023.004c apāne saṃbhṛto vāyus tato vyānaḥ pravartate
14,023.005a vyānena saṃbhṛto vāyus tatodānaḥ pravartate
14,023.005c udāne saṃbhṛto vāyuḥ samānaḥ saṃpravartate
14,023.006a te 'pṛcchanta purā gatvā pūrvajātaṃ prajāpatim
14,023.006c yo no jyeṣṭhas tam ācakṣva sa naḥ śreṣṭho bhaviṣyati
14,023.007 brahmovāca
14,023.007a yasmin pralīne pralayaṃ vrajanti; sarve prāṇāḥ prāṇabhṛtāṃ śarīre
14,023.007c yasmin pracīrṇe ca punaś caranti; sa vai śreṣṭho gacchata yatra kāmaḥ
14,023.008 prāṇa uvāca
14,023.008a mayi pralīne pralayaṃ vrajanti; sarve prāṇāḥ prāṇabhṛtāṃ śarīre
14,023.008c mayi pracīrṇe ca punaś caranti; śreṣṭho hy ahaṃ paśyata māṃ pralīnam
14,023.009 brāhmaṇa uvāca
14,023.009a prāṇaḥ pralīyata tataḥ punaś ca pracacāra ha
14,023.009c samānaś cāpy udānaś ca vaco 'brūtāṃ tataḥ śubhe
14,023.010a na tvaṃ sarvam idaṃ vyāpya tiṣṭhasīha yathā vayam
14,023.010c na tvaṃ śreṣṭho 'si naḥ prāṇa apāno hi vaśe tava
14,023.010e pracacāra punaḥ prāṇas tam apāno 'bhyabhāṣata
14,023.011a mayi pralīne pralayaṃ vrajanti; sarve prāṇāḥ prāṇabhṛtāṃ śarīre
14,023.011c mayi pracīrṇe ca punaś caranti; śreṣṭho hy ahaṃ paśyata māṃ pralīnam
14,023.011d*0057_01 śreṣṭho 'ham asmi sarveṣāṃ śrūyatāṃ yena hetunā
14,023.012a vyānaś ca tam udānaś ca bhāṣamāṇam athocatuḥ
14,023.012c apāna na tvaṃ śreṣṭho 'si prāṇo hi vaśagas tava
14,023.013a apānaḥ pracacārātha vyānas taṃ punar abravīt
14,023.013c śreṣṭho 'ham asmi sarveṣāṃ śrūyatāṃ yena hetunā
14,023.014a mayi pralīne pralayaṃ vrajanti; sarve prāṇāḥ prāṇabhṛtāṃ śarīre
14,023.014c mayi pracīrṇe ca punaś caranti; śreṣṭho hy ahaṃ paśyata māṃ pralīnam
14,023.015a prālīyata tato vyānaḥ punaś ca pracacāra ha
14,023.015c prāṇāpānāv udānaś ca samānaś ca tam abruvan
14,023.015e na tvaṃ śreṣṭho 'si no vyāna samāno hi vaśe tava
14,023.016a pracacāra punar vyānaḥ samānaḥ punar abravīt
14,023.016c śreṣṭho 'ham asmi sarveṣāṃ śrūyatāṃ yena hetunā
14,023.017a mayi pralīne pralayaṃ vrajanti; sarve prāṇāḥ prāṇabhṛtāṃ śarīre
14,023.017c mayi pracīrṇe ca punaś caranti; śreṣṭho hy ahaṃ paśyata māṃ pralīnam
14,023.018a tataḥ samānaḥ prālilye punaś ca pracacāra ha
14,023.018b*0058_01 tato vyānaḥ samānaṃ tu prāṇāpānau tathocatuḥ
14,023.018c prāṇāpānāv udānaś ca vyānaś caiva tam abruvan
14,023.018e samāna na tvaṃ śreṣṭho 'si vyāna eva vaśe tava
14,023.018f*0059_01 śreṣṭho 'ham asmi sarveṣāṃ śrūyatāṃ kena hetunā
14,023.018f*0060_01 tatodānaḥ pralīyāśu samānaḥ punar abravīt
14,023.019a samānaḥ pracacārātha udānas tam uvāca ha
14,023.019c śreṣṭho 'ham asmi sarveṣāṃ śrūyatāṃ yena hetunā
14,023.020a mayi pralīne pralayaṃ vrajanti; sarve prāṇāḥ prāṇabhṛtāṃ śarīre
14,023.020c mayi pracīrṇe ca punaś caranti; śreṣṭho hy ahaṃ paśyata māṃ pralīnam
14,023.021a tataḥ prālīyatodānaḥ punaś ca pracacāra ha
14,023.021c prāṇāpānau samānaś ca vyānaś caiva tam abruvan
14,023.021e udāna na tvaṃ śreṣṭho 'si vyāna eva vaśe tava
14,023.022a tatas tān abravīd brahmā samavetān prajāpatiḥ
14,023.022c sarve śreṣṭhā na vā śreṣṭhāḥ sarve cānyonyadharmiṇaḥ
14,023.022e sarve svaviṣaye śreṣṭhāḥ sarve cānyonyarakṣiṇaḥ
14,023.023a ekaḥ sthiraś cāsthiraś ca viśeṣāt pañca vāyavaḥ
14,023.023c eka eva mamaivātmā bahudhāpy upacīyate
14,023.024a parasparasya suhṛdo bhāvayantaḥ parasparam
14,023.024c svasti vrajata bhadraṃ vo dhārayadhvaṃ parasparam
14,024.001 brāhmaṇa uvāca
14,024.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
14,024.001c nāradasya ca saṃvādam ṛṣer devamatasya ca
14,024.002 devamata uvāca
14,024.002a jantoḥ saṃjāyamānasya kiṃ nu pūrvaṃ pravartate
14,024.002c prāṇo 'pānaḥ samāno vā vyāno vodāna eva ca
14,024.003 nārada uvāca
14,024.003a yenāyaṃ sṛjyate jantus tato 'nyaḥ pūrvam eti tam
14,024.003c prāṇadvaṃdvaṃ ca vijñeyaṃ tiryagaṃ cordhvagaṃ ca yat
14,024.004 devamata uvāca
14,024.004a kenāyaṃ sṛjyate jantuḥ kaś cānyaḥ pūrvam eti tam
14,024.004c prāṇadvaṃdvaṃ ca me brūhi tiryag ūrdhvaṃ ca niścayāt
14,024.005 nārada uvāca
14,024.005a saṃkalpāj jāyate harṣaḥ śabdād api ca jāyate
14,024.005c rasāt saṃjāyate cāpi rūpād api ca jāyate
14,024.006a sparśāt saṃjāyate cāpi gandhād api ca jāyate
14,024.006c etad rūpam udānasya harṣo mithunasaṃbhavaḥ
14,024.007a kāmāt saṃjāyate śukraṃ kāmāt saṃjāyate rasaḥ
14,024.007c samānavyānajanite sāmānye śukraśoṇite
14,024.008a śukrāc choṇitasaṃsṛṣṭāt pūrvaṃ prāṇaḥ pravartate
14,024.008c prāṇena vikṛte śukre tato 'pānaḥ pravartate
14,024.009a prāṇāpānāv idaṃ dvaṃdvam avāk cordhvaṃ ca gacchataḥ
14,024.009c vyānaḥ samānaś caivobhau tiryag dvaṃdvatvam ucyate
14,024.010a agnir vai devatāḥ sarvā iti vedasya śāsanam
14,024.010c saṃjāyate brāhmaṇeṣu jñānaṃ buddhisamanvitam
14,024.011a tasya dhūmas tamorūpaṃ rajo bhasma suretasaḥ
14,024.011c sattvaṃ saṃjāyate tasya yatra prakṣipyate haviḥ
14,024.012a āghārau samāno vyānaś ca iti yajñavido viduḥ
14,024.012c prāṇāpānāv ājyabhāgau tayor madhye hutāśanaḥ
14,024.012e etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
14,024.013a nirdvaṃdvam iti yat tv etat tan me nigadataḥ śṛṇu
14,024.014a ahorātram idaṃ dvaṃdvaṃ tayor madhye hutāśanaḥ
14,024.014c etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
14,024.015a ubhe caivāyane dvaṃdvaṃ tayor madhye hutāśanaḥ
14,024.015c etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
14,024.016a ubhe satyānṛte dvaṃdvaṃ tayor madhye hutāśanaḥ
14,024.016c etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
14,024.017a ubhe śubhāśubhe dvaṃdvaṃ tayor madhye hutāśanaḥ
14,024.017c etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
14,024.018a sac cāsac caiva tad dvaṃdvaṃ tayor madhye hutāśanaḥ
14,024.018c etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
14,024.019a prathamaṃ samāno vyāno vyasyate karma tena tat
14,024.019c tṛtīyaṃ tu samānena punar eva vyavasyate
14,024.020a śāntyarthaṃ vāmadevaṃ ca śāntir brahma sanātanam
14,024.020c etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
14,024.020d@002_0001 yāvad dravyaguṇas tāvat pradīpaḥ saṃprakāśayet
14,024.020d@002_0002 kṣīṇe dravyaguṇe jyotir antardhānāya gacchati
14,024.020d@002_0003 vyaktaḥ sattvaguṇe hy eṣa puruṣo vyaktir īśate
14,024.020d@002_0004 etad vipra vijānīṣva hanta bhūyo bravīmi te
14,024.020d@002_0005 sahasreṇāpi durmedhā buddhimān sukham edhate
14,024.020d@002_0006 evaṃ dharmasya vijñeyaṃ saṃsādhanam upāyataḥ
14,024.020d@002_0007 upāyajño hi medhāvī sukham atyantam aśnute
14,024.020d@002_0008 yathādhvānam apātheyaḥ prapanno mānavaḥ kva cit
14,024.020d@002_0009 kleśena yāti mahatā vinaśyaty antarāpi vā
14,024.020d@002_0010 tathā karmasu vijñeyaṃ phalaṃ bhavati mānava
14,024.020d@002_0011 puruṣasyātmaniḥśreyaḥ śubhāśubhanidarśanaḥ
14,024.020d@002_0012 yathā ca dīrgham adhvānaṃ padbhyām eva prapadyate
14,024.020d@002_0013 adṛṣṭapūrvaṃ sahasā tattvadarśanavakritaḥ
14,024.020d@002_0014 prāpnuvanto yathādhvānaṃ rathenehāśugāminā
14,024.020d@002_0015 yāyād aśvaprayuktena tathā buddhimatāṃ gatiḥ
14,024.020d@002_0016 uccaparvatam āruhya nanv avekṣeta bhūgatam
14,024.020d@002_0017 rathena rathinaṃ paśyec caitanyena ca cetanam
14,024.020d@002_0018 yāvad rathapathas tāvad rathe samupagacchati
14,024.020d@002_0019 kṣīṇe rathapathe prājño ratham utsṛjya gacchati
14,024.020d@002_0020 evaṃ gacchati medhāvī tattvayogavidhānavit
14,024.020d@002_0021 samājñāya mahābuddher uttarād uttarottaram
14,024.020d@002_0022 yathā mahārṇavaṃ ghoram udbhavaḥ saṃpragāhate
14,024.020d@002_0023 bāhubhyām eva saṃmohād vadhaṃ gacchaty asaṃśayam
14,024.020d@002_0024 nāvayā ca yathā prājño vinā prajñātaritrayā
14,024.020d@002_0025 akrāntasalilaṃ gāhe kḷptaṃ saṃtarati svayam
14,024.020d@002_0026 tīrṇo gacchet paraṃ pāraṃ nāvam utsṛjya nirmamaḥ
14,024.020d@002_0027 vyākhyātaṃ pūrvakalpena yathā rathapadātinām
14,024.020d@002_0028 mohāt saṃmoham āpanno mā vināśaṃ yathā tathā
14,024.020d@002_0029 mamatvenābhibhūtasya tatraiva paridevane
14,024.020d@002_0030 nāvaṃ na śakyam āruhya sthale 'pi paribhāvitum
14,024.020d@002_0031 tathaiva sthalam āruhya nāpsu yātuṃ vidhīyate
14,024.020d@002_0032 evaṃ karma kṛtaṃ cittaṃ viṣamasthaṃ pṛthak pṛthak
14,024.020d@002_0033 yathā karma kṛtaṃ loke tathā tad upapadyate
14,024.020d@002_0034 yatraiva gandho na raso na rūpasparśaśabdavat
14,024.020d@002_0035 manyate 'tha mano buddhyā tat pradhānaṃ pracakṣate
14,024.020d@002_0036 yat tat pradhānam avyaktam avyaktasya guṇo mahān
14,024.020d@002_0037 mahataḥ pradhānabhūtasya guṇāḥ * * * * smṛtāḥ
14,024.020d@002_0038 bījadharmi yathā vyaktaṃ tathaiva prasavātmakam
14,024.020d@002_0039 bījadharmā mahān ātmā vasavaś ceti naḥ śrutam
14,024.020d@002_0040 bījadharmāt tv ahaṃkāraḥ prasavatve punaḥ punaḥ
14,024.020d@002_0041 bījaprasavadharmāṇi mahābhūtāni pañca vai
14,024.020d@002_0042 bījadharmiṇam ity āhuḥ prasavaṃ naiva kurvate
14,024.020d@002_0043 viśeṣāḥ sarvabhūtānāṃ teṣāṃ cittaṃ viśeṣaṇam
14,024.020d@002_0044 etad rūpam udānasya paramaṃ brāhmaṇā viduḥ
14,025.001 brāhmaṇa uvāca
14,025.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
14,025.001c cāturhotravidhānasya vidhānam iha yādṛśam
14,025.002a tasya sarvasya vidhivad vidhānam upadekṣyate
14,025.002c śṛṇu me gadato bhadre rahasyam idam uttamam
14,025.003a karaṇaṃ karma kartā ca mokṣa ity eva bhāmini
14,025.003c catvāra ete hotāro yair idaṃ jagad āvṛtam
14,025.004a hotṝṇāṃ sādhanaṃ caiva śṛṇu sarvam aśeṣataḥ
14,025.004c ghrāṇaṃ jihvā ca cakṣuś ca tvak ca śrotraṃ ca pañcamam
14,025.004e mano buddhiś ca saptaite vijñeyā guṇahetavaḥ
14,025.005a gandho rasaś ca rūpaṃ ca śabdaḥ sparśaś ca pañcamaḥ
14,025.005c mantavyam atha boddhavyaṃ saptaite karmahetavaḥ
14,025.006a ghrātā bhakṣayitā draṣṭā spraṣṭā śrotā ca pañcamaḥ
14,025.006c mantā boddhā ca saptaite vijñeyāḥ kartṛhetavaḥ
14,025.007a svaguṇaṃ bhakṣayanty ete guṇavantaḥ śubhāśubham
14,025.007c ahaṃ ca nirguṇo 'treti saptaite mokṣahetavaḥ
14,025.008a viduṣāṃ budhyamānānāṃ svaṃ svaṃ sthānaṃ yathāvidhi
14,025.008c guṇās te devatābhūtāḥ satataṃ bhuñjate haviḥ
14,025.009a adan hy avidvān annāni mamatvenopapadyate
14,025.009c ātmārthaṃ pācayan nityaṃ mamatvenopahanyate
14,025.010a abhakṣyabhakṣaṇaṃ caiva madyapānaṃ ca hanti tam
14,025.010c sa cānnaṃ hanti tac cānnaṃ sa hatvā hanyate budhaḥ
14,025.011a attā hy annam idaṃ vidvān punar janayatīśvaraḥ
14,025.011c sa cānnāj jāyate tasmin sūkṣmo nāma vyatikramaḥ
14,025.012a manasā gamyate yac ca yac ca vācā nirudyate
14,025.012c śrotreṇa śrūyate yac ca cakṣuṣā yac ca dṛśyate
14,025.013a sparśena spṛśyate yac ca ghrāṇena ghrāyate ca yat
14,025.013c manaḥṣaṣṭhāni saṃyamya havīṃṣy etāni sarvaśaḥ
14,025.014a guṇavatpāvako mahyaṃ dīpyate havyavāhanaḥ
14,025.014c yogayajñaḥ pravṛtto me jñānabrahmamanodbhavaḥ
14,025.014e prāṇastotro 'pānaśastraḥ sarvatyāgasudakṣiṇaḥ
14,025.015a karmānumantā brahmā me kartādhvaryuḥ kṛtastutiḥ
14,025.015c kṛtapraśāstā tac chāstram apavargo 'sya dakṣiṇā
14,025.016a ṛcaś cāpy atra śaṃsanti nārāyaṇavido janāḥ
14,025.016c nārāyaṇāya devāya yad abadhnan paśūn purā
14,025.017a tatra sāmāni gāyanti tāni cāhur nidarśanam
14,025.017c devaṃ nārāyaṇaṃ bhīru sarvātmānaṃ nibodha me
14,026.001 brāhmaṇa uvāca
14,026.001a ekaḥ śāstā na dvitīyo 'sti śāstā; yathā niyukto 'smi tathā carāmi
14,026.001a*0061_01 yo hṛcchayas tam aham anubravīmi
14,026.001c hṛdy eṣa tiṣṭhan puruṣaḥ śāsti śāstā; tenaiva yuktaḥ pravaṇād ivodakam
14,026.002a eko gurur nāsti tato dvitīyo; yo hṛcchayas tam aham anubravīmi
14,026.002c tenānuśiṣṭā guruṇā sadaiva; parābhūtā dānavāḥ sarva eva
14,026.003a eko bandhur nāsti tato dvitīyo; yo hṛcchayas tam aham anubravīmi
14,026.003c tenānuśiṣṭā bāndhavā bandhumantaḥ; saptarṣayaḥ sapta divi prabhānti
14,026.004a ekaḥ śrotā nāsti tato dvitīyo; yo hṛcchayas tam aham anubravīmi
14,026.004c tasmin gurau guruvāsaṃ niruṣya; śakro gataḥ sarvalokāmaratvam
14,026.005a eko dveṣṭā nāsti tato dvitīyo; yo hṛcchayas tam aham anubravīmi
14,026.005c tenānuśiṣṭā guruṇā sadaiva; lokadviṣṭāḥ pannagāḥ sarva eva
14,026.006a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
14,026.006c prajāpatau pannagānāṃ devarṣīṇāṃ ca saṃvidam
14,026.007a devarṣayaś ca nāgāś ca asurāś ca prajāpatim
14,026.007c paryapṛcchann upāsīnāḥ śreyo naḥ procyatām iti
14,026.008a teṣāṃ provāca bhagavāñ śreyaḥ samanupṛcchatām
14,026.008c om ity ekākṣaraṃ brahma te śrutvā prādravan diśaḥ
14,026.009a teṣāṃ prādravamāṇānām upadeśārtham ātmanaḥ
14,026.009c sarpāṇāṃ daśane bhāvaḥ pravṛttaḥ pūrvam eva tu
14,026.010a asurāṇāṃ pravṛttas tu dambhabhāvaḥ svabhāvajaḥ
14,026.010c dānaṃ devā vyavasitā damam eva maharṣayaḥ
14,026.011a ekaṃ śāstāram āsādya śabdenaikena saṃskṛtāḥ
14,026.011c nānā vyavasitāḥ sarve sarpadevarṣidānavāḥ
14,026.012a śṛṇoty ayaṃ procyamānaṃ gṛhṇāti ca yathātatham
14,026.012c pṛcchatas tāvato bhūyo gurur anyo 'numanyate
14,026.013a tasya cānumate karma tataḥ paścāt pravartate
14,026.013c gurur boddhā ca śatruś ca dveṣṭā ca hṛdi saṃśritaḥ
14,026.014a pāpena vicaraṃl loke pāpacārī bhavaty ayam
14,026.014c śubhena vicaraṃl loke śubhacārī bhavaty uta
14,026.015a kāmacārī tu kāmena ya indriyasukhe rataḥ
14,026.015c vratavārī sadaivaiṣa ya indriyajaye rataḥ
14,026.016a apetavratakarmā tu kevalaṃ brahmaṇi śritaḥ
14,026.016c brahmabhūtaś caraṃl loke brahmacārī bhavaty ayam
14,026.017a brahmaiva samidhas tasya brahmāgnir brahmasaṃstaraḥ
14,026.017c āpo brahma gurur brahma sa brahmaṇi samāhitaḥ
14,026.018a etad etādṛśaṃ sūkṣmaṃ brahmacaryaṃ vidur budhāḥ
14,026.018c viditvā cānvapadyanta kṣetrajñenānudarśinaḥ
14,027.001 brāhmaṇa uvāca
14,027.001a saṃkalpadaṃśamaśakaṃ śokaharṣahimātapam
14,027.001c mohāndhakāratimiraṃ lobhavyālasarīsṛpam
14,027.002a viṣayaikātyayādhvānaṃ kāmakrodhavirodhakam
14,027.002c tad atītya mahādurgaṃ praviṣṭo 'smi mahad vanam
14,027.003 brāhmaṇy uvāca
14,027.003a kva tad vanaṃ mahāprājña ke vṛkṣāḥ saritaś ca kāḥ
14,027.003c girayaḥ parvatāś caiva kiyaty adhvani tad vanam
14,027.004 brāhmaṇa uvāca
14,027.004a na tad asti pṛthagbhāve kiṃ cid anyat tataḥ samam
14,027.004c na tad asty apṛthagbhāve kiṃ cid dūrataraṃ tataḥ
14,027.005a tasmād dhrasvataraṃ nāsti na tato 'sti bṛhattaram
14,027.005c nāsti tasmād duḥkhataraṃ nāsty anyat tatsamaṃ sukham
14,027.006a na tat praviśya śocanti na prahṛṣyanti ca dvijāḥ
14,027.006c na ca bibhyati keṣāṃ cit tebhyo bibhyati ke ca na
14,027.007a tasmin vane sapta mahādrumāś ca; phalāni saptātithayaś ca sapta
14,027.007c saptāśramāḥ sapta samādhayaś ca; dīkṣāś ca saptaitad araṇyarūpam
14,027.008a pañcavarṇāni divyāni puṣpāṇi ca phalāni ca
14,027.008c sṛjantaḥ pādapās tatra vyāpya tiṣṭhanti tad vanam
14,027.009a suvarṇāni dvivarṇāni puṣpāṇi ca phalāni ca
14,027.009c sṛjantaḥ pādapās tatra vyāpya tiṣṭhanti tad vanam
14,027.010a caturvarṇāni divyāni puṣpāṇi ca phalāni ca
14,027.010c sṛjantaḥ pādapās tatra vyāpya tiṣṭhanti tad vanam
14,027.011a śaṃkarāṇi trivarṇāni puṣpāṇi ca phalāni ca
14,027.011c sṛjantaḥ pādapās tatra vyāpya tiṣṭhanti tad vanam
14,027.012a surabhīṇy ekavarṇāni puṣpāṇi ca phalāni ca
14,027.012c sṛjantaḥ pādapās tatra vyāpya tiṣṭhanti tad vanam
14,027.013a bahūny avyaktavarṇāni puṣpāṇi ca phalāni ca
14,027.013c visṛjantau mahāvṛkṣau tad vanaṃ vyāpya tiṣṭhataḥ
14,027.013d*0062_01 visṛjanto mahāvṛkṣā vyāpya tiṣṭhanti tad vanam
14,027.014a eko hy agniḥ sumanā brāhmaṇo 'tra; pañcendriyāṇi samidhaś cātra santi
14,027.014c tebhyo mokṣāḥ sapta bhavanti dīkṣā; guṇāḥ phalāny atithayaḥ phalāśāḥ
14,027.015a ātithyaṃ pratigṛhṇanti tatra sapta maharṣayaḥ
14,027.015c arciteṣu pralīneṣu teṣv anyad rocate vanam
14,027.016a pratijñāvṛkṣam aphalaṃ śānticchāyāsamanvitam
14,027.016c jñānāśrayaṃ tṛptitoyam antaḥkṣetrajñabhāskaram
14,027.017a ye 'dhigacchanti tat santas teṣāṃ nāsti bhayaṃ punaḥ
14,027.017c ūrdhvaṃ cāvāk ca tiryak ca tasya nānto 'dhigamyate
14,027.018a sapta striyas tatra vasanti sadyo; avāṅmukhā bhānumatyo janitryaḥ
14,027.018c ūrdhvaṃ rasānāṃ dadate prajābhyaḥ; sarvān yathā sarvam anityatāṃ ca
14,027.019a tatraiva pratitiṣṭhanti punas tatrodayanti ca
14,027.019c sapta saptarṣayaḥ siddhā vasiṣṭhapramukhāḥ saha
14,027.020a yaśo varco bhagaś caiva vijayaḥ siddhitejasī
14,027.020c evam evānuvartante sapta jyotīṃṣi bhāskaram
14,027.021a girayaḥ parvatāś caiva santi tatra samāsataḥ
14,027.021c nadyaś ca sarito vāri vahantyo brahmasaṃbhavam
14,027.022a nadīnāṃ saṃgamas tatra vaitānaḥ samupahvare
14,027.022c svātmatṛptā yato yānti sākṣād dāntāḥ pitāmaham
14,027.023a kṛśāśāḥ suvratāśāś ca tapasā dagdhakilbiṣāḥ
14,027.023c ātmany ātmānam āveśya brahmāṇaṃ samupāsate
14,027.024a ṛcam apy atra śaṃsanti vidyāraṇyavido janāḥ
14,027.024c tad araṇyam abhipretya yathādhīram ajāyata
14,027.025a etad etādṛśaṃ divyam araṇyaṃ brāhmaṇā viduḥ
14,027.025c viditvā cānvatiṣṭhanta kṣetrajñenānudarśitam
14,028.001 brāhmaṇa uvāca
14,028.001a gandhān na jighrāmi rasān na vedmi; rūpaṃ na paśyāmi na ca spṛśāmi
14,028.001c na cāpi śabdān vividhāñ śṛṇomi; na cāpi saṃkalpam upaimi kiṃ cit
14,028.002a arthān iṣṭān kāmayate svabhāvaḥ; sarvān dveṣyān pradviṣate svabhāvaḥ
14,028.002c kāmadveṣāv udbhavataḥ svabhāvāt; prāṇāpānau jantudehān niveśya
14,028.003a tebhyaś cānyāṃs teṣv anityāṃś ca bhāvān; bhūtātmānaṃ lakṣayeyaṃ śarīre
14,028.003c tasmiṃs tiṣṭhan nāsmi śakyaḥ kathaṃ cit; kāmakrodhābhyāṃ jarayā mṛtyunā ca
14,028.004a akāmayānasya ca sarvakāmān; avidviṣāṇasya ca sarvadoṣān
14,028.004c na me svabhāveṣu bhavanti lepās; toyasya bindor iva puṣkareṣu
14,028.004c*0063_01 naujaṃ tu dehāni tathā sametya (sic)
14,028.005a nityasya caitasya bhavanti nityā; nirīkṣamāṇasya bahūn svabhāvān
14,028.005c na sajjate karmasu bhogajālaṃ; divīva sūryasya mayūkhajālam
14,028.006a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
14,028.006c adhvaryuyatisaṃvādaṃ taṃ nibodha yaśasvini
14,028.007a prokṣyamāṇaṃ paśuṃ dṛṣṭvā yajñakarmaṇy athābravīt
14,028.007c yatir adhvaryum āsīno hiṃseyam iti kutsayan
14,028.008a tam adhvaryuḥ pratyuvāca nāyaṃ chāgo vinaśyati
14,028.008c śreyasā yokṣyate jantur yadi śrutir iyaṃ tathā
14,028.009a yo hy asya pārthivo bhāgaḥ pṛthivīṃ sa gamiṣyati
14,028.009c yad asya vārijaṃ kiṃ cid apas tat pratipadyate
14,028.010a sūryaṃ cakṣur diśaḥ śrotre prāṇo 'sya divam eva ca
14,028.010c āgame vartamānasya na me doṣo 'sti kaś cana
14,028.011 yatir uvāca
14,028.011a prāṇair viyoge chāgasya yadi śreyaḥ prapaśyasi
14,028.011c chāgārthe vartate yajño bhavataḥ kiṃ prayojanam
14,028.012a anu tvā manyatāṃ mātā pitā bhrātā sakhāpi ca
14,028.012c mantrayasvainam unnīya paravantaṃ viśeṣataḥ
14,028.013a ya evam anumanyeraṃs tān bhavān praṣṭum arhati
14,028.013c teṣām anumataṃ śrutvā śakyā kartuṃ vicāraṇā
14,028.014a prāṇā apy asya chāgasya prāpitās te svayoniṣu
14,028.014c śarīraṃ kevalaṃ śiṣṭaṃ niśceṣṭam iti me matiḥ
14,028.015a indhanasya tu tulyena śarīreṇa vicetasā
14,028.015c hiṃsā nirveṣṭukāmānām indhanaṃ paśusaṃjñitam
14,028.016a ahiṃsā sarvadharmāṇām iti vṛddhānuśāsanam
14,028.016c yad ahiṃsraṃ bhavet karma tat kāryam iti vidmahe
14,028.017a ahiṃseti pratijñeyaṃ yadi vakṣyāmy ataḥ param
14,028.017c śakyaṃ bahuvidhaṃ vaktuṃ bhavataḥ kāryadūṣaṇam
14,028.018a ahiṃsā sarvabhūtānāṃ nityam asmāsu rocate
14,028.018c pratyakṣataḥ sādhayāmo na parokṣam upāsmahe
14,028.019 adhvaryur uvāca
14,028.019a bhūmer gandhaguṇān bhuṅkṣe pibasy āpomayān rasān
14,028.019c jyotiṣāṃ paśyase rūpaṃ spṛśasy anilajān guṇān
14,028.020a śṛṇoṣy ākāśajaṃ śabdaṃ manasā manyase matim
14,028.020c sarvāṇy etāni bhūtāni prāṇā iti ca manyase
14,028.021a prāṇādāne ca nityo 'si hiṃsāyāṃ vartate bhavān
14,028.021c nāsti ceṣṭā vinā hiṃsāṃ kiṃ vā tvaṃ manyase dvija
14,028.022 yatir uvāca
14,028.022a akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva dvaidhībhāvo 'yam ātmanaḥ
14,028.022c akṣaraṃ tatra sadbhāvaḥ svabhāvaḥ kṣara ucyate
14,028.023a prāṇo jihvā manaḥ sattvaṃ svabhāvo rajasā saha
14,028.023c bhāvair etair vimuktasya nirdvaṃdvasya nirāśiṣaḥ
14,028.024a samasya sarvabhūteṣu nirmamasya jitātmanaḥ
14,028.024c samantāt parimuktasya na bhayaṃ vidyate kva cit
14,028.025 adhvaryur uvāca
14,028.025a sadbhir eveha saṃvāsaḥ kāryo matimatāṃ vara
14,028.025c bhavato hi mataṃ śrutvā pratibhāti matir mama
14,028.026a bhagavan bhagavadbuddhyā pratibuddho bravīmy aham
14,028.026c mataṃ mantuṃ kratuṃ kartuṃ nāparādho 'sti me dvija
14,028.027 brāhmaṇa uvāca
14,028.027a upapattyā yatis tūṣṇīṃ vartamānas tataḥ param
14,028.027c adhvaryur api nirmohaḥ pracacāra mahāmakhe
14,028.028a evam etādṛśaṃ mokṣaṃ susūkṣmaṃ brāhmaṇā viduḥ
14,028.028c viditvā cānutiṣṭhanti kṣetrajñenānudarśinā
14,029.001 brāhmaṇa uvāca
14,029.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
14,029.001c kārtavīryasya saṃvādaṃ samudrasya ca bhāmini
14,029.002a kārtavīryārjuno nāma rājā bāhusahasravān
14,029.002c yena sāgaraparyantā dhanuṣā nirjitā mahī
14,029.003a sa kadā cit samudrānte vicaran baladarpitaḥ
14,029.003c avākirac charaśataiḥ samudram iti naḥ śrutam
14,029.004a taṃ samudro namaskṛtya kṛtāñjalir uvāca ha
14,029.004c mā muñca vīra nārācān brūhi kiṃ karavāṇi te
14,029.005a madāśrayāṇi bhūtāni tvadvisṛṣṭair maheṣubhiḥ
14,029.005c vadhyante rājaśārdūla tebhyo dehy abhayaṃ vibho
14,029.006 arjuna uvāca
14,029.006a matsamo yadi saṃgrāme śarāsanadharaḥ kva cit
14,029.006c vidyate taṃ mamācakṣva yaḥ samāsīta māṃ mṛdhe
14,029.007 samudra uvāca
14,029.007a maharṣir jamadagnis te yadi rājan pariśrutaḥ
14,029.007c tasya putras tavātithyaṃ yathāvat kartum arhati
14,029.008a tataḥ sa rājā prayayau krodhena mahatā vṛtaḥ
14,029.008c sa tam āśramam āgamya rāmam evānvapadyata
14,029.009a sa rāmapratikūlāni cakāra saha bandhubhiḥ
14,029.009c āyāsaṃ janayām āsa rāmasya ca mahātmanaḥ
14,029.010a tatas tejaḥ prajajvāla rāmasyāmitatejasaḥ
14,029.010c pradahad ripusainyāni tadā kamalalocane
14,029.011a tataḥ paraśum ādāya sa taṃ bāhusahasriṇam
14,029.011c ciccheda sahasā rāmo bāhuśākham iva drumam
14,029.012a taṃ hataṃ patitaṃ dṛṣṭvā sametāḥ sarvabāndhavāḥ
14,029.012c asīn ādāya śaktīś ca bhārgavaṃ paryavārayan
14,029.013a rāmo 'pi dhanur ādāya ratham āruhya satvaraḥ
14,029.013c visṛjañ śaravarṣāṇi vyadhamat pārthivaṃ balam
14,029.014a tatas tu kṣatriyāḥ ke cij jamadagniṃ nihatya ca
14,029.014c viviśur giridurgāṇi mṛgāḥ siṃhārditā iva
14,029.015a teṣāṃ svavihitaṃ karma tadbhayān nānutiṣṭhatām
14,029.015c prajā vṛṣalatāṃ prāptā brāhmaṇānām adarśanāt
14,029.016a ta ete dramiḍāḥ kāśāḥ puṇḍrāś ca śabaraiḥ saha
14,029.016c vṛṣalatvaṃ parigatā vyutthānāt kṣatradharmataḥ
14,029.017a tatas tu hatavīrāsu kṣatriyāsu punaḥ punaḥ
14,029.017c dvijair utpāditaṃ kṣatraṃ jāmadagnyo nyakṛntata
14,029.018a ekaviṃśatimedhānte rāmaṃ vāg aśarīriṇī
14,029.018c divyā provāca madhurā sarvalokapariśrutā
14,029.019a rāma rāma nivartasva kaṃ guṇaṃ tāta paśyasi
14,029.019c kṣatrabandhūn imān prāṇair viprayojya punaḥ punaḥ
14,029.020a tathaiva taṃ mahātmānam ṛcīkapramukhās tadā
14,029.020c pitāmahā mahābhāga nivartasvety athābruvan
14,029.021a pitur vadham amṛṣyaṃs tu rāmaḥ provāca tān ṛṣīn
14,029.021c nārhantīha bhavanto māṃ nivārayitum ity uta
14,029.022 pitara ūcuḥ
14,029.022a nārhase kṣatrabandhūṃs tvaṃ nihantuṃ jayatāṃ vara
14,029.022c na hi yuktaṃ tvayā hantuṃ brāhmaṇena satā nṛpān
14,030.001 pitara ūcuḥ
14,030.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
14,030.001c śrutvā ca tat tathā kāryaṃ bhavatā dvijasattama
14,030.002a alarko nāma rājarṣir abhavat sumahātapāḥ
14,030.002c dharmajñaḥ satyasaṃdhaś ca mahātmā sumahāvrataḥ
14,030.003a sa sāgarāntāṃ dhanuṣā vinirjitya mahīm imām
14,030.003c kṛtvā suduṣkaraṃ karma manaḥ sūkṣme samādadhe
14,030.004a sthitasya vṛkṣamūle 'tha tasya cintā babhūva ha
14,030.004c utsṛjya sumahad rājyaṃ sūkṣmaṃ prati mahāmate
14,030.005 alarka uvāca
14,030.005a manaso me balaṃ jātaṃ mano jitvā dhruvo jayaḥ
14,030.005c anyatra bāṇān asyāmi śatrubhiḥ parivāritaḥ
14,030.006a yad idaṃ cāpalān mūrteḥ sarvam etac cikīrṣati
14,030.006c manaḥ prati sutīkṣṇāgrān ahaṃ mokṣyāmi sāyakān
14,030.007 mana uvāca
14,030.007a neme bāṇās tariṣyanti mām alarka kathaṃ cana
14,030.007c tavaiva marma bhetsyanti bhinnamarmā mariṣyasi
14,030.008a anyān bāṇān samīkṣasva yais tvaṃ māṃ sūdayiṣyasi
14,030.008c tac chrutvā sa vicintyātha tato vacanam abravīt
14,030.008d*0064_01 indriyārtheṣu sarveṣu buddhis teṣv iha gṛdhyati
14,030.008d*0064_02 tasmād buddhiṃ prati śarān atimokṣyāmy ahaṃ śitān
14,030.009 alarka uvāca
14,030.009a āghrāya subahūn gandhāṃs tān eva pratigṛdhyati
14,030.009c tasmād ghrāṇaṃ prati śarān pratimokṣyāmy ahaṃ śitān
14,030.010 ghrāṇa uvāca
14,030.010a neme bāṇās tariṣyanti mām alarka kathaṃ cana
14,030.010c tavaiva marma bhetsyanti bhinnamarmā mariṣyasi
14,030.011a anyān bāṇān samīkṣasva yais tvaṃ māṃ sūdayiṣyasi
14,030.011c tac chrutvā sa vicintyātha tato vacanam abravīt
14,030.012 alarka uvāca
14,030.012a iyaṃ svādūn rasān bhuktvā tān eva pratigṛdhyati
14,030.012c tasmāj jihvāṃ prati śarān pratimokṣyāmy ahaṃ śitān
14,030.013 jihvovāca
14,030.013a neme bāṇās tariṣyanti mām alarka kathaṃ cana
14,030.013c tavaiva marma bhetsyanti bhinnamarmā mariṣyasi
14,030.014a anyān bāṇān samīkṣasva yais tvaṃ māṃ sūdayiṣyasi
14,030.014c tac chrutvā sa vicintyātha tato vacanam abravīt
14,030.015 alarka uvāca
14,030.015a spṛṣṭvā tvag vividhān sparśāṃs tān eva pratigṛdhyati
14,030.015c tasmāt tvacaṃ pāṭayiṣye vividhaiḥ kaṅkapatribhiḥ
14,030.016 tvag uvāca
14,030.016a neme bāṇās tariṣyanti mām alarka kathaṃ cana
14,030.016c tavaiva marma bhetsyanti bhinnamarmā mariṣyasi
14,030.017a anyān bāṇān samīkṣasva yais tvaṃ māṃ sūdayiṣyasi
14,030.017c tac chrutvā sa vicintyātha tato vacanam abravīt
14,030.018 alarka uvāca
14,030.018a śrutvā vai vividhāñ śabdāṃs tān eva pratigṛdhyati
14,030.018c tasmāc chrotraṃ prati śarān pratimokṣyāmy ahaṃ śitān
14,030.019 śrotra uvāca
14,030.019a neme bāṇās tariṣyanti mām alarka kathaṃ cana
14,030.019c tavaiva marma bhetsyanti tato hāsyasi jīvitam
14,030.020a anyān bāṇān samīkṣasva yais tvaṃ māṃ sūdayiṣyasi
14,030.020c tac chrutvā sa vicintyātha tato vacanam abravīt
14,030.021 alarka uvāca
14,030.021a dṛṣṭvā vai vividhān bhāvāṃs tān eva pratigṛdhyati
14,030.021c tasmāc cakṣuḥ prati śarān pratimokṣyāmy ahaṃ śitān
14,030.022 cakṣur uvāca
14,030.022a neme bāṇās tariṣyanti mām alarka kathaṃ cana
14,030.022c tavaiva marma bhetsyanti bhinnamarmā mariṣyasi
14,030.023a anyān bāṇān samīkṣasva yais tvaṃ māṃ sūdayiṣyasi
14,030.023c tac chrutvā sa vicintyātha tato vacanam abravīt
14,030.024 alarka uvāca
14,030.024a iyaṃ niṣṭhā bahuvidhā prajñayā tv adhyavasyati
14,030.024c tasmād buddhiṃ prati śarān pratimokṣyāmy ahaṃ śitān
14,030.025 buddhir uvāca
14,030.025a neme bāṇās tariṣyanti mām alarka kathaṃ cana
14,030.025c tavaiva marma bhetsyanti bhinnamarmā mariṣyasi
14,030.025d*0065_01 anyān bāṇān samīkṣasva yais tvaṃ māṃ sūdayiṣyasi
14,030.026 pitara ūcuḥ
14,030.026a tato 'larkas tapo ghoram āsthāyātha suduṣkaram
14,030.026c nādhyagacchat paraṃ śaktyā bāṇam eteṣu saptasu
14,030.026e susamāhitacetās tu tato 'cintayata prabhuḥ
14,030.027a sa vicintya ciraṃ kālam alarko dvijasattama
14,030.027c nādhyagacchat paraṃ śreyo yogān matimatāṃ varaḥ
14,030.028a sa ekāgraṃ manaḥ kṛtvā niścalo yogam āsthitaḥ
14,030.028c indriyāṇi jaghānāśu bāṇenaikena vīryavān
14,030.028e yogenātmānam āviśya saṃsiddhiṃ paramāṃ yayau
14,030.029a vismitaś cāpi rājarṣir imāṃ gāthāṃ jagāda ha
14,030.029c aho kaṣṭaṃ yad asmābhiḥ pūrvaṃ rājyam anuṣṭhitam
14,030.029d*0066_01 bhogatṛṣṇāsamāyuktaiḥ pūrvaṃ rājyam upāsitam
14,030.029e iti paścān mayā jñātaṃ yogān nāsti paraṃ sukham
14,030.030a iti tvam api jānīhi rāma mā kṣatriyāñ jahi
14,030.030c tapo ghoram upātiṣṭha tataḥ śreyo 'bhipatsyase
14,030.031 brāhmaṇa uvāca
14,030.031a ity uktaḥ sa tapo ghoraṃ jāmadagnyaḥ pitāmahaiḥ
14,030.031c āsthitaḥ sumahābhāgo yayau siddhiṃ ca durgamām
14,030.031d*0067_01 ity uktaḥ pitṛbhiḥ so 'tha tapo ghoraṃ samāsthitaḥ
14,030.031d*0067_02 jāmadagnyo mahābhāgaḥ siddhiṃ ca paramāṃ gataḥ
14,031.001 brāhmaṇa uvāca
14,031.001a trayo vai ripavo loke nava vai guṇataḥ smṛtāḥ
14,031.001c harṣaḥ stambho 'bhimānaś ca trayas te sāttvikā guṇāḥ
14,031.002a śokaḥ krodho 'tisaṃrambho rājasās te guṇāḥ smṛtāḥ
14,031.002c svapnas tandrī ca mohaś ca trayas te tāmasā guṇāḥ
14,031.003a etān nikṛtya dhṛtimān bāṇasaṃghair atandritaḥ
14,031.003c jetuṃ parān utsahate praśāntātmā jitendriyaḥ
14,031.004a atra gāthāḥ kīrtayanti purākalpavido janāḥ
14,031.004c ambarīṣeṇa yā gītā rājñā rājyaṃ praśāsatā
14,031.005a samudīrṇeṣu doṣeṣu vadhyamāneṣu sādhuṣu
14,031.005c jagrāha tarasā rājyam ambarīṣa iti śrutiḥ
14,031.006a sa nigṛhya mahādoṣān sādhūn samabhipūjya ca
14,031.006c jagāma mahatīṃ siddhiṃ gāthāṃ cemāṃ jagāda ha
14,031.007a bhūyiṣṭhaṃ me jitā doṣā nihatāḥ sarvaśatravaḥ
14,031.007c eko doṣo 'vaśiṣṭas tu vadhyaḥ sa na hato mayā
14,031.008a yena yukto jantur ayaṃ vaitṛṣṇyaṃ nādhigacchati
14,031.008c tṛṣṇārta iva nimnāni dhāvamāno na budhyate
14,031.009a akāryam api yeneha prayuktaḥ sevate naraḥ
14,031.009c taṃ lobham asibhis tīkṣṇair nikṛntantaṃ nikṛntata
14,031.010a lobhād dhi jāyate tṛṣṇā tataś cintā prasajyate
14,031.010c sa lipsamāno labhate bhūyiṣṭhaṃ rājasān guṇān
14,031.010d*0068_01 tad avāptau tu labhate bhūyiṣṭhaṃ tāmasān guṇān
14,031.010d*0069_01 etair doṣaiḥ punar dehī badhyamānaḥ punaḥ punaḥ
14,031.010d*0069_02 bhuktvā vai rājasān bhogāñ jāyate karma cehate
14,031.011a sa tair guṇaiḥ saṃhatadehabandhanaḥ; punaḥ punar jāyati karma cehate
14,031.011c janmakṣaye bhinnavikīrṇadehaḥ; punar mṛtyuṃ gacchati janmani sve
14,031.012a tasmād enaṃ samyag avekṣya lobhaṃ; nigṛhya dhṛtyātmani rājyam icchet
14,031.012c etad rājyaṃ nānyad astīti vidyād; yas tv atra rājā vijito mamaikaḥ
14,031.013a iti rājñāmbarīṣeṇa gāthā gītā yaśasvinā
14,031.013c ādhirājyaṃ puraskṛtya lobham ekaṃ nikṛntatā
14,032.001 brāhmaṇa uvāca
14,032.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
14,032.001c brāhmaṇasya ca saṃvādaṃ janakasya ca bhāmini
14,032.002a brāhmaṇaṃ janako rājā sannaṃ kasmiṃś cid āgame
14,032.002c viṣaye me na vastavyam iti śiṣṭyartham abravīt
14,032.003a ity uktaḥ pratyuvācātha brāhmaṇo rājasattamam
14,032.003c ācakṣva viṣayaṃ rājan yāvāṃs tava vaśe sthitaḥ
14,032.004a so 'nyasya viṣaye rājño vastum icchāmy ahaṃ vibho
14,032.004c vacas te kartum icchāmi yathāśāstraṃ mahīpate
14,032.005a ity uktaḥ sa tadā rājā brāhmaṇena yaśasvinā
14,032.005c muhur uṣṇaṃ ca niḥśvasya na sa taṃ pratyabhāṣata
14,032.006a tam āsīnaṃ dhyāyamānaṃ rājānam amitaujasam
14,032.006c kaśmalaṃ sahasāgacchad bhānumantam iva grahaḥ
14,032.007a samāśvāsya tato rājā vyapete kaśmale tadā
14,032.007c tato muhūrtād iva taṃ brāhmaṇaṃ vākyam abravīt
14,032.008a pitṛpaitāmahe rājye vaśye janapade sati
14,032.008c viṣayaṃ nādhigacchāmi vicinvan pṛthivīm imām
14,032.009a nādhyagacchaṃ yadā pṛthvyāṃ mithilā mārgitā mayā
14,032.009c nādhyagacchaṃ yadā tasyāṃ svaprajā mārgitā mayā
14,032.010a nādhyagacchaṃ yadā tāsu tadā me kaśmalo 'bhavat
14,032.010c tato me kaśmalasyānte matiḥ punar upasthitā
14,032.011a tayā na viṣayaṃ manye sarvo vā viṣayo mama
14,032.011c ātmāpi cāyaṃ na mama sarvā vā pṛthivī mama
14,032.011d*0070_01 yathā mama tathānyeṣām iti manye dvijottama
14,032.011e uṣyatāṃ yāvad utsāho bhujyatāṃ yāvad iṣyate
14,032.012a pitṛpaitāmahe rājye vaśye janapade sati
14,032.012c brūhi kāṃ buddhim āsthāya mamatvaṃ varjitaṃ tvayā
14,032.013a kāṃ vā buddhiṃ viniścitya sarvo vai viṣayas tava
14,032.013c nāvaiṣi viṣayaṃ yena sarvo vā viṣayas tava
14,032.014 janaka uvāca
14,032.014a antavanta ihārambhā viditāḥ sarvakarmasu
14,032.014c nādhyagaccham ahaṃ yasmān mamedam iti yad bhavet
14,032.015a kasyedam iti kasya svam iti vedavacas tathā
14,032.015c nādhyagaccham ahaṃ buddhyā mamedam iti yad bhavet
14,032.016a etāṃ buddhiṃ viniścitya mamatvaṃ varjitaṃ mayā
14,032.016c śṛṇu buddhiṃ tu yāṃ jñātvā sarvatra viṣayo mama
14,032.017a nāham ātmārtham icchāmi gandhān ghrāṇagatān api
14,032.017c tasmān me nirjitā bhūmir vaśe tiṣṭhati nityadā
14,032.018a nāham ātmārtham icchāmi rasān āsye 'pi vartataḥ
14,032.018c āpo me nirjitās tasmād vaśe tiṣṭhanti nityadā
14,032.019a nāham ātmārtham icchāmi rūpaṃ jyotiś ca cakṣuṣā
14,032.019c tasmān me nirjitaṃ jyotir vaśe tiṣṭhati nityadā
14,032.020a nāham ātmārtham icchāmi sparśāṃs tvaci gatāś ca ye
14,032.020c tasmān me nirjito vāyur vaśe tiṣṭhati nityadā
14,032.021a nāham ātmārtham icchāmi śabdāñ śrotragatān api
14,032.021c tasmān me nirjitāḥ śabdā vaśe tiṣṭhanti nityadā
14,032.022a nāham ātmārtham icchāmi mano nityaṃ manontare
14,032.022c mano me nirjitaṃ tasmād vaśe tiṣṭhati nityadā
14,032.023a devebhyaś ca pitṛbhyaś ca bhūtebhyo 'tithibhiḥ saha
14,032.023c ityarthaṃ sarva eveme samārambhā bhavanti vai
14,032.024a tataḥ prahasya janakaṃ brāhmaṇaḥ punar abravīt
14,032.024c tvajjijñāsārtham adyeha viddhi māṃ dharmam āgatam
14,032.025a tvam asya brahmanābhasya buddhyārasyānivartinaḥ
14,032.025c sattvaneminiruddhasya cakrasyaikaḥ pravartakaḥ
14,033.001 brāhmaṇa uvāca
14,033.001a nāhaṃ tathā bhīru carāmi loke; tathā tvaṃ māṃ tarkayase svabuddhyā
14,033.001c vipro 'smi mukto 'smi vanecaro 'smi; gṛhasthadharmā brahmacārī tathāsmi
14,033.002a nāham asmi yathā māṃ tvaṃ paśyase cakṣuṣā śubhe
14,033.002c mayā vyāptam idaṃ sarvaṃ yat kiṃ cij jagatīgatam
14,033.003a ye ke cij jantavo loke jaṅgamāḥ sthāvarāś ca ha
14,033.003c teṣāṃ mām antakaṃ viddhi dārūṇām iva pāvakam
14,033.004a rājyaṃ pṛthivyāṃ sarvasyām atha vāpi triviṣṭape
14,033.004c tathā buddhir iyaṃ vetti buddhir eva dhanaṃ mama
14,033.005a ekaḥ panthā brāhmaṇānāṃ yena gacchanti tadvidaḥ
14,033.005c gṛheṣu vanavāseṣu guruvāseṣu bhikṣuṣu
14,033.005e liṅgair bahubhir avyagrair ekā buddhir upāsyate
14,033.006a nānāliṅgāśramasthānāṃ yeṣāṃ buddhiḥ śamātmikā
14,033.006c te bhāvam ekam āyānti saritaḥ sāgaraṃ yathā
14,033.007a buddhyāyaṃ gamyate mārgaḥ śarīreṇa na gamyate
14,033.007c ādyantavanti karmāṇi śarīraṃ karmabandhanam
14,033.008a tasmāt te subhage nāsti paralokakṛtaṃ bhayam
14,033.008c madbhāvabhāvaniratā mamaivātmānam eṣyasi
14,034.001 brāhmaṇy uvāca
14,034.001a nedam alpātmanā śakyaṃ vedituṃ nākṛtātmanā
14,034.001c bahu cālpaṃ ca saṃkṣiptaṃ viplutaṃ ca mataṃ mama
14,034.002a upāyaṃ tu mama brūhi yenaiṣā labhyate matiḥ
14,034.002c tan manye kāraṇatamaṃ yata eṣā pravartate
14,034.003 brāhmaṇa uvāca
14,034.003a araṇīṃ brāhmaṇīṃ viddhi gurur asyottarāraṇiḥ
14,034.003c tapaḥśrute 'bhimathnīto jñānāgnir jāyate tataḥ
14,034.004 brāhmaṇy uvāca
14,034.004a yad idaṃ brahmaṇo liṅgaṃ kṣetrajñam iti saṃjñitam
14,034.004c grahītuṃ yena tac chakyaṃ lakṣaṇaṃ tasya tat kva nu
14,034.005 brāhmaṇa uvāca
14,034.005a aliṅgo nirguṇaś caiva kāraṇaṃ nāsya vidyate
14,034.005c upāyam eva vakṣyāmi yena gṛhyeta vā na vā
14,034.006a samyag apy upadiṣṭaś ca bhramarair iva lakṣyate
14,034.006c karmabuddhir abuddhitvāj jñānaliṅgair ivāśritam
14,034.007a idaṃ kāryam idaṃ neti na mokṣeṣūpadiśyate
14,034.007c paśyataḥ śṛṇvato buddhir ātmano yeṣu jāyate
14,034.008a yāvanta iha śakyeraṃs tāvato 'ṃśān prakalpayet
14,034.008c vyaktān avyaktarūpāṃś ca śataśo 'tha sahasraśaḥ
14,034.009a sarvān nānātvayuktāṃś ca sarvān pratyakṣahetukān
14,034.009c yataḥ paraṃ na vidyeta tato 'bhyāse bhaviṣyati
14,034.010 vāsudeva uvāca
14,034.010a tatas tu tasyā brāhmaṇyā matiḥ kṣetrajñasaṃkṣaye
14,034.010c kṣetrajñād eva parataḥ kṣetrajño 'nyaḥ pravartate
14,034.011 arjuna uvāca
14,034.011a kva nu sā brāhmaṇī kṛṣṇa kva cāsau brāhmaṇarṣabhaḥ
14,034.011c yābhyāṃ siddhir iyaṃ prāptā tāv ubhau vada me 'cyuta
14,034.012 vāsudeva uvāca
14,034.012a mano me brāhmaṇaṃ viddhi buddhiṃ me viddhi brāhmaṇīm
14,034.012c kṣetrajña iti yaś coktaḥ so 'ham eva dhanaṃjaya
14,035.001 arjuna uvāca
14,035.001a brahma yat paramaṃ vedyaṃ tan me vyākhyātum arhasi
14,035.001c bhavato hi prasādena sūkṣme me ramate matiḥ
14,035.002 vāsudeva uvāca
14,035.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
14,035.002c saṃvādaṃ mokṣasaṃyuktaṃ śiṣyasya guruṇā saha
14,035.003a kaś cid brāhmaṇam āsīnam ācāryaṃ saṃśitavratam
14,035.003c śiṣyaḥ papraccha medhāvī kiṃ svic chreyaḥ paraṃtapa
14,035.004a bhagavantaṃ prapanno 'haṃ niḥśreyasaparāyaṇaḥ
14,035.004c yāce tvāṃ śirasā vipra yad brūyāṃ tad vicakṣva me
14,035.005a tam evaṃvādinaṃ pārtha śiṣyaṃ gurur uvāca ha
14,035.005c kathayasva pravakṣyāmi yatra te saṃśayo dvija
14,035.006a ity uktaḥ sa kuruśreṣṭha guruṇā guruvatsalaḥ
14,035.006c prāñjaliḥ paripapraccha yat tac chṛṇu mahāmate
14,035.007 śiṣya uvāca
14,035.007a kutaś cāhaṃ kutaś ca tvaṃ tat satyaṃ brūhi yat param
14,035.007c kuto jātāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
14,035.008a kena jīvanti bhūtāni teṣām āyuḥ kim ātmakam
14,035.008c kiṃ satyaṃ kiṃ tapo vipra ke guṇāḥ sadbhir īritāḥ
14,035.008e ke panthānaḥ śivāḥ santi kiṃ sukhaṃ kiṃ ca duṣkṛtam
14,035.009a etān me bhagavan praśnān yāthātathyena sattama
14,035.009c vaktum arhasi viprarṣe yathāvad iha tattvataḥ
14,035.009d*0071_01 tvad anyaḥ kaś ca na praśnān etān vaktum ihārhati
14,035.009d*0071_02 brūhi dharmavidāṃ śreṣṭha paraṃ kautūhalaṃ mama
14,035.009d*0071_03 mokṣadharmārthakuśalo bhavāṃl lokeṣu gīyate
14,035.009d*0071_04 sarvasaṃśayasaṃchettā tvad anyo na ca vidyate
14,035.009d*0071_05 saṃsārabhīravaś caiva mokṣakāmās tathā vayam
14,035.010 vāsudeva uvāca
14,035.010a tasmai saṃpratipannāya yathāvat paripṛcchate
14,035.010c śiṣyāya guṇayuktāya śāntāya guruvartine
14,035.010e chāyābhūtāya dāntāya yataye brahmacāriṇe
14,035.010e*0072_01 kulīnāya suśīlāya bhaktāya brahmavādine
14,035.011a tān praśnān abravīt pārtha medhāvī sa dhṛtavrataḥ
14,035.011c guruḥ kurukulaśreṣṭha samyak sarvān ariṃdama
14,035.012a brahmaproktam idaṃ dharmam ṛṣipravarasevitam
14,035.012c vedavidyāsamāvāpyaṃ tattvabhūtārthabhāvanam
14,035.012d@003_0001 jñānaṃ tv eva paraṃ vidmaḥ saṃnyāsaṃ tapa uttamam
14,035.012d@003_0002 yas tu veda nirābādhaṃ jñānatattvaṃ viniścayāt
14,035.012d@003_0003 sarvabhūtastham ātmānaṃ sa sarvagatir iṣyate
14,035.012d@003_0004 yo vidvān sahavāsaṃ ca vivāsaṃ caiva paśyati
14,035.012d@003_0005 tathaivaikatvanānātve sa duḥkhāt parimucyate
14,035.012d@003_0006 yo na kāmayate kiṃ cin na kiṃ cid abhimanyate
14,035.012d@003_0007 ihalokastha evaiṣa brahmabhūyāya kalpate
14,035.012d@003_0008 pradhānaguṇatattvajñaḥ sarvabhūtavidhānavit
14,035.012d@003_0009 nirmamo nirahaṃkāro mucyate nātra saṃśayaḥ
14,035.012d@003_0010 avyaktabījaprabhavo buddhiskandhamayo mahān
14,035.012d@003_0011 mahāhaṃkāraviṭapa indriyāṅkurakoṭaraḥ
14,035.012d@003_0012 mahābhūtaviśeṣaś ca viśeṣapratiśākhavān
14,035.012d@003_0013 sadāparṇaḥ sadāpuṣpaḥ sadāśubhaphalodayaḥ
14,035.012d@003_0014 ājīvaḥ sarvabhūtānāṃ brahmabījaḥ sanātanaḥ
14,035.012d@003_0015 etaj jñātvā ca tattvena jñānena parāmāsinā
14,035.012d@003_0016 chittvā cāmaratāṃ prāpya jahāti mṛtyujanmanī
14,035.013a bhūtabhavyabhaviṣyādidharmakāmārthaniścayam
14,035.013c siddhasaṃghaparijñātaṃ purākalpaṃ sanātanam
14,035.014a pravakṣye 'haṃ mahāprājña padam uttamam adya te
14,035.014c buddhvā yad iha saṃsiddhā bhavantīha manīṣiṇaḥ
14,035.015a upagamyarṣayaḥ pūrvaṃ jijñāsantaḥ parasparam
14,035.015c bṛhaspatibharadvājau gautamo bhārgavas tathā
14,035.016a vasiṣṭhaḥ kāśyapaś caiva viśvāmitro 'trir eva ca
14,035.016c mārgān sarvān parikramya pariśrāntāḥ svakarmabhiḥ
14,035.017a ṛṣim āṅgirasaṃ vṛddhaṃ puraskṛtya tu te dvijāḥ
14,035.017c dadṛśur brahmabhavane brahmāṇaṃ vītakalmaṣam
14,035.018a taṃ praṇamya mahātmānaṃ sukhāsīnaṃ maharṣayaḥ
14,035.018c papracchur vinayopetā niḥśreyasam idaṃ param
14,035.019a kathaṃ karma kriyāt sādhu kathaṃ mucyeta kilbiṣāt
14,035.019c ke no mārgāḥ śivāś ca syuḥ kiṃ satyaṃ kiṃ ca duṣkṛtam
14,035.020a kenobhau karmapanthānau mahattvaṃ kena vindati
14,035.020c pralayaṃ cāpavargaṃ ca bhūtānāṃ prabhavāpyayau
14,035.021a ity uktaḥ sa muniśreṣṭhair yad āha prapitāmahaḥ
14,035.021c tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi śṛṇu śiṣya yathāgamam
14,035.022 brahmovāca
14,035.022a satyād bhūtāni jātāni sthāvarāṇi carāṇi ca
14,035.022c tapasā tāni jīvanti iti tad vitta suvratāḥ
14,035.023a svāṃ yoniṃ punar āgamya vartante svena karmaṇā
14,035.023c satyaṃ hi guṇasaṃyuktaṃ niyataṃ pañcalakṣaṇam
14,035.024a brahma satyaṃ tapaḥ satyaṃ satyaṃ caiva prajāpatiḥ
14,035.024c satyād bhūtāni jātāni bhūtaṃ satyamayaṃ mahat
14,035.025a tasmāt satyāśrayā viprā nityaṃ yogaparāyaṇāḥ
14,035.025c atītakrodhasaṃtāpā niyatā dharmasetavaḥ
14,035.026a anyonyaniyatān vaidyān dharmasetupravartakān
14,035.026c tān ahaṃ saṃpravakṣyāmi śāśvatān lokabhāvanān
14,035.027a cāturvidyaṃ tathā varṇāṃś caturaś cāśramān pṛthak
14,035.027c dharmam ekaṃ catuṣpādaṃ nityam āhur manīṣiṇaḥ
14,035.028a panthānaṃ vaḥ pravakṣyāmi śivaṃ kṣemakaraṃ dvijāḥ
14,035.028c niyataṃ brahmabhāvāya yātaṃ pūrvaṃ manīṣibhiḥ
14,035.029a gadatas taṃ mamādyeha panthānaṃ durvidaṃ param
14,035.029c nibodhata mahābhāgā nikhilena paraṃ padam
14,035.030a brahmacārikam evāhur āśramaṃ prathamaṃ padam
14,035.030c gārhasthyaṃ tu dvitīyaṃ syād vānaprastham ataḥ param
14,035.030e tataḥ paraṃ tu vijñeyam adhyātmaṃ paramaṃ padam
14,035.031a jyotir ākāśam ādityo vāyur indraḥ prajāpatiḥ
14,035.031c nopaiti yāvad adhyātmaṃ tāvad etān na paśyati
14,035.031e tasyopāyaṃ pravakṣyāmi purastāt taṃ nibodhata
14,035.032a phalamūlānilabhujāṃ munīnāṃ vasatāṃ vane
14,035.032c vānaprasthaṃ dvijātīnāṃ trayāṇām upadiśyate
14,035.033a sarveṣām eva varṇānāṃ gārhasthyaṃ tad vidhīyate
14,035.033c śraddhālakṣaṇam ity evaṃ dharmaṃ dhīrāḥ pracakṣate
14,035.033d*0073_01 naiṣṭhiko 'tha yatir vāpi vibhakto brahmacāriṇaḥ
14,035.034a ity ete devayānā vaḥ panthānaḥ parikīrtitāḥ
14,035.034c sadbhir adhyāsitā dhīraiḥ karmabhir dharmasetavaḥ
14,035.035a eteṣāṃ pṛthag adhyāste yo dharmaṃ saṃśitavrataḥ
14,035.035c kālāt paśyati bhūtānāṃ sadaiva prabhavāpyayau
14,035.036a atas tattvāni vakṣyāmi yāthātathyena hetunā
14,035.036c viṣayasthāni sarvāṇi vartamānāni bhāgaśaḥ
14,035.037a mahān ātmā tathāvyaktam ahaṃkāras tathaiva ca
14,035.037c indriyāṇi daśaikaṃ ca mahābhūtāni pañca ca
14,035.038a viśeṣāḥ pañcabhūtānām ity eṣā vaidikī śrutiḥ
14,035.038c caturviṃśatir eṣā vas tattvānāṃ saṃprakīrtitā
14,035.039a tattvānām atha yo veda sarveṣāṃ prabhavāpyayau
14,035.039c sa dhīraḥ sarvabhūteṣu na moham adhigacchati
14,035.040a tattvāni yo vedayate yathātathaṃ; guṇāṃś ca sarvān akhilāś ca devatāḥ
14,035.040c vidhūtapāpmā pravimucya bandhanaṃ; sa sarvalokān amalān samaśnute
14,036.001 brahmovāca
14,036.001a tad avyaktam anudriktaṃ sarvavyāpi dhruvaṃ sthiram
14,036.001c navadvāraṃ puraṃ vidyāt triguṇaṃ pañcadhātukam
14,036.002a ekādaśaparikṣepaṃ mano vyākaraṇātmakam
14,036.002c buddhisvāmikam ity etat param ekādaśaṃ bhavet
14,036.003a trīṇi srotāṃsi yāny asminn āpyāyante punaḥ punaḥ
14,036.003c praṇāḍyas tisra evaitāḥ pravartante guṇātmikāḥ
14,036.004a tamo rajas tathā sattvaṃ guṇān etān pracakṣate
14,036.004c anyonyamithunāḥ sarve tathānyonyānujīvinaḥ
14,036.005a anyonyāpāśrayāś caiva tathānyonyānuvartinaḥ
14,036.005c anyonyavyatiṣaktāś ca triguṇāḥ pañca dhātavaḥ
14,036.006a tamaso mithunaṃ sattvaṃ sattvasya mithunaṃ rajaḥ
14,036.006c rajasaś cāpi sattvaṃ syāt sattvasya mithunaṃ tamaḥ
14,036.007a niyamyate tamo yatra rajas tatra pravartate
14,036.007c niyamyate rajo yatra sattvaṃ tatra pravartate
14,036.008a naiśātmakaṃ tamo vidyāt triguṇaṃ mohasaṃjñitam
14,036.008c adharmalakṣaṇaṃ caiva niyataṃ pāpakarmasu
14,036.008d*0074_01 tāmasaṃ rūpam etat tu dṛśyate cāpi saṃgatam
14,036.009a pravṛttyātmakam evāhū rajaḥ paryāyakārakam
14,036.009c pravṛttaṃ sarvabhūteṣu dṛśyatotpattilakṣaṇam
14,036.010a prakāśaṃ sarvabhūteṣu lāghavaṃ śraddadhānatā
14,036.010c sāttvikaṃ rūpam evaṃ tu lāghavaṃ sādhusaṃmitam
14,036.011a eteṣāṃ guṇatattvaṃ hi vakṣyate hetvahetubhiḥ
14,036.011c samāsavyāsayuktāni tattvatas tāni vitta me
14,036.012a saṃmoho 'jñānam atyāgaḥ karmaṇām avinirṇayaḥ
14,036.012c svapnaḥ stambho bhayaṃ lobhaḥ śokaḥ sukṛtadūṣaṇam
14,036.013a asmṛtiś cāvipākaś ca nāstikyaṃ bhinnavṛttitā
14,036.013c nirviśeṣatvam andhatvaṃ jaghanyaguṇavṛttitā
14,036.014a akṛte kṛtamānitvam ajñāne jñānamānitā
14,036.014c amaitrī vikṛto bhāvo aśraddhā mūḍhabhāvanā
14,036.015a anārjavam asaṃjñatvaṃ karma pāpam acetanā
14,036.015c gurutvaṃ sannabhāvatvam asitatvam avāg gatiḥ
14,036.016a sarva ete guṇā viprās tāmasāḥ saṃprakīrtitāḥ
14,036.016c ye cānye niyatā bhāvā loke 'smin mohasaṃjñitāḥ
14,036.017a tatra tatra niyamyante sarve te tāmasā guṇāḥ
14,036.017c parivādakathā nityaṃ devabrāhmaṇavaidikāḥ
14,036.018a atyāgaś cābhimānaś ca moho manyus tathākṣamā
14,036.018c matsaraś caiva bhūteṣu tāmasaṃ vṛttam iṣyate
14,036.019a vṛthārambhāś ca ye ke cid vṛthādānāni yāni ca
14,036.019c vṛthābhakṣaṇam ity etat tāmasaṃ vṛttam iṣyate
14,036.020a ativādo 'titikṣā ca mātsaryam atimānitā
14,036.020c aśraddadhānatā caiva tāmasaṃ vṛttam iṣyate
14,036.021a evaṃvidhās tu ye ke cil loke 'smin pāpakarmiṇaḥ
14,036.021c manuṣyā bhinnamaryādāḥ sarve te tāmasā janāḥ
14,036.022a teṣāṃ yoniṃ pravakṣyāmi niyatāṃ pāpakarmaṇām
14,036.022c avāṅnirayabhāvāya tiryaṅnirayagāminaḥ
14,036.023a sthāvarāṇi ca bhūtāni paśavo vāhanāni ca
14,036.023c kravyādā dandaśūkāś ca kṛmikīṭavihaṃgamāḥ
14,036.024a aṇḍajā jantavo ye ca sarve cāpi catuṣpadāḥ
14,036.024c unmattā badhirā mūkā ye cānye pāparogiṇaḥ
14,036.025a magnās tamasi durvṛttāḥ svakarmakṛtalakṣaṇāḥ
14,036.025c avāksrotasa ity ete magnās tamasi tāmasāḥ
14,036.026a teṣām utkarṣam udrekaṃ vakṣyāmy aham ataḥ param
14,036.026c yathā te sukṛtāṃl lokāṃl labhante puṇyakarmiṇaḥ
14,036.027a anyathā pratipannās tu vivṛddhā ye ca karmasu
14,036.027c svakarmaniratānāṃ ca brāhmaṇānāṃ śubhaiṣiṇām
14,036.028a saṃskāreṇordhvam āyānti yatamānāḥ salokatām
14,036.028c svargaṃ gacchanti devānām ity eṣā vaidikī śrutiḥ
14,036.029a anyathā pratipannās tu vivṛddhāḥ sveṣu karmasu
14,036.029c punarāvṛttidharmāṇas te bhavantīha mānuṣāḥ
14,036.030a pāpayoniṃ samāpannāś caṇḍālā mūkacūcukāḥ
14,036.030c varṇān paryāyaśaś cāpi prāpnuvanty uttarottaram
14,036.031a śūdrayonim atikramya ye cānye tāmasā guṇāḥ
14,036.031c srotomadhye samāgamya vartante tāmase guṇe
14,036.032a abhiṣaṅgas tu kāmeṣu mahāmoha iti smṛtaḥ
14,036.032c ṛṣayo munayo devā muhyanty atra sukhepsavaḥ
14,036.033a tamo moho mahāmohas tāmisraḥ krodhasaṃjñitaḥ
14,036.033c maraṇaṃ tv andhatāmisraṃ tāmisraṃ krodha ucyate
14,036.034a bhāvato guṇataś caiva yonitaś caiva tattvataḥ
14,036.034c sarvam etat tamo viprāḥ kīrtitaṃ vo yathāvidhi
14,036.035a ko nv etad budhyate sādhu ko nv etat sādhu paśyati
14,036.035c atattve tattvadarśī yas tamasas tattvalakṣaṇam
14,036.036a tamoguṇā vo bahudhā prakīrtitā; yathāvad uktaṃ ca tamaḥ parāvaram
14,036.036c naro hi yo veda guṇān imān sadā; sa tāmasaiḥ sarvaguṇaiḥ pramucyate
14,037.001 brahmovāca
14,037.001a rajo 'haṃ vaḥ pravakṣyāmi yāthātathyena sattamāḥ
14,037.001c nibodhata mahābhāgā guṇavṛttaṃ ca sarvaśaḥ
14,037.002a saṃghāto rūpam āyāsaḥ sukhaduḥkhe himātapau
14,037.002c aiśvaryaṃ vigrahaḥ saṃdhir hetuvādo 'ratiḥ kṣamā
14,037.003a balaṃ śauryaṃ mado roṣo vyāyāmakalahāv api
14,037.003c īrṣyepsā paiśunaṃ yuddhaṃ mamatvaṃ paripālanam
14,037.004a vadhabandhaparikleśāḥ krayo vikraya eva ca
14,037.004c nikṛnta chindhi bhindhīti paramarmāvakartanam
14,037.005a ugraṃ dāruṇam ākrośaḥ paravittānuśāsanam
14,037.005c lokacintā vicintā ca matsaraḥ paribhāṣaṇam
14,037.006a mṛṣāvādo mṛṣādānaṃ vikalpaḥ paribhāṣaṇam
14,037.006c nindā stutiḥ praśaṃsā ca pratāpaḥ paritarpaṇam
14,037.007a paricaryā ca śuśrūṣā sevā tṛṣṇā vyapāśrayaḥ
14,037.007c vyūho 'nayaḥ pramādaś ca paritāpaḥ parigrahaḥ
14,037.008a saṃskārā ye ca loke 'smin pravartante pṛthak pṛthak
14,037.008c nṛṣu nārīṣu bhūteṣu dravyeṣu śaraṇeṣu ca
14,037.009a saṃtāpo 'pratyayaś caiva vratāni niyamāś ca ye
14,037.009c pradānam āśīryuktaṃ ca satataṃ me bhavatv iti
14,037.009d*0075_01 āśīryuktāni karmāṇi paurtāni vividhāni ca
14,037.010a svadhākāro namaskāraḥ svāhākāro vaṣaṭkriyā
14,037.010c yājanādhyāpane cobhe tathaivāhuḥ parigraham
14,037.010d*0076_01 dānaṃ pratigrahaś caiva prāyaścittāni maṅgalam
14,037.011a idaṃ me syād idaṃ me syāt sneho guṇasamudbhavaḥ
14,037.011c abhidrohas tathā māyā nikṛtir māna eva ca
14,037.012a stainyaṃ hiṃsā parīvādaḥ paritāpaḥ prajāgaraḥ
14,037.012c stambho dambho 'tha rāgaś ca bhaktiḥ prītiḥ pramodanam
14,037.013a dyūtaṃ ca janavādaś ca saṃbandhāḥ strīkṛtāś ca ye
14,037.013c nṛttavāditragītāni prasaṅgā ye ca ke cana
14,037.013e sarva ete guṇā viprā rājasāḥ saṃprakīrtitāḥ
14,037.014a bhūtabhavyabhaviṣyāṇāṃ bhāvānāṃ bhuvi bhāvanāḥ
14,037.014c trivarganiratā nityaṃ dharmo 'rthaḥ kāma ity api
14,037.015a kāmavṛttāḥ pramodante sarvakāmasamṛddhibhiḥ
14,037.015c arvāksrotasa ity ete taijasā rajasāvṛtāḥ
14,037.016a asmiṃl loke pramodante jāyamānāḥ punaḥ punaḥ
14,037.016c pretyabhāvikam īhanta iha laukikam eva ca
14,037.016d*0077_01 pretyabhāvakarīṃ siddhim īhante rājasā janāḥ
14,037.016e dadati pratigṛhṇanti japanty atha ca juhvati
14,037.017a rajoguṇā vo bahudhānukīrtitā; yathāvad uktaṃ guṇavṛttam eva ca
14,037.017c naro hi yo veda guṇān imān sadā; sa rājasaiḥ sarvaguṇair vimucyate
14,038.001 brahmovāca
14,038.001a ataḥ paraṃ pravakṣyāmi tṛtīyaṃ guṇam uttamam
14,038.001c sarvabhūtahitaṃ loke satāṃ dharmam aninditam
14,038.002a ānandaḥ prītir udrekaḥ prākāśyaṃ sukham eva ca
14,038.002c akārpaṇyam asaṃrambhaḥ saṃtoṣaḥ śraddadhānatā
14,038.003a kṣamā dhṛtir ahiṃsā ca samatā satyam ārjavam
14,038.003c akrodhaś cānasūyā ca śaucaṃ dākṣyaṃ parākramaḥ
14,038.004a mudhā jñānaṃ mudhā vṛttaṃ mudhā sevā mudhā śramaḥ
14,038.004c evaṃ yo yuktadharmaḥ syāt so 'mutrānantyam aśnute
14,038.005a nirmamo nirahaṃkāro nirāśīḥ sarvataḥ samaḥ
14,038.005c akāmahata ity eṣa satāṃ dharmaḥ sanātanaḥ
14,038.006a viśrambho hrīs titikṣā ca tyāgaḥ śaucam atandritā
14,038.006c ānṛśaṃsyam asaṃmoho dayā bhūteṣv apaiśunam
14,038.007a harṣas tuṣṭir vismayaś ca vinayaḥ sādhuvṛttatā
14,038.007c śāntikarma viśuddhiś ca śubhā buddhir vimocanam
14,038.008a upekṣā brahmacaryaṃ ca parityāgaś ca sarvaśaḥ
14,038.008c nirmamatvam anāśīstvam aparikrītadharmatā
14,038.009a mudhā dānaṃ mudhā yajño mudhādhītaṃ mudhā vratam
14,038.009c mudhā pratigrahaś caiva mudhā dharmo mudhā tapaḥ
14,038.010a evaṃvṛttās tu ye ke cil loke 'smin sattvasaṃśrayāḥ
14,038.010c brāhmaṇā brahmayonisthās te dhīrāḥ sādhudarśinaḥ
14,038.011a hitvā sarvāṇi pāpāni niḥśokā hy ajarāmarāḥ
14,038.011c divaṃ prāpya tu te dhīrāḥ kurvate vai tatas tataḥ
14,038.012a īśitvaṃ ca vaśitvaṃ ca laghutvaṃ manasaś ca te
14,038.012c vikurvate mahātmāno devās tridivagā iva
14,038.013a ūrdhvasrotasa ity ete devā vaikārikāḥ smṛtāḥ
14,038.013c vikurvate prakṛtyā vai divaṃ prāptās tatas tataḥ
14,038.013e yad yad icchanti tat sarvaṃ bhajante vibhajanti ca
14,038.014a ity etat sāttvikaṃ vṛttaṃ kathitaṃ vo dvijarṣabhāḥ
14,038.014c etad vijñāya vidhival labhate yad yad icchati
14,038.015a prakīrtitāḥ sattvaguṇā viśeṣato; yathāvad uktaṃ guṇavṛttam eva ca
14,038.015c naras tu yo veda guṇān imān sadā; guṇān sa bhuṅkte na guṇaiḥ sa bhujyate
14,039.001 brahmovāca
14,039.001a naiva śakyā guṇā vaktuṃ pṛthaktveneha sarvaśaḥ
14,039.001c avicchinnāni dṛśyante rajaḥ sattvaṃ tamas tathā
14,039.002a anyonyam anuṣajjante anyonyaṃ cānujīvinaḥ
14,039.002c anyonyāpāśrayāḥ sarve tathānyonyānuvartinaḥ
14,039.003a yāvat sattvaṃ tamas tāvad vartate nātra saṃśayaḥ
14,039.003c yāvat tamaś ca sattvaṃ ca rajas tāvad ihocyate
14,039.004a saṃhatya kurvate yātrāṃ sahitāḥ saṃghacāriṇaḥ
14,039.004c saṃghātavṛttayo hy ete vartante hetvahetubhiḥ
14,039.005a udrekavyatirekāṇāṃ teṣām anyonyavartinām
14,039.005c vartate tad yathānyūnaṃ vyatiriktaṃ ca sarvaśaḥ
14,039.006a vyatiriktaṃ tamo yatra tiryagbhāvagataṃ bhavet
14,039.006c alpaṃ tatra rajo jñeyaṃ sattvaṃ cālpataraṃ tataḥ
14,039.007a udriktaṃ ca rajo yatra madhyasrotogataṃ bhavet
14,039.007c alpaṃ tatra tamo jñeyaṃ sattvaṃ cālpataraṃ tataḥ
14,039.008a udriktaṃ ca yadā sattvam ūrdhvasrotogataṃ bhavet
14,039.008c alpaṃ tatra rajo jñeyaṃ tamaś cālpataraṃ tataḥ
14,039.009a sattvaṃ vaikārikaṃ yonir indriyāṇāṃ prakāśikā
14,039.009c na hi sattvāt paro bhāvaḥ kaś cid anyo vidhīyate
14,039.010a ūrdhvaṃ gacchanti sattvasthā madhye tiṣṭhanti rājasāḥ
14,039.010c jaghanyaguṇasaṃyuktā yānty adhas tāmasā janāḥ
14,039.011a tamaḥ śūdre rajaḥ kṣatre brāhmaṇe sattvam uttamam
14,039.011c ity evaṃ triṣu varṇeṣu vivartante guṇās trayaḥ
14,039.012a dūrād api hi dṛśyante sahitāḥ saṃghacāriṇaḥ
14,039.012c tamaḥ sattvaṃ rajaś caiva pṛthaktvaṃ nānuśuśruma
14,039.013a dṛṣṭvā cādityam udyantaṃ kucorāṇāṃ bhayaṃ bhavet
14,039.013c adhvagāḥ paritapyeraṃs tṛṣṇārtā duḥkhabhāginaḥ
14,039.014a ādityaḥ sattvam uddiṣṭaṃ kucorās tu yathā tamaḥ
14,039.014c paritāpo 'dhvagānāṃ ca rājaso guṇa ucyate
14,039.015a prākāśyaṃ sattvam āditye saṃtāpo rājaso guṇaḥ
14,039.015c upaplavas tu vijñeyas tāmasas tasya parvasu
14,039.016a evaṃ jyotiḥṣu sarveṣu vivartante guṇās trayaḥ
14,039.016c paryāyeṇa ca vartante tatra tatra tathā tathā
14,039.017a sthāvareṣu ca bhūteṣu tiryagbhāvagataṃ tamaḥ
14,039.017c rājasās tu vivartante snehabhāvas tu sāttvikaḥ
14,039.018a ahas tridhā tu vijñeyaṃ tridhā rātrir vidhīyate
14,039.018c māsārdhamāsavarṣāṇi ṛtavaḥ saṃdhayas tathā
14,039.019a tridhā dānāni dīyante tridhā yajñaḥ pravartate
14,039.019c tridhā lokās tridhā vedās tridhā vidyās tridhā gatiḥ
14,039.020a bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca dharmo 'rthaḥ kāma ity api
14,039.020c prāṇāpānāv udānaś cāpy eta eva trayo guṇāḥ
14,039.021a yat kiṃ cid iha vai loke sarvam eṣv eva tat triṣu
14,039.021c trayo guṇāḥ pravartante avyaktā nityam eva tu
14,039.021e sattvaṃ rajas tamaś caiva guṇasargaḥ sanātanaḥ
14,039.022a tamo 'vyaktaṃ śivaṃ nityam ajaṃ yoniḥ sanātanaḥ
14,039.022c prakṛtir vikāraḥ pralayaḥ pradhānaṃ prabhavāpyayau
14,039.023a anudriktam anūnaṃ ca hy akampam acalaṃ dhruvam
14,039.023c sad asac caiva tat sarvam avyaktaṃ triguṇaṃ smṛtam
14,039.023e jñeyāni nāmadheyāni narair adhyātmacintakaiḥ
14,039.024a avyaktanāmāni guṇāṃś ca tattvato; yo veda sarvāṇi gatīś ca kevalāḥ
14,039.024c vimuktadehaḥ pravibhāgatattvavit; sa mucyate sarvaguṇair nirāmayaḥ
14,040.001 brahmovāca
14,040.001a avyaktāt pūrvam utpanno mahān ātmā mahāmatiḥ
14,040.001c ādir guṇānāṃ sarveṣāṃ prathamaḥ sarga ucyate
14,040.002a mahān ātmā matir viṣṇur viśvaḥ śaṃbhuś ca vīryavān
14,040.002c buddhiḥ prajñopalabdhiś ca tathā khyātir dhṛtiḥ smṛtiḥ
14,040.003a paryāyavācakaiḥ śabdair mahān ātmā vibhāvyate
14,040.003c taṃ jānan brāhmaṇo vidvān na pramohaṃ nigacchati
14,040.004a sarvataḥpāṇipādaś ca sarvatokṣiśiromukhaḥ
14,040.004c sarvataḥśrutimāṃl loke sarvaṃ vyāpya sa tiṣṭhati
14,040.005a mahāprabhārciḥ puruṣaḥ sarvasya hṛdi niśritaḥ
14,040.005c aṇimā laghimā prāptir īśāno jyotir avyayaḥ
14,040.006a tatra buddhimatāṃ lokāḥ saṃnyāsaniratāś ca ye
14,040.006c dhyānino nityayogāś ca satyasaṃdhā jitendriyāḥ
14,040.007a jñānavantaś ca ye ke cid alubdhā jitamanyavaḥ
14,040.007c prasannamanaso dhīrā nirmamā nirahaṃkṛtāḥ
14,040.007e vimuktāḥ sarva evaite mahattvam upayānti vai
14,040.008a ātmano mahato veda yaḥ puṇyāṃ gatim uttamām
14,040.008c sa dhīraḥ sarvalokeṣu na moham adhigacchati
14,040.008e viṣṇur evādisargeṣu svayaṃbhūr bhavati prabhuḥ
14,040.009a evaṃ hi yo veda guhāśayaṃ prabhuṃ; naraḥ purāṇaṃ puruṣaṃ viśvarūpam
14,040.009c hiraṇmayaṃ buddhimatāṃ parāṃ gatiṃ; sa buddhimān buddhim atītya tiṣṭhati
14,041.001 brahmovāca
14,041.001a ya utpanno mahān pūrvam ahaṃkāraḥ sa ucyate
14,041.001c aham ity eva saṃbhūto dvitīyaḥ sarga ucyate
14,041.002a ahaṃkāraś ca bhūtādir vaikārika iti smṛtaḥ
14,041.002c tejasaś cetanā dhātuḥ prajāsargaḥ prajāpatiḥ
14,041.003a devānāṃ prabhavo devo manasaś ca trilokakṛt
14,041.003c aham ity eva tat sarvam abhimantā sa ucyate
14,041.004a adhyātmajñānanityānāṃ munīnāṃ bhāvitātmanām
14,041.004c svādhyāyakratusiddhānām eṣa lokaḥ sanātanaḥ
14,041.005a ahaṃkāreṇāharato guṇān imān; bhūtādir evaṃ sṛjate sa bhūtakṛt
14,041.005c vaikārikaḥ sarvam idaṃ viceṣṭate; svatejasā rañjayate jagat tathā
14,042.001 brahmovāca
14,042.001a ahaṃkārāt prasūtāni mahābhūtāni pañca vai
14,042.001c pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
14,042.002a teṣu bhūtāni muhyante mahābhūteṣu pañcasu
14,042.002c śabdasparśanarūpeṣu rasagandhakriyāsu ca
14,042.003a mahābhūtavināśānte pralaye pratyupasthite
14,042.003c sarvaprāṇabhṛtāṃ dhīrā mahad utpadyate bhayam
14,042.004a yady asmāj jāyate bhūtaṃ tatra tat pravilīyate
14,042.004c līyante pratilomāni jāyante cottarottaram
14,042.005a tataḥ pralīne sarvasmin bhūte sthāvarajaṅgame
14,042.005c smṛtimantas tadā dhīrā na līyante kadā cana
14,042.006a śabdaḥ sparśas tathā rūpaṃ raso gandhaś ca pañcamaḥ
14,042.006c kriyākāraṇayuktāḥ syur anityā mohasaṃjñitāḥ
14,042.007a lobhaprajanasaṃyuktā nirviśeṣā hy akiṃcanāḥ
14,042.007c māṃsaśoṇitasaṃghātā anyonyasyopajīvinaḥ
14,042.008a bahir ātmāna ity ete dīnāḥ kṛpaṇavṛttayaḥ
14,042.008c prāṇāpānāv udānaś ca samāno vyāna eva ca
14,042.009a antarātmeti cāpy ete niyatāḥ pañca vāyavaḥ
14,042.009c vāṅmanobuddhir ity ebhiḥ sārdham aṣṭātmakaṃ jagat
14,042.010a tvagghrāṇaśrotracakṣūṃṣi rasanaṃ vāk ca saṃyatā
14,042.010c viśuddhaṃ ca mano yasya buddhiś cāvyabhicāriṇī
14,042.011a aṣṭau yasyāgnayo hy ete na dahante manaḥ sadā
14,042.011c sa tad brahma śubhaṃ yāti yasmād bhūyo na vidyate
14,042.012a ekādaśa ca yāny āhur indriyāṇi viśeṣataḥ
14,042.012c ahaṃkāraprasūtāni tāni vakṣyāmy ahaṃ dvijāḥ
14,042.013a śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī
14,042.013c pādau pāyur upasthaṃ ca hastau vāg daśamī bhavet
14,042.014a indriyagrāma ity eṣa mana ekādaśaṃ bhavet
14,042.014c etaṃ grāmaṃ jayet pūrvaṃ tato brahma prakāśate
14,042.015a buddhīndriyāṇi pañcāhuḥ pañca karmendriyāṇi ca
14,042.015c śrotrādīny api pañcāhur buddhiyuktāni tattvataḥ
14,042.016a aviśeṣāṇi cānyāni karmayuktāni tāni tu
14,042.016c ubhayatra mano jñeyaṃ buddhir dvādaśamī bhavet
14,042.017a ity uktānīndriyāṇīmāny ekādaśa mayā kramāt
14,042.017c manyante kṛtam ity eva viditvaitāni paṇḍitāḥ
14,042.017d*0078_01 ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sarvaṃ vividham indriyam
14,042.018a trīṇi sthānāni bhūtānāṃ caturthaṃ nopapadyate
14,042.018c sthalam āpas tathākāśaṃ janma cāpi caturvidham
14,042.019a aṇḍajodbhijjasaṃsvedajarāyujam athāpi ca
14,042.019c caturdhā janma ity etad bhūtagrāmasya lakṣyate
14,042.020a acarāṇy api bhūtāni khecarāṇi tathaiva ca
14,042.020c aṇḍajāni vijānīyāt sarvāṃś caiva sarīsṛpān
14,042.021a saṃsvedāḥ kṛmayaḥ proktā jantavaś ca tathāvidhāḥ
14,042.021c janma dvitīyam ity etaj jaghanyataram ucyate
14,042.022a bhittvā tu pṛthivīṃ yāni jāyante kālaparyayāt
14,042.022c udbhijjānīti tāny āhur bhūtāni dvijasattamāḥ
14,042.023a dvipādabahupādāni tiryaggatimatīni ca
14,042.023c jarāyujāni bhūtāni vitta tāny api sattamāḥ
14,042.024a dvividhāpīha vijñeyā brahmayoniḥ sanātanā
14,042.024c tapaḥ karma ca yat puṇyam ity eṣa viduṣāṃ nayaḥ
14,042.025a dvividhaṃ karma vijñeyam ijyā dānaṃ ca yan makhe
14,042.025c jātasyādhyayanaṃ puṇyam iti vṛddhānuśāsanam
14,042.026a etad yo veda vidhivat sa muktaḥ syād dvijarṣabhāḥ
14,042.026c vimuktaḥ sarvapāpebhya iti caiva nibodhata
14,042.027a ākāśaṃ prathamaṃ bhūtaṃ śrotram adhyātmam ucyate
14,042.027c adhibhūtaṃ tathā śabdo diśas tatrādhidaivatam
14,042.028a dvitīyaṃ māruto bhūtaṃ tvag adhyātmaṃ ca viśrutam
14,042.028c spraṣṭavyam adhibhūtaṃ ca vidyut tatrādhidaivatam
14,042.029a tṛtīyaṃ jyotir ity āhuś cakṣur adhyātmam ucyate
14,042.029c adhibhūtaṃ tato rūpaṃ sūryas tatrādhidaivatam
14,042.030a caturtham āpo vijñeyaṃ jihvā cādhyātmam iṣyate
14,042.030b*0079_01 raso 'dhibhūtaṃ vijñeyam āpas tatrādhidaivatam
14,042.030c adhibhūtaṃ rasaś cātra somas tatrādhidaivatam
14,042.031a pṛthivī pañcamaṃ bhūtaṃ ghrāṇaś cādhyātmam iṣyate
14,042.031c adhibhūtaṃ tathā gandho vāyus tatrādhidaivatam
14,042.032a eṣa pañcasu bhūteṣu catuṣṭayavidhiḥ smṛtaḥ
14,042.032c ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sarvaṃ trividham indriyam
14,042.033a pādāv adhyātmam ity āhur brāhmaṇās tattvadarśinaḥ
14,042.033c adhibhūtaṃ tu gantavyaṃ viṣṇus tatrādhidaivatam
14,042.034a avāggatir apānaś ca pāyur adhyātmam iṣyate
14,042.034c adhibhūtaṃ visargaś ca mitras tatrādhidaivatam
14,042.035a prajanaḥ sarvabhūtānām upastho 'dhyātmam ucyate
14,042.035c adhibhūtaṃ tathā śukraṃ daivataṃ ca prajāpatiḥ
14,042.036a hastāv adhyātmam ity āhur adhyātmaviduṣo janāḥ
14,042.036c adhibhūtaṃ tu karmāṇi śakras tatrādhidaivatam
14,042.037a vaiśvadevī manaḥpūrvā vāg adhyātmam ihocyate
14,042.037c vaktavyam adhibhūtaṃ ca vahnis tatrādhidaivatam
14,042.038a adhyātmaṃ mana ity āhuḥ pañcabhūtānucārakam
14,042.038c adhibhūtaṃ ca mantavyaṃ candramāś cādhidaivatam
14,042.038d*0080_01 ahaṃkāras tathādhyātmaṃ sarvasaṃsārakārakam
14,042.038d*0080_02 abhimāno 'dhibhūtaṃ ca rudras tatrādhidaivatam
14,042.039a adhyātmaṃ buddhir ity āhuḥ ṣaḍindriyavicāriṇī
14,042.039c adhibhūtaṃ tu vijñeyaṃ brahmā tatrādhidaivatam
14,042.040a yathāvad adhyātmavidhir eṣa vaḥ kīrtito mayā
14,042.040c jñānam asya hi dharmajñāḥ prāptaṃ buddhimatām iha
14,042.041a indriyāṇīndriyārthāś ca mahābhūtāni pañca ca
14,042.041c sarvāṇy etāni saṃdhāya manasā saṃpradhārayet
14,042.042a kṣīṇe manasi sarvasmin na janmasukham iṣyate
14,042.042c jñānasaṃpannasattvānāṃ tat sukhaṃ viduṣāṃ matam
14,042.043a ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sūkṣmabhāvakarīṃ śivām
14,042.043c nivṛttiṃ sarvabhūteṣu mṛdunā dāruṇena vā
14,042.044a guṇāguṇam anāsaṅgam ekacaryam anantaram
14,042.044c etad brāhmaṇato vṛttam āhur ekapadaṃ sukham
14,042.045a vidvān kūrma ivāṅgāni kāmān saṃhṛtya sarvaśaḥ
14,042.045c virajāḥ sarvato mukto yo naraḥ sa sukhī sadā
14,042.046a kāmān ātmani saṃyamya kṣīṇatṛṣṇaḥ samāhitaḥ
14,042.046c sarvabhūtasuhṛn maitro brahmabhūyaṃ sa gacchati
14,042.047a indriyāṇāṃ nirodhena sarveṣāṃ viṣayaiṣiṇām
14,042.047c muner janapadatyāgād adhyātmāgniḥ samidhyate
14,042.048a yathāgnir indhanair iddho mahājyotiḥ prakāśate
14,042.048c tathendriyanirodhena mahān ātmā prakāśate
14,042.049a yadā paśyati bhūtāni prasannātmātmano hṛdi
14,042.049b*0081_01 etad eva hi loke 'smin mano hṛdi samāśritam
14,042.049c svayaṃyonis tadā sūkṣmāt sūkṣmam āpnoty anuttamam
14,042.050a agnī rūpaṃ payaḥ sroto vāyuḥ sparśanam eva ca
14,042.050c mahī paṅkadharaṃ ghoram ākāśaṃ śravaṇaṃ tathā
14,042.050d*0082_01 dṛśyam ādityam evāhur adhyātmaviduṣo janāḥ
14,042.051a rāgaśokasamāviṣṭaṃ pañcasrotaḥsamāvṛtam
14,042.051c pañcabhūtasamāyuktaṃ navadvāraṃ dvidaivatam
14,042.052a rajasvalam athādṛśyaṃ triguṇaṃ ca tridhātukam
14,042.052c saṃsargābhirataṃ mūḍhaṃ śarīram iti dhāraṇā
14,042.053a duścaraṃ jīvaloke 'smin sattvaṃ prati samāśritam
14,042.053c etad eva hi loke 'smin kālacakraṃ pravartate
14,042.054a etan mahārṇavaṃ ghoram agādhaṃ mohasaṃjñitam
14,042.054c visṛjet saṃkṣipec caiva bodhayet sāmaraṃ jagat
14,042.055a kāmakrodhau bhayaṃ moham abhidroham athānṛtam
14,042.055c indriyāṇāṃ nirodhena sa tāṃs tyajati dustyajān
14,042.056a yasyaite nirjitā loke triguṇāḥ pañca dhātavaḥ
14,042.056c vyomni tasya paraṃ sthānam anantam atha lakṣyate
14,042.057a kāmakūlām apārāntāṃ manaḥsrotobhayāvahām
14,042.057b*0083_01 pañcendriyamahākūlāṃ manovegamahodakām
14,042.057c nadīṃ durgahradāṃ tīrṇaḥ kāmakrodhāv ubhau jayet
14,042.058a sa sarvadoṣanirmuktas tataḥ paśyati yat param
14,042.058c mano manasi saṃdhāya paśyaty ātmānam ātmani
14,042.059a sarvavit sarvabhūteṣu vīkṣaty ātmānam ātmani
14,042.059c ekadhā bahudhā caiva vikurvāṇas tatas tataḥ
14,042.060a dhruvaṃ paśyati rūpāṇi dīpād dīpaśataṃ yathā
14,042.060c sa vai viṣṇuś ca mitraś ca varuṇo 'gniḥ prajāpatiḥ
14,042.061a sa hi dhātā vidhātā ca sa prabhuḥ sarvatomukhaḥ
14,042.061c hṛdayaṃ sarvabhūtānāṃ mahān ātmā prakāśate
14,042.062a taṃ viprasaṃghāś ca surāsurāś ca; yakṣāḥ piśācāḥ pitaro vayāṃsi
14,042.062c rakṣogaṇā bhūtagaṇāś ca sarve; maharṣayaś caiva sadā stuvanti
14,043.001 brahmovāca
14,043.001a manuṣyāṇāṃ tu rājanyaḥ kṣatriyo madhyamo guṇaḥ
14,043.001c kuñjaro vāhanānāṃ ca siṃhaś cāraṇyavāsinām
14,043.002a aviḥ paśūnāṃ sarveṣām ākhuś ca bilavāsinām
14,043.002c gavāṃ govṛṣabhaś caiva strīṇāṃ puruṣa eva ca
14,043.003a nyagrodho jambuvṛkṣaś ca pippalaḥ śālmalis tathā
14,043.003c śiṃśapā meṣaśṛṅgaś ca tathā kīcakaveṇavaḥ
14,043.003e ete drumāṇāṃ rājāno loke 'smin nātra saṃśayaḥ
14,043.004a himavān pāriyātraś ca sahyo vindhyas trikūṭavān
14,043.004c śveto nīlaś ca bhāsaś ca kāṣṭhavāṃś caiva parvataḥ
14,043.005a śubhaskandho mahendraś ca mālyavān parvatas tathā
14,043.005c ete parvatarājāno gaṇānāṃ marutas tathā
14,043.006a sūryo grahāṇām adhipo nakṣatrāṇāṃ ca candramāḥ
14,043.006c yamaḥ pitṝṇām adhipaḥ saritām atha sāgaraḥ
14,043.007a ambhasāṃ varuṇo rājā sattvānāṃ mitra ucyate
14,043.007c arko 'dhipatir uṣṇānāṃ jyotiṣām indur ucyate
14,043.008a agnir bhūtapatir nityaṃ brāhmaṇānāṃ bṛhaspatiḥ
14,043.008c oṣadhīnāṃ patiḥ somo viṣṇur balavatāṃ varaḥ
14,043.009a tvaṣṭādhirājo rūpāṇāṃ paśūnām īśvaraḥ śivaḥ
14,043.009c dakṣiṇānāṃ tathā yajño vedānām ṛṣayas tathā
14,043.010a diśām udīcī viprāṇāṃ somo rājā pratāpavān
14,043.010c kuberaḥ sarvayakṣāṇāṃ devatānāṃ puraṃdaraḥ
14,043.010e eṣa bhūtādikaḥ sargaḥ prajānāṃ ca prajāpatiḥ
14,043.011a sarveṣām eva bhūtānām ahaṃ brahmamayo mahān
14,043.011c bhūtaṃ parataraṃ matto viṣṇor vāpi na vidyate
14,043.012a rājādhirājaḥ sarvāsāṃ viṣṇur brahmamayo mahān
14,043.012c īśvaraṃ taṃ vijānīmaḥ sa vibhuḥ sa prajāpatiḥ
14,043.013a narakiṃnarayakṣāṇāṃ gandharvoragarakṣasām
14,043.013c devadānavanāgānāṃ sarveṣām īśvaro hi saḥ
14,043.014a bhagadevānuyātānāṃ sarvāsāṃ vāmalocanā
14,043.014c māheśvarī mahādevī procyate pārvatīti yā
14,043.015a umāṃ devīṃ vijānīta nārīṇām uttamāṃ śubhām
14,043.015c ratīnāṃ vasumatyas tu strīṇām apsarasas tathā
14,043.016a dharmakāmāś ca rājāno brāhmaṇā dharmalakṣaṇāḥ
14,043.016c tasmād rājā dvijātīnāṃ prayateteha rakṣaṇe
14,043.017a rājñāṃ hi viṣaye yeṣām avasīdanti sādhavaḥ
14,043.017c hīnās te svaguṇaiḥ sarvaiḥ pretyāvāṅmārgagāminaḥ
14,043.018a rājñāṃ tu viṣaye yeṣāṃ sādhavaḥ parirakṣitāḥ
14,043.018c te 'smiṃl loke pramodante pretya cānantyam eva ca
14,043.018e prāpnuvanti mahātmāna iti vitta dvijarṣabhāḥ
14,043.019a ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi niyataṃ dharmalakṣaṇam
14,043.019c ahiṃsālakṣaṇo dharmo hiṃsā cādharmalakṣaṇā
14,043.020a prakāśalakṣaṇā devā manuṣyāḥ karmalakṣaṇāḥ
14,043.020c śabdalakṣaṇam ākāśaṃ vāyus tu sparśalakṣaṇaḥ
14,043.021a jyotiṣāṃ lakṣaṇaṃ rūpam āpaś ca rasalakṣaṇāḥ
14,043.021c dharaṇī sarvabhūtānāṃ pṛthivī gandhalakṣaṇā
14,043.022a svaravyañjanasaṃskārā bhāratī satyalakṣaṇā
14,043.022c manaso lakṣaṇaṃ cintā tathoktā buddhir anvayāt
14,043.023a manasā cintayāno 'rthān buddhyā caiva vyavasyati
14,043.023c buddhir hi vyavasāyena lakṣyate nātra saṃśayaḥ
14,043.024a lakṣaṇaṃ mahato dhyānam avyaktaṃ sādhulakṣaṇam
14,043.024c pravṛttilakṣaṇo yogo jñānaṃ saṃnyāsalakṣaṇam
14,043.025a tasmāj jñānaṃ puraskṛtya saṃnyased iha buddhimān
14,043.025c saṃnyāsī jñānasaṃyuktaḥ prāpnoti paramāṃ gatim
14,043.025e atīto 'dvaṃdvam abhyeti tamomṛtyujarātigam
14,043.026a dharmalakṣaṇasaṃyuktam uktaṃ vo vidhivan mayā
14,043.026c guṇānāṃ grahaṇaṃ samyag vakṣyāmy aham ataḥ param
14,043.027a pārthivo yas tu gandho vai ghrāṇeneha sa gṛhyate
14,043.027c ghrāṇasthaś ca tathā vāyur gandhajñāne vidhīyate
14,043.028a apāṃ dhāturaso nityaṃ jihvayā sa tu gṛhyate
14,043.028c jihvāsthaś ca tathā somo rasajñāne vidhīyate
14,043.029a jyotiṣaś ca guṇo rūpaṃ cakṣuṣā tac ca gṛhyate
14,043.029c cakṣuḥsthaś ca tathādityo rūpajñāne vidhīyate
14,043.030a vāyavyas tu tathā sparśas tvacā prajñāyate ca saḥ
14,043.030c tvaksthaś caiva tathā vāyuḥ sparśajñāne vidhīyate
14,043.031a ākāśasya guṇo ghoṣaḥ śrotreṇa sa tu gṛhyate
14,043.031c śrotrasthāś ca diśaḥ sarvāḥ śabdajñāne prakīrtitāḥ
14,043.032a manasas tu guṇaś cintā prajñayā sa tu gṛhyate
14,043.032c hṛdisthacetanādhātur manojñāne vidhīyate
14,043.033a buddhir adhyavasāyena dhyānena ca mahāṃs tathā
14,043.033c niścitya grahaṇaṃ nityam avyaktaṃ nātra saṃśayaḥ
14,043.034a aliṅgagrahaṇo nityaḥ kṣetrajño nirguṇātmakaḥ
14,043.034c tasmād aliṅgaḥ kṣetrajñaḥ kevalaṃ jñānalakṣaṇaḥ
14,043.035a avyaktaṃ kṣetram uddiṣṭaṃ guṇānāṃ prabhavāpyayam
14,043.035c sadā paśyāmy ahaṃ līnaṃ vijānāmi śṛṇomi ca
14,043.036a puruṣas tad vijānīte tasmāt kṣetrajña ucyate
14,043.036c guṇavṛttaṃ tathā kṛtsnaṃ kṣetrajñaḥ paripaśyati
14,043.037a ādimadhyāvasānāntaṃ sṛjyamānam acetanam
14,043.037c na guṇā vidur ātmānaṃ sṛjyamānaṃ punaḥ punaḥ
14,043.038a na satyaṃ veda vai kaś cit kṣetrajñas tv eva vindati
14,043.038c guṇānāṃ guṇabhūtānāṃ yat paraṃ parato mahat
14,043.039a tasmād guṇāṃś ca tattvaṃ ca parityajyeha tattvavit
14,043.039c kṣīṇadoṣo guṇān hitvā kṣetrajñaṃ praviśaty atha
14,043.040a nirdvaṃdvo nirnamaskāro niḥsvadhākāra eva ca
14,043.040c acalaś cāniketaś ca kṣetrajñaḥ sa paro vibhuḥ
14,044.001 brahmovāca
14,044.001a yad ādimadhyaparyantaṃ grahaṇopāyam eva ca
14,044.001c nāmalakṣaṇasaṃyuktaṃ sarvaṃ vakṣyāmi tattvataḥ
14,044.002a ahaḥ pūrvaṃ tato rātrir māsāḥ śuklādayaḥ smṛtāḥ
14,044.002c śraviṣṭhādīni ṛkṣāṇi ṛtavaḥ śiśirādayaḥ
14,044.003a bhūmir ādis tu gandhānāṃ rasānām āpa eva ca
14,044.003c rūpāṇāṃ jyotir ādis tu sparśādir vāyur ucyate
14,044.003e śabdasyādis tathākāśam eṣa bhūtakṛto guṇaḥ
14,044.004a ataḥ paraṃ pravakṣyāmi bhūtānām ādim uttamam
14,044.004c ādityo jyotiṣām ādir agnir bhūtādir iṣyate
14,044.005a sāvitrī sarvavidyānāṃ devatānāṃ prajāpatiḥ
14,044.005c oṃkāraḥ sarvavedānāṃ vacasāṃ prāṇa eva ca
14,044.005e yady asmin niyataṃ loke sarvaṃ sāvitram ucyate
14,044.006a gāyatrī chandasām ādiḥ paśūnām aja ucyate
14,044.006c gāvaś catuṣpadām ādir manuṣyāṇāṃ dvijātayaḥ
14,044.007a śyenaḥ patatriṇām ādir yajñānāṃ hutam uttamam
14,044.007c parisarpiṇāṃ tu sarveṣāṃ jyeṣṭhaḥ sarpo dvijottamāḥ
14,044.008a kṛtam ādir yugānāṃ ca sarveṣāṃ nātra saṃśayaḥ
14,044.008c hiraṇyaṃ sarvaratnānām oṣadhīnāṃ yavās tathā
14,044.009a sarveṣāṃ bhakṣyabhojyānām annaṃ paramam ucyate
14,044.009c dravāṇāṃ caiva sarveṣāṃ peyānām āpa uttamāḥ
14,044.010a sthāvarāṇāṃ ca bhūtānāṃ sarveṣām aviśeṣataḥ
14,044.010c brahmakṣetraṃ sadā puṇyaṃ plakṣaḥ prathamajaḥ smṛtaḥ
14,044.011a ahaṃ prajāpatīnāṃ ca sarveṣāṃ nātra saṃśayaḥ
14,044.011c mama viṣṇur acintyātmā svayaṃbhūr iti sa smṛtaḥ
14,044.012a parvatānāṃ mahāmeruḥ sarveṣām agrajaḥ smṛtaḥ
14,044.012c diśāṃ ca pradiśāṃ cordhvā digjātā prathamaṃ tathā
14,044.013a tathā tripathagā gaṅgā nadīnām agrajā smṛtā
14,044.013c tathā sarodapānānāṃ sarveṣāṃ sāgaro 'grajaḥ
14,044.014a devadānavabhūtānāṃ piśācoragarakṣasām
14,044.014c narakiṃnarayakṣāṇāṃ sarveṣām īśvaraḥ prabhuḥ
14,044.015a ādir viśvasya jagato viṣṇur brahmamayo mahān
14,044.015c bhūtaṃ parataraṃ tasmāt trailokye neha vidyate
14,044.016a āśramāṇāṃ ca gārhasthyaṃ sarveṣāṃ nātra saṃśayaḥ
14,044.016c lokānām ādir avyaktaṃ sarvasyāntas tad eva ca
14,044.017a ahāny astamayāntāni udayāntā ca śarvarī
14,044.017c sukhasyāntaḥ sadā duḥkhaṃ duḥkhasyāntaḥ sadā sukham
14,044.018a sarve kṣayāntā nicayāḥ patanāntāḥ samucchrayāḥ
14,044.018c saṃyogā viprayogāntā maraṇāntaṃ hi jīvitam
14,044.019a sarvaṃ kṛtaṃ vināśāntaṃ jātasya maraṇaṃ dhruvam
14,044.019c aśāśvataṃ hi loke 'smin sarvaṃ sthāvarajaṅgamam
14,044.020a iṣṭaṃ dattaṃ tapo 'dhītaṃ vratāni niyamāś ca ye
14,044.020c sarvam etad vināśāntaṃ jñānasyānto na vidyate
14,044.021a tasmāj jñānena śuddhena prasannātmā samāhitaḥ
14,044.021c nirmamo nirahaṃkāro mucyate sarvapāpmabhiḥ
14,045.001 brahmovāca
14,045.001a buddhisāraṃ manastambham indriyagrāmabandhanam
14,045.001c mahābhūtāraviṣkambhaṃ nimeṣapariveṣṭanam
14,045.002a jarāśokasamāviṣṭaṃ vyādhivyasanasaṃcaram
14,045.002c deśakālavicārīdaṃ śramavyāyāmanisvanam
14,045.003a ahorātraparikṣepaṃ śītoṣṇaparimaṇḍalam
14,045.003c sukhaduḥkhāntasaṃkleśaṃ kṣutpipāsāvakīlanam
14,045.004a chāyātapavilekhaṃ ca nimeṣonmeṣavihvalam
14,045.004c ghoramohajanākīrṇaṃ vartamānam acetanam
14,045.005a māsārdhamāsagaṇitaṃ viṣamaṃ lokasaṃcaram
14,045.005c tamonicayapaṅkaṃ ca rajovegapravartakam
14,045.006a sattvālaṃkāradīptaṃ ca guṇasaṃghātamaṇḍalam
14,045.006c svaravigrahanābhīkaṃ śokasaṃghātavartanam
14,045.007a kriyākāraṇasaṃyuktaṃ rāgavistāram āyatam
14,045.007c lobhepsāparisaṃkhyātaṃ viviktajñānasaṃbhavam
14,045.008a bhayamohaparīvāraṃ bhūtasaṃmohakārakam
14,045.008c ānandaprītidhāraṃ ca kāmakrodhaparigraham
14,045.009a mahadādiviśeṣāntam asaktaprabhavāvyayam
14,045.009c manojavanam aśrāntaṃ kālacakraṃ pravartate
14,045.010a etad dvaṃdvasamāyuktaṃ kālacakram acetanam
14,045.010c visṛjet saṃkṣipec cāpi bodhayet sāmaraṃ jagat
14,045.011a kālacakrapravṛttiṃ ca nivṛttiṃ caiva tattvataḥ
14,045.011c yas tu veda naro nityaṃ na sa bhūteṣu muhyati
14,045.012a vimuktaḥ sarvasaṃkleśaiḥ sarvadvaṃdvātigo muniḥ
14,045.012c vimuktaḥ sarvapāpebhyaḥ prāpnoti paramāṃ gatim
14,045.013a gṛhastho brahmacārī ca vānaprastho 'tha bhikṣukaḥ
14,045.013c catvāra āśramāḥ proktāḥ sarve gārhasthyamūlakāḥ
14,045.014a yaḥ kaś cid iha loke ca hy āgamaḥ saṃprakīrtitaḥ
14,045.014c tasyāntagamanaṃ śreyaḥ kīrtir eṣā sanātanī
14,045.015a saṃskāraiḥ saṃskṛtaḥ pūrvaṃ yathāvac caritavrataḥ
14,045.015c jātau guṇaviśiṣṭāyāṃ samāvarteta vedavit
14,045.016a svadāranirato dāntaḥ śiṣṭācāro jitendriyaḥ
14,045.016c pañcabhiś ca mahāyajñaiḥ śraddadhāno yajeta ha
14,045.017a devatātithiśiṣṭāśī nirato vedakarmasu
14,045.017c ijyāpradānayuktaś ca yathāśakti yathāvidhi
14,045.018a na pāṇipādacapalo na netracapalo muniḥ
14,045.018c na ca vāgaṅgacapala iti śiṣṭasya gocaraḥ
14,045.019a nityayajñopavītī syāc chuklavāsāḥ śucivrataḥ
14,045.019c niyato damadānābhyāṃ sadā śiṣṭaiś ca saṃviśet
14,045.020a jitaśiśnodaro maitraḥ śiṣṭācārasamāhitaḥ
14,045.020c vaiṇavīṃ dhārayed yaṣṭiṃ sodakaṃ ca kamaṇḍalum
14,045.020d*0084_01 trīṇi dhārayate nityaṃ kamaṇḍalum atandritaḥ
14,045.020d*0084_02 ekam ācamanārthāya ekaṃ vai pādadhāvanam
14,045.020d*0084_03 ekaṃ śaucavidhānārtham ity etat tritayaṃ tathā
14,045.021a adhītyādhyāpanaṃ kuryāt tathā yajanayājane
14,045.021c dānaṃ pratigrahaṃ caiva ṣaḍguṇāṃ vṛttim ācaret
14,045.022a trīṇi karmāṇi yānīha brāhmaṇānāṃ tu jīvikā
14,045.022c yājanādhyāpane cobhe śuddhāc cāpi pratigrahaḥ
14,045.023a avaśeṣāṇi cānyāni trīṇi karmāṇi yāni tu
14,045.023c dānam adhyayanaṃ yajño dharmayuktāni tāni tu
14,045.024a teṣv apramādaṃ kurvīta triṣu karmasu dharmavit
14,045.024c dānto maitraḥ kṣamāyuktaḥ sarvabhūtasamo muniḥ
14,045.025a sarvam etad yathāśakti vipro nirvartayañ śuciḥ
14,045.025c evaṃ yukto jayet svargaṃ gṛhasthaḥ saṃśitavrataḥ
14,046.001 brahmovāca
14,046.001a evam etena mārgeṇa pūrvoktena yathāvidhi
14,046.001c adhītavān yathāśakti tathaiva brahmacaryavān
14,046.002a svadharmanirato vidvān sarvendriyayato muniḥ
14,046.002c guroḥ priyahite yuktaḥ satyadharmaparaḥ śuciḥ
14,046.003a guruṇā samanujñāto bhuñjītānnam akutsayan
14,046.003c haviṣyabhaikṣyabhuk cāpi sthānāsanavihāravān
14,046.004a dvikālam agniṃ juhvānaḥ śucir bhūtvā samāhitaḥ
14,046.004c dhārayīta sadā daṇḍaṃ bailvaṃ pālāśam eva vā
14,046.005a kṣaumaṃ kārpāsikaṃ vāpi mṛgājinam athāpi vā
14,046.005c sarvaṃ kāṣāyaraktaṃ syād vāso vāpi dvijasya ha
14,046.006a mekhalā ca bhaven mauñjī jaṭī nityodakas tathā
14,046.006c yajñopavītī svādhyāyī aluptaniyatavrataḥ
14,046.007a pūtābhiś ca tathaivādbhiḥ sadā daivatatarpaṇam
14,046.007c bhāvena niyataḥ kurvan brahmacārī praśasyate
14,046.008a evaṃ yukto jayet svargam ūrdhvaretāḥ samāhitaḥ
14,046.008c na saṃsarati jātīṣu paramaṃ sthānam āśritaḥ
14,046.009a saṃskṛtaḥ sarvasaṃskārais tathaiva brahmacaryavān
14,046.009c grāmān niṣkramya cāraṇyaṃ muniḥ pravrajito vaset
14,046.010a carmavalkalasaṃvītaḥ svayaṃ prātar upaspṛśet
14,046.010c araṇyagocaro nityaṃ na grāmaṃ praviśet punaḥ
14,046.011a arcayann atithīn kāle dadyāc cāpi pratiśrayam
14,046.011c phalapatrāvarair mūlaiḥ śyāmākena ca vartayan
14,046.012a pravṛttam udakaṃ vāyuṃ sarvaṃ vāneyam ā tṛṇāt
14,046.012c prāśnīyād ānupūrvyeṇa yathādīkṣam atandritaḥ
14,046.013a āmūlaphalabhikṣābhir arced atithim āgatam
14,046.013c yadbhakṣaḥ syāt tato dadyād bhikṣāṃ nityam atandritaḥ
14,046.014a devatātithipūrvaṃ ca sadā bhuñjīta vāgyataḥ
14,046.014c askanditamanāś caiva laghvāśī devatāśrayaḥ
14,046.015a dānto maitraḥ kṣamāyuktaḥ keśaśmaśru ca dhārayan
14,046.015c juhvan svādhyāyaśīlaś ca satyadharmaparāyaṇaḥ
14,046.016a tyaktadehaḥ sadā dakṣo vananityaḥ samāhitaḥ
14,046.016c evaṃ yukto jayet svargaṃ vānaprastho jitendriyaḥ
14,046.017a gṛhastho brahmacārī ca vānaprastho 'tha vā punaḥ
14,046.017c ya icchen mokṣam āsthātum uttamāṃ vṛttim āśrayet
14,046.018a abhayaṃ sarvabhūtebhyo dattvā naiṣkarmyam ācaret
14,046.018c sarvabhūtahito maitraḥ sarvendriyayato muniḥ
14,046.019a ayācitam asaṃkḷptam upapannaṃ yadṛcchayā
14,046.019c joṣayeta sadā bhojyaṃ grāsam āgatam aspṛhaḥ
14,046.020a yātrāmātraṃ ca bhuñjīta kevalaṃ prāṇayātrikam
14,046.020c dharmalabdhaṃ tathāśnīyān na kāmam anuvartayet
14,046.021a grāsād ācchādanāc cānyan na gṛhṇīyāt kathaṃ cana
14,046.021c yāvad āhārayet tāvat pratigṛhṇīta nānyathā
14,046.022a parebhyo na pratigrāhyaṃ na ca deyaṃ kadā cana
14,046.022c dainyabhāvāc ca bhūtānāṃ saṃvibhajya sadā budhaḥ
14,046.023a nādadīta parasvāni na gṛhṇīyād ayācitam
14,046.023c na kiṃ cid viṣayaṃ bhuktvā spṛhayet tasya vai punaḥ
14,046.024a mṛdam āpas tathāśmānaṃ patrapuṣpaphalāni ca
14,046.024c asaṃvṛtāni gṛhṇīyāt pravṛttānīha kāryavān
14,046.025a na śilpajīvikāṃ jīved dvirannaṃ nota kāmayet
14,046.025c na dveṣṭā nopadeṣṭā ca bhaveta nirupaskṛtaḥ
14,046.025e śraddhāpūtāni bhuñjīta nimittāni vivarjayet
14,046.026a mudhāvṛttir asaktaś ca sarvabhūtair asaṃvidam
14,046.026c kṛtvā vahniṃ cared bhaikṣyaṃ vidhūme bhuktavajjane
14,046.027a vṛtte śarāvasaṃpāte bhaikṣyaṃ lipseta mokṣavit
14,046.027c lābhe na ca prahṛṣyeta nālābhe vimanā bhavet
14,046.027d*0085_01 na cātibhikṣāṃ bhikṣeta kevalaṃ prāṇayātrikaḥ
14,046.028a mātrāśī kālam ākāṅkṣaṃś cared bhaikṣyaṃ samāhitaḥ
14,046.028c lābhaṃ sādhāraṇaṃ necchen na bhuñjītābhipūjitaḥ
14,046.028e abhipūjitalābhād dhi vijugupseta bhikṣukaḥ
14,046.029a śuktāny amlāni tiktāni kaṣāyakaṭukāni ca
14,046.029c nāsvādayīta bhuñjāno rasāṃś ca madhurāṃs tathā
14,046.029e yātrāmātraṃ ca bhuñjīta kevalaṃ prāṇayātrikam
14,046.030a asaṃrodhena bhūtānāṃ vṛttiṃ lipseta mokṣavit
14,046.030c na cānyam anubhikṣeta bhikṣamāṇaḥ kathaṃ cana
14,046.031a na saṃnikāśayed dharmaṃ vivikte virajāś caret
14,046.031c śūnyāgāram araṇyaṃ vā vṛkṣamūlaṃ nadīṃ tathā
14,046.031e pratiśrayārthaṃ seveta pārvatīṃ vā punar guhām
14,046.032a grāmaikarātriko grīṣme varṣāsv ekatra vā vaset
14,046.032c adhvā sūryeṇa nirdiṣṭaḥ kīṭavac ca caren mahīm
14,046.033a dayārthaṃ caiva bhūtānāṃ samīkṣya pṛthivīṃ caret
14,046.033c saṃcayāṃś ca na kurvīta snehavāsaṃ ca varjayet
14,046.034a pūtena cāmbhasā nityaṃ kāryaṃ kurvīta mokṣavit
14,046.034c upaspṛśed uddhṛtābhir adbhiś ca puruṣaḥ sadā
14,046.035a ahiṃsā brahmacaryaṃ ca satyam ārjavam eva ca
14,046.035c akrodhaś cānasūyā ca damo nityam apaiśunam
14,046.036a aṣṭāsv eteṣu yuktaḥ syād vrateṣu niyatendriyaḥ
14,046.036c apāpam aśaṭhaṃ vṛttam ajihmaṃ nityam ācaret
14,046.037a āśīryuktāni karmāṇi hiṃsāyuktāni yāni ca
14,046.037c lokasaṃgrahadharmaṃ ca naiva kuryān na kārayet
14,046.038a sarvabhāvān atikramya laghumātraḥ parivrajet
14,046.038c samaḥ sarveṣu bhūteṣu sthāvareṣu careṣu ca
14,046.039a paraṃ nodvejayet kaṃ cin na ca kasya cid udvijet
14,046.039c viśvāsyaḥ sarvabhūtānām agryo mokṣavid ucyate
14,046.040a anāgataṃ ca na dhyāyen nātītam anucintayet
14,046.040c vartamānam upekṣeta kālākāṅkṣī samāhitaḥ
14,046.041a na cakṣuṣā na manasā na vācā dūṣayet kva cit
14,046.041c na pratyakṣaṃ parokṣaṃ vā kiṃ cid duṣṭaṃ samācaret
14,046.042a indriyāṇy upasaṃhṛtya kūrmo 'ṅgānīva sarvaśaḥ
14,046.042c kṣīṇendriyamanobuddhir nirīkṣeta nirindriyaḥ
14,046.043a nirdvaṃdvo nirnamaskāro niḥsvāhākāra eva ca
14,046.043c nirmamo nirahaṃkāro niryogakṣema eva ca
14,046.044a nirāśīḥ sarvabhūteṣu nirāsaṅgo nirāśrayaḥ
14,046.044c sarvajñaḥ sarvato mukto mucyate nātra saṃśayaḥ
14,046.045a apāṇipādapṛṣṭhaṃ tam aśiraskam anūdaram
14,046.045c prahīṇaguṇakarmāṇaṃ kevalaṃ vimalaṃ sthiram
14,046.046a agandharasam asparśam arūpāśabdam eva ca
14,046.046c atvagasthy atha vāmajjam amāṃsam api caiva ha
14,046.047a niścintam avyayaṃ nityaṃ hṛdistham api nityadā
14,046.047c sarvabhūtastham ātmānaṃ ye paśyanti na te mṛtāḥ
14,046.048a na tatra kramate buddhir nendriyāṇi na devatāḥ
14,046.048c vedā yajñāś ca lokāś ca na tapo na parākramaḥ
14,046.048e yatra jñānavatāṃ prāptir aliṅgagrahaṇā smṛtā
14,046.049a tasmād aliṅgo dharmajño dharmavratam anuvrataḥ
14,046.049c gūḍhadharmāśrito vidvān ajñātacaritaṃ caret
14,046.050a amūḍho mūḍharūpeṇa cared dharmam adūṣayan
14,046.050c yathainam avamanyeran pare satatam eva hi
14,046.051a tathāvṛttaś cared dharmaṃ satāṃ vartmāvidūṣayan
14,046.051c yo hy evaṃ vṛttasaṃpannaḥ sa muniḥ śreṣṭha ucyate
14,046.052a indriyāṇīndriyārthāṃś ca mahābhūtāni pañca ca
14,046.052c manobuddhir athātmānam avyaktaṃ puruṣaṃ tathā
14,046.053a sarvam etat prasaṃkhyāya samyak saṃtyajya nirmalaḥ
14,046.053c tataḥ svargam avāpnoti vimuktaḥ sarvabandhanaiḥ
14,046.054a etad evāntavelāyāṃ parisaṃkhyāya tattvavit
14,046.054c dhyāyed ekāntam āsthāya mucyate 'tha nirāśrayaḥ
14,046.055a nirmuktaḥ sarvasaṅgebhyo vāyur ākāśago yathā
14,046.055c kṣīṇakośo nirātaṅkaḥ prāpnoti paramaṃ padam
14,047.001 brahmovāca
14,047.001a saṃnyāsaṃ tapa ity āhur vṛddhā niścitadarśinaḥ
14,047.001c brāhmaṇā brahmayonisthā jñānaṃ brahma paraṃ viduḥ
14,047.002a avidūrāt paraṃ brahma vedavidyāvyapāśrayam
14,047.002c nirdvaṃdvaṃ nirguṇaṃ nityam acintyaṃ guhyam uttamam
14,047.003a jñānena tapasā caiva dhīrāḥ paśyanti tat padam
14,047.003c nirṇiktatamasaḥ pūtā vyutkrāntarajaso 'malāḥ
14,047.004a tapasā kṣemam adhvānaṃ gacchanti paramaiṣiṇaḥ
14,047.004c saṃnyāsaniratā nityaṃ ye brahmaviduṣo janāḥ
14,047.005a tapaḥ pradīpa ity āhur ācāro dharmasādhakaḥ
14,047.005c jñānaṃ tv eva paraṃ vidma saṃnyāsas tapa uttamam
14,047.006a yas tu veda nirābādhaṃ jñānaṃ tattvaviniścayāt
14,047.006c sarvabhūtastham ātmānaṃ sa sarvagatir iṣyate
14,047.007a yo vidvān sahavāsaṃ ca vivāsaṃ caiva paśyati
14,047.007c tathaivaikatvanānātve sa duḥkhāt parimucyate
14,047.008a yo na kāmayate kiṃ cin na kiṃ cid avamanyate
14,047.008c ihalokastha evaiṣa brahmabhūyāya kalpate
14,047.009a pradhānaguṇatattvajñaḥ sarvabhūtavidhānavit
14,047.009c nirmamo nirahaṃkāro mucyate nātra saṃśayaḥ
14,047.010a nirdvaṃdvo nirnamaskāro niḥsvadhākāra eva ca
14,047.010c nirguṇaṃ nityam advaṃdvaṃ praśamenaiva gacchati
14,047.011a hitvā guṇamayaṃ sarvaṃ karma jantuḥ śubhāśubham
14,047.011c ubhe satyānṛte hitvā mucyate nātra saṃśayaḥ
14,047.012a avyaktabījaprabhavo buddhiskandhamayo mahān
14,047.012c mahāhaṃkāraviṭapa indriyāntarakoṭaraḥ
14,047.013a mahābhūtaviśākhaś ca viśeṣapratiśākhavān
14,047.013c sadāparṇaḥ sadāpuṣpaḥ śubhāśubhaphalodayaḥ
14,047.013e ājīvaḥ sarvabhūtānāṃ brahmavṛkṣaḥ sanātanaḥ
14,047.014a etac chittvā ca bhittvā ca jñānena paramāsinā
14,047.014c hitvā cāmaratāṃ prāpya jahyād vai mṛtyujanmanī
14,047.014d*0086_01 **** **** tattvajñānāsinā budhaḥ
14,047.014d*0086_02 hitvā saṅgamayān pāśān mṛtyujanmajarodayān
14,047.014e nirmamo nirahaṃkāro mucyate nātra saṃśayaḥ
14,047.015a dvāv etau pakṣiṇau nityau sakhāyau cāpy acetanau
14,047.015c etābhyāṃ tu paro yasya cetanāvān iti smṛtaḥ
14,047.016a acetanaḥ sattvasaṃghātayuktaḥ; sattvāt paraṃ cetayate 'ntarātmā
14,047.016c sa kṣetrajñaḥ sattvasaṃghātabuddhir; guṇātigo mucyate mṛtyupāśāt
14,048.001 brahmovāca
14,048.001a ke cid brahmamayaṃ vṛkṣaṃ ke cid brahmamayaṃ mahat
14,048.001c ke cit puruṣam avyaktaṃ ke cit param anāmayam
14,048.001e manyante sarvam apy etad avyaktaprabhavāvyayam
14,048.002a ucchvāsamātram api ced yo 'ntakāle samo bhavet
14,048.002c ātmānam upasaṃgamya so 'mṛtatvāya kalpate
14,048.003a nimeṣamātram api cet saṃyamyātmānam ātmani
14,048.003c gacchaty ātmaprasādena viduṣāṃ prāptim avyayām
14,048.004a prāṇāyāmair atha prāṇān saṃyamya sa punaḥ punaḥ
14,048.004c daśadvādaśabhir vāpi caturviṃśāt paraṃ tataḥ
14,048.005a evaṃ pūrvaṃ prasannātmā labhate yad yad icchati
14,048.005c avyaktāt sattvam udriktam amṛtatvāya kalpate
14,048.006a sattvāt parataraṃ nānyat praśaṃsantīha tadvidaḥ
14,048.006c anumānād vijānīmaḥ puruṣaṃ sattvasaṃśrayam
14,048.006e na śakyam anyathā gantuṃ puruṣaṃ tam atho dvijāḥ
14,048.007a kṣamā dhṛtir ahiṃsā ca samatā satyam ārjavam
14,048.007c jñānaṃ tyāgo 'tha saṃnyāsaḥ sāttvikaṃ vṛttam iṣyate
14,048.008a etenaivānumānena manyante 'tha manīṣiṇaḥ
14,048.008c sattvaṃ ca puruṣaś caikas tatra nāsti vicāraṇā
14,048.009a āhur eke ca vidvāṃso ye jñāne supratiṣṭhitāḥ
14,048.009c kṣetrajñasattvayor aikyam ity etan nopapadyate
14,048.010a pṛthagbhūtas tato nityam ity etad avicāritam
14,048.010c pṛthagbhāvaś ca vijñeyaḥ sahajaś cāpi tattvataḥ
14,048.011a tathaivaikatvanānātvam iṣyate viduṣāṃ nayaḥ
14,048.011c maśakodumbare tv aikyaṃ pṛthaktvam api dṛśyate
14,048.012a matsyo yathānyaḥ syād apsu saṃprayogas tathānayoḥ
14,048.012c saṃbandhas toyabindūnāṃ parṇe kokanadasya ca
14,048.013 gurur uvāca
14,048.013a ity uktavantaṃ te viprās tadā lokapitāmaham
14,048.013c punaḥ saṃśayam āpannāḥ papracchur dvijasattamāḥ
14,048.014 ṛṣaya ūcuḥ
14,048.014a kiṃ svid eveha dharmāṇām anuṣṭheyatamaṃ smṛtam
14,048.014c vyāhatām iva paśyāmo dharmasya vividhāṃ gatim
14,048.015a ūrdhvaṃ dehād vadanty eke naitad astīti cāpare
14,048.015c ke cit saṃśayitaṃ sarvaṃ niḥsaṃśayam athāpare
14,048.016a anityaṃ nityam ity eke nāsty astīty api cāpare
14,048.016c ekarūpaṃ dvidhety eke vyāmiśram iti cāpare
14,048.016e ekam eke pṛthak cānye bahutvam iti cāpare
14,048.017a manyante brāhmaṇā evaṃ prājñās tattvārthadarśinaḥ
14,048.017c jaṭājinadharāś cānye muṇḍāḥ ke cid asaṃvṛtāḥ
14,048.018a asnānaṃ ke cid icchanti snānam ity api cāpare
14,048.018c āhāraṃ ke cid icchanti ke cic cānaśane ratāḥ
14,048.019a karma ke cit praśaṃsanti praśāntim api cāpare
14,048.019c deśakālāv ubhau ke cin naitad astīti cāpare
14,048.019e ke cin mokṣaṃ praśaṃsanti ke cid bhogān pṛthagvidhān
14,048.020a dhanāni ke cid icchanti nirdhanatvaṃ tathāpare
14,048.020c upāsyasādhanaṃ tv eke naitad astīti cāpare
14,048.021a ahiṃsāniratāś cānye ke cid dhiṃsāparāyaṇāḥ
14,048.021c puṇyena yaśasety eke naitad astīti cāpare
14,048.022a sadbhāvaniratāś cānye ke cit saṃśayite sthitāḥ
14,048.022c duḥkhād anye sukhād anye dhyānam ity apare sthitāḥ
14,048.023a yajñam ity apare dhīrāḥ pradānam iti cāpare
14,048.023c sarvam eke praśaṃsanti na sarvam iti cāpare
14,048.024a tapas tv anye praśaṃsanti svādhyāyam apare janāḥ
14,048.024c jñānaṃ saṃnyāsam ity eke svabhāvaṃ bhūtacintakāḥ
14,048.025a evaṃ vyutthāpite dharme bahudhā vipradhāvati
14,048.025c niścayaṃ nādhigacchāmaḥ saṃmūḍhāḥ surasattama
14,048.026a idaṃ śreya idaṃ śreya ity evaṃ prasthito janaḥ
14,048.026c yo hi yasmin rato dharme sa taṃ pūjayate sadā
14,048.027a tatra no vihatā prajñā manaś ca bahulīkṛtam
14,048.027c etad ākhyātum icchāmaḥ śreyaḥ kim iti sattama
14,048.028a ataḥ paraṃ ca yad guhyaṃ tad bhavān vaktum arhati
14,048.028c sattvakṣetrajñayoś caiva saṃbandhaḥ kena hetunā
14,048.029a evam uktaḥ sa tair viprair bhagavāṃl lokabhāvanaḥ
14,048.029c tebhyaḥ śaśaṃsa dharmātmā yāthātathyena buddhimān
14,049.001 brahmovāca
14,049.001a hanta vaḥ saṃpravakṣyāmi yan māṃ pṛcchatha sattamāḥ
14,049.001b*0087_01 guruṇā śiṣyam āsādya yad uktaṃ tan nibodhata
14,049.001c samastam iha tac chrutvā samyag evāvadhāryatām
14,049.002a ahiṃsā sarvabhūtānām etat kṛtyatamaṃ matam
14,049.002c etat padam anudvignaṃ variṣṭhaṃ dharmalakṣaṇam
14,049.003a jñānaṃ niḥśreya ity āhur vṛddhā niścayadarśinaḥ
14,049.003c tasmāj jñānena śuddhena mucyate sarvapātakaiḥ
14,049.004a hiṃsāparāś ca ye loke ye ca nāstikavṛttayaḥ
14,049.004c lobhamohasamāyuktās te vai nirayagāminaḥ
14,049.005a āśīryuktāni karmāṇi kurvate ye tv atandritāḥ
14,049.005c te 'smiṃl loke pramodante jāyamānāḥ punaḥ punaḥ
14,049.006a kurvate ye tu karmāṇi śraddadhānā vipaścitaḥ
14,049.006c anāśīryogasaṃyuktās te dhīrāḥ sādhudarśinaḥ
14,049.007a ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sattvakṣetrajñayor yathā
14,049.007c saṃyogo viprayogaś ca tan nibodhata sattamāḥ
14,049.008a viṣayo viṣayitvaṃ ca saṃbandho 'yam ihocyate
14,049.008c viṣayī puruṣo nityaṃ sattvaṃ ca viṣayaḥ smṛtaḥ
14,049.009a vyākhyātaṃ pūrvakalpena maśakodumbaraṃ yathā
14,049.009c bhujyamānaṃ na jānīte nityaṃ sattvam acetanam
14,049.009e yas tv eva tu vijānīte yo bhuṅkte yaś ca bhujyate
14,049.010a anityaṃ dvaṃdvasaṃyuktaṃ sattvam āhur guṇātmakam
14,049.010c nirdvaṃdvo niṣkalo nityaḥ kṣetrajño nirguṇātmakaḥ
14,049.011a samaḥ saṃjñāgatas tv evaṃ yadā sarvatra dṛśyate
14,049.011c upabhuṅkte sadā sattvam āpaḥ puṣkaraparṇavat
14,049.012a sarvair api guṇair vidvān vyatiṣakto na lipyate
14,049.012c jalabindur yathā lolaḥ padminīpatrasaṃsthitaḥ
14,049.012e evam evāpy asaṃsaktaḥ puruṣaḥ syān na saṃśayaḥ
14,049.013a dravyamātram abhūt sattvaṃ puruṣasyeti niścayaḥ
14,049.013c yathā dravyaṃ ca kartā ca saṃyogo 'py anayos tathā
14,049.014a yathā pradīpam ādāya kaś cit tamasi gacchati
14,049.014c tathā sattvapradīpena gacchanti paramaiṣiṇaḥ
14,049.015a yāvad dravyaguṇas tāvat pradīpaḥ saṃprakāśate
14,049.015c kṣīṇadravyaguṇaṃ jyotir antardhānāya gacchati
14,049.016a vyaktaḥ sattvaguṇas tv evaṃ puruṣo 'vyakta iṣyate
14,049.016c etad viprā vijānīta hanta bhūyo bravīmi vaḥ
14,049.017a sahasreṇāpi durmedhā na vṛddhim adhigacchati
14,049.017b*0088_01 tat padaṃ samanuprāptaṃ yatra gatvā na śocati
14,049.017b*0088_02 tvam apy etan mahābhāga yathoktaṃ brahmavarcasā
14,049.017b*0088_03 vyaktaḥ sattvaguṇas tv evaṃ buddhimān sukham edhate
14,049.017c caturthenāpy athāṃśena buddhimān sukham edhate
14,049.018a evaṃ dharmasya vijñeyaṃ saṃsādhanam upāyataḥ
14,049.018c upāyajño hi medhāvī sukham atyantam aśnute
14,049.019a yathādhvānam apātheyaḥ prapanno mānavaḥ kva cit
14,049.019c kleśena yāti mahatā vinaśyaty antarāpi vā
14,049.020a tathā karmasu vijñeyaṃ phalaṃ bhavati vā na vā
14,049.020c puruṣasyātmaniḥśreyaḥ śubhāśubhanidarśanam
14,049.021a yathā ca dīrgham adhvānaṃ padbhyām eva prapadyate
14,049.021c adṛṣṭapūrvaṃ sahasā tattvadarśanavarjitaḥ
14,049.022a tam eva ca yathādhvānaṃ rathenehāśugāminā
14,049.022c yāyād aśvaprayuktena tathā buddhimatāṃ gatiḥ
14,049.023a uccaṃ parvatam āruhya nānvavekṣeta bhūgatam
14,049.023c rathena rathinaṃ paśyet kliśyamānam acetanam
14,049.024a yāvad rathapathas tāvad rathena sa tu gacchati
14,049.024c kṣīṇe rathapathe prājño ratham utsṛjya gacchati
14,049.025a evaṃ gacchati medhāvī tattvayogavidhānavit
14,049.025c samājñāya mahābuddhir uttarād uttarottaram
14,049.026a yathā mahārṇavaṃ ghoram aplavaḥ saṃpragāhate
14,049.026c bāhubhyām eva saṃmohād vadhaṃ carcchaty asaṃśayam
14,049.027a nāvā cāpi yathā prājño vibhāgajñas taritrayā
14,049.027c aklāntaḥ salilaṃ gāhet kṣipraṃ saṃtarati dhruvam
14,049.028a tīrṇo gacchet paraṃ pāraṃ nāvam utsṛjya nirmamaḥ
14,049.028c vyākhyātaṃ pūrvakalpena yathā rathipadātinau
14,049.029a snehāt saṃmoham āpanno nāvi dāśo yathā tathā
14,049.029c mamatvenābhibhūtaḥ sa tatraiva parivartate
14,049.030a nāvaṃ na śakyam āruhya sthale viparivartitum
14,049.030c tathaiva ratham āruhya nāpsu caryā vidhīyate
14,049.031a evaṃ karma kṛtaṃ citraṃ viṣayasthaṃ pṛthak pṛthak
14,049.031c yathā karma kṛtaṃ loke tathā tad upapadyate
14,049.032a yan naiva gandhino rasyaṃ na rūpasparśaśabdavat
14,049.032c manyante munayo buddhyā tat pradhānaṃ pracakṣate
14,049.032c*0089_01 rasanaṃ rūpasaṃsparśaṃ śabdavan manyate manaḥ
14,049.032c*0089_02 yat paraś ca tato buddhyā
14,049.033a tatra pradhānam avyaktam avyaktasya guṇo mahān
14,049.033c mahataḥ pradhānabhūtasya guṇo 'haṃkāra eva ca
14,049.034a ahaṃkārapradhānasya mahābhūtakṛto guṇaḥ
14,049.034c pṛthaktvena hi bhūtānāṃ viṣayā vai guṇāḥ smṛtāḥ
14,049.035a bījadharmaṃ yathāvyaktaṃ tathaiva prasavātmakam
14,049.035c bījadharmā mahān ātmā prasavaś ceti naḥ śrutam
14,049.036a bījadharmā tv ahaṃkāraḥ prasavaś ca punaḥ punaḥ
14,049.036c bījaprasavadharmāṇi mahābhūtāni pañca vai
14,049.037a bījadharmiṇa ity āhuḥ prasavaṃ ca na kurvate
14,049.037c viśeṣāḥ pañcabhūtānāṃ teṣāṃ vittaṃ viśeṣaṇam
14,049.038a tatraikaguṇam ākāśaṃ dviguṇo vāyur ucyate
14,049.038c triguṇaṃ jyotir ity āhur āpaś cāpi caturguṇāḥ
14,049.039a pṛthvī pañcaguṇā jñeyā trasasthāvarasaṃkulā
14,049.039c sarvabhūtakarī devī śubhāśubhanidarśanā
14,049.040a śabdaḥ sparśas tathā rūpaṃ raso gandhaś ca pañcamaḥ
14,049.040c ete pañca guṇā bhūmer vijñeyā dvijasattamāḥ
14,049.041a pārthivaś ca sadā gandho gandhaś ca bahudhā smṛtaḥ
14,049.041c tasya gandhasya vakṣyāmi vistareṇa bahūn guṇān
14,049.042a iṣṭaś cāniṣṭagandhaś ca madhuro 'mlaḥ kaṭus tathā
14,049.042c nirhārī saṃhataḥ snigdho rūkṣo viśada eva ca
14,049.042e evaṃ daśavidho jñeyaḥ pārthivo gandha ity uta
14,049.043a śabdaḥ sparśas tathā rūpaṃ rasaś cāpāṃ guṇāḥ smṛtāḥ
14,049.043c rasajñānaṃ tu vakṣyāmi rasas tu bahudhā smṛtaḥ
14,049.044a madhuro 'mlaḥ kaṭus tiktaḥ kaṣāyo lavaṇas tathā
14,049.044c evaṃ ṣaḍvidhavistāro raso vārimayaḥ smṛtaḥ
14,049.045a śabdaḥ sparśas tathā rūpaṃ triguṇaṃ jyotir ucyate
14,049.045c jyotiṣaś ca guṇo rūpaṃ rūpaṃ ca bahudhā smṛtam
14,049.046a śuklaṃ kṛṣṇaṃ tathā raktaṃ nīlaṃ pītāruṇaṃ tathā
14,049.046c hrasvaṃ dīrghaṃ tathā sthūlaṃ caturasrāṇu vṛttakam
14,049.047a evaṃ dvādaśavistāraṃ tejaso rūpam ucyate
14,049.047c vijñeyaṃ brāhmaṇair nityaṃ dharmajñaiḥ satyavādibhiḥ
14,049.048a śabdasparśau ca vijñeyau dviguṇo vāyur ucyate
14,049.048c vāyoś cāpi guṇaḥ sparśaḥ sparśaś ca bahudhā smṛtaḥ
14,049.049a uṣṇaḥ śītaḥ sukho duḥkhaḥ snigdho viśada eva ca
14,049.049c kaṭhinaś cikkaṇaḥ ślakṣṇaḥ picchilo dāruṇo mṛduḥ
14,049.050a evaṃ dvādaśavistāro vāyavyo guṇa ucyate
14,049.050c vidhivad brahmaṇaiḥ siddhair dharmajñais tattvadarśibhiḥ
14,049.051a tatraikaguṇam ākāśaṃ śabda ity eva ca smṛtaḥ
14,049.051c tasya śabdasya vakṣyāmi vistareṇa bahūn guṇān
14,049.052a ṣaḍjarṣabhau ca gāndhāro madhyamaḥ pañcamas tathā
14,049.052c ataḥ paraṃ tu vijñeyo niṣādo dhaivatas tathā
14,049.053a iṣṭo 'niṣṭaś ca śabdas tu saṃhataḥ pravibhāgavān
14,049.053c evaṃ bahuvidho jñeyaḥ śabda ākāśasaṃbhavaḥ
14,049.054a ākāśam uttamaṃ bhūtam ahaṃkāras tataḥ param
14,049.054c ahaṃkārāt parā buddhir buddher ātmā tataḥ paraḥ
14,049.055a tasmāt tu param avyaktam avyaktāt puruṣaḥ paraḥ
14,049.055c parāvarajño bhūtānāṃ yaṃ prāpyānantyam aśnute
14,049.055d*0090_01 sarvabhūtātmabhūtātmā gacchaty ātmānam akṣaram
14,050.001 brahmovāca
14,050.001a bhūtānām atha pañcānāṃ yathaiṣām īśvaraṃ manaḥ
14,050.001c niyame ca visarge ca bhūtātmā mana eva ca
14,050.002a adhiṣṭhātā mano nityaṃ bhūtānāṃ mahatāṃ tathā
14,050.002c buddhir aiśvaryam ācaṣṭe kṣetrajñaḥ sarva ucyate
14,050.003a indriyāṇi mano yuṅkte sadaśvān iva sārathiḥ
14,050.003c indriyāṇi mano buddhiṃ kṣetrajño yuñjate sadā
14,050.004a mahābhūtasamāyuktaṃ buddhisaṃyamanaṃ ratham
14,050.004c tam āruhya sa bhūtātmā samantāt paridhāvati
14,050.005a indriyagrāmasaṃyukto manaḥsārathir eva ca
14,050.005c buddhisaṃyamano nityaṃ mahān brahmamayo rathaḥ
14,050.006a evaṃ yo vetti vidvān vai sadā brahmamayaṃ ratham
14,050.006c sa dhīraḥ sarvalokeṣu na moham adhigacchati
14,050.007a avyaktādi viśeṣāntaṃ trasasthāvarasaṃkulam
14,050.007c candrasūryaprabhālokaṃ grahanakṣatramaṇḍitam
14,050.008a nadīparvatajālaiś ca sarvataḥ paribhūṣitam
14,050.008c vividhābhis tathādbhiś ca satataṃ samalaṃkṛtam
14,050.009a ājīvaḥ sarvabhūtānāṃ sarvaprāṇabhṛtāṃ gatiḥ
14,050.009c etad brahmavanaṃ nityaṃ yasmiṃś carati kṣetravit
14,050.010a loke 'smin yāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
14,050.010c tāny evāgre pralīyante paścād bhūtakṛtā guṇāḥ
14,050.010e guṇebhyaḥ pañcabhūtāni eṣa bhūtasamucchrayaḥ
14,050.011a devā manuṣyā gandharvāḥ piśācāsurarākṣasāḥ
14,050.011c sarve svabhāvataḥ sṛṣṭā na kriyābhyo na kāraṇāt
14,050.012a ete viśvakṛto viprā jāyante ha punaḥ punaḥ
14,050.012c tebhyaḥ prasūtās teṣv eva mahābhūteṣu pañcasu
14,050.012e pralīyante yathākālam ūrmayaḥ sāgare yathā
14,050.013a viśvasṛgbhyas tu bhūtebhyo mahābhūtāni gacchati
14,050.013c bhūtebhyaś cāpi pañcabhyo mukto gacchet prajāpatim
14,050.014a prajāpatir idaṃ sarvaṃ tapasaivāsṛjat prabhuḥ
14,050.014c tathaiva vedān ṛṣayas tapasā pratipedire
14,050.015a tapasaś cānupūrvyeṇa phalamūlāśinas tathā
14,050.015c trailokyaṃ tapasā siddhāḥ paśyantīha samāhitāḥ
14,050.016a oṣadhāny agadādīnī nānāvidyāś ca sarvaśaḥ
14,050.016c tapasaiva prasidhyanti tapomūlaṃ hi sādhanam
14,050.017a yad durāpaṃ durāmnāyaṃ durādharṣaṃ duranvayam
14,050.017c tat sarvaṃ tapasā sādhyaṃ tapo hi duratikramam
14,050.018a surāpo brahmahā steyī bhrūṇahā gurutalpagaḥ
14,050.018c tapasaiva sutaptena mucyante kilbiṣāt tataḥ
14,050.019a manuṣyāḥ pitaro devāḥ paśavo mṛgapakṣiṇaḥ
14,050.019c yāni cānyāni bhūtāni trasāni sthāvarāṇi ca
14,050.020a tapaḥparāyaṇā nityaṃ sidhyante tapasā sadā
14,050.020c tathaiva tapasā devā mahābhāgā divaṃ gatāḥ
14,050.021a āśīryuktāni karmāṇi kurvate ye tv atandritāḥ
14,050.021c ahaṃkārasamāyuktās te sakāśe prajāpateḥ
14,050.022a dhyānayogena śuddhena nirmamā nirahaṃkṛtāḥ
14,050.022c prāpnuvanti mahātmāno mahāntaṃ lokam uttamam
14,050.023a dhyānayogād upāgamya prasannamatayaḥ sadā
14,050.023c sukhopacayam avyaktaṃ praviśanty ātmavattayā
14,050.024a dhyānayogād upāgamya nirmamā nirahaṃkṛtāḥ
14,050.024c avyaktaṃ praviśantīha mahāntaṃ lokam uttamam
14,050.025a avyaktād eva saṃbhūtaḥ samayajño gataḥ punaḥ
14,050.025c tamorajobhyāṃ nirmuktaḥ sattvam āsthāya kevalam
14,050.026a vimuktaḥ sarvapāpebhyaḥ sarvaṃ tyajati niṣkalaḥ
14,050.026c kṣetrajña iti taṃ vidyād yas taṃ veda sa vedavit
14,050.027a cittaṃ cittād upāgamya munir āsīta saṃyataḥ
14,050.027c yaccittas tanmanā bhūtvā guhyam etat sanātanam
14,050.028a avyaktādi viśeṣāntam avidyālakṣaṇaṃ smṛtam
14,050.028c nibodhata yathā hīdaṃ guṇair lakṣaṇam ity uta
14,050.029a dvyakṣaras tu bhaven mṛtyus tryakṣaraṃ brahma śāśvatam
14,050.029c mameti ca bhaven mṛtyur na mameti ca śāśvatam
14,050.030a karma ke cit praśaṃsanti mandabuddhitarā narāḥ
14,050.030c ye tu buddhā mahātmāno na praśaṃsanti karma te
14,050.031a karmaṇā jāyate jantur mūrtimān ṣoḍaśātmakaḥ
14,050.031c puruṣaṃ sṛjate 'vidyā agrāhyam amṛtāśinam
14,050.032a tasmāt karmasu niḥsnehā ye ke cit pāradarśinaḥ
14,050.032c vidyāmayo 'yaṃ puruṣo na tu karmamayaḥ smṛtaḥ
14,050.032d*0091_01 ya evam amṛtaṃ nityam agrāhyaṃ śaśvad akṣaram
14,050.032d*0091_02 vaśyātmānam asaṃśliṣṭaṃ yo veda na mṛto bhavet
14,050.033a apūrvam amṛtaṃ nityaṃ ya enam avicāriṇam
14,050.033c ya enaṃ vindate ''tmānam agrāhyam amṛtāśinam
14,050.033e agrāhyo 'mṛto bhavati ya ebhiḥ kāraṇair dhruvaḥ
14,050.034a apohya sarvasaṃkalpān saṃyamyātmānam ātmani
14,050.034c sa tad brahma śubhaṃ vetti yasmād bhūyo na vidyate
14,050.035a prasādenaiva sattvasya prasādaṃ samavāpnuyāt
14,050.035c lakṣaṇaṃ hi prasādasya yathā syāt svapnadarśanam
14,050.036a gatir eṣā tu muktānāṃ ye jñānapariniṣṭhitāḥ
14,050.036c pravṛttayaś ca yāḥ sarvāḥ paśyanti pariṇāmajāḥ
14,050.037a eṣā gatir asaktānām eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
14,050.037c eṣā jñānavatāṃ prāptir etad vṛttam aninditam
14,050.037d*0092_01 niḥsaṅgenaiva tat sarvaṃ nirāśīpādalopanāt
14,050.038a samena sarvabhūteṣu niḥspṛheṇa nirāśiṣā
14,050.038c śakyā gatir iyaṃ gantuṃ sarvatra samadarśinā
14,050.039a etad vaḥ sarvam ākhyātaṃ mayā viprarṣisattamāḥ
14,050.039c evam ācarata kṣipraṃ tataḥ siddhim avāpsyatha
14,050.040 gurur uvāca
14,050.040a ity uktās te tu munayo brahmaṇā guruṇā tathā
14,050.040c kṛtavanto mahātmānas tato lokān avāpnuvan
14,050.041a tvam apy etan mahābhāga yathoktaṃ brahmaṇo vacaḥ
14,050.041c samyag ācara śuddhātmaṃs tataḥ siddhim avāpsyasi
14,050.042 vāsudeva uvāca
14,050.042a ity uktaḥ sa tadā śiṣyo guruṇā dharmam uttamam
14,050.042c cakāra sarvaṃ kaunteya tato mokṣam avāptavān
14,050.043a kṛtakṛtyaś ca sa tadā śiṣyaḥ kurukulodvaha
14,050.043c tat padaṃ samanuprāpto yatra gatvā na śocati
14,050.044 arjuna uvāca
14,050.044a ko nv asau brāhmaṇaḥ kṛṣṇa kaś ca śiṣyo janārdana
14,050.044c śrotavyaṃ cen mayaitad vai tat tvam ācakṣva me vibho
14,050.045 vāsudeva uvāca
14,050.045a ahaṃ gurur mahābāho manaḥ śiṣyaṃ ca viddhi me
14,050.045c tvatprītyā guhyam etac ca kathitaṃ me dhanaṃjaya
14,050.046a mayi ced asti te prītir nityaṃ kurukulodvaha
14,050.046c adhyātmam etac chrutvā tvaṃ samyag ācara suvrata
14,050.047a tatas tvaṃ samyag ācīrṇe dharme 'smin kurunandana
14,050.047c sarvapāpaviśuddhātmā mokṣaṃ prāpsyasi kevalam
14,050.048a pūrvam apy etad evoktaṃ yuddhakāla upasthite
14,050.048c mayā tava mahābāho tasmād atra manaḥ kuru
14,050.049a mayā tu bharataśreṣṭha ciradṛṣṭaḥ pitā vibho
14,050.049c tam ahaṃ draṣṭum icchāmi saṃmate tava phalguna
14,050.050 vaiśaṃpāyana uvāca
14,050.050a ity uktavacanaṃ kṛṣṇaṃ pratyuvāca dhanaṃjayaḥ
14,050.050b*0093_01 yad iṣṭaṃ kuru sarvasyāpīśvaro 'smān prapālaya
14,050.050b*0093_02 namas te sarvalokātman nārāyaṇa parātpara
14,050.050b*0093_03 manomalāt tapo 'śakyaṃ karma cāvidyayā hatam
14,050.050b*0093_04 dānam apy arthadoṣeṇa nāma tasmāt kalau smaret
14,050.050b*0093_05 yadi gantuṃ kṛtā buddhir vāsudeva namo 'stu te
14,050.050c gacchāvo nagaraṃ kṛṣṇa gajasāhvayam adya vai
14,050.051a sametya tatra rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
14,050.051c samanujñāpya durdharṣaṃ svāṃ purīṃ yātum arhasi
14,051.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,051.001a tato 'bhyacodayat kṛṣṇo yujyatām iti dārukam
14,051.001c muhūrtād iva cācaṣṭa yuktam ity eva dārukaḥ
14,051.002a tathaiva cānuyātrāṇi codayām āsa pāṇḍavaḥ
14,051.002c sajjayadhvaṃ prayāsyāmo nagaraṃ gajasāhvayam
14,051.003a ity uktāḥ sainikās te tu sajjībhūtā viśāṃ pate
14,051.003c ācakhyuḥ sajjam ity eva pārthāyāmitatejase
14,051.004a tatas tau ratham āsthāya prayātau kṛṣṇapāṇḍavau
14,051.004c vikurvāṇau kathāś citrāḥ prīyamāṇau viśāṃ pate
14,051.005a rathasthaṃ tu mahātejā vāsudevaṃ dhanaṃjayaḥ
14,051.005c punar evābravīd vākyam idaṃ bharatasattama
14,051.006a tvatprasādāj jayaḥ prāpto rājñā vṛṣṇikulodvaha
14,051.006c nihatāḥ śatravaś cāpi prāptaṃ rājyam akaṇṭakam
14,051.007a nāthavantaś ca bhavatā pāṇḍavā madhusūdana
14,051.007c bhavantaṃ plavam āsādya tīrṇāḥ sma kurusāgaram
14,051.007d*0094_01 bhaktāṃs tvam āśritān asmān pālayāmutra ceha ca
14,051.008a viśvakarman namas te 'stu viśvātman viśvasaṃbhava
14,051.008c yathāhaṃ tvā vijānāmi yathā cāhaṃ bhavanmanāḥ
14,051.008d*0095_01 bhavāmi satataṃ kṛṣṇa tathā kuru mahāmate
14,051.009a tvattejaḥsaṃbhavo nityaṃ hutāśo madhusūdana
14,051.009c ratiḥ krīḍāmayī tubhyaṃ māyā te rodasī vibho
14,051.010a tvayi sarvam idaṃ viśvaṃ yad idaṃ sthāṇujaṅgamam
14,051.010c tvaṃ hi sarvaṃ vikuruṣe bhūtagrāmaṃ sanātanam
14,051.011a pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca tathā sthāvarajaṅgamam
14,051.011c hasitaṃ te 'malā jyotsnā ṛtavaś cendriyānvayāḥ
14,051.012a prāṇo vāyuḥ satatagaḥ krodho mṛtyuḥ sanātanaḥ
14,051.012c prasāde cāpi padmā śrīr nityaṃ tvayi mahāmate
14,051.013a ratis tuṣṭir dhṛtiḥ kṣāntis tvayi cedaṃ carācaram
14,051.013c tvam eveha yugānteṣu nidhanaṃ procyase 'nagha
14,051.014a sudīrgheṇāpi kālena na te śakyā guṇā mayā
14,051.014c ātmā ca paramo vaktuṃ namas te nalinekṣaṇa
14,051.015a vidito me 'si durdharṣa nāradād devalāt tathā
14,051.015c kṛṣṇadvaipāyanāc caiva tathā kurupitāmahāt
14,051.016a tvayi sarvaṃ samāsaktaṃ tvam evaiko janeśvaraḥ
14,051.016c yac cānugrahasaṃyuktam etad uktaṃ tvayānagha
14,051.017a etat sarvam ahaṃ samyag ācariṣye janārdana
14,051.017c idaṃ cādbhutam atyarthaṃ kṛtam asmatpriyepsayā
14,051.018a yat pāpo nihataḥ saṃkhye kauravyo dhṛtarāṣṭrajaḥ
14,051.018c tvayā dagdhaṃ hi tat sainyaṃ mayā vijitam āhave
14,051.019a bhavatā tat kṛtaṃ karma yenāvāpto jayo mayā
14,051.019c duryodhanasya saṃgrāme tava buddhiparākramaiḥ
14,051.020a karṇasya ca vadhopāyo yathāvat saṃpradarśitaḥ
14,051.020c saindhavasya ca pāpasya bhūriśravasa eva ca
14,051.020d*0096_01 tasmāt tvam eva saṃcintya hitaṃ kuru yathā tathā
14,051.021a ahaṃ ca prīyamāṇena tvayā devakinandana
14,051.021c yad uktas tat kariṣyāmi na hi me 'tra vicāraṇā
14,051.022a rājānaṃ ca samāsādya dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
14,051.022c codayiṣyāmi dharmajña gamanārthaṃ tavānagha
14,051.023a rucitaṃ hi mamaitat te dvārakāgamanaṃ prabho
14,051.023c acirāc caiva dṛṣṭā tvaṃ mātulaṃ madhusūdana
14,051.023e baladevaṃ ca durdharṣaṃ tathānyān vṛṣṇipuṃgavān
14,051.024a evaṃ saṃbhāṣamāṇau tau prāptau vāraṇasāhvayam
14,051.024c tathā viviśatuś cobhau saṃprahṛṣṭanarākulam
14,051.025a tau gatvā dhṛtarāṣṭrasya gṛhaṃ śakragṛhopamam
14,051.025c dadṛśāte mahārāja dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
14,051.026a viduraṃ ca mahābuddhiṃ rājānaṃ ca yudhiṣṭhiram
14,051.026c bhīmasenaṃ ca durdharṣaṃ mādrīputrau ca pāṇḍavau
14,051.026e dhṛtarāṣṭram upāsīnaṃ yuyutsuṃ cāparājitam
14,051.027a gāndhārīṃ ca mahāprājñāṃ pṛthāṃ kṛṣṇāṃ ca bhāminīm
14,051.027c subhadrādyāś ca tāḥ sarvā bharatānāṃ striyas tathā
14,051.027e dadṛśāte sthitāḥ sarvā gāndhārīṃ parivārya vai
14,051.028a tataḥ sametya rājānaṃ dhṛtarāṣṭram ariṃdamau
14,051.028c nivedya nāmadheye sve tasya pādāv agṛhṇatām
14,051.029a gāndhāryāś ca pṛthāyāś ca dharmarājñas tathaiva ca
14,051.029c bhīmasya ca mahātmānau tathā pādāv agṛhṇatām
14,051.029d*0097_01 bhīmasya ca vavandāte tathā pādau mahātmanaḥ
14,051.029d*0098_01 mahātmānau tathā pādau vavandatur ariṃdamau
14,051.029d*0099_01 mahātmānau mahāvīryau tathā pādau vavandatuḥ
14,051.030a kṣattāraṃ cāpi saṃpūjya pṛṣṭvā kuśalam avyayam
14,051.030b*0100_01 pariṣvajya mahātmānaṃ vaiśyāputraṃ mahāratham
14,051.030c taiḥ sārdhaṃ nṛpatiṃ vṛddhaṃ tatas taṃ paryupāsatām
14,051.031a tato niśi mahārāja dhṛtarāṣṭraḥ kurūdvahān
14,051.031c janārdanaṃ ca medhāvī vyasarjayata vai gṛhān
14,051.032a te 'nujñātā nṛpatinā yayuḥ svaṃ svaṃ niveśanam
14,051.032c dhanaṃjayagṛhān eva yayau kṛṣṇas tu vīryavān
14,051.033a tatrārcito yathānyāyaṃ sarvakāmair upasthitaḥ
14,051.033c kṛṣṇaḥ suṣvāpa medhāvī dhanaṃjayasahāyavān
14,051.034a prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ kṛtapūrvāhṇikakriyau
14,051.034c dharmarājasya bhavanaṃ jagmatuḥ paramārcitau
14,051.034e yatrāste sa sahāmātyo dharmarājo mahāmanāḥ
14,051.035a tatas tau tat praviśyātha dadṛśāte mahābalau
14,051.035c dharmarājānam āsīnaṃ devarājam ivāśvinau
14,051.036a tau samāsādya rājānaṃ vārṣṇeyakurupuṃgavau
14,051.036c niṣīdatur anujñātau prīyamāṇena tena vai
14,051.037a tataḥ sa rājā medhāvī vivakṣū prekṣya tāv ubhau
14,051.037c provāca vadatāṃ śreṣṭho vacanaṃ rājasattamaḥ
14,051.038a vivakṣū hi yuvāṃ manye vīrau yadukurūdvahau
14,051.038c brūta kartāsmi sarvaṃ vāṃ na cirān mā vicāryatām
14,051.039a ity ukte phalgunas tatra dharmarājānam abravīt
14,051.039b*0101_01 ity ukte dharmarājena phalgunaḥ pratyabhāṣata
14,051.039c vinītavad upāgamya vākyaṃ vākyaviśāradaḥ
14,051.040a ayaṃ ciroṣito rājan vāsudevaḥ pratāpavān
14,051.040c bhavantaṃ samanujñāpya pitaraṃ draṣṭum icchati
14,051.041a sa gacched abhyanujñāto bhavatā yadi manyase
14,051.041c ānartanagarīṃ vīras tad anujñātum arhasi
14,051.042 yudhiṣṭhira uvāca
14,051.042a puṇḍarīkākṣa bhadraṃ te gaccha tvaṃ madhusūdana
14,051.042c purīṃ dvāravatīm adya draṣṭuṃ śūrasutaṃ prabhum
14,051.043a rocate me mahābāho gamanaṃ tava keśava
14,051.043c mātulaś ciradṛṣṭo me tvayā devī ca devakī
14,051.044a mātulaṃ vasudevaṃ tvaṃ baladevaṃ ca mādhava
14,051.044c pūjayethā mahāprājña madvākyena yathārhataḥ
14,051.045a smarethāś cāpi māṃ nityaṃ bhīmaṃ ca balināṃ varam
14,051.045c phalgunaṃ nakulaṃ caiva sahadevaṃ ca mādhava
14,051.046a ānartān avalokya tvaṃ pitaraṃ ca mahābhuja
14,051.046c vṛṣṇīṃś ca punar āgaccher hayamedhe mamānagha
14,051.047a sa gaccha ratnāny ādāya vividhāni vasūni ca
14,051.047c yac cāpy anyan manojñaṃ te tad apy ādatsva sātvata
14,051.048a iyaṃ hi vasudhā sarvā prasādāt tava mādhava
14,051.048c asmān upagatā vīra nihatāś cāpi śatravaḥ
14,051.048d*0102_01 svargāpavargaviṣayaṃ tvadbhaktānāṃ na durlabham
14,051.048d*0102_02 saṃsāragahane tv adya pāpāgniṃ praśamāmbuda
14,051.049a evaṃ bruvati kauravye dharmarāje yudhiṣṭhire
14,051.049c vāsudevo varaḥ puṃsām idaṃ vacanam abravīt
14,051.050a tavaiva ratnāni dhanaṃ ca kevalam; dharā ca kṛtsnā tu mahābhujādya vai
14,051.050c yad asti cānyad draviṇaṃ gṛheṣu me; tvam eva tasyeśvara nityam īśvaraḥ
14,051.051a tathety athoktaḥ pratipūjitas tadā; gadāgrajo dharmasutena vīryavān
14,051.051c pitṛṣvasām abhyavadad yathāvidhi; saṃpūjitaś cāpy agamat pradakṣiṇam
14,051.052a tayā sa samyak pratinanditas tadā; tathaiva sarvair vidurādibhis tataḥ
14,051.052c viniryayau nāgapurād gadāgrajo; rathena divyena caturyujā hariḥ
14,051.053a rathaṃ subhadrām adhiropya bhāminīṃ; yudhiṣṭhirasyānumate janārdanaḥ
14,051.053c pitṛṣvasāyāś ca tathā mahābhujo; viniryayau paurajanābhisaṃvṛtaḥ
14,051.054a tam anvagād vānaravaryaketanaḥ; sasātyakir mādravatīsutāv api
14,051.054c agādhabuddhir viduraś ca mādhavaṃ; svayaṃ ca bhīmo gajarājavikramaḥ
14,051.055a nivartayitvā kururāṣṭravardhanāṃs; tataḥ sa sarvān viduraṃ ca vīryavān
14,051.055c janārdano dārukam āha satvaraḥ; pracodayāśvān iti sātyakis tadā
14,051.056a tato yayau śatrugaṇapramardanaḥ; śinipravīrānugato janārdanaḥ
14,051.056c yathā nihatyārigaṇāñ śatakratur; divaṃ tathānartapurīṃ pratāpavān
14,052.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,052.001a tathā prayāntaṃ vārṣṇeyaṃ dvārakāṃ bharatarṣabhāḥ
14,052.001c pariṣvajya nyavartanta sānuyātrāḥ paraṃtapāḥ
14,052.002a punaḥ punaś ca vārṣṇeyaṃ paryaṣvajata phalgunaḥ
14,052.002c ā cakṣurviṣayāc cainaṃ dadarśa ca punaḥ punaḥ
14,052.003a kṛcchreṇaiva ca tāṃ pārtho govinde viniveśitām
14,052.003c saṃjahāra tadā dṛṣṭiṃ kṛṣṇaś cāpy aparājitaḥ
14,052.004a tasya prayāṇe yāny āsan nimittāni mahātmanaḥ
14,052.004c bahūny adbhutarūpāṇi tāni me gadataḥ śṛṇu
14,052.005a vāyur vegena mahatā rathasya purato vavau
14,052.005c kurvan niḥśarkaraṃ mārgaṃ virajaskam akaṇṭakam
14,052.006a vavarṣa vāsavaś cāpi toyaṃ śuci sugandhi ca
14,052.006c divyāni caiva puṣpāṇi purataḥ śārṅgadhanvanaḥ
14,052.007a sa prayāto mahābāhuḥ sameṣu marudhanvasu
14,052.007c dadarśātha muniśreṣṭham uttaṅkam amitaujasam
14,052.007d*0103_01 āgacchantam apaśyad vai udaṅkaṃ nāma nāmataḥ
14,052.007d*0104_01 maharṣiṃ siddhatapasaṃ sarvalokāntaviśrutam
14,052.008a sa taṃ saṃpūjya tejasvī muniṃ pṛthulalocanaḥ
14,052.008c pūjitas tena ca tadā paryapṛcchad anāmayam
14,052.009a sa pṛṣṭaḥ kuśalaṃ tena saṃpūjya madhusūdanam
14,052.009c uttaṅko brāhmaṇaśreṣṭhas tataḥ papraccha mādhavam
14,052.010a kaccic chaure tvayā gatvā kurupāṇḍavasadma tat
14,052.010c kṛtaṃ saubhrātram acalaṃ tan me vyākhyātum arhasi
14,052.011a abhisaṃdhāya tān vīrān upāvṛtto 'si keśava
14,052.011c saṃbandhinaḥ sudayitān satataṃ vṛṣṇipuṃgava
14,052.012a kaccit pāṇḍusutāḥ pañca dhṛtarāṣṭrasya cātmajāḥ
14,052.012c lokeṣu vihariṣyanti tvayā saha paraṃtapa
14,052.013a svarāṣṭreṣu ca rājānaḥ kaccit prāpsyanti vai sukham
14,052.013c kauraveṣu praśānteṣu tvayā nāthena mādhava
14,052.014a yā me saṃbhāvanā tāta tvayi nityam avartata
14,052.014c api sā saphalā kṛṣṇa kṛtā te bharatān prati
14,052.015 vāsudeva uvāca
14,052.015a kṛto yatno mayā brahman saubhrātre kauravān prati
14,052.015c na cāśakyanta saṃdhātuṃ te 'dharmarucayo mayā
14,052.015d*0105_01 nāśakyanta yadā sāmye te sthāpayitum añjasā
14,052.016a tatas te nidhanaṃ prāptāḥ sarve sasutabāndhavāḥ
14,052.016c na diṣṭam abhyatikrāntuṃ śakyaṃ buddhyā balena vā
14,052.016e maharṣe viditaṃ nūnaṃ sarvam etat tavānagha
14,052.017a te 'tyakrāman matiṃ mahyaṃ bhīṣmasya vidurasya ca
14,052.017b*0106_01 yathā tu militaṃ sarvaṃ mahyaṃ bhīṣmasya saṃgaram
14,052.017c tato yamakṣayaṃ jagmuḥ samāsādyetaretaram
14,052.018a pañca vai pāṇḍavāḥ śiṣṭā hatamitrā hatātmajāḥ
14,052.018c dhārtarāṣṭrāś ca nihatāḥ sarve sasutabāndhavāḥ
14,052.019a ity uktavacane kṛṣṇe bhṛśaṃ krodhasamanvitaḥ
14,052.019c uttaṅkaḥ pratyuvācainaṃ roṣād utphālya locane
14,052.020a yasmāc chaktena te kṛṣṇa na trātāḥ kurupāṇḍavāḥ
14,052.020c saṃbandhinaḥ priyās tasmāc chapsye 'haṃ tvām asaṃśayam
14,052.021a na ca te prasabhaṃ yasmāt te nigṛhya nivartitāḥ
14,052.021c tasmān manyuparītas tvāṃ śapsyāmi madhusūdana
14,052.022a tvayā hi śaktena satā mithyācāreṇa mādhava
14,052.022c upacīrṇāḥ kuruśreṣṭhā yas tv etān samupekṣathāḥ
14,052.023 vāsudeva uvāca
14,052.023a śṛṇu me vistareṇedaṃ yad vakṣye bhṛgunandana
14,052.023c gṛhāṇānunayaṃ cāpi tapasvī hy asi bhārgava
14,052.024a śrutvā tvam etad adhyātmaṃ muñcethāḥ śāpam adya vai
14,052.024c na ca māṃ tapasālpena śakto 'bhibhavituṃ pumān
14,052.025a na ca te tapaso nāśam icchāmi japatāṃ vara
14,052.025c tapas te sumahad dīptaṃ guravaś cāpi toṣitāḥ
14,052.026a kaumāraṃ brahmacaryaṃ te jānāmi dvijasattama
14,052.026c duḥkhārjitasya tapasas tasmān necchāmi te vyayam
14,053.001 uttaṅka uvāca
14,053.001a brūhi keśava tattvena tvam adhyātmam aninditam
14,053.001c śrutvā śreyo 'bhidhāsyāmi śāpaṃ vā te janārdana
14,053.002 vāsudeva uvāca
14,053.002a tamo rajaś ca sattvaṃ ca viddhi bhāvān madāśrayān
14,053.002b*0107_01 sthitisṛṣṭilayādhyakṣo viṣṇubrahmeśasaṃjñitaḥ
14,053.002b*0107_02 kadā cit tamasā rudro viṣṇuḥ sattvaguṇe sthitaḥ
14,053.002b*0107_03 rajasy api tathā brahmā guṇād anyaguṇānugau
14,053.002b*0107_04 praṇavātmā ca śabdādīṃs triguṇātmā carācaram
14,053.002c tathā rudrān vasūṃś cāpi viddhi matprabhavān dvija
14,053.003a mayi sarvāṇi bhūtāni sarvabhūteṣu cāpy aham
14,053.003c sthita ity abhijānīhi mā te 'bhūd atra saṃśayaḥ
14,053.004a tathā daityagaṇān sarvān yakṣarākṣasapannagān
14,053.004c gandharvāpsarasaś caiva viddhi matprabhavān dvija
14,053.004c*0108_01 **** **** yakṣagandharvarākṣasān
14,053.004c*0108_02 nāgān apsarasaś caiva
14,053.005a sad asac caiva yat prāhur avyaktaṃ vyaktam eva ca
14,053.005c akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva sarvam etan madātmakam
14,053.006a ye cāśrameṣu vai dharmāś caturṣu vihitā mune
14,053.006c daivāni caiva karmāṇi viddhi sarvaṃ madātmakam
14,053.007a asac ca sadasac caiva yad viśvaṃ sadasataḥ param
14,053.007c tataḥ paraṃ nāsti caiva devadevāt sanātanāt
14,053.008a oṃkāraprabhavān vedān viddhi māṃ tvaṃ bhṛgūdvaha
14,053.008c yūpaṃ somaṃ tathaiveha tridaśāpyāyanaṃ makhe
14,053.009a hotāram api havyaṃ ca viddhi māṃ bhṛgunandana
14,053.009c adhvaryuḥ kalpakaś cāpi haviḥ paramasaṃskṛtam
14,053.010a udgātā cāpi māṃ stauti gītaghoṣair mahādhvare
14,053.010c prāyaścitteṣu māṃ brahmañ śāntimaṅgalavācakāḥ
14,053.010e stuvanti viśvakarmāṇaṃ satataṃ dvijasattamāḥ
14,053.011a viddhi mahyaṃ sutaṃ dharmam agrajaṃ dvijasattama
14,053.011c mānasaṃ dayitaṃ vipra sarvabhūtadayātmakam
14,053.012a tatrāhaṃ vartamānaiś ca nivṛttaiś caiva mānavaiḥ
14,053.012c bahvīḥ saṃsaramāṇo vai yonīr hi dvijasattama
14,053.013a dharmasaṃrakṣaṇārthāya dharmasaṃsthāpanāya ca
14,053.013c tais tair veṣaiś ca rūpaiś ca triṣu lokeṣu bhārgava
14,053.014a ahaṃ viṣṇur ahaṃ brahmā śakro 'tha prabhavāpyayaḥ
14,053.014c bhūtagrāmasya sarvasya sraṣṭā saṃhāra eva ca
14,053.015a adharme vartamānānāṃ sarveṣām aham apy uta
14,053.015c dharmasya setuṃ badhnāmi calite calite yuge
14,053.015e tās tā yonīḥ praviśyāhaṃ prajānāṃ hitakāmyayā
14,053.016a yadā tv ahaṃ devayonau vartāmi bhṛgunandana
14,053.016c tadāhaṃ devavat sarvam ācarāmi na saṃśayaḥ
14,053.017a yadā gandharvayonau tu vartāmi bhṛgunandana
14,053.017c tadā gandharvavac ceṣṭāḥ sarvāś ceṣṭāmi bhārgava
14,053.018a nāgayonau yadā caiva tadā vartāmi nāgavat
14,053.018c yakṣarākṣasayonīś ca yathāvad vicarāmy aham
14,053.019a mānuṣye vartamāne tu kṛpaṇaṃ yācitā mayā
14,053.019c na ca te jātasaṃmohā vaco gṛhṇanti me hitam
14,053.020a bhayaṃ ca mahad uddiśya trāsitāḥ kuravo mayā
14,053.020c kruddheva bhūtvā ca punar yathāvad anudarśitāḥ
14,053.021a te 'dharmeṇeha saṃyuktāḥ parītāḥ kāladharmaṇā
14,053.021c dharmeṇa nihatā yuddhe gatāḥ svargaṃ na saṃśayaḥ
14,053.022a lokeṣu pāṇḍavāś caiva gatāḥ khyātiṃ dvijottama
14,053.022c etat te sarvam ākhyātaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
14,054.001 uttaṅka uvāca
14,054.001a abhijānāmi jagataḥ kartāraṃ tvāṃ janārdana
14,054.001c nūnaṃ bhavatprasādo 'yam iti me nāsti saṃśayaḥ
14,054.002a cittaṃ ca suprasannaṃ me tvadbhāvagatam acyuta
14,054.002c vinivṛttaś ca me kopa iti viddhi paraṃtapa
14,054.003a yadi tv anugrahaṃ kaṃ cit tvatto 'rho 'haṃ janārdana
14,054.003c draṣṭum icchāmi te rūpam aiśvaraṃ tan nidarśaya
14,054.004 vaiśaṃpāyana uvāca
14,054.004a tataḥ sa tasmai prītātmā darśayām āsa tad vapuḥ
14,054.004c śāśvataṃ vaiṣṇavaṃ dhīmān dadṛśe yad dhanaṃjayaḥ
14,054.005a sa dadarśa mahātmānaṃ viśvarūpaṃ mahābhujam
14,054.005a*0109_01 **** **** vaiṣṇavaṃ rūpam uttamam
14,054.005a*0109_02 sumahat tejasā yuktaṃ
14,054.005b*0110_01 sahasrasūryapratimaṃ dīptimat pāvakopamam
14,054.005b*0110_02 sarvam ākāśam āvṛtya tiṣṭhantaṃ viśvatomukham
14,054.005b*0110_03 tad dṛṣṭvā paramaṃ rūpaṃ viṣṇor vaiṣṇavam adbhutam
14,054.005c vismayaṃ ca yayau vipras tad dṛṣṭvā rūpam aiśvaram
14,054.006 uttaṅka uvāca
14,054.006*0111_01 namo namas te sarvātman nārāyaṇa parātpara
14,054.006*0111_02 paramātman padmanābha puṇḍarīkākṣa mādhava
14,054.006*0111_03 hiraṇyagarbharūpāya saṃsārottāraṇāya ca
14,054.006*0111_04 puruṣāya purāṇāya cāntaryāmāya te namaḥ
14,054.006*0111_05 avidyātimirādityaṃ bhavavyādhimahauṣadham
14,054.006*0111_06 saṃsārārṇavapāraṃ tvāṃ praṇamāmi gatir bhava
14,054.006*0111_07 sarvavedaikavedyāya sarvadevamayāya ca
14,054.006*0111_08 vāsudevāya nityāya namo bhaktipriyāya te
14,054.006*0111_09 dayayā duḥkhamohān māṃ samuddhartum ihārhasi
14,054.006*0111_10 karmabhir bahubhiḥ pāpair baddhaṃ pāhi janārdana
14,054.006a viśvakarman namas te 'stu yasya te rūpam īdṛśam
14,054.006c padbhyāṃ te pṛthivī vyāptā śirasā cāvṛtaṃ nabhaḥ
14,054.007a dyāvāpṛthivyor yan madhyaṃ jaṭhareṇa tad āvṛtam
14,054.007c bhujābhyām āvṛtāś cāśās tvam idaṃ sarvam acyuta
14,054.008a saṃharasva punar deva rūpam akṣayyam uttamam
14,054.008c punas tvāṃ svena rūpeṇa draṣṭum icchāmi śāśvatam
14,054.009 vaiśaṃpāyana uvāca
14,054.009*0112_01 muniṃ vitrastamanasaṃ dṛṣṭvā kṛṣṇo mahāmanāḥ
14,054.009*0112_02 manasā suprasannena prīyamāṇo janārdanaḥ
14,054.009a tam uvāca prasannātmā govindo janamejaya
14,054.009c varaṃ vṛṇīṣveti tadā tam uttaṅko 'bravīd idam
14,054.010a paryāpta eṣa evādya varas tvatto mahādyute
14,054.010c yat te rūpam idaṃ kṛṣṇa paśyāmi prabhavāpyayam
14,054.011a tam abravīt punaḥ kṛṣṇo mā tvam atra vicāraya
14,054.011c avaśyam etat kartavyam amoghaṃ darśanaṃ mama
14,054.012 uttaṅka uvāca
14,054.012a avaśyakaraṇīyaṃ vai yady etan manyase vibho
14,054.012c toyam icchāmi yatreṣṭaṃ maruṣv etad dhi durlabham
14,054.013 vaiśaṃpāyana uvāca
14,054.013a tataḥ saṃhṛtya tat tejaḥ provācottaṅkam īśvaraḥ
14,054.013c eṣṭavye sati cintyo 'ham ity uktvā dvārakāṃ yayau
14,054.014a tataḥ kadā cid bhagavān uttaṅkas toyakāṅkṣayā
14,054.014c tṛṣitaḥ paricakrāma marau sasmāra cācyutam
14,054.015a tato digvāsasaṃ dhīmān mātaṅgaṃ malapaṅkinam
14,054.015c apaśyata marau tasmiñ śvayūthaparivāritam
14,054.016a bhīṣaṇaṃ baddhanistriṃśaṃ bāṇakārmukadhāriṇam
14,054.016c tasyādhaḥ srotaso 'paśyad vāri bhūri dvijottamaḥ
14,054.017a smarann eva ca taṃ prāha mātaṅgaḥ prahasann iva
14,054.017c ehy uttaṅka pratīcchasva matto vāri bhṛgūdvaha
14,054.017e kṛpā hi me sumahatī tvāṃ dṛṣṭvā tṛṭsamāhatam
14,054.018a ity uktas tena sa munis tat toyaṃ nābhyanandata
14,054.018c cikṣepa ca sa taṃ dhīmān vāgbhir ugrābhir acyutam
14,054.019a punaḥ punaś ca mātaṅgaḥ pibasveti tam abravīt
14,054.019c na cāpibat sa sakrodhaḥ kṣubhitenāntarātmanā
14,054.020a sa tathā niścayāt tena pratyākhyāto mahātmanā
14,054.020c śvabhiḥ saha mahārāja tatraivāntaradhīyata
14,054.021a uttaṅkas taṃ tathā dṛṣṭvā tato vrīḍitamānasaḥ
14,054.021c mene pralabdham ātmānaṃ kṛṣṇenāmitraghātinā
14,054.022a atha tenaiva mārgeṇa śaṅkhacakragadādharaḥ
14,054.022c ājagāma mahābāhur uttaṅkaś cainam abravīt
14,054.023a na yuktaṃ tādṛśaṃ dātuṃ tvayā puruṣasattama
14,054.023c salilaṃ vipramukhyebhyo mātaṅgasrotasā vibho
14,054.024a ity uktavacanaṃ dhīmān mahābuddhir janārdanaḥ
14,054.024c uttaṅkaṃ ślakṣṇayā vācā sāntvayann idam abravīt
14,054.025a yādṛśeneha rūpeṇa yogyaṃ dātuṃ vṛtena vai
14,054.025c tādṛśaṃ khalu me dattaṃ tvaṃ tu tan nāvabudhyase
14,054.026a mayā tvadartham ukto hi vajrapāṇiḥ puraṃdaraḥ
14,054.026c uttaṅkāyāmṛtaṃ dehi toyarūpam iti prabhuḥ
14,054.027a sa mām uvāca devendro na martyo 'martyatāṃ vrajet
14,054.027c anyam asmai varaṃ dehīty asakṛd bhṛgunandana
14,054.028a amṛtaṃ deyam ity eva mayoktaḥ sa śacīpatiḥ
14,054.028c sa māṃ prasādya devendraḥ punar evedam abravīt
14,054.029a yadi deyam avaśyaṃ vai mātaṅgo 'haṃ mahādyute
14,054.029c bhūtvāmṛtaṃ pradāsyāmi bhārgavāya mahātmane
14,054.030a yady evaṃ pratigṛhṇāti bhārgavo 'mṛtam adya vai
14,054.030c pradātum eṣa gacchāmi bhārgavāyāmṛtaṃ prabho
14,054.030e pratyākhyātas tv ahaṃ tena na dadyām iti bhārgava
14,054.031a sa tathā samayaṃ kṛtvā tena rūpeṇa vāsavaḥ
14,054.031b*0113_01 sa tathā tena rūpeṇa vāsavas tvām upāgataḥ
14,054.031c upasthitas tvayā cāpi pratyākhyāto 'mṛtaṃ dadat
14,054.031e caṇḍālarūpī bhagavān sumahāṃs te vyatikramaḥ
14,054.032a yat tu śakyaṃ mayā kartuṃ bhūya eva tavepsitam
14,054.032c toyepsāṃ tava durdharṣa kariṣye saphalām aham
14,054.033a yeṣv ahaḥsu tava brahman salilecchā bhaviṣyati
14,054.033c tadā marau bhaviṣyanti jalapūrṇāḥ payodharāḥ
14,054.034a rasavac ca pradāsyanti te toyaṃ bhṛgunandana
14,054.034c uttaṅkameghā ity uktāḥ khyātiṃ yāsyanti cāpi te
14,054.035a ity uktaḥ prītimān vipraḥ kṛṣṇena sa babhūva ha
14,054.035c adyāpy uttaṅkameghāś ca marau varṣanti bhārata
14,055.001 janamejaya uvāca
14,055.001a uttaṅkaḥ kena tapasā saṃyuktaḥ sumahātapāḥ
14,055.001c yaḥ śāpaṃ dātukāmo 'bhūd viṣṇave prabhaviṣṇave
14,055.002 vaiśaṃpāyana uvāca
14,055.002a uttaṅko mahatā yuktas tapasā janamejaya
14,055.002c gurubhaktaḥ sa tejasvī nānyaṃ kaṃ cid apūjayat
14,055.003a sarveṣām ṛṣiputrāṇām eṣa cāsīn manorathaḥ
14,055.003c auttaṅkīṃ guruvṛttiṃ vai prāpnuyām iti bhārata
14,055.004a gautamasya tu śiṣyāṇāṃ bahūnāṃ janamejaya
14,055.004c uttaṅke 'bhyadhikā prītiḥ snehaś caivābhavat tadā
14,055.005a sa tasya damaśaucābhyāṃ vikrāntena ca karmaṇā
14,055.005c samyak caivopacāreṇa gautamaḥ prītimān abhūt
14,055.006a atha śiṣyasahasrāṇi samanujñāya gautamaḥ
14,055.006c uttaṅkaṃ parayā prītyā nābhyanujñātum aicchata
14,055.007a taṃ krameṇa jarā tāta pratipede mahāmunim
14,055.007c na cānvabudhyata tadā sa munir guruvatsalaḥ
14,055.008a tataḥ kadā cid rājendra kāṣṭhāny ānayituṃ yayau
14,055.008c uttaṅkaḥ kāṣṭhabhāraṃ ca mahāntaṃ samupānayat
14,055.009a sa tu bhārābhibhūtātmā kāṣṭhabhāram ariṃdama
14,055.009c niṣpipeṣa kṣitau rājan pariśrānto bubhukṣitaḥ
14,055.010a tasya kāṣṭhe vilagnābhūj jaṭā rūpyasamaprabhā
14,055.010c tataḥ kāṣṭhaiḥ saha tadā papāta dharaṇītale
14,055.011a tataḥ sa bhāraniṣpiṣṭaḥ kṣudhāviṣṭaś ca bhārgavaḥ
14,055.011c dṛṣṭvā tāṃ vayaso 'vasthāṃ rurodārtasvaraṃ tadā
14,055.012a tato gurusutā tasya padmapatranibhekṣaṇā
14,055.012c jagrāhāśrūṇi suśroṇī kareṇa pṛthulocanā
14,055.012e pitur niyogād dharmajñā śirasāvanatā tadā
14,055.013a tasyā nipetatur dagdhau karau tair aśrubindubhiḥ
14,055.013c na hi tān aśrupātān vai śaktā dhārayituṃ mahī
14,055.014a gautamas tv abravīd vipram uttaṅkaṃ prītamānasaḥ
14,055.014c kasmāt tāta tavādyeha śokottaram idaṃ manaḥ
14,055.014e sa svairaṃ brūhi viprarṣe śrotum icchāmi te vacaḥ
14,055.015 uttaṅka uvāca
14,055.015a bhavadgatena manasā bhavatpriyacikīrṣayā
14,055.015c bhavadbhaktigateneha bhavadbhāvānugena ca
14,055.016a jareyaṃ nāvabuddhā me nābhijñātaṃ sukhaṃ ca me
14,055.016c śatavarṣoṣitaṃ hi tvaṃ na mām abhyanujānathāḥ
14,055.017a bhavatā hy abhyanujñātāḥ śiṣyāḥ pratyavarā mayā
14,055.017c upapannā dvijaśreṣṭha śataśo 'tha sahasraśaḥ
14,055.018 gautama uvāca
14,055.018a tvatprītiyuktena mayā guruśuśrūṣayā tava
14,055.018c vyatikrāman mahān kālo nāvabuddho dvijarṣabha
14,055.019a kiṃ tv adya yadi te śraddhā gamanaṃ prati bhārgava
14,055.019c anujñāṃ gṛhya mattas tvaṃ gṛhān gacchasva mā ciram
14,055.020 uttaṅka uvāca
14,055.020a gurvarthaṃ kaṃ prayacchāmi brūhi tvaṃ dvijasattama
14,055.020c tam upākṛtya gaccheyam anujñātas tvayā vibho
14,055.021 gautama uvāca
14,055.021a dakṣiṇā paritoṣo vai gurūṇāṃ sadbhir ucyate
14,055.021c tava hy ācarato brahmaṃs tuṣṭo 'haṃ vai na saṃśayaḥ
14,055.022a itthaṃ ca parituṣṭaṃ māṃ vijānīhi bhṛgūdvaha
14,055.022c yuvā ṣoḍaśavarṣo hi yad adya bhavitā bhavān
14,055.023a dadāmi patnīṃ kanyāṃ ca svāṃ te duhitaraṃ dvija
14,055.023c etām ṛte hi nānyā vai tvattejo 'rhati sevitum
14,055.024a tatas tāṃ pratijagrāha yuvā bhūtvā yaśasvinīm
14,055.024c guruṇā cābhyanujñāto gurupatnīm athābravīt
14,055.025a kiṃ bhavatyai prayacchāmi gurvarthaṃ viniyuṅkṣva mām
14,055.025c priyaṃ hi tava kāṅkṣāmi prāṇair api dhanair api
14,055.026a yad durlabhaṃ hi loke 'smin ratnam atyadbhutaṃ bhavet
14,055.026c tad ānayeyaṃ tapasā na hi me 'trāsti saṃśayaḥ
14,055.027 ahalyovāca
14,055.027a parituṣṭāsmi te putra nityaṃ bhagavatā saha
14,055.027c paryāptaye tad bhadraṃ te gaccha tāta yathecchakam
14,055.028 vaiśaṃpāyana uvāca
14,055.028a uttaṅkas tu mahārāja punar evābravīd vacaḥ
14,055.028c ājñāpayasva māṃ mātaḥ kartavyaṃ hi priyaṃ tava
14,055.029 ahalyovāca
14,055.029a saudāsapatnyā vidite divye vai maṇikuṇḍale
14,055.029c te samānaya bhadraṃ te gurvarthaḥ sukṛto bhavet
14,055.030a sa tatheti pratiśrutya jagāma janamejaya
14,055.030c gurupatnīpriyārthaṃ vai te samānayituṃ tadā
14,055.031a sa jagāma tataḥ śīghram uttaṅko brāhmaṇarṣabhaḥ
14,055.031c saudāsaṃ puruṣādaṃ vai bhikṣituṃ maṇikuṇḍale
14,055.032a gautamas tv abravīt patnīm uttaṅko nādya dṛśyate
14,055.032c iti pṛṣṭā tam ācaṣṭa kuṇḍalārthaṃ gataṃ tu vai
14,055.033a tataḥ provāca patnīṃ sa na te samyag idaṃ kṛtam
14,055.033c śaptaḥ sa pārthivo nūnaṃ brāhmaṇaṃ taṃ vadhiṣyati
14,055.034 ahalyovāca
14,055.034a ajānantyā niyuktaḥ sa bhagavan brāhmaṇo 'dya me
14,055.034c bhavatprasādān na bhayaṃ kiṃ cit tasya bhaviṣyati
14,055.035a ity uktaḥ prāha tāṃ patnīm evam astv iti gautamaḥ
14,055.035c uttaṅko 'pi vane śūnye rājānaṃ taṃ dadarśa ha
14,056.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,056.001a sa taṃ dṛṣṭvā tathābhūtaṃ rājānaṃ ghoradarśanam
14,056.001c dīrghaśmaśrudharaṃ nṝṇāṃ śoṇitena samukṣitam
14,056.002a cakāra na vyathāṃ vipro rājā tv enam athābravīt
14,056.002c pratyutthāya mahātejā bhayakartā yamopamaḥ
14,056.003a diṣṭyā tvam asi kalyāṇa ṣaṣṭhe kāle mamāntikam
14,056.003c bhakṣaṃ mṛgayamāṇasya saṃprāpto dvijasattama
14,056.004 uttaṅka uvāca
14,056.004a rājan gurvarthinaṃ viddhi carantaṃ mām ihāgatam
14,056.004c na ca gurvartham udyuktaṃ hiṃsyam āhur manīṣiṇaḥ
14,056.005 rājovāca
14,056.005a ṣaṣṭhe kāle mamāhāro vihito dvijasattama
14,056.005c na ca śakyaḥ samutsraṣṭuṃ kṣudhitena mayādya vai
14,056.006 uttaṅka uvāca
14,056.006a evam astu mahārāja samayaḥ kriyatāṃ tu me
14,056.006c gurvartham abhinirvartya punar eṣyāmi te vaśam
14,056.007a saṃśrutaś ca mayā yo 'rtho gurave rājasattama
14,056.007c tvadadhīnaḥ sa rājendra taṃ tvā bhikṣe nareśvara
14,056.008a dadāsi vipramukhyebhyas tvaṃ hi ratnāni sarvaśaḥ
14,056.008c dātā tvaṃ ca naravyāghra pātrabhūtaḥ kṣitāv iha
14,056.008e pātraṃ pratigrahe cāpi viddhi māṃ nṛpasattama
14,056.009a upākṛtya guror arthaṃ tvadāyattam ariṃdama
14,056.009c samayeneha rājendra punar eṣyāmi te vaśam
14,056.010a satyaṃ te pratijānāmi nātra mithyāsti kiṃ cana
14,056.010c anṛtaṃ noktapūrvaṃ me svaireṣv api kuto 'nyathā
14,056.011 saudāsa uvāca
14,056.011a yadi mattas tvadāyatto gurvarthaḥ kṛta eva saḥ
14,056.011c yadi cāsmi pratigrāhyaḥ sāṃprataṃ tad bravīhi me
14,056.012 uttaṅka uvāca
14,056.012a pratigrāhyo mato me tvaṃ sadaiva puruṣarṣabha
14,056.012c so 'haṃ tvām anusaṃprāpto bhikṣituṃ maṇikuṇḍale
14,056.013 saudāsa uvāca
14,056.013a patnyās te mama viprarṣe rucire maṇikuṇḍale
14,056.013c varayārthaṃ tvam anyaṃ vai taṃ te dāsyāmi suvrata
14,056.014 uttaṅka uvāca
14,056.014a alaṃ te vyapadeśena pramāṇaṃ yadi te vayam
14,056.014c prayaccha kuṇḍale me tvaṃ satyavāg bhava pārthiva
14,056.015 vaiśaṃpāyana uvāca
14,056.015a ity uktas tv abravīd rājā tam uttaṅkaṃ punar vacaḥ
14,056.015c gaccha madvacanād devīṃ brūhi dehīti sattama
14,056.016a saivam uktā tvayā nūnaṃ madvākyena śucismitā
14,056.016c pradāsyati dvijaśreṣṭha kuṇḍale te na saṃśayaḥ
14,056.017 uttaṅka uvāca
14,056.017a kva patnī bhavataḥ śakyā mayā draṣṭuṃ nareśvara
14,056.017c svayaṃ vāpi bhavān patnīṃ kimarthaṃ nopasarpati
14,056.018 saudāsa uvāca
14,056.018a drakṣyate tāṃ bhavān adya kasmiṃś cid vananirjhare
14,056.018c ṣaṣṭhe kāle na hi mayā sā śakyā draṣṭum adya vai
14,056.019a uttaṅkas tu tathoktaḥ sa jagāma bharatarṣabha
14,056.019c madayantīṃ ca dṛṣṭvā so 'jñāpayat svaṃ prayojanam
14,056.020a saudāsavacanaṃ śrutvā tataḥ sā pṛthulocanā
14,056.020c pratyuvāca mahābuddhim uttaṅkaṃ janamejaya
14,056.021a evam etan mahābrahman nānṛtaṃ vadase 'nagha
14,056.021c abhijñānaṃ tu kiṃ cit tvaṃ samānetum ihārhasi
14,056.022a ime hi divye maṇikuṇḍale me; devāś ca yakṣāś ca mahoragāś ca
14,056.022c tais tair upāyaiḥ parihartukāmāś; chidreṣu nityaṃ paritarkayanti
14,056.023a nikṣiptam etad bhuvi pannagās tu; ratnaṃ samāsādya parāmṛṣeyuḥ
14,056.023c yakṣās tathocchiṣṭadhṛtaṃ surāś ca; nidrāvaśaṃ tvā paridharṣayeyuḥ
14,056.024a chidreṣv eteṣu hi sadā hy adhṛṣyeṣu dvijarṣabha
14,056.024c devarākṣasanāgānām apramattena dhāryate
14,056.025a syandete hi divā rukmaṃ rātrau ca dvijasattama
14,056.025c naktaṃ nakṣatratārāṇāṃ prabhām ākṣipya vartate
14,056.026a ete hy āmucya bhagavan kṣutpipāsābhayaṃ kutaḥ
14,056.026c viṣāgniśvāpadebhyaś ca bhayaṃ jātu na vidyate
14,056.027a hrasvena caite āmukte bhavato hrasvake tadā
14,056.027c anurūpeṇa cāmukte tatpramāṇe hi jāyataḥ
14,056.028a evaṃvidhe mamaite vai kuṇḍale paramārcite
14,056.028c triṣu lokeṣu vikhyāte tad abhijñānam ānaya
14,057.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,057.001a sa mitrasaham āsādya tv abhijñānam ayācata
14,057.001c tasmai dadāv abhijñānaṃ sa cekṣvākuvaras tadā
14,057.002 saudāsa uvāca
14,057.002a na caivaiṣā gatiḥ kṣemyā na cānyā vidyate gatiḥ
14,057.002c etan me matam ājñāya prayaccha maṇikuṇḍale
14,057.003 vaiśaṃpāyana uvāca
14,057.003a ity uktas tām uttaṅkas tu bhartur vākyam athābravīt
14,057.003c śrutvā ca sā tataḥ prādāt tasmai te maṇikuṇḍale
14,057.004a avāpya kuṇḍale te tu rājānaṃ punar abravīt
14,057.004c kim etad guhyavacanaṃ śrotum icchāmi pārthiva
14,057.005 saudāsa uvāca
14,057.005a prajā nisargād viprān vai kṣatriyāḥ pūjayanti ha
14,057.005c viprebhyaś cāpi bahavo doṣāḥ prādurbhavanti naḥ
14,057.006a so 'haṃ dvijebhyaḥ praṇato viprād doṣam avāptavān
14,057.006c gatim anyāṃ na paśyāmi madayantīsahāyavān
14,057.006c*0114_01 na cānyām api paśyāmi gatiṃ gatimatāṃ vara
14,057.006e svargadvārasya gamane sthāne ceha dvijottama
14,057.007a na hi rājñā viśeṣeṇa viruddhena dvijātibhiḥ
14,057.007c śakyaṃ nṛloke saṃsthātuṃ pretya vā sukham edhitum
14,057.008a tad iṣṭe te mayaivaite datte sve maṇikuṇḍale
14,057.008c yaḥ kṛtas te 'dya samayaḥ saphalaṃ taṃ kuruṣva me
14,057.009 uttaṅka uvāca
14,057.009a rājaṃs tatheha kartāsmi punar eṣyāmi te vaśam
14,057.009c praśnaṃ tu kaṃ cit praṣṭuṃ tvāṃ vyavasiṣye paraṃtapa
14,057.010 saudāsa uvāca
14,057.010a brūhi vipra yathākāmaṃ prativaktāsmi te vacaḥ
14,057.010c chettāsmi saṃśayaṃ te 'dya na me 'trāsti vicāraṇā
14,057.011 uttaṅka uvāca
14,057.011a prāhur vāksaṃgataṃ mitraṃ dharmanaipuṇyadarśinaḥ
14,057.011c mitreṣu yaś ca viṣamaḥ stena ity eva taṃ viduḥ
14,057.012a sa bhavān mitratām adya saṃprāpto mama pārthiva
14,057.012c sa me buddhiṃ prayacchasva samāṃ buddhimatāṃ vara
14,057.013a avāptārtho 'ham adyeha bhavāṃś ca puruṣādakaḥ
14,057.013c bhavatsakāśam āgantuṃ kṣamaṃ mama na veti vā
14,057.014 saudāsa uvāca
14,057.014a kṣamaṃ ced iha vaktavyaṃ mayā dvijavarottama
14,057.014c matsamīpaṃ dvijaśreṣṭha nāgantavyaṃ kathaṃ cana
14,057.015a evaṃ tava prapaśyāmi śreyo bhṛgukulodvaha
14,057.015c āgacchato hi te vipra bhaven mṛtyur asaṃśayam
14,057.016 vaiśaṃpāyana uvāca
14,057.016a ity uktaḥ sa tadā rājñā kṣamaṃ buddhimatā hitam
14,057.016c samanujñāpya rājānam ahalyāṃ prati jagmivān
14,057.017a gṛhītvā kuṇḍale divye gurupatnyāḥ priyaṃkaraḥ
14,057.017c javena mahatā prāyād gautamasyāśramaṃ prati
14,057.018a yathā tayo rakṣaṇaṃ ca madayantyābhibhāṣitam
14,057.018c tathā te kuṇḍale baddhvā tathā kṛṣṇājine 'nayat
14,057.019a sa kasmiṃś cit kṣudhāviṣṭaḥ phalabhārasamanvitam
14,057.019c bilvaṃ dadarśa kasmiṃś cid āruroha kṣudhānvitaḥ
14,057.020a śākhāsv āsajya tasyaiva kṛṣṇājinam ariṃdama
14,057.020b*0115_01 pātayām āsa bilvāni tadā sa dvijapuṃgavaḥ
14,057.020b*0115_02 atha pātayamānasya bilvāpahṛtacakṣuṣaḥ
14,057.020b*0115_03 nyapataṃs tāni bilvāni tasminn evājine vibho
14,057.020c yasmiṃs te kuṇḍale baddhe tadā dvijavareṇa vai
14,057.020d*0116_01 bilvaprahārais tasyātha vyaśīryād bandhanaṃ tathā
14,057.020d*0116_02 sakuṇḍalaṃ tad ajinaṃ papāta sahasā taroḥ
14,057.021a viśīrṇabandhane tasmin gate kṛṣṇājine mahīm
14,057.021c apaśyad bhujagaḥ kaś cit te tatra maṇikuṇḍale
14,057.022a airāvatakulotpannaḥ śīghro bhūtvā tadā sa vai
14,057.022c vidaśyāsyena valmīkaṃ viveśātha sa kuṇḍale
14,057.023a hriyamāṇe tu dṛṣṭvā sa kuṇḍale bhujagena ha
14,057.023c papāta vṛkṣāt sodvego duḥkhāt paramakopanaḥ
14,057.024a sa daṇḍakāṣṭham ādāya valmīkam akhanat tadā
14,057.024b*0117_01 ahāni triṃśad avyagraḥ pañca cānyāni bhārata
14,057.024c krodhāmarṣābhitaptāṅgas tato vai dvijapuṃgavaḥ
14,057.025a tasya vegam asahyaṃ tam asahantī vasuṃdharā
14,057.025c daṇḍakāṣṭhābhinunnāṅgī cacāla bhṛśam āturā
14,057.026a tataḥ khanata evātha viprarṣer dharaṇītalam
14,057.026c nāgalokasya panthānaṃ kartukāmasya niścayāt
14,057.027a rathena hariyuktena taṃ deśam upajagmivān
14,057.027c vajrapāṇir mahātejā dadarśa ca dvijottamam
14,057.028a sa tu taṃ brāhmaṇo bhūtvā tasya duḥkhena duḥkhitaḥ
14,057.028c uttaṅkam abravīt tāta naitac chakyaṃ tvayeti vai
14,057.029a ito hi nāgaloko vai yojanāni sahasraśaḥ
14,057.029b*0118_01 yatra te kuṇḍale nīte bhujagena dvijottama
14,057.029c na daṇḍakāṣṭhasādhyaṃ ca manye kāryam idaṃ tava
14,057.030 uttaṅka uvāca
14,057.030a nāgaloke yadi brahman na śakye kuṇḍale mayā
14,057.030c prāptuṃ prāṇān vimokṣyāmi paśyatas te dvijottama
14,057.031a yadā sa nāśakat tasya niścayaṃ kartum anyathā
14,057.031c vajrapāṇis tadā daṇḍaṃ vajrāstreṇa yuyoja ha
14,057.032a tato vajraprahārais tair dāryamāṇā vasuṃdharā
14,057.032c nāgalokasya panthānam akaroj janamejaya
14,057.033a sa tena mārgeṇa tadā nāgalokaṃ viveśa ha
14,057.033c dadarśa nāgalokaṃ ca yojanāni sahasraśaḥ
14,057.034a prākāranicayair divyair maṇimuktābhyalaṃkṛtaiḥ
14,057.034c upapannaṃ mahābhāga śātakumbhamayais tathā
14,057.035a vāpīḥ sphaṭikasopānā nadīś ca vimalodakāḥ
14,057.035c dadarśa vṛkṣāṃś ca bahūn nānādvijagaṇāyutān
14,057.036a tasya lokasya ca dvāraṃ dadarśa sa bhṛgūdvahaḥ
14,057.036c pañcayojanavistāram āyataṃ śatayojanam
14,057.037a nāgalokam uttaṅkas tu prekṣya dīno 'bhavat tadā
14,057.037c nirāśaś cābhavat tāta kuṇḍalāharaṇe punaḥ
14,057.038a tatra provāca turagas taṃ kṛṣṇaśvetavāladhiḥ
14,057.038c tāmrāsyanetraḥ kauravya prajvalann iva tejasā
14,057.039a dhamasvāpānam etan me tatas tvaṃ vipra lalpsyase
14,057.039c airāvatasuteneha tavānīte hi kuṇḍale
14,057.040a mā jugupsāṃ kṛthāḥ putra tvam atrārthe kathaṃ cana
14,057.040c tvayaitad dhi samācīrṇaṃ gautamasyāśrame tadā
14,057.041 uttaṅka uvāca
14,057.041a kathaṃ bhavantaṃ jānīyām upādhyāyāśramaṃ prati
14,057.041c yan mayā cīrṇapūrvaṃ ca śrotum icchāmi tad dhy aham
14,057.042 aśva uvāca
14,057.042a guror guruṃ māṃ jānīhi jvalitaṃ jātavedasam
14,057.042c tvayā hy ahaṃ sadā vatsa guror arthe 'bhipūjitaḥ
14,057.043a satataṃ pūjito vipra śucinā bhṛgunandana
14,057.043c tasmāc chreyo vidhāsyāmi tavaivaṃ kuru mā ciram
14,057.044a ity uktaḥ sa tathākārṣīd uttaṅkaś citrabhānunā
14,057.044c ghṛtārciḥ prītimāṃś cāpi prajajvāla didhakṣayā
14,057.045a tato 'sya romakūpebhyo dhmāyamānasya bhārata
14,057.045c ghanaḥ prādurabhūd dhūmo nāgalokabhayāvahaḥ
14,057.046a tena dhūmena sahasā vardhamānena bhārata
14,057.046c nāgaloke mahārāja na prajñāyata kiṃ cana
14,057.047a hāhākṛtam abhūt sarvam airāvataniveśanam
14,057.047c vāsukipramukhānāṃ ca nāgānāṃ janamejaya
14,057.048a na prakāśanta veśmāni dhūmaruddhāni bhārata
14,057.048c nīhārasaṃvṛtānīva vanāni girayas tathā
14,057.049a te dhūmaraktanayanā vahnitejobhitāpitāḥ
14,057.049c ājagmur niścayaṃ jñātuṃ bhārgavasyātitejasaḥ
14,057.050a śrutvā ca niścayaṃ tasya maharṣes tigmatejasaḥ
14,057.050c saṃbhrāntamanasaḥ sarve pūjāṃ cakrur yathāvidhi
14,057.051a sarve prāñjalayo nāgā vṛddhabālapurogamāḥ
14,057.051c śirobhiḥ praṇipatyocuḥ prasīda bhagavann iti
14,057.052a prasādya brāhmaṇaṃ te tu pādyam arghyaṃ nivedya ca
14,057.052c prāyacchan kuṇḍale divye pannagāḥ paramārcite
14,057.053a tataḥ saṃpūjito nāgais tatrottaṅkaḥ pratāpavān
14,057.053c agniṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā jagāma gurusadma tat
14,057.054a sa gatvā tvarito rājan gautamasya niveśanam
14,057.054c prāyacchat kuṇḍale divye gurupatnyai tadānagha
14,057.054d*0119_01 vāsukipramukhānāṃ ca nāgānāṃ janamejaya
14,057.054d*0119_02 sarvaṃ śaśaṃsa gurave yathāvad dvijasattamaḥ
14,057.055a evaṃ mahātmanā tena trīṃl lokāñ janamejaya
14,057.055c parikramyāhṛte divye tatas te maṇikuṇḍale
14,057.056a evaṃprabhāvaḥ sa munir uttaṅko bharatarṣabha
14,057.056c pareṇa tapasā yukto yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
14,058.001 janamejaya uvāca
14,058.001a uttaṅkāya varaṃ dattvā govindo dvijasattama
14,058.001c ata ūrdhvaṃ mahābāhuḥ kiṃ cakāra mahāyaśāḥ
14,058.002 vaiśaṃpāyana uvāca
14,058.002a dattvā varam uttaṅkāya prāyāt sātyakinā saha
14,058.002c dvārakām eva govindaḥ śīghravegair mahāhayaiḥ
14,058.003a sarāṃsi ca nadīś caiva vanāni vividhāni ca
14,058.003c atikramya sasādātha ramyāṃ dvāravatīṃ purīm
14,058.004a vartamāne mahārāja mahe raivatakasya ca
14,058.004c upāyāt puṇḍarīkākṣo yuyudhānānugas tadā
14,058.005a alaṃkṛtas tu sa girir nānārūpavicitritaiḥ
14,058.005c babhau rukmamayaiḥ kāśaiḥ sarvataḥ puruṣarṣabha
14,058.006a kāñcanasragbhir agryābhiḥ sumanobhis tathaiva ca
14,058.006c vāsobhiś ca mahāśailaḥ kalpavṛkṣaiś ca sarvaśaḥ
14,058.007a dīpavṛkṣaiś ca sauvarṇair abhīkṣṇam upaśobhitaḥ
14,058.007c guhānirjharadeśeṣu divābhūto babhūva ha
14,058.008a patākābhir vicitrābhiḥ saghaṇṭābhiḥ samantataḥ
14,058.008c puṃbhiḥ strībhiś ca saṃghuṣṭaḥ pragīta iva cābhavat
14,058.008e atīva prekṣaṇīyo 'bhūn merur munigaṇair iva
14,058.009a mattānāṃ hṛṣṭarūpāṇāṃ strīṇāṃ puṃsāṃ ca bhārata
14,058.009c gāyatāṃ parvatendrasya divaspṛg iva nisvanaḥ
14,058.010a pramattamattasaṃmattakṣveḍitotkṛṣṭasaṃkulā
14,058.010c tathā kilakilāśabdair bhūr abhūt sumanoharā
14,058.011a vipaṇāpaṇavān ramyo bhakṣyabhojyavihāravān
14,058.011c vastramālyotkarayuto vīṇāveṇumṛdaṅgavān
14,058.011d*0120_01 mālyotkarayuto vīṇāveṇuśaṅkhamṛdaṅgavān
14,058.012a surāmaireyamiśreṇa bhakṣyabhojyena caiva ha
14,058.012c dīnāndhakṛpaṇādibhyo dīyamānena cāniśam
14,058.012e babhau paramakalyāṇo mahas tasya mahāgireḥ
14,058.013a puṇyāvasathavān vīra puṇyakṛdbhir niṣevitaḥ
14,058.013c vihāro vṛṣṇivīrāṇāṃ mahe raivatakasya ha
14,058.013e sa nago veśmasaṃkīrṇo devaloka ivābabhau
14,058.014a tadā ca kṛṣṇasāṃnidhyam āsādya bharatarṣabha
14,058.014b*0121_01 stuvanty antarhitā devā gandharvāś ca saharṣibhiḥ
14,058.014b*0121_02 sādhakaḥ sarvadharmāṇām asurāṇāṃ vināśakaḥ
14,058.014b*0121_03 tvaṃ sraṣṭā sṛjyam ādhāraṃ kāraṇaṃ dharmavedavit
14,058.014b*0121_04 tvayā yat kriyate deva na jānīmo 'tra māyayā
14,058.014b*0121_05 kevalaṃ tv abhijānīmaḥ śaraṇaṃ parameśvaram
14,058.014b*0121_06 brahmādīnāṃ ca govinda saṃnidhyaṃ śaraṇaṃ namaḥ
14,058.014b*0121_07 iti stute mānuṣaiś ca pūjite devakīsute
14,058.014c śakrasadmapratīkāśo babhūva sa hi śailarāṭ
14,058.015a tataḥ saṃpūjyamānaḥ sa viveśa bhavanaṃ śubham
14,058.015c govindaḥ sātyakiś caiva jagāma bhavanaṃ svakam
14,058.016a viveśa ca sa hṛṣṭātmā cirakālapravāsakaḥ
14,058.016c kṛtvā nasukaraṃ karma dānaveṣv iva vāsavaḥ
14,058.017a upayātaṃ tu vārṣṇeyaṃ bhojavṛṣṇyandhakās tadā
14,058.017c abhyagacchan mahātmānaṃ devā iva śatakratum
14,058.018a sa tān abhyarcya medhāvī pṛṣṭvā ca kuśalaṃ tadā
14,058.018b*0122_01 jaharṣa dhīmān dhīmadbhiḥ pravṛttaḥ sa mudāyutaḥ
14,058.018b*0123_01 dṛṣṭvā samāgataṃ kṛṣṇaṃ snehena muśalāyudhaḥ
14,058.018b*0123_02 vanamālī halī rāmaḥ paryaṣvajata keśavam
14,058.018b*0123_03 kṛṣṇo 'pi bhrātaraṃ rāmaṃ yatnāt samabhivādya ca
14,058.018c abhyavādayata prītaḥ pitaraṃ mātaraṃ tathā
14,058.019a tābhyāṃ ca saṃpariṣvaktaḥ sāntvitaś ca mahābhujaḥ
14,058.019c upopaviṣṭas taiḥ sarvair vṛṣṇibhiḥ parivāritaḥ
14,058.020a sa viśrānto mahātejāḥ kṛtapādāvasecanaḥ
14,058.020c kathayām āsa taṃ kṛṣṇaḥ pṛṣṭaḥ pitrā mahāhavam
14,059.001 vasudeva uvāca
14,059.001a śrutavān asmi vārṣṇeya saṃgrāmaṃ paramādbhutam
14,059.001c narāṇāṃ vadatāṃ putra kathodghāteṣu nityaśaḥ
14,059.002a tvaṃ tu pratyakṣadarśī ca kāryajñaś ca mahābhuja
14,059.002c tasmāt prabrūhi saṃgrāmaṃ yāthātathyena me 'nagha
14,059.003a yathā tad abhavad yuddhaṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
14,059.003c bhīṣmakarṇakṛpadroṇaśalyādibhir anuttamam
14,059.004a anyeṣāṃ kṣatriyāṇāṃ ca kṛtāstrāṇām anekaśaḥ
14,059.004c nānāveṣākṛtimatāṃ nānādeśanivāsinām
14,059.005a ity uktaḥ puṇḍarīkākṣaḥ pitrā mātus tadantike
14,059.005c śaśaṃsa kuruvīrāṇāṃ saṃgrāme nidhanaṃ yathā
14,059.006 vāsudeva uvāca
14,059.006a atyadbhutāni karmāṇi kṣatriyāṇāṃ mahātmanām
14,059.006c bahulatvān na saṃkhyātuṃ śakyāny abdaśatair api
14,059.007a prādhānyatas tu gadataḥ samāsenaiva me śṛṇu
14,059.007c karmāṇi pṛthivīśānāṃ yathāvad amaradyute
14,059.008a bhīṣmaḥ senāpatir abhūd ekādaśacamūpatiḥ
14,059.008c kauravyaḥ kauraveyāṇāṃ devānām iva vāsavaḥ
14,059.009a śikhaṇḍī pāṇḍuputrāṇāṃ netā saptacamūpatiḥ
14,059.009c babhūva rakṣito dhīmān dhīmatā savyasācinā
14,059.010a teṣāṃ tad abhavad yuddhaṃ daśāhāni mahātmanām
14,059.010c kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca sumahad romaharṣaṇam
14,059.011a tataḥ śikhaṇḍī gāṅgeyam ayudhyantaṃ mahāhave
14,059.011b*0124_01 ayudhyamānaṃ gāṅgeyaṃ śikhaṇḍī taṃ mahādyutim
14,059.011c jaghāna bahubhir bāṇaiḥ saha gāṇḍīvadhanvanā
14,059.012a akarot sa tataḥ kālaṃ śaratalpagato muniḥ
14,059.012c ayanaṃ dakṣiṇaṃ hitvā saṃprāpte cottarāyaṇe
14,059.013a tataḥ senāpatir abhūd droṇo 'straviduṣāṃ varaḥ
14,059.013c pravīraḥ kauravendrasya kāvyo daityapater iva
14,059.014a akṣauhiṇībhiḥ śiṣṭābhir navabhir dvijasattamaḥ
14,059.014c saṃvṛtaḥ samaraślāghī guptaḥ kṛpavṛṣādibhiḥ
14,059.014d*0125_01 kṛtvā vyūhaṃ mahāyuddhe pātayitvā mahārathān
14,059.014d*0125_02 antakapratimaś cogro rātriyuddhe dahan prajāḥ
14,059.015a dhṛṣṭadyumnas tv abhūn netā pāṇḍavānāṃ mahāstravit
14,059.015c gupto bhīmena tejasvī mitreṇa varuṇo yathā
14,059.016a pañcasenāparivṛto droṇaprepsur mahāmanāḥ
14,059.016c pitur nikārān saṃsmṛtya raṇe karmākaron mahat
14,059.017a tasmiṃs te pṛthivīpālā droṇapārṣatasaṃgare
14,059.017c nānādigāgatā vīrāḥ prāyaśo nidhanaṃ gatāḥ
14,059.018a dināni pañca tad yuddham abhūt paramadāruṇam
14,059.018c tato droṇaḥ pariśrānto dhṛṣṭadyumnavaśaṃ gataḥ
14,059.019a tataḥ senāpatir abhūt karṇo dauryodhane bale
14,059.019c akṣauhiṇībhiḥ śiṣṭābhir vṛtaḥ pañcabhir āhave
14,059.020a tisras tu pāṇḍuputrāṇāṃ camvo bībhatsupālitāḥ
14,059.020c hatapravīrabhūyiṣṭhā babhūvuḥ samavasthitāḥ
14,059.021a tataḥ pārthaṃ samāsādya pataṃga iva pāvakam
14,059.021c pañcatvam agamat sautir dvitīye 'hani dāruṇe
14,059.021d*0126_01 dvitīye 'hani sa tadā phalgunena nipātitaḥ
14,059.021d*0127_01 pratāpya pāṇḍavān sarvān pāñcālān astratejasā
14,059.021d*0127_02 saputraḥ samare karṇaḥ saṃśāntaḥ pārthatejasā
14,059.022a hate karṇe tu kauravyā nirutsāhā hataujasaḥ
14,059.022c akṣauhiṇībhis tisṛbhir madreśaṃ paryavārayan
14,059.023a hatavāhanabhūyiṣṭhāḥ pāṇḍavās tu yudhiṣṭhiram
14,059.023c akṣauhiṇyā nirutsāhāḥ śiṣṭayā paryavārayan
14,059.024a avadhīn madrarājānaṃ kururājo yudhiṣṭhiraḥ
14,059.024c tasmiṃs tathārdhadivase karma kṛtvā suduṣkaram
14,059.025a hate śalye tu śakuniṃ sahadevo mahāmanāḥ
14,059.025c āhartāraṃ kales tasya jaghānāmitavikramaḥ
14,059.026a nihate śakunau rājā dhārtarāṣṭraḥ sudurmanāḥ
14,059.026c apākrāmad gadāpāṇir hatabhūyiṣṭhasainikaḥ
14,059.027a tam anvadhāvat saṃkruddho bhīmasenaḥ pratāpavān
14,059.027c hrade dvaipāyane cāpi salilasthaṃ dadarśa tam
14,059.028a tataḥ śiṣṭena sainyena samantāt parivārya tam
14,059.028c upopaviviśur hṛṣṭā hradasthaṃ pañca pāṇḍavāḥ
14,059.029a vigāhya salilaṃ tv āśu vāgbāṇair bhṛśavikṣataḥ
14,059.029c utthāya sa gadāpāṇir yuddhāya samupasthitaḥ
14,059.030a tataḥ sa nihato rājā dhārtarāṣṭro mahāmṛdhe
14,059.030c bhīmasenena vikramya paśyatāṃ pṛthivīkṣitām
14,059.031a tatas tat pāṇḍavaṃ sainyaṃ saṃsuptaṃ śibire niśi
14,059.031c nihataṃ droṇaputreṇa pitur vadham amṛṣyatā
14,059.032a hataputrā hatabalā hatamitrā mayā saha
14,059.032c yuyudhānadvitīyena pañca śiṣṭāḥ sma pāṇḍavāḥ
14,059.033a sahaiva kṛpabhojābhyāṃ drauṇir yuddhād amucyata
14,059.033c yuyutsuś cāpi kauravyo muktaḥ pāṇḍavasaṃśrayāt
14,059.034a nihate kauravendre ca sānubandhe suyodhane
14,059.034c viduraḥ saṃjayaś caiva dharmarājam upasthitau
14,059.035a evaṃ tad abhavad yuddham ahāny aṣṭādaśa prabho
14,059.035c yatra te pṛthivīpālā nihatāḥ svargam āvasan
14,059.036 vaiśaṃpāyana uvāca
14,059.036a śṛṇvatāṃ tu mahārāja kathāṃ tāṃ romaharṣaṇīm
14,059.036c duḥkhaharṣaparikleśā vṛṣṇīnām abhavaṃs tadā
14,060.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,060.001a kathayann eva tu tadā vāsudevaḥ pratāpavān
14,060.001c mahābhāratayuddhaṃ tat kathānte pitur agrataḥ
14,060.002a abhimanyor vadhaṃ vīraḥ so 'tyakrāmata bhārata
14,060.002c apriyaṃ vasudevasya mā bhūd iti mahāmanāḥ
14,060.003a mā dauhitravadhaṃ śrutvā vasudevo mahātyayam
14,060.003c duḥkhaśokābhisaṃtapto bhaved iti mahāmatiḥ
14,060.004a subhadrā tu tam utkrāntam ātmajasya vadhaṃ raṇe
14,060.004c ācakṣva kṛṣṇa saubhadravadham ity apatad bhuvi
14,060.004d*0128_01 ākhyāpayan mahat tatra hy abhimanyor vadhaṃ raṇe
14,060.005a tām apaśyan nipatitāṃ vasudevaḥ kṣitau tadā
14,060.005c dṛṣṭvaiva ca papātorvyāṃ so 'pi duḥkhena mūrchitaḥ
14,060.006a tataḥ sa dauhitravadhād duḥkhaśokasamanvitaḥ
14,060.006c vasudevo mahārāja kṛṣṇaṃ vākyam athābravīt
14,060.007a nanu tvaṃ puṇḍarīkākṣa satyavāg bhuvi viśrutaḥ
14,060.007c yad dauhitravadhaṃ me 'dya na khyāpayasi śatruhan
14,060.008a tad bhāgineyanidhanaṃ tattvenācakṣva me vibho
14,060.008c sadṛśākṣas tava kathaṃ śatrubhir nihato raṇe
14,060.009a durmaraṃ bata vārṣṇeya kāle 'prāpte nṛbhiḥ sadā
14,060.009c yatra me hṛdayaṃ duḥkhāc chatadhā na vidīryate
14,060.010a kim abravīt tvā saṃgrāme subhadrāṃ mātaraṃ prati
14,060.010c māṃ cāpi puṇḍarīkākṣa capalākṣaḥ priyo mama
14,060.011a āhavaṃ pṛṣṭhataḥ kṛtvā kaccin na nihataḥ paraiḥ
14,060.011c kaccin mukhaṃ na govinda tenājau vikṛtaṃ kṛtam
14,060.012a sa hi kṛṣṇa mahātejāḥ ślāghann iva mamāgrataḥ
14,060.012c bālabhāvena vijayam ātmano 'kathayat prabhuḥ
14,060.013a kaccin na vikṛto bālo droṇakarṇakṛpādibhiḥ
14,060.013c dharaṇyāṃ nihataḥ śete tan mamācakṣva keśava
14,060.014a sa hi droṇaṃ ca bhīṣmaṃ ca karṇaṃ ca rathināṃ varam
14,060.014c spardhate sma raṇe nityaṃ duhituḥ putrako mama
14,060.015a evaṃvidhaṃ bahu tadā vilapantaṃ suduḥkhitam
14,060.015c pitaraṃ duḥkhitataro govindo vākyam abravīt
14,060.016a na tena vikṛtaṃ vaktraṃ kṛtaṃ saṃgrāmamūrdhani
14,060.016c na pṛṣṭhataḥ kṛtaś cāpi saṃgrāmas tena dustaraḥ
14,060.017a nihatya pṛthivīpālān sahasraśatasaṃghaśaḥ
14,060.017c khedito droṇakarṇābhyāṃ dauḥśāsanivaśaṃ gataḥ
14,060.018a eko hy ekena satataṃ yudhyamāno yadi prabho
14,060.018c na sa śakyeta saṃgrāme nihantum api vajriṇā
14,060.019a samāhūte tu saṃgrāme pārthe saṃśaptakais tadā
14,060.019c paryavāryata saṃkruddhaiḥ sa droṇādibhir āhave
14,060.020a tataḥ śatrukṣayaṃ kṛtvā sumahāntaṃ raṇe pituḥ
14,060.020c dauhitras tava vārṣṇeya dauḥśāsanivaśaṃ gataḥ
14,060.021a nūnaṃ ca sa gataḥ svargaṃ jahi śokaṃ mahāmate
14,060.021c na hi vyasanam āsādya sīdante sannarāḥ kva cit
14,060.022a droṇakarṇaprabhṛtayo yena pratisamāsitāḥ
14,060.022c raṇe mahendrapratimāḥ sa kathaṃ nāpnuyād divam
14,060.023a sa śokaṃ jahi durdharṣa mā ca manyuvaśaṃ gamaḥ
14,060.023c śastrapūtāṃ hi sa gatiṃ gataḥ parapuraṃjayaḥ
14,060.024a tasmiṃs tu nihate vīre subhadreyaṃ svasā mama
14,060.024c duḥkhārtātho pṛthāṃ prāpya kurarīva nanāda ha
14,060.025a draupadīṃ ca samāsādya paryapṛcchata duḥkhitā
14,060.025c ārye kva dārakāḥ sarve draṣṭum icchāmi tān aham
14,060.026a asyās tu vacanaṃ śrutvā sarvās tāḥ kuruyoṣitaḥ
14,060.026c bhujābhyāṃ parigṛhyaināṃ cukruśuḥ paramārtavat
14,060.027a uttarāṃ cābravīd bhadrā bhadre bhartā kva te gataḥ
14,060.027c kṣipram āgamanaṃ mahyaṃ tasmai tvaṃ vedayasva ha
14,060.028a nanu nāma sa vairāṭi śrutvā mama giraṃ purā
14,060.028c bhavanān niṣpataty āśu kasmān nābhyeti te patiḥ
14,060.029a abhimanyo kuśalino mātulās te mahārathāḥ
14,060.029c kuśalaṃ cābruvan sarve tvāṃ yuyutsum ihāgatam
14,060.030a ācakṣva me 'dya saṃgrāmaṃ yathāpūrvam ariṃdama
14,060.030c kasmād eva vilapatīṃ nādyeha pratibhāṣase
14,060.031a evamādi tu vārṣṇeyyās tad asyāḥ paridevitam
14,060.031c śrutvā pṛthā suduḥkhārtā śanair vākyam athābravīt
14,060.032a subhadre vāsudevena tathā sātyakinā raṇe
14,060.032b*0129_01 evaṃ vilapatīṃ tāṃ tu sātyakis tu tadābravīt
14,060.032c pitrā ca pālito bālaḥ sa hataḥ kāladharmaṇā
14,060.033a īdṛśo martyadharmo 'yaṃ mā śuco yadunandini
14,060.033c putro hi tava durdharṣaḥ saṃprāptaḥ paramāṃ gatim
14,060.034a kule mahati jātāsi kṣatriyāṇāṃ mahātmanām
14,060.034c mā śucaś capalākṣaṃ tvaṃ puṇḍarīkanibhekṣaṇe
14,060.035a uttarāṃ tvam avekṣasva garbhiṇīṃ mā śucaḥ śubhe
14,060.035c putram eṣā hi tasyāśu janayiṣyati bhāminī
14,060.036a evam āśvāsayitvaināṃ kuntī yadukulodvaha
14,060.036c vihāya śokaṃ durdharṣaṃ śrāddham asya hy akalpayat
14,060.037a samanujñāpya dharmajñā rājānaṃ bhīmam eva ca
14,060.037c yamau yamopamau caiva dadau dānāny anekaśaḥ
14,060.038a tataḥ pradāya bahvīr gā brāhmaṇebhyo yadūdvaha
14,060.038c samahṛṣyata vārṣṇeyī vairāṭīṃ cābravīd idam
14,060.039a vairāṭi neha saṃtāpas tvayā kāryo yaśasvini
14,060.039c bhartāraṃ prati suśroṇi garbhasthaṃ rakṣa me śiśum
14,060.040a evam uktvā tataḥ kuntī virarāma mahādyute
14,060.040c tām anujñāpya caivemāṃ subhadrāṃ samupānayam
14,060.041a evaṃ sa nidhanaṃ prāpto dauhitras tava mādhava
14,060.041c saṃtāpaṃ jahi durdharṣa mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ
14,061.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,061.001a etac chrutvā tu putrasya vacaḥ śūrātmajas tadā
14,061.001c vihāya śokaṃ dharmātmā dadau śrāddham anuttamam
14,061.002a tathaiva vāsudevo 'pi svasrīyasya mahātmanaḥ
14,061.002c dayitasya pitur nityam akarod aurdhvadehikam
14,061.003a ṣaṣṭiṃ śatasahasrāṇi brāhmaṇānāṃ mahābhujaḥ
14,061.003c vidhivad bhojayām āsa bhojyaṃ sarvaguṇānvitam
14,061.004a ācchādya ca mahābāhur dhanatṛṣṇām apānudat
14,061.004c brāhmaṇānāṃ tadā kṛṣṇas tad abhūd romaharṣaṇam
14,061.005a suvarṇaṃ caiva gāś caiva śayanācchādanaṃ tathā
14,061.005c dīyamānaṃ tadā viprāḥ prabhūtam iti cābruvan
14,061.006a vāsudevo 'tha dāśārho baladevaḥ sasātyakiḥ
14,061.006c abhimanyos tadā śrāddham akurvan satyakas tadā
14,061.006e atīva duḥkhasaṃtaptā na śamaṃ copalebhire
14,061.007a tathaiva pāṇḍavā vīrā nagare nāgasāhvaye
14,061.007c nopagacchanti vai śāntim abhimanyuvinākṛtāḥ
14,061.008a subahūni ca rājendra divasāni virāṭajā
14,061.008c nābhuṅkta patiśokārtā tad abhūt karuṇaṃ mahat
14,061.008e kukṣistha eva tasyāstu sa garbhaḥ saṃpralīyata
14,061.008f*0130_01 dhriyamāṇe 'tha tasmiṃs tu garbhe kukṣistha eva ha
14,061.009a ājagāma tato vyāso jñātvā divyena cakṣuṣā
14,061.009c āgamya cābravīd dhīmān pṛthāṃ pṛthulalocanām
14,061.009e uttarāṃ ca mahātejāḥ śokaḥ saṃtyajyatām ayam
14,061.010a janiṣyati mahātejāḥ putras tava yaśasvini
14,061.010c prabhāvād vāsudevasya mama vyāharaṇād api
14,061.010e pāṇḍavānām ayaṃ cānte pālayiṣyati medinīm
14,061.011a dhanaṃjayaṃ ca saṃprekṣya dharmarājasya paśyataḥ
14,061.011c vyāso vākyam uvācedaṃ harṣayann iva bhārata
14,061.012a pautras tava mahābāho janiṣyati mahāmanāḥ
14,061.012c pṛthvīṃ sāgaraparyantāṃ pālayiṣyati caiva ha
14,061.013a tasmāc chokaṃ kuruśreṣṭha jahi tvam arikarśana
14,061.013c vicāryam atra na hi te satyam etad bhaviṣyati
14,061.014a yac cāpi vṛṣṇivīreṇa kṛṣṇena kurunandana
14,061.014c puroktaṃ tat tathā bhāvi mā te 'trāstu vicāraṇā
14,061.015a vibudhānāṃ gato lokān akṣayān ātmanirjitān
14,061.015c na sa śocyas tvayā tāta na cānyaiḥ kurubhis tathā
14,061.016a evaṃ pitāmahenokto dharmātmā sa dhanaṃjayaḥ
14,061.016c tyaktvā śokaṃ mahārāja hṛṣṭarūpo 'bhavat tadā
14,061.017a pitāpi tava dharmajña garbhe tasmin mahāmate
14,061.017c avardhata yathākālaṃ śuklapakṣe yathā śaśī
14,061.018a tataḥ saṃcodayām āsa vyāso dharmātmajaṃ nṛpam
14,061.018c aśvamedhaṃ prati tadā tataḥ so 'ntarhito 'bhavat
14,061.019a dharmarājo 'pi medhāvī śrutvā vyāsasya tad vacaḥ
14,061.019c vittopanayane tāta cakāra gamane matim
14,062.001 janamejaya uvāca
14,062.001a śrutvaitad vacanaṃ brahman vyāsenoktaṃ mahātmanā
14,062.001c aśvamedhaṃ prati tadā kiṃ nṛpaḥ pracakāra ha
14,062.002a ratnaṃ ca yan maruttena nihitaṃ pṛthivītale
14,062.002c tad avāpa kathaṃ ceti tan me brūhi dvijottama
14,062.003 vaiśaṃpāyana uvāca
14,062.003a śrutvā dvaipāyanavaco dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
14,062.003c bhrātṝn sarvān samānāyya kāle vacanam abravīt
14,062.003e arjunaṃ bhīmasenaṃ ca mādrīputrau yamāv api
14,062.003f*0131_01 arjunaṃ nakulaṃ cāpi sahadevaṃ vṛkodaram
14,062.004a śrutaṃ vo vacanaṃ vīrāḥ sauhṛdād yan mahātmanā
14,062.004c kurūṇāṃ hitakāmena proktaṃ kṛṣṇena dhīmatā
14,062.005a tapovṛddhena mahatā suhṛdāṃ bhūtim icchatā
14,062.005c guruṇā dharmaśīlena vyāsenādbhutakarmaṇā
14,062.006a bhīṣmeṇa ca mahāprājña govindena ca dhīmatā
14,062.006c saṃsmṛtya tad ahaṃ samyak kartum icchāmi pāṇḍavāḥ
14,062.007a āyatyāṃ ca tadātve ca sarveṣāṃ tad dhi no hitam
14,062.007c anubandhe ca kalyāṇaṃ yad vaco brahmavādinaḥ
14,062.008a iyaṃ hi vasudhā sarvā kṣīṇaratnā kurūdvahāḥ
14,062.008c tac cācaṣṭa bahu vyāso maruttasya dhanaṃ nṛpāḥ
14,062.009a yady etad vo bahumataṃ manyadhvaṃ vā kṣamaṃ yadi
14,062.009c tad ānayāmahe sarve kathaṃ vā bhīma manyase
14,062.010a ity uktavākye nṛpatau tadā kurukulodvaha
14,062.010c bhīmaseno nṛpaśreṣṭhaṃ prāñjalir vākyam abravīt
14,062.011a rocate me mahābāho yad idaṃ bhāṣitaṃ tvayā
14,062.011c vyāsākhyātasya vittasya samupānayanaṃ prati
14,062.012a yadi tat prāpnuyāmeha dhanam āvikṣitaṃ prabho
14,062.012c kṛtam eva mahārāja bhaved iti matir mama
14,062.013a te vayaṃ praṇipātena girīśasya mahātmanaḥ
14,062.013c tad ānayāma bhadraṃ te samabhyarcya kapardinam
14,062.014a taṃ vibhuṃ devadeveśaṃ tasyaivānucarāṃś ca tān
14,062.014a*0132_01 **** **** śūlapāṇiṃ trilocanam
14,062.014a*0132_02 anādinidhanaṃ śaṃbhuṃ namasyāma maheśvaram
14,062.014a*0132_03 lokanāthaṃ gaṇādhyakṣaṃ
14,062.014c prasādyārtham avāpsyāmo nūnaṃ vāgbuddhikarmabhiḥ
14,062.015a rakṣante ye ca tad dravyaṃ kiṃkarā raudradarśanāḥ
14,062.015c te ca vaśyā bhaviṣyanti prasanne vṛṣabhadhvaje
14,062.015d*0133_01 sa hi devaḥ prasannātmā bhaktānāṃ parameśvaraḥ
14,062.015d*0133_02 dadāty amaratāṃ cāpi kiṃ punaḥ kāñcanaṃ prabhuḥ
14,062.015d*0133_03 vanasthasya purā jiṣṇor astraṃ pāśupataṃ mahat
14,062.015d*0133_04 raudraṃ brahmaśiraś cādāt prasannaḥ kiṃ punar dhanam
14,062.015d*0133_05 vayaṃ sarve hi tadbhaktāḥ sa cāsmākaṃ prasīdati
14,062.015d*0133_06 tatprasādād vayaṃ rājyaṃ prāptāḥ kauravanandana
14,062.015d*0133_07 abhimanyor vadhe vṛtte pratijñāte dhanaṃjaye
14,062.015d*0133_08 jayadrathavadhārthāya svapne lokagurur niśi
14,062.015d*0133_09 prasādya labdhavān astram arjunaḥ sahakeśavaḥ
14,062.015d*0133_10 tataḥ prabhātāṃ rajanīṃ phalgunasyāgrataḥ prabhuḥ
14,062.015d*0133_11 jaghāna sainyaṃ śūlena pratyakṣaṃ savyasācinaḥ
14,062.015d*0133_12 kas tāṃ senāṃ tadā rājan manasāpi pradharṣayet
14,062.015d*0133_13 droṇakarṇakṛpair guptāṃ maheśvāsaiḥ prahāribhiḥ
14,062.015d*0133_14 ṛte devān maheśvāsād bahurūpān maheśvarāt
14,062.015d*0133_15 tasyaiva ca prasādena nihatāḥ śatravas tava
14,062.015d*0133_16 aśvamedhasya saṃsiddhiṃ sa tu saṃpādayiṣyati
14,062.016a śrutvaivaṃ vadatas tasya vākyaṃ bhīmasya bhārata
14,062.016c prīto dharmātmajo rājā babhūvātīva bhārata
14,062.016e arjunapramukhāś cāpi tathety evābruvan mudā
14,062.017a kṛtvā tu pāṇḍavāḥ sarve ratnāharaṇaniścayam
14,062.017c senām ājñāpayām āsur nakṣatre 'hani ca dhruve
14,062.018a tato yayuḥ pāṇḍusutā brāhmaṇān svasti vācya ca
14,062.018c arcayitvā suraśreṣṭhaṃ pūrvam eva maheśvaram
14,062.019a modakaiḥ pāyasenātha māṃsāpūpais tathaiva ca
14,062.019c āśāsya ca mahātmānaṃ prayayur muditā bhṛśam
14,062.020a teṣāṃ prayāsyatāṃ tatra maṅgalāni śubhāny atha
14,062.020c prāhuḥ prahṛṣṭamanaso dvijāgryā nāgarāś ca te
14,062.021a tataḥ pradakṣiṇīkṛtya śirobhiḥ praṇipatya ca
14,062.021c brāhmaṇān agnisahitān prayayuḥ pāṇḍunandanāḥ
14,062.022a samanujñāpya rājānaṃ putraśokasamāhatam
14,062.022c dhṛtarāṣṭraṃ sabhāryaṃ vai pṛthāṃ pṛthulalocanām
14,062.023a mūle nikṣipya kauravyaṃ yuyutsuṃ dhṛtarāṣṭrajam
14,062.023c saṃpūjyamānāḥ pauraiś ca brāhmaṇaiś ca manīṣibhiḥ
14,062.023d*0134_01 prayayuḥ pāṇḍavā vīrā niyamasthāḥ śucivratāḥ
14,063.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,063.001a tatas te prayayur hṛṣṭāḥ prahṛṣṭanaravāhanāḥ
14,063.001c rathaghoṣeṇa mahatā pūrayanto vasuṃdharām
14,063.002a saṃstūyamānāḥ stutibhiḥ sūtamāgadhabandibhiḥ
14,063.002c svena sainyena saṃvītā yathādityāḥ svaraśmibhiḥ
14,063.003a pāṇḍureṇātapatreṇa dhriyamāṇena mūrdhani
14,063.003c babhau yudhiṣṭhiras tatra paurṇamāsyām ivoḍurāṭ
14,063.004a jayāśiṣaḥ prahṛṣṭānāṃ narāṇāṃ pathi pāṇḍavaḥ
14,063.004c pratyagṛhṇād yathānyāyaṃ yathāvat puruṣarṣabhaḥ
14,063.005a tathaiva sainikā rājan rājānam anuyānti ye
14,063.005c teṣāṃ halahalāśabdo divaṃ stabdhvā vyatiṣṭhata
14,063.006a sa sarāṃsi nadīś caiva vanāny upavanāni ca
14,063.006c atyakrāman mahārājo giriṃ caivānvapadyata
14,063.007a tasmin deśe ca rājendra yatra tad dravyam uttamam
14,063.007c cakre niveśanaṃ rājā pāṇḍavaḥ saha sainikaiḥ
14,063.007e śive deśe same caiva tadā bharatasattama
14,063.008a agrato brāhmaṇān kṛtvā tapovidyādamānvitān
14,063.008c purohitaṃ ca kauravya vedavedāṅgapāragam
14,063.009a prāṅ niveśāt tu rājānaṃ brāhmaṇāḥ sapurodhasaḥ
14,063.009c kṛtvā śāntiṃ yathānyāyaṃ sarvataḥ paryavārayan
14,063.010a kṛtvā ca madhye rājānam amātyāṃś ca yathāvidhi
14,063.010c ṣaṭpathaṃ navasaṃsthānaṃ niveśaṃ cakrire dvijāḥ
14,063.011a mattānāṃ vāraṇendrāṇāṃ niveśaṃ ca yathāvidhi
14,063.011c kārayitvā sa rājendro brāhmaṇān idam abravīt
14,063.012a asmin kārye dvijaśreṣṭhā nakṣatre divase śubhe
14,063.012c yathā bhavanto manyante kartum arhatha tat tathā
14,063.013a na naḥ kālātyayo vai syād ihaiva parilambatām
14,063.013c iti niścitya viprendrāḥ kriyatāṃ yad anantaram
14,063.014a śrutvaitad vacanaṃ rājño brāhmaṇāḥ sapurodhasaḥ
14,063.014c idam ūcur vaco hṛṣṭā dharmarājapriyepsavaḥ
14,063.015a adyaiva nakṣatram ahaś ca puṇyaṃ; yatāmahe śreṣṭhatamaṃ kriyāsu
14,063.015c ambhobhir adyeha vasāma rājann; upoṣyatāṃ cāpi bhavadbhir adya
14,063.016a śrutvā tu teṣāṃ dvijasattamānāṃ; kṛtopavāsā rajanīṃ narendrāḥ
14,063.016c ūṣuḥ pratītāḥ kuśasaṃstareṣu; yathādhvareṣu jvalitā havyavāhāḥ
14,063.017a tato niśā sā vyagaman mahātmanāṃ; saṃśṛṇvatāṃ viprasamīritā giraḥ
14,063.017c tataḥ prabhāte vimale dvijarṣabhā; vaco 'bruvan dharmasutaṃ narādhipam
14,064.001 brāhmaṇā ūcuḥ
14,064.001a kriyatām upahāro 'dya tryambakasya mahātmanaḥ
14,064.001c kṛtvopahāraṃ nṛpate tataḥ svārthe yatāmahe
14,064.002 vaiśaṃpāyana uvāca
14,064.002a śrutvā tu vacanaṃ teṣāṃ brāhmaṇānāṃ yudhiṣṭhiraḥ
14,064.002c girīśasya yathānyāyam upahāram upāharat
14,064.003a ājyena tarpayitvāgniṃ vidhivat saṃskṛtena ha
14,064.003c mantrasiddhaṃ caruṃ kṛtvā purodhāḥ prayayau tadā
14,064.004a sa gṛhītvā sumanaso mantrapūtā janādhipa
14,064.004c modakaiḥ pāyasenātha māṃsaiś copāharad balim
14,064.005a sumanobhiś ca citrābhir lājair uccāvacair api
14,064.005c sarvaṃ sviṣṭakṛtaṃ kṛtvā vidhivad vedapāragaḥ
14,064.005e kiṃkarāṇāṃ tataḥ paścāc cakāra balim uttamam
14,064.006a yakṣendrāya kuberāya maṇibhadrāya caiva ha
14,064.006c tathānyeṣāṃ ca yakṣāṇāṃ bhūtādhipatayaś ca ye
14,064.007a kṛsareṇa samāṃsena nivāpais tilasaṃyutaiḥ
14,064.007b*0135_01 odanaṃ kumbhaśaḥ kṛtvā purodhāḥ samupāharat
14,064.007b*0135_02 brāhmaṇebhyaḥ sahasrāṇi gavāṃ dattvā tu bhūmipaḥ
14,064.007b*0135_03 naktaṃcarāṇāṃ bhūtānāṃ vyādideśa baliṃ tadā
14,064.007b*0135_04 dhūpagandhaniruddhaṃ tat sumanobhiś ca saṃvṛtam
14,064.007c śuśubhe sthānam atyarthaṃ devadevasya pārthiva
14,064.008a kṛtvā tu pūjāṃ rudrasya gaṇānāṃ caiva sarvaśaḥ
14,064.008c yayau vyāsaṃ puraskṛtya nṛpo ratnanidhiṃ prati
14,064.009a pūjayitvā dhanādhyakṣaṃ praṇipatyābhivādya ca
14,064.009c sumanobhir vicitrābhir apūpaiḥ kṛsareṇa ca
14,064.010a śaṅkhādīṃś ca nidhīn sarvān nidhipālāṃś ca sarvaśaḥ
14,064.010c arcayitvā dvijāgryān sa svasti vācya ca vīryavān
14,064.011a teṣāṃ puṇyāhaghoṣeṇa tejasā samavasthitaḥ
14,064.011c prītimān sa kuruśreṣṭhaḥ khānayām āsa taṃ nidhim
14,064.012a tataḥ pātryaḥ sakarakāḥ sāśmantakamanoramāḥ
14,064.012c bhṛṅgārāṇi kaṭāhāni kalaśān vardhamānakān
14,064.013a bahūni ca vicitrāṇi bhājanāni sahasraśaḥ
14,064.013c uddhārayām āsa tadā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
14,064.014a teṣāṃ lakṣaṇam apy āsīn mahān karapuṭas tathā
14,064.014c trilakṣaṃ bhājanaṃ rājaṃs tulārdham abhavan nṛpa
14,064.015a vāhanaṃ pāṇḍuputrasya tatrāsīt tu viśāṃ pate
14,064.015c ṣaṣṭir uṣṭrasahasrāṇi śatāni dviguṇā hayāḥ
14,064.016a vāraṇāś ca mahārāja sahasraśatasaṃmitāḥ
14,064.016c śakaṭāni rathāś caiva tāvad eva kareṇavaḥ
14,064.016e kharāṇāṃ puruṣāṇāṃ ca parisaṃkhyā na vidyate
14,064.017a etad vittaṃ tad abhavad yad uddadhre yudhiṣṭhiraḥ
14,064.017c ṣoḍaśāṣṭau caturviṃśat sahasraṃ bhāralakṣaṇam
14,064.018a eteṣv ādhāya tad dravyaṃ punar abhyarcya pāṇḍavaḥ
14,064.018c mahādevaṃ prati yayau puraṃ nāgāhvayaṃ prati
14,064.019a dvaipāyanābhyanujñātaḥ puraskṛtya purohitam
14,064.019c goyute goyute caiva nyavasat puruṣarṣabhaḥ
14,064.020a sā purābhimukhī rājañ jagāma mahatī camūḥ
14,064.020c kṛcchrād draviṇabhārārtā harṣayantī kurūdvahān
14,065.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,065.001a etasminn eva kāle tu vāsudevo 'pi vīryavān
14,065.001c upāyād vṛṣṇibhiḥ sārdhaṃ puraṃ vāraṇasāhvayam
14,065.002a samayaṃ vājimedhasya viditvā puruṣarṣabhaḥ
14,065.002c yathokto dharmaputreṇa vrajan sa svapurīṃ prati
14,065.003a raukmiṇeyena sahito yuyudhānena caiva ha
14,065.003c cārudeṣṇena sāmbena gadena kṛtavarmaṇā
14,065.004a sāraṇena ca vīreṇa niśaṭhenolmukena ca
14,065.004c baladevaṃ puraskṛtya subhadrāsahitas tadā
14,065.005a draupadīm uttarāṃ caiva pṛthāṃ cāpy avalokakaḥ
14,065.005c samāśvāsayituṃ cāpi kṣatriyā nihateśvarāḥ
14,065.006a tān āgatān samīkṣyaiva dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ
14,065.006c pratyagṛhṇād yathānyāyaṃ viduraś ca mahāmanāḥ
14,065.007a tatraiva nyavasat kṛṣṇaḥ svarcitaḥ puruṣarṣabhaḥ
14,065.007c vidureṇa mahātejās tathaiva ca yuyutsunā
14,065.008a vasatsu vṛṣṇivīreṣu tatrātha janamejaya
14,065.008c jajñe tava pitā rājan parikṣit paravīrahā
14,065.009a sa tu rājā mahārāja brahmāstreṇābhipīḍitaḥ
14,065.009c śavo babhūva niśceṣṭo harṣaśokavivardhanaḥ
14,065.010a hṛṣṭānāṃ siṃhanādena janānāṃ tatra nisvanaḥ
14,065.010c āviśya pradiśaḥ sarvāḥ punar eva vyupāramat
14,065.011a tataḥ so 'titvaraḥ kṛṣṇo viveśāntaḥpuraṃ tadā
14,065.011c yuyudhānadvitīyo vai vyathitendriyamānasaḥ
14,065.012a tatas tvaritam āyāntīṃ dadarśa svāṃ pitṛṣvasām
14,065.012c krośantīm abhidhāveti vāsudevaṃ punaḥ punaḥ
14,065.013a pṛṣṭhato draupadīṃ caiva subhadrāṃ ca yaśasvinīm
14,065.013c savikrośaṃ sakaruṇaṃ bāndhavānāṃ striyo nṛpa
14,065.014a tataḥ kṛṣṇaṃ samāsādya kuntī rājasutā tadā
14,065.014c provāca rājaśārdūla bāṣpagadgadayā girā
14,065.015a vāsudeva mahābāho suprajā devakī tvayā
14,065.015c tvaṃ no gatiḥ pratiṣṭhā ca tvadāyattam idaṃ kulam
14,065.016a yadupravīra yo 'yaṃ te svasrīyasyātmajaḥ prabho
14,065.016c aśvatthāmnā hato jātas tam ujjīvaya keśava
14,065.017a tvayā hy etat pratijñātam aiṣīke yadunandana
14,065.017c ahaṃ saṃjīvayiṣyāmi mṛtaṃ jātam iti prabho
14,065.018a so 'yaṃ jāto mṛtas tāta paśyainaṃ puruṣarṣabha
14,065.018c uttarāṃ ca subhadrāṃ ca draupadīṃ māṃ ca mādhava
14,065.019a dharmaputraṃ ca bhīmaṃ ca phalgunaṃ nakulaṃ tathā
14,065.019c sahadevaṃ ca durdharṣa sarvān nas trātum arhasi
14,065.020a asmin prāṇāḥ samāyattāḥ pāṇḍavānāṃ mamaiva ca
14,065.020c pāṇḍoś ca piṇḍo dāśārha tathaiva śvaśurasya me
14,065.021a abhimanyoś ca bhadraṃ te priyasya sadṛśasya ca
14,065.021c priyam utpādayādya tvaṃ pretasyāpi janārdana
14,065.022a uttarā hi priyoktaṃ vai kathayaty arisūdana
14,065.022c abhimanyor vacaḥ kṛṣṇa priyatvāt te na saṃśayaḥ
14,065.023a abravīt kila dāśārha vairāṭīm ārjuniḥ purā
14,065.023c mātulasya kulaṃ bhadre tava putro gamiṣyati
14,065.024a gatvā vṛṣṇyandhakakulaṃ dhanurvedaṃ grahīṣyati
14,065.024c astrāṇi ca vicitrāṇi nītiśāstraṃ ca kevalam
14,065.025a ity etat praṇayāt tāta saubhadraḥ paravīrahā
14,065.025c kathayām āsa durdharṣas tathā caitan na saṃśayaḥ
14,065.026a tās tvāṃ vayaṃ praṇamyeha yācāmo madhusūdana
14,065.026c kulasyāsya hitārthaṃ tvaṃ kuru kalyāṇam uttamam
14,065.027a evam uktvā tu vārṣṇeyaṃ pṛthā pṛthulalocanā
14,065.027c ucchritya bāhū duḥkhārtā tāś cānyāḥ prāpatan bhuvi
14,065.028a abruvaṃś ca mahārāja sarvāḥ sāsrāvilekṣaṇāḥ
14,065.028c svasrīyo vāsudevasya mṛto jāta iti prabho
14,065.029a evam ukte tataḥ kuntīṃ pratyagṛhṇāj janārdanaḥ
14,065.029c bhūmau nipatitāṃ caināṃ sāntvayām āsa bhārata
14,066.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,066.001a utthitāyāṃ pṛthāyāṃ tu subhadrā bhrātaraṃ tadā
14,066.001c dṛṣṭvā cukrośa duḥkhārtā vacanaṃ cedam abravīt
14,066.002a puṇḍarīkākṣa paśyasva pautraṃ pārthasya dhīmataḥ
14,066.002c parikṣīṇeṣu kuruṣu parikṣīṇaṃ gatāyuṣam
14,066.003a iṣīkā droṇaputreṇa bhīmasenārtham udyatā
14,066.003c sottarāyāṃ nipatitā vijaye mayi caiva ha
14,066.004a seyaṃ jvalantī hṛdaye mayi tiṣṭhati keśava
14,066.004c yan na paśyāmi durdharṣa mama putrasutaṃ vibho
14,066.005a kiṃ nu vakṣyati dharmātmā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
14,066.005c bhīmasenārjunau cāpi mādravatyāḥ sutau ca tau
14,066.006a śrutvābhimanyos tanayaṃ jātaṃ ca mṛtam eva ca
14,066.006c muṣitā iva vārṣṇeya droṇaputreṇa pāṇḍavāḥ
14,066.007a abhimanyuḥ priyaḥ kṛṣṇa pitṝṇāṃ nātra saṃśayaḥ
14,066.007c te śrutvā kiṃ nu vakṣyanti droṇaputrāstranirjitāḥ
14,066.008a bhavitātaḥ paraṃ duḥkhaṃ kiṃ nu manye janārdana
14,066.008c abhimanyoḥ sutāt kṛṣṇa mṛtāj jātād ariṃdama
14,066.009a sāhaṃ prasādaye kṛṣṇa tvām adya śirasā natā
14,066.009c pṛtheyaṃ draupadī caiva tāḥ paśya puruṣottama
14,066.010a yadā droṇasuto garbhān pāṇḍūnāṃ hanti mādhava
14,066.010c tadā kila tvayā drauṇiḥ kruddhenokto 'rimardana
14,066.011a akāmaṃ tvā kariṣyāmi brahmabandho narādhama
14,066.011c ahaṃ saṃjīvayiṣyāmi kirīṭitanayātmajam
14,066.012a ity etad vacanaṃ śrutvā jānamānā balaṃ tava
14,066.012c prasādaye tvā durdharṣa jīvatām abhimanyujaḥ
14,066.013a yady evaṃ tvaṃ pratiśrutya na karoṣi vacaḥ śubham
14,066.013c saphalaṃ vṛṣṇiśārdūla mṛtāṃ mām upadhāraya
14,066.014a abhimanyoḥ suto vīra na saṃjīvati yady ayam
14,066.014c jīvati tvayi durdharṣa kiṃ kariṣyāmy ahaṃ tvayā
14,066.015a saṃjīvayainaṃ durdharṣa mṛtaṃ tvam abhimanyujam
14,066.015c sadṛśākṣasutaṃ vīra sasyaṃ varṣann ivāmbudaḥ
14,066.016a tvaṃ hi keśava dharmātmā satyavān satyavikramaḥ
14,066.016c sa tāṃ vācam ṛtāṃ kartum arhasi tvam ariṃdama
14,066.017a icchann api hi lokāṃs trīñ jīvayethā mṛtān imān
14,066.017a*0136_01 **** **** jīvati tvayi mānada
14,066.017a*0136_02 pāṇḍavān api sarvāṃs tvaṃ
14,066.017c kiṃ punar dayitaṃ jātaṃ svasrīyasyātmajaṃ mṛtam
14,066.018a prabhāvajñāsmi te kṛṣṇa tasmād etad bravīmi te
14,066.018c kuruṣva pāṇḍuputrāṇām imaṃ param anugraham
14,066.019a svaseti vā mahābāho hataputreti vā punaḥ
14,066.019c prapannā mām iyaṃ veti dayāṃ kartum ihārhasi
14,067.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,067.001a evam uktas tu rājendra keśihā duḥkhamūrchitaḥ
14,067.001c tatheti vyājahāroccair hlādayann iva taṃ janam
14,067.002a vākyena tena hi tadā taṃ janaṃ puruṣarṣabhaḥ
14,067.002c hlādayām āsa sa vibhur gharmārtaṃ salilair iva
14,067.003a tataḥ sa prāviśat tūrṇaṃ janmaveśma pitus tava
14,067.003c arcitaṃ puruṣavyāghra sitair mālyair yathāvidhi
14,067.004a apāṃ kumbhaiḥ supūrṇaiś ca vinyastaiḥ sarvatodiśam
14,067.004c ghṛtena tindukālātaiḥ sarṣapaiś ca mahābhuja
14,067.005a śastraiś ca vimalair nyastaiḥ pāvakaiś ca samantataḥ
14,067.005c vṛddhābhiś cābhirāmābhiḥ paricārārtham acyutaḥ
14,067.006a dakṣaiś ca parito vīra bhiṣagbhiḥ kuśalais tathā
14,067.006c dadarśa ca sa tejasvī rakṣoghnāny api sarvaśaḥ
14,067.006e dravyāṇi sthāpitāni sma vidhivat kuśalair janaiḥ
14,067.007a tathāyuktaṃ ca tad dṛṣṭvā janmaveśma pitus tava
14,067.007c hṛṣṭo 'bhavad dhṛṣīkeśaḥ sādhu sādhv iti cābravīt
14,067.008a tathā bruvati vārṣṇeye prahṛṣṭavadane tadā
14,067.008c draupadī tvaritā gatvā vairāṭīṃ vākyam abravīt
14,067.009a ayam āyāti te bhadre śvaśuro madhusūdanaḥ
14,067.009c purāṇarṣir acintyātmā samīpam aparājitaḥ
14,067.010a sāpi bāṣpakalāṃ vācaṃ nigṛhyāśrūṇi caiva ha
14,067.010c susaṃvītābhavad devī devavat kṛṣṇam īkṣatī
14,067.011a sā tathā dūyamānena hṛdayena tapasvinī
14,067.011c dṛṣṭvā govindam āyāntaṃ kṛpaṇaṃ paryadevayat
14,067.012a puṇḍarīkākṣa paśyasva bālāv iha vinākṛtau
14,067.012c abhimanyuṃ ca māṃ caiva hatau tulyaṃ janārdana
14,067.013a vārṣṇeya madhuhan vīra śirasā tvāṃ prasādaye
14,067.013c droṇaputrāstranirdagdhaṃ jīvayainaṃ mamātmajam
14,067.014a yadi sma dharmarājñā vā bhīmasenena vā punaḥ
14,067.014c tvayā vā puṇḍarīkākṣa vākyam uktam idaṃ bhavet
14,067.015a ajānatīm iṣīkeyaṃ janitrīṃ hantv iti prabho
14,067.015c aham eva vinaṣṭā syāṃ nedam evaṃgataṃ bhavet
14,067.016a garbhasthasyāsya bālasya brahmāstreṇa nipātanam
14,067.016b*0137_01 brahmāstreṇāsya bālasya garbhasthasya nikṛntanam
14,067.016c kṛtvā nṛśaṃsaṃ durbuddhir drauṇiḥ kiṃ phalam aśnute
14,067.017a sā tvā prasādya śirasā yāce śatrunibarhaṇa
14,067.017c prāṇāṃs tyakṣyāmi govinda nāyaṃ saṃjīvate yadi
14,067.018a asmin hi bahavaḥ sādho ye mamāsan manorathāḥ
14,067.018c te droṇaputreṇa hatāḥ kiṃ nu jīvāmi keśava
14,067.019a āsīn mama matiḥ kṛṣṇa pūrṇotsaṅgā janārdana
14,067.019c abhivādayiṣye diṣṭyeti tad idaṃ vitathīkṛtam
14,067.020a capalākṣasya dāyāde mṛte 'smin puruṣarṣabha
14,067.020c viphalā me kṛtāḥ kṛṣṇa hṛdi sarve manorathāḥ
14,067.021a capalākṣaḥ kilātīva priyas te madhusūdana
14,067.021c sutaṃ paśyasva tasyemaṃ brahmāstreṇa nipātitam
14,067.022a kṛtaghno 'yaṃ nṛśaṃso 'yaṃ yathāsya janakas tathā
14,067.022c yaḥ pāṇḍavīṃ śriyaṃ tyaktvā gato 'dya yamasādanam
14,067.023a mayā caitat pratijñātaṃ raṇamūrdhani keśava
14,067.023c abhimanyau hate vīra tvām eṣyāmy acirād iti
14,067.024a tac ca nākaravaṃ kṛṣṇa nṛśaṃsā jīvitapriyā
14,067.024c idānīm āgatāṃ tatra kiṃ nu vakṣyati phālguniḥ
14,068.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,068.001a saivaṃ vilapya karuṇaṃ sonmādeva tapasvinī
14,068.001c uttarā nyapatad bhūmau kṛpaṇā putragṛddhinī
14,068.002a tāṃ tu dṛṣṭvā nipatitāṃ hatabandhuparicchadām
14,068.002c cukrośa kuntī duḥkhārtā sarvāś ca bharatastriyaḥ
14,068.003a muhūrtam iva tad rājan pāṇḍavānāṃ niveśanam
14,068.003c aprekṣaṇīyam abhavad ārtasvaranināditam
14,068.004a sā muhūrtaṃ ca rājendra putraśokābhipīḍitā
14,068.004c kaśmalābhihatā vīra vairāṭī tv abhavat tadā
14,068.005a pratilabhya tu sā saṃjñām uttarā bharatarṣabha
14,068.005c aṅkam āropya taṃ putram idaṃ vacanam abravīt
14,068.006a dharmajñasya sutaḥ saṃs tvam adharmam avabudhyase
14,068.006c yas tvaṃ vṛṣṇipravīrasya kuruṣe nābhivādanam
14,068.007a putra gatvā mama vaco brūyās tvaṃ pitaraṃ tava
14,068.007c durmaraṃ prāṇināṃ vīra kāle prāpte kathaṃ cana
14,068.008a yāhaṃ tvayā vihīnādya patyā putreṇa caiva ha
14,068.008c martavye sati jīvāmi hatasvastir akiṃcanā
14,068.009a atha vā dharmarājñāham anujñātā mahābhuja
14,068.009c bhakṣayiṣye viṣaṃ tīkṣṇaṃ pravekṣye vā hutāśanam
14,068.010a atha vā durmaraṃ tāta yad idaṃ me sahasradhā
14,068.010c patiputravihīnāyā hṛdayaṃ na vidīryate
14,068.011a uttiṣṭha putra paśyemāṃ duḥkhitāṃ prapitāmahīm
14,068.011c ārtām upaplutāṃ dīnāṃ nimagnāṃ śokasāgare
14,068.012a āryāṃ ca paśya pāñcālīṃ sātvatīṃ ca tapasvinīm
14,068.012c māṃ ca paśya suduḥkhārtāṃ vyādhaviddhāṃ mṛgīm iva
14,068.013a uttiṣṭha paśya vadanaṃ lokanāthasya dhīmataḥ
14,068.013c puṇḍarīkapalāśākṣaṃ pureva capalekṣaṇam
14,068.014a evaṃ vipralapantīṃ tu dṛṣṭvā nipatitāṃ punaḥ
14,068.014c uttarāṃ tāḥ striyaḥ sarvāḥ punar utthāpayanty uta
14,068.015a utthāya tu punar dhairyāt tadā matsyapateḥ sutā
14,068.015c prāñjaliḥ puṇḍarīkākṣaṃ bhūmāv evābhyavādayat
14,068.016a śrutvā sa tasyā vipulaṃ vilāpaṃ puruṣarṣabhaḥ
14,068.016c upaspṛśya tataḥ kṛṣṇo brahmāstraṃ saṃjahāra tat
14,068.017a pratijajñe ca dāśārhas tasya jīvitam acyutaḥ
14,068.017c abravīc ca viśuddhātmā sarvaṃ viśrāvayañ jagat
14,068.018a na bravīmy uttare mithyā satyam etad bhaviṣyati
14,068.018c eṣa saṃjīvayāmy enaṃ paśyatāṃ sarvadehinām
14,068.019a noktapūrvaṃ mayā mithyā svaireṣv api kadā cana
14,068.019c na ca yuddhe parāvṛttas tathā saṃjīvatām ayam
14,068.020a yathā me dayito dharmo brāhmaṇāś ca viśeṣataḥ
14,068.020c abhimanyoḥ suto jāto mṛto jīvatv ayaṃ tathā
14,068.021a yathāhaṃ nābhijānāmi vijayena kadā cana
14,068.021c virodhaṃ tena satyena mṛto jīvatv ayaṃ śiśuḥ
14,068.022a yathā satyaṃ ca dharmaś ca mayi nityaṃ pratiṣṭhitau
14,068.022c tathā mṛtaḥ śiśur ayaṃ jīvatām abhimanyujaḥ
14,068.023a yathā kaṃsaś ca keśī ca dharmeṇa nihatau mayā
14,068.023c tena satyena bālo 'yaṃ punar ujjīvatām iha
14,068.023d*0138_01 yadi me brahmacaryaṃ syāt satyaṃ ca mayi saṃsthitam
14,068.023d*0138_02 avyāhataṃ mamaiśvaryaṃ tena jīvatu bālakaḥ
14,068.024a ity ukto vāsudevena sa bālo bharatarṣabha
14,068.024b*0139_01 pādena kamalābhena brahmarudrārcitena ca
14,068.024b*0139_02 sa spṛṣṭvā puṇḍarīkākṣa āpādatalamastakam
14,068.024b*0139_03 spṛṣṭamātras tu kṛṣṇena sa hi bālo 'bhimanyujaḥ
14,068.024c śanaiḥ śanair mahārāja prāspandata sacetanaḥ
14,069.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,069.001a brahmāstraṃ tu yadā rājan kṛṣṇena pratisaṃhṛtam
14,069.001c tadā tad veśma te pitrā tejasābhividīpitam
14,069.002a tato rakṣāṃsi sarvāṇi neśus tyaktvā gṛhaṃ tu tat
14,069.002c antarikṣe ca vāg āsīt sādhu keśava sādhv iti
14,069.003a tad astraṃ jvalitaṃ cāpi pitāmaham agāt tadā
14,069.003c tataḥ prāṇān punar lebhe pitā tava janeśvara
14,069.003e vyaceṣṭata ca bālo 'sau yathotsāhaṃ yathābalam
14,069.004a babhūvur muditā rājaṃs tatas tā bharatastriyaḥ
14,069.004c brāhmaṇān vācayām āsur govindasya ca śāsanāt
14,069.005a tatas tā muditāḥ sarvāḥ praśaśaṃsur janārdanam
14,069.005c striyo bharatasiṃhānāṃ nāvaṃ labdhveva pāragāḥ
14,069.006a kuntī drupadaputrī ca subhadrā cottarā tathā
14,069.006c striyaś cānyā nṛsiṃhānāṃ babhūvur hṛṣṭamānasāḥ
14,069.007a tatra mallā naṭā jhallā granthikāḥ saukhaśāyikāḥ
14,069.007c sūtamāgadhasaṃghāś cāpy astuvan vai janārdanam
14,069.007e kuruvaṃśas tavākhyābhir āśīrbhir bharatarṣabha
14,069.007f*0140_01 sabhājayata saṃhṛṣṭo mahārāja mahājanaḥ
14,069.008a utthāya tu yathākālam uttarā yadunandanam
14,069.008c abhyavādayata prītā saha putreṇa bhārata
14,069.008e tatas tasyai dadau prīto bahuratnaṃ viśeṣataḥ
14,069.009a tathānye vṛṣṇiśārdūlā nāma cāsyākarot prabhuḥ
14,069.009c pitus tava mahārāja satyasaṃdho janārdanaḥ
14,069.010a parikṣīṇe kule yasmāj jāto 'yam abhimanyujaḥ
14,069.010c parikṣid iti nāmāsya bhavatv ity abravīt tadā
14,069.011a so 'vardhata yathākālaṃ pitā tava narādhipa
14,069.011c manaḥprahlādanaś cāsīt sarvalokasya bhārata
14,069.011d*0141_01 pitāmahasamāno 'yaṃ parīkṣid bhavitā nṛpaḥ
14,069.012a māsajātas tu te vīra pitā bhavati bhārata
14,069.012c athājagmuḥ subahulaṃ ratnam ādāya pāṇḍavāḥ
14,069.012d*0142_01 merukūṭanibhān bhāṇḍān kalaśān bhājanāni ca
14,069.012d*0142_02 kṛtākṛtaṃ mahad dhemam ādāya puruṣottamāḥ
14,069.012d*0142_03 bhārārtair vāhanais tatra gorute gorute pathi
14,069.012d*0142_04 nivasanto yayur devaṃ smarantaḥ parameṣṭhinam
14,069.012d*0142_05 nāsīt tatra naraḥ kaś cid abhārārto nṛpaṃ vinā
14,069.012d*0142_06 bhīmādayo 'pi yajñārthaṃ vahante kiṃ punar janāḥ
14,069.013a tān samīpagatāñ śrutvā niryayur vṛṣṇipuṃgavāḥ
14,069.013c alaṃcakruś ca mālyaughaiḥ puruṣā nāgasāhvayam
14,069.014a patākābhir vicitrābhir dhvajaiś ca vividhair api
14,069.014c veśmāni samalaṃcakruḥ paurāś cāpi janādhipa
14,069.015a devatāyatanānāṃ ca pūjā bahuvidhās tathā
14,069.015c saṃdideśātha viduraḥ pāṇḍuputrapriyepsayā
14,069.016a rājamārgāś ca tatrāsan sumanobhir alaṃkṛtāḥ
14,069.016c śuśubhe tat puraṃ cāpi samudraughanibhasvanam
14,069.017a nartakaiś cāpi nṛtyadbhir gāyanānāṃ ca nisvanaiḥ
14,069.017c āsīd vaiśravaṇasyeva nivāsas tat puraṃ tadā
14,069.018a bandibhiś ca narai rājan strīsahāyaiḥ sahasraśaḥ
14,069.018c tatra tatra vivikteṣu samantād upaśobhitam
14,069.019a patākā dhūyamānāś ca śvasatā mātariśvanā
14,069.019c adarśayann iva tadā kurūn vai dakṣiṇottarān
14,069.020a aghoṣayat tadā cāpi puruṣo rājadhūrgataḥ
14,069.020c sarvarātrivihāro 'dya ratnābharaṇalakṣaṇaḥ
14,070.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,070.001a tān samīpagatāñ śrutvā pāṇḍavāñ śatrukarśanaḥ
14,070.001c vāsudevaḥ sahāmātyaḥ pratyudyāto didṛkṣayā
14,070.001c*0143_01 **** **** prayayau sasuhṛdgaṇaḥ
14,070.001c*0143_02 te sametya yathānyāyaṃ
14,070.002a te sametya yathānyāyaṃ pāṇḍavā vṛṣṇibhiḥ saha
14,070.002c viviśuḥ sahitā rājan puraṃ vāraṇasāhvayam
14,070.003a mahatas tasya sainyasya khuranemisvanena ca
14,070.003c dyāvāpṛthivyau khaṃ caiva śabdenāsīt samāvṛtam
14,070.004a te kośam agrataḥ kṛtvā viviśuḥ svapuraṃ tadā
14,070.004c pāṇḍavāḥ prītamanasaḥ sāmātyāḥ sasuhṛdgaṇāḥ
14,070.005a te sametya yathānyāyaṃ dhṛtarāṣṭraṃ janādhipam
14,070.005c kīrtayantaḥ svanāmāni tasya pādau vavandire
14,070.006a dhṛtarāṣṭrād anu ca te gāndhārīṃ subalātmajām
14,070.006c kuntīṃ ca rājaśārdūla tadā bharatasattamāḥ
14,070.007a viduraṃ pūjayitvā ca vaiśyāputraṃ sametya ca
14,070.007c pūjyamānāḥ sma te vīrā vyarājanta viśāṃ pate
14,070.008a tatas tat param āścaryaṃ vicitraṃ mahad adbhutam
14,070.008c śuśruvus te tadā vīrāḥ pitus te janma bhārata
14,070.009a tad upaśrutya te karma vāsudevasya dhīmataḥ
14,070.009c pūjārhaṃ pūjayām āsuḥ kṛṣṇaṃ devakinandanam
14,070.010a tataḥ katipayāhasya vyāsaḥ satyavatīsutaḥ
14,070.010c ājagāma mahātejā nagaraṃ nāgasāhvayam
14,070.011a tasya sarve yathānyāyaṃ pūjāṃ cakruḥ kurūdvahāḥ
14,070.011c saha vṛṣṇyandhakavyāghrair upāsāṃ cakrire tadā
14,070.012a tatra nānāvidhākārāḥ kathāḥ samanukīrtya vai
14,070.012c yudhiṣṭhiro dharmasuto vyāsaṃ vacanam abravīt
14,070.013a bhavatprasādād bhagavan yad idaṃ ratnam āhṛtam
14,070.013c upayoktuṃ tad icchāmi vājimedhe mahākratau
14,070.014a tad anujñātum icchāmi bhavatā munisattama
14,070.014c tvadadhīnā vayaṃ sarve kṛṣṇasya ca mahātmanaḥ
14,070.015 vyāsa uvāca
14,070.015a anujānāmi rājaṃs tvāṃ kriyatāṃ yad anantaram
14,070.015c yajasva vājimedhena vidhivad dakṣiṇāvatā
14,070.016a aśvamedho hi rājendra pāvanaḥ sarvapāpmanām
14,070.016c teneṣṭvā tvaṃ vipāpmā vai bhavitā nātra saṃśayaḥ
14,070.017 vaiśaṃpāyana uvāca
14,070.017a ity uktaḥ sa tu dharmātmā kururājo yudhiṣṭhiraḥ
14,070.017c aśvamedhasya kauravya cakārāharaṇe matim
14,070.018a samanujñāpya tu sa taṃ kṛṣṇadvaipāyanaṃ nṛpaḥ
14,070.018c vāsudevam athāmantrya vāgmī vacanam abravīt
14,070.019a devakī suprajā devī tvayā puruṣasattama
14,070.019c yad brūyāṃ tvāṃ mahābāho tat kṛthās tvam ihācyuta
14,070.020a tvatprabhāvārjitān bhogān aśnīma yadunandana
14,070.020c parākrameṇa buddhyā ca tvayeyaṃ nirjitā mahī
14,070.021a dīkṣayasva tvam ātmānaṃ tvaṃ naḥ paramako guruḥ
14,070.021c tvayīṣṭavati dharmajña vipāpmā syām ahaṃ vibho
14,070.021e tvaṃ hi yajño 'kṣaraḥ sarvas tvaṃ dharmas tvaṃ prajāpatiḥ
14,070.022 vāsudeva uvāca
14,070.022a tvam evaitan mahābāho vaktum arhasy ariṃdama
14,070.022c tvaṃ gatiḥ sarvabhūtānām iti me niścitā matiḥ
14,070.023a tvaṃ cādya kuruvīrāṇāṃ dharmeṇābhivirājase
14,070.023c guṇabhūtāḥ sma te rājaṃs tvaṃ no rājan mato guruḥ
14,070.024a yajasva madanujñātaḥ prāpta eva kratur mayā
14,070.024c yunaktu no bhavān kārye yatra vāñchasi bhārata
14,070.024e satyaṃ te pratijānāmi sarvaṃ kartāsmi te 'nagha
14,070.025a bhīmasenārjunau caiva tathā mādravatīsutau
14,070.025c iṣṭavanto bhaviṣyanti tvayīṣṭavati bhārata
14,071.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,071.001a evam uktas tu kṛṣṇena dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
14,071.001c vyāsam āmantrya medhāvī tato vacanam abravīt
14,071.002a yathā kālaṃ bhavān vetti hayamedhasya tattvataḥ
14,071.002c dīkṣayasva tadā mā tvaṃ tvayy āyatto hi me kratuḥ
14,071.003 vyāsa uvāca
14,071.003a ahaṃ pailo 'tha kaunteya yājñavalkyas tathaiva ca
14,071.003c vidhānaṃ yad yathākālaṃ tat kartāro na saṃśayaḥ
14,071.004a caitryāṃ hi paurṇamāsyāṃ ca tava dīkṣā bhaviṣyati
14,071.004c saṃbhārāḥ saṃbhriyantāṃ te yajñārthaṃ puruṣarṣabha
14,071.005a aśvavidyāvidaś caiva sūtā viprāś ca tadvidaḥ
14,071.005c medhyam aśvaṃ parīkṣantāṃ tava yajñārthasiddhaye
14,071.006a tam utsṛjya yathāśāstraṃ pṛthivīṃ sāgarāmbarām
14,071.006c sa paryetu yaśo nāmnā tava pārthiva vardhayan
14,071.006d*0144_01 **** **** mahīṃ sāgaramekhalām
14,071.006d*0144_02 rakṣitaḥ paryaṭann eva yaśovardhana tavāyatam
14,071.007 vaiśaṃpāyana uvāca
14,071.007a ity uktaḥ sa tathety uktvā pāṇḍavaḥ pṛthivīpatiḥ
14,071.007c cakāra sarvaṃ rājendra yathoktaṃ brahmavādinā
14,071.007e saṃbhārāś caiva rājendra sarve saṃkalpitābhavan
14,071.008a sa saṃbhārān samāhṛtya nṛpo dharmātmajas tadā
14,071.008c nyavedayad ameyātmā kṛṣṇadvaipāyanāya vai
14,071.009a tato 'bravīn mahātejā vyāso dharmātmajaṃ nṛpam
14,071.009c yathākālaṃ yathāyogaṃ sajjāḥ sma tava dīkṣaṇe
14,071.010a sphyaś ca kūrcaś ca sauvarṇo yac cānyad api kaurava
14,071.010c tatra yogyaṃ bhavet kiṃ cit tad raukmaṃ kriyatām iti
14,071.011a aśvaś cotsṛjyatām adya pṛthvyām atha yathākramam
14,071.011c suguptaś ca caratv eṣa yathāśāstraṃ yudhiṣṭhira
14,071.012 yudhiṣṭhira uvāca
14,071.012a ayam aśvo mayā brahmann utsṛṣṭaḥ pṛthivīm imām
14,071.012c cariṣyati yathākāmaṃ tatra vai saṃvidhīyatām
14,071.013a pṛthivīṃ paryaṭantaṃ hi turagaṃ kāmacāriṇam
14,071.013c kaḥ pālayed iti mune tad bhavān vaktum arhati
14,071.014 vaiśaṃpāyana uvāca
14,071.014a ity uktaḥ sa tu rājendra kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
14,071.014c bhīmasenād avarajaḥ śreṣṭhaḥ sarvadhanuṣmatām
14,071.015a jiṣṇuḥ sahiṣṇur dhṛṣṇuś ca sa enaṃ pālayiṣyati
14,071.015c śaktaḥ sa hi mahīṃ jetuṃ nivātakavacāntakaḥ
14,071.016a tasmin hy astrāṇi divyāni divyaṃ saṃhananaṃ tathā
14,071.016c divyaṃ dhanuś ceṣudhī ca sa enam anuyāsyati
14,071.017a sa hi dharmārthakuśalaḥ sarvavidyāviśāradaḥ
14,071.017c yathāśāstraṃ nṛpaśreṣṭha cārayiṣyati te hayam
14,071.018a rājaputro mahābāhuḥ śyāmo rājīvalocanaḥ
14,071.018c abhimanyoḥ pitā vīraḥ sa enam anuyāsyati
14,071.019a bhīmaseno 'pi tejasvī kaunteyo 'mitavikramaḥ
14,071.019c samartho rakṣituṃ rāṣṭraṃ nakulaś ca viśāṃ pate
14,071.020a sahadevas tu kauravya samādhāsyati buddhimān
14,071.020c kuṭumbatantraṃ vidhivat sarvam eva mahāyaśāḥ
14,071.021a tat tu sarvaṃ yathānyāyam uktaṃ kurukulodvahaḥ
14,071.021c cakāra phalgunaṃ cāpi saṃdideśa hayaṃ prati
14,071.022 yudhiṣṭhira uvāca
14,071.022a ehy arjuna tvayā vīra hayo 'yaṃ paripālyatām
14,071.022c tvam arho rakṣituṃ hy enaṃ nānyaḥ kaś cana mānavaḥ
14,071.023a ye cāpi tvāṃ mahābāho pratyudīyur narādhipāḥ
14,071.023c tair vigraho yathā na syāt tathā kāryaṃ tvayānagha
14,071.024a ākhyātavyaś ca bhavatā yajño 'yaṃ mama sarvaśaḥ
14,071.024c pārthivebhyo mahābāho samaye gamyatām iti
14,071.025a evam uktvā sa dharmātmā bhrātaraṃ savyasācinam
14,071.025c bhīmaṃ ca nakulaṃ caiva puraguptau samādadhat
14,071.026a kuṭumbatantre ca tathā sahadevaṃ yudhāṃ patim
14,071.026c anumānya mahīpālaṃ dhṛtarāṣṭraṃ yudhiṣṭhiraḥ
14,072.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,072.001a dīkṣākāle tu saṃprāpte tatas te sumahartvijaḥ
14,072.001c vidhivad dīkṣayām āsur aśvamedhāya pārthivam
14,072.002a kṛtvā sa paśubandhāṃś ca dīkṣitaḥ pāṇḍunandanaḥ
14,072.002c dharmarājo mahātejāḥ sahartvigbhir vyarocata
14,072.003a hayaś ca hayamedhārthaṃ svayaṃ sa brahmavādinā
14,072.003c utsṛṣṭaḥ śāstravidhinā vyāsenāmitatejasā
14,072.004a sa rājā dharmajo rājan dīkṣito vibabhau tadā
14,072.004c hemamālī rukmakaṇṭhaḥ pradīpta iva pāvakaḥ
14,072.005a kṛṣṇājinī daṇḍapāṇiḥ kṣaumavāsāḥ sa dharmajaḥ
14,072.005c vibabhau dyutimān bhūyaḥ prajāpatir ivādhvare
14,072.006a tathaivāsyartvijaḥ sarve tulyaveṣā viśāṃ pate
14,072.006c babhūvur arjunaś caiva pradīpta iva pāvakaḥ
14,072.007a śvetāśvaḥ kṛṣṇasāraṃ taṃ sasārāśvaṃ dhanaṃjayaḥ
14,072.007c vidhivat pṛthivīpāla dharmarājasya śāsanāt
14,072.008a vikṣipan gāṇḍivaṃ rājan baddhagodhāṅgulitravān
14,072.008c tam aśvaṃ pṛthivīpāla mudā yuktaḥ sasāra ha
14,072.009a ākumāraṃ tadā rājann āgamat tat puraṃ vibho
14,072.009c draṣṭukāmaṃ kuruśreṣṭhaṃ prayāsyantaṃ dhanaṃjayam
14,072.010a teṣām anyonyasaṃmardād ūṣmeva samajāyata
14,072.010c didṛkṣūṇāṃ hayaṃ taṃ ca taṃ caiva hayasāriṇam
14,072.011a tataḥ śabdo mahārāja daśāśāḥ pratipūrayan
14,072.011c babhūva prekṣatāṃ nṝṇāṃ kuntīputraṃ dhanaṃjayam
14,072.012a eṣa gacchati kaunteyas turagaś caiva dīptimān
14,072.012c yam anveti mahābāhuḥ saṃspṛśan dhanur uttamam
14,072.013a evaṃ śuśrāva vadatāṃ giro jiṣṇur udāradhīḥ
14,072.013c svasti te 'stu vrajāriṣṭaṃ punaś caihīti bhārata
14,072.014a athāpare manuṣyendra puruṣā vākyam abruvan
14,072.014c nainaṃ paśyāma saṃmarde dhanur etat pradṛśyate
14,072.015a etad dhi bhīmanirhrādaṃ viśrutaṃ gāṇḍivaṃ dhanuḥ
14,072.015c svasti gacchatv ariṣṭaṃ vai panthānam akutobhayam
14,072.015e nivṛttam enaṃ drakṣyāmaḥ punar evaṃ ca te 'bruvan
14,072.016a evamādyā manuṣyāṇāṃ strīṇāṃ ca bharatarṣabha
14,072.016c śuśrāva madhurā vācaḥ punaḥ punar udīritāḥ
14,072.017a yājñavalkyasya śiṣyaś ca kuśalo yajñakarmaṇi
14,072.017c prāyāt pārthena sahitaḥ śāntyarthaṃ vedapāragaḥ
14,072.018a brāhmaṇāś ca mahīpāla bahavo vedapāragāḥ
14,072.018c anujagmur mahātmānaṃ kṣatriyāś ca viśo 'pi ca
14,072.019a pāṇḍavaiḥ pṛthivīm aśvo nirjitām astratejasā
14,072.019c cacāra sa mahārāja yathādeśaṃ sa sattama
14,072.020a tatra yuddhāni vṛttāni yāny āsan pāṇḍavasya ha
14,072.020c tāni vakṣyāmi te vīra vicitrāṇi mahānti ca
14,072.021a sa hayaḥ pṛthivīṃ rājan pradakṣiṇam ariṃdama
14,072.021c sasārottarataḥ pūrvaṃ tan nibodha mahīpate
14,072.022a avamṛdnan sa rāṣṭrāṇi pārthivānāṃ hayottamaḥ
14,072.022c śanais tadā pariyayau śvetāśvaś ca mahārathaḥ
14,072.023a tatra saṃkalanā nāsti rājñām ayutaśas tadā
14,072.023c ye 'yudhyanta mahārāja kṣatriyā hatabāndhavāḥ
14,072.024a kirātā vikṛtā rājan bahavo 'sidhanurdharāḥ
14,072.024c mlecchāś cānye bahuvidhāḥ pūrvaṃ vinikṛtā raṇe
14,072.025a āryāś ca pṛthivīpālāḥ prahṛṣṭanaravāhanāḥ
14,072.025c samīyuḥ pāṇḍuputreṇa bahavo yuddhadurmadāḥ
14,072.026a evaṃ yuddhāni vṛttāni tatra tatra mahīpate
14,072.026c arjunasya mahīpālair nānādeśanivāsibhiḥ
14,072.027a yāni tūbhayato rājan prataptāni mahānti ca
14,072.027c tāni yuddhāni vakṣyāmi kaunteyasya tavānagha
14,073.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,073.001a trigartair abhavad yuddhaṃ kṛtavairaiḥ kirīṭinaḥ
14,073.001c mahārathasamājñātair hatānāṃ putranaptṛbhiḥ
14,073.002a te samājñāya saṃprāptaṃ yajñiyaṃ turagottamam
14,073.002c viṣayānte tato vīrā daṃśitāḥ paryavārayan
14,073.003a rathino baddhatūṇīrāḥ sadaśvaiḥ samalaṃkṛtaiḥ
14,073.003c parivārya hayaṃ rājan grahītuṃ saṃpracakramuḥ
14,073.004a tataḥ kirīṭī saṃcintya teṣāṃ rājñāṃ cikīrṣitam
14,073.004c vārayām āsa tān vīrān sāntvapūrvam ariṃdamaḥ
14,073.005a tam anādṛtya te sarve śarair abhyahanaṃs tadā
14,073.005c tamorajobhyāṃ saṃchannāṃs tān kirīṭī nyavārayat
14,073.006a abravīc ca tato jiṣṇuḥ prahasann iva bhārata
14,073.006c nivartadhvam adharmajñāḥ śreyo jīvitam eva vaḥ
14,073.007a sa hi vīraḥ prayāsyan vai dharmarājena vāritaḥ
14,073.007c hatabāndhavā na te pārtha hantavyāḥ pārthivā iti
14,073.008a sa tadā tad vacaḥ śrutvā dharmarājasya dhīmataḥ
14,073.008c tān nivartadhvam ity āha na nyavartanta cāpi te
14,073.009a tatas trigartarājānaṃ sūryavarmāṇam āhave
14,073.009c vitatya śarajālena prajahāsa dhanaṃjayaḥ
14,073.010a tatas te rathaghoṣeṇa khuranemisvanena ca
14,073.010c pūrayanto diśaḥ sarvā dhanaṃjayam upādravan
14,073.011a sūryavarmā tataḥ pārthe śarāṇāṃ nataparvaṇām
14,073.011c śatāny amuñcad rājendra laghvastram abhidarśayan
14,073.012a tathaivānye maheṣvāsā ye tasyaivānuyāyinaḥ
14,073.012c mumucuḥ śaravarṣāṇi dhanaṃjayavadhaiṣiṇaḥ
14,073.013a sa tāñ jyāpuṅkhanirmuktair bahubhiḥ subahūñ śarān
14,073.013c ciccheda pāṇḍavo rājaṃs te bhūmau nyapataṃs tadā
14,073.014a ketuvarmā tu tejasvī tasyaivāvarajo yuvā
14,073.014c yuyudhe bhrātur arthāya pāṇḍavena mahātmanā
14,073.015a tam āpatantaṃ saṃprekṣya ketuvarmāṇam āhave
14,073.015c abhyaghnan niśitair bāṇair bībhatsuḥ paravīrahā
14,073.016a ketuvarmaṇy abhihate dhṛtavarmā mahārathaḥ
14,073.016c rathenāśu samāvṛtya śarair jiṣṇum avākirat
14,073.017a tasya tāṃ śīghratām īkṣya tutoṣātīva vīryavān
14,073.017c guḍākeśo mahātejā bālasya dhṛtavarmaṇaḥ
14,073.018a na saṃdadhānaṃ dadṛśe nādadānaṃ ca taṃ tadā
14,073.018c kirantam eva sa śarān dadṛśe pākaśāsaniḥ
14,073.019a sa tu taṃ pūjayām āsa dhṛtavarmāṇam āhave
14,073.019c manasā sa muhūrtaṃ vai raṇe samabhiharṣayan
14,073.019d*0145_01 na vivyādha raṇe kruddhaḥ kuntīputro hasann iva
14,073.019d*0145_02 saubhadrasyeva tat karma dṛṣṭvā bālasya vismitaḥ
14,073.020a taṃ pannagam iva kruddhaṃ kuruvīraḥ smayann iva
14,073.020c prītipūrvaṃ mahārāja prāṇair na vyaparopayat
14,073.021a sa tathā rakṣyamāṇo vai pārthenāmitatejasā
14,073.021c dhṛtavarmā śaraṃ tīkṣṇaṃ mumoca vijaye tadā
14,073.022a sa tena vijayas tūrṇam asyan viddhaḥ kare bhṛśam
14,073.022c mumoca gāṇḍīvaṃ duḥkhāt tat papātātha bhūtale
14,073.023a dhanuṣaḥ patatas tasya savyasācikarād vibho
14,073.023c indrasyevāyudhasyāsīd rūpaṃ bharatasattama
14,073.023d*0146_01 babhūva sadṛśaṃ rūpaṃ śakracāpasya bhārata
14,073.024a tasmin nipatite divye mahādhanuṣi pārthiva
14,073.024c jahāsa sasvanaṃ hāsaṃ dhṛtavarmā mahāhave
14,073.025a tato roṣānvito jiṣṇuḥ pramṛjya rudhiraṃ karāt
14,073.025c dhanur ādatta tad divyaṃ śaravarṣaṃ vavarṣa ca
14,073.026a tato halahalāśabdo divaspṛg abhavat tadā
14,073.026c nānāvidhānāṃ bhūtānāṃ tat karmātīva śaṃsatām
14,073.027a tataḥ saṃprekṣya taṃ kruddhaṃ kālāntakayamopamam
14,073.027c jiṣṇuṃ traigartakā yodhās tvaritāḥ paryavārayan
14,073.028a abhisṛtya parīpsārthaṃ tatas te dhṛtavarmaṇaḥ
14,073.028c parivavrur guḍākeśaṃ tatrākrudhyad dhanaṃjayaḥ
14,073.029a tato yodhāñ jaghānāśu teṣāṃ sa daśa cāṣṭa ca
14,073.029c mahendravajrapratimair āyasair niśitaiḥ śaraiḥ
14,073.030a tāṃs tu prabhagnān saṃprekṣya tvaramāṇo dhanaṃjayaḥ
14,073.030c śarair āśīviṣākārair jaghāna svanavad dhasan
14,073.031a te bhagnamanasaḥ sarve traigartakamahārathāḥ
14,073.031c diśo vidudruvuḥ sarvā dhanaṃjayaśarārditāḥ
14,073.031d*0147_01 hatāvaśiṣṭā hi purā pārthaṃ dṛṣṭaparākramāḥ
14,073.032a ta ūcuḥ puruṣavyāghraṃ saṃśaptakaniṣūdanam
14,073.032c tava sma kiṃkarāḥ sarve sarve ca vaśagās tava
14,073.033a ājñāpayasva naḥ pārtha prahvān preṣyān avasthitān
14,073.033c kariṣyāmaḥ priyaṃ sarvaṃ tava kauravanandana
14,073.034a etad ājñāya vacanaṃ sarvāṃs tān abravīt tadā
14,073.034c jīvitaṃ rakṣata nṛpāḥ śāsanaṃ gṛhyatām iti
14,073.034d*0148_01 āgacchadhvaṃ nṛpatayaḥ parāṃ caitrīm upasthitām
14,073.034d*0148_02 yudhiṣṭhirasyāśvamedho bhavadbhir anubhūyatām
14,074.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,074.001a prāgjyotiṣam athābhyetya vyacarat sa hayottamaḥ
14,074.001c bhagadattātmajas tatra niryayau raṇakarkaśaḥ
14,074.002a sa hayaṃ pāṇḍuputrasya viṣayāntam upāgatam
14,074.002c yuyudhe bharataśreṣṭha vajradatto mahīpatiḥ
14,074.003a so 'bhiniryāya nagarād bhagadattasuto nṛpaḥ
14,074.003c aśvam āyāntam unmathya nagarābhimukho yayau
14,074.004a tam ālakṣya mahābāhuḥ kurūṇām ṛṣabhas tadā
14,074.004c gāṇḍīvaṃ vikṣipaṃs tūrṇaṃ sahasā samupādravat
14,074.005a tato gāṇḍīvanirmuktair iṣubhir mohito nṛpaḥ
14,074.005c hayam utsṛjya taṃ vīras tataḥ pārtham upādravat
14,074.006a punaḥ praviśya nagaraṃ daṃśitaḥ sa nṛpottamaḥ
14,074.006c āruhya nāgapravaraṃ niryayau yuddhakāṅkṣayā
14,074.007a pāṇḍureṇātapatreṇa dhriyamāṇena mūrdhani
14,074.007c dodhūyatā cāmareṇa śvetena ca mahārathaḥ
14,074.007d*0149_01 dodhūyamānena tathā cāmareṇa mahārathaḥ
14,074.008a tataḥ pārthaṃ samāsādya pāṇḍavānāṃ mahāratham
14,074.008c āhvayām āsa kauravyaṃ bālyān mohāc ca saṃyuge
14,074.009a sa vāraṇaṃ nagaprakhyaṃ prabhinnakaraṭāmukham
14,074.009c preṣayām āsa saṃkruddhas tataḥ śvetahayaṃ prati
14,074.010a vikṣarantaṃ yathā meghaṃ paravāraṇavāraṇam
14,074.010c śāstravat kalpitaṃ saṃkhye trisāhaṃ yuddhadurmadam
14,074.011a pracodyamānaḥ sa gajas tena rājñā mahābalaḥ
14,074.011c tadāṅkuśena vibabhāv utpatiṣyann ivāmbaram
14,074.012a tam āpatantaṃ saṃprekṣya kruddho rājan dhanaṃjayaḥ
14,074.012c bhūmiṣṭho vāraṇagataṃ yodhayām āsa bhārata
14,074.013a vajradattas tu saṃkruddho mumocāśu dhanaṃjaye
14,074.013c tomarān agnisaṃkāśāñ śalabhān iva vegitān
14,074.014a arjunas tān asaṃprāptān gāṇḍīvapreṣitaiḥ śaraiḥ
14,074.014c dvidhā tridhā ca ciccheda kha eva khagamais tadā
14,074.015a sa tān dṛṣṭvā tathā chinnāṃs tomarān bhagadattajaḥ
14,074.015c iṣūn asaktāṃs tvaritaḥ prāhiṇot pāṇḍavaṃ prati
14,074.016a tato 'rjunas tūrṇataraṃ rukmapuṅkhān ajihmagān
14,074.016c preṣayām āsa saṃkruddho bhagadattātmajaṃ prati
14,074.017a sa tair viddho mahātejā vajradatto mahāhave
14,074.017c bhṛśāhataḥ papātorvyāṃ na tv enam ajahāt smṛtiḥ
14,074.018a tataḥ sa punar āruhya vāraṇapravaraṃ raṇe
14,074.018c avyagraḥ preṣayām āsa jayārthī vijayaṃ prati
14,074.019a tasmai bāṇāṃs tato jiṣṇur nirmuktāśīviṣopamān
14,074.019c preṣayām āsa saṃkruddho jvalitān iva pāvakān
14,074.020a sa tair viddho mahānāgo visravan rudhiraṃ babhau
14,074.020c himavān iva śailendro bahuprasravaṇas tadā
14,075.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,075.001a evaṃ trirātram abhavat tad yuddhaṃ bharatarṣabha
14,075.001c arjunasya narendreṇa vṛtreṇeva śatakratoḥ
14,075.002a tataś caturthe divase vajradatto mahābalaḥ
14,075.002c jahāsa sasvanaṃ hāsaṃ vākyaṃ cedam athābravīt
14,075.003a arjunārjuna tiṣṭhasva na me jīvan vimokṣyase
14,075.003c tvāṃ nihatya kariṣyāmi pitus toyaṃ yathāvidhi
14,075.004a tvayā vṛddho mama pitā bhagadattaḥ pituḥ sakhā
14,075.004c hato vṛddho 'pacāyitvāc chiśuṃ mām adya yodhaya
14,075.005a ity evam uktvā saṃkruddho vajradatto narādhipaḥ
14,075.005c preṣayām āsa kauravya vāraṇaṃ pāṇḍavaṃ prati
14,075.006a saṃpreṣyamāṇo nāgendro vajradattena dhīmatā
14,075.006c utpatiṣyann ivākāśam abhidudrāva pāṇḍavam
14,075.007a agrahastapramuktena śīkareṇa sa phalgunam
14,075.007c samukṣata mahārāja śailaṃ nīla ivāmbudaḥ
14,075.008a sa tena preṣito rājñā meghavan ninadan muhuḥ
14,075.008c mukhāḍambaraghoṣeṇa samādravata phalgunam
14,075.009a sa nṛtyann iva nāgendro vajradattapracoditaḥ
14,075.009c āsasāda drutaṃ rājan kauravāṇāṃ mahāratham
14,075.010a tam āpatantaṃ saṃprekṣya vajradattasya vāraṇam
14,075.010c gāṇḍīvam āśritya balī na vyakampata śatruhā
14,075.011a cukrodha balavac cāpi pāṇḍavas tasya bhūpateḥ
14,075.011c kāryavighnam anusmṛtya pūrvavairaṃ ca bhārata
14,075.012a tatas taṃ vāraṇaṃ kruddhaḥ śarajālena pāṇḍavaḥ
14,075.012c nivārayām āsa tadā veleva makarālayam
14,075.013a sa nāgapravaro vīryād arjunena nivāritaḥ
14,075.013c tasthau śarair vitunnāṅgaḥ śvāvic chalalito yathā
14,075.014a nivāritaṃ gajaṃ dṛṣṭvā bhagadattātmajo nṛpaḥ
14,075.014c utsasarja śitān bāṇān arjune krodhamūrchitaḥ
14,075.015a arjunas tu mahārāja śaraiḥ śaravighātibhiḥ
14,075.015c vārayām āsa tān astāṃs tad adbhutam ivābhavat
14,075.016a tataḥ punar atikruddho rājā prāgjyotiṣādhipaḥ
14,075.016c preṣayām āsa nāgendraṃ balavac chvasanopamam
14,075.017a tam āpatantaṃ saṃprekṣya balavān pākaśāsaniḥ
14,075.017c nārācam agnisaṃkāśaṃ prāhiṇod vāraṇaṃ prati
14,075.018a sa tena vāraṇo rājan marmaṇy abhihato bhṛśam
14,075.018c papāta sahasā bhūmau vajrarugṇa ivācalaḥ
14,075.019a sa patañ śuśubhe nāgo dhanaṃjayaśarāhataḥ
14,075.019c viśann iva mahāśailo mahīṃ vajraprapīḍitaḥ
14,075.020a tasmin nipatite nāge vajradattasya pāṇḍavaḥ
14,075.020c taṃ na bhetavyam ity āha tato bhūmigataṃ nṛpam
14,075.021a abravīd dhi mahātejāḥ prasthitaṃ māṃ yudhiṣṭhiraḥ
14,075.021c rājānas te na hantavyā dhanaṃjaya kathaṃ cana
14,075.022a sarvam etan naravyāghra bhavatv etāvatā kṛtam
14,075.022c yodhāś cāpi na hantavyā dhanaṃjaya raṇe tvayā
14,075.023a vaktavyāś cāpi rājānaḥ sarvaiḥ saha suhṛjjanaiḥ
14,075.023c yudhiṣṭhirasyāśvamedho bhavadbhir anubhūyatām
14,075.024a iti bhrātṛvacaḥ śrutvā na hanmi tvāṃ janādhipa
14,075.024c uttiṣṭha na bhayaṃ te 'sti svastimān gaccha pārthiva
14,075.025a āgacchethā mahārāja parāṃ caitrīm upasthitām
14,075.025c tadāśvamedho bhavitā dharmarājasya dhīmataḥ
14,075.026a evam uktaḥ sa rājā tu bhagadattātmajas tadā
14,075.026c tathety evābravīd vākyaṃ pāṇḍavenābhinirjitaḥ
14,076.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,076.001*0150_01 jitvā prasādya rājānaṃ bhagadattasutaṃ tadā
14,076.001*0150_02 visṛjya yāte turage saindhavān prati bhārata
14,076.001a saindhavair abhavad yuddhaṃ tatas tasya kirīṭinaḥ
14,076.001c hataśeṣair mahārāja hatānāṃ ca sutair api
14,076.002a te 'vatīrṇam upaśrutya viṣayaṃ śvetavāhanam
14,076.002c pratyudyayur amṛṣyanto rājānaḥ pāṇḍavarṣabham
14,076.003a aśvaṃ ca taṃ parāmṛśya viṣayānte viṣopamāḥ
14,076.003c na bhayaṃ cakrire pārthād bhīmasenād anantarāt
14,076.004a te 'vidūrād dhanuṣpāṇiṃ yajñiyasya hayasya ca
14,076.004c bībhatsuṃ pratyapadyanta padātinam avasthitam
14,076.005a tatas te tu mahāvīryā rājānaḥ paryavārayan
14,076.005c jigīṣanto naravyāghrāḥ pūrvaṃ vinikṛtā yudhi
14,076.006a te nāmāny atha gotrāṇi karmāṇi vividhāni ca
14,076.006c kīrtayantas tadā pārthaṃ śaravarṣair avākiran
14,076.007a te kirantaḥ śarāṃs tīkṣṇān vāraṇendranivāraṇān
14,076.007c raṇe jayam abhīpsantaḥ kaunteyaṃ paryavārayan
14,076.008a te 'samīkṣyaiva taṃ vīram ugrakarmāṇam āhave
14,076.008c sarve yuyudhire vīrā rathasthās taṃ padātinam
14,076.009a te tam ājaghnire vīraṃ nivātakavacāntakam
14,076.009c saṃśaptakanihantāraṃ hantāraṃ saindhavasya ca
14,076.010a tato rathasahasreṇa hayānām ayutena ca
14,076.010c koṣṭhakīkṛtya kaunteyaṃ saṃprahṛṣṭam ayodhayan
14,076.011a saṃsmaranto vadhaṃ vīrāḥ sindhurājasya dhīmataḥ
14,076.011c jayadrathasya kauravya samare savyasācinā
14,076.012a tataḥ parjanyavat sarve śaravṛṣṭim avāsṛjan
14,076.012c taiḥ kīrṇaḥ śuśubhe pārtho ravir meghāntare yathā
14,076.013a sa śaraiḥ samavacchanno dadṛśe pāṇḍavarṣabhaḥ
14,076.013c pañjarāntarasaṃcārī śakunta iva bhārata
14,076.014a tato hāhākṛtaṃ sarvaṃ kaunteye śarapīḍite
14,076.014c trailokyam abhavad rājan raviś cāsīd rajoruṇaḥ
14,076.015a tato vavau mahārāja māruto romaharṣaṇaḥ
14,076.015c rāhur agrasad ādityaṃ yugapat somam eva ca
14,076.016a ulkāś ca jaghnire sūryaṃ vikīryantyaḥ samantataḥ
14,076.016c vepathuś cābhavad rājan kailāsasya mahāgireḥ
14,076.017a mumucuś cāsram atyuṣṇaṃ duḥkhaśokasamanvitāḥ
14,076.017c saptarṣayo jātabhayās tathā devarṣayo 'pi ca
14,076.018a śaśaś cāśu vinirbhidya maṇḍalaṃ śaśino 'patat
14,076.018c viparītas tadā rājaṃs tasminn utpātalakṣaṇe
14,076.019a rāsabhāruṇasaṃkāśā dhanuṣmantaḥ savidyutaḥ
14,076.019c āvṛtya gaganaṃ meghā mumucur māṃsaśoṇitam
14,076.020a evam āsīt tadā vīre śaravarṣābhisaṃvṛte
14,076.020c loke 'smin bharataśreṣṭha tad adbhutam ivābhavat
14,076.021a tasya tenāvakīrṇasya śarajālena sarvaśaḥ
14,076.021c mohāt papāta gāṇḍīvam āvāpaś ca karād api
14,076.022a tasmin moham anuprāpte śarajālaṃ mahattaram
14,076.022c saindhavā mumucus tūrṇaṃ gatasattve mahārathe
14,076.023a tato mohasamāpannaṃ jñātvā pārthaṃ divaukasaḥ
14,076.023c sarve vitrastamanasas tasya śāntiparābhavan
14,076.024a tato devarṣayaḥ sarve tathā saptarṣayo 'pi ca
14,076.024c brahmarṣayaś ca vijayaṃ jepuḥ pārthasya dhīmataḥ
14,076.025a tataḥ pradīpite devaiḥ pārthatejasi pārthiva
14,076.025c tasthāv acalavad dhīmān saṃgrāme paramāstravit
14,076.026a vicakarṣa dhanur divyaṃ tataḥ kauravanandanaḥ
14,076.026c yantrasyeveha śabdo 'bhūn mahāṃs tasya punaḥ punaḥ
14,076.027a tataḥ sa śaravarṣāṇi pratyamitrān prati prabhuḥ
14,076.027c vavarṣa dhanuṣā pārtho varṣāṇīva sureśvaraḥ
14,076.028a tatas te saindhavā yodhāḥ sarva eva sarājakāḥ
14,076.028c nādṛśyanta śaraiḥ kīrṇāḥ śalabhair iva pāvakāḥ
14,076.029a tasya śabdena vitresur bhayārtāś ca vidudruvuḥ
14,076.029c mumucuś cāśru śokārtāḥ suṣupuś cāpi saindhavāḥ
14,076.030a tāṃs tu sarvān naraśreṣṭhaḥ sarvato vicaran balī
14,076.030c alātacakravad rājañ śarajālaiḥ samarpayat
14,076.031a tad indrajālapratimaṃ bāṇajālam amitrahā
14,076.031c vyasṛjad dikṣu sarvāsu mahendra iva vajrabhṛt
14,076.032a meghajālanibhaṃ sainyaṃ vidārya sa raviprabhaḥ
14,076.032c vibabhau kauravaśreṣṭhaḥ śaradīva divākaraḥ
14,077.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,077.001a tato gāṇḍīvabhṛc chūro yuddhāya samavasthitaḥ
14,077.001c vibabhau yudhi durdharṣo himavān acalo yathā
14,077.002a tataḥ saindhavayodhās te punar eva vyavasthitāḥ
14,077.002c vimuñcantaḥ susaṃrabdhāḥ śaravarṣāṇi bhārata
14,077.003a tān prasahya mahāvīryaḥ punar eva vyavasthitān
14,077.003c tataḥ provāca kaunteyo mumūrṣūñ ślakṣṇayā girā
14,077.004a yudhyadhvaṃ parayā śaktyā yatadhvaṃ ca vadhe mama
14,077.004c kurudhvaṃ sarvakāryāṇi mahad vo bhayam āgatam
14,077.005a eṣa yotsyāmi vaḥ sarvān nivārya śaravāgurām
14,077.005c tiṣṭhadhvaṃ yuddhamanaso darpaṃ vinayitāsmi vaḥ
14,077.006a etāvad uktvā kauravyo ruṣā gāṇḍīvabhṛt tadā
14,077.006c tato 'tha vacanaṃ smṛtvā bhrātur jyeṣṭhasya bhārata
14,077.007a na hantavyā raṇe tāta kṣatriyā vijigīṣavaḥ
14,077.007c jetavyāś ceti yat proktaṃ dharmarājñā mahātmanā
14,077.007e cintayām āsa ca tadā phalgunaḥ puruṣarṣabhaḥ
14,077.008a ity ukto 'haṃ narendreṇa na hantavyā nṛpā iti
14,077.008c kathaṃ tan na mṛṣeha syād dharmarājavacaḥ śubham
14,077.009a na hanyeraṃś ca rājāno rājñaś cājñā kṛtā bhavet
14,077.009c iti saṃcintya sa tadā bhrātuḥ priyahite rataḥ
14,077.009e provāca vākyaṃ dharmajñaḥ saindhavān yuddhadurmadān
14,077.010a bālān striyo vā yuṣmākaṃ na haniṣye vyavasthitān
14,077.010c yaś ca vakṣyati saṃgrāme tavāsmīti parājitaḥ
14,077.011a etac chrutvā vaco mahyaṃ kurudhvaṃ hitam ātmanaḥ
14,077.011c ato 'nyathā kṛcchragatā bhaviṣyatha mayārditāḥ
14,077.012a evam uktvā tu tān vīrān yuyudhe kurupuṃgavaḥ
14,077.012c atvarāvān asaṃrabdhaḥ saṃrabdhair vijigīṣubhiḥ
14,077.013a tataḥ śatasahasrāṇi śarāṇāṃ nataparvaṇām
14,077.013c mumucuḥ saindhavā rājaṃs tadā gāṇḍīvadhanvani
14,077.014a sa tān āpatataḥ krūrān āśīviṣaviṣopamān
14,077.014c ciccheda niśitair bāṇair antaraiva dhanaṃjayaḥ
14,077.015a chittvā tu tān āśugamān kaṅkapatrāñ śilāśitān
14,077.015c ekaikam eṣa daśabhir bibheda samare śaraiḥ
14,077.016a tataḥ prāsāṃś ca śaktīś ca punar eva dhanaṃjaye
14,077.016c jayadrathaṃ hataṃ smṛtvā cikṣipuḥ saindhavā nṛpāḥ
14,077.017a teṣāṃ kirīṭī saṃkalpaṃ moghaṃ cakre mahāmanāḥ
14,077.017c sarvāṃs tān antarā chittvā mudā cukrośa pāṇḍavaḥ
14,077.018a tathaivāpatatāṃ teṣāṃ yodhānāṃ jayagṛddhinām
14,077.018c śirāṃsi pātayām āsa bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
14,077.019a teṣāṃ pradravatāṃ caiva punar eva ca dhāvatām
14,077.019c nivartatāṃ ca śabdo 'bhūt pūrṇasyeva mahodadheḥ
14,077.020a te vadhyamānās tu tadā pārthenāmitatejasā
14,077.020c yathāprāṇaṃ yathotsāhaṃ yodhayām āsur arjunam
14,077.021a tatas te phalgunenājau śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
14,077.021c kṛtā visaṃjñā bhūyiṣṭhāḥ klāntavāhanasainikāḥ
14,077.022a tāṃs tu sarvān pariglānān viditvā dhṛtarāṣṭrajā
14,077.022c duḥśalā bālam ādāya naptāraṃ prayayau tadā
14,077.022e surathasya sutaṃ vīraṃ rathenānāgasaṃ tadā
14,077.023a śāntyarthaṃ sarvayodhānām abhyagacchata pāṇḍavam
14,077.023c sā dhanaṃjayam āsādya mumocārtasvaraṃ tadā
14,077.023e dhanaṃjayo 'pi tāṃ dṛṣṭvā dhanur visasṛje prabhuḥ
14,077.024a samutsṛṣṭadhanuḥ pārtho vidhivad bhaginīṃ tadā
14,077.024c prāha kiṃ karavāṇīti sā ca taṃ vākyam abravīt
14,077.025a eṣa te bharataśreṣṭha svasrīyasyātmajaḥ śiśuḥ
14,077.025c abhivādayate vīra taṃ paśya puruṣarṣabha
14,077.026a ity uktas tasya pitaraṃ sa papracchārjunas tadā
14,077.026c kvāsāv iti tato rājan duḥśalā vākyam abravīt
14,077.027a pitṛśokābhisaṃtapto viṣādārto 'sya vai pitā
14,077.027c pañcatvam agamad vīra yathā tan me nibodha ha
14,077.028a sa pūrvaṃ pitaraṃ śrutvā hataṃ yuddhe tvayānagha
14,077.028c tvām āgataṃ ca saṃśrutya yuddhāya hayasāriṇam
14,077.028e pituś ca mṛtyuduḥkhārto 'jahāt prāṇān dhanaṃjaya
14,077.029a prāpto bībhatsur ity eva nāma śrutvaiva te 'nagha
14,077.029c viṣādārtaḥ papātorvyāṃ mamāra ca mamātmajaḥ
14,077.030a taṃ tu dṛṣṭvā nipatitaṃ tatas tasyātmajaṃ vibho
14,077.030c gṛhītvā samanuprāptā tvām adya śaraṇaiṣiṇī
14,077.031a ity uktvārtasvaraṃ sā tu mumoca dhṛtarāṣṭrajā
14,077.031c dīnā dīnaṃ sthitaṃ pārtham abravīc cāpy adhomukham
14,077.032a svasāraṃ mām avekṣasva svasrīyātmajam eva ca
14,077.032c kartum arhasi dharmajña dayāṃ mayi kurūdvaha
14,077.032e vismṛtya kururājānaṃ taṃ ca mandaṃ jayadratham
14,077.033a abhimanyor yathā jātaḥ parikṣit paravīrahā
14,077.033c tathāyaṃ surathāj jāto mama pautro mahābhuja
14,077.034a tam ādāya naravyāghra saṃprāptāsmi tavāntikam
14,077.034c śamārthaṃ sarvayodhānāṃ śṛṇu cedaṃ vaco mama
14,077.035a āgato 'yaṃ mahābāho tasya mandasya pautrakaḥ
14,077.035c prasādam asya bālasya tasmāt tvaṃ kartum arhasi
14,077.036a eṣa prasādya śirasā mayā sārdham ariṃdama
14,077.036c yācate tvāṃ mahābāho śamaṃ gaccha dhanaṃjaya
14,077.037a bālasya hatabandhoś ca pārtha kiṃ cid ajānataḥ
14,077.037c prasādaṃ kuru dharmajña mā manyuvaśam anvagāḥ
14,077.038a tam anāryaṃ nṛśaṃsaṃ ca vismṛtyāsya pitāmaham
14,077.038c āgaskāriṇam atyarthaṃ prasādaṃ kartum arhasi
14,077.039a evaṃ bruvatyāṃ karuṇaṃ duḥśalāyāṃ dhanaṃjayaḥ
14,077.039c saṃsmṛtya devīṃ gāndhārīṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca pārthivam
14,077.039e provāca duḥkhaśokārtaḥ kṣatradharmaṃ vigarhayan
14,077.040a dhik taṃ duryodhanaṃ kṣudraṃ rājyalubdhaṃ ca māninam
14,077.040c yatkṛte bāndhavāḥ sarve mayā nītā yamakṣayam
14,077.041a ity uktvā bahu sāntvādi prasādam akaroj jayaḥ
14,077.041c pariṣvajya ca tāṃ prīto visasarja gṛhān prati
14,077.042a duḥśalā cāpi tān yodhān nivārya mahato raṇāt
14,077.042c saṃpūjya pārthaṃ prayayau gṛhān prati śubhānanā
14,077.043a tataḥ saindhavakān yodhān vinirjitya nararṣabhaḥ
14,077.043b*0151_01 evaṃ nirjitya tān vīrān saindhavān sa dhanaṃjayaḥ
14,077.043c punar evānvadhāvat sa taṃ hayaṃ kāmacāriṇam
14,077.044a sasāra yajñiyaṃ vīro vidhivat sa viśāṃ pate
14,077.044c tārāmṛgam ivākāśe devadevaḥ pinākadhṛk
14,077.045a sa ca vājī yatheṣṭena tāṃs tān deśān yathāsukham
14,077.045c vicacāra yathākāmaṃ karma pārthasya vardhayan
14,077.046a krameṇa sa hayas tv evaṃ vicaran bharatarṣabha
14,077.046c maṇipūrapater deśam upāyāt sahapāṇḍavaḥ
14,078.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,078.001a śrutvā tu nṛpatir vīraṃ pitaraṃ babhruvāhanaḥ
14,078.001c niryayau vinayenāryo brāhmaṇārghyapuraḥsaraḥ
14,078.002a maṇipūreśvaraṃ tv evam upayātaṃ dhanaṃjayaḥ
14,078.002c nābhyanandata medhāvī kṣatradharmam anusmaran
14,078.003a uvāca cainaṃ dharmātmā samanyuḥ phalgunas tadā
14,078.003c prakriyeyaṃ na te yuktā bahis tvaṃ kṣatradharmataḥ
14,078.004a saṃrakṣyamāṇaṃ turagaṃ yaudhiṣṭhiram upāgatam
14,078.004c yajñiyaṃ viṣayānte māṃ nāyotsīḥ kiṃ nu putraka
14,078.005a dhik tvām astu sudurbuddhiṃ kṣatradharmāviśāradam
14,078.005c yo māṃ yuddhāya saṃprāptaṃ sāmnaivātho tvam agrahīḥ
14,078.006a na tvayā puruṣārthaś ca kaś cid astīha jīvatā
14,078.006c yas tvaṃ strīvad yudhā prāptaṃ sāmnā māṃ pratyagṛhṇathāḥ
14,078.007a yady ahaṃ nyastaśastras tvām āgaccheyaṃ sudurmate
14,078.007c prakriyeyaṃ tato yuktā bhavet tava narādhama
14,078.008a tam evam uktaṃ bhartrā tu viditvā pannagātmajā
14,078.008c amṛṣyamāṇā bhittvorvīm ulūpī tam upāgamat
14,078.009a sā dadarśa tataḥ putraṃ vimṛśantam adhomukham
14,078.009c saṃtarjyamānam asakṛd bhartrā yuddhārthinā vibho
14,078.010a tataḥ sā cārusarvāṅgī tam upetyoragātmajā
14,078.010c ulūpī prāha vacanaṃ kṣatradharmaviśāradā
14,078.011a ulūpīṃ māṃ nibodha tvaṃ mātaraṃ pannagātmajām
14,078.011c kuruṣva vacanaṃ putra dharmas te bhavitā paraḥ
14,078.012a yudhyasvainaṃ kuruśreṣṭhaṃ dhanaṃjayam ariṃdama
14,078.012c evam eṣa hi te prīto bhaviṣyati na saṃśayaḥ
14,078.013a evam uddharṣito mātrā sa rājā babhruvāhanaḥ
14,078.013c manaś cakre mahātejā yuddhāya bharatarṣabha
14,078.014a saṃnahya kāñcanaṃ varma śirastrāṇaṃ ca bhānumat
14,078.014c tūṇīraśatasaṃbādham āruroha mahāratham
14,078.015a sarvopakaraṇair yuktaṃ yuktam aśvair manojavaiḥ
14,078.015c sucakropaskaraṃ dhīmān hemabhāṇḍapariṣkṛtam
14,078.016a paramārcitam ucchritya dhvajaṃ siṃhaṃ hiraṇmayam
14,078.016c prayayau pārtham uddiśya sa rājā babhruvāhanaḥ
14,078.017a tato 'bhyetya hayaṃ vīro yajñiyaṃ pārtharakṣitam
14,078.017c grāhayām āsa puruṣair hayaśikṣāviśāradaiḥ
14,078.018a gṛhītaṃ vājinaṃ dṛṣṭvā prītātmā sa dhanaṃjayaḥ
14,078.018c putraṃ rathasthaṃ bhūmiṣṭhaḥ saṃnyavārayad āhave
14,078.019a tataḥ sa rājā taṃ vīraṃ śaravrātaiḥ sahasraśaḥ
14,078.019c ardayām āsa niśitair āśīviṣaviṣopamaiḥ
14,078.020a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ pituḥ putrasya cātulam
14,078.020c devāsuraraṇaprakhyam ubhayoḥ prīyamāṇayoḥ
14,078.021a kirīṭinaṃ tu vivyādha śareṇa nataparvaṇā
14,078.021c jatrudeśe naravyāghraḥ prahasan babhruvāhanaḥ
14,078.022a so 'bhyagāt saha puṅkhena valmīkam iva pannagaḥ
14,078.022c vinirbhidya ca kaunteyaṃ mahītalam athāviśat
14,078.023a sa gāḍhavedano dhīmān ālambya dhanur uttamam
14,078.023c divyaṃ tejaḥ samāviśya pramīta iva saṃbabhau
14,078.024a sa saṃjñām upalabhyātha praśasya puruṣarṣabhaḥ
14,078.024c putraṃ śakrātmajo vākyam idam āha mahīpate
14,078.025a sādhu sādhu mahābāho vatsa citrāṅgadātmaja
14,078.025c sadṛśaṃ karma te dṛṣṭvā prītimān asmi putraka
14,078.026a vimuñcāmy eṣa bāṇāṃs te putra yuddhe sthiro bhava
14,078.026c ity evam uktvā nārācair abhyavarṣad amitrahā
14,078.026d*0152_01 sutīkṣṇair ātmajaṃ vīraṃ prahasan pāṇḍavarṣabha
14,078.027a tān sa gāṇḍīvanirmuktān vajrāśanisamaprabhān
14,078.027c nārācair acchinad rājā sarvān eva tridhā tridhā
14,078.028a tasya pārthaḥ śarair divyair dhvajaṃ hemapariṣkṛtam
14,078.028c suvarṇatālapratimaṃ kṣureṇāpāharad rathāt
14,078.029a hayāṃś cāsya mahākāyān mahāvegaparākramān
14,078.029c cakāra rājño nirjīvān prahasan pāṇḍavarṣabhaḥ
14,078.030a sa rathād avatīryāśu rājā paramakopanaḥ
14,078.030c padātiḥ pitaraṃ kopād yodhayām āsa pāṇḍavam
14,078.031a saṃprīyamāṇaḥ pāṇḍūnām ṛṣabhaḥ putravikramāt
14,078.031c nātyarthaṃ pīḍayām āsa putraṃ vajradharātmajaḥ
14,078.032a sa hanyamāno vimukhaṃ pitaraṃ babhruvāhanaḥ
14,078.032b*0153_01 hṛdi vivyādha bāṇena dṛḍhena jagatīpatiḥ
14,078.032c śarair āśīviṣākāraiḥ punar evārdayad balī
14,078.033a tataḥ sa bālyāt pitaraṃ vivyādha hṛdi patriṇā
14,078.033c niśitena supuṅkhena balavad babhruvāhanaḥ
14,078.034a sa bāṇas tejasā dīpto jvalann iva hutāśanaḥ
14,078.034c viveśa pāṇḍavaṃ rājan marma bhittvātiduḥkhakṛt
14,078.035a sa tenātibhṛśaṃ viddhaḥ putreṇa kurunandanaḥ
14,078.035c mahīṃ jagāma mohārtas tato rājan dhanaṃjayaḥ
14,078.036a tasmin nipatite vīre kauravāṇāṃ dhuraṃdhare
14,078.036c so 'pi mohaṃ jagāmāśu tataś citrāṅgadāsutaḥ
14,078.037a vyāyamya saṃyuge rājā dṛṣṭvā ca pitaraṃ hatam
14,078.037c pūrvam eva ca bāṇaughair gāḍhaviddho 'rjunena saḥ
14,078.037d*0154_01 papāta so 'pi dharaṇīm āliṅgya raṇamūrdhani
14,078.038a bhartāraṃ nihataṃ dṛṣṭvā putraṃ ca patitaṃ bhuvi
14,078.038c citrāṅgadā paritrastā praviveśa raṇājiram
14,078.039a śokasaṃtaptahṛdayā rudatī sā tataḥ śubhā
14,078.039c maṇipūrapater mātā dadarśa nihataṃ patim
14,079.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,079.001a tato bahuvidhaṃ bhīrur vilapya kamalekṣaṇā
14,079.001c mumoha duḥkhād durdharṣā nipapāta ca bhūtale
14,079.002a pratilabhya ca sā saṃjñāṃ devī divyavapurdharā
14,079.002c ulūpīṃ pannagasutāṃ dṛṣṭvedaṃ vākyam abravīt
14,079.003a ulūpi paśya bhartāraṃ śayānaṃ nihataṃ raṇe
14,079.003c tvatkṛte mama putreṇa bālena samitiṃjayam
14,079.004a nanu tvam ārye dharmajñā nanu cāsi pativratā
14,079.004c yat tvatkṛte 'yaṃ patitaḥ patis te nihato raṇe
14,079.005a kiṃ tu sarvāparādho 'yaṃ yadi te 'dya dhanaṃjayaḥ
14,079.005c kṣamasva yācyamānā me saṃjīvaya dhanaṃjayam
14,079.006a nanu tvam ārye dharmajñā trailokyaviditā śubhe
14,079.006c yad ghātayitvā bhartāraṃ putreṇeha na śocasi
14,079.007a nāhaṃ śocāmi tanayaṃ nihataṃ pannagātmaje
14,079.007c patim eva tu śocāmi yasyātithyam idaṃ kṛtam
14,079.008a ity uktvā sā tadā devīm ulūpīṃ pannagātmajām
14,079.008c bhartāram abhigamyedam ity uvāca yaśasvinī
14,079.009a uttiṣṭha kurumukhyasya priyakāma mama priya
14,079.009c ayam aśvo mahābāho mayā te parimokṣitaḥ
14,079.010a nanu nāma tvayā vīra dharmarājasya yajñiyaḥ
14,079.010c ayam aśvo 'nusartavyaḥ sa śeṣe kiṃ mahītale
14,079.011a tvayi prāṇāḥ samāyattāḥ kurūṇāṃ kurunandana
14,079.011c sa kasmāt prāṇado 'nyeṣāṃ prāṇān saṃtyaktavān asi
14,079.012a ulūpi sādhu saṃpaśya bhartāraṃ nihataṃ raṇe
14,079.012c putraṃ cainaṃ samutsāhya ghātayitvā na śocasi
14,079.013a kāmaṃ svapitu bālo 'yaṃ bhūmau pretagatiṃ gataḥ
14,079.013c lohitākṣo guḍākeśo vijayaḥ sādhu jīvatu
14,079.014a nāparādho 'sti subhage narāṇāṃ bahubhāryatā
14,079.014c nārīṇāṃ tu bhavaty etan mā te bhūd buddhir īdṛśī
14,079.015a sakhyaṃ hy etat kṛtaṃ dhātrā śāśvataṃ cāvyayaṃ ca ha
14,079.015c sakhyaṃ samabhijānīhi satyaṃ saṃgatam astu te
14,079.016a putreṇa ghātayitvemaṃ patiṃ yadi na me 'dya vai
14,079.016c jīvantaṃ darśayasy adya parityakṣyāmi jīvitam
14,079.017a sāhaṃ duḥkhānvitā bhīru patiputravinākṛtā
14,079.017c ihaiva prāyam āśiṣye prekṣantyās te na saṃśayaḥ
14,079.018a ity uktvā pannagasutāṃ sapatnīṃ caitravāhinī
14,079.018c tataḥ prāyam upāsīnā tūṣṇīm āsīj janādhipa
14,080.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,080.001a tathā vilapyoparatā bhartuḥ pādau pragṛhya sā
14,080.001c upaviṣṭābhavad devī socchvāsaṃ putram īkṣatī
14,080.002a tataḥ saṃjñāṃ punar labdhvā sa rājā babhruvāhanaḥ
14,080.002c mātaraṃ tām athālokya raṇabhūmāv athābravīt
14,080.003a ito duḥkhataraṃ kiṃ nu yan me mātā sukhaidhitā
14,080.003c bhūmau nipatitaṃ vīram anuśete mṛtaṃ patim
14,080.004a nihantāraṃ raṇe 'rīṇāṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam
14,080.004c mayā vinihataṃ saṃkhye prekṣate durmaraṃ bata
14,080.005a aho 'syā hṛdayaṃ devyā dṛḍhaṃ yan na vidīryate
14,080.005c vyūḍhoraskaṃ mahābāhuṃ prekṣantyā nihataṃ patim
14,080.006a durmaraṃ puruṣeṇeha manye hy adhvany anāgate
14,080.006c yatra nāhaṃ na me mātā viprayujyeta jīvitāt
14,080.007a aho dhik kuruvīrasya hy uraḥsthaṃ kāñcanaṃ bhuvi
14,080.007c vyapaviddhaṃ hatasyeha mayā putreṇa paśyata
14,080.008a bho bho paśyata me vīraṃ pitaraṃ brāhmaṇā bhuvi
14,080.008c śayānaṃ vīraśayane mayā putreṇa pātitam
14,080.009a brāhmaṇāḥ kurumukhyasya prayuktā hayasāriṇaḥ
14,080.009c kurvantu śāntikāṃ tv adya raṇe yo 'yaṃ mayā hataḥ
14,080.010a vyādiśantu ca kiṃ viprāḥ prāyaścittam ihādya me
14,080.010c sunṛśaṃsasya pāpasya pitṛhantū raṇājire
14,080.011a duścarā dvādaśa samā hatvā pitaram adya vai
14,080.011c mameha sunṛśaṃsasya saṃvītasyāsya carmaṇā
14,080.012a śiraḥkapāle cāsyaiva bhuñjataḥ pitur adya me
14,080.012c prāyaścittaṃ hi nāsty anyad dhatvādya pitaraṃ mama
14,080.013a paśya nāgottamasute bhartāraṃ nihataṃ mayā
14,080.013c kṛtaṃ priyaṃ mayā te 'dya nihatya samare 'rjunam
14,080.014a so 'ham apy adya yāsyāmi gatiṃ pitṛniṣevitām
14,080.014c na śaknomy ātmanātmānam ahaṃ dhārayituṃ śubhe
14,080.015a sā tvaṃ mayi mṛte mātas tathā gāṇḍīvadhanvani
14,080.015c bhava prītimatī devi satyenātmānam ālabhe
14,080.016a ity uktvā sa tadā rājā duḥkhaśokasamāhataḥ
14,080.016c upaspṛśya mahārāja duḥkhād vacanam abravīt
14,080.017a śṛṇvantu sarvabhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
14,080.017c tvaṃ ca mātar yathā satyaṃ bravīmi bhujagottame
14,080.018a yadi nottiṣṭhati jayaḥ pitā me bharatarṣabhaḥ
14,080.018c asminn eva raṇoddeśe śoṣayiṣye kalevaram
14,080.019a na hi me pitaraṃ hatvā niṣkṛtir vidyate kva cit
14,080.019c narakaṃ pratipatsyāmi dhruvaṃ guruvadhārditaḥ
14,080.020a vīraṃ hi kṣatriyaṃ hatvā gośatena pramucyate
14,080.020c pitaraṃ tu nihatyaivaṃ dustarā niṣkṛtir mayā
14,080.021a eṣa hy eko mahātejāḥ pāṇḍuputro dhanaṃjayaḥ
14,080.021c pitā ca mama dharmātmā tasya me niṣkṛtiḥ kutaḥ
14,080.022a ity evam uktvā nṛpate dhanaṃjayasuto nṛpaḥ
14,080.022c upaspṛśyābhavat tūṣṇīṃ prāyopeto mahāmatiḥ
14,081.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,081.001a prāyopaviṣṭe nṛpatau maṇipūreśvare tadā
14,081.001c pitṛśokasamāviṣṭe saha mātrā paraṃtapa
14,081.002a ulūpī cintayām āsa tadā saṃjīvanaṃ maṇim
14,081.002c sa copātiṣṭhata tadā pannagānāṃ parāyaṇam
14,081.003a taṃ gṛhītvā tu kauravya nāgarājapateḥ sutā
14,081.003c manaḥprahlādanīṃ vācaṃ sainikānām athābravīt
14,081.004a uttiṣṭha mā śucaḥ putra naiṣa jiṣṇus tvayā hataḥ
14,081.004c ajeyaḥ puruṣair eṣa devair vāpi savāsavaiḥ
14,081.005a mayā tu mohinī nāma māyaiṣā saṃprayojitā
14,081.005c priyārthaṃ puruṣendrasya pitus te 'dya yaśasvinaḥ
14,081.006a jijñāsur hy eṣa vai putra balasya tava kauravaḥ
14,081.006c saṃgrāme yudhyato rājann āgataḥ paravīrahā
14,081.007a tasmād asi mayā putra yuddhārthaṃ paricoditaḥ
14,081.007c mā pāpam ātmanaḥ putra śaṅkethās tv aṇv api prabho
14,081.008a ṛṣir eṣa mahātejāḥ puruṣaḥ śāśvato 'vyayaḥ
14,081.008c nainaṃ śakto hi saṃgrāme jetuṃ śakro 'pi putraka
14,081.009a ayaṃ tu me maṇir divyaḥ samānīto viśāṃ pate
14,081.009c mṛtān mṛtān pannagendrān yo jīvayati nityadā
14,081.010a etam asyorasi tvaṃ tu sthāpayasva pituḥ prabho
14,081.010c saṃjīvitaṃ punaḥ putra tato draṣṭāsi pāṇḍavam
14,081.011a ity uktaḥ sthāpayām āsa tasyorasi maṇiṃ tadā
14,081.011c pārthasyāmitatejāḥ sa pituḥ snehād apāpakṛt
14,081.012a tasmin nyaste maṇau vīra jiṣṇur ujjīvitaḥ prabhuḥ
14,081.012c suptotthita ivottasthau mṛṣṭalohitalocanaḥ
14,081.013a tam utthitaṃ mahātmānaṃ labdhasaṃjñaṃ manasvinam
14,081.013c samīkṣya pitaraṃ svasthaṃ vavande babhruvāhanaḥ
14,081.014a utthite puruṣavyāghre punar lakṣmīvati prabho
14,081.014c divyāḥ sumanasaḥ puṇyā vavṛṣe pākaśāsanaḥ
14,081.015a anāhatā dundubhayaḥ praṇedur meghanisvanāḥ
14,081.015c sādhu sādhv iti cākāśe babhūva sumahān svanaḥ
14,081.016a utthāya tu mahābāhuḥ paryāśvasto dhanaṃjayaḥ
14,081.016c babhruvāhanam āliṅgya samājighrata mūrdhani
14,081.017a dadarśa cāvidūre 'sya mātaraṃ śokakarśitām
14,081.017c ulūpyā saha tiṣṭhantīṃ tato 'pṛcchad dhanaṃjayaḥ
14,081.018a kim idaṃ lakṣyate sarvaṃ śokavismayaharṣavat
14,081.018c raṇājiram amitraghna yadi jānāsi śaṃsa me
14,081.019a jananī ca kimarthaṃ te raṇabhūmim upāgatā
14,081.019c nāgendraduhitā ceyam ulūpī kim ihāgatā
14,081.020a jānāmy aham idaṃ yuddhaṃ tvayā madvacanāt kṛtam
14,081.020c strīṇām āgamane hetum aham icchāmi veditum
14,081.021a tam uvāca tataḥ pṛṣṭo maṇipūrapatis tadā
14,081.021c prasādya śirasā vidvān ulūpī pṛcchyatām iti
14,082.001 arjuna uvāca
14,082.001a kim āgamanakṛtyaṃ te kauravyakulanandini
14,082.001c maṇipūrapater mātus tathaiva ca raṇājire
14,082.002a kaccit kuśalakāmāsi rājño 'sya bhujagātmaje
14,082.002c mama vā cañcalāpāṅge kaccit tvaṃ śubham icchasi
14,082.003a kaccit te pṛthulaśroṇi nāpriyaṃ śubhadarśane
14,082.003c akārṣam aham ajñānād ayaṃ vā babhruvāhanaḥ
14,082.004a kaccic ca rājaputrī te sapatnī caitravāhinī
14,082.004c citrāṅgadā varārohā nāparādhyati kiṃ cana
14,082.005a tam uvācoragapater duhitā prahasanty atha
14,082.005c na me tvam aparāddho 'si na nṛpo babhruvāhanaḥ
14,082.005e na janitrī tathāsyeyaṃ mama yā preṣyavat sthitā
14,082.006a śrūyatāṃ yad yathā cedaṃ mayā sarvaṃ viceṣṭitam
14,082.006c na me kopas tvayā kāryaḥ śirasā tvāṃ prasādaye
14,082.007a tvatprītyarthaṃ hi kauravya kṛtam etan mayānagha
14,082.007c yat tac chṛṇu mahābāho nikhilena dhanaṃjaya
14,082.008a mahābhāratayuddhe yat tvayā śāṃtanavo nṛpaḥ
14,082.008c adharmeṇa hataḥ pārtha tasyaiṣā niṣkṛtiḥ kṛtā
14,082.009a na hi bhīṣmas tvayā vīra yudhyamāno nipātitaḥ
14,082.009c śikhaṇḍinā tu saṃsaktas tam āśritya hatas tvayā
14,082.010a tasya śāntim akṛtvā tu tyajes tvaṃ yadi jīvitam
14,082.010c karmaṇā tena pāpena patethā niraye dhruvam
14,082.011a eṣā tu vihitā śāntiḥ putrād yāṃ prāptavān asi
14,082.011c vasubhir vasudhāpāla gaṅgayā ca mahāmate
14,082.012a purā hi śrutam etad vai vasubhiḥ kathitaṃ mayā
14,082.012c gaṅgāyās tīram āgamya hate śāṃtanave nṛpe
14,082.013a āplutya devā vasavaḥ sametya ca mahānadīm
14,082.013c idam ūcur vaco ghoraṃ bhāgīrathyā mate tadā
14,082.014a eṣa śāṃtanavo bhīṣmo nihataḥ savyasācinā
14,082.014c ayudhyamānaḥ saṃgrāme saṃsakto 'nyena bhāmini
14,082.015a tad anenābhiṣaṅgeṇa vayam apy arjunaṃ śubhe
14,082.015c śāpena yojayāmeti tathāstv iti ca sābravīt
14,082.016a tad ahaṃ pitur āvedya bhṛśaṃ pravyathitendriyā
14,082.016c abhavaṃ sa ca tac chrutvā viṣādam agamat param
14,082.017a pitā tu me vasūn gatvā tvadarthaṃ samayācata
14,082.017c punaḥ punaḥ prasādyaināṃs ta enam idam abruvan
14,082.018a punas tasya mahābhāga maṇipūreśvaro yuvā
14,082.018c sa enaṃ raṇamadhyasthaṃ śaraiḥ pātayitā bhuvi
14,082.019a evaṃ kṛte sa nāgendra muktaśāpo bhaviṣyati
14,082.019c gaccheti vasubhiś cokto mama cedaṃ śaśaṃsa saḥ
14,082.020a tac chrutvā tvaṃ mayā tasmāc chāpād asi vimokṣitaḥ
14,082.020c na hi tvāṃ devarājo 'pi samareṣu parājayet
14,082.021a ātmā putraḥ smṛtas tasmāt tenehāsi parājitaḥ
14,082.021c nātra doṣo mama mataḥ kathaṃ vā manyase vibho
14,082.022a ity evam ukto vijayaḥ prasannātmābravīd idam
14,082.022c sarvaṃ me supriyaṃ devi yad etat kṛtavaty asi
14,082.023a ity uktvāthābravīt putraṃ maṇipūreśvaraṃ jayaḥ
14,082.023c citrāṅgadāyāḥ śṛṇvantyāḥ kauravyaduhitus tathā
14,082.024a yudhiṣṭhirasyāśvamedhaḥ parāṃ caitrīṃ bhaviṣyati
14,082.024c tatrāgaccheḥ sahāmātyo mātṛbhyāṃ sahito nṛpa
14,082.025a ity evam uktaḥ pārthena sa rājā babhruvāhanaḥ
14,082.025c uvāca pitaraṃ dhīmān idam asrāvilekṣaṇaḥ
14,082.026a upayāsyāmi dharmajña bhavataḥ śāsanād aham
14,082.026c aśvamedhe mahāyajñe dvijātipariveṣakaḥ
14,082.027a mama tv anugrahārthāya praviśasva puraṃ svakam
14,082.027c bhāryābhyāṃ saha śatrughna mā bhūt te 'tra vicāraṇā
14,082.028a uṣitveha viśalyas tvaṃ sukhaṃ sve veśmani prabho
14,082.028c punar aśvānugamanaṃ kartāsi jayatāṃ vara
14,082.029a ity uktaḥ sa tu putreṇa tadā vānaraketanaḥ
14,082.029c smayan provāca kaunteyas tadā citrāṅgadāsutam
14,082.030a viditaṃ te mahābāho yathā dīkṣāṃ carāmy aham
14,082.030c na sa tāvat pravekṣyāmi puraṃ te pṛthulocana
14,082.031a yathākāmaṃ prayāty eṣa yajñiyaś ca turaṃgamaḥ
14,082.031c svasti te 'stu gamiṣyāmi na sthānaṃ vidyate mama
14,082.032a sa tatra vidhivat tena pūjitaḥ pākaśāsaniḥ
14,082.032c bhāryābhyām abhyanujñātaḥ prāyād bharatasattamaḥ
14,083.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,083.001a sa tu vājī samudrāntāṃ paryetya pṛthivīm imām
14,083.001c nivṛtto 'bhimukho rājan yena nāgāhvayaṃ puram
14,083.002a anugacchaṃś ca tejasvī nivṛtto 'tha kirīṭabhṛt
14,083.002c yadṛcchayā samāpede puraṃ rājagṛhaṃ tadā
14,083.003a tam abhyāśagataṃ rājā jarāsaṃdhātmajātmajaḥ
14,083.003c kṣatradharme sthito vīraḥ samarāyājuhāva ha
14,083.004a tataḥ purāt sa niṣkramya rathī dhanvī śarī talī
14,083.004c meghasaṃdhiḥ padātiṃ taṃ dhanaṃjayam upādravat
14,083.005a āsādya ca mahātejā meghasaṃdhir dhanaṃjayam
14,083.005c bālabhāvān mahārāja provācedaṃ na kauśalāt
14,083.006a kim ayaṃ cāryate vājī strīmadhya iva bhārata
14,083.006c hayam enaṃ hariṣyāmi prayatasva vimokṣaṇe
14,083.007a adattānunayo yuddhe yadi tvaṃ pitṛbhir mama
14,083.007b*0155_01 ārto nanu purā yuddhe
14,083.007b*0156_01 **** **** śilpa ity api pāragaḥ
14,083.007c kariṣyāmi tavātithyaṃ prahara praharāmi vā
14,083.008a ity uktaḥ pratyuvācainaṃ pāṇḍavaḥ prahasann iva
14,083.008c vighnakartā mayā vārya iti me vratam āhitam
14,083.009a bhrātrā jyeṣṭhena nṛpate tavāpi viditaṃ dhruvam
14,083.009c praharasva yathāśakti na manyur vidyate mama
14,083.010a ity uktaḥ prāharat pūrvaṃ pāṇḍavaṃ magadheśvaraḥ
14,083.010c kirañ śarasahasrāṇi varṣāṇīva sahasradṛk
14,083.011a tato gāṇḍīvabhṛc chūro gāṇḍīvapreṣitaiḥ śaraiḥ
14,083.011c cakāra moghāṃs tān bāṇān ayatnād bharatarṣabha
14,083.012a sa moghaṃ tasya bāṇaughaṃ kṛtvā vānaraketanaḥ
14,083.012c śarān mumoca jvalitān dīptāsyān iva pannagān
14,083.013a dhvaje patākādaṇḍeṣu rathayantre hayeṣu ca
14,083.013c anyeṣu ca rathāṅgeṣu na śarīre na sārathau
14,083.014a saṃrakṣyamāṇaḥ pārthena śarīre phalgunasya ha
14,083.014c manyamānaḥ svavīryaṃ tan māgadhaḥ prāhiṇoc charān
14,083.015a tato gāṇḍīvabhṛc chūro māgadhena samāhataḥ
14,083.015c babhau vāsantika iva palāśaḥ puṣpito mahān
14,083.016a avadhyamānaḥ so 'bhyaghnan māgadhaḥ pāṇḍavarṣabham
14,083.016c tena tasthau sa kauravya lokavīrasya darśane
14,083.017a savyasācī tu saṃkruddho vikṛṣya balavad dhanuḥ
14,083.017c hayāṃś cakāra nirdehān sāratheś ca śiro 'harat
14,083.018a dhanuś cāsya mahac citraṃ kṣureṇa pracakarta ha
14,083.018c hastāvāpaṃ patākāṃ ca dhvajaṃ cāsya nyapātayat
14,083.019a sa rājā vyathito vyaśvo vidhanur hatasārathiḥ
14,083.019c gadām ādāya kaunteyam abhidudrāva vegavān
14,083.020a tasyāpatata evāśu gadāṃ hemapariṣkṛtām
14,083.020c śaraiś cakarta bahudhā bahubhir gṛdhravājitaiḥ
14,083.021a sā gadā śakalībhūtā viśīrṇamaṇibandhanā
14,083.021c vyālī nirmucyamāneva papātāsya sahasradhā
14,083.022a virathaṃ taṃ vidhanvānaṃ gadayā parivarjitam
14,083.022c naicchat tāḍayituṃ dhīmān arjunaḥ samarāgraṇīḥ
14,083.023a tata enaṃ vimanasaṃ kṣatradharme samāsthitam
14,083.023c sāntvapūrvam idaṃ vākyam abravīt kapiketanaḥ
14,083.024a paryāptaḥ kṣatradharmo 'yaṃ darśitaḥ putra gamyatām
14,083.024c bahv etat samare karma tava bālasya pārthiva
14,083.025a yudhiṣṭhirasya saṃdeśo na hantavyā nṛpā iti
14,083.025c tena jīvasi rājaṃs tvam aparāddho 'pi me raṇe
14,083.026a iti matvā sa cātmānaṃ pratyādiṣṭaṃ sma māgadhaḥ
14,083.026c tathyam ity avagamyainaṃ prāñjaliḥ pratyapūjayat
14,083.026d*0157_01 parājito 'smi bhadraṃ te nāhaṃ yoddhum ihotsahe
14,083.026d*0157_02 yac ca kṛtyaṃ mayā te 'dya tad brūhi kṛtam eva tu
14,083.027a tam arjunaḥ samāśvāsya punar evedam abravīt
14,083.027c āgantavyaṃ parāṃ caitrīm aśvamedhe nṛpasya naḥ
14,083.028a ity uktaḥ sa tathety uktvā pūjayām āsa taṃ hayam
14,083.028c phalgunaṃ ca yudhāṃ śreṣṭhaṃ vidhivat sahadevajaḥ
14,083.029a tato yatheṣṭam agamat punar eva sa kesarī
14,083.029c tataḥ samudratīreṇa vaṅgān puṇḍrān sakeralān
14,083.030a tatra tatra ca bhūrīṇi mlecchasainyāny anekaśaḥ
14,083.030c vijigye dhanuṣā rājan gāṇḍīvena dhanaṃjayaḥ
14,084.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,084.001a māgadhenārcito rājan pāṇḍavaḥ śvetavāhanaḥ
14,084.001c dakṣiṇāṃ diśam āsthāya cārayām āsa taṃ hayam
14,084.002a tataḥ sa punar āvṛtya hayaḥ kāmacaro balī
14,084.002c āsasāda purīṃ ramyāṃ cedīnāṃ śuktisāhvayām
14,084.003a śarabheṇārcitas tatra śiśupālātmajena saḥ
14,084.003c yuddhapūrveṇa mānena pūjayā ca mahābalaḥ
14,084.004a tatrārcito yayau rājaṃs tadā sa turagottamaḥ
14,084.004c kāśīn andhrān kosalāṃś ca kirātān atha taṅgaṇān
14,084.005a tatra pūjāṃ yathānyāyaṃ pratigṛhya sa pāṇḍavaḥ
14,084.005c punar āvṛtya kaunteyo daśārṇān agamat tadā
14,084.006a tatra citrāṅgado nāma balavān vasudhādhipaḥ
14,084.006c tena yuddham abhūt tasya vijayasyātibhairavam
14,084.007a taṃ cāpi vaśam ānīya kirīṭī puruṣarṣabhaḥ
14,084.007c niṣādarājño viṣayam ekalavyasya jagmivān
14,084.008a ekalavyasutaś cainaṃ yuddhena jagṛhe tadā
14,084.008c tataś cakre niṣādaiḥ sa saṃgrāmaṃ romaharṣaṇam
14,084.009a tatas tam api kaunteyaḥ samareṣv aparājitaḥ
14,084.009c jigāya samare vīro yajñavighnārtham udyatam
14,084.010a sa taṃ jitvā mahārāja naiṣādiṃ pākaśāsaniḥ
14,084.010c arcitaḥ prayayau bhūyo dakṣiṇaṃ salilārṇavam
14,084.011a tatrāpi draviḍair andhrai raudrair māhiṣakair api
14,084.011c tathā kollagireyaiś ca yuddham āsīt kirīṭinaḥ
14,084.011d*0158_01 tāṃś cāpi vijayo jitvā nātitīvreṇa karmaṇā
14,084.012a turagasya vaśenātha surāṣṭrān abhito yayau
14,084.012c gokarṇam api cāsādya prabhāsam api jagmivān
14,084.013a tato dvāravatīṃ ramyāṃ vṛṣṇivīrābhirakṣitām
14,084.013c āsasāda hayaḥ śrīmān kururājasya yajñiyaḥ
14,084.014a tam unmathya hayaśreṣṭhaṃ yādavānāṃ kumārakāḥ
14,084.014c prayayus tāṃs tadā rājann ugraseno nyavārayat
14,084.015a tataḥ puryā viniṣkramya vṛṣṇyandhakapatis tadā
14,084.015c sahito vasudevena mātulena kirīṭinaḥ
14,084.016a tau sametya kuruśreṣṭhaṃ vidhivat prītipūrvakam
14,084.016c parayā bharataśreṣṭhaṃ pūjayā samavasthitau
14,084.016e tatas tābhyām anujñāto yayau yena hayo gataḥ
14,084.017a tataḥ sa paścimaṃ deśaṃ samudrasya tadā hayaḥ
14,084.017c krameṇa vyacarat sphītaṃ tataḥ pañcanadaṃ yayau
14,084.018a tasmād api sa kauravya gāndhāraviṣayaṃ hayaḥ
14,084.018c vicacāra yathākāmaṃ kaunteyānugatas tadā
14,084.019a tatra gāndhārarājena yuddham āsīn mahātmanaḥ
14,084.019c ghoraṃ śakuniputreṇa pūrvavairānusāriṇā
14,085.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,085.001a śakunes tu suto vīro gāndhārāṇāṃ mahārathaḥ
14,085.001c pratyudyayau guḍākeśaṃ sainyena mahatā vṛtaḥ
14,085.001e hastyaśvarathapūrṇena patākādhvajamālinā
14,085.002a amṛṣyamāṇās te yodhā nṛpateḥ śakuner vadham
14,085.002c abhyayuḥ sahitāḥ pārthaṃ pragṛhītaśarāsanāḥ
14,085.003a tān uvāca sa dharmātmā bībhatsur aparājitaḥ
14,085.003c yudhiṣṭhirasya vacanaṃ na ca te jagṛhur hitam
14,085.004a vāryamāṇās tu pārthena sāntvapūrvam amarṣitāḥ
14,085.004c parivārya hayaṃ jagmus tataś cukrodha pāṇḍavaḥ
14,085.005a tataḥ śirāṃsi dīptāgrais teṣāṃ ciccheda pāṇḍavaḥ
14,085.005c kṣurair gāṇḍīvanirmuktair nātiyatnād ivārjunaḥ
14,085.006a te vadhyamānāḥ pārthena hayam utsṛjya saṃbhramāt
14,085.006c nyavartanta mahārāja śaravarṣārditā bhṛśam
14,085.007a vitudyamānas taiś cāpi gāndhāraiḥ pāṇḍavarṣabhaḥ
14,085.007c ādiśyādiśya tejasvī śirāṃsy eṣāṃ nyapātayat
14,085.008a vadhyamāneṣu teṣv ājau gāndhāreṣu samantataḥ
14,085.008c sa rājā śakuneḥ putraḥ pāṇḍavaṃ pratyavārayat
14,085.009a taṃ yudhyamānaṃ rājānaṃ kṣatradharme vyavasthitam
14,085.009c pārtho 'bravīn na me vadhyā rājāno rājaśāsanāt
14,085.009e alaṃ yuddhena te vīra na te 'sty adya parājayaḥ
14,085.010a ity uktas tad anādṛtya vākyam ajñānamohitaḥ
14,085.010c sa śakrasamakarmāṇam avākirata sāyakaiḥ
14,085.011a tasya pārthaḥ śirastrāṇam ardhacandreṇa patriṇā
14,085.011c apāharad asaṃbhrānto jayadrathaśiro yathā
14,085.012a tad dṛṣṭvā vismayaṃ jagmur gāndhārāḥ sarva eva te
14,085.012c icchatā tena na hato rājety api ca te viduḥ
14,085.013a gāndhārarājaputras tu palāyanakṛtakṣaṇaḥ
14,085.013c babhau tair eva sahitas trastaiḥ kṣudramṛgair iva
14,085.014a teṣāṃ tu tarasā pārthas tatraiva paridhāvatām
14,085.014c vijahārottamāṅgāni bhallaiḥ saṃnataparvabhiḥ
14,085.015a ucchritāṃs tu bhujān ke cin nābudhyanta śarair hṛtān
14,085.015c śarair gāṇḍīvanirmuktaiḥ pṛthubhiḥ pārthacoditaiḥ
14,085.016a saṃbhrāntanaranāgāśvam atha tad vidrutaṃ balam
14,085.016c hatavidhvastabhūyiṣṭham āvartata muhur muhuḥ
14,085.017a na hy adṛśyanta vīrasya ke cid agre 'gryakarmaṇaḥ
14,085.017c ripavaḥ pātyamānā vai ye saheyur mahāśarān
14,085.018a tato gāndhārarājasya mantrivṛddhapuraḥsarā
14,085.018c jananī niryayau bhītā puraskṛtyārghyam uttamam
14,085.019a sā nyavārayad avyagrā taṃ putraṃ yuddhadurmadam
14,085.019c prasādayām āsa ca taṃ jiṣṇum akliṣṭakāriṇam
14,085.020a tāṃ pūjayitvā kaunteyaḥ prasādam akarot tadā
14,085.020c śakuneś cāpi tanayaṃ sāntvayann idam abravīt
14,085.021a na me priyaṃ mahābāho yat te buddhir iyaṃ kṛtā
14,085.021c pratiyoddhum amitraghna bhrātaiva tvaṃ mamānagha
14,085.022a gāndhārīṃ mātaraṃ smṛtvā dhṛtarāṣṭrakṛtena ca
14,085.022c tena jīvasi rājaṃs tvaṃ nihatās tv anugās tava
14,085.023a maivaṃ bhūḥ śāmyatāṃ vairaṃ mā te bhūd buddhir īdṛśī
14,085.023c āgantavyaṃ parāṃ caitrīm aśvamedhe nṛpasya naḥ
14,086.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,086.001a ity uktvānuyayau pārtho hayaṃ taṃ kāmacāriṇam
14,086.001b*0159_01 te nyavartanta gāndhārā hataśiṣṭāḥ svakaṃ puram
14,086.001c nyavartata tato vājī yena nāgāhvayaṃ puram
14,086.002a taṃ nivṛttaṃ tu śuśrāva cāreṇaiva yudhiṣṭhiraḥ
14,086.002c śrutvārjunaṃ kuśalinaṃ sa ca hṛṣṭamanābhavat
14,086.003a vijayasya ca tat karma gāndhāraviṣaye tadā
14,086.003c śrutvānyeṣu ca deśeṣu sa suprīto 'bhavan nṛpaḥ
14,086.004a etasminn eva kāle tu dvādaśīṃ māghapākṣikīm
14,086.004c iṣṭaṃ gṛhītvā nakṣatraṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
14,086.005a samānāyya mahātejāḥ sarvān bhrātṝn mahāmanāḥ
14,086.005c bhīmaṃ ca nakulaṃ caiva sahadevaṃ ca kauravaḥ
14,086.006a provācedaṃ vacaḥ kāle tadā dharmabhṛtāṃ varaḥ
14,086.006c āmantrya vadatāṃ śreṣṭho bhīmaṃ bhīmaparākramam
14,086.007a āyāti bhīmasenāsau sahāśvena tavānujaḥ
14,086.007c yathā me puruṣāḥ prāhur ye dhanaṃjayasāriṇaḥ
14,086.008a upasthitaś ca kālo 'yam abhito vartate hayaḥ
14,086.008c māghī ca paurṇamāsīyaṃ māsaḥ śeṣo vṛkodara
14,086.009a tat prasthāpyantu vidvāṃso brāhmaṇā vedapāragāḥ
14,086.009c vājimedhārthasiddhyarthaṃ deśaṃ paśyantu yajñiyam
14,086.010a ity uktaḥ sa tu tac cakre bhīmo nṛpatiśāsanam
14,086.010c hṛṣṭaḥ śrutvā narapater āyāntaṃ savyasācinam
14,086.011a tato yayau bhīmasenaḥ prājñaiḥ sthapatibhiḥ saha
14,086.011c brāhmaṇān agrataḥ kṛtvā kuśalān yajñakarmasu
14,086.011d*0160_01 yajñaślāghyaṃ tadā sthānaṃ sarvalakṣaṇasaṃyutam
14,086.012a taṃ saśālacayagrāmaṃ saṃpratolīviṭaṅkinam
14,086.012c māpayām āsa kauravyo yajñavāṭaṃ yathāvidhi
14,086.012d*0161_01 prāsādaśatasaṃbādhaṃ maṇipravarakuṭṭikam
14,086.013a sadaḥ sapatnīsadanaṃ sāgnīdhram api cottaram
14,086.013c kārayām āsa vidhivan maṇihemavibhūṣitam
14,086.014a stambhān kanakacitrāṃś ca toraṇāni bṛhanti ca
14,086.014c yajñāyatanadeśeṣu dattvā śuddhaṃ ca kāñcanam
14,086.015a antaḥpurāṇi rājñāṃ ca nānādeśanivāsinām
14,086.015c kārayām āsa dharmātmā tatra tatra yathāvidhi
14,086.016a brāhmaṇānāṃ ca veśmāni nānādeśasameyuṣām
14,086.016c kārayām āsa bhīmaḥ sa vividhāni hy anekaśaḥ
14,086.017a tathā saṃpreṣayām āsa dūtān nṛpatiśāsanāt
14,086.017c bhīmaseno mahārāja rājñām akliṣṭakarmaṇām
14,086.018a te priyārthaṃ kurupater āyayur nṛpasattamāḥ
14,086.018c ratnāny anekāny ādāya striyo 'śvān āyudhāni ca
14,086.019a teṣāṃ niviśatāṃ teṣu śibireṣu sahasraśaḥ
14,086.019c nardataḥ sāgarasyeva śabdo divam ivāspṛśat
14,086.019d*0162_01 pratyudgamya namaskṛtya brāhmaṇāṃś ca nyavedayat
14,086.020a teṣām abhyāgatānāṃ sa rājā rājīvalocanaḥ
14,086.020c vyādideśānnapānāni śayyāś cāpy atimānuṣāḥ
14,086.021a vāhanānāṃ ca vividhāḥ śālāḥ śālīkṣugorasaiḥ
14,086.021c upetāḥ puruṣavyāghra vyādideśa sa dharmarāṭ
14,086.021d*0163_01 varṇāḥ pṛthak saṃniviṣṭā hy uttarottarapūjitāḥ
14,086.022a tathā tasmin mahāyajñe dharmarājasya dhīmataḥ
14,086.022c samājagmur munigaṇā bahavo brahmavādinaḥ
14,086.023a ye ca dvijātipravarās tatrāsan pṛthivīpate
14,086.023c samājagmuḥ saśiṣyāṃs tān pratijagrāha kauravaḥ
14,086.024a sarvāṃś ca tān anuyayau yāvad āvasathād iti
14,086.024c svayam eva mahātejā dambhaṃ tyaktvā yudhiṣṭhiraḥ
14,086.025a tataḥ kṛtvā sthapatayaḥ śilpino 'nye ca ye tadā
14,086.025c kṛtsnaṃ yajñavidhiṃ rājan dharmarājñe nyavedayan
14,086.026a tac chrutvā dharmarājaḥ sa kṛtaṃ sarvam aninditam
14,086.026c hṛṣṭarūpo 'bhavad rājā saha bhrātṛbhir acyutaḥ
14,086.026c*0164_01 śrīmannāmā ca bhavatu janānāṃ puṇyadaḥ prabhuḥ
14,087.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,087.001a tasmin yajñe pravṛtte tu vāgmino hetuvādinaḥ
14,087.001c hetuvādān bahūn prāhuḥ parasparajigīṣavaḥ
14,087.002a dadṛśus taṃ nṛpatayo yajñasya vidhim uttamam
14,087.002c devendrasyeva vihitaṃ bhīmena kurunandana
14,087.003a dadṛśus toraṇāny atra śātakumbhamayāni te
14,087.003c śayyāsanavihārāṃś ca subahūn ratnabhūṣitān
14,087.004a ghaṭān pātrīḥ kaṭāhāni kalaśān vardhamānakān
14,087.004c na hi kiṃ cid asauvarṇam apaśyaṃs tatra pārthivāḥ
14,087.005a yūpāṃś ca śāstrapaṭhitān dāravān hemabhūṣitān
14,087.005c upakḷptān yathākālaṃ vidhivad bhūrivarcasaḥ
14,087.006a sthalajā jalajā ye ca paśavaḥ ke cana prabho
14,087.006c sarvān eva samānītāṃs tān apaśyanta te nṛpāḥ
14,087.007a gāś caiva mahiṣīś caiva tathā vṛddhāḥ striyo 'pi ca
14,087.007c audakāni ca sattvāni śvāpadāni vayāṃsi ca
14,087.008a jarāyujāny aṇḍajāni svedajāny udbhidāni ca
14,087.008c parvatānūpavanyāni bhūtāni dadṛśuś ca te
14,087.008d*0165_01 sarve rājan yathānyāyam ānītā nṛpaśāsanāt
14,087.009a evaṃ pramuditaṃ sarvaṃ paśugodhanadhānyataḥ
14,087.009c yajñavāṭaṃ nṛpā dṛṣṭvā paraṃ vismayam āgaman
14,087.009d*0166_01 aniśaṃ dīyate ca sma tatra bhojyaṃ pṛthagvidham
14,087.009e brāhmaṇānāṃ viśāṃ caiva bahumṛṣṭānnam ṛddhimat
14,087.010a pūrṇe śatasahasre tu viprāṇāṃ tatra bhuñjatām
14,087.010c dundubhir meghanirghoṣo muhur muhur atāḍyata
14,087.011a vinanādāsakṛt so 'tha divase divase tadā
14,087.011c evaṃ sa vavṛte yajño dharmarājasya dhīmataḥ
14,087.012a annasya bahavo rājann utsargāḥ parvatopamāḥ
14,087.012c dadhikulyāś ca dadṛśuḥ sarpiṣaś ca hradāñjanāḥ
14,087.013a jambūdvīpo hi sakalo nānājanapadāyutaḥ
14,087.013c rājann adṛśyataikastho rājñas tasmin mahākratau
14,087.014a tatra jātisahasrāṇi puruṣāṇāṃ tatas tataḥ
14,087.014c gṛhītvā dhanam ājagmur bahūni bharatarṣabha
14,087.015a rājānaḥ sragviṇaś cāpi sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ
14,087.015c paryaveṣan dvijāgryāṃs tāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ
14,087.016a vividhāny annapānāni puruṣā ye 'nuyāyinaḥ
14,087.016c teṣāṃ nṛpopabhojyāni brāhmaṇebhyo daduḥ sma te
14,088.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,088.001a samāgatān vedavido rājñaś ca pṛthivīśvarān
14,088.001c dṛṣṭvā yudhiṣṭhiro rājā bhīmasenam athābravīt
14,088.002a upayātā naravyāghrā ya ime jagadīśvarāḥ
14,088.002c eteṣāṃ kriyatāṃ pūjā pūjārhā hi nareśvarāḥ
14,088.003a ity uktaḥ sa tathā cakre narendreṇa yaśasvinā
14,088.003c bhīmaseno mahātejā yamābhyāṃ saha bhārata
14,088.004a athābhyagacchad govindo vṛṣṇibhiḥ saha dharmajam
14,088.004b*0167_01 yajñeśo yajñapuruṣaḥ sarvavedāntaveditaḥ
14,088.004b*0167_02 devāś ca munayo viprā manasā vandya keśavam
14,088.004b*0167_03 pratyutthitās tatas tatra praviveśa sa mādhavaḥ
14,088.004c baladevaṃ puraskṛtya sarvaprāṇabhṛtāṃ varaḥ
14,088.005a yuyudhānena sahitaḥ pradyumnena gadena ca
14,088.005c niśaṭhenātha sāmbena tathaiva kṛtavarmaṇā
14,088.006a teṣām api parāṃ pūjāṃ cakre bhīmo mahābhujaḥ
14,088.006c viviśus te ca veśmāni ratnavanti nararṣabhāḥ
14,088.007a yudhiṣṭhirasamīpe tu kathānte madhusūdanaḥ
14,088.007c arjunaṃ kathayām āsa bahusaṃgrāmakarśitam
14,088.008a sa taṃ papraccha kaunteyaḥ punaḥ punar ariṃdamam
14,088.008c dharmarāḍ bhrātaraṃ jiṣṇuṃ samācaṣṭa jagatpatiḥ
14,088.009a āgamad dvārakāvāsī mamāptaḥ puruṣo nṛpa
14,088.009c yo 'drākṣīt pāṇḍavaśreṣṭhaṃ bahusaṃgrāmakarśitam
14,088.010a samīpe ca mahābāhum ācaṣṭa ca mama prabho
14,088.010c kuru kāryāṇi kaunteya hayamedhārthasiddhaye
14,088.011a ity uktaḥ pratyuvācainaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
14,088.011c diṣṭyā sa kuśalī jiṣṇur upayāti ca mādhava
14,088.012a tava yat saṃdideśāsau pāṇḍavānāṃ balāgraṇīḥ
14,088.012c tad ākhyātum ihecchāmi bhavatā yadunandana
14,088.013a ity ukte rājaśārdūla vṛṣṇyandhakapatis tadā
14,088.013c provācedaṃ vaco vāgmī dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
14,088.014a idam āha mahārāja pārthavākyaṃ naraḥ sa mām
14,088.014c vācyo yudhiṣṭhiraḥ kṛṣṇa kāle vākyam idaṃ mama
14,088.015a āgamiṣyanti rājānaḥ sarvataḥ kauravān prati
14,088.015c teṣām ekaikaśaḥ pūjā kāryety etat kṣamaṃ hi naḥ
14,088.016a ity etad vacanād rājā vijñāpyo mama mānada
14,088.016c na tad ātyayikaṃ hi syād yad arghyānayane bhavet
14,088.017a kartum arhati tad rājā bhavāṃś cāpy anumanyatām
14,088.017c rājadveṣād vinaśyeyur nemā rājan prajāḥ punaḥ
14,088.018a idam anyac ca kaunteya vacaḥ sa puruṣo 'bravīt
14,088.018c dhanaṃjayasya nṛpate tan me nigadataḥ śṛṇu
14,088.019a upayāsyati yajñaṃ no maṇipūrapatir nṛpaḥ
14,088.019c putro mama mahātejā dayito babhruvāhanaḥ
14,088.020a taṃ bhavān madapekṣārthaṃ vidhivat pratipūjayet
14,088.020c sa hi bhakto 'nuraktaś ca mama nityam iti prabho
14,088.021a ity etad vacanaṃ śrutvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
14,088.021c abhinandyāsya tad vākyam idaṃ vacanam abravīt
14,089.001 yudhiṣṭhira uvāca
14,089.001a śrutaṃ priyam idaṃ kṛṣṇa yat tvam arhasi bhāṣitum
14,089.001c tan me 'mṛtarasaprakhyaṃ mano hlādayate vibho
14,089.002a bahūni kila yuddhāni vijayasya narādhipaiḥ
14,089.002c punar āsan hṛṣīkeśa tatra tatreti me śrutam
14,089.003a mannimittaṃ hi sa sadā pārthaḥ sukhavivarjitaḥ
14,089.003c atīva vijayo dhīmān iti me dūyate manaḥ
14,089.004a saṃcintayāmi vārṣṇeya sadā kuntīsutaṃ rahaḥ
14,089.004b*0168_01 atīva duḥkhabhāgī sa satataṃ pāṇḍunandanaḥ
14,089.004c kiṃ nu tasya śarīre 'sti sarvalakṣaṇapūjite
14,089.004e aniṣṭaṃ lakṣaṇaṃ kṛṣṇa yena duḥkhāny upāśnute
14,089.005a atīva duḥkhabhāgī sa satataṃ kuntinandanaḥ
14,089.005c na ca paśyāmi bībhatsor nindyaṃ gātreṣu kiṃ cana
14,089.005e śrotavyaṃ cen mayaitad vai tan me vyākhyātum arhasi
14,089.006a ity uktaḥ sa hṛṣīkeśo dhyātvā sumahad antaram
14,089.006c rājānaṃ bhojarājanyavardhano viṣṇur abravīt
14,089.007a na hy asya nṛpate kiṃ cid aniṣṭam upalakṣaye
14,089.007c ṛte puruṣasiṃhasya piṇḍike 'syātikāyataḥ
14,089.008a tābhyāṃ sa puruṣavyāghro nityam adhvasu yujyate
14,089.008c na hy anyad anupaśyāmi yenāsau duḥkhabhāg jayaḥ
14,089.009a ity uktaḥ sa kuruśreṣṭhas tathyaṃ kṛṣṇena dhīmatā
14,089.009c provāca vṛṣṇiśārdūlam evam etad iti prabho
14,089.010a kṛṣṇā tu draupadī kṛṣṇaṃ tiryak sāsūyam aikṣata
14,089.010c pratijagrāha tasyās taṃ praṇayaṃ cāpi keśihā
14,089.010e sakhyuḥ sakhā hṛṣīkeśaḥ sākṣād iva dhanaṃjayaḥ
14,089.011a tatra bhīmādayas te tu kuravo yādavās tathā
14,089.011c remuḥ śrutvā vicitrārthā dhanaṃjayakathā vibho
14,089.012a tathā kathayatām eva teṣām arjunasaṃkathāḥ
14,089.012c upāyād vacanān martyo vijayasya mahātmanaḥ
14,089.013a so 'bhigamya kuruśreṣṭhaṃ namaskṛtya ca buddhimān
14,089.013c upāyātaṃ naravyāghram arjunaṃ pratyavedayat
14,089.014a tac chrutvā nṛpatis tasya harṣabāṣpākulekṣaṇaḥ
14,089.014c priyākhyānanimittaṃ vai dadau bahu dhanaṃ tadā
14,089.015a tato dvitīye divase mahāñ śabdo vyavardhata
14,089.015c āyāti puruṣavyāghre pāṇḍavānāṃ dhuraṃdhare
14,089.016a tato reṇuḥ samudbhūto vibabhau tasya vājinaḥ
14,089.016c abhito vartamānasya yathoccaiḥśravasas tathā
14,089.017a tatra harṣakalā vāco narāṇāṃ śuśruve 'rjunaḥ
14,089.017c diṣṭyāsi pārtha kuśalī dhanyo rājā yudhiṣṭhiraḥ
14,089.018a ko 'nyo hi pṛthivīṃ kṛtsnām avajitya sapārthivām
14,089.018c cārayitvā hayaśreṣṭham upāyāyād ṛte 'rjunam
14,089.019a ye vyatītā mahātmāno rājānaḥ sagarādayaḥ
14,089.019c teṣām apīdṛśaṃ karma na kiṃ cid anuśuśruma
14,089.020a naitad anye kariṣyanti bhaviṣyāḥ pṛthivīkṣitaḥ
14,089.020c yat tvaṃ kurukulaśreṣṭha duṣkaraṃ kṛtavān iha
14,089.021a ity evaṃ vadatāṃ teṣāṃ nṝṇāṃ śrutisukhā giraḥ
14,089.021c śṛṇvan viveśa dharmātmā phalguno yajñasaṃstaram
14,089.022a tato rājā sahāmātyaḥ kṛṣṇaś ca yadunandanaḥ
14,089.022c dhṛtarāṣṭraṃ puraskṛtya te taṃ pratyudyayus tadā
14,089.023a so 'bhivādya pituḥ pādau dharmarājasya dhīmataḥ
14,089.023c bhīmādīṃś cāpi saṃpūjya paryaṣvajata keśavam
14,089.023d*0169_01 saumyātmany amṛtādhāre pariṣvakte sukhaṃ yayau
14,089.024a taiḥ sametyārcitas tān sa pratyarcya ca yathāvidhi
14,089.024c viśaśrāmātha dharmātmā tīraṃ labdhveva pāragaḥ
14,089.025a etasminn eva kāle tu sa rājā babhruvāhanaḥ
14,089.025c mātṛbhyāṃ sahito dhīmān kurūn abhyājagāma ha
14,089.025d*0170_01 tatra vṛddhān yathā vatsa kurūn anyāṃś ca pārthivān
14,089.026a sa sametya kurūn sarvān sarvais tair abhinanditaḥ
14,089.026b*0171_01 abhivādya mahābāhus taiś cāpi pratinanditaḥ
14,089.026c praviveśa pitāmahyāḥ kuntyā bhavanam uttamam
14,090.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,090.001a sa praviśya yathānyāyaṃ pāṇḍavānāṃ niveśanam
14,090.001a*0172_01 **** **** mātṛbhyāṃ sahito vaśī
14,090.001a*0172_02 praśrayāvanataḥ kuntyā gāndhāryāś ca yathāvidhi
14,090.001a*0172_03 vavande caraṇau tatra
14,090.001c pitāmahīm abhyavadat sāmnā paramavalgunā
14,090.002a tathā citrāṅgadā devī kauravyasyātmajāpi ca
14,090.002c pṛthāṃ kṛṣṇāṃ ca sahite vinayenābhijagmatuḥ
14,090.002e subhadrāṃ ca yathānyāyaṃ yāś cānyāḥ kuruyoṣitaḥ
14,090.003a dadau kuntī tatas tābhyāṃ ratnāni vividhāni ca
14,090.003c draupadī ca subhadrā ca yāś cāpy anyā daduḥ striyaḥ
14,090.004a ūṣatus tatra te devyau mahārhaśayanāsane
14,090.004c supūjite svayaṃ kuntyā pārthasya priyakāmyayā
14,090.005a sa ca rājā mahāvīryaḥ pūjito babhruvāhanaḥ
14,090.005c dhṛtarāṣṭraṃ mahīpālam upatasthe yathāvidhi
14,090.006a yudhiṣṭhiraṃ ca rājānaṃ bhīmādīṃś cāpi pāṇḍavān
14,090.006c upagamya mahātejā vinayenābhyavādayat
14,090.007a sa taiḥ premṇā pariṣvaktaḥ pūjitaś ca yathāvidhi
14,090.007c dhanaṃ cāsmai dadur bhūri prīyamāṇā mahārathāḥ
14,090.008a tathaiva sa mahīpālaḥ kṛṣṇaṃ cakragadādharam
14,090.008c pradyumna iva govindaṃ vinayenopatasthivān
14,090.009a tasmai kṛṣṇo dadau rājñe mahārham abhipūjitam
14,090.009c rathaṃ hemapariṣkāraṃ divyāśvayujam uttamam
14,090.010a dharmarājaś ca bhīmaś ca yamajau phalgunas tathā
14,090.010c pṛthak pṛthag atīvainaṃ mānārhaṃ samapūjayan
14,090.011a tatas tṛtīye divase satyavatyāḥ suto muniḥ
14,090.011c yudhiṣṭhiraṃ samabhyetya vāgmī vacanam abravīt
14,090.012a adya prabhṛti kaunteya yajasva samayo hi te
14,090.012c muhūrto yajñiyaḥ prāptaś codayanti ca yājakāḥ
14,090.013a ahīno nāma rājendra kratus te 'yaṃ vikalpavān
14,090.013c bahutvāt kāñcanasyāsya khyāto bahusuvarṇakaḥ
14,090.014a evam eva mahārāja dakṣiṇāṃ triguṇāṃ kuru
14,090.014c tritvaṃ vrajatu te rājan brāhmaṇā hy atra kāraṇam
14,090.015a trīn aśvamedhān atra tvaṃ saṃprāpya bahudakṣiṇān
14,090.015c jñātivadhyākṛtaṃ pāpaṃ prahāsyasi narādhipa
14,090.016a pavitraṃ paramaṃ hy etat pāvanānāṃ ca pāvanam
14,090.016c yad aśvamedhāvabhṛthaṃ prāpsyase kurunandana
14,090.017a ity uktaḥ sa tu tejasvī vyāsenāmitatejasā
14,090.017c dīkṣāṃ viveśa dharmātmā vājimedhāptaye tadā
14,090.017e narādhipaḥ prāyajata vājimedhaṃ mahākratum
14,090.017f*0173_01 bahvannadakṣiṇaṃ rājā sarvakāmaguṇānvitam
14,090.018a tatra vedavido rājaṃś cakruḥ karmāṇi yājakāḥ
14,090.018c parikramantaḥ śāstrajñā vidhivat sādhuśikṣitāḥ
14,090.019a na teṣāṃ skhalitaṃ tatra nāsīd apahutaṃ tathā
14,090.019c kramayuktaṃ ca yuktaṃ ca cakrus tatra dvijarṣabhāḥ
14,090.020a kṛtvā pravargyaṃ dharmajñā yathāvad dvijasattamāḥ
14,090.020c cakrus te vidhivad rājaṃs tathaivābhiṣavaṃ dvijāḥ
14,090.021a abhiṣūya tato rājan somaṃ somapasattamāḥ
14,090.021c savanāny ānupūrvyeṇa cakruḥ śāstrānusāriṇaḥ
14,090.022a na tatra kṛpaṇaḥ kaś cin na daridro babhūva ha
14,090.022c kṣudhito duḥkhito vāpi prākṛto vāpi mānavaḥ
14,090.023a bhojanaṃ bhojanārthibhyo dāpayām āsa nityadā
14,090.023c bhīmaseno mahātejāḥ satataṃ rājaśāsanāt
14,090.024a saṃstare kuśalāś cāpi sarvakarmāṇi yājakāḥ
14,090.024c divase divase cakrur yathāśāstrārthacakṣuṣaḥ
14,090.025a nāṣaḍaṅgavid atrāsīt sadasyas tasya dhīmataḥ
14,090.025c nāvrato nānupādhyāyo na ca vādākṣamo dvijaḥ
14,090.026a tato yūpocchraye prāpte ṣaḍ bailvān bharatarṣabha
14,090.026c khādirān bilvasamitāṃs tāvataḥ sarvavarṇinaḥ
14,090.027a devadārumayau dvau tu yūpau kurupateḥ kratau
14,090.027c śleṣmātakamayaṃ caikaṃ yājakāḥ samakārayan
14,090.027d*0174_01 sarvān etān yathāśāstraṃ yājakāḥ samayojayan
14,090.028a śobhārthaṃ cāparān yūpān kāñcanān puruṣarṣabha
14,090.028c sa bhīmaḥ kārayām āsa dharmarājasya śāsanāt
14,090.029a te vyarājanta rājarṣe vāsobhir upaśobhitāḥ
14,090.029c narendrābhigatā devān yathā saptarṣayo divi
14,090.030a iṣṭakāḥ kāñcanīś cātra cayanārthaṃ kṛtābhavan
14,090.030c śuśubhe cayanaṃ tatra dakṣasyeva prajāpateḥ
14,090.031a catuścityaḥ sa tasyāsīd aṣṭādaśakarātmakaḥ
14,090.031c sa rukmapakṣo nicitas triguṇo garuḍākṛtiḥ
14,090.032a tato niyuktāḥ paśavo yathāśāstraṃ manīṣibhiḥ
14,090.032c taṃ taṃ devaṃ samuddiśya pakṣiṇaḥ paśavaś ca ye
14,090.033a ṛṣabhāḥ śāstrapaṭhitās tathā jalacarāś ca ye
14,090.033c sarvāṃs tān abhyayuñjaṃs te tatrāgnicayakarmaṇi
14,090.034a yūpeṣu niyataṃ cāsīt paśūnāṃ triśataṃ tathā
14,090.034c aśvaratnottaraṃ rājñaḥ kaunteyasya mahātmanaḥ
14,090.035a sa yajñaḥ śuśubhe tasya sākṣād devarṣisaṃkulaḥ
14,090.035c gandharvagaṇasaṃkīrṇaḥ śobhito 'psarasāṃ gaṇaiḥ
14,090.036a sa kiṃpuruṣagītaiś ca kiṃnarair upaśobhitaḥ
14,090.036c siddhavipranivāsaiś ca samantād abhisaṃvṛtaḥ
14,090.037a tasmin sadasi nityās tu vyāsaśiṣyā dvijottamāḥ
14,090.037c sarvaśāstrapraṇetāraḥ kuśalā yajñakarmasu
14,090.038a nāradaś ca babhūvātra tumburuś ca mahādyutiḥ
14,090.038c viśvāvasuś citrasenas tathānye gītakovidāḥ
14,090.039a gandharvā gītakuśalā nṛtteṣu ca viśāradāḥ
14,090.039c ramayanti sma tān viprān yajñakarmāntareṣv atha
14,091.001 vaiśaṃpāyana uvāca
14,091.001a śamayitvā paśūn anyān vidhivad dvijasattamāḥ
14,091.001c turagaṃ taṃ yathāśāstram ālabhanta dvijātayaḥ
14,091.002a tataḥ saṃjñāpya turagaṃ vidhivad yājakarṣabhāḥ
14,091.002c upasaṃveśayan rājaṃs tatas tāṃ drupadātmajām
14,091.002d*0175_01 sarvaśāstrapraṇetāraḥ kuśalā yajñakarmasu
14,091.002e kalābhis tisṛbhī rājan yathāvidhi manasvinīm
14,091.003a uddhṛtya tu vapāṃ tasya yathāśāstraṃ dvijarṣabhāḥ
14,091.003c śrapayām āsur avyagrāḥ śāstravad bharatarṣabha
14,091.004a taṃ vapādhūmagandhaṃ tu dharmarājaḥ sahānujaḥ
14,091.004c upājighrad yathānyāyaṃ sarvapāpmāpahaṃ tadā
14,091.005a śiṣṭāny aṅgāni yāny āsaṃs tasyāśvasya narādhipa
14,091.005c tāny agnau juhuvur dhīrāḥ samastāḥ ṣoḍaśartvijaḥ
14,091.006a saṃsthāpyaivaṃ tasya rājñas taṃ kratuṃ śakratejasaḥ
14,091.006c vyāsaḥ saśiṣyo bhagavān vardhayām āsa taṃ nṛpam
14,091.007a tato yudhiṣṭhiraḥ prādāt sadasyebhyo yathāvidhi
14,091.007c koṭīsahasraṃ niṣkāṇāṃ vyāsāya tu vasuṃdharām
14,091.008a pratigṛhya dharāṃ rājan vyāsaḥ satyavatīsutaḥ
14,091.008c abravīd bharataśreṣṭhaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
14,091.009a pṛthivī bhavatas tv eṣā saṃnyastā rājasattama
14,091.009c niṣkrayo dīyatāṃ mahyaṃ brāhmaṇā hi dhanārthinaḥ
14,091.010a yudhiṣṭhiras tu tān viprān pratyuvāca mahāmanāḥ
14,091.010c bhrātṛbhiḥ sahito dhīmān madhye rājñāṃ mahātmanām
14,091.011a aśvamedhe mahāyajñe pṛthivī dakṣiṇā smṛtā
14,091.011c arjunena jitā seyam ṛtvigbhyaḥ prāpitā mayā
14,091.012a vanaṃ pravekṣye viprendrā vibhajadhvaṃ mahīm imām
14,091.012c caturdhā pṛthivīṃ kṛtvā cāturhotrapramāṇataḥ
14,091.013a nāham ādātum icchāmi brahmasvaṃ munisattamāḥ
14,091.013c idaṃ hi me mataṃ nityaṃ bhrātṝṇāṃ ca mamānaghāḥ
14,091.014a ity uktavati tasmiṃs te bhrātaro draupadī ca sā
14,091.014c evam etad iti prāhus tad abhūd romaharṣaṇam
14,091.015a tato 'ntarikṣe vāg āsīt sādhu sādhv iti bhārata
14,091.015c tathaiva dvijasaṃghānāṃ śaṃsatāṃ vibabhau svanaḥ
14,091.016a dvaipāyanas tathoktas tu punar eva yudhiṣṭhiram
14,091.016c uvāca madhye viprāṇām idaṃ saṃpūjayan muniḥ
14,091.017a dattaiṣā bhavatā mahyaṃ tāṃ te pratidadāmy aham
14,091.017c hiraṇyaṃ dīyatām ebhyo dvijātibhyo dharās tu te
14,091.018a tato 'bravīd vāsudevo dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
14,091.018c yathāha bhagavān vyāsas tathā tat kartum arhasi
14,091.019a ity uktaḥ sa kuruśreṣṭhaḥ prītātmā bhrātṛbhiḥ saha
14,091.019c koṭikoṭikṛtāṃ prādād dakṣiṇāṃ triguṇāṃ kratoḥ
14,091.020a na kariṣyati tal loke kaś cid anyo narādhipaḥ
14,091.020c yat kṛtaṃ kurusiṃhena maruttasyānukurvatā
14,091.021a pratigṛhya tu tad dravyaṃ kṛṣṇadvaipāyanaḥ prabhuḥ
14,091.021c ṛtvigbhyaḥ pradadau vidvāṃś caturdhā vyabhajaṃś ca te
14,091.022a pṛthivyā niṣkrayaṃ dattvā tad dhiraṇyaṃ yudhiṣṭhiraḥ
14,091.022c dhūtapāpmā jitasvargo mumude bhrātṛbhiḥ saha
14,091.023a ṛtvijas tam aparyantaṃ suvarṇanicayaṃ tadā
14,091.023c vyabhajanta dvijātibhyo yathotsāhaṃ yathābalam
14,091.024a yajñavāṭe tu yat kiṃ cid dhiraṇyam api bhūṣaṇam
14,091.024c toraṇāni ca yūpāṃś ca ghaṭāḥ pātrīs tatheṣṭakāḥ
14,091.024e yudhiṣṭhirābhyanujñātāḥ sarvaṃ tad vyabhajan dvijāḥ
14,091.025a anantaraṃ brāhmaṇebhyaḥ kṣatriyā jahrire vasu
14,091.025c tathā viṭśūdrasaṃghāś ca tathānye mlecchajātayaḥ
14,091.025e kālena mahatā jahrus tat suvarṇaṃ tatas tataḥ
14,091.026a tatas te brāhmaṇāḥ sarve muditā jagmur ālayān
14,091.026c tarpitā vasunā tena dharmarājñā mahātmanā
14,091.027a svam aṃśaṃ bhagavān vyāsaḥ kuntyai pādābhivādanāt
14,091.027c pradadau tasya mahato hiraṇyasya mahādyutiḥ
14,091.028a śvaśurāt prītidāyaṃ taṃ prāpya sā prītamānasā
14,091.028c cakāra puṇyaṃ loke tu sumahāntaṃ pṛthā tadā
14,091.029a gatvā tv avabhṛthaṃ rājā vipāpmā bhrātṛbhiḥ saha
14,091.029c sabhājyamānaḥ śuśubhe mahendro daivatair iva
14,091.030a pāṇḍavāś ca mahīpālaiḥ sametaiḥ saṃvṛtās tadā
14,091.030c aśobhanta mahārāja grahās tārāgaṇair iva
14,091.031a rājabhyo 'pi tataḥ prādād ratnāni vividhāni ca
14,091.031c gajān aśvān alaṃkārān striyo vastrāṇi kāñcanam
14,091.032a tad dhanaugham aparyantaṃ pārthaḥ pārthivamaṇḍale
14,091.032c visṛjañ śuśubhe rājā yathā vaiśravaṇas tathā
14,091.033a ānāyya ca tathā vīraṃ rājānaṃ babhruvāhanam
14,091.033c pradāya vipulaṃ vittaṃ gṛhān prāsthāpayat tadā
14,091.034a duḥśalāyāś ca taṃ pautraṃ bālakaṃ pārthivarṣabha
14,091.034c svarājye pitṛbhir gupte prītyā samabhiṣecayat
14,091.035a rājñaś caivāpi tān sarvān suvibhaktān supūjitān
14,091.035c prasthāpayām āsa vaśī kururājo yudhiṣṭhiraḥ
14,091.035d*0176_01 govindaṃ ca mahātmānaṃ baladevaṃ mahābalam
14,091.035d*0176_02 tathānyān vṛṣṇivīrāṃś ca pradyumnādīn sahasraśaḥ
14,091.035d*0176_03 pūjayitvā mahārāja yathāvidhi mahādyutiḥ
14,091.035d*0176_04 bhrātṛbhiḥ sahito rājā prāsthāpayad ariṃdamaḥ
14,091.036a evaṃ babhūva yajñaḥ sa dharmarājasya dhīmataḥ
14,091.036c bahvannadhanaratnaughaḥ surāmaireyasāgaraḥ
14,091.037a sarpiḥpaṅkā hradā yatra bahavaś cānnaparvatāḥ
14,091.037c rasālākardamāḥ kulyā babhūvur bharatarṣabha
14,091.038a bhakṣyaṣāṇḍavarāgāṇāṃ kriyatāṃ bhujyatām iti
14,091.038c paśūnāṃ vadhyatāṃ cāpi nāntas tatra sma dṛśyate
14,091.039a mattonmattapramuditaṃ pragītayuvatījanam
14,091.039c mṛdaṅgaśaṅkhaśabdaiś ca manoramam abhūt tadā
14,091.040a dīyatāṃ bhujyatāṃ ceti divārātram avāritam
14,091.040a*0177_01 **** **** tatra śabdo mahān abhūt
14,091.040a*0177_02 pīyatāṃ dīyatāṃ ceti
14,091.040c taṃ mahotsavasaṃkāśam atihṛṣṭajanākulam
14,091.040e kathayanti sma puruṣā nānādeśanivāsinaḥ
14,091.041a varṣitvā dhanadhārābhiḥ kāmai ratnair dhanais tathā
14,091.041c vipāpmā bharataśreṣṭhaḥ kṛtārthaḥ prāviśat puram
14,092.001 janamejaya uvāca
14,092.001a pitāmahasya me yajñe dharmaputrasya dhīmataḥ
14,092.001c yad āścaryam abhūt kiṃ cit tad bhavān vaktum arhati
14,092.002 vaiśaṃpāyana uvāca
14,092.002a śrūyatāṃ rājaśārdūla mahad āścaryam uttamam
14,092.002c aśvamedhe mahāyajñe nivṛtte yad abhūd vibho
14,092.003a tarpiteṣu dvijāgryeṣu jñātisaṃbandhibandhuṣu
14,092.003c dīnāndhakṛpaṇe cāpi tadā bharatasattama
14,092.004a ghuṣyamāṇe mahādāne dikṣu sarvāsu bhārata
14,092.004c patatsu puṣpavarṣeṣu dharmarājasya mūrdhani
14,092.005a bilān niṣkramya nakulo rukmapārśvas tadānagha
14,092.005c vajrāśanisamaṃ nādam amuñcata viśāṃ pate
14,092.006a sakṛd utsṛjya taṃ nādaṃ trāsayāno mṛgadvijān
14,092.006c mānuṣaṃ vacanaṃ prāha dhṛṣṭo bilaśayo mahān
14,092.007a saktuprasthena vo nāyaṃ yajñas tulyo narādhipāḥ
14,092.007c uñchavṛtter vadānyasya kurukṣetranivāsinaḥ
14,092.008a tasya tad vacanaṃ śrutvā nakulasya viśāṃ pate
14,092.008c vismayaṃ paramaṃ jagmuḥ sarve te brāhmaṇarṣabhāḥ
14,092.009a tataḥ sametya nakulaṃ paryapṛcchanta te dvijāḥ
14,092.009c kutas tvaṃ samanuprāpto yajñaṃ sādhusamāgamam
14,092.010a kiṃ balaṃ paramaṃ tubhyaṃ kiṃ śrutaṃ kiṃ parāyaṇam
14,092.010c kathaṃ bhavantaṃ vidyāma yo no yajñaṃ vigarhase
14,092.011a avilupyāgamaṃ kṛtsnaṃ vidhijñair yājakaiḥ kṛtam
14,092.011c yathāgamaṃ yathānyāyaṃ kartavyaṃ ca yathākṛtam
14,092.012a pūjārhāḥ pūjitāś cātra vidhivac chāstracakṣuṣā
14,092.012c mantrapūtaṃ hutaś cāgnir dattaṃ deyam amatsaram
14,092.013a tuṣṭā dvijarṣabhāś cātra dānair bahuvidhair api
14,092.013c kṣatriyāś ca suyuddhena śrāddhair api pitāmahāḥ
14,092.014a pālanena viśas tuṣṭāḥ kāmais tuṣṭā varastriyaḥ
14,092.014c anukrośais tathā śūdrā dānaśeṣaiḥ pṛthagjanāḥ
14,092.015a jñātisaṃbandhinas tuṣṭāḥ śaucena ca nṛpasya naḥ
14,092.015c devā havirbhiḥ puṇyaiś ca rakṣaṇaiḥ śaraṇāgatāḥ
14,092.016a yad atra tathyaṃ tad brūhi satyasaṃdha dvijātiṣu
14,092.016c yathāśrutaṃ yathādṛṣṭaṃ pṛṣṭo brāhmaṇakāmyayā
14,092.017a śraddheyavākyaḥ prājñas tvaṃ divyaṃ rūpaṃ bibharṣi ca
14,092.017c samāgataś ca viprais tvaṃ tattvato vaktum arhasi
14,092.018a iti pṛṣṭo dvijais taiḥ sa prahasya nakulo 'bravīt
14,092.018c naiṣānṛtā mayā vāṇī proktā darpeṇa vā dvijāḥ
14,092.019a yan mayoktam idaṃ kiṃ cid yuṣmābhiś cāpy upaśrutam
14,092.019c saktuprasthena vo nāyaṃ yajñas tulyo narādhipāḥ
14,092.019e uñchavṛtter vadānyasya kurukṣetranivāsinaḥ
14,092.020a ity avaśyaṃ mayaitad vo vaktavyaṃ dvijapuṃgavāḥ
14,092.020c śṛṇutāvyagramanasaḥ śaṃsato me dvijarṣabhāḥ
14,092.021a anubhūtaṃ ca dṛṣṭaṃ ca yan mayādbhutam uttamam
14,092.021c uñchavṛtter yathāvṛttaṃ kurukṣetranivāsinaḥ
14,092.022a svargaṃ yena dvijaḥ prāptaḥ sabhāryaḥ sasutasnuṣaḥ
14,092.022c yathā cārdhaṃ śarīrasya mamedaṃ kāñcanīkṛtam
14,093.001 nakula uvāca
14,093.001a hanta vo vartayiṣyāmi dānasya paramaṃ phalam
14,093.001c nyāyalabdhasya sūkṣmasya vipradattasya yad dvijāḥ
14,093.002a dharmakṣetre kurukṣetre dharmajñair bahubhir vṛte
14,093.002c uñchavṛttir dvijaḥ kaś cit kāpotir abhavat purā
14,093.003a sabhāryaḥ saha putreṇa sasnuṣas tapasi sthitaḥ
14,093.003c vadhūcaturtho vṛddhaḥ sa dharmātmā niyatendriyaḥ
14,093.004a ṣaṣṭhe kāle tadā vipro bhuṅkte taiḥ saha suvrataḥ
14,093.004c ṣaṣṭhe kāle kadā cic ca tasyāhāro na vidyate
14,093.004e bhuṅkte 'nyasmin kadā cit sa ṣaṣṭhe kāle dvijottamaḥ
14,093.005a kapotadharmiṇas tasya durbhikṣe sati dāruṇe
14,093.005c nāvidyata tadā viprāḥ saṃcayas tān nibodhata
14,093.005e kṣīṇauṣadhisamāvāyo dravyahīno 'bhavat tadā
14,093.006a kāle kāle 'sya saṃprāpte naiva vidyeta bhojanam
14,093.006c kṣudhāparigatāḥ sarve prātiṣṭhanta tadā tu te
14,093.007a uñchaṃs tadā śuklapakṣe madhyaṃ tapati bhāskare
14,093.007c uṣṇārtaś ca kṣudhārtaś ca sa vipras tapasi sthitaḥ
14,093.007e uñcham aprāptavān eva sārdhaṃ parijanena ha
14,093.008a sa tathaiva kṣudhāviṣṭaḥ spṛṣṭvā toyaṃ yathāvidhi
14,093.008c kṣapayām āsa taṃ kālaṃ kṛcchraprāṇo dvijottamaḥ
14,093.009a atha ṣaṣṭhe gate kāle yavaprastham upārjayat
14,093.009c yavaprasthaṃ ca te saktūn akurvanta tapasvinaḥ
14,093.010a kṛtajapyāhvikās te tu hutvā vahniṃ yathāvidhi
14,093.010c kuḍavaṃ kuḍavaṃ sarve vyabhajanta tapasvinaḥ
14,093.011a athāgacchad dvijaḥ kaś cid atithir bhuñjatāṃ tadā
14,093.011c te taṃ dṛṣṭvātithiṃ tatra prahṛṣṭamanaso 'bhavan
14,093.012a te 'bhivādya sukhapraśnaṃ pṛṣṭvā tam atithiṃ tadā
14,093.012c viśuddhamanaso dāntāḥ śraddhādamasamanvitāḥ
14,093.013a anasūyavo gatakrodhāḥ sādhavo gatamatsarāḥ
14,093.013c tyaktamānā jitakrodhā dharmajñā dvijasattamāḥ
14,093.014a sabrahmacaryaṃ svaṃ gotraṃ samākhyāya parasparam
14,093.014c kuṭīṃ praveśayām āsuḥ kṣudhārtam atithiṃ tadā
14,093.015a idam arghyaṃ ca pādyaṃ ca bṛsī ceyaṃ tavānagha
14,093.015c śucayaḥ saktavaś ceme niyamopārjitāḥ prabho
14,093.015e pratigṛhṇīṣva bhadraṃ te mayā dattā dvijottama
14,093.016a ity uktaḥ pratigṛhyātha saktūnāṃ kuḍavaṃ dvijaḥ
14,093.016c bhakṣayām āsa rājendra na ca tuṣṭiṃ jagāma saḥ
14,093.017a sa uñchavṛttiḥ taṃ prekṣya kṣudhāparigataṃ dvijam
14,093.017c āhāraṃ cintayām āsa kathaṃ tuṣṭo bhaved iti
14,093.018a tasya bhāryābravīd rājan madbhāgo dīyatām iti
14,093.018c gacchatv eṣa yathākāmaṃ saṃtuṣṭo dvijasattamaḥ
14,093.019a iti bruvantīṃ tāṃ sādhvīṃ dharmātmā sa dvijarṣabhaḥ
14,093.019c kṣudhāparigatāṃ jñātvā saktūṃs tān nābhyanandata
14,093.019d*0178_01 ātmānumānato vidvān sa tu viprarṣabhas tadā
14,093.020a jānan vṛddhāṃ kṣudhārtāṃ ca śrāntāṃ glānāṃ tapasvinīm
14,093.020c tvagasthibhūtāṃ vepantīṃ tato bhāryām uvāca tām
14,093.021a api kīṭapataṃgānāṃ mṛgāṇāṃ caiva śobhane
14,093.021c striyo rakṣyāś ca poṣyāś ca naivaṃ tvaṃ vaktum arhasi
14,093.022a anukampito naro nāryā puṣṭo rakṣita eva ca
14,093.022c prapated yaśaso dīptān na ca lokān avāpnuyāt
14,093.022d*0179_01 dharmakāmārthakāryāṇi śuśrūṣā kulasaṃtatiḥ
14,093.022d*0179_02 dāreṣv adhīno dharmaś ca pitṝṇām ātmanas tathā
14,093.022d*0179_03 na vetti karmato bhāryārakṣaṇe yo 'kṣamaḥ pumān
14,093.022d*0179_04 ayaśo mahad āpnoti narakāṃś caiva gacchati
14,093.023a ity uktā sā tataḥ prāha dharmārthau nau samau dvija
14,093.023c saktuprasthacaturbhāgaṃ gṛhāṇemaṃ prasīda me
14,093.024a satyaṃ ratiś ca dharmaś ca svargaś ca guṇanirjitaḥ
14,093.024c strīṇāṃ patisamādhīnaṃ kāṅkṣitaṃ ca dvijottama
14,093.025a ṛtur mātuḥ pitur bījaṃ daivataṃ paramaṃ patiḥ
14,093.025c bhartuḥ prasādāt strīṇāṃ vai ratiḥ putraphalaṃ tathā
14,093.026a pālanād dhi patis tvaṃ me bhartāsi bharaṇān mama
14,093.026c putrapradānād varadas tasmāt saktūn gṛhāṇa me
14,093.027a jarāparigato vṛddhaḥ kṣudhārto durbalo bhṛśam
14,093.027c upavāsapariśrānto yadā tvam api karśitaḥ
14,093.028a ity uktaḥ sa tayā saktūn pragṛhyedaṃ vaco 'bravīt
14,093.028c dvija saktūn imān bhūyaḥ pratigṛhṇīṣva sattama
14,093.029a sa tān pragṛhya bhuktvā ca na tuṣṭim agamad dvijaḥ
14,093.029c tam uñchavṛttir ālakṣya tataś cintāparo 'bhavat
14,093.029d*0180_01 tam uvāca tataḥ putraḥ pitaraṃ dīnamānasam
14,093.029d*0180_02 praśrayāvanato bhūtvā hetuyuktam idaṃ vacaḥ
14,093.030 putra uvāca
14,093.030a saktūn imān pragṛhya tvaṃ dehi viprāya sattama
14,093.030c ity evaṃ sukṛtaṃ manye tasmād etat karomy aham
14,093.031a bhavān hi paripālyo me sarvayatnair dvijottama
14,093.031c sādhūnāṃ kāṅkṣitaṃ hy etat pitur vṛddhasya poṣaṇam
14,093.032a putrārtho vihito hy eṣa sthāvirye paripālanam
14,093.032c śrutir eṣā hi viprarṣe triṣu lokeṣu viśrutā
14,093.033a prāṇadhāraṇamātreṇa śakyaṃ kartuṃ tapas tvayā
14,093.033c prāṇo hi paramo dharmaḥ sthito deheṣu dehinām
14,093.034 pitovāca
14,093.034a api varṣasahasrī tvaṃ bāla eva mato mama
14,093.034c utpādya putraṃ hi pitā kṛtakṛtyo bhavaty uta
14,093.035a bālānāṃ kṣud balavatī jānāmy etad ahaṃ vibho
14,093.035c vṛddho 'haṃ dhārayiṣyāmi tvaṃ balī bhava putraka
14,093.036a jīrṇena vayasā putra na mā kṣud bādhate 'pi ca
14,093.036c dīrghakālaṃ tapas taptaṃ na me maraṇato bhayam
14,093.037 putra uvāca
14,093.037a apatyam asmi te putras trāṇāt putro hi viśrutaḥ
14,093.037c ātmā putraḥ smṛtas tasmāt trāhy ātmānam ihātmanā
14,093.037d*0181_01 putro 'haṃ tava viprarṣe tvayā pālyo 'smi sarvadā
14,093.037d*0181_02 idānīṃ tu imān saktūn dīyatāṃ kṣudhitāya ca
14,093.038 pitovāca
14,093.038a rūpeṇa sadṛśas tvaṃ me śīlena ca damena ca
14,093.038c parīkṣitaś ca bahudhā saktūn ādadmi te tataḥ
14,093.038d*0182_01 praśrayeṇa tathā buddhyā vṛttyā kṣāntyā tathaiva ca
14,093.039a ity uktvādāya tān saktūn prītātmā dvijasattamaḥ
14,093.039c prahasann iva viprāya sa tasmai pradadau tadā
14,093.040a bhuktvā tān api saktūn sa naiva tuṣṭo babhūva ha
14,093.040c uñchavṛttis tu savrīḍo babhūva dvijasattamaḥ
14,093.041a taṃ vai vadhūḥ sthitā sādhvī brāhmaṇapriyakāmyayā
14,093.041c saktūn ādāya saṃhṛṣṭā guruṃ taṃ vākyam abravīt
14,093.042a saṃtānāt tava saṃtānaṃ mama vipra bhaviṣyati
14,093.042c saktūn imān atithaye gṛhītvā tvaṃ prayaccha me
14,093.043a tava prasavanirvṛtyā mama lokāḥ kilākṣayāḥ
14,093.043c pautreṇa tān avāpnoti yatra gatvā na śocati
14,093.044a dharmādyā hi yathā tretā vahnitretā tathaiva ca
14,093.044c tathaiva putrapautrāṇāṃ svarge tretā kilākṣayā
14,093.045a pitṝṃs trāṇāt tārayati putra ity anuśuśruma
14,093.045c putrapautraiś ca niyataṃ sādhulokān upāśnute
14,093.046 śvaśura uvāca
14,093.046a vātātapaviśīrṇāṅgīṃ tvāṃ vivarṇāṃ nirīkṣya vai
14,093.046c karśitāṃ suvratācāre kṣudhāvihvalacetasam
14,093.047a kathaṃ saktūn grahīṣyāmi bhūtvā dharmopaghātakaḥ
14,093.047c kalyāṇavṛtte kalyāṇi naivaṃ tvaṃ vaktum arhasi
14,093.048a ṣaṣṭhe kāle vratavatīṃ śīlaśaucasamanvitām
14,093.048c kṛcchravṛttiṃ nirāhārāṃ drakṣyāmi tvāṃ kathaṃ nv aham
14,093.049a bālā kṣudhārtā nārī ca rakṣyā tvaṃ satataṃ mayā
14,093.049c upavāsapariśrāntā tvaṃ hi bāndhavanandinī
14,093.050 snuṣovāca
14,093.050a guror mama gurus tvaṃ vai yato daivatadaivatam
14,093.050c devātidevas tasmāt tvaṃ saktūn ādatsva me vibho
14,093.051a dehaḥ prāṇaś ca dharmaś ca śuśrūṣārtham idaṃ guroḥ
14,093.051c tava vipra prasādena lokān prāpsyāmy abhīpsitān
14,093.052a avekṣyā iti kṛtvā tvaṃ dṛḍhabhaktyeti vā dvija
14,093.052c cintyā mameyam iti vā saktūn ādātum arhasi
14,093.053 śvaśura uvāca
14,093.053a anena nityaṃ sādhvī tvaṃ śīlavṛttena śobhase
14,093.053c yā tvaṃ dharmavratopetā guruvṛttim avekṣase
14,093.054a tasmāt saktūn grahīṣyāmi vadhūr nārhasi vañcanām
14,093.054c gaṇayitvā mahābhāge tvaṃ hi dharmabhṛtāṃ varā
14,093.055a ity uktvā tān upādāya saktūn prādād dvijātaye
14,093.055c tatas tuṣṭo 'bhavad vipras tasya sādhor mahātmanaḥ
14,093.056a prītātmā sa tu taṃ vākyam idam āha dvijarṣabham
14,093.056c vāgmī tadā dvijaśreṣṭho dharmaḥ puruṣavigrahaḥ
14,093.057a śuddhena tava dānena nyāyopāttena yatnataḥ
14,093.057c yathāśakti vimuktena prīto 'smi dvijasattama
14,093.058a aho dānaṃ ghuṣyate te svarge svarganivāsibhiḥ
14,093.058c gaganāt puṣpavarṣaṃ ca paśyasva patitaṃ bhuvi
14,093.058d*0183_01 gantāśu devavarṣāṇi anantāni mahāmate
14,093.059a surarṣidevagandharvā ye ca devapuraḥsarāḥ
14,093.059c stuvanto devadūtāś ca sthitā dānena vismitāḥ
14,093.060a brahmarṣayo vimānasthā brahmalokagatāś ca ye
14,093.060c kāṅkṣante darśanaṃ tubhyaṃ divaṃ gaccha dvijarṣabha
14,093.061a pitṛlokagatāḥ sarve tāritāḥ pitaras tvayā
14,093.061c anāgatāś ca bahavaḥ subahūni yugāni ca
14,093.062a brahmacaryeṇa yajñena dānena tapasā tathā
14,093.062c agahvareṇa dharmeṇa tasmād gaccha divaṃ dvija
14,093.063a śraddhayā parayā yas tvaṃ tapaś carasi suvrata
14,093.063c tasmād devās tavānena prītā dvijavarottama
14,093.063c*0184_01 prītātmā devatāḥ sarve yate na tapasā tathā
14,093.064a sarvasvam etad yasmāt te tyaktaṃ śuddhena cetasā
14,093.064c kṛcchrakāle tataḥ svargo jito 'yaṃ tava karmaṇā
14,093.065a kṣudhā nirṇudati prajñāṃ dharmyāṃ buddhiṃ vyapohati
14,093.065c kṣudhāparigatajñāno dhṛtiṃ tyajati caiva ha
14,093.066a bubhukṣāṃ jayate yas tu sa svargaṃ jayate dhruvam
14,093.066c yadā dānarucir bhavati tadā dharmo na sīdati
14,093.067a anavekṣya sutasnehaṃ kalatrasneham eva ca
14,093.067c dharmam eva guruṃ jñātvā tṛṣṇā na gaṇitā tvayā
14,093.068a dravyāgamo nṛṇāṃ sūkṣmaḥ pātre dānaṃ tataḥ param
14,093.068c kālaḥ parataro dānāc chraddhā cāpi tataḥ parā
14,093.069a svargadvāraṃ susūkṣmaṃ hi narair mohān na dṛśyate
14,093.069c svargārgalaṃ lobhabījaṃ rāgaguptaṃ durāsadam
14,093.070a tat tu paśyanti puruṣā jitakrodhā jitendriyāḥ
14,093.070c brāhmaṇās tapasā yuktā yathāśaktipradāyinaḥ
14,093.071a sahasraśaktiś ca śataṃ śataśaktir daśāpi ca
14,093.071c dadyād apaś ca yaḥ śaktyā sarve tulyaphalāḥ smṛtāḥ
14,093.072a rantidevo hi nṛpatir apaḥ prādād akiṃcanaḥ
14,093.072c śuddhena manasā vipra nākapṛṣṭhaṃ tato gataḥ
14,093.073a na dharmaḥ prīyate tāta dānair dattair mahāphalaiḥ
14,093.073c nyāyalabdhair yathā sūkṣmaiḥ śraddhāpūtaiḥ sa tuṣyati
14,093.074a gopradānasahasrāṇi dvijebhyo 'dān nṛgo nṛpaḥ
14,093.074c ekāṃ dattvā sa pārakyāṃ narakaṃ samavāptavān
14,093.075a ātmamāṃsapradānena śibir auśīnaro nṛpaḥ
14,093.075c prāpya puṇyakṛtāṃl lokān modate divi suvrataḥ
14,093.076a vibhave na nṛṇāṃ puṇyaṃ svaśaktyā svarjitaṃ satām
14,093.076b*0185_01 nṛṇāṃ puṇyaṃ sa śaktyā ca varjitaṃ garjanaṃ tadā
14,093.076c na yajñair vividhair vipra yathānyāyena saṃcitaiḥ
14,093.077a krodho dānaphalaṃ hanti lobhāt svargaṃ na gacchati
14,093.077c nyāyavṛttir hi tapasā dānavit svargam aśnute
14,093.078a na rājasūyair bahubhir iṣṭvā vipuladakṣiṇaiḥ
14,093.078c na cāśvamedhair bahubhiḥ phalaṃ samam idaṃ tava
14,093.079a saktuprasthena hi jito brahmalokas tvayānagha
14,093.079c virajo brahmabhavanaṃ gaccha vipra yathecchakam
14,093.080a sarveṣāṃ vo dvijaśreṣṭha divyaṃ yānam upasthitam
14,093.080c ārohata yathākāmaṃ dharmo 'smi dvija paśya mām
14,093.081a pāvito hi tvayā deho loke kīrtiḥ sthirā ca te
14,093.081c sabhāryaḥ sahaputraś ca sasnuṣaś ca divaṃ vraja
14,093.082a ity uktavākyo dharmeṇa yānam āruhya sa dvijaḥ
14,093.082c sabhāryaḥ sasutaś cāpi sasnuṣaś ca divaṃ yayau
14,093.083a tasmin vipre gate svargaṃ sasute sasnuṣe tadā
14,093.083c bhāryācaturthe dharmajñe tato 'haṃ niḥsṛto bilāt
14,093.084a tatas tu saktugandhena kledena salilasya ca
14,093.084c divyapuṣpāvamardāc ca sādhor dānalavaiś ca taiḥ
14,093.084e viprasya tapasā tasya śiro me kāñcanīkṛtam
14,093.085a tasya satyābhisaṃdhasya sūkṣmadānena caiva ha
14,093.085c śarīrārdhaṃ ca me viprāḥ śātakumbhamayaṃ kṛtam
14,093.085e paśyatedaṃ suvipulaṃ tapasā tasya dhīmataḥ
14,093.086a katham evaṃvidhaṃ me syād anyat pārśvam iti dvijāḥ
14,093.086c tapovanāni yajñāṃś ca hṛṣṭo 'bhyemi punaḥ punaḥ
14,093.087a yajñaṃ tv aham imaṃ śrutvā kururājasya dhīmataḥ
14,093.087c āśayā parayā prāpto na cāhaṃ kāñcanīkṛtaḥ
14,093.088a tato mayoktaṃ tad vākyaṃ prahasya dvijasattamāḥ
14,093.088c saktuprasthena yajño 'yaṃ saṃmito neti sarvathā
14,093.089a saktuprasthalavais tair hi tadāhaṃ kāñcanīkṛtaḥ
14,093.089c na hi yajño mahān eṣa sadṛśas tair mato mama
14,093.089d*0186_01 saktuprasthena vo nāyaṃ yajñas tulyo matir mama
14,093.090 vaiśaṃpāyana uvāca
14,093.090a ity uktvā nakulaḥ sarvān yajñe dvijavarāṃs tadā
14,093.090c jagāmādarśanaṃ rājan viprās te ca yayur gṛhān
14,093.091a etat te sarvam ākhyātaṃ mayā parapuraṃjaya
14,093.091c yad āścaryam abhūt tasmin vājimedhe mahākratau
14,093.092a na vismayas te nṛpate yajñe kāryaḥ kathaṃ cana
14,093.092c ṛṣikoṭisahasrāṇi tapobhir ye divaṃ gatāḥ
14,093.093a adrohaḥ sarvabhūteṣu saṃtoṣaḥ śīlam ārjavam
14,093.093c tapo damaś ca satyaṃ ca dānaṃ ceti samaṃ matam
14,094.001 janamejaya uvāca
14,094.001a yajñe saktā nṛpatayas tapaḥsaktā maharṣayaḥ
14,094.001c śāntivyavasitā viprāḥ śamo dama iti prabho
14,094.002a tasmād yajñaphalais tulyaṃ na kiṃ cid iha vidyate
14,094.002c iti me vartate buddhis tathā caitad asaṃśayam
14,094.003a yajñair iṣṭvā hi bahavo rājāno dvijasattama
14,094.003c iha kīrtiṃ parāṃ prāpya pretya svargam ito gatāḥ
14,094.004a devarājaḥ sahasrākṣaḥ kratubhir bhūridakṣiṇaiḥ
14,094.004c devarājyaṃ mahātejāḥ prāptavān akhilaṃ vibhuḥ
14,094.004d*0187_01 yajñais tapobhir vipulai rājāno dvijasattamāḥ
14,094.004d*0187_02 iha loke parāṃ kīrtiṃ vimucya divi saṃsthitāḥ
14,094.005a yathā yudhiṣṭhiro rājā bhīmārjunapuraḥsaraḥ
14,094.005c sadṛśo devarājena samṛddhyā vikrameṇa ca
14,094.006a atha kasmāt sa nakulo garhayām āsa taṃ kratum
14,094.006c aśvamedhaṃ mahāyajñaṃ rājñas tasya mahātmanaḥ
14,094.006d*0188_01 iti hetor mahārāja nakulo 'garhayac ca tat
14,094.006d*0188_02 karma rājño mahābuddhe dharmaḥ sūkṣmo mahīpate
14,094.007 vaiśaṃpāyana uvāca
14,094.007a yajñasya vidhim agryaṃ vai phalaṃ caiva nararṣabha
14,094.007c gadataḥ śṛṇu me rājan yathāvad iha bhārata
14,094.008a purā śakrasya yajataḥ sarva ūcur maharṣayaḥ
14,094.008c ṛtvikṣu karmavyagreṣu vitate yajñakarmaṇi
14,094.009a hūyamāne tathā vahnau hotre bahuguṇānvite
14,094.009c deveṣv āhūyamāneṣu sthiteṣu paramarṣiṣu
14,094.010a supratītais tadā vipraiḥ svāgamaiḥ susvanair nṛpa
14,094.010c aśrāntaiś cāpi laghubhir adhvaryuvṛṣabhais tathā
14,094.011a ālambhasamaye tasmin gṛhīteṣu paśuṣv atha
14,094.011c maharṣayo mahārāja saṃbabhūvuḥ kṛpānvitāḥ
14,094.012a tato dīnān paśūn dṛṣṭvā ṛṣayas te tapodhanāḥ
14,094.012c ūcuḥ śakraṃ samāgamya nāyaṃ yajñavidhiḥ śubhaḥ
14,094.013a apavijñānam etat te mahāntaṃ dharmam icchataḥ
14,094.013c na hi yajñe paśugaṇā vidhidṛṣṭāḥ puraṃdara
14,094.014a dharmopaghātakas tv eṣa samārambhas tava prabho
14,094.014c nāyaṃ dharmakṛto dharmo na hiṃsā dharma ucyate
14,094.015a āgamenaiva te yajñaṃ kurvantu yadi hecchasi
14,094.015c vidhidṛṣṭena yajñena dharmas te sumahān bhavet
14,094.016a yaja bījaiḥ sahasrākṣa trivarṣaparamoṣitaiḥ
14,094.016c eṣa dharmo mahāñ śakra cintyamāno 'dhigamyate
14,094.017a śatakratus tu tad vākyam ṛṣibhis tattvadarśibhiḥ
14,094.017c uktaṃ na pratijagrāha mānamohavaśānugaḥ
14,094.018a teṣāṃ vivādaḥ sumahāñ jajñe śakramaharṣiṇām
14,094.018c jaṅgamaiḥ sthāvarair vāpi yaṣṭavyam iti bhārata
14,094.019a te tu khinnā vivādena ṛṣayas tattvadarśinaḥ
14,094.019c tataḥ saṃdhāya śakreṇa papracchur nṛpatiṃ vasum
14,094.019d*0189_01 dharmasaṃśayam āpannān satyaṃ brūhi mahāmate
14,094.020a mahābhāga kathaṃ yajñeṣv āgamo nṛpate smṛtaḥ
14,094.020c yaṣṭavyaṃ paśubhir medhyair atho bījair ajair api
14,094.021a tac chrutvā tu vacas teṣām avicārya balābalam
14,094.021c yathopanītair yaṣṭavyam iti provāca pārthivaḥ
14,094.022a evam uktvā sa nṛpatiḥ praviveśa rasātalam
14,094.022c uktveha vitathaṃ rājaṃś cedīnām īśvaraḥ prabhuḥ
14,094.022d*0190_01 tasmān na vācyaṃ hy ekena bahujñenāpi saṃśaye
14,094.022d*0190_02 prajāpatim apāhāya svayaṃbhuvam ṛte prabhum
14,094.023a anyāyopagataṃ dravyam atītaṃ yo hy apaṇḍitaḥ
14,094.023c dharmābhikāṅkṣī yajate na dharmaphalam aśnute
14,094.024a dharmavaitaṃsiko yas tu pāpātmā puruṣas tathā
14,094.024c dadāti dānaṃ viprebhyo lokaviśvāsakārakam
14,094.025a pāpena karmaṇā vipro dhanaṃ labdhvā niraṅkuśaḥ
14,094.025c rāgamohānvitaḥ so 'nte kaluṣāṃ gatim āpnute
14,094.026a tena dattāni dānāni pāpena hatabuddhinā
14,094.026c tāni sattvam anāsādya naśyanti vipulāny api
14,094.027a tasyādharmapravṛttasya hiṃsakasya durātmanaḥ
14,094.027c dāne na kīrtir bhavati pretya ceha ca durmateḥ
14,094.028a api saṃcayabuddhir hi lobhamohavaśaṃgataḥ
14,094.028c udvejayati bhūtāni hiṃsayā pāpacetanaḥ
14,094.029a evaṃ labdhvā dhanaṃ lobhād yajate yo dadāti ca
14,094.029c sa kṛtvā karmaṇā tena na sidhyati durāgamāt
14,094.029d*0191_01 **** **** yo hi dadyād yajeta vā
14,094.029d*0191_02 na tasya sa phalaṃ pretya bhuṅkte pāpadhanāgamāt
14,094.030a uñchaṃ mūlaṃ phalaṃ śākam udapātraṃ tapodhanāḥ
14,094.030c dānaṃ vibhavato dattvā narāḥ svar yānti dharmiṇaḥ
14,094.031a eṣa dharmo mahāṃs tyāgo dānaṃ bhūtadayā tathā
14,094.031c brahmacaryaṃ tathā satyam anukrośo dhṛtiḥ kṣamā
14,094.031e sanātanasya dharmasya mūlam etat sanātanam
14,094.032a śrūyante hi purā viprā viśvāmitrādayo nṛpāḥ
14,094.032c viśvāmitro 'sitaś caiva janakaś ca mahīpatiḥ
14,094.032e kakṣasenārṣṭiṣeṇau ca sindhudvīpaś ca pārthivaḥ
14,094.033a ete cānye ca bahavaḥ siddhiṃ paramikāṃ gatāḥ
14,094.033c nṛpāḥ satyaiś ca dānaiś ca nyāyalabdhais tapodhanāḥ
14,094.034a brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrā ye cāśritās tapaḥ
14,094.034c dānadharmāgninā śuddhās te svargaṃ yānti bhārata
14,095.001 janamejaya uvāca
14,095.001a dharmāgatena tyāgena bhagavan sarvam asti cet
14,095.001c etan me sarvam ācakṣva kuśalo hy asi bhāṣitum
14,095.002a tatoñchavṛtter yad vṛttaṃ saktudāne phalaṃ mahat
14,095.002c kathitaṃ me mahad brahmaṃs tathyam etad asaṃśayam
14,095.003a kathaṃ hi sarvayajñeṣu niścayaḥ paramo bhavet
14,095.003c etad arhasi me vaktuṃ nikhilena dvijarṣabha
14,095.004 vaiśaṃpāyana uvāca
14,095.004a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
14,095.004c agastyasya mahāyajñe purāvṛttam ariṃdama
14,095.005a purāgastyo mahātejā dīkṣāṃ dvādaśavārṣikīm
14,095.005c praviveśa mahārāja sarvabhūtahite rataḥ
14,095.006a tatrāgnikalpā hotāra āsan satre mahātmanaḥ
14,095.006c mūlāhārā nirāhārāḥ sāśmakuṭṭā marīcipāḥ
14,095.007a parighṛṣṭikā vaighasikāḥ saṃprakṣālās tathaiva ca
14,095.007c yatayo bhikṣavaś cātra babhūvuḥ paryavasthitāḥ
14,095.008a sarve pratyakṣadharmāṇo jitakrodhā jitendriyāḥ
14,095.008c dame sthitāś ca te sarve dambhamohavivarjitāḥ
14,095.009a vṛtte śuddhe sthitā nityam indriyaiś cāpy avāhitāḥ
14,095.009c upāsate sma taṃ yajñaṃ bhuñjānās te maharṣayaḥ
14,095.010a yathāśaktyā bhagavatā tad annaṃ samupārjitam
14,095.010c tasmin satre tu yat kiṃ cid ayogyaṃ tatra nābhavat
14,095.010e tathā hy anekair munibhir mahāntaḥ kratavaḥ kṛtāḥ
14,095.011a evaṃvidhes tv agastyasya vartamāne mahādhvare
14,095.011c na vavarṣa sahasrākṣas tadā bharatasattama
14,095.012a tataḥ karmāntare rājann agastyasya mahātmanaḥ
14,095.012c katheyam abhinirvṛttā munīnāṃ bhāvitātmanām
14,095.013a agastyo yajamāno 'sau dadāty annaṃ vimatsaraḥ
14,095.013c na ca varṣati parjanyaḥ katham annaṃ bhaviṣyati
14,095.014a satraṃ cedaṃ mahad viprā muner dvādaśavārṣikam
14,095.014c na varṣiṣyati devaś ca varṣāṇy etāni dvādaśa
14,095.015a etad bhavantaḥ saṃcintya maharṣer asya dhīmataḥ
14,095.015c agastyasyātitapasaḥ kartum arhanty anugraham
14,095.016a ity evam ukte vacane tato 'gastyaḥ pratāpavān
14,095.016c provācedaṃ vaco vāgmī prasādya śirasā munīn
14,095.017a yadi dvādaśavarṣāṇi na varṣiṣyati vāsavaḥ
14,095.017c cintāyajñaṃ kariṣyāmi vidhir eṣa sanātanaḥ
14,095.018a yadi dvādaśavarṣāṇi na varṣiṣyati vāsavaḥ
14,095.018b*0192_01 sparśayajñaṃ kariṣyāmi vidhir eṣa sanātanaḥ
14,095.018b*0192_02 yadi dvādaśavarṣāṇi na varṣiṣyati vāsavaḥ
14,095.018c vyāyāmenāhariṣyāmi yajñān anyān ativratān
14,095.018d*0193_01 dhyeyātmanā hariṣyāmi yajñān etān yatavrataḥ
14,095.019a bījayajño mayāyaṃ vai bahuvarṣasamācitaḥ
14,095.019c bījaiḥ kṛtaiḥ kariṣye ca nātra vighno bhaviṣyati
14,095.020a nedaṃ śakyaṃ vṛthā kartuṃ mama satraṃ kathaṃ cana
14,095.020c varṣiṣyatīha vā devo na vā devo bhaviṣyati
14,095.021a atha vābhyarthanām indraḥ kuryān na tv iha kāmataḥ
14,095.021c svayam indro bhaviṣyāmi jīvayiṣyāmi ca prajāḥ
14,095.022a yo yad āhārajātaś ca sa tathaiva bhaviṣyati
14,095.022c viśeṣaṃ caiva kartāsmi punaḥ punar atīva hi
14,095.023a adyeha svarṇam abhyetu yac cānyad vasu durlabham
14,095.023c triṣu lokeṣu yac cāsti tad ihāgacchatāṃ svayam
14,095.024a divyāś cāpsarasāṃ saṃghāḥ sagandharvāḥ sakiṃnarāḥ
14,095.024c viśvāvasuś ca ye cānye te 'py upāsantu vaḥ sadā
14,095.025a uttarebhyaḥ kurubhyaś ca yat kiṃ cid vasu vidyate
14,095.025c sarvaṃ tad iha yajñe me svayam evopatiṣṭhatu
14,095.025e svargaṃ svargasadaś caiva dharmaś ca svayam eva tu
14,095.026a ity ukte sarvam evaitad abhavat tasya dhīmataḥ
14,095.026b*0194_01 tasya dīptāgnimahasas tv agastyasyātitejasaḥ
14,095.026c tatas te munayo dṛṣṭvā munes tasya tapobalam
14,095.026e vismitā vacanaṃ prāhur idaṃ sarve mahārthavat
14,095.027a prītāḥ sma tava vākyena na tv icchāmas tapovyayam
14,095.027c svair eva yajñais tuṣṭāḥ smo nyāyenecchāmahe vayam
14,095.028a yajñān dīkṣās tathā homān yac cānyan mṛgayāmahe
14,095.028c tan no 'stu svakṛtair yajñair nānyato mṛgayāmahe
14,095.029a nyāyenopārjitāhārāḥ svakarmaniratā vayam
14,095.029c vedāṃś ca brahmacaryeṇa nyāyataḥ prārthayāmahe
14,095.030a nyāyenottarakālaṃ ca gṛhebhyo niḥsṛtā vayam
14,095.030c dharmadṛṣṭair vidhidvārais tapas tapsyāmahe vayam
14,095.031a bhavataḥ samyag eṣā hi buddhir hiṃsāvivarjitā
14,095.031c etām ahiṃsāṃ yajñeṣu brūyās tvaṃ satataṃ prabho
14,095.032a prītās tato bhaviṣyāmo vayaṃ dvijavarottama
14,095.032c visarjitāḥ samāptau ca satrād asmād vrajāmahe
14,095.033 vaiśaṃpāyana uvāca
14,095.033a tathā kathayatām eva devarājaḥ puraṃdaraḥ
14,095.033c vavarṣa sumahātejā dṛṣṭvā tasya tapobalam
14,095.034a asamāptau ca yajñasya tasyāmitaparākramaḥ
14,095.034c nikāmavarṣī devendro babhūva janamejaya
14,095.035a prasādayām āsa ca tam agastyaṃ tridaśeśvaraḥ
14,095.035c svayam abhyetya rājarṣe puraskṛtya bṛhaspatim
14,095.036a tato yajñasamāptau tān visasarja mahāmunīn
14,095.036b*0195_01 vipine tatra nakulo nakulo 'ntarhitas tadā
14,095.036c agastyaḥ paramaprītaḥ pūjayitvā yathāvidhi
14,096.001 janamejaya uvāca
14,096.001a ko 'sau nakularūpeṇa śirasā kāñcanena vai
14,096.001c prāha mānuṣavad vācam etat pṛṣṭo vadasva me
14,096.002 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.002a etat pūrvaṃ na pṛṣṭo 'haṃ na cāsmābhiḥ prabhāṣitam
14,096.002c śrūyatāṃ nakulo yo 'sau yathā vāg asya mānuṣī
14,096.003a śrāddhaṃ saṃkalpayām āsa jamadagniḥ purā kila
14,096.003c homadhenus tam āgāc ca svayaṃ cāpi dudoha tām
14,096.004a tat kṣīraṃ sthāpayām āsa nave bhāṇḍe dṛḍhe śucau
14,096.004c tac ca krodhaḥ svarūpeṇa piṭharaṃ paryavartayat
14,096.005a jijñāsus tam ṛṣiśreṣṭhaṃ kiṃ kuryād vipriye kṛte
14,096.005c iti saṃcintya durmedhā dharṣayām āsa tat payaḥ
14,096.006a tam ājñāya muniḥ krodhaṃ naivāsya cukupe tataḥ
14,096.006c sa tu krodhas tam āhedaṃ prāñjalir mūrtimān sthitaḥ
14,096.006d*0196_01 jite tasmin bhṛguśreṣṭham abhyabhāṣad amarṣaṇaḥ
14,096.007a jito 'smīti bhṛguśreṣṭha bhṛgavo hy atiroṣaṇāḥ
14,096.007c loke mithyāpravādo 'yaṃ yat tvayāsmi parājitaḥ
14,096.008a so 'haṃ tvayi sthito hy adya kṣamāvati mahātmani
14,096.008c bibhemi tapasaḥ sādho prasādaṃ kuru me vibho
14,096.009 janamejaya uvāca
14,096.009a sākṣād dṛṣṭo 'si me krodha gaccha tvaṃ vigatajvaraḥ
14,096.009c na mamāpakṛtaṃ te 'dya na manyur vidyate mama
14,096.010a yān uddiśya tu saṃkalpaḥ payaso 'sya kṛto mayā
14,096.010c pitaras te mahābhāgās tebhyo budhyasva gamyatām
14,096.011a ity ukto jātasaṃtrāsaḥ sa tatrāntaradhīyata
14,096.011c pitṝṇām abhiṣaṅgāt tu nakulatvam upāgataḥ
14,096.012a sa tān prasādayām āsa śāpasyānto bhaved iti
14,096.012b*0197_01 tenāpy ukto mahārāja dharmarājasya vai tadā
14,096.012b*0197_02 aśvamedhe tadāgantā śāpān mukto bhaviṣyati
14,096.012c taiś cāpy ukto yadā dharmaṃ kṣepsyase mokṣyase tadā
14,096.013a taiś cokto yajñiyān deśān dharmāraṇyāni caiva ha
14,096.013c jugupsan paridhāvan sa yajñaṃ taṃ samupāsadat
14,096.014a dharmaputram athākṣipya saktuprasthena tena saḥ
14,096.014c muktaḥ śāpāt tataḥ krodho dharmo hy āsīd yudhiṣṭhiraḥ
14,096.015a evam etat tadā vṛttaṃ tasya yajñe mahātmanaḥ
14,096.015c paśyatāṃ cāpi nas tatra nakulo 'ntarhitas tadā
14,096.015d*0198_01 sa cāpi bhagavān kṛṣṇaḥ śaṅkhacakragadādharaḥ
14,096.015d*0198_02 yajñiyo yajñanāthaś ca puṇḍarīko janārdanaḥ
14,096.015d*0198_03 vāsudevo harir viṣṇur ananto bhaktavatsalaḥ
14,096.015d*0198_04 ā samāpter jagannātho yajñaṃ rakṣitavān hariḥ
14,096.015d*0198_05 rakṣitvā sa mahābāhur jagāma dvārakāṃ purīm
14,096.015d*0199_01 etat puṇyaṃ mahārāja śṛṇvatāṃ bhuktimuktidam
14,096.015d*0199_02 śrotā ca śrāvako yaś ca sa yāti paramāṃ gatim
14,096.015d@004_0000 janamejayaḥ
14,096.015d@004_0001 aśvamedhe purā vṛtte keśavaṃ keśisūdanam
14,096.015d@004_0002 vaiśaṃpāyanaḥ
14,096.015d@004_0002 dharmasaṃśayam uddiśya kim apṛcchat pitāmahaḥ
14,096.015d@004_0003 paścimenāśvamedhena yadā snāto yudhiṣṭhiraḥ
14,096.015d@004_0004 tadā rājan namaskṛtya keśavaṃ punar abravīt
14,096.015d@004_0005 bhagavan vaiṣṇavā dharmāḥ kiṃphalāḥ kiṃparāyaṇāḥ
14,096.015d@004_0006 kiṃ dharmam adhikṛtyātha bhavatotpāditāḥ purā
14,096.015d@004_0007 yadi te 'ham anugrāhyaḥ priyo 'smi madhusūdana
14,096.015d@004_0008 śrotavyā yadi me kṛṣṇa tan me kathaya suvrata
14,096.015d@004_0009 pavitrāḥ kila te dharmāḥ sarvapāpapraṇāśanāḥ
14,096.015d@004_0010 sarvadharmottamāḥ puṇyā bhagavaṃs tvanmukhodgatāḥ
14,096.015d@004_0011 yāñ śrutvā brahmahā goghno mātṛhā gurutalpagaḥ
14,096.015d@004_0012 pākabhedī kṛtaghnaś ca surāpo brahmavikrayī
14,096.015d@004_0013 mitraviśvāsaghātī ca vīrahā bhrūṇahā tathā
14,096.015d@004_0014 tapovikrayiṇaś caiva dānavikrayiṇas tathā
14,096.015d@004_0015 ātmavikrayiṇo mūḍhā jīved yaś ca vikarmabhiḥ
14,096.015d@004_0016 pāpāḥ śaṭhā naikṛtikā ḍāmbhikā dūṣakās tathā
14,096.015d@004_0017 rasabhedakarā ye ca ye ca syur brahmaghātakāḥ
14,096.015d@004_0018 śūdrapreṣyakarāś corā viprā ye ca purohitāḥ
14,096.015d@004_0019 nikṣepahāriṇaḥ strīghnās tathā ye pāradārikāḥ
14,096.015d@004_0020 ete cānye ca pāpās te mucyante te 'pi kilbiṣāt
14,096.015d@004_0021 tān ācakṣva suraśreṣṭha tvadbhaktasya mamācyuta
14,096.015d@004_0022 ity evaṃ kathite deve dharmaputreṇa saṃsadi
14,096.015d@004_0023 vasiṣṭhādyās tapoyuktā munayas tattvadarśinaḥ
14,096.015d@004_0024 śrotukāmāḥ paraṃ guhyaṃ vaiṣṇavaṃ dharmam uttamam
14,096.015d@004_0025 yudhiṣṭhiraḥ
14,096.015d@004_0025 tathā bhāgavatāś caiva tatas taṃ paryavārayan
14,096.015d@004_0026 tattvatas tu bhavān eva pādamūlam upāgatam
14,096.015d@004_0027 yadi jānāsi māṃ bhaktaṃ snigdhaṃ vā bhaktavatsala
14,096.015d@004_0028 dharmaguhyāni sarvāṇi vettum icchāmi tattvataḥ
14,096.015d@004_0029 dharmān kathaya deveśa yady anugrahabhāg aham
14,096.015d@004_0030 śrutā me mānavā dharmā vāsiṣṭhāḥ kāśyapās tathā
14,096.015d@004_0031 gārgīyā gautamīyāś ca tathā gopālakasya ca
14,096.015d@004_0032 parāśarakṛtāḥ pūrvaṃ maitreyasya ca dhīmataḥ
14,096.015d@004_0033 aumā māheśvarāś caiva nandidharmāś ca pāvanāḥ
14,096.015d@004_0034 brahmaṇā kathitā ye ca kaumārāś ca śrutā mayā
14,096.015d@004_0035 dhūmrāyaṇakṛtā dharmāḥ kāṇḍavaiśvānarā api
14,096.015d@004_0036 bhārgavyā yājñavalkyāś ca mārkaṇḍeyakṛtās tathā
14,096.015d@004_0037 bhāradvājakṛtā ye ca bṛhaspatikṛtāś ca ye
14,096.015d@004_0038 kuṇeś ca kuṇibāhoś ca viśvāmitrakṛtāś ca ye
14,096.015d@004_0039 sumantujaiminikṛtāḥ śākuneyās tathaiva ca
14,096.015d@004_0040 pulastyapulahodgītāḥ pāvakīyās tathaiva ca
14,096.015d@004_0041 agastyagītā maudgalyāḥ śāṇḍilyāś caiva pāvanāḥ
14,096.015d@004_0042 vālakhilyakṛtā ye ca ye ca saptarṣibhiḥ kṛtāḥ
14,096.015d@004_0043 āpastambakṛtā dharmāḥ śaṅkhasya likhitasya ca
14,096.015d@004_0044 prājāpatyās tathā yāmyā māhendrāś ca śrutā mayā
14,096.015d@004_0045 vaiyyāghrā vyāsagītāś ca vibhāṇḍakakṛtāś ca ye
14,096.015d@004_0046 nāradīyāḥ śrutā dharmāḥ kāpotāś ca śrutā mayā
14,096.015d@004_0047 tathā viduravākyāni bhṛgor aṅgirasas tathā
14,096.015d@004_0048 krauñcā mṛdaṅgagītāś ca sauryā hārītakāś ca ye
14,096.015d@004_0049 ye piśaṅgakṛtāś cāpi kautupā haṃsapālakāḥ
14,096.015d@004_0050 uddālakakṛtā dharmā auśanasyās tathaiva ca
14,096.015d@004_0051 vaiśaṃpāyanagītāś ca ye cānye 'py evamādayaḥ
14,096.015d@004_0052 etebhyaḥ sarvadharmebhyo deva tvanmukhaniḥsṛtāḥ
14,096.015d@004_0053 pāvanatvāt pavitratvād viśiṣṭā iti me matiḥ
14,096.015d@004_0054 tasmād dhi tvāṃ prapannasya tvadbhaktasya ca bhāvataḥ
14,096.015d@004_0055 vaiśaṃpāyanaḥ
14,096.015d@004_0055 yuṣmadīyān varān dharmān puṇyān kathaya me 'cyuta
14,096.015d@004_0056 evaṃ pṛṣṭas tu dharmajño dharmaputreṇa keśavaḥ
14,096.015d@004_0057 uvāca dharmān sūkṣmārthān dharmaputrasya harṣitaḥ
14,096.015d@004_0058 evaṃ te yasya kaunteya yatno dharmeṣu suvrata
14,096.015d@004_0059 tvatsamo durlabho loke na kaś cid iha vidyate
14,096.015d@004_0060 dharmaḥ śruto vā dṛṣṭo vā kathito vā kṛto 'pi vā
14,096.015d@004_0061 anumodito vā rājendra punātīha naraṃ sadā
14,096.015d@004_0062 dharmaḥ pitā ca mātā ca dharmo nāthaḥ suhṛt tathā
14,096.015d@004_0063 dharmo bhrātā sakhā caiva dharmaḥ svāmī paraṃtapa
14,096.015d@004_0064 dharmād arthaś ca kāmaś ca dharmād bhogāḥ sukhāni ca
14,096.015d@004_0065 dharmād aiśvaryam evāgryaṃ dharmāt svargagatiḥ parā
14,096.015d@004_0066 dharmo yaḥ sevitaḥ śuddhas trāyate mahato bhayāt
14,096.015d@004_0067 dharmād dvijatvaṃ devatvaṃ dharmaḥ prāpayate naram
14,096.015d@004_0068 yadā ca kṣīyate pāpaṃ kālena puruṣasya tu
14,096.015d@004_0069 tadā saṃjāyate buddhir dharmaṃ kartuṃ yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_0070 janmāntarasahasrais tu manuṣyatvaṃ hi durlabham
14,096.015d@004_0071 tad gatvāpīha yo dharmaṃ na karoti sa vañcitaḥ
14,096.015d@004_0072 kutsitā ye daridrāś ca virūpā vyādhitās tathā
14,096.015d@004_0073 parapreṣyāś ca mūrkhāś ca na tair dharmaḥ kṛtaḥ purā
14,096.015d@004_0074 ye ca dīrghāyuṣaḥ śūrāḥ paṇḍitā bhoginas tathā
14,096.015d@004_0075 nīrogā rūpasaṃpannās tair dharmaḥ sukṛtaḥ purā
14,096.015d@004_0076 evaṃ dharmaḥ kṛtaḥ śuddho nayate gatim uttamām
14,096.015d@004_0077 adharmaṃ sevamānas tu tiryag yonyāṃ pataty asau
14,096.015d@004_0078 idaṃ rahasyaṃ kaunteya śṛṇu dharmam anuttamam
14,096.015d@004_0079 kathayiṣye paraṃ dharmaṃ mama bhaktasya pāṇḍava
14,096.015d@004_0080 iṣṭas tvam asi me 'tyarthaṃ prapannaś cāpi māṃ sadā
14,096.015d@004_0081 paramārtham api brūmaḥ kiṃ punar dharmasaṃhitām
14,096.015d@004_0082 idaṃ me mānuṣaṃ janma kṛtam ātmani māyayā
14,096.015d@004_0083 dharmasaṃsthāpanārthāya duṣṭānāṃ śāsanāya ca
14,096.015d@004_0084 mānuṣyaṃ bhāvam āpannaṃ ye māṃ gṛhṇanty avajñayā
14,096.015d@004_0085 saṃsarantīha te mūḍhās tiryag yoniṣv anekaśaḥ
14,096.015d@004_0086 ye ca māṃ sarvabhūtasthaṃ paśyanti jñānacakṣuṣā
14,096.015d@004_0087 madbhaktāṃs tān sadā yuktān matsamīpaṃ nayāmy aham
14,096.015d@004_0088 madbhaktā na vinaśyanti madbhaktā vītakalmaṣāḥ
14,096.015d@004_0089 madbhaktānāṃ tu mānuṣye saphalaṃ janma pāṇḍava
14,096.015d@004_0090 api pāpeṣv abhiratā madbhaktāḥ pāṇḍunandana
14,096.015d@004_0091 mucyante pāpakaiḥ sarvaiḥ padmapatram ivāmbhasā
14,096.015d@004_0092 janmāntarasahasreṣu tapasā bhāvitātmanām
14,096.015d@004_0093 bhaktir utpadyate tāta manuṣyāṇāṃ na saṃśayaḥ
14,096.015d@004_0094 yac ca rūpaṃ paraṃ guhyaṃ kūṭastham acalaṃ dhruvam
14,096.015d@004_0095 na dṛśyate tathā devair madbhaktair dṛśyate yathā
14,096.015d@004_0096 aparaṃ yac ca me rūpaṃ prādurbhāveṣu dṛśyate
14,096.015d@004_0097 tad arcayanti sarvārthaiḥ sarvabhūtāni pāṇḍava
14,096.015d@004_0098 kalpakoṭisahasreṣu vyatīteṣv āgateṣu ca
14,096.015d@004_0099 darśayāmīha tad rūpaṃ tat prapaśyanti me surāḥ
14,096.015d@004_0100 sthityutpattivyayakaraṃ yo māṃ jñātvā prapadyate
14,096.015d@004_0101 anugṛhṇāmy ahaṃ taṃ vai saṃsārān mocayāmi ca
14,096.015d@004_0102 aham ādir hi devānāṃ sṛṣṭā brahmādayo mayā
14,096.015d@004_0103 prakṛtiṃ svām avaṣṭabhya jagat sarvaṃ sṛjāmy aham
14,096.015d@004_0104 tamomūlo 'ham avyakto rajo madhye pratiṣṭhitaḥ
14,096.015d@004_0105 ūrdhvaṃ sattvaviśālo 'haṃ brahmādistambasaṃjñitaḥ
14,096.015d@004_0106 mūrdhānaṃ me divaṃ viddhi candrādityau ca locane
14,096.015d@004_0107 devāgnir brāhmaṇā vaktraṃ mārutaḥ śvasanaś ca me
14,096.015d@004_0108 diśo me bāhavaś cāṣṭau nakṣatrāṇi ca bhūṣaṇam
14,096.015d@004_0109 antarikṣam uro viddhi sarvabhūtāvakāśakam
14,096.015d@004_0110 mārgo meghānilābhyāṃ tu yan mamodaram avyayam
14,096.015d@004_0111 pṛthivīmaṇḍalaṃ yad vai dvīpārṇavanagair yutam
14,096.015d@004_0112 sarvasaṃdhāraṇopetaṃ pādau mama yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_0113 sthito hy ekaguṇaḥ khe 'haṃ dviguṇaś cāsmi mārute
14,096.015d@004_0114 triguṇo 'gnau sthito 'haṃ vai salile tu caturguṇaḥ
14,096.015d@004_0115 śabdādyā ye guṇāḥ pañca mahābhūteṣu pañcasu
14,096.015d@004_0116 tanmātrasaṃsthitaḥ so 'haṃ pṛthivyāṃ pañcadhā sthitaḥ
14,096.015d@004_0117 ahaṃ sahasraśīrṣas tu sahasravadanekṣaṇaḥ
14,096.015d@004_0118 sahasrabāhūdaradṛk sahasroruḥ sahasrapāt
14,096.015d@004_0119 dhṛtvorvīṃ sarvataḥ samyag atyatiṣṭhad daśāṅgulam
14,096.015d@004_0120 sarvabhūtātmabhūtasthaḥ sarvavyāpī tato hy aham
14,096.015d@004_0121 acintyo 'ham ananto 'ham ajaro 'ham ajo hy aham
14,096.015d@004_0122 anadyo 'ham avadhyo 'ham aprameyo 'ham avyayaḥ
14,096.015d@004_0123 nirguṇo 'ham agūḍhātmā nirdvandvo nirmamo nṛpa
14,096.015d@004_0124 niṣkalo nirvikāro 'haṃ nidānam amṛtasya tu
14,096.015d@004_0125 sudhā cāhaṃ svadhā cāhaṃ svāhā cāhaṃ narādhipa
14,096.015d@004_0126 tejasā tapasā cāhaṃ bhūtagrāmaṃ caturvidham
14,096.015d@004_0127 snehapāśaguṇair baddhvā dhārayāmy ātmamāyayā
14,096.015d@004_0128 caturāśramadharmo 'haṃ cāturhotraphalāśanaḥ
14,096.015d@004_0129 caturmūrtiś caturvyūhaś caturāśramabhāvanaḥ
14,096.015d@004_0130 saṃhṛtyāhaṃ jagat sarvaṃ kṛtvā vai garbham ātmanaḥ
14,096.015d@004_0131 śayāmi divyayogena pralayeṣu yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_0132 sahasrayugaparyantāṃ brāhmīṃ rātriṃ mahārṇave
14,096.015d@004_0133 sthitvā sṛjāmi bhūtāni jaṅgamāni sthirāṇi ca
14,096.015d@004_0134 kalpe kalpe ca bhūtāni saṃharāmi sṛjāmi ca
14,096.015d@004_0135 na ca māṃ tāni jānanti māyayā mohitāni me
14,096.015d@004_0136 mama caivāndhakārasya mārgitavyasya nityaśaḥ
14,096.015d@004_0137 praśāntasyeva dīpasya gatir naivopalabhyate
14,096.015d@004_0138 na tad asti kva cid rājan yatrāhaṃ na pratiṣṭhitaḥ
14,096.015d@004_0139 na ca tad vidyate bhūtaṃ mayi yan na pratiṣṭhitam
14,096.015d@004_0140 yāvanmātraṃ bhaved bhūtaṃ sthūlaṃ sūkṣmam idaṃ jagat
14,096.015d@004_0141 jīvabhūto hy ahaṃ tasmiṃs tāvanmātraṃ pratiṣṭhitam
14,096.015d@004_0142 kiṃ cātra bahunoktena satyam eva bravīmi te
14,096.015d@004_0143 yad bhūtaṃ yad bhaviṣyac ca tat sarvam aham eva tu
14,096.015d@004_0144 mayā sṛṣṭāni bhūtāni manmayāni ca bhārata
14,096.015d@004_0145 mām eva na vijānanti māyayā mohitāni me
14,096.015d@004_0146 evaṃ sarvaṃ jagad idaṃ sadevāsuramānuṣam
14,096.015d@004_0147 mattaḥ prabhavate rājan mayy eva pravilīyate
14,096.015d@004_0147 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_0148 evam ātmodbhavaṃ sarvaṃ jagad uddiśya keśavaḥ
14,096.015d@004_0149 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_0149 dharmān dharmātmajasyātha puṇyān akathayat prabhuḥ
14,096.015d@004_0150 śṛṇu pāṇḍava tattvena pavitraṃ pāpanāśanam
14,096.015d@004_0151 kathyamānaṃ mayā puṇyaṃ dharmaśāstraphalaṃ mahat
14,096.015d@004_0152 yaḥ śṛṇoti śucir bhūtvā ekacittas tapoyutaḥ
14,096.015d@004_0153 svargyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ dharmyaṃ jñeyaṃ yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_0154 śraddadhānasya tasyeha yat pāpaṃ pūrvasaṃcitam
14,096.015d@004_0155 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_0155 vinaśyaty āśu tat sarvaṃ madbhaktasya viśeṣataḥ
14,096.015d@004_0156 evaṃ śrutvā vacaḥ puṇyaṃ satyaṃ keśavabhāṣitam
14,096.015d@004_0157 prahṛṣṭamanaso bhūtvā cintayanto 'dbhutaṃ param
14,096.015d@004_0158 devā brahmarṣayaḥ sarve gandharvāpsarasas tathā
14,096.015d@004_0159 bhūtā yakṣagrahāś caiva guhyakā bhujagās tathā
14,096.015d@004_0160 vālakhilyā mahātmāno yoginas tattvadarśinaḥ
14,096.015d@004_0161 tathā bhāgavatāś cāpi pañcakālam upāsakāḥ
14,096.015d@004_0162 kautūhalasamāyuktāḥ prahṛṣṭendriyamānasāḥ
14,096.015d@004_0163 śrotukāmāḥ paraṃ dharmaṃ vaiṣṇavaṃ dharmaśāsanāt
14,096.015d@004_0164 hṛdi kartuṃ ca tad vākyaṃ praṇemuḥ śirasā natāḥ
14,096.015d@004_0165 tatas te vāsudevena dṛṣṭāḥ saumyena cakṣuṣā
14,096.015d@004_0166 vimuktapāpān ālokya praṇamya śirasā harim
14,096.015d@004_0167 papraccha keśavaṃ dharmaṃ dharmaputraḥ pratāpavān
14,096.015d@004_0168 kīdṛśī brāhmaṇasyātha kṣatriyasyāpi kīdṛśī
14,096.015d@004_0169 vaiśyasya kīdṛśī deva gatiḥ śūdrasya kīdṛśī
14,096.015d@004_0170 kathaṃ badhyeta pāśena brāhmaṇas tu yamālaye
14,096.015d@004_0171 kṣatriyo vātha vaiśyo vā śūdro vā badhyate katham
14,096.015d@004_0172 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_0172 etat karmaphalaṃ brūhi lokanātha namo 'stu te
14,096.015d@004_0173 pṛṣṭo 'tha keśavo hy evaṃ dharmaputreṇa dhīmatā
14,096.015d@004_0174 uvāca saṃsāragatiṃ cāturvarṇyasya karmajām
14,096.015d@004_0174 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_0175 śṛṇu varṇakrameṇaiva dharmaṃ dharmabhṛtāṃ vara
14,096.015d@004_0176 nāsti kiṃ cin naraśreṣṭha duṣkṛtaṃ brāhmaṇasya tu
14,096.015d@004_0177 ye sthitāḥ syuḥ sadādhyātme saṃdhyāṃ ye cāpy upāsate
14,096.015d@004_0178 yaiś ca pūrṇāhutiḥ prāptā vidhivaj juhvate ca ye
14,096.015d@004_0179 vaiśvadevaṃ ca ye kuryuḥ pūjayanty atithīṃś ca ye
14,096.015d@004_0180 nityaṃ svādhyāyaśīlāś ca japayajñaparāś ca ye
14,096.015d@004_0181 sāyaṃprātar hutāśāś ca śūdrabhojanavarjitāḥ
14,096.015d@004_0182 ḍambhānṛtavimuktāś ca svadāraniratāś ca ye
14,096.015d@004_0183 pañcayajñaratā ye ca ye 'gnihotram upāsate
14,096.015d@004_0184 dahanti duṣkṛtaṃ yeṣāṃ hūyamānāgnayas trayaḥ
14,096.015d@004_0185 naṣṭaduṣkṛtakarmāṇo brahmalokaṃ vrajanti te
14,096.015d@004_0186 brahmaloke punaḥ kāmaṃ gandharvair brahmagāyakaiḥ
14,096.015d@004_0187 udgīyamānāḥ prayataiḥ pūjyamānāḥ svayaṃbhuvā
14,096.015d@004_0188 brahmaloke pramodante yāvad ābhūtasaṃplavam
14,096.015d@004_0189 kṣatriyo 'pi sthito rājye svadharmaparipālakaḥ
14,096.015d@004_0190 samyak prajāḥ pālayitā ṣaḍbhāganirataḥ sadā
14,096.015d@004_0191 yajñadānarato dhīraḥ svadāranirataḥ sadā
14,096.015d@004_0192 śāstrānusārī tattvajñaḥ prajākāryaparāyaṇaḥ
14,096.015d@004_0193 viprebhyaḥ kāmado nityaṃ bhṛtyānāṃ bharaṇe rataḥ
14,096.015d@004_0194 satyasaṃdhaḥ śucir nityaṃ lobhaḍambhavivarjitaḥ
14,096.015d@004_0195 kṣatriyo 'py uttamāṃ yāti gatiṃ devaniṣevitām
14,096.015d@004_0196 tatra divyāpsarobhis tu gandharvaiś ca viśeṣataḥ
14,096.015d@004_0197 sevyamāno mahātejāḥ krīḍate śakrapūjitaḥ
14,096.015d@004_0198 caturyugāni vai triṃśat krīḍitvā tatra devavat
14,096.015d@004_0199 iha mānuṣaloke tu caturvedī dvijo bhavet
14,096.015d@004_0200 kṛṣigopālanirato dharmānveṣaṇatatparaḥ
14,096.015d@004_0201 dānadharme 'pi nirato vipraśuśrūṣakas tathā
14,096.015d@004_0202 satyasaṃdhaḥ śucir nityaṃ lobhaḍambhavivarjitaḥ
14,096.015d@004_0203 ṛjuḥ svadāranirato hiṃsādrohavivarjitaḥ
14,096.015d@004_0204 vaṇigdharmān namuñcan vai devabrāhmaṇapūjakaḥ
14,096.015d@004_0205 vaiśyaḥ svargatim āpnoti pūjyamāno 'psarogaṇaiḥ
14,096.015d@004_0206 caturyugāni vai triṃśat krīḍitvā daśa pañca ca
14,096.015d@004_0207 iha mānuṣyaloke ca rājā bhavati vīryavān
14,096.015d@004_0208 suvarṇakoṭyaḥ pañcāśad ratnānāṃ ca śataṃ tathā
14,096.015d@004_0209 hastyaśvarathasaṃyuktān mahābhogāṃś ca sevate
14,096.015d@004_0210 trayāṇām api varṇānāṃ śuśrūṣānirataḥ sadā
14,096.015d@004_0211 viśeṣatas tu viprāṇāṃ dāsavad yas tu tiṣṭhati
14,096.015d@004_0212 ayācitapradātā ca satyaśaucasamanvitaḥ
14,096.015d@004_0213 gurudevārcanarataḥ paradāravivarjitaḥ
14,096.015d@004_0214 parapīḍām akṛtvaiva bhṛtyavargaṃ bibharti yaḥ
14,096.015d@004_0215 śūdro 'pi svargam āpnoti jīvānām abhayapradaḥ
14,096.015d@004_0216 sa svargaloke krīḍitvā varṣakoṭiṃ mahātapāḥ
14,096.015d@004_0217 iha mānuṣaloke tu vaiśyo dhanapatir bhavet
14,096.015d@004_0218 evaṃ dharmāt paraṃ nāsti mahat saṃsāramokṣaṇam
14,096.015d@004_0219 na ca dharmāt paraṃ kiṃ cit pāpakarmavyapohanam
14,096.015d@004_0220 tasmād dharmaḥ sadā kāryo mānuṣyaṃ prāpya durlabham
14,096.015d@004_0221 na hi dharmānuraktānāṃ loke kiṃ cin na durlabham
14,096.015d@004_0222 svayaṃbhuvihito dharmo yo yasyeha nareśvara
14,096.015d@004_0223 sa tena kṣapayet pāpaṃ samyag ācaritena ca
14,096.015d@004_0224 sahajaṃ yad bhavet karma na tat tyājyaṃ hi kena cit
14,096.015d@004_0225 sa eva tasya dharmo hi tena siddhiṃ sa gacchati
14,096.015d@004_0226 viguṇo 'pi svadharmas tu pāpakarma vyapohati
14,096.015d@004_0227 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_0227 evam eva tu dharmo 'pi kṣīyate pāpavardhanāt
14,096.015d@004_0228 bhagavan devadeveśa śrotuṃ kautūhalaṃ hi me
14,096.015d@004_0229 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_0229 śubhasyāpy aśubhasyāpi kṣayavṛddhī yathākramam
14,096.015d@004_0230 śṛṇu pārthiva tat sarvaṃ dharmaṃ sūkṣmaṃ sanātanam
14,096.015d@004_0231 durvijñeyatamaṃ nityam atra bhagnā mahājanāḥ
14,096.015d@004_0232 yathaiva śītam udakam uṣṇena bahunāvṛtam
14,096.015d@004_0233 bhavet tu tatkṣaṇād uṣṇaṃ śītatvaṃ ca vinaśyati
14,096.015d@004_0234 yathoṣṇaṃ vā bhaved alpaṃ śītena bahunāvṛtam
14,096.015d@004_0235 śītalaṃ tad bhavet sarvam uṣṇatvaṃ ca vinaśyati
14,096.015d@004_0236 evaṃ tu yad bhaved bhūri sukṛtaṃ vātha duṣkṛtam
14,096.015d@004_0237 tad alpaṃ kṣapayec chīghraṃ nātra kāryā vicāraṇā
14,096.015d@004_0238 samatve sati rājendra tayoḥ sukṛtapāpayoḥ
14,096.015d@004_0239 gūhitasya bhaved vṛddhiḥ kīrtitasya bhavet kṣayaḥ
14,096.015d@004_0240 khyāpanenānutāpena prāyaḥ pāpaṃ vinaśyati
14,096.015d@004_0241 tathā kṛtas tu rājendra dharmo naśyati mānada
14,096.015d@004_0242 tāv ubhau gūhitau samyag vṛddhiṃ yātau na saṃśayaḥ
14,096.015d@004_0243 tasmāt sarvaprayatnena na pāpaṃ gūhayed budhaḥ
14,096.015d@004_0244 tasmād etat prayatnena kīrtayet kṣayakāraṇāt
14,096.015d@004_0245 tasmāt saṃkīrtayet pāpaṃ satyaṃ dharmaṃ ca gūhayet
14,096.015d@004_0245 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_0246 evaṃ śrutvā vacas tasya dharmaputro 'cyutasya tu
14,096.015d@004_0247 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_0247 papraccha punar apy anyān dharmān dharmātmajo harim
14,096.015d@004_0248 vṛthā ca kati janmāni vṛthā dānāni yāni ca
14,096.015d@004_0249 vṛthā ca jīvitaṃ keṣāṃ narāṇāṃ puruṣottama
14,096.015d@004_0250 kīdṛśāsu vyavasthāsu dānaṃ dattaṃ janārdana
14,096.015d@004_0251 iha loke 'nubhavati puruṣaḥ puruṣottama
14,096.015d@004_0252 garbhasthe kiṃ samaśnāti kiṃ bālye vāpi keśava
14,096.015d@004_0253 yauvanasthe 'pi kiṃ kṛṣṇa vārdhake vāpi kiṃ bhavet
14,096.015d@004_0254 sāttvikaṃ kīdṛśaṃ dānaṃ rājasaṃ kīdṛśaṃ bhavet
14,096.015d@004_0255 tāmasaṃ kīdṛśaṃ deva tarpayiṣyati kiṃ prabho
14,096.015d@004_0256 uttamaṃ kīdṛśaṃ dānaṃ madhyamaṃ kīdṛśaṃ bhavet
14,096.015d@004_0257 adhamaṃ kīdṛśaṃ dānaṃ teṣāṃ vā vada kiṃ phalam
14,096.015d@004_0258 kiṃ dānaṃ nayati hy ūrdhvaṃ kiṃ gatiṃ madhyamāṃ bhavet
14,096.015d@004_0259 gatiṃ jaghanyām atha vā devadeva bravīhi me
14,096.015d@004_0260 etad icchāmi vijñātuṃ paraṃ kautūhalaṃ hi me
14,096.015d@004_0261 tvadīyaṃ vacanaṃ satyaṃ puṇyaṃ ca madhusūdana
14,096.015d@004_0261 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_0262 evaṃ dharmaṃ prayatnena pṛṣṭaḥ pāṇḍusutena vai
14,096.015d@004_0263 uvāca vāsudevo 'tha dharmān dharmātmajasya ca
14,096.015d@004_0264 śṛṇu rājan yathānyāyaṃ vacanaṃ tathyam uttamam
14,096.015d@004_0265 kathyamānaṃ mayā puṇyaṃ sarvapāpavyapohanam
14,096.015d@004_0266 vṛthā ca daśa janmāni catvāri ca narādhipa
14,096.015d@004_0267 vṛthā dānāni pañcāśat pañcaiva ca yathākramam
14,096.015d@004_0268 vṛthā ca jīvitaṃ yeṣāṃ te ca ṣaṭ parikīrtitāḥ
14,096.015d@004_0269 anukrameṇa sarvāṇi tāni vakṣyāmi pārthiva
14,096.015d@004_0270 dharmaghnānāṃ vṛthā janma lubdhānāṃ pāpināṃ tathā
14,096.015d@004_0271 vṛthā pākaṃ ca ye 'śnanti paradāraratāś ca ye
14,096.015d@004_0272 pākabhedakarā ye ca ye ca syuḥ satyavarjitāḥ
14,096.015d@004_0273 mṛṣṭam aśnāti yaś caiko dṛśyamānas tu bāndhavaiḥ
14,096.015d@004_0274 pitaraṃ mātaraṃ caiva upādhyāyaṃ guruṃ tathā
14,096.015d@004_0275 mātulaṃ mātulānīṃ ca yo nihanyāc chapeta vā
14,096.015d@004_0276 brāhmaṇaś caiva yo bhūtvā saṃdhyopāsanavarjitaḥ
14,096.015d@004_0277 nirbrahmo niḥsvadhaś caiva śūdrāṇām annabhug dvijaḥ
14,096.015d@004_0278 mama vā śaṃkarasyāpi brahmaṇo vā yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_0279 atha vā brāhmaṇānāṃ tu ye na bhaktā narādhamāḥ
14,096.015d@004_0280 vṛthā janmāny athaiteṣāṃ pāpināṃ viddhi pāṇḍava
14,096.015d@004_0281 aśraddhayā ca yad dattam avamānena vāpi yat
14,096.015d@004_0282 ḍambhārtham api yad dattaṃ yat pāṣaṇḍihṛtaṃ nṛpa
14,096.015d@004_0283 śūdrācārāya yad dattaṃ yad dattvā cānukīrtitam
14,096.015d@004_0284 roṣayuktaṃ tu yad dattaṃ yad dattam anuśocitam
14,096.015d@004_0285 ḍambhārjitaṃ ca yad dattaṃ yac ca vāpy anṛtārjitam
14,096.015d@004_0286 brāhmaṇasvaṃ ca yad dattaṃ cauryeṇāpy ārjitaṃ ca yat
14,096.015d@004_0287 abhiśastāhṛtaṃ yat tu yad dattaṃ patite dvije
14,096.015d@004_0288 nirbrahmābhihṛtaṃ yat tu yad dhṛtaṃ sarvayācakaiḥ
14,096.015d@004_0289 vrātyais tu yad dhṛtaṃ dānam ārūḍhapatitaiś ca yat
14,096.015d@004_0290 yad dattaṃ svairiṇībhartuḥ śvaśurān anuvartine
14,096.015d@004_0291 yad grāmayācakahṛtaṃ yat kṛtaghnahṛtaṃ tathā
14,096.015d@004_0292 upapātakine dattaṃ vedavikrayiṇe ca yat
14,096.015d@004_0293 strījitāya ca yad dattaṃ vyālagrāhihṛtaṃ ca yat
14,096.015d@004_0294 purohitāya yad dattaṃ cikitsakahṛtaṃ ca yat
14,096.015d@004_0295 yad vaṇikkarmiṇe dattaṃ kṣudramantropajīvine
14,096.015d@004_0296 yac chūdrajīvine dattaṃ yac ca devalakāya ca
14,096.015d@004_0297 devadravyāśine yac ca yad dattaṃ citrakarmiṇe
14,096.015d@004_0298 raṅgopajīvine dattaṃ yac ca māṃsopajīvine
14,096.015d@004_0299 sevakāya ca yad dattaṃ yad dattaṃ brāhmaṇabruve
14,096.015d@004_0300 agnihīne ca yad dattaṃ dattaṃ vārdhuṣikāya ca
14,096.015d@004_0301 yad anācāriṇe dattaṃ yat tu dattam anagnaye
14,096.015d@004_0302 asaṃdhyopāsine dattaṃ yac chūdragrāmavāsine
14,096.015d@004_0303 yan mithyāliṅgine dattaṃ dattaṃ sarvāśine ca yat
14,096.015d@004_0304 nāstikāya ca yad dattaṃ dharmavikrayiṇe ca yat
14,096.015d@004_0305 cārakāya ca yad dattaṃ yad dattaṃ kūṭasākṣiṇe
14,096.015d@004_0306 grāmakūṭāya yad dattaṃ dānaṃ pārthivapuṃgava
14,096.015d@004_0307 vṛthā bhavati tat sarvaṃ nātra kāryā vicāraṇā
14,096.015d@004_0308 vipranāmadharā hy ete lolupā brāhmaṇādhamāḥ
14,096.015d@004_0309 nātmānaṃ tārayanty ete na dātāraṃ yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_0310 etebhyo dattamātrāṇi dānāni ca bahūny api
14,096.015d@004_0311 vṛthā bhavanti rājendra bhasmany ājyāhutir yathā
14,096.015d@004_0312 eteṣu yat phalaṃ kiṃ cid bhaviṣyati kathaṃ cana
14,096.015d@004_0313 rākṣasāś ca piśācāś ca tad vilumpanti harṣitāḥ
14,096.015d@004_0314 vṛthā hy etāni dattāni kathitāni samāsataḥ
14,096.015d@004_0315 jīvitaṃ tu vṛthā yeṣāṃ tac chṛṇuṣva yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_0316 ye māṃ na pratipadyante śaṃkaraṃ vā narādhamāḥ
14,096.015d@004_0317 brāhmaṇān vā mahīdevān vṛthā jīvanti te narāḥ
14,096.015d@004_0318 hetuśāstreṣu ye saktāḥ kudṛṣṭipatham āśritāḥ
14,096.015d@004_0319 vedān nindanty anācārā vṛthā jīvanti te narāḥ
14,096.015d@004_0320 kuśalaiḥ kṛtaśāstrāṇi paṭhitvā ye narādhamāḥ
14,096.015d@004_0321 viprān nindanti yajñāṃś ca vṛthā jīvanti te narāḥ
14,096.015d@004_0322 ye ca durgāṃ kumāraṃ vā vāyum agniṃ jalaṃ ravim
14,096.015d@004_0323 pitaraṃ mātaraṃ caiva gurum indraṃ niśākaram
14,096.015d@004_0324 mūḍhā nindanty anācārā vṛthā jīvanti te narāḥ
14,096.015d@004_0325 vidyamāne dhane yas tu dānadharmavivarjitaḥ
14,096.015d@004_0326 mṛṣṭam aśnāti yaś caiko vṛthā jīvati so 'pi ca
14,096.015d@004_0327 vṛthā jīvitam ākhyātaṃ dānakālaṃ bravīmi te
14,096.015d@004_0328 tamoniviṣṭacittena dattaṃ dānaṃ tu yad bhavet
14,096.015d@004_0329 sa tasya phalam aśnāti naro garbhagato nṛpa
14,096.015d@004_0330 īrṣyāmātsaryasaṃyukto ḍambhārthaṃ cārthakāraṇāt
14,096.015d@004_0331 dadāti dānaṃ yo martyo bālabhāve tad aśnute
14,096.015d@004_0332 bhoktuṃ bhogaṃ na śaktas tu vyādhibhiḥ pīḍito bhṛśam
14,096.015d@004_0333 dadāti dānaṃ yo martyo vṛddhabhāve tad aśnute
14,096.015d@004_0334 śraddhāyuktaḥ śuciḥ snātaḥ prasannendriyamānasaḥ
14,096.015d@004_0335 dadāti dānaṃ yo martyo yauvane sa tad aśnute
14,096.015d@004_0336 svayaṃ nītvā tu yad dānaṃ bhaktyā pātre pradīyate
14,096.015d@004_0337 tat sārvakālikaṃ viddhi dānam āmaraṇāntikam
14,096.015d@004_0338 sāttvikaṃ rājasaṃ caiva tāmasaṃ ca yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_0339 dānaṃ dānaphalaṃ caiva gatiṃ ca trividhāṃ śṛṇu
14,096.015d@004_0340 dānaṃ dātavyam ity eva matiṃ kṛtvā dvijāya vai
14,096.015d@004_0341 upakāraviyuktāya yad dattaṃ tad dhi sāttvikam
14,096.015d@004_0342 śrotriyāya daridrāya bahubhṛtyāya pāṇḍava
14,096.015d@004_0343 dīyate yat prahṛṣṭena tat sāttvikam udāhṛtam
14,096.015d@004_0344 vedākṣaravihīnāya yat tu pūrvopakāriṇe
14,096.015d@004_0345 samṛddhāya ca yad dattaṃ tad dānaṃ rājasaṃ smṛtam
14,096.015d@004_0346 saṃbandhine ca yad dattaṃ pramattāya ca pāṇḍava
14,096.015d@004_0347 phalārthibhir apātrāya tad dānaṃ rājasaṃ smṛtam
14,096.015d@004_0348 vaiśvadevavihīnāya dānam aśrotriyāya ca
14,096.015d@004_0349 dīyate taskarāyāpi tad dānaṃ tāmasaṃ smṛtam
14,096.015d@004_0350 saroṣam avadhūtaṃ ca kleśayuktam avajñayā
14,096.015d@004_0351 sevakāya ca yad dattaṃ tat tāmasam udāhṛtam
14,096.015d@004_0352 devāḥ pitṛgaṇāś caiva munayaś cāgnayas tathā
14,096.015d@004_0353 sāttvikaṃ dānam aśnanti tuṣyanti ca nareśvara
14,096.015d@004_0354 dānavā daityasaṃghāś ca grahā yakṣāḥ sarākṣasāḥ
14,096.015d@004_0355 rājasaṃ dānam aśnanti varjitaṃ pitṛdaivataiḥ
14,096.015d@004_0356 piśācāḥ pretasaṃghāś ca kaśmalā ye malīmasāḥ
14,096.015d@004_0357 tāmasaṃ dānam aśnanti gatiṃ ca trividhāṃ śṛṇu
14,096.015d@004_0358 sāttvikānāṃ tu dānānām uttamaṃ phalam ucyate
14,096.015d@004_0359 madhyamaṃ rājasānāṃ tu tāmasānāṃ tu paścimam
14,096.015d@004_0360 abhigamyopanītānāṃ dānānām uttamaṃ phalam
14,096.015d@004_0361 madhyamaṃ tu samāhūya jaghanyaṃ yācate phalam
14,096.015d@004_0362 ayācitapradātā yaḥ sa yāti gatim uttamām
14,096.015d@004_0363 samāhūya tu yo dadyān madhyamāṃ sa gatiṃ vrajet
14,096.015d@004_0364 yācito yaś ca vai dadyāj jaghanyāṃ sa gatiṃ vrajet
14,096.015d@004_0365 uttamā daivikā jñeyā madhyamā mānuṣī gatiḥ
14,096.015d@004_0366 gatiṃ jaghanyāṃ tiryakṣu gatir eṣā tridhā smṛtā
14,096.015d@004_0367 pātrabhūteṣu vipreṣu susthiteṣv āhitāgniṣu
14,096.015d@004_0368 yat tu nikṣipyate dānam akṣayyaṃ saṃprakīrtitam
14,096.015d@004_0369 śrotriyāṇāṃ daridrāṇāṃ bharaṇaṃ kuru pārthiva
14,096.015d@004_0370 samṛddhānāṃ dvijātīnāṃ kuryāt teṣāṃ ca rakṣaṇam
14,096.015d@004_0371 daridrān vṛttihīnāṃś ca pradānaiḥ suṣṭhu pūjaya
14,096.015d@004_0372 āturasyauṣadhaiḥ kāryaṃ nīrujasya kim auṣadhaiḥ
14,096.015d@004_0373 pāpaṃ pratigrahītāraṃ pradātur upagacchati
14,096.015d@004_0374 pratigrahītur yat puṇyaṃ pradātāram upaiti tat
14,096.015d@004_0375 tasmād dānaṃ sadā kāryaṃ paratra hitam icchatā
14,096.015d@004_0376 vedavidyāvadāteṣu sadā śūdrānnavarjiṣu
14,096.015d@004_0377 prayatnena vidhātavyo mahādānamayo nidhiḥ
14,096.015d@004_0378 yeṣāṃ dārāḥ pratīkṣante sahasrasyeva lambhanam
14,096.015d@004_0379 bhuktaśeṣasya bhaktasya tān nimantraya pāṇḍava
14,096.015d@004_0380 āmantrya tu nirāśāni na kartavyāni bhārata
14,096.015d@004_0381 kulāni sudaridrāṇāṃ teṣām āśā hatā bhavet
14,096.015d@004_0382 madbhaktā ye naraśreṣṭha madgatā matparāyaṇāḥ
14,096.015d@004_0383 madyājino manniyamās tān prayatnena pūjayet
14,096.015d@004_0384 teṣāṃ tu pāvanāyāhaṃ nityam eva yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_0385 ubhe saṃdhye 'pi tiṣṭhāmi hy askannaṃ tad vrataṃ mama
14,096.015d@004_0386 tasmād aṣṭākṣaraṃ mantraṃ madbhaktair vītakalmaṣaiḥ
14,096.015d@004_0387 saṃdhyākāleṣu japtavyaṃ satataṃ cātmaśuddhaye
14,096.015d@004_0388 anyeṣām api viprāṇāṃ kilbiṣaṃ hi praṇaśyati
14,096.015d@004_0389 ubhe saṃdhye 'py upāsīta tasmād vipro viśuddhaye
14,096.015d@004_0390 daive śrāddhe ca vipraḥ sa niyoktavyo 'jugupsayā
14,096.015d@004_0391 jugupsitas tu yaḥ śrāddhaṃ dahaty agnir ivendhanam
14,096.015d@004_0392 bhārataṃ mānavo dharmo vedāḥ sāṅgāś cikitsitam
14,096.015d@004_0393 ājñāsiddhāni catvāri na hantavyāni hetubhiḥ
14,096.015d@004_0394 na brāhmaṇān parīkṣeta daive karmaṇi dharmavit
14,096.015d@004_0395 mahān bhavet parīvādo brāhmaṇānāṃ parīkṣaṇe
14,096.015d@004_0396 brāhmaṇānāṃ parīvādaṃ yaḥ kuryāt puruṣādhamaḥ
14,096.015d@004_0397 rāsabhānāṃ śunāṃ yoniṃ gacchet puruṣadūṣakaḥ
14,096.015d@004_0398 śvatvaṃ prāpnoti ninditvā parīvādāt kharo bhavet
14,096.015d@004_0399 kṛmir bhavaty abhibhavāt kīṭo bhavati matsarī
14,096.015d@004_0400 durvṛttā vā suvṛttā vā prākṛtā vā susaṃskṛtāḥ
14,096.015d@004_0401 brāhmaṇā nāvamantavyā bhasmacchannā ivāgnayaḥ
14,096.015d@004_0402 kṣatriyaṃ caiva sarpaṃ ca brāhmaṇaṃ ca bahuśrutam
14,096.015d@004_0403 nāvamanyeta medhāvī kṛśān api kadā cana
14,096.015d@004_0404 etat trayaṃ hi puruṣaṃ nirdahed avamānitam
14,096.015d@004_0405 tasmād etat prayatnena nāvamanyeta buddhimān
14,096.015d@004_0406 yathā sarvāsv avasthāsu pāvako daivataṃ mahat
14,096.015d@004_0407 tathā sarvāsv avasthāsu brāhmaṇo daivataṃ mahat
14,096.015d@004_0408 vyaṅgāḥ kāṇāś ca kubjāś ca vāmanāṅgās tathaiva ca
14,096.015d@004_0409 sarve daive niyoktavyā vyāmiśrā vedapāragaiḥ
14,096.015d@004_0410 manyuṃ notpādayet teṣāṃ na cāriṣṭān samācaret
14,096.015d@004_0411 manyupraharaṇā viprā na viprāḥ śastrapāṇayaḥ
14,096.015d@004_0412 manyunā ghnanti te śatrūn vajreṇendra ivāsurān
14,096.015d@004_0413 brāhmaṇo hi mahad daivaṃ jātimātreṇa jāyate
14,096.015d@004_0414 īśvaraḥ sarvabhūtānāṃ dharmakośasya guptaye
14,096.015d@004_0415 kiṃ punar ye ca kaunteya saṃdhyāṃ nityam upāsate
14,096.015d@004_0416 yasyāsyena samaśnanti havyāni tridivaukasaḥ
14,096.015d@004_0417 kavyāni caiva pitaraḥ kiṃ bhūtam adhikaṃ tathā
14,096.015d@004_0418 utpattir eva viprasya mūrtir dharmasya śāśvatī
14,096.015d@004_0419 sa hi dharmārtham utpanno brahmabhūyāya kalpate
14,096.015d@004_0420 svam eva brāhmaṇo bhuṅkte svaṃ vaste svaṃ dadāti ca
14,096.015d@004_0421 ānṛśaṃsyād brāhmaṇasya bhuñjate hītare janāḥ
14,096.015d@004_0422 tasmāt te nāvamantavyā madbhaktā hi dvijāḥ sadā
14,096.015d@004_0423 āraṇyakopaniṣadi ye tu paśyanti māṃ dvijāḥ
14,096.015d@004_0424 nigūḍhaṃ niṣkalāvasthaṃ tān prayatnena pūjaya
14,096.015d@004_0425 svagṛhe vā pravāse vā divārātram athāpi vā
14,096.015d@004_0426 śraddhayā brāhmaṇāḥ pūjyā madbhaktā ye ca pāṇḍava
14,096.015d@004_0427 nāsti viprasamaṃ daivaṃ nāsti viprasamo guruḥ
14,096.015d@004_0428 nāsti viprāt paro bandhur nāsti viprāt paro nidhiḥ
14,096.015d@004_0429 nāsti viprāt paraṃ tīrthaṃ na puṇyaṃ brāhmaṇāt param
14,096.015d@004_0430 na pavitraṃ paraṃ viprān na dvijāt pāvanaṃ param
14,096.015d@004_0431 nāsti viprāt paro dharmo nāsti viprāt parā gatiḥ
14,096.015d@004_0432 pāpakarmasamākṣiptaṃ patantaṃ narake naram
14,096.015d@004_0433 trāyate dānam apy ekaṃ pātrabhūte kṛtaṃ dvije
14,096.015d@004_0434 bālāhitāgnayo ye ca śāntāḥ śūdrānnavarjitāḥ
14,096.015d@004_0435 mām arcayanti madbhaktās tebhyo dattam ihākṣayam
14,096.015d@004_0436 pradānaiḥ pūjito vipro vandito vāpi saṃstutaḥ
14,096.015d@004_0437 saṃbhāṣito vā dṛṣṭo vā madbhakto divam unnayet
14,096.015d@004_0438 ye paṭhanti namasyanti dhyāyanti puruṣottamam
14,096.015d@004_0439 tān spṛṣṭvā vātha vā dṛṣṭvā naraḥ pāpaiḥ pramucyate
14,096.015d@004_0440 madbhaktā madgataprāṇā madgatā matparāyaṇāḥ
14,096.015d@004_0441 bījayoniviśuddhā ye śrotriyāḥ saṃyatendriyāḥ
14,096.015d@004_0442 śūdrānnaviratā nityaṃ te punantīha darśanāt
14,096.015d@004_0443 svayaṃ nītvā viśeṣeṇa dānaṃ teṣāṃ gṛheṣv atha
14,096.015d@004_0444 nivāpayet tu yad bhaktyā tad dānaṃ koṭisaṃmitam
14,096.015d@004_0445 jāgrataḥ svapato vāpi pravāseṣu gṛheṣv atha
14,096.015d@004_0446 hṛdaye na praṇaśyāmi yasya viprasya bhāvataḥ
14,096.015d@004_0447 saṃpūjito vā dṛṣṭo vā spṛṣṭo vāpi dvijottamaḥ
14,096.015d@004_0448 saṃbhāṣito vā rājendra punāty eva naraṃ sadā
14,096.015d@004_0449 evaṃ sarvāsv avasthāsu sarvadānāni pāṇḍava
14,096.015d@004_0450 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_0450 madbhaktebhyaḥ pradattāni svargamārgapradāni vai
14,096.015d@004_0451 śrutvaiva sāttvikaṃ dānaṃ rājasaṃ tāmasaṃ tathā
14,096.015d@004_0452 pṛthak pṛthak tv eva gatiṃ phalaṃ cāpi pṛthak pṛthak
14,096.015d@004_0453 avitṛptaḥ prahṛṣṭātmā puṇyaṃ dharmāmṛtaṃ punaḥ
14,096.015d@004_0454 yudhiṣṭhiro dharmarataḥ keśavaṃ punar abravīt
14,096.015d@004_0455 bījayoniviśuddhānāṃ lakṣaṇāni vadasva me
14,096.015d@004_0456 bījadoṣeṇa lokeśa jāyante ca kathaṃ narāḥ
14,096.015d@004_0457 ācāradoṣaṃ deveśa vaktum arhasy aśeṣataḥ
14,096.015d@004_0458 brāhmaṇānāṃ viśeṣaṃ ca guṇadoṣau ca keśava
14,096.015d@004_0459 cāturvarṇasya kṛtsnasya vartamānāḥ pratigrahe
14,096.015d@004_0460 kena viprā viśeṣeṇa tarante tārayanti ca
14,096.015d@004_0461 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_0461 etān kathaya deveśa tvadbhaktasya namo 'stu te
14,096.015d@004_0462 śṛṇu rājan yathāvṛttaṃ bījayoniśubhāśubham
14,096.015d@004_0463 yena tiṣṭhati loko 'yaṃ vinaśyati ca pāṇḍava
14,096.015d@004_0464 aviplutabrahmacaryo yas tu vipro yathāvidhi
14,096.015d@004_0465 subījaṃ nāma vijñeyaṃ tasya bījaṃ śubhaṃ bhavet
14,096.015d@004_0466 kanyā cākṣatayoniḥ syāt kulīnā pitṛmātṛtaḥ
14,096.015d@004_0467 brāhmādiṣu vivāheṣu pariṇītā yathāvidhi
14,096.015d@004_0468 sā praśastā varārohā tasyā yoniḥ praśasyate
14,096.015d@004_0469 manasā karmaṇā vācā yā bhavet svairacāriṇī
14,096.015d@004_0470 sā kulaghnīti vijñeyā tasyāṃ jātaḥ śvapācakaḥ
14,096.015d@004_0471 daive pitrye tathā dāne bhojane sahabhāṣaṇe
14,096.015d@004_0472 śayane sahasaṃbandhe na yogyā duṣṭayonijāḥ
14,096.015d@004_0473 na tasmād duṣṭayonyāṃ tu garbham utpādayed budhaḥ
14,096.015d@004_0474 mohena kurute yas tu kulaṃ hanti tripūruṣam
14,096.015d@004_0475 kānīnaś ca sahoḍhaś ca tathobhau kuṇḍagolakau
14,096.015d@004_0476 ārūḍhapatitāj jātaḥ patitasyāpi yaḥ sutaḥ
14,096.015d@004_0477 ṣaḍ ete viśvacaṇḍālā nikṛṣṭāḥ śvapacād api
14,096.015d@004_0478 yo yatra tatra vā retaḥ siktvā śūdrāsu vā caret
14,096.015d@004_0479 kāmacārī sa pāpātmā bījaṃ tasyāśubhaṃ bhavet
14,096.015d@004_0480 aśubhaṃ tad bhaved bījaṃ śuddhāṃ yoniṃ na cārhati
14,096.015d@004_0481 dūṣayaty api tāṃ yoniṃ śunā līḍhaṃ havir yathā
14,096.015d@004_0482 śūdrayonau pated bījaṃ hāhāśabdaṃ dvijanmanaḥ
14,096.015d@004_0483 kuryāt purīṣagarteṣu patito 'smīti duḥkhitaḥ
14,096.015d@004_0484 mām adhaḥ pātayaty eṣa pāpātmā kāmamohitaḥ
14,096.015d@004_0485 adhogatiṃ vrajet kṣipram iti śaptvā patet tu tat
14,096.015d@004_0486 ātmā hi śuklam uddiṣṭaṃ daivataṃ paramaṃ mahat
14,096.015d@004_0487 tasmāt sarvaprayatnena nirundhyāc chuklam ātmanaḥ
14,096.015d@004_0488 āyus tejo balaṃ vīryaṃ prajñā śrīś ca mahad yaśaḥ
14,096.015d@004_0489 puṇyaṃ ca matpriyatvaṃ ca labhate brahmacaryayā
14,096.015d@004_0490 aviplutabrahmacaryair gṛhasthāśramam āśritaiḥ
14,096.015d@004_0491 pañcayajñaparair dharmaḥ sthāpyate pṛthivītale
14,096.015d@004_0492 sāyaṃ prātas tu ye saṃdhyāṃ samyaṅ nityam upāsate
14,096.015d@004_0493 nāvaṃ vedamayīṃ kṛtvā tarante tārayanti ca
14,096.015d@004_0494 yo japet pāvanīṃ devīṃ gāyatrīṃ vedamātaram
14,096.015d@004_0495 na sīdet pratigṛhṇānaḥ pṛthivīṃ ca sasāgarām
14,096.015d@004_0496 ye cāsya duḥsthitāḥ ke cid grahāḥ sūryādayo divi
14,096.015d@004_0497 te cāsya saumyā jāyante śivāḥ śubhakarās tathā
14,096.015d@004_0498 yatra yatra sthitāś caiva dāruṇāḥ piśitāśanāḥ
14,096.015d@004_0499 ghorarūpā mahākāyā dharṣayanti na taṃ dvijam
14,096.015d@004_0500 punantīha pṛthivyāṃ ca cīrṇavedavratā narāḥ
14,096.015d@004_0501 caturṇām api vedānāṃ sā ca rājan garīyasī
14,096.015d@004_0502 acīrṇavratavedā ye vikarmapatham āśritāḥ
14,096.015d@004_0503 brāhmaṇā nāmamātreṇa te 'pi pūjyā yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_0504 kiṃ punar yas tu saṃdhye dve nityam evopatiṣṭhati
14,096.015d@004_0505 śīlam adhyayanaṃ dānaṃ śaucaṃ mārdavam ārjavam
14,096.015d@004_0506 tasmād vedād viśiṣṭāni manur āha prajāpatiḥ
14,096.015d@004_0507 bhūr bhuvaḥ svar iti brahma yo vedaparamaṃ dvijaḥ
14,096.015d@004_0508 svadāranirato dāntaḥ sa vidvān sa ca bhūsuraḥ
14,096.015d@004_0509 saṃdhyām upāsate viprā nityam eva dvijottamāḥ
14,096.015d@004_0510 te yānti naraśārdūla brahmalokaṃ na saṃśayaḥ
14,096.015d@004_0511 sāvitrīmātrasāro 'pi varo vipraḥ suyantritaḥ
14,096.015d@004_0512 nāyantritaś caturvedī sarvāśī sarvavikrayī
14,096.015d@004_0513 sāvitrīṃ caiva vedāṃś ca tulayātolayan purā
14,096.015d@004_0514 sadevarṣigaṇāś caiva sarve brahmapuraḥsarāḥ
14,096.015d@004_0515 caturṇām api vedānāṃ sā hi rājan garīyasī
14,096.015d@004_0516 yathā vikasite puṣpe madhu gṛhṇati ṣaṭpadāḥ
14,096.015d@004_0517 samutsṛjya rasaṃ sarvaṃ nirarthakam asāravat
14,096.015d@004_0518 evaṃ gṛhītā sāvitrī sarvavede ca pāṇḍava
14,096.015d@004_0519 tasmāt tu sarvavedānāṃ sāvitrī prāṇa ucyate
14,096.015d@004_0520 nirjīvā hītare vedā vinā sāvitriyā nṛpa
14,096.015d@004_0521 nāyantritaś caturvedī śīlabhraṣṭaḥ sa kutsitaḥ
14,096.015d@004_0522 śīlavṛttasamāyuktaḥ sāvitrīpāṭhako varaḥ
14,096.015d@004_0523 sahasraparamāṃ devīṃ śatamadhyāṃ daśāvarām
14,096.015d@004_0524 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_0524 sāvitrīṃ japa kaunteya sarvapāpapraṇāśinīm
14,096.015d@004_0525 trailokyanātha he kṛṣṇa sarvabhūtātmako hy asi
14,096.015d@004_0526 nānāyogapara śreṣṭha tuṣyase kena karmaṇā
14,096.015d@004_0526 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_0527 yadi bhārasahasraṃ tu guggulvādi pradhūpayet
14,096.015d@004_0528 karoti cen namaskāram upahāraṃ ca kārayet
14,096.015d@004_0529 stauti yaḥ stutibhir māṃ ca ṛgyajuḥsāmabhiḥ sadā
14,096.015d@004_0530 na toṣayati ced viprān nāhaṃ tuṣyāmi bhārata
14,096.015d@004_0531 brāhmaṇe pūjite nityaṃ pūjito 'smi na saṃśayaḥ
14,096.015d@004_0532 ākruṣṭe cāham ākruṣṭo bhavāmi bharatarṣabha
14,096.015d@004_0533 parā mayi gatis teṣāṃ pūjayanti ca māṃ hi te
14,096.015d@004_0534 yad ahaṃ dvijarūpeṇa vasāmi vasudhātale
14,096.015d@004_0535 yas tān pūjayati prājño madgatenāntarātmanā
14,096.015d@004_0536 tam ahaṃ svena rūpeṇa paśyāmi narapuṃgava
14,096.015d@004_0537 kubjāḥ kāṇā vāmanāś ca daridrā vyādhitās tathā
14,096.015d@004_0538 nāvamānyā dvijāḥ prājñair mama rūpā hi te dvijāḥ
14,096.015d@004_0539 ye ke cit sāgarāntāyāṃ pṛthivyāṃ dvijasattamāḥ
14,096.015d@004_0540 mama rūpaṃ hi teṣv evam arciteṣv arcito 'smy aham
14,096.015d@004_0541 bahavas tu na jānanti narā jñānabahiṣkṛtāḥ
14,096.015d@004_0542 yathāhaṃ dvijarūpeṇa vasāmi vasudhātale
14,096.015d@004_0543 avamanyanti ye viprān svadharmāt pātayanti te
14,096.015d@004_0544 preṣaṇaiḥ preṣayante ca śuśrūṣāṃ kārayanti ca
14,096.015d@004_0545 mṛtāś cātra paratremān yamadūtā mahābalāḥ
14,096.015d@004_0546 nikṛntanti yathākāmaṃ sūtramārgeṇa śilpinaḥ
14,096.015d@004_0547 ākrośaparivādābhyāṃ ye ramante dvijātiṣu
14,096.015d@004_0548 tān mṛtān yamalokasthān nipātya pṛthivītale
14,096.015d@004_0549 ākramyorasi pādena krūraḥ saṃraktalocanaḥ
14,096.015d@004_0550 agnivarṇais tu saṃdaṃśair yamo jihvāṃ samuddharet
14,096.015d@004_0551 ye ca viprān nirīkṣante pāpāḥ pāpena cakṣuṣā
14,096.015d@004_0552 abrahmaṇyāḥ śruter bāhyā nityaṃ brahmadviṣo narāḥ
14,096.015d@004_0553 teṣāṃ ghorā mahākāyā vakratuṇḍā mahābalāḥ
14,096.015d@004_0554 uddharanti muhūrtena khagāś cakṣur yamājñayā
14,096.015d@004_0555 yaḥ prahāraṃ dvijendrāya dadyāt kuryāc ca śoṇitam
14,096.015d@004_0556 asthibhaṅgaṃ ca yaḥ kuryāt prāṇair vā viprayojayet
14,096.015d@004_0557 so 'nupūrvyeṇa yātīmān narakān ekaviṃśatim
14,096.015d@004_0558 śūlam āropito gatvā jvalane paripacyate
14,096.015d@004_0559 bahuvarṣasahasrāṇi pacyamānas tv avākśirāḥ
14,096.015d@004_0560 nāvamucyeta durmedhā na tasya kṣīyate gatiḥ
14,096.015d@004_0561 brāhmaṇāyāvicāryaivaṃ vrajan vai vadhakāṅkṣayā
14,096.015d@004_0562 śatavarṣasahasrāṇi tāmisre paripacyate
14,096.015d@004_0563 utpādya śoṇitaṃ gātrāt saṃrambhān matipūrvakam
14,096.015d@004_0564 sa paryāyeṇa yātīmān narakān ekaviṃśatim
14,096.015d@004_0565 tasmān nākuśalaṃ brūyān na śuṣkāṃ giram īrayet
14,096.015d@004_0566 na brūyāt paruṣāṃ vāṇīṃ na caivaitān atikramet
14,096.015d@004_0567 ye viprāñ śraddhayā vācā pūjayanti narottamāḥ
14,096.015d@004_0568 arcitaś ca tataś caiva tair bhavāmi na saṃśayaḥ
14,096.015d@004_0569 tarjayanti ca ye viprān krośayanti ca bhārata
14,096.015d@004_0570 ākruṣṭas tarjitaś cāhaṃ tair bhavāmi na saṃśayaḥ
14,096.015d@004_0571 yaś candanaiś cāgarudhūpadīpair
14,096.015d@004_0572 abhyarcayet kāṣṭhamayīṃ mamārcām
14,096.015d@004_0573 tenārcito naiva bhavāmi samyag
14,096.015d@004_0574 viprārcanād asmi samarcito 'ham
14,096.015d@004_0575 vipraprasādād dharaṇīdharo 'haṃ
14,096.015d@004_0576 vipraprasādād asurāñ jayāmi
14,096.015d@004_0577 vipraprasādāc ca sadakṣiṇo 'haṃ
14,096.015d@004_0578 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_0578 vipraprasādād ajito 'ham asmi
14,096.015d@004_0579 devadeveśa daityaghna paraṃ kautūhalaṃ hi me
14,096.015d@004_0580 etat kathaya sarvajña tvadbhaktasya ca keśava
14,096.015d@004_0581 mānuṣasya ca lokasya dharmalokasya cāntaram
14,096.015d@004_0582 kīdṛśaṃ kiṃpramāṇaṃ vā kim adhiṣṭhānam eva ca
14,096.015d@004_0583 taranti mānuṣā deva kenopāyena mādhava
14,096.015d@004_0584 tvagasthimāṃsanirmukte pañcabhūtavivarjite
14,096.015d@004_0585 kathayasva mahādeva sukhaduḥkham aśeṣataḥ
14,096.015d@004_0586 jīvasya karmalokeṣu karmabhis tu śubhāśubhaiḥ
14,096.015d@004_0587 anubaddhasya taiḥ pāśair nīyamānasya dāruṇaiḥ
14,096.015d@004_0588 mṛtyudūtair durādharṣair ghorair ghoraparākramaiḥ
14,096.015d@004_0589 vadhyasyākṣipyamāṇasya vidrutasya yamājñayā
14,096.015d@004_0590 puṇyapāpakṛtaṃ tiṣṭhet sukhaduḥkham aśeṣataḥ
14,096.015d@004_0591 yamadūtair durādharṣair nīyate vā kathaṃ punaḥ
14,096.015d@004_0592 kiṃ vā tatra gatā deva karma kurvanti mānavāḥ
14,096.015d@004_0593 kathaṃ dharmaparā yānti devatādvijapūjakāḥ
14,096.015d@004_0594 kathaṃ vā pāpakarmāṇo yānti pretapuraṃ narāḥ
14,096.015d@004_0595 kiṃ rūpaṃ kiṃ pramāṇaṃ vā varṇaḥ ko vāsya keśava
14,096.015d@004_0596 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_0596 jīvasya gacchato nityaṃ yamalokaṃ bravīhi me
14,096.015d@004_0597 śṛṇu rājan yathāvṛttaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
14,096.015d@004_0598 tat te 'haṃ kathayiṣyāmi madbhaktasya nareśvara
14,096.015d@004_0599 ṣaḍaśītisahasrāṇi yojanānāṃ yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_0600 mānuṣyasya ca lokasya yamalokasya cāntaram
14,096.015d@004_0601 na tatra vṛkṣacchāyā vā na taṭākaṃ saro 'pi vā
14,096.015d@004_0602 na vāpyo dīrghikā vāpi na kūpo vā yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_0603 na maṇṭapaṃ sabhā vāpi na prapā na niketanam
14,096.015d@004_0604 na parvato nadī vāpi na bhūmer vivaraṃ kva cit
14,096.015d@004_0605 na grāmo vāśramo vāpi nodyānaṃ vā vanāni ca
14,096.015d@004_0606 na kiṃ cid āśrayasthānaṃ pathi tasmin yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_0607 jantor hi prāptakālasya vedanārtasya vai bhṛśam
14,096.015d@004_0608 karaṇais tyaktadehasya prāṇaiḥ kaṇṭhagataiḥ punaḥ
14,096.015d@004_0609 śarīrāc cālyate jīvo hy avaśo mātariśvanā
14,096.015d@004_0610 nirgato vāyubhūtas tu ṣaṭkośāt tu kalevarāt
14,096.015d@004_0611 śarīram anyat tadrūpaṃ tadvarṇaṃ tatpramāṇakam
14,096.015d@004_0612 adṛśyaṃ tat praviṣṭas tu so 'py adṛṣṭena kena cit
14,096.015d@004_0613 so 'ntarātmā dehavatām aṣṭāṅgo yas tu saṃcaret
14,096.015d@004_0614 chedanād bhedanād dāhāt tāḍanād vā na naśyati
14,096.015d@004_0615 nānārūpadharair ghoraiḥ pracaṇḍaiś caṇḍasādhanaiḥ
14,096.015d@004_0616 nīyamāno durādharṣair yamadūtair yamājñayā
14,096.015d@004_0617 putradāramayaiḥ pāśaiḥ saṃniruddho 'vaśo balāt
14,096.015d@004_0618 svakarmabhiś cānugataḥ kṛtaiḥ sukṛtaduṣkṛtaiḥ
14,096.015d@004_0619 ākrandamānaḥ karuṇaṃ bandhubhir duḥkhapīḍitaiḥ
14,096.015d@004_0620 tyaktvā bandhujanaṃ sarvaṃ nirapekṣas tu gacchati
14,096.015d@004_0621 mātṛbhiḥ pitṛbhiś cāpi bhrātṛbhir mātulais tathā
14,096.015d@004_0622 dāraiḥ putrair vayasyaiś ca rudadbhis tyajyate punaḥ
14,096.015d@004_0623 adṛśyamānas tair dīnair aśrupūrṇamukhekṣaṇaiḥ
14,096.015d@004_0624 svaśarīraṃ parityajya vāyubhūtas tu gacchati
14,096.015d@004_0625 andhakāram apāraṃ taṃ mahāghoraṃ tamovṛtam
14,096.015d@004_0626 duḥkhāntaṃ duṣpratāraṃ ca durgamaṃ pāpakarmaṇām
14,096.015d@004_0627 duḥsahāyaṃ durantaṃ ca durnirīkṣaṃ durāsadam
14,096.015d@004_0628 durāpam atiduḥkhaṃ ca pāpiṣṭhānāṃ narottama
14,096.015d@004_0629 ṛṣibhiḥ kathyamānaṃ tat pāraṃparyeṇa pārthiva
14,096.015d@004_0630 trāsaṃ janayati prāyaḥ śrūyamāṇaṃ kathāsv api
14,096.015d@004_0631 avaśyaṃ caiva gantavyaṃ tadadhvānaṃ yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_0632 prāptakālena saṃtyajya bandhūn bhogān dhanāni ca
14,096.015d@004_0633 jarāyujair aṇḍajaiś ca svedajair udbhijjais tathā
14,096.015d@004_0634 jaṅgamaiḥ sthirajaiś caiva gantavyaṃ yamasādanam
14,096.015d@004_0635 devāsurair manuṣyādyair vaivasvatavaśānugaiḥ
14,096.015d@004_0636 strīpuṃnapuṃsakaiś cāpi pṛthivyāṃ jīvasaṃjñitaiḥ
14,096.015d@004_0637 madhyamair yuvabhir vāpi bālair vṛddhais tathaiva ca
14,096.015d@004_0638 jātamātraiś ca garbhasthair gantavyaḥ sa mahāpathaḥ
14,096.015d@004_0639 pūrvāhṇe vāparāhṇe vā saṃdhyākāle 'tha vā punaḥ
14,096.015d@004_0640 pradoṣe vārdharātre vā pratyūṣe vāpy upasthite
14,096.015d@004_0641 pravāsasthair vanasthair vā parvatasthair jalasthitaiḥ
14,096.015d@004_0642 kṣetrasthair vā nabhaḥsthair vā gṛhamadhyagatair api
14,096.015d@004_0643 bhuñjadbhir vā pibadbhir vā khādadbhir vā narottama
14,096.015d@004_0644 āsīnair vā sthitair vāpi śayanīyagatair api
14,096.015d@004_0645 jāgradbhir vā prasuptair vā gantavyas tu mahāpathaḥ
14,096.015d@004_0646 mṛtyudūtair durādharṣaiḥ pracaṇḍaiś caṇḍaśāsanaiḥ
14,096.015d@004_0647 ākṣipyamāṇā hy avaśāḥ prayānti yamasādanam
14,096.015d@004_0648 kva cid bhītaiḥ kva cit trastaiḥ praskhaladbhiḥ kva cit kva cit
14,096.015d@004_0649 krandadbhir vedanārtais tu gantavyaṃ yamasādanam
14,096.015d@004_0650 nirbhartsyamānair udvignair vidhūtair bhayavihvalaiḥ
14,096.015d@004_0651 tudyamānaśarīraiś ca gantavyaṃ tarjanaiḥ sadā
14,096.015d@004_0652 kaṇṭakākīrṇamārgeṇa taptavālukapāṃsunā
14,096.015d@004_0653 dahyamānais tu gantavyaṃ narair dānavivarjitaiḥ
14,096.015d@004_0654 kāṣṭhopalaśilāghātair daṇḍolmukakaśāṅkuśaiḥ
14,096.015d@004_0655 hanyamānair yamapuraṃ gantavyaṃ dharmavarjitaiḥ
14,096.015d@004_0656 medaḥśoṇitapūyārdrair vaktragātraiś ca savraṇaiḥ
14,096.015d@004_0657 dagdhakṣatajakīrṇaiś ca gantavyaṃ jīvaghātakaiḥ
14,096.015d@004_0658 krandadbhiś ca rudadbhiś ca krośadbhiś cāpi visvanam
14,096.015d@004_0659 vedanārtaiś ca kūjadbhir vikrośadbhiś ca visvaram
14,096.015d@004_0660 vedanārtaiḥ patadbhiś ca gantavyaṃ jīvaghātakaiḥ
14,096.015d@004_0661 bhagnapādoruhastāṅgair bhagnadantaśirodharaiḥ
14,096.015d@004_0662 chinnakaṇṭhoṣṭhanāsaiś ca gantavyaṃ jīvaghātakaiḥ
14,096.015d@004_0663 śaktibhir bhiṇḍipālaiś ca śaṅkutomarasāyakaiḥ
14,096.015d@004_0664 tudyamānais tu śūlāgrair gantavyaṃ jīvaghātakaiḥ
14,096.015d@004_0665 śvabhir vyāghrair vṛkaiḥ kākair bhakṣyamāṇāḥ samantataḥ
14,096.015d@004_0666 tudyamānāś ca gacchanti rākṣasair māṃsakhādibhiḥ
14,096.015d@004_0667 mahiṣaiś ca mṛgaiś cāpi sūkaraiḥ pṛṣatais tathā
14,096.015d@004_0668 bhakṣyamāṇais tadadhvānaṃ gantavyaṃ māṃsakhādibhiḥ
14,096.015d@004_0669 sūcīsutīkṣṇatuṇḍābhir makṣikābhiḥ samantataḥ
14,096.015d@004_0670 tudyamānais tu gantavyaṃ pāpiṣṭhair bālaghātakaiḥ
14,096.015d@004_0671 visrabdhaṃ svāminaṃ mitraṃ striyaṃ vā ghnanti ye narāḥ
14,096.015d@004_0672 śastrair nirbhidyamānais tair gantavyaṃ yamasādanam
14,096.015d@004_0673 ghātayanti ca ye jīvān duḥkham āpādayanti ca
14,096.015d@004_0674 rākṣasaiś ca śvabhiś caiva bhakṣyamāṇā vrajanti te
14,096.015d@004_0675 ye haranti ca vastrāṇi śayyāḥ prāvaraṇāni ca
14,096.015d@004_0676 te yānti vidrutā nagnāḥ piśācā iva tatpatham
14,096.015d@004_0677 gāś ca dhānyaṃ hiraṇyaṃ ca balāt kṣetragṛhaṃ tathā
14,096.015d@004_0678 ye haranti durātmānaḥ parasvaṃ pāpakāriṇaḥ
14,096.015d@004_0679 pāṣāṇair ulmukair daṇḍaiḥ kāṣṭhaghātaiś ca jharjharaiḥ
14,096.015d@004_0680 hanyamānaiḥ kṣatākīrṇair gantavyaṃ tair yamālayam
14,096.015d@004_0681 brahmasvaṃ ye harantīha narā narakanirbhayāḥ
14,096.015d@004_0682 ākrośantīha vā nityaṃ praharanti ca ye dvijān
14,096.015d@004_0683 śuṣkakaṇṭhā nibaddhās te chinnajihvākṣināsikāḥ
14,096.015d@004_0684 pūyaśoṇitadurgandhā bhakṣyante kākajambukaiḥ
14,096.015d@004_0685 caṇḍālair bhīṣaṇaiś caṇḍais tudyamānāḥ samantataḥ
14,096.015d@004_0686 krośantaḥ karuṇaṃ ghoraṃ gacchanti yamasādanam
14,096.015d@004_0687 tatra cāpi gatāḥ pāpā viṣṭhākūpeṣv anekaśaḥ
14,096.015d@004_0688 jīvanto varṣakoṭīs tu kliśyante vedanārditāḥ
14,096.015d@004_0689 tataś ca muktāḥ kālena loke cāsmin narādhamāḥ
14,096.015d@004_0690 viṣṭhākrimitvaṃ gacchanti janmakoṭiśataṃ nṛpa
14,096.015d@004_0691 vidyamānadhanair yas tu lobhaḍambhānṛtānvitaiḥ
14,096.015d@004_0692 śrotriyebhyo na dattāni dānāni kurupuṃgava
14,096.015d@004_0693 grīvāpāśanibaddhās te hanyamānāś ca rākṣasaiḥ
14,096.015d@004_0694 kṣutpipāsāśramārtās tu yānti pretapuraṃ narāḥ
14,096.015d@004_0695 adattadānā gacchanti śuṣkakaṇṭhāsyatālukāḥ
14,096.015d@004_0696 annaṃ pānīyasahitaṃ prārthayantaḥ punaḥ punaḥ
14,096.015d@004_0697 svāmin bubhukṣātṛṣṇārtā gantuṃ naivādya śaknumaḥ
14,096.015d@004_0698 mamānnaṃ dīyatāṃ svāmin pānīyaṃ dīyatāṃ mama
14,096.015d@004_0699 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_0699 iti bruvantas tair dūtair yāpayanti yamālayam
14,096.015d@004_0700 tac chrutvā vacanaṃ viṣṇoḥ papāta bhuvi pāṇḍavaḥ
14,096.015d@004_0701 niḥsaṃjño 'pi bhayatrasto mūrchayā samabhiplutaḥ
14,096.015d@004_0702 tato labdhvā śanaiḥ saṃjñāṃ samāśvasto 'cyutena saḥ
14,096.015d@004_0703 netre prakṣālya toyena bhūyaḥ keśavam abravīt
14,096.015d@004_0704 bhīto 'smy ahaṃ mahādeva śrutvā mārgasya vistaram
14,096.015d@004_0705 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_0705 kenopāyena tanmārgaṃ taranti puruṣāḥ sukham
14,096.015d@004_0706 iha ye dhārmikā loke jīvaghātavivarjitāḥ
14,096.015d@004_0707 guruśuśrūṣaṇe yuktā devabrāhmaṇapūjakāḥ
14,096.015d@004_0708 asmān mānuṣyakāl lokāt sabhāryāḥ sahabāndhavāḥ
14,096.015d@004_0709 yam adhvānaṃ tu gacchanti yathāvat taṃ nibodha me
14,096.015d@004_0710 brāhmaṇebhyaḥ pradānāni nānārūpāṇi pārthiva
14,096.015d@004_0711 ye prayacchanti vidvadbhyas te sukhaṃ yānti tatpatham
14,096.015d@004_0712 annaṃ ye ca prayacchanti brāhmaṇebhyaḥ susaṃskṛtam
14,096.015d@004_0713 śrotriyebhyo viśeṣeṇa prītyā paramayā yutāḥ
14,096.015d@004_0714 te vimānair mahātmāno yānti citrair yamālayam
14,096.015d@004_0715 sevyamānā varastrībhir apsarobhir mahāpatham
14,096.015d@004_0716 ye ca nityaṃ prabhāṣante satyaṃ niṣkalmaṣaṃ vacaḥ
14,096.015d@004_0717 te 'pi yānty amalābhrābhair vimānais taṃ yamālayam
14,096.015d@004_0718 kapilādyāni puṇyāni gopradānāni ye narāḥ
14,096.015d@004_0719 brāhmaṇebhyaḥ prayacchanti śrotriyebhyo viśeṣataḥ
14,096.015d@004_0720 te yānty amalavarṇābhair vimānair vṛṣayojitaiḥ
14,096.015d@004_0721 vaivasvatapuraṃ prāpya apsarobhir niṣevitāḥ
14,096.015d@004_0722 upānahau ca chattraṃ ca śayanāny āsanāni ca
14,096.015d@004_0723 viprebhyo ye prayacchanti vastrāṇy ābharaṇāni ca
14,096.015d@004_0724 te yānty aśvair vṛṣair vāpi kuñjarair apy alaṃkṛtāḥ
14,096.015d@004_0725 dharmarājapuraṃ ramyaṃ sauvarṇacchattraśobhitāḥ
14,096.015d@004_0726 ye ca bhakṣyāṇi dāsyanti bhojyaṃ peyaṃ tathaiva ca
14,096.015d@004_0727 snigdhānnāny api viprebhyaḥ śraddhayā parayā yutāḥ
14,096.015d@004_0728 te yānti kāñcanair yānaiḥ sukhaṃ vaivasvatālayam
14,096.015d@004_0729 varastrībhir yathākāmaṃ sevyamānāḥ sahasraśaḥ
14,096.015d@004_0730 ye ca kṣīraṃ prayacchanti ghṛtaṃ dadhi guḍaṃ madhu
14,096.015d@004_0731 brāhmaṇebhyaḥ prayatnena śraddadhānāḥ susaṃskṛtāḥ
14,096.015d@004_0732 cakravākaprayuktais tu yānai rukmamayaiḥ śubhaiḥ
14,096.015d@004_0733 yānti gandharvavāditraiḥ sevyamānā yamālayam
14,096.015d@004_0734 ye phalāni prayacchanti puṣpāṇi surabhīṇi ca
14,096.015d@004_0735 haṃsayuktair vimānais tu yānti dharmapuraṃ narāḥ
14,096.015d@004_0736 ye prayacchanti viprebhyo vicitrānnaṃ ghṛtāplutam
14,096.015d@004_0737 te vrajanty amalābhrābhair vimānair vāyuvegibhiḥ
14,096.015d@004_0738 puraṃ tat pretanāthasya nānājanasamākulam
14,096.015d@004_0739 pānīyaṃ ye prayacchanti sarvabhūtaprajīvanam
14,096.015d@004_0740 te sutṛptāḥ sukhaṃ yānti vimānair haṃsacoditaiḥ
14,096.015d@004_0741 ye tilāṃs tiladhenuṃ vā ghṛtadhenum athāpi vā
14,096.015d@004_0742 śrotriyebhyaḥ prayacchanti saumyabhāvasamanvitāḥ
14,096.015d@004_0743 somamaṇḍalasaṃkāśair yānais te yānti nirmalaiḥ
14,096.015d@004_0744 gīyamānais tu gandharvair vaivasvatapuraṃ nṛpa
14,096.015d@004_0745 yeṣāṃ vāpyaś ca kūpāś ca taṭākāni sarāṃsi ca
14,096.015d@004_0746 dīrghikāḥ puṣkariṇyaś ca sajalāś ca jalāśayāḥ
14,096.015d@004_0747 yānais te yānti candrābhair divyaghaṇṭānināditaiḥ
14,096.015d@004_0748 cāmarais tālavṛntaiś ca vījyamānā mahāprabhāḥ
14,096.015d@004_0749 nityatṛptā mahātmāno gacchanti yamasādanam
14,096.015d@004_0750 yeṣāṃ devagṛhāṇīha citrāṇy āyatanāni ca
14,096.015d@004_0751 manoharāṇi kāntāni darśanīyāni bhānti ca
14,096.015d@004_0752 te vrajanty amalābhrābhair vimānair vāyuvegibhiḥ
14,096.015d@004_0753 puraṃ tat pretanāthasya nānājanasamākulam
14,096.015d@004_0754 vaivasvataṃ ca paśyanti sukhacittaṃ sukhasthitam
14,096.015d@004_0755 yamena pūjitā yānti devasālokyatāṃ tataḥ
14,096.015d@004_0756 devān uddiśya lokeṣu prapāsu karakoddhṛtam
14,096.015d@004_0757 śītalaṃ salilaṃ ramyaṃ tṛṣitebhyo diśanti ye
14,096.015d@004_0758 te tu tṛptiṃ parāṃ prāpya sukhaṃ yānti mahāpatham
14,096.015d@004_0759 kāṣṭhapādukadā yānti tadadhvānaṃ sukhaṃ narāḥ
14,096.015d@004_0760 sauvarṇamaṇipīṭheṣu pādau kṛtvā rathottame
14,096.015d@004_0761 ārāmān vṛkṣaṣaṇḍāṃś ca ropayanti ca ye narāḥ
14,096.015d@004_0762 saṃvardhayanti cāvyagrāḥ phalapuṣpopaśobhitān
14,096.015d@004_0763 vṛkṣacchāyāsu ramyāsu śītalāsu svalaṃkṛtāḥ
14,096.015d@004_0764 yānti te vāhanair divyaiḥ pūjyamānā muhur muhuḥ
14,096.015d@004_0765 sevyamānāḥ surūpābhir uttamābhiḥ prayatnataḥ
14,096.015d@004_0766 strībhiḥ kanakavarṇābhir yathākāmaṃ yathāsukham
14,096.015d@004_0767 aśvayānaṃ tu goyānaṃ hastiyānam athāpi vā
14,096.015d@004_0768 ye prayacchanti viprebhyo vimānaiḥ kanakopamaiḥ
14,096.015d@004_0769 suvarṇaṃ rajataṃ vāpi vidrumaṃ mauktikaṃ tathā
14,096.015d@004_0770 ye prayacchanti te yānti vimānaiḥ kāñcanojjvalaiḥ
14,096.015d@004_0771 te vrajanti varastrībhiḥ sevyamānā yathāsukham
14,096.015d@004_0772 bhūmidā yānti taṃ lokaṃ sarvakāmaiḥ sutarpitāḥ
14,096.015d@004_0773 uditādityasaṃkāśair vimānair vṛṣayojitaiḥ
14,096.015d@004_0774 kanyāṃ ye ca prayacchanti viprāya śrotriyāya ca
14,096.015d@004_0775 divyakanyāvṛtā yānti vimānais te yamālayam
14,096.015d@004_0776 sugandhān gandhasaṃyogān puṣpāṇi surabhīṇi ca
14,096.015d@004_0777 prayacchanti dvijāgrebhyo bhaktyā paramayā yutāḥ
14,096.015d@004_0778 sugandhāḥ suṣṭhuveṣāś ca suprabhāḥ sragvibhūṣaṇāḥ
14,096.015d@004_0779 yānti dharmapuraṃ yānair vicitrair apy alaṃkṛtāḥ
14,096.015d@004_0780 dīpadā yānti yānaiś ca dyotayanto diśo daśa
14,096.015d@004_0781 ādityasadṛśākārair dīpyamānā ivāgnayaḥ
14,096.015d@004_0782 gṛhāvasathadātāro grahaiḥ kāñcanavedikaiḥ
14,096.015d@004_0783 vrajanti bālasūryābhair dharmarājapuraṃ narāḥ
14,096.015d@004_0784 jalabhājanadātāraḥ kuṇḍikākarakapradāḥ
14,096.015d@004_0785 pūjyamānā varastrībhir yānti tṛptā mahāgajaiḥ
14,096.015d@004_0786 pādābhyaṅgaṃ śirobhyaṅgaṃ pānaṃ pādodakaṃ tathā
14,096.015d@004_0787 ye prayacchanti viprebhyas te yānty aśvair yamālayam
14,096.015d@004_0788 viśrāmayanti ye viprāñ śrāntān adhvani karśitān
14,096.015d@004_0789 cakravākaprayuktena yānti yānena te 'pi ca
14,096.015d@004_0790 svāgatena ca yo viprān pūjayed āsanena ca
14,096.015d@004_0791 sa gacchati tadadhvānaṃ sukhaṃ paramanirvṛtaḥ
14,096.015d@004_0792 namo brahmaṇyadeveti yo māṃ dṛṣṭvābhivādayet
14,096.015d@004_0793 vratavat prayato nityaṃ sa sukhaṃ yāti tatpatham
14,096.015d@004_0794 namaḥ sarvasabhābhyaś cety abhikhyāya dine dine
14,096.015d@004_0795 namaskaroti gobhyo yaḥ sa sukhaṃ yāti tatpatham
14,096.015d@004_0796 namo 'stu priyadattāyety evaṃvādī dine dine
14,096.015d@004_0797 bhūmim ākramate prātaḥ śayanād utthitaś ca yaḥ
14,096.015d@004_0798 sarvakāmaiḥ sa tṛptātmā sarvabhūṣaṇabhūṣitaḥ
14,096.015d@004_0799 yāti yānena divyena sukhaṃ vaivasvatālayam
14,096.015d@004_0800 anantarāśino ye tu ḍambhāhaṃkāravarjitāḥ
14,096.015d@004_0801 te 'pi sārasayuktena yānti yānena vai sukham
14,096.015d@004_0802 ye cāpy ekena bhuktena vartante ḍambhavarjitāḥ
14,096.015d@004_0803 haṃsayuktair vimānais tu sukhaṃ yānti yamālayam
14,096.015d@004_0804 caturthena ca bhuktena vartante ye jitendriyāḥ
14,096.015d@004_0805 yānti te dharmanagaraṃ yānair barhiṇayojitaiḥ
14,096.015d@004_0806 tṛtīyadivaseneha bhuñjate ye jitendriyāḥ
14,096.015d@004_0807 te 'pi hastirathaṃ yānti tatpathaṃ kanakojjvalaiḥ
14,096.015d@004_0808 ṣaṣṭhāhnakāliko yas tu varṣam ekaṃ tu vartate
14,096.015d@004_0809 kāmakrodhavinirmuktaḥ śucir nityaṃ jitendriyaḥ
14,096.015d@004_0810 sa yāti kuñjarasthas tu jayaśabdaravair yutaḥ
14,096.015d@004_0811 pakṣopavāsino yānti yānaiḥ śārdūlayojitaiḥ
14,096.015d@004_0812 dharmarājapuraṃ ramyaṃ divyastrīgaṇasevitam
14,096.015d@004_0813 ye ca māsopavāsaṃ vai kurvate saṃyatendriyāḥ
14,096.015d@004_0814 te 'pi sūryodayaprakhyair yānti yānair yamālayam
14,096.015d@004_0815 agnipraveśaṃ yaś cāpi kurute madgatātmanā
14,096.015d@004_0816 sa yāty agniprakāśena vimānena yamālayam
14,096.015d@004_0817 prāṇāṃs tyajati yo vipro māṃ prapanno hy anāśakaḥ
14,096.015d@004_0818 sa bālārkaprakāśena vrajed yānena tatpatham
14,096.015d@004_0819 praviṣṭo 'ntarjale yas tu prāṇāṃs tyajati mānavaḥ
14,096.015d@004_0820 somamaṇḍalakalpena yāti yānena tatpatham
14,096.015d@004_0821 svaśarīraṃ hi gṛdhrāṇāṃ manmanā yaḥ prayacchati
14,096.015d@004_0822 sa yāti rathamukhyena kāñcanena yamālayam
14,096.015d@004_0823 gokṛte strīkṛte caiva hatā viprakṛte 'pi ca
14,096.015d@004_0824 te yānty amarakanyābhiḥ sevyamānā raviprabhāḥ
14,096.015d@004_0825 ye ca kurvanti madbhaktās tīrthayātrāṃ jitendriyāḥ
14,096.015d@004_0826 te panthānaṃ mahātmāno yānair yānti sunirvṛtāḥ
14,096.015d@004_0827 ye yajanti dvijaśreṣṭhāḥ kratubhir bhūridakṣiṇaiḥ
14,096.015d@004_0828 haṃsasārasasaṃyuktair yānais te yānti tatpatham
14,096.015d@004_0829 parapīḍām akṛtvaiva bhṛtyān bibhrati ye narāḥ
14,096.015d@004_0830 tatpathaṃ te sukhaṃ yānti vimānaiḥ kāñcanojjvalaiḥ
14,096.015d@004_0831 ye samāḥ sarvabhūteṣu jīvānām abhayapradāḥ
14,096.015d@004_0832 krodhalobhavinirmuktā nigṛhītendriyās tathā
14,096.015d@004_0833 pūrṇacandrapratīkāśair vimānais te mahāprabhāḥ
14,096.015d@004_0834 yānti vaivasvatapuraṃ devagandharvasevitāḥ
14,096.015d@004_0835 ye mām ekāntabhāvena devaṃ tryambakam eva ca
14,096.015d@004_0836 pūjayanti namasyanti stuvanti ca dine dine
14,096.015d@004_0837 dharmarājapuraṃ yānti yānais te 'rkasamaprabhaiḥ
14,096.015d@004_0838 pūjitās tatra dharmeṇa svayaṃ mālyādibhiḥ śubhaiḥ
14,096.015d@004_0839 yānty eva mama lokaṃ vā rudralokam athāpi vā
14,096.015d@004_0839 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_0840 śrutvā yamapurādhvānaṃ jīvānāṃ gamanaṃ tathā
14,096.015d@004_0841 dharmaputraḥ prahṛṣṭātmā keśavaṃ punar abravīt
14,096.015d@004_0842 devadeveśa daityaghna ṛṣisaṃghair abhiṣṭuta
14,096.015d@004_0843 bhavān bhavakaraḥ śrīmān sahasrādityasaprabha
14,096.015d@004_0844 sarvasaṃbhava sarvajña sarvadharmapravartaka
14,096.015d@004_0845 sarvadānaphalaṃ saumya kathayasva mamācyuta
14,096.015d@004_0846 dānaṃ deyaṃ kathaṃ kṛṣṇa kīdṛśāya dvijāya vai
14,096.015d@004_0847 kīdṛśaṃ vā tapaḥ kṛtvā tatphalaṃ kutra bhujyate
14,096.015d@004_0848 evam ukto hṛṣīkeśo dharmaputreṇa dhīmatā
14,096.015d@004_0849 uvāca dharmaputrāya puṇyān dharmān mahodayān
14,096.015d@004_0850 śṛṇuṣvāvahito rājan pūtaṃ pāpaghnam uttamam
14,096.015d@004_0851 sarvadānaphalaṃ saumya na śrāvyaṃ pāpakarmaṇām
14,096.015d@004_0852 yac chrutvā puruṣaḥ strī vā naṣṭapāpaḥ samāhitaḥ
14,096.015d@004_0853 tatkṣaṇāt pūtatāṃ yāti pāpakarmarato 'pi vā
14,096.015d@004_0854 ekāham api kaunteya bhūmāv utpāditaṃ jalam
14,096.015d@004_0855 sapta tārayate pūrvān vitṛṣṇā yatra gaur bhavet
14,096.015d@004_0856 pānīyaṃ paramaṃ loke jīvānāṃ jīvanaṃ smṛtam
14,096.015d@004_0857 pānīyasya pradānena tṛptir bhavati pāṇḍava
14,096.015d@004_0858 pānīyasya guṇā divyāḥ paraloke sukhāvahāḥ
14,096.015d@004_0859 tatra puṣpodakī nāma nadī paramapāvanī
14,096.015d@004_0860 kāmān dadāti rājendra toyadānaṃ yamālaye
14,096.015d@004_0861 śītalaṃ salilaṃ tasyā akṣayyam amṛtopamam
14,096.015d@004_0862 śītatoyapradātṝṇāṃ bhaven nityaṃ sukhāvahā
14,096.015d@004_0863 ye cāpy atoyadātāraḥ pūyas teṣāṃ vidhīyate
14,096.015d@004_0864 praṇaśyaty ambupānena bubhukṣā ca yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_0865 tṛṣitasya na cānnena pipāsāpi praṇaśyati
14,096.015d@004_0866 tasmāt toyaṃ sadā deyaṃ tṛṣitebhyo vijānatā
14,096.015d@004_0867 agner mūrtiḥ kṣiter yonir amṛtasya ca saṃbhavaḥ
14,096.015d@004_0868 ato 'mbhaḥ sarvabhūtānāṃ mūlam ity ucyate budhaiḥ
14,096.015d@004_0869 adbhiḥ sarvāṇi bhūtāni jīvanti prabhavanti ca
14,096.015d@004_0870 tasmāt sarveṣu dāneṣu toyadānaṃ viśiṣyate
14,096.015d@004_0871 sarvadānatapoyajñair yat prāpyaṃ phalam uttamam
14,096.015d@004_0872 tat sarvaṃ toyadānena prāpyate nātra saṃśayaḥ
14,096.015d@004_0873 ye prayacchanti viprebhyas tv annadānaṃ susaṃskṛtam
14,096.015d@004_0874 tais tu dattā svayaṃ prāṇā bhavanti bharatarṣabha
14,096.015d@004_0875 annād raktaṃ ca śuklaṃ ca anne jīvaḥ pratiṣṭhitaḥ
14,096.015d@004_0876 indriyāṇi ca buddhiś ca puṣṇanty annena nityaśaḥ
14,096.015d@004_0877 annahīnāni sīdanti sarvabhūtāni pāṇḍava
14,096.015d@004_0878 tejo balaṃ ca vīryaṃ ca sattvaṃ rūpaṃ dyutir dhṛtiḥ
14,096.015d@004_0879 jñānaṃ medhā tathāyuś ca sarvam anne pratiṣṭhitam
14,096.015d@004_0880 devamānavatiryakṣu sarvalokeṣu sarvadā
14,096.015d@004_0881 sarvakālaṃ hi sarveṣām anne prāṇāḥ pratiṣṭhitāḥ
14,096.015d@004_0882 annaṃ prajāpate rūpam annaṃ prajananaṃ smṛtam
14,096.015d@004_0883 sarvabhūtamayaṃ cānnaṃ jīvaś cānnamayaṃ smṛtam
14,096.015d@004_0884 annenādhiṣṭhitaḥ prāṇa apāno vyāna eva ca
14,096.015d@004_0885 udānaś ca samānaś ca dhārayanti śarīriṇām
14,096.015d@004_0886 śayanotthānagamanaṃ grahaṇākarṣaṇāni ca
14,096.015d@004_0887 sarvasattvakṛtaṃ karma cānnād eva pravartate
14,096.015d@004_0888 caturvidhāni bhūtāni jaṅgamāni sthirāṇi ca
14,096.015d@004_0889 annād bhavanti rājendra sṛṣṭir eṣā prajāpateḥ
14,096.015d@004_0890 vidyāsthānāni sarvāṇi sarvayajñāś ca pāvanāḥ
14,096.015d@004_0891 annād yasmāt pravartante tasmād annaṃ paraṃ smṛtam
14,096.015d@004_0892 devā rudrādayaḥ sarve pitaro 'py agnayas tathā
14,096.015d@004_0893 yasmād annena tuṣyanti tasmād annaṃ viśiṣyate
14,096.015d@004_0894 yasmād annāt prajāḥ sarvāḥ kalpe kalpe 'sṛjat prabhuḥ
14,096.015d@004_0895 tasmād annāt paraṃ dānaṃ na bhūtaṃ na bhaviṣyati
14,096.015d@004_0896 yasmād annāt pravartante dharmārthau kāma eva ca
14,096.015d@004_0897 tasmād annāt paraṃ dānaṃ nāmutreha ca pāṇḍava
14,096.015d@004_0898 yakṣarakṣograhā nāgā bhūtā daityāś ca dānavāḥ
14,096.015d@004_0899 tuṣyanty annena yasmāt tu tasmād annaṃ paraṃ bhavet
14,096.015d@004_0900 parānnam upabhuñjāno yat karma kurute śubham
14,096.015d@004_0901 tacchubhasyaikabhāgas tu kartur bhavati bhārata
14,096.015d@004_0902 annadasya trayo bhāgā bhavanti puruṣarṣabha
14,096.015d@004_0903 tasmād annaṃ pradātavyaṃ brāhmaṇebhyo viśeṣataḥ
14,096.015d@004_0904 brāhmaṇāya daridrāya yo 'nnaṃ saṃvatsaraṃ nṛpa
14,096.015d@004_0905 śrotriyāya prayacched vai pākabhedavivarjitaḥ
14,096.015d@004_0906 ḍambhānṛtavimuktas tu parāṃ bhaktim upāgataḥ
14,096.015d@004_0907 svadharmeṇārjitaphalaṃ tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_0908 śataṃ varṣasahasrāṇi kāmagaḥ kāmarūpadhṛk
14,096.015d@004_0909 modate 'maralokasthaḥ pūjyamāno 'psarogaṇaiḥ
14,096.015d@004_0910 tataś cāpi cyutaḥ kālān naraloke dvijo bhavet
14,096.015d@004_0911 agrabhikṣāṃ ca yo dadyād daridrāya dvijātaye
14,096.015d@004_0912 ṣaṇmāsād vārṣikaṃ śrāddhaṃ tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_0913 gosahasrapradānena yat puṇyaṃ samudāhṛtam
14,096.015d@004_0914 tat puṇyaphalam āpnoti naro vai nātra saṃśayaḥ
14,096.015d@004_0915 atha saṃvatsaraṃ dadyād agrabhaikṣyam ayācate
14,096.015d@004_0916 pracchādyaiva svayaṃ nītvā tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_0917 kapilānāṃ sahasrais tu yad deyaṃ puṇyam ucyate
14,096.015d@004_0918 tat sarvam akhilaṃ prāpya śakraloke mahīyate
14,096.015d@004_0919 sa śakrabhavane ramye varṣakoṭiśataṃ nṛpa
14,096.015d@004_0920 yathākāmaṃ mahātejāḥ krīḍaty apsarasāṃ gaṇaiḥ
14,096.015d@004_0921 agrānnaṃ yas tu vai dadyād dvijāya niyatavrataḥ
14,096.015d@004_0922 daśavarṣāṇi rājendra tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_0923 kapilāśatasahasrasya vidhidattasya yat phalam
14,096.015d@004_0924 tat puṇyaphalam āsādya puraṃdarapuraṃ vrajet
14,096.015d@004_0925 sa śakrabhavane ramye kāmarūpī yathāsukham
14,096.015d@004_0926 śatakoṭisamā rājan krīḍate 'marapūjitaḥ
14,096.015d@004_0927 śakralokāvatīrṇaś ca iha loke mahādyutiḥ
14,096.015d@004_0928 caturvedī dvijaḥ śrīmāñ jāyate rājapūjitaḥ
14,096.015d@004_0929 adhvaśrāntāya viprāya kṣudhitāyānnakāṅkṣiṇe
14,096.015d@004_0930 deśakālābhiyātāya dīyate pāṇḍunandana
14,096.015d@004_0931 yācate 'nnaṃ na dadyād yo vidyamāne dhanāgame
14,096.015d@004_0932 sa lubdho narakaṃ yāti kṛmīṇāṃ kālasūtrakam
14,096.015d@004_0933 sa tatra narake ghore lobhamohitacetanaḥ
14,096.015d@004_0934 daśavarṣasahasrāṇi kliśyate vedanārditaḥ
14,096.015d@004_0935 tasmāc ca narakān muktaḥ kālena mahatā hi saḥ
14,096.015d@004_0936 daridro mānuṣo loke caṇḍāleṣv api jāyate
14,096.015d@004_0937 yas tu pāṃsulapādaś ca dūrādhvaśramakarśitaḥ
14,096.015d@004_0938 kṣutpipāsāśramaḥ śrānta ārtaḥ khinnagatir dvijaḥ
14,096.015d@004_0939 pṛcchan vai hy annadātāraṃ gṛham abhyetya yācayet
14,096.015d@004_0940 taṃ pūjayet tu yatnena so 'tithiḥ svargasaṃkramaḥ
14,096.015d@004_0941 tasmiṃs tuṣṭe naraśreṣṭha tuṣṭāḥ syuḥ sarvadevatāḥ
14,096.015d@004_0942 na tathā haviṣā homair na puṣpair nānulepanaiḥ
14,096.015d@004_0943 agnayaḥ pārtha tuṣyanti yathā hy atithipūjanāt
14,096.015d@004_0944 kapilāyāṃ tu dattāyāṃ vidhivaj jyeṣṭhapuṣkare
14,096.015d@004_0945 na tat phalam avāpnoti yat phalaṃ viprabhojanāt
14,096.015d@004_0946 dvijapādodakaklinnā yāvat tiṣṭhati medinī
14,096.015d@004_0947 tāvat puṣkaraparṇena pibanti pitaro jalam
14,096.015d@004_0948 devamālyāpanayanaṃ dvijocchiṣṭāpamārjanam
14,096.015d@004_0949 śrāntasaṃvāhanaṃ caiva tathā pādāvasecanam
14,096.015d@004_0950 pratiśrayapradānaṃ ca tathā śayyāsanasya ca
14,096.015d@004_0951 ekaikaṃ pāṇḍavaśreṣṭha gopradānād viśiṣyate
14,096.015d@004_0952 pādodakaṃ pādaghṛtaṃ dīpam annaṃ pratiśrayam
14,096.015d@004_0953 ye prayacchanti viprebhyo nopasarpanti te yamam
14,096.015d@004_0954 viprātithye kṛte rājan bhaktyā śuśrūṣite 'pi ca
14,096.015d@004_0955 devāḥ śuśrūṣitāḥ sarve trayastriṃśad bhavanti te
14,096.015d@004_0956 abhyāgato jñātapūrvo hy ajñāto 'tithir ucyate
14,096.015d@004_0957 tayoḥ pūjāṃ dvijaḥ kuryād iti paurāṇikī śrutiḥ
14,096.015d@004_0958 pādābhyaṅgānnapānais tu yo 'tithiṃ pūjayen naraḥ
14,096.015d@004_0959 pūjitas tena rājendra bhavāmīha na saṃśayaḥ
14,096.015d@004_0960 śīghraṃ pāpād vinirmukto mayā cānugrahīkṛtaḥ
14,096.015d@004_0961 vimānenendukalpena mama lokaṃ sa gacchati
14,096.015d@004_0962 abhyāgataṃ śrāntam anuvrajanti
14,096.015d@004_0963 devāś ca sarve pitaro 'gnayaś ca
14,096.015d@004_0964 tasmin dvije pūjite pūjitāḥ syur
14,096.015d@004_0965 gate nirāśāḥ pitaro vrajanti
14,096.015d@004_0966 atithir yasya bhagnāśo gṛhāt pratinivartate
14,096.015d@004_0967 pitaras tasya nāśnanti daśa varṣāṇi pañca ca
14,096.015d@004_0968 varjitaḥ pitṛbhir lubdhaḥ sa devair agnibhiḥ saha
14,096.015d@004_0969 nirayaṃ rauravaṃ gatvā daśa varṣāṇi pacyate
14,096.015d@004_0970 tataś cāpi cyutaḥ kālād iha cocchiṣṭabhug bhavet
14,096.015d@004_0971 vaiśvadevāntike prāptam atithiṃ yo na pūjayet
14,096.015d@004_0972 sa caṇḍālatvam āpnoti sadya eva na saṃśayaḥ
14,096.015d@004_0973 nirvāsayati yo vipraṃ deśakālāgataṃ gṛhāt
14,096.015d@004_0974 patitas tatkṣaṇād eva jāyate nātra saṃśayaḥ
14,096.015d@004_0975 narake raurave ghore varṣakoṭiṃ sa pacyate
14,096.015d@004_0976 tataś cāpi cyutaḥ kālād iha loke narādhamaḥ
14,096.015d@004_0977 śvā vai dvādaśa janmāni jāyate kṣutpipāsitaḥ
14,096.015d@004_0978 caṇḍālo 'py atithiḥ prāpto deśakāle 'nnakāṅkṣayā
14,096.015d@004_0979 abhyudgamya gṛhasthena pūjanīyaś ca sarvadā
14,096.015d@004_0980 anarcayitvā yo 'śnāti lobhamohavicetanaḥ
14,096.015d@004_0981 sa caṇḍālatvam āpnoti daśa janmāni pāṇḍava
14,096.015d@004_0982 nirāśam atithiṃ kṛtvā bhuñjāno yaḥ prahṛṣṭavān
14,096.015d@004_0983 na jānāty ātmanātmānaṃ viṣṭhākūpe nipātitam
14,096.015d@004_0984 moghaṃ dhruvaṃ prorṇayati mogham asya tu pacyate
14,096.015d@004_0985 mogham annaṃ sadāśnāti yo 'tithiṃ na ca pūjayet
14,096.015d@004_0986 sāṅgopāṅgāṃs tu yo vedān paṭhatīha dine dine
14,096.015d@004_0987 na cātithiṃ pūjayati vṛthā bhavati sa dvijaḥ
14,096.015d@004_0988 pākayajñamahāyajñaiḥ somasaṃsthābhir eva ca
14,096.015d@004_0989 ye yajanti na cārcanti gṛheṣv atithim āgatam
14,096.015d@004_0990 teṣāṃ yaśobhikāmānāṃ dattam iṣṭaṃ ca yad bhavet
14,096.015d@004_0991 vṛthā bhavati tat sarvam āśayā hi tayā hatam
14,096.015d@004_0992 deśakālaṃ ca pātraṃ ca svaśaktiṃ ca nirīkṣya ca
14,096.015d@004_0993 alpaṃ samaṃ mahad vāpi kuryād ātithyam ātmavān
14,096.015d@004_0994 sumukhaḥ suprasannātmā dhīmān atithim āgatam
14,096.015d@004_0995 svāgatenāsanenādbhir annādyena ca pūjayet
14,096.015d@004_0996 hitaḥ priyo vā dveṣyo vā mūrkhaḥ paṇḍita eva vā
14,096.015d@004_0997 prāpto yo vaiśvadevānte so 'tithiḥ svargasaṃkramaḥ
14,096.015d@004_0998 kṣutpipāsāśramārtāya deśakālāgatāya ca
14,096.015d@004_0999 satkṛtyānnaṃ pradātavyaṃ yajñasya phalam icchatā
14,096.015d@004_1000 bhojayed ātmanaḥ śreṣṭhān vidhivad dhavyakavyayoḥ
14,096.015d@004_1001 annaṃ prāṇo manuṣyāṇām annadaḥ prāṇado bhavet
14,096.015d@004_1002 tasmād annaṃ viśeṣeṇa dātavyaṃ bhūtim icchatā
14,096.015d@004_1003 annadaḥ sarvakāmais tu sutṛptaḥ suṣṭhv alaṃkṛtaḥ
14,096.015d@004_1004 pūrṇacandraprakāśena vimānena virājatā
14,096.015d@004_1005 sevyamāno varastrībhir mama lokaṃ sa gacchati
14,096.015d@004_1006 krīḍitvā tu tatas tasmin varṣakoṭiṃ yathāmaraḥ
14,096.015d@004_1007 tataś cāpi cyutaḥ kālād iha loke mahāyaśāḥ
14,096.015d@004_1008 vedaśāstrārthatattvajño bhogavān brāhmaṇo bhavet
14,096.015d@004_1009 yathāśraddhaṃ tu yaḥ kuryān manuṣyeṣu prajāyate
14,096.015d@004_1010 mahādhanapatiḥ śrīmān vedavedāṅgapāragaḥ
14,096.015d@004_1011 sarvaśāstrārthatattvajño bhogavān brāhmaṇo bhavet
14,096.015d@004_1012 sarvātithyaṃ tu yaḥ kuryād varṣam ekam akalmaṣaḥ
14,096.015d@004_1013 dharmārjitadhano bhūtvā pāpabhedavivarjitaḥ
14,096.015d@004_1014 devān iva svayaṃ viprān arcayitvā pitṝn api
14,096.015d@004_1015 viprānagrāśanāśī yas tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1016 varṣeṇaikena yāvanti piṇḍān aśnanti vai dvijāḥ
14,096.015d@004_1017 tāvad varṣāṇi rājendra mama loke mahīyate
14,096.015d@004_1018 tataś cāpi cyutaḥ kālād iha loke mahāyaśāḥ
14,096.015d@004_1019 vedaśāstrārthatattvajño bhogavān brāhmaṇo bhavet
14,096.015d@004_1020 sarvātithyaṃ ca yaḥ kuryād yathāśraddhaṃ nareśvara
14,096.015d@004_1021 akālaniyamenāpi satyavādī jitendriyaḥ
14,096.015d@004_1022 satyasaṃdho jitakrodhaḥ śākhādharmavivarjitaḥ
14,096.015d@004_1023 adharmabhīrur dharmiṣṭho māyāmātsaryavarjitaḥ
14,096.015d@004_1024 śraddadhānaḥ śucir nityaṃ pākabhedavivarjitaḥ
14,096.015d@004_1025 sa vimānena divyena divyarūpī mahāyaśāḥ
14,096.015d@004_1026 puraṃdarapuraṃ yāti gīyamāno 'psarogaṇaiḥ
14,096.015d@004_1027 manvantaraṃ tu tatraiva krīḍitvā devapūjitaḥ
14,096.015d@004_1028 mānuṣyalokam āgamya bhogavān brāhmaṇo bhavet
14,096.015d@004_1029 daśa janmāni vipratvam āpnuyād rājapūjitaḥ
14,096.015d@004_1030 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_1030 jātismaraś ca bhavati yatra tatropajāyate
14,096.015d@004_1031 ataḥ paraṃ pravakṣyāmi bhūmidānam anuttamam
14,096.015d@004_1032 yaḥ prayacchati viprāya bhūmiṃ ramyāṃ sadakṣiṇām
14,096.015d@004_1033 śrotriyāya daridrāya sāgnihotrāya pāṇḍava
14,096.015d@004_1034 sa sarvakāmatṛptātmā sarvaratnavibhūṣitaḥ
14,096.015d@004_1035 sarvapāpavinirmukto dīpyamāno 'rkavat sadā
14,096.015d@004_1036 bālasūryaprakāśena vicitradhvajaśobhinā
14,096.015d@004_1037 yāti yānena divyena mama lokaṃ mahāyaśāḥ
14,096.015d@004_1038 tatra divyāṅganābhis tu sevyamāno yathāsukham
14,096.015d@004_1039 kāmagaḥ kāmarūpī ca krīḍaty apsarasāṃ gaṇaiḥ
14,096.015d@004_1040 yāvad bibharti lokān vai bhūmiḥ kurukulodvaha
14,096.015d@004_1041 tāvad bhūmipradaḥ kāmaṃ mama loke mahīyate
14,096.015d@004_1042 na hi bhūmipradānād vai dānam anyad viśiṣyate
14,096.015d@004_1043 na cāpi bhūmiharaṇāt pāpam anyad viśiṣyate
14,096.015d@004_1044 dānāny anyāni hīyante kālena kurupuṃgava
14,096.015d@004_1045 bhūmidānasya puṇyasya kṣayo naivopapadyate
14,096.015d@004_1046 brāhmaṇāya daridrāya bhūmiṃ dattāṃ tu yo naraḥ
14,096.015d@004_1047 na hiṃsati naravyāghra tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1048 saptadvīpasamudrāntā ratnadhānyasamākulā
14,096.015d@004_1049 sa śailavanadurgāḍhyā tena dattā mahī bhavet
14,096.015d@004_1050 bhūmiṃ dṛṣṭvā dīyamānāṃ śrotriyāyāgnihotriṇe
14,096.015d@004_1051 sarvabhūtāni manyante māṃ dadātīti harṣavat
14,096.015d@004_1052 suvarṇamaṇiratnāni dhanadhānyavasūni ca
14,096.015d@004_1053 sarvadānāni vai rājan dadāti vasudhāṃ dadan
14,096.015d@004_1054 sāgarān saritaḥ śailān samāni viṣamāṇi ca
14,096.015d@004_1055 sarvagandharasāṃś caiva dadāti vasudhāṃ dadan
14,096.015d@004_1056 oṣadhīḥ phalasaṃpannā nānāpuṣpaphalānvitāḥ
14,096.015d@004_1057 kamalotpalaṣaṇḍāṃś ca dadāti vasudhāṃ dadan
14,096.015d@004_1058 dharmaṃ kāmaṃ tathārthaṃ ca vedān yajñāṃs tathaiva ca
14,096.015d@004_1059 svargamārgagatiṃ caiva dadāti vasudhāṃ dadan
14,096.015d@004_1060 agniṣṭomādibhir yajñair ye yajante sadakṣiṇaiḥ
14,096.015d@004_1061 na tat phalaṃ labhante te bhūmidānasya yat phalam
14,096.015d@004_1062 śrotriyāya mahīṃ dattvā yo na hiṃsati pāṇḍava
14,096.015d@004_1063 tad dānaṃ kathayiṣyanti yāval lokāḥ pratiṣṭhitāḥ
14,096.015d@004_1064 tāvat svargopabhogānāṃ bhoktāraḥ pāṇḍunandana
14,096.015d@004_1065 sasyapūrṇāṃ mahīṃ yas tu śrotriyāya prayacchati
14,096.015d@004_1066 pitaras tasya tṛpyanti yāvad ābhūtasaṃplavam
14,096.015d@004_1067 mama rudrasya savitus tridaśānāṃ tathaiva ca
14,096.015d@004_1068 prītaye viddhi rājendra bhūmir dattā dvijāya vai
14,096.015d@004_1069 tena puṇyena pūtātmā dātā bhūmer yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1070 mama sālokyam āyāti nātra kāryā vicāraṇā
14,096.015d@004_1071 yat kiṃ cit kurute pāpaṃ puruṣo vṛttikarśitaḥ
14,096.015d@004_1072 sa ca gokarṇamātreṇa bhūmidānena śudhyati
14,096.015d@004_1073 māsopavāse yat puṇyaṃ kṛcchre cāndrāyaṇe 'pi ca
14,096.015d@004_1074 bhūmigokarṇamātreṇa tat puṇyaṃ tu vidhīyate
14,096.015d@004_1075 sarvatīrthābhiṣeke ca yat puṇyaṃ samudāhṛtam
14,096.015d@004_1076 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_1076 bhūmigokarṇamātreṇa tat puṇyaṃ tu vidhīyate
14,096.015d@004_1077 devadeva namas te 'stu vāsudeva sureśvara
14,096.015d@004_1078 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_1078 gokarṇasya pramāṇaṃ vai vaktum arhasi tattvataḥ
14,096.015d@004_1079 śṛṇu gokarṇamātrasya pramāṇaṃ pāṇḍunandana
14,096.015d@004_1080 triṃśaddaṇḍapramāṇena pramitaṃ sarvatodiśam
14,096.015d@004_1081 pratyak prāg api rājendra tat tathā dakṣiṇottaram
14,096.015d@004_1082 gokarṇaṃ tadvidaḥ prāhuḥ pramāṇaṃ dharaṇer nṛpa
14,096.015d@004_1083 savṛṣaṃ gośataṃ yatra sukhaṃ tiṣṭhaty ayantritam
14,096.015d@004_1084 savatsaṃ kuruśārdūla tac ca gokarṇam ucyate
14,096.015d@004_1085 kiṃkarā mṛtyudaṇḍāś ca kumbhīpākāś ca dāruṇāḥ
14,096.015d@004_1086 ghorāś ca vāruṇāḥ pāśā nopasarpanti bhūmidam
14,096.015d@004_1087 nirayā rauravādyāś ca tathā vaitaraṇī nadī
14,096.015d@004_1088 tīvrāś ca yātanāḥ kaṣṭā nopasarpanti bhūmidam
14,096.015d@004_1089 citraguptaḥ kaliḥ kālaḥ kṛtānto mṛtyur eva ca
14,096.015d@004_1090 yamaś ca bhagavān sākṣāt pūjayanti mahīpradam
14,096.015d@004_1091 rudraḥ prajāpatiḥ śakraḥ surā ṛṣigaṇās tathā
14,096.015d@004_1092 ahaṃ ca prītimān rājan pūjayāmo mahīpradam
14,096.015d@004_1093 kṛśabhṛtyasya kṛśagoḥ kṛśāśvasya kṛśātitheḥ
14,096.015d@004_1094 bhūmir deyā naraśreṣṭha sa nidhiḥ pāralaukikaḥ
14,096.015d@004_1095 sīdamānakuṭumbāya śrotriyāyāgnihotriṇe
14,096.015d@004_1096 vratasthāya daridrāya bhūmir deyā narādhipa
14,096.015d@004_1097 yathā hi dhātrī kṣīreṇa putraṃ vardhayati svayam
14,096.015d@004_1098 dātāram anugṛhṇāti dattā hy evaṃ vasuṃdharā
14,096.015d@004_1099 yathā bibharti gaur vatsaṃ sṛjantī kṣīram ātmanaḥ
14,096.015d@004_1100 tathā sarvaguṇopetā bhūmir vahati bhūmidam
14,096.015d@004_1101 yathā bījāni rohanti jalasiktāni bhūpate
14,096.015d@004_1102 tathā kāmāḥ prarohanti bhūmidasya dine dine
14,096.015d@004_1103 yathodayas tu sūryasya tamaḥ sarvaṃ vyapohati
14,096.015d@004_1104 tathā pāpaṃ narasyeha bhūmidānaṃ vyapohati
14,096.015d@004_1105 dātā daśānugṛhṇāti yo hared daśa hanti ca
14,096.015d@004_1106 atītānāgatānīha kulāni kurupuṃgava
14,096.015d@004_1107 āśrutya bhūmidānaṃ tu dattvā yo vā haret punaḥ
14,096.015d@004_1108 sa baddho vāruṇaiḥ pāśaiḥ kṣipyate pūyaśoṇite
14,096.015d@004_1109 svadattāṃ paradattāṃ vā yo hareta vasuṃdharām
14,096.015d@004_1110 na tasya narakād ghorād vidyate niṣkṛtiḥ kva cit
14,096.015d@004_1111 brāhmaṇasya hate kṣetre hanyād dvādaśa pūrvajān
14,096.015d@004_1112 sa gacchet kṛmiyoniṃ ca na ca mucyeta jātu saḥ
14,096.015d@004_1113 dattvā bhūmiṃ dvijendrāya yas tām evopajīvati
14,096.015d@004_1114 gavāṃ śatasahasrasya hantuḥ sa labhate phalam
14,096.015d@004_1115 so 'dhaḥśirās tu pāpātmā kumbhīpākeṣu pacyate
14,096.015d@004_1116 divyair varṣasahasrais tu kumbhīpākād viniḥsṛtaḥ
14,096.015d@004_1117 iha loke bhavet sa śvā śatajanmāni pāṇḍava
14,096.015d@004_1118 dattvā bhūmiṃ dvijendrāṇāṃ yas tām evopajīvati
14,096.015d@004_1119 sa mūḍho yāti duṣṭātmā narakān ekaviṃśatim
14,096.015d@004_1120 narakebhyo vinirmuktaḥ śunāṃ yoniṃ sa gacchati
14,096.015d@004_1121 halakṛṣṭā mahī deyā sabījā sasyamālinī
14,096.015d@004_1122 atha vā sodakā deyā daridrāya dvijātaye
14,096.015d@004_1123 evaṃ dattā mahī rājan prahṛṣṭenāntarātmanā
14,096.015d@004_1124 sarvān kāmān avāpnoti manasā cintitāni ca
14,096.015d@004_1125 bahubhir vasudhā dattā dīyate ca narādhipaiḥ
14,096.015d@004_1126 yasya yasya yadā bhūmis tasya tasya tadā phalam
14,096.015d@004_1127 yaḥ prayacchati kanyāṃ vai surūpāṃ śrotriyāya vai
14,096.015d@004_1128 sa brahmadevo rājendra tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1129 balīvardasahasrāṇāṃ dattānāṃ dhuryavāhinām
14,096.015d@004_1130 yat phalaṃ labhate rājan kanyādānena tat phalam
14,096.015d@004_1131 gavāṃ śatasahasrasya samyag dattasya yat phalam
14,096.015d@004_1132 tat phalaṃ samavāpnoti yaḥ prayacchati kanyakām
14,096.015d@004_1133 yāvanti caiva romāṇi kanyāyāḥ kurupuṃgava
14,096.015d@004_1134 tāvad varṣasahasrāṇi mama loke mahīyate
14,096.015d@004_1135 tataś cāpi cyutaḥ kālād iha loke sa jāyate
14,096.015d@004_1136 ṣaḍaṅgavic caturvedī sarvalokārcito dvijaḥ
14,096.015d@004_1137 yaḥ suvarṇaṃ daridrāya brāhmaṇāya prayacchati
14,096.015d@004_1138 śrotriyāya daridrāya bahuputrāya pāṇḍava
14,096.015d@004_1139 vimuktaḥ sarvapāpebhyo bālasūryasamaprabhaḥ
14,096.015d@004_1140 vimānaṃ divyam ārūḍhaḥ kāmagaḥ kāmabhogavān
14,096.015d@004_1141 varṣakoṭiṃ mahātejā mama loke pramodate
14,096.015d@004_1142 tataḥ kālāvatīrṇaś ca sosmiṃl loke hi jāyate
14,096.015d@004_1143 vedavedāṅgavid vipraḥ koṭīdhanapatir bhavet
14,096.015d@004_1144 yaś ca rūpyaṃ prayacched vai daridrāya dvijāya vai
14,096.015d@004_1145 kṛśavṛtte kṛśagave sa muktaḥ sarvakilbiṣaiḥ
14,096.015d@004_1146 pūrṇacandraprakāśena vimānena virājatā
14,096.015d@004_1147 kāmarūpī yathā kāmaṃ svargaloke mahīyate
14,096.015d@004_1148 tato 'vatīrṇaḥ kālena loke cāsmin mahāyaśāḥ
14,096.015d@004_1149 sarvalokārcitaḥ śrīmān rājā bhavati vīryavān
14,096.015d@004_1150 tilaparvatakaṃ yas tu śrotriyāya prayacchati
14,096.015d@004_1151 viśeṣeṇa daridrāya tasyāpi śṛṇu yat phalam
14,096.015d@004_1152 puṇyaṃ vṛṣāyutotsarge yat proktaṃ pāṇḍunandana
14,096.015d@004_1153 tat puṇyaṃ samanuprāpya tatkṣaṇād virajo bhavet
14,096.015d@004_1154 yathā tvaco bhujaṅgo vai tyaktvā śuddhatanur bhavet
14,096.015d@004_1155 tathā tilapradānād vai pāpaṃ tyaktvā viśudhyati
14,096.015d@004_1156 tilaṣaṇḍaṃ prayuñjāno jāmbūnadavibhūṣitam
14,096.015d@004_1157 vimānaṃ divyam ārūḍhaḥ pitṛloke mahīyate
14,096.015d@004_1158 ṣaṣṭivarṣasahasrāṇi kāmarūpī mahāyaśāḥ
14,096.015d@004_1159 tilapradātā ramate pitṛloke yathāsukham
14,096.015d@004_1160 yaḥ prayacchati viprāya tiladhenuṃ narādhipa
14,096.015d@004_1161 śrotriyāya daridrāya śṛṇu tasyāpi yat phalam
14,096.015d@004_1162 gosahasrapradānena yat puṇyaṃ samudāhṛtam
14,096.015d@004_1163 tat puṇyaphalam āpnoti tiladhenuprado naraḥ
14,096.015d@004_1164 tilānāṃ kuḍavair yas tu tiladhenuṃ prayacchati
14,096.015d@004_1165 tāvat koṭisamā rājan svargaloke mahīyate
14,096.015d@004_1166 aṣṭāḍhakatilaiḥ kṛtvā tiladhenuṃ narādhipa
14,096.015d@004_1167 dvātriṃśan niṣkasaṃyuktaṃ viṣuve yaḥ prayacchati
14,096.015d@004_1168 madbhaktyā madgatātmā vai tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1169 kanyādānasahasrasya vidhidattasya yat phalam
14,096.015d@004_1170 tat puṇyaṃ samanuprāpto mama loke mahīyate
14,096.015d@004_1171 mama lokāvatīrṇaś ca so 'smiṃl loke 'bhijāyate
14,096.015d@004_1172 ṛgyajuḥsāmavedānāṃ pārago brāhmaṇarṣabhaḥ
14,096.015d@004_1173 gāṃ tu yas tu daridrāya śrotriyāya prayacchati
14,096.015d@004_1174 prasannāṃ kṣīriṇīṃ puṇyāṃ savatsāṃ kāṃsyadohinīm
14,096.015d@004_1175 yat kiṃ cid duṣkṛtaṃ karma tasya pūrvakṛtaṃ nṛpa
14,096.015d@004_1176 tat sarvaṃ tatkṣaṇād eva vinaśyati na saṃśayaḥ
14,096.015d@004_1177 yānaṃ ca vṛṣasaṃyuktaṃ dīpyamānaṃ svalaṃkṛtam
14,096.015d@004_1178 ārūḍhaḥ kāmagaṃ divyaṃ golokam adhigacchati
14,096.015d@004_1179 yāvanti caiva romāṇi tasyā gos tu narādhipa
14,096.015d@004_1180 tāvad varṣasahasrāṇi gavāṃ loke mahīyate
14,096.015d@004_1181 golokād avatīrṇas tu loke 'smin brāhmaṇo bhavet
14,096.015d@004_1182 satrayājī vadānyaś ca sarvarājabhir arcitaḥ
14,096.015d@004_1183 tilaṃ gāvaḥ suvarṇaṃ cāpy annaṃ kanyā vasuṃdharā
14,096.015d@004_1184 tārayantīha dattāni brāhmaṇebhyo mahābhuja
14,096.015d@004_1185 brāhmaṇaṃ vṛttasaṃpannam āhitāgnim alolupam
14,096.015d@004_1186 tarpayed vidhivad rājan sa nidhiḥ pāralaukikaḥ
14,096.015d@004_1187 āhitāgniṃ daridraṃ ca śrotriyaṃ ca jitendriyam
14,096.015d@004_1188 śūdrānnavarjitaṃ caiva dvijaṃ yatnena pūjayet
14,096.015d@004_1189 āhitāgniḥ sadā pātram agnihotraś ca vedavit
14,096.015d@004_1190 pātrāṇām api tat pātraṃ śūdrānnaṃ yasya nodare
14,096.015d@004_1191 yac ca vedamayaṃ pātraṃ yac ca pātraṃ tapomayam
14,096.015d@004_1192 asaṃkīrṇaṃ ca yat pātraṃ tat pātraṃ tārayiṣyati
14,096.015d@004_1193 nityaṃ svādhyāyaniratās tv aprakīrṇendriyāś ca ye
14,096.015d@004_1194 pañcayajñaratā nityaṃ pūjitās tārayanti te
14,096.015d@004_1195 ye kṣāntidāntāḥ śrutipūrṇakarṇā
14,096.015d@004_1196 jitendriyā prāṇivadhe nivṛttāḥ
14,096.015d@004_1197 pratigrahe saṃkucitā gṛhasthās
14,096.015d@004_1198 te brāhmaṇās tārayituṃ samarthāḥ
14,096.015d@004_1199 nityodakī nityayajñopavītī
14,096.015d@004_1200 nityasvādhyāyī vṛṣalānnavarjī
14,096.015d@004_1201 ṛtau gacchan vidhivac cāpi juhvan
14,096.015d@004_1202 sa brāhmaṇas tārayituṃ samarthaḥ
14,096.015d@004_1203 brāhmaṇo yas tu madbhakto madyājī matparāyaṇaḥ
14,096.015d@004_1204 mayi saṃnyastakarmā ca sa vipras tārayed dhruvam
14,096.015d@004_1205 dvādaśākṣaratattvajñaś caturvyūhavibhāgavit
14,096.015d@004_1206 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_1206 acchidrapañcakālajñaḥ sa vipras tārayiṣyati
14,096.015d@004_1207 vāsudevena dāneṣu kathiteṣu yathākramam
14,096.015d@004_1208 avitṛptas tu dharmeṣu keśavaṃ punar abravīt
14,096.015d@004_1209 deva dharmāmṛtam idaṃ śṛṇvato 'pi paraṃtapa
14,096.015d@004_1210 na vidyate suraśreṣṭha mama tṛptir hi mādhava
14,096.015d@004_1211 anaḍutsaṃpradānasya yat phalaṃ tu vidhīyate
14,096.015d@004_1212 tat phalaṃ kathayasveha tava bhaktasya me 'cyuta
14,096.015d@004_1213 yāni cānyāni dānāni tvayā noktāni kāni cit
14,096.015d@004_1214 tāny ācakṣva suraśreṣṭha teṣāṃ cānukramāt phalam
14,096.015d@004_1214 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_1215 pavitratvāt supuṇyatvāt pāvanatvāt tathaiva ca
14,096.015d@004_1216 śṛṇu dharmāmṛtaṃ śreṣṭhaṃ dattasyānaḍuhaḥ phalam
14,096.015d@004_1217 daśadhenusamo 'naḍvān eko 'pi kurupuṃgava
14,096.015d@004_1218 medomāṃsavipuṣṭāṅgo nīrogaḥ kopavarjitaḥ
14,096.015d@004_1219 yuvā bhadraḥ suśīlaś ca sarvadoṣavivarjitaḥ
14,096.015d@004_1220 dhuraṃ dhārayate kṣipraṃ datto viprāya pāṇḍava
14,096.015d@004_1221 sa tena puṇyadānena varṣakoṭiṃ yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1222 yathākāmaṃ mahātejā gavāṃ loke mahīyate
14,096.015d@004_1223 yaś ca dadyād anaḍuhau dvau yuktau ca dhuraṃdharau
14,096.015d@004_1224 suvṛttāya daridrāya śrotriyāya viśeṣataḥ
14,096.015d@004_1225 tasya yat puṇyam ākhyātaṃ tac chṛṇuṣva yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1226 sahasragopradānena yat proktaṃ phalam uttamam
14,096.015d@004_1227 tat puṇyaphalam āpnoti yāti lokān sa māmakān
14,096.015d@004_1228 yāvanti caiva romāṇi tayor anaḍuhor nṛpa
14,096.015d@004_1229 tāvad varṣasahasrāṇi mama loke mahīyate
14,096.015d@004_1230 daridrāyaiva dātavyaṃ na samṛddhāya pāṇḍava
14,096.015d@004_1231 varṣāṇāṃ hi taṭākeṣu phalaṃ naiva payodhiṣu
14,096.015d@004_1232 yas tu dadyād anaḍuhaṃ daridrāya dvijātaye
14,096.015d@004_1233 sa tena puṇyadānena pūtātmā kurupuṃgava
14,096.015d@004_1234 vimānaṃ divyam ārūḍho divyarūpī yathāsukham
14,096.015d@004_1235 mama lokeṣu ramate yāvad ābhūtasaṃplavam
14,096.015d@004_1236 gṛhaṃ dīpaprabhāyuktaṃ śayyāsanavibhūṣitam
14,096.015d@004_1237 bhājanopaskarair yuktaṃ dhānyapūrṇam alaṃkṛtam
14,096.015d@004_1238 dāsīgobhūmisaṃyuktaṃ saphalaṃ sarvasādhanaiḥ
14,096.015d@004_1239 brāhmaṇāya daridrāya śrotriyāya yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1240 dadyāt sadakṣiṇaṃ yas tu tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1241 devāḥ pitṛgaṇāś caiva agnayo ṛṣayas tathā
14,096.015d@004_1242 prayacchanti prahṛṣṭā vai yānam ādityasaṃnibham
14,096.015d@004_1243 tena gacchec chriyā yukto brahmalokam anuttamam
14,096.015d@004_1244 strīsahasrāvṛte divye bhavane tatra kāñcane
14,096.015d@004_1245 modate brahmalokastho yāvad ābhūtasaṃplavam
14,096.015d@004_1246 śayyāṃ prastaraṇopetāṃ yaḥ prayacchati pāṇḍava
14,096.015d@004_1247 arcayitvā dvijaṃ bhaktyā vastramālyānulepanaiḥ
14,096.015d@004_1248 bhojayitvā vicitrānnaṃ tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1249 dhenudānasya yat puṇyaṃ vidhidattasya pāṇḍava
14,096.015d@004_1250 tat puṇyaṃ tam anuprāpya pitṛloke mahīyate
14,096.015d@004_1251 śilpam adhyayanaṃ vāpi vidyāmantrauṣadhāni ca
14,096.015d@004_1252 yaḥ prayacchati viprāya tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1253 āhitāgnisahasrasya pūjitasyaiva yat phalam
14,096.015d@004_1254 tat puṇyaphalam āpnoti yas tu vidyāṃ prayacchati
14,096.015d@004_1255 chandobhiḥ saṃprayuktena vimānena virājatā
14,096.015d@004_1256 saptarṣilokān vrajati pūjyate brahmavādibhiḥ
14,096.015d@004_1257 caturyugāni vai triṃśat krīḍitvā tatra devavat
14,096.015d@004_1258 iha mānuṣyake loke vipro bhavati vedavit
14,096.015d@004_1259 viśrāmayati yo vipraṃ śrāntam adhvani karśitam
14,096.015d@004_1260 vinaśyati tadā pāpaṃ tasya varṣakṛtaṃ nṛpa
14,096.015d@004_1261 atha prakṣālayet pādau tasya toyena bhaktimān
14,096.015d@004_1262 daśavarṣakṛtaṃ pāpaṃ vyapohati na saṃśayaḥ
14,096.015d@004_1263 ghṛtena vātha tailena pādau tasya tu pūjayet
14,096.015d@004_1264 tad dvādaśasamārūḍhaṃ pāpam āśu vyapohati
14,096.015d@004_1265 dhenukāñcanadattasya yac ca puṇyam udāhṛtam
14,096.015d@004_1266 tat puṇyaphalam āpnoti yas tv evaṃ vipram arcayet
14,096.015d@004_1267 svāgatena ca yo vipraṃ pūjayed āsanena ca
14,096.015d@004_1268 pratyutthānena vā rājan sa devānāṃ priyo bhavet
14,096.015d@004_1269 svāgatenāgnayo rājann āsanena śatakratuḥ
14,096.015d@004_1270 pratyutthānena pitaraḥ prītiṃ yānty atithipriyāḥ
14,096.015d@004_1271 agniśakrapitṝṇāṃ ca teṣāṃ prītyā narādhipa
14,096.015d@004_1272 saṃvatsarakṛtaṃ pāpaṃ tasya sadyo vinaśyati
14,096.015d@004_1273 yaḥ prayacchati viprāya āsanaṃ mālyabhūṣitam
14,096.015d@004_1274 sa yāti maṇicitreṇa rathenendraniketanam
14,096.015d@004_1275 puraṃdarapure tatra divyanārīvibhūṣitaḥ
14,096.015d@004_1276 ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi krīḍaty apsarasāṃ gaṇaiḥ
14,096.015d@004_1277 vāhanaṃ yaḥ prayaccheta brāhmaṇāya yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1278 sa yāti ratnacitreṇa vāhanena surālayam
14,096.015d@004_1279 sa tatra kāmaṃ krīḍitvā sevyamāno 'psarogaṇaiḥ
14,096.015d@004_1280 iha rājā bhaved rājan nātra kāryā vicāraṇā
14,096.015d@004_1281 pādapaṃ pallavākīrṇaṃ puṣpitaṃ phalitaṃ tathā
14,096.015d@004_1282 gandhamālyair athābhyarcya vastrābharaṇabhūṣitam
14,096.015d@004_1283 yaḥ prayacchati viprāya śrotriyāya sadakṣiṇam
14,096.015d@004_1284 bhojayitvā yathākāmaṃ tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1285 jāmbūnadavicitreṇa vimānena virājatā
14,096.015d@004_1286 puraṃdarapuraṃ yāti jayaśabdaravair yutaḥ
14,096.015d@004_1287 tataḥ śakrapure ramye tasya kalpakapādapaḥ
14,096.015d@004_1288 dadāti cepsitaṃ sarvaṃ manasā yad yad icchati
14,096.015d@004_1289 yāvanti tasya patrāṇi puṣpāṇi ca phalāni ca
14,096.015d@004_1290 tāvad varṣasahasrāṇi svargaloke mahīyate
14,096.015d@004_1291 śakralokāvatīrṇaś ca mānuṣyaṃ lokam āgataḥ
14,096.015d@004_1292 rathāśvagajasaṃpūrṇaṃ puraṃ rājyaṃ ca rakṣati
14,096.015d@004_1293 sthāpayitvā tu madbhaktyā yo matpratikṛtiṃ naraḥ
14,096.015d@004_1294 ālayaṃ vidhivat kṛtvā pūjākarma ca kārayet
14,096.015d@004_1295 svayaṃ vā pūjayed bhaktyā tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1296 aśvamedhasahasrasya yat puṇyaṃ samudāhṛtam
14,096.015d@004_1297 tat phalaṃ samavāpnoti matsālokyaṃ prapadyate
14,096.015d@004_1298 na jāne nirgamaṃ tasya mama lokād yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1299 devālaye vipragṛhe govāṭe catvare 'pi vā
14,096.015d@004_1300 prajvālayati yo dīpaṃ tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1301 āruhya kāñcanaṃ yānaṃ dyotayan sarvatodiśam
14,096.015d@004_1302 gacched ādityalokaṃ sa sevyamānaḥ surottamaiḥ
14,096.015d@004_1303 tatra prakāmaṃ krīḍitvā varṣakoṭiṃ mahātapāḥ
14,096.015d@004_1304 iha loke bhaved vipro vedavedāṅgapāragaḥ
14,096.015d@004_1305 devālayeṣu vā rājan brāhmaṇāvasatheṣu vā
14,096.015d@004_1306 catvare vā catuṣke vā rātrau vā yadi vā divā
14,096.015d@004_1307 nānāgandharvavādyāni dharmaśrāvaṇikāni ca
14,096.015d@004_1308 yas tu kārayate bhaktyā madgatenāntarātmanā
14,096.015d@004_1309 tasya devā naraśreṣṭha pitaraś cāpi harṣitāḥ
14,096.015d@004_1310 suprītāḥ saṃprayacchanti vimānaṃ kāmagaṃ śubham
14,096.015d@004_1311 sa ca tena vimānena yāti devapuraṃ naraḥ
14,096.015d@004_1312 tatra divyāpsarobhis tu sevyamānaḥ pramodate
14,096.015d@004_1313 devalokāvatīrṇas tu so 'smiṃl loke narādhipa
14,096.015d@004_1314 vedavedāṅgatattvajño bhogavān brāhmaṇo bhavet
14,096.015d@004_1315 catvare vā sabhāyāṃ vā vistīrṇe vā sabhāṅgaṇe
14,096.015d@004_1316 kṛtvāgnikuṇḍaṃ vipulaṃ sthaṇḍilaṃ vā yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1317 tatrāgniṃ caturo māsāñ jvalayed yas tu bhaktimān
14,096.015d@004_1318 samāpteṣu ca māseṣu pauṣyādiṣu tato dvijān
14,096.015d@004_1319 bhojayet pāyasaṃ mṛṣṭaṃ madgatenāntarātmanā
14,096.015d@004_1320 dakṣiṇāṃ ca yathāśakti brāhmaṇebhyo nivedayet
14,096.015d@004_1321 evam agniṃ tu yaḥ kuryān nityam evārcayaṃs tu mām
14,096.015d@004_1322 tasya puṇyaphalaṃ yad vai tan nibodha yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1323 tenāhaṃ śaṃkaraś caiva pitaro hy agnayas tathā
14,096.015d@004_1324 yāsyāmaḥ paramāṃ prītiṃ nātra kāryā vicāraṇā
14,096.015d@004_1325 ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi ṣaṣṭiṃ varṣaśatāni ca
14,096.015d@004_1326 so 'smat prītikaraḥ śrīmān mama loke mahīyate
14,096.015d@004_1327 mama lokāvatīrṇaś ca so 'smiṃl loke mahāyaśāḥ
14,096.015d@004_1328 vedavedāṅgavid vipro jāyate rājapūjitaḥ
14,096.015d@004_1329 yaḥ karoti naraśreṣṭha bharaṇaṃ brāhmaṇasya tu
14,096.015d@004_1330 śrotriyasyābhijātasya daridrasya viśeṣataḥ
14,096.015d@004_1331 tasya puṇyaphalaṃ yad vai tan nibodha yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1332 gavāṃ koṭipradānena yat puṇyaṃ samudāhṛtam
14,096.015d@004_1333 tatpuṇyaphalam āpnoti varṣeṇaikena pāṇḍava
14,096.015d@004_1334 kāñcanena vicitreṇa yānenāmbaraśobhinā
14,096.015d@004_1335 sa yāti māmakaṃ lokaṃ divyastrīgaṇasevitaḥ
14,096.015d@004_1336 gīyamāno varastrībhir varṣāṇāṃ koṭiviṃśatim
14,096.015d@004_1337 krīḍitvā māmake loke tatra devair abhiṣṭutaḥ
14,096.015d@004_1338 mānuṣyam avatīrṇas tu vedavid brāhmaṇo bhavet
14,096.015d@004_1339 karakaṃ kuṇḍikāṃ vāpi mahad vā jalabhājanam
14,096.015d@004_1340 yaḥ prayacchati viprāya tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1341 brahmakūrcena yat pīte phalaṃ proktaṃ yathāvidhi
14,096.015d@004_1342 tat puṇyaphalam āpnoti jalabhājanado naraḥ
14,096.015d@004_1343 sutṛptaḥ suprabhaḥ saumyaḥ prahṛṣṭendriyamānasaḥ
14,096.015d@004_1344 haṃsasārasayuktena vimānena virājatā
14,096.015d@004_1345 sa yāti vāruṇaṃ lokaṃ divyagandharvasevitaḥ
14,096.015d@004_1346 pānīyaṃ yaḥ prayacched vai jīvānāṃ jīvanaṃ param
14,096.015d@004_1347 grīṣmakeṣu ca māseṣu tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1348 kapilākoṭidānasya yat puṇyaṃ tu vidhīyate
14,096.015d@004_1349 tatpuṇyaphalam āpnoti pānīyaṃ yaḥ prayacchati
14,096.015d@004_1350 pūrṇacandraprakāśena vimānena virājatā
14,096.015d@004_1351 sa gacchec cendrasadanaṃ sevyamāno 'psarogaṇaiḥ
14,096.015d@004_1352 triṃśatkoṭiyugaṃ tatra divyagandharvasevitaḥ
14,096.015d@004_1353 krīḍitvā mānuṣe loke caturvedī dvijo bhavet
14,096.015d@004_1354 śiro 'bhyaṅgapradānena tejasvī priyadarśanaḥ
14,096.015d@004_1355 subhago rūpavāñ śūraḥ paṇḍitaś ca bhaved dvijaḥ
14,096.015d@004_1356 vastradāyī tu tejasvī sarvatra priyadarśanaḥ
14,096.015d@004_1357 sukhabhogapatiḥ śrīmān strīṇāṃ nityaṃ manoramaḥ
14,096.015d@004_1358 upānahau ca chattraṃ ca yo dadāti narottamaḥ
14,096.015d@004_1359 sa yāti naramukhyena kāñcanena virājatā
14,096.015d@004_1360 śakralokaṃ mahātejāḥ sevyamāno 'psarogaṇaiḥ
14,096.015d@004_1361 kāṣṭhapādukado yāti vimānair vṛṣanirmitaiḥ
14,096.015d@004_1362 dharmarājapuraṃ ramyaṃ sevyamāno 'psarottamaiḥ
14,096.015d@004_1363 dantakāṣṭhapradānena priyavākyo bhaven naraḥ
14,096.015d@004_1364 sugandhavadanaḥ śrīmān medhāsaubhāgyasaṃyutaḥ
14,096.015d@004_1365 kṣīraṃ dadhi ghṛtaṃ vāpi guḍaṃ madhurasaṃ tathā
14,096.015d@004_1366 ye prayacchanti viprebhyaḥ parāṃ bhaktiṃ gatā narāḥ
14,096.015d@004_1367 te vṛṣair aśvayānaiś ca śvetasragdāmabhūṣitāḥ
14,096.015d@004_1368 upagīyamānā gandharvair yāntīśvarapuraṃ narāḥ
14,096.015d@004_1369 tatra divyāpsarobhis tu sevyamānā yathāsukham
14,096.015d@004_1370 ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi modante devasaṃnibhāḥ
14,096.015d@004_1371 tataḥ kālāvatīrṇāś ca jāyante tv iha mānavāḥ
14,096.015d@004_1372 prabhūtadhanadhānyāś ca bhogavanto narottamāḥ
14,096.015d@004_1373 vaiśākhe māsi vaiśākhe divase pāṇḍunandana
14,096.015d@004_1374 vaivasvataṃ samuddiśya parāṃ bhaktim upāgatāḥ
14,096.015d@004_1375 abhyarcya vidhivad viprāṃs tilān guḍasamāyutān
14,096.015d@004_1376 ye prayacchanti viprebhyas teṣāṃ puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1377 gopradānena yat puṇyaṃ vidhivat pāṇḍunandana
14,096.015d@004_1378 tat puṇyaṃ samanuprāpto yamaloke mahīyate
14,096.015d@004_1379 tataś cāpi cyutaḥ kālād iha rājā bhaviṣyati
14,096.015d@004_1380 tasminn eva dine viprān bhojayitvā sadakṣiṇam
14,096.015d@004_1381 toyapūrṇāni divyāni bhājanāni diśanti ye
14,096.015d@004_1382 te yānty ādityavarṇābhair vimānair varuṇālayam
14,096.015d@004_1383 tatra divyāṅganābhis tu ramante kāmakāminaḥ
14,096.015d@004_1384 tato 'vatīrṇāḥ kālena te cāsmin mānuṣe punaḥ
14,096.015d@004_1385 bhogavanto dvijaśreṣṭhā bhaviṣyanti na saṃśayaḥ
14,096.015d@004_1386 anantarāśī yaś cāpi vartate vratavat sadā
14,096.015d@004_1387 satyavāk krodharahitaḥ śuciḥ snānarataḥ sadā
14,096.015d@004_1388 sa vimānena divyena yāti śakrapuraṃ naraḥ
14,096.015d@004_1389 tatra divyāpsarobhis tu varṣakoṭiṃ mahātapāḥ
14,096.015d@004_1390 krīḍitvā mānuṣe loke jāyate vedavid dvijaḥ
14,096.015d@004_1391 ekabhuktena yaś cāpi varṣam ekaṃ tu vartate
14,096.015d@004_1392 brahmacārī jitakrodhaḥ satyaśaucasamanvitaḥ
14,096.015d@004_1393 sa vimānena divyena yāti śakrapuraṃ naraḥ
14,096.015d@004_1394 daśakoṭisahasrāṇi krīḍitvāpsarasāṃ gaṇaiḥ
14,096.015d@004_1395 iha mānuṣyake loke brāhmaṇo vedavid bhavet
14,096.015d@004_1396 caturthakālaṃ yo bhuṅkte brahmacārī jitendriyaḥ
14,096.015d@004_1397 vartate caikavarṣaṃ tu tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1398 citrabarhiṇayuktena vicitradhvajaśobhinā
14,096.015d@004_1399 yāti yānena divyena sa mahendrapuraṃ naraḥ
14,096.015d@004_1400 akṛśābhir varastrībhiḥ sevyamāno yathāsukham
14,096.015d@004_1401 tato dvādaśakoṭiṃ sa samāḥ samyak pramodate
14,096.015d@004_1402 śakralokāvatīrṇaś ca loke cāsmin narādhipa
14,096.015d@004_1403 bhaved vai brāhmaṇo vidvān kṣamāvān vedapāragaḥ
14,096.015d@004_1404 ṣaṣṭhakāle tu yo 'śnāti varṣam ekam akalmaṣaḥ
14,096.015d@004_1405 brahmacaryavratair yuktaḥ śuciḥ krodhavivarjitaḥ
14,096.015d@004_1406 tapoyuktasya tasyātha śṛṇuṣva phalam uttamam
14,096.015d@004_1407 atyādityaprakāśena vimānenārkasaṃnibhaḥ
14,096.015d@004_1408 sa yāti mama lokān vai divyanārīniṣevitaḥ
14,096.015d@004_1409 tatra sādhyair marudbhiś ca pūjyamāno yathāsukham
14,096.015d@004_1410 paśyann eva sadā māṃ tu krīḍaty apsarasāṃ gaṇaiḥ
14,096.015d@004_1411 pakṣopavāsaṃ yaś cāpi kurute madgatātmanā
14,096.015d@004_1412 samāpte tu vrate tasmiṃs tarpayec chrotriyān dvijān
14,096.015d@004_1413 so 'pi gacchati divyena vimānena mahātapāḥ
14,096.015d@004_1414 dyotayan prabhayā vyoma mama lokaṃ prapadyate
14,096.015d@004_1415 sa tatra modate kāmaṃ kāmarūpī yathāsukham
14,096.015d@004_1416 triṃśatkoṭisamā rājan krīḍitvā tatra devavat
14,096.015d@004_1417 iha mānuṣyake loke pūjanīyo dvijo bhavet
14,096.015d@004_1418 trayāṇām api vedānāṃ sāṅgānāṃ pārago bhavet
14,096.015d@004_1419 yaś ca māsopavāsaṃ vai kurute madgatātmanā
14,096.015d@004_1420 jitendriyo jitakrodho jitadhīḥ snānatatparaḥ
14,096.015d@004_1421 samāpte niyame tatra bhojayitvā dvijottamān
14,096.015d@004_1422 dakṣiṇāṃ ca tato dadyāt prahṛṣṭenāntarātmanā
14,096.015d@004_1423 sa gacchati mahātejā brahmalokam anuttamam
14,096.015d@004_1424 siṃhayuktena yānena divyastrīgaṇasevitaḥ
14,096.015d@004_1425 sa tatra brahmaṇo loke divyarṣigaṇasevitaḥ
14,096.015d@004_1426 śatakoṭisamā rājan yathākāmaṃ pramodate
14,096.015d@004_1427 tataḥ kālāvatīrṇaś ca so 'smiṃl loke dvijo bhavet
14,096.015d@004_1428 ṣaḍaṅgavic caturvedī triṃśaj janmāny arogavān
14,096.015d@004_1429 yas tyaktvā sarvakarmāṇi śuciḥ krodhavivarjitaḥ
14,096.015d@004_1430 mahāprasthānam ekāgro yāti madgatamānasaḥ
14,096.015d@004_1431 sa gacched indrasadanaṃ vimānena mahātapāḥ
14,096.015d@004_1432 mahāmaṇivicitreṇa sauvarṇena virājatā
14,096.015d@004_1433 śatakoṭisamās tatra surādhipatipūjitaḥ
14,096.015d@004_1434 nākapṛṣṭhe nivasati divyastrīgaṇasevitaḥ
14,096.015d@004_1435 śakralokāvatīrṇaś ca mānuṣeṣūpajāyate
14,096.015d@004_1436 rājñāṃ rājā mahātejāḥ sarvalokārcitaḥ prabhuḥ
14,096.015d@004_1437 prāyopaveśaṃ yaś cāpi kurute madgatātmanā
14,096.015d@004_1438 namo brahmaṇyadevāyety uktvā mantraṃ samāhitaḥ
14,096.015d@004_1439 antaḥsvastho jitakrodhas tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1440 kāmagaḥ kāmarūpī ca bālasūryasamaprabhaḥ
14,096.015d@004_1441 sa vimānena divyena yāti lokān anāmayān
14,096.015d@004_1442 svargāt svargaṃ mahātejā gatvā caiva yathāsukham
14,096.015d@004_1443 mama lokeṣu ramate yāvad ābhūtasaṃplavam
14,096.015d@004_1444 agnipraveśaṃ yaś cāpi kurute madgatātmanā
14,096.015d@004_1445 so 'pi yānena divyena mama lokaṃ prapadyate
14,096.015d@004_1446 tataḥ sarvaguṇopetaḥ paśyann api sa māṃ sadā
14,096.015d@004_1447 triṃśatkoṭisamā rājan modate mama saṃnidhau
14,096.015d@004_1448 tato 'vatīrṇaḥ kālena vedavid brāhmaṇo bhavet
14,096.015d@004_1449 karṣaṇaṃ sādhayan yas tu māṃ prasannaḥ śucivrataḥ
14,096.015d@004_1450 namo brahmaṇyadevāyety etaṃ mantram udāharan
14,096.015d@004_1451 bālasūryaprakāśena vimānena virājatā
14,096.015d@004_1452 mama lokaṃ samāsādya ṣaṭkoṭiṃ tu pramodate
14,096.015d@004_1453 mama lokāvatīrṇaś ca so 'smiṃl loke nṛpo bhavet
14,096.015d@004_1454 niveśayati manmūrtyā ātmānaṃ madgataḥ śuciḥ
14,096.015d@004_1455 rudradakṣiṇamūrtyāṃ vā caturdaśyāṃ viśeṣataḥ
14,096.015d@004_1456 siddhair brahmarṣibhiś caiva devalokaiś ca pūjitaḥ
14,096.015d@004_1457 gandharvair bhūtasaṃghaiś ca gīyamāno mahātapāḥ
14,096.015d@004_1458 praviśet sa mahātejā māṃ vā śaṃkaram eva vā
14,096.015d@004_1459 tasyāpunarbhavaṃ (sic) rājan nātra kāryā vicāraṇā
14,096.015d@004_1460 gokṛte strīkṛte caiva guruviprakṛte 'pi vā
14,096.015d@004_1461 hanyante ye tu rājendra śakralokaṃ vrajanti te
14,096.015d@004_1462 tatra jāmbūnadamaye vimāne kāmagāmini
14,096.015d@004_1463 manvantaraṃ pramodante divyanārīniṣevitāḥ
14,096.015d@004_1464 āśrutasyāpradānena dattasya haraṇena ca
14,096.015d@004_1465 janmaprabhṛti yad dattaṃ sarvaṃ naśyati bhārata
14,096.015d@004_1466 nāgopradās tatra payaḥ pibanti
14,096.015d@004_1467 nābhūmidā bhūmim athāśnuvanti
14,096.015d@004_1468 yān yān kāmān brāhmaṇebhyo dadāti
14,096.015d@004_1469 tāṃs tān kāmān svargaloke ca bhuṅkte
14,096.015d@004_1470 yad yad iṣṭatamaṃ dravyaṃ nyāyenopārjitaṃ ca yat
14,096.015d@004_1471 tat tad guṇavate deyaṃ tad evākṣayam icchatā
14,096.015d@004_1472 anupoṣya trirātrāṇi tīrthāny anabhigamya ca
14,096.015d@004_1473 adattvā kāñcanaṃ gāṃ ca daridro nāma jāyate
14,096.015d@004_1474 dānaṃ yat tat phalaṃ naiti śrotriyāya na dīyate
14,096.015d@004_1475 śrotriyā yatra nāśnanti na devās tatra bhuñjate
14,096.015d@004_1476 śrotriyebhyaḥ paraṃ nāsti paramaṃ daivataṃ mahat
14,096.015d@004_1477 nidhānaṃ cāpi rājendra tasmāc chrotriyabhojanāt
14,096.015d@004_1477 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_1478 viprayoge śarīrasya sendriyasya viśeṣataḥ
14,096.015d@004_1479 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_1479 antarā vartamānasya gatiḥ prāṇasya kīdṛśī
14,096.015d@004_1480 śubhāśubhakṛtaṃ sarvaṃ prāpnotīha phalaṃ naraḥ
14,096.015d@004_1481 na tu sarvasya bhūtasya pañcatvaṃ vāpi vidyate
14,096.015d@004_1482 pañcatvaṃ pāṇḍavaśreṣṭha bhūribhūtikaraṃ nṛṇām
14,096.015d@004_1483 teṣāṃ pañca mahāyajñān ye kurvanti dvijottamāḥ
14,096.015d@004_1484 pañcatvaṃ pañcabhir bhūtair viyogaṃ saṃpracakṣate
14,096.015d@004_1485 na jāyate na mriyate puruṣaḥ śāśvataḥ sadā
14,096.015d@004_1486 prāyeṇa maraṇaṃ nāma pāpinām eva pāṇḍava
14,096.015d@004_1487 yeṣāṃ tu na gatiḥ puṇyā teṣāṃ maraṇam ucyate
14,096.015d@004_1488 prāyeṇākṛtakṛtyās tu mṛtyor udvijate janaḥ
14,096.015d@004_1489 kṛtakṛtyāḥ pratīkṣante mṛtyuṃ priyam ivātithim
14,096.015d@004_1489 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_1490 pañca yajñāḥ kathaṃ deva kriyante 'tra dvijātibhiḥ
14,096.015d@004_1491 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_1491 teṣāṃ nāma ca deveśa vaktum arhasy aśeṣataḥ
14,096.015d@004_1492 śṛṇu pañca mahāyajñān kīrtyamānān yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1493 yair eva brahmasālokyaṃ labhyate gṛhamedhinā
14,096.015d@004_1494 ṛṣiyajñaṃ brahmayajñaṃ bhūtayajñaṃ ca pārthiva
14,096.015d@004_1495 nṛyajñaṃ pitṛyajñaṃ ca pañca yajñān pracakṣate
14,096.015d@004_1496 tarpaṇaṃ ṛṣiyajñaṃ syāt svādhyāyo brahmayajñakaḥ
14,096.015d@004_1497 bhūtayajño balir yajño nṛyajño 'tithipūjanam
14,096.015d@004_1498 pitṝn uddiśya yat karma pitṛyajñaḥ prakīrtitaḥ
14,096.015d@004_1499 hutaṃ cāpy ahutaṃ caiva tathā prahutam eva ca
14,096.015d@004_1500 prāśitaṃ balidānaṃ ca pākayajñān pracakṣate
14,096.015d@004_1501 vaiśvadevādayo homā hutam ity ucyate budhaiḥ
14,096.015d@004_1502 ahutaṃ ca bhaved dattaṃ prahutaṃ brāhmaṇāśitam
14,096.015d@004_1503 prāṇāgnihotrahomaṃ ca prāśitaṃ vidhivad viduḥ
14,096.015d@004_1504 balikarma ca rājendra pākayajñāḥ prakīrtitāḥ
14,096.015d@004_1505 ke cit pañca mahāyajñān pākayajñān pracakṣate
14,096.015d@004_1506 apare brahmayajñādīn mahāyajñavido viduḥ
14,096.015d@004_1507 sarva ete mahāyajñāḥ sarvathā parikīrtitāḥ
14,096.015d@004_1508 bubhukṣitān brāhmaṇāṃs tu yathāśakti na hāpayet
14,096.015d@004_1509 ahany ahani ye tv etān akṛtvā bhuñjate svayam
14,096.015d@004_1510 kevalaṃ malam aśnanti te narā na ca saṃśayaḥ
14,096.015d@004_1511 tasmāt snātvā dvijo vidvān kuryād etān dine dine
14,096.015d@004_1512 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_1512 ato 'nyathā tu bhuñjan vai prāyaścittīyate dvijaḥ
14,096.015d@004_1513 devadeva namas te 'stu tvadbhaktasya janārdana
14,096.015d@004_1514 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_1514 vaktum arhasi deveśa snānasya ca vidhiṃ mama
14,096.015d@004_1515 śṛṇu pāṇḍava tat sarvaṃ pavitraṃ pāpanāśanam
14,096.015d@004_1516 snātvā yena vidhānena mucyante kilbiṣād dvijāḥ
14,096.015d@004_1517 mṛdaṃ ca gomayaṃ caiva tilān darbhāṃs tathaiva ca
14,096.015d@004_1518 puṣpāṇy api yathānyāyam ādāya tu jalaṃ vrajet
14,096.015d@004_1519 nadyāṃ satyāṃ na ca snāyād anyatra dvijasattama
14,096.015d@004_1520 sati prabhūte payasi nālpe snāyāt kadā cana
14,096.015d@004_1521 gatvodakasamīpaṃ tu śucau deśe manohare
14,096.015d@004_1522 tato mṛdgomayādīni tatra prokṣya vinikṣipet
14,096.015d@004_1523 bahiḥ prakṣālya pādau ca dvir ācamya prayatnataḥ
14,096.015d@004_1524 pradakṣiṇaṃ samāvṛtya namaskuryāt tu taj jalam
14,096.015d@004_1525 na ca prakṣālayet tīrtham adbhir vidvān kadā cana
14,096.015d@004_1526 na ca pādena vā hanyād dhastenānyena taj jalam
14,096.015d@004_1527 sarvadevamayā hy āpo manmayāḥ pāṇḍunandana
14,096.015d@004_1528 tasmāt tās tu na hantavyās tv adbhiḥ prakṣālayet sthalam
14,096.015d@004_1529 kevalaṃ prathamaṃ majjen nāṅgāni vimṛjed budhaḥ
14,096.015d@004_1530 tat tu tīrthaṃ samāsādya kuryād ācamanaṃ punaḥ
14,096.015d@004_1531 gokarṇākṛtivat kṛtvā karaṃ triḥ prapibej jalam
14,096.015d@004_1532 dvis tat parimṛjed vaktraṃ pādāv abhyukṣya cātmanaḥ
14,096.015d@004_1533 śīrṣaṇyāṃs tu tataḥ prāṇān sakṛd eva tu saṃspṛśet
14,096.015d@004_1534 bāhū dvau ca tataḥ spṛṣṭvā hṛdayaṃ nābhim eva ca
14,096.015d@004_1535 pratyaṅgam udakaṃ spṛṣṭvā mūrdhānaṃ tu punaḥ spṛśet
14,096.015d@004_1536 āpaḥ punāntv ity uktvā ca punar ācamanaṃ caret
14,096.015d@004_1537 soṃkārā vyāhṛtīr vāpi sadasaspatim ity ṛcam
14,096.015d@004_1538 ācamya mṛttikāḥ paścāt tridhā kṛtvā samālabhet
14,096.015d@004_1539 ṛcedaṃ viṣṇur ity aṅgam uttamādhamamadhyamam
14,096.015d@004_1540 ālabhya vāruṇaiḥ sūktair namaskṛtya jalaṃ tataḥ
14,096.015d@004_1541 sravantī cet pratisrotaḥ pratyarkaṃ cānyavāriṣu
14,096.015d@004_1542 majjed om ity udāhṛtya na ca prakṣobhayej jalam
14,096.015d@004_1543 gomayaṃ ca tridhā kṛtvā jale pūrvaṃ samālabhet
14,096.015d@004_1544 savyāhṛtiṃ sapraṇavāṃ gāyatrīṃ ca japet punaḥ
14,096.015d@004_1545 punar ācamanaṃ kṛtvā madgatenāntarātmanā
14,096.015d@004_1546 āpo hi ṣṭheti tisṛbhir darbhapūtena vāriṇā
14,096.015d@004_1547 tathā tarat samandībhiḥ siñcec catasṛbhiḥ kramāt
14,096.015d@004_1548 gosūktenāśvasūktena śuddhavargeṇa cāpy atha
14,096.015d@004_1549 vaiṣṇavair vāruṇaiḥ sūktaiḥ sāvitrair indradevataiḥ
14,096.015d@004_1550 vāmadevena cātmānam anyair manmayasāmabhiḥ
14,096.015d@004_1551 sthitvāntaḥsalile sūktaṃ japed vācāghamarṣaṇam
14,096.015d@004_1552 savyāhṛtiṃ sapraṇavāṃ gāyatrīṃ vā tato japet
14,096.015d@004_1553 ā śvāsamokṣāt praṇavaṃ japed vā mām anusmaran
14,096.015d@004_1554 utplutya tīrtham āsādya dhaute śukle ca vāsasī
14,096.015d@004_1555 śuddhe cācchādayet kakṣe na kuryāt paripāśake
14,096.015d@004_1556 pāśe nibaddhakakṣyo yat kurute karma vaidikam
14,096.015d@004_1557 rākṣasā dānavā daityās tad vilumpanti harṣitāḥ
14,096.015d@004_1558 tasmāt sarvaprayatnena kakṣyāṃ pāśe na dhārayet
14,096.015d@004_1559 tataḥ prakṣālya pādau ca hastau caiva mṛdā śanaiḥ
14,096.015d@004_1560 ācamya punar ācāmet tataḥ sāvitriyā dvijaḥ
14,096.015d@004_1561 jale jalagataḥ śuddhaḥ sthala eva sthale sthitaḥ
14,096.015d@004_1562 ubhayatra sthitas tasmād ācāmed ātmaśuddhaye
14,096.015d@004_1563 darbheṣu darbhapāṇiḥ san prāṅmukhaḥ susamāhitaḥ
14,096.015d@004_1564 prāṇāyāmāṃs tataḥ kuryān madgatenāntarātmanā
14,096.015d@004_1565 sahasrakṛtvaḥ sāvitrīṃ śatakṛtvas tu vā japet
14,096.015d@004_1566 samāpte tu jape tasmin sāvitryā cābhimantrya ca
14,096.015d@004_1567 mandehānāṃ vināśāya rakṣasāṃ vikṣipej jalam
14,096.015d@004_1568 udvargo 'sīty athācāntaḥ prāyaścittajalaṃ kṣipet
14,096.015d@004_1569 athādāya sapuṣpāṇi toyāny añjalinā dvijaḥ
14,096.015d@004_1570 prakṣipya pratisūryaṃ ca vyomamudrāṃ prakalpayet
14,096.015d@004_1571 tato dvādaśakṛtvas tu sūryasyaikākṣaraṃ japet
14,096.015d@004_1572 tataḥ ṣaḍakṣarādīni ṣaṭkṛtvaḥ parivartayet
14,096.015d@004_1573 pradakṣiṇaṃ parāmṛśya mudrayā svamukhaṃ tayā
14,096.015d@004_1574 ūrdhvabāhus tato bhūtvā sūryam īkṣet samāhitaḥ
14,096.015d@004_1575 tanmaṇḍalasthaṃ māṃ dhyāyet tejomūrtiṃ caturbhujam
14,096.015d@004_1576 ud u tyaṃ ca japen mantraṃ citraṃ taccakṣur ity api
14,096.015d@004_1577 sāvitrīṃ ca yathāśakti japtvā sūktaṃ ca māmakam
14,096.015d@004_1578 manmayāni ca sāmāni puruṣavratam eva ca
14,096.015d@004_1579 tataś cālokayed arkaṃ haṃsaḥ śuciṣad ity ṛcā
14,096.015d@004_1580 pradakṣiṇaṃ samāvṛtya namaskṛtya divākaram
14,096.015d@004_1581 tatas tu tarpayed adbhiḥ brahmāṇaṃ māṃ ca śaṃkaram
14,096.015d@004_1582 prajāpatiṃ ca devāṃś ca tathā devamunīn api
14,096.015d@004_1583 sāṅgān api tathā vedān itihāsān kratūṃs tathā
14,096.015d@004_1584 purāṇāni ca divyāni kulāny apsarasāṃ tathā
14,096.015d@004_1585 ṛtūn saṃvatsarāṃś caiva kalākāṣṭhāntakaṃ tathā
14,096.015d@004_1586 bhūtagrāmāṃś ca bhūtāni saritaḥ sāgarāṃs tathā
14,096.015d@004_1587 śailāñ śailasthitān devān oṣadhīḥ savanaspatīḥ
14,096.015d@004_1588 tarpayed upavītī tu pratyekaṃ tṛpyatām iti
14,096.015d@004_1589 anvārabhya ca savyena pāṇinā dakṣiṇena tu
14,096.015d@004_1590 nivītī tarpayet paścād ṛṣīn mantrakṛtas tathā
14,096.015d@004_1591 marīcyādīn ṛṣīṃś caiva nāradāntān samāhitaḥ
14,096.015d@004_1592 prācīnāvīty athaitāṃs tu tarpayed devatāḥ pitṝn
14,096.015d@004_1593 tatas tu kavyavāḍ agniṃ somaṃ vaivasvataṃ tathā
14,096.015d@004_1594 tataś cāryamaṇaṃ cāpi agniṣv āttāṃs tathaiva ca
14,096.015d@004_1595 somapāṃś caiva darbhais tu satilair eva vāribhiḥ
14,096.015d@004_1596 tṛpyadhvam iti paścāt tu svapitṝṃs tarpayet tataḥ
14,096.015d@004_1597 pitṝn pitāmahāṃś caiva tathaiva prapitāmahān
14,096.015d@004_1598 pitāmahīṃ tathā cāpi tathaiva prapitāmahīm
14,096.015d@004_1599 tathā pitṛṣvasṝś caiva mātṛṣvasṝs tathaiva ca
14,096.015d@004_1600 mātaraṃ cātmanaś caiva tathā mātāmahīm api
14,096.015d@004_1601 mātur mātāmahīṃ caiva gurum ācāryam eva ca
14,096.015d@004_1602 upādhyāyān sakhīn bandhūñ śiṣyartvigjñātiputrakān
14,096.015d@004_1603 pramītān ānṛśaṃsyārthaṃ tarpayet tān amatsaraḥ
14,096.015d@004_1604 tarpayitvā tathācamya snānavastraṃ prapīḍayet
14,096.015d@004_1605 vṛddhiṃ bhṛtyajanasyāhuḥ snātakānāṃ ca tadvidaḥ
14,096.015d@004_1606 atarpayitvā tān pūrvaṃ snānavastraṃ na pīḍayet
14,096.015d@004_1607 pīḍayec cet purā mohād devāḥ sarṣigaṇās tathā
14,096.015d@004_1608 pitaras tu nirāśāś ca śaptvā yānti yathāgatam
14,096.015d@004_1609 prakṣālya tu mṛdā pādāv ācamya prayataḥ punaḥ
14,096.015d@004_1610 darbheṣu darbhapāṇiḥ san svādhyāyaṃ tu samārabhet
14,096.015d@004_1611 vedam ādau samārabhya tatopari padakramān
14,096.015d@004_1612 yad adhīte svayaṃ śaktyā tat svādhyāyaṃ pracakṣate
14,096.015d@004_1613 ṛcaṃ vātha yajur vāpi sāmagāthām athāpi vā
14,096.015d@004_1614 itihāsapurāṇāni yathāśakti na hāpayet
14,096.015d@004_1615 utthāya ca namaskṛtvā diśo digdevatā api
14,096.015d@004_1616 brahmāṇaṃ ca tataś cāgniṃ pṛthivīm oṣadhīs tathā
14,096.015d@004_1617 vācaṃ vācaspatiṃ caiva māṃ caiva saritas tathā
14,096.015d@004_1618 namaskṛtvā tathādbhis tu praṇavādi ca pūjayet
14,096.015d@004_1619 tato namo 'dbhya ity uktvā namaskuryāt tu taj jalam
14,096.015d@004_1620 ghṛṇiḥ sūryas tathādityas tān praṇamya svamūrdhani
14,096.015d@004_1621 tatas tv ālokayann arkaṃ praṇavena samāhitaḥ
14,096.015d@004_1622 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_1622 tato mām arcayet puṣpair matpriyair eva nityaśaḥ
14,096.015d@004_1623 tvatpriyāṇi prasūnāni tvadadhiṣṭhāni mādhava
14,096.015d@004_1624 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_1624 sarvāṇy ācakṣva deveśa tvadbhaktasya mamācyuta
14,096.015d@004_1625 śṛṇuṣvāvahito rājan puṣpāṇi prītikṛnti me
14,096.015d@004_1626 kumudaṃ karavīraṃ ca caṇakaṃ campakaṃ tathā
14,096.015d@004_1627 mallikājātipuṣpaṃ ca nandyāvartaṃ ca nandikam
14,096.015d@004_1628 palāśapuṣpapatrāṇi dūrvā bhṛṅgakam eva ca
14,096.015d@004_1629 vanamālā ca rājendra matpriyāṇi viśeṣataḥ
14,096.015d@004_1630 sarveṣām api puṣpāṇāṃ sahasraguṇam utpalam
14,096.015d@004_1631 tasmāt padmaṃ tathā rājan padmāt tu śatapatrakam
14,096.015d@004_1632 tasmāt sahasrapatraṃ tu puṇḍarīkaṃ tataḥ param
14,096.015d@004_1633 puṇḍarīkasahasrāt tu tulasī guṇato 'dhikā
14,096.015d@004_1634 bakapuṣpaṃ tatas tasmāt sauvarṇaṃ tu tato 'dhikam
14,096.015d@004_1635 sauvarṇāt tu prasūnāc ca matpriyaṃ nāsti pāṇḍava
14,096.015d@004_1636 puṣpālābhe tulasyāstu patrair mām arcayed budhaḥ
14,096.015d@004_1637 patrālābhe tu śākhābhiḥ śākhālābhe śiphāphalaiḥ
14,096.015d@004_1638 śiphālābhe mṛdā tatra bhaktimān arcayed budhaḥ
14,096.015d@004_1639 varjanīyāni puṣpāṇi śṛṇu rājan samāhitaḥ
14,096.015d@004_1640 kiṅkiṇī munipuṣpaṃ ca duttūraṃ pāṭalaṃ tathā
14,096.015d@004_1641 tathātimuktakaṃ caiva puṃnāgaṃ naktamālikā
14,096.015d@004_1642 yaudhikaṃ kṣīrikāpuṣpaṃ nirguṇḍī lāṅgalī japā
14,096.015d@004_1643 karṇikāraṃ tathāśokaṃ śalmalīpuṣpam eva ca
14,096.015d@004_1644 kakubhāḥ kovidārāś ca vaibhītakam athāpi vā
14,096.015d@004_1645 kuraṇṭakaprasūnāṃ ca tilvakaṃ lāṅgalī tathā
14,096.015d@004_1646 aṅkolaṃ girikarṇī ca nīlāny eva ca sarvaśaḥ
14,096.015d@004_1647 ekavarṇāni cānyāni sarvāṇy eva vivarjayet
14,096.015d@004_1648 arkapuṣpāṇi varjyāni cārkapatrasthitāni ca
14,096.015d@004_1649 vyāghātapicumandāni sarvāṇy eva vivarjayet
14,096.015d@004_1650 anyais tu śuklapatrais tu gandhavadbhir narādhipa
14,096.015d@004_1651 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_1651 avarjyais tair yathālābhaṃ madbhakto māṃ samarcayet
14,096.015d@004_1652 kathaṃ tvam arcanīyo 'si mūrtayaḥ kīdṛśās tu te
14,096.015d@004_1653 vaikhānasāḥ kathaṃ brūyuḥ kathaṃ vā pāñcarātrikāḥ
14,096.015d@004_1653 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_1654 śṛṇu pāṇḍava tat sarvam arcanākramam ātmanaḥ
14,096.015d@004_1655 sthaṇḍile padmakaṃ kṛtvā cāṣṭapatraṃ sakarṇikam
14,096.015d@004_1656 aṣṭākṣaravidhānena hy atha vā dvādaśākṣaraiḥ
14,096.015d@004_1657 vaidikair atha vā mantrair mama sūktena vā punaḥ
14,096.015d@004_1658 sthāpitaṃ māṃ tatas tasminn arcayitvā vicakṣaṇaḥ
14,096.015d@004_1659 puruṣaṃ ca tataḥ satyam acyutaṃ ca yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1660 aniruddhaṃ ca māṃ prāhur vaikhānasavido janāḥ
14,096.015d@004_1661 anye tv evaṃ vijānanti māṃ rājan pāñcarātrikāḥ
14,096.015d@004_1662 vāsudevaṃ ca rājendra saṃkarṣaṇam athāpi vā
14,096.015d@004_1663 pradyumnaṃ cāniruddhaṃ ca caturmūrtiṃ pracakṣate
14,096.015d@004_1664 etāś cānyāś ca rājendra saṃjñābhedena mūrtayaḥ
14,096.015d@004_1665 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_1665 viddhy anarthāntarā eva mām evaṃ cārcayed budhaḥ
14,096.015d@004_1666 tvadbhaktāḥ kīdṛśā deva kāni teṣāṃ vratāni ca
14,096.015d@004_1667 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_1667 etat kathaya deveśa tvadbhaktasya mamācyuta
14,096.015d@004_1668 ananyadevatābhaktā ye madbhaktajanapriyāḥ
14,096.015d@004_1669 mām eva śaraṇaṃ prāptās te madbhaktāḥ prakīrtitāḥ
14,096.015d@004_1670 svargāṇy api yaśasyāni matpriyāṇi viśeṣataḥ
14,096.015d@004_1671 madbhaktaḥ pāṇḍavaśreṣṭha vratānīmāni dhārayet
14,096.015d@004_1672 nānyad ācchādayed vastraṃ madbhakto jalatāraṇe
14,096.015d@004_1673 svasthas tu na divā svapyān madhumāṃsāni varjayet
14,096.015d@004_1674 pradakṣiṇaṃ vrajed viprān gām aśvatthaṃ hutāśanam
14,096.015d@004_1675 na dhāvet patite varṣe nāgrabhikṣāṃ ca lopayet
14,096.015d@004_1676 pratyakṣalavaṇaṃ nādyāt saubhañjanakagṛñjanau
14,096.015d@004_1677 grāsamuṣṭiṃ gave dadyād dhānyāmlaṃ caiva varjayet
14,096.015d@004_1678 tathā paryuṣitaṃ cāpi pakvaṃ parigṛhāgatam
14,096.015d@004_1679 aniveditaṃ ca yad dravyaṃ tat prayatnena varjayet
14,096.015d@004_1680 vibhītakakarañjānāṃ chāyāṃ dūraṃ vivarjayet
14,096.015d@004_1681 vipradevaparīvādaṃ na vadet pīḍito 'pi san
14,096.015d@004_1682 sāttvikā rājasāś cāpi tāmasāś cāpi pāṇḍava
14,096.015d@004_1683 mām arcayanti madbhaktās teṣām īdṛgvidhā gatiḥ
14,096.015d@004_1684 tāmasās timiraṃ yānti rājasā raja eva tat
14,096.015d@004_1685 sāttvikāḥ sattvasaṃpannāḥ sattvam eva prayānti te
14,096.015d@004_1686 ye siddhāḥ santi sāṃkhyena yogasattvabalena ca
14,096.015d@004_1687 nabhasādityacandrābhyāṃ paśyanti padavistaram
14,096.015d@004_1688 ekastambhe navadvāre tristhūṇe pañcadhātuke
14,096.015d@004_1689 etasmin dehanagare rājasas tu sadā bhavet
14,096.015d@004_1690 udite savitary asya kriyāyuktasya dhīmataḥ
14,096.015d@004_1691 caturvedavidaś cāpi dehe ṣaḍ vṛṣalāḥ smṛtāḥ
14,096.015d@004_1692 kṣatriyāḥ sapta vijñeyā vaiśyās tv aṣṭau prakīrtitāḥ
14,096.015d@004_1693 niyatāḥ pāṇḍavaśreṣṭha śūdrāṇām ekaviṃśatiḥ
14,096.015d@004_1694 kāmaḥ krodhaś ca lobhaś ca mohaś ca mada eva ca
14,096.015d@004_1695 mahāmohaś ca ity ete dehe ṣaḍ vṛṣalāḥ smṛtāḥ
14,096.015d@004_1696 garvaḥ stambho hy ahaṃkāra īrṣyā ca droha eva ca
14,096.015d@004_1697 pāruṣyaṃ krūratā ceti saptaite kṣatriyāḥ smṛtāḥ
14,096.015d@004_1698 tīkṣṇatā nikṛtir māyā śāṭhyaṃ ḍambho hy anārjavam
14,096.015d@004_1699 paiśunyam anṛtaṃ caiva vaiśyās tv aṣṭau prakīrtitāḥ
14,096.015d@004_1700 tṛṣṇā bubhukṣā nidrā ca ālasyaṃ cāghṛṇādayā
14,096.015d@004_1701 ādhiś cāpi vivādaś ca pramādo hīnasattvatā
14,096.015d@004_1702 bhayaṃ viklabatā jāḍyaṃ pāpakaṃ manyur eva ca
14,096.015d@004_1703 āśā cāśraddadhānatvam anavasthāpy ayantraṇam
14,096.015d@004_1704 āśaucaṃ malinatvaṃ ca śūdrā hy ete prakīrtitāḥ
14,096.015d@004_1705 yasminn ete na dṛśyante sa vai brāhmaṇa ucyate
14,096.015d@004_1706 yeṣu yeṣu hi bhāveṣu yatkālaṃ vartate dvijaḥ
14,096.015d@004_1707 tattatkālaṃ sa vijñeyaḥ brāhmaṇo jñānadurbalaḥ
14,096.015d@004_1708 prāṇān āyamya yatkālaṃ yena māṃ cāpi cintayet
14,096.015d@004_1709 tatkāle vai dvijo jñeyaḥ śeṣakālo hy athetaraḥ
14,096.015d@004_1710 tasmāt tu sāttviko bhūtvā śuciḥ krodhavivarjitaḥ
14,096.015d@004_1711 mām arcayet tu satataṃ matpriyatvaṃ yad icchati
14,096.015d@004_1712 alolajihvaḥ samupasthito dhṛtir
14,096.015d@004_1713 nidhāya cakṣur yugamātram eva ca
14,096.015d@004_1714 manaś ca vācaṃ ca nigṛhya cañcalaṃ
14,096.015d@004_1715 bhayān nivṛtto mama bhakta ucyate
14,096.015d@004_1716 īdṛśādhyātmino ye tu brāhmaṇā niyatendriyāḥ
14,096.015d@004_1717 teṣāṃ śrāddheṣu tṛpyanti tena tṛptāḥ pitāmahāḥ
14,096.015d@004_1718 dharmo jayati nādharmaḥ satyaṃ jayati nānṛtam
14,096.015d@004_1719 kṣamā jayati na krodhaḥ kṣamāvān brāhmaṇo bhavet
14,096.015d@004_1719 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_1720 dānapuṇyaphalaṃ śrutvā tapaḥ puṇyaphalāni ca
14,096.015d@004_1721 dharmaputraḥ prahṛṣṭātmā keśavaṃ punar abravīt
14,096.015d@004_1722 yā caiṣā kapilā deva pūrvam utpāditā vibho
14,096.015d@004_1723 homadhenuḥ sadā puṇyā caturvaktreṇa mādhava
14,096.015d@004_1724 sā kathaṃ brāhmaṇebhyo hi deyā kasmin dine 'pi vā
14,096.015d@004_1725 kīdṛśāya ca viprāya dātavyā puṇyalakṣaṇā
14,096.015d@004_1726 kati vā kapilāḥ proktāḥ svayam eva svayaṃbhuvā
14,096.015d@004_1727 kair vā deyāś ca tā deva śrotum icchāmi tattvataḥ
14,096.015d@004_1728 evam ukto hṛṣīkeśo dharmaputreṇa saṃsadi
14,096.015d@004_1729 abravīt kapilāsaṃkhyāṃ tāsāṃ māhātmyam eva ca
14,096.015d@004_1730 śṛṇu pāṇḍava tattvena pavitraṃ pāvanaṃ param
14,096.015d@004_1731 yac chrutvā pāpakarmāpi naraḥ pāpaiḥ pramucyate
14,096.015d@004_1732 agnimadhyodbhavāṃ divyām agnijvālāsamaprabhām
14,096.015d@004_1733 agnijvālojjvalacchṛṅgīṃ pradīptāṅgāralocanām
14,096.015d@004_1734 agnipucchām agnikhurām agniromaprabhānvitām
14,096.015d@004_1735 tām āgneyīm agnijihvām agnigrīvāṃ jvalatprabhām
14,096.015d@004_1736 bhuñjate kapilāṃ ye tu śūdrā lobhena mohitāḥ
14,096.015d@004_1737 patitāṃs tān vijānīyāc caṇḍālasadṛśā hi te
14,096.015d@004_1738 na teṣāṃ brāhmaṇaḥ kaś cid gṛhe kuryāt pratigraham
14,096.015d@004_1739 dūrāc ca parihartavyā mahāpātakino 'pi te
14,096.015d@004_1740 sarvakālaṃ hi te sarvair varjitāḥ pitṛdaivataiḥ
14,096.015d@004_1741 te sadā hy apratigrāhyā hy asaṃbhāṣyāś ca pāpinaḥ
14,096.015d@004_1742 pibanti kapilāṃ yāvat tāvat teṣāṃ pitāmahāḥ
14,096.015d@004_1743 amedhyam upabhuñjanti bhūmyāṃ vai śvasṛgālavat
14,096.015d@004_1744 kapilāyā ghṛtaṃ kṣīraṃ dadhi takram athāpi vā
14,096.015d@004_1745 ye śūdrā upabhuñjanti teṣāṃ gatim imāṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1746 kapilopajīvī śūdras tu mṛto gacchati rauravam
14,096.015d@004_1747 kliśyate raurave ghore varṣakoṭiśataṃ vasan
14,096.015d@004_1748 rauravāc ca paribhraṣṭo viṣṭhāyāṃ jāyate krimiḥ
14,096.015d@004_1749 viṣṭhāgarteṣu saṃviṣṭo durgandheṣu sahasraśaḥ
14,096.015d@004_1750 tatraiva jāyamāno 'sau nottāraṃ tatra vindati
14,096.015d@004_1751 brāhmaṇaś caiva yas teṣāṃ gṛhe kuryāt pratigraham
14,096.015d@004_1752 tataḥ prabhṛti tasyāpi pitaraḥ syur amedhyapāḥ
14,096.015d@004_1753 na tena sārdhaṃ saṃbhāṣen na cāpy ekāsanaṃ vrajet
14,096.015d@004_1754 sa nityaṃ varjanīyo hi dūrāt tu brāhmaṇādhamaḥ
14,096.015d@004_1755 yas tena saha saṃbhāṣed ekaśayyāṃ vrajeta vā
14,096.015d@004_1756 prājāpatyaṃ caret kṛcchraṃ sa ca tenaiva śudhyati
14,096.015d@004_1757 kapilopajīvinaḥ śūdrād yaḥ karoti pratigraham
14,096.015d@004_1758 prāyaścittaṃ bhavet tasya viprasyaitan na saṃśayaḥ
14,096.015d@004_1759 brahmakūrcaṃ tu kurvīta cāndrāyaṇam athāpi vā
14,096.015d@004_1760 mucyate kilbiṣāt tasmād etena brāhmaṇo hi saḥ
14,096.015d@004_1761 kapilā hy agnihotrārthe yajñārthe ca svayaṃbhuvā
14,096.015d@004_1762 sarvatas teja uddhṛtya brahmaṇā nirmitā purā
14,096.015d@004_1763 pavitraṃ ca pavitrāṇāṃ maṅgalānāṃ ca maṅgalam
14,096.015d@004_1764 puṇyānāṃ paramaṃ puṇyaṃ kapilā pāṇḍunandana
14,096.015d@004_1765 tapasāṃ tapa evāgryaṃ vratānāṃ vratam uttamam
14,096.015d@004_1766 dānānāṃ paramaṃ dānaṃ nidānaṃ hy etad akṣayam
14,096.015d@004_1767 pṛthivyāṃ yāni tīrthāni puṇyāny āyatanāni ca
14,096.015d@004_1768 pavitrāṇi ca ramyāṇi sarvalokeṣu pāṇḍava
14,096.015d@004_1769 tebhyas tejaḥ samuddhṛtya brahmaṇā lokakartṛṇā
14,096.015d@004_1770 lokanistāraṇāyaiva nirmitāḥ kapilāḥ svayam
14,096.015d@004_1771 sarvatejomayī hy eṣā kapilā pāṇḍunandana
14,096.015d@004_1772 sadāmṛtamayī medhyā śuciḥ pāvanam uttamam
14,096.015d@004_1773 kṣīreṇa kapilāyās tu dadhnā vai saghṛtena vā
14,096.015d@004_1774 hotavyāny agnihotrāṇi sāyaṃ prātar dvijātibhiḥ
14,096.015d@004_1775 kapilāyā ghṛtenāpi dadhnā kṣīreṇa vā punaḥ
14,096.015d@004_1776 juhvate ye 'gnihotrāṇi brāhmaṇā vidhivat prabho
14,096.015d@004_1777 pūjayanty atithīṃś caiva parāṃ bhaktim upāgatāḥ
14,096.015d@004_1778 śūdrānnād viratā nityaṃ ḍambhānṛtavivarjitāḥ
14,096.015d@004_1779 te yānty ādityasaṃkāśair vimānair dvijasattamāḥ
14,096.015d@004_1780 sūryamaṇḍalamadhyena brahmalokam anuttamam
14,096.015d@004_1781 brahmaṇo bhavane divye kāmagāḥ kāmarūpiṇaḥ
14,096.015d@004_1782 brahmaṇā pūjyamānās tu modante kalpam akṣayam
14,096.015d@004_1783 evaṃ hi kapilā rājan puṇyā mantrāmṛtāraṇiḥ
14,096.015d@004_1784 ādāv evāgnimadhyāt tu maitreyī brahmanirmitā
14,096.015d@004_1785 śṛṅgāgre kapilāyās tu sarvatīrthāni pāṇḍava
14,096.015d@004_1786 brahmaṇo hi niyogena nivasanti dine dine
14,096.015d@004_1787 prātar utthāya yo martyaḥ kapilāśṛṅgamastakāt
14,096.015d@004_1788 cyutā āpas tu śīrṣeṇa prayato dhārayec chuciḥ
14,096.015d@004_1789 sa tena puṇyatīrthena sahasā dagdhakilbiṣaḥ
14,096.015d@004_1790 varṣatrayakṛtaṃ pāpaṃ pradahaty agnivat tṛṇam
14,096.015d@004_1791 mūtreṇa kapilāyās tu yas tu prātar upaspṛśet
14,096.015d@004_1792 snānena tena puṇyena naṣṭapāpaḥ sa mānavaḥ
14,096.015d@004_1793 triṃśadvarṣakṛtāt pāpān mucyate nātra saṃśayaḥ
14,096.015d@004_1794 prātar utthāya yo bhaktyā prayacchet tṛṇamuṣṭikam
14,096.015d@004_1795 tasya naśyati tat pāpaṃ triṃśadrātrikṛtaṃ nṛpa
14,096.015d@004_1796 prātar utthāya madbhaktyā kuryād yas tāṃ pradakṣiṇam
14,096.015d@004_1797 pradakṣiṇīkṛtā tena pṛthivī nātra saṃśayaḥ
14,096.015d@004_1798 pradakṣiṇena caikena śraddhāyuktasya pāṇḍava
14,096.015d@004_1799 daśarātrakṛtaṃ pāpaṃ tasya tan naśyati dhruvam
14,096.015d@004_1800 kapilāpañcagavyena yaḥ snāyāt tu śucir naraḥ
14,096.015d@004_1801 sa gaṅgādyeṣu tīrtheṣu snāto bhavati pāṇḍava
14,096.015d@004_1802 tena snānena tasyāpi śraddhāyuktasya pāṇḍava
14,096.015d@004_1803 daśarātrakṛtaṃ pāpaṃ tatkṣaṇād eva naśyati
14,096.015d@004_1804 dṛṣṭvā tu kapilāṃ bhaktyā śrutvā humbhāravaṃ tathā
14,096.015d@004_1805 vyapohati naraḥ pāpam ahorātrakṛtaṃ nṛpa
14,096.015d@004_1806 yatra vā tatra vā cāṅge kapilāṃ yaḥ spṛśec chuciḥ
14,096.015d@004_1807 saṃvatsarakṛtaṃ pāpaṃ vināśayati pāṇḍava
14,096.015d@004_1808 gosahasraṃ ca yo dadyād ekāṃ ca kapilāṃ naraḥ
14,096.015d@004_1809 samaṃ tasya phalaṃ prāha brahmaloke pitāmahaḥ
14,096.015d@004_1810 yas tv ekāṃ kapilāṃ hanyān naraḥ kiṃ cit pramādataḥ
14,096.015d@004_1811 gosahasraṃ hataṃ tena bhaven nātra vicāraṇā
14,096.015d@004_1812 yaś caikāṃ kapilāṃ dadyāc chrotriyāyāhitāgnaye
14,096.015d@004_1813 gavāṃ śatasahasraṃ tu dattaṃ bhavati pāṇḍava
14,096.015d@004_1814 daśaiva kapilāḥ proktāḥ svayam eva svayaṃbhuvā
14,096.015d@004_1815 yo dadyāc chrotriyebhyo vai svargaṃ gacchati tac chṛṇu
14,096.015d@004_1816 prathamā svarṇakapilā dvitīyā gaurapiṅgalā
14,096.015d@004_1817 tṛtīyā raktapiṅgākṣī caturthī galapiṅgalā
14,096.015d@004_1818 pañcamī babhruvarṇābhā ṣaṣṭhī ca śvetapiṅgalā
14,096.015d@004_1819 saptamī raktapiṅgākṣī aṣṭamī khurapiṅgalā
14,096.015d@004_1820 navamī pāṭalā jñeyā daśamī pucchapiṅgalā
14,096.015d@004_1821 daśaitāḥ kapilāḥ proktās tārayanti narān sadā
14,096.015d@004_1822 maṅgalyāś ca pavitrāś ca sarvapāpapraṇāśanāḥ
14,096.015d@004_1823 evam eva hy anaḍvāho daśa proktā nareśvara
14,096.015d@004_1824 brāhmaṇo vāhayet tāṃs tu nānyo varṇaḥ kathaṃ cana
14,096.015d@004_1825 na ghātayet tu daṇḍena kṣetre vādhvani vā dvijaḥ
14,096.015d@004_1826 vāhayed dhuṃkṛtenaiva śākhayā vā sapatrayā
14,096.015d@004_1827 na daṇḍena na yaṣṭyā vā na pāśena ca vā punaḥ
14,096.015d@004_1828 na kṣuttṛṣṇāśramaśrāntān vāhayed vikalendriyān
14,096.015d@004_1829 atṛpteṣu na bhuñjīyāt pibet pīteṣu codakam
14,096.015d@004_1830 śuśrūṣor mātaraś caitāḥ pitaras te prakīrtitāḥ
14,096.015d@004_1831 ahnāṃ pūrve tribhāge tu dhuryāṇāṃ vāhanaṃ smṛtam
14,096.015d@004_1832 viśrāmen madhyame bhāge bhāge cānte yathāsukham
14,096.015d@004_1833 yatra vā tvarayā kṛtyaṃ saṃśayo yatra vādhvani
14,096.015d@004_1834 vāhayet tatra dhuryāṃs tu na sa pāpena lipyate
14,096.015d@004_1835 anyathā vāhayan rājan nirayaṃ yāti rauravam
14,096.015d@004_1836 rudhiraṃ pātayet teṣāṃ yas tu mohān narādhipa
14,096.015d@004_1837 brahmahatyāsamaṃ pāpaṃ tasya syāt pāṇḍunandana
14,096.015d@004_1838 tena pāpena pāpātmā nirayaṃ yāty asaṃśayam
14,096.015d@004_1839 narakeṣu ca sarveṣu samāsthitvā śataṃ śatam
14,096.015d@004_1840 iha mānuṣyake loke balīvardo bhaviṣyati
14,096.015d@004_1841 tasmāt tu muktim anvicchan dadyāt tu kapilāṃ naraḥ
14,096.015d@004_1842 kapilāṃ vāhayed yas tu vṛṣalo lobhamohitaḥ
14,096.015d@004_1843 tena devās trayastriṃśat pitaraś cāpi vāhitāḥ
14,096.015d@004_1844 sa devaiḥ pitṛbhir nityaṃ vadhyamānaḥ sudurmatiḥ
14,096.015d@004_1845 narakān narakaṃ ghoraṃ gacched āpralayaṃ nṛpa
14,096.015d@004_1846 brahmā rudras tathāgniś ca kapilānāṃ gatiṃ gatāḥ
14,096.015d@004_1847 tasmāt te tu na hantavyāḥ pūjyās te tu viśeṣataḥ
14,096.015d@004_1848 niḥśvasanti yadā śrāntās tadā hanyuś ca tat kulam
14,096.015d@004_1849 yāvanti teṣāṃ romāṇi tāvad varṣaśataṃ nṛpa
14,096.015d@004_1850 narake paripacyante tatra tadvāhakā narāḥ
14,096.015d@004_1851 kapilā sarvayajñeṣu dakṣiṇārthaṃ vidhīyate
14,096.015d@004_1852 tasmāt tā dakṣiṇā deyā yajñeṣv eva dvijātibhiḥ
14,096.015d@004_1853 homārthaṃ cāgnihotrasya yāṃ prayacchet prayatnataḥ
14,096.015d@004_1854 śrotriyāya daridrāya śrāntāyāmitatejase
14,096.015d@004_1855 tena dānena pūtātmā so 'gniloke mahīyate
14,096.015d@004_1856 yāvanti caiva romāṇi kapilāṅge yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1857 tāvad varṣasahasrāṇi naraḥ svarge ca vartate
14,096.015d@004_1858 suvarṇakhuraśṛṅgīṃ ca kapilāṃ yaḥ prayacchati
14,096.015d@004_1859 viṣuve cāyane vāpi so 'śvamedhaphalaṃ labhet
14,096.015d@004_1860 tenāśvamedhatulyena mama lokaṃ sa gacchati
14,096.015d@004_1861 svarṇaśṛṅgīṃ rūpyakhurāṃ savatsāṃ kāṃsyadohinīm
14,096.015d@004_1862 vastrair alaṃkṛtāṃ puṣṭāṃ gandhair mālyaiś ca śobhitām
14,096.015d@004_1863 pavitraṃ hi pavitrāṇāṃ suvarṇam iti me matiḥ
14,096.015d@004_1864 tasmāt suvarṇābharaṇā dātavyā cāgnihotriṇe
14,096.015d@004_1865 evaṃ dattvā tu rājendra saptapūrvān parān api
14,096.015d@004_1866 tārayiṣyati rājendra nātra kāryā vicāraṇā
14,096.015d@004_1867 agniṣṭomasahasrasya vājapeyasamaṃ bhavet
14,096.015d@004_1868 vājapeyasahasrasya aśvamedhaṃ ca tatsamam
14,096.015d@004_1869 aśvamedhasahasraṃ ca rājasūyaṃ ca tatsamam
14,096.015d@004_1870 kapilānāṃ sahasreṇa vidhidattena pāṇḍava
14,096.015d@004_1871 rājasūyaphalaṃ prāpya mama loke mahīyate
14,096.015d@004_1872 na tasya punarāvṛttir vidyate kurupuṃgava
14,096.015d@004_1873 prayacchate yaḥ kapilāṃ savatsāṃ kāṃsyadohinīm
14,096.015d@004_1874 tais tair guṇaiḥ kāmadughā ca bhūtvā
14,096.015d@004_1875 naraṃ pradātāram upaiti sā gauḥ
14,096.015d@004_1876 svakarmabhiś cāpy anubadhyamānaṃ
14,096.015d@004_1877 tīvrāndhakāre narake patantam
14,096.015d@004_1878 mahārṇave naur iva vāyunītā
14,096.015d@004_1879 dattā hi gaus tārayate manuṣyam
14,096.015d@004_1880 putrāṃś ca pautrāṃś ca kulaṃ ca sarvam
14,096.015d@004_1881 āsaptamaṃ tārayate paratra
14,096.015d@004_1882 yāvan manuṣyān pṛthivīṃ bibharti
14,096.015d@004_1883 tāvat pradātāram ito 'paratra
14,096.015d@004_1884 yathauṣadhaṃ mantrakṛtaṃ narasya
14,096.015d@004_1885 prayuktamātraṃ vinihanti rogān
14,096.015d@004_1886 tathaiva dattā kapilā supātre
14,096.015d@004_1887 pāpaṃ narasyāśu nihanti sarvam
14,096.015d@004_1888 yathaiva dṛṣṭvā bhujagāḥ suparṇaṃ
14,096.015d@004_1889 naśyanti dūrād vivaśā bhayārtāḥ
14,096.015d@004_1890 tathaiva dṛṣṭvā kapilāpradānaṃ
14,096.015d@004_1891 naśyanti pāpāni narasya śīghram
14,096.015d@004_1892 yathā tvacaṃ svāṃ bhujago vihāya
14,096.015d@004_1893 punar navaṃ rūpam upaiti puṇyam
14,096.015d@004_1894 tathaiva muktaḥ puruṣaḥ svapāpair
14,096.015d@004_1895 virājate vai kapilāpradānāt
14,096.015d@004_1896 yathāndhakāraṃ bhavane vilagnaṃ
14,096.015d@004_1897 dīpto hi niryātayati pradīpaḥ
14,096.015d@004_1898 tathā naraḥ pāpam api pralīnaṃ
14,096.015d@004_1899 niṣkrāmayed vai kapilāpradānam
14,096.015d@004_1900 yāvanti romāṇi bhavanti tasyā
14,096.015d@004_1901 vatsānvitāyāś ca śarīrajāni
14,096.015d@004_1902 tāvat pradātā yugavarṣakoṭiṃ
14,096.015d@004_1903 sa brahmaloke ramate manuṣyaḥ
14,096.015d@004_1904 yasyāhitāgner atithipriyasya
14,096.015d@004_1905 śūdrānnadūrasya jitendriyasya
14,096.015d@004_1906 satyavratasyādhyayanānvitasya
14,096.015d@004_1907 dattā hi gaus tārayate paratra
14,096.015d@004_1907 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_1908 evaṃ śrutvā paraṃ puṇyaṃ kapilādānam uttamam
14,096.015d@004_1909 dharmaputraḥ prahṛṣṭātmā keśavaṃ punar abravīt
14,096.015d@004_1910 devadeveśa kapilā yadā viprāya dīyate
14,096.015d@004_1911 kathaṃ sarveṣu cāṅgeṣu tasyās tiṣṭhanti devatāḥ
14,096.015d@004_1912 yāś caitāḥ kapilāḥ proktā daśa caiva tvayā mama
14,096.015d@004_1913 tāsāṃ kati suraśreṣṭha kapilāḥ puṇyalakṣaṇāḥ
14,096.015d@004_1914 kathaṃ vānugṛhītās tāḥ suraiḥ pitṛgaṇair api
14,096.015d@004_1915 kena yuktāś ca varṇena śrotuṃ kautūhalaṃ hi me
14,096.015d@004_1916 yudhiṣṭhireṇaivam uktaḥ keśavaḥ satyavāk tadā
14,096.015d@004_1917 guhyānāṃ paramaṃ guhyaṃ vaktum evopacakrame
14,096.015d@004_1918 śṛṇu rājan pavitraṃ vai rahasyaṃ dharmam uttamam
14,096.015d@004_1919 grahaṇīyaṃ satyam idaṃ na śrāvyaṃ hetuvādinām
14,096.015d@004_1920 yadā vatsasya pādau dvau prasave śirasā saha
14,096.015d@004_1921 dṛśyete dānakālaṃ tam āhuḥ kālavido janāḥ
14,096.015d@004_1922 antarikṣagato vatso yāvad bhūmiṃ na yāsyati
14,096.015d@004_1923 gaus tāvat pṛthivī jñeyā tasmād deyā tu tādṛśī
14,096.015d@004_1924 yāvanti dhenvā romāṇi savatsāyā yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1925 yāvantyaḥ sikatāś cāpi garbhodakapariplutāḥ
14,096.015d@004_1926 tāvad varṣasahasrāṇi dātā svarge mahīyate
14,096.015d@004_1927 suvarṇābharaṇāṃ kṛtvā savatsāṃ kapilāṃ tilaiḥ
14,096.015d@004_1928 pracchādya tāṃ tu dadyād vai sarvaratnair alaṃkṛtām
14,096.015d@004_1929 sasamudrā mahī tena saśailavanakānanā
14,096.015d@004_1930 caturantā bhaved dattā nātra kāryā vicāraṇā
14,096.015d@004_1931 pṛthivīdānatulyena tena dānena mānavaḥ
14,096.015d@004_1932 saṃsārasāgarāt tīrṇo yāti lokaṃ prajāpateḥ
14,096.015d@004_1933 brahmahā yadi vā goghno bhrūṇahā gurutalpagaḥ
14,096.015d@004_1934 mahāpātakayukto 'pi dānenānena śudhyati
14,096.015d@004_1935 idaṃ paṭhati yaḥ puṇyaṃ kapilādānam uttamam
14,096.015d@004_1936 prātar utthāya madbhaktyā tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_1937 manasā karmaṇā vācā matipūrvaṃ yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1938 pāpaṃ rātrikṛtaṃ hanyād asyādhyāyasya pāṭhakaḥ
14,096.015d@004_1939 idam āvartamānas tu śrāddhe yas tarpayed dvijān
14,096.015d@004_1940 tasyāpy amṛtam aśnanti pitaro 'tyantaharṣitāḥ
14,096.015d@004_1941 yaś cedaṃ śṛṇuyād bhaktyā madgatenāntarātmanā
14,096.015d@004_1942 tasya rātrikṛtaṃ sarvaṃ pāpam āśu praṇaśyati
14,096.015d@004_1943 ataḥ paraṃ viśeṣaṃ tu kapilānāṃ bravīmi te
14,096.015d@004_1944 yāś caitāḥ kapilāḥ proktā daśa rājan mayā tava
14,096.015d@004_1945 tāsāṃ catasraḥ pravarāḥ pavitrāḥ pāpanāśanāḥ
14,096.015d@004_1946 suvarṇakapilā puṇyā tathā raktākṣipiṅgalā
14,096.015d@004_1947 piṅgalākṣī ca yā gauś ca yad vā piṅgalapiṅgalā
14,096.015d@004_1948 etāś catasraḥ pravarāḥ puṇyāḥ pāpapraṇāśanāḥ
14,096.015d@004_1949 namaskṛtā vā spṛṣṭā vā ghnanti pāpaṃ narasya tu
14,096.015d@004_1950 yasyaitāḥ kapilāḥ santi gṛhe pāpapraṇāśanāḥ
14,096.015d@004_1951 tatra śrīr vijayaḥ kīrtiḥ sthitā nityaṃ yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1952 etāsāṃ prītim āyāti kṣīreṇa tu vṛṣadhvajaḥ
14,096.015d@004_1953 dadhnā tu tridaśāḥ sarve ghṛtena tu hutāśanaḥ
14,096.015d@004_1954 pitaraḥ pitāmahāś caiva tathaiva prapitāmahāḥ
14,096.015d@004_1955 sakṛd dattena tuṣyanti varṣakoṭiṃ yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_1956 kapilāyā ghṛtaṃ kṣīraṃ dadhi pāyasam eva vā
14,096.015d@004_1957 śrotriyebhyaḥ sakṛd dattvā sarvapāpaiḥ pramucyate
14,096.015d@004_1958 upavāsaṃ tu yat kṛtvā ahorātraṃ jitendriyaḥ
14,096.015d@004_1959 kapilāpañcagavyaṃ tu pītvā cāndrāyaṇāt param
14,096.015d@004_1960 saumye muhūrte tat prāśya śuddhātmā śuddhamānasaḥ
14,096.015d@004_1961 krodhānṛtavinirmukto madgatenāntarātmanā
14,096.015d@004_1962 kapilāpañcagavyena samantreṇa pṛthak pṛthak
14,096.015d@004_1963 yo matpratikṛtiṃ vāpi śaṃkarākṛtim eva vā
14,096.015d@004_1964 snāpayed viṣuve yas tu so 'śvamedhaphalaṃ labhet
14,096.015d@004_1965 sa muktapāpaḥ śuddhātmā yānenāmbaraśobhinā
14,096.015d@004_1966 mama lokaṃ vrajen martyo rudralokam athāpi vā
14,096.015d@004_1967 brahmaṇā tu purā sṛṣṭā kapilā kāñcanaprabhā
14,096.015d@004_1968 agnikuṇḍāt parair mantrair homadhenur mahāprabhā
14,096.015d@004_1969 sṛṣṭamātrāṃ tu tāṃ dṛṣṭvā devā rudrādayo divi
14,096.015d@004_1970 siddhā brahmarṣayaś caiva vedāḥ sāṅgāḥ sahādhvarāḥ
14,096.015d@004_1971 sāgarāḥ saritaś cāpi parvatāḥ sabalāhakāḥ
14,096.015d@004_1972 gandharvāpsaraso yakṣāḥ pannagāś cāpy upasthitāḥ
14,096.015d@004_1973 sarve vismayam āpannāḥ śikhimadhye mahāprabhām
14,096.015d@004_1974 mantraiś ca vividhaiḥ sarvais tuṣṭuvus tām anekaśaḥ
14,096.015d@004_1975 kṛtāñjalipuṭāḥ sarve tāmraśṛṅgīṃ trilocanām
14,096.015d@004_1976 śirobhiḥ patitā bhūmau savatsām amṛtāraṇim
14,096.015d@004_1977 ūcuḥ prāñjalayaḥ sarve caturvaktraṃ pitāmaham
14,096.015d@004_1978 ājñāpaya mahādeva kiṃ te karma priyaṃ vibho
14,096.015d@004_1979 evam uktaḥ suraiḥ sarvair brahmā vacanam abravīt
14,096.015d@004_1980 bhavanto 'py anugṛhṇantu dogdhrīm enāṃ payasvinīm
14,096.015d@004_1981 homadhenur iyaṃ jñeyā hy agniṃ saṃtarpayiṣyati
14,096.015d@004_1982 tato 'gnis tarpitaḥ sarvān bhavatas tarpayiṣyati
14,096.015d@004_1983 prītāḥ kṣīrāmṛtenāsyā jātavīryaparākramāḥ
14,096.015d@004_1984 jayiṣyatha yathākāmaṃ dānavān sarva eva tu
14,096.015d@004_1985 jātavīryabalaiśvaryāḥ sattvavanto jitārayaḥ
14,096.015d@004_1986 asaṃkhyeyabalāḥ sarve pālayiṣyatha vai prajāḥ
14,096.015d@004_1987 pālitāś ca prajāḥ sarvā bhavadbhir iha dharmataḥ
14,096.015d@004_1988 pūjayiṣyanti vo nityaṃ yajñair vividhadakṣiṇaiḥ
14,096.015d@004_1989 evam uktāḥ surāḥ sarve brahmaṇā parameṣṭhinā
14,096.015d@004_1990 tataḥ saṃhṛṣṭamanasaḥ kapilāyai varaṃ daduḥ
14,096.015d@004_1991 yasmāl lokahitāyādya brahmaṇā tvaṃ vinirmitā
14,096.015d@004_1992 tasmāt pūtā pavitrā ca bhava pāpavyapohinī
14,096.015d@004_1993 ye tvāṃ dṛṣṭvā namasyanti spṛṣṭvā cāpi karair narāḥ
14,096.015d@004_1994 teṣāṃ varṣakṛtaṃ pāpaṃ tvadbhaktānāṃ praṇaśyati
14,096.015d@004_1995 akāmakṛtam ajñātam adṛṣṭaṃ yac ca pātakam
14,096.015d@004_1996 tvāṃ dṛṣṭvā ye namasyanti narāḥ sarvaṃsaheti ca
14,096.015d@004_1997 teṣāṃ tad vilayaṃ yāti tamaḥ sūryodaye yathā
14,096.015d@004_1998 ity uktvāsyai varaṃ dattvā prayayus te yathāgatam
14,096.015d@004_1999 lokanistāraṇārthāya sā ca lokāṃś cacāra ha
14,096.015d@004_2000 tasyām eva samudbhūtā hy etāś ca kapilānagha
14,096.015d@004_2001 vicaranti mahīm enāṃ lokānugrahakāraṇāt
14,096.015d@004_2002 tasmāt tu kapilā deyā paratra hitam icchatā
14,096.015d@004_2003 yathā ca dīyate rājan kapilā hy agnihotriṇe
14,096.015d@004_2004 tathāgraśṛṅgayos tasyā viṣṇur indraś ca tiṣṭhataḥ
14,096.015d@004_2005 candravajradharau cāpi tiṣṭhataḥ śṛṅgamūlayoḥ
14,096.015d@004_2006 śṛṅgamadhye tathā brahmā lalāṭe govṛṣadhvajaḥ
14,096.015d@004_2007 karṇayor aśvinau devau cakṣuṣoḥ śaśibhāskarau
14,096.015d@004_2008 danteṣu maruto devā jihvāyāṃ vāk sarasvatī
14,096.015d@004_2009 romānte munayaḥ sarve carmaṇy eva prajāpatiḥ
14,096.015d@004_2010 niśvāseṣu sthitā vedāḥ saṣaḍaṅgapadakramāḥ
14,096.015d@004_2011 nāsāpuṭe sthitā gandhāḥ puṣpāṇi surabhīṇi ca
14,096.015d@004_2012 adhare vasavaḥ sarve mukhe cāgniḥ pratiṣṭhitaḥ
14,096.015d@004_2013 sādhyā devāḥ sthitāḥ kakṣe grīvāyāṃ pārvatī sthitā
14,096.015d@004_2014 pṛṣṭhe ca nakṣatragaṇāḥ kakuddeśe nabhaḥsthalam
14,096.015d@004_2015 apāne sarvatīrthāni gomūtre jāhnavī svayam
14,096.015d@004_2016 iṣṭatuṣṭamayī lakṣmīr gomaye vasate sadā
14,096.015d@004_2017 nāsikāyāṃ tadā devī jyeṣṭhā vasati bhāminī
14,096.015d@004_2018 śroṇītaṭasthāḥ pitaro ramā lāṅgūlam āśritāḥ
14,096.015d@004_2019 pārśvayor ubhayoḥ sarve viśve devāḥ pratiṣṭhitāḥ
14,096.015d@004_2020 tiṣṭhaty urasi tāsāṃ tu prītaḥ śaktidharo guhaḥ
14,096.015d@004_2021 jānujaṅghorudeśeṣu pañca tiṣṭhanti vāyavaḥ
14,096.015d@004_2022 khuramadhyeṣu gandharvāḥ khurāgreṣu ca pannagāḥ
14,096.015d@004_2023 catvāraḥ sāgarāḥ pūrṇās tasyā eva payodharāḥ
14,096.015d@004_2024 ratir medhā kṣamā svāhā śraddhā śāntir dhṛtiḥ smṛtiḥ
14,096.015d@004_2025 kīrtir dīptiḥ kriyā kāntis tuṣṭiḥ puṣṭiś ca saṃtatiḥ
14,096.015d@004_2026 diśaś ca vidiśaś caiva sevante kapilāṃ sadā
14,096.015d@004_2027 devāḥ pitṛgaṇāś cāpi gandharvāpsarasāṃ gaṇāḥ
14,096.015d@004_2028 lokā dvīpārṇavāś caiva gaṅgādyāḥ saritas tathā
14,096.015d@004_2029 grahāḥ pitṛgaṇāś cāpi vedāḥ sāṅgāḥ sahādhvaraiḥ
14,096.015d@004_2030 vedoktair vividhair mantraiḥ stuvanti hṛṣitās tathā
14,096.015d@004_2031 vidyādharāś ca ye siddhā bhūtās tārāgaṇās tathā
14,096.015d@004_2032 puṣpavṛṣṭiṃ ca varṣanti pranṛtyanti ca harṣitāḥ
14,096.015d@004_2033 brahmaṇotpāditā devī vahnikuṇḍān mahāprabhā
14,096.015d@004_2034 namas te kapile puṇye sarvadevair namaskṛte
14,096.015d@004_2035 kapile 'tha mahāsattve sarvatīrthamaye śubhe
14,096.015d@004_2036 dātāraṃ svajanopetaṃ brahmalokaṃ naya svayam
14,096.015d@004_2037 aho ratnam idaṃ puṇyaṃ sarvaduḥkhaghnam uttamam
14,096.015d@004_2038 aho dharmārjitaṃ śuddham idam agryaṃ mahādhanam
14,096.015d@004_2039 ity ākāśe sthitā devā jalpanti ca namanti ca
14,096.015d@004_2040 tasyāḥ pratigṛhītā ca bhuṅkte yāvad dvijottamaḥ
14,096.015d@004_2041 tāvad devagaṇāḥ sarve kapilām arcayanti ca
14,096.015d@004_2042 svarṇaśṛṅgī raupyakhurā gandhaiḥ puṣpaiś ca pūjitā
14,096.015d@004_2043 vastrābhyām ahatābhyāṃ tu yāvat tiṣṭhaty alaṃkṛtā
14,096.015d@004_2044 tāvad yad icchet kapilā mantrapūtā susaṃskṛtā
14,096.015d@004_2045 bhūlokavāsinaḥ sarvān brahmalokaṃ nayet svayam
14,096.015d@004_2046 bhūr aśvaḥ kanakaṃ gāvo raupyam annaṃ tilā yavāḥ
14,096.015d@004_2047 dīyamānāni viprāya prahṛṣyanti dine dine
14,096.015d@004_2048 atha tv aśrotriyebhyo vai tāni dattāni pāṇḍava
14,096.015d@004_2049 tathā nindanty athātmānam aśubhaṃ kiṃ nu naḥ kṛtam
14,096.015d@004_2050 aho rakṣaḥpiśācaiś ca lupyamānāḥ samantataḥ
14,096.015d@004_2051 yāsyāmo nirayaṃ śīghram iti śocanti tāni vai
14,096.015d@004_2052 etāny api dvijebhyo vai śrotriyebhyo viśeṣataḥ
14,096.015d@004_2053 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2053 dīyamānāni vardhante dātāraṃ tārayanti ca
14,096.015d@004_2054 devadeveśa daityaghna kālaḥ ko havyakavyayoḥ
14,096.015d@004_2055 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2055 ke tatra pūjām arhanti varjanīyāś ca ke dvijāḥ
14,096.015d@004_2056 daivaṃ pūrvāhṇikaṃ jñeyaṃ paitṛkaṃ cāparāhṇikam
14,096.015d@004_2057 kālahīnaṃ ca yad dānaṃ tad dānaṃ rākṣasaṃ viduḥ
14,096.015d@004_2058 avaghuṣṭaṃ ca yad bhuktam anṛtena ca bhārata
14,096.015d@004_2059 parāmṛṣṭaṃ śunā vāpi tadbhāgaṃ rākṣasaṃ viduḥ
14,096.015d@004_2060 yāvantaḥ patitā viprā jaḍonmattādayo 'pi ca
14,096.015d@004_2061 daive ca pitrye ye cāpi rājan nārhanti satkriyām
14,096.015d@004_2062 klībaḥ plīhī ca kuṣṭhī ca rājayakṣmānvitaś ca yaḥ
14,096.015d@004_2063 apasmārī ca yaś cāpi pitrye nārhati satkriyām
14,096.015d@004_2064 cikitsakā devalakā vṛthā niyamadhāriṇaḥ
14,096.015d@004_2065 somavikrayiṇaś cāpi śrāddhe nārhanti satkṛtim
14,096.015d@004_2066 ekoddiṣṭasya ye cānnaṃ bhuñjate vidhivad dvijāḥ
14,096.015d@004_2067 cāndrāyaṇam akṛtvā te punar nārhanti satkṛtim
14,096.015d@004_2068 gāyakā nartakāś caiva plavakā vādakās tathā
14,096.015d@004_2069 kathakā yaudhikāś caiva śrāddhe nārhanti satkṛtim
14,096.015d@004_2070 anagnayaś ca ye viprāḥ pretaniryātakāś ca ye
14,096.015d@004_2071 stenāś cāpi vikarmasthā rājan nārhanti satkṛtim
14,096.015d@004_2072 aparijñātapūrvāś ca gaṇaputrāś ca ye dvijāḥ
14,096.015d@004_2073 putrikāputrakāś cāpi śrāddhe nārhanti satkṛtim
14,096.015d@004_2074 ṛṇakartā ca yo vipro yaś ca vāṇijyako dvijaḥ
14,096.015d@004_2075 prāṇivikrayavṛttiś ca śrāddhe nārhanti satkṛtim
14,096.015d@004_2076 cīrṇavratā guṇair yuktā nityaṃ svādhyāyatatparāḥ
14,096.015d@004_2077 sāvitrījñāḥ kriyāvantas te śrāddhe satkṛtikṣamāḥ
14,096.015d@004_2078 śrāddhasya brāhmaṇaḥ kālaḥ prāpto dadhi ghṛtaṃ tadā
14,096.015d@004_2079 darbhāḥ sumanasaḥ kṣetraṃ tatkāle śrāddhado bhavet
14,096.015d@004_2080 cāritraniyatā rājan kṛśā ye kṛśavṛttayaḥ
14,096.015d@004_2081 arthinaś copagacchanti tebhyo dattaṃ mahat phalam
14,096.015d@004_2082 tapasvinaś ca ye viprās tathā bhaikṣacarāś ca ye
14,096.015d@004_2083 arthinaḥ ke cid icchanti teṣāṃ dattaṃ mahat phalam
14,096.015d@004_2084 evaṃ dharmavidāṃ śreṣṭha jñātvā sarvātmanā tadā
14,096.015d@004_2085 śrotriyāya daridrāya prayacchānupakāriṇe
14,096.015d@004_2086 dānaṃ yat te priyaṃ kiṃ cic chrotriyāṇāṃ ca yat priyam
14,096.015d@004_2087 tat prayacchasva dharmajña yad icchasi tad akṣayam
14,096.015d@004_2088 nirayaṃ ye ca gacchanti tac chṛṇuṣva yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_2089 gurvarthaṃ vā bhayārthaṃ vā no ced anyatra pāṇḍava
14,096.015d@004_2090 vadanti ye 'nṛtaṃ viprās te vai nirayagāminaḥ
14,096.015d@004_2091 paradārābhihartāraḥ paradārābhimarśakāḥ
14,096.015d@004_2092 paradāraprayoktāras te vai nirayagāminaḥ
14,096.015d@004_2093 sūcakāḥ saṃdhibhettāraḥ paradravyopajīvinaḥ
14,096.015d@004_2094 akṛtajñāś ca mitrāṇāṃ te vai nirayagāminaḥ
14,096.015d@004_2095 varṇāśramāṇāṃ ye bāhyāḥ pāṣaṇḍasthāś ca pāṇḍava
14,096.015d@004_2096 upāsate ca tān ye tu te sarve narakālayāḥ
14,096.015d@004_2097 vedavikrayiṇaś caiva vedānāṃ caiva dūṣakāḥ
14,096.015d@004_2098 vedānāṃ lekhakāś caiva te vai nirayagāminaḥ
14,096.015d@004_2099 rasavikrayiṇo rājan viṣavikrayiṇaś ca ye
14,096.015d@004_2100 kṣīravikrayiṇaś cāpi te vai nirayagāminaḥ
14,096.015d@004_2101 caṇḍālebhyas tu ye kṣīraṃ prayacchanti narādhamāḥ
14,096.015d@004_2102 arthārtham atha vā snehāt te vai nirayagāminaḥ
14,096.015d@004_2103 paśūnāṃ damakāś caiva tathā nāsānuvedhakāḥ
14,096.015d@004_2104 puṃstvasya hiṃsakāś caiva te vai nirayagāminaḥ
14,096.015d@004_2105 adātāraḥ samarthā ye dravyāṇāṃ lobhakāraṇāt
14,096.015d@004_2106 dīnānāthān na paśyanti te vai nirayagāminaḥ
14,096.015d@004_2107 kṣāntān dāntān kṛśān prājñān dīrghakālaṃ sadoṣitān
14,096.015d@004_2108 tyajanti kṛtakṛtyā ye te vai nirayagāminaḥ
14,096.015d@004_2109 bālānām atha vṛddhānāṃ śrāntānāṃ cāpi ye narāḥ
14,096.015d@004_2110 adattvāśnanti ye mṛṣṭaṃ te vai nirayagāminaḥ
14,096.015d@004_2111 ete pūrvarṣibhiḥ proktā narā nirayagāminaḥ
14,096.015d@004_2112 ye svargaṃ samanuprāptās tāñ śṛṇuṣva yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_2113 dānena tapasā caiva satyena ca damena ca
14,096.015d@004_2114 ye dharmam anuvartante te narāḥ svargagāminaḥ
14,096.015d@004_2115 śuśrūṣayāpy upādhyāyāc chrutam ādāya pāṇḍava
14,096.015d@004_2116 ye pratigrahaniḥsnehās te narāḥ svargagāminaḥ
14,096.015d@004_2117 madhumāṃsāsavebhyas tu nivṛttā vṛttavat tu ye
14,096.015d@004_2118 paradāranivṛttāś ca te narāḥ svargagāminaḥ
14,096.015d@004_2119 mātaraṃ pitaraṃ caiva śuśrūṣanti ca ye narāḥ
14,096.015d@004_2120 bhrātṝṇām api sasnehās te narāḥ svargagāminaḥ
14,096.015d@004_2121 ye tu bhojanakāle tu niyatāś cātithipriyāḥ
14,096.015d@004_2122 dvārarodhaṃ na kurvanti te narāḥ svargagāminaḥ
14,096.015d@004_2123 vaivāhikaṃ tu kanyānāṃ daridrāṇāṃ ca ye narāḥ
14,096.015d@004_2124 kārayanti ca kurvanti te narāḥ svargagāminaḥ
14,096.015d@004_2125 rasānām atha bījānām oṣadhīnāṃ tathaiva ca
14,096.015d@004_2126 dātāraḥ śraddhayopetās te narāḥ svargagāminaḥ
14,096.015d@004_2127 kṣemākṣemaṃ ca mārgeṣu samāni viṣamāṇi ca
14,096.015d@004_2128 arthināṃ ye ca vakṣyanti te narāḥ svargagāminaḥ
14,096.015d@004_2129 parvadvaye caturdaśyām aṣṭamyāṃ saṃdhyayor dvayoḥ
14,096.015d@004_2130 ārdrāyāṃ janmanakṣatre viṣuve śravaṇe tathā
14,096.015d@004_2131 ye grāmyadharmaviratās te narāḥ svargagāminaḥ
14,096.015d@004_2132 havyakavyavidhānaṃ ca narakasvargagāminau
14,096.015d@004_2133 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2133 dharmādharmau ca kathitau bhūyaḥ kiṃ śrotum icchasi
14,096.015d@004_2134 idaṃ me tattvato deva vaktum arhasy aśeṣataḥ
14,096.015d@004_2135 hiṃsām akṛtvā yo martyo brahmahatyām avāpnuyāt
14,096.015d@004_2135 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2136 brāhmaṇaṃ svayam āhūya bhikṣārthaṃ kṛśavṛttinam
14,096.015d@004_2137 brūyān nāstīti yaḥ paścāt tam āhur brahmaghātakam
14,096.015d@004_2138 madhyasthasyeha viprasya yo 'nūcānasya bhārata
14,096.015d@004_2139 vṛttiṃ harati durbuddhis tam āhur brahmaghātakam
14,096.015d@004_2140 gokulasya tṛṣārtasya jalānte vasudhādhipa
14,096.015d@004_2141 utpādayati yo vighnaṃ tam āhur brahmaghātakam
14,096.015d@004_2142 yaḥ pravṛttāṃ śrutiṃ satyāṃ śāstraṃ vā munibhiḥ kṛtam
14,096.015d@004_2143 dūṣayaty anabhijño yas taṃ vidyād brahmaghātakam
14,096.015d@004_2144 āśrame vā vane vāpi grāme vā nagare 'pi vā
14,096.015d@004_2145 agniṃ yaḥ prakṣipet kruddhas tam āhur brahmaghātakam
14,096.015d@004_2146 cakṣuṣā vāpi hīnasya paṅgor vāpi jaḍasya ca
14,096.015d@004_2147 hared vai yas tu sarvasvaṃ taṃ vidyād brahmaghātakam
14,096.015d@004_2148 krodhād vā yadi vā dveṣād ākruṣṭas tarjito 'pi vā
14,096.015d@004_2149 ṛtau striyaṃ vā nopeyāt tam āhur brahmaghātakam
14,096.015d@004_2150 yāvat sāro bhaved dhīras tannāśe yasya duḥsthitiḥ
14,096.015d@004_2151 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2151 tat sarvasvaṃ hared yo vai tam āhur brahmaghātakam
14,096.015d@004_2152 sarveṣām api dānānāṃ yat tu dānaṃ viśiṣyate
14,096.015d@004_2153 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2153 abhojyānnāś ca ye viprās tān bravīhi surottama
14,096.015d@004_2154 annam eva praśaṃsanti devā brahmapuraḥsarāḥ
14,096.015d@004_2155 annena sadṛśaṃ dānaṃ na bhūtaṃ na bhaviṣyati
14,096.015d@004_2156 annam ūrjaskaraṃ loke annāt prāṇāḥ pratiṣṭhitāḥ
14,096.015d@004_2157 abhojyānnān imān rājan vakṣyamāṇān nibodha me
14,096.015d@004_2158 dīkṣitasya kadaryasya baddhasya nikṛtasya ca
14,096.015d@004_2159 abhiśastasya ṣaṇḍasya pākabhedakarasya ca
14,096.015d@004_2160 cikitsakasya sarvasya tathā cocchiṣṭabhojinaḥ
14,096.015d@004_2161 ugrānnaṃ sūtakānnaṃ ca śūdroccheṣaṇam eva ca
14,096.015d@004_2162 dviṣadannaṃ na bhoktavyaṃ patitānnaṃ ca yac chrutam
14,096.015d@004_2163 tathā ca piśunasyānnaṃ yajñavikrayiṇas tathā
14,096.015d@004_2164 śailūṣatantuvāyānnaṃ kṛtaghnasyānnam eva ca
14,096.015d@004_2165 ambaṣṭhasya niṣādasya raṅgāvatarakasya ca
14,096.015d@004_2166 suvarṇakartur vaiṇasya śastravikrayiṇas tathā
14,096.015d@004_2167 sūtānāṃ śauṇḍikānāṃ ca vaidyasya rajakasya ca
14,096.015d@004_2168 strījitasya nṛśaṃsasya tathā māhiṣikasya ca
14,096.015d@004_2169 anirdaśānāṃ pretānāṃ gaṇikānāṃ tathaiva ca
14,096.015d@004_2170 vandino dyūtakartuś ca tathā dyūtavidām api
14,096.015d@004_2171 parivittasya yac cānnaṃ parivettus tathaiva ca
14,096.015d@004_2172 yaś cāgradidhiṣur vipro didhiṣūpapatis tathā
14,096.015d@004_2173 tayor apy ubhayor annaṃ rājñaś cāpi vivarjayet
14,096.015d@004_2174 rājānnaṃ teja ādatte śūdrānnaṃ brahmavarcasam
14,096.015d@004_2175 āyuḥ suvarṇakārānnaṃ yaśaś carmāvakṛntinaḥ
14,096.015d@004_2176 gaṇānnaṃ gaṇikānnaṃ ca lokebhyaḥ parikṛntati
14,096.015d@004_2177 āyuś cikitsakasyānnaṃ śuklaṃ tu vṛṣalīpateḥ
14,096.015d@004_2178 viṣṭhā vārdhuṣikasyānnaṃ tasmāt tat parivarjayet
14,096.015d@004_2179 teṣāṃ tvagasthiromāṇi bhuṅkte yo 'nnaṃ tu bhakṣayet
14,096.015d@004_2180 amātyānnam athaiteṣāṃ bhuktvā tu triyahaṃ kṣipet
14,096.015d@004_2181 matyā bhuktvā sakṛd vāpi prājāpatyaṃ cared dvijaḥ
14,096.015d@004_2182 dānānāṃ ca phalaṃ yad vai śṛṇu pāṇḍava tattvataḥ
14,096.015d@004_2183 jaladas tṛptim āpnoti sukham akṣayam annadaḥ
14,096.015d@004_2184 tiladas tu prajām iṣṭāṃ dīpadaś cakṣur uttamam
14,096.015d@004_2185 bhūmido bhūmim āpnoti dīrgham āyur hiraṇyadaḥ
14,096.015d@004_2186 gṛhado 'gryāṇi veśmāni rūpyado rūpam uttamam
14,096.015d@004_2187 vāsodaś candrasālokyam aśvisālokyam aśvadaḥ
14,096.015d@004_2188 anaḍuddaḥ śriyaṃ juṣṭāṃ godaś ca bradhnaviṣṭapam
14,096.015d@004_2189 yānaśayyāprado bhāryām aiśvaryam abhayapradaḥ
14,096.015d@004_2190 dhānyadaḥ śāśvataṃ saukhyaṃ brahmado brahmasāmyatām
14,096.015d@004_2191 sarveṣām eva dānānāṃ brahmadānaṃ viśiṣyate
14,096.015d@004_2192 hiraṇyabhūgavāśvājavastraśayyāsanādiṣu
14,096.015d@004_2193 yo 'rcitaṃ pratigṛhṇāti dadāty arcitam eva ca
14,096.015d@004_2194 tāv ubhau gacchataḥ svargaṃ narakaṃ ca viparyaye
14,096.015d@004_2195 anṛtaṃ na vaded iṣṭvā tapas taptvā na vismayet
14,096.015d@004_2196 nārto 'py apavaded viprān na dattvā parikīrtayet
14,096.015d@004_2197 yajño 'nṛtena kṣarati tapaḥ kṣarati vismayāt
14,096.015d@004_2198 āyurviprāpavādena dānaṃ tu parikīrtanāt
14,096.015d@004_2199 ekaḥ prajāyate jantur eka eva pramīyate
14,096.015d@004_2200 eko 'nubhuṅkte sukṛtam ekaś cāpnoti duṣkṛtam
14,096.015d@004_2201 mṛtaṃ śarīram utsṛjya kāṣṭhaloṣṭasamaṃ kṣitau
14,096.015d@004_2202 vimukhā bāndhavā yānti dharmas tam anuvartate
14,096.015d@004_2203 anāgatāni kāryāṇi kartuṃ gaṇayate manaḥ
14,096.015d@004_2204 śarīrakaṃ samuddiśya smayate nūnam antakaḥ
14,096.015d@004_2205 tasmād dharmasahāyo 'stu dharmaṃ saṃcinuyāt sadā
14,096.015d@004_2206 dharmeṇa hi sahāyena tamas tarati dustaram
14,096.015d@004_2207 yeṣāṃ taṭākāni bahūdakāni
14,096.015d@004_2208 sabhāś ca kūpāś ca pratiśrayāś ca
14,096.015d@004_2209 annapradānaṃ madhurā ca vāṇī
14,096.015d@004_2210 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2210 yamasya te nirviṣayā bhavanti
14,096.015d@004_2211 anekāntaṃ bahudvāraṃ dharmam āhur manīṣiṇaḥ
14,096.015d@004_2212 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2212 kiṃlakṣaṇo 'sau bhavati tan me brūhi janārdana
14,096.015d@004_2213 śṛṇu rājan samāsena dharmaśaucavidhikramam
14,096.015d@004_2214 ahiṃsā satyam asteyam ānṛśaṃsyaṃ damaḥ śamaḥ
14,096.015d@004_2215 ārjavaṃ caiva rājendra niścitaṃ dharmalakṣaṇam
14,096.015d@004_2216 brahmacaryaṃ tapaḥ kṣāntir madhumāṃsasya varjanam
14,096.015d@004_2217 maryādāyāṃ sthitiś caiva śamaḥ śaucasya lakṣaṇam
14,096.015d@004_2218 bālye vidyāṃ niṣeveta yauvane dārasaṃgraham
14,096.015d@004_2219 vārdhakye maunam ātiṣṭhet sarvadā dharmam ācaret
14,096.015d@004_2220 brāhmaṇān nāvamanyeta gurūn parivaden na ca
14,096.015d@004_2221 yatīnām anukūlaḥ syād eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
14,096.015d@004_2222 yatir gurur dvijātīnāṃ varṇānāṃ brāhmaṇo guruḥ
14,096.015d@004_2223 patir eva guruḥ strīṇāṃ sarveṣāṃ pārthivo guruḥ
14,096.015d@004_2224 yad gṛhasthārjitaṃ pāpaṃ jñānato 'jñānato 'pi vā
14,096.015d@004_2225 nirdahiṣyati tat sarvam ekarātroṣito yatiḥ
14,096.015d@004_2226 durvṛttā vā suvṛttā vā jñānino 'jñānino 'pi vā
14,096.015d@004_2227 gṛhasthair yatayaḥ pūjyāḥ paratra hitakāṅkṣibhiḥ
14,096.015d@004_2228 ekadaṇḍī tridaṇḍī vā śikhaṇḍī muṇḍito 'pi vā
14,096.015d@004_2229 kāṣāyadaṇḍadhāro 'pi yatiḥ pūjyo yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_2230 apūjito gṛhasthair vā tathā cāpy avamānitaḥ
14,096.015d@004_2231 yatir vāpy atithir vāpi narake pātayiṣyataḥ
14,096.015d@004_2232 tasmāt tu yatnataḥ pūjyā madbhaktā matparāyaṇāḥ
14,096.015d@004_2233 mayi saṃnyastakarmāṇaḥ paratra hitakāṅkṣibhiḥ
14,096.015d@004_2234 praharen na dvijān prājño gāṃ na hanyāt kadā cana
14,096.015d@004_2235 bhrūṇahatyāsamaṃ caitad ubhayaṃ yo niṣevate
14,096.015d@004_2236 nāgniṃ mukhenopadhamen na ca pādau pratāpayet
14,096.015d@004_2237 nādhaḥ kuryāt kadā cit tu na pṛṣṭhaṃ paritāpayet
14,096.015d@004_2238 nāntarāgamanaṃ kuryān na cāmedhyaṃ vinikṣipet
14,096.015d@004_2239 ucchiṣṭo na spṛśed agnim āśaucastho na jātu cit
14,096.015d@004_2240 śvacaṇḍālādibhiḥ spṛṣṭo nāṅgam agnau pratāpayet
14,096.015d@004_2241 sarvadevamayo vahnis tasmāc chuddhaḥ sadā spṛśet
14,096.015d@004_2242 prāptamūtrapurīṣas tu na spṛśed vahnim ātmavān
14,096.015d@004_2243 yāvat tu dhārayed vegaṃ tāvad aprayato bhavet
14,096.015d@004_2244 pacanāgniṃ na gṛhṇīyāt paraveśmani jātu cit
14,096.015d@004_2245 tena pakvena cānnena yat karma kurute śubham
14,096.015d@004_2246 tac chubhasya phalasyārdham agnidasya bhaven nṛpa
14,096.015d@004_2247 tasmāc chubhataraṃ karma prakuryād avināśitam
14,096.015d@004_2248 pramādād yadi vājñānāt tasya nāśo bhaviṣyati
14,096.015d@004_2249 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2249 gṛhṇīyāt tu mathitvā vā śrotriyāgārato 'pi vā
14,096.015d@004_2250 kīdṛśāḥ sādhavo viprāḥ kebhyo dattaṃ mahat phalam
14,096.015d@004_2251 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2251 kīdṛśebhyo hi dātavyaṃ tan me brūhi janārdana
14,096.015d@004_2252 akrodhanāḥ satyaparā dharmanityā jitendriyāḥ
14,096.015d@004_2253 tādṛśāḥ sādhavo viprās tebhyo dattaṃ mahat phalam
14,096.015d@004_2254 amāninaḥ sarvasahā dṛṣṭārthā vijitendriyāḥ
14,096.015d@004_2255 sarvabhūtahitā maitrās tebhyo dattaṃ mahat phalam
14,096.015d@004_2256 alubdhāḥ śucayo vaidyā hrīmantaḥ satyavādinaḥ
14,096.015d@004_2257 svadharmaniratā ye tu tebhyo dattaṃ mahat phalam
14,096.015d@004_2258 sāṅgāṃś ca caturo vedān yo 'dhīyīta dine dine
14,096.015d@004_2259 śūdrānnaṃ yasya dehe na tatpātram ṛṣayo viduḥ
14,096.015d@004_2260 prajñāśrutābhyāṃ vṛttena śīlena ca samanvitaḥ
14,096.015d@004_2261 tārayet tat kulaṃ sarvam eko 'pīha yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_2262 gām aśvam annaṃ vittaṃ vā tadvidhe pratipādayet
14,096.015d@004_2263 niśamya ca guṇopetaṃ brāhmaṇaṃ sādhusaṃmatam
14,096.015d@004_2264 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2264 dūrād āhṛtya satkṛtya taṃ prayatnena pūjayet
14,096.015d@004_2265 dharmādharmavidhir deva mama bhīṣmeṇa bhāṣitaḥ
14,096.015d@004_2266 bhīṣmavākyāt sārabhūtaṃ vada dharmaṃ sureśvara
14,096.015d@004_2266 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2267 annena dhāryate sarvaṃ jagad etac carācaram
14,096.015d@004_2268 annāt prabhavati prāṇaḥ pratyakṣaṃ nāsti saṃśayaḥ
14,096.015d@004_2269 kalatraṃ pīḍayitvāpi deśe kāle ca śaktitaḥ
14,096.015d@004_2270 dātavyaṃ bhikṣave cānnam ātmano bhūtim icchatā
14,096.015d@004_2271 vipram adhvapariśrāntaṃ bālaṃ vṛddham athāpi vā
14,096.015d@004_2272 arcayed guruvat prīto gṛhastho gṛham āgatam
14,096.015d@004_2273 krodham utpatitaṃ hitvā suśīlo vītamatsaraḥ
14,096.015d@004_2274 arcayed atithiṃ prītaḥ paratra hitabhūtaye
14,096.015d@004_2275 atithiṃ nāvamanyeta nānṛtāṃ giram īrayet
14,096.015d@004_2276 na pṛcched gotracaraṇaṃ nādhītaṃ vā kadā cana
14,096.015d@004_2277 caṇḍālo vā śvapāko vā kāle yaḥ kaś cid āgataḥ
14,096.015d@004_2278 annena pūjanīyaḥ sa paratra hitam icchatā
14,096.015d@004_2279 pidhāya tu gṛhadvāraṃ bhuṅkte hy ekaḥ prahṛṣṭavat
14,096.015d@004_2280 svargadvārapidhānaṃ vai kṛtaṃ tena yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_2281 pitṝn devān ṛṣīn viprān atithīṃś ca nirāśrayān
14,096.015d@004_2282 yo naraḥ prīṇayaty annais tasya puṇyaphalaṃ mahat
14,096.015d@004_2283 kṛtvāpi pāpaṃ bahuśo yo dadyād annam arthine
14,096.015d@004_2284 brāhmaṇāya viśeṣeṇa sarvapāpaiḥ pramucyate
14,096.015d@004_2285 annadaḥ prāṇado loke prāṇadaḥ sarvado bhavet
14,096.015d@004_2286 tasmād annaṃ viśeṣeṇa dātavyaṃ bhūtim icchatā
14,096.015d@004_2287 annaṃ hy amṛtam ity āhur annaṃ prajananaṃ smṛtam
14,096.015d@004_2288 annapraṇāśe sīdanti śarīre pañca dhātavaḥ
14,096.015d@004_2289 balaṃ balavato naśyed annahīnasya dehinaḥ
14,096.015d@004_2290 tasmād annaṃ pradātavyaṃ śraddhayāśraddhayāpi vā
14,096.015d@004_2291 ādatte hi rasaṃ sarvam ādityaḥ svagabhastibhiḥ
14,096.015d@004_2292 vāyus tasmāt samādāya rasaṃ megheṣu dhārayet
14,096.015d@004_2293 tat tu meghagataṃ bhūmau śakro varṣati tādṛśam
14,096.015d@004_2294 tena digdhā bhaved devī mahī prītā ca pāṇḍava
14,096.015d@004_2295 tasyāṃ sasyāni rohanti yair jīvanty akhilāḥ prajāḥ
14,096.015d@004_2296 māṃsamedosthimajjānāṃ saṃbhavas tebhya eva hi
14,096.015d@004_2297 evaṃ sūryaś ca pavano meghaḥ śakras tathaiva ca
14,096.015d@004_2298 eka eva smṛto rāśir yato bhūtāni jajñire
14,096.015d@004_2299 bhavanāni ca divyāni divi teṣāṃ mahātmanām
14,096.015d@004_2300 nānāsaṃsthānarūpāṇi nānābhūtayutāni ca
14,096.015d@004_2301 candramaṇḍalaśubhrāṇi kiṅkiṇījālavanti ca
14,096.015d@004_2302 taruṇādityavarṇāni sthāvarāṇi carāṇi ca
14,096.015d@004_2303 anekaśatasaṃkhyāni sāntarjalavanāni ca
14,096.015d@004_2304 tatra puṣpaphalopetāḥ kāmadāḥ surapādapāḥ
14,096.015d@004_2305 vāpyo vīthyaḥ sabhāḥ kūpā dīrghikāś ca sahasraśaḥ
14,096.015d@004_2306 ghoṣavanti ca yānāni yuktāny atha sahasraśaḥ
14,096.015d@004_2307 bhakṣyabhojyamayāḥ śailā vāsāṃsy ābharaṇāni ca
14,096.015d@004_2308 kṣīrasravantyaḥ saritas tathā caivānnaparvatāḥ
14,096.015d@004_2309 prāsādāḥ pāṇḍarāḥ śubhrāḥ śayyāś ca kanakojjvalāḥ
14,096.015d@004_2310 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2310 annadās tatra tiṣṭhanti tasmād annaprado bhavet
14,096.015d@004_2311 annadānaphalaṃ śrutvā prīto 'smi madhusūdana
14,096.015d@004_2312 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2312 bhojanasya vidhiṃ vaktuṃ devadeva tvam arhasi
14,096.015d@004_2313 bhojanasya dvijātīnāṃ vidhānaṃ śṛṇu pāṇḍava
14,096.015d@004_2314 snātaḥ śuciḥ śucau deśe nirjane hutapāvakaḥ
14,096.015d@004_2315 maṇḍalaṃ kārayitvā tu caturaśraṃ dvijottamaḥ
14,096.015d@004_2316 kṣatriyaś cet tato vṛttaṃ vaiśyo 'rdhendusamākṛtim
14,096.015d@004_2317 ārdrapādas tu bhuñjīyāt prāṅmukhaś cāsane śucau
14,096.015d@004_2318 pādābhyāṃ dharaṇīṃ spṛṣṭvā pādenaikena vā punaḥ
14,096.015d@004_2319 naikavāsās tu bhuñjīyān na cāntardhāya vā dvijaḥ
14,096.015d@004_2320 na bhinnapātre bhuñjīta parṇapṛṣṭhe tathaiva ca
14,096.015d@004_2321 annaṃ pūrvaṃ namaskuryāt prahṛṣṭenāntarātmanā
14,096.015d@004_2322 nānyad ālokayed annān na jugupseta tatparaḥ
14,096.015d@004_2323 jugupsitaṃ ca yac cānnaṃ rākṣasā eva bhuñjate
14,096.015d@004_2324 pāṇinā jalam uddhṛtya kuryād annaṃ pradakṣiṇam
14,096.015d@004_2325 apeyaṃ tad vijānīyāt pītvā cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2326 pariveṣajalād anyat peyam etat tu mantravat
14,096.015d@004_2327 pañca prāṇāhutīḥ kuryāt sama[*]ṃ tu pṛthak pṛthak
14,096.015d@004_2328 yathā rasaṃ na jānāti jihvā prāṇāhutau nṛpa
14,096.015d@004_2329 tathā samāhitaḥ kuryāt prāṇāhutim atandritaḥ
14,096.015d@004_2330 viditvānnam athānnādaṃ pañca prāṇāṃś ca pāṇḍava
14,096.015d@004_2331 yaḥ kuryād āhutīḥ pañca teneṣṭāḥ pañca vāyavaḥ
14,096.015d@004_2332 ato 'nyathā tu bhuñjāno brāhmaṇo jñānadurbalaḥ
14,096.015d@004_2333 tenānnenāsurān pretān rākṣasāṃs tarpayiṣyati
14,096.015d@004_2334 vaktrapramāṇān piṇḍāṃś ca grased ekaikaśaḥ punaḥ
14,096.015d@004_2335 vaktrādhikaṃ tu yat piṇḍam ātmocchiṣṭaṃ tad ucyate
14,096.015d@004_2336 piṇḍāvaśiṣṭam anyac ca vaktraniḥsṛtam eva ca
14,096.015d@004_2337 abhojyaṃ tad vijānīyād bhuktvā cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2338 svam ucchiṣṭaṃ tu yo bhuṅkte yo bhuṅte muktabhojanam
14,096.015d@004_2339 cāndrāyaṇaṃ caret kṛcchraṃ prājāpatyam athāpi vā
14,096.015d@004_2340 pibataḥ patite toye bhojane mukhaniḥsṛte
14,096.015d@004_2341 abhojyaṃ tad vijānīyād bhuktvā cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2342 pītaśeṣaṃ tu tan nāma na peyaṃ pāṇḍunandana
14,096.015d@004_2343 pibed yadi hi tan mohād dvijaś cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2344 pānīyāni pibed yena tat pātraṃ dvijasattamaḥ
14,096.015d@004_2345 anucchiṣṭaṃ bhavet tāvad yāvad bhūmau na nikṣipet
14,096.015d@004_2346 maunī vāpy atha vāmaunī prahṛṣṭaḥ saṃyatendriyaḥ
14,096.015d@004_2347 bhuñjīta vidhivad vipro na cocchiṣṭaṃ pradāpayet
14,096.015d@004_2348 sadā cātyāśanaṃ nādyān nātihīnaṃ ca karhi cit
14,096.015d@004_2349 yathānnena vyathā na syāt tathā bhuñjīta nityaśaḥ
14,096.015d@004_2350 udakyām api caṇḍālaṃ śvānaṃ vā rurum eva vā
14,096.015d@004_2351 bhuñjāno yadi vā paśyet tad annaṃ ca parityajet
14,096.015d@004_2352 bhuñjāno hy atyajan mohād dvijaś cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2353 keśakīṭāvapannaṃ ca mukhamārutavījitam
14,096.015d@004_2354 abhojyaṃ tad vijānīyād bhuktvā cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2355 utthāya ca punaḥ spṛṣṭaṃ pādaspṛṣṭaṃ ca laṅghitam
14,096.015d@004_2356 annaṃ tad rākṣasaṃ vidyāt tasmāt tat parivarjayet
14,096.015d@004_2357 rākṣasocchiṣṭabhug vipraḥ sapta pūrvān parān api
14,096.015d@004_2358 niraye raurave ghore svapitṝn pātayiṣyati
14,096.015d@004_2359 tasminn ācamanaṃ kuryād yasmin pātre sa bhuktavān
14,096.015d@004_2360 yady uttiṣṭhaty anācānto bhuktavān āsanāt tataḥ
14,096.015d@004_2361 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2361 snānaṃ sadyaḥ prakurvīta so 'nyathāprayato bhavet
14,096.015d@004_2362 tṛṇamuṣṭividhānaṃ ca tṛṇamāhātmyam eva ca
14,096.015d@004_2363 ikṣoḥ somasamudbhūtiṃ vaktum arhasi mānada
14,096.015d@004_2363 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2364 pitaro vṛṣabhā jñeyā gāvo lokasya mātaraḥ
14,096.015d@004_2365 tāsāṃ tu pūjayā rājan pūjitāḥ pitṛmātaraḥ
14,096.015d@004_2366 sabhā prapā gṛhaṃ cāpi devatāyatanāni ca
14,096.015d@004_2367 śudhyanti śakṛdā yāsāṃ kiṃ pūtam adhikaṃ tataḥ
14,096.015d@004_2368 grāsamuṣṭiṃ paragave dadyāt saṃvatsaraṃ tu yaḥ
14,096.015d@004_2369 akṛtvā svayam āhāraṃ vrataṃ tat sārvakālikam
14,096.015d@004_2370 gāvo me mātaraḥ sarvāḥ pitaraś caiva govṛṣāḥ
14,096.015d@004_2371 grāsamuṣṭiṃ mayā dattāṃ pratigṛhṇantu mātaraḥ
14,096.015d@004_2372 ity uktvānena mantreṇa sāvitryā vā samāhitaḥ
14,096.015d@004_2373 abhimantrya grāsamuṣṭiṃ tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_2374 yat kṛtaṃ duṣkṛtaṃ tena jñānato 'jñānato 'pi vā
14,096.015d@004_2375 tasya naśyati tat sarvaṃ duḥsvapnaṃ ca vinaśyati
14,096.015d@004_2376 tilāḥ pavitrāḥ pāpaghnā nārāyaṇasamudbhavāḥ
14,096.015d@004_2377 tilāñ śrāddhe praśaṃsanti dānam etad anuttamam
14,096.015d@004_2378 tilān dadyāt tilān bhakṣyāt tilān prātar upaspṛśet
14,096.015d@004_2379 tilaṃ tilam iti brūyāt tilāḥ pāpaharā hi te
14,096.015d@004_2380 krītāḥ pratigṛhītā vā na vikreyā dvijātibhiḥ
14,096.015d@004_2381 bhojanābhyañjanād dānād yo 'nyat tu kurute tilaiḥ
14,096.015d@004_2382 kṛmir bhūtvā śvaviṣṭhāyāṃ pitṛbhiḥ saha majjati
14,096.015d@004_2383 tilān na pīḍayed vipro yantracakre svayaṃ nṛpa
14,096.015d@004_2384 pīḍayan hi dvijo mohān narakaṃ yāti rauravam
14,096.015d@004_2385 ikṣuvaṃśodbhavaḥ somaḥ somavaṃśodbhavā dvijāḥ
14,096.015d@004_2386 ikṣūn na pīḍayet tasmād ikṣughātyātmaghātakaḥ
14,096.015d@004_2387 ikṣudaṇḍasahasrāṇām ekaikena yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_2388 brahmahatyām avāpnoti brāhmaṇo yantrapīḍakaḥ
14,096.015d@004_2389 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2389 tasmān na pīḍayed ikṣūn yantracakre dvijottamaḥ
14,096.015d@004_2390 samuccayaṃ tu dharmāṇāṃ bhojyābhojyaṃ tathaiva ca
14,096.015d@004_2391 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2391 śrutaṃ mayā tvatprasādād āpaddharmaṃ bravīhi me
14,096.015d@004_2392 durbhikṣe rāṣṭrasaṃbādhe tvāśauce mṛtasūtake
14,096.015d@004_2393 dharmakāle 'dhvani tathā niyamo naiva lupyate
14,096.015d@004_2394 dūrādhvagamanāt khinno dvijālābhe 'tha śūdrataḥ
14,096.015d@004_2395 akṛtānnaṃ ca yat kiṃ cid gṛhṇīyād ātmavṛttaye
14,096.015d@004_2396 āturo duḥkhito vāpi bhayārto vā bubhukṣitaḥ
14,096.015d@004_2397 bhuñjann avidhinā vipraḥ prāyaścittīyate na ca
14,096.015d@004_2398 nimantritas tu yo vipro vidhivad dhavyakavyayoḥ
14,096.015d@004_2399 māṃsāny api ca bhuñjānaḥ prāyaścittīyate na ca
14,096.015d@004_2400 aṣṭau tāny avrataghnāni āpo mūlaṃ ghṛtaṃ payaḥ
14,096.015d@004_2401 havir brāhmaṇakāmāya guror vacanam auṣadham
14,096.015d@004_2402 aśakto vidhivat kartuṃ prāyaścittāni yo naraḥ
14,096.015d@004_2403 viduṣāṃ vacanenāpi dānenāpi viśudhyati
14,096.015d@004_2404 anṛtāv ṛtukāle vā divā rātrau tathāpi vā
14,096.015d@004_2405 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2405 proṣitas tu striyaṃ gacchet prāyaścittīyate na ca
14,096.015d@004_2406 praśasyāḥ kīdṛśā viprā nindyāś cāpi sureśvara
14,096.015d@004_2407 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2407 aṣṭakāyāś ca kaḥ kālas tan me kathaya suvrata
14,096.015d@004_2408 satyasandhaṃ dvijaṃ dṛṣṭvā sthānād vepati bhāskaraḥ
14,096.015d@004_2409 eṣa me maṇḍalaṃ bhittvā yāti brahma sanātanam
14,096.015d@004_2410 kulīnaḥ karmakṛd vaidyas tathā cāpy ānṛśaṃsyavān
14,096.015d@004_2411 hrīmān ṛjuḥ satyavādī pātraṃ sarva ime dvijāḥ
14,096.015d@004_2412 ete cāgrāsanasthās tu bhuñjānāḥ prathamaṃ dvijāḥ
14,096.015d@004_2413 tasyāṃ paṅktyāṃ ca ye cānye tān punanty eva darśanāt
14,096.015d@004_2414 madbhaktā ye dvijaśreṣṭhā madgatā matparāyaṇāḥ
14,096.015d@004_2415 tān paṅktipāvanān viddhi pūjyāṃś caiva viśeṣataḥ
14,096.015d@004_2416 nindyāñ śṛṇu dvijān rājann api vā vedapāragān
14,096.015d@004_2417 brāhmaṇacchadmanā loke carataḥ pāpakāriṇaḥ
14,096.015d@004_2418 anagnir anadhīyānaḥ pratigraharucis tu yaḥ
14,096.015d@004_2419 yatra kutra tu bhuñjānas taṃ vidyāt paṅktidūṣakam
14,096.015d@004_2420 mṛtasūtakapuṣṭāṅgo yaś ca śūdrānnabhug dvijaḥ
14,096.015d@004_2421 ahaṃ cāpi na jānāmi gatiṃ tasya narādhipa
14,096.015d@004_2422 śūdrānnarasapuṣṭāṅgo hy adhīyāno 'pi nityaśaḥ
14,096.015d@004_2423 japato juhvato vāpi gatir ūrdhvā na vidyate
14,096.015d@004_2424 āhitāgniś ca yo vipraḥ śūdrānnān na nivartate
14,096.015d@004_2425 pañca tasya praṇaśyanti ātmā brahma trayo 'gnayaḥ
14,096.015d@004_2426 śūdrapreṣaṇakartuś ca brāhmaṇasya viśeṣataḥ
14,096.015d@004_2427 bhūmāv annaṃ pradātavyaṃ śvasṛgālasamo hi saḥ
14,096.015d@004_2428 pretabhūtaṃ tu yaḥ śūdraṃ brāhmaṇo jñānadurbalaḥ
14,096.015d@004_2429 anugacchen nīyamānaṃ trirātram aśucir bhavet
14,096.015d@004_2430 trirātre tu tataḥ pūrṇe nadīṃ gatvā samudragām
14,096.015d@004_2431 prāṇāyāmaśataṃ kṛtvā ghṛtaṃ prāśya viśudhyati
14,096.015d@004_2432 anāthaṃ brāhmaṇaṃ pretaṃ ye vahanti dvijottamāḥ
14,096.015d@004_2433 pade pade 'śvamedhasya phalaṃ te prāpnuvanti hi
14,096.015d@004_2434 na teṣām aśubhaṃ kiṃ cit pāpaṃ vāśubhakarmaṇām
14,096.015d@004_2435 jalāvagāhanād eva sadyaḥ śaucaṃ vidhīyate
14,096.015d@004_2436 śūdraveśmani vipreṇa kṣīraṃ vā yadi vā dadhi
14,096.015d@004_2437 nirvṛtena na bhoktavyaṃ viddhi śūdrānnam eva tat
14,096.015d@004_2438 viprāṇāṃ bhoktukāmānām atyantaṃ cānnakāṅkṣayā
14,096.015d@004_2439 yo vighnaṃ kurute martyas tato nānyo 'sti pāpakṛt
14,096.015d@004_2440 sarve ca vedāḥ saha ṣaḍbhir aṅgaiḥ
14,096.015d@004_2441 sāṃkhyaṃ purāṇaṃ ca kule ca janma
14,096.015d@004_2442 naitāni sarvāṇi gatir bhavanti
14,096.015d@004_2443 śīlavyapetasya nṛpa dvijasya
14,096.015d@004_2444 grahoparāge viṣuve 'yanānte
14,096.015d@004_2445 pitrye maghāsu svasute ca jāte
14,096.015d@004_2446 gayeṣu piṇḍeṣu ca pāṇḍuputra
14,096.015d@004_2447 dattaṃ bhaven niṣkasahasratulyam
14,096.015d@004_2448 vaiśākhamāsasya ca yā tṛtīyā
14,096.015d@004_2449 navamy asau kārtikaśuklapakṣe
14,096.015d@004_2450 nabhasyamāsasya ca kṛṣṇapakṣe
14,096.015d@004_2451 trayodaśī pañcadaśī ca māghe
14,096.015d@004_2452 upaplave candramaso raveś ca
14,096.015d@004_2453 śrāddhasya kālo hy ayanadvaye ca
14,096.015d@004_2454 yas tv ekapaṅktyāṃ viṣayaṃ dadāti
14,096.015d@004_2455 snehād bhayād vā yadi vārthahetoḥ
14,096.015d@004_2456 krūraṃ durācāram anātmavantaṃ
14,096.015d@004_2457 brahmaghnam enaṃ munayo vadanti
14,096.015d@004_2458 ihaivaikasya nāmutra amutraikasya no iha
14,096.015d@004_2459 iha cāmutra caikasya nāmutraikasya no iha
14,096.015d@004_2460 dhanāni yeṣāṃ vipulāni santi
14,096.015d@004_2461 nityaṃ ramante paralokamūḍhāḥ
14,096.015d@004_2462 teṣām ayaṃ śatruvaraghnaloko
14,096.015d@004_2463 nānyaḥ sadā dehasukhe ratānām
14,096.015d@004_2464 ye yogayuktās tapasi prasaktāḥ
14,096.015d@004_2465 svādhyāyaśīlā jarayanti deham
14,096.015d@004_2466 jitendriyā bhūtahite niviṣṭās
14,096.015d@004_2467 teṣām asau nāyam arighnalokaḥ
14,096.015d@004_2468 ye dharmam eva prathamaṃ caranti
14,096.015d@004_2469 dharmeṇa labdhvāpi dhanāni kāle
14,096.015d@004_2470 dārān avāpya kratubhir jayante
14,096.015d@004_2471 teṣām ayaṃ caiva paraś ca lokaḥ
14,096.015d@004_2472 ye naiva vidyāṃ na tapo na dānaṃ
14,096.015d@004_2473 na cāpi mūḍhāḥ prajane yatante
14,096.015d@004_2474 na cāpi gacchanti sukhāni bhogāṃs
14,096.015d@004_2475 teṣām ayaṃ caiva paraś ca nāsti
14,096.015d@004_2475 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2476 nārāyaṇa purāṇeśa yogāvāsa namo 'stu te
14,096.015d@004_2477 śrotum icchāmi kārtsnyena dharmasārasamuccayam
14,096.015d@004_2477 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2478 dharmasāraṃ mahārāja manunā proktam āditaḥ
14,096.015d@004_2479 pravakṣyāmi manuproktaṃ paurāṇaṃ śrutisaṃhitam
14,096.015d@004_2480 agnicit kapilā satrī rājā bhikṣur mahodadhiḥ
14,096.015d@004_2481 dṛṣṭamātrāḥ punanty ete tasmāt paśyeta tān sadā
14,096.015d@004_2482 gaur ekasyaiva dātavyā na bahūnāṃ yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_2483 sā gaur vikrayam āpannā dahaty āsaptamaṃ kulam
14,096.015d@004_2484 bahūnāṃ na pradātavyā gaur vastraṃ śayanaṃ striyaḥ
14,096.015d@004_2485 tādṛgbhūtaṃ tu tad dānaṃ dātāraṃ nopatiṣṭhati
14,096.015d@004_2486 ākramya brāhmaṇair bhuktam anāryāṇāṃ tu veśmani
14,096.015d@004_2487 gobhiś ca puṇyaṃ tat teṣāṃ rājasūyād viśiṣyate
14,096.015d@004_2488 mā dadātv iti yo brūyād gavyagnau brāhmaṇeṣu ca
14,096.015d@004_2489 tiryagyoniśataṃ gatvā caṇḍāleṣūpajāyate
14,096.015d@004_2490 brāhmaṇasvaṃ tu devasvaṃ daridrasya ca yad dhanam
14,096.015d@004_2491 guroś cāpi hṛtaṃ rājan svargastham api pātayet
14,096.015d@004_2492 dharmaṃ jijñāsamānānāṃ pramāṇaṃ paramaṃ śrutiḥ
14,096.015d@004_2493 dvitīyaṃ dharmaśāstrāṇi tṛtīyaṃ lokasaṃgrahaḥ
14,096.015d@004_2494 ā samudrāc ca yat pūrvād ā samudrāc ca paścimāt
14,096.015d@004_2495 himavadvindhyayor madhyam āryāvartaṃ pracakṣate
14,096.015d@004_2496 sarasvatīdṛṣadvatyor devanadyor yad antaram
14,096.015d@004_2497 tad devanirmitaṃ deśaṃ brahmāvartaṃ pracakṣate
14,096.015d@004_2498 yasmin deśe ya ācāraḥ pāraṃparyakramāgataḥ
14,096.015d@004_2499 varṇānāṃ sāntarālānāṃ sa sadācāra ucyate
14,096.015d@004_2500 kurukṣetraṃ ca matsyāś ca pāñcālāḥ śūrasenayaḥ
14,096.015d@004_2501 ete brahmarṣideśās tu brahmāvartād anantarāḥ
14,096.015d@004_2502 etaddeśaprasūtasya sakāśād agrajanmanaḥ
14,096.015d@004_2503 svaṃ cāritraṃ tu gṛhṇīyuḥ pṛthivyāṃ sarvamānavāḥ
14,096.015d@004_2504 himavadvindhyayor madhyaṃ yat prāg viśasanād api
14,096.015d@004_2505 pratyag eva prayāgāt tu madhyadeśaḥ prakīrtitaḥ
14,096.015d@004_2506 kṛṣṇasāras tu carati mṛgo yatra svabhāvataḥ
14,096.015d@004_2507 sa jñeyo yajñiyo deśo mlecchadeśas tataḥ param
14,096.015d@004_2508 etān vijñāya deśāṃs tu saṃśrayeyur dvijātayaḥ
14,096.015d@004_2509 śūdras tu yasmin kasmin vā nivased vṛttikarśitaḥ
14,096.015d@004_2510 ācāraprabhavo dharmo hy ahiṃsā satyam eva ca
14,096.015d@004_2511 dānaṃ caiva yathāśakti niyamāś ca yamaiḥ saha
14,096.015d@004_2512 vaidikaiḥ karmabhiḥ puṇyair niṣekādir dvijanmanām
14,096.015d@004_2513 kāryaḥ śarīrasaṃskāraḥ pāvanaḥ pretya ceha ca
14,096.015d@004_2514 garbhahomair jātakarmanāmacaulopanāyanaiḥ
14,096.015d@004_2515 svādhyāyais tadvrataiś caiva vivāhasnātakavrataiḥ
14,096.015d@004_2516 mahāyajñaiś ca yajñaiś ca brāhmīyaṃ kriyate tanuḥ
14,096.015d@004_2517 dharmārthau yatra na syātāṃ śuśrūṣā vāpi tadvidhā
14,096.015d@004_2518 vidyā tasmin na vaptavyā śubhaṃ bījam ivoṣare
14,096.015d@004_2519 laukikaṃ vaidikaṃ vāpi tathādhyātmikam eva vā
14,096.015d@004_2520 yasmāj jñānam idaṃ prāptaṃ taṃ pūrvam abhivādayet
14,096.015d@004_2521 savyena savyaṃ saṃgṛhya dakṣiṇena tu dakṣiṇam
14,096.015d@004_2522 na kuryād ekahastena guroḥ pādābhivādanam
14,096.015d@004_2523 niṣekādīni karmāṇi yaḥ karoti yathāvidhi
14,096.015d@004_2524 adhyāpayati caivainaṃ sa vipro gurur ucyate
14,096.015d@004_2525 kṛtvopanayanaṃ vedān yo 'dhyāpayati nityaśaḥ
14,096.015d@004_2526 sakalpān sarahasyāṃś ca sa copādhyāya ucyate
14,096.015d@004_2527 sāṅgāṃś ca vedān adhyāpya śikṣayitvā vratāni ca
14,096.015d@004_2528 vivṛṇoti ca mantrārthān ācāryaḥ so 'bhidhīyate
14,096.015d@004_2529 upādhyāyād daśācārya ācāryāṇāṃ śataṃ pitā
14,096.015d@004_2530 pituḥ śataguṇaṃ mātā gauraveṇātiricyate
14,096.015d@004_2531 tasmāt teṣāṃ vaśe tiṣṭhet tacchuśrūṣāparo bhavet
14,096.015d@004_2532 avamānād dhi teṣāṃ tu narakaṃ syād asaṃśayaḥ
14,096.015d@004_2533 hīnāṅgān atiriktāṅgān vidyāhīnān vayodhikān
14,096.015d@004_2534 rūpadraviṇahīnāṃś ca jātihīnāṃś ca nākṣipet
14,096.015d@004_2535 śapatā yat kṛtaṃ puṇyaṃ śapyamānaṃ tu gacchati
14,096.015d@004_2536 śapyamānasya yat pāpaṃ śapantam anugacchati
14,096.015d@004_2537 nāstikyaṃ vedanindāṃ ca devatānāṃ ca kutsanam
14,096.015d@004_2538 dveṣaṃ ḍambhaṃ ca mānaṃ ca krodhaṃ taikṣṇyaṃ ca varjayet
14,096.015d@004_2538 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2539 bhagavaṃs tava bhaktasya mama dharmajanapriya
14,096.015d@004_2540 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2540 dharmaṃ puṇyatamaṃ deva pṛcchataḥ kathayasva me
14,096.015d@004_2541 yad etad agnihotraṃ vai sṛṣṭaṃ varṇatrayasya tu
14,096.015d@004_2542 mantravad yad dhutaṃ samyag vidhinā cāpy upāsitam
14,096.015d@004_2543 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2543 āhitāgniṃ nayaty ūrdhvaṃ sapatnīkaṃ sabāndhavam
14,096.015d@004_2544 kathaṃ tad brāhmaṇair deva hotavyaṃ kṣatriyaiḥ katham
14,096.015d@004_2545 vaiśyair vā devadeveśa kathaṃ vā suhutaṃ bhavet
14,096.015d@004_2546 kasmin kāle 'tha vā kasya ādheyo 'gniḥ surottama
14,096.015d@004_2547 āhitasya kathaṃ vāpi samyag ācaraṇaṃ bhavet
14,096.015d@004_2548 katy agnayaḥ kim ātmānaḥ sthānaṃ kiṃ kasya vā vibho
14,096.015d@004_2549 katarasmin hute sthāne kiṃ vrajed āgnihotrikaḥ
14,096.015d@004_2550 agnihotranimittaṃ ca kim utpannaṃ purānagha
14,096.015d@004_2551 katham evātha hūyante prīyante ca surāḥ katham
14,096.015d@004_2552 vidhivan mantravad bhaktyā pūjitās tv agnayaḥ katham
14,096.015d@004_2553 kāṃ gatiṃ vadatāṃ śreṣṭha nayanti hy agnihotriṇaḥ
14,096.015d@004_2554 durhutāś cāpi bhagavann avijñātās trayo 'gnayaḥ
14,096.015d@004_2555 kim āhitāgneḥ kurvanti duścīrṇā vāpi keśava
14,096.015d@004_2556 utsannāgnis tu pāpātmā kāṃ yoniṃ deva gacchati
14,096.015d@004_2557 etat sarvaṃ samāsena bhaktyā hy upagatasya me
14,096.015d@004_2558 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2558 vaktum arhasi sarvajña sarvāvāsa namo 'stu te
14,096.015d@004_2559 śṛṇu rājan mahāpuṇyam idaṃ dharmāmṛtaṃ param
14,096.015d@004_2560 yat tu tārayate yuktān brāhmaṇān agnihotriṇaḥ
14,096.015d@004_2561 brahmatvenāsṛjaṃ lokān aham ādau mahādyute
14,096.015d@004_2562 sṛṣṭo 'gnir mukhataḥ pūrvaṃ lokānāṃ hitakāmyayā
14,096.015d@004_2563 yasmād agre sa bhūtānāṃ sarveṣāṃ nirmito mayā
14,096.015d@004_2564 tasmād agnīty abhihitaḥ purāṇajñair manīṣiṇaḥ
14,096.015d@004_2565 yasmāt tu sarvakṛtyeṣu pūrvam asmai pradīyate
14,096.015d@004_2566 āhutir dīpyamānāya tasmād agnīti kīrtyate
14,096.015d@004_2567 yasmāc ca nayati hy agryāṃ gatiṃ viprān supūjitaḥ
14,096.015d@004_2568 tasmāc ca nayanād rājan vedeṣv agnīti kīrtyate
14,096.015d@004_2569 yasmāc ca durhutaḥ so 'yam alaṃ bhakṣayituṃ kṣaṇāt
14,096.015d@004_2570 yajamānaṃ naraśreṣṭha kravyādo 'gnis tataḥ smṛtaḥ
14,096.015d@004_2571 sarvabhūtātmako rājan devānām eṣa vai mukham
14,096.015d@004_2572 prathamaṃ manmukhāt sṛṣṭo lokārthe pacanaḥ prabhuḥ
14,096.015d@004_2573 sṛṣṭamātro jagat sarvam attum aicchat purā khalu
14,096.015d@004_2574 tataḥ praśamitaḥ so 'gnir upāsyaiva mayā purā
14,096.015d@004_2575 satatopāsanāt so 'yam aupāsana iti smṛtaḥ
14,096.015d@004_2576 āhutiḥ sarvam ākhyātaṃ tasmin vasati so 'nalaḥ
14,096.015d@004_2577 āvasathya iti khyātas tenāsau brahmavādibhiḥ
14,096.015d@004_2578 tasmin pañca mahāyajñā vartante yasya dharmataḥ
14,096.015d@004_2579 somamaṇḍalamadhyena gatis tasya dvijanmanaḥ
14,096.015d@004_2580 te ca saptarṣayaḥ siddhāḥ saṃyatendriyabuddhayaḥ
14,096.015d@004_2581 gatā hy amarasāyujyam ekāgnyarcanatatparāḥ
14,096.015d@004_2582 apare cāvasathyaṃ ca pacanāgniṃ pracakṣate
14,096.015d@004_2583 tasmin pañca mahāyajñā vaiśvadevaś ca vartate
14,096.015d@004_2584 sthālīpāka ca gārhaṃ ca sarve hy asmin pratiṣṭhitāḥ
14,096.015d@004_2585 gṛhyakarmavaho yasmāt tasmād gṛhapatis tu saḥ
14,096.015d@004_2586 aupāsanaṃ cāvasathyaṃ sabhyaṃ pacanapāvakam
14,096.015d@004_2587 āhur brahmavidaḥ ke cin matam etan mamāpi ca
14,096.015d@004_2588 agnihotraprakāraṃ tu śṛṇu rājan samāhitaḥ
14,096.015d@004_2589 trayāṇāṃ guṇanāmāni vahnīnām ucyate mayā
14,096.015d@004_2590 gṛhāṇāṃ hi patitvaṃ hi gṛhapatyam iti smṛtam
14,096.015d@004_2591 gṛhapatyaṃ tu yasyāsīt tasyāsīd gārhapatyatā
14,096.015d@004_2592 yajamānaṃ tu yasmāt tu dakṣiṇāṃ tu gatiṃ nayet
14,096.015d@004_2593 dakṣiṇāgniṃ tam āhus taṃ dakṣiṇāyatanaṃ dvijāḥ
14,096.015d@004_2594 āhutiḥ sarvam ākhyātaṃ havanaṃ havyavāhanam
14,096.015d@004_2595 sarvahavyavaho vahnir gataś cāhavanīyatām
14,096.015d@004_2596 yas tv āvasathyaṃ juhuyān mūlāgniṃ vidhivad dvijaḥ
14,096.015d@004_2597 āvasathyaṃ tu ye cāgniṃ pacanāgniṃ pracakṣate
14,096.015d@004_2598 teṣāṃ sa bhāgato vahniḥ sabhya ity abhidhīyate
14,096.015d@004_2599 āvasathyas tu yo vahniḥ prathamaḥ sa prajāpatiḥ
14,096.015d@004_2600 brahmā ca gārhapatyo 'gnis tasmād eva tu so bhavet
14,096.015d@004_2601 dakṣiṇāgnis tv ayaṃ rudraḥ krodhātmā caṇḍa eva saḥ
14,096.015d@004_2602 aham āhavanīyo 'gnir ā homād yasya vai mukhe
14,096.015d@004_2603 sabhyo 'gniḥ pañcamo yas tu skanda eva narādhipa
14,096.015d@004_2604 pṛthivī gārhapatyo 'gnir antarikṣaṃ ca dakṣiṇaḥ
14,096.015d@004_2605 svarga āhavanīyo 'gnir evam agnitrayaṃ smṛtam
14,096.015d@004_2606 vṛtto hi gārhapatyo 'gnir yasmād vṛttā ca medinī
14,096.015d@004_2607 ardhacandrākṛtiḥ khaṃ vai dakṣiṇāgnis tathā bhavet
14,096.015d@004_2608 caturaśraṃ tataḥ svargaṃ nirmalaṃ yan nirāmayam
14,096.015d@004_2609 tasmād āhavanīyo 'gniś caturaśro bhaven nṛpa
14,096.015d@004_2610 juhuyād gārhapatyaṃ yo bhuvaṃ jayati sa dvijaḥ
14,096.015d@004_2611 juhoti dakṣiṇāgniṃ yaḥ sa jayaty antarikṣakam
14,096.015d@004_2612 pṛthivīm antarikṣaṃ ca divaṃ carṣigaṇaiḥ saha
14,096.015d@004_2613 jayaty āhavanīyaṃ yo juhuyād bhaktimān dvijaḥ
14,096.015d@004_2614 ābhimukhyena homas tu yasya yajñeṣu vartate
14,096.015d@004_2615 tenāpy āhavanīyatvaṃ gato vahnir mahādyutiḥ
14,096.015d@004_2616 ā homād yo 'gnihotreṣu yajñe vā yatra sarvaśaḥ
14,096.015d@004_2617 yasmād asmin pravartante tato hy āhavanīyatā
14,096.015d@004_2618 yas tv āvasathyaṃ juhuyān mūlāgniṃ vidhivad dvijaḥ
14,096.015d@004_2619 sa tu saptarṣilokeṣu sapatnīkaḥ pramodate
14,096.015d@004_2620 yaś cāpy upāsate sabhyaṃ vidhivat prayatātmavān
14,096.015d@004_2621 jayet sa vāṅmayaṃ sarvaṃ tathā tv ṛṣisabhām api
14,096.015d@004_2622 agnīnām atha vāgnes tu yasya homaḥ pradīyate
14,096.015d@004_2623 iṣṭo bhavati sarvāgner agnihotraṃ ca tad bhavet
14,096.015d@004_2624 trayāṇāṃ yajamānasya cāturhotram iti smṛtam
14,096.015d@004_2625 ho ity eva viṣādo vai viṣādo duḥkham ucyate
14,096.015d@004_2626 duḥkhaṃ tāpatrayaṃ proktaṃ tāpaṃ hi narakaṃ viduḥ
14,096.015d@004_2627 tasmād vai trāyate duḥkhād yajamānaṃ huto 'nalaḥ
14,096.015d@004_2628 tasmāt tu vidhivat proktam agnihotram iti śrutau
14,096.015d@004_2629 tad agnihotraṃ sṛṣṭaṃ vai brahmaṇā lokakartṛṇā
14,096.015d@004_2630 vedāś cāpy agnihotrārthaṃ jajñire svayam eva tu
14,096.015d@004_2631 agnihotraphalā vedā śīlavṛttaphalaṃ śrutam
14,096.015d@004_2632 ratiputraphalā dārā dānabhogaphalaṃ dhanam
14,096.015d@004_2633 trivedamantrasaṃyogād agnihotraṃ pravartate
14,096.015d@004_2634 ṛgyajuḥsāmabhiḥ puṇyaiḥ sthāpyate sūtrasaṃyutaiḥ
14,096.015d@004_2635 vasante brāhmaṇasya syād ādheyo 'gnir narādhipa
14,096.015d@004_2636 vasanto brāhmaṇaḥ prokto vedayoniḥ sa ucyate
14,096.015d@004_2637 agnyādheyaṃ tu yenātha vasante kriyate nṛpa
14,096.015d@004_2638 tasya śrīr brahmavṛddhiś ca brāhmaṇasya vivardhate
14,096.015d@004_2639 kṣatriyasyāgnir ādheyo grīṣme śreṣṭhaḥ sa vai nṛpa
14,096.015d@004_2640 yenādhānaṃ tu vai grīṣme kriyate tasya vardhate
14,096.015d@004_2641 śrīḥ prajāḥ paśavaś caiva vittaṃ tejo balaṃ yaśaḥ
14,096.015d@004_2642 śaradrātre 'tha vaiśyasya hy ādhānīyo hutāśanaḥ
14,096.015d@004_2643 śaradrātraṃ svayaṃ vaiśyo vaiśyayoniḥ sa ucyate
14,096.015d@004_2644 śarady ādhānam evaṃ vai kriyate yena pāṇḍava
14,096.015d@004_2645 tasyāpi śrīḥ prajāyuś ca paśavo 'rthaś ca vardhate
14,096.015d@004_2646 paśavaḥ sarva evaite tribhir vedair alaṃkṛtāḥ
14,096.015d@004_2647 agnihotrāt pravartante yair idaṃ dhriyate jagat
14,096.015d@004_2648 grāmyāraṇyāś ca paśavas tathā vṛkṣās tṛṇāni ca
14,096.015d@004_2649 phalāny oṣadhayaś cāpi hy agnihotrakṛte hi tāḥ
14,096.015d@004_2650 rasāḥ snehās tathā gandhā ratnāni maṇayas tathā
14,096.015d@004_2651 kāñcanāni ca lohāni hy agnihotrakṛte 'bhavan
14,096.015d@004_2652 āyurvedo dhanurvedo mīmāṃsā nyāyavistaraḥ
14,096.015d@004_2653 dharmaśāstraṃ ca tat sarvam agnihotrakṛte kṛtam
14,096.015d@004_2654 chandaḥ śikṣāś ca kalpāś ca tathā vyākaraṇaṃ nṛpa
14,096.015d@004_2655 śāstraṃ jyotir niruktaṃ cāpy agnihotrakṛte kṛtam
14,096.015d@004_2656 itihāsapurāṇaṃ ca gāthāś copaniṣat tathā
14,096.015d@004_2657 ātharvaṇāni karmāṇi cāgnihotrakṛte kṛtam
14,096.015d@004_2658 yac caitasyāṃ pṛthivyāṃ hi kiṃ cid asti carācaram
14,096.015d@004_2659 tat sarvam agnihotrasya kṛte sṛṣṭaṃ svayaṃbhuvā
14,096.015d@004_2660 agnihotrasya darśasya paurṇamāsasya cāpy atha
14,096.015d@004_2661 yūpeṣṭipaśubandhānāṃ somapānakriyāvatām
14,096.015d@004_2662 tithinakṣatrayogānāṃ muhūrtakaraṇātmanām
14,096.015d@004_2663 kālasya vedanārthaṃ tu jyotirjñānaṃ kṛtaṃ purā
14,096.015d@004_2664 ṛgyajuḥsāmamantrāṇāṃ ślokatattvārthacintanāt
14,096.015d@004_2665 pratyāpattivikalpānāṃ chando jñānaṃ prakalpitam
14,096.015d@004_2666 varṇākṣarapadārthānāṃ saṃdhiliṅgaṃ vivakṣitam
14,096.015d@004_2667 nāmadhātuvivekārthaṃ purā vyākaraṇaṃ kṛtam
14,096.015d@004_2668 yūpavedy adhvarārthaṃ tu prokṣaṇaśravaṇāya tu
14,096.015d@004_2669 yajñadaivatayogārthaṃ śikṣājñānaṃ prakalpitam
14,096.015d@004_2670 yajñapātrapavitrārthaṃ dravyasaṃbhāraṇāya ca
14,096.015d@004_2671 sarvayajñavikalpāya purākalpaṃ prakalpitam
14,096.015d@004_2672 nāmadhātuvibhaktīnāṃ tattvārthaniyamāya ca
14,096.015d@004_2673 sarvavedaniruktānāṃ niruktam ṛṣibhiḥ kṛtam
14,096.015d@004_2674 vedyarthaṃ pṛthivī sṛṣṭā saṃbhārārthaṃ tathaiva ca
14,096.015d@004_2675 idhmārtham atha yūpārthaṃ brahmā cakre vanaspatim
14,096.015d@004_2676 grāmyāraṇyāś ca paśavo jāyante yajñakāraṇāt
14,096.015d@004_2677 mantrāṇāṃ viniyogaṃ ca proṣitā śrāvaṇaṃ tathā
14,096.015d@004_2678 anūyājaprayājāṃś ca marutāṃ śaṃsinas tathā
14,096.015d@004_2679 udgātṝṃś caiva sāmnāṃ vai baliprasthānam eva ca
14,096.015d@004_2680 viṣṇukramāṇāṃ kramaṇaṃ dakṣiṇāvabhṛthaṃ tathā
14,096.015d@004_2681 trikālam arcanaṃ caiva sthāneṣūpahṛtaṃ tathā
14,096.015d@004_2682 devatāgrahaṇaṃ mokṣaṃ haviṣāṃ śravaṇaṃ tathā
14,096.015d@004_2683 nāvabudhyanti ye viprā nindanti ca paśor vadham
14,096.015d@004_2684 te yānti narakaṃ ghoraṃ rauravaṃ tamasāvṛtam
14,096.015d@004_2685 śatavarṣasahasrāṇi tatra sthitvā narādhamāḥ
14,096.015d@004_2686 krimibhir bhakṣyamāṇāś ca tiṣṭheyuḥ pūyaśoṇite
14,096.015d@004_2687 yūpās tu mantrasaṃskārair eṣāṃ vai paśavas tathā
14,096.015d@004_2688 yajamānena sahitāḥ svargaṃ yānti nareśvara
14,096.015d@004_2689 yāvat kālaṃ hi yajvā vai svargaloke mahīyate
14,096.015d@004_2690 tāvat kālaṃ pramodante paśavo hy adhvare hatāḥ
14,096.015d@004_2691 vṛkṣā yūpatvam icchanti paśutvaṃ paśavas tathā
14,096.015d@004_2692 tṛṇānīcchanti darbhatvam oṣadhyaś ca haviṣyatām
14,096.015d@004_2693 somatvaṃ ca latāḥ sarvā veditvaṃ vai vasuṃdharā
14,096.015d@004_2694 yasmāt paśutvam icchanti paśavaḥ svargalipsayā
14,096.015d@004_2695 tasmāt paśuvadhe hiṃsā nāsti yajñeṣu pāṇḍava
14,096.015d@004_2696 ahiṃsā vaidikaṃ karma brahmakarmeti tat smṛtam
14,096.015d@004_2697 vedoktaṃ ye na kurvanti hiṃsābuddhyā kratuṃ dvijāḥ
14,096.015d@004_2698 sadyaḥ śūdratvam āyānti pretya caṇḍālatām api
14,096.015d@004_2699 gāvo yajñārtham utpannā dakṣiṇārthaṃ tathaiva ca
14,096.015d@004_2700 suvarṇaṃ rajataṃ caiva pātrī kumbhārtham eva ca
14,096.015d@004_2701 darbhāḥ saṃstaraṇārthaṃ tu rakṣasāṃ rakṣaṇāya ca
14,096.015d@004_2702 yajanārthaṃ dvijāḥ sṛṣṭās tārakā divi devatāḥ
14,096.015d@004_2703 kṣatriyā rakṣaṇārthaṃ tu vaiśyā vārtānimittataḥ
14,096.015d@004_2704 śuśrūṣārthaṃ trayāṇāṃ tu śūdrāḥ sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā
14,096.015d@004_2705 evam etaj jagat sarvam agnihotrakṛte kṛtam
14,096.015d@004_2706 nāvabudhyanti ye caitan narās tu tamasā vṛtāḥ
14,096.015d@004_2707 te yānti narakaṃ ghoraṃ rauravaṃ nāma viśrutam
14,096.015d@004_2708 rauravād vipramuktās tu krimiyoniṃ vrajanti te
14,096.015d@004_2709 yathoktam agnihotrāṇāṃ śuśrūṣanti ca ye dvijāḥ
14,096.015d@004_2710 tair dattaṃ suhutaṃ ceṣṭaṃ dattam adhyāpitaṃ bhavet
14,096.015d@004_2711 evam iṣṭaṃ ca pūrtaṃ ca yad vipraiḥ kriyate nṛpa
14,096.015d@004_2712 tat sarvaṃ samyag āhṛtya cāditye sthāpayāmy aham
14,096.015d@004_2713 mayā sthāpitam āditye lokasya sukṛtaṃ hi tat
14,096.015d@004_2714 dhārayet tat sahasrāṃśuḥ sukṛtaṃ hy agnihotriṇām
14,096.015d@004_2715 yāvat kālaṃ tu tiṣṭhanti loke cāpy agnihotriṇaḥ
14,096.015d@004_2716 tāvat teṣāṃ hi puṇyena dīpyante raviṇāmbare
14,096.015d@004_2717 svarge svargaṃ gatānāṃ tu vīryād bhavati vīryavān
14,096.015d@004_2718 tatra te hy upayuñjanti hy agnihotrasya yat phalam
14,096.015d@004_2719 samānarūpā devānāṃ tiṣṭhanty ābhūtasaṃplavam
14,096.015d@004_2720 vṛthāgninā ca ye ke cid dahyante hy agnihotriṇaḥ
14,096.015d@004_2721 na te 'gnihotriṇāṃ lokaṃ manasāpi vrajanti vai
14,096.015d@004_2722 vīraghnās te durācārāḥ sudaridrā narādhamāḥ
14,096.015d@004_2723 vikalā vyādhitāś cāpi jāyante śūdrayoniṣu
14,096.015d@004_2724 tasmād aproṣitair nityam agnihotraṃ dvijātibhiḥ
14,096.015d@004_2725 hotavyaṃ vidhivad rājann ūrdhvam icchanti ye gatim
14,096.015d@004_2726 ātmavat tatra mantavyam agnihotraṃ yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_2727 na tyājyaṃ kṣaṇam apy etad gṛhītavyaṃ dvijātibhiḥ
14,096.015d@004_2728 vṛddhatve 'py agnihotraṃ vai gṛhṇanti vidhivad dvijāḥ
14,096.015d@004_2729 śūdrānnād viratā dāntāḥ saṃyatendriyabuddhayaḥ
14,096.015d@004_2730 pañcayajñaparā nityaṃ krodhalobhavivarjitāḥ
14,096.015d@004_2731 dvikālam atithīṃś caiva pūjayanti ca bhaktitaḥ
14,096.015d@004_2732 te 'pi sūryodayaprakhyair vimānair vāyuvegibhiḥ
14,096.015d@004_2733 mama loke pramodante dṛṣṭvā māṃ ca yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_2734 manvantaraṃ ca tatraikaṃ moditvā dvijasattamāḥ
14,096.015d@004_2735 iha mānuṣyake loke jāyante dvijasattamāḥ
14,096.015d@004_2736 bālāhitāgnayo ye ca śūdrānnād viratāḥ sadā
14,096.015d@004_2737 krodhalobhavinirmuktāḥ prātaḥsnānaparāyaṇāḥ
14,096.015d@004_2738 yathoktam agnihotraṃ vai juhvate vijitendriyāḥ
14,096.015d@004_2739 ātitheyāḥ sadā saumyā dvikālaṃ matparāyaṇāḥ
14,096.015d@004_2740 te yānty apunarāvṛttiṃ bhittvā cādityamaṇḍalam
14,096.015d@004_2741 mama lokaṃ sapatnīkā yānaiḥ sūryodayaprabhaiḥ
14,096.015d@004_2742 tatra bālārkasaṃkāśāḥ kāmagāḥ kāmarūpiṇaḥ
14,096.015d@004_2743 aiśvaryaguṇasaṃpannāḥ krīḍanti ca yathāsukham
14,096.015d@004_2744 ity eṣā hy āhitāgnīnāṃ vibhūtiḥ pāṇḍunandana
14,096.015d@004_2745 ye ca devaśrutiṃ ke cin nindamānā hy abuddhayaḥ
14,096.015d@004_2746 pramāṇaṃ na ca kurvanti te yānti hy akṣayaṃ tamaḥ
14,096.015d@004_2747 pramāṇam itihāsaṃ ca vedān kurvanti ye dvijāḥ
14,096.015d@004_2748 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2748 te yānty amarasāyujyaṃ nityam āstikyabuddhayaḥ
14,096.015d@004_2749 cakrāyudha namas te 'stu deveśa garuḍadhvaja
14,096.015d@004_2750 cāndrāyaṇavidhiṃ puṇyam ākhyāhi bhagavan mama
14,096.015d@004_2750 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2751 śṛṇu pāṇḍava tattvena sarvapāpapraṇāśanam
14,096.015d@004_2752 pāpino yena śudhyanti tat te vakṣyāmi sarvaśaḥ
14,096.015d@004_2753 brāhmaṇaḥ kṣatriyo vāpi vaiśyo vā caritavrataḥ
14,096.015d@004_2754 yathāvat kartukāmo yas tasyeyaṃ prathamā kriyā
14,096.015d@004_2755 śodhayet tu śarīraṃ svaṃ pañcagavyena yantritaḥ
14,096.015d@004_2756 śarīraṃ kakṣapakṣāntaṃ tataḥ kurvīta pāvanam
14,096.015d@004_2757 śuddhavāsāḥ śucir bhūtvā mauñjīṃ badhnīta mekhalām
14,096.015d@004_2758 pālāśadaṇḍam ādāya brahmacārivrate sthitaḥ
14,096.015d@004_2759 kṛtopavāsaḥ pūrvaṃ tu śuklapratipadi dvijaḥ
14,096.015d@004_2760 nadīsaṃgamatīrtheṣu śucau deśe gṛhe 'pi vā
14,096.015d@004_2761 gomayenopalipte 'tha sthaṇḍile 'gniṃ nidhāpayet
14,096.015d@004_2762 āghārāv ājyabhāgau ca praṇavaṃ vyāhṛtīs tathā
14,096.015d@004_2763 vāruṇaiś cāpi pañcaiva hutvā sarvān yathākramam
14,096.015d@004_2764 satyāya viṣṇave ceti brahmarṣibhyo 'tha brahmaṇe
14,096.015d@004_2765 viśvebhyaś caiva devebhyaḥ prajāpataya eva ca
14,096.015d@004_2766 ṣaṭkṛtvo juhuyāt paścāt prāyaścittāhutiṃ dvijaḥ
14,096.015d@004_2767 tataḥ samāpayed agniṃ śāntiṃ kṛtvātha pauṣṭikam
14,096.015d@004_2768 praṇamyāgniṃ ca somaṃ ca bhasma dhṛtvā tathātmani
14,096.015d@004_2769 nadīṃ gatvā viviktātmā somāya varuṇāya ca
14,096.015d@004_2770 ādityāya namaskṛtvā tataḥ snāyāt samāhitaḥ
14,096.015d@004_2771 uttīryodakam ācamya tv āsīnaḥ pūrvatomukhaḥ
14,096.015d@004_2772 prāṇāyāmaṃ tataḥ kṛtvā pavitrair abhiṣecanam
14,096.015d@004_2773 ācāntas tv abhivīkṣeta cordhvabāhur divākaram
14,096.015d@004_2774 kṛtāñjalipuṭaḥ paścāt kuryāc caiva pradakṣiṇam
14,096.015d@004_2775 nārāyaṇaṃ vā rudraṃ vā brahmāṇam atha vāpi vā
14,096.015d@004_2776 vāruṇaṃ mantrasūktaṃ vā prāgbhojanam athāpi vā
14,096.015d@004_2777 vīraghnam ṛṣabhaṃ vāpi tathā cāpy aghamarṣaṇam
14,096.015d@004_2778 gāyatrīṃ mama vā devīṃ sāvitrīṃ vā japet tataḥ
14,096.015d@004_2779 tataś cāṣṭādaśaṃ vāpi sahasram atha vāparam
14,096.015d@004_2780 tato madhyāhnakāle vai pāyasaṃ yāvakaṃ hi vā
14,096.015d@004_2781 pācayitvā prayatnena prayataḥ susamāhitaḥ
14,096.015d@004_2782 pātraṃ tu susamādāya sauvarṇaṃ rājataṃ tu vā
14,096.015d@004_2783 tāmraṃ vā mṛnmayaṃ vāpi audumbaram athāpi vā
14,096.015d@004_2784 vṛkṣāṇāṃ yājñiyānāṃ tu parṇair ārdrair akutsitaiḥ
14,096.015d@004_2785 puṭakena tu guptena cared bhaikṣaṃ samāhitaḥ
14,096.015d@004_2786 brāhmaṇānāṃ gṛhāṇāṃ tu saptānāṃ nāparaṃ vrajet
14,096.015d@004_2787 godohamātraṃ tiṣṭhet tu vāgyataḥ saṃyatendriyaḥ
14,096.015d@004_2788 na hasec ca na vīkṣec ca nābhibhāṣeta vā striyam
14,096.015d@004_2789 dṛṣṭvā mūtraṃ purīṣaṃ ca caṇḍālaṃ vā rajasvalām
14,096.015d@004_2790 patitaṃ ca tathā śvānam ādityam avalokayet
14,096.015d@004_2791 yo hi pādukam āruhya sarvadā pracared dvijaḥ
14,096.015d@004_2792 taṃ dṛṣṭvā pāpakarmāṇam ādityam avalokayet
14,096.015d@004_2793 tatas tv āvasathaṃ prāpto bhikṣāṃ nikṣipya bhūtale
14,096.015d@004_2794 prakṣālya pādāv ā jānvor hastāv ākūrparaṃ punaḥ
14,096.015d@004_2795 ācamya vāriṇā tena vahniṃ viprāṃś ca pūjayet
14,096.015d@004_2796 pañca saptātha vā kuryād bhāgān bhaikṣasya tasya vai
14,096.015d@004_2797 teṣām anyatamaṃ piṇḍam ādityāya nivedayet
14,096.015d@004_2798 brahmaṇe cāgnaye caiva somāya varuṇāya ca
14,096.015d@004_2799 viśvebhyaś caiva devebhyo dadyād annaṃ yathākramam
14,096.015d@004_2800 avaśiṣṭam athaikaṃ tu vaktramātraṃ prakalpayet
14,096.015d@004_2801 aṅgulyagre sthitaṃ piṇḍaṃ gāyatryā cābhimantrayet
14,096.015d@004_2802 aṅgulībhis tribhiḥ piṇḍaṃ prāśnīyāt prāṅmukhaḥ śuciḥ
14,096.015d@004_2803 yathā ca vardhate somo hrasate ca yathā punaḥ
14,096.015d@004_2804 tathā piṇḍāś ca vardhante hasante ca dine dine
14,096.015d@004_2805 trikālaṃ snānam asyoktaṃ dvikālam atha vā sakṛt
14,096.015d@004_2806 brahmacārī sadā vāpi na ca vastraṃ prapīḍayet
14,096.015d@004_2807 sthāne na divasaṃ tiṣṭhed rātrau vīrāsanaṃ vrajet
14,096.015d@004_2808 bhavet sthaṇḍilaśāyī vāpy atha vā vṛkṣamūlikaḥ
14,096.015d@004_2809 valkalaṃ yadi vā kṣaumaṃ śāṇaṃ kārpāsakaṃ tu vā
14,096.015d@004_2810 ācchādanaṃ bhavet tasya vastrārthaṃ pāṇḍunandana
14,096.015d@004_2811 evaṃ cāndrāyaṇe pūrṇe māsasyānte prayatnavān
14,096.015d@004_2812 brāhmaṇān bhojayed bhaktyā dadyāc caiva ca dakṣiṇām
14,096.015d@004_2813 cāndrāyaṇena cīrṇena yat kṛtaṃ tena duṣkṛtam
14,096.015d@004_2814 tat sarvaṃ tatkṣaṇād eva bhasmībhavati kāṣṭhavat
14,096.015d@004_2815 brahmahatyātha gohatyā suvarṇastainyam eva ca
14,096.015d@004_2816 bhrūṇahatyā surāpānaṃ guror dāravyatikramaḥ
14,096.015d@004_2817 evam anyāni pāpāni pātakīyāni yāni ca
14,096.015d@004_2818 cāndrāyaṇena naśyanti vāyunā pāṃsavo yathā
14,096.015d@004_2819 anirdaśāyā goḥ kṣīram auṣṭram āvikam eva ca
14,096.015d@004_2820 mṛtasūtakayoś cānnaṃ bhuktvā cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2821 upapātakinaś cānnaṃ patitānnaṃ tathaiva ca
14,096.015d@004_2822 śūdrasyoccheṣaṇaṃ caiva bhuktvā cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2823 ākāśasthaṃ tu hastastham āsanasthaṃ tathaiva ca
14,096.015d@004_2824 parahastasthitaṃ caiva bhuktvā cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2825 athāgredidhiṣor annaṃ didhiṣūpapates tathā
14,096.015d@004_2826 parivettus tathā cānnaṃ parivittānnam eva ca
14,096.015d@004_2827 kuṇḍānnaṃ golakānnaṃ ca devalānnaṃ tathaiva ca
14,096.015d@004_2828 tathā purohitasyānnaṃ bhuktvā cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2829 surāsavaṃ viṣaṃ sarpir lākṣā lavaṇam eva ca
14,096.015d@004_2830 tailaṃ cāpi ca vikrīṇan dvijaś cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2831 ekoddiṣṭaṃ tu yo bhuṅkte dinamadhyagato 'pi yaḥ
14,096.015d@004_2832 bhinnabhāṇḍe tu yo bhuṅkte dvijaś cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2833 yo bhuṅkte 'nupanītena yo bhuṅkte ca striyā saha
14,096.015d@004_2834 yo bhuṅkte kanyayā sārdhaṃ dvijaś cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2835 ucchiṣṭaṃ sthāpayed vipro yo mohād bhojanāntare
14,096.015d@004_2836 dadyād vā yadi saṃmohād dvijaś cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2837 tumbakośātakaṃ caiva palaṇḍuṃ gṛñjanaṃ tathā
14,096.015d@004_2838 chattrākaṃ laghunaṃ caiva bhuktvā cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2839 tathā paryuṣitaṃ cānnaṃ pakvaṃ paragṛhāgatam
14,096.015d@004_2840 vipakvaṃ ca tathā māṃsaṃ bhuktvā cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2841 udakyayā śunā vāpi caṇḍālair vā dvijottamaḥ
14,096.015d@004_2842 dṛṣṭam annaṃ tu bhuñjāno dvijaś cāndrāyaṇaṃ caret
14,096.015d@004_2843 etat purā viśuddhyartham ṛṣibhiś caritaṃ vratam
14,096.015d@004_2844 pāvanaṃ sarvapāpānāṃ puṇyaṃ pāṇḍava coditam
14,096.015d@004_2845 etena vasavo rudrāś cādityāś ca divaṃ gatāḥ
14,096.015d@004_2846 etad ādyaṃ paraṃ guhyaṃ pavitraṃ pāvanaṃ smṛtam
14,096.015d@004_2847 yathoktam etad yaḥ kuryād dvijaḥ pāpapraṇāśanam
14,096.015d@004_2848 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_2848 sa divaṃ yāti pūtātmā nirmalādityasaṃnibhaḥ
14,096.015d@004_2849 keśavenaivam ukte tu cāndrāyaṇavidhikrame
14,096.015d@004_2850 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2850 apṛcchat punar anyāṃś ca dharmān dharmātmajo nṛpa
14,096.015d@004_2851 sarvabhūtapate śrīman sarvabhūtanamaskṛta
14,096.015d@004_2852 sarvabhūtahitaṃ dharmaṃ sarvajña kathayasva me
14,096.015d@004_2852 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2853 yad daridrajanasyāpi svargyaṃ sukhakaraṃ bhavet
14,096.015d@004_2854 sarvapāpapraśamanaṃ tac chṛṇuṣva yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_2855 kārttikādyās tu ye māsā dvādaśaiva prakīrtitāḥ
14,096.015d@004_2856 teṣv ekabhuktaniyamaḥ sarveṣām ucyate mayā
14,096.015d@004_2857 kārttike yas tu vai māse nandāyāṃ saṃyatendriyaḥ
14,096.015d@004_2858 ekabhuktena madbhakto māsam ekaṃ tu vartate
14,096.015d@004_2859 jalaṃ vā na piben māse nāntaraṃ bhojanāt param
14,096.015d@004_2860 ādityarūpaṃ māṃ nityam arcayan susamāhitaḥ
14,096.015d@004_2861 vratānte bhojayed viprān dakṣiṇāṃ saṃpradāya ca
14,096.015d@004_2862 krodhalobhavinirmuktas tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_2863 vidhivat kapilādāne yat puṇyaṃ samudāhṛtam
14,096.015d@004_2864 tat puṇyaṃ samanuprāpya sūryaloke mahīyate
14,096.015d@004_2865 tataś cāpi cyutaḥ kālāt puruṣeṣūpajāyate
14,096.015d@004_2866 mārgaśīrṣaṃ tu yo māsam ekabhuktena vartate
14,096.015d@004_2867 kāmaṃ krodhaṃ ca lobhaṃ ca parityajya yathāvidhi
14,096.015d@004_2868 snātvā cādityarūpaṃ mām arcayen niyatendriyaḥ
14,096.015d@004_2869 japann eva tu gāyatrīṃ māmikāṃ vāg yataḥ śuciḥ
14,096.015d@004_2870 māse parisamāpte tu bhojayitvā dvijāñ śucīn
14,096.015d@004_2871 tān arcayati madbhaktyā tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_2872 agnihotre kṛte puṇyam āhitāgnes tu yad bhavet
14,096.015d@004_2873 tat puṇyaphalam āsādya yānenāmbaraśobhinā
14,096.015d@004_2874 saptarṣiloke carati yathākāmaṃ yathāsukham
14,096.015d@004_2875 tataś cāpi cyutaḥ kālād dharivarṣeṣu jāyate
14,096.015d@004_2876 tatra prakāmaṃ krīḍitvā rājā paścād bhaviṣyati
14,096.015d@004_2877 pauṣamāsaṃ kṣaped evam ekabhuktena yo naraḥ
14,096.015d@004_2878 arcayann eva māṃ nityaṃ madgatenāntarātmanā
14,096.015d@004_2879 ahiṃsāsatyasahitaḥ krodhaharṣavivarjitaḥ
14,096.015d@004_2880 evaṃ yuktasya rājendra śṛṇu yat phalam uttamam
14,096.015d@004_2881 viprātithyasahasreṣu yat puṇyaṃ samudāhṛtam
14,096.015d@004_2882 tat puṇyaṃ samanuprāpya śakraloke mahīyate
14,096.015d@004_2883 avakīrṇas tataḥ kālād ilāvarṣeṣu jāyate
14,096.015d@004_2884 tatra sthitvā ciraṃ kālam asmin vipro bhaviṣyati
14,096.015d@004_2885 māghamāsaṃ tathā yas tu vartate caikabhuktataḥ
14,096.015d@004_2886 madarcanaparo bhūtvā ḍambhakrodhavivarjitaḥ
14,096.015d@004_2887 māmikām api gāyitrīṃ saṃdhyāyāṃ tu japed budhaḥ
14,096.015d@004_2888 dattvā tu dakṣiṇām ante bhojayitvā dvijān api
14,096.015d@004_2889 namaskaroti tān bhaktyā madgatenāntarātmanā
14,096.015d@004_2890 trikālaṃ snānayuktasya tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_2891 nīlakaṇṭhaprayuktena yānenāmbaraśobhinā
14,096.015d@004_2892 pitṛlokaṃ vrajec chrīmān sevyamāno 'psarogaṇaiḥ
14,096.015d@004_2893 tatra prakāmaṃ krīḍitvā bhadrāśveṣūpajāyate
14,096.015d@004_2894 tataś cyutaś caturvedī vipro bhavati bhūtale
14,096.015d@004_2895 yaḥ kṣapet phālgunaṃ māsam ekabhukto jitendriyaḥ
14,096.015d@004_2896 namo brahmaṇyadevāyety etan mantraṃ japet sadā
14,096.015d@004_2897 pāyasaṃ bhojayed viprān vratānte saṃyatendriyaḥ
14,096.015d@004_2898 madarcanaparo 'krodhas tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_2899 vimānaṃ sārasair yuktam ārūḍhaḥ kāmagāmi ca
14,096.015d@004_2900 nakṣatraloke ramate nakṣatrasadṛśākṛtiḥ
14,096.015d@004_2901 tataś cāpi cyutaḥ kālāt ketumāleṣu jāyate
14,096.015d@004_2902 tatra prakāmaṃ krīḍitvā mānuṣeṣu munir bhavet
14,096.015d@004_2903 caitramāsaṃ tu yo rājann ekabhuktena vartate
14,096.015d@004_2904 brahmacārī tu madbhaktyā tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_2905 yad agnihotriṇaḥ puṇyaṃ yathoktaṃ vratacāriṇaḥ
14,096.015d@004_2906 tat puṇyaphalam āsādya candraloke mahīyate
14,096.015d@004_2907 tato 'vatīrṇo jāyeta varṣe ramaṇake punaḥ
14,096.015d@004_2908 bhuktvā kāmāṃs tatas tasminn iha rājā bhaviṣyati
14,096.015d@004_2909 vaiśākhaṃ yas tu vai māsam ekabhuktena vartate
14,096.015d@004_2910 dvijam agrāsane kṛtvā bhuñjan bhūmau ca vāgyataḥ
14,096.015d@004_2911 namo brahmaṇyadevāyety arcayitvā divākaram
14,096.015d@004_2912 vratānte bhojayed viprāṃs tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_2913 phalaṃ yad vidhivat proktam agniṣṭomātirātrayoḥ
14,096.015d@004_2914 tat puṇyaṃ phalam āsādya devaloke mahīyate
14,096.015d@004_2915 tato haimavate varṣe jāyate kālaparyayāt
14,096.015d@004_2916 tatra prakāmaṃ krīḍitvā vipraḥ paścād bhaviṣyati
14,096.015d@004_2917 jyeṣṭhamāsaṃ tu yo rājann ekabhuktena vartate
14,096.015d@004_2918 vipram agrāsane kṛtvā bhūmau bhuñjan yathāvidhi
14,096.015d@004_2919 namo brahmaṇyadevāyety arcayan māṃ samāhitaḥ
14,096.015d@004_2920 ḍambhānṛtavinirmuktas tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_2921 cīrṇe cāndrāyaṇe samyag yat puṇyaṃ samudāhṛtam
14,096.015d@004_2922 tat puṇyaphalam āsādya devaloke mahīyate
14,096.015d@004_2923 athottarakuruṣv eva jāyate nirgatas tataḥ
14,096.015d@004_2924 tataś cāpi cyutaḥ kālād iha loke dvijo bhavet
14,096.015d@004_2925 āṣāḍhamāsaṃ yo rājann ekabhuktena vartate
14,096.015d@004_2926 brahmacārī jitakrodho madarcanaparāyaṇaḥ
14,096.015d@004_2927 vipram agrāsane kṛtvā bhūmau bhuñjan jitendriyaḥ
14,096.015d@004_2928 kṛtvā triṣavaṇaṃ snānam aṣṭākṣaravidhānataḥ
14,096.015d@004_2929 vratānte bhojayed viprān pāyasena yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_2930 guḍodanena vā rājaṃs tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_2931 kapilāśatadānasya yat puṇyaṃ pāṇḍunandana
14,096.015d@004_2932 tat puṇyaphalam āsādya devaloke mahīyate
14,096.015d@004_2933 tato 'vatīrṇaḥ kāle tu śākadvīpe prajāyate
14,096.015d@004_2934 tataś cāpi cyutaḥ kālād iha vipro bhaviṣyati
14,096.015d@004_2935 śrāvaṇaṃ yaḥ kṣapen māsam ekabhuktena vartate
14,096.015d@004_2936 namo brahmaṇyadevāyety uktvā mām arcayet sadā
14,096.015d@004_2937 vipram agrāsane kṛtvā bhūmau bhuñjan yathāvidhi
14,096.015d@004_2938 pāyasenārcayed viprāñ jitakrodho jitendriyaḥ
14,096.015d@004_2939 lobhamohavinirmuktas tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_2940 kapilādānasya yat puṇyaṃ vidhidattasya pāṇḍava
14,096.015d@004_2941 tat puṇyaṃ samanuprāpya śakraloke mahīyate
14,096.015d@004_2942 tataś cāpi cyutaḥ kālāt kuśadvīpe prajāyate
14,096.015d@004_2943 tatra prakāmaṃ krīḍitvā vipro bhavati mānuṣe
14,096.015d@004_2944 yas tu bhādrapadaṃ māsam ekabhuktena vartate
14,096.015d@004_2945 brahmacārī jitakrodhaḥ satyasaṃdho jitendriyaḥ
14,096.015d@004_2946 vipram agrāsane kṛtvā pākabhedavivarjitaḥ
14,096.015d@004_2947 namo brahmaṇyadevāyety uktvāsya caraṇau spṛśet
14,096.015d@004_2948 tilān vāpi ghṛtaṃ vāpi vratānte dakṣiṇāṃ dadat
14,096.015d@004_2949 madbhaktasya naraśreṣṭha tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_2950 yat phalaṃ vidhivat proktaṃ rājasūyāśvamedhayoḥ
14,096.015d@004_2951 tat puṇyaphalam āsādya śakraloke mahīyate
14,096.015d@004_2952 tataś cāpi cyutaḥ kālāj jāyate dhanadālaye
14,096.015d@004_2953 tatra prakāmaṃ krīḍitvā rājā bhavati mānuṣe
14,096.015d@004_2954 yaś cāpy āśvayujaṃ māsam ekabhuktena vartate
14,096.015d@004_2955 madgāyatrīṃ japed bhaktyā madgatenāntarātmanā
14,096.015d@004_2956 dvisaṃdhyaṃ vā trisaṃdhyaṃ vā śatam aṣṭottaraṃ tu vā
14,096.015d@004_2957 vipram agrāsane kṛtvā saṃyatendriyamānasaḥ
14,096.015d@004_2958 vratānte bhojayed viprāṃs tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_2959 aśvamedhasya yat puṇyaṃ vidhivat pāṇḍunandana
14,096.015d@004_2960 tat puṇyaphalam āsādya mama loke mahīyate
14,096.015d@004_2961 tataś cāpi cyutaḥ kālāc chvetadvīpe prajāyate
14,096.015d@004_2962 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2962 tatra bhuktvā mahābhogān atra vipraparo bhavet
14,096.015d@004_2963 evaṃ saṃvatsaraṃ pūrṇam ekabhuktena yaḥ kṣipet
14,096.015d@004_2964 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2964 tasya puṇyaphalaṃ yad vai tan mamācakṣva keśava
14,096.015d@004_2965 śṛṇu pāṇḍava satyaṃ me vacanaṃ puṇyam uttamam
14,096.015d@004_2966 yad akṛtvātha vā kṛtvā naraḥ pāpaiḥ pramucyate
14,096.015d@004_2967 ekabhuktena varteta naraḥ saṃvatsaraṃ tu yaḥ
14,096.015d@004_2968 brahmacārī hy adhaḥśāyī jitakrodho jitendriyaḥ
14,096.015d@004_2969 śuciḥ snānarato vyagraḥ satyavāg anasūyakaḥ
14,096.015d@004_2970 arcayann eva māṃ nityaṃ madgatenāntarātmanā
14,096.015d@004_2971 saṃdhyayos tu japen nityaṃ madgāyatrīṃ samāhitaḥ
14,096.015d@004_2972 namo brahmaṇyadevāyety asakṛn māṃ praṇamya ca
14,096.015d@004_2973 vipram agrāsane kṛtvā yāvakaṃ bhaikṣam eva ca
14,096.015d@004_2974 bhuktvā tu vāgyato bhūmāv ācāntasya dvijanmanaḥ
14,096.015d@004_2975 namo 'stu vāsudevāyety uktvā tu caraṇau spṛśet
14,096.015d@004_2976 māse māse samāpte tu bhojayitvā dvijāñ śucīn
14,096.015d@004_2977 saṃvatsare tataḥ pūrṇe dadyāt tu vratadakṣiṇām
14,096.015d@004_2978 navanītamayīṃ gāṃ vā tiladhenum athāpi vā
14,096.015d@004_2979 viprahastacyutais toyaiḥ sahiraṇyaiḥ samukṣitaḥ
14,096.015d@004_2980 tasya puṇyaphalaṃ rājan kathyamānaṃ mayā śṛṇu
14,096.015d@004_2981 daśajanmakṛtaṃ pāpaṃ jñānato 'jñānato 'pi vā
14,096.015d@004_2982 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2982 tad vinaśyati tasyāśu nātra kāryā vicāraṇā
14,096.015d@004_2983 sarveṣām upavāsānāṃ yac chreyaḥ sumahat phalam
14,096.015d@004_2984 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2984 yac ca niḥśreyasaṃ loke tad bhavān vaktum arhati
14,096.015d@004_2985 śṛṇu rājan yathāpūrvaṃ yathā gītaṃ tu nārade
14,096.015d@004_2986 tathā te kathayiṣyāmi madbhaktāya yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_2987 yas tu bhaktyā śucir bhūtvā pañcamyāṃ me narādhipa
14,096.015d@004_2988 upavāsavrataṃ kuryāt trikālaṃ cārcayaṃs tu mām
14,096.015d@004_2989 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_2989 sarvakratuphalaṃ labdhvā mama loke mahīyate
14,096.015d@004_2990 bhagavan devadeveśa pañcamī nāma kā tava
14,096.015d@004_2991 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_2991 tām ahaṃ śrotum icchāmi kathayasva mamācyuta
14,096.015d@004_2992 parvadvayaṃ ca dvādaśyāṃ śravaṇaṃ ca narādhipa
14,096.015d@004_2993 tat pañcamīti vikhyātā matpriyā ca viśeṣataḥ
14,096.015d@004_2994 tasmāt tu brāhmaṇaśreṣṭhair manniveśitabuddhibhiḥ
14,096.015d@004_2995 upavāsas tu kartavyo matpriyārthaṃ yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_2996 dvādaśyām eva vā kuryād upavāsam aśaknuvan
14,096.015d@004_2997 tenāhaṃ paramāṃ prītiṃ yāsyāmi narapuṃgava
14,096.015d@004_2998 ahorātreṇa dvādaśyāṃ mārgaśīrṣe tu keśavam
14,096.015d@004_2999 upoṣya pūjayed yo māṃ so 'śvamedhaphalaṃ labhet
14,096.015d@004_3000 dvādaśyāṃ puṣyamāse tu nāmnā nārāyaṇaṃ tu mām
14,096.015d@004_3001 upoṣya pūjayed yo māṃ vājapeyaphalaṃ labhet
14,096.015d@004_3002 dvādaśyāṃ māghamāse tu mām upoṣya tu mādhavam
14,096.015d@004_3003 pūjayed yaḥ samāpnoti rājasūyaphalaṃ labhet
14,096.015d@004_3004 dvādaśyāṃ phālgune māsi govindākhyam upoṣya mām
14,096.015d@004_3005 arcayed yaḥ samāpnoti hy atirātraphalaṃ nṛpa
14,096.015d@004_3006 dvādaśyāṃ māsi caitre tu māṃ viṣṇuṃ samupoṣya yaḥ
14,096.015d@004_3007 pūjayaṃs tad avāpnoti pauṇḍarīkasya yat phalam
14,096.015d@004_3008 dvādaśyāṃ māsi vaiśākhe madhusūdanasaṃjñitam
14,096.015d@004_3009 upoṣya pūjayed yo māṃ so 'gniṣṭomasya pāṇḍava
14,096.015d@004_3010 dvādaśyāṃ jyeṣṭhamāse tu mām upoṣya trivikramam
14,096.015d@004_3011 arcayed yaḥ samāpnoti gavāṃ medhaphalaṃ nṛpa
14,096.015d@004_3012 āṣāḍhe vāmanākhyaṃ māṃ dvādaśyāṃ samupoṣya ca
14,096.015d@004_3013 naramedhasya sa phalaṃ prāpnoti bharatarṣabha
14,096.015d@004_3014 dvādaśyāṃ śrāvaṇe māsi śrīdharākhyam upoṣya mām
14,096.015d@004_3015 pūjayed yaḥ samāpnoti pañcayajñaphalaṃ nṛpa
14,096.015d@004_3016 māse bhādrapade yo māṃ hṛṣīkeśākhyam arcayet
14,096.015d@004_3017 upoṣya sa samāpnoti sautrāmaṇiphalaṃ nṛpa
14,096.015d@004_3018 dvādaśyām āśvayuṅmāse padmanābham upoṣya mām
14,096.015d@004_3019 arcayed yaḥ samāpnoti gosahasraphalaṃ nṛpa
14,096.015d@004_3020 dvādaśyāṃ kārttike māsi māṃ dāmodarasaṃjñitam
14,096.015d@004_3021 upoṣya pūjayed yas tu sarvakratuphalaṃ labhet
14,096.015d@004_3022 kevalenopavāsena dvādaśyāṃ pāṇḍunandana
14,096.015d@004_3023 yat phalaṃ pūrvam uddiṣṭaṃ tasyārdhaṃ labhate phalam
14,096.015d@004_3024 śravaṇe 'py evam evaṃ māṃ yo 'rcayed bhaktimān naraḥ
14,096.015d@004_3025 mama sālokyam āpnoti nātra kāryā vicāraṇā
14,096.015d@004_3026 māse māse samabhyarcya kramaśo mām atandritaḥ
14,096.015d@004_3027 pūrṇe saṃvatsare kuryāt punaḥ saṃvatsarārcanam
14,096.015d@004_3028 evaṃ dvādaśavarṣaṃ yo madbhakto matparāyaṇaḥ
14,096.015d@004_3029 avighnam arcayānas tu mama sālokyam āpnuyāt
14,096.015d@004_3030 arcayet prītimān yo māṃ dvādaśyāṃ vedasaṃhitām
14,096.015d@004_3031 sa pūrvoktaphalaṃ rājaṃl labhate nātra saṃśayaḥ
14,096.015d@004_3032 gandhaṃ puṣpaṃ phalaṃ toyaṃ patraṃ vā phalam eva vā
14,096.015d@004_3033 dvādaśyāṃ mama yo dadyāt tato nānyo 'sti matpriyaḥ
14,096.015d@004_3034 etena vidhinā sarve devāḥ śakrapurogamāḥ
14,096.015d@004_3035 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_3035 madbhaktā naraśārdūla svargabhogāṃs tu bhuñjate
14,096.015d@004_3036 evaṃ vadati deveśe keśave pāṇḍunandanaḥ
14,096.015d@004_3037 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_3037 kṛtāñjaliḥ stotram idaṃ bhaktyā dharmātmajo 'bravīt
14,096.015d@004_3038 sarvalokeśa deveśa hṛṣīkeśa namo 'stu te
14,096.015d@004_3039 sahasraśirase tubhyaṃ sahasrākṣa namo namaḥ
14,096.015d@004_3040 trayīmaya trayīnātha trayīstuta namo namaḥ
14,096.015d@004_3041 yajñātman yajñasaṃbhūta yajñanātha namo namaḥ
14,096.015d@004_3042 caturmūrte caturbāho caturvyūha namo namaḥ
14,096.015d@004_3043 lokātmaṃl lokakṛn nātha lokāvāsa namo namaḥ
14,096.015d@004_3044 sṛṣṭisaṃhārakartre te narasiṃha namo namaḥ
14,096.015d@004_3045 bhaktapriya namas te 'stu bhaktavatsala te namaḥ
14,096.015d@004_3046 brahmāvāsa namas te 'stu brahmanātha namo namaḥ
14,096.015d@004_3047 rudrarūpa namas te 'stu rudrakarmaratāya te
14,096.015d@004_3048 pañcayajña namas te 'stu sarvayajña namo namaḥ
14,096.015d@004_3049 kṛṣṇapriya namas te 'stu kṛṣṇa nātha namo namaḥ
14,096.015d@004_3050 yogāvāsa namas te 'stu yoganātha namo namaḥ
14,096.015d@004_3051 hayavaktra namas te 'stu cakrapāṇe namo namaḥ
14,096.015d@004_3052 pañcabhūta namas te 'stu pañcāyudha namo namaḥ
14,096.015d@004_3052 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_3053 bhaktigadgadayā vācā stuvaty evaṃ yudhiṣṭhire
14,096.015d@004_3054 gṛhītvā keśavo haste prītātmā taṃ nyavārayat
14,096.015d@004_3055 nivārya ca punar vācā bhaktinamraṃ yudhiṣṭhiram
14,096.015d@004_3056 vaktum evaṃ naraśreṣṭhaṃ dharmaputraṃ pracakrame
14,096.015d@004_3056 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_3057 anyavat kim idaṃ rājan māṃ stauṣi narapuṃgava
14,096.015d@004_3058 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_3058 tiṣṭha pṛccha yathāpūrvaṃ dharmān eva yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_3059 bhagavaṃs tvatprasādāt tu smṛtvā smṛtvā punaḥ punaḥ
14,096.015d@004_3060 na śāntir asti deveśa nṛtyatīva ca me manaḥ
14,096.015d@004_3061 idaṃ ca mama saṃpraśnaṃ vaktum arhasi mādhava
14,096.015d@004_3062 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_3062 kṛṣṇapakṣeṣu dvādaśyāṃ pūjanīyaḥ kathaṃ bhavān
14,096.015d@004_3063 śṛṇu rājan yathātattvaṃ tat sarvaṃ kathayāmi te
14,096.015d@004_3064 phalaṃ tu kṛṣṇadvādaśyām arcanāyāṃ phalaṃ mama
14,096.015d@004_3065 ekādaśyām upoṣyātha dvādaśyām arcayet tu mām
14,096.015d@004_3066 viprān api yathālābhaṃ bhojayed bhaktimān naraḥ
14,096.015d@004_3067 sa gacched dakṣiṇāmūrtiṃ māṃ vā nātra vicāraṇā
14,096.015d@004_3068 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_3068 candrasālokyam atha vā grahanakṣatrapūjitaḥ
14,096.015d@004_3069 keśavenaivam ākhyāte dharmaputraḥ punaḥ prabhum
14,096.015d@004_3070 papraccha dānakālasya viśeṣaṃ ca vidhiṃ nṛpa
14,096.015d@004_3070 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_3071 deva kiṃ phalam ākhyātaṃ dānasya viṣuveṣu ca
14,096.015d@004_3072 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_3072 sūryendūpaplave caiva datte dāne ca yat phalam
14,096.015d@004_3073 śṛṇuṣva rājan viṣuve somārkagrahaṇeṣu ca
14,096.015d@004_3074 vyatīpāte 'yane caiva dānaṃ syād akṣayaṃ nṛpa
14,096.015d@004_3075 rājan nayanayor madhye viṣuvaṃ saṃpracakṣate
14,096.015d@004_3076 samarātraṃ dine tatra saṃdhyāyāṃ viṣuve nṛpa
14,096.015d@004_3077 brahmāhaṃ śaṃkaraś cāpi tiṣṭhāmaḥ sahitāḥ sakṛt
14,096.015d@004_3078 kriyākaraṇakāryāṇām ekībhāvatvakāraṇāt
14,096.015d@004_3079 asmākam ekībhūtānāṃ niṣphalaṃ tat paraṃ padam
14,096.015d@004_3080 tan muhūrtaṃ paraṃ puṇyaṃ rājan viṣuvasaṃjñitam
14,096.015d@004_3081 tad evādyākṣaraṃ brahma paraṃ brahmeti kīrtitam
14,096.015d@004_3082 tasmin muhūrte sarve 'pi cintayantaḥ paraṃ padam
14,096.015d@004_3083 devāś ca pitaro rudrā vasavaś cāśvinau tathā
14,096.015d@004_3084 sādhyā viśve ca gandharvāḥ siddhā brahmarṣayas tathā
14,096.015d@004_3085 sūryādayo grahāś caiva sāgarāḥ saritas tathā
14,096.015d@004_3086 maruto 'psaraso nāgā yakṣarākṣasaguhyakāḥ
14,096.015d@004_3087 ete cānye ca rājendra viṣuve saṃyatendriyāḥ
14,096.015d@004_3088 sopavāsāḥ prayatnena bhavanti dhyānatatparāḥ
14,096.015d@004_3089 annaṃ gāvas tilān bhūmiṃ kanyādānaṃ tathaiva ca
14,096.015d@004_3090 gṛham ācchādanaṃ dhānyaṃ vāhanaṃ śayanaṃ tathā
14,096.015d@004_3091 yac cānyac ca mayā proktaṃ tat prayaccha yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_3092 dīyate viṣuveṣv evaṃ śrotriyebhyo viśeṣataḥ
14,096.015d@004_3093 tasya dānasya kaunteya kṣayo naivopapadyate
14,096.015d@004_3094 vardhate 'har ahaḥ puṇyaṃ tad dānaṃ koṭisaṃmitam
14,096.015d@004_3095 viṣuve snapanaṃ yas tu mama kuryād dharasya vā
14,096.015d@004_3096 arcanaṃ ca yathānyāyaṃ tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_3097 daśajanmakṛtaṃ pāpaṃ tasya sadyo vinaśyati
14,096.015d@004_3098 daśānām aśvamedhānām iṣṭānāṃ labhate phalam
14,096.015d@004_3099 vimānaṃ divyam ārūḍhaḥ kāmarūpī yathāsukham
14,096.015d@004_3100 sa yāti māmakaṃ lokaṃ rudralokam athāpi vā
14,096.015d@004_3101 tatrasthair devagandharvair gīyamāno yathāsukham
14,096.015d@004_3102 divyavarṣasahasrāṇi koṭim ekaṃ tu modate
14,096.015d@004_3103 tataś cāpi cyutaḥ kālād iha loke dvijottamaḥ
14,096.015d@004_3104 caturṇām api vedānāṃ pārago brahmavid bhavet
14,096.015d@004_3105 candrasūryagrahe vāpi mama vā śaṃkarasya vā
14,096.015d@004_3106 gāyatrīṃ māmikāṃ vāpi japed yaḥ śaṃkarasya vā
14,096.015d@004_3107 śaṅkhatūryaninādaiś ca kāṃsyaghaṇṭāsvanair api
14,096.015d@004_3108 kārayet tu dhvaniṃ bhaktyā tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu
14,096.015d@004_3109 gāndharvair homajapyaiś ca śabdair utkṛṣṭanādibhiḥ
14,096.015d@004_3110 durbalo 'pi bhaved rāhuḥ somaś ca balavān bhavet
14,096.015d@004_3111 sūryendūpaplave caiva śrotriyebhyaḥ pradīyate
14,096.015d@004_3112 tat sahasrasamaṃ bhūtvā dātāram upatiṣṭhati
14,096.015d@004_3113 mahāpātakayukto 'pi yady api syān naro nṛpa
14,096.015d@004_3114 nirlepas tatkṣaṇād eva tena dānena jāyate
14,096.015d@004_3115 candrasūryaprakāśena vimānena virājatā
14,096.015d@004_3116 yāti somapuraṃ ramyaṃ sevyamāno 'psarogaṇaiḥ
14,096.015d@004_3117 yāvad ṛkṣāṇi tiṣṭhanti gagane śaśinā saha
14,096.015d@004_3118 tāvat kālaṃ sa rājendra somaloke mahīyate
14,096.015d@004_3119 tataś cāpi cyutaḥ kālād iha loke yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_3120 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_3120 vedavedāṅgavid vipraḥ koṭīdhanapatir bhavet
14,096.015d@004_3121 bhagavaṃs tava gāyatrī budhyate tu kathaṃ nṛbhiḥ
14,096.015d@004_3122 kiṃ vā tasyāḥ phalaṃ deva mamācakṣva sureśvara
14,096.015d@004_3122 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_3123 dvādaśyāṃ viṣuve caiva candrasūryagrahe tathā
14,096.015d@004_3124 ayane śravaṇe caiva vyatīpāte tathaiva ca
14,096.015d@004_3125 aśvatthadarśane caiva tathā maddarśane 'pi ca
14,096.015d@004_3126 japtvā tu mama gāyatrīm atha vāṣṭākṣaraṃ nṛpa
14,096.015d@004_3127 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_3127 ārjitaṃ duṣkṛtaṃ tasya nāśayen nātra saṃśayaḥ
14,096.015d@004_3128 aśvatthadarśanaṃ caiva kiṃ tvaddarśanasaṃmitam
14,096.015d@004_3129 etat kathaya deveśa paraṃ kautūhalaṃ hi me
14,096.015d@004_3129 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_3130 aham aśvattharūpeṇa pālayāmi jagattrayam
14,096.015d@004_3131 aśvattho na sthito yatra nāhaṃ tatra pratiṣṭhitaḥ
14,096.015d@004_3132 yatrāhaṃ saṃsthito rājann aśvatthaś cāpi tatra vai
14,096.015d@004_3133 yas tv enam arcayed bhaktyā sa māṃ sākṣāt samarcati
14,096.015d@004_3134 yas tv enaṃ praharet kopān mām eva praharet tu saḥ
14,096.015d@004_3135 tasmāt pradakṣiṇaṃ kuryān na chindyād enam anvaham
14,096.015d@004_3136 vratasya pāraṇaṃ tīrtham ārjavaṃ tīrtham ucyate
14,096.015d@004_3137 devaśuśrūṣaṇaṃ tīrthaṃ guruśuśrūṣaṇaṃ tathā
14,096.015d@004_3138 guruśuśrūṣaṇaṃ tīrthaṃ tīrthajñānasya dhāraṇam
14,096.015d@004_3139 narāṇāṃ poṣaṇaṃ tīrthaṃ gārhasthyaṃ tīrtham ucyate
14,096.015d@004_3140 ātitheyaṃ paraṃ tīrtham atithis tīrtham ucyate
14,096.015d@004_3141 brahmacaryaṃ paraṃ tīrthaṃ tretāgnis tīrtham ucyate
14,096.015d@004_3142 mūlaṃ dharmaṃ tu vijñāya manas tatrāvadhāryatām
14,096.015d@004_3143 gaccha tīrthāni kaunteya dharmo dharmeṇa vardhate
14,096.015d@004_3144 dvividhaṃ tīrtham ity āhuḥ sthāvaraṃ jaṅgamaṃ tathā
14,096.015d@004_3145 sthāvarāj jaṅgamaṃ śreṣṭhaṃ tato jñānaparigrahaḥ
14,096.015d@004_3146 karmaṇāpi viśuddhasya puruṣasyeha bhārata
14,096.015d@004_3147 hṛdaye sarvatīrthāni tīrthabhūtaḥ sa ucyate
14,096.015d@004_3148 gurutīrthaṃ paraṃ jñānam atas tīrthaṃ na vidyate
14,096.015d@004_3149 jñānatīrthaṃ paraṃ tīrthaṃ brahmatīrthaṃ sanātanam
14,096.015d@004_3150 kṣamā tu paramaṃ tīrthaṃ sarvatīrtheṣu pāṇḍava
14,096.015d@004_3151 kṣamāvatām ayaṃ lokaḥ paraś caiva kṣamāvatām
14,096.015d@004_3152 mānito 'mānito vāpi pūjito 'pūjito 'pi vā
14,096.015d@004_3153 ākṛṣṭas tarjito vāpi kṣamāvāṃs tīrtham ucyate
14,096.015d@004_3154 kṣamā damaḥ kṣamā dānaṃ kṣamā yajñaḥ kṣamā tapaḥ
14,096.015d@004_3155 kṣamāhiṃsā kṣamā dharmaḥ kṣamā cendriyanigrahaḥ
14,096.015d@004_3156 kṣamā dayā kṣamā yajñaḥ kṣamayaitad dhṛtaṃ jagat
14,096.015d@004_3157 kṣamāvān prāpnuyāt svargaṃ kṣamāvān prāpnuyād yaśaḥ
14,096.015d@004_3158 kṣamāvān prāpnuyān mokṣaṃ tasmāt sā tīrtham ucyate
14,096.015d@004_3159 ātmā nadī bhāratapuṇyatīrtham
14,096.015d@004_3160 ātmā tīrthaṃ sarvatīrthapradhānam
14,096.015d@004_3161 ātmā tu yajñaḥ satataṃ manyate vai
14,096.015d@004_3162 svargo mokṣaḥ sarvam ātmany adhīnam
14,096.015d@004_3163 ācāranairmalyam upāgatena
14,096.015d@004_3164 satyaprasannakṣamaśītalena
14,096.015d@004_3165 jñānāmbunā snāti ca yo hi nityaṃ
14,096.015d@004_3166 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_3166 kiṃ tasya bhūyaḥ salilena kṛtyam
14,096.015d@004_3167 bhagavan sarvapāpaghnaṃ prāyaścittam aduṣkaram
14,096.015d@004_3168 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_3168 tvadbhaktasya suraśreṣṭha mama tvaṃ vaktum arhasi
14,096.015d@004_3169 rahasyam idam atyartham aśrāvyaṃ pāpakarmaṇām
14,096.015d@004_3170 adhārmikāṇām aśrāvyaṃ prāyaścittaṃ bravīmi te
14,096.015d@004_3171 pāvanaṃ brāhmaṇaṃ dṛṣṭvā madgatenāntarātmanā
14,096.015d@004_3172 namo brahmaṇyadevāyety abhivādanam ācaret
14,096.015d@004_3173 pradakṣiṇaṃ ca triḥ kuryāt punar aṣṭākṣareṇa tu
14,096.015d@004_3174 tena tuṣṭo naraśreṣṭha tat pāpaṃ kṣapayāmy aham
14,096.015d@004_3175 yatra kṛṣṭāṃ varāhasya mṛttikāṃ śirasā vahan
14,096.015d@004_3176 prāṇāyāmaśataṃ kṛtvā naraḥ pāpaiḥ pramucyate
14,096.015d@004_3177 dakṣiṇāvartaśaṅkhād vā kapilāśṛṅgato 'pi vā
14,096.015d@004_3178 prāksrotasaṃ nadīṃ gatvā mamāyatanasaṃnidhau
14,096.015d@004_3179 salilena tu yaḥ snāyāt sakṛd eva ravigrahe
14,096.015d@004_3180 tasya yat saṃcitaṃ pāpaṃ tatkṣaṇād eva naśyati
14,096.015d@004_3181 mastakān niḥsṛtais toyaiḥ kapilāyā yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_3182 gomūtreṇāpi yaḥ snāyād rohiṇyā mama vā dine
14,096.015d@004_3183 viprapādacyutair vāpi toyaiḥ pāpaṃ praṇaśyati
14,096.015d@004_3184 namasyed yas tu madbhaktyā śiṃśumāraṃ prajāpatim
14,096.015d@004_3185 caturdaśāṅgasaṃyuktaṃ tasya pāpaṃ praṇaśyati
14,096.015d@004_3186 tataś caturdaśāṅgāni śṛṇu tasya narādhipa
14,096.015d@004_3187 śiro dharmo hanur brahmā pucchāv uttaradakṣiṇau
14,096.015d@004_3188 hṛdayaṃ tu bhaved viṣṇur hastau syātāṃ tathāśvinau
14,096.015d@004_3189 agnir madhyaṃ bhaved rājaṃl liṅgaṃ saṃvatsaraṃ bhavet
14,096.015d@004_3190 mitrāvaruṇakau pādau pucchamūlaṃ hutāśanaḥ
14,096.015d@004_3191 tataḥ paścād bhaved indras tataḥ paścāt prajāpatiḥ
14,096.015d@004_3192 abhayaṃ ca tataḥ paścāt sa eva dhruvasaṃjñitaḥ
14,096.015d@004_3193 etāny aṅgāni sarvāṇi śiṃśumāraprajāpateḥ
14,096.015d@004_3194 pibet tu pañcagavyaṃ yaḥ paurṇamāsyām upoṣya tu
14,096.015d@004_3195 tasya naśyati tat sarvaṃ yat pāpaṃ pūrvasaṃcitam
14,096.015d@004_3196 tathaiva brahmakūrcaṃ tu samantraṃ tu pṛthak pṛthak
14,096.015d@004_3197 māsi māsi pibed yas tu tasya pāpaṃ praṇaśyati
14,096.015d@004_3198 pāpaṃ ca brahmakūrcaṃ ca śṛṇu mantraṃ ca bhārata
14,096.015d@004_3199 pālāśaṃ padmapatraṃ vā tāmraṃ vātha hiraṇmayam
14,096.015d@004_3200 sādayitvā tu gṛhṇīyāt tat tu pātram udāhṛtam
14,096.015d@004_3201 gāyatryā gṛhya gomūtraṃ gandhadvāreti gomayam
14,096.015d@004_3202 āpyāyasveti ca kṣīraṃ dadhikrāvṇeti vai dadhi
14,096.015d@004_3203 tejo 'si śukram ity ājyaṃ devasyeti kuśodakam
14,096.015d@004_3204 āpo hi ṣṭheti saṃgṛhya yavacūrṇaṃ yathāvidhi
14,096.015d@004_3205 brahmaṇe ca yathā hutvā samiddhe ca hutāśane
14,096.015d@004_3206 āloḍya praṇavenaiva nirmathya praṇavena tu
14,096.015d@004_3207 uddhṛtya praṇavenaiva pibet tu praṇavena tu
14,096.015d@004_3208 mahatāpi sa pāpena tvacevāhir vimucyate
14,096.015d@004_3209 bhadraṃ na iti yaḥ pādaṃ paṭhed ṛksaṃhitāṃ yathā
14,096.015d@004_3210 antarjale vāthāditye tasya pāpaṃ praṇaśyati
14,096.015d@004_3211 mama sūktaṃ japed yas tu nityaṃ madgatamānasaḥ
14,096.015d@004_3212 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_3212 na pāpena tu lipyeta padmapatram ivāmbhasā
14,096.015d@004_3213 kīdṛśā brāhmaṇāḥ puṇyā bhāvaśuddhāḥ sureśvara
14,096.015d@004_3214 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_3214 yat karma saphalaṃ neti kathayasva mamācyuta
14,096.015d@004_3215 śṛṇu pāṇḍava tat sarvaṃ brāhmaṇānāṃ yathākramam
14,096.015d@004_3216 saphalaṃ niṣphalaṃ caiva teṣāṃ karma bravīmi te
14,096.015d@004_3217 tridaṇḍadhāraṇaṃ maunaṃ jaṭādhāraṇamuṇḍanam
14,096.015d@004_3218 valkalājinasaṃvāso vratacaryābhiṣecanam
14,096.015d@004_3219 agnihotraṃ vane vāsaḥ svādhyāyaṃ dānasatkriyā
14,096.015d@004_3220 sarvāṇy etāni vai mithyā yadi bhāvo na nirmalaḥ
14,096.015d@004_3221 agnihotraṃ vṛthā rājan vṛthā vedās tathaiva ca
14,096.015d@004_3222 śīlena devās tuṣyanti śrutayas tatra kāraṇam
14,096.015d@004_3223 kṣāntaṃ dāntaṃ jitakrodhaṃ jitātmānaṃ jitendriyam
14,096.015d@004_3224 tam agryaṃ brāhmaṇaṃ manye śeṣāḥ śūdrā iti smṛtāḥ
14,096.015d@004_3225 agnihotravrataparān svādhyāyaniratāñ śucīn
14,096.015d@004_3226 upavāsaratān dāntāṃs tān devā brāhmaṇān viduḥ
14,096.015d@004_3227 na jātiḥ pūjyate rājan guṇāḥ kalyāṇakāraṇāḥ
14,096.015d@004_3228 caṇḍālam api vṛttasthaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ
14,096.015d@004_3229 manaḥśaucaṃ karmaśaucaṃ kulaśaucaṃ ca bhārata
14,096.015d@004_3230 śarīraśaucaṃ vākśaucaṃ śaucaṃ pañcavidhaṃ smṛtam
14,096.015d@004_3231 pañcasv eteṣu śauceṣu hṛdi śaucaṃ viśiṣyate
14,096.015d@004_3232 hṛdayasya tu śaucena svargaṃ gacchanti mānavāḥ
14,096.015d@004_3233 agnihotraparibhraṣṭaḥ prasaktaḥ krayavikraye
14,096.015d@004_3234 varṇasaṃkarakartā ca brāhmaṇo vṛṣalaiḥ samaḥ
14,096.015d@004_3235 yasya vedaśrutir naṣṭā karṣakaś cāpi yo dvijaḥ
14,096.015d@004_3236 vikarmasevī kaunteya sa vai vṛṣala ucyate
14,096.015d@004_3237 vṛṣo hi dharmo vijñeyas tasya yaḥ kurute layam
14,096.015d@004_3238 vṛṣalaṃ taṃ vidur devā nikṛṣṭaṃ śvapacād api
14,096.015d@004_3239 stutibhir brahmapūtābhir yaḥ śūdraṃ stauti mānavaḥ
14,096.015d@004_3240 na ca māṃ stauti pāpātmā sa mām ākrośayed bhṛśam
14,096.015d@004_3241 śvadṛtau tu yathā kṣīraṃ brahma vai vṛṣale tathā
14,096.015d@004_3242 duṣṭatām eti tat sarvaṃ śunā līḍhaṃ havir yathā
14,096.015d@004_3243 aṅgāni vedāś catvāro mīmāṃsā nyāyavistaraḥ
14,096.015d@004_3244 dharmaśāstraṃ purāṇaṃ ca vidyā hy etāś caturdaśa
14,096.015d@004_3245 yāny uktāni mayā samyag vidyāsthānāni bhārata
14,096.015d@004_3246 utpannāni pavitrāṇi pāvanārthaṃ tathaiva ca
14,096.015d@004_3247 tasmāt tāni na śūdrasya spraṣṭavyāni yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_3248 sarvaṃ tac chūdrasaṃspṛṣṭam apavitraṃ na saṃśayaḥ
14,096.015d@004_3249 loke trīṇy apavitrāṇi pañcāmedhyāni bhārata
14,096.015d@004_3250 śvā ca śūdraḥ śvapākaś cety apavitrāṇi pāṇḍava
14,096.015d@004_3251 devalaḥ kukkuṭo yūpa udakyā vṛṣalīpatiḥ
14,096.015d@004_3252 pañcaite syur amedhyāś ca spraṣṭavyā na kathaṃ cana
14,096.015d@004_3253 spṛṣṭvaitān aṣṭa vai vipraḥ sacelo jalam āviśet
14,096.015d@004_3254 madbhaktāñ śūdrasāmānyān avamanyanti ye narāḥ
14,096.015d@004_3255 narakeṣv eva tiṣṭhanti varṣakoṭiṃ narādhamāḥ
14,096.015d@004_3256 caṇḍālam api madbhaktaṃ nāvamanyeta buddhimān
14,096.015d@004_3257 avamatya patanty eva raurave narake narāḥ
14,096.015d@004_3258 mama bhaktasya bhakteṣu prītir abhyadhikā nṛpa
14,096.015d@004_3259 tasmān madbhaktabhaktāś ca pūjanīyā viśeṣataḥ
14,096.015d@004_3260 kīṭapakṣimṛgāṇāṃ ca mayi saṃnyastacetasām
14,096.015d@004_3261 urdhvām eva gatiṃ viddhi kiṃ punar jñānināṃ nṛṇām
14,096.015d@004_3262 patraṃ vāpy atha vā puṣpaṃ phalaṃ vā jalam eva vā
14,096.015d@004_3263 dadāti mama śūdro 'pi śirasā dhārayāmi tat
14,096.015d@004_3264 viprān evārcayed bhaktyā śūdraḥ prāyeṇa matpriyaḥ
14,096.015d@004_3265 teṣāṃ tenaiva rūpeṇa pūjāṃ gṛhṇāmi bhārata
14,096.015d@004_3266 vedoktenaiva mārgeṇa sarvabhūtahṛdi sthitam
14,096.015d@004_3267 mām arcayanti te viprā matsāyujyaṃ vrajanti te
14,096.015d@004_3268 madbhaktānāṃ hitāyaiva prādurbhāvaḥ kṛto mayā
14,096.015d@004_3269 prādurbhāvākṛtiḥ kā cid arcanīyā yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_3270 āsām anyatamāṃ mūrtiṃ yo madbhaktyā samarcati
14,096.015d@004_3271 tenaiva parituṣṭo 'haṃ bhaviṣyāmi na saṃśayaḥ
14,096.015d@004_3272 mṛdā ca maṇiratnaiś ca tāmreṇa rajatena vā
14,096.015d@004_3273 kṛtvā pratikṛtiṃ kuryād arcanāṃ kāñcanena vā
14,096.015d@004_3274 puṇyaṃ daśaguṇaṃ vidyād eteṣām uttarottaram
14,096.015d@004_3275 jayakāmo 'rcayed rājā vidyākāmo dvijottamaḥ
14,096.015d@004_3276 vaiśyo vā dhanakāmas tu śūdraḥ puṇyaphalapriyaḥ
14,096.015d@004_3277 sarvakāmāḥ striyo vāpi sarvān kāmān avāpnuyuḥ
14,096.015d@004_3277 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_3278 kīdṛśānāṃ tu śūdrāṇāṃ nānugṛhṇāsi cārcanam
14,096.015d@004_3279 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_3279 udvegas tava kasmāt tu tan me brūhi sureśvara
14,096.015d@004_3280 avratenāpy abhaktena spṛṣṭāṃ śūdreṇa cārcanām
14,096.015d@004_3281 tāṃ varjayāmi yatnena śvapākavihitām iva
14,096.015d@004_3282 nanv ahaṃ śaṃkaraś cāpi gāvo viprās tathaiva ca
14,096.015d@004_3283 aśvattho mama rūpāṇi satyam etad yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_3284 etat trayaṃ hi madbhakto nāvamanyeta karhi cit
14,096.015d@004_3285 avamānitam etat tu dahaty āsaptamaṃ kulam
14,096.015d@004_3286 aśvattho brāhmaṇā gāvo manmayās tārayanti ha
14,096.015d@004_3287 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_3287 tasmād etat prayatnena trayaṃ pūjaya pāṇḍava
14,096.015d@004_3288 brāhmaṇenaiva dehena śūdratvaṃ katham āpnuyāt
14,096.015d@004_3289 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_3289 brahma vā naśyati kathaṃ vaktuṃ deva tvam arhasi
14,096.015d@004_3290 kūpasnānaṃ tu yo vipraḥ kuryād dvādaśavārṣikam
14,096.015d@004_3291 sa tenaiva śarīreṇa śūdratvaṃ yāty asaṃśayam
14,096.015d@004_3292 yas tu rājāśrayeṇaiva jīved dvīdaśavārṣikam
14,096.015d@004_3293 sa śūdratvaṃ vrajed vipro vedānāṃ pārago 'pi san
14,096.015d@004_3294 pattane nagare vāpi yo dvādaśasamā vaset
14,096.015d@004_3295 sa śūdratvaṃ vased vipro nātra kāryā vicāraṇā
14,096.015d@004_3296 utpādayati yaḥ putraṃ śūdrāyāṃ kāmato dvijaḥ
14,096.015d@004_3297 tasya kāyagataṃ brahma sadya eva vinaśyati
14,096.015d@004_3298 madyapī strīmukhaṃ mohād āsvādayati yo naraḥ
14,096.015d@004_3299 tasya kāyagataṃ brahma sadya eva vinaśyati
14,096.015d@004_3300 yaḥ somalatikāṃ vipraḥ kevalaṃ bhakṣayed vṛthā
14,096.015d@004_3301 tasya kāyagataṃ brahma sadya eva vinaśyati
14,096.015d@004_3302 maithunaṃ kurute yas tu jihvāyāṃ brāhmaṇo nṛpa
14,096.015d@004_3303 tasya kāyagataṃ brahma sadya eva vinaśyati
14,096.015d@004_3304 vipratvaṃ durlabhaṃ prāpya durmārgair evamādibhiḥ
14,096.015d@004_3305 vināśayanti ye tat tu tāñ śocāmi yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_3306 tasmāt sarvaprayatnena matpriyo yo yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_3307 jātibhraṃśakaraṃ karma na kuryād īdṛśaṃ dvijaḥ
14,096.015d@004_3307 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_3308 deśāntaragate vipre saṃyukte kāladharmaṇā
14,096.015d@004_3309 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_3309 śarīranāśe saṃprāpte kathaṃ pretavikalpanā
14,096.015d@004_3310 śrūyatām āhitāgnes tu tathā bhūtasya saṃskriyā
14,096.015d@004_3311 pālāśavṛntaiḥ pratimā kartavyā kalpacoditā
14,096.015d@004_3312 trīṇi ṣaṣṭiśatāny āhur asthīny asya narādhipa
14,096.015d@004_3313 teṣāṃ vikalpanā kāryā yathāśāstraviniścayam
14,096.015d@004_3314 aśītyardhaṃ śirasi ca grīvāyāṃ daśa eva ca
14,096.015d@004_3315 bāhvoś cāpi śataṃ dadyād aṅgulīṣu punar daśa
14,096.015d@004_3316 urasi triṃśataṃ dadyāj jaṭhare cāpi viṃśatim
14,096.015d@004_3317 vṛṣaṇe dvādaśārdhaṃ tu śiśne cāṣṭārdham eva ca
14,096.015d@004_3318 dadyāt tu śatam ūrvos tu ṣaṣṭhyardhaṃ jānujaṅghayoḥ
14,096.015d@004_3319 daśa dadyāc caraṇayor eṣā pretasya niṣkṛtiḥ
14,096.015d@004_3319 yudhiṣṭhira uvāca
14,096.015d@004_3320 viśeṣatīrthaṃ sarveṣām aśaktānām anugrahāt
14,096.015d@004_3321 bhagavān uvāca
14,096.015d@004_3321 bhaktānāṃ tāraṇārthaṃ vai vaktum arhasi dharmataḥ
14,096.015d@004_3322 pravaraṃ sarvatīrthānāṃ satyaṃ gāyanti sāmagāḥ
14,096.015d@004_3323 satyasya vacanaṃ tīrtham ahiṃsā tīrtham ucyate
14,096.015d@004_3324 tapas tīrthaṃ dayā tīrthaṃ śīlaṃ tīrthaṃ yudhiṣṭhira
14,096.015d@004_3325 alpasaṃtoṣaṇaṃ tīrthaṃ nārī tīrthaṃ pativratā
14,096.015d@004_3326 saṃtuṣṭo brāhmaṇas tīrthaṃ jñānaṃ vā tīrtham ucyate
14,096.015d@004_3327 madbhaktaḥ satataṃ tīrthaṃ śaṃkarasya viśeṣataḥ
14,096.015d@004_3328 yatayas tīrtham ity eva vidvāṃsas tīrtham ucyate
14,096.015d@004_3329 śaraṇyaḥ puruṣas tīrtham annadas tīrtham ucyate
14,096.015d@004_3330 trailokye 'smin nirudvigno na bibhemi kutaś cana
14,096.015d@004_3331 na divā yadi vā rātrāv udvegaḥ śūdralaṅghanāt
14,096.015d@004_3332 na bhayaṃ devadaityebhyo rakṣobhyaś caiva me nṛpa
14,096.015d@004_3333 śūdravaktrāc cyutaṃ brahma bhayaṃ tu mama suvrata
14,096.015d@004_3334 tasmāt sapraṇavaṃ śūdro mannāmāpi na kīrtayet
14,096.015d@004_3335 praṇavaṃ hi paraṃ brahma nityaṃ brahmavido viduḥ
14,096.015d@004_3336 dvijaśuśrūṣaṇaṃ dharmaṃ śūdrāṇāṃ bhaktito mayi
14,096.015d@004_3337 tena gacchanti te svargaṃ cintayanto hi māṃ sadā
14,096.015d@004_3338 dvijaśuśrūṣayā śūdraḥ paraṃ śreyo 'dhigacchati
14,096.015d@004_3339 dvijaśuśrūṣaṇād anyan nāsti śūdrasya niṣkṛtiḥ
14,096.015d@004_3340 rāgo dveṣaś ca mohaś ca pāruṣyaṃ ca nṛśaṃsatā
14,096.015d@004_3341 śāṭhyaṃ ca dīrghavairitvam atimānam anārjavam
14,096.015d@004_3342 anṛtaṃ cāpavādaś ca paiśunyam atilobhatā
14,096.015d@004_3343 hiṃsā steyaṃ mṛṣāvādo vañcanā roṣalobhatā
14,096.015d@004_3344 abuddhitā ca nāstikyaṃ bhayam ālasyam eva ca
14,096.015d@004_3345 aśaucaṃ cākṛtajñatvaṃ ḍambhatā stambha eva ca
14,096.015d@004_3346 nikṛtiś cāpy avijñānaṃ jātake śūdram āviśet
14,096.015d@004_3347 dṛṣṭvā pitāmahaḥ śūdram abhibhūtaṃ tu tāmasaiḥ
14,096.015d@004_3348 dvijaśuśrūṣaṇaṃ dharmaṃ śūdrāṇāṃ tu prayuktavān
14,096.015d@004_3349 naśyanti tāmasā bhāvāḥ śūdrasya dvijabhaktitaḥ
14,096.015d@004_3350 patraṃ puṣpaṃ phalaṃ toyaṃ yo me bhaktyā prayacchati
14,096.015d@004_3351 tad ahaṃ bhaktyupahṛtaṃ mūrdhnā gṛhṇāmi śūdrataḥ
14,096.015d@004_3352 antyajo vāpi yaḥ kaś cit sarvapāpasamanvitaḥ
14,096.015d@004_3353 yadi māṃ satataṃ dhyāyet sarvapāpaiḥ pramucyate
14,096.015d@004_3354 vidyāvinayasaṃpannā brāhmaṇā vedapāragāḥ
14,096.015d@004_3355 mayi bhaktiṃ na kurvanti caṇḍālasadṛśā hi te
14,096.015d@004_3356 vṛthā dattaṃ vṛthā japtaṃ vṛthā ceṣṭaṃ vṛthā hutam
14,096.015d@004_3357 vṛthātithyaṃ ca tat tasya yo na bhakto mama dvijaḥ
14,096.015d@004_3358 yat kṛtaṃ ca hutaṃ cāpi yad iṣṭaṃ dattam eva ca
14,096.015d@004_3359 abhaktimat kṛtaṃ sarvaṃ rākṣasā eva bhuñjate
14,096.015d@004_3360 sthāvare jaṅgame vāpi sarvabhūteṣu pāṇḍava
14,096.015d@004_3361 samatvena yadā kuryān madbhakto mitraśatruṣu
14,096.015d@004_3362 ānṛśaṃsyam ahiṃsā ca dayā satyam athārjavam
14,096.015d@004_3363 adrohaś caiva bhūtānāṃ madbhaktānāṃ vrataṃ nṛpa
14,096.015d@004_3364 nama ity eva yo brūyān madbhaktaḥ śraddhayānvitaḥ
14,096.015d@004_3365 tasyākṣayo bhavel lokaḥ śvapākasyāpi pāṇḍava
14,096.015d@004_3366 kiṃ punar ye yajante māṃ yājakā vidhipūrvakam
14,096.015d@004_3367 madbhaktā madgataprāṇāḥ kathayantaś ca māṃ sadā
14,096.015d@004_3368 bahuvarṣasahasrāṇi tapas tapyati yo naraḥ
14,096.015d@004_3369 nāsau padam avāpnoti madbhaktair yad avāpyate
14,096.015d@004_3370 mām eva tasmād rājendra dhyāhi nityam atandritaḥ
14,096.015d@004_3371 avāpsyasi tataḥ siddhiṃ drakṣyase paramaṃ padam
14,096.015d@004_3372 apārthakaṃ prabhāṣante śūdrā bhāgavatā iti
14,096.015d@004_3373 na śūdrā bhagavadbhaktā viprā bhāgavatāḥ smṛtāḥ
14,096.015d@004_3374 dvādaśākṣaratattvajñaś caturvyūhavibhāgavit
14,096.015d@004_3375 acchidraḥ pañcakālajñaḥ sa vai bhāgavataḥ smṛtaḥ
14,096.015d@004_3376 ṛgvedenaiva māṃ hotā yajuṣādhvaryur eva ca
14,096.015d@004_3377 sāmavedena codgātā puṇyenābhiṣṭuvanti mām
14,096.015d@004_3378 atharvaśirasā caiva nityam ātharvaṇā dvijāḥ
14,096.015d@004_3379 stuvanti satataṃ ye māṃ te 'pi bhāgavatāḥ smṛtāḥ
14,096.015d@004_3380 vedādhīnāḥ sadā yajñā yajñādhīnās tu devatāḥ
14,096.015d@004_3381 devatā brāhmaṇādhīnās tasmād viprās tu devatāḥ
14,096.015d@004_3382 anāśrityocchrayaṃ nāsti mukhyam āśrayam āśrayet
14,096.015d@004_3383 rudraṃ samāśritā devā rudro brāhmaṇam āśritaḥ
14,096.015d@004_3384 brahmā mām āśrito rājan nāhaṃ kaṃ cid upāśritaḥ
14,096.015d@004_3385 mamāśrayo na kaś cit tu sarveṣām āśrayo hy aham
14,096.015d@004_3386 evam etan mayā proktaṃ rahasyam idam uttamam
14,096.015d@004_3387 dharmapriyasya te rājan nityam evaṃ samācara
14,096.015d@004_3388 idaṃ pavitram ākhyānaṃ puṇyaṃ vedena saṃmitam
14,096.015d@004_3389 yaḥ paṭhen māmakaṃ dharmam ahany ahani pāṇḍava
14,096.015d@004_3390 dharmo vivardhate tasya buddhiś cāpi prasīdati
14,096.015d@004_3391 pāpakṣayam upaity eva kalyāṇaṃ ca vivardhate
14,096.015d@004_3392 etat puṇyaṃ pavitraṃ ca pāpanāśanam uttamam
14,096.015d@004_3393 śrotavyaṃ śraddhayā yuktaiḥ śrotriyaiś ca viśeṣataḥ
14,096.015d@004_3394 śrāvayed yas tv idaṃ bhaktyā prayato 'tha śṛṇoti vā
14,096.015d@004_3395 sa gacchen mama sāyujyaṃ nātra kāryā vicāraṇā
14,096.015d@004_3396 yaś cedaṃ śrāvayec chrāddhe madbhakto matparāyaṇaḥ
14,096.015d@004_3397 vaiśaṃpāyana uvāca
14,096.015d@004_3397 pitaras tasya tṛpyanti yāvadābhūtasaṃplavam
14,096.015d@004_3398 śrutvā bhāgavatān dharmān sākṣād viṣṇor jagadguroḥ
14,096.015d@004_3399 prahṛṣṭamanaso bhūtvā cintayanto 'dbhutāḥ kathāḥ
14,096.015d@004_3400 ṛṣayaḥ pāṇḍavāś caiva praṇemus taṃ janārdanam
14,096.015d@004_3401 pūjayām āsa govindaṃ dharmaputraḥ punaḥ punaḥ
14,096.015d@004_3402 devā brahmarṣayaḥ siddhā gandharvāpsarasas tathā
14,096.015d@004_3403 bhūtā yakṣā grahāś caiva guhyakā bhujagās tathā
14,096.015d@004_3404 vālakhilyā mahātmāno yoginas tattvadarśinaḥ
14,096.015d@004_3405 tathā bhāgavatāś cāpi pañcakālam upāsakāḥ
14,096.015d@004_3406 kautūhalasamāyuktā bhagavan bhaktim āgatāḥ
14,096.015d@004_3407 śrutvā tu paramaṃ puṇyaṃ vaiṣṇavaṃ dharmaśāsanam
14,096.015d@004_3408 vimuktapāpāḥ pūtās te saṃvṛttās tatkṣaṇena tu
14,096.015d@004_3409 praṇamya śirasā viṣṇuṃ pratinandya ca tāṃ kathām
14,096.015d@004_3410 draṣṭāro dvārakāyāṃ vai vayaṃ sarve jagadgurum
14,096.015d@004_3411 iti prahṛṣṭamanaso yayur devagaṇaiḥ saha
14,096.015d@004_3412 sarve ṛṣigaṇā rājan yayuḥ svaṃ svaṃ niveśanam
14,096.015d@004_3413 gateṣu teṣu sarveṣu keśavaḥ keśihā tadā
14,096.015d@004_3414 sasmāra dārukaṃ rājan sa ca sātyakinā saha
14,096.015d@004_3415 samīpastho 'bhavat sūto yāhi deveti cābravīt
14,096.015d@004_3416 tato viṣaṇṇavadanāḥ pāṇḍavāḥ puruṣottamam
14,096.015d@004_3417 añjaliṃ mūrdhni saṃdhāya netrair aśrupariplutaiḥ
14,096.015d@004_3418 pibantaḥ satataṃ kṛṣṇaṃ nocur ārtatarās tadā
14,096.015d@004_3419 kṛṣṇo 'pi bhagavān devaḥ pṛthām āmantrya cārtavat
14,096.015d@004_3420 dhṛtarāṣṭraṃ ca gāndhārīṃ viduraṃ draupadīṃ tathā
14,096.015d@004_3421 kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsam ṛṣīn anyāṃś ca mantriṇaḥ
14,096.015d@004_3422 subhadrām ātmajayutām uttarāṃ spṛśya pāṇinā
14,096.015d@004_3423 nirgatya veśmanas tasmād āruroha mahāratham
14,096.015d@004_3424 vājibhiḥ sainyasugrīvameghapuṣpabalāhakaiḥ
14,096.015d@004_3425 yuktaṃ ca dhvajabhūtena patagendreṇa dhīmatā
14,096.015d@004_3426 anvāruroha cāpy enaṃ premṇā rājā yudhiṣṭhiraḥ
14,096.015d@004_3427 apāsya cāśu yantāraṃ dārukaṃ sūtasattamam
14,096.015d@004_3428 abhīśūn pratijagrāha svayaṃ kurupatis tadā
14,096.015d@004_3429 upāruhyārjunaś cāpi cāmaravyajanaṃ śubham
14,096.015d@004_3430 rukmadaṇḍaṃ bṛhan mūrdhni dudhāvābhipradakṣiṇam
14,096.015d@004_3431 chattraṃ śataśalākaṃ ca divyamālyopaśobhitam
14,096.015d@004_3432 vaiḍūryamaṇidaṇḍaṃ ca cāmīkaravibhūṣitam
14,096.015d@004_3433 dadhāra tarasā bhīmaḥ chattraṃ tac chārṅgadhanvinaḥ
14,096.015d@004_3434 bhīmasenārjunau cāpi yamau cāpy arisūdanau
14,096.015d@004_3435 pṛṣṭhato 'nuyayuḥ kṛṣṇaṃ mā śabda iti harṣitāḥ
14,096.015d@004_3436 triyojane vyatīte tu pariṣvajya ca pāṇḍavān
14,096.015d@004_3437 visṛjya kṛṣṇas tān sarvān praṇatān dvārakāṃ yayau
14,096.015d@004_3438 tathā praṇamya govindaṃ tadā prabhṛti pāṇḍavāḥ
14,096.015d@004_3439 kapilādyāni dānāni dadur dharmaparāyaṇāḥ
14,096.015d@004_3440 madhusūdanavākyāni smṛtvā smṛtvā punaḥ punaḥ
14,096.015d@004_3441 manasā pūjayām āsur hṛdayasthāni pāṇḍavāḥ
14,096.015d@004_3442 yudhiṣṭhiras tu dharmātmā hṛdi kṛtvā janārdanam
14,096.015d@004_3443 tadbhaktas tanmanā yuktas tadyājī tatparo 'bhavat
14,096.015d@004_3444 evam etat purāvṛttaṃ vaiṣṇavaṃ dharmaśāsanam
14,096.015d@004_3445 mayā te kathitaṃ rājan pavitraṃ pāpanāśanam
14,096.015d@004_3446 tac chṛṇuṣva mahārāja viṣṇuproktaṃ kurūdvaha
14,096.015d@004_3447 tena gacchasi nānyena tad viṣṇoḥ paramaṃ padam
15,000.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
15,000.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
15,000.000*0002_01 jayati parāśarasūnuḥ satyavatīhṛdayanandano vyāsaḥ
15,000.000*0002_02 yasyāsyakamalagalitaṃ vāṅmayam amṛtaṃ jagat pibati
15,000.000*0003_01 kastūrinikarākāraṃ vastūtīkṛtarakṣaṇam (sic)
15,000.000*0003_02 astu bhūr dadhidugdhābhyām astu muktyaiva muktaye
15,001.001 janamejaya uvāca
15,001.001a prāpya rājyaṃ mahābhāgāḥ pāṇḍavā me pitāmahāḥ
15,001.001c katham āsan mahārāje dhṛtarāṣṭre mahātmani
15,001.002a sa hi rājā hatāmātyo hataputro nirāśrayaḥ
15,001.002c katham āsīd dhataiśvaryo gāndhārī ca yaśasvinī
15,001.003a kiyantaṃ caiva kālaṃ te pitaro mama pūrvakāḥ
15,001.003c sthitā rājye mahātmānas tan me vyākhyātum arhasi
15,001.004 vaiśaṃpāyana uvāca
15,001.004a prāpya rājyaṃ mahātmānaḥ pāṇḍavā hataśatravaḥ
15,001.004c dhṛtarāṣṭraṃ puraskṛtya pṛthivīṃ paryapālayan
15,001.005a dhṛtarāṣṭram upātiṣṭhad viduraḥ saṃjayas tathā
15,001.005c yuyutsuś cāpi medhāvī vaiśyāputraḥ sa kauravaḥ
15,001.006a pāṇḍavāḥ sarvakāryāṇi saṃpṛcchanti sma taṃ nṛpam
15,001.006c cakrus tenābhyanujñātā varṣāṇi daśa pañca ca
15,001.007a sadā hi gatvā te vīrāḥ paryupāsanta taṃ nṛpam
15,001.007c pādābhivandanaṃ kṛtvā dharmarājamate sthitāḥ
15,001.007e te mūrdhni samupāghrātāḥ sarvakāryāṇi cakrire
15,001.007f*0004_01 rājann etāni sarvāṇi sa ca tān anvavartata
15,001.007f*0005_01 tathāvidhāṃś ca tān dṛṣṭvā dhṛtarāṣṭro 'bhyanandata
15,001.008a kuntibhojasutā caiva gāndhārīm anvavartata
15,001.008c draupadī ca subhadrā ca yāś cānyāḥ pāṇḍavastriyaḥ
15,001.008e samāṃ vṛttim avartanta tayoḥ śvaśrvor yathāvidhi
15,001.009a śayanāni mahārhāṇi vāsāṃsy ābharaṇāni ca
15,001.009c rājārhāṇi ca sarvāṇi bhakṣyabhojyāny anekaśaḥ
15,001.009e yudhiṣṭhiro mahārāja dhṛtarāṣṭre 'bhyupāharat
15,001.010a tathaiva kuntī gāndhāryāṃ guruvṛttim avartata
15,001.010c viduraḥ saṃjayaś caiva yuyutsuś caiva kauravaḥ
15,001.010e upāsate sma taṃ vṛddhaṃ hataputraṃ janādhipam
15,001.011a syālo droṇasya yaś caiko dayito brāhmaṇo mahān
15,001.011c sa ca tasmin maheṣvāsaḥ kṛpaḥ samabhavat tadā
15,001.012a vyāsaś ca bhagavān nityaṃ vāsaṃ cakre nṛpeṇa ha
15,001.012c kathāḥ kurvan purāṇarṣir devarṣinṛparakṣasām
15,001.013a dharmayuktāni kāryāṇi vyavahārānvitāni ca
15,001.013c dhṛtarāṣṭrābhyanujñāto viduras tāny akārayat
15,001.014a sāmantebhyaḥ priyāṇy asya kāryāṇi sugurūṇy api
15,001.014c prāpyante 'rthaiḥ sulaghubhiḥ prabhāvād vidurasya vai
15,001.015a akarod bandhamokṣāṃś ca vadhyānāṃ mokṣaṇaṃ tathā
15,001.015c na ca dharmātmajo rājā kadā cit kiṃ cid abravīt
15,001.016a vihārayātrāsu punaḥ kururājo yudhiṣṭhiraḥ
15,001.016c sarvān kāmān mahātejāḥ pradadāv ambikāsute
15,001.017a ārālikāḥ sūpakārā rāgakhāṇḍavikās tathā
15,001.017c upātiṣṭhanta rājānaṃ dhṛtarāṣṭraṃ yathā purā
15,001.018a vāsāṃsi ca mahārhāṇi mālyāni vividhāni ca
15,001.018c upājahrur yathānyāyaṃ dhṛtarāṣṭrasya pāṇḍavāḥ
15,001.019a maireyaṃ madhu māṃsāni pānakāni laghūni ca
15,001.019c citrān bhakṣyavikārāṃś ca cakrur asya yathā purā
15,001.020a ye cāpi pṛthivīpālāḥ samājagmuḥ samantataḥ
15,001.020c upātiṣṭhanta te sarve kauravendraṃ yathā purā
15,001.021a kuntī ca draupadī caiva sātvatī caiva bhāminī
15,001.021c ulūpī nāgakanyā ca devī citrāṅgadā tathā
15,001.022a dhṛṣṭaketoś ca bhaginī jarāsaṃdhasya cātmajā
15,001.022b*0006_01 etāś cānyāś ca bahvyo vai yoṣito bharatarṣabha
15,001.022c kiṃkarāḥ smopatiṣṭhanti sarvāḥ subalajāṃ tathā
15,001.023a yathā putraviyukto 'yaṃ na kiṃ cid duḥkham āpnuyāt
15,001.023c iti rājānvaśād bhrātṝn nityam eva yudhiṣṭhiraḥ
15,001.024a evaṃ te dharmarājasya śrutvā vacanam arthavat
15,001.024c saviśeṣam avartanta bhīmam ekaṃ vinā tadā
15,001.025a na hi tat tasya vīrasya hṛdayād apasarpati
15,001.025c dhṛtarāṣṭrasya durbuddher yad vṛttaṃ dyūtakāritam
15,002.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,002.001a evaṃ saṃpūjito rājā pāṇḍavair ambikāsutaḥ
15,002.001c vijahāra yathāpūrvam ṛṣibhiḥ paryupāsitaḥ
15,002.002a brahmadeyāgrahārāṃś ca pradadau sa kurūdvahaḥ
15,002.002c tac ca kuntīsuto rājā sarvam evānvamodata
15,002.003a ānṛśaṃsyaparo rājā prīyamāṇo yudhiṣṭhiraḥ
15,002.003c uvāca sa tadā bhrātṝn amātyāṃś ca mahīpatiḥ
15,002.004a mayā caiva bhavadbhiś ca mānya eṣa narādhipaḥ
15,002.004c nideśe dhṛtarāṣṭrasya yaḥ sthāsyati sa me suhṛt
15,002.004e viparītaś ca me śatrur nirasyaś ca bhaven naraḥ
15,002.005a paridṛṣṭeṣu cāhaḥsu putrāṇāṃ śrāddhakarmaṇi
15,002.005c dadātu rājā sarveṣāṃ yāvad asya cikīrṣitam
15,002.006a tataḥ sa rājā kauravyo dhṛtarāṣṭro mahāmanāḥ
15,002.006c brāhmaṇebhyo mahārhebhyo dadau vittāny anekaśaḥ
15,002.007a dharmarājaś ca bhīmaś ca savyasācī yamāv api
15,002.007c tat sarvam anvavartanta dhṛtarāṣṭravyapekṣayā
15,002.008a kathaṃ nu rājā vṛddhaḥ san putraśokasamāhataḥ
15,002.008c śokam asmatkṛtaṃ prāpya na mriyeteti cintyate
15,002.009a yāvad dhi kurumukhyasya jīvatputrasya vai sukham
15,002.009c babhūva tad avāpnotu bhogāṃś ceti vyavasthitāḥ
15,002.010a tatas te sahitāḥ sarve bhrātaraḥ pañca pāṇḍavāḥ
15,002.010c tathāśīlāḥ samātasthur dhṛtarāṣṭrasya śāsane
15,002.011a dhṛtarāṣṭraś ca tān vīrān vinītān vinaye sthitān
15,002.011c śiṣyavṛttau sthitān nityaṃ guruvat paryapaśyata
15,002.012a gāndhārī caiva putrāṇāṃ vividhaiḥ śrāddhakarmabhiḥ
15,002.012c ānṛṇyam agamat kāmān viprebhyaḥ pratipādya vai
15,002.013a evaṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭho dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
15,002.013c bhrātṛbhiḥ sahito dhīmān pūjayām āsa taṃ nṛpam
15,003.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,003.001a sa rājā sumahātejā vṛddhaḥ kurukulodvahaḥ
15,003.001c nāpaśyata tadā kiṃ cid apriyaṃ pāṇḍunandane
15,003.002a vartamāneṣu sadvṛttiṃ pāṇḍaveṣu mahātmasu
15,003.002c prītimān abhavad rājā dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
15,003.003a saubaleyī ca gāndhārī putraśokam apāsya tam
15,003.003c sadaiva prītimaty āsīt tanayeṣu nijeṣv iva
15,003.004a priyāṇy eva tu kauravyo nāpriyāṇi kurūdvaha
15,003.004c vaicitravīrye nṛpatau samācarati nityadā
15,003.005a yad yad brūte ca kiṃ cit sa dhṛtarāṣṭro narādhipaḥ
15,003.005c guru vā laghu vā kāryaṃ gāndhārī ca yaśasvinī
15,003.006a tat sa rājā mahārāja pāṇḍavānāṃ dhuraṃdharaḥ
15,003.006c pūjayitvā vacas tat tad akārṣīt paravīrahā
15,003.007a tena tasyābhavat prīto vṛttena sa narādhipaḥ
15,003.007c anvatapyac ca saṃsmṛtya putraṃ mandam acetasam
15,003.008a sadā ca prātar utthāya kṛtajapyaḥ śucir nṛpaḥ
15,003.008c āśāste pāṇḍuputrāṇāṃ samareṣv aparājayam
15,003.009a brāhmaṇān vācayitvā ca hutvā caiva hutāśanam
15,003.009c āyuṣyaṃ pāṇḍuputrāṇām āśāste sa narādhipaḥ
15,003.010a na tāṃ prītiṃ parām āpa putrebhyaḥ sa mahīpatiḥ
15,003.010c yāṃ prītiṃ pāṇḍuputrebhyaḥ samavāpa tadā nṛpaḥ
15,003.011a brāhmaṇānāṃ ca vṛddhānāṃ kṣatriyāṇāṃ ca bhārata
15,003.011c tathā viṭśūdrasaṃghānām abhavat supriyas tadā
15,003.012a yac ca kiṃ cit purā pāpaṃ dhṛtarāṣṭrasutaiḥ kṛtam
15,003.012c akṛtvā hṛdi tad rājā taṃ nṛpaṃ so 'nvavartata
15,003.013a yaś ca kaś cin naraḥ kiṃ cid apriyaṃ cāmbikāsute
15,003.013c kurute dveṣyatām eti sa kaunteyasya dhīmataḥ
15,003.014a na rājño dhṛtarāṣṭrasya na ca duryodhanasya vai
15,003.014c uvāca duṣkṛtaṃ kiṃ cid yudhiṣṭhirabhayān naraḥ
15,003.015a dhṛtyā tuṣṭo narendrasya gāndhārī viduras tathā
15,003.015c śaucena cājātaśatror na tu bhīmasya śatruhan
15,003.016a anvavartata bhīmo 'pi niṣṭanan dharmajaṃ nṛpam
15,003.016c dhṛtarāṣṭraṃ ca saṃprekṣya sadā bhavati durmanāḥ
15,003.017a rājānam anuvartantaṃ dharmaputraṃ mahāmatim
15,003.017c anvavartata kauravyo hṛdayena parāṅmukhaḥ
15,004.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,004.001a yudhiṣṭhirasya nṛpater duryodhanapitus tathā
15,004.001c nāntaraṃ dadṛśū rājan puruṣāḥ praṇayaṃ prati
15,004.002a yadā tu kauravo rājā putraṃ sasmāra bāliśam
15,004.002c tadā bhīmaṃ hṛdā rājann apadhyāti sa pārthivaḥ
15,004.003a tathaiva bhīmaseno 'pi dhṛtarāṣṭraṃ janādhipam
15,004.003c nāmarṣayata rājendra sadaivātuṣṭavad dhṛdā
15,004.003d*0007_01 kauravaś caiva bhīmaś ca hṛdānyonyam amṛṣyatām
15,004.003d*0007_02 dhyāyantau ślakṣṇayā vācā anyonyām abhitiṣṭhatām
15,004.004a aprakāśāny apriyāṇi cakārāsya vṛkodaraḥ
15,004.004c ājñāṃ pratyaharac cāpi kṛtakaiḥ puruṣaiḥ sadā
15,004.004d*0008_01 saṃvatsarāṇy athaivaṃ te vṛttavantaś ca kāni cit
15,004.004d*0009_01 smaran durmantritaṃ tasya vṛttāny apy asya kāni cit
15,004.004d*0010_01 asakṛc cāpy uvācedaṃ hatās te mandacetasaḥ
15,004.005a atha bhīmaḥ suhṛnmadhye bāhuśabdaṃ tathākarot
15,004.005c saṃśrave dhṛtarāṣṭrasya gāndhāryāś cāpy amarṣaṇaḥ
15,004.006a smṛtvā duryodhanaṃ śatruṃ karṇaduḥśāsanāv api
15,004.006c provācātha susaṃrabdho bhīmaḥ sa paruṣaṃ vacaḥ
15,004.007a andhasya nṛpateḥ putrā mayā parighabāhunā
15,004.007c nītā lokam amuṃ sarve nānāśastrāttajīvitāḥ
15,004.007d*0011_01 asakṛc cāpy uvācedaṃ hatās te mandacetasaḥ
15,004.008a imau tau parighaprakhyau bhujau mama durāsadau
15,004.008c yayor antaram āsādya dhārtarāṣṭrāḥ kṣayaṃ gatāḥ
15,004.008d*0012_01 imau pīnau suvṛttau me nāgarājakaropamau
15,004.008d*0012_02 yāv āsādya raṇe mūḍhā dhārtarāṣṭrāḥ kṣayaṃ gatāḥ
15,004.009a tāv imau candanenāktau vandanīyau ca me bhujau
15,004.009c yābhyāṃ duryodhano nītaḥ kṣayaṃ sasutabāndhavaḥ
15,004.010a etāś cānyāś ca vividhāḥ śalyabhūtā janādhipaḥ
15,004.010c vṛkodarasya tā vācaḥ śrutvā nirvedam āgamat
15,004.010d*0013_01 śrutvā nirvedam āpede bhīmavāgbāṇacoditaḥ
15,004.011a sā ca buddhimatī devī kālaparyāyavedinī
15,004.011c gāndhārī sarvadharmajñā tāny alīkāni śuśruve
15,004.011d*0014_01 kuntyāḥ saparyāṃ saṃvīkṣya śāpe nāsyākaron matim
15,004.012a tataḥ pañcadaśe varṣe samatīte narādhipaḥ
15,004.012c rājā nirvedam āpede bhīmavāgbāṇapīḍitaḥ
15,004.012d*0015_01 sukhāsaktaṃ kṛcchraparaṃ jñātvā caiva yudhiṣṭhiram
15,004.012d*0015_02 tapoyogāt tapas taptuṃ manaś cakre mahāmatiḥ
15,004.013a nānvabudhyata tad rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
15,004.013c śvetāśvo vātha kuntī vā draupadī vā yaśasvinī
15,004.014a mādrīputrau ca bhīmasya cittajñāv anvamodatām
15,004.014c rājñas tu cittaṃ rakṣantau nocatuḥ kiṃ cid apriyam
15,004.015a tataḥ samānayām āsa dhṛtarāṣṭraḥ suhṛjjanam
15,004.015c bāṣpasaṃdigdham atyartham idam āha vaco bhṛśam
15,004.015d*0016_01 sa bhīmavākyāgnividīpitāṅgo
15,004.015d*0016_02 nirviṇṇacetā nṛpatiḥ saśokaḥ
15,004.015d*0016_03 sapaurabhṛtyaṃ janam ānināya
15,004.015d*0016_04 vanaṃ yiyāsur vacanaṃ babhāṣe
15,005.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
15,005.001*0017_01 vartamāneṣu sadvṛttiṃ pāṇḍaveṣu mahātmasu
15,005.001*0017_02 prītimānam abhavad rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
15,005.001a viditaṃ bhavatām etad yathā vṛttaḥ kurukṣayaḥ
15,005.001c mamāparādhāt tat sarvam iti jñeyaṃ tu kauravāḥ
15,005.002a yo 'haṃ duṣṭamatiṃ mūḍhaṃ jñātīnāṃ bhayavardhanam
15,005.002c duryodhanaṃ kauravāṇām ādhipatye 'bhyaṣecayam
15,005.003a yac cāhaṃ vāsudevasya vākyaṃ nāśrauṣam arthavat
15,005.003c vadhyatāṃ sādhv ayaṃ pāpaḥ sāmātya iti durmatiḥ
15,005.004a putrasnehābhibhūtaś ca hitam ukto manīṣibhiḥ
15,005.004c vidureṇātha bhīṣmeṇa droṇena ca kṛpeṇa ca
15,005.005a pade pade bhagavatā vyāsena ca mahātmanā
15,005.005c saṃjayenātha gāndhāryā tad idaṃ tapyate 'dya mām
15,005.006a yac cāhaṃ pāṇḍuputreṇa guṇavatsu mahātmasu
15,005.006c na dattavāñ śriyaṃ dīptāṃ pitṛpaitāmahīm imām
15,005.007a vināśaṃ paśyamāno hi sarvarājñāṃ gadāgrajaḥ
15,005.007c etac chreyaḥ sa paramam amanyata janārdanaḥ
15,005.007d*0018_01 tasya trailokyanāthasya samupetyābhiyācataḥ
15,005.007d*0018_02 akṛtvā vacanaṃ paścāt tapsyāmy adya sudurmatiḥ
15,005.008a so 'ham etāny alīkāni nivṛttāny ātmanaḥ sadā
15,005.008c hṛdaye śalyabhūtāni dhārayāmi sahasraśaḥ
15,005.009a viśeṣatas tu dahyāmi varṣaṃ pañcadaśaṃ hi vai
15,005.009c asya pāpasya śuddhyarthaṃ niyato 'smi sudurmatiḥ
15,005.010a caturthe niyate kāle kadā cid api cāṣṭame
15,005.010c tṛṣṇāvinayanaṃ bhuñje gāndhārī veda tan mama
15,005.011a karoty āhāram iti māṃ sarvaḥ parijanaḥ sadā
15,005.011c yudhiṣṭhirabhayād vetti bhṛśaṃ tapyati pāṇḍavaḥ
15,005.012a bhūmau śaye japyaparo darbheṣv ajinasaṃvṛtaḥ
15,005.012c niyamavyapadeśena gāndhārī ca yaśasvinī
15,005.013a hataṃ putraśataṃ śūraṃ saṃgrāmeṣv apalāyinam
15,005.013b*0019_01 hataṃ śataṃ tu putrāṇāṃ yayor yuddhe 'palāyinām
15,005.013c nānutapyāmi tac cāhaṃ kṣatradharmaṃ hi taṃ viduḥ
15,005.013e ity uktvā dharmarājānam abhyabhāṣata kauravaḥ
15,005.014a bhadraṃ te yādavīmātar vākyaṃ cedaṃ nibodha me
15,005.014c sukham asmy uṣitaḥ putra tvayā suparipālitaḥ
15,005.015a mahādānāni dattāni śrāddhāni ca punaḥ punaḥ
15,005.015c prakṛṣṭaṃ me vayaḥ putra puṇyaṃ cīrṇaṃ yathābalam
15,005.015e gāndhārī hataputreyaṃ dhairyeṇodīkṣate ca mām
15,005.016a draupadyā hy apakartāras tava caiśvaryahāriṇaḥ
15,005.016c samatītā nṛśaṃsās te dharmeṇa nihatā yudhi
15,005.017a na teṣu pratikartavyaṃ paśyāmi kurunandana
15,005.017c sarve śastrajitāṃl lokān gatās te 'bhimukhaṃ hatāḥ
15,005.018a ātmanas tu hitaṃ mukhyaṃ pratikartavyam adya me
15,005.018c gāndhāryāś caiva rājendra tad anujñātum arhasi
15,005.019a tvaṃ hi dharmabhṛtāṃ śreṣṭhaḥ satataṃ dharmavatsalaḥ
15,005.019c rājā guruḥ prāṇabhṛtāṃ tasmād etad bravīmy aham
15,005.020a anujñātas tvayā vīra saṃśrayeyaṃ vanāny aham
15,005.020c cīravalkalabhṛd rājan gāndhāryā sahito 'nayā
15,005.020e tavāśiṣaḥ prayuñjāno bhaviṣyāmi vanecaraḥ
15,005.021a ucitaṃ naḥ kule tāta sarveṣāṃ bharatarṣabha
15,005.021c putreṣv aiśvaryam ādhāya vayaso 'nte vanaṃ nṛpa
15,005.022a tatrāhaṃ vāyubhakṣo vā nirāhāro 'pi vā vasan
15,005.022c patnyā sahānayā vīra cariṣyāmi tapaḥ param
15,005.023a tvaṃ cāpi phalabhāk tāta tapasaḥ pārthivo hy asi
15,005.023c phalabhājo hi rājānaḥ kalyāṇasyetarasya vā
15,006.000*0021_00 vaiśaṃpāyanaḥ
15,006.000*0021_01 tarasā manasā dhyātvā gamanaṃ sa vanaṃ prati
15,006.000*0021_02 tasya rājñas tadā rājā provācedaṃ vacaḥ śubham
15,006.001 yudhiṣṭhira uvāca
15,006.001a na māṃ prīṇayate rājyaṃ tvayy evaṃ duḥkhite nṛpa
15,006.001c dhiṅ mām astu sudurbuddhiṃ rājyasaktaṃ pramādinam
15,006.002a yo 'haṃ bhavantaṃ duḥkhārtam upavāsakṛśaṃ nṛpa
15,006.002c yatāhāraṃ kṣitiśayaṃ nāvindaṃ bhrātṛbhiḥ saha
15,006.003a aho 'smi vañcito mūḍho bhavatā gūḍhabuddhinā
15,006.003c viśvāsayitvā pūrvaṃ māṃ yad idaṃ duḥkham aśnuthāḥ
15,006.004a kiṃ me rājyena bhogair vā kiṃ yajñaiḥ kiṃ sukhena vā
15,006.004c yasya me tvaṃ mahīpāla duḥkhāny etāny avāptavān
15,006.005a pīḍitaṃ cāpi jānāmi rājyam ātmānam eva ca
15,006.005c anena vacasā tubhyaṃ duḥkhitasya janeśvara
15,006.006a bhavān pitā bhavān mātā bhavān naḥ paramo guruḥ
15,006.006c bhavatā viprahīṇā hi kva nu tiṣṭhāmahe vayam
15,006.007a auraso bhavataḥ putro yuyutsur nṛpasattama
15,006.007c astu rājā mahārāja yaṃ cānyaṃ manyate bhavān
15,006.008a ahaṃ vanaṃ gamiṣyāmi bhavān rājyaṃ praśāstv idam
15,006.008c na mām ayaśasā dagdhaṃ bhūyas tvaṃ dagdhum arhasi
15,006.009a nāhaṃ rājā bhavān rājā bhavatā paravān aham
15,006.009c kathaṃ guruṃ tvāṃ dharmajñam anujñātum ihotsahe
15,006.010a na manyur hṛdi naḥ kaś cid duryodhanakṛte 'nagha
15,006.010c bhavitavyaṃ tathā tad dhi vayaṃ te caiva mohitāḥ
15,006.011a vayaṃ hi putrā bhavato yathā duryodhanādayaḥ
15,006.011c gāndhārī caiva kuntī ca nirviśeṣe mate mama
15,006.012a sa māṃ tvaṃ yadi rājendra parityajya gamiṣyasi
15,006.012c pṛṣṭhatas tvānuyāsyāmi satyenātmānam ālabhe
15,006.013a iyaṃ hi vasusaṃpūrṇā mahī sāgaramekhalā
15,006.013c bhavatā viprahīṇasya na me prītikarī bhavet
15,006.014a bhavadīyam idaṃ sarvaṃ śirasā tvāṃ prasādaye
15,006.014c tvadadhīnāḥ sma rājendra vyetu te mānaso jvaraḥ
15,006.015a bhavitavyam anuprāptaṃ manye tvāṃ taj janādhipa
15,006.015c diṣṭyā śuśrūṣamāṇas tvāṃ mokṣyāmi manaso jvaram
15,006.016 dhṛtarāṣṭra uvāca
15,006.016a tāpasye me manas tāta vartate kurunandana
15,006.016c ucitaṃ hi kule 'smākam araṇyagamanaṃ prabho
15,006.017a ciram asmy uṣitaḥ putra ciraṃ śuśrūṣitas tvayā
15,006.017c vṛddhaṃ mām abhyanujñātuṃ tvam arhasi janādhipa
15,006.018 vaiśaṃpāyana uvāca
15,006.018a ity uktvā dharmarājānaṃ vepamānaḥ kṛtāñjalim
15,006.018c uvāca vacanaṃ rājā dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
15,006.019a saṃjayaṃ ca mahāmātraṃ kṛpaṃ cāpi mahāratham
15,006.019c anunetum ihecchāmi bhavadbhiḥ pṛthivīpatim
15,006.020a glāyate me mano hīdaṃ mukhaṃ ca pariśuṣyati
15,006.020c vayasā ca prakṛṣṭena vāgvyāyāmena caiva hi
15,006.021a ity uktvā sa tu dharmātmā vṛddho rājā kurūdvahaḥ
15,006.021c gāndhārīṃ śiśriye dhīmān sahasaiva gatāsuvat
15,006.022a taṃ tu dṛṣṭvā tathāsīnaṃ niśceṣṭaṃ kurupārthivam
15,006.022c ārtiṃ rājā yayau tūrṇaṃ kaunteyaḥ paravīrahā
15,006.023 yudhiṣṭhira uvāca
15,006.023a yasya nāgasahasreṇa daśasaṃkhyena vai balam
15,006.023c so 'yaṃ nārīm upāśritya śete rājā gatāsuvat
15,006.024a āyasī pratimā yena bhīmasenasya vai purā
15,006.024c cūrṇīkṛtā balavatā sa balārthī śritaḥ striyam
15,006.025a dhig astu mām adharmajñaṃ dhig buddhiṃ dhik ca me śrutam
15,006.025c yatkṛte pṛthivīpālaḥ śete 'yam atathocitaḥ
15,006.026a aham apy upavatsyāmi yathaivāyaṃ gurur mama
15,006.026c yadi rājā na bhuṅkte 'yaṃ gāndhārī ca yaśasvinī
15,006.027 vaiśaṃpāyana uvāca
15,006.027a tato 'sya pāṇinā rājā jalaśītena pāṇḍavaḥ
15,006.027c uro mukhaṃ ca śanakaiḥ paryamārjata dharmavit
15,006.028a tena ratnauṣadhimatā puṇyena ca sugandhinā
15,006.028c pāṇisparśena rājñas tu rājā saṃjñām avāpa ha
15,007.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
15,007.001a spṛśa māṃ pāṇinā bhūyaḥ pariṣvaja ca pāṇḍava
15,007.001b*0022_01 uvāca rājadharmajño dhṛtarāṣṭraḥ śubhaṃ vacaḥ
15,007.001c jīvāmīva hi saṃsparśāt tava rājīvalocana
15,007.002a mūrdhānaṃ ca tavāghrātum icchāmi manujādhipa
15,007.002c pāṇibhyāṃ ca parispraṣṭuṃ prāṇā hi na jahur mama
15,007.003a aṣṭamo hy adya kālo 'yam āhārasya kṛtasya me
15,007.003c yenāhaṃ kuruśārdūla na śaknomi viceṣṭitum
15,007.004a vyāyāmaś cāyam atyarthaṃ kṛtas tvām abhiyācatā
15,007.004c tato glānamanās tāta naṣṭasaṃjña ivābhavam
15,007.005a tavāmṛtasamasparśaṃ hastasparśam imaṃ vibho
15,007.005c labdhvā saṃjīvito 'smīti manye kurukulodvaha
15,007.006 vaiśaṃpāyana uvāca
15,007.006a evam uktas tu kaunteyaḥ pitrā jyeṣṭhena bhārata
15,007.006c pasparśa sarvagātreṣu sauhārdāt taṃ śanais tadā
15,007.007a upalabhya tataḥ prāṇān dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ
15,007.007c bāhubhyāṃ saṃpariṣvajya mūrdhny ājighrata pāṇḍavam
15,007.008a vidurādayaś ca te sarve rurudur duḥkhitā bhṛśam
15,007.008c atiduḥkhāc ca rājānaṃ nocuḥ kiṃ cana pāṇḍavāḥ
15,007.009a gāndhārī tv eva dharmajñā manasodvahatī bhṛśam
15,007.009c duḥkhāny avārayad rājan maivam ity eva cābravīt
15,007.010a itarās tu striyaḥ sarvāḥ kuntyā saha suduḥkhitāḥ
15,007.010c netrair āgatavikledaiḥ parivārya sthitābhavan
15,007.011a athābravīt punar vākyaṃ dhṛtarāṣṭro yudhiṣṭhiram
15,007.011c anujānīhi māṃ rājaṃs tāpasye bharatarṣabha
15,007.012a glāyate me manas tāta bhūyo bhūyaḥ prajalpataḥ
15,007.012c na mām ataḥ paraṃ putra parikleṣṭum ihārhasi
15,007.013a tasmiṃs tu kauravendre taṃ tathā bruvati pāṇḍavam
15,007.013c sarveṣām avarodhānām ārtanādo mahān abhūt
15,007.014a dṛṣṭvā kṛśaṃ vivarṇaṃ ca rājānam atathocitam
15,007.014c upavāsapariśrāntaṃ tvagasthiparivāritam
15,007.015a dharmaputraḥ sa pitaraṃ pariṣvajya mahābhujaḥ
15,007.015c śokajaṃ bāṣpam utsṛjya punar vacanam abravīt
15,007.016a na kāmaye naraśreṣṭha jīvitaṃ pṛthivīṃ tathā
15,007.016c yathā tava priyaṃ rājaṃś cikīrṣāmi paraṃtapa
15,007.017a yadi tv aham anugrāhyo bhavato dayito 'pi vā
15,007.017c kriyatāṃ tāvad āhāras tato vetsyāmahe vayam
15,007.018a tato 'bravīn mahātejā dharmaputraṃ sa pārthivaḥ
15,007.018c anujñātas tvayā putra bhuñjīyām iti kāmaye
15,007.019a iti bruvati rājendre dhṛtarāṣṭre yudhiṣṭhiram
15,007.019c ṛṣiḥ satyavatīputro vyāso 'bhyetya vaco 'bravīt
15,008.001 vyāsa uvāca
15,008.001a yudhiṣṭhira mahābāho yad āha kurunandanaḥ
15,008.001c dhṛtarāṣṭro mahātmā tvāṃ tat kuruṣvāvicārayan
15,008.002a ayaṃ hi vṛddho nṛpatir hataputro viśeṣataḥ
15,008.002c nedaṃ kṛcchraṃ cirataraṃ sahed iti matir mama
15,008.003a gāndhārī ca mahābhāgā prājñā karuṇavedinī
15,008.003c putraśokaṃ mahārāja dhairyeṇodvahate bhṛśam
15,008.004a aham apy etad eva tvāṃ bravīmi kuru me vacaḥ
15,008.004c anujñāṃ labhatāṃ rājā mā vṛtheha mariṣyati
15,008.004d*0023_01 svastho bhavatv ayaṃ dhīmān vaneṣu madhugandhiṣu
15,008.005a rājarṣīṇāṃ purāṇānām anuyātu gatiṃ nṛpaḥ
15,008.005c rājarṣīṇāṃ hi sarveṣām ante vanam upāśrayaḥ
15,008.006 vaiśaṃpāyana uvāca
15,008.006a ity uktaḥ sa tadā rājā vyāsenādbhutakarmaṇā
15,008.006c pratyuvāca mahātejā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
15,008.007a bhagavān eva no mānyo bhagavān eva no guruḥ
15,008.007c bhagavān asya rājyasya kulasya ca parāyaṇam
15,008.008a ahaṃ tu putro bhagavān pitā rājā guruś ca me
15,008.008c nideśavartī ca pituḥ putro bhavati dharmataḥ
15,008.009a ity uktaḥ sa tu taṃ prāha vyāso dharmabhṛtāṃ varaḥ
15,008.009c yudhiṣṭhiraṃ mahātejāḥ punar eva viśāṃ pate
15,008.010a evam etan mahābāho yathā vadasi bhārata
15,008.010c rājāyaṃ vṛddhatāṃ prāptaḥ pramāṇe parame sthitaḥ
15,008.011a so 'yaṃ mayābhyanujñātas tvayā ca pṛthivīpate
15,008.011c karotu svam abhiprāyaṃ māsya vighnakaro bhava
15,008.012a eṣa eva paro dharmo rājarṣīṇāṃ yudhiṣṭhira
15,008.012c samare vā bhaven mṛtyur vane vā vidhipūrvakam
15,008.013a pitrā tu tava rājendra pāṇḍunā pṛthivīkṣitā
15,008.013c śiṣyabhūtena rājāyaṃ guruvat paryupāsitaḥ
15,008.014a kratubhir dakṣiṇāvadbhir annaparvataśobhitaiḥ
15,008.014c mahadbhir iṣṭaṃ bhogāś ca bhuktāḥ putrāś ca pālitāḥ
15,008.015a putrasaṃsthaṃ ca vipulaṃ rājyaṃ viproṣite tvayi
15,008.015c trayodaśasamā bhuktaṃ dattaṃ ca vividhaṃ vasu
15,008.016a tvayā cāyaṃ naravyāghra guruśuśrūṣayā nṛpaḥ
15,008.016c ārādhitaḥ sabhṛtyena gāndhārī ca yaśasvinī
15,008.017a anujānīhi pitaraṃ samayo 'sya tapovidhau
15,008.017c na manyur vidyate cāsya susūkṣmo 'pi yudhiṣṭhira
15,008.018a etāvad uktvā vacanam anujñāpya ca pārthivam
15,008.018c tathāstv iti ca tenoktaḥ kaunteyena yayau vanam
15,008.019a gate bhagavati vyāse rājā pāṇḍusutas tataḥ
15,008.019c provāca pitaraṃ vṛddhaṃ mandaṃ mandam ivānataḥ
15,008.020a yad āha bhagavān vyāso yac cāpi bhavato matam
15,008.020c yad āha ca maheṣvāsaḥ kṛpo vidura eva ca
15,008.021a yuyutsuḥ saṃjayaś caiva tat kartāsmy aham añjasā
15,008.021c sarve hy ete 'numānyā me kulasyāsya hitaiṣiṇaḥ
15,008.022a idaṃ tu yāce nṛpate tvām ahaṃ śirasā nataḥ
15,008.022c kriyatāṃ tāvad āhāras tato gacchāśramaṃ prati
15,009.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,009.001a tato rājñābhyanujñāto dhṛtarāṣṭraḥ pratāpavān
15,009.001c yayau svabhavanaṃ rājā gāndhāryānugatas tadā
15,009.002a mandaprāṇagatir dhīmān kṛcchrād iva samuddharan
15,009.002c padātiḥ sa mahīpālo jīrṇo gajapatir yathā
15,009.003a tam anvagacchad viduro vidvān sūtaś ca saṃjayaḥ
15,009.003c sa cāpi parameṣvāsaḥ kṛpaḥ śāradvatas tathā
15,009.004a sa praviśya gṛhaṃ rājā kṛtapūrvāhṇikakriyaḥ
15,009.004c tarpayitvā dvijaśreṣṭhān āhāram akarot tadā
15,009.005a gāndhārī caiva dharmajñā kuntyā saha manasvinī
15,009.005c vadhūbhir upacāreṇa pūjitābhuṅkta bhārata
15,009.006a kṛtāhāraṃ kṛtāhārāḥ sarve te vidurādayaḥ
15,009.006c pāṇḍavāś ca kuruśreṣṭham upātiṣṭhanta taṃ nṛpam
15,009.007a tato 'bravīn mahārāja kuntīputram upahvare
15,009.007c niṣaṇṇaṃ pāṇinā pṛṣṭhe saṃspṛśann ambikāsutaḥ
15,009.008a apramādas tvayā kāryaḥ sarvathā kurunandana
15,009.008c aṣṭāṅge rājaśārdūla rājye dharmapuraskṛte
15,009.009a tat tu śakyaṃ yathā tāta rakṣituṃ pāṇḍunandana
15,009.009c rājyaṃ dharmaṃ ca kaunteya vidvān asi nibodha tat
15,009.010a vidyāvṛddhān sadaiva tvam upāsīthā yudhiṣṭhira
15,009.010c śṛṇuyās te ca yad brūyuḥ kuryāś caivāvicārayan
15,009.011a prātar utthāya tān rājan pūjayitvā yathāvidhi
15,009.011c kṛtyakāle samutpanne pṛcchethāḥ kāryam ātmanaḥ
15,009.012a te tu saṃmānitā rājaṃs tvayā rājyahitārthinā
15,009.012c pravakṣyanti hitaṃ tāta sarvaṃ kauravanandana
15,009.013a indriyāṇi ca sarvāṇi vājivat paripālaya
15,009.013c hitāya vai bhaviṣyanti rakṣitaṃ draviṇaṃ yathā
15,009.014a amātyān upadhātītān pitṛpaitāmahāñ śucīn
15,009.014c dāntān karmasu sarveṣu mukhyān mukhyeṣu yojayeḥ
15,009.015a cārayethāś ca satataṃ cārair aviditaiḥ parān
15,009.015c parīkṣitair bahuvidhaṃ svarāṣṭreṣu pareṣu ca
15,009.016a puraṃ ca te suguptaṃ syād dṛḍhaprākāratoraṇam
15,009.016c aṭṭāṭṭālakasaṃbādhaṃ ṣaṭpathaṃ sarvatodiśam
15,009.017a tasya dvārāṇi kāryāṇi paryāptāni bṛhanti ca
15,009.017c sarvataḥ suvibhaktāni yantrair ārakṣitāni ca
15,009.018a puruṣair alam arthajñair viditaiḥ kulaśīlataḥ
15,009.018c ātmā ca rakṣyaḥ satataṃ bhojanādiṣu bhārata
15,009.019a vihārāhārakāleṣu mālyaśayyāsaneṣu ca
15,009.019c striyaś ca te suguptāḥ syur vṛddhair āptair adhiṣṭhitāḥ
15,009.019e śīlavadbhiḥ kulīnaiś ca vidvadbhiś ca yudhiṣṭhira
15,009.020a mantriṇaś caiva kurvīthā dvijān vidyāviśāradān
15,009.020c vinītāṃś ca kulīnāṃś ca dharmārthakuśalān ṛjūn
15,009.021a taiḥ sārdhaṃ mantrayethās tvaṃ nātyarthaṃ bahubhiḥ saha
15,009.021c samastair api ca vyastair vyapadeśena kena cit
15,009.022a susaṃvṛtaṃ mantragṛhaṃ sthalaṃ cāruhya mantrayeḥ
15,009.022c araṇye niḥśalāke vā na ca rātrau kathaṃ cana
15,009.023a vānarāḥ pakṣiṇaś caiva ye manuṣyānukāriṇaḥ
15,009.023c sarve mantragṛhe varjyā ye cāpi jaḍapaṅgukāḥ
15,009.024a mantrabhede hi ye doṣā bhavanti pṛthivīkṣitām
15,009.024c na te śakyāḥ samādhātuṃ kathaṃ cid iti me matiḥ
15,009.025a doṣāṃś ca mantrabhedeṣu brūyās tvaṃ mantrimaṇḍale
15,009.025c abhede ca guṇān rājan punaḥ punar ariṃdama
15,009.026a paurajānapadānāṃ ca śaucāśaucaṃ yudhiṣṭhira
15,009.026c yathā syād viditaṃ rājaṃs tathā kāryam ariṃdama
15,010.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
15,010.001a vyavahārāś ca te tāta nityam āptair adhiṣṭhitāḥ
15,010.001c yojyās tuṣṭair hitai rājan nityaṃ cārair anuṣṭhitāḥ
15,010.001d*0024_01 alubdhaiś cāsya vyasanibhiḥ snigdhair ātmasamaiḥ sadā
15,010.002a parimāṇaṃ viditvā ca daṇḍaṃ daṇḍyeṣu bhārata
15,010.002c praṇayeyur yathānyāyaṃ puruṣās te yudhiṣṭhira
15,010.003a ādānarucayaś caiva paradārābhimarśakāḥ
15,010.003c ugradaṇḍapradhānāś ca mithyā vyāhāriṇas tathā
15,010.004a ākroṣṭāraś ca lubdhāś ca hantāraḥ sāhasapriyāḥ
15,010.004c sabhāvihārabhettāro varṇānāṃ ca pradūṣakāḥ
15,010.004e hiraṇyadaṇḍyā vadhyāś ca kartavyā deśakālataḥ
15,010.004f*0025_01 avarodhabhūmau bhṛtyais tu saha pānaṃ vivarjayet
15,010.004f*0025_02 ākrośanty anumattās te kalatraṃ cāpi gṛhṇate
15,010.004f*0025_03 jighāṃsanty api śastreṇa naṣṭāḥ krīḍanti cotkaṭāḥ
15,010.004f*0025_04 nānākṣepā vyāharanti gamyāgamyaṃ na jānate
15,010.004f*0025_05 atipānena rājāpi sarvakośaṃ vināśayet
15,010.004f*0025_06 vitared gāyakebhyaś ca pradhānadravyasaṃcayam
15,010.004f*0025_07 buddhvemān pānadoṣāṃs tu pibed ekaḥ svajāyayā
15,010.004f*0025_08 yuktyā prakāśaṃ matimān svavīryasyābhivṛddhaye
15,010.005a prātar eva hi paśyethā ye kuryur vyayakarma te
15,010.005c alaṃkāram atho bhojyam ata ūrdhvaṃ samācareḥ
15,010.006a paśyethāś ca tato yodhān sadā tvaṃ pariharṣayan
15,010.006c dūtānāṃ ca carāṇāṃ ca pradoṣas te sadā bhavet
15,010.007a sadā cāpararātraṃ te bhavet kāryārthanirṇaye
15,010.007c madhyarātre vihāras te madhyāhne ca sadā bhavet
15,010.008a sarve tv ātyayikāḥ kālāḥ kāryāṇāṃ bharatarṣabha
15,010.008c tathaivālaṃkṛtaḥ kāle tiṣṭhethā bhūridakṣiṇaḥ
15,010.008d*0026_01 na vṛthā vyavatiṣṭheta pārihāryādibhūṣaṇam
15,010.008d*0026_02 prayojyaṃ sarvadeveha māṅgalyaṃ pāpanāśanam
15,010.008e cakravat karmaṇāṃ tāta paryāyo hy eṣa nityaśaḥ
15,010.009a kośasya saṃcaye yatnaṃ kurvīthā nyāyataḥ sadā
15,010.009c dvividhasya mahārāja viparītaṃ vivarjayeḥ
15,010.010a cārair viditvā śatrūṃś ca ye te rājyāntarāyiṇaḥ
15,010.010c tān āptaiḥ puruṣair dūrād ghātayethāḥ parasparam
15,010.011a karmadṛṣṭyātha bhṛtyāṃs tvaṃ varayethāḥ kurūdvaha
15,010.011c kārayethāś ca karmāṇi yuktāyuktair adhiṣṭhitaiḥ
15,010.012a senāpraṇetā ca bhavet tava tāta dṛḍhavrataḥ
15,010.012c śūraḥ kleśasahaś caiva priyaś ca tava mānavaḥ
15,010.013a sarve jānapadāś caiva tava karmāṇi pāṇḍava
15,010.013c paurogavāś ca sabhyāś ca kuryur ye vyavahāriṇaḥ
15,010.014a svarandhraṃ pararandhraṃ ca sveṣu caiva pareṣu ca
15,010.014c upalakṣayitavyaṃ te nityam eva yudhiṣṭhira
15,010.015a deśāntarasthāś ca narā vikrāntāḥ sarvakarmasu
15,010.015c mātrābhir anurūpābhir anugrāhyā hitās tvayā
15,010.016a guṇārthināṃ guṇaḥ kāryo viduṣāṃ te janādhipa
15,010.016c avicālyāś ca te te syur yathā merur mahāgiriḥ
15,011.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
15,011.001a maṇḍalāni ca budhyethāḥ pareṣām ātmanas tathā
15,011.001c udāsīnaguṇānāṃ ca madhyamānāṃ tathaiva ca
15,011.002a caturṇāṃ śatrujātānāṃ sarveṣām ātatāyinām
15,011.002c mitraṃ cāmitramitraṃ ca boddhavyaṃ te 'rikarśana
15,011.003a tathāmātyā janapadā durgāṇi viṣamāṇi ca
15,011.003c balāni ca kuruśreṣṭha bhavanty eṣāṃ yathecchakam
15,011.004a te ca dvādaśa kaunteya rājñāṃ vai vividhātmakāḥ
15,011.004c mantripradhānāś ca guṇāḥ ṣaṣṭir dvādaśa ca prabho
15,011.005a etan maṇḍalam ity āhur ācāryā nītikovidāḥ
15,011.005c atra ṣāḍguṇyam āyattaṃ yudhiṣṭhira nibodha tat
15,011.006a vṛddhikṣayau ca vijñeyau sthānaṃ ca kurunandana
15,011.006c dvisaptatyā mahābāho tataḥ ṣāḍguṇyacāriṇaḥ
15,011.007a yadā svapakṣo balavān parapakṣas tathābalaḥ
15,011.007c vigṛhya śatrūn kaunteya yāyāt kṣitipatis tadā
15,011.007e yadā svapakṣo 'balavāṃs tadā saṃdhiṃ samāśrayet
15,011.007e*0027_01 **** **** svapakṣaś caiva durbalaḥ
15,011.007e*0027_02 sārdhaṃ vidvāṃs tadā kṣīṇaḥ
15,011.008a dravyāṇāṃ saṃcayaś caiva kartavyaḥ syān mahāṃs tathā
15,011.008c yadā samartho yānāya nacireṇaiva bhārata
15,011.009a tadā sarvaṃ vidheyaṃ syāt sthānaṃ ca na vibhājayet
15,011.009c bhūmir alpaphalā deyā viparītasya bhārata
15,011.010a hiraṇyaṃ kupyabhūyiṣṭhaṃ mitraṃ kṣīṇam akośavat
15,011.010c viparītān na gṛhṇīyāt svayaṃ saṃdhiviśāradaḥ
15,011.011a saṃdhyarthaṃ rājaputraṃ ca lipsethā bharatarṣabha
15,011.011c viparītas tu te 'deyaḥ putra kasyāṃ cid āpadi
15,011.011e tasya pramokṣe yatnaṃ ca kuryāḥ sopāyamantravit
15,011.012a prakṛtīnāṃ ca kaunteya rājā dīnāṃ vibhāvayet
15,011.012c krameṇa yugapad dvaṃdvaṃ vyasanānāṃ balābalam
15,011.013a pīḍanaṃ stambhanaṃ caiva kośabhaṅgas tathaiva ca
15,011.013c kāryaṃ yatnena śatrūṇāṃ svarāṣṭraṃ rakṣatā svayam
15,011.014a na ca hiṃsyo 'bhyupagataḥ sāmanto vṛddhim icchatā
15,011.014c kaunteya taṃ na hiṃseta yo mahīṃ vijigīṣate
15,011.015a gaṇānāṃ bhedane yogaṃ gacchethāḥ saha mantribhiḥ
15,011.015c sādhusaṃgrahaṇāc caiva pāpanigrahaṇāt tathā
15,011.016a durbalāś cāpi satataṃ nāvaṣṭabhyā balīyasā
15,011.016c tiṣṭhethā rājaśārdūla vaitasīṃ vṛttim āsthitaḥ
15,011.017a yady evam abhiyāyāc ca durbalaṃ balavān nṛpaḥ
15,011.017c sāmādibhir upāyais taṃ krameṇa vinivartayet
15,011.018a aśaknuvaṃs tu yuddhāya niṣpatet saha mantribhiḥ
15,011.018c kośena paurair daṇḍena ye cānye priyakāriṇaḥ
15,011.019a asaṃbhave tu sarvasya yathāmukhyena niṣpatet
15,011.019c krameṇānena mokṣaḥ syāc charīram api kevalam
15,012.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
15,012.001a saṃdhivigraham apy atra paśyethā rājasattama
15,012.001c dviyoniṃ trividhopāyaṃ bahukalpaṃ yudhiṣṭhira
15,012.002a rājendra paryupāsīthāś chittvā dvaividhyam ātmanaḥ
15,012.002c tuṣṭapuṣṭabalaḥ śatrur ātmavān iti ca smaret
15,012.003a paryupāsanakāle tu viparītaṃ vidhīyate
15,012.003c āmardakāle rājendra vyapasarpas tato varaḥ
15,012.004a vyasanaṃ bhedanaṃ caiva śatrūṇāṃ kārayet tataḥ
15,012.004c karśanaṃ bhīṣaṇaṃ caiva yuddhe cāpi bahukṣayam
15,012.005a prayāsyamāno nṛpatis trividhaṃ paricintayet
15,012.005c ātmanaś caiva śatroś ca śaktiṃ śāstraviśāradaḥ
15,012.006a utsāhaprabhuśaktibhyāṃ mantraśaktyā ca bhārata
15,012.006c upapanno naro yāyād viparītam ato 'nyathā
15,012.007a ādadīta balaṃ rājā maulaṃ mitrabalaṃ tathā
15,012.007c aṭavībalaṃ bhṛtaṃ caiva tathā śreṇībalaṃ ca yat
15,012.008a tatra mitrabalaṃ rājan maulena na viśiṣyate
15,012.008c śreṇībalaṃ bhṛtaṃ caiva tulya eveti me matiḥ
15,012.009a tathā cārabalaṃ caiva parasparasamaṃ nṛpa
15,012.009c vijñeyaṃ balakāleṣu rājñā kāla upasthite
15,012.010a āpadaś cāpi boddhavyā bahurūpā narādhipa
15,012.010c bhavanti rājñāṃ kauravya yās tāḥ pṛthag ataḥ śṛṇu
15,012.011a vikalpā bahavo rājann āpadāṃ pāṇḍunandana
15,012.011c sāmādibhir upanyasya śamayet tān nṛpaḥ sadā
15,012.012a yātrāṃ yāyād balair yukto rājā ṣaḍbhiḥ paraṃtapa
15,012.012c saṃyukto deśakālābhyāṃ balair ātmaguṇais tathā
15,012.013a tuṣṭapuṣṭabalo yāyād rājā vṛddhyudaye rataḥ
15,012.013c āhūtaś cāpy atho yāyād anṛtāv api pārthivaḥ
15,012.014a sthūṇāśmānaṃ vājirathapradhānāṃ; dhvajadrumaiḥ saṃvṛtakūlarodhasam
15,012.014c padātināgair bahukardamāṃ nadīṃ; sapatnanāśe nṛpatiḥ prayāyāt
15,012.015a athopapattyā śakaṭaṃ padmaṃ vajraṃ ca bhārata
15,012.015c uśanā veda yac chāstraṃ tatraitad vihitaṃ vibho
15,012.016a sādayitvā parabalaṃ kṛtvā ca balaharṣaṇam
15,012.016c svabhūmau yojayed yuddhaṃ parabhūmau tathaiva ca
15,012.017a labdhaṃ praśamayed rājā nikṣiped dhanino narān
15,012.017c jñātvā svaviṣayaṃ taṃ ca sāmādibhir upakramet
15,012.018a sarvathaiva mahārāja śarīraṃ dhārayed iha
15,012.018c pretyeha caiva kartavyam ātmaniḥśreyasaṃ param
15,012.019a evaṃ kurvañ śubhā vāco loke 'smiñ śṛṇute nṛpaḥ
15,012.019c pretya svargaṃ tathāpnoti prajā dharmeṇa pālayan
15,012.020a evaṃ tvayā kuruśreṣṭha vartitavyaṃ prajāhitam
15,012.020c ubhayor lokayos tāta prāptaye nityam eva ca
15,012.021a bhīṣmeṇa pūrvam ukto 'si kṛṣṇena vidureṇa ca
15,012.021c mayāpy avaśyaṃ vaktavyaṃ prītyā te nṛpasattama
15,012.022a etat sarvaṃ yathānyāyaṃ kurvīthā bhūridakṣiṇa
15,012.022c priyas tathā prajānāṃ tvaṃ svarge sukham avāpsyasi
15,012.023a aśvamedhasahasreṇa yo yajet pṛthivīpatiḥ
15,012.023c pālayed vāpi dharmeṇa prajās tulyaṃ phalaṃ labhet
15,013.001 yudhiṣṭhira uvāca
15,013.001a evam etat kariṣyāmi yathāttha pṛthivīpate
15,013.001c bhūyaś caivānuśāsyo 'haṃ bhavatā pārthivarṣabha
15,013.002a bhīṣme svargam anuprāpte gate ca madhusūdane
15,013.002c vidure saṃjaye caiva ko 'nyo māṃ vaktum arhati
15,013.003a yat tu mām anuśāstīha bhavān adya hite sthitaḥ
15,013.003c kartāsmy etan mahīpāla nirvṛto bhava bhārata
15,013.004 vaiśaṃpāyana uvāca
15,013.004a evam uktaḥ sa rājarṣir dharmarājena dhīmatā
15,013.004c kaunteyaṃ samanujñātum iyeṣa bharatarṣabha
15,013.005a putra viśramyatāṃ tāvan mamāpi balavāñ śramaḥ
15,013.005c ity uktvā prāviśad rājā gāndhāryā bhavanaṃ tadā
15,013.006a tam āsanagataṃ devī gāndhārī dharmacāriṇī
15,013.006c uvāca kāle kālajñā prajāpatisamaṃ patim
15,013.007a anujñātaḥ svayaṃ tena vyāsenāpi maharṣiṇā
15,013.007c yudhiṣṭhirasyānumate kadāraṇyaṃ gamiṣyasi
15,013.008 dhṛtarāṣṭra uvāca
15,013.008a gāndhāry aham anujñātaḥ svayaṃ pitrā mahātmanā
15,013.008c yudhiṣṭhirasyānumate gantāsmi nacirād vanam
15,013.009a ahaṃ hi nāma sarveṣāṃ teṣāṃ durdyūtadevinām
15,013.009c putrāṇāṃ dātum icchāmi pretyabhāvānugaṃ vasu
15,013.009e sarvaprakṛtisāṃnidhyaṃ kārayitvā svaveśmani
15,013.009f*0028_01 dhṛtarāṣṭraḥ sa tān sarvān pretakāryārtham abravīt
15,013.009f*0029_01 āpṛṣṭvā gantum icchāmi vanaṃ subalanandini
15,013.010 vaiśaṃpāyana uvāca
15,013.010a ity uktvā dharmarājāya preṣayām āsa pārthivaḥ
15,013.010c sa ca tadvacanāt sarvaṃ samāninye mahīpatiḥ
15,013.011a tato niṣkramya nṛpatis tasmād antaḥpurāt tadā
15,013.011c sarvaṃ suhṛjjanaṃ caiva sarvāś ca prakṛtīs tathā
15,013.011e samavetāṃś ca tān sarvān paurajānapadān atha
15,013.011f*0030_01 tān āgatān abhiprekṣya samastaṃ ca suhṛjjanam
15,013.012a brāhmaṇāṃś ca mahīpālān nānādeśasamāgatān
15,013.012c tataḥ prāha mahātejā dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ
15,013.013a śṛṇvanty ekāgramanaso brāhmaṇāḥ kurujāṅgalāḥ
15,013.013c kṣatriyāś caiva vaiśyāś ca śūdrāś caiva samāgatāḥ
15,013.014a bhavantaḥ kuravaś caiva bahukālaṃ sahoṣitāḥ
15,013.014c parasparasya suhṛdaḥ parasparahite ratāḥ
15,013.015a yad idānīm ahaṃ brūyām asmin kāla upasthite
15,013.015c tathā bhavadbhiḥ kartavyam avicārya vaco mama
15,013.016a araṇyagamane buddhir gāndhārīsahitasya me
15,013.016c vyāsasyānumate rājñas tathā kuntīsutasya ca
15,013.016e bhavanto 'py anujānantu mā vo 'nyā bhūd vicāraṇā
15,013.017a asmākaṃ bhavatāṃ caiva yeyaṃ prītir hi śāśvatī
15,013.017c na cānyeṣv asti deśeṣu rājñām iti matir mama
15,013.018a śrānto 'smi vayasānena tathā putravinākṛtaḥ
15,013.018c upavāsakṛśaś cāsmi gāndhārīsahito 'naghāḥ
15,013.019a yudhiṣṭhiragate rājye prāptaś cāsmi sukhaṃ mahat
15,013.019c manye duryodhanaiśvaryād viśiṣṭam iti sattamāḥ
15,013.020a mama tv andhasya vṛddhasya hataputrasya kā gatiḥ
15,013.020c ṛte vanaṃ mahābhāgās tan mānujñātum arhatha
15,013.021a tasya tad vacanaṃ śrutvā sarve te kurujāṅgalāḥ
15,013.021c bāṣpasaṃdigdhayā vācā rurudur bharatarṣabha
15,013.022a tān avibruvataḥ kiṃ cid duḥkhaśokaparāyaṇān
15,013.022c punar eva mahātejā dhṛtarāṣṭro 'bravīd idam
15,014.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
15,014.001a śaṃtanuḥ pālayām āsa yathāvat pṛthivīm imām
15,014.001c tathā vicitravīryaś ca bhīṣmeṇa paripālitaḥ
15,014.001e pālayām āsa vas tāto viditaṃ vo nasaṃśayaḥ
15,014.001f*0031_01 anantaraṃ sa pāṇḍuś ca pālayām āsa medinīm
15,014.002a yathā ca pāṇḍur bhrātā me dayito bhavatām abhūt
15,014.002c sa cāpi pālayām āsa yathāvat tac ca vettha ha
15,014.002d*0032_01 anantaraṃ hi pitaram anujāto yudhiṣṭhiraḥ
15,014.002d*0032_02 nātra kiṃ cin mṛṣā jātu bhaviteti matir mama
15,014.003a mayā ca bhavatāṃ samyak chuśrūṣā yā kṛtānaghāḥ
15,014.003c asamyag vā mahābhāgās tat kṣantavyam atandritaiḥ
15,014.004a yac ca duryodhanenedaṃ rājyaṃ bhuktam akaṇṭakam
15,014.004c api tatra na vo mando durbuddhir aparāddhavān
15,014.005a tasyāparādhād durbuddher abhimānān mahīkṣitām
15,014.005c vimardaḥ sumahān āsīd anayān matkṛtād atha
15,014.005d*0033_01 ghātitāḥ kuravo yac ca pṛthivī ca vināśitā
15,014.006a tan mayā sādhu vāpīdaṃ yadi vāsādhu vai kṛtam
15,014.006c tad vo hṛdi na kartavyaṃ mām anujñātum arhatha
15,014.007a vṛddho 'yaṃ hataputro 'yaṃ duḥkhito 'yaṃ janādhipaḥ
15,014.007c pūrvarājñāṃ ca putro 'yam iti kṛtvānujānata
15,014.008a iyaṃ ca kṛpaṇā vṛddhā hataputrā tapasvinī
15,014.008c gāndhārī putraśokārtā tulyaṃ yācati vo mayā
15,014.009a hataputrāv imau vṛddhau viditvā duḥkhitau tathā
15,014.009c anujānīta bhadraṃ vo vrajāvaḥ śaraṇaṃ ca vaḥ
15,014.010a ayaṃ ca kauravo rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
15,014.010c sarvair bhavadbhir draṣṭavyaḥ sameṣu viṣameṣu ca
15,014.010e na jātu viṣamaṃ caiva gamiṣyati kadā cana
15,014.011a catvāraḥ sacivā yasya bhrātaro vipulaujasaḥ
15,014.011c lokapālopamā hy ete sarve dharmārthadarśinaḥ
15,014.011d*0034_01 caturṇāṃ lokapālānāṃ madhye viparivartate
15,014.012a brahmeva bhagavān eṣa sarvabhūtajagatpatiḥ
15,014.012b*0035_01 evam eṣa mahābāhur bhīmārjunayamair vṛtaḥ
15,014.012c yudhiṣṭhiro mahātejā bhavataḥ pālayiṣyati
15,014.013a avaśyam eva vaktavyam iti kṛtvā bravīmi vaḥ
15,014.013c eṣa nyāso mayā dattaḥ sarveṣāṃ vo yudhiṣṭhiraḥ
15,014.013e bhavanto 'sya ca vīrasya nyāsabhūtā mayā kṛtāḥ
15,014.014a yady eva taiḥ kṛtaṃ kiṃ cid vyalīkaṃ vā sutair mama
15,014.014c yady anyena madīyena tad anujñātum arhatha
15,014.015a bhavadbhir hi na me manyuḥ kṛtapūrvaḥ kathaṃ cana
15,014.015c atyantagurubhaktānām eṣo 'ñjalir idaṃ namaḥ
15,014.016a teṣām asthirabuddhīnāṃ lubdhānāṃ kāmacāriṇām
15,014.016c kṛte yācāmi vaḥ sarvān gāndhārīsahito 'naghāḥ
15,014.017a ity uktās tena te rājñā paurajānapadā janāḥ
15,014.017b*0036_01 ity evaṃ bruvatas tasya dhṛtarāṣṭrasya dhīmataḥ
15,014.017c nocur bāṣpakalāḥ kiṃ cid vīkṣāṃ cakruḥ parasparam
15,015.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,015.001a evam uktās tu te tena paurajānapadā janāḥ
15,015.001c vṛddhena rājñā kauravya naṣṭasaṃjñā ivābhavan
15,015.002a tūṣṇīṃbhūtāṃs tatas tāṃs tu bāṣpakaṇṭhān mahīpatiḥ
15,015.002c dhṛtarāṣṭro mahīpālaḥ punar evābhyabhāṣata
15,015.003a vṛddhaṃ māṃ hataputraṃ ca dharmapatnyā sahānayā
15,015.003c vilapantaṃ bahuvidhaṃ kṛpaṇaṃ caiva sattamāḥ
15,015.004a pitrā svayam anujñātaṃ kṛṣṇadvaipāyanena vai
15,015.004c vanavāsāya dharmajñā dharmajñena nṛpeṇa ca
15,015.005a so 'haṃ punaḥ punar yāce śirasāvanato 'naghāḥ
15,015.005c gāndhāryā sahitaṃ tan māṃ samanujñātum arhatha
15,015.006a śrutvā tu kururājasya vākyāni karuṇāni te
15,015.006c ruruduḥ sarvato rājan sametāḥ kurujāṅgalāḥ
15,015.007a uttarīyaiḥ karaiś cāpi saṃchādya vadanāni te
15,015.007c ruruduḥ śokasaṃtaptā muhūrtaṃ pitṛmātṛvat
15,015.008a hṛdayaiḥ śūnyabhūtais te dhṛtarāṣṭrapravāsajam
15,015.008c duḥkhaṃ saṃdhārayantaḥ sma naṣṭasaṃjñā ivābhavan
15,015.009a te vinīya tam āyāsaṃ kururājaviyogajam
15,015.009c śanaiḥ śanais tadānyonyam abruvan svamatāny uta
15,015.010a tataḥ saṃdhāya te sarve vākyāny atha samāsataḥ
15,015.010c ekasmin brāhmaṇe rājann āveśyocur narādhipam
15,015.011a tataḥ svacaraṇe vṛddhaḥ saṃmato 'rthaviśāradaḥ
15,015.011c sāmbākhyo bahvṛco rājan vaktuṃ samupacakrame
15,015.012a anumānya mahārājaṃ tat sadaḥ saṃprabhāṣya ca
15,015.012c vipraḥ pragalbho medhāvī sa rājānam uvāca ha
15,015.013a rājan vākyaṃ janasyāsya mayi sarvaṃ samarpitam
15,015.013c vakṣyāmi tad ahaṃ vīra taj juṣasva narādhipa
15,015.014a yathā vadasi rājendra sarvam etat tathā vibho
15,015.014c nātra mithyā vacaḥ kiṃ cit suhṛt tvaṃ naḥ parasparam
15,015.015a na jātv asya tu vaṃśasya rājñāṃ kaś cit kadā cana
15,015.015c rājāsīd yaḥ prajāpālaḥ prajānām apriyo bhavet
15,015.016a pitṛvad bhrātṛvac caiva bhavantaḥ pālayanti naḥ
15,015.016c na ca duryodhanaḥ kiṃ cid ayuktaṃ kṛtavān nṛpa
15,015.016d*0037_01 priyāṇi kurvan sarveṣām anuvṛttyartham udyataḥ
15,015.017a yathā bravīti dharmajño muniḥ satyavatīsutaḥ
15,015.017c tathā kuru mahārāja sa hi naḥ paramo guruḥ
15,015.018a tyaktā vayaṃ tu bhavatā duḥkhaśokaparāyaṇāḥ
15,015.018c bhaviṣyāmaś ciraṃ rājan bhavadguṇaśatair hṛtāḥ
15,015.019a yathā śaṃtanunā guptā rājñā citrāṅgadena ca
15,015.019c bhīṣmavīryopagūḍhena pitrā ca tava pārthiva
15,015.020a bhavadbuddhiyujā caiva pāṇḍunā pṛthivīkṣitā
15,015.020c tathā duryodhanenāpi rājñā suparipālitāḥ
15,015.021a na svalpam api putras te vyalīkaṃ kṛtavān nṛpa
15,015.021c pitarīva suviśvastās tasminn api narādhipe
15,015.021e vayam āsma yathā samyag bhavato viditaṃ tathā
15,015.022a tathā varṣasahasrāya kuntīputreṇa dhīmatā
15,015.022c pālyamānā dhṛtimatā sukhaṃ vindāmahe nṛpa
15,015.023a rājarṣīṇāṃ purāṇānāṃ bhavatāṃ vaṃśadhāriṇām
15,015.023c kurusaṃvaraṇādīnāṃ bharatasya ca dhīmataḥ
15,015.024a vṛttaṃ samanuyāty eṣa dharmātmā bhūridakṣiṇaḥ
15,015.024c nātra vācyaṃ mahārāja susūkṣmam api vidyate
15,015.025a uṣitāḥ sma sukhaṃ nityaṃ bhavatā paripālitāḥ
15,015.025c susūkṣmaṃ ca vyalīkaṃ te saputrasya na vidyate
15,015.026a yat tu jñātivimarde 'sminn āttha duryodhanaṃ prati
15,015.026c bhavantam anuneṣyāmi tatrāpi kurunandana
15,016.001 brāhmaṇa uvāca
15,016.001a na tad duryodhanakṛtaṃ na ca tad bhavatā kṛtam
15,016.001c na karṇasaubalābhyāṃ ca kuravo yat kṣayaṃ gatāḥ
15,016.002a daivaṃ tat tu vijānīmo yan na śakyaṃ prabādhitum
15,016.002c daivaṃ puruṣakāreṇa na śakyam ativartitum
15,016.003a akṣauhiṇyo mahārāja daśāṣṭau ca samāgatāḥ
15,016.003c aṣṭādaśāhena hatā daśabhir yodhapuṃgavaiḥ
15,016.004a bhīṣmadroṇakṛpādyaiś ca karṇena ca mahātmanā
15,016.004c yuyudhānena vīreṇa dhṛṣṭadyumnena caiva ha
15,016.005a caturbhiḥ pāṇḍuputraiś ca bhīmārjunayamair nṛpa
15,016.005c janakṣayo 'yaṃ nṛpate kṛto daivabalātkṛtaiḥ
15,016.006a avaśyam eva saṃgrāme kṣatriyeṇa viśeṣataḥ
15,016.006c kartavyaṃ nidhanaṃ loke śastreṇa kṣatrabandhunā
15,016.007a tair iyaṃ puruṣavyāghrair vidyābāhubalānvitaiḥ
15,016.007c pṛthivī nihatā sarvā sahayā sarathadvipā
15,016.008a na sa rājāparādhnoti putras tava mahāmanāḥ
15,016.008b*0038_01 na sa rājñāṃ vadhe sūnuḥ kāraṇaṃ te mahātmanām
15,016.008c na bhavān na ca te bhṛtyā na karṇo na ca saubalaḥ
15,016.009a yad vinaṣṭāḥ kuruśreṣṭhā rājānaś ca sahasraśaḥ
15,016.009c sarvaṃ daivakṛtaṃ tad vai ko 'tra kiṃ vaktum arhati
15,016.010a gurur mato bhavān asya kṛtsnasya jagataḥ prabhuḥ
15,016.010c dharmātmānam atas tubhyam anujānīmahe sutam
15,016.011a labhatāṃ vīralokān sa sasahāyo narādhipaḥ
15,016.011c dvijāgryaiḥ samanujñātas tridive modatāṃ sukhī
15,016.012a prāpsyate ca bhavān puṇyaṃ dharme ca paramāṃ sthitim
15,016.012b*0039_01 tad eva puṇyaṃ dharme ca dharme ca paramāṃ gatim
15,016.012c veda puṇyaṃ ca kārtsnyena samyag bharatasattama
15,016.012d*0040_01 veda dharmaṃ mahābāho laukyaṃ vaidikam eva ca
15,016.013a dṛṣṭāpadānāś cāsmābhiḥ pāṇḍavāḥ puruṣarṣabhāḥ
15,016.013b*0041_01 dṛṣṭipradānam api te pāṇḍavān prati no vṛthā
15,016.013c samarthās tridivasyāpi pālane kiṃ punaḥ kṣiteḥ
15,016.014a anuvatsyanti cāpīmāḥ sameṣu viṣameṣu ca
15,016.014c prajāḥ kurukulaśreṣṭha pāṇḍavāñ śīlabhūṣaṇān
15,016.015a brahmadeyāgrahārāṃś ca parihārāṃś ca pārthiva
15,016.015c pūrvarājātisargāṃś ca pālayaty eva pāṇḍavaḥ
15,016.016a dīrghadarśī kṛtaprajñaḥ sadā vaiśravaṇo yathā
15,016.016c akṣudrasacivaś cāyaṃ kuntīputro mahāmanāḥ
15,016.017a apy amitre dayāvāṃś ca śuciś ca bharatarṣabha
15,016.017c ṛju paśyati medhāvī putravat pāti naḥ sadā
15,016.018a vipriyaṃ ca janasyāsya saṃsargād dharmajasya vai
15,016.018c na kariṣyanti rājarṣe tathā bhīmārjunādayaḥ
15,016.019a mandā mṛduṣu kauravyās tīkṣṇeṣv āśīviṣopamāḥ
15,016.019c vīryavanto mahātmānaḥ paurāṇāṃ ca hite ratāḥ
15,016.020a na kuntī na ca pāñcālī na colūpī na sātvatī
15,016.020c asmiñ jane kariṣyanti pratikūlāni karhi cit
15,016.021a bhavatkṛtam imaṃ snehaṃ yudhiṣṭhiravivardhitam
15,016.021c na pṛṣṭhataḥ kariṣyanti paurajānapadā janāḥ
15,016.022a adharmiṣṭhān api sataḥ kuntīputrā mahārathāḥ
15,016.022c mānavān pālayiṣyanti bhūtvā dharmaparāyaṇāḥ
15,016.023a sa rājan mānasaṃ duḥkham apanīya yudhiṣṭhirāt
15,016.023c kuru kāryāṇi dharmyāṇi namas te bharatarṣabha
15,016.024 vaiśaṃpāyana uvāca
15,016.024a tasya tad vacanaṃ dharmyam anubandhaguṇottaram
15,016.024c sādhu sādhv iti sarvaḥ sa janaḥ pratigṛhītavān
15,016.025a dhṛtarāṣṭraś ca tad vākyam abhipūjya punaḥ punaḥ
15,016.025c visarjayām āsa tadā sarvās tu prakṛtīḥ śanaiḥ
15,016.026a sa taiḥ saṃpūjito rājā śivenāvekṣitas tadā
15,016.026c prāñjaliḥ pūjayām āsa taṃ janaṃ bharatarṣabha
15,016.027a tato viveśa bhuvanaṃ gāndhāryā sahito nṛpaḥ
15,016.027c vyuṣṭāyāṃ caiva śarvaryāṃ yac cakāra nibodha tat
15,016.027d*0042_01 āgatāyāṃ ca śarvaryāṃ sukhaṃ śete narādhipaḥ
15,017.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,017.001a vyuṣitāyāṃ rajanyāṃ tu dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
15,017.001c viduraṃ preṣayām āsa yudhiṣṭhiraniveśanam
15,017.002a sa gatvā rājavacanād uvācācyutam īśvaram
15,017.002c yudhiṣṭhiraṃ mahātejāḥ sarvabuddhimatāṃ varaḥ
15,017.003a dhṛtarāṣṭro mahārāja vanavāsāya dīkṣitaḥ
15,017.003c gamiṣyati vanaṃ rājan kārttikīm āgatām imām
15,017.004a sa tvā kurukulaśreṣṭha kiṃ cid artham abhīpsati
15,017.004c śrāddham icchati dātuṃ sa gāṅgeyasya mahātmanaḥ
15,017.005a droṇasya somadattasya bāhlīkasya ca dhīmataḥ
15,017.005c putrāṇāṃ caiva sarveṣāṃ ye cāsya suhṛdo hatāḥ
15,017.005e yadi cābhyanujānīṣe saindhavāpasadasya ca
15,017.006a etac chrutvā tu vacanaṃ vidurasya yudhiṣṭhiraḥ
15,017.006c hṛṣṭaḥ saṃpūjayām āsa guḍākeśaś ca pāṇḍavaḥ
15,017.007a na tu bhīmo dṛḍhakrodhas tad vaco jagṛhe tadā
15,017.007c vidurasya mahātejā duryodhanakṛtaṃ smaran
15,017.008a abhiprāyaṃ viditvā tu bhīmasenasya phalgunaḥ
15,017.008c kirīṭī kiṃ cid ānamya bhīmaṃ vacanam abravīt
15,017.009a bhīma rājā pitā vṛddho vanavāsāya dīkṣitaḥ
15,017.009c dātum icchati sarveṣāṃ suhṛdām aurdhvadehikam
15,017.010a bhavatā nirjitaṃ vittaṃ dātum icchati kauravaḥ
15,017.010c bhīṣmādīnāṃ mahābāho tad anujñātum arhasi
15,017.011a diṣṭyā tv adya mahābāho dhṛtarāṣṭraḥ prayācati
15,017.011c yācito yaḥ purāsmābhiḥ paśya kālasya paryayam
15,017.012a yo 'sau pṛthivyāḥ kṛtsnāyā bhartā bhūtvā narādhipaḥ
15,017.012c parair vinihatāpatyo vanaṃ gantum abhīpsati
15,017.013a mā te 'nyat puruṣavyāghra dānād bhavatu darśanam
15,017.013c ayaśasyam ato 'nyat syād adharmyaṃ ca mahābhuja
15,017.014a rājānam upatiṣṭhasva jyeṣṭhaṃ bhrātaram īśvaram
15,017.014c arhas tvam asi dātuṃ vai nādātuṃ bharatarṣabha
15,017.014e evaṃ bruvāṇaṃ kaunteyaṃ dharmarājo 'bhyapūjayat
15,017.015a bhīmasenas tu sakrodhaḥ provācedaṃ vacas tadā
15,017.015c vayaṃ bhīṣmasya kurmeha pretakāryāṇi phalguna
15,017.016a somadattasya nṛpater bhūriśravasa eva ca
15,017.016c bāhlīkasya ca rājarṣer droṇasya ca mahātmanaḥ
15,017.017a anyeṣāṃ caiva suhṛdāṃ kuntī karṇāya dāsyati
15,017.017c śrāddhāni puruṣavyāghra mādāt kauravako nṛpaḥ
15,017.018a iti me vartate buddhir mā vo nandantu śatravaḥ
15,017.018c kaṣṭāt kaṣṭataraṃ yāntu sarve duryodhanādayaḥ
15,017.018e yair iyaṃ pṛthivī sarvā ghātitā kulapāṃsanaiḥ
15,017.019a kutas tvam adya vismṛtya vairaṃ dvādaśavārṣikam
15,017.019c ajñātavāsagamanaṃ draupadīśokavardhanam
15,017.019e kva tadā dhṛtarāṣṭrasya sneho 'smāsv abhavat tadā
15,017.020a kṛṣṇājinopasaṃvīto hṛtābharaṇabhūṣaṇaḥ
15,017.020c sārdhaṃ pāñcālaputryā tvaṃ rājānam upajagmivān
15,017.020e kva tadā droṇabhīṣmau tau somadatto 'pi vābhavat
15,017.021a yatra trayodaśa samā vane vanyena jīvasi
15,017.021c na tadā tvā pitā jyeṣṭhaḥ pitṛtvenābhivīkṣate
15,017.022a kiṃ te tad vismṛtaṃ pārtha yad eṣa kulapāṃsanaḥ
15,017.022c durvṛtto viduraṃ prāha dyūte kiṃ jitam ity uta
15,017.023a tam evaṃvādinaṃ rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
15,017.023c uvāca bhrātaraṃ dhīmāñ joṣam āsveti bhartsayan
15,018.001 arjuna uvāca
15,018.001a bhīma jyeṣṭho gurur me tvaṃ nāto 'nyad vaktum utsahe
15,018.001c dhṛtarāṣṭro hi rājarṣiḥ sarvathā mānam arhati
15,018.002a na smaranty aparāddhāni smaranti sukṛtāni ca
15,018.002c asaṃbhinnārthamaryādāḥ sādhavaḥ puruṣottamāḥ
15,018.002d*0043_01 iti tasya vacaḥ śrutvā phalgunasya mahātmanaḥ
15,018.002d*0043_02 viduraṃ prāha dharmātmā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
15,018.003a idaṃ madvacanāt kṣattaḥ kauravaṃ brūhi pārthivam
15,018.003c yāvad icchati putrāṇāṃ dātuṃ tāvad dadāmy aham
15,018.004a bhīṣmādīnāṃ ca sarveṣāṃ suhṛdām upakāriṇām
15,018.004c mama kośād iti vibho mā bhūd bhīmaḥ sudurmanāḥ
15,018.005 vaiśaṃpāyana uvāca
15,018.005a ity ukte dharmarājas tam arjunaṃ pratyapūjayat
15,018.005c bhīmasenaḥ kaṭākṣeṇa vīkṣāṃ cakre dhanaṃjayam
15,018.006a tataḥ sa viduraṃ dhīmān vākyam āha yudhiṣṭhiraḥ
15,018.006c na bhīmasene kopaṃ sa nṛpatiḥ kartum arhati
15,018.007a parikliṣṭo hi bhīmo 'yaṃ himavṛṣṭyātapādibhiḥ
15,018.007c duḥkhair bahuvidhair dhīmān araṇye viditaṃ tava
15,018.008a kiṃ tu madvacanād brūhi rājānaṃ bharatarṣabham
15,018.008c yad yad icchasi yāvac ca gṛhyatāṃ madgṛhād iti
15,018.009a yan mātsaryam ayaṃ bhīmaḥ karoti bhṛśaduḥkhitaḥ
15,018.009c na tan manasi kartavyam iti vācyaḥ sa pārthivaḥ
15,018.010a yan mamāsti dhanaṃ kiṃ cid arjunasya ca veśmani
15,018.010c tasya svāmī mahārāja iti vācyaḥ sa pārthivaḥ
15,018.011a dadātu rājā viprebhyo yatheṣṭaṃ kriyatāṃ vyayaḥ
15,018.011c putrāṇāṃ suhṛdāṃ caiva gacchatv ānṛṇyam adya saḥ
15,018.012a idaṃ cāpi śarīraṃ me tavāyattaṃ janādhipa
15,018.012c dhanāni ceti viddhi tvaṃ kṣattar nāsty atra saṃśayaḥ
15,019.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,019.001a evam uktas tu rājñā sa viduro buddhisattamaḥ
15,019.001c dhṛtarāṣṭram upetyedaṃ vākyam āha mahārthavat
15,019.002a ukto yudhiṣṭhiro rājā bhavadvacanam āditaḥ
15,019.002c sa ca saṃśrutya vākyaṃ te praśaśaṃsa mahādyutiḥ
15,019.003a bībhatsuś ca mahātejā nivedayati te gṛhān
15,019.003c vasu tasya gṛhe yac ca prāṇān api ca kevalān
15,019.004a dharmarājaś ca putras te rājyaṃ prāṇān dhanāni ca
15,019.004c anujānāti rājarṣe yac cānyad api kiṃ cana
15,019.004d*0044_01 nakulaḥ sahadevaś ca tad anujñātavān vibho
15,019.005a bhīmas tu sarvaduḥkhāni saṃsmṛtya bahulāny uta
15,019.005c kṛcchrād iva mahābāhur anumanye viniḥśvasan
15,019.006a sa rājñā dharmaśīlena bhrātrā bībhatsunā tathā
15,019.006c anunīto mahābāhuḥ sauhṛde sthāpito 'pi ca
15,019.007a na ca manyus tvayā kārya iti tvāṃ prāha dharmarāṭ
15,019.007c saṃsmṛtya bhīmas tad vairaṃ yad anyāyavad ācaret
15,019.008a evaṃprāyo hi dharmo 'yaṃ kṣatriyāṇāṃ narādhipa
15,019.008c yuddhe kṣatriyadharme ca nirato 'yaṃ vṛkodaraḥ
15,019.009a vṛkodarakṛte cāham arjunaś ca punaḥ punaḥ
15,019.009c prasādayāva nṛpate bhavān prabhur ihāsti yat
15,019.010a pradadātu bhavān vittaṃ yāvad icchasi pārthiva
15,019.010c tvam īśvaro no rājyasya prāṇānāṃ ceti bhārata
15,019.011a brahmadeyāgrahārāṃś ca putrāṇāṃ caurdhvadehikam
15,019.011c ito ratnāni gāś caiva dāsīdāsam ajāvikam
15,019.012a ānayitvā kuruśreṣṭho brāhmaṇebhyaḥ prayacchatu
15,019.012c dīnāndhakṛpaṇebhyaś ca tatra tatra nṛpājñayā
15,019.013a bahvannarasapānāḍhyāḥ sabhā vidura kāraya
15,019.013c gavāṃ nipānāny anyac ca vividhaṃ puṇyakarma yat
15,019.014a iti mām abravīd rājā pārthaś caiva dhanaṃjayaḥ
15,019.014c yad atrānantaraṃ kāryaṃ tad bhavān vaktum arhati
15,019.015a ity ukto vidureṇātha dhṛtarāṣṭro 'bhinandya tat
15,019.015c manaś cakre mahādāne kārttikyāṃ janamejaya
15,019.015d*0045_01 itīdam ukto vidureṇa rājā
15,019.015d*0045_02 tasyābhinandyātha vaco vicintya
15,019.015d*0045_03 gantuṃ sa cakre vanam eva vegāt
15,019.015d*0045_04 tadā manaḥ kārtikapaurṇamāsyām
15,020.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,020.001a vidureṇaivam uktas tu dhṛtarāṣṭro janādhipaḥ
15,020.001c prītimān abhavad rājā rājño jiṣṇoś ca karmaṇā
15,020.002a tato 'bhirūpān bhīṣmāya brāhmaṇān ṛṣisattamān
15,020.002c putrārthe suhṛdāṃ caiva sa samīkṣya sahasraśaḥ
15,020.003a kārayitvānnapānāni yānāny ācchādanāni ca
15,020.003c suvarṇamaṇiratnāni dāsīdāsaparicchadān
15,020.004a kambalājinaratnāni grāmān kṣetrān ajāvikam
15,020.004c alaṃkārān gajān aśvān kanyāś caiva varastriyaḥ
15,020.004e ādiśyādiśya viprebhyo dadau sa nṛpasattamaḥ
15,020.005a droṇaṃ saṃkīrtya bhīṣmaṃ ca somadattaṃ ca bāhlikam
15,020.005c duryodhanaṃ ca rājānaṃ putrāṃś caiva pṛthak pṛthak
15,020.005e jayadrathapurogāṃś ca suhṛdaś caiva sarvaśaḥ
15,020.006a sa śrāddhayajño vavṛdhe bahugodhanadakṣiṇaḥ
15,020.006c anekadhanaratnaugho yudhiṣṭhiramate tadā
15,020.007a aniśaṃ yatra puruṣā gaṇakā lekhakās tathā
15,020.007c yudhiṣṭhirasya vacanāt tad āpṛcchanti taṃ nṛpam
15,020.008a ājñāpaya kim etebhyaḥ pradeyaṃ dīyatām iti
15,020.008c tad upasthitam evātra vacanānte pradṛśyate
15,020.009a śate deye daśaśataṃ sahasre cāyutaṃ tathā
15,020.009c dīyate vacanād rājñaḥ kuntīputrasya dhīmataḥ
15,020.010a evaṃ sa vasudhārābhir varṣamāṇo nṛpāmbudaḥ
15,020.010c tarpayām āsa viprāṃs tān varṣan bhūmim ivāmbudaḥ
15,020.011a tato 'nantaram evātra sarvavarṇān mahīpatiḥ
15,020.011c annapānarasaughena plāvayām āsa pārthivaḥ
15,020.012a savastraphenaratnaugho mṛdaṅganinadasvanaḥ
15,020.012c gavāśvamakarāvarto nārīratnamahākaraḥ
15,020.013a grāmāgrahārakulyāḍhyo maṇihemajalārṇavaḥ
15,020.013c jagat saṃplāvayām āsa dhṛtarāṣṭradayāmbudhiḥ
15,020.014a evaṃ sa putrapautrāṇāṃ pitṝṇām ātmanas tathā
15,020.014c gāndhāryāś ca mahārāja pradadāv aurdhvadehikam
15,020.015a pariśrānto yadāsīt sa dadad dānāny anekaśaḥ
15,020.015c tato nirvartayām āsa dānayajñaṃ kurūdvahaḥ
15,020.016a evaṃ sa rājā kauravyaś cakre dānamahotsavam
15,020.016c naṭanartakalāsyāḍhyaṃ bahvannarasadakṣiṇam
15,020.017a daśāham evaṃ dānāni dattvā rājāmbikāsutaḥ
15,020.017c babhūva putrapautrāṇām anṛṇo bharatarṣabha
15,021.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,021.001a tataḥ prabhāte rājā sa dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
15,021.001c āhūya pāṇḍavān vīrān vanavāsakṛtakṣaṇaḥ
15,021.002a gāndhārīsahito dhīmān abhinandya yathāvidhi
15,021.002c kārttikyāṃ kārayitveṣṭiṃ brāhmaṇair vedapāragaiḥ
15,021.003a agnihotraṃ puraskṛtya valkalājinasaṃvṛtaḥ
15,021.003c vadhūparivṛto rājā niryayau bhavanāt tataḥ
15,021.004a tataḥ striyaḥ kauravapāṇḍavānāṃ; yāś cāpy anyāḥ kauravarājavaṃśyāḥ
15,021.004c tāsāṃ nādaḥ prādurāsīt tadānīṃ; vaicitravīrye nṛpatau prayāte
15,021.005a tato lājaiḥ sumanobhiś ca rājā; vicitrābhis tad gṛhaṃ pūjayitvā
15,021.005c saṃyojyārthair bhṛtyajanaṃ ca sarvaṃ; tataḥ samutsṛjya yayau narendraḥ
15,021.006a tato rājā prāñjalir vepamāno; yudhiṣṭhiraḥ sasvanaṃ bāṣpakaṇṭhaḥ
15,021.006c vilapyoccair hā mahārāja sādho; kva gantāsīty apatat tāta bhūmau
15,021.007a tathārjunas tīvraduḥkhābhitapto; muhur muhur niḥśvasan bhāratāgryaḥ
15,021.007c yudhiṣṭhiraṃ maivam ity evam uktvā; nigṛhyāthodīdharat sīdamānaḥ
15,021.008a vṛkodaraḥ phalgunaś caiva vīrau; mādrīputrau viduraḥ saṃjayaś ca
15,021.008c vaiśyāputraḥ sahito gautamena; dhaumyo viprāś cānvayur bāṣpakaṇṭhāḥ
15,021.009a kuntī gāndhārīṃ baddhanetrāṃ vrajantīṃ; skandhāsaktaṃ hastam athodvahantī
15,021.009c rājā gāndhāryāḥ skandhadeśe 'vasajya; pāṇiṃ yayau dhṛtarāṣṭraḥ pratītaḥ
15,021.010a tathā kṛṣṇā draupadī yādavī ca; bālāpatyā cottarā kauravī ca
15,021.010c citrāṅgadā yāś ca kāś cit striyo 'nyāḥ; sārdhaṃ rājñā prasthitās tā vadhūbhiḥ
15,021.011a tāsāṃ nādo rudatīnāṃ tadāsīd; rājan duḥkhāt kurarīṇām ivoccaiḥ
15,021.011c tato niṣpetur brāhmaṇakṣatriyāṇāṃ; viṭśūdrāṇāṃ caiva nāryaḥ samantāt
15,021.012a tanniryāṇe duḥkhitaḥ pauravargo; gajāhvaye 'tīva babhūva rājan
15,021.012c yathā pūrvaṃ gacchatāṃ pāṇḍavānāṃ; dyūte rājan kauravāṇāṃ sabhāyām
15,021.013a yā nāpaśyac candramā naiva sūryo; rāmāḥ kadā cid api tasmin narendre
15,021.013c mahāvanaṃ gacchati kauravendre; śokenārtā rājamārgaṃ prapeduḥ
15,022.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,022.001a tataḥ prāsādaharmyeṣu vasudhāyāṃ ca pārthiva
15,022.001c strīṇāṃ ca puruṣāṇāṃ ca sumahān nisvano 'bhavat
15,022.002a sa rājā rājamārgeṇa nṛnārīsaṃkulena ca
15,022.002c kathaṃ cin niryayau dhīmān vepamānaḥ kṛtāñjaliḥ
15,022.003a sa vardhamānadvāreṇa niryayau gajasāhvayāt
15,022.003c visarjayām āsa ca taṃ janaughaṃ sa muhur muhuḥ
15,022.004a vanaṃ gantuṃ ca viduro rājñā saha kṛtakṣaṇaḥ
15,022.004c saṃjayaś ca mahāmātraḥ sūto gāvalgaṇis tathā
15,022.005a kṛpaṃ nivartayām āsa yuyutsuṃ ca mahāratham
15,022.005c dhṛtarāṣṭro mahīpālaḥ paridāya yudhiṣṭhire
15,022.006a nivṛtte pauravarge tu rājā sāntaḥpuras tadā
15,022.006c dhṛtarāṣṭrābhyanujñāto nivartitum iyeṣa saḥ
15,022.007a so 'bravīn mātaraṃ kuntīm upetya bharatarṣabha
15,022.007c ahaṃ rājānam anviṣye bhavatī vinivartatām
15,022.008a vadhūparivṛtā rājñi nagaraṃ gantum arhasi
15,022.008c rājā yātv eṣa dharmātmā tapase dhṛtaniścayaḥ
15,022.009a ity uktā dharmarājena bāṣpavyākulalocanā
15,022.009c jagādaivaṃ tadā kuntī gāndhārīṃ parigṛhya ha
15,022.010a sahadeve mahārāja mā pramādaṃ kṛthāḥ kva cit
15,022.010c eṣa mām anurakto hi rājaṃs tvāṃ caiva nityadā
15,022.011a karṇaṃ smarethāḥ satataṃ saṃgrāmeṣv apalāyinam
15,022.011c avakīrṇo hi sa mayā vīro duṣprajñayā tadā
15,022.012a āyasaṃ hṛdayaṃ nūnaṃ mandāyā mama putraka
15,022.012c yat sūryajam apaśyantyāḥ śatadhā na vidīryate
15,022.013a evaṃgate tu kiṃ śakyaṃ mayā kartum ariṃdama
15,022.013c mama doṣo 'yam atyarthaṃ khyāpito yan na sūryajaḥ
15,022.013e tannimittaṃ mahābāho dānaṃ dadyās tvam uttamam
15,022.014a sadaiva bhrātṛbhiḥ sārdham agrajasyārimardana
15,022.014c draupadyāś ca priye nityaṃ sthātavyam arikarśana
15,022.015a bhīmasenārjunau caiva nakulaś ca kurūdvaha
15,022.015c samādheyās tvayā vīra tvayy adya kuladhūr gatā
15,022.016a śvaśrūśvaśurayoḥ pādāñ śuśrūṣantī vane tv aham
15,022.016c gāndhārīsahitā vatsye tāpasī malapaṅkinī
15,022.017a evam uktaḥ sa dharmātmā bhrātṛbhiḥ sahito vaśī
15,022.017c viṣādam agamat tīvraṃ na ca kiṃ cid uvāca ha
15,022.018a sa muhūrtam iva dhyātvā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
15,022.018c uvāca mātaraṃ dīnaś cintāśokaparāyaṇaḥ
15,022.019a kim idaṃ te vyavasitaṃ naivaṃ tvaṃ vaktum arhasi
15,022.019c na tvām abhyanujānāmi prasādaṃ kartum arhasi
15,022.020a vyarocayaḥ purā hy asmān utsāhya priyadarśane
15,022.020c vidurāyā vacobhis tvam asmān na tyaktum arhasi
15,022.021a nihatya pṛthivīpālān rājyaṃ prāptam idaṃ mayā
15,022.021c tava prajñām upaśrutya vāsudevān nararṣabhāt
15,022.022a kva sā buddhir iyaṃ cādya bhavatyā yā śrutā mayā
15,022.022c kṣatradharme sthitiṃ hy uktvā tasyāś calitum icchasi
15,022.023a asmān utsṛjya rājyaṃ ca snuṣāṃ cemāṃ yaśasvinīm
15,022.023c kathaṃ vatsyasi śūnyeṣu vaneṣv amba prasīda me
15,022.024a iti bāṣpakalāṃ vācaṃ kuntī putrasya śṛṇvatī
15,022.024c jagāmaivāśrupūrṇākṣī bhīmas tām idam abravīt
15,022.025a yadā rājyam idaṃ kunti bhoktavyaṃ putranirjitam
15,022.025c prāptavyā rājadharmāś ca tadeyaṃ te kuto matiḥ
15,022.026a kiṃ vayaṃ kāritāḥ pūrvaṃ bhavatyā pṛthivīkṣayam
15,022.026c kasya hetoḥ parityajya vanaṃ gantum abhīpsasi
15,022.027a vanāc cāpi kim ānītā bhavatyā bālakā vayam
15,022.027c duḥkhaśokasamāviṣṭau mādrīputrāv imau tathā
15,022.028a prasīda mātar mā gās tvaṃ vanam adya yaśasvini
15,022.028c śriyaṃ yaudhiṣṭhirīṃ tāvad bhuṅkṣva pārthabalārjitām
15,022.029a iti sā niścitaivātha vanavāsakṛtakṣaṇā
15,022.029c lālapyatāṃ bahuvidhaṃ putrāṇāṃ nākarod vacaḥ
15,022.030a draupadī cānvayāc chvaśrūṃ viṣaṇṇavadanā tadā
15,022.030c vanavāsāya gacchantīṃ rudatī bhadrayā saha
15,022.031a sā putrān rudataḥ sarvān muhur muhur avekṣatī
15,022.031c jagāmaiva mahāprājñā vanāya kṛtaniścayā
15,022.032a anvayuḥ pāṇḍavās tāṃ tu sabhṛtyāntaḥpurās tadā
15,022.032c tataḥ pramṛjya sāśrūṇi putrān vacanam abravīt
15,023.001 kunty uvāca
15,023.001a evam etan mahābāho yathā vadasi pāṇḍava
15,023.001c kṛtam uddharṣaṇaṃ pūrvaṃ mayā vaḥ sīdatāṃ nṛpa
15,023.002a dyūtāpahṛtarājyānāṃ patitānāṃ sukhād api
15,023.002c jñātibhiḥ paribhūtānāṃ kṛtam uddharṣaṇaṃ mayā
15,023.003a kathaṃ pāṇḍor na naśyeta saṃtatiḥ puruṣarṣabhāḥ
15,023.003c yaśaś ca vo na naśyeta iti coddharṣaṇaṃ kṛtam
15,023.004a yūyam indrasamāḥ sarve devatulyaparākramāḥ
15,023.004c mā pareṣāṃ mukhaprekṣāḥ sthety evaṃ tat kṛtaṃ mayā
15,023.005a kathaṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭho rājā tvaṃ vāsavopamaḥ
15,023.005c punar vane na duḥkhī syā iti coddharṣaṇaṃ kṛtam
15,023.006a nāgāyutasamaprāṇaḥ khyātavikramapauruṣaḥ
15,023.006c nāyaṃ bhīmo 'tyayaṃ gacched iti coddharṣaṇaṃ kṛtam
15,023.007a bhīmasenād avarajas tathāyaṃ vāsavopamaḥ
15,023.007c vijayo nāvasīdeta iti coddharṣaṇaṃ kṛtam
15,023.008a nakulaḥ sahadevaś ca tathemau guruvartinau
15,023.008c kṣudhā kathaṃ na sīdetām iti coddharṣaṇaṃ kṛtam
15,023.009a iyaṃ ca bṛhatī śyāmā śrīmaty āyatalocanā
15,023.009c vṛthā sabhātale kliṣṭā mā bhūd iti ca tat kṛtam
15,023.010a prekṣantyā me tadā hīmāṃ vepantīṃ kadalīm iva
15,023.010c strīdharmiṇīm anindyāṅgīṃ tathā dyūtaparājitām
15,023.011a duḥśāsano yadā mauḍhyād dāsīvat paryakarṣata
15,023.011c tadaiva viditaṃ mahyaṃ parābhūtam idaṃ kulam
15,023.012a viṣaṇṇāḥ kuravaś caiva tadā me śvaśurādayaḥ
15,023.012c yadaiṣā nātham icchantī vyalapat kurarī yathā
15,023.013a keśapakṣe parāmṛṣṭā pāpena hatabuddhinā
15,023.013c yadā duḥśāsanenaiṣā tadā muhyāmy ahaṃ nṛpa
15,023.014a yuṣmattejovivṛddhyarthaṃ mayā hy uddharṣaṇaṃ kṛtam
15,023.014c tadānīṃ vidurāvākyair iti tad vitta putrakāḥ
15,023.015a kathaṃ na rājavaṃśo 'yaṃ naśyet prāpya sutān mama
15,023.015c pāṇḍor iti mayā putra tasmād uddharṣaṇaṃ kṛtam
15,023.016a na tasya putraḥ pautrau vā kuta eva sa pārthiva
15,023.016c labhate sukṛtāṃl lokān yasmād vaṃśaḥ praṇaśyati
15,023.017a bhuktaṃ rājyaphalaṃ putrā bhartur me vipulaṃ purā
15,023.017c mahādānāni dattāni pītaḥ somo yathāvidhi
15,023.018a sāhaṃ nātmaphalārthaṃ vai vāsudevam acūcudam
15,023.018c vidurāyāḥ pralāpais taiḥ plāvanārthaṃ tu tat kṛtam
15,023.019a nāhaṃ rājyaphalaṃ putra kāmaye putranirjitam
15,023.019c patilokān ahaṃ puṇyān kāmaye tapasā vibho
15,023.020a śvaśrūśvaśurayoḥ kṛtvā śuśrūṣāṃ vanavāsinoḥ
15,023.020c tapasā śoṣayiṣyāmi yudhiṣṭhira kalevaram
15,023.021a nivartasva kuruśreṣṭha bhīmasenādibhiḥ saha
15,023.021c dharme te dhīyatāṃ buddhir manas te mahad astu ca
15,024.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,024.001a kuntyās tu vacanaṃ śrutvā pāṇḍavā rājasattama
15,024.001c vrīḍitāḥ saṃnyavartanta pāñcālyā sahitānaghāḥ
15,024.002a tataḥ śabdo mahān āsīt sarveṣām eva bhārata
15,024.002c antaḥpurāṇāṃ rudatāṃ dṛṣṭvā kuntīṃ tathāgatām
15,024.003a pradakṣiṇam athāvṛtya rājānaṃ pāṇḍavās tadā
15,024.003c abhivādya nyavartanta pṛthāṃ tām anivartya vai
15,024.004a tato 'bravīn mahārājo dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
15,024.004c gāndhārīṃ viduraṃ caiva samābhāṣya nigṛhya ca
15,024.005a yudhiṣṭhirasya jananī devī sādhu nivartyatām
15,024.005c yathā yudhiṣṭhiraḥ prāha tat sarvaṃ satyam eva hi
15,024.006a putraiśvaryaṃ mahad idam apāsya ca mahāphalam
15,024.006c kā nu gacched vanaṃ durgaṃ putrān utsṛjya mūḍhavat
15,024.007a rājyasthayā tapas taptaṃ dānaṃ dattaṃ vrataṃ kṛtam
15,024.007c anayā śakyam adyeha śrūyatāṃ ca vaco mama
15,024.008a gāndhāri parituṣṭo 'smi vadhvāḥ śuśrūṣaṇena vai
15,024.008c tasmāt tvam enāṃ dharmajñe samanujñātum arhasi
15,024.009a ity uktā saubaleyī tu rājñā kuntīm uvāca ha
15,024.009c tat sarvaṃ rājavacanaṃ svaṃ ca vākyaṃ viśeṣavat
15,024.010a na ca sā vanavāsāya devīṃ kṛtamatiṃ tadā
15,024.010c śaknoty upāvartayituṃ kuntīṃ dharmaparāṃ satīm
15,024.011a tasyās tu taṃ sthiraṃ jñātvā vyavasāyaṃ kurustriyaḥ
15,024.011c nivṛttāṃś ca kuruśreṣṭhān dṛṣṭvā prarurudus tadā
15,024.012a upāvṛtteṣu pārtheṣu sarveṣv antaḥpureṣu ca
15,024.012c yayau rājā mahāprājño dhṛtarāṣṭro vanaṃ tadā
15,024.013a pāṇḍavā api dīnās te duḥkhaśokaparāyaṇāḥ
15,024.013c yānaiḥ strīsahitāḥ sarve puraṃ praviviśus tadā
15,024.014a tad ahṛṣṭam ivākūjaṃ gatotsavam ivābhavat
15,024.014c nagaraṃ hāstinapuraṃ sastrīvṛddhakumārakam
15,024.015a sarve cāsan nirutsāhāḥ pāṇḍavā jātamanyavaḥ
15,024.015c kuntyā hīnāḥ suduḥkhārtā vatsā iva vinākṛtāḥ
15,024.016a dhṛtarāṣṭras tu tenāhnā gatvā sumahad antaram
15,024.016c tato bhāgīrathītīre nivāsam akarot prabhuḥ
15,024.017a prāduṣkṛtā yathānyāyam agnayo vedapāragaiḥ
15,024.017c vyarājanta dvijaśreṣṭhais tatra tatra tapodhanaiḥ
15,024.017e prāduṣkṛtāgnir abhavat sa ca vṛddho narādhipaḥ
15,024.018a sa rājāgnīn paryupāsya hutvā ca vidhivat tadā
15,024.018c saṃdhyāgataṃ sahasrāṃśum upātiṣṭhata bhārata
15,024.019a viduraḥ saṃjayaś caiva rājñaḥ śayyāṃ kuśais tataḥ
15,024.019c cakratuḥ kuruvīrasya gāndhāryāś cāvidūrataḥ
15,024.020a gāndhāryāḥ saṃnikarṣe tu niṣasāda kuśeṣv atha
15,024.020c yudhiṣṭhirasya jananī kuntī sādhuvrate sthitā
15,024.021a teṣāṃ saṃśravaṇe cāpi niṣedur vidurādayaḥ
15,024.021c yājakāś ca yathoddeśaṃ dvijā ye cānuyāyinaḥ
15,024.022a prādhītadvijamukhyā sā saṃprajvālitapāvakā
15,024.022c babhūva teṣāṃ rajanī brāhmīva prītivardhanī
15,024.023a tato rātryāṃ vyatītāyāṃ kṛtapūrvāhṇikakriyāḥ
15,024.023c hutvāgniṃ vidhivat sarve prayayus te yathākramam
15,024.023e udaṅmukhā nirīkṣanta upavāsaparāyaṇāḥ
15,024.024a sa teṣām atiduḥkho 'bhūn nivāsaḥ prathame 'hani
15,024.024c śocatāṃ śocyamānānāṃ paurajānapadair janaiḥ
15,025.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,025.001a tato bhāgīrathītīre medhye puṇyajanocite
15,025.001c nivāsam akarod rājā vidurasya mate sthitaḥ
15,025.002a tatrainaṃ paryupātiṣṭhan brāhmaṇā rāṣṭravāsinaḥ
15,025.002c kṣatraviṭśūdrasaṃghāś ca bahavo bharatarṣabha
15,025.003a sa taiḥ parivṛto rājā kathābhir abhinandya tān
15,025.003c anujajñe saśiṣyān vai vidhivat pratipūjya ca
15,025.004a sāyāhne sa mahīpālas tato gaṅgām upetya ha
15,025.004c cakāra vidhivac chaucaṃ gāndhārī ca yaśasvinī
15,025.005a tathaivānye pṛthak sarve tīrtheṣv āplutya bhārata
15,025.005c cakruḥ sarvāḥ kriyās tatra puruṣā vidurādayaḥ
15,025.006a kṛtaśaucaṃ tato vṛddhaṃ śvaśuraṃ kuntibhojajā
15,025.006c gāndhārīṃ ca pṛthā rājan gaṅgātīram upānayat
15,025.007a rājñas tu yājakais tatra kṛto vedīparistaraḥ
15,025.007c juhāva tatra vahniṃ sa nṛpatiḥ satyasaṃgaraḥ
15,025.008a tato bhāgīrathītīrāt kurukṣetraṃ jagāma saḥ
15,025.008c sānugo nṛpatir vidvān niyataḥ saṃyatendriyaḥ
15,025.009a tatrāśramapadaṃ dhīmān abhigamya sa pārthivaḥ
15,025.009c āsasādātha rājarṣiḥ śatayūpaṃ manīṣiṇam
15,025.010a sa hi rājā mahān āsīt kekayeṣu paraṃtapaḥ
15,025.010c sa putraṃ manujaiśvarye niveśya vanam āviśat
15,025.011a tenāsau sahito rājā yayau vyāsāśramaṃ tadā
15,025.011c tatrainaṃ vidhivad rājan pratyagṛhṇāt kurūdvaham
15,025.012a sa dīkṣāṃ tatra saṃprāpya rājā kauravanandanaḥ
15,025.012c śatayūpāśrame tasmin nivāsam akarot tadā
15,025.013a tasmai sarvaṃ vidhiṃ rājan rājācakhyau mahāmatiḥ
15,025.013c āraṇyakaṃ mahārāja vyāsasyānumate tadā
15,025.014a evaṃ sa tapasā rājā dhṛtarāṣṭro mahāmanāḥ
15,025.014c yojayām āsa cātmānaṃ tāṃś cāpy anucarāṃs tadā
15,025.015a tathaiva devī gāndhārī valkalājinavāsinī
15,025.015c kuntyā saha mahārāja samānavratacāriṇī
15,025.016a karmaṇā manasā vācā cakṣuṣā cāpi te nṛpa
15,025.016c saṃniyamyendriyagrāmam āsthitāḥ paramaṃ tapaḥ
15,025.017a tvagasthibhūtaḥ pariśuṣkamāṃso; jaṭājinī valkalasaṃvṛtāṅgaḥ
15,025.017c sa pārthivas tatra tapaś cacāra; maharṣivat tīvram apetadoṣaḥ
15,025.018a kṣattā ca dharmārthavid agryabuddhiḥ; sasaṃjayas taṃ nṛpatiṃ sadāram
15,025.018c upācarad ghoratapo jitātmā; tadā kṛśo valkalacīravāsāḥ
15,026.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,026.001a tatas tasmin muniśreṣṭhā rājānaṃ draṣṭum abhyayuḥ
15,026.001c nāradaḥ parvataś caiva devalaś ca mahātapāḥ
15,026.002a dvaipāyanaḥ saśiṣyaś ca siddhāś cānye manīṣiṇaḥ
15,026.002c śatayūpaś ca rājarṣir vṛddhaḥ paramadhārmikaḥ
15,026.003a teṣāṃ kuntī mahārāja pūjāṃ cakre yathāvidhi
15,026.003c te cāpi tutuṣus tasyās tāpasāḥ paricaryayā
15,026.004a tatra dharmyāḥ kathās tāta cakrus te paramarṣayaḥ
15,026.004c ramayanto mahātmānaṃ dhṛtarāṣṭraṃ janādhipam
15,026.005a kathāntare tu kasmiṃś cid devarṣir nāradas tadā
15,026.005c kathām imām akathayat sarvapratyakṣadarśivān
15,026.006a purā prajāpatisamo rājāsīd akutobhayaḥ
15,026.006c sahasracitya ity uktaḥ śatayūpapitāmahaḥ
15,026.007a sa putre rājyam āsajya jyeṣṭhe paramadhārmike
15,026.007c sahasracityo dharmātmā praviveśa vanaṃ nṛpaḥ
15,026.007d*0046_01 vanaṃ viveśa dharmātmā śatacityo mahīpatiḥ
15,026.008a sa gatvā tapasaḥ pāraṃ dīptasya sa narādhipaḥ
15,026.008c puraṃdarasya saṃsthānaṃ pratipede mahāmanāḥ
15,026.009a dṛṣṭapūrvaḥ sa bahuśo rājan saṃpatatā mayā
15,026.009c mahendrasadane rājā tapasā dagdhakilbiṣaḥ
15,026.010a tathā śailālayo rājā bhagadattapitāmahaḥ
15,026.010c tapobalenaiva nṛpo mahendrasadanaṃ gataḥ
15,026.011a tathā pṛṣadhro nāmāsīd rājā vajradharopamaḥ
15,026.011c sa cāpi tapasā lebhe nākapṛṣṭham ito nṛpaḥ
15,026.012a asminn araṇye nṛpate māndhātur api cātmajaḥ
15,026.012c purukutso nṛpaḥ siddhiṃ mahatīṃ samavāptavān
15,026.013a bhāryā samabhavad yasya narmadā saritāṃ varā
15,026.013c so 'sminn araṇye nṛpatis tapas taptvā divaṃ gataḥ
15,026.014a śaśalomā ca nāmāsīd rājā paramadhārmikaḥ
15,026.014c sa cāpy asmin vane taptvā tapo divam avāptavān
15,026.015a dvaipāyanaprasādāc ca tvam apīdaṃ tapovanam
15,026.015c rājann avāpya duṣprāpāṃ siddhim agryāṃ gamiṣyasi
15,026.016a tvaṃ cāpi rājaśārdūla tapaso 'nte śriyā vṛtaḥ
15,026.016c gāndhārīsahito gantā gatiṃ teṣāṃ mahātmanām
15,026.017a pāṇḍuḥ smarati nityaṃ ca balahantuḥ samīpataḥ
15,026.017c tvāṃ sadaiva mahīpāla sa tvāṃ śreyasi yokṣyati
15,026.018a tava śuśrūṣayā caiva gāndhāryāś ca yaśasvinī
15,026.018c bhartuḥ salokatāṃ kuntī gamiṣyati vadhūs tava
15,026.019a yudhiṣṭhirasya jananī sa hi dharmaḥ sanātanaḥ
15,026.019c vayam etat prapaśyāmo nṛpate divyacakṣuṣā
15,026.020a pravekṣyati mahātmānaṃ viduraś ca yudhiṣṭhiram
15,026.020c saṃjayas tvadanudhyānāt pūtaḥ svargam avāpsyati
15,026.021a etac chrutvā kauravendro mahātmā; sahaiva patnyā prītimān pratyagṛhṇāt
15,026.021c vidvān vākyaṃ nāradasya praśasya; cakre pūjāṃ cātulāṃ nāradāya
15,026.022a tathā sarve nāradaṃ viprasaṃghāḥ; saṃpūjayām āsur atīva rājan
15,026.022c rājñaḥ prītyā dhṛtarāṣṭrasya te vai; punaḥ punaḥ samahṛṣṭās tadānīm
15,027.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,027.001a nāradasya tu tad vākyaṃ praśaśaṃsur dvijottamāḥ
15,027.001c śatayūpas tu rājarṣir nāradaṃ vākyam abravīt
15,027.002a aho bhagavatā śraddhā kururājasya vardhitā
15,027.002c sarvasya ca janasyāsya mama caiva mahādyute
15,027.003a asti kā cid vivakṣā tu mama tāṃ gadataḥ śṛṇu
15,027.003c dhṛtarāṣṭraṃ prati nṛpaṃ devarṣe lokapūjita
15,027.004a sarvavṛttāntatattvajño bhavān divyena cakṣuṣā
15,027.004c yuktaḥ paśyasi devarṣe gatīr vai vividhā nṛṇām
15,027.005a uktavān nṛpatīnāṃ tvaṃ mahendrasya salokatām
15,027.005c na tv asya nṛpater lokāḥ kathitās te mahāmune
15,027.006a sthānam asya kṣitipateḥ śrotum icchāmy ahaṃ vibho
15,027.006c tvattaḥ kīdṛk kadā veti tan mamācakṣva pṛcchataḥ
15,027.007a ity ukto nāradas tena vākyaṃ sarvamanonugam
15,027.007c vyājahāra satāṃ madhye divyadarśī mahātapāḥ
15,027.008a yadṛcchayā śakrasado gatvā śakraṃ śacīpatim
15,027.008c dṛṣṭavān asmi rājarṣe tatra pāṇḍuṃ narādhipam
15,027.008d*0047_01 mādryā saha mahātmānam indrārdhāsanasaṃsthitam
15,027.008d*0047_02 yudhiṣṭhirādisatputrakṛtapuṇyopabṛṃhitam
15,027.009a tatreyaṃ dhṛtarāṣṭrasya kathā samabhavan nṛpa
15,027.009c tapaso duścarasyāsya yad ayaṃ tapyate nṛpaḥ
15,027.010a tatrāham idam aśrauṣaṃ śakrasya vadato nṛpa
15,027.010c varṣāṇi trīṇi śiṣṭāni rājño 'sya paramāyuṣaḥ
15,027.011a tataḥ kuberabhavanaṃ gāndhārīsahito nṛpaḥ
15,027.011c vihartā dhṛtarāṣṭro 'yaṃ rājarājābhipūjitaḥ
15,027.012a kāmagena vimānena divyābharaṇabhūṣitaḥ
15,027.012c ṛṣiputro mahābhāgas tapasā dagdhakilbiṣaḥ
15,027.013a saṃcariṣyati lokāṃś ca devagandharvarakṣasām
15,027.013c svacchandeneti dharmātmā yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
15,027.014a devaguhyam idaṃ prītyā mayā vaḥ kathitaṃ mahat
15,027.014c bhavanto hi śrutadhanās tapasā dagdhakilbiṣāḥ
15,027.015a iti te tasya tac chrutvā devarṣer madhuraṃ vacaḥ
15,027.015c sarve sumanasaḥ prītā babhūvuḥ sa ca pārthivaḥ
15,027.016a evaṃ kathābhir anvāsya dhṛtarāṣṭraṃ manīṣiṇaḥ
15,027.016c viprajagmur yathākāmaṃ te siddhagatim āsthitāḥ
15,028.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,028.001a vanaṃ gate kauravendre duḥkhaśokasamāhatāḥ
15,028.001c babhūvuḥ pāṇḍavā rājan mātṛśokena cārditāḥ
15,028.002a tathā paurajanaḥ sarvaḥ śocann āste janādhipam
15,028.002c kurvāṇāś ca kathās tatra brāhmaṇā nṛpatiṃ prati
15,028.002d*0048_01 tatra tatra kathā hy āsan dvijānāṃ kauravān prati
15,028.003a kathaṃ nu rājā vṛddhaḥ sa vane vasati nirjane
15,028.003c gāndhārī ca mahābhāgā sā ca kuntī pṛthā katham
15,028.004a sukhārhaḥ sa hi rājarṣir na sukhaṃ tan mahāvanam
15,028.004c kimavasthaḥ samāsādya prajñācakṣur hatātmajaḥ
15,028.005a suduṣkaraṃ kṛtavatī kuntī putrān apaśyatī
15,028.005c rājyaśriyaṃ parityajya vanavāsam arocayat
15,028.006a viduraḥ kimavasthaś ca bhrātuḥ śuśrūṣur ātmavān
15,028.006c sa ca gāvalgaṇir dhīmān bhartṛpiṇḍānupālakaḥ
15,028.007a ākumāraṃ ca paurās te cintāśokasamāhatāḥ
15,028.007c tatra tatra kathāś cakruḥ samāsādya parasparam
15,028.008a pāṇḍavāś caiva te sarve bhṛśaṃ śokaparāyaṇāḥ
15,028.008c śocanto mātaraṃ vṛddhām ūṣur nāticiraṃ pure
15,028.009a tathaiva pitaraṃ vṛddhaṃ hataputraṃ janeśvaram
15,028.009c gāndhārīṃ ca mahābhāgāṃ viduraṃ ca mahāmatim
15,028.010a naiṣāṃ babhūva saṃprītis tān vicintayatāṃ tadā
15,028.010c na rājye na ca nārīṣu na vedādhyayane tathā
15,028.011a paraṃ nirvedam agamaṃś cintayanto narādhipam
15,028.011c tac ca jñātivadhaṃ ghoraṃ saṃsmarantaḥ punaḥ punaḥ
15,028.012a abhimanyoś ca bālasya vināśaṃ raṇamūrdhani
15,028.012c karṇasya ca mahābāhoḥ saṃgrāmeṣv apalāyinaḥ
15,028.013a tathaiva draupadeyānām anyeṣāṃ suhṛdām api
15,028.013c vadhaṃ saṃsmṛtya te vīrā nātipramanaso 'bhavan
15,028.014a hatapravīrāṃ pṛthivīṃ hataratnāṃ ca bhārata
15,028.014c sadaiva cintayantas te na nidrām upalebhire
15,028.015a draupadī hataputrā ca subhadrā caiva bhāminī
15,028.015c nātiprītiyute devyau tadāstām aprahṛṣṭavat
15,028.016a vairāṭyās tu sutaṃ dṛṣṭvā pitaraṃ te parikṣitam
15,028.016c dhārayanti sma te prāṇāṃs tava pūrvapitāmahāḥ
15,028.016d*0049_01 te śokavegābhihatā vicetaso
15,028.016d*0049_02 dine dine taiḥ puravāsibhiḥ saha
15,028.016d*0049_03 vihāya bhogān pararāṣṭramardanāḥ
15,028.016d*0049_04 pratyaktakāmās tv avatasthur ādṛtāḥ
15,029.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,029.001a evaṃ te puruṣavyāghrāḥ pāṇḍavā mātṛnandanāḥ
15,029.001c smaranto mātaraṃ vīrā babhūvur bhṛśaduḥkhitāḥ
15,029.002a ye rājakāryeṣu purā vyāsaktā nityaśo 'bhavan
15,029.002c te rājakāryāṇi tadā nākārṣuḥ sarvataḥ pure
15,029.003a āviṣṭā iva śokena nābhyanandanta kiṃ cana
15,029.003c saṃbhāṣyamāṇā api te na kiṃ cit pratyapūjayan
15,029.004a te sma vīrā durādharṣā gāmbhīrye sāgaropamāḥ
15,029.004c śokopahatavijñānā naṣṭasaṃjñā ivābhavan
15,029.005a anusmaranto jananīṃ tatas te kurunandanāḥ
15,029.005c kathaṃ nu vṛddhamithunaṃ vahaty adya pṛthā kṛśā
15,029.006a kathaṃ ca sa mahīpālo hataputro nirāśrayaḥ
15,029.006c patnyā saha vasaty eko vane śvāpadasevite
15,029.007a sā ca devī mahābhāgā gāndhārī hatabāndhavā
15,029.007c patim andhaṃ kathaṃ vṛddham anveti vijane vane
15,029.008a evaṃ teṣāṃ kathayatām autsukyam abhavat tadā
15,029.008c gamane cābhavad buddhir dhṛtarāṣṭradidṛkṣayā
15,029.009a sahadevas tu rājānaṃ praṇipatyedam abravīt
15,029.009c aho me bhavato dṛṣṭaṃ hṛdayaṃ gamanaṃ prati
15,029.010a na hi tvā gauraveṇāham aśakaṃ vaktum ātmanā
15,029.010c gamanaṃ prati rājendra tad idaṃ samupasthitam
15,029.011a diṣṭyā drakṣyāmi tāṃ kuntīṃ vartayantīṃ tapasvinīm
15,029.011c jaṭilāṃ tāpasīṃ vṛddhāṃ kuśakāśaparikṣatām
15,029.012a prāsādaharmyasaṃvṛddhām atyantasukhabhāginīm
15,029.012c kadā nu jananīṃ śrāntāṃ drakṣyāmi bhṛśaduḥkhitām
15,029.013a anityāḥ khalu martyānāṃ gatayo bharatarṣabha
15,029.013c kuntī rājasutā yatra vasaty asukhinī vane
15,029.014a sahadevavacaḥ śrutvā draupadī yoṣitāṃ varā
15,029.014c uvāca devī rājānam abhipūjyābhinandya ca
15,029.015a kadā drakṣyāmi tāṃ devīṃ yadi jīvati sā pṛthā
15,029.015c jīvantyā hy adya naḥ prītir bhaviṣyati narādhipa
15,029.016a eṣā te 'stu matir nityaṃ dharme te ramatāṃ manaḥ
15,029.016c yo 'dya tvam asmān rājendra śreyasā yojayiṣyasi
15,029.017a agrapādasthitaṃ cemaṃ viddhi rājan vadhūjanam
15,029.017c kāṅkṣantaṃ darśanaṃ kuntyā gāndhāryāḥ śvaśurasya ca
15,029.018a ity uktaḥ sa nṛpo devyā pāñcālyā bharatarṣabha
15,029.018c senādhyakṣān samānāyya sarvān idam athābravīt
15,029.019a niryātayata me senāṃ prabhūtarathakuñjarām
15,029.019c drakṣyāmi vanasaṃsthaṃ ca dhṛtarāṣṭraṃ mahīpatim
15,029.020a stryadhyakṣāṃś cābravīd rājā yānāni vividhāni me
15,029.020c sajjīkriyantāṃ sarvāṇi śibikāś ca sahasraśaḥ
15,029.021a śakaṭāpaṇaveśāś ca kośaśilpina eva ca
15,029.021c niryāntu kośapālāś ca kurukṣetrāśramaṃ prati
15,029.022a yaś ca paurajanaḥ kaś cid draṣṭum icchati pārthivam
15,029.022c anāvṛtaḥ suvihitaḥ sa ca yātu surakṣitaḥ
15,029.023a sūdāḥ paurogavāś caiva sarvaṃ caiva mahānasam
15,029.023c vividhaṃ bhakṣyabhojyaṃ ca śakaṭair uhyatāṃ mama
15,029.024a prayāṇaṃ ghuṣyatāṃ caiva śvobhūta iti mā ciram
15,029.024c kriyantāṃ pathi cāpy adya veśmāni vividhāni ca
15,029.025a evam ājñāpya rājā sa bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaḥ
15,029.025c śvobhūte niryayau rājā sastrībālapuraskṛtaḥ
15,029.026a sa bahir divasān evaṃ janaughaṃ paripālayan
15,029.026c nyavasan nṛpatiḥ pañca tato 'gacchad vanaṃ prati
15,030.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,030.001a ājñāpayām āsa tataḥ senāṃ bharatasattamaḥ
15,030.001c arjunapramukhair guptāṃ lokapālopamair naraiḥ
15,030.002a yogo yoga iti prītyā tataḥ śabdo mahān abhūt
15,030.002c krośatāṃ sādināṃ tatra yujyatāṃ yujyatām iti
15,030.003a ke cid yānair narā jagmuḥ ke cid aśvair manojavaiḥ
15,030.003c rathaiś ca nagarākāraiḥ pradīptajvalanopamaiḥ
15,030.004a gajendraiś ca tathaivānye ke cid uṣṭrair narādhipa
15,030.004c padātinas tathaivānye nakharaprāsayodhinaḥ
15,030.005a paurajānapadāś caiva yānair bahuvidhais tathā
15,030.005c anvayuḥ kururājānaṃ dhṛtarāṣṭradidṛkṣayā
15,030.006a sa cāpi rājavacanād ācāryo gautamaḥ kṛpaḥ
15,030.006c senām ādāya senānī prayayāv āśramaṃ prati
15,030.007a tato dvijair vṛtaḥ śrīmān kururājo yudhiṣṭhiraḥ
15,030.007c saṃstūyamāno bahubhiḥ sūtamāgadhabandibhiḥ
15,030.008a pāṇḍureṇātapatreṇa dhriyamāṇena mūrdhani
15,030.008c rathānīkena mahatā niryayau kurunandanaḥ
15,030.009a gajaiś cācalasaṃkāśair bhīmakarmā vṛkodaraḥ
15,030.009c sajjayantrāyudhopetaiḥ prayayau mārutātmajaḥ
15,030.010a mādrīputrāv api tathā hayārohaiḥ susaṃvṛtau
15,030.010c jagmatuḥ prītijananau saṃnaddhakavacadhvajau
15,030.011a arjunaś ca mahātejā rathenādityavarcasā
15,030.011c vaśī śvetair hayair divyair yuktenānvagaman nṛpam
15,030.012a draupadīpramukhāś cāpi strīsaṃghāḥ śibikāgatāḥ
15,030.012c stryadhyakṣayuktāḥ prayayur visṛjanto 'mitaṃ vasu
15,030.013a samṛddhanaranāgāśvaṃ veṇuvīṇānināditam
15,030.013c śuśubhe pāṇḍavaṃ sainyaṃ tat tadā bharatarṣabha
15,030.014a nadītīreṣu ramyeṣu saratsu ca viśāṃ pate
15,030.014c vāsān kṛtvā krameṇātha jagmus te kurupuṃgavāḥ
15,030.015a yuyutsuś ca mahātejā dhaumyaś caiva purohitaḥ
15,030.015c yudhiṣṭhirasya vacanāt puraguptiṃ pracakratuḥ
15,030.016a tato yudhiṣṭhiro rājā kurukṣetram avātarat
15,030.016c krameṇottīrya yamunāṃ nadīṃ paramapāvanīm
15,030.017a sa dadarśāśramaṃ dūrād rājarṣes tasya dhīmataḥ
15,030.017c śatayūpasya kauravya dhṛtarāṣṭrasya caiva ha
15,030.018a tataḥ pramuditaḥ sarvo janas tad vanam añjasā
15,030.018c viveśa sumahānādair āpūrya bharatarṣabha
15,031.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,031.001a tatas te pāṇḍavā dūrād avatīrya padātayaḥ
15,031.001c abhijagmur narapater āśramaṃ vinayānatāḥ
15,031.002a sa ca paurajanaḥ sarvo ye ca rāṣṭranivāsinaḥ
15,031.002c striyaś ca kurumukhyānāṃ padbhir evānvayus tadā
15,031.003a āśramaṃ te tato jagmur dhṛtarāṣṭrasya pāṇḍavāḥ
15,031.003c śūnyaṃ mṛgagaṇākīrṇaṃ kadalīvanaśobhitam
15,031.004a tatas tatra samājagmus tāpasā vividhavratāḥ
15,031.004c pāṇḍavān āgatān draṣṭuṃ kautūhalasamanvitāḥ
15,031.005a tān apṛcchat tato rājā kvāsau kauravavaṃśabhṛt
15,031.005c pitā jyeṣṭho gato 'smākam iti bāṣpapariplutaḥ
15,031.006a tam ūcus te tato vākyaṃ yamunām avagāhitum
15,031.006c puṣpāṇām udakumbhasya cārthe gata iti prabho
15,031.007a tair ākhyātena mārgeṇa tatas te prayayus tadā
15,031.007c dadṛśuś cāvidūre tān sarvān atha padātayaḥ
15,031.008a tatas te satvarā jagmuḥ pitur darśanakāṅkṣiṇaḥ
15,031.008c sahadevas tu vegena prādhāvad yena sā pṛthā
15,031.009a sasvanaṃ prarudan dhīmān mātuḥ pādāv upaspṛśan
15,031.009c sā ca bāṣpāvilamukhī pradadarśa priyaṃ sutam
15,031.010a bāhubhyāṃ saṃpariṣvajya samunnāmya ca putrakam
15,031.010c gāndhāryāḥ kathayām āsa sahadevam upasthitam
15,031.011a anantaraṃ ca rājānaṃ bhīmasenam athārjunam
15,031.011c nakulaṃ ca pṛthā dṛṣṭvā tvaramāṇopacakrame
15,031.012a sā hy agre 'gacchata tayor daṃpatyor hataputrayoḥ
15,031.012c karṣantī tau tatas te tāṃ dṛṣṭvā saṃnyapatan bhuvi
15,031.012d*0050_01 tayos tu pādayo rājan nyapatan hataputrayoḥ
15,031.013a tān rājā svarayogena sparśena ca mahāmanāḥ
15,031.013c pratyabhijñāya medhāvī samāśvāsayata prabhuḥ
15,031.014a tatas te bāṣpam utsṛjya gāndhārīsahitaṃ nṛpam
15,031.014c upatasthur mahātmāno mātaraṃ ca yathāvidhi
15,031.015a sarveṣāṃ toyakalaśāñ jagṛhus te svayaṃ tadā
15,031.015c pāṇḍavā labdhasaṃjñās te mātrā cāśvāsitāḥ punaḥ
15,031.016a tato nāryo nṛsiṃhānāṃ sa ca yodhajanas tadā
15,031.016c paurajānapadāś caiva dadṛśus taṃ narādhipam
15,031.017a nivedayām āsa tadā janaṃ taṃ nāmagotrataḥ
15,031.017c yudhiṣṭhiro narapatiḥ sa cainān pratyapūjayat
15,031.018a sa taiḥ parivṛto mene harṣabāṣpāvilekṣaṇaḥ
15,031.018c rājātmānaṃ gṛhagataṃ pureva gajasāhvaye
15,031.019a abhivādito vadhūbhiś ca kṛṣṇādyābhiḥ sa pārthivaḥ
15,031.019c gāndhāryā sahito dhīmān kuntyā ca pratyanandata
15,031.020a tataś cāśramam āgacchat siddhacāraṇasevitam
15,031.020c didṛkṣubhiḥ samākīrṇaṃ nabhas tārāgaṇair iva
15,032.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,032.001a sa taiḥ saha naravyāghrair bhrātṛbhir bharatarṣabha
15,032.001c rājā rucirapadmākṣair āsāṃ cakre tadāśrame
15,032.002a tāpasaiś ca mahābhāgair nānādeśasamāgataiḥ
15,032.002c draṣṭuṃ kurupateḥ putrān pāṇḍavān pṛthuvakṣasaḥ
15,032.003a te 'bruvañ jñātum icchāmaḥ katamo 'tra yudhiṣṭhiraḥ
15,032.003c bhīmārjunayamāś caiva draupadī ca yaśasvinī
15,032.004a tān ācakhyau tadā sūtaḥ sarvān nāmābhināmataḥ
15,032.004c saṃjayo draupadīṃ caiva sarvāś cānyāḥ kurustriyaḥ
15,032.005a ya eṣa jāmbūnadaśuddhagaura;tanur mahāsiṃha iva pravṛddhaḥ
15,032.005c pracaṇḍaghoṇaḥ pṛthudīrghanetras; tāmrāyatāsyaḥ kururāja eṣaḥ
15,032.006a ayaṃ punar mattagajendragāmī; prataptacāmīkaraśuddhagauraḥ
15,032.006c pṛthvāyatāṃsaḥ pṛthudīrghabāhur; vṛkodaraḥ paśyata paśyatainam
15,032.007a yas tv eṣa pārśve 'sya mahādhanuṣmāñ; śyāmo yuvā vāraṇayūthapābhaḥ
15,032.007c siṃhonnatāṃso gajakhelagāmī; padmāyatākṣo 'rjuna eṣa vīraḥ
15,032.008a kuntīsamīpe puruṣottamau tu; yamāv imau viṣṇumahendrakalpau
15,032.008c manuṣyaloke sakale samo 'sti; yayor na rūpe na bale na śīle
15,032.009a iyaṃ punaḥ padmadalāyatākṣī; madhyaṃ vayaḥ kiṃ cid iva spṛśantī
15,032.009c nīlotpalābhā puradevateva; kṛṣṇā sthitā mūrtimatīva lakṣmīḥ
15,032.010a asyās tu pārśve kanakottamābhā; yaiṣā prabhā mūrtimatīva gaurī
15,032.010c madhye sthitaiṣā bhaginī dvijāgryā; cakrāyudhasyāpratimasya tasya
15,032.010d*0051_01 iyaṃ ca jāmbūnadaśuddhagaurī
15,032.010d*0051_02 pārthasya bhāryā bhujagendrakanyā
15,032.010d*0051_03 citrāṅgadā caiva narendrakanyā
15,032.010d*0051_04 yaiṣā savarṇāgryamadhūkapuṣpaiḥ
15,032.011a iyaṃ svasā rājacamūpates tu; pravṛddhanīlotpaladāmavarṇā
15,032.011c paspardha kṛṣṇena nṛpaḥ sadā yo; vṛkodarasyaiṣa parigraho 'gryaḥ
15,032.012a iyaṃ ca rājño magadhādhipasya; sutā jarāsaṃdha iti śrutasya
15,032.012c yavīyaso mādravatīsutasya; bhāryā matā campakadāmagaurī
15,032.013a indīvaraśyāmatanuḥ sthitā tu; yaiṣāparāsannamahītale ca
15,032.013c bhāryā matā mādravatīsutasya; jyeṣṭhasya seyaṃ kamalāyatākṣī
15,032.014a iyaṃ tu niṣṭaptasuvarṇagaurī; rājño virāṭasya sutā saputrā
15,032.014c bhāryābhimanyor nihato raṇe yo; droṇādibhis tair viratho rathasthaiḥ
15,032.015a etās tu sīmantaśiroruhā yāḥ; śuklottarīyā nararājapatnyaḥ
15,032.015c rājño 'sya vṛddhasya paraṃśatākhyāḥ; snuṣā vivīrā hataputranāthāḥ
15,032.016a etā yathāmukhyam udāhṛtā vo; brāhmaṇyabhāvād ṛjubuddhisattvāḥ
15,032.016c sarvā bhavadbhiḥ paripṛcchyamānā; narendrapatnyaḥ suviśuddhasattvāḥ
15,032.017a evaṃ sa rājā kuruvṛddhavaryaḥ; samāgatas tair naradevaputraiḥ
15,032.017c papraccha sarvān kuśalaṃ tadānīṃ; gateṣu sarveṣv atha tāpaseṣu
15,032.018a yodheṣu cāpy āśramamaṇḍalaṃ taṃ; muktvā niviṣṭeṣu vimucya patram
15,032.018c strīvṛddhabāle ca susaṃniviṣṭe; yathārhataḥ kuśalaṃ paryapṛcchat
15,033.001 dhṛtarāṣṭra uvāca
15,033.001a yudhiṣṭhira mahābāho kaccit tāta kuśaly asi
15,033.001c sahito bhrātṛbhiḥ sarvaiḥ paurajānapadais tathā
15,033.002a ye ca tvām upajīvanti kaccit te 'pi nirāmayāḥ
15,033.002c sacivā bhṛtyavargāś ca guravaś caiva te vibho
15,033.002d*0052_01 kaccit te 'pi nirātaṅkā vasanti viṣaye tava
15,033.003a kaccid vartasi paurāṇīṃ vṛttiṃ rājarṣisevitām
15,033.003c kaccid dāyān anucchidya kośas te 'bhiprapūryate
15,033.004a arimadhyasthamitreṣu vartase cānurūpataḥ
15,033.004c brāhmaṇān agrahārair vā yathāvad anupaśyasi
15,033.005a kaccit te parituṣyanti śīlena bharatarṣabha
15,033.005c śatravo guravaḥ paurā bhṛtyā vā svajano 'pi vā
15,033.006a kaccid yajasi rājendra śraddhāvān pitṛdevatāḥ
15,033.006c atithīṃś cānnapānena kaccid arcasi bhārata
15,033.007a kaccic ca viṣaye viprāḥ svakarmaniratās tava
15,033.007c kṣatriyā vaiśyavargā vā śūdrā vāpi kuṭumbinaḥ
15,033.007d*0053_01 sarve te āśramā varṇā dharmasthā ye ca vittamāḥ
15,033.008a kaccit strībālavṛddhaṃ te na śocati na yācate
15,033.008c jāmayaḥ pūjitāḥ kaccit tava gehe nararṣabha
15,033.009a kaccid rājarṣivaṃśo 'yaṃ tvām āsādya mahīpatim
15,033.009c yathocitaṃ mahārāja yaśasā nāvasīdati
15,033.010 vaiśaṃpāyana uvāca
15,033.010a ity evaṃvādinaṃ taṃ sa nyāyavit pratyabhāṣata
15,033.010c kuśalapraśnasaṃyuktaṃ kuśalo vākyakarmaṇi
15,033.011a kaccit te vardhate rājaṃs tapo mandaśramasya te
15,033.011c api me jananī ceyaṃ śuśrūṣur vigataklamā
15,033.011e apy asyāḥ saphalo rājan vanavāso bhaviṣyati
15,033.012a iyaṃ ca mātā jyeṣṭhā me vītavātādhvakarśitā
15,033.012c ghoreṇa tapasā yuktā devī kaccin na śocati
15,033.013a hatān putrān mahāvīryān kṣatradharmaparāyaṇān
15,033.013c nāpadhyāyati vā kaccid asmān pāpakṛtaḥ sadā
15,033.014a kva cāsau viduro rājan nainaṃ paśyāmahe vayam
15,033.014c saṃjayaḥ kuśalī cāyaṃ kaccin nu tapasi sthitaḥ
15,033.015a ity uktaḥ pratyuvācedaṃ dhṛtarāṣṭro janādhipam
15,033.015c kuśalī viduraḥ putra tapo ghoraṃ samāsthitaḥ
15,033.016a vāyubhakṣo nirāhāraḥ kṛśo dhamanisaṃtataḥ
15,033.016c kadā cid dṛśyate vipraiḥ śūnye 'smin kānane kva cit
15,033.017a ity evaṃ vadatas tasya jaṭī vīṭāmukhaḥ kṛśaḥ
15,033.017a*0054_01 **** **** dhṛtarāṣṭrasya dhīmataḥ
15,033.017a*0054_02 jagāma sa vanaṃ rājā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
15,033.017a*0054_03 dṛśyate viduras tatra
15,033.017c digvāsā maladigdhāṅgo vanareṇusamukṣitaḥ
15,033.018a dūrād ālakṣitaḥ kṣattā tatrākhyāto mahīpateḥ
15,033.018b*0055_01 viduras tv eṣa dharmātmā janaṃ dṛṣṭvā nivartate
15,033.018b*0056_01 tūṣṇīṃ gacchantam ekāgre viduraṃ samudaikṣata
15,033.018c nivartamānaḥ sahasā janaṃ dṛṣṭvāśramaṃ prati
15,033.019a tam anvadhāvan nṛpatir eka eva yudhiṣṭhiraḥ
15,033.019c praviśantaṃ vanaṃ ghoraṃ lakṣyālakṣyaṃ kva cit kva cit
15,033.020a bho bho vidura rājāhaṃ dayitas te yudhiṣṭhiraḥ
15,033.020c iti bruvan narapatis taṃ yatnād abhyadhāvata
15,033.021a tato vivikta ekānte tasthau buddhimatāṃ varaḥ
15,033.021c viduro vṛkṣam āśritya kaṃ cit tatra vanāntare
15,033.022a taṃ rājā kṣīṇabhūyiṣṭham ākṛtīmātrasūcitam
15,033.022c abhijajñe mahābuddhiṃ mahābuddhir yudhiṣṭhiraḥ
15,033.023a yudhiṣṭhiro 'ham asmīti vākyam uktvāgrataḥ sthitaḥ
15,033.023c vidurasyāśrave rājā sa ca pratyāha saṃjñayā
15,033.024a tataḥ so 'nimiṣo bhūtvā rājānaṃ samudaikṣata
15,033.024c saṃyojya viduras tasmin dṛṣṭiṃ dṛṣṭyā samāhitaḥ
15,033.025a viveśa viduro dhīmān gātrair gātrāṇi caiva ha
15,033.025c prāṇān prāṇeṣu ca dadhad indriyāṇīndriyeṣu ca
15,033.026a sa yogabalam āsthāya viveśa nṛpates tanum
15,033.026c viduro dharmarājasya tejasā prajvalann iva
15,033.027a vidurasya śarīraṃ tat tathaiva stabdhalocanam
15,033.027c vṛkṣāśritaṃ tadā rājā dadarśa gatacetanam
15,033.028a balavantaṃ tathātmānaṃ mene bahuguṇaṃ tadā
15,033.028c dharmarājo mahātejās tac ca sasmāra pāṇḍavaḥ
15,033.029a paurāṇam ātmanaḥ sarvaṃ vidyāvān sa viśāṃ pate
15,033.029c yogadharmaṃ mahātejā vyāsena kathitaṃ yathā
15,033.030a dharmarājas tu tatrainaṃ saṃcaskārayiṣus tadā
15,033.030c dagdhukāmo 'bhavad vidvān atha vai vāg abhāṣata
15,033.031a bho bho rājan na dagdhavyam etad vidurasaṃjñakam
15,033.031c kalevaram ihaitat te dharma eṣa sanātanaḥ
15,033.031d*0057_01 na dagdhavyo na dagdhavya eṣa rājan mahātapāḥ
15,033.031d*0057_02 jñānadagdhasya dehasya punardāho na vidyate
15,033.032a lokāḥ saṃtānakā nāma bhaviṣyanty asya pārthiva
15,033.032c yatidharmam avāpto 'sau naiva śocyaḥ paraṃtapa
15,033.033a ity ukto dharmarājaḥ sa vinivṛtya tataḥ punaḥ
15,033.033c rājño vaicitravīryasya tat sarvaṃ pratyavedayat
15,033.034a tataḥ sa rājā dyutimān sa ca sarvo janas tadā
15,033.034c bhīmasenādayaś caiva paraṃ vismayam āgatāḥ
15,033.035a tac chrutvā prītimān rājā bhūtvā dharmajam abravīt
15,033.035b*0058_01 atha rājābravīd vṛddhaḥ kururājo yudhiṣṭhiram
15,033.035c āpo mūlaṃ phalaṃ caiva mamedaṃ pratigṛhyatām
15,033.036a yadanno hi naro rājaṃs tadanno 'syātithiḥ smṛtaḥ
15,033.036c ity uktaḥ sa tathety eva prāha dharmātmajo nṛpam
15,033.036e phalaṃ mūlaṃ ca bubhuje rājñā dattaṃ sahānujaḥ
15,033.037a tatas te vṛkṣamūleṣu kṛtavāsaparigrahāḥ
15,033.037c tāṃ rātriṃ nyavasan sarve phalamūlajalāśanāḥ
15,034.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,034.001a evaṃ sā rajanī teṣām āśrame puṇyakarmaṇām
15,034.001c śivā nakṣatrasaṃpannā sā vyatīyāya bhārata
15,034.002a tatra tatra kathāś cāsaṃs teṣāṃ dharmārthalakṣaṇāḥ
15,034.002c vicitrapadasaṃcārā nānāśrutibhir anvitāḥ
15,034.003a pāṇḍavās tv abhito mātur dharaṇyāṃ suṣupus tadā
15,034.003c utsṛjya sumahārhāṇi śayanāni narādhipa
15,034.004a yadāhāro 'bhavad rājā dhṛtarāṣṭro mahāmanāḥ
15,034.004c tadāhārā nṛvīrās te nyavasaṃs tāṃ niśāṃ tadā
15,034.005a vyatītāyāṃ tu śarvaryāṃ kṛtapūrvāhṇikakriyaḥ
15,034.005c bhrātṛbhiḥ saha kaunteyo dadarśāśramamaṇḍalam
15,034.006a sāntaḥpuraparīvāraḥ sabhṛtyaḥ sapurohitaḥ
15,034.006c yathāsukhaṃ yathoddeśaṃ dhṛtarāṣṭrābhyanujñayā
15,034.007a dadarśa tatra vedīś ca saṃprajvalitapāvakāḥ
15,034.007c kṛtābhiṣekair munibhir hutāgnibhir upasthitāḥ
15,034.008a vāneyapuṣpanikarair ājyadhūmodgamair api
15,034.008c brāhmeṇa vapuṣā yuktā yuktā munigaṇaiś ca tāḥ
15,034.009a mṛgayūthair anudvignais tatra tatra samāśritaiḥ
15,034.009c aśaṅkitaiḥ pakṣigaṇaiḥ pragītair iva ca prabho
15,034.010a kekābhir nīlakaṇṭhānāṃ dātyūhānāṃ ca kūjitaiḥ
15,034.010c kokilānāṃ ca kuharaiḥ śubhaiḥ śrutimanoharaiḥ
15,034.011a prādhītadvijaghoṣaiś ca kva cit kva cid alaṃkṛtam
15,034.011c phalamūlasamudvāhair mahadbhiś copaśobhitam
15,034.012a tataḥ sa rājā pradadau tāpasārtham upāhṛtān
15,034.012c kalaśān kāñcanān rājaṃs tathaivaudumbarān api
15,034.013a ajināni praveṇīś ca sruksruvaṃ ca mahīpatiḥ
15,034.013c kamaṇḍalūṃs tathā sthālīḥ piṭharāṇi ca bhārata
15,034.014a bhājanāni ca lauhāni pātrīś ca vividhā nṛpa
15,034.014c yad yad icchati yāvac ca yad anyad api kāṅkṣitam
15,034.014d*0059_01 tat sarvaṃ pradadau rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
15,034.015a evaṃ sa rājā dharmātmā parītyāśramamaṇḍalam
15,034.015c vasu viśrāṇya tat sarvaṃ punar āyān mahīpatiḥ
15,034.016a kṛtāhnikaṃ ca rājānaṃ dhṛtarāṣṭraṃ manīṣiṇam
15,034.016c dadarśāsīnam avyagraṃ gāndhārīsahitaṃ tadā
15,034.017a mātaraṃ cāvidūrasthāṃ śiṣyavat praṇatāṃ sthitām
15,034.017c kuntīṃ dadarśa dharmātmā satataṃ dharmacāriṇīm
15,034.018a sa tam abhyarcya rājānaṃ nāma saṃśrāvya cātmanaḥ
15,034.018c niṣīdety abhyanujñāto bṛsyām upaviveśa ha
15,034.019a bhīmasenādayaś caiva pāṇḍavāḥ kauravarṣabham
15,034.019c abhivādyopasaṃgṛhya niṣeduḥ pārthivājñayā
15,034.020a sa taiḥ parivṛto rājā śuśubhe 'tīva kauravaḥ
15,034.020c bibhrad brāhmīṃ śriyaṃ dīptāṃ devair iva bṛhaspatiḥ
15,034.021a tathā teṣūpaviṣṭeṣu samājagmur maharṣayaḥ
15,034.021c śatayūpaprabhṛtayaḥ kurukṣetranivāsinaḥ
15,034.022a vyāsaś ca bhagavān vipro devarṣigaṇapūjitaḥ
15,034.022c vṛtaḥ śiṣyair mahātejā darśayām āsa taṃ nṛpam
15,034.023a tataḥ sa rājā kauravyaḥ kuntīputraś ca vīryavān
15,034.023c bhīmasenādayaś caiva samutthāyābhyapūjayan
15,034.024a samāgatas tato vyāsaḥ śatayūpādibhir vṛtaḥ
15,034.024c dhṛtarāṣṭraṃ mahīpālam āsyatām ity abhāṣata
15,034.025a navaṃ tu viṣṭaraṃ kauśyaṃ kṛṣṇājinakuśottaram
15,034.025c pratipede tadā vyāsas tadartham upakalpitam
15,034.026a te ca sarve dvijaśreṣṭhā viṣṭareṣu samantataḥ
15,034.026c dvaipāyanābhyanujñātā niṣedur vipulaujasaḥ
15,035.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,035.001a tathā samupaviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
15,035.001c vyāsaḥ satyavatīputraḥ provācāmantrya pārthivam
15,035.002a dhṛtarāṣṭra mahābāho kaccit te vardhate tapaḥ
15,035.002c kaccin manas te prīṇāti vanavāse narādhipa
15,035.003a kaccid dhṛdi na te śoko rājan putravināśajaḥ
15,035.003c kaccij jñānāni sarvāṇi prasannāni tavānagha
15,035.004a kaccid buddhiṃ dṛḍhāṃ kṛtvā carasy āraṇyakaṃ vidhim
15,035.004c kaccid vadhūś ca gāndhārī na śokenābhibhūyate
15,035.005a mahāprajñā buddhimatī devī dharmārthadarśinī
15,035.005c āgamāpāyatattvajñā kaccid eṣā na śocati
15,035.006a kaccit kuntī ca rājaṃs tvāṃ śuśrūṣur anahaṃkṛtā
15,035.006c yā parityajya rājyaṃ svaṃ guruśuśrūṣaṇe ratā
15,035.007a kaccid dharmasuto rājā tvayā prītyābhinanditaḥ
15,035.007c bhīmārjunayamāś caiva kaccid ete 'pi sāntvitāḥ
15,035.008a kaccin nandasi dṛṣṭvaitān kaccit te nirmalaṃ manaḥ
15,035.008c kaccid viśuddhabhāvo 'si jātajñāno narādhipa
15,035.009a etad dhi tritayaṃ śreṣṭhaṃ sarvabhūteṣu bhārata
15,035.009c nirvairatā mahārāja satyam adroha eva ca
15,035.010a kaccit te nānutāpo 'sti vanavāsena bhārata
15,035.010c svadate vanyam annaṃ vā munivāsāṃsi vā vibho
15,035.011a viditaṃ cāpi me rājan vidurasya mahātmanaḥ
15,035.011c gamanaṃ vidhinā yena dharmasya sumahātmanaḥ
15,035.012a māṇḍavyaśāpād dhi sa vai dharmo viduratāṃ gataḥ
15,035.012c mahābuddhir mahāyogī mahātmā sumahāmanāḥ
15,035.013a bṛhaspatir vā deveṣu śukro vāpy asureṣu yaḥ
15,035.013c na tathā buddhisaṃpanno yathā sa puruṣarṣabhaḥ
15,035.014a tapobalavyayaṃ kṛtvā sumahac cirasaṃbhṛtam
15,035.014c māṇḍavyenarṣiṇā dharmo hy abhibhūtaḥ sanātanaḥ
15,035.015a niyogād brahmaṇaḥ pūrvaṃ mayā svena balena ca
15,035.015c vaicitravīryake kṣetre jātaḥ sa sumahāmatiḥ
15,035.016a bhrātā tava mahārāja devadevaḥ sanātanaḥ
15,035.016c dhāraṇāc chreyaso dhyānād yaṃ dharmaṃ kavayo viduḥ
15,035.017a satyena saṃvardhayati damena niyamena ca
15,035.017c ahiṃsayā ca dānena tapasā ca sanātanaḥ
15,035.018a yena yogabalāj jātaḥ kururājo yudhiṣṭhiraḥ
15,035.018c dharma ity eṣa nṛpate prājñenāmitabuddhinā
15,035.018d*0060_01 pratyakṣaṃ pūjito yena cittasthaś cinmayo hariḥ
15,035.018d*0060_02 śuddhāśayasya bhaktyā ca saṃbhramārādhitaḥ purā
15,035.019a yathā hy agnir yathā vāyur yathāpaḥ pṛthivī yathā
15,035.019c yathākāśaṃ tathā dharma iha cāmutra ca sthitaḥ
15,035.020a sarvagaś caiva kauravya sarvaṃ vyāpya carācaram
15,035.020c dṛśyate devadevaḥ sa siddhair nirdagdhakilbiṣaiḥ
15,035.021a yo hi dharmaḥ sa viduro viduro yaḥ sa pāṇḍavaḥ
15,035.021c sa eṣa rājan vaśyas te pāṇḍavaḥ preṣyavat sthitaḥ
15,035.022a praviṣṭaḥ sa svam ātmānaṃ bhrātā te buddhisattamaḥ
15,035.022c diṣṭyā mahātmā kaunteyaṃ mahāyogabalānvitaḥ
15,035.023a tvāṃ cāpi śreyasā yokṣye nacirād bharatarṣabha
15,035.023c saṃśayacchedanārthaṃ hi prāptaṃ māṃ viddhi putraka
15,035.024a na kṛtaṃ yat purā kaiś cit karma loke maharṣibhiḥ
15,035.024c āścaryabhūtaṃ tapasaḥ phalaṃ saṃdarśayāmi vaḥ
15,035.025a kim icchasi mahīpāla mattaḥ prāptum amānuṣam
15,035.025c draṣṭuṃ spraṣṭum atha śrotuṃ vada kartāsmi tat tathā
15,036.001 janamejaya uvāca
15,036.001a vanavāsaṃ gate vipra dhṛtarāṣṭre mahīpatau
15,036.001c sabhārye nṛpaśārdūle vadhvā kuntyā samanvite
15,036.002a vidure cāpi saṃsiddhe dharmarājaṃ vyapāśrite
15,036.002c vasatsu pāṇḍuputreṣu sarveṣv āśramamaṇḍale
15,036.003a yat tad āścaryam iti vai kariṣyāmīty uvāca ha
15,036.003c vyāsaḥ paramatejasvī maharṣis tad vadasva me
15,036.004a vanavāse ca kauravyaḥ kiyantaṃ kālam acyutaḥ
15,036.004c yudhiṣṭhiro narapatir nyavasat sajano dvija
15,036.005a kimāhārāś ca te tatra sasainyā nyavasan prabho
15,036.005c sāntaḥpurā mahātmāna iti tad brūhi me 'nagha
15,036.006 vaiśaṃpāyana uvāca
15,036.006*0061_01 vanavāsagataṃ rājan dhṛtarāṣṭraṃ mahīpatim
15,036.006*0061_02 yudhiṣṭhiro 'bhyayād draṣṭuṃ sasainyo bhrātṛbhiḥ saha
15,036.006*0061_03 prathame divase caiṣām āpo mūlaṃ phalaṃ tathā
15,036.006*0061_04 bhojanaṃ bhūmiśayyā ca tatrāsīd bharatarṣabha
15,036.006a te 'nujñātās tadā rājan kururājena pāṇḍavāḥ
15,036.006c vividhāny annapānāni viśrāmyānubhavanti te
15,036.007a māsam ekaṃ vijahrus te sasainyāntaḥpurā vane
15,036.007c atha tatrāgamad vyāso yathoktaṃ te mayānagha
15,036.008a tathā tu teṣāṃ sarveṣāṃ kathābhir nṛpasaṃnidhau
15,036.008c vyāsam anvāsatāṃ rājann ājagmur munayo 'pare
15,036.009a nāradaḥ parvataś caiva devalaś ca mahātapāḥ
15,036.009c viśvāvasus tumburuś ca citrasenaś ca bhārata
15,036.010a teṣām api yathānyāyaṃ pūjāṃ cakre mahāmanāḥ
15,036.010c dhṛtarāṣṭrābhyanujñātaḥ kururājo yudhiṣṭhiraḥ
15,036.011a niṣedus te tataḥ sarve pūjāṃ prāpya yudhiṣṭhirāt
15,036.011c āsaneṣv atha puṇyeṣu barhiṣkeṣu vareṣu ca
15,036.012a teṣu tatropaviṣṭeṣu sa tu rājā mahāmatiḥ
15,036.012c pāṇḍuputraiḥ parivṛto niṣasāda kurūdvahaḥ
15,036.013a gāndhārī caiva kuntī ca draupadī sātvatī tathā
15,036.013c striyaś cānyās tathānyābhiḥ sahopaviviśus tataḥ
15,036.014a teṣāṃ tatra kathā divyā dharmiṣṭhāś cābhavan nṛpa
15,036.014c ṛṣīṇāṃ ca purāṇānāṃ devāsuravimiśritāḥ
15,036.015a tataḥ kathānte vyāsas taṃ prajñācakṣuṣam īśvaram
15,036.015c provāca vadatāṃ śreṣṭhaḥ punar eva sa tad vacaḥ
15,036.015e prīyamāṇo mahātejāḥ sarvavedavidāṃ varaḥ
15,036.016a viditaṃ mama rājendra yat te hṛdi vivakṣitam
15,036.016c dahyamānasya śokena tava putrakṛtena vai
15,036.017a gāndhāryāś caiva yad duḥkhaṃ hṛdi tiṣṭhati pārthiva
15,036.017c kuntyāś ca yan mahārāja draupadyāś ca hṛdi sthitam
15,036.018a yac ca dhārayate tīvraṃ duḥkhaṃ putravināśajam
15,036.018c subhadrā kṛṣṇabhaginī tac cāpi viditaṃ mama
15,036.019a śrutvā samāgamam imaṃ sarveṣāṃ vas tato nṛpa
15,036.019c saṃśayacchedanāyāhaṃ prāptaḥ kauravanandana
15,036.019d*0062_01 prāpto 'smi kuruśārdūla saṃśayacchedanāya vaḥ
15,036.020a ime ca devagandharvāḥ sarve caiva maharṣayaḥ
15,036.020c paśyantu tapaso vīryam adya me cirasaṃbhṛtam
15,036.021a tad ucyatāṃ mahābāho kaṃ kāmaṃ pradiśāmi te
15,036.021c pravaṇo 'smi varaṃ dātuṃ paśya me tapaso balam
15,036.022a evam uktaḥ sa rājendro vyāsenāmitabuddhinā
15,036.022c muhūrtam iva saṃcintya vacanāyopacakrame
15,036.023a dhanyo 'smy anugṛhīto 'smi saphalaṃ jīvitaṃ ca me
15,036.023c yan me samāgamo 'dyeha bhavadbhiḥ saha sādhubhiḥ
15,036.024a adya cāpy avagacchāmi gatim iṣṭām ihātmanaḥ
15,036.024c bhavadbhir brahmakalpair yat sameto 'haṃ tapodhanāḥ
15,036.025a darśanād eva bhavatāṃ pūto 'haṃ nātra saṃśayaḥ
15,036.025c vidyate na bhayaṃ cāpi paralokān mamānaghāḥ
15,036.026a kiṃ tu tasya sudurbuddher mandasyāpanayair bhṛśam
15,036.026c dūyate me mano nityaṃ smarataḥ putragṛddhinaḥ
15,036.027a apāpāḥ pāṇḍavā yena nikṛtāḥ pāpabuddhinā
15,036.027c ghātitā pṛthivī ceyaṃ sahasā sanaradvipā
15,036.028a rājānaś ca mahātmāno nānājanapadeśvarāḥ
15,036.028c āgamya mama putrārthe sarve mṛtyuvaśaṃ gatāḥ
15,036.029a ye te putrāṃś ca dārāś ca prāṇāṃś ca manasaḥ priyān
15,036.029b*0063_01 bhogāṃś ca vividhāṃs tāta iṣṭāpūrtāṃs tathaiva ca
15,036.029c parityajya gatāḥ śūrāḥ pretarājaniveśanam
15,036.030a kā nu teṣāṃ gatir brahman mitrārthe ye hatā mṛdhe
15,036.030c tathaiva putrapautrāṇāṃ mama ye nihatā yudhi
15,036.031a dūyate me mano 'bhīkṣṇaṃ ghātayitvā mahābalam
15,036.031c bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ vṛddhaṃ droṇaṃ ca dvijasattamam
15,036.032a mama putreṇa mūḍhena pāpena suhṛdadviṣā
15,036.032c kṣayaṃ nītaṃ kulaṃ dīptaṃ pṛthivīrājyam icchatā
15,036.033a etat sarvam anusmṛtya dahyamāno divāniśam
15,036.033c na śāntim adhigacchāmi duḥkhaśokasamāhataḥ
15,036.033e iti me cintayānasya pitaḥ śarma na vidyate
15,037.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,037.001a tac chrutvā vividhaṃ tasya rājarṣeḥ paridevitam
15,037.001c punar navīkṛtaḥ śoko gāndhāryā janamejaya
15,037.002a kuntyā drupadaputryāś ca subhadrāyās tathaiva ca
15,037.002c tāsāṃ ca varanārīṇāṃ vadhūnāṃ kauravasya ha
15,037.003a putraśokasamāviṣṭā gāndhārī tv idam abravīt
15,037.003c śvaśuraṃ baddhanayanā devī prāñjalir utthitā
15,037.003d*0064_01 lokāntaragatān putrān ayaṃ kāṅkṣati mānada
15,037.003d*0064_02 tac cāsya mānasaṃ jñātaṃ bhagavaṃs tapasā tvayā
15,037.004a ṣoḍaśemāni varṣāṇi gatāni munipuṃgava
15,037.004c asya rājño hatān putrāñ śocato na śamo vibho
15,037.005a putraśokasamāviṣṭo niḥśvasan hy eṣa bhūmipaḥ
15,037.005c na śete vasatīḥ sarvā dhṛtarāṣṭro mahāmune
15,037.006a lokān anyān samartho 'si sraṣṭuṃ sarvāṃs tapobalāt
15,037.006c kim u lokāntaragatān rājño darśayituṃ sutān
15,037.007a iyaṃ ca draupadī kṛṣṇā hatajñātisutā bhṛśam
15,037.007c śocaty atīva sādhvī te snuṣāṇāṃ dayitā snuṣā
15,037.008a tathā kṛṣṇasya bhaginī subhadrā bhadrabhāṣiṇī
15,037.008c saubhadravadhasaṃtaptā bhṛśaṃ śocati bhāminī
15,037.009a iyaṃ ca bhūriśravaso bhāryā paramaduḥkhitā
15,037.009c bhartṛvyasanaśokārtā na śete vasatīḥ prabho
15,037.010a yasyās tu śvaśuro dhīmān bāhlīkaḥ sa kurūdvahaḥ
15,037.010c nihataḥ somadattaś ca pitrā saha mahāraṇe
15,037.011a śrīmac cāsya mahābuddheḥ saṃgrāmeṣv apalāyinaḥ
15,037.011c putrasya te putraśataṃ nihataṃ yad raṇājire
15,037.012a tasya bhāryāśatam idaṃ putraśokasamāhatam
15,037.012c punaḥ punar vardhayānaṃ śokaṃ rājño mamaiva ca
15,037.012e tenārambheṇa mahatā mām upāste mahāmune
15,037.013a ye ca śūrā mahātmānaḥ śvaśurā me mahārathāḥ
15,037.013c somadattaprabhṛtayaḥ kā nu teṣāṃ gatiḥ prabho
15,037.014a tava prasādād bhagavan viśoko 'yaṃ mahīpatiḥ
15,037.014c kuryāt kālam ahaṃ caiva kuntī ceyaṃ vadhūs tava
15,037.015a ity uktavatyāṃ gāndhāryāṃ kuntī vratakṛśānanā
15,037.015c pracchannajātaṃ putraṃ taṃ sasmārādityasaṃbhavam
15,037.016a tām ṛṣir varado vyāso dūraśravaṇadarśanaḥ
15,037.016c apaśyad duḥkhitāṃ devīṃ mātaraṃ savyasācinaḥ
15,037.017a tām uvāca tato vyāso yat te kāryaṃ vivakṣitam
15,037.017c tad brūhi tvaṃ mahāprājñe yat te manasi vartate
15,037.018a tataḥ kuntī śvaśurayoḥ praṇamya śirasā tadā
15,037.018c uvāca vākyaṃ savrīḍaṃ vivṛṇvānā purātanam
15,038.001 kunty uvāca
15,038.001a bhagavañ śvaśuro me 'si daivatasyāpi daivatam
15,038.001c sa me devātidevas tvaṃ śṛṇu satyāṃ giraṃ mama
15,038.002a tapasvī kopano vipro durvāsā nāma me pituḥ
15,038.002c bhikṣām upāgato bhoktuṃ tam ahaṃ paryatoṣayam
15,038.003a śaucena tv āgasas tyāgaiḥ śuddhena manasā tathā
15,038.003c kopasthāneṣv api mahatsv akupyaṃ na kadā cana
15,038.004a sa me varam adāt prītaḥ kṛtam ity aham abruvam
15,038.004b*0065_01 sa prīto varado me 'bhūt kṛtakṛtyo mahāmuniḥ
15,038.004c avaśyaṃ te grahītavyam iti māṃ so 'bravīd vacaḥ
15,038.004d*0066_01 tam ahaṃ bhayasaṃvignā yāce sānunayaṃ dvijam
15,038.005a tataḥ śāpabhayād vipram avocaṃ punar eva tam
15,038.005c evam astv iti ca prāha punar eva sa māṃ dvijaḥ
15,038.006a dharmasya jananī bhadre bhavitrī tvaṃ varānane
15,038.006c vaśe sthāsyanti te devā yāṃs tvam āvāhayiṣyasi
15,038.007a ity uktvāntarhito vipras tato 'haṃ vismitābhavam
15,038.007c na ca sarvāsv avasthāsu smṛtir me vipraṇaśyati
15,038.008a atha harmyatalasthāhaṃ ravim udyantam īkṣatī
15,038.008c saṃsmṛtya tad ṛṣer vākyaṃ spṛhayantī divākaram
15,038.008e sthitāhaṃ bālabhāvena tatra doṣam abudhyatī
15,038.009a atha devaḥ sahasrāṃśur matsamīpagato 'bhavat
15,038.009c dvidhā kṛtvātmano dehaṃ bhūmau ca gagane 'pi ca
15,038.009e tatāpa lokān ekena dvitīyenāgamac ca mām
15,038.010a sa mām uvāca vepantīṃ varaṃ matto vṛṇīṣva ha
15,038.010c gamyatām iti taṃ cāhaṃ praṇamya śirasāvadam
15,038.011a sa mām uvāca tigmāṃśur vṛthāhvānaṃ na te kṣamam
15,038.011c dhakṣyāmi tvāṃ ca vipraṃ ca yena datto varas tava
15,038.012a tam ahaṃ rakṣatī vipraṃ śāpād anaparādhinam
15,038.012c putro me tvatsamo deva bhaved iti tato 'bruvam
15,038.013a tato māṃ tejasāviśya mohayitvā ca bhānumān
15,038.013c uvāca bhavitā putras tavety abhyagamad divam
15,038.014a tato 'ham antarbhavane pitur vṛttāntarakṣiṇī
15,038.014c gūḍhotpannaṃ sutaṃ bālaṃ jale karṇam avāsṛjam
15,038.015a nūnaṃ tasyaiva devasya prasādāt punar eva tu
15,038.015c kanyāham abhavaṃ vipra yathā prāha sa mām ṛṣiḥ
15,038.016a sa mayā mūḍhayā putro jñāyamāno 'py upekṣitaḥ
15,038.016c tan māṃ dahati viprarṣe yathā suviditaṃ tava
15,038.017a yadi pāpam apāpaṃ vā tad etad vivṛtaṃ mayā
15,038.017c tan me bhayaṃ tvaṃ bhagavan vyapanetum ihārhasi
15,038.018a yac cāsya rājño viditaṃ hṛdisthaṃ bhavato 'nagha
15,038.018c taṃ cāyaṃ labhatāṃ kāmam adyaiva munisattama
15,038.019a ity uktaḥ pratyuvācedaṃ vyāso vedavidāṃ varaḥ
15,038.019c sādhu sarvam idaṃ tathyam evam eva yathāttha mām
15,038.019d*0067_01 sthityarthaṃ tena devena buddhis te parivartitā
15,038.020a aparādhaś ca te nāsti kanyābhāvaṃ gatā hy asi
15,038.020c devāś caiśvaryavanto vai śarīrāṇy āviśanti vai
15,038.021a santi devanikāyāś ca saṃkalpāj janayanti ye
15,038.021c vācā dṛṣṭyā tathā sparśāt saṃgharṣeṇeti pañcadhā
15,038.022a manuṣyadharmo daivena dharmeṇa na hi yujyate
15,038.022c iti kunti vyajānīhi vyetu te mānaso jvaraḥ
15,038.023a sarvaṃ balavatāṃ pathyaṃ sarvaṃ balavatāṃ śuci
15,038.023c sarvaṃ balavatāṃ dharmaḥ sarvaṃ balavatāṃ svakam
15,039.001 vyāsa uvāca
15,039.001a bhadre drakṣyasi gāndhāri putrān bhrātṝn sakhīṃs tathā
15,039.001c vadhūś ca patibhiḥ sārdhaṃ niśi suptotthitā iva
15,039.002a karṇaṃ drakṣyati kuntī ca saubhadraṃ cāpi yādavī
15,039.002c draupadī pañca putrāṃś ca pitṝn bhrātṝṃs tathaiva ca
15,039.003a pūrvam evaiṣa hṛdaye vyavasāyo 'bhavan mama
15,039.003c yathāsmi codito rājñā bhavatyā pṛthayaiva ca
15,039.004a na te śocyā mahātmānaḥ sarva eva nararṣabhāḥ
15,039.004c kṣatradharmaparāḥ santas tathā hi nidhanaṃ gatāḥ
15,039.005a bhavitavyam avaśyaṃ tat surakāryam anindite
15,039.005c avaterus tataḥ sarve devabhāgair mahītalam
15,039.006a gandharvāpsarasaś caiva piśācā guhyarākṣasāḥ
15,039.006c tathā puṇyajanāś caiva siddhā devarṣayo 'pi ca
15,039.007a devāś ca dānavāś caiva tathā brahmarṣayo 'malāḥ
15,039.007c ta ete nidhanaṃ prāptāḥ kurukṣetre raṇājire
15,039.008a gandharvarājo yo dhīmān dhṛtarāṣṭra iti śrutaḥ
15,039.008c sa eva mānuṣe loke dhṛtarāṣṭraḥ patis tava
15,039.009a pāṇḍuṃ marudgaṇaṃ viddhi viśiṣṭatamam acyutam
15,039.009c dharmasyāṃśo 'bhavat kṣattā rājā cāyaṃ yudhiṣṭhiraḥ
15,039.010a kaliṃ duryodhanaṃ viddhi śakuniṃ dvāparaṃ tathā
15,039.010c duḥśāsanādīn viddhi tvaṃ rākṣasāñ śubhadarśane
15,039.011a marudgaṇād bhīmasenaṃ balavantam ariṃdamam
15,039.011c viddhi ca tvaṃ naram ṛṣim imaṃ pārthaṃ dhanaṃjayam
15,039.011e nārāyaṇaṃ hṛṣīkeśam aśvinau yamajāv ubhau
15,039.012a dvidhā kṛtvātmano deham ādityaṃ tapatāṃ varam
15,039.012c lokāṃś ca tāpayānaṃ vai viddhi karṇaṃ ca śobhane
15,039.012e yaś ca vairārtham udbhūtaḥ saṃgharṣajananas tathā
15,039.012f*0068_01 taṃ karṇaṃ viddhi kalyāṇi bhāskaraṃ śubhadarśane
15,039.013a yaś ca pāṇḍavadāyādo hataḥ ṣaḍbhir mahārathaiḥ
15,039.013c sa soma iha saubhadro yogād evābhavad dvidhā
15,039.014a draupadyā saha saṃbhūtaṃ dhṛṣṭadyumnaṃ ca pāvakāt
15,039.014c agner bhāgaṃ śubhaṃ viddhi rākṣasaṃ tu śikhaṇḍinam
15,039.015a droṇaṃ bṛhaspater bhāgaṃ viddhi drauṇiṃ ca rudrajam
15,039.015c bhīṣmaṃ ca viddhi gāṅgeyaṃ vasuṃ mānuṣatāṃ gatam
15,039.015d*0069_01 gāṅgeyo vasuvīryeṇa devo mānuṣatāṃ gataḥ
15,039.016a evam ete mahāprājñe devā mānuṣyam etya hi
15,039.016c tataḥ punar gatāḥ svargaṃ kṛte karmaṇi śobhane
15,039.017a yac ca vo hṛdi sarveṣāṃ duḥkham enac ciraṃ sthitam
15,039.017c tad adya vyapaneṣyāmi paralokakṛtād bhayāt
15,039.018a sarve bhavanto gacchantu nadīṃ bhāgīrathīṃ prati
15,039.018c tatra drakṣyatha tān sarvān ye hatāsmin raṇājire
15,039.019 vaiśaṃpāyana uvāca
15,039.019a iti vyāsasya vacanaṃ śrutvā sarvo janas tadā
15,039.019c mahatā siṃhanādena gaṅgām abhimukho yayau
15,039.020a dhṛtarāṣṭraś ca sāmātyaḥ prayayau saha pāṇḍavaiḥ
15,039.020c sahito muniśārdūlair gandharvaiś ca samāgataiḥ
15,039.021a tato gaṅgāṃ samāsādya krameṇa sa janārṇavaḥ
15,039.021c nivāsam akarot sarvo yathāprīti yathāsukham
15,039.022a rājā ca pāṇḍavaiḥ sārdham iṣṭe deśe sahānugaḥ
15,039.022c nivāsam akarod dhīmān sastrīvṛddhapuraḥsaraḥ
15,039.023a jagāma tad ahaś cāpi teṣāṃ varṣaśataṃ yathā
15,039.023c niśāṃ pratīkṣamāṇānāṃ didṛkṣūṇāṃ mṛtān nṛpān
15,039.024a atha puṇyaṃ girivaram astam abhyagamad raviḥ
15,039.024c tataḥ kṛtābhiṣekās te naiśaṃ karma samācaran
15,040.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,040.001a tato niśāyāṃ prāptāyāṃ kṛtasāyāhnikakriyāḥ
15,040.001c vyāsam abhyagaman sarve ye tatrāsan samāgatāḥ
15,040.002a dhṛtarāṣṭras tu dharmātmā pāṇḍavaiḥ sahitas tadā
15,040.002c śucir ekamanāḥ sārdham ṛṣibhis tair upāviśat
15,040.003a gāndhāryā saha nāryas tu sahitāḥ samupāviśan
15,040.003c paurajānapadaś cāpi janaḥ sarvo yathāvayaḥ
15,040.004a tato vyāso mahātejāḥ puṇyaṃ bhāgīrathījalam
15,040.004c avagāhyājuhāvātha sarvāṃl lokān mahāmuniḥ
15,040.005a pāṇḍavānāṃ ca ye yodhāḥ kauravāṇāṃ ca sarvaśaḥ
15,040.005c rājānaś ca mahābhāgā nānādeśanivāsinaḥ
15,040.005d*0070_01 pratīkṣya tasthus te sarve teṣām āgamanaṃ prati
15,040.006a tataḥ sutumulaḥ śabdo jalāntar janamejaya
15,040.006c prādurāsīd yathā pūrvaṃ kurupāṇḍavasenayoḥ
15,040.007a tatas te pārthivāḥ sarve bhīṣmadroṇapurogamāḥ
15,040.007c sasainyāḥ salilāt tasmāt samuttasthuḥ sahasraśaḥ
15,040.008a virāṭadrupadau cobhau saputrau sahasainikau
15,040.008c draupadeyāś ca saubhadro rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ
15,040.009a karṇaduryodhanau cobhau śakuniś ca mahārathaḥ
15,040.009c duḥśāsanādayaś caiva dhārtarāṣṭrā mahārathāḥ
15,040.010a jārāsaṃdhir bhagadatto jalasaṃdhaś ca pārthivaḥ
15,040.010c bhūriśravāḥ śalaḥ śalyo vṛṣasenaś ca sānujaḥ
15,040.011a lakṣmaṇo rājaputraś ca dhṛṣṭadyumnasya cātmajāḥ
15,040.011c śikhaṇḍiputrāḥ sarve ca dhṛṣṭaketuś ca sānujaḥ
15,040.012a acalo vṛṣakaś caiva rākṣasaś cāpy alāyudhaḥ
15,040.012c bāhlīkaḥ somadattaś ca cekitānaś ca pārthivaḥ
15,040.013a ete cānye ca bahavo bahutvād ye na kīrtitāḥ
15,040.013c sarve bhāsuradehās te samuttasthur jalāt tataḥ
15,040.014a yasya vīrasya yo veṣo yo dhvajo yac ca vāhanam
15,040.014c tena tena vyadṛśyanta samupetā narādhipāḥ
15,040.014d*0071_01 yad varma yat praharaṇaṃ tena tena sa dṛśyate
15,040.015a divyāmbaradharāḥ sarve sarve bhrājiṣṇukuṇḍalāḥ
15,040.015c nirvairā nirahaṃkārā vigatakrodhamanyavaḥ
15,040.016a gandharvair upagīyantaḥ stūyamānāś ca bandibhiḥ
15,040.016c divyamālyāmbaradharā vṛtāś cāpsarasāṃ gaṇaiḥ
15,040.017a dhṛtarāṣṭrasya ca tadā divyaṃ cakṣur narādhipa
15,040.017c muniḥ satyavatīputraḥ prītaḥ prādāt tapobalāt
15,040.018a divyajñānabalopetā gāndhārī ca yaśasvinī
15,040.018c dadarśa putrāṃs tān sarvān ye cānye 'pi raṇe hatāḥ
15,040.019a tad adbhutam acintyaṃ ca sumahad romaharṣaṇam
15,040.019c vismitaḥ sa janaḥ sarvo dadarśānimiṣekṣaṇaḥ
15,040.020a tad utsavamadodagraṃ hṛṣṭanārīnarākulam
15,040.020c dadṛśe balam āyāntaṃ citraṃ paṭagataṃ yathā
15,040.021a dhṛtarāṣṭras tu tān sarvān paśyan divyena cakṣuṣā
15,040.021c mumude bharataśreṣṭha prasādāt tasya vai muneḥ
15,041.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,041.001a tatas te bharataśreṣṭhāḥ samājagmuḥ parasparam
15,041.001c vigatakrodhamātsaryāḥ sarve vigatakalmaṣāḥ
15,041.002a vidhiṃ paramam āsthāya brahmarṣivihitaṃ śubham
15,041.002c saṃprītamanasaḥ sarve devaloka ivāmarāḥ
15,041.003a putraḥ pitrā ca mātrā ca bhāryā ca patinā saha
15,041.003c bhrātā bhrātrā sakhā caiva sakhyā rājan samāgatāḥ
15,041.004a pāṇḍavās tu maheṣvāsaṃ karṇaṃ saubhadram eva ca
15,041.004c saṃpraharṣāt samājagmur draupadeyāṃś ca sarvaśaḥ
15,041.004d*0072_01 duryodhano dharmarājam abhivādyāpatad bhuvi
15,041.004d*0072_02 gāḍhaṃ pariṣvajya suyodhanaṃ taṃ
15,041.004d*0072_03 sabhrātṛkaṃ sahitaḥ sodaraiḥ svaiḥ
15,041.004d*0072_04 karṇaḥ pādāv abhivādya pūrvaṃ
15,041.004d*0072_05 bhīṣmaṃ ca sarvān abhipūjya tasthau
15,041.004d*0072_06 dharmarājaṃ samāśliṣya bhīmaṃ ca yamajāv api
15,041.004d*0072_07 pṛṣataṃ sodaraṃ jiṣṇuṃ sugāḍhaṃ pariṣasvaje
15,041.004d*0072_08 draupadīṃ ca subhadrāṃ ca saubhadro mahiṣīṃ svakām
15,041.004d*0072_09 samāśvāsya sthito vīraḥ paśyan putraṃ parikṣitam
15,041.005a tatas te prīyamāṇā vai karṇena saha pāṇḍavāḥ
15,041.005c sametya pṛthivīpālāḥ sauhṛde 'vasthitābhavan
15,041.005d*0073_01 parasparaṃ samāgamya yodhās te bharatarṣabha
15,041.006a ṛṣiprasādāt te 'nye ca kṣatriyā naṣṭamanyavaḥ
15,041.006c asauhṛdaṃ parityajya sauhṛde paryavasthitāḥ
15,041.007a evaṃ samāgatāḥ sarve gurubhir bāndhavais tathā
15,041.007c putraiś ca puruṣavyāghrāḥ kuravo 'nye ca mānavāḥ
15,041.008a tāṃ rātrim ekāṃ kṛtsnāṃ te vihṛtya prītamānasāḥ
15,041.008c menire paritoṣeṇa nṛpāḥ svargasado yathā
15,041.009a nātra śoko bhayaṃ trāso nāratir nāyaśo 'bhavat
15,041.009c parasparaṃ samāgamya yodhānāṃ bharatarṣabha
15,041.010a samāgatās tāḥ pitṛbhir bhrātṛbhiḥ patibhiḥ sutaiḥ
15,041.010c mudaṃ paramikāṃ prāpya nāryo duḥkham athātyajan
15,041.010d*0074_01 devalokaṃ gatā ye ca ye ca brahmasado gatāḥ
15,041.010d*0074_02 ye cāpi vāruṇaṃ lokaṃ ye ca golokam āśritāḥ
15,041.010d*0074_03 tathā vaivasvataṃ lokaṃ ye ca yakṣān upāgatāḥ
15,041.010d*0074_04 rākṣasāṃś ca piśācāṃś ca kurūṃś cāpi tathottarān
15,041.010d*0074_05 vicitrāś ca gati[tī]r anye ye prāptāḥ karmanirbharāḥ
15,041.010d*0074_06 sarve te tadvayorūpaveṣās tatra samabhyayuḥ
15,041.010d*0075_01 ye ca gāndharvam āśritāḥ
15,041.010d*0076_01 rājānaḥ puṇyakarmibhiḥ
15,041.011a ekāṃ rātriṃ vihṛtyaivaṃ te vīrās tāś ca yoṣitaḥ
15,041.011c āmantryānyonyam āśliṣya tato jagmur yathāgatam
15,041.012a tato visarjayām āsa lokāṃs tān munipuṃgavaḥ
15,041.012c kṣaṇenāntarhitāś caiva prekṣatām eva te 'bhavan
15,041.013a avagāhya mahātmānaḥ puṇyāṃ tripathagāṃ nadīm
15,041.013c sarathāḥ sadhvajāś caiva svāni sthānāni bhejire
15,041.014a devalokaṃ yayuḥ ke cit ke cid brahmasadas tathā
15,041.014c ke cic ca vāruṇaṃ lokaṃ ke cit kauberam āpnuvan
15,041.015a tathā vaivasvataṃ lokaṃ ke cic caivāpnuvan nṛpāḥ
15,041.015c rākṣasānāṃ piśācānāṃ ke cic cāpy uttarān kurūn
15,041.016a vicitragatayaḥ sarve yā avāpyāmaraiḥ saha
15,041.016c ājagmus te mahātmānaḥ savāhāḥ sapadānugāḥ
15,041.017a gateṣu teṣu sarveṣu salilastho mahāmuniḥ
15,041.017c dharmaśīlo mahātejāḥ kurūṇāṃ hitakṛt sadā
15,041.017e tataḥ provāca tāḥ sarvāḥ kṣatriyā nihateśvarāḥ
15,041.018a yā yāḥ patikṛtāṃl lokān icchanti paramastriyaḥ
15,041.018c tā jāhnavījalaṃ kṣipram avagāhantv atandritāḥ
15,041.019a tatas tasya vacaḥ śrutvā śraddadhānā varāṅganāḥ
15,041.019c śvaśuraṃ samanujñāpya viviśur jāhnavījalam
15,041.019d*0077_01 uttarādyāḥ pradāyātha putrān svān anumānya ca
15,041.019d*0077_02 ta * * bhūriśravaso droṇādīn anumānya ca
15,041.020a vimuktā mānuṣair dehais tatas tā bhartṛbhiḥ saha
15,041.020c samājagmus tadā sādhvyaḥ sarvā eva viśāṃ pate
15,041.021a evaṃ krameṇa sarvās tāḥ śīlavatyaḥ kulastriyaḥ
15,041.021a*0078_01 **** **** gacchadhvaṃ patibhiḥ sadā
15,041.021a*0078_02 tatas tāḥ kṣatriyā rājan yā yā vinihateśvarāḥ
15,041.021c praviśya toyaṃ nirmuktā jagmur bhartṛsalokatām
15,041.022a divyarūpasamāyuktā divyābharaṇabhūṣitāḥ
15,041.022c divyamālyāmbaradharā yathāsāṃ patayas tathā
15,041.023a tāḥ śīlasattvasaṃpannā vitamaskā gataklamāḥ
15,041.023c sarvāḥ sarvaguṇair yuktāḥ svaṃ svaṃ sthānaṃ prapedire
15,041.024a yasya yasya ca yaḥ kāmas tasmin kāle 'bhavat tadā
15,041.024c taṃ taṃ visṛṣṭavān vyāso varado dharmavatsalaḥ
15,041.025a tac chrutvā naradevānāṃ punarāgamanaṃ narāḥ
15,041.025c jahṛṣur muditāś cāsann anyadehagatā api
15,041.025d*0079_01 te naṣṭabhayasaṃkalpā narā vigatakalmaṣāḥ
15,041.025d*0079_02 babhūvuḥ pauravāḥ sarve tad dṛṣṭvāścaryam uttamam
15,041.026a priyaiḥ samāgamaṃ teṣāṃ ya imaṃ śṛṇuyān naraḥ
15,041.026c priyāṇi labhate nityam iha ca pretya caiva ha
15,041.027a iṣṭabāndhavasaṃyogam anāyāsam anāmayam
15,041.027c ya imaṃ śrāvayed vidvān saṃsiddhiṃ prāpnuyāt parām
15,041.027d*0080_01 sa yaśaḥ prāpnuyāl loke paratra ca śubhāṃ gatim
15,041.028a svādhyāyayuktāḥ puruṣāḥ kriyāyuktāś ca bhārata
15,041.028b*0081_01 sādhvācārā damopetā dānanirdhūtakalmaṣāḥ
15,041.028b*0081_02 ṛjavaḥ śucayaḥ śāntā hiṃsānṛtavivarjitāḥ
15,041.028c adhyātmayogayuktāś ca dhṛtimantaś ca mānavāḥ
15,041.028d*0082_01 punas te darśanaṃ prāptāḥ punaś ca parikīrtitāḥ
15,041.028d*0082_02 punaḥ punaḥ prayacchanti śṛṇvatām abhayaṃ sadā
15,041.028e śrutvā parva tv idaṃ nityam avāpsyanti parāṃ gatim
15,042.001 sūta uvāca
15,042.001a etac chrutvā nṛpo vidvān hṛṣṭo 'bhūj janamejayaḥ
15,042.001c pitāmahānāṃ sarveṣāṃ gamanāgamanaṃ tadā
15,042.002a abravīc ca mudā yuktaḥ punarāgamanaṃ prati
15,042.002c kathaṃ nu tyaktadehānāṃ punas tad rūpadarśanam
15,042.003a ity uktaḥ sa dvijaśreṣṭho vyāsaśiṣyaḥ pratāpavān
15,042.003c provāca vadatāṃ śreṣṭhas taṃ nṛpaṃ janamejayam
15,042.004a avipraṇāśaḥ sarveṣāṃ karmaṇām iti niścayaḥ
15,042.004c karmajāni śarīrāṇi tathaivākṛtayo nṛpa
15,042.005a mahābhūtāni nityāni bhūtādhipatisaṃśrayāt
15,042.005c teṣāṃ ca nityasaṃvāso na vināśo viyujyatām
15,042.006a anāśāya kṛtaṃ karma tasya ceṣṭaḥ phalāgamaḥ
15,042.006c ātmā caibhiḥ samāyuktaḥ sukhaduḥkham upāśnute
15,042.007a avināśī tathā nityaṃ kṣetrajña iti niścayaḥ
15,042.007c bhūtānām ātmabhāvo yo dhruvo 'sau saṃvijānatām
15,042.008a yāvan na kṣīyate karma tāvad asya svarūpatā
15,042.008c saṃkṣīṇakarmā puruṣo rūpānyatvaṃ niyacchati
15,042.009a nānābhāvās tathaikatvaṃ śarīraṃ prāpya saṃhatāḥ
15,042.009c bhavanti te tathā nityāḥ pṛthagbhāvaṃ vijānatām
15,042.010a aśvamedhe śrutiś ceyam aśvasaṃjñapanaṃ prati
15,042.010c lokāntaragatā nityaṃ prāṇā nityā hi vājinaḥ
15,042.011a ahaṃ hitaṃ vadāmy etat priyaṃ cet tava pārthiva
15,042.011c devayānā hi panthānaḥ śrutās te yajñasaṃstare
15,042.012a sukṛto yatra te yajñas tatra devā hitās tava
15,042.012c yadā samanvitā devāḥ paśūnāṃ gamaneśvarāḥ
15,042.012e gatimantaś ca teneṣṭvā nānye nityā bhavanti te
15,042.013a nitye 'smin pañcake varge nitye cātmani yo naraḥ
15,042.013c asya nānāsamāyogaṃ yaḥ paśyati vṛthāmatiḥ
15,042.013e viyoge śocate 'tyarthaṃ sa bāla iti me matiḥ
15,042.014a viyoge doṣadarśī yaḥ saṃyogam iha varjayet
15,042.014c asaṅge saṃgamo nāsti duḥkhaṃ bhuvi viyogajam
15,042.015a parāparajñas tu naro nābhimānād udīritaḥ
15,042.015c aparajñaḥ parāṃ buddhiṃ spṛṣṭvā mohād vimucyate
15,042.016a adarśanād āpatitaḥ punaś cādarśanaṃ gataḥ
15,042.016c nāhaṃ taṃ vedmi nāsau māṃ na ca me 'sti virāgatā
15,042.017a yena yena śarīreṇa karoty ayam anīśvaraḥ
15,042.017c tena tena śarīreṇa tad avaśyam upāśnute
15,042.017e mānasaṃ manasāpnoti śārīraṃ ca śarīravān
15,043.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,043.001a adṛṣṭvā tu nṛpaḥ putrān darśanaṃ pratilabdhavān
15,043.001c ṛṣiprasādāt putrāṇāṃ svarūpāṇāṃ kurūdvaha
15,043.002a sa rājā rājadharmāṃś ca brahmopaniṣadaṃ tathā
15,043.002c avāptavān naraśreṣṭho buddhiniścayam eva ca
15,043.003a viduraś ca mahāprājño yayau siddhiṃ tapobalāt
15,043.003c dhṛtarāṣṭraḥ samāsādya vyāsaṃ cāpi tapasvinam
15,043.004 janamejaya uvāca
15,043.004a mamāpi varado vyāso darśayet pitaraṃ yadi
15,043.004c tad rūpaveṣavayasaṃ śraddadhyāṃ sarvam eva te
15,043.005a priyaṃ me syāt kṛtārthaś ca syām ahaṃ kṛtaniścayaḥ
15,043.005c prasādād ṛṣiputrasya mama kāmaḥ samṛdhyatām
15,043.006 sūta uvāca
15,043.006a ity uktavacane tasmin nṛpe vyāsaḥ pratāpavān
15,043.006c prasādam akarod dhīmān ānayac ca parikṣitam
15,043.007a tatas tadrūpavayasam āgataṃ nṛpatiṃ divaḥ
15,043.007c śrīmantaṃ pitaraṃ rājā dadarśa janamejayaḥ
15,043.008a śamīkaṃ ca mahātmānaṃ putraṃ taṃ cāsya śṛṅgiṇam
15,043.008c amātyā ye babhūvuś ca rājñas tāṃś ca dadarśa ha
15,043.009a tataḥ so 'vabhṛthe rājā mudito janamejayaḥ
15,043.009c pitaraṃ snāpayām āsa svayaṃ sasnau ca pārthivaḥ
15,043.010a snātvā ca bharataśreṣṭhaḥ so ''stīkam idam abravīt
15,043.010c yāyāvarakulotpannaṃ jaratkārusutaṃ tadā
15,043.011a āstīka vividhāścaryo yajño 'yam iti me matiḥ
15,043.011c yad adyāyaṃ pitā prāpto mama śokapraṇāśanaḥ
15,043.012 āstīka uvāca
15,043.012a ṛṣir dvaipāyano yatra purāṇas tapaso nidhiḥ
15,043.012c yajñe kurukulaśreṣṭha tasya lokāv ubhau jitau
15,043.013a śrutaṃ vicitram ākhyānaṃ tvayā pāṇḍavanandana
15,043.013c sarpāś ca bhasmasān nītā gatāś ca padavīṃ pituḥ
15,043.014a kathaṃ cit takṣako muktaḥ satyatvāt tava pārthiva
15,043.014c ṛṣayaḥ pūjitāḥ sarve gatiṃ dṛṣṭvā mahātmanaḥ
15,043.015a prāptaḥ suvipulo dharmaḥ śrutvā pāpavināśanam
15,043.015c vimukto hṛdayagranthir udārajanadarśanāt
15,043.016a ye ca pakṣadharā dharme sadvṛttarucayaś ca ye
15,043.016c yān dṛṣṭvā hīyate pāpaṃ tebhyaḥ kāryā namaskriyāḥ
15,043.017 sūta uvāca
15,043.017a etac chrutvā dvijaśreṣṭhāt sa rājā janamejayaḥ
15,043.017b*0084_01 vaiśaṃpāyana uvāca
15,043.017b*0084_01 dṛṣṭvā ca pitaraṃ vṛttaṃ pūjayām āsa taṃ munim
15,043.017b*0084_02 dhṛtarāṣṭro mahārāja prasādāt tasya vai muneḥ
15,043.017c pūjayām āsa tam ṛṣim anumānya punaḥ punaḥ
15,043.017d*0085_01 parikṣid api tatraiva babhūva ca tirohitaḥ
15,043.018a papraccha tam ṛṣiṃ cāpi vaiśaṃpāyanam acyutam
15,043.018c kathāvaśeṣaṃ dharmajño vanavāsasya sattama
15,044.001 janamejaya uvāca
15,044.001a dṛṣṭvā putrāṃs tathā pautrān sānubandhāñ janādhipaḥ
15,044.001c dhṛtarāṣṭraḥ kim akarod rājā caiva yudhiṣṭhiraḥ
15,044.002 vaiśaṃpāyana uvāca
15,044.002a tad dṛṣṭvā mahad āścaryaṃ putrāṇāṃ darśanaṃ punaḥ
15,044.002c vītaśokaḥ sa rājarṣiḥ punar āśramam āgamat
15,044.003a itaras tu janaḥ sarvas te caiva paramarṣayaḥ
15,044.003c pratijagmur yathākāmaṃ dhṛtarāṣṭrābhyanujñayā
15,044.004a pāṇḍavās tu mahātmāno laghubhūyiṣṭhasainikāḥ
15,044.004c anujagmur mahātmānaṃ sadāraṃ taṃ mahīpatim
15,044.005a tam āśramagataṃ dhīmān brahmarṣir lokapūjitaḥ
15,044.005c muniḥ satyavatīputro dhṛtarāṣṭram abhāṣata
15,044.005d*0086_01 dvaipāyana upāgamya rājānam idam abravīt
15,044.006a dhṛtarāṣṭra mahābāho śṛṇu kauravanandana
15,044.006c śrutaṃ te jñānavṛddhānām ṛṣīṇāṃ puṇyakarmaṇām
15,044.007a ṛddhābhijanavṛddhānāṃ vedavedāṅgavedinām
15,044.007c dharmajñānāṃ purāṇānāṃ vadatāṃ vividhāḥ kathāḥ
15,044.007d*0087_01 yathāyaṃ vāsudevas tu dhṛtarāṣṭra balena vai
15,044.007d*0087_02 jagatpati yathā dharmo loke tiṣṭhan kalāv api
15,044.007d*0087_03 tatprasādena rājāsau mahān dharmam avāpnuyāt
15,044.007d*0087_04 tatpādakamalaspṛṣṭāṃ kalir neyān mahīm imām
15,044.008a mā sma śoke manaḥ kārṣīr diṣṭena vyathate budhaḥ
15,044.008c śrutaṃ devarahasyaṃ te nāradād devadarśanāt
15,044.009a gatās te kṣatradharmeṇa śastrapūtāṃ gatiṃ śubhām
15,044.009c yathā dṛṣṭās tvayā putrā yathākāmavihāriṇaḥ
15,044.010a yudhiṣṭhiras tv ayaṃ dhīmān bhavantam anurudhyate
15,044.010c sahito bhrātṛbhiḥ sarvaiḥ sadāraḥ sasuhṛjjanaḥ
15,044.011a visarjayainaṃ yātv eṣa svarājyam anuśāsatām
15,044.011c māsaḥ samadhiko hy eṣām atīto vasatāṃ vane
15,044.012a etad dhi nityaṃ yatnena padaṃ rakṣyaṃ paraṃtapa
15,044.012c bahupratyarthikaṃ hy etad rājyaṃ nāma narādhipa
15,044.013a ity uktaḥ kauravo rājā vyāsenāmitabuddhinā
15,044.013c yudhiṣṭhiram athāhūya vāgmī vacanam abravīt
15,044.014a ajātaśatro bhadraṃ te śṛṇu me bhrātṛbhiḥ saha
15,044.014c tvatprasādān mahīpāla śoko nāsmān prabādhate
15,044.015a rame cāhaṃ tvayā putra pureva gajasāhvaye
15,044.015c nāthenānugato vidvan priyeṣu parivartinā
15,044.016a prāptaṃ putraphalaṃ tvattaḥ prītir me vipulā tvayi
15,044.016c na me manyur mahābāho gamyatāṃ putra mā ciram
15,044.017a bhavantaṃ ceha saṃprekṣya tapo me parihīyate
15,044.017c tapoyuktaṃ śarīraṃ ca tvāṃ dṛṣṭvā dhāritaṃ punaḥ
15,044.018a mātarau te tathaiveme śīrṇaparṇakṛtāśane
15,044.018c mama tulyavrate putra naciraṃ vartayiṣyataḥ
15,044.019a duryodhanaprabhṛtayo dṛṣṭā lokāntaraṃ gatāḥ
15,044.019c vyāsasya tapaso vīryād bhavataś ca samāgamāt
15,044.020a prayojanaṃ ciraṃ vṛttaṃ jīvitasya ca me 'nagha
15,044.020c ugraṃ tapaḥ samāsthāsye tvam anujñātum arhasi
15,044.021a tvayy adya piṇḍaḥ kīrtiś ca kulaṃ cedaṃ pratiṣṭhitam
15,044.021c śvo vādya vā mahābāho gamyatāṃ putra mā ciram
15,044.022a rājanītiḥ subahuśaḥ śrutā te bharatarṣabha
15,044.022c saṃdeṣṭavyaṃ na paśyāmi kṛtam etāvatā vibho
15,044.023a ity uktavacanaṃ tāta nṛpo rājānam abravīt
15,044.023b*0088_01 tatkālayuktaṃ tathyaṃ ca buddhimān sa yudhiṣṭhiraḥ
15,044.023c na mām arhasi dharmajña parityaktum anāgasam
15,044.024a kāmaṃ gacchantu me sarve bhrātaro 'nucarās tathā
15,044.024c bhavantam aham anviṣye mātarau ca yatavrate
15,044.025a tam uvācātha gāndhārī maivaṃ putra śṛṇuṣva me
15,044.025c tvayy adhīnaṃ kurukulaṃ piṇḍaś ca śvaśurasya me
15,044.026a gamyatāṃ putra paryāptam etāvat pūjitā vayam
15,044.026c rājā yad āha tat kāryaṃ tvayā putra pitur vacaḥ
15,044.027a ity uktaḥ sa tu gāndhāryā kuntīm idam uvāca ha
15,044.027c snehabāṣpākule netre pramṛjya rudatīṃ vacaḥ
15,044.028a visarjayati māṃ rājā gāndhārī ca yaśasvinī
15,044.028b*0089_01 kuntī uvāca
15,044.028b*0089_01 śuśrūṣātikṛśā tvaṃ ca nātaḥ puṇyaṃ paraṃ mama
15,044.028b*0089_02 na yuktaṃ tapaso vighnaṃ kartuṃ dīkṣākṛśā vayam
15,044.028b*0089_03 antakāle na yuktaṃ hi apatyādiparigraham
15,044.028c bhavatyāṃ baddhacittas tu kathaṃ yāsyāmi duḥkhitaḥ
15,044.029a na cotsahe tapovighnaṃ kartuṃ te dharmacāriṇi
15,044.029c tapaso hi paraṃ nāsti tapasā vindate mahat
15,044.030a mamāpi na tathā rājñi rājye buddhir yathā purā
15,044.030c tapasy evānuraktaṃ me manaḥ sarvātmanā tathā
15,044.031a śūnyeyaṃ ca mahī sarvā na me prītikarī śubhe
15,044.031c bāndhavā naḥ parikṣīṇā balaṃ no na yathā purā
15,044.032a pāñcālāḥ subhṛśaṃ kṣīṇāḥ kanyāmātrāvaśeṣitāḥ
15,044.032c na teṣāṃ kulakartāraṃ kaṃ cit paśyāmy ahaṃ śubhe
15,044.033a sarve hi bhasmasān nītā droṇenaikena saṃyuge
15,044.033c avaśeṣās tu nihatā droṇaputreṇa vai niśi
15,044.034a cedayaś caiva matsyāś ca dṛṣṭapūrvās tathaiva naḥ
15,044.034c kevalaṃ vṛṣṇicakraṃ tu vāsudevaparigrahāt
15,044.034d*0090_01 sa vṛddhaṃ prīyate nityaṃ sa ca devaḥ parātmabhūḥ
15,044.034e yaṃ dṛṣṭvā sthātum icchāmi dharmārthaṃ nānyahetukam
15,044.035a śivena paśya naḥ sarvān durlabhaṃ darśanaṃ tava
15,044.035c bhaviṣyaty amba rājā hi tīvram ārapsyate tapaḥ
15,044.036a etac chrutvā mahābāhuḥ sahadevo yudhāṃ patiḥ
15,044.036c yudhiṣṭhiram uvācedaṃ bāṣpavyākulalocanaḥ
15,044.037a notsahe 'haṃ parityaktuṃ mātaraṃ pārthivarṣabha
15,044.037c pratiyātu bhavān kṣipraṃ tapas tapsyāmy ahaṃ vane
15,044.038a ihaiva śoṣayiṣyāmi tapasāhaṃ kalevaram
15,044.038c pādaśuśrūṣaṇe yukto rājño mātros tathānayoḥ
15,044.039a tam uvāca tataḥ kuntī pariṣvajya mahābhujam
15,044.039c gamyatāṃ putra maiva tvaṃ vocaḥ kuru vaco mama
15,044.040a āgamā vaḥ śivāḥ santu svasthā bhavata putrakāḥ
15,044.040c uparodho bhaved evam asmākaṃ tapasaḥ kṛte
15,044.041a tvatsnehapāśabaddhā ca hīyeyaṃ tapasaḥ parāt
15,044.041c tasmāt putraka gaccha tvaṃ śiṣṭam alpaṃ hi naḥ prabho
15,044.042a evaṃ saṃstambhitaṃ vākyaiḥ kuntyā bahuvidhair manaḥ
15,044.042c sahadevasya rājendra rājñaś caiva viśeṣataḥ
15,044.043a te mātrā samanujñātā rājñā ca kurupuṃgavāḥ
15,044.043c abhivādya kuruśreṣṭham āmantrayitum ārabhan
15,044.044a rājan pratigamiṣyāmaḥ śivena pratinanditāḥ
15,044.044b*0091_01 ājñāpaya mahābāho sarve tvacchāsanānugāḥ
15,044.044c anujñātās tvayā rājan gamiṣyāmo vikalmaṣāḥ
15,044.045a evam uktaḥ sa rājarṣir dharmarājñā mahātmanā
15,044.045c anujajñe jayāśīrbhir abhinandya yudhiṣṭhiram
15,044.046a bhīmaṃ ca balināṃ śreṣṭhaṃ sāntvayām āsa pārthivaḥ
15,044.046c sa cāsya samyaṅ medhāvī pratyapadyata vīryavān
15,044.047a arjunaṃ ca samāśliṣya yamau ca puruṣarṣabhau
15,044.047c anujajñe sa kauravyaḥ pariṣvajyābhinandya ca
15,044.048a gāndhāryā cābhyanujñātāḥ kṛtapādābhivandanāḥ
15,044.048c jananyā samupāghrātāḥ pariṣvaktāś ca te nṛpam
15,044.048e cakruḥ pradakṣiṇaṃ sarve vatsā iva nivāraṇe
15,044.049a punaḥ punar nirīkṣantaḥ prajagmus te pradakṣiṇam
15,044.049c tathaiva draupadī sādhvī sarvāḥ kauravayoṣitaḥ
15,044.050a nyāyataḥ śvaśure vṛttiṃ prayujya prayayus tataḥ
15,044.050c śvaśrūbhyāṃ samanujñātāḥ pariṣvajyābhinanditāḥ
15,044.050e saṃdiṣṭāś cetikartavyaṃ prayayur bhartṛbhiḥ saha
15,044.051a tataḥ prajajñe ninadaḥ sūtānāṃ yujyatām iti
15,044.051c uṣṭrāṇāṃ krośatāṃ caiva hayānāṃ heṣatām api
15,044.052a tato yudhiṣṭhiro rājā sadāraḥ sahasainikaḥ
15,044.052c nagaraṃ hāstinapuraṃ punar āyāt sabāndhavaḥ
15,045.001 vaiśaṃpāyana uvāca
15,045.001a dvivarṣopanivṛtteṣu pāṇḍaveṣu yadṛcchayā
15,045.001b*0092_01 kadā cin nagare nāgasāhvaye ca yadṛcchayā
15,045.001c devarṣir nārado rājann ājagāma yudhiṣṭhiram
15,045.002a tam abhyarcya mahābāhuḥ kururājo yudhiṣṭhiraḥ
15,045.002c āsīnaṃ pariviśvastaṃ provāca vadatāṃ varaḥ
15,045.002d*0093_01 uvāca vacanaṃ vāgmī praśrayāvanataḥ sudhīḥ
15,045.003a cirasya khalu paśyāmi bhagavantam upasthitam
15,045.003c kaccit te kuśalaṃ vipra śubhaṃ vā pratyupasthitam
15,045.003d*0094_01 abhivādyābravīd rājan bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaḥ
15,045.004a ke deśāḥ paridṛṣṭās te kiṃ ca kāryaṃ karomi te
15,045.004c tad brūhi dvijamukhya tvam asmākaṃ ca priyo 'tithiḥ
15,045.005 nārada uvāca
15,045.005a ciradṛṣṭo 'si me rājann āgato 'smi tapovanāt
15,045.005c paridṛṣṭāni tīrthāni gaṅgā caiva mayā nṛpa
15,045.006 yudhiṣṭhira uvāca
15,045.006a vadanti puruṣā me 'dya gaṅgātīranivāsinaḥ
15,045.006c dhṛtarāṣṭraṃ mahātmānam āsthitaṃ paramaṃ tapaḥ
15,045.006d*0095_01 vadanti pitaraṃ jyeṣṭham āsthitaṃ paramaṃ tapaḥ
15,045.006d*0095_02 taṃ draṣṭuṃ tatra gatvāham āgato nṛpasattamam
15,045.007a api dṛṣṭas tvayā tatra kuśalī sa kurūdvahaḥ
15,045.007c gāndhārī ca pṛthā caiva sūtaputraś ca saṃjayaḥ
15,045.008a kathaṃ ca vartate cādya pitā mama sa pārthivaḥ
15,045.008c śrotum icchāmi bhagavan yadi dṛṣṭas tvayā nṛpaḥ
15,045.009 nārada uvāca
15,045.009a sthirībhūya mahārāja śṛṇu sarvaṃ yathātatham
15,045.009c yathā śrutaṃ ca dṛṣṭaṃ ca mayā tasmiṃs tapovane
15,045.010a vanavāsanivṛtteṣu bhavatsu kurunandana
15,045.010c kurukṣetrāt pitā tubhyaṃ gaṅgādvāraṃ yayau nṛpa
15,045.011a gāndhāryā sahito dhīmān vadhvā kuntyā samanvitaḥ
15,045.011c saṃjayena ca sūtena sāgnihotraḥ sayājakaḥ
15,045.012a ātasthe sa tapas tīvraṃ pitā tava tapodhanaḥ
15,045.012b*0096_01 tatrograṃ tapa āsthāya dhṛtarāṣṭro mahāmanāḥ
15,045.012c vīṭāṃ mukhe samādhāya vāyubhakṣo 'bhavan muniḥ
15,045.013a vane sa munibhiḥ sarvaiḥ pūjyamāno mahātapāḥ
15,045.013c tvagasthimātraśeṣaḥ sa ṣaṇmāsān abhavan nṛpaḥ
15,045.014a gāndhārī tu jalāhārā kuntī māsopavāsinī
15,045.014c saṃjayaḥ ṣaṣṭhabhaktena vartayām āsa bhārata
15,045.015a agnīṃs tu yājakās tatra juhuvur vidhivat prabho
15,045.015c dṛśyato 'dṛśyataś caiva vane tasmin nṛpasya ha
15,045.016a aniketo 'tha rājā sa babhūva vanagocaraḥ
15,045.016c te cāpi sahite devyau saṃjayaś ca tam anvayuḥ
15,045.017a saṃjayo nṛpater netā sameṣu viṣameṣu ca
15,045.017c gāndhāryās tu pṛthā rājaṃś cakṣur āsīd aninditā
15,045.018a tataḥ kadā cid gaṅgāyāḥ kacche sa nṛpasattamaḥ
15,045.018c gaṅgāyām āpluto dhīmān āśramābhimukho 'bhavat
15,045.019a atha vāyuḥ samudbhūto dāvāgnir abhavan mahān
15,045.019c dadāha tad vanaṃ sarvaṃ parigṛhya samantataḥ
15,045.020a dahyatsu mṛgayūtheṣu dvijihveṣu samantataḥ
15,045.020c varāhāṇāṃ ca yūtheṣu saṃśrayatsu jalāśayān
15,045.021a samāviddhe vane tasmin prāpte vyasana uttame
15,045.021c nirāhāratayā rājā mandaprāṇaviceṣṭitaḥ
15,045.021e asamartho 'pasaraṇe sukṛśau mātarau ca te
15,045.022a tataḥ sa nṛpatir dṛṣṭvā vahnim āyāntam antikāt
15,045.022c idam āha tataḥ sūtaṃ saṃjayaṃ pṛthivīpate
15,045.023a gaccha saṃjaya yatrāgnir na tvāṃ dahati karhi cit
15,045.023c vayam atrāgninā yuktā gamiṣyāmaḥ parāṃ gatim
15,045.024a tam uvāca kilodvignaḥ saṃjayo vadatāṃ varaḥ
15,045.024c rājan mṛtyur aniṣṭo 'yaṃ bhavitā te vṛthāgninā
15,045.025a na copāyaṃ prapaśyāmi mokṣaṇe jātavedasaḥ
15,045.025c yad atrānantaraṃ kāryaṃ tad bhavān vaktum arhati
15,045.026a ity uktaḥ saṃjayenedaṃ punar āha sa pārthivaḥ
15,045.026c naiṣa mṛtyur aniṣṭo no niḥsṛtānāṃ gṛhāt svayam
15,045.027a jalam agnis tathā vāyur atha vāpi vikarśanam
15,045.027c tāpasānāṃ praśasyante gaccha saṃjaya māciram
15,045.028a ity uktvā saṃjayaṃ rājā samādhāya manas tadā
15,045.028c prāṅmukhaḥ saha gāndhāryā kuntyā copāviśat tadā
15,045.029a saṃjayas taṃ tathā dṛṣṭvā pradakṣiṇam athākarot
15,045.029c uvāca cainaṃ medhāvī yuṅkṣvātmānam iti prabho
15,045.030a ṛṣiputro manīṣī sa rājā cakre 'sya tad vacaḥ
15,045.030c saṃnirudhyendriyagrāmam āsīt kāṣṭhopamas tadā
15,045.031a gāndhārī ca mahābhāgā jananī ca pṛthā tava
15,045.031c dāvāgninā samāyukte sa ca rājā pitā tava
15,045.032a saṃjayas tu mahāmātras tasmād dāvād amucyata
15,045.032c gaṅgākūle mayā dṛṣṭas tāpasaiḥ parivāritaḥ
15,045.033a sa tān āmantrya tejasvī nivedyaitac ca sarvaśaḥ
15,045.033c prayayau saṃjayaḥ sūto himavantaṃ mahīdharam
15,045.034a evaṃ sa nidhanaṃ prāptaḥ kururājo mahāmanāḥ
15,045.034c gāndhārī ca pṛthā caiva jananyau te narādhipa
15,045.035a yadṛcchayānuvrajatā mayā rājñaḥ kalevaram
15,045.035c tayoś ca devyor ubhayor dṛṣṭāni bharatarṣabha
15,045.036a tatas tapovane tasmin samājagmus tapodhanāḥ
15,045.036c śrutvā rājñas tathā niṣṭhāṃ na tv aśocan gatiṃ ca te
15,045.037a tatrāśrauṣam ahaṃ sarvam etat puruṣasattama
15,045.037c yathā ca nṛpatir dagdho devyau te ceti pāṇḍava
15,045.038a na śocitavyaṃ rājendra svantaḥ sa pṛthivīpatiḥ
15,045.038c prāptavān agnisaṃyogaṃ gāndhārī jananī ca te
15,045.039 vaiśaṃpāyana uvāca
15,045.039a etac chrutvā tu sarveṣāṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām
15,045.039c niryāṇaṃ dhṛtarāṣṭrasya śokaḥ samabhavan mahān
15,045.040a antaḥpurāṇāṃ ca tadā mahān ārtasvaro 'bhavat
15,045.040c paurāṇāṃ ca mahārāja śrutvā rājñas tadā gatim
15,045.041a aho dhig iti rājā tu vikruśya bhṛśaduḥkhitaḥ
15,045.041c ūrdhvabāhuḥ smaran mātuḥ praruroda yudhiṣṭhiraḥ
15,045.041e bhīmasenapurogāś ca bhrātaraḥ sarva eva te
15,045.041f*0097_01 rurudur duḥkhasaṃtaptā varṇayantaḥ pṛthāṃ tadā
15,045.042a antaḥpureṣu ca tadā sumahān ruditasvanaḥ
15,045.042b*0098_01 antaḥpureṣu sumahāṃs tato ruditanisvanaḥ
15,045.042c prādurāsīn mahārāja pṛthāṃ śrutvā tathāgatām
15,045.043a taṃ ca vṛddhaṃ tathā dagdhaṃ hataputraṃ narādhipam
15,045.043c anvaśocanta te sarve gāndhārīṃ ca tapasvinīm
15,045.044a tasminn uparate śabde muhūrtād iva bhārata
15,045.044c nigṛhya bāṣpaṃ dhairyeṇa dharmarājo 'bravīd idam
15,046.001 yudhiṣṭhira uvāca
15,046.001a tathā mahātmanas tasya tapasy ugre ca vartataḥ
15,046.001c anāthasyeva nidhanaṃ tiṣṭhatsv asmāsu bandhuṣu
15,046.002a durvijñeyā hi gatayaḥ puruṣāṇāṃ matā mama
15,046.002c yatra vaicitravīryo 'sau dagdha evaṃ davāgninā
15,046.003a yasya putraśataṃ śrīmad abhavad bāhuśālinaḥ
15,046.003c nāgāyutabalo rājā sa dagdho hi davāgninā
15,046.004a yaṃ purā paryavījanta tālavṛntair varastriyaḥ
15,046.004c taṃ gṛdhrāḥ paryavījanta dāvāgniparikālitam
15,046.005a sūtamāgadhasaṃghaiś ca śayāno yaḥ prabodhyate
15,046.005c dharaṇyāṃ sa nṛpaḥ śete pāpasya mama karmabhiḥ
15,046.006a na tu śocāmi gāndhārīṃ hataputrāṃ yaśasvinīm
15,046.006c patilokam anuprāptāṃ tathā bhartṛvrate sthitām
15,046.007a pṛthām eva tu śocāmi yā putraiśvaryam ṛddhimat
15,046.007c utsṛjya sumahad dīptaṃ vanavāsam arocayat
15,046.008a dhig rājyam idam asmākaṃ dhig balaṃ dhik parākramam
15,046.008c kṣatradharmaṃ ca dhig yasmān mṛtā jīvāmahe vayam
15,046.009a susūkṣmā kila kālasya gatir dvijavarottama
15,046.009c yat samutsṛjya rājyaṃ sā vanavāsam arocayat
15,046.010a yudhiṣṭhirasya jananī bhīmasya vijayasya ca
15,046.010c anāthavat kathaṃ dagdhā iti muhyāmi cintayan
15,046.011a vṛthā saṃtoṣito vahniḥ khāṇḍave savyasācinā
15,046.011c upakāram ajānan sa kṛtaghna iti me matiḥ
15,046.012a yatrādahat sa bhagavān mātaraṃ savyasācinaḥ
15,046.012c kṛtvā yo brāhmaṇacchadma bhikṣārthī samupāgataḥ
15,046.012e dhig agniṃ dhik ca pārthasya viśrutāṃ satyasaṃdhatām
15,046.012f*0099_01 dahate mātaraṃ mahyaṃ yasya te gatir īdṛśī
15,046.013a idaṃ kaṣṭataraṃ cānyad bhagavan pratibhāti me
15,046.013c vṛthāgninā samāyogo yad abhūt pṛthivīpateḥ
15,046.014a tathā tapasvinas tasya rājarṣeḥ kauravasya ha
15,046.014c katham evaṃvidho mṛtyuḥ praśāsya pṛthivīm imām
15,046.015a tiṣṭhatsu mantrapūteṣu tasyāgniṣu mahāvane
15,046.015c vṛthāgninā samāyukto niṣṭhāṃ prāptaḥ pitā mama
15,046.016a manye pṛthā vepamānā kṛśā dhamanisaṃtatā
15,046.016c hā tāta dharmarājeti samākrandan mahābhaye
15,046.017a bhīma paryāpnuhi bhayād iti caivābhivāśatī
15,046.017b*0100_01 bhīma māṃ trāhi dāvāgner bhayād ity abhiyācatī
15,046.017c samantataḥ parikṣiptā mātā me 'bhūd davāgninā
15,046.018a sahadevaḥ priyas tasyāḥ putrebhyo 'dhika eva tu
15,046.018c na caināṃ mokṣayām āsa vīro mādravatīsutaḥ
15,046.019a tac chrutvā ruruduḥ sarve samāliṅgya parasparam
15,046.019c pāṇḍavāḥ pañca duḥkhārtā bhūtānīva yugakṣaye
15,046.020a teṣāṃ tu puruṣendrāṇāṃ rudatāṃ ruditasvanaḥ
15,046.020c prāsādābhogasaṃruddho anvarautsīt sa rodasī
15,046.020d*0101_01 anyonyaṃ vīkṣya vīkṣyaivaṃ smṛtvā mātur upaplavam
15,046.020d*0101_02 sehire na mahīpālā nipetuḥ pṛthivītale
15,046.020d*0101_03 punar utthāya cāliṅgya rudanto viṣamasvanāḥ
15,046.020d*0101_04 nipetuḥ pāṇḍavāḥ śokād dharmarājasya pādayoḥ
15,047.001 nārada uvāca
15,047.001a nāsau vṛthāgninā dagdho yathā tatra śrutaṃ mayā
15,047.001c vaicitravīryo nṛpatis tat te vakṣyāmi bhārata
15,047.002a vanaṃ praviśatā tena vāyubhakṣeṇa dhīmatā
15,047.002c agnayaḥ kārayitveṣṭim utsṛṣṭā iti naḥ śrutam
15,047.003a yājakās tu tatas tasya tān agnīn nirjane vane
15,047.003c samutsṛjya yathākāmaṃ jagmur bharatasattama
15,047.004a sa vivṛddhas tadā vahnir vane tasminn abhūt kila
15,047.004c tena tad vanam ādīptam iti me tāpasābruvan
15,047.005a sa rājā jāhnavīkacche yathā te kathitaṃ mayā
15,047.005c tenāgninā samāyuktaḥ svenaiva bharatarṣabha
15,047.006a evam āvedayām āsur munayas te mamānagha
15,047.006c ye te bhāgīrathītīre mayā dṛṣṭā yudhiṣṭhira
15,047.007a evaṃ svenāgninā rājā samāyukto mahīpate
15,047.007c mā śocithās tvaṃ nṛpatiṃ gataḥ sa paramāṃ gatim
15,047.008a guruśuśrūṣayā caiva jananī tava pāṇḍava
15,047.008c prāptā sumahatīṃ siddhim iti me nātra saṃśayaḥ
15,047.009a kartum arhasi kauravya teṣāṃ tvam udakakriyām
15,047.009c bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvair etad atra vidhīyatām
15,047.010 vaiśaṃpāyana uvāca
15,047.010a tataḥ sa pṛthivīpālaḥ pāṇḍavānāṃ dhuraṃdharaḥ
15,047.010c niryayau saha sodaryaiḥ sadāro bharatarṣabha
15,047.011a paurajānapadāś caiva rājabhaktipuraskṛtāḥ
15,047.011c gaṅgāṃ prajagmur abhito vāsasaikena saṃvṛtāḥ
15,047.012a tato 'vagāhya salilaṃ sarve te kurupuṃgavāḥ
15,047.012c yuyutsum agrataḥ kṛtvā dadus toyaṃ mahātmane
15,047.013a gāndhāryāś ca pṛthāyāś ca vidhivan nāmagotrataḥ
15,047.013c śaucaṃ nivartayantas te tatroṣur nagarād bahiḥ
15,047.014a preṣayām āsa sa narān vidhijñān āptakāriṇaḥ
15,047.014c gaṅgādvāraṃ kuruśreṣṭho yatra dagdho 'bhavan nṛpaḥ
15,047.015a tatraiva teṣāṃ kulyāni gaṅgādvāre 'nvaśāt tadā
15,047.015c kartavyānīti puruṣān dattadeyān mahīpatiḥ
15,047.016a dvādaśe 'hani tebhyaḥ sa kṛtaśauco narādhipaḥ
15,047.016c dadau śrāddhāni vidhivad dakṣiṇāvanti pāṇḍavaḥ
15,047.017a dhṛtarāṣṭraṃ samuddiśya dadau sa pṛthivīpatiḥ
15,047.017c suvarṇaṃ rajataṃ gāś ca śayyāś ca sumahādhanāḥ
15,047.018a gāndhāryāś caiva tejasvī pṛthāyāś ca pṛthak pṛthak
15,047.018b*0102_01 bahūni caiva ratnāni vāsāṃsi vividhāni ca
15,047.018b*0102_02 mahārhāṇi vicitrāṇi dadau kauravanandanaḥ
15,047.018c saṃkīrtya nāmanī rājā dadau dānam anuttamam
15,047.018d*0103_01 saṃkīrtya nāmāni dadau rājan dānāni pārthivaḥ
15,047.019a yo yad icchati yāvac ca tāvat sa labhate dvijaḥ
15,047.019b*0104_01 yāvad icchanti viprās tu tāvanti prāpnuyur dvijāḥ
15,047.019c śayanaṃ bhojanaṃ yānaṃ maṇiratnam atho dhanam
15,047.020a yānam ācchādanaṃ bhogān dāsīś ca paricārikāḥ
15,047.020c dadau rājā samuddiśya tayor mātror mahīpatiḥ
15,047.021a tataḥ sa pṛthivīpālo dattvā śrāddhāny anekaśaḥ
15,047.021c praviveśa punar dhīmān nagaraṃ vāraṇāhvayam
15,047.021d*0105_01 siktasaṃmārjitapathaṃ patākātoraṇocchritam
15,047.021d*0105_02 hṛṣṭapuṣṭajanākīrṇaṃ puraṃ teṣāṃ praveśane
15,047.022a te cāpi rājavacanāt puruṣā ye gatābhavan
15,047.022b*0106_01 dhṛtarāṣṭrasya gāndhāryāḥ kuntyāś cakruś ca saṃghaśaḥ
15,047.022b*0106_02 gaṅgādvāre śubhe puṇye yathoddiṣṭaṃ mahātmanā
15,047.022c saṃkalpya teṣāṃ kulyāni punaḥ pratyāgamaṃs tataḥ
15,047.023a mālyair gandhaiś ca vividhaiḥ pūjayitvā yathāvidhi
15,047.023c kulyāni teṣāṃ saṃyojya tadācakhyur mahīpateḥ
15,047.024a samāśvāsya ca rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
15,047.024c nārado 'py agamad rājan paramarṣir yathepsitam
15,047.024d*0107_01 dvārakāyāṃ tataḥ kṛṣṇaṃ vāsudevaṃ janārdanam
15,047.024d*0107_02 anādinidhanaṃ viṣṇuṃ śaṅkhacakragadādharam
15,047.024d*0107_03 rahasyakathane yuktaṃ nārāyaṇam anāmayam
15,047.025a evaṃ varṣāṇy atītāni dhṛtarāṣṭrasya dhīmataḥ
15,047.025c vanavāse tadā trīṇi nagare daśa pañca ca
15,047.026a hataputrasya saṃgrāme dānāni dadataḥ sadā
15,047.026c jñātisaṃbandhimitrāṇāṃ bhrātṝṇāṃ svajanasya ca
15,047.027a yudhiṣṭhiras tu nṛpatir nātiprītamanās tadā
15,047.027c dhārayām āsa tad rājyaṃ nihatajñātibāndhavaḥ
15,047.027d*0108_01 tathāśramavāsike tu parvaṇy api samāhitaḥ
15,047.027d*0108_02 gandhamālyādiyuktaṃ ca haviṣyaṃ bhojayed dvijān
16,000.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
16,000.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
16,001.001 vaiśaṃpāyana uvāca
16,001.001a ṣaṭtriṃśe tv atha saṃprāpte varṣe kauravanandanaḥ
16,001.001c dadarśa viparītāni nimittāni yudhiṣṭhiraḥ
16,001.002a vavur vātāḥ sanirghātā rūkṣāḥ śarkaravarṣiṇaḥ
16,001.002c apasavyāni śakunā maṇḍalāni pracakrire
16,001.003a pratyagūhur mahānadyo diśo nīhārasaṃvṛtāḥ
16,001.003c ulkāś cāṅgāravarṣiṇyaḥ prapetur gaganād bhuvi
16,001.004a ādityo rajasā rājan samavacchannamaṇḍalaḥ
16,001.004c viraśmir udaye nityaṃ kabandhaiḥ samadṛśyata
16,001.005a pariveṣāś ca dṛśyante dāruṇāḥ candrasūryayoḥ
16,001.005c trivarṇāḥ śyāmarūkṣāntās tathā bhasmāruṇaprabhāḥ
16,001.006a ete cānye ca bahava utpātā bhayaśaṃsinaḥ
16,001.006c dṛśyante 'har aho rājan hṛdayodvegakārakāḥ
16,001.006d*0002_01 dṛśyante jagato nāthe divam āroḍhum icchati
16,001.006d*0003_01 yasya prasādād dharmo 'yaṃ kṛte yadvat kalāv api
16,001.006d*0003_02 pāṇḍavās tu mahābhāgā yuktās tu yaśasānaghāḥ
16,001.007a kasya cit tv atha kālasya kururājo yudhiṣṭhiraḥ
16,001.007c śuśrāva vṛṣṇicakrasya mausale kadanaṃ kṛtam
16,001.008a vimuktaṃ vāsudevaṃ ca śrutvā rāmaṃ ca pāṇḍavaḥ
16,001.008c samānīyābravīd bhrātṝn kiṃ kariṣyāma ity uta
16,001.009a parasparaṃ samāsādya brahmadaṇḍabalātkṛtān
16,001.009c vṛṣṇīn vinaṣṭāṃs te śrutvā vyathitāḥ pāṇḍavābhavan
16,001.010a nidhanaṃ vāsudevasya samudrasyeva śoṣaṇam
16,001.010c vīrā na śraddadhus tasya vināśaṃ śārṅgadhanvanaḥ
16,001.011a mausalaṃ te pariśrutya duḥkhaśokasamanvitāḥ
16,001.011c viṣaṇṇā hatasaṃkalpāḥ pāṇḍavāḥ samupāviśan
16,002.001 janamejaya uvāca
16,002.001a kathaṃ vinaṣṭā bhagavann andhakā vṛṣṇibhiḥ saha
16,002.001c paśyato vāsudevasya bhojāś caiva mahārathāḥ
16,002.001d*0004_01 etad bhavantaṃ pṛcchāmi saṃmānyābhipraṇamya ca
16,002.002 vaiśaṃpāyana uvāca
16,002.002a ṣaṭtriṃśe 'tha tato varṣe vṛṣṇīnām anayo mahān
16,002.002c anyonyaṃ musalais te tu nijaghnuḥ kālacoditāḥ
16,002.003 janamejaya uvāca
16,002.003a kenānuśaptās te vīrāḥ kṣayaṃ vṛṣṇyandhakā yayuḥ
16,002.003c bhojāś ca dvijavarya tvaṃ vistareṇa vadasva me
16,002.004 vaiśaṃpāyana uvāca
16,002.004a viśvāmitraṃ ca kaṇvaṃ ca nāradaṃ ca tapodhanam
16,002.004c sāraṇapramukhā vīrā dadṛśur dvārakāgatān
16,002.005a te vai sāmbaṃ puraskṛtya bhūṣayitvā striyaṃ yathā
16,002.005c abruvann upasaṃgamya daivadaṇḍanipīḍitāḥ
16,002.006a iyaṃ strī putrakāmasya babhror amitatejasaḥ
16,002.006c ṛṣayaḥ sādhu jānīta kim iyaṃ janayiṣyati
16,002.007a ity uktās te tadā rājan vipralambhapradharṣitāḥ
16,002.007c pratyabruvaṃs tān munayo yat tac chṛṇu narādhipa
16,002.008a vṛṣṇyandhakavināśāya musalaṃ ghoram āyasam
16,002.008c vāsudevasya dāyādaḥ sāmbo 'yaṃ janayiṣyati
16,002.009a yena yūyaṃ sudurvṛttā nṛśaṃsā jātamanyavaḥ
16,002.009c ucchettāraḥ kulaṃ kṛtsnam ṛte rāmajanārdanau
16,002.010a samudraṃ yāsyati śrīmāṃs tyaktvā dehaṃ halāyudhaḥ
16,002.010c jarā kṛṣṇaṃ mahātmānaṃ śayānaṃ bhuvi bhetsyati
16,002.011a ity abruvanta te rājan pralabdhās tair durātmabhiḥ
16,002.011c munayaḥ krodharaktākṣāḥ samīkṣyātha parasparam
16,002.012a tathoktvā munayas te tu tataḥ keśavam abhyayuḥ
16,002.013a athābravīt tadā vṛṣṇīñ śrutvaivaṃ madhusūdanaḥ
16,002.013c antajño matimāṃs tasya bhavitavyaṃ tatheti tān
16,002.014a evam uktvā hṛṣīkeśaḥ praviveśa punar gṛhān
16,002.014c kṛtāntam anyathā naicchat kartuṃ sa jagataḥ prabhuḥ
16,002.015a śvobhūte 'tha tataḥ sāmbo musalaṃ tad asūta vai
16,002.015b*0005_01 yena vṛṣṇyandhakakule puruṣā bhasmasāt kṛtāḥ
16,002.015c vṛṣṇyandhakavināśāya kiṃkarapratimaṃ mahat
16,002.016a prasūtaṃ śāpajaṃ ghoraṃ tac ca rājñe nyavedayan
16,002.016c viṣaṇṇarūpas tad rājā sūkṣmaṃ cūrṇam akārayat
16,002.017a prākṣipan sāgare tac ca puruṣā rājaśāsanāt
16,002.017b*0006_01 tac cūrṇaṃ sāgare cāpi prākṣipan puruṣā nṛpa
16,002.017b*0007_01 jajñe sāve[va?]rakāś cūrṇaṃ prakḷptaṃ tair mahodadhau
16,002.017c aghoṣayaṃś ca nagare vacanād āhukasya ca
16,002.017d*0008_01 janārdanasya rāmasya babhroś caiva mahātmanaḥ
16,002.018a adya prabhṛti sarveṣu vṛṣṇyandhakagṛheṣv iha
16,002.018c surāsavo na kartavyaḥ sarvair nagaravāsibhiḥ
16,002.019a yaś ca no 'viditaṃ kuryāt peyaṃ kaś cin naraḥ kva cit
16,002.019c jīvan sa śūlam ārohet svayaṃ kṛtvā sabāndhavaḥ
16,002.020a tato rājabhayāt sarve niyamaṃ cakrire tadā
16,002.020c narāḥ śāsanam ājñāya tasya rājño mahātmanaḥ
16,003.001 vaiśaṃpāyana uvāca
16,003.001a evaṃ prayatamānānāṃ vṛṣṇīnām andhakaiḥ saha
16,003.001c kālo gṛhāṇi sarveṣāṃ paricakrāma nityaśaḥ
16,003.002a karālo vikaṭo muṇḍaḥ puruṣaḥ kṛṣṇapiṅgalaḥ
16,003.002b*0009_01 karaṭo muṇḍaḥ puruṣaḥ kṛṣṇapiṅgalalocanaḥ
16,003.002b*0010_01 samūhini mahāketur japāpuṣpāvataṃsakaḥ
16,003.002b*0010_02 kṛkalāsavāhanagaḥ kākapakṣavibhūṣaṇaḥ
16,003.002c gṛhāṇy avekṣya vṛṣṇīnāṃ nādṛśyata punaḥ kva cit
16,003.002d*0011_01 tam aghnanta maheṣvāsāḥ śaraiḥ śatasahasraśaḥ
16,003.002d*0011_02 na cāśakyata veddhuṃ sa sarvabhūtātyayas tadā
16,003.003a utpedire mahāvātā dāruṇāś cā dine dine
16,003.003c vṛṣṇyandhakavināśāya bahavo romaharṣaṇāḥ
16,003.004a vivṛddhamūṣakā rathyā vibhinnamaṇikās tathā
16,003.004b*0012_01 keśā nakhāś ca suptānām adyante mūṣakair niśi
16,003.004c cīcīkūcīti vāśyantyaḥ sārikā vṛṣṇiveśmasu
16,003.004e nopaśāmyati śabdaś ca sa divārātram eva hi
16,003.005a anukurvann ulūkānāṃ sārasā virutaṃ tathā
16,003.005c ajāḥ śivānāṃ ca rutam anvakurvata bhārata
16,003.006a pāṇḍurā raktapādāś ca vihagāḥ kālacoditāḥ
16,003.006c vṛṣṇyandhakānāṃ geheṣu kapotā vyacaraṃs tadā
16,003.007a vyajāyanta kharā goṣu karabhāśvatarīṣu ca
16,003.007c śunīṣv api biḍālāś ca mūṣakā nakulīṣu ca
16,003.008a nāpatrapanta pāpāni kurvanto vṛṣṇayas tadā
16,003.008c prādviṣan brāhmaṇāṃś cāpi pitṝn devāṃs tathaiva ca
16,003.009a gurūṃś cāpy avamanyanta na tu rāmajanārdanau
16,003.009c patnyaḥ patīn vyuccaranta patnīś ca patayas tathā
16,003.010a vibhāvasuḥ prajvalito vāmaṃ viparivartate
16,003.010c nīlalohitamāñjiṣṭhā visṛjann arciṣaḥ pṛthak
16,003.011a udayāstamane nityaṃ puryāṃ tasyāṃ divākaraḥ
16,003.011c vyadṛśyatāsakṛt puṃbhiḥ kabandhaiḥ parivāritaḥ
16,003.012a mahānaseṣu siddhe 'nne saṃskṛte 'tīva bhārata
16,003.012c āhāryamāṇe kṛmayo vyadṛśyanta narādhipa
16,003.013a puṇyāhe vācyamāne ca japatsu ca mahātmasu
16,003.013b*0013_01 aśrūyanta śunāṃ śabdāḥ sarvataḥ karṇavedhakāḥ
16,003.013c abhidhāvantaḥ śrūyante na cādṛśyata kaś cana
16,003.014a parasparaṃ ca nakṣatraṃ hanyamānaṃ punaḥ punaḥ
16,003.014c grahair apaśyan sarve te nātmanas tu kathaṃ cana
16,003.015a nadantaṃ pāñcajanyaṃ ca vṛṣṇyandhakaniveśane
16,003.015c samantāt pratyavāśyanta rāsabhā dāruṇasvarāḥ
16,003.016a evaṃ paśyan hṛṣīkeśaḥ saṃprāptaṃ kālaparyayam
16,003.016c trayodaśyām amāvāsyāṃ tāṃ dṛṣṭvā prābravīd idam
16,003.017a caturdaśī pañcadaśī kṛteyaṃ rāhuṇā punaḥ
16,003.017c tadā ca bhārate yuddhe prāptā cādya kṣayāya naḥ
16,003.018a vimṛśann eva kālaṃ taṃ paricintya janārdanaḥ
16,003.018c mene prāptaṃ sa ṣaṭtriṃśaṃ varṣaṃ vai keśisūdanaḥ
16,003.019a putraśokābhisaṃtaptā gāndhārī hatabāndhavā
16,003.019c yad anuvyājahārārtā tad idaṃ samupāgatam
16,003.020a idaṃ ca tad anuprāptam abravīd yad yudhiṣṭhiraḥ
16,003.020c purā vyūḍheṣv anīkeṣu dṛṣṭvotpātān sudāruṇān
16,003.020d*0014_01 puṇyadānapradāc cāpi śāntimohāc ca kevalāt
16,003.020d*0014_02 puṇyakarmaprayogāc ca nānyac chreyo bhaved iti
16,003.021a ity uktvā vāsudevas tu cikīrṣan satyam eva tat
16,003.021c ājñāpayām āsa tadā tīrthayātrām ariṃdama
16,003.022a aghoṣayanta puruṣās tatra keśavaśāsanāt
16,003.022c tīrthayātrā samudre vaḥ kāryeti puruṣarṣabhāḥ
16,004.001 vaiśaṃpāyana uvāca
16,004.001a kālī strī pāṇḍurair dantaiḥ praviśya hasatī niśi
16,004.001c striyaḥ svapneṣu muṣṇantī dvārakāṃ paridhāvati
16,004.001d*0015_01 agnihotraniketeṣu vāstumadhyeṣu veśmasu
16,004.001d*0015_02 vṛṣṇyandhakān akhādanta svapne gṛdhrā bhayānakāḥ
16,004.001d*0016_01 kurvanto bhīṣaṇān nādān karālāś cāpy asaṃgatāḥ
16,004.001d*0016_02 tathā dviśiraso raudrāś caturbāhava eva ca
16,004.001d*0016_03 strīṇāṃ garbheṣu jāyante rākṣasā guhyakās tathā
16,004.002a alaṃkārāś ca chatraṃ ca dhvajāś ca kavacāni ca
16,004.002c hriyamāṇāny adṛśyanta rakṣobhiḥ subhayānakaiḥ
16,004.003a tac cāgnidattaṃ kṛṣṇasya vajranābham ayasmayam
16,004.003c divam ācakrame cakraṃ vṛṣṇīnāṃ paśyatāṃ tadā
16,004.004a yuktaṃ rathaṃ divyam ādityavarṇaṃ; hayāharan paśyato dārukasya
16,004.004c te sāgarasyopariṣṭhād avartan; manojavāś caturo vājimukhyāḥ
16,004.005a tālaḥ suparṇaś ca mahādhvajau tau; supūjitau rāmajanārdanābhyām
16,004.005c uccair jahrur apsaraso divāniśaṃ; vācaś cocur gamyatāṃ tīrthayātrā
16,004.005d*0017_01 bhagavaddarśanasparśasnehair vitatabhoginām
16,004.005d*0017_02 divaḥ praveśanārthaṃ te vimānair divam āyayuḥ
16,004.006a tato jigamiṣantas te vṛṣṇyandhakamahārathāḥ
16,004.006c sāntaḥpurās tadā tīrthayātrām aicchan nararṣabhāḥ
16,004.007a tato bhojyaṃ ca bhakṣyaṃ ca peyaṃ cāndhakavṛṣṇayaḥ
16,004.007c bahu nānāvidhaṃ cakrur madyaṃ māṃsam anekaśaḥ
16,004.008a tataḥ sīdhuṣu saktāś ca niryayur nagarād bahiḥ
16,004.008c yānair aśvair gajaiś caiva śrīmantas tigmatejasaḥ
16,004.009a tataḥ prabhāse nyavasan yathoddeśaṃ yathāgṛham
16,004.009c prabhūtabhakṣyapeyās te sadārā yādavās tadā
16,004.010a niviṣṭāṃs tān niśamyātha samudrānte sa yogavit
16,004.010c jagāmāmantrya tān vīrān uddhavo 'rthaviśāradaḥ
16,004.011a taṃ prasthitaṃ mahātmānam abhivādya kṛtāñjalim
16,004.011c jānan vināśaṃ vṛṣṇīnāṃ naicchad vārayituṃ hariḥ
16,004.012a tataḥ kālaparītās te vṛṣṇyandhakamahārathāḥ
16,004.012c apaśyann uddhavaṃ yāntaṃ tejasāvṛtya rodasī
16,004.013a brāhmaṇārtheṣu yat siddham annaṃ teṣāṃ mahātmanām
16,004.013c tad vānarebhyaḥ pradaduḥ surāgandhasamanvitam
16,004.014a tatas tūryaśatākīrṇaṃ naṭanartakasaṃkulam
16,004.014c prāvartata mahāpānaṃ prabhāse tigmatejasām
16,004.015a kṛṣṇasya saṃnidhau rāmaḥ sahitaḥ kṛtavarmaṇā
16,004.015c apibad yuyudhānaś ca gado babhrus tathaiva ca
16,004.016a tataḥ pariṣado madhye yuyudhāno madotkaṭaḥ
16,004.016c abravīt kṛtavarmāṇam avahasyāvamanya ca
16,004.017a kaḥ kṣatriyo manyamānaḥ suptān hanyān mṛtān iva
16,004.017c na tan mṛṣyanti hārdikya yādavā yat tvayā kṛtam
16,004.017d*0018_01 na tan mṛṣyati hārdikyo yad avocat tadā ruṣā
16,004.018a ity ukte yuyudhānena pūjayām āsa tad vacaḥ
16,004.018c pradyumno rathināṃ śreṣṭho hārdikyam avamanya ca
16,004.019a tataḥ paramasaṃkruddhaḥ kṛtavarmā tam abravīt
16,004.019c nirdiśann iva sāvajñaṃ tadā savyena pāṇinā
16,004.020a bhūriśravāś chinnabāhur yuddhe prāyagatas tvayā
16,004.020c vadhena sunṛśaṃsena kathaṃ vīreṇa pātitaḥ
16,004.021a iti tasya vacaḥ śrutvā keśavaḥ paravīrahā
16,004.021c tiryak saroṣayā dṛṣṭyā vīkṣāṃ cakre sa manyumān
16,004.022a maṇiḥ syamantakaś caiva yaḥ sa satrājito 'bhavat
16,004.022c tāṃ kathāṃ smārayām āsa sātyakir madhusūdanam
16,004.023a tac chrutvā keśavasyāṅkam agamad rudatī tadā
16,004.023c satyabhāmā prakupitā kopayantī janārdanam
16,004.024a tata utthāya sakrodhaḥ sātyakir vākyam abravīt
16,004.024c pañcānāṃ draupadeyānāṃ dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinoḥ
16,004.025a eṣa gacchāmi padavīṃ satyena ca tathā śape
16,004.025c sauptike ye ca nihatāḥ suptānena durātmanā
16,004.026a droṇaputrasahāyena pāpena kṛtavarmaṇā
16,004.026c samāptam āyur asyādya yaśaś cāpi sumadhyame
16,004.027a itīdam uktvā khaḍgena keśavasya samīpataḥ
16,004.027c abhidrutya śiraḥ kruddhaś ciccheda kṛtavarmaṇaḥ
16,004.028a tathānyān api nighnantaṃ yuyudhānaṃ samantataḥ
16,004.028c abhyadhāvad dhṛṣīkeśo vinivārayiṣus tadā
16,004.029a ekībhūtās tataḥ sarve kālaparyāyacoditāḥ
16,004.029c bhojāndhakā mahārāja śaineyaṃ paryavārayan
16,004.030a tān dṛṣṭvā patatas tūrṇam abhikruddhāñ janārdanaḥ
16,004.030c na cukrodha mahātejā jānan kālasya paryayam
16,004.031a te tu pānamadāviṣṭāś coditāś caiva manyunā
16,004.031c yuyudhānam athābhyaghnann ucchiṣṭair bhājanais tadā
16,004.032a hanyamāne tu śaineye kruddho rukmiṇinandanaḥ
16,004.032c tadantaram upādhāvan mokṣayiṣyañ śineḥ sutam
16,004.033a sa bhojaiḥ saha saṃyuktaḥ sātyakiś cāndhakaiḥ saha
16,004.033b*0019_01 vyāyacchamānau tau vīrau bāhudraviṇaśālinau
16,004.033c bahutvān nihatau tatra ubhau kṛṣṇasya paśyataḥ
16,004.034a hataṃ dṛṣṭvā tu śaineyaṃ putraṃ ca yadunandanaḥ
16,004.034c erakāṇāṃ tadā muṣṭiṃ kopāj jagrāha keśavaḥ
16,004.035a tad abhūn musalaṃ ghoraṃ vajrakalpam ayomayam
16,004.035c jaghāna tena kṛṣṇas tān ye 'sya pramukhato 'bhavan
16,004.036a tato 'ndhakāś ca bhojāś ca śaineyā vṛṣṇayas tathā
16,004.036c jaghnur anyonyam ākrande musalaiḥ kālacoditāḥ
16,004.037a yas teṣām erakāṃ kaś cij jagrāha ruṣito nṛpa
16,004.037c vajrabhūteva sā rājann adṛśyata tadā vibho
16,004.038a tṛṇaṃ ca musalībhūtam api tatra vyadṛśyata
16,004.038c brahmadaṇḍakṛtaṃ sarvam iti tad viddhi pārthiva
16,004.039a āvidhyāvidhya te rājan prakṣipanti sma yat tṛṇam
16,004.039c tad vajrabhūtaṃ musalaṃ vyadṛśyata tadā dṛḍham
16,004.040a avadhīt pitaraṃ putraḥ pitā putraṃ ca bhārata
16,004.040c mattāḥ paripatanti sma pothayantaḥ parasparam
16,004.041a pataṃgā iva cāgnau te nyapatan kukurāndhakāḥ
16,004.041c nāsīt palāyane buddhir vadhyamānasya kasya cit
16,004.042a taṃ tu paśyan mahābāhur jānan kālasya paryayam
16,004.042c musalaṃ samavaṣṭabhya tasthau sa madhusūdanaḥ
16,004.043a sāmbaṃ ca nihataṃ dṛṣṭvā cārudeṣṇaṃ ca mādhavaḥ
16,004.043c pradyumnaṃ cāniruddhaṃ ca tataś cukrodha bhārata
16,004.044a gadaṃ vīkṣya śayānaṃ ca bhṛśaṃ kopasamanvitaḥ
16,004.044c sa niḥśeṣaṃ tadā cakre śārṅgacakragadādharaḥ
16,004.045a taṃ nighnantaṃ mahātejā babhruḥ parapuraṃjayaḥ
16,004.045c dārukaś caiva dāśārham ūcatur yan nibodha tat
16,004.046a bhagavan saṃhṛtaṃ sarvaṃ tvayā bhūyiṣṭham acyuta
16,004.046c rāmasya padam anviccha tatra gacchāma yatra saḥ
16,005.001 vaiśaṃpāyana uvāca
16,005.001a tato yayur dārukaḥ keśavaś ca; babhruś ca rāmasya padaṃ patantaḥ
16,005.001c athāpaśyan rāmam anantavīryaṃ; vṛkṣe sthitaṃ cintayānaṃ vivikte
16,005.002a tataḥ samāsādya mahānubhāvaḥ; kṛṣṇas tadā dārukam anvaśāsat
16,005.002c gatvā kurūñ śīghram imaṃ mahāntaṃ; pārthāya śaṃsasva vadhaṃ yadūnām
16,005.003a tato 'rjunaḥ kṣipram ihopayātu; śrutvā mṛtān yādavān brahmaśāpāt
16,005.003c ity evam uktaḥ sa yayau rathena; kurūṃs tadā dāruko naṣṭacetāḥ
16,005.004a tato gate dāruke keśavo 'tha; dṛṣṭvāntike babhrum uvāca vākyam
16,005.004c striyo bhavān rakṣatu yātu śīghraṃ; naitā hiṃsyur dasyavo vittalobhāt
16,005.005a sa prasthitaḥ keśavenānuśiṣṭo; madāturo jñātivadhārditaś ca
16,005.005c taṃ vai yāntaṃ saṃnidhau keśavasya; tvarantam ekaṃ sahasaiva babhrum
16,005.005e brahmānuśaptam avadhīn mahad vai; kūṭonmuktaṃ musalaṃ lubdhakasya
16,005.006a tato dṛṣṭvā nihataṃ babhrum āha; kṛṣṇo vākyaṃ bhrātaram agrajaṃ tu
16,005.006c ihaiva tvaṃ māṃ pratīkṣasva rāma; yāvat striyo jñātivaśāḥ karomi
16,005.007a tataḥ purīṃ dvāravatīṃ praviśya; janārdanaḥ pitaraṃ prāha vākyam
16,005.007c striyo bhavān rakṣatu naḥ samagrā; dhanaṃjayasyāgamanaṃ pratīkṣan
16,005.007e rāmo vanānte pratipālayan mām; āste 'dyāhaṃ tena samāgamiṣye
16,005.008a dṛṣṭaṃ mayedaṃ nidhanaṃ yadūnāṃ; rājñāṃ ca pūrvaṃ kurupuṃgavānām
16,005.008c nāhaṃ vinā yadubhir yādavānāṃ; purīm imāṃ draṣṭum ihādya śaktaḥ
16,005.009a tapaś cariṣyāmi nibodha tan me; rāmeṇa sārdhaṃ vanam abhyupetya
16,005.009c itīdam uktvā śirasāsya pādau; saṃspṛśya kṛṣṇas tvarito jagāma
16,005.010a tato mahān ninadaḥ prādurāsīt; sastrīkumārasya purasya tasya
16,005.010c athābravīt keśavaḥ saṃnivartya; śabdaṃ śrutvā yoṣitāṃ krośatīnām
16,005.011a purīm imām eṣyati savyasācī; sa vo duḥkhān mocayitā narāgryaḥ
16,005.011c tato gatvā keśavas taṃ dadarśa; rāmaṃ vane sthitam ekaṃ vivikte
16,005.012a athāpaśyad yogayuktasya tasya; nāgaṃ mukhān niḥsarantaṃ mahāntam
16,005.012c śvetaṃ yayau sa tataḥ prekṣyamāṇo; mahārṇavo yena mahānubhāvaḥ
16,005.012d*0021_01 śveto yayau cāpi mahānubhāvo
16,005.012d*0021_02 mahārṇavaṃ yena tam īkṣamāṇaḥ
16,005.013a sahasraśīrṣaḥ parvatābhogavarṣmā; raktānanaḥ svāṃ tanuṃ tāṃ vimucya
16,005.013b*0022_01 saṃdṛśya taṃ sāgarāntaṃ viśantaṃ
16,005.013c samyak ca taṃ sāgaraḥ pratyagṛhṇān; nāgā divyāḥ saritaś caiva puṇyāḥ
16,005.014a karkoṭako vāsukis takṣakaś ca; pṛthuśravā varuṇaḥ kuñjaraś ca
16,005.014c miśrī śaṅkhaḥ kumudaḥ puṇḍarīkas; tathā nāgo dhṛtarāṣṭro mahātmā
16,005.015a hrādaḥ krāthaḥ śitikaṇṭho 'gratejās; tathā nāgau cakramandātiṣaṇḍau
16,005.015c nāgaśreṣṭho durmukhaś cāmbarīṣaḥ; svayaṃ rājā varuṇaś cāpi rājan
16,005.015e pratyudgamya svāgatenābhyanandaṃs; te 'pūjayaṃś cārghyapādyakriyābhiḥ
16,005.015f*0023_01 samāgatās te naradevarūpair
16,005.015f*0023_02 anandanta pūjayaṃś cādyadevam
16,005.015f*0024_01 saṃkarṣaṇaṃ bhūdharaṃ śuddhabuddhim
16,005.016a tato gate bhrātari vāsudevo; jānan sarvā gatayo divyadṛṣṭiḥ
16,005.016c vane śūnye vicaraṃś cintayāno; bhūmau tataḥ saṃviveśāgryatejāḥ
16,005.017a sarvaṃ hi tena prāk tadā vittam āsīd; gāndhāryā yad vākyam uktaḥ sa pūrvam
16,005.017c durvāsasā pāyasocchiṣṭalipte; yac cāpy uktaṃ tac ca sasmāra kṛṣṇaḥ
16,005.017d*0025_01 kulastrīṇāṃ suvratānāṃ gavāṃ ca
16,005.017d*0025_02 dvijendrāṇāṃ balam ādāya dharme
16,005.017d*0025_03 yonir devānāṃ varado brahmadevo
16,005.017d*0025_04 govindākhyo vāsudevo 'tha nityaḥ
16,005.018a sa cintayāno 'ndhakavṛṣṇināśaṃ; kurukṣayaṃ caiva mahānubhāvaḥ
16,005.018c mene tataḥ saṃkramaṇasya kālaṃ; tataś cakārendriyasaṃnirodham
16,005.018d*0026_01 yathā ca lokasthitipālanārthaṃ
16,005.018d*0026_02 durvāsavākyapratipālanārtham
16,005.018d*0026_03 devo 'pi saṃdehavimokṣahetor
16,005.018d*0026_04 nimittam aicchat sakalārthatattvavit
16,005.019a sa saṃniruddhendriyavāṅmanās tu; śiśye mahāyogam upetya kṛṣṇaḥ
16,005.019c jarātha taṃ deśam upājagāma; lubdhas tadānīṃ mṛgalipsur ugraḥ
16,005.020a sa keśavaṃ yogayuktaṃ śayānaṃ; mṛgāśaṅkī lubdhakaḥ sāyakena
16,005.020c jarāvidhyat pādatale tvarāvāṃs; taṃ cābhitas taj jighṛkṣur jagāma
16,005.020d*0027_01 kṛṣṇaṃ śayānaṃ sa vikṛṣya bāṇaṃ
16,005.020d*0027_02 vivyādha pāde mṛgaśaṅkayā jarā
16,005.020e athāpaśyat puruṣaṃ yogayuktaṃ; pītāmbaraṃ lubdhako 'nekabāhum
16,005.021a matvātmānam aparāddhaṃ sa tasya; jagrāha pādau śirasā cārtarūpaḥ
16,005.021c āśvāsayat taṃ mahātmā tadānīṃ; gacchann ūrdhvaṃ rodasī vyāpya lakṣmyā
16,005.021c*0028_01 tathānutāpāt karmaṇo janmanaś ca
16,005.021c*0028_02 dṛṣṭvā tathā devam anantavīryaṃ
16,005.021c*0028_03 devaiḥ svargaṃ prāpitas tyaktadehaḥ
16,005.021c*0028_04 gaṇair munīnāṃ pūjitas tatra kṛṣṇaḥ
16,005.021d*0029_01 āśvāsayām āsa tataś ca kṛṣṇa
16,005.021d*0029_02 ūrdhvaṃ gacchan vyāpya lokān svalakṣmyā
16,005.021d*0030_01 taṃ yogayuktyā sahasā hi lakṣya
16,005.022a divaṃ prāptaṃ vāsavo 'thāśvinau ca; rudrādityā vasavaś cātha viśve
16,005.022c pratyudyayur munayaś cāpi siddhā; gandharvamukhyāś ca sahāpsarobhiḥ
16,005.022d*0031_01 gandharvamukhyā uragāś caiva sarve
16,005.022d*0031_02 pratuṣṭuvus tatra varāpsarobhiḥ
16,005.023a tato rājan bhagavān ugratejā; nārāyaṇaḥ prabhavaś cāvyayaś ca
16,005.023c yogācāryo rodasī vyāpya lakṣmyā; sthānaṃ prāpa svaṃ mahātmāprameyam
16,005.024a tato devair ṛṣibhiś cāpi kṛṣṇaḥ; samāgataś cāraṇaiś caiva rājan
16,005.024b*0032_01 tataḥ sameto madhusūdanas tair
16,005.024b*0032_02 devaiḥ sarvair ṛṣibhiś cāraṇaiś ca
16,005.024c gandharvāgryair apsarobhir varābhiḥ; siddhaiḥ sādhyaiś cānataiḥ pūjyamānaḥ
16,005.025a te vai devāḥ pratyanandanta rājan; muniśreṣṭhā vāgbhir ānarcur īśam
16,005.025b*0033_01 śivabrahmādyair lokapālaiḥ sametya
16,005.025b*0033_02 saṃstūyamānaḥ surasiddhasaṃghaiḥ
16,005.025c gandharvāś cāpy upatasthuḥ stuvantaḥ; prītyā cainaṃ puruhūto 'bhyanandat
16,005.025d@001_0001 namo namas te bhagavañ śārṅgadhanvan
16,005.025d@001_0002 dharmasthityā prādurāsīr dharāyām
16,005.025d@001_0003 kaṃsākhyādīn devaśatrūṃś ca sarvān
16,005.025d@001_0004 hatvā bhūmiḥ sthāpitā bhārataptā
16,005.025d@001_0005 divyaṃ sthānam ajaraṃ cāprameyaṃ
16,005.025d@001_0006 durvijñeyaṃ cāgamair gamyam agryam
16,005.025d@001_0007 gaccha prabho rakṣa cārtiṃ prapannān
16,005.025d@001_0008 kalpe kalpe jāyamāna svamūrtyā
16,005.025d@001_0009 ity evam uktvā devasaṃgho 'nugamya
16,005.025d@001_0010 śriyā yuktaṃ puṣpavṛṣṭyā vavarṣa
16,005.025d@001_0011 vāṇī hy āsīt saṃśritā rūpiṇī sā
16,005.025d@001_0012 bhānor madhye praviśa tvaṃ tu rājan
16,005.025d@001_0013 bhujaiś caturbhiḥ samupetaṃ mamedaṃ
16,005.025d@001_0014 rūpaṃ viśiṣṭaṃ divi saṃsthitaṃ ca
16,005.025d@001_0015 bhūmau gataṃ pūjayatāprameyaṃ
16,005.025d@001_0016 sadā hi tasmin nivasāmi devāḥ
16,005.025d@001_0017 devā nivṛttās tat padaṃ nāpnuvanto
16,005.025d@001_0018 buddhyā devaṃ saṃsmarantaḥ pratītāḥ
16,005.025d@001_0019 brahmādyās te tadguṇān kīrtayantaḥ
16,005.025d@001_0020 śubhāṃl lokān svān prapeduḥ surendrāḥ
16,006.001 vaiśaṃpāyana uvāca
16,006.001a dāruko 'pi kurūn gatvā dṛṣṭvā pārthān mahārathān
16,006.001c ācaṣṭa mausale vṛṣṇīn anyonyenopasaṃhṛtān
16,006.002a śrutvā vinaṣṭān vārṣṇeyān sabhojakukurāndhakān
16,006.002c pāṇḍavāḥ śokasaṃtaptā vitrastamanaso 'bhavan
16,006.003a tato 'rjunas tān āmantrya keśavasya priyaḥ sakhā
16,006.003c prayayau mātulaṃ draṣṭuṃ nedam astīti cābravīt
16,006.004a sa vṛṣṇinilayaṃ gatvā dārukeṇa saha prabho
16,006.004c dadarśa dvārakāṃ vīro mṛtanāthām iva striyam
16,006.005a yāḥ sma tā lokanāthena nāthavatyaḥ purābhavan
16,006.005c tās tv anāthās tadā nāthaṃ pārthaṃ dṛṣṭvā vicukruśuḥ
16,006.005d*0034_01 arjunaṃ tāḥ sma nāthaṃ ca dṛṣṭvānāthaṃ vicukruśuḥ
16,006.006a ṣoḍaśastrīsahasrāṇi vāsudevaparigrahaḥ
16,006.006c tāsām āsīn mahān nādo dṛṣṭvaivārjunam āgatam
16,006.007a tās tu dṛṣṭvaiva kauravyo bāṣpeṇa pihito 'rjunaḥ
16,006.007c hīnāḥ kṛṣṇena putraiś ca nāśakat so 'bhivīkṣitum
16,006.008a tāṃ sa vṛṣṇyandhakajalāṃ hayamīnāṃ rathoḍupām
16,006.008c vāditrarathaghoṣaughāṃ veśmatīrthamahāgrahām
16,006.009a ratnaśaivalasaṃghāṭāṃ vajraprākāramālinīm
16,006.009c rathyāsrotojalāvartāṃ catvarastimitahradām
16,006.010a rāmakṛṣṇamahāgrāhāṃ dvārakāsaritaṃ tadā
16,006.010c kālapāśagrahāṃ ghorāṃ nadīṃ vaitaraṇīm iva
16,006.011a tāṃ dadarśārjuno dhīmān vihīnāṃ vṛṣṇipuṃgavaiḥ
16,006.011c gataśriyaṃ nirānandāṃ padminīṃ śiśire yathā
16,006.012a tāṃ dṛṣṭvā dvārakāṃ pārthas tāś ca kṛṣṇasya yoṣitaḥ
16,006.012c sasvanaṃ bāṣpam utsṛjya nipapāta mahītale
16,006.013a sātrājitī tataḥ satyā rukmiṇī ca viśāṃ pate
16,006.013c abhipatya praruruduḥ parivārya dhanaṃjayam
16,006.014a tatas tāḥ kāñcane pīṭhe samutthāyopaveśya ca
16,006.014c abruvantyo mahātmānaṃ parivāryopatasthire
16,006.015a tataḥ saṃstūya govindaṃ kathayitvā ca pāṇḍavaḥ
16,006.015c āśvāsya tāḥ striyaś cāpi mātulaṃ draṣṭum abhyagāt
16,007.001 vaiśaṃpāyana uvāca
16,007.001a taṃ śayānaṃ mahātmānaṃ vīram ānakadundubhim
16,007.001c putraśokābhisaṃtaptaṃ dadarśa kurupuṃgavaḥ
16,007.002a tasyāśruparipūrṇākṣo vyūḍhorasko mahābhujaḥ
16,007.002c ārtasyārtataraḥ pārthaḥ pādau jagrāha bhārata
16,007.002d*0035_01 tasya mūrdhānam āghrātum iyeṣānakadundubhiḥ
16,007.002d*0035_02 svasrīyasya mahābāhur na śaśāka ca śatruhan
16,007.003a samāliṅgyārjunaṃ vṛddhaḥ sa bhujābhyāṃ mahābhujaḥ
16,007.003c rudan putrān smaran sarvān vilalāpa suvihvalaḥ
16,007.003e bhrātṝn putrāṃś ca pautrāṃś ca dauhitrāṃś ca sakhīn api
16,007.004 vasudeva uvāca
16,007.004a yair jitā bhūmipālāś ca daityāś ca śataśo 'rjuna
16,007.004c tān dṛṣṭvā neha paśyāmi jīvāmy arjuna durmaraḥ
16,007.005a yau tāv arjuna śiṣyau te priyau bahumatau sadā
16,007.005c tayor apanayāt pārtha vṛṣṇayo nidhanaṃ gatāḥ
16,007.006a yau tau vṛṣṇipravīrāṇāṃ dvāv evātirathau matau
16,007.006c pradyumno yuyudhānaś ca kathayan katthase ca yau
16,007.007a nityaṃ tvaṃ kuruśārdūla kṛṣṇaś ca mama putrakaḥ
16,007.007c tāv ubhau vṛṣṇināśasya mukham āstāṃ dhanaṃjaya
16,007.008a na tu garhāmi śaineyaṃ hārdikyaṃ cāham arjuna
16,007.008c akrūraṃ raukmiṇeyaṃ ca śāpo hy evātra kāraṇam
16,007.009a keśinaṃ yas tu kaṃsaṃ ca vikramya jagataḥ prabhuḥ
16,007.009c videhāv akarot pārtha caidyaṃ ca balagarvitam
16,007.010a naiṣādim ekalavyaṃ ca cakre kāliṅgamāgadhān
16,007.010c gāndhārān kāśirājaṃ ca marubhūmau ca pārthivān
16,007.011a prācyāṃś ca dākṣiṇātyāṃś ca pārvatīyāṃs tathā nṛpān
16,007.011c so 'bhyupekṣitavān etam anayaṃ madhusūdanaḥ
16,007.011d*0036_01 tvaṃ hi taṃ nāradaś caiva munayaś ca sanātanam
16,007.011d*0036_02 govindaṃ paramaṃ devam abhijānīdhvam acyutam
16,007.011d*0036_03 pratyapaśyac ca sa vibhur jñātikṣayam adhokṣajaḥ
16,007.011d*0036_04 upaprekṣitavān nityaṃ svayaṃ sa mama putrakaḥ
16,007.011d*0036_05 gāndhāryā vacanaṃ yat tad ṛṣīṇāṃ ca paraṃtapa
16,007.011d*0036_06 tan nūnam anyathā kartuṃ naicchat sa jagataḥ prabhuḥ
16,007.011d*0036_07 pratyakṣaṃ bhavataś cāpi tava pautraḥ paraṃtapa
16,007.011d*0036_08 aśvatthāmnā hataś cāpi jīvitas tasya tejasā
16,007.011d*0036_09 imāṃs tu naicchat svāñ jñātīn rakṣituṃ sa sakhā tava
16,007.012a tataḥ putrāṃś ca pautrāṃś ca bhrātṝn atha sakhīn api
16,007.012c śayānān nihatān dṛṣṭvā tato mām abravīd idam
16,007.013a saṃprāpto 'dyāyam asyāntaḥ kulasya puruṣarṣabha
16,007.013c āgamiṣyati bībhatsur imāṃ dvāravatīṃ purīm
16,007.014a ākhyeyaṃ tasya yad vṛttaṃ vṛṣṇīnāṃ vaiśasaṃ mahat
16,007.014c sa tu śrutvā mahātejā yadūnām anayaṃ prabho
16,007.014e āgantā kṣipram eveha na me 'trāsti vicāraṇā
16,007.015a yo 'haṃ tam arjunaṃ viddhi yo 'rjunaḥ so 'ham eva tu
16,007.015b*0037_01 yathā jīvaṃ paraṃ brahma mahāvākyasya niścayāt
16,007.015c yad brūyāt tat tathā kāryam iti budhyasva mādhava
16,007.016a sa strīṣu prāptakālaṃ vaḥ pāṇḍavo bālakeṣu ca
16,007.016c pratipatsyati bībhatsur bhavataś caurdhvadehikam
16,007.017a imāṃ ca nagarīṃ sadyaḥ pratiyāte dhanaṃjaye
16,007.017c prākārāṭṭālakopetāṃ samudraḥ plāvayiṣyati
16,007.018a ahaṃ hi deśe kasmiṃś cit puṇye niyamam āsthitaḥ
16,007.018c kālaṃ kartā sadya eva rāmeṇa saha dhīmatā
16,007.019a evam uktvā hṛṣīkeśo mām acintyaparākramaḥ
16,007.019c hitvā māṃ bālakaiḥ sārdhaṃ diśaṃ kām apy agāt prabhuḥ
16,007.020a so 'haṃ tau ca mahātmānau cintayan bhrātarau tava
16,007.020c ghoraṃ jñātivadhaṃ caiva na bhuñje śokakarśitaḥ
16,007.021a na ca bhokṣye na jīviṣye diṣṭyā prāpto 'si pāṇḍava
16,007.021c yad uktaṃ pārtha kṛṣṇena tat sarvam akhilaṃ kuru
16,007.022a etat te pārtha rājyaṃ ca striyo ratnāni caiva ha
16,007.022b*0038_01 prāpya vṛṣṇipravīreṇa yadubhiś caiva pālitaḥ
16,007.022b*0038_02 tair hīnāṃ pṛthivīṃ draṣṭuṃ na ca śakṣyāmi phalguna
16,007.022c iṣṭān prāṇān ahaṃ hīmāṃs tyakṣyāmi ripusūdana
16,008.001 vaiśaṃpāyana uvāca
16,008.001a evam uktaḥ sa bībhatsur mātulena paraṃtapaḥ
16,008.001c durmanā dīnamanasaṃ vasudevam uvāca ha
16,008.002a nāhaṃ vṛṣṇipravīreṇa madhubhiś caiva mātula
16,008.002c vihīnāṃ pṛthivīṃ draṣṭuṃ śaktaś ciram iha prabho
16,008.003a rājā ca bhīmasenaś ca sahadevaś ca pāṇḍavaḥ
16,008.003c nakulo yājñasenī ca ṣaḍ ekamanaso vayam
16,008.004a rājñaḥ saṃkramaṇe cāpi kālo 'yaṃ vartate dhruvam
16,008.004c tam imaṃ viddhi saṃprāptaṃ kālaṃ kālavidāṃ vara
16,008.005a sarvathā vṛṣṇidārāṃs tu bālavṛddhāṃs tathaiva ca
16,008.005c nayiṣye parigṛhyāham indraprastham ariṃdama
16,008.006a ity uktvā dārukam idaṃ vākyam āha dhanaṃjayaḥ
16,008.006c amātyān vṛṣṇivīrāṇāṃ draṣṭum icchāmi māciram
16,008.007a ity evam uktvā vacanaṃ sudharmāṃ yādavīṃ sabhām
16,008.007c praviveśārjunaḥ śūraḥ śocamāno mahārathān
16,008.008a tam āsanagataṃ tatra sarvāḥ prakṛtayas tathā
16,008.008c brāhmaṇā naigamāś caiva parivāryopatasthire
16,008.009a tān dīnamanasaḥ sarvān nibhṛtān gatacetasaḥ
16,008.009c uvācedaṃ vacaḥ pārthaḥ svayaṃ dīnataras tadā
16,008.010a śakraprastham ahaṃ neṣye vṛṣṇyandhakajanaṃ svayam
16,008.010c idaṃ tu nagaraṃ sarvaṃ samudraḥ plāvayiṣyati
16,008.011a sajjīkuruta yānāni ratnāni vividhāni ca
16,008.011c vajro 'yaṃ bhavatāṃ rājā śakraprasthe bhaviṣyati
16,008.012a saptame divase caiva ravau vimala udgate
16,008.012c bahir vatsyāmahe sarve sajjībhavata māciram
16,008.013a ity uktās tena te paurāḥ pārthenākliṣṭakarmaṇā
16,008.013c sajjam āśu tataś cakruḥ svasiddhyarthaṃ samutsukāḥ
16,008.014a tāṃ rātrim avasat pārthaḥ keśavasya niveśane
16,008.014c mahatā śokamohena sahasābhipariplutaḥ
16,008.015a śvobhūte 'tha tataḥ śaurir vasudevaḥ pratāpavān
16,008.015c yuktvātmānaṃ mahātejā jagāma gatim uttamām
16,008.016a tataḥ śabdo mahān āsīd vasudevasya veśmani
16,008.016c dāruṇaḥ krośatīnāṃ ca rudatīnāṃ ca yoṣitām
16,008.017a prakīrṇamūrdhajāḥ sarvā vimuktābharaṇasrajaḥ
16,008.017c urāṃsi pāṇibhir ghnantyo vyalapan karuṇaṃ striyaḥ
16,008.018a taṃ devakī ca bhadrā ca rohiṇī madirā tathā
16,008.018c anvāroḍhuṃ vyavasitā bhartāraṃ yoṣitāṃ varāḥ
16,008.019a tataḥ śauriṃ nṛyuktena bahumālyena bhārata
16,008.019c yānena mahatā pārtho bahir niṣkrāmayat tadā
16,008.020a tam anvayus tatra tatra duḥkhaśokasamāhatāḥ
16,008.020c dvārakāvāsinaḥ paurāḥ sarva eva nararṣabha
16,008.021a tasyāśvamedhikaṃ chatraṃ dīpyamānāś ca pāvakāḥ
16,008.021c purastāt tasya yānasya yājakāś ca tato yayuḥ
16,008.022a anujagmuś ca taṃ vīraṃ devyas tā vai svalaṃkṛtāḥ
16,008.022c strīsahasraiḥ parivṛtā vadhūbhiś ca sahasraśaḥ
16,008.023a yas tu deśaḥ priyas tasya jīvato 'bhūn mahātmanaḥ
16,008.023c tatrainam upasaṃkalpya pitṛmedhaṃ pracakrire
16,008.024a taṃ citāgnigataṃ vīraṃ śūraputraṃ varāṅganāḥ
16,008.024c tato 'nvāruruhuḥ patnyaś catasraḥ patilokagāḥ
16,008.025a taṃ vai catasṛbhiḥ strībhir anvitaṃ pāṇḍunandanaḥ
16,008.025c adāhayac candanaiś ca gandhair uccāvacair api
16,008.026a tataḥ prādurabhūc chabdaḥ samiddhasya vibhāvasoḥ
16,008.026c sāmagānāṃ ca nirghoṣo narāṇāṃ rudatām api
16,008.027a tato vajrapradhānās te vṛṣṇivīrakumārakāḥ
16,008.027c sarva evodakaṃ cakruḥ striyaś caiva mahātmanaḥ
16,008.028a aluptadharmas taṃ dharmaṃ kārayitvā sa phalgunaḥ
16,008.028c jagāma vṛṣṇayo yatra vinaṣṭā bharatarṣabha
16,008.029a sa tān dṛṣṭvā nipatitān kadane bhṛśaduḥkhitaḥ
16,008.029c babhūvātīva kauravyaḥ prāptakālaṃ cakāra ca
16,008.030a yathāpradhānataś caiva cakre sarvāḥ kriyās tadā
16,008.030c ye hatā brahmaśāpena musalair erakodbhavaiḥ
16,008.030d*0039_01 tato bhagavato dehaṃ dṛṣṭvā śiṣyaḥ pralapya ca
16,008.030d*0039_02 smṛtvā tad vacanaṃ sarvaṃ mohaśokopabṛṃhitam
16,008.031a tataḥ śarīre rāmasya vāsudevasya cobhayoḥ
16,008.031c anviṣya dāhayām āsa puruṣair āptakāribhiḥ
16,008.031d*0040_01 aṣṭau mahiṣyaḥ kṛṣṇasya rukmiṇīpramukhā nṛpa
16,008.031d*0040_02 revatī ca mahābhāgā viviśur jātavedasam
16,008.031d*0040_03 tayoḥ śarīre saṃśliṣya tatsaṅgāhlādaśītaḷe
16,008.032a sa teṣāṃ vidhivat kṛtvā pretakāryāṇi pāṇḍavaḥ
16,008.032c saptame divase prāyād ratham āruhya satvaraḥ
16,008.032e aśvayuktai rathaiś cāpi gokharoṣṭrayutair api
16,008.033a striyas tā vṛṣṇivīrāṇāṃ rudatyaḥ śokakarśitāḥ
16,008.033c anujagmur mahātmānaṃ pāṇḍuputraṃ dhanaṃjayam
16,008.034a bhṛtyās tv andhakavṛṣṇīnāṃ sādino rathinaś ca ye
16,008.034c vīrahīnaṃ vṛddhabālaṃ paurajānapadās tathā
16,008.034e yayus te parivāryātha kalatraṃ pārthaśāsanāt
16,008.035a kuñjaraiś ca gajārohā yayuḥ śailanibhais tathā
16,008.035c sapādarakṣaiḥ saṃyuktāḥ sottarāyudhikā yayuḥ
16,008.036a putrāś cāndhakavṛṣṇīnāṃ sarve pārtham anuvratāḥ
16,008.036c brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś caiva mahādhanāḥ
16,008.037a daśa ṣaṭ ca sahasrāṇi vāsudevāvarodhanam
16,008.037c puraskṛtya yayur vajraṃ pautraṃ kṛṣṇasya dhīmataḥ
16,008.038a bahūni ca sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca
16,008.038c bhojavṛṣṇyandhakastrīṇāṃ hatanāthāni niryayuḥ
16,008.039a tat sāgarasamaprakhyaṃ vṛṣṇicakraṃ maharddhimat
16,008.039c uvāha rathināṃ śreṣṭhaḥ pārthaḥ parapuraṃjayaḥ
16,008.040a niryāte tu jane tasmin sāgaro makarālayaḥ
16,008.040c dvārakāṃ ratnasaṃpūrṇāṃ jalenāplāvayat tadā
16,008.040d*0041_01 yad yad dhi puruṣavyāghro bhūmes tasyā vyamuñcata
16,008.040d*0041_02 tat tat saṃplāvayām āsa salilena sa sāgaraḥ
16,008.040d*0042_01 abravīc ca tadā sarvān prāṇinas tatra sāgaraḥ
16,008.040d*0042_02 tyaktvā suvarṇanicayān ratnāni vividhāni ca
16,008.040d*0042_03 bhājanāni ca haimāni raupyāṇi vividhāni ca
16,008.040d*0042_04 parityajyeha saṃyātam abhedyaṃ dravyasattamam
16,008.040d*0042_05 saveśmakā purī ceyaṃ hareḥ pālyā mayādhunā
16,008.040d*0042_06 punar yatrāvatāraś ca bhaviṣyati kṛte yuge
16,008.040d*0042_07 kośādhyakṣo 'smy ahaṃ tasya tasyaitāny api no dhanam
16,008.041a tad adbhutam abhiprekṣya dvārakāvāsino janāḥ
16,008.041c tūrṇāt tūrṇataraṃ jagmur aho daivam iti bruvan
16,008.042a kānaneṣu ca ramyeṣu parvateṣu nadīṣu ca
16,008.042c nivasann ānayām āsa vṛṣṇidārān dhanaṃjayaḥ
16,008.043a sa pañcanadam āsādya dhīmān atisamṛddhimat
16,008.043c deśe gopaśudhānyāḍhye nivāsam akarot prabhuḥ
16,008.044a tato lobhaḥ samabhavad dasyūnāṃ nihateśvarāḥ
16,008.044c dṛṣṭvā striyo nīyamānāḥ pārthenaikena bhārata
16,008.045a tatas te pāpakarmāṇo lobhopahatacetasaḥ
16,008.045c ābhīrā mantrayām āsuḥ sametyāśubhadarśanāḥ
16,008.046a ayam eko 'rjuno yoddhā vṛddhabālaṃ hateśvaram
16,008.046b*0043_01 hatvā garvaṃ samārūḍho bhīṣmakarṇajayadrathān
16,008.046b*0043_02 yaṣṭihastān avekṣyāsmān avajānāti durmatiḥ
16,008.046c nayaty asmān atikramya yodhāś ceme hataujasaḥ
16,008.046d*0044_01 bhīṣmadroṇamukhān hatvā nivātakavacān api
16,008.046d*0044_02 jitvā śakraṃ ca rudraṃ ca so 'smān adyāvamanyate
16,008.047a tato yaṣṭipraharaṇā dasyavas te sahasraśaḥ
16,008.047c abhyadhāvanta vṛṣṇīnāṃ taṃ janaṃ loptrahāriṇaḥ
16,008.048a mahatā siṃhanādena drāvayantaḥ pṛthagjanam
16,008.048c abhipetur dhanārthaṃ te kālaparyāyacoditāḥ
16,008.049a tato nivṛttaḥ kaunteyaḥ sahasā sapadānugaḥ
16,008.049c uvāca tān mahābāhur arjunaḥ prahasann iva
16,008.050a nivartadhvam adharmajñā yadi stha na mumūrṣavaḥ
16,008.050c nedānīṃ śaranirbhinnāḥ śocadhvaṃ nihatā mayā
16,008.051a tathoktās tena vīreṇa kadarthīkṛtya tad vacaḥ
16,008.051c abhipetur janaṃ mūḍhā vāryamāṇāḥ punaḥ punaḥ
16,008.052a tato 'rjuno dhanur divyaṃ gāṇḍīvam ajaraṃ mahat
16,008.052b*0045_01 ākroṣṭuṃ nāśakaj jiṣṇuḥ sarvaprāṇaiś ca bhārata
16,008.052c āropayitum ārebhe yatnād iva kathaṃ cana
16,008.053a cakāra sajyaṃ kṛcchreṇa saṃbhrame tumule sati
16,008.053a*0046_01 **** **** tac cābhūc chithilaṃ punaḥ
16,008.053a*0046_02 tvagbhedaṃ na śarāś cakrur astā gāṇḍīvadhanvanā
16,008.053c cintayām āsa cāstrāṇi na ca sasmāra tāny api
16,008.054a vaikṛtyaṃ tan mahad dṛṣṭvā bhujavīrye tathā yudhi
16,008.054c divyānāṃ ca mahāstrāṇāṃ vināśād vrīḍito 'bhavat
16,008.055a vṛṣṇiyodhāś ca te sarve gajāśvarathayāyinaḥ
16,008.055c na śekur āvartayituṃ hriyamāṇaṃ ca taṃ janam
16,008.056a kalatrasya bahutvāt tu saṃpatatsu tatas tataḥ
16,008.056c prayatnam akarot pārtho janasya parirakṣaṇe
16,008.057a miṣatāṃ sarvayodhānāṃ tatas tāḥ pramadottamāḥ
16,008.057c samantato 'vakṛṣyanta kāmāc cānyāḥ pravavrajuḥ
16,008.058a tato gāṇḍīvanirmuktaiḥ śaraiḥ pārtho dhanaṃjayaḥ
16,008.058c jaghāna dasyūn sodvego vṛṣṇibhṛtyaiḥ saha prabhuḥ
16,008.059a kṣaṇena tasya te rājan kṣayaṃ jagmur ajihmagāḥ
16,008.059c akṣayā hi purā bhūtvā kṣīṇāḥ kṣatajabhojanāḥ
16,008.060a sa śarakṣayam āsādya duḥkhaśokasamāhataḥ
16,008.060c dhanuṣkoṭyā tadā dasyūn avadhīt pākaśāsaniḥ
16,008.061a prekṣatas tv eva pārthasya vṛṣṇyandhakavarastriyaḥ
16,008.061c jagmur ādāya te mlecchāḥ samantāj janamejaya
16,008.062a dhanaṃjayas tu daivaṃ tan manasācintayat prabhuḥ
16,008.062c duḥkhaśokasamāviṣṭo niḥśvāsaparamo 'bhavat
16,008.063a astrāṇāṃ ca praṇāśena bāhuvīryasya saṃkṣayāt
16,008.063c dhanuṣaś cāvidheyatvāc charāṇāṃ saṃkṣayeṇa ca
16,008.064a babhūva vimanāḥ pārtho daivam ity anucintayan
16,008.064c nyavartata tato rājan nedam astīti cābravīt
16,008.065a tataḥ sa śeṣam ādāya kalatrasya mahāmatiḥ
16,008.065c hṛtabhūyiṣṭharatnasya kurukṣetram avātarat
16,008.066a evaṃ kalatram ānīya vṛṣṇīnāṃ hṛtaśeṣitam
16,008.066b*0047_01 yudhiṣṭhirasyānumate vaṃśakartṛkumārakān
16,008.066c nyaveśayata kauravyas tatra tatra dhanaṃjayaḥ
16,008.067a hārdikyatanayaṃ pārtho nagaraṃ mārtikāvatam
16,008.067b*0048_01 dagdhe 'tra khāṇḍavāraṇye rājye taṃ saṃnyaveśayat
16,008.067c bhojarājakalatraṃ ca hṛtaśeṣaṃ narottamaḥ
16,008.068a tato vṛddhāṃś ca bālāṃś ca striyaś cādāya pāṇḍavaḥ
16,008.068c vīrair vihīnān sarvāṃs tāñ śakraprasthe nyaveśayat
16,008.069a yauyudhāniṃ sarasvatyāṃ putraṃ sātyakinaḥ priyam
16,008.069c nyaveśayata dharmātmā vṛddhabālapuraskṛtam
16,008.070a indraprasthe dadau rājyaṃ vajrāya paravīrahā
16,008.070c vajreṇākrūradārās tu vāryamāṇāḥ pravavrajuḥ
16,008.070d*0049_01 sarasvatīṃ praviviśus tathānyāḥ śuddhacetasaḥ
16,008.071a rukmiṇī tv atha gāndhārī śaibyā haimavatīty api
16,008.071c devī jāmbavatī caiva viviśur jātavedasam
16,008.072a satyabhāmā tathaivānyā devyaḥ kṛṣṇasya saṃmatāḥ
16,008.072c vanaṃ praviviśū rājaṃs tāpasye kṛtaniścayāḥ
16,008.072d*0050_01 phalamūlādibhojinyo haridhyānaikatatparāḥ
16,008.072d*0050_02 himavantam atikramya kalāpagrāmam āviśan
16,008.073a dvārakāvāsino ye tu puruṣāḥ pārtham anvayuḥ
16,008.073c yathārhaṃ saṃvibhajyainān vajre paryadadaj jayaḥ
16,008.074a sa tat kṛtvā prāptakālaṃ bāṣpeṇāpihito 'rjunaḥ
16,008.074c kṛṣṇadvaipāyanaṃ rājan dadarśāsīnam āśrame
16,009.001 vaiśaṃpāyana uvāca
16,009.001a praviśann arjuno rājann āśramaṃ satyavādinaḥ
16,009.001c dadarśāsīnam ekānte muniṃ satyavatīsutam
16,009.002a sa tam āsādya dharmajñam upatasthe mahāvratam
16,009.002c arjuno 'smīti nāmāsmai nivedyābhyavadat tataḥ
16,009.003a svāgataṃ te 'stv iti prāha muniḥ satyavatīsutaḥ
16,009.003c āsyatām iti covāca prasannātmā mahāmuniḥ
16,009.004a tam apratītamanasaṃ niḥśvasantaṃ punaḥ punaḥ
16,009.004c nirviṇṇamanasaṃ dṛṣṭvā pārthaṃ vyāso 'bravīd idam
16,009.004d*0051_01 nakhakeśadaśākumbhavāriṇā kiṃ samukṣitaḥ
16,009.004d*0052_01 paricārakeṣu yaḥ kaś cit tiṣṭhann eva vinidritaḥ
16,009.004d*0052_02 patitas tavopariṣadād gata ......................
16,009.004d*0052_03 sarvopaniṣadām arthaṃ yo brūte sa mahāguruḥ
16,009.004d*0052_04 tena saṃpūjitaṃ liṅgam uddiśya prativāsaram
16,009.004d*0052_05 niṣkadāne namaskāre niyame kena vighnitaḥ
16,009.004d*0052_06 ahany ahani vedāntaśravaṇaṃ ghaṭikādvayam
16,009.005a avīrajo 'bhighātas te brāhmaṇo vā hatas tvayā
16,009.005c yuddhe parājito vāsi gataśrīr iva lakṣyase
16,009.006a na tvā pratyabhijānāmi kim idaṃ bharatarṣabha
16,009.006c śrotavyaṃ cen mayā pārtha kṣipram ākhyātum arhasi
16,009.006d*0053_00 vaiśaṃpāyanaḥ
16,009.006d*0053_01 tataḥ pārtho viniḥśvasya śrūyatāṃ bhagavan iti
16,009.006d*0053_02 proktvā yathāvad ācaṣṭe vyāsāyātmaparābhavam
16,009.007 arjuna uvāca
16,009.007a yaḥ sa medhavapuḥ śrīmān bṛhatpaṅkajalocanaḥ
16,009.007c sa kṛṣṇaḥ saha rāmeṇa tyaktvā dehaṃ divaṃ gataḥ
16,009.007d*0054_01 tad anusmṛtya saṃmohaṃ sadā śokaṃ mahāmate
16,009.007d*0054_02 prayāmi sarvadā mahyaṃ mumūrṣā copajāyate
16,009.007d*0054_03 tvadvākyasparśanālokasukhaṃ cāmṛtasaṃnibham
16,009.007d*0054_04 saṃsmṛtya devadevasya pramuhyāmi mahātmanaḥ
16,009.007d*0055_01 bhīṣmadroṇāṅgarājādyās tathā duryodhanādayaḥ
16,009.007d*0055_02 yatprabhāveṇa nirdagdhāḥ sa kṛṣṇas tyaktavān bhuvam
16,009.008a mausale vṛṣṇivīrāṇāṃ vināśo brahmaśāpajaḥ
16,009.008c babhūva vīrāntakaraḥ prabhāse romaharṣaṇaḥ
16,009.009a ye te śūrā mahātmānaḥ siṃhadarpā mahābalāḥ
16,009.009c bhojavṛṣṇyandhakā brahmann anyonyaṃ tair hataṃ yudhi
16,009.010a gadāparighaśaktīnāṃ sahāḥ parighabāhavaḥ
16,009.010c ta erakābhir nihatāḥ paśya kālasya paryayam
16,009.011a hataṃ pañcaśataṃ teṣāṃ sahasraṃ bāhuśālinām
16,009.011c nidhanaṃ samanuprāptaṃ samāsādyetaretaram
16,009.012a punaḥ punar na mṛśyāmi vināśam amitaujasām
16,009.012c cintayāno yadūnāṃ ca kṛṣṇasya ca yaśasvinaḥ
16,009.013a śoṣaṇaṃ sāgarasyeva parvatasyeva cālanam
16,009.013c nabhasaḥ patanaṃ caiva śaityam agnes tathaiva ca
16,009.014a aśraddheyam ahaṃ manye vināśaṃ śārṅgadhanvanaḥ
16,009.014c na ceha sthātum icchāmi loke kṛṣṇavinākṛtaḥ
16,009.015a itaḥ kaṣṭataraṃ cānyac chṛṇu tad vai tapodhana
16,009.015c mano me dīryate yena cintayānasya vai muhuḥ
16,009.016a paśyato vṛṣṇidārāś ca mama brahman sahasraśaḥ
16,009.016c ābhīrair anusṛtyājau hṛtāḥ pañcanadālayaiḥ
16,009.017a dhanur ādāya tatrāhaṃ nāśakaṃ tasya pūraṇe
16,009.017c yathā purā ca me vīryaṃ bhujayor na tathābhavat
16,009.018a astrāṇi me pranaṣṭāni vividhāni mahāmune
16,009.018c śarāś ca kṣayam āpannāḥ kṣaṇenaiva samantataḥ
16,009.018d*0056_01 tad dhanus tāni cāstrāṇi sa rathas te ca vājinaḥ
16,009.018d*0056_02 sarvam ekapade bhraṣṭaṃ dānam aśrotriye yathā
16,009.019a puruṣaś cāprameyātmā śaṅkhacakragadādharaḥ
16,009.019c caturbhujaḥ pītavāsā śyāmaḥ padmāyatekṣaṇaḥ
16,009.020a yaḥ sa yāti purastān me rathasya sumahādyutiḥ
16,009.020c pradahan ripusainyāni na paśyāmy aham adya tam
16,009.021a yena pūrvaṃ pradagdhāni śatrusainyāni tejasā
16,009.021c śarair gāṇḍīvanirmuktair ahaṃ paścād vyanāśayam
16,009.022a tam apaśyan viṣīdāmi ghūrṇāmīva ca sattama
16,009.022c parinirviṇṇacetāś ca śāntiṃ nopalabhe 'pi ca
16,009.022d*0057_01 devakīnandanaṃ devaṃ vāsudevam ajaṃ prabhum
16,009.023a vinā janārdanaṃ vīraṃ nāhaṃ jīvitum utsahe
16,009.023c śrutvaiva hi gataṃ viṣṇuṃ mamāpi mumuhur diśaḥ
16,009.024a pranaṣṭajñātivīryasya śūnyasya paridhāvataḥ
16,009.024c upadeṣṭuṃ mama śreyo bhavān arhati sattama
16,009.025 vyāsa uvāca
16,009.025*0058_01 devāṃśā devadevena saṃbhūtās te gatāḥ saha
16,009.025*0058_02 dharmavyavasthārakṣārthaṃ devena samupekṣitāḥ
16,009.025a brahmaśāpavinirdagdhā vṛṣṇyandhakamahārathāḥ
16,009.025c vinaṣṭāḥ kuruśārdūla na tāñ śocitum arhasi
16,009.026a bhavitavyaṃ tathā tad dhi diṣṭam etan mahātmanām
16,009.026c upekṣitaṃ ca kṛṣṇena śaktenāpi vyapohitum
16,009.027a trailokyam api kṛṣṇo hi kṛtsnaṃ sthāvarajaṅgamam
16,009.027c prasahed anyathā kartuṃ kim u śāpaṃ manīṣiṇām
16,009.027d*0059_01 striyaś ca tāḥ purā śaptāḥ prahāsakupitena vai
16,009.027d*0059_02 aṣṭāvakreṇa muninā tadarthaṃ tvadbalakṣayaḥ
16,009.028a rathasya purato yāti yaḥ sa cakragadādharaḥ
16,009.028c tava snehāt purāṇarṣir vāsudevaś caturbhujaḥ
16,009.029a kṛtvā bhārāvataraṇaṃ pṛthivyāḥ pṛthulocanaḥ
16,009.029c mokṣayitvā jagat sarvaṃ gataḥ svasthānam uttamam
16,009.030a tvayā tv iha mahat karma devānāṃ puruṣarṣabha
16,009.030c kṛtaṃ bhīmasahāyena yamābhyāṃ ca mahābhuja
16,009.031a kṛtakṛtyāṃś ca vo manye saṃsiddhān kurupuṃgava
16,009.031c gamanaṃ prāptakālaṃ ca tad dhi śreyo mataṃ mama
16,009.032a balaṃ buddhiś ca tejaś ca pratipattiś ca bhārata
16,009.032c bhavanti bhavakāleṣu vipadyante viparyaye
16,009.032d*0060_01 tvayaikena hatāḥ pūrvaṃ bhīṣmakarṇādayo nṛpāḥ
16,009.032d*0060_02 te mām arjuna kālotthakarmaṇābhibhavo na saḥ
16,009.032d*0060_03 tvayā yat kauravā dhvastā yadābhīrair bhavāñ jitaḥ
16,009.033a kālamūlam idaṃ sarvaṃ jagadbījaṃ dhanaṃjaya
16,009.033c kāla eva samādatte punar eva yadṛcchayā
16,009.034a sa eva balavān bhūtvā punar bhavati durbalaḥ
16,009.034c sa eveśaś ca bhūtveha parair ājñāpyate punaḥ
16,009.035a kṛtakṛtyāni cāstrāṇi gatāny adya yathāgatam
16,009.035c punar eṣyanti te hastaṃ yadā kālo bhaviṣyati
16,009.036a kālo gantuṃ gatiṃ mukhyāṃ bhavatām api bhārata
16,009.036c etac chreyo hi vo manye paramaṃ bharatarṣabha
16,009.037a etad vacanam ājñāya vyāsasyāmitatejasaḥ
16,009.037c anujñāto yayau pārtho nagaraṃ nāgasāhvayam
16,009.038a praviśya ca purīṃ vīraḥ samāsādya yudhiṣṭhiram
16,009.038c ācaṣṭa tad yathāvṛttaṃ vṛṣṇyandhakajanaṃ prati
17,000.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
17,000.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
17,000.000*0002_01 * * * * * * * satyavatīhṛdayanandano vyāsaḥ
17,000.000*0002_02 yasyāsyakamalagalitaṃ vāṅmadhupuṇyaṃ jagat pibati
17,001.001 janamejaya uvāca
17,001.001a evaṃ vṛṣṇyandhakakule śrutvā mausalam āhavam
17,001.001c pāṇḍavāḥ kim akurvanta tathā kṛṣṇe divaṃ gate
17,001.002 vaiśaṃpāyana uvāca
17,001.002a śrutvaiva kauravo rājā vṛṣṇīnāṃ kadanaṃ mahat
17,001.002c prasthāne matim ādhāya vākyam arjunam abravīt
17,001.003a kālaḥ pacati bhūtāni sarvāṇy eva mahāmate
17,001.003c karmanyāsam ahaṃ manye tvam api draṣṭum arhasi
17,001.004a ity uktaḥ sa tu kaunteyaḥ kālaḥ kāla iti bruvan
17,001.004c anvapadyata tad vākyaṃ bhrātur jyeṣṭhasya vīryavān
17,001.005a arjunasya mataṃ jñātvā bhīmaseno yamau tathā
17,001.005c anvapadyanta tad vākyaṃ yad uktaṃ savyasācinā
17,001.006a tato yuyutsum ānāyya pravrajan dharmakāmyayā
17,001.006c rājyaṃ paridadau sarvaṃ vaiśyāputre yudhiṣṭhiraḥ
17,001.007a abhiṣicya svarājye tu taṃ rājānaṃ parikṣitam
17,001.007c duḥkhārtaś cābravīd rājā subhadrāṃ pāṇḍavāgrajaḥ
17,001.008a eṣa putrasya te putraḥ kururājo bhaviṣyati
17,001.008c yadūnāṃ pariśeṣaś ca vajro rājā kṛtaś ca ha
17,001.009a parikṣid dhāstinapure śakraprasthe tu yādavaḥ
17,001.009c vajro rājā tvayā rakṣyo mā cādharme manaḥ kṛthāḥ
17,001.010a ity uktvā dharmarājaḥ sa vāsudevasya dhīmataḥ
17,001.010c mātulasya ca vṛddhasya rāmādīnāṃ tathaiva ca
17,001.011a mātṛbhiḥ saha dharmātmā kṛtvodakam atandritaḥ
17,001.011c śrāddhāny uddiśya sarveṣāṃ cakāra vidhivat tadā
17,001.011d*0003_01 dvaipāyanaṃ nāradaṃ ca mārkaṇḍeyaṃ tapodhanam
17,001.011d*0003_02 bhāradvājaṃ yājñavalkyaṃ harim uddiśya yatnavān
17,001.011d*0003_03 abhojayat svādu bhojyaṃ kīrtayitvā ca śārṅgiṇam
17,001.012a dadau ratnāni vāsāṃsi grāmān aśvān rathān api
17,001.012c striyaś ca dvijamukhyebhyo gavāṃ śatasahasraśaḥ
17,001.013a kṛpam abhyarcya ca gurum arthamānapuraskṛtam
17,001.013b*0004_01 āhūya bharataśreṣṭha saṃniveśyāsane tadā
17,001.013c śiṣyaṃ parikṣitaṃ tasmai dadau bharatasattamaḥ
17,001.014a tatas tu prakṛtīḥ sarvāḥ samānāyya yudhiṣṭhiraḥ
17,001.014c sarvam ācaṣṭa rājarṣiś cikīrṣitam athātmanaḥ
17,001.015a te śrutvaiva vacas tasya paurajānapadā janāḥ
17,001.015c bhṛśam udvignamanaso nābhyanandanta tad vacaḥ
17,001.016a naivaṃ kartavyam iti te tadocus te narādhipam
17,001.016c na ca rājā tathākārṣīt kālaparyāyadharmavit
17,001.017a tato 'numānya dharmātmā paurajānapadaṃ janam
17,001.017c gamanāya matiṃ cakre bhrātaraś cāsya te tadā
17,001.017d*0005_01 vartamāne vivāde tu vāstuvikrayaṇaṃ prati
17,001.017d*0005_02 dhanecchā yugapat prāptā kṣetrataḥ svāmibhūbhṛtām
17,001.017d*0005_03 prāptaṃ kaliyugaṃ jñātvā sahadevo hasann iva
17,001.017d*0005_04 rājñas tu kathayām āsa dharmo naṣṭas tu bhārata
17,001.017d*0005_05 rājā ca durmanā rājan paryāptaṃ jīvitaṃ mama
17,001.017d*0006_01 iti cintya gate rājan govinde dharmadhāraṇe
17,001.018a tataḥ sa rājā kauravyo dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
17,001.018c utsṛjyābharaṇāny aṅgāj jagṛhe valkalāny uta
17,001.019a bhīmārjunau yamau caiva draupadī ca yaśasvinī
17,001.019c tathaiva sarve jagṛhur valkalāni janādhipa
17,001.020a vidhivat kārayitveṣṭiṃ naiṣṭhikīṃ bharatarṣabha
17,001.020c samutsṛjyāpsu sarve 'gnīn pratasthur narapuṃgavāḥ
17,001.021a tataḥ praruruduḥ sarvāḥ striyo dṛṣṭvā nararṣabhān
17,001.021c prasthitān draupadīṣaṣṭhān purā dyūtajitān yathā
17,001.022a harṣo 'bhavac ca sarveṣāṃ bhrātṝṇāṃ gamanaṃ prati
17,001.022c yudhiṣṭhiramataṃ jñātvā vṛṣṇikṣayam avekṣya ca
17,001.023a bhrātaraḥ pañca kṛṣṇā ca ṣaṣṭhī śvā caiva saptamaḥ
17,001.023c ātmanā saptamo rājā niryayau gajasāhvayāt
17,001.023e paurair anugato dūraṃ sarvair antaḥpurais tathā
17,001.024a na cainam aśakat kaś cin nivartasveti bhāṣitum
17,001.024c nyavartanta tataḥ sarve narā nagaravāsinaḥ
17,001.025a kṛpaprabhṛtayaś caiva yuyutsuṃ paryavārayan
17,001.025c viveśa gaṅgāṃ kauravya ulūpī bhujagātmajā
17,001.026a citrāṅgadā yayau cāpi maṇipūrapuraṃ prati
17,001.026c śiṣṭāḥ parikṣitaṃ tv anyā mātaraḥ paryavārayan
17,001.027a pāṇḍavāś ca mahātmāno draupadī ca yaśasvinī
17,001.027c kṛtopavāsāḥ kauravya prayayuḥ prāṅmukhās tataḥ
17,001.028a yogayuktā mahātmānas tyāgadharmam upeyuṣaḥ
17,001.028c abhijagmur bahūn deśān saritaḥ parvatāṃs tathā
17,001.029a yudhiṣṭhiro yayāv agre bhīmas tu tadanantaram
17,001.029c arjunas tasya cānv eva yamau caiva yathākramam
17,001.030a pṛṣṭhatas tu varārohā śyāmā padmadalekṣaṇā
17,001.030c draupadī yoṣitāṃ śreṣṭhā yayau bharatasattama
17,001.031a śvā caivānuyayāv ekaḥ pāṇḍavān prasthitān vane
17,001.031c krameṇa te yayur vīrā lauhityaṃ salilārṇavam
17,001.032a gāṇḍīvaṃ ca dhanur divyaṃ na mumoca dhanaṃjayaḥ
17,001.032c ratnalobhān mahārāja tau cākṣayyau maheṣudhī
17,001.033a agniṃ te dadṛśus tatra sthitaṃ śailam ivāgrataḥ
17,001.033c mārgam āvṛtya tiṣṭhantaṃ sākṣāt puruṣavigraham
17,001.034a tato devaḥ sa saptārciḥ pāṇḍavān idam abravīt
17,001.034c bho bho pāṇḍusutā vīrāḥ pāvakaṃ māṃ vibodhata
17,001.035a yudhiṣṭhira mahābāho bhīmasena paraṃtapa
17,001.035c arjunāśvisutau vīrau nibodhata vaco mama
17,001.036a aham agniḥ kuruśreṣṭhā mayā dagdhaṃ ca khāṇḍavam
17,001.036c arjunasya prabhāveṇa tathā nārāyaṇasya ca
17,001.037a ayaṃ vaḥ phalguno bhrātā gāṇḍīvaṃ paramāyudham
17,001.037c parityajya vanaṃ yātu nānenārtho 'sti kaś cana
17,001.038a cakraratnaṃ tu yat kṛṣṇe sthitam āsīn mahātmani
17,001.038c gataṃ tac ca punar haste kālenaiṣyati tasya ha
17,001.039a varuṇād āhṛtaṃ pūrvaṃ mayaitat pārthakāraṇāt
17,001.039c gāṇḍīvaṃ kārmukaśreṣṭhaṃ varuṇāyaiva dīyatām
17,001.040a tatas te bhrātaraḥ sarve dhanaṃjayam acodayan
17,001.040c sa jale prākṣipat tat tu tathākṣayyau maheṣudhī
17,001.040d*0007_01 yathā ghanasya gagane śabdo bhavati bhārata
17,001.040d*0007_02 salile kṣipyamāṇasya gāṇḍīvasya tathā hy abhūt
17,001.041a tato 'gnir bharataśreṣṭha tatraivāntaradhīyata
17,001.041c yayuś ca pāṇḍavā vīrās tatas te dakṣiṇāmukhāḥ
17,001.042a tatas te tūttareṇaiva tīreṇa lavaṇāmbhasaḥ
17,001.042c jagmur bharataśārdūla diśaṃ dakṣiṇapaścimam
17,001.042d*0008_01 jagmur bharataśārdūla tīreṇa lavaṇāmbhasaḥ
17,001.042d*0008_02 tataḥ punaḥ samāvṛttā jagmur dakṣiṇapaścimām
17,001.043a tataḥ punaḥ samāvṛttāḥ paścimāṃ diśam eva te
17,001.043c dadṛśur dvārakāṃ cāpi sāgareṇa pariplutām
17,001.043d*0009_01 haripādāṅkavinyāsatīrthīkṛtamahābhuvam
17,001.043d*0009_02 manobhiḥ pūjayantaś ca janārdanam aninditāḥ
17,001.044a udīcīṃ punar āvṛttya yayur bharatasattamāḥ
17,001.044c prādakṣiṇyaṃ cikīrṣantaḥ pṛthivyā yogadharmiṇaḥ
17,002.001 vaiśaṃpāyana uvāca
17,002.001a tatas te niyatātmāna udīcīṃ diśam āsthitāḥ
17,002.001b*0010_01 tatas te brāhmaṇīṃ snātvā dṛṣṭvā devaṃ jale sthitam
17,002.001b*0010_02 madhyamāṃśaṃ śivaṃ gatvā dṛṣṭvā rudraṃ mahābalam
17,002.001b*0010_03 prayāgapañcake snātvā gatvā himagiriṃ śubham
17,002.001b*0010_04 īśānaṃ tu namaskṛtya snātvā haṃsodake śubhe
17,002.001b*0010_05 devadevaṃ tu kedāraṃ dṛṣṭvā spṛṣṭvā prayatnataḥ
17,002.001b*0010_06 piṇḍaṃ dattvā vidhānena pitṝn devāṃś ca tarpya vai
17,002.001b*0010_07 udakaṃ vidhivat pītvā tato nandāṃ jagāma vai
17,002.001b*0010_08 mahāpanthānam āvṛtya himavantaṃ jagāma ha
17,002.001c dadṛśur yogayuktāś ca himavantaṃ mahāgirim
17,002.002a taṃ cāpy atikramantas te dadṛśur vālukārṇavam
17,002.002c avaikṣanta mahāśailaṃ meruṃ śikhariṇāṃ varam
17,002.003a teṣāṃ tu gacchatāṃ śīghraṃ sarveṣāṃ yogadharmiṇām
17,002.003c yājñasenī bhraṣṭayogā nipapāta mahītale
17,002.004a tāṃ tu prapatitāṃ dṛṣṭvā bhīmaseno mahābalaḥ
17,002.004c uvāca dharmarājānaṃ yājñasenīm avekṣya ha
17,002.005a nādharmaś caritaḥ kaś cid rājaputryā paraṃtapa
17,002.005c kāraṇaṃ kiṃ nu tad rājan yat kṛṣṇā patitā bhuvi
17,002.006 yudhiṣṭhira uvāca
17,002.006a pakṣapāto mahān asyā viśeṣeṇa dhanaṃjaye
17,002.006c tasyaitat phalam adyaiṣā bhuṅkte puruṣasattama
17,002.007 vaiśaṃpāyana uvāca
17,002.007a evam uktvānavekṣyaināṃ yayau dharmasuto nṛpaḥ
17,002.007c samādhāya mano dhīmān dharmātmā puruṣarṣabhaḥ
17,002.008a sahadevas tato dhīmān nipapāta mahītale
17,002.008c taṃ cāpi patitaṃ dṛṣṭvā bhīmo rājānam abravīt
17,002.009a yo 'yam asmāsu sarveṣu śuśrūṣur anahaṃkṛtaḥ
17,002.009c so 'yaṃ mādravatīputraḥ kasmān nipatito bhuvi
17,002.010 yudhiṣṭhira uvāca
17,002.010*0011_01 sahadevo 'pi dharmātmā sarvabuddhimatāṃ varaḥ
17,002.010a ātmanaḥ sadṛśaṃ prājñaṃ naiṣo 'manyata kaṃ cana
17,002.010b*0012_01 kālatrayavidaś cāpi na me guhyaṃ prakāśitam
17,002.010b*0012_02 saṃpratijñāgataś cāhaṃ nākariṣyaṃ janakṣayam
17,002.010c tena doṣeṇa patitas tasmād eṣa nṛpātmajaḥ
17,002.011 vaiśaṃpāyana uvāca
17,002.011a ity uktvā tu samutsṛjya sahadevaṃ yayau tadā
17,002.011c bhrātṛbhiḥ saha kaunteyaḥ śunā caiva yudhiṣṭhiraḥ
17,002.012a kṛṣṇāṃ nipatitāṃ dṛṣṭvā sahadevaṃ ca pāṇḍavam
17,002.012c ārto bandhupriyaḥ śūro nakulo nipapāta ha
17,002.013a tasmin nipatite vīre nakule cārudarśane
17,002.013c punar eva tadā bhīmo rājānam idam abravīt
17,002.014a yo 'yam akṣatadharmātmā bhrātā vacanakārakaḥ
17,002.014c rūpeṇāpratimo loke nakulaḥ patito bhuvi
17,002.015a ity ukto bhīmasenena pratyuvāca yudhiṣṭhiraḥ
17,002.015c nakulaṃ prati dharmātmā sarvabuddhimatāṃ varaḥ
17,002.016a rūpeṇa matsamo nāsti kaś cid ity asya darśanam
17,002.016c adhikaś cāham evaika ity asya manasi sthitam
17,002.017a nakulaḥ patitas tasmād āgaccha tvaṃ vṛkodara
17,002.017c yasya yad vihitaṃ vīra so 'vaśyaṃ tad upāśnute
17,002.018a tāṃs tu prapatitān dṛṣṭvā pāṇḍavaḥ śvetavāhanaḥ
17,002.018c papāta śokasaṃtaptas tato 'nu paravīrahā
17,002.019a tasmiṃs tu puruṣavyāghre patite śakratejasi
17,002.019c mriyamāṇe durādharṣe bhīmo rājānam abravīt
17,002.020a anṛtaṃ na smarāmy asya svaireṣv api mahātmanaḥ
17,002.020c atha kasya vikāro 'yaṃ yenāyaṃ patito bhuvi
17,002.021 yudhiṣṭhira uvāca
17,002.021a ekāhnā nirdaheyaṃ vai śatrūn ity arjuno 'bravīt
17,002.021c na ca tat kṛtavān eṣa śūramānī tato 'patat
17,002.022a avamene dhanur grāhān eṣa sarvāṃś ca phalgunaḥ
17,002.022c yathā coktaṃ tathā caiva kartavyaṃ bhūtim icchatā
17,002.023 vaiśaṃpāyana uvāca
17,002.023a ity uktvā prasthito rājā bhīmo 'tha nipapāta ha
17,002.023c patitaś cābravīd bhīmo dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
17,002.024a bho bho rājann avekṣasva patito 'haṃ priyas tava
17,002.024c kiṃnimittaṃ ca patanaṃ brūhi me yadi vettha ha
17,002.025 yudhiṣṭhira uvāca
17,002.025a atibhuktaṃ ca bhavatā prāṇena ca vikatthase
17,002.025c anavekṣya paraṃ pārtha tenāsi patitaḥ kṣitau
17,002.026 vaiśaṃpāyana uvāca
17,002.026a ity uktvā taṃ mahābāhur jagāmānavalokayan
17,002.026c śvā tv eko 'nuyayau yas te bahuśaḥ kīrtito mayā
17,003.001 vaiśaṃpāyana uvāca
17,003.001a tataḥ saṃnādayañ śakro divaṃ bhūmiṃ ca sarvaśaḥ
17,003.001c rathenopayayau pārtham ārohety abravīc ca tam
17,003.002a sa bhrātṝn patitān dṛṣṭvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
17,003.002c abravīc chokasaṃtaptaḥ sahasrākṣam idaṃ vacaḥ
17,003.003a bhrātaraḥ patitā me 'tra āgaccheyur mayā saha
17,003.003c na vinā bhrātṛbhiḥ svargam icche gantuṃ sureśvara
17,003.004a sukumārī sukhārhā ca rājaputrī puraṃdara
17,003.004c sāsmābhiḥ saha gaccheta tad bhavān anumanyatām
17,003.005 indra uvāca
17,003.005a bhrātṝn drakṣyasi putrāṃs tvam agratas tridivaṃ gatān
17,003.005c kṛṣṇayā sahitān sarvān mā śuco bharatarṣabha
17,003.006a nikṣipya mānuṣaṃ dehaṃ gatās te bharatarṣabha
17,003.006c anena tvaṃ śarīreṇa svargaṃ gantā na saṃśayaḥ
17,003.007 yudhiṣṭhira uvāca
17,003.007a ayaṃ śvā bhūtabhavyeśa bhakto māṃ nityam eva ha
17,003.007c sa gaccheta mayā sārdham ānṛśaṃsyā hi me matiḥ
17,003.008 indra uvāca
17,003.008a amartyatvaṃ matsamatvaṃ ca rājañ; śriyaṃ kṛtsnāṃ mahatīṃ caiva kīrtim
17,003.008c saṃprāpto 'dya svargasukhāni ca tvaṃ; tyaja śvānaṃ nātra nṛśaṃsam asti
17,003.009 yudhiṣṭhira uvāca
17,003.009a anāryam āryeṇa sahasranetra; śakyaṃ kartuṃ duṣkaram etad ārya
17,003.009c mā me śriyā saṃgamanaṃ tayāstu; yasyāḥ kṛte bhaktajanaṃ tyajeyam
17,003.010 indra uvāca
17,003.010a svarge loke śvavatāṃ nāsti dhiṣṇyam; iṣṭāpūrtaṃ krodhavaśā haranti
17,003.010c tato vicārya kriyatāṃ dharmarāja; tyaja śvānaṃ nātra nṛśaṃsam asti
17,003.011 yudhiṣṭhira uvāca
17,003.011a bhaktatyāgaṃ prāhur atyantapāpaṃ; tulyaṃ loke brahmavadhyākṛtena
17,003.011c tasmān nāhaṃ jātu kathaṃ canādya; tyakṣyāmy enaṃ svasukhārthī mahendra
17,003.011d*0013_01 bhītaṃ bhaktaṃ nānyad astīti cārtaṃ
17,003.011d*0013_02 prāptaṃ kṣīṇaṃ rakṣaṇe prāṇalipsum
17,003.011d*0013_03 prāṇatyāgād apy ahaṃ nota moktuṃ
17,003.011d*0013_04 yateyaṃ vai nityam etad vrataṃ me
17,003.012 indra uvāca
17,003.012a śunā dṛṣṭaṃ krodhavaśā haranti; yad dattam iṣṭaṃ vivṛtam atho hutaṃ ca
17,003.012c tasmāc chunas tyāgam imaṃ kuruṣva; śunas tyāgāt prāpsyase devalokam
17,003.013a tyaktvā bhrātṝn dayitāṃ cāpi kṛṣṇāṃ; prāpto lokaḥ karmaṇā svena vīra
17,003.013c śvānaṃ cainaṃ na tyajase kathaṃ nu; tyāgaṃ kṛtsnaṃ cāsthito muhyase 'dya
17,003.014 yudhiṣṭhira uvāca
17,003.014a na vidyate saṃdhir athāpi vigraho; mṛtair martyair iti lokeṣu niṣṭhā
17,003.014c na te mayā jīvayituṃ hi śakyā; tasmāt tyāgas teṣu kṛto na jīvatām
17,003.015a pratipradānaṃ śaraṇāgatasya; striyā vadho brāhmaṇasvāpahāraḥ
17,003.015c mitradrohas tāni catvāri śakra; bhaktatyāgaś caiva samo mato me
17,003.016 vaiśaṃpāyana uvāca
17,003.016a tad dharmarājasya vaco niśamya; dharmasvarūpī bhagavān uvāca
17,003.016c yudhiṣṭhiraṃ prītiyukto narendraṃ; ślakṣṇair vākyaiḥ saṃstavasaṃprayuktaiḥ
17,003.017a abhijāto 'si rājendra pitur vṛttena medhayā
17,003.017c anukrośena cānena sarvabhūteṣu bhārata
17,003.018a purā dvaitavane cāsi mayā putra parīkṣitaḥ
17,003.018c pānīyārthe parākrāntā yatra te bhrātaro hatāḥ
17,003.019a bhīmārjunau parityajya yatra tvaṃ bhrātarāv ubhau
17,003.019c mātroḥ sāmyam abhīpsan vai nakulaṃ jīvam icchasi
17,003.020a ayaṃ śvā bhakta ity eva tyakto devarathas tvayā
17,003.020c tasmāt svarge na te tulyaḥ kaś cid asti narādhipa
17,003.021a atas tavākṣayā lokāḥ svaśarīreṇa bhārata
17,003.021c prāpto 'si bharataśreṣṭha divyāṃ gatim anuttamām
17,003.022a tato dharmaś ca śakraś ca marutaś cāśvināv api
17,003.022c devā devarṣayaś caiva ratham āropya pāṇḍavam
17,003.023a prayayuḥ svair vimānais te siddhāḥ kāmavihāriṇaḥ
17,003.023c sarve virajasaḥ puṇyāḥ puṇyavāgbuddhikarmiṇaḥ
17,003.024a sa taṃ rathaṃ samāsthāya rājā kurukulodvahaḥ
17,003.024c ūrdhvam ācakrame śīghraṃ tejasāvṛtya rodasī
17,003.025a tato devanikāyastho nāradaḥ sarvalokavit
17,003.025c uvācoccais tadā vākyaṃ bṛhadvādī bṛhattapāḥ
17,003.026a ye 'pi rājarṣayaḥ sarve te cāpi samupasthitāḥ
17,003.026c kīrtiṃ pracchādya teṣāṃ vai kururājo 'dhitiṣṭhati
17,003.027a lokān āvṛtya yaśasā tejasā vṛttasaṃpadā
17,003.027c svaśarīreṇa saṃprāptaṃ nānyaṃ śuśruma pāṇḍavāt
17,003.027d*0014_01 tejāṃsi yāni dṛṣṭāni bhūmiṣṭhena tvayā vibho
17,003.027d*0014_02 veśmāni karmadevānāṃ paśyāmūni sahasraśaḥ
17,003.028a nāradasya vacaḥ śrutvā rājā vacanam abravīt
17,003.028c devān āmantrya dharmātmā svapakṣāṃś caiva pārthivān
17,003.029a śubhaṃ vā yadi vā pāpaṃ bhrātṝṇāṃ sthānam adya me
17,003.029c tad eva prāptum icchāmi lokān anyān na kāmaye
17,003.030a rājñas tu vacanaṃ śrutvā devarājaḥ puraṃdaraḥ
17,003.030c ānṛśaṃsyasamāyuktaṃ pratyuvāca yudhiṣṭhiram
17,003.031a sthāne 'smin vasa rājendra karmabhir nirjite śubhaiḥ
17,003.031c kiṃ tvaṃ mānuṣyakaṃ sneham adyāpi parikarṣasi
17,003.032a siddhiṃ prāpto 'si paramāṃ yathā nānyaḥ pumān kva cit
17,003.032c naiva te bhrātaraḥ sthānaṃ saṃprāptāḥ kurunandana
17,003.033a adyāpi mānuṣo bhāvaḥ spṛśate tvāṃ narādhipa
17,003.033c svargo 'yaṃ paśya devarṣīn siddhāṃś ca tridivālayān
17,003.034a yudhiṣṭhiras tu devendram evaṃvādinam īśvaram
17,003.034c punar evābravīd dhīmān idaṃ vacanam arthavat
17,003.035a tair vinā notsahe vastum iha daityanibarhaṇa
17,003.035c gantum icchāmi tatrāhaṃ yatra me bhrātaro gatāḥ
17,003.036a yatra sā bṛhatī śyāmā buddhisattvaguṇānvitā
17,003.036c draupadī yoṣitāṃ śreṣṭhā yatra caiva priyā mama
18,000.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam
18,000.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet
18,001.001 janamejaya uvāca
18,001.001a svargaṃ triviṣṭapaṃ prāpya mama pūrvapitāmahāḥ
18,001.001c pāṇḍavā dhārtarāṣṭrāś ca kāni sthānāni bhejire
18,001.002a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ sarvavic cāsi me mataḥ
18,001.002b*0002_01 na hi tṛpyāmi sarveṣāṃ śṛṇvānaś caritaṃ mahat
18,001.002c maharṣiṇābhyanujñāto vyāsenādbhutakarmaṇā
18,001.002x*0003_01 bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca sarvaṃ vai vetsi tattvataḥ
18,001.003 vaiśaṃpāyana uvāca
18,001.003a svargaṃ triviṣṭapaṃ prāpya tava pūrvapitāmahāḥ
18,001.003c yudhiṣṭhiraprabhṛtayo yad akurvata tac chṛṇu
18,001.004a svargaṃ triviṣṭapaṃ prāpya dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
18,001.004c duryodhanaṃ śriyā juṣṭaṃ dadarśāsīnam āsane
18,001.005a bhrājamānam ivādityaṃ vīralakṣmyābhisaṃvṛtam
18,001.005c devair bhrājiṣṇubhiḥ sādhyaiḥ sahitaṃ puṇyakarmabhiḥ
18,001.006a tato yudhiṣṭhiro dṛṣṭvā duryodhanam amarṣitaḥ
18,001.006c sahasā saṃnivṛtto 'bhūc chriyaṃ dṛṣṭvā suyodhane
18,001.007a bruvann uccair vacas tān vai nāhaṃ duryodhanena vai
18,001.007c sahitaḥ kāmaye lokāṃl lubdhenādīrghadarśinā
18,001.008a yatkṛte pṛthivī sarvā suhṛdo bāndhavās tathā
18,001.008c hatāsmābhiḥ prasahyājau kliṣṭaiḥ pūrvaṃ mahāvane
18,001.009a draupadī ca sabhāmadhye pāñcālī dharmacāriṇī
18,001.009c parikliṣṭānavadyāṅgī patnī no gurusaṃnidhau
18,001.010a svasti devā na me kāmaḥ suyodhanam udīkṣitum
18,001.010c tatrāhaṃ gantum icchāmi yatra te bhrātaro mama
18,001.011a maivam ity abravīt taṃ tu nāradaḥ prahasann iva
18,001.011c svarge nivāso rājendra viruddhaṃ cāpi naśyati
18,001.012a yudhiṣṭhira mahābāho maivaṃ vocaḥ kathaṃ cana
18,001.012c duryodhanaṃ prati nṛpaṃ śṛṇu cedaṃ vaco mama
18,001.013a eṣa duryodhano rājā pūjyate tridaśaiḥ saha
18,001.013c sadbhiś ca rājapravarair ya ime svargavāsinaḥ
18,001.014a vīralokagatiṃ prāpto yuddhe hutvātmanas tanum
18,001.014c yūyaṃ sarve surasamā yena yuddhe samāsitāḥ
18,001.015a sa eṣa kṣatradharmeṇa sthānam etad avāptavān
18,001.015c bhaye mahati yo 'bhīto babhūva pṛthivīpatiḥ
18,001.016a na tan manasi kartavyaṃ putra yad dyūtakāritam
18,001.016c draupadyāś ca parikleśaṃ na cintayatum arhasi
18,001.017a ye cānye 'pi parikleśā yuṣmākaṃ dyūtakāritāḥ
18,001.017c saṃgrāmeṣv atha vānyatra na tān saṃsmartum arhasi
18,001.018a samāgaccha yathānyāyaṃ rājñā duryodhanena vai
18,001.018c svargo 'yaṃ neha vairāṇi bhavanti manujādhipa
18,001.019a nāradenaivam uktas tu kururājo yudhiṣṭhiraḥ
18,001.019c bhrātṝn papraccha medhāvī vākyam etad uvāca ha
18,001.020a yadi duryodhanasyaite vīralokāḥ sanātanāḥ
18,001.020c adharmajñasya pāpasya pṛthivīsuhṛdadruhaḥ
18,001.021a yatkṛte pṛthivī naṣṭā sahayā sarathadvipā
18,001.021c vayaṃ ca manyunā dagdhā vairaṃ praticikīrṣavaḥ
18,001.022a ye te vīrā mahātmāno bhrātaro me mahāvratāḥ
18,001.022c satyapratijñā lokasya śūrā vai satyavādinaḥ
18,001.023a teṣām idānīṃ ke lokā draṣṭum icchāmi tān aham
18,001.023c karṇaṃ caiva mahātmānaṃ kaunteyaṃ satyasaṃgaram
18,001.024a dhṛṣṭadyumnaṃ sātyakiṃ ca dhṛṣṭadyumnasya cātmajān
18,001.024c ye ca śastrair vadhaṃ prāptāḥ kṣatradharmeṇa pārthivāḥ
18,001.025a kva nu te pārthivā brahman naitān paśyāmi nārada
18,001.025b*0004_01 brahmann etān prapaśyāmi svargaloke 'tra karhi cit
18,001.025c virāṭadrupadau caiva dhṛṣṭaketumukhāṃś ca tān
18,001.026a śikhaṇḍinaṃ ca pāñcālyaṃ draupadeyāṃś ca sarvaśaḥ
18,001.026c abhimanyuṃ ca durdharṣaṃ draṣṭum icchāmi nārada
18,002.001 yudhiṣṭhira uvāca
18,002.001a neha paśyāmi vibudhā rādheyam amitaujasam
18,002.001c bhrātarau ca mahātmānau yudhāmanyūttamaujasau
18,002.002a juhuvur ye śarīrāṇi raṇavahnau mahārathāḥ
18,002.002c rājāno rājaputrāś ca ye madarthe hatā raṇe
18,002.003a kva te mahārathāḥ sarve śārdūlasamavikramāḥ
18,002.003c tair apy ayaṃ jito lokaḥ kaccit puruṣasattamaiḥ
18,002.004a yadi lokān imān prāptās te ca sarve mahārathāḥ
18,002.004c sthitaṃ vitta hi māṃ devāḥ sahitaṃ tair mahātmabhiḥ
18,002.005a kaccin na tair avāpto 'yaṃ nṛpair loko 'kṣayaḥ śubhaḥ
18,002.005c na tair ahaṃ vinā vatsye jñātibhir bhrātṛbhis tathā
18,002.006a mātur hi vacanaṃ śrutvā tadā salilakarmaṇi
18,002.006c karṇasya kriyatāṃ toyam iti tapyāmi tena vai
18,002.007a idaṃ ca paritapyāmi punaḥ punar ahaṃ surāḥ
18,002.007c yan mātuḥ sadṛśau pādau tasyāham amitaujasaḥ
18,002.008a dṛṣṭvaiva taṃ nānugataḥ karṇaṃ parabalārdanam
18,002.008c na hy asmān karṇasahitāñ jayec chakro 'pi saṃyuge
18,002.009a tam ahaṃ yatratatrasthaṃ draṣṭum icchāmi sūryajam
18,002.009c avijñāto mayā yo 'sau ghātitaḥ savyasācinā
18,002.010a bhīmaṃ ca bhīmavikrāntaṃ prāṇebhyo 'pi priyaṃ mama
18,002.010c arjunaṃ cendrasaṃkāśaṃ yamau tau ca yamopamau
18,002.011a draṣṭum icchāmi tāṃ cāhaṃ pāñcālīṃ dharmacāriṇīm
18,002.011c na ceha sthātum icchāmi satyam etad bravīmi vaḥ
18,002.012a kiṃ me bhrātṛvihīnasya svargeṇa surasattamāḥ
18,002.012c yatra te sa mama svargo nāyaṃ svargo mato mama
18,002.012x*0005_01 tathety ūcur vacas tasya devāḥ sarṣigaṇās tataḥ
18,002.013 devā ūcuḥ
18,002.013a yadi vai tatra te śraddhā gamyatāṃ putra māciram
18,002.013c priye hi tava vartāmo devarājasya śāsanāt
18,002.014 vaiśaṃpāyana uvāca
18,002.014a ity uktvā taṃ tato devā devadūtam upādiśan
18,002.014c yudhiṣṭhirasya suhṛdo darśayeti paraṃtapa
18,002.015a tataḥ kuntīsuto rājā devadūtaś ca jagmatuḥ
18,002.015c sahitau rājaśārdūla yatra te puruṣarṣabhāḥ
18,002.016a agrato devadūtas tu yayau rājā ca pṛṣṭhataḥ
18,002.016c panthānam aśubhaṃ durgaṃ sevitaṃ pāpakarmabhiḥ
18,002.017a tamasā saṃvṛtaṃ ghoraṃ keśaśaivalaśādvalam
18,002.017c yuktaṃ pāpakṛtāṃ gandhair māṃsaśoṇitakardamam
18,002.018a daṃśotthānaṃ sajhillīkaṃ makṣikāmaśakāvṛtam
18,002.018c itaś cetaś ca kuṇapaiḥ samantāt parivāritam
18,002.019a asthikeśasamākīrṇaṃ kṛmikīṭasamākulam
18,002.019c jvalanena pradīptena samantāt pariveṣṭitam
18,002.020a ayomukhaiś ca kākolair gṛdhraiś ca samabhidrutam
18,002.020c sūcīmukhais tathā pretair vindhyaśailopamair vṛtam
18,002.021a medorudhirayuktaiś ca chinnabāhūrupāṇibhiḥ
18,002.021c nikṛttodarapādaiś ca tatra tatra praveritaiḥ
18,002.022a sa tat kuṇapadurgandham aśivaṃ romaharṣaṇam
18,002.022c jagāma rājā dharmātmā madhye bahu vicintayan
18,002.023a dadarśoṣṇodakaiḥ pūrṇāṃ nadīṃ cāpi sudurgamām
18,002.023b*0006_01 sudurgamāṃ vaitaraṇīṃ pūyapūrṇāṃ dadarśa saḥ
18,002.023c asipatravanaṃ caiva niśitakṣurasaṃvṛtam
18,002.024a karambhavālukās taptā āyasīś ca śilāḥ pṛthak
18,002.024c lohakumbhīś ca tailasya kvāthyamānāḥ samantataḥ
18,002.025a kūṭaśālmalikaṃ cāpi dusparśaṃ tīkṣṇakaṇṭakam
18,002.025c dadarśa cāpi kaunteyo yātanāḥ pāpakarmiṇām
18,002.026a sa taṃ durgandham ālakṣya devadūtam uvāca ha
18,002.026c kiyad adhvānam asmābhir gantavyam idam īdṛśam
18,002.027a kva ca te bhrātaro mahyaṃ tan mamākhyātum arhasi
18,002.027c deśo 'yaṃ kaś ca devānām etad icchāmi veditum
18,002.028a sa saṃnivavṛte śrutvā dharmarājasya bhāṣitam
18,002.028c devadūto 'bravīc cainam etāvad gamanaṃ tava
18,002.029a nivartitavyaṃ hi mayā tathāsmy ukto divaukasaiḥ
18,002.029c yadi śrānto 'si rājendra tvam athāgantum arhasi
18,002.030a yudhiṣṭhiras tu nirviṇṇas tena gandhena mūrchitaḥ
18,002.030c nivartane dhṛtamanāḥ paryāvartata bhārata
18,002.031a sa saṃnivṛtto dharmātmā duḥkhaśokasamanvitaḥ
18,002.031c śuśrāva tatra vadatāṃ dīnā vācaḥ samantataḥ
18,002.032a bho bho dharmaja rājarṣe puṇyābhijana pāṇḍava
18,002.032c anugrahārtham asmākaṃ tiṣṭha tāvan muhūrtakam
18,002.033a āyāti tvayi durdharṣe vāti puṇyaḥ samīraṇaḥ
18,002.033c tava gandhānugas tāta yenāsmān sukham āgamat
18,002.033d*0007_01 pavanas tāta tenāsmāṃs taptān sukhayati prabho
18,002.034a te vayaṃ pārtha dīrghasya kālasya puruṣarṣabha
18,002.034c sukham āsādayiṣyāmas tvāṃ dṛṣṭvā rājasattama
18,002.035a saṃtiṣṭhasva mahābāho muhūrtam api bhārata
18,002.035c tvayi tiṣṭhati kauravya yātanāsmān na bādhate
18,002.036a evaṃ bahuvidhā vācaḥ kṛpaṇā vedanāvatām
18,002.036c tasmin deśe sa śuśrāva samantād vadatāṃ nṛpa
18,002.037a teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā dayāvān dīnabhāṣiṇām
18,002.037b*0008_01 uvāca vadatāṃ śreṣṭho dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
18,002.037c aho kṛcchram iti prāha tasthau sa ca yudhiṣṭhiraḥ
18,002.038a sa tā giraḥ purastād vai śrutapūrvāḥ punaḥ punaḥ
18,002.038c glānānāṃ duḥkhitānāṃ ca nābhyajānata pāṇḍavaḥ
18,002.039a abudhyamānas tā vāco dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
18,002.039c uvāca ke bhavanto vai kimartham iha tiṣṭhatha
18,002.040a ity uktās te tataḥ sarve samantād avabhāṣire
18,002.040c karṇo 'haṃ bhīmaseno 'ham arjuno 'ham iti prabho
18,002.041a nakulaḥ sahadevo 'haṃ dhṛṣṭadyumno 'ham ity uta
18,002.041c draupadī draupadeyāś ca ity evaṃ te vicukruśuḥ
18,002.042a tā vācaḥ sā tadā śrutvā taddeśasadṛśīr nṛpa
18,002.042c tato vimamṛśe rājā kiṃ nv idaṃ daivakāritam
18,002.043a kiṃ nu tat kaluṣaṃ karma kṛtam ebhir mahātmabhiḥ
18,002.043c karṇena draupadeyair vā pāñcālyā vā sumadhyayā
18,002.043d*0009_01 karṇaś ca draupadeyāś ca pāñcālī vā sumadhyamā
18,002.044a ya ime pāpagandhe 'smin deśe santi sudāruṇe
18,002.044c na hi jānāmi sarveṣāṃ duṣkṛtaṃ puṇyakarmaṇām
18,002.045a kiṃ kṛtvā dhṛtarāṣṭrasya putro rājā suyodhanaḥ
18,002.045c tathā śriyā yutaḥ pāpaḥ saha sarvaiḥ padānugaiḥ
18,002.046a mahendra iva lakṣmīvān āste paramapūjitaḥ
18,002.046c kasyedānīṃ vikāro 'yaṃ yad ime narakaṃ gatāḥ
18,002.047a sarvadharmavidaḥ śūrāḥ satyāgamaparāyaṇāḥ
18,002.047c kṣātradharmaparāḥ prājñā yajvāno bhūridakṣiṇāḥ
18,002.048a kiṃ nu supto 'smi jāgarmi cetayāno na cetaye
18,002.048c aho cittavikāro 'yaṃ syād vā me cittavibhramaḥ
18,002.049a evaṃ bahuvidhaṃ rājā vimamarśa yudhiṣṭhiraḥ
18,002.049c duḥkhaśokasamāviṣṭaś cintāvyākulitendriyaḥ
18,002.050a krodham āhārayac caiva tīvraṃ dharmasuto nṛpaḥ
18,002.050c devāṃś ca garhayām āsa dharmaṃ caiva yudhiṣṭhiraḥ
18,002.051a sa tīvragandhasaṃtapto devadūtam uvāca ha
18,002.051c gamyatāṃ bhadra yeṣāṃ tvaṃ dūtas teṣām upāntikam
18,002.052a na hy ahaṃ tatra yāsmyāmi sthito 'smīti nivedyatām
18,002.052c matsaṃśrayād ime dūta sukhino bhrātaro hi me
18,002.053a ity uktaḥ sa tadā dūtaḥ pāṇḍuputreṇa dhīmatā
18,002.053c jagāma tatra yatrāste devarājaḥ śatakratuḥ
18,002.054a nivedayām āsa ca tad dharmarājacikīrṣitam
18,002.054c yathoktaṃ dharmaputreṇa sarvam eva janādhipa
18,003.001 vaiśaṃpāyana uvāca
18,003.001a sthite muhūrtaṃ pārthe tu dharmarāje yudhiṣṭhire
18,003.001c ājagmus tatra kauravya devāḥ śakrapurogamāḥ
18,003.002a svayaṃ vigrahavān dharmo rājānaṃ prasamīkṣitum
18,003.002c tatrājagāma yatrāsau kururājo yudhiṣṭhiraḥ
18,003.003a teṣu bhāsvaradeheṣu puṇyābhijanakarmasu
18,003.003c samāgateṣu deveṣu vyagamat tat tamo nṛpa
18,003.004a nādṛśyanta ca tās tatra yātanāḥ pāpakarmiṇām
18,003.004c nadī vaitaraṇī caiva kūṭaśālmalinā saha
18,003.005a lohakumbhyaḥ śilāś caiva nādṛśyanta bhayānakāḥ
18,003.005c vikṛtāni śarīrāṇi yāni tatra samantataḥ
18,003.005e dadarśa rājā kaunteyas tāny adṛśyāni cābhavan
18,003.006a tato vāyuḥ sukhasparśaḥ puṇyagandhavahaḥ śivaḥ
18,003.006c vavau devasamīpasthaḥ śītalo 'tīva bhārata
18,003.007a marutaḥ saha śakreṇa vasavaś cāśvinau saha
18,003.007c sādhyā rudrās tathādityā ye cānye 'pi divaukasaḥ
18,003.008a sarve tatra samājagmuḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ
18,003.008c yatra rājā mahātejā dharmaputraḥ sthito 'bhavat
18,003.009a tataḥ śakraḥ surapatiḥ śriyā paramayā yutaḥ
18,003.009c yudhiṣṭhiram uvācedaṃ sāntvapūrvam idaṃ vacaḥ
18,003.010a yudhiṣṭhira mahābāho prītā devagaṇās tava
18,003.010c ehy ehi puruṣavyāghra kṛtam etāvatā vibho
18,003.010e siddhiḥ prāptā tvayā rājaṃl lokāś cāpy akṣayās tava
18,003.010x*0010_01 bhrātṝṇāṃ suhṛdāṃ caiva gatir nityā supūjitā
18,003.011a na ca manyus tvayā kāryaḥ śṛṇu cedaṃ vaco mama
18,003.011c avaśyaṃ narakas tāta draṣṭavyaḥ sarvarājabhiḥ
18,003.012a śubhānām aśubhānāṃ ca dvau rāśī puruṣarṣabha
18,003.012c yaḥ pūrvaṃ sukṛtaṃ bhuṅkte paścān nirayam eti saḥ
18,003.012e pūrvaṃ narakabhāgyas tu paścāt svargam upaiti saḥ
18,003.013a bhūyiṣṭhaṃ pāpakarmā yaḥ sa pūrvaṃ svargam aśnute
18,003.013b*0011_01 bhūyiṣṭhaṃ śubhakarmā yaḥ pūrvaṃ narakam aśnute
18,003.013b*0012_01 bhūyiṣṭhaśubhakarmā tvam alpaṃ jihmaṃ tavācyuta
18,003.013c tena tvam evaṃ gamito mayā śreyorthinā nṛpa
18,003.014a vyājena hi tvayā droṇa upacīrṇaḥ sutaṃ prati
18,003.014c vyājenaiva tato rājan darśito narakas tava
18,003.015a yathaiva tvaṃ tathā bhīmas tathā pārtho yamau tathā
18,003.015c draupadī ca tathā kṛṣṇā vyājena narakaṃ gatāḥ
18,003.016a āgaccha naraśārdūla muktās te caiva kilbiṣāt
18,003.016c svapakṣāś caiva ye tubhyaṃ pārthivā nihatā raṇe
18,003.016e sarve svargam anuprāptās tān paśya puruṣarṣabha
18,003.017a karṇaś caiva maheṣvāsaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
18,003.017c sa gataḥ paramāṃ siddhiṃ yadarthaṃ paritapyase
18,003.018a taṃ paśya puruṣavyāghram ādityatanayaṃ vibho
18,003.018c svasthānasthaṃ mahābāho jahi śokaṃ nararṣabha
18,003.019a bhrātṝṃś cānyāṃs tathā paśya svapakṣāṃś caiva pārthivān
18,003.019c svaṃ svaṃ sthānam anuprāptān vyetu te mānaso jvaraḥ
18,003.020a anubhūya pūrvaṃ tvaṃ kṛcchram itaḥ prabhṛti kaurava
18,003.020c viharasva mayā sārdhaṃ gataśoko nirāmayaḥ
18,003.021a karmaṇāṃ tāta puṇyānāṃ jitānāṃ tapasā svayam
18,003.021c dānānāṃ ca mahābāho phalaṃ prāpnuhi pāṇḍava
18,003.022a adya tvāṃ devagandharvā divyāś cāpsaraso divi
18,003.022c upasevantu kalyāṇaṃ virajombaravāsasaḥ
18,003.023a rājasūyajitāṃl lokān aśvamedhābhivardhitān
18,003.023c prāpnuhi tvaṃ mahābāho tapasaś ca phalaṃ mahat
18,003.024a upary upari rājñāṃ hi tava lokā yudhiṣṭhira
18,003.024c hariścandrasamāḥ pārtha yeṣu tvaṃ vihariṣyasi
18,003.025a māndhātā yatra rājarṣir yatra rājā bhagīrathaḥ
18,003.025c dauḥṣantir yatra bharatas tatra tvaṃ vihariṣyasi
18,003.026a eṣā devanadī puṇyā pārtha trailokyapāvanī
18,003.026c ākāśagaṅgā rājendra tatrāplutya gamiṣyasi
18,003.027a atra snātasya te bhāvo mānuṣo vigamiṣyati
18,003.027c gataśoko nirāyāso muktavairo bhaviṣyasi
18,003.028a evaṃ bruvati devendre kauravendraṃ yudhiṣṭhiram
18,003.028c dharmo vigrahavān sākṣād uvāca sutam ātmanaḥ
18,003.029a bho bho rājan mahāprājña prīto 'smi tava putraka
18,003.029c madbhaktyā satyavākyena kṣamayā ca damena ca
18,003.030a eṣā tṛtīyā jijñāsā tava rājan kṛtā mayā
18,003.030c na śakyase cālayituṃ svabhāvāt pārtha hetubhiḥ
18,003.031a pūrvaṃ parīkṣito hi tvam āsīr dvaitavanaṃ prati
18,003.031c araṇīsahitasyārthe tac ca nistīrṇavān asi
18,003.032a sodaryeṣu vinaṣṭeṣu draupadyāṃ tatra bhārata
18,003.032c śvarūpadhāriṇā putra punas tvaṃ me parīkṣitaḥ
18,003.033a idaṃ tṛtīyaṃ bhrātṝṇām arthe yat sthātum icchasi
18,003.033c viśuddho 'si mahābhāga sukhī vigatakalmaṣaḥ
18,003.034a na ca te bhrātaraḥ pārtha narakasthā viśāṃ pate
18,003.034c māyaiṣā devarājena mahendreṇa prayojitā
18,003.035a avaśyaṃ narakas tāta draṣṭavyaḥ sarvarājabhiḥ
18,003.035c tatas tvayā prāptam idaṃ muhūrtaṃ duḥkham uttamam
18,003.036a na savyasācī bhīmo vā yamau vā puruṣarṣabhau
18,003.036c karṇo vā satyavāk śūro narakārhāś ciraṃ nṛpa
18,003.037a na kṛṣṇā rājaputrī ca narakārhā yudhiṣṭhira
18,003.037c ehy ehi bharataśreṣṭha paśya gaṅgāṃ trilokagām
18,003.038a evam uktaḥ sa rājarṣis tava pūrvapitāmahaḥ
18,003.038b*0013_01 mahāguroś ca śuśrūṣā vedāntaśra[-nāṃ śra]vaṇaṃ tathā
18,003.038b*0013_02 pūjite brahmavicchreṣṭhaiḥ svagṛhe śivaliṅgake
18,003.038b*0013_03 madvaṃśajānāṃ na dāntaṃ śivād ādhikyabuddhitā
18,003.038b*0013_04 svāyaṃbhuvādāvayādau (sic) bhavet tava varād iha
18,003.038b*0013_05 asmād ādhikyabuddhiś ced anāya nṛṇāṃ ha sā (sic)
18,003.038b*0013_06 madvaṃśajānāṃ sarveṣāṃ māstu sā tvadanugrahāt
18,003.038b*0013_07 ity uktvā dharmam uddiśya mahāntaṃ naram ādarāt
18,003.038b*0013_08 uvāca kiṃ cid uddiśya tvādṛśā nu janādhipa
18,003.038c jagāma saha dharmeṇa sarvaiś ca tridaśālayaiḥ
18,003.039a gaṅgāṃ devanadīṃ puṇyāṃ pāvanīm ṛṣisaṃstutām
18,003.039c avagāhya tu tāṃ rājā tanuṃ tatyāja mānuṣīm
18,003.040a tato divyavapur bhūtvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
18,003.040c nirvairo gatasaṃtāpo jale tasmin samāplutaḥ
18,003.041a tato yayau vṛto devaiḥ kururājo yudhiṣṭhiraḥ
18,003.041c dharmeṇa sahito dhīmān stūyamāno maharṣibhiḥ
18,003.041x*0014_01 yatra te puruṣavyāghrāḥ śūrā vigatamanyavaḥ
18,003.041x*0014_02 pāṇḍavā dhārtarāṣṭrāś ca svāni sthānāni bhejire
18,004.001 vaiśaṃpāyana uvāca
18,004.001a tato yudhiṣṭhiro rājā devaiḥ sarṣimarudgaṇaiḥ
18,004.001c pūjyamāno yayau tatra yatra te kurupuṃgavāḥ
18,004.002a dadarśa tatra govindaṃ brāhmeṇa vapuṣānvitam
18,004.002c tenaiva dṛṣṭapūrveṇa sādṛśyenopasūcitam
18,004.003a dīpyamānaṃ svavapuṣā divyair astrair upasthitam
18,004.003c cakraprabhṛtibhir ghorair divyaiḥ puruṣavigrahaiḥ
18,004.003e upāsyamānaṃ vīreṇa phalgunena suvarcasā
18,004.003x*0015_01 tathāsvarūpaṃ kaunteyo dadarśa madhusūdanam
18,004.003x*0015_02 tāv ubhau puruṣavyāghrau samudvīkṣya yudhiṣṭhiram
18,004.003x*0015_03 yathāvat pratipedāte pūjayā devapūjitau
18,004.003x*0016_01 dadarśa rājā dharmātmā kuruvaṃśayaśaskaraḥ
18,004.004a aparasminn athoddeśe karṇaṃ śastrabhṛtāṃ varam
18,004.004c dvādaśādityasahitaṃ dadarśa kurunandanaḥ
18,004.005a athāparasminn uddeśe marudgaṇavṛtaṃ prabhum
18,004.005c bhīmasenam athāpaśyat tenaiva vapuṣānvitam
18,004.005x*0017_01 vāyor mūrtim ataḥ pārśve divyamūrtisamanvitam
18,004.005x*0017_02 śriyā paramayā yuktaṃ siddhiṃ paramikāṃ gatam
18,004.006a aśvinos tu tathā sthāne dīpyamānau svatejasā
18,004.006c nakulaṃ sahadevaṃ ca dadarśa kurunandanaḥ
18,004.007a tathā dadarśa pāñcālīṃ kamalotpalamālinīm
18,004.007b*0018_01 divyena vapuṣā yuktāṃ divyabhūṣaṇabhūṣitām
18,004.007b*0018_02 tāṃ dṛṣṭvā dharmarājānam uvāca ca śacīpatiḥ
18,004.007c vapuṣā svargam ākramya tiṣṭhantīm arkavarcasam
18,004.008a athaināṃ sahasā rājā praṣṭum aicchad yudhiṣṭhiraḥ
18,004.008c tato 'sya bhagavān indraḥ kathayām āsa devarāṭ
18,004.008d*0019_01 tato 'sya kathayām āsa bhagavān vai puraṃdaraḥ
18,004.009a śrīr eṣā draupadīrūpā tvadarthe mānuṣaṃ gatā
18,004.009c ayonijā lokakāntā puṇyagandhā yudhiṣṭhira
18,004.010a drupadasya kule jātā bhavadbhiś copajīvitā
18,004.010c ratyarthaṃ bhavatāṃ hy eṣā nirmitā śūlapāṇinā
18,004.011a ete pañca mahābhāgā gandharvāḥ pāvakaprabhāḥ
18,004.011c draupadyās tanayā rājan yuṣmākam amitaujasaḥ
18,004.012a paśya gandharvarājānaṃ dhṛtarāṣṭraṃ manīṣiṇam
18,004.012c enaṃ ca tvaṃ vijānīhi bhrātaraṃ pūrvajaṃ pituḥ
18,004.013a ayaṃ te pūrvajo bhrātā kaunteyaḥ pāvakadyutiḥ
18,004.013c sūryaputro 'grajaḥ śreṣṭho rādheya iti viśrutaḥ
18,004.013e ādityasahito yāti paśyainaṃ puruṣarṣabha
18,004.014a sādhyānām atha devānāṃ vasūnāṃ marutām api
18,004.014c gaṇeṣu paśya rājendra vṛṣṇyandhakamahārathān
18,004.014e sātyakipramukhān vīrān bhojāṃś caiva mahārathān
18,004.015a somena sahitaṃ paśya saubhadram aparājitam
18,004.015c abhimanyuṃ maheṣvāsaṃ niśākarasamadyutim
18,004.016a eṣa pāṇḍur maheṣvāsaḥ kuntyā mādryā ca saṃgataḥ
18,004.016c vimānena sadābhyeti pitā tava mamāntikam
18,004.017a vasubhiḥ sahitaṃ paśya bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ nṛpam
18,004.017c droṇaṃ bṛhaspateḥ pārśve gurum enaṃ niśāmaya
18,004.018a ete cānye mahīpālā yodhās tava ca pāṇḍava
18,004.018c gandharvaiḥ sahitā yānti yakṣaiḥ puṇyajanais tathā
18,004.019a guhyakānāṃ gatiṃ cāpi ke cit prāptā nṛsattamāḥ
18,004.019c tyaktvā dehaṃ jitasvargāḥ puṇyavāgbuddhikarmabhiḥ
18,005.001 janamejaya uvāca
18,005.001a bhīṣmadroṇau mahātmānau dhṛtarāṣṭraś ca pārthivaḥ
18,005.001c virāṭadrupadau cobhau śaṅkhaś caivottaras tathā
18,005.002a dhṛṣṭaketur jayatseno rājā caiva sa satyajit
18,005.002c duryodhanasutāś caiva śakuniś caiva saubalaḥ
18,005.003a karṇaputrāś ca vikrāntā rājā caiva jayadrathaḥ
18,005.003c ghaṭotkacādayaś caiva ye cānye nānukīrtitāḥ
18,005.004a ye cānye kīrtitās tatra rājāno dīptamūrtayaḥ
18,005.004c svarge kālaṃ kiyantaṃ te tasthus tad api śaṃsa me
18,005.005a āho svic chāśvataṃ sthānaṃ teṣāṃ tatra dvijottama
18,005.005c ante vā karmaṇaḥ kāṃ te gatiṃ prāptā nararṣabhāḥ
18,005.005e etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ procyamānaṃ tvayā dvija
18,005.005x*0020_01 tapasā hi pradīptena sarvaṃ tvam anupaśyasi
18,005.006 sūta uvāca
18,005.006a ity uktaḥ sa tu viprarṣir anujñāto mahātmanā
18,005.006c vyāsena tasya nṛpater ākhyātum upacakrame
18,005.007 vaiśaṃpāyana uvāca
18,005.007a gantavyaṃ karmaṇām ante sarveṇa manujādhipa
18,005.007b*0021_01 prakṛtiṃ kiṃ nu samyak te pṛcchaiṣā saṃprayojitā
18,005.007c śṛṇu guhyam idaṃ rājan devānāṃ bharatarṣabha
18,005.007e yad uvāca mahātejā divyacakṣuḥ pratāpavān
18,005.008a muniḥ purāṇaḥ kauravya pārāśaryo mahāvrataḥ
18,005.008c agādhabuddhiḥ sarvajño gatijñaḥ sarvakarmaṇām
18,005.008x*0022_01 tenoktaṃ karmaṇām ante praviśanti svikāṃ tanum
18,005.009a vasūn eva mahātejā bhīṣmaḥ prāpa mahādyutiḥ
18,005.009c aṣṭāv eva hi dṛśyante vasavo bharatarṣabha
18,005.010a bṛhaspatiṃ viveśātha droṇo hy aṅgirasāṃ varam
18,005.010c kṛtavarmā tu hārdikyaḥ praviveśa marudgaṇam
18,005.011a sanatkumāraṃ pradyumnaḥ praviveśa yathāgatam
18,005.011c dhṛtarāṣṭro dhaneśasya lokān prāpa durāsadān
18,005.012a dhṛtarāṣṭreṇa sahitā gāndhārī ca yaśasvinī
18,005.012c patnībhyāṃ sahitaḥ pāṇḍur mahendrasadanaṃ yayau
18,005.013a virāṭadrupadau cobhau dhṛṣṭaketuś ca pārthivaḥ
18,005.013c niśaṭhākrūrasāmbāś ca bhānuḥ kampo viḍūrathaḥ
18,005.014a bhūriśravāḥ śalaś caiva bhūriś ca pṛthivīpatiḥ
18,005.014c ugrasenas tathā kaṃso vasudevaś ca vīryavān
18,005.015a uttaraś ca saha bhrātrā śaṅkhena narapuṃgavaḥ
18,005.015c viśveṣāṃ devatānāṃ te viviśur narasattamāḥ
18,005.016a varcā nāma mahātejāḥ somaputraḥ pratāpavān
18,005.016c so 'bhimanyur nṛsiṃhasya phalgunasya suto 'bhavat
18,005.017a sa yuddhvā kṣatradharmeṇa yathā nānyaḥ pumān kva cit
18,005.017c viveśa somaṃ dharmātmā karmaṇo 'nte mahārathaḥ
18,005.018a āviveśa raviṃ karṇaḥ pitaraṃ puruṣarṣabha
18,005.018c dvāparaṃ śakuniḥ prāpa dhṛṣṭadyumnas tu pāvakam
18,005.019a dhṛtarāṣṭrātmajāḥ sarve yātudhānā balotkaṭāḥ
18,005.019c ṛddhimanto mahātmānaḥ śastrapūtā divaṃ gatāḥ
18,005.019e dharmam evāviśat kṣattā rājā caiva yudhiṣṭhiraḥ
18,005.020a ananto bhagavān devaḥ praviveśa rasātalam
18,005.020a*0023_01 **** **** rāmaḥ śeṣo bhujaṃgamaḥ
18,005.020a*0023_02 sa nāgo 'pi mahātejāḥ
18,005.020c pitāmahaniyogād dhi yo yogād gām adhārayat
18,005.020x*0024_01 yaḥ sa nārāyaṇo nāma devadevaḥ sanātanaḥ
18,005.020x*0024_02 tasyāṃśo vāsudevas tu karmaṇo 'nte viveśa ha
18,005.020x*0025_01 jagato 'nugrahārthāya vāsudevo jagadguruḥ
18,005.020x*0025_02 divam āsthāya divyena vapuṣāntarhitaḥ sthitaḥ
18,005.021a ṣoḍaśastrīsahasrāṇi vāsudevaparigrahaḥ
18,005.021c nyamajjanta sarasvatyāṃ kālena janamejaya
18,005.021d*0026_01 tatra tyaktvā śarīrāṇi divam āruruhuḥ punaḥ
18,005.021e tāś cāpy apsaraso bhūtvā vāsudevam upāgaman
18,005.022a hatās tasmin mahāyuddhe ye vīrās tu mahārathāḥ
18,005.022c ghaṭotkacādayaḥ sarve devān yakṣāṃś ca bhejire
18,005.023a duryodhanasahāyāś ca rākṣasāḥ parikīrtitāḥ
18,005.023c prāptās te kramaśo rājan sarvalokān anuttamān
18,005.023d*0027_01 te dānavān guhyakāṃś ca gandharvāṃś ca tathāviśan
18,005.023x*0028_01 śiśupāḷo rāvaṇo 'sau tayor gatim avāptavān
18,005.023x*0028_02 nikumbho nāma yas tv āsīd dānavo baḷadarpitaḥ
18,005.023x*0028_03 sṛgāḷavāsudevo 'bhūd vāsudevena pātitaḥ
18,005.023x*0028_04 jarāsaṃdhaḥ sa bhagavān bhīmasenena ghātitaḥ
18,005.023x*0028_05 kāḷanemis tu tatrāsīt kaṃso nāma mahāsuraḥ
18,005.023x*0028_06 vāsudevena nihataḥ krūrakarmā madotkaṭaḥ
18,005.023x*0028_07 kāḷakeyās tathā jaṅghāḥ saṃsaptakagaṇās tu te
18,005.023x*0028_08 nārāyaṇabaḷaṃ tac ca nṛpā ye ca mahābaḷāḥ
18,005.023x*0028_09 kaliṅgāḥ pārvatīyāś ca kāḷīkeyāḥ prakīrtitāḥ
18,005.023x*0028_10 lakṣmīṃ ca draupadīṃ viddhi gāndhārīṃ ditirūpiṇīm
18,005.023x*0028_11 aditiṃ ca priyāṃ devīṃ devakīṃ viddhi pārthiva
18,005.023x*0028_12 mahān vimardaḥ saṃjāto devānāṃ dānavaiḥ saha
18,005.023x*0028_13 martyaloke mahābhāga tato jitvā divaṃ gatāḥ
18,005.024a bhavanaṃ ca mahendrasya kuberasya ca dhīmataḥ
18,005.024c varuṇasya tathā lokān viviśuḥ puruṣarṣabhāḥ
18,005.025a etat te sarvam ākhyātaṃ vistareṇa mahādyute
18,005.025c kurūṇāṃ caritaṃ kṛtsnaṃ pāṇḍavānāṃ ca bhārata
18,005.026 sūta uvāca
18,005.026a etac chrutvā dvijaśreṣṭhāt sa rājā janamejayaḥ
18,005.026c vismito 'bhavad atyarthaṃ yajñakarmāntareṣv atha
18,005.027a tataḥ samāpayām āsuḥ karma tat tasya yājakāḥ
18,005.027c āstīkaś cābhavat prītaḥ parimokṣya bhujaṃgamān
18,005.028a tato dvijātīn sarvāṃs tān dakṣiṇābhir atoṣayat
18,005.028c pūjitāś cāpi te rājñā tato jagmur yathāgatam
18,005.029a visarjayitvā viprāṃs tān rājāpi janamejayaḥ
18,005.029b*0029_01 vyāsaśiṣyaprasādena parāṃ nirvṛtim āyayau
18,005.029c tatas takṣaśilāyāḥ sa punar āyād gajāhvayam
18,005.030a etat te sarvam ākhyātaṃ vaiśaṃpāyanakīrtitam
18,005.030c vyāsājñayā samākhyātaṃ sarpasatre nṛpasya ha
18,005.031a puṇyo 'yam itihāsākhyaḥ pavitraṃ cedam uttamam
18,005.031c kṛṣṇena muninā vipra niyataṃ satyavādinā
18,005.032a sarvajñena vidhijñena dharmajñānavatā satā
18,005.032c atīndriyeṇa śucinā tapasā bhāvitātmanā
18,005.033a aiśvarye vartatā caiva sāṃkhyayogavidā tathā
18,005.033c naikatantravibuddhena dṛṣṭvā divyena cakṣuṣā
18,005.034a kīrtiṃ prathayatā loke pāṇḍavānāṃ mahātmanām
18,005.034c anyeṣāṃ kṣatriyāṇāṃ ca bhūridraviṇatejasām
18,005.034x*0030_01 krīḍāṃ ca vāsudevasya devadevasya śārṅgiṇaḥ
18,005.034x*0030_02 viśveṣāṃ devabhāgānāṃ janmasāyujyam eva ca
18,005.034x*0031_01 kīrtitaṃ paramaṃ puṇyaṃ dṛṣṭvā divyena cakṣuṣā
18,005.035a ya idaṃ śrāvayed vidvān sadā parvaṇi parvaṇi
18,005.035c dhūtapāpmā jitasvargo brahmabhūyāya gacchati
18,005.035x*0032_01 kārṣṇaṃ vedam imaṃ sarvaṃ śṛṇuyād yaḥ samāhitaḥ
18,005.035x*0032_02 brahmahatyākṛtaṃ pāpaṃ tatkṣaṇād eva naśyati
18,005.036a yaś cedaṃ śrāvayec chrāddhe brāhmaṇān pādam antataḥ
18,005.036c akṣayyam annapānaṃ vai pitṝṃs tasyopatiṣṭhate
18,005.036x*0033_01 itihāsam imaṃ śrutvā puṇyaṃ satphalam aśnute
18,005.036x*0033_02 aputrayā ca śrotavyaṃ garbhiṇyā caiva yoṣitā
18,005.036x*0033_03 putraṃ vīraṃ janayati kanyāṃ vā rājabhāginīm
18,005.036x*0034_01 itihāsam imaṃ śrutvā nātra kāryā vicāraṇā
18,005.037a ahnā yad enaḥ kurute indriyair manasāpi vā
18,005.037c mahābhāratam ākhyāya paścāt saṃdhyāṃ pramucyate
18,005.037x*0035_01 yad rātrau kurute pāpaṃ brāhmaṇas tv indriyaiś caran
18,005.037x*0035_02 mahābhāratam ākhyāya pūrvāṃ saṃdhyāṃ pramucyate
18,005.037x*0035_03 bharatānāṃ mahaj janma mahābhāratam ucyate
18,005.037x*0035_04 niruktam asya yo veda sarvapāpaiḥ pramucyate
18,005.037x*0036_01 aṣṭādaśapurāṇāni dharmaśāstrāṇi sarvaśaḥ
18,005.037x*0036_02 vedāḥ sāṅgās tathaikatra bhārataṃ caikataḥ sthitam
18,005.037x*0036_03 śrūyatāṃ siṃhanādo 'yam ṛṣes tasya mahātmanaḥ
18,005.037x*0036_04 aṣṭādaśapurāṇānāṃ kartur vedamahodadheḥ
18,005.037x*0037_01 tribhir varṣair mahat pūrvaṃ kṛṣṇadvaipāyanaḥ prabhuḥ
18,005.037x*0037_02 akhilaṃ bhārataṃ cedaṃ cakāra bhagavān ṛṣiḥ
18,005.037x*0038_01 caturṇām api vedānāṃ trir āvartya tu yat phalam
18,005.037x*0038_02 tat phalaṃ samavāpnoti adhīyānaḥ sakṛn naraḥ
18,005.037x*0038_03 brahmahatyādipāpāni vilayaṃ yānti śṛṇvataḥ
18,005.037x*0038_04 saṃtānasukhakāmā yā śṛṇoti satataṃ satī
18,005.037x*0038_05 putraṃ vīraṃ janayati kanyāṃ ca rājabhāginīm
18,005.037x*0038_06 itihāsam imaṃ śrutvā nātra kāryā vicāraṇā
18,005.037x*0039_01 ākarṇya bhaktyā satataṃ jayākhyaṃ bhārataṃ mahat
18,005.037x*0039_02 śrīś ca kīrtis tathā vidyā bhavanti sahitāḥ sadā
18,005.038a dharme cārthe ca kāme ca mokṣe ca bharatarṣabha
18,005.038b*0040_01 tasya sidhyati tat sarvaṃ śravaṇāt paṭhanād iha
18,005.038c yad ihāsti tad anyatra yan nehāsti na tat kva cit
18,005.038x@001_0001 bhāratasya tu vaktāraṃ brahmarṣiś ca mahāguruḥ
18,005.038x*0041_01 vācyate yatra satataṃ jayākhyaṃ bhārataṃ mahat
18,005.038x*0041_02 śrīś ca kīrtiś ca vidyā ca bhavanti muditāḥ sadā
18,005.038x*0042_01 putrapautrābhivṛddhiś ca kalyāṇāni bhavanti ca
18,005.038x*0043_01 bhāratasya tu vaktāraṃ śrotāraṃ lekhakaṃ surāḥ
18,005.038x*0043_02 pūjayanty atisaṃhṛṣṭāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ
18,005.038x*0043_03 mahābhāratavaktāraṃ nārcayantīha ye narāḥ
18,005.038x*0043_04 teṣāṃ sarvakriyāhānir bhaved devāḥ śapanti ca
18,005.038x*0044_01 dharmaś ca caratāṃ nṛṇām
18,005.038x@001_0002 vaiśaṃpāyanam āropya svarṇabhadrāsanaṃ tadā
18,005.038x@001_0003 janamejayādyā rājāna āstikādyā dvijātayaḥ
18,005.038x@001_0004 dharmadattādivaiśyāś ca somyavaṃśyādiśūdrakāḥ
18,005.038x@001_0005 prayutaṃ cāyutaṃ ceti sahasraṃ śatam ity api
18,005.038x@001_0006 daśakaṃ ceti niṣkāṇām ānarcus taṃ mahāgurum
18,005.038x@001_0007 niṣkāṇāṃ daśakaṃ dattvā mṛtaputro 'mṛtaprajaḥ
18,005.038x@001_0008 kuṣṭhādivyādhiyuktaś ca śataṃ dattvā nirāmayaḥ
18,005.038x@001_0009 sahasradānāt saṃtānahīnaḥ saṃtānaputravān
18,005.038x@001_0010 āyur ārogyam aiśvaryaṃ bhejus te 'nnaṃ ca putrakān
18,005.038x@001_0011 ayutasya tu dānena prayutasya tu dānataḥ
18,005.038x@001_0012 jīvaiśvaraikyavijñāne mahāvākyodbhave tadā
18,005.038x@001_0013 caturṣv api ca vedeṣu sāravat kathite dṛḍhā
18,005.038x@001_0014 buddhir āsīc ca tasyaiva pūjayā ca munes tadā
18,005.038x@001_0015 suvarṇaṃ rajataṃ ratnaṃ sarvāṇy ābharaṇāni ca
18,005.038x@001_0016 sarvopakaraṇair yuktaṃ nidhinikṣepasaṃyutam
18,005.038x@001_0017 iṣṭakābhittisaṃyuktam agnibādhādivarjitam
18,005.038x@001_0018 devapūjāgnihotrādipāṭhārthagṛhasaṃyutam
18,005.038x@001_0019 sāntarbahiḥsaṃvaraṇaṃ saprasādaṃ sagogṛham
18,005.038x@001_0020 vyaṣṭyā samaṣṭyā vā dadyāt svargārohaṇaparvaṇi
18,005.038x@001_0021 nivṛttikāmenaccaki (sic) punarjanma na vidyate
18,005.038x@001_0022 sakāmaś ced brahmakalpaṃ sukhaṃ brahmagṛhe vaset
18,005.038x@001_0023 purāṇamukhato yasmād vedāntajñānam āpyate
18,005.038x@001_0024 sahe na (sic) gurur ākhyātas tatpūjā hīśapūjanam
18,005.038x@001_0025 bhāratasya tu vaktāraṃ śrotāraṃ lekhakāṃs tathā
18,005.038x@001_0026 prapūjayanti saṃhṛṣṭāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ
18,005.038x@001_0027 mahābhāratavaktāraṃ nārcayantīha ye narāḥ
18,005.038x@001_0028 teṣāṃ sarvakriyāhānir bhaved devāḥ śapanti ca
18,005.039a jayo nāmetihāso 'yaṃ śrotavyo bhūtim icchatā
18,005.039c rājñā rājasutaiś cāpi garbhiṇyā caiva yoṣitā
18,005.039x*0045_01 yad yad iṣṭatamaṃ kāmaṃ labhate śraddhayānvitaḥ
18,005.039x*0045_02 śṛṇuyān mudito bhūtvā āstiko buddhisaṃyutaḥ
18,005.039x*0046_01 mahābhāratam ākhyānaṃ śrotavyam anasūyayā
18,005.039x*0047_01 apy ekavāraśravaṇād brahmahatyā vinaśyati
18,005.039x*0047_02 bhaktyā dvivāraśravaṇād aśvamedhaphalaṃ labhet
18,005.039x*0047_03 trivāraśravaṇād bhaktyā paṭhanād vā tathaiva ca
18,005.039x*0047_04 punarāvṛttirahitāṃ labhed brahmagatiṃ śubhām
18,005.039x*0048_01 mahābhāratam ākhyānaṃ yad gṛhe pūjitaṃ bhavet
18,005.039x*0048_02 vase[ta] tatra vibudhā devo nārāyaṇaḥ svayam
18,005.039x*0048_03 vāsudevo vasaty atra puṇḍarīkāyatekṣaṇaḥ
18,005.039x*0049_01 vāsudevaṃ smaran vidvān puṇḍarīkāyatekṣaṇam
18,005.040a svargakāmo labhet svargaṃ jayakāmo labhej jayam
18,005.040c garbhiṇī labhate putraṃ kanyāṃ vā bahubhāginīm
18,005.041a anāgataṃ tribhir varṣaiḥ kṛṣṇadvaipāyanaḥ prabhuḥ
18,005.041c saṃdarbhaṃ bhāratasyāsya kṛtavān dharmakāmyayā
18,005.041x*0050_01 ṣaṣṭiṃ śatasahasrāṇi cakārānyāṃ sa saṃhitām
18,005.041x*0050_02 triṃśacchatasahasrāṇi devaloke pratiṣṭhitam
18,005.041x*0050_03 pitrye pañcadaśa jñeyaṃ nāgayakṣe caturdaśa
18,005.041x*0050_04 ekaṃ śatasahasraṃ tu mānuṣeṣu prabhāṣitam
18,005.042a nārado 'śrāvayad devān asito devalaḥ pitṝn
18,005.042c rakṣo yakṣāñ śuko martyān vaiśaṃpāyana eva tu
18,005.042d*0051_01 gandharvayakṣarakṣāṃsi śrāvayām āsa vai śukaḥ
18,005.042d*0051_02 ekaṃ śatasahasraṃ ca vaiśaṃpāyana uktavān
18,005.043a itihāsam imaṃ puṇyaṃ mahārthaṃ vedasaṃmitam
18,005.043c śrāvayed yas tu varṇāṃs trīn kṛtvā brāhmaṇam agrataḥ
18,005.043x*0052_01 sarvapāpaviśuddhātmā śucis tadgatamānasaḥ
18,005.043x*0052_02 iha kīrtiṃ mahat prāpya bhogavān sukham aśnute
18,005.043x*0052_03 vyāsaprasādena punaḥ svargalokaṃ sa gacchati
18,005.043x*0052_04 etad viditvā sarvaṃ tu sarvavedārthavid bhavet
18,005.043x*0052_05 pūjanīyaś ca satataṃ mānanīyo bhaved dvijaḥ
18,005.043x*0053_01 vyāso hi bhagavān viṣṇuḥ paramātmā sanātanaḥ
18,005.043x*0054_01 samāpte parvaṇi tathā svargārohaṇike nṛpa
18,005.043x*0054_02 saṃpūjya vācikaṃ vastrair bhojayed brāhmaṇaṃ tathā
18,005.043x*0055_01 vidyā * * * * dyābhyo dharmebhyo dharmadhāriṇe
18,005.043x*0055_02 devebhyo vāsudevāya varṇyāyāsmin namo namaḥ
18,005.043x@002_0001 itihāsam imaṃ puṇyaṃ ye śṛṇvanti narottamāḥ
18,005.043x@002_0002 teṣāṃ vāsāya nirdiṣṭāḥ svargalokāḥ sanātanāḥ
18,005.043x@002_0003 likhyate yena satataṃ mahābhāratam āditaḥ
18,005.043x@002_0004 sa sarvajñaḥ sa vāgmī ca svargabhāk ca na saṃśayaḥ
18,005.043x@002_0005 *varadam itihāsaṃ ye paṭhantīha bhaktyā
18,005.043x@002_0006 sakalasuravariṣṭhaiḥ pūjyamānā bhavanti
18,005.043x@002_0007 munivarakṛtam etad bhāratākhyaṃ supūjyaṃ
18,005.043x@002_0008 punar api suralokān na cyavante munīndrāḥ
18,005.043x@002_0009 etad bhāratavaktṝṇāṃ śrotṝṇāṃ caiva sarvadā
18,005.043x@002_0010 bhavet prasanno bhagavān maṅgalaṃ ca punaḥ punaḥ
18,005.043x@002_0011 etad bhāratam ākarṇya naimiśe[ṣe]yā maharṣayaḥ
18,005.043x@002_0012 śaunakādyās tadā sarve prahṛṣṭamanaso 'bhavan
18,005.043x@002_0013 tatratyā brāhmaṇāḥ sarve sūtaṃ paurāṇikottamam
18,005.043x@002_0014 pūjayām āsur atyantaṃ bhāṣaṇāśleṣaṇādibhiḥ
18,005.043x@002_0015 tataḥ pradakṣiṇīkṛtya munimaṇḍalam ādarāt
18,005.043x@002_0016 svasti gobrāhmaṇebhyo 'stu dvijānāṃ purato 'vadan
18,005.043x@002_0017 yajñakarmāntare tv etac chrutvā bhāratam āditaḥ
18,005.043x@002_0018 samyag uktaṃ samyag uktam ity ūcus te maharṣayaḥ
18,005.043x@002_0019 śrutvā tv idaṃ bhāratam etad agryaṃ
18,005.043x@002_0020 yajñasya madhye dvijapuṃgavās te
18,005.043x@002_0021 taṃ pūjya vipraṃ vidhivat samāpya
18,005.043x@002_0022 svaṃ svaṃ gṛhāṃś ca prayayuḥ prahṛṣṭāḥ
18,005.044a sa naraḥ pāpanirmuktaḥ kīrtiṃ prāpyeha śaunaka
18,005.044c gacchet paramikāṃ siddhim atra me nāsti saṃśayaḥ
18,005.045a bhāratādhyayanāt puṇyād api pādam adhīyataḥ
18,005.045c śraddadhānasya pūyante sarvapāpāny aśeṣataḥ
18,005.046a maharṣir bhagavān vyāsaḥ kṛtvemāṃ saṃhitāṃ purā
18,005.046c ślokaiś caturbhir bhagavān putram adhyāpayac chukam
18,005.046d*0056_01 śraddhayā parayā bhaktyā śrāvyate cāpi yena tu
18,005.046d*0056_02 ya imāṃ saṃhitāṃ puṇyāṃ putram adhyāpayac chukam
18,005.047a mātāpitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca
18,005.047c saṃsāreṣv anubhūtāni yānti yāsyanti cāpare
18,005.048a harṣasthānasahasrāṇi bhayasthānaśatāni ca
18,005.048c divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam
18,005.049a ūrdhvabāhur viraumy eṣa na ca kaś cic chṛṇoti me
18,005.049c dharmād arthaś ca kāmaś ca sa kimarthaṃ na sevyate
18,005.050a na jātu kāmān na bhayān na lobhād; dharmaṃ tyajej jīvitasyāpi hetoḥ
18,005.050c nityo dharmaḥ sukhaduḥkhe tv anitye; jīvo nityo hetur asya tv anityaḥ
18,005.051a imāṃ bhāratasāvitrīṃ prātar utthāya yaḥ paṭhet
18,005.051c sa bhārataphalaṃ prāpya paraṃ brahmādhigacchati
18,005.052a yathā samudro bhagavān yathā ca himavān giriḥ
18,005.052c khyātāv ubhau ratnanidhī tathā bhāratam ucyate
18,005.052x*0057_01 kārṣṇaṃ vedam imaṃ vidvāñ śrāvayitvārtham aśnute
18,005.052x*0058_01 bhrūṇahatyākṛtaṃ pāpaṃ jahyāc cāpi na saṃśayaḥ
18,005.053a mahābhāratam ākhyānaṃ yaḥ paṭhet susamāhitaḥ
18,005.053c sa gacchet paramāṃ siddhim iti me nāsti saṃśayaḥ
18,005.053x*0059_01 dānāni dadyād vividhāni prītaye paramātmane
18,005.053x*0059_02 yasya yasya phalaprāptau vāñchā syāt tad vidhīyate
18,005.053x@003_0001 tribhir varṣair dharmakāmaḥ kṛṣṇadvaipāyano muniḥ
18,005.053x@003_0002 cakāra pāvanaṃ viprā itihāsaṃ vimuktidam
18,005.053x@003_0003 bhāratasya padaikena gaṅgāyā darśanena ca
18,005.053x@003_0004 viṣṇoḥ smaraṇamātreṇa sarvapāpaiḥ pramucyate
18,005.053x@003_0005 aśvamedhasahasreṇa vājapeyaśatena ca
18,005.053x@003_0006 pākasaṃsthāditaḥ saṃsthāḥ somasaṃsthāś ca kurvatām
18,005.053x@003_0007 tatphalaṃ koṭiguṇitaṃ bhārataśravaṇe bhavet
18,005.053x@003_0008 bhuṅkte viprāyute caiva yaś ca gacchet sarasvatīm
18,005.053x@003_0009 lakṣair aṣṭādaśair devyā japahomaśatais tathā
18,005.053x@003_0010 vedasyāntaṃ ca paṭhatāṃ tat puṇyaṃ bhārataśravāt
18,005.053x@003_0011 tena dattāni dānāni tena taptaṃ mahat tapaḥ
18,005.053x@003_0012 tena vai lakṣadhā japtaṃ kṛtaṃ tīrthāvagāhanam
18,005.053x@003_0013 śrutaṃ tu bhārataṃ yena kṛtakṛtyena dhīmatā
18,005.053x@003_0014 ādimadhyāvasānena śraddadhānena vai tathā
18,005.053x@003_0015 gobhūhiraṇyadānāni tena dattāni nityaśaḥ
18,005.053x@003_0016 dhenūnāṃ śatadānāni parvatānāṃ tathaiva ca
18,005.053x@003_0017 lokadānaṃ tathā dattaṃ brahmāṇḍasya ca saṃtatiḥ
18,005.053x@003_0018 kṛtā dattaṃ bhavet tena śrutaṃ yenaitad uttamam
18,005.053x@003_0019 śrutvā jayaṃ cetihāsaṃ dvijāya
18,005.053x@003_0020 śuśrūṣave sānubhaktyā ca dadyāt
18,005.053x@003_0021 śubhātapatraṃ bhūmigokāñcanāni
18,005.053x@003_0022 gṛhāṇi vastrāṇi śubhāṃ sarasvatīm
18,005.053x@003_0023 tripūruṣeṇa viditas triṣu śuklas tathā dvijaḥ
18,005.053x@003_0024 sādhuḥ sadācāraratas tasmād vai śṛṇuyāj jayam
18,005.053x@003_0025 viṣṇur hy ayaṃ yasya dehe vased bhārata bhāratī
18,005.053x@003_0026 nāviṣṇuś ca paṭhed etan nāviṣṇuḥ śṛṇuyād api
18,005.053x@003_0027 śrutismṛtipurāṇāni jayamaṅgalabhāratī
18,005.053x@003_0028 satkulād eva śṛṇuyān na hīnāc ca kulāt kva cit
18,005.053x@003_0029 tasmāt sadācāraratāt satkulīnād bahuśrutāt
18,005.053x@003_0030 śṛṇuyād bhārataṃ nityaṃ vaṃśadvayaparīkṣitāt
18,005.053x@003_0031 asya śāstrasya kavayo na samarthā viśeṣaṇe
18,005.053x@003_0032 sādhor iva gṛhasthasya śeṣās traya ivāśramāḥ
18,005.053x@003_0033 upadeṣṭā bhaved viṣṇuḥ śrotā caiva śrutaṃ tathā
18,005.053x@003_0034 api pātakinaṃ tasmāt punāty eṣa śruto jayaḥ
18,005.053x@003_0035 mahāpāpāni pāpāni jātibhraṃśakarāṇi ca
18,005.053x@003_0036 mālinyasaṃkarāṇy atra kāraṇāni tu yāni tu
18,005.053x@003_0037 tāni saṃśodhayed enat kṛtsnaṃ śṛṇvan hi bhāratam
18,005.053x@003_0038 sarvamaṅgalalābhaś ca sarvasaṃpatsamāgamaḥ
18,005.053x@003_0039 putralābho mitralābhaḥ kāmalābhas tathaiva ca
18,005.053x@003_0040 rājyalābhaḥ paśulābho mahālābhas tathaiva ca
18,005.053x@003_0041 jāyate dharmalābhaś ca bhārataṃ śṛṇvataḥ sadā
18,005.053x@003_0042 sarvadā maṅgalaṃ teṣāṃ nāsti teṣām amaṅgalam
18,005.053x@003_0043 jayamaṅgalahomāś ca śāntayaḥ pauṣṭikāni ca
18,005.053x@003_0044 bhārataśravaṇād eva suśubhāni bhavanty uta
18,005.053x@003_0045 yeṣāṃ hṛdi hṛṣīkeśaḥ kaṇṭhe bhāratam eva ca
18,005.053x@003_0046 dhanyās te mānavā loke kṛtakṛtyā na saṃśayaḥ
18,005.053x@003_0047 na hy evākṛtapuṇyānāṃ bhārataṃ bhavati priyam
18,005.053x@003_0048 bhārataṃ bhavane yeṣāṃ na te śocyāḥ kṛtākṛte
18,005.053x@003_0049 jayo nāmetihāso 'yaṃ śrotavyo jayam icchatā
18,005.053x@003_0050 vipreṇa rājñā vaiśyena śūdreṇa ca yatātmanā
18,005.053x@003_0051 kurukṣetre bhaved dattaṃ snātaṃ snātaṃ supuṣkare
18,005.053x@003_0052 taptaṃ himādrau kāleṣu śrutaṃ yeneha bhāratam
18,005.053x@003_0053 jñātiśraiṣṭhyaṃ kulaśraiṣṭhyaṃ varṇaśraiṣṭhyaṃ tathaiva ca
18,005.053x@003_0054 dharmamaṅgalalābhaṃ ca śrutvaitat prāpnuyān naraḥ
18,005.053x@003_0055 bhāti sarveṣu vedeṣu ratiḥ sarvatra jantuṣu
18,005.053x@003_0056 taraṇaṃ sarvapāpānāṃ tena bhāratam ucyate
18,005.054a dvaipāyanoṣṭhapuṭaniḥsṛtam aprameyaṃ; puṇyaṃ pavitram atha pāpaharaṃ śivaṃ ca
18,005.054c yo bhārataṃ samadhigacchati vācyamānaṃ; kiṃ tasya puṣkarajalair abhiṣecanena
18,005.054x*0060_01 yo gośataṃ kanakaśṛṅgamayaṃ dadāti
18,005.054x*0060_02 viprāya vedaviduṣe subahuśrutāya
18,005.054x*0060_03 puṇyāṃ ca bhāratakathāṃ satataṃ śṛṇoti
18,005.054x*0060_04 tulyaṃ phalaṃ bhavati tasya ca tasya caiva
18,005.054x*0061_01 pārāśaryavacaḥsarojam amalaṃ gītārthagandhotkaṭam
18,005.054x*0061_02 nānākhyānakakesaraṃ harikathāsaṃbodhanābodhitam
18,005.054x*0061_03 loke sajjanaṣaṭpadair aharahaḥ pepīyamānaṃ mudā
18,005.054x*0061_04 bhūyād bhāratapaṅkajaṃ kalimalapradhvaṃsi naḥ śreyase
18,005.054x*0061_05 yaḥ sarvaguṇasaṃpannaḥ sarvadoṣavivarjitaḥ
18,005.054x*0061_06 prīyatāṃ prītaye bāḷaṃ bhagavān me paraḥ suhṛt
18,005.054x*0061_07 yasya haste gadācakre garuḍo yasya vāhanam
18,005.054x*0061_08 śaṅkhaḥ karatale yasya sa me viṣṇuḥ prasīdatu
18,005.054x*0062_01 purāṇavācako bhaktyā pūjanīyaḥ prayatnataḥ
18,005.054x*0062_02 vastrālaṃ * * * * * * * * * * sarvadā
18,005.054x*0062_03 ajñānatimirāndhasya jñānāñjanaśalākayā
18,005.054x*0062_04 cakṣur unmīlitaṃ yena tasmai śrīgurave namaḥ
- Holder of rights
- GRETIL project
- Citation Suggestion for this Object
- TextGrid Repository (2025). Epics Collection. Mahābhārata. Mahābhārata. GRETIL. GRETIL project. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-D1E0-E